Radhakantadeva: Sabdakalpadruma


Based on Ràdhàkàntadeva: øabdakalpadruma (5 Vol). Third edition, reprint of the 1886 edition. Varanasi : 1967


Input by Cologne Digital Sanskrit Lexicon (CDSL)
[GRETIL-Version vom 08.09.2017]


LICENSE
This file is based on skd.txt, available at
http://sanskrit-lexicon.uni-koeln.de/scans/SKDScan/2013/web/webtc/download.html
(C) Copyright 2014 The Sanskrit Library and Thomas Malten under the following license:

All rights reserved other than those granted under the Creative Commons Attribution
Non-Commercial Share Alike license available in full at
http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/3.0/legalcode, and summarized at
http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/3.0/ .
Permission is granted to build upon this work non-commercially, as long as credit is explicitly
acknowledged exactly as described herein and derivative work is distributed under the same license.
(http://www.sanskrit-lexicon.uni-koeln.de/scans/SKDScan/2013/downloads/skdheader.xml)


MARKUP
#<Headwords>#
%<Quotes>%
\<Footnotes>\
@<Page references>@


ADDITIONAL NOTE
Consonants doubled  after repha (r) have been reduced
to single consonants in order to facilitate searchability.



___________________________________________________________________

THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY!
COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE.

Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding:

description             character  =ASCII

long a                  à             224
long A                  â             226
long i                  ã             227
long I                  ä             228
long u                  å             229
long U                  æ             230
vocalic r               ç             231
vocalic R               è             232
long vocalic r          é             233
vocalic l               ë             235
long vocalic l          í             237
velar n                 ï             239
velar N                 ð             240
palatal n               ¤             164
palatal N               ¥             165
retroflex t             ñ             241
retroflex T             ò             242
retroflex d             ó             243
retroflex D             ô             244
retroflex n             õ             245
retroflex N             ö             246
palatal s               ÷             247
palatal S               ø             248
retroflex s             ù             249
retroflex S             ú             250
anusvara                ü             252
capital anusvara        ý             253
visarga                 þ             254

long e                  ¹             185
long o                  º             186
l underbar              ×             215
r underbar              Ÿ             159
n underbar              ­             173
k underbar              É             201
t underbar              Â             194

Other characters of the CSX encoding table are not included.
Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order
to facilitate word search.

For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings
and formats see:
http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/gretdiac.pdf
and
http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/gretdias.pdf

For further information see:
http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil.htm

___________________________________________________________________





#<÷abdakalpadrumaþ>#

@<[Page 1,001a]>@
#<a>#, akàraþ . àdyasvaravarõaþ . asyoccàraõasthànaü kaõñhaþ . sa tu hrasvo dãrghaþ pluta÷ca bhavati . iti vyàkaraõaü .. asya lekhanaprakàro yathà --
     %<dakùataþ kuõóalã bhåtvà ku¤cità vàmato gatà .
     tatordhvasaïgatà rekhà dakùordhvà tàsu÷aïkaraþ ..
     vidhirnàràyaõa÷caiva santiùñhet kramataþ sadà .
     ardhamàtrà ÷aktiråpà dhyànamasya ca kathyate ..>% iti varõoddhàratantraü .. asya tattvaü yathà --
     %<÷ñaõu tattvamakàrasya atigopyaü varànane .
     ÷araccandrapratãkà÷aü pa¤cakoõamayaü sadà ..
     pa¤cadevamayaü varõaü ÷aktitrayasamanvitaü .
     nirguõaü triguõopetaü svayaü kaivalyamårtimàn ..
     vindutattvamayaü varõaü svayaü prakçtiråpiõã .>% iti kàmadhenutantraü .. asya paryàyaþ .
     %<aþ ÷rãkaõñho màtçkàdyo'nanto viùõuranuttaraþ .>% iti vãjavarõàbhidhànaü .. anyacca .
     %<aþ ÷rãkaõñhaþ sure÷a÷ca lalàña¤caikamàtrikaþ .
     pårõodarã sçùñimedhau sàrasvataþ priyambadaþ ..
     mahàbràhmã vàsudevo dhane÷aþ ke÷avo'mçtaü .
     kãrtirnivçttirvàgã÷o narakàrirharo marut ..
     brahmà vàmàdyajo hrasvaþ karasuþ praõavàdyakaþ .>% praõavàdyàvayava ityarthaþ .
     %<brahmàõã kàmaråpa÷ca kàme÷ã vàsinã biyat ..
     vi÷ve÷aþ ÷rãviùõukaõñhau pratipattithiraü÷inã .
     arkamaõóalavarõàdyau bràhmaõaþ kàmakarùiõã ..>% iti varõàbhidhànatantraü ..

#<a>#, vya, abhàbaþ . alpaþ . niùedhaþ . anukampà . iti medinã . (na¤o'yamakàraþ ùaóvidhàn na¤arthàn bodhayati . yathà --
     %<tatsàdç÷yamabhàva÷ca tadanyatvaü tadalpatà .
     aprà÷astyaü virodha÷ca na¤arthàþ ùañ prakãrtitàþ ..>% iti . sàdç÷ye yathà -- abràhmaõaþ bràhmaõasadç÷aityarthaþ . abhàve yathà -- abhojanaü bhojanàbhàvaþ . anyatve yathà -- pañaþ aghañaþ, pañaþ ghañabhinnaityarthaþ . alpatve yathà -- anudarã kanyà alpodarã ityarthaþ . aprà÷astye yathà -- adhanaü carmadhanaü, carmadhanam apra÷astadhanam ityarthaþ . virodhe yathà -- adharmaþ paràpakàraþ, paràpakàraþ dharmavirodhã ityarthaþ .)

#<aþ>#, puü, (atati sarvaü vyàpnoti iti atateróaþ) viùõuþ . iti medinã .
     %<akàro viùõuruddiùña ukàrastu mahe÷varaþ .
     makàra ucyate brahmà praõavena trayo matàþ ..>% iti durgàdàsadhçtavacanaü . (klã . brahma . yathà --
     %<a i u e o om kalà÷ca målaü brahma>% iti kãrtitam, iti agnipuràõam .)

#<açõã>#, [n], tri, (na çõã, na¤asamàsaþ . atra a÷abdo na na¤jàtaþ, tathàtve ançõã ityeva syàt . apitu svaprakçtireva tata÷ca a¤màtranipàtanàt nàtra sandhiriti j¤eyam .) ançõã . açõagrastaþ . adhàrã . yathà --
     %<divasasyàùñame bhàge ÷àkaü pacati yo naraþ .
     açõã càpravàsã ca sa vàricara modate ..>% iti mahàbhàrataü .

#<aü÷a>#, t ka vibhàjane . aü÷akaraõe . iti kavikalpadrumaþ . tàlavyopadhaþ . vibhàjana iti bhàja t ka tu pçthakkçtyàü ityasya råpaü . aü÷ayati aü÷àpayati dhanaü vaõik . iti durgàdàsakçtadhàtudãpikà ..

#<aü÷aþ>#, puü, (aü÷a vibhàjane, adantacuràdiþ . karmaõi gha¤ .) vibhàjanaü . tatparyàyaþ . bhàgaþ 2 . vaõñakaþ 3 . ityamaraþ .. vibhàgaþ 4 bhaktiþ 5 . iti jañàdharaþ .. aüsa÷abdo dantyasànto'pi . aü÷àüsa t ka vibhàjane iti kavikalpadrumada÷anàt . skandhaþ . iti vidyàvinodàdayaþ .. (vastvekade÷aþ . rikthavibhàgaþ . caturthabhàgaþ . bhàjyàïkaþ . ravimårtivi÷eùaþ . àdityavi÷eùaþ, yathà --
     %<dhàtà mitro'ryamà ÷akro varuõastvaü÷a eva ca .
     bhago vivasvàn påùà ca savità da÷amastathà ..
     ekàda÷astathà tvaùñà dvàda÷o viùõureva ca .
     jaghanyajamtu sarveùàmàdityànàü guõàdhikaþ ..>% iti mahàbhàratam . vçttasya ùaùñhyadhikatri÷atatamabhàgaþ . yaduvaü÷ãyaþ nçpavi÷eùaþ, yathà -- tataþ kuruvatsaþ tata÷ca anurathaþ tataþ puruhotro jaj¤e tata÷ca aü÷a iti .)

#<aü÷akaü>#, klã, dinaü . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<aü÷akaþ>#, puü, (ava÷yamaü÷aü harati iti aü÷aü hàrãti kan .) j¤àtiþ . dàyàdaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (alpàü÷aþ . alpàrthe kan .)

#<aü÷abhàk>#, [j], tri, (aü÷aü bhajate iti aü÷a + bhaj + õiþ .) aü÷ã . (dàyàdaþ) yathà . baudhàyanaþ .
     %<sravantãùvaniruddhàsu trayo varõà dvijàtayaþ .
     pràtarutthàya kartavyaü devarùipitçtarpaõaü ..>% niruddhàsu na kurvãrannaü÷abhàk tatra setukçt . iti pràya÷cittatattvaü ..

#<aü÷alaþ>#, tri, (aü÷aþ pra÷astaskandhaþ asti asya iti aü÷a + lac .) aüsalaþ . balavàn . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ .. (pra÷astaskandhavi÷iùñaþ)

#<aü÷ã>#, [n], tri, (aü÷o'syàstãti aü÷a + ini .) aü÷ayogyaþ . vaõñakavi÷iùñaþ . bhàgã . yathà yàj¤avalkyaþ .
     %<vibhàga¤cet pità kuryàt svecchayà vibhajet sutàn .
     jyeùñhaü và ÷reùñhagena sarve và syuþ samàü÷inaþ ..>% iti . sati tu pitari pàrbaõànadhikàràt putràõàü nàü÷ità . evaü dhaninaþ pautrasvatvoparame tadaü÷amàtre prapautràõàmaü÷ità . iti dàyatattvaü ..

#<aü÷uþ>#, puü, (aü÷ayati iti aü÷a vibhàjane . mçgaùvàditvàt kuþ .) kiraõaþ .. prabhà .. iti medinã .. ve÷aþ .. iti dharaõã .. såtràdisåkùmàü÷aþ . iti hemacandraþ .. le÷aþ .. såryaþ .. iti vi÷vaþ .. (çùivi÷eùaþ . latàvayavaþ . somalatàvayavaþ . bhàgaþ .)

#<aü÷ukaü>#, klã, (aü÷ån kàyati . kai ÷abde . àtaiti kaþ . yadvà aü÷ubhiþ kà÷ate . kà÷a dãptau . anyeùvapãti óaþ .) vastramàtraü .. såkùmavastraü .. uttarãyavastraü .. iti medinã .. ÷uklavastraü .. ityamarañãkàyàü ramànàthaþ .. (adhovastraü .) atraü . tejapàta iti bhàùà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<aü÷udharaþ>#, puü, (aü÷ånàü dharaþ . dharati iti dharaþ .. pacàdyac .) såryaþ .. iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<aü÷umatphalà>#, strã, (aü÷umanti såkùmãvayavavanti phalàni asyàþ . aü÷umàniva phalàni asyàþ iti và . ajàditvàt ñàp .) kadalãvçkùaþ . ityamaraþ ..

#<aü÷umatã># strã, (aü÷avaþ santi asyàþ . matup ïãp ca . aü÷umatyàþ phalaü måla¤ca aü÷umatã . anudàttàde÷ceti a¤ . phalapàkamåleùu iti lupi yuktavadbhàvaþ .) sàlaparõovçkùaþ .. ityamaraþ .. (paradevatà .)

#<aü÷umàn># [t] puü, (aü÷avo vidyante asya iti . tadasyàstãti matup .) såryaþ .. iti trikàõóa÷eùaþ .. asama¤japuttraþ såryavaü÷ãyaràjavi÷eùaþ .. yathà .
     %<sagarasyàsama¤jastu asama¤jàdathàü÷umàn .
     dilãpo'÷uümataþ puttro dilãpasya bhagãrathaþ ..>% iti ràmàyaõe bàlakàõóe 70 sargaþ .. såryavaü÷auyàsama¤joràjapauttraþ . yathà --
     %<tata÷cakàràsama¤jà gaïgànayanakàraõaü .
     lakùavarùaü tapastaptvà mamàra kàlayogataþ ..
     dilãpastasya tanayo gaïgànayanakàraõaü .
     tapaþ kçtvà lakùavarùaü yayau lokàntaraü nçpaþ ..
     aü÷umàüstasya puttro'bhådgaïgànayanakàraõaü .
     tapaþ kçtvà lakùavarùaü mamàra kàlayogataþ ..
     bhagãrathastasya puttro mahàbhàgavataþ sudhãþ .
     tapaþ kçtvà lakùavarùaü mamàra kàlayogataþ ..>% ityàdi brahmavaivarte prakçtikhaõóe 8 adhyàyaþ .. (vi÷vavyàpiprakà÷aþ paramàtmà .) aü÷uyukte tri .. somalatàyà avayavavi÷iùñaþ .)

#<aü÷umàlã>#, [n] puü, (aü÷ånàü màlà asti asya iti . vrãhyàditvàt iniþ .) såryaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (àditya ivàü÷umàlã cacàra, iti viùõupuràõam .)

#<aü÷ulaþ>#, puü, (aü÷uþ vidyàjyotiþ asti asya . iti . aü÷u + lac .) càõakyamuniþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<aü÷uhastaþ>#, puü, (aü÷ureva hastaþ yasya saþ .) såryaþ . iti jañàdharaþ ..

#<aüsa>#, t ka vibhàjane . aü÷akaraõe . iti kavikalpadrumaþ .. dantyopadhaþ . vibhàjana iti bhàja t ka tu pçthakkçtyàü ityasya råpaü . aüsayati aüsàpayati dhanaü vaõik . iti durgàdàsaþ ..

#<aüsaþ>#, puü, klã, (aüsyate samàhanyate . aüsa samàghàte . ghaj . yadvà amati amyate và bhàràdinà . ama gatau . ameþ san .) skandhaþ . ityamaraþ .. vibhàge puü . iti vi÷vo hemacandra÷ca .. (anyat sarvam aü÷a÷abde draùñavyam .)

#<aüsakåñaþ># puü, (aüse skandhe kåñaiva iti .) kakud . ùàüóera jhåüña iti bhàùà . iti hemacandraþ ..

#<aüsalaþ>#, tri, (aüso'gyàstãti . vatsàüsàbhyàü kàmabale iti lac .) balavàn . ityamaraþ ..

#<aühaþ>#, [s] klã, (amati gacchati pràya÷cittàdinà . ama gatyàdiùu . ameþ huk ca iti asun hugàgama÷ca . amati gacchati agho'nena và . aherasunà siddhe agherasuni aïgha iti mà bhåditi ameþ huk ceti såtraü . tathà ca --
     %<syànmadhyoùmacaturthatvamaühasoraühasastathà .>% iti dviråpakoùaþ . eva¤ca
     %<dattàrdhàþ siddhasaïghairvidadhatu ghçõayaþ ÷àghramaïghovighàtam>%
iti sårya÷atake pàñhaþ anupràsarasikànàü pràmàdika iti vadnti .) pàpaü . ityamaraþ .. (duþkhaü . vighnaþ . svadharmatyàgaþ .)

#<aühatiþ>#, strã, (hanti duritamanayà . hanteraühaca iti atiþ .) dànaü . ityamaraþ .. rogaþ .. tyàgaþ . iti medinã ..

#<aühatã>#, strã, (hanteraüha ca iti atiþ, bahvàditvàt ïãù .) dànaü . ityamarañãkàsàrasundarã ..

@<[Page 1,002b]>@
#<aühitiþ>#, strã, (ahan + ati . aühàde÷aþ ióàgama÷ca .) dànaü . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<aühriþ>#, puü, (ahi + kriõ . vaükràdaya÷ca iti uõàdisåtram .) pàdaþ .. vçkùamålaü . ityamaraþ ..

#<aühripaþ>#, puü, (aühribhiþ pibati iti . pà pàne . supoti yogavibhàgàt kaþ . vçkùaþ . iti halàyudhaþ ..

#<aühriskandhaþ>#, puü, (aühriþ pàdaþ . tamya skandha iva .) gulphaþ . (kurca÷iraþ .) iti hemacandraþ ..

#<aka>#, ma vakragatau . kuñilagamane . iti kavikalpadrumaþ .. ma akayati akati sarpaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<aka>#, i ka lakùmaõi . iti kavikalpadrumaþ . lakùma cihnayuktakaraõaü . i ka aïkayati vastraü rajakaþ . nopadhapàñhe'pi ¤ernityatvàddhasuïnalopo'nàvityasyàpràptau yagàdau aïkyate ityàdau siddhe idit pàñha÷caràder¤eranityatvaj¤àpanàrthaþ . tena aïkatãtyapi syàt . tathàca vopadevaþ .
     %<siddhe nityaõijantatvànnityanuntve kitàmidit .
     nijanityatvabodhàrthaü na dçùño'numbidhiþkvaciditi ..>% asyàrthaþ . kitàü kànubandhànàü nityaõijantatvànnitya¤yaüntatvànnityanuntve nityanakàravattve siddhe idit idanubandhakaraõaü õico ¤eranityatvabodhàrthaü . kintu anumbidhirnakàràbhàvaþ kvacidapi na dçùñaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<aka>#, i ïa gatyàü . lakùmaõi . iti kavikalpadramaþ .. i aïkyate . ïa aïkate puõyatãrtheùu vçùayugmànya÷aïkitaþ . iti halàyudhaþ .. iti durgàdàsaþ ..

#<akaü>#, klã, (na kaü sukhaü . tadviruddhaü và . na¤samàsaþ . na¤aþ na lopaþ .) pàpaü . duþkhaü . iti medinã ..

#<akacaþ>#, puü, (nàsti kacaþ ke÷aþ yasya saþ .) ketugrahaþ . iti hàràvalã .. vàcyaliïgamtu ke÷a÷ånye ..

#<akathyaþ>#, tri, na kathyaþ . na¤samàsaþ .) akathanãyaþ . avaktavyaþ ..

#<akaniùñhaþ>#, puü, (na kaniùñhaþ na¤samàsaþ . buddhaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (bahåni ÷atasahasràõi yàvadakaniùñhànàü devànàü sannipatitànyabhåvan iti lalitavistaraþ .) kaniùñhabhinne vàcyaliïgaþ ..

#<akaniùñhagaþ>#, puü, (akaniùñha + gam + óaþ .) buddhaþ . iti . trikàõóa÷eùaþ ..

#<akampitaþ>#, puü, (na kampitaþ . na¤samàsaþ .) bauddhagaõàdhipavi÷eùaþ . iti hemacandraþ .. kamparahite vàcyaliïgaþ .. (asaüdigdhàn svaràn bråyàdavikçùñànakampitàn . iti çgvedãyapràti÷àkhyasåtram .)

#<akaraõiþ>#, strã, (na + kç¤ ani .) àkro÷avi÷eùaþ . ÷àpaþ . yathà tasyàkaraõirevàstu . ityamaraþ ..

#<akarà>#, strã, (na + kç¤ + an . striyàü ïãp .) àmalakã . iti ÷abdacàndrakà .. vàcyaliïgastu kararahite ..

#<akaruõaþ>#, tri, (nàsti karuõà yasya iti .) karuõà÷ånyaþ . nirdayaþ . akçpaþ . yathà --
     %<raghorvaü÷e kutsàmakaruõa samutsàrayati kaþ .>% iti mahànàñakaü ..

#<akarka÷aþ>#, tri, (na karka÷aþ . na¤samàsaþ .) kàrka÷yarahitaþ . komalaþ . iti hemacandraþ . (akarka÷à aparuùà . iti lalitavistaraþ .)

#<akarõaþ>#, tri, (nàsti karõo yasya saþ .) karõarahitaþ . yathà --
     %<apàõipàdo javano gñahãt.
     pa÷yatyacakùuþ sa ÷çõotyakarõaþ .>% iti ÷rãdharasvàmikçta÷rutiþ .) vadhiraþ . iti hemacandraþ ..

#<akartanaþ>#, puü, (na + kçt + lyuñ .) vàmanaþ . khavvaþ . iti jañàdharaþ ..

#<akartavyaü>#, tri, (na + kç¤ + tavya . na kartavyaü . na¤samàsaþ .) akaraõãyaü . akaraõàrhyaü . akàryaü . yathà --
     %<avirodhã bhavàbdhau ca sarvamaïgalamaïgalaü .
     virodhã nà÷avãja¤ca sarvopadravakàraõaü ..
     akartabyo virodha÷ca dàruõaiþ kùattriyaiþ saha .>% iti brahmavaivarte gaõapatikhaõóe 28 adhyàyaþ ..

#<akartà>#, [ç] tri, (na kartà . na¤samàsaþ .) akàrakaþ . yathà --
     %<càturvarõyaü mayà sçùñaü guõakarmavibhàga÷aþ .
     tasya kartàramapi màü viddhyakartàramavyayaü ..>% iti ÷rãbhagavadgãtàyàü 4 adhyàye 13 ÷lokaþ .. (karmanirliptaþ sàïkhyoktaþ puruùaþ . kukarmakàrã .)

#<akarma>#, [n] klã, (na karma . na¤samàsaþ .) akaraõãyakàryaü . yathà --
     %<kiü karma kimakarmeti kavayo'pyatra mohitàþ .
     tatte karma pravakùyàmi yajj¤àtvà mokùyase'÷ubhàt ..
     karmaõo hyapi boddhavyaü boddhavya¤ca vikarmaõaþ .
     akarmaõa÷ca boddhavyaü gahanà karmaõo gatiþ ..
     karmaõyakarma yaþ pa÷yedakarmaõi ca karma yaþ .
     sa buddhimàn manuùyeùu sa yuktaþ kçtsnakarmakçt ..>% iti ÷rãbhagavadgãtàyàü 4 adhyàye 16 . 17 . 18 ÷lokàþ .. (apra÷astaü karma . karmàbhàvaþ . duùkarma .)

#<akarmaõyaü>#, tri, (na karmaõi sàdhuþ . na + karman + yat . karmàyogyaü . kàryànarhyaü . niùkarmaõyaü . akejuyà iti bhàùà . yathà --
     %<ùaùñidaõóàtmikàyà÷ca titherniùkramaõe par.
     akarmaõyaü tithimalaü vidyàdekàda÷ãü vinà ..>% iti tithyàditattvaü ..

#<akarmà>#, [n] tri, (nàsti kamma yasya . bahubrãhiþ . kàryàkùamaþ . niùkarmà . kàryànupayuktaþ .. (kriyàmandaþ . kukarmà . svecchàcàrã)

#<akarmànvitaþ>#, tri, (karmaõà anvitaþ na bhavatãti . na + karman + anvitaþ .) kukarmànvitaþ . akarmavi÷iùñaþ . duùkarmayuktaþ ..

#<akalkanaþ>#, tri, (nàsti kalkanaü dambhaþ yasya saþ . na + kalkana .) dambharahitaþ . tatparthyàyaþ . vãtadambhaþ 2 . iti hemacandraþ .. (÷àùyarahitaþ . saralaþ .) akalkala ityapi pàñhaþ .

#<akalkà>#, strã, (nàsti kalkaþ andhakàramàlinyaü yasyàm iti .) jyotsnà . iti ÷abdacandrikà .. vàcyaliïgastu kalkarahite .. (÷àñhya÷ånyaþ . dambha÷ånyaþ . saralaþ . nirmalaþ .)

#<akalpitaþ>#, tri, (na kalpita iti . na¤samàsaþ .) kalpanàrahitaþ . akàlpanikaþ . akçtrimaþ . aracitaþ . (satyaþ . prakçtaþ . avitathaþ .)

#<akalyaþ>#, tri, (na kalyaþ susthaþ . na¤samàsaþ .) rogã .. (yathà --
     %<akalyabàlasthaviraviùamasthakriyàkulàn .
     ... ... ... nàhvàyayennçpaþ ..>% iti mitàkùaràdhçtavacanam .. asamarthaþ . yathà --
     %<akalyaþ svàïgaceùñàyàü ÷akunta iva pa¤jare .>% iti bhàgavate .) kalyo niràmayaþ tatra na¤samàsaþ ..

#<akalyàõaü>#, klã, (na kalyàõaü . na¤samàsaþ .) amaïgalaü . a÷ubhaü .. (tri . kalyàõarahitaþ .)

#<akasmàt>#, vya, atarkitaü . hañhàt 1 . tatparyàyaþ . sahasà 2 sadyaþ 3 sapadi 4 tatkùaõe 5 ekapade 6 . iti hemacandraþ .. na¤samastakim÷abdasya pa¤camyantaprayogo'yaü . iti kecit ..

#<akàraõaü>#, tri, (nàsti kàraõaü yasya saþ . na + kàraõaü .) kàraõa÷ånyaü . nirhetu . animittaü . yathà --
     %<kutaþ punaþ ÷a÷vadabhadramã÷vare.
     na càrpitaü kamma yadapyakàraõam .>% iti ÷rãbhàgavataü .. (kàraõaü vinà . kàraõàbhàvaþ . yathà -- %<kàraõasàmànye dravyakarmaõàü karmàkàraõamuktam>% . iti vai÷eùikasåtram .)

#<akàraõaguõotpannaguõaþ>#, puü, (vinà kàraõaguõaü utpannà jàtàþ ye guõàþ . akàraõaguõa + utpanna + guõa .) svàbhàvikaguõaþ . nyàyamate vibhuniùñhavi÷eùaguõàþ yathà -- buddhiþ 1 sukhaü 2 duþkhaü 3 icchà 4 dveùaþ 5 yatnaþ 6 dharmaþ 7 adharmaþ 8 bhàvanà 9 ÷abdaþ 10 .
     (%<atãndriyà vibhånàntu ye syurve÷eùikà guõàþ .
     akàraõaguõotpannà ete tu parikãrtitàþ ..>% iti bhàùàparicchede . akàraõeti kàraõaguõapårvakà råpàdayo vakùyante . buddhyàdayastu na tàdç÷àþ . àtmàdeþ kàraõàbhàvàt .) iti siddhàntamuktàvalã ..

#<akàrpaõyaü>#, klã, (na kàrpaõyam . na¤samàsaþ .) kçpaõatàràhityaü . yathà --
     %<stokàdapi ca dàtavyamadãnenaiva càtmanà .
     ahanyahani yatki¤cidakàrpyaõyaühitat smçtam ..>% ityekàda÷ãtattvam ..

#<akàryaü>#, klã, (na kàryam . na¤samàsaþ .) kàryàbhàvaþ . akçtyaü . akarma . (duùkarma . kukàryam .) yathà --
     %<kimakàryaü kadaryàõàü dustyajaü kiü dhçtàtmanàü .>% iti ÷rãbhàgavataü ..

@<[Page 1,003b]>@
#<akàlaþ>#, puü, (na kàlaþ, apra÷astaþ kàlo và . na¤samàsaþ .) asamayaþ . apra÷astakàlaþ . yathàyogyakàlàtiriktasamayaþ . a÷uddhakàlaþ . yathà -- gurorastàt pràk vçddhatve pa¤cada÷àhaþ . tasyàste dvàtriü÷addinaü . tasyodayàt paraü bàlatve pa¤cada÷àhaþ . gurvàdityayoge sthitikàlaþ da÷atriü÷addinàdiþ . siühe guroþ sthitikàlaþ sambatsarasthålaþ . asya vi÷eùaþ yadi màghapaurõamàsyàü maghànakùatraü pràpyate tadaivaü bhàvyaü . vakrigurau aùñàviü÷atidinaü . pårbarà÷àvanàgatàticàrigurau ekavarùaþ . ayameva luptasambatsaraþ . pårbarà÷igantraticàrigurau pa¤cacatvàriü÷at dinaü . nãcasthaguroþ sthitikàlaþ saüvatsarasthålaþ . ràhuyuktaguroþ sthitisamayaþ ekàbdaþ sthålaþ . bhçgormahàstàt pràk vçddhatve pa¤cada÷àhaþ . tasya mahàste dvisaptatidinaü . tasyodayàt paraü bàlatve da÷àhaþ . etattrayaü ÷ãghràstamucyate .. bhçgoþ pàdàstàt pràk vçddhatve da÷àhaþ . tasya pàdàste dvàda÷àhaþ . tasyodayàt paraü bàlatve dinatrayaü . etattrayaü vakràstamuditaü . malamàse màsamekaü .. bhànulaïghitamàse kùayamàse ca tadeva .. bhåkmpàdyadbhate saptàhaþ .. pauùàdicaturmàse ekadinacaraõàïkitavarùaõe taddinaü . dinadvayacaraõàïkitavarùaõe dinatrayaü . dinatrayacaraõàïkitavarùaõe saptàhaþ .. dakùiõàyane ùaõmàsàþ .. ÷rãhari÷ayane caturmàsaþ .. candrasåryagrahaõe karmavi÷eùe ekatrisaptadinàni .. iti jyotiùatattvaü ..

#<akàlajaþ>#, tri, (akàle jàyate iti . akàla + jana + óa . akàlajàtaþ . asamayotpannaþ . apårõakàlodbhavaþ . yathà --
     %<akàlajantu virasaü na dhànyaü guõavat smçtaü ..>% iti ràjavallabhaþ ..

#<akàlajaladodayaþ>#, puü, kujjhañã . iti ÷abdamàlà .. akàle meghànàmudayaþ .. yathà raghavaü÷e --
     %<yavanãmukhapadmànàü sehe madhumadaü na saþ .
     bàlàtapamivàbjànàmakàlajaladãdayaþ ..>%

#<akàlameghodayaþ>#, puü, (akàle yaþ meghànàm udayaþ .) kujjhañã . iti ÷abdamàlà .. akàle meghànàmudayaþ ..

#<aki¤canaþ>#, tri, (nàsti ki¤cana yasya . mayåravyaüsakàditvàt bahubrãhisamàsaþ .) daridraþ . nàsti ki¤cidapi yasya . iti hemacandraþ .. (yathà -- %<aki¤canaþ san prabhavaþ sa sampadàm>% iti kumàrasambhave .)

#<aki¤canatà>#, strã, (aki¤canasya bhàvaþ . aki¤cana + tal .) aki¤canasya bhàvaþ . sà tu parigrahatyàgaråpayamavi÷eùaþ . iti hemacandraþ ..

#<akilviùaþ>#, tri, (nàsti kilviùaü yasya . bahubrãhiþ .) kilviùa÷ånyaþ pàparahitaþ . yathà --
     %<na màü doùeõa sugrãva gantumarhasyakilviùaü .>% iti ràmàyaõaü ..

@<[Page 1,003c]>@
#<akãrtiþ>#, strã, (na kãrtiþ . na¤samàsaþ .) aya÷aþ . yathà --
     %<akãrtiücàpi bhåtàni kathayiùyanti te'vyayàü .
     sambhàvitasya càkãrtirmaraõàdatiricyate ..>% iti ÷rãbhagavadgãtàyàü 2 adhyàye 34 ÷lokaþ ..

#<akãrtikaraü>#, tri, (akãrtiü karoti janayati iti . yadvà kãrtikaraü na bhavatãti na¤samàsaþ .) aya÷askaraü . yathà --
     %<kutastvà ka÷malamidaü viùame samupasthitaü .
     anàryajuùñamasvargyamakãrtikaramarjuna ..>% iti ÷rãbhagàdgãtàyàü 2 adhyàye 2 ÷lokaþ ..

#<akutobhayaþ>#, tri, (nàsti kuto'pi bhayaü yasya saþ . mayåravyaüsakàdigaõàntargataþ . na + kutaþ + bhayaü .) nàsti kasmàdbhayaü yasya . nirbhayaþ . yathà . icchatàmakutobhayamiti bhaktirasàmçtasindhuþ ..

#<akupyaü>#, klã, (na kupyaü, kupyàdanyadityarthaþ . na¤samàsaþ .) svarõaü . råpyaü iti halàyadhaþ .. yathà -- %<kurånakupyaü vasu vàsavopamaþ>% . iti bhàraviþ) ..

#<akåpàra>#, puü, (na kåpàraþ . na¤samàsaþ . kuü pçthivãü piparti iti kåpàraþ . pé pàlanapçraõayoþ . karmaõi aõ . anyeùàmapãti dãrghaþ .) samudraþ . ityamaraþ .. kårmaràjaþ . pàùàõàdiþ . iti medinã .. kamañhaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<akårcaþ>#, puü, (nàsti kårcaþ kaitavaü yasya . bahubrãhiþ .) buddhaþ . iti trikàõóa÷eùaþ . kaitava÷ånye tri . (dambha÷ånye) .

#<akçtaü>#, tri, (na + kç + kta .) na kçtaü . aniùpàditaü . yathà --
     %<kàlàtãtantu yat kuryàdakçtantadvinirdi÷et>% iti smçtiþ .. (nityaþ . pramàõàviùayaþ . (klã) mokùaþ . kàraõaü . (strã) prakçtivi÷eùaþ . yathà %<apàü nimnade÷agamanàdilakùaõà prakçtiþ sà na kenacitkçtà>% .)

#<akçtaj¤aþ>#, tri, (na + kçta + j¤à + ka . na kçtaj¤aþ iti na¤samàsaþ .) kçtaghnaþ . hitàsmartà . upakàràmànã . upakàrahantà . yathà --
     %<bhajato'pi na vai kecidbhajantyabhajataþ kutaþ .
     àtmàràmàþ pårõakàmà akçtaj¤àü gurudruhaþ ..>% iti ÷rãbhàgavataü ..

#<akçtitvaü>#, klã, (õa + kçtin + tva .) akùamatà . apañutà . karmàku÷alatvaü . ayogyatvaü ..

#<akçtã>#, [n] tri, (na + kçtã . na¤samàsaþ .) karmàkùamaþ . kàryàku÷alaþ . kriyànupayuktaþ .

#<akçtrimaü>#, tri, (karaõàt jàtaþ kçtrimaþ . sa na bhavatãti na¤samàsaþ .) akaraõajaü . ajanyaü . siddhaü . akaraõajàtaü . yathà dakùaþ .
     %<caturthe ca tathà bhàge snànàrthaü mçdamàharet .
     tilapuùpaku÷àdãni snàna¤càkçtrime jale ..>% ityàhnikàcàratattvaü .. ø .. ki¤ca . kàtyàyanaþ .
     %<pårbapakùaü svabhàvoktaü pràóvivàko'tha lekhayet .
     ÷odhayet pårbapakùantu yàvannottaradar÷anaü ..>% svabhàvoktaü akçtrimaü . iti vyavahàratattvaü .. (akriyotpannaþ . naisargikaþ . ayatnakçtaþ . yathà --
     %<tadakçtrimasauhàrdamàpatsvapi na mu¤cati .>% iti hitopade÷aþ .)

#<akçpaþ>#, tri, (nàsti kçpà yasya saþ .) kçpà÷ånyaþ . nirdayaþ . akaruõaþ . yathà --
     %<vanajau vanajau hrasvastriràmã sakçpo'kçpaþ .>% ityanuùñubàcàryaþ ..

#<akçpaõaþ>#, tri, (na kçpaõaþ . na¤samàsaþ .) kàrpaõyarahitaþ . dãnatà÷ånyaþ . yathà --
     %<mahadvà vyasanaü pràpto dãnaþ kçpaõa ucyate .
     kule'pyakçpaõe ràma saübhåtaþ sarvakàmade ..>% iti ràmàyaõaü .. (puùkalaþ . bahulaþ . yathà --
     %<bhå÷ayyàü navapallavairakçpaõairutiùñha yàmo vayam .>% iti vairàgya÷atake .

#<akçùõakarmà>#, [n] tri, (na kçùõaü malinaü karma yasyas saþ . na + kçùõa + karman .) duùkarmarahitaþ . niùpàpaþ . ÷uddhàcàraþ . akçùõaü niùpàpatvàt ÷uklaü karmàsya . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<ake÷aþ>#, tri, (nàsti ke÷o yasya . alpaþ apra÷asto và ke÷o yasya saþ .) ke÷arahitaþ . alpake÷ayuktaþ apra÷astake÷avi÷iùñaþ ..

#<akaitavaü>#, klã, (na kaitavam . na¤samàsaþ .) kaitavàbhàvaþ . akapañatà . adhårtatà . ava¤canà ..

#<akoñaþ>#, puü, (na + kuña + bhàve gha¤ .) guvàkaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<akovidaþ>#, tri, (na kovidaþ . na¤samàsaþ .) apaõóitaþ . mårkhaþ ..

#<akauñilyaü>#, klã, (na + kauñilyaü . na¤ samàsaþ .) kauñilyàbhàvaþ . saralatà ..

#<akkà>#, strã, (akaü duþkhaü kàyati gçhõàti iti kai ÷abde .) màtà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<aktaþ>#, tri, (a¤cergatau ktaþ . aktaparimàõasya vàcaka iti bhàùyasya kaiyañena tathà vyàkhyàtatvàt . anakti ajyate và . a¤jå vyaktyàdau . a¤jighçsibhyaþ ktaþ iti auõàdikaþ ktaþ .) yuktaþ .. gataþ .. vyaktaþ .. anaj vyaktigatimrakùaõe ityasmàt karmaõi ktaþ . yathà --
     %<hikkà÷vàsàture pårbaü tailàkte sveda iùyate .>% iti cakradattaþ . (striyàü aktà iti padaü ràtrivàcakam vede prasiüddham .)

#<aktuþ>#, strã, ràtriþ . anakti pratidinaü gacchati aktuþ . a¤jå dha¤i vyaktigatimrakùaõe bàhulakàt kuþ aniditàmiti nalopaþ . vedapracuraprayogo'yaü .. (àyudhaü . kiraõaþ . kàntiþ . nakùatraü . srotaþ . a¤janaghçtaü . ete arthàþ vaidikagranthe prasiddhàþ .)

#<akravyàdaþ>#, tri, (na kraùyàdaþ . na¤samàsaþ .) amàümabhakùakaþ . yathà --
     %<kravyàdàümtu mçgàn hatvà dhenuü dadyàt payasvinãü .
     akravyàdàna vatmatarãmuùñraü hatvà tu kçùõalaü ..>% iti mànave 11 adhyàye 133 ÷lokaþ ..

#<akramaþ>#, tri, (na kramaþ . na¤ samàsaþ . nàsti kramo yasya iti và .) kramarahitaþ . vyatikramaþ . yathà --
     %<akramàcchephaso vçddhiü yo'bhivà¤chati måóhadhãþ .>% iti màdhavakaraþ .. (kramàbhàvaþ . kramaviparyayaþ . yathà --
     %<idamanucitamakrama÷ca puüsàü yadiha jaràsvapi mànmathà vikàràþ>%
iti ÷ñaïgàra÷atakam .)

#<akràntà>#, strã, (na + kram + kta + àp .) vçhatã . iti kàcidratnamàlà .. anàkrànte tri ..

#<akriyaþ>#, tri, (nàsti kriyà yasya . apra÷astà và kriyà yasya .) akriyànvitaþ . kukarmavi÷iùñaþ . kriyàrahitaþ . yathà %<akriyatvàcca sarvadà .>% iti carakaþ .. (ni÷ceùñaþ . spandarahitaþ . karmatyàgã . yathà --
     %<anà÷ritaþ karmaphalaü kàryaü karma karoti yaþ .
     sa sannyàsã ca yogã ca na niragnirna càkriyaþ ..>% iti gãtàyàm .) (strã . kriyàbhàvaþ . kriyàtyàgaþ . ayathàkriyà . yathà --
     %<akriyà trividhà proktà vidvadbhiþ sarvakarmiõàm .
     akriyà ca paroktà ca tçtãyà càyathàkriyà ..>% iti kàvyasaïkalitaþ .)

#<akråraþ>#, puü, (krauryavàn kråraþ, sa na bhavati iti akråraþ . yadvà kråra iti bhàvapradhàno nirder÷aþ . na vidyate krauyyam iti akråraþ .) gàndinãputraþ . ÷rãkçùõapitçvyaþ . tasya pità ÷vaphalkaþ . (tasyamàtà gàndinã .) iti ÷rãbhàgavataü .. kråratà÷ånye tri .. (sarale . yathà --
     %<strãõàü sukhodyamakråraü vispaùñàrthaü manoramam .>% iti manuþ . puüsi viùõuþ . yathà --
     %<akråraþ pe÷alo dakùo dakùiõaþ kùamiõàü varaþ .>% iti bhàrate .)

#<akrodhaþ>#, puü, (na krodha iti na¤ samàsaþ . nàsti krodho yasya iti và .) krodha÷cittavikàraþ tadviparãtaþ . sa tu à÷ramiõàü da÷adharmàntargatadharmaþ . iti jañàdharaþ .. (yathàha manuþ --
     %<dhçtiþ kùamà damo'steyaü ÷aucamindriyanigrahaþ .
     dhãrvidyà satyamakrodho da÷akaü dharmalakùaõam ..>% iti .) vàcyaliïgastu krodharahitavyaktau ..

#<aklàntaþ>#, tri, (na + klam + kta . na klànta iti na¤samàsaþ .) klàntirahitaþ . anavasannaþ . aglànaþ ..

#<aklikà>#, strã, nãlãvçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<akliùñakarmà>#, [n] tri, (akliùñam anàyàsasàdhyaü karma yasya . bahubrãhiþ .) akle÷ena karmakartà . yathà --
     %<dåto'haü ko÷alendrasya ràmasyàkliùñakarmaõaþ .>% iti ràmàyaõaü .

#<akle÷aü>#, klã, (na kle÷a iti na¤ samàsaþ .) kle÷àbhàvaþ . yathà --
     %<yàtràmàtraprasiddhyarthaü khaiþ karmabhiragarhitaiþ .
     akle÷ena ÷arorasya kurvãta dhanasa¤cayaü ..>% iti mànave 4 adhyàye 3 ÷lokaþ .. kle÷àbhàvavati tri ..

#<akle÷aþ>#, tri, (nàsti kle÷o yasya iti bahubrãhiþ .) kle÷a÷ånyaþ . anàyàsaþ . akaùñaþ ..

#<akùa>#, na å vyàptau . saühatau . iti kavikalpadramaþ . na akùõoti dhanaü lokaþ . vyàpnoti rà÷ãkaroti và ityarthaþ . å àkùiùñàü . àùñàü . iti durgàdàsaþ .

#<akùa>#, å vyàptau . saühatau . iti kavikalpadrumaþ . akùati dhanaü lokaþ . vyàpnoti rà÷ãkaroti và ityarthaþ . å àkùiùñàü . àùñàü . iti durgàdàsaþ ..

#<akùaü>#, klã, (akùõoti akùati và akùyate và anena atra và akùå vyàptau . pacàdyac gha¤ và . a÷nute atyarthaü a÷å vyàptau . a÷erdevane iti so và .) indriyaü . (yathà viùõupuràõe --
     %<÷abdàdiùvanuraktàni nigçhyàkùàõi yogavit .
     kuryàccittànukàrãõi pratyàhàraparàyaõaþ ..>%) sauvar¤calaü . tuthaü . iti medinã . (cakùuþ . yathà ràmàyaõe --
     %<sarve te'nimiùairakùaistamanudrutacetasaþ . iti .>%)

#<akùaþ>#, puü, karùaparimàõaü . (yathà --
     %<te ùoóa÷àkùaþ karùo'strã palaü karùacatuùñayaü .>%) pà÷akaþ . (akùairakùàn và dãvyati . iti siddhàntakaumudã .) (pà÷akrãóà . yathàha manuþ) --
     %<mçgayàkùo divàsvapnaþ parãvàdaþ striyo madaþ .>%) kalidrumaþ . ityamaraþ . (vibhãtakavçkùaþ . yathà chàndogye -- yathà vai dve àmalake dve kole dvau vàkùau muùñimanubhavati .) j¤àtàrthaü . ÷akañaþ . vyavahàraþ . rudràkùaþ . indràkùaþ . sarpaþ . cakraü . iti medinã . (cakradhàraõadàrubhedaþ . yathà --
     %<chinnanàsye bhagnayuge tiryak pratimukhàgate .
     akùabhaïge ca yànasya cakrabhaïge tathaiva ca ..>%) àtmà . ràvaõaputraþ . iti hemacandraþ . (yathà ràmàyaõe --
     %<ni÷amya ràjà samare sahotsukaü kumàramakùaü prasamaikùatàtha vai .>%) jàtàndhaþ . garuóaþ . iti ÷abdaratnàvalã . (÷ivaþ . yathà bhàrate --
     %<akùa÷ca rathayogã ca sarvayogã bhahàvalaþ .>% iti) saüskçtapalabhà . yathà --
     %<candrà÷vinighnà palabhàrdhità c.
     laïkàvadhiþ syàdiha dakùiõokùaþ .>% iti bhàsyatã ..
     %<prabhà ÷araghnà svaturãyayogàdakùaþ sadà dakùiõadik pradiùñaþ .>% iti jàtakàrõavaþ --
     %<dakùiõottararekhàyàü sà tatra viùuvat prabhà .
     ÷aïkucchàyà hate trijye viùuvat karõabhàjite ..
     lambàkùayye tayo÷càpe lambàkùau dakùiõau sadà .>% iti såryasiddhàntaþ ..

#<akùakaþ>#, puü, (akùa + ka) tini÷avçkùaþ . iti ratnamàlà .

@<[Page 1,005a]>@
#<akùakrãóà>#, strã, (akùaiþ yà krãóà) dyåtakrãóà pà÷akakrãóà . yathà . akùakrãóàyàü vyàsayudhiùñhirasaüvàdaþ pracarati . iti tithyàditattvaü .. tadvivaraõaü caturaïga÷abde draùñavyaü .. * .. kàrtika÷uklapratipadi tatkrãóàvidhiryathà . brahmapuràõe --
     %<÷aïkara÷ca purà dyåtaü sasarja sumanoharaü .
     kàrtike ÷uklapakùe tu prathame'hani bhåpate ..
     jita÷ca ÷aïkarastatra jayaü lebhe ca pàrvatã .
     ato'rthàcchaïkaro duþkhã gaurã nithaü sukhoùità ..
     tasmàt dyåtaü prakartavyaü prabhàte tatra mànavaiþ .
     tasmin dyåte jayo yasya tasya saüvatsaraþ ÷ubhaþ ..
     paràjayo viruddhastu labdhanà÷akaro bhaveta .>% dyåta¤càpràõibhiþ krãóanaü . yathà manuþ --
     %<apràõibhiryat kriyate talloke dyåtamucyate .>% iti tithyàditattvaü .. * .. da÷amãdvàda÷yostatkaraõaniùedho yathà . smçtiþ --
     %<÷àkaü màùaü masåra¤ca punarbhojanamaithune .
     dyåtamatyambupàna¤ca da÷amyàü vaiùõavastyajet ..>% kårmapuràõaü --
     %<kàüsyaü màüsaü suràü kùaudraü hiüsàü tailamasatyatàm .
     dyåtakrãóàü divànidràü vyàyàmaü krodhamaithunaü ..
     dvàda÷yàü dvàda÷aitàni vaiùõavaþ parivarjayet .>% ityekàda÷ãtattvaü .. * .. anyat dyåta÷abde draùñavyaü ..

#<akùajaþ># puü, (akùa + jan + óa) vajraü . iti puruùottamaþ . asthija iti kvacit pàñhaþ . (viùõuþ . yathà bhàgavate --
     %<jaghànotpatya gadayà hanàvasuramakùajaþ .>%

#<akùataü>#, klã, (kùaõu hiüsàyàü . napuüsake bhàvektaþ . anudàttopade÷etyàdinà õalopaþ .) làjàþ . napuüsakaü . iti medinã .

#<akùataþ>#, tri, (na + kùaõ + kta) ahiüsitaþ . iti medinã . akhaõóitaþ . iti ÷abdaratnàvalã . (yathàha manuþ --
     %<da÷a sthànàni daõóasya manuþ svàyambhuvo'bravãt .
     triùu sthàneùu yàni syurakùato bràhmaõo vrajet ..>%)

#<akùataþ>#, puü, yavaþ . iti medinã . (yathà à÷valàyanamçhyasåtre --
     %<akùatasaktånàü navaü kalasaü pårayitvà .>%) ÷asyamàtraü . iti amarañãkàyàü bhànudãkùitaþ .. akùatàþ puü bhå mnãti svàmã .. (na kùatàþ yeùàü te iti akùatàþ . mukuñastu amaravyàkhyànàvasare àjàþ puü bhåmnite'kùatamiti pañhitvà karmaõi ktaþ . kùataü khaõóitaü . na kùatamakùatamiti vigçhya nityapuüliïgàþ nityabahuvacanàntà÷ca làjà akùatamiti vyàcakhyau .. kecittu akhaõóataõóulà akùatamityàhuþ ..)

#<akùatà># strã, karkaña÷çïgã . kàükaóà÷çïgã iti bhàùà . iti ÷abdacandrikà .. paruùasaüsargarahità strã . smçtiþ .. yathàha yàj¤avalkyaþ --
     %<akùatàyàü kùatàyàü và jàtaþ paunarbhavaþ punaþ .>%

#<akùadar÷akaþ>#, puü, (akùàõàü vyavahàràõàü dar÷akaþ . akùa + dç÷ + õvul .) vyavahàradraùñà vyavahàràõàü çõàdànàdivivàdànàü draùñà nirõetà . dharmàdhyakùa ityarthaþ . ityamaraþ taññãkà ca .. jaj iti iüràjãyabhàùà ..

#<akùadçk>#, (÷a) puü, (akùa + dç÷a + kvip .) akùadar÷akaþ . (vyavahàrasya j¤àtà .)

#<akùadevã>#, (n) tri, (akùairdãvyati . divu krãóàdau . supãti õini .) dyåtakrãóàkàrakaþ . ityamaraþ ..

#<akùadya>#, puü, (akùairdãvyati . divu krãóàdau . akùa + div + kvip + åñ .) akùakrãóakaþ . iti vyàkaraõaü ..

#<akùadharaþ># puü, (akùa + dhç + ac .) ÷àkhoñavçkùaþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<akùadhårtaþ># puü, (akùeùu dhårtaþ . saptamã ÷auõóairiti samàsaþ .) dyåtakrãóakaþ . tatparyàyaþ . dhårtaþ 2 akùadevã 3 kitavaþ 4 dyåtakçt 5 . ityamaraþ .. juyàrã iti bhàùà ..

#<akùadhårtila># puü, (akùa + dhur + til .) vçùaþ . iti hàràvalã ..

#<akùapàñakaþ># puü, (akùa + pàña + vun .) dharmàdhyakùaþ . iti jañàdharaþ .. jaj iti bhàùà ..

#<akùapàdaþ># puü, (akùa + pàda .) tàrkikaþ . tatparyàyaþ . naiyàyikaþ 2 . iti hemacandraþ ..

#<akùapãóà># strã, (akùa + poóà .) yapatiktà latà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<akùamaþ># tri, (nàsti kùamà yasya saþ .) kùamàrahitaþ . kùamà÷ånyaþ . (asamarthaþ .)
     %<viùõusevã ca ÷vapaco vaü÷ànàü koñimuddharet .
     harerabhakto vipra÷ca sva¤ca rakùitumakùamaþ ..>% iti brahmavaivarte 33 adhyàyaþ ..

#<akùamà># strã, (na kùamà iti na¤samàsaþ .) akùantiþ . ãrùà . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà kiràtàrjunãye --
     %<atipàtitakàlasàdhanà sva÷arãrendriyavargatàpinã .
     janavanna bhavantamakùamà nayasiddherapanetumarhati ..>%

#<akùamàlà># strã, (akùàõàü màlà .) akùasåtraü . va÷iùñhapatnã . iti medinã .. (yathàha manuþ --
     %<akùamàlà va÷iùñhena saüyuktàdhamayonijà .>% akùasåtreti tàntrikabhàùayà akàràdikùakàràntavarõamàlà rudràkùamàlà ca . yathà gautamãye --
     %<pa¤cà÷allipibhirmàlà vihità japakarmasu .
     akàràdikùakàràntà akùamàlà prakãrtità ..
     kùarõaü merumukhaü tatra kalpayenmunisattama .
     anayà sarvamantràõàü japaþ sarvasamçddhidaþ ..>% iti tantrasàraþ .. * .. anyat màlà÷abde varõamàlà÷abde ca draùñavyaü ..

#<akùayaþ># tri, (nàsti kùayo yasya saþ . bahubrãhiþ .) kùayarahitaþ . avyayaþ . kalpàntasthàyã . yathà --
     %<akùaràõi phalànyàhuramaràüstrida÷àniva .
     kalpàntasthànasambandhànnajanyà nà÷avarjinaþ ..>% iti mãmàüsakakàrikà .. api ca . bhaviùyapuràõaü .
     %<caturda÷yàü tathàùñamyàü pakùayoþ ÷uklakçùõayoþ .
     yo'bdamekaü na bhu¤jota ÷ivàrcanaparo naraþ ..
     yat puõyamakùayaü proktaü satataü satrayàjinàü .
     tat paõyaü saphalaü tasya ÷ivaloka¤ca gacchati ..>% iti tithyàditattvaü .. * .. pàpapuõyàkùayajanakayogavi÷eùaþ . yathà jyotiùe --
     %<somavàre'pyamàvàsyà àdityàhe tu saptamã .
     caturthyaïgàravàre tu aùñamã ca vçhaspatau ..
     atra yat kriyate pàpamathavà dharmasa¤cayaþ .
     ùaùñijanmasahasràõi prati janma tadakùayaü ..>% iti tithyàditattvaü .. (anantaþ . akùayakàlàbhimànã . aþ vàsudevaþ tasmin kùayo nivàso'sya iti vyutpattyà brahmaõiùñhaþ .)

#<akùayatçtãyà># strã, (akùayà yà tçtãyà tithiþ .) vai÷àkha÷uklatçtãyà . sà tu satyayugàdyà . tatra snànadànàdàvakùayaphalaü . iti . smutiþ . yathà --
     %<vai÷àkhe màsi ràjendra ÷uklapakùe tçtãyikà .
     akùayà sàtithiþ proktà kçttikàrohiõãyutà ..
     tasyàü dànàdikaü puõyamakùayaü samudàhçtaü .>% iti tithyàditattvaü .. * .. vivaraõaü tu vai÷àkha÷abde draùñavyaü ..

#<akùayà># strã, (nàsti kùayo yasyàþ sà .) vàratithighañitayogavi÷eùaþ . yathà --
     %<amà vai somavàreõa ravivàreõa saptamã .
     caturthã bhaumavàreõa akùayàdapi càkùayà ..>% iti bhaviùyapuràõam ..

#<akùaraþ># puü, (na kùarati . kùara sa¤calane . pacàdyac . yadvà . a÷nute . a÷å vyàptau . a÷eþ saraþ .) ÷ivaþ . viùõaþ . iti ÷abdaratnàvalã . yathà mahàbhàrate --
     %<vi÷vaü viùõurvaùañkàro bhåtabhavyabhavatprabhuþ .
     avyayaþ paruùaþ sàkùã kùetraj¤o'kùara eva ca ..>% iti .) (ajaþ . jãvaþ .)

#<akùaraü># klã, (na kùarati iti vyutpattyà .) brahma . (avinà÷i nirvi÷eùaü praõavàkhyaü brahma . kåñasthaþ nityaþ àtmà . yathà --
     %<kùaràdviruddhadharmatvàdakùaraü brahma bhaõyate .
     kàryakàraõaråpaü tu na÷varaü kùaramucyate ..
     yatki¤cidvastu loke'smin vàco gocaratàü gataü .
     pramàõasya ca tatsarvamakùare pratiùidhyate ..
     yadaprabodhàt kàrpaõyaü bràhmaõyaü yatprabodhataþ .
     tadakùaraü praboddhavyaü yathokta÷varavartmanà ..>% akàràdikùakàràntaikapa¤cà÷advarõaþ . iti medinã .. asyotpattikàraõaü . yathà vçhaspatiþ --
     %<ùàõmàsike tu sampràpte bhràntiþ sajàyate yataþ .
     dhàtràkùaràõi sçùñàni patràråóhàõyataþ purà ..>% ityàhnikatattvaü .. tacca pa¤cavidhaü . yathà --
     %<mudràlipiþ ÷ilpalipirlipirlekhanisambhavà .
     guõóikà ghurõasambhåtà lipayaþ pa¤cadhà smçtàþ .>% iti vàràhãtantraü .. * .. anyat mudrà÷abde varõa÷abde ca draùñavyaü .. gaganaü . dharmaþ . tapasyà .. apàmàrgaþ . iti hebhacandraþ .. mokùaþ . ityamaraþ .. jalaü . iti vedaprayogaþ .

#<akùaraþ># tri, (na kùaratoti .) akùaraõãyaþ . acyutaþ . yathà --
     %<tasmai sa vidyànupasannàya samyak pra÷àntacittàya ÷amanvitàya .
     yenàkùaraü puruùaü veda satyaü provàca taü tattvato brahmavidyàü ..>% iti vedàntasàradhçtà ÷rutiþ .. apica .
     %<dvàvimau paruùau loke kùara÷càkùara eva ca .
     kùaraþ sarvàõi bhåtàni kåñastho'kùara ucyate ..>% iti ÷rãbhagavadgãtàyàü 15 adhyàye 17 ÷lokaþ .. kùara÷càkùara÷ceti dvàvimau påruùau loke prasiddhau . tàvevàha . tatra kùaraþ puruùo nàma sarvàõi bhåtàni brahmàdisthàvaràntàni ÷arãràõi avivekilokasya ÷aroreùveva puruùatvaprasiddheþ, kåño rà÷iþ ÷ilàrà÷iþ parvataiva ekade÷eùa na÷yatsvapi nirvikàratayà tiùñhatãti kåñastha÷cetano bhoktà sa tu akùaraþ puruùa ucyate vivekibhiþ . iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã ..

#<akùaraca¤caþ># puü, (akùarairvittaþ . tena vitta iti ca¤cu .) lekhakaþ . ityamarañãkàyàü vàcaspatiþ ..

#<akùaracaõaþ># puü, (akùarairvittaþ . tena vitta iti caõap .) lipikaraþ . ityamaraþ . mun÷ã iti bhàùà ..

#<akùaracu¤cuþ># puü, (akùarairvittaþ . tena vitta iti cu¤cap .) akùaraca¤cuþ . lekhakaþ . ityamaraþ .

#<akùarajananã># strã, (akùaràõàm akùaramya và jananã utpàdikà .) lekhanã . kalamaþ . yathà --
     %<lekhanyakùarajananã varõamàlà masipraså .>% iti hàràvalãti kecit ..

#<akùarajãvakaþ># puü, (akùara + jãvaka .) lipikaraþ . iti hemacandraþ ..
     (%<lekhake'kùarapårbàþ syu÷caõajãvakacu¤cava .>% iti hemacandraþ ..)

#<akùarajãvikaþ># puü, (akùarairjãvikà yasya saþ .) kàyasthaþ .
     %<lekhakaþ syàllipikaraþ kàyastho'kùarajãvakaþ ..>% iti halàyudhaþ . akùarajãvini tri ..

#<akùaratålikà># strã, (akùaràõàü talikà lekhanasàghanamityarthaþ .) lekhanã . iti jañàdharaþ ..

#<akùaravinyàsaþ># puü, akùaràõàü vinyàsaþ . lipiþ . likhanaü . ityamarañãkàyàü bharatàdayaþ ..

#<akùaramukhaþ># puü, (akùaràõi mukhe tuõóàgre yasya saþ .) ÷iùyaþ . chàtraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<akùarasaüsthànaü># klã, (akùaràõàü saüsthànaü vinyàsaþ .) lipiþ . likhanaü . ityamaraþ ..

#<akùavatã># strã, (akùàþ pà÷akàþ santi asyàma iti matup . lokàt strãtvaü .) dyåtakrãóà . pà÷àkhelà iti bhàùà . ityamaraþ .. (yathà mahàbhàrate --
     %<paràjitaü sauvalenàkùavatyàm .>%)

@<[Page 1,006b]>@
#<akùavàñaþ># puü, (akùasya mallayuddhasya vàñaþ parisaraþ .) mallabhåmiþ . tatparyàyaþ . niyuddhabhåþ 2 . iti hemacandraþ .. kustira àkhóà iti bhàùà ..

#<akùavit># [d] tri, (akùaü vyavahàraü dyåtaü và vetti iti vidaþ kvip .) dyåtaj¤aþ . vyavahàraj¤aþ ..

#<akùasåtraü># klã, àkùàõàü såtraü màlà .) akùamàlà . japamàlà . iti jañàdharaþ . yathà --
     %<pàõau kàrmukamakùasåtravalayaü daõóo'paraþ paippalaþ .>% iti mahàvãracarite .)

#<akùàgrakãlakaþ># puü, (akùasya nàbhikùepyakàùñhasya agre ante bandhanàrthaü kãlakaþ .) ÷akañacakrapurovartikãlakaþ . tatparyàyaþ . aõiþ 2 . ityamaraþ .. aõã 3 àõiþ 4 . iti bharataþ .. càkàrakhil iti bhàùà ..

#<akùàntiþ># strã, (na kùamaõam . kùamåsahane . divàdiþ . asyàùitvàt ktin . anunàsikasyeti dãrghe na¤samàsaþ .) paràbhyudayàsahiùõutvaü . bhàryàdeþ paradar÷anàdyasahiùõutvaü . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . ãrùyà 2 . ityamaraþ .. ãrùà 3 akùamà 4 . iti ÷abdaratnàvalã ..
     (%<akùàntisàrasarvasvaü durvàsasamavehi màm .>% iti viùõupuràõe .)

#<akùàralavaõaü># klã, (na kùàralavaõam iti na¤samàsaþ .) haviùyànnavi÷eùaþ . mahàhaviùyamiti khyàtaü . yathà . %<a÷aucàdibhakùyagokùãragoghçtadhànyamudgatilayavasaindhavasàmudralavaõàtmakadravyaü . kçtrimàt lavaõàt bhinnamakùàralavaõaü mataü>% . idaü matantu smàrtasya . ratnàkaramataü . yathà --
     %<gokùãraü goghçtaü caiva dhànyamudgayavàstilàþ .
     sàmudraü saindhava¤caivamakùàralavaõaü mataü ..>% iti nàràyaõavandyaghañãyakçta÷uddhikàrikà .. (yathàha manuþ --
     %<munyannàni payaþ somo màüsaü yaccànupaskçtaü .
     akùàralavaõaü caiva prakçtyà havirucyate ..>%)

#<akùi># klã, (a÷nute anena . a÷å vyàptau saüghàte ca . a÷orniditi kmiþ . yadvà . akùati . akùå vyàptau . in .) cakùuþ . ityamaraþ . cakùurgolakaþ . iti kecit ..

#<akùikaþ># puü, ra¤janadruþ . àc iti bhàùà . iti ratnamàlà ..

#<akùikåñakaþ># puü, (akùi + kåñaka .) cakùustàrà ..

#<akùigataþ># tri, (akùi gataþ, akùiviùaya iva khedakçdityarthaþ .) dveùyaþ . ityamaraþ ..

#<akùibheùajaþ># puü, (akùi + bheùaja .) puññikàlodhraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (klã, netrauùadham .)

#<akùivaþ># puü, (akùi vàti vàyati và . và gatibandhanayoþ . àto'nupeti kaþ .) ÷obhà¤janavçkùaþ . sàmudralavaõe klã . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<akùivikåõitaü># klã, (akùi + vi + kåõa + bhàpe kta .) kañàkùaþ . apàïgadçùñiþ . iti hemacandraþ ..

#<akùãkaþ># puü, ra¤janadruþ . àc iti bhàùà . iti ratnamàlà ..

@<[Page 1,006c]>@
#<akùãvaü># klã, (na kùãvati anena và akùãvayati và . kùãvç made . pacàdyac .) samudralavaõaü . ityamaraþ .

#<akùãbaþ># tri, (na kùãvati màdyati iti na + kùãva + ac .) amattaþ . iti medinã .

#<akùãbaþ># puü, ÷obhà¤janavçkùaþ . ityamaraþ ..

#<akùuõõaþ># tri, (na kùuõõa iti na¤samàsaþ . akùoditaþ . acårõitaþ . iti kùudadhàtvarthadar÷anàt . acchinnaþ . yathà . akùuõõaü parivapa . iti cåóàkaraõe pa÷upatiþ ..

#<akùubdhaþ># tri, kùobharahitaþ . akùobhitaþ . iti kùubhadhàtoþ ktapratyaye kùubdhaþ . tato na kùubdhaþ akùubdha iti na¤samàsaniùpannaþ ..

#<akùemaü># klã, (na kùemam iti na¤samàsaþ .) amaïgalaü . yathà --
     %<kinnu teùàü gçhe kùemamakùemaü kinnu sàmpratam .
     kathante kinnu sadvçttà durvçttàþ kinnu me sutàþ ..>% iti devãmàhàtmye 1 adhyàyaþ ..

#<akùoñaþ># puü, (akùõoti . akùå vyàptau saüghàte ca . bàhulakàdoñaþ .. akùasyeva uñàþ parõàni asya iti và .) akùoóavçkùaþ . sa ca parvatajapãluvçkùaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. àkhroñ iti hindãbhàùà . iti ràjanirghaõñaþ ..
     %<pãlaþ ÷ailabhavo'kùoñaþ karparàla÷ca kãrtitaþ .
     akùoñako'pi vàtàdasadç÷aþ kaphapittakçt ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<akùoóaþ># puü, (akùõoti iti akùa + oóapratyayaþ .) parvatotpannapãluvçkùaþ . tatparyàyaþ . karparàlaþ 2 kandaràlaþ 3 àkùoóaþ 4 akùoñaþ 5 àkùoñaþ 6 . ityamaraþ taññãkà ca ..

#<akùoóakaþ># puü, (akùoóa eva iti svàrthe kan .) parvatotpannapãluvçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<akùobhaþ># puü, (na kùobha iti na¤samàsaþ . nàsti kùobho yasyeti và .) hastibandhanastambhaþ . tatparyàyaþ . àlànaü 2 ÷aïku 3 . iti trikàõóa÷eùaþ .. kùobharahite tri ..

#<akùauribhaü># klã, kùurikarmàvihitanakùatraü . yathà --
     %<uttaràtritayayàmyarohiõãraudrasarpapitçbheùu càgnibhe .
     ama÷rukarma sakalaü vivarjayet pretakàryamapi buddhimàn naraþ ..
     candra÷uddhiryadà nàsti tàràyà÷ca vi÷eùataþ .
     akùauribhe'pi kartavyaü candracandrajayordine ..>% iti jyotistattvaü ..

#<akùauhiõã># strã, (åhaþ samåhaþ asti asyà iti iniþ . akùàõàm åhinã . pårbapadàditi õatvam . akùàdåhinyàmiti bçddhiþ .) saïkhyàvi÷eùayuktasenà . tadyathà . 21870 hastinaþ . 21870 rathàþ . 65610 ghoñakàþ . 109350 padàtayaþ . samudàyena 218700 . tathà coktaü .
     %<akùauhiõyàmityadhikaiþ saptatyantàùñabhiþ ÷ataiþ .
     saüyuktàni sahasràõi gajànàmekaviü÷atiþ ..
     evameva rathànàntu saïkhyànaü kãrtitaü budhaiþ .
     pa¤caùaùñisahasràõi ùañ÷atàni da÷aiva tu .
     saïkhyàtàsturagàstajj¤airvinà rathyaisturaïgamaiþ .
     nçõàü ÷atasahasrantu sahasràõi navaiva tu .
     ÷atàni trãõi cànyàni pa¤cà÷acca padàtayaþ .>% ityamarabharatau .. (akùuhiõãparimàõaü . yathà mahàbhàrate àdiparbaõi --
     %<akùauhiõya iti proktaü yattvayà såtanandana .
     etadicchàmahe ÷rotuü sarvameva yathàyatham ..
     akùauhiõyàþ parãmàõaü narà÷varathadantinàm .
     yathàvaccaiva no bråhi sarvaü hi viditaü tava ..>% sautiruvàca .
     %<eko ratho gaja÷caiko naràþ pa¤ca padàtayaþ .
     traya÷ca turagàstajj¤aiþ pattirityabhidhãyate ..
     pattintu triguõàmetàmàhuþ senàmukhaü budhàþ .
     trãõi senàmukhànyeko gulma ityabhidhãyate ..
     trayo gulmà gaõo nàma vàhinã tu gaõàstrayaþ .
     smçtàstrisrastu vàhinyaþ pçtaneti vicakùaõaiþ ..
     camåstu pçtanàstrisrastrisra÷cambastvanãkinã .
     anãkinãü da÷aguõàü pràhurakùauhiõãü budhàþ ..
     akùauhiõyàþ prasaïkhyàtà rathànàü dvijasattamàþ .
     saïkhyà gaõitataüttvaj¤aiþ sahasràõyekaviü÷atiþ ..
     ÷atànyupari caivàùñau tathà bhåya÷ca saptatiþ .
     gajànà¤ca parãmàõametadeva vinirdi÷et ..
     j¤eyaü ÷atasahasrantuü sahasràõi navaiva tu .
     naràõàmapi pa¤cà÷acchatàni trãõi cànaghàþ ..
     pa¤caùaùñisahasràõi tathà÷vànàü ÷atàni ca .
     da÷ottaràõi ùañ pràhuryathàvadiha saïkhyayà ..
     etàmakùauhiõãü pràhuþ saïkhyàtattvavido janàþ .
     yathà kathitavànasmi vistareõa tapodhanàþ ..>%

#<akùõaü># klã, (a÷nute . a÷å vyàptau saüghàte ca . kçtya÷åbhyàü ksnaþ . kàlaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<akhaññaþ>#, puü, piyàlavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. piyàsàla iti bhàùà ..

#<akhaññiþ>#, puü, asadvyavahàraþ . àkhuñi iti khyàtaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<akhaõóaþ>#, tri, (na khaõóyate iti . khaói bhedane gha¤ . nàsti khaõóo yasya iti và .) khaõóa rahitaþ . pårõaþ . ityamaraþ .. (%<akhaõóaü puõyànàü phalamiva ca tadråpamanagham>% iti ÷àkuntale .)

#<akhaõóanaþ>#, puü, (nàsti khaõóanaü vicchedo yasya saþ .) kàlaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<akhaõóitartuþ>#, tri, (na khaõóitaþ çturasya iti . bahubrohiþ .) saphalavçkùàdiþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<akhàtaü>#, klã, puü, (na khàtaü na¤samàsaþ . khàtabhinnam ityarthaþ .) devakhàtaü . akçtrimajalà÷ayaþ . ityamaraþ .. akhàtamiti svàmã .. puüsi yathà -- akhàto devakhàtaka ityamaradattaþ ..

#<akhàdyaü>#, tri, (na khàdyaü . apra÷astaü viruddhaü và khàdyam .) khàdyànarhaü . abhakùyaü ..

@<[Page 1,007b]>@
#<akhilaü>#, tri, (na khilam asya . na + khila .) sarvaü . ityamaraþ .. (khilamaprahataü sthànaü . tat na bhavati iti akçùñasthànaü .)

#<akhyàtaþ>#, tri, (na khyàtaþ viruddhàrthe và na¤ .) akhyàtivi÷iùñaþ . apratiùñhitaþ .. aprasiddhaþ .

#<aga>#, ma vakragatau . kuñilagamane . iti kavikalpadrumaþ .. ma agayati agati sarpaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<aga>#, i gatau . iti kavikalpadrumaþ .. gatyàü i aïgyate . iti durgàdàsaþ ..

#<agaþ>#, puü, (na gacchati . gama gatau . anyebhyo'pãti anyeùvapi iti và óaþ . na go'pràõiùu iti pàkùiko'prakçtibhàvaþ .) parvataþ . vçkùaþ . sarpaþ . såryaþ . iti hemacandraþ .. (sarãsçpaþ .)

#<agacchaþ>#, puü, (na + gaccha .) vçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<agajaü>#, klã, (aga + jan + óa .) ÷ilàjatu . iti ratnamàlà .. parvatavçkùaje tri .. (girijàte .)

#<agaõyaü>#, tri, (na gaõyaü . na¤ samàsaþ .) agaõanãyaü . agaõeyaü . agaõitavyaü . yathà --
     %<guõairagaõyairati÷ãla÷àlibhiriti bhàraviþ .>%

#<agadaþ>#, puü, (gadaviruddhaþ . na gadaþ asmàta iti và .) auùadhaü . ityamaraþ .. àyurvedoktàùña÷àkhàntargata÷àkhàbhedaþ . yathà --
     %<auùadhànyagado vidyà daivã ca vividhà sthitiþ .>% tapasaiva prasidhyanti . iti manuþ .) nãrogetri . iti ramànàthaþ ..

#<agadaïkàraþ>#, puü, (agadam arogaü karoti iti . agada + kç + aõ . mumàgamaþ .) vaidyaþ . ityamaraþ ..

#<agamaþ>#, puü, (na gacchatãti . na + gama + ac . pacàdyac .) vçkùaþ . ityamaraþ .. parvataþ . na gacchatãtyagamaþ ..

#<agamyaü>#, tri, (na gamya iti . na + gam + yat .) agantavyaü . agamanãyaü . gamanàyogyaü . yathà --
     %<agamyà sàbhavattatra yatràbhåt sa mahàraõaþ .>% iti devãmàhàtmyaü ..

#<agamyà>#, strã, amaithunàrhà nàrã . gamyàgamyàvivaraõaü yathà, yama uvàca --
     %<yà yà gamyà nçõàmeva nibodha kathayàmi te .
     svastrã gamyà ca sarveùàmiti vedaniråpità ..
     agamyà ca tadanyà yà iti vedavido viduþ .
     sàmànyaü kathitaü sarvaü vi÷eùaü ÷ñaõu sundari ! ..
     agamyà÷caiva yà yà÷ca nibodha kathayàmi tàþ .
     ÷ådràõàü viprapatnã ca vipràõàü ÷ådrakàminã ..
     atyagamyà ca nindyà ca loke vede pativrate .
     ÷ådra÷ca bràhmaõãü gacched brahmahatyà÷ataü labhet ..
     tatsamaü bràhmaõã càpi kumbhãpàkaü vrajeddhruvaü .
     yadi ÷ådràü vrajedvipro vçùalãpatireva saþ ..
     sa bhraùño viprajàte÷ca càõóàlàt so'dhamaþ smçtaþ .
     viùñhàsama÷ca tatpiõóo måtraü tasya ca tarpaõaü ..
     tat pitéõàü suràõà¤ca påjane tat samaü sati .
     koñijanmàrjitaü paõyaü sandhyàrcàtapasàrjitaü ..
     dvijasya vçùalãbhogànna÷yatyeva na saü÷ayaþ .
     bràhmaõa÷ca suràpãtã vióbhojã vçùalãpatiþ ..
     harivàsarabhojã ca kumbhãpàkaü vrajeddhruvaü .
     gurupatnãü ràjapatnãü sapatnãmàtaraü prasåü ..
     sutàü puttrabadhåü ÷va÷råü sagarbhàü bhaginãü sati .
     sodarabhràtçjàyà¤ca bhaginãbhràtçkanyakàü ..
     ÷iùyà¤ca ÷iùyapatnã¤ca bhàgineyasya kàminãü bhràtçputtrapriyà¤caivàtyagamyàmàha padmajaþ ..
     etàsvekàmanekàü và yo vrajenmànavàdhamaþ .
     sa màtçgàmã vedeùu brahmahatyà÷ataü labhet ..
     akarmàrho'pi so'spç÷yo loke vede'tininditaþ .
     sa yàti kumbhãpàka¤ca mahàpàpã suduùkaraü ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 27 adhyàyaþ ..

#<agarã>#, strã, (na + gé + ac + ïãù .) devatàóavçkùaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<agarhitaþ>#, tri, (na garhitaþ . na¤samàsaþ) aninditaþ . yathà --
     %<jyeùñhaþ kulaü vardhayati vinà÷ayati và punaþ .
     jyeùñhaþ påjyatamo loke jyeùñhaþ sadbhiragarhitaþ ..>% iti mànave 9 adhyàye 109 ÷lokaþ ..

#<agaru>#, klã puü, (na garuþ durbharaþ asmàt iti .) aguru . iti hemacandraþ ..

#<agastiþ>#, puü, (vindhyàkhyam agam asyati iti agastiþ . asyateþ ktic . bàhulakàt tirvà .) vakavçkùaþ . agastyamuniþ . iti medinã .. yathà vaidyake --
     %<agastiþ pittakaphajit caturthakaharo himaþ .
     råkùo vàtakarastiktaþ prati÷yàyanivàraõaþ ..>%

#<agastidruþ>#, puü, vakapuùpavçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<agastyaþ>#, puü, (agaü vindhyaü styàyati stabhnàti và . styai saüdhàte . àto'nupasarge iti kaþ . aga + styai + ka .) vakapuùpavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. mitràvaruõayoþ puttraþ munivi÷eùaþ . tasya paryàyaþ . kumbhasambhavaþ 2 maitràvaruõiþ 3 . ityamaraþ .. agastiþ 4 pãtàbdhiþ 5 vàtàpidviñ 6 àgneyaþ 7 aurva÷ãyaþ 8 àgnimàrutaþ 9 ghañodbhavaþ 10 iti hemacandraþ .. (tadutpattiryathà yàskanirukte --
     %<tayoràdityayoþ satre dçùñvàpsarasamurva÷ãm .
     reta÷caskanda tatkumbhe nyapatat và÷atãvare ..
     tenaiva tu muhårtena vãryavantau tapasvinau .
     agastya÷ca va÷iùñha÷ca tatrarùã sambabhåvatuþ ..
     bahudhà patitaü retaþ kalase ca jale sthale .
     sthale va÷iùñhastu muniþ sambabhåvarùisattamaþ ..
     kumbhe tvagastyaþ sambhåto jale matsyo mahàdyutiþ .
     udiyàya tato'gastyaþ ÷amyàmàtro mahàtapàþ ..
     mànena sammito yasmàttasmànmànya ihocyate .
     yadvà kumbhàdçùirjàtaþ kumbhenàpi mahãyate ..>%

#<agastyodayaþ>#, puü, (agastyasya nakùatrasya udayaþ ÷aratkàle gagane àvirbhàvaþ .) àkà÷e nakùatraråpeõa agastyamunerudayaþ . sa tu saurabhàdrasya saptada÷adine bhavati . asyàrghyadànaü tanmàsãya÷eùadinatraye kartavyaü . yathà --
     %<agastyàrghyadànaü saureõa siüharà÷au vidhànàt .>% yathà brahmavaivarte --
     %<apràpte bhàskare kanyàü ÷eùabhåtaistribhirdinaiþ .
     arghyaü dadyaragastyàya gauóade÷anivàsinaþ ..>% yathà bhãmaparàkrame .
     %<yastu bhàdrapadasyànte udite kalasodbhave .
     arghyaü dadyàdagastyàya sarvàn kàmàn labheta saþ ..>% yathà nàrasiühe .
     %<÷aïkhe toyaü vinikùipya sitapuùpràkùatairyutaü .
     mantreõànena vai dadyàt dakùiõà÷àmukhasthitaþ ..
     kà÷apuùpapratãkà÷a agnimàrutasambhava .
     mitràvaruõayoþ puttra kumbhayone namo'stu te ..>% pràrthanantu .
     %<àtàpirbhakùito yena vàtàpi÷ca mahàsuraþ .
     samudraþ ÷oùito yena sa me'gastyaþ prasãdatu ..>% gandhàdikantu agastyàya namaþ ityanena deyaü . vi÷eùànupade÷e sàmànyataþ pràptacàt dakùiõà÷àmukhasthita iti gandhàdàvapi prayogàïgakartçdharmatvàditi ratnàkaraþ .. * .. tatpatnyarghyamantrastu .
     %<lopàmudre mahàbhàge ràjaputri pativrate .
     gçhàõàrghyaü mayà dattaü mitràvaruõivallabhe ..>% iti malamàsatattvaü .. (agastyodaye jalàni prasãdanti ityàgamaþ . tathà ca raghau -- prasasàdodayàdambhaþ kumbhayonermahaujasaþ .

#<agàdhaþ>#, tri, (nàsti gàdhaþ sthitiratra . na¤o'styarthànàmiti bahubrãhiþ .) atigabhãraþ . atalaspar÷aþ . ityamaraþ .. (atigambhãraþ . durbodhà÷ayaþ .)

#<agàdhaü>#, klã, chidraü . iti medinã ..

#<agàdhajalaþ>#, puü, (agàdhaü jalaü yasmin . bahubrãhiþ .) hradaþ . ityamaraþ .. tri . aparicchedyajalavi÷iùñaþ .)

#<agàraü>#, klã, (agàn çcchati . çgatau . karmaõyaõ .) àgàraü . gçhaü . ityamarañãkàyàü bharataþ .. ÷ånyàni càpyagàràõi vanànyupavanàni ca . iti .
     %<khalàt kùetràdagàràdvà>%
iti manuþ .)

#<agiraþ>#, puü, (aga + ira .) agniþ .. såryaþ .. ràkùasaþ .. iti jañàdharaþ ..

#<aguþ>#, puü, (nàsti gauþ kiraõo yasya saþ . bahubrãhiþ .) ràhugrahaþ iti dãpikà .. kiraõarahite tri ..

#<aguru>#, klã, (na guru durbharaþ asmàt iti . bahubrãhiþ .) ÷iü÷apàvçkùaþ .. kàlàguru . svanàmaprasiddhasugandhikàùñhavi÷eùaþ . agara iti khyàtaþ . asya paryàyaþ . vaü÷ikaü 1 ràjàrhaü 2 lohaü 3 kçmijaü 4 joïgakaü 5 . ityamaraþ .. ÷ñaïgajaü 6 kçùõaü 7 lohàkhyaü 8 laghu 9 . iti ratnamàlà .. pãtakaü 10 varõaprasàdanaü 11 anàryakaü 12 asàraü 13 kçmijagdhaü 14 kàùñhakaü 15 . iti ràjanirghaõñaþ .. asya guõàþ . tiktatvaü . uùõatvaü . kañutvaü . lepe råkùatvaü . vraõakaphavàyuvàntimukharoganà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ ràjanirghaõña÷ca .. agururvàpuüsãti vopàlitaþ .. pumàn iti sarvànandaþ .. gandhadravyavi÷eùaþ . yathà --
     %<aguru pravaõaü lohaü ràjàrhaü yogajaü tathà .
     vaü÷ikaü kçmija¤càpi kçmijagdhamanàryakaü ..
     aguråùõaü kañutvaü ca tiktaü tãkùõa¤ca pittalaü .
     laghu karõàkùirogaghnaü ÷ãtavàtakaphapraõut ..
     kçùõaü guõàdhikaü tattu lohavadvàri majjati .
     aguruprabhavaþ snehaþ kçùõàgurusamaþ smçtaþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<aguruþ>#, tri, (na guruþ . na¤ samàsaþ .) gurubhinnaþ . laghuþ . iti medinã ..

#<aguru÷iü÷apà>#, strã, ÷iü÷apàvçkùaþ . ityamarañãkàyàü svàmã ..

#<agåóhagandhaü>#, klã, (na gåóhaþ atyutkañaþ gandhaþ yasya . bahubrãhiþ .) hiïgu . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<agocaraþ>#, tri, (na gocaraþ . na¤ samàsaþ .) indriyajanyapratyakùàviùayaþ .. aj¤àtaþ . yathà --
     %<agocarahataü vyàóhamçditaümàüsamutsçjet .>% iti ràjavallabhaþ .. (vàcàmagocaracaritravicitritàya iti ÷ñaïgàra÷atake .)

#<agaukàþ># [s] puü, (agaþ okaþ yasya saþ . bahubrãhiþ .) ÷arabhaþ . siühaþ . pakùã . iti medinã .. (tri . parvatavàsã .)

#<agnàyã>#, strã, (agneþ strã ityasmin arthe vçùàkapyagnikusitetyàdisåtreõa agni÷abdasyaikàràde÷o ïãp ca .) agnibhàryà . ityamaraþ .. tretàyugaü . iti jañàdharaþ .. (%<agnàyã svàhà ca hutabhukpriyà>% ityamaraþ .)

#<agniþ>#, puü, (aïgayanti agyraü janma pràpayanti iti vyutpattyà haviþ prakùepàdhikaraõeùu gàrhapatyàhavanãyadakùiõàgnisabhyàvasathyaupàsanàkhyeùu ùaógniùu . yadvà aïgati årdhvaü gacchati iti . agi gatau . aïgernalopa÷ceti niþ nalopa÷ca .) tejaþpadàrthavi÷eùaþ . àguna iti bhàùà . dharmasya vasubhàryàyàü jàtaþ prathamo'gniþ . tasya patnã svàhà . puttràstrayaþ pàvakaþ 1 pavamànaþ 2 ÷uciþ 3 . ùaùñhamanvantare agnervasordhàràyàü draviõakàdayaþ puttràþ . etebhyaþ pa¤cacatvàriü÷adagnayo jàtàþ . sarvemilitvà ekonapa¤cà÷adagnayaþ . iti puràõaü .. asya paryàyaþ . vai÷vànaraþ 1 vahniþ 2 vãtihotraþ 3 dhana¤jayaþ 4 kçpãñayoniþ 5 jvalanaþ 6 jàtavedàþ 7 tanånapàt 8 tanånapàþ 9 varhiþ÷uùmà 10 varhiþ 11 ÷uùmà 12 kçùõavartmà 13 ÷ociùke÷aþ 14 uùarbudhaþ 15 à÷rayà÷aþ 16 à÷ayà÷aþ 17 vçhadbhànuþ 18 kç÷ànuþ 19 pàvakaþ 20 analaþ 21 rohità÷vaþ 22 vàyusakhà 23 vàyusakhaþ 24 ÷ikhàvàn 25 ÷ikhã 26 à÷u÷ukùaõiþ 27 hiraõyaretàþ 28 hutabhuk 29 havyabhuk 30 dahanaþ 31 havyavàhanaþ 32 saptàrciþ 33 damunàþ 34 damånàþ 35 ÷ukraþ 36 citrabhànuþ 37 vibhàvasuþ 38 ÷uciþ 39 appittaü 40 . ityamarastaññãkà ca .. vçùàkapiþ 41 juhåvàlaþ 42 kapilaþ 43 piïgalaþ 44 araõiþ 45 agiraþ 46 pàcanaþ 47 vi÷vapsàþ 48 chàgavàhanaþ 49 kçùõàrciþ 50 juhåvàraþ 51 udarciþ 52 bhàskaraþ 53 vasuþ 54 ÷uùmaþ 55 himàràtiþ 56 tamonut 57 su÷ikhaþ 58 saptajihvaþ 59 apapàrikaþ 60 sarvadevamukhaþ 61 . iti jañàdharaþ .. * .. asya guõàþ . vàyukaphastambha÷ãtakampanà÷akatvaü . àmà÷ayàjanakatvaü . raktapittaprakopakatva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. apica .
     %<agnerdurdharùatà jyotistàpaþ pàkaþ prakà÷anam .
     ÷oko rogo laghustaikùõaü satata¤cordhvabhàsità ..>% iti mokùadharmaþ .. * .. atha karmavi÷eùe'gnernàmàni . yathà --
     %<laukike pàvako hyagniþ prathamaþ parikãrtitaþ 1 .>% laukike navagçhaprave÷àdau .
     %<agrestu màruto nàma garbhàdhàne vidhãyate 2 .
     puüsavane candranàmà 3 ÷uïgàkarmaõi ÷obhanaþ 4 ..
     sãmante maïgalo nàma 5 pragalmo jàtakarmaõi 6 .
     nàmni syàt pàrthivo hyagniþ 7 prà÷ane ca ÷ucistathà 8 .
     satyanàmàtha cåóàyàü 9 vratàde÷e samudbhavaþ 10 .>% vratàde÷e upanayane .
     %<godàne såryanàmà ca 11 ke÷ànte hyagnirucyate 12 .>% godàne godànàkhyasaüskàre . ke÷ànte samàvartane .
     %<vai÷vànaro visarge tu 13 vivàhe yojakaþ smçtaþ 14 .>% visarge sàgnikartavyakarmavi÷eùe .
     %<caturthyàntu ÷ikhãnàma 15 dhçtiragnistathàpare 16 .>% caturthyàü vivàhànte caturthãhome . apare dhçtihomàdau .
     %<pràya÷citte vidhu÷caiva 17 pàkayaj¤a tu sàhasaþ 18 .>% pràya÷citte pràya÷cittàtmakamahàvyàhçtihomàdau . pàkayaj¤e pàkàïgakahome vçùotsargagçhapratiùñhàdau .
     %<lakùahome cavahniþsyàt 19 koñihome hutà÷anaþ 20 .
     pårõàhutyàü mçóonàma 20 ÷àntike varadastathà 22 ..
     pauùñike balada÷caiva 23 krodhàgni÷càbhicàrike 24 .
     va÷yarthe ÷amano nàma 25 varadàne'bhidåùakaþ 26 ..
     koùñhetu jañharo nàma 27 kravyàdo'mçtabhakùane 28 ..>% iti gobhilaputtrakçtasaügrahaþ .. * .. atha tasya råpaü . yathà --
     %<piïgabhrå÷ma÷uke÷àkùaþ pãnàïgajañharo'ruõaþ .
     chàgasthaþ sàkùasåtro'gniþ saptàrciþ ÷aktidhàrakaþ ..>% ityàdityapuràõaü .. * .. atha homãyàgneþ ÷ubhalakùaõàni . yathà --
     %<arciùmàn piõóita÷ikhaþ sarpiþkà¤canasannibhaþ .
     snigdhaþ pradakùiõa÷caiva vahniþ syàt kàryasiddhaye ..>% iti bàyupuràõaü .. * .. vaidyakamate agnistridhà bhaumaþ 1 divyaþ 2 udaryaþ 3 tatràdyaþ kàùñhendhanaprabhavaþ årdhvajvalanasvabhàvaþ pacanasvedàdisamartha÷ca . dvitãya udakendhanaþ paryagjvalana÷ãlo vàóavaþ . tçtãya ubhayendhanaþ paryagjvalana÷ãlaþ bhuktasyàhàrasya rasàdipariõàmanimitta¤ca vidyudàdi÷ca . iti vijayarakùitopari sandehabha¤jikà .. * .. apica --
     %<mandastãkùõo'tha viùamaþ sama÷ceti caturvidhaþ .
     kaphapittànilàdhikyàttatsàmyàjjàñharo'nalaþ ..>% taùàü kàryaü yathà --
     %<viùamovàtajànrogàn tãkùõaþ pittanimittajàn .
     karotyagnistathà mando vikàràn kaphasambhavàn ..
     samàsamàgnera÷ità màtrà samyagvipacyate .
     svalpàpi naiva mandàgnerviùamàgnestu dehinaþ ..
     kadàcit pacyate samyak kadàcicca na pacyate .
     tãkùõàgniriti taü vidyàt samàgniþ ÷reùñha ucyate ..>% iti màdhavakaraþ .. atyantatãkùõàgnireva hi bhasmaka ucyate . sa tu àhàràbhàve ÷oõitàdãn dhàtån pàcayitvà à÷u màrayati . iti rakùitaþ .. * .. (dehajanyàgneþ nàdotpàdakatvaü yathà saïgãtadarpaõe --
     %<àtmanà preritaü cittaü vahnimàhanti dehajam .
     brahmagranthisthitaü pràõaü sa prerayati pàvakaþ ..
     pàvakapreritaþ so'tha kramàdårdhvapathe caran .
     atisåkùmadhvaniü nàbhau hçdi såkùmaü gale punaþ ..
     puùñaü ÷ãrùe tvapuùña¤ca kçtrimaü vadane tathà .
     àvirbhàvayatãtyevaü pa¤cadhà kãrtyate budhaiþ ..
     nakàraü pràõanàmànaü dakàramanalaü viduþ .
     jàtaþ pràõàgnisaüyogàttena nàdo'bhidhãyate>% agneþ sarvasàkùitvàdi yathà ràmàyaõe --
     %<tvamagne sarvadevànàü ÷arãràntaragocaraþ .
     tvaü sàkùã mama dehasthastràhi màü devamattama .>% yathà ca bhàrate --
     %<àdityacandràvanilo'nala÷ca .
     daurbhåmiràpo hçdayaü yama÷ca ..
     aha÷ca ràtri÷ca ubhe ca sandhye .
     dharma÷ca jànàti narasya vçttam ..>% asya sarvaprathamàràdhyatvaü çgvedasya sarvaprathamasåkte åktaü yathà -- %<agnimãle purohitam>% . ityàdi . viùõuþ . såryaþ .) agnikoõàdhipatiþ . ityamaraþ . citrakavçkùaþ . raktacitrakaþ . mallàtakaþ . nimbukaþ .. pittaü . svarõaü . iti ràjanirghaõñaþ .

#<agnikaþ>#, puü, (agni + sàdç÷ye kapratyayaþ) indragopanàmaraktavarõakãñaþ . iti hemacandraþ ..

#<agnikaõaþ>#, puü, (agneþ kaõaþ . agni + kaõa .) agnikaõà . sphuliïgaþ . ityamaraþ ..

#<agnikàrikà>#, strã, (agni + kàrikà .) agnikàryaü . iti hemacandraþ ..

#<agnikàryaü>#, klã, (agni + kàryaü .) agnàvagnervà kàryaü . havirdànàdipårbakàgnijvàlanaü . tatparyàyaþ . agnãndhanaü 2 agnãdhrà 3 agnikàrikà 4 . iti hemacandraþ .. (homàdau havirdànàdipårbakàgnijvàlanàü agnau sàyaü pràtaþ samiddhomànuùñhàna . yathà --
     %<upanãya guruþ ÷iùyaü ÷ikùayecchaucamàditaþ .
     àcàramagnikàrya¤ca sandhyopàsanameva ca ..>% iti manuþ .)

#<agnikàùñhaü>#, klã, (agni + kàùñhaü .) aguru . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<agnikukkuñaþ>#, puü, (agneþ kukkuñaiva .) jvaladagnitçõolkà . jvalanta nuóà iti khyàtaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<agnikoõaü>#, klã, (agneþ agnidevena adhiùñhitamityarthaþ koõaü .) pårbadakùiõakoõaü . tatkoõàdhipatiragniþ . iti jyotiùaü .. yathà halàyudhadhçtaü --
     %<gattvaiva tãrthaü kartavyaü ÷ràddhaü tatprãtihetukam .
     pårbàhne'pyathavà pràtarde÷e syàt pårbadakùiõe ..>% pårbadakùiõe agnikoõe . iti pràya÷cittatattvaü ..

#<agnikrãóà>#, strã, (agnibhiþ krãóà .) agnikhelà . khadhåpàdityàgaþ . àta÷avàjãti khyàtà ..

#<agnigarbhaþ>#, puü, (agniþ garbhe abhyantare yasya saþ .) agnijàravçkùaþ . såryakàntamaõiþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (÷amãvçkùaþ . tri . agniyuktagarbhavi÷iùñaþ . yathà -- %<agnigarbhàü ÷amãmiva>% . iti ÷àkuntale .)

#<agnigarbhà>#, strã, (agniþ garbhe yasyàþ sà .) mahàjyotiùmatãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (÷amãvçkùaþ .)

#<agnicit>#, puü, (agniü citavàn svayam iti ci cayane . agnau ceriti kvip tugàgama÷ca .) agnihotrã . sàgnikaþ . ityamaraþ .. (yathà raghuvaü÷e --
     %<vidadhe vidhimasya naiùñhikaü .
     yatibhiþ sàrdhamanagnimagnicit .>%)

#<agnijaþ>#, puü, (agni + jan + óa .) agnijàravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (tri . agnijàtamàtre .)

#<agnijàtaþ>#, puü, (agneþ jàtaþ . agni + jan + kta .) agnijàravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ . (tri . agnijàtamàtre .)

#<agnijàraþ>#, puü, (agni + jàra, agniü jañharàgniü jàrayati paripàka÷aktiü pradàya vardhayati jé karmaõyaõ iti pàõinisåtraü) auùadhavi÷eùaþ . asya paryàyaþ . agniniryàsaþ 2 agnigarbhaþ 3 agnijaþ 4 vaóavàgnimalaþ 5 jaràyuþ 6 arõavodbhavaþ 7 agnijàtaþ 8 agnijàlaþ 9 sindhuphalaþ 10 . asya guõàþ . kañutvaü . uùõatvaü . kaphavàyusannipàta÷ålàti÷ãtaroganà÷itvaü . pittapradatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<agnijàlaþ>#, puü, (agni + jàla .) agnijàravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<agnijvàlà>#, strã, (agneriva jvàlà yasyàþ . agneþ jvàlà iti và .) jalapippalã . dhàtakãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. agni÷ikhà .. (làïgalikã .)

#<agnijihvà>#, strã, (agneþ jihvà .) làïgalãvçkùaþ . viùalàïgalà iti bhàùà . iti ràjanirghaõñaþ .. agneþ kàlyàdisaptàrcãüùi . iti jañàdharaþ .. agneþ sapta÷ikhàþ . tàsàü nàmàdikaü saptajihva÷abde draùñavyaü .. (yogavi÷eùaþ . yathà --
     %<saptaùaùñyàditithayaþ somavàràdibhiryutàþ .
     agnijihvàþ sapta yogà maïgaleùvatigarhitàþ ..>% iti . yoga÷àstre .)

#<agnidamanã>#, strã, (agneþ jañharànalasya damanã .) kùupavi÷eùaþ . asya paryàyaþ . vahnidamanã 2 bahukaõñakà 3 vallikaõñàrikà 4 gucchaphalà 5 kùudraphalà 6 kùudraduþspar÷à 7 kùudrakaõñàrikà 8 martyendramàtà 9 damanã 10 . asyà guõàþ . kañutvaü . uùõatvaü . råkùatvaü . vàtakaphagulmaplãhanà÷itvaü . rucikaratvaü . agnidãpanatvaü . hçdyatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<agnidãpanaþ>#, tri, (agneþ jañharànalasya dãpanaþ .) agnivardhakaþ . jañharàgnikàrakauùadhavi÷eùaþ . yathà rasendracintàmaõau --
     %<pàradàmçtalavaïgagandhakaü, bhàgayugmamaricena mi÷ritam .
     tatra jàtiphalamardhabhàgikaü, tittióãphalarasena marditam ..
     bahnimàndyada÷avaktranà÷ano, ràmavàõa iti vi÷ruto rasaþ .
     saügrahagrahaõikumbhakarõakamàmavàtakharadåùaõaü jayet ..
     dãyate tu ÷aõakànumànataþ, sadya eva jañharàgnidãpanaþ .>%
     %<harãtakã tathà ÷uõñhã bhakùyamàõà guóena và .
     saindhavena yutà và syàt sàtatyenàgnidãpanã ..>% iti ca bhàvaprakà÷aþ ..

#<agnidãptà>#, strã, (agni + dãptà) mahàjyotiùmatãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (tri . vahnijvalitaþ . yathà -- %<nàpi karõyàkàraphalakaiþ bàõaiþ nàpi viùàktaiþ nàpyagnidãptaphalakaiþ>% iti kullåkabhaññaþ .)

#<agnidevà>#, strã, (agniþ devaþ adhiùñhàtrã devatà asyà iti) kçttikànakùatraü . iti hemacandraþ .. (puü, agnidevaþ agniråpo devaþ . agniþ devaþ asya iti vigrahe tri . agnipåjakaþ .)

#<agniniryàsaþ>#, puü, agnijàravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<agniprastaraþ>#, puü, agnijanakapàùàõaþ . cakamakora pàthara iti bhàùà ..

#<agnivardhanaü>#, klã, (agneþ jañharànalasya vardhanaü vçddhikàrakam .) jañharàgnivçddhikàrakam . tathà --
     %<jãrakaü rucikçt svaryaü gandhàóhyaü kaphavàtanut .
     pàke ca kañutãkùõoùõaü laghupittàgnivardhanam ..>% iti ràjavallabhaþ ..

#<agnibhaü>#, klã, (agniriva bhàti iti . agni + bhà + ka .) svarõaü . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<agnibhåþ>#, puü, (agnerbhavatãti . agni + bhå + kvip .) kàrtikeyaþ . ityamaraþ .. (purà kila tàrakàsureõa utpãóitànàü devànàü rakùàrthaü ÷ivena agniråpaü svavãjaü vahnimukhe kùiptaü . tena agninà kçttikàsu kùiptaü . tà÷ca daivàgatagarbharakùàrthaü ÷aravanaü pravi÷ya prasåtàþ . tena agnibhåriti kàrtikeyaþ . jale klã . iti vedapuràõe .. yathàha manuþ --
     %<agnau dattàhutiþ samyagàdityamupatiùñhate .
     àdityàjjàyate vçùñirvçùñerannaü tataþ prajàþ ..>%

#<agnibhåtiþ>#, puü, (agni + bhå + kti .) bauddhabhedaþ . saca ÷eùajainàcàrya÷iùyaþ . iti hemacandraþ ..

#<agnimaõiþ>#, puü, såryakàntamaõiþ . iti jañàdharaþ ..

#<agnimanthaþ>#, puü, (agniü mathnàti iti . mantha viloóane . karmaõi aõ .) gaõikàrikàvçkùaþ . ityamaraþ .. (yathà vaidyake --
     %<agnimanthaþ ÷vayathuhçd vãryoùõaþ kaphavàtahçt .
     pàõóunut kañukastiktastuvaro madhuro'gnidaþ ..>% agnimanthakusuma÷àkastu --
     %<agnimanthabhavavàlasunãtà saptaràtramudake susàdhità .
     takrataptaghçtayuktapàcità hiïgunà janitavàsavàsità ..>% apica --
     %<agnimantho'tha hçdya÷ca tridoùa÷amanaþ saraþ . .
     àdhmànacchardihà ÷othacakùårogaviùàpahaþ ..>%)

#<agnimàrutiþ>#, puü, (agnau jañharàgniviùaye màrutiþ hanåmàn iva . tasya jañharàgnau vàtàpiprabhçtayo ràkùasàþ bhasmãbhåtà àsan . ityasau agnimàrutirucyate) agastyamuniþ . iti hemacandraþ ..

#<agnimukhaþ>#, puü, (agniþ mukhaü yasya, bahuvrãhiþ .) devatà . bràhmaõaþ . iti medinã .. citrakavçkùaþ . bhallàtakaþ . iti vi÷vaþ .. (klã . agneþ pa¤casu mukheùu .)

#<agnimukhã>#, strã, (agniriva mukhaü yasyàþ . bahuvrãhiþ .) bhallàtakã (bhelà) . ityamaraþ .. làïgalikã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<agnirakùaõaü>#, klã, (agneþ rakùaõam . ùaùñhãtatpuruùaþ .) agnyàdhànaü . agnihotraü . iti hemacandraþ ..

#<agnirajàþ>#, [s] puü, (agneþ rajaþ sphuliïgaiva .. indragopàkhyakãñaþ . iti hemacandraþ .. (klã -- agnivãryaü . svarõaü) .

#<agniruhà>#, strã, màüsarohiõã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<agnivardhakaþ>#, tri, (agniü jañharànalaü vardhayati iti) agni + vçdh + õvul .) agnivçddhikàrakauùadhàdiþ . àgneyaþ . iti vaidyakaü ..

#<agnivallabhaþ>#, puü, (agneþ vallabhaþ uddãpakatvàt priyaþ .) sàlavçkùaþ . ràlaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<agnivàhaþ>#, puü, (agneþ vàhaþ .) dhåmaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (chàgaþ) .

#<agnibàhuþ>#, puü, (agneþ bàhuriva .) dhåmaþ . iti jañàdharaþ .. (priyavrataputtraþ . svàyambhuvamanuputtraþ .)

#<agnivit>#, puü, (agniü vetti iti vidaþ kvip .) agnicit . agnihotrã . iti hemacandraþ .. (agnisaüskàraj¤aþ .)

@<[Page 1,010b]>@
#<agnivãjaü>#, klã, (agniþ vãjaü utpattisthànaü yasya tat . agneþ svarõasya utpattiü yathàha manuþ --
     %<apàmagne÷ca saüyogàt hemaü råpya¤ca nirbabhau .
     tasmàt tayoþ svayonyeva nirõeko guõavattaraþ ..>%) svarõaü . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<agnivãryaü>#, klã, (agneþ vãryaü sàraiva .) svarõaü . iti ràjanirghaõñaþ .. (tri, agnitulyadravye) .

#<agni÷ikhaü>#, klã, (agneriva ÷ikhà ke÷araþ asya .) svarõaü . iti ràjanirghaõñaþ .. kuïkumaü . kusumbhapuùpaü . iti medinã .. (jàïgalivçkùaþ) .

#<agni÷ikhaþ>#, puü, (agneriva ÷ikhà raktavarõaþ ke÷araþ asya .) kusumbhavçkùaþ . kuïkumaü . dãpaþ . bàõaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<agni÷ikhà>#, strã, (agneriva ÷ikhà ke÷araþ asyàþ .) làïgalikãvçkùaþ . viùalàïgalà iti bhàùà . vçkùavi÷eùaþ . tasya paryàyaþ . vi÷alyà 1 anantà 2 phalinã 3 ÷akrapuùpã 4 . ityamaraþ .. (agneþ ÷ikhà .) jvàlà . àgunera ÷iùa iti bhàùà ..

#<agni÷ekharaü>#, klã, (agneriva ÷ekharaü ke÷araþ asya .) kuïkumaü . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<agniùñomaþ>#, puü, (agnãnàü stomaþ . agneþ stutstomasomà iti ùaþ .) yaj¤avi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. tasya vidhiþ . jyotiùñomena svargakàmo yajeteti vàkyavihitajyotiùñomanàmakayàgavi÷eùasya guõavikàro'gniùñomo nàma . tasya kàlo vasantaþ . tatràdhikàrã adhãtaveda àhitàgni÷ca . dravyaü somaþ . devatà indravàùvàdayaþ . çtvijaþ ùoóa÷aþ . teùà¤ca catvàro gaõàþ . hotçgaõaþ 1 adhvaryugaõaþ 2 brahmagaõaþ 3 udgàtçgaõaþ 4 . ekaikasya gaõasya catvàra÷catvàraþ . tatra hotçgaõe hotà 1 pra÷àstà 2 acchàvàkaþ 3 gràvastotà 4 . adhvaryugaõe adhvaryuþ 1 pratiprasthàtà 2 neùñà 3 unnetà 4 . brahmagaõe brahmà 1 bràhmaõàcchaü÷ã 2 agnãtç 3 potà 4 . udgàtçgaõe udgàtà 1 prastotà 2 pratihartà 3 subrahmaõyaþ 4 . sa ca pa¤càhasàdhyaþ . prathamadine dãkùà dãkùaõãyàditadaïgànuùñhànaü . tatra dvitãyadivase pràyaõãyayàgaþ somalatàkrayaõaü . tato dvitãyatçtãyacaturthadivaseùu pràtaþkàle sàyaükàle ca pravargyopasannàmakayàgànuùñhànaü . caturthadivase pravargyodvàsanànantaraü agnãùomãyapa÷vanuùñhànaü . tatra yasya yajamànasya gñahe pitçpitàmahaprapitàmahànàü madhye kenàpi vedo nàdhãto'gniùñomo và na kçtaþ sa durbràhmaõo bhavati . tasya daurbràhmaõyaparihàràyà÷vinapa÷uþ kartavyaþ . yasya yajamànasya pitçpitàmahaprapitàmahànàü madhye kenàpi somapànaü na kçtaü syàt tasya somapànavicchedadoùaparihàràrthamaindràgnapa÷vanuùñhànaü kartavyaü . itthaü trayàõàü pa÷ånàü yugapadàlambhapakùe ekasminneva yåpe trayàõàü pa÷ånàü bandhanaü . itthaü pa÷utrayànuùñhànaü caturthadivase tasminneva dine và tçtãyabhàge utthàya prayogàrambhaþ kàryaþ . tatra pàtràsàdanaü . pàtràõi ca grahà÷camasàþ sthàlya÷ceti . tatra grahapàtràõi vitastimàtràõi ulåkhalàkàràõi . årdhapàtràõi camasapàtràõi tàvatparimitànyeva tiryagàkçtãni koõacatuùñayavi÷iùñàni dhàraõàrthadaõóayuktàni . sthàlyo màrtikyaþ . tata àrabhya somalatàkaõóanena somarasaü niùkàsya niùkàsya grahai÷camasai÷ca homaþ kartavyaþ . tatra såryodayànantaraü àgneyapa÷uyàgaþ kartavyaþ . evamukthyaparyàyànte kçte pràtaþsavanasamàptiþ . tato madhyandinasavanaü . tatra dakùiõàdànaü . dakùiõà ca dvàda÷ottara÷ataü gàvaþ . tatastçtãyasavanaü . itthaü pràtaþsavanamàdhyandinasavanatçtãyasavanaråpasavanatrayàtmakaþ agniùñomaþ pradhànayàgaþ . itare'ïgayàgàþ . tçtãyasavanasamàptyuttaramavabhçthayàgaþ . udake varuõadevatàkapuroóà÷ahomaþ . tadanantaramanubandhyà pa÷uyàgaþ . tatra gauþ pa÷uþ . tasya kaliniùiddhatvàt tasya ca nityatvàt tat sthàne àmãkùàyàgaþ . tata udayanãyà tata udavasànãyà . sà ca pa¤camadivase yàvadràtri kartavyà . tatsamàptàvagniùñomayàgasamàptiþ . ityagniùñomayàgãyapadàrthakalàsåcã ..

#<agniùñhaþ>#, puü, (agnau tiùñhatãti . agni + sthà + kaþ) . lauhamayataõóulàdibharjanapàtraü . iti trikàõóa÷eùaþ .. (kaóà iti bhàùà) .

#<agnisakhaþ>#, puü, (agneþ sakhà iti samàse ràjàhaþsakhibhyaùñac iti samàsàntaùñac .) vàyuþ . vàyusakho'gniriti dar÷anàt ..

#<agnisandãpanaü>#, tri, (agneþ sandãpanam . sam + dãp + lyuñ .) vahnivardhakauùadhàdi . yathà --
     %<elà tvaïnàgapuùpàõàü màtrottaravivardhità .
     maricaü pippalã ÷uõñhã catuþpa¤caùaóuttarà ..
     dravyàõyetàni yàvanti tàvatã sita÷arkarà .
     cårõametat prayoktavyamagnisandãpanaü paraü ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. api ca .
     %<agnisandãpanaü hçdyaü labaõàrdrakabhakùaõaü .>% iti ràjavallabhaþ ..

#<agnisambhavaþ>#, puü, (agniþ sambhavo yasya saþ . agni+ sam + bhå + ap .) araõyakusumbhaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (kàrtikeyaþ . tri . agnisamutpannaþ .)

#<agnisahàyaþ>#, puü, (agneþ jañharànalasya sahàyaþ uddãpakaþ . kapotamàüsasya agnivardhakatvàt .) vanakapotaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (agneþ sahàyaþ bandhuþ . vàyuþ .)

#<agnisàraü>#, klã, (agneriva sàraþ balaü yasya .) rasà¤janaü . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<agnistambhanaü>#, klã, (agneþ stambhanam . ùaùñhãtatpuruùaþ .) mantrauùadhidvàrà agnerdàhikà÷aktinivàraõaü . tadyathà --
     %<màlårasya vàsàü gñahya jalaukàü tatra peùayet .
     hastau tu lepayettena agnistambhanamuttamaü ..
     màlårasya sthàne mànuùasya iti và pàñhaþ .. 1 ..
     ÷àlmalãrasamàdàya kharamåtre nidhàpitaü .
     agnyàgàre kùipettena agnistambhanamuttamaü .. 2 ..
     vàyasã udaraü gñahya maõóåkavasayà saha .
     guñikàü kàrayettena tato'gniü prakùipedva÷ã ..
     evametat prayogeõa agnistambhanamuttamaü .. 3 ..
     raktapàñalamålantu avaùñabdha¤ca målakaiþ ..
     divyaü stambhayate kùipraü payaþpiõóaü jalàntakaü .. 4 ..
     muõóãtakà vacà kuùñhaü marãcaü nàgaraü tathà ..
     carvitvà ca imaü sadyo jihvayà jvalanaü lihet . 5 .
     gorocanàü bhçïgaràjaü cårõãkçtya ghçtaü samaü ..
     divyastambha÷ca pãtvà syànmantreõànena vai tathà . 6 .>% omahyaü agnistambhanaü kuru . iti gàruóe 186 adhyàyaþ ..

#<agnisvàttàþ>#, puü, (agninà suùñhu yathà syàt evam àttàþ bhakùitàþ, ÷rautasmàrtàgnidagdhà ityarthaþ . manvàdismçtiùu mårdhvanyaùakàravàn eva pàñhaþ . mårdhvanyàde÷astu na yuktaþ .) marãciputtrapitçgaõavi÷eùaþ . nityabahuvacanànta÷abdo'yaü . iti ÷abdamàlà --
     %<viràñsutàþ somasadaþ sàdhyànàü pitaraþ smçtàþ .
     agnisvàttà÷ca devànàü màrãcyà lokavi÷rutàþ ..>% iti manuþ .

#<agnihotraü>#, klã, (agnaye hotram atra iti bahuvrãhiþ .) yaj¤avi÷eùaþ . tat dvividhaü . màsasàdhyaü yàvajjãvanasàdhya¤ca . dvitãye vi÷eùo'yaü . tadagnau yàvajjãvaü pratyahaü pràtaþ sàyaü havanaü . tadagninà yàgakarturdàha÷ca . iti smçtiþ .. tatra kramo yathà . bràhmaõakùattriyavai÷yànàü kçtadàraparigrahàõàü kàõatvàndhatvavadhiratvapaïgutvàdidoùarahitànàü varõakrameõa vasantagrãùma÷aratsu agnyàdhànaü vihitaü . agnayastrayaþ gàrhapatyaþ 1 dakùiõàgniþ 2 àhavanãyaþ 3 . eùàmàdhànaü nàma de÷avi÷eùe tattanmantraiþ sthàpanaü . teùvagniùu sàyaükàle pràtaþkàle càgnihotrahomaþ kartavyaþ . agnihotraü nàma homasya nàmadheyaü . agnaye hotraü homo yasmin karmaõãti vyadhikaraõabahuvrãhiþ . tatra dravyàõi da÷a . payaþ 1 dadhi 2 yavàgåþ 3 ghçtaü 4 odanaþ 5 taõóulàþ 6 somarasaþ 7 màüsaü 8 tailaü 9 màùàþ 10 . samprati kaliyuge payasà taõóulairyavàgvà ca homa-÷iùñàcàraprasiddhaþ . tatra eka çtvik nityaü homaþ yajamànena và kartavyaþ çtvijà và kàrayitavyaþ . amàvàsyàyàntu ràtrau yavàgådravyeõa yajamànenaiva kartavyaþ . sa càgnihotrahomaþ àrambhaprabhçti yàvajjãvanaü kartavyaþ . prathamadine pårboktànàü da÷ànàü dravyàõàü madhye samprati pracaladråpàõà¤ca madhye yena dravyeõa prathamàgnihotrahomaþ kçtaþ tenaiva dravyeõa yàvajjãvanaü kartavyaþ . prathamahoma÷ca yasmin dine agnyàdhànaü kçtaü tasmin dine sàyaükàle àrambhaõãyaþ . tatra ÷atahome såryo devatà sàyaükàle agnirdevatà . àdhànànantaraü prathamapaurõamàsyàü dar÷apårõamàsayàgàrambhaþ kartavyaþ . dar÷apårõamàsàbhyàü svargakàmo yajeteti vidhivàkyaü . tatra ùaóyàgàþ . paurõamàsyàü trayaþ . amàyàü trayaþ . paurõamàsyàmàgneyàgnãùomãyopàü÷uyàgàstrayo yàgàþ . amàvasyàyàmàgneyaindradadhipayo yàgàstrayaþ . tatràmàyàü kartavyayàgatrayasya dar÷apadaü nàmadheyaü . paurõamàsyàü kartavyayàgatrayasya pårõamàsapadaü nàmadheyaü . dar÷a÷ca pårõamàsa÷ca dar÷apårõamàsàviti dvandvaþ . paurõamàsayàgasya pràthamikatve'pi alpàctaramiti pàõinãyànu÷àsanànusàreõa dar÷a÷abdasyàlpàckatvàt pårbanipàtaþ . dar÷apårõamàsàvapi yàvajjãvaü kàryau . tatràpi trayàõàü varõànàmupari likhitàndhatvàdyadhikàrapratibandhakãbhåtadoùasambandhàbhàvavatàü kçtàgnidhànànàü sapatnãkànàmadhikàraþ . sàmànyataþ parbaõyàrambhaþ pratipadi yàga iti paribhàùà . tatràkçtasomayàgasya yajamànasya paurõamàsyàmàgneyapuroóà÷ayàgaþ àjyenopàü÷uyàjayàgaþ . amàyàntu àgneyapuroóà÷ayàgaþ aindràgnapuroóà÷ayàgaþ . kçtasomayàgasya yajamànasya tu paurõamàsyàmàgneyapuroóà÷ayàgaþ àjyenopàü÷uyàjayàgaþ agnãùomãyapuroóà÷ayàgaþ . amàyàntu àgneyapuroóà÷ayàgaþ aindrapayoyàgaþ aindradadhiyàga÷ceti trayaþ . tatra çtvija÷catvàraþ . adhvaryuþ 1 brahmà 2 hotà 3 agnãditi 4 . yajurvedakarmakartà adhvaryuþ . çgyajuþsàmavedatrayakarmakartà brahmà . çgvedakarmakartà hotà . agnãttu pràya÷o'dhvaryorevànuyàyã tatpreritakarmakartà . puroóà÷o vrãhitaõóulairyavataõóulairvà kartavyaþ . agnihotravadyena dravyeõàrambhaþ kçtastenaiva dravyeõa yàvajjãvaü yàgaþ kartavyaþ . àrambhavelàyàmicchaiva niyàmiketyàdidiïyàtramidaü . iti yajurvedaþ .. * .. yaj¤àgnisa¤cayaþ . tatparyàyaþ . agnyàdhànaü 2 agnirakùaõaü 3 . iti hemacandraþ ..

#<agnihotraþ>#, puü, agniþ . ghçtaü . iti medinã ..

#<agnihotrã>#, [n] puü, (agnihotram asyàstãti . ata iniñhanàvitãniþ .) agnihotrayàgakartà . tatparyàyaþ . agnivit 2 àhitàgniþ 3 . iti hemacandraþ .. agnicit 4 . ityamaraþ .. sàgnikaþ 5 . iti puràõaü ..
     (%<agnihotryapavidhyàgnãn bràhmaõaþ kàmakàrataþ .
     càndràyaõaü carenmàsaü vãrahatyàsamaü hi tat ..>% iti manuþ .)

#<agnãdhraþ>#, puü, (agni + indha + ran .) çtvigvi÷eùaþ . tasya karmàgnirakùaõaü . ityamaraþ .. (agnidvàrà varaõãyo çtvigvi÷eùaþ . kàmyàyàü priyavratàt utpanno nçpabhedaþ . svàyambhuvamanuputtro ràjabhedaþ .)

#<agnãdhrà>#, strã, agnikàryaü . havirdànàdipårbakàgnijvàlanaü . iti hemacandraþ ..

@<[Page 1,011c]>@
#<agnãndhanaü>#, klã, (agnau indhanam . agni + indh + karaõe lyuñ .) agnikàryaü . havirdànàdipårbakàgnijvàlanaü . iti hemacandraþ .. yathàha manuþ --
     %<agnãndhanaü bhaikùacaryàmadhaþ ÷ayyàü gurorhitam .
     àsamàvartanàt kuryàt kçtopanayano dvijaþ ..>%

#<agnyastraü>#, klã, (agnimayam astram . karmadhàrayaþ .) àgneyàstraü . agnighañitàstraü . vandåkakàmàna ityàdibhàùà ..

#<agnyàdhànaü>#, klã, (agneþ àdhànaü . agni + à + dhà + lyuñ .) ÷rutivihitàgnisaüskàraþ . agnirakùaõaü . agnihotraü . iti hemacandraþ ..

#<agnyàlayaþ>#, puü, (agneþ àlayaþ .) yaj¤àgnyàdhàrakuõóaü . iti jañàdharaþ ..

#<agnyutpàtaþ>#, puü, (agneþ utpàtaþ .) àkà÷àdiùu agnivikàraþ . dhåmaketålkàpàtàdiþ . agniniùñhotpàto và . sa tu mantràdidvàrà agnerdàha÷aktinivàraõaü . tatparyàyaþ . upàhitaþ 2 . ityamarastaññãkà ca ..

#<agraü>#, klã, (agyate agati và . aga kuñilàyàü gatau çjrendreti sàdhu .) uparibhàgaþ . àgà iti bhàùà . asya paryàyaþ . ÷iraþ 2 ÷ikharaü 3ityamaraþ .. purastàt . avalambanaü . palaparimàõaü . pràntaü . samåhaþ . iti medinã .. (bhikùàvi÷eùaþ . gràsacatuùñayam . %<gràsapramàõà bhikùàsyàdagraü gràsacatuùñayam>% .. iti smçteþ .)

#<agraþ>#, tri, ÷reùñhaþ . uttamaþ . ityamaraþ .. pradhànaü . adhikaþ . prathamaþ . iti medinã ..

#<agragaõyaþ>#, tri, (agre gaõyaþ . gaõasaïkhyàne, yat .) agregaõanãyaþ . yathà --
     %<÷amanabhavanayàne yadbhavànagragaõyaþ .>% iti mahànàñakaü ..

#<agragàmã>#, [n] tri, (agre gacchatãti . agra + gam + õin .) agre gamanakartà . agresaraþ . iti hemacandraþ ..

#<agrajaþ>#, puü, (agre jàta iti saptamyàü janeþ óaþ .) jyeùñhabhràtà . tatparyàyaþ . pårbajaþ 2 agriyaþ 3 . ityamaraþ .. (yathàha manuþ --
     %<sarveùàü dhanajàtànàmàdadãtàgryamagrajaþ .>%) bràhmaõaþ . iti hemacandraþ .. agre jàte tri ..

#<agrajaïghà>#, strã, (agrà jaïghà avayavàvayavinorabhedàt (karmadhàrayaþ . athavà jaïghàyà agraü ùaùñhãtat ràjadantàditvàt paranipàtaþ) pratijaïghà . jaïghàgrabhàgaþ . iti hemacandraþ ..

#<agrajanmà>#, [na] puü, (agre janma yasya sa bahuvrãhiþ,) (jan + bhàve manin) bràhmaõaþ .. ityamaraþ ..
     %<adhyàpanamadhyayanaü yajanaü yàjanaü tathà .
     dànaü pratigraha÷caiva ùañkarmàõyagrajanmanaþ ..>% manuþ . jyeùñhabhràtà . brahmà . iti vi÷vaþ ..

#<agrajàtakaþ>#, puü, (agre jàtaü janma yasya sa bahuvrãhiþ, (jan + bhàve ktaþ) bràhmaõaþ . samàsànta kaþ iti ÷abdaratnàvalã ..

@<[Page 1,012a]>@
#<agrajàtiþ>#, puü, (agre jàtirjanma yasya saþ) (jan + bhàve ktin) bràhmaõaþ . iti hemacandraþ ..

#<agraõãþ>#, tri, (agre nãyate'sau agra + nã + kvip agragràmàbhyà¤ca iti pàõinisåtreõa õatvaü .) (vahnau ca puü, yathà càsyàgraõãtvaü tathàgni÷abde niruktavyàkhyàyàmuktam) agrimaþ . ÷reùñhaþ . iti hemacandraþ ..

#<agrataþ>#, [s] (agre agra + saptamyarthe tas avyaü) agre . prathame . tatparyàyaþ . purataþ 2 puraþ 3 . ityamaraþ ..

#<agrataþsaraþ>#, tri, (agrataþ agre sarati gacchati yaþ saþ agrataþ + sç + ñaþ . striyàü ïãp agrataþsarã) (puro'grato'greùu sarteþ iti pàõinisåtram) agragàmã . ityamaraþ ..

#<agradànã>#, [n] puü, (agre dànaü pretodde÷ena tilàdyarpaõaü gràhyatvena vidyate'sya agra + dàna + vidyamànàrthe in) patitabràhmaõavi÷eùaþ . sa ca pretasampradànakaùaóaïgatilàdidravyagràhã . yathà --
     %<lobhã vipra÷ca ÷ådràõàmagre dànaü gçhãtavàn .
     grahaõe mçtadànànàmagradànã babhåva saþ ..>% iti brahmavaivartapuràõaü .. tatparyàyaþ . àgrahàrikaþ 2 . iti smçtiþ ..

#<agraparõã>#, strã, (agre parõaü patraü yasyàþ sà jàtitvàt ïãp) ajalomàvçkùaþ . iti ratnamàlà .. àlaku÷ã iti kecit .. agramàüsaü, klo, (agraü pradhànaü manyate j¤àyate yat agra + man + sa . pçùodaràditvàt dãrghaþ .) hçdayaü . ityamaraþ .. udaramadhyavartimàüsavardhanaråparogavi÷eùaþ . iti vaidyakaü ..

#<agrayànaü>#, klã, (agraü prathamaü yànaü sanàgamanaü) nàsãraü . senàgragamanaü . iti hemacandraþ ..

#<agralohità>#, strã, (agramagrabhàgaþ lohitaü raktavarõaü yasyàþ sà bahuvrãhiþ) cillã÷àkaü . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<agravãjaþ>#, puü, (agraü ÷àkhàgraü vãjamutpattikàraõaü yasya saþ bahuvrãhiþ . kalama iti bhàùàyàm) vãjàgravçkùamàtraü . sa ca kuraõñàdiþ . iti hemacandraþ ..

#<agrasandhànã>#, strã, (agre phalabhogàtpårbaü sandhãyate anviùyate kàryamanayà agra + sam + dhà + karaõe lyuñ striyàü ïãp) yamapa¤jikà . jãvànàü ÷ubhà÷ubhakarmalikhitaü yamasya pustakaü . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<agrasaraþ>#, tri, (agre sarati gacchati agra + sç + ñaþ .) agresaraþ . agragàmã . iti hemacandraþ .. (yathà -- %<agresarojaghanyànàü>% .) iti bhaññikàvye .

#<agrahaþ>#, puü, (nàmti grahaþ gàrhasthà÷ramasvãkàro yamya saþ bahutrãhiþ . vànaprasthe . nàsti graho j¤ànaü yasya saþ .) j¤àna÷ånye ca . vànaprasthaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. agçha iti pàñhe gàrhasthà÷ramavahirbhåtaþ ..

#<agrahàyaõaþ>#, puü, (hàyanamya varùasya agraþ . ha÷ca vrãhikàlayoriti såtreõa hà + lyuñ yuk ca .) màsavi÷eùaþ . tasya vyutpattiryathà -- %<hàyanasyàgro'grahàyaõaþ nipàtanàt paranipàtanatva¤ca .>% ityamarañãkàyàü bharataþ .. màrga÷ãrùamàsaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. asya paryàyaþ àgrahàyaõike jàtaphalaü tatkçtya¤ca màrga÷ãrùe draùñavyam ..

#<agràhyaü>#, tri, (na gràhyaü grahaõãyaü graha + karmaõi . õyat grahaõàyogye) agrahaõãyaü . grahaõàyogyaü yathà --
     %<agràhyaü ÷ivanaivedyaü patraü puùpaü phalaü jalaü .
     sàlagràma÷ilàspar÷àt sarvaü yàti pavitratàü ..>% iti tithyàditattvaü ..

#<agrimaþ>#, tri, (agre bhavaþ agra + óiman) pradhànaü . uttamaþ . iti hemacandraþ .. jyeùñhaþ . agrajaþ . iti jañàdharaþ ..

#<agrimà>#, strã, (agre bhavà agra + óiman) lavaõãphalaü . loõà iti khyàtà . iti ÷abdacandrikà ..

#<agriyaü>#, tri, (agre bhavam agra + gha) pradhànaü . ityamaraþ ..

#<agriyaþ>#, puü, (agre bhava agra + gha) agrajaþ . jyeùñhabhràtà . ityamaraþ ..

#<agrãyaü>#, tri, (agre bhavaþ agra + cha) pradhànaü . ityamaraþ .. agraje puü, . iti taññãkàyàü ramànàthaþ ..

#<agruþ>#, strã, (aïgyate dravyaü gçhyate'nayà agi + kru åïuta iti striyàü và åï . nipàtanàt nalopaþ .) aïguliþ . vedapracuraprayogo'yaü ..

#<agregàþ>#, puü, agragàmã . iti mugdhabodhavyàkaraõaü ..

#<agregåþ>#, puü, (agre gacchati yaþ agre + gam + kvip åcagamàdãnàmityupasaïkhyànamiti pàõinivàrtikena malopaþ akàrasya åkàraþ .) agragàmã . ityuõàdivçttiþ ..

#<agredidhiùuþ>#, puü, (didhiü dhairyaü syati indriyadaurbalyàt tyajati didhi + so + abdhudçnakåjambukambukakelåkarkandhådidhiùu ityuõàdisåtreõa ku ùatva¤ca didhiùuþ punarbhåyoùit agre gaõanãyà didhiùuþ dviråóhà strã yasya saþ bahuø haladantàt saptamyàþ saüj¤àyàmiti pàõinisåtreõa aluk punarbhåvivàhakàriõi jane) dviråóhaiva yasya kuñumbinã sa dvijaþ . dvija ityupalakùaõaü . didhiùuþ parapårbàgre didhiùustatpurandhrikaþ . iti sàmànyena nàmamàlàdar÷anàt . dvitãyavàravivàhitaputtràdimatã gçhiõãra svàmã iti bhàùà . ityamaraþ ..

#<agredidhiùuþ>#, strã, (pràganåóhajyeùñhabhaginyàþ pràgåóhakaniùñhabhaginyàü . agre prathame jyeùñhàyàü bhaginyàü vidyamànàyàü gaõanãyà didhiùuþ jyeùñhà vivàhakàlàsahanaråpadhairyalopakàriõãti vigrahe ÷àkapàrthivàditvàt samàsaþ madhyapadalopa÷ca .) avivàhitajyeùñhabhaginãsattve agre vivàhità kaniùñhà . yathà --
     %<jyeùñhàyàü vidyamànàyàü kanyàyàmuhyate'nujà .
     sà càgre didhiùurj¤eyà pårbà ca didhiùuþ smçtà ..>% iti devalaþ . didhiùårdorghokàrànto'pi ..

#<agrevaõaü>#, klã, (vanasyàgre ràjadantàditvàt paranipàtaþ aluk . vanaü purage àditvàt õatvam .) vanasyàgrabhàgaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<agresaraþ>#, tri, (agre sarati gacchatãti agre + sç + ñaþ .) agre gamanakartà . tatparyàyaþ . purogaþ 2 praùñhaþ 3 agrataþsaraþ 4 puraþsaraþ 5 . ityamaraþ .. agragàmã 6 agrasaraþ 7 agragaþ 8 purogamaþ 9 purogàmã 10 . iti hemacandraþ ..

#<agresarikaþ>#, tri, (agresaraõaü gamanam agre + sç + bhàve ap agresare gamane prasçtaþ agresara + ñhan agragàmini .) agragàmã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<agryaþ>#, tri, (agre bhavaþ agra + yat .) pradhànaü . uttamaþ ityamaraþ . jyeùñhabhràtari puü iti taññãkàyàü ramànàthaþ ..

#<agha># i ï gatau (aghi gatau karmaõi lañ te idito num dhàtoriti pàõinisåtreõa num aïghyate . kartari lañ te aïghate) . nindàyàü . àrambhe . jave . iti kavikalpadrumaþ .. javo vegagatiþ . i aïghyate . ïa aïghate vàyurvegena gacchatãtyarthaþ . jave eva kai÷cit pañhyate . iti durgàdàsaþ ..

#<agha># t ka tatkçtau . iti kavikalpadrumaþ .. tatkçtiþ pàpakçrtiþ . aghayati vyàdhaþ . karmaõo'rthamadhyapàñhàdakarmako'yaü . tathà ca --
     %<dhàtorarthàntare vçtte dhàtvarthenopasaïgrahàt .
     prasiddheravivakùàtaþ karmaõo'karmikà kriyà ..>% iti goyãcandraþ .. dhàtvarthena saha karmaõa upasaïgrahàdityarthaþ . krameõodàharaõàni . nadã vahati kùaratãtyarthaþ . aghayati vyàdhaþ . bhavati ghañaþ . àhate janaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<aghaü>#, klã, (agha pàpakaraõe curàü aghayati agha + õic + ac .) pàpaü . duþkhaü . vyasanaü . ityamaraþ ..

#<aghamarùaõaü>#, tri, (aghaü pàpaü mçùyate utpannatve'pi nà÷anena karmàkùamatvàt sahyate'nena agha + mçù + karaõelyuñ .) pàpanà÷anaü . sarvapàpadhvaüsijapyaü . ityamaraþ .. (utpannapàpanà÷àrthaü japye mantrabhede yathà sandhyàmantre drupadàdivetyàdi) a÷vamedhayaj¤àïgàvabhçthasnànamantraþ . vaidikasandhyàntargatamantrakaraõakàghràtajalaprakùeparåpapàpanà÷akakriyàvi÷eùaþ . iti smçtiþ .. tàntrikasandhyàyàntu --
     %<ùaóaïganyàsamàcarya vàmahaste jalaü tataþ .
     gçhãtvà dakùiõenaiva saüpuñaü kàrayedbudhaþ ..
     ÷ivavàyujalapçthvãvahnivãjaistridhà punaþ .
     abhimantrya ca målena saptadhà tattvamudrayà ..
     niþkùipet tajjalaü mårdhni ÷eùaü dakùe nidhàya ca .
     ióayàkçùya dehàntaþkùàlitaü pàpasa¤cayaü ..
     kçùõavarõaü tadudakaü dakùanàóyà virecayet .
     dakùahaste ca tanmantrã pàparåpaü vicintya ca ..
     purato vajrapàùàõe nikùipedastramu¤caran ..>% iti tantrasàraþ ..

#<aghavàn>#, [t] tri, (aghaü pàpaü vidyate'sya agha + matup) aghavi÷iùñaþ . pàpã ..

@<[Page 1,013a]>@
#<aghàsuraþ>#, puü, (aghanàmà asuraþ ÷àkapàrthivàditvàt samàsaþ madhyapadalopa÷ca) aghanàmàsuraþ . sa ca kaüsaràjasenàpatiþ . iti ÷rãbhàgavataü ..

#<aghoþ>#, [s] vya, sambodhanaü . yathà agho yaja iti bopadevaþ ..

#<aghoraþ>#, puü, (na ghoraþ saumyaråpaþ %<yà te rudra ! ÷ivà tanuraghorà pàpanà÷inã>% iti vedaþ .) mahàdevaþ . iti ÷ivacaturda÷ãvratapåjàyàü .. atibhayànake abhayànake ca tri ..

#<aghorà>#, strã, (nàsti ghorà bhayànakà mårtiryasyàþ . atibhayànakà iti vyutpattyarthaþ) bhàdrakçùõacaturda÷ã . yathà --
     %<bhàdre màsyasite pakùe aghoràkhyà caturda÷ã .
     tasyàmàràdhitaþ sthàõurnayecchivapuraü dhruvaü ..>% iti smçtiþ ..

#<aghoùaþ>#, tri, (nàsti ghoùaþ ÷abdo yatra bahuvrãhiþ ÷abda÷ånye, na alpaþ ghoùaþ ÷abdo yatra bahuvrãhiþ alpadhvaniyukte . tathàhi --
     %<tatsàdç÷yamabhàva÷ca tadanyatvaü tadalpatà .
     aprà÷astyaü virodha÷ca na¤arthàþ ùañ prakãrtitàþ ..>% iti smaraõàt .) àbhãra÷ånyade÷àdiþ . ÷abdarahitaþ . alpadhvaniyuktaþ . kalàpàdivyàkaraõasya saüj¤àvi÷eùe puü . sa ta vargaprathamadvitãyavarõàþ ÷aùasà÷ca ..

#<aghnyaþ>#, puü, (na hanti vinà÷ayati sraùñçtvàt na + han + kartari yak . nipàtanàt sàdhu .) brahmà . ityuõàdikoùaþ ..

#<aghnyà>#, strã, (na hanyate yà han + karmaõi yak striyàmàp . patiü vo aghnyànàü dhanånàm iti vedaþ .
     %<abadhyà¤ca striyaü pràhustiryagyonigatàmapi ..>% iti niùedhàt .) strãgavã . ityamaraþ ..

#<aïka># t ka pade . lakùmaõi . iti kavikalpadrumaþ .. kaõñhyavargàdyopadhaþ . padaü saïkhyàsaüsthànaü . lakùma cihnayuktakriyà . tathà ca --
     %<arthakriyaiva dhàtånàü kartçvyàpàralakùmaõà .
     àtmaniùñhaü kriyàrthatvaü dhàtvartheùvakriyàtmasu ..>% iti vopadevaþ ..
     %<aïkayatyarisainyàni yudhi pçùñheùu ÷àyakaiþ .>% iti halàyudhaþ .. aïkayati aïkàpayati . iti durgàdàsaþ ..

#<aïkaþ>#, puü, (aïkayati cihnayati, aïka + ac) cihnaü . (svanàmakàïkàü nicakhàna ÷àyakaü iti raghuvaü÷e .) kroóaü . (sapatnãtanayaü dçùñvà tamaïkàrohaõotsukaü . iti viùõupuràõe ..) råpakavi÷eùaþ . aparàdhaþ . rekhà . vibhåùaõaü . samopaü . sthànaü . nàñakàü÷aþ . iti medinã .. (pratyakùanetçcarito rasabhàvasasujjvalaþ . bhavedagåóha÷abdàrthaþ kùudracårõakasaüyutaþ .. antarniùkràntanikhilapàtro'ïka iti kãrtitaþ . iti sàhityadarpaõe) . citrayuddhaü . iti vi÷vaþ .. ÷arãraü . ityuõàdikoùaþ .. navasaïkhyà . iti jyotiùaü .. (kucabhåùàyàü . prakaraõe . age . kañiprade÷e . kalaïke . eko hi doùo guõasannipàte nimajjatãndoþ kiraõeùvivàïkaþ . iti kumàrasambhave .)

#<aïkatiþ>#, puü, (acyate påjyate'sau anca + karmaõi ati nyaïkvàdãnà¤ca iti pàõinisåtreõa casya kaþ . vàyupakùe a¤cati gacchati iti vyutpattyà) brahmà . agniþ . agnihotrã . iti vi÷vaþ .. vàyuþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<aïkanaü>#, klã, (aïka + õic bhàve lyuñ) saïkhyàsaüsthànaü . cihnayuktãkaraõaü . àükan dàgana iti bhàùà . cihnakaraõaü . yathà parà÷aràïgirasau .
     %<anyatràïkanalakùmàbhyàü vàhanirmocane kçte .
     sàyaü saüyamanàrthantu na duùyedrodhabandhayoþ ..>% aïkanaü tri÷ålàdicihnakaraõaü . lakùma sthiracihnakaraõaü . iti pràya÷cittatattvaü ..

#<aïkapàlikà>#, strã, (aïkapàli + svàrthe kaþ striyàmàp .) àliïganaü . iti ÷abdamàlà ..

#<aïkapàlã>#, strã, (aïkena kroóena pàlayati aïka + pà + ali striyàü và ïãp pakùe aïkapàliþ .) àliïganaü . dhàtrã . vedikàkhyagandhadravyaü . tasya nàmàntaraü koñiþ . iti medinã ..

#<aïkaloóyaþ>#, puü, (aïkena loóyate'sau loóa + õyat) ci¤coñakavçkùaþ . ceücko iti bhàùà . ci¤coóamåla iti kecit .. asya guõàþ . gurutvaü . ajãrõakàritvaü . ÷ãtalatva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<aïkitaþ>#, tri, (aïka + kta .) là¤chitaþ . cihnitaþ . iti vyàóiþ ..

#<aïkã>#, strã, (aïkaþ + striyàü ïãp .) aïkyaþ . mçdaïgavi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàkalã ..

#<aïkuraþ>#, puü, (aïka + urac) vãjodbhavaþ . nåtanotpannatçõàdiþ . (darbhàïkureõa caraõaþ kùata ityakàõóe tanvã sthità katicideva padàni gatvà . iti ÷àku, ntale . asya paryàyaþ . abhinavodbhid 2 . ityamaraþ .. udbhedaþ 3 prarohaþ 4 (cåtàïkuràsvàdakaùàyakaõñhaþ .. iti kumàrasambhave .) akuraþ 5 . iti ràjanirghaõñaþ . rohaþ 6 aïkaraþ 7 . iti hemacandraþ .. jalaü . raktaü . loma . iti medinã ..

#<aïkurakaþ>#, puü, (aïkyate tçõàdibhirnirmãyate'sau aïka + urac tataþ svàrthe ka) nãóaþ . pakùivàsasthànaü . iti ÷abdabhàlà ..

#<aïku÷aþ>#, puü klã, (aïkyate hasticàlanàrthamàhanyate'nena aïka + u÷ac .) hasticàlanàrthalohamayavakràgràstraü . óàïga÷a iti bhàùà . tatparyàyaþ . ÷ñaõiþ 2 . ityamaraþ .. sçõiþ 3 . iti taññãkà .. aïkåùaþ 4 . ityuõàdikoùaþ .. (ràmàyaõe --
     %<uùñràn hayàn kharàn nàgàn jaghnurdaõóakaùàïku÷aiþ ..
     kampanà aïku÷à bhallàþ kàlacakrà gadàstathà ..>%)

#<aïku÷adurdharaþ>#, puü, (aïku÷ena durdhriyate durdamyate'sau dur + dhç + karmaõi khal .) durantahastã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<aïku÷ã>#, strã, (acyate àràdhyate'sau bauddhavi÷eùaiþ aïka + u÷ac striyàü ïãp . nyaïkàdãnà¤ca iti casya kaþ .) jinànàü caturviü÷ati÷àsanadevyantargatadevãvi÷eùaþ . iti hemacandraþ ..

#<aïkåraþ>#, puü, (aïka + kharjåràditvàt årac và urac) aïkuraþ . abhinavodbhid . iti hemacandraþ ..

#<aïkåùaþ>#, puü klã, (aïkyate hasticàlanàrthamàhanyate'nena aïka + åùac karaõe) aïku÷aþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<aïkoñaþ>#, puü, (aïka + oñac) aïkoñhavçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<aïkoñhaþ>#, puü, (aïkyate'nubhåyate'sau aïka + oñhac) vçkùavi÷eùaþ . àkoóa iti khyàtaþ . dhalaàükåóà iti kecit . asya paryàyaþ . nikocakaþ 2 . ityamaraþ .. nikoñhakaþ 3 likocakaþ 4 . iti bharataþ .. aïkolakaþ 5 bodhaþ 6 nediùñhaþ 7 dãrghakãlakaþ 8 . iti jañàdharaþ .. aïkoñaþ 9 ràmañhaþ 10 . iti ratnamàlà .. koñharaþ 11 recã 12 gåóhapatraþ 13 guptasnehaþ 14 pãtasàraþ 15 madanaþ 16 gåóhavallikà 17 pãtaþ 18 tàmraphalaþ 19 dãrghakãlaþ 20 guõàóhyakaþ 21 kolakaþ 22 lambakarõaþ 23 gandhapuùpaþ 24 rocanaþ 25 vi÷ànatailagarbhaþ 26 . asya guõàþ . kañutvaü . snigdhatvaü . viùalåtàdidoùanà÷itvaü . kaphavàyuhàritvaü . såta÷uddhikàritvaü . recakatva¤ca .. * .. tatphalaguõàþ . ÷ãtalatvaü . svàdutvaü . ÷leùmanà÷itvaü . gurutvaü . balakàritvaü . dhàtupoùakatvaü . virecakatvaü . vàtapittadàhakùayaduùñaraktanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<aïkolaþ>#, puü, (aïkyate'nubhåyate'sau aïka + olac) aïkoñhavçkùaþ . àkoóa yasya prasiddhiþ . ityamarañãkàyàü svàmã ..

#<aïkolakaþ>#, puü, (aïkola + svàrthe kaþ) aïkoñhavçkùaþ . iti jañàdharaþ .

#<aïkolikà>#, strã, àliïganaü . iti ÷abdamàlà ..

#<aïkollasàraþ>#, puü, (aïkollasya sàraþ ùaùñhãtat sthiràü÷aþ .) sthàvaraviùaprabhedaþ . iti hemacandraþ ..

#<aïkyaþ>#, puü, (aïkyate vàdyate harãtakyàkçtirvàdyavi÷eùaþ yaþ . aïka + õyat .) harãtakyàkçtimçdaïgaþ . pàkhaoyàja iti bhàùà . ityamaraþ .. taduktaü -- sàrdhatàlatrayàyàma÷caturda÷àïgulànanaþ . harãtakyàkçtiryaþ syàdaïkyo'ïke sa hi vàdyate .. iti bharataþ .. (aparàdhivi÷eùàõàü lalàñàdiùu ràj¤à aïkanãyaþ . manuþ --
     %<pràya÷cittantu kurvàõàþ sarve varõà yathoditaü .
     nàïkyà ràj¤à lalàñe syurdàpyàståttamasàhasaü ..>%)

#<aïga>#, t ka pade . (aïgayati ceùñayati aïga + õic ac .) lakùmaõi . iti kavikalpadrumaþ .. kaõñhyavargatçtãyopadhaþ . padaü saïkhyàsaüsthànaü . lakùma cihnayuktakriyà . tathà ca . arthakriyaiva dhàtånàü kartçvyàpàralakùmaõà . àtmaniùñhaü kriyàrthatvaü dhàtvartheùvakriyàtmasu .. iti bopadevaþ . aïgayati aïgàpayati, iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 1,014a]>@
#<aïga>#, vya sambodhanaü . ityamaraþ .. (ràmàyaõe --
     %<aïgàvekùasva saumitre kasyemàü manyase camåü .>% punararthaþ .

#<aïgaü>#, klã, ÷arãràderekade÷aþ . àü iti hindãbhàùà . tatparyàyaþ . avayavaþ 2 pratãkaþ 3 apaghanaþ 4 . ityamaraþ .. gàtraü . (÷ñaïgàratilake --
     %<aïgàni campakadalaiþ sa vidhàya dhàtà .>%) apradhànaü . (sàhityadarpaõe --
     %<eka eva bhavedaïgã ÷çïgàro vãra eva và .
     aïgamanye rasàþ sarve kàryanirvahaõe'dbhutaü ..>% upàyaþ . iti medinã .. (aïgyate viùayo budhyate anena aïga + karaõe gha¤ iti vyutpattyà) manaþ . aïgaü manasi kàye cetyamidhànàntaradar÷anàt . yathà . %<hiraõyagarbhàïgabhuvaü muniü haririti màghaþ>% .. vedàïga÷àstràõi ùañ . yathà --
     %<÷ikùà kalpo vyàkaraõaü niruktaü chandasàü cayaþ .
     jyotiùàmayana¤caiva vedàïgàni ùaóeva tu ..>% ÷ikùà 1 kalpaþ 2 vyàkaraõaü 3 niruktaü 4 jyotiùaü 5 chandaþ 6 . ityamaraþ .. aïgasya lakùaõaü yathà . tadãyapradhànaphalajanakavyàpàrajanakatve sati tadãyapradhànaphalàjanakatvaü . iti tithyàditattvañãkà ..

#<aïgaþ>#, puü, svanàmakhyàtade÷aþ . iti hemacandraþ .. medinãkàramate nityabahuvacanànta÷abdo'yaü . de÷avi÷eùaþ . yathà -- vaidyanàthaü samàsbhya bhuvane÷àntagaü ÷ive . tàvadaïgàbhidho de÷o yàtràyàü na hi duüùyate .. iti ÷aktisaïgamatantre 7 pañalaþ .. (aya¤ca de÷aþ saraùvàþ saïgame avasthitaþ, atra mahàdevasya huïkàreõa kàmasya aïgatyàgàt ayaü aïganàmnà khyàtaþ . yathà ràmàyaõe --
     %<anaïga iti vikhyàtastataþprabhçti ràghava .
     sa càïgaviùayaþ ÷rãmàn yatràïgaü sa mumoca ha ..>%

#<aïgaþ>#, tri, (aïgaü vidyate'sya aïga + ar÷a àdyac tathà medinyàü aïgaü gàtre pratokopàyayoþ puü bhåmninãvçti . klãvaikatve tvapradhàne triùvaïgavati càntike iti medinã .) aïgavi÷iùñaþ . nikañaþ . iti medinã ..

#<aïgagrahaþ>#, puü, (graha + bhàve ap . aïgànàü rogàdinà grahaþ vedanà) gàtravedanà . iti vaidyakaü ..

#<aïgajaü>#, klã, (aïge jàyate aïga + jan + saptamyàü janeróa iti pàõinisåtreõa óaþ kartari) raktaü . iti medinã .. ÷arãraje vàcyaliïgaü ..

#<aïgajaþ>#, puü, puttraþ . ke÷aþ . kàmaþ . madaþ . iti vi÷vamedinyau .. madasthàne gadaþ . iti kàcinmedinã .. (strãõàü yauvane sàttvikabhàvavi÷eùaþ . yathà sàhityadarpaõe -- yauvane sattvajàstàsàmaùñàviü÷atisaükhyakàþ . alaïkàràstatra bhàvahàvahelàstrayo'ïgajàþ ..

#<aïgajà>#, strã, kanyà . aïgàjjàta ityasmàt striyàmàp ..

@<[Page 1,014b]>@
#<aïgaõaü>#, klã, (aïgyate gamyate atra + adhikaraõe lyuñ pçùodaràditvàõõatvam) aïganaü . catvaraü . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (devãmàhàtmye, vimànaü haüsasayuktametattiùñhatite'ïgane .)

#<aïgatiþ>#, puü, (aïgyate sevàyai gamyate agi + karmaõi ati . brahmaõi viùõau agnau ca .) brahmà . viùõuþ . agniþ . agnihotrã . iti ÷abdaratnàvalã .. (agnihotripakùe tu kartari ati . aïgyate gamyate 'nena iti vyutpattyà vàhane .)

#<aïgadaü>#, klã, (aïgaü dyati vyathayati aïga + do + kaþ upapadasamàsaþ) keyåraü . tàóa vàjå ityàdi bhàùà . ityamaraþ .. (ràmàyaõe --
     %<dhåyamànai÷ca vàsobhiþ ÷lakùõairaïgadamåùaõaiþ .>%)

#<aïgadaþ>#, puü, (aïgaü dyati yuddhakàle avakhaõóayati aïga + do + kartari kaþ) kapibhedaþ . sa ca bàlinàmavànararàjaputtraþ . iti medinã .. (ràmàyaõe --
     %<kumadaü pa¤cada÷abhirjàmbavanta¤ca saptamiþ .
     a÷ãtyà bàlinaþ putramaïgadaü bibhide ÷araiþ ..>%

#<aïgadà>#, strã, aïgaüdehaü dadàti svasvàmini samarpayati yà aïga + dà + kartari kaþ striyàmàp) dakùiõa dighastibhàryà . iti medinãkarahemacandrau ..

#<aïganaü>#, klã, aïganabhåmiþ . àïgan uñhàna iti bhàùà . tatparyàyaþ . catvaraü 2 ajiraü 3 . ityamaraþ .. aïgaõaü 4 . iti taññãkà .. pràïgaõaü . (ràmàyaõe --
     %<mahàràjàïganaü ÷åràþ pravi÷antu mahodayaü .>%) 5 . yànaü . gamanaü . iti medinã ..

#<aïganà>#, strã, pra÷astàni aïgàni asyà iti aïgàt kalyàõa iti naþ . kàminã . sundaràïgã strã . iti medinã . (manuþ --
     %<brahmahatyà suràpànaü steyaü gurvaïganàgamaþ .>%) sàrvabhaumanàmna uttaradiggajasya patnã . ityamaraþ .. vçùakarkañakanyàvç÷cikamakaramãnarà÷ayaþ . iti jyotiùatattvam ..

#<aïganàpriyaþ>#, puü, (aïganànàü priyaþ prãtipradaþ . striya÷ca a÷okapuùpeõa svãyamaïgamalaïkurvanti iti loke prasiddhiþ . aïganàyà dakùiõadikpatnyàþ priyaþ itivyutpattyà tatsvàmini) a÷okavçkùaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<aïgapàliþ>#, puü, (aïgena pàlyate saü÷liùyate'nena aïga + pà + aliþ) àliïganaü . iti trikàõóa÷eùaþ .. striyàü óãp vedikàkhyagandhadravye .)

#<aïgamardaþ>#, puü, (aïgaü mardayati yaþ aïga + marda + karmaõyaõ upapadasamàsaþ .) aïgamardanakàrakabhçtyaþ . tatparyàyaþ . saüvàhakaþ 2 . iti hemacandraþ .. aïgamardakaþ 3 . iti trikàõóa÷eùaþ .. aïgamardo 4 . iti halàyudhaþ ..

#<aïgamardakaþ>#, puü, (aïgasya mardakaþ saüvàhakaþ ùaùñhãtat .) aïgamardaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<aïgamardã># [n] puü, aïgaü sàdhu mardayati saüvàhayati yaþ aïga + marda + õini .) aïgamardaþ . iti halàyudhaþ ..

@<[Page 1,014c]>@
#<aïgaraktaþ>#, puü, (raktaü raktavarõaü aïgaü yasya sa bahuvrãhiþ vàhitàgnyàdiùu iti såtreõa paraü pårvaü và nipàtyate .) vçkùavi÷eùaþ . guõóàrocanã iti khyàtaþ . tatparyàyaþ . pikàkùaþ 2 rocanã 3 laghupatrakaþ 4 . iti ÷abdacandrikà .. kampillaþ 5 karka÷aþ 6 candraþ 7 raktàïgaþ 8 . ityamaraþ ..

#<aïgarakùiõã>#, strã, aïgaü rakùati pàlayati yà aïga + rakùa + õini .) aïgatràõaü . sàüjoyà iti bhàùà . tatparyàyaþ . jàlikà 2 jàlapràyà 3 àyasã 4 . iti hemacandraþ ..

#<aïgaràgaþ>#, puü, rajyate'ïgamalaïkriyate'nena ranja + karaõe gha¤ gha¤i ca bhàvakaraõayoriti nalopovçddhi÷ca . aïgasya ràgaþ ùaùñhãtatparuùaþ .) gàtrara¤janaü . aïge candanàdilepanaü . tatparyàyaþ . vilepanaü 2 . iti hemacandraþ .. (ràmàyaõe --
     %<snànàni càïgaràgàü÷ca màlyàni vividhàni ca .>%)

#<aïgaràñ>#, puü, (aïge tadde÷e ràjate yaþ aïga + ràj + kvip upapadasamàsaþ) . aïgade÷àdhipatiþ . sa ca karõaþ . iti hemacandraþ .. (da÷arathasakhaþ lomapàda÷ca ràmàyaõe --
     %<sakhyaü tasyàïgaràjena bhaviùyati mahàtmanaþ .
     kanyà càsya mahàbhàgà ÷àntà nàma bhaviùyati ..
     aïgaràje'napatyastu lomapàdo bhaviùyati .
     sa ràjànaü da÷arathaü pràrthayiùyati bhåmipaþ ..>%

#<aïgaloóyaþ>#, puü, (aïgena aïgulyàdinà loóyate chidyate'sau loói + karmaõi yat aïgena loóyaþ tçtãyàtat puruùaþ . aïkaloóya iti pàñhe aïkena tadvçkùasthitacihnavi÷eùeõa loóyaþ anumeyaþ dhàtånàmanekàrthatvàdatra loóidhàturanumànàrthaþ .) ci¤càñakatçõaü . iti ratnamàlà .. aïkaloóya iti ca pàñhaþ ..

#<aïgavaþ>#, puü, aïge svadehe vàti ati÷uùkatvàt lãnamiva bhavati aïga + và + kartari kaþ . ÷uùkaphalaü . iti ÷abdacandrikà ..

#<aïgavikçtiþ>#, puü, (aïgànàü vikçtirvikàro yasmàt bahubrãhiþ .) apasmàrarogaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<aïgavikùepaþ>#, puü, (vi + kùip + bhàve gha¤ . aïgasya vikùepaþ ekasthànàdanyasthàne càlanaü ùaùñhãtatpuruùaþ aïgahàro'ïgavikùepa ityamaraþ .) aïgahàraþ . aïgacàlanaråpançtyaü . ityamaraþ ..

#<aïgavaikçtaü>#, klã, (vikçti + praj¤àdibhya÷ca iti svàrthe aõ aïgasya vaikçtam) àkàraþ . iïgitaü . iti jañàdharaþ

#<aïgasaüskàraþ>#, puü, (aïgasya saskàraþ ÷obhà ùaùñhãtat . sam + kç + bhàve gha¤ saüparyupebhyaþ ityàdinà iti suñ .) kuïkumàdinà ÷arãra÷obhàdhànaråpasaüskàraþ . iti bharataþ .. snànodvartanàdiþ . iti svàmã .. ÷arãrasaüskàramàtraü . ityanye .. svedàdikçtadaurgandhyaharaõàya candanàdinà udvartanànulepanàdiþ . iti sàrasundarã .. tatparyàyaþ . parikarma 2 . ityamaraþ .. pratikarma 3 . iti kvacit pàñhaþ ..

#<aïgahàraþ>#, puü, (aïgànàü hàraþ ekasthànàdanyasthàne càlanaü ùaùñhãtatpuruùaþ .) aïgànàü sthànàt sthànàntaranayanaü . tatparyàyaþ . aïgavikùepaþ 2 . ityamaraþ .. aïgahàriþ 3 . iti taññãkà .. sthirahastaparyastakàdiko dvàtriü÷atprakàraþ . iti madhuþ .. vç÷cikabhramaràdidvàtriü÷adråpaþ . iti ràyaþ . aïgulyàdivinyàsastriü ÷adråpaþ . iti kaumudã ..

#<aïgahàriþ>#, puü, (aïgàni hriyante càlyante'tra aïga + hç + i¤ ajàdibhya÷ca iti pàõinisåtreõa adhikaraõe i¤ . raïgabhåmiþ, nçtyabhåmi÷ca .) aïgahàraþ . iti bharatadhçtahaóóacandraþ ..

#<aïgahãnaþ>#, tri, (aïgena hãnaþ rahitaþ tçtãyà tatpuruùaþ . hà + karmaõi ktaþ .) avayavarahitaþ . aïgahànivi÷iùñaþ . (yathà, yàj¤avalkyaþ --
     %<kàlakarmàtmavãjànàü doùairmàtustathaiva ca .
     garmasya vaikçtaü dçùñamaïgahãnàdi janmataþ ..) aïgahãnaü kriyàhãnaü vidhihãna¤ca yadbhavet ..>% iti smçtiþ .. kàmadeve puüliïgaþ ..

#<aïgàdhipaþ>#, puü, (aïgasya de÷avi÷eùasya adhipaþ ùaùñhãtatpuruùaþ .) aïgade÷àdhipatiþ . sa ca karõaþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<aïgàraþ>#, puü, klã, (agi + àran idito numdhàtoriti num .) dagdhakàùñhakhaõóaü . tattu niragni sàgni ca . kayalà àïgarà iti bhàùà . tatparyàyaþ . alàtaü 2 ulmåkaü 3 . ityamaraþ .. àlàtaü 4 ulmåkaü 5 . iti taññãkà .
     (%<ghçtakummasamà nàrã taptàïgàrasamaþ pumàn .>%)

#<aïgàraþ>#, puü, (raktaü raktavarõamaïgaü yasya sa bahuvrãhiþ pçùodaràditvàt sàdhu .) maïgalagrahaþ . iti medinã .. hitàvalã . iti vaidyakaü ..

#<aïgàrakaþ>#, puü, (aïgàra + svàrtha kaþ .) maïgalagrahaþ ityamaraþ --
     (%<dharàtmajaþ kujo bhaumo bhåmijobhåminandanaþ .
     aïgàrako yama÷caiva sarvarogàpahàrakaþ ..>% iti varàhapuràõam .) (ràmàyaõe --
     %<divãva grahayorghoraü vudhàïgàrakayormahat .
     kau÷alànà¤ca nakùatraü jyeùñhà maitràgnidaivataü .
     àkramyàïgàrakastasthau vi÷àkhàmapi càmbare ..>%) aïgàraþ . kuruõñakavçkùaþ . iti medinã .. bhçïgaràjaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<aïgàratailaü>#, klã, (aïgàreõa pakvaü tailaü ÷àkapàrthivàditvàt samàsaþ . madhyapadalopa÷ca) svanàmakhyàtapakvatailaü . tasya pàkaprakàro guõa÷ca . yathà --
     %<mårvà làkùà haridre dve ma¤jiùñhà sendravàruõã .
     vçhatã saindhavaü kuùñhaü ràsnà màüsã ÷atàvarã ..
     àranàlàóhakenaiva tailaprasthaü vipàcayet .
     tailamaïgàrakaü nàma sarvajvaravimokùaõaü ..>% iti sukhabodhaþ ..

#<aïgàrakamaõiþ>#, puü, (raktavarõatvàdaïgàrakavat maõiþ athavà aïgàrakasya maõiþ ùaùñhãtatpuruùaþ . màõikyaü bhàskare deyaü candre muktàü pradàpayet prabàla¤ca kuje dadyàdityàdinà tatkçtà÷ubhapratikàràya prabàladànokteþ tatpriyatvaü .) prabàlaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<aïgàrakuùñhakaþ>#, puü, (aïgàravarõaü kuùñhamiva kan) hitàvalã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<aïgàradhànikà>#, strã, (aïgàràõi dhãyante dhàryante'tra dhà + adhikaraõe lyuñ striyàü ïãp . aïgàràõàü dhànã tataþ svàrthe kaþ . pakùe aïgàradhànã .) aïgàradhàraõapàtraü . àïgañà iti khyàtà . sàüjàla iti kecit . tatparyàyaþ . aïgàra÷akañã 2 hasantã 3 hasanã 4 . ityamaraþ ..

#<aïgàraparipàcitaü>#, klã, (aïgàreõa paripàcyate pari + pac + svàrthe õic tataþ karmaõi ktaþ .) aïgàrapakvaü . ÷ålaviddhàïgàradagdhamàüsaü . kàvàva iti khyàtaü . iti ÷abdacandrikà ..

#<aïgàraparõaþ>#, puü, (aïgàravat parõaü patra yasya sa bahuvrãhiþ . vanabhede . so'syàsti tataþ ar÷a àdyac tatsvàmã) citrarathagandharvaþ . iti mahàmàrataü ..

#<aïgàrapuùpaþ>#, puü, (aïgàravat raktavarõaü puùpaü yasya saþ bahuvrãhiþ .) iïgudãvçkùaþ . jiyàputà . iti khyàtaþ . iti ratnamàlà ..

#<aïgàrama¤jã>#, strã, (aïgàravat raktavarõà ma¤jã ma¤jarã yasyàþ sà bahuvrãhiþ . samàsàntavidheranityatvàt kababhàvaþ .) kara¤javi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. asya nàmàntaraü aïgàrama¤jarã ..

#<aïgàravallarã>#, strã, kara¤javi÷eùaþ . ityamaraþ . bhàrgã . gu¤jà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<aïgàravallã>#, strã, (aïgàravat raktavarõà vallã karmadhàrayaþ . gu¤jàlatà, svàrthe kan aïgàravallikà .) mahàkara¤jaþ . bhàrgã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<aïgàra÷akañã>#, strã, (÷aknoti voóhuü ÷akañaü . ÷akaña + striyàü ïãp alpàrthe ÷akañã . aïgàrasya ÷akañã ùaùñhãtatpuruùaþ . àïñà iti bhàùà . dhunàcã iti) aïgàradhànikà . ityamaraþ ..

#<aïgàriþ>#, strã, (aïgàramasyà asti aïgàra + ata in ñhanàviti ñhan tasya i kaþ pçùodaràditvàt kalopaþ) aïgàradhànikà . iti jañàdharaþ ..

#<aïgàrikà>#, strã, (aïgàravat raktavarõà aïgàra + ivàrthe kan striyàü ñàp) ikùukàõóaü . palà÷akalikà . iti medinã .. (aïgàramasyà asti aïgàra + matvarthe ñhan tasya i kaþ striyàü ñàp iti vyutpattyà aïgàrapàtram .)

#<aïgàriõã>#, strã, (aïgàramasyà asti aïgàra + matvarthe in striyàü ïãp .) aïgàradhànikà . bhàskaratyaktà dik . (såryatyaktatayà aïgàravat raktavarõà dik .) iti medinã ..

#<aïgàritaü>#, klã, (aïgàramivàcarati aïgàra + kvip tataþ ktaþ .) palà÷akalikodgamaþ . (aïgàraü karoti aïgàra + õic karmaõi ktaþ . matvarthe itac và dagdhapràyakàùñhaü) dagdhe tri . iti vi÷vaþ .

#<aïgikà>#, strã, ka¤cukaþ . kàücalã iti khyàtà . iti hemacandraþ ..

@<[Page 1,015c]>@
#<aïgirà>#, [s] puü, (aïgati brahmaõo mukhànniþsarati agi gatau + as iras ca) munivi÷eùaþ . sa ca brahmaõo mukhàjjàtaþ . tasya bhàryà kardamamunikanyà ÷raddhà . puttraþ utathyaþ 1 vçhaspatiþ 2 . kanyà sinãvàlã 1 kuhåþ 2 ràkà 3 anumatiþ . 4 . iti ÷rãbhàgavataü ..

#<aïgã>#, [n] tri, (aïgaü vidyate'sya aïga + matvarthe in .) aïgavi÷iùñaþ . avayavã . yathà yenàïgenàïgã vikçto bhaõyate tasmàdaïgàcca tri . iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ .. pradhànaü . mukhyaþ . yathà . %<yadyaïgã syàdrasàntare>% . iti ghvanikàraþ ..

#<aïgãkàraþ>#, puü, (aïgãti ccyantaü tatpårbakàt kç + gha¤) svãkàraþ . tatparyàyaþ . sambit 2 àgåþ 3 pratij¤ànaü 4 niyamaþ 5 à÷ravaþ 6 saü÷ravaþ 7 abhyupagamaþ 8 samàdhiþ 9 prati÷ravaþ 10 . ityamaraþ ..

#<aïgãkçtaü>#, tri, (aïgoti ccyantaü tatpårbakàt kç + karmaõi ktaþ) svãkçtaü tasya paryàyaþ . årãkçtaü 2 urarãkçtaü 3 à÷rutaü 4 pratij¤àtaü 5 saügãõaü 6 viditaü 7 saü÷rutaü 8 samàhitaü 9 upa÷rutaü 10 upagataü 11 prati÷rutaü 12 abhyupagataü 13 . ityamaraþ ..

#<aïguriþ>#, strã, (agi gatau + u õic ralayorekatvasmaraõàt lasya ratvam) pàõipàdàïgalã . ityuõàdikoùaþ ..

#<aïguriþ>#, strã, (aïga + uõic pakùe ïãp) aïgulã . ityamarañãkà ..

#<aïgurãyaþ>#, puü, klã, (aïgareridaü tatra bhavaü và aïguri + chaþ tasya ãyaþ) aïgulãyakaü . àïguñã iti bhàùà . aïgulau bhavaü aïgulãyaü manãùàditvàt lasya raþ . iti bharataþ .. (yathà ràmàyaõe --
     %<dadau càsya tadà prãtaþ svanàmàïkàbhicihnitaü .
     aïgurãyamabhij¤ànaü ràjaputryàþ parantapaþ ..>%)

#<aïgurãyakaü>#, klã, puü, (svàrthe kaþ) aïgulãyakaü . ityamarañãkàyàü mukuñàdayaþ .. ràmàyaõe --
     %<ràmanàmàïkita¤cedaü pragçhàõàïgurãyakaü .>%

#<aïgulaþ># puü, (aïga + un aïgau haste lãyate aïgu + lã + óaþ) hemacandraþ .. aïgulã .. ityamarañãkàyàü ramànàthaþ .. aùñayavaparimàõaü . ityamarañãkàyàü vàcaspatiþ .. (aùñasaükhyakayavodaraparimàõe yavodarairaïgulamaùñasaükhyairiti bhàskaràcàryokteþ naø .) (yathà ràmàyaõe --
     %<na hyaviddhvaü tayorgàtre babhåvàïgulamantaraü .>%)

#<aïguliþ>#, strã, (aïga + ulic) kara÷àkhà . àïgula iti bhàùà . (yathà manuþ --
     %<kàyamaïgulimåle'gre daivaü pittryaü tayoradhaþ .>%) gajakarõikà . hasti÷uõóàgramàgaþ . iti hemacandraþ .. aïguùñhaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<aïgulitoraõaü># klã, (aïguleþ toraõaü vahirdvàramiva ùaùñhãtatpuruùaþ) candanàdidvàrà lalàñe kçto'rdhacandraþ . iti hàràvalã ..

@<[Page 1,016a]>@
#<aïgulimudrà>#, strã, (aïguleþ mudaü lakùaõayà dhàrayiturharùaü ràti dadàti yà aïgulimud + rà + kartari kaþ) sàkùarormikà . prabhunàmnà svanàmnà và aïkitamaïgurãyakaü . chàpera àïguñã moharakhodà àïguñã iti bhàùà . ityamaraþ ..

#<aïgulimudrikà>#, strã, (aïgulimudrà + svàrthe kaþ) aïgulimudrà . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ ..

#<aïgulimoñanaü>#, klã, (aïgulyormoñanaü mardanaü yasmin tat bahuvrãhiþ) aïgulidvayamardanajàta÷abdaþ . àïgulamañkàna iti bhàùà . tatparyàyaþ . pucchañã 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. svacchañã 3 aïgulisande÷aþ 4 . iti hàràvalã .. mucuñã 5 . iti jañàdharaþ .. mucuñãtu muùñiparyàye hemacandreõa likhità .

#<aïgulisande÷aþ>#, puü, (aïgulyà àïgulighvaninà sande÷aþ moñanaü ùaùñhãtatpuruùaþ sam + di÷ + bhàve gha¤) aïgulimoñanaü . iti hàràvalã ..

#<aïgulã>#, strã, (aïga + ulic striyàü và ïãp pakùe aïguliþ) ÷arãràvayavavi÷eùaþ . àïgula iti bhàùà . (ràmàyaõe --
     %<kaniùñhàyàmapyaïgulyàü bhràturmama sa ràkùasaþ ..
     jvàlàïgulãbhirbhagavàn viùñabhyaþ sa hutà÷anaþ ..>%) tatparyàyaþ . kara÷àkhà 2 . ityamaraþ .. (aïguliþ 3 aïguriþ 4 aïgurã 5 aïgulaþ 6 .) iti taññãkà .. sà krameõa pa¤cadhà, yathà -- aïguùñhaþ 1 tarjanã 2 madhyamà 3 anàmikà 4 kaniùñhà 5 ityamarajañàdharau .. hasti÷uõóàgraü . iti medinã ..

#<aïgulãkaþ>#, puü, klã, (aïgulyàü kàyate nidhãyate'sau aïgulã + kai + gha¤arthe karmaõi kaþ) aïgulãyakaü . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<aïgulãpa¤cakaü>#, klã, (pa¤cànàmaïgulãnàü samàhàraþ dvigusamàsaþ ràjadantàditvàt pa¤ca÷abdasya paranipàtaþ) hastasya pa¤càïgulàni yathà -- aïguùñhaþ 1 prade÷inã 2 madhyamà 3 anàmikà 4 kaniùñhikà 5 . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<aïgulãyaþ>#, puü, klã, (aïgulyà ayaü tatrabhavo và aïgulã + cha tasya ãyaþ) aïgulãyakaü . ityamarañãkà ..

#<aïgulãyakaü>#, klã puü, (aïgulãya + svàrthe kaþ) aïgulibhåùaõaü . àïguñã iti bhàùà . tatparyàyaþ . årmikà 2 . ityamaraþ .. aïgurãyakaü 3 aïgurãyaþ 4 aïgulãyaþ 5 . iti taññãkà .. karàroñaþ 6 aïgulãkaþ 7 . iti trikàõóa÷eùaþ .. puüsi pramàõaü . ayaü maithilyabhij¤ànaü kàkutsthasyàïgurãyakaþ . iti bhaññiþ ..

#<aïgulãsambhåtaþ>#, puü, (aïgulyàü sambhåtaþ jàtaþ saptamãtatpuruùaþ) nakhaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<aïguùñhaþ>#, puü, (aïgau haste mukhyatvena tiùñhati yaþ aïgu + kartari kaþ ambàmbagobhå ityàdinà ùatvam) vçddhàïguliþ . ityamaraþ . vuóo àïgula iti bhàùà . (manuþ --
     %<aïguùñhamålasya tale bràhmaü tãrthaü pracakùate .>%)

#<aïgåùaþ>#, puü, (aïgati gacchati agi + åùan) nakulaþ . bàõaþ . ityuõàdikoùaþ ..

@<[Page 1,016b]>@
#<aïghaþ>#, [s] klã, (aïghyate ñurgatiü gacchatyanena aghi + sarvadhàtubhyo'sun iti asun) aühaþ . pàpaü . ityuõàdikoùaþ .. (sårya÷atake --
     %<vidadhatu ghçõayaþ ÷ãghramaïghovighàta .>%)

#<aïghiþ>#, puü, (aïghyate gacchatyanena aghi + karaõe ik) aïghriþ . iti vi÷vaþ ..

#<aïghriþ>#, puü, (aïghyate gacchatyanena aghi + karaõe riþ) pàdaþ . (sårya÷atake -- %<÷ãrõaghràõàïghripàõãn>% .) vçkùamålaü . iti trikàõóa÷eùaþ .. aïghrinàma, [n] klã, (aïghriråpeõa namate jalàdyàkarùaõena kalpate yat aïghri + nam + an õicca) vçkùamålaü . iti hemacandraþ ..

#<aïghrinàmakaþ>#, puü, (aïghrinàma + svàrthe kaþ) vçkùamålaü . ityamaraþ ..

#<aïghripaþ>#, puü, (aïghriõà pibati aïghri + pà + óa) vçkùaþ . iti hemacandraþ ..

#<aïghriparõã>#, strã, (aïghrivat parõaü patraü yasyàþ sà bahuvrãhiþ striyàü ïãp) pç÷niparõã . càkuliyà iti khyàtà . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ ..

#<aïghrivallikà>#, strã, (aïghrivat valliþ upamitikarmadhàrayaþ . svàrthekaþ) citraparõãvçkùaþ . càkuliyà iti bhàùà . ityamaraþ .. asyà råpàntaraü aïghrivalliþ aïghrivallã ..

#<aca># i påjàyàü . iti kavikalpadrumaþ .. i a¤cate . a¤cu gatipåjanayoriti påjàrtho yaþ sa evàyaü . idit pàñhaþ påjàyàü nalopàbhàvàt . udanubandhàbhàva÷ca kùudhavasapajàrthà¤cetyàdinà ktvàpratyayasya niùñhàyà÷ca nityembidhànàt . iti durgàdàsaþ ..

#<aca># i ¤a gatau . mliùñoktau . iti kavikalpadrumaþ .. i a¤cyate . ¤a a¤cati a¤cate . iti durgàdàsaþ ..

#<aca># u ¤a gatau mliùñoktau . iti kavikalpadrumaþ .. acati acate . u acitvà (udito và itãóabhàvapakùe) aktvà . mliùñoktiravyakta÷abdaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<acaõóã>#, strã, (caói kopane pacàdyac idittvàt num striyàü ïãp na caõóã na¤samàsaþ) su÷ãlà gauþ . ÷ànta gài iti bhàùà . tatparyàyaþ sukarà 2 . ityamaraþ .. akopanà strã ..

#<acalaþ>#, puü, (calati yaþ cal + pacàdyac na calaþ na¤samàsaþ) parvataþ . (ràmàyaõe --
     %<àsasàda tato ràmaü sthitaü ÷ailamivàcalaü .>%) kãlakaþ . iti medinã .. akampe tri .. (÷ivaþ, sthiraþ . yaduktaü --
     %<na svaråpàt na sàmarthyàt naca j¤ànàdikàt guõàt .
     calanaü vidyate yasyetyacalaþ kãrtito'cyutaþ ..>% avikàrã, kåñasthaþ) .

#<acalakãlà>#, strã, (acalaþ sumeruparvataþ kãlaþ stambhasvaråpo yasyàþ sà bahuvrãhiþ . kãlo le÷e dvayoþ stambha iti medinã) pçthivã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<acalatviñ>#, [ù] puü, (acalà sthirà tviñ yasya saþ bahuvrãhiþ) kokilaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<acalabhràtà>#, [ç] puü, bauddhagaõàdhipavi÷eùaþ . sa tu ÷eùajainàcàryasya ekàda÷a÷iùyàntargataþ . iti hemacandraþ ..

#<acalà>#, strã, (na calà na¤samàsaþ) pçthivã . iti medinã .. yathà ràmàyaõe --
     %<pçthivãmapi kàmaü taü sasàgaravanàcalàü .>%

#<aciradyutiþ>#, strã, (acirà kùaõasthàyinã dyutiþ kàntiryasyàþ sà bahuvrãhiþ) vidyut . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<aciraprabhà>#, strã, (acirà kùaõasthàyinã prabhà kàntiryasyàþ sà bahuvrãhiþ) vidyut . iti hemacandraþ ..

#<acirarociþ>#, [s] strã, (acirà rociþ kàntiryasyàþ sà bahuvrãhiþ) vidyut . iti jañàdharaþ ..

#<acirà>#, strã, (aciü j¤ànopade÷aü ràti dadàti yà aci + rà + kartari ka upapadasamàsaþ ac + bhàve ik) arhatàü màtçvi÷eùaþ . iti hemacandraþ ..

#<aciràü÷uþ>#, strã, (aciràþ kùaõasthàyinaþ aü÷avaþ kiraõà prabhàþ yasyàþ sà bahuvrãhiþ .) vidyut . iti halàyudhaþ .. aciràt vya aciraü . ÷ãghraü . avilambaü . yathà --
     %<aciràdupakarturàcaredathavàtmaupayikãmupakriyàü .>% iti naiùadhaü ..

#<aciràbhà>#, strã, (acirà kùaõasthàyinã àbhà dãptiryasyàþsà bahuvrãhiþ) vidyut . iti hàràvalã ..

#<acetanaþ>#, tri, (nàsti cetanà j¤ànaü yasya sa bahuvrãhiþ) cetanàrahitaþ . caitanya÷ånyaþ . aj¤ànaþ . yathà --
     %<kàmàrtà hi prakçtikçpaõà÷cetanàcetaneùu .>% iti meghadåtakàvyaü .. sendriyaü cetanaü dravyaü nirindriyamacetanaü . iti carakaþ ..

#<acaitanyaü>#, klã, (na caitanyaü cetanà na¤tatpuruùaþ) ni÷cetanà . cetanàbhàvaþ . aj¤ànaü . yathà --
     %<acaitanyamidaü vi÷vaü caitanyaü devameva yat .
     na jànantyapi ÷àstraj¤à bhramantyeva hi kevalaü ..>% iti caitanyacandràmçtaü .. tadvati tri ..

#<acchaü>#, vya, (na cchyati sammukhatvàt dçùñiü nàvçõoti na cho + gha¤arthe kaþ na¤tatpuruùaþ) àbhimukhyaü . sàmmukhyaü . iti medinã ..

#<acchaþ>#, tri, (na cchyati nirmalatvàt dçùñiü nàvçõoti na¤ + cho + kartari kaþ upapadasamàsaþ) svacchaþ . nirmalaþ . ityamaraþ .. (amaru÷atake, acchakapolamålagalitaiþ) .

#<acchaþ>#, puü, (na cchyati nimmalatvàt dçùñiü nàvçõoti na + cho + kartari kaþ upapadasamàsaþ) sphañikaþ . bhàlåkaþ . iti medinã ..

@<[Page 1,017a]>@
#<acchabhallaþ>#, puü, (acchà nirmalàþ bhallàþ ÷astràõãva nakhà yasya saþ bahuvrãhiþ yathà -- medinyàü bhallaþ syàt puüsi bhallåke ÷astrabhede punardvayoþ) bhàlåkaþ . ityamaraþ . taññãkàkàramate accho bhalla÷ceti ÷abdadvayamapi ..

#<acchà>#, strã, (aþviùõu÷chàyate àcchàdyate'nayà, ccho + karaõe aï . asya viùõoþ chà àcchàdanaü ùaùñhãtatpuruùaþ . akàro vàsudevaþ syàdityekàkùarãyakoùe .) viùõoràcchàdanaü . iti mugdhabodhavyàkaraõaü ..

#<acchidraü>#, tri, (nàsti chidraü yatra bahuvrãhiþ) chidrarahitaü . doùàbhàvavi÷iùñaü . yathà ÷àtàtapaparà÷arau . --
     %<acchidramiti yadvàkyaü vadanti kùitidevatàþ .
     praõamya ÷irasà gràhyamagniùñomaphalaiþ samaü ..>% iti ÷ràddhatattvaü ..

#<acchidràvadhàraõaü>#, klã, (acchidrasya doùarahitakarmaõaþ avadhàraõaü ni÷cayaþ) doùarahitakarmani÷cayaþ . tajj¤àpakavàkyaü . yathà -- tataþ karmamàtrapràptàcchidràvadhàraõaü kuryàt . tathàca ÷àtàtapaparà÷arau . --
     %<acchidramiti yadvàkyaü vadanti kùitidevatàþ .
     praõamya ÷irasà gràhyamagniùñomaphalaiþ samaü ..>% iti ÷ràddhatattvaü .. api ca . va÷iùñhaþ .
     %<tataþ ÷àntiü prakurvãta avadhàraõavàcanaü .>% avadhàraõaü acchidràvadhàraõaü . iti tithyàditattvaü .. tadvàkyaü yathà -- adyàmuke màsi amukapakùe amukatithau matkçtaitadamukakarmàcchidramastu ..

#<acchinnaü>#, tri, (chida + karmaõi ktaþ na chinnaü na¤samàsaþ) chedarahitaü . akartitaü . yathà gargaþ --
     %<÷rutvà puttrasya vai janma kçtvà vedoditàþ kriyàþ .
     acchinnanàlaü pa÷yettaü dattvà rukmaü phalànvitaü ..>% iti ÷uddhitattvaü .. api ca . ÷aïkhaþ .
     %<a÷raddadhànaþ pàpàtmà nàstiko'cchinnasaü÷ayaþ .
     hetuniùñha÷ca pa¤caite na tãrthaphalabhàginaþ ..>% acchinnasaü÷ayaþ phalopàyetikartavyatàsu ni÷caya÷ånyaþ . iti pràya÷cittatattvaü ..

#<acyutaþ>#, puü, (na cyavate svaråpato na gacchati yaþ nitya iti yàvat . cyu + kartari ktaþ na cyutaþ na¤samàsaþ . pãtàmbaro'cyutaþ ÷àrïgãtyamaraþ) viùõuþ . ityamaraþ .. (yathà kumàrasambhave -- tatràvatãryàcyutadattahastaþ .) sthire tri .. so'ntyavelàyàmetattrayaü pratipadyetàkùitamasyacyutamasi pràõasaü÷itamasãti chàndogyopaniùat .

#<acyutàgrajaþ>#, puü, (acyutasya agrajaþ) balaràmaþ . ityamaraþ .. indraþ . iti hemacandraþ ..

#<acyutàvàsaþ>#, puü, (oùyate vàsaþ kriyate'tra à + vas + adhikaraõe gha¤ yadvà acyutasya àvàsaþ . %<a÷vatthaþ sarvavçkùàõàü devarùãõà¤ca nàradaþ>% iti bhagavadgãtàyàm .) a÷vatthavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 1,017b]>@
#<aja># kùepe . gatau . iti kavikalpadrumaþ .. ajati . iti durgàdàsaþ ..

#<aja># ika bhàsi (aji dãptau curà iditvànnum .) iti kavikalpadrumaþ .. ika a¤jayati . bhàsi doptau . iti durgàdàsaþ ..

#<ajaþ>#, puü, (na jàyate notpadyate yaþ na¤ + jan + anyeùvapi dç÷yata iti kartari óaþ upapadasamàsaþ .)
     (%<na hi jàto na jàye'haü na janiùye kadàcana .
     kùetraj¤aþ sarvabhåtànàü tasmàdahamajaþ smçtaþ ..>% iti bhàrate .
     %<yomàmajamanàdi¤ca vetti lokamahe÷varam .>% iti bhagavadgãtàyàm .) brahmà . viùõuþ . ÷ivaþ . kàmadevaþ . såryavaü÷ãyaràjavi÷eùaþ . sa ca raghuràjaputtraþ da÷arathapità ca . meùaþ . iti jyotiùaü .. màkùikadhàtuþ . iti hemacandraþ .. janmarahite vàcyaliïgaþ . chàgaþ . iti medinã .. tatparãkùà . yathà --
     %<nakùatràõàü vibhedena naràõàntu gaõatrayaü .
     teùàü ÷ubhàya nirdiùñaü pa÷uvastatrayaü balau ..
     ye kçùõàþ ÷ucaya÷chàgàþ pa÷avo'nye tathaiva ca .
     devajàtimirutsçjyàste sarvàrthopasiddhaye ..
     ye pãtà harità vàpi narajàterudãritàþ .
     ye ÷uklà÷ca mahànto và rakùojàteþ ÷ubhapradàþ ..
     yo mohàdathavàj¤ànàdvalimanyaü prayacchati .
     badha eva phalaü tasya nànyat ki¤cit phalaü bhavet ..>% iti yuktikalpataruþ ..

#<ajakarõaþ>#, puü, (ajasya chàgasya karõavat patraü yasya saþ) asanavçkùaþ . iti ratnamàlà .. yathà vaidyake .
     (%<ajakarõaþ kañustiktaþ kaùàyoùõo vyapohati .
     kaphapàõóu÷rutigadàn mehakuùñhaviùavraõàn ..>%)

#<ajakarõakaþ>#, puü, (ajakarõaþ + svàrthekaþ) sàlavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ajakavaþ>#, puü, klã, (ajo viùõu÷ca kaþ brahmà ca dvandvaþ tau vàti ÷ivaþ tripuràsurabadhe prãõayatyanena aja ka + và + karaõe kaþ . %<kaþ prajàpatiruddiùñaþ ko vàyuriti ÷abdita>% ityekàkùarãyakoùe) ÷ivadhanuþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ajakàvaþ>#, puü, klã, ÷ivadhanuþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ajagandhà>#, strã, (ajasya gandhavat gandho yasyàþ sà) vanayavànã . tatparyàyaþ . ajamodà 2 . kharà÷và 3 kàravã 4 . iti ratnamàlà .. ugragandhà 5 . ityamaraþ .. vçkùavi÷eùaþ . vavarã iti hindãbhàùà .. iti madanavinodaþ .. tilauõi iti ràjanirghaõñaþ .. tatparyàyaþ . vastagandhà 3 kharapuùpà 4 avigandhikà 5 ugragandhà 6 brahmagarbhà 7 bràhmo 8 påtimayårikà 9 . asyà guõàþ . kañutvaü . uùõatraü . vàtagulmodararogavarõavraõàrti÷ålanà÷itvaü . pãtà ceda¤jane hità . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ajagandhikà>#, strã, (ajasya gandhaþ ùaùñhãtatpuruùaþ tadvat gandho'syàsti ajagandha + matvarthe ñhan ñhasyeka iti ñhasya ikaþ) varvarãvçkùaþ . ityamaraþ .. vàvariiti bhàùà .

@<[Page 1,017c]>@
#<ajagandhinã>#, strã, (ajagandho'syàsti ajagandha + matvarthe in striyàü ïãp) aja÷ñaïgãvçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<ajagaraþ>#, puü, (ajaü girati grasate yaþ gñña + pacàdyac ajasya garaþ ùaùñhã tatpuruùaþ) svanàmakhyàtavçhatsarpaþ . tatparyàyaþ . ÷ayuþ 2 vàhasaþ 3 . ityamaraþ ..

#<ajagavaü>#, klã, (ajayorviùõubrahmaõorgaü tripuràsurabadhe gãtaü ùaùñhã tatpuruùaþ . tàdç÷aü gãtaü vàti sambadhnàti yat ajaga + và + kartari ka upapadasamàsaþ . %<ga¤cagãta¤ca gau÷caiva gå÷cadhenuþ sarasvatã>% ityekàkùarãyakoùe) pinàkaþ . ÷ivadhanuþ . ityamaraþ .. tasya råpàntaraü . ajakavaü . ajakàvaü . ajãkavaü . ajagàvaü ..

#<ajagàvaü>#, klã, (ajayorviùõubrahmaõorgaü gãtaü ùaùñhã tatparuùaþ . tàdç÷aü gãtamavati sampàdayati yat ajaga + ava + karmaõyaõ upapadasamàsaþ) ÷ivadhanuþ . iti ÷abdamàlà ..

#<ajajãvikaþ>#, puü, (ajaþ jãvikà jãvanopàyo yasya saþ) ajàjãvã . chàgapàlakaþ . tatparyàyaþ . jàvàlaþ 2 . iti hemacandraþ ..

#<ajañà>#, strã, (nàsti jañà yasyàþ sà) bhåmyàmalakã . iti ràjanirghaõñaþ .. tasyà råpàntaraü . ajaóà . ajjhañà ..

#<ajaóà>#, strã, (ajaóàü jàóyàbhàvaü sampàdayati yà ajaóà + karotyarthe õic tataþ pacàdyac) kapikacchuþ . àlaku÷ã iti bhàùà .. iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ajathyà>#, strã, (ajànàü samåhaþ aja + thyan striyàü ñàp ajasamåhaþ . tadvannànàvarõatvàt) svarõayåthikà . iti dãkùitàþ ..

#<ajadaõóã>#, strã, (ajasya brahmaõo yaj¤àya daõóaþ kàùñhamasyàþsà striyàü ïãp . brahmadaõóãvçkùakàùñhenayaj¤avidhànàt .) brahmadaõóãvçkùaþ iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ajanakaþ>#, tri, (na janakaþ notpàdakaþ na¤samàsaþ . janayati jan + õic õvul) anutpàdakaþ . ajanmadaþ . asraùñà . akàrakaþ ..

#<ajananiþ>#, puü, (na + jan + àkro÷e na¤yaniriti såtreõa nindàyàü bhàve aniþ . tasyàjananirevàstu jananãkle÷akàriõa iti prasiddhaprayogo'pyasti) janmaràhityaü . utpattyabhàvaþ . akaraõiþ . ÷àpaþ . yathà . ajananirastu tasya . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<ajanyaü>#, klã, (na janyate sampàdyate kenàpi na + jan õic yat) utpàtaþ . ÷ubhà÷ubhasåcakabhåkampàdiþ . ityamaraþ .. ajananãye tri ..

#<ajapaþ>#, puü, (apra÷astaü japati pañhati yaþ . jap + pacàdyaca na japaþ na¤samàsaþ .) asadadhyetà . kupàñhakaþ . iti hemacandraþ .. (ajaü pàti rakùati yaþ + aja + pà + kartari ka upapadasamàsaþ) chàgapàlakaþ . yathà --
     %<oùadhãrnàmaråpàbhyàü jànate hyajapà vane .>% iti carakaþ ..

#<ajapà>#, strã, (na japyate noccàryate'sau apitu ÷vàsapra÷vàsayorgamanàgamanàgamanàbhyàü sampàdyate jap + gha¤arthe kaþ striyàü ñàp najapà na¤samàsaþ .) haüsamantraþ . yathà --
     %<viyadardhendulalitastadàdisargasaüyutaþ .
     ajapàkhyo manuþ prokto dvyakùaraþ surapàdapaþ .. * ..>% asya devatàrdhanàrã÷varamårtiþ . yathà --
     %<udyadbhànusphuritataóiüdàkàramårdhvàmbike÷aü pà÷àbhãtiü varadapara÷uü saüdadhànaü karàbjaiþ .
     divyàkalpairnavamaõimayaiþ ÷obhitaü vi÷vamålaü saumyàgneyaü vapuravatu na÷candracåóaü trinetraü ..>% iti tantrasàraþ .. * .. svàbhàvikaniþ÷vàsapra÷vàsaråpeõa jãvajapyahaüsamantraþ . tathàca dakùiõàmårtisaühitàyàü .
     %<atha vakùye mahe÷àni pratyahaü prajapennaraþ .
     mohabandhaü na jànàti mokùastasya na vidyate ..
     ÷rãguroþ kçpayà devi j¤àyate japyate yadà .
     ucchvàsaniþ÷vàsatayà tadà bandhakùayo bhavet ..
     ucchvàsaireva niþ÷vàsairhaüsa ityakùaradvayaü .
     tasmàt pràõasya haüsàkhya àtmàkàreõa saüsthitaþ ..
     nàbherucchvàsaniþ÷vàsàt hçdayàgre vyavasthitaþ .
     ùaùñi÷vàsairbhavet pràõaþ ùañpràõà nàóikà matà ..
     ùaùñinàóyà hyahoràtraü japasaükhyàkramo mataþ .
     ekaviü÷atisàhasraü ùañ÷atàdhikamã÷vari ..
     japate pratyahaü pràõã sàndrànandamayãü paràü .
     utpattirjapamàrambho mçtyustatra nivedanaü ..
     vinà japena deve÷i japo bhavati mantriõaþ .
     ajapeyaü tataþ proktà bhavapà÷anikçntanã ..>% anyatràpi .
     %<ùañ÷atàni divàràtrau sahasràõyekaviü÷atiü .
     etatsaükhyànvitaü mantraü jãvo japati sarvadà .. * ..>% sandhyàvandanahãnà . iti mahàbhàrataü ..

#<ajabhakùaþ>#, puü, (ajànàü bhakùaþ khàdyaþ ùaùñhãtatpuråùaþ . bhakùa + karmaõi gha¤ .) varvåravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ajamãóhaþ>#, puü, (ajaþ chàgaþ yaj¤e mãóhaþ sikto yatra saþ tadde÷àdhipaþ ajamãóha + aõ saüj¤àpårbakavçddheranityatvàt vçddhyabhàvaþ .) ràjà yudhiùñhiraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ajamodà>#, strã, (ajànàü khàdyatayà modo harùo yasyàþ sà ajànàü modo gandha iva gandho yasyàþ sà) yavànikà . tatparyàyaþ . ugragandhà 2 brahmadarbhà 3 yavànikà 4 .. ityamaraþ . yamànã dvividhà . ekà kùetrayamànã sà ajamodetyeva khyàtà . aparà yamànãtyeva khyàtà . avi÷eùàt dvayorapãti subhåtiþ .. kecittu ajamodàdidvayaü vanayamànyàü . brahmadarbhàdidvayaü yamànyàmityàhuþ ugragandhàjamodàkhyà smçtakùetrayamàniketi . yamànã dãpako dãpyo bhåtika÷ca yamàniketi ca ratnamàlà .. iti bharataþ .. * .. vaidyake tu vanayamànã iti khyàtà . tatparyàyaþ . kharàhvà 2 vastamodà 3 markañã 4 modà 5 gandhadalà 6 hastikàravã 7 gandhapatrikà 8 màyårã 9 ÷ikhimodà 10 modàóhyà 11 vahnidãpikà 12 brahmako÷ã 13 vi÷àlã 14 hayagandhà 15 ugragandhikà 16 modinã 17 phalamukhyà 18 vi÷alyà 19 . asyà guõàþ . kañutvaü . uùõatvaü . råkùatvaü . rucikàritvaü . kaphavàyu÷ålàdhmànàrucijañharàmayanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. yamànã . yathà --
     %<ajamodà kharà÷và ca mayåro dãpyakastathà .
     tathà brahmaku÷à proktà kàravã locamastakaþ ..
     ajamodà kadustãkùõà dãpanã kaphavàtanut .
     uùõà vidàhinã hçdyà vçùyà balakarã laghuþ ..
     netràmayakçmicchardihidhmavastirujo haret .. * ..>% atha khuràsànãyavànãnàmaguõàþ .
     %<pàrasãyayavànã tu yavànãsadç÷ã guõaiþ .
     vi÷eùàtpàcanã råkùà gràhiõã màdinã guruþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<ajamodikà>#, strã, (ajaü modayati harùayati yà . mud + õic õvul striyàü ñàp . ajasya modikà ùaùñhãtatpuråùaþ) yavànã . iti vaidyakaü ..

#<ajambhaþ>#, puü, (na santi jambhà dantà yasya saþ) (sårye ca) bhekaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. na santi jambhà dantà asya ..

#<ajayaþ>#, puü, (ji + bhàve ac na jayaþ na¤samàsaþ .) paràjayaþ . yathà --
     %<sukhaduþkhe same kçtvà làbhàlàbhau jayàjayau .>% iti bhagavadgãtà .. ràóhade÷aprasiddhanadavi÷eùaþ ..

#<ajayà>#, strã, (na jãyate paràjãyate'sau ji + karmaõi ac striyàü ñàp na jayà na¤samàsaþ .) vijayà . bhàïga siddhi iti khyàtà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ajayyaü>#, tri, (jetuma÷akyaü ji + karmaõi %<kùayya jayyau ÷akyàrthe iti yat>% na jayyaü na¤samàsaþ .) jetuma÷akyaü . ajeyaü . iti mugdhabodhavyàkaraõaü .. (yathà raghuvaü÷e -- %<ràj¤àmajayyo'jani puõóarãkaþ>% .)

#<ajaraþ>#, tri, (jé + bhàve aï guõaþ striyàü ñàp, nàsti jarà jãrõàvasthà yasya saþ) jaràrahitaþ . vàrddhakya÷ånyaþ . yathà --
     %<ajaràmaravat pràj¤o vidyàmartha¤ca cinàyet .>% iti hitopade÷aþ ..

#<ajarà>#, strã, (nàsti jarà yasyàþ sà .) jãrõapha¤jãlatà . vçddhadàrakaprabhedaþ . gñahakanyà . ghçtakumàrãti khyàtà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ajaryaü>#, klã, (na jãryati jñña + kartari ajaryaü saïgatamiti såtreõa yat . tena saïgatamàryeõa ràmàjaryaü drutamiti bhaññiþ) saïgataü . sauhàrdaü . iti hemacandraþ .. ajaràrhe tri .. (yathà raghuvaü÷e --
     %<mçgarajayya jarasopadivçmadehabandhàya punarbabandha .>%

#<ajalambanaü>#, klã, (aja iva lambyate kçùõavarõatvàt j¤àyate'sau lamba + karmaõi lyuñ) sroto¤janaü . iti ÷abdacandrikà ..

#<ajalomà>#, [n] puü, (ajasya lomeva loma ma¤jarã yasya saþ) vçkùavi÷eùaþ . guyà÷iùà . ÷åyà÷imbã iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . ÷ikhã 2 ke÷ã 3 mahàhrasvà 4 agraparõã 5 . iti ratnamàlà ..

#<aja÷çïgã>#, strã, (ajasya chàgasya ÷ñaïgamiva phalaü yasyàþ sà striyàü ïãp) vçkùavi÷eùaþ . gàóara÷iïgã meóhà÷iïgã . iti khyàtà . tatparyàyaþ . viùàõã 2 . ityamaraþ .. viùàõikà 3 cakra÷reõã 4 ajagandhinã 5 maurvã 6 netrauùadhã 7 àvartinã 8 . iti ratnamàlà .. meùa÷ñaïgã 9 vartikà 10 sarpadaüùñrikà 11 cakùuùyà 12 tiktadugdhà 13 puttra÷ñaïgã 14 karõikà 15 . asyà guõàþ . kañutvaü tiktatvaü . kaphàr÷aþ÷åla÷otha÷vàsahçdrogaviùarogakàsakuùñhanà÷itvaü . cakùurhitakàritva¤ca .. tatphalasya guõàþ . tiktatvaü . uùõatvaü . kañutvaü kaphavàyunà÷itvaü . jañharànalarucikàritvaü . hçdyatvaü . lavaõàmlarasatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà su÷rute --
     %<ajagandhà÷vagandhà ca kàlà saralayà saha .
     ekaiùikàja÷çïgã ca pralepaþ ÷leùma÷othahçt ..>%

#<ajasraü>#, klã, (na¤ + jas + namikampismyajasa ityàdinà ra na¤samàsaþ) nirantaraü . satataü . ityamaraþ .. (yathà raghuvaü÷e, %<ajasradãkùàprayatasya madguroþ kriyàvighàtàya kathaü pravartase>% .)

#<ajahatsvàrthà>#, strã, (na jahat na tyajan svàrtho yàü vçttiü yadvà na jahatã svàrthaü yà lakùaõà sà .) lakùaõàkhyavçttivi÷eùaþ . upàdànalakùaõà . svãyàrthàtyàginã lakùaõà . yathà . kuntàþ pravi÷antãtyatra kuntadhàripuruùe lakùaõà ityalaïkàra÷àstraü ..

#<ajahalliïgaþ>#, puü, (na jahat liïgaü yaü ÷abdaü yadvà na jahat liïgaü yaþ ÷abdaþ iti .) vi÷eùaõabhåto'pi svaliïgàtyàgã ÷abdaþ . iti vyàkaraõaü ..

#<ajahà>#, strã, (na jahàti parityajati ÷ukàn, anupasargàllimpavindadhàripàri vedyejiceti sàtisàhibhya÷ca iti pàõinisåtreõa cakàrasya anuktasamuccayàrthàt ÷aþ dvitvaü na¤tat, striyàü ñàp) ÷åka÷imbã . ityamarañãkàyàü svàmã .. atyàjye tri ..

#<ajà>#, strã, (na jàyate notpadyate api tu utpadyate na + jan + kartari óa na¤ samàsaþ . atra na¤÷abdaþ ÷ira÷càlane . àdyà÷aktipakùe na¤niùedhàrthaþ, ajàmekàü lohita÷uklakçùõàü namàma iti sàïkhyatattvakaumudyàü .) chàgã . ityamaraþ .. màyà . àdyà ÷aktiþ . iti puràõaü .. (%<ajàmekàü lohitakçùõa÷uklàü bahvãþ prajàþ sçjamànàü saråpàm ajo hyeko juùamàõo'nu÷ete jahàtyenàü bhuktabhogyàmajo'nyaþ>% -- iti ÷vetà÷vataropaniùad ..) oùadhibhedaþ . (yathà su÷rute --
     %<ajà mahauùadhã j¤eyà ÷aïkhakundendupàõóurà .>%)

#<ajàgaraþ>#, puü, (na jàgarayati sevanena lokàn nidràpayati yaþ, jàgña + õic jàgro'viciõa noïitsu iti guõaþ tataþ pacàdyac na¤samàsaþ .) bhçïgaràjavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. jàgaraõarahite tri ..

#<ajàjã>#, strã, (ajena vãyate atyutkañagandhatayà tyajyate'sau aj + i¤ ajàdibhya÷ca iti karmaõi i¤ . ajena àjiþ tçtãyà tat . striyàü vàïãp) ÷vetajaurakaþ . kçùõajãrakaþ . kàkodumbarikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ajàjãvaþ>#, puü, (ajena ajavyavasàyena àjãvati samyak pràõàn dhàrayati yaþ, à + jãva + pacàdyac ajena àjãvaþ tçtãyàtatpuruùaþ) jàvàlaþ . chàgopajãvã . ityamaraþ ..

#<ajàtaþ>#, tri, (jan + kartari ktaþ na jàtaþ na¤samàsaþ .) ajanmavi÷iùñaþ . anutpannaþ . yathà . ajàtapakùà iva màtaraü khagàþ . iti ÷rãbhàgavataü .. (yathà dàyabhàge --
     %<ye jàtà ye'pyajàtà và ye ca garbhe vyavasthitàþ .
     vçttiüte'pi hi kàïkùanti vçttilopovigarhitaþ ..>%)

#<ajàta÷atruþ>#, puü, (ajàtaþ sarvapriyatvàt anutpannaþ ÷atruryasya saþ) ràjà yudhiùñhiraþ . iti hemacandraþ .. (yathà mahàbhàrate --
     %<ajàta÷atrumàsàdya kuntã vacanamabravãt .>%) (÷ivaþ . kà÷ãputtraþ . ÷amãkaputtraþ .) (yathà harivaü÷e,
     %<÷yàmaputtraþ ÷amãkastu ÷amãko ràjyamàvahat .
     jugupsamàno bhojatvàdràjasåyamavàpa saþ .
     ajàta÷atruþ ÷atråõàü jaj¤e tasya vinà÷anaþ ..>%) (vimbisàraputtraþ sa ca ÷àkyamunisamakàlonaþ ..)

#<ajàtàriþ>#, puü, (ajàtaþ sarvapriyatvàt anutpannaþ ariþ ÷atruryasya saþ) ràjà yudhiùñhiraþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<ajàtaulvaliþ>#, puü, (ajayà upajãvã taulvaliþ munivi÷eùaþ ÷àkapàrthivàditvàt samàsaþ madhyapadalopa÷ca . tulvalasyàpatyaü tulvala + ata i¤iti i¤) ajopajãvimunivi÷eùaþ . iti madhyapadalopikarmadhàrayasamàse supadmavyàkaraõaü .. tulvalasyàpatyaü taulvaliþ ajopajãvã càsau taulvali÷ceti . iti taññãkà ..

#<ajàdanã>#, strã, (ajena tçptyarthamadyate bhakùyate'sau ad + karmaõi lyuñ striyàü ïãp ajasya adanã khàdyà ùaùñhãtatpuruùaþ) kùudraduràlabhà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ajàneyaþ>#, puü, (ajavat ÷ivavçùavat yathàsthànamàrohiõaü nayati pràpayati . à + nã + kçtyalyuño bahulamiti såtreõa kartari yat . aja÷chàge haribrahmadhàtusmarahare vçùe iti medinã) uttamaghoñakaþ . tatparyàyaþ . hayottamaþ 2 vàtà÷vajàtyaþ 3 . iti trikàõóa÷eùaþ .. ajàneyaþ 4 kulãnaþ 5 . ityamaraþ .. nirbhaye tri . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ajàntrã>#, strã, (ajasya antramiva dehabandhanamiva antraü tadàkàrama¤jarã yasyàþ sà ùidgauràdibhya÷ca iti ïãù) vçkùavi÷eùaþ . nãlavarõavonà iti bhàùà tatparyàyaþ . nãlavuhnà 2 nãlapuùpã 3 atiloma÷à 4 nãlinã 5 chagalàntrã 6 antaþkoñharapuùpã 7 . iti ratnamàlà .. vastàntrã . vçddhadàrakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ajàpàlakaþ>#, tri, (ajànàü pàlakaþ rakùakaþ ùaùñhãtatpuruùaþ) ajàjãvã . chàgarakùakaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ajitaü>#, tri, (na jitaü na paràjitaü na¤samàsaþ . ji + karmaõi ktaþ) anirjitaü . iti hemacandraþ .. atiparàjita÷ca ..

#<ajitaþ>#, puü, (na jitaþ na kenàpi paràjita ai÷varyeõa . %<vedhàþ ÷àrïgo'jitaþ kçùõo dçóhaþ ÷aïkarùaõo'cyuta>% iti sahasranàma paryàye .) viùõuþ . buddhaþ . tãrthakçjjainavi÷eùaþ . iti hemacandraþ .. ÷ivaþ . iti tasya sahasranàmamadhye pañhitaþ ..

#<ajinaü>#, klã, (ajati dhålyàdi àvçõoti yat aj + kartari inan bàhulyàt ajervyadya¤ po÷ca iti navã àde÷aþ) (ajàjinaü ÷oõitavinduvarùi ceti kumàrasambhave) carma . brahmacàryàdidhàryakçùõasàràditvak . ityamaraþ .. jinabhinne vàcyaliïgaü .

#<ajinapatrà>#, strã, (ajinaü carma patraü pakùo yasyàþ sà) carmacañikà . càmacikà iti khyàtà . tatparyàyaþ . jatukà 2 . ityamaraþ .. jatåkà 3 . iti taññãkà .

#<ajãnapatrã>#, strã, (ajãnaü carma patraü yasyàþ sà gauràditvàt ïãù) jatukà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ajinayoniþ>#, puü, (ajinànàü carmaõàü yoniþ àkaraþ ùaùñhãtatpuruùaþ . yoniþ strãpuüsayo÷casyàdàkare smaramandire iti medinã) hariõaþ . ityabharaþ ..

#<ajiraü>#, klã, (ajati gçhànniþsarati yatra aja + adhikaraõe kirac . uñhàna iti bhàùà . ajati gacchati yaþ iti vàyuþ . ajati gacchati kùaõabhaïgaramiti yàvat iti ÷arãraü . ajanti indriyàõi gacchantyatra iti vyutpattyà viùayaþ .) catvaraü . (yathà viùõupuràõe --
     %<puna÷ca bharatasyàbhådà÷ramasyoñajàjire .>%) vàyuþ . ÷arãraü . maõóåkaþ . viùayaþ . iti medinã ..

#<ajihmaü>#, tri, (jihi vakratàyàü jihi + mak na jihmaü na¤samàsaþ) avakraü . saralaü .. ityamaraþ .. bheke puü . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà manuþ --
     %<ajihmàma÷añhàü ÷uddhàü jãvet bràhmaõajãvikàü .>%)

#<ajihmagaþ>#, puü, (ajihmaü saralaü gacchati yaþ ajihma + gam + óaþ upapadasamàsaþ) bàõaþ . ityamaraþ .. avakrage vàcyaliïgaþ .. (yathà ràmàyaõe --
     %<te tasya kàyaü nirbhidya raktapuïkhà ajihmagàþ .
     niùpeturlohitàdigdhà raktà iva mahoragàþ ..
     na hyabiddhaü tayorgàtre babhåvàügulamantaraü .
     nànirbhinnaü na càdhvastamapi såkùmamajihmagaiþ ..>%)

#<ajihvaþ>#, puü, (nàsti jihvà yasya saþ) bhekaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. jihvàrahite tri ..

@<[Page 1,019c]>@
#<ajãrõaü>#, klã, (jé + ktaþ, na jãrõaü na¤samàsaþ) apàkaþ . tatparyàyaþ . vàyugaõóaþ 2 antarvamiþ 3 palatà÷ayaþ 4 . iti trikàõóa÷eùaþ .. athàjãrõasya viprakçùñaü nidànamàha . atyambupànàdviùamà÷anàcca sandhàraõàt svapnaviparyayàcca . kàle'pi sàtmyaü laghu càpi bhuktamannaü na pàkaü bhajate narasya .. sandhàraõàt kùudvàtamåtrapurãùàdãnàü . svapnaviparyayàt divà÷ayanàdràtrau jàgaraõàt . laghu càpãtyapi÷abdàt snigdhoùõàdiguõayuktamapi .. * .. anyacca .
     %<ãrùàbhayakrodhapariplutena lubdhena rugdainyanipãóitena .
     pradveùayuktena ca sevyamànamannaü na samyak paripàkameti ..>% pariplutena vyàptena . uktakàraõebhyo'timàtrabhojanaü vi÷eùàdajãrõasya kàraõamajãrõa¤ca bahuvyàdhãnàü kàraõamityàha .
     %<anàtmavantaþ pa÷uvadbhu¤jate ye'pramàõataþ .
     rogànãkasya te målamajãrõaü pràpnuvanti hi ..>% anàtmavantaþ abuddhimantaþ . rogànãkasya visåcyàdeþ . målaü kàraõaü .. * .. anyacca .
     %<pràyeõàhàravaiùanyàdajãrõaü jàyate nçõàü .
     tanmålo rogasaüghàtastadvinà÷àdvina÷yati ..>% tadvinà÷àdvina÷yati ajãrõavinà÷àt vina÷yati rogasaüghàta ityarthaþ . yadvà tat ajãrõaü à÷àt bhakùaõàt vinà bhakùaõàbhàve vina÷yati nivartate ityarthaþ .. * .. ajãrõasya sàmànyasya lakùaõamàha .
     %<glànirgauravamàñopo bhramo màrutamåóhatà .
     vibandho'tipravçttirvà sàmànyàjãrõalakùaõaü ..>% màrutamåóhatà vàyoravarodhaþ . vibandhaþ malàpravçttiþ .. * .. sannikçùñakàraõaiþ sahitànajãrõasya bhedànàha .
     %<àmaü vidagdhaü viùñabdhaü kaphapittànilaistribhiþ .>% tribhirityeka÷o na tu militaiþ .
     %<ajãrõaü kecidicchanti caturthaü rasu÷eùataþ ..>% kecit su÷rutàdayaþ .. rasa÷eùataþ bhuktasya pakvasya sàrabhåto yo dravaþ sa rasaþ so'pi pacyate . bhuktasya pakvasya sàrabhåto yo dravaþ sa càpakvaþ sa rasa÷eùaþ tasmàt caturthamajãrõaü natvàmàjãrõaü .. * .. nanvàmàjãrõàdrasa÷eùasya ko bheda ucyate . àmaü madhuratàgatamapakvaü annameva . rasa÷eùastu bhuktasya pakvasya sàrabhåto yo dravaþ sa càpakva iti bhedaþ . ajãrõaü pa¤camaü kecit nirdoùaü dinapàki ca . nirdoùaü gauravabhrama÷ålàdidoùàjanakaü . dinapàki ca àhàro'horàtreõa pàkaü yàtãti svabhàvaþ . yattu màtràkàlasàtmyàdidoùàddinàntare pàkaü yàti taddinapàki . ataeva yàmamadhye na bhoktavyamiti vacanaü -- vadanti ùaùñhaü càjorõaü pràkçtaü prativàsaraü . pràkçtaü avikàrakaü . prativàsaraü pratidinabhàvi . bhuktaü yàvannajãrõaü tàvadajãrõamityucyate . etadabhidhànasya prayojanaü pàkàrthaü vàmapàr÷va÷ayanapriya÷abdàdisevanàdikaü . na càtràhàrasya niùedhaþ . pràtarà÷e tvajãrõe tu sàyamà÷o na duùyatãti vacanena sàyamà÷asyàva÷yaü kartavyatvàt .. * .. àmàjãrõasya lakùaõamàha --
     %<tatràme gurutotkle÷aþ ÷otho gaõóàkùikåñagaþ þ udgàra÷ca yathàbhuktamavidagdhaþ pravartate ..>% gurutà udaràïgayoþ . utkle÷aþ upasthitaü vamanamiva . akùikåño'kùipuñakaþ . avidagdhaþ anamlo nirgandha÷ca .. * .. vidagdhàjãrõasya lakùaõamàha --
     %<vidagdhe bhramatçõmårchàpittàcca vividhà rujaþ .
     udgàra÷ca sadhåmàmlaþ svedo dàha÷ca jàyate ..>% vividhà rujaþ auùacoùadàhàdayaþ .. * .. viùñabdhàjãrõasya lakùaõamàha --
     %<viùñabdhe ÷ålamàdhmànaü vividhà vàtavedanàþ .
     malavàtàpravçtti÷ca stambho moho'ïgapãóanaü ..>% vàtavedanàþ todabhedàdayaþ .. stambho gàtràõàü . moho mårchà .. * .. rasa÷eùàjãrõasya lakùaõamàha,
     %<rasa÷eùe'nnavidveùo hçdayà÷uddhigaurave .. * ..>% etasya upadravànàha --
     %<mårchà pralàpo vamathuþ prasekaþ sàdanaü bhramaþ .
     upadravà bhavantyete mçti÷ca rasa÷eùataþ .. * ..>% ati÷ayitebhyaþ àmàdyajãrõebhyo visåcyàdirogànàha --
     %<àmaü vidagdhaü viùñabdhamityajãrõaü yadãritaü .
     visåcyalasakau tasmàdbhaveccàpi vilambikà ..>% nàtra yathàsaïkhyaü tadà viùñabdhàdvilambikà bhavitu marhati . sà ca kaphavàtàbhyàü bhavatãtyekaikato'jãrõàdvisåcyàditrayotpattiþ .. * .. visåcyàdiniruktimàha --
     %<såcãbhiriva gàtràõi tadutsantiùñhate'nilaþ .
     yatràjãrõena sà vaidyairvisåcãti nigadyate .. * ..>% visåcyà nidànamàha --
     %<na tàü parimitàhàrà labhante viditàgamàþ .
     måóhàstàmajitàtmàno labhante'÷analolupàþ ..>% viditàgamàþ j¤àtàyårvedàþ .. * .. visåcyà lakùaõamàha --
     %<mårchàtisàrovamathåþ pipàsà ÷ålaü bhramodveùñanajçmbhadàhàþ .
     vaivarõyakampau hçdaye råja÷ca bhavanti tasyàü ÷irasa÷ca bhedaþ ..>% udveùñanaü hastapàdayoþ . ÷iraso bhedaþ ÷iraþ÷ålaü .. visåcyà upadravànàha --
     %<nidrànà÷o'ratiþ kampo måtràghàto visaüj¤atà .
     amã upadravà ghorà visåcyàþ pa¤ca dàruõàþ ..>% amã upadravà ghorà amã nidrànà÷àdayaþ upadravàþ sarveùàmeva rogàõàü ghorà bhayaïkaràþ . visåcyàþ pa¤ca dàruõà visåcyàstu pa¤càpi yadi syustadà dàruõàþ pràõabhayaïkaràþ .. * .. alasakalakùaõamàha --
     %<kukùirànahyate'tyarthaü pratàmyet parikåjati .
     niråddho màråta÷caiva kukùàvupari dhàvati ..
     vàtavarco nirodha÷ca yasyàtyarthaü bhavedapi .
     tasyàlasakamàcaùñe tçùõodgàrau ca yasya tu ..>% ànahyate àdhmàyate . pratàmyet glàyati . parikåjati àrtanàdaü karoti . kukùau ajãrõena niråddho màrutaþ upari dhàvati hçdayakaõñhàdikaü gacchatãtyarthaþ . kà÷yapastvàha --
     %<nàdho yàti na càpyurdhvamàhàro na ca pacyate .
     koùñhe sthito'lasãbhåtastato'sàvalasaþ smçtaþ ..>% visåcyalasayorariùñamàha --
     %<yaþ ÷yàvadantauùñhanakho'lpasaüj¤aþ chardyardito'bhyantarayàtanetraþ .
     kùàmasvaraþ sarvavimuktasandhiryàyànnaraþ so'punaràgamàya ..>% sarvavimuktasandhiþ sarve vimuktàþ ÷ithilãbhåtàþ sandhayo yasya saþ .. * .. vilambikàyà lakùaõa màha --
     %<duùña¤ca bhuktaü kaphamàråtàbhyàü pravartate nordhvamadha÷ca yatra .
     vilambikàü tàü bhç÷adu÷cikitsàmàcakùate ÷àstravidaþ puràõàþ ..>% bhç÷adu÷cikitsàü pratyàkhyàyopacaraõãyam . iyamasàghyaibeti jejjañaþ .. * .. jãrõasyàhàrasya lakùaõamàha --
     %<udgàra÷uddhirutsàho vegotsargo yathocitaü .
     laghutà kùutpipàse ca jãrõàhàrasya lakùaõaü .. * ..>% atha cikitsà -- harãtakã tathà ÷uõñhã bhakùyamàõà guóena và . saindhavena yutà và syàt sàtatyenàgnidãpanã .. guóena ÷uõñhãmathavopakulyàü pathyàü tçtãyàmatha dàóimaü và . àmeùvajãrõeùu gudàmayeùu varco vivandheùu ca nityamadyàt .. vyoùaü dantã trivçccitraü kçùõàmålaü vicårõitaü . taccårõaü guóasaümi÷raü bhakùayet pràtarutthitaþ .. etadguóàùñakaü nàma valavarõàgnivardhanaü . ÷othodàvarta÷ålaghnaü plãhapàõóvàmayàpahaü .. sarvacårõasamo guóo deyaþ . kecittu dviguõaü guóaü dattvà guñikàü kurvanti . recako'yaü yogaþ . guóàùñakam .. * .. dahanàjamodasaindhavanàgaramaricàni càmlatakreõa . saptàhàdagnikaraü pàõóvar÷onà÷anaü paramaü .. auùadhamityadhyàhàryaü -- tatràme vamanaü kàryaü vidagdhe laïghanaü hitaü . viùñabdhe svedanaü ÷astaü rasa÷eùe ÷ayãta ca .. vacà lavaõatoyena bàntiràme pra÷asyate .. kaõàsindhavacàkalkaü pãtvà và ÷i÷ira mbhasà .. jalamatra saràvamàtraü . vacà karùàrdhamità . saindhavaü karùàrdhamitaü . dvayo÷cårõayutena jalena pãtena .
     %<kaõàdikalkaü và pãtvà vàntiràme pra÷asyate>% ityanenànvayaþ .. * ..
     %<dhànyanàgarasiddhaü và toyaü dadyàdvicakùaõaþ .
     àmàjãrõapra÷amanaü ÷ålaghnaü vasti÷odhanaü ..
     bhaved yadi pràtarajãrõa÷aïkà tadàbhayàü nàgarasaindhavàbhyàü .
     vicårõitàü ÷ãtajalena bhuktvà bhuktvàma÷aïko mitamannakàle ..
     vidahyate yasya tu bhuktamàtraü daüdahyate hçcca gala÷ca yasya .
     dràkùàü sitàmàkùikasamprayuktàü lióhvàbhayàü càtisukhaü labheta ..
     trikañukamajamodà saindhavaü jãrake dve samadharaõadhçtànàmaùñamo hiïgubhàgaþ .
     prathamakavalabhuktaü sarpiùà cårõametajjanayati jañhare'gniü vàtarogàü÷ca hanti ..>% ajamodàtra yavànã . antaþsaümàrjakatvàt . jãrake dve ÷uklaü kçùõa¤ca . dharaõamatra mànaü . tena samadharaõaü dhçtànàü tulyamànaü gñahãtànàü ÷uõñhyàdãnàü bhàgàþ sapta . tatràùñamo bhàgo hiïgunaþ . hiïgvaùñakam .. * .. ÷uddhaü såtaü gandhaka¤ca palamànaü pçthak pçthak . harãtakã ca dvipalà nàgarastripalaþ smçtaþ .. kçùõà ca maricaü tadvat sindhåtthaü tripalaü mataü . catuùpalà ca vijayà mardayennimbukadravaiþ .. puñàni sapta deyàni gharmamadhye punaþ punaþ . ajãrõàrirayaü proktaþ sadyo dãpanapàcanaþ .. bhakùayeddviguõaü bhakùyaü pàcayedbhedayedapi . ajãrõàriþ .. * .. dvau kùàrau citrakaü pàñhà kara¤jaü lavaõàni ca . såkùmailàpatrakaü bhàrgo kçmighnaü hiïgu pauùkaraü .. ÷añã dàrvo trivçnmustaü vacà cendrayavàstathà . vçkùàmlaü jãrakaü dhàtrã ÷reyasã copaku¤cikà .. amlavetasamamlãkà yavànã devadàru ca . abhayàtiviùà ÷yàmà hapuùàragvadhaü samaü .. tilamuùkaka÷igråõàü kokilàkùapalà÷ayoþ . kùàràõi lauhakiñña¤ca taptaü gomåtrasecitaü .. såkùmacårõàni kçtvà tu samabhàgàni kàrayet . màtuluïgarasenaitadbhàvayeddivasatrayaü .. dinatrayantu ÷uklena tathàrdrakarasena ca . atyagnikàrakaü cårõaü pradãptàgnisamaprabhaü .. upayuktaü vidhànena nà÷ayatyaciràdgadàn . ajãrõamatha gulmàü÷ca plãhànaü gudajàni ca .. udaràõyantravçddhi¤ca aùñhãlàü vàta÷oõitaü . praõudatyulvanàndoùànnaùñamagniü pradãpayet .. dvau kùàrau svarjikà yavakùàra÷ca . lavaõàõipa¤ca . vçkùàmlaü viùàmbila iti loke . ÷reyasã harãtakã . upaku¤cikà magarailà . amlavetasàbhàve cukraü dàtavyaü . ÷yàmà sàõóa . muùkakaþ moùa iti loke . kokilàkùaþ koilaùà iti loke . vçhadagnimukhacårõaü .. * .. snuhyarkacitrakairaõóavaruõaü sapunarõavaü . tilàpàmàrgakadalãpalà÷aü tittilã tathà .. gñahãtvà jvàlayedetat prasthaü bhasmàkhila¤ca tat . jalàóhake vipaktavyaü yàvat pàdàva÷eùitaü .. suprasannaü viniþsràvya lavaõaprasthasaüyutaü . pakkaü nirdhåmakañhinaü såkùmacårõokçtaü punaþ .. yavànãjorakavyoùasthålajãrakahiïgabhiþ . pçthagardhapalairebhi÷cårnitaistat vimi÷rayet .. àrdrakasya rasenàpi bhàvayecchoùayet punaþ . ÷ãtodakena taccårõaü pivet pràtarhi màtrayà .. tasmin jãrõe'nnama÷nãyàdyuùairjàïgalajai rasaiþ . ãùadamlaiþ salavaõaiþ sukhoùõairvahnidãpanaiþ .. etenàgnirvivardheta balamàrogyameva ca . tatrànupànaü ÷astaü hi takraü và bhojanaü hitaü .. mandàgnyar÷ovikàreùu vàta÷leùmàmayeùu ca . sarvàïga÷otharogeùu ÷ålagulmodareùu ca .. a÷maryàü ÷arkaràyà¤ca vinmåtrànilarogiùu . ve÷vànarakùàraþ .. * ..
     %<sàmudraü lavaõaü gràhyamaùñakarùamitaü budhaiþ .
     sauvarcalaü pa¤cakarùaü vióasaindhavadhànyakaü ..
     pippalã pippalãmålaü patrakaü kçùõajãrakaü .
     tàlã÷aü ke÷araü cavyamamlavetasakaü tathà ..
     dvikarùamàtràõyetàni pratyekaü kàrayedvudhaþ .
     maricaü jãrakaü vi÷vamekaikaü karùamàtrakaü ..
     dàóimaü syàccatuþkarùaü tvagele càrdhakarùake .
     etaccårõãkçtaü sarvaü lavaõaü bhàskaràbhidhaü ..
     bhakùayecchàõamànaü tattakramastukakà¤jikaiþ .
     vàta÷leùmabhavaü gulmaü plãhànamudaraü kùayaü ..
     ar÷àüsi grahaõãü kuùñhaü vivandha¤ca bhagandaraü .
     ÷ålaü ÷othaü ÷vàsakàsàvàmadoùa¤ca hçdrujaü ..
     a÷marãü ÷arkarà¤càpi pàõóurogaü kçmãnapi .
     mandàgniü nã÷ayedetaddvãpanaü pàcanaü paraü ..
     hitàya sarvalokànàü bhàskareõaitadãritaü .
     hanyàt sarvàõyajãrõàni bhuktamàtramasaü÷ayaü ..
     nimbu rasàdikaü dattvà guñikàmapyakekurvanti ..>% atha dàóimasya vãjànàü cårõaü karùacatuùñayamitaü deyaü . bhàskaralavaõacårõaü .. * .. saindhavaü samålamagadhà cavyànalanàgaraü pathyà . kramavçddhi magnivçddhyai vaóavànalanàmacårõaü syàt .. vaóavànalacårõaü .. * .. pathyànàgarakçrùõàkara¤javilvàgnibhiþ sitàtulyaiþ . vaóavànala iba jarayati bahugurvapi bhojanaü cårõaü dvitãyaü vaóavànalacårõaü .. * ..
     %<elàtvaïnàgapuùpàõàü màtrottaravivardhità .
     maricaü pippalã ÷uõñhã catuþpa¤ca ùaóuttaraü ..
     dravyàõyetàni yàvanti tàvatã sita÷arkarà .
     cårõametat prayoktavyamagnisandãpanaü paraü ..>% sama÷arkaracårõaü .. * .. indràsanaü saptapalaü triphalàyàþ palatrayaü . palatrayaü tryåùaõasya sitàyà÷ca catuþpalaü .. amçtà ÷ataputrã ca tathà kçùõàparàjità . àsàü cårõaü samàdàya palamàtraü pçthak pçthak .. bhàvayedekataþ sarvaü bhçïgaràjarasena tu . svabhàvikamidaü cårõaü snigdhabhàõóe vinikùipet .. vilihan madhusarpirbhyàü mandàgneþ sahasà naraþ . mucyate grahaõãrogàt gudarogàt sajàñharàt .. mehaü kuùñha¤ca vãsarpavàtarogàn sa÷oõitàn . na càtra parihàro'sti bhojanaü sarvakàmikaü .. rogànãkapra÷àntyarthaü munibhiþ parikãrtitaü . asyàbhyàsàt balaü vãryaü puùñidçùñiya÷astathà .. trisaptàhaprayogeõa jàyate nàtra saü÷ayaþ . jvàlàmukhãcårõaü .. * .. atha ajãrõe rasàþ --
     %<dvipalaü gandhakaü ÷uddhaü palamekantu pàradaü .
     mçtaü lohaü tathà tàmraü karùadvayamitaü pçthak ..
     saücårõya sarvaü saümi÷rya dràvayitvàgniyogataþ .
     samyagdrutaü samastaü tatpa¤càïguladale kùipet ..
     punaþ saücårõya tatsarvaü lohapàtre nidhàya ca .
     jambãrasya rasaü tatra påtaü pala÷ataü kùipet ..
     cullyàü nive÷ya tadyatnàt mçdunà vahninà pacet .
     rase tasmin ghanãbhåte tatsaü÷oùya vicårõayet ..
     pa¤cakolakaùàyasya cukreõa sahitasya ca .
     bhàvanàstatra dàtavyàþ pa¤cà÷atsaükhyayà ÷anaiþ ..
     bhçùñañaïkanacårõena tulyena saha melayet .
     maricenàpi tulyena tadardhena vióena ca ..
     bhàvayet saptakçtvastaccaõakàmlajalena ca .
     tataþ saü÷oùya saüpiùya kåpãmadhye nidhàpayet ..
     rasaþ kravyàdanàmàyaü bhairavànandayoginà .
     uktaþ siühalaràjàya bahumàüsà÷ine purà ..
     bhakùayedbhojanasyànte màùadvayamitaü rasaü .
     bhakùayitvà rasaü pa÷càt pivettakraü sasaindhavaü ..
     atãvaguru yadbhuktamatimàtramathàpi và .
     tatsarvaü jãryati kùipraü rasasyaitasya bhakùaõàt ..
     ÷ålaü gulma¤ca viùñambhaü plãhànamudaraü tathà .
     rasaþ kravyàdanàmàyaü vinihanti na saü÷ayaþ>% kravyàdo raso'jãrõe .. * .. rasendracintàmaõau rasaratnapradãpe rasapradãpe ca ..
     %<kùàratrayaü såtagandhau pa¤cakolamidaü ÷ubhaü .
     sarbaistulyà jayà bhçùñà tadardhà ÷igrujà jañà ..
     etat sarvaü jayà÷igruvahnimàrkavajairdravaiþ .
     bhàvayetridinaü gharme tato laghupuñe kùipet ..
     saptadhàrdradravairghçùño raso jvàlànalo bhavet .
     niùko'sya madhunà lãóho'nupànaü guóanàgaraü ..
     hantyajãrõamatãsàraü grahaõãmagnimàrdavaü .
     ÷leùmahçllàsavamanamàlasyamaråciü javàt ..>% pa¤cakolaü -- pippalã pippalãbhålaü cavyacitrakanàgaraü . jayàtra vijayà . màrkavo bhçïgaràjaþ . laghupuñe gajapuñe . àrdramàrdrakaü . niùkaþ ñaïkaþ . jvàlànalo raso'jãrõe .. * .. rasapradãpe --
     %<ñaïkaõaü rasagandhau ca samaü bhàgatrayaü viùàt .
     kapardaþ svarjikàkùàrau màgadhã vi÷vabheùajaü ..
     pçthak pçthak karùamàtraü vasubhàgamihoùaõaü .
     jambãràmlairdinaü ghçùñaü bhavedagnikumàrakaþ ..
     visåcã÷ålavàtàdivahnimàndyapra÷àntaye .>% kùàrãyavakùàraþ . agnikumàroraso visåcyàdyajãrõe .. * .. rasendracintàmaõau -- ÷uddhasåtaü gandhaka¤ca palamànaü pçthak pçthak . harãtakã ca dvipalà nàgarastripalaþ smçtaþ .. kçùõà ca maricaü tadvat sindhåtthaü tripalaü mataü . catuùpalà ca vijayà mardayennimbukadravaiþ .. puñàni sapta deyàni gharmamadhye punaþ punaþ . ajãrõàrirayaü proktaþ sadyo dãpanapàcanaþ .. bhaj¤ayeddviguõaü bhakùyaü pàcapedrecayedapi . ajãrõàriþ .. * .. pàradàmçtalavaïgagandhakaü bhàgayugmamaricena mi÷ritaü . tatra jàtiphalamardhabhàgikaü tittióãphalarasena marditaü .. vahnimàndyada÷avanàktra÷ano ràmavàõa iti vi÷ruto rasaþ . saïgraha grahaõi kumbhakarõakamàmavàtakharadåùaõaü jayet .. dãyate tu caõakànumànataþ sadya eva jañharàgnidãpanaþ . rocakaþ kaphakulàntakàrakaþ ÷vàsakàsavamijantunà÷anaþ .. pàràbhàga 1 viùabhàga 1 lavaïgabhàga 1 gandhakabhàga 1 maricabhàga 8 jàyaphalabhàga 2 . ràmavàõaraso'jãrõe .. * .. rasendracintàmaõau -- palaü ci¤càkùàraþ palaparimitaü pa¤calavaõaü dvayaü samyakpiùñaü bhavati laghu nimbuphalarasaiþ . tatastaptaü tasmin palaparimitaü ÷aïkha÷akalaü kùipedvàràn sapta dravati tadanenaiva vidhinà .. palapramàõa kañukatraya¤ca palàrdhamànena ca hiïgubhàgaþ . viùaü paladvàda÷abhàgayuktaü tàvànraso gandhaka eùa coktaþ --
     %<badaràsthipramàõena vañãmetasya kàrayet .
     bhakùayet sarvadà sà syàt sarvàjãrõapra÷àntaye ..
     sarvodareùu ÷åleùu visåcyàü vividheùu ca .
     agnimàndyeùu gulmeùu sadà ÷aïkhavañã hità ..>% ÷aïkhavañã ajãrõe .. * .. rasapradãpe --
     %<snugarkaci¤càpàmàrgarambhàtilapalà÷ajàn .
     lavaõàn bhiùagàdadyàt pratyekaü palamàtrayà ..
     lavaõàni pçthak pa¤ca gràhyàõi palamàtrayà .
     svarjikà ca yavakùàraùñaïkaõaü tritayaü palaü ..
     sarvaü trayoda÷apalaü såkùmacårõaü vidhàya tu .
     nimbåphalarase prasthasaümite tat parikùipet ..
     tatra ÷aïkhasya ÷akalaü palaü vahnau pratàpya tu .
     vàrànnirvàpayet sapta sarvaü dravati tadyathà ..
     nàgaraü tripalaü gràhyaü marica¤ca paladvayaü .
     pippalã palamànà syàt palàrdhaü bhçùñahiïgunaþ ..
     granthikaü citrakaü càpi yavànã jãrakaü tathà .
     jàtãphalaü lavaïga¤ca pçthak karùadvayonmitaü ..
     rasogandho viùa¤càpi ñaïkaõa¤ca manaþ÷ilà ..
     etàni karùamàtràõi sarvaü saücårõya mi÷rayet .
     ÷aràvàrdhena cukreõa saünãya vañikà¤caret ..
     màùapramàõàü sà vaidyairvçhacchaïkhavañã smçtà ..
     sarbàjãrõapra÷amanã sarva÷ålanivàriõã .
     visåcyalasakàdãnàü sadyo bhavati nà÷inã ..>% vçhacchaïkhavañikà ajãrõe .. * ..
     %<ñaïkaõakaõàmçtànàü sahiïgulànàü samabhàgàþ .
     maricasya bhàgayugalaü nimbunãrairvañã kàryà ..
     vañikàü kalàyasadç÷ãmekàü dve và sama÷nãyàt .
     satvaramajãrõa÷àntyai vahnervçddhyai kaphadhvastyai ..>% ajãrõakaõñako rasaþ .. * ..
     %<jalapãtamapàmàrgamålaü hanyàdvisåcikàü .
     satailaü kàravellyambu vidhunoti visåcikàü ..
     bàlamålasya niþkvàthaþ pippalocårõasaüyutaþ .
     visåcãnà÷anaþ ÷reùñho jañharàgnivivardhanaþ ..
     vilvanàgaraniþkvàtho hanyàcchardivisåcikàü .
     vilvanàgarakaióaryakvàthastadadhiko guõaiþ ..>% kaióaryaü kañphalam --
     %<vyoùaü kara¤jasya phalaü haridre målaü samàvàpya ca màtuluïgyàþ .
     chàyàvi÷uùkà guñikàþ kçtàstà hanyurvisåcãü nayanà¤janena ..>% màtuluïgã madhukarkañã . anubhåtamidam --
     %<apàmàrgasya patràõi maricàni samàni ca .
     a÷vasya làlayà piùñànya¤janàd ghnanti såcikàü ..
     visåcyàmativçddhàyàü takraü dadhisamaü jalaü .
     nàrikelàmbu peyaü và pràõatràõàya yojayet ..
     tvakpatraràsnàgurå÷igrukuùñhairamlaprapiùñaiþ savacà÷atàhvaiþ .
     udvartanaü khallivisåcikàghnaü tailaü vipakva¤ca tadarthakàri ..>% tvaktailam .. * ..
     %<kuùñhasaindhavayoþ kalkaþ cukraü tailaü tu tacchçtaü .
     visåcyà mardanaü tena khallã÷ålanivàraõam ..>% kuùñhatailam .. * .. pipàsàyàü tathotkle÷e lavaïgasyàmbu ÷asyate . jàtãphalasya và ÷ãtaü ÷çtaü bhadraghanasya và .. * .. utkle÷alakùaõam --
     %<utkli÷yànnaü na nirgacchet prasekaùñhãvaneritaü .
     hçdayaü pãóyate càsya tamutkle÷aü vinirdi÷editi ..
     sarågvànaddhamudaramamlapiùñaiþ pralepayet .
     dàråhaimavatãkuùñha÷atàhvàhiïgusaindhavaiþ ..>% haimavatã ÷vetavacà . dàråùañkam .. * ..
     %<takreõa yuktaü yavacårõamuùõaü sakùàramàrtiü jañhare nihanyàt .
     svedo ghañairvà bahuvàspapårõairåùõaistathànyairapi pàõitàpaiþ ..
     vilambikàlasakayorayameva kriyàkramaþ .
     ataõvaitayoråktaü pçthak neha cikitsitam ..
     tadbhasmakaü guråsnigdhasàndramandahimasthiraiþ .
     annapànairnayecchàntiü pittaghnai÷ca virecanaiþ ..
     atyuddhatàgni÷àntyai màhiùadadhidugdhasarpãüùi .
     saüsevetayavàgåü samadhåcchiùñàü sasarpiùkàü .
     asakçt pittaharaõaü pàyasaü pratibhojanaü ..
     ÷yàmàtrivçddhipakva¤ca payodadyàdvirecanaü ..
     yat ki¤cit madhuraü medhyaü ÷leùmalaü gurå bhãjanaü .
     sarvaü tadatyagnihitaü bhuktvà prasvapanaü divà ..>% sitataõóulaü sitakamalaü chàgãkùãreõa pàyasaü siddhaü . bhuktvà ghçtena puruùo dvàda÷adivasàdvubhukùito bhavet .. * .. atha vi÷iùñadravyàjãrõe vi÷iùñapàcanadravyamàha --
     %<alaü panasapàkàya phalaü kadalasambhavaü .
     kadalasya tu pàkàya budhairabhihitaü ghçtaü ..
     ghçtasya paripàkàya jambãrasya raso hitaþ .
     nàrikelaphalatàlavãjayoþ pàcakaü sapadi taõóulaü viduþ .
     kùãramà÷u sahakàrapàcanaü càramajjani harãtakã hità ..
     madhåkamàlårançpàdanànàü paråùakharjårakapitthakànàü .
     pàkàya peyaü picumardavãjaü ghçte'pi takre'pi tadeva deyaü ..
     kharjåra÷çïgàñakayoþ pra÷astaü vi÷vauùadhaü kutra ca bhadrasustaü .
     yaj¤àïgavodhidruphaleùu ÷ãtaü plakùe tathà vàryuùitaü praõãtaü ..
     taõóuleùu payasaþ payo hitaü dãpyakantu cipiñe kaõàyutaü .
     ùaùñikà dadhijalena jãryate karkañã ca sumaneùu gãryate ..>% sumaneùu godhåmeùu . gãryate kathyate .
     %<godhåbhamàùaharimanthasatãlamudgapàko bhavet jhañiti màtulaputtrakeõa .
     khaõóa¤ca khaõóayati màùabhavaü tvajãrõaü tailaü kulatthamathavà vidadhàti jãrõaü ..>% màtulaputtrakaþ dhattåraphalaü . --
     %<kaïgu÷yàmàkanãvàràþ kulattha÷càvilambitaü .
     dadhno jalena jãryanti vaidalàþ kà¤jikena tu ..
     piùñànnaü ÷ãtalaü vàri kç÷aràn saindhavaü pacet .
     màùeõóarã nimbamålaü pàyasaü mudgayåùakaiþ ..>% vañove÷avàràllavaïgena pheõã÷amaü parpañaþ ÷igruvãjena yàti . kaõàmålato laóóukàpåpa÷aññàvipàko bhavecchaùkulã maõóayo÷ca .. ve÷avàraþ vegara iti loke . tad yathà . -- %<sne ho ni÷àhiïgulavaïgakailàdhànyàkajãràrdrakanàgaràõi . amloùaõaü saindhavapårõamanne yathocitaü saüskçtaye praõãtam>% .. iti .. ÷aññà ÷aññakaþ pànakavi÷eùaþ . maõóaþ màõóe iti loke . -- kimatra citraü vahumatsyamàsa bhojã sukhã kà¤jikapànataþ syàt . ityadbhutaü kevalavahnipakvamàüsena matsyaþ paripàkameti .. àmamàmraphalaü mãne tadvãjaü pi÷ite hitaü . kårmamàüsaü yavakùàràcchãghraü pàkamupaiti hi .. kapotapàràvatanãlakaõñha kapi¤jalànàü pi÷itàni bhuktvà . kà÷asya målaü paripãya piùñaü sukhã bhavennà vahu÷o hi dçùñaü .. kapoto dhavalaþ pàõóuþ .
     %<÷àkàni sarvàõyapi yànti pàkaü kùàreõa sadyastilanàlajena .
     ca¤cåkasiddhàrthakavàstukànàü gàyatrisàrakvathitena pàkaþ ..>% ca¤cåkaü cecåru iti loke . gàyatrã khadiraþ .
     %<palaïkikàkemukakàravellãvàrtàkuvaü÷àïkuramålakànàü ..
     upodikàlàvupañolakànàü siddhàrthako megharavasya paktà ..>% megharavaþ cavaràã iti loke . --
     %<vipacyate ÷åraõakaü guóena tathàlukaü taõóulajodakena .
     piõóàlukaü jãryati koradåùàt kaserupàkaþ kila nàgareõa ..
     lavaõastaõóulatoyàt sarpirjambãrakàdyamlàt .
     maricàdapi tacchãghraü pàkaü yàtyeva kà¤jikàttailaü ..
     kùãraü jãryati takrena tadgavyaü koùõamaõóakàt .
     màhiùaü màõimanthena ÷aïkhacårõena taddadhi ..>% maõóakaþ màõóe iti loke --
     %<rasàlà jãryati vyoùàt khaõóaü nàgarabhakùaõàt sità nàgaramustena tathekùu÷càrdrakàrasàt .
     ¤aràmiràgairikacabdanàbhyàmabhyeti ÷ãghraü munibhiþ praõãtaü .
     uùõena ÷ãtaü ÷i÷ireõa coùõaü jãrõo bhavet kùàragaõastathàmlaiþ ..>% irà madirà .
     %<taptaü taptaü hema và tàramagnau toye kùiptaü saptakçtvastadambhaþ .
     pãtvàjãrõaü toyajàtaü nihanyàttatra kùaudraü bhadrayuktaü vi÷eùàt ..>% tatra toyàjãrõe . iti jañharàgnivikàràjãrõavisåcikàlasavilambikàcikitsà . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<ajãvaþ>#, tri, (nàsti jãvaþ àtmà yasya sa bahuvrãhiþ) mçtaþ . avasannaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ajãvaniþ>#, strã, (na¤ + jãva + àkro÷ena¤yani riti såtreõa aniþ) jãvanàbhàvaþ . akaraõiþ . ÷àpaþ . yathà . tasyàjananirevàstu . ityamarañãkàyàü bharataþ .. ajãvanistava bhåyàt . iti sugdhavodhaü ..

#<ajugupsitaþ>#, tri, (gup + san + kta na jugupsita na¤ samàsaþ) aninditaþ . yathà --
     %<upave÷ya tu tàn viprànàsaneùvajugupsitàn .
     gandhamàlyaiþ surabhibhirarcayeddevapårvakaü ..>% iti mànave 3 adhyàye 209 ÷lokaþ ..

#<ajeyaþ>#, tri, (na jeyaþ na¤ samàsaþ) iti na¤ pårvakajidhàtoþ karmaõi yatpratyayaþ . ajetavyaþ . ajayanãyaþ . yathà . --
     %<ajeyastva¤ca saügràme mamàpi hi bhaviùyati .>% iti skànde kà÷ãkhaõóe 23 adhyàyaþ .

#<ajyeùñhavçttiþ>#, puü, (jyeùñhasya vçttiþ àcaraõaü ùaùñhotatpuråùaþ nàsti jyeùñhavçttiþ jyeùñhàcaraõaü yasya saþbahuvrãhiþ) jyeùñhavçttirahitaþ . bhràtçùu pitçvadvartanàbhàvavàn . yathà --
     %<yojyeùñyo jyeùñhavçttiþ syànmàteva sa piteva saþ .
     ajyeùñhavçrtiryastu syàt sa sampåjyastu bandhuvat ..>% iti mànave 9 adhyàye 110 ÷lokaþ .. yo jyeùñhyo'nujeùu pitçvaddharteta sa piteva màteva agarhaõãyo bhavati . yaþ punastathà na varteta sa màtulàdivadarcanãyaþ . iti taññãkàyàü kullåkabhaññaþ .

#<ajaikapàt>#, [d] puü, (ajasya chàgasya ekaþ pàda iva pàdo yasya saþ bahuvrãhiþ alopaþ) ekàda÷arudràntargatarudravi÷eùaþ . iti ÷abdamàlà .. (harivaü÷e --
     %<ajaikapàdahivraghna stvaùñà rudrà÷ca bhàrata .
     ekàda÷aite kathità rudràstribhubaõe÷varàþ ..>%)

#<ajaikapàdaþ>#, puü, (ajasya chàgasya ekaþ pàda iva pàdoyasya saþ vikaülpe alopaþ) rudravi÷eùaþ . iti jañàdharaþ .. chando'nurodhàdasandhirapi viùõupuràõe candrakalàpaprastàve ajaekapàditi .. (yathà bhàrate . --
     %<ajaikapàdahivradhno viråpàkùaþ sure÷varaþ .
     jayanto bahuråpa÷ca tryambako'pyaparàjitaþ .
     vaivasvata÷ca sàvitroharorudrà ime smçtàþ>%)

#<ajjukà>#, strã, (arjayati nàyakàdarthamupàrjayati yà arji + samika sa iti bàhulakàdukan rasya ja) nàñyoktau ve÷yà . ityamaraþ .. (esà ajju à hi a ena kimpi àlihantã ciññhadi mçcchakañike .)

#<ajjhañà>#, strã, (karaña iti vat ujjhati sarvadoùàn nà÷ayati yà ujjha + kartari añan striyàü ñàp pçùodaràditvàt ukàrasya aþ . yadvà, adavyayamà÷carye at à÷caryakàrã jhañaþ saïghàto'syàþ . atti kvip jhañati jhañasaü ghàte ac . ñàp . accàsau jhañà ca và ..
     (%<amlaü samadhuraü tiktaü kaùàyaü kañukaü saram .
     cakùuùyaü sarvadoùaghnaü vçùyamàmalakãphalam ..>% iti su÷rute .) bhåmyàmalakã . ityamaraþ ..

#<ajjhalaü>#, klã, u¤jhati astraü vàrayati yà ujjha + kartari alac pçùodaràditvàt ukàrasya akàraþ) phalakaü . óhàla iti khyàtaü . iti hemacandraþ .. (puü, aïgàraþ, kokilaþ .)

#<aj¤aþ>#, tri, (j¤à + kartari kaþ naj¤aþ na¤samàsaþ .) jaóaþ . mårkhaþ . ityamaraþ . (yaduktaü --
     %<aj¤o bhavati vai vàlaþ pità bhavati mantradaþ .
     aj¤aü hi vàlamityàhuþ pivetyeva tu mantradaü ..>% yathà càj¤e'phalaü dànaü tathà vipro'nçco'phalaþ . idaü ÷araõamaj¤ànàü .
     %<aj¤ebhyo granthinaþ ÷reùñhà granthibhyo dhàriõovaràþ .
     dhàribhyo j¤àninaþ ÷reùñhà j¤ànibhyo vyavasàyinaþ ..>%)

#<aj¤ànaü>#, klã, (j¤à + bhàve lyuñ naj¤ànaü na¤samàsaþ) viruddhaj¤ànaü . tatparyàyaþ . avidyà 2 ahammatiþ 3 . ityamaraþ .. sçùñikàle vrahmà prathamaü pa¤caprakàramaj¤àünaü sasarja . yathà . tamaþ 1 mohaþ 2 mahàmohaþ 3 tàmisraü 4 andhatàmisraü 5 . iti ÷rãbhàgavataü .. vedàntamate sadasadbhyàmanirva canãyaü triguõàtmakaü bhàvaråpaü j¤ànavirodhi yatki¤cit . j¤ànarahite tri .. (yathà manuþ -- aj¤ànàt vàruõãü pãtvà saüskàreõaiva ÷uddhati . aj¤ànàtprà÷ya viõmåtraü . aj¤ànàt vàlabhàvàcca sàkùyaü vitathamucyate ..)

#<a¤catiþ>#, puü, (a¤cati gacchati yaþ a¤ca + kartari ati) vàyuþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<a¤calaþ>#, puü, (a¤cati pràntabhàgaü gacchati a¤ca + alac) vastrapràntabhàgaþ . àücala iti bhàùà . iti halàyudhaþ .. (yathà sàhityadarpaõe . --
     %<åruþ kuraïgakadç÷a÷ca¤calacenà¤calobhàti ..>%

#<a¤citaþ>#, tri, (a¤ca + karmaõi ktaþ nà¤coþ påjàyàmiti nalopàbhàvaþ) påjitaþ . ityamaraþ .. (yathà raghuvaü÷e . -- ubhàvala¤cakratura¤citàbhyàü tapovanàvçttipathaü gatàbhyàü ..)

#<a¤citabhråþ>#, strã, (a¤cite utkçùñe bhruvau yasyàþ sà bahuvrãhiþ) sundarabhråyuktanàrã . iti strãparyàye ràjanirghaõñaþ ..

#<a¤janaü>#, klã, (anja + bhàve lyuñ, kajjale tu gamyamàne karaõe lyuñ) mrakùaõaü . gamanaü . vyaktãkaraõaü . ityanañ pratyayàntànjadhàtvarthaüþ . kajjalaü . tattu ùaóvidhaü . yathà -- sauvãraü jàmbalaü tutthaü mayåra÷rãkaraü tathà . darvikà nãlamegha÷ca a¤janàni bhavanti ùañ .. tallakùaõàni yathà --
     %<sravadråpantu sauvãraü jàmbalaü prastaraü tathà .
     mayåra÷rãkaraü ratnaü meghanãlantu taijasaü ..
     ghçùñvà nigàhya caitàni ÷ilàyàü taijase'thavà .
     pradadyàt sarvadevebhyo devãbhya÷càpi putraka ..
     ghçtatailàdiyogena tàmràdau dãpavahninà .
     yada¤janaü jàyate tu darvikà parikãrtità ..
     sarvàbhàve tu tàü dadyàt devãbhyo darvikà¤janaü .
     mahàmàyà jagaddhàtrã kàmàkhyà tripurà tathà .
     àpnuvanti mahàtoùaü ùaóbhirebhiþ sadà¤janaiþ ..
     vidhavà nà¤janaü kuryàt mahàmàyàrthamuttamaü .
     nàdatte tva¤janaü devã vaiùõavã vidhavàkçtaü ..
     na mçtpàtre yojayettu sàdhako netrara¤janaü .
     na påjàphalamàpnoti mçtpàtravihità¤janaiþ ..
     caturvargaprado dhåpaþ kàmadaü netrara¤janaü .
     tasmàddvayamidaü dadyàddevebhyo bhaktito naraþ ..>% iti kàlikàpuràõe 68 adhyàyaþ .. asya guõaþ . tàrànairmalyakàritvaü . nirmalacandratulyaniràkuladçùñikàritva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. sauvãrà¤janaü . rasà¤janaü . aktiþ . masã . iti hebhacandraþ .. agniþ iti vi÷vaþ .. àlaïkàrikabhàùayà vya¤janàkhyavçttiþ . yathà -- anekàrthasya ÷abdasya vàcakatve niyantrite . saüyogàdyairavàcyàrthadhãkçdvyàpçtira¤janaü .. iti kàvyaprakà÷aþ ..

#<a¤janaþ>#, puü, (anaktvi pratãcyàü di÷i rakùakatvena prakà÷ate yaþ anja + kartari lyuñ) pa÷cimadighastã . a¤jayati raveõa÷ubhà÷ubhe såcayati anja + õic + lyuñ) jyeùñhã . jeñhã iti bhàùà . iti vi÷vamedinyau, (divà natu prayoktavyaü netrayostãkùõama¤janaü . virekadurbalàdçùñiràdityaü pràpya sãdati .. iti àgamaþ) .

#<a¤janake÷ã>#, strã, (a¤janavat ke÷oyasyàþ sà bahuvrãhiþ striyàü ïãp yatsaüyogena ke÷asya kçùõatà bhavet) haññavilàsinãnàmagandhadravyaü . ityamaraþ ..

#<a¤janà>#, strã, (anakti svakàntyà ÷obhate anja + yuc kartari) vànarãvi÷eùaþ . sà ca hanåmanmàtà . iti medinã .. (ràmàyaõe --
     %<a¤janeti parikhyàtà patnã ke÷ariõaþ kapeþ .
     abhi÷àpakùayàjjàtà puna÷ca divi càriõã ..>%)

#<a¤janàdhikà>#, strã, (a¤janàt kajjalàdadhikà kçùõavarõà) a¤janikà . iti hemacandraþ ..

#<a¤janàvatã>#, strã, (a¤janaü vidyate'syàþ atikçùõavarõatvàt a¤jana + matup striyàü ïãp) matau ca vahva co¤janàjaràdãnàmiti dãrghaþ masya vaþ) supratãkanàmadiggajabhàryà . ityamaraþ ..

#<a¤janikà>#, strã, (a¤janam a¤janavat varõovidyate'syàþ sà a¤jana + ar÷aàdyac striyàü ñàp svàrthe kaþ .) jyeùñhãvi÷eùaþ àüjanài iti . à¤jinà iti ca bhàùà tatparyàyaþ . a¤janàdhikà 2 hàlinã 3 halàhalaþ 4 . iti hemacandraþ .. kùudramåùikà . iti jañàdharaþ ..

#<a¤janã>#, strã, (anakti candanakumkumàdibhiþ ÷obhate anja + kartari lyuñ striyàü ïãp) lepyanàrã . candanàdilepanayogyà . iti vi÷vamedinyau .. kañukàvçkùaþ . kàlà¤janãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .

#<a¤jaliþ>#, puü, (anja + ali ÷ravaõà¤jalipuñapeyamiti beõãsaühàranàñake) hastasampruñaþ . àüjlà iti bhàùà . kuóavaparimàõaü . iti medinã .. (yathà ràmàyaõe . na prabhàtaü tvayecchàmi ni÷e nakùatrabhåùite . kriyatàü me dayà bhadre mayà'yaüracito'¤jaliþ) ..

#<a¤jalikà>#, strã, (a¤jali + svàrthe ka) vàlamåùikà . iti jañàdharaþ .. a¤janikà . iti ca pàñhaþ ..

#<a¤jalikàrikà>#, strã, (a¤jaleþ kàrikà) lajjàlulatà . iti ràjanirghaõñaþ .. puttalikà . iti hemacandraþ ..

#<a¤jasaþ>#, tri, (a¤ja + asac) avakraþ . çjuþ .. iti hemacandraþ .

#<a¤jasà># vya (a¤jaü gatiü vilambambà syati nà÷ayati a¤ja + so + kartari kà) drutaü, ÷ãghraü, yathàrthaü, prakçtaü, ityamaraþ . (yathàmanuþ --
     %<àsamàpteþ ÷arãrasya yastu ÷u÷råùate guruü .
     sa gacchatya¤jasà vipro brahmaõaþ sadma ÷à÷vataü ..>%)

#<a¤jiþ>#, puü, (anja + in . tilakàdicihnam) preùaõikaþ . prerakaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<a¤jiùñhaþ>#, puü, (anakti svatejobhirjagat prakà÷ayati a¤ja + iùñha .) såryaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<a¤jãraü>#, klã, (a¤ja + bhàve i¤ striyàü và ïãp a¤jãm agnikàritvàdi guõaü ràti dadàti a¤jã àto'nupasarge iti kartari kaþ . athavà a¤ja + ãram) svanàmakhyàtaphalavçkùabi÷eùaþ . àüjira + iti peyàrà iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . ma¤julaü 2 kàkodumbarikàphalaü 3 . asya guõàþ . ÷ãtalatvaü . svàdutvaü . guråtvaü . vàyupittaraktakçmi÷ålahçtpãóàkaphamukhavairasyanà÷itvaü . agnikàritva¤ca . laghva¤jãraü tasmàdalpaguõaü . iti ràjavallabharàjanirghaõñau ..

#<añanaü>#, klã, (añ + bhàve lyuñ) bhramaõaü . (yathà sarvaj¤atvamadhã÷varatvamagamat tvàü mà¤ca bhikùàñanaü . iti ghaõñàkarõaþ ..)

#<añaniþ>#, strã, (añati tathà gacchati yatra añ + adhikaraõe ani) dhanuragrabhàgaþ . dhanukera hul iti bhàùà . ityuõàdikoùaþ ..

#<añanã>#, strã, (añani + striyàmbà ïãp) añaniþ . dhanuùkoñiþ . ityamaraþ .. (yathà uttaracarite . dhvanadaguråguõàñaõãkçtakaràlakolàhalaü) ..

#<añaruùaþ>#, puü, patatyanena vàsakavçkùaþ . ityamaraþ ..

#<añaråùaþ>#, puü, (añati mçtyugràse patatyanena aña + gha¤arthe kaþ . añaü kàsàkhyarogaü roùati nà÷ayati ruù + kartari kaþ . athavà råù + kartari kaþ añasya råùo và ùaùñhãtatpuruùaþ . vàsakaþ kàsanà÷aka iti vaidyake) vàsakavçkùaþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<añaviþ>#, strã, (añati vàrdhvakye gacchati yatra añ + adhikaraõe avi pa¤cà÷ati vanaü brajediti .) vanaü . iti ràyamukuñaþ ..

#<añavã>#, strã, (añavi + striyàü ïãp) vanaü . ityamaraþ . (yathà ràmàyaõe . ànartàü÷caiva màrgadhvaü kàntàràõyañavãstathà) ..

#<añà>#, strã, (añ + bhàve aï tataùñàp) paryañanaü . bhramaõaü . iti ratnakoùaþ nãlakaõñha÷ca ..

#<añàñyà>#, strã, (paunaþ punyena añanaü bhramaõam añ + såcisåtrimåtryañyartãtyàdinà yaï + bhàve a . striyàü ñàp) paryañanaü . ityamaraþ .. punaþpunarbhramaõaü . ati÷ayabhramaõaü . iti vyàkaraõaü ..) añña ka taucchye . anàdare . iti kavikalpadrumaþ .. ñadvayàntaþ . ka aññayati . ekañakàra uti ràmaþ .. taucchyamalpãbhàvaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<añña># ïa atikrame . vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. mårdhvanyavargàdyopadhaþ . ïa añiññiùate dantyavargàdyopadhaþ . ïa atiññiùate . dantyavargatçtãyopadhaþ . ïa aññitiùate khalaü ràjà . iti durgàdàsaþ ..

#<aññaü>#, klã, (añña + ac) ÷uùkaü . bhaktaü . annaü . iti medinã bhåriprayoga÷ca ..

#<aññaþ>#, puü, (aññate ekaü gçhamatikramya yatra gçhe gacchati añña + adhikaraõe gha¤) kùaumaþ . ityamaraþ .. harmyàdigçhaü . iti bharataþ .. pràkàràgrasthitaraõagçhaü . iti kauñilyaþ . aññeti khyàtagçhavi÷eùaþ . iti koïkañaþ .. pràkàramaõóapasyopari ÷àlà . iti kecit .. harmyàdivàtakuñikà . iti kecit .. maõóapopari harmyapçùñhaü . iti kecit .. pràkàradhàraõàrtho'bhyantare kùaumàkhyo'ññaþ . iti bhaññhaþ .. ati÷ayaþ . iti medinã .. haññaþ iti hemacandraþ ..

#<aññañña># vya (vãpsàyàdvirvacanam ÷akandhvàditvàt pararåpatvamasya aññaññahàsama÷ivaü ÷ivadåtã cakàra heti caõóã) atyuccaü . iti jañàdharaþ ..

#<aññanaü># (klã) cakraphalàstraü . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<aññahàsaþ>#, puü, mahattaro hàsaþ . ÷abdayuktahàsyaü . iti hemacandraþ .. (yathà devãmàhàtmye . devãnanàdoccaiþ sàññhahàsaü muhårmuhuþ .. tryambakasyàññahàsaþ .. meghadåte) ..

#<aññahàsakaþ>#, puü, (aññaü sàti÷ayaü hàsakaþ ati÷vetapuùpatvàt hàsyakàrãva dvitãyàtat puråùaþ) kundapuùpa vçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<aññahàsã># [n] puü, (aññaü sadànandatvàt sàti÷ayaü hasati añña + hasa + õini upapada samàsaþ) ÷ivaþ . iti hemacandraþ ..

#<aññàlaþ>#, puü, (aññavat pràsàdagçhavat alati bhavati ala + ac) pràkàràdupraritanamunnatasthànaü . iti ÷rãdharasvàmã .. yathà . bhajyamànapurodyànapràkàràññàlagopuraü . iti ÷rãbhàgavataü ..

#<aññàlakaþ>#, puü, (aññavat pràsàdagçhavat alati bhavati aül + ac svàrthe kan) uparitanagçhaü . aññàlikopari gçhaü . tatparyàyaþ . kùaumaþ 2 aññaþ 3 . iti hemacandraþ ..

#<aññàlikà>#, strã, (aññàla + svàrthe kan striyàü ñàp) ràjagçhaü . tatparyàyaþ . nçpàgàraü 2 harmyaü 3 saudhaü 4 dhavalàgàraü 5 . iti jañàdharaþ .. (ràjataraïginã, añitvàññàlikàdibhyo de÷ebhyaþ .)

#<aññàlikàkàraþ>#, puü, (aññàlikàü karoti yaþ aññàlikà + kç + aõ upapada samàsaþ pràsàdakàrakaþ) ÷ådràgarbhe citrakàraurasajàtajàtivi÷eùaþ . tasya karma gçhanirmàõàdi . ràja iti thaikara iti ca bhàùà .
     %<kulañàyà¤ca ÷ådràyàü citrakàrasya vãryataþ .
     vabhåvàññàlikàkàraþ patito jàradoùataþ .>% iti brahmavaivartapuràõaü ..

#<añyà>#, strã, (añanam añ + bhàve kyap striyàü ñàp samasyà iti vat) paribhramaõaü . paryañanaü . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ .. yathà --
     %<tauryatrikaü vçthàñhyà ca kàmajo da÷ako gaõaþ .>% iti smçtiþ ..

#<añha># i ïa gatau iti kavikalpadrumaþ .. i (karmaõi) aõñhyate ïa aõñhate . iti durgàdàsaþ ..

#<añha># gate . iti kavikalpadrumaþ .. añhati . iti durgàdàsaþ ..

#<aóa># ra na vyàptau (svàdiü señ .) iti kavikalpadrumaþ .. ra vaidikaþ . na aónoti . iti durgàdàsaþ ..

#<aóa># udyame . (bhvàdiü señ paraü .) iti kavikalpadrumaþ .. aóati lokaþ sukhàya . iti durgàdàsaþ ..

#<aóóa># abhiyoge . iti kavikalpadrumaþ .. mårdhanyavargatçtoyopadhaþ . (bhvàdiü señ paraü aóó + san lañ tip) aóióóiùati . kvipi saüyogàntalope aó . abhiyogaþ samàdhànaü . aóóati pakùaü vidvàn . abhi samantàt yogo'bhiyoga iti govindabhaññaþ .. iti durgàdàsaþ .

#<aõa># rave . iti kavikalpadrumaþ .. aõati . ravaþ ÷abdaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<aõa># ya ïa jãvane . pràõane . iti kavikalpadrumaþ .. ya ïa aõyate jano duþkhena jãvatãtyarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<aõakaþ>#, tri, (aõ + ac kutsàyàü kan) kutsitaþ adhamaþ . ityamaraþ ..

#<aõavyaü>#, klã, (aõoþ sukùma÷asyasya cãnàdikasya bhavana mutpattisthànamiti yàvat aõu + yat) àõavãnaü (aõoþ, såkùma÷asyasya cãnàdikasya bhavanamutpatisthànamiti yàvat aõ + gha¤ tasya inaþ àdivçddhi÷ca) . aõadhànyotpàdakakùetraü . iti ràyamukuñaþ ..

#<aõiþ>#, puü, strã (aõati ÷abdàyate aõ + in striyàü và ïãp) akùàgrakãlakaþ . rathacakràgrasthita kãlaþ . ityamaraþ .. a÷riþ . såcyàdyagrabhàgaþ . sãmà . iti medinã .. tasya råpàntaraü . aõã . àõiþ (aõati ÷abdàyate aõ + i¤, ajàdibhya÷ca iti i¤, àji iti vat) . ityamarañãkà ..

#<aõimà># [n] puü, (aõu + bhàve imanica . aõimà laghimà pràptiþ pràkàmyaü mahimà tathà ã÷itva¤ca va÷itva ¤ca tathà kàmàvasàyità ini sàükhyatattva kaumudyàm) aõorbhàvaþ . aõutvaü . såkùmatà . iti vyàkaraõaü . aùñavidhai÷varyamadhye ai÷varyavi÷eùaþ . ityamaraþ .. yatprabhàvàt devàþ siddhà÷ca såkùmãbhåya sarvatra vicaranti kai÷cidapi na lakùyante . iti taññãkà ..
     (%<aõimà laghimà pràptiþ pràkàmyaü mahimà tathà .
     ã÷itva¤ca va÷itva¤ca tathà kàmàvasàyità ..>% iti àgamaþ .)

#<aõãyaþ>#, [s] tri, ati÷ayena aõuþ aõu + ãyasun) atyalpaü . atisåkùmaü . ityamaraþ .. (yathà manuþ --
     %<pra÷àsitàraü sarveùàmaõãyàüsamaõorapi .
     rukmàbhaü svapnadhãgamyaü vidyàt taü puruùaü paraü ..>%)

#<aõu>#, tri, (aõati såkùmatvaü gacchati aõ + un . lavalesa÷akalàõavaþ ityamaraþ) kùudraü . såkùmaü . iti medinã ..

#<aõuþ>#, puü, (aõ + un) le÷aþ . vrãhivi÷eùaþ . såkùmadhànyaü . cinà ityàdi bhàùà . ityamaraþ . (yathà manuþ . na gçhõãyàt ÷ulkamaõvapri ..)

#<aõukaþ>#, tri, (aõuprakàraþ aõu + sthålàditvàt prakàràrthe kan . aõuprakàre, aõu÷abdàrthe cãnàdidhànye) caturaþ . nipuõaþ . alpaþ . stokaþ . iti medinã ..

#<aõubhà>#, strã, (aõuþ såkùmà bhà dãptiryasyàþ sà bahuvrãhiþ) vidyut . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<aõurevatã>#, strã, (aõuþ såkùmà revatã nakùatramiva .) dantãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<aõuvrãhiþ>#, puü, (aõuþ såkùmaþ vrãhiþ, karmadhàrayaþ, cãnàdi .) såkùmadhànyaü . tatparyàyaþ . prasàtikà 2 . iti ratnamàlà ..

#<aõóaü>#, klã, (am saüyoge bhàve kvip amaü saüyogaü óayante gacchantyanena am + óã + karaõe óaþ . puüso'vayavabhede muùke, pakùióimbe . %<tadaõóamabhavaddhaimaü sahasràü÷usamapramamiti>% manuþ .) pakùyàdipràdurbhàvakakoùaþ . aõóà . óim . iti bhàùà . tatparyàyaþ . pe÷ã 2 koùaþ 3 . ityamaraþ .. pe÷iþ 4 ko÷aþ 5 pe÷ãkoùaþ 6 . iti taññãkà .. óimbaþ 7 . iti medinã .. matsyapakùikårmàõóànàü guõàþ --
     (%<nàtisnigdhàni vçùyàõi svàdupàkarasàni ca .
     vàtaghnànyati÷ukràõi guråõyaõóàni pakùiõàm ..>% iti vaidyake ..) svàdutvaü . kañupàkitvaü . ruci÷ukrakàritvaü . vàta÷leùmanà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. muùkaþ . vãryaü . iti vi÷vaþ .. mçganàmiþ . iti kecit ..

#<aõóakaþ>#, puü, (aõóa + svàrthe kan) aõóakoùaþ . iti hemacandraþ ..

#<aõóakoñarapuùpã>#, strã, (aõóavat koñare abhyantare puùpaü yasyàþ sà bahuvrãhiþ, striyàü ïãp .) ajàntrãvçkùaþ . nãlaràsnà . nãlavuhnà iti khyàtà . iti kàcidratnamàlà .. antaþkoñharapuùpã ityapi pàñhaþ ..

#<aõóako÷aþ>#, puü, (aõóasya muùkasya ko÷aþ, ùaùñhãtat .) aõóakoùaþ . ityamarañãkà ..

#<aõóakoùaþ>#, puü, (aõóasya muùkasya koùaþ, ùaùñhãtatpuruùaþ .) svanàmakhyàta÷arãràvayavavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . muùkaþ 2 vçùaõaþ 3 . ityamaraþ .. aõóaü 4 pelaü 5 aõóakaþ 6 . iti hemacandraþ .. vãjape÷ikà 7 . iti ràjanirghaõñaþ .. sãmà 8 . iti jañàdharaþ .. phalakoùakaþ 9 . iti trikàõóa÷eùaþ .. phalaü 10 . iti ràmàyaõaü .. koùakoùakamuùkàõóavçùaõà aõóakoùakaþ . sãmà ca pelasãmànau phalamityapi kutracit .. iti ÷abdaratnàvalã ..

#<aõóakoùakaþ>#, puü, (aõóakoùa + svàrthe kan) aõóakoùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<aõóajaþ>#, puü, (aõóe jàyate aõóa + jan + kartari, óa upapadasamàsaþ) pakùã . sarpaþ . matsyaþ . kçkalàsaþ . iti vi÷vamedinyau .. aõóajàtamàtre tri . ityamaraþ ..
     (%<aõóajàþ pakùiõaþ sarpà nakrà matsyà÷ca kacchapàþ .
     yàni caivaüprakàràõi sthalajànyaudakàni ca ..>% iti manuþ .)

@<[Page 1,025b]>@
#<aõóajà>#, strã, (aõóe jàyate iti aõóa + jan + kartari óa, upapadasamàsaþ, striyàü ñàp .) mçganàmiþ . kastårã . iti vi÷vamedinãhemacandràþ ..

#<aõóàluþ>#, puü, (aõóaü vidyate asya aõóa + matvartheàluc) matsyaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<aõóãraþ>#, puü, (aõóa + matvarthe ãran, vi÷iùñasàmarthyavàn .) puruùaþ . ÷aktaþ . iti medinã ..

#<aõvã>#, strã, (aõu + votoguõavacanàditi pakùe ïãp) aïguliþ . asyàþ pracuraprayogo vede . kùãõà ..

#<ata>#, i bandhane (iditvàt num bhvàdiü señ paraü) iti kavikalpadrumaþ .. atãti bandhe . ÷eùo dãrghàdirityanyaþ . ataeva antyate ãntyate . svamate tu antyate intyate . chando'nurodhàdubhayatra ikàraþ .. iti durgàdàsaþ ..

#<ata># ã bandhane . iti kavikalpadrumaþ ..

#<ata># sàtatyagate . iti kavikalpadrumaþ .. sàtatyagataü nairantaryeõa bhramaõaü pràpaõa¤ca . atati vàyuþ . atati såryo gaganaü pràpnotãtyarthaþ . iti durgàdàsaþ .

#<ataþ>#, [s] vya, (etasmàt, etad + etado'÷iti pa¤camyarthe tas etad÷abdasya a÷àde÷aþ) kàraõaü . apade÷aþ . nirde÷aþ . iti vi÷vaþ ..

#<ataeva>#, vya, (etad + tas pa¤camyarthe tas . etadaþ an iti ekàrasya akàraþ .) asmàdeva . etatkàraõenaiva . anenaiva hetunà . yathà --
     %<ataeva mahe÷àni ralayoþ samatà bhavet .>% iti sàradàtilakañãkàyàü ràghavabhaññaþ .. ataeva paü . iti vopadevaþ ..

#<atañaþ>#, puü, (tañyate àhanyate jalena iti tañ + gha¤arthe kaþ, tañaüjalaprapàtasthànaü na vidyate asya bahuvrãhiþ) parbatasyoccasthànaü . tatparyàyaþ . prapàtaþ 2 bhçguþ 3 . ityamaraþ .. (yathà ÷àkuntale . manorathànàmatañaprapàtaþ ..)

#<atarkaþ>#, puü, (tarkyate'nena tarka + gha¤arthekaþ . tarkastarka hetuþ sa nàsti yasya sa bahuvrãhiþ) ahetukaþ . ÷uùkatarkaparaþ . iti mahàbhàrate dànadharmaþ ..

#<atalaü>#, klã, (nàsti talaü gàdhabhàgo yasya tat bahuvrãhiþ . atalaspar÷amiti vyutpattyarthaþ .) prathamakhaõóapàtàlaü . bhåriprayogaþ ..

#<atalaspar÷aþ>#, tri, (nàsti talasya adhobhàgasyaü spar÷oyasya sa bahuvrãhiþ .) agàdhaþ . atigabhãraþ) ityamaraþ ..

#<atalaspçk># [÷] tri, (na talaü gàdhabhàgaþ na¤samàsaþ, tat spç÷ati yaþ atala + spç÷ + kartari kvin atalaspar÷akàrã . karmaõi kvin tat spç÷yate yena .) atalaspar÷aþ . tatparyàyaþ . àsthà 2 àsthàgaü 3 astàghaü 4 agàdhaü 5 . iti hemacandraþ ..

#<atasaþ>#, puü, (atati satataü gacchati yaþ at + kartari asac, striyàü ïãù .) (atasãvçkùavi÷eùaþ) vàyuþ . ityuõàdikoùaþ .. àtmà . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. valkalanirmitavastraü . astraü . yathà -- %<atasaþ kùaumaü praharaõaü vàyu÷ceti dhàtuvçttau>% màdhavaþ ..

#<atasã>#, strã, (at + asac, striyàü ïãp .) kçùõapuùpakùudravçkùabhedaþ . masinà iti khyàtà . tatparyàyaþ . caõakà 2 umà 3 kùaumã 4 rudrapatnã 5 suvarcalà 6 . iti ratnamàlà .. picchilà 7 devã 8 madagandhà 9 madotkañà 10 kùumà 11 haimavatã 12 sunãlà 13 nãlapuùpikà 14 . asyà guõàþ . uùõatvaü . tiktatvaü . vàtahàritvaü . ÷leùmapittakàritva¤ca . asyàstailasya guõàþ . madhuratvaü . picchilatvaü . madagandhitvaü . kaùàyatvaü . vàyukaphakàsanà÷itvaü .. svàdutvaü . uùõatvaü . amlatvaü . pàke kañutva¤ca . iti ràjavallabharàjanirghaõñau .. yathà --
     %<atasã nãlapuùpã ca pàrbatã syàdumà kùamà .
     atasã madhurà tiktà snigdhà pàke kañurguruþ .
     uùõà dçk÷ukravàtaghnã kaphapittavinà÷inã ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. ÷aõavçkùaþ . ityamarañãkà ..

#<ati>#, vya, pra÷aüsà . (at + i . påjàyàü . atiratikramaõe ceti . atyàdayaþ kràntàdyarthe iti pàõinisåtram .) prakarùaü . laïghanaü . iti vi÷vamedinyau .. ati÷ayaü . kràntaü . påjanaü . asambhàvanà . iti durgàdàsaþ . pràdiviü÷atyupasargàntargato'yaü ..

#<atikathaþ>#, tri, (kathàmatikràntaþ kugatipràdaya iti samàsaþ . kathanàyogyaü .) a÷raddheyaþ . naùñaþ . iti medinã .. naùñadharmaþ . iti hemacandraþ ..

#<atikathà>#, strã, (atyutkçùñà kathà karmadhàrayaþ .) apàrthavàkyaü . vyarthabhàùaõaü . iti vi÷vaþ hemacandra÷ca ..

#<atikandakaþ>#, puü, (atiriktaþ kando målaü yasya kap) hastikandavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<atike÷araþ>#, puü, (atiriktàþ ke÷aràþ ki¤jalkàþ yasya saþ .) kubjakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<atikramaþ>#, puü, (atikràntaþ kramaþ niyamaþ, ati kram + bhàve gha¤ vçddhyabhàvaþ) kramollaïghanaü . tatparyàyaþ . atipàtaþ 2 (ati pat + bhàve gha¤) upàtyayaþ 3 paryàyaþ 4 . abhikramaþ . raõe ÷atrån prati abhãtayodhàdergamanaü . ityamaraþ ..

#<atikràntaþ>#, tri, (ati + kram + kartariktaþ) kçtàtikramaþ . kçtakramollaïghanaþ . ràjànamatikràntà atiràjã . iti vopadevaþ .. atãtaþ . yathà . bege tu samatikrànte gato'yamiti lakùyate . iti rakùitaþ ..

#<atikràmakaþ>#, tri, atikramakartà . kramollaïghakaþ . atipårbakramadhàtoþ kartari õakaþ ..

#<atigaõóaþ>#, puü, (gaõóamatikràntaþ atyàdayaþ kràntàdyarthe .) viùkumbhàdisaptaviü÷atiyogamadhye ùaùñhayogaþ . tatra jàtaphalaü .
     %<kalipriyo vedavinindaka÷ca dhårtaþ kçtaghno galarogayuktaþ .
     saromadehaþ puruùo'tidãrghaþ prakàõóagaõóastvatigaõóajanmà ..>% iti koùñhopradãpaþ .

#<atigandhaþ>#, puü, (atirikto gandho yasya saþ .) bhåtatçõaü . campakaþ . mudgaravçkùaþ . gandhakaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (atigarvitaþ .)

#<atigandhàluþ>#, puü, (atigandho vidyate'sya atigandha + matvarthe àlu . ati÷ayitagandhayukte) putradàtrãlatà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<atigarvitaþ>#, tri, (ati adhiko garvaþ karmadhàrayaþ so'sya jàtaþ atigarva + itac .) mahàhaükçtaþ . ati÷ayagarvayuktaþ . tatparyàyaþ . samunnaddhaþ 2 . iti halàyudhaþ ..

#<atiguhà>#, strã, (guhàmatikràntà kugatipràdãti samàsaþ .) pç÷niparõãvi÷eùaþ . kùudracàkuliyà iti bhàùà . iti ratnamàlà .. guhàtikràmake tri ..

#<aticarà>#, strã, (gandhavistàreõa svasthànamatikramya carati gacchatãva ati cara + kartari ac striyàü ñàp) padmacàriõãvçkùaþ . sthalapadminã . ityamaraþ .. ràjanirghaõña÷ca ..

#<aticàraþ>#, puü, (atikramya caraõaü gamanam ati + cara + bhàve gha¤ .) ÷ãghragamanaü . atikramya gamanaü . kujàdipa¤cagrahàõàü rà÷ibhogakàlàsamàptau rà÷yantaragamanaü . tatra pårbarà÷igamane vakràticàraþ . pararà÷igamane aticàraþ . etau guro÷cedakàlo bhavati . gurustu yadi punaþ pårbarà÷iü nàyàti tadà mahàticàraþ . tena luptasambatsaro bhavati . grahàõàü svabhojyamànarà÷àvapi vakràticàrau bhavataþ .. tatra nàkàlaþ . iti smçtijyotiùe ..

#<aticchatraþ>#, puü, (chàdyate àcchàdyate'nena chad + õic + karaõe ùñran . atikrànta÷chatram iti vyutpattyà chatràtikramakàrã .) bhåtatçõaü . iti ràjanirghaõñaþ .. jalatçõavi÷eùaþ . aruõavarõakulyàkhàóà iti khyàtaþ . iti ratnamàlà .. chatrà . kàñachàti . bhuüichàti . poyàlachàti iti khyàtà . ityamaraþ ..

#<aticchatrakaþ>#, puü, (ati + chatra + svàrthe kan) chatravçkùaþ . chàtàriyàviùa iti khyàtaþ . tasya måle patre vacàkàraþ kañurasa÷ca . iti ratnamàlà .. bhåtatçõaü . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<aticchatrà>#, strã, (chatramatikràntà, atyàdaya iti samàsaþ .) avàkpuùpã . maurã iti khyàtà . ityamaraþ .. ÷atàhvà . ÷alupà iti prasiddhà . iti ratnamàlà .. (chatràtichatre làïgalãü jañilàü brahmacàriõãü .. iti su÷rute ..)

#<atijavaþ>#, tri, (ati÷ayito javo vego yasya saþ .) ati÷ãghragàmã . ativegavàn . (davayadatijabena pràptamurvovibhàgaü .. iti bhaññikàvye) .. tatpaparyàyaþ . jaïghàlaþ 2 . ityamaraþ .. jaïghilaþ 3 atibalaþ 4 . iti taññãkà ..

#<atijàgaraþ>#, puü, (jàmç + bhàve gha¤ ati÷ayito jàgaro jàgaraõaü yasya saþ . atijàgaraõayukte tri .) nãlakrau¤caþ . kàlavakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<atióãnaü>#, klã, (óã + bhàve ktaþ tasya naþ . atyanta óãnaü gamanaü karmadhàrayaþ .) pakùiõàü pracaõóagamanaü . iti mahàbhàrataü ..

#<atitãvrà>#, strã, (ati÷ayena tãvrà) gaõóadårvà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<atithiþ>#, puü, ku÷aputraþ . sa ca ÷rãràmacandrasya pautraþ . iti medinã .. kopaþ . iti vi÷vaþ ..

#<atithiþ>#, tri, (atati sàtatyena gacchati na tiùñhati at + ithin) aj¤àtapårbagçhàgatavyaktiþ . iti ÷rãdharasvàmã .. atith iti bhàùà . tatparyàyaþ . àgantuþ 2 àve÷ikaþ 3 gçhàgataþ 4 . ityamaraþ .. strãliïge àve÷ikã 5 atithã 6 . iti taññãkàsàrasundarã .. àgàntuþ 7 . iti haóóacandraþ . praghårõaþ 8 abhyàgataþ 9 pràghårõikaþ 10 . iti hemacandraþ .. pràghuõikaþ 11 . iti vi÷vaþ .. pràghuõaþ 12 . iti trikàõóa÷eùaþ .. * .. tasya lakùaõaü . yasya na j¤àyate nàma na ca gotraü na ca sthitiþ . akasmàt gçhamàyàti so'tithiþ procyate budhaiþ .. * .. tasya nivartane gçhasthasya doùaþ yathà --
     %<atithiryasya bhagnà÷o gçhàt pratinivartate .
     sa tasmai duùkçtaü dattvà puõyamàdàya gacchati ..>% iti puràõaü .. * .. tasya grahaõakàlaþ . %<tato godohamàtrantu kàlaü tiùñhedgçhàïgane . atithigrahaõàrthàya tadårdhvaü và yadçcchayà>% .. iti viùõupuràõaü .. * .. godohakàla÷ca muhårtàùñamabhàgaþ . yathà . %<àcamya ca tataþ kuryàt pràj¤o dvàràvalokanaü . muhårtasyàùñamaü bhàgamudvãkùyo hyatithirbhavet>% .. iti màrkaõóeyapuràõaü .. * .. tasya mårkhatvàdivicàro nàsti . %<priyo và yadi và dveùyo mårkhaþ patita eva và . saüpràpte vai÷vadevànte so'tithiþ svargasaükramaþ>% .. iti ÷àtàtapaþ .. * .. tasya vedàdayo na praùñavyàþ .
     %<svàdhyàyagotracaraõamapçùñvàpi tathà kulaü .
     hiraõyagarbhabuddhyà taü manyetàbhyàgataü gçhã ..>% iti viùõupuràõaü .. * .. tasya de÷àdau pçùñe doùaþ .
     %<de÷aü nàma kulaü vidyàü pçùñvà yo'nnaü prayacchati .
     na sa tatphalamàpnoti dattvà svargaü na gacchati ..>% iti smçtiþ .. * .. atithaye ÷aktyanusàreõa dàtavyaü .
     %<bhojanaü hantakàraü và agraü bhikùàmathàpi và .
     adattvà naiva bhoktavyaü yathà vibhavamàtmanaþ ..>% iti màrkaõóeyapuràõaü .. * .. bhikùàdilakùaõaü .
     %<gràsapramàõà bhikùàsyàdagraü gràsacatuùñayaü .
     agràccaturguõaü pràhurhantakàraü dvijottamàþ ..>% iti màrkaõóeyapuràõam .. ityàhnikatattvaü ..

#<atithipåjanaü>#, klã, (atitheþ påjanaü sevà ùaùñhãtatpuruùaþ .) atithisevà . àtithyakriyà . tatparyàyaþ . nçyaj¤aþ 2 . iti hemacandraþ ..

#<atidànaü>#, klã, (dà + bhàve lyañ, atyantaü dànaü svasattvadhvaüsapårbakaparasvattvotpattiþ, karmadhàrayaþ .) bahudànaü . aparimitadànaü . yathà -- atidàne balirbaddhaþ atimàne ca kauravàþ . atiråpe hçtà sãtà sarvamatyantagarhitam .. iti càõakyaþ ..

#<atidiùñaþ>#, tri, (ati + di÷ + ktaþ . anyadharmàõàmanyatràropaõamatide÷aþ yathà -- tiï÷it sàrvadhàtukamityàtide÷ikasåtram .) atide÷avi÷iùñaþ . yathà -- %<na samànagotràü bhàryàü vindetetyanena ÷ådrasyàpi sagotrà kathaü na niùidhyate>% iti cedatra upadiùñàtidiùñagotrasyaiva niùedho natvatidiùñàtidiùña÷ådragotràdeþ . ityudvàhatattvaü ..

#<atidãpyaþ>#, puü, (atyantaü dãpyate vicitravarõatayà àtmanà prakà÷ate ati + dãp + kartari õyat .) raktacitrakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<atide÷aþ>#, puü, (ati + di÷ + bhàve gha¤) anyadharmasyànyatra àropaõaü . yathà -- %<iõvadikaþ>% ityàdiþ . iti durgàdàsaþ .. kàrikà yathà --
     %<prakçtàt karmaõo yasmàt tatsamàneùu karmasu .
     dharmo'tidi÷yate yena atide÷aþ sa ucyate ..>% iti malamàsatattvam .. sa tu pa¤cavidhaþ . ÷àstràtide÷aþ . 1 yathà -- %<nityena tulyaü ÷eùaü syàt ityatra tulya÷abdena atide÷aþ>% . 1 . kàryàtide÷aþ 2 yathà -- %<aprayàjàstàþ ityatra kàryeõa niùedhena dar÷apaurõamàsadharmàtide÷aþ>% . 2 . nimittàtide÷aþ 3 yathà -- %<vikåtau maudgacaruyàge brãhiükàryakàriõi mudge brãhikàryanimittatvàt dharmàþ prokùaõàdayaþ kalpyante>% . 3 . vyapade÷àtide÷aþ 4 yathà -- %<màsamagnihotraü juhoti ityatra màsasàdhyàyanàkhyayàge agnihotrapadavyapade÷àt agnihotradharmàtide÷aþ>% . 4 . %<råpàtide÷aþ>% 5 yathà -- %<yajamànàdbhinno yåpaþ ityatra yåpe yajamànàdanyatvaråpàvagamàt yajamànadharmasya tadãyaparimàõasyàtide÷aþ>% . iti ÷ràddhavivekañãkàyàü ÷rãkçùõaþ ..

#<atinu>#, tri, (kugatipràdãtisamàsaþ . gostriyorupasarjanasyeti hrasvaþ .) atãtanaukaü . nàvamatikràntaü . nàbottãrõaü . ityamaraþ . tasya puüstrãliïgayoþ atinauþ iti råpaü ..

#<atipatanaü>#, klã, (ati + pat + bhàve lyuñ) atyayaþ . atikramaõaü . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<atipanthàþ># [n] puü, (atyutkçùñaþ panthàþ karmadhàrayaþ . ateþ påjàrthatvànna samàsàntapratyayaþ .) sanmàrgaþ . supathaþ . ityamaraþ ..

#<atipatraþ>#, puü, (ativçhat patraü yasya saþ bahuvrãhiþ .) hastikandavçkùaþ . ÷àkavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<atipàtaþ>#, puü, (ati + pat + bhàve gha¤) atikramaþ . upàtyayaþ . paryayaþ . ityamaraþ .. (yathà ÷àkuntale -- na cedanyakàryàtipàtaþ) ..

#<atipàtakaü>#, klã, (atiduùñatayà anyat pàtakaü pàpamatikràntaü pràdisamàsaþ .) navavidhapàpamadhye gurutarapàtakaü . tat trivighaü . puüsaþ màtçduhitçsnuùàgamanajanyaü . striyàstu putrapitç÷va÷uragamanajanyaü . iti pràya÷cittavivekaþ ..

#<atibalaþ>#, tri, (ati÷ayitaü balaü yasya saþ bahuvrãhiþ .) prabalaþ . ati÷ayabalavàn . prakçùñabalavi÷iùñaþ . iti medinã .. (vijçmbhamàõo'tibalaþ pratyabudhyata ràkùasaþ .. iti ràmàyaõam) ..

#<atibalà>#, strã, atyantaü balaü yasyàþ saþ bahuvrãhiþ .) vi÷vàmitreõa ràmàya datte astravidyàvi÷eùe yathà --
     %<gçhàõa dve ime vidye balàmatibalàü tathà .>% ityàdi ràmàyaõe .) pãtabalà . pãtavarõavàóiyàlà iti khyàtà . piñàraõã . iti madanavinodaþ .. gura÷akarãbhedaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. tatparyàyaþ . balikà 2 balyà 3 vikaïkatà 4 vàdyapuùpikà 5 ghaõñà 6 ÷ãtà 7 ÷ãtapuùpà 8 bhåricalà 9 vçùyagandhikà 10 . tasyà guõàþ . tiktatvaü . kañutvaü . vàtakçminà÷itvaü . dàhatçùõàviùacchardikledopa÷amakàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<atibhàragaþ>#, puü, (atibhàreõa vegena gacchati atibhàra + gam + kartari óa, upapadasamàsaþ .) (kharaþ . a÷vataraþ . gardabhàt vaóavàjàtaþ a÷vabhedaþ .) khesaraþ . khacara iti bhàùà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<atibhãþ>#, puü, (atibibhetyasyàþ ati bhã + apàdàne kvip .) vajrajvàlà . iti halàyudhaþ ..

#<atibhåmiþ>#, strã, (ati÷ayità bhåmirmaryàdà karmadhàrayaþ, atimaryàdà .) àdhikyaü . yathà . pràpya manmathamadàdatibhåmiü duþsahastanabharàþ suratasyeti màghaþ .. ati÷ayitabhåmiþ ..

#<atimaïgalyaþ>#, puü, (atimaïgalàya hitaþ atimaïgala + yat .) villavçkùaþ . iti ratnamàlà .. ati÷ayamaïgalajanake tri ..

#<atimaryàdaþ>#, tri, (mayyàdàmatikràntaþ pràdisamàsaþ .) ati÷ayitaþ . iti hemacandraþ .. ati÷aye klã ..

#<atimàtraü>#, klã, (màtràmalpamatikràntaü pràdisamàsaþ .) ati÷ayaþ . tadyukte tri . ityamaraþ .. (yathà ÷àkuntale . atimàtralohitatalau bàhå ghañotkùepaõàt ..)

#<atimuktaþ>#, (puü) màdhavãlatà . ityamaraþ .. tini÷avçkùaþ . iti hemacandraþ ..

#<atimuktaþ>#, tri, (ati÷ayena muktaþ nirvàõamuktiü gataþ ati + muc + kartari ktaþ, nirvàõamuktivi÷iùñaþ .) niùkalaþ . niþsaïgaþ . itivi÷vamedinyau .. pràptanirvàõaþ ..

#<atimuktakaþ>#, puü, (muc + bhàve kta, àta÷ayena muktaü bandha÷aithilyaü yasya saþ bahuvrãhiþ, kap .) tini÷avçkùaþ . ityamaraþ .. tindukavçkùaþ . puùpavçkùavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . puõórakaþ 2 mallinã 3 bhramarànandà 4 kàmukakàntà 5 . tasya guõàþ . kaùàyatvaü . ÷ãtalatvaü . ÷ramanà÷itvaü . pittadàhajvaronmàdahikvàcchardinivàrakatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (kaõikàràn kuruvakàn campakànatimuktakàn .. iti ràmàyaõe) ..

#<atimodà>#, strã, (atyanto modo gandho yasyàþ sà .) navamallikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<atirasà>#, strã, atyanto raso yasyàþ sà .) mårvàlatà . ràsnà . klãtanakaü . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<atiriktaþ>#, tri, (ati ric + kartari ktaþ . ÷reùñhe bhinne ÷ånye ca . bhàve ktaþ, atireke àdhikye ca .) adhikaþ . ati÷ayitaþ . tatparyàyaþ . samadhikaþ 2 . ityamaraþ ..

#<atirekaþ>#, tri, (ati ric + bhàve gha¤ . àdhikye ÷reùñhatve ca .) ati÷ayaþ . yathà --
     %<sampårõe tåbhayorj¤eyamatireke pare'hani .>% iti tithyàditattvaü ..

#<atirogaþ>#, puü, (atyantorogaþ vyàdhiþ ati ruj + bhàve gha¤ .) kùayavyàdhiþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<atiroma÷aþ>#, puü, (ati÷ayitaü roma tadeva vidyate'sya atiroman + matvarthe ÷a) vanacchàgalaþ . iti hàràvalã .. vçhatvànara iti kecit .. ati÷ayalomayukte tri ..

#<atiloma÷à>#, strã, (ati÷ayitaü loma atiloman + matvarthe ÷a, striyàü ñàp .) nãlabuhnà . iti ratnamàlà ..

#<ativartulaþ>#, puü, (ati÷ayito vartulaþ karmadhàrayaþ .) kalàya vi÷eùaþ . vàüñulà kaóài iti bhàùà . iti ratnamàlà .. asya guõàþ satãla÷abde draùñavyàþ ..

#<ativàdaþ>#, puü, (ati + vad + bhàve gha¤ .) abhivàdaþ . paruùoktiþ . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ .. (ativàdàüstitikùeta nàvamanyeta ka¤canaþ . nacemaü dehamà÷ritya vairaü kurvãta kenacit .. manuþ .)

#<ativikañaþ>#, puü, (ati÷ayito vikañaþ bhãùaõaþ) duùñahastã . iti ÷abdamàlà .. atikaràle tri ..

#<ativiùà>#, strã, (viùamatikràntà pràdisamàsaþ . và viùamatikràntaü yayà bahuvrãhiþ .) vçkùavi÷eùaþ . àtaiùa . àtaica iti bhàùà . tatparyàyaþ . vi÷và 2 viùà 3 prativiùà 4 upaviùà 5 aruõà 6 ÷ñaïgã 7 mahauùadhaü 8 . ityamaraþ .. kà÷mãrà 9 ÷vetà 10 . iti ratnamàlà .. ÷vetakandà 11 bhçïgã 12 bhaïgurà 13 viråpà 14 ÷yàmakandà 15 viùaråpà 16 vãrà 17 màdrã 18 ÷vetavacà 19 amçtà 20 . iti ràjanirghaõñaþ .. tasyà guõàþ . pàcakatvaü . gràhitvaü . doùanà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. kañutvaü . kaphapittajvaràmàtisàrakàsaviùacchardinà÷itva¤ca .
     %<trividhàtiviùà j¤eyà ÷uklà kçùõà tathàruõà .
     rasavãryavipàkeùu nirviùeva guõàdhikà ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..
     %<viùà tvativiùà vi÷và ÷ñaïgã prativiùàruõà .
     ÷uklakandà copaviùà bhaïgurà vraõavallabhà ..
     viùà soùõà kañustiktà pàcanã dãpanã haret .
     kaphapittàtisàràmaviùakàsavamikrimãn ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

@<[Page 1,027c]>@
#<ativisrabdhanavoóhà>#, strã, (ativisrabdhà atipra÷rayayuktà navoóhà praõayinã nàyikà iti yàvat karmadhàrayaþ .) svãyàntargatamadhyanàyikàbhedaþ . tasyàþ lakùaõaü . nàyakàti÷ayapra÷rayayuktà . asyà÷ceùñà . sadhairyasàparàdhanàyake vakroktiþ . adhairyasàparàdhanàyake paruùavàk . iti rasama¤jarã ..

#<ativçùñiþ>#, strã, (ati÷ayena vçùñiþ varùaõaü .) ati÷ayavçùñiþ . ãtivi÷eùaþ . sa tu mahadvarùaõaråpaþ kçùãõàmutpàtaþ . yathà -- ativçùñiranàvçùñiþ ÷alabhà måùikàþ khagàþ . pratyàsannà÷caràjànaþ ùaóetà ãtayaþ smçtàþ .. iti parà÷araþ ..

#<ativelaü>#, klã, (velàü maryàdàü kålaü và atikràntaü pràdisamàsaþ, hrasvaþ .) ati÷ayite tri . ityamaraþ .. (jalamativelaü payorà÷eþ .. nãtimàlà) .

#<ativyathà>#, strã, (atyantà vyathàyàtanà karmadhàrayaþ . vyatha + bhàve aï striyàü ñàp .) ati÷ayayàtanà . tãvravedanà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ativyàptiþ>#, strã, (ati÷ayena vyàptirvyàpanaü .) ati÷ayavyàpanaü . alakùye lakùaõasya gamanaü . yathà sàdhyàbhàvavadavçttitvamiti vyàptilakùaõe dhåmavàn vahnirityatra dhåmàbhàvàdhikaraõahradavçttitvàbhàvamàdàya ativyàptiþ . iti tàrkikàþ .. svàvyavahitapràkkùaõàvacchedena ravibhujyamànarà÷ãyaravisaüyogavi÷iùñasvàntimakùaõakatvaü malamàsatvaü bhànulaïghite ativyàptivàraõàya autpàtikabhinnatvena vi÷eùaõãyaü . iti malamàsatattvañãkà .. mukhyaphalajanakavyàpàrajanakatve sati mukhyaphalàjanakatvaü aïgatvaü ghañàdàvativyàptivàraõàya satyantaü iti tithyàditattvañãkà ca ..

#<ati÷aktità>#, strã, (ati÷ayità ÷aktiþ karmasàdhanasàmathyaü yasya bahuvrãhiþ, tasya bhàvaþ tal striyàü ñàp) vikramaþ . mahàbalaü . ityamaraþ ..

#<ati÷aktibhàk># [j] puü, (ati÷ayità ÷aktiþ karma sàdhanasàmarthyaü karmadhàrayaþ . tàü bhajate ati÷akti + bhaj + kartari õivaþ, upapadasamàsaþ .) ati÷aya÷aktivi÷iùñaþ . atisamarthaþ . savãryamati÷aktibhàk . ityamaraþ ..

#<ati÷ayaþ>#, puü, (ati + ÷ã + ac) adhikaþ . tatparyàyaþ . bharaþ 2 ativelaü 3 bhç÷aü 4 atyarthaü 5 atimàtraü 6 udgàóhaü 7 nirbharaü 8 tãvraü 9 ekàntaü 10 nitàntaü 11 gàóhaü 12 vàóhaü 13 dçóhaü 14 . ityamaraþ .. atimaryàdaþ 15 utkarùaþ 16 . iti hemacandraþ .. balavat 17 suùñhu 18 kimuta 19 su 20 atãva 21 ati 22 . ityavyayavarge amaraþ .. atiriktaþ 23 samadhikaþ 24 . iti vi÷eùyanighnavarge amaraþ ..

#<ati÷ayanaü>#, klã, (ati + ÷ã + bhàve lyuñ) ati÷ayaþ . tadyukte tri . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ . (÷ayanamatikràntaü atyàdãtisamàsaþ . atikrànta ÷ayanam ..)

#<ati÷àyanaü>#, klã, (ati ÷ã + svàrthe õic bhàve lyuñ .) ati÷ayanaü . iti ÷abdaratnàvalã .. (àdhikyaü . prakarùaþ . pra÷aüsà .)

#<ati÷obhanaþ>#, tri, (ati÷obhate ati + ÷ubha + kartari lyuþ .) ati÷aya÷obhàyuktaþ . atipra÷asyaþ . ÷reùñhaþ . ityamaraþ ..

#<atisarjanaü>#, klã, (ati÷ayena sarjanaü dànaü ati + sçj + bhàve lyuñ) ati÷ayadànaü . tatparyàyaþ . vilambhaþ 2 . ityamaraþ .. dànaü . badhaþ . iti medinã .. (vidhuràü jvalanàtisarjanàt nanu màü pràpaya patyurantikaü .. iti kumàrasambhave ..)

#<atisàraþ>#, puü, (ati÷ayena malaü dravãkçtya sarati niþsàrayati ati + sç + vyàdhimatsyabaleùviti vaktavyamiti vàrtikasåtreõa kartari gha¤ vçddhiþ dãrgha÷ca .) bahudravamalaniþsaraõarogaþ . tatparyàyaþ . annagandhiþ 2 udaràmayaþ 3 . iti trikàõóa÷eùaþ .. atãsàraþ 4 . iti vaidyakaü .. * .. tasya nidànaü .
     %<gurvatisnigdharåkùoùõadravasthålàti÷ãtalaiþ .
     viruddhàdhya÷anàjãrõairviùamai÷càpi bhojanaiþ ..
     snehàdyairatiyuktai÷ca mithyàyuktairviùairbhayaiþ .
     ÷okàdduùñàmbumadyàtipànaiþ sàtmyartuparyayaiþ ..
     jalàbhiramaõairvegavighàtaiþ krimidoùataþ .
     nçõàü bhavatyatãsàro lakùaõaü tasya vakùyate ..>% saüpràptiryathà --
     %<saü÷amyàpàü dhàturagniü pravçddhaþ ÷akçnmi÷ro vàyunàdhaþ praõunnaþ .
     saratyatãvàtisàraü tamàhurvyàdhiü ghoraü ùaóvidhaü taü vadanti ..
     ekaika÷aþ sarva÷a÷càpi doùaiþ ÷okenànyaþ ùaùñha àmena coktaþ .. * ..>% pårbaråpaü yathà --
     %<hçnnàbhipàyådarakukùitodagàtràvasàdànilasannirodhàþ .
     viñsaïga àdhmànamathàvipàko bhaviùyatastasya puraþsaràõi ..>% iti màdhavakaraþ .. atha sàmànyàtisàrasya cikitsàmàha . %<àmapakvakramaü hitvà nàtisàrakriyà yataþ . ato'tisàre sarvasminnàmaü pakva¤ca lakùayet .. krama÷a÷cikitsà . tatràmapakvayorlakùaõaü . >%saüsçùñamànairdoùaistu nyastamapsu nimajjati . purãùaü bhç÷adurgandhi picchilaü càmasaüj¤itaü .. etànyeva tu liïgàni viparãtàni yasya vai . làghava¤ca vi÷eùeõa tattu pakvaü vinirdi÷et .. na ca saügràhaõaü dadyàt pårbamàmàtisàriõe . akàle saügçhãto hi vikàrànkurute bahåg .. daõóakàlasakàdhmànagrahaõyar÷obhagandaràn .. ÷othaü pàõóvàmayaü plãhagulmamehodarajvaràn .. óimbhasthaþ sthavirastha÷ca vàtapittàtmaka÷ca yaþ . kùãõadhàtubalasyàpi bahudoùo'tivi÷rutaþ .. àmo'pi stambhanoyaþ syàt pàcanànmaraõaü bhavet . laïghanamekaü muktvà na cànyadastãha bheùajaübalinaþ . samudãrõadoùanicayaü tat pàcayate tathà ÷amayet .. laïghanaeva doùaduþsahapipàsàyàü doùapàkàrthaü ùaóaïgavidhinàrdha÷çtaü yogacatuùñayamàha -- dhànyodãcya÷ñataü toyaü tçùõàdàhàtisàriõe . hrãvera÷ñaïgaveràbhyàü mustaparpañakena và .. mustodãcya÷çtaü ÷ãtaü pradàtavyaü pipàsave . hitaü laïghanamevàdau pårbaråpe'tisàriõaþ .. kàryaü vàna÷anasyànte pradravaü laghubhojanaü . pathyàdàruvacàmustairnàgaràtiviùànvitaiþ .. àmàtãsàranà÷àya kvàthamebhiþ pibennaraþ . pathyàdikvàthaþ .. * ..
     %<pàñhàhiïgvajamodogràpa¤cakolàbdajaü rajaþ .
     uùõàmbupãtaü sarujaü jayatyàmaü sasaindhavaü ..>% pàñhàdicårõaü .. * ..
     %<harãtakãü sàtiviùàü hiïga sauvarcalàü vacàü .
     saindhava¤càpi saüpiùya pàyayeduùõavàriõà ..
     àmàtisàraü yogo'yaü pàcayitvà cikitsati .
     àmàtisàro yogena yadyetena na ÷àmyati .
     na taü yoga÷atenàpi cikitsati cikitsakaþ ..>% cikitsati apanayati . harãtakyàdikalkaþ .. * ..
     %<vatsakàtiviùà vilvamustabàlakajaü ÷ñataü .
     atãsàraü jayet sàmaü cirajaü rakta÷ålajit ..>% vatsakàdikvàthaþ .. * ..
     %<eraõóarasasaüpiùñaü pakvamàma¤ca nàgaraü .
     àmàtisàra÷ålaghnaü dãpanaü pàcanaü paraü ..>% nàgarasya puñapàkaþ kalka÷ca .. * ..
     %<dhànyabàlakavilvàbdanàgaraiþ pàcitaü jalaü .
     àüma÷ålavibandhaghnaü pàcanaü nityasevitaü ..>% dhànyapa¤cakaü .. * ..
     %<pitte dhànyacatuùkantu ÷uõñhãtyàgàdvadanti hi .
     rakte'pi pittasàdharmyàddhitaü dhànyacatuùñayaü ..>% dhànyacatuùkaü .. iti àmàtisàrasya cikitsà .. * ..
     %<salodhraü dhàtakãvilvaü mustàmràsthikaliïgakaü .
     pibenmàhiùatakreõa pakvàtãsàranà÷anaü ..>% lodhràdicårõaü .. * ..
     %<ambaùñhà dhàtakã lodhraü samaïgà pañhmake÷araü .
     madhukàraluvilvacca pakvàtãsàrahà gaõaþ ..>% araluþ ÷yãõàkaþ . pàñhàdirgaõaþ .. * ..
     %<samaïgà dhàtakãpuùpaü ma¤jiùñhà lodhraeva ca .
     ÷àlmalãveùñako lodhro dàóimadruphalatvacau ..
     àmràsthimadhyaü lodhra¤ca vilvamadhyaü priyaïgu ca .
     madhåkaü ÷ñaïgavera¤ca dãrghavçntatvageva ca ..
     catvàra ete yogàþ syuþ pakvàtisàranà÷anàþ .
     te yogà upayogyàþ syuþ sakùaudràstaõóulàmbunà ..>% samaïgàtra lajjàluþ . ÷àlmalãveùñako mocarasaþ . dàóimasya drumaphalayostvacau . priyaïgornapuüsaükatvamatra phale vartamànatvà t ÷çïgaveramatra ÷uõñhã . dãrghavçntaþ ÷yoõàkaþ tasya tvak . samaïgàdãni catvàri cårõàni ..
     %<ka¤cañajambådàóima÷ñaïgàñakapatravilvavarhiùñhaü . jaladharanàgarasahitaü gaïàmapi vegavàhinãü rundhyàt ..>% ka¤cañaü cavaràã ÷àkasya bhedaþ . ka¤cañàdibhi÷caturbhiþ patra÷abdaþ sambadhyate . varhiùñhaü bàlakaü gaïgàdharakvàthaþ .. * ..
     %<mocarasamustanàgarapàñhàraludhàtakãkusumaiþ .
     cårõaü mathitasametaü ruõaddhi gaïgàpravàhamapi ..>% araluþ ÷yoõàkaþ . mathitaü nirjalaü dadhi vastrapåtaü . gaïgàdharacårõaü .. * ..
     %<mustàvatsakavãjaü mocaraso vilvadhàtakãlodhraü .
     guóamathitasaüprayuktaü gaïgàmapi vegavàhinãü rundhyàt ..>% dvitãyaü gaïgàdharacårõaü .. * ..
     %<mustàraluka÷uõñhãmirdhàtakãlodhrabàlakaiþ .
     vilvamocarasàbhyà¤ca pàñhendrayavavatsakaiþ ..
     àmravãjasamaïgàtiviùàyuktairbicårõitaiþ .
     madhutaõóulapànãyapãtairna÷yet pravàhikàü ..
     sarve'tisàrà grahaõã pra÷amaü yàti vegataþ .
     vçddhagaïgàdharaü cårõaü rundhyàdgãrbàõavàhinãü ..>% samaïgà lajjàluþ . vçddhagaïgàdharacårõaü .. * .. aïkoñamålakalkaþ taõóulapayasà samàkùikaþ pãtaþ . seturiva vàrivegaü jhañiti rundhyàdatosàraü .. aïkoñhakalkaþ .. * ..
     %<kuñajatvagbalàmàdro droõanãre pacet bhiùak .
     pàda÷eùaü ÷ñataü nãtvà vastrapåtaü punaþ pacet ..
     lajjàlurdhàtakã vilvaü pàñhà mocarasastathà .
     mustaü prativiùà caiva cårõànyeùàü palaü palaü ..
     nikùipya vipacettàvat yàvat darvã pralipyate .
     jalena chàgadugdhena pãto maõóe na và jayet ..
     ghoràn sarvànatãsàràn nànàvarõàn savedanàn .
     asçgdaraü samasta¤ca tathàr÷àüsi pravàhikàü ..>% kuñajàvalehaþ .. * .. kçtvàlabàlaü sudçóhaü piùñairàmalakairmiùak . àrdrakasya rasenà÷u pårayennàmimaõóalaü .. nadãvegopamaü ghoraü pravçddhaü durdharaü nçõàü . sadyo'tisàramajayaü nà÷ayatyeùa yogaràñ .. pàñhà piùñà ca godadhnà tathà madhyatvagàmrajà . atãsàraü vyathàdàhayuktaü hantyudare dhçtà .. * .. atha vàtàtisàrasya lakùaõaü .
     %<aruõaü phenilaü råkùamalpamalpaü muhurmuhuþ .
     ÷akçdàmaü sarukchabdaü màrutenàtisàryate ..>% aruõamãùadraktaü . ÷akçt purãùaü . sarukchabda ÷abdo gude . tatsàhacaryàt rugapi guda eva boddhavyà .. * .. tasya cikitsà .
     %<vacà càtiviùà mustaü vãjàni kuñajasya ca .
     ÷reùñhaþ kaùàya eteùàü vàtàtisàra÷àntaye .. * ..>% atha pittàtãsàrasya lakùaõaü .
     %<pittàt pãtaü ÷akçdraktaü durgandhi haritaü drutaü .
     gudapàkatçùàmårchàdàhayuktaü pravartate .. * ..>% tasya cikitsà .
     %<vilva÷akrayavàmbhodabàlakàtiviùàkçtaþ .
     kaùàyohantyatãsàraü sàmaü pittasamudbhavaü .>% vilvàdikaùàyaþ .. * .. rasà¤janaü sàtiviùaü kuñajasya palaü tvacaü . dhàtakã÷çïgavera¤ca pàyayettaõóulàmbunà .. nihanti madhunà pãtaü pittàtãsàramulvaõaü . agniü sandãpayatyetat ÷ålamà÷u nivàrayet .. rasà¤janàdicårõaü .. * .. atha pittàtisàrabhedasya raktàtãsàrasya saüpràptimàha --
     %<pittakçnti yadàtyarthaü dravyàõya÷nàti paittike .
     taddvoùàjjàyate ÷ãghraü raktàtãsàra ulvaõaþ .. * ..>% tasya cikitsà . vatsakatarutvagàrdrà dàóimaphalasambhavà tvak ca . tvagayugalaü palamànaü vipacedaùñàü÷asammite toye .. aùñamabhàgaü ÷eùaü kvàthaü madhunàpibet puruùaþ . raktàtisàramulvaõamati÷ayitaü nà÷ayenniyataü .. kuñajadàóimakvàthaþ .. * ..
     %<kuñajàtiviùà mustaü bàlakaü lodhracandanaü .
     dhàtakã dàóimaü pàñhà kvàthameùàü samàkùikaü ..
     pibedraktàtisàre tu dàha÷ålàmasaüyute .
     kuñajàdikaùàyo'yaü sarvàtãsàranà÷anaþ ..>% candanamatra raktacandanaü kuñajàdikvàthaþ .. * ..
     %<guóena bhakùayedvilvaü raktàtãsàranà÷anaü .
     àma÷ålavibandhaghnaü kukùirogaharaü paraü ..>% vilvaü susvinnaü bàlavilvagarbhaü ÷ãtaü tatsvedanodakaü cànupeyaü . guóavilvaü .. * ..
     %<jamvvàmràmalakãnàntukuññayet pallavàn navàn .
     saügçhya svarasaü teùàü ajàkùãreõa yojayet ..>% tatpibenmadhunà yuktaü raktàtãsàranà÷anaü . jamvvàdisvarasaþ .. * ..
     %<niùkvàthya målamamalaü girimallikàyàþ samyak paladvitayamambucatuþ÷aràve .
     tatpàda÷eùasalilaü khalu ÷oùaõãyaü kùãre paladvayamite ku÷alairajàyàþ ..
     prakùipya màùakànaùñau madhunastatra ÷ãtale ..
     raktàtisàrã tatpãtvà nairujyaü kùipramàpnuyàt ..>% kuñajakùãraü .. * ..
     %<pãtvà ÷atàvarãkalkaü payasà kùãrabhug jayet .
     raktàtisàraü pãtvà và tayà siddhaü ghçtaü naraþ ..>% ÷atàvarãklalkastadghçta¤ca .. * ..
     %<godugdhanavãnatantu madhunà sitayà saha ..
     lãóhaü raktàtisàre tu gràhakaü paramaü mataü ..>% nabanãtàvalehaþ .. * ..
     %<pãtaü madhusitàyuktaü candanaü taõóulàmbunà .
     raktàtisàrajidraktapittatçódàhamehanut ..>% candanamatra ÷vetaü . candanakalkaþ .. * ..
     %<virekairbahubhiryasya gudaü pittena dahyate .
     pacyate và tayoþ kàryaü sekaprakùàlanàdikaü ..>% àdi÷abdena lepàdigrahaþ . pañolayaùñãmadhukakkàthena ÷i÷ireõa hi . gudaprakùàlanaü kàryaü tenaiva gudasecanaü .. dàhe pàke hitaü chàgãdugdhaü sakùaudra÷arkaraü . gudasya kùàlane seke yuktaü pàne ca bhojane .. gudasya dàhapàkayoþ .
     %<gudaniþsaraõe proktaü càïgerãghçtamuttamaü .
     atipravçttyà mahatã bhavedyadi gudavyathà .
     svinnamåùakamàüsena tadà saüsvedayedgudaü ..
     atha godhåmacårõasya saünãtasya tu vàriõà .
     sàbjyasya golakaü kçtvà mçdu saüsvedayedgudaü ..
     (gudavyathàyàü) gudabhraü÷e gudaüsnehairabhyajyàntaþprave÷ayet .
     praviùñaü svedayenmandaü måùakasyàmiùeõa hi ..>% måùakasyàmiùeõa kà¤jikenotsvinnena eraõóapatràdisthàpitena svedayet . måùakasyàtha vasayà pàyuü samyak pralepayet . gudabhraü÷àmidho vyàdhiþ praõa÷yati na saü÷ayaþ .. càïgerãkoladadhyamlakùàranàgarasaüyutaü . ghçtaü vipakvaü pàtavyaü gudabhraü÷agadàpahaü .. càïgerã catuùpatrà amlalonikà tasyàþ svarasaþ kolasya kvàthaþ dadhyamlaü dadhiråpamamlaü etatrayaü militaü ghçtàccaturguõaü . kùàranàgarayoþ kalkaþ . càïgerãghçtaü .. * .. komalaü padminãpatraü yaþ khàdeccharkarànvitaü . etanni÷citya nirdiùñaü na tasya gudanirgamaþ .. padminãpatraü purainipatraü tatsaü÷oùya saücårõya ÷arkarà yuktaü khàdet . ayantu gudabhraü÷o'tãsàraü vinàpi bhavati . tataþ kùudrarogeùu likhitaþ . atra tu gudasya dàhapàkavyathàprasaïgàt bhraü÷o'pi likhitaþ . cikitsà tåbhayatra tulyaiva .. * .. atha ÷leùmàtisàrasya lakùaõaü .. ÷vetaü snigdhaü ghanaü visraü ÷ãtalaü mandavedanaü . gauravàrucisaüyuktaü ÷leùmaõà sàryate ÷akçt .. visraü syàdàmagandhi yat .. * .. atha tasya cikitsà .
     %<÷leùmàtisàre prathamaü hitaü laïghanapàcanaü .
     yojya÷càmàtisàraghno yathokto dãpano gaõaþ ..
     cavya¤càtiviùà kuùñhaü bàlavilvaü sanàgaraü .
     vatsakatvakphale pathyà chardi÷leùmàtisàranut ..>% cavyàdikvàthaþ .. * ..
     %<hiïgu sauvarcalaü vyoùamabhayàtiviùà vacà .
     pãtamuùõàmbunà cårõameùàü ÷leùmàtisàranut ..>% hiïgvàdicårõaü .. * ..
     %<kçmi÷akravacàvilvape÷ãdhànyàkakañphalaü .
     eùàü kvàthaü bhiùagdadyàt atãsàre balàsaje ..>% vióaïgàdikvàthaþ .. * .. atha dvidoùajàtisàràõàü lakùaõàni cikitsà ca .
     %<dvidoùalakùaõairvidyàdatãsàraü dvidoùajaü .
     teùàü cikitsà proktaiva vi÷iùñà ca nigadyate ..
     kañphalaü madhukaü lodhratvak dàóimaphalasya ca .
     sataõóulajalaü cårõaü vàtapittàtisàranut ..>% vàtapittàtisàre .. * ..
     %<citrakàtiviùà mustaü bàlavilvaü sanàgaraü .
     vatsakatvakphalaü pathyà vàta÷leùmàtisàranut ..>% vàta÷leùmàtisàre .. * ..
     %<mustà sàtiviùàmårbà vacàcakuñajaþ samàþ .
     eùàü kaùàyaþ sakùaudraþ pitta÷leùmàtisàranut ..>% pitta÷leùmàtisàre .. atha sannipàtàtisàrasya lakùaõaü .
     %<tandràyakto mohasàdàsya÷oùã varca kuryànnaikaråpaü tçùàrtaþ .
     sarvodbhåte sarvaliïgopapattiþ kçcchro'sàdhyo bàlavçddhàbalànàü ..>% atha tasya cikitsà .. * ..
     %<pa¤camålãbalàvilvaguóåcãmustanàgaraiþ .
     pàñàbhånimbavarhiùñhakuñajatvakphalaiþ ÷çtaü ..
     sarvajaü hantyatãsàraü jvara¤càpi tathà vamiü .
     sa÷ålopadravaü ÷vàsaü kàsaü vàpi sudustaraü ..
     pa¤camålyatra sàmànyà pitte yojyà kanãyasã .
     vàte punarbalàse ca sà yojyà mahatã matà ..>% varhiùñhaü bàlakaü . pa¤camålyàdikvàthaþ .. * ..
     %<abhayà nàgaraü mustaü guóena saha yojitaü .
     catuþsameyaü guñikà syàttridoùàtisàranut ..
     àmàtisàramànàhaü savibandhaü visåcikàü .
     kçmãnarocakaü hanyàddãpayatyà÷u cànalaü ..>% catuþsamo modakaþ .. * .. tatkàlàkçùñakuñajatvacaü taõóulavàriõà . piùñàü catuþpalamitàü jambupallavaveùñitàü .. såtreõa baddhvà godhåmapiùñena pariveùñitàü . liptà¤ca ghanapaïkena nirdahedgomayàgninà .. aïgàravarõà¤ca mçdaü dçùñvà vahneþ samuddharet . tato rasaü samàdàya ÷ãtaü kùaudrayutaü pibet .. uktaþ kçùõàtriputreõa puñaüpàkastu kauñajaþ . jayet sarvànatãsàràün dustaràn sucirotthitàn kuñajapuñapàkaþ .. * ..
     %<kuñajatvakkçtaþ kvàtho vastrapåto ghanãkçtaþ .
     sa lãóho'tiviùàyuktaþ syàttridoùàtisàranut ..
     icchantyatràùñamàü÷ena kvàthàdativiùàrajaþ .
     prakùipedvà caturthàü÷amiti kecidvadanti hi ..>% kuñhajàvalehaþ .. * ..
     %<palamaïkoñamålasya pàñhàü dàrvã¤ca tatsamàü .
     piùñvà taõóulatoyena vañakànakùasammitàn ..
     chàyà÷uùkàü÷ca tàn kuryàtteùvekaü taõóulàmbunà .
     peùayitvà pradadyàttaü pànàya gadine bhiùak ..
     vàtapittakaphodbhutàn dvandvajàn sànnipàtikàn .
     hanyàt sarvànatãsàràn vañako'yaü prayojitaþ ..>% aïkoñhavañakaþ .. * .. athàgantujasya ÷okàtisàrasya saüpràptipårbakaü lakùaõamàha . taistairbhàvaiþ ÷ocato'lpà÷anasya vàùpoùmà vai vahnimàvi÷ya jantoþ . koùñhaü gatvà kùobhayet tasya raktaü taccàdhastàt kàkaõantãprakà÷aü .. nirgacchedvai vióvimi÷raü hyàvióvà nirgandhaü và gandhavadvàtisàraþ . ÷okotpanno du÷cikitsyo'timàtraü rogo vaidyaiþ kaùña eùa pradiùñaþ .. ayamarthaþ . taistairbhàvairbandhuvittakùayàdibhiþ ÷ocataþ ÷okaü kurvataþ . jantoþ pràõinaþ . vàùpoùmà vàùpaþ ÷okajadehoùmaõà janitaü netranàsàgalàdiùu jalaü tena sahitaþ uùmà ÷okajaü dehatejaþ . sa koùñhaü gatvà vahnimàvi÷ya jañharàgniü mandãkçtya . vàùpasàhityàduùmaõàpivahnermandãbhàva iti nadoùaþ . vahnermandãbhàvàdeva alpà÷anasyeti jantorvi÷eùaõaü . tatastasya jantoþ raktaü kùobhayet svasthànàccàlayet . iti saüpràptiþ .. atha lakùaõaü . tacca raktaü adhastàt gudàt kàkaõantãprakà÷aü gu¤jàphalasadç÷aü vióvimi÷raü gandhavacca . aviñ nirgandhaü và nirgacchet . ÷okotpanno'tisàraþ atimàtraü du÷cikitsyaþ . ÷okàpanodanaü vinà kevalena bheùajena pratikartuma÷akyatvàt . eùo'tisàraþ vaidyaiþ kaùñaþ kaùñena sàdhyaþ . pradiùñaþ kathita ityarthaþ .. * .. athàgantujatvena sàmyàt bhayàtisàrasyàpi saüpràptipårbakaü lakùaõamatraivàha . bhayena kùobhità doùà dåùayanti malaü yadà . tadàtisàryate tantu kùipramuùõajalaplavaü .. vàtapittàtisàrasya pràyo liïgaiþ samanvitaü . na bhayopa÷amàccharma yasmin syàt sa bhayàtsmçtaþ .. plavata iti plavaü jale plavamànaü . nanu bhayàtisàrasya kathamàgantujatvamayamapi doùaja eva . yata àha . bhayena kùobhità dåùità doùà malaü dåùayanti . tanmalamatisarati . atra pårbameva doùasambanghaþ . ucyate .
     %<ràgadveùabhayàt ye ca te syuràgantavo gadàþ .>% iti vacanàdbhayàtãsàra àgantuja eva . ÷lokasya tvayamarthaþ . bhayenaiva hetubhåtena doùà vàtapittakaphà atãsàraõàya kùobhitàþ sa¤càlitàþ na dåùità bhayena trayàõàmapi doùàõàü dåùaõàsambhavàt . atisartuü calità vàtapittakaphà malaü dåùayanti tat sarvaü vàtapittakaphamalaü bhayenaivàtisàryate . pa÷càdvàtasambandho bhayàdvàyuriti vacanàt . ataeva bhayàtisàre vàtaharyeva kriyà kathiteti samàdhiþ .. * .. atha tayo÷cikitsà .
     %<bhaya÷okasamudbhåtau j¤eyau vàtàtisàravat .
     tayorvàtaharã kàryà harùaõà÷vàsanaiþ kriyà ..>% vàtàtisàravat vàtàtisàralakùaõaiþ . tayo÷cikitsà ca harùaõà÷vàsanapårbikà vàtaharã kàryà .. * .. athàmàtãsàrasya saüpràptipårbakaü lakùaõamàha . annàjãrõàt pradrutàþ kùobhayantodoùàþ koùñhe dhàtusaüghàn malàü÷ca . nànàvarõaü naika÷aþ sàrayanti ÷ålopetaü ùaùñhamenaü vadanti .. annaü bhuktaü tadajãõaü ceti karmadhàraye annàjãrõaü tasmàt pradrutà upadrutàþ . kùobhayantaþ càlayantaþ . naika÷a ityatra nàkàditvànnàkùaraviparyayaþ . nanvàmena doùà dåùyante gurvàdibhakùaõàdibhiriva te càtãsàramutpàdayanti . natvàmamevàtãsàramutpàdayati . tenàmàtãsàro'pi doùaja eva kimarthamayaü pçthagucyate . ucyate . àmàtãsàrasya cikitsàvi÷eùàrthaü sampràptipårbako lakùaõavi÷eùaþ pçthaguktaþ . kaþ sa cikitsàvi÷eùastamàha . atisàreùu sarveùveva saügràhakamauùadhamuktamàmàtãsàre tu gràhakaü biruddhaü . yata uktaü .
     %<nàme saügràhakaü vidyàdatãsàre kadàcana .
     saügçhãto balàdàmo vikàràn kurute bahån ..>% iti . balàdbheùajabalàt . vikàràn grahaõyàdhmàna÷ålagulma÷othodarajvaràdãn .. * .. tasya cikitsà .
     %<vatsakàtiviùà ÷uõñhã vilvahiïguyavàmbudàþ .
     citrakeõa yutà eùàü kvàtha àmàtisàranut ..>% àmàtisàrasya cikitsà pårbamuktaiva .. * ..
     %<÷othaghnãndrayavàþ pàñhà vióaïgàtiviùà ghanàþ .
     kvathitàþ soùaõàþ pãtàþ ÷othàtisàranà÷anàþ ..>% ÷othaghnã punarnavà . uùaõaü maricaü . sa÷othàtosàre .. * ..
     %<àmràsthimadhyamàlåraphalakvàthaþ samàkùikaþ .
     ÷arkaràsahito hanyàt chardyatãsàramulvaõaü ..>% màlåraphalaü vilvaphalaü .
     %<kaùàyo bhçùñamudgasya salàjamadhu÷arkaraþ .
     nihanyàcchardyatãsàraü tçùõàdàhaü jvaraü bhramaü ..>% chardyatãsàre .. * ..
     %<dadhnà sasàreõa samàkùikeõa bhu¤jãta niþsàrakapãóitastu .
     sutaptakupyakvathitena càpi kùãreõa ÷ãtena madhuplutena ..>% niþsàrakaþ nióhàhã iti loke . sutaptakupyakvathitena . sutaptasuvarõarajatetaralohanirvàpaõakvathitena . bhu¤jãta pathyamiti ÷eùaþ .. niþsàrake .. * ..
     %<dãptàgnirniùpurãùo yaþ sàryate phenilaü ÷akçt .
     sa pibet phàõitaü ÷uõñhãü daghi tailaü payo ghçtaü ..
     balà vi÷và÷ñataü kùãraü guóatailànuyojitaü .
     dãptàgniü pàyayet pràtaþ sukhadaü varcasakùaye ..>% purãùakùaye .. * ..
     %<tulàü saükuñya vilvasya pacet pàdàva÷eùitaü .
     sakùãraü sàdhayettailaü ÷lakùõapiùñairimaiþ samaiþ ..
     vilvaü sadhàtakãkuùñhaü ÷uõñhã ràsnà punarnavà .
     devadàru vacà mustaü lodhramocarasànvitaü ..
     ebhirmçdvagninà pakvaü grahaõyar÷o'tisàranut .
     vilvatailamiti khyàtamatriputtreõa bhàùitaü ..
     grahaõyar÷o'dhikàre ye snehàþ samupadar÷itàþ .
     prayojyàste'tisàre'pi trayàõàü tulyahetutà ..>% trayàõàü grahaõyar÷o'tisàràõàü . vilvatailaü .. * .. athàtisàrabhedasya pravàhikàvyàdheþ saüpràptipårbakalakùaõamàha .
     %<vàyuþ pravçddho nicitaü balàsaü nudatyadhastàdahità÷anasya .
     pravàhato'lpaü bahu÷o malàktaü pravàhikàü tàü pravadanti tajj¤àþ ..>% asyàyamarthaþ . ahità÷anasya ati÷ayena vàtalabhakùyabhojinaþ . pravçddho vàyuþ pravàhataþ kaõñhahçdgalena sa÷abdaü vàyumapànamàrgeõa tyajataþ . nicitaü sa¤citaü . balàsaü kaphaü . malàktaü purãùayuktaü alpaü . bahu÷aþ vàraüvàraü . adhastàt gudamàrgeõa . nudati prerayati . tajj¤àþ puràõà vaidyàþ . tàü pravàhikàü . pravadanti kathayanti .. * .. tasyà vàtajàdibhedena råpamàha .
     %<pravàhikà vàtakçtà sa÷ålà pittàt sadàhà sakaphà kaphàcca .
     sa÷oõità ÷oõitasambhavàcca tàþ sneharåkùaprabhavà matàstu ..>% tatra råkùaprabhavà vàtajà . snehaprabhavà kaphajà . tu ÷abdàttãkùõoùõaprabhavà pittajà raktajà ca . tàsàmatãsàravadàdi÷ecca liïgaü kramaü càmavipakvatà¤ca . kramaü cikitsàü .. * .. tasyà÷cikitsàmàha .
     %<vilvape÷ã guóaü lodhraü tailaü maricasaüyutaü .
     lãóhvà pravàhikàkràntaþ satvaraü sukhamàpnuyàt ..>% vittvàdiravalehaþ .. * ..
     %<dhàtakãvadarãpatrakapittharasamàkùikaü .
     salodhramekato dadhnà pibennirvàhikàrditaþ ..>% ekataþ pratyekaü dadhnà pibedityarthaþ . nirvàhikà pravàhikà . dhàtakyàdiþ .. * .. atha asàdhyàtisàriõolakùaõamàha .
     %<pakvajàmbavasaükà÷aü yakçtkhaõóanibhaü tanuü .
     ghçtatailavasàmajjavesavàrapayodadhi .
     màüsadhàvanatoyàbhaü kçùõaü nãlàruõaprabhaü ..
     kuõapaü sakçdàlokya nàtisàramupakramet .
     tçùõàdàhàruci÷vàsahikvàpàr÷vàsthi÷ålinaü ..>% saümårchàratisaümohayuktaü pakvavalãgudaü . pralàpayukta¤ca bhiùak varjayedatisàriõaü .. saümårchà sakalendriyamanasàü svasvaviùayagrahaõà÷aktiheturavasthàvi÷eùaþ . saümohaþ vikçtamatitvaü . asaüvçtagudaü kùãõaü ÷ålàdhmànairupadrutaü . gude pakve gatoùmàõamatãsàriõamutsçjet .. asaüvçtagudaü gudasaüvaraõàkùamaü . gude pakve gatoùmàõaü gudapàkàrambhake pitte vidyamàne'pi ÷ãtagàtraü naùñàgniü và .
     %<÷vàsa÷ålapipàsàrtaü kùãõaü jvaranipãóitaü .
     vi÷eùeõa naraü vçddhamatãsàro vinà÷ayet ..
     ÷othaü ÷ålaü jvaraü tçùõàü ÷vàsaü kàsamarocakaü .
     chardimurchà¤ca hikvà¤ca dçùñvàtisàriõaü tyajet ..
     hastapàdàïgulãsandhiprapàko måtranigrahaþ .
     purãùasyoùõatàtãva maraõàyàtisàriõàü ..
     atãsàrã ràjarogã grahaõãrogavànapi .
     màüsàgnibalahãno yo durlabhaü tasya jãvanaü ..
     bàle vçddhe tvasàdhyo'yaü liïgairetairupadrutaþ .
     api yånàmasàdhyaþ syàdatiduùñeùu dhàtuùu ..>% etairliïgaiþ parvoktaiþ pakvajàmbavasaükà÷atvàdibhiþ .. * .. athàtisàrayuktasya lakùaõaü .
     %<yasyoccàraü vinà måtraü samyagvàya÷ca gacchati .
     dãptàgnerlaghu koùñhasya sthitastasyodaràmayaþ ..>% uccàraü purãùaü vinà sthitaþ nivçtta udaràmayo'tràtisàraþ .. * .. athàtãsàriõo varjanãyànyàha .
     %<snànàvagàhanàbhyaïgagurusnigdhàdibhojanaü .
     vyàyàmamagnisantàpamatãsàrã vivarjayet ..>% snànamuddhçtajalena . avagàhanaü nadyàdau . ityatãsàràdhikàraþ . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<atisàrakã>#, [n] tri, (atisàra + svàrthe kan tato matvarthe in) sàtisàraþ . atisàrarogayuktaþ . udaràmayã . ityamaraþ ..

#<atisàmyà>#, strã, (sàmyaü samatàmatikràntà atyàdãti samàsaþ atulyasthalayuktà iti yàvat .) latàyaùñimadhu . iti ràjanirghaõñaþ .. asyà guõàþ klãtanaka÷abde draùñavyàþ .. (yaùñimadhu iti bhàùàþ .)

#<atisphiraþ>#, tri, (sphàyã opyàyà bçddhau ati + sphàya + sphàyita¤civa¤ci÷akãtyàdisåtreõa rak pçùodaràditvàt àyabhàgasya i ativçddhaþ) atisphårti÷àlã . tatparyàyaþ . spheùñhaþ 2 . iti jañàdharaþ ..

#<atihasitaü>#, klã, (ati÷ayena hasitaü hàsyaü has + bhàve ktaþ .) ati÷ayahàsyaü . iti jañàdharaþ .. (jyeùñhànàü smitahasite madhyànàü vihasitàvahasite ca . nãcànàmapahasitaü tathàtihasita¤ca ùaóbhedàþ .. %<madhurasvaraü vihasitaü sàüsa÷iraþkampanamavahasitaü . apahasitaü sàsràkùaü vikùiptàïgaü bhavatyatihasitaü>% .. iti sàhityadarpaõe ..)

#<atihàsaþ>#, puü, (ati÷ayena hàsaþ hàsyam ati + has + bhàve gha¤ .) sa÷abdahàsaþ . tatparyàyaþ . anusyåtaþ 2 . iti hemacandraþ ..

#<atãtaü>#, tri, (ati + iõ + ktaþ) bhåtakàlaþ . tatra tisro ghã ñã ñhã vibhaktayo bhavanti . yathà bhavadbhåtabhavye tri÷aþ kyàdyàþ . kyàdyàþ ktayastisrastistraþ kramàdvartamànàtãtabhaviùyatsu kàleùu syuþ . iti mugdhabodhavyàkaraõaü .. tasya lakùaõàdi yathà . vartamànadhvaüsapratiyogitvamatãtatvaü . laïluïoratãtatvaü . liñkvasorvaktuþ parokùatvaü atãtatva¤ca . luïo'tãtatvaü kriyàtikrama÷ca . kuta÷cidvaiguõyàt kriyàniùpattiþ kriyàtikramaþ . ktaktavatvoratãtatvaü . iti sàrama¤jarã ..

#<atãtaþ>#, tri, (ati iõ kartariktaþ .) gataþ . bhåtaþ . atikràntaþ . yathà --
     %<na nasyaü nyånasaptàbde nàtãtà÷ãtivatsare .>% iti vaidyakaparibhàùà .. saïgãta÷àstramate mànaprabhedaþ ..

#<atãndriyaü>#, tri, (indriyamatikràntam atyàdãti samàsaþ .) apratyakùaü . pratyakùàviùayaü . indriyàgocaraü . indriyàgràhyaü . ityamaraþ ..
     (%<yo'sàvatãyandrayagràhyaþsåkùmo'vyaktaþ sanàtanaþ .>% iti manuþ . %<atãndriyeùvapyupapannadar÷ano babhåva bhàveùu dilãpanandanaþ>% .. iti raüghuvaü÷e ..)

#<atãva>#, vya, (atyeva iva avadhàraõe pràdisamàsaþ, avadhçtàti÷aye'tyantàti÷aye ca .) ati÷ayaþ . ityamaraþ ..
     (%<ahaü hi kàraõaü ÷rutvà vairasyàtãvamànada ..>% iti ràmàyaõe ..)

#<atãsàraþ>#, puü, atisàrarogaþ . iti vaidyakaü ..

#<atulaþ>#, puü, (nàsti tulà sàdç÷yaü yasya saþ .) tilavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà . tulanàrahite tri ..
     (%<ràkùasendraprabhàveõa ÷riyà càtulayà tathà ..>% iti ràmàyaõe ..)

#<atulyaü>#, tri, (na tulyaü sadç÷aü na¤samàsaþ .) nistulyaü . anupamaü . asàmyaü . asadç÷aü . yathà --
     %<atulyamahasà sàkaü mama ràmeõa vigrahaþ .>% iti bhaññiþ ..

#<atuùñikaraü>#, tri, (tuùñiü santoùaü karoti tuùñi + kç + kartari ñac upapadasamàsaþ striyàü ïãp atuùñikarã .) santoùàjanakaü . yathà manuþ --
     %<anirda÷a¤ca pretànnaü atuùñikarameva ca ..>% ityàhnikatatvaü .

#<atçptiþ>#, strã, (tçp + bhàve ktin na tçptiþ santoùaþ na¤samàsaþ . bahuvrãhau tu tçptirahitaþ asantoùakaraþ .) tçptyabhàvaþ . aparituùñiþ . annàbhilàùaþ . yathà --
     %<uùmàtçptitamaþ prave÷adahanaü kañvamlatiktà rasà .
     varõaþ pàõóuvivarjitaþ kvathitatàkarmàõipittasyavai>% iti rakùitaþ .. atçpte tri ..

#<atejaþ>#, [s] klã, (na tejaþ tejovirodhitamaþ na¤samàsaþ .) chàyà iti ràjanirghaõñaþ .. tejorahite tri ..

#<atkaþ>#, puü, ÷arãràvayavaþ . aïgaü . ityuõàdikoùaþ ..

#<atkaþ>#, tri, (atati satatamanityatayà vikàraü gacchati at + kan atati satataü gacchati at + kan) pathikaþ . pànthaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<atñaïa>#, atikrame . badhe . iti kavikalpadrumaþ .. dantyavargàdyopadhaþ . ïa atiññiùate . iti durgàdàsaþ ..

#<attà>#, strã, (atati satataü snehaü saübadhnàti at + tak striyàü ñàp .) màtà . jyeùñhà bhaginã . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ .. attà màtàgrajasvasà . iti nànàrthakoùaþ .. pràkçtabhàùàyàü ÷va÷råþ . iti sàhityadarpaõañãkà ..

#<attiþ>#, strã, (atyate satataü karmaõi sambadhyate'nayà, at karaõe ktin màtà ca .) nàñyoktau jyeùñhà bhaginã . iti ÷abdaratnàvalã .

#<attikà>#, strã, (atti + svàrthe kan) antikà . nàñyoktau jyeùñhà bhaginã . iti bharataþ dviråpakoùa÷ca .

#<atnuþ>#, puü, (atati satataü gacchati at + kartari na vàyuþ satatagantà pathikaþ .) såryaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<atyaþ>#, puü, (atati ÷ãghraü gacchati at + kartari yat, kvacidapavàdaviùaye'pyutsargo'pyabhinivi÷ate iti nyàyàt anyathà halantàt õyati àtya iti syàt drutagàmã a÷vaþ .) a÷vaþ . vaidika÷abdo'yaü ..

#<atyantaü>#, klã, (antaü sãmàmatikràntam atyàdãti samàsaþ .) ati÷ayaþ . yathà . atyantaü kañhinau tathàpi hçdayànandàya vakùoruhau . iti naraharikaviþ ..

#<atyantakopanaþ>#, tri, (atyantaü kopanaþ krodha÷ãlaþ dvitãyàtat, kup + kartari yuc .) ati÷ayakrodhã . tatparyàyaþ . caõóaþ 2 . ityamaraþ ..

#<atyantagàmã>#, [n] tri, (atyantaü ÷ãghraü gacchati atyanta + gam + õini upapadasamàsaþ .) ati÷ayagamana÷ãlaþ . ati÷ãghragamanakartà . tatparyàyaþ . atyantikaþ 2 . iti hemacandraþ ..

@<[Page 1,031c]>@
#<atyantaþ># sukumàraþ, puü, (atyantaþ sukumàraþ karmadhàrayaþ .) kaïgunãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<atyantikaþ>#, puü, (atyantaü gacchati atyanta + ñhan ñhasyeka iti ñhasya ikaþ ati sàti÷ayamantikaü karmadhàrayaþ, atinikañam .) ati÷ayabhramaõakartà . atyantagàmã . iti hemacandraþ ..

#<atyantãnaþ>#, tri, (antasyàtyayaþ avyayãbhàvasamàsaþ . atyantaü gàmã dvitãyàtatpuruùaþ . lakùmoü paramparãõàü tvamatyantãnatvamunnaye iti bhaññiþ .) bhç÷aïgàmã . ati÷ayagamana÷ãlaþ . ityamaraþ ..

#<atyamlaü>#, klã, (atyantaþ amlorasaþ phalapatràdau yasya saþ .) vçkùàmlaü . iti ràjanirghaõñaþ .. teütula iti bhàùà ..

#<atyamlaparõã>#, strã, (atyamlaü parõaü patraü yasyàþ sà jàtitvàt ïãp .) latàvi÷eùaþ . tatparyàyaþ . tãkùõà 2 kaõóurà 3 valli÷åraõaþ 4 karavaóavallã 5 vayasthà 6 araõyavàsinã 7 . asya guõàþ . tãkùõàmlatvaü . plãha÷ålavinà÷itvaü . vàtahàritvaü . agnirucikàritvaü . gulma÷leùmarogàpahàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<atyamlà>#, strã, (atyantaþ amlaraso yasyàþ sà striyàü ñàp) vanavãjapåraþ . madhuralevu . madhuñàvà iti khyàtà . iti ratnamàlà ..

#<atyayaþ>#, puü, (ati + iõ + bhàve ac .) mçtyuþ . atikramaþ . daõóaþ . doùaþ . kçcchraü . ityamaraþ .. (jãvitàtyayamàpanno yo'nnamatti yatastataþ . àkà÷amiva païkena na sa pàpena lipyate .. iti manuþ ..)

#<atyarthaü>#, klã, (arthamatikràntaü atyàdãti samàsaþ .) ati÷ayaþ . tadvi÷iùñe vàcyaliïgaü . ityamaraþ .. .
     (%<lakùmaõo ràmamatyarthamuvàca hitakàmyayà .>% iti ràmàyaõe ..)

#<atyalpaü>#, tri, (atyantamalpaü manàk .) yatki¤cit . atisåkùmaü . tatparyàyaþ . alpiùñhaü 2 alpãyaþ 3 kaõãyaþ 4 aõãyaþ 5 . ityamaraþ ..

#<atyàkàraþ>#, puü, (ati àdhikyena àkàraþ tiraskàraþ . à + kç + bhàve gha¤ .) ati÷ayitaþ . àkàro dehaþ karmadhà . vçhaddehaþ . ati÷ayitaþ àkàro yasya saþ tadvi÷iùñaþ .) nyakkàraþ . tiraskàraþ . iti hemacandraþ ..

#<atyàcàraü>#, klã, (àcàramatikràntaü atyàdãti samàsaþ .) viruddhàcaraõaü . àcàramatikramya ityavyayãbhàvasamàsaniùpannaü ..

#<atyàcàraþ>#, puü, (ati anucita àcàraþ karmadhà .) anucitàcàraþ . asaïgatàcaraõaü . àcàrollaïghanaü . anyàyaþ .. (ati anucitaþ àcàra àcaraõaü yasya saþ anyàyàcaraõakàrã .)

#<atyàjyaü>#, tri, (tyaktuü na ÷akyaü ati tyaj + ÷akyàrtheõyat, kutvàbhàvaþ .) tyàgànahaü . atyaktavyaü . atyajanãyaü . yathà, yattu patitastrãgamanasya laghutvaü pràya÷cittavivekakçdbhiruktaü tadatyàjyàparaü . iti pràya÷cittatattvaü ..

@<[Page 1,032a]>@
#<atyàlaþ>#, puü, (ati atyà÷ayena à caturdikùu alati bhåùati ati + à + ala + kartari ac . làlacità itibhàùà) raktvacitrakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<atyà÷à>#, strã, (ati÷ayena à÷à) ati÷ayà÷à . atyantaspçhà . asambhàvanãyavà¤chà, . yathà -- %<atyà÷àbhirupàgatàdhvagagaõàn dhanvàvanau tàpitànnoyattarpayituü kùamo'smi mama tadduþkhermano dåyate>% . ityudbhañaþ ..

#<atyàhàrã># [n] tri, atipårbàïpårbahçdhàtoþ kartari õin pratyayaniùpannaþ . ati÷ayàhàrakartà . bahvà÷ã . aparimitabhojã ..

#<atyàhitaü>#, klã, (atyantamàdhãyate tannivàraõàya cittaü nidhãyate 'tra ati à + dhà + kto'dhikaraõe dravyagatipratyavasànàrthebhya÷ca iti såtreõa kta aghikaraõe) mahàbhãtiþ . ati÷ayabhayaü . jãvànapekùi karma . jãvanà÷àrahitasàhasakarma . ityamaraþ .. (atyàhitaü kimapi ràkùasakarma kuryàt . iti ràmàyaõaü .)

#<atyuktiþ>#, strã, (ati÷ayena uktiþ kathanam ati + vac + bhàve ktin) àropitakathanaü . ati÷ayoktiþ . asambhavoktiþ . alaïkàravi÷eùaþ . yathà .
     %<atyuktiradbhutàtathya÷auryodàryàdivarõanaü .
     tvayi dàtari ràjendra yàcakàþ kalpa÷àkhinaþ ..>% iti candràlokaþ ..

#<atyuhaþ>#, puü, (ati÷ayena åhate ravajanitakçùõavarõakaõñhaü yathà tathà ÷abdàyate yaþ ati + åha + kartari ac . ati÷ayitaþ åhastarkaþ pràdãti samàsaþ, atitarkaþ) kàlakaõñhaþ . dàtyåhapakùã . iti medinã .. ati÷ayavitarkaþ .. (atyåhà nãlikàyàü strã kalakaõñhakhage pumàn .. itimedinã ..)

#<atyuhà>#, strã, (ati÷ayitaþ åhaþ puùpotkarùeõa tarko yasyàþ sà striyàü ñàp) nãlikà . ÷ephàlikà . iti medinã ..

#<atra>#, vya, etad + saptamyarthe tral etad÷abdasya a÷àde÷aþ) etasmin . ekhàne iti bhàùà . etacchabdasya saptapyàstràde÷e råpo'yaü .. (api sannihito'tra kulapatiþ .. iti ÷àkuntale ..)

#<atrabhavàn>#, [t], tri, (etad + anyebhyo'pãti prathamàrthe tral atra ayuü bhava n va rmadhàrayaþ .) påjyaþ . ÷làghyaþ . mànyaþ . nàñake'sya pracuraprayogaþ . iti hemacandraþ .. (nånamatrabhavataþ ÷aràkçtiü sarvathàyamanuyàti sàyakaþ .. iti bhàraviþ ..)

#<atriþ>#, puü, (atti sma ekagaõóåùeõaiva sarvameva gaïgàjalaü pãtavàn ad + kartari tçn dasya taþ .
     %<marãciratryaïgirasau pulastyaþ pulahaþ kratuþ .
     brahmaõoþ mànasàþ puttràþ va÷iùñha÷ceti sapta te ..>% iti) saptarùimadhye çùivi÷eùaþ . sa ca brahmaõa÷cakùuùo jàtaþ . tasya bhàryà kardamamunikanyà anasåyà . puttraþ dattaþ 1 durvàsàþ 2 candra÷ca 3 . iti ÷rãbhàgavataü .. (yathà manuþ --
     %<marãcimatryaïgirasau pulastyaü pulahaü kratuü .
     pracetasaü va÷iùña¤ca bhçguü nàradameva ca ..>%)

#<atrijàtaþ>#, puü, (atrerjàta utpannaþ pa¤camãtatpuruùaþ .) candraþ . dvijanmà . yathà --
     %<atrijàtasya yà mårtiþ ÷a÷inaþ sajjanasya ca .
     kva sà caivàtrijàtasya tamaso durjanasya ca ..>% iti trivikramabhaññaþ ..

#<atridçgjaþ>#, puü, (atreþ dçk cakùuþ ùaùñhãtatpuruùaþ tasyà jàtaþ atri dçk + jan + óa upapadasamàsaþ .) candraþ . iti hematrandraþ ..

#<atrinetrajaþ>#, (puü,) candraþ . iti jañàdharaþ ..

#<atrinetraprasåtaþ>#, puü, (atinetràt prasåtaþ pa¤camãtatpuruùaþ) candraþ . iti halàyudhaþ ..

#<atrinetrabhåþ>#, puü, (atrinetràt bhavati yaþ atrinetra + bhå + kartari kvip) candraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<atribhàradvàjikà>#, strã, atri÷ca bharadvàja÷ca dvandvaþ tayãþ strãpuüsayormaithunàt jàtà atri bharadvàja + %<dvandvàdvun vairamaithanayoriti>% vun tasya akaþ striyàü ñàp) atribhàradvàjã vivàhaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<atha>#, vya, (artha + óa pçùodaràditvàt rasya lãpaþ .) maïgalaü . anantaraü . àrambhaþ . pra÷naþ . kàrtsnyaü . ityamaraþ .. adhikàraþ . saü÷ayaþ . vikalpaþ . samuccayaþ . iti medinã .. (atha tasya vivàhakautakaü lalitaü bibhrata eva pàrthivaþ .. iti raghuvaü÷e ..)

#<athakiü># (arthaü pårboktaü vàkyaü kavate svãkaroti artha + ku + óim pçùodaràditvàt vasya lopaþ . artho 'bhidheyaraivastuprayojananivçttiùu ityamaraþ .) vya, svãkàraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<atharva># [n] klã, (atha lokamaïgalàya arbyate praståyate yat atha + arba + karmaõi anip ÷akàndhvàditvàt pararåpaü . maïgalànantaràrambhapra÷nakàryeùvatho atha ityamaraþ) vedavi÷eùaþ . iti medinã .. tattu caturthavedaþ nava÷àkhàyuktaþ . asya vivaraõaü veda÷abde draùñavyaü ..

#<atharvaõaþ>#, puü, (atharba vidyate'sya na pratyayaþ .) ÷ivaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<atharvaõiþ>#, puü, (atharvavedaü nayati j¤ànaviùayaü pràpayati atharvan + nã + kartari kvip . pçùodaràditvàt hrasvaþ) atharbavedaj¤abràhmaõaþ . purohitaþ . iti medinã ..

#<atharvà># [n] puü, (atha lokamaïgalàya arbati vedavi÷eùaü prastauti atha + arba + anip ÷akandhvàditvàt pararåpaü) bràhmaõaþ . iti medinã .. (kçtapadapaüktiratharvaõeva vedaþ .. iti bhàraviþ) ..

#<atho>#, vya, (artha + óo pçùãdaràditvàt ralopaþ) maïgalaü . ànantaryaü . samuccayaþ . pra÷naþ . àrambhaþ . kàrtsnyaü . adhikàraþ . saü÷ayaþ . vikalpaþ . iti medinã ..
     (%<striyo ratnànyatho vidyà dharmaþ ÷aucaü subhàùitaü .
     vividhàni ca ÷ilpàni samàdeyàni sarvataþ ..>% iti manuþ ..)

@<[Page 1,032c]>@
#<ada># i bandhe . (bhvàdi parasmaipadã señ idit) iti kavikalpadrumaþ .. i andyate . iti durgàdàsaþ ..

#<ada># la au bhakùaõe (aniñ parasmepadã adàdi .) iti kavikalpadrumaþ .. la atti . au attà . gaõakçtamanityamiti nyàyàt ÷apaþsthitau adatãtyapãti vararuciþ . iti durgàdàsaþ ..

#<adaþ># [s] tri, (na dasyate aïgu idantayà aïgalirutkùipyate yatra na + das + bàhulyàt kvip triliïgatva¤ca .) etat . purovarti . ei iti bhàùà . paraü . parokùabhåtaü . iti medinã . sei iti bhàùà .

#<adattaü>#, tri, (na dattam utsçùñaü na¤samàsaþ na¤atra aprà÷astye yathà kàrikàyàü .
     %<tat sàdç÷yamabhàva÷ca tadanyatvaü tadalpatà .
     aprà÷astyaü virodha÷ca na¤rthàþ ùañ prakãrtritàþ ..>% iti .) anyàyena dattaü . yathà . yat punaranyàyena dattaü tadadattaü . ùoóa÷aprakàramapi pratyàhartavyameva ityarthàduktaü bhavati . nàradena ca . dattaü saptavidhaü proktamadattaü ùoóa÷àtmakamiti pratipàdya dattàdattayoþ svaråpaü vivçtaü . adattantu bhayakrodha÷okavegaråjànvitaiþ . tathotkocaparãhàsavyatyàsacchalayogataþ .. bàlamåóhàsvatantràrtamattonmattàpavarjitaü . kartà mamedaü karmeti pratilàbhecchayà ca yat .. apàtre pàtramityukte kàrya và dharmasaühite . yaddattaü syàdavij¤ànàdadattamiti tat smçtamiti .. ayamarthaþ . bhayena vandigràhàdibhyo dattaü . krodhena puttràdivairaniryàtanàyànyasmai dattaü . puttraviyogàdinimitta÷okàviùñena dattaü . utkocena kàryapratibandhaniràsàrthamadhikçtebhyo dattaü . parihàsenopahàsena dattaü . ekaþ svadravyamanyasbhai dadàtyanyo'pi tasmai dadàtãti dànavyatyàsaþ . chalayogataþ ÷atadànamabhisandhàya sahasramiti paribhàùya dadàti . bàlenàpràptaùoóa÷avarùeõa . måóhena lokavedànabhij¤ena . asvatantreõa puttradàsàdinà . àrtena rogàbhibhåtena mattena madanãyapramattena . unmattena vàtikàdyunmàdagrastena . apavarjitaü dattaü . tathàyaü madãyamidaü karma kariùyatãti pratilàbhecchayà dattaü . acaturvedàya caturvedo'hamityuktavate dattaü . yaj¤aü kariùyàmãti dhanaü labadhvà dyåtàdau viniyu¤jànàya dattamityevaü ùoóa÷aprakàramapi dattamadattamityucyate . pratyàharaõãyatvàt . àrtadattasyàdattatvaü dharmakàrya vyatiriktaviùayaü . susthenàrtena bà dattaü ÷ràvitaü dharmakàraõàt . adattvà tu mçte dàpyastatsuto nàtra saü÷ayaþ .. iti kàtyàyanasmaraõàt . yaþ punaþ ùoóa÷aprakàramapyadattaü gçhõàti ya÷càdeyaü prayacchati . tayordaõóo nàradenoktaþ .
     %<gçhõàtyadattaü yo lobhàt ya÷càdeyaü prayacchati .
     adeyadàyako daõóyastathà dattapratãcchakaþ ..>% iti mitàkùarà .. kanyakànàü tvadattànàü . iti kàtyàyanaþ ..
     %<nahyadattàü mahãü pitrà bharataþ ÷àstu micchati>% iti ràmàyaõaü .)

#<adattà>#, strã, (na dattà notsçùñà na¤samàsaþ, na¤atra niùedhàrthaþ .) avivàhità . iti smçtiþ .

#<adanaü>#, klã, (ad bhojane bhàve lyuñ .) bhakùaõaü . bhojanaü . iti hemacandraþ ..
     (%<indhanàrthama÷uùkàõàü drumàõàmavapàtanaü .
     àtmàrtha¤ca kriyàrambho ninditànnàdanaü tathà ..>% iti manuþ .)

#<adabhraþ>#, tri, (danbha + rak . dabhramalpaü nadabhraü na¤samàsaþ .) pracuraþ . bahuþ . ityamaraþ .. (adabhradarbhàmavi÷ayya sa sthalãü jahàsi nidràma÷ivaiþ ÷ivàrutaiþ .. iti kiràtàrjunãyaü ..)

#<adar÷anaü>#, klã, (dç÷ dar÷ane, bhàve lyuñ, na¤samàsaþ .) dar÷anàbhàvaþ . (adar÷ana¤ca te vãra bhåyo màü tàpayiùyati .. iti ràmàyaõaü .) asàkùàt . dçùñyagocaraü . tatparyàyaþ . vinà÷aþ 2 . ityamaraþ . (vyàkaraõamate lopaþ yathà çgvedapràti÷àkhye -- %<vivçttiùu pratyayàderadar÷anam>% . iti .)

#<adalaþ>#, puü, (na dalyate bhidyate yat, na dal + gha¤arthe kan .) hijjalavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. dalarahite tri ..

#<adalà>#, strã, (nàsti dalaü patraü yasyàþ sà .) ghçtakumàrã . iti ÷abdacandrikà ..

#<adàtà>#, tri, (na dàtà na¤samàsaþ . dà + tçc .) kçpaõaþ . dàna÷aktirahitaþ . yathà --
     %<adàtà puruùastyàgã svadhanaü tyajya gacchati .>% iti pràcãnàþ ..
     (%<kàle'dàtà pità vàcyo vàcya÷cànupayan patiþ .
     mçte bhartari putrastu vàcyomàturarakùità ..>% iti manuþ ..)

#<adàntaþ>#, tri, (na dàntaþ najsamàsaþ .) tapaþkle÷àsahiùõuþ . akçtavàhyendriyanigrahaþ . iti puràõaü ..

#<aditiþ>#, strã, (ditibhinnà aditiþ . na¤o dà¤o óitiriti ÷àkañàyanokteróitipratyayànto và . adanàdaditiþ và .) dakùaprajàpatikanyà . sà ka÷yapapatnã . debamàtà ca . iti trikàõóa÷eùaþ .. bhåmiþ . akhaõóaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<aditinandanaþ>#, puü, (aditernandanaþ puttraþ, ùaùñhãtatpuruùaþ .) devatà . ityamaraþ ..

#<adçk>#, [÷] tri, (nàsti dçk cakùuryasya saþ .) dçùñirahitaþ . andhaþ . ityamaraþ ..

#<adç÷yaü>#, tri, (dç÷ + karmaõi kyap na dç÷yaü, na¤samàsaþ .) adar÷anãyaü . adraùñavyaü . yathà -- %<kanyàdreratikomalà tribhuvanavyàptàpyadç÷yàjanaiþ .>% ityudbhañaþ ..

#<adçùñaü>#, klã, (na dçùñaü na¤samàsaþ .) agnijalàdidvàrà jàtaü bhayaü . ityamaraþ .. janmàntarãyasaüskàraþ . bhàgyaü . yathà . adçùñamapyarthamadçùñavaibhavàt karoti suptirjanadar÷anàtithiü .. iti ÷rãharùaþ .. tattu àtmano'tãndriyaguõaþ . idaü vàsanàjanyaü . tattvaj¤ànanà÷yaü . bhoganà÷ya¤ca . dharmàdharmabhedena tat dvividhaü . dharmastu svargàdikàraõaü . gaïgàsnànayàgàdijanyaþ . karmanà÷àjalàdispar÷anà÷ya÷ca . adharmastu narakàdikàraõaü . pràya÷cittàdinà÷ya÷ca . iti bhàùàparicchedaþ ..

#<adçùñaþ>#, tri, (na dçùñaþ .) akçtadar÷anaþ . avãkùitaþ .
     %<adçùñe dar÷anotkaõñhà dçùñe vicchedabhãrutà .>% iti rasataraïgiõyàü bhànudattaþ ..

#<adçùñavàn>#, [t] tri, (adçùñaü bhàgyaü vidyate'sya, adçùñaü matup .) bhàgyavàn . kapàliyà iti bhàùà . (striyàü ïãp adçùñavatã) .

#<adçùñiþ>#, strã, (na dçùñiþ na¤samàsaþ .) pratikålà dçùñiþ . kutsità dçùñiþ . saroùavakradçùñiþ . kuñilacakùuþ . asaumyàkùi . vakradçùñiyuktacakùuþ . ityamaraþ ..

#<adçùñikà>#, strã, (viruddhà dçùñiþ na¤samàsaþ . na¤atra virodhàrthe, svàrthe kan striyàü ñàp .) saroùavakradçùñiþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<adevamàtçkaþ>#, puü, (devo vçùñyambu màtà màtçtulyo yatra saþ, samàsàntaþ kaþ, tato na¤samàsaþ .) devamàtçkabhinnade÷aþ . nadãmàtçkade÷aþ . yathà . (vitanvati kùemamadevamàtçkàþ .. iti bhàraviþ ..)

#<adgaþ>#, puü, (adyate bhujyate yat, ad karmaõi gan .) ghçtaü . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<adñaïa># ïa atikrame badhe . iti kavikalpadrumaþ .. dantyavargatçtãyopadhaþ . (aññituü atikramitumicchati -- adñ + san + lañ te .) ïa aññiñiùate . iti durgàdàsaþ ..

#<adóa>#, abhiyoge . iti kavikalpadrumaþ .. dantyavargatçtãyopadhaþ . (aóóituü abhiyoktumicchati adó + san + lañ tip .) aóóióiùati . kvipi saüyogàntalope ad . abhiyogaþ samàdhànaü . aóóati pakùaü viddhàn . abhi samantàt yogo'bhiyogaþ iti govindabhaññaþ .. iti durgàdàsaþ ..

#<addhà>#, vya, (ataü satataü gamanaü j¤ànaü và dadhàti at + dhà + kvip .) yathàrthaü . tatparyàyaþ . tattvaü 2 a¤jasà 3 . ityamaraþ .. (addhà ÷riyaü pàlitasaïgaràya pratyarpayiùyatyanaghàü sa sàdhuþ .. iti raghuþ .)

#<adbhutaü>#, klã, apårbaü . tatparyàyaþ . vismayaþ 2 à÷caryaü 3 citraü 4 . tadvi÷iùñe vàcyaliïgaü . ityamaraþ ..

#<adbhutaü>#, tri, (atatãti at + kvip àkasmikàrthamavyayaü tathà bhàti-bhà + óutac .) à÷caryaü . tatparyàyaþ . iïgaü 2 . iti jañàdharaþ .. * .. athàdbhutaü . adbhutasàgare àtharvaõàdbhutavacanaü . prakçtiviruddhamadbhutamàpadaþ pràk prabodhàya devàþ sçjantãti . tena àpajj¤ànàya bhåmyàdãnàü pårbaü svabhàvapracyavodevakartçko'dbhuta iti .. eva¤ca budhodayaparbagrahaõàdãnàü gaõitàgatatvena prakçtànàmapi yadutpàtatvaü tadbhàktaü . tatkàraõa¤ca gargasaühitàvàrhaspatyayoþ ..
     %<atilobhàdasatyàdvà nàstikyàdvàpyadharmataþ .
     naràpacàrànniyatamupasargaþ pravartate ..
     tato'pacàrànniyatamapavarjanti devatàþ .
     tàþ sçjantyadbhutàü stàüstu divyanàbhasabhåmijàn ..
     ta eva trividhà loke utpàtà devanirmitàþ .
     vicaranti vinà÷àya råpaiþ sambodhayanti ca ..>% tàü÷ca paraü na dar÷ayedityàha viùõuþ .. notpàtaü dar÷ayediti .. * .. tatra velànakùatramaõóalaniråpaõaü . yathà dãpikàyàü .. pràkdvitricaturbhàgeùu dyuni÷oradbhuteùu sarveùu . anilàgni÷akravaruõà maõóalapatayaþ ÷ubhà÷ubhai÷ca .. belàmaõóalaü .. * ..
     %<aryamnàdicatuùkacandraturagàdityeùu vàyurbhavet .
     devejyàjavi÷àkhayàmyayugale pitradvaye cànalaþ ..
     vi÷vàditrayadhàtçmaitrayugaleùvindro bhavenmaõóalaþ .
     sarpopàntyamçgàntyamålayugale÷àneùvapàmã÷varaþ ..
     pavanadahanau neùñau yogastayoratiduùkaraþ .
     surapavaruõau ÷astau yogastayorati÷obhanaþ ..
     savaruõamarunmi÷raþ ÷akrastathàgnisamàyutaþ .
     phalavirahitaþ sendro vàyustathàgniyuto'mbu paþ ..
     yanmaõóale'dbhutaü jàtaü ÷àntistaddevatà÷rayà .
     tathà ÷àntidvayaü kàryaü maõóaladvayajàdbhute .. * ..>% viùõudharmottare .
     %<graharkùavaikçtaü divyaü àntarãkùaü nibodha me .
     ulkàpàto di÷àü dàhaþ parive÷astathaiva ca ..
     gandharvanagara¤caiva vçùñi÷ca vikçtà tathà .
     evamàdãni loke'smin nàbhasàni vinirdi÷et ..
     carasthirabhavaü bhaumaü bhåkampamapi bhåmijaü .
     jalà÷ayànàü vaikçtyaü bhaumaü tadapi kãrtitaü ..
     bhauma¤càlpaphalaü j¤eyaü cireõa paripacyate .
     nàbhasaü madhyaphaladaü madhyakàlaphalapradaü ..
     divyaü tãvraphalaü j¤eyaü ÷ãghrakàri tathaiva ca .. * ..
     ÷ãtoùõatà viparyàsaçtånàü ripujaü bhayaü ..
     puùpe phale ca vikçte ràj¤o mçtyuü tathàdi÷et .
     akàlaprabhavà nàryaþ kàlàtãtàþ prajàstathà ..
     vikçtàþ prasavà÷caiva yugmaprasavanaü tathà .
     hãnàïgà adhikàïgà÷ca jàyante yadi và trayaþ ..
     pa÷avaþ pakùiõa÷caiva tathaiva ca sarãsçpàþ .
     vinà÷aü tasya dehasya kulasya ca vinirdi÷et .. * ..
     pradoùe kukkuñàràvo hemante càpi kokilàþ .
     arkodaye'rkàbhimukha÷vàràvo nçbhayaü di÷et ..
     ulåko vasate yatra nipatedvà tathà gçhe .
     j¤eyo gçhapatermçtyurdhananà÷astathaiva ca ..
     gçdhraþ kaïkaþ kapota÷ca ulåkaþ ÷yena eba ca .
     cilla÷ca carmacilla÷ca bhàsaþ pàõóara eva ca ..
     gçhe yasya patantyete gehaü tasya vipadyate .
     pakùànmàsàttathà varùànmçtyuþ syàdgçhamedhinaþ ..
     patnyàþ puttrasya và mçtyurdravya¤càpi vina÷yati .
     bràhmaõàya gçhaü dattvà dattvà tanmålyameva và ..
     gçhõãyàdyadi roceta ÷ànti¤cemàü prayojayet .
     màüsàsthãni samàdàya ÷ma÷ànàdgçdhravàyasàþ ..
     ÷và ÷ñagàlo'tha và madhye pu rasya pravi÷anti cet .
     vikiranti gçhàdau ca ÷ma÷ànaü sà mahã bhavet ..
     caureõa hanyate lokaþ paracakrasamàgamaþ .
     saügràma÷ca mahàghoro durbhikùaü marakaü tathà ..
     adbhutàni prasåyante tatra de÷asya vidravaþ .
     akàle phalapuùpàõi de÷avidravakàraõaü .. * ..>% matsyapuràõe .
     %<ativçùñiranàvçùñirdurbhikùàdibhayaü mataü .
     ançtau tu dinàdårdhvaü vçùñirj¤eyà bhayàya ca ..
     nirabhre vàtha ràtrau và ÷vetaü yàmyottareõa tu .
     indràyudhaü tato dçùñvà ulkàpàtaü tathaiva ca ..
     digdàhaparive÷au ca gandharvanagaraü tathà ..
     paracakrabhayaü vidyàt de÷opadravameva ca ..>% bhàso vanakukkuñaþ .. * .. kaüsanidhanasåcaneharivaü÷aþ --
     %<vakramaïgàraka÷cakre citràyàü ghoradar÷anaþ .
     calatyaparbaõi mahã girãõàü ÷ikharàõica .. * ..>% bàõotpàte sa eva .
     %<dakùiõàü di÷amàsthàya dhåmaketuþ sthito bhavet .
     vakramaïgàraka÷cakre kçttikàsu bhayaïkaraþ .. * ..>% kçtyacintàmaõau .
     %<tthaktà÷aucavivekatattvavasudhà lokàþ kùudhàpãóitàþ .
     viprà vedahatàstathà pracalità bahvà÷inoduþkhitàþ .
     kùauõã mandaphalà nçpà÷ca vikalàþsaügràmaghorà mahã pretàghàtadurantapãóitatarà devejyaràhvoryutau ..
     rakte ÷astrodyogo màüsàsthivasàdibhirmarakaþ .
     dhànyahiraõyatvakaphalakusumàdye varùite bhayaü vidyàt ..
     aïgàrapàü÷uvarùe vinà÷amupayàti tannagaraü .
     upalaü vinà jaladharairvikçtà và yadà pràõino vçùñyà ..
     chidraü vàpyativçùñiü ÷asyànàmãtisaüjananaü .. * ..>% budhakau÷ikasambàde .
     %<pallyàþ prapàte ca phalaü ÷arañasya prarohaõe .
     ÷ãrùe ràja÷riyo'vyàptirbhàle cai÷varyameva ca .
     karõayorbhåùaõàvàptirnetrayorbandhudar÷anaü ..
     nàsikàyà¤ca saugandhyaü vaktre miùñànnabhojanaü .
     kaõñhe caiva ÷riyo'vàptirbhujayorvibhavo bhavet ..
     dhanalàbho bàhumåle karayordhanavçddhayaþ .
     stanamåle ca saubhàgyaü hçdi saukhyavivardhanaü ..
     pçùñhe nityaü mahãlàbhaþ pàr÷vayorbandhudar÷anaü .
     kañidvaye vastralàbho guhye mçtyusamàgamaþ ..
     jaïghe càrthakùayo nityaü gude rogabhayaü bhavet .
     urvostu vàhanàvàptirjànujaïghe'rthasaükùayaþ ..
     vàmadakùiõayoþ pàdorbhramaõaü niyataü bhavet .
     pallyàþ prarohaõe caiva patane ÷arañasya ca ..
     vyatyàsàcca phala¤caiva tadvadevaü prajàyate .
     pallyàþ prarohaõaü ràtrau ÷arañasya prapàtanaü ..
     nidhanàrthàya bhavati vyàdhipoóàviparyaye .
     patanànantara¤caivàrohaõaü yadi jàyate ..
     patane phalamutkçùñaü rohaõe'nyat phalaü bhavet .
     àrohaõa¤cordhvaktre adhovaktre ca pàtanaü ..
     bhavediùñaphalaü tasya tatphalaü jàyate dhruvaü .
     spçùñamàtreõa yaþ madyaþ sacelaü jalamàvi÷et ..
     pa¤cagavyaprà÷ana¤ca kuryàdarkàvalokanaü .
     pallãråpaü suvarõasya raktavastreõa veùñayet ..
     påjayedgandhapuùpàdyaistadagre pårõakumbhake .
     pa¤cagavyaü pa¤caratnaü pa¤càmçtaü sapallavaü ..
     pa¤cavçkùakaùàya¤ca niþkùipyàvàhayet tataþ .
     påjayedgandhapuùpàdyairlokapàlàüstathà grahàn ..
     mçtyu¤jayena mantreõa samidbhiþ khàdiraiþ ÷ubhaiþ .
     tilairvyàhçtibhirhomamaùñottarasahasrakaü ..>% pallã gçhagodhikà . mçtyu¤jayamantrastryambakamantraþ . iti vidyàkaraþ .. * .. gargasaühitàvàrhaspatyayoþ .
     %<ye teùu ÷àntiü kurvanti na te yànti paràbhavaü .
     ye tu na pratikurvanti kriyayà ÷raddhayànvitàþ ..
     dàmbhikyàdvàvimohàdvà vina÷yantyevate'ciràt .. * ..>% atra nimittani÷cayavato'dhikàraþ . anyathà doùaþ . ityàha matsyapuràõaü -- bhinnamaõóalavelàyàü ye bhavaüntyadbhutàþ kvacit . tatra ÷àntidvayaü kàryaü nimitte sati nànyathà . nirnimittakçtà ÷àntirnimittamupapàdayet . etacca tattadvi÷eùavihita÷àntiviùayaü . anyathà velàmaõóalasandehe ÷àntirna syàt sàdhàraõa÷ànti÷ca nirviùayà syàt . ataevoktaü yogiyàj¤avalkyena -- yatra yatra ca saükãrõamàtmànaü manyate dvijaþ . tatra tatra tilairhomo gàyatryà samudàhçtaþ .. gàyatryà prayataþ ÷uddhaþ sarvapàpaiþ pramucyate . ÷àntikàma÷ca juhuyàt gàyatrãmakùataiþ ÷uciþ .. hantukàma÷ca nçpaterghçtena juhuyàt ÷uciþ . sàvitryà÷àntihomàü÷ca kuryàt parbasu nitya÷aþ .. praõavabyàhçtibhyà¤ca svàhàntà homakarmaõi . pratilomà prayoktabyà phañkàràntàbhicàrake .. * .. vi÷vàmitreõàpi nimittasandehe kçcchràdãnyuktàni . yathà -- kçcchracàndràyaõàdãni ÷uddhyabhyudayakàraõaü . prakà÷e ca rahasye ca saü÷aye'nuktake'sphuñe .. * .. màrkaõóeyapuràõaü .
     %<digde÷ajanasàmànyaü nçpasàmànyamàtmani .
     nakùatragrahasàmànyaü naro bhuïkte ÷ubhà÷ubhaü ..
     parasparàbhivàda÷ca grahadoùeùu jàyate ..>% tathà --
     %<tasmàcchàntiparaþ pràj¤o lokavàdaratastathà ..
     lokavàdàü÷ca ÷àntã÷ca grahapãóàsu kàrayet .
     bhådohànupavàsàü÷ca ÷astaü caityàbhivandanaü ..
     kuryàt homaü tathà dànaü ÷ràddhaü krodhavivarjanaü .
     adrohaü sarvabhåteùu maitrãü kuryàcca paõóitaþ ..
     varjayeduùatãü vàcamativàdàüstathaiva ca .
     grahapåjà¤ca kurvãta sarvapãóàsu mànavaþ ..
     evaü ÷àmyantya÷eùàõi ghoràõi dvijasattama .
     prayatànàü manuùyàõàü graharkùotthànyaneka÷aþ .. * ..>% lokavàdà÷ca tatraivoktàþ . yathà --
     %<àkà÷àddevatànà¤ca devyàdãnà¤ca sauhçdàt .
     pçthivyàü pratiloke ca lokavàdà iti smçtàþ ..>% te ca sarvabhåtaóàkinyàdyabhibhava÷àntyarthaü laukikauùadhamantràdayaþ viùaharãmaïgalacaõóikàgãtàdayaþ caityavçkùàdau kùetrapàladevatàpåjà ca . tathàcàpastambaþ . strãbhyo'varavarõebhyo dharma÷eùàn pratãyàdityeka iti . dharma÷eùàn ÷rutismçtisadàcàreùvaprasiddhàniti nàràyaõopàdhyàyàþ . bhådoha÷ca pàtraü vinà bhåmau gostanaü niùpoóya dugdhotsargaþ . caityaþ påjyatvena khyàto gràmasya vçkùaþ . tathà ca bàõotpàte harivaü÷aþ --
     %<aneka÷àkha÷caitya÷ca nipapàta mahãtale .
     arcitaþ sarvakanyàbhirdànavànàü mahàtmanàü ..>% uùatãmakalyàõãü . ativàda÷ca påjyamatikramya bhàùaõaü .. * .. matsyapuràõaü --
     %<kàkasyaikarava÷ràvaþ prabhàte duþkhadàyakaþ .
     kàko maithunakàsaktaþ ÷veto và yadi dç÷yate ..
     ulåko vasate yatra nipatedvà tathà gçhe .
     j¤eyo gçhapatermçtyurdhananà÷astathaiva ca .. * ..>% varàhasaühitàyàü -- krãóànurakto ratimàüsalubdho bhãto rujàrtaþ patito vihaïgaþ . nàsau gçhasthasya vinà÷aheturdoùaþ samutpadyata àhuràryàþ .. * .. adbhuta÷àntimàha màtsye --
     %<gçhe pakùivikàreùu kuryàccàmaratarpaõaü .
     devàþ kapotà iti và japtavyaü saptatirdvijaiþ ..
     gàva÷ca deyà vividhà dvijànàü sakà¤canà vastrayugottarãyàþ .
     evaü kçte pàpamupaiti ÷àntiü mçgairdvijairvà viniveditaü yat ..>% dvijaiþ pakùibhiþ . apivà anyairapi .. * .. bhujabalabhãme .
     %<eko vçùastrayo gàvaþ saptà÷và nava dantinaþ .
     siühaprasåtikà gàvaþ kathitàþ svàmighàtakàþ .. * ..>% matsyapuràõe .
     %<aïge dakùiõabhàge tu ÷astaü viùphuraõaü bhavet .
     apra÷astaü tathà vàme pçùñhasya hçdayasya ca ..
     là¤chanaü piñakaü caiva j¤eyaü viùphårjitaü tathà .
     viparyayeõa vihitaü sarvaü strãõàü phalaü tathà .. * ..>% aniùñacihnopagame dvijànàü kàyyaü suvarõena ca tarpaõaü syàt . ÷aïkhaþ . %<duþsvapnàniùñadar÷anàdau ghçtaü hiraõya¤ca dadyàt>% iti . màtsye .
     %<namaste sarvaloke÷a namaste bhçgunandana .
     kave sarvàrthasiddhyarthaü gçhàõàrghyaü namo'stute ..
     evaü ÷ukrodaye kurvan yàtràdiùu ca bhàrata .
     sarvàn kàmànavàpnoti viùõuloke mahãyate ..
     namaste'ïgirasàü nàtha vàkpate'tha vçhaspate .
     kråragrahaiþ pãóitànàmamçtàya namo namaþ ..
     saükràntàvapi kaunteya yàtràsvabhyudayeùu ca ..
     kurvan vçhaspateþ påjàü sarvàn kàmàn sama÷nute ..>% vaiùõavàmçte vyàsaþ .
     %<grahayaj¤aiþ ÷àntikai÷ca kiü kli÷yanti narà dvija .
     mahà÷àntikaraþ ÷rãmàüstulasyà påjito hariþ ..
     utpàtàn dàruõàn puüsàü durnimittànaneka÷aþ .
     tulasyà påjito bhaktyà mahà÷àntikaro hariþ ..>% atra brahmapuràõãyo mantraþ .
     %<namaste bahuråpàya viùõave paramàtmane svàhà>% iti .. * .. chandogapari÷iùñaü . athàto rajasvalàbhigamane go'÷vabhàryàsu gamane yamajajanane vijàtãyajanane và kàkakaïkagçdhravaka÷yenabhàsacillakapotànàü gçhaprave÷e mànuùasyopari vi÷ràmaõe eùàmeva kriyamàõe gçhadvàràrohaõe vàdbhuteùu kalpadçùñena vidhinàgnimupasamàdhàya pràya÷cittàjyàhutãrjuhoti adbhutàya agnaye svàhà somàya viùõave rudràya vàyave såryàya mçtyave vi÷vebhyo devebhyaþ svàheti sthàlãpàkavçtànya diti .. * .. kapotaü vi÷eùayati ÷aunakaþ .
     %<raktapàdaþ kapotàkhyaþ araõyaukàþ ÷ukacchaviþ .
     sa cecchàlàü vi÷ecchàlàsamãpa¤ca vrajedyadi ..
     anyeùu gçhamadhye và valmãkasyodgamàdiùu .>% kalpadçùñena vidhinà gçhyoktena . pràya÷cittàþ jyàhutãþ adbhutadoùapra÷amanàrthà saptàjyàhutãþ . adbhutàya agnaye svàhà ityàdimantraiþ . tatra sthàlãpàketikartavyatàyàü pàyasacarubhiretebhyo devebhyo juhuyàt . chandogapari÷iùñaü . pa÷càt ghçtapàyasena bràhmaõàn bhojayitvà govaraü dattvà ÷àntirbhavatãti . govaraü go÷reùñhaü dakùiõàü tàü gàü kçtvà doùa÷àntirbhavatãti . tathàcoktaü --
     %<gaurvi÷iùñatamà lãke vedeùvapi nigadyate .
     na tato'nyadvayaü yasmàt tasmàdgaurvaramucyate .. * ..>% chandogapari÷iùñaü . yastveùàmanyatamamàpannaþ pràya÷cittaü na kuryàt tasya gçhapatermaraõaü sarvasvanà÷o và bhavati tasmàt pràya÷cittaü kartavyaü karmàpavarge vàmadevyagànaü ÷àntiþ ÷àntiriti . apavarge samàptau . vàmadevyagànaü ÷àntiþ kartavyà àvçttiprakaraõasamàptyarthà . vàrhaspatye . ÷amayantyàsaptàhàt kampàdikçtaü nibhittamà÷veva . ativarùaõoþ pavàsavratadãkùàjapyahavanàni .. * .. varàhaþ . ye ca na doùaü janayantyutpàtàüstànçtusvabhàvakçtàn . çùiputtrakçtaiþ ÷lokairvidyàdebhiþ samàsoktaiþ .. tathà ca matsyapuràõaü .
     %<vajrà÷animahãkampasandhyànirghàtanisvanàþ .
     parive÷arajodhåmaraktàrkàstamayodayàþ ..
     drumebhyo'tha rasasnehamadhupuùpaphalodgamàþ .
     gopakùimadavçddhi÷ca ÷ivàya madhumàdhave .. * ..
     tàrolkàpàtakaluùaü kapilàrkendumaõóalaü .
     anagnijvalanaü sphoñaü dhåmareõuniràkulaü ..
     raktapadmàruõà sandhyà nabhaþ kùubdhàrõavopamaü .
     sarità¤càmbusaü÷oùaü dçùñvà grãùme ÷ubhaü vadet .. * ..
     ÷akràyudhaparãve÷au vidyucchuùkavirohaõaü .
     kampodvartanavaikçtyaü rasanaü daraõaü kùiteþ ..
     nadyudapànasarasàü vçùñyardhyà bhavanaplavàþ .
     patana¤càdrigehànàü varùàsu na bhayàvahaü ..>% harivaü÷e varùàvarõanàyàü --
     %<kvacit kandarahàsàóhyaü ÷ilãndhràbharaõaü kvacit .>% iti dar÷anàt varùàsu ÷ilãndhrodgamo na bhayàvahaþ .. * ..
     %<divyastrãbhåtagandharvavimànàdbhutadar÷anaü .
     grahanakùatratàràõàü dar÷ana¤ca divàmbare ..
     gãtavàditranirghoùo vanaparbatasànuùu .
     ÷asyavçddhirasotpattirapàpàþ ÷aradi smçtàþ .. * ..
     ÷ãtànãlatuùàratvaü nardanaü mçgapakùiõàü .
     rakùoyakùàdisattvànàü dar÷anaü vàgamànuùã ..di÷o dhåmàndhakàrà÷ca ÷alabhà vanaparbatàþ .
     uccaiþ såryodayàstatvaü hemante ÷obhanà matàþ .. * ..
     himapàtànilotpàtaviråpàdbhutadar÷anaü .
     dçùñvà¤janàbhamàkà÷aü tàrolkàpàtapi¤jaraü ..
     citrà garbhodbhavàþ strãùu go'jà÷vamçgapakùiõàü .
     patràïkuralatànà¤ca vikàràþ ÷i÷ire ÷ubhàþ ..
     çtusvabhàvajà hyete dçùñàþ svartau ÷ubhàvahàþ .
     çtàvanyatra cotpàtà dçùñàste bhç÷adàruõàþ .. * ..>% unmattànà¤ca yà gàthàþ ÷i÷ånà¤ceùñita¤ca yat . striyo yacca prabhàùante tatra nàsti vyatikramaþ .. pårbaü carati deveùu pa÷càdgacchati nuiùàn . nàde÷ità vàgvadati satyà hyeùà sarasvatã .. * .. vçhaspatiþ -- jyotirj¤ànaü tathotpàtamaviditvà tuye nçõàü . ÷ràvayantyarthalobhena vineyàste'pi yatnataþ .. vineyà daõóanãyàþ . iti jyotistattvaü ..

#<adbhutaþ>#, puü, ÷çïgàràdinavarasànàü madhye rasavi÷eùaþ . tasya sthàyibhàvo vismayaþ . devatà gandharbaþ . varõaþ pãtaþ . àlambanaü lokàtãtavastu . uddãpanaü tadguõamahimà . anubhàvàþ stambhasvedaromà¤cagadgadasvaravibhramanetravikà÷àdayaþ . asya vyabhicàribhàvàþ vitarkàvegasambhràntiharùàdayaþ . iti sàhityadarpaõaü ..

#<adbhutasvanaþ>#, puü, (adbhutaþ ati÷ayitaþ svanaþ ÷abdo yasya saþ .) mahàdevaþ . iti trikàõóa÷eùaþ . (adbhutaþ svana iti karmadhàraye à÷carya÷abdaþ) .

#<adbhutasàraþ>#, puü, (adbhutaþ atikañhinaþ sàraþ sthiràü÷o yasya saþ .) khadirasàraþ .. iti kecit ..

#<admaniþ>#, puü, (atti bhakùayati sarvàn adermuñ cetyaniþ .) agniþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<admaraþ>#, tri, (ad bhakùaõe, sçghasyadaþ kmarac .) bhakùakaþ . bhakùaõaparaþ . ityamaraþ ..

#<adya># vya, (sadyaparut paràyyaiùama iti idamo'÷bhàvo dya÷ca nipàtyate ..) vartamànadinaü . àji iti bhàùà . ityamaraþ ..

#<adyatanaþ>#, puü, (sàya¤ciramityàdinà ñyuñyulau tuñac ..) kàlavi÷eùaþ . sa ca bhàùyamate durgasiühamate ca pårbaràtri÷eùadaõóacatuùñayàvadhikapararàtrisàrdhayàmaparyantaþ . pårbaràtri÷eùàrdhàvadhipararàtriprathamàrdhaparyanto và . bhartçharikramadã÷varamate pårbaràtri÷eùapraharàvadhipararàtriprathamapraharaparyantaþ . adya jàtavastani tri ..

#<adya÷vãnaü>#, tri, (adya ÷vas + kha tasya ãna ñi÷calopa .) àsannamaraõàdi . adya ÷vo và bhavati adya÷vãnaü maraõaü . iti saükùiptasàravyàkaraõapari÷iùñaü ..

#<adya÷vãnà>#, strã, (adya÷vas + %<adya÷vãnàvaùñabdhe>% iti såtreõa kha tasya ãna ñilopa÷ca striyàü ñàp .) àsannaprasavà adya÷vo và såte adya÷vãnàgauþ iti saükùiptasàrapari÷iùñaü .

#<adyàvadhi>#, klã, (adya avadhiþ sãmà yasya tat .) adyàrabhya . àji istaka . iti bhàùà . vartamànadivasaparyantaü . àji nàgàita iti bhàùà ..

#<adriþ>#, puü, (adi÷adãti krin ..) såryaþ . parbataþ . vçkùaþ . ityamaraþ .. parimàõavi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (÷àkhã . mànabhedaþ . saptàïkaþ . parbatamåùikà ..)

#<adrikarõã>#, strã, (parbatamåùikàyàþ karõavat puùpamadhyasthapatraü yasyàþ sà striyàü ïãp .) aparàjità . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<adrikãlà>#, strã, (adrayaþ kãlàþ stambhavat yasyà sà pçthivo .) bhåmiþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<adrijaü>#, klã, (adrau jàtaü iti janeróaþ .) ÷ilàjatu iti ratnamàlà .. parbatajàtavastuni tri ..

#<adrijà>#, strã, (adrerjàtà iti janeróa tataùñàp, pàrbatã .) durgà . iti hemacandraþ .. saiühalãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<adritanayà>#, strã, (adreþ tanayà .) pàrbato . yathà -- eùo'hamadritanayàmukhapadmajanmeti kàvyaprakà÷aþ .. (athainamadrestanayà ÷u÷oca .. iti raghuþ ..)

#<adrinandinã>#, strã, (adrernandinã . pàrbatã .) durgà .. himàlayàdrijàtatvàt ..

#<adribhid>#, puü, (adrãn parbatàn bhinatti adri + bhid + kvip tuk .) indraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<adribhåþ>#, puü, (tri, adrau bhavati adri + bhå + kvip . parbatajàtamàtre .) àkhukarõãlatà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<adriràjaþ>#, puü, (adrãnàü ràjà iti samàse ràjàha .. khakhibhyaùñac .) himàlayaparbataþ . iti hemacandraþ .

#<adrisàraþ>#, puü, (adreþ sàraþ sthiràü÷aþ .) lauhaþ . iti ratnamàlà ..

#<adrã÷aþ>#, puü, (adreþ ã÷aþ) ÷ivaþ . himàlayaþ . iti dharaõã ..

#<advayaþ>#, puü, (nàsti dvayaü dvitvaü yasya .) buddhaþ . iti hemacandraþ .. (àtmà . advaitavàdã .)

#<advayavàdã>#, [n] puü, (advayaü sarvameva citsvaråpaü nàtmano'nyat ki¤caneti vadati advaya + vad + õini . vaidàntikaþ .) buddhaþ . ityamaraþ ..

#<advàraü>#, klã, (apra÷astaü prave÷àyogyaü dvàraü .) dvàravyatiriktaprade÷aþ . yathà --
     %<advàreõa ca nàtãyàd gràmaü và ve÷ma bàvçtaü .
     ràtrau ca vçkùamålàni dårataþ parivarjayet ..>% iti mànave 4 adhyàye 73 ÷lokaþ .. pràcãràdyàvçtaü gràmaü gçha¤ca dvàravyatiriktaprade÷ena pràkàràdilaïghanaü kçtvà na vi÷et . ràtrau ca vçkùamålàvasthànaü dåratastyajet . iti taññãkàyàü kullåkabhaññaþ .. dvàrarahite tri ..

#<advitãyaþ>#, tri, (na vidyate dvitãyaü yasya .) dvitãyarahitaþ . (sadeva saumyedamagraàsãdekamevàdvitãyaü iti ÷ruteþ .) atulyaþ . yathà -- ekamevàdvitãyaü brahma . iti vedàntaþ .. nacà÷vineyaþ sahi nàdvitoyaþ . iti naiùadhaü ..

#<advaitaþ>#, tri, (dvidhàbhedamitaþ pràptaþ . dvita + svàrthe aõ na dvetaþ . dvitãyarahitaþ .) ekaþ . yathà -- yadadvaitaü brahmopaniùadi tadapyasya tanubhà . iti ÷rãcaitanyacaritàmçtaü ..

#<advaitaþ>#, puü, (dvidhàbhedamitaþ pràptaþ tçtãyàtat, praj¤àditvàt svàrthe aõ tatobhinnaþ na¤samàsaþ .) dvaitarahitaþ viùõaþ . yathà --
     %<viùõumànandamadvaitaü vij¤ànaü sarvagaü prabhuü .
     praõamàmi sadà bhaktyà cetasà hçdayàlayaü ..>% iti gàruóe 238 adhyàyaþ .. * .. ÷ivàvatàravi÷eùaþ . yathà --
     %<nityànando bhaktaråpo vraje yaþ ÷rãhalàyudhaþ .
     bhaktàvatàra àcàryo'dvaito yaþ ÷rãsadà÷ivaþ .. * ..>% tatpitràdivivaraõaü yathà --
     %<mahàdevasya mitraü yaþ kuvero guhyake÷varaþ .
     kuverapaõóitaþ so'dya janako'sya vidàüvaraþ ..
     purà kuveraþ kailàse sidhyasàdhyaniùevite .
     jajàpa paramaü mantraü ÷aivaü ÷rã÷ivavallabhaþ ..
     tato dayàlurbhagavàn varaü vçõviti so'bravãt .
     tataþ kuvero varayàmàsa tvaü me suto bhava ..
     pràrthitastena deve÷o varade÷aþ sadà÷ivaþ .
     janmajanmàntare puttra pràpsyàmi puttratàü tava ..
     iti pràpya varaü kaùñaü kiyantaü kàlamàsthitaþ .
     kàryàdã÷ava÷àt so'dyàdvaitasya janako'bhavat ..
     yogamàyà bhagavatã gçhiõã tasya sàmprataü .
     sãtàråpeõàvatãrõà ÷rãnàmnã tatprakà÷ataþ ..
     tasya puttro'cyutànandaþ kçùa caitanyavallabhaþ .
     ÷rãmatpaõóitagosvàmi÷iùyapriya iti ÷rutaü ..
     yaþ kàrtikeyaþ pràgàsãditi jalpanti kecana .>% iti gauragaõodde÷adãpikà ..

#<advaitavàdã>#, [n] tri, (advaitaü %<cideva satyaü nànyat ki¤cina>% iti vadati, advaita + vad + õini upapadasamàsaþ .) ekabrahmavàdã . tasya mataü yathà -- brahmaiva satyaü pratyakùàdisiddhaü vi÷vaü brahmaõi àropitaü . yathà rajjuþ rajjusvaråpàj¤ànàt sarpavat pratibhàti . tathà brahmasvaråpàj¤ànàt vi÷vaü vastuvat pratibhàti prakçtirjova÷càpi paryavasàne brahmaiva brahmànyat sadvastu nàsti . atra pramàõaü ÷àrãrikasåtrasya ÷aïkaràcàryakçtabhàùyataññãkàkalpatarubhàùaratnaprabhàdi ..

#<adhaþ># [s] vya, (adharasya adhàde÷aþ tataþ asic .) talaü . nãcaü . adhobhàgaþ . yathà --
     %<lokànuparyuparyàste'dho'dho'dhyadhi ca màdhavaþ .>% iti vopadevaþ .. pàtàlaü . yoniþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<adhaþpuùpã>#, strã, (adhaþ adhomukhaü puùpaü yasyàþ . adhas + puppa + ïãp .) gojihvà . iti ràjanirghaõñhaþ .. tçõavi÷eùaþ . heñhàhulã . corakhaóikà . bhàüñui iti bhàùà . tatparyàyaþ . avàkpuùpo 2 maïgalyà 3 amarapuùpikà 4 . iti ratna . màlà ..

@<[Page 1,036b]>@
#<adhaþkùiptaþ>#, tri, (adhaüþ adhobhàge kùiptaþ patitaþ .) adhastyaktavastu . iti jañàdharaþ ..

#<adhamaþ>#, tri, (ava pàlane + ama, vasya dhàde÷aþ .) nyånaþ . ninditaþ . apakçùñaþ . tatparyàyaþ . nikçùñaþ 2 pratikçùñaþ 3 arvà 4 rephaþ 5 yàpyaþ 6 avamaþ 7 kutsitaþ 8 avadyaþ 9 kupåyaþ 10 kheñaþ 11 garhyaþ 12 aõakaþ 13 . ityamaraþ .. repaþ 14 aramaþ 15 aõakaþ 16 anakaþ 17 . iti taññãkà .. (yàc¤à moghà varamadhiguõe nàdhame labdhakàmà . iti meghadåte) ..

#<adhamaþ>#, puü, (ava pàlane + ama, vasya dhàde÷aþ .) upapatibhedaþ . tasya lakùaõaü . bhayadayàlajjà÷ånyatvaü . kàmakrãóàviùaye kartavyàkartavyàvicàrakatva¤ca . iti rasama¤jarã ..

#<adhamabhçtakaþ>#, tri, (adhama + bhç + kta + svàrthe kan .) (adhamaþ . nikçùñaþ . bhçtakaþ . bhçtyaþ .) adhamabhçtyaþ . nãcadàsaþ . dauvàrikabhàravàhakàdayaþ ..

#<adhamarõa>#, tri, (adhama + çõa çõaviùaye ava÷ya deyaviùaye adhamaþ ninditaþ ràjadantàditvàt paranipàtaþ . và adhamaü çõamava÷yadeyatvena vidyate yasya .) çõagçhãtà . çõã . ityamaraþ .. khàtaka iti bhàùà .
     (%<adhamarõàrthasiddhyarthamuttamarõena coditaþ .
     dàpayet dhanikasyàrthamadhamarõàt vibhàvitaü ..
     apahnave'dhamarõasya dehãtyuktasya saüsadi .
     abhiyoktà di÷edde÷yaü karaõaü vànyaduddi÷et ..>% iti manuþ .) ..

#<adhamarõikaþ>#, tri, (adhamamava÷yadeyatvena ninditaü çõaü . tadeva dàtçtvena vidyate asya . adhamarõa + ata iniñhanàviti ñhan . tasya ika .) adhamarõaþ . yathà --
     %<grahãtànukramàddàpyo dhaninàmadhamarõikaþ .
     dattvà tu bràhmaõàyaiva nçpatestadanantaraü ..>% iti mitàkùarà ..
     (%<yai yairupàyairarthaü svaü pràpnuyàduttamarõikaþ .
     taistairupàyaiþ saügçhya dàpayedadhamarõikaü ..>% iti manuþ .) ..

#<adhamà>#, strã, (adhama + striyàü ñàp .) svãyàdyantargatanàyikàbhedaþ . asyà lakùaõaü . hitakàripriyatame ahitakàritvaü . asyàþ kriyà adhamà . asyà niùkàraõakopatvàt caõóãti nàma . iti rasama¤jarã ..

#<adhamàïgaü>#, klã, (adhamam aïgaü karmadhàrayaþ .) pàdaþ . caraõaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<adharaü>#, klã puü, (na dhriyate kàmukasya dhairyaü na tiùñhati yatra, na + dhç + puüsi saüj¤àyàü ghaþ pràyeõeti adhikaraõe ghaþ .) smaràgàraü . ratigçhaü . yoniriti yàvat . iti ÷abdaratnàvalã trikàõóa÷eùa÷ca ..

#<adharaþ>#, puü, (na dhriyate'sau dhç + ac tato na¤samàsaþ .) mukhàvayavavi÷eùaþ . nàvo ñhoüña . iti bhàùà . oùñhaþ . upara ñhoüña . iti bhàùà . tayoþ paryàyaþ . radanacchadaþ 2 da÷anavàsaþ 3 . ityamaraþ .. parantu dvayorapi oùñhàdharaprayogaþ yathà . radanacchadau da÷anavàsasã ubhayatra vartete tathà oùñhàdharàvapi ubhayatreti nayanànandaþ .. ràyamukuño'pyàha uparivartã adhovartã ca oùñhaþ adharo'pyevaü . puruùasya raktàdharaþ pra÷astaþ . yathà --
     %<pàõipàdatalau raktau netràntaranakhàni ca .
     tàluko'dharajihvà ca sapta raktaü pra÷asyate ..>% striyàstu yathà --
     %<pàñalàvartulaþ snigdho rekhàbhåùitamadhyabhåþ .
     sãmantinãnàmadharo ràj¤àü caiva priyo bhavet ..
     ÷yàmaþ sthralo'dharoùñhaþ syàt vaidhavyakalahapradaþ .
     masçõo mattakà÷inyà÷cottaroùñhaþ subhogadaþ ..>% iti sàmudrakaü ..

#<adharaþ>#, tri, (na dharaþ na¤samàsaþ . nãcaþ .) adhaþ . talaü . hãnaþ . apakçùñaþ . iti medinã .. hãnavàdã . iti hemacandraþ .. (yathà ÷àkuntale . pibasi ratisarvasvamadharaü .) ..

#<adharataþ>#, vya, [s] (adhara + tasil prathamàpa¤camãsaptamyarthavçttau .) adhastàt . adhobhàgaþ . iti halàyudhaþ ..

#<adharamadhu>#, klã, (adharasya madhu ùaùñhãtat .) vaktràsavaþ . adharàmçtaü . adhararasaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<adharastàt># vya, adharataþ . iti halàyudhaþ ..

#<adharasmàt>#, vya, (adhara + astàti vikalpe adharasya adhàde÷aþ .) adhastàt . adharàt . digvàcaka÷abdàt digde÷akàlavàcye prathamàpa¤camãsaptamãnàü sthàne tàt pratyayobhavati . iti vyàkaraõaü ..

#<adharà>#, strã, (na dharà na¤samàsaþ .) adhodik iti vyàkaraõaü .. nãcà . yathà . adharàtha kçtà yayaiva sà . iti naiùadhaü ..

#<adharàt>#, vya, adharataþ . adhareõa . adharastàt . ityamarañãkà ..

#<adharàmçtaü>#, klã, (adharasya amçtam .) adharasudhà . yathà --
     %<si¤càïga nastvadadharàmçtapårakeõa hàsàvalokakalagãtajahçcchayàgniü .
     no cedvayaü virahajàgnyupayuktadehà dhyànena yàma padayoþ padavãü sakhe te ..>% iti ÷rãbhàgavate 10 skandhe 29 adhyàyaþ ..

#<adharãõaþ>#, tri, (adharaþkçtaþ tiraskçtaþ adhara + kha tasya ãna .) dhikkçtaþ . tiraskçtaþ . iti jañàdharaþ ..

#<adhareõa>#, vya, (adhare de÷e adharasyàü di÷i và adhara + enap .) adhodigde÷akàlaþ . adhodikde÷akàle . iti vyàkaraõaü ..

#<adharedyu>#, [s] vya, (adhare pare divase adhara + edyus .) adharadivasaþ . paradinaü . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<adharmaþ>#, puü, (dhriyate'nena dhç + manin tato na¤samàsaþ, na¤atra virodhàrthaþ .) dharmavirodho . sa tu brahmaõaþ pçùñhàjjàtaþ . iti ÷rãbhàgavataü .. pàpaü . aparàdhaþ . ÷rutismçtiviruddhàcàraþ . yathà --
     %<adharmeõaidhate ràjan tato bhadràõi pa÷yati .
     tataþ sapatnàn jayati samålastu vina÷yati ..>% iti mahàbhàratam .
     (%<adharmamidamatyantaü kathaü bhãùmo'numanyate .>% iti mahàbhàrataü ..)

#<adharmã>#, [n] tri, (adharmaþ pàpaü vidyate'sya .) adhàrmikaþ . adharmàtmà . adharma÷abdàdastyarthe in ..

#<adha÷caraþ>#, puü, (adha÷carati iti adhas + cara + ac .) cauraþ . iti hàràvalã .. adhogàmini tri ..

#<adha÷cauraþ>#, puü, (adhaþ cauraþ . adhas + cura + ac + svàrthe aõ) nãcacauraþ . siüdàlacora iti bhàùà . iti kecit ..

#<adhastàt># vya, (adhara + astàti .) adhobhàgaþ . iti halàyudhaþ .. (tasyàdhastàt vayamapi ratàsteùu parõoñajeùu . iti uttaracaritaü .) (tathà %<nimajjato'dhastàdaj¤au dàtçpratãcchakau>% .. iti manuþ .) pa÷càdbhàgaþ . ityamarañãkà .. ratigçhaü . bhagaü . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<adhàmàrgavaþ>#, puü, (na dhãyate'sau adhàþ na + dhà + kvip . tàdç÷aü màrgaü vàti gacchati . adhà + màrga + và + kaþ .) (apàmàrgaþ . iti kùãrasvàmã .) dhàmàrgavavçkùaþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<adhàrmikaþ>#, tri, (dharmaü carati . dharma + ñhak . na dhàrmikaþ .) adharmã . adharmàtmà . pàpã . tatparyàyaþ . àdhàrmikaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. yathà --
     %<yastu pa¤ca mahàyaj¤avihãnaþ sa niràkçtaþ .
     adhàrmikaþ syàdvçùalaþ avakãrõã kùatavratã ..>% iti jañàdharaþ .. ato nàdhàrmike vasedgràme . iti kullrakabhañña÷ca ..

#<adhi># vya, (na dhãyate dhàryate . na¤ + dhà + ki .) pràdiviü÷atyupasargamadhye upasargavi÷eùaþ . asyàrthaþ . uparibhàgaþ . iti durgàdàsaþ .. adhikàraþ . ã÷varaþ . iti medinã .. adhikaü . yathà adhimàsaþ adhiko màsaþ ityarthaþ . iti smçtiþ ..

#<adhiþ>#, puü, àdhiþ . manaþpãóà . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<adhikaü>#, klã, (adhi + svàrthe kan .) kàvyàlaïkàrabhedaþ . tasya lakùaõaü . adhikaü pçthulàdhàràdàdheyàdhikyavarõanaü . udàharaõaü yathà . brahmàõóàni jale yatra tatra mànti na te guõàþ .. iti kuvalayànande appeyadãkùitaþ ..

#<adhikaþ>#, tri, (adhyàråóha eva adhi + svàrthe kan .) atiriktaþ . anekaþ . iti hemacandraþ . (pumàn puüso'dhike ÷ukre . strã bhavatyadhike striyàþ . iti manuþ .)

#<adhikaraõaü>#, klã, (adhi + kç + adhikaraõe lyuñ .) ekanyàyopapàdanaü . iti hemacandraþ .. adhikriyate atra . viùayàdipa¤càvayavavivecanopetagranthaþ . yathà --
     %<viùayo vi÷aya÷caiva pårbapakùastathottaraü .
     nirõaya÷ceti pa¤càïgaü ÷àstre'dhikaraõaü smçtaü ..>% viùayo vicàràrhavàkyaü . vi÷ayo'syàyamartho na veti saü÷ayaþ . pårbapakùaþ prakçtàrthavirodhitarkopanyàsaþ . uttaraü siddhàntànukålatarkopanyàsaþ . nirõayo mahàvàkyàrthatàtparyani÷cayaþ . evaü krameõa vivecanamatràdhikriyate ityadhikaraõaü . iti tithyàditattvaü .. adhikriyate'rthàdvicàro'sminnaneneti và adhikaraõaü vedavicàragranthàtmikà mãmàüsà . sà ca dvidhà karmamãmàüsà brahmamãmàüsà ceti . karmakàõóavedavicàragranthaþ karmamãmàüsà jaiminipraõãtà saiva mãmàüsàtvena prasiddhà pårbamãmàüsà ityucyate . brahmakàõóavedavicàragrantha÷ca brahmamãmàüsà vedavyàsapraõãtà sà ca vedàntatvena prasiddhà uttaramãmàüsà ityucyate . ittha¤ca mãmàüsàpadamapi karaõàdhikaraõavyutpattyà granthaparaü j¤eyaü . bhàvavyutpattyà tu vicàrapårbakanirõayaparamiti . yattu adhikriyate vicàro'smai iti vyutpattyà adhikaraõaü mãmàüsàsiddhànta ityudãcyenàbhihitaü tanna . siddhàntasyàdhikaraõacaramàvayavatvenàdhikaraõàïgatvàt adhikaraõatvànupapatteþ . yathà nyàyamate nigamanasya nyàyàvayavatvaü na tanmàtrasya nyàyatvaü tathehàpãti sudhãbhirbhàvyaü . tasya càdhikaraõasya pa¤càïgàni . taduktaü --
     %<viùayo'viùaya÷caiva pårbapakùastathottaraü .
     nirõaya÷ceti pa¤càïgaü ÷àstre'dhikaraõaü smçtaü ..>% viùayo vicàràrhavàkyaü . yathà . khàdire pa÷uü badhnàti khàdiraü vãryakàmasya yåpaü kurvãta ityàdi saüyogapçthaktvàdhikaraõàdeþ . evaü viùayo ni÷cayastadbhinnastadvirodhã và aviùayaþ saü÷ayaþ . taduktaü --
     %<vi÷abda÷ca vi÷eùàrthaþ sinotirbandhanàrthakaþ .
     vi÷eùeõa sinotãti viùayo'rthaniyàmakaþ ..>% niyàmakaþ koñini÷càyakatayà vi÷eùadar÷anàtmakavyàpyavattvàdini÷caya eva . evameva nyàyagurunyàyavàgã÷abhaññàcàryacaraõàþ .. anye tu vi÷aya iti vipårbasya ÷eteþ saü÷ayàrthakatvamàlocya tàlavyamadhyapàñhaü vadantaþ vi÷ayaþ saü÷ayaþ iti vyàcakùate tatra vipårba÷eteþ saü÷ayàrthakatve mànamanusandheyaü . saü÷ayaþ asyàyamartho na vetyàkàrakaþ . pårbapakùaþ siddhàntaviruddhatarkopanyàsena siddhàntaviruddhasaü÷ayaikakoñivyavasthàpanaü . uttaraü prakçtasiddhàntànukålatarkopanyàsena prakçtasiddhàntasiddhasaü÷ayàparakoñivyavasthàpanaü . nirõayaþ siddhàntasiddhavicàryavàkyatàtparyàvadhàraõaü . karmamãmàüsàdhikaraõàni sahasrasaükhyakàni jaiminipraõãtàni ÷àstradãpikàdau pàrthasàrathimi÷ràdibhirbahudhà vivçtàni . iti candra÷ekharakçtatattvasambodhinã .. * .. vyàkaraõamate àdhàraråpakàrakaü . taccaturvidhaü . sàmãpyaü 1 yathà gaïgàyàü ghoùaþ . kàlindyàü reme .. à÷leùaþ 2 yathà divi devàþ . kànane reme .. viùayaþ 3 yathà ÷àstre nipuõaþ . kelau ku÷alaþ .. vyàptiþ 4 yathà tileùu tailaü . sakale sthitaþ .. * ..

#<adhikardhiþ>#, tri, (adhikà çddhiþ sampattiryasya saþ .) ati÷ayasampattiyuktaþ . tatparyàyaþ . samçddhaþ 2 . ityamaraþ ..

#<adhikarmikaþ>#, puü, (adhikçtya haññaü karmaõi prabhavati adhikarman + ñhan tasya ika) haññàdhyakùaþ . iti hemacandraþ .. hàñera dàrogà iti bhàùà .

#<adhikàïgaü>#, klã, (aïgàdadhikaü mayåravyaüsakàditvàt samàsaþ .) saka¤cukàþ madhye yadbadhnanti tat . ka¤cukàdidàróhyàrthaü ÷årairmadhyakàye nibadhyapaññikàdi . tatparyàyaþ . sàrasanaü 2 . ityamaraþ .. viü÷atyaïgulyàdyatiriktàïgavi÷iùñe tri .. (yathà manuþ . --
     %<nodvahet kapilàü kanyàü nàdhikàïgãü na rogiõãü ..>%)

#<adhikàraþ>#, puü, (adhi + kç + gha¤ .) ràjàdãnàü càmaradhånanacchatradhàraõàdivyàpàraþ . tatparyàyaþ . prakriyà 2 . ityamaraþ .. prakaraõaü . yathà naimittiko'yaü pràya÷cittàdhikàra iti mitàkùarà .. svàmitvaü . yathà %<sarve syuradhikàriõaþ>% iti smçtiþ .. adhikçtade÷àdiþ . yathà nijàdhikàraþ bhinnàdhikàraþ ityàdi bahavaþ ÷iùñaprayogàþ .. (yathà manuþ . --
     %<tasya ÷àstre'dhikàro'smin j¤eyo nànyasya kasyacit ..>%)

#<adhikàrã>#, [n] tri, (adhikaroti adhi + kç + nandyàditvàt õini .) prabhuþ . svàmã . adhipatiþ . adhikàravi÷iùñaþ . svatvavàn . iti smçtiþ .. yathà --
     %<iùñàpårtaü dvijàtãnàü dharmaþ sàmànya ucyate .
     adhikàrã bhavet ÷ådraþ pårte dharme na vaidike ..>% iti malamàsatattvaü .. apica .
     %<snàto'dhikàrã bhavati daive paitre ca karmaõi .>% ityàhnikàcàratattvaü .. vedàntamate vidhivadadhãtavedàïgatvena àpàtato'dhigatàkhilavedàrtho'smin janmani janmàntare và kàmyaniùiddhavarjanapuraþsaraü nityanaimittikapràya÷cittopàsanànuùñhànena nirgatanikhilakalmaùatayà nitàntanirmalasvàntaþ sàdhanacatuùñayasampannaþ pramàtà . iti vedàntasàraþ .. * .. dhanàdhikàriõo dàyabhàga÷abde draùñavyàþ .. * .. ÷rãmårtyàdãnàü ve÷akartà . iti lokaprasiddhaü ..

#<adhikàrã>#, [n] puü, (adhikaroti adhi + kç + nandyàditvàt õini .) vedànta÷àstravettà . adhigatàkhilavedàrthanitàntanirmalasvàntaþ sàdhanacatuùñayasampannaþ pramàtà . iti vedàntasàraþ .. puruùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<adhikçtaþ>#, puü, (adhi + kç + ktaþ .) adhyakùaþ . àyavyayàvekùakaþ .. ityamaraþ .. (àcàra ityadhikçtena mayà gçhãtà yà vetrayaùñiravarodhagçheùu ràj¤aþ . iti ÷àkuntale .) kçtàdhikàradravye vàcyaliïgaþ .

#<adhikramaþ>#, puü, (adhi + kram + gha¤ vçddhyabhàvaþ .) àkramaõaü . iti hemacandraþ

@<[Page 1,038a]>@
#<adhityakà>#, strã, (adhiråóhà parbatoparibhàgam adhi + tyakan striyàü ñàp .) parbatoparibhåmiþ . ityamaraþ .. (upatyakàdreràsannà bhåmirårdhamadhityakà .. amarakoùaþ . yathà raghuvaü÷e -- %<adhityakàyàmiva dhàtumayyàü lodhradrumaü sànumataþ praphullaü>% ..)

#<adhipaþ>#, tri, (adhipàti rakùati adhi + pà + ka .) adhipatiþ . svàmã . ityamaraþ .. ràjà . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà raghuvaü÷e -- atha prajànàmadhipaþ prabhàte ..)

#<adhipatiþ>#, puü, (adhipàti rakùati adhi + pà + óati .) prabhuþ . svàmã . iti halàyudhaþ .. (yathà raghuvaü÷e . %<vaco ni÷asyàdhipatirdivaukasàü>% ..)

#<adhibhåþ>#, puü, (adhi + bhå + kartari kvipa .) svàmã . prabhuþ . ityamaraþ ..

#<adhimàsaþ>#, puü, (màsàt ravisaükràntimàsàdadhika mayåravyaüsakàditvàt samàsaþ .) ravisaükràntidvayamadhyavarticàndramàsaþ . ravisaükrànti÷ånya÷uklapratipadàdidar÷àntamàsaþ . tatparyàyaþ . adhikamàsaþ 2 asaükràntamàsaþ 3 malamàsaþ 4 malimlucaþ 5 vinàmakaþ 6 napuüsakaþ 7 . iti malamàsatattvaü ..

#<adhimàüsakaþ>#, puü, (adhikaü màüsaü yatra saþ, samàsàntaþ kaþ .) dantarogavi÷eùaþ . yathà --
     %<dantaruk pa÷cime dante mahàn ÷otho mahàn rujaþ .
     làlàsràvã kaphakçto vij¤eyaþ so'dhimàüsakaþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. asya cikitsà dantaroga÷abde draùñavyà ..

#<adhirathaþ>#, puü, (rathamadhiråóhaþ atyàdãti samàsaþ .) karõapità . sa tu såtajàtiþ . tasya karma sàrathyaü . yathà . vive÷àdhiratho raïgaü yaùñipràõo hvayanniva . iti mahàbhàrataü .. (yathà harivaü÷e .
     %<satyakarmasuta÷càpi såtastvadhirathastu vai .
     yaþ karõaü pratijagràha tena karõastu såtajaþ ..>%)

#<adhiràjyabhàk>#, puü, (adhikaü ràjyaü karmadhàrayaþ, tatbhajate adhiràjya + bhaj + õvi upapadasamàsaþ .) adhiràñ . yathà . atyanyàn pçthivãpàlàn pçthivyàmadhiràjyabhàk . iti mahàbhàrataü .

#<adhiràñ>#, [j] puü, (àdhikyena ràjate adhi + ràj + kartari kvip .) samràñ . cakravarto . iti mahàbhàrataü .. (yathà raghuvaü÷e . iti pragalmaü puruùàdhiràjo mçgàdhiràjasya vaco ni÷amya .)

#<adhirohiõã>#, strã, (adhirohaþ àrohaõaü tadeva sàdhanatvena vidyade'sya adhi + roha + in striyàü ïãp .) (adhirohaõã iti pàñhe adhiruhyate anayà adhi + ruha + karaõe lyuñ striyàü ïãp .) vaü÷akàùñhàdinirmitàrohaõamàrgaþ . siüói iti bhàùà . tatparyàyaþ . niþ÷reõiþ 2 . ityamaraþ .. niþ÷reõã 3 . iti taññãkà .. adhirohaõo ityapi pàñhaþ ..

@<[Page 1,038b]>@
#<adhivacanaü>#, klã, (adhi + vac + lyuñ . pakùapàtena kathanaü . %<adhikaü vacanaü pakùapàtena vacanaü>% iti màdhavàcàryaþ .) nàma . saüj¤à . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<adhivàsaþ>#, puü, (adhi + vas + gha¤ .) nivàsaþ . dhåpanàdibhiþ saüskàraþ . iti medinã .. taddravyàõi . mçttikà 1 gandhaþ 2 ÷ilà 3 dhànyaü 4 dårvà 5 puùpaü 6 phalaü 7 dadhi 8 ghçtaü 9 svastikaü 10 sindåraü 11 ÷aïkhaþ 12 kajjalaü 13 rocanà 14 ÷vetasarùapaþ 15 svarõaü 16 raupyaü 17 tàmraü 18 càmaraü 19 darpaõaü 20 dãpaþ 21 pra÷astapàtraü 22 . iti bhavadevaþ .. kvacit pustake ÷vetasarùapasthàne siddhànnaü kvacicca càmarasthàne . tatrànuùñhànaü . üdurgàpåjàdolayàtràyàgàdau pårbadine sàyaükàle àcàràt saüskàrakarmaõi taddine pårbàhne mantraü pañhitvà krameõoktadravyàõi àdau devàdãnàü lalàñe pa÷càdbhåmau spar÷ayitvà pra÷astapàtre sthàpayitvà tatpàtraü påbbàktakrameõa vàratrayaü spar÷ayet . dravyavi÷eùeõa saüskàraþ . tatra yajurvedoktamantràstrayoviü÷atidravyàõi ca yathà . tailaharidràü gçhãtvà --
     %<oü kosi katamosi kasmai tvà kàya tvà su÷lokaþ sumaïgalaþ satyaràjan . anayà tailaharidrayà asya ÷ubhàdhivàsanamastu . evaü sarvatra . 1 .>% gandhaü gçhãtvà --
     %<oü gandhadvàràü duràdhaùàü nityapuùõàü karãùiõãü .
     ã÷varãü sarvabhåtànàü tvàmihopàhvaye ÷riyaü . 2 .>% mahãü gçhãtvà --
     %<oü bhårasi bhåmirasya ditirasi vi÷vadhàyà vi÷vasya bhuvanasya dhatroü pçthivãü yaccha pçthivãü dçüha pçthivãü màhiüsãþ . 3 .>% punargandhena gandhadvàràmiti . ÷ilàü gçhãtvà --
     %<oü praparbatasya vçùabhasya pçùñhànnàva÷caranti svasi ca ityànàþ tà àvçtra nadharà gudaktà ahiü budhnyamanurãyamànàþ . viùõorvikramaõamasi viùõorvikràntamasi viùõoþ kràntamasi . 4 .>% dhànyaü gçhãtvà --
     %<oü dhànyamasi dhinuhi devàn dhinuhi yaj¤aü dhinuhi yaj¤apatiü dhinuhi bhàü yaj¤anyaü . 5 .>% dårvàü gçhãtvà --
     %<oü kàõóàt kàõóàt prarohantã paruùaþ paruùaþ parievàno dårbe pratanu sahasreõa ÷atena ca . 6 .>% puùpaü gçhãtvà --
     %<oü ÷rã÷ca te lakùmã÷ca patnyà ahoràtre pàr÷ve nakùatràõi råpama÷vinau vyàptaü iùõunni÷àna mummai÷àna sarvalokammai÷àna . 7 .>% phalaü gçhãtvà --
     %<oü yàþ phalinãryà aphalà apuùpà yà÷ca puùpiõãþ vçhaspatiprasåtàstà no mu¤cantvaühasaþ . 8 .>% dadhi gçhãtvà --
     %<oü dadhikràvno'kàrùaü jiùõora÷vasya vàjinaþ .
     surabhiõo mukhàkarot praõatàyuüùitàrùat . 9 .>% ghçtaü gçhãtvà --
     %<oü tejosi ÷ukramasyamçtamasi dhàmanàmàsi priyaü devànàmanàdhçùñaü devayajanamasi . 10 .>% svastikaü gçhãtvà --
     %<oü svastina indro vçddha÷ravàþ svastinaþ påùà vi÷vavedàþ svastina stàrkùyo riùñanemiþ svastino vçhaspatirdadhàtu . 11 .>% sindåraü gçhãtvà -- %<oü sindhoriva pràdhvane ÷åghanàso vàtapramãya patayantu ghçtasya dhàrà aruùoõa vàjã kàùñhàbhindannutimibhiþ pinnamànaþ>% . atra %<vàtapramãya patayanti jahvà>% . ityapi pañhanti . 12 . ÷aïkhaü gçhãtvà --
     %<oü prati÷rutkàyà artanaü ghoùàya bhayamantàya bahuvàdinamanantàya måkaü ÷abdàyàóambaràghàtaü mahase vãõàvàdaü kro÷àya tåõabaddhamavarasparàya ÷aïkhadhvaü vanàya vanapamanyato'raõyàya dàvapaü . 13 .>% kajjalaü gçhãtvà --
     %<oü samiddho'¤jana kradaraü matãnàü ghçtamagne madhumat pinnamànaþ vàjãvahan vàjinaü jàtavedo devànàü vakùipriyamàsadhasthaü . 14 .>% rocanàü gçhãtvà --
     %<oü yu¤janti bradhnamaruùaü carantaü paritasthuùaþ rocante rocanà divi . 15 .>% siddhànnaü gçhãtvà --
     %<oü annapate annasya no dhehyanamãvasya ÷uùmiõaþ .
     pradàtàraü tàryaårjaü no dhehi dvipade ÷aü catuùpade . siddhànnamatra àtapataõóulàþ . 16 .>% kà¤canaü gçhãtvà --
     %<oü hiraõyagarbhaþ samavartatàgre bhåtasya jàtaþ patireka àsãt . sadàdhàraþ pçthivãü dyàmutaiùàü kasmai devàya haviùà vidhema . 17 .>% rajataü gçhãtvà --
     %<oü tejosi ÷ukramasyamçtamasi dhàmanàmàsi priyaü devànàmanàdhçùñaü devayajanaü . 18 .>% tàmraü gçhãtvà --
     %<oü asau yastàmroruõa utavabhruþ sumaïgalaþ ye cainaü rudrà abhito dikùu ÷ritàþ sahasra÷o vaiùàü helaimahe . 19 .>% siddhàrthaü gçhãtvà --
     %<oü rakùohano balagahanaþ prokùàmi vaiùõavàn rakùohano balagahano balayàmi vaiùõavàn rakùohano balagahano'vastçõàmi vaiùõavàn rakùohanau vanagahanà upadhàmi vaiùõavã rakùohanau vanagahanau paryahàmi vaiùõavã vaiùõavamasi vaiùõavàstha . 20 .>% darpaõaü gçhãtvà --
     %<oü àkçùõena rajasà vartamàno nive÷ayannamçtaü martya¤ca hiraõyayena savità rathenà devoyàti bhuvanàni pa÷yan . 21 .>% dãpaü gçhãtvà --
     %<oü agna àyàhi vãtaye gçõàno havyadàtaye nihotà satsu varhiùi . 22 .>% sarvadravyayuktaóallakaü gçhãtvà -- oü pratipadasi pratipade tvà anupadasi anupade tvà sampadasi sampade tvà tejosi tejase tyà . 23 . iti yajurvedãyadurgotsavapaddhatiþ .. * .. sàmavedinàmadhivàsamantràstattaddravyàõi ca yathà . prathamaü gandhena --
     %<oü bhadrà indrasya ràtayaþ yo'sya kàmaü vidhato naroùati manodànàya codayan . 1 .>%
     %<oü mahitrãõàmavarastu dyukùamitrasyàryamnaþ duràdharùaü varuõasya . 2 .>% iti mahyà . punargandhena --
     %<oü bhadrà indrasya ràtayaþ ityàdi . 3 .>%
     %<oü vitvadàpo na parbatasya pçùñhàdukthebhiragre janayanta devàþ tatvàgiraþ .. suùñutayo vàjayatyà jinnagirvarvaho jigyurasvàþ . 4 .>% iti ÷ilayà .
     %<oü dhànàvantaü karambhiõa mapåpyavantamukthinaü indrapràtarjuùasvanaþ . 5 .>% iti dhànyena .
     %<oü jajjàyathà mapårbya maghavan vçtrahatyàya .
     tatpçthivã maprathayastadastabhnà uto divam . 6 .>% iti dårvayà .
     %<oü pavamàna vya÷nuhi ra÷mibhirvàjasàtamaþ .
     dadhatstotre suvãryam . 7 .>% iti puùpeõa .
     %<oü indrannarone madhità havante yatpàryà yu¤jate dhiyastàþ ÷åro nçùàtà ÷ravasa÷ca kàmatvà gomati vraje bhajàtvannaþ . 8 .>% iti phalena .
     %<oü dadhikràvno'kàriùaü jiùõora÷vasya vàjinaþ surabhiõo mukhàkarot praõatàyuüùi tàrirùat . 9 .>% iti dadhnà .
     %<oü ghçtavatã bhuvanànàmadhi÷riyovvã pçthvã madhudughe supe÷asà dyàvà pçthivã varuõasya dharmaõà viùkabhite'jare bhåriretasà . 10 .>% iti ghçtena .
     %<oü asti somo'yaü sutaþ pibantyasya marutaþ utasvaràjo'÷vinà . 11 .>% iti svastikena .
     %<oü sindhãrucchvàse patayantamukùaõaü hiraõyapàvà pa÷umapsu gçbhnate . 12 .>% iti sindåreõa .
     %<oü svasunvayo vasånàü yo ràyà mànetà ya ióànàü somo yaþ sukùitãnàü . 13 .>% iti ÷aïkhena .
     %<oü a¤jate vya¤jate sama¤jate kratuü rihanti madhvàbhya¤jate . 14 .>% iti kajjalena .
     %<oü ÷ràyanta iva såryaü vi÷vedindrasya bhakùata vasåni jàto janimànyojasà pratibhàgannadãdhimaþ . 15 .>% iti rocanayà .
     %<oü praõãuùà apårbà vyutsati priyà divastuùe và ma÷vinà vçhat . 16 .>% iti siddhàrthena .
     %<oü sadasaspatimadbhutaü priyamindrasya kàmyaü . saniü medhà mayàsiùaü . 17 .>% iti kà¤canena .
     %<oü yadvarcohiraõyasya yadvà varco gavàmuta . satyasya brahmaõo varcastena mà saüsçjàmasi . 18 .>% iti raupyeõa .
     %<oü ranmahàüsi sårya vaóàditya mahàü asi mahaste sato mahimàpaniùña samahnà devamahàü asiþ . 19 ..>% iti tàmreõa .
     %<oü manajyotirjuùatàmàjyasya vçhaspatiryaj¤amimaü tanotvariùñaü . yaj¤aü samimaü dadhàtu vi÷ve devàþ sa iha màdayantà moü pratiùñha . 20 .>% iti dãpena .
     %<oü àditya prayatasya vettaso jyotiþ pa÷yanti vàsaraü pàvàya divyaü todivi . 21 .>% iti darpaõena .
     %<oü udyallokànarocaya prabhabhåtamarocaya hoi imàn lokànarocaya hoi vi÷vabhåtamarocaya .
     hohà aivàtra dharmo jyotãùi . 22 .>% iti pra÷astapàtreõa . pra÷astapàtraü pårboktasarvadravyasthàpitaikapàtraü . iti sàmavedãyadurgotsavapaddhatiþ ..

#<adhivàsanaü>#, klã, (adhivàsayati sthàpayati devatà anena adhi + vas + õic + karaõe lyuñ .) adhivàsaþ . gandhamàlyàdibhiþ saüskàrakaraõaü . ityamaraþ .. (anayà tailaharidrayà asyàþ ÷ubhàdhivàsanamastu .. iti durgotsavapaddhatiþ ..)

#<adhivinnà>#, strã, (adhividyate labhyate'sau, adhi + vid + karmaõiktaþ striyàü ñàp .) adhyåóhà . prathamavivàhità strã . kçtànekavivàhasvàminaþ àpekùikaprathamoóhà bhàryà . ityamaraþ ..
     (%<adhivinnastriyai dadyàdàdhivedanikaü samaü ..>% iti manuþ .)

#<adhi÷rayaõã>#, strã, (adhi ÷riyate pacyate'tra adhi + ÷ri + adhikaraõe lyuñ striyàü ïãp .) cullã . ityamaraþ .. culà iti bhàùà .

#<adhiùñhànaü>#, klã, (adhiùñhãyate'tra adhi + sthà + adhikaraõe lyuñ .) nagaraü . cakraü . prabhàvaþ . adhyàsanaü . avasthànaü . ityamaraþ .. (yathà ràmàyaõe --
     %<yadbhayàt samparityajya svamadhiùñhànamçddhimat .
     kaulàsaü parbata÷reùñhamadhyàste naravàhanaþ ..>%)

#<adhikùiptaþ>#, tri, (adhi + kùip + karmaõi ktaþ .) pratikùiptaþ . ityamaraþ .. preritaþ . iti bharataþ .. praõihitaþ . sthàpitaþ . kutsitaþ . bhartsitaþ . iti medinã ..

@<[Page 1,039c]>@
#<adhãtaþ>#, tri, (adhi + iï + karmaõi ktaþ .) kçtàdhyayanaþ . pañhitaþ . yathà --
     %<adhãte ÷atasàhasramanantaü vedapàrage .>% iti smçtiþ .. pañhita÷àstraü . pàñhe klã ..

#<adhãtiþ>#, strã, (adhi + iï + bhàve ktin .) adhyayanaü . pañhanaü . iti jañàdharaþ ..

#<adhãtã>#, [n] tri, (adhãtamanena adhãta + in .) adhyayanavi÷iùñaþ . kçtàdhyayanaþ . iti vyàkaraõaü ..

#<adhãnaþ>#, tri, (inaü prabhumadhigataþ atyàdãti samàsaþ .) parava÷aþ . tatparyàyaþ . nighnaþ 2 àyattaþ 3asvacchandaþ 4 gçhyakaþ 5 . ityamaraþ .. (yathà kumàrasambhave --
     %<tvadadhãnaü khalu dehinàü sukhaü ..>%)

#<adhãraþ>#, tri, (na dhãraþ sthiraþ na¤samàsaþ .) ca¤calaþ . iti halàyudhaþ .. kàtaraþ . ityamaraþ .. (yathà nàgànande --
     %<nirvyàjaü vidhureùvadhãra iti màü yenàbhidhatte bhavàn ..>%)

#<adhãrà>#, strã, (na dhãrà kùaõasthàyinã, na¤samàsaþ .) vidyut . iti hàràvalã .. mànàvasthàyàü madhyàpragalmanàyikayorbhedaþ .. tasyà lakùaõaü . avyaïgakopaprakà÷akatvaü . madhyàdhãràyàþ paruùavàk kopaprakà÷ikà .. prauóhàdhãràyàstarjanatàóanàdikaü kopaprakà÷aü . sà dvidhà . jyeùñhà kaniùñhà ca . iti rasama¤jarã ..

#<adhã÷aþ>#, tri, (adhika ã÷aþ karmadhàrayaþ .) adhipatiþ . prabhuþ . iti halàyudhaþ .. (yathà pa¤catantre -- candre maõóalasaüsthevigçhyate ràhuõà dinàdhã÷aþ ..)

#<adhã÷varaþ>#, tri, (adhika ã÷varaþ karmadhàrayaþ .) praõatà÷eùasàmantaþ . mahàràjaþ . cakravartã . ityamaraþ ..

#<adhutaü>#, tri, akampitaü . dhu¤nakampe ityasmàt karmaõi ktaþ, pa÷cànna¤samàsaþ . dãrghamadhyo'pi ..

#<adhunà>#, vya, (asmin kàle idam÷abdasya råpamiti nipàtanàt .) amminkàle . idànãü . samprati . ityamaraþ ..

#<adhunàtanaü>#, tri, (adhunà bhavam adhunà + ñyu tuñca .) idànãntanaü . vartamànakàlavçtti . etatkàlãnaü . iti vyàkaraõaü ..

#<adhçtaþ>#, puü, (dhç ktaþ, na dhçtaþ na¤samàsaþ .) viùõuþþ . iti tasya sahasranàmamadhye pañhitaþ . akçtadhàraõavastuni tri ..

#<adhçùñaþ>#, tri, (dhçù + ktaþ, na dhçùñaþ na¤samàsaþ .) salajjaþ . tatparyàyaþ . apragalmaþ 2 . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷àradaþ 3 apratibhaþ 4 . iti jañàdharaþ .. ÷àlãnaþ 5 . ityamaraþ ..

#<adhçùyaþ>#, tri, (dhçù + karmaõi kyap .) pragalmaþ . adharùaõãyaþ . iti medinã .. (yathà raghuvaü÷e --
     %<bhãmakàntairnçpaguõaiþ sa babhåvopajãvinàü .
     adhçùya÷càbhigamya÷ca yàdoratnairivàrõavaþ .>%)

#<adhçùyà>#, strã, (na + dhçù + saüj¤àyàü kyap . yasyàü snàne paràbhavo na bhavati tàdç÷ã nadã .) nadãvi÷eùaþ . iti medinã ..

#<adhairyaþ>#, tri, (nàsti dhairyaü yasya saþ .) dhãratà÷ånyaþ . dhairyàbhàve klã . yathà --
     %<dhairyàdhairyaparigrahagrahilayoreõãdç÷oþ prãtaye .>% iti bhànubhaññaþ ..

#<adho'ü÷ukaü>#, klã, (adhaþ nãcade÷astham aü÷ukaü vastraü, karmadhàrayaþ .) paridhànavastraü . ityamaraþ ..

#<adhoghaõñà>#, strã, (adhaþ adhode÷àdàrabhya ghaõñeva phalaü yasyàþ sà .) apàmàrgaþ . iti ratnamàlà ..

#<adhojihvikà>#, strã, (alpà jihvà kan striyàü ñàp, adhaþ adharà jihvikà karmadhàrayaþ .) tàlumålasthakùudrajihvà . iti hàràvalã .. àljiva iti bhàùà .

#<adhobhuvanaü>#, klã, (adhaþ nãcade÷asthaü bhuvanaü lokaþ karmadhàrayaþ .) pàtàlaü . ityamaraþ ..

#<adhomarma>#, [n] klã, (adhaþ adharaü marma chidraü .) guhyadvàraü . iti hemacandraþ ..

#<adhomukhaþ>#, tri, (adhomukhaü yasya saþ .) adhovadanaþ . pàtàlamukhaþ . tatparyàyaþ . avàïmukhaþ 2 . ityamaraþ .. avàcãnaþ 3 . iti jañàdharaþ .. adhomukhanakùatragaõo yathà --
     %<a÷leùavahniyamapitryavi÷àkhayuktaü pårbatrayaü ÷atabhiùà ca navàpyuóåni .
     etànyadhomukhagaõàni ÷ubhàni nityaü vidyàrghyabhåmikhananeùu ca ÷obhitàni ..>% iti jyotiþsàrasaügrahaþ .

#<adhomukhà>#, strã, (adhomukhaü yasyàþ sà, striyàü ñàp .) gojihvàvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<adhovàyuþ>#, puü, (adhaþ adharaþ vàyaþ karmadhàrayaþ .) apànavàyuþ . yathà --
     %<kùute'dhovàyugamane jçmbhaõe japamutsajet .>% iti tantrasàre yoginãhçdayaü ..

#<adhokùajaþ>#, puü, (adhaþ j¤àtçtvàbhàvàt hãnam akùajaü pratyakùaj¤ànaü yasya saþ . akùàt indriyàt jàyate akùa + jan óa, pa¤camãtat .) viùõuþ . ityamaraþ .. (yathà mahàbhàrate . adho na kùãyate jàtu yasmàttasmàdadhokùajaþ .)

#<adhyagni>#, klã, (agneþ samãpe avyayãbhàvaþ .) vivàhakàle agnisamãpe striyai dattaü dhanàdi . yathà --
     %<vivàhakàle yat strãbhyo dãyate hyagnisannidhau .
     tadadhyagnikçtaü sadbhiþ strãdhanantu prakãrtitaü ..>% iti dàyabhàge kàtyàyanaþ ..

#<adhyaõóà>#, strã, (adhikamaõóaü vãjaü yasyàþ sà, striyàü ñàp) kapikacchuþ . ityamaraþ .. àlku÷ã iti bhàùà . bhåmyàmalakã . iti ratnamàlà ..

#<adhyayanaü>#, klã, (adhi + iï + bhàve lyuñ .) gurumukhàdànupårbã÷ravaõaü . pañhanaü . bràhmaõasya ùañkarmàntargatamidaü . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<adhyavasàyaþ>#, puü, (adhi + ava + so + bhàve gha¤ .) utsàhaþ . ityamaraþ .. karmasu sukaraþ pratyayaþ . iti madhuþ .. karmasu dçóhayatnakàrako bhàvaþ . iti ramànàthaþ .. karmasu pratyayaþ iti nayanànandaþ .. a÷akye balodyamaþ . iti kecit .. udyogodyamau càtra . iti bharataþ ..

#<adhya÷anaü>#, klã, (adhikama÷anaü bhojanaü karmadhàrayaþ .) ajãrõe bhojanaü . yathà . ajãrõe bhujyate yattu tadadhya÷anamucyate . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<adhyakùaþ>#, puü, (adhyakùõoti samantàt vyàpnoti adhi + akù + ac .) (chatradhàraõàdi vyavahàreùvadhikçtaþ . vyàpakaþ .) kùãrikàvçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<adhyakùaþ>#, tri, (akùamindriyamadhigataþ pràdisamàsaþ .) pratyakùaþ . indriyajanyaj¤ànaü . (yadadhyakùeõa jagatàü vayamàropitàstvayà .. iti kumàrasambhave .) adhikçtaþ . àyavyayàdinirãkùakaþ . ityamaraþ ..

#<adhyàpakaþ>#, tri, (adhi + iï + õic + õvul .) adhyàpanakartà . pàñhaguruþ . adhyàpayità . tatparyàyaþ . upàdhyàyaþ 2 . ityamaraþ ..

#<adhyàpanaü>#, klã, (adhi + iï + õic + bhàve lyuñ .) pàñhanaü . vidyàdànaü . bràhmaõànàü ùañkarmàntargatakarmedaü . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà manuþ --
     %<adhyàpanamadhyayanaü yajanaü yàjanaü tathà .
     dànaü pratigra÷caiva ùañakarmàõyagrajanmanaþ ..>%)

#<adhyàyaþ>#, puü, (adhi + iï + bhàve gha¤ adhyayanam .) vedapuràõàdiparicchedaþ . granthasandhiþ . tannàmàntaràõi yathà . sargaþ . vargaþ . paricchedaþ . udghàtaþ . aïkaþ . saügrahaþ . ucchåàsaþ . parivartaþ . pañalaþ . kàõóaü . sthànaü . prakaraõaü . parva . àhnikaü . iti trikàõóa÷eùaþ .. skandhaþ . stavakaþ . ullàsaþ . pàdaþ . udyotaþ . viracanaü . ityàdyapi .. yaduktam .
     (%<sargovargaparichedodghàtàdhyàyàïkasaügrahàþ .
     ucchåàsaþ parivarta÷ca pañalaþ kàõóameva ca ..
     syànaü prakaraõaü caiva parvollàsàhõikàni ca .
     puràõàdau paricchedà aneke parikãrtitàþ ..>%)

#<adhyàråóhaþ>#, tri, (adhi + àï + ruh + ktaþ .) samàråóhaþ . kçtàrohaõaþ . abhyadhikaþ . ati÷ayaþ . iti medinã ..

#<adhyàropaþ>#, puü, (adhi + à + rah + õicbhàve ac .) vastunyavastutvàropaþ . saccidànandànantàdvayabrahmaõi aj¤ànàdisakalajaóasamåhasyàropaõamityarthaþ . asarpabhåtarajjau sarpàropavat . iti vedàntasàraþ ..

#<adhyàvàhanikaü>#, klã, (adhyàvàhanaü pitçgçhàt svàmigçhàgamanaü tatkàle labdhaü adhyàvàhana + labdhàrthe ñhan tasya ikaþ . adhi + à + vah + õic lyuñ .) strãdhanavi÷eùaþ . yathà --
     %<yat punarlabhate nàrã nãyamànà hi paitçkàt .
     adhyàvàhanikaü nàma tat strãdhanamudàhçtaü ..>% iti dàyabhàge kàtyàyanaþ ..

#<adhyàharaõaü>#, klã, (adhi + à + hç + bhàve lyuñ .) adhyàhàraþ . tarkaõaü . åhanaü . iti ÷abdaratnàvalã ..

@<[Page 1,040c]>@
#<adhyàhàraþ>#, puü, (adhi + à + hç + bhàve gha¤ .) tarkaþ . åhaþ . ityamaraþ .. aspaùñàrthasya ÷abdàntareõa spaùñãkaraõaü . àkàïkùàsamàpakapadànusandhànaü . vàkyasampårõàrthapadayojanaü . yuktipràptasya padàntaramudàhçtya vyaktãkaraõaü . iti taññãkà ..

#<adhyuùñaþ>#, tri, (adhi + vas + ktaþ, àgama÷àsavigheranitvàt ióàgamàbhàvaþ . kçttaddhitasamàsà÷ca abhidhànaniyàmakà iti prasiddheþ .) sàrdhatrisaïkhyà . 3 .. sàóe tina iti bhàùà . yathà -- avàpya svàü bhåmiü bhujaganibhamadhyuùñhavalayaü . iti ànandalaharã ..

#<adhyuùñraþ>#, puü, (uùñramadhigataþ pràdisamàsaþ .) uùñrayuktarathaþ . uùñravàhyapreïkhà . iti hàràvalã ..

#<adhyåóhaþ>#, puü, (adhi + vah + ktaþ .) mahe÷varaþ . iti medinã .. (adhiropitaþ . samçddhaþ . abhyudaya÷àlã .)

#<adhyåóhaþ>#, tri, (àdhikyena vçddhiü gataþ adhi + vaha + ktaþ .) adhikavçddhiyuktaþ . samçddhaþ . iti dharaõã ..

#<adhyåóhà>#, strã, (adhi + vaha + karmaõi ktaþ, striyàü ñàp .) prathamavivàhità strã, kçtasàpatnikà . kçtànekavivàhasya prathamoóhà strã . ityamaramedinãkarau ..

#<adhyeùaõà>#, strã, (adhi + iù + õic + bhàve yuca, striyàü ñàp .) yàc¤à . iti hemacandraþ .. àràdhyasyàdarapårbakaü karmaõi niyuktakaraõaü . gurvàdeþ satkàrapårbakaü kvacidarthe niyojanaü . tatparyàyaþ . saniþ 2 . ityamaraþ .. sanã 3 . iti taññãkà ..

#<adhvagaþ>#, puü, (adhvanà pathà gacchati adhvan + gam + óaþ, upapadasamàsaþ .) pathikaþ . ityamaraþ .. uùñraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. såryaþ . iti hemacandraþ .. khesaraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. khacara iti bhàùà .

#<adhvagabhogyaþ>#, puü, (adhvagena pathikena bhogyaþ, anàyàsalabhyaphalatvàt, tçtãyàtatpuruùaþ .) àmràtakavçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<adhvagà>#, strã, (adhvan + gam + óaþ, upapadasamàsaþ . striyàü ñàp .) gaïgà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<adhvajà>#, strã, (adhvani jàyate adhvan + jan + óaþ, upapadasamàsaþ, striyàü ñàp .) svarõulãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<adhvanãnaþ>#, tri, (adhvani sàdhuþ adhvan + kha tasya ãõa .) pathikaþ . ityamaraþ ..

#<adhvanyaþ>#, tri, (adhvani sàdhaþ adhvan + yat .) pathikaþ . ityamaraþ .. (adhvanyena vimuktakaõñhamakhilàü ràtriü tathà krandita .. iti amaru÷atakaü ..)

#<adhvaraþ>#, puü, (adhvànaü sanmàrgaü ràti dadàti adhvan + rà + kaþ upapadasamàsaþ .) yaj¤aþ . vasubhedaþ . sàvadhànaþ . iti medinã .. (%<tamadhvare vi÷vajiti kùitã÷aü>% . iti raghuvaü÷e .)

#<adhvarathaþ>#, puü, (adhvaiva ratho gamanasàdhanaü yasya saþ .) patharathaþ . adhvagamanopayuktarathaþ . tatparyàyaþ . parighàtikaþ 2 . iti hemacandraþ ..

@<[Page 1,041a]>@
#<adhvaryuþ>#, puü, (adhvaraü yaj¤aü yauti sampàdayati adhvara + yu + kartari kvip, pçùodaràditvàt tumbhàvaþ rasyàkàralopaþ, homakàrã çtvik .) yajurvedavettà . ityamaraþ .. (yathà kumàrasambhave --
     %<vivàhayaj¤e vitate'tra yåyamadhvaryavaþ pårbavçtà mayeti .>%)

#<adhva÷alyaþ>#, puü, (adhvani pathi ÷alyamiva àcarati sakaõñakatayà adhva÷alya + kvip tato'c .) apàmàrgaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<adhvà># [n] puü, (atti gamanena balaü nà÷ayati, ad + bàhulyàt kvanip, pçùodaràditvàt dakàrasya dhaþ .) panthàþ . kàlaþ . saüsthànaü . avaskandaþ . iti medinã .. ÷àstraü . skandhaþ . iti ca pàñhàntaraü .. adhvagamanajanyaguõaþ . medaþkaphasthålatàsaukumàryanà÷itvaü . iti ràjavallabhaþ ..

#<adhvànta÷àtravaþ>#, puü, (adhvàntasya vartmasãmàyàþ ÷àtravaþ ÷atruvat, ùaùñhãtatpuruùaþ .) ÷yonàkavçkùaþ .. iti ÷abdacandrikà ..

#<ana># gha lu pràõane . jãvane . iti kavikalpadrumaþ .. gha lu aniti loko jãvati ityarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<ana># ïa ya pràõane . jãvane . iti kavikalpadrumaþ .. ya ïa anyate . iti durgàdàsaþ ..

#<anaü÷umatphalà>#, strã, (na aü÷umat mocàntarvartitayà såryakiraõa÷ånyaü phalaü yasyàþ sà .) aü÷umatphalà . kadalã . iti jañàdharaþ ..

#<anaþ># [s] klã, (aniti jãvatyanena jãvikopàyatvàt an + asun .) ÷akañaü . ityamaraþ .. (yathà manuþ --
     %<hotà vàpi hareda÷vamudgàtà càpyanaþkraye .>%) annaü . ityuõàdikoùaþ .. jananã . janma . janmã . iti koùàntaraü ..

#<anakaþ>#, tri, (an + ac + kutsàyàü kan .) aõakaþ . adhamaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<anagàraþ>#, puü, (nàsti agàraü gçhaü yasya saþ, gçhasthà÷rama÷ånyaþ .) çùiþ . muniþ . iti hemacandraþ .. agàra÷ånye vàcyaliïgaþ ..

#<anagniþ>#, puü, (nàsti ÷rautaþ smàrto và agniryasya saþ .) ÷rautasmàrtakarmahãnaþ .. iti mahàbhàrate dànadharmaþ .. (anàhitàgnirbràhmaõaþ . yathàha manuþ,
     %<agnãnàtmani vaitànàn samàropya yathàvidhi .
     anagniraniketaþ syànmunirmålaphalà÷anaþ ..>%)

#<anaghaþ>#, tri, (nàsti aghaü pàpaü yasya saþ .) apàpaþ . nirmalaþ . manoj¤aþ . iti medinã .. (yathà ÷àkuntale --
     %<akhaõóaü puõyànàü phalamiva ca tadråpamanaghaü ..>%)

#<anaïgaü>#, klã, (nàsti aïgamavayavo yasya tat .) àkà÷aü . manaþ . iti medinã .

#<anaïgaþ>#, puü, (nàsti aïgaü kàyo yasya saþ .) kàmadevaþ . ityamaraþ .. (yathà medinã . %<anaïgo madane'naïgamàkà÷amanasorapi>% ..) aïgarahite vàcyaliïgaþ ..

#<anaïgakaü>#, klã, (nàsti aïgamàkàro yasya tat, tataþ svàrthe kaþ .) cittaü . manaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<anaïgàsuhçt># [d] puü, (anaïgasya kàmadevasya asuhçt ÷atruþ ÷ivalalàñàgninà taddehabhasmãkaraõàt .) ÷ivaþ . iti hemacandraþ ..

#<anacchaþ>#, tri, (na acchaþ nirmalaþ .) àvilaþ . anirmalaþ . ityamaraþ ..

#<ana¤janaü>#, klã, (nàsti a¤janaü svamårtiprakà÷o yasya tat, niràkàratvàt, anja + bhàve lyuñ .) àkà÷aü . iti ÷abdacandrikà .. a¤jana÷ånye tri .. (yathà sàhityadarpaõe --
     %<netre dåramana¤jane pulakità tanvã taveyaü tanuþ .>%)

#<anaóujjihvà>#, strã, (anaóuho vçùabhasya jihveva jihvà patraü yasyàþ sà striyàü ñàp .) gojihvàvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<anaóuhã>#, strã, (anaóuh + gauràditvàt ïãù pakùe àm .) anaóvàhã . iti hemacandraþ .. gài iti bhàùà .

#<anaóvàn>#, [óuh] puü, (anaóuh + prathamaikavacanam .) vçùaþ . eüóe iti bhàùà . tatparyàyaþ . gauþ 2 bhadraþ 3 balãvardaþ 4 damyaþ 5 dàntaþ 6 sthiraþ 7 balã 8 ukùà 9 kakudmàn 10 çùabhaþ 11 vçùabhaþ 12 vçùaþ 13 dhuryaþ 14 dhurãyaþ 15 dhaureyaþ 16 ÷àïkaraþ 17 ÷ivavàhanaþ 18 rohiõãramaõaþ 19 voóhà 20 gonàthaþ 21 saurabheyakaþ 22 . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà manuþ --
     %<ajameùàvanaóvàhaü kharaü hatvaikahàyanam ..>%)

#<anaóvàhã>#, strã, (anaóuh + gauràditvàt ïãù, àmàgama÷ca àmabhàvapakùe kevalaü ïãù .) anaóuhã . strãgavã . iti hemacandraþ .. gài iti bhàùà .

#<anadyaþ>#, puü, (ad + karmaõi õyat saüj¤àpårbakavidheranityatvàt vçddhyabhàvaþ, na adyaþ apra÷astakhàdyaþ, na¤samàsaþ, na¤atra aprà÷astye .) gaurasarùapaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<anadhigataþ>#, tri, (adhi + gam + karmaõi ktaþ, na adhigataþ j¤àtaþ, na¤samàsaþ . gatabhinnaþ pràptabhinnaþ .) anavagataþ . yathà -- %<are vidvanmanyàhyanadhigatavedàrthavibhavàþ>% . iti bhagavadvàkyamiti pràmàõikàþ ..

#<anadhyakùaþ>#, tri, (akùamindriyamadhigataþ pràdisamàsaþ, pratyakùaþ tadbhinnaþ na¤samàsaþ .) apratyakùaþ . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ .. adhyakùabhinnaþ ..

#<anantaü>#, klã, (nàsti antaþ sãmà yasya tat .) àkà÷aü . ityamaraþ .. abhrakaü . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<anantaþ>#, puü, (nàsti antaþ vinà÷o yasya saþ, tathàhi bhàgavate %<loke naùñe dviparàrdhàvasàne bhavànekaþ ÷iùyate ÷eùasaüj¤aþ>% .) viùõuþ . iti medinã .. baladevaþ . anantajinnàma jinaþ . iti hemacandraþ .. ÷eùanàgaþ . ityamaraþ .. vàsukiþ . iti ÷abdamàlà .. sinduvàravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 1,041c]>@
#<anantaþ>#, tri, (nàsti antaþ sãmà vinà÷o và yasya saþ .) antarahitaþ . anavadhiþ . a÷eùaþ . asãmaþ . ityamaro medinã ca .. (yathà kumàrasambhave . -- %<anantaratnaprabhavasya yasya>% .)

#<anantajit>#, puü, (jayatãti ji + kartari kvip, ananto nàma jit jayã bauddhavi÷eùaþ ÷àkapàrthivàditvàt samàsaþ madhyapadalopa÷ca .) jinànàü caturviü÷atyantargatacaturda÷ajinaþ . tatparyàyaþ . anantaþ 2 . iti hemacandraþ ..

#<anantatãrthakçt>#, puü, (anantàni asaïkhyàni tãrthàni ÷àstràõi karmadhàrayaþ, tàni kçtavàn anantatãrtha + kç + kvip, upapadasamàsaþ .) anantajit . iti hemacandraþ .. (anantajit nàma jinaþ ..)

#<anantaraü>#, tri, (nàsti antaramavakà÷o yasya tat .) anavakà÷aü . antararahitaü . tatparyàyaþ .. avyavahitaü 2 saüsaktaü 3 apañàntaraü 4 . iti hemacandraþ .. pa÷càdarthe klã .. (pa÷càt . tataþparaü . yathà raghuvaü÷e -- %<pituranantaramuttarako÷alàn>% ..)

#<anantavijayaþ>#, puü, (vijayate'nena vi + ji + karaõe ac, tato'nantànàmasaïkhyànàü ÷atråõàü ÷abdena vijayaþ vijayasàdhanam ùaùñhãtatpuruùaþ .) yudhiùñhiraràjasya ÷aïkhaþ . iti ÷rãbhagavadgãtà ..

#<anantavãryaþ># puü, (anantamasãmaü vãryaü tejo yasya saþ .) bhàvikalpe jinànàü caturviü÷atyantargatatrayoviü÷atãrthakarajinaþ . iti hemacandraþ ..

#<anantavrataü>#, tri, (anantasya tannàmakadevasya vrataü ùaùñhãtatpuruùaþ .) bhàdra÷uklacaturda÷ãkartavyamanantadevasya vrataü . tadvidhiryathà . bhaviùye --
     %<anantavratametaddhi sarvapàpaharaü ÷ubhaü .
     sarvakàmapradaü néõàü strãõà¤caiva yudhiùñhira ..
     tathà ÷uklacaturda÷yàü màsi màdrapade bhavet .
     tasyànuùñhànamàtreõa sarvapàpaü praõa÷yati .. * ..>% vratàrambhapratiùñhayorvarjyakàlamàha jyotiùe --
     %<gurorbhçgorastabàlye vàrddhake siühage gurau .
     vakrijãvàùñaviü÷e'hni gurvàditye da÷àhike ..
     pårbarà÷àvanàyàtàticàriguruvatsare .
     pràgrà÷igantçjãvasya càticàre tripakùake ..
     kampàdyadbhutasaptàhe nãcasthejye malimluce .
     bhànulaïghitake màsi kùaye ràhuyute gurau ..
     pauùàdikacaturmàse caraõàïkitavarùaõe .
     ekenàhnà caikadine dvitãyena dinatraye ..
     tçtãyena tu saptàhe màïgalyàni ÷ubhànvitàþ .
     vidyàrambhakarõavedhau cåóopanayanodvahàn ..
     tãrthasnànamanàvçttaü tathànàdisurekùaõaü .
     parãkùàràmayaj¤àü÷ca pura÷caraõadãkùaõe ..
     vratàrambhapratiùñhe ca gçhàrambhaprave÷ane .
     pratiùñhàrambhaõe devakåpàdervarjayanti hi ..
     dvàtriü÷addivasà÷càste jãvasya bhàrgavasya ca .
     dvàsaptatirmahatyaste pàdàste dvàda÷akramàt ..
     astàt pràk parayoþ pakùaü gurorvàrddhakabàlate .
     pakùaüvçddho mahàste tu bhçgurbàlo da÷àhikaþ ..
     pàdàste tu da÷àhàni vçddhobàlo dinatrayaü .. * ..>%
     %<madhyàhne bhojyavelàyàü samuttãrya sarittañe .>% dadar÷a ÷ãlà sà strãõàü samåhaü raktavàsasàü .. caturda÷yàmarcayantaü bhaktyà devaü pçthak pçthak . iti bhaviùyottarãyànmadhyàhnavyàpinã tithirgràhyeti vàcyaü . pårbàhno vai devànàmiti ÷rutyàdibhiþ pårbàhne daivakçtyavidhànàt . vidhyasamabhivyàhçtàrthavàdena tadbàdhàyogàt kintu tasyaiva gauõakàlabodhakaü tat . kàlamàdhavãyo'pyevaü . bhaviùye'pi påjàvidhàyako madhyàhno noktaþ . yathà --
     %<kçtvà darbhamayànantaü vàridhànyàü nive÷ya ca .
     påjayedgandhapuùpàdyairnaivedyairvividhairapi ..
     caturda÷aphalairmålairjalajaiþ kusumairapi .
     yavagodhåma÷àlãnàü cårõenaikatarasya ca ..
     kçtvà påpadvayaü tasmai dadyàdekaü ghçtànvitaü .
     svayamekantu bhu¤jãta kare baddhvà suóorakaü ..
     caturda÷agranthiyuktaü kuïkumena vilepitaü .
     suvinyastaü viùõu nàmapratigranthisamanvitaü .
     caturda÷asåtramayaü såtraü kàrpàsameva ca .. * ..>% påjàóorakabandhanamantrastu ratnàkare --
     %<anantasaüsàramahàsamudre magnàn samabhyuddhara vàsudeva .
     anantaråpin viniyojayasva anantaråpàya namo namaste ..>% iti mantramuktvà .
     %<anena óorakaü baddhvà bhoktavyaü susthamànasaiþ .>% ityardhaü bhaviùyottarãyaü kàlakaumudyàü likhitamiti .. * .. tathà --
     %<pàpo'haü pàpakarmàhaü pàpàtmà pàpasambhavaþ .
     tràhi màü puõóarãkàkùa sarvapàpaharo bhava ..
     adya me saphalaü janma jãvita¤ca sujãvitaü .
     yattavàïghriyugàbjàgre mårdhà me bhramaràyate ..>% ityàbhyàü namaskuryàt . anantakathàmapyatra ÷çõvanti . iti tithyàditattvaü .. * .. * .. atha prayogaþ . àcamya svastivàcya saïkalpaü kuryàt -- %<adya bhàdre màsi ÷ukle pakùe caturda÷yàü tithàvàrabhya amukagotraþ ÷rãamukaþ dhanadhànyaputtrapauttràdyanavacchinnasantatipràptikàmaþ ÷rãviùõuprãtikàmo và caturda÷avarùaparyantaü bhagavadanantabhaññàrakapåjàcaturda÷agranthiyuktaóorakaramålabandhanakathà÷ravaõabràhmaõasaü pradànakàtapasitataõóulaprasthadvayaghañitapåpàrdhvopakalpanatadardhàtmakartçkabhojanaråpamanantavratamahaü kariùye>% iti saïkalpya såktaü pañhet .. * .. tato guõóikayà aùñadalapadmaü nirmàya tanmadhye ghañamàropya ÷àlagràmaü và caturdikùu dhvajàü nive÷ya yathoktavidhinà gaõe÷anavagrahadikpàla÷ivadurgàlakùmãnàràyaõapåjàü kçtvà ÷akraü dhyàyet -- %<oü mahendraü mattairàvataskandhasthaü sahasranayanojjvalaü . maõikà¤canaghañitanànàlaïkàrabhåùitaü vajrahattaü ÷acyanvitaü devagandharvagaõairvçtaü munigaõaiþ ståyamànaü>% .. evaü dhyàtvà mahendràya namaþ evaü kameõa saüpåjya praõamet --
     %<oü ÷akraþ surapati÷caiva vajrahasto mahàbalaþ .
     airàvatagajàråóhaþ sahasràkùo namo'stu te ..>% tato vçhatpàtre jalaü saüsthàpya hastaü dattvà samudramàvàhayet -- oü gaïgecetyàdinàvàhya samudraü påjayet .. * .. tato bhåta÷uddhyàdipràõàyàmàntaü kçtvà anantaü dhyàyet --
     %<oü divyasiühàsanàsãnaü deve÷aü garuóadhvajaü .
     ÷uklavarõaü caturbàhuü nàgayaj¤opavãtinaü ..
     ÷aïkhacakragadàpañhmadharaü pãtàmbaraü vibhuü .
     ÷riyà vàõyà ca saü÷liùñaü kirãñàdisamujjvalaü ..
     phaõà÷atasamàyuktaü jagannàthaü jagadguruü .
     anantaü cintayeddevaü nàradàdyairupastutaü ..>% evaü dhyàtvà sva÷irasi puùpaü datvà mànasopacàraiþ saüpåjya arghyaü saüsthàpya . àü hçdayàya namaþ evaü ùaóaïgàni vinyasya punardhyàtvàvàhayet .
     %<oü àgacchànanta deve÷a patnãbhyàü bàhanànvita .
     gandharvàdigaõopeta sànnidhyamiha kalpaya ..>% tataþ påjayet . pàdyaü gçhãtvà --
     %<oü pàdyaü gçhàõa deve÷a suràsuramanoharaü .
     tuùño me bhava deve÷a narasiüha namo'stu te ..>% arghyaü gçhãtvà --
     %<arghyaü gçhàõa deve÷a sugandhikuïkumànvitaü .
     dårvàkùatasamàyuktaü namaste vi÷vamårtaye ..>% àcamanãyaü gçhãtvà --
     %<oü idamàcamanãyante divyatoyodbhavaü prabho .
     bhaktyà dattaü mayànanta namaste pannagàdhipa ..>% evaü madhupakaü punaràcamanãyaü snànãyaü vastrayugma¤ca dadyàt .. * .. gandhaþ --
     %<oü gandho'yaü devadeve÷a kuókumàgurusambhavaþ .
     yathà÷aktyà mayà datto deve÷a pratigçhyatàü ..>% puùpaü --
     %<oü puùpaü gçhàõa bho'nanta sugandhidravyamuttamaü .
     padmanàbha namaste'stu ku÷alaü kuru sarvadà ..>% dhåpaþ --
     %<oü dhåpo'yaü te mahàbhàga da÷àïgo'guruõà saha .
     mayà dattaþ prabho viùõo gçhyatàü suranàyaka ..>% dãpaþ --
     %<oü dãpaü gçhàõa bho'nanta jàj¤valyamànamadbhataü .
     tvaü gçhàõa sadà deva rakùa màü ghorasàgaràt ..>% yaj¤opavãtaü --
     %<oü çgyajuþsàmamantreõa trivçttaü pañhmayoninà .
     sàvitrãgranthisaüyuktamupavãtaü tavànagha ..>% naivedyaü --
     %<oü nànàbhakùyasamàyuktaü caturda÷aphalairyutaü .
     bhaktyà sampàditaü deva sapåpaü gçhyatàü vibho .. * ..>% tato balabhadraü saüpåjya stutiü kuryàt --
     %<oü balabhadraü mahàtmànaü halinaü làïgalàyudhaü .
     kàdambarãmadonmattaü namàmi baladevakaü ..>% tata àvaraõadevatàþ påjayet . oü gaõe÷àya namaþ . evaü lokapàlebhyaþ . navagrahebhyaþ . aùñavasubhyaþ . ekàda÷arudrebhyaþ . dvàda÷àdityebhyaþ . anantàdinàgebhyaþ . matsyàdida÷àvatàrebhyaþ . màsebhyaþ . çtubhyaþ . vatsarebhyaþ . dharmàya . adharmàya . j¤ànàya . aj¤ànàya . vairàgyàya . avairàgyàya . ai÷varyàya . anai÷varyàya . ÷ivàya . durgàyai . pçthivyai . gaïgàyai . yabhunàyai . mahàlakùmyai . sarasvatyai . garuóàya . ÷aïkhàya . cakràya . gadàyai . padmàya . kaustubhàya . såryamaõóalàya . somamaõóalàya . vahnimaõóalàya . vàyumaõóalàya . sarvebhyo devebhyaþ . sarvàbhyo devãbhyaþ .. * .. tataþ stutiü pañhet --
     %<oü anantasaüsàramahàsamudre magnaü samabhyuddhara vàsudeva .
     anantaråpin viniyojayasva anantaråpàya namo namaste ..
     namo'stvanantàya sahasramårtaye sahasnapàdàkùi÷irorubàhave .
     sahasranàmne puruùàya ÷à÷vate sahasrakoñãyugadhàriõe namaþ ..
     hçdisthaü sarvadevànàü indriyàõàü guõàtigaü .
     sarvapàpaharaü devaü praõamàmi janàrdanaü ..
     anantaråpeõa bibharùi pçthvãü anantalakùmãü vidadhàsi tuùñaþ .
     anantabhogàn pradadàsi tuùñaþ anantamokùaü puruùe prahçùñaþ ..
     praõamàmi hçùãke÷aü vàsudevaü jagadguruü .
     sçùñisthitivinà÷ànàü kartàraü praõamàmyahaü ..
     ràkùasànàmariü naumi naumi daityavimardakaü .
     jagatàü hitakartàraü naumi païkeruhekùaõaü ..
     janmajanmakçtaü yacca bàlyayauvanavàrddhake .
     vçddhimàpnotu tat puõyaü pàpaü hara halàyudha ..
     bhaktihãnaü kriyàhãnaü mantrahãnaü yadarcitaü .
     yathoddiùñàsimàü påjàü paripårõàü kuruùva me ..
     pàpo'haü pàpakarmàhaü pàpàtmà pàpasambhavaþ .
     tràhi màü puõóarãkàkùa hare saüsàrasàgaràt ..>% tato ghañasthajalena saüprokùya karamåle óorakaü samarpayet .
     %<oü idaü óoramanantàkhyaü caturda÷aguõàtmakaü .
     sarvadevamayaü biùõo svakare dhàrayàmyahaü ..>% tato bhojyamutsçjet .. * .. tataþ kathàü ÷çõuyàt . yathà -- araõyavàsamuùito yudhiùñhirançpo va÷ã . pràptastrailokyanàthena kçùõena paramàtmanà .. kathokathanaü jàtaü tayostatra priyàpriyaü . vi÷eùeõa ca govindaü papraccha ca yudhiùñhiraþ .. * .. yudhiùñhira uvàca . kena vratena deve÷a và¤chitaü pràpyate phalaü . niùpàpàþ sakalà lokàþ bhavanti janmajanmani .. * .. ÷rãkçùõa uvàca . asti vratamanantàkhyaü yatkçtaü surasadmani . indràdyairlokapàlai÷ca tanme kathayataþ ÷ñaõu .. ÷uklapakùe caturda÷yàü màsi bhàdrapade tathà . tasyànuùñhànamàtreõa sarvapàpaü praõa÷yati .. * .. yudhiùñhira uvàca . kçùõa ko'yaü tvayàkhyàto yo'nanta iti saüj¤itaþ . ko'yaü ÷eùa÷ca nàga÷ca anantastakùakaþ smçtaþ .. parama¤cottamaü vàpi utàho brahma ucyate . ka eùo'nantasaüj¤o vai tanme bråhi janàrdana .. * .. ÷rãkçùõa uvàca . ananta ityahaü pàrtha mama råpaü nibodha tat . àdityagatiråpeõa yaþ kàla upapadyate .. kalàkàùñhàmuhårtàdidinaràtrivyavasthayà . pakùo màsa çturvarùaü yugakalpavyavasthayà .. so'haü kàlo'vatãrõo'smi bhuvo bhàràvatàraõàt . dànavànàü vinà÷àya vasudevatanådbhavaü .. anantaü viddhi màü pàrtha kçùõaü viùõuü hariü ÷ivaü . brahmàõaü bhàskaraü ÷eùaü sarvavyàpinamã÷varaü .. pratyayàrthaü mayà pàrtha vi÷varåpaü nibodha tat . pårbameva mahàbàho yogidhyeyamanuttamaü .. * .. yadhiùñhira uvàca . anantavratamàhàtmyaü vidhiü vidhividàü vara . kiü puõyaü kiü phalaü tasya anuùñhàna¤ca tasya kiü .. kena và tatkçtaü pårbaü loke kena prakà÷itaü . tatsarvaü bahu vistàrya bråhi nàràyaõa prabho .. * .. ÷rãkçùõa uvàca . àsãtpurà kçtayuge sumanturnàma vai dvijaþ . va÷iùñhagotrajo vidvàn ÷ãlavàn vijitendriyaþ .. patnã tasyàbhavaddãkùà satã satyavrate sthità . càritra÷ãlasampannà suråpà bhçguvaü÷ajà .. tasyàþ kàlena saüjàtà duhità sarvalakùaõà . ÷ãlà nàmnà su÷ãlà sà vardhate pitçve÷mani .. màtà tasyàstu kàlena jvaradàhaprapãóità . samàgatya nadãtoye mçtà svargapuraü yayau .. kçtaü sumantunà tasyàþ karma yat pàralaukikaü . tataþ sumantuþ saütyajya duþkhaü ÷okaü kramàt punaþ . nàpatnãko gçhã dharmaü kartumarhati vai kvacit . iti sa¤cintya manasà vivàhotsukamànasaþ .. devalasya muneþ kanyàü karka÷àü pariõãtavàn . sà karka÷àtiduþ÷ãlà sadà niùñhurabhàùiõã .. kopanà pratikålà ca nirlajjà kalahapriyà . adakùà gçhakçtyeùu dakùà bhojanakarmaõi .. kalahena tu santuùñà ruùñà bandhujanàn prati . sà tu ÷ãlà piturgehe vardhità ca dine dine karoti sakhibhiþ sàrdhaü ÷i÷ukrãóàmanuttamàü . gçhàntarasthaladvàradehalãtoraõàdiùu .. caturaïgakavarõai÷ca raktapãtasitàsitaiþ . svastikaü pañhma÷aïkhau ca maõóayantã punaþ punaþ .. kurvantã pratyahaü bàlà devatàtithipåjanaü . gçhakçtye sadà dakùà pituratyantavallabhà .. kàlena kiyatà viprastàü dçùñvà yauvanodgatàü . kasmai deyà mayà kanyà iti cintànvito'bhavat .. tato daivava÷àttatra kauõóinyaþ samupàgataþ . muni÷reùñho mahàbhàgaþ kulãno dharmatatparaþ .. manasà cintayàmàsa sumantuþ sutapàþ sudhãþ . asmai bhàgyava÷àcchãlà pratipàdyà prayatnataþ .. iti kçtvà matiü vipro dadau kanyàü ÷ubhe dine . kanyàmalaïkçtàü sàdhvãü ÷ãlàü candranibhànanàü .. gçhyoktavedavidhinà vivàhamakarottadà . tato homàdikaü karma samàpya samaye muniþ .. sumantuþ karka÷àü pràha jàmàtre dehi dakùiõàü . saphalaü kuru me dànaü priye munikulodbhave .. dakùiõàrahitaü karma niùphalaü jàyate yataþ . sà tu tadvacanaü ÷rutvà karka÷à kupitàbhavat .. sumantuü bhartsayàmàsa karka÷airvacanaiþ patiü . alaïkàraü samànãya svakãya¤càpi bandhanaü .. nikùipya nibhçte sthàne karka÷ànyagçhaü yayau . sumantu÷càtidãnàtmà lajjita÷càbhavattadà .. yatki¤cidarthayogya¤ca dravyamànãya yautukaü . jàmàtre pradadau vipraþ paricàrya punaþ punaþ .. tato vivàhaü nirvartya kauõóinyo'pi nijà÷ramaü . goyàne tàü samàropya ÷ãlàmàdàya vai yayau .. tataþ sà pathi gacchantã ÷ãlà candranibhànanà . madhyàhne bhojyavelàyàü samuttãrya sarittañe .. dadar÷a ÷ãlà nàrãõàü samåhaü vratacàriõàü . puüsàü vçnda¤ca tatraiva raktapãtàsbaràsanaü .. caturda÷yàmarcayantaü bhaktyànantaü pçthak pçthak . dçùñvà samåhaü nàrãõàü satã papraccha sàdaraü .. vinayàvanatà sàdhvã praõipatya sure÷varaü . kimidaü kriyate kàryaü bhavatãbhistaducyatàü .. * .. striya åcuþ . bhàdre màsi site pakùe utthite vàsavadhvaje . àràdhite mahendre ca dhvajàkàràsu yaùñiùu .. natvà sarasi yaþ snàtvà anantàrcanamàrabhet . kçtvà darbhamayaü devaü vàrivàjasamanvitaü .. anantaü devadeve÷aü caturbàhuü kirãñinaü . atasãpuùpasaükà÷aü kà¤canàïgadabhåùaõaü .. ÷aïkhacakragadà÷àrïgaü vividhàyudhadhàriõaü . ehyehi bhagavan kçùõa tava yaj¤aþ pravartate .. vàridhànyàü tathànantaü bhagavantaü niyojayet . maõóale puùpanaivedyaü dhåpavastrànulepanaü .. dattvà ca påjayedbhaktyà anantaü vi÷varåpiõaü . piùñakàrthaü vrãhicårõaü yavagodhåmayo÷ca và .. eteùàü pràpyate yattu tadgràhyaü prasthasaüj¤itaü . ardhaü vipràya dàtavyamardhamàtmani yojayet .. påjayitvà tathà devaü gandhapuùpairyathàkramaü . ÷rutvà kathàü tatastasya kuïkamàktaü suóorakaü .. caturda÷agranthiyuktaü nàrã vàmakare nyaset . pumàüstu dakùiõe bàhau tadànantaü prapåjayet .. nirvartya påjàü devasya påpaü bhuktvà yathàsukhaü . visçjya dakùiõàü dattvà praõamya ca yathàsukhaü .. ÷ãlà ÷rutvà vacastàsàü yathà tàbhirudàhçtaü . vrataü cakàra sà bàhau baddhvà óorakamuttamaü .. påpaprastha¤ca sà kçtvà bhuktvà caiva tathaiva ca . punarjagàma tenaiva gorathena samanvità .. tenànantaprasàdena gçhaü godhanasaïkulaü . tadà÷ramaü ÷riyà yuktaü dhanadhànyasamanvitaü .. vividhàtithisampårõaü nànàratnairvibhåùitaü . varà÷vamattamàtaïgamahiùairgodhanànvitaü .. ÷ãlà ca maõikà¤cãbhirmuktàbharaõabhåùità . dibyàïgã ÷ãlasampannà sàvitrãpratimà yathà .. kadàcidupaviùñà sà vahnikuõóaü samàgatà . kauõóinyo'pi vi÷edroùàt dçùñvà óoramanantakaü . ÷ãlàyàþ karamåle ca baddhameva prayatnataþ . papraccha krodhavacasà bhçkuñãkuñilaü mukhaü .. kimidaü óorakaü haste baddhvà bhàrye'tra tiùñhasi . prameyaþ kasya devasya durbuddhe bråhi satvaraü .. * .. ÷ãlobàca . anantaü devadevasya prameyaü óorakaü ÷ubhaü . kare baddhaü vidhànena ÷ñaõu me vacanaü prabho .. prasàdàd yasya devasya bhuïkte suvipulaü dhanaü . na jànàsi kathaü nàtha tadevaü jagadã÷varaü .. ÷ãlàvàkyaü tataþ ÷rutvà kauõóinyaþ kupito'bhavat . ko'sàvanantasaüj¤o vai na ÷ruto'pi varànane .. ityuktvàkçùya kupito bhujàóóoramanantakaü . kùiptaü jvàlàkule vahnau nirbhartsya bahudhà priyàü .. tataþ sà saübhramàt ÷ãlà hàhà kçtvà pradhàvità . vahneþ såtraü samàdàya kùãrabhadhye tato'kùipat .. tatastayà kare vàme punarbaddhaü suóorakaü . anantàkùepadoùeõa dàridryaü patitaü gçhe .. na kai÷cit varõyate lokaiþ so'pi vipro yudhiùñhira . gàtre malinatà pràptà cakùurnidràü tathaiva ca .. ÷ånyàni gçharåpàõi dagdhàni vahninà kvacit . nirãkùya svapuraü vipra÷cintayàmàsa cetasà .. atha ÷ãlà vivarõà sà duþkhità patidoùataþ . vicacàra puroü sarvàü ÷ånyàgàrasamanvitàü .. atha kauõóinyaviprasya saüjàtà buddhiruttamà . mamàpi duùkçtaü karma kçtaü và me vigarhitaü .. anantàkùepadoùeõa mamàpi gatirãdç÷ã . anantaü yatra pa÷yàmi tatra yàsyàmi durmatiþ .. tato jagàma kauõóinyo vanaü vyàghràdisaïkulaü . vratasyànveùaõaü kartuü pàdau draùñuü tathà hareþ .. vihvalaþ sa yayau màrge janajantuvivarjite . tatràpa÷yacca taü vçkùaü phalapuùpasamanvitaü .. varjitaü pakùisaïghàtaiþ kãñai÷caiva vi÷eùataþ . tamapçcchat tvayànantaþ kvaciddçùño mahàdruma .. sa covàca mahàbçkùo nànantaü vedmi bho dvija . tato gacchan dadar÷àgre tçõamadhye savatsikàü .. tçõamadhye pradhàvantã na khàdati na jighrati . he mahàdhenuke bråhi kimanantastvayekùitaþ .. savatsà tamuvàcàtha nànantaü vedmi he dvija . tato gacchan dadar÷àgre vçùa÷reùñhaü vane sthitaü .. tamapçcchadayaü vipraþ ananto vãkùitastvayà . vçùabhastamuvàcedaü viùaõõaü bràhmaõaü prati .. yadyanantamahaü jàne tadà me gatirãdç÷ã . tato vrajan dadar÷àgre gardabhaü ku¤jaraü tathà .. nànàmàyàpracarantaü madagarjanadarpitaü . sa taü dçùñvà dvijo'pçcchadanantaü dçùñavàn kimu .. pratyuttaramuvàcedaü nànantaü vedmi he dvija . tato vrajan dadar÷àgre ramyaü puùkariõãdvayaü .. anyonyajalasaüghàtairvocibhirupa÷obhitaü . ÷ubhaiþ kumudakahlàraiþ kamalotpala÷obhitaü .. bhramarai÷cakravàkai÷ca haüsakàraõóavairyutaü . tamapçcchat dvijo'nanto bhavatãbhyà¤ca lakùitaþ .. puùkariõyàvåcatustaü na jànãvo hariü kvattit . nipapàta tato vipro hàhà kçtvà rudan bhuvi .. kiü karomi kva gacchàmi kathaü pa÷yàmi taü vibhuü .. * .. tataþ kçpàluhçdayo debe÷o devapåjitaþ .. tatkùaõàdbhagavàn viùõurdvijapratyakùamàgataþ . vçddhabràhmaõaråpeõa provàca vacanaü dvijaü .. uttiùñhottiùñha viprendra tyaja duþkhaü sukhã bhava . anantaü dar÷ayiùyàmi kçùõaü viùõuü hariü ÷ivaü .. bràhmaõaü taü samàdàya pàtàlavartmanà purãü . tàü purãü dar÷ayàmàsa tata÷càntardadhe dvijaþ .. sa tàü dadar÷a kauõóinyaþ purãü trailokyadurlabhàü .. divyanàrãnarairyuktàü maõiratnavibhåùitàü .. suvarõaracitàü sarvàü veùñitàü takùakàdibhiþ . tatràpa÷yat sa kauõóinyo devadevamanantakaü .. bi÷varåpaü jagannàthaü caturbàhuü kirãñinaü . ÷aïkhacakragadàpañhmadhàriõaü garuóadhvajaü .. dakùiõe vilasallakùmãü vàme krãóatsarasvatãü . saptaphaõàsamàyuktaü divyasiühàsanesthitaü .. evaü råpaü jagannàthaü dçùñvà bhaktyà stutiþ kçtà . jagàma bhåmau ÷irasà anantasya samãpataþ .. namo'stvanantàya sahasramårtaye sahasrapàdàkùi÷irorubàhave . sahasranàmne puruùàya ÷à÷vate sahasrakoñãyugadhàriõe namaþ .. aj¤ànena mayà deva yat kçtaü pàpakarmaõà . tatsarvaü kçpayà ÷aüsa kùamasva madhusådana .. * .. atha kauõóinyaviprasya statiü ÷rutvà janàrdanaþ . prasanno bhagavàndeva÷cànanto'nantaråpadhçk .. kathaü me priyamàkhyàtamihàgaccheti bhåsura .. * .. ananta uvàca . tuùño'haü bràhmaõa÷reùñha bhaktyà tava vi÷eùataþ . varaü gçhàõa viprendra tuùño'smi tyaja vismayaü .. * .. kauõóinya uvàca . svakarmaphalabhogena yàü yàü yoniü vrajàmyahaü . tasyàü tasyàü hçùãke÷a haribhaktirdçóhàstu me .. atipramàdànmohàdvà yanmayà duùkçtaü kçtaü . tadàgaþ kùamyatàü nàtha praõamàmi punaþ punaþ .. ÷rutvànantastu tadvàkyaü dadau tasmai varatrayaü . dàridranà÷anaü dharmaü viùõulãkaü tathàkùayaü .. * .. kauõóinya uvàca . pårõo manoratho deva mama càdya vi÷eùataþ . ki¤cit pçcchàmi deve÷a tanme bråhi jagatpate .. ka÷cåtaþ ko vçùaþ kà gauþ kintat puùkariõãdvayaü . kaþ kharaþ ku¤caraþ ko và ko và vçddhadvijottamaþ .. kçpayà kathayasvàdya pathi dçùño mayà vibho . ÷rãananta uvàca . ya÷càmravçkùo dçùño hi vipro vidyàsu garvitaþ . upasthitàya ÷iùyàya vidyàü yasmànna dattavàn .. tena karmavipàkena vçkùatvaü pràpya tiùñhati . vçùabho yastvayà dçùño lobhakarmakçtaþ purà .. dattaü paryuùitaü dravyaü svàdu bhuktaü svayaü yataþ . vçùabhatvaü samàsàdya tatastiùñhati nirjane .. vipràya vasudhàü dattvà niùphalàü ÷asyavarjitàü . tenàsau gotvamàsàdya tçõamadhye pradhàvati .. dharmàdharmau vijànãyàdyattat puùkariõãdvayaü . gardabho'j¤ànasampannaþ ku¤jaro madagarvitaþ .. bràhmaõo'sàvananto'haü yastvayà dar÷ito mune . etatte kathitaü sarvaü gaccha vipra nijà÷ramaü .. punaþ samçddhiste vipra bhaviùyati na saü÷ayaþ . bhuktvà bhogàü÷ca vipulàn saüprà÷yasi mahat padaü .. iti dattvà varaü tasmai tatraivàntaradhãyata . kauõóinyo'pi gçhaü tatvà karoti vratamuttamaü .. anantàkhyaü mahàpuõyaü varùàõà¤ca caturda÷aü . ÷ãlayà saha dharmàtmà sukhaü bhuktvà manorathàn .. viùõulokaü samàsàdya raràja ÷ãlayà saha . anantàkhyavrateneha samàptenaiva pàrthiva .. sarvapàpavinirmuktà yàsyanti paramàü gatiü . evamevaü hi niyamàt striyo'nantavratànnçpa .. puttrapauttradhanairyuktà bhuktvà bhogàn manorathàn . viùõulokamàpnuvanti yàvaccandradivàkarau .. iti bhaviùyapuràõe anantavrataü samàptaü ..

#<ananta÷ãrùà>#, strã, (anantàni bahåni ÷ãrùàõi ÷iràüsi yasyàþ sà .) vàsukipatnã . iti ÷abdamàlà ..

#<anantà>#, strã, (nàsti anto yasyàþ sà .) pàrvatã . pçthivã . agni÷ikhàvçkùaþ . ÷yàmàlatà . dårvà . pippyalã . duràlabhà . harãtakã . àmalakã . guóucã . iti medinã .. yavàsaþ . ÷vetadårvà . nãladårvà . agnimanthavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. anantamålaü . tatparyàyaþ . gopavallã 2 kàràlà 3 sugandhà 4 bhadravallikà 5 bhadrà 6 nàgajihvà 7 . iti ratnamàlà .. gopã 8 ÷yàmà 9 ÷àrivà 10 utpala÷àrivà 11 . ityamaraþ .. gopyàdipa¤ca÷yàmalatàyàü nàgajihvàyàü iti kecit . gopyàditrayaü ÷yàmalatàyàü anantotpala÷àriveti dvayaü anantamåle iti kecit . iti taññãkàyàü bharataþ .. tasyà guõàþ . malabandhakàritvaü . raktapittanà÷itvaü . ÷ãtalatva¤ca . iti ràjaballabhaþ ..

#<ananyagatikaþ>#, tri, (nàsti anyà gatiþ yasya . samàsàntaþ kaþ .) gatyantararahitaþ . ekà÷rayaþ .
     %<ananyagatike jane vigatapàtake càtake yathàruci tathà kuru priya tathàpi nànyaü bhaje .>% ityudbhañaþ ..

#<ananyajaþ>#, puü, (nàsti anyat yasmàt saþ ananyo viùõaþ, tasmàt jàta iti, ananya + jan + óa .) kàmadevaþ . ityamaraþ ..

@<[Page 1,044c]>@
#<ananyavçttiþ>#, tri, (na anyà vçttirasya iti .) ekamàtravçttiþ . tatparyàyaþ . ekatànaþ 2 ekàgraþ 3 ekàyanaþ 4 ekasargaþ 5 ekàgryaþ 6 ekàyana gataþ 7 . ityamaraþ ..

#<anapàyã>#, [n] tri, (nàsti apàyaþ vinà÷o'sya iti, na + apàya + ini .) ni÷calaþ . apàya÷ånyaþ . ana÷varaþ . yathà --
     %<anapàyibhirasmàbhirguptàyà÷ca gçhe prabho .>% iti ÷rãbhàgavataü ..
     (%<anapàyini saü÷rayadrume gajabhagne patanàya vallarã .>% iti kumàre ..)

#<anabhij¤aþ>#, tri, (abhi jànàti iti abhij¤aþ, abhi + j¤à + kaþ, na abhij¤a iti na¤samàsaþ .) mårkhaþ . praj¤àrahitaþ . buddhihãnaþ . yathà --
     %<dhiktvàü cåtataro paràparaparij¤ànànabhij¤o bhavàn>% iti bhramaràùñakaü ..

#<anabhilàùaþ>#, puü, (na abhilàùa iti na¤samàsaþ .) aruviþ . iti ràjanirghaõñaþ .. anicchà .. (tri, nàsti abhilàùo yasya iti samàse abhilàùa÷ånyaþ .)

#<anamaþ>#, puü, (namati praõamati iti namaþ, nam + pacàdyac, na namaþ anama iti na¤samàsaþ .) bràhmaõaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<anamitampacaþ>#, tri, (mitaü parimitaü pacati iti, mita + pac + khac, na mitampaca iti amitampacaþ, na amitampaca iti anamitampacaþ, na¤samàsaþ .) mitampacaþ . kçpaõaþ . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ ..

#<anambaraþ>#, puü, (nàsti ambaraü paridheyaü yasya saþ .) bauddhavi÷eùaþ . iti siddhànta÷iromaõau golàdhyàyaþ ..

#<anayaþ>#, puü, (ayaþ ÷ubhàvahovidhistadbhinnaþ na¤samàsaþ .) daivaü . a÷ubhaü . vyasanaü . vipad . iti medinã ..
     (%<anayo nayasampanne yatra te vikçtà matiþ .>% iti ràmàyaõe .)

#<anargalaü>#, tri, (nàsti argalaü pratibandho yasya tat .) nirargalaü . pratibandhakarahitaü . tatparyàyaþ . avàdhaü 2 ucchçïkhalaü 3 uddvàma 4 niyantritaü 5 niraïku÷aü 6 . iti hemacandraþ .. (tataþ paraü tena makhàya yajvanà turaïgasutsçùñamanargalaü punaþ . iti raghuvaü÷e .)

#<anarthakaü>#, klã, (nàsti arthaþ yasya tat, samàsàntaþ kaþ .) nirarthakaü . artha÷ånyavàkyaü . tatparyàyaþ . abaddhaü 2 . ityamaraþ .. abadhyaü 3 . iti taññãkà ..

#<analaþ>#, puü, (nàsti alaþ bahudàhyavastudahane'pi tçptiryasya saþ, kçttikànakùatre, vatsare bhagavati vàsudeve .) agniþ . vasubhedaþ . iti medinã .. citrakaþ . raktacitrakaþ . bhallàtakaþ . pittaü . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<analaprabhà>#, strã, (analasya vahleþ prabheva prabhà yasyàþ sà .) jyotiùmatãlatà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<analapriyà>#, strã, (analasya agneþ priyà ùaùñhãtat .) agnibhàryà . àgneyã . iti jañàdharaþ ..

#<analiþ>#, puü, (aniti aün + pacàdyac anaþ tanmadhupànena jãvanadhàrayità aliþ bhramaro yatra saþ .) vakavçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<anavadhànaü>#, klã, (na avadhànaü manoyogaþ na¤samàsaþ .) cittasyàvikùepaþ . amanoyogaþ . apraõidhànaü . iti halàyudhaþ .. tadvi÷iùñe tri ..

#<anavadhànatà>#, strã, (nàsti avadhànaü manoyogo yasya saþ, tasya bhàvaþ tatastal striyàü ñàp .) manoyoga÷ånyatà . cittasyànanyaviùayàbhàvatvaü . kàrye anavahitatvaü . tatparyàyaþ . pramàdaþ 2 . ityamaraþ ..
     %<kartavyàkaraõaü yatra samarthasya kvacidbhavat .
     ucyate dvitayaü tatra pramàdo'navadhànatà ..>% iti ÷abdaratnàvalã ..

#<anavaraþ>#, tri, (na avaraþ, na¤samàsaþ .) akaniùñhaþ . anyånaþ . ÷reùñhaþ . pradhànaþ . yathà --
     %<so'yamindràdanavaro vàsudevàcca bhàrata .>% iti viràñaparva ..

#<anavarataü>#, klã, (ava + ram + bhàve ktaþ, nàsti avarataü viratiryatra tat .) nirantaraü . tatparyàyaþ . satataü 2 anàrataü 3 a÷ràntaü 4 santataü 5 avirataü 6 ani÷aü 7 nityaü 8 ajasraü 9 prasaktaü 10 àsaktaü 11 anaddhaü 12 . iti jañàdharaþ .. tadvi÷iùñe vàcyaliïgaü . ityamaraþ ..
     (%<anavaratadhanurjyàsphàlanakrårakarmà .>% iti ÷àkuntale .)

#<anavaràrdhyaþ>#, tri, (avaramaddha, karmadhàrayaþ, tatra bhavaþ, avaràrdha + yat, tato na¤samàsaþ .) uttamaþ . pradhànaþ . ityamaraþ ..

#<anavalambaþ>#, tri, (nàsti avalambaþ à÷rayo yasya saþ .) avalambana÷ånyaþ . nirà÷rayaþ . yathà --
     %<na paraü pathi pakùapàtitànavalambe kimu màdç÷e'pi sà .>% iti naiùadhaü ..

#<anavasaraþ>#, tri, (nàsti avasaraþ avakà÷o yasya saþ .) niravakà÷aþ . avasaràbhàve puü . yathà --
     %<atarkyai÷varye tvayyanavasaraduþsthà hatadhiyaþ .>% iti mahimnaþ stotraü ..

#<anavaskaraü>#, tri, (ava adhovartmanà kãryate kùipyate ava + ké + ap, %<varcasko'vaskara iti suóàgamaþ>% nàsti avaskaro malaü yasya tat .) nirmalaü . ÷odhitaü . ityamaraþ ..

#<anavasthà>#, strã, (ava + sthà bhàve aï, na avasthà avasthànaü na¤samàsaþ .) tarkavi÷eùaþ . tasya lakùaõaü . apràmàõikànantapravàhamålakaprasaïgatvaü . yathà -- %<ghañatvaü yadi yàvadghañahetuvçtti syàt ghañànyavçtti syàt>% . iti tàrkikàþ .. upapàdyopapàdakayoravi÷ràntiþ . iti mãmàüsakàþ . da÷àbhàvaþ . sthityabhàvaþ ..
     (%<evamapyanavasthà syàd yà målakùatikàriõã .>% iti kàvyaprakà÷e .)

#<anavasthànaþ>#, puü, (na avasthànamavasthitiryasya saþ .) vàyuþ . iti ràjanirghaõñaþ .. avasthiti÷ånye tri .. (ca¤calaþ . avyavasthitaþ .)

#<anavasthitiþ>#, strã, (na avasthitiþ avasthànaü na¤samàsaþ .) càpalyaü . cà¤calyaü . asthiratà . adhairyaü . iti hemacandraþ ..

#<ana÷anaü>#, klã, (a÷ bhàve lyuñ, na a÷anaü bhojanaü, na¤samàsaþ .) bhojanàbhàvaþ . upavàsaþ . iti halàyudhaþ .. tadvati tri .. (pràyopave÷anaü . %<tadahamana÷anaü kçtvà pràtaþ pràõànutsçjàmi>% . iti pa÷catantre .)

#<ana÷varaü>#, tri, (na÷ + kartari varac na na÷varaü, na¤samàsaþ .) sanàtanaü . nityaü . dhruvaü . ÷à÷vataü . iti hemacandraþ ..
     (%<matvà vi÷vamana÷varaü nivi÷ate saüsàrakàràgçhe .>% iti vairàgya÷atake .)

#<anasåyà>#, strã, (asu kaõóvàditvàt yak + bhàve a, striyàü ñàp, na asåyà na¤samàsaþ .) asåyàbhàvaþ . tasyà lakùaõaü yathà vçhaspatiþ .
     %<na guõàn guõino hanti stauti mandaguõànapi .
     nànyadoùeùu ramate sànasåyà prakãrtità ..>% ityekàda÷ãtattvaü .. atrimunipatno . iti gàruóe 29 adhyàyaþ .. kardamamunikanyà . iti ÷rãbhàgavataü .. asåyà÷ånye tri ..

#<anahaüvàdã>#, [n] tri, (ahamiti garvaü vadati yaþ, ahaü + vad + õini, upapadasamàsaþ, tato na¤samàsaþ . ahamityavyayaü .) garvarahitaþ .
     %<muktasaïgo'nahaüvàdã dhçtyutsàhasamanvitaþ .
     siddhyasiddhyornirvikàraþ kartà sàtvika ucyate .>% iti ÷rãbhagavadgãtà . anahaüvàdã garvarahitaþ . ityàhnikatattvaü ..

#<anahaïkçtiþ>#, strã, (na ahaïkçtiþ ahaïkàraþ na¤samàsaþ .) ahaïkàràbhàvaþ . tatparyàyaþ . a÷ocaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (tri nàsti ahaïkçtiþ yasya iti samàse ahaïkàra÷ånyaþ .)

#<anakùaþ>#, tri, akùihãnaþ . andhaþ . na vidyete akùiõã yasya ityarthe ùa pratyayaþ . akùabhinnaþ ..

#<anakùaraü>#, klã, (na santi pra÷astàni akùaràõi yatra tat .) durvacanaü . iti bharataþ .. avacanàrhaü . iti madhuþ .. gàliprabhçti . guõàkùepakadoùàviùkàrivàkyaü . iti kecit .. tatparyàyaþ . avàcyaü 2 . ityamaraþ ..

#<anakùi>#, klã, (apra÷astamakùi netraü, na¤samàsaþ .) kutsitacakùuþ . tatparyàyaþ . asaumyàkùi 2 . iti hemacandraþ ..

#<anàkulaþ>#, tri, (na àkulaþ na¤samàsaþ .) sthiraþ . ekàgraþ . avyàkulaþ . avyagraþ . iti jañàdharaþ .
     (%<anàkulà'viklavà ca susambhràntà ca me matiþ .>% iti ràmàyaõe .)

#<anàkràntà>#, strã, (kairapi na àkràntà àkramitumayogyà kaõñakavyàptatvàt, na¤samàsaþ .) kaõñakàrãvçkùaþ . iti ratnamàlà .. anàkramaõavi÷iùñe tri ..

#<anàgataü>#, tri, (àï + gam + kartari ktaþ, na àgataü na¤samàsaþ .) bhaviùyat . iti ràjanirghaõñaþ .. anàyàtaü . anupasthitaü . aj¤àtaü . yathà --
     (%<tàvadbhayasya bhetavyaü yàvadbhayamanàgataü .>% iti pa¤catantre .)
     %<anàgatàdiliïgena na syàdanumitistadà .>% iti bhàùàparicchedaþ ..

#<anàgatàrtavà>#, strã, (na àgatamapràptamàrtavaü strãpuùpavikà÷anaü yasyàþ sà, striyàü ñàp . çtu + aõ .) apràptaçtukà . arajaskà . tatparyàyaþ . gaurã 2 nagnikà 3 . ityamaraþ ..

#<anàcàraþ>#, puü, (na kutsita àcàraþ na¤samàsaþ . na¤atra aprà÷astye abhàvàrthe tu àcàràbhàvaþ .) kadàcàraþ . a÷uddhàcàraþ . ÷rutismçtiviruddhakarmakaraõaü . yathà --
     %<sarvade÷eùvanàcàraþ pathi tàmbålacarvaõaü ..>% iti smçtiþ .. tadvi÷iùñe tri ..

#<anàtapaþ>#, puü, (àï + tap + ac, àtapasya raudrasyàbhàvaþ na¤samàsaþ .) raudràbhàvaþ . chàyà . iti ràjanirghaõñaþ .. (tri chàyàvi÷iùñe . %<khalvàñodivase÷varasya kiraõaiþ santàpite mastake . và¤chan de÷amanàtapaü vidhiva÷àt vilvasya målaü gataþ>% .. iti nãti÷atake .)

#<anàturaþ>#, tri, (na àturaþ rogã na¤samàsaþ .) arogã . yathà --
     %<teùàmanàturàþ pårbe vàtalàdyàþ sadàturàþ .>% iti carakaþ . (%<bheje dharmamanàturaþ>% . iti raùuvaü÷e .)

#<anàthaþ>#, tri, (nàsti nàthaþ à÷rayo yasya saþ .) prabhuhãnaþ . nàtha÷ånyaþ . yathà --
     %<vanà vanà vanàthavat svajãvanà vanàbhavat .>% iti nalodayaþ .
     (%<nàthavantastvayà lokàstvamanàthà vipadyase .>% iti uttaracarite .)

#<anàdaraþ>#, puü, (à + dç + bhàve ap, na àdaraþ na¤samàsaþ .) niràdaraþ . tatparyàyaþ . paribhavaþ 2 paribhàvaþ 3 tiraskriyà 4 rãóhà 5 avamànanà 6 avaj¤à 7 avahelaü 8 asåkùaõaü 9 . ityamaraþ .. asukùaõaü 10 asurkùaõaü 11 asårkùaõaü 12 . iti bharataþ .. (%<guõeùu ràgo vyasaneùvanàdaraþ>% . iti pa¤catantraü .)

#<anàdiþ>#, tri, (nàsti àdiþ kàraõaü yasya saþ .) àdirahitaþ . utpatti÷ånyaþ . svayambhåþ . yathà --
     %<anàdiràdirgovindaþ sarvakàraõakàraõaü .>% iti brahmasaühità ..

#<anàdçtaþ>#, tri, (à + dç + karmaõi ktaþ, na àdçtaþ na¤samàsaþ .) niràdaraþ . avaj¤àtaþ . avamànitaþ . iti hemacandraþ ..
     (%<savva tasyàdçtà dharmà yasyaite traya àdçtàþ .
     anàdçtàstu yasyaite sarvàstasyàphalàþ kriyàþ ..>% iti manuþ .)

#<anàmakaü>#, klã, (anam an + gha¤arthe kaþ, anaü jãvanaü àmayati, rogagrastaü karoti, am + õic + õvul anasya àmakaü ùaùñhãtatpuruùaþ .) ar÷orogaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. malamàse puü . iti malamàsatattvaü .. durnàmake nirnàmake ca tri .

#<anàmayaü>#, klã, (à + am + bhàve gha¤, àmaü rugnàvasthàü yàti pràpnotyanena, àma + yà ka, àmayasya abhàvaþ avyayãbhàvaþ .) rogàbhàvaþ àrogyaü . ityamaraþ ..
     (%<bràhmaõaü ku÷alaü pçcchet kùatrabandhumanàmayaü .>% iti manuþ .) tadvi÷iùña tri ..

#<anàmà>#, [n] puü, (nàsti brahma÷ira÷chedanasàdhanatayà apra÷astaü nàma yasya saþ . anayà aïgulyà ÷ivena brahma÷ira÷chinnaü . iti puràõe .) anàmikàïgulã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<anàmikà>#, strã, (nàsti brahma÷ira÷chedanasàdhanatayà pra÷astaü nàma yasyàþ sà . striyàü óàp tataþ svàrthe kan ñàp ca .) kaniùñhàmadhyamayormadhyavartyaïgulã . ityamaraþ .. (%<vastràntànàmikàke÷anakharomada÷àspç÷aþ>% . iti su÷rute ..)

#<anàyattaþ>#, tri, (à + yat + ktaþ, na àyattaþ na¤samàsaþ .) ava÷ãbhåtaþ . anadhãnaþ . yathà --
     %<etàvajjanmasàphalyaü yadanàyattavçttità .>% iti hitopade÷aþ ..

#<anàyàsaþ>#, puü, (à + yas + gha¤ tato na¤samàsaþ .) akle÷aþ . tasya lakùaõaü yathà . vçhaspatiþ ..
     %<÷arãraü pãóyate yena su÷ubhenàpi karmaõà .
     atyantaü tanna kurvãta anàyàsaþ sa ucyate ..>% ityekàda÷ãtattvaü .. ÷ramavyatirekaþ . yatnàbhàvaþ . yathà --
     %<anàyàsena maraõaü vinà dainyena jãvanaü .
     anàràdhitagovindacaraõasya kathaü bhavet ..>% iti pràmàõikàþ ..

#<anàyàsakçtaü>#, tri, (anàyàsena akle÷ena kçtaü tçtãyàtatpuruùaþ .) anàyàsena yat kriyate sma tat . vinà yatnena kçtaü . tatparyàyaþ . phàõñaü 2 . ityamaraþ ..

#<anàrataü>#, klã, (à + ram + ktaþ, tato na¤samàsaþ .) anavarataü . satataü . nityaü . ityamaraþ ..
     (%<anàrataü tena padeùu lambhitàþ .
     vibhajya samyagviniyogasatkriyà ..>% iti kiràtàrjunãye .)

#<anàrambhaþ>#, puü, (à + rabh + bhàve gha¤, tato na¤samàsaþ .) àrambhàbhàvaþ . yathà --
     %<na karmaõàmanàrambhànnaiùkarmyaü puruùo'÷nute .>% iti bhagavadgãtà ..

#<anàrjavaü>#, klã, (çjorbhàvaþ çju + bhàve aõ, tato na¤samàsaþ .) rogaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. çjutvàbhàvaþ .

@<[Page 1,046b]>@
#<anàryaþ>#, tri, (ç + õyat, na àryaþ ÷reùñhaþ, na¤samàsaþ .) a÷reùñhaþ . yathà --
     %<anàryajuùñamasvargyamakãrtikaramarjuna .>% iti ÷rãbhagavadgãtà ..

#<anàryakaü>#, klã, (nàsti àryo yatra de÷e tàdç÷àryàvartabhinnade÷e bhavaü anàrya + kan .) agurukàùñhaü . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<anàryajaü>#, klã, (nàsti àryo yatra de÷e tàdç÷àryàvartabhinnade÷e jàyate yat, anàrya + jan + óa, upapadasamàsaþ .) aguru . iti hemacandraþ ..

#<anàryatiktaþ>#, puü, (anàryapriya÷càsau tikta÷ceti ÷àkapàrthivàdiþ .) bhånimbaþ . ityamaraþ .. ciràtà iti bhàùà .

#<anàlocitaþ>#, tri, (na àlocitaþ kartavyatayà avadhàritaþ .) akçtàlocanaþ . itikartavyatayànavadhàritaþ . avivecitaþ . yathà --
     %<kiü karomi pratij¤à me yadanàlocità purà .>% iti devãmàhàtmyaü ..

#<anàvilaþ>#, tri, (na àvilaþ, na¤samàsaþ .) àvila÷ånyaþ . nirmalaþ . iti halàyudhaþ .. (svacchaþ, svàsthyakaraþ .)
     (%<padmagandhi ÷ivaü vàri sukhaü ÷ãtamanàvilaü .>% iti ràmàyaõe .
     %<jàïgalaü ÷asyasampannamàryapràyamanàvilam .>% iti manuþ .)

#<anàvçtaþ>#, tri, (à + vç + karmaõi ktaþ na àvçtaþ, na¤samàsaþ .) àvaraõa÷ånyaþ . anàcchàditaþ . yathà . %<anàvçtatvàdvahirantaraü na te>% . iti ÷rãbhàgavataü ..

#<anàvçùñiþ>#, strã, (na àvçùñirvarùaõaü, na¤samàsaþ .) ãtivi÷eùaþ . varùaõàbhàvaþ . iti smçtiþ .. ÷ukà iti bhàùà .
     (%<ativçùñiranàvçùñiþ ÷alabhà måùikàþ khagàþ .
     pratyàsannà÷ca ràjànaþ ùaóetà ãtayaþ smçtàþ ..>% iti prasiddham .)

#<anà÷yaþ>#, tri, (pàõinimate tu na÷ + õic karmaõi yat tato na¤samàsaþ .) nà÷àyogyaþ . na÷adhàtorghyaõi na¤samàsaþ ..

#<anàsikaþ>#, tri, (nàsti nàsikà yasya saþ .) nàsikàrahitaþ . tatparyàyaþ . vikhaþ 2 vikhruþ 3 vigraþ 4 . iti hemacandraþ ..

#<anàhataü>#, klã, (à + han + ktaþ nàsti àhataü chedo yasya tat .) tantroktaùañcakràntargatacaturthacakraü . tattu hçdayasthakàdiñhàntavarõayuktodyadàdityasannibhadvàda÷adalapadmàkàraü . tanmadhye ayutasåryasamaprabha÷abdabrahmayabàõaliïgamasti . iti tantrasàraþ ..

#<anàhataü>#, tri, (à + han + bhàve ktaþ, na santi àhatàni chedakùàlanabhogà yasya tat .) nåtanavastraü . chedakùàlanabhogarahitavastraü . ityamaraþ .. aguõitaü . ityaïka÷àstraü .. akçtàghàtaü .. (akùataþ . àghàtarahitaþ . akùubdhaþ . tantroktaùañcakràntargatacaturthacakraü, tat tu hçdayasthakàdiñhàntavarõayuktodyadàdityasannibhadvàda÷adalapadmàkàraü, tanmadhye ayutasåryasamaprabha÷abdabrahmamayabàõaliïgamasti .
     %<÷abdobrahmamayaþ ÷abdo'nàhato yatra dç÷yate .
     anàhatàkhyaü tatpadmaü munibhiþ parikãrtitaü ..>%

#<anàhàraþ>#, puü, (à + hç + bhàve gha¤ tato na¤samàsaþ .) bhojanàbhàvaþ . yathà -- %<çtàvanàhàratayà bhayeneti>% carakaþ ..

#<anàhåtaþ>#, tri, (à + hve + karmaõi ktaþ tato na¤samàsaþ .) akçtàhvànaþ . animantritaþ . yathà --
     %<anàhåtairetya pracuraguõalobhena bhavataþ .>% ityudbhañaþ .. hrasvamadhyo'pi yathà --
     %<anàhutà apyabhiyànti sauhçdaü .>% iti ÷rãbhàgavataü ..

#<anigãrõaþ>#, tri, (ni + gé + ktaþ tato na¤samàsaþ .) anuktaþ . yathà --
     %<viùayasyànigãrõasyànyatàdàtmyapratãtikçt .>% iti sàhityadarpaõaü ..

#<anicchuþ>#, tri, (iù + kartari u vinduricchuriti såtreõa nipàtanàt sàdhu .) anicchàvi÷iùñaþ . anàkàïghã . aspçhaþ . icchatãti icchuþ tato na¤samàsaþ ..

#<anityaþ>#, tri, (ni + tyap tato na¤samàsaþ .) na÷varaþ . asthàyã . janyavastu . yathà --
     %<dharmo nityaþ sukhaduþkhe'pyanitye .
     jãvo nityo heturasyàpyanityaþ .>% iti mahàbhàrate bhàratasàvitrã ..

#<aninditaþ>#, tri, (nidi + karmaõi ktaþ tato na¤samàsaþ .) nindàrahitaþ . agarhitaþ . tatparyàyaþ . praõàyyaþ 2 sàdhuþ 3 . iti trikàõóa÷eùaþ ..
     (%<ananditaiþ strãvivàhairanindyà bhavati prajà .
     ninditairnindità néõàü tasmànnindyàn vivarjayet ..>% iti manuþ ..)

#<anipuõaþ>#, tri, (na nipuõaþ pañuþ na¤samàsaþ .) apravãõaþ . avij¤aþ . apañuþ . yathà --
     %<yaþ ÷àstràdiùvanipuõaþ ÷raddhàvàn sa tu madhyamaþ .>% iti bhaktirasàmçtasindhuþ ..

#<animiùaþ>#, puü, strã, (nàsti nimiùaþ nimeùaþ cakùuspandanaü yasya saþ .) devatà . matsyaþ . ityamaraþ .. (nimeùarahitaþ . sthiradçùñiþ . sàvadhànaþ . apramattaþ .
     %<sureùu nàpa÷yadavaikùatàkùõornçpe nimeùaü nijasammukhe sati .>% iti naiùadhe .)

#<animiùàcàryaþ>#, puü, (animiùàõàüdevànàü àcàryaþ guruþ ùaùñhãtat .) vçhaspatiþ . devaguruþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<animeùaþ>#, puü, (nàsti nimeùaþ cakùuþspandanaü yasya saþ .) devatà . matsyaþ . iti hemacandraþ ..

#<aniyataü>#, tri, (ni + yam + ktaþ, na niyataü na¤samàsaþ .) anityaü . asthàyi . yathà --
     %<ratyàdayo'pyaniyate rase syurvyabhicàriõaþ .>% iti sàhityadarpaõaü .. %<riùñaü trividhaü munayo niyatamaniyataü yogaja¤ca>% . iti jyotiùaü ..

#<aniyamaþ>#, puü, (na niyamaþ, na¤samàsaþ .) niyamàbhàvaþ . ani÷cayaþ . anirdhàraþ . yathà --
     %<guruùaùñha¤ca pàdànàü ÷eùeùvaniyamo mataþ .>% iti chandoma¤jarã .. tadvi÷iùñe tri ..

#<aniràkçtaþ>#, tri, (nir + à + kç karmaõi ktaþ, tato na¤samàsaþ .) anivàritaþ . yathà --
     %<aniràkçtatàpasampadaü phalahãnàü sumanobhiru¤jhitàü .>% iti màghaþ ..

#<aniruddhaü>#, klã, (ni + rudh + bhàve ktaþ, nàsti niruddhaü yasmàt tat .) sandànaü . pa÷vàdibandhanarajjuþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<aniruddhaþ>#, puü, (na nirudhyate'sau ni + rudh + karmaõi ktaþ, tato na¤samàsaþ .) kàmadevaputtraþ . tatparyàyaþ . uùàpatiþ 2 brahmasåþ 3 vi÷vaketuþ 4 . ityamaraþ .. sa tu bhagavata÷caturvyåhàntargatàdivyåhaþ . tasmàt sçùñirbhavati yathà --
     %<tamaso brahmasambhåtaü tamomålàmçtàtmakaü .
     tadvi÷vabhàvasaüj¤àntaü pauruùãü tanumà÷ritaü ..
     so'niruddha iti proktastat pradhànaü pracakùate .
     tadavyaktamiti j¤eyaü triguõaü nçpasattama ..
     vidyàsahàyavàn devo vi÷vakseno hariþ prabhuþ .
     apsveva ÷ayana¤cakre nidràyogamupàgataþ ..
     jagata÷cintayan sçùñiü mahànàtmaguõaþ smçtaþ .>% iti mahàbhàrate mokùadharmaþ ..

#<aniruddhaþ>#, tri, (ni + rudh + karmaõi ktaþ, tato na¤samàsaþ .) rodha÷ånyaþ . apratibaddhaþ . caraþ . iti vi÷vaþ ..

#<aniruddhapathaü>#, klã, (aniruddhaþ pratibandharahitaþ panthà yatra saþ .) àkà÷aü . iti ÷abdacandrikà .. aruddhavartma ..

#<aniruddhabhàvinã>#, strã, (aniruddhasya kàmaputtrasya bhàvinã patnã, ùaùñhãtat .) uùà . sà ca kàmaputtrapatnã . bàõaràjakanyà . iti ÷abdaratnàvalo ..

#<anirõayaþ>#, puü, (nir + nã + bhàve ac, tato na¤samàsaþ .) anirdhàraþ . ani÷cayaþ . nirpårbakanã¤dhàtorali na¤samàsaþ ..

#<anirdhàritaþ>#, tri, (nir + dhç + õic karmaõi ktaþ, tato na¤samàsaþ .) akçtanirdhàraõaþ . ani÷citaþ . yathà . %<anirdhàritaikatvànekatvavi÷eùasya pårbaråpamàtrasya vyaktasya vyàdhiliïgatbaü>% . iti rogapårbaråpalakùaõe rakùitaþ ..

#<anirmalaþ>#, tri, (na nirmalaþ pariùkçtaþ na¤samàsaþ .) malinaþ . àvilaþ . apariùkçtaþ . nirmalàbhàve klã ..

#<anirmàlyà>#, strã, (nir + mal + õyat striyàü ñàp, tato na¤samàsaþ .) pçkkànàmakauùadhiþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<anirvacanãyaþ>#, tri, (nir + vac + karmaõi anãyaþ, tato na¤samàsaþ .) nirvacanàyogyaþ . anirvàcyaþ . vàkyàgamyaþ . yathà, %<sadasadbhyàmanirvacanãyaü triguõàtmakaü bhàvaråpaü j¤ànavirodhi yatki¤ciditi vadanti>% . ityaj¤ànalakùaõe vedàntasàraþ ..

#<anirvàhaþ>#, puü, (nir + vah + bhàve gha¤, tato na¤samàsaþ .) nirvàhàbhàvaþ . aniùpattiþ . asaïgatiþ . yathà . mukhyàrthabàdhe tadyoge iti kàrikàyàü mukhyàrthasyànvayabàdho'pi tàtparyaviùayasyànvayasya mukhyàrthatàvacchedakaråpeõànirvàha eva . iti kàvyaprakà÷añãkàyàü mahe÷varaþ ..

#<anirviõõaþ>#, tri, (nir + vid + ktaþ, tato na¤samàsaþ .) nirveda÷ånyaþ . vavre nirviõõamànasa ityatra nirviõõaü viraktaü iti devãmàhàtmyañãkà tadbhinnaþ aviraktaþ viùayàsakta iti yàvat .. nirviõõotimamatvena ityatra nirviõõo duþkhitaþ iti devãmàhàtmyañãkà tadbhinnaþ aduþkhitaþ .. bahuvrãhau tu atiduþkhitaþ ..

#<anirvçtiþ>#, strã, (ni nirvçtiþ, svàcchandyaü, na¤samàsaþ .) nirvçtyabhàvaþ . daridratà . yathà .
     %<anirvçtini÷àcarã mama gçhàntaràlaü gatà .>% ityudbhañaþ ..

#<anilaþ>#, puü, (aniti jãvatyanena an + ilac .) vàyuþ . ityamaraþ .. vasuvi÷eùaþ . iti medinã .. (÷arãrasthapràõàdivàyuþ . vàtarogaþ . svàtinakùatraü .)

#<anilaghnakaþ>#, puü, (anilaü vàtarogaü hanti iti, anila + han + ñak + svàrthe kan .) vibhãtakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<anilasakhaþ>#, puü, (anilasya sakhà iti ràjàhaþsakhibhyaùñac iti samàsàntaþ ñac .) agniþ . iti hemacandraþ ..

#<anilàntakaþ>#, puü, (anilasya antakaþ .) iïgudãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<anilàmayaþ>#, puü, (anilaþ vàta eva àmayaþ rogaþ, råpakasamàsaþ .) vàtarogaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<anirlocitaþ>#, tri, (na nirlocita iti na¤samàsaþ, nir + loci + kta .) anàlocitaþ . avivecitaþ . yathà --
     %<anirlocitakàryasya vàgjàlaü vàgmino vçthà .>% iti màghaþ ..

#<ani÷aü>#, klã, (ni÷à ràtriþ, upacàràt vyàpàraràhityam, nàsti ni÷à yasmin tat, kriyàvi÷eùaõatve asya klãvatvaü, dravyavi÷eùaõatve tu triliïgatvaü .) anavarataü . satataü . ityamaraþ .. (%<nijamaikùi mandamani÷aü ni÷itaiþ kra÷itaü ÷arãrama÷arãra÷araiþ>% . iti màghe .)

#<ani÷citaþ>#, tri, (nir + ci + karmaõi ktaþ, na ni÷cita iti na¤samàsaþ .) ni÷cayarahitaþ . aniråpitaþ . anirõãtaþ . yathà, %<kavaya ànatakandharacittàþ ka÷malaü yayurani÷citatattvàþ .>% iti ÷rãbhàgavataü ..

#<aniùñaþ>#, tri, (iù + karmaõi ktaþ, na iùña iti na¤asamàsaþ .) anabhilaùitaþ . avà¤chitaþ . yathà,
     %<iùñanà÷àdaniùñàpteþ karuõàkhyo raso bhavet .>% iti sàhityadarpaõaü ..

#<aniùñà>#, strã, (iù + kta, + ñàp, na¤samàsaþ .) nàgabalà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<aniùõàtaþ>#, tri, (ni + snà + kartari ktaþ, na niùõàta iti na¤samàsaþ .) aku÷alaþ . apravãõaþ . anabhij¤aþ . akçtã . nipårbàt snàla ÷odhane ityasmàt kartari kte na¤samàsaþ ..

#<aniùpannaþ>#, tri, (pàõinimate tu ni + snà + kartari ktaþ, ninadãbhyàü snàteþ kau÷ale iti ùatvaü, tato na¤samàsaþ .) niùpattirahitaþ . asamàptaþ . asampårõaþ . nirpårbakapadadhàtoþ karmaõi kte niùpannaþ pa÷cànna¤samàsaþ ..

#<anikùuþ>#, puü, (ikùusadç÷aþ na¤samàsaþ, na¤atra sàdç÷ye .
     %<tatsàdç÷yamabhàva÷ca tadanyatvaü tadalpatà .
     aprà÷astyaü virodha÷ca na¤arthàþ ùañ prakãrtitàþ ..>% iti kàrikàyàü .) ikùuvi÷eùaþ . ànàkhu . khàkaóà iti khyàtaþ . tatparyàyaþ . ikùutulyà 2 ikùuràlikà 3 ikùvàlikà 4 . iti ratnamàlà ..

#<anãkaþ>#, puü, klã, (nàsti nãþ svargapràpako yasmàt . kap, ardharcàditbàt puüstvaü klãvatva¤ca .) yuddhaü, sainyaü . iti medinã ..

#<anãkasthaþ>#, puü, (anãke yuddhe tiùñhati, anãka + sthà + kartari óaþ, upapadasamàsaþ .) raõagataþ . saügràmasthaþ . hasti÷ikùàvicakùaõaþ . ràjarakùakaþ . cihnaü . vãramardalakaþ . iti medinã .. jayaóhàka iti bhàùà .

#<anãkinã>#, strã, (anãko raõo'sti prayojanatvena asyà iti, anãka + ini + striyàm .) sainyasaükhyàvi÷eùaþ . tadyathà . 6561 a÷vàþ . 2187 hastinaþ . 10935 padàtayaþ . 2187 rathàþ . samudàyena saptatyadhikàùña÷atàdhikasahasràdhikàyutadvayaü . 21870 akùauhiõoda÷amàü÷eyaü . ityamarabharatau ..

#<anãcidar÷ã>#, [n] puü, (nãcàt nãcakàryàt anyat, na¤samàsaþ, tadeva vidyate'sya anãca + in, tàdç÷asatkarma÷àlijanavat pa÷yati anãcã + dç÷a + õini, upapadasamàsaþ .) buddhabhedaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<anãtiþ>#, strã, (na nãtiþ, na¤samàsaþ .) durnãtiþ . anyàyaþ . atyàcàraþ . yathà --
     %<viùñayo vyatipàtà÷ca ye cànye'nãtisambhavàþ .>% iti vàmanapuràõaü ..

#<anã÷aþ>#, puü, (nàsti ã÷aþ niyantà yasya saþ .) viùõuþ . iti tasya sahasranàmamadhye pañhitaþ .. ã÷varabhinne tri . yathà --
     %<anã÷o và kuryàdbhuvanajanane kaþ parikaraü .>% iti puùpadantaþ ..

#<anu>#, vya, upasargavi÷eùaþ . asyàrthàþ . pa÷càt . sàdç÷yaü . lakùaõaü . vãpsà . itthambhàvaþ . bhàgaþ . hãnaþ . sahàrthaþ . àyàmaþ . samãpaü . paripàñã . iti medinã .. punararthaþ . iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ ..

#<anukaþ>#, tri, (anu kàmayate, anu + kan . kàmukaþ . kàmã . ityamaraþ ..

#<anukampà>#, strã, (anu + kamp + bhàve aþ, striyàü ñàp .) dayà . kçpà . ityamaraþ .. (%<bhåtànukampà tava cediyaü gaurekà bhavet svastimatã tvadante .>% iti raghuvaü÷e .)

#<anukampyaþ>#, triþ (anukampàmarhati anukampà + arhàrthe yat . athavà anu + kamp õic + karmaõi yat .) tarasvã . vegavàn . iti hàràvalã .. kçpàyogyaþ . dayàpàtraü .
     %<anukampyo'nukampya÷ca sa jàtaþ sa ca jãvati .>% iti kàvyaprakà÷aþ ..
     (%<duhitaramanukampyàmadriràdàya dorbhyàü .>%) iti kumàrasambhave .)

#<anukaraõaü>#, klã, (anu + kç + lyuñ .) anukàraþ . sadç÷ãkaraõaü . vyàkaraõamate tat dvividhaü . yatràrtharahitakevala÷abdasya sadç÷akaraõaü tat ÷abdànukaraõaü 1 . yatràrthavi÷iùñasya sadç÷akaraõaü tadarthànukaraõaü 2 . iti goyãcandradãkopari vidyàlaïkàrañãppanã ..

#<anukarùaþ>#, puü, (anukçùyate svasambaddhena cakreõa, anu + kçùa + gha¤ .) rathàdhaþsthitakàùñhaü . ityamaraþ .. rathera talà iti bhàùà . rathasyàdhastanabhàge yaddvàrudhàraõakàùñhaü tiùñhati yato'dha÷cakraü upari paññakarma yatra cakraü tadanukarùa÷abdavàcyaü . iti bharataþ . àkarùaõaü . iti medinã ..

#<anukarùaõaü>#, klã, (anu + kçù + bhàve lyuñ .) avakarùaõaü . àkarùaõaü . iti medinã ..

#<anukarùà>#, [n] puü, (anu + kçù + an .) anukarùaþ . rathàdhaþsthitakàùñhaü . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<anukalpaþ>#, puü, (anukalpyate gauõatvena vidhãyate, anu + kçp + õic + ac .) mukhyakalpàdadhamaþ . gauõakalpaþ . mukhyasthànàpannapratinidhiþ . yathà, %<vrãhyabhàve nãvàrairyajeta>% . ityamarabharatau ..
     (%<prabhuþ prathamakalpasya yo'nukalpena vartate .
     na sàmparàyikaü tasya durmatervidyate phalaü ..>% iti manuþ .)

#<anukàmãnaþ>#, tri, (kàmasya icchàyàþ sadç÷aü, sàdç÷yàrthe avyayãbhàvaþ, tato gacchatãtyarthe khaþ tasya ãnaþ .) kàmaïgàmã . svecchàgamana÷ãlaþ . ityamaraþ ..

#<anukàraþ>#, puü, (anu + kç + gha¤ .) sadç÷ãkaraõaü . sadç÷aråpave÷abhàùàdyàviùkaraõaü . tatparyàyaþ . anuhàraþ 2 . ityamaraþ .. upamà 3 . iti hemacandraþ ..
     (%<bhavedabhinayo'vasthànukàraþ sa catuvvidhaþ .>% iti sàhityadarpaõe .)

#<anukålaþ>#, tri, (anukålaü karoti, anukåla + karotyarthe õic pacàdyac .) apratikålaþ . dakùiõaþ . sahàyaþ . yathà, %<mayànukålena nabhasvateritaü .>% iti ÷rãbhàgavataü ..

#<anukålaþ>#, puü, (anukålayati kevalasvapatnãü sukhayati, anukåla + karotyarthe õic ac .) patibhedaþ . tasya lakùaõaü .
     %<sadà paràïganàparàïmukhatve sati svastryanuraktatvaü .>% iti rasama¤jarã .. (yathà sàhityadarpaõe --
     %<ekasyàmeva nàyikàyàmàsakto'nukålanàyakaþ .
     kintvanye'pi janà vadanti subhago'pyasyàþ priyo nànyato dçùñiü nikùipatãti vi÷vamiyatà manyàmahe duþsthitaü .>%)

#<anukålatà>#, strã, (anukålasya bhàvaþ, anukåla + bhàve tal striyàü ñàp .) ànukålyaü . tatparyàyaþ . dàkùiõyaü 2 . iti hemacandraþ .. (anugrahaþ . dayà . prasàdaþ . %<suhçdiva prakañayya sukhapradàü prathamamekarasàmanukålatàü>% . iti uttaracarite .)

#<anukålà>#, strã, (anukåla + striyàü ñàp .) dantãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<anukramaþ>#, puü, (kramamanugataþ, pràdisamàsaþ .) yathàkramaü . tatparyàyaþ . ànupårbã 2 paripàñã 3 àvçt 4 paryàyaþ 5 . ityamaraþ .. pratisaükramaõaü . anukramaõikà . yathà --
     %<dvàda÷e tu puràõoktasarvàrthànukramaþ kçtaþ .
     prathamaskandhamàrabhya pràdhànyena samàsataþ ..>% iti ÷rãbhàgavate 12 skandhe 12 adhyàyañãkàyàü ÷rãdharasvàmã ..
     (%<kaniüùñhàde÷inyaïguùñhamålànyagraü karasya ca .
     prajàpatipitçbrahmadevatãrthànyanukramàt>% iti yàj¤avalkyaþ .)

#<anukramaõikà>#, strã, (anukramyate uttarottaraü paripàñyà àrabhyate'nayà, anu + krama + karaõe lyuñ, striyàü ïãp, tataþ svàrthe kan striyàü ñàp .) bhåmikà . granthàdermåkhabandhaþ . puràõàderuktavivaraõasya saükùepeõa punaþ kathanaü . iti puràõaü ..
     (%<anukramaõikàdhyàyaü vçttàntànàü saparbaõàm .>% iti mahàbhàrate .)

#<anukro÷aþ>#, puü, (anu + kru÷ + gha¤ .) karuõà . dayà . ityamaraþ .. (%<sauhàrdàdvà vidhura iti và mayyanukro÷abuddhyà>% . iti meghadåte .)

#<anugaþ>#, tri, (anugacchati, anu + gam + óaþ .) pa÷càdgàmã . anucaraþ . anusaraþ . tatparyàyaþ . anvak 2 anvakùaþ 3 anupadaþ 4 . ityamaraþ .. sevakaþ 5 . dàsaþ 6 . iti halàyudhaþ ..
     (%<yeùàü ÷àstrànugà buddhirna te muhyanti bhàrata .>% iti mahàbhàrate .)

#<anugataþ>#, tri, (anugacchati anu + gam + kartari ktaþ .) anugaþ . à÷ritaþ . adhãnaþ . pa÷càdgataþ . yathà --
     %<àgacchad yatra kàkutsthaþ svargàya samupasthitaþ .
     vimànavarakoñãbhirdevairanugatastadà ..>% iti ràmàyaõaü .. niyataþ . yathà, %<na ca tadanugatameva abhidhàvalambane nàpi tasya bhàvàt .>% iti pa¤camollàse kàvyaprakà÷akàraþ ..

#<anugavãnaþ>#, puü, (goþ pa÷càt avyayãbhàvaþ anugu + khaþ, tasya ãnaþ .) gopaþ . gorakùakaþ . goþ pa÷càt yatheùñagàmã . iti saükùiptasàravyàkaraõapari÷iùñaü .

#<anugamaþ>#, puü, (anu + gam + bhàve ap .) pa÷càdgamanaü . upasarpaõaü . yathà --
     %<kçte tu dãyate gatvà tretàyàmàhutàya vai .
     dvàpare yàcamànàya kalau tvanugamànvite ..>% iti smçtiþ .. nyàüyamate yena råpeõa tàvatpadàrthagrahaþ tadeva råpaü tàvatpadàrthànugamakaü tasya kriyà ..

#<anugamanaü>#, klã, (anu sàhityena gamanaü, anu + gam + bhàve lyuñ .) sahagamanaü . yathà, %<aùñau lokapàlà àdityacandrànilàgnyàkà÷abhåmijalahçdayàvasthitàntaryàmipuruùayamadinaràtrisandhyàdharmàþ ! yåyaü sàkùiõo bhavata jvalaccitàrohaõena bhartç÷arãrànugamanamahaü karomi>% . iti ÷uddhitattvaü ..

#<anugàmã>#, [n] tri, (anugacchati, anu + gam + õini .) kàmaügàmã . iti hemacandraþ .. sahacaraþ 2 . pa÷càdgàmã 3 . yathà --
     %<dçùñvà ÷riyamivàyàntãü brahmàõamanugàminã .>% iti ràmàyaõaü ..

#<anugrahaþ>#, puü, (anu + grah + ap .) duþkhadårakaraõecchà . aniùñavàraõapårbakeùñasàdhanaü . tatparyàyaþ . abhyupapattiþ 2 . ityamaraþ ..
     (%<vijaponmattaniþsvànàmakutsàpårbakaü hi yat .
     påraõaü dànamànàbhyàmanugraha udàhçtaþ ..>% ityuktalakùaõà dàridryàdijanitaduþkhaharaõecchà .
     (%<mahànanugraho me syàdàj¤aptasya mahàtmanà .>% iti ràmàyaõe .)

#<anucaraþ>#, tri, (anu sàhityena carati gacchati, anu + cara + ña .) sahacaraþ . sahàyaþ . ityamaraþ .. dàsaþ . iti halàyudhaþ .. (%<anucareõa dhanàdhipateratho>% . iti bhàraviþ .
     %<paitçkaü và¤chato ràjyaü pàrthasyànucarà vyadhuþ .>% iti ràmàyaõaü .)

#<anucchiùñaþ>#, tri, (ut + ÷iù + kta, na¤samàsaþ .) ucchiùñabhinnaþ . pavitraþ . iti halàyudhaþ ..
     (%<lakùmyà nimantrayà¤cakre tamanucchiùñasampadà .>% iti raghuvaü÷e .)

#<anujaü>#, klã, prapauõóarãkanàmasugandhidravyaü . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<anujaþ>#, puü, (anu pa÷càt jàyate, anu + jan + óa .) kaniùñhabhràtà . tatparyàyaþ . jaghanyajaþ 2 kaniùñhaþ 3 yavãyàn 4 avarajaþ 5 . ityamaraþ .. kanãyàn 6 yaviùñhaþ 7 . iti jañàdharaþ . jaghanyaþ 8 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<anujà>#, strã, (anu pa÷càt jàtà, anu + jan + óa + striyàü ñàp .) kaniùñhà bhaginã . yathà --
     %<bhràtastavànujàtàhaü bhuïkùva bhaktamidaü payaþ .>% iti tithyàditattvaü ..

@<[Page 1,049a]>@
#<anujãvã>#, [n] tri, (anujãvati, anu + jãv + õini .) dàsaþ . tatparyàyaþ . sevakaþ 2 arthã 3 . ityamaraþ .. anucaraþ . iti halàyudhaþ .. (%<anujãvinà paràdhikàracarcà na kartavyà>% . iti hitopade÷aþ .)

#<anuj¤à>#, strã, (anu + j¤à + bhàve aï .) àj¤à . anumatiþ . yathà, %<nàgnyorna bràhmaõayorna guru÷iùyayorantarà vyapeyàt anuj¤ayà tu vyapeyàt .>% iti tithyàditattvaü ..

#<anutaraü>#, klã, (anutãryate nadã uttãryate anena, anu + té + ap .) àtaraþ . tarapaõyaü . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ .. pàràõã kaóã . iti bhàùà .

#<anutarùaþ>#, puü, (anu + tçù + bhàve gha¤ .) tçùõà . abhilàùaþ . madyapànapàtraü . iti medinã ..

#<anutarùaõaü>#, klã, (anu + tçù + karaõe lyuñ .) caùakaþ . suràpànapàtraü . ityamaraþ ..

#<anutàpaþ>#, puü, (anu + tap + bhàve gha¤ .) pa÷càttàpaþ . ityamaraþ .. pastàna iti bhàùà .
     (%<cirasammoha÷ayanàdutthitasya ya àtmanaþ .
     hàhàkàro'nutàpaþ syàt svakarmasmçtisambhavaþ ..>% iti sadbhàve .)
     (%<khyàpanenànutàpena tapasàdhyayanena ca .
     pàpakçnmucyate pàpàt tathà dànena càpadi ..>% iti manuþ .)

#<anuttamaþ>#, tri, (nàsti uttamaþ utkçùño yasmàt saþ .) ÷reùñhaþ . pradhànaþ . ityamaraþ ..
     (%<÷rutismçtyuditaü dharmamanutiùñhan hi mànavaþ .
     iha kãrtimavàpnoti pretya cànuttamaü sukham .>% iti manuþ .) na¤samàse tu adhamaþ ..

#<anuttaraü>#, tri, (nàsti uttaraü pradhànaü yasmàt, na uttaraü iti na¤samàso và .) mukhyaü . iti hemacandraþ .. ÷reùñhaü . pratijalpavivarjitaü . pratyuttarahãnaü . iti medinã .. sthiraü . iti dharaõã .. adhaþ . dakùiõadik . ityamarañãkàyàü svàmã .. pratyuttaràbhàve klã . yathà, %<bhavatyavaj¤à ca bhavatyanuttaràt>% . iti naiùaghaü ..

#<anudagraþ>#, tri, (nàsti udagraü unnataü yasmàt, na udagraþ iti và .) anuccaþ . bahuvrãhau tu atyuccaþ ..

#<anudàttaþ>#, puü, (ut + à + dà + kta, na udàttaþ iti na¤samàsaþ .) vedagàne nãcasvaraþ . yathà,
     %<udàtta÷cànudàtta÷ca svarita÷ca trayaþ svaràþ .>% iti ÷abdaratnàvalã ..
     (%<uccairudàttaþ, nãcairanudàttaþ, samàhàraþ svaritaþ>% iti pàõiniþ .)

#<anudàraþ>#, tri, (na udàra iti na¤samàsaþ nàsti udàro yasmàt iti và .) ati÷ayadàtà . adàtà . atimahàn . amahàn . anugatadàraþ . yathà, %<yasmin prasãdasi punaþ sa bhavatyudàro'nudàra÷ca>% . iti mammañabhaññaþ ..

#<anudinaü>#, klã, (dine dine ini vãpsàyàmavyayãbhàvaþ .) pratidinaü . pratyahaü . yathà --
     %<pàràvata khalu ÷ilàkaõamàtrabhogã kàmã bhavedanudinaü vada ko'tra hetuþ .>% iti ÷rãcaitanyadevaþ ..

#<anudrutaü>#, klã, (anu + dru + ktaþ .) tàlavi÷eùaþ . sa tu drutàrdho màtràcaturthabhàgo và . yathà --
     %<ardhamàtraü drutaü j¤eyaü drutàrdha¤càpyanudrutaü .>% iti ÷abdaratnàvalã .. anudhàvite tri . yathà --
     %<anudrutaþ saüyati yena kevalaü balasya ÷atruþ pra÷a÷aüsa ÷ãghratàü .>% iti màghaþ ..

#<anudhàvanaü>#, klã, (anu + dhàv + bhàve lyuñ .) pa÷càddhàvanaü . anusandhànaü . yathà --
     %<tasmin kuraïga÷àvàkùã muhu÷cittaü nivàraya .
     na tanmanastavàdhãnaü vçthà tatrànudhàvanaü ..>% ityudbhañaþ ..

#<anunayaþ>#, puü, (anu + nã + bhàve ac .) vinayaþ .
     (%<kathaü nu ÷akyo'nunayomaharùervi÷ràõanàccànyapayasvinãnàm .>% iti raghuvaü÷e .) tatparyàyaþ . praõipàtaþ 2 praõatiþ 3 . iti hemacandraþ .. (sadàcàraþ . krodhopanayaþ .
     %<evaü ràmavacaþ ÷rutvà lakùmaõànunayaü tathà .>% iti ràmàyaõaü .)

#<anupadaü>#, klã, (anu pa÷càt padyate gacchati, anu + pad + pacàdyac .) anugaþ . pa÷càdgàmã . itya maraþ .. (vya, padasya pa÷càt iti avyayãbhàve anvak . anantaraü . avyavahitottarakàlaü .
     %<amoghàþ pratigçhõantàvarghyànupadamà÷iùaþ .
     à÷iùàmanupadaüsamaspç÷at darbhapàñitatalena pàõinà .>% iti raghuvaü÷e .)

#<anupadã>#, [n] tri (anupadamanveùñà anupada + in .) anveùñà . anveùaõakartà . iti halàyudhaþ ..

#<anupadãnà>#, strã, (anupada + anupadaü baddhà ityarthe khaþ tasya ãnaþ striyàü ñàp .) padàyatopànat . ityamaraþ .. vuñ ityàdibhàùà .

#<anupamaþ>#, tri, (nàsti upamà sàdç÷yaü yasya saþ .) upamà÷ånyaþ . uttamaþ . iti medinã .. (sarvotkçùñaþ . sàdç÷yarahitaþ .
     %<balaü pramàõaü ÷akti÷ca parairanupamaü mama .>% iti ràmàyaõe .)

#<anupamà>#, strã, (nàsti upamà sàdç÷yaü yasyàþ sà .) kumudanàmadiggajayoùà . ityamaraþ .. supratãkanàmadiggajastrã . %<bhavedanupamà supratãkinyàü strã triùåttame>% . iti medinã ..

#<anupàtaþ>#, puü, (anu + pat + bhàve gha¤, anuråpaþ trairà÷ikena pàtaþ . pàñigaõitoktena trairà÷ikena yuktaþ saükhyàpàtaþ .) pa÷càtpatanaü . pårbàïkapàtànusàreõa aparàïkapàtaþ . yathà --
     %<puràntaraü cedidamuttaraü syàt tadakùavi÷leùalavaistadà kiü .
     cakràü÷akairityanupàtayuktyà yuktaü niruktaü paridheþ pramàõaü ..>% iti siddhànta÷iromaõau golàdhyàyaþ ..

#<anupàtakaü>#, klã, (pàtayati nirayaü prerayati, pat + õic + õvul . pàtakaü brahmahatyàdi tatsadç÷aü pràdisamàsaþ . vedanindàdijanyapàpavi÷eùaþ . tàni ca viùõunà dar÷itàni, yathà -- %<yàgasthasya kùattriyasya vai÷yasya ca rajasvalàyà÷càntarvatnyà÷càtrigotràyà÷càvij¤àtasya garbhasya ÷araõàgatasya ca ghàtanaü brahmahatyàsamànamiti>% .) mahàpàtakasadç÷apàpavi÷eùaþ . tat pa¤catriü÷atprakàraü, yathà -- samutkarùe mithyàvacanaü 1 tat dvividhaü . àtmagàmi . asåyàpårbakaparagàmi ca . ràjagàmi pai÷unyaü 1 piturmithyàdoùakathanaü 1 etattrayaü brahmahatyàsamaü .. 3 vedatyàgaþ . sa tu adhãtavedavismaraõaü . 1 vedanindà 1 kauñasàkùyaü 1 taddvividhaü . j¤àtasyàkathanaü . mithyàkathana¤ca . suhçdbadhaþ 1 sa tu bràhmaõavyatiriktamitrabadhaþ . j¤ànapårbakàbhyàsena garhitànnasya arthàt antyajànnasya bhakùaõaü 1 j¤ànapårbakàbhyàsena garhitàdyasya arthàt chatràkàderbhakùaõaü 1 etat ùaóvidhaü suràpànasamaü .. 6 nikùepaharaõaü 1 naraharaõaü 1 a÷vaharaõaü 1 rajataharaõaü 1 bhåmiharaõaü 1 hãrakaharaõaü 1 maõiharaõaü 1 etàni sapta svarõasteyasamàni .. 7 sapãõóastrãgamanaü 1 kumàrãgamanaü 1 antyajàgamanaü 1 sakhyuþ strãgamanaü 1 aurasetaraputtrastrãgamanaü 1 puttrasyàsavarõastrãgamanaü 1 etàni ùañ vimàtçgamanasamàni .. 6 màtçùvasçgamanaü 1 pitçùvasçgamanaü 1 ÷va÷rågamanaü màtulànãgamanaü ÷iùyastrãgamanaü bhaginãgamana 1 àcàryabhàryàgamanaü 1 ÷araõàgatàgamanaü 1 ràj¤ãgamanaü 1 pravrajitàgamanaü 1 dhàtrãgamanaü 1 sàdhvãgamanaü 1 varõottamàgamanaü 1 etàni trayoda÷a gurvaïganàgamanasamàni .. 13 iti pràya÷cittavivekasaïgrahaþ .. 35

#<anupànaü>#, klã, (anu + pà + karmaõi lyuñ .) auùadhàïgapeyavi÷eùaþ . auùadhena saha tatpa÷càdvà pãyate yat . yathà --
     %<anupànavi÷eùeõa karoti vividhàn guõàn .>% iti vaidyakaü ..

#<anupuùpaþ>#, puü, (puùpamanugataþ tatpuùpavikasanenaiva tatprakà÷àt pràdisamàsaþ .) ÷araþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<anupràsaþ>#, puü, (rasàdyanugatatvena prakarùeõa varõànàmàsaþ nyàsaþ, anu + pra + as + gha¤ .) tulyavarõavinyàsaþ . yathà -- %<varõasàmyamanupràsaþ>% iti kàvyaprakà÷aþ ..
     %<varõàvçttiranupràsaþ pade pàde vidhãyate .>% iti kàvyacandrikà . asya vivaraõaü alaïkàra÷abde draùñavyam .. (%<varõasàmyaråpaþ ÷abdàlaïkàravi÷eùaþ, atra varõànàmeva sàdç÷yaü j¤eyaü, svaramàtre'pi sàdç÷yaü vaicitryàbhàvàt na gaõitaü . sa tu pa¤cavidhaþ, chekànupràso vçttyanupràsaþ ÷rutyanupràso'ntyànupràso làñànupràsa÷ceti . anupràsaþ ÷abdasàmyaü vaiùagye'pi svarasya yat>% . iti sàhityadarpaõe .)

#<anuplavaþ>#, puü, (anu sàhityena plavate gacchati, anu + plu + pacàdyac .) sahàyaþ . anucaraþ . ityamaraþ .. (%<sànuplavaþ prabhurapi kùaõadàcaràõàm>% . iti raghuvaü÷e .)

#<anubandhaþ>#, puü, (anu + bandh + yathàsambhavaü bhàvàdau gha¤ .) doùotpattiþ . prakçtyàdiþ . àdi÷abdena pratyayàgamàde÷àþ . vina÷varaþ . uccaritapradhvaüsã itsaüj¤ako varõaþ .. mukhyànuyàyi÷i÷uþ . vivàhàmantraõayàtràdiùu mukhyaü pitràdikamanuyàti yaþ . mukhyànuyàyã ÷i÷u÷ceti dvayaü svatantramiti svàmã . prakçtasyànuvartanaü . prakràntasya anivartanaü . ityamarabharatau .. doùotpàde yathà --
     %<anubandhaü buddhvàsya daõóo vidhãyatàmiti .>% vina÷vare yathà . auñ ñakàrànubandhe lopaþ .. prakçtasyànuvartane yathà . bhoktumanubandhaþ kçtaþ . ÷i÷au yathà . %<bàlakànubandhena yàtràbhaïgo màbhåt>% . ityamarañãkàsàrasundarã .. * .. bandhaþ . iti medinã .. àrambhaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. le÷aþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. * .. vedàntamate adhikàriviùayasambandhaprayojanàni . vaidyakamate vàtàdidoùàõàmapràdhànyaü ..

#<anubandhã>#, strã, (anubadhyate atini÷vàsena vyàpriyate'nayà, anu + bandha + karaõe gha¤, tato gauràditvàt ïãù .) hikvà . tçùõà . iti medinã ..
     (%<anubandhaþ ÷i÷au doùe pàde mukhyànuyàyini .
     vina÷vare prakçtyàdau pravçttasyànuvartane ..
     anubandhã tu hikvàyàü tçùõàyàmapi yoùiti .>% iti medinã .)

#<anubodhaþ>#, puü, (anu + budh + õic + bhàve ac .) gandhoddãpanaü nyånapårbagandhasya candanàdeþ prayatnavi÷eùeõa punaþ pårbasaugandhotpàdanaü . tatparyàyaþ . prabodhanaü 2 . ityamaraþ .. pa÷càdbodhaþ ..

#<anubhavaþ>#, puü, (anu + bhå + bhàve ap .) smçtibhinnaj¤ànaü . anumànàdi . dhàràvàhij¤ànaü . tatparyàyaþ . upalambhaþ 2 ityamaraþ ..

#<anubhàvaþ>#, puü, (anubhàvayati bodhayatyanena, anu + bhå + õic karaõe ac .) prabhàvaþ . koùadaõóajaü tejaþ . satàü matini÷cayaþ . satàü abhipràyasya ni÷cayaþ . ni÷cayamàtre'pi . bhàvabodhakaþ . ratyàdisåcakaguõakriyàdiþ . sa ca locanacàturyabhråkùepamukharàgàdiråpaþ . evamanyatràpi . ityamarabharatau .. (sthiratà . nirdhàraþ . ava÷yambhàvità . tejaþ . yathà --
     %<narapatikulabhåtyairgarbhamàdhatta ràj¤ã gurubhirabhiniviùñaü lokapàlànubhàvaiþ .>% iti raghuvaü÷e .)

#<anubhåtiþ>#, strã, (anubhavanaü anu + bhå + ktin .) anubhavaþ . sà caturvidhà . pratyakùaü 1 anumitiþ 2 upamitiþ 3 ÷àbdabodhaþ 4 . iti bhàùà ricchedaþ ..

#<anubhåtàdyavismçtiþ>#, strã, (anubhåtàdãnivyàkaraõàdãnàü padapadàrthaprabhçtãni na vismaryanta'nayà, na + vi + smç + karaõe ktin .) saüskàraþ . anubhåtànàü smçtànà¤ca avismçtiryasmàt sa bhàvanàkhyasaüskàra iti yàvat ..

#<anumatakarmakàrã>#, [n] tri, (anumatamanuj¤àtaü karma karmadhàrayaþ, tatkaroti yaþ anumatakarma + kç + õini upapadasamàsaþ .) likhitapatràdyanusàreõa karmakartà . àj¤ayà kàryakartà ca .. iti vyavahàrakàõóaü .. achã iti àravã bhàùà .

#<anumatiþ>#, strã, (anu + man + bhàve ktvin . kalàhãnatve'pi pårõimàvihitayàgàdikaraõàya anuj¤àyate'syàü anu + man + adhikaraõe ktin .) sammatiþ . anuj¤à . nyånendukalà pårõimà . caturda÷ãyuktà pårõimà . iti medinã ..
     (%<kuhvai caivànumatyai ca prajàpataya eva ca .
     sahadyàvàpçthivyo÷ca tathà sviùñakçte'ntataþ ..>% iti manuþ .)

#<anumaraõaü>#, klã, (anu + mç + bhàve lyuñ .) pa÷cànmaraõaü . bhartari mçte tatpàdukàdikamàdàya jvalaccitàrohaõapårbakaü striyà maraõaü . yathà --
     %<de÷àntaramçte patyau sàdhvã tatpàdukàdvayaü .
     nidhàyorasi saü÷uddhà pravi÷et jàtavedasaü ..>% iti brahmapuràõaü .. bràhmaõyà niùedhamàha, smçtiþ .
     %<pçthak citiü samàruhya na viprà gantumarhati ..>% sahamaraõaü . mçtabhartrà saha jvalaccitàrohaõapårbakaü striyà maraõaü . yathà --
     %<bhartrànumaraõaü kàle yàþ kurvanti tathàvidhàþ .
     kàmàtkrodhàñbhayànmohàtsarvàþ påtà bhavanti tàþ ..>% iti mahàbhàrataü ..

#<anumà>#, strã, (anu + mà + bhàve aï .) anumitiþ . anumànaü . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<anumànaü>#, klã, (anu + mà + lyuñ .) anumitikaraõaü . anumitiþ . iti cintàmaõiþ .. tatparyàyaþ . anumà 2 iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<anumànoktiþ>#, strã, (anumànena uktiþ kathanaü tatpuruùaþ .) tarkaþ . åhaþ . iti halàyudhaþ ..

#<anumitiþ>#, strã, (anu + mà + ktin .) anubhavavi÷eùaþ . vyàptivi÷iùñapakùadharmatàj¤ànajanyaj¤ànaü . yathà -- %<dhåmadar÷anàdvahnimàn parvata ityàkàraj¤ànaü . asyà vyàpàrakàraõaü paràmar÷aþ . asyàþ kàraõaü vyàptij¤ànaü>% . iti bhàùàparicchedaþ ..

#<anumoditaü>#, tri, (anu + mud + õic + karmaõi ktaþ .) kçtànumodanaü . anumataü . yathà --
     %<bhavatà yadvyavasitaü tanme sàdhvanumoditaü .>% iti ÷rãbhàgavataü ..
     (%<gàndharveõa vivàhena bahvyo'tha munikanyakàþ .
     ÷råyante pariõãtàstàþ pitçbhi÷cànumoditàþ ..>% iti ÷àkuntale .)

#<anuyàyã>#, [n] tri, (anuyàti pa÷càt gacchati, anu + yà + õini .) sadç÷aþ . pa÷càdgàmã . yathà . mukhyànuyàyini ÷i÷àvityanubandha÷abdàrthe amaraþ ..

#<anuyuktaþ>#, puü, (anu + yuj + ktaþ .) bhçtakàdhyetà . iti mahàbhàrataü . (abhiyuktaþ . ninditaþ . jij¤àsitapadàrthaþ . kçtapra÷naþ .)

#<anuyoktà>#, [ç] puü, (anu + yuj + tçc .) bhçtakàdhyàpakaþ . iti mahàbhàrataü .. (pra÷nakartà .)

#<anuyogaþ>#, puü, (anu + yuj + gha¤ .) pra÷naþ . ityamaraþ ..

#<anuyogakçt>#, puü, (anuyogaü pra÷naviùayasandehaü kçntati chinatti, anuyoga + kçt + kvip .) àcàryaþ . iti hemacandraþ ..

#<anuyojanaü>#, klã, (anu + yuj + õic + lyuñ .) pra÷naþ . iti hemacandraþ ..

#<anuyojyaü>#, tri, (anuyujyate niyujyate, anu + yuj + ÷akyàrthe õyat .) nindàrhaü . anupårbakanindàrthayujadhàtoþ karmaõi yapratyayaþ .. (praùñavyaþ . jij¤àsyaþ .
     %<mamedamiti yo bråyàt so'nuyojyo yathàvidhiþ>% iti manuþ .)

#<anuraktaþ>#, tri, (anu + ranja + kartari ktaþ .) àsaktaþ . anuràgayuktaþ . yathà --
     %<anurakto guõàn bråte virakto dåùaõàni ca .>% ityudbhañaþ ..

@<[Page 1,051a]>@
#<anura¤janaü>#, klã, (anu + ranja + bhàve lyuñ .) anuràgaþ . harùajananaü . yathà -- vi÷veùàmanura¤janena janayannànandamindãbareti jayadevaþ .. (prãtijananaü . àhlàdanaü . àràdhanaü . %<yuktaþ prajànàmanura¤jane syàstasmàt ya÷o yat paramaü dhanaü vaþ>% . iti uttaracarite .)

#<anurataþ>#, tri, (anu + ram + kartari ktaþ .) anuràgavi÷iùñaþ . prãtaþ . anuraktaþ . anupårbaramadhàtoþ kartari ktaþ ..
     (%<dharmànuratamatyarthaü ÷àntaü sånçtabhàùiõam .>% iti bhàrate) ..

#<anuratiþ>#, strã, (anu + ram + bhàve ktin .) anuràgaþ . iti hemacandraþ ..

#<anuràgaþ>#, puü, (anu + ranja + bhàve gha¤ .) prãtiþ . àsaktiþ . tatparyàyaþ . ratiþ 2 ràgaþ 3 anutiþ 4 . iti hemacandraþ ..
     (%<kaõñakitena prathayati mayyanuràgaü kapolena .>% iti ÷àkuntale .)

#<anuràgã>#, [n] tri, (anu + ranja + kartari ghinuõa kutvaü nipàtanàt nalopa÷ca .) anuràgavi÷iùñaþ . anuraktaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<anuràdhà>#, strã, (ràdhàü vi÷àkhàmanugatà, kugatipràdayaiti såtreõa samàsaþ .) saptada÷anakùatraü . tasyà råpaü . sarpàkçtisaptatàràmayaü . iti kàlidàsaþ . %<balinibhatàràcatuùñayàtmakaü>% . iti dãpikàñãkà .. asyà adhidevatà mitraþ . tatra jàtaphalaü . yathà --
     %<satkãrtikànti÷ca sadotsavaþ syàjjetà ripåõà¤ca kalàpravãõaþ .
     syàtsambhave yasya kilànuràdhà sampatpramàdau vividhau bhavetàü ..>% iti koùñhãpradãpaþ ..

#<anuråpaþ>#, tri, (råpamanugataþ pràdisamàsaþ .) tulyaråpaþ . sadç÷aþ . yathà --
     %<debànàmanuråpà hi carantyete mahãtale .>% iti ràmàyaõaü .. (tulyaguõaþ . yogyaþ .
     %<tasyàmàtmànuråpàyàmàtmajanmasamutsukaþ .>% iti raghuvaü÷e .) ..

#<anurodhaþ>#, puü, (anu + rudh + gha¤ .) àràdhyàderiùñasampàdanaü . uparodhaþ . (%<tadanurodhàt kañhoragarbhàmapi badhåü jànakãü vimucya gurujanastatra gataþ>% . iti uttaracarite .) tatparyàyaþ . anuvartanaü 2 . ityamaraþ ..

#<anulàpaþ>#, puü, (anu vàraü vàraü lapanaü, anu + lap + bhàve gha¤ .) punaþ punaþ kathanaü . punaruktiþ . ityamaraþ ..

#<anulepanaü>#, klã, (anu + lip + bhàve lyuñ .) pàtre gandhadravyàdilepanaü . taddravya¤ca . tasya guõàþ . prãtyojaþ÷ukravçddhikàritvaü . gharmadaurgandhyatandràtàpa÷ramanà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. (%<nirastamàlyàbharaõànulepanàþ>% . iti çtusaühàre .)

#<anulomaþ>#, puü, (anupårbàt loma÷abdàt ac, pratyanvaveti ac .) yathàkramaü . avilomaþ . yathà --
     %<varõamàlà samàkhyàtà anulomavilomikà .>% iti tantrasàre nàradavacanaü .. (kramànugataþ . anukålaþ .
     %<jaóànapyanulomàrthàn pravàcaþ kçtinàü giraþ .>% iti ÷i÷upàlabadhe .)

#<anulomajaþ>#, tri, (anulomena yathàkrameõa jàtaþ, anuloma + jana + óaþ, upapadasamàsaþ) . anulomajàtaþ . apratilomajaþ . yathà . bràhmaõàt kùattriyàgarbhajàtaþ . kùattriyàt vai÷yàyàü jàtaþ . ityàdi uttamàdadhamàyàü jàtaþ . yathà --
     %<saïkãrõayonayo ye tu pratilomànulãmajàþ .
     anyo'nyavyatiùaktà÷ca tàn pravakùyàmya÷eùataþ ..>% iti manuþ ..

#<anuvatsaraþ>#, puü, (anukålovatsaraþ, dànàdivi÷eùàya .) varùaþ . iti hemacandraþ .. saüvatsaràdipa¤cakàntargatavatsaravi÷eùaþ . asmin varùe dhànyadàne mahàphalaü . ÷akàbdàt pa¤cabhirhçte yaþ ÷eùastiùñhati tena ekàdikrameõasaü-pari-idà-anu-udà-pårbakavatsarasaüj¤akà vatsarà bhavanti . iti malamàsatattvaü ..

#<anuvartanaü>#, klã, (anu + vçt + bhàve lyuñ .) anurodhaþ . ityamaraþ .. vyàkaraõamate pårbalakùaõasthitaùadàderanuvçttiþ .. (pa÷càdgamanaü . anusaraõaü . %<idànãü tadàj¤ànuvartanaü ucitam>% . iti hitopade÷aþ .)

#<anuvàkaþ>#, puü, (anåcyate anu + vac + gha¤, kutvaü .) çgyajuþsàmasamåhaþ . ityamaraþ .. vedavi÷eùaþ . iti subhåtiþ .. (%<jetuü jaitrànatha khalu japan såktasàmànuvàkàn>% . iti mahàvãracarite .)

#<anuvàdaþ>#, puü, (anu + vad + gha¤ .) kutsitàrthavàkyaü . iti ÷abdaratnàvalã .. punaruktiþ . uktasya punaþkathanaü . yathà --
     %<virodhe guõavàdaþ syàdanuvàdo'vadhàrite .
     bhåtàrthavàdastaddhànàdarthavàdastridhà mataþ ..>% iti ÷uddhitattvañãkà .. vàcàrambhanamàtraü . yathà --
     %<vinànuvàdaü na ca tanmanãùitaü samyagyatastyaktamupàdadat pumàn .>% iti ÷rãbhàgavataü ..

#<anuvàsanaü>#, klã, (anu + vàsa + saurabhye bhàve lyuñ .) snehanaü . dhåpanaü . iti hemacandraþ .. snehavastiþ . yathà --
     %<athànuvàsanaü snehavastidhåpanayorapi .>% iti medinã ..
     %<dvidhà vastiþ parij¤eyo niråha÷cànuvàsanaü .
     kaùàyàdyairniråhaþ syàt snehàdyairanuvàsanaü ..>% iti vaidyakaü ..

#<anuvçttiþ># strã, (anu + vçt + ktin . anuvartanaü . anurodhaþ . iti . hemacandraþ . vyàkaraõamate -- %<pårbasåtrasthitapadasya parasåtreùåpasthitiþ>% . tatparyàyaþ . adhikàraþ 2 . sà trividhà yathà --
     %<siühàvalokitàkhya÷ca maõóåkaplutireva ca .
     gaïgàsrota iti khyàtaþ adhikàràstrayo matàþ ..>% siühàvalokito yathà . vàvagordànte ityasmàt dànta iti padasya çkyagityanteùåpasthitiþ .. maõóåkaplutiryathà . ñà bhis ïe ïasãtyasmàt ata iti padasya àktimabhavãtyatropasthitiþ .. gaïgàsroto yathà . leþ si au jasityasmàt leriti padasya taddhitaparyanteùåpasthitiþ .. iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ .. (anuvartanaü . anusaraõaü . anumodanaü . anura¤janaü .
     %<amaïgalàbhyàsaratiü vicintyataü tavànuvçttiü na ca kartumutsahe .>% iti kumàrasambhave . anukaraõaü . %<yàsàü satyapi sadguõànusaraõe doùànuvçttiþ parà>% . iti sàhityadarpaõe .
     %<kàntànuvçtticàturyamapi anu÷ikùitaü vatsena .>% iti uttaracarite .)

#<anuvrajanaü>#, klã, (anu + vraja + bhàve lyuñ .) anuvrajyà . gçhàgatànàü ÷iùñànàü gamanasamaye kiyaddåraparyantapa÷càdgamanaråpa÷iùñàcàraþ . àga vàóàna iti bhàùà . yathà --
     %<àyàntamagrato gacchet gacchantaü tamanuvrajet .>% iti tantrasàre nigamakalpadrumaþ ..

#<anu÷ayaþ>#, puü, (anu + ÷ã + bhàve ac, ÷ayaü hastamanugataþ pràdisamàsaþ, hastànugate tri .) dãrghadveùaþ . pårbavairatà . anutàpaþ . ityamaraþ . (%<anu÷ayàdanurodimi cotsukaþ>% . %<anu÷ayaduþkhàyedaü hatahçdayaü samprati vibuddham>% . iti ÷àkuntale .) dveùaþ . anubandhaþ . iti medinã .. (krodhaþ . pa÷càttàpàdikàraõàt vipratipattiþ . yathà --
     %<krayavikrayànu÷ayo vivàdaþ svàmipàlayoþ .>% iti manuþ .)

#<anu÷ayànà>#, strã, (anu + ÷ã + ÷ànac, anutàpakartari tri .) parakãyàntargatanàyikàbhedaþ . tasyà lakùaõaü . iùñahànijanitànutàpavatã . sà tridhà . vartamànasaïketasthànavighaññanena 1 bhàvisaïketasthànàbhàva÷aïkayà 2 svànadhiùñhitasaïketasthàne bharturgamanànumànena 3 . iti rasama¤jarã ..

#<anu÷ayã>#, strã, (anu÷ayyate anutapyate'nayà, anu + ÷ã + ac, gauràditvàt ïãù .) kùudrarogàntargatapàdarogavi÷eùaþ . tasya lakùaõaü . yathà --
     %<gambhãràmalpasaürambhàü savarõàmuparisthitàü .
     pàdasyànu÷ayãü tàntu vidyàdantaþprapàkinãü ..>% iti màdhavakaraþ .. taccikitsà yathà --
     %<haredanu÷ayãü vaidyaþ kriyayà ÷leùmavidradheþ .>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<anu÷ayã>#, [n] tri, (anu + ÷ã + ini .) daõóavatpraõàmai÷caraõamåle ÷ete yaþ . yathà . %<yaü saüpadya jahàtyajàmanu÷ayã suptaþ kulàyaü yathà>% . iti ÷rãbhàgavataü .. (atyarthamàsaktaþ . anuraktaþ . pa÷càttàpayuktaþ . anu÷ocanaparaþ .)

#<anu÷araþ>#, puü, (anu÷çõàti hinasti, anu + ÷ç + pacàdyac .) ràkùasaþ . iti ÷abdamàlà ..

@<[Page 1,052a]>@
#<anu÷àsanaü>#, klã, (anu + ÷às + bhàve lyuñ .) àde÷aþ . àj¤à . yathà --
     %<ityete brahmaõaþ puttrà à÷rutyàtmànu÷àsanaü .>% iti ÷rãbhàgavataü .. vyutpàdanaü . yathà nàmaliïgànu÷àsanamityamaraþ .. (upade÷aþ . niyogakaraõaü .
     %<ahiüsayaiva bhåtànàü kàryaü ÷reyonu÷àsanam .>% iti manuþ .)

#<anu÷ãlanaü>#, klã, (anu paunaþpunyena ÷ãlanamabhyàsaþ, anu + ÷ãli + bhàve lyuñ .) punaþpunarabhyàsaþ . muhuþ sevanaü . yathà --
     %<ànukålyena kçùõànu÷ãlanaü bhaktiruttamà .>% iti bhaktirasàmçtasindhuþ ..

#<anu÷ocanaü>#, klã, (anu + ÷uc + bhàve lyuñ .) anu÷ocanà . tatparyàyaþ . manyuþ 2 ÷okaþ 3 ÷uk 4 . iti jañàdharaþ ..

#<anuùaïgaþ>#, puü, (anu + sanja + bhàve gha¤ .) kàruõyaü . dayà . iti halàyudhaþ .. ekatrànvitapadasyànyatrànvayaþ . yathà . koùobala¤càpahçtamityàdau balànvitàpahçtasya koùe'nvayaþ .. nyàye upanayasthàyampadasya nigamane'nuùaïgaþ . yathà . bahnivyàpyadhçmavàü÷càyaü tasmàdvahnimàn .. prasaïgaþ . anyodde÷ena pravçttàvanyasyàpi siddhiþ . yathà --
     %<nityakriyàü tathà cànye hyanuùaïgaphalàü ÷rutiü .>% iti smçtiþ ..

#<anuùñup>#, [bh] strã, (anu satataü stubhyate'nayà, anu + stunbha + kvip ùatvaü .) sarasvatã . iti ÷abdaratnàvalã .. aùñàkùarapadaü chandaþ . sà tu samàrdhasamaviùamavçttabhedena tridhà tatra ÷eùasya pràyikaprayogaþ . tasya lakùaõaü .
     %<pa¤camaü laghu sarvatra saptabhaü dvicaturthayoþ .
     guru ùaùñhantu pàdànàü ÷eùeùvaniyamo mataþ ..>% iti chandoma¤jarã .. asyàþ prastàràþ 256 . iti piïgalaþ ..

#<anuùñhànaü>#, klã, (anu + sthà + bhàve lyuñ) . karmàrambhaþ . karaõaü . yathà --
     %<kçtà ÷rãbhavadevena karmànuùñhànapaddhatã .>% (upapàdanaü . vyavasthàpanaü . upayogità . ànuråpyaü . kàryakaraõaü . abhyàsaþ . anu÷ãlanaü . carcà .
     %<upapattiparityakta÷àstrànuùñhànamohitaiþ .>% iti ràjataraïgiõã .
     %<asya nityamanuùñhànaü samyak kuryàdatandrita .>% iti manuþ . ÷àstravihitakartavyàdisampàdanam .
     %<kintvanuùñhànanityatvaü svàtantryamapakarùati .>% iti uttaracarite .)

#<anuùõaü>#, klã, (na uùõaü na¤samàsaþ .) utpalaü . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<anuùõaþ>#, tri, (na uùõaþ, na¤samàsaþ .) alasaþ . ityamaraþ .. uùõabhinnaþ ÷ãtalaþ bahuvrãhau tu atyuùõaþ ..

#<anuùõavallikà>#, strã, (anuùõà ÷ãtalà vallãva karmadhàrayaþ .) nãladårvà . iti ràjanighaõñaþ ..

@<[Page 1,052b]>@
#<anusandhànaü>#, klã, (anu + sam + dhà bhàve lyuñ .) anveùaõaü . ceùñà . ityàdikàvyànusandhànabalàditi kàvyaprakà÷aþ ..

#<anusàraþ>#, puü, (anu + sç + bhàve gha¤ .) anusaraõaü . anuyànaü . anukramaþ . yathà --
     %<atha lauhavidhiü vakùye lauha÷àstrànusàrataþ .>% iti vaidyakasukhabodhaþ ..

#<anuhàra>#, puü, (anu + hç + gha¤ .) anukàraþ . sadç÷ãkaraõaü . sadç÷aråpave÷abhàùàdyàviùkaraõaü . ityamaraþ .. upamà . iti hemacandraþ ..
     (%<tadråpànanuhàrastu hetau satyapyatadguõaþ .>% iti sàhityadarpaõe .)

#<anukùaõaü>#, klã, (kùaõe kùaõe vãpsàyàmavyayãbhàvaþ .) pratikùaõaü . sarvadà . anavarataü . kùaõa÷abdasya vãpsàrthànupasargeõàvyayãbhàvasamàsaþ ..

#<anåkaü>#, klã, (anu + uc + gha¤arthe kaþ, nyaïkvàdãnà¤ca iti kutvam .) kulaü . vaü÷aþ . ÷ãlaü . svabhàvaþ . iti medinã ..

#<anåkaþ>#, puü, (anu + uc + gha¤arthe kaþ, nyaïkvàdãnà¤ca iti kutvam .) gatajanma . pårbajanma . iti medinã .. (vaü÷aþ . kulaü . svabhàvaþ . ÷ãlaü .
     %<anåkaü tu kule ÷ãle puüsi syàt gatajanmani .>% iti medinã .)

#<anåcànaþ>#, puü, (anu + bru + liñ tasya kànac .) sàïgavedavicakùaõaþ . ÷ikùàdiùaóaïgasahitavedavettà . ityamaraþ ..
     (%<idamåcuranåcànàþ prãtikaõñakitatvacaþ .>% iti kumàrasambhave .
     %<çùaya÷cakrire dharmaü yo'nåcànaþ sa no mahàn .>% iti manuþ .)

#<anåcànaþ>#, tri, (anu + vac + liñ tasya kànac . vedasyànuvacanaü kçtavàn, upeyivànityàdinà sàdhu .) vinãtaþ . savinayaþ . iti medinã .. (sàïgavedavicakùaõaþ .
     %<anåcàno vinãte syàt sàïgavedavicakùaõeþ .>% iti medinã .. ÷ikùàkalpàdiùaóaïgasahitavedàdhyayanakàrã, yathà,
     %<idamåcuranåcànàþ prãtikaõñhakitatvacaþ .>% iti kumàrasambhave .
     %<çùaya÷cakrire dharmaü yo'nåcànaþ sa no mahàn .>% iti manuþ) ..

#<anåóhaþ>#, tri, (vaha + karmaõi ktaþ saüprasàraõaü tato na¤samàsaþ .) avivàhitaþ . àivaóa iti bhàùà . yathà --
     %<parivettànujo'nåóhe jyeùñhe dàraparigrahàt .>% ityamaraþ ..

#<anådyaü>#, tri, (anu + vad + kyap saüprasàraõaü .) anuvàdyaü . anuvadanãyaü . avadanãye hrasvamadhyaü . iti saükùiptasàravyàkaraõaü ..

#<anånaü>#, tri (na ånaü, na¤samàsaþ .) akhaõóaü . samagraü . pårõaü . iti jañàdharaþ .. (ahãnaþ . anyånaþ . %<imàmanånàü surabheravehi>% . iti raghuvaü÷e .)

@<[Page 1,052c]>@
#<anånakaü>#, tri, (naånaü, na¤samàsaþ, tataþ svàrthe kan .) sakalaü . pårõaü . akhaõóaü . ityamaraþ ..

#<anåpaü>#, tri, (anugatà àpo'tra, samàsànta ac, asya utvaü .) jalabahulade÷aþ . jalaplàvitasthànaü . tatparyàyaþ . jalapràyaü 2 . ityamaraþ .. asya guõàþ . ÷ãtalatvaü . snigdhatvaü . vàta÷leùmakàritvaü . gurutva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. etadde÷ãyajalaguõàþ . gurutvaü .. ghanatvaü . picchilatvaü . madhuratvaü . ÷leùmajanakatvaü . snigdhatvaü . agninà÷itvaü . pramehagalagaõóa÷lãpadacchardiprabhçtirogakàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .

#<anåpaþ>#, puü, (anugatà àpo'tra, pràdibhyo dhàtujasya vàcyovàcottarapadalopa÷ceti bahuvrãhiþ) mahiùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (jalapràyaþ . jalabahulaþ . bahvambuyuktaþ . %<anåpo mahiùe nàmbupràyade÷e tu vàcyavat>% . iti medinã ..)

#<anåpajaü>#, klã, (anåpe jalapràyade÷e jàyate, anåpa + jan + óaþ upapadasamàsaþ .) àrdrakaü . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<anåpade÷a>#, puü, (anåpaþ jalapràyaþ de÷aþ karmadhàrayaþ .) jalapràyade÷aþ . tasya lakùaõaü yathà --
     %<nadãpalvala÷ailàdyaphullotpalakulairyutaþ .
     haüsasàrasakàraõóacakravàkàdisevitaþ ..
     sarovaràhamahiùarururohikulàkulaþ .
     prabhåtadrumamukhyàóhyo nànà÷asyaphalànvitaþ ..
     aneka÷àlikedàrakadalãkùuvibhåùitaþ .
     anåpade÷o j¤àtavyo vàta÷leùmamayàrtimàn ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<anåruþ>#, puü, (nàsti årå yasya saþ .) såryasàrathiþ . aruõaþ . ityamaraþ .. (åruhãnaþ .) ..

#<anårusàrathiþ>#, puü, (anåruþ aruõaþ sàrathiþ rathacàlako yasya saþ .) såryaþ . yathà --
     %<gataü tira÷cãnamanårusàratheþ .>% iti màghaþ ..

#<ançjuþ># tri, (na çjuþ saralaþ, na¤samàsaþ .) asaralaþ . ÷añhaþ . ityamaraþ ..
     (%<na pàõipàdacapalo na necacapalo'nçjuþ .>% iti manuþ .)

#<ançõã>#, [n] tri, (çõaü vidyate'sya, çõa + ini çõã, na¤samàsaþ .) açõã . adhàrã . yathà --
     %<ekamapyakùaraü yastu guruþ ÷iùye nivedayet .
     pçthivyàü nàsti taddravyaü yaddattvà so'nçõã bhavet ..>% ityàhnikatattvaü .. çõàbhàvavi÷iùñaþ . yathà yakùa uvàca .
     %<ko modate kimà÷caryaükaþ panthàþ kà ca vàrtikà .
     vada me caturaþ pra÷nàn mçtà jãvantu bàndhavàþ ..>% yudhiùñhira uvàca .
     %<pa¤came'hani ùaùñhe và ÷àkaü pacati sve gçhe .
     ançõã càpravàsã ca sa vàricara modate ..
     ahanyahani bhåtàni gacchantãha yamàlaya .
     ÷eùàþ sthiratvamicchanti kimà÷caryamataþpara ..
     tarko'pratiùñhaþ ÷ratayo vibhinnà naiko muniryasya mataü pramàõa .
     dharmasya tattvaü nihitaü guhàyàü mahàjano yena gataþ sa panthàþ ..
     asmin mahàmohamaye kañàhe såryàgninà ràtridivendhanena .
     màsartudarvãparighaññanena bhåtàni kàlaþ pacatãti vàrtà ..>% iti mudràïkitamahàbhàrate vanaprarvaõi 312 adhyàyaþ .. api ca .
     %<devànàmançõã janturyaj¤airbhavati mànavaþ .>% ityàdi ÷uddhatattvaü .

#<ançtaü>#, klã, (na çtaü na¤samàsaþ .) kçùiþ . mithyà . ityamaraþ .. vivàhàdipa¤cakeùvançtaü na pàpajanakaü . yathà --
     %<vivàhakàle ratisaüprayoge pràõàtyaye sarvadhanàpahàre .
     viprasya càrthe hyançtaü vadeta pa¤cànçtànyàhurapàtakàni ..>% iti mahàbhàrate karõaparbaõi arjunaü prati ÷rãkçùõavacanaü ..

#<anekaü>#, tri, (ekasmàt anyat na¤samàsaþ .) ekatvàtiriktasaükhyànaü tadvi÷iùña¤ca . bahu . yathà --
     %<anekaràjanyarathà÷vasaïkulaü .>% iti bhàraviþ ..

#<anekajaþ>#, puü, (anekaü jàyate, aneka + jan + óaþ upapadasamàsaþ .) pakùã . iti trikàõóa÷eùaþ .. bahujàte tri ..

#<anekadhà>#, vya, (aneka + prakàràrthe dhà .) anekaprakàraü . bahudhà . yathà --
     %<pàñãsåtropamaü vãjaü gåóhamityavabhàùate .
     nàsti gåóhamagåóhànàü naiva ùoóhetyanekadhà ..>% iti lãlàvatã .. anekavàràrthe'pi kvacitprayogaþ ..

#<anekapaþ>#, puü, (anekakàbhyàü mukha÷åõóàbhyàü pibati, aneka + pà + kaþ, upapadasamàsaþ .) hastã ityamaraþ ..

#<anekà÷ritaguõaþ>#, puü, (anekàni à÷ritaþ, dvitãyà÷ritàtãta ityàdinà samàsaþ, tàdç÷aþ guõaþ karmadhàrayaþ .) bahuniùñhaguõaþ . tadyathà . saüyogaþ 1 vibhàgaþ 2 dvipçthaktvàdiþ 3 ekatvànyasaïkhyà 4 . iti siddhàntamuktàvalã ..
     (%<saüyoga÷ca viyoga÷ca saïkhyà dvitvàdikàstathà .
     dvipçthaktvàdayastadvadete'nekà÷rità guõàþ .>% iti bhàùàparicchede .)

#<aneóamåkaþ>#, tri, (nàsti eóaþ vadhiraþ måkaþ vàk÷aktirahita÷ca yasmàt saþ .) dhårtaþ . ÷añhaþ . ÷rutivàgvihãnaþ . iti medinã .. kàlà vovà iti bhàùà .

#<anehàþ>#, [s] puü, (na hçnyate, na + han + asun pçùodaràditvàt han sthàne ehàde÷aþ, tataþ saukçte anaïàde÷aþ .) kàlaþ . samayaþ . ityamaraþ ..
     (%<tasthustasyàntike droha÷chidrànehaþpratãkùiõaþ .>% iti ràjataraïgiõã .)

#<anaikyaü>#, klã, (na eka bhàve vya¤ .) aikyàbhàvaþ . anekatà . ekasya bhàvaþ aikyaü pa÷cànna¤samàsaþ ..

#<ano>#, vya, (na nã óo) niùedhàrthaþ . abhàvaþ . ityamarañãkàyàü nãlakaõñhaþ ..

#<anokahaþ>#, puü, (anasaþ ÷akañasya akaü gamanaü ùaùñhãtat, tat hanti anoka + han + óaþ .) vçkùaþ . ityamaraþ ..
     (%<pçktastuùàrairgirinirjharàõàmanokahàkampitapuùpagandhã .>% iti raghuvaü÷e .)

#<anca># u gatipåjanayoþ . iti mugdhabodhe vopadevaþ ..

#<anca># u påjane . gamane . mliùñoktau . iti kavikalpadrumaþ .. u a¤citvà aïktvà . mliùñoktiravyakta÷abdaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<anca># ka vyaktau . iti kavikalpadrumaþ .. vyaktiriha vi÷eùaõaü . ka a¤cayati buddhiü sudhãþ . vi÷inaùñãtyarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<anja># u dha ¤i vyaktau . gatau . mrakùaõe . iti kavikalpadrumaþ .. u a¤jiùyati aïkùyati . dha anakti . ¤i aktosti . vyaktiþ sphuñãkaraõaü .
     %<÷arãrabhàjàü bhavadãyadar÷anaü vyanakti kàlatritaye'pi yogyatàü .>% iti màghaþ .. anakti gàtraü tailena janaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<antaü>#, klã, (am + tan .) svaråpaü . svabhàvaþ . iti medinã trikàõóa÷eùa÷ca ..

#<antaü>#, klã, puü, (am + tan .) ÷eùaþ . iti medinã .. tatparyàyaþ . jaghanyaü 2 caramaü 3 antyaü 4 pà÷càtyaü 5 pa÷cimaü 6 . ityamaraþ ..

#<antaþ>#, puü, (am + tan .) nà÷aþ . ityamaraþ .. svaråpaþ . pràntaþ . sãmà . ni÷cayaþ . avayavaþ . iti hemacandraþ ..

#<antaþ>#, tri, (am + tan .) antikaþ . nikañaþ . iti medinã .. atimanoharaþ . iti vi÷vaþ ..

#<antaþkaraõaü>#, klã, (antarmadhyavarti karaõaü j¤ànasàdhanaü, karmadhàrayaþ, kç + karaõe lyuñ .) antarindriyaü . dhãndriyaü . tatparyàyaþ . manaþ 2 niguþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. asya kàryabhedànnàmacatuùñayaü, yathà --
     %<mano buddhirahaïkàra÷cittaü karaõamàntaraü .
     saü÷ayo ni÷cayo garvaþ smaraõaü viùayà amã ..>% iti vedàntaþ .. (asyotpattiryathà -- %<militaistu taiþ antaþkaraõamekaü syàt>% iti . taiþ pa¤cabhåtasthasattvàü÷airmilitaiþ antaþkaraõaü bhavatãtyarthaþ .
     %<dhanurbhçto'pyasya dayàrdrabhàvamàkhyàtamantaþkaraõairvi÷aïkaiþ .>% iti raghuvaü÷e .)

#<antaþkuñilaþ>#, puü, (antarabhyantare kuñilaþ vakraþ .) ÷aïkhaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. kuñilàntaþkaraõe tri ..

#<antaþpuraü>#, klã, (antarmadhyavarti puraü mçhaü, karmadhàrayaþ .) ràj¤aþ strãgçhaü . tatparyàyaþ . avarodhanaü 2 avarodhaþ 3 ÷uddhàntaþ 4 . ityamaraþ .. antaþpuràdayo ràjadàreùvapi tàtsthyàt vartante . yathà . %<÷uddhàntasambhoganitàntatuùñe>% . iti naiùadham . iti bharataþ .. %<dàkùiõyena dadàti vàcamucitàmantaþpurebhyo yadà>% . ityabhij¤àna ÷akuntalam ..

#<antaþpuràdhyakùaþ>#, puü, (antaþpurasya adhyakùaþ rakùakaþ, ùaùñhãtatpuruùaþ .) ràj¤àmantaþpurarakùakaþ . tallakùaõaü yathà --
     %<vçddhaþ kulodgataþ ÷aktaþ pitçpaitàmahaþ ÷uciþ .
     ràj¤àmantaþpuràdhyakùo vinãta÷ca tatheùyate ..>% iti yuktikalpataruþ ..

#<antaþsatvà>#, strã, (antarmadhye sattvaü pràõã sàro và yasyàþ sà, striyàü ñàp .) bhallàtakaþ . iti ÷abdacandrikà .. garbhavatã . antarudaramadhye satvaü pràõã yasyàþ sà ..

#<antaþsvedaþ>#, puü, (antaþ madhye svedaþ madajalaü yasya saþ .) hastã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<antakaþ>#, puü, (antaü vinà÷aü karoti, anta + karotyarthe õic tato õbul .) yamaþ . ityamaraþ . (%<çùiprabhàvàt mayi nàntako'pi prabhuþ prahartuü kimutànyahiüsràþ>% . iti raghuvaü÷e .)

#<antagaþ>#, tri, (antaü pàraü gacchati, anta + gam + óaþ, upapadasamàsaþ .) antagàmã . pàragaþ . yathà,
     %<vedàntagobràhmaõaþ syàt kùatriyo vijayã bhavet>% iti mahàbhàrate viùõusahasranàmaphalaü .. mçtaþ . antaü nà÷aü gacchatãti ..

#<antataþ>#, [s] vya, (anta + tas .) sambhàvanà . avayavaþ . pa¤camyarthaü . ÷àsanaü . iti vi÷vaþ .. (÷eùàdàrabhya . pràntabhàgena . agrabhàgena .
     %<vai÷yo'dbhiþ prà÷itàbhi÷ca÷ådraþ spçùñàbhirantataþ>% iti manuþ .)

#<antar>#, vya, (am + aran tuóàgama÷ca .) madhyaü . pràntaü . svãkàraþ . iti vi÷vaþ ..

#<antaraü>#, klã, (antaü ràti dadàti, anta + rà + kaþ, upapadasamàsaþ .) avakà÷aþ . avadhiþ . paridhànaü . antardhànaü . bhedaþ . tàdarthyaü . avasaraþ . madhyaü . antaràtmà . chidraü . àtmãyaþ . vinà . vahiþ . ityamaraþ .. sadç÷aþ . iti taññãkà medinã ca .. * .. avakà÷e yathà . %<mçõàlasåtràntaramapyalabhyaü>% . iti kumàrasambhave .. avadhau yathà . %<nirantaràbhyantaravàtavçùñiùu>% .. paridhàne yathà . antare ÷àñakàþ paridhànãyà ityarthaþ .. antardhau yathà, %<parbatàntarito raviþ>% .. bhede yathà --
     %<yadantaraü sarùapa÷ailaràjayoryadantaraü vàyasavainateyayoþ .>% iti ràmàyaõaü .. tàdarthye yathà . tvàmantareõa çõaü gçhãtaü tvadarthamityatheþ .. chidreyathà . %<praharedantare ripuü>% .. àtmãye yathà . %<ayamatyantaro mama ..>% vinàrthe yathà . %<hare tvadàlokanamantareõa ..>% vahirarthe yathà . antare caõóàlagçhà vàhyà ityarthaþ .. avasare yathà . %<atràntara ca kulañà kulavartmapàtetthàdi>% .. madhyeyathà . %<àvayorantare jàtàþ parbatàþ parito drumàþ>% .. sadç÷e yathà %<hakàrasya ghakàro'ntaratamaþ>% . iti bharataþ ..

#<antaraïgaþ>#, tri, (antaþ sadç÷aü aïgaü yasya saþ .) àtmãyaþ . svasamparkaþ . yathà --
     %<caramagirikuraïgã ÷çïgakaõóåyanena svapiti sukhamidànãmantaraïgaþ kuraïgaþ .>% iti kàlidàsaþ ..

#<antarà>#, vya, (antareti antara + in + óà, ñibhàgalopaþ .) varjanaü . vinà . yathà --
     (%<na drakùyàmaþ punarjàtu dhàrmikaü ràmamantarà .>% iti ràmàyaõe .) madhyaü . nikañaü . iti medinã ..

#<antaràpatyà>#, strã, garbhiõã . antare udaramadhye apatyaü yasyàþ sà ..

#<antaràyaþ>#, puü, (antaraü vyavadhànaü eti, anta + in + ac, ùaùñhãtatpuruùaþ .) vighnaþ . ityamaraþ ..
     (%<sa cet svayaü karmasu dharmacàriõàü tvamantaràyo bhavasi cyuto vidhiþ .>% iti raghuvaü÷e .)

#<antaràlaü>#, klã, (antarà madhyaü làti, antarà + là + kaþ .) madhyaprade÷aþ . abhyantaraü . ityamaraþ .. (%<muhurantaràlabhuvamastagiriþ savitu÷ca yoùidamimãta dç÷à>% . iti màghaþ . %<udeti bhànurgaganàntaràle>% . iti padyamàlà .)

#<antaràlakaü>#, klã, (antaràla + svàrthe kan .) abhyantaraü . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<antaritaü>#, tri, (antaraü itaü pràptaü dvitãyàtat, athavà antaraü vyavadhànaü jàtamasya, antara + tàrakàditvàt itac .) antardhànapràptaü . vyavahitaü . tatparyàyaþ . prasçtaü 2 . iti trikàõóa÷eùaþ . vyavakalitàïkaþ . vàki iti bhàùà . iti lãlàvatã ..

#<antarikùaü>#, klã, (antarmadhye çkùàõi nakùatràõi yasya tat, pçùodaràditvàt çkàrasya ikàraþ . antarãkùamiti pàñhe çkàrasya ãkàraþ .) antarãkùaü . àkà÷aü . iti chàndasaü . ityamarañãkàyàü puruùottamajàtaråpasubhåtiràyàdayaþ ..
     (%<antarikùagatàü÷caiva munãn devàü÷ca pãóayet .>% iti manuþ .)

#<antarãpaü>#, klã, puü, (antargatà àpo'tra, tat, samàsàntaþ aþ, dvantarupasargebhya iti apaãdàde÷aþ .) dvopaü . ityamaraþ ..

#<antarãyaü>#, klã, (antarasya paridhànasya idaü antar + chaþ tasya ãyaþ .) adhovastraü . paridhànavastraü . ityamaraþ ..
     (%<nàbhau dhçta¤ca yadvastraü àcchàdayati jànunã .
     antarãyaü pra÷astaü tat acchinnamubhayostayoþ ..>% ityevaü lakùaõaü)

#<antarãkùaü>#, klã, (antarmadhye çkùàõi nakùatràõi yasya tat, pçùodaràditvàt çkàrasya ãkàraþ .) gaganaü . ityamaraþ .. abhrakadhàtuþ . iti ràjanirghaõñaþ .

#<antarãkùajala>#, klã, (antarãkùasya àkà÷asya jalaü ùaùñhãtat .) àkà÷ajalaü . divyodakaü . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<antare>#, vya (antareti antara + iõ + vic tasya lopaþ .) madhyaü . abhyantaraü . ityamaraþ ..

#<antareõa>#, vya (antareti antara + iõa + õaþ tasya netvaü pçùodaràditvàt .) madhyaü . vinà . vyatirekaþ . ityamaraþ ..

#<antargaóaþ>#, tri, (antarmadhye gaóuþ grãvàprade÷ajàtagalamàüsapiõóamiva nirarthakaþ .) nirarthakaþ . vçthà . iti hemacandraþ ..
     (%<kàvyàntargaóubhåtà yà sà tu neha pra÷asyate .>% iti sàhityadarpaõe .)

#<antargataü>#, tri, (antaþ antakaraõàt gataü, athavà antarmadhye gataü pràptam .) vismçtaü . madhyapràptaü . iti hemacandraþ .. (%<antargata÷ave gràme>% . iti manuþ .
     %<sàgaràntargatàþ kecitkecit parbatamà÷ritàþ .>% iti ràmàyaõam . àbhyantaraþ . hçdayamadhyasthitaþ . antaþkaraõasthaþ . %<antargatapràrthanamantikasthaü .>% iti ÷àkuntale .
     %<àkàrairiïgitairgatyà ceùñayà bhàùitena ca .
     netravaktravikàrai÷ca gçhyate'ntargataü manaþ ..>% iti manuþ .)

#<antargçhaü>#, klã, (gçhasya madhye, avyayãbhàvaþ .) gçhamadhyaü . iti nànàrthekoùñha÷abdàrthe amaraþ .. gharera bhitara iti bhàùà . (vàràõasãsthe saptàvaraõavati sthànavi÷eùe .
     %<anyasthàne kçtaü pàpaü vàràõasyàü vina÷yati .
     vàràõasyàü kçtaü pàpaü pa¤cakro÷yàü vina÷yati ..
     pa¤cakro÷yàü kçtaü pàpaü antargçhe vina÷yati .>% iti kà÷ãmàhàtmyam .)

#<antarjañharaü>#, klã, (jañharasya udarasya madhye avyayãbhàvaþ .) kukùimadhyaü . koùñhaü . ityamaraþ ..

#<antardadhanaü>#, klã, (antarmadhye dadhyate mattatà kriyate'nena, antar + dadh + karaõe lyuñ .) suràvãjaü . iti ÷abdacandrikà ..

#<antardàhaþ>#, puü, (antarmadhye dàhaþ santàpaþ .) koùñhasantàpaþ . ÷arãràbhyantarajvàlà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<antardhà>#, strã, (antardhànaü, antar + dhà + bhàve aï striyàü ñàp .) antardhànaü . ityamaraþ ..

#<antardhànaü>#, klã, (antardhànaü, antar + dhà + bhàve lyuñ .) àcchàdanaü . iti ÷abdaratnàvalã .. tatparyàyaþ . antardhà 2 vyavadhà 3 antardhiþ 4 apavàraõaü 5 apidhànaü 6 tirodhànaü 7 pidhànaü 8 chadanaü 9 . ityamaraþ ..
     (%<antardhànaü smçtiþ kàntirdçùñiþ ÷rotaj¤atà tathà>% iti yàj¤avalkyaþ .)

#<antardhiþ>#, puü, (antardhànam antar + dhà + bhàve ki .) antardhànaü . ityamaraþ ..

#<antardvàraü>#, klã, (antargçhamadhyasthaü dvàraü .) prakoùñhadvàraü . iti bharataþ .. gçhàbhyantaradvàraü . gçhàbhyantaraprakoùñhàdidvàraü jàladvàraü và . iti svàmã .. tatparyàyaþ . pracchannaü 2 . ityamaraþ .. pakùadvàraü khaókikàdvàraü . yathà --
     %<pracchannamantardvàra¤ca pakùadvàraü taducyate .>% iti ÷avarasvàmã ..

#<antarbhåtaþ>#, tri, (antarmadhye bhåtaþ sthitaþ, antar + bhå + kartari ktaþ .) guõãbhåtaþ . antaþsthaþ . antarasthaþ . antargataþ . yathà --
     %<sa eva bhagavàn viùõurantarbhåtaþ sanàtanaþ .>% iti padmapuràõe màghamàhàtmyaü ..

#<antarmanàþ>#, [s] tri, (vàhyavyàpàra÷ånyatayà antargamanaþ ceto yasya saþ .) durmanàþ . vimanàþ . vyàkulacetàþ . ityamaraþ ..

#<antaryàmã>#, [n] puü, (antarmadhye yamayati svasvakàryeùu indriyàdãni niyojayati, antar + yam + õic + upapadasamàsaþ .) antaþkaraõaniyàmakaþ . tatparyàyaþ . àtmà 2 jãvaþ 3 puruùaþ 4 pudgalaþ 5 ã÷varaþ 6 . iti trikàõóa÷eùaþ .. vi÷uddhasatvapradhànàj¤ànopahitacaitanyaü . iti vedàntasàraþ .. manogataj¤e tri ..
     (%<antaràvi÷ya bhåtàni yobibhartyàtmaketubhiþ .
     antaryàmã÷varaþ sàkùàt pàtu no yadva÷e sphuñam .>%

#<antarvaü÷ikaþ>#, puü, (vaü÷aþ svàvalambanayaùñirvidyate'sya, vaü÷a + ñhak tasya ikaþ, antaþ nçpàntaþpure vaü÷ika yaùñidhàrã niyuktaþ puruùaþ .) antaþpuràdhikçtaþ antaþpuràdhyakùaþ . ityamaraþ ..

#<antarvatnã>#, strã, (antargarbhamadhyasthamapatyaü vidyate'syàþ, antar + matup, antarvatpativatornuk iti ïãpnugàgamau .) garbhiõã . ityamaraþ ..
     (%<tasyàmevàsya yàminyàmantarvatnã prajàvatã .
     sutàvasåta sampannau koùàdaõóàviva kùitiþ ..>% iti raghuvaü÷e .)

#<antarvamiþ>#, puüþ (antaþ kukùimadhyàt vamayati udgàrayati antar + vam + õic + ik kçùyàdibhya iti bàhulyàt ik .) apàkaþ . ajãrõaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<antarvàõiþ>#, tri, (antaþ antaþkaraõe vàõã ÷àstravihità vàk yasya saþ, hrasvaþ .) ÷àstravit . ÷àstraj¤aþ . ityamaraþ ..

#<antarvigàhanaü>#, klã, (antarmadhye vigàhanaü prave÷a, antar + vi + gàh + lyuñ .) prave÷anaü . iti hemacandraþ ..

#<antarvedã>#, strã, (antaþ pçthvãmadhyasthatayà vedãva . antarvedi iti pàñhe antarmadhye vediryatra de÷e saþ .) brahmàvartade÷aþ . gaïgàyamunayormadhyade÷aþ . àprayàgaharidvàraparyantade÷aþ . doyàva iti pa÷cimade÷e khyàtà . tatparyàyaþ . ÷a÷asthalã 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<antarhàsaþ>#, puü, (antaravyaktohàsaþ hàsyaü .) avyaktahàsaþ . gåóhahàsyaü . tatparyàyaþ . udvardhanaü 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. tadvati tri .. (%<tato'ntarhàsavikàsamukhaþ sa taducitamàcacàra>% . iti pa¤catantraü .
     %<sàntarhàsaü kathitamasakçt pçcchata÷ca tvayà me .>% iti meghadåtam .)

@<[Page 1,055a]>@
#<antarhitaü>#, tri, (antar + dhà + ktaþ .) lukkàyitaü . guptaü . tatparyàyaþ . saüvãtaü 2 ruddhaü 3 àvçtaü 4 saüvçtaü 5 pihitaü 6 channaü 7 sthagitaü 8 apavàritaü 9 tirodhànaü 10 . iti hemacandraþ .. (%<antarhite ÷a÷ini saiva kumudvatãme dçùñiü na nandayati saüsmaraõãya÷obhà>% . iti ÷àkuntale .)

#<antavàsã>#, [n] puü, (ante'dhyetumadhyàpakasamãpe vasati, anta + vas + õini upapadasamàsaþ .) antevàsã . ÷iùyaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<anta÷ayyà>#, strã, (antàya nà÷àya ÷ayyà ÷ayanaü ÷ã + bhàve kyap . striyàü ñàp) bhåmi÷ayyà . mçtyuþ . ÷ma÷ànaü . iti medinã ..
     (%<anta÷ayyà mçtau bhåmi÷ayyàyàü pitçkànane .>% iti medinã .)

#<antàva÷àyã>#, [n] puü, (ante nãcajàtitayà gràmasãmàyàmava÷ete tiùñhati, anta + ava + ÷ã + õini upapadasamàsaþ .) caõóàlaþ . munivi÷eùaþ . iti hemacandraþ .. nàpitaþ . ityamaraþ ..

#<antiþ>#, strã, (antyate jyeùñhabhaginãtvena sambadhyate'sau, anta + karotyarthe õic + ik . antiketipàñhe svàrthe kan striyàü ñàp .) nàñyoktau jyeùñhà bhaginã . iti ÷abdaratnàvalã .. (antikà bhaginã jyeùñhetyamaraþ .) samãpe vya . yathà . %<mugdhaprabhãtavadupeyaturantimàtroþ>% . iti ÷rãbhàgavataü ..

#<antikaü>#, tri, (antaþ sàmãpyena vidyate'sya, anta + ñhan tasya ikaþ .) nikañaü . ityamaraþ .. sàmãpye klã . iti dharaõã .. (%<antargatapràrthanamantikasthaü>% . %<svanasi mçdukarõàntikacaraþ>% . iti ÷àkuntale . %<nanu màü pràpaya patyurantikam .>% iti kumàrasambhave .)

#<antikatamaþ>#, tri, (ati÷ayena antikaþ, antika + tama .) atinikañaþ . tatparyàyaþ . nediùñhaþ 2 . ityamaraþ .. nedãyàn 3 antitamaþ 4 . iti jañàdharaþ ..

#<antikà>#, strã, (antaþ nàñyàya abhinetçsàmãpyamasyàþ asti, anta + ñhan tasya ikaþ striyàü ñàp .) nàñyoktau jyeùñhà bhaginã . ityamaraþ .. tatparyàyaþ . attikà 2 artikà 3 . iti taññãkà . cullã . ÷àtalànàmauùadhaü . iti medinã .. càmàrakaùà iti khyàtà .
     (%<antikaü nikañe vàcyaliïgaü strã ÷àtalauùadhau .
     culyàü jyeùñhabhaginyà¤ca nàñyoktyà kathyate'ntikà ..>% iti medinã .)

#<antikà÷rayaþ>#, puü, (antikasya à÷rayaþ avalambanaü, ùaùñhãtatpuruùaþ .) nikañà÷rayaþ . samãpasthàvalamvanaü . tatparyàyaþ . upaghnaþ 2 . ityamaraþ ..

#<antimaþ>#, tri, (anta + óimac .) ante bhavaþ . caramaþ . antyaþ . iti jañàdharaþ ..
     (%<ajàtamçtamårkhàõàü varamàdyau na càntimaþ .
     sakçt duþkhakaràvàdyàvantimastu pade pade ..>% iti hitopade÷aþ .) atinikañaþ . ityamarañãkàyàü nãlakaõñhaþ ..

@<[Page 1,055b]>@
#<antevàsã>#, [n] puü, (ante vidyàmadhyetumadhyàpakasamãpe vasati . caõóàlapakùe tu nãcajàtitayà gràmaprànte vasati ÷ayavàsetyalak, anta + vas + õini .) ÷iùyaþ .
     (%<kç÷à÷vàntevàsã ku÷ikapatiràj¤àpayati vaþ .>% iti mahàvãracarite .
     %<tàta ! pràcetasàntevàsã lavo'bhivàdayate .>% iti uttaracarite .) caõóàlaþ . ityamaraþ .. pràntasthàyini tri .. iti vi÷vaþ ..

#<antyaü>#, klã, (ante bhavaü, anta + yat .) da÷asàgarasaükhyà . sahasralakùakoñiþ . iti lãlàvatã .. dvàda÷alagnaü . iti jyotiùaü ..

#<antyaþ>#, tri, (ante bhavaþ, anta + yat .) ante bhavaþ . ÷eùotpannaþ . adhamaþ . jaghanyaþ . iti medinã .. (antimaþ . caramaþ . ÷eùaþ .
     %<asahyapãóaü bhagavan çõamantyamavehi me .>% iti raghuvaü÷e .)

#<antyaþ>#, puü, (ante bhavaþ anta + yat .) mustà . iti medinã .. mutà ghàsa iti bhàùà . mlecchaþ . iti pràya÷cittatattvaü ..

#<antyajaþ>#, puü, (antyo bhåtvà jàyate, antya + jan + óaþ .) ÷ådraþ . iti halàyudhaþ .. rajakàdisaptajàtayaþ . yathà --
     %<rajaka÷carmakàra÷ca naño varuóa eva ca .
     kaivartamedabhillà÷ca saptaite antyajàþ smçtàþ ..>% iti yamavacanaü .. jaghanyaje tri ..

#<antyajanmà>#, [n] puü, (antyaü bràhmaõakùattriyavi÷àü janmànantaraü janma yasya saþ .) caturthavarõaþ . ÷ådraþ . iti ratnàvalã ..
     (%<pratigrahastu kriyate ÷ådràdapyantyajanmanaþ .>% iti manuþ .)

#<antyajàtiþ>#, puü, (antyà jàtirjanma yasya saþ .) càõóàlàdiþ . yathàpastambaþ .
     %<antajàtiravij¤àto nivasedyasya ve÷mani .
     sa vai j¤àtvà tu kàlena kuryàttatra vi÷odhanaü ..
     càndràyaõaü paràko và dvijàtãnàü vi÷odhanaü .
     pràjàpatyantu ÷ådràõàü tathà saüsargadåùaõe ..
     yaistatra bhuktaü pakvànnaü kçcchraü teùàü vinirdi÷et .
     teùàmapi ca yairbhuktaü teùàmardhaü vidhãyate ..>% iti pràya÷cittatattvaü ..

#<antyabhaü>#, klã (antyaü ÷eùasthitaü bhaü nakùatraü karmadhàrayaþ .) revatãnakùatraü . mãnarà÷iþ . iti jyotiùaü ..

#<antyavarõaþ>#, puü, (antyaþ varõaþ jàtiþ karmadhàrayaþ .) ÷ådraþ . iti hemacandraþ ..

#<antyàvasàyã>#, [n] puü, (antyaþ san avasyati, antya + ava + so + õini upapadasamàsaþ .) càõóàlàdisaptajàtayaþ . yathà --
     %<càõóàlaþ ÷vapacaþ kùattà såto vaidehakastathà .
     màgadhàyogavau caiva saptaite'ntyàvasàyinaþ ..>% iti aïgiràþ .. (niùàdastriyàü caõóàlajàto muddàpharàsa iti khyàtaþ saükãrõajàtivi÷eùaþ .
     %<niùàdastrã tu caõóàlàt putramantyàvasàyinaü .
     ÷ma÷ànagocaraü såte vàhyànàmapi garhitam ..>% iti manuþ .)

#<antyeùñiþ>#, strã, (antyà ante bhavà iùñiþ, karmadhàrayaþ .) caramasaüskàraþ . sa tu ÷avadàhàdiråpaþ . yathà --
     %<sapiõóàdibhidà÷aucasaükùepo'ntyeùñipaddhatiþ .>% iti ÷uddhitattvapratij¤àyàü smàrtabhaññàcàryaþ .. tatprayogo dàha÷abde draùñavyaþ .. tadanantaraü pårakapiõóapramàõaü piõóa÷abde draùñavyaü .. tasya prayogo'tra likhyate . tataþ piõóadànaü tatra kramaþ . taõóulaprasçtidvayaü dviþ prakùàlya ai÷ànyàü di÷i sukhinnaü pacet . tataþ pavitrapàõiþ pràcãnàvãtã pàtitavàmajànurdakùiõàmukho hastapramàõàü caturaïgulocchràyàü dakùiõaplavàü piõóikàü kçtvà tadupari rekhàü kçtvà darbhànàstãrya tilàn prakùipya . oü amukagotrapretàmukadeva÷armannavanenikùva ityàstãrõaku÷opari satilajalenàvanejayet . tatastilamadhughçtàdimi÷raü taptapiõóaü gçhãtvà adyàmukagotrasya pretasyàmukadeva÷armaõaþ etat prathamapiõóaü pårakaü ityavane janasthàne dadyàt . tataþ piõóapàtrakùàlanajalena punaravanejayet . oü amukagotrapretàmukadeva÷armannetatte årõàtantumayaü vàsaþ . tataþ àmamçõmayapàtre jalà¤jaliü piõóasamãpe sthàpayet . gandhaü màlya¤ca yathà÷akti dadyàt . vàùpaparyantaü piõóaü pa÷yaüstiùñhet . tataþ piõóàdikaü jale kùipet . kàle'pyakçtacåóopanayanànàü anåóhakanyànà¤ca ku÷àstaraõaü vineti ÷eùaþ . evaü kçtacåóànàmupanayanakàlàt pràk darbhopari piõóadànaü . upanayanakàle àgate tvakçtopanayanànàü darmopari piõóadànaü . evaü aùñavarùavivàhakàle àgate åóhastrãõàü darbhopari piõóadànaü . ràtràvàcamya dakùiõàmukhaþ pràcãnàvãtã pàtitavàmajànuþ trikàùñhikopari mçõmayapàtre udakaü tathà pàtràntare kùãraü nidhàya pretàtra snàhi piba cedaü kùãramiti bråyàt . tadekaràtramàva÷yakaü da÷aràtraü phalabhåyastvàrthamiti . dvitãyapiõóàdiùu dvitãyaü piõóaü pårakaü ityàdivi÷eùaþ . dvitãyapiõóe mçõmayapàtradvaye jalà¤jalidvayaü . tçtãyàdipiõóe pàtràdivçddhiþ . yena pa¤capa¤cà÷at pàtràõya¤jalaya÷ca tàvanti . tryahà÷aucaprathamadine piõóànàü trayaü . dvitãyadine catuùñayaü . tçtãye trayaü . prathamamekaü dvitãye catuùñayaü . tçtãye pa¤camaü và kalpaþ . caturahà÷auce prathamacaturthayordvau dvau . dvitãyatçtãyayostrayastrayaþ . pa¤càhà÷auce tu prathamapa¤camadinayorekaika÷aþ piõóaþ . dvitãyacaturthayordvau dvau . tçtãye catvàraþ . ùaóahà÷auce dvitãyacaturthadinayostrayastrayaþ . ÷eùeùvekaikaþ . saptàhà÷auce tçtãyacaturthapa¤camadineùu dvau dvau . ÷eùeùvekaikaþ . aùñàhà÷auce caturthapa¤camadinayordvau dvau . ÷eùeùvekaikaþ . navàhà÷auce tu pa¤camadine dvau . ÷eùeùvekaikaþ . pakùiõãdvyahà÷aucayosta àdyadvitãyadinayoþ pa¤ca pa¤ca piõóàþ . dvàda÷àhàdya÷auce navadineùu navapiõóàþ . ÷eùadine da÷amaþ . sadyaþ ÷aucaikàhayorekàha eva da÷apiõóàþ . a÷aucàntamadhye piõóo deyaþ ràtràvapi .. * ..
     gaïgàmbhasyasthiprakùepaprayogastu . tataþ snàtvàcamya udaïmukhaþ ku÷atrayajalànyàdàya oü tatsadityuccàrya adyàmuketyàdi amukasya etadasthisamasaükhyakavarùasahasràvacchinnasvargàdhikaraõakamahãyamànatvakàmo'mukasyaitànyasthikhaõóàni gaïgàyàü prakùipàmãti saïkalpyàpasavyaü kçtvàsthãni pa¤cagavyena siktvà hiraõyamadhyàjyatilaiþ saüyojya mçttikàpuñe sthàpayitvà dakùiõahastena tatpuñakamàdàya dakùiõàü di÷aü pa÷yan oü namo'stu dharmaràjàyeti vadan jalaü pravi÷ya sa me prãto bhavatvityuktvàsthi prakùipet . tato majjanaü kçtvotthàya såryaü dçùñvà dakùiõàmutsçjet . iti ÷uddhitattvaü .. * .. ki¤ca ÷àtàtapaþ .
     %<jalamekàhamàkà÷e sthàpyaü kùãra¤ca mçõmaye .>% pàraskaraþ . mçõmaye tàü ràtriü kùãrodake vihàyasi nidadhyuþ . pretàtra snàhãtyudakaü piba cedaü kùãraü . idaü ràtràviti gauóàþ . gàruóe tu .
     %<apakve mçõmaye pàtre dugdhaü dadyàt dinatrayam .>% ityuktaü . hemàdrau pàdme tu da÷àhamuktaü .
     %<tasmànnidheyamàkà÷e da÷aràtraü payo jalaü .
     sarvatàpopa÷àntyarthamadhva÷ramavinà÷anaü ..>% devajànãye kàrikàyàü .
     %<tatra pretopakçtaye da÷aràtramakhaõóitaü .
     kuryàt pradãpaü tailena vàripàtra¤ca màrtikaü ..
     bhojyàt bhojanakàle tu bhaktamuùñi¤ca nirvapet .
     nàbhagotreõa sambudhya dharitryàü pitçyaj¤avat ..>% iti nirõayasindhau 5 paricchedaþ ..

#<antraü>#, klã, (antyate kàyaþ sambadhyate'nena ati bandhane karaõe ùñran .) purãtat . ityamaraþ .. àütóã (àüt iti bhàùà . àüt iti khyàtaþ dehabandhako nàóãbhedaþ . uktàþ sàrdhàstrayo vyàmàþ puüsàmantràõi såribhiþ . ardhavyàmena hãnàni strãõàmantràõi nirdi÷et .. iti vaidyakam .)

#<antravçddhiþ>#, strã, puü, (antrajanyà vçddhiþ, ÷àkapàrthivàditvàt samàsaþ madhyapadalopa÷ca .) rogavi÷eùaþ . tannidànàdi yathà --
     %<vàtakopibhiràhàraiþ ÷ãtatoyàvagàhanaiþ .
     dhàraõe raõabhàràdhvaviùamàïgapravartanaiþ ..
     kùobhaõaiþ kùobhitànyai÷ca kùudràntàvayavaü yadà .
     pavano dviguõãkçtya svanive÷àdadho nayet ..
     kuryàdvaükùaõasandhistho granthyàbhaü ÷vayathuü tadà .>% dhàraõaü upasthitasya vegasya . ãraõaü anupasthitasya vegasya preraõaü .
     %<viùamàïgapravartanaü vakratvenàïgamoñanaü .>% anyàni kùobhaõàni ca balavadvigrahakañhoradhanuràkarùaõàdãni . taiþ kùobhitaþ saüdåùya sa¤càlitaþ pavanaþ yadà kùudràntràvayavaü dviguõãkçtya svanive÷àdadho nayet . tadà vaükùaõasandhisthaþ san vaükùaõasandhau granthiråpaü ÷vayathuü kuryàt ityarthaþ .. * .. upekùitàyà antravçddheravasthàmàha . upekùamàõasya marudvivçddhimàdhmànaruk stambhavatã¤ca kuryàt . sa pãóito'ntaþ svanavàn prayàti pradhmàpayanneti puna÷ca muktaþ .. upekùamàõasya vçddhimityarthaþ . marudvçddhiü muùkavçddhiü . àdhmànaruk stambhavatãü kuryàt . tatràdhmànamudare ruk vçddhayormuùkayoþ stambho gàtre tadyuktàü kuryàt ityarthaþ . bhojo'pyàha .
     %<antraü dviguõamàdàya vàto nayati vaükùaõaü .
     vaükùaõàttadrujà yuktaü phalakoùyàü prapadyate ..>% sa muùkavçddhiþ . antaþ udare pradhmàpayan àgamanamàrgamucchånaü kurvan eti prayàti .. * .. asàdhyamàha .
     %<ya÷càntràvayava÷liùñànmuùkayorvàtasa¤cayàt .
     syàdantravçddhiþ so'sàdhyo vàtavçddhisamàkçtiþ ..>% sa kãdçk syàdityàkàïkùàyàmàha . vàtavçddhisamàkçtiþ .. * .. sàmãpyàdatraiva bradhnamàha .
     %<atyabhiùyandigurvanna÷uùkapåtyàmiùà÷anàt .
     karoti granthivacchothaü doùo vaükùaõasandhiùu ..
     jvara÷ålàïgasàdàóhyaü taü bradhnamiti nirdi÷et .. * ..>% atha vçddhe÷cikitsà .
     %<vçddhàvatyàsanaü màrgamupavàsaü guråõi ca .
     vegàghàtaü pçùñhayànaü vyàyàmaü maithunaü tyajet ..
     vàtavçddhau pibet snigdhaü yathàpràptaü virecanaü .
     sakùãraü và pibet tailaü màsameraõóasambhavaü ..
     guggulveraõóajaü tailaü gomåtreõa pibennaraþ .
     vàtavçddhiü jayatyà÷u cirakàlànubandhinãü ..
     pittagranthikrameõainaü pittavçddhimupàcaret .
     jalaukàbhirharedraktaü vçddhau pittasamudbhave ..
     candanaü madhukaü padmamu÷ãraü nãlamutpalaü ..
     kùãrapiùñapralepena dàha÷otharujàpahaü ..
     trikañuþ triphalàkvàthaü sakùàraü lavaõaü pibet .
     virecanamidaü ÷reùñhaü kaphavçddhivinà÷anaü ..
     lepanaü kañutãkùõoùõaü svedanaü råkùameva ca .
     pariùekopanàhau ca sarvamuùõamiheùyate ..
     muhurmuhurjalaukàbhiþ ÷oõitaü raktaje haret .
     pibedvirecanaü vàpi ÷arkaràkùaudrasaüyutaü ..
     ÷ãtamàlepanaü sarvaü sarvaü pittaharaü tathà .
     pittavçddhikramaü kuryàdàme pakve ca raktaje ..
     svedomedaþ samutthe tu lepayet surasàdinà .
     ÷iro virecanadravyaiþ sukhoùõairmåtrasaüyutaiþ ..
     saüsedya måtraprabhavaü vastrapaññena veùñayet .
     sãvanyàþ pàr÷vato'dhastàt vidhyadvrãhimukhena vai ..
     muùka÷othamagacchantyàmantravçddhau vicakùaõaþ .>% vrãhimukhena ÷astravi÷eùeõa . agacchantyàü asravatyàü ..
     %<tailameraõóajaü pãtvà balàsiddhaü payonvita .
     àdhmàna÷ålopacitàmantravçddhiü jayennaraþ ..
     ràsnàyaùñyamçtairaõóavalàragvadhagokùuraiþ .
     pañolena vçùeõàpi vidhinà vihitaü mçtaü ..
     ruvutailena saüyuktamantravçddhiü vyapohati .>% ràsnàdikvàthaþ .. * ..
     %<gandharvahastatailena vçùeõàpi yutaü pibet .
     vi÷àlàmålajaü cåõaü vçddhiü hanyànna saü÷ayaþ ..>% vi÷àlà indravàruõã .. * ..
     %<vacàsarùapakalkena pralepaþ ÷othanà÷anaþ .
     ÷igrutvaksarùapaiþ piùñaiþ ÷otha÷leùmànilàpahaþ ..
     ÷uddhasåtaü dvidhàgandhaü mçtànyetàni yojayet .
     lohaü raïgaü tathà tàmraü kàüsya¤càtha vi÷odhitaü .
     tàlakaü tutthakaü vàpi tathà ÷aïkhaü varàñakaü ..
     trikañu triphalà cavyaü vióaïgaü vçddhadàrakaü ..
     karcåraü màgadhãmålaü pàñhàü sahavuùàü vacàü .
     elàvãjaü devakàùñhaü tathà lavaõapa¤cakaü ..
     elàdisamabhàgàni cårõayedatha kàrayet .
     kaùàyeõa harãtakyà vañikàü ñaïkasammitàü ..
     ekàü tàü vañikàü yastu nigiledvàriõà saha .
     aõóavçddhirasàdhyo'pi tasya na÷yati satvaraü ..>% vçddhivàdhikàvañã .. * .. atha bradhnasya cikitsà .
     %<bhçùña÷cairaõóatailena samyak kalko'bhayàbhavaþ .
     kçùõàsaindhavasaüyukto bradhnarogaharaþ paraþ ..
     ajàjãhavuùàkuùñhaü gomedavadarànvitaü .
     kà¤jikena tu saüpiùñaü tallepo bradhnajit paraþ ..>% gomedaü patraü . tathà ca nirghaõñau dhanvantariþ .
     %<patraü halàhvayaü ràmaü gomedaü vasanàhvayaü .>% itivçddhibradhnadhikàraþ . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<andikà>#, strã, (andati nàñyàya jyeùñhabhaginãtvaü sambadhnàti, adi + õvul striyàü ñàp . nàñyoktau jyeùñhabhaginã ityamarañãkàyàü .) antikà . cullã . ityamarañãkàyàü nãlakaõñhaþ .. culà iti bhàùà .

#<anduþ>#, strã, (andyate badhyate'nena, adi + karaõe uõbàhulyàt .) hastinigaóaþ . àüduyà iti bhàùà . strãpàdabhåùaõaü . iti hemacandro bhåriprayoga÷ca .. mala pa¤cama ityàdi bhàùà .

#<andukaþ>#, puü, (andyate badhyate'nena, adi + karaõe uõ, tataþ svàrthe kan .) hastipàdabandhana÷çïkhalaþ . tatparyàyaþ . nigaóaþ 2 . ityamaraþ .. pàdàlaïkàravi÷eùaþ . tatparyàyaþ . pàdakañakaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<andåþ>#, strã, (andyate vadhyate'nena, adi + uõ tataþ åïuta iti striyàü åï .) hastipàdavandhanalauhanigaóaþ . ànduyà iti bhàùà . strãpàdabhåùa¤aü . bhala gujarã ityàdi bhàùà . iti medinã .. (nigaóaþ . ÷çïkhalà . vandhanarajjuþ . andaþ striyàü syànnigaóe prabhede bhåùaõasya ca . iti medinã .)

#<andåkaþ>#, puü, (andå + svàrthe kan, pçùodaràditvàt pakùe kehaõa iti hrasvàbhàvaþ . svàrthikapratyayàþ prakçtito liïgavacanànyatikràmanti iti puüstva manyathà andåkà iti syàt .) andåþ . ityamarañãkàyàü svàmã .. andhat ka dçkkùaye . iti kavikalpadrumaþ .. (pàõinimate tu andhadçùñi vighàte curàdi señ .) dçkkùayo dçùñirahitãbhàvaþ . tenàkarmako'yaü . sattàjãvanadarpabhãti÷ayanakrãóànivàsakùayàvyaktadhvànanabhogatisthitijaràlajjàpramàdodaye . mohe khoñanavegayuddhadahanakhyàtikùaronmàdake ÷uddhisvedapalàyanabhramaõake ÷àntau plutau majjane .. dçptau jàgara÷oùavakragamanotsàhe mçtau saü÷aye mlànau mandagatau ca nçtyapatane ceùñàkrudhau rodane . vçddhau hàvakçtau ca siddhiviratau harùopave÷e bale kampodbeganimeùabhaïgayatanàdye dhàtavo'karmakàþ .. daurbalyàdiùu càrtheùu vartamànàstu dhàtavaþ . vàcakà bhàvamàtrasya yatastasmàdakarmakàþ .. kauñilyàdiùu càrtheùu proktà ye te tu dhàtavaþ . tadvadbhàve'karmakàþ syustadvatkçtyàü sakarmakàþ .. iti . andhayati andhàpayati vçddhaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<andhaü>#, klã, (andha + ac .) andhakàraþ .
     (%<sãdannandhe tamasi vidhuro majjatãvàntaràtmà .>% iti uttaracarite .) jalaü . iti medinã .

#<andhaþ>#, tri, (andha + ac .) cakùurdvayahãnaþ . àndhà àüdhlà iti hindã bhàùà . tatparyàyaþ . adçk 2 . ityamaraþ . (%<vçddho'ndhaþ patireùa ma¤cakagataþ>% . iti sàhityadarpaõe .
     %<andho matsyànivà÷nàti sa naraþ kaõñakaiþ saha .
     yo bhàùate'rthavaikalyamapratyakùaü sabhàïgataþ .>% iti manuþ .)

#<andhaþ>#, [s] klã, (andha + asun .) annaü . ityamaraþ ..

#<andhakaþ>#, puü, (andha + õvul .) de÷abhedaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. nçpabhedaþ .
     (%<sudaüùñraü ca sucàruü ca kçùõamityandhakàstrayaþ .>% iti harivaü÷e .) asurabhedaþ . iti mahàbhàrataü ..
     (%<sa vrajatyandhavadyasmàdanandho'pi hi bhàrata .
     tamandhako'yaü nàmneti procustatra nivàsinaþ .>% iti harivaü÷e .) munivi÷eùaþ . iti yàj¤avalkyaþ .. (dçùñihãnaþ . cakùurdvayahãnaþ .
     %<andhakaþ kubjaka÷caiva ràjakanyà ca tristanã .
     trayo'pyanyàyataþ siddhàþ sammukhe karmaõi sthite ..>% iti pa¤catantre .)

#<andhakaripuþ>#, puü, (andhakasya asurasya ripuþ nà÷akatayà ÷atruþ, ùaùñhãtatpuruùaþ .) ÷ivaþ . ityamaraþ .. ÷leùakàvyàdau andhakàranà÷akatvàt såryàgnicandreùu ca vartate ..

#<andhakàraþ>#, puü, klã, (andhamandhakavat karoti, andha + kç + aõ .) tejaþsàmànyàbhàvaþ . àüdhàra iti bhàùà . tatparyàyaþ . dhvàntaü 2 tamisraü 3 timiraü 4 tamaþ 5 . ityamaraþ .. (%<athàndhakàraü girigahvaràõàü>% . iti raghuvaü÷e .) bhåcchàyaü 6 . iti ràjanirghaõñaþ .. mahàndhakàre andhatamasaü . 7 sarvavyàpakàndhakàre santamasaü . 8 alpàndhakàre avatamasaü 9 . ityamaraþ .. asya guõàþ . bhayadçùñitejo'varodhakàritvaü . tiktatvaü . sarvavyàdhikaratva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

@<[Page 1,057b]>@
#<andhakàsuhçd>#, puü, (andhakasya asurasya asuhçt, nà÷akatayà ÷atruþ, ùaùñhãtatpuruùaþ .) ÷ivaþ . iti hemacandraþ ..

#<andhakåpaþ>#, puü, (andhamandhakàraü karoti, andha + karotyarthe õic + pacàdyac, tàdç÷aþ kåpaþ .) sàndhakàrakåpaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. àüdhuyà pàtkuyà iti bhàùà .
     (%<majjatyàtmà bhaktihãno mahàmohamaye bhave .
     andhakåpe niràlamba÷chinnarajjuryathà ghañaþ ..>% iti sadbhàve .)

#<andhatamasaü>#, klã, (andhayati, andha + ac, andhaü tamaþ karmadhàrayaþ, samàsànta ac .) nivióàndhakàraü . ityamaraþ ..
     (%<pradhvaüsitàndhatamasastatrodàharaõaü raviþ .>% iti ÷i÷upàlabadhe .)

#<andhatàmasaü>#, klã, (tama eva tàmasaü praj¤àditvàt svàrthe aõ .) nivióàndhakàraü . mahàndhakàraü . ityamarañãkàyàü svàmã ..

#<andhatàmisraü>#, klãü, (tamisraiva tàmisraü, svàrthe aõ, andhaü nivióaü tàmisraü karmadhàrayaþ .) nivióàndhakàramayanarakavi÷eùaþ . pa¤caprakàràj¤ànàntargatàj¤ànavi÷eùaþ . dehanà÷e ahameva mçto'smãti buddhiþ . iti bhàratabhàgavate -- (%<ekaviü÷atividhanarakàntargatadvitãyanarakavi÷eùaþ>% sa ca nivióàndhakàramayaþ . %<tasyàü dharmapatnyàmandhatàmisramabhyadhyàyat>% . iti mahàvãracarite .)

#<andhamåùikà>#, strã, (andha dçùñivighàte, andha + bhàve gha¤, andhaü dçùñivighàtaü muùõàti tatsevanena nà÷ayati, muù + õvul pçùodaràditvàt dãrghaþ striyàü ñàp .) devatàóavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<andhàhiþ>#, puü, strã, (andhaþ ahiþ sarpaiva .) matsyabhedaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. kuüciyà iti khyàtaþ .

#<andhikà>#, strã, (andha + õvul striyàü ñàp .) dyåtavi÷eùaþ . ràtriþ . iti medinã .. sarùapã . iti hemacandraþ .. strãvi÷eùaþ . cakùårogavi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<andhuþ>#, puü, (andha + uõ .) kåpaþ . ityamaraþ ..

#<andhulaþ>#, puü, (andha + ulac .) ÷irãùavçkùaþ iti ÷abdacandrikà ..

#<andhraþ>#, puü, (andhayati gãtena mçgàn andhavat karoti, andha + kartari raþ .) vyàdhaþ . mçgayàjãvã . iti ka÷cit saügrahakàraþ . (vaidihikàt kàràvarastriyàü jàto jàtivi÷eùaþ, sa tu satataü gràmavahirvàsã mçgayàjãvã ca .
     %<kàràvaraniùàdàt tu carmakàraþ prasåyate .
     vaidihikàdandhramedau vahirgràmaprati÷rayau ..>% iti manuþ .)

#<annaü>#, klã, (ad + karmaõi ktaþ .) svinnataõóulaü . yathà --
     %<÷asyaü kùetragataü pràhuþ satuùaü dhànyamucyate .
     àmaü vituùamityuktaü svinnamannamudàhçtaü ..>% iti ÷ràddhatattvadhçtava÷iùñhavacanaü .. tatparyàyaþ . bhaktaü 2 andhaþ 3 bhismà 4 odanaü 5 dãdiviþ 6 . ityamaraþ .. bhissà 7 . iti taññãkà .. kråraü 8 . iti ràjanirghaõñaþ .. aññaü 9 kasipuþ 10 jãvàtuþ 11 . iti jañàdharaþ .. kåraü 12 àpåpikaü 13 jãvantiþ 14 prasàdanaü 15 . iti ÷abdaratnàvalã .. * .. asya guõàþ . buddhi÷ukraprãtipuùñidhàtvindriyabalakàritvaü . gurutvaü . kùudhàkùayaroga÷ramakàr÷yanà÷itva¤ca .. * .. navànnaguõàþ . ÷leùmakàritvaü . svàdutvaü . susnigdhatvaü . vçühaõatvaü . gurutva¤ca .. * .. puràõànnaguõàþ . virasatvaü . råkùatvaü . pathyatvaü . agnikàritva¤ca .. * .. uùõànnaguõàþ . pra÷aüsanãyatvaü . hçdyatvaü . agnikàritvaü . vàyu÷leùmanà÷itvaü . raktapittaprakopakàritva¤ca .. * .. atyuùõànnaguõaþ . balanà÷itvaü .. * .. ÷ãta÷uùkànnayorguõaþ . durjaratvaü .. * .. atiklinnànnaguõaþ . glànikàritvaü .. * .. taõóulànvitànnaguõaþ . durjaratvaü .. * .. jaladhautasadyo'nnaguõàþ . ÷ãghrapàkitvaü . himatvaü . laghutva¤ca .. * .. ràtristhitajalayuktànnaguõau . tridoùakopakàritvaü . råkùatva¤ca .. * .. bhçùñataõóulànnaguõau . laghutvaü . agnipradãpanatva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. * .. dhànyaü . iti ràjanirghaõñaþ .. viùõuþ . iti tasya sahasranàmabhadhye pañhitaü .. adanãyadravyamàtraü .. annasàdhanaü yathà --
     %<sudhautàüstaõóulàn sphãtàüstoye pa¤caguõe pacet .
     tadbhaktaü prasçtaü coùõaü viùadaü guõavanmataü ..>% tadguõàþ .
     %<bhaktaü vahnikaraü pathyaü tarpaõaü rocanaü laghu .
     adhautamasrutaü ÷ãtaü gurvarucyaü kaphapradaü ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. taddànaphalaü yathà --
     %<vàridastçptimàyàti sukhamakùayyamannadaþ ..>% annasya prajàpatirdevatà . akùayasukhapràptiþ phalaü . pratigrahe muùñigrahaõaü . iti ÷uddhitattvaü .. api ca,
     %<brahmahatyàkçtaü pàpaü annadànàt praõa÷yati .
     annadaþ pàpakarmàpi påtaþ svarge mahãyate ..>% iti pràya÷cittatattvaü .. * .. atha prajàpatidaivatànnadànàvartaþ . tatra annadànastutiþ . brahmapuràõe .
     %<anne pratiùñhità lokà annamà÷vakùayaü paraü .
     tasmàdannaü pra÷aüsanti sadaiva pitçmànavàþ ..
     annasya hi pradànena naro yàti paràü gatiü .
     sarvakàmasamàyuktaþ pretya cehàdhikaü ÷ubhaü ..>% tathà --
     %<annamårjasvalaü loke dattvorjasvã bhavennaraþ .
     satàü panthànamà÷ritya sarvapàpaiþ pramucyate ..>% mahàbhàrate .
     %<annadaþ pa÷umàn puttrã dhanavàn bhogavànapi .
     pràõavàü÷càpi bhavati råpavàü÷ca tathà nçpa ..>% tathà --
     %<annadasya manuùyasya balamojo ya÷àüsi ca .
     kãrti÷ca vardhate ÷a÷vattriùu lokeùu pàõóava ..>% àgneyapuràõe . annastutyanantaraü .
     %<tasmàdannaü sadà dehi ÷raddhayà nçpasattama .
     brahmahatyàdikaü pàpaü annadasya praõa÷yati ..>% tathà --
     %<annadànàt paraü dànaü na bhåtaü na bhaviùyati .
     puõyaü ya÷asyamàyudhyaü balapuùñivivardhanaü ..
     sarvamannasya dànena bhavatãti vini÷cayaþ .
     mahàkà¤canacitràõi sevitànyapsarogaõaiþ ..
     annadasyopatiùñhanti vimànàni suràlaye .
     bhakùyabhojyamayàþ ÷ailà divyaråpàdyalaïkçtàþ ..
     hçùñapuùñajanà nityamupatiùñhanti càgrataþ .
     hastya÷varathayànai÷ca krãóamànà÷ca te naràþ ..>% padmapuràõe .
     %<àparbatanadã vàpã pçthivã sarvakàmadà .
     vidhinà tena sà dattà yo'nnaü dadàti sarvadà .
     kùudhite yaþ prayaccheta annaü ÷raddhàsamanvitaþ .
     brahmaõo bhavane sa vai brahmaõà saha modate ..
     càndravàruõalokà÷ca yàmyàþ kauverakàstathà .
     goloko brahmaloka÷ca sarve cànne pratiùñhitàþ ..
     dadat kanyàmalaïkçtya hastya÷va¤ca mahàdhanaü .
     annadànasya caitàni kalàü nàrhanti ùoóa÷ãü ..>% viùõudharmàttare .
     %<yàvato grasate gràsàn vidvàn vipraþ susaüskçtaþ .
     annapradasya tàvantaþ kratavaþ parikãrtitàþ .. * ..>% athànnadànadharmàþ . yamaþ .
     %<àdareõa ca bhaktyà ca yadannamupadãyate .
     tat prãõayati pàtràõi màmçtaü mànavarjitaü ..
     durlabhastu mudà dàtà mudà bhoktà ca durlabhaþ .
     mudà dàtà ca bhoktà ca tàvubhau svargagàminau ..
     yo'nnaü bahumataü bhuïkte ya÷cànnaü nàvamanyate .
     ya÷cànnaü prãtito dadyàt tasyànnamupatiùñhate ..
     prãtito'nna¤ca yo dadyàt gçhnãyàtyo'bhipåjya ca .
     prãtito'kùayama÷ràti påjitaþ svargama÷nute ..
     yo dadyàdvipriyeõànnaü ya÷cànnaü nàbhinandati .
     tàvubhau narake magnau vasetàü ÷aradàü ÷ataü .. * ..>% athànnadànavi÷eùaphalavi÷eùaparibhàùà . kårmapuràõe .
     %<gçhasthàyànnadànena phalaü nàpnoti mànavaþ .
     àmamevàsya dàtavyaü dattvàpnoti paràü gatiü ..>% annadànena pakvànnadànena phalaü nàpnoti . iti gçhasthàyàmànnadànena yàdç÷aü phalaü tàdç÷aü pakvànnadànena nàpnotãtyarthaþ . gçhasthasyàmànnadàne sati tasya pa¤cayaj¤aniùpatteþ .. * .. atha sàmànyànnadànaü nandipuràõe .
     %<annàdbhutàni jàtàni devà hyannàdyakàïkùiõaþ .
     na tasya pàtràdividhirvinà ÷ràddhaü prakãrtitaþ ..>% tathà --
     %<api kãñapataïgànàü ÷unàü càõóàlayoninàü .
     dattvànnaü lokamàpnoti pràjàpatyaü samàsataþ ..
     bàndhavebhyo'tithibhyo'nnaü puttrebhyo'nnaü prayacchataþ .
     dãnàndhakçpaõànà¤ca svargaþ syàdannadàyinàü ..
     gràsamàtraü naro dattvà annànàmannagçdhnave .
     svarge vaset samànàntu ÷ataü bhogairmanoramaiþ ..
     gràse gràse phalaü hyetadvidhivat parikãrtitaü .
     etadevàyane proktaü dviguõaü puõyagauravaü ..
     annaü vinà kç÷àïgasya dattvànnaü de÷akàlataþ .
     phalaü pa¤caguõaü proktaü sarvabhàvasamanvita ..>% sarvabhàvasamanvita iti sambodhanaü . atra yajamànaþ pràõimàtrebhyo gçhãtodapårõatàmrapàtraþ udaïmukhaþ saïkalpya yatheùñakàlàvadhi annaü dadyàt . tadyathà . oü nandipuràõoktapràõimàtrànnadànaphalapràptikàmo'haü pràõibhyo'nnaü dàsye . tadavadhi yathàsambhavaü pràõimàtrebhyaþ svagçhe anyatra và bhakta÷àlàü kçtvà avicchinnamannaü deyaü . ataeva dhàrmikàstàmrapaññavilikhitàü bhåmiü samupakalpya àcandràrkasthàyinãü bhakta÷àlàü dadàti .. * .. vàyupuràõe .
     %<kùipramatyuùõamakliùñaü dadyàdannaü bubhukùite .
     savya¤janaü sadà snigdhaü bhakùyaü satkçtya yatnataþ ..>% kùipramatithipràptyanantarameva . akliùñamanupahataü . bhakùyamapratiùiddhaü .
     %<taruõàdityasaïkà÷aü vimànaü haüsavàhanaü .
     annado labhate tisraþ kalpakoñãstathaiva ca ..
     annadànàt paraü dànaü na bhåtaü na bhaviùyati .
     annàdbhåtàni jàyante jãvanti ca na saü÷ayaþ ..
     jãvadànàt paraü dànaü na ki¤cidapi vidyate .
     annàjjãvati trailokyaü trailokyasyeha tatphalaü ..>% bubhukùitebhyo'nnaü pårbavat saükalpya dadyàt . oü vàyupuràõoktànnadànaphalapràptikàmo'haü bubhukùitebhyaþ savya¤janaü snigdhamannaü dàsye . evaü saïkalpya bubhukùitànanviùya tebhyo yathoktamannaü dadyàt .. * .. mahàbhàürate .
     %<÷ràntàya kùudhitàyànnaü yaþ prayacchati bhåmipa .
     svàyambhuvaü mahat sthànaü sa gacchati naràdhipa ..>% ÷ràntàya kùudhitàyànnaü pårbavat saïkalpya dadyàt . oü svàyambhuvasthànapràptikàmo'haü ÷ràntàya kùudhitàyànnaü dàsye . iti saïkalpya yathàkàle ÷ràntaü kùudhitamanusandhàyànnaü tasmai dadyàt .. * .. tathà --
     %<sadbhyo dadàti ya÷cànnaü sadaikàgramanà naraþ .
     na sa durgàõyavàpnoti hyevamàha parà÷araþ ..>% abhãùñasamaye sadbràhmaõakùattriyavai÷ya÷ådrebhyo'nnaü pårbavat saïkalpya dadyàt . oü mahàbhàratoktasadgocarànnadànaphalapràptikàmo'haü sadbhyo'nnaü dàsye . tataþ prabhçti abhimatakàle sadbhyo bràhmaõàdibhyo'nnaü dadyàt .. * .. tathà --
     %<yo dadyàdaparikliùñamannamadhvani vartate .
     ÷ràntàyàdçùñapårbàya tasya puõyaphalaü mahat ..>% aparikliùñamanupahataü . yathoktapràõine'nnaü pårbavat saïkalpayet . oü mahàpuõyaphalapràptikàmo'haü ÷ràntàyàdhvagàya adçùñapårbàyànnaü dàsye . iti saïkalpya yathàkàlamadhvagamanviùya yathoktamannaü tasmai dadyàt . atràdhvani vartate iti ÷atçnirde÷àt pathi gacchate pathikàya vartmani kuñãü kçtvà tarutale cànnaü dadyàt .. * .. viùõudharmottare .
     %<mçùñànnaü mànavo dattvà mçùñànnàrthini kàïkùitaü .
     akùayaü phalamàpnoti svargaloka¤ca gacchati ..>% mçùñaü saüskçtaü . savya¤janamannaü pårbavat saïkalpya tadarthibhyo dadyàt . viùõudharmottaroktamçùñànnàkàïkùigocaramçùñànnadànaphalapràptikàmo'haü yathà÷akti mçùñànnàrthibhyo mçùñamannaü dàsye . iti saïkalpya mçùñànnàrthino'nusandhàya tebhyo yathà÷akti mçùñànnaü dadyàt .. * .. tathànnadànaprakaraõe .
     %<sahasraparive÷astu narakantu na gacchati .
     vimànenàrkavarõena svargaloke mahãyate ..>% sahasraparive÷aþ sahasràyamanuùyebhyo'nnapradaþ .. yathàsambhavaü sahasràya manuùyebhyo nityamannaü pårbavat saïkalpya dadyàt . oü viùõudharmottaroktasahasraparive÷anaphalapràptikàmo'haü yathàsambhavaü sahasràya manuùyebhyo vya¤janàdisahitamannaü dàsye . iti saïkalpya yathà÷akti nànàdinaiþ sahasraü manuùyàn bhojayet . devalaþ .
     %<kçtvàpi pàtakaü karma yo dadyàdannamãpsitaü .
     bràhmaõànàü vi÷eùeõa sa nihantyàtmanastamaþ ..>% vi÷eùeõa ityabhidhànàt abràhmaõe'pi phalametadbhavatyeva . eva¤ca sàmànyenànnadànamidaü . ãpsitamityarthinaü spçùñvà yathàyathamabhimatamannamutpàdya tebhyaþpårbavat saïkalpya dadyàt . oü bràhmaõapramukhanànàvarõebhya àtmãyatamaþkùayakàmo'haü yathàsambhavaü ãpsitamannaü dàsye . tataþ prabhçti yathàyathamupasthitebhya ãpsitamannaü dadyàt . ityàdi vallàlasenakçtadànasàgare annadànàvartaþ ..

#<annaþ>#, puü, (anityanena ana + nanu, adyate iti ad + ktaþ và .) såryaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<annaþ>#, tri, (anityanena ana + nan .) bhuktaþ . khàditaþ . iti medinã ..

#<annakoùñhakaþ>#, puü, (koùñhamiva, koùñha + kan annasya taõóulàdeþ koùñhakaþ rakùaõasthànaü .) taõóulàdirakùaõasthànaü . iti hemacandraþ .. golà karui ityàdi bhàùà .

#<annagandhiþ>#, puü, (annasyeva apakvatayà gandhoyasya saþ . upamànàcca iti pàõinisåtreõa ic samàsàntaþ .) udaràmayarogaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<annapårõà>#, strã, (annaü pårõaü yasyàþ sà ràjadantàditvàt paranipàtaþ .) svanàmakhyàtadevãvi÷eùaþ tanmantràdi yathà --
     %<màyà hçdbhagavatyante màhe÷varipadaü tataþ .
     annapårõe ñhayugalaü manuþ saptada÷àkùaraþ ..>% kalpe ca .
     %<praõavàdyà yadà devã tadà saptada÷àkùarã .
     annapradà mokùadà ca sadà vibhavadàyinã ..
     màyàdyà ca yadà devã tadà sà sakaleùñadà .
     ÷rãvãjàdyàyadà devã tadà sukhavivardhino ..
     vàgvãjàdyà yadà vidyà vàgã÷atvapradàyinã .
     kàmàdyà ca yadà vidyà sarvakàmapradàyinã ..
     tàramàyàdikà vidyà bhogamokùaikadàyinã .
     màyà ÷rãyugmavãjàdyà sadà vibhavadàyinã ..
     ÷rãmàyà yugmavãjàdyà sarvasampattipåraõã .. * ..>% eùàü påjà pràtaþkçtyàdipãñhanyàsàntaü vidhàya hçtpadmasya ke÷areùu madhyeùu ca bhuvane÷varãpãñhamanvantaü pãñha÷aktãrnyasya çùyàdinyàsaü kuryàt . yathà ÷irasi brahmaõe çùaye namaþ . mukhe païkticchandase namaþ . hçdi annapårõàyai devatàyai namaþ . tatraiva .
     %<eteùàü mantrarà÷ãnàü çùirbrahmà udàhçtaþ .
     païktiþ chandaþ samàkhyàtaü devatà cànnapårõikà ..>% tataþ karàïganyàsau . hrãü aïguùñhàbhyàü namaþ . hrãü hçdayàya namaþ . ityàdi sarvatra màyàvãjena kuryàt . tathà ca nibandhe . aïgàni màyayà kuryàt tato devãü vicintayet . kalpe ca .
     %<yadvãjàdyà bhavedvidyà tadvãjenàïgakalpanà .. * .. .>% tato dhyànaü .
     %<raktàü vicitravasanàü navacandracåóàmannapradànaniratàü stanabhàranamràü .
     nçtyantamindusakalàbharaõaü vilokya hçùñàü bhaje bhagavatãü bhavaduþkhahantrã ..>% evaü dhyàtvà mànasaiþ saüpåjya ÷aïkhasthàpanaü kuryàt . tataþ sàmànyoktapãñhapåjàü vidhàya bhuvane÷varãmantroktajayàdipãñhamanvantàü pãñhapåjàü vidhàya punardhyàtvà àvàhanàdipa¤capuùpà¤jalidànaparyantaü vidhàya àvaraõapåjàmàrabheta . yathà ke÷areùvagnikoõe hrãü hçdayàya namaþ . nairçte hrãü ÷irase svàhà . vàyavye hrãü ÷ikhàyai vaùañ . ai÷ànyàü hrãü kavacàya håü . madhye netratrayàya vauùañ . caturdikùu hrãü astràya phañ . aùñadaleùu pårbàdiùu bràhmyai màhe÷varyai kaumàryai vaiùõavyai vàràhyai indràõyai càmuõóàyai mahàlakùmyai praõavàdinamo'ntena påjayet . tatraiva .
     %<daleùu påjayedetà bràhmyàdyàþ krama÷aþ sudhãþ .>% ÷ådrasya praõava÷caturda÷asvaro vinduyuktaþ .. kàlikàpuràõe mantrasya setukaraõe uktatvàt . tata indràdãn vajràdãü÷ca påjayitvà dhåpàdi visarjanàntaü karma samàpayet .. * .. asya pura÷caraõajapaþ ùoóa÷asahasrasaïkhyaþ . tathà ca .
     %<yathàvidhi japenmantraü vasuyugmasahasrakaü .
     sàjyenànnena juhuyàttadda÷àü÷amanantaraü ..>% ayaü mantraþ praõavàdiraùñàda÷àkùaraþ . màyàdiþ ÷rãvãjàdi÷ca . tathà màyàü vinà praõavàdiþ kàmàdiþ ÷rãvãjàdiþ vàgbhavàdi÷ca saptada÷àkùaraþ . kavace tathà pratipàdanàt . vi÷eùastu yadyadvãjàdiko mantrastenaivàïgaprakalpanà .. * .. athànnapårõàstotraü .
     %<namaþ kalyàõade devi namaþ ÷aïgaravallabhe .
     namo bhaktapriye devi annapårõe namo'stu te ..
     namo màyàgçhãtàïgi namaþ ÷aïkaravallabhe .
     màhe÷vari namastubhyamannapårõe namo'stu te ..
     mahàmàye ÷ivadharmapatnãråpe harapriye .
     và¤chàdàtri sure÷àni annapårõe namo'stu te ..
     udyadbhànusahasràbhe nayanatrayabhåùite .
     candracåóe mahàdevi annapårõe namo'stu te ..
     vicitravasane devi annadànarate'naghe .
     ÷ivançtyakçtàmode annapårõe namo'stu te ..
     sàdhakàbhãùñade devi bhavaduþkhavinà÷ini .
     kucabhàranate devi annapårõe namo'stu te ..
     ùañkoõapadmamadhyasthe ùaóaïgayavatãmaye .
     brahmàõyàdisvaråpe ca annapårõe namo'stu te ..
     devi candrakçtàpãóe sarvasàmràjyadàyini .
     sarvànandakare devi annapårõe namo'stu te ..
     indràdya¤citapàdàbje rudràdiråpadhàriõi .
     sarvasampatprade devi annapårõe namo'stu te ..
     påjàkàle pañhedyastu stotrametat samàhitaþ .
     tasya gehe sthirà lakùmãrjàyate nàtra saü÷ayaþ ..
     pràtaþkàle pañhedyastu mantrajàpapuraþsaraü .
     tasya cànnasamçddhiþ syàdvardhamànà dine dine ..
     yasmai kasmai na dàtavyaü na prakà÷yaü kadàcana .
     prakà÷àt kàryahàniþ syàttasmàdyatnena gopayet ..>% ityannapårõàstotraü samàptaü .. * .. atha annapårõàkavacaü ..
     %<kathità÷cànnapårõàyà yà yà vidyàþ suñurlabhàþ .
     kçpayà kathitàþ sarvà ÷rutà÷càdhigatà mayà ..
     sàmprataü ÷rotumicchàmi kavacaü yat puroditaü .
     trailokyarakùaõaü nàma kavacaü mantravigrahaü ..>% ã÷vara uvàca .
     %<÷çõu pàrbati vakùyàmi sàvadhànàvadhàraya .
     trelokyarakùaõaü nàma kavacaü brahmaråpakaü ..
     brahmavidyàsvaråpa¤ca mahadai÷varyadàyakaü .
     pàñhanàddhàraõànmartyastrailokyai÷varyabhàgbhavet ..
     trailokyarakùaõasyàsya kavacasya çùiþ ÷ivaþ .
     chando viràóannapårõà devatà sarvasiddhidà ..
     dharmàrthakàmamokùeùu viniyogaþ prakãrtitaþ .
     hrãü namo bhagavatyante màhe÷varipadaü tataþ .
     annapårõe tataþ svàhà caiùà saptada÷àkùarã ..
     pàtu màmannapårõà sà yà khyàtà bhuvanatraye .
     vimàyà praõavàdyaiùà tathà saptada÷àkùarã ..
     pàtvannapårõà sarvàïgaü ratnakumbhànnapàtradà .
     ÷rãvãjàdyà tathà caiùà dvirandhràrõà tathà mukhaü ..
     praõavàdyà bhruvau pàtu kaõñhaü vàgvãjapårbikà .
     kàmavãjàdikà ceùà hçdayantu mahe÷varã ..
     tàraü ÷rãü hrãü namo'nte ca bhagavati padaü tataþ .
     màhe÷vari padaü cànnapårõe svàheti pàtu me ..
     nàbhimekonaviü÷àrõà pàyànmàhe÷varã sadà .
     tàraü màyà ramà kàmaþ ùoóa÷àrõàstataþparaü ..
     ÷iraþsthà sarvadà pàtu viü÷atyarõàtmikà ca yà .
     karau pàdau sadà pàtu ramà kàmodhruvastathà ..
     dhvaja¤ca sarvadà pàtu viü÷atyarõàtmikà ca yà .
     annapårõà mahàvidyà hrãü pàtu bhuvane÷varã ..
     ÷iraþ ÷rãü hrãü tathà klã¤ca tripuñà pàtu me gudaü .
     ùaódãrghabhàjà vãjena ùaóaïgàni punantu màü ..
     indro màü pàtu pårbe ca vahnikoõe'nalo'vatu .
     yamo màü dakùiõe pàtu nairçtyàü nirçti÷ca màü ..
     pa÷cime varuõaþ pàtu vàyavyàü pavano'vatu .
     kuvera÷cottare pàtu màmai÷ànyàü ÷ivo'vatu ..
     årdhvàdhaþ satataü pàtu brahmànanto yathàkramàt .
     vajràdyà÷càyudhàþ pàntu da÷adikùu yathàkramàt ..
     iti te kathitaü puõyaü trailokyarakùaõaü paraü .
     yaddhçtvà pañhanàddevàþ sarvai÷varyamavàpnuyuþ ..
     brahmà viùõu÷ca rudra÷ca kavacaü dhàraõàdyataþ .
     sçjatyavati hantyeva kalpe kalpe pçthak pçthak ..
     puùpà¤jalyaùñakaü devyai målenaiva pañhettataþ .
     yugàyutakçtàyàstu påjàyàþ phalamàpnuyàt ..
     prãtimanyonyataþ kçtvà kamalà ni÷calà gçhe .
     vàõã vaktre vasettasya satyaü satyaü na saü÷ayaþ ..
     aùñottara÷ataü càsya pura÷caryàvidhiþ smçtaþ .
     bhårje vilikhya gulikàü svarõasthàü dhàrayedyadi ..
     kaõñhe và dakùiõe bàhau so'pi sarvatapomayaþ .
     brahmàstràdãni ÷astràõi tadgàtraü pràpya pàrbati .
     màlyàni kusumànyeva bhavantyeva na saü÷ayaþ ..>% iti bhairavatantre bhairavabhairavãsaüvàde annapårõàkavacaü samàptaü . iti tantrasàraþ .. * .. tasyàþ stutyantaraü yathà . oü namo'nnapårõàyai . oü nityànandakarã varàbhayakarã saundaryaratnàkarã nirdhåtàkhilaghorapàvanakarã pratyakùamàhe÷varã . pràleyàcalavaü÷apàvanakarã kà÷ãpuràdhã÷varã bhikùàü dehi kçpàvalambanakarã màtànnapårõe÷varã .. 1 .. nànàratnavicitrabhåùaõakarã hemàmbaràóambarã muktàhàravilambamànavilasadvakùojakumbhàntarã . kà÷mãràguruvàsitàïgasucarã kà÷ãpuràdhã÷varã . bhikùàü dehi kçpàvalambanakarã màtànnapårõe÷varã .. 2 .. yogànandakarã ripukùayakarã dharmaikaniùñhàkarã candràrkànalabhàsamànalaharã trailokyarakùàkarã . sarvai÷varyakarã tapaþphalakarã kà÷ãpuràdhã÷varã bhikùàü dehi kçpàvalambanakarã màtànnapårõe÷varã .. 3 .. kailàsàcalakandaràlayakarã gaurã umà ÷aïkarã kaumàrã nigamàrthagocarakarã oükàravãjàkùarã . mokùadvàrakavàñapàñanakarã kà÷ãpuràdhã÷varã bhikùàü dehi kçpàvalambanakarã màtànnapårõe÷varã .. 4 .. dç÷yàdç÷yavibhåtibhàvanakarã brahmàõóabhàõóodarã lãlànàñakasåtrabhedanakarã vij¤ànadãpàïkurã . vi÷vàdhã÷amanaþpramodanakarã kà÷ãpuràdhã÷varã bhikùàü dehi kçpàvalambanakarã màtànnapårõe÷varã .. 5 .. gurvã sarvajane÷varã jayakarã màtànnapårõe÷varã nàrãnãlasamànakuntaladharã nityànnadàne÷varã . sarvànandakarã sadà ÷ivakarã kà÷ãpuràdhã÷varã bhikùàü dehi kçpàvalambanakarã màtànnapårõe÷varã .. 6 .. àdikùàntasamastavarõanakarã candraprabhà bhàskarã kà÷mãràtripure÷varãtrilaharã nityàïkurã ÷arbarã . kàmàkàïkùyakarã mahotsavakarã kà÷ãpuràdhã÷varã bhikùàü dehi kçpàvalambanakarã màtànnapårõe÷varã .. 7 .. candràrkànalakoñipårõavadanà bàlàrkavarõe÷varã candràrkàgnisamànakuõóaladharã candràrkavimbàdharã . màlàpustakapà÷akàïku÷adharã kà÷ãpuràdhã÷varã bhikùàü dehi kçpàvalambanakarã màtànnapårõe÷varã .. 8 .. darvãpàkasuvarõaratnaghañikà dakùe kare saüsthità vàme càrupayodharã rasabharã saubhàgyamàhe÷varã . bhaktàbhãvçkarã phalapradakarã kà÷ãpuràdhã÷varã bhikùàü dehi kçpàvalambanakarã màtànnapårõe÷varã .. 9 .. sarvatràõakarã mahàbhayaharã màtà kçpàsàgarã dàkùànandakarã niràmayakarã vi÷ve÷varã ÷rãdharã . sàkùànmokùakarã sadà÷ivakarokà÷ãpuràdhã÷varã bhikùàü dehi kçpàvalambanakarã màtànnapårõe÷varã .. 10 .. annapårõe sadà pårõe ÷aïkarapràõaballabhe . j¤ànavairàgyasiddhyarthaü bhikùàü dehi namo'stu te .. 11 .. iti ÷rã÷aïkaràcàryaviracitamannapårõàstotraü samàptaü .. kvacit pustake ÷aïkaràcàryasthàne vedavyàsa iti pàñhaþ ..

#<annaprà÷anaü>#, klã, (annasya prà÷anaü bhojanaü yasmin tat . anna + pra + a÷a + bhàve lyuñ .) ùaùñhe màsi aùñame và bàlakasya pa¤came màsi saptame và bàlikàyàþ prathamànnabhakùaõaråpasaüskàraþ . iti smçtiþ .. tasya kramaþ . ÷obhanadine kçtasnànaþ kçtavçddhi÷ràddhaþ pità ÷ucinàmànamagniü saüsthàpyaü viråpàkùajapàntàü ku÷aõóikàü samàpya prakçtakarmàrambhe pràde÷apramàõàü dhçtàktàü samidhaü tåùõãmagnau hutvà mahàvyàhçtihomaü kuryàt . tataþ àjyena tattanmantraiþ pa¤càhutãrjuhuyàt . tataþ pa¤capràõànàü homaþ . tato mahàvyàhçtihomaü kçtvà pràde÷apramàõàü ghçtàktàü samidhaü tåùõãmagnau hutvà prakçtaü karma samàpya udãcyaü ÷àñyàyanahomàdivàmadevyagànàntaü karma nirvartya mantreõa kumàrasya mukhe annaü dadyàt . tataþ karmakàrayitçbràhmaõàya dakùiõàü dadyàt . iti bhavadevabhaññaþ .. tasya vihitadinàdi yathà --
     %<tato'nnaprà÷anaü ùaùñhe màsi kàryaü yathàvidhi .
     aùñame vàtha kartavyaü yadveùñaü maïgalaü kule ..>% ùaùñha iti mukhyaþ kalpaþ pràguktanyàyàt . kçtyacintàmaõau .
     %<annasya prà÷anaü kàryaü màsi ùaùñhe'ùñame budhaiþ .
     strãõàntu pa¤came màsi saptame prajagau muniþ ..
     dvàda÷ãsaptamãnandàriktàsu pa¤caparbasu .
     balamàyurya÷o hanyàt ÷i÷ånàmannabhakùaõaü ..>% bhujabalabhãme .
     %<ùaùñhe màsi ni÷àkare ÷ubhakare riktetare và tithau saumyàdityasitendujãvadivase pakùe ca kçùõetare .
     pràje÷àditi pauùõavaiùõavayugairhastàdiùañkottarairàgneyàppatipitryabhai÷ca nitaràmannàdibhakùaü ÷ubhaü ..>% yugairiti pràje÷àdau pratyekaü sambadhyate . tathàtràpi tithyàdividdhamçkùaü vivarjayet .
     %<ùñaùadvandvadhanurmãnakanyàlagne'nnabhakùaõaü .
     trikoõàùñakayåkàntyagrahà yadvattathàphalaü ..
     duùñaþ ÷a÷adharo lagnàt ùaùñhàùñastho'nnabhakùaõe .>% màrkaõóeyaþ .
     %<devatà puratastasya pituraïkagatasya ca .
     alaïkçtasya dàtavyamannaü pàtre ca kà¤cane ..
     madhvàjyakanakopetaü prà÷ayet pàyasaü tataþ .
     kçtaprà÷anamutsaïge màturbàlantu taü nyaset ..
     devàgrato'tha vinyasya ÷ilpabhàõóàni sarva÷aþ .
     ÷àstràõi caiva ÷astràõi tataþ pa÷yettu lakùaõaü ..
     prathamaü yat spç÷edbàlaþ ÷ilpabhàõóaü svayaü tathà .
     jãvikà tasya bàlasya tenaiva tu bhaviùyati ..>% iti jyotistattvaü ..

#<annamayakoùaþ>#, puü, (annasya vikàraþ anna + vikàràrthe mayañ . %<ànandamayo'bhyàsàditi>% ÷àrãrakasåtre bhàùyakàreõoktam .) sthåla÷arãraü . iti vedàntasàraþ ..

#<annamalaü>#, klã, (annasya malaü ùaùñhãtatpuruùaþ .) madyaü . yathà --
     %<surà vai malamannànàü purãùaü malamucyate .
     tasmàdbràhmaõaràjanyau vai÷ya÷ca na suràü pibet ..>% iti pràya÷cittavivekaþ ..

#<annavikàraþ>#, puü, (annasya vikàraþ ùaùñhãtatpuruùaþ .) ÷ukraü . iti ràjanirghaõñaþ .. (annakçta÷oõitamàüsàdipariõàmaja÷caramadhàtuþ . retaþ .)

#<annàdaþ>#, puü, (annamatti bhuïkte anna + ad + aõ . viùõurannamannakhàdaka÷ca jagadabhinnatayà, tathàhi ÷rutau sadeva saumyedamagra àsãdekamevàdvitãyamityupakramya tadaikùata bahu syàü prajàyeya ityàdi ÷aïkarabhàùye . %<yaj¤àntakçt yaj¤agçhyamannamannàda eva ca>% .) viùõuþ . iti tasya sahasranàmamadhye pañhitaþ .. annabhoktari tri .. (parànnabhojanakàrã .)

#<anyaþ>#, tri, (an + bàhulyàt yaþ .) asadç÷aþ . iti medinã .. paraþ . (%<càtakatàpa÷araõyo jaladharabhinno bhave bhavetko'nyaþ>% . iti nãtimàlà .
     %<so'yamanyena vegàduddàmena dviradapatinà sannipatyàbhiyuktaþ .>% iti uttaracarite .) tatparyàyaþ . bhinnaþ . 2 anyataraþ . 3 ekaþ . 4 tvaþ . 5 itaraþ 6 . ityamaraþ .. vilakùaõaþ . 7 . iti jañàdharaþ .. ekataraþ 8 . nomaþ 9 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<anyat>#, vya, (an + bàhulyàt yat .) itaraü . bhinnaü . yathà devadatta àyàto'nyadyaj¤adattaþ .
     %<anyadevàsya gàmbhãryamanyaddhairyaü mahãyate .>% ityàdau tu klãvaliïgaprathamaikavacanàntànya÷abdasvãkàreõàpyupapattiriti bodhyaü .

#<anyataþ>#, [s] vya, (anya + %<sarvavibhaktibhyastasiliti>% tasil .) anyatra . anyasmàt . yathà -- %<ekato hi dhigamåmaguõaj¤àmanyataþ kathamadaþpratilambhaþ>% . iti naiùadhaü ..

#<anyatamaþ>#, tri, (anya + óatamac .) bhinnatamaþ . bahånàü madhye nirdhàritaikaþ . iti vyàkaraõaü .. anekera madhye eka iti bhàùà .
     (%<eùàmanyatame sthàne yaþ sàkùyamançtaü vadet .
     àsàü maharùicaryàõàü tyaktvànyatamayà tanum ..>% iti manuþ .) nyàyamate anekabhedàvacchinnapratiyogitàkabhedaþ ..

@<[Page 1,060c]>@
#<anyataraþ>#, tri, (anya + óatarac .) anyaþ . ityamaraþ .. bhinnataraþ . dvayormadhye nirdhàritaikaþ . iti vyàkaraõaü .. duyera madhye eka iti bhàùà .
     (%<adharmeõa ca yaþ pràha ya÷càdharmeõa pçcchati .
     tayoranyataraþ praiti vidveùaü vàdhigacchati ..>% iti manuþ .) nyàyamate dvayàvacchinnapratiyogitàkabhedaþ ..

#<anyataredyuþ>#, [s] vya, (anyatarasmin divase nipàtanàt edyusàde÷aþ .) anyataradine . dinadyayayorekataradine . ityamaraþ ..

#<anyatra>#, vya, (anyasmin + anya + tral .) varjanaü . vinà . yathà --
     %<anyatra nidhanàt patyuþ patnã ke÷ànna vàpayed .>% iti pràcãnàþ . patyurnidhanàdanyatra patimaraõaü vinetyarthaþ . sthànàntaraü . yathà .
     %<anyatra yåyaü kusumàvacàyaü kurudhvamatràsmi karomi sakhyaþ .>% iti kàvyaprakà÷aþ . (kàryàntare . kriyàntare .
     %<madhuparke ca yaj¤e ca pitçdaivatakarmaõi .
     atraiva pa÷avo hiüsyà nànyatretyabravãnmanuþ ..>% iti manuþ . viùayàntare . ÷àstràntare .
     %<yo'nadhãtya dvijo vedamanyatra kurute ÷ramaü .
     sa jãvanneva ÷ådratvamà÷u gacchati sànvayaþ ..>% iti manuþ .)

#<anyathà>#, vya, (anyena prakàreõa anya + prakàràrthe thàl .) paràrthaþ . mithyà . iti medinã .. duùñaü . iti ÷abdaratnàvalã .. anyaprakàraü . iti vyàkaraõaü ..
     (%<svabhàvo nopade÷ena ÷akyate kartumanyathà .>% iti pa¤catantraü . anyàyena . ÷àstravirodhena . ayathàyatham .
     %<amàtyàþ pràóvivàko và yatkuryuþ kàryamanyathà .
     tat svayaü nçpatiþ kuryàt tàn sahasra¤ca daõóayet ..>% iti manuþ .)

#<anyathàsiddhiþ>#, strã, (anyathà anyaprakàreõa siddhiþ .) kàryàvyavahitapårbavartitve sati kàryànutpàdakatvaü . sà pa¤cavidhà . yathà . yatkàyyaü prati kàraõasya pårbavartità yena råpeõa gçhyate tatkàryaü prati tadråpamanyathàsiddhaü . yathà ghañaü prati daõóatvaü .. 1 .. yasya svàtantryeõa anvayavyatirekau na staþ kintu kàraõamàdàyànvayavyatirekau tadanyathàsiddhaü . yathà ghañaü prati daõóaråpaü .. 2 .. anyaü prati pårbavartitàü gçhãtvaiva yasya yatkàryaü prati pårbavartitvaü gçhyate tasya tatkàryaü prati anyathàsiddhatvaü . yathà ghañàdikaü prati àkà÷asya .. 3 .. yatkàryajanakaü prati pårbavartitvaü gçhãtvaiva yasya yatkàryaü prati pårbavartitvaü gçhyate tasya tatkàyyaü prati anyathàsiddhatvaü . yathà kulàlapiturghañaü prati .. 4 .. ava÷yakëptaniyatapårbavartinaeva kàraõatvasambhave tadbhinnamanyathàsiddhaü . yathà ghañaü prati ràsabhàdiþ .. 5 .. iti siddhàntamuktàvalã ..

@<[Page 1,061a]>@
#<anyadà>#, vya, (anyasmin kàle anya + dà .) kàlàntare . anyasamaye . yathà --
     %<anyadà bhåùaõaü puüsaþ kùamà lajjeva yoùitaþ .
     paràkramaþ paribhave vaijàtyaü surateùviva ..>% iti màghaþ ..

#<anyapuùñaþ>#, puü, (anyayà svamàtçbhinnayà puùñaþ .) kokilaþ . yathà --
     %<apyanyapuùñàþ pratikåla÷abdàþ ÷roturvitantrãriva tàóyamànàþ .>% iti kumàrasambhave ..

#<anyapårvà>#, strã, (anyaþ pårvo yasyàþ sà .) paunarbhavà kanyà . ekasmai vàgàdinà dattà punaranyena vivàhità kanyà . sà saptadhà yathà --
     %<sapta paunarbhavàþ kanyà varjanãyàþ kulàdhamàþ .>% vàcà dattà manodattà kçtakautukamaïgalà .. udakaspar÷ità yà ca yà ca pàõigçhãtikà . agniü parigatà yà tu punarbhåprasavà ca yà .. ityetàþ kà÷yapenoktà dahanti kulamagnivat . ityudvàhatattvaü ..

#<anyabhçt>#, puü, (anyàn kokilàn bibharti pàlayati anya + bhç + kvip .) kàkaþ . iti hemacandraþ .. (kokilaþ .)

#<anyabhçtaþ>#, puü, (anyayà svamàtçbhinnayà bhçtaþ pàlitaþ tçtãyàtatpuruùaþ .) kokilaþ . iti halàyudhaþ .. (%<kalamanyabhçtàsu bhàùitaü kalahaüsãùu madàlasaü gataü>% . iti raghuþ .)

#<anyamanaskaþ>#, tri, bhinnacittaþ . anyamanàþ . anyasmin mano yasya sa iti bahuvrãhau kapratyayena siddhaþ .. (viùayàntaràsaktacittatayà upasthitakàrye'navahitahçdayaþ . asthiraþ . ca¤calacittaþ .)

#<anyavardhitaþ>#, tri, (anyayà yoùità vardhitaþ puùñaþ .) anyapuùñaþ . paraidhitaþ . anyena pratipàlitaþ . iti jañàdharaþ ..

#<anyavàdã>#, [n] tri, (anyat pårbasvãkçtavàkyàt bhinnaü vadati, anya + vad + õini upapadasamàsaþ .) itaravàdã . asthiravàdã . anyathàvàdã . yathà --
     %<anyavàdã kriyàdveùã nopasthàyã niruttaraþ .
     àhåtaprapalàyã ca hãnaþ pa¤cavidhaþ smçtaþ ..>% iti vyavahàratattve nàradaþ ..

#<anya÷àkhakaþ>#, puü, (anyà sva÷àkhetarà ÷àkhà yasya saþ, samàsàntaþ kaþ .) svaveda÷àkhàmutsçjyàpara÷àkhà÷rayakarma kurvàõaþ . tatparyàyaþ . ÷àkhàraõóaþ 2 . iti hemacandraþ ..

#<anyàdçk>#, [÷] tri, (anyamiva pa÷yati anya + dç÷ + kvin, upapadasamàsaþ . %<dçk dç÷avatuùu>% iti àkàraþ .) anyaprakàraþ . iti mugdhabodhavyàkaraõaü ..

#<anyàdç÷aþ>#, tri, (anyaiva pa÷yati anya + dç÷ + ka¤ àtva¤ca .) anyaprakàraþ . iti mugdhabodhavyàkaraõaü ..

#<anyàyaþ>#, puü, (nyàyaþ . saïgatiþ . yuktiþ . aucityaü, tasmàdanyaþ na¤samàsaþ .) nyàyabhinnaþ . anaucityaü . ayuktiþ . yathà --
     %<anyàyenàpi yadbhuktaü pitrà pårbataraistribhiþ .
     na tacchakyamapàkartuü kramàttripuruùàgataü ..>% iti vyavahàratattve nàradaþ ..

#<anyàyyaþ>#, tri, (nyàyàdanapetaþ, nyàya + anapetàrthe yat, tato na¤samàsaþ .) anucitaþ . ayogyaþ . yathà -- dçùñàrthasattve adçùñakalpanàyà anyàyyatvàdityadhikaraõamàlàyàü màdhavàcàryaþ .. (asaïgataþ . garhitaþ . dharmaviruddhaþ . yaktivirodhã .
     %<nyàyyaü sannecchate kartumannyàyyaü và karoti yaþ .>% iti kàtyàyanasaühità .)

#<anyånaþ>#, tri, (nanyånaþ, na¤samàsaþ .) nyånatàrahitaþ . sampårõaþ . iti jañàdharaþ ..

#<anyedyu>#, [s] vya, (anyasmin divase nipàtanàt siddham .) anyasminnahani . divasàntare . anyadine . ityamaraþ ..
     (%<anyeduràtmànucarasya bhàvaü jij¤àsamànà munihomadhenuþ .>% iti raghuvaü÷e .)

#<anyodaryaþ>#, puü strã, (anyasyàþ svamàtçbhinnavimàturudare jàtaþ anyodara + yat ekapitçkaþ bhinnamàtçko bhràtà .) vaimàtreyaþ . yathà --
     %<anyodaryastu saüsçùñã nànyodaryo dhanaü haret .>% iti yàj¤avalkyaþ .. (anyamàtçjaþ .)

#<anyonyaü>#, tri, (anya + vyatihàràrthe dvitvaü, tataþ pårbapadàtparaþ su÷ca .) ubhayataþ . tatparyàyaþ . itaretaraü . 2 parasparaü . 3 . iti hemacandraþ ..
     (%<anyonyapratighàtasaïkulacalatkallolakolàhalaiþ>% iti uttaracarite .)

#<anyonyà÷rayaþ>#, tri, (anyonyamà÷rayati, anyonya + à + ÷ri + pacàdyac .) parasparaj¤ànasàpekùaj¤ànà÷rayaþ . iti smàrtàþ .. svagrahasàpekùagrahasàpekùagrahakaþ . iti tàrkikàþ .. tarkavi÷eùaþ . tasya lakùaõaü . svàpekùapekùitatvanibandhanaprasaïgatvaü . apekùà ca j¤aptau utpattau sthitau ca gràhyà . tatràdyà yathà . ghaño'yaü yadyetadghañaj¤ànajanyaj¤ànaviùayaþ syàt tadaitadghañabhinnaþ syàt . dvitãyà yathà . ghaño'yaü yadyetadghañajanyajanyaþ syàt tadaitadghañajanyabhinnaþ syàt . tçtãyà yathà . ghaño'yaü yadyetadghañavçttivçttiþ syàt tathàtvenopalabhyeta . iti jagadã÷aþ ..

#<anvak># [c] tri, (anu pa÷càt a¤cati gacchati anu + a¤ca + kvin) pa÷càdgàmã . ityamaraþ .. (anu padaü . pa÷càt . %<tàü devatàpitratithikriyàrthàmanvak yayau madhyamalokapàlaþ>% . iti raghuvaü÷e .)

#<anvayaþ>#, puü, (anu + iõ + bhàve ac .) vaü÷aþ . kulaü . ityamaraþ ..
     (%<tadanvaye ÷uddhimati prasåtaþ ÷uddhimattaraþ .>% iti raghuvaü÷e . vaü÷aparamparà .
     %<raghåõàmanvayaü vakùye tanuvàgvibhavo'pi san .>% iti raghuvaü÷e .
     %<kàvyadevyabhidhà ÷årabadhåþ ÷uddhànvayà ..>% iti ràjataraïgiõã . vaü÷ajàtàþ puttrapauttràdayaþ .
     %<màturduhitaro'bhàve duhitéõàü tadanvayaþ .>% iti nàradaþ .
     %<sa jãvanneva ÷åddhatvamà÷u gacchati sànvayaþ .>% iti manuþ .) padànàü parasparàkàïkùà yogyatà ca . iti durgàdàsaþ .. parasparasambandhaþ . iti ràmatarkavàgã÷aþ ..

#<anvavàyaþ>#, puü, (anu + ava + iõ + bhàve ac .) vaü÷aþ . kulaü . ityamaraþ .. (%<kathamekànvavàyo'yamasmàkaü>% . iti ÷àkuntale .)

#<anvaùñakà>#, strã, (aùñau parimàõànyasyàþ, aùñan + kan, itvàbhàvaþ, aùñakàmanugatà pràdisamàsaþ .) aùñakàpa÷càttithiþ . sà tu gauõacàndrapauùamàghaphàlgunà÷vinamàsànàü kçùõanavamã . tatra sàgnãnàü màtçka÷ràdvaü . iti ÷ràddhavivekaþ .. tatra sàgnikartavyamàtçpakùa÷ràddhaü . yathà ÷aïkhaþ .
     %<pitràditrikapatnãùu bhojyà màtéþ pratidvijàþ .
     strãõàmeva tu tadyasmànmàtç÷ràddhamihocyate ..>% etaccànvaùñakà÷ràddhaü sàgnimàtreõa kartavyaü . tathà ca viùõaþ . anvaùñakàsvaùñakàvadagnau hutvà màtre pitàmahyai prapitàmahyai pårbavadbràhmaõàn bhojayitvà iti . atra homatvàdevàgnipràpteragnigrahaõaü tanniyamàrthaü . na càgnau karaõahome viprapàõyàdervidhànàdatràpi tatheti vàcyaü . prakçtãbhåta÷ràddhavidhyuktasyàdhàràntarasya vikçtãbhåta÷ràddhe vi÷eùavihitàdhàreõa bàdhàt . ÷aramayavarhiùà ku÷amayavarhirbàdhavat . na và laukikàgnau homaþ .
     %<na paitrayaj¤iyo homo laukikàgnau vidhãyate .>% iti manuvacanena niùedhàt . ÷ràddhacintàmaõàvapyevaü . iti ÷ràddhatattvaü ..

#<anvakùaþ>#, tri, (anu + akùa + pacàdyac . akùamindriyamanugatam, pràdisamàsaþ, pratyakùe, anugate anupade .) pa÷càdgàmã . ityamaraþ ..

#<anvàdhiþ>#, puü, (anu pa÷càt àdhãyate nyasyate, anu + à + dhà + ki .) ekasmin yadarpitaü vastu tena puruùàntare amuùmin svàmini tvaü dàsyasãti nikùiptaü tat . iti vivàdàrõavasetuþ .. kàryeùu vàcanena amuùmin puruùe tvaü dadyà iti paribhàùya yat samarpitaü tat . iti halàyudhaþ .. yathà --
     %<arthamàrgaõakàryeùu anyasmin vacanànmama .
     dadyàstvamiti yo dattaþ sa ihànvàdhirucyate ..>% iti kàtyàyanaþ .. punarbandhakaþ . pa÷cànmànasã vyathà . anupårbakasya àdhi÷abdasya ityarthadvayamapi sambhavati ..

#<anvàdheyaü>#, klã, (anu vivàhànantaramàdheyaü samarpaõãyaü, anu + à + dhà + karmaõi yat .) vivàhànantarapitçmàtçbhartçkulalabdhastrãdhanaü . yathà --
     %<vivàhàt parato yattu labdhaü bhartçkulàt striyà .
     anvàdheyaü taduktantu labdhaü bandhukulàttathà ..>% iti kàtyàyanaþ --

#<anvàsanaü>#, klã, (anu + às + lyuñ) snehavastiþ . anu÷ocanaü . upàsanà . iti vi÷vameüdinyau . ÷ilpàdigçhaü . iti halàyudhaþ .. (anuvàsanaü .. pa÷càt tàpaþ .)

#<anvàhàryaü>#, klã, (pratimàsamàharaõãyaü, anu + à + hç + õyat .) màsika÷ràddhaü . ityamaraþ .. tattu pratyamàvàsyàvihitaü pàrbaõa÷ràddhaü akçtasapiõóãkaraõasya vatsarànte pratimàsaü yat ÷ràddhaü taditi kecit . iti bharataþ .. gobhilagçhyoktakarmaõàmàdyaïga÷ràddhaü . tadantàïgadakùiõà ca . yathà --
     %<yat ÷ràddhaü karmaõàmàdau yàcànte dakùiõà bhavet .
     amàvàsyaü dvitãyaü yadanvàhàryaü vidurbudhàþ ..>% iti gobhilagçhyaü ..

#<anvàhàryakaü># klã, (pratimàsamàharaõãyaü, anu + à + hç + õyat, tataþ svàrthe kan .) anvàhàyyaü . yathà --
     %<piõóànvàhàryakaü ÷ràddhaü kuryànmàsànumàsikaü .>% iti manuþ ..

#<anvàhitaü>#, tri, (anu + à + dhà + karmaõi kta .) yadekasya haste nihitaü dravyaü tenàpi pa÷càdanyasya haste svàmine dehãti nihitaü tat . iti mitàkùarà ..
     (%<yàcitànvàhitanyàsanikùepàdiùvayaü vidhiþ .>% iti yàj¤avalkyaþ --
     %<eùa eùa vidhirdçùño yàcitànvàhitàdiùu ..>% iti nàradaþ .) gacchita dravya tàhàra svàmike dite anyahaste arpaõakarà iti bhàùà ..

#<anvitaþ>#, tri, (anu + iõ + kta .) yuktaþ . militaþ . iti jañàdharaþ .. kçtànvayapadàdiþ . yathà --
     %<padàrthàntarairanvitànàü saïketo gçhyate .>% iti kàvyaprakà÷aþ .. (padànàü yogyatàkàïakùàdiråpànvayasahitaþ . parasparaü sambaddhaþ .
     %<varõàþ padaü prayogàrhànanvitaikàrthabodhakàþ ..>% iti sàhityadarpaõe .)

#<anviùñaþ>#, tri, (anu + iù + kta .) anveùitaþ . kçtànveùaõaþ . ityamaraþ .. (%<yadvàyuranviùñamçgaiþ kiràtairàsevyate bhinna÷ikhaõóivarhaþ>% . iti kumàrasambhave .)

#<anvãtaþ>#, tri, (anu + ãïa gatau + kartari ktaþ .) anvitaþ . yuktaþ . iti jañàdharaþ ..

#<anveùaõaü>#, klã, (anu + iù + lyuñ) anveùaõà . anusandhànaü . yathà . %<sugrãvo ràmamitraü kva janakatanayànveùaõe preùito'haü>% . iti mahànàñakam . (%<doùànveùaõameva matsarayuùàü naisargiko durgrahaþ>% . ityudbhañaþ .)

#<anveùaõà>#, strã, (anu + iù + õic + bhàve yuc tasya anaþ tataþ ñàp .) tarkàdinà yathàbodhitadharmàdyanveùaõaü . anveùaõamàtraü . tatparyàyaþ paroùñiþ 2 paryeùaõà 3 gaveùaõà 4 . ityamaraþ ..

#<anveùitaþ>#, tri, (anu + iù + õic + karmaõi kta .) kçtànveùaõaþ . tatparyàyaþ .. gaveùitaþ . 2 anviùñaþ . 3 màrgitaþ . 4 mçgitaþ . 5 ityamaraþ .. 6 parãùñaþ . 7 paryeùitaþ . iti anveùaõàparyàye parãùñiparyeùaõàpadadar÷anàt ..

@<[Page 1,062b]>@
#<anveùñà>#, (ç) tri, (anu + iù + tçc .) anveùaõakartà . tatparyàyaþ .. ànupadyaþ 2 . iti hemacandraþ .. (%<anveùñàro bràhmaõà÷ca bhramanti ÷ata÷omahoü>% . iti nalopàkhyànaü .)

#<apa>#, vya, (na pàti, na + pà + óa %<càdayo'sattve>% iti nipàtasaüj¤ayà svaràdinipàtamavyayamiti avyayam .) upasargavi÷eùaþ . asyàrthaþ . anàdaraþ . bhraü÷aþ . asàkalyaü . vairåpyaü . tyàgaþ . na¤arthaþ . iti durgàdàsaþ .. apakçùñàrthaþ . varjanàrthaþ . viyogaþ . viparyayaþ . vikçtiþ . cauryaü . nirde÷aþ . harùaþ . iti medinã ..

#<apaþ>#, [s] klã, (àp + asun, pçùodaràditvàt hrasvaþ .) yaj¤akarma . ityuõàdikoùaþ .

#<apakarma>#, klã, (apakçùñaü karma .) duùkriyà . mandakarma . apakçùñàrthàpopasargeõa karma÷abdasya karmadhàrayasamàsaþ .

#<apakàraþ>#, puü, (apa + kç + bhàve gha¤ .) drohaþ . anupakàraþ . mandakaraõaü . iti halàyudhaþ . (aniùñasàdhanaü . asadvyavahàraþ . atyàcàraþ . dveùaþ .
     %<upakartràriõà sandhirna mitreõàpakàriõà .
     upakàràpakàrau hi lakùyaü lakùaõametayoþ .>% iti màghaþ .)

#<apakàragãþ>#, [r] strã, (apakàreõa gãþ vàkyaü .) apakàravàkyaü . bhartsanaü . ityamaraþ .

#<apakàrã>#, [n] tri, (apakaroti, apa + kç + õini .) apakàrakaþ . drohakaþ . yathà --
     %<apakàriõi cet krodhaþ krodhaþ krodhe kathaü na te .
     dharmàrthakàmamokùàõàü caturõàü paripanthini ..>% ityudbhañaþ . (ahitakàrã . aniùñasàdhakaþ . pãóakaþ . durvçttaþ . kukarmakàrã .
     %<kiü bhaktenàsamarthena kiü ÷aktenàpakàriõà .>% iti pa¤catantram .)

#<apakçùñaü>#, tri, (apa + kçù + ktaþ .) jaghanyaü . tatparyàyaþ . adhamaü . 2 nikçùñaü . 3 aõakaü . 4 garhyaü . 5 avadyaü . 6 kàõóaü . 7 kutsitaü . 8 pratikçùñaü . 9 yàpyaü . 10 vephaþ . 11 avamaü . 12 bruvaü . 13 kheñaü . 14 pàpaü . 15 apa÷abdaü . 16 kupåyaü . 17 celaü . 18 arvacaü . 19 . iti hemacandraþ .

#<apakramaþ>#, puü, (apa + krama + bhàve gha¤, %<nodàttopade÷e màntasyetyàdinà vçddhiniùedhaþ>% .) palàyanaü . ityamaraþ .

#<apakriyà>#, strã, (ap + kç + bhàve ÷a .) drohaþ . apakàraþ . iti hemacandraþ .. (viparãtaprayogaþ .
     %<caturthopàyasàdhye tu ripau sàntvamapakriyà .>% iti màghaþ .)

#<apakro÷aþ>#, puü, (ap + kru÷ + bhàve gha¤ .) nindanaü . jugupsanaü . bhartsanaü . iti ÷abdaratnàvalã .

#<apakvaþ>#, tri, (na pacyate, pac + karmaõi ktaþ, tato na¤samàsaþ .) pakvabhinnaþ . kàücà iti bhàùà . yathà --
     %<taile viparyayaü vidyàt pakve càpakva eva ca .>% iti vaidyakaparibhàùà . tatparyàyaþ . 2 asiddhaü . 3 àmaü . 4 asçtaü . iti ratnamàlà .
     (%<apakve lavaõaü dadyàt pakve dadyàt marãcakam ..>% iti àptavàkye .)

#<apagataþ>#, tri, (apa + gam + kartari ktaþ, apayàte palàyite ca .) mçtaþ . iti hemacandraþ . gataþ . dårãbhåtaþ . yathà -- %<tàponàpagatastçùà na ca kç÷à dhålo na dhautà tanoþ>% ityàdi vallàlasenaþ .

#<apagà>#, strã, (adhomukhena gacchati, apa + gam + kartari óaþ, striyàü ñàp .) àpagà . nadã . ityamarañãkàyàü bharataþ . (srotasvatã dvãpavatã sravantã nimnagàpagà ityamaraþ .)

#<apaghanaþ>#, puü, (apahçtya militvà viyujyate, apa + han + %<apaghano'ïga>%-miti pàõinisåtreõa ap hasthàne gha .) avayavaþ . aïgaü . ityamaraþ . (%<ghçõibhirapaghanairghagharavyaktaghoùàn>% . iti sårya÷atake .)

#<apaghàtaþ>#, puü, apahananaü . apakçùñàrthàpopasargàt hanadhàtorbhàve gha¤ hasya ghaþ nasya taþ . apakçùñamçtyuphalakaùyàpàraþ . apahanyate iti vyutpattyà apapårvaka hanadhàtorbhàve gha¤pratyayena niùpannaþ ..

#<apacayaþ>#, puü, (apa + ci + bhàve ac . apaharaõaü .) kùatiþ . hàniþ . tatparyàyaþ . apahàraþ 2 . ityamaraþ .. (påjà sammànanà . kùayaþ . %<dehasyàpacayomatau nivi÷ate gàóho gçheùu grahaþ>% . iti ÷ànti÷atake .)

#<apacàyitaþ>#, tri, (apa + càya + karmaõi ktaþ .) påjitaþ . ityamaraþ .

#<apacàraþ>#, puü, (apa + car + bhàve gha¤, apathyasevanaü .) ahitàcaraõaü . yathà, %<yonipradoùàcca bhavanti ÷i÷ne pa¤copadaü÷à vividhàpacàraiþ .>% iti màdhavakaraþ .
     (%<kçtàpacàro'pi parairanàviùkçtavikriyaþ .
     asàdhyaü kurute kopaü pràpte kàle gado yathà ..>% iti màghaþ .)

#<apacitaþ>#, tri, (apa + càya + påjàrthe karmaõi ktaþ . apacita÷ceti pàõinisåtrena pakùe càyasthàne cibhàbaþ . apa + ci + ktaþ .) hãnaþ . vyayitaþ . avayavàdyapacayayuktaþ . kùãõaþ . kç÷aþ . %<apacitamapi gàtraü vyàyatatvàdalakùyaü>% . iti ÷àkuntale .

#<apacitiþ>#, strã, (apa + ci + bhàve ktin . hàniþ . vyayaþ . påjà . niùkçtiþ . iti medinã . (kùayaþ . dhvaüsaþ . sammànanà .
     %<ahaü tvapacitiü bhràtuþ pitu÷ca sakalàmimàü .>% iti ràmàyaõe .)

#<apacchàyaþ>#, tri, (apagatà chàyà yasmàt saþ .) devaþ . upadevaþ . niùprabhaþ . apagatà chàyà yasmàt iti bahuvrãhau hrasvaþ . (apakçùñacchàyàvi÷iùñaþ . pi÷àcàdiþ .
     %<ajàkhuraü khurotsargamàrjanãreõuvajjanaiþ .
     dãpakhañvàpacchàyeva tyajyate nirdhanojanaþ .>%)

#<apa¤cãkçtaü>#, klã, (apa¤càtmakaü pa¤càtmakaü kçtaü, pa¤ca + abhåtatadbhàve cci kç + ktaþ, tato na¤samàsaþ . såkùmabhåtaü . pa¤cãkçtabhinnàkà÷àdipa¤cabhåtaü . iti vedàntasàraþ .
     (%<pa¤capràõamanobuddhida÷endriyasamanvitaü .
     apa¤cãkçtabhåtotthaü såkùmàïgaü bhogasàdhanaü ..>% iti pa¤cada÷yàü .)

#<apañàntaraü>#, tri, (pañena vastreõa tiraskariõyà iti yàvat antaraü vyavadhànaü yatra tat, tato na¤samàsaþ .) àsannaü . saüsaktaü .) apadàntaraü . avyavahitaü . ityamarañãkàyàü svàmã ..

#<apañã>#, strã, (alpaþ pañaþ alpàrthe na¤samàsaþ, gauràditvàt ïãù .) vastrapràvaraõaü . iti hemacandraþ . kànàt . iti bhàùà . (yavanikà . pardà . ityàdi bhàùà .)

#<apañuþ>#, strã, (na pañuþ, na¤samàsaþ .) vyàdhitaþ . rogã . ityamaraþ . pañutàrahitaþ . kàryàkùamaþ . yathà --
     %<sà kràntà jaghanasthalena guruõà gantuü na ÷aktà vayaü doùairanyajanà÷rayairapañavo jàtàþ sma ityudbhutaü .>% ityamarukaviþ ..

#<apatarpaõaü>#, klã, (apa + tçp + bhàve lyuñ . laïghanaü . rogàdau bhojanàbhàvaþ . iti hemacandraþ . (apagataü tarpaõaü tçptyabhàvo yasya tat . gatalobhaþ . tçpti÷ånyaþ .)

#<apatyaü>#, klã, (na patati vaü÷o yasmàt, pata + bàhulyàt yat, tato na¤samàsaþ .) puttraþ . kanyà . tatparyàyaþ . 2 santànaþ . 3 tokaü . 4 santatiþ . 5 prasåtiþ . iti jañàdharaþ .
     (%<asmiüstu nirguõaü gotre nàpatyamupajàyate .>% iti hitopade÷e .
     %<mahãbhçtaþ putravato'pi dçùñiü tasminnapatye na jagàma tçptiü .>% iti kumàrasambhave .)

#<apatyadà>#, strã, (apatyaü garbhaü tatsevanena dadàti, apatya + dà + kartari kaþ, upapadasamàsaþ .) garbhadàtrãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .

#<apatyapathaþ>#, puü, (apatyasya garbhànniþsàraõasya panthà màrgaþ, ùaùñhãtatpuruùaþ, samàsànta ac .) bhagaü . yoniþ . iti hemacandraþ .

#<apatya÷atruþ>#, puü, (apatyasya ÷atruþ, ùaùñhãtatpuruùaþ .) karkañaþ . iti ÷abdacandrikà . kàükaóà . iti bhàùà .

#<apatrapaþ>#, tri, (apa + trap + bhàve aï, .) trapàrahitaþ . nirlajjaþ . apagatà trapà yasyeti bahuvrãhau àkàrasya hrasvaþ .. (%<sàpatrapaþ kulagururvihitastvayà naþ>% . iti dhana¤jayavijaya vyàyoge .)

#<apatrapà>#, strã, (apagatà trapà anyato lajjà yasyàþ sà, striyàü ñàp lajjàhãnà . lajjà÷ånyà .) anyato lajjà . parasmàt lajjà . itya maraþ . lajjàmàtraü . iti ratnakoùaþ .

#<apatrapiùõuþ>#, tri, (apa + trap + ÷ãlàrthe kartari iùõuc .) svabhàvasatrapaþ . lajjà÷ãlaþ . ityamaraþ . làjuka iti bhàùà .

#<apathaü>#, klã, vya, (na pra÷astaþ panthàþ màrgaþ, na¤samàsaþ . nàsti panthàþ pra÷astaþ màrgo yatra tat . pra÷astavartma÷ånye nagaràdau .) apanthàþ . màrga eva yo na bhavati tat . itthamaraþ . yoniþ . iti ÷abdaratnàvalã . (vimàrgaþ . kupathaþ . asammàrgaþ . sàdhuvigarhitaþ panthàþ . %<apathe padamarpayanti hi ÷rutavanto'pi rajonimãlitàþ>% . iti raghuvaü÷e .
     %<na ka÷cit varõànàmapathamapakçùño'pi bhajate .>% iti ÷àkuntale .)

#<apathyaü>#, tri, (pathye vaidyoktabhojanàdiniyamàya nãtyuktàcàràya và hitaü yat tato na¤samàsaþ .) pathyabhinnaü . ahitaü . yathà --
     %<yatpathyaü yadapathya¤ca vakùyate raktapittinàü .>% iti pathyàpathyagranthaþ .

#<apadànaü>#, klã, (apa + daipa÷odhane bhàve lyuñ, vidyamànàrthe ar÷a àdyac . athavà apadàyati pari÷udhyatvena karmaõàü, apa + daip + ÷odhane karaõe lyuñ .) avadànaü . vçttaü karma . vçttiþ pravartanaü sà pra÷astà vidyate yatra tat . yatra karmaõi vçttiþ sarvaiþ pra÷asyate tat ityarthaþ . ityamarañãkàyàü svàmã ..
     (%<gaõayatyapadànasammitàü bhavataþ so'pi na satkriyàmimàü .>% iti ÷àkuntale .)

#<apadàntaraþ>#, tri, (nàsti padàntaraü vyavadhànaü yatra saþ .) avyavahitaþ . saüyuktaþ . ityamaraþ . abhinnapade klã . (sannikarùaþ . sànnidhyaü . sàmãpyaü . naikañyaü .)

#<apadi÷aü>#, klã, vya, (di÷ormadhye, avyayãbhàvaþ, samàsànta ac .) dikkoõaþ . di÷ormadhyaü . tatparyàyaþ . vidik 2 . ityamaraþ .
     (%<klãvàvyayaü tvapadi÷aü di÷ormadhyevidik striyàü .>% ityamaraþ .)

#<apade÷aþ>#, puü, (apa + di÷ + gha¤ . sthànaü .) nimittaü . ÷aravyaü . svaråpàcchàdanaü . tatparyàyaþ . 2 vyàjaþ . 3 lakùyaü . ityamaraþ . paràniùñakàribhinna÷añhatà . iti mahàbhàratañãkà . (khyàtiþ . kãrtiþ . chalaü .
     %<rakùàpade÷ànmunihomadhenorvanyàn vineùyanniva duùñasattvàn .>% iti raghuvaü÷e .)

#<apadhvaüsajaþ>#, puü, (apadhvasyate'nena, apadhvansa + karaõe gha¤, apadhvaüso jàtãnàü bhinnatàsampàdakaþ saïkarastasmàjjàyate, apadhvaüsa + jan + óa, upapadasamàsaþ .) varõasaïkaraþ . yathà --
     %<÷ådràõàntu sadharmàõaþ sarve'padhvaüsajàþ smçtàþ .>% iti manuþ . (pratilomajàtaþ . bhinnavarõasaïgamajàtaþ . karaõàdisaükãrõavarõaþ .)

#<apadhvastaþ>#, tri, (apa + dhvansa + ktaþ .) parityaktaþ . ninditaþ . cårõãkçtaþ . iti medinã . (atiduràcàraþ .) parityaktaþ . %<apadhvastaþ parityakte nindite 'pyavacårõite>% . iti medinã .

@<[Page 1,063c]>@
#<apanayanaü>#, klã, (apa + nã + bhàve lyuñ .) khaõóanaü . dårãkaraõaü . yathà -- %<iti ÷rã÷àmbapuràõe rogàpanayane ÷rãsåryavaktravinirgatastavaràjaþ samàptaþ>% iti .
     (%<nàti÷ramàpanayanàya yathà ÷ramàya ràjyaü svahastadhçtadaõóamivàtapatraü .>% iti ÷àkuntale .)

#<apanodanaü>#, klã, (apa + nud + bhàve lyuñ .) khaõóanaü . dårãkaraõaü . yathà -- %<mànàpanodanavinodanate girã÷e>% . iti ÷rãharùaþ . (apanudati dårãkaroti, apa + nud + kartari bàhulyàt lyuñi .) khaõóakaþ . dårãkàrakaþ .
     %<yathà÷vamedhaþ kruturàñ sarvapàpàpanodanaþ .
     tathàghamarùaõaü japyaü sarvapàpàpanodanaü .>% iti manuþ .)

#<apanthàþ>#, [thin] puü, (na panthàþ, na¤samàsaþ, samàsàntavidheranityatvàt atra ajabhàvaþ .) apathaü . ityamaraþ .

#<apapàtritaþ>#, tri, (apakçùñaü pàtraü bhojanapàtraü yasya saþ, yena janena bhukte bhojanapàtramaspaùñaü bhavatãti yàvat caõóàlàdiþ, apapàtraþ kçtaþ, apapàtra + karotyarthe õic + ktaþ .) utkañadoùairj¤àtibhirbhinnodakãkçtaþ . yathà -- apapàtritasya rikthapiõóodakàni nivartante . iti ÷uddhitattve ÷aïkhàpastambau .

#<apabhraü÷aþ>#, puü, (apa + bhransa + gha¤ .) gràmyabhàùà . apabhàùà . tatparyàyaþ . apa÷abdaþ 2 . ityamaraþ .. patanaü . yathà --
     %<atyàråóhirbhavati mahatàmapyapabhraü÷aniùñhà .>% ityabhij¤àna÷akuntalaü .. (adhaþ patanaü . dhvaüsaþ . adhogatiþ .)

#<apamaþ>#, puü, (apakçùñatayà mãyate, apa + mà + gha¤arthe kaþ .) kràntiþ . iti siddhànta÷iromaõau golàdhyàyaþ ..

#<apamànaü>#, klã, (apa + mà + bhàve lyuñ .) anàdaraþ . amaryàdà . iti ÷abdaratnàvalã .. tatparyàyaþ .
     %<syàdavaj¤à parãhàraþ parihàraþ paràbhavaþ .
     apamànaü paribhavastiraskàrastiraùkriyà .
     avahelà ca helà myàdavahelanahelane .
     kùepo nikàradhikkàrau paryàyaþ syàdanàdare ..>% iti ÷abdaratnàvalã .. * .. tasya aprakà÷yatvaü yathà --
     %<arthanà÷aü manastàpaü gçhe du÷caritàni ca .
     va¤cana¤càpamàna¤ca matimànna prakà÷ayet ..>% iti càõakyaþ ..
     (%<apamànaü puraskçtya mànaü kçtvà tu pçùñhataþ .
     svakàryamuddharet pràj¤aþ kàryadhvaüse hi måóhatà ..>%)

#<apamityakaü>#, klã, (apamityapamànaü svãkçtya gçhyate, apa + meï praõimàne + ktvà tasya lyap, mayateridanyatarasyàmiti àsyàne itak, tataþ kan .) çõaü . iti halàyudhaþ ..

#<apamçtyuþ>#, puü, (apakçùñaþ rogeõaþ vinà mçtyuþ maraõaü karmadhàrayaþ .) apaghàtamaraõaü . vinà rogeõa maraõaü . yathà --
     %<apamçtyubhayaü nàsti mçto mokùamavàpnuyàt .>% iti devãmàhàtmyakãlakaü .. yattu ÷uddhitattve proktaü pakùimatsyamçgadaüùñri÷çïginakhipatanàna÷anavajràgniviùabandhajalaprave÷àüstrakùatàdijanyamaraõaü tadevàpamçtyuriti sudhãbhirvibhàvyaü ..

#<apayànaü>#, klã, (apà yà + bhàve lyuñ) palàyanaü . ityamaraþ .. pramàõaü . prasthànaü . %<mànasya drutamapayànamàsthitasya>% . iti màghaþ .)
     %<apayàne'pi ca bhavàn samartholaghuvikramaþ .>% iti ràmàyaõe .

#<aparaü>#, klã, (na påryate, pç + ap tato na¤samàsaþ .) hastipa÷càdbhàgaþ . gajàntyajaïghàdibhàgaþ . iti medinã ..

#<aparaþ>#, tri, (na pçõàti prãõayati, pé + pacàdyaca, tato na¤samàsaþ .) anyaþ . itaraþ . arbàcãnaþ . iti medinã ..

#<aparatvaü>#, klã, (aparasya bhàvaþ bhàve tva .) nyàyamate tat dvividhaü . dai÷ikaü kàlika¤ca . dai÷ikaü yathà . alpasåryasaüyogaj¤ànajanyaguõaþ . tasyàsamavàyikàraõaü diksaüyogaþ .. kàlikaü yathà .. alpasåryaparispandaj¤ànajanyaguõaþ . tasyàsamavàyikàraõaü kàlapiõóasaüyogaþ . tadubhayaü apekùàbuddhijanyaü . apekùàbuddhinà÷àdeva tadubhayornà÷aþ . iti siddhàntamuktàvalã ..

#<aparatiþ>#, strã, (apa + ram + bhàve ktin .) nivçttiþ . viratiþ . iti hemacandraþ .. (apagatà rati prãtiryasya saþ tri, pràtirahitaþ . aprakçùñà ratiþ prãtiryasya saþ tri, kutsitaprãtiyuktaþ .)

#<aparapakùaþ>#, puü, (aparaþ ÷eùaþ pakùaþ athavà aparaþ ÷uklàditaraþ pakùaþ, karmadhàrayaþ .) kçùõapakùaþ . sa tu pitçpakùaþ . yathà . pårbaþ pakùo devànàmaparaþ pakùaþ pitéõàmiti ÷rutiþ .. pakùau pårbàparau ÷uklakçùõau màsastu tàvubhau . ityamaraþ .. manuþ . jatha ÷ràddhamamàvàsyàyàü pitçbhyo dadyàt pa¤camãprabhçti vàparapakùasya yadaharvà sampadyate . iti ÷ràddhatattvam * ..

#<apararàtraþ>#, puü, (ràtreþ aparaþ ÷eùàvayavaþ, ekade÷isamàsaþ, ac samàsàntaþ %<ràtràhõàhàþ puüsi>% iti puüstvaü .) ràtri÷eùaþ . tatparyàyaþ . uccandraþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<aparasparaü>#, tri, (apare ca pare ca dvandvaþ, aparasparàþ kriyàsàtatye iti suóàgamaþ, kriyàvatàü sàhitye .) kriyàsàtatyaü . karmanirantaratà . ityamaraþ ..

#<aparà>#, strã, (na påryate'smàt, pé + apàdàne ap, tato na¤samàsaþ .) jaràyåþ . iti medinã .. pa÷cimadik . iti hemacandraþ ..

#<aparàïgaü>#, klã, (aparasya rasàderaïgam, ùaùñhãtatpuruùaþ .) guõãbhåtavyaïgyaprabhedaþ . yathà agåóhamaparasyàïgamiti bharatamuniþ .. asyàrthaþ . aparasya rasàdervàkyàrthãbhåtasya và vàcyasyàïgaü rasàdi anuraõanaråpaü và . iti kàvyaprakà÷aþ .. tatraivodàharaõaü . %<ayaü sa rasanotkarùã pãnastanavimardanaþ . nàbhyårujaghanaspar÷ã nãvãvisraüsanaþ karaþ>% .. atra ÷çïgàraþ karuõasyàïgamiti ..

#<aparàïmukhaþ>#, puü, (parà + a¤ca + kvin, paràk mukhaü yasya saþ, tato na¤samàsaþ .) avimukhaþ . saümukhãbhåtaþ . yathà --
     %<àhaveùu mitho'nyonyaü jighàüsanto mahãkùitaþ .
     yudhyamànàþ paraü ÷aktyà svargaü yàntyaparàïmukhàþ ..>% iti mànave 7 adhyàye 89 ÷lokaþ ..

#<aparàjitaþ>#, puü, (parà + ji + ktaþ, tato na¤samàsaþ .) ÷ivaþ . viùõuþ . çùivi÷eùaþ . anirjite tri . iti medinã ..

#<aparàjità>#, strã, durgà . jayantãvçkùaþ . a÷anaparõã . iti medinã .. svalpaphalà . viùõukràntà . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷ephàlã . ÷amãbhedaþ . ÷aïkhinã . hapuùàbhedaþ . iti vaidyakaü .. svanàmakhyàtapuùpalatàvi÷eùaþ . ÷uklanãlabhedena sà dvidhà . tasyàþ paryàyaþ . àsphotà 2 girikarõã . 3 viùõukràntà 4 . ityamaraþ .. àsphoñà 5 . iti taññãkà .. gavàkùã 6 a÷vakhurã 7 ÷vetà 8 ÷vetabhaõóà 9 gavàdanã 10 . iti ratnamàlà .. adrikarõã 11 kañabhã 12 dadhipuùpikà 13 gardabhã 14 sitapuùpã 15 ÷vetaspandà 16 bhadrà 17 suputrã 18 viùahantrã 19 nagaparyàyakarõã 20 a÷vàhvàdikhurã 21 . asyà guõàþ . himatvaü . tiktvatvaü . pittopadravaviùadoùanà÷itvaü . cakùurhitatvaü . tridoùa÷amatàkàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷othakàsanà÷itvaü . kaõñhahitakàritva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..
     (%<da÷amyàü ca naraiþ samyak påjanãyà'paràjità .
     mokùàrthaü vijayàrtha¤ca pårboktavidhinà naraiþ .
     navamã÷eùayuktàyàü da÷amyàmaparàjità .
     dadàti vijayaü devã påjità jayavardhinã ..>% iti skànde .)

#<aparàddhapçùatkaþ>#, tri, (aparàddhaþ lakùyàt cyutaþ pçùatkovàõo yasya saþ .) lakùyacyuta÷àyakaþ . yasya bàõo lakùyàt cyutaþ saþ . ityamaraþ ..
     (%<kçtahastaþ suprayogavi÷ikhaþ kçtapuïkhavat .
     aparàddhapçùatko'sau lakùyàt ya÷cutasàyakaþ ..>% ityamaraþ .)

#<aparàdhaþ>#, puü, (apa + ràdh + bhàve gha¤ .) akàryàdidoùaþ . tatparyàyaþ .. àgaþ 2 mantuþ 3 . ityamaraþ .. sa ca dvàtriü÷advidho yathà . àgame .
     %<yànairvà pàdukairvàpi gamanaü bhagavadgçhe .
     devotsavàdyasevà ca apraõàmastadagrataþ ..
     ucchiùñe vàthavà÷auce bhagavaddar÷anàdikaü .
     ekahastapraõàma÷ca tatpurastàt pradakùiõaü ..
     pàdaprasàraõaü càgre tathà paryaïkabandhanam .
     ÷ayanaü bhakùaõaü vàpi mithyàbhàùaõameva ca ..
     uccairbhàùàmithojalpo rodanàni ca bigrahaþ .
     nigrahànugrahe caiva nçùu ca krårabhàùaõam kambalàvaraõa¤caiva paranindà parastutiþ .
     a÷lãlabhàùaõaü caiva adhovàyuvimokùaõam ..
     ÷aktau gauõopacàra÷ca aniveditabhakùaõaü .
     tattatkàlodbhavànà¤ca phalàdãnàmanarpaõaü ..
     viniyuktàva÷iùñasya pradànaü vya¤janàdike .
     pçùñhãkçtyàsanaü caiva pareùàmabhivàdanaü ..
     gurau maunaü nijastotraü devatànindanaü tathà aparàdhàstathà viùõordvàtriü÷atparikãrtitàþ .. * ..>% vàràhe . dvàtriü÷adaparàdhà ye kãrtyante vasudhe mayà . vaiùõavena sadà te tu varjanãyà prayatnataþ .. ye vai na varjayantyetàn aparàdhàn mayoditàn . sarvadharmaparibhraùñàþ pacyante narake ciraü .. ràjànnabhakùaõa¤caikamàpadyapi bhayàvahaü . dhvàntàgàre hareþ spar÷aþ paraü sukçtanà÷anaþ .. tathaiva vidhimullaïghya sahasà spar÷anaü hareþ . dvàrodghàño vinà vàdyaü kroóamàüsanivedanaü .. pàdukàbhyàü tathà viùõormandiràyopasarpaõaü . kukkurocchiùñakalanaü maunabhaïgo'cyutàrcane .. tathà påjanakàle ca vióutsargàya sarpaõaü . ÷ràddhàdikamakçtvà ca navànnasya ca bhakùaõaü .. adattvà gandhamàlyàdi dhåpanaü madhughàtinaþ . akarmaõyaprasånena påjana¤ca harestathà .. akçtvà dantakàùñha¤ca kçtvà nidhuvanaü tathà . spçùñvà rajasvalàü dãpaü tathà mçtakameva ca .. raktaü nãlamadhauta¤ca pàrakyaü malinaü pañaü . paridhàya mçtaü dçùñvà vimucyàpànamàrutaü .. krodhaü kçtvà ÷ma÷àna¤ca gatvà bhåtvàpyajãrõabhuk . bhakùayitvà kroóamàüsaü piõyàkaü jàlapàdakaü .. tathà kusumbha÷àka¤ca tailàbhyaïgaü vidhàya ca . hareþ spar÷o hareþ karmakaraõaü pàtakàvahaü .. * .. ki¤ca tatraiva . mama ÷àstraü vahiùkçtya asmàkaü yaþ prapadyate . muktvà ca mama ÷àstràõi ÷àstramanyat prabhàùate .. madyapastu samàsàdya pravi÷edbhavanaü mama . yo me kusumbha÷àkena pràpaõaü kurute naraþ .. api ca .
     %<mama dçùñerabhimukhaü tàmbålaü carvayettu yaþ .
     kuruvakapalà÷asthaiþ puùpaiþ kuryànmamàrcanaü ..
     mamàrcàmàsure kàle yaþ karoti vimåóhadhãþ .
     pàñhà÷anopaviùño yaþ påjayedvà niràsanaþ ..
     vàmahastena màü dhçtvà snàpayedvà vimåóhadhãþ .
     påjàparyuùitaiþ puùpaiþ ùñhãvanaü garvakalpanaü ..
     tiryak puõóradharo bhutvà yaþ karoti mamàrcanaü .
     yàcitaiþ patrapuùpàdyairyaþ karoti mamàrcanaü ..
     aprakùàlitapàdo yaþ pravi÷enmama mandiraü .
     avaiùõavasya pakvànnaü yo mahyaü vinivedayet ..
     avaiùõaveùu pa÷yatsu mama påjàü karoti yaþ .
     apåjayitvà vighne÷aü sambhàùya ca kapàlinaü ..
     naraþ påjàntu yaþ kuryàt snapana¤ca nakhàmbhasà .
     amaunã gharmaliptàïgo mama påjàü karoti yaþ ..
     j¤eyàþ pare'pi bahavo'paràdhàþ sadasaümataiþ .
     àcàraiþ ÷àstravihitaniùiddhàtikramàdibhiþ .. * ..>% athàparàdha÷amanaü .
     %<saüvatsarasya madhye ca tãrthe ÷aukarake mama .
     kçtopavàsaþ snànena gaïgàyàü ÷uddhimàpnuyàt ..
     mathuràyàü tathàpyevaü sàparàdhaþ ÷ucirbhavet .
     anayostãrthayoraïke yaþ sevet sukçtã naraþ ..
     sahasrajanmajanitànaparàdhàn jahàti saþ .>% skànde .
     %<ahanyahani yo martyo gãtàdhyàyantu saüpañhet .
     dvàtriü÷adaparàdhaistu ahanyahani mucyate ..>% atra kàrtikamàhàtmye .
     %<tulasyà kurute yastu ÷àlagràma÷ilàrcanaü .
     dvàtriü÷adaparàdhàü÷ca kùamate tasya ke÷avaþ ..>% tatraivànyatra .
     %<dvàda÷yàü jàgare viùõoryaþ pañhettulasãstavaü .
     dvàtriü÷adaparàdhàni kùamate tasya ke÷avaþ ..
     yaþ karoti hareþ påjàü kçùõa÷astràïkito naraþ .
     aparàdhasahasràõi nityaü harati ke÷avaþ ..>% iti ÷rãharibhaktivilàse 8 vilàsaþ ..

#<aparàhõaþ>#, puü, (ahnaþ aparaþ ekade÷isamàsaþ, samàsàntaþ ñac, ahaþsthàne ahnàde÷aþ .) ÷eùaü ahaþ . dina÷eùabhàgaþ . ityamaraþ .
     (%<ràmàõàü ramaõãyatàü vidadhati grãùmàparàhõàgame>% iti amaru÷atake .
     %<tathà ÷ràddhasya pårbàhõàdaparàhõo vi÷iùyate .>% iti manuþ .) vikàla iti bhàùà . tasya bhedàþ . dvidhà vibhaktadinasya ÷eùabhàgaþ .. tridhà vibhaktadinasya tçtãyabhàgaþ .. sa tu triü÷addaõóadinamàne viü÷atidaõóàt paraü da÷adaõóaü yàvat . pa¤cadhà vibhaktadinasya caturthabhàgaþ . sa tu aùñàda÷adaõóàt paraü ùaódaõóaü yàvat . iti ÷rutismçtã ..

#<aparàhõatanaü>#, tri, (aparàhõe bhavam saptamyekavacanànta aparàhõa + ñyu tuñca, %<svakàlataneùu kàlanàmna iti>% pakùe aluk .) aparàhõabhavavastu . aparàhõajàtaü . iti siddhàntakaumudã ..

#<aparàhõetanaü>#, tri, (ahno'paraþ ekade÷isamàsaþ, tatra bhavam aparàhõe + ñyu tuñca, %<svakàlataneùu kàlanàmna>% iti pakùe aluk .) aparàhõatanaü . iti siddhàntakaumudã ..

#<aparikalitaþ>#, tri, (pari + kal + karmaõi ktaþ, tato na¤samàsaþ .) aj¤àtaþ . adçùñaþ . yathà --
     %<aparikalitapårbaþ ka÷camatkàrakàrã sphurati mama garãyàneùa màdhuryapåraþ .
     ayamahabhapi hanta prekùya yaü lubdhacetàþ sarabhasamupabhoktuü kàmaye ràdhikeva ..>% iti lalitamàdhavaþ ..

#<aparicchannaü>#, tri, paricchada÷ånyaü . paripårbachadadhàtoþ kartari kte na¤samàsaþ ..

#<aparicchinnaü>#, tri, (pari + chid + ktva tato na¤samàsaþ .) paricchedarahitaü . asãma . vahirantara÷ånyaü . yathà -- %<ki¤ca paricchinnasya nãóe pakùyàderiva prave÷o bhavet tava tvanàvçtatvàt aparicchinnatvena vahirantarabhedo nàsti kutaþ prave÷aþ .>% iti ÷rãdharasvàmã ..

#<aparipakvaü>#, tri, paripàkarahitaü . ki¤citpakvaü . paripårbapacadhàtoþ kartari kte tasya vatve casya ca katve paripakvaü tato na¤samàsaþ ..

#<aparimitaü>#, tri, (pari + mà + kta, tato na¤samàsaþ .) parimàõarahitaü . mànatulàsaükhyà÷ånyaü . yathà -- %<aparimità dhruvàstanubhçto yadi sarvagatàstarhi na ÷àsyateti niyamo dhruvanetarathà .>% iti ÷rutyadhyàyaþ .

#<aparimlànaþ>#, puü, (pari + mlà + kta tasya natvaü, tato na¤samàsaþ .) raktàmlànavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. mlànirahite vàcyaliïgaþ .. (nåtanaþ . apari÷uùkaþ . nirmalaþ .)

#<apariùkàraþ>#, puü, (%<saüparyupebhyaþ karotau bhåùaõe iti>% suóàgamaþ .) pariùkàràbhàvaþ . anirmalatvaü . tadvati tri . paripårbakçdhàtorbhàve gha¤i na¤samàsaþ .

#<apariùkçtaü>#, tri, amàrjitaü . anirmalaü . abhåùitaü . analaïkçtaü . paripårbakçdhàtoþ karmaõi kte na¤samàsaþ . yathà --
     %<malapåtisamàyukta÷laùmaviõmåtrapicchilaü .
     retoniùñhãvamànàbhiþ sravadbhirapariùkçtaü ..>% iti kàlikàpuràõe 56 adhyàyaþ ..

#<aparihàryaü>#, tri, (pari + hç + karmaõi õyat, tato na¤samàsaþ .) apariharaõãyaü . atyàjyaü . yathà,
     %<jàtasya hi dhruvo mçtyurdhruvaü janma mçtasya ca .
     tasmàdaparihàrye'rthe na tvaü ÷ocitumarhasi ..>% iti ÷rãbhagavadgãtà ..

#<aparåpaü>#, tri, (apakçùñaü råpaü karmadhàrayasamàsaþ .) apakçùñaråpaü . vikçtaråpaü . apopasargeõa råpa÷abdasya bahuvrãhisamàsaþ .. karmadhàrayasamàse klã .. loke tu à÷caryamiti prasiddhaü ..

#<aparedyuþ>#, [s] vya, (aparasmin divase divasasya edyu÷àde÷aþ) . apare'hni . aparadine . ityamaraþ .. (%<pårbedyaraparedyurvà÷ràddhakarmaõyupasthite nimantrayeta vipràn vai>% iti smçtiþ .)

#<aparõà>#, strã, (nàsti parõaü tapasyàyàü parõabhakùaõavçttirvà yasyàþ sà, ñàp .) durgà . ityamaraþ .. (%<svayaü vi÷ãrõadrumaparõavçttità parà hi kàùñhà tapasastayà punaþ . tadapyapàkãrõamataþ priyaüvadàü vadantyaparõeti ca tàü puràvidaþ>% . iti kumàrasambhave .) patra÷ånye tri ..

#<aparyàptaü>#, tri, (pari + àp + kta, na¤samàsaþ .) paryàpti÷ånyaü . asãma . asamarthaü . yathà --
     %<aparyàptaü tadasmàkaü balaü bhãùmàbhirakùitaü .
     paryàptaü tvidameteùàü balaü bhãmàbhirakùitaü ..>% iti ÷rãbhagavadgãtà ..

@<[Page 1,065c]>@
#<aparyuùitaü>#, klã, (pari + vas + kta, na¤samàsaþ .) avyuùñaü . sadyobhavaü . yathà nàrasiühe --
     %<aparyuùitani÷chidraiþ prokùitairjantuvarjitaiþ .
     svãyàràmodbhavairvàpi puùpaiþ saüpåjayeddhariü ..>% ityàhnikàcàratattvam ..

#<aparvadaõóaþ>#, puü, (aparbaþ parbarahitaþ granthi÷ånya iti yàvat daõóaþ karmadhàrayaþ .) ràma÷aratçõaü . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<apalaü>#, klã, (apalàti aparàkramaõaü gçhõàti yena, apa + là + karaõe ka . nàsti palaü màüsaü yasya saþ, màüsa÷ånyaü .) kãlakaü . iti ÷abdamàlà .. pala÷ånye tri ..

#<apalapanaü>#, klã, apalàpaþ . apopasargàt lapadhàtorbhàve anañ pratyayaþ .. (pàõinimatetu apa + lap + bhàve lyuñ .)

#<apalàpaþ>#, puü, (apa + lap + bhàve gha¤ .) sato'pyasattvena kathanaü . j¤àtasya gopanaü . tatparyàyaþ . 2 nihnutiþ . 3 apahnutiþ . 4 apahnavaþ . 5 nihnavaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. prema . iti . medinã ..

#<apalàùikà>#, strã, (apa + laù + bhàve õvul .) tçùõà . iti hemacandraþ ..

#<apavanaü>#, klã, (apakçùñaü kçtrimatvàt alpatvàcca vanaü karmadhàrayaþ .) upavanaü . kçtrimavanaü . iti hemacandraþ ..

#<apavarakaþ>#, puü, (apavriyante lokàþ sambhajyante'tra, apa + vç + %<grahavçdçni÷cigama÷ca>% iti ap, tataþ svàrthe kan, athavà apa + vç + kràdibhyaþ saüj¤àyàü vun tasya akaþ .) antargçhaü . tatparyàyaþ . 2 garbhàgàraü 3 vàsaukaþ 4 ÷ayanàspadaü . iti hemacandraþ .. (%<dãpo'pavarakasyàntarvartate tatprabhà vahiþ>% .)

#<apavargaþ>#, puü, (apavçjyate saüsàraþ mucyate'nena, apa + vçj + gha¤ kutvaü .) mokùaþ . tyàgaþ . kriyàvasànasàphalyaü . karmaphalaü . iti vi÷vamedinyau .. kriyàntaþ . kàryasamàptiþ . iti jañàdharo ratnàvalã ca .. pårõatà . iti dharaõã .. (nirvàõaü . muktiþ . %<apavargamahodayàrthayorbhuvamaü÷àviva dharmayorgatau>% iti raghuvaü÷e . samàptiþ . ÷eùaþ . avasànaü . %<kriyàpavargeghvanujãvisàtkçtàþ kçtaj¤atàmasya vadanti sampadaþ>% . iti bhàraviþ .)

#<apavarjanaü>#, puü, (apa + vçj + bhàve lyuñ .) dànaü . mokùaþ . tyàgaþ . iti medinã ..

#<apavàdaþ>#, puü, (apa + vad + bhàve gha¤ .) àj¤à . nimdà . tatparyàyaþ . avarõaþ 2 àkùepaþ 3 nirvàdaþ 4 parãvàdaþ 5 upakro÷aþ 6 jugupsà 7 kutsà 8 garhaõaü 9 ityamaraþ .. (vacanãyaü . %<lokàpavàdàdbhayaü>% iti nãti÷atake . %<devyàmapi hi vaidehyàü sàpavàdo yato janaþ>% . %<hà kathaü sãtàdevyà ãdç÷amacintanãyaü janàpavàdaü devasya kathayiùyàmi>% . iti uttaracarite . àj¤à . anumatiþ . àde÷aþ . %<tato'pavàdena patàkinãpate÷cacàla nirhàdavatã mahàcamåþ>% . iti bhàra viþ .) vi÷vàsaþ . iti medinã .. vi÷eùaþ . bàdhakaþ . yathà --
     %<kvacidapavàdaviùaye'pyutsargo'bhinivi÷ate .>% iti kalàpapari÷iùñaü .. rajjuvivartasya sarpasya rajjumàtratvavat vastuvivartasyàvastuno'j¤ànàdeþ prapa¤casya vastumàtratvaü . taduktaü .
     %<satattvato'nyathà prathà vikàra ityudãritaþ .
     atattvato'nyathà prathà vivarta ityudàhçtaþ ..>% asya phalaü . àbhyàü adhyàropàpavàdàbhyàü tattvampadàrtha÷odhanamapi siddhaü bhavati . iti vedàntasàraþ ..

#<apavàraõaü>#, klã, (apa + vç + õic bhàve lyuñ .) vyavadhànaü . antardhànaü . ityamaraþ ..

#<apavàritaü>#, tri, (apa + vç + õic, karmaõi ktaþ .) antarhitaü . iti hemacandraþ ..

#<apavitraü>#, triþ (på + itrac, tato na¤samàsaþ .) pavitratàrahitaü . a÷uddhaü . yathà --
     %<apavitraþ pavitro và sarvàvasthàü gato'pi và .
     yaþ smaret puõóarãkàkùaü savàhyàbhyantaraþ ÷uciþ ..>% iti smçtiþ .. (avi÷uddhaþ . anirmalaþ . dçùitaþ . malinaþ .
     %<apavitramidaü karma kçtaü mohàndhayà tayà .>% iti ràmàyaõe . %<yadeùa sàrameyo'pavitraþ skandhàruóho nãyate>% . iti pa¤catantre .)

#<apaviddhaþ>#, tri, (apa + vyadh + ktaþ .) pratyàkhyàtaþ . niràkçtaþ . iti hemacandraþ .. (tyaktaþ . pratikùiptaþ .
     %<kuverasya manaþ÷alyaü ÷aüsatãva paràbhavaü .
     apaviddhagado bàhurbhagna÷àkha iva drumaþ ..>% iti kumàrasambhave . cårõãkçtaþ . dalitaþ .
     %<mçdità÷càpaviddhà÷ca dç÷yante kamalasrajaþ .>% iti ràmàyaõe .)

#<apaviddhaputraþ>#, puü, (apaviddhaþ puttraþ, karmadhàrayaþ,) dvàda÷avidhaputramadhye putravi÷eùaþ . sa tu poùaõàdyasamarthamàtàpitçbhyàü tyaktaþ tayoranyataramaraõe anyatareõa và tyaktaþ anantaraü anyena gçhãtvà putratvena parikalpitaþ . yathà --
     %<màtàpitçbhyàmutsçùñaü tayoranyatareõa và .
     yaü putraü parigçhõãyàdapaviddhaþ sa ucyate ..>% iti manuþ ..

#<apaviùà>#, strã, (apa apagataü viùaü yasyàþ sà, striyàü ñàp .) nirviùãtçõaü . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<apa÷adaþ>#, puü, (apa + ÷ad + kartari ac . apasada iti pàñhe apa + sad + ac .) apasadaþ . nãcaþ ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<apa÷abdaþ>#, puü, (apa asaüskçtaþ ÷abdaþ, karmadhàrayaþ .) asaüskç ta÷abdaþ . a÷àstrãya÷abdaþ . laukika÷abdaþ . gràmyabhàùà . tatparyàyaþ . apabhraü÷aþ 2 . ityamaraþ ..
     (%<taeva ÷aktivaikalyàt pramàdàlasatàdibhiþ .
     anyathoccàritàþ ÷abdà apa÷abdà itãritàþ ..>% iti harivaü÷e .)
     %<àbhãràdigiraþ kàvyeùvapabhraü÷a iti smçtaþ .
     ÷àstreùu saüskç tàdanyadapabhraü÷atayoditaü ..>% iti daõóã ..

#<apa÷uk># [c] puü, (÷uc + bhàve kvip, apagatà ÷uk ÷oko yasya saþ .) àtmà . yathà . %<ka uttama÷lokaguõànuvàdàt pumàn virajyeta vinàpa÷ugghnàt>% . iti ÷rãbhàgavataü ..

#<apa÷okaþ>#, puü, (apagataþ ÷oko yasmàt saþ .) a÷okavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (÷okarahitaþ . ñuþkhahãnaþ .
     %<haraprãtikaro vçkùo hya÷okaþ ÷okanà÷anaþ .
     durgàprãtikaro'si tvaü màma÷okaü sadà kuru ..>% devãpåjàpaddhatiþ .)

#<apaùñhaü>#, klã, (apa + sthà + kaþ, ambàmbàgosavyàpaityàdinà ùatvaü .) aïku÷àgraü . iti hemacandraþ ..

#<apaùñhu>#, vya, (apa + sthà + apaduþsubhyaþ sthaþ kuþ, iti ku, suùamàditvàt ùatvam .) niravadyaü . viparãtaü . ÷obhanaü . iti ÷abdamàlà ..

#<apaùñhuþ>#, puü, (apa + sthà + ku, suùamàditvàt ùatvaü .) kàlaþ . vàme tri . iti medinã .. (samayaþ . asatyaþ . viruddhàrthaþ . pratikålaþ . viparãtaþ . %<tava dharmaràja iti nàma kathamidamapaùñhu pañhyate . bhaumadinamabhidadhatyathavà bhç÷amapra÷astamapi maïgalaü janàþ .>% iti màghaþ . vàmaþ . dakùiõetaraþ .)

#<apaùñhuraü>#, tri, (apa + sthà + kurac, suùamàditvàt ùatvaü .) pratikålaü . iti hemacandraþ ..

#<apaùñhulaü>#, tri, (apa + sthà + kurac, rasya latvaü .) pratikålaü . viparãtaü . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<apasadaþ>#, puü, (apasãdati apakçùñatvaü pràpnoti, apa + sad + pacàdyac .) nãcaþ . itaralokaþ . itthamaraþ ..
     (%<viprasya triùu varõeùu nçpatervarõayordvayoþ .
     vai÷yasya varõe caikasmin ùaóete'pasadàþ smçtàþ ..>% iti manåkte anulomavarõastrãjàte varõasaïkarabhede mårdhàvasiktàdau puü strãü .)

#<apasaraþ>#, puü, (apa + sç + bhàve ac .) apasaraõaü . sthànàt sthànàntaragamanaü . apopasargàt gatyarthasçdhàtorbhàve alpratyayaþ ..
     (%<niranvayo'napasaraþ pràptaþ syàccaurakilviùaü .>% iti manuþ .)

#<apasarjanaü>#, klã (apa + sçja + bhàve lyuñ .) mokùaþ . parityàgaþ . dànaü . iti bhåriprayogaþ .. (badhaþ . hatyà . parivarjanaü .)

#<apasarpaþ>#, tri, (apasarpati, apa + sçp + kartari ac .) caraþ . harkarà iti prasiddhaþ . ityamaraþ .. (gåóhacaraþ . spa÷aþ .
     %<yathàrhavarõaþ praõidhirapasarpa÷caraþ spa÷aþ .
     càra÷ca gåóhapuruùa÷càptaþ pratyayitastriùu ..>% ityamaraþ .
     %<sarpàdhiràjorubhujo'pasarpaü papraccha bhadraü vijitàribhadraþ .>% iti raghuvaü÷e .)

@<[Page 1,066c]>@
#<apasalavi>#, vya, (apa + sal + bàhulyàt avi .) prade÷inyaïguùñhayorantarà . pitçtãrthaü . yathà . %<prade÷inyaïguùñhayorantarà apasalavi apasavyaü và tena pitçbhyo nidadhàti>% . iti ÷ràddhatattve bhaññabhàùyadhçtagçhyaü ..

#<apasavyaü>#, klã, (savyàdapakràntaü, %<niràdayo gatàdyarthe pa¤camyà>% iti samàsaþ .) apasalavi . pitçtãrthaü . iti ÷ràddhatattve bhaññabhàùyadhçtagçhyaü ..

#<apasavyaþ>#, tri, (savyàdapakràntaþ, %<niràdayo gatàdyarthe pa¤camyà>% iti samàsaþ .) ÷arãradakùiõabhàgaþ . pratikålaþ . iti medinã .. (viparãtaþ .
     %<vàtà maõóalina÷cainamapasavyaü pracakramuþ .>% iti ràmàyaõe .)

#<apaskaraþ>#, puü, (apakãryate, apa + ké + ap, %<apaskaro rathàïgamiti>% pàõinisåtreõa suóàgamaþ .) rathàïgaü . tacca akùayugacakràdi . ityamaraþ .. guhyadvàraü . viùñhà . iti dharaõã ..

#<apasnàtaþ>#, tri, (apakçùñatvena snàtaþ amaïgalàrthatvàt, apa + snà + kartari ktaþ .) mçtamudi÷yakçtasnàno janaþ . ityamaraþ .. (%<apasnàta÷càniùpãóitamaulireva bhavanamàjagàma>% iti harùacàrete .) saüskàràrthaü snàpito mçtaþ . iti svàmã ..

#<apasnànaü>#, klã, (apa + snà + bhàve lyuñ .) mçtasnànaü . mçtodde÷akasnànaü . iti hemacandraþ .. (apavitrasnànaü . snànàva÷iùñajalena snànaü . snànodakaü . snànàva÷iùñaü jalaü .
     %<udvartanamapasnànaü viõmåtre raktameva ca .
     ÷leùmaniùñhåtavàntàni nàdhitiùñhettu kàmataþ>% iti manuþ .)

#<apasmàraþ>#, puü, (apasmaryate pårbavçttaü vismaryate'nena, apa + smç + karaõe gha¤ .) rogavi÷eùaþ . mçgã iti bhàùà . tatparyàyaþ . aïgavikçtiþ 2 làlàdhaþ 3 bhåtavikriyà 4 . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. tasya sàmànyaråpaü .
     %<tamaþprave÷aþ saürambho doùodrekahatasmçteþ .
     apasmàra iti j¤eyo gado ghora÷caturvidhaþ .. * ..>% tasya nidànapårbikà sampràptiþ .
     %<cintà÷okàdibhiþ kruddhàdoùà hçtsrotasi sthitàþ .
     kçtvà smçterapadhvaüsamapasmàraü prakurvate .. * ..>% tasya pårbaråpaü . yathà --
     %<hçtkampaþ ÷ånyatà svedo dhyànaü mårchà pramåóhatà .
     nidrànà÷a÷ca tasmiü÷ca bhaviùyati bhavatyatha .. * ..>% vàtikasya råpaü .
     %<kampate prada÷et dantàn phenodvàmã ÷vasityapi .
     paruùàruõakçùõàni pa÷yedråpàõi cànilàt .. * ..>% paittikasya råpaü .
     %<pãtaphenàïgavaktràkùaþ pãtàsçgråpadar÷anaþ ..
     satçùõoùõànalavyàptalokadar÷ã ca paittikaþ .. * ..>% ÷laiùmikaråpaü .
     %<÷uklaphenàïgavaktràkùaþ ÷ãtahçùñàïgajo guruþ .
     pa÷yan ÷uklàni råpàõi ÷laiùmiko mucyate ciràt .. *>% tridoùajaråpaü .
     %<sarvairebhiþ samastai÷ca liïgairj¤eyastridoùajaþ .. * ..>% asàdhyalakùaõaü .. apasmàraþ sa càsàdhyo yaþ kùãõasyànava÷ca yaþ .. * .. ariùñalakùaõaü .
     %<prasphurantaü subahu÷aþ kùãõaü pracalitabhruvaü .
     netràbhyà¤ca vikurvàõamapasmàro vinà÷ayet .. * ..>% tasya vegakàlaþ .
     %<pakùàdvà dvàda÷àhàdvà màsàdvà kupità malàþ .
     apasmàràya kurvanti vegaü ki¤cidathàüntaraü ..
     deve varùatyapi yathà bhåmau vãjàni kànicit .
     ÷aradi pratirohanti tathà vyàdhisamuccayàþ ..>% iti màdhavakaraþ .. * .. tasya cikitsà . yathà --
     %<tailena la÷unaþ sevyaþ payasà ca ÷atàvarã .
     bràhmãrasa÷ca madhunà sarvàpasmàrabheùajaü .. * ..
     cårõaiþ siddhàrthakàdãnàü bhakùitairathavàpi taiþ .
     gomåtrapiùñaiþ sarvàïgalepaiþ ÷àmyatyapasmçtiþ ..>% siddhàrthakàdiþ unmàdoktaþ .. * ..
     %<÷igrukañvaïgakiõihãnimbatvagrasapàcitaü .
     caturguõe gavàü måtre tailamabhyaïgane hitaü ..>% kañvaïgaþ ÷onàpàñhà . kiõihã ciricirà .. * ..
     %<nirguõóãbhavavandàkanàvanasya prayogataþ .
     upaiti sahasà nà÷amapasmàro mahàgadaþ .. * ..
     manohvà tàrkùyaviùñhà và ÷akçt pàràvatasya ca .
     a¤janàddhantyapasmàramunmàda¤ca vi÷eùataþ ..>% manohvà manaþ÷ilà . tàrkùyo garuóaþ . ÷akçt viùñhà .. * ..
     %<yaþ khàdet kùãrabhaktà÷ã màkùikeõa vacàrajaþ .
     apasmàraü mahàghoraü cirotthaü sa jayeddhruvaü ..>% vacà ghuravac .. * ..
     %<kuùmàõóakaphalotthena rasena paripeùitaü .
     apasmàravinà÷àya ùaùñhyàhvaü ca pibet tryahaü ..>% tryahamiti etasya pànàddivasatrayeõaivàpasmàropa÷amo bhavatãtyabhipràyaþ .. * ..
     %<bràhmãrasavacàkuùñha÷aïkhapuùpã÷çtaü ghçtaü .
     puràõaü syàdapasmàronmàdagrahaharaü paraü ..>% etasya prakriyà . puràõaü goghçtaü prasthamitaü vacàkuùñha÷aïkhapuùpãõàü samuditànàü kuóavamitànàü kalkena prasthamitabràhmãrasapiùñena pacet . bràhmãghçtaü .. * ..
     %<kuùmàõóakarase sarpiraùñàda÷aguõe pacet .
     yaùñyàhvakalkaü tatpànamapasmàravinà÷anaü ..>% kuùmàõóakaghçtaü .. * ..
     %<dvau kãñameùau vidhivadànãya ravivàsare .
     kaõñhe bhuje và saüdhàrya jayedugràmapasmçtiü ..>% ayantu kãño nadãtãre sikatàmadhye tiùñhati .. * ..
     %<÷igrukuùñhajalàjàjãla÷unavyoùahiïgubhiþ .
     vastamåtre ÷çtaü tailaü nàvanaü syàdapasmçtau ..>% jalaü bàlakaü . ajàjã jãrakaþ . vastaþ chàgaþ . nàvanaü nasyaü .. * .. ityapasmàràdhikàraþ . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<apahàraþ>#, puü, (apa + hç + bhàve gha¤ .) apacayaþ . hàniþ . ityamaraþ .. apaharaõaü . cauryaü . saügopanaü . dhanasvàmyanupayogivyayaþ . iti dàyabhàgaþ .. (vi nà÷aþ .
     %<karõanàsàpahàreõa bhaginã me viråpità .>% iti ràmàyaõe . steyaü . yaddhànyàpahàràdikaü karma dravyasvàmisamakùaü balàtkçtaü tatsàhasaü syàt . iti kallåkabhaññaþ . nihõavaþ . %<kathaü và àtmanaþ apahàraü karomi>% . iti ÷àkuntale .)

#<apahàrakaþ>#, tri, (apa + hç + õvul .) apahàrã . apaharaõakartà . yathà --
     %<paràpavàdanirataþ paradravyàpahàrakaþ .>% iti puràõaü ..
     (%<dvividhàn taskaràn vidyàt paradravyàpahàrakàn prakà÷àü÷càprakà÷àü÷ca càracakùurmahãpatiþ ..>%
     %<annahartàmayàvitvaü maukyaü vàgapahàrakaþ .
     vastràpahàrakaþ ÷vaitraü païgutàma÷vahàrakaþ ..>% iti manuþ . cauraþ .
     %<yo'nyathà santamàtmànamanyathà satsu bhàùate .
     sa pàpakçttamoloke svena àtmàpahàrakaþ .>% iti manuþ .)

#<apahàsaþ>#, puü, (apa + has + bhàve gha¤ .) akàraõahàsyaü . iti hemacandraþ ..

#<apahnavaþ>#, puü, (apa + hnu + bhàve ap .) apalàpaþ . snehaþ . iti medinã ..
     (%<çõe deye pratij¤àte pa¤cakaü ÷atamarhati .
     apahnave taddviguõaü tanmanoranu÷àsanam ..>% iti manuþ .)

#<apahnutiþ>#, strã, (apa + hnu + bhàve ktin .) apalàpaþ . apahnavaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. upameyàsatyakaraõapårbakopamànasatyatàvyavasthàpikàlaïkçtiþ . tasyà lakùaõaü .
     %<prakçtaü yanniùidhyànyatsàdhyate sà tvapahnutiþ .>% udàharaõaü .
     %<avàptaþ pràgalbhyaü pariõatarucaþ ÷elatanaye .
     kalaïko naivàyaü vilasati ÷a÷àïkasya vapuùi ..
     amuùyeyaü manye vigaladamçtasyandi÷i÷ire .
     rati÷ràntà ÷ete rajaniramaõã gàóhamurasi ..>% iti kàvyaprakà÷aþ ..
     (%<prakçtaü pratiùidhyànyasthàpanaü syàdapahnutiþ .
     gopanãyaü kamapyarthaü dyotayitvà katha¤cana ..
     yadi ÷leùeõànyathà và'nyathayet sàpyapahnutiþ .>% iti sàhityadarpaõe .)

#<apàünàthaþ>#, puü, (apàü nàthaþ aluksamàsaþ .) samudraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<apàünidhiþ>#, puü, (nidhãyate'tra, ni + dhà + adhikaraõe kiþ, apàü nidhiþ àdhàraþ .) samudraþ . vàràünidhiþ iti dar÷anàt ..

#<apàüpatiþ>#, puü, (apàü patiþ, aluksamàsaþ .) samudraþ . ityamaraþ .. varuõaþ . appatirityamareõoktatvàt ..

#<apàüpittaü>#, klã, (apàü pittamiva tadutpannatvàt tasya pittatvaü, aluksamàsaþ .) agniþ . iti ÷abdaratnàvalã .. citrakavçkùaþ . vahnisaüj¤aka ityamareõoktatvàt ..

@<[Page 1,067c]>@
#<apàk>#, [c] tri, (apa + a¤ca + kvin, nalãpaþ .) dakùiõadigbhavavastu . tatparyàyaþ . apàcãnaü 2 . iti hemacandraþ ..

#<apàkaþ>#, puü, (paca + bhàve gha¤,tato na¤samàsaþ .) pàkàbhàvaþ . ajãrõatà . yathà --
     %<aïgamardo'rucistçùõà àlasyaü gauravaü jvaraþ .
     apàkaþ ÷ånyatàïgànàmàmavàtasya lakùaõaü ..>% iti màdhavakaraþ .. pàkàbhàvavi÷iùñe tri . yathà --
     %<gàtraprade÷e kvacideva doùàþ saümårchità màüsamasçk pradåùya .
     vçttaü sthiraü mandarujaü mahàntamanalpamålaü ciravçddhyapàkaü ..>% iti màdhavakaraþ ..

#<apàka÷àkaü>#, klã, (na pacyate, pac + gha¤, na¤samàsaþ, apàkaþ ÷àko yasya tat .) àrdrakaü . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<apàïgaþ>#, puü, (apà¤cati vakraü gacchati cakùuryatra, apa + a¤ca + adhikaraõe gha¤ .) netrayorantaþ . cakùuþkoõaþ .
     (%<calàpàïgàü dçùñiü spç÷asi bahu÷o vepathumatãü .>% iti ÷àkuntale . %<kuvalayadç÷àü lolalolairapàïgaiþ .>% iti ÷ànti÷atake .) tilakaþ . ityamaraþ .. aïgahãne tri . iti medinã ..

#<apàïgakaþ>#, puü, (apakçùñamaïgaü yasya samàsàntaþ kaþ .) apàmàrgavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. àpàü iti bhàùà . aïgahãne tri ..

#<apàïgadar÷anaü>#, klã, (apàïgena netrapràntena dar÷anaü tçtãyàtatpuruùaþ .) kañàkùaþ . iti hemacandraþ ..

#<apàcã>#, strã, (apa + a¤ca + kvin, striyàü ïãp .) dakùiõadik . iti halàyudhaþ ..

#<apàcãnaü>#, tri, (apàcyàü dakùiõasyàü di÷i bhavaü, apàc khaþ tasya ãna .) apàgarthaü . dakùiõadigbhavavastu . viparyastaü . viparãtaü . iti vi÷vamedinyau ..

#<apàcyaü>#, tri, dakùiõadigbhavavastu . apàcã dakùiõadik tato bhavàrthe ùõyapratyayaþ .. pacanàyogyaü . pacadhàtoþ karmaõi ghyaõi pàcyaü pa÷cànna¤samàsaþ ..

#<apàñavaü>#, klã, (pañorbhàvaþ pañu + bhàve aõ nàsti pàñavaü pañutà yatra tat .) rogaþ . iti hemacandraþ .. apañutà . jaóatà . pañorbhàvaþ pàñavaü tato na¤samàsaþ ..

#<apàtraü>#, klã, (kutsitaü pàtraü aprà÷astye na¤samàsaþ .) kupàtraü . asatpàtraü . yathà . %<apàtre pàtayeddattaü suvarõaü narakàrõave>% . iti malamàsatattvaü .. (yogyatàhãnaü . ninditaü . vidyàtapohãnaü . dànàdiyogyatàhãnaü .
     %<vidyeva kanyakà mohàdapàtre pratipàdità .
     ya÷ase na na dharmàya jàyetànu÷ayàya tu ..>% iti kathàsaritsàgare .)

#<apàtrãkaraõaü>#, klã, (anapàtraü apàtraü kutsitpàtraü kriyate'nena, apàtra + cci + kç + karaõe lyañ .) navavidhapàpamadhye pàpavi÷eùaþ . taccaturvidhaü . ninditadhanàdànaü 1 vàõijyaü 2 ÷ådrasevanaü 3 asatyabhàùaõaü 4 . iti pràya÷cittavivekaþ ..
     (%<ninditebhyo dhanàdànaü bàõijyaü ÷ådrasevanaü .
     apàtrãkaraõaü j¤eyamasatyasya ca bhàùaõaü ..>% iti manuþ .)

#<apàdànaü>#, klã, (apàdãyate vi÷liùyate'smàt, apa + à + dà + lyuñ .) yasmàdvastuno vastvantarasya calanaü bhavati tat . ùañkàrakamadhye pa¤camakàrakaü . tatraikàda÷àrthe pa¤camã syàt yathà . yato'pàyaþ . yathà vçkùàt parõaü patati 1 . yato bhãþ . yathà vyàghràt bibheti 2 . yato jugupsà . yathà pàpàt jugupsate dhãraþ 3 . yataþ paràjayaþ . yathà siühàt paràjayate hastã 4 . yataþ pramàdaþ . yathà dharmàt pramàdyati nãcaþ 5 . yata àdànaü . yathà bhåpàt dhanamàdatte vipraþ 6 . yato bhåþ . yathà pituþ puttro jàyate 7 . yatastràõaü . yathà vyàghràt gàü rakùati gopaþ 8 . yato viràmaþ . yathà japàdviramati vipraþ 9 . yato'ntardhiþ . yathà gurorantardhatte ÷iùyaþ 10 . yato vàraõaü . yathà yavebhyo gàü vàrayati 11 . iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ ..

#<apànaü>#, klã, (apanayati malàdi niþsàrayati, apa + an + õic + pacàdyac .) maladvàraü . tatparyàyaþ . gudaü 2 . pàyuþ 3 . ityamaraþ .. guhyaü 4 . gudavartma 5 . iti jañàdharaþ .. tanurhradaþ 6 . màrgaþ 7 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<apànaþ>#, puü, (apàniti adhode÷àt niþsarati, apa + an + ac .) gudasthavàyuþ . ityamaraþ .. avàggamanavàn pàùvàdisthànavartã vàyuþ . iti vedàntasàraþ ..
     (%<adhonayatyapànastu àhàra¤ca nçõàmadhaþ .
     måtra÷ukravaho vàyurapàna iti kãrtyate ..>% ityuktalakùaõo'vàggamanavàn kçkàñikàpçùñhapàr÷vapàyåpasthavçttivàyuþ . gudasthavàyuþ .)
     (%<pràõàpànau samau kçtvà nàsàbhyantaracàriõau .>% ivi bhagavadgãtà .)

#<apàpaþ>#, tri, (nàsti pàpaü yasya saþ .) niùpàpaþ . pàpa÷ånyaþ . yathà --
     %<iyaü dà÷arathe sãtà suvratà brahmacàriõã .
     apàpà hi tvayà tyaktvà mamà÷ramasamãpataþ ..>% iti ràmàyaõaü ..

#<apàmàrgaþ>#, puü, (apàmçjyate rogo dårãkriyate anena, apa + à + mçj + karaõe gha¤ .) vçkùavi÷eùaþ . àpàü iti bhàùà . tatparyàyaþ . ÷aikharikaþ 2 dhàmàrgavaþ 3 mayårakaþ 4 pratyakparõã 5 kã÷aparõã 6 kiõihã 7 kharama¤jarã 8 . ityamaraþ .. ÷aikhareyaþ 9 adhàmàrgavaþ 10 ke÷aparõã 11 iti taññãkà .. sthalama¤jarã 12 pratyakpuùpã 13 kùàramadhyaþ 14 adhoghaõñà 15 ÷ikharã 16 iti ratnamàlà .. durgrahaþ 17 adhva÷alyaþ 18 kàõóãrakaþ 19 markañã 20 duramigrahaþ 21 và÷iraþ 22 paràkapuùpã 23 kaõñã 24 markañapippalã 25 kañuma¤jarikà 26 aghàñaþ 27 kùarakaþ 28 pàõóukaõñakaþ 29 nàlàkaõñaþ 30 kubjaþ 31 . asya guõàþ . tiktatvaü . uùõatvaü . kañutvaü . kaphàr÷aþkaõóådaràmayaviùaroganà÷itvaü . dhàrakatvaü . vàntikàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. agnivattãkùõatvaü . kledakàritvaü . sraüsanatva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. * .. tatphalaguõàþ . rase svàdutvaü . pàke durjaratvaü . viùñambhitvaü . vàyukàritvaü . råkùatvaü . raktapittaprasàdanatva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. (apàmàrga oùadhonàü sarvàsàmeka idva÷ãti atharvavedaþ .)

#<apàmpatiþ>#, puü, (apàü patiþ, aluksamàsaþ .) samudraþ . ityamaraþ .. varuõaþ . appatirityamareõoktatvàt ..

#<apàmpittaü>#, klã, (apàü pittamiva aluksamàsaþ tadutpannatvàt .) agniþ . iti ÷abdaratnàvalã .. citrakavçkùaþ . vahnisaüj¤aka ityamareõoktatvàt .

#<apàyaþ>#, puü, (apa + in + bhàve ac .) vi÷leùaþ . iti ràmatarkavàgã÷aþ .. calanaü . iti durgàdàsaþ .. vinà÷aþ . yathà -- %<sà kà÷ã tripuràriràjanagarã pàyàdapàyàjjagat>% . iti kà÷ãkhaõóaü ..

#<apàraü>#, klã, (nàsti pàraü yasya tat .) avàraü . nadyàderarvàkpàraü . iti halàyudhaþ .. asãme tri ..

#<apàvçtaü>#, tri, (apa + à + vç + àcchàdane ktaþ .) pihitaü . àvçtaü . svatantraü . svàdhãnaü . iti medinã .. (udghàñitaü . anàvçtaü . apasàritàvaraõaü .
     %<yadçcchayà copapannaü svargadvàramapàvçtaü .>% iti gãtà .)

#<apàvçttaü>#, tri, (apa + à + vçt + ktaþ .) luñhitaü . iti hemacandraþ .. loñà . gaóàgaói iti bhàùà . (antaritaü . paràvçttaü . nivçttaü .
     %<pratigrahàdapàvçttaþ santuùño yena kenacit .>% iti mahàbhàrate .)

#<apà÷rayaþ>#, puü, (apà÷riyate àcchàdyate'nena, apa + à + ÷ri + karaõe ac .) pràïgaõàvaraõaü . sàmiyànà . càüdoyà iti bhàùà . tatparyàyaþ . mattàlambaþ 2 pragrãvaþ 3 mattavàraõaþ 4 . iti hemacandraþ .. à÷raya÷ånye tri .. (candràtapaþ . nirà÷rayaþ . à÷ritaþ . adhãnaþ .
     %<bràhmaõàpà÷rayo nityamutkçùñàü jàtima÷nute .>% iti manuþ .)

#<apàsaïgaþ>#, puü, (apa + à + sanja + gha¤ .) upàsaïgaþ . tåõaþ . ityamarañãkàsàrasundarã ..

#<apàsanaü>#, klã, (apa + asa + bhàve lyuñ .) màraõaü . ityamaraþ ..

#<apàstaü>#, tri, (apa + asa + ktaþ .) nirastaü . yathà . etena nàtisandhyàsamãpata ityanena ràkùasãvelàmàtraü niùidhyate iti maithilamatamapàstaü . iti tithyàditattvaü ..

#<apàkùaü>#, tri, (akùamindriyamapagatamanugatamiti yàvat, pràdisamàsaþ . apakçùñamakùi cakùuþ karmadhàrayaþ, ac samàsàntaþ . apagatamakùi cakùuþ karmadhàrayaþ, ac, samàsàntaþ .) pratyakùaü . iti trikàõóa÷eùaþ . kutsitacakùuþ . locana÷ånyaü . etàvarthau vyutpattilabdhau ..

#<api># vya, (na pibati pigatau kvip, àgama÷àstrasyànityatvànna tuk .) upasargavi÷eùaþ . asyàrthàþ . àharaõaü . sambhàvanaü . nindà . anuj¤à . alpatvaü . samu¤cayaþ . iti durgàdàsaþ .. pra÷naþ . ÷aïkà . yuktapadàrthaþ . kàmàcàrakriyà . iti vi÷vamedinyau .
     (%<apiþ padàrthasambhàvanànvavasargagarhàsamuccayeùu>% iti pàõinisåtram) ..

#<apigãrõaü>#, tri, (api + gé + karmaõi ktaþ .) stutaü . varõitaü . ityamaraþ ..

#<apicchilaþ>#, tri, (na picchilaþ na¤samàsaþ .) paicchilyàbhàvavi÷iùñaþ . picchilatà÷ånyaþ . yathà .
     %<pramehiõo yadà måtramanàvilamapicchilaü .>% iti màdhavakaraþ .. (pariùkçtaþ . amalinaþ . nirmalaþ . gàóhaþ .)

#<apitu># vya, (api + tu .) yadyarthaü . yadyapi . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<apidhànaü>#, klã, (api + dhà + bhàve lyuñ .) àcchàdanaü . antardhànaü . ityamaraþ .. (àvaraõaü . %<dvàre purasyodghañitàpidhàne>% . iti kumàrasambhave .
     %<÷ilàpidhànà kàkutstha durgaü càsyàþ prave÷anaü .>% iti ràmàyaõe .)

#<apinaddhaü>#, tri, (api + nah + karmaõi ktaþ, asya vàlope pinaddha¤ca .) parihitavastràdi . tatpaparyàyaþ . àmuktaþ 2 pratimuktaþ 3 pinaddhaþ 4 . ityamaraþ ..

#<apãtaþ>#, puü, (pà + karmaõi ktaþ . na pãtaþ, na¤samàsaþ .) pãtabhinnavarõaþ . tadvi÷iùñe akçtapàne ca tri iti na¤samastapãta÷abdasyaitàvarthau ..

#<apãnasaü>#, klã, (apãnàya asthålatvàya sãyate kalpate, apãna + so + karmakartarikaþ . pãnasàt rogavi÷eùàt bhinnaü na¤samàsaþ .) pãnasarogaþ . iti rabhasaþ .. tadrahite tri ..

#<apãvyaü>#, tri, atisundaraü . yathà --
     %<apãvyadar÷anaü ÷a÷vat sarvalokanamaskçtaü .
     santaü vayasi kai÷ore bhçtyànugrahakàtaraü ..>% iti ÷rãbhàgavataü ..

#<apucchà>#, strã, (nàsti pucchamagrabhàgo yasyàþ sà, ñàp .) ÷iü÷apàvçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. (tri, làïgålahãnaþ . ÷ikharahãnaþ .)

#<apunarbhavaþ>#, puü, (na punarbhavati na punarutpadyate'smàt, na punar + bhå + apàdàne ap, mayåravyaüsakàditvàt samàsaþ .) muktiþ . kaivalyaü . iti hemacandraþ .. punarjanmàbhàvaþ . yathà --
     %<hetau liïge pra÷amane rogàõàmapunarbhave .
     j¤ànaü caturvidhaü yasya sa ràjàrho bhiùaktamaþ ..>% iti carakaþ .. (kartari aci tu punarjanma÷ånyaþ muktaiti yàvat .)

#<apuùpaphaladaþ>#, puü, (apuùpaü, puùpaü vinà phalaü dadàti, apuùpaphala + dà + kartari kaþ, upapadasamàsaþ ..) panasavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. puùpavyatirekajàtaphalavçkùamàtraü .. (ahetukaphaladàtari triü)

#<apåpaþ>#, puü, (na påyate vi÷ãryati, na + påya + paþ, yalopaþ .) piùñakaþ . ityamaraþ .. godhåmaþ . iti ràjajirghaõñaþ ..
     (%<vçthàkçsarasaü yàvaü pàyasàpåpameva ca .>% iti manuþ .)

#<apåpyaþ>#, puü, (apåpàya hitaþ %<vibhàùà havirapåpàdibhyaþ>% iti pàõinisåtreõa yat .) godhåmacårõaü . iti jañàdharaþ .. mayadà iti bhàùà .

#<apåraõã>#, strã, (na pårayati puùpagandhena manaþprãtiü pårõàü karoti nirgandhatvàt, påra + õic + kartari lyuñ, striyàü ïãp tatã na¤samàsaþ .) ÷àlmalivçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<apårvaü>#, klã, (nàsti pårvaü pårvakàlabhavaü dçùñaü yasya tat .) karmajanyamadçùñaü . tatparyàyaþ . anu÷ayaþ 2 niyogaþ 3 ati÷ayaþ 4 kàryaü 5 prayogaþ 6 . iti smçtiþ .. taccaturtidhaü yathà . phalàpårbaü 1 samudàyàpårbaü 2 utpattyapårbaü 3 aïgàpårbaü 4 . yena svarga àrabhyate tat phalàpårbaü . amàvàsyàyàü trayàõàü yàgànàmekaþ samudàyaþ paurõamàsyàmaparaþ tayorbhinnakàlavartinoþ saühatyaphalàpårbàrambhàyogàttadàrambhàya samudàyadvayajanyamapårbadvayaü kalpanãyaü . tayorekaikasyàrambhàya ekaikasamudàyavartinàü trayàõàü yàgànàü bhinnakùaõavartitvena saüghàtàpattyabhàvàt yàgatrayajanyàni trãõyutpattyapårbàõi kalpanãyàni . teùà¤càïgopakàramantareõàniùpatteraïgànàü cànekakùaõavartinàü saüghàtàsambhavàt aïgàpårbàõi kalpanãyàni . tatra tvayaü vibhàgaþ . ityadhikaraõamàlà ..

#<apårvaü>#, tri, (nàsti pårvaü yasya, na pårvaþ na¤samàsaþ .) à÷caryaü . yathà --
     %<apårbeyaü harermàyà triguõà rajjuråpiõã .
     yayà muktvo na calati baddho dhàvati dhàvati ..>% iti udbhañaþ .. pårbadigde÷akàlabhinnaü ..

#<apetaràkùasã>#, strã, (apetaþ ràkùasa iva pàtakaü yasyàþ sà, gauràditvàt ïãù .) tulasãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<apeyaü>#, tri, (pà + karmaõi arhàdyarthe yat .) pànàyogyaü . apànãyaü . yathà -- %<madyamapeyamadeyamanigràhyaü>% . iti tithyàditattve u÷anaþsåtraü ..
     (%<jaladhijalamapeyaü paõóite nirdhanatvaü .>%)
     (%<yaiþ kçtaþ sarvabhakùyo'gnirapeya÷ca mahodadhiþ .
     kùayã càpyàyitaþ somaþko na na÷yetprakopya tàn ..>% iti manuþ .)

#<apekùaõãyaü>#, tri, (apa + ãkùa + karmaõi anãyar .) apekùàyogyaü . apekùyaü . apekùitabyaü . yathà -- %<àtmà yatnena rakùyo raõa÷irasi punaþ so'pi nàpekùaõãyaþ>% . iti navaratnamadhye ÷aïkuþ ..

#<apekùà>#, strã, (apa + ãkùa + bhàve a, striyàü ñàp .) kàryanimittayoranyonyàbhisambandhaþ . iti supadmañãkàyàü viùõumi÷raþ .. àkàïkùà . yathà -- %<sà prakriyà yà kathamityapekùà>% . iti vedàntañãkàyàü vàcaspatimi÷raþ .. (àkàïkùà . abhi làùaþ . à÷à .
     %<apekùà bhikùàyàmapi kimapi cetaþ strapayati .>% iti ÷ànti÷atake . prayatnaþ . anuràgaþ . sammànanà .
     %<alabdhaü caiva lipseta labdhaü rakùedapekùayà .
     rakùitaü vardhayeccaiva vçddhaü pàtreùu nikùipet ..>% iti manuþ . paryàlocanaü . vicàraþ . anucintanaü .
     %<satyàmapi tapaþsiddhau niyamàpekùayà muniþ .>% iti raghuvaü÷e .
     %<na kùudro'pi prathamasukçtàpekùayà saü÷rayàya .>% iti meghadåte .)

#<apekùàbuddhiþ>#, strã, anekaikatvaüviùayakabuddhiþ . nànaikatvàvagàhibuddhiþ . ayamekaþ ayameka ityàkàrabuddhiþ . iti bhàùàparicchedaþ .. (%<anekaikatvabuddhiryà sàpekùàbuddhirucyate>% iti
     %<apekùàbuddhinà÷àcca nà÷asteùàü niråpitaþ>% iti ca bhàùàparicchede .)

#<apogaõóaþ>#, tri, (apakçùñakarmaõi vedavihitakàryàdanyakarmaõi gaõóaþ udyataþ, gaói udyame + pacàdyac, nipàtanàt apa÷abdasyàkàrasya ukàraþ, apasi karmaõi gaõóaþ atibhãrutvàt tyàjyaþ .) svabhàvato nyånàdhikàïgavi÷iùñaþ . tatparyàyaþ . pogaõóaþ 2 vikalàïgaþ 3 aïgahãnakaþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷i÷uþ . valibhaþ . trivaliyuktaþ . iti medinã .. atibhãruþ . iti vi÷vo hemacandra÷ca .. dve svabhàvato nyånàdhikàïge ånaviü÷atyaïgulãkaikaviü÷atyaïgulãkàdau jane vartate ityarthaþ . vikalaü svabhàvahãnaü aïgamasya vikalàïgaþ . apakçùñaü gacchati apogaõóaþ . nàmnãti gameróaþ nipàtanàt pasya pobhàvaþ .
     %<apogaõóastu ÷i÷uke vikalàïge ca bhãruke .>% iti vi÷vaþ .. nipàtanàdapasyàdilope pogaõóo'pi . pogaõóo vikalàïge syàditi halàyudhaþ .. pogaõóo vikalàïgakaþ . iti ratnakoùaþ . iti taññãkàyàü bharataþ .

#<apodikà>#, strã, (apagatamudakaü yasyàþ sà, striyàü ñàp, pçùodaràditvàt dittvaü .) upodikà . påtikà÷àkaü . ityamarañãkàyàü svàmã ..

#<apohaþ>#, puü, (ap + åha + bhàve gha¤ .) apagataåhaþ . vitarkàbhàvaþ . ÷u÷råùàdyaùñadhàdhãguõàntargataùaùñhaguõaþ .
     (%<÷u÷råùà ÷ravaõaü caiva grahaõaü dhàraõaü tathà .
     åho'paho'rthavij¤ànaü tattvaj¤ànaü ca dhãguõàþ ..>%) iti hemacandraþ .. atadvyàvçttiþ . iti kàvyaprakà÷añãkàyàü mahe÷varaþ ..

#<aptaþ>#, [s] klã (àpyate svargo labhyaüte'nena, àpa + karaõe tasa hrasvaþ .) yaj¤akabhmaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<aptuþ>#, puü, (àpyate bhogàya pràpyate yaþ, àp + karmaõi tuþ hrasvaþ .) ÷arãraü . aïgaü . ityuõàdikoùaþ .. (%<athàptave dvitãye yàmàhutiü juhoti>% . iti ÷atapathabràhmaõaþ .)

#<apnaþ>#, [s] klã, (àp + asun nuñ hrasva÷ca .) jalaü . vedaprayogo'yaü ..

#<appatiþ>#, puü, (apàü patiþ, ùaùñhãtatpuruùaþ .) varuõaþ . ityamaraþ .. samudraþ . apàmpatiriti dar÷anàt ..

#<appittaü>#, klã, (apàü pittamiva .) agniþ . ityamaraþ .. citrakavçkùaþ . vahnisaüj¤akatvàt ..

#<aprakañaþ>#, tri, (na prakañaþ vyaktaþ na¤samàsaþ .) avyaktaþ . aprakà÷aþ . yathà --
     %<prakañàprakañà ceti lãlà seyaü dvidhocyate .>% iti bhàgavatàmçte padmapuràõaü .. asya vivaraõaü lãlà÷abde draùñavyaü ..

#<aprakàõóaþ>#, puü, (nàsti prakçùñaþ kàõóaþ skandho yasya saþ .) kàõóarahitavçkùaþ . sa tu jhiõñikàdiþ . tatparyàyaþ . stambaþ 2 gulmaþ 3 . ityamaraþ ..

#<aprakà÷aþ>#, puü, (na prakà÷aþ na¤samàsaþ .) prakà÷àbhàvaþ . tatparyàyaþ . janàntikaü 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (guptaþ . aprakà÷itaþ . gåóhaþ .
     %<dvividhàüstaskaràn vidyàt paradravyàpahàrakàn .
     prakà÷àü÷càprakà÷àü÷ca càracakùurmahãpatiþ ..>% iti manuþ . na prakà÷ate iti aprakà÷aþ, pacàdyac . andhakàràvçtaþ . adç÷yaþ .
     %<prakà÷a÷càprakà÷a÷ca lokàloka ivàcalaþ .>% iti raghuvaü÷e . nihitaþ . pracchàditaþ . prothitaþ .
     %<yàni caivaüprakàràõi kàlàdbhamirna bhakùayet .
     tàni sandhiùu sãmàyàmaprakà÷àni kàrayet ..>% iti manuþ . rahasi . parokùaü .
     %<nàtatàyibadhe doùo hanturbhavati ka÷canaþ .
     prakà÷aü và prakà÷aü và manyustammanyumçcchati ..>% iti manuþ .) tadvi÷iùñe tri ..

#<aprakçùñaþ>#, puü, (na prakçùñaþ na¤samàsaþ .) kàkaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. adhame tri ..

#<aprakharaþ>#, tri, (na prakharaþ tãkùõaþ na¤samàsaþ .) pràkharyarahitaþ . atãkùõaþ . taddharme klã . khaü ràtãti kaþ kharaþ prakçùñaþ kharaþ prakharastato na¤samàsaþ . (mçduþ . ÷àntaþ .)

#<apraguõaþ>#, tri, (na prakçùño guõo dhairyaråpo yasya saþ, guõamapràptaþ pràdisamàsaþ tato na¤samàsaþ .) vyàkulaþ . vyastaþ . ityamaraþ ..

#<apratikaraþ>#, tri, (prati karoti vi÷vàsaü notpàdayati prati + kç + kartari ac, na pratikaraþ tato na¤samàsaþ .) vi÷vastaþ . vi÷vàsapàtraü . iti jañàdharaþ ..

#<apratipakùaþ>#, tri, apratiyogã . vipakùa÷ånyaþ . nàsti pratipakùo yasya iti bahuvrãhisamàsaniùpannaþ ..

#<apratibhaþ>#, tri, apratyutpannamatiþ . apragalbhaþ . nàsti pratibhà navanavonmeùa÷àlinã praj¤à yasya saþ . iti pratibhànvata÷abdàrthe bharataþ .. (mçduþ . lajjà÷ãlaþ . hataj¤ànaþ .) (striyàü uttarasyàpratipattiråpo nigrahasthànavi÷eùaþ, uttaràrhe paroktaü buddhvàpi yatrottaràmeye uttaraü na pratipadyate tatra apratibhànigrahasthànam .)

#<apratirathaü>#, klã, (nàsti pratirathaþ samaþ maïgalàrthatvena yasya tat .) yàtrà . sàmavedaþ . maïgalaü . iti bhåriprayogatrikàõóa÷eùau .. (yuddhàrthayànaü . yuddhasamaye yàtràkçtamaïgalaü .
     %<yad yàtrà maïgalaü sàma tadapratirathaü viduþ ..>% iti hàràvalã .)

#<apratirathaþ>#, puü, (nàsti pratirathaþ pratiyoddhà yasya saþ .) yoddhà iti bhåriprayogaþ .. tulyayoddhçrahitaþ . iti puràõaü ..
     (%<dauùmantimapratirathaü tanayaü prasåya>% iti ÷àkuntale .
     %<eteùàü tamasàmivàpratirathaistejobhiþ .>% iti mahàvãracarite .)

#<apratiråpakathà>#, strã, (nàsti pratiråpà anuråpà kathà yasyàü sà .) aprativacanà vàk . atulyà kathà . tatparyàyaþ . saïganikà 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<apratiùñhaþ>#, tri, apratiùñhitaþ . pratiùñhàrahitaþ . nàsti pratiùñhà yasyeti bahuvrãhau hrasvaþ . yathà . haya÷ãrùapa¤caràtrãyasaïkarùaõakàõóe .
     %<sarvasåkteùu kartavyà pratiùñhà vidhinà budhaiþ .
     phalàrthibhistvapratiùñhaü yasmànniùphalamucyate ..>% iti mañhàdipratiùñhàtattvaü ..
     (%<apratiùñhe raghajyeùñhe kà pratiùñhà kulasya naþ .>% iti uttaracarite .)

#<apratulaü>#, klã, (prakçùñatulàyà abhàvaþ, avyayãbhàvaþ .) prakçùñaparimàõàbhàvaþ . anirvçtiriti lokaprasiddhiþ . prakçùñatulàrahite tri . nàsti prakarùà tulà yasya dhanàdeþ dhanàderyasya và ..

#<apratyayaþ>#, puü, (prati + in + bhàve ac, tatona¤samàsaþ . nàsti pratyayaþ vi÷vàso yasya và) (sandahaþ . saü÷ayaþ .
     %<balavadapi ÷ikùitànàmàtmanyapratyayaü cetaþ ..>% iti ÷àkuntale .) pratyayàbhàvaþ . avi÷vàsaþ . yathà %<doùàõàü sannidhànaü kapaña÷atamayaü kùetramapratyayànàü>% . iti ÷rã÷ihlanaþ .

#<apratyakùaþ>#, tri, (akùamindriyaü pratigataþ pràdisamàsaþ, na pratyakùaþ na¤samàsaþ .) pratyakùa÷ånyaþ . indriyàgocaraþ . tatparyàyaþ . atãndriyaþ 2 . ityamaraþ .
     (%<kintu tasya balaj¤o'haü bhràtçråpasya vairiõaþ .
     apratyakùaü ca me vãryaü samaye tava ràghava ..>%) pratyakùàbhàve klã ..

#<apradhànaü>#, klã, (na pradhànaü, na¤samàsaþ .) pràdhànyarahitaü . tatparyàyaþ . apràgryaü 2 upasarjanaü 3 . ityamaraþ .. vàcyaliïgo'pyayaü . iti bharataþ ..

#<apramattaþ>#, tri, (pra + mad + ktaþ, tatona¤samàsaþ .) avadhànavi÷iùñaþ . sàvadhànaþ . yathà --
     %<pàpàt paràjito duþkhàdapramatto vidheþ sataþ .>% iti vopadevaþ ..

@<[Page 1,070b]>@
#<aprayogaþ>#, puü, (pra + yuj + gha¤, tato na¤samàsaþ) prayogàbhàvaþ . anullekhàdiþ . yathà . %<uktàrthànàmaprayogaþ>% . iti durgàdàsaþ ..

#<apralambaü>#, klã, (pra + lamba + gha¤, na¤samàsaþ .) avilambaü . ÷ãghraü . iti halàyudhaþ .. tadvati tri . (satvaraþ . vilambarahitaþ . jhañiti .)

#<apra÷astaü>#, tri, (pra + ÷anas + ktaþ, na¤samàsaþ .) asat . a÷reùñhaü . avihitaü . yathà --
     %<apra÷astaü ni÷i snànaü ràhoranyatra dar÷anàt .>% iti tithyàditattve parà÷araþ .. (måtrapurãùàdikaü .
     %<apra÷astantu kçtvàpsu màsamàdãta bhakùabhuk .>% iti manuþ .)

#<aprasannaü>#, tri, (pra + sad + ktaþ, na¤samàsaþ .) àvilaü . anacchaü . iti ÷abdaratnàvalã .. atuùñaü . yathà --
     %<tvayi prasanne para÷armabhiþ kiü tvayyaprasanne para÷armabhiþ kiü .>% iti pràcãnàþ .. (atuùñaþ . apraphullaþ . viùaõõaþ . viraktaþ . pratikålaþ . %<aprasannamanàþ kiü nu sadà màü prati vatsalaþ>% . iti ràmàyaõe .)

#<aprasiddhaü>#, tri, (pra + sidh + ktaþ, na¤samàsaþ .) prasiddhatàrahitaü . avikhyàtaü . yathà --
     %<liïgaü sàmarthyaü råóhigataü prasiddhaü na tvaprasiddhaü .>% iti tithyàditattvaü .. (%<apyaprasiddhaü ya÷ase hi puüsàmananyasàdhàraõameva karma>% iti kumàrasambhave .)

#<aprastutaü>#, tri, (na prastutaü na¤asamàsaþ .) aprakràntaü . prakaraõàpràptaü . yathà -- %<aprastutapra÷aüsà sà yà caiva praüstutà÷rayà .>% iti kàvyaprakà÷aþ .. apra÷aüsitaü . prapårbastutyarthastudhàtoþ karmaõi kte na¤samàsaþ ..
     %<aprastutaprastutayordopakantu nigadyate .
     atha kàrakamekaü syàdanekàsu kriyàsu cet ..>% iti sàhityadarpaõe .)

#<aprastutapra÷aüsà>#, strã, kàvyàlaïkàravi÷eùaþ . sà ca apràkaraõikasyàrthasya abhidhànena pràkaraõikasyàkùepaþ . tasyà lakùaõaü . %<aprastutapra÷aüsà sà yà caiva prastutà÷rayà . sà ca kàrye nimitte sàmànye vi÷eùe prastute sati .>%
     %<tadanyasya vacastulye tulyasyeti ca pa¤cadhà ..>% àdyàyà udàharaõaü yathà --
     %<yàtàþ kinna milanti sundari puna÷cintà tvayà matkçte no kàryàtitaràü kç÷àsi kathayatyevaü savàùpe mayi . lajjàmantharatàrakeõa nipataddhàrà÷ruõà cakùuùà dçùñvà màü hasitena bhàvimaraõotsàhastvayà såcitaþ ..>% iti kàvyaprakà÷aþ .. itaràsàü udàharaõàni bàhulyànnoktàni ..

#<aprahataü>#, tri, (na prahanyate sma, pra + han + ktaþ, na¤samàsaþ .) akçùñabhåmiþ . khilà bhåmiþ . ityamaraþ .. (vastrabhedaþ . tallakùaõaü tathà --
     %<ãùaddhautaü navaü ÷vetaü sada÷aü yantradhàritaü .
     nirnejakàkùàlitaü càprahataü vàsa ucyate ..>% iti .)

@<[Page 1,070c]>@
#<apràgryaü>#, tri, (pràgryaþ pradhànaü na¤samàsaþ .) apradhànaü . ityamaraþ ..

#<apràcãnaü>#, tri, apuràtanaü . navyaü . pràcãtaradigjàtaü . pràgbhavaü pràcãnaü tato na¤samàsaþ ..

#<apràptaþ>#, tri, (pra + àp + karmaõi ktaþ, na¤samàsaþ .) alabdhaþ . yathà . %<apràptapràpako vidhiþ>% . iti saïkalpakaumudã durgàdàsa÷ca .. (anadhigataþ .
     %<apràptayostu yà pràptiþ saiva saüyoga ãritaþ .>% iti bhàùàparichede . anupasthitaþ . anàgataþ . nyånavayàþ . apràptakàlaþ .
     %<utkçùñàyàbhiråpàya varàya sadç÷àya ca .
     apràptàmapi tàü tasmai kanyàü dadyàt yathàvidhi ..>% iti manuþ .)

#<apràptavyavahàra>#, puü, (apràptaþ vyavahàroyena saþ, athavà apràptaþ vyavahàraþ vyavahàrayogyaü vayo yena saþ .) vyavahàrànabhij¤aþ . apràptavayaskaþ . nàvàlag iti àravã bhàùà . yathà --
     %<apràptavyavahàràõàü dhanaü vyayavivarjitaü .
     nyaseyurbandhumitreùu proùitànàü tathaiva ca ..>% iti dàyatattvadhçtakàtyàyanavacanaü .. ki¤ca .
     %<garbhasthaiþ sadç÷o j¤eyaþ aùñamàdvatsaràt ÷i÷uþ .
     bàla àùoóa÷àdvarùàt pogaõóo'pi nigadyate ..
     parato vyavahàraj¤aþ svatantraþ pitaràvçte ..>% iti vyavahàratattvaghçtanàradavacanaü ..

#<apràptiþ>#, strã, (pra + àp + bhàve ktin, na¤samàsaþ .) apràpaõaü . alàbhaþ . tadvati tri . yathà --
     %<tadapràptimahàduþkhavilãnà÷eùapàtakà .>% iti kàvyaprakà÷akàraþ ..

#<apràpyaü>#, tri, (pra + àp + karmaõi õyat, na¤samàsaþ .) apràpaõãyam . apràptavyaü . prapårbàdàpadhàtoþ karmaõi ye na¤samàsaþ ..

#<apràmàõikaþ>#, tri, (pramàõena siddhaþ, pramàõa + ñhak tasya ikaþ, na¤samàsaþ) pramàõànabhij¤aþ . pramàõàsiddhaþ . pràmàõyarahitaþ . yathà . %<ato'vibhaktàrjitatvamàtreõa dhanasya sàdhàraõatvàbhidhànamapràmàõikaü>% . iti dàyabhàgaþ ..

#<apràmàõyaü>#, klã, (pramàõasya bhàvaþ, pramàõa + bhàve ùya¤, na¤samàsaþ .) pràmàõyàbhàvaþ . yathà --
     %<apràmàõyaü janayati sadà nandasånorviyogaþ .>% iti padàïkadåtaü ..

#<apriyaü>#, tri, (prã + kartari kaþ, na¤samàsaþ .) anabhãùñaü . anãpsitaü . aprãtikaraü . ahçdyaü . yathà -- %<satyaü bråyàt priyaü bråyàt na bråyàt satyamapriyaü>% . iti puràõaü ..

#<apriyavacaþ>#, klã, (apriyaü aprãtikaraü vacaþ vàkyaü karmadhàrayaþ .) niùñhuravàkyaü . iti pàruùya÷abdàrthe bharataþ ..

#<apriyà>#, strã, (na priyà na prãtikarã lokànàü, na¤samàsaþ .) ÷çïgãmatsyaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (aprãtikarã nàrã .)

@<[Page 1,071a]>@
#<aprãtaü>#, tri, prãtirahitaü . asantuùñaü . prãtyarthaprãdhàtoþ kartari kte na¤samàsaþ ..

#<apretaràkùasã>#, strã, (na pretà pràptà ràkùasamiva pàtakaü pràdisamàsaþ, gauràditvàt ïãù .) apetaràkùasã . tulasã . iti ratnamàlà ..

#<apsarasaþ>#, strã, (adbhyaþ samudrajalebhyaþ saranti udyànti, ap + sç + asun .) svarve÷yàþ . urva÷ãmenakàdyàþ . bahuvacanànto'yaü ÷abdaþ . ityamaraþ ..
     (%<apsu nirmathanàdeva rasàt tasmàt varastriyaþ .
     utpeturmanuja÷reùñha tasmàdapsaraso'bhavan ..>%)

#<apsarà>#, strã, svarve÷yà . iti ÷abdaratnàvalã .
     (%<striyàü bahuùvapsarasaþ syàdaikatve'psarà api .>% iti ÷abdàrõave .)

#<aphalaþ>#, tri, (nàsti phalaü vçkùãtpannaü dharmotpannaü và yasya saþ .) viphalaþ . niùphalaþ . iti hemacandraþ .. phalakàle anutpannaphalakavçkùaþ . tatparyàyaþ . bandhyaþ 2 avake÷ã 3 . ityamaraþ .. jhàvukavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<aphalà>#, strã, (nàsti phalaü yasyà sà .) bhåmyàmalakã .

#<aphenaü>#, klã, (ninditaü phenaü niryàso yasya tat .) vçkùaniryàsavi÷eùaþ . àphiü iti bhàùà . tatparyàyaþ . khaskhasarasaü 2 niphenaü 3 ahiphenakaü 4 asya guõàþ . sannipàtanà÷itvaü . ÷ukrabalamohakàritva¤ca .. tattu caturvidhaü . ekaü ÷vetavarõaü . annajãrõatàkàrakatvànnàma jàraõaü . dvitãyaü kçùõavarõaü . mçtyukàrakatvànnàma màraõaü . tçtãyaü pãtavarõaü . vayaþstambhanakàrakatvànnàma dhàraõaü . caturthaü karvåravarõaü . malasàrakatvànnàma sàraõaü . iti ràjanirghaõñaþ .. (tri, phenarahitaþ . %<anuùõàbhiraphenàbhiradbhistãrthena dharmavit>% . iti manuþ .)

#<aba># i ïa ÷abde . iti kavikalpadrumaþ .. i ambyate . ïa ambate ambàüputtraþ . iti caturbhujaþ durgàdàsa÷ca ..

#<abaddhaü>#, tri, (bandha + ktaþ, na¤samàsaþ .) prakçtànupayogivacanaü . samudàyàrtha÷ånyavàkyaü . anarthakakathà . ityamaraþ ..
     (%<jaradgavaþ kambalapàdukàbhyàü .
     dvàri sthito gàyati maïgalàni ..
     taü bràhmaõã pçcchati puttrakàmà .
     ràjan rumàyàü la÷unasya ko'rthaþ ..>% ityàdyasya viùayaþ . aniyantritaþ . svàdhãnaþ . muktaþ .) bandhana÷ånyaü ..

#<abaddhakaü>#, tri, (bandha + ktaþ, na¤samàsaþ, svàrthe kan .) samudàyàrtha÷ånyavàkyaü . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<abaddhamukhaþ>#, tri, (na baddhaü na¤samàsaþ, abaddhaü yathàbhilàùakathanena apratibaddhaü mukhaü yasya saþ .) apriyavàdã . durmukhaþ . ityamaraþ .. (striyàü và ïãp abaddhamukhã abaddhamukhà) .

#<abadhyaü>#, tri, (hantumayogyaü han + arhàdyarthe karmaõi yat, %<hanovà badhaca>% iti badhàde÷e . badhamarhati iti badhyaþ, na badhyaþ, na¤samàsaþ .) anarthakavàkyaü . badhàyogyaü . iti medinã ..
     (%<abaddhà¤ca striyaü pràhustiryagyonigatàmapi .>% iti smçtiþ . badhadaõóàyogye bràhmaõe ca,
     %<badhaþ svarvasvaharaõaü purànnirvàsanàïkane .>%
     %<tadaïkacchedaityukto daõóa uttamasàhasaþ .
     avi÷eùeõa sarveùàmeùa daõóavidhiþ smçtaþ ..
     badhàdçte bràhyaõasya na badhaü bràhmaõo'rhati ..>% iti mitàkùaràyàü .)

#<abandhaþ>#, tri, (bandha + õyat, na bandhyaþ aphalaþ na¤samàsaþ .) saphalaþ . phalakàle phalayuktavçkùaþ . tatparyàyaþ . phalegrahiþ 2 . ityamaraþ .. phalagrahiþ 3 . iti taññãkà .. amoghaphalodayaþ 4 . iti ràjanirghaõñaþ .. (%<iyeùa sà kartumabandhyaråpatàü>% . iti kumàrasambhave . %<yàjyamà÷aüsitàbandhyapràrthanaü>% . %<karmabhirapyabandhyaiþ>% . iti raghuvaü÷e .)

#<abalaü>#, tri, (nàsti balaü sàmarthyaü yasya tat .) balarahitaü . durbalaü . yathà . %<abalasvakulà÷ino jhasàn>% . iti naiùadhaü ..

#<abalaþ>#, puü, (nàsti balaü yasya saþ, kùaõabhaïguratvàt tasya tathàtvaü .) varuõavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<abalà>#, strã, (nàsti balaü yasyàþ sà .) nàrã . ityamaraþ .. (%<tasminnadrau katicidabalàviprayuktaþ sa kàmã>% . iti meghadåte .)

#<abàdhaü>#, tri, (nàsti bàdhà yasya tat .) bàdha÷ånyaü . anivàritaü . tatparyàyaþ . nirargalaü 2 . ityamaraþ . anargalaü 3 ucchçïkhalaü 4 uddàma 5 aniyantritaü 6 niraïku÷aü 7 . iti hemacandraþ .. bàdhà pãóà tayà hãna¤ca .. (aïka÷àstre tribhujàü÷avi÷eùaþ . asphuñatvaü . aviùpañatà . jañilãbhàvaþ .)

#<abindhanaþ>#, puü, (àpaeva indhanamuddãpanasàdhanaü yasya saþ .) vàóavàgniþ . iti sandehabha¤jikà .. (%<abindhanaü vahnimasau bibharti>% . iti raghuvaü÷e .)

#<abodhaþ>#, puü, (budha + bhàve gha¤, na¤samàsaþ .) aj¤ànaü . yathà . %<nisargadurbodhamabodhaviklavàþ .>% iti bhàraviþ .. bahuvrãhau tri .. (aj¤ànaþ . måóhaþ .. anabhij¤aþ . hatabuddhiþ . kiïkartavyavimåóhaþ .)

#<abja>#, klã, (apsujàyate, ap + jana + kartari óaþ, upapadasamàsaþ .) padmaü . iti medinã .. da÷àrvudasaükhyà . ÷atakoñiþ . iti lãlàvatã ..

#<abjaþ>#, puü, (adbhyaþ jàyate, ap + jan + óaþ .) candraþ . dhanvantariþ . niculavçkùaþ . iti medinã ..

#<abjaþ>#, puü, klã, (adbhyaþ jàyate, ap + jana + óaþ .) ÷aïkhaþ . iti medinã .. (jalabhava÷uktimuktàdikaü .)
     %<abjama÷mamaya¤caiva ràjata¤cànupaskçtaü .>%
     %<abjeùu caiva ratneùu sarveùva÷mamayeùu ca .>% iti manuþ .)

#<abjajaþ>#, puü, (abjàt viùõunàbhipadmàt jàyate, abja + jan + kartari óaþ .) brahmà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<abjabhogaþ>#, puü, (abjasya ÷aïkhasya bhoga iva ÷arãramiva bhogo yasya saþ .) padmakandaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<abjayoniþ>#, puü, (abjaü viùõunàbhipadmameva yonirutpattisthànaü yasya saþ .) vidhàtà . brahmà . ityamaraþ ..

#<abjavàhanaþ>#, puü, (abjamiva ÷aïkhavat ÷ubhraü vàhanaü vçùo yasya saþ .) ÷ivaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<abjahastaþ>#, puü, (abjaü padyaü haste yasya saþ .) såryaþ . iti hemacandraþ ..

#<abjinã>#, strã, (abjànàü samåhaþ, abja + puùkaràditvàt ini, striyàü ïãp .) padminã . iti ràjanirghaõñaþ .. padmasamåhaþ . pañhmalatà . padmayuktade÷aþ . iti nalinã÷abdañãkàyàü bharataþ ..

#<abjinãpatiþ>#, puü, (abjinyàþ padmasamåhasya patiþ, ùaùñhãtatpuruùaþ .) såryaþ . iti hemacandraþ ..

#<abdaþ>#, puü, (abati sãmànaü rakùati aba + %<abjàdaya>% iti dan meghaparbatavi÷eùapakùe tu apo dadàti, ap + dà + kartari kaþ .) vatsaraþ . meghaþ . mustà . iti medinã .. parbatavi÷eùaþ . iti vi÷vaþ ..

#<abdasàraþ>#, puü, (abdasya mustàyàþ sàraþ målaniryàsaþ .) karpårabhedaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<abdhiþ>#, puü, (àpo jalàni dhãyante'tra, ap + dhà + adhikaraõe kiþ, upapadasamàsaþ .) samudraþ . ityamaraþ ..

#<abdhikaphaþ>#, puü, (abdheþ samudrasya kapha iva kaphàkàratayà tasya tàdç÷atvaü .) samudraphenaþ . tatparyàyaþ . hiõóãraþ 2 . phenaþ 3 . ityamaraþ ..

#<abdhijau>#, puü, (abdhau jàyete abdhi + jana + kartari óaþ, upapadasamàsaþ .) a÷vinãkumàrau . dvivacanànto'yaü ÷abdaþ . iti hemacandraþ ..

#<abdhidvãpà>#, strã, (abdhisaükhyàtà lavaõàdisaptasaükhyàtà dvãpà yasyàþ sà .) pçthivã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<abdhinagarã>#, strã, (abdheþ samudrasya sannihità nagarã .) dvàrakàpurã . iti trikàõóa÷eùaþ .

#<abdhinavanãtakaþ>#, puü, (abdheþ samudrasya navanãtamiva, ùaùñhãtatpuruùaþ .) candraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<abdhiphenaþ>#, puü, (abdheþ samudrasya phenaþ, ùaùñhãtatpuruùaþ .) samudraphenaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<abdhimaõóåkã>#, strã, (abdhiü samudraü maõóayati, abdhi + maõóa + åka, striyàü ïãù .) muktàsphoñaþ . ÷uktiþ . iti hemacandraþ .. jhinuka iti bhàùà ..

#<abdhi÷ayanaþ>#, puü, (abdhau pralaye samudre ÷ete, ÷ã + bàhulyàt kartari lyuñ, saptamãtatpuruùaþ .) viùõuþ . iti hemacandraþ .. (nàràyaõohi pralaye abdhau ÷ete, yañuktaü --
     %<àpo nàrà iti proktà àpo vai narasånavaþ .
     tà yadasyàyanaü pårbaü tena nàràyaõaþ smçtaþ .>% iti manuþ .)

#<abdhyagniþ>#, puü, (abdheþ samudrasya agniþ, ùaùñhãtatpuruùaþ .) vaóavànalaþ . iti hemacandraþ ..

#<abbhakùaþ>#, puü, (apobhakùayati, apa + bhakùi + ÷ilikàmibhakùyàcaribhyo õa iti kartari õaþ, upapadasamàsaþ .) sarpaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .

@<[Page 1,072a]>@
#<abbhraü>#, klã, (apo bibharti, ap + bhç + kartari kaþ .) meghaþ . ityamaraþ . mustàtçõaü . abhrakadhàtuþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<abbhramàtaïgaþ>#, puü, (abbhrasya, meghasya adhipaþ màtaïgaþ ÷àkapàrthivàditvàt samàsaþ, madhyapadalopa÷ca .) airàvataþ . ityamaraþ ..

#<abbhriþ>#, strã, (apaþ naukàmalàpanayanàya bibharti dhàrayati, ap + bhç + kiþ .) kàùñhakuddàlaþ . naukàmalàpanayanàrthakuddàlàkçtikàùñhaü . ityamaraþ .. (paõyàdidravyàõàü samaùñãkaraõapàtraü . tãkùõàgro lohedaõóaþ .
     %<abbhriü kàrùõàyasãü dadyàt sarpaü hatvà dvijotamaþ .
     palàlabhàrakaü ùaõóe saisaka¤caikamàsakaü ..>% iti manuþ .)

#<abbhriyaü>#, tri, (abhre meghe bhavaü, abhra + gha tasya iya .) medhodbhavavastu . ityamaraþ ..

#<abrahmacaryakaü>#, klã, (brahmacaryavirodhi, virodhe na¤samàsaþ . tataþ svàrthe kan .) maithunaü . iti trikàõóa÷eùaþ .. brahmacarya÷ånye tri ..

#<abrahmaõyaü>#, klã, (brahmaõi bràhmaõocitakarmaõi ahiüsàdau sàdhu, brahmaõ + yat, na¤samàsaþ .) nàñyoktaunàyaü badhya ityàkàroktiþ . abadhayàc¤à . tatparyàyaþ . abadhyoktiþ 2 . ityamaraþ .. (%<nepathye abrahmaõyamabrahmaõyaü . atràntare bràhyaõena mçtaü puttramutkùipya ràjadvàre sorastàóanamabrahmaõyamudghoùitaü .>% iti uttaracarite . vedaviruddhaü atininditaü karma . nirati÷ayavyasana÷okàdiprakà÷oktiriyaü .)

#<abha># i ïa dhvanau . iti kavikalpadrumaþ .. i ambhyate . ïa ambhate . iti durgàdàsaþ ..

#<abhayaü>#, klã, (bhayasyàbhàvaþ ityavyayãbhàvaþ, yadvà nàsti bhayaü yasmàt tat, harãtakyàü durgàmårtibhede ca strã .) vãraõamålaü . ityamaraþ .. bhayàbhàvaþ .
     (%<nàtaþ parataro dharmo nçpàõàü yadraõàrjitaü .>% viprebhyo dãyate dravyaü prajàbhya÷càbhayaü sadà . iti yàj¤avalkyaþ .
     %<yodatvà sarvabhåtebhyaþ pravrajatyabhayaü gçhàt .
     tasya tejomayà lokà bhavanti brahmavàdinaþ ..>% iti manuþ .)
     %<pravçtti¤ca nivçtti¤ca kàryàkàrye bhayàbhaye .
     bandhaü mokùa¤ca yà vetti buddhiþ sà pàrtha sàttvikã ..>% iti ÷rãbhagavadgãtà .. bhayarahite tri . iti vi÷vaþ ..

#<abhayaóiõóimaþ>#, puü, (abhayàya svayoddhçbhayàbhàvàyaóiõóimaþ .) yuddhaóhakkà . saïgràmapañahaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<abhayà>#, strã, (nàsti bhayaü yasyàþ sà .) harãtakã . ityamaraþ .. campàde÷ajàtapa¤ca÷irà harãtakã . sà netraroge pra÷astà . iti ràjavallabhaþ .. (durgà .)

#<abhakùyaü>#, tri, (bhakùa + karmaõi õyat, na¤samàsaþ . abhakùaõãyaü . akhàdyaü . yathà --
     %<adhàryaü carma me sadbhiþ kariùyasi kimasthibhiþ .
     abhakùyaü caiva me màüsaü tvàdç÷airbrahmacàribhiþ ..>% iti ràmàyaõaü .. (bhojanàyogyaü vastu, bhakùaõàya manvàdibhiþ ÷àstrakàraiþ niùiddhaü dvijàtibhiþ varjanãyaü vastu . tàni ca yathà, la÷unagç¤janapalàõóvàkhyàni trãõi sthålakanda÷àkàni . viùñhàdijàtàni taõóulãyàdãni ca . lohitavçkùaniryàsaþ . chedanodbhavavçkùaniryàsaþ . ÷eluphalaü . gavyaü . peyuùa¤ca . devàdyanudde÷ena àtmàrthaü pakvàþ kçsarasaüyàvapàyasàpåpàþ . asaüskçta pa÷umàüsaü . naivedyàrthamannàni nivedanàt pràk . havãüùi ca homàt pràk ityàdi .)

#<abhàjanaü>#, klã, (na bhàjanaü, na¤samàsaþ .) apàtraü . ayogyaü . yathà --
     %<dãdhãvevãñsamaþ ka÷cit guõavçddhyorabhàjanaü .
     kvippratyayanibhaþ ka÷cidyatra sannihite na te ..>% iti kàvyaprakà÷aþ .. pàtrarahite tri ..

#<abhàvaþ>#, puü, (bhå + bhàvegha¤a, na¤samàsaþ .) maraõaü . asattà . iti vi÷vamedinau ..
     %<asti puttro va÷e yasya bhçtyobhàryà tathaivaca .
     abhàve sati santoùaþ svargastho'sau mahãtale ..>% iti càõakyaþ .
     (%<agnyabhàve tu viprasya pàõàvevopapàdayet .
     sàkùyabhàve praõidhibhirvayoråpasamanvitaiþ ..>% iti manuþ .) dravyàdiùañkabhinnaþ . sa dvividhaþ . saüsargàbhàvaþ 1 anyonyàbhàva÷ca 2 . iti bhàùàparicchedaþ .. bhàva÷ånyaþ bhàvaþ sthàyibhàvàdiriti alaïkàra÷àstraü ..

#<abhàvanãyaþ>#, tri, acintanãyaþ . cauràdikacintanàrthabhådhàtoþ karmaõyanãye na¤samàsaþ ..

#<abhàùaõaü>#, klã, (bhàù + lyuñ, na¤samàsaþ .) akathanaü . maunaü . ityamaraþ ..

#<abhi>#, vya, (na bhàti, na + bhà + ki .) upasargavi÷eùaþ . asyàrthàþ . samantàt . ubhayàrthaþ . vãpsà . itthambhàvaþ . dharùaõaü . iti durgàdàsaþ .. abhilàùaþ . àbhimukhyaü . iti medinã .. cihnaü . iti vopadevahemacandrau ..

#<abhikaþ>#, tri, (abhikàmayate iti anukàbhiketi sàdhuþ .) kàmã . kàmukaþ . ityamaraþ ..

#<abhikramaþ>#, puü, (abhi + krama + gha¤ . nodàtteti vçddhyabhàvaþ . abhikramyate karmaõà pràrabhyate iti vyutpattyà karmàrabdhaphale pràrambhe ca .) abhãtayodhàderyuddhe ÷atrusammukhagamanaü . àrohaõaü . iti hemacandraþ ..

#<abhikhyà>#, strã, (abhi + khyà + aï .) nàma . ÷obhà . kãrtiþ . iti medinã .. àkhyànaü . iti ÷abdaratnàvalã .. (÷obhà . saundaryaü . ramaiti raghuvaü÷e . õãyatà .
     %<kàpyabhikhyà tayoràsãt vrajatoþ ÷uddhave÷ayoþ .>%
     %<kàmapyamikhyàü sphuritairapuùyadàsannalàvaõyaphalo'dharoùñhaþ .>% iti kumàrasambhave . ya÷aþ ..)

#<abhigrastaþ>#, tri, (abhi + gras + karmaõi ktaþ .) ÷atruõàkràntaþ . ityabhipanna÷abdàrthe amaraþ .. (abhiyuktaþ .)

#<abhigrahaþ>#, puü, (abhi + grah + bhàve ap .) abhiyogaþ . ityamaraþ .. kalahàhvànaü . apacikãrùayà atikramyàkramaõaü . àbhimukhyena yuddhàdipravçttiþ . iti taññãkàyàü bharataþ .. gauravaü . abhigrahaõaü . iti medinã .. luñ iti bhàùà . (cauryakaraõaü .)

#<abhigrahaõaü>#, klã, (abhi + graha + bhàve lyuñ .) abhihàraþ . ityamaraþ .. cauryakaraõaü . sammukhe haraõaü . iti taññãkàyàü bharataþ .. (sàhasaü . apacikãrùayà atikramyàkramaõaü .)

#<abhighàtaþ>#, puü, (abhi + han + bhàve gha¤ .) daõóàdibhirabhihananaü . àghàtaþ . yathà --
     %<abhighàtàbhicàràbhyàmabhiùaïgàbhi÷àpataþ .>% iti màdhavakaraþ .. pra÷nàdau kavargàdivargàõàü pårbasthitacaturthadvitãyatçtãyacaturthavarõàþ krameõa parasthitavargaikaikadvitrivarõayuktàþ . tatra klã . yathà --
     %<abhighàtaü syàt pårbaü vedadvitryabdhivarõà÷cet .
     nagavargàõàü parato dharaõãcandradviràmàóhyàþ ..>% iti keralagranthaþ .. (prahàraþ . abhihananaü . àghàtaþ .
     %<ca¤cadbhujabhramitacaõóagadàbhighàtasaücårõitoruyugalasya suyodhanasya .>% iti veõãsaühàre . saïgharùaõaü . saümardaþ . pãóanaü . kle÷adànaü . ÷okakùobhaþ .
     %<sambhavàü÷ca viyonãùu duþkhapràyàsu nitya÷aþ .
     ÷ãtàtapàbhighàtàü÷ca vividhàni bhayàni ca ..>% iti manuþ . pratãkàraþ . apasàraõaü .)

#<abhighàtã>#, [n] puü, (àbhimukhyena hanti, abhi + han + õini .) ÷atruþ . ityamaraþ .. (vipakùaþ .. àkramaõakàrã .
     %<ekadà na vigçhõãyàt bahån ràjàbhighàtinaþ .
     sadarpo'pyuragaþ kãñairbahubhirna÷yati dhruvaü ..>% iti hitopade÷e . pãóàjanakaþ . àghàtakàrã .
     %<suvyavasthitamantreõa paramarmàbhighàtinà .
     bhavitavyaü narendreõa na kàmava÷avartinà .>% iti ràmàyaõe . pratãkàraþ . apasàraõaü .)

#<abhighàraþ>#, puü, (abhi ghàryate samantàt vahnau sicyate, abhi + ghç kùaraõe õic + ac .) ghçtaü . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<abhicaraþ>#, puü, (àbhimukhyena sevàyai carati, abhi + car + ña .) dàsaþ . bhçtyaþ . iti hemacandraþ ..

#<abhicàraþ>#, puü, (àbhimukhyena ÷atrubadhàrthaü càraþ kàryakaraõaü abhi + cara + bhàve gha¤ .) hiüsàkarma . ityamaraþ .. atharvavedoktamantrayentràdiniùpàditamàraõoccàñanàdihiüsàtmakakarma . iti bharataþ .. màraõàdiphalakatàntrikaprayogavi÷eùaþ . sa ùaóvidhaþ . màraõaü 1 mohanaü 2 stambhanaü 3 vidveùaõaü 4 uccàñanaü 5 va÷ãkaraõaü 6 . iti tantrasàraþ .. upapàtakavi÷eùaþ . iti pràya÷cittavivekaþ .. sa tu ÷yenàdiyaj¤enànaparàdhasya màraõaü . iti kullåkabhaññaþ .. yathà --
     %<hiüsauùadhãnàü stryàjãvo'bhicàromålakarmaca .>% iti manau 11 adhyàyaþ .. * .. athàbhicàraþ . %<oü viruddhe råpiõi caõóike vairiõamamukaü dehi dehi svàhà>% . iti khaógamabhimantrya khaïgamantràü÷ca pañhitvà khaógaü saüpåjya chàgàdikamamuko'si iti vairinàmnàbhimantrya raktasåtreõa tridhà mukhaü baddhvà vairinàmnà pràõapratiùñhàü kçtvà .
     %<oü ayaü sa vairã yo dveùñi tamimaü pa÷uråpiõaü .
     vinà÷aya mahàdevi spheü spheü khàdaya khàdaya ..>% iti pañhitvà bali÷irasi puùpaü dattvà balimantraü pañhitvà baliü saüpåjya adyà÷vine màsi mahànavamyàü amukagotro'mukadeva÷armà amuka÷atrunà÷àya imaü chàgaü mahiùaü và amukadaivataü bhagavatyai durgàyai tubhyamahaü sampradade . ityutsçjya àü kråü phañ iti chittvà målaü pañhitvà etadrudhiraü durgàyai namaþ . iti raktaü ÷ira÷ca dattvà aùñàïgamàüsairhomaü målamantreõa kuryàditi tantrasàraþ ..

#<abhicàrã>#, [n] tri, (abhicarati ÷atrubadhàrthaü karma karoti, abhi + cara + õini .) abhicàrakartà . tantràdi÷àstroktàniùñakàrã . abhipårbacaradhàtoþ kartari õin ..

#<abhijanaþ>#, puü, (abhijàyate'tra, abhi + jan + àdhàre gha¤, vçddhyabhàvaþ .) khyàtiþ . janmabhåmiþ . kula÷reùñhaþ . vaü÷aþ . iti medinã .. (anvayaþ .
     %<abhijanatapovidyàvãryakriyàti÷ayairnijaiþ .>% iti mahàvãracarite .
     %<kathaü da÷arathàjjàtaþ ÷uddhàbhijanakarmaõaþ .>% iti ràmàyaõe .)

#<abhijàtaþ>#, tri, (abhijan + bhàve ktaþ, abhimataü pra÷astaü jàtaü janma yasya saþ .) sundaraþ . nyàyyaþ . iti vi÷vaþ .. kulajaþ . kulãnaþ . budhaþ . paõóitaþ . ityamaraþ .. (÷reùñhavaü÷odbhavaþ .
     %<jàtyastenàbhijàtena ÷åraþ ÷auryavatà ku÷aþ .
     amanyataikamàtmànamanekaü va÷inàü ba÷ã ..>% iti raghuvaü÷e .
     %<na mlecchitavyaü yaj¤àdau strãùu nàpakçtaü vadet .
     maïkhãrõaü nàbhijàteùu nàprabuddheùu saüskçtaü ..>% iti manuþ . ucitaþ . upayuktaþ . yogyaþ . suråpaþ . manoharaþ . mànyaþ . påjyaþ . dhanyaþ . ÷làghyaþ . bhagavàn . samçddhaþ .)

#<abhijit>#, klã, (abhi + ji + kvip .) divasasyàùñamamuhårtaü . kutapakàlaiti prasiddhaü .. yathà --
     %<aparàhõe tu saüpràpte abhijidrohiõodaye .
     yadatra dãyate jantostadakùayamudàhçtaü ..>% iti matsyapuràõaü .. nakùatravi÷eùaþ . tattu tàrakàtrayàtmaka÷çïgàñakàkçti . uttaràùàóhàyàþ ÷eùapa¤cada÷adaõóàþ ÷ravaõàyàþ prathamadaõóacatuùñayaü etadånaviü÷atidaõóàtmakamabhijidbhavati .. iti jyotiùaü .. tatra jàtaphalaü .
     %<atisulalitakàntiþ sammataþ sajjanànàü nanu bhavati vinãta÷càrukãrtiþ suve÷aþ .
     dvijavarasurabhakto vyaktavàïmànavaþ syàdabhijiti yadi såtirbhåpatiþ svasvavaü÷e ..>% iti koùñhãpradãpaþ ..

#<abhij¤aþ>#, tri, (abhi sàkalyena jànàti, abhi + j¤à + kartari kaþ .) pravãõaþ . nipuõaþ . vij¤aþ . ityamaraþ .. (boddhà . dakùaþ . ku÷alaþ .
     %<abhij¤à÷chedapàtànàü kriyante nandanadrumàþ .>%
     %<anabhij¤àstamisràõàü durdineùvabhisàrikàþ .>% iti kumàrasambhave .)

#<abhij¤ànaü>#, klã, (abhij¤àyate'nena, abhi + j¤à + karaõe lyuñ .) cihnaü . iti hemacandraþ . (aïkaþ . lakùaõaü .
     %<etasmànmàü ku÷alinamabhij¤ànadànàdviditvà mà kaulãnàccakitanayane mayyavi÷vàsinã bhåþ .>% iti meghadåte . smçtiþ . j¤ànabhedaþ .
     %<evamuktastu ràmeõa hanåmàn vànararùabhaþ .
     pårbavçttamabhij¤ànaü bhåyaþ saüpratyabhàùata ..>% iti ràmàyaõe . so'yamitij¤ànasàdhanaü cihnaü . smaraõàrthamaïgurãyàdikaü cihnaü . %<ayaü maithilyabhij¤ànaü kàkutsthasyàïgurãyakaþ>% . iti bhaññikàvye .)

#<abhitaþ>#, [s]vya, (abhi + tasil .) ÷ãghraü . sàkalyaü . àbhimukhyaü . ubhayataþ . %<aïgànyayàkùãdabhitaþ pradhànaü>% . iti bhaññhikàvye .) samãpaü . iti medinã ..

#<abhidharùaõaü>#, klã, (abhi + dhçù + bhàve lyuñ .) rakùaþpi÷àcabhåtàderabhiùaïgaþ . iti mahàbhàrataü .. sarvatobhàvena dharùaõa¤ca ..

#<abhidhà>#, strã, (abhi + dhà + karaõe bhàve ca aï, striyàü ñàp .) nàma . iti hemacandraþ .. nyàyamate ÷abda÷aktiþ . mãmàüsàmate vidhisamavetavidhivyàpàrãbhåtapadàrthaþ . tasyà lakùaõaü . %<sa mukhyo'rthastatra mukhyo vyàpàro'syàbhidhocyate .>% iti kàvyaprakà÷aþ .. * .. tatra %<saïketitàrthasya bodhanàdagrimàbhidhà>% . iti sàhityadarpaõaü .. (àkhyà . àhvà . abhidhànaü . nàmadheyaü .)

#<abhidhànaü>#, klã, (abhidhãyate anena, abhi + dhà + karaõe lyuñ .) nàma . ityamaraþ .. kathanaü . yathà . %<tavàbhidhànàdvyathate natànanaþ>% . iti bhàraviþ .. ÷abdakoùaþ . yathà . %<kçttaddhitasamàsànàmabhidhànaü niyàmakaü>% . iti vopadevaþ .. (àkhyà . nàmadheyaü .
     %<àkhyàhva abhidhàna¤ca nàmadheya¤ca nàma ca .>% ityamaraþ . %<÷ikhariõi kvanu nàma kiya¤ciraü kimabhidhànamasàvakarottapaþ>% . iti sàhityadarpaõe . uktiþ . ullekhaþ . nirde÷aþ .)

#<abhidheyaü>#, klã, abhidhànaü . nàma . (%<iti prayojanàbhidheyasambandhàþ>% iti vopadevaþ .) abhidhãyate aneneti karaõe yaþ ..

#<abhidheyaü>#, tri, (abhi + dhà + karmaõi yat .) abhidhàgamyaü . vàcyaü . pratipàdya . yathà . %<iti prayojanàbhidheyasambandhàþ>% . iti vopadevaþ ..

#<abhidhyà>#, strã, (abhi + dhyaiïa + aï + ñàp .) parasve viùayaspçhà . ityamaraþ .. paradravye jighçkùà . doùacintàpårbakaü parasve lipsà ityeke . viùayapràrthanà . iti svàmã . viùayasya làbhasya spçhà viùayaspçhà viùayena cauryàdinà spçhà iti tçtãyàsamàsaþ ityanye . viùayispçhetipàñhe parasvaviùaye viùayitayà spçhà jighçkùàmàtraü . iti ka÷cit iti kaumudã . ityamarañãkàyàü bharataþ .. abhilàùaþ . iti ràyamukuñaþ ..

#<abhinandanaþ>#, puü, (abhinandayati, abhi + nadi + õic + lyuñ) buddhavi÷eùaþ . caturthastãrthakarajino'yaü . iti hemacandraþ .. sarvatobhàvenànandajanake tri ..

#<abhinayaþ>#, puü, (abhinãyate hçdgatakrodhàdibhàvaþ prakà÷yate'nena abhi + nã + karaõe ac .) hçdgatakrodhàdibhàvàbhivya¤jakaþ . aïgulyàdinà vyaktãkçtamanaþkàryaü . tatparyàyaþ . vya¤jakaþ 2 . ityamaraþ .. dç÷yakàvyaü . raïgàdibhirnañaiþ ràmayudhiùñhiràdãnàmavasthànukaraõaü . sa caturvidhaþ . àïgikaþ 1 . vàcikaþ 2 . àhàryaþ 3 . sàttvikaþ 4 . iti sàhityadarpaõaü .. (%<tàmetàü paribhàvayantvabhinayairvinyastaråpà budhàþ ÷abdabrahmavidaþ kaveþ pariõatapraj¤asya vàõãmimàm>% . iti uttaracarite .)

#<abhinavaþ>#, tri, (abhi + nu + bhàve ap .) nåtanaþ . ityamaraþ ..
     (%<abhinavamadhulolupastvaü tathà paricumbya cåtama¤jarãm .>% iti ÷àkuntale .)

#<abhinavodbhit># [d] puü, (abhinavaü yathàtathà udbhinatti udbhidya jàyate, abhinava + ut + bhid + kartari kvip .) aïkuraþ . ityamaraþ ..

#<abhinirmuktaþ>#, puü, (abhi sàkalyena sàyantanakàryeõa nirmuktaþ .) såryàstakàla÷àyã . yasmin supte såryo'staü yàti saþ . ityamaraþ ..
     (%<såryeõa hyabhinirmuktaþ ÷ayàno'bhyudita÷ca yaþ .
     pràya÷cittamakurvàõo yuktaþ syànmahatainasà ..>% iti manuþ .)

#<abhiniryàõaü>#, klã, (÷atrumabhilakùãkçtya niryàõaü nirgamaþ .) vijigãùoþ prayàõaü . yàtrà . ityamaraþ .. (jigãùayà gamanaü .
     %<yatsenayàbhiniryàõaü smçtaü tadabhiùeõanam .>% iti halàyudhaþ .)

#<abhinive÷aþ>#, puü, (abhi + ni + vi÷ + bhàve gha¤ .) manaþsaüyogavi÷eùaþ . manonive÷aþ . àve÷aþ . ÷àstràdau prave÷aþ . tatparyàyaþ . nibandhaþ 2 . iti hemacandraþ .. yoga÷àstramate maraõajanyabhayajanakàvidyàvi÷eùaþ .. (àgrahaþ . ava÷yamidaü kartavyamityàdiråpo'dhyavasàyaþ . dçóhasaïkalpaþ .
     %<ityuktavantaü janakàtmajàyàü nitàntaråkùàbhinive÷amã÷aü .>% iti raghuvaü÷e .
     %<athànuråpàbhinive÷atoùiõà kçtàbhyanuj¤à guruõà garãyasà .>% iti kumàrasambhave . àsaktiþ . anuràgaþ . abhilàùaþ . %<balãyàn khalu me'bhinive÷aþ .>% iti ÷àkuntale .)

#<abhiniùñhànaþ>#, puüþ (abhi + ni + stan + gha¤, abhinisaþ stanaþ ÷abdasaüj¤àyàü iti ùatvaü .) visargaþ . akùaraü . iti medinã ..

#<abhinãtaþ>#, tri, (abhi + nã + ktaþ .) yuktaþ . nyàyyaþ . atisaüskçtaþ . pra÷asto bhåùito và . amarùã . krodhanaþ akùamàvàn và . ityamaraþ ..
     (%<asminneva prakaraõe dhana¤jayamudàradhãþ .
     abhinãtataraü vàkyamityuvàca yudhiùñhiraþ .>% iti mahàbhàrate . vij¤aþ . dhãraþ .
     %<sa bhavàn vittasampannaþ sthitaþ pathi niratyaye .
     mitràrthamabhinãtatvaü yathàvat kartumarhasi .>% iti ràmàyaõe .)

#<abhinetà>#, [tç] tri, (abhi + nã + kartari tçc .) abhinayakartà . keco saüoyàlà ityàdi bhàùà . iti nàñakaprasiddhaü ..

#<abhipannaþ>#, tri, (abhi + pad + kartari ktaþ .) aparàddhaþ . aparàdhavàn . vyàpadgataþ . pràptavipattiþ . abhigrastaþ . ÷atruõàkràntaþ . ityamaraþ .. (svãkçtaþ . aïgãkçtaþ . abhibhåtaþ . pãóitaþ .
     %<dàhaprapàkau ÷i÷iràbhinandàþ .
     pittàbhipannenayane bhavanti .>% %<dçùñirdoùàbhipannà>% . iti su÷rute .)

#<abhipràyaþ>#, puü, (abhi + pra + in + bhàve ac .) icchàvi÷eùaþ . tatparyàyaþ . à÷ayaþ 2 chandaþ 3 . ityamaraþ .. àkåtaü 4 bhàvaþ 5 . iti jañàdharaþ . (abhisandhiþ . hçdgato bhàvaþ . %<duryodhana mamàpyetat hçdi saüparivartate . abhipràyasya pàpatvàt naivaü tu vivçõomyahaü>% . iti manuþ .) iti mahàbhàrate .
     %<teùàü svaü svamabhipràyamupalabhya pçthak pçthak .>%

#<abhipretaü>#, tri, (abhi + pra + in + ktaþ .) abhipràyaviùayãbhåtaü . abhãùñaü . yathà --
     %<kàmàya tu hitaü kàmyamabhipretàrthasiddhaye .
     pàrbaõena vidhànena tadapyaktaü khagàdhipa ..>% iti bhaviùyapuràõaü .. (và¤chitaþ . sammataþ .)

#<abhibhavaþ>#, puü, (abhi + bhå + bhàve ap .) garvanà÷aþ . paribhavaþ . paràbhavaþ . iti ÷abdaratnàvalã hemacandra÷ca .. (paràjayaþ . tiraskàraþ .
     %<raghorabhibhavà÷aïki cukùubhe dviùatàü manaþ .>% iti raghuvaü÷e .
     %<balavànapi nistejàþ kasya nàbhibhavàspadaü .>% iti hitopade÷e .)

#<abhibhåtaþ>#, tri, (abhi + bhå + ktaþ .) j¤ànarahitaþ . tatparyàyaþ . itikartavyatàmåóhaþ 2 vihastaþ 3 vyàkulaþ 4 abhimàyaþ 5 viklavaþ 6 vihvalaþ 7 . iti jañàdharaþ .. paràbhåtaþ . bhadmadarpaþ . tatparyàyaþ . àttagarvaþ 2 . iti jañàdharaþ .. àttagandhaþ 3 . ityamaraþ .. abhihataþ 4 . iti taññãkà ..
     (%<daityàbhibhåtasya yuvàmavoóhaü magnasya dorbhirbhuvanasya bhàram .>% iti bhaññiþ .)

#<abhibhåtiþ>#, strã, (abhi + bhå + bhàve ktin .) anàdaraþ . avaj¤à . iti ÷abdaratnàvalã . (paràbhavaþ . paràjayaþ . mànabhaïgaþ . nikàraþ .
     %<abhibhåtibhayàdasånataþ sukhamuhyanti na dhàma màninaþ .>% iti bhàraviþ .)

#<abhimataü>#, tri, (abhi + man + karmaõi ktaþ .) iùñaü . sammataü . yathà --
     %<abhimataphala÷aüsã càru pusphora bàhustaruùu cukuvuruccaiþ pakùiõa÷cànukålàþ .>% iti bhaññiþ .. (hçdyaþ . priyaþ . hçdayaïgamaþ .
     %<sa màdhavenàbhimatena sakhyà ratyà ca sà÷aïkùamanuprayàtaþ .>% iti kumàrasambhave .
     %<ani÷amapi makaraketurmanasorujamàvahannabhimato me ..>% iti ÷àkuntale .)

#<abhimantraõaü>#, klã, (abhi + mantra + karaõe lyuñ .) àhvànaü . àkàraõaü . iti hemacandraþ .. óàkan iti bhàùà . (mantrapàñhena saüskàrakaraõaü . yathà --
     %<dattvànnaü pçthivãpàtramiti pàtràbhimantraõam .>% iti yàj¤avalkyaþ .)

#<abhimanthaþ>#, puü, (abhi mathyate cakùuþ pãóyate'nena, abhi + mantha + karaõe gha¤ .) cakùårogaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. adhimantha iti vaidyake pàñhaþ . tasya nidànasampràptiråpàõi .
     %<vçddhairetairabhiùyandairnaràõàmakriyàvatàü .
     tàvantastvadhimanthàþ syurnayane tãvravedanàþ ..
     utpàñyata ivàtyarthaü netraü nirmathyate tathà .
     ÷iraso'rdha¤ca taü vidyàdadhimanthaü svalakùaõaiþ ..>% sa tu caturvidhaþ . yathà . %<hanyàddçùñiü ÷laiùmikaþ saptaràtràdadhimantho raktajaþ pa¤caràtràt . ùaóràtràdvai vàtikaþ saünihanyànmithyàcàràt paittikaþ sadya eva>% .. iti màdhavakaraþ ..

#<abhimanyuþ>#, puü, (abhimanyate yuddhàrthaü, abhi + man + yuc, nipàtanàt anàde÷àbhàvaþ .) arjunaputtraþ . sa tu subhadràgarbhajàtaþ . iti mahàbhàrataü ..

#<abhimaraþ>#, puü, (abhimriyate'smàt, abhi + mç + ap) yuddhaü . badhaþ . svasainyabhaya . iti vi÷vamedinyau .. bandhanaü . iti jañàdharaþ .. (saühàraþ . samaraþ . avarodhaþ . svapakùàdbhayaü . saïketasthalanirgamaþ . pràõanirapekùo yo dravya hetoþ vyàóaü hastinaü và yodhayati saþ abhimaraþ ityeke .)

#<abhimardaþ>#, puü, (abhi + mçd + bhàve gha¤ .) avamardaþ . pãóanaü . samparàyaþ . yuddhaü . iti medinã .. (÷atrukçtapãóanaü . vipakùaràjasya ucchedasàdhanaü . %<kçto'bhimardaþ kurubhiþ prasahya>% . iti mahàbhàrate .)

@<[Page 1,074c]>@
#<abhimàtiþ>#, puü, (abhi + mà + kartari ktic .) ÷atruþ . iti hemacandraþ ..

#<abhimànaþ>#, puü, (abhi + man + bhàve gha¤ .) arthàdinà darpaþ . tatparyàyaþ . ahaïkàraþ 2 garbaþ 3 j¤ànaü 4 bodhaþ 5 praõayaþ 6 premapràrthanà 7 hiüsà 8 hananaü 9 . ityamarabharatau .. smayaþ 10 avalepaþ 11 darpaþ 12 ava÷yàyaþ 13 ñaïkaþ 14 . iti jañàdharaþ .. api ca .
     %<garbo mado'bhimànaþ syàdahaïkàrastvahaïkatiþ .
     syàduddhatamanaskatve màna÷cittasamunnatiþ .
     ahaïkàrasya paryàya iti kecit pracakùate ..>% iti ÷abdaratnàvalã ..

#<abhimànitaü>#, klã, (abhimànaþ jàto'sya, abhimànaþ + itac . abhimànyate'tra, abhi + man + õic + àdhàre ktaþ .) surataü . maithunaü . iti trikàõóa÷eùaþ .. abhimànayukte tri .. (garvaþ . madaþ . darpaþ .)

#<abhimànã>#, [n] tri, (abhimanyate, abhi + man + õini .) abhimànayuktaþ . abhimànagrastaþ . yathà -- %<kartà dyåtacchalànàü jatumaya÷araõãddãpitaþ so'bhimànã>% . iti veõãsaühàraþ ..

#<abhimàyaþ>#, tri, (màyàmavidyàmadhigataþ, pràdisamàsaþ .) itikartavyatàmåóhaþ . abhibhåtaþ . iti jañàdharaþ ..

#<abhimukhaü>#, tri, (abhigato mukha . atyàdayaþ kràntàdyarthe dvitãyayà iti samàsaþ .) sammukhaü . iti jañàdharaþ ..

#<abhiyàtiþ>#, puü, (yuddhàrthamabhimukhaü yàtiþ gamanaü, abhi + yà ktic .) ÷atruþ . iti hemacandraþ ..

#<abhiyàtã>#, [n] puü, (yuddhàrthamabhiyànaü gamanaü, abhi + yà + bhàve ktaþ; ini .) ÷atruþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<abhiyuktaþ>#, tri, (abhi + yuj + ktaþ .) tatparaþ . parakartçkaruddhaþ . iti medinã ..
     (%<uddàmena dviradapatinà sannipatyàbhiyuktaþ .>% iti uttaracarite .
     %<abhiyukto yadà pa÷yet na ki¤ciddhitamàtmanaþ .
     yudhyamànastadà pràj¤o mriyate ripuõà saha .>% iti hitopade÷e .) smçti÷àstramate abhiyogaviùayãbhåtaþ . àsàmã iti khyàtaþ . tatparyàyaþ . pratyarthã 2 prativàdã 3 . yathà --
     %<abhiyukto'bhiyogasya yadi kuryàdapahnavaü .
     mithyà tattu vijànãyàduttaraü vyavahàrataþ ..>% iti vyavahàratattve nàradaþ ..

#<abhiyoktà>#, [ç] tri, (abhi + yuj + kartari tçc .) abhiyogakartà . vivàdakartà . phariyàdã iti khyàtaþ . tatparyàyaþ . vàdã 2 arthã 3 . yathà --
     %<abhiyoktà pragalbhatvàt vaktuü notsahate yadi .
     tadà kàlaþ pradàtavyaþ kàrya÷aktyanuråpataþ ..>% iti vyavahàratattve nàradaþ ..

#<abhiyogaþ>#, puü, (abhi + yuj + bhàve gha¤ .) aparàdhàdiyojanaü . anyena virodhe svàrthasambandhitayà ràjasamãpe kathanaü . àddàsa nàli÷a iti khyàtaþ . yathà --
     %<abhiyogamanistãrya nainaü pratyabhiyojayet .>% iti yàj¤avalkyaþ .. yuddhàrthàhvànaü . iti ràyamukuñaþ .. apakàrakaraõecchàpårbakàkramaõaü . tatparyàyaþ . abhigrahaþ 2 . ityamaraþ .. udyogaþ . iti hemacandraþ ..
     (%<sa pràpadapràptaparàbhiyogaü narendraguptaü nagaraü mahårtàt .>% iti kumàrasambhave .)

#<abhiràmaþ>#, tri, (abhiramate mano'tra, abhi + ram + àdhàre gha¤ .) ruciraþ . sundaraþ . iti hemacandraþ .. (manoharaþ . manoj¤aþ . ramaõãyaþ . ànandakaraþ .
     %<mano'bhiràmàþ ÷çõvantau rathanemisvanonmukhaiþ .>% iti raghuvaü÷e .)

#<abhiråpa>#, puü, (abhilakùyaü råpamasya .) paõóitaþ . iti hemacandraþ .. kàmadevaþ . candraþ . ÷ivaþ . viùõuþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<abhiråpaþ>#, tri, (abhiråpayati ÷àstràrthaü niråpayati, abhiråpa + õic + ac .) manoharaþ . paõóitaþ . iti medinã .. (%<iyaü hi rasabhàvavi÷eùadãkùàguroþ vikramàdityasyàbhiråpabhåyiùñhà pariùad>% . iti ÷àkuntale .)

#<abhilàpaþ>#, puü, (abhilapyate mànasaü karma kathyate'nena, abhi + lap + karaõe gha¤ .) ÷abdaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. saïkalpàïgavàkyaü . yathà . %<kàmyàbhilàpasahitaþ ku÷atilajalatyàgaråpaþ saïkalpaþ ÷àstràrthaþ>% . iti prakramàdhikaraõaü .. (vacanaü . kathanaü . vàkyaü . %<tathàbhilàpasaüsargayogyatvavirahànna ca . savikalpakasaüvedyaþ>% . iti sàhityadarpaõe .)

#<abhilàvaþ>#, puü, (abhi + lå + bhàve gha¤ .) chedanaü . ityamaraþ ..

#<abhilàùaþ>#, puü, (abhi + laùa + bhàve gha¤ .) lobhaþ . tatparyàyaþ . icchà 2 àkàïkùà 3 spçhà 4 ãhà 5 tçñ 6 và¤chà 7 lipsà 8 kàmaþ 9 tarùaþ 10 manorathaþ 11 . ityamaraþ .. kàïkùà 12 kàntiþ 13 ruk 14 ruciþ 15 dohadaþ 16 abhilàsaþ 17 . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷raddhà 18 tçùõà 19 matiþ 20 chandaþ 21 . iti jañàdharaþ .. (%<bhava hçdaya sàbhilàùaü samprati sandehanirõayo jàtaþ>% . iti ÷àkuntale . %<ato'bhilàùe prathamaü tathàvidhe>% . iti raghuvaü÷e .) saïgamecchà 22 . iti rasama¤jarã ..

#<abhilàùã>#, [n] tri, (abhi + laù + õini .) abhilàùayuktaþ . yathà --
     %<jalàbhilàùã jalamàdadànàü chàyeva tàü bhåpatiranvagacchat .>% iti raghuvaü÷e ..

#<abhilàùukaþ>#, tri, (abhi + laù + ÷ãlàrthe uka¤ .) abhilàùayuktaþ . tatparyàyaþ . lubdhaþ 2 gçdhnuþ 3 gardhanaþ 4 tçùõak 5 . ityamaraþ .. lobhã 6 vilàsavibhavànasaþ 7 . iti jañàdharaþ ..
     (%<jayamatrabhavàn nånamaràtiùvabhilàùukaþ .>% iti bhàraviþ .)

#<abhilàsaþ>#, puü, (abhi + las + bhàve gha¤ .) abhilàùaþ . icchà . ityamarañãkàsàrasundarã ..

#<abhivàdaþ>#, puü, (abhi + vada + bhàve gha¤ .) apriyavàkyaü . tatparyàyaþ . pàruùyaü 2 . ityamaraþ .. (vandanà . praõatiþ . praõàmaþ .
     %<abhivàdàtparaü vipro jyàyàüsamabhivàdayan .
     asaunàmàhamasmãti svaü nàma parikãrtayet ..>% iti manuþ .)

#<abhivàdakaþ>#, tri, (abhi + vad + õic + õvul .) vandana÷ãlaþ . tatparyàyaþ . vandàruþ 2 . ityamaraþ .. apriyavaktà . pàruùyàrthàbhipårbavadeþ kartari õakaþ .. (praõàmakàrã . abhivàdanakàrã .
     %<àgato'smãtyuvàcainaü bhavantamabhivàdakaþ .>% iti nalopàkhyànaü .)

#<abhivàdanaü>#, klã, (abhimukhãkaraõàya vàdanaü nàmoccàraõapårbakanamaskàraþ, abhi + vad + õic bhàve lyuñ .) nàmoccàraõapårbakanamaskàraþ . abhivàdaye bho amuka÷armàhamityevaüråpaþ . tattu pàdaspar÷apårbakanamaskàraþ . tatparyàyaþ . pàdagrahaõaü 2 . ityamaraþ ..
     (%<abhivàdana÷ãlasya nityaü vçddhopasevinaþ .
     catvàri saüpravardhante àyurvidyàya÷obalaü ..>% iti manuþ .)

#<abhivyàptiþ>#, strã, (abhi + vi + àp + bhàve ktin .) sarvatràvasthànaü . sarvatovçttiþ . tatparyàyaþ . saümårchanaü 2 . ityamaraþ ..

#<abhi÷apanaü>#, klã, (abhi + ÷ap + bhàve lyuñ .) mithyàbhi÷aüsanaü . abhi÷àpaþ . abhipårba÷apadhàtorbhàve'nañ ..

#<abhi÷aptaþ>#, tri, (abhi + ÷ap + ktaþ .) pràptàbhi÷àpaþ . ÷àpagrastaþ . yathà --
     %<na nàmagrahaõaü kuryàt kçpaõasya gurostathà .
     bhàryàyà abhi÷aptasya janakasya vi÷eùataþ ..>% iti meghadåtañãkà ..
     (%<na krudhyatyapi÷apto'pi krodhanãyàni varjayan .>% iti ràmàyaõe . %<atha tena nigçhya vikriyàmabhi÷aptaþ phalametadanvabhåt>% . iti kumàrasambhave .)

#<abhi÷astaþ>#, tri, (abhi + ÷ansa + ktaþ .) parastriyàü parapuruùe và maithunaü prati mithyàdåùitaþ . maithunaü prati àhåtaþ . iti kecit . upapannapàtakaþ . iti kecit . mithyàdåùitamàtraü . iti kecit . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . àkùàritaþ 2 kùàritaþ 3 . ityamaraþ .. (pràptàpavàdaþ . abhipakruùñaþ .
     %<vatsasya hyabhi÷astasya purà bhràtrà yavãyasà .
     nàgnirdadàha romàõi satyena jagataþ spç÷aþ ..>% iti manuþ . vininditaþ . vigarhitaþ . pàtakakartà . %<pàparogyabhi÷asta÷ca dàmbhiko rasavikrayãþ>% . iti manuþ .)

@<[Page 1,075c]>@
#<abhi÷astiþ>#, strã, (abhi + ÷ansa + bhàve ktin .) lokàpavàdaþ . iti hemacandraþ .. (%<syamantakaü ca satràjitàya dattvà mithyàbhi÷astivi÷uddham avàpa>% . iti viùõupuràõe .) yàc¤à . ityamaraþ ..

#<abhi÷àpaþ>#, puü, (abhi + ÷ap + gha¤ vçddhiþ .) svarõasteyaütvayà kçtamityàdimithyàdåùaõaü vàkyaü . mithyàpavàdaþ . tatparyàyaþ . mithyàbhi÷aüsanaü 2 . ityamaraþ .. krodhàt dvijàdibhirduþkhàbhidhàraõaü . iti puràõaü .. bràhmaõaguruvçddhasiddhànàü aniùñàbhi÷aüsanaü . iti vijayarakùitaþ ..
     (%<yasyàbhi÷àpàt duþkhàrto duþkhaü vindati naiùadhaþ .>% iti nalopàkhyàne .)

#<abhiùaïgaþ>#, puü, (abhi + sanja + gha¤ upasargàditi ùaþ .) paràjayaþ . àkro÷aþ . ÷apathaþ . iti medinã .. mithyàpavàdaþ . iti mathurànàthaþ .. àliïganaü . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ .. sarvatobhàvena saïgaþ . iti halàyudhaþ .. bhåtàdyàve÷aþ . yathà --
     %<abhighàtàbhicàràbhyàmabhiùaïgàbhi÷àpataþ .>% iti màdhavakaraþ .. (paràbhavaþ . paribhåtiþ .
     %<jàtàbhiùaïgo nçpatirniùaïgàduddhartumaicchat prasabhoddhçtàriþ .>% iti raghuvaü÷e .
     %<tãvràbhiùaïgaprabhavena vçttiü mohena saüstambhayatendriyàõàü .>% iti kumàrasambhave . ÷okaþ . duþkhaü . %<abhiùaïgajaóaü vijaj¤ivàniti ÷iùyeõa kilànvabodhayat>% . iti raghuþ .)

#<abhiùavaþ>#, puü, (abhi + su + ap, guõaþ ùatva¤ca . yaj¤aþ . snànaü . madyasandhànaü . tattu cirasthàpita madotpàdakadravyaü . iti medinã .. yaj¤asnànaü somalatàpàna¤ca . tatparyàyaþ . såtyà 2 savanaü 3 . ityamaraþ ..
     (%<bhavedabhiùavaþ snàne madye sandhànayaj¤ayoþ .>% iti medinã)

#<abhiùavaü>#, klã, kà¤jikaü . iti halàyudhaþ .. kàüji iti bhàùà .

#<abhiùutaü>#, klã, (abhi + su + ktaþ ùatvaü .) kà¤jikaü . ityamaraþ ..

#<abhiùekaþ>#, puü, (abhi + sic + bhàve gha¤ .) snànaü . iti trikàõóa÷eùaþ ..
     (%<ekadà so'bhiùekàrthamàjagàma mahànadoü .>% iti viùõupuràõe .
     %<nirvçttaparyanyajalàbhiùekàü .
     vàsovasànàmabhiùekayogyaü .>% iti kumàrasambhave .) atha üdolayàtràbhiùekadravyàõi likhyante . ÷ãtalajalaü 1 gomayaü 2 gomåtraü 3 dugdhaü 4 dadhi 5 ghçtaü 6 ku÷odakaü 7 ÷aïkhodakaü 8 candanodakaü 9 kuïkumodakaü 10 phalodakaü 11 puùpodakaü 12 candanapiùñàmalakyudvartanaü 13 sugandhijalaü 14 tenàùñavàrasnànaü tatra dvitãyasaptamàùñamavàreùu dugdhaghçtamadhuyojanaü . gandhodakaü 15 . tena pa¤cadhà snànaü . tãrthajalaü 16 gaïgodakaü 17 valmãkatoyaü 18 sarvauùadhijalaü 19 sahasradhàràjalaü 20 ghañodakaü 21 keùà¤cinmate aùñottara÷ataghañodakaü . iti utkalakhaõóaü .. * .. atha vçhannandike÷varapuràõoktàni üdurgàpåjàbhiùekadravyàõi likhyante . piùñàmalakãyuktaharidrà 1 . tayà darpaõaprativimbe devãmudvartya yathàkramaü vakùyamàõapratyekadravyeõa mantraü pañhitvà snàpayet . ÷uddhajalaü 2 ÷aïkhajalaü 3 gaïgàjalaü 4 gandhodakaü 5 pa¤cagavyaü pratyekaü yathà -- gomåtraü 6 gomayaü 7 dugdhaü 8 dadhi 9 ghçtaü 10 ku÷odakaü 11 pa¤càmçtaü 12 ÷i÷irodakaü 13 madhu 14 puùpodakaü 15 ikùurasasàgarodake 16 sarvauùadhimahauùadhijalaü 17 pa¤cakaùàyodakaü 18 aùñamçttikàþ 19 phalodakaü 20 uùõodakaü 21 sahasradhàràjalaü 22 aùñakalasodakaü yathà . vyomagaïgàmbupårõàdyakalasaþ 23 meghatoyapårõadvitãyakalasaþ 24 sàrasvatatoyapårõatçtãyakalasaþ 25 sàgarodakapårõacaturthakalasaþ 26 padmareõumi÷ritajalapårõapa¤camakalasaþ 27 nirjharodakapårõaùaùñhakalasaþ 28 sarvatãrthàmbupårõasaptamakalasaþ 29 ÷uddhajalapårõàùñamakalasaþ 30 .. * .. nànàpaddhatiùu dravyàõàü vyutkramapunaruktyàdhikyàni santi yatra yànyuktàtiriktadravyàõi tàni likhyante . yathà . nadã 1 nàrikela 2 ratna 3 vçùñi 4 karpåra 5 candana 6 aguru 7 svarõa 8 rajata 9 gorocanà 10 kuïkuma 11 ÷rãphala 12 dhànya 13 dårvà 14 ÷arkarà 15 sarovara 16 astra 17 gaïgàsàgara 18 pa¤ca÷asya 19 tila 20 hrada 21 puùkariõã 22 kåpa 23 phalamåla 24 arghya 25 ghañacatuùñaya 26 -- jalàni . ÷ãtalajala¤ca 27 .. tilatailaü 1 gandhataile 2 .. nadãkåla 1 varàhadanta 2 ve÷yàdvàra 3 ràjadvàra 4 vçùa÷çïga 5 valmãka 6 catuùpatha 7 pàràvàra 8 devadvàra 9 gaïgà 10 -- mçttikàþ .. gajadanta 11 nada 12 ubhayakåla 13 nàgara 14 goùñha 15 tripatha 16 -- mçttikà iti kecita .. pa¤càmçtaü pratyekaü sarvauùadhimahauùadhã pçthak .. pa¤cakaùàyàþ pratyekaü .. pa¤càmçtàtiriktamadhughçtadugdhàni .. udvartanadravye kevalaharidrà iti kecit .. tailaharidrà iti kecit .. gandhapiùñapa¤ca÷asyacårõamiti kecit .. kàlãpuràõadevãpuràõoktapaddhatiùvapi tathà . tàsàü madhye pårboktàtiriktadravyàõi likhyante . yathà . prabàla 1 marakata 2 padmaràga 3 muktà 4 màõikya 5 vaidårya 6 padma 7 kahlàra 8 kumuda 9 khaõóa 10 alakta 11 vàpã 12 raktacandana 13 nànàtãrtha 14 haridrà 15 piùña 16 ÷àlitaõóula 17 siddhàrtha 18 -- jalàni .. pa¤catãrthamçt 1 .. viùõutailaü 1 .. udvartanadravyaü tailaharidràyuktàmalakã 1 .. * .. atha vçhannandike÷varadevãkàlopuràõapaddhatyuktàùñakalasasnànakàlãnaràgiõã ràgavàdyàni .. pa ràgaràgiõyau . vàdyaü . vçü . màlasã 1 maïgalotsavaþ 1 deü . vàràóã 1 indravijayaþ 1 kàü . màlavaþ 1 vijayaþ 1 vçü . devakãrã 2 bhuvanavijayaþ 2 deü . màlavagauóaþ 2 maïgalavijayaþ 2 kàü . lalità 2 dundubhiþ 2 vçü . vàràóã 3 vijayaþ 3 deü . màlavaþ 3 devotsavaþ 3 kàü . vibhàùà 3 dundubhiþ 3 vçü . de÷àlaþ 4 ràjàbhiùekaþ 4 deü . de÷àlaþ 4 ghanatàlaþ 4 kàü . bhairavã 4 vaü÷ã 4 vçü . dhànuùã 5 madhurã 5 deü . màlavã 5 madhukaraþ 5 kàü . koóà 5 indràbhiùekaþ 5 vçü . bhairavã 6 karatàlaþ 6 deü . bhairavã 6 óhakkà 6 kàü . vàràóã 6 ÷aïkhaþ 6 vçü . gujjarã 7 vaü÷ã 7 deü . vasantaþ 7 ÷aïkhaþ 7 kàü . vasantaþ 7 pa¤ca÷abdaþ 7 vçü . vasantaþ 8 pa¤ca÷abdaþ 8 deü . koóà 8 mçdaïgaþ 8 kàü . dhànuùã 8 vijayaþ 8 atha devapratiùñhàbhiùekadravyàõi . nadã 1 nada 2 sàgara 3 nirjhara 4 -meghajalàni 5 pa¤càmçtaü 6 ku÷odakasahitapa¤cagavyaü 7 a÷vakhura 8 gajadanta 9 parbata 10 ku÷a 11 valmãkamçttikàþ 12 tilatailaü 13 ghçtaü 14 pa¤cakaùàyodakaü 15 àmra 16 campaka 17 ÷amã 18 padma 19 -- karavãrapuùpàõi 20 tulasã 21 kunda 22 -- ÷rãphalapatràõi 23 tilakalka÷àlitaõóulavilvapatràmalakacårõànyatamamàrjanadravyaü 24 uùõodakaü 25 tãrthodakaü 26 aùñottara÷atakumbhàþ tadardhaüvà viü÷atirvà eko và 27 . baidikàùñottara÷atapalena laukikaùaùñyadhika÷atatrayatolakamitena jalena pçthak pçthak ghañena dravyamàloóya kàryaü .. a÷aktau tu . valmãkamçttikà . gomayaü . ÷uùkagomayaü . bhasmayuktaparimitajalaü . gandhayuktajala¤ca . iti devapratiùñhàtattvaü .. * .. atha ràjàbhiùekadravyàõi . mçgacarmàstãrõàlaïkçtasvarõabhadràsanaü 1 gaïgàyamunàsaïgamajalaü 2 yàvatpuõyanadãjalaü 3 pårbamukhanadãjalaü 4 pa÷cànmukhanadãjalaü 5 tiryaïnadãjalaü 6 sarvasamudrajalaü 7 kùãrivçkùaprabàlayuktapañhmotpalavimi÷ritàlaïkçtakà¤canapårõakumbhàþ 8 rucakaþ 9 rocanà 10 ghçtaü 11 madhu 12 dugdhaü 13 dadhi 14 puõyatãrthamçttikà 15 puõyatãrthajalaü 16 maïgaladravyaü 17 maõidaõóa÷vetacàmaravyajanaü 18 màlyabhåùita÷vetacchatraü 19 ÷vetavçùaþ 20 ÷vetà÷vaþ 21 mahàgajavareþ 22 varàbharaõabhåùitàùñakanyàþ 23 sarvavàditràõi 24 alaïkçtavandã 25 . iti vàlmãkaràmàyaõe ayodhyàkàõóaü .. * .. atha ràjàbhiùekavidhiþ . purohito ràj¤aþ prajàpàlanàdhikàrasiddhyarthaü paradine'bhiùeke kartavye pårbadine gaõe÷amàtçkàpåjanapuõyàhavàcananàndãprabhçti pårbàïgaü kuryàt . ràjà ràj¤ã ca niyamaü kçtvà upavàsaü kuryàt . paradine amàtyasàmantasahitaþ purohitaþ kçtamaïgalasnànau ràj¤ãràjànau maõikà¤canapçthivãpuùpàõi spar÷ayitvà nànàratnacandràtapopa÷obhitamaõóapamadhye vyàghracarmàcchàditàsane upave÷ayet . tataþ pårbottaranãcàü vedãü kçtvà tatra svagçhyoktavidhinàgniü saüsthàpya ghçtàktàþ palà÷à÷vattha÷amãsamidho vaidikairmantrairjuhuyàt . tata auóumbarasruveõa vaidikamantrairghçtàhutãrjuhuyàt . tataþ sarvatobhadramaõóape sthàpitasvarõarajatatàmramçõmayakalasasthasarvauùadhipallavailàlavaïgàdi-sugandhidravyasaüvàsitapuõyanadãtoyaü suvarõavibhåùita÷aïkhena çtvigbhiþ saha gçhãtvà tåryaghoùairmaïgalapàñhaiþ ràjasåyavàjapeyamahàbhiùekoktasåktamantraiþ sastrãkaü ràjànaü pràïmukhaü mårdhni kanyàbhiþ sahàbhiùi¤cet . tato'màtyàdayaþ sarve abhiùi¤ceyuþ . tataþ purohitamantrisàmantaprakçtipuruùà alaïkçtàbhiþ kanyàbhiþ saha suvàsogandhamàlyàdyalaïkçtaràj¤ãràj¤orlalàñe kuïkumàgurukaståryàdidravyaistilakaü dadyuþ . tato ràj¤o mårdhni kirãñaü dattvà chatracàmaràdiràjacihnadravyàõi samupakalpeyuþ . tato dundubhisvastipuõyàhacaturvedadhoùaiþ svakulakramàgatanàmnà amuka tvaü ràjà bhava ityuktvà ràjopari ÷vetakusumalàjàkùatàdi vikireyuþ . tato vandino màgadhà÷ca stutiü kuryuþ . tato bràhmaõà à÷iùaü kuryuþ . tataþ amàtyàdayaþ ràj¤e upàyanàni dattvà namaskuryuþ . iti mahàbhàratàdayaþ .. * ..

#<abhiùeõanaü>#, klã, (senayà abhiyànam . senà÷abdàt õic, lyuñ . upasargàt sunotãti ùatvam .) ÷atruü prati senàsahitagamanaü . senayà saha karaõabhåtayà và vijigãùoþ ÷atroràbhimukhyena gamanaü . ityamarabharatau .. (%<yat senayàbhigamanamarau tadabhiùeõanam>% . ityamaraþ .)

#<abhiùñutaü>#, tri, (abhi + stu + karmaõi ktaþ .) varõitaü . stutaü . ityamaraþ .. (%<abhiùñuto vi÷vasçjà prasånaiþ>% . iti bhàgavatapuràõe .)

#<abhiùyandaþ>#, puü, (abhi + syanda + gha¤ . %<anuviparyabhinibhyaþ syandaterapràõiùu>% iti ùatvaü .) ativçddhiþ . àsràvaþ .
     %<alakàmativàhyaiva vasatiü vasusampadàm .
     svargàbhiùyandavamanaü kçtvevopanive÷itam ..>% iti kumàrasambhave .) cakùårogavi÷eùaþ . iti medinã .. tasya nidànaü sampràpti÷ca . yathà --
     %<uùõàbhitaptasya jalaprave÷àddårekùaõàt svapnaviparyayàcca ..
     svedàdrajodhåmaniùevaõàcca chardervighàtàdvamanàtiyogàt ..
     dravàttathànnànni÷i sevitàcca viõmåtravàtakramanigrahàcca .
     prasaktasaürodana÷okakopàcchiro'bhighàtàdatimadyapànàt ..
     tathà çtånà¤ca viparyayeõa kle÷àbhighàtàdatimaithunàcca .
     vàùpagrahàt såkùmanirãkùaõàcca netre vikàràn janayanti doùàþ ..>% sa ca caturvidhaþ . yathà --
     %<vàtàt pittàt kaphàdraktàdabhiùyanda÷caturvidhaþ .
     pràyeõa jàyate ghoraþ sarvanetràmayàkaraþ ..
     nistodanastambhanaromaharùasaügharùapàruùya÷iro'bhitàpàþ .
     vi÷uùkabhàvaþ ÷i÷irà÷rutà ca vàtàbhipanne nayane bhavanti ..
     dàhaprapàkau ÷i÷iràbhinandà dhåmàyanaü vàùpasamucchraya÷ca .
     uùõà÷rutà pãtakanetratà ca pittàbhipanne nayane bhavanti ..
     uùõàbhinandà gurutàkùi÷othaþ kaõóåpadehàvati÷ãtatà ca .
     sràvo bahuþ picchila eva càpi kaphàbhipanne nayane bhavanti ..
     tàmrà÷rutà lohitanetratà ca ràjyaþ samantàdatilohità÷ca .
     pittasya liïgàni ca yàni tàni raktàbhipanne nayane bhavanti ..>% iti màdhavakaraþ .. tasya cikitsà yathà --
     %<dve pàdamadhye pçthusannive÷e ÷iro gate dve bahudhà hi netre .
     tàþ prokùaõotsàdanalepanàdãn pàdaprayuktànnayanaü nayanti ..>% prokùaõaü secanaü . utsàdanaü udvartanaü .
     %<maloùmasaüghaññanapãóanàdyaistà dåùayante nayanàni duùñàþ .
     bhajenmahàdçùñihitàni tasmàdupànadabhya¤janadhàvanàni ..>% malaü dhålyàdi . malàdibhirduùñàþ tàþ ÷irànayanàni dåùayante ityanvayaþ ..
     %<cakùuùyàþ ÷àlayo mudgà yavà màüsantu jàïgalaü .
     pakùimàüsaü vi÷eùeõa vàståkaü taõóålãyakaü ..
     pañolakarkoñakakàravellaphalàni sarpiþparipàcitàti .
     tathaiva vàrtàkuphalaü navãnaü dç÷orhitaþ svàdu tathàpi tiktaþ ..
     kañvamlagurutãkùõoùõamàùaniùpàvamaithunaü madyavallårapiõyàkamatsya÷àkaviråóhajaü .
     vidàhãnyannapànàni na hitànyakùirogiõaþ ..
     seka à÷cotanaü piõóã vióàlastarpaõaü tathà .
     puñapàko'¤janaü caibhiþ kalkairnetramupàcaret .. * ..>% kalkavidhiþ . tatra sekavidhiþ .
     %<sekastu såkùmadhàràbhiþ sarvasminnayane hitaþ .
     mãlitàkùasya martyasya pradeya÷caturaïgulaþ ..
     sa càpi snehano vàte pitte rakte ca ropaõaþ .
     lekhanastu kaphe kàryastasya màtrà vidhãyate ..
     ùaóabhirvàcàü ÷ataiþ snehe caturbhistaistu ropaõe .
     taistribhirlekhane kàryaþ seko netraprasàdane ..
     nimeùonmeùaõe puüsàmaïgalyàcchoñikà tathà .
     gurvakùaroccàraõaü và vàïmàtreyaü smçtà budhaiþ ..>% choñikà ñuñakã iti loke .
     %<sekastu divase kàryo ràtrau càtyantike gade .>% sa yathà --
     %<eraõóadalamålatvak÷çtamàjaü payo hitaü .
     sukhoùõaü netrayoþ siktaü vàtàbhiùyandanà÷anaü ..
     pathyàkùàmalakhaskhasavalkalakalkena såkùmavastreõa .
     kçtvà poñalikàü tàmahiphenotthadraveõàktàü ..
     nidadhãta locane syàt sarvàbhiùyandasaükùayaþ ÷ãghraü .
     yogo'yamçùibhirukto jagadupakàràya kàruõikaiþ ..
     bhuktvà pàõitalaü ghçùñvà cakùuùoryadi dãyate .
     acireõaiva tadvàri timiràõi vyapohati ..
     snànaü kçùõatilai÷càpi cakùuùyamanilàpahaü .
     àmalaiþ satataü snànaü paraü dçùñibalàvahaü ..
     triphalàyàþ kaùàyastu dhàvanànnetrarogajit .
     kavalànmukharogaghnaþ pànataþ kàmalàpahaþ .. * ..>% athà÷cotanavidhiþ .
     %<kvàthakùãradravasnehavindånàü yattu pàtanaü .
     dvyaïgulonmãlite netre proktamà÷cotana¤ca tat ..
     vindavo'ùñau lekhaneùu ropaõe da÷avindavaþ ..
     snehane dvàda÷a proktàste ÷ãte koùõaråpiõaþ .
     uùõe tu ÷ãtaråpàþ syuþ sarvatraivaiùa ni÷cayaþ ..
     vàte tiktaü tathà snigdhaü pitte madhura÷ãtalaü .
     kaphe tiktoùõaråkùaü syàt kramàdà÷cotanaü hitaü ..
     à÷cotanànàü sarveùàü màtrà syàdvàkùatonmità .
     tataþ paraü locanàbhyàü bheùajàya nayo mataþ ..
     a÷cotanaü na kartavyaü ni÷àyàü kenacit kvacit .>% tadyathà --
     %<vilvàdipa¤camålena vçhatyeraõóa÷igrubhiþ .
     kvàtha à÷cotane koùõo vàtàbhiùyandanà÷anaþ ..
     triphalà÷cotanaü netre sarvàbhiùyandanà÷anaü .. * ..>% atha piõóãvidhiþ .
     %<uktabheùajakalkasya piõóã ca kolamàtrayà .
     vastrakhaõóena saübaddhàbhiùyandavraõanà÷inã ..
     snigdhoùõà piõóikà vàte pitte sà ÷ãtalà matà .
     råkùoùõà ÷leùmaõi proktà vidhirukto budhairayaü ..>% sà yathà --
     %<eraõóapatramålatvaïinirmità vàtanà÷inã .
     dhàtrã viracità pitte ÷igrupatrakçtà kaphe ..
     nimbapatrakçtà piõóã pitta÷leùmaharã bhavet .
     ÷uõñhã nimbadalaiþ piõóã sukhoùõà svalpasaindhavà ..
     dhàryà netre'nila÷leùma÷othakaõóåvyathàharã .
     triphalà piõóikà netre vàtapittakaphàpahà ..>%
     %<pathyàkùàmalakhaskhasavalkalakalko'hiphenajalayuktaþ .
     tenaviracità piõóã ÷amayati sakalànabhiùyandàn ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<abhiùyandiramaõaü>#, klã, (abhiùyandaþ pradhànanagarasyàtivçddhyà tatsannidhàne sthàpanaü sa eva vidyate 'tra ini, ramate'tra rama + àdhàre lyuñ, tataþ karmadhàrayaþ .) pradhànanagarasannihitanagaraü . tatparyàyaþ . ÷àkhànagaraü 2 . iti jañàdharaþ ..

#<abhisantàpaþ>#, puü, (abhisantàpyate'tra, abhi + sam + tap + õic + àdhàre ac .) yuddhaü . iti halàyudhaþ ..
     (%<janyaü syàdabhisantàpaþ saümadovigrahastathà .>% iti halàyudhaþ .)

#<abhisandhànaü>#, klã, (abhi + sam + dhà + bhàve lyuñ .) va¤canaü . pratàraõaü . iti hemacandraþ ..
     (%<paràbhisandhànaparaü yadyapyasya viceùñitaü .
     jigãùora÷vamedhàya dharmyameva babhåva tat ..>% iti raghuvaü÷e .)

#<abhisandhiþ>#, puü, (abhisandhànaü abhi + sama + dhà + bhàve kiþ .) abhisandhànaü . udde÷aþ . yathà --
     %<piténnamasye divi ye ca mårtàþ, svadhàbhujaþ kàmyaphalàbhisandhau .
     pradàna÷aktàþ sakalepsitànàü, vimuktidà ye'nabhisaühiteùu ..>% iti rucistavaþ ..
     (%<atha te munayo divyàþ prekùya haimavataü puraü .
     svargàbhisandhisukçtaü va¤canàmiva menire ..>% iti kumàrasambhave .)

#<abhisampàtaþ>#, puü, (abhisampàtyate yoddhà yatra, abhi + sam + pat + àdhàre gha¤ .) yuddhaü . ityamaraþ ..

#<abhisaraþ>#, puü, (àbhimukhyena sarati, abhi + sç + pacàdyac .) sahàyaþ . anucaraþ . ityamaraþ .. (%<ràjà ràjyavardhanaü mahàsàmantaiþ kçtvà sàbhisaram uttaràpathaü pràhiõot>% . iti harùacarite .)

#<abhisarjanaü>#, klã, (abhi + sçj + bhàve lyuñ .) dànaü . badhaþ . iti dharaõã ..

#<abhisàraþ>#, puü, (abhi + sç + àdhàre gha¤ .) balaü . yuddhaü . sahàyaþ . sàdhanaü . iti dharaõã .. strãpuüsayoranyatarasyànyataràrthaü saïketasthalagamanaü . ityalaïkàra÷àstraü .. (%<ratisukhasàre gatamabhisàre madanamanoharave÷aü>% . iti gãtagovinde . %<evaü kçtàbhisàràõàü puü÷calãnàü vinodane>% . iti sàhityadarpaõe .)

#<abhisàrikà>#, strã, (abhisarati kàntanirdiùñasaüketasthànaü gacchati yà, abhi + sç + õvul, striyàü ñàp .) svãyàdiùoóa÷anàyikàmadhye aùñàvasthàvi÷iùñàùñanàyikàntargatanàyikàbhedaþ asyà lakùanaü . saïketasthale svayaü gamanakartrã evaü priyagamanakàrayitrã . asyà÷ceùñà . samayànuråpabhåùanaü . ÷aïkà . buddhinaipuõyaü . kapañasàhasàdiþ . sà trividhà . divàbhisàrikà 1 jyotsnàbhisàrikà 2 andhakàràbhisàrikà 3 . iti rasama¤jarã ..
     (%<kàntàrthinã tu yà yàti saüketaü sàbhisàrikà>% ityuktalakùaõà kàntapràrthanayà svayaü saüketasthànagàminãsvasthàne vàkàntànayanakàriõã nàyikà . yaduktaü darpaõakàraiþ .
     %<abhisàrayate kàntaü yà manmathava÷aüvadà .
     svayaü vàbhisaratyeùà dhãrairuktàbhisàrikà ..>%)

#<abhihàraþ>#, puü, (abhi + hç + gha¤ .) cauryaü . sammukhe haraõaü . tatparyàyaþ . abhigrahaõaü 2 . ityamaraþ .. sannahanaü . kavacadhàraõaü . abhiyogaþ . apacikãrùayàbhigamyàkramaõaü . iti medinã .. (sàhasaü . apaharaõaü .
     %<yasyàbhihàraü kuryàcca svayameva naràdhipaþ .>% iti mahàbhàrate .)

#<abhihitaü>#, tri, (abhi + dhà + karmaõi ktaþ .) uktaü . kathitaü . ityamaraþ ..
     (%<arthinàbhihitoyo'rthaþ pratyarthã yadi taü tathà .
     sambhojinã sàbhihità pai÷àcã dakùiõà dvijaiþ ..>% iti manuþ .)

#<abhãkaþ>#, puü, (abhi + kan, %<anukàbhikàbhãkàþ kàmayità>% iti pàõinisåtram .) kaviþ . iti medinã .. svàmã .. iti halàyudhaþ .. (patiþ . kàmukaþ . kàmã .
     %<dadç÷e parõa÷àlàyàü ràkùasyàbhãkayàtha saþ .>% iti bhaññikàvye . utsukaþ . kråraþ . niùñhuraþ . nirbhayaþ . niþ÷aïkaþ .
     (%<abhãkaþ kàmuke kråre nirbhaye triùunà kavau .>% iti medinã .)

#<abhãkaþ>#, tri, (abhi + kan .) kàmukaþ . kråraþ . utsukaþ . nirbhayaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<abhãpsitaü>#, tri, (abhyàptuü pràptumiùñaü, abhi + àp + san karmaõi ktaþ .) và¤chitaü . abhãùñaü . ityamaraþ ..
     (%<mene menàpi tatsarvaü patyuþ kàryamabhãpsitaü .>% inti kumàrasambhave .)

#<abhãraþ>#, puü, (abhãrayati gà abhimukhãkçtya goùñhaü nayati, abhi + ãra + õic + ac .) àbhãraþ . gopaþ . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ ..

#<abhãruþ>#, puü, (bhã + kartari ÷ãlàrthe kruþ tato na¤samàsaþ .) bhairavaþ . yathà --
     %<abhãrurbhairavo bhãrurbhåtapo yoginãpatiþ .>% iti vañukabhairavastavaþ .. nirbhaye tri .. (nirbhãkaþ . bhayahãnaþ . niþ÷aïkaþ . %<sthàne yuddhe ca ku÷alànabhãrånavikàriõaþ>% . iti manuþ .)

#<abhãruþ>#, strã, (bhã + kartari kru ÷ãlàrthe, na¤samàsaþ .) ÷atamålã . ityamaraþ ..

#<abhãrupatrã>#, strã, (bhã + kartari kru ÷ãlàrthe, na¤samàsaþ, và striyàü åï asaükucitapatratvàt tasyàstathàtvaü, na bhãråõi patràõi yasyàþ sà, striyàü ïãp .) ÷atamålã . ityamaraþ ..

#<abhã÷uþ>#, puü, (abhitaþ ÷yati mukhaü tanåkaroti, abhi + ÷o + ku, pçùodaràditvàt dãrghaþ .) pragrahaþ . vàgóora iti bhàùà . (%<sthirà vasantu neyoratho a÷và sa eùàü susaüskçtà abhã÷avaþ>% . iti çk . vede'sya pracuraprayogaþ .. kiraõaü . iti halàyudhaþ ..

#<abhã÷uþ>#, strã, (abhitaþ a÷nute vyàpnoti, abhi + a÷a + kartari un, pçùodaràditvàt alopo dãrghaþ .) aïguliþ . vede'sya pracuraprayogaþ ..

#<abhãùaïgaþ>#, puü, (abhi + sanja gha¤, dãrghaþ .) àkro÷aþ . ityamaraþ ..

#<abhãùuþ># puü, (abhi + iù + u .) kiraõaþ . ityamaraþ .. kàmaþ . anuràgaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<abhãùñaü>#, tri, (abhi + iù + karmaõi ktaþ .) và¤chitaü . tatparyàyaþ . abhãpsitaü 2 hçdyaü 3 dayitaü 4 vallabhaü 5 priyaü 6 . ityamaraþ ..
     (%<pràõàyathàtmano'bhãùñà bhåtànàmapi te tathà .>% iti hitopade÷aþ .
     %<abhãùñàyàmabhådbrahman pituratyantavallabhaþ .>% iti viùõupuràõaü .)

#<abhãùñà>#, strã, (abhi + iù + kta, striyàü ñàp .) reõukànàmagandhadravyaü . iti ÷abdacandrikà ..
     (%<tàmbålavallã tàmbålã nàgavallapyatha dvijà .
     hareõuþ reõukà kauntã kapilà bhasmagandhinã ..
     tàmbålyàü kañukàbhãùñà devàbhãùñà gçhà÷ayà .>% iti ÷abdacandrikà .)

#<abhãkùõaü>#, klã, (kùaõamabhigataü, pràdisamàsaþ pçùodaràditvàt dãrghaþ alopa÷ca .) bhç÷aü . nityaü . tadyuktakriyayo'stri . iti medinã .. (punaþ punaþ . ÷a÷vat . avirataü . nirantaraü . %<udãrõaràgapratirodhaükaü janairabhãkùõamakùaõõatayàtidurgamaþ>% . iti màghaþ ..
     %<icchantyabhãkùõaü kùayamàtmano'pi na j¤àtayastulyakulasya lakùmãü .>% iti bhaññikàvye .)

#<abhãkùõaü>#, vya, (abhi + kùõu tejane óamu, pçùodaràditvàt dãrghaþ %<svaràdinipàtamavyayam>% iti avyayaü .) punaþ punaþ . anàrataü . ityamaraþ ..

#<abhuktaþ>#, tri, (bhuj + bhàve ktaþ ar÷a àdyac vidyamànàrthe, na¤samàsaþ, và bhuja + karmaõi ktaþ, na¤samàsaþ .) upavàsã . yathà --
     %<abhuktasya divànidrà pàùàõamapi jãryati .>% iti vaidyakaü .. akçtabhojanaü vastu .. (bhuktà bràhmaõàþ pãtà gàva iti pàõinibhàùyam . %<nàbhuktaü kùãyate karma kalpakoñi÷atairapi>% . iti puràõam .)

#<abhåmiþ>#, strã, (na bhåmiþ, na¤samàsaþ .) sthànàbhàvaþ . anàdhàraþ . à÷rayàbhàvaþ . yathà . %<abhådabhåmiþ pratipakùajanmanàü bhiyàm>% iti màghaþ .. %<nàbhådabhåmiþ smara÷àyakànàm>% iti naiùadhaü ..

#<abhedaþ>#, tri, (nàsti bhedo yasya saþ .) bhedarahitaþ . avi÷eùaþ . yathà -- %<abhedaþ ÷ivaràmayoþ>% iti puràõaü .. (tàdàtmyam .
     %<kàkaþ kçùõaþ pikaþ kçùõaþ stvabhedaþ pikakàkayoþ .
     vasante samupàyàte kàkaþ kàkaþ pikaþ pikaþ ..>% iti nãtiratne . %<bhede'pyabhedaþ sambandhe sambandhastadviparyayau>% . iti sàhityadarpaõe .)

@<[Page 1,078c]>@
#<abhedyaü>#, klãü, (bhettuü na ÷akyate, bhid + ÷akyàrthe õyat, na¤samàsaþ .) hãrakaü . iti ràjanirghaõñaþ .. abhedanãyavastuni tri . yathà --
     %<astràõyanekaråpàõi tathàbhedya¤ca daü÷anaü .>% iti devãmàhàtmyaü ..

#<abhojanaü>#, klã, (bhuj + bhàve lyuñ, na¤samàsaþ .) bhojanàbhàvaþ . upavàsaþ . yathà --
     %<ajãrõe bhojanaü yeùàü jãrõe yeùàmabhojanaü .
     ràtràvabhojanaü yeùàü teùàü na÷yanti dhàtavaþ ..>% iti vaidyakaü .. (ana÷anaü .
     %<vedoditànàü nityànàü karmaõàü samatikrame .
     snàtakavratalope ca pràya÷cittamabhojanaü ..>% iti malamàsatattvaü .)

#<abhyagraü>#, tri, (abhimukhamagraü yasya tat .) samãpaü . nikañaü . ityamaraþ ..

#<abhyaïgaþ>#, puü, (abhi + anja gha¤ kutvaü .) tailamardanaü . tatparyàyaþ . snehanaü 2 . iti ràjanirghaõñaþ .. yathà --
     %<tailamalpaü yadaïgeùu na ca syàdbàhutarpaõaü .
     sà màrùñiþ pçthagamyaïgo mastakàdau prakãrtitaþ ..
     abhyaïgamàcarennityaü sa jarà÷ramavàtahà .
     ÷iraþ÷ravaõapàdeùu taü vi÷eùeõa ÷ãlayet ..>% ityàyurvedaþ .. * .. asya guõàþ . màrdavakàritvaü . kaphavàtanà÷itvaü . dhàtupuùñijanakatvaü . tvagvarõabalapradatva¤ca .. pàdàbhyaïgaguõàþ . nidràcakùurhitakàritvaü . pàdaroganà÷itva¤ca .. pàdagate dve ÷ire cakùuùi sambaddhe staþ ata÷cakùurhitàrthinà pàdàbhyaïgaþ karaõãyaþ .. kaphagrastakçtabhedavamanàjãrõibhirnàbhyaïgaþ karaõãyaþ . iti ràjavallabhaþ .. * .. apara¤ca .
     %<mårdhni dattaü yadà tailaü bhavet sarvàïgasaïgataü .
     srotobhistarpayedbàhå sa càbhyaïga udàhçtaþ ..>% tatparyàyaþ . amya¤janaü 2 . iti ÷uddhitattvadhçtàyurvedaþ .. àbhàü iti bhàùà .

#<abhyaïkùaþ>#, puü, (abhi + akùa + ac, pçùodaràditvàt sàdha .) tilakalkaþ . iti çgvedi÷ràddhaprayogaþ ..

#<abhya¤janaü>#, klã, (abhi + anja + karmaõi lyuñ .) tailaü . iti hemacandraþ .. abhyaïgaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (tailàdinà ÷iraþsahitadehamardanam .
     %<bhojanàbhya¤janàddànàt yadanyat kurute tilaiþ ..
     kçmibhåtaþ ÷vaviùñhàyàü pitçbhiþ saha majjati ..>% iti manuþ .)

#<abhyantaraü>#, klã, (antaramabhigataü pràdisamàsaþ .) madhyaü . tatparyàyaþ . antaràlaü 2 . ityamaraþ .. antaþ 3 antaraü 4 antaràlakaü 5 . iti ràjanirghaõñaþ ..
     (%<pràõàpàõau samau kçtvà nàsàbhyantaracàriõau .>% iti bhagavadgãtà .)

#<abhyamitaþ>#, tri, (abhi + am + ktaþ .) rogã . ityamaraþ ..

#<abhyamitrãõaþ>#, puü, (amitrasyàbhimukhyaü avyayãbhàvasamàsaþ, alaïgàmãtyadhikàre abhyamitra + kha tasya ãnaþ .) abhyamitryaþ . ityamaraþ ..
     (%<haràmi ràmasaumitrã mçgã bhåtvà mçgadyuvau .
     udyogamabhyamitrãõo yatheùñaü tva¤ca santanu ..>% iti bhaññiþ .)

#<abhyamitrãyaþ>#, puü, (amitrasya ÷atroràbhimukhyaü avyayãbhàvaþ, abhyamitramalaïgàmãtyadhikàre abhyamitra + cha tasya ãyaþ .) abhyamitryaþ . ityamaraþ ..

#<abhyamitryaþ>#, puü, (abhyamitra + pårbavat yat .) svasàmarthyava÷ena ÷atrusammukhagamanakartà . yuddhasthale ÷atrusammukhagàmã . tatparyàyaþ . abhyamitrãyaþ 2 abhyamitrãõaþ 3 . ityamaraþ ..
     (%<tamudyatani÷àtàsiü pratyuvàca jijãviùuþ .
     màrãco'nunayaüstràsàdabhyamitryãbhavàmi te ..>% iyi bhaññikàvye .)

#<abhyarõaü>#, tri, (abhi + arda + ktaþ, àvidårye ióabhàvaþ õatva÷ca .) nikañaü . ityamaraþ . (àsannaþ . nikañavartã . %<tãvraþ smarasantàpo na tathàdau bàdhate yathàsanne . tapati pràvçùi nitaràmabhyarõajalàgamo divasaþ>% . iti ratnàvalã . %<ucyantàü sainikàþ na kai÷cidà÷ramàbhyarõabhåmayaþ parikràmyantàü>% . iti mahàvãracarite . samãpaü . sannidhànaü . antikaü . %<abhyarõe parirabhya nirbharamuraþ premàndhayà ràdhayà>% . iti gãtagãvinde .)

#<abhyavakarùaõaü>#, klã, (abhi + ava + kçù + bhàve lyuñ .) ÷alyàderutpàñanaü . tatparyàyaþ . nirhàraþ 2 . ityamaraþ ..

#<abhyavaskandaþ>#, puü, (abhi + ava + skanda + gha¤ .) niþ÷aktãkaraõàya ÷atrubhirdãyamànaþ prahàraþ . tatparyàyaþ . abhyàsàdanaü 2 prapàtaþ 3 dhàñã 4 . iti hemacandraþ ..

#<abhyavaskandanaü>#, klã, (abhi + ava + skanda + bhàve lyuñ .) niþ÷aktãkaraõàya ÷atrubhirdãyamànaþ prahàraþ . ÷atrusammukhagamanaü . ityamarabharatau ..

#<abhyavahàraþ>#, puü, (abhi + ava + hç + bhàve gha¤ .) bhakùaõaü . àhàraþ . iti hemacandraþ ..

#<abhyavahçtaü>#, tri, (abhi + ava + hç + ktaþ .) bhuktaü . khàditaü . ityamaraþ ..

#<abhyasanaü>#, klã, (abhi + asa + lyuñ .) abhyàsakaraõaü . paunaþpunyena karaõaü cintana¤ca . yathà -- %<syàdabhyàso'bhyasane'ntike>% . iti medinã .. (abhyàsaþ . paunaþpunyenaikakriyàkaraõaü . punaþpunaþ vyàvartanam .
     %<vidyàmabhyasaneneva prasàdayitumarhasi .>% iti raghuþ .
     %<svàdhyàyàbhyasana¤caiva vàïmayaü tapa ucyate .>% iti gãtà .)

#<abhyasåyà>#, strã, (aså upatàpe hiüsàyà¤ca, kaõóvàditvàt yak + bhàve a striyàmàp .) asåyà . guõeùu doùàropaõaü . yathà . %<caitrasya dànaü tàmasaü>% . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (%<anirvçtaü bhåtiùu gåóhavairaü satkàrakàle'pi kçtàbhyasåyam .>% iti bhaññikàvye . ãrùyà . vidveùaþ . auddhatyàdanyaguõarddhonàmasahiùõutà .
     %<kenàbhyasåyà padakàïkùiõà te .
     nitàntadãrghairjanità tapobhiþ .>% iti kumàrasambhave ..
     %<pratyàvçttastvayi kararudhi syàdanalpàbhyasåyaþ .>% iti meghadåte .)

#<abhyàkàïkùitaü>#, klã, (abhi + à + kàïkùi + bhàve ktaþ, iditvànnum .) mithyàbhiyogaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. michàdàoyà iti bhàùà .

#<abhyàkhyànaü>#, klã, (abhi + à + khyà + lyuñ .) mithyàbhiyogaþ . mithyàvivàdaþ . ÷ataü me dhàrayasãtyàdi mithyodbhàvanaü . ityamarabharatau ..

#<abhyàgataþ>#, puü, (abhi + à + gam + kartari ktaþ .) atithiþ . iti hemacandraþ .. %<sa ca j¤àtapårbagçhàgataþ>% iti ÷rãdharasvàmã ..
     %<bàlo và yadi và vçddho yuvà và gçhamàgataþ .
     tasya påjà vidhàtavyà sarvatràbhyàgato guruþ ..>% iti hitopade÷e .)

#<abhyàgamaþ>#, puü, (abhi + à + gam + ap .) samãpaü . màraõaü . yuddhaü . vairaü . abhyutthànaü . iti vi÷vaþ .. (ghàtaþ . prahàraþ . ÷atrutà . virodhaþ . samãpaü . antikaü . sannidhànaü .
     %<abhyàgamo virodhàjighàtàbhyudgamanàntike .>% iti medinã .. sammukhàgamanaü . upasthitiþ .
     %<kà tvaü ÷ubhe kasya parigraho và kiü và madabhyàgamakàraõaü te .>% iti raghuvaü÷e .)

#<abhyàgàrikaþ>#, tri, (abhyàgàre tadgatakarmaõi vyàpçtaþ, ñhan tasya ikaþ .) kuñumbavyàpçtaþ . putradàràdipoùaõavyagraþ . ityamaraþ ..

#<abhyàdànaü>#, klã, (abhi + à + dà + bhàve lyuñ .) àrambhaþ . ityamaraþ .. prathamàrambhaþ . iti ràyamukuñaþ ..

#<abhyànta>#, tri, (abhi + à + ama + kartari ktaþ ióabhàvaþ, pakùe abhyàmitaþ .) rogã . ityamaraþ ..

#<abhyàmardaþ>#, puü, (abhyàmçdyate'tra, abhi + à + mçd + àdhàre gha¤ .) saügràmaþ . ityamaraþ ..

#<abhyà÷aþ>#, tri, (àbhimukhyenà÷yate vyàpyate'nena, a÷å vyàptau karaõe gha¤ .) samãpaü . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<abhyàsaþ>#, puü, (àbhimukhyenàsyate kùipyate, asukùepe karmaõi gha¤ .) abhyasanaü . àvçttiþ . iti medinã .. ÷aràbhyàsaþ . tatparyàyaþ . khuralã 2 yogyà 3 . iti trikàõóa÷eùaþ .. samãpe tri . ityamaraþ . cittasyaikasminnabhyantare vàhye và pratimàdàvàlambane sarvataþ samàhçtya punaþ punaþ sthàpanamabhyàsaþ .. yathà --
     %<abhyàsayogena tato màmicchàptuü dhana¤jaya .>% iti bhagavadgãtàñãkàyàü nãlakaõñhaþ ..

#<abhyàsàdanaü>#, klã, (abhi + à + sad + õic + lyuñ .) niþ÷aktãkaraõàya ÷atrubhirdãyamànaþ prahàraþ . ÷atrusammukhagamanaü . ityamarabharatau ..

#<abhyàhàraþ>#, puü, (abhi + à + hç + bhàve gha¤ .) abhihàraþ . cauryaü . ityamarañãkà .. (abhigrahaõaü . bhojanaü . àhàraþ .)

#<abhyutthànaü>#, klã, (abhi + ut + sthà + bhàve lyuñ .) gauravaü . iti hemacandraþ .. àsanàderutthànaü . yathà --
     %<yadà yadà ca dharmasya glànirbhavati bhàrata .
     abhyutthànamadharmasya tadàtmànaü sçjàmyahaü ..>% iti ÷rãbhagavadgãtà .. (khyàtiþ . kãrtiþ . ya÷aþ . gauraveõotthànàdinà pratthudgamanaü . %<alamalamabhyutthànena, nanu sarvasyàbhyàgatogururiti bhavànevàsmàkaü påjyaþ>% . iti nàgànandaþ .
     %<nàbhyutthànaü kriyà yatra nàlàpà madharàkùaràþ .
     guõadoùakathà naiva tasya harmye na gamyate ..>% iti pa¤catantre . abhyudayaþ . abhyunnatiþ .
     %<navàbhyutthànadar÷inyo nananduþ saprajàþ prajàþ ..>% iti raghuvaü÷e . såryodayaþ . udayaþ . udbhavaþ .)

#<abhyudayaþ>#, puü, (abhi + ut + in + ac .) iùñalàbhaþ . vivàhàdiþ . iti àbhyudayika÷abdàrthe ÷ràddhatattvaü .. sarvatobhàvenodathaþ . arthàddhanajanàdivçddhiþ . yathà --
     %<ràjannabhyudayo'stu vallanakave haste kimàste tava ÷lokaþ kasya kaveramuùya kçtinastat pañyatàü padyate .
     kintvàsàmaravindasundaradç÷àü dràkcàmaràndolanàdudvelladbhajavallikaïkaõajhaõatkàraþ kùaõaü vàryaütàü ..>% ityasya pårbàrdhaü vallanakavikarõàñaràjayorvàkyaü ÷eùàrdhaü kàlidàsasya .. (unnatiþ . samçddhiþ . %<vipadi dhairyamathàbhyudaye kùamà sadasi vàkapañutà yudhi vikramaþ>% . iti hitopade÷e . paràkramaþ . vãryaü . prabhàvaþ . %<yadbàhudaõóàbhyudayànujãvino yadupravãràþ>% . iti bhàgavatapuràõaü .)

#<abhyuditaþ>#, tri, (abhi + ut + in + ktaþ .) yasmin supte sårya udeti saþ . såryodayakàla÷àyã . ityamaraþ .. udayapràptaþ . yathà --
     %<màghe màsi rañantyàpaþ ki¤cidabhyudite ravau .
     brahmaghnamapi càõóàlaü kaü patantaü punãmahe ..>% iti tithyàditattvaü .. (abhitaþ sarvataþ udati÷ayena itaü gataü pràtarvihitaü karmàsmàditi vyutpatyà såryodayakàle nidrayà ananuùñhitatatkàlocitakriyàkalàpaþ .)

#<abhyupagataþ>#, tri, (abhi + upa + gam + ktaþ .) svãkçtaþ . aïgãkçtaþ . iti hemacandraþ ..
     (%<priyàbhyupagate ràjye pàõóavà madhusådana .
     jitàþ ÷akuninà ràjyaü tatra kiü mama duùkçtaü ..>% iti mahàbhàrate . samãpàgataþ . antikasamàgataþ . anumitaþ . nirdhàritaþ . siddhàntatayà niråpitaþ . sadç÷ãbhåtaþ . sannikçùñaþ .)

#<abhyupagamaþ>#, puü, (abhi + upa + gam + bhàve ap .) svãkàraþ . ityamaraþ .. nikañàgamanaü . iti medinã .. (aïgãkàraþ . pratij¤à . %<prasãdeti bruyàmidamasati kope na ghañate kariùyàmyevaü no punariti bhavedabhyupagamaþ>% . iti ratnàvalã . anumatiþ . anumodanaü .
     %<sarvadoùànabhiùvaïgàdànmàyasamatàü gatàþ .
     yuùmàkamabhyupagamàþ pramàõaü puõyapàpayoþ .>% iti mahàvãracarite .)

#<abhyupapattiþ>#, strã, (abhi + upa + pad + ktin .) anugrahaþ . ityamaraþ .. (aniùñanivàraõapårbakàbhãùñasampàdanaråpo'nugrahaþ . prasàdaþ . %<tadarhasyàbhyupapatyà jãvitamasyà avalambitum>% . iti ÷àkuntale . rakùà . paritràõaü .
     %<kàminãùu vivàheùu gavàmbhakùye tathendhane .
     bràhmaõàbhyupapattau ca ÷apathe nàsti pàtakam .>% iti manuþ .)

#<abhyupàyaþ>#, puü, (abhi + upa + iõa + bhàve ac .) aïgãkàraþ . svãkàraþ . iti hemacandraþ .. upàyaþ . yathà . %<tatsvãkçtivyatikare ka ihàbhyupàyaþ .>% iti kàvyaprakà÷aþ .. (kau÷alaü .
     %<anekairabhyupàyaiste jighàüsanti sma pàõóavàn .>%
     %<nipuõenàbhyupàyena nagaraü vàraõàvataü .>%
     %<nipuõenàbhyupàyena yadbravãmi tathà kuru ..>% iti mahàbhàrate .)

#<abhyupàyanaü>#, klã, (abhi + upa + iõ + lyuñ .) upàyanaü . upaóhaukanadravyaü . yathà --
     %<tàvànaya samaü gopairnandàdyaiþ sàbhyupàyanaiþ .>% iti ÷rãbhàgavataü ..

#<abhyupetaü>#, tri, (abhi + upa + iõ + karmaõi ktaþ .) svãkçtaü . upagataü . yathà --
     %<ahamabhyupetastvàmarthibhàvàditi me viùàdaþ .>% iti raghuþ .. (aïgãkçtaþ .
     %<mandàyante na khalu suhçdàmabhyupetàrthakçtyàþ .>% iti meghadåte .)

#<abhyuùaþ>#, puü, (abhyuùyate agninà dahyate'sau abhi + uù + bàhulyàt karmaõi kaþ .) abhyåùaþ . pauliþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<abhyåùaþ>#, puü, (abhi + åùa + bàhulyàt karmaõi kaþ .) pàkàvasthàgatakalàyàdiþ . àrabdhapàkayavasarùapàdiþ . vahninà ãùaddagdhaþ cuña cuña ÷abdavàn iti kecit .. daradagdha iti ÷rãdharaþ .. tatparyàyaþ . àpakkaü 2 pauliþ 3 . ityamaraþ .. abhyuùaþ 4 abhyoùaþ 5 . iti bharataþ .. * .. polikà . roñã iti prasiddhà . asyà guõàþ . madhuratvaü . gurutvaü . rocakatvaü . balakàritvaü . ÷leùmavçddhijanakatvaü . pittaraktapradàyitva¤ca .. * .. aïgàrakçtàyàstasyà guõàþ . agnidãpanatvaü . vàyuvçddhikàritvaü . laghutvaü . balakàritva¤ca .
     %<sà snehayuktà cet ghanàghanaguõànvità .>% iti ràjanirghaõñaþ .. ãùatpakkaü . yathà --
     %<àpakkamavapakkaü syàdàbhyuùaþ paulipaulike .
     abhyåùo'bhyauùa ityete ãùatpakkayavàdiùu ..>% iti ÷abdaratnàvalã ..

#<abhyoùaþ>#, puü, (abhyuùyate agninà dahyate'sau, abhi + åùa + karmaõi gha¤ .) abhyåùaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<abhra># gatyàü . iti kavikalpadrumaþ .. oùñhavargacaturthopadhaþ . abhrati . iti durgodàsaþ .

#<abhraü>#, klã, (apobibharti iti apa + bhç + ka .) meghaþ . àkà÷aü . svarõaü . abhrakaghàtuþ . iti medinã .. upadhàtuvi÷eùaþ . tasyotpattinàmalakùaõaguõàþ .
     %<purà badhàya vçtrasya vajriõà vajramuddhçtaü .
     visphuliïgàstatastasya gagane parisarpitàþ ..
     te nipeturghanaghvànàcchikhareùu mahãbhçtàü .
     tebhya eva samutpannaü tattadgiriùu càbhrakaü ..
     tadvajraü vajrajàtatvàdabhramabhraravodbhavàt .
     gaganàdvilitaü yasmàdgagana¤ca tato mataü ..
     viprakùattriyaviñ÷ådrabhedàttat syàccaturvidhaü .
     krameõaiva sitaü raktaü pãtaü kçùõa¤ca varõataþ ..
     pra÷asyate sitaü tàre raktaü tattu rasàyane .
     pãtaü hemani kçùõantu gadeùu bhåtaye'pi ca ..
     pinàkaü darduraü nàgaü vajra¤ceti caturvidhaü .
     mu¤catyagnau viniþkùiptaü pinàkaü dalasa¤cayaü ..
     aj¤ànàdbhakùaõàttasya mahàkuùñhapradàyakaü .
     darduraü svagniniþkùiptaü kurute darduradhvaniü ..
     golakàn bahu÷aþ kçtvà sa syànmçtyupradàyakaþ .
     nàgantu nàgavadvahnau phutkàraü parimu¤cati ..
     tadbhakùitamava÷yantu vidadhàti bhagandaraü .
     vajrantu vajravattiùñhettannàgnau vikçtiü vrajet ..
     sarvàbhreùu varaü vajraü vyàdhivàrddhakyamçtyuhçt .
     abhramuttara÷ailotthaü bahusatvaü guõàdhikaü ..
     dakùiõàdribhavaü svalpasatvamalpaguõapradaü .. * ..>% màritàbhraguõàþ .
     %<abhraü kaùàyaü madhuraü su÷ãtamàyuùkaraü dhàtuvivardhana¤ca .
     hanyàttridoùaü vraõamehakuùñhaü plãhodaragranthiviùakçmãü÷ca ..>%
     %<rogàn hanti draóhayati vapurvãryavçddhiü vidhatte tàruõyàóhyaü ramayati ÷ataü yoùitàü nityameva .
     dãrghàyaùkàn janayati sutànvikramaiþ siühatulyàn mçtyorbhãtiü harati satataü sevyamànaü mçtàbhraü .. * ..>% a÷odhitàbhradoùàþ .
     %<pãóàü vidhatte vividhàü naràõàü kuùñhaü kùayaü vida¤ca ÷othaü .
     hçtpàr÷vapãóà¤ca karotya÷uddhamabhraü hyasiddhaü gurutàpadaü syàt .. * ..>% asya ÷odhanavidhiryathà .
     %<kçùõàbhrakaü dhamedvahnau tataþ kùãre viniþkùipet .
     bhinnapatrantu tat kçtvà taõóulãyàmlajairdravaiþ ..
     bhàvayedaùñayàmaü tadevamabhraü vi÷udhyati .. * ..>% tasya màraõaü yathà ..
     %<kçtvà dhànyàbhrakaü tacca ÷odhayitvàtha mardayet .
     arkakùãrairdinaü khalle cakràkàra¤ca kàrayet ..
     veùñayedarkapatrai÷ca samyaggajapuñe pacet .
     punarmardyaü punaþ pàcyaü saptavàràn punaþ punaþ ..
     tato vañajañàkvàthaistadvaddeyaü puñatrayaü .
     mriyate nàtra sandehaþ prayojyaü sarvakarmasu ..
     tulyaü dhçtaü mçtàbhreõa lauhapàtre vipàcayet .
     ghçte jãrõe tadabhrantu sarvayogeùu yojayet .. * ..>% tatra dhànyàbhrasya vidhiþ .
     %<pàdàü÷asalilaü yuktamabhraü baddhvàtha kambale .
     triràtraü sthàpayennãre tat klinnaü mardayet karaiþ ..
     kambalàdgalitaü såkùmaü bàlukàrahita¤ca yat .
     taddhànyàbhramiti proktamabhramàraõasiddhaye ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<abhraülihaþ>#, puü, (abhraü leóhi spç÷ati, abhra + liha kartari kha÷, mumàgamaþ .) vàyuþ . iti pàõiniþ .. (meghaspar÷ã . atyuccaþ .
     %<antastoyaü maõimayabhuvastuïgamabhraülihàgràþ pràsàdàstvàü tulayitumalaü yatra taistairvi÷eùaiþ ..>% iti meghadåte .)

#<abhrakaü>#, klã, (abhra gatau + õvul, tasya aka .) svanàmakhyàtadhàtuþ . àbha iti bhàùà . tatparyàyaþ . girijaü 2 amalaü 3 . ityamaraþ .. girijàmalaü 4 gauryàmalaü 5 . iti svàmã .. girijàvãjaü 6 garajadhvajaü 7 . iti vàcaspatiþ .. ÷ubhraü 8 . iti jañàdharaþ .. ghanaü 9 vyoma 10 abdaü 11 . iti ratnamàlà .. abhraü 12 bhçïgaü 13 ambaraü 14 antarãkùaü 15 àkà÷aü 16 bahupatraü 17 khaü 18 anantaü 19 gaurãjaü 20 gaurãjeyaü 21 . iti ràjanirghaõñaþ .. asya guõàþ . rasàyanatvaü . snigdhatvaü balavarõàgnivardhakatva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. api ca . gurutvaü . himatvaü . balyatvaü . kuùñhamehatridoùanà÷itva¤ca .. * .. taccaturvidhaü yathà --
     %<÷vetaü pãtaü lohitaü nãlamabhraü càturvidhyaü càtibhinnakriyàrhaü .
     ÷vetaü tàre kà¤cane pãtarakte nãlaü vyàdhivyagramagryaü guõàóhyaü ..>% iti madanavinodaþ ..
     (%<abhrakastava vãjantu mama vãjantu pàradaþ .
     anayormelanaü devi mçtyudàridryanà÷anaü ..>% iti cakradattaþ .)

#<abhraïkaùaþ>#, puü, (abhramàkà÷aü kaùati gacchati dhàtånàmanekàrthatvàt abhra + kaù + khac + mum .) vàyuþ . iti pàõiniþ .. (meghaspar÷ã . atyunnataþ . abhraülihaþ .
     %<sarvaïkaùaya÷aþ÷àkhaü ràmakalpataruü kapiþ .
     àdàyàbhraïkaùaü pràyànmaïgalaü phala÷àlinaü ..>% iti bhaññikàvye .)

#<abhrapi÷àcaþ>#, puü, (abhre àkà÷e pi÷àca iva . tasya chàyàtmakatvena nãlavarõatayà pi÷àcatulyatvaü .) ràhugrahaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<abhrapi÷àcakaþ>#, puü, (abhre pi÷àca iva ivàrthe kan .) ràhugrahaþ . iti hàràvalã ..

#<abhrapuùpaü>#, klã, (abhraü megha eva puùpaü jalaråpaphalasya nidànaü yasya tat, tasya meghaprabhavatvàt tathàtvaü .) jalaü . yathà -- %<abhrapuùpamapi ditsati ÷ãtaü sàrthinà vimukhatà yadabhàji>% . iti naiùadhaü ..

@<[Page 1,081a]>@
#<abhrapuùpaþ>#, puü, (abhramiva ÷ubhraü puùpaü yasya saþ .) vetasavçkùaþ . ityamaraþ ..

#<abhramaþ>#, tri, (na bhramaþ bhràntiþ, na¤samàsaþ .) (bhramàbhàvaþ .) bhramarahitaþ . abhràntaþ . nàsti bhramo yasyeti bahuvrãhiþ ..

#<abhramàüsã>#, strã, (abhramiva jañàyàü màüsamasyàþ sà gauràdãtvàt ïãù .) àkà÷amàüsãlatà . iti ràjanirghaõñaþ .. (jañàmàüsã .)

#<abhramàtaïgaþ>#, puü, (abhrasya meghasya adhiùñhàtà màtaïgaþ, ÷àkapàrthivàditvàt samàsaþ, madhyapadalopa÷ca .) airàvataþ . indrahastã . ityamaraþ .. (sa ca samudrajàtaþ pårbadiïnàgaþ .)

#<abhramàlà>#, strã, (abhràõàü màlà ÷reõã, ùaùñhãtatpuruùaþ .) megha÷reõã . meghasamåhaþ . iti halàyudhaþ .. (ghanaghañà . kàdambinã .)

#<abhramuþ>#, strã, (na bhràmyati, bhrama + u¤, na¤samàsaþ, màntatvàt vçddhyabhàvaþ .) airàvatastrã . sà pårbadighastinã . ityamaraþ ..

#<abhramupriyaþ>#, puü, (abhramoþ pårbadikhastinyàþ priyaþ .) airàvatahastã . iti hemacandraþ .. (abhramàtaïgaþ .)

#<abhramuvallabhaþ>#, puü, (abhramoþ vallabhaþ priyaþ .) airàvatahastã . ityamaraþ ..

#<abhrarohaü>#, klã, (abhràt meghàt rohaþ janma yasya tat, tasya megha÷abdotpannatvàt tathàtvaü .) vaidåryamaõiþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<abhravàñikaþ>#, puü, (abhrasyeva vàñã vakratà yasyàþ sà, samàsàntaþ kaþ, hrasvaþ .) àmràtakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<abhràntaþ>#, tri, (bhram + kartari ktaþ, na¤samàsaþ .) bhrànti÷ånyaþ . yathà .
     %<àptàþ ÷iùñà vibuddhàste teùàü vàkyamasa÷ayam>% ityatra %<yato'bhràntabuddhayaþ>% . iti carakañãkàkàraþ .. (yathàrthaj¤ànayuktaþ . bhramaõa÷ånyaþ . sthira÷ca .)

#<abhriþ>#, strã, (apo bibharti, naukàmàrjanàrthaü dhàrayati, ap + bhç + kartari kiþ .) kàùñhakuddàlaþ . naukàmàrjanàrthakuddàlàkçtikàùñhaü . ityamaraþ .. (tãkùõàgro lohadaõóaþ .
     %<abhriü kàrùõàyasãü dadyàt sarpaü hatvàdvijottamaþ .>% iti manuþ .)

#<abhriyaþ>#, tri, (abhre bhavaþ, abhra + gha tasya iya .) abhrodbhavavastu . tatparyàyaþ . meghabhavaþ 2 . ityamaraþ . (ghanasambhåtaþ . vidyut . meghajalaü . vajraü . kuli÷aü .)

#<abhrã>#, strã, (abhrati malaü gacchati abhra + in, kçdikàràditi pakùe ïãù .) kàùñhakuddàlaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<abhreùaþ>#, puü, (bhreù calane + gha¤, na¤samàsaþ .) ucitaþ . nyàyaþ . ityamaraþ ..

#<abhrotthaü>#, klã, (abhràt meghàt uttiùñhati udbhavati, abhra + ut + sthà + ka .) vajraü . iti trikàõóa÷eùaþ ..

@<[Page 1,081b]>@
#<ama># k roge . ka àmayati vyàdhirlokaü . iti durgàdàsaþ ..

#<ama># gatau . bhajane . ÷abde . amati . iti durgàdàsaþ ..

#<am>#, vya, (am + kvip, svaràditvàdavyayatvamasya .) ÷ãghratà . alpaü . iti vyàóiþ ..

#<amaü>#, tri, (am + bhàve gha¤, màntatvànna vçddhiþ, amo rogo vidyate asmàt, ar÷aàdyac, pràyeõa apakvaphalabhakùaõenarogotpatte stasya tathàtvaü .) apakvaphalàdi . iti ÷abdaratnàvalã .. roge puü . iti mugdhabodhavyàkaraõaü ..

#<amaïgalaü>#, klã, (nàsti maïgalaü ÷ubhaü yasmàt tat .) a÷ubhasåcakaü . tadyathà --
     %<sàrdhaü sainyasamåhai÷ca vàdyabhàõóairasaïkhyakaiþ .
     dadar÷àmaïgalaü ràjà puro vartmani vartmani ..
     yayau tathàpi samaraü na jagàma gçhaü punaþ .
     muktake÷ãü chinnanàsàü rudantã¤ca digambaràü ..
     kçùõavastraparãdhànàmaparàü vidhavàmapi .
     mukhaduùñàü yoniduùñàü vyàdhiyuktà¤ca kuññinãü .
     patiputtravihãnà¤ca óàkinãü puü÷calãmaho .
     kumbhakàraü tailakàraü vyàdhaü sarpopajãvinaü ..
     kucelamatiråkùàïgaü nagnaü kàùàyavàsinaü .
     aïgavikrayiõa¤caiva kanyàvikrayiõaü tathà ..
     citàü dagdha÷avaü bhasma nirvàõàïgàrameva ca .
     sarpakùatanaraü sarpaü godhà¤ca ÷a÷akaü viùaü ..
     ÷ràddhapàtra¤ca piõóa¤ca moñakaü vànaraü tathà .
     devalaü vçùavàha¤ca ÷ådra÷ràddhànnabhojinaü ..
     ÷ådrànnapàcakaü ÷ådrayàjakaü gràmayàjakaü .
     ku÷aputtalikà¤caiva ÷avadàhanakàriõaü ..
     ÷ånyakumbhaü bhagnakumbhaü tailaü lavaõamasthi ca .
     kàrpàsaü kacchapaü cårõaü kukkuraü ÷abdakàriõaü ..
     dakùiõe ca ÷çgàla¤ca kurvantaü bhairavaü ravaü .
     kapardaka¤ca kùaura¤ca chinnake÷aü nakhaü malaü ..
     kalaha¤ca vilàpa¤ca vilàpakàriõaü janaü .
     amaïgalaü vadanta¤ca rudantaü ÷okakàriõaü ..
     mithyàsàkùipradàtàraü caura¤ca naraghàtinaü .
     puü÷calãpatiputtra¤ca puü÷calyodanabhojinaü ..
     devatàguruvipràõàü vastuvittàpahàriõaü .
     dattàpahàriõaü dasyuü hiüsakaü såcakaü khalaü ..
     pitçmàtçvirakta¤ca dvijà÷vatyavidhàtinaü .
     satyaghna¤ca kçtaghna¤ca sthàpyàpahàriõaü janaü ..
     vipradrohaü mitradrohaü kùataü vi÷vàsaghàtakaü .
     gurudevadvijànà¤ca nindakaü svàïgaghàtakaü ..
     jãvànàü ghàtaka¤caiva svàïgahãna¤ca nirdayaü .
     vratopavàsahãna¤ca dãkùàhãnaü napuüsakaü ..
     galitavyàdhigàtra¤ca kàõaü vadhirameva ca .
     pukkasaü chinnaliïga¤ca suràmattaü suràü tathà ..
     kùiptaü vamantaü rudhiraü mahiùaü gardabhaü tathà .
     måtraü purãùaü ÷leùmàõaü kanthinaü nçkapàlinaü ..
     jha¤jhàvàtaü raktavçùñiü vàtyà¤ca vçkùapàtanaü .
     vçka¤ca ÷åkaraü gçvraü ÷yenaü kaïka¤ca bhallukaü ..
     pà÷a¤ca ÷uùkakàùñha¤ca bàyasaü gandhakaü tathà .
     agradànibràhmaõa¤ca tantramantropajãvinaü ..
     vaidya¤ca raktapuùpa¤caivauùadhaü tuùameva ca .
     kuvàrtàü mçtavàrtà¤ca vipra÷àpa¤ca dàruõaü ..
     durgandhavàtaü duþ÷abdaü ràjà saüpràpa vartmani .
     mana÷ca kutsitaü pràõàþ kùubhità÷ca nirantaraü ..
     vàmàïgaspandanaü dehajàóyaü ràj¤o babhåva ha .
     tathàpi ràjà niþ÷aïko dar÷aü dar÷amamaïgalaü ..>% iti brahmavaivarte gaõapatikhaõóe 35 adhyàyaþ ..

#<amaïgalaþ>#, puü, (nàsti maïgalaü yasya) eraõóavçkùaþ .. iti ÷abdacandrikà ..

#<amaïgalaþ>#, tri, (na maïgalaþ, na¤samàsaþ .) maïgala÷ånyaþ . aku÷alaþ . yathà . %<amaïgalaü råpamidaü dadhat kathaü>% . iti vidvanmodataraïgiõã .. maïgalàbhàve klã . yathà . %<amaïgalàbhyàsaratiü vicintya taü>% . iti kumàrasambhavaþ ..

#<amaïgalyaþ>#, tri, (maïgalàya hitaþ, maïgala + yat tatona¤samàsaþ .) amaïgalajanakaþ . yathà --
     %<amaïgalyaü ÷ãlaü tava bhavatu nàmaivamakhilaü .>% iti puùpadantaþ .. (a÷ubhakaraþ . a÷ivasåcakaþ %<devi ! maivamamaïgalyavàdinã bhava>% . iti nàgànandaþ .)

#<amaõóaþ>#, puü, (nàsti maõóo bhaktàva÷iùñaü bhåùà và yasya saþ .) eraõóavçkùaþ . ityamaraþ .. (maõóahãnabhaktàdi . bhåùaõahãna÷ca .)

#<amataþ>#, puü, (am roge + atac, athavà man + bhàve ktaþ, nàsti matamabhipràyo yatra saþ . athavà man + karmaõi ktaþ, na¤samàsaþ .) rogaþ . mçtyuþ . kàlaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<amatiþ>#, puü, (am + ati .) kàlaþ . candraþ . iti medinã .. duùñe tri . iti ÷abdaratnàvalã ..
     %<amatiþ puüsi kàle ca duùñe himakare'pi ca .>% iti ÷abdaratnàvalã . abuddhiþ . aj¤ànaü . anabhisandhiþ .
     %<bhuktvàto'nnatamasyànnamamatyà kùapaõaü tryahaü .
     matyà bhuktvà caret kçcchraü retoviõmåtrameva ca ..>% iti manuþ .)

#<amatraü>#, klã, (amati bhuïkte'nnamatra, am bhojane àdhàre atran .) pàtraü . asya bhàùà amirti . ityamaraþ .. (bhàjanaü . sthànaü . bhojanapàtraü .)

#<amatsaraþ>#, puü, anya÷ubhadveùàbhàvaþ . atra na¤samàsaþ .. màtsaryarahite tri . atra bahuvrãhisamàsaþ ..

#<amaniþ>#, strã, (amati yàtyatra, ama + àdhàre ani .) vartma . panthàþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<amandaþ>#, puü, (na mandaþ virodhe na¤samàsaþ .) vçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. mandabhinne tri . yathà . %<pçùñhabhràmyadamandamandaragirigràvàgrakaõóåyanànnidràloþ kamañhàkçterbhagavataþ ÷vàsànilàþ pàntu vaþ .>% iti ÷rãbhàgavataü .. (bhãùaõaþ . ghoraþ . atigabhãraþ .
     %<àgu¤jadgiriku¤jaku¤jaraghañàvistãrõakarõaüjvaram jyànirghoùamamandadundubhiravairàdhmàtamujjçmmayan .>% iti uttaracarite . pracuraþ . bahulaþ . analpaþ .
     %<kvaõatkanakakiïkiõãjhaõajhaõàyitasyandanairamandamadadurdinadviradavàridairàvçtaþ ..>% iti uttaracarite . %<ànandamamandamimaü kuvalayadalanocane dadàsi tvaü>% . iti kàvyaprakà÷aþ . ajaóaþ . ku÷alaþ . udyogã .)

#<amamaþ>#, puü, (nàsti mametyabhimàno gçhàdiùu yasya .) bhàvijinavi÷eùaþ . iti hemacandraþ .. mamatà÷ånye tri . (saüsàramàyàrahitaþ . viùayàsakti÷ånyaþ .
     %<aprayatnaþ sukhàrtheùu brahmacàrã dharà÷ayaþ .
     ÷araõevvamama÷caiva vçkùamålaniketanaþ ..>% iti manuþ .)

#<amaraþ>#, puü, (mç + kartari ac na¤samàsaþ .) devaþ . ityamaraþ ..
     (%<vibabhau deva÷aïkà÷o vajrapàõirivàmaraiþ .>% iti mahàbhàrate .
     %<phalaü karmàyattaü kimamaragaõaiþ ki¤ca vidhinà .>% iti ÷ànti÷atake .) kuli÷avçkùaþ . asthisaühàravçkùaþ .. iti medinã .. pàradaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. mçtyurahite tri . yathà --
     %<ajaràmaravat pràj¤o vidyàmartha¤ca cintayet .>% iti hitopade÷aþ .. amarasiühaþ . sa càdi÷àbdikaþ nàmaliïgànu÷àsananàmakakoùakàraþ vikramàdityaràjasabhãyanavaratnàntargataratnavi÷eùa÷ca . yathà -- indra÷candraþ kà÷akçsnà piùalã ÷àkañàyanaþ . pàõinyamarajainendrà jayantyaùñàdi÷àbdikàþ .. iti kavikalpadrumaþ ..
     %<dhanvantarikùapaõakàmarasiüha÷aïkuvetàlabhaññaghañakarparakàlidàsàþ .
     khyàto varàhamihiro nçpateþ sabhàyàü ratnàni vai vararucirnava vikramasya ..>% iti navaratnaü .. sa eva bauddhamatàvalambãti kecit ..

#<amarajaþ>#, puü, (amara iva jàyate, amara + jan + óaþ .) duùkhadiravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (kàlaskandhaþ . patrataruþ .)

#<amaradàruþ>#, puü, (amaràõàü dàruþ, ùaùñhãtatpuruùaþ .) devadàruvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<amaradvijaþ>#, puü, (amarapåjakodvijaþ ÷àkapàrthivàditvàt samàsaþ, madhyapadalopa÷ca .) devalabràhmaõaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (devàjãvaþ . devapåjakaþ .)

#<amarapuùpakaþ>#, puü, (amaramavi÷ãrõaü puùpaü yasya samàsàntaþ kaþ .) kà÷atçõaü . iti ratnamàlà .. ke÷yà . iti bhàùà .

#<amarapuùpikà>#, strã, (amarama÷ãrõaü puùpaü yasyàþ sàjàtitvàt striyàü ïãp, svàrthe kan .) adhaþpuùpãvçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<amararatnaü>#, klã, (amaràõàü ratnamiva .) sphañikaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<amaravallarã>#, strã, (amarà chedane'pi na mriyamàõà vallarã vallã .) àkà÷avallã . iti vaidyakaü ..

#<amarà>#, strã, (na mriyate mç + kartari ac, na¤samàsaþ .) dårvà . guóåcã . indrapurã . sthåõà . jaràyuþ . iti medinã .. indravàruõãvçkùaþ .. vañãvçkùaþ . mahànãlãvçkùaþ . gçhakanyà . ghçtakumàrã iti khyàtà . iti ràjanirghaõñaþ .. nàbhinàlà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<amaràdriþ>#, puü, (amaràõàü devànàmadriþ parbataþ, devàlayatvàt tasya tathàtvaü .) sumeruþ . iti jañàdharaþ ..

#<amaràvatã>#, strã, (amarà vidyante'syàü, amara + matup masthàne va dãrgha÷ca .) indranagarã . ityamaraþ .. amaràþ santi asyàmiti moïmajhapàditi vatuþ nàmnyastyarthe iti dãrghaþ . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . påùabhàsà 2 devapåþ 3 . iti jañàdharaþ .. mahendranagarã 4 amarà 5 surapurã 6 . iti ÷abdaratnàvalã .. tadvarõanaü yathà . ÷iva÷armovàca .
     %<ramayantã mano'tãva keyaü kasyeyamã÷ituþ .
     nayanànandasandohadàyinã påranuttamà ..>% gaõàvåcatuþ .
     %<÷iva÷arman mahàbhàga sutãrthaphalitadruma .
     loko'tra ramate vipra sahasràkùapurã tviyaü ..
     tapobalena mahatà nirmità vi÷vakarmaõà .
     divàpi kaumudã yasyàþ saudha÷reõã÷riyaü ÷rayet ..
     yadà kalànidhiþ kvàpi dar÷e'dç÷yatvamàvahet .
     tadà svapreyasãü jyotsnàü saudheùveùu nigåhayet ..
     yadacchabhittau vãkùya svamanyayoùidvi÷aïkità .
     mugdhànà÷u vi÷eccitramapi svàü citra÷àlikàü ..
     harmyeùu nãlamaõibhirnirmiteùvatra nirbhayaü .
     svanãlimànamàdhàya tamo'haþsvapi tiùñhati ..
     candrakànta÷ilàjàlasrutamatràmalaü jalaü .
     tatra càdàya kalasairnecchantyanyajalaü janàþ ..
     kuvindà na ca santyatra na ca te pa÷yato haràþ celànyalaïkçtãratra yataþ kalpadrumo'rpayet ..
     gaõakà nàtra vidyante cintàvidyàvi÷àradàþ .
     yato jànàti sarveùàü cintàü cintàmaõirdrutaü ..
     såpakàrà na santyatra rasakarmavicakùaõàþ .
     dugdhe sarvarasànekà kàmadhenurato'ni÷aü ..
     kãrtiruccaiþ÷ravà yasya sarvato vàjiràjiùu .
     ratnamuccaiþ÷ravà÷càtra hayànàü pauruùàdhikaþ ..
     airàvato dantiràja÷caturdanto'tra ràjate .
     dvitãya iva kailàso jaïgamaþ sphàñikojjvalaþ ..
     taruratnaü pàrijàtaþ strãratnaü sorva÷ã tviha .
     nandanaü vanaratna¤ca ratnaü mandàkinã hyapàü ..
     trayastriü÷at suràõàü yà koñiþ ÷rutisamãrità .
     pratãkùate sàvasaraü sevàyai pratyahaü tviha ..
     svargeùvindrapadàdanyannavi÷iùyeta ki¤cana .
     yadyat trailokyamai÷varyaü na tattulyamanena hi ..
     a÷vamedhasahasrasya labhyaü vinimayena yat .
     kintena tulyamanyat syàt pavitramathavà mahat ..
     arciùmatã saüyamanã puõyavatyamalàvatã .
     gandhavatyalakai÷ã ca naitattulyà maharddhibhiþ ..
     ayameva sahasràkùastyayameva divaspatiþ .
     ÷atamanyurayandevo nàmànyetàni nàmataþ ..
     saptàpi lokapàlà ye ta enaü samupàsate .
     nàradàdyairmunivarairayamà÷ãrbhirãóyate ..
     etatsthairyeõa sarveùàü lokànàü sthairyamiùyate .
     paràjayànmahendrasya trailokyaü syàt paràjitaü ..
     manujà danujà daityàstapasyantyugrasaüyamàþ .
     gandharvayakùarakùàüsi mahendrapadalipsavaþ ..
     sagaràdyà mahãpàlà vàjimedhavidhàyakàþ .
     kçtavanto mahàyatnaü ÷akrai÷varyaü jighçkùavaþ ..
     niùpratyåhaü kratu÷ataü yaþ ka÷cit kurute'vanau .
     jitendriyo'maràvatyàü sa pràpnoti pulomajàü ..
     asamàptakratu÷atà vasantyatra mahãbhujaþ .
     jyotiùñomàdibhiryàgairye yajantyapi te dvijàþ ..
     tulàpuruùadànàdimahàdànàni ùoóa÷a .
     ye yacchantyamalàtmànaste labhante'maràvatãü ..
     aklãvavàdino dhãràþ saügràmeùvaparàïmukhàþ .
     vikràntà vãra÷ayane te'tra tiùñhanti bhåbhujaþ ..
     ityudde÷àt samàkhyàtà mahendranagarãsthitiþ .
     yàyajåkà vasantyatra yaj¤avidyàvi÷àradàþ ..
     etasyà dakùiõe bhàge yeyaü dç÷yeta påþ ÷ubhà .
     imàmarciùmatãü vãkùya vãtihotrapurãü ÷ubhàü ..>% iti skànde kà÷ãkhaõóe 10 adhyàyaþ ..

#<amartyaþ>#, puü, (na martyaþ, iti na¤samàsaþ .) devatà, ityamaraþ .. (maraõadharmarahitaþ . akùayaþ . avina÷varaþ .)

#<amartyabhuvanaü>#, klã, (amartyànàü devànàü bhuvanaü vàsasthànaü .) svargaþ . iti halàyudhaþ ..

#<amarùaþ>#, puü, (mçùa + bhàve gha¤, na¤samàsaþ . nàsti marùaþ krodho yasya, tri, krodha÷ånyaþ .) krodhaþ . ityamaraþ ..
     (%<ka÷citpitçbadhàmarùàt punarnotsàdayiùyati .>% iti ràmàyaõe . akùamà . asahiùõutà . iùñaghàte asahiùõutvaü .
     %<yasmànnodvijate loko lokànnodvijate ca yaþ .
     harùàmarùabhayodvegairmukto yaþ sa ca me priyaþ ..>% iti bhagavadgãtà .)

#<amarùaõaþ>#, tri, (mçù + bàhulyàt kartari lyuñ na¤samàsaþ .) krodhã . ityamaraþ .. (krodhanaþ . kopanasvabhàvaþ . atisaükruddhaþ . prakropitaþ .
     %<raghovaraùñambhamayena patriõà hçdi kùatogotrabhidapyamarùaõaþ .>% iti raghuvaü÷e . asahanaþ . asahiùõuþ .. parakçtàpamànàderasahana÷ãlaþ . %<gatvà hrade vàsudevena sàrdhaü amarùaõaü dharùayataþ sutaü me>% . iti mahàbhàrate . %<amarùaõaþ ÷oõitakàïkùayà kiü padà spç÷antaü da÷ati dvijihvaþ>% . iti raghuvaü÷e .)

#<amalaü>#, klã, (nàsti malaü yasya tat .) abhradhàtuþ . nirmale tri . iti medinã ..

#<amalà>#, strã, (nàsti malaü yasyàþ sà, athavà am + kalac striyàü ñàp .) lakùmãþ . iti medinã .. sàtalàvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. bhåmyàmalakã . ityamaraþ .. nàbhinàlà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

@<[Page 1,083a]>@
#<amasaþ>#, puü, (ama gatirogàdau asac .) kàlaþ . nirbodhaþ . rogaþ . ityuõàdikoùaþ ..
     (%<amaso vàli÷e kàle rogabhede pumànayaü .>% iti amaraþ .)

#<amà>#, vya (na mà + kà svaràditvàdavyayaü .) sahàrthaü . nikañaü . ityamaraþ ..

#<amà>#, strã, (na màti kùayodayavi÷eùaü paricchinatti, mà + ka, na¤samàsaþ .) amàvasyà . iti trikàõóa÷eùaþ .. candramaõóalasya ùoóa÷akalà . tathà ca skandapuràõãyaprabhàsakhaõóe .
     %<amà ùoóa÷abhàgena devi proktà mahàkalà .
     saüsthità paramà màyà dehinàü dehadhàriõã ..>% asyàrthaþ . candramaõóalasya ùoóa÷abhàgena parimità àdhàra÷aktiråpà kùayodayarahitatvàt nityà sraksåtravat sarvànusyåtà amà nàmnã mahàkalà poktà . iti raghunandanaþ .. (saha . sàrdhaü . samãpaü . nikañaü . antikaü .)

#<amàüsaþ>#, tri, (nàsti màüsaü yasya saþ .) durbalaþ . ityamaraþ .. alpamàüsayuktaþ . màüsarahita÷ca .. (kç÷aþ . kùãõakàyaþ . niràmiùabhakùyavastu .)

#<amàtyaþ>#, puü, (amà saha vidyate, amà + tyap .) mantrã . ityamaraþ .. tatparãkùà . yathà -- %<÷ànto vinãtaþ ku÷alaþ satkulãnaþ ÷ubhànvitaþ . ÷àstràrthatattvago'màtyo bhavedbhåmibhujàmiha>% .. iti yuktikalpataruþ ..
     (%<bhçtà hi pàõóunàmàtyà bala¤ca satataü bhçtaü .
     mànyànanyànamàtyàü÷ca bràhmaõà÷ca tapodhanàn ..>% iti mahàbhàrate .)

#<amànanaü>#, klã, (man + õic + bhàve lyuñ, na¤samàsaþ .) anàdaraþ . nyakvàraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..
     (%<atuùñidànaü kçtapårbanà÷anamamànanaü du÷caritànukãrtanaü .
     kathàprasaïgena ca nàmavismçtirviraktabhàvasya janasya lakùaõaü ..>% iti hitopade÷e .)

#<amànasyaü>#, klã, (mànasàya manase hitaü mànasa + yat, na¤samàsaþ .) duþkhaü . pãóà . vyathà . tadyukte tri . ityamaraþ .. àmanasyaü àmànasyamapi pàñhaþ ..

#<amànyaþ>#, tri, (man + karmaõi õyat, na¤samàsaþ .) amànanãyaþ . anàdçtyaþ . mànya÷abdasya na¤à samàsaþ ..

#<amàmasã>#, strã, (amà saha såryeõa màso yasyàü, gauràditvàt ïãù . pçùodaràditvàt hrasvaþ .) amàvasyà . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ ..

#<amàmàsã>#, strã, (amà saha såryeõa màso yasyàü, gauràditvàt ïãù .) amàvasyà . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ ..

#<amàyikaþ>#, tri, (na + màyà + ñhan, tasya ika .) màyàrahitaþ . màyà vidyate yasya sa màyikaþ tato na¤à samàsaþ ..

#<amàvasã>#, strã, (amà sàhityena vasata÷candràrkau yasyàü, amà + vasa + adhikaraõe gauràditvàt ïãù .) amàvàsyà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<amàvasyà>#, strã, (amà sàhityena vasata÷candràrkau yasyàü, amà + vasa + àdhàre õyat striyàü ñàp .) kçùõapakùàntatithiþ . sà tu candramaõóalasya pa¤cada÷akalàkriyàråpà tatkriyopalakùitaþ kàlo và . iti tithyàditattvaü .. såryàcandramasoryaþ paraþ sannikarùaþ sàmàvasyà . iti gobhilaþ .. paraþ sannikarùa÷ca uparyadhobhàvàpannasamasåtrapàtanyàyena ekarà÷yavacchedena sahàvasthànaråpaþ . iti raghunandanaþ .. tatparyàyaþ . amàvàsyà 2 . dar÷aþ 3 . såryendusaïgamaþ 4 . ityamaraþ .. pa¤cada÷ã 5 . iti smçtiþ .. amàvasã 6 . amàvàsã 7 . iti ÷abdaratnàvalã .. amàmasã 8 . amàmàsã 9 . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ .. sà dçùñendukalà sinãvàlã 10 . naùñendukalà ca kuhåþ 11 . ityamaraþ .. tadvyavasthàdi yathà . athàmàvasyà . sà ca pratipadyutà gràhyà yugmàt . varàhapuràõe càõóàla÷apathe .
     %<ùaùñhyaùñamyapyamàvàsyà ubhe pakùe caturda÷ã .
     asnàtànàü gatiü yàsye yadyahaü nàgame punaþ ..>% ato'tra snànamàva÷yakaü . ato'tra jãvatpitçkeõàpi snàtavyam .
     %<amàsnànaü gayà÷ràddhaü dakùiõàmukhabhojanaü .
     na jãvatpitçkaþ kuryàt kçte ca pitçhà bhavet ..>% iti vacanaü ràgapràptasnànaniùedhakaü .
     %<bhogàya kriyate yattu snànaü yàdçcchikaü naraiþ .
     tanniùiddhaü da÷amyàdau nityanaimittike na tu ..>% iti trayoda÷ãprakaraõoktavacanàcca .. * .. paiñhinasiþ . %<na parbasu tailaü kùauraü màüsamabhyupeyàt nàmàvàsyàyàü haritamapi chindyàt .>% iti .. * ..
     %<puùye tu janmanakùatre vyatãpàte ca vaidhçtau .
     amàyà¤ca nadãsnànaü punàtyàsaptamaü kulaü ..>% atra dahatyàjanmaduùkçtamiti jyotiùe pàñhaþ .. * .. vyàsaþ .
     %<amàvàsyàü bhavedvàro yadi bhåmisutasya ca .
     gosahasraphalaü dadyàt snànamàtreõa jàhnavã ..>%
     %<sinãvàlã kuhårvàpi yadi somadine bhavet .
     gosahasraphalaü dadyàt snànaü yanmauninà kçtam ..>% sinãvàlã caturda÷ãyuktàmàvàsyà vyastàpi pra÷astà evamanyatràpi vàravi÷iùñavidhau na yugmàdaraþ niravakà÷atvena saü÷ayàyogàt . etacca maunamaruõodayakàlamàrabhya snànaparyantaü . na tu snànakàlamàtre . tatra,
     %<uccàreü methune caiva prasràve dantadhàvane .
     snàne bhojanakàle ca ùañsu maunaü samàcaret ..>% iti skàndena tasya sàmànyataþ pràptatvàt . uccàre purãùotsarge .. * .. smçtiþ .
     %<karatoyàjalaü pràpya yadi somayutà kuhåþ .
     aruõodayavelàyàü såryagraha÷ataiþ samà ..>% snànamantraþ .
     %<karatoye sadànãre sarit÷reùñhe suvi÷rute .
     pauõóràn plàvayase nityaü pàpaü hara karodbhave ..>% pauõóràn de÷avi÷eùàn .. * .. marãciþ .
     %<màse nabhasyamàvàsyà tasyàü darbhacayo mataþ .
     ayàtayàmàste darbhà viniyojyàþ punaþ punaþ ..>% atra .
     %<darbhàþ kçùõàjinaü mantrà bràhmaõà haviragnayaþ .
     ayàtayàmànyetàni niyojyàni punaþ punaþ ..>% iti gçhyapari÷iùñavacanenaiva siddhau ÷ràvaõàmàvàsyàyà upàdànaü .
     %<vàrùikàü÷caturo màsànnàharet ku÷amçttikàþ .
     àdadãta tvabhàve'pi sadyo yasyopayojanaü ..>% iti saüvatsarapradãpadhçta÷ivarahasyãyasyàpavàdakamiti .. vidyàkaradhçtaü .
     %<saïgrahàdvatsaraü yàvat ÷uddhiþ syàdidhmavarhiùàü .
     tataþ paraü na gçhõãyàt japàdau yaj¤akarmaõi .. * ..>% saüvatsarapradãpe .
     %<amàvàsyàntu kanyàrke tãrthapràptau tathà nçpa .
     kçtvà ÷ràddhaü vidhànena dadyàt ùoóa÷apiõóakaü ..>% tatpramàõaprayogau ùoóa÷ã÷abde draùñavyau .. * .. amàvàsyàyàmapi malamàse ÷ràddhàbhàvamàha kauthumiþ .
     %<saüvatsaràtireko vai màso yaþ syàttrayoda÷aþ .
     tasmiüstrayoda÷e ÷ràddhaü na kuryàdindusaükùaye ..>% sambatsarapradãpe .
     %<ekarà÷isthite sårye yadi dar÷advayaü bhavet .
     dar÷a÷ràddhaü tadàdau syànna paratra malimluce ..>% yattu .
     %<jàtakarmaõi yat ÷ràddhaü dar÷a÷ràddhaü tathaiva ca .
     malamàse'pi tatkàryaü vyàsasya vacanaü yathà ..>% iti vyàsavacanaü tatpiõóapitçyaj¤àkhya÷ràddhaparaü .. * .. amàvàsyà÷ràddhakàlamàha chandogapari÷iùñaü .
     %<piõóànvàhàryakaü ÷ràddhaü kùãõe ràjani ÷asyate .
     vàsarasya tçtãyàü÷e nàtisandhyàsamãpataþ ..>% piõóànàü pitéõàü anvàhàryaü ÷ràddhaü màsaikatçptijanakaü yattattathà . tathà ca manuþ .
     %<piõóànàü màsikaü ÷ràddhamanvàhàryaü vidurbudhàþ .>% ràjani candre . ÷asyata ityanena kvaciccandrakùayàbhàve'pi amàvàsyà÷ràddhaü såcitaü . etàdçgvyutpatteþ sàgniniragnisàdhàraõatvàt vakùyamàõakàtyàyanoktarãtyà kùãõàstambhitàvardhamànàbhedaþ sàdhàraõaþ .. * .. yattu --
     %<pitçyaj¤antu nirvartya vipra÷candrakùaye'gnimàn .
     piõóànvàhàryakaü ÷ràddhaü kuryànmàsànumàsikaü ..>% iti manuvacanaü tatsàgniþ piõóapitçyaj¤aü nirvartya màsànumàsikaü pratimàsikaü ÷ràddhaü kurvãtetikramavidhàyakaü . atrànu÷abdasya vãpsàrthakatvaü . tathà ca .
     %<lakùaõavãpsetthambhrateùvabhirbhàge paripratã .
     anureùu sahàrthe ca hãne upa÷ca kathyate ..>% candrakùaye'màvàsyàyàü na tu kàtyàyanoktakùaye tathàtve vardhamànàdau pratimàsànupapatteþ . evameva ÷ràddhavivekaþ . ataeva tatraivàmàvàsyàvyatiriktakçùõapakùavihitapàrbaõa÷ràddhe yayàstamiti vacanàt vyavasthetyuktaü . tatra sàgnikartavyatvàvi÷eùitàmàvàsyàvyatirekàbhidhànàt kùãõàdibhedena vyavasthà sàgniniragnisàdhàraõãtyavagamyate . eva¤càmàvàsyàyàü mçtàhanimittaka aurasakùetrajaputtrakartavyapàrbaõe kùãyamàõàdinà na vyavasthà kintu yayàstamityanena . etadvivçtaü malamàsatattve .. * .. yattu da÷amamuhårtasya matsyapuràõoktàparàhõikatve'pi ÷ràddhe tasya tyàgaþ . piõóapitçyaj¤àrtha eveti vàsaratçtãyàü÷àbhidhànaü sàgniparameveti pari÷iùñaprakà÷oktaü tanna yuktaü . pårbàhõovai devànàü madhyaü dinaü manuùyàõàü aparàhõaþ pitéõàü iti ÷rutyà tanmuhårtasya manuùyakarmàïgatvena bodhanàdeva ÷ràddhe parityàgaþ . etacchrutimålakameva vàsarasya tçtãyàü÷a ityuktaü . vàsarasya tçtãyàü÷e tridhà vibhaktasya dinasya tçtãyabhàge nàtisandhyàsamãpata iti sandhyàsamãpaikamuhårta àpadyapi varjanãya ityarthaþ . tena .
     %<pràtaþkàlo muhårtàüstrãn saïgavastàvadeva tu .
     madhyàhnastrimuhårtaþ syàdaparàhõastataþ paraü ..
     sàyàhnastrimuhårtraþ syàt ÷ràddhaü tatra na kàrayet .
     ràkùasã nàma sà velà garhità sarvakarmasu ..>% iti matsyapuràõe niùiddhamuhårtatraye àpadi muhårtadvayamabhyanuj¤àtaü ati÷abdasvarasàt . %<trimuhårtàpi kartavyà pårbà dar÷à ca bahvçcaiþ>% . iti hàrãtavacanàcca . tena pårbadine muhårtatrayamàtralàbhe paradine vàsarasya tçtãyàü÷àlàbhe pårbadine eva ÷ràddhaü . etena nàtisandhyàsamãpata ityanena ràkùasãvelàmàtraü niùidhyata iti maithilamatamapàstaü . sarvakarmasu snànadànàdiùvapi anàpadãtyarthaþ . iti ÷ràddhavivekaþ .. tenà÷aktau tasyàmapi tatkaraõaü . ataeva parà÷araþ .
     %<divàkarakaraiþ påtaü divàsnànaü pra÷asyate .
     apra÷astaü ni÷i snànaü ràhoranyatra dar÷anàt ..>% iti .. * .. dar÷advaidhe kutra ÷ràddhamityàha chandogapari÷iùñe kàtyàyanaþ .
     %<yadà caturdç÷ãyàmaü turãyamanupårayet .
     amàvàsyà kùãyamàõà tadaiva ÷ràddhamiùyate ..>% caturda÷ãyàmaü caturda÷ãsambandhidinayàmamiti taddinasyàmàvàsyàsambandhe'pi caturda÷ãnirde÷o'dhikena vyapade÷à bhavantãti nyàyàt . tena yadà amàvàsyàcaturda÷ãsambandhidinasya caturthaü praharaü kçtsnaü ki¤cinnyånaü và anupårayet atrànupårayedityabhidhànàt turãyayàmasya pàdonadaõóadvayànyånaprathamamuhårtasya bahukàlatvaü pratãyate . etena praharatrayàbhyantare ki¤cidadhikapraharatraye và caturda÷ã pratãyate . tata÷cobhayavàsarãyatçtãyàü÷asambandhipa¤cadhàvibhaktàparàhåmuhårtayormuhårtànyånadar÷alàbhe dvaidhaü na tvekadinamàtre tallàbhe . tatra pårboktena vàsarasya tçtãyàü÷a ityanenaiva dvaidhànudayàt . ato yaddine vàsaratçtãyàü÷e tàdç÷adar÷alàbhastatraiva ÷ràddhaü . muhårtonatithestu karmànarhatvànna dvaidhàvasaraþ . tathà ca bhaviùye .
     %<vratopavàsaniyame ghañikaikà yadà bhavet .
     sà tithiþ sakalà j¤eyà pitrarthe càparàhõikã ..>% iti . atra ca pràguktajàvàlivacanoktà muhårtàtmikà ghañikà gràhyà yogyatvàt na tvekadaõóàtmikà vakùyamàõarauhiõàdigrahaõe tathà dçùñatvàcca . tata÷ca pårboktadvaidhe taddvivasãyacaturda÷yapekùayà paradine amàvàsyà kùãyamàõà nyånakàlavyàpinã na tu pårbàparadivasãyayàvaccaturda÷yapekùayà anupasthiteþ . evaü stambhitàvardhamànayorapi . tadaiva pårbadar÷a eva ÷ràddhaü . svoktacandrakùayànurodhàt . yadà triü÷addvaõóàtmakadivase caturda÷yadhikacaturthayàmapåraõe mukhyàparàhõãyaki¤cinnyånamuhårtalàbhastadàpi tadaivetyanena candrakùayànurodhàt pårbadine ÷ràddhaü na tu mukhyàparàhõãyamuhårtalàbhe'pi paradine . atra candrakùaya÷caturda÷yaùñamayàmàt prabhçti amàvàsyàsaptamayàmaparyantamiti vakùyate . tadaivetyeva ÷ravaõàttithidvaidhe khaõóavi÷eùo niyamyate karmaõi khaõóàntaravyudàsàya . eva¤ca yatra pårbàparadine vàsaratçtãyàü÷ãyamukhyàparàhõe muhårtonadar÷alàbhastatràpi pårbadina eva ÷ràddhaü vàsaratçtãyàü÷acandrakùayàti÷abdasvarasàt . trimuhårtàpãtyanurodhàcca . yatra tu pårbadine trimuhårtamàtravyàpinyamàvàsyà paradine tçtãyàü÷amuhårtavyàpinã satã kùãyamàõà tatra paradine candrakùayàbhàve'pi mukhyàparàhõalàbhàt ÷ràddham . anyathà --
     %<yadà caturda÷ãyàmaü turãyamanupårayet .>% iti vi÷eùàbhidhànaü vyarthaü syàt .. * .. atha %<yatra pårbàhe ÷ràddhaü tatra yadahastveva candramà na dç÷yeta tàmamàvàsyàü kurvãta>% iti gobhilavirodhaþ . tathàvidhacaturda÷ãyuktàmàvàsyàyàþ sinãvàlãtvena pràta÷candradar÷anàt . tatràha saeva .
     %<yaduktaü yadahastveva dar÷anaü neti candramàþ .
     tatkùayàpekùayà j¤eyaü kùãõe ràjani cetyapi ..>% %<yadahastveva candramà na dç÷yeta tàmamàvàsyàü kurvãta>% iti yadgobhilasåtraü taccandrakùayàbhipràyikam . anyathà gobhilãyatàdç÷asåtràntareõa saha paunaruktyàpatteþ . tasmàt prathamasåtraü kuhåparaü tacca vardhamànàpakùe niyataü . kùãõàstambhitayostu yathàyogyamanusaraõãyam . eva¤ca %<yadahastveva candramà na dç÷yeta tàmamàvàsyàü kurvãta>% iti ÷rutiretatsamànàrthakaü ÷rutyantaraü và tadapi vardhamànàdiparaü na tu kàtyàyanavacanàttatra kùayalakùaõà kalpataruprabhçtibhiruktàyuktà .
     %<÷rutismçtivirodhe tu ÷rutireva garãyasi .>% iti virodhàt . kùãõa iti kàtyàyanena mayà yat kùãõe ràjanãtyuktaü tadapi kùayàbhipràyakam . athaivaü dç÷yamàne'pyekadà iti yadgobhilasya såtràntaraü tadvyartham . %<yadahastveva>% ityàdi dvitãyasåtrapràptatitheþ sinãvàlãtvenaiva candradar÷anapràpterityata àha sa eva .
     %<yaccoktaü dç÷yamàne'pi taccaturda÷yapekùayà .
     amàvàsyàü pratãkùeta tadante vàpi nirvapet ..>% dç÷yamàne'pyekadeti yaduktaü taccaturda÷yàü ÷ràddhàya pårbasåtramamàvàsyàpadopàdànàccandrakùaye satyamamàvàsyàviùayaü . idaü punaritthambhatacaturda÷ãviùayamiti ÷ràddhavivekaþ . tat kimamàvàsyàvaccaturda÷ãtyatràha amàvàsyàü pratãkùeta ubhayatithipràptau ÷ràddhàyàmàvàsyà pratãkùaõãyà . yatra pårbadine divà sàrdhvamuhårtamàtre amàvàsyà paradine ca sàrdhvada÷amamuhårtamàtre tatra cobhayadine ÷ràddhayogyàmàvàsyà na pràpyate tatra tadanta caturda÷yante nirvapet dadyàt .. * .. atraiva viùaye sàgniniragnyorvi÷eùamàha kàlamàdhavãye jàbàliþ .
     %<aparàhõadvayàvyàpã yadi dar÷astithikùaye .
     àhitàgneþ sinãvàlã niragnyàdeþ kuhårmatà ..>% àdi÷abdàdanupanãta÷ådrayorgrahaõaü .. * .. kùayamàha kàtyàyanaþ .
     %<aùñame'ü÷e caturda÷yàþ kùãõo bhavati candramàþ .
     amàvàsyàùñamàü÷e ca tataþ kila bhavedaõuþ ..>% caturda÷yaùñame yàme candramàþ kùãõa caturthabhàgonakalàva÷iùño bhavati . %<atrenduràdyaprahare'vatiùñhate>% ityàdisvarasàt . amàvàsyàùñame yàme càõurbhavati punarutpadyate kiletyàgamavàrtàyàü tena amàvàsyàyàþ saptame yàme kçtsnakùaya ityavagamyate . %<tata÷càntyakalàvayavanà÷otpattireva kùayaþ sà ca såkùmatàyàü vinà÷e'pyastãti>% ÷ràddhavivekaþ .. utpattiràdyakùaõasambandhaþ . tena binà÷asyànantatve'pi nàtivyàptiþ .. * .. atra vi÷eùamàha saeva .
     %<àgrahàyaõyamàvàsyà tathà jyaiùñhasya yà bhavet .
     vi÷eùamàbhyàü bruvate candracàravido janàþ ..>% àbhyàmiti lyablope pa¤camã ime pràpyetyarthaþ . candracàravido jyotirvidaþ . atra paurõamàsyàntamàsa iti pari÷iùñaprakà÷aþ .. atra tãjaü brahmapuràõãyatithikçtyaü . tathà ca ÷ràddhamadhikçtya brahmapuràõaü .
     %<payomålaphalaiþ ÷àkaiþ kçùõapakùa ca sarvadà .>% atra kçùõapakùe caturda÷ãvyatiriktàyàü yasyàü kasyà¤cit tithau ÷ràddhavidhànàdamàvàsyàpi labhyata iti .. * .. ko vi÷eùaityatràha sa eva .
     %<atrenduràdye prahare'vatiùñhate caturthabhàgonakalàva÷iùñaþ .
     tadanta eva kùayameti kçtsnamevaü jyoti÷cakravido vadanti ..>% atra màsadvaye amàvàsyàyàü caturthabhàgonakalàva÷iùñaþ caturthabhàgonà yà kalà tayàva÷iùñaþ kalàbhàgatrayamàtraþ sannàdye prahare'vatiùñhate . arthàt caturda÷yaùñamayàme kùayàrambha iti . tadanta eva amàvàsyàntayàma eva kùayaü kçtsnameti . anyatràmàvàsyà saptamayàma iti vi÷eùaþ . tena màrga÷ãrùajyaiùñhayorubhayadine candrakùayalàbhe yadyapi yadà caturde÷ãyàmamiti vacanàt pårbadine eva ÷ràddhaü pràpnoti tathàpi tadvacanaü candrakùayànurodhamålamiti . kçtsnakùayànurodhàt kùãõàyàmapi paratràparàhõalàbhe ÷ràddhaü anyathaitadvi÷eùàbhidhànaü vyarthaü syàt .. * .. atràpi vi÷eùàntaramàha sa eva . yasminnabde dvàda÷aika÷ca yavyastasmiüstrçtãyayà paridç÷yo nopajàyeta . yavyo màsaþ . tçtãyayà màtrayà caturthabhàgonakalayà paridç÷ya÷candro na bhavati kintu tadadhikanyånakalayeti . tena malamàsayutàbde anyamàsavadanayorapi caturda÷yantayàmàdi dar÷asaptamayàmaparyantaü kùaya iti . malamàsayutàbdastu ekasmànmalamàsàdabdadvayànantaràbdastçtãye'bde malamàsasyàva÷yambhàvàditi .. * .. candrakùayànuruddhaü kùãõàpakùamupasaüharati sa eva .
     %<evaü càraü candramaso viditvà kùãõe tasminnaparàhõe ca dadyàt .>% evaü càraü gativi÷eùaü .. * .. stambhitàyàü vyavasthàmàha sa eva .
     %<sammi÷rà yà caturda÷yà amàvàsyàbhavet kvacit .
     kharvitàü tàü viduþ kecidupedhvamiti càpare ..>% kùãõàyàþ pårbamuktatvàt . vardhvamànàyà÷ca vakùyamàõatvàt asya vacanasya stambhitàparatvaü . kharvitàü nãcàü pitçlokapràpaõànarhàü kecit yajurvedinaþ . apare çgvedinaþ tàmeva upedhvamupagacchata ÷ràddhàyeti ÷eùaþ . upedhvamityatra gatàdhvàmitipàñhe gataþ pràptaþ pitçlokapràpaõàya adhvà anayeti gatàdhvà pra÷astetyarthaþ . %<tasmàcchandogà ubhayànurodhàdicchàta ubhayàdaraü kurvanti>% iti kàtyàyanasvarasaþ .. * .. vyaktamàha laghuhàrãtaþ .
     %<trimuhårtàpi kartavyà pårbà dar÷à ca bahvçcaiþ .
     kuhåradhvaryubhiþ kàryà yatheùñaü sàmagãtibhiþ ..>% atra trimuhårtetyupàdànàt stambhitàyàüþ pårbadine trimuhårtamàtralàbhe'pi bahvçcànàü ÷ràddhaü . na tu mukhyàparàhõalàbhàdapi paradine . sàmagànàü tatràpyaniyamaþ . etàdçgviùaya eva umayatràparàhõàlàbhe'pãyaü vyavastheti ÷ràddhavivekaþ .. mukhyàparàhõasya ekadinamàtralàbhe'pyubhayadinàlàbhàt .. .. * .. vardhvamànàyàü vyavasthàmàha kàtyàyanaþ .
     %<vardhvamànàmamàvàsyàü lakùayedapare'hani .
     yàmàüstrãnadhikàn vàpi pitçyaj¤astato bhavet ..>% yàmàüstrãniti pårbadivasãyayàmatrayanyånacaturda÷yapekùayà . athaivaü vàsaratçtãyàü÷ànurodhena ÷ràddhavidhànàt kathamamàvàsyà÷ràddhe paryudastaràtryàdãtarakàlaparigrahaþ . satyaü . tithidvaidhe kùãõàdibhedena khaõóavi÷eùaparigrahàya vàsaratçtãyàü÷àpekùà anyathobhayadine vàsaratçtãyàü÷àpràptau ÷ràddhalopàpatteþ . pràguktaniragnyàdeþ kuhårmatetyasya nirviùayatàpatte÷ca ataþ paryudastetarakàlasyàpi parigrahaþ . yadà tu pårbàparakhaõóayoranyatarasyaiva parigrahastadà yathàyogyaü tatraiva sàyàhnamuhårtadvayaparyudastetarakàlakutapàdimuhårtapa¤cakarauhiõàdimuhårtacatuùñayavàsaratçtãyàü÷ãyàparàhõamuhårtadvayakàlàþ . yathàkramamàpatsàmànyapra÷astapra÷astatara-pra÷astatamatvena j¤eyàþ . evamakhaõóatithàvapi nàtisandhyàsamãpata iti pårboktatvàt .
     %<sàyàhnastrimuhårtaþ syàt ÷ràddhaü tatra na kàrayet .>% iti matsyapuràõàt .
     %<ràtrau÷ràddhaü na kurbãta ràkùasãkãrtità hi sà .
     sandhyayorubhayo÷caiva sårye caivàcirodite ..>% iti manuvacanàbhyàü .
     %<årdhvaü muhårtàt kutapàt yanmåhårtacatuùñayaü .
     muhårtapa¤cakaü vàpi svadhàbhavanamiùyate ..>% iti matsyapuràõànmuhårtapa¤cakamityatra kutapàditi lyablope pa¤camã kutapamàrabhyetyarthaþ . tatastenaiva .
     %<aparàhõe tu sampràpte abhijidrauhiõodaye .
     yadatra dãyate jantostadakùayamudàhçtaü ..>% ityuktaü . %<pårbàhõo vai devànàü madhyaü dinaü manuùyàõàü aparàhõaþ pitéõàü>% . iti ÷rutiþ . vàsarasya tçtãyàü÷a iti kàtyàyanavacanaü .
     %<sàyàhnastrimuhårtaþ syàt ÷ràddhaü tatra na kàrayet>% ityeùàmekavàkyatvàt vàsaratçtãyàü÷ãyàparàhõamuhårtadvayasya làbhaþ . iti tithyàditattvaü ..

#<amàvàsã>#, strã, (amà sàhityena candràrkayorvàso yatra, gauràditvàt ïãù .) amàvasyà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<amàvàsyà>#, strã, (amà saha candràrkau vasato yatra tithau sà, amà + vasa + àdhàre õyat, striyàü ñàp . õitvàt vçddhiþ .) amàvasãtithiþ . ityamaraþ ..

#<amitraþ>#, puü, (amaroge itrac .) ÷atruþ . ityamaraþ .. (ripuþ . vipakùaþ . ÷atrupakùãyaþ . pratikålaþ .
     %<màtçråpe mamàmitre nç÷aüse ràjyakàmuke .
     amitro mitraråpeõa bhràtustvamasi lakùmaõa ..>% iti ràmàyaõe .)

#<amiùaü>#, klã, (am roge karmaõi iùan) laukikasukhaü . ityuõàdikoùaþ .. chalàbhàvaþ .. (na miùa÷chalaü na¤samàsaþ, chalanàbhàvaþ . nàsti miùa÷chalaü yasya tat, chala÷ånyaþ .)

#<amã>#, [n] tri, (am roge + bhàve gha¤, màntatvàt vçddhyabhàvaþ, amo rogo vidyate'sya, in .) rogã . yathà . amyayaü . iti vopadevaþ ..

#<amãvaü>#, klã, (ama + van, ãóàgamaþ .) pàpaü . duþkhaü . yathà --
     %<taü tvàhaü bhavabhãtànàü prapannànàü bhayàpahaü .
     àpçcche ÷àpanirmuktaþ pàdaspar÷àdamãvahan ..>% iti ÷rãbhàgavataü ..
     (%<na hi tvamãdç÷aü kçtvà tasyàmãvaü da÷ànana .
     jãvituü ÷akyasi ciraü viùaü pãtveva durmatiþ ..>% iti ràmàyaõe .)

#<amukaü>#, tri, buddhisthatvopalakùitatattatdharmàvacchinnaü . svasvavçttivi÷eùadharmapuraskàreõa tattadvastuvàcakaü . phalanà iti bhàùà . adas÷abdasya aki kçte sorottvàbhàve ako'kàrasya uttve amuka iti bhavati amuka ityàgamikaü . iti kramadã÷varaþ .. yathà --
     %<amukàmukagotraitat tubhyamannaü svadhà namaþ .>% iti ÷ràddhatattvaü .. (abhivàdaye iti ÷abdoccàraõànantaraü amukanàmàhamasmãti svaü nàma parikãrtayet . iti kullåkabhadçþ .
     %<saünive÷aü pramàõa¤ca svahastena likhet svayam .
     mataü me'mukaputtrasya amukasya mahãpateþ ..>% iti nàradaþ .)

#<amuktaü>#, klã, (muc + ktaþ, na muktaþ virodhe na¤samàsaþ .) churikàvi÷eùaþ . iti halàyadhaþ .. hàtachurã iti bhàùà . muktirahite atyakte ca tri .. (apràptamocanaþ . asvatantraþ .
     %<amuktà bhavatà nàtha muhårtamapi sà purà .>% iti sàhityadarpaõe .
     %<amukto mànasairduþkhairicchàdveùasamudbhavaiþ .>% iti mahàbhàrate . khaógàdikaü . yaduktam --
     %<khaógàdikamamukta¤ca niyuddhaü vigatàyudham .>% iti .)

#<amutra>#, vya, (amuùmin adas + tral uttvamatve .) janmàntaraü . paralokaþ . ityamaraþ .. (amuùmin ityarthasya vàcakaþ .
     %<anenaivàrbhakàþ sarve nagare'mutra bhakùitàþ .>% iti kathàsaritsàgare . bhavàntare . janmàntare .
     %<tathaiva yaþ kùamàkàle kùatriyo nopa÷àmyati .
     apriyaþ sarvabhåtànàü so'mutreha ca na÷yati .>%
     %<icchadbhiþ satataü ÷reya iha càmutra cottamaü ..>% iti mahàbhàrate .)

#<amuùyaputtraþ>#, puü, strã, (amuùya putraþ nipàtanàt aluk samàsaþ .) prakhyàtavaü÷odbhavaþ . kulãnaþ . iti jañàdharaþ ..
     (%<syàdàmuùyàyaõastvàryo'muùyaputtro mahàkulaþ .>% iti jañàdharaþ .)

#<amårtaþ>#, tri, (mårcha + ktaþ, na¤samàsaþ .) mårtabhinnaþ . mårtirahitaþ . yathà . suj¤ànà amårtatvàditi vopadevaþ .. nyàyamate . àkà÷aü . kàlaþ . dik . àtmà . eùàü sàmànyaguõàþ saükhyà 1 parimitiþ 2 pçthaktvaü 3 saüyogaþ 4 vibhàgaþ 5 . àkà÷asya vi÷eùaguõaþ ÷abdaþ . kàladi÷orvi÷eùaguõo nàsti àtmano vi÷eùaguõàþ . buddhiþ 1 sukhaü 2 duþkhaü 3 icchà 4 dveùaþ 5 yatnaþ 6 bhàvanàkhyasaüskàraþ 7 dharmaþ 8 adharmaþ 9 . iti bhàùàparicchedaþ .. (råpahãnaþ . àkçtirahitaþ . vàyuþ . antarãkùa¤ca . yaduktaü -- %<sannive÷yo netradç÷yo yasya tanmårtamucyate . kùityambbagnitrayaü mårtamamårtaü tvitaradvayaü>% .. iti .
     %<kùitirjalaü tathà tejaþ pavano mana eva ca .
     paràparatvamårtatvakriyàyogà÷rayà amã ..>% iti bhàùàparicchedaþ .)

#<amådç÷aþ>#, tri, (pàõinimate tu, amumiva pa÷yati, adas + dç÷ + ka¤, dasthàne àtve kçte tataþ åtvamatve .) evaüprakàraþ . etadråpaþ . iti mugdhabodhaü .. yathà -- %<amådç÷ã tat kavivandivarõitaiþ>% . iti naiùadhaü ..

#<amålakaü>#, tri, målarahitaü . pramàõa÷ånyaü . nàsti målaü yasyeti bahuvrãhyarthe kapratyayaþ ..

#<amålà>#, strã, (nàsti målaü ÷iphà yasyàþ sà, striyàü ñàp .) agni÷ikhàvçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. målarahite tri . iti mugdhabodhaü ..

#<amçõàlaü>#, klã, (mçõàlatulyaü sàdç÷ye na¤samàsaþ, tasya mçõàlasadç÷akomalatvàt tathàtvaü .) vãraõamålaü . ityamaraþ ..

#<amçtaü>#, klã, (mç + bhàve ktaþ, nàsti mçtaü maraõaü yasmàt tat, tatpàyinàü maraõàbhàvàt tasya tathàtvaü .) samudrodbhavadevabhakùyàmaratvajanakadravyavi÷eùaþ . yadà pçthuràjabhayena pçthvã gaurbhåtà tadà devà indraü vatsaü kçtvà hiraõmayapàtre amçtaråpampayo'dåduhan tattu durvàsasaþ ÷àpàt samudramadhyaü gataü pa÷càt samudramathane amçtapårõakalasaü mçhãtvà dhanvantarirutthitaþ . iti bhàratabhàgavate .. tatparyàyaþ .. pãyåùaü 2 sudhà 3 . ityamaraþ .. peyåùaü 4 . iti taññãkàsàrasundarã .. * .. nirjaraü 5 . samudranavanãtakaü 6 . iti ÷abdaratnàvalã .. jalaü . dhçtaü .. yaj¤a÷eùadravyaü .. ayàcitavastu .. muktiþ . iti medinã .. dugdhaü . auùadhaü . viùasàmànyaü . vatsanàbhaþ . pàradaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. annaü . dhanaü . svarõaü . bhakùaõãyadravyaü . hçdyaü . svàdudravyaü . iti hemacandraþ ..

#<amçtaþ>#, puü, (mç + kartari ktaþ, na¤samàsaþ .) dhanvantariþ . devatà . iti medinã . vàràhãkandaþ . vanamudgaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. sundaraþ . atihçdyaþ . iti bharatadhçtavyàóiþ .. (àtmà, yathà mahàbhàrate --
     %<indriyebhyaþ parà hyarthà arthebhya÷ca paraü manaþ .
     manasastu parà buddhirbuddheràtmà mahàn paraþ ..
     mahataþ paramavyaktamavyaktàdamçtaþ paraþ .
     amçtànna paraü ki¤cit sà kàùñhà sà parà gatiþ ..>% såryaþ .. surapatirindraþ .. viùõoþ sahasranàmamadhye parigaõito nàmabhedaþ ..) maraõarahite tri . yathà . %<amçte jàrajaþ kuõóaþ>% . ityamaraþ ..

#<amçtajañà>#, strã, (amçtavat susvàdurjañà yasyàþ sà .) jañàmàüsã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<amçtataraïgiõã>#, strã, (amçtasya pãyåùasya taraïgiõã nadãva .) jyotsnà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<amçtadãdhitiþ>#, puü, (amçtavat santoùakàriõyaþ dãdhitayo yasya saþ .) candraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (%<amçtadãdhitireùa vidarbhaje bhajati tàpamamuùya>% . iti naiùadhe .)

#<amçtaphalaü>#, klã, puü, (amçtamiva svàdu phalaü .) pàràvatavçkùaþ . pañolaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. nàsapàtã . iti pàrasya bhàùà . yathà . athàmçtaphalaü yadahakasàtakàvilaprabhçtide÷eùu nàsapàtã iti prasiddhaü .
     %<amçtaphalaü laghu vçùyaü sukhàdu trãn hareddoùàn .
     de÷eùu mudgalànàü bahulaü tallabhyate lokaiþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<amçtaphalà>#, strã, (amçtavat svàdu phalaü yasyàþ sà, striyàü ñàp .) dràkùà . àmalakã . iti ràjanirghaõñaþ .. (laghukharjårãvçkùaþ . phalavi÷eùaþ . nàsapàtã . iti pàrasyabhàùà .

#<amçtavallã>#, strã, (amçtavat vallã, tasyà roganà÷akatvàt tathàtvaü .) guóåcã . iti ratnamàlà ..

#<amçtarasà>#, strã, (amçtavat svàduþ raso yasyàþ sà, striyàü ñàp .) kapiladràkùà . iti ràjanirghaõñaþ .. (pakvànnavi÷eùaþ .. sà ca
     %<tçtãyabhàgakhaõóena mi÷ritaü ùaùñipiùñakaü .
     ÷ubhramãùaddadhiyutaü mardayeddçóhapàõinà ..
     evaü samuddhçtaü kçtvà sthàpayedrajanãmitaü .
     tato'nyasminnahani tu citritaü nistvacaistilaiþ ..
     vidhàyàpåpakaü tena tambikàyàü ghçte pacet .
     tato'mçtarasà jàtà vàtahçdbalavardhinã ..>% iti bhàvaprakà÷e .)

#<amçtasambhavà>#, strã, (sam + bhå + bhàve ap, amçtasya maraõàbhàvasya rogàbhàvasya iti yàvat sambhava utpattiryasyàþ sà, striyàü ñàp .) guóåcã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<amçtasàrajaþ>#, puü, (amçtasya sàraþ tasmàt jàyate, amçtasàra + jan + óaþ, upapadasamàsaþ .) guóaþ . tavaràjodbhavakhaõóaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<amçtasåþ>#, puü, (amçtaü tuùàraü såte, amçta + så + kvip, upapadasamàsaþ .) (amçtàn devàn såte, amçta + så + kvip, upapadasamàsaþ .) candraþ . iti hemacandraþ .. devamàtari strã . amçtànàü devànàü såþ prasåtiþ ..

#<amçtasodaraþ>#, puü, (amçtasya sodaraþ sodaryaþ tasya ekasthànàdutpannatvàt tathàtvaü .) ghoñakaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (uccaiþsravà a÷vaþ .
     %<suràdevã samutpannà turagaþ pàõóarastathà .>% iti bhàrate .)

#<amçtasravà>#, strã, (sravati iti sru + ap . striyàü ñàp . amçtasya sravà ùaùñhãtatpuruùaþ .) rudantãvçkùaþ . latàvi÷eùaþ . tatparyàyaþ . vçkùàruhà 2 upavallikà 3 ghanavallã 4 sitalatà 5 . asyà guõàþ . pathyatvaü . ãùattiktatvaü . rasàyanatvaü . vraõanà÷itvaü . viùakuùñhàmakàmalà÷vayathujayakàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..
     (%<uktàmçtasravà pathyà ãùattiktà rasàyanã .
     vraõaghnã viùakuùñhàmaü kàmalàü ÷vayathuü jayet ..>% iti ràjanirghaõñaþ .)

#<amçtà>#, strã, (nàsti mçtaü maraõaü yasyàþ sà .) guóåcã . madirà . indravàruõã . jyotiùmatã . gorakùadugdhà . ativiùà . raktatrivçt . dårvà . àmalakã . harãtakã . iti ràjanirghaõñaþ .. tulasã . iti ÷abdamàlà .. pippalã . iti medinã .. campàde÷ajasthålamàüsà harãtakã . sà virecane pra÷astà . iti ràjavallabhaþ .. (såryadãdhitivi÷eùàþ .
     (%<saurãbhiriva nàóãbhiramçtàkhyàbhirammayaþ .>% iti raghuvaü÷e .)

#<amçtàndhaþ>#, [s] puü, (amçtamandhaþ annamiva tçptikaraü yasya saþ .) devatà . ityamaraþ .. (amçtaü sudhà andho bhakùyaü yasya saþ .)

#<amçtàphalaþ>#, puü, (amçtamiva phalaü yasya, pçùodaràditvàt dãrghaþ .) pañolaþ . iti dravyàbhidhànaü ..

#<amçtà÷anaþ>#, puü, (amçtaü a÷nàti bhuïkte, a÷a + bàhulyàt kartari lyuñ . amçtasya a÷anaþ, ùaùñhãtatpuruùaþ .) devatà . iti halàyudhaþ ..

#<amçtàùñakaü>#, klã, (amçtàprabhçti aùñakaü yasya tat .) haritakyàdyaùñadravyaü . yathà --
     %<amçtà kañukàriùñapañolaghanacamdanaü .
     nàgarendrayava¤caitadamçtàùñakamãritaü ..
     kvathitaü sakaõàcårõaü pitta÷leùmajvaràpahaü .
     hçllàsàrocakaccharditçùõàdàhanivàraõaü ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<amçtàsaïgaü>#, klã, (amçtasyeva àsaïgo yasya tat .) tutthavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . karparikàtutthaü 2 a¤janaü 3 . iti hemacandraþ ..

#<amçtàharaõaþ>#, puü, (amçtamàharati, màtçdàsyàpanayanàrthaü svargàt bhålokaü nayati, à + hç + kartari lyuñ, tataþ ùaùñhãtatpuruùaþ .) garuóaþ . iti hàràvalã .. (%<purà kila garuóo màturvinatàyàþ sapatnãdàsyanivàraõàrthaü sarvadevàn vinirjitya somarakùakacchedanayantràdika¤càtikramya svargàdamçtaü nàgakulàya dàtumàhçtavàn>% . iti pauràõikã kathà . mahàbhàratasyàdiparbaõi .
     %<÷rutvà tamabruvan sarpà àharàmçtamojasà .
     tato dàsyàdvipramokùo bhavità tava khecara ! ..
     ityukto garuóaþ sarpaistato màtaramabravãt ..
     gacchàmyamçtamàhartuü bhakùyamicchàmi vedituü ..
     ... ... ...
     sa cakraü kùuraparyantamapa÷yadamçtàntike .
     paribhramantamani÷aü tãkùõadhàramayasmayaü ..
     jvalanàrkaprabhaü ghoraü chedanaü somahàriõàm .
     ... ... ...
     acchinattarasà madhye somamabhyadravattataþ ..
     samutpàñyàmçtaü tatra vainateyastato balã .
     utpapàta javenaiva yantramunmathya vãryavàn ..
     ... ... ...
     evaü tadamçtaü tena hçtamàhçtameva ca .
     dvijihvà÷ca kçtàþ sarpà garuóena mahàtmanà ..>%)

#<amçtàhvaü>#, klã, (amçtamàhvayate spardhate, à + hve + kaþ, tasya tulyasvàdatvàt tathàtvaü .) laghuvilvaphalàkçtikhoràsànade÷ajanàsapàtãnàmaphalaü . tatparyàyaþ . ruciphalaü 2 . asya guõàþ . gurutvaü . vàtanà÷itvaü . svàdutvaü . amlatvaü . ruci÷ukrakàritva¤ca .. tallaghuphalaguõàþ . vçùyatvaü . susvàdutvaü . tridoùanà÷itva¤ca . tat mudgalade÷e bahulaü labhyate . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<amçtotpannaü>#, klã, (amçtaü viùamiva utpannaü nãlavarõatvàt .) kharparãtutthaü . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<amçtotpannà>#, strã, (amçtaü madhu utpannaü yasyàþ sà, %<jàtikàlasukhàdibhyo niùñhàyàþ paravacanamiti niùñhàyàþ paranipàtaþ>% .) makùikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<amçtodbhavaü>#, klã, (amçtaü viùamiva udbhavati kçùõavarõatvàt, ud + bhå + ap .) tutthaü . kharparãtutthaü . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<amedhàþ>#, [s] puü, (nàsti medhà yasya saþ, samàsàntaþ asic .) måóhaþ . mårkhaþ . iti hemacandraþ ..
     (%<namaþ samasmàt pårbasmà antarasmà amedhaùàm .
     sumedhasàmantarasmai satàü svasmai svayambhuve .>% iti vopadevaþ .)

#<amedhyaü>#, klã, (na medhyaü pavitraü virodhe na¤samàsaþ .) purãùaü . iti ÷abdaratnàvalã .. apavitre tri .. (apavitraü . malamåtràdikaü vasta .
     %<nàgniü mukhenopadhamet nagnàü nekùeta ca striyaü .
     nàmedhyaü prakùipedagnau na ca pàdau pratàpayet ..>% iti manuþ .)

#<amoghaþ>#, tri, (na mogho niùphalaþ, na¤samàsaþ .) saphalaþ . avyarthaþ . iti medinã .. nadavi÷eùe puü . iti ÷abdaratnàvalã .. (iùñaphalapradaþ . abandhyaþ . aviphalaþ .
     %<yadamoghamapàmantaruptaü vãjamaja tvayà .>% iti kumàrasambhave .
     %<amoghàþ pratigçhõantàvarghyànupadamà÷iùaþ .>% iti raghuvaü÷e .

#<amoghà>#, strã, (na moghà niùphalà, na¤samàsaþ .) pàñalivçkùaþ . vióaïgaü . ityamaraþ .. harãtakã . iti medinã ..

#<amba># gatau . (iti kavikalpadrumaþ .) oùñhyavarga÷eùopadhaþ . ambati . iti durgàdàsaþ ..

#<ambakaü>#, klã, (ambati nakùatraparyantaü gacchati, amba + õvul . và amvyate bhågarbhe pràpyate, amba + karmaõi gha¤ svàrthe kan .) netraü . iti hemacandraþ ..
     %<àsãnamàsanna÷arãrapàtastriyambakaü saüyaminaü dadar÷a .>% iti kumàrasambhave .) tàmraü . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ambaraü>#, klã, (abi ÷abde + bhàve gha¤, ambaþ ÷abdastaü ràti àdatte amba + rà + kaþ .) vastraü .
     (%<evamuktvà sumitràü sà vivarõà malinàmbarà .>% iti ràmàyaõe .) àkà÷aü . (%<dàvàgniþ kathamambare>% iti sàhityadarpaõe .) kàrpàsaþ . svanàmakhyàtasugandhidravyaü . iti vi÷vaþ .. abhradhàtuþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ambariùaü>#, klã, (ambyate pacyate'tra, abi + ariùa và dãrghaþ nipàtanàt .) bharjanapàtraü . bhàjanà kholà . iti bhàùà . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ ..

#<ambarãùaü>#, klã, (abi + gatau + karmaõi gha¤, ambà labdhà ãrùyà yasmàt tat, siühavat pçùodaràditvàt ravarõaviparyayeõa sàdhu .) bhràùñraþ . bharjanapàtraü . ityamaraþ .. yuddhaü . iti medinã ..

#<ambarãùaþ>#, puü, (ambyate pacyate atra, nipàtanàt sàdhuþ .) viùõuþ . ÷ivaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. ki÷oraþ . bhàskaraþ . nçpabhedaþ . sa tu såryavaü÷ãyanàbhàgaràjaputtraþ .
     (%<bhagãrathasuto ràjà ÷ruta ityabhivi÷rutaþ .
     nàbhàgastu ÷rutasyàsãt puttraþ paramadhàrmikaþ ..
     ambarãùastu nàbhàgiþ sindhudvãpapità'bhavat ..>% iti harivaü÷e .) narakabhedaþ .. àmràtakavçkùaþ . anutàpaþ . iti medinã ..

#<ambaùñhaþ>#, puü, (ambàyàü màtari tiùñhati, ambà + sthà + kaþ, àmbàmbeti ùatvaü, ¤yàpoþ saüj¤àcchandasorbahulamiti hrasvaþ, asavarõàjàtatvàt tasya tathàtvaü .) de÷avi÷eùaþ . vipràdvai÷yàyàmutpannaþ . iti medinã .. ayaü cikitsàvçttiþ vaidya iti khyàtaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. hastipakaþ . yathà --
     %<ambaùñhàmbaùñha màrgaü nau dehyapakràma mà ciraü .>% iti ÷rãbhàgavataü .. kàyasthajàtivi÷eùaþ . iti pa÷cimade÷e prasiddhaþ ..

#<ambaùñhakã>#, strã, (ambaùñhaü kàyati svagrahaõàrthamàhvayati, ambaùñha + kai + kaþ, gauràditvàt ïãù .) latàvi÷eùaþ . àkanàdi nimukhã iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . pàñhà 2 ambaùñhà 3 kucelã 4 pàpacelikà 5 ekàùñhãlà 6 varà 7 tiktà 8 pràcãnà 9 eko÷ikà 10 vçkà 11 . iti ratnamàlà .. viddhakarõã 12 sthàpanã 13 ÷reyasã 14 rasà 15 pàpacelã 16 vanatiktikà 17 . ityamaraþ .. aviddhakarõã 18 aviddhakarõà 19 . iti taññãkà .. ambaùñhikà 20 yåthikà 21 viddhakarõikà 22 dãpanã 23 tiktapuùpà 24 vçhattiktà 25 ÷i÷irà 26 vçkã 27 màlatã 28 devã 29 vçttaparõã 30 . iti ràjanirghaõñaþ .. asyà guõàþ . atãsàra÷amanatvaü . laghutvaü . tridoùanà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. tiktatvaü . gurutvaü . uùõatvaü . vàtapittajvarapittadàha÷ålanà÷itvaü . bhagnasandhànakàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ambaùñhà>#, strã, (ambàyàü màtari svotpattisthàne iti yàvat, tiùñhati, ambà + sthà + kaþ, ambetyàdinà ùatvam pårbavat hrasvaþ, striyàü ñàp .) kùupavi÷eùaþ . ambàóà iti khyàtà . asyàþ paryàyaþ . bàlikà 2 bàlà 3 ÷añhàmbà 4 ambàlikà 5 ambikà 6 ambà 7 màcikà 8 dçóhavalkà 9 mayårikà 10 gandhapatrã 11 citrapuùpã 12 ÷reyasã 13 mukhavàcikà 14 chimlapatrã 15 bhårimallã 16 . asyà guõàþ . kaùàyatvaü . amlatvaü . kaphakaõñharogavàtarogavalà÷anà÷itvaü . rucyagnikàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. pàñhà . càïgerã . yåthikà . ityamaramedinãkarau ..

#<ambaùñhikà>#, strã, (ambaùñhà + saüj¤àyàü kan, striyàü ñàp .) ambaùñhà . àkanàdi iti bhàùà . iti ràjanirghaõñaþ .. bràhmaõã . vàmanahàñã iti prasiddhà . iti ratnamàlà ..

#<ambà>#, strã, (ambyate snehenopagamyate, abi gatau + gha¤, striyàü ñàp .) jananã . iti ÷abdaratnàvalã ..
     %<amba ! yattvamidaü pràttha pra÷amàya vaco mama .>%
     %<nànyadattamabhãpsàmi sthànamamba svakarmaõà .>% iti viùõupuràõe .) nàñyoktau saiva . ityamaraþ .. pàõóuràjamàtuþ svasà . itimahàbhàrataü .. ambaùñhà . iti ràjanirghaõñaþ . durgà . iti kecit ..

#<ambàlikà>#, strã, (ambeti ÷abdaü làti gçhõàti, ambà + là + kaþ, upapadasamàsaþ, hrasve ataitvaü svàrthe kan, striyàü ñàp .) màtà . iti ÷abdaratnàvalã .. ambaùñhà . iti ràjanirghaõñaþ .. pàõóuràjamàtà . iti bhàrataü .. (kà÷ãràjasya kaniùñhà duhità sà ca vicitravãryapatnã . ambàlikà ca ràjendra ! ràjakanyà yavãyasã . ambikàmbàlike bhàrye pràdàdbhràtre yavãyase ..
     %<bhãùmo vicitravãryàya vidhidçùñena karmaõà .>% iti mahàbhàrate .)

#<ambikà>#, strã, (ambà + svàrthe kan, striyàü ñàp .) durgà .
     %<ãpsitàrthakriyodàraü te'bhinandya girervacaþ .
     à÷ãrbhiredhayàmàmuþ puraþpàkàbhirambikàmþ ..>% iti kumàrasambhave . màtà . iti medinã .. jainadevãvi÷eùaþ . iti hemacandraþ .. kañukãvçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. ambaùñhà . iti ràjanirghaõñaþ .. kà÷ãràjasya madhyamàduhità . vicitravãryasya patnã . dhçtaràùñrasya màtà .
     %<amvà jyeùñhà'bhavattàsàmambikàtvatha madhyamà .
     ambikàmbàlike bhàrye pràdàdbhràtre yavãyase ..
     bhãùmo vicitravãryàya vidhidçùñena karmaõà .>% iti mahàbhàrate .)

#<ambikeyaþ>#, puü, (pàõinimate tu ambikàyà apatyaü pumàn, ambikà + ñhak tasya iyaþ, vçddhyabhàvaþ .) gaõe÷aþ . kàrtikeyaþ . dhçtaràùñraràjaþ .. ambikàyà apatyamityarthe ùõeyaþ ..

#<ambikeyakaþ>#, puü, (ambikeya + svàrthe kan .) gaõe÷aþ . iti jañàdharaþ ..

#<ambu>#, klã, (abi÷abde uõ .) bàlànàmauùadhiþ . ityamaraþ .. bàlà iti bhàùà . jalaü (%<bhuktvà mçõàlapañalã bhavatà nipãtànyambuni yatra nalinàni niùevitàni>% . iti bhàbhinãvilàse . %<ambujamambuni jàtaü kvacidapi na jàyate'mbujàdambu .>% ityudbhañaþ . %<gàïgamambu sitamambu yàmunaü>% . iti kàvyaprakà÷e .)

#<ambukaõñakaþ>#, puü, (ambuni jale kaõñakaiva, sàdç÷yàrthe kan .) kumbhãraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ambukiràtaþ>#, puü, (ambuni jale kiràtaþ vyàdha iva .) kumbhoraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ambukã÷aþ># puü, (ambani kã÷aþ vànara iva .) ÷i÷umàrajantuþ . iti hemacandraþ .. ÷u÷uka iti bhàùà .

#<ambukårmaþ>#, puü, (ambunaþ kårma iva) . ÷i÷umàraþ . iti hemacandraþ ..

#<ambuke÷araþ>#, puü, (ambujàtaþ ke÷aro'sya .) cholaïgavçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<ambucàmaraü>#, klã, (ambunaþ càmaramiva .) ÷aivàlaü . iti jañàdharaþ .. ÷eyàlà iti bhàùà .

#<ambujaü>#, klã, (ambuni jàyate, ambu + jan + óaþ .) padmaü . iti medinã .. %<indãvareõa nayanaü mukhamambujena>% . iti ÷çïgàratilake . %<ambujamambuni jàtaü kvacidapi na jàyate'mbujàdambu>% . ityadbhañaþ .) vajraü . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ambujaþ>#, puü, (ambusamãpe jàtaþ .) hijjalavçkùaþ . ityamaraþ .. (niculavçkùaþ ..
     %<ambujaü kamale klãvaü hijjale tu pubhànayaü .>% iti ÷abdaratnàvalã
     %<ambujo nicule puüsi kamale tu napuüsakaü .>% iti medinã .)

#<ambujanma>#, [n] klã, (ambuno janmàsya .) padmaü . iti ràjanirghaõñaþ .. (sàrasavihaïgaþ .. ÷aïkùaþ . tri, jalajàtaþ . salilodbhavaþ .)

#<ambutàlaþ>#, puü, (ambuni jale tàlayati pratiùñhàü gacchati ambu + tala + ac .) ÷aivàlaü . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ambudaþ>#, puü, (ambu jalaü dadàti, dà dàne + kaþ .) meghaþ . iti ratnamàlà .. (%<sadà manoj¤àmbudanàdasotsukam>% . iti çtusaühàre . %<÷a÷àka nirvàpayituü na vàsavaþ svata÷cu'taü vahnimivàdbhirambudaþ>% . iti raghavaü÷e .) mustakaü . yathà . %<kaõãsavi÷vànaladaü sahàmbudaü>% . iti vaidyakaü ..

#<ambudhiþ>#, puü, (ambåni dhãyante'tra, ambu + dhà + karmaõyadhikaraõe kiþ .) samudraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (%<re cà¤calyayuùo mçgàþ ÷ritanagàþ kallolamàlàkulàmetàmambudhigàminãü vyavasitàþ saïgàhituü và katham>% . iti bhàminãvilàse .
     %<suràsurà÷ca gandharbàþ kùobhayàmàsurambudhim .>% iti ràmàyaõe .)

#<ambudhisravà>#, strã, (ambudhi + sru + ap, striyàü ñàp .) gçhakanyà . ghçtakumàrã iti khyàtà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ambupaþ>#, puü, (ambåni jalàni pàti pibati và, ambu + pà + kaþ .) cakramardakavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. (jale÷varaþ . varuõaþ .) ÷atabhiùàkhyaü nakùatraü . tri, jalapànakàrã .)

#<ambupatrà>#, strã, (ambåni patre yasyàþ sà .) uccañàvçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<ambuprasàdaþ>#, puü, (ambåni prasàdayati svacchatàü nayati ambu + pra + sada + õic + ac, upapadasamàsaþ .) katakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. nirmalã iti khyàtaþ .

#<ambuprasàdanaü>#, klã, (ambåni prasàdayati, pra + sad õic + lyuñ .) katakavçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

@<[Page 1,088b]>@
#<ambubhçt>#, puü, (ambu bibharti, ambu + bhç + kvip .) meghaþ . mustakaü . ityamaraþ .. samudraþ . iti kecit ..

#<ambumàtrajaþ>#, puü, (ambumàtre alpajale jàyate, jana + óaþ) ÷ambåkaþ . ÷àmuka iti hemacandraþ .. iti bhàùà .

#<amburaþ>#, puü, (ambu + uran .) dvàràdhaþkàùñhaü . iti hemacandraþ .. govaràñ iti bhàùà .

#<amburuhà>#, strã, (ambuni rohati, ambu + ruha + kaþ, tataùñàp .) sthalapadminã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ambuvàcã>#, strã, (ambu tadvarùaõaü vàcayati såcayati, vac + õic + aõ, upapadasamàsaþ, ïãp .) çtumatã pçthvã . yathà -- %<yadvàre yatkàle mithunasaükramaõaü bhåtaü tadvàràbhyantare tàvatkàlàvadhi viü÷atyàdidaõóàdhikadinatrayamambuvàcã . tatràdhyayanaü vãjavapanaü na kàryaü . sarpabhayopa÷amanàya dugdhaü peyaü>% . iti kçtyatattvaü .. * .. apica . jyotiùe .
     %<rajoyuk kùmàmbuvàcã ca raudràdyapàdage ravau .
     tasyàü pàñho vãjavàpo nàhibhãrdugdhapànataþ ..
     mçga÷irasi nivçtte raudrapàde'mbuvàco çtumati khalu pçthvã varjayet trãõyahàni .
     yadi vapati kçùàõaþ kùetramàsàdya vãjaü na bhavati phalabhàgã ÷asyacàõóàlapàkaþ ..>% rajoyuk kùmà çtumatã pçthvã . matsyasåkte .
     %<dharaõyàmçtumatyà¤ca bhåmikampe tathaiva ca .
     antaràgamane caiva vidyàü naiva pañhedbudhaþ ..>% jyotiùe .
     %<yasmin vàre sahasràü÷uryatkàle bhithunaü vrajet .
     ambuvàcã bhavennityaü punastatkàlavàrayoþ ..>% idantu pràyikaü . iti tityàditattvaü .. * .. anyacca .
     %<yadàrdrarkùaü samàdàya bhànormanmathagàmità .
     punastatsthenamàdàya yajanaü tridinaü tyajet ..
     kàmyanaimittika¤caiva yàtràü mantrakriyàntathà .
     çtumatyàü na kurvãta pårbasaïkalpitàdçte ..
     na kuryàt khananaü bhåmeþ såcyagreõàpi ÷aïkari .
     vãjànàü vapana¤caiva caturviü÷atiyàmakaü ..
     pramàdàdvapanaü kçtvà gàvastatra pracàrayet .
     kçcchraü kuryàt tatkùaõàcca khananàttilakà¤canaü ..>% iti matsyasåkte mahàtantre 58 pañalaþ .. * .. apara¤ca .
     %<ravau rudràdyapàdasthe bhåmeþ saüjàyate rajaþ .
     tasmàddinatrayaü yàvat vãjavàpaü parityajet ..
     catvàriü÷alliptikaùaóbhàgayuto raviryadà bhavati .
     tatràmbuvàcã j¤eyà ÷ivarkùapàdasthito yàvat ..
     digbhàga÷ånyalipto gaõitena bhavati raviryadà sàptaþ .
     sa bhavati nirguõakàlo dvitãyapàdà÷rayàdraudre ..>%
     %<na svàdhyàyaü vaùañkàraü na devapitçtarpaõaü .
     halànàü vàhana¤caiva vãjànàü vapanaü tathà ..>% iti ràjamàrtaõóaþ .. * .. atra pàkaniùedho yathà --
     %<yatino vratina÷caiva vidhavà ca dvijastathà .
     ambuvàcãdine caiva pàkaü kçtvà na bhakùayet ..
     svapàkaü parapàkaü và ambuvàcãdine tathà .
     bhakùaõaü naiva kartavyaü càõóàlànnasamaü smçtaü ..>% iti saüvatsarapradãpe viùõurahasyaü ..

#<ambuvàsinã>#, strã, (ambupradhàne de÷e vasati, vas + õini ïãp .) pàñalàvçkùaþ . iti jañàdharaþ ..

#<ambuvàsã>#, strã, (ambupradhàne de÷e vàso yasyàþ sà, gauràditvàt, ïãù .) pàñalàvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ambuvàhaþ>#, puü, (ambåni vahati, ambu + vah + aõ, upapadasamàsaþ .) meghaþ . iti ratnamàlà .. (%<vi÷vàrtivàraõasamàrcitajãvito'yaü nàkarõitaþ kimu sakhe bhavatàmbuvàhaþ>% .. iti bhàminãvilàse . %<bibhràõamànãlarucaü pi÷aïgãrjañàstaóitvantamivàmbuvàhaü>% . iti bhàraviþ .) mustakaü . meghanàmà ityamareõoktatvàt ..

#<ambuvàhinã>#, strã, (ambåni vahati sthànàntaraü nayati, ambu + vaha + õini, upapadasamàsaþ, ïãp .) kàùñhàmbuvàhinã . kàùñhàdikçtacchinnàgranaukàkçtijalasecanã . ityamarañãkàyàü mathurànàthaþ ..

#<ambuvetasaþ>#, puü, (ambujàto vetasaþ, karmadhàrayaþ, madhyapadalopa÷ca .) jalavetasaþ . tatparyàyaþ . parivyàdhaþ 2 vidulaþ 3 nàdeyã 4 . ityamaraþ ..

#<ambu÷irãùikà>#, strã, (ambuni alpaþ ÷irãùaþ, alpàrthe kan strãtvam .) jala÷irãùavçkùaþ . tatparyàyaþ . ÷irauùikà 2 ñiõñiõikà 3 durbalà 4 vàri÷irãùikà 5 . asyà guõàþ . tridoùaviùakuùñhàr÷onà÷itvaü . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<ambusarpiõã>#, strã, (ambuni sarpati ambu + sçpa + õini, upapadasamàsaþ .) jalaukàþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. joük iti bhàùà .

#<ambusecanã>#, strã, (ambåni sicyante anayà, ambu + sic + karaõe lyuñ, ïãp .) ambuvàhinã . naukàjalasecanapàtraü . ityamarañãkàyàü mathurànàthaþ ..

#<ambåkçtaü>#, tri, (anambu ambu sampadyamànaü kçtaü, ambu + kç + kta, abhåtatadbhàve cciþ .) ÷leùmakaõanirgamasahitavàkyaü . tatparyàyaþ . saniùñhãvaü 2 . ityamaraþ .. sathåtkàraü 3 . iti hemacandraþ .. (saniùñhãvamukharàvaþ . %<dadhati kuhakabhàjàmatra bhallakayånàmanurasitaguråõi styànamambåkçtàni>% . iti uttaracarite .)

#<amblaþ>#, puü, (abi ÷abde klaþ .) amlarasaþ . ityuõàdikoùaþ .. ambala . ñaka iti ca bhàùà .

#<ambhaþ>#, [s] klã, (àpyate, àp + asun .) jalaü . bàlanàmauùadhaü . ityamaraþ .. lagnàdita÷caturtharà÷iþ . iti jyotiùaü .. (aïka÷àstre caturthasaükhyà . vaidikacchandobhedaþ .)

#<ambhaþsàraü>#, klã, (ambhasàü sàraü .) muktà . iti ràjanirghaõñaþ .. ambhassàramapi pàñhaþ ..

#<ambhaþsåþ>#, puü, (ambhàüsi såte, så + kvip .) dhåmaþ . iti hemacandraþ .. ambhassåriti ca pàñhaþ ..

@<[Page 1,089a]>@
#<ambhojaü>#, klã, (ambhasi jàyate, ambhas + jan + óa .) padmaü . iti ÷abdaratnàbalã .. sàrasapakùã . puùkaràhva ityamareõoktatvàt . candre puü . yathà . %<pibantaü tvanmukhàmbhojacyutaü harikathàmçtaü>% . iti ÷rãbhàgavataü .. jalajàte tri ..

#<ambhojanmajaniþ>#, puü, (ambhojanmani viùõunàbhipadme janiþ janma yasya saþ .) brahmà . yathà --
     %<ambhojanmajanistadantaragatovatsànitovatsapàn .>% iti ÷rãbhàgavataü ..

#<ambhojayoniþ>#, puü, (ambhojaü nàràyaõanàbhipadmaü yonirutpattisthànaü yasya saþ .) brahmà . yathà --
     %<sadanamupagato'haü pårbamambhojayoneþ ..>% iti prabodhacandrodayaþ ..

#<ambhojinã>#, strã, (ambhoja + samåhàrthe ini tataþ ïãp .) padmalatà . padmasamåhaþ . padmayuktade÷aþ . iti ÷abdaratnàbalã . (padminã . nalinã . %<ambhojinãvananivàsavilàsahetuü haüsasya hantumaparàmapi tàü vidhàtà>% . iti nãti÷atake .)

#<ambhodaþ>#, puü, (ambho jalaü dadàti, ambhas + dà + kaþ .) meghaþ . mustakaü . iti ÷abdaratnàvalã .. (jaladànakartari, tri .)

#<ambhodharaþ>#, puü, (ambhaþ jalaü dharati, dhç + ac .) meghaþ . (%<sa÷ãkaràmbhodharamattaku¤jaraþ>% . iti çtusaühàre .) mustakaü . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ambhodhiþ>#, puü, (ambhàüsi dhãyante atra, dhà + àdhàre kiþ .) samudraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..
     (%<ayaü ratnàkaro'mbhodhirityasevi dhanà÷ayà .
     dhanaü dåre'stu vadanamapåri kùàravàribhiþ ..>% iti sàhityadarpaõe .
     %<sambhåyàmbhodhimabhyeti mahànadyo nagàpagàþ .>% iti màghaþ .)

#<ambhodhivallabhaþ>#, puü, (ambhodheþ vallabhaþ, ùaùñhãtatpuruùaþ .) prabàlaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ambhonidhiþ>#, puü, (ambhàüsi nidhãyante'tra, ambhas + ni + dhà + kiþ .) samudraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..
     (%<asåta sà nàgabadhåpabhogyaü mainàkamambhonidhibaddhasakhyaü .>% iti kumàrasambhave . viùõoþ sahasranàmamadhye parigaõito nàmabhedaþ, ambhàüsi devamanuùyàdayo nidhãyante asmin iti vyatpattyà, nàràyaõasya sarvà÷rayatvàt . %<ambhonidhiranantàtmà>% . iti mahàbhàrate .)

#<ambhorà÷iþ>#, puü, (ambhasàü rà÷iriva ekatropacitatvàt .) samudraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ambhoruhaü>#, klã, (ambhasi rohati, ambhas + ruha + kaþ .) padmaü . (%<àsye pårõa÷a÷àïkatà nayanayostàdàtmyamambhoruhàü>% . iti bhàminãvilàse .) sàrasapakùã . ityamaraþ ..

#<ammayaü>#, tri, (apàü vikàràdi, ap + mayañ .) jalavikàraü . phenàdi . ityamaraþ .. jalamaye tri . yathà --
     %<na hyammayàni tãrthàni na devà mçcchilàmayàþ .
     te punantyurukàlena dar÷anàdeva sàdhavaþ ..>% iti ÷rãbhàgavataü ..
     (%<saurãbhiriva nàóãbhiramçtàkhyàbhirammayaþ .>% iti raghuvaü÷e .)

#<amraþ>#, puü, (amati saurabheõa dåraü gacchati, ama + ran .) àmravçkùaþ . phale klãvaü . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<amràtaþ>#, puü, (amlaü rasaü sarvatra patrapuùpàdau atati vyàpnoti, amla + ata + aõ và lasya ratvaü, pakùe amlàtaþ .) àmràtakavçkùaþ .. iti ÷abdamàlà ..

#<amràtakaþ>#, puü, (amlaü rasaü sarvatra patrapuùpàdau atati vyàpnoti amra + ata + aõ + svàrthe kan .) àmràtakavçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..
     (%<àmràmràtakajambåtvak kaùàye vipacedbudhaþ .
     yavàgåü ÷àlibhiryuktàü tàü bhuktvà grahaõãü jayet ..>% iti ÷àrïgadharaþ ..)

#<amlaü>#, klã, (ama + kla .) takraü . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<amlaþ>#, puü, (ama + kla .) ùaórasamadhye rasavi÷eùaþ . ñaka iti bhàùà . toyàgniguõabàhulyàdamlaþ . iti su÷rutaþ . asya guõàþ . ÷àkavaddoùakàritvaü . hçdyatvaü . rucyagniraktamàüsakàritvaü . ÷ãtalatvaü . vàyunà÷itvaü . snigdhoùõatvaü . kañurasato'dhikoùõavãryatvaü . jihvodvegakàritva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. asya dantodvegakàritvaguõo'pyasti . api ca . prãtyagnipañutàkàritvaü . prapàcanatvaü . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. tadati÷ayabhakùaõaguõàþ . pàcakatvaü . pitta÷leùmavàntikledakàritvaü . laghutvaü . uùõatvaü . vahiþ÷ãtatvaü . vàyunà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. bhràntituùñikaphapàõóudoùakàr÷yakàsakàritvaü . iti ràjanirghaõñaþ .. tadvati tri . ityamaraþ .. * .. amlavetasaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yadàha vàbhañaþ .. %<amlaþ kùàlayate mukham . harùaõo romadantànàmakùibhruvanikocanaþ amlo'gnidãptikçt snigdho hçdyaþ pàcanarocanaþ .. uùõavãryo himaspar÷aþ prãõanaþ kledano laghuþ . karoti kaphapittàsraü måóhavàtànulomanam .. so'tyabhyastastanoþ kuryàcchaithilyaü timiraü bhramaü . kaõóupàõóutvavãsarpa÷ophavisphoñatçójvaràn ..>% hàrãtena yaduktaü tadyathà --
     %<jihvàkledaü janayati tathà netranairmalyakàrã, bãbhatsaü và janayati tathà vàtarogàpahàrã .
     kaõóåkuùñhakùatarujakarai lolitaþ ÷ophine syàdamlaþ proktaþ pavana÷amano'sçkprakopaü tanoti ..>% su÷ruta÷càha .. %<amlo jaraõaþ pàcanaþ pavananigrahaõo'nulomanaþ koùñha-vidàhã vahiþ÷ãtaþ kledanaþ pràya÷ohçdya÷ceti . saevaüguõopyeka evàtyarthamupasevyamàno dantaharùa-nayana-sammãlana-romasaüvejanakaphavilayana-÷arãra÷aithilyànyàpàdayati tathà kùatàbhihata-dagdha-daùña-bhagna-rugna-÷åna-pracyutàvamåtrita-visarpita-chinna bhinna-viddhotpiùñàdãni pàcayatyàgneyasvabhàvàt paridahati kaõñhamurohçdaya¤ceti>% .. ø .. %<amloraso bhaktaü rocayati, agniü dãpayati, dehaü vçühayati, jarjarayati, mano bodhayati, indriyàõi dçóhãkaroti, balaü bardhayati, vàtamanulomayati, hçdayaü tarpayati, àsyaü saüsràvayati, bhuktamapakarùayati, kledaü janayati, prãõayati . laghuruùõaþ snigdha÷ca .. saevaüguõo'pyekaevàtyarthamupayujyamàno dantàn harùayati, tarpayati, saümãlayati akùiõã, saüvãjayati lomàni, kaphaü vilàpayati, pittamabhivardhayati, raktaü dåùayati, màüsaü vidahati, kàyaü ÷ithilãkaroti, kùãõa-kùata-kç÷adurbalànàü ÷vayathumàpàdayati . api ca kùatàbhihata-daùñadagdha-bhagna-÷åna -- cyutàvamåtrita-parisarpita-marditacchinna-viddhotpiùñàdãni pàcayatyàgneyasvabhàvàt paridahati kaõñhamurohçdaya¤ca>% .. iti carakaþ ..)

#<amlakaþ>#, puü, (alpo'mlaþ alpàrthe kan .) lakucavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (lakuca÷abde'sya guõàdayo j¤àtavyàþ ..)

#<amlakàõóaü>#, klã, (amlaü kàõóaü yasya .) lavaõatçõaü . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<amlake÷araþ>#, puü, (amlaþ ke÷aro yasya .) màtuluïgaþ . vãjapåraþ . iti ratnamàlà .. (ñàvàlevu iti bhàùà .)

#<amlacåóaþ>#, puü, (amlà cåóà ÷ikhà yasya .) amla÷àkaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<amlajambãraþ>#, puü, (amlo jambãraþ .) amlanimbåkaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<amlanàyakaþ>#, puü, (amlaü rasaü nayati, nã + õvul .) amlavetasaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<amlani÷à>#, strã, (amlarase niþ÷eùeõa ÷ete, amla + ni + ÷ã + óa + striyàü ñàp .) ÷añã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<amlapa¤caphalaü>#, klã . amlarasayuktapa¤caprakàraphalaü . tadyathà . kolaü 1 dàóimaü 2 vçkùàmlaü 3 cukrikà 4 amlavetasaü 5 .. matàntare . jambãraü 1 nàraïgaü 2 amlavetasaü 3 tintióãkaü 4 vãjapåraü 5 . iti ràjanirghaõñaþ ..
     (%<kola¤ca dàóima¤caiva vçkùàmlaü cukrikà tathà .
     amlavetasamityetadamlapa¤caphalaü smçtam ..>%
     %<jambãraü nàgaraïga¤ca tathàmlavetasaü punaþ .
     tintióãkaü vãjapåramamlapa¤caphalaü smçtam ..>%)

#<amlapatraþ>#, puü, (amlaü patraü yasya .) a÷mantakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<amlapatrã>#, strã, (amlaü patraü yasyàþ sà, ïãp .) palà÷ãlatà . kùudràmlikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<amlapåraü>#, klã, (amlena amlarasena påryate, påra + karmaõi gha¤ .) vçkùàmlaü . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<amlaphalaü>#, klã, (amlaü phalaü yasya .) vçkùàmlaü . iti ràjanirghaõñaþ .. tetula iti bhàùà .

#<amlaphalaþ>#, puü, (amlaü phalaü yasya saþ .) àmravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<amlabhedanaþ>#, puü, (amlàrthaü bhidyate'sau, amla + bhid + karmaõi lyuñ .) amlavetasaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<amlaruhà>#, strã, (amlàya rohati, amla + ruh + ka .) màlavade÷ajanàgavallãbhedaþ . asyà guõàþ . sutãkùõatvaü . madhuratvaü . rucikàritvaü . himatvaü . dàhanà÷itvaü . pittodrekaharatvaü . agnibalasukhàmoda÷rãsaubhàgyavivardhanatvaü . madakàritvaü . gulmàdhmànavibandhanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..
     (%<nàmnà yà'mlaruhà sutãkùõamadhurà rucyà himà dàhanut pittodredakaharà sudãpanakarã balyà sukhà modinã . strãsaubhàgyavivardhinã madakarã j¤eyà sadà vallabhà gulmàdhmànavibandhajit ca kathità sà màlave tu smçtà .>%)

#<amlaloõikà>#, strã, (amlaü rasaü làti gçhõàti amlalaþ tam ånayati hãnayati, amlala + åna + õvul, õatvam .) kùudravçkùavi÷eùaþ . àmarula . iti bhàùà . tatparyàyaþ . càïgerã 2 cukrikà 3 danta÷añhà 4 ambaùñhà 5 . ityamaraþ .. asyà guõàþ . kaphavàyunà÷itvaü . agnidãpanatvaü . grahaõãroge hitakàritva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. vastràdilagnalauhacihnakaùàyaràganà÷akaguõo'pya -- sti . ràjanirghaõñoktaguõaparyàyau kùudràmlikà÷abde draùñavyau . tatparyàyaguõàþ .
     %<càïgerã cukrikà danta÷añhàmbaùñhàmlaloõikà .
     a÷mantakastu ÷apharã ku÷alã càmlapatrakaþ ..>% kvacit pustake ku÷alãsthàne ÷akalã iti ca pàñhaþ .
     %<càïgerã dãpanã rucyà laghåùõà kaphavàtanut .
     pittalàmlà grahaõyar÷aþkuùñhàtãsàranà÷inã ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..
     (%<dãpanã coùõavãryà ca gràhiõã kaphamàrute .
     pra÷asyate'mlacàïgerã grahaõyar÷ohità ca sà ..>% iti carakaþ ..
     %<càïgerã kaphavàtaghnã vahnikçd grahaõã hità .>% iti vaidyakadravyaguõaþ ..
     %<càïgeryamlàgnidãpanã .>%
     %<grahaõyar÷o'nila÷leùmahitoùõà gràhiõã laghuþ ..>% iti ca vàbhañaþ ..
     %<grahaõyar÷ovikàraghnã sàmlà vàtakaphe hità .
     uùõà kaùàyamadhurà càïgerã càgnidãpanã ..>% iti su÷ruta÷ca .)

#<amlaloõã>#, strã, amlaloõikà . càïgerã . ityamarañãkà ..

#<amlavatã>#, strã, (amlo raso vidyate'syàþ, amla + matup masya vatvam .) kùudràmlikà . iti ràjanirghaõñaþ .. àmarula . iti bhàùà .

#<amlavargaþ>#, puü, (amlànàü amlarasapradhànànàü vargaþ .) amlagaõaþ . yathà . càïgerã . lakucaü . amlavetasaü . jamvorakaü . vãjapårakaü . nàgaraïgaü . dàóimaü . kapitthaü . amlaü . vãjàmlakaü . ambaùñhà . karamardakaü . nimbåkaü . iti ràjanirghaõñaþ .. (matàntare yathà --
     %<àmra àmràtako dhàtrã lakucaü ca kapitthakaü .
     nàraïgaü dvividhà jambåþ karamardaü priyàrakaü ..
     dàóimaü pàrbatã dràkùà dvidhà vadaratådakaü .
     vãjapåraü ca jambãraü nimbalmãkàmlavetasaü ..
     vçkùàmlaü harimantha¤ca càïgerãtyamlavargakaþ ..>%)
     %<amlavetasajambãraluïgàmlacaõakàmlakàþ .
     nàgaraïgaü tintióã ca ci¤càpatra¤ca nimbukaü ..
     càïgerã dàóima¤caiva karamardantathaiva ca .
     eùa càmlagaõaþ prokto vetasàmlaü sadottamam ..>% iti vaidyakarasendrasàrasaïgrahaþ .. %<dàóimàmalakamàtuluïgàmràtaka-kapittha-karamardavarakola-pràcãnàmalaka-tintióãka-ko÷àmrabhavya-pàràvata-vetraphala-lakucàmla-vetasa-danta÷añhadadhi-takra-surà-÷ukta-sauvãraka-tuùodaka-dhànyàmlaprabhçtãni samàsenàmlovargaþ>% .. iti su÷ruta÷ca ..)

#<amlavallã>#, strã, (amlarasavatã vallã .) triparõikànàmakandavi÷eùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<amlavàñikà>#, strã, (amlasya vàñikà sthànamiva .) nàgavallãbhedaþ . asyà guõàþ . kañutvaü . amlatvaü . tiktatvaü . råkùatvaü . uùõatvaü . mukhapàkakàritvaü . vidàhapittaraktaprakopakàritvaü . viùñambhadàtçtvaü . vàyunà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (ukta¤ca --
     %<syàdamlavàñã kañukàmlatiktà råkùà tathoùõà mukhapàkakartrã .
     vidàhapittàmravikopinã ca viùñambhadà vàtanivarhaõã ca ..>%)

#<amlavàståkaü>#, klã, (amlarasànvitaü vàståkaü ÷àkabhedaþ .) cukraü . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<amlavãjaü>#, klã, (amlasya vãjaü kàraõaü .) vçkùàmlaü . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<amlavçkùaü>#, klã, (amlaraso vçkùe yasya .) vçkùàmlaü . iti ràjanirghaõñaþ .. teütula iti bhàùà .

#<amlavetasaþ>#, puü, svanàmaprasiddhaþ amlarasavçkùavi÷eùaþ . cukà÷àka iti khyàta iti kecit . amlakucài iti khyàta iti kecit . ityamarañãkàyàü bharataþ .. tatparyàyaþ . amlaþ 2 bedhã 3 rasàmlaþ 4 àmlavetasaþ 5 vetasàmlaþ 6 amlasàraþ 7 ÷atabedhã 8 bedhakaþ 9 bhãmaþ 10 bhedanaþ 11 bhedrã 12 ràjàmlaþ 13 amlabhedanaþ 14 amlàïku÷aþ 15 raktasàraþ 16 phalàmlaþ 17 amlanàyakaþ 18 sahasrabedhã 19 vãràmlaþ 20 gulmaketuþ 21 varàbhidhà 22 ÷aïkhadràvã 23 màüsadràvã 24 . iti ràjanirghaõñaþ .. varàïgã 25 . iti ratnamàlà .. cukraþ 26 . ityamaraþ .. tatphalaguõàþ . atyamlatvaü . kaùàyatvaü . uùõatvaü . vàyukaphàr÷aþ÷ramagulmanà÷itvaü . arucihàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. chàgamàüsalauhasåcãdravakàritvaü . caõakàmlavat guõakàritva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. ànàharoganà÷itvaü . tatpakvaphalaguõàþ . doùavinà÷itvaü . gurutvaü . dhàrakatva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. tatparyàyaguõàþ .
     %<syàdamlavetasa÷cukraþ ÷atabedhã sahasrajit .
     amlavetasamatyamlaü bhedanaü laghu dãpanaü ..
     hçdroga÷ålagulmaghnaü pittalohitadåùaõaü .
     råkùaü viõmadyadoùaghnaü plãhodàvartanà÷anaü ..
     hikkànàhàruci÷vàsakàsàjãrõavamipraõut .
     kaphavàtàmayadhvaüsi chàgamàüsadravatvakçt ..
     caõakàmlaguõaü j¤eyaü lauhasåcãdravatvakçt .>% iti bhàvaprakà÷aþ ..
     (%<amlikàyàþ phalaü pakvaü tasmàdalpàntaraü guõaiþ .
     guõaistaireva saüyuktaü bhedanantvamlavetasam ..>% iti ca carakaþ ..)

#<amla÷àkaü>#, klã, (amlaþ ÷àko yasya tat .) vçkùàmlaü . cukraü . iti ràjanirghaõñaþ .. (vçkùàmla÷abde'syavi÷eùo draùñavyaþ ..)

#<amla÷àkaþ>#, puü, (amlaþ ÷àko yasya saþ .) amladravyavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . ÷àkàmlaü 2 ÷uktàmlaü 3 amlacukrikà 4 ci¤càmlaü 5 amlacåóaþ 6 ci¤càsàraþ 7 . asya guõàþ . ati÷ayàmlatvaü . vàtanà÷itvaü . kaphadàhahàritva¤ca . sama÷arkaràmi÷ritasyàsya guõaþ . dàhapittakaphàrtinà÷itvaü . iti ràjanirghaõñaþ .. (yaduktaü --
     %<amla÷àkastvatãvàmlo vàtaghnaþ kaphadàhanut .
     sàmyena ÷arkaràmi÷ro dàhapittakaphàrtinut ..>%)

#<amlasàraü>#, klã, (amlarasa eva sàraþ yasya tat .) kà¤jikaü . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<amlasàraþ>#, puü, (amlarasa eva sàraþ yasya saþ .) amlavetasaþ . nimbåkaþ . hintàlaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<amlaharidrà>#, strã, (amlarasayuktà haridrà .) ÷añã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<amlàïku÷aþ>#, puü, (amlaü aïku÷àkàraü agraü yasya .) amlavetasaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<amlàtakaþ>#, puü, (na mlàyati, mlai + tan svàrthe kan, na¤samàsaþ .) amlànavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. asya guõaparyàyau ràjataruõã÷abde j¤eyau ..

#<amlànaþ>#, puü, (mlai + ktaþ tato na¤samàsaþ .) mahàsahàvçkùaþ . ityamarabharatau .. àüyalà iti khyàtaþ .

#<amlànaþ>#, tri, (mlai + ktaþ, na mlànaþ na¤samàsaþ .) mlànirahitaþ . yathà --
     %<amlànapaïkajàü màlàü ÷irasyurasi càparàü .>% iti devãmàhàtmyaü .. (svacchaþ . pariùkçtaþ . nirmalaþ . ujjvalaþ . prasannaþ . vi÷adaþ . pratyagraþ . aparyuùitaþ . a÷uùkaþ .)

#<amlàninã>#, strã, (amlànànàü padmànàü samåhaþ . ini .) padmasamåhaþ . padminã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<amlikà>#, strã, (amlaiva, svàrthe kan .) tintióã .. ityamaraþ .. palà÷ãlatà . ÷vetàmlikà . kùudràmlikà . iti ràjanirghaõñaþ .. amlodgàraþ . iti iti vàbhañaþ . medinã ..
     (%<dãpanaü bhedanaü ÷uùkamamlikàkolayoþ phalaü .>%
     %<amlikàyàþ phalaü pakvaü tasmàdalpàntaraü guõaiþ ..>% iti carakaþ .
     %<amlikàyàþ phalaü pakvaü tadvadbhedi tu kevalaü ..>% iti su÷rutaþ .)

@<[Page 1,091a]>@
#<amlikàvañakaþ>#, puü, (amlikàyà vañakaþ .) amlikàü svedayitvà jalena saha mardayitvà tatsaü skçtajale magnavañakaþ . amlavaóà iti bhàùà . asya guõàþ . rucyagnikàritvaü . vañakaguõatulyaguõatva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ ..
     (%<amlikàü svedayitvà tu jalena saha mardayet .
     tannãre kçtasaüskàre vañakàn majjayejjanaþ .
     amlikàvañakàste tu rucyà vahnipradãpanàþ .
     vañakasya guõaiþ pårbairete'pi ca samanvitàþ ..>%)

#<amlãkà>#, strã, amlikà . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<amloñakaþ>#, puü, (amlaü uñaü patraü yasya saþ .) a÷mantakavçkùaþ . amlakucài iti khyàtaþ . iti ratnamàlà ..

#<aya># ïa gatau . (iti kavikalpadrumaþ ..) ïa ayate . iti durgàdàsaþ ..

#<ayaþ>#, puü, (eti sukhamanena, iõa + karaõe ac .) ÷ubhàvahavidhiþ . maïgalànuùñhànaü . ityamaraþ .. (kalyàõadàyakaü daivaü .
     %<sa guptamålapratyantaþ ÷uddhapàrùõirayànvitaþ .>% iti raghuvaü÷e . narakabhedaþ . ayaþpànamapyatra . iti vaidyakarasendrasàrasaïgrahaþ ..)

#<ayaþ>#, [s] klã, (iõagatau, asun .) lauhaü . ityamaraþ .. (guóåcyàdilauhaü ..
     %<àyuþpradàtà balavãryadhàtà, rogàpahartà madanasya kartà .
     ayaþsamànaü na hi ki¤cidasti, rasàyanaü ÷reùñhatamaü naràõàü .. * ..>%
     %<guóåcãsàrasaüyuktaü trikatrayasamantvayaþ .
     vàtaraktaü nihantyà÷u sarvavàtaharaü paraü ..>%)

#<ayanaü>#, klã, (aya + bhàve lyuñ .) ÷àstraü . yathà --
     %<jyotiùàmayanaü netraü niruktaü ÷rotramucyate .>% iti tithyàditattvaü .. panthàþ . såryasya uttaradakùiõadiggamanaü . tadyathà . màghàdiùaõmàsàþ uttaràyaõaü . ÷ràvaõàdiùaõmàsàþ dakùiõàyanaü . ityamaraþ .. gamanaü . gattharthàyadhàtorbhàve'nañ .. ravisaükràntivi÷eùaþ . yathà bhaviùyamàtsyajyotiùeùu .
     %<mçgakarkañasaükràntã dve tådakdakùiõàyane .
     viùuvatã tulà meùe golamadhye tathàparàþ ..>% mçgo makaraþ . golo rà÷icakraü . devãpuràõe,
     %<yàvadviü÷akalà muktà tatpuõyaü cottaràyaõe .
     niraü÷e bhàskare dçùñe dinàntaü dakùiõàyane ..>% tatra snànadànàdau koñiguõaphalaü bhavati . yathà màtsye .
     %<ayane koñiguõitaü lakùaü viùõupadãùu ca .>% itvàdi .
     %<ayane viùuve caiva ÷ayane bodhane hareþ .
     anadhyàyastu kartavyo manvàdiùu yugàdiùu ..>% iti tithyàditattvaü .. * .. såryagativi÷eùaþ . yathà --
     %<mçgasaükràntitaþ pårbaü pa¤càttàràdinàntare .
     ekavarùe catuþpa¤capalamànakrameõa tu ..
     ùañùaùñivatsarànekadinaü syàdayanaü raveþ .
     evaü catuþpa¤cadinamayanàrambhaõaü kramàt ..
     vyutkrameõa ca tadvat syàdudagyànaü raverdhruvaü .
     karkisaükramaõe tadvadabhito dakùiõàyanaü ..>% iti jyotistattvaü ..

#<ayanàü÷aþ>#, puü, (ayanasya aü÷aþ bhàgaþ .) såryagativi÷eùasya bhàgaþ . athàyanàü÷alagnasàdhanaü .
     %<lagnaü lagnàntaraü kçtvà ayanàü÷aiþ prapårayet .
     khànalairharate bhàgaü mi÷rayitvà dine dine ..>% asyàrthaþ . lagnaü ràmogavedairityàdyuktaü lagnàntaraü kçtvà yathà meùalagnaü 3 . 47 lagnàntaraü vçùalagnaü 4 . 17 atràntareõa dvayoràdhikyena 30 triü÷atpalaü ta¤càyanàü÷aiþ pårayet .. ayanàü÷astu jàtakàrõavoktaþ . yathà --
     %<÷àkamekàkùivedonaü dviþ kçtvà da÷abhirharet .
     labdhaü hãna¤ca tatraiva ùaùñyàptà÷càyanàü÷akàþ ..>% iti . labdhasthàne labdhena iti pàñhaþ siddhàntarahasye .. te ca idànãü caitrasyaikàda÷àhe sambhavàt ånaviü÷atisaükhyakàþ . te ca punaþkhànalaiþ 30 triü÷atà haret . bhàgalabdhistu ånaviü÷atiþ 19 . ta¤ca meùalagne mi÷rayitvà 4 . 6 ùañpalàdhikadaõóacatuùñayàtmakaü meùalagnaü bhavati . evaü vçùàdikamåhyaü . kintu lagnàntareõa yatràdhikaü labhyate tatràdhikaü lagnaü bhavati . evaü yatra lagnàntareõa hànistatra lagne'pi hàniriti niùkarùaþ .. * .. idànãü spaùñaj¤ànàrthaü padyena likhyate . bàõaivado 4 . 5'ùñavaidaiþ ÷ruti 4 . 48-ribhanayanairindriyaü 5 . 28 -khàmbuneùu 5 . 40-rbàõo vedànalaiþ 5 . 34 -khàgnimiriùu 5 . 30-riùuraïgàgnine 5 . 36 ùuþkuvedai 5 . 41-rbàõonàgendubhistu 5 . 18 ÷rutirapi rasaràmai 4 . 36-rguõàþ saptabàõaiþ 3 . 57 ràmo'÷vàdbhistu 3 . 47-siddhàntajamatamayanàü÷àdidaü lagnamànaü .. eta¤ca tamoliptàdide÷ãyaü pràguktàyanàü÷asàdhitaü .. * .. aïgena vedo 4 . 6 meùaþ syàt vasuvedaiþ sukhaü 4 . 48 vçùaþ . muniyugmaiþ ÷aro 5 . 27 dvandvaþ vyomàbdhibàõa 5 . 40-karkañaþ .. vedaràmaiþ ÷araþ 5 . 34 siühaþ kanyàïkayummapa¤cakaþ 5 . 29 . tulà çùiràmapa¤ca 5 . 37-vç÷cikaþ khàbdhipa¤cakaþ 5 . 40 .. navacandrabàõa 5 . 19 -- dhanurvedaràmaiþ sukhaü 4 . 34 mçgaþ . vasupa¤catrayaþ 3 . 58 kumbhaþ çùivedatrayo 3 . 47 jhaùaþ .. * .. ÷atrurveda÷ca 4 . 6 meùo navasukhasukha 4-49 . -gaurmçtyuyummaiþ ÷ivàsyo 5 . 28 dvandyo'ïkàpyittavàõo 5 . 39 himakarabhavano ràmaràmaiþ kalambaþ 5 . 33 . siühaþ kanyàbjaràmairiùu 5 . 31-riùujasukhàgnãùu 5 . 34-yåko'lipçthvã 5 . 41 vede÷àsyo'ùñapçthvãsmaraharamukha 5 . 18 kodaõóamàhurvaràhàþ .. bandhå ràma÷ca vedo 4 . 34 ravisutabhavanaþ parbataþ pa¤caràmaþ 3 . 57 kumbho mãna÷ca bhuïkte girisukhadahanaü 3 . 47 pratyahaü prakrameõa . astaü yàmitrarà÷àvanudinamavasàdya¤ca ràjãvanàtho yadyàtisma drutaü syàdudayamanudivàràtramàhurvaràhàþ .. * .. lagnaü lagnàntaraü kçtveti prakàràntareõa yaduktaü tadapi padyena likhyate yathà . vedo'ïgai 4 . 6-ribhavedaiþ ÷ruti 4 . 48-riùuribhapakùaiþ 5 . 28 kuvedai÷ca bàõo 5 . 41 bàõo ràmànalai 5 . 33-rindriyamapi navàkùai 5 . 29 riùuþ saptaràmaiþ 5 . 37 bàõaþ ÷ånyàbdhine 5 . 40 ùurdhçtibhi 5 . 18 -- riùuguõairabdhi 4 . 35-raùñeùaõàgnã 3 . 58 ràmo'÷vàdbhistu 3 . 47 siddhàntajamatamayanàü÷àdidaü lagnamànaü ..
     %<caitrasyaikàda÷àhe tu viùuvàrambhaõaü yadà .
     tadaitallagnamànaü hi j¤eyamanyatra sàdhanàt ..>% iti jyotiùasaügrahaþ .. (gatiþ . gamanaü . màrgaþ .
     %<agastyacihnàdayanàt samãpaü diguttarà bhàsvati sannivçtte .>% iti raghuvaü÷e . sthànaü . bhåmiþ . samarasamàrambhakàle yodhànàü yathàpradhànaü yåddhabhåmau pårbàparàdidigvibhàgenàvasthitisthànaü . senàsannive÷avi÷eùaråpavyåhaprave÷amàrgaþ .
     %<ayaneùu ca sarveùu yathàbhàgamavasthitàþ .
     bhãùmamevàbhirakùantu bhavantaþ sarva eva hi ..>% iti bhagavadgãtà . à÷rayaþ . vi÷ràmasthànaü .
     %<àpo nàrà iti proktà àpo vai narasånavaþ .
     tà yadasyàyanaü pårbaü tena nàràyaõaþ smçtaþ ..>% iti manuþ . gçhaü . vasatiþ . vàsasthànaü . ÷àstraü . bhàvasàdhano granthaþ .
     %<÷ikùà kalpo vyàkaraõaü niruktaü chandasàü cayaþ .
     jyotiùàmayana¤caiva vedaïgàni ùaóeva tu ..
     chandaþ pàdau tu vedasya hastaþ kalpo'tha kathyate .
     jyotiùàmayanaü netraü niruktaü ÷rotramucyate ..>% iti kårmapuràõe .)

#<ayànayãnaþ>#, puü, ÷àraþ . yathà . anupadasarvànnàyànayaü baddhà bhakùayati neyeùu . ayànayaþ sthalavi÷eùaþ . tanneyaþ . ayànayãnaþ ÷àraþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<ayantritaþ>#, tri, (na yantritaþ, na¤samàsaþ .) abàdhaþ . anargalaþ . iti hemacandraþ .. (aniyantritaþ . aniyamitaþ . svàdhãnaþ .
     %<sàvitrãmàtrasàro'pi varaü vipraþ suyantritaþ .
     nàyantritastrivedo'pi sarvà÷ã sarvavikrayã ..>% iti manuþ .)

#<ayaskàntaþ>#, puü, (ayassu kàntaþ ramaõãyaþ .) lauhavi÷eùaþ . kàntaloha iti khyàtaþ . tatparyàyaþ . kàntalohaü 2 kàntaü 3 lauhakàntakaü 4 kàntàyasaü 5 kçùõalohaü 6 mahàlohaü 7 . asya guõàþ . tãkùõatvaü . uùõatvaü . råkùatvaü . pàõóu÷othakaphapittaharatvaü . rasàyanatvaü . anuttamatva¤ca . sa caturvidhaþ . bhràmakaþ 1 cumbakaþ 2 romakaþ 3 svedakaþ 4 . ete rasàyane uttarottaraguõinaþ .
     %<krameõa dàróhyàïgakàntikàrtsnyenãrogadàyinaþ .>% iti ràjanirghaõñaþ .. cumbakaprastaro'pyayaü . (cumbaka iti khyàtaþ prastarabhedaþ . cumbakapàthara iti bhàùà .
     %<umàråpeõa te yåyaü saüyamastimitaü manaþ .
     ÷ambhoryatadhvamàkraùñumayaskàntena lauhavat ..>% iti kumàrasambhave .)
     (%<tataþ koñisahasrairvà kàntalauhaü mahàguõaü .>% iti vaidyakarasendrasàrasaïgrahaþ ..)

#<ayaskàra>#, puü, (ayovikàraü karoti, kta + aõ upapadasamàsaþ .) prajaïghàgraþ . jaïghàgrabhàgaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. lauhakàraþ . ayaskarotãti vyutpattyà ..

#<ayàþ>#, [s] puü, (in + asun .) agniþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<ayàcakaþ>#, tri, (yàca + õvul, tato na¤samàsaþ .) yàc¤àrahitaþ . yathà . %<yadi bhavati sa dàtà yàcakàyàcakeùu>% . ityudbhañaþ .. (bhikùàparàïmukhaþ . pràrthanàvimukhaþ .)

#<ayàcitaü>#, tri, (yàc + ktaþ, na¤samàsaþ .) yàc¤àü vinà labdhavastu . apràrthitaü . ityamçta÷abdàrthe medinã .. (anarthitaü . %<ayàcitopasthitamambu kevalaü>% . iti kumàrasambhave . %<amçtaü syàdayàcitaü>% . iti manuþ . %<ayàcitàhçtaü gràhyamapi duùkçtakarmaõaþ>% . iti smçtiþ .)

#<ayàcitaþ>#, puü, (yàc + ktaþ, tato na¤samàsaþ .) munivi÷eùaþ . tatparyàyaþ . upavarùaþ 2 halabhçtiþ 3 kçtakoñiþ 4 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ayànaü>#, klã, svabhàvaþ . iti hàràvalã .. agamanaü . gatyarthayàdhàtorbhàve'nañ tato na¤samàsaþ ..

#<ayi>#, vya, pra÷naþ . (iõa + in .) anunayaþ . sambodhanaü . iti medinã .. anuràge . (%<ayi kañhora ! ya÷aþ kila te priyaü>% . iti uttaracarite . %<ayi ghanoru ! padàni ÷anaiþ ÷anaiþþ .>% iti veõãsaühàre . %<ayi jãvitanàtha ! jãvasãtyabhidhàyotthitayà tayà puraþ>% . iti kumàra sambhave .)

#<ayukchadaþ>#, puü, (ayugmàþ sapta sapta chadà asya .) saptaparõavçkùaþ . iti hemacandraþ ..

#<ayuktaü>#, tri, (yuj + ktaþ, na¤samàsaþ .) ami÷ritaü . anucitaü . yathà --
     %<ayuktaü yadiha proktaü pramàdena bhrameõa và .>% iti durgàdàsaþ .. (asaüsaktaþ . saüyogarahitaþ . aniyojitaþ . yathà,
     %<ayuktacàrà ràjàno bhaviùyanti kathaü nu te .>% iti ràmàyaõe . sarvadà viùayàsaktacittatayà kartavyeùvanavahitaþ .
     %<paràvamantà viùayeùu saïgavàn, na de÷akàlapravibhàgatattvavit .
     ayuktabuddhirguõadoùani÷caye, vipannaràjyo na ciràt vipatsyase ..>% iti ràmàyaõe .)

#<ayugmacchadaþ>#, puü, (ayugmàþ sapta sapta chadà asya .) viùamacchadaþ . saptaparõavçkùaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (chàtima iti khyàtaþ saptacchadavçkùaþ .
     %<anekaràjanyarathà÷vasaïkulaü tadãyamàsthànaniketanàjiraü .
     nayatyayugmacchadagandhiràrdratàü bhç÷aü nçpopàyanadantinàü madaþ ..>% iti kiràtàrjunãye .)

#<ayutaü>#, klã, (na yutaü, na¤samàsaþ .) da÷asahasrasaükhyà . iti hemacandraþ .. 10000 da÷ahàjàra iti bhàùà . (%<nàgànàmayutaü turaïganiyutaü sàrdhaü rathànàü ÷ataü>% . iti ràmàyaõe .)

#<ayutaþ>#, tri, (na yutaþ, na¤samàsaþ .) ami÷ritaþ . ayuktaþ . yathà . apçthagbhàvo'yutàsiddhiþ . iti carakañãkà .. (asaüyuktaþ . asaü÷liùñaþ . saüyogarahitaþ . pusi svanàmakhyàtaþ ràdhikasya putraþ sa ca krodhanasya pità .)

#<aye>#, vya, (iõa + ec .) kopaþ . viùàdaþ . sambhramaþ . smaraõaü . iti medinã .. sambodhanaü . iti ÷abdaratnàvalã .. (komalàmantraõe . %<aye kànte mugdhecañulanayane candravadane>% . ityudbhañaþ . %<aye kathaü tàtasàrathira÷vasenaþ>% . iti veõãsaühàre .)

#<ayogaþ>#, puü, (yuj + gha¤, na¤samàsaþ .) vi÷leùaþ . vidhuraþ . kåñaþ . kañhinodyamaþ . iti medinã .. vamanavirecanàdãnàü pratilomapravçttiralpapravçttirvà . yathà --
     %<yogaþ samyakpravçttiþ syàdatiyogo'tivartanaü .
     ayogaþ pràtilomyena na càlpaü và pravartanaü ..>% iti vaidyakaü .. (%<tatràsàtmyendriyàrthasaüyogo'yogàtiyogamithyàyogàdiyuktà råparasàdayaþ ..>% iti màdhavakarakçtarogavini÷cayagranthe vijayarakùitaþ .. %<trãõyàyatanànãti arthànàü karmaõaþ kàlasya càtiyogàyogamithyàyogàþ tatràtiprabhàvatàü dç÷yànàmatimàtraü dar÷anamatiyogaþ .. sarva÷o'dar÷anamayogaþ atisåkùmàti÷liùñàtiviprakçùñaraudrabhairavàdbhutadviùñabãbhatsavikçtàdiråpadar÷anaü . mithyàyogaþ>% .. iti carakaþ ..) yogo dhyànaü tadabhàvaþ . yogo bheùajaü tadabhàva÷ca .. (vicchedaþ . mithaþ saüråóhagàóhànuràgayornàyakanàyikayorgurujanaparàdhãnatayà daivagatyà và viprakarùàdanyonyàdar÷anaråpada÷àvi÷eùaþ, yaduktaü da÷aråpàdar÷e .
     %<tatràyogo'nuràge'pi navayorekacittayoþ .
     pàratantryeõa daivàdvà viprakarùàdasaïgamaþ ..>% aya¤ca pårbaràga ityucyate . yaduktaü darpaõakàraiþ .
     %<÷ravaõàddar÷anàdvàpi mithaþ saüråóharàgayoþ .
     da÷àvi÷eùo yo'pràptau pårbaràgaþ sa ucyate ..>%)

#<ayogavaþ>#, tri, (ayaiva kañinà gaurvàõã yasya saþ, ac . ayogaü duùñayogaü vàti và + kaþ .) vai÷yakanyàyàü ÷ådràdutpannasantànaþ . iti jañàdharaþ ..
     (%<÷ådràdayogavaþ kùattà càõóàla÷càdhamo nçõàm .
     vai÷yaràjanyavipràsa jàyante varõasaïkaràþ ..>% iti manuþ . ÷ådràt vai÷yàyàü jàtaþ pratilomajaþ saïkãrõavarõaþ .
     %<prasàdhanopacàraj¤amadàsaü dàsajãvanaü .
     sairindhraü vàguràvçttiü såte dasyurayogave ..>% iti manuþ .)

#<ayoguóaþ>#, puü, (ayasà nirmito guóaþ piõóaþ .) lauhagulikà . yathà --
     %<varamà÷ãviùaviùaü kvathitaü tàmrameva và .
     pãtamatyagnisantaptà bhakùità vàpyayoguóàþ ..>% iti carakaþ ..

#<ayograü>#, klã, (ayo'gre mukhe yasya tat .) muùalaü . ityamaraþ ..

#<ayoghanaþ>#, puü, (ayàüsi hanyante tàóyante'nena, hana + ap + ghanàde÷a÷ca .) ekãbhåtalauhapu¤jaþ . hàtuóã iti bhàùà . tatparyàyaþ . lauhakåñaü 2 . iti hemacandraþ ..
     (%<ayoghanenàya ivàbhitaptaü vaidehibandhorhçdayaü vidadre .>% iti raghuvaü÷e .
     %<kuru kare gurumekamayoghanaü vahirito mukuru¤ca kuruùva me .>% iti naiùadhaü .)

#<ayodhyà>#, strã, (yoddhuma÷akyà, yudha + õyut, na¤samàsaþ .) ÷rãràmanagarã . pa÷cimade÷e aod iti prasiddhà . tatparyàyaþ . sàketaü 2 ko÷alà 3 . iti hemacandraþ .. uttarako÷alà 4 . iti trikàõóa÷eùaþ .. sà tu mokùadà purã . yathà --
     %<ayodhyà mathurà màyà kà÷ã kà¤cã avantikà .
     purã dvàravatã caiva saptaità mokùadàyikàþ ..
     etàstu pçthivãmadhye na gaõyante kadàcana .
     ÷rãràmadhanuragrasthà ayodhyà sà mahàpurã ..>% iti bhåta÷uddhitantraü .. * .. tadvarõanaü yathà --
     %<ko÷alo nàma muditaþ sphãto janapado mahàn .
     niviùñaþ sarayåtãre prabhåtadhanadhànyavàn ..
     ayodhyà nàma nagarã tatràsãllokavi÷rutà .
     manunà mànavendreõa yà purã nirmità svayam ..
     àyatà da÷a ca dve ca yojanàni mahàpurã .
     ÷rãmatã trãõi vistãrõà suvibhaktamahàpathà ..
     ràjamàrgeõa mahatà suvibhaktena ÷obhità .
     muktapuùpàvakãrõena jalasiktena nitya÷aþ ..
     tàntu ràjà da÷aratho mahàràùñravivardhanaþ .
     purãmàvàsayàmàsa divi devapatiryathà ..
     kapàñatoraõavatãü suvibhaktàntaràpaõàü .
     sarvayantràyudhavatãmuùitàü sarva÷ilpibhiþ ..
     såtamàgadhasambàdhàü ÷rãmatãmatulaprabhàü .
     uccàññàladhvajavatãü ÷ataghnã÷atasaükulàü ..
     badhånàñakasaüghai÷ca saüyuktàü sarvataþ purãü .
     udyànàmravaõopetàü mahatãü ÷àlamekhalàü ..
     durgagambhãraparikhàü durgàmanyairduràsadàü .
     vàjivàraõasampårõàü gobhiruùñraiþ kharaistathà ..
     sàmantaràjasaïghe÷ca balikarmabhiràvçtàü .
     nànàde÷anivàsai÷ca baõigbhirupa÷obhitàü ..
     pràsàdaiþ ratnavikçtaiþ parbatairiva ÷obhitàü .
     kåñàgàrai÷ca samparõàmindrasyevàmaràvatãü ..
     citràmaùñàpadàkàràü varanàrãgaõairyutàü .
     sarvaratnasamàkãrõàü vimànagçha÷obhitàü ..
     gçhagàóhàmavicchidràü samabhåmau nive÷itàü .
     ÷àlitaõóulasampårõàmikùukàõóarasodakàü ..
     dundubhãbhirmçdaïgai÷ca vãõàbhiþ paõavaistathà .
     nàditàü bhç÷amatyarthaü pçthivyàü tàmanuttamàü ..
     vimànamiva siddhànàü tapasàdhigataü divi .
     sunive÷itave÷màntàü narottamasamàvçtàü ..
     ye ca bàõairna bidhyanti viviktamaparàparaü .
     ÷abdabedhya¤ca vitataü laghuhastà vi÷àradàþ ..
     siühavyàghravaràhàõàü mattànàü nadatàü vane .
     hantàro ni÷itaiþ ÷astrairbalàdbàhubalairapi ..
     tàdç÷ànàü sahasraistàmabhipårõàü mahàrathaiþ .
     purãmàvàsayàmàsa ràjà da÷arathastadà ..
     tàmagnimadbhirguõavadbhiràvçtàü dvijottamairvedaùaóaïgapàragaiþ .
     sahasradaiþ satyaratairmahàtmabhirmaharùikalpairçùibhi÷ca kevalaiþ ..>% ityàrùe ràmàyaõe bàlmãkãye bàlakàõóe pa¤camaþ sargaþ .. * ..
     %<tasyàü puryàmayodhyàyàü vedavit sarvasaügrahaþ .
     dãrghadar÷ã mahàtejàþ paurajànapadapriyaþ ..
     ikùvàkåõàmatiratho yajvà dharmaparo va÷ã .
     maharùikalpo ràjarùistriùu lokeùu vi÷rutaþ ..
     balavànnihatàmitro bhitravàn vijitendriyaþ .
     dhanai÷ca sa¤cayai÷cànyaiþ ÷akravai÷ravaõopamaþ ..
     yathà manurmahàtejà lokasya parirakùità .
     tathà da÷aratho ràjà lokasya parirakùità ..
     tena satyàbhisandhena trivargamanutiùñhatà .
     pàlità sà purã ÷reùñhà indreõevàmaràvatã ..
     tasmin puravare hçùñà dharmàtmàno bahu÷rutàþ .
     naràstuùñà dhanaiþ svaiþ svairalubdhàþ satyavàdinaþ ..
     nàlpasannicayaþ ka÷cittadà tasmin purottame .
     kuñumbã yo hyasiddhàrtho'gavà÷vadhanadhànyavàn ..
     kàmã và na kadaryo và nç÷aüsaþ puruùaþ kvacit .
     draùñaü ÷akyamayodhyàyàü nàvidvànna ca nàstikaþ ..
     sarve narà÷ca nàrya÷ca dharma÷ãlàþ susaüyatàþ .
     muditàþ ÷ãlavçttàbhyàü maharùaya ivàmalàþ ..
     nàkuõóalã nàmukuñã nàsragvã nàlpabhogavàn .
     nàmçùño na na liptàïgo nàsugandha÷ca vidyate ..
     nàmçùñabhojã nàdàtà nàpyanaïgadaniùkadhçk .
     nàhastàbharaõo vàpi dç÷yate nàpyanàtmavàn ..
     nànàhitàgnirnàyajvà na kùudro và na taskaraþ .
     ka÷cidàsãdayodhyàyàü na càvçtto na saïkaraþ ..
     svakarmaniratà nityaü bràhmaõà vijitendriyàþ .
     dànàdhyayana÷ãlà÷ca saüyatà÷ca pratigrahe ..
     nàstiko nànçto vàpi na ka÷cidabahu÷rutaþ .
     nàsåyako na cà÷akto nàvidvàn vidyate kvacit ..
     nàùaóaïgavidatràsti nàvrato nàsahasnadaþ .
     na dãnaþ kùiptacitto và vyathito vàpi ka÷cana ..
     ka÷cinnaro và nàrã và nà÷rãmànnàpyaråpavàn .
     draùñuü ÷akyamayodhyàyàü nàpi ràjanyabhaktimàn ..
     varõeùvagryacaturtheùu devatàtithipåjakàþ .
     kçtaj¤à÷ca vadànyà÷ca ÷årà vikramasaüyutàþ ..
     dãrghàyuùo naràþ sarve dharmaü satya¤ca saü÷ritàþ .
     sahitàþ puttrapauttrai÷ca nityaü strãbhiþ purottame ..
     kùattraü brahmamukhaü càsãdvai÷yàþ kùattramanuvratàþ .
     ÷ådràþ svakarmaniratàstrãn varõànupacàriõaþ ..
     sà tenekùvàkunàthena purã suparirakùità .
     yathà purastànmanunà mànavendreõa dhãmatà ..
     yodhànàmagnikalpànàü peùalànàmamarùiõàü .
     sampårõà kçtavidyànàü guhà ke÷ariõàmiva ..
     kàmbojaviùaye jàtairvàhlãkai÷ca hayottamaiþ .
     vanàyujairnadãjai÷ca pårõà harihayottamaiþ ..
     vindhyaparbatajairmattaiþ pårõà haimavatairapi .
     madànvitairatibalairmàtaïgaiþ parbatopamaiþ ..
     airàvatakulãnai÷ca mahàpadmakulaistathà .
     a¤janàdapi niùkràntairvàmanàdapi ca dvipaiþ ..
     bhadrairmandrairmçgai÷caiva bhadramandramçgaistathà .
     bhadramandrairbhadramçgairmçgamandrai÷ca sà purã ..
     nityamattaiþ sadà pårõà nàgairacalasannibhaiþ .
     sà yojane dve ca bhåyaþ satyanàmà prakà÷ate ..
     tàü purãü sa mahàtejà ràjà da÷aratho mahàn .
     ÷a÷àsa ÷amitàmitro nakùatràõãva candramàþ ..
     tàü satyanàmàü dçóhatoraõàrgalàü gçhairvicitrairupa÷obhitàü ÷ivàü .
     purãmayodhyàü nçsahasrasaükulàü ÷a÷àsa vai ÷akrasamo mahãpatiþ ..>% ityàrùe ràmàyaõe vàlmãkãye bàlakàõóe ùaùñhaþ sargaþ .. yuddhàyogye tri ..

#<ayomalaü>#, klã, (ayaso malamiva .) lauhamalaü . iti ràjanirghaõñaþ .. lohàra gu iti bhàùà . tatparyàyaþ . maõóraraü 2 lauhakiññaü 3 . tasya guõàþ .
     %<÷atordhvamutamaü kiññaü madhya¤cà÷ãtivarùakaü .
     adhamaü ùaùñivarùãyaü tato hãnaü viùopamaü ..
     yallauhaü yadguõaü proktaü tatkiñña¤càpi tadguõaü .>% iti vaidyakaü .. (asya ÷odhanamàraõaü yathà --
     %<dagdhvàkùakàùñhairmalamàyasantu, gomåtranirvàpitamaùñavàràn .
     vicårõya lãóhaü madhunà cireõa, kumbhàhvayaü pàõóugadaü nihanti ..>% iti vaidyakarasendrasàrasaïgrahaþ ..)

#<araü>#, klã, (iyarti gacchatyanena, ç + ac .) ÷ãghraü . cakràïgaü . càkàra pàki iti bhàùà . ÷ãghrage tri . iti medinã ..

#<araþ>#, puü, (ç + ac .) jinànàü kàlacakrasya dvàda÷àü÷aþ . sa tu avasarpiõyàþ ùaùñhabhàgaþ .. jinànàmaùñàda÷atãrthaïkaraþ . iti hemacandraþ ..

#<arakaþ>#, puü, (a + çkan .) ÷aivàlaü . iti hàràvalã .. parpañaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<aragbadhaþ>#, puü, àragbadhavçkùaþ . sodàli iti khyàtaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (asya guõàdayaþ àragbadha÷abde j¤eyàþ .)

@<[Page 1,093c]>@
#<araghaññaþ>#, puü, (araü ÷ãghraü ghañyate càlyate'sau, ara + ghañña + ac .) mahàkåpaþ . ityamarajañàdharau .. (kåpàt jalaniþsàraõàrthaü ghañãyantrabhedaþ . kåpoparinibaddhajalottolakakàùñhabhedaþ . %<sa kadàciddàyàdairudvejito'raghaññaghàñikàmàruhya kåpàt krameõa niùkràntaþ>% . iti pa¤catantre .)

#<araghaññakaþ>#, puü, (araghañña + svàrthe kan .) mahàkåpaþ . tatparyàyaþ . pàdàvartaþ 2 . iti hemacandraþ ..

#<arajàþ>#, [s] strã, (ranja + asun, nalopaþ na¤samàsaþ .) kanyà . kumàrã . iti hemacandraþ .. rajoguõarahite tri .. (nirmalaþ . dhautaþ . pariùkçtaþ .)

#<arañuþ>#, puü, (araü ÷ãghraü añati, añ + un .) araluvçkùaþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<araõiþ>#, puü, (ç + ani .) gaõikàrikàvçkùaþ . iti medinã . såryaþ . iti kà÷ãkhaõóaü ..

#<araõiþ>#, puü, strã, (ç + ani .) nirmanthyadàru . agnisàdhanãbhåtakàùñhaü . dharùaõadvàràgnijanakakàùñhaü . ityamaraþ .. (agnimanthanakàùñhaü . agnyutpàdanàya yatkàùñhaü kàùñhàntareõa ghçùyate tadaraõinàmakaü kàùñhaü .
     %<vipakùavakùo'raõimanthanotthaþ pratàpavahneriva dhåmalekhà .>% iti dhana¤jayavijayavyàyoge .)

#<araõã>#, strã, araõiþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..
     (%<vidhinà mantrayuktena råkùà'pi mathità'pi ca .
     prayacchati phalaü bhåmiraraõãva hutà÷anam ..>% iti pa¤catantre .)

#<araõãketuþ>#, puü, (araõã keturasya saþ .) agnimanthavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<araõyaü>#, klã, (aryate mçgaiþ, ç gatau, arterni÷ceti anyaþ .) vanaü . ityamaraþ .. (mokùapradaü daõóakàdikaü navàraõyaü . yaduktaü --
     %<daõóakaü saindhavàraõyaü jambumàrga¤ca puùkaraü .
     utpalàvartakàraõyaü naimiùaü kurujàïgalaü ..
     himavànarvuda÷caiva navàraõyaü vimuktidaü .>%)

#<araõyaþ>#, puü, kañphalavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. (svanàmakhyàto raivatasya manoþ puttraþ . yaduktaü harivaü÷e --
     %<araõya÷ca prakà÷a÷ca nirmohaþ satyavàn kçtã .
     raivatasya manoþ puttràþ pa¤cama¤caitadantaraü .>%)

#<araõyakadalã>#, strã, (araõyasyaiva kadalã, ùaùñhãtatpuruùaþ .) girikadalã . iti ràjanirghaõñaþ .. (vanakadalã . iyaü gràmàdau na jàyate .)

#<araõyakàrpàsã>#, strã, (araõye kàrpàsã, saptamãtatpuruùaþ .) vanakàrpàsã . tatparyàyaþ . vanajà 2 bhàradvàjã 3 vanodbhavà 4 . asyà guõàþ . himatvaü . råkùatvaü . vraõa÷astrakùatanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<araõyakulatthikà>#, strã, (araõyasya kulatthikà, ùaùñhãtatpuruùaþ .) kulatthà . iti ràjanirghaõñaþ .. vanakulathã iti bhàùà .

#<araõyakusumbhaþ>#, puü, (araõyasya kusumbhaþ, ùaùñhãtatpuruùaþ .) vanakusumbhaþ . tatparyàyaþ . kausumbhaþ 2 agnisambhavaþ 3 . asya guõàþ pàke kañutvaü . ÷leùmanà÷itvaü . agnivçddhikàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<araõyagholã>#, strã, (araõyajà gholo, karmadhàrayaþ .) vanagholã . patra÷àkavi÷eùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<araõyacañakaþ>#, puü, (araõyasya cañakaþ, ùaùñhãtatpuruùaþ .) vanacañakaþ . tatparyàyaþ . dhåsaraþ 2 bhåmi÷ayaþ 3 . asya guõàþ . ÷ãtatvaü . laghutvaü . ÷ukravçddhikàritvaü . balapradatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (asya màüsaguõà yathà ràjanirghaõñe --
     %<cañakàsrajaü tu ÷ãtaü laghu vçùyaü balapradaü .
     tadva¤càraõyacañakaü tattåùõaü laghupathyadam ..>%)

#<araõyajàrdrakà>#, strã, (araõya jàyate yà, araõya + jan + óa, araõyajà àrdrakà, karmadhàrayaþ .) vanàrdrakà . iti ràjanirghaõñaþ . vana àdà iti bhàùà . asya guõaparyàyau aindra÷abde draùñavyau ..

#<araõyajãraþ>#, puü, (araõyasya joraþ, ùaùñhãtatpuruùaþ .) vanajãraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. vanajãrà iti bhàùà .

#<araõyadhànyaü>#, klã, (araõyasya dhànyaü, ùaùñhãtatpuruùaþ .) nãvàraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. uóã dhàna iti bhàùà .

#<araõyamakùikà>#, strã, (araõyasya makùikà, ùaùñhãtatpuruùaþ .) daü÷aþ . iti ÷abdaratnàvalã .. óàü÷a iti bhàùà .

#<araõyamudgaþ>#, puü, (araõyasya mudgaþ, ùaùñhãtatpuruùaþ .) makuùñakaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. vanamuga iti bhàùà . (asya guõàþ mukuùñaka÷abde draùñavyàþ .)

#<araõyavàyasaþ>#, puü, (araõyasya vàyasaþ, ùaùñhãtatpuruùaþ .) droõakàkaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. dàüóa kàka iti bhàùà .

#<araõyavàsinã>#, strã, (araõye vasati yà, araõya + vas + õini, striyàü ïãp .) atyamlaparõã latà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<araõyavàståkaþ>#, puü, (araõyasya vàståkaþ, ùaùñhãtatpuruùaþ .) vanavàståkaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. vana veto iti bhàùà . asya guõaparyàyau kuõa¤jara÷abde draùñavyau ..

#<araõya÷àliþ>#, puü, (araõyabhavaþ ÷àliþ, karmadhàrayaþ madhyapadalopa÷ca .) nãvàraþ . vanadhànyaü . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<araõya÷åraõaþ>#, puü, (araõyajàtaþ ÷åraõaþ, karmadhàrayaþ .) vana÷åraõaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. vanaola iti bhàùà .

#<araõya÷và>#, [n] puü, (araõye ÷veva hiüsraþ .) vçkaþ . iti hemacandraþ .. nekóe vàgha iti bhàùà .

#<araõyaùaùñhã>#, strã, (araõyàya gantuü ùaùñhã, caturthãtatpuruùaþ .) jyaiùñha÷uklaùaùñhã . vàüñàùaùñhã iti bhàùà . yathà ràjamàrtaõóe --
     %<jyaiùñhe màsi site pakùe ùaùñhã càraõyasaüj¤ità .
     vyajanaikakaràstasyàmañanti vipine striyaþ ..
     tàü vindhyavàsinãü skandhaùaùñhãmàràdhayanti ca .
     kandamålaphalàhàrà labhante santatiü ÷ubhàü ..>% kandaü ÷åraõàdi . målaü taditarat . iti tithyàditattvaü ..

#<araõyànã>#, strã, (araõya + ànuk + striyàü ïãù . mahat araõyam ityasmin arthe indravaruõeti såtrasthena himàraõyayormahatvaiti vàrtikena araõya÷abdasya ànugàgamaþ, tato ïãù .) mahàvanaü . ityamaraþ .. (%<asti magadhade÷e campakavatã nàmàraõyànã>% . iti hitopade÷e .)

#<aratatrapaþ>#, puü, strã, (aratà viratà trapà yasya .) kukkuraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. ratyalajje tri .. (nàsti rate ÷çïgàre trapà lajjà yasya saþ .)

#<aratiþ>#, puü, (ç + ati .) krodhaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<aratiþ>#, strã, (ram + ktin, na¤samàsaþ .) anavasthitacittatvaü . iti rakùitaþ .. krãóàbhàvaþ . iti kàrtikaþ .. rativirahaþ . rati÷ånye tri .. (viraktiþ . prãtivirahaþ . anuràgaràhityaü . utsàhahãnatà . udyamàbhàvaþ . udyogaràhityaü . ni÷ceùñatà . sukhàbhàvaþ . duþkhaü . kle÷aþ . autsukyaü . udvegaþ . iùñaviyogàt cittasyàkulãbhàvaþ . yaduktaü -- %<svàbhãùñavastvalàbhena cetaso yànavasthitiþ . aratiþ sà tu vij¤eyà>% . suùñhutàbhàvaþ . asvàsthyaü .
     %<÷ramo'ratirvivarõatvaü vairasyaü nayanaplavaþ .>% iti su÷rute .)

#<aratniþ>#, puü, (ç + katniþ, ratniþ baddhamuùñikaraþ, sa nàsti yasya .) vistçtakaniùñhàïgulimuùñikahastaþ . kurparaþ . iti medinã ..
     (%<ekaviü÷atiyåpàste ekaviü÷atyaratnayaþ .>% iti ràmàyaõe . kaphoõiþ . hastaþ . karatalapàr÷vaþ . baddhamuùñihastaþ . kãla, ghusã ityàdi bhàùà .
     %<padà mårdhni mahàbàhuþ pràharat vilapiùyataþ .
     tasya jànu dadau bhãmo jaghne cainamaratninà ..>% iti mahàbhàrate .)

#<arandhanaü>#, klã, (na randhanaü, atra abhàve na¤ .) pàkàbhàvaþ . tattu kanyàsaükràntyàü kçta¤cet vçddhàrandhanaü kathyate . saurabhàdrasya yasmin kasmin dine kçta¤cet icchàrandhanamityucyate . iti lokaprasiddhaü . tatra pramàõaü .
     %<karkànnamadyàt siühàhe siühànnaü siühakanyayoþ .
     manasà÷eùanàgebhyo dattvà sarvaü ni÷odhitaü ..>% ityàcàramàrtaõóadhçtavacanaü ..

#<aramaþ>#, tri, (na ramyate'tra, àdhàre gha¤ .) avamaþ . adhamaþ . ityamarañãkàsàrasundarã .. (nãcaþ . nikçùñaþ . hãnaþ .)

#<araraü>#, tri, (ç + arac .) kavàñaü . ityamaraþ .. karãrakoùaþ . àcchàdanaü . iti vi÷vaþ .. (puüsi carmakartanacchurikàbhadaþ . yaj¤àïgaü . yuddhaü . raõaþ .)

#<arariþ>#, puü, klã, (çcchati ç + vic, aramiyarti ç ini .) kapàñaü . iti hemacandraþ ..

@<[Page 1,094c]>@
#<araruþ>#, puü, (ç + aru .) ÷atruþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. (astrabhedaþ . svanàmakhyàto'surabhedaþ .)

#<arare>#, vya, (araü ÷ãghraü ràti, rà + ke .) tvarànvitasambuddhiþ . ÷ãghrasambodhanaü . iti ÷abdaratnàvalã .. (÷ãghraü pratyuttaralàbhecchayà kçte ativyagratayà sambodhane .
     %<are vikàrasambodhe arare tvarayànvite .>% iti ÷abdaratnàvalã .)

#<araluþ>#, puü, (araü làti, là + ku, ç + aru + rasya la .) ÷yonàkavçkùaþ . ityamaraþ .. ÷onàgàcha iti bhàùà .

#<aravindaü>#, klã, (aràkàràõi dalàni tatsàdç÷yàt aràþ, tàn vindati labhate ityarthe vid + ÷a .) padmaü . sàrasapakùã . ityamaraþ .. tàmraü . raktakamalaü . nãlotpalaü . iti ràjanirghaõñaþ .. (%<unmãlitaü tålikayeva citraü såryàü÷ubhirbhinnamivàravindam>% . iti kumàrasambhave .
     %<aravindamidaü vãkùya khelatkha¤janama¤julaü .
     smaràmi vadanaü tasyà÷càruca¤calalocanam ..>% iti sàhityadarpaõe .)

#<aravindinã>#, strã, (aravinda + ini, ïãp .) nalinã . iti ÷abdaratnàvalã .. padmasamåhaþ . padmàkaraþ . iti ratnamàlà ..

#<arasikaþ>#, tri, (rasaü vetti, rasa + ñhan, na¤samàsaþ .) arasaj¤aþ . avidagdhaþ . yathà . %<arasikeùu rasasya nivedanaü ÷irasi mà likha mà likha mà likha>% .. ityudbhañaþ ..

#<aràjakaþ>#, tri, (nàsti ràjà yatra saþ, kap .) ràja÷ånyade÷àdiþ . yathà --
     %<caurapràyaü janapadaü hãnasatvamaràjakaü .>% iti ÷rãbhàgavataü .. (niyantçhãnaþ . ÷àsanakartçrahitaþ .
     %<aràjake janapade doùà jàyanti vai sadà .
     udvçttaü satataü lokaü ràjà daõóena ÷àsti vai ..>% iti mahàbhàrate .)

#<aràjakaþ>#, puü, (nàsti ràjà yatra saþ kap .) ràja÷ånyade÷àdiþ . yathà --
     %<aràjake hi loke'smin sarvatã vidrute bhayàt .
     rakùàrthamasya sarvasya ràjànamasçjat prabhuþ ..>% iti mànave 7 adhyàye 3 ÷lokaþ ..

#<aràtiþ>#, puü, (na ràti dadàti sukhaü, rà + ktic, na¤samàsaþ .) ÷atruþ . ityamaraþ ..
     (%<aràtivikramàlokavikasvaravilocanaþ .>% iti sàhityadarpaõe .
     %<anekayuddhavijayã sandhànaü yasya gacchati .
     tatprabhàvena tasyà÷u va÷aü gacchantyaràtayaþ ..>% iti pa¤catantre .)

#<aràlaü>#, tri, (ç + vic, aramàlàti, à + là + ka .) kuñilaü . vakraü . ityamaraþ ..
     (%<aràlaiþ svàbhàvyàdalikarabhaka÷rãbhiralakaiþ .>% iti ànandalaharã .)

@<[Page 1,095a]>@
#<aràlaþ>#, puü, (ç + vic, aramàlàti, à + là + ka .) sarjarasaþ . mattahastã . iti medinã .. vakrahastaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<aràlà>#, strã, (aràla + striyàü ñàp) adhçùñà . kulañà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ariþ>#, puü, (ç + in .) ÷atruþ . ityamaraþ .. (%<upakartràriõà sandhirna mitreõàpakàriõà>% . iti manuþ .) iti hitopade÷e .
     %<anantaramariü vidyàdarisevinameva ca .>% cakraü . iti trikàõóa÷eùaþ .. khadirabhedaþ . tatparyàyaþ . sandànikà 2 dàlã 3 khadirapatrikà 4 . asya guõàþ . kaùàyatvaü . kañutvaü . tiktatvaü . raktàrtipittanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<aritraü>#, klã, (çcchatyanena, ç + itra .) karõaþ . hàli iti bhàùà . tatparyàyaþ . kenipàtakaþ 2 . ityamaraþ .. kenipàtaþ 3 . iti bharataþ .. (%<lolairaritrai÷caraõairivàbhitaþ>% . iti màghaþ .)

#<arindamaþ>#, tri, (arãn ÷atrån kàmàdãn và dàmyati damayati, dam + antarbhåtaõyarthe khac mum, upapadasamàsaþ .) ÷atrudamanakàrakaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõaü .
     (%<yathàkàmaü yathotsàhaü yathàkàlamarindama .
     sevità viùayàþ putra yauvanena mayà tava ..>%
     %<j¤àtvà tu tadgçhaü sarvamàdãptaü pàõóunandanàþ .
     suraïgàü vivi÷uttårõaü màtrà sàrdhamarindamàþ ..>% iti mahàbhàrate .)

#<arimardaþ>#, puü, (ariü rogaråpaü ÷atruü mçdnàti, mçd + aõ, upapadasamàsaþ .) kàsamardavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (tri, ÷atrumardanakàrã .)

#<arimedaþ>#, puü, (arerviñkhadirasyeva medaþ sàraþ yasya saþ .) vçkùavi÷eùaþ . guiyà vàvalà iti bhàùà . tatparyàyaþ . irimedaþ 2 rimedaþ 3 godhàskandaþ 4 arimedakaþ 5 ahimàraþ 6 påtimedaþ 7 ahimedakaþ 8 viñkhadiraþ 9 . asya guõàþ . kaùàyatvaü . uùõatvaü . tiktatvaü . bhåtavinà÷itvaü . ÷othàtisàrakàsaviùavaisarpanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (asya vyavahàro yatra tadauùadhaü yathà --
     %<tulàü dhçtàü nãlasahàcarasya, droõe'mbhasaþ saü÷rapayedthathàvat .
     pårtvà caturbhàgarase tu tailaü, pacecchanairardhapalaprayuktaiþ ..
     kalkairanantàkhadiràrimedajambàmrayaùñãmadhukotpalànàü .
     tattailamà÷veva dhçtaü mukhena, sthairyaü dvijànàü vidadhàti sadyaþ .. * ..>% mahàsahacaraü tailaü .. iti vaidyakacakrapàõisaügrahaþ ..)

#<ariùñaü>#, klã, (riùa hiüsàyàü kartari kta, na¤samàsaþ .) såtikàgçhaü . (%<ariùña÷ayyàü parito visàriõà sujanmanastasya nijena tejasà>% . iti raghuvaü÷e .) a÷ubhaü . takraü . maraõacihnaü . (yaduktam,
     %<rogiõo maraõaü yasmàdava÷yambhàvi lakùyate .
     tallakùaõamariùñaü syàd riùñamapyabhidhãyate ..>%) ÷ubhaü . iti medinã .. upadravaþ . tatparyàyaþ . upaliïgaþ 2 upasargaþ 3 ajanyaü 4 ãtiþ 5 utpàtaþ 6 . iti hemacandraþ .. (madyaü . yathà . dràkùàriùñaü . da÷asålàriùñaü . vavvålàriùñaü .
     %<ariùñaü laghupàkena sarvata÷ca guõàdhikam .
     ariùñasya guõà j¤eyà vãjadravyaguõaiþ samàþ ..>% iti vaidyake .) (%<maraõacihnàrthe lakùaõaü yathà . niyatamaraõàkhyàpakaliïgaü .. iti màdhavasaügçhãtarogavini÷cayagranthañãkàkçdvijayarakùitaþ .. * .. tatra prakçtavarõo'rdha÷arãre vikçtavarõo'rdha÷arãre dvàvapi varõau maryàdàvibhaktau dçùñvà yadyevaü savyadakùiõavibhàgena yadyevaü pårbapa÷cimavibhàgena yadyuttaràdharavibhàgena yadyantarvahirvibhàgenàturasyàriùñamiti vidyàt>% .. iti carakaþ .
     %<÷arãra÷ãlayoryasya prakçtervikçtirbhavet .
     tattvariùñaü samàsena vyàsatastu nibodha me ..>% iti ca su÷rutaþ ..)

#<ariùñaþ>#, puü, (riùa hiüsàyàü kartari kta, na¤samàsaþ .) la÷unaþ . nimbaþ . phenilavçkùaþ . kàkaþ . kaïkapakùã . iti medinã . vçùabhàsuraþ . ityanekàrthadhvanima¤jarã .. madyavi÷eùaþ . ikùuvikàrasahitàbhayàcitrakadantãpipyalyàdibhåribheùajakvàthàdisaüskàravàn ariùño'bhidhãyate . iti su÷rutañãkà .. asya guõaþ . ar÷aþ÷othagrahaõãkapharoganà÷itvaü . iti ràjavallabhaþ ..
     (%<draveùu cirakàlasthaü dravyaü yatsaühitaü mavet .
     àsavàriùñabhedaistat procyate bheùajocitaü ..
     yadapakvauùadhàmbubhyàü siddhaü madyaü sa àsavaþ .
     ariùñaþ kvàthasiddhaþ syàttayormàniü palonmitaü ..>% iti ÷àrïgadharaþ .. guõo'sya yathà carakeõoktaþ ..
     %<÷okàr÷oügrahaõãdoùapàõóurogàrucijvaràn .
     hantyariùñaþ kaphakçtànrogàn rocanadãpanaþ .. * ..
     dantãcitrakamålànàmubhayoþ pa¤camålayoþ .
     bhàgàn palàü÷ànàpothya jaladroõe vipàcayet ..
     triphalàyà dalànà¤ca prakùipya tripalaü tataþ .
     rase caturtha÷eùe tu påte ÷ãte samàvapet ..
     tulàü guóasya tattiùñhet màsàrdhaü ghçtabhàjane .
     tanmàtrayà pibennityaü ar÷obhyo'pi pramucyate ..
     grahaõãpàõóurogaghnaü vàtavar¤co'nulomanaü ..
     dãpana¤càrucighna¤ca dantyariùñamidaü viduþ ..>% iti dantyariùñaþ . iti carakaþ ..
     %<ariùño dravyasaüyogasaüskàràdadhiko guõaiþ .
     bahudoùahara÷caiva doùàõàü ÷amana÷ca saþ ..
     dãpanaþ kaphavàtaghnaþ saraþ pittavirodhanaþ .
     ÷ålàdhmànodaraplãhajvaràjãrõàr÷asàü hitaþ ..>% iti su÷ruta÷ca ..)

#<ariùñakaþ>#, puü, (ariùña eva svàrtheka .) phenilavçkùaþ, iti ÷abdaratnàvalã .. rãñhàkara¤ja iti khyàtaþ . ariùña÷abdàrtho'pyatra .. riñhà iti bhàùà . (asya guõà yathà --
     %<ariùñakastridoùaghno grahajidgarbhapàtanaþ .>% iti . etatphalacårõaurhi kutapànàü nepàlade÷ãyakambalànàmityarthaþ prakùàlanàt ÷uddhirbhavatãti ÷àstravidàü matam . yaduktaü manunà, %<kauùeyàvikayoråùaiþ kutapànàmariùñakaiþ . ÷rãphalairaü÷upaññànàü kùaumàõàü gaurasarùapaiþ>% .. iti .)

#<ariùñatàtiþ>#, tri, (ariùña + tàtil .) kùemaïkaraþ . ÷ubhaïkaraþ . iti bhåriprayogaþ .. (strã, ÷ubhà÷aüsanaü . saubhàgyabuddhiþ . ku÷alàti÷ayyaü . %<tadatrabhavatà niùpannà÷iùàü kàmamariùñatàtimà÷àsmahe>% . iti mahàvãracarite .)

#<ariùñaduùñadhãþ>#, tri, (ariùñena maraõasåcakanimittena duùñà dhãrasya .) àsannamaraõasåcitalakùaõena dåùitabuddhiþ . maraõakubuddhiyuktaþ . tatparyàyaþ . viva÷aþ 2 . ityamaraþ ..

#<ariùñanemiþ>#, puü, (ariùñasya nemiþ, ùaùñhãtatpuruùaþ .) jinànàü caturviü÷atyantargatadvàviü÷atitãrthaïkaraþ . iti hemacandraþ .. (vinatàgarbhasambhåtaþ svanàmakhyàtaþ ka÷yapamuniputtraþ, yathà harivaü÷e,
     %<tàrkùya÷càriùñanemi÷ca garuóa÷ca mahàbalaþ .
     aruõa÷càruõi÷caiva vinatàyàþ sutàþ smçtàþ ..>% vçùõeþ prapautra÷citrakasya putraþ svanàmakhyàto ràjà, yathà, harivaü÷e,
     %<citrakasyàbhavan putràþ pçthurvipçthureva ca .
     a÷vagrãvo'÷vavàha÷ca supàr÷vakagaveùaõau .
     ariùñanemira÷va÷ca sudharmà dharmabhçttathà ..>% svanàmakhyàtaþ prajàpatiþ . yathà ràmàyaõe, àdikàle mahàbàho ye prajàpatayo'bhavan . dakùo vivasvànaparo'riùñanemistathaiva ca . ka÷yapa÷ca mahàbhàgasteùàmàsãdapa÷cimaþ ..)

#<ariùñasådanaþ>#, puü, (ariùñaü tannàmànamasuraü sådayati yaþ, ariùñasya sådanaþ nà÷aka iti và .) viùõuþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. ÷ubhà÷ubhanà÷ake tri .. (kçùõaþ . sa khalu màthure kalpe ariùñanàmànamasuraü såditavàn .)

#<ariùñà>#, strã, (ariùña + striyàü ñàp .) kañukà . iti ràjanirghaõñaþ .. kañkã iti bhàùà . (svanàmakhyàtà ka÷yapapatnã, sà hi sarvàn gandharvàn janayàmàsa . yathà --
     %<ariùñà tu mahàsatvàn gandharvànàmitaujasaþ ..>% iti harivaü÷e .)

#<aruþ>#, [s] puü, (ç + usi .) såryaþ . ityuõàdikoùaþ .. raktakhadiraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<aruþ>#, [s] puü, klã, (ç + us .) vraõaü . kùataü . ityamaraþ ..

#<aruþ>#, [s] vya, (ç + usi .) marma . sandhisthànaü . ityuõàdikoùaþ ..

#<aruciþ>#, puü, (na ruciryatra saþ .) rogabhedaþ . sa ca satyabhilàùe'bhyavahàràsàmarthyaråpaþ . iti rakùitaþ .. tatparyàyaþ . arocakaþ 2 a÷raddhà 3 anabhilàùaþ 4 . iti ràjanirghaõñaþ ..
     (%<doùaiþ pçthak saha ca cittaviparyayà¤ca, bhaktàyaneùu hçdi càvatate pragàóhaü .
     nànne rucirbhavati taü bhiùajo vikàraü, bhaktopaghàtamiha pa¤cavidhaü vadanti ..>% iti su÷rutaþ . alaïkàra÷àstroktada÷avidhasmarada÷àmadhye parigaõito vastuvairàgyaråpaþ smarada÷àvi÷eùaþ, yathà sàhityadarpaõe --
     %<aïkeùvasauùñhavaü tàpaþ pàõóutà kç÷atà'ruciþ .
     arucirvastuvairàgyaü sarvatràràgità dhçtiþ ..>%

#<arujaþ>#, puü, (rujati, ruj + ka, na¤samàsaþ .) àragbadhavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. soüdàli iti bhàùà . (svanàmakhyàtadànavavi÷eùaþ .
     %<prahlàdo'÷va÷iràþ kumbhaþ saühràdo gaganapriyaþ .
     anuhràdo hariharau varàhaþ saüharo'rujaþ ..>% iti harivaü÷e .)

#<aruõaü>#, klã, (ç + unan .) kuïkumaü . sindåraü . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<aruõaþ>#, puü, (ç + unan .) såryasàrathiþ . sa tu vinatàputraþ garuóajyeùñhabhràtà ca . tatparyàyaþ . sårasåtaþ 2 anåruþ 3 kà÷yapiþ 4 garuóàgrajaþ 5 såryaþ . arkavçkùaþ . avyaktaràgaþ . ãùadraktavarõaþ . ityamaraþ . sandhyàràgaþ . ÷abdarahitaþ . kapilavarõaþ . kuùñhabhedaþ . aruõaguõavi÷iùñe tu vàcyaliïgaþ . iti medinã .. punnàgavçkùaþ . guóaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (kapilavarõayuktaþ . kçùõami÷ritaraktavarõavi÷iùñaþ .
     %<kapotàïgàruõo dhåmo dç÷yate vimalàmbare .>% iti ràmàyaõe .)

#<aruõakamalaü>#, klã, (kçùõasarpaityàdivat nityakarmadhàrayaþ .) raktotpalaü . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<aruõalocanaþ>#, puü, (aruõe rakte locane yasya saþ .) pàràvataþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<aruõasàrathiþ>#, puü, (aruõaþ garuóàgrajaþ sàrathiryasya saþ .) såryaþ . iti hemacandraþ ..

#<aruõà>#, strã, (aruõa + striyàü ñàp .) ativiùà . ÷yàmà . ma¤jiùñhà . trivçtà . iti medinã .. indravàruõã . gu¤jà . iti ràjanirghaõñaþ .. muõóitikà . iti ratnamàlà ..

#<aruõàtmajaþ>#, puü, (aruõasya àtmajaþ, ùaùñhãtatpuruùaþ .) jañàyupakùã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<aruõàvarajaþ>#, puü, (aruõasya avarajaþ ùaùñhãtatpuruùaþ .) garuóaþ . iti hemacandraþ
     (%<aruõàvarajaü ÷rãmànàruroha raõe hariþ .
     suvarõaü svena vapuùà suparõaü khecarottamam ..>% iti harivaü÷e .)

#<aruõodayaþ>#, puü, (aruõasya bàlàdityasya udayo yatra saþ .) såryodayàt pårbaü muhårtadvayakàlaþ . yathà --
     %<catasro ghañikàþ pràtararuõodaya ucyate .
     yatãnàü snànakàlo'yaü gaïgàmbhaþsadç÷aþ smçtaþ ..>% iti brahmavaivartapuràõaü .. (yaduktaü -- %<rajanã÷eùayàmasya ÷eùàrdhamaruõodayaþ>% . iti .
     %<mén pra÷aüsatyajasraü yo ghaõñàtàóo'ruõodaye .>% iti manuþ .)

@<[Page 1,096b]>@
#<aruõodayasaptamã>#, strã, (aruõodayakàle puõyavi÷eùajanikà yà saptamã .) màgha÷uklasaptamã . màkarã saptamã . yathà . bhaviùye .
     %<såryagrahaõatulyà hi ÷uklà màghasya saptamã .
     aruõodayavelàyàü tasyàü snànaü mahàphalaü ..
     màghe màsi site pakùe saptamã koñibhàskarà .
     dadyàt snànàrghadànàbhyàmàyuràrogyasampadaþ ..
     aruõodayavelàyàü ÷uklà màghasya saptamã .
     gaïgàyàü yadi labhyeta såryagraha÷ataiþ samà ..>% koñibhàskarà koñisaptamãtulyà . såryagrahaõaphalaü snànajaü sannihite buddhirantaraïgà iti nyàyàt . tena bahu÷atasåryagrahaõakàlãnagaïgàsnànajanyaphalasamaphalapràptiþ phalamatra j¤eyaü . atra bahu÷atasåryagrahàõàü pratyekàdhikaraõatàsaüsargeõànvayàt kàlànàü snànànàü tatphalànàmapi bahu÷atatvaü labhyate . ato nàprasiddhiþ .. * .. pårõasaptamyàü pårbàparayoryatràruõodayakàle saptamã tatra pårbadine tatkàle snànaü .
     %<catasro ghañikàþ pràtaruõodaya ucyate .
     yatãnàü srànakàlo'yaü gaïgàmbhaþsadç÷aþ smçtaþ ..
     triyàmàü rajanãü pràhustyaktvàdyantacatuùñayaü .
     nàóãnàü tadubhe sandhye divasàdyantasaüj¤ite ..>% iti kàlamàdhavãyadhçtabrahmavaivartãyena pårbasya tatkàlasya pårõatithisambandhidinakartavyakarmàïgatvena itarasya cetaràïgatvenàbhidhànàt . ataeva dakùeõa tatkàlamàrabhyàhnikakçtyamabhihitaü .. * .. atràruõodayakàle muhårtànyånatithilàbha eva snànaü .
     %<vratopavàsasnànàdau ghañikaikà yadà bhavet .
     udaye sà tithirgràhyà ÷ràddhàdàvastagàminã ..>% iti viùõudharmottaràt . atra ghañikà muhårtaü ÷ràddhayogyakàlànurodhàditi vakùyate . brahmavaivartavacane ghañikà daõóaråpà . ùaravacane nàóãnàmàdyantacatuùñayamityekavàkyatvàt .. * .. ye tu såryodayàt pràgapi pràtaþsnànavidhànàt tatraiva màghasaptamyàkhyaguõaphalavidhirlàghavàdityàhustaccintyaü . prakaraõànyatve prayojanànyatvaü iti jaiminisåtreõa prakaraõamede guõavidhyasiddheþ . ataeva kalpataruratnàkarayoþ .
     %<ya icchedvipulàn bhãgàn candrasåryagrahopamàn .
     pràtaþsnàyã bhavennityaü dvau màsau màghaphàlgunau ..>% iti . viùõusmçtau . %<yathàhani tathà pràtarnityaü snàyàdanàturaþ>% . iti nityasnànaprakaraõàt prakaraõàntaràsnànàt prakaraõàntaràdhikaraõanyàyena kàmyasnànàntaramidamapyuktaü . na tu guõaphalavidhiþ . kintu kàmyakaraõe prasaïgànnityasiddhiriti .. * .. atra màghamàsanimittakamàghasaptamãnimittakakàmyasnànayoþ pràtarvidhànàt naimittikatvena pràya÷cittavat sakçdanuùñhànaü . %<pradhànasyàkriyà yatra sàïgaü tat kriyate punaþ . tadaïgasyàkriyàyàntu nàvçttirna ca tatkriyà>% .. iti kàtyàyanavacanàt .
     %<na snànamàcaredbhuktvà nàturo na mahàni÷i .
     na vàsomiþ sahàjasraü nàvij¤àte jalà÷aye ..>% iti manuvacanenaikadàjasrasnànaniùedhàt .
     %<dharmavinnàcaret snànamàhnika¤ca punaþ punaþ ..>% iti manuvacanàcca . ataeva nàndãmukhaprakaraõa÷eùe pradhànànàmapi kàmyànàü tattadde÷akàlavihitànàü tantreõaiva siddhiriti ÷ràddhacintàmaõiþ .. niùkàmaviùõuprãtikàmayoþ sutaràü sakçdanuùñhànaü . guõatàratamyàt phalatàratamyaü iti nyàyena phalaü bodhyaü . tattu ikùukùãraguóàdimàdhuryabhedavannirdeùñuma÷akyaü .
     %<pakùàntare'pi kanyàsthe ravau ÷ràddhaü pra÷asyata .
     kanyàgate pa¤came tu vi÷eùeõaiva kàrayet ..>% iti hemàdridhçtàdityapuràõoktavat . etadvacanapràgardhaü kàrtikamalamàsàbdaviùayaü .
     %<de÷akàlà÷ramakùetradravyadàtçmanoguõàþ .
     sukç÷asyàpi dànasya phalàti÷ayahetavaþ ..>% iti brahmapuràõoktavacca .. * .. tãrthabhede tvekadàpi nànàsnànaü .
     %<viùuvaddivase pràpte pa¤catãrthã vidhànataþ .>% iti brahmapuràõàdivacanàt . %<tãrthabhede tantraprasaïgayorasambhavàcca>% . ataeva gaïgàvàkyàvalãtãrthacintàmaõyoþ . yattu prayàge tryahasnàne kroóãkçte'pi màghasaptamãsnànàdàvasàdhàraõasaïkalpena punastathaiva pràtaþsnànàcaraõaü tadyuktaü tadà sakçtsnànasyaiva vihitatvàt . anyathà tattryahaphalakàmanàyàü tadànantyàpatterityuktaü .. * .. snàne paripàñãmàha kçtyakalpalatàyàü viùõuþ . saptavadarapatràõi saptàrkapatràõi ca ÷irasi nidhàya .
     %<yadyajjanmakçtaü pàpaü mayà saptasu janmasu .
     tanme roka¤ca ÷oka¤ca màkarã hantu saptamã ..>% ityuccàrya snàyàditi÷eùaþ . rokaü chidraü . tithikçtyasya paurõamàsyantamàsàïgakatvàt màkarãpadaü makaràrkàrabdhacàndramàsãyatithiparaü .
     %<tithikçtye ca kçùõàdiü vrate ÷uklàdimeva ca .
     vivàhàdau ca sauràdiü màsaü kçtye vinirdi÷et ..>% iti brahmapuràõànmanvantaràditvena tathà yuktatvàcca . yathà matsyapuràõe .
     %<yasmànmanvantaràdau tu rathamàpurdivàkaràþ .
     màghamàsasya saptamyàü tasmàt sà rathasaptamã ..
     aruõodayavelàyàü tasyàü snànaü mahàphalaü .>% ataeva nàrasiühe rathyàkhyàyàmityuktaü . yathà --
     %<mahànavamyàü dvàda÷yàü bharaõyàmapi caiva hi .
     tathàkùayatçvãyàyàü ÷iùyànnàdhyàpayedbudhaþ ..
     màghamàse tu saptamyàü rathyàkhyàyàntu varjayet .>% dvàda÷yàü ÷ayanotthànadvàda÷yàü . bharaõyàü ÷akradhvajapàtabharaõyàmiti kalpataruþ .. atra mahànavamyàdisàhacaryàccàndratvaü pratãyate . ataeva caturda÷amanvantaràdigaõane kvàpi na rà÷yullekhaþ . yathà . bhaviùyamatsyayoþ .
     %<a÷vayuk ÷uklanavamã dvàda÷ã kàrtikã tathà .
     tçtãyà caitramàsasya tathà bhàdrapadasya ca ..
     phàlgunasyàpyamàvàsyà pauùasyaikàda÷ã tathà .
     àùàóhasyàpi da÷amã tathà màghasya saptamã ..
     ÷ràvaõasyàùñamã kçùõà tathàùàóhasya pårõimà .
     kàrtikã phàlgunã caitrã jyaiùñhã pa¤cada÷ã sità ..
     manvantaràdayastvetà dattasyàkùayakàrikàþ .>% atra amàvàsyàùñamãvyatiriktàþ ÷uklàþ punaþpunastathàpadopàkãrtanàdànàt . upakramopasaühàrayoþ ÷uklatvakãrtanàcca .. atra kàmadhenau tçtoyà caiva màghasyeti . kalpatarau tu tçtãyà caitramàsasyeti likhitaü . atra pàñhadvaidhe ÷rãpatiratnamàlàyàü . %<a÷vayuji ÷uklanavamã dvàda÷yårje madhau tçtãyà ca>% . iti pàñhàccaitratçtãyaiva gràhyà . ÷rãdatto'pyevaü . màghasaptamyà÷càndratvaü sauràgame'pi .
     %<arkapatraiþ savadarairdårvàkùatasacandanaiþ .
     aùñàïgavidhinà càrghyaü dadyàdàdityatuùñaye ..
     màghe'tha phàlgune vàpi bhavedvai màghasaptamã .
     màkarãti ca yatproktaü tatpràyovçttidar÷anàt ..>% aùñàïgavidhinà .
     %<yo'ùñàïgamarghyamàpårya bhànormårdhni nivedayet .
     tàmrapàtràrghyadànena puõyaü da÷aguõaü smçtaü ..>% iti bhaviùyapuràõãyena . àdityapuràõe .
     %<çkùarà÷ivi÷eùeõa yatkarma vihitaü naraiþ .
     daivaü vàpyathavà paitryaü tadanyatràpi dç÷yate .. * ..>% arghyamantrastu .
     %<jananã sarvabhåtànàü saptamã saptasaptike .
     saptavyàhçtike devi ! namaste ravimaõóale ..>% praõàmamantrastu .
     %<saptasaptivahaprãta saptalokapradãpana .
     saptamyàü hi namastubhyaü namo'nantàya vedhase ..>% saptira÷vaþ . iti tithyàditattvaü ..

#<aruõopalaþ>#, puü, (aruõaþ upalaþ, karmadhàrayaþ .) raktavarõamaõivi÷eùaþ . cunã iti bhàùà . tatparyàyaþ . padmaràgaþ 2 lohitakaþ 3 lakùmãpuùpaþ 4 . iti hemacandraþ ..

#<aruntudaþ>#, tri, (aråüùi marmàõi tudati, tud + kha÷ + mum ca .) marmapãóakaþ . tatparyàyaþ . marmaspçk 2 . ityamaraþ .. (paruùaþ . kañhoraþ . ÷ravaõakañuþ . %<màkandaü makarandatundilamamuü gàhasva kàkaþ svayaü karõàruntudamantareõa ruõitaü tvàü manmahe kokilaü>% . iti bhàminãvilàse . marmapãóàkaraþ . hçdayagranthiråpamarmasthànaspar÷akàrã . yathà,
     %<nàruntudaþ syàdàrto'pi na paradrohakarmadhãþ .>% iti manuþ .
     %<tãkùõà nàruntudà buddhiþ karma ÷àntaü pratàpavat .>% iti màghaþ
     %<aruntudamivàlànamanirvàõasya dantinaþ .>% iti raghuvaü÷e .)

#<arundhatã>#, strã, (na rundhatã .) va÷iùñhapatnã . tatparyàyaþ . akùamàlà 2 . iti hemacandraþ .. sà kardamamunikanyà mahàsàdhvã . iti ÷rãbhàgavataü .. àkà÷e saptarùimadhye va÷iùñhasannidhau tasyà udayaþ . gatàyuùastàü naü pa÷yanti . (yaduktaü --
     %<dãpanirvàõagandha¤ca suhçdvàkyamarundhatãü .
     na jighranti na ÷çõvanti na pa÷yanti gatàyuùaþ ..>% yathà ca su÷rute --
     %<na pa÷yati sa nakùatràü ya÷ca devãmarundhatãü .
     dhruvamàkà÷agaïgàü và taü vadanti gatàyuùaü ..>%) saptapadãgamanànantaraü jàmàtà mantraü pàñhayan badhåü tàü dar÷ayati ca ..

#<arundhatãjàniþ>#, puü, (arundhatã jàyà yasya saþ, niï .) va÷iùñhamuniþ . iti hemacandraþ ..

#<arundhatãnàthaþ>#, puü, (arundhatyà nàthaþ, ùaùñhãtatpuruùaþ .) va÷iùñhamuniþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<aruùkaþ>#, puü, (arurmarmasthànaü kàyati pãóayati, kai + ka .) bhallàtakavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<aruùkaraü>#, klã, (aruþ karoti aruþ + kç + ña, upapadasamàsaþ ùatvaü .) bhallàtakaphalaü . iti hemacandra ..

#<aruùkaraþ>#, puü, (aruþ karoti, aruþ + kç + ña, ùatvaü upapadasamàsaþ .) bhallàtakavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<aruùkaraþ>#, tri, (aruþ karoti, aruþ + kç + ña, ùatvaü, upapadasamàsaþ .) vraõakaraþ . kùatakàrakaþ . iti medinã ..

#<aruhà>#, strã, (rohati, ruha + ka, na¤samàsaþ .) bhådhàtrã . iti ràjanirghaõñaþ .. bhåmi àmalà iti khyàtà .

#<aråpaþ>#, tri, (nàsti råpamasya .) råpa÷ånyaþ . yathà . %<aråpavàtàtãsàràdàvivàruõyaü>% . iti rakùitaþ .. kutsitaråpaþ .
     (%<imàmaråpàmasatãü bhakùayiùyàma mànuùãm .>% iti ràmàyaõe .)

#<aråùaþ>#, puü, (ç + åùan .) sarpavi÷eùaþ . ityuõàdikoùaþ .. såryaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<are>#, vya, (ç + e .) nãcasambodhanaü . iti hemacandraþ .. ore iti bhàùà . apàkçtiþ . asåyà . iti medinã .. (roùàhvàne . apakçtau . %<are cetomãna ! bhramaõamadhunà yauvanajale tyaja tvaü svacchandaü yuvatijaladhau pa÷yasi na kim>% . iti ÷ànti÷atake . %<are anuóvan ! niraparàdharàjakulakadana mahàpàtakin a÷iùñavikçtaceùña !>% iti mahàvãracarite .)

#<arere>#, vya, (are + vãpsàyàü dviruktiþ .) adhamasambodhanaü . iti jañàdharaþ .. sakrodhàhvànaü . iti ÷abdamàlà ..

#<arokaþ>#, tri, (ruc + gha¤, na¤samàsaþ .) niùprabhaþ . dãptirahitaþ . ityamaraþ .. roka÷chidrantadrahita÷ca ..

#<arocakaþ>#, puü, (na rocayati prãõayati, ruc + õic + õvul, na¤samàsaþ .) rogavi÷eùaþ . aruciroga iti bhàùà . tasya nidànaråpe . %<vàtàdibhiþ ÷okabhayàtilobhakrodhairmanoghnà÷anaråpagandhaþ . arocakàþ syuþ pari÷iùñadantaþ kaùàyavaktro'sya mato'nilena .. kadvamlamuùõaü virasa¤ca påti pittena vidyàllavaõa¤ca vaktraü . màdhuryapaicchilyagurutva÷aityavibaddhasambandhayutaü kaphena>% .. iti màdhavakaraþ .. arocakàþ na bhojane rucimutpàdayantãtyarocakà vyàdhayaþ pa¤ca vàtajàdibhedaiþ .. * .. vàtikasya lakùaõamàha . parihçùñadantaþ amlabhakùaõeneva parihçùño danto yatra saþ . tathà kaùàyavaktraþ . kaùàyarasaü vaktraü yatra saþ .. * .. paittikamàha .
     %<kañvamlamuùõaü virasa¤ca påti pittena vidyàllavaõa¤ca vaktraü .>% kañvamlamityàdinà vidyàdityantena paittikasya lakùaõaü .. * .. ÷laiùmikamàha . lavaõa¤ca vaktraü kaphajalakùaõena pañhanãyaþ . yato vidagdhaþ ÷leùmà lavaõabhàvamupaiti .
     %<màdhuryapaicchilyagurutva÷aityasnigdhatvadaurgandhayutaü kaphena .>% paicchilyaü mukhasyàbhyantare . snigdhatvaü vahiþ .. * .. àgantujamàha .
     %<arocake ÷okabhayàtilobhàt krodhàdyahçdyà÷ucigandhaje syàt .
     svàbhàvikaü càsyamathàruci÷ca tridoùaje naikarasambhavecca ..>% krodhàdityàdi÷abdenàhçdyayora÷anaråpayorgrahaõaü . svàbhàvikaü . avikçtarasaü .. * .. tridoùajamàha . naikarasaü anekarasamàsyaü syàt . vàtajàdibhedena mukhe vikçtimabhidhàyànyade÷e vikçtimàha .
     %<hçcchralapãóanayutaü pavanena pittàt tçódàhacoùabahulaü sakaphaprasekaü .
     ÷leùmàtmakaü bahurujaü bahubhi÷ca vidyàt vaiguõyamohajaóatàbhirathàpara¤ca ..>% hçcchalapãóanayutaü hçdi ÷ålena pãóanaü tena yutaü . coùaþ pàr÷vasthitàgnineva santàpaþ . bahubhistribhirdoùaiþ . bahurujaü uktavàtàdirogayuktaü . vaiguõyaü manaso vyàkulatvaü . jaóatà ÷ånyàïgatà . aparaü àgantujaü . bhaktadveùàbhaktacchandau carakasu÷rutàbhyàmarocakatvenaiva saügçhãtau .. * .. vçddhabhojastveùàü lakùaõàni pçthagàha .
     %<prakùiptantu mukhe cànnaü yatra nàsvàdate naraþ .
     arocakaþ sa vij¤eyo bhaktadveùamataþ ÷çõu ..>% àsvàdate annasya miùñatàü na pràpnoti . tadannaü miùñaü na lagati iti yàvat .
     %<cintayitvà tu manasà dçùñvà spuùñvà ca bhojanaü .
     dveùamàyàti yojanturbhaktadveùaþ sa ucyate ..
     kupitasya bhayàrtasya tathà bhaktanirodhataþ .
     yatra nànne bhavecchuddhaþ so'bhaktacchanda ucyate .. * ..>% athàrocakasya cikitsà .
     %<bhojanàgre sadà pathyaü lavaõàrdrakabhakùaõaü .
     rocanaü dãpanaü vahnerjihvàkaõñhavi÷odhanaü .. 1 ..
     ÷çïgaverarasa¤càpi madhunà saha yojayet .
     aruci÷vàsakàsaghnaü prati÷yàyakaphàpahaü .. 2 ..
     pakvàmlikà sità ÷ãtavàriõà vastragàlità .
     elàlavaïgakarpåramaricairavadhålità ..
     pànakasyàsya gaõóåùaü dhàrayitvà mukhe muhuþ .
     aruciü nà÷ayatyeva pittaü pra÷amayettathà ..>% amlikàpànaü .. 3 ..
     %<ràjikà jãrako bhçùño bhçùñaü hiïgu sanàgaraü .
     saindhavaü dadhi goþ sarvaü vastrapåtaü prakalpayet ..
     tàvanmàtraü kùipettatra yathà syàdruciruttamà .
     takrametadbhavet sadvyo rocanaü vahnivardhanaü ..>% takraü .. 4 ..
     %<gavyamàvartitaü dugdhaü nibaddhaü dadhi màhiùaü .
     ekãkçtya pañe ghçùñaü ÷ubhra÷arkarayà samaü ..
     elàlavaïgakarpåramaricai÷ca samanvitaü .
     nàmnà ÷ikhariõã kuryàt ruciü sakalavallabhà ..
     ÷ikhariõã .. 5 ..
     dve pale dàóimàdaùñau khaõóàdvyoùaüpalatrayaü .
     trisugandhipala¤caikaü cårõamekatra kàrayet ..
     taccårõaü màtrayà bhuktamarocakaharaü paraü .
     dãpanaü pàcana¤ca syàt pãnasajvarakàsajit ..>% dàóimàdicårõaü .. 6 ..
     %<lavaïgakakkolamu÷ãracandanaü nataü sanãlotpalakçùõajãrakaü .
     jalaü sakçùõàgurubhçïgakesaraü kaõà savi÷và naladaü sahailayà ..
     tuùàrajàtãphalavaü÷arocanàsitàbhrabhàgàþ sakalaü vicårõitaü .
     surocanaü tarpaõamagnidãpanaü balapradaü vçùyatamantridoùajit ..
     urovibandhaü tamakaü galagrahaü sakàsahikkàruciyakùmapãnasaü .
     grahaõyatãsàramurakùataü tçùàü tathà pramehànnikhilànnihanti hi ..>% kakkolaü phalaü sugandhavi÷eùaþ . nataü tagaraü . jalaü bàlakaü . bhçïgaü tvak . naladamu÷ãraü . tuùàraþ karpåraþ . lavaïgàdicårõaü .. 7 .. ityarocakàdhikàraþ . iti bhàvaprakà÷aþ ..
     (%<yavàgåþ pa¤cakolasya kulatthàóhakyayåùakaü .
     mudgayåùeõa và samyak bhaktànàü bhojanaü hitaü ..
     sahiïgutryuùaõàóhya¤ca vya¤janaü saüpra÷asyate .
     agastighçtavat ÷reùñhaü bhojanàrocakeùvapi ..
     kàravellaü pañola¤ca palàõóuþ ÷uraõaü ÷añhã .
     lavaõaü dhànyakaü ÷reùñhaü praleha¤ca kañutrikaü ..
     ÷añhãsarùapavàståkaü ÷atapuùpà yamànikà .
     tuõóãrakasya målànàü ÷àkaü ÷reùñhaü pra÷asyate ..
     godhåmapulikà ÷reùñhà bhçùñvàïgàrairarocake .
     jàïgalàni ca màüsàni bhojayedbhiùagåttamaþ ..>% iti hàrãtoktapathyàdiniyamaþ .. * ..
     %<arucau kavalo gràhyo dhåmàþ samukhadhàvanàþ .
     manoj¤amannapàna¤ca harùaõà÷vàsanàni ca ..
     kuùñhasauvarcalàjàjã ÷arkaràmaricaü vióaü .
     dhàtrelàpadmako÷ãrapippalyutpalacandanaü ..
     lodhraü tejovatã pathyà tryåùaõaü sayavàgrajaü .
     àrdrà dàóimaniryàsà÷càjàjã ÷arkaràyutaþ ..
     satailamàkùikàstvete catvàraþ kavalagrahàþ .
     caturo'rocakàn hanyurvàtàdyekajasarvajàn ..
     kàravã maricàjàjã dràkùàvçkùàmladàóimaü .
     sauvar¤calaü guóaü kùaudraü sarvàrocakanà÷anaü ..
     vastiþ samãraõe pitte virekaü vamanaü kaphe .
     kuryàddhçdyànukålàni harùaõa¤ca manoghnaje ..>% iti carakoktàsyacikitsà . sanidànalakùaõàü cikitsà¤càha .. * .. su÷rutaþ .
     %<doùaiþ pçthak saha ca cittaviparyayà¤ca, bhaktàyaneùu hçdi càvatate pragàóhaü .
     nànne'rucirbhavati taü bhiùajo vikàraü, bhaktopaghàtamiha pa¤cavidhaü vadanti ..
     hçcchålapãóanayutaü virasànanatvaü, vàtàtmake bhavati liïgamarocake tu .
     hçddàhacoùabahutà mukhatiktatà ca, mårchà satçó bhavati pittakçte tathaiva ..
     kaõóågurutvakaphasaüsravasàdatandràþ, ÷leùmàtmake madhuramàsyamarocake tu .
     sarvàtmake pavanapittakaphà bahåni, råpàõyathàsya hçdaye samudãrayanti ..
     saüràga÷okabhayaviplutacetasastu, cintàkçto bhavati so'÷ucidar÷anàcca .. * ..>% cikitsà yathà --
     %<vàte vacàmbu vamanaü kçtavàn pibecca, snehaiþ suràbhirathavoùõajalena cårõaü .
     kçùõàvióaïgayavabhasmahareõubhàrgã, ràsnailahiïgulavaõottamanàgaràõàü ..
     pitte guóàmbumadhurairvamanaü pra÷astaü, snehaþ sasaindhavasitàmadhusarpiriùñaþ .
     nimbàmbuvàmitavataþ kaphaje'nupànaü, ràjadrumàmbumadhunà tu sadãpyakaü syàt ..
     cårõaü yaduktamathavànilaje tadeva, sarvai÷ca sarvakçtamevamupakrameta ..
     dràkùàpañolavióavetrakarãranimbamårvàbhayàkùavadaràmalakendravçkùaiþ .
     vãjaiþ kara¤jançpavçkùabhavai÷ca piùñairlehaü pacet surabhimåtrayutaü yathàvat ..
     mustàü vacàü trikañukaü rajanãdvaya¤ca, bhàrgã¤ca kuùñhamatha nirdahanã¤ca piùñvà .
     måtre'vije dviradamåtrayute pacedvà, pàñhàntagàmativiùàü rajanã¤ca mukhyàü ..
     maõóåkimarkamamçtà¤ca salàïgalàkhyàü, måtre pacettu mahiùasya vidhànavidvà .
     etànna santi caturo lihatastu lehàn, gulmàruci÷vasanakaõñhahçdàmayà÷ca ..
     sàtmyàn svade÷aracitàn vividhàü÷ca bhakùyàn, pànàni målaphalaùàóavaràgayogàn .
     adyàdrasàü÷ca vividhàn vividhaiþ prakàrairbhu¤jãta vàpi laghuråkùamanaþsukhàni ..
     àsthàpanaü vidhivadatra virecana¤ca, kuryànmçdåni ÷irasa÷ca virecanàni .
     trãõyåùaõàni rajanãtriphalàyutàni, cårõãkçtàni yava÷åkavimi÷ritàni ..
     kùudràyutàni vitarenmukhadhàvanàrthamanyàni tiktakañukàni ca bheùajàni .
     mustàdiràjataruvargada÷àïgasiddhaiþ, kvàthairjayenmadhuyutairvividhai÷ca lehaiþ ..
     måtràsavairguóakçtai÷ca tathàtvariùñaiþ, kùàràsavai÷ca madhumàdhavatulyagandhaiþ .
     syàdeùaeva kaphavàtahate vidhi÷ca, ÷àntiü gate hutabhuji pra÷amàya tasya ..
     icchàbhighàtabhaya÷okahate'ntaragnau, bhàvàn bhavàya vitaret khalu ÷akyaråpàn .
     artheùu càpyapaciteùu punarbhavàya, pauràõikaiþ ÷rutipathairanumànayettaü ..
     dainyaü gate manasi bodhanamatra ÷astaü, yadyat priyaü tadupasevyamarocake tu .. * ..
     rasagandhau samau ÷uddhau dantãkvàthena bhàvayet .
     jambãrasya rasairvàpi àrdrakasya rasena và ..
     màtuluïgasya toyena tasya majjarasairbudhaþ .
     pa÷càdvi÷oùya sarvàüstàn ñaïgaõa¤càvacàrayet ..
     devapuùpaü bàõamitaü rasapàdaü mçtàmçtaü .
     màsamàtra¤ca tat sarvaü nàgareõa guóena và ..
     sarvàrocaka÷ålàrtimàmavàtaü sudàruõaü .
     so'yaü nivàrayatyà÷u ke÷arã kariõaü yathà ..>% sudhànidhirasaþ .. * .. iti vaidyakarasendrasàrasaügrahaþ ..)

#<arka>#, ka, tàpe . (curàdi ubhayapadã señ .) stutau . iti kavikalpadrumaþ .. ekakakàraþ prakçtiþ pa÷càdrephanimittakadvitvaü vibhàùayà vaktavyaü . tena ka arkayati arkayati evaü sarvatra . iti durgàdàsaþ ..

#<arkaþ>#, puü, (arca + karmaõi gha¤, kutvam .) såryaþ . indraþ . tàmraü . sphañikaþ . iti medinã .. paõóitaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. jyeùñhabhràtà . iti daõóàdinàthaþ .. lakùaõayà ravivàraþ . iti jyotighaü .. vçkùavi÷eùaþ . àkanda iti bhàùà . tatparyàyaþ . kùãradalaþ 2 pucchã 3 pratàpaþ 4 kùãrakàõóakaþ 5 vikùãraþ 6 kùãrã 7 kharjughnaþ 8 ÷ãtapuùpakaþ 9 jambhanaþ 10 kùãraparõã 11 vikãraõaþ 12 sadàpuùpaþ 13 såryàhvaþ 14 àsphotakaþ 15 tålaphalaþ 16 ÷ukaphalaþ 17 . iti ràjanirghaõñaþ .. vasukaþ 18 àsphotaþ 19 gaõaråpaþ 20 mandàraþ 21 arkaparõaþ 22 . ityamaraþ .. * .. atha ÷vetàrkaparyàyaþ . alarkaþ 1 ràjàrkaþ 2 pratàpasaþ 3 gaõaråpã 4 .. * .. atha raktàrkaparyàyaþ . vi÷voraþ 1 sadàpuùpã 2 råpikà 3 àdityapuùpikà 4 divyapuùpikà 5 arkaþ 6 . iti ratnamàlà .. asya guõàþ . kañutvaü . uùõatvaü . agnikàritvaü . vàta÷othavraõàr÷aþkuùñhakriminà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. kaphadoùanà÷itvaü . tãkùõatva¤ca . asya kùãraguõàþ . krimidoùavraõanà÷itvaü . kuùñhàr÷audararogeùu hitakàritva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. tasya paryàyaguõàþ .
     %<÷vetàrko gaõaråpaþ syànmandàro vasuko'pi ca .
     ÷vetapuùpaþ sadàpuùpaþ sa bàlàrkaþ pratàpasaþ ..
     rakto'paro'rkanàmà syàdarkaparõo vikãraõaþ .
     raktapuùpaþ ÷uklaphalastathàsphotaþ prakãrtitaþ ..
     arkadvayaü saraü vàtakuùñhakaõóåviùavraõàn .
     nihanti plãhagulmàr÷aþ÷leùmodarayakçtkçmãn ..
     ÷uklàrkakusubhaü vçùyaü laghu dãpanapàcanaü .
     arocakaprasekàr÷aþkàsa÷vàsanivàraõaü ..
     raktàrkapuùpaü madhuraü satiktaü kuùñhakçmighnaü kaphanà÷ana¤ca .
     ar÷o viùaü hanti ca raktapittaü saügràhi gulme ÷vayathau hitaü tat ..
     kùãramarkasya tiktoùõaü snigdhaü salavaõaü laghu .
     kuùñhagulmodaraharaü ÷reùñhametadvirecanaü ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. niryàsavi÷eùaþ . àraka iti àravãbhàùà . tasya vidhiryathà --
     %<dravyakalpaþ pa¤cadhà syàt kalkacårõaü rasastathà .
     tailamarkaþ kramàjj¤eyaü yathottaraguõaü priye ..
     pçthak dvandve sannipàte saïkare'sàdhyarogiõi .
     kramàdete prayoktavyà anyathà nu vinà÷akàþ ..
     àdye guõà guõàþ sarve dvitãya¤ca tato laghu .
     tçtãyaü ÷ãghrakàri syàt caturthaü nàtidoùakçt ..
     pa¤camaü doùarahitaü guõasadyaþprakà÷akaü .
     pa¤camasya tu sàmarthyaü svayaü pa¤cànano'bravãt .
     varùàõàntu sahasràõi kathyate'harni÷aü mayà .
     sampårõo naiva jàyeta kalpo'rkasya da÷ànana .. * ..
     puüvàre puruùarkùe ca divàrko yastu nirmitaþ ..
     ramaõãùu pradàtavyo vilomàt puüsu yojayet ..
     lohacårõaü gaurika¤ca khañikà bhçùñamçttikà .
     mçttikàsthibhavaü cårõaü kàcaü kãkasajaü rajaþ ..
     etàni samabhàgàni sarvatulyà ca mçttikà .
     bhraü÷anãyà pa¤camåtraiþ kharà÷vamahiùodbhavaiþ ..
     gajàjasambhavàbhyà¤ca ÷añitaü tadvi÷oùayet .
     yathà gandhavinà÷aþ syàt tathà saümardayettataþ ..
     laghuhastaþ kulàlo'sya kuryàdyantraü sunirmalaü .
     yatheùñàü sthàlikàü kuryàt aïgulapràntasàrikàü ..
     pçthubudhnodaràkàràü dvyaïgulotsedhaveùñanãü .
     sàrikànte tu paridhiü tryaïgulotsedha÷obhitàü ..
     vinirmàyàtha sàryante yathà ÷ilpavinirmitàü .
     chidraü kçtvà nalaü dadyàdgaja÷uõóasamaü budhaþ ..
     sàrikàparidherantastasya kuryàt pidhànakaü .
     ardhanimbaphalasamaü paridhiü tasya càntataþ ..
     vedàïgulaü mastakordhvaü kàryaü toyasya dhàraõe .
     samarthàü tatra nalikàü kuryàttoyavimocanãü ..
     tasyaivàntarato lepyà jãrõàsthnàü mçttikàmbunà .
     athavà ÷vetakàcaü tu sarvadoùàpanuttaye .. * ..
     atha vakùye tu jãrõàsthimçttikàkaraõaü priye .
     ÷ilàjatusthale kuryàt dãrghagartaü manoharaü ..
     nikùipettatra nànàsthisa¤cayaü dvicatuùpadàü .
     sarjikùàraü mahàkùàraü mçtkùàraü lavaõàni ca ..
     gandhakoùõajalaü kùepyaü nànàmåtràõi tatra vai .
     evaü kçtvà màsaùañkaü dadyàt pàùàõamçttikàü ..
     kaïkàsthyårdhvaü tadårdhvantu kuryàdvahnãùñikàü ÷ubhàü .
     trivarùàjjàyate sarvamekãbhåtaü dç÷atsamaü ..
     tato niùkà÷ya taccårõaü kçtvà pàtràõi nirmamet .
     pra÷astaü bhojanaü tatra såcayedannadåùaõaü ..
     mahàviùasya saüyogàttasya bhaïgaü prajàyate .
     såcãviùàdisaüyogàt yatra sphoñà bhavanti ca ..
     tatra kùiptaü kùudraviùaü pàtraü kçùõaü prajàyate .
     evaü j¤àtvà tatra dadyànna kadàcidviùàdikaü ..
     viùàdãnàmarkasiddhyai kuryàt pàtrantu lohajaü .
     svarõajaü raupyajaü vàpi kuryàt pàtramakalmaùaü ..
     athavà tàmrajaü kuryàdantarvaïgavilepitaü .
     pàtrantu buddhvà kurvãta kaùàyo na bhavedrasaþ ..
     dravyàntarasya saüyogàdarkaü taila¤ca garbhataþ .
     sarveùàü niþsaratyeva pàùàõasyàpi kiü punaþ ..
     anagnyarkastathà tailaü gandhatàlàdisambhavaü .
     bedhakaü sarvadhàtånàü dehasyàpi ca siddhidaü ..
     yastailakaraõe dakùa÷càrkaniþsàraõe kùamaþ .
     tattatsevàkaro nityaü sa rogairnaiva bàdhyate .. * ..
     kutsitàrkastu yàmena dviyàmàbhyàntu madhyamaþ .
     tribhiryàmairbhavecchreùñhaþ sa evàrkastu siddhidaþ ..
     dravyàdadhikasaugandhyaü yasminnarke pradç÷yate .
     jãrõàsthipàtrasaïkùiõõo dravyavarõaþ pradç÷yate ..
     ÷aïkhakundendudhavalo'nyathà pàtràntare sthitaþ .
     jihvoparigataþ svàdaü dadyàddravyabhavantu yaþ ..
     tamevàrkaü vijànãyàdanyajj¤eyaü rasàdivat .
     kçtvà sugandhaü durgandhamarkaü puùpàdibhiþ sudhãþ ..
     guõàrthaü pa÷càt seveta hyanyathàpaguõo bhavet .
     durgandhaü bhakùayedarkaü yadi mohàt katha¤cana ..
     tadàsya jàyate glànirvàntiràlasyakaü tçùà .
     taddoùasya vinà÷àya kuryàdvàntimatandritaþ ..
     dvãpodgamaprasånànàü pibedarkapalaü janaþ .
     cambelyarkapalaü vàpi ÷ãtàrto màlatãbhavaü .. * ..
     arkaniùkà÷anàrthàya kramàjj¤eyàþ ùaóagnayaþ .
     dhåmàgni÷caiva dãpàgnirmandàgnirmadhyamastathà ..
     kharàgni÷ca bhaóàgni÷ca teùàü vakùyàmi lakùaõaü .
     vijvàlo yo dhama÷ikho dhåmàgniþ sa udàhçtaþ ..
     sasàramati÷uùkaü yat muùñimadhye sameùyati .
     tatkàùñhaü kàùñhamityàhuþ khadiràdisamudbhavaü ..
     dvàbhyàü tasya caturthàbhyàü yo'gnirdãpàgnirucyate .
     caturaü÷ena tenaiva mandàgniþ parikãrtitaþ ..
     ardhãkçtàbhyàü dvàbhyàntu madhyamàgnirudàhçtaþ .
     ardhaistaiþ pa¤cabhiþ proktaþ kharàgniþ sarvakarmasu ..
     mastakàvadhipàtrasyaü caturdikùu krameõa ca .
     prasaranti yadà jvàlàþ sa bhaóàgnirudãritaþ ..
     sàrdhayàma¤ca yàma¤ca yàmamekaü muhårtakaü .
     muhårtamàtramityevamarkàrthaü vahnayaþ smçtàþ .. * ..
     jãrõàsthipàtre gçhõãyàdarkaü và kàcasambhave .
     pàùàõasambhave pàtre kàüsyaje'tha himasthale ..
     pibedarkamanirvàpaü pãtvà tàmbå labhakùaõaü .
     kuryàdanuktatàmbå le lavaïgaü bhakùayettataþ ..
     mardanàdiùu sarvatra dravyatailaü prayojayet .
     arka eva prayoktavyo bhakùaõe na tu mardane ..
     ye ye dravyaguõàþ proktàþ sarve te'rkasamà÷ritàþ .
     sevetàrkaü priye tasmàdràjà paramadhàrmikaþ ..
     svasthe'pi và rogiõe và yàcyate'rkestu yena và .
     j¤àtvà tallakùaõaü dadyàdanyathà brahmahà bhavet .. * ..
     varõasvaràõàü pramitiü dåtoktasya tu kàrayet .
     ÷akairyuktà viguõità tribhirbhàgaü samàharet ..
     eka÷eùe guõàþ ÷ãghraü dvi÷eùe vardhate gadaþ .
     tri÷eùe maraõaü vàcyaü svàrthaü vàcayate yadi ..
     arkaü tadaitat vij¤àya dadyàdarkaü na cànyathà .
     gadinà tu yadà dåtaþ preùita÷cedvicàryate ..
     napuüsakàntyairåõàstu svarà ekàda÷a priye .
     varõàstatsaïkhyakà lekhyàþ kañhavàdyà÷ca tattale ..
     ekàda÷asu koùñheùu kramàdaïkàn pravinyaset .
     rasàstrayo dvayaü vedàþ parbatà çtavaþ kçtàþ ..
     vahnayaþ pçthivã ÷ånyaü candramà iti ca kramàt .
     vihàya jãvaü dåtasya nàmàïkàkùarayojanaü ..
     evamevàture kçtvà dvayoraùñàva÷eùitaü .
     kçtvàïkayogaü gadino'dhike ÷eùe ÷ubhaü bhavet ..
     sama÷eùe dãrgharogaþ nyåna÷eùe ca tanmçtiþ .
     etadvicàrya dàtavyamanyadapyauùadhaü budhaiþ ..
     cakradvayantu yo'j¤àtvà dadyàdarkaü vimohitaþ .
     jàyate tvaya÷astasya yathà mama mçte sati ..>% iti ÷rãlaïkànàthakçtàrkacikitsàyàü yantravidhi÷atakaü prathamaü .. * ..
     %<athàtaþ saüpravakùyàmi nirgamo'rkasya bhàmini .
     pa¤caprakàradravyasya kuryànniùkà÷anaü bhiùak ..
     atyantakañhinaü càdyaü kañhina¤ca dvitãyakaü .
     àrdraü tçtãyamuddiùñaü caturthaü vulvulaü bhavet ..
     pa¤cama¤ca dravadravyaü teùàü vidhirathocyate .. * ..
     rasavaccårõayet dravyamatyantakañhinantu yat ..
     dviguõe niþkùipettoye chàyàyàü sthàpayecca tat .
     yàvacchuùkaü bhavettoyaü dravya¤ca ÷ithilaü yathà ..
     tataþ punaþ kùipettoyaü pårbadravyasamaü bhiùak .
     kçtvàùñapraharaü tattu såryacandrakarairalaü ..
     saüpåjya gaõapatiü såryaü bhairavaü kuladevatàü .
     niþkùipedarkayantre tat kùiptvàsyàrkaü samàharet ..
     varùàdhikantu yat dravyamatyantakañhinantu tat .
     candanàdãni sarvàõi atyantakañhinàni ca ..
     kãñairbhuktaü ghuõairyuùñaü yacca gandhavivarjitaü .
     rahitaü svarasenàpi nàrkakarmaõi yojayet ..
     yathàrkesaüsthitaü dravyaü kuryàdbhoktustathà vapuþ .
     arke taruõabhaiùajyaü tasmàt saüyojayet priye .. * ..
     yavànyajàjãtrikañubhånimbàdikamauùadhaü .
     j¤eyaü tat kañhinaü dravyaü tadarkasya vidhiü ÷çõu ..
     dviguõaü niþkùipettoyaü dravye tu kañhine mate .
     aùñapraharikaü tacca kuryàt paryàyamekakaü ..
     rakùet dravyaü dviguõitaü dçùñvà de÷e tu kautukaü .
     pa÷càt dattvàrkayantre tat arkaüniùkà÷ayecchanaiþ .. * ..
     àrdradravyaü dvidhàproktaü sarasaü nãrasaü tathà .
     sadugdhaü guptarasakaü dvidhà nãrasamucyate ..
     vàståkaü sàrùapaü ÷àkaü nirguõóyeraõóamàrùakaü .
     dhattåràdyamidaü sarvamàrdraü sarasamucyate ..
     eùàü nàlàn cårõayitvà viü÷àü÷aü niþkùipejjalaü .
     muhårtamuùõe saüsthàpya gràhyo'rko vibudhottamaiþ ..
     patràõàntu ÷atàü÷ena tulyatoyena secayet .
     dadyàt ghañãmarkakaràü tato'rkaü kalayecchanaiþ ..
     vañà÷vatthakarãràdyamàrdradravyantu nãrasaü .
     viü÷àü÷aü niþkùipettoyaü jalaü gharme ca dhàrayet ..
     tato niùkà÷ayedarkaü kramavçddhyàgninoktavat .
     sadugdhantu dvidhà proktaü mçdu tãkùõamiti kramàt ..
     sàtalàvajrasehuõóasauriõyàdyàstu tãkùõakàþ .
     khaõóàni teùàü kçtvàtha niþkùipet puùkale jale ..
     dinatraya¤ca niùkà÷ya toyàdãùacca kuññayet .
     tadà na dç÷yate dugdhaü dadynàttoyaü radàü÷akaü ..
     niùkà÷ayecchanairarkaü sa tu tãkùõàrkasaüj¤akaþ .
     dugdhikàrkakùãriõyàdyà mçdudugdhàþ prakãrtitàþ ..
     jale caturguõe dadyàttàn gharme vinive÷ayet .
     yàvajjalasyoùõatà syàt tato yantre viniþkùipet ..
     àdàvãùaccårõayitvà ùaùñhàü÷ajalasaüyutaü .
     evaü dravyaü lakùayitvà svayuktyàrkaü vinirharet ..
     khaõóãkçtya ca àmànàü phalànàü mçdukàyinàü .
     sarasànà¤ca gçhõãyàdarkaü toyena varjitaü .. * ..
     kàùñhoóambarikàdãnàü àmànàü dàryabhàginàü .
     kçtvà svalpàni khaõóàni a÷ãtyaü÷aü pradàpayet ..
     pçthak pçthak ca tuvarãü sarjikùàra¤ca saindhavaü .
     dattvà vimardayet sarvaü catvàriü÷àü÷akaü jalaü ..
     kùiptvà tatkalasaü dharme yàmàrdhenoùõatà bhavet tato yantre tu taddattvà gçhõãyàdarkamuttamaü ..
     atipakvaphalànàntu vãryata÷càrkamàharet .
     puùpàrkàrthaü ùoóa÷àü÷aü jalaü puùpeùu dàpayet ..
     bahuvàraphalàdãni cillikàdãni yàni ca .
     kùepyàõyuktodake tàni vulvulatvasya ÷àntaye ..
     tata÷catvàriü÷adaü÷aü jalaü dattvà samàharet .
     teùàmarkamatha dràvadravyàrkopàya ucyate ..
     dravadravyotkùepa÷àntyai procyate vàpakalpanà .. * ..
     pidhànàni vicitràõi teùàmanto na vidyate ..
     ÷atapatraprasånairvà jàtyutthairmàlatãbhavaiþ .
     gulàvapàrijàtai÷ca ketakãjaiþ samàcaret ..
     dugdhe dadhni rase takre kùaudre taile ca sarpiùi .
     måtràdau dehatoye ca cambelyàdipidhànakaü .. * ..
     kàntapàùàõasatvasya kçtaü yantramanuttamaü .
     niùkà÷ayet sarvathàrkaü dravadravyasya nànyathà ..
     athavà stambhakaü dravyaü dadhnastu navanãtakaü .
     varùadallãjalasyoktà madhåcchiùñantu sarpiùaþ ..
     gokaõñhakantu dugdhasya tathà madyasya kiõvakaü .
     tailasya tasya piõyàkaü sarvaü ghçtasamanvitaü ..
     yantra dattvà dravadravyaü yayosthàlonive÷anaü .
     tathà sthalaü sthàpayitvà dravairyantraü prapårayet ..
     àcchàdyaü sàrakaiþ pårõaü sthàlãü dadyàdadhomukhãü .
     tathà càkarùitaþ sarvo dravaþ phenaü parityajet .. * ..
     durgandhiryo bhavedarkantaü kuryàt ÷ucigandhakaü .
     marveùàmeva màüsànàü durgandhànà¤ca sarva÷aþ ..
     ghçtàbhyaktà hiïgujãramethikà ràjikà kçtà .
     navãnàyàü haõóikàyàü dadyàt dravyaü punaþ punaþ ..
     tatra dadyàttadarkastu yathà durgandhatàü vrajet .
     tathà punaþ punaþ kàyyaü jàyate gandhabàraõaü ..
     àyàti rocako gandho bhavettadvahõidãpanaü .. * ..
     sarveùvarkaprayogeùu gandhapàùàõavàsanà ..
     arkàõàntu pradàtavyà te bhavantyarkasambhavàþ .
     sarvatra vàtarogeùu mahiùàkùàdivàsanà ..
     mahiùàkùastathà ràlaü niryàsaþ sarjakasya ca .
     kçùõàguruþ kadamba¤ca mahiùàkùàdipa¤cakaü ..
     sarveùu pittarogeùu candanàdikavàsanà .
     sarveùu kapharogeùu jañàmàüsyàdivàsanaü ..
     candana¤ca tatho÷ãraü karpåro gandhavàkucã .
     elàkarcåragohålàþ saptaite candanàdayaþ ..
     jañàmàüsã nakhaü patrã lavaïgaü tagaraü rasaþ .
     ÷ilàyà gandhapàùàõaþ sapta màüsyàdikà amã ..
     vàsayedvà da÷àïgena tridoùàptena càrkakaü .
     na÷yanti yasya dhåpena avagrahapi÷àcakàþ ..
     pa¤cà÷adgandhapàùàõàt tàvanmahiùagugguluþ .
     caturaü÷aü candana¤ca jañàmàüsã ca tàvatã ..
     tribhàgaþ sarjakaþ sàrastàvadeva hi ràlakaü .
     u÷ãraü tu dvibhàgaü syàt ghçtabhçùñaü nakhaü samaü ..
     karpåro mçganàbhi÷ca ekabhàgau prakãrtitau .
     eùa da÷àïgadhåpastu rudrasyàpi mano haret .. * ..
     palàõóula÷unàdãnàü nirgandhãkaraõaü ÷çõu .
     utpàdyàntarviùaü samyak takramadhye viniþkùipet ..
     paryàyamekamatyamlamadhye'smin virase sati .
     dadyànniùkà÷yànyatakraü kuryàttaccàùñamàü÷akaü ..
     droõapuùpãrase'pyevaü mårvàpatrarase'pi và .
     triparyàyottaraü tattu rasonaü kùàlayet sudhãþ ..
     haridràràjikàtoye sthàpyaü paryàyamekakaü .
     uùõodakena saükùàlya paryàyaü vàsayettataþ ..
     sahasrapatrãpuùpairvà abhàve pallavairapi .
     àloóayedda÷àü÷ena pa¤càü÷ena ca mastunà ..
     yuktaü kçtvà yàmamàtraü sthàpayet prakañàtape .
     tato niùkà÷ayedaka jàtyàdikapidhànitaü ..
     asyàrkasya sugandhena ekadà mohito haraþ .
     ko jànàti rasonasya hyarko'yamiti bhåtale ..
     ekataþ sarva evàrkà màsàrkastu tathaikataþ .
     mayà svarge gçhãtastu pràptaü tatra ca nàmçtaü ..
     tadà proktaü ÷ivasyàgre mama dhig jãvitaü prabho .
     nãtà vàtha prabhuktà và sudhà devairmayà ÷rutaü ..
     na dçùñà tatra deve÷a ÷ira÷chedaü karomyahaü .
     tataþ prasanno giri÷o vàkyaü màü prati so'vravãt ..
     dattaü mayà samastaü te devàbadhyatvameva ca .
     kinte kàryantu sudhayà sudhàto'dhikarocanaü .. * ..
     saüpravakùyàmi màüsàrkaü madyasyàrkaü tathaiva ca .
     dravyàõàü vijayàdãnàü labhyate yaiþ sukhaü mahat ..
     màüsantu trividhaü j¤eyaü mçdulaü kañhinaü ghanaü .
     teùàmarkaü yathà proktaü yantrànniùkà÷ayecchanaiþ ..
     mçdulaü yadbhavenmàüsaü catvàriü÷àü÷akaü pañuþ .
     sthålakhaõóãkçte tasmin dattvà tat kùàlayecchanaiþ ..
     ùaùñyaü÷enàùñagandhena tadviloóya ca niþkùipet .
     rasamikùoraùñamàü÷aü tadabhàve payaþ kùipet ..
     jàtãpatraü lavaïga¤ca tvagelà nàgake÷araü .
     maricaü mçganàbhi÷ca vidurgandhàùñakaü tvidaü ..
     kàryaü puùpapidhànàdyamarkaü niùkà÷ayettataþ .
     jàyate'sau mahàsvàduþ sudhàsamarasaþ priye ..
     dçóhamàüsasya khaõóàni laghånyeva prakalpayet .
     dadyàcca tuvarãü tatra lavaïgaü proktayà dvi÷à ..
     kùàlayedàranàlena trivàraü koùõavàriõà .
     kùàlayet saptavàràõi haredarkantu pårbavat ..
     dçóhamàüsasya khaõóàni kuryàdatilaghåni ca .
     àloóya ÷aïkhadràveõa kùàlayet payasà punaþ ..
     saptavàràõi lavaõaü cayet pårbavadeva hi .
     taddattvà yantramadhye tu haret pårbavadarkakaü ..
     sarjikùàraü yavakùàraü ÷vetakùàra¤ca ñaïkaõaü .
     saubhàgyakùàrakaü saurakùàraü ÷aïkhabhavaü tathà ..
     arkasehuõóapàlà÷akùàra¤ca tuvarã tathà .
     apàmàrgabhavaü kùàraü tathàùñau lavaõàni ca ..
     lavaõàùñakametacca saindhava¤ca suvarcalaü .
     vióaü samudrasaüjàtaü udbhidaü romakaü gaóaü ..
     kçtvà sarvàõi caikatra nimbunãreõa bhàvayet .
     ekaviü÷ativàràõi kàcakåpyàü viniþkùipet ..
     nakhàü÷animburasakaiþ sarvamàrdrãkçta¤ca tat .
     adhaþsacchidrapãñharãü madhye kåpyàü nive÷ayet ..
     mçtkarpañasamàyuktàü sahedagniü yathàvidhi .
     tasyàgre kåpikà yojyà dãrghakaõñhà manoharà ..
     sà kåpikà tale sthàpyà melayecca dvayormukhaü .
     jalamuùõaü yathà na syàt tathà càparakåpikà ..
     agnayaþ kramato deyà yàmaü yàma¤ca pa¤ca ca .
     anenaiva prakàreõa kùàràrkàõàü samudbhavaþ ..
     dadyàdasthãni màüsàni ÷aïkha÷uktyàdikànyapi .
     sarvàõyapi vilãyante ÷aïkhadràve na saü÷ayaþ .. * ..
     pàràvatàjacañaka÷a÷a÷åkarañiññibhàþ .
     kùudramatsyàdikàþ sarve màüseùu mçdulàþ smçtàþ ..
     mçgarohitakàdyà÷ca matsyàþ ÷allakisambaràþ .
     ete kañhinamàüsàþ syuþ pakùiõo jalacàriõaþ ..
     gajakumbhãraghaõñàdyàþ sugandhà varkaràdayaþ .
     godhà go'÷và lulàpàdyàþ ghanamàüsàþ prakãrtitàþ ..
     annàdisambhavo yo'rkastanmadyaü parikãrtitaü .
     tasya bhedàn pravakùyàmi ÷añitaü tat samuddharet ..
     tadvàsanànivçtyarthamaùñagandhaü prayojayet .
     pårboktairdhåpayeddhåpairjàyate gandhaparjitaü ..
     ardhaü tatra jalaü deyaü siddhe deyo'ùñagandhakaþ .
     tuùodakairyavairàmaiþ satuùaiþ sakalãkçtaiþ ..
     sauvãrantu yavairàmaiþ satuùaiþ sakalãkçtaiþ .
     godhåmairapi sauvãraü jàyate svalpamàdakaü ..
     àranàlantu godhåmairàmaiþ syànnistaùãkçtaiþ .
     dhànyàmlaü ÷àlicårõàdikodravàdikçtaü bhavet ..
     ÷aõóàkãràjikàyuktaiþ syànmålakadaladravaiþ .
     sarùapasvarasairvàpi ÷àlipiùñakasaüyutaiþ ..
     kandamålaphalàdãü÷ca sasnehalavaõàni ca .
     ekãkçtya kçto'rko yastatsåktamabhiüdhãyate ..
     pakvauùadhàmbusaüsiddho yo'rkastat syàdariùñakaü .
     ariùñalaghupàkena sarvata÷ca guõàdhikaü ..
     ÷àlipiùñakapiùñàdikçtau yo'rkaþ surà tu sà .
     punarnavà÷ivàpiùñairvihità vàhanã smçtà ..
     ikùoþ pakvairasaiþ siddhaþ sãdhuþ pakvarasasya ca .
     àmaistaireva yaþ siddhaþ sa ca ÷ãtarasaþ smçtaþ ..
     paryàyàvàmbhavenmadyaü tàmasyaü ràkùasapriyaü .
     maõóalàvàgràjasantu tañårdhvaü sàtvikaü bhavet ..
     sàtvike gãtahàsyàdi ràjase sàhasàdikaü .
     tàmase nindyakarmàõi nidrà¤ca madirà caret ..
     bhaïgàdimattadravyàõàü yavànãpàdayogataþ .
     arkaü niùkà÷ayeddhãmàn bodhakaþ syànmadasya saþ ..
     dhuståràdikavãjàni takraü payasi niþkùipet .
     kaõñha÷oùavibandhàdirahito'rko bhavet sahi ..>% iti ÷rãlaïkànàthakçtàrkacikitsàyàü yantra÷atakaü dvitãyaü .. * ..
     %<athàtaþ saüpravakùyàmi kevalàrkaguõàn priye .
     harãtakyàþ ÷ålakçcchrakàmalànàhanà÷anaþ ..
     vibhãtakasya tçñchardikaphakàsavinà÷anaþ .
     àmalasya tridoùàsrapittamehàn vinà÷ayet ..
     pippalyàþ ÷vàsakàsàmavàtàr÷ojvara÷ålahçt .
     marãcasya kçmãn ÷vàsaü haret sarvàn gadànapi ..
     granthikasya plãhagulmakaphavàtodaràpahaþ .
     cavyàrko'tyantarucikçt vi÷eùàdgudajàpahaþ ..
     arkastu gajapippalyà vàta÷leùmàgnimàndyanut .
     citrakasyàgnikçt kàsagrahaõãkçmi÷othahà ..
     yavànyàþ pàcano rucyo dãpanaþ ÷ukra÷ålahçt .
     ajamododbhavo vàtakaphahà vasti÷odhanaþ ..
     pàrasãkayavànyàstu gràhã pàcanamàdanaþ .
     jãrakasya tu saügràhã garbhà÷ayavi÷uddhikçt ..
     kçùõajãrasya cakùuùyo gulmacchardyatisàrajit .
     kàravyà balakçt hyarko jvaraghnaþ pàcanaþ saraþ ..
     dhànyàrkasya tçùàdàhavami÷vàsatridoùahçt .
     ÷othajvarànila÷leùmavraõa÷ålàkùirogahçt ..
     mi÷reyàyà vahnimàndyayoni÷ålakçmãn haret .
     jvàlàmarãcakasyàpasmàrabhåtatridoùahçt ..
     methikàyàþ ÷leùmavàtajvaràmakaphanà÷anaþ .
     vanamethyàþ sarvarogàn haret ku¤jaravàjinàü ..
     candra÷årasya hikkàsçgvàtahçt puùñivardhanaþ .
     hiïgunaþ pàcano rucyaþ kçmi÷ålodaràpahaþ ..
     vacàyà vahnivamikçt vibandhàdhmàna÷ålahçt .
     pàrasãkavacàyàstu bhåtonmàdabalaü haret ..
     kuli¤janasya svarakçt hçtkaõñhamukha÷odhanaþ .
     sthålagranthibhava÷càrko vi÷eùàt kaphakàsanut ..
     dvãpàntaravacàyàstu harecchålaü phiraïgakaü .
     hapuùàyà haret plãhaü viùaü moha¤ca dàruõaü ..
     hapuùàyàþ samãràr÷ograhaõãgulma÷ålahçt .
     vióaïgasyodara÷leùmakçmivàtavibandhanut ..
     tumburorgurutà÷vàsakàsaplãhakçmãn haret .
     vaü÷arocanajastçùõàkùayakàsajvaràn haret ..
     samudraphenajaþ ÷ãto lekhanaþ kaphahçt saraþ .
     jãrakotthaþ ÷ukrakaphabalakçcchãtalaþ samaþ ..
     àrùabhaþ pittadàhàsrakàsavàtakùayàpahaþ .
     mahàmedodbhavo'rkastu vçùyastanyaþ kaphàvahaþ ..
     mahàmedodbhavaþ ÷ãto raktapittajvarapraõut .
     kàkolyàþ ÷ukralaþ ÷ãtaþ pitta÷oùajvaràpahaþ ..
     kùãrakàkolikàjàto vçühaõo dàhavàtahà .
     çddhyà balyastridoùaghno raktapittavinà÷anaþ .
     vçddhyà garbhapradaþ ÷ãtaþ kùatakàsakùayàpahaþ ..
     madhuyaùñyàþ ke÷akaraþ svaryaþ pittànilàsrajit .
     jalayaùñyà viùaccharditçùõàglànikùayàpahaþ ..
     kampillasya virekã syàt mehànàhavikàranut .
     àrambadhasya pittàmlavàtodàvarta÷ålahçt ..
     kañvyà meha÷vàsakàsakçmikuùñhajvaràpahaþ .
     bhånimbasya tçùàkuùñhajvaravraõakçmipraõut ..
     bhadràyà vastupittàsrakçmivãsarpakuùñhanut .
     madanotthaþ chardanena càturthajvarakàdihçt ..
     ràsrodbhavaþ samãràsravàta÷ålodaràpahaþ .
     nàgabhinnodbhavo bhogilutàdyàkhuvikàrahçt ..
     màcikàjastu pittàsrapakvàtãsàrahà laghuþ .
     tejasvinyàþ ÷vàsakàsakaphahçdvahnidãpanaþ ..
     jyotiùmatyà vàntikaro vahnibuddhismçtipradaþ .
     kuùñhasya hanti vàtàsrakàsakuùñhamahatkaphàn ..
     pauùkarasyàruci÷vàsàn vi÷eùàt pàr÷va÷ålanut .
     hemàhvàyà rekavàntikaraþ kaõóåvinà÷anaþ ..
     ÷çïgyà haredårdhvavàtahikkàtçùõàkùayasvaràn .
     kañphalotthaþ ÷vàsakàsapramehàr÷o'rucon haret ..
     bhàrgyà haret kapha÷vàsapãnasajvaramàrutàn .
     pàùàõabhedajo yonirogakçcchràsmagulmahà ..
     dhàtakãjastçùàsàraviùakrimivisarpajit .
     ma¤jiùñhàjo viùa÷leùmaraktàtãsàrakuùñhahà ..
     kusummajo varõakaro raktapittakaphàpahaþ .
     làkùàjaþ kçmivãsarpavraõorakùatakuùñhahà ..
     haridràyà meha÷othatvagdoùavraõapàõóunut .
     àraõyakaharidràyàþ kuùñhavàtàsranà÷anaþ ..
     karpårakaharidràyàþ sarvakaõóåvinà÷anaþ .
     dàrvyà vi÷eùato lepàt netrakarõàsyaroganut ..
     rasà¤janodbhavo netravikàravraõadoùahçt .
     vàkucyàþ kçmiviùñambhapàõóu÷othakaphàpahaþ ..
     prapunnàñasya hantyeva kaõóådadruviùànilàn .
     viùàjo dãptikçt pàke kaphapittàtisàrahà ..
     lodhrajaþ ÷ãtalo gràhã cakùuùyaþ kaphapittanut .
     vçhatpatrodbhavo netryodaràtãsàra÷othahçt ..
     bhallàtakodbhavo hanyàt jvarodarakçmivraõàn .
     guóåcyà dãpano gràhã kàsapàõóujvaràpahaþ ..
     tàmbålyà mukhadaurgandhyamalavàta÷ramàpahaþ ..
     vailvaþ ÷leùmaharo balyo laghuruùõa÷ca pàcanaþ ..
     gambhàrãjo bhramatçùõà÷ålàr÷oviùadàhahçt .
     pàñalyà÷chardi÷othàsratçñ÷leùmàrucidàhahà ..
     agnimanthodbhavaþ ÷othakçmipàõóubalàsanut .
     ÷yenàkajastu gulmàr÷aþkçmihçdrucidãptikçt ..
     ÷àliparõyàþ kùatakçmijvaracchardyatisàrahà .
     pç÷niparõyà jvara÷vàsaraktàtãsàradàhajit ..
     vàrtàkyà jvaravairasyamalàrocaka÷ålahà .
     kaõñakàryà garbhakaraþ pàcanaþ kaphakàsahà ..
     gokùurasyà÷marãmehakçcchrahçdrogavàtahà .
     jãvantyàþ sàrahçnnetradoùatritayanà÷anaþ ..
     mudgaparõyàþ ÷othadàhagrahaõyar÷o'tisàrahçt .
     màùaparõyàþ ÷ukrakaro vàtapittajvaràsrajit ..
     pa¤càïgulodbhavaþ ÷åla÷iraþpãóodaràpahaþ .
     ruvukottho vradhna÷vàsakàsakuùñhàmamàrutàn ..
     mandàrajo vàtakuùñhakaõóåvraõaviùàpahaþ .
     arkàrkaþ plãhagulmàr÷aþ÷leùmodarakçmãn haret ..
     vajrãjo lepato hanyàdvraõa÷othodaravraõàn .
     sàtalotthaþ kaphànàhapittodàvarta÷othahà ..
     làïgalyà lepato hanyàt ÷ophàsravraõarugjitaþ .
     karavãrodbhavo netrakopakuùñhavraõàpahaþ ..
     caõóàlotthastu viùavat bhakùaõe lepane suhçt .
     dhatturajo haret kle÷ayåkàkçmiviùàdikaü ..
     vàsodbhavã jvaracchardimehakuùñhakùayàpahaþ .
     pàrpaño hanti pittàsrabhramatçùõàkaphajvaràn ..
     nimbajo bhramatçñkàsajvaràrucivamipraõut .
     mahànimbodbhavo gulmamåùikàviùanà÷anaþ ..
     pàribhadro'nila÷leùma÷othamedakçmipraõut .
     kà¤canàro gaõóamàlàgudabhraü÷avraõàpahaþ ..
     kovidàrastu pittàsrapradarakùayakàsahà .
     ÷aubhà¤janàrko rucikçt ÷ukralo gràhidãpanaþ ..
     madhu÷igrådbhavo hanyàt vidradhi÷vayathukrimãn .
     ÷igrujo viùahçnnetryo nasyenà÷vakùirogahçt ..
     girikarõyàþ kuùñha÷åla÷othavraõaviùàpahaþ .
     sindhuvàrodbhavo hanti ÷åla÷othàmamàrutàn ..
     nirguõóyarko harejjantuvraõakuùñhàrucãn laghuþ .
     kauñajo dãpanaþ ÷ãtaþ kaphatçùõàmakuùñhajit ..
     kàra¤jaþ kaphagulmàr÷ovraõakrimiviùàpahaþ .
     ghçtakàra¤jako bhedã vàtàr÷aþkçmikuùñhajit ..
     kara¤jyà vamivàtàr÷aþkçmikuùñhapramehajit .
     uccañàrkaþ ke÷akaro vàtapittakaphàpahaþ ..
     gu¤jàyà harate ÷vàsamukha÷oùabhramajvaràn .
     kapikacchådbhavo vçùyo vçühaõo vàjikarmakçt ..
     màüsarohiõyudbhavastu vçùyo doùatrayàpahaþ .
     cihlaþ kuryàddhàtupuùñiü tatphalànmàrayejjanàn ..
     pustakàntare celhuriti ca pàñhaþ ..
     kaõñakàryà dãpanaþ ÷leùma÷othodararujaü haret .
     vaitaso harate dàhaü ÷othàr÷oyonirugvraõàn ..
     jalavetasajo gràhã ÷ãto vàtaprakopanaþ ..
     ijjalàrkastu harate caràcaraviùaü sphuñaü ..
     aïkoñhakasya ÷ålàma÷othagrahaviùàpahaþ .
     balàrko gràhã vàtàsrapittàsrakùatanà÷anaþ ..
     atipårbabalàrkastu måtràtãsàranà÷anaþ .
     mahàbalàrko harate kçcchraü vàtànulomanaþ ..
     nàgapårbabalàrkastu mårchàmohaharaþ paraþ .
     lakùmaõàrkantu seveta bandhyàpi labhate sutaü ..
     svarõavallyàþ ÷iraþpãóàtridoùàn hanti ñugdhadaþ kàrpàsàrkaþ karõasaüsthaþ karõarogàn vinà÷ayet ..
     vaü÷ajaþ kaphapittaghnaþ kuùñhàsravraõa÷othajit .
     nalàrko vastiyonyartidàhapittavisarpahçt ..
     pàñyà jayet jvaracchardikuùñhatãsàrahçdrujaþ .
     ÷vetavçkùodbhavo rekã pittajàr÷odaràpahaþ ..
     ÷arapuïkhodbhavaþ plãhàn gulmavraõaviùàpahaþ .
     javàsajo madabhràntipittàsçkkuùñhakàsajit ..
     maõóijo'tyantabalakçt plãhamohànilàrtijit .
     apàmàrgabhava÷chardikaphamedo'nilàpahaþ ..
     àraktàpàmàrgabhavo dhàtustambhanakàrakaþ .
     kokilàkùabhavaþ ÷ãghraü sekàcchophànnivàrayet ..
     asthisaühàrikàyàstu bhagnasandhànakçcchive .
     kumàrikàyà uttho'gridagdhavisphoñakàn jayet ..
     punarnavàyàþ ÷vetàyàþ sarvanetràmayàpahaþ .
     punarnavàyà raktàyà gràhã pittàsranà÷anaþ ..
     prasàriõyà vàtaharo vçùyaþ sandhànakçt saraþ .
     sàrivàyà vahnimàndyakàsàmaviùanà÷anaþ ..
     bhçïgaràjasya datto'rkaþ ke÷yastvacyaþ ÷iro'rtihçt .
     ÷aõapuùpãlatàyàstu arkaþ pittakaphàntakaþ ..
     tràyantyarkaþ ÷ålaviùavilepãjvaranà÷anaþ .
     mårvàyà mohahçdrogakaõóåkuùñhajvaràpahaþ ..
     kàkamàcyà netrahita÷chardihçdroganà÷anaþ .
     kàkanàsàbhavo vàmã ÷othàr÷a÷citrakuùñhahçt ..
     kàkajaïghodbhavo hanyàt jvarakaõóåviùakrimãn .
     nàginyàstu harecchålayonidoùavamikrirmãn ..
     meùa÷çïgyàþ ÷vàsakàsavraõa÷leùmàkùi÷ålahà .
     haüsapàdyà hanti ÷ålabhåtaraktaviùavraõàn ..
     somavallyàstridoùaghnaþ kùãrahçcca rasàyanaþ .
     àkà÷avallyàþ ÷ãto'rkaþ pitta÷leùmàmanà÷anaþ ..
     pàtàlagaruóãjàto'rko vçùyaþ pavanàpahaþ .
     vçndàvçkùodbhavo'rkastu viùarakùovraõàpahaþ ..
     vañapatrãbhava÷coùõo yonimåtragadàpahaþ .
     hiïgupatryà vibandhàr÷aþ÷leùmagulmànilàpahaþ ..
     vaü÷apatryàþ pàcanoùõo hçdvastigadasaüghahçt .
     matsyàkùyarko gràhi÷ãtakuùñhapittakaphàsrajit ..
     sarpàkùyà ropaõaþ sarpavç÷cikonduradaü÷ahçt .
     ÷aïkhapuùpyà viùaharaþ smçtikàntibalàgnidaþ ..
     arkapuùpyàþ kçmi÷leùmamehapittavikàrajit .
     lajjàlukàyà bhagarugraktapittàtisàrahçt ..
     alambu ùàsambhavo'rkaþ kçmipittakaphàpahaþ .
     dugdhikàyàþ kaphaharo vçùyastambhã krimipraõut ..
     bhåmyàmalyàþ kàsatçùõàkaphapàõóukùatàpahaþ .
     bràhmyà buddhiprada÷càrkaþ ùaõmàsàbhyàsataþ kaviþ ..
     brahmamaõóukikà pàõóuviùa÷othajvaràn haret .
     droõapuùpyà jvara÷vàsakàmalà÷othajantujit ..
     såryamukhyà haret sphoñayonirukkçmipàõóutàþ .
     bandhyàkarkoñikàjàtaþ sarpadarpavraõàpahaþ ..
     màrkaõóikàyà durgandhaviùagalmodaràpahaþ .
     devadàlyàþ ÷ålagulma÷leùmàr÷ovàtajit paraþ ..
     dhattårajo gràhihimo vahnikçdvraõadàhahà .
     gojihvàyà mehakàsavraõasàrajvaràpahaþ ..
     nàgapuùpyàþ sarpaviùasarvagrahanivàraõaþ .
     vellantaro måtraghàtàsmarãyonyanilàrtijit ..
     chikkanyà vahnirucikçdar÷aþkuùñhakçmipraõut .
     kaukundaro jvaraü raktaü mukha÷oùaü kaphaü haret ..
     sudar÷anàrka÷càtyuùõaþ kapha÷othàsravàtajit .>% iti ÷rãlaïkànàthakçtàrkacikitsàyàmauùadhyarkavidhànaü tçtãya÷atakaü .. * .. ataþparaü nànauùadhavidhànaü caturtha÷atakaü . nànàroganivàraõàrthaü pa¤cama÷atakaü . visphoñakanivàraõàrthaü ùaùñha÷atakaü . kùudrarogàdernivàraõaü saptama÷atakaü . kàrmaõaü nàmàùñama÷atakaü . gaõasaükhyà navama÷atakaü . dhàtu÷uddhirda÷ama÷atakaü . etat sarvaü arkaprakà÷e ràvaõamandodarãsaüvàde asti bàhulyabhiyà na likhitaü ..
     (%<arkakùãraü sudhàkùãraü tiktatumbyà÷ca pallavàþ .
     kara¤jo vastamåtra¤ca lepanaü ÷reùñhamar÷asàü ..>% iti cakrapàõisaïgrahaþ .. * .. %<arkànarkakara¤jadvayanàgadantãmayårakabhàrgãràsnendrapuùpãkùadra÷vetàmahà÷vetàvç÷cikàlyalavaõà stà pasavçkùa÷ceti>% . iti arkàdigaõaþ ..
     %<arkàdiko gaõo hyeùa kaphamedoviùàpahaþ .
     krimikuùñhapra÷amano vi÷eùàdvraõa÷odhanaþ ..>% iti su÷rutaþ ..)

#<arkakàntà>#, strã, (arko'rkakiraõaþ kànto'nukålo yasyàþ sà, kam + ktaþ striyàü ñàp .) àdittabhaktà . iti ràjanirghaõñaþ .. huóahuóiyà iti khyàtà . iti ràjanirghaõñaþ .. (asyà guõà àdityabhaktà÷abde j¤àtavyàþ ..)

#<arkacandanaü>#, klã, (arkasya priyaü candanaü, ùaùñhãtatpuruùaþ .) raktacandanaü . iti ràjanirghaõñaþ .. (raktacandana÷abde'sya guõàvalã j¤eyà ..)

#<arkajau>#, puü, (arkàjjàyete yau, arka + jan óa, pa¤camãtatpuruùaþ .) a÷vinãkumàrau . nityadvivacanànta÷abdo'yaü . iti hemacandraþ ..

#<arkatanayaþ>#, puü, (arkasya tanayaþ, ùaùñhãtatpuruùaþ .) karõaràjaþ . iti hemacandraþ .. vaivasvatamanuþ . sàvarõimanuþ . ÷aniþ . yamaþ . yamunàyàü tapatyà¤ca strã . iti mahàbhàrataü .

#<arkanandanaþ>#, puü, (arkasya nandanaþ, ùaùñhãtatpuruùaþ .) arkatanayaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<arkapatraþ>#, puü, (arkaþ såryaiva tãkùõaü patraü yasya saþ .) àdityapatravçkùaþ iti ràjanirghaõñaþ ..

#<arkapatrà>#, strã, (arkaþ såryaiva tãkùõaü patraü yasyàþ sà .) vçkùavi÷eùaþ . i÷era måla iti bhàùà . tatparyàyaþ . sunandà 2 arkamålà 3 viùàpahà 4 . iti ratnamàlà ..

#<arkaparõaþ>#, puü, (arka iva raktaü parõamasya saþ .) arkavçkùaþ . ityamaraþ .. àkanda iti khyàtaþ . (asya vi÷eùo'rka÷abde j¤àtavyaþ .)

#<arkapàdapaþ>#, puü, (arkaþ arkavçkùaiva tãkùõaþ pàdapaþ .) nimbavçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<arkapuùpikà>#, strã, (arkasyàrkavçkùasya puùpamiva puùpamasyàþ sà, jàtitvàt ïãp kap .) vçkùabhedaþ . arkahulã hulãpuùpa÷ceti khyàtà . tatparyàyaþ . payasyà 2 såryavallã 3 sitaparõo 4 . iti ratnamàlà ..

#<arkapuùpã>#, strã, (arkasyàrkavçkùasya puùpamiva puùpamasyàþ sà, jàtitvàt ïãp .) kuñumbinãvçkùaþ . tatparyàyaguõàþ .
     %<arkapuùpã krårakarmà payasyà jalakàmukà .
     arkapuùpã kçmi÷leùmamehacittavikàrajit ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. ràjanirghaõñoktaparyàyaguõàþ kuñumbinã÷abde draùñavyàþ ..

#<arkapriyà>#, strã, (arkaü prãõàti, prã + ka, arkasya priyà iti và .) javà . iti ràjanirghaõñaþ .. (javà÷abde'sya vi÷eùo j¤àtavyaþ ..)

#<arkabandhuþ>#, puü, (arkasya bandhuriva .) gautamaþ . sa ca ikùvàkukulodbhava÷àkyavaü÷ãyabuddhaþ . ityamaraþ ..

#<arkabàndhavaþ>#, puü, (bandhureva bàndhavaþ, bandhu + svàrthe aõ, arkasya bàndhavaþ, ùaùñhãtatpuruùaþ .) arkabandhuþ iti hemacandraþ ..

#<arkabhaktà>#, strã, (arkasya bhaktà, ùaùñhãtatpuruùaþ .) àdityabhaktàvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. huóhuóiyà iti khyàtà .

#<arkamålà>#, strã, (arka iva viùadharàõàü duþsahaü målaü yasyàþ sà .) arkapatrà . iti ratnamàlà .. i÷eramåla iti bhàùà .

#<arkaretojaþ>#, puü, (arkasya retaso jàyate, arkaretas + jan + óa, upapadasamàsaþ .) såryaputtravi÷eùaþ . tatparyàyaþ . revantaþ 2 plagagaþ 3 hayavàhanaþ 4 . iti hemacandraþ ..

#<arkavallabhaþ>#, puü, (arkasya vallabhaþ, ùaùñhãtatpuruùaþ .) bandhåkavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (bandhåkavçkùa÷abde'sya guõàdayo j¤eyàþ ..)

#<arkavedhaü>#, klã, (arkeõa vidhyate, arka + vyadha + pacàdyac .) tàlã÷apatraü . iti ràjanirghaõñaþ .. (tàlã÷apatra÷abde'sya guõàdivivaraõaü j¤eyaü .)

#<arkavrataü>#, klã, (arkasya vrataü, ùaùñhãtatpuruùaþ .) àrogyasaptamyàdi såryavrataü . iti smçtiþ .. såryasya jala÷oùaõavatprajàkaragrahaõaü . yathà --
     %<aùñau màsàn yathàdityastoyaü harati ra÷mibhiþ .
     tathà haret karànràùñrànnityamarkavrataü hi tat ..>% iti manuþ .

#<arkasånuþ>#, puü, (arkasya sånuþ puttraþ .) yamaþ . iti hemacandraþ ..

#<arkasodaraþ>#, puü, (arkasya sodara iva hitakàrã .) airàvatahastã . iti hemacandraþ ..

#<arkahità>#, strã, (arkàya hità anukålà, caturthãtatpuruùaþ .) àdityabhaktàvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. huóhuóiyà iti khyàtà . (asyàþ vi÷eùa àdityabhaktà÷abde draùñavyaþ ..)

#<arkà÷mà>#, [n] puü, (arkasya anugataþ a÷mà, madhyapadalopã karmadhàrayaþ .) aruõopalaþ . (cuõi iti khyàtaþ prastarabhedaþ .) såryakàntamaõiriti yàvat . iti halàyudhaþ ..

#<arkàhvaþ>#, puü, (arkeõa àhåyate yaþ, arka + à + hve + ap .) arkavçkùaþ . ityamaraþ .. àkanda iti bhàùà .

#<arkopalaþ>#, puü, (arkasyànugata upalaþ, karmadhàrayaþ .) såryakàntamaõiþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (cuõi iti khyàto ratnabhedaþ . sphañikamaõiþ . %<akàpalollasitavahnibhirahni taptàstãvraü mahàvratamivàtra caranti vapràþ>% . iti màghaþ .)

#<argalaü>#, klã, strã, (arja + kalac, kutvam .) kapàñabandhakakàùñhavi÷eùaþ . ityamaraþ .. huókà tasalà ityàdi bhàùà .
     (%<sasambhramendradrutapàtitàrgalà nimilitàkùãva bhiyàmaràvatã .>% iti kàvyaprakà÷e .
     %<tàü satyanàmnãü dçóhatoraõàrgalàü gñahairvicitrairupa÷ãbhitàü ÷ivàü .>% iti ràmàyaõe . %<athànapoóhàrgalamapyagàraü>% . iti raghuþ . pratibandhaþ . pratyavàyaþ . antaràyaþ .
     %<ãpsitaü tadavaj¤ànàt viddhisàrgalamàtmanaþ .>% iti raghuvaü÷e .) kallole tri . iti medinã .. devãmàhàtmyapàñhasyàdau pàvyastotravi÷eùaþ .. yathà màrkaõóeya uvàca .
     %<brahman kena prakàreõa durgàmàhàtmyamuttamaü .
     ÷ãghraü siddhyati tatsarvaü kathayasva mahàprabho ..
     brahmovàca .
     argalaü kãlaka¤càdau pañhitvà kavacaü pañhet .
     japet sapta÷atãü pa÷càt krama eùa ÷ivoditaþ ..
     argalaü duritaü hanti kãlakaü phaladaü tathà .
     kavacaü rakùate nityaü caõóikà tritayaü di÷et ..
     argalaü hçdaye yasya sa cànargalavàk sadà .
     kãlakaü hçdaye yasya va÷akãlitamànasaþ ..
     kavacaü hçdaye yasya sa vajrahçdayaþ khalu .
     brahmaõà nirmitaü pårbaü vini÷cityàpi cetasà ..>% ityàdi . tadàdya÷loko yathà --
     %<jaya tvaü devi càmuõóe jaya bhåtàpahàriõi ! .
     jaya sarvagate devi ! kàlaràtri namo'stu te ..>% tasya ÷eùa÷loko yathà --
     %<idaü stotraü pañhitvà ca mahàstotraü pañhennaraþ .
     sapta÷atãü samàràdhya varamàpnoti sampadaü ..>% ityargalàstotraü ..

#<argalikà>#, strã, (kùudràrgalà, argalà gauràditvàt ïãù svàrthe kan .) alpàrgalà . iti hemacandraþ .. khila iti bhàùà .

#<argha>#, målye, (bhvàdi -- paraü -- sakaü señ .) iti kavikalpadrumaþ .. arghati gàü gopaþ . iti durgàdàsaþ . (%<parãkùakà yatra na santi de÷e nàrghanti ratnàni samudrajàni>% . iti pa¤catantre .)

#<arghaþ>#, puü, (argha + gha¤ .) målyaü .
     (%<kuryurarghaü yathàpaõyaü tato viü÷aü nçpo haret .>%
     %<maõimuktàprabàlànàü lauhànàü tàntavasya ca .
     gandhànà¤ca rasànà¤ca vidyàdarghabalàbalam ..>% iti manuþ .) påjàvidhiþ . ityamaraþ .. ayaü ÷abdaþ sàmagànàü sarvatràbhilàpe sayakàro napuüsakaliïgenaiva prayojyaþ anyavedinàü niryakàraþ puüliïgena prayojyaþ . iti ÷ràddhatattvaü .. (dårvàkùatasarùapapuùpàdiviracitodevabràhmaõàdisammànàrthaþ påjopacàrabhedaþ . %<aye vanadevateyaü phalakusumapallavàrgheõa màmupatiùñhate>% . iti uttaracarite .
     %<sa pratyagraiþ kuñajakusubhaiþ kalpitàrghàya tasmai .>% iti meghañåte .
     %<ñårvàsarùapapuùpàõàü datvàghaü pårõama¤jalim .>% iti yàj¤avalkyaþ .)

#<arghã÷aþ>#, puü, (argho'styasya iti arghã, teùu ã÷aþ .) ÷ivaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<arghyaü>#, tri, (arhyate påjyate, arha + õyat, nyaïkvàdãnà¤ceti kutvaü, arghamarhati iti pàdàrghàbhyà¤ceti yat và .) påjanayogyaü . påjyaü . iti medinã .. arghyàrthaü . tattu påjàrthadårvàkùatacandanapuùpami÷ritavàri . ityamaraþ ..
     (%<anarghyamarghyeõa tamadrinàthaþ, svargaukasàmarcitamarcayitvà .>% iti kumàrasambhave .
     %<arghyamarghyamitivàdinaü nçpaü, so'navekùya bharatàgrajo yataþ .>% iti raghuvaü÷e .) arghàrthajalam iti amarañãkàyàü bharataþ .. tattu sàmànyavi÷eùabhedena dvividhaü . tatràdyasya kramaþ . svavàme trikoõavçttabhåvimbaü vilikhyàdhàra÷aktiü påjayitvà astramantreõa pàtraü prakùàlya mantreõa jalenàpåryàïku÷amudrayà mantreõa, såryamaõóalàttãrthamàvàhya praõavena gandhapuùpàbhyàü saüpåjya dhenumudràü pradar÷ya praõavamaùñadhà da÷adhà và japet .. antyasya kramaþ . svavàme trikoõamaõóalaü kçtvà tatra tripadikàmàropya astreõa ÷aïkhaü prakùàlya tadupari saüsthàpya mantreõa gandhapuùpàkùatadårvàdi tatra niþkùipya vimalajalena vilomamàtçkayà målena ca pårayet tatastripadikàyàü vahnimaõóalapåjà ÷aïkhe såryamaõóalapåjà jale somamaõóalapåjà tato mantreõàïgu÷amudrayà såryamaõóalàttãrthamàvàhya mantreõa svahçdayàddevatàü tatràvàhya kårcamantreõàvaguõñhyàstramantreõa gàlinãmudràü pradar÷ya mantreõa tajjalaü vãkùya aïgamantraiþ sakalãkçtya gandhapuùpàbhyàü devatàü saüpåjya tadupari matsyamudrayàcchàdya målamantramaùñadhà japtvà dhenumudràü pradar÷yàstreõa saürakùya tasmàt ki¤cit jalaü prokùaõãpàtre niþkùipet . iti tantrasàraþ ..

#<arghyaü>#, klã, (argha + yat .) jaratkàrumunitapovanatarådbhatamadhu . tasya guõàþ . cakùuràyurhitakàritvaü . àmavàtakaphapittanà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<arca>#, ka, påje . (curàdi -- saka -- señ .) iti kavikalpadrumaþ .. ka arcayati . govardhanastvimamàtmanepadinaü matvà vibhràjase makaraketanamarcayantãtyàdi skhalitamityàha . iti durgàdàsaþ ..

#<arca>#, ¤a, påje . (bhvàdi -- saka -- señ .) iti kavikalpadrumaþ .. ¤a arcati arcate . iti durgàdàsaþ ..

#<arcakaþ>#, tri, (arcati, arca + õvul .) påjakaþ . arcanàkàrakaþ . yathà --
     %<arcakasya tapoyogàt arcanasyàti÷àyanàt .
     àbhiråpyàcca vimbànàü devaþ sànnidhyamçcchati ..>% iti tithyàditattvaü ..
     (%<brahmacàrã vratã ca syàt gurudevadvijàrcakaþ .>% iti manuþ .)

#<arcanaü>#, klã, (arca + bhàve lyuñ .) påjanaü . yathà --
     %<dhanadhànyakaraü nityaü gurudevadvijàrcanaü .>% iti ràjavallabhaþ .. påjàdravyetri . yathà --
     %<arcakasya tapoyogàt arcanasyàti÷àyanàt .>% iti tithyàditattvaü .

#<arcanà>#, strã, (arca + yuc, ñàp .) påjà . iti jañàdharaþ .. gurudevadvijànàü nityàrcanàguõàþ . svargaya÷a-àyurdhanadhànyakàritvaü . alakùmãpàpanà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<arcà>#, strã, (arca + àdhàre aï .) påjà . pratimà . iti medinã .. (devàdãnàü påjanaü . %<arcà cet vidhita÷ca te vada tadà kiü mokùalàbhaklamaiþ ..>% iti ÷iva÷atake .)

#<arciþ>#, strã, (arca + in .) agni÷ikhà . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..
     (%<àsãdàsannanirvàõapradãpàrcirivoùasi .>% iti raghuvaü÷e .)

#<arciþ>#, [s] strã, klã, (arca + isi .) agni÷ikhà . kiraõàþ . ityamaraþ . dãptiþ . ityuõàdikoùaþ .. ayaü ÷abdaþ sànta idanta÷ca .. (%<harmyàõàü hema÷çïkha÷riyamiva nicayairarciùàmàdadhànaþ>% . %<virama virama vahne mu¤ca dhåmànubandhaü prakañayasi kimuccairarciùàü cakravàlam>% . iti ratnàvalã .)

#<arcitaþ>#, tri, (arca + karmaõi ktaþ .) påjitaþ . ityamaraþ .. (påjàvidhinà sammànitaþ .
     %<ve÷manyevaü kçte tatra gatvà tàn paramàrcitàn .>%
     %<arcità÷ca naraiþ pauraiþ pàõóavà bharatarùabha .>% iti mahàbhàrate .)

#<arciùmàn>#, [t] puü, (arcirvidyate'sya, arcis + matup .) agniþ . iti hemacandraþ .. såryaþ . arciþ÷abdàt ati÷aye matupratyayaþ .. (tri, dãptaþ . tejovi÷iùñaþ . prabhàvàn .) (svanàmakhyàto devarùibhedaþ . yaduktaü, harivaü÷e,
     %<arciùmàüstambaru÷caiva bhàri÷ca vadatàü varaþ .
     netàro devadevànàmete hi tapasànvitàþ .>%)

#<arcyaþ>#, tri, (çc + stutau õyat, arca + yat và .) arcanãyaþ . påjyaþ . iti hemacandraþ ..
     (%<marutprayuktà÷ca marutsakhàbhaü, tamarcyamàràdabhivartamànam .>% iti raghuva÷e .)

#<arja>#, arjane . (bhvàdi -- paraü -- sakaü señ .) iti kavikalpadrumaþ .. arjanamalabdhasya làbhaþ . ya÷a÷càrjati yaþ sthiramiti halàyudhaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<arja>#, ka saüskàre (curàdi -- ubhaü -- sakaü -- señ .) iti kavikalpadrumaþ .. ka arjayati kimapi lokaþ saüskarotãtyarthaþ . pratiyatne prà¤caþ . arja yati dhanaü parijanaþ . iti ramànàthaþ . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 1,104a]>@
#<arjakaþ>#, puü, (arjayati, arja + õvul .) ÷vetaparõàsaþ . vàvui iti bhàùà . tatparyàyaþ . ÷vetacchadaþ 2 gandhapatraþ 3 pàtà 4 kuñherakaþ 5 . iti ÷abdaþcandrikà .. varvarãbhedaþ . àjabalài iti pa÷cimade÷e khyàtaþ . tatparyàyaþ . kùudratulasã 2 kùudraparõaþ 3 mukhàrjakaþ 4 ugragandhaþ 5 jambãraþ 6 kuñheraþ 7 kañhi¤jaraþ 8 . asya guõàþ . kañutvaü . uùõatvaü . kaphavàtàmayanetraroganà÷itvaü . rucikàritvaü . sukhaprasavakàrakatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. sàmànyatulasã . iti ratnamàlà ..
     (%<kaphaghnà laghavo rukùàþ snigdhoùõàþ pittavardhanàþ .
     kañupàkarasà÷caiva surasàrjakabhåstçõàþ ..>% iti su÷ruta÷ca ..)

#<arjakaþ>#, tri, (arjayati, arja + õvula .) upàrjanakartà . yathà . %<ataeva va÷iùñhena jyeùñhasyàü÷advayamabhidhàyàrjakasyàü÷advayamabhihitaü>% . iti dàyabhàgaþ ..

#<arjanaü>#, klã, (arja + lyuñ .) upàrjanaü . svatvahetubhåto vyàpàraþ . yathà . arjanaü svatvahetubhåto byàpàraþ arjanaü svatvaü nàpàdayatãti vipratiùiddhamiti dàyabhàgaþ ..
     (%<arjayitçvyàpàro'rjanamiti jãmåtavàhanaþ .>% %<svàmitvajanakavyàpàratvam>% iti mahe÷varaþ . svàmitvahetubhåtavyàpàratvam iti . ÷rãkçùõaþ . %<pitçnidhanakàlãnaü và jãvanameva putrasyàrjanaü bhaviùyati>% . iti dàyabhàgaþ .
     %<arthànàmarjane duþkhamarjitànà¤ca rakùaõe .>% iti pa¤catantre .
     %<dravyàrjana¤ca nà÷a¤ca mitràmitrasya càrjanam .>% iti manuþ .)

#<arjunaü>#, klã, (arja + unan .) tçõaü . netrarogaþ . iti vi÷vamedinyau .. tasya lakùaõaü . %<eko yaþ ÷a÷arudhiropamastu vinduþ ÷ukrastho bhavati tadarjunaü vadanti>% . iti màdhavakaraþ .. (%<nãruk ÷lakùõo'rjunaü vinduþ ÷a÷alohitalohitaþ>% iti vàbhaña÷ca .)

#<arjunaþ>#, puü, (arja + unan .) pàõóuràjasya tçtãyaputraþ . sa nu indràt kuntãgarbhe jàtaþ . tatparyàyaþ . phàlgunaþ 2 jiùõuþ 3 kirãñã 4 ÷vetavàhanaþ 5 bãbhatsuþ 6 vijayaþ 7 kçùõaþ 8 savyasàcã 9 dhana¤jayaþ 10 . iti viràñaparba . pàrthaþ 11 ÷akranandanaþ 12 gàõóãvã 13 madhyamapàõóavaþ 14 ÷vetavàjã 15 kapidhvajaþ 16 ràdhàbhedã 17 subhadre÷aþ 18 guóàke÷aþ 19 vçhannalaþ 20 . iti jañàdharaþ .. aindriþ 21 . iti bhåriprayogaþ .. * .. svanàmakhyàtavçkùavi÷eùaþ . àjana iti bhàùà . tatparyàyaþ . nadãsarjaþ 2 vãrataruþ 3 indradruþ 4 kakubhaþ 5 . ityamaraþ .. ÷ambaraþ 6 pàrthaþ 7 citrayodhãþ 8 dhana¤jayaþ 9 vairàtaïkaþ 10 kirãñã 11 gàõóãvã 12 ÷ivamallakaþ 13 savyasàcã 14 karõàriþ 15 karavãrakaþ 16 kaunteyaþ 17 indrasånuþ 18 vãradruþ 19 kçùõasàrathiþ 20 pçthàjaþ 21 phàlgunaþ 22 dhanvã 23 . iti ràjanirghaõñaþ .. tatparyàyaguõàþ .
     %<kakubho'rjunanàmàkhyo nadãsarja÷ca kãrtitaþ .
     indradrurvãravçkùa÷ca vãra÷ca dhavalaþ smçtaþ ..
     kakubhaþ ÷ãtalo bhagnakùatakùayaviùàsrajit .
     medomehavraõàn hanti tuvaraþ kaphapittahçt ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. asya guõàþ . kùatabhagnaraktastambhanamåtrakçcchraroge pathyatvaü . iti ràjavallabhaþ .. kaùàyatvaü . uùõatvaü . vraõa÷odhanatvaü . kaphapitta÷ramatçùõàrtinà÷itvaü . vàyurogaprakopakàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. (asya vyavahàro yathà --
     %<arjunasya tvacà siddhaü kùãraü dadyàddhçdàmaye ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahaþ ..) kàrtavãryàrjunaþ . màhiùmatã nàma purã tasya ràjadhànyàsãt, sa khalu bhujavãryeõa saptadvãpàü dharàmajayat . yogàd bàhusahasra¤ca labdhavàn .
     %<tasya bàhusahasrantu yudhyataþ kila bhàrataþ ! .
     yogàt yoge÷varasyeva pràdurbhavati màyayà ..
     teneyaü pçthivã sarvà saptadvãpà saparbatà .
     sasamudrà sanagarà ugreõa vidhinà jità ..
     tena saptasu dvopeùu saptayaj¤a÷atàni vai .
     pràptàni vidhinà ràj¤à ÷råyante janamejaya ..>%
     %<yo'jjunenàrjanastulyo dvibàhurbahubàhunà .>% iti mahàbhàrate .) mayåraþ . màturekasutaþ . iti medinã .. ÷vetavarõaþ . tadvati tri . ityamaraþ ..

#<arjunadhvajaþ>#, puü, (arjunasya pàrthasya dhvajaþ, rathaketubhåtaþ, satataü tatràvasthànàt .) hanåmàn . iti hemacandraþ ..

#<arjunã>#, strã, (arja + unan, gauràditvàt ïãù .) gavã . karatoyànadã . kuññanã . uùà . iti vi÷vamedinyau ..

#<arjunopamaþ>#, puü, (arjunaþ svanàmakhyàtaþ vçkùaþ upamà yasya saþ .) vçkùabhedaþ . ÷eguna iti bhàùà . tatparyàyaþ . mahàpatraþ 2 ÷àkavçkùaþ 3 anãlaþ 4 arõaþ 5 . iti ÷abdacandrikà .. ÷àkàkhyaþ 6 kharapatraþ 7 . iti ratnamàlà ..

#<arõaþ>#, puü, (arteþ ktaþ .) ÷àkavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà . akùaraü . ityàgamaþ .. varõaþ . yathà --
     %<varõo'kùaraü ra÷mirarõaþ svaràstu kathità acaþ .
     vya¤janàni halo vargàþ kàdayo'ùñau prakãrtitàþ ..>% iti vãjavarõàbhidhànaü ..

#<arõaþ>#, [s] klã, (çcchati, ç gatau udake nuñ cetyarterasun tasya ca nuñ .) jalaü . ityamaraþ ..

#<arõavaþ>#, puü, (arõàüsi jalàni santyasmin, arõasolopa÷ceti vaþ salopa÷ca .) samudraþ . ityamaraþ ..
     (%<adhçùya÷càbhigamya÷ca yàdoratnairivàrõavaþ .>% iti raghuvaü÷e .)

#<arõavajaþ>#, puü klã, (arõavàt jàyate, arõava + jana + óa, upapadasamàsaþ .) samudraphenaþ . iti ratnamàlà .. (samudraphena÷abde'sya vivaraõaü j¤eyaü ..)

#<arõavamandiraþ>#, puü, (arõavaþ mandiramiva yasya saþ .) varuõaþ . iti hemacandraþ ..

#<arõavodbhavaþ>#, puü, (udbhavatyasmàt, ut + bhå + apàdàne ap, arõavaþ udbhavo yasya saþ .) agnijàravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. . (agnijàra÷abde'sya guõà j¤àtavyàþ ..) (candraþ . amçtaü .)

#<arõodaþ>#, puü, (arõàüsi dadàti, dà + ka .) mustakaþ . meghaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<arõobhavaþ>#, puü, (arõasi jale bhavati, arõas + bhå + ap, upapadasamàsaþ .) ÷aïkhaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<artagalaþ>#, puü, (àrtaiva galati, gala + ac, pçùodaràditvàt và hrasvaþ .) àrtagalaþ . nãlajhiõñikà . ityamarañãkàyàübharataþ .. (nãlajhiõñi÷abde'sya guõo vyàkhyeyaþ ..)

#<artanaü>#, klã, (çta + lyuñ, pakùe iyaïabhàvaþ .) jugupsà . nindà . ityamaraþ ..

#<artiþ>#, strã, (arda + ktin .) pãóà . dhanuragrabhàgaþ . ityamaraþ .. (pãóàrthe udàharaõaü yathà --
     %<cårõaü samaü rucakahiïgumahauùadhànàü, ÷uõñhyambunà kaphasamãraõasambhavàsu .
     hçtpàr÷vapçùñhajañharàrtibisåcikàsu peyantathà yavarasena ca vióvibandhe ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahaþ ..)

#<artikà>#, strã, (çta + õvul .) antikà . nàñyoktau jyeùñhà bhaginã . ityamarañãkàyàü svàmã ..

#<artha># t ka ïa yàcane . iti kavikalpadrumaþ .. ïa arthayate arthàpayate . pràrthayatyalpamålyànãtyàdau pràrthanaü pràrthaþ pa÷càt pràrthaü karoti iti ¤au parasmaipadaü . iti durgàdàsaþ ..

#<arthaþ>#, puü, (artha + gha¤ .) viùayaþ . yàc¤à . dhanaü . kàraõaü . vastu . ÷abdapratipàdyaþ . nivçttiþ . prayojanaü . iti medinã .. prakàraþ . iti hemacandraþ .. (dhanàrthe yathà --
     %<arthena balavàn sarvaþ arthàdbhavati paõóitaþ .>% iti hitopade÷e . aya¤ca trivargasyàntargataþ . %<kasyàrthadharmau vada pãóayàmi sindhostañàvoghaiva pravçddhaþ .>% iti kubhàrasambhave .
     %<tamasolakùaõaü kàmo ràjasastvartha ucyate sattvasya lakùaõaü dharmaþ ÷reùñhyameùàü yathottaraü ..>% iti manuþ . ÷abdapratipàdyaþ . ÷abdànàmabhidheyaþ .
     %<vàgarthàviva saüpçktau vàgarthapratipattaye .>% iti radhuvaü÷e . abhidheye . alaïkàra÷àstràdau arthastrividhaþ, vàcyo lakùyo vyaïga÷ceti .

#<arthanà>#, strã, (artha + yuc .) yàc¤à . bhikùà . ityamaraþ ..

#<arthapatiþ>#, puü, (arthànàü patiþ, ùaùñhãtatpuruùaþ .) kuveraþ . ràjà . iti medinã ..
     (%<arthyàmarthapatirvàcamàdade vadatàü varaþ .>% %<sa naiùadhasyàrthapateþ sutàyàm>% . iti raghuvaü÷e .)

#<arthaprayogaþ>#, puü, (arthànàü dhanànàü prayogaþ, ùaùñhãtatpuruùaþ .) vçddhijovikà . ityamaraþ .. sude deyà vàóã deyà ityàdi bhàùà .

@<[Page 1,105a]>@
#<arthavàdaþ>#, puü, (arthasya lakùaõayà stutyarthasya nindàrthasya và vàdaþ, vad + karaõe gha¤ .) stutiþ . pra÷aüsà . iti hemacandraþ .. sa tu trividhaþ . guõavàdaþ 1 anuvàdaþ 2 bhåtàrthavàdaþ 3 . yathà --
     %<virodhe guõavàdaþ syàdanuvàdo'vadhàrite .
     bhåtàrthavàdastaddhànàvarthavàdastridhà mataþ ..>% iti bhaññaþ .. tattvasamvodhinãmate saptavidhaþ . stutyarthavàdaþ 1 phalàrthavàdaþ 2 siddhàrthavàdaþ 3 nindàrthavàdaþ 4 parakçtiþ 5 puràkalpaþ 6 mantraþ 7 . eùàmudàharaõàni ÷rutyuktatvàt na likhitàni .. vidhyasamabhivyàhçtavàkyaü . yathà . %<arthavàda÷ca vidhyasamabhivyàhçtavàkyaråpaþ>% so'pi trividhaþ . guõavàdànuvàdabhåtàrthavàdabhedàt . yathà --
     %<virodhe guõavàdaþ syàdanuvàdo'vadhàrite .
     bhåtàrthavàdastaddhànàvarthavàdastridhà mataþ ..>% iti .. ayamarthaþ . virodhe vi÷eùyavi÷eùaõayoþ sàmànàdhikaraõyenànvayavirodhe guõavàdaþ aïgakathanaråpatvàt . yathà %<yajamàna srastaraþ>% iti . atra srastaraþ ku÷amuùñiþ tasya yajamàne'bhedànvayabàdhàt yajamànasya ku÷amuùñidhàraõaråpàrthavàdaråpatvàt guõavàdaþ . avadhàrite pramàõàntarasiddhe'rthe yo vàdaþ . yathà nàntarãkùe'gni÷cetavyaþ agniürhimasya bheùajaü ityàdi ca . antarãkùe'gnicayanasyàsambhavena tadabhàvasya agnerhimanà÷akatvasya ca laukikapramàõasiddhatvàt anuvàdaþ . taddhànau tayorvirodhàvadhàranayorabhàve bhåtàrthavàdaþ . yathà indro vçtrahannityàdi . so'pi dvividhaþ . stutyarthavàdo nindàrthavàda÷ca . yathà -- %<sandhyàmupàsate ye ca>% ityàdi stutyarthavàdaþ .
     %<strãtailamàüsasaübhogã parbasveteùuvai pumàn ..
     viõmåtrabhojanaü nàma prayàti narakaü mçtaþ .>% ityàdi nindàrthavàdaþ . iti ÷ràddhavivekañãkàyàü ÷rãkçùõatarkàlaïkàraþ .. * ..
     %<prakaraõapratipàdyasya tatra tatra pra÷aüsanaü .>% iti vedàntasàraþ .. tadvivaraõaü yathà . athàrthavàdàdhikaraõaü . tatràrthavàdà÷ca bahuùu ÷råyante te kiü pramàõaü na veti saü÷aye pårbapakùasåtraü . àmnàyasya pravartakatvaü tadarthameva tadavatàràditi . asyàrthaþ . àmnàyasya vedasya pravartakatvaü vidheye iti ÷eùaþ . tadarthaü vedàbhidhànàt . tacca pravartakatvaü kàryatàj¤ànadvàraiva tadvinà pravçttyabhàvàt . ataþ siddhàrthakànàü stutyarthavàdànàü kàryatàvàcakapadàbhàvàt na kàryatàdhãjanakatvaü . ato'pràmàõyameva . atasteùàmarthavàdànàü pravartakatvàrthamava÷yaü vidhikalpanaü këptavi÷eùaõatvaü và yuktaü ataeva siddhàntasåtraü . vidhinà tvekavàkyatvàt stutyarthena vidhãnàü syuriti . asyàrthaþ . arthavàdànàü stutiparatvena vidhinà saha ekavàkyatvàt te arthavàdàþ pramàõàni syuþ . tathà ca vidheyapravçttàveva teùàü tàtparyaü tatraiva pràmàõyaü yatpara÷abdaþ sa ÷abdàrtha iti siddhàntàt na svàrthe stutyàdau tatra tàtparyàmàvàt . tarhi yanna ñuþkhena sambhinnamityàdeþ svatntràrthavàdànàü kà gatirityatràha bhåtàrthànàü kriyàrthena samàmnàyaþ . asyàrthaþ . bhåtàrthànàü siddhàrthànàü kriyàrthena kàryabodhakena vidhinà iti yàvat . samàmnàyaþ pàñhaþ kàryaiti ÷eùaþ . tata÷ca vidhivàkyàkàïkùàpårakatvena kàryànvitabodhakatayà teùàü pràmàõyaü . yathà . likhiùyamàõayåpàhavanãyavàkyànàü yåpàhavanãyaparicayàya kàryànvitabodhakatvena svàryabodhakatve pràmàõyaü . tathà svargakàmo yajetetyatra svargaråpaparicayàya svargabodhakatvena .
     %<yanna duþkhena sambhinnaü na ca grastamanantaraü .
     abhilàùopanãtaü yat tat sukhaü svaþpadàspadaü ..>% ityàdi vàkyànàmapi pràmàõyaü . anyathà yåpàdipadàrthàparicaye ca tattadvidhivàkyànàü pravçttirna syàdato vidhinaikavàkyatvàt siddhàrthakànàmapi pràmàõyaü . yatra tu vidhinà saha virodhaþ tatra na svàrthe pràmàõyaü . yathà %<aharahaþ sandhyàmupàsãta>% ityàdau .
     %<sandhyàmupàsate ye tu niyataü saü÷itavratàþ .
     vidhåtapàpàste yànti brahmalokamanàmayam ..>% ityàdyarthavàdànàü .. ato nitye karmaõi phala÷rutirarthavàdaeva so'pi rucyutpàdanaparaþ . ato'tra kàryatàj¤ànàderapravçttiriti dik . iti dharmadãpikà ..

#<arthavàn>#, [t] puü, (artho'styasya, artha + matup + masya vaþ .) puruùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. arthavi÷iùñe tri .. (ai÷varya÷àlã . %<tenàrthavàn lobhaparàïmukhena>% . iti raghuvaü÷e . abhidheyayuktaþ . sàrthakaþ .
     %<karoti yaþ sarvajanàtiriktàü sambhàvanàmarthavatãü kriyàbhiþ .>% iti kiràtàrjunãye . %<arthavàn khalu me ràja÷abdaþ>% . iti ÷àkuntale .)

#<arthavij¤ànaü>#, klã, (arthasya vij¤ànaü, ùaùñhãtatpuruùaþ .) ÷u÷råùàdyaùñadhãguõàntargataguõavi÷eùaþ . ÷abdàrthaj¤ànaü . iti hemacandraþ ..
     (%<÷u÷råùà ÷ravaõaü caiva grahaõaü dhàraõaü tathà .
     åho'paho'rthavij¤ànaü tatvaj¤àna¤ca dhãguõàþ ..>%)

#<arthavyayaj¤aþ>#, tri, (arthasya vyayaü tatprakàraü jànàti, j¤à + ka .) dhanavyayaprakàravit . (kiü dhanaü, kathaü, kutra, kiyat, kasmai và vyayitavyamiti vi÷eùàbhij¤aþ .) tatparyàyaþ . sukulaþ 2 . iti hemacandraþ ..

#<artha÷àstraü>#, klã, (arthasya bhåmidhanàdeþ pràpakaü ÷àstraü, ùaùñhãtatpuruùaþ .) càõakyàdipraõitaü nãti÷àstraü . tatparyàyaþ . daõóanãtiþ 2 . ityamaraþ .. yathà --
     %<vçhaspatiprabhçtibhiþ praõãta¤càrtha÷àstrakaü .
     tatraiva daõóanãtiþ syàdatra j¤eyau nayànayau ..>% iti ÷abdaratnàvalã .. aùñàda÷avidyàntargatavidyàvi÷eùaþ . yathà viùõupuràõaü .
     %<aïgàni vedà÷catvàro mãmàüsà nyàyavistaraþ .
     dharma÷àstraü puràõa¤ca vidyà hyetà÷caturda÷a ..
     àyurvedo dhanurvedo gàndharba÷ceti te trayaþ .
     artha÷àstraü caturtha¤ca vidyà hyaùñàda÷aiva tàþ ..>% iti pràya÷cittatattvaü .. * .. dharma÷àstreõàrtha÷àstrasya bàdhyatvaü yathà ..
     %<smçtyarthena virodhe hi artha÷àstrasya bàdhanaü .
     parasparavirodhe tu nyàyayuktaü pramàõavat ..>% artha÷àstrasya manvàdipraõãtaràjanãtyàdiviùa yasya . yadàha --
     %<anàgamantu yo bhuïkte bahånyabda÷atànyapi .
     cauradaõóena taü pàpaü daõóayet pçthivãpatiþ ..
     ityanayordharma÷àstràrtha÷àstrayorvipratipattau dharma ÷àstreõa daõóavidhàyakamartha÷àstraü bàdhyate . tata÷càrtha÷àstrasya tripuruùãyetaraparatvena saïkocaþ .>% iti malamàsatattvaü ..

#<arthasiddhakaþ>#, puü, (arthàt siddhaþ, arthaþ prayojanaü dhanaü và siddho'sya, samàsàntaþ kaþ .) sindavàravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<arthàgamaþ>#, puü, (arthasya àgamaþ, ùaùñhãtatpuruùaþ .) dhanàgamaþ . tatparyàyaþ . àyaþ 2 . iti halàyudhaþ ..
     (%<arthàgamo nityamarogità ca priyà ca bhàryà priyavàdinã ca .
     va÷ya÷ca puttro'rthakarã ca vidyà ùaójãvalokeùu sukhàni ràjan ..>% iti hitopade÷e .)

#<arthikaþ>#, puü, (arthayate ityarthã yàcakaþ kutsitàrthe kan .) vaitàlikaþ . nidràõasya ràjàderjàgarayità . iti hemacandraþ ..

#<arthã>#, [n] tri, yàcakaþ . sahàyaþ . sevakaþ . vivàdã . iti vi÷vaþ .. dhanã . artho vidyate'syeti in ..

#<arthyaü>#, klã, (artha + yat .) ÷ilàjatu . ityamaramedinãkarau .. arthahite tri ..

#<arthyaþ>#, tri, (arthe sàdhuþ, tatsàdhuriti yat, arthàdanapetaþ, dharmapathyarthanyàyàdanapeta iti yatpratyayaþ .) paõóitaþ . dhanavàn . nyàyyaþ . ityamarabharatau . yàcyaþ . yàcanàrthakàrthadhàtoþ karmaõi yaþ .. (arthayuktaþ . udaràrthayuktaþ .
     %<arthyàmarthapatirvàcamàdade vadatàü varaþ .>% iti raghuvaü÷e .
     %<vàgã÷aü vàmbhirarthyàbhiþ praõipatyopatasthire .>% iti kumàrasambhave .)

#<arda># yàtanàgatiyàcaneùu . (gatau, sakaü pãóàyàü akaü bhvàdi paraü señ .) iti kavikalpadrumaþ .. yàtanà tàóanaü . ardati putraü pità . %<÷aradghanaü nàrdati càtako'pi>% . na yàcatãtyarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<arda># ¤a badhe . (curàü-ubhaü-sakaü-señ .) iti kavikalpadrumaþ .. ¤a ardati ardate . %<rakùaþsahasràõi caturda÷àrdãt>% . ayamàtmanepadãtyanye . iti durgàdàsaþ ..

#<arda># ka badhe . iti kavikalpadrumaþ .. ka ardayati . ayamàtmanepadãtyanye . iti durgàdàsaþ ..

#<ardanaü>#, klã, (arda + lyuñ .) yàcanaü . pãóanaü . hananaü . gamanaü . ardadhàtorbhàve'nañpratyayaþ ..
     (%<sçjasveti tadovàca balaü parabalàrdanam .>% iti ràmàyaõe .)

@<[Page 1,106a]>@
#<ardanà>#, strã, (arda + yuc, ñàp .) yàc¤à . bhikùà . ityamaraþ . (yàtanà . badhaþ . hiüsà . gatiþ .)

#<ardaniþ>#, puü, (arda + ani .) agniþ . yàc¤à . rogaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<arditaü>#, klã, (arda + ktaþ .) vàyuvyàdhivi÷eùaþ . tasya (nidànapårbaråpasampràptipårbakaü) lakùaõamàha (su÷rutaþ) .
     %<uccairvyàharato'tyarthaü khàdataþ kañhinàni ca .
     hasato jçmbhato bhàràdviùamàcchayanàdapi ..
     ÷ironàsauùñhacivukalalàñekùaõasandhijaþ .
     ardayitvànilo vaktramarditaü janayatyataþ ..
     vakrãbhavati vaktràrdhaü grãvà càpyapavartate .
     ÷ira÷calati vàksaïgo netràdãnà¤ca vaikçtam ..
     grãvàcivukadantànàü tasmin pàr÷ve tu vedanà ..
     (yasyàgrajo romaharùo vepathurnetramàvilaü .
     vàyarårdhvaü tvaci svàpastodo manyàhanugrahaþ ..) tamarditamiti pràhurvyàdhiü vyàdhivi÷àradàþ ..>% tasyàsàdhyalakùaõa¤càha .. kùãõasyànimiùàkùasya prasaktàvyaktabhàùiõaþ . na sidhyatyarditaü vàóhaü trivarùaü vepanasya ca .. * .. bhàvaprakà÷e'pyeyaü vyàkhyà .. vyàharataþ vadataþ . kañhinàni pågaphalàdãni . viùamàcchayanàsanàditi pàñhàntare . viùamàcchayanàsanàt grãvàdivaiparãtyena ÷ayanàdàsanàcca . ardayati pãóayati . janayettata iti pàñhàntare . tatastadanantaraü arditaü janayet . ardite jàte kiü syàttadàha . vakrãbhavatãtyàdi . apavartate vakrãbhavati . calati kampate . vàksaïgaþ vàïnirodhaþ . netràdãnàmityàdi÷abdena bhrågaõóanàsikàdãnàü grahaõaü . vaikçtaü vedanàsphuraõavakratvàdi . grãvetyàdi yasmin pàr÷ve arditaü tasmin pàr÷ve grãvàdãnàü vedanà .. animiùàkùasya nimeùàsamarthacakùuùaþ . prasaktaü prakarùeõa lagnaü avyakta¤ca bhàùituü ÷ãlaü yasya . tasya arditaü na sidhyati trivarùaü atãtavarùatrayaü . athavà trayàõàü cakùurnàsàmukhànàü varùaþ sràvo yatra tat . vepanasya kampana÷ãlasya ca . vàóhamati÷ayena na sidhyati ityanvayaþ . gàóhamityarthe ca sa evàrthaþ .. * .. (caraka÷càha .
     %<ativçddhaþ ÷arãràrdhamekaü vàyuþ prapadyate .
     yadà tadopa÷oùyàsçk bàhuü pàda¤ca jànu ca ..
     tasmin saïkocayatyardhe mukhaü jihmaü karoti ca .
     vakrãkaroti nàsàbhrulalàñàkùihanuntathà ..
     tato vakraü vrajatyàsye bhojanaü vakranàsikaü .
     stabdhaü netraü kathayataþ kùarathu÷ca nigçhyate ..
     dãnà jihmà samutkùiptà kalà sajjati càsyavàk .
     dantà÷calanti bàdhyete ÷ravaõau bhidyate svaraþ ..
     pàdahastàkùijaïghoru÷aïkha÷ravaõagaõóaruk .
     ardhe tasmin mukhàrdhe và kevale syàttadarditaü .. * ..>% vàbhañasvàha .
     %<÷ira sà bhàraharaõàdatihàryaprabhàùaõàt .
     uttràsavaktrakùarathusvarakàrmukakarùaõàt ..
     viùamàdupadhànàcca kañhinànà¤ca carbaõàt .
     vàyurvivçddhastaistai÷ca vàtalairårdhvamàsthitaþ ..
     vakrãkaroti vaktràrdhamårdhvaü hasitamãkùitaü .
     tato'sya kampate mårdhà vàksaïgastabdhanetratà ..
     dantacàlaþ svarabhraü÷aþ ÷rutihàniþ kùaragrahaþ .
     gandhàj¤ànaü smçtermohastràsaþ suptasya jàyate ..
     niùñhãvaþ pàr÷vatoyàyàdekasyàkùõonimãlanaü .
     jatrorurdhvaü rujà tãvrà ÷arãràrdhe'dharepi và ..
     tamàhurarditaü kecidekàyàmatha càpare .. * ..>% hàrãtasaühitàyàmapyuktaü .
     %<santàpadàha÷oùà÷ca mårchàpittànvitomarut .
     ÷aityaü ÷otho'rucirjàóyaü vàta÷leùmasamanvitaü ..
     yo dvandvajà÷rito dhãràstaü sàdhyaü màrutaü viduþ .
     kevalo'pi samãro'pi so'pi sàdhyatamaþ smçtaþ ..
     vaktraü bhavati vakràrdhaü grãvà càpyapavartate .
     vaikçtyaü nayanànà¤ca visaüj¤o vedanàturaþ ..
     grãvàyàü gaõóayordantapàr÷ve yasyàtivedanà .
     tamarditamiti pràhurvàtavyàdhivicakùaõàþ ..
     làlàsràvo'tha ÷oùa÷ca hanugràho virasyatà .
     danta÷ålaü bhavedyasya vàtenàrditameva ca ..
     pãtàrdhaü sajvaraü tçùõà pittaje moha evaca .
     ÷ophastambho'sya bhavati kaphodbhåte'thavàrdite .. * ..>%)
     %<vàtàtpittàtkaphàcca syàt trividhaü tatsamàsataþ .
     làlàsràvo vyathà kampaþ sphuraõaü hanuvàggrahaþ ..
     oùñhayoþ ÷vayathuþ ÷åla÷càrdite vàtaje bhavet .
     pãtamàsyaü jvarastçùõà pittaje mohadhåpane ..
     gaõóe ÷irasi manyàyàü ÷othaþ stambhaþ kaphàtmake .. * ..>% (atha tasya cikitsàmàha su÷rutaþ .. arditàturaü balavantamupakaraõavanta¤ca vàtavyàdhividhànenopacaredvai÷eùikai÷ca mastiùka÷irovastinasyadhåpopanàhasnehanàóãsvedàdibhiþ . tataþ satçõaü mahàpa¤camålaü kàkolyàdiü vidàrigandhàdi saudakànåpamàüsaü tathaivaudakandàü÷ca saühçtya dviguõodake kùãradrãõe nikvàthya pàdàva÷iùñamavatàrya parisràvya tailaprasthenonmi÷rya punaragnàvadhi÷rayet tatastailaü kùãrànugatamavatàrya ÷ãtãbhåtamabhimanthãyàttatra yaþ snehaþ uttiùñhettamàdàya madhurauùadhasahàkùãrayuktaü vipacedetat kùãratailamarditàturàõàü pànàbhyaïgàdidhåpayojyaü .. tailahãnaü và kùãrasarpirakùitarpaõamiti .. * .. carakastu ..
     %<ardite nàvanaü mårdhni tailaü tarpaõameva ca ..
     nàóãsvedopanàhà÷ca ànåpapi÷itairhitàþ .. * ..>% vàbhaña÷ca ..
     %<ardite nàvanaü mårdhni tailaü ÷rotràkùitarpaõaü .
     sa÷ophe vamanaü dàharàgayukte ÷iràvyadhaþ .. * ..>% hàrãtasaühitàyàü .
     %<ardhaü palaü rasona¤ca hiïgusaindhavajãrakaiþ .
     sauvarcalena saüyuktaü tathaiva kañukatrikaü ..
     ghçtena saüyutaü bhakùenmàsamekaü dine dine .
     nihanti vàtaroga¤ca ardita¤ca pratànakaü .. * ..>% cakrapàõisaügrahe ..
     %<rasonaü navanãtena prà÷ya hantyarditaü drutaü .
     ardite navanãtena khàdenmàùaõóarãü naraþ ..
     kùãramàüsarasairbhuktvà da÷amålãrasaü pibet .
     snaihàbhyaïga÷irovastipànanasyaparàyaõaþ .
     arditaü sa jayet sarpiþ pibedauttarabhaktikaü .. * ..>% bhàvaprakà÷e'pyetadatiriktaü yatsaügçhãtaü taccaitat ..)
     %<snehapànàni nasya¤ca bhojyànyanilahçnti ca .
     upanàhà÷ca ÷asyante svedanaü vastayo'rdite ..>% vastiratra÷irovastireva . %<da÷amålãkaùàyeõa màtuluïgarasena và . balayà pa¤camålyà và kùãraü vàtàtmake hitaü .. piùñaü màùakçtaü jagdhvà navanãtena so'rditã . kùãraü màüsarasairbhuktvà da÷amålãrasaü pibet .. ardite pittaje ÷ãtàn snehàü÷caiva vinirdi÷et . ghçtavastipraseka¤ca kùãrasekaü tathaiva ca .. jihmãbhåtànano måko dàhavàn yo'rditã bhavet . kuryàt pratikriyàü tasya vàtapittavinà÷inãü .. ÷leùmabhàge kùayaü nãte vçühaõaiþ samupàcaret . ardite ÷othasaüyukte vamana¤ca pra÷asyate .. rasonakalkaü tilatailami÷raü khàdennaro yo'rditarogayuktaþ . tasyàrditaü nà÷amupaiti ÷ãghraü vçndaü ghanànàmiva vàyuvegàt>% .. iti .

#<arditaþ>#, tri, (arda + ktaþ .) yàcitaþ . ityamaraþ .. hiüsitaþ . iti medinã .. gataþ . pãóitaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ardhaü>#, klã, (çdh + gha¤ .) samànàü÷aþ . samabhàgaþ . ityamaraþ .. àdhà iti bhàùà . samabhàge'rdha÷abdaþ pumàn klãva¤ca . ardha÷abdaþ puüliïgaþ khaõóaparyàyaeva vibhàgãkçtya vaõñitasya tulyavaõñite addha klãvameveti kecit . ardho råpabhedàt bhàge puüsi . tathà vastràrdho nagaràrdhaþ upacàràttu bhàgavati vàcyaliïgaþ . yathà ardhà ÷àñã ardhaþ kambalaþ ardhaü vastraü . iti màdhavã .. asamaparibhàgavçttistriliïgo'rdhaityanunyàsaþ . samagravibhàge'rdha÷abdo napuüsaka eva nànyaliïgaþ . iti bhàgavçttiþ . iti bharataþ ..

#<ardhaþ>#, puü, (çdh + gha¤ .) ekade÷aþ . tatparyàyaþ . bhittaü 2 ÷akalaü 3 khaõóaü 4 . ityamaraþ .. (%<pa÷càrdhena praviùñaþ ÷arapatanabhayàdbhåyasà pårbakàyam ..>% iti ÷àkuntale .
     %<sarvanà÷e samutpanne ardhaü tyajati paõóitaþ .
     ardhena kurute kàryaü sarvanà÷o hi duþsahaþ ..>% iti pa¤catantraü .)

#<ardhagaïgà>#, strã, (ardhaü gaïgàyàþ, ekade÷atatpuruùaþ .) kàverã nadã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ardhagucchaþ>#, puü, (ardhaþ candrasamaþ gucchaþ .) caturviü÷atigacchakahàraþ . iti hemacandraþ .. cavvi÷anari dànà iti bhàùà .

#<ardhacandraþ>#, puü, (ardhaü candrasya .) nakhakùataü . bàõavi÷eùaþ .
     (%<caturbhirardhacandrai÷ca jaghàna caturo hayàn .>% iti ràmàyaõe .) galahastaþ . (%<÷çgàlàþ sarve'rdhacandraü datvà niþsàritàþ>% . iti e¤catantre .) galàñipã yasya prasiddhiþ . iti medinã .. candrakaþ . candrakhaõóaü . iti hemacandraþ .. mayårapucchera càüda iti bhàùà .

#<ardhacandrà>#, strã, (ardhaü candrasya, ardhacandra + ñàp .) kçùõatrivçt . ityamaraþ .. kàla teuóã iti bhàùà .

#<ardhacandrikà>#, strã, (ardhacandra + svàrthe kan, hrasve ata ittve ñàüp .) karõasphoñàlatà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ardhacolakaþ>#, puü, kùudracolakaþ . iti hàràvalã .. kàücalã iti bhàùà .

#<ardhajàhnavã>#, strã, (ardhaü jàhnavyàþ .) kàverã nadã . iti hemacandraþ ..

#<ardhatiktaþ>#, puü, (ardhaþ asampårõastiktaþ .) nepàlanimbaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (nepàlanimba÷abde'sya guõà vaktavyàþ ..)

#<ardhanàrã÷aþ>#, puü, (ardhàïge yà nàrã pàrbatãråpà tasyà ã÷aþ .) ÷ivaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. tasya dhyànaü yathà --
     %<nãlaprabàlaruciraü vilasattrinetraü pà÷àruõotpalakapàlaka÷ålahastaü .
     ardhàmbike÷amani÷aü pravibhaktabhåùaü bàlendubaddhamukuñaü praõamàmi råpaü ..>% iti tantrasàraþ ..

#<ardhanàrã÷varaþ>#, puü, (ardhàïge yà nàrã tasyà ã÷varaþ .) umàmahe÷varaþ . sa ca ÷ivaþ . yathà viùõudharmottare .
     %<aùñamã navamãyuktà navamã càùñamãyutà .
     ardhanàrã÷varapràyà umàmàhe÷varã tithiþ ..>% iti tithyàditattvaü .. api ca .
     %<aje÷aþ sarvasome÷astathà làïgulidàrukau .
     ardhanàrã÷vara÷comàkànta÷càùàóhidaõóinau ..>% iti tantrasàre ÷ivamantre ÷rãkaõñhàdinyàsaþ .. * .. asya mantràdikaü yathà --
     %<agnisaüvartakàdityarànilau ùaùñhavindumat .
     cintàmaõiriti khyàtaü vãjaü sarvasamçddhidaü ..>% agnãrephaþ . saüvartakaþ kùakàraþ . àdityo makàraþ . ra rephaþ . anilo yakàraþ . au svaråpaü . ùaùñhasvara åkàraþ .. prapa¤casàre . %<analakayamarephapràõasatyàntavàma÷rutihimarucikhaõóairmaõóito mantraràjaþ>% . iti vacanàt repha eva na tu vakàraþ . raü kùaü maü raü yaü auü åü . iti mantraþ . asya påjà pràtaþkçtyàdi÷aivoktapãñhamanvantaü vinyasya çùyàdinyàsaü kuryàt . yathà ÷irasi ka÷yapàya çùaye namaþ . mukhe'nuùñupchandase namaþ . hçdi ardhanàrã÷varàya devatàyai namaþ . tataþ karàïganyàsau kuryàt . raü aïguùñhàbhyàü namaþ . kaü tarjanãbhyàü svàhà . ùaü madhyamàbhyàü vaùañ . maü anàmikàbhyàü huü . raü kaniùñhàbhyàü vauùañ . yaü karatalapçùñhàbhyàü phañ . evaü hçdayàdiùu . tathà ca nibandhe . %<rephàdivya¤janaiþ ùaóbhiþ kuryàdaïgàni ùañ kramàt>% . tato dhyànaü .
     %<nãlaprabàlaruciraü vilasattrinetraü pà÷àruõotpalakapàlaka÷ålahastaü .
     ardhàmbike÷amani÷aü pravibhaktabhåùaü bàlendubaddhamukuñaü praõamàmi råpaü ..>% evaü dhyàtvà mànasaiþ saüpåjyàrghyasthàpanaü kçtvà ÷aivoktapãñhapåjàü vidhàya punardhyàtvàvàhanàdipa¤capuùpà¤jalidànaparyantaü vidhàya àvaraõapåjàmàrabheta . yathà . ke÷areùvagnyàdikoõeùu madhye dikùu ca raü ityàdinà ùaóaïgàni påjayet . tataþ patreùu pårbavat vçùabhàdãn påjayet . patràgreùu pårbàditaþ bràhmãü màhe÷varãü kaumàrãü vaiùõavãü vàràhãü indràõãü càmuõóàü mahàlakùmã¤ca påjayet . tadvahirindràdãn vajràdãü÷ca saüpåjya dhåpàdivisarjanàntaü karma samàpayet .. asya puraskaraõaü lakùajapaþ . tathà ca .
     %<lakùamekaü japenmantramitthaü mantrã vicintayan .
     ayutaü madhuràsiktairjuhuyàttilataõóulaiþ ..>% iti tantrasàraþ ..

#<ardhapàràvataþ>#, puü, (ardhena aïgena pàràvata iva .) citrakaõñhakapotaþ . tittiripakùã . iti medinã ..

#<ardhamàõavaþ>#, puü, dvàda÷ayaùñikahàraþ . iti hemacandraþ .. vàronari hàra iti bhàùà .

#<ardharàtraþ>#, puü, (ardhaü ràtreþ, ardhaü napuüsakamityekade÷ã samàsaþ, ahaþsarvaikade÷asaükhyàtapuõyàcca ràtreriti samàsànto'cpratyayaþ, ràtryahnàhà puüsi iti niyamàt puüstvam .) ràtryardhabhàgaþ . duiprahara ràtri iti bhàùà . tatparyàyaþ . ni÷ãthaþ 2 . ityamaraþ .. nisampàtaþ 3 avasaràlayaþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. suptajanaþ 5 . iti jañàdharaþ .. ràtryaùñamamuhårtaþ . sa tu ràtrimadhyadaõóadvayàtmakaþ . sampårõàrdharàtro'pyayaü . mahàni÷à . sà tu sàrdhapraharànantaraü sàrdhatçtãyapraharaparyantaü . iti smçtiþ ..
     (%<madhyandine'rdharàtre ca ÷ràddhaü bhuktvà ca sàmiùam .>%
     %<madhyandine'rdharàtre và vi÷rànto vigataklamaþ .
     cintayeddharmakàmàrthàn sàrdhaü taireka eva và ..>% iti manuþ .)

#<ardharcaþ>#, puü, klã, (ardhaü çcaþ samàsàntaþ acpratyayaþ .) ardhaçk . çïnàmakavaidikamantràrdhabhàgaþ . ityamaraþ ..

#<ardhalakùmãhariþ>#, puü, (ardhaü lakùmyà àkàre, ardhaü ca hareþ, tàdç÷o hariþ .) viùõuþ . yathà . gautamãye --
     %<çùiþ prajàpati÷chando gàyattrã devatà punaþ .
     ardhalakùmãhariþ proktaþ ÷rãvãjena ùaóaïgakaü ..>% asya mantràdi yathà --
     %<tàraü namaþ padaü bråyànnarau dãrghasamanvitau .
     pavanoõàyamantro'yaü proktã vasvakùaraþ paraþ ..>% asya påjàprayogaþ . pràtaþkçtyàdisnànàntaü karma kçtvà påjàmaõóapamàgatya vaiùõavàcamanaü kuryàt . tadyathà gautamãye --
     %<ke÷avàdyaistribhiþ pãtvà dvàbhyàü prakùàlayet karau .
     dvàbhyàmoùñhau dvirunmçjya dvàbhyàü mçjyànmukhaü tataþ ..
     ekena hastaü prakùàlya pàdàvapi tathaikataþ .
     saüprokùyaikena mårdhànaü tataþ saïkarùaõàdibhiþ ..
     àsyanàsàkùikarõàü÷ca nàbhyuraskaü bhujau kramàt .
     spç÷edevaü bhavedàcamana¤ca vaiùõavànvaye ..
     evamàcamanaü kçtvà sàkùànnàràyaõo bhavet ..>% ke÷avàdayastu ke÷ava-nàràyaõa-màdhava-govindaviùõu-madhusådana-trivikrama-vàmana-÷rãdhara-hçùãke÷a-padmanàbha-dàmodara-saïkarùaõa-vàsudeva-pradyumnàniruddha-puruùottamàdhokùaja-nçsiühàcyuta-janàrdanopendra-hariviùõavaþ .. vàkyantu om ke÷avàya namaþ . ityàdi . tathà ca .
     %<sacaturthinamo'ntai÷ca nàmabhirvinyaset sudhãþ>% tataþ sàmànyàrdhyàdimàtçkànyàsàntaü karma vidhàya ke÷avakãtyàdinyàsaü kuryàt . asya çùyàdinyàsaþ . ÷irasi prajàpataye çùaye namaþ . mukhe gàyatrãcchandase namaþ . hçdi ardhalakùmãharaye devatàyai namaþ . tataþ karàïganyàsau . ÷rãü aïguùñhàbhyàü namaþ . ityàdi . ÷rãü hçdayàya namaþ . ityàdi . tathà ca gautamãye .
     %<çùiþ prajàpati÷chando gàyatrã devatà punaþ .
     ardhalakùmãhariþ proktaþ ÷rãvãjena ùaóaïgakaü ..>% tato dhyànaü .
     %<udyatpradyotana÷ataruciü taptahemàvadàtaü pàr÷vadvandve jaladhisutayà vi÷vadhàtryà ca juùñaü .
     nànàratnollasitavividhàkalpamàpãtavastraü, viùõuü vande darakamalakaumodakãcakrapàõiü ..>% ityàdi . iti tantrasàraþ ..

#<ardhavãkùaõaü>#, klã, (ardhamasampårõaü vãkùaõam .) apàïgadar÷anaü .. kañàkùaþ . iti hemacandraþ ..

#<ardha÷anaü>#, klã, (ardhamasampårõama÷anaü bhojanaü, ardha + a÷ + lyuñ .) ardhà÷anaü . ardhabhojanaü . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ardhasapharaþ>#, puü, (ardhaþ sapharaþ .) kùudramatsyavi÷eùaþ . dàüóikà màcha iti bhàùà . tatparyàyaþ . daõóapàlaþ 2 . iti hàràvalã ..

#<ardhahàraþ>#, puü, (çdha-vçddhau + ac, ardhaþ sampannaþ hàraþ .) catuþùaùñiyaùñikahàraþ . ityamaraþ .. cauùaññinari hàra iti bhàùà .

#<ardhà÷anaü>#, klã, (ardhamasampårõama÷anaü bhojanaü, ardha + a÷a + lyuñ .) ardhabhojanaü . iti ÷abdaratnàvalãü ..

#<ardhàsanaü>#, klã, (ardhamàsanasya .) snehadànaü . akutsanaü . iti dharaõiþ .. (upave÷anàrthamàsanàrdhadànaråpaþ snehavya¤jakaþ sammànabhedaþ . yathà -- %<ardhàsanaü gotrabhido'dhitaùñau>% . iti raghuvaü÷e . %<mama hi divaukasàü samakùam ardhàsanopave÷itasya>% ! iti ÷àkuntale .)

#<ardhenduþ>#, puü, (ardhamindoþ .) candràrdhabhàgaþ . galahastaþ . nakhacihnaü . atiprauóhastrãyonyaïguliyojanaü . iti medinã .. ardhacandrabàõaþ . iti hemacandraþ ..

#<ardhodayaþ>#, puü, (ardhasya samçddhasya puõyasya udayo yatra .) yogavi÷eùaþ . sa ca ravivàravyatãpàta÷ravaõànakùatrairyuktà cet pauùamàghayoramàvàsyà syàttadà bhabati . yathà . pà÷càtyanirõayàmçte . amàrkapàta÷ravaõairyuktà cenmàghapauùayoþ . ardhodayaþ sa vij¤eyaþ koñisåryagrahaiþ samaþ .. atra såryaparba÷atàdhika iti kçtyacintàmaõau pàñhaþ . tathà .
     %<divaiva yogaþ ÷asto'yaü na ca ràtrau kadàcana .>% skandapuràõe .
     %<ardhodaye tu saüpràpte sarvaü gaïgàsamaü jalaü .
     ÷uddhàtmàno dvijàþ sarve bhaveyurbrahmasannibhàþ ..
     yatki¤cit kriyate dànaü taddànaü setusannibhaü ..>% ÷ivaviùõusnànapra÷astakàlo'pi . vçhannàradãyaü .
     %<ardhodaye ca påùyàrke hastàrke rohiõãbudhe .>% iti tithyàditattvaü ..

#<ardhorukaü>#, klã, (ardhamåroþ ardhoru, tatra kà÷ate, kà÷a + óa .) uttamastrãõàü ardhoruparyantaü celanàkàraparidheyavastraü . tatparyàyaþ . caõóàtakaü 2 . ityamaraþ ..

#<arpaõaü>#, klã, (ç + õic + lyuñ .) pràpaõaü . samarpaõaü . yathà --
     %<yatkaroùi yada÷nàsi yajjuhoùi dadàsi yat .
     yattapasyasi kaunteya tatkuruùva madarpaõaü ..>% iti ÷rãbhagavadgãtàyàü 9 adhyàyaþ . (sthàpanaü . nyàsaþ .
     %<kailàsagauraü vçùamàrurukùoþ pàdàrpaõànugrahapåtapçùñham .>% iti raghuvaü÷e . svatvatyàgaþ . parityàgaþ .
     %<arpaõaü svasya vàkyàrthe parasyànvayasiddhaye .>% iti sàhityadarpaõe .)

#<arpisaþ>#, puü, (ç + õic + isan .) hçdayaü . ityuõàdikoùaþ .. (agramàüsaþ .)

#<arba>#, hiüse . (bhvàdi-paraü-sakaü-señ .) gatau . iti kavikalpadrumaþ .. arbati . iti durgàdàsaþ ..

#<arbudaþ>#, puü, klã, (arba + vic, tasmai udeti, ud + iõa + óa .) da÷akoñisaükhyà . rogavi÷eùaþ . màüsakãlaþ . màüsapuruùaþ . àv iti bhàùà . iti liïgàdisaügrahe amaro medinã ca .. tasya nidànalakùaõe .
     %<gàtraprade÷e kvacideva doùàþ saümårchità màüsamasçk pradåùya .
     vçttaü sthiraü mandarujaü mahàntamanalpamålaü ciravçddhyapàkaü ..
     kurbanti màüsocchrayamatyagàdhaü tamarbadaü ÷àstravido vadanti .>% mahàntaü granthyapekùayà cireõa vçddhirapàka÷ca yasya tat ciravçddhyapàkaü . apàkamiti grantheþ sakà÷àdasya bhedaj¤àpakaü . atyagàdhaü dårànupraviùñaü .. * .. nidànapårbakàõi vi÷iùñàni lakùaõànyàha .
     %<vàtena pittena kaphena vàpi raktena màüsena ca medasà ca .
     tajjàyate tasya ca lakùaõàni grantheþ samànàni sadà bhavanti ..>% grantheþ samànàni vàtikapaittika÷laiùmikamedojànàü granthãnàü lakùaõairvàtikapaittika÷laiùmikamedojànàmarbudànàü lakùaõàni tulyàni bhavanti .. * .. raktàrbudamàha .
     %<doùapraduùñe rudhiraü ÷irà÷ca saïkocya saüpãóya tatastvapàkaü .
     sasràvamunnahyati màsapiõóaü màüsàïkurairàvçtamà÷u vçddhiü ..
     sravatyajasraü rudhiraü praduùñamasàdhyametadrudhiràtmakantu .
     raktakùayopadravapãóitatvàt pàõóurbhavedarbudapãóitastu ..>% doùo'tra pittaü rudhiraü ÷irà÷ca saïkocya saüpãóya saühatãkçtyamàüsàsçjoþ sarveùvarbudeùu dåùyatvaü raktaje tu vi÷eùatorakvaduùñiþ . evaü màüsàrbude vi÷eùato màüsaduùñirboddhavyà . tato màüsapiõóamunnahyati udgataü karoti . apàkaü ãùatpàkaü yathà syàdevamiti kriyàvi÷eùaõaü ãùatpàka÷ca ekade÷apàkena . raktakùayopadravapãóitatvàt . raktakùayopadravàþ su÷rutenoktàþ . taiþ pãóitatvàt . arbudapãóitaþ raktàrbudapãóitaþ .. * .. màüsàrbudasya saüpràptimàha
     %<muùñiprahàràdibhirardite'ïge màüsaü praduùñaü samupaiti ÷othaü .
     avedanaü snigdhamananyavarõamapàkama÷mopamamapracàlyaü ..>% màüsaü praduùñaü vàtena . avedanaü vedanàrahitaü ãùadvedanaü và . apàkaü pàkarahitaü ãùatpàkaü và . a÷mopamaü pàùàõavat kañhinaü . apracàlyaü sthiraü . yadyapi raktamàüsàrbudayo raktamàüsayorhetutvenoktiþ tathàpi raktaje pittaü màüsaje vàyuràrambhakaþ .. * .. nidànamàha .
     %<praduùñamàüsasya narasya gàóhametadbhavenmàüsaparàyaõasya .>% màüsà÷anàbhyàsena yaþ praduùñamàüsastasyaiva bhavati ityarthaþ .. * .. asàdhyamàha .
     %<màüsàrbudaü tvetadasàdhyamàhuþ sàdhyeùvapãmàni vivarjayecca .
     saüprastutaü marmasu yacca jàtaü srotaþsu và yacca bhavedacàlyaü ..>% sàdhyeùvapi vàtajàdiùvapi . imàni vakùyamàõàni saüprastutàdãni .. * .. aparàsàdhyamàha .
     %<yajjàyate'nyat khalu pårbajàte j¤eyaü tadadhyarbudamarbudaj¤aiþ ..
     yaddvandvajàtaü yugapat kramàdvà dvirarbudaü tacca bhavedasàdhyaü .. * ..>% arbudànàü pàkàbhàve hetumàha .
     %<na pàkamàyàti kaphàdhikatvànmedobahutvàcca vi÷eùatastu .
     doùasthiratvàt grathanàcca teùàü sarvàrbudànyeva nisargatastu .>% grathanàt granthiråpatvàt . nanvapacyàü kaphamedasoràdhikye'pi pàko dç÷yate tathàtra kathaü na pàka ityàha nisargàt svabhàvàt .. * .. athàrbudasya cikitsà . granthyarbudànàü na yato vi÷eùaþ pradoùahetvàkçtidoùaduùñeþ . ata÷cikitsedbhiùagarbudàni vidhànavidgranthicikitsitena .. haridrà-lodhra-pattaïga-gçhadhåma-manaþ÷ilà . madhupragàóho lepo'yaü medo'rbudaharaþ paraþ .. 1 .. målakasya kçtaþ kùàro haridràyàstathaiva ca . ÷aïkhacårõena saüyukto lepaþ siddho'rbudàpahaþ .. 2 .. vañadugdhakuùñharomakaliptaü baddhaü vañasya patreõa . adhyasthisaptaràtràt mahàdapyupa÷àntimarbudaü gacchet .. 3 .. ÷igrumålakayorbãjaü rakùoghnaü surasàü yavaü . takreõà÷varipuü piùñvà limpedarbuda÷àntaye .. 4 .. rakùoghnaü sarùapaü . surasàü tulasãü . yavaü randrayavaü . a÷varipuü karavãraü . ityarbudàdhikàraþ . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<arbuda>#, puü, (arba + udac .) parbatavi÷eùaþ . iti medinã ..

#<arbhaþ>#, puü, (ç + bha .) bàlakaþ . iti hemacandraþ .. (prabhàhãnaþ . malinaþ . ÷iùyaþ . chàtraþ . ÷i÷iraþ . ÷àka÷asyàdikaü .)

#<arbhakaþ>#, puü, (arbha eva, svàrthe kan .) ÷i÷ruþ . ityamaraþ ..
     (%<abhåcca namraþ praõipàta÷ikùayà piturmudaü tena tatàna so'rbhakaþ .>% iti raghuvaü÷e .) mårkhaþ . kç÷aþ . iti medinã .. svalpaþ . sadç÷aþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<armaü>#, klã, puü, (ç + man .) cakùårogavi÷eùaþ . iti liïgàdisaügrahe amaraþ .. tacca pa¤cavidhaü . prastàryarma 1 ÷uklàrma 2 raktàrma 3 màüsàrma 4 snàùvarma 5 . eùàü lakùaõàni tattat÷abde draùñavyàni . vaidyake nàntaklãvaliïgo'yaü ÷abdaþ ..

#<armaõaþ>#, puü, (ç + bàhulakàt man .) droõaparimàõaü . iti vaidyakaparibhàùà ..

#<aryaþ>#, puü, (ç + yat .) svàmã . vai÷yaþ . ityamaraþ .. ÷reùñhe tri . iti taññãkàyàü bharataþ .. (tri, utkçùñaþ . nyàyyaþ . prabhuþ .

#<aryamà>#, [n] puü, (aryaü ÷reùñhaü mimãte, mà + kanin .) såryaþ .
     (%<proùitàryamaõaü merorandhakàrastañãmiva .>% iti màghaþ .
     %<såryo'ryamà bhagastvaùñà påùàrkaþ savità raviþ .
     gabhastimànajaþ kàlo mçtyurdhàtà prabhàkaraþ ..>% iti mahàbhàrati . ka÷yapàt dakùakanyayà dityà jàto dvàda÷àdityamadhye parigaõitaþ khyàta àdityaþ, yaduktaü harivaü÷e --
     %<màrãcàt ka÷yapàjjàtàste dityà dakùakanyayà .
     tatra ÷akra÷ca viùõu÷ca jaj¤àte punareva ha ..
     aryamà caiva dhàtà ca tvaùñà påùà ca bhàrata ! ..
     vivasvàn savità caiva mitro varuõa eva ca .
     aü÷obhaga÷càtitejà àdityà dvàda÷a smçtàþ ..>%) arkavçkùaþ . ityamaraþ .. pitçdevavi÷eùaþ . iti medinã ..

@<[Page 1,109a]>@
#<aryà>#, strã, (ç + yat + ñàp .) vai÷yastrãjàtiþ . ityamaraþ ..

#<aryàõã>#, strã, (arya + ànuk + ïãp .) vai÷yastrãjàtiþ . ityamaraþ ..

#<aryã>#, strã, (arya + ïãp .) vai÷yapatnã . ityamaraþ .. vai÷yastrãjàtiþ . iti durgàdàsaþ ..

#<arva># badhe . (iti kavikalpadrumaþ) .. (bhvàdiü-paraüsakaü-señ .) arvati . iti durgàdàsaþ .. antaþsthavakàrànto'yaü ..

#<arvatã>#, strã, (arva + bàhulakàt vanip + ïãp .) ghoñakã . iti halàyudhaþ .. kuññanã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<arvà>#, [n] puü, (ç + vanip .) ghoñakaþ . ityamaraþ .. indraþ . gokarõaparimàõaü . iti vi÷vaþ .. kutsite tri . ityamaraþ ..

#<arvàk>#, vya, (avare kàle de÷e và a¤cati, anca + kvin, pçùodaràditvàt arvàde÷aþ .) pårbakàlataþ pa÷càt . tatparyàyaþ . avaraþ 2 . ityamaraþ .. nikañaü . iti bharataþ . arvàc iti kecit ..

#<arvàcãnaþ>#, tri, (arvàgbhavaþ, khaþ .) pa÷càjjàtaþ . viparyastaü . iti dharaõiþ .. (idànãntanaþ . adhobhàgasthitaþ . avarade÷agataþ .
     (%<yañårdhvaü pçthivyà arvàcãnamantarãkùàt .>% iti ÷atapathabràhmaõe .)

#<ar÷aü>#, klã, (ç÷ + ac .) ar÷orogaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (balikàkàraþ guhyastharogabhedaþ .)

#<ar÷aþ>#, [s] klã, (ç + asun, ÷uñ .) svanàmakhyàtapàyurogaþ . tatparyàyaþ . durnàmakaü 2 . ityamaraþ .. durnàma 3 gudakãlaþ 4 gudàïkuraþ 5 . iti ràjanirghaõñaþ .. anàmakaü 6 . iti ÷abdaratnàvalã .. yathà . athàr÷o'dhikàraþ . tatràr÷asaþ sannikçùñanidànànyàha .
     %<pçthagdoùaiþ samastai÷ca ÷oõitàt sahajàni ca .
     ar÷àüsi ùañprakàràõi vidyàdgudavalitraye ..>% kecidrudhirasyàpi doùatvaü manyante . tanmatamà÷rigràha . ÷oõitàditi . sahajàni ÷arãreõa saha jàtàni . saïkhyà¤càha . ùañprakàràõãti . gudavalitraye sàrdhacaturaïgulaü gudasya mànaü tasyàvayavabhåtàstisro valayaþ ÷aïkhàvartanibhà uparyupari santi . tàsàü nàma pravàhiõã visarjanã saüvaraõã ceti . tatra gudauùñho'rdhàïgulamànastadårdhvamaïgulamànà prathamà valiþ . sàrdhaikàïgulamànà dvitãyà . tçtãyà ca tàvatã . ukta¤ca .
     %<ardhàïgulapramàõena gudauùñhaü paricakùate .
     gudauùñhàdaïgulaü caikaü prathamàntu valiü viduþ ..
     sàrdhaikàïgulamànena pçthaganye prakãrtitàþ .. * ..>% atha vàtàr÷aso viprakçùñaü nidànamàha .
     %<kaùàyakañutiktàni råkùa÷ãtalaghåni ca .
     pramitàlpà÷anaü tãkùõaü madyaü maithånasevanaü ..
     laïghanaü de÷akàlau ca ÷ãtau vyàyàmakarma ca .
     ÷oko vàtàtapaspar÷o heturvàtàr÷asàü mataþ ..>% pramitamaparimitaü . tãkùõamiti madyavi÷eùaõaü . paiùñyàdimçdumadyasya vàtasamakatvàt . àtapaståùõavãryo'pyudbhåtaraukùyàdvàtaprakope hetuþ vàtàr÷asàü . nanvar÷àüsi sarvàõi tridoùajàni . yataàha . %<pa¤càtmà màrutaþ pittaü kapho gudavalitraye . sarva eva prakupyanti gudajànàü samudbhavaþ>% .. iti . tathà sati kathaü vàtàr÷asàmiti ucyate . tattadàdhikyàdvyapade÷abheda iti na doùaþ . ataeva agre vakùyate . pittolvaõànàmiti tathàca carakaþ .
     %<ar÷àüsi nàma jàyante nàsannipatitaistribhiþ .
     doùairdoùavi÷eùàttu vi÷eùaþ kathyate'r÷asàü ..>% iti .. * .. atha pittàr÷aso viprakçùñanidànamàha .
     %<kañvamlalavaõoùõàni vyàyàmàgnyàtapaprabhàþ .
     de÷akàlàva÷i÷irau krodhomadyamasåyanaü vidàhi tokùõamuùõaü yat tat sarvaü pànabhojanaü .
     pittelvàõànàü vij¤eyaþ prakope heturar÷asàü ..>% uùõadravyasya spar÷anàdi boddhavyaü uùõapànabhojanasyàgre vakùyamàõatvàt . agnyàtapaprabhà agnyàtapayoþ prabhà tejaþ . athavà agnyàtapetaratejasvidravyasya dãptiþ prabhà . a÷i÷iro de÷o maruþ . asåyanaü parasampattidveùaþ . pànabhojanaü pãyata iti pànaü . bhujyate iti bhojanaü prakope utpattau .. * .. atha kaphàr÷aso viprakçùñaü nidànamàha .
     %<madhurasnigdha÷ãtàni lavaõàmlaguråõi ca .
     avyàyàmadivàsvapna÷ayyàsanasukhe ratiþ ..
     pràgvàtasevà÷ãtau ca de÷akàlàvacintanaü .
     ÷laiùmikàõàü samuddiùñametat kàraõamar÷asàü ..>% acintanaü ni÷cintatà .. * .. atha tridoùàr÷aso viprakçùñaü nidànamàha .
     %<sarvo hetustridoùàõàü sahajairlakùaõaü samaü .>% janakatvena trayo doùà yeùàü tàni tridoùàõi ar÷àüsi teùàü sarvo hetuþ . pçthagvàtapittakaphàr÷ohetuþ . tridoùàr÷asàü lakùaõa¤ca sahajaiþ sahajàr÷obhiþ samaü sadç÷aü . nanu tridoùàõàü iti vi÷eùaõaü vyarthaü . yataþ sarva eva vyàdhayastridoùajàþ . ukta¤ca .
     %<dravyamekarasaü nàsti na rogo'pyekadoùajaþ .
     ekastu kupito doùa itaràvapi kopayet ..>% iti . yuktimapyàha . svakàraõàdvaddho vàyuþ ÷aityàcchãtalaü ÷leùmàõaü làghavàttejoråpaü pittaü vardhayate . tathà pittaü kañukatvàt vàtaü dravatvàt kaphaü vardhayate . ÷leùmà ca ÷aityàdvàyuü dravatvàt pittaü vardhayate iti . ucyate . yatra svasvakàraõàttrayo doùàþ kupyanti tatra tridoùajavyapade÷a iti na doùaþ .. * .. athàr÷asàü pårbaråpamàha .
     %<viùñambho'nnasya daurbalyaü kukùeràñopa eva ca .
     kàr÷yamudgàrabàhulyaü sakthisàdo'plaviñkatà ..
     grahaõãdoùapàõóvarteþ pra÷aïkà codarasya ca .
     pårbaråpàõi nirdiùñànyar÷asàmabhivçddhaye ..>% daurbalyamàbalyaü . àñopaþ guóguóà÷abdaþ . abhivçddhaye utpattaye .. * .. athàr÷asàü saüpràptipårbakaü sàmànyaü lakùaõamàha .
     %<doùàstvaïmàüsamedàüsi saüdåùya vividhàkçtãn .
     màüsàïkurànapànàdau kurvantyar÷àüsi tàn jaguþ ..>% tvaïmàüsapadena tvaïmàüsà÷ritaü raktamapi gçhyate . cikitsàyàü raktasràvaõopade÷àt . apànaü gudaü . àdi÷abdànnàsànetranàbhimeóhràdiùvapi kurvanti .. * .. atha vàtàr÷olakùaõamàha .
     %<gudàïkurà bahvanilàþ ÷uùkà÷cimicimànvitàþ .
     mlànàþ ÷yàvàruõàþ stabdhà vi÷adàþ paruùàþ kharàþ ..
     mithovisadç÷à vakràstãkùõà visphuñitànanàþ .
     vimbãkarkandhukharjårakàrpàsãphalasannibhàþ ..
     kecitkadambapuùpàbhàþ kecit siddhàrthakopamàþ .
     ÷iraþpàr÷vàüsakañyåruvaïkùaõàbhyadhikavyathàþ ..
     kùavathådgàraviùñambhahçdgrahàrocakapradàþ .
     kàsa÷vàsàgnivaiùamyakarõanàdabhramàvahàþ ..
     tairàrto grathitaü stokaü sa÷abdaü sapravàhikaü .
     rukphenapicchànugataü vióbaddhamupave÷yate ..
     kçùõatvaïnakhaviõmåtranetravaktra¤ca jàyate .
     gulmaplãhodaràùñhãlàsambhavastata eva ca ..>% bahvanilàþ vàtolvaõàþ . gudàïkuràþ ar÷àüsi . cimicimànvitàþ cimicimà vyathàvi÷eùaþ caracaràva iti loke tadanvitàþ . ÷yàvàruõàþ ÷yàvà dhåmravarõàþ . aruõà ãùadraktàþ . stabdhàþ kañhinàþ . vi÷adàþ apicchilàþ . paruùàþ gojihvàvat spar÷e karka÷àþ . kharàþ karkoñakaphalavat såkùmànekakaõñakàcitàþ . vimbàdiphalasannibhàþ àkçtyàþ . atra vikalpabodhakaü vakùyamàõaü kecit keciditi padaü sagvandhanãyaü .
     %<kadambapuùpàbhàþ sthålà anekasåkùma÷ikharàþ .
     siddhàrthakopamàþ pãtasåkùmapióakà÷ritàþ ..>% tairàrta iti ar÷obhiþ pãóitaþ . tairàrto vióupave÷yata ityàrtasya prayojyakartuþ karmatàrthatvàt . grathitaü malaguñikàgrathitavióvartiråpaü . picchà picchilo dravabhàgaþ . baddhaü saühataü . viù÷abdonapuüsake'pyasti . upave÷yate tyajyate . ataeva vàtàr÷asa eva gulmàdãnàü sambhavaþ . aùñhãlà nàbheradhobhàge pàùàõapiõóikàvadvàtavyàdhivi÷eùaþ .. * .. atha pittàr÷olakùaõamàha ..
     %<pittottarà nãlamukhà raktapãtàsitaprabhàþ .
     tanvasrasràviõo visràstanavo mçdavaþ ÷lathaþ ..
     ÷uùkajihvàyakçtkhaõóajalaukovaktrasannibhàþ .
     dàhapàkajvarasvedatçùõàmårchàratipradàþ ..
     soùmàõo dravanãloùõapãtaraktàmavarcasaþ .
     yavamadhyà haritpãtahàridratvaïnakhàdayaþ ..>% pittottaràþ pittolvaõàþ . tanu aghanaü . ÷lathàþ lambinaþ . sannibhàþ àkçtyà . pàko gudasya . soùmàõaþ uùõaspar÷àþ . haricchàkavarõaü . pãtaü haritàlavarõaü . hàridraü haridràvarõaü . àdi÷abdànmalamåtramukhànàü grahaõaü .. * .. atha kecidrudhirasyàpi doùatvaü manyante tanmatamà÷ritya raktàr÷olakùaõamàha .
     %<raktolvaõà gude kãlàþ pittàkçtisamanvitàþ .
     vañaprarohasadç÷à gu¤jàvidru masannibhàþ ..
     te'tyarthaü duùñamuùõa¤ca gàóhaviñkaprapãóitàþ .
     sravanti sahasà raktaü tasya càtipravçttitaþ ..
     bhekàbhaþ pãóyate duþkhaiþ ÷oõitakùayasambhavaiþ .
     hãnavarõabalotsàho hataujàþ kaluùendriyaþ ..
     viñ ÷yàvaü kañhinaü råkùamadhovàyurna vartate .
     tanu càruõavarõa¤ca phenila¤càsçgar÷asàü ..
     kañyåruguda÷åla¤ca daurbalyaü yadi vàdhikaü .
     tatrànubandho vàtasya heturyadi ca råkùaõaü ..
     ÷ithilaü ÷vetapãta¤ca viñ snigdhaü guru ÷ãtalaü .
     yadyar÷asàü ghana¤càsçk tantumat pàõóu picchilaü ..
     gudaü sapicchaü stimitaü guru snigdha¤ca kàraõaü .
     ÷leùmànubandho vij¤eyastatra raktvàr÷asàü budhaiþ ..>% gude kãlà ar÷àüsi . pittàkçtisamanvitàþ pittàr÷olakùaõayuktàþ . àkàreõa ca vañaprarohàdisadç÷àþ . duþkhai rogaiþ . tvakpàruùyàmbu÷ãtapràrthanàdibhiþ . kaluùendriyaþ vyàkulasarvendriyaþ .. ø .. raktajasyàpi vàtolvaõasya lakùaõamàha .. tatra raktàr÷asi . anubandhaþ ulvaõatvaü . råkùaõaü råkùayatãti råkùaõaü råkùaü dravyaü . pittolvaõasya tu lakùaõaü .
     %<raktolvaõà gude kãlàþ pittàkçtisamanvitàþ .>% ityàdinaivoktaü . raktapittayoþ samànaliïgatvàt .. .. * .. kapholvaõasya lakùaõamàha . sapicchaü picchilàrdraü . stiümitamàrdracarmàvaguõñhitamiva .. * .. atha ÷leùmàr÷olakùaõamàha .
     %<÷leùmolvaõà mahàmålà ghanà mandarujaþ sitàþ .
     utpannopacitàþ snigdhàþ stabdhavçttagurusthiràþ ..
     picchilàstimitàþ ÷lakùõàþ kaõóvàóhyàþ spar÷anapriyàþ karãrapanasàsthyàbhàstathà gostanasannibhàþ ..
     vaïkùaõànàhinaþ pàyuvastinàbhivikarùiõaþ .
     sakàsa÷vàsahçllàsaprasekàrucipãnasàþ ..
     mehakçcchra÷irojàóya÷i÷irajvarakàriõaþ .
     klaivyàgnimàrdavacchardiràmapràyavikàradàþ ..
     vasàbhasakaphapràjyapurãùàþ sapravàhikàþ .
     na sravanti na bhidyante pàõóusnigdhatvagàdayaþ ..>% utpannàþ unnatàþ . upacitàþ sthålàþ . snigdhà . sasnehàþ . sthirà ni÷calàþ . picchilàþ kaphàrabdhatvàt . stimitàþ àrdravastraguõñhità iva . ÷lakùõà maõivanmasçõàþ . karãro vaü÷àïkuraþ . panasàsthigostanàþ tadàkçtayaþ . vaïkùaõànàhinaþ vaïkùaõayorànàhakàriõaþ . pàùvàdiùvàkarùaõavat pãóàkàriõaþ . kçcchraü måtrakçcchraü . ÷irojàóyaü ÷iraso bhàràkràntatvamiva . klaivyaü strãùvanicchà . atra chardi÷abdaþ sànta àrùatvàt . àmapràyavikàradàþ àmabahulà vyàdhayo'tãsàragrahaõyàdagraþ tàn dadàti .. * .. atha dvandvajàr÷olakùaõamàha .
     %<hetulakùaõasaüsargàdvidyàt dvandvolvaõàni ca .. * ..>% atra tridoùàr÷asaþ sahajàr÷asa÷ca lakùaõamàha .
     %<sarvaiþ sarvàtmakànyàhurlakùaõaiþ sahajàni ca .>% sarvairlakùaõairvàtapitta÷leùmàr÷olakùaõaiþ pràguktaiþ . sarvàtmakàni sànnipàtikànyar÷àüsyàhuþ . tathà tareva lakùaõaiþ sahajàni càr÷àüsyàhuþ .. * .. tantràntare sahajàr÷olakùaõaü pçthagàha .
     %<ar÷àüsi sahajàtàni dàruõàni bhavanti hi .
     durdar÷anàni pàõóåni paruùàõyaruõàni ca ..
     antarmukhàni tairàrtaþ kùãõaþ kùãõasvaro bhavet .
     kùãõànalaþ kùãõaretàþ ÷iràsantatavigrahaþ ..
     alpaprajaþ krogha÷ãlaþ santatàntrasvanànvitaþ .
     ÷irodçkkarõanàsàsu rogã hçllepasekavàn .. * ..>% atha sukhasàdhyàr÷olakùaõamàha .
     %<vàhyàyàntu balau jàtànyekadoùontvaõàni ca .
     ar÷àüsi sukhasàdhyàni na cirotpatitàni ca ..>% vàhyàyàü valau saüvaraõyàü . na cirotpatitàni anatikràntasaüvatsaràõi . etàni lakùaõàni militàni sukhasàdhyatvabodhakàni .. * .. atha . kaùñasàdhyàr÷olakùaõamàha .
     %<dvandvajàni dvitãyàyàü valau yànyà÷ritàni ca .
     kçcchrasàdhyàni tànyàhuþ parisaüvatsaràõi ca ..>% dvitãyàyàü valau visarjanyàü . parisaüvatsaràõi parigataþ savatsaro yeùàü tàni . atikràntasaüvatsaràõi iti yàvat . etàni pratyekaü kaùñasàdhyalakùaõàni .. * .. athàsàdhyàr÷olakùaõamàha .
     %<sahajàni tridoùàõi yàni càbhyantaràü valiü .
     jàyante'r÷àüsi saügçhya tànyasàdhyàni nirdi÷et ..>% abhyantaràü valiü pravàhiõãü . etànyapi pratyekamasàdhyalakùaõàni .
     %<÷eùatvàdàyuùastàni catuùpàdasamanvaye .
     yàpyante dãptakàyàgneþ pratyàkhyeyànyato'nyathà ..>% yadyàyuùaþ ÷eùo vartate cikitsàyà÷catvàraþ pàdàste yathà . vadyavacanakàrã dhanavànudàro jitendriyo rogã . 1 . ÷àstre karmaõi ca ku÷alo vaidyaþ . 2 . analasa àptaþ priyaþ paricàrakaþ . 3 . navaü rasavãryàdiyuktamauùadhaü . 4 . eùàü samanvaye saüyoge sati dãptakàyàgreþ puruùasya . tàni ar÷àüsi . yàpyante cikitsayà . ato'nyathà pratyàkhyeyàni na cikitsyànãtyarthaþ .. * .. athàr÷o'rivçmàha . haste pàde mukhe nàbhyàü gude vçùaõayostathà . ÷otho hçtpàr÷va÷åla¤ca yasyàsàdhyo'r÷aso hi saþ .. asàdhyaþ sannihitamaraõo boddhavyaþ . ar÷asaþ ar÷orogayuktaþ . etanmilitamariùñalakùaõaü . hçtpàr÷va÷ålaü saümohacchardiraïgasya rugjvaraþ . tçùõà gudàsyapàka÷ca nihanyurgudajàturaü .. gudasya yadàsyamoùñhade÷astasya pàkaþ . hçtpàr÷va÷ålàdisamastaü vyastaü càriùñalakùaõaü ..
     %<tçùõàrocaka÷ålàrtamatiprasruta÷oõitaü .
     ÷othàtisàrasaüyuktamar÷àüsi kùapayanti hi .. * ..>% atha meóhràdijàr÷olakùaõamàha .
     %<meóhràdiùvapi vakùyante yathàsvaü nàbhijàni ca .
     gaõóåpadàsyaråpàõi picchilàni mçdåni ca ..>% yathàsvaü yathàtmãyalakùaõaü . na càtroktanidànapårbaråpasaüpràptilakùaõayuktaü . tatra tatràr÷aþpadaü tu màüsàïkurasàmyàt . gaõóåpadaþ ki¤culakaþ .. * .. atra màüsàïkurasàmyàdatràdhikàre carmakãlasya saüpràptipårbakaü lakùaõamàha .
     %<vyàno gçhãtvà ÷leùmàõaü karotyar÷astvaco vahiþ .
     kãlopamaü sthirakhara¤carmakãlantu tadviduþ ..>% carmà iti loke . kharaü karka÷aü .. * .. tasyaiva vàtàdibhedena lakùaõamàha .
     %<vàtena todapàruùyaü pittàdasitaraktatà .
     ÷leùmaõà snigdhatà tasya grathitatvaü savarõatà ..>% savarõatà ÷arãrasamànavarõatà .. * .. atha sàmà nyataþ ar÷asa÷cikitsà .
     %<yadvàyorànulomyàya yadagnibalavçddhaye .
     annapànauùadhaü sarvaü tatsevyaü nityamar÷asaiþ ..>% ar÷asaiþ ar÷orogayuktaiþ .
     %<÷àliyaùñikagodhåmayavànnàni ghçtaiþ saha .
     ajàkùãreõa và nimbapañolànàü rasena và ..
     kandairvàrtàkumålotthai rasairmàüsarasena và .
     jãvantyupodikà÷àkaistaõóulãyakavàstukaiþ .. 1 ..>% kando'tra ÷åraõaþ . atra målaü målakaü .
     %<anyai÷ca sçùñavinmåtramarudbhirvahnidãpanaiþ .
     ar÷àüsi bhinnavarcàüsi hanyàdvàtàtisàravat ..
     satakraü lavaõaü dadyàdvàtavarco'nulomanaü .
     na prarohanti gadajàþ punastakrasamàhatàþ ..
     takràmyàso'r÷asaiþ kàryo balavarõàgnivçddhaye .
     srotaþsu takra÷uddheùu samyak calati yadrasaþ ..
     tena puùñistathà tuùñirbalaü varõa÷ca jàyate .
     vàta÷leùmavikàràõàü ÷ata¤ca vinivartayet ..
     mçlliptaü ÷auraõaü kandaü paktvàgnau puñapàkavat .
     adyàt satailalavaõaü durnàmavinivçttaye .. 2 ..
     cirivilvàgnisindhåtthanàgarendrayavàralån .
     takreõa pibato'r÷àüsi nipatantyasçjà saha ..>% cirivilvaþ kara¤jaþ tasya phalasyàtra majjà gràhyà . araluþ ÷yonakaþ . kara¤jàdicårõaü .. 3 ..
     %<lepaü rajanicårõena sudhàdugdhayutena ca .
     ar÷oroganivçttyarthaü kàrayettaccikitsakaþ .. 4 ..
     pippalãsaindhavaü kuùñhaü ÷irãùasya phalaü tathà .
     snugdugdhamarkadugdhaü và lepo'yaü gudajàn haret .. 5 ..
     haridràjàlinãcårõaü kañutailasamanvitaü .
     eùa lepo varaþ prokto hyar÷asàmantakàrakaþ ..>% jàlinã kañuturai iti loke .. 6 ..
     %<asitànàü tilànàntu palaü ÷ãtajalena tu .
     khàdato'r÷àüsi ÷àmyanti dçóhàdantà bhavantihi .. 7 ..
     ÷astrairvàtha jalaukobhiþ procchånakañhinàr÷asaþ .
     ÷oõitaü sa¤citaü dçùñvà haret pràj¤aþ punaþ punaþ .. 8 ..
     kàsãsaü saindhavaü kçùõà ÷uõñhã kuùñha¤ca làïgalã .
     ÷ilàbhida÷vamàra÷ca dantãjantughnacitrakaü ..
     tàlakaü kunañã svarõakùãrã caitaiþ pacedbhiùak .
     tailaü snuhyarkapayasà gavàü måtre caturguõe ..
     etadabhyaïgato'r÷àüsi kùàreõaiva patanti hi .
     kùàrakarmakaraü hmetanna ca saüdåùayedvaliü ..>% kàsãsaü kausãsa iti loke . làïgalã karahàrã iti loke . ÷ilàbhit pàùàõabhedaþ . a÷vamàraþ kanaila iti loke . svarõakùãrã coka iti loke . vçhatkàsãsàdyaü tailaü .. 9 ..
     %<÷uõñhãkaõàmaricanàgadalatvagelaü cårõãkçtaü kramavivardhitamårdhvamantyàt .
     khàdedidaü samasitaü gudajàgnimàndyaü gulmàruci÷vasanakaõñhahçdàmayeùu ..>% tadyathà . elàtra såkùmà gràhyà . yata àha madanapàlaþ .
     %<elà såkùmà kapha÷vàsakàsàr÷omåtrakçcchrahçt .>% ityàdi . tasyà vãjabhàgaþ 1 tajabhàgaþ 2 dalaü patraü . yata àha nighaõñau dhanvantariþ .
     %<tamàlapatrakaü patraü syàt palà÷aü dalàhvayam .>% iti tasya bhàgaþ 3 . nàgo nàgake÷araü . yata àha nighaõñau dhanvantariþ .
     %<nàgapuùpaü mataü nàgaü ke÷araü nàgake÷aram ..>% ityàdi . tasya bhàgaþ 4 marãcabhàgaþ 5 piparibhàgaþ 6 ÷uõñhãbhàgaþ 7 cinibhàgaþ 28 . sama÷arkaracårõaü .. 10 ..
     %<tripalaü ÷çïgaverasya catuùka màracasya ca .
     pippalyàþ kuóavàrdha¤ca cavyàyàþ palameva ca ..
     tàlã÷apatrasya palaü palàrdhaü ke÷arasya ca .
     dvipalaü pippalãmålamardhakarùa¤ca patrakàt ..
     såkùmailàkarùamekantu karùa¤ca tvaïmçõàlayoþ .
     guóàt palàni triü÷acca cårõamekatra kàrayet ..
     aïkapramàõaguñikà pràõadà ceti sà smçtà .
     pårbaü bhakùya¤ca pa÷càcca bhojanasya yathàbalaü ..
     madyaü màüsarasaü yåùaü kùàratoyaü pibedanu .
     hanyàdar÷àüsi sarvàõi sahajànyasrajàni ca ..
     vàtapittakaphotthàni sannipàtodbhavàni ca .
     pànàtyaye måtrakçcchre uroroge galagrahe ..
     viùamajvarapitte ca pàõóuroge tathaiva ca .
     kçmihçdrogiõà¤caiva gulma÷ålàrtinàü tathà ..
     chardyatãsàrarogàõàü kàmalàhikkinàü tathà .
     ÷uõñhãsthàne'bhayà deyà hçdgrahe pittaje gade ..
     pràõadeyaü sitàü dattvà guóamànàccaturguõàü .
     amlapittàgnimàndyàdau prayojyà gudajàture ..
     anupàne prayoktavyaü vyàdhau ÷leùmabhave palaü .
     paladvayaü tvanilaje pittaje tu palatrayaü ..
     phalàmladhànyàmlarasàsya÷astà madyaü marudrogiõi cànupànaü .
     ikùo rasakùàrahimàmbu pitte uùõàmbuyåùau kaphaje vidadhyàt ..
     gaõóåùamàtramàdeyaü mçdau kråre ca pa¤ca và .
     anupànaü prayoktavyaü de÷akàlamavekùya và ..>% iti pràõadà guñikà .. 11 .. trikatrayaü vacà hiïgu pàñhàkùàrau ni÷àdvayaü . cavyatiktà kaliïgàni ÷atàhvà lavaõàni ca .. granthivilvàjamodà ca gaõo'ùñàviü÷atirmataþ . etàni samabhàgàni såkùmacårõàni kàrayet .. cårõaü vióàlapadakaü pibeduùõena vàriõà . eraõóatailayuktaü và lihyàccårõamidaü naraþ .. hanyàdar÷àüsi sarvàõi ÷vàsa÷oùabhagandaràn . hçcchålaü pàr÷va÷åla¤ca vàtagulmaü tathodaraü .. hikkàü kàsaü pramehàü÷ca pàõóurogaü sakàmalaü . àmavàtamudàvartamantravçddhiü gudakrimãn .. anye ca grahaõãdoùà bhiùagmirye prakãrtitàþ . vijayo nàma cårõo'yaü tàn sarvànà÷u nà÷ayet .. mahàjvaropasçùñànàü bhåtopahatacetasàü . aprajànà¤ca nàrãõàü hitametaddhi bheùajaü .. trikatrayaü triphalàtrikañutrisugandhãni . kùàrau svarjikà yavakùàra÷ca . lavaõàni pa¤ca . granthiþ pippalãmålaü . vióàlapadakaü karùaü . vijayacårõaü .. 12 ..
     %<maricamahauùadhacitraka÷åraõabhàgà yathottaraü dviguõàþ .
     sarvasamo guóabhàgaþ sevyo'yaü modakaþ prasiddhaphalaþ ..
     jvalanaü jvalayati jàñharamunmålayati ÷ålagulmagadàn .
     niþ÷eùayati ÷lãpadamar÷àüsi vinà÷ayatyà÷u ..>% tadyathà . maricabhàgaþ 1 ÷uõñhãbhàgaþ 2 citàbhàgaþ 4 ÷åraõabhàgaþ 8 guóabhàgaþ 15 . laghu÷åraõamodakaþ .. 13 ..
     %<ùoóa÷a÷åraõato'ü÷à vahneraùñau mahauùadhasyàtha .
     ardhena bhàgayuktirmaricasya tato'pi càrdhena ..
     triphalà kaõà samålà tàlã÷àruskarakçmighnànàü .
     bhàgà mahauùadhasamà dahanàü÷atàlamålã ca ..
     bhàgaþ ÷åraõatulyo dàtavyo vçddhadàrakasyàpi .
     bhçïgaile maricàü÷e sarvàõyekatra kàrayet cårõaü ..
     dviguõena gaóena yutaþ sevyo'yaü modakaþ prakàmadhanaiþ .
     guruvçùyabhojyaniratairitareùåpadravaü kuryàt ..
     bhasmakamanena janitaü pårbamagastyasya yogaràjena .
     bhãmasya màruterapi mahà÷anau yena tau jàtau ..
     agnibalamàtraheturna kevalaü ÷åraõo mahàvãryaþ .
     hantà ÷astrakùàrànalairvinàpyar÷asàmeùaþ ..
     ÷vayathu÷lãpadagadahçdgrahaõã¤ca kaphànilodbhutàü .
     nà÷ayati valãpalitaü medhàü kurute jaràü harate ..
     hikkàü kàsaü ÷vàsaü saràjarogàn pramehàü÷ca .
     plãhàna¤ca tathograü hanyàdà÷u rasàyanaü puüsàü ..>% eùàü bhàgo yathà . ÷åraõabhàgaþ 16 citàbhàgaþ 8 soñhibhàgaþ 4 maricabhàgaþ 2 . harare vaherà avarà . pãpara piparàmåla . tàlã÷aü tàlã÷apatraü . aruskaraü bhallàtakaü . tadasahyatve raktacandanaü . vióaïgaü pratyekaü bhàgaþ 4 tàlamålã måùalã tasyàþ bhàgaþ 8 vidhàràbhàgaþ 16 tajabhàgaþ 2 elàicachoñãvãjabhàgaþ 2 guóabhàgaþ 4 . 72 . vçhacchåraõo modakaþ .. 14 ..
     %<trivçttejovatã dantã ÷vadaüùñrà chitrakaü ÷añã .
     gavàkùãmustavi÷vàhvavióaïgàni harãtakã ..
     palonmitàni caitàni palànyaùñàvaruskaràt .
     vçddhadàràt palànyaùñau ÷åraõasya tu ùoóa÷a ..
     jaladroõadvaye kvàtthyaü caturbhàgàva÷eùitaü .
     påta tu taü rasaü bhåyaþ kvàthebhyaþ triguõaü guóaü ..
     lehaü pacet punastàvadyàvaddarvãpralepanaü .
     avatàrya tataþ pa÷càt cårõànãmàni dàpayet ..
     trivçttejovatãkandacitrakàn dvipalàü÷ikàn .
     elàtvaïmaricaü càpi nàgàhvaü càpi ùañapalaü ..
     dvàtriü÷acca palànyatra cårõayitvà nidhàpayet .
     tato màtràü prayu¤jãta jãrõe kùãrarasà÷inaþ ..>% tejovatã tejavatã tejavalkala iti ca . kandaþ ÷åraõaþ .
     %<hanyàdar÷àüsi sarvàõi tathà sarvodaràõyapi .
     gulmànapi pramehàü÷ca pàõóårogaü halãmakaü ..
     dãpayedanalaü mandaü yakùmàõaü càpakarùati .
     àdyavàte prati÷yàye pãnase'yaü hito mataþ ..
     bhavantyanena puruùàþ ÷ataü varùàõyanàmayàþ .
     dãrghàyuùaþ prajananà valãpalitavarjitàþ ..
     guóaþ ÷rãbàhu÷àlo'yaü rasàyanavaro mataþ .
     durnàmàntakaro hyeùa dçùño vàrasahasra÷aþ ..
     yàvaddarvãpralepaþ syàdyàvadvà taõóulã bhavet .
     toyapårõe yadà pàtre kùipto na plavate guóaþ ..
     kùiptastu ni÷calastiùñhet patitastu na ÷ãryati .
     eùa pàkaþ samastànàü guóànàü parikãrtitaþ ..
     sàrdhaü palaü pala¤càrdhaü bhakùayedguóakhaõóayoþ .
     ÷reùñhà tu madhyamà hãnà màtroktà munibhistridhà .>% bàhu÷àlo guóaþ .. 15 ..
     %<tilà bhallàtakaü pathyà guóa÷ceti samàü÷akaü .
     durnàma÷vàsakàsaghnaü plãhapàõóåjvaràpahaü ..
     pitta÷leùmapra÷amanã kacchudadrurujàpahà .
     gudajànnà÷ayatyà÷u bhakùità saguóàbhayà .. 16 .. * ..>%
     %<praõamya ÷aïkaraü rudraü daõóapàõiü mahe÷varaü .
     jãvitàrogamanvicchannàrado'pçcchadã÷varaü ..
     sukhopàyena he nàtha ÷astrakùàràgnibhirvinà .
     cikitsàmar÷asàü néõàü kàruõyàdvaktumarhasi ..
     nàradasya vacaþ ÷rutvà naràõàü hitakàmyayà .
     ar÷asàü nà÷anaü ÷reùñhaü bhaiùajyaü ÷aïkaro'vadat ..
     pàõóyavajràdilohànàmàdàyànyatamaü ÷ubhaü .
     kçtvà nirmalamàdau tu kunañyà màkùikeõa ca ..
     pattåramålakalkena limpedrasayutena ca .>% kunañã manaþ÷ilà . màkùikaü suvarõamàkùikaü . pattåraü vakama iti loke . ÷àli¤cà iti rasendracintàmaõau . rasaþ pàradaþ .
     %<vahnau niþkùipya vidhivat sàràïgàreõa nirdhamet .
     jvàlà ca tasya roddhavyà triphalàyà rasena và ..>% sàraþ kàùñhasàraþ . ÷àlàïgàreõa iti rasendracintàmaõau pàñhaþ .
     %<tato vij¤àya galitaü ÷aïkunordhvaü samutkùipet .
     triphalàyà rase påte tadàkçùya tu nirvapet ..
     na samyaggàlitaü yattu tenaiva vidhinà punaþ .
     dhmàtaü nirvàpayettasmin lohaü tat triphalàrase ..
     yallohaü na mçtaü tatra pàcyaü bhåyo'pi pårbavat .
     màraõànna mçtaü yacca tattyaktavyamalohavat ..
     tataþ saü÷oùya vidhivat cårõayellohabhàjane .
     lohenaiva tathà vatsa dçùadà såkùmacårõitaü ..
     kçtvà lohamaye pàtre màrde và liptarandhrake .
     rasaiþ païkopamaü kçtvà taü pacedgomayàgninà ..
     puñàni krama÷o dadyàt pçthageùàü vidhànataþ .
     triphalàrdravabhçïgàõàü ke÷aràjasya buddhimàn ..
     màõakandakabhallàtavahnãnàü ÷åraõasya ca .
     hastikaõaüpalà÷asya kuli÷asya tathaiva ca ..>% bhçïga bhaïgariyà . ke÷aràjaþ bhçïgaràja iti dviþ . kuli÷aü snuhãkùãraü .
     %<puñe puñe cårõayitvà lohàt ùoóa÷ikaü palaü .
     tanmànaü triphalàyà÷ca palenàdhikamàharet ..
     aùñabhàgàva÷iùñe tu rase tasyàþ pacedbudhaþ .
     aùñau palàni dattvà ca sarpiùo lohabhàjane ..
     tàmre và lohadarvyà tu càlayedvidhipårbakaü .
     tataþ pàkavidhànaj¤aþ svacche cordhve ca sarpiùi ..
     mçdumadhyàdibhedena gçhõãyàt pàkamàjyataþ .
     àrabheta vidhànaj¤aþ kçtakautukamaïgalaþ ..
     bhràmaraü ghçtasaüyuktaü vilihyàdraktikakramàt .
     vardhamànànupàna¤ca gavyakùãreõa saüyutaü ..
     gavyàbhàve tvajàyà÷ca snigdhavçùyàdibhojanaü .
     sadyovahvikara¤caiva bhasmaka¤ca niyacchati ..
     hanti vàtaü tathà pittaü kuùñhàni vividhaü jvaraü .
     gulmàkùipàõóurogàü÷ca nidràlasyamarocakaü ..
     ÷åla¤ca pariõàma¤ca pramehamavabàhukaü .
     ayathuü rudhirasràvaü durnàmànaü vi÷eùataþ ..
     balakçdvçühaõa¤caiva kàntidaü svaravardhanaü .
     ÷arãralàghavakaramàrogyaü puùñivardhanaü ..
     àyuùyaü ÷rãkara¤caiva vayastejaskaraü ÷ubhaü .
     sa÷rãkaputrajananaü valãpalitanà÷anaü ..
     durnàmàrirayaü nàmnà dçùño vàrasahasra÷aþ .
     anenàr÷àüsi dahyante yathà tåla¤ca vahninà ..
     saukumàryàlpakàyatvàt madyasevã yathà naraþ .
     jãrõamadyàdiyuktàdibhojanaiþ saha dàpayet ..>% rasendracintàmaõau yathàsthàne yadà tçtãyacaraõasthàne jãrõe madye prayoktavyamiti pàñhaþ . làvatittiravartãramayåra÷a÷akàdayaþ . cañakaþ kalaviïka÷ca vartakà haritàlakaþ .. ÷yenaka÷ca vçhallàvo vanaviùkarakàdayaþ . pàràvatamçgàdãnàü màüsaü jàïgalakaü ÷ubhaü .. vartãraþ vagerà iti loke . cañako vanyacañakaþ . kalaviïko gçhacañakaþ . vartakà vañaã iti loke . haritàlakaþ haritàla iti loke . viùkiràvartakàdayaþ .
     %<madguro rohitaþ ÷reùñhaþ ÷akula÷ca vi÷eùataþ .
     matsyaràjà ime proktà hitamatsyàya dehine ..
     vçntàkamya phalaü ÷astaü pañolaü vçhatãphalaü .
     pralambàbhãruvetràgraü tàlakastaõóulãyakaü ..>% pralambà lambàlàvuþ . abhãruþ ÷atàvaryàþ patra÷àkaü . tàlakaþ devadàlo . tathà ca nighaõñau dhanvantariþ .
     %<jãmåtako devatàóo vçttako÷o garà garã .
     proktàkhuviùa hçdveõã devadàlã ca tàóakaþ ..
     devadàlã rase tiktà kaphàr÷aþ÷oyapàõóutàþ>% na÷ayedityàdi ..
     %<vàståkaü dhànya÷àka¤ca kemukaü cakravartanaü .>% cakravartanaü cakavata÷àkaü .
     %<nàrikela¤ca kharjåraü dàóimaü lavalãphalaü .
     ÷çïgàñaka¤ca pakvàmraü dràkùà tàlaphalàni ca .
     jàtãko÷aü lavaïga¤ca pågaü tàmbålapatrakaü ..
     hitànyetàni vaståni lohametat sama÷natàü .
     nà÷nãyàllakucaü kolaü karkandhuvadaràõi ca .
     jambãraü vãjapåra¤ca tintióãü karamardakaü ..>% kolaü kùudravadaraü . karkandhuvadaràõi mahànti .
     %<ànåpàni ca màüsàni krakaraü puõórakànapi .
     haüsasàrasadàtyåha÷aïkukaïkabalàkikàþ ..
     màõakandakarãràõi kataka¤ca kaliïgakaü .
     kuùmàõóaka¤ca karkoñaü kemuka¤ca vi÷eùataþ ..
     kañukaü kàla÷àka¤ca ka÷eruü karkañãü tathà .
     kakàràdãni sarvàõi dvidalàni ca varjayet ..
     ÷aïkareõa samàkhyàta÷cårõaràjo'nukampayà .
     jagatàmupakàràya durnàmàrirayaü dhruvaü ..
     sthànàdapaiti meru÷ca pçthvã paryeti vàyunà .
     patanti candratàrà÷ca mithyà cedahamabruvaü ..
     brahmaghnà÷ca kçtàghnà÷ca krårà ye'satyavàdinaþ .
     varjanãyàþ svadharmeõa bhiùajà gurunindakàþ ..
     munirasapiùñavióaïgaü munirasalãóhaü cirasthitaü gharme .
     dràvayati lohadoùàn vahnirnavanãtapiõóamiva ..>% muniratràgastiþ .
     %<kàle malapravçttirlàghavamudare vi÷uddhirudgàre .
     aïgeùu nàvasàdo manaþprasàdo'sya paripàke ..
     kçmiripucårõaü lãóhaü sahitaü svarasena vaïgasenasya .
     kùapayatyaciràttritayaü lohàjãrõodbhavaü ÷ålaü ..>% vaïgasenasya agasteþ .
     %<jãrõe lohe patati cårõaü bhu¤jãta siddhasàràkhyaü .
     lohavyàpanna÷yati vivardhate jàñharo vahniþ ..>% tadyathà --
     %<pathyàsaindhava÷uõñhãmàgadhikànàü pçthak samo bhàgaþ .
     trivçto bhàgau nimbå bhàvyaü tat siddhasàràkhyaü ..>%
     %<bhavedyadyatisàrastu dugdhaü pãtvà rujaü jayet .
     gu¤jàdvàda÷akàdårdhvaü vçddhirasya bhayapradà ..>% ÷aïkarapraõãtaü lohaü . iti sàmànyakriyà .. 17 .. * .. atha raktàr÷asàü cikitsà . %<raktàr÷asàmupekùeta raktamàdau sravadbhiùak . duùñàsre nigçhãte syuþ ÷ålànàhàsçgàmayàþ .. candanakiràtatiktakadhanvayavàsàþ sanàgaràþ kvathitàþ . raktàr÷asàü pra÷amanà dàrvãtvagu÷ãranimbà và>% .. candanamatra raktacandanaü . candanàdikvàthaþ .. 1 .. navanãtatilàbhyàsàt 2 . kesaranavanãta÷arkaràmyàsàt 3 . dadhisaramathitàbhyàsàt 4 . gudajàþ ÷àmyanti raktàvahàþ ..
     %<dadhnaståpari yo bhàgo ghanaþ snehayutaþ saraþ .>% mathitaü sararahitaü nirjalaü vastrapåtaü dadhi . sapatrakesaraü kùaudraü navanãtaü tvacaü lihan . sitàke÷arasaüyuktaü raktàr÷asaþ sukhãbhavet .. 5 .. payasà ÷çtena yåùaiþ satãnamudgàóhakãmasåràõàü . odanamadyàdamlairmadhurairãùatsugandhai÷ca .. 6 .. samaïgotpalamocàhvatirãñatilacandanaiþ . siddhaü chàgãpayo dadyàd gudaje ÷oõitàtmake .. samaïgà lajjàluþ . mocàhvo mocarasaþ . tirãño lodhraþ . candanamatra raktaü . samaïgàdidugdhaü .. 7 ..
     %<bhàvitaü rajanãcårõaü snuhãkùãraiþ punaþ punaþ .
     bandhanàt sudçóhaü såtraü chinattyar÷obhagandaraü ..>% kùàrasåtraü .. 8 ..
     %<nàsànàbhisamuttheùu tathà meóhràdijeùvapi .
     kriyàmar÷aþsu kurvãta tatra tatra yathoditàü ..
     carmakãlantu saüchidya dahet kùàreõa càgninà .
     vegàvarodhastrãpçùñhayànànyutkañakà÷anaü ..
     yathàsvaü doùala¤cànnamar÷asaþ parivarjayet .>% ityar÷o'dhikàraþ .. * .. iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<ar÷asaþ>#, tri, (ar÷as + astyarthe ac .) ar÷orogayuktaþ . ityamaraþ ..
     (%<hãnakriyaü niùpuruùaü ni÷chando roma÷àr÷asam .>% iti manuþ .
     %<annapànauùadhaü sarvaü tatsevyaü nityamar÷asàm .
     haste pàde mukhe nàbhyàü gude vçùaõayostathà .
     ÷otho hçtpàr÷va÷åla¤ca yasyàsàdhyo'r÷aso hi saþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .)

#<ar÷asànaþ>#, puü, (ç + asànac, ÷uñ .) agniþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. (%<ar÷asànàya ÷atråõàü hiüsitre>% . iti vedabhàùyam .)

#<ar÷ã>#, [n] tri, (ar÷amastyasya, ar÷a + ini .) ar÷orogayutaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ar÷oghnaþ>#, puü, (ar÷o hanti, ar÷a + han + ña .) ollaþ . tatparyàyaþ . ÷åraõaþ 2 kandaþ 3 . ityamaraþ .. såraõaþ 4 . iti taññãkà .. ola iti bhàùà . (ar÷orogavinà÷akaþ .
     %<ar÷oghnaü kàrabhaü måtraü mànuùantu viùàpaham .>% iti su÷rute .)

#<ar÷oghnã>#, strã, (ar÷as + han + ña + ïãp .) tàlamålã . iti medinã ..

#<ar÷ohitaþ>#, puü, (ar÷asi hitaþ, sevanena tannà÷akatvàt .) bhallàtakaþ . iti trikàõóa÷eùaþ . bhelà iti bhàùà .

#<arha># yogyatve . (bhvàdiü-paraü-sakaü-señ .) påjane . iti kavikalpadrumaþ .. arhati vipro vedaü pañhituü . sakarmako'pi .
     %<yaj¤adànatapàüsyasya kalàü nàrhanti ùoóa÷ãü .>% iti durgàdàsaþ ..
     (%<adhyàpayan gurusuto guruvanmànamarhati .>% iti manuþ .
     %<dvitràõyahànyarhasi soóhumarhan .>% iti raghuvaü÷e .
     %<gurorgurau sannihite guruvanmànamarhati .>% iti manuþ .)

#<arha># ka påjane . (curàü-ubhaü-sakaü-señ .) iti kavikalpadrumaþ .. ka arhayati . iti durgàdàsaþ .. (%<ràjàrjihattaü madhuparkapàõiþ>% . iti . bhaññikàvye .)

@<[Page 1,113a]>@
#<arhaþ>#, puü, (arha + ac .) indraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<arhaþ>#, tri, (arha + ac .) yogyaþ . upayuktaþ . yathà --
     %<tasmànnàrhà vayaü hantuü dhàrtaràùñràn sabàndhavàn .>% iti ÷rãmagavadgãtà ..

#<arhaõà>#, strã, (arha + yuc + ñàp .) påjà . ityamaraþ ..
     (%<arhàõàmarhate cakrarmunayo nayacakùuùe .>% iti raghuvaü÷e .)

#<arhan>#, [t] puü, (arhaþ pra÷aüsàyàü ÷atç .) kùapaõakaþ . buddhaþ . iti medinã .. ÷eùasya paryàyaþ . jinaþ 2 pàragataþ 3 trikàlavit 4 kùãõàùñakarmà 5 parameùñhã 6 adhã÷varaþ 7 ÷ambhuþ 8 svayambhåþ 9 bhagavàn 10 jagatprabhuþ 11 tãrthaïkaraþ 12 tãrthakaraþ 13 jine÷varaþ 14 vàdã 15 abhayadaþ 16 sàrvaþ 17 sarvaj¤aþ 18 sarvadar÷ã 19 kevalã 20 devàdhidevaþ 21 bodhadaþ 22 puruùottamaþ 23 vãtaràgàptaþ 24 . iti hemacandraþ ..

#<arhan>#, (t) tri, (arha + ÷atç .) påjyaþ . mànyaþ . iti medinã .. stutaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..
     (%<yadadhyàsitamarhadbhistaddhi tãrthaü pracakùate .>% iti kumàrasambhave .
     %<tvamarhatàmagrasaraþ smçto'si naþ .>% iti ÷àkuntale .)

#<arhantaþ>#, puü, (arha + bàhulakàt jhac .) buddhaþ . kùapaõakaþ . mànye tri . iti jañàdharaþ .. ÷ivaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<arhitaþ>#, tri, (arha + kta .) påjitaþ . ityamaraþ ..

#<ala># ¤a vàraõaparyàptibhåùàsu (bhvàdiü-ubhaü-sakaü .) iti kavikalpadrumaþ .. ¤a alati alate pàpaü gaïgà nivàrayatãtyarthaþ . paryàptiþ sàmarthyaü .
     %<paryàptantu yatheùñaü syàt tçpte ÷akte nivàraõe .>% iti vi÷vaprakà÷àt . alati ghoñako dhàvituü samarthaþ syàdityarthaþ . alati hàro janaü bhåùayati ityarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<alaü>#, klã, (ala + ac .) vç÷cikapucchakaõñakaþ . iti hemacandraþ . vichàra hula iti bhàùà . haritàlaü . iti ratnamàlà amarañãkà ca ..

#<alaü>#, vya, bhåùaõaü . paryàptiþ . vàraõaü . nirarthakaü . ÷aktiþ . iti medinã .. atyarthaü . yathà -- %<sarvaü me vimalaü vadàmalamalaü golaü vijànàsi cet>% . iti lãlàvatã ..

#<alakaþ>#, puü, klã, (alati bhåùayati mukhaü, ala + kvun .) bhaïgiyutaþ ke÷aþ . karpåràdeþ kùoda÷cårõaü tasya kuntalà÷cårõakuntalàþ taddhi tatra nyasyate ityanye . alati bhåùayati mukhaü ityalakaü . iti bharataþ .. kuñilakuntalaþ . iti subhåtiþ . iti sàrasundarã .. tatparyàyaþ . cårõakuntalaþ 2 . ityamaraþ .
     (%<karõeùu yogyaü navakarõikàraü staneùu hàrà alakeùva÷okaþ .>% iti çtusaühàre .
     %<haste lãlàkamalamalake bàlakundànuviddhaü .>% iti meghadåte .)

#<alakaþ>#, puü, (ala + kvun .) alarkaþ . kùiptakukkuraþ . itthamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<alakanandà>#, strã, (alati paryàpnoti, ala + kvun, alakà, nandayati iti ac nandà, alakà càsau nandà ceti iti iti karmadhàrayaþ .) kumàrã . iti trikàõóa÷eùaþ .. bhàratavarùãyagaïgà . iti ÷abdamàlà .. %<tathaivàlakandà dakùiõena tu brahmasadanàdbahåni girikåñànyatikramya niùadha-hemakåñahimakåñànyatirabhasatararaühasà luñhantã bhàratamapi varùaü dakùiõasyàü di÷i lavaõajaladhimabhipravi÷ati>% . iti ÷rãbhàgavataü .. (himàlayàdutpannà ÷rãnagarasyàdåre gaïgayà saha milità svanàmakhyàtà nadã . gaïgaiva devaloke alakanandetyucyate . iti mahàbhàrate . yaduktaü --
     %<deveùu gaïgà gandharba ! pràpnotyalakanandatàm .
     tathaivàlakanandàpi dakùiõenaiti bhàrataü .
     prayàti sàgaraü bhåtvà saptabhedà mahàmune ..>% iti bhàgavatapuràõe .)

#<alakaprabhà>#, strã, (alakà paryàptà prabhà yasyàþ sà .) kuverapurã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<alakapriyaþ>#, puü, (alakàn prãõàti alaka + prã + ka .) vçkùavi÷eùaþ . iti jañàdharaþ ..

#<alakà>#, strã, (ala + kvun + ñàp .) kuveranagarã . ityamaraþ .. aùñavarùàvadhida÷avarùaparyantavayaskà kanyà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<alakàdhipaþ>#, puü, (alakàyà adhipaþ, ùaùñhãtatpuruùaþ .) kuveraþ . iti jañàdharaþ ..

#<alakàdhipatiþ>#, puü, (alakàyà adhipatiþ, ùaùñhãtatpuruùaþ .) kuveraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<alaktaþ>#, puü, (na rakto'smàt, rasya latvaü .) vçkùaniryàsavi÷eùaþ . làhà . jau iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . ràkùà 2 làkùà 3 jatu 4 yàvaþ 5 drumàmayaþ 6 . ityamaraþ .. rakùà 7 . iti bharataþ . araktaþ 8 . ityamarañãkàyàü bharataþ .. jatukaü 9 yàvakaþ 10 alaktakaþ 11 raktaþ 12 . iti ÷abdaratnàvalã .. palaïkaùà 13 kçmiþ 14 varavarõinã 15 . iti jañàdharaþ .. tasya guõàdiþ .
     %<làkùà palaïkaùàlaktã yàvo vçkùàmayo jatu .
     làkùà varõyà himà balyà snigdhà ca tuvaràlaghuþ ..
     anuùõà kaphapittàsrahikkàkàsajvarapraõut .
     vraõorakùatavãsarpakçmikuùñhagadàpahà ..
     alaktako guõaistadvadvi÷eùàdvyaïganà÷anaþ .>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. làkùàrasaþ . àltà iti bhàùà . tatparyàyaþ . alaktakaþ 2 jaturasaþ 3 ràgaþ 4 nirbhartsanaþ 5 jananã 6 janakarã 7 sampadyà 8 cakravartinã 9 . asya guõàþ . tiktatvaü . uùõatvaü . kaphavàtarogabraõadoùanà÷itvaü . kaõñharoga÷amanatvaü . rucikàritva¤ca . iti ràjanirgaõñaþ ..

#<alaktakaþ>#, puü, (alakta eva, alaktaþ svàrthe kan .) nirbhartsanaü . alaktaþ . iti halàyudho hàràvalã ca .. làkùà . iti ràjanirghaõñaþ .. (%<alaktakàïkùàni padàni pàdayoþ>% . iti kumàrasambhave .
     %<pàdàlaktvakaraktamauktika÷ilaþsiddhàïganànàïgataiþ>% iti nàgànande .)

#<alagardaþ>#, puü, (lagati spç÷ati, kvip, lag, ardayati, arda + ac, ardaþ, lag càsau arda÷ceti iti lagardaþ, lagnaþ san pãóaka ityarthaþ, nirviùatvàt tadbhinnaþ .) jalasarpaþ . jalavoóà iti kecit . alàdha iti kecit . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (saviùo jalavyàlabhedaþ . vilakeuñiyà iti bhàùà, %<tatra saviùàþ kçùõàþ karvurà alagardà indràyudhàþ sàmudrikà gocanandàþ ceti>% . su÷rute .)

#<alagardhaþ>#, puü, (alaü gçdhyati iti gçdha + ac, pçùãdaràditvàt sàdhuþ .) jalavyàlaþ . ityamaraþ .. keuñiyà iti khyàtaþ . jalavoóà iti kecit . alàdha iti kecit . iti bharataþ ..

#<alaïkaraõaü>#, klã, (alam + kç + bhàve lyuñ .) bhåùaõaü . iti ÷abdaratnàdalã ..

#<alaïkariùõuþ>#, tri, (alam + kç + iùõuc .) alaïkàrakartà . bhåùaõa÷ãlaþ . iti raghunàthacakravartyàdayaþ .. tatparyàyaþ . maõóanaþ 2 . ityamaraþ .. alaïkartà 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. * .. alaïkàrayuktavyaktiþ . iti sàrasundaryàdayaþ .. tatparyàyaþ . alaükartà 2 maõóitaþ 3 prasàdhitaþ 4 alaïkçtaþ 5 bhåùitaþ 6 pariùkçtaþ 7 . ityamaraþ ..

#<alaïkartà>#, [ç] tri, (alam + kç + tçc .) alaïkariùõuþ . ityamaraþ ..

#<alaïkarmãõaþ>#, tri, (alaü samarthaþ karmaõe, khaþ .) kàryaku÷alaþ . karmakùamaþ . ityamaraþ ..

#<alaïkàraþ>#, puü, (alam + kç + bhàve gha¤ .) bhåùaõaü . tatparyàyaþ . àbharaõaü 2 pariùkàraþ 3 vibhåùaõaü 4 maõóanaü 5 . ityamaraþ .. alaïkriyà 6 bhåùà 7 alaïkaraõaü 8 . iti ÷abdaratnàvalã . kalàpaþ 9 iti jañàdharaþ .. * .. athàlaïkàrayuktiþ . taddhàraõadinamucyate .
     %<revatya÷vidhaniùñhàsu hastàdiùvapi pa¤casu .
     guru÷ukrabudhasyàhni vastràlaïkàradhàraõaü ..
     aniùñeùvapi nirdiùñaü bastràlaïkàradhàraõam .
     udvàhe ràjasammàne bràhmaõànà¤ca sammate ..
     ÷irastraü mukuñaü hàraþ kuõóala¤càïgadantathà .
     kaïkaõaü bàlaka¤caiva mekhalàùñàviti kramàt ..
     pradhànabhåùaõànyeùu yathàsaükhyàni ni÷cayaþ .
     padmaràga÷ca vajra¤ca vijayo govidàstathà ..
     muktà vaidåryanãla¤ca tathà marakataü kramàt .
     àdityàdida÷àjànàü sarvasampattidàyakàþ ..
     suvarõenàpi ghañanà sarveùàmupayujyate .
     pradhànabhåùaõeùvevamapradhàne na nirõayaþ ..
     pradhànabhåùaõaü pràyaþ ÷iraso hyabhidhãyate .
     tasya pradhànabhåùatvàdityàha bhçgunandanaþ ..
     sukhadà maõayaþ ÷uddhà duþkhadà doùa÷àlinaþ .
     ato maõãnàü vakùyàmi lakùaõàni yathàkama ..>% iti yuktikalpataruþ .. * .. maõivi÷eùàõàü lakùaõàni tattacchande draùñavyàni .. * .. kàvyàlaïkàraþ . sa dvividhaþ . ÷abdàlaïkàraþ 1 . arthàlaïkàra÷ca 2 . tasya lakùaõaü . kàvya÷obhàkaradharmaþ . iti kàvyàdar÷aþ .. vaicitryamalaïkàra ityalaïkàrasàmànyalakùaõaü . vaicitrya¤ca bhaïgãvi÷eùaþ pratãtisàkùikaþ . iti kàvyaprakà÷añãkàyàü mahe÷varaþ .. aïgadàdivat ÷abdàrtha÷obhàti÷ayajanako rasàdyupakàrako'sthiradharmaþ . iti sàhityadarpaõaü .. asya vivaraõaü daõói-kàvyaprakà÷a-sàhityadarpaõàlaïkàrakaustubhacandràlokojjvala-nãlamaõi-kàvyacandrikà-kubalayànanda-sarasvatãkaõñhàbharaõàdigrantheùu j¤eyaü . alaïkàràõàü madhye ye ye prasiddhàsteùàü nàmalakùaõodàharaõàni candràlokadhçtàni tadatiriktàni sàhityadarpaõoktàni ca likhyante ..

#<athàlaïkàranàmàni>#
     akramàti÷ayoktiþ -- 1
     atadguõaþ -- 2
     atyantàti÷ayoktiþ -- 3
     atyuktiþ -- 4
     adhikaü -- 5
     ananvayaþ -- 6
     anukålaü -- 7
     anuguõaþ -- 8
     anuj¤à -- 9
     anupràsaþ -- 10
     anupràsastu pa¤cavidhaþ . ekasya lakùaõodàharaõe
     ukte .
     apareyathà, vçttyanupràsaþ --
     ÷ratyanupràsaþ --
     antyànupràsaþ --
     làñànupràsaþ --
     anumànaü -- 11
     anyonyaü -- 12
     apahnavàti÷ayoktiþ -- 13
     aprastutapra÷aüsà -- 14
     abhidhàhetuþ -- 15
     arthàntaranyàsaþ -- 16
     arthàpattiþ -- 17

#<tallakùaõàni>#
     akramàti÷ayoktiþ syàt sahatve hetukàryayoþ . 1
     %<saïgatànuguõàsaïgãkàramàhuratadguõaü>% . 2
     %<atyantàti÷ayoktistu kàrye hetupra÷aktije>% . 3
     %<atyuktiradbhutàtathya÷auryaudàryàdivarõanaü>% . 4
     %<adhika pçthulàdhàràdàdheyàdhikyavarõanaü>% . 5
     %<upamànopameyatvaü yadekasyaiva vastunaþ>% . 6
     %<anukålaü pràtikålyamanukålànubandhi cet>% . 7
     %<pràksiddhaþ svaguõotkarùo'nuguõaþ parasannidheþ>% . 8
     %<doùasyàbhyarthanànuj¤à tatraiva guõadar÷anàt>% . 9
     %<anupràsaþ ÷abdasàmyaü vaiùamye'pi svarasya yat>% . 10
     %<anekasyaikadhà sàmyasakçdvàpyanekadhà . ekasya sakçdapyeùa vçttyanupràsa iùyate ..>%
     %<uccàryatvàdyadekatra sthàne tàluradàdike .>% sàdç÷yaü vya¤janasyaitat ÷rutyanupràsa ucyate .. vya¤jana¤cedyathàvasthaü sahàdyena svareõa tu . àvartyate'ntyayojyatvàdanupràsaþ sa eva tat .
     %<÷abdàrthayoþ paunaruktaü bhede tàtparyamàtrataþ .
     làñànupràsa ityuktaþ ..>%
     %<anumànantu vicchittyà j¤ànaü sàdhyasya sàdhanàt . 11>%
     %<anyonyaü nàma yatra syàdupakàraþ parasparaü>% . 12
     %<råpakàti÷ayoktiþ syànnigãryàdhyavasànataþ . yadàpahnutigarbhatvaü saiva sàpahnavà matà>% . 13
     %<aprastutapra÷aüsà syàt sà yatra prastutà÷rayà>% . 14
     %<abhedenàbhidhàheturhetorhetumatà saha>% . 15
     %<uktirarthàntaranyàsaþ syàt sàmànyavi÷eùayoþ>% . 16
     %<daõóàpåpikayànyàrthàgamo'rthàpattiriùyate . kvacit pràkaraõikàdapràkaraõikàrthasyàpatarna . kvacit apràkaraõikàt pràkaraõikàrthasyeti dvau bhedau>% . 17

#<tadudàharaõàni>#
     %<àliïganti samaü deva jyàü ÷arà÷ca paràü÷cate>% .. 1
     %<ciraü ràgiõi maccittenihitàpi na rajyasi>% .. 2
     %<yàsyàmãtyudite tanvyà balayo'bhavadårmikà>% .. 3
     %<tvayi dàtari ràjendra yàcakàþ kalpa÷àkhinaþ>% .. 4
     %<brahmàõóàni jale yatra tatra mànti na te guõàþ>% .. 5
     %<indurivenduþ ÷rãmànityàdau tadananvayaþ>% .. 6
     %<kupitàsi yadà tanvi nidhàya karajakùataü . badhàna bhujapà÷àbhyàü kaõñhamasya dçóhaü tadà>% .. 7
     %<nãlotpalàni dadhate kañàkùairatinolatàü>% .. 8
     %<mayyeva jãrõatàü yàtu yattvayaiva kçtaü hare . naraþ pratyupakàràrthã vipattimabhikàïkùati>% .. 9
     %<àdàya vakulagandhànandhãkurvan pade pade bhramaràn . ayameti mandamandaü kàverãvàripàvanaþ pavanaþ>% .. 10
     %<unmãlanmadhugandhalåbdhamadhupavyàdhåtacåtàïkurakrãóatkokilakàkalãkalakalairudgãrõakarõajvaràþ . nãyante pathikaiþ kathaü kathamapi dhyànàvadhànakùaõapràptapràõasamàsamàgamarasollàsairamã vàsaràþ ..>%
     %<dç÷à dagdhaü manasijaü jãvayanti dç÷aiva yàþ .
     viråpàkùasya jayinãstàþ stumo vàmalocanàþ ..>%
     %<ke÷aþ kà÷astavakavikà÷aþ kàyaþ prakañitakarabhavilàsaþ . cakùurdagdhavaràñakakalpaü tyajati na cetaþ kàmamanalpaü ..>%
     %<smeraràjãvanayane nayane kiü nimãlite .
     pa÷ya nirjitakandarpaü kandarpava÷agaü priyaü ..>%
     %<jànãmahe'syàþ kila sàrasàkùyà viràjate'ntaþpriyavaktracandraþ . tatkàntijàlaiþ prasçtaistvadaïgeùvàpàõóutà kuñmalatàkùipadme .. 11>%
     %<triyàmà ÷a÷inà bhàti ÷a÷ã bhàti triyàmayà>% .. 12
     %<tvatsåktiùu sudhà, ràjan bhràntàþ pa÷yanti tàü vidhau>% .. 13
     %<ekaþ kçtã sa kçtyeùu yo'nyaü ÷akrànna yàcate>% .. 14
     %<tàrunyavilàsaþ . ityatra va÷ãkaraõaheturnàyikàva÷ãkaraõatvenoktà . vilàsahàsayostvadhyavasàyamålo'yamalaïkàraþ>% .. 15
     %<hanåmànabdhimatarat dustaraü kiü mahàtmanàü .. guõavadvastusaüsargàt yàti svalpo'pi gauravaü . puùpamàlànuùaïgeõa såtraü ÷irasi dhàryate>% .. 16
     %<hàro'yaü hariõàkùãõàü luñhati stanamaõóaleü . muktànàmapyavastheyaü ke vayaü smarakiïkaràþ ..>%
     %<vilalàpa savàùpagadgadaü sahajàmapyapahàya dhãratàü . atitaptamayo'pi màrdavaü bhajate kaiva kathà ÷arãriõàü .. 17>%

#<athàlaïkàranàmàni>#
     alpaü -- 18
     avaj¤àlaïkçtiþ -- 19
     asaïgatiþ -- 20
     tasya trãõi lakùaõàni .
     asadarthanidar÷anà -- 21
     asambhavaþ -- 22
     àvçttidãpakaü -- 23
     tat trividhaü . padàvçttiþ . arthàvçttiþ . ubhayàvçttiþ .
     àkùepaþ -- 24
     asya trãõi lakùaõàni lakùyàõi ca .
     utprekùà -- 25
     sà vastuhetuphalàtmatàgocaratvena trividhà vaståtprekùà . hetåtprekùà . phalotprekùà . tatràdyà uktaviùayà anuktaviùayà ceti dvividhà . pare hetuphalotprekùe siddhàsiddhaviùayatayà pratyekaü dvividhe . evamutprekùà ùaóvidhà .
     uttaraü -- 26
     udàttaü -- 27
     upamà -- 28
     upameyopamà -- 29
     ullàsaþ -- 30
     ullakhaþ -- 31
     lakùaõabhedena sa dvividhaþ .
     ekàvalã -- 32
     kàrakadãpakaü -- 33
     kàraõamàlà -- 34
     sà pårbapårbapadàrthànàü kàraõatvavarõanena evamuttarottarapadàrthànàü kàraõatvavarõanena ca dvidhà .
     kàvyaliïgaü -- 35
     kàvyàrthàpattiþ -- 36
     kaitavàpahnutiþ -- 37
     gåóhoktiþ -- 38
     capalàti÷ayoktiþ -- 39
     citraü -- 40

#<tallakùaõàni>#
     %<alpantu såkùmàdàdheyàdyadàdhàrasya såkùmatà>% . 18
     %<tàbhyàü tau yadi na syàtàmavaj¤àlaïkçtistusà>% . 19
     %<viruddhabhinnade÷atvaü kàryahetvorasaïgatiþ . anyatra karaõãyasya tato'nyatra kçti÷ca sà .. anyat kartuü pravçttasya tadviruddhakçti÷ca sà>% . 20
     %<aparàübodhanaü pràhuþ kriyayàsatsadarthayoþ>% . asyàrthaþ . kasyacit ki¤cit kriyàvi÷iùñasya svakriyayàparàn prati asataþ sato vàrthasya bodhanaüvarõanaü . 21
     %<asambhavotthaniùpatterasambhàvyatvavarõanaü>% . 22
     %<trividhaü dãpakàvçttau bhavedàvçttidãpakaü>% . 23
     %<àkùepaþ svayamuktasya pratiùedho vicàraõàt . niùedhàbhàsa àkùepaü budhàþ kecana manvate .. àkùepo'nyo vridhau vyakte niùedheca tirohite>% . 24
     %<sambhàvanàþ syurutprekùà vastuhetuphalàtmatà . uktànuktàspadàdyàtra siddhàsiddhàspade pare>% . 25
     %<ki¤cidàkåtasahitaü syàdgåóhottaramuttaraü>% . 26
     %<udàttamçddhiracitaü ÷làghyamàlyopalakùaõaü>% . 27
     %<upamà yatra sàdç÷yalakùmãrullasati dvayoþ>% . 28
     %<paryàyeõa dvayostaccedupameyopamà matà>% . 29
     %<ekasya guõadoùàbhyàmullàso'nyasya tau yadi>% . 30
     %<bahubhirbahudhollekhàdekasyollekha ãùyate . ekonabahudhollekho'pyasau viùayabhedataþ>% . 31
     %<gçhãtamuktarãtyàrtha÷reõãrekàvalã matà>% . 32
     %<kramikaikagatànàntu gumphaþ kàrakadãpakaü>% . 33
     %<gumphaþ kàraõamàlà syàdyathà prakràntakàraõaiþ>% . 34
     %<samarthanãyasyàrthasya kàvyaliïgaü samarthanaü>% . 35
     %<kaimutyenàrthasaüsiddhiþ kàvyàrthàpattiriùyate>% . 36
     %<kaitavàpahnutirvyakte vyàjàdyairnihnave padaiþ>% . 37
     %<gåóhoktiranyodde÷yà gãryadanyaü prati kathyate>% . 38
     %<capalàti÷ayoktistatpaurbàparyavyatikramaþ>% . 39
     %<padmàdyàkàrahetutve varõànàü citramucyate>% . 40

#<tadudàharaõàni>#
     %<maõimàlormikà te'dya kare japavañàyate>% .. 18
     %<svalpamevàmbu labhate pànthaþ pràpyàpi sàgaraü . mãlanti yadi padmàni kà hàniramçtadyuteþ>% .. 19
     %<viùaü jaladharaiþ pãtaü mårchità pathikàïganà . apàrijàtàü vasudhàü cikãrùan dyàü tathàkçthàþ . gotroddhàrapravçtto hi gotroddhàraü puràkaroþ>% .. 20
     %<na÷yedràjavirodhãti kùãõaü candrodaye punaþ>% .. 21
     %<ko veda gopa÷i÷ukaþ ÷ailamutpàñayiùyati>% .. 22
     %<varùatyambudamàleyaü varùatyeùà ca ÷arvarã .. unmãlanti kadambàni sphuñanti kuñajodgamàþ . màdyanti càtakàstçptà màdyanti ca ÷ikhàbalàþ>% .. 23
     %<candra sandar÷ayàtmànamathavàsti priyàmukhaü . nàyaü dåti tanostàpastasyàþ kàlànalopamaþ . gaccha gacchasi cetkànta tatraiva syàjjanirmama>% .. 24
     %<dhåmastomaü tamaþ ÷aïke kokãvirahalakùaõaü . limpatãva tamo'ïgàni varùatãvà¤janaü nabhaþ .. raktau tavàïghrã mçdulau bhuvi vikùepaõàddhruvaü . tanmukhàbhecchayà nånaü padmairvairàyate ÷a÷ã .. madhyaþ kiü kucayordhçtyai baddhaþ kanakadàmabhiþ . pràyo'bjaü tvatpadenaikyaü pràptuü toye tapasyati>% .. 25
     %<yatràsau vetasã pàntha tatreyaü sutaràü sarit>% .. 26
     %<sàsau yatràbhavadyuddhaü tava dhårjañinà'rjunaþ>% .. 27
     %<haüsãva bhåpateþ krãrtiþ svarõadãmavagàhate>% .. 28
     %<dharmo'rtha iva pårõa÷rãrartho dharma iva tvayi>% .. 29
     %<api màü pàvayet sàdhvã snàtvetãcchati jàhnavã .. kàñhinyaü kucayordçùñaü và¤chantyaþ pàdapadmayoþ . nimdanti vi÷vadhàtàraü tvaddhàñãùvariyoùitaþ .. tadabhàgyaü dhanasyaiva yannà÷rayati sajjanaü .. làbho'yameva bhåpàla sevakànàü na cedbadhaþ>% .. 30
     %<strãbhiþ kàmo'rthibhiþ svadruþ kàlaþ ÷atrubhiraikùi saþ . gururvacasyarjuno'yaü kãrtau bhãùmaþ ÷aràsane>% .. 31
     netre karõàntavi÷rànte karõau doþstambha÷àsanau . doþstambhau jànuparyantapralambanamanoharau .
     jànunã ratnamukuràkàre tasya mahãbhujaþ .. 32
     %<gacchatyà gacchati punaþ pànthaþ pa÷yati pçcchati>% .. 33
     nayena ÷rãþ ÷riyà tyàgastyàgena vipulaü ya÷aþ .. bhavanti narakàþ pàpàþ pàpaü dàridryasambhavaü .
     dàridryamapradànena tasmàddvànaparo bhava .. 34
     %<jito'si manda kandarpa maccitte'sti trilocanaþ>% .. 35
     %<sa jitantvanmukhenenduþ kà vàrtà sarasãruhàü>% .. 36
     %<niryànti smaranàràcà bàlàdçkpàtakaitavàt>% .. 37
     %<vçùàpehi parakùetràdàyàti kùetrarakùakaþ>% .. 38
     %<agre màno gataþ pa÷càdanunãtà priyeõa sà>% .. 39
     %<màramàsuùamà càrurucà màrabadhåttamà . màttadhårtatamàvàsà sà vàmà me'stu màramà>% .. 40

#<athàlaïkàranàmàni>#
     citrakàvyamanekavidhaü yathà . padma-cchatra-dhanuþ-khaóganàgapà÷a-kavàña-naukà-bandhàþ . a÷vagati-tripadãgomåtrikàdayaþ .
     chekàpahnutiþ -- 41
     tadguõaþ -- 42
     tulyayogità -- 43
     sà tridhà .
     prathamà yathà --
     dvitãyà yathà --
     tçtãyà yathà --
     dãpakaü -- 44
     dçùñàntaþ -- 45
     nidar÷anà -- 46
     sà tridhà .
     niruktiþ -- 47
     parikaraþ -- 48
     parikaràïkuraþ -- 49
     pariõàmaþ -- 50
     parivçttiþ -- 51
     parisaükhyà -- 52
     paryastàpahnutiþ -- 53
     paryàyaþ -- 54
     sa dvividhaþ .
     paryàyoktaü -- 55
     tat dvividhaü .
     pihitaü -- 56
     punaruktavadàbhàsaþ -- 57
     pårbaråpaþ -- 58
     sa dvividhaþ .
     prativaståpamà -- 59
     pratiùedhaþ -- 60
     pratãpaü -- 61
     tallakùaõabhedena pa¤cavidhaü . na tu nàmabhedena .
     pratyanãkaü -- 62
     prastutàïkuraþ -- 63
     praharùaõaü -- 64
     tat trividhaü .
     prauóhoktiþ -- 65
     bhàvikaü -- 66
     bhàùàsamàve÷aþ -- 67

#<tallakùaõàni>#
     %<chekàpahnutiranyasya ÷aïkàtastasya nihnave>% . 41
     %<tadgaõaþ svaguõatyàgàdanyadãyaguõagrahaþ>% . 42
     %<varõyànàmitareùàü và dharmaikyaü tulyayogità .>%
     %<hitàhite vçttitaulyamaparà tulyayogità .
     guõotkçùñeþ samãkçtya vaco'nyà tulyayogità . 43>%
     %<vadanti varõyàvarõyànàü dharmaikyaü dãpakaü budhàþ>% . 44
     %<cedvimbaprativimbatvaü dçùñàntastadalaïkçtiþ>% . 45
     %<vàkyàrthayoþ sadç÷ayoraikyàropo nidar÷anà . padàrthagarbhàmapyanye vadantyanyàü nidar÷anàü .. aparàü bodhanaü pràhuþ kriyayàsatsadarthayoþ>% . 46
     %<niruktiryogato nàmnàmanyàrthatvaprakalpanaü>% . 47
     %<alaïkàraþ parikaraþ sàbhipràyavi÷eùaõe>% . 48
     %<sàbhipràyavi÷eùya÷cedbhavet parikaràïkuraþ>% . 49
     %<pariõàmaþ kriyàrtha÷cedviùayã viùayàtmanà>% . 50
     %<parivçttirvinimayo nyånàbhyadhikayormithaþ>% . 51
     %<parisaükhyà niùidhyaikamekasmin vastuyantraõaü>% . 52
     %<anyatra tasyàropàrthaþ paryastàpahnutistu sà>% . 53
     paryàyo yadi paryàyeõaikasyànekasaü÷rayaþ .
     %<ekasmin yasyanekaü và paryàyaþ so'pi sammataþ .. 54>%
     %<paryàyoktaü tu gamya÷cedvacobhaïgyàntarà÷rayaþ . paryàyoktaü tadapyàhuryadvyàjeneùñasàdhanaü>% .. 55
     %<pihitaü paravçttàntaj¤àtuþ sàkåtaceùñitaü>% . 56
     %<àpàtato yadartha sya paunaruktàvabhàùaõaü . punaruktavadàbhàsaþ sa bhinnàkàra÷abdagaþ>% .. 57
     %<punaþ svaguõasaüpràptiþ pårbaråpamudàhçtaü . pårbàvasthànuvçtti÷ca vikçte sati vastuni>% .. 58
     %<vàkyayorekasàmànye prativaståpamà matà>% . 59
     %<pratiùedhaþ prasiddhasya niùedhasyànukãrtanaü>% . 60
     pratãpamupamànasyàpyupameyatvakalpanaü . anyopameyalàbhena varõyasyànàdara÷ca tat .. varõyopamànalàbhena tathànyasyàpyanàdaraþ . varõyenànyasyopamàyà aniùpattirvaca÷ca tat ..
     pratãpamupamànasya kaimarthyamapi manvate . 61
     %<pratyanãkaü balavataþ ÷atroþ pakùe paràkramaþ>% . 62
     %<prastutenaü prastutasya dyotane prastutàïkuraþ>% . 63
     %<utkaõñhitàrthasaüsiddhirvinà yatnaü praharùaõaü . và¤chitàdadhikàrthasya saüsiddhi÷ca praharùaõaü .. yatnàdupàyasiddhàrthàt sàkùàllàbhaþ phalasya tat>% .. 64
     %<prauóhoktirutkarùahetau taddhetutvaprakalpanaü>% . 65
     %<bhàvikaü bhåtabhàvyarthasàkùàtkàrasya varõanaü>% . 66
     %<÷abdairekavidhairava bhàùàsu vividhàsvapi . vàkyaü yatra bhavet so'yaü bhàùàsama itãùyate>% .. 67

#<tadudàharaõàni>#
     %<prajalpan matpade lagnaþ kàntaþ kiü na hi nåpuraþ>% .. 41
     %<padmaràgàyate nàsàmauktikaü te'dharatviùà>% .. 42
     %<saïkucanti sarojàni svairiõãvadanàni ca . tvadaïgamàrdave dçùñe kasya citte na bhàsate . màlatã÷a÷abhçllekhà kadalãnàü kañhoratà .. pradãyate paràbhåtirmitra÷àtravayostvayà .. lokapàlo yamaþ pà÷ã ÷rãdaþ ÷akro bhavànapi>% .. 43
     %<madena bhàti kalabhaþ pratàpena mahãpatiþ>% .. 44
     %<ttvameva kãrtimànràjan vidhureva hi kantimàn>% .. 45
     %<yà dàtuþ saumyatà seyaü pårõendorakalaïkatà .. tvannetrayugalaü dhatte lãlàü nãlàmbujanmanoþ .. na÷yadràjavirodhãti kùãõaü candrodaye tamaþ>% .. 46
     %<ãdç÷ai÷caritairjàne satyaü doùàkaro bhavàn>% .. 47
     %<sudhàü÷ukalitottaüsastàpaü haratu vaþ ÷ivaþ>% .. 48
     %<caturõàü puruùàrthànàü dàtà deva÷caturbhujaþ>% .. 49
     %<prasannena dçgabjena vãkùate madirekùaõà>% .. 50
     %<yayàvekaü ÷araü muktvà kañàkùàn sa ripustriyàþ>% .. 51
     %<snahakùayaþ pradãpeùu na svànteùu natabhruvàü>% .. 52
     %<nàyaü sudhàü÷uþ kiü tarhi sudhàü÷uþ preyasãmukhaü>% .. 53
     %<padmaü muktvà gatà candraü kàminãvadanaprabhà .. adhunà pulinaü tatra yatra srotaþ puràjani>% .. 54
     namastasmai kçto yena mudhà ràhubadhåkucau .. yàmi cåtalatàü draùñuü yuvàbhyàmàsyatàmiha .. 55
     %<priye gçhàgate pràtaþ kàntà talpamakalpayat>% .. 56
     %<bhujaïgakuõóalãvyakta÷a÷i÷ubhràü÷u÷ãtaguþ . jagantyapi sadà pàyàdavyàccetoharaþ ÷ivaþ>% .. 57
     harakaõñhàü÷ulipto'pi ÷eùastvakç÷a÷àsitaþ .. dãpe nirvàpite'pyàsãt kà¤cãratnairmuharmuhuþ .. 58
     %<tàpena bhràjate såryaþ ÷åra÷càpena ràjate>% .. 59
     %<na dyåtametat kitavàkrãóanaü ni÷itaiþ ÷araiþ>% .. 60
     %<tallocanasamaü padmaü tadvaktrasadç÷o vidhuþ . alaü garveõa te vaktrakàntyà candro bhavàdç÷aþ . kaþ krauryadarpaste mçtyo tvattulyàþ santi hi striyaþ . mithyàvàdo hi mugdhàkùi tvanmukhàbhaü kilàmbujaü . dçùñaü cedvadanaü tasyàþ kiü padmena kimindanà>% .. 61
     %<jaitranetrànugau karõavutpalàbhyàmadhaþkçtau>% .. 62
     %<kiü bhçïga satyàü màlatyàü ketakyà kaõñakasthayà>% .. 63
     %<tàmeva dhyàyate tasmai visçùñà saiva dåtikà .. dãpamuddãpayedyàvattàvadabhyudito raviþ .. nidhya¤janauùadhãmålaü khanatàsàdito nidhiþ>% .. 64
     %<kacàþ kalindajàtãratamàlastomamecakàþ>% .. 65
     %<ahaü vilokaye'dyàpi yudhyante'tra suràsuràþ>% .. 66
     %<gu¤janmaõima¤jãre kalagambhãre vihàrasarasãtãre . virasàsi kelikãre kimàli dhãre ca gandhasàrasamãre>% .. 67

#<athàlaïkàranàmàni>#
     bhedakàti÷ayoktiþ -- 68
     bhràntàpahnutiþ -- 69
     bhràntimàn -- 70
     màlàdãpakaü -- 71
     mithyàdhyavasitiþ -- 72
     mãlitaü -- 73
     mudrà -- 74
     yathàsaükhyaü -- 75
     yamakaü -- 76
     yuktiþ -- 77
     ratnàvalã -- 78
     råpakaü -- 79
     tat dvividhaü . abhedaråpakaü . tàdråpyaråpaka¤ca . tacca samanyånàdhikyakathanadvàrà pratyekaü trividhaü . samàbhedaråpakaü . nyånàbhedaråpakaü . adhikàbhedaråpakaü . samatàdråpyaråpakaü . nyånatàdråpyaråpakaü . adhikatàdråpyaråpakaü . etena ùaóvidhaü .
     råpakàti÷oktiþ -- 80
     lalitaü -- 81
     luptopamà -- 82
     sà càùñadhà . vàcakaluptà . dharmaluptà . upamànaluptà . dharmavàcakaluptà . vàcakopameyaluptà . vàcakopamànaluptà . dharmopamànaluptà . dharmopamànavàcakaluptà .
     le÷aþ -- 83
     lokoktiþ -- 84
     vakroktiþ -- 85
     vikalpaþ -- 86
     vikasvaraþ -- 87
     vicitraü -- 88
     vidhiþ -- 89
     vinoktiþ -- 90
     lakùaõabhedena sà dvividhà .
     vibhàvanà -- 91
     asyà lakùaõàõyudàharaõàni ca ùañ .
     virodhaþ -- 92
     sa da÷adhà .

#<tallakùaõàni>#
     %<bhedakàti÷ayoktiþ syàt tasyaivànyatvakalpanaü>% . 68
     %<bhràntàpahnutiranyasya ÷aïkàyàü bhràntivàraõe>% . 69
     %<syàt smçtirbhràntisandehaistadaïkàlaïkçtitrayaü>% . 70
     %<dãpakaikàvalãyogànmàlàdãpakamucyate>% . 71
     %<ki¤cinmithyàtvasiddhyarthaü mithyàrthàntarakalpanaü>% . 72
     %<mãlitaü yadi sàdç÷yàdbheda eva na dç÷yate>% . 73
     %<såcyàrthasåcanaü mudrà prakçtàrthaparaiþ padaiþ>% . 74
     %<yathàsaükhyaü krameõaiva kramikàõàü samanvayaþ>% . 75
     %<satyarthe pçthagarthàyàþ svaravya¤janasaühateþ . krameõa tenaivàvçttiryamakaü vinigadyate>% . 76
     %<yuktiþ paràbhisandhànaü kriyayà marmaguptaye>% . 77
     %<kramikàprakçtàrthànàü nyàsaü ratnàvalãü tiduþ>% . 78
     %<viùayyabhedatàdråpyara¤janaü viùaya÷ca yat .>%
     %<råpakaü tat tridhàdhikyanyanatvànubhayoktibhiþ .. 79>%
     %<råpakàti÷ayoktiþ syàt nigãryàdhyavasànataþ .>% asyàrthaþ . viùayasambandhena ullekhanaü vinà viùayivàcaka÷abdena grahaõaü viùayanigaraõaü tatpårbakaü viùayasya viùayiråpatayà adhyavasànaü tasmin sati råpakàti÷ayoktiþ . 80
     %<prastute varõyavàkyàrthaprativimbasya varõanaü>% . 81
     %<varõyopamànadharmàõàmupamàvàcakasya ca . ekadvitryanupàdànàt bhinnà luptopamàùñadhà>% .. 82
     %<le÷aþ syàddoùaguõayorguõadoùatvakalpanaü>% . 83
     %<lokapravàdànukçtiü lokoktiriti kathyate>% . 84
     %<vakroktiþ ÷leùakàkubhyàmapårbàrthaprakalpanaü>% . 85
     %<virodhe tulyabalayorvikalpàlaïkçtirmatà>% . 86
     %<yasmin vi÷eùasàmànyavi÷eùàþ sa vikasvaraþ>% . 87
     %<vicitraü tatprayatna÷cet viparãtaphalecchayà>% . 88
     %<siddhasyaiva vidhànaü yattàmàhurvidhyalaïkçtiü>% . 89
     %<vinoktiþ syàdvinà ki¤cit prastutaü hãnamucyate . taccet ki¤cidvinà ramyaü vinoktiþ sàpi kathyate>% .. 90
     %<vibhàvanà vinàpi syàtkàraõaü kàryajanma cet . hetånàmasamagratve kàryotpatti÷ca sà matà .. karyotpattistçtãyà syàt satyapi pratibandhake . akàraõàt kàryajanma caturthà syàdvibhàvanà .. viruddhàt kàryasampattirdçùñà kàcidvibhàvanà . kàryàt kàraõajanmàpi dçùñà kàcidvibhàvanà>% .. 91
     %<jàti÷caturbhirjàtyàdyairguõo guõàdibhistribhiþ . kriyàkriyàdravyàbhyàü yat dravyaü dravyeõa và mithaþ . viruddhamiva bhàseta virodho'sau da÷àkçtiþ>% .. 92

#<tadudàharaõàni>#
     %<anyadevàsya gàmbhãryamanyaddhairya¤ca bhåpateþ>% .. 68
     %<tàpaü karoti sotkampaü jvaraþ kinnu sakhe smaraþ>% .. 69
     %<ayaü pramatto madhupastvanmukhaü vetti païkajaü>% .. 70
     %<smareõa hçdaye tasyàstena tvayi kçtà sthitiþ>% .. 71
     %<mithyàdhyavasitirve÷yàü va÷ayet khasrajaü vahan>% .. 72
     %<raso nàlakùi làkùàyà÷caraõe sahajàruõe>% .. 73
     %<nitambagurvã taruõã dçgyugmavipulà ca sà>% .. 74
     %<÷atruü mitraü vipatti¤ca jaya ra¤jaya bha¤jaya>% .. 75
     %<navapalà÷apalà÷avanaü puraþsphuñaparàgaparàgatapaïkajaü . mçdulatàntalatàntamalokayat sa surabhiü surabhiü sumanobharaiþ>% .. 76
     %<tvàmàlikhantidçùñvànyàü dhanuþ pauùpaükare'likhat>% .. 77
     %<caturàsyaþ patirlakùmyàþ sarvaj¤astvaü mahãpate>% .. 78
     %<ayaü hi dhårjañiþ sàkùàdyena dagdhàþ puraþ kùaõàt . ayamàste vinà ÷ambhustàrtãyaikaü vilocanaü .. ÷ambhurvi÷vamavatyadya svãkçtya samadçùñitàü . asyà mukhendunà labdhe netrànande kimindunà .. sàdhvãyamaparà lakùmãrasudhàsàgarotthità . ayaü kalaïkina÷candrànmukhacandro'tiricyate>% .. 79
     pa÷ya nãlotpaladvandvànniþsaranti sitàþ ÷aràþ .. 80
     %<lalitaü nirgate nãre setumeùà cikãrùati>% .. 81
     %<taóidgaurãndutulyàsyà karpårantã dç÷ormama . kàntyà smaravadhåyantã dçùñà tanvã raho mayà .. yat tvayà melanaü tatra làbho me ya÷ca tadrateþ . tadetat kàkatàlãyamavitarkitasambhavaü>% .. 82
     akhileùu vihaïgeùu hanta svacchandacàriùu .
     %<÷uka pa¤jarabandhaste madhuràõàü giràü phalaü .. 83>%
     %<sahasva katicinmàsànmãlayitvà vilocane>% .. 84
     %<mu¤ca mànaü dinaü pràptaü neha nàndã haràntike>% .. 85
     %<sadyaþ ÷iràüsi càpàn và namayantu mahãbhujaþ>% .. 86
     %<sa na jigye mahànto hi durda÷àþ sàgarà iva>% .. 87
     %<namanti santastrailokyàdapi labdhuü samunnatiü>% .. 88
     %<pa¤camoda¤cane kàle kokilaþ kokilo'bhavat>% .. 89
     %<vidyà hçdyàpi sà vidyà vinà vinayasampadaü . vinà khalairvibhàtyeùà ràjendra bhavataþ sabhà>% .. 90
     %<apalàkùàrasàsiktaü raktaü te caraõadvayaü . astrairatãkùõakañhinairjagajjayati manmathaþ .. narendràneva te ràjan da÷atyasibhujaïgamaþ . ÷aïkhàdvãõàninàdo'yamudeti mahadadbhutaþ .. ÷ãtàïgakiraõàstanvãü hanta santàpayanti tàü . ya÷aþpayorà÷irabhåt karakalpatarostava>% .. 91
     %<tava virahe malayamaruddàvànalaþ ÷a÷iruco'pi ÷oùamaõiþ . hçdayamanirutamapi bhinte nalinãdalamapi nidàgharavirasyàþ .. santatamuùalàsaïgàdbahutaragçhakarmaghañanàyà nçpate . dvijaùatnãnàü kañhinàþ sati bhavati karàþ sarojakumàràþ .. ajasya gçhõato janma nirãhasya hatadviùaþ . svapato jàgaråkasya yàthàrthyaü veda kastava .. vallabhotsaïgasaïgena vinà hariõacakùuùaþ . ràkàvibhàvarãjànirviùajvàlàkulo bhavet .. nayanayugàsecanakaü mànasavçttyàpi duùpràpaü . råpamidaü madiràkùyà madayati hçdayaü dunoti ca me>% .. 92

#<athàlaïkàranàmàni>#
     virodhàmàùaþ -- 93
     vivçtoktiþ -- 94
     vi÷eùaþ -- 95
     sa trividhaþ .
     vi÷eùoktiþ -- 96
     viùamaü -- 97
     tat trividhaü .
     viùàdanaü -- 98
     vyàghàtaþ -- 99
     sa dvividhaþ .
     vyàjanindà -- 100
     vyàjastutiþ -- 101
     sa dvividhaþ .
     vyàjoktiþ -- 102
     vyatirekaþ -- 103
     ÷uddhàpahnutiþ -- 104
     ÷leùaþ -- 105
     sa ca trividhaþ . prakçtànekàvaùayaþ 1 aprakçtànekaviùayaþ 2 prakçtàprakçtànekaviùayaþ 3 .
     sadarthanidar÷anà -- 106
     sandehaþ -- 107
     samaü -- 108
     tat trividhaü .
     samàdhiþ -- 109
     samàsoktiþ -- 110
     samuccayaþ -- 111
     sa dvividhaþ .
     sambandhàti÷ayoktiþ -- 112
     lakùaõabhedena sà dvidhà .
     sambhàvanaü -- 113
     sahoktiþ -- 114
     sàmànyaü -- 115
     sàraþ -- 116
     såkùmaü -- 117
     ntokoktiþ -- 118
     svabhàvoktiþ -- 119

#<tallakùaõàni>#
     %<àbhàùatvaü virodhasya virodhàbhàùa iùyate>% . 93
     %<vivçtoktiþ ÷leùaguptaü kavinàviùkçtaü yadi>% . 94
     %<vi÷eùaþ khyàtamàdhàraü vinàpyàdheyavarõanaü . vi÷eùaþ so'pi yadyekaü vastvanekatra varõyate .. ki¤cidàrambhato'÷akyavastvantarakçti÷ca saþ>% . 95
     %<kàryàjanirvi÷eùoktiþ sati puùkalakàraõe>% . 96
     %<viùamaü varõyate yatra ghañanànanuråpayoþ . viråpakàryasyotpattiraparaü viùamaü mataü .. aniùñasyàpyavàpti÷cettadiùñàrthasamudyamàt>% . 97
     %<iùyamàõaviruddhàrthasaüpràpti÷ca viùàdanaü>% . 98
     %<syàdvyàghàto'nyathàkàri tathàkàri kriyeta cet . saukàryeõa nibaddhàpi kriyàkàryavirodhinaþ>% . 99
     %<nindàyà nindayà vyaktirvyàjanindeti goyate>% . 100
     %<uktirvyàjastutirnindàstutibhyàüstutinindayoþ>% . 101
     %<vyàjoktiranyahetåktyà yadàkàrasya gopanaü>% . 102
     %<vyatireko vi÷eùa÷cedupamànopameyayoþ>% . 103
     %<÷uddhàpahnutiranyasyàropàrtho dharmanihnavaþ>% . 104
     %<nànàrthasaü÷rayaþ ÷leùo varõyàvarõyobhayà÷rayaþ>% . 105
     %<vibhàvanaü samçddhànàü phalaü suhçdanugrahaþ>% . 106
     %<syàt smçtibhràntisandehaistadaïkàlaïkçtitrayaü>% . 107
     %<samaü syàdvarõanaü yatra dvayorapyanuråpayoþ . sàråpyamapi kàryasya kàraõena samaü viduþ . vinà yatnena tatsiddhiryadarthaþ kartumudyamaþ>% . 108
     %<samàdhiþ kàryasaukaryaü kàraõàntarasannidheþ>% . 109
     %<samàsoktiþ parisphårtiþ prastute prastutasya cet>% . 110
     %<bahånàü yugapadbhàjàü bhàvagumphaþ samuccayaþ . ahaü prathamikàbhàjàmekakàryànvayo'pi saþ>% . 111
     %<sambandhàti÷ayoktiþ syàdayoge yogakalpanaü . yogepyayogasamvandhàti÷ayoktiritãryate>% . 112
     %<sambhàvanaü yadãdaü syàdityåho'nyasya siddhaye>% . 113
     %<sahoktiþ sahabhàva÷cedbhàsate janara¤janaþ>% . 114
     %<sàmànyaü prakçtasyànyatàdàtmyaü sadç÷airguõaiþ>% . 115
     %<uttarottaramutkarùaþ sàra ityabhidhãyate>% . 116
     %<såkùmaü parà÷ayàbhij¤e tarasàkåtaceùñitaü>% . 117
     %<stokoktiryatra lokokteþ syàdarthàntaragarbhità>% . 118
     %<svabhàvoktiþ svabhàvasya jàtyàdisthasya varõanaü>% . 119

#<tadudàharaõàni .>#
     %<vinàpi tanvi hàreõa vakùojau tava hàriõau>% .. 93
     %<vçùàpehi parakùetràditi vakti sa såcanaü>% .. 94
     %<gate sårye'pi dvãpasthàstama÷chindanti tatkaràþ . antarvahiþ puraþ pa÷càt sarvadi÷yapi saiva me .. tvàü pa÷yatà mayà labdhaü kalpavçkùanirãkùaõaü>% .. 95
     %<hçdi snehakùayo nàbhåt smaradãpe jvalatyapi>% .. 96
     %<kveyaü ÷irãùamçdvaïgã kva tàdçïmadanajvaraþ . kãrtiü prasåte dhavalàü ÷yàmà tava kçpàõikà .. bhakùà÷ayà hi ma¤jåùàü dçùñyàkhustena bhakùitaþ>% .. 97
     %<dãpamuddãpayedyàvattàvannirvàõa eva saþ>% .. 98
     %<yairjagat prãyate hanti taireva kusumaiþ smaraþ . dayà cedbàla iti mayyaparityajya eva te>% .. 99
     %<vidhe sa nindyo yaste pràgekamevàharacchiraþ>% .. 100
     %<kaþ svardhuni vivekaste nayase pàpino divaü .. sàdhu dåti punaþ sàdhu kartabyaü kimataþ paraü . yanmadarthe vilånàsi dantairapi nakhairapi>% .. 101
     %<sakhi pa÷ya gçhàràmaparàgairasmi dhåsarà>% .. 102
     %<÷ailà ivonnatàþ santu kintu prakçtikomalàþ>% .. 103
     %<nàyaü sudhàü÷uþ kiü tarhi vyomagaïgàsaroruhaü>% .. 104
     %<sarvato màdhavaþ pàyàt sa yo gaïgàmadãdharat .. abjena tvanmukhaü tulyaü hariõà hata÷aktinà . uccaradbhårikolàlaþ ÷u÷ubhe vàhinãpatiþ>% .. 105
     %<udayanneva savità padmeùvarpayati tviùaü>% .. 106
     %<païkajaü và sudhàü÷urvetyasmàkantu na nirõayaþ>% .. 107
     %<svànuråpaü kçtaü pañhmahàreõa kucamaõóalaü .. nãcapraramatà lakùmi jalajàyàstavocità .. yukto vàraõalàbho'yaü bhåpatervàraõàrthinaþ>% .. 108
     %<utkaõñhità ca kulañà jagàmàsta¤ca bhànumàn>% .. 109
     %<ayamaindrãmukhaü pa÷ya rakta÷cumbati candramàþ>% .. 110
     %<na÷yanti pa÷càt pa÷yanti bhra÷yanti ca tava dviùaþ .. laü ÷ãlaü vayo vidyà dhana¤ca madayatyamuü>% .. 111
     %<saudhàgràõi purasyàsya spç÷anti vidhumaõóalaü . tvayi dàtari ràjendra svardrumànnàdriyàmahe>% .. 112
     %<yadi ÷eùo'bhavadvaktà kathitàþ syurguõàstava>% .. 113
     %<digantamagamattasya kãrtiþ pratyarthibhiþ saha>% .. 114
     %<mallikàcitadhammillà÷càrucandanacarcitàþ . avibhàvyàþ sukhaü yànti candrikà abhisàrikàþ>% .. 115
     %<madhuraü madhu pãyåùaü tasmàt tasmàt kavervacaþ>% .. 116
     %<mayi pa÷yati sà ke÷aiþ sãmantamaõimàvçõot>% .. 117
     %<bhujaïga eva jànãte bhujaïgàcaraõaü sakhe>% .. 118
     %<kuraïgairantaràïgàkùaiþ stabdhakarõaiþ samãkùyate>% .. 119

#<athàlaïkàranàmàni>#
     smatimàn -- 120
     hetuþ -- 121
     sa dvividhaþ .
     hetvapahnutiþ -- 122

#<tallakùaõàni>#
     %<syàt smçtibhràntisandehaistadaïkàlaïkçtitrayaü>% . 120
     %<hetohatumatà sàrdha varõanaü heturucyate . heturhetumatoraikyavarõanaü heturucyate>% . 121
     %<÷uddhàpahnutiranyasyàropàrtho dharmanihnavaþ . sa eva yuktipårba÷ceducyate hetvapahnutiþ>% . 122

#<tadudàharaõàni>#
     %<païkajaü pa÷yataþ kàntà mukhaü me gàhate manaþ>% .. 120
     %<asàvudeti ÷ãtàü÷urmànacchedàya subhruvàü .. lakùmãvilàso viduùàü kañàkùàveïkañaprabhoþ>% .. 121
     %<nendustãvro na ni÷yarkaþ sindhoraurvo'yamutthitaþ>% .. 122

#<alaïkçtaþ>#, tri, (alam + kç + karmaõi ktaþ .) alaïkàrayuktaþ . tatparyàyaþ . bhåùitaþ 2 prasàdhitaþ 3 pariùkçtaþ 4 maõóitaþ 5 . ityamaraþ ..
     (%<alaïkçtaü janàkãrõaü vivi÷urvàraõàvatam .>% iti mahàbhàrate .)

#<ala¤jaraþ>#, puü, (alam + jé + ac .) mçõmayabahujaladharapàtraü . jàlà iti khyàtaþ . tatparyàyaþ . ali¤jaraþ 2 maõikaü 3 . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<alatiþ>#, puü, (ala + bàhulakàt atic .) gãtavi÷eùaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<alandhåmaþ>#, puü, (alamatyartho dhåmaþ .) dhåmasamåhaþ . iti jañàdharaþ ..

#<alam>#, vya, bhåùaõaü . pårõatà . sàmarthyaü . niùedhaþ . ityamaraþ .. nirarthakaü . iti bharataþ ..

#<alambuùaþ>#, puü, (alaü puùõàti, puùa + ka, pçùodaràditvàt pasya baþ .) prahastaþ . vamanaü . ràkùasavi÷eùaþ .. iti medinã .. (kurukùetrayuddhe kauravàõàü sahàyaþ svanàmakhyàto ràkùasaþ .
     %<sàtyaki÷càpi saükruddho ràkùasaü kråramàhave .
     alambuùaü ÷arairghorairvivyàdha balinàü balã ..>% iti mahàbhàrate .)

#<alambuùà>#, strã, (alaü puùõàti, puùa + ka, pasya baþ, tataþ striyàü ñàp .) muõóãrã . svargave÷yàbhedaþ . iti medinã ..
     (%<alambuùà mi÷rake÷ã puõóarãkà tilottamà .
     suråpà lakùaõà kùemà tathà rambhà manoramà ..>% iti mahàbhàrate .) anyaprave÷avàraõàrthadattarekhàdiþ .. lajjàlubhedaþ . tatparyàyaþ . kharatvak 2 medaþ 3 galà 4 . asyà guõàþ . laghutvaü . svàdutvaü . kçmipittakaphanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (bhàvapràkà÷a÷ca ..
     %<alambuùà gokùurakaü triphalà nàgarà mçtàþ .
     yathottaraü bhàgavçddhyà ÷yàmàcårõantu tatsamaü ..
     pivenmastusuràtakrakà¤jikoùõodakena và .
     pãtaü jayatyàmavàtaü sa÷othaü vàta÷oõitaü ..
     trikajànårusandhisthaü jvaràrocakanà÷anaü .
     pathyàkùadhàtryastriphalà bhàgavçddhàvayaü kramaþ .. * ..>% alambuùàdyaü cårõam .. * .. iti vaidyakacakrapàõisaügrahaþ .. alambuùà gokùurakaü målaü varuõakasya ca . guóåcã nàgara¤ceti samabhàgàni kàrayet .. kà¤jikena tu tatpeyaü vióàlapadamàtrakaü . àmavàte pravçddhe ca yogo'yamamçtopamaþ .. * .. aparàlambuùàdyaü cårõaü .. * .. iti ca bhàvaprakà÷e ..)
#<alaïkriyà>#, strã, (alam + kç + bhàve ÷a .) bhåùitakaraõaü . tatparyàyaþ . bhåùà 2 . ityamaraþ ..

#<alarkaþ>#, puü, (alamarkate'rcyate và, arka + ac, arca + gha¤ và .) kùiptakukkuraþ . (%<àlarkaü viùamiva sarvataþ prasuptam>% . iti uttaracarite .) ÷vetàrkavçkùaþ . ÷àdà àkanda iti bhàùà . (asya paryàyàntaraü guõàntara¤ca yathà --
     %<alarko guõaråpaþ syànmandàro vasukopi ca .
     ÷vetapuùpaþ sadàpuùpaþ sabàlàrkaþ pratàpasaþ ..
     rakto'paro'rkanàmà syàdarkaparõo vikãraõaþ .
     raktapuùpaþ ÷uklaphalastathàsphoñaþ prakãrtitaþ ..
     arkadvayaü saraü vàtakuùñhakaõóåviùavraõàn .
     nihanti plãhagulmàr÷aþ÷leùmodara÷akçtkrimãn ..
     alarkakusumaü vçùyaü laghudãpanapàcanaü .
     arocakaprasekàr÷aþkàsa÷vàsanivàraõam ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..
     %<duùñakardamasaüspar÷àþ kaõóåkledànvitàntaràþ .>% aïgulyo'lasa mityàhuþ .. iti vàbhañaþ ..) tatparyàyaþ . pratàpasaþ 2 ràjàrkaþ 3 gaõaråpã 4 . iti ratnamàlàmarau .. ÷åkaràkàràùñapàdatãkùõadantasåcyàkçtilomajantuvi÷eùaþ . daü÷anàmàsuro bhçgu÷àpàt ayaü janturbhåtvà karõasyoruü bhittvà para÷uràmadçùñipàtàt ÷àpamuktaþ pårbaråpo babhåva . iti mahàbhàrate ràjadharme ..
     (%<dadar÷a ràmastaü càpi kçmiü ÷åkarasannibhaü .
     aùñapàdaü tãkùõadaüùñraü såcãbhiriva saüvçtaü ..
     romabhiþ saüniruddhàïgamalarkaü nàma nàmataþ .
     so'bravãdahamàsaü pràgdaü÷o nàma mahàsuraþ .
     purà devayuge tàta ! bhçgostulyavayà iva .
     so'haü bhçgoþ sudayitàü bhàryàmapaharaü balàt ..
     maharùerabhi÷àpena kçmibhåto'pataü bhuvi .>% svanàmakhyàto nçpatiþ .
     %<÷aivyaþ ÷enakapotãye svamàüsaü pakùiõe dadau .
     alarka÷cakùuùã datvà jagàma gatimuttamàm ..>% iti ràmàyaõe . svanàmakhyàtaþ kà÷iràjaþ, sa hi vatsaràjasya puttraþ sannate÷ca pità, yathà harivaü÷e --
     %<vatsaputtrastvalarkastu sannatistasya càtmajaþ .
     alarkaþ kà÷iràjastu brahmaõyaþ satyasaïgaraþ ..
     ùaùñiü varùasahasràõi ùaùñiü varùa÷atàni ca .
     tasyàsãt sumahadràjyaü råpayauvana÷àlinaþ .>%)

#<alale>#, vya, pi÷àcabhàùàyàü sambodhanaü . tatparyàyaþ . ale 2 alele 3 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<alavàlaü>#, klã, (lavamàlàti, là + ka, tato na¤samàsaþ .) àlavàlaü . vçkùamåle jaladhàraõàrthakçtàliþ . càramàdà iti khyàtaþ . ityamarañãkàyàü bharatàdayaþ ..

#<alavàlakaü>#, klã, (alavàla eva, alavàla + svàrthe kan .) àlavàlaü . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<alasaþ>#, tri, (na lasati vyàpriyate, lasa + ac .) àlasyayuktaþ . àlsyà iti bhàùà . tatparyàyaþ . mandaþ 2 tundaparimçjaþ 3 àlasyaþ 4 ÷ãtakaþ 5 anuùõaþ 6 . ityamaraþ .. ÷ãtalaþ 7 kuõñhaþ 8 mukhanirãkùakaþ 9 . iti ÷abdaratnàvalã .. (kriyàmandaþ . kriyàjaóaþ . ava÷yakartavyeùu apravçtti÷ãlaþ . %<avyavasàyinamalasaü daivaparaü sàhasàcca parihãnaü . pramadeva vçddhapatiü necchatyupagçhãtuü lakùmãþ>% . iti hitopade÷e .)

#<alasaþ>#, puü, (lasa + ac, tato na¤samàsaþ .) vçkùavi÷eùaþ . pàdarogabhedaþ . iti medinã .. pàükui iti bhàùà . tasya nidànaråpe .
     %<klinnàïgalyantarau pàdau kaõóådàharujànvitau .
     duùñakardamasaüspar÷àdalasaü taü vibhàvayet ..>% alasaü kàdaã iti loke . atha tasya cikitsà .
     %<pàdau sitkàranàlena lepanaü tvalase hitaü .
     pañolakunañãnimbarocanàmaricaistilaiþ ..
     kùudràsvarasasiddhena kañutailena lepayet .
     tataþ kàsãsakunañãtilacårõairvicårõayet ..>% avadhålayet .
     %<kara¤javãjaü rajanã kàsãsaü padmakaü madhu .
     rocanà haritàla¤ca lepo'yamalase hitaþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (%<ñuùñakardamasaüspar÷àþ kaõóåkledànvitàntaràþ . aïgulyo'lasamityàhuþ ..>% iti vàbhañaþ ..)

#<alasakaþ>#, puü, (na lasyati anena, lasa + karaõe vun .) udararogavi÷eùaþ . iti màdhavakaraþ .. tasya råpaü
     %<kukùirànahyate'tyarthaü pratàmyet parikåjati .
     niruddho màruta÷caiva kukùàvupari dhàvati ..
     vàtavarconirodhà÷ca yasyàtyarthaü bhavedapi .
     tasyàlasakamàcaùñe tçùõodgàrau tu yasya ca ..>% tantràntare .
     %<prayàti nordhvaü nàdhastàdàhàro na ca pacyate .
     àmà÷aye'lasãbhåtastena so'lasakaþ smçtaþ ..>% asya lakùaõaü cikitsà ca ajãrõa÷abde draùñavyà .. (alasakamupadekùyàmaþ . durbalasyàlpàgnerbahu÷leùmaõo vàtamåtrapurãùavegavidhàriõaþ sthiragurubahuråkùa ÷ãta÷uùkànnasevinastadannapànamanilaprapãóitaü ÷leùmaõà ca vibaddhamàrgamatimàtrapralãnamalasatvànna vahirmukhã bhavati . tata÷chardyatãsàravarjyànyàmapradoùaliïgànyabhidar÷ayati atimàtràõi . atimàtrapraduùñà÷ca doùàþ praduùñàmabaddhamàrgàstiryagàgacchantaþ kadàcit kevalamevàsya ÷arãraü daõóavat stambhayanti . tatastamalasakamasàdhyaü bruvate . viruddhàdhya÷anàjãrõà÷ana÷ãlinaþ punareva doùamàmaviùamityàcakùate bhiùajo viùasadç÷aliïgatvàt . tatparamasàdhyamà÷ukàritvàt viruddhopakramatvàcceti . tatra sàdhyamàmaü praduùñamalasãbhåtamullekhayet . pàyayitvà salavaõamuùõavàri . tataþ svedanavartipraõidhànàbhyàmupàcaredupavàsayeccainam . iti carakaþ ..)

#<alasà>#, strã, (lasa + ac, tato na¤samàsaþ, striyàü ñàp .) haüsapadãlatà . iti medinã .. haüsapadã÷abde'sya guõàdayo j¤eyàþ ..

#<alasekùaõà>#, strã, (alase ãkùaõe yasyàþ sà .) strãvi÷eùaþ . sà alasadçùñiyuktà . iti hemacandraþ ..

#<alakùaõaü>#, klã, (lakùaõamanumàpakaü sucihnaü, virodhe na¤, na¤asamàsaþ .) durlakùaõaü . mandacihnaü .
     (%<àcàràt dhanamakùayyamàcàro hantyalakùaõam .>% iti manuþ .) tadvi÷iùñe tri ..

#<alakùmãþ>#, strã, (na lakùmã, na¤atra virodhe .) narakadevatà . tatparyàyaþ . nirçtiþ 2 . ityamaraþ .. kàlakarõã 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. kàlakarõikà 4 . iti jañàdharaþ .. jyeùñhàdevã 5 iti pàdmottarakhaõóaü .. tasyà vivaraõaü jyeùñhà÷abde draùñavyaü .. * .. dãpànvitàmàvàsyàyàü tasyàþ påjàvidhiryathà . tatra pradoùe àdau àcàràdalakùmãpåjanaü . ityàcàryacåóàmaõiprabhçtayaþ .. gomayaputtalikàü nirmàya vàmahastena kçùõapuùpaü gçhãtvà dhyàyet . %<alakùmãü kçùõavarõàü dvibhujàü kçùõavastraparãdhànàü lauhàbharaõabhåùitàü ÷arkaràcandanacarcitàü gçhasammàrjanãhastàü gardabhàråóhàü kalahapriyàü>% . iti dhyàtvà vimukhena %<oü alakùmyai namaþ>% ityanena nirmàlyena kçùõapuùpeõa saüpåjya praõamet .
     %<(oü)alakùmãstvaü kuråpàsi kutsitasthànavàsinã .
     sukharàtrau mayà dattàü gçhõa påjà¤ca ÷à÷vatãü ..
     dàridryakalahapriye devi ! tvaü dhananà÷inã .
     yàhi ÷atrorgçhe nityaü sthirà tatra bhaviùyasi ..
     yadi tvaü me mahàbhàge prãtà bhavasi sarvadà .
     puttrabandhukalatreùu kadàcinnàgamiùyasi ..
     gaccha tvaü mandiraü ÷atrorgçhãtvà cà÷ubhaü mama .
     madà÷rayaü parityajya sthirà tatra bhaviùyasi ..>% tataþ ÷årpavàdyena sãmànte tàü visçjet . iti kçtyacandrikà .. * .. ki¤ca --
     %<evaü gate ni÷ãthe tu nàrã ca svagçhàïganàt .
     alakùmã÷ca vahiùkàryà amantra¤ca yathàvidhi ..>% iti kçtyatattvàrõavadhçtabrahmapuràõaü .. * ..
     %<evaü gate ni÷ãthe tu jane nidràrdhalocane .
     tàvannagaranàrãbhiþ ÷årpaóiõóimavàdanaiþ ..
     niùkà÷yate prahçùñàbhiralakùmãþ svagçhàïganàt ..>% iti nirõayasindhau madanaratnadhçtabhaviùyapuràõaü ..

#<alàtaü>#, klã, (là + kta, na¤samàsaþ .) aïgàraþ . ityamaraþ .. (ardhadagdhakàùñhaþ .
     %<kurute'sminnamoghe'pi nirvàõàlàtalàghavam .>% iti kumàrasambhave .)

#<alàvuþ>#, puü, strã, (na lambate, na + lavi årõit nalopa÷ca vçddhiþ .) latàvi÷eùaþ tatphala¤ca . làu iti khyàtà . tatparyàyaþ . tumbaþ 2 tumbakaþ 3 tumbà 4 tumbã 5 piõóaphalà 6 mahàphalà 7 àlàvuþ 8 elàvuþ 9 làvuþ 10 làvukà 11 . ityamaraþ taññãkà ca .. tumbikà 12 tumbiþ 13 alàvuþ 14 . iti ÷abdaratnàvalã .. asyà guõàþ .
     %<alàvuþ kathità tumbã dvidhà dãrghà ca vartulà miùñaü tumbãphalaü hçdyaü pitta÷leùmàpahaü guru ..
     vçùyaü rucikaraü proktaü dhàtupuùñivivardhanaü .>% iti bhàvaprakà÷aþ .. bhedakatvaü kaphakàritvaü . gurupàkitvaü . himatvaü . pittanà÷itva¤ca . tannàóãguõàþ . gurutvaü . madhuratvaü .. malabhedakatvaü . vàta÷leùmakàritvaü . råkùatvaü . ÷ãtalatvaü . pittanà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..
     (%<varcobhedãnyalàvåni råkùa÷ãtaguråõi ca .>% iti caraka÷ca .
     %<alàvurbhinnaviñkà tu råkùàgurvyati÷ãtalàü .>% iti ca su÷rutaþ ..)

#<alàraü>#, klã, (aràrdyate, ç + yaïluk + ac rasya laþ .) kavàñaü . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<aliþ>#, puü, strã, (alati daü÷e samartho bhavati yaþ, saþ, ala + in .) bhramaraþ .
     (%<alipaïktiraneka÷astvayà, guõakçtye dhanuùo niyojità .>% iti kumàrasambhave .
     %<anugatamalivçndairgaõóabhittãrvihàya .>% iti raghuvaü÷e .) vç÷cikaþ . ityamaraþ .. kàkaþ . kokilaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. madirà . iti medinã .. (vç÷cikarà÷iþ .)

#<alikaü>#, klã, (alyate bhåùyate, ala + karmaõi ikan .) lalàñaü . ityamaraþ ..

#<alikulasaïkulaþ>#, puü, (alikulena saïkalaþ vyàptaþ, tçtãyàtatpuruùaþ .) kubjakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<aligardhaþ>#, puü, (aliriva vç÷cika iva gçdhnoti, gçdh + ac .) jalasarpaþ . àlàdha iti khyàtaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<alijihvà>#, strã, (aliriva kùudrà jihvà, .) jihvopari kùudrajihvà . àlajiva iti khyàtà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<alijihvikà>#, strã, (alijihvà eva svàrthe kan; ñàp .) alijihvà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ali¤jaraþ>#, puü, (ala + ina, aliü sàmarthyaü jarayati jçõàti và, ali + jç + ac, pçùodaràditvàt sàdhuþ .) mçdàdinirmitajalàdhàravi÷eùaþ . jàlà iti khyàtaþ . ityamaraþ ..
     (%<udakàntamupanãya matsyaü vaivasvato manuþ .
     ali¤jare pràkùipattaü candràü÷usadç÷aprabhaü ..>% iti mahàbhàrate .)

#<alidårvà>#, strã, (alirivàkàreõa dårvà .) màlàdårvà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<alindaþ>#, puü, (alate bhåùyate, ala + karmaõi bàhulakàt kindac .) vahirdvàrasaülagnacaturasrakçtrimabhåmiþ . tatparyàyaþ . praghàõaþ 2 praghaõaþ 3 vahirdvàraprakoùñhaþ 4 àlindaþ 5 . ityamaraþ .. gçhadvàrapiõóakaþ . alindaþ nàmnãti ala¤ inda hrasvàdiþ . yasyàmalindeüùu na cakrureveti màghaþ . svàrthe ùõe àlindo dãrghàdirapi .
     %<gçhaikade÷e àlindaþ praghàõaþpraghaõastathà .>% ityamaradattaþ . atha piõóaka àlinda iti haóóaþ . iha tåbhayameva ÷leùàditi sàjjhaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. * .. anyacca .
     %<praghàõapraghaõàlindà dvàravàhyaprakoùñhake .
     gçhàbhyantara÷ayyàrthapiõóikàyàmapi trayaü ..
     àlindaþ syàdalindo'pi syàdalindaka ityapi .>% iti ÷abdaratnàvalã ..
     (%<÷ukàïganãlopalanirmitànàü lipteùu bhàsà gçhadehalonàü .
     yasyàmalindeùu na cakrureva mugdhàïganà gomayagomukhàni ..>% iti màghaþ .)

#<alipakaþ>#, puü, strã, (kutsitavarõena lipyate, lipa + bàhulakàt karmaõi vun .) bhramaraþ . kokilaþ . kukkuraþ . iti medinã .. (vç÷cikaþ .)

#<alipatrikà>#, strã, (alirvç÷cika iva patramasyàþ, kapi ata ittvam .) vç÷cikàkhyakùupaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<aliparõã>#, strã, (aliriva parõamasyàþ, ïãp .) vç÷cikàlãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<alipriyaü>#, klã, (alãnàü priyaü ùaùñhãtatpuruùaþ .) raktotpalaü . raktapadmaü . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<alipriyà>#, strã, (alãnàü priyà, ùaùñhãtatpuruùaþ .) pàñalàvçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<alimakaþ>#, puü, (aliriva makkate, makka + ac, pçùodaràditvàtkalopaþ .) bhekaþ . kokilaþ . bhramaraþ . padmake÷araþ . madhåkavçkùaþ . iti medinã ..

#<alimodà>#, strã, (alãn modayati mud + õic + ac .) gaõikàrãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<alimbakaþ>#, puü, (na + lipi + vun) padmake÷araþ . bhekaþ . bhramaraþ . kokilaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (kukkuraþ . madhåkavçkùaþ .)

#<alivàhinã>#, strã, (aliü vàhayati gandhena, vaha + õic + õini + ïãp .) kevikàpuùpaü . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<alã>#, [n] puü, (alaü vç÷cikapucchasthakaõñakaü vidyate'sya ini .) bhramaraþ .
     (%<malinimàlini màdhavayoùitàm .>% iti màghaþ .) vç÷cikaþ . iti medinã ..

#<alãkaü>#, klã, (ala + ãkan .) apriyaü . (%<tadyathà sa mahàràjo nàlãkamadhigacchati>% . iti ràmàyaõe .) mithyà . ityamaraþ .. (%<j¤àte'lãkanimãlite nayanayoþ>% . iti amaru÷atake .) svargaþ . iti medinã .. lalàñaü . iti hemacandraþ ..

#<alãkaü>#, tri, (ala + ãkan .) mithyà . apriyaü . alpaü . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<alãkamatsyaþ>#, puü, aïgàrakhinnatilatailabhçùñamàsapiùñaü . tatra pramàõaü ràjanirghaõñe yathà .
     %<màùapiùñikayà liïgyanàgavallãdalairmahat .
     tattu saüsvedayedyuktyà sthàlyàmaïgàrakopari ..
     tato niùkà÷itaü khaõóyaü tilatailena bharjayet .
     alãkamatsya ukto'yaü prakàraþ pàkapaõóitaiþ ..
     taü vçntàkabhañitreõa vàståkena ca bhakùayet ..>%

#<aluþ>#, strã, (ala + un .) àluþ . kùudrakalasã . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ ..

#<alubdhaþ>#, tri, (lubha + ktaþ, na¤samàsaþ .) lobharahitaþ . yathà manuþ .
     %<eko'pyalubdhaþ sàkùã syàt bahvyaþ ÷ucyo'pi na striyaþ . strãbuddherasthiratvàttu doùai÷cànye'pi ye vçtàþ ..>% %<eko'lubdhastu sàkùã syàditi kullåkabhaññadhçtapàñhaþ .>% iti vyavahàratattvaü ..
     (%<alubdhaiþ snigdhaiþ prabuddhai÷càmàtyaiþ parivçtaþ .>% iti kàdambarã .)

#<ale>#, vya, pi÷àcabhàùayà sambodhanaü . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<alele>#, vya, pi÷àcabhàùayà sambodhanaü . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<alobhaþ>#, puü, (na lobhaþ, abhàve na¤ .) lobhàbhàvaþ . yathà --
     %<ijyàdhyayanadànàni tapaþ satyaü dhçtiþ kùamà .
     alobha iti màrgo'yaü dharma÷càùñavidhaþ smçtaþ ..>% iti mahàbhàrataü ..

#<alobhã>#, [n] tri, (lobho'styasya iti lobhã, na lobhã iti na¤samàsaþ .) lobha÷ånyavyaktiþ . nàsti lobho yasya iti bahubrãhisamàsàdinpratyayaniùpannaþ ..

#<alohitaü>#, klã, (na lohitaü, nàsti lohitaü yasmàt iti và .) raktapadmaü . iti ratnamàlà ..

#<alaukikaþ>#, tri, (loke viditaþ, loka + ñhak tatona¤samàsaþ .) laukikapratyakùàviùayaþ . amà, muùikaþ . lokàtãtaþ . yathà --
     %<alaukikatvàdamaraþ svakoùe na yàni nàmàni samullilekha .
     vilokya tairapyadhunà pracàramayaü prayatnaþ puruùottamasya ..>% iti trikàõóa÷eùadvitãya÷lokaþ ..
     (%<upasaühara vi÷vàtmannadoråpamalaukikam .>% iti bhàgavatapuràõam .)

@<[Page 1,121b]>@
#<alpaü>#, tri, (al + p .) ki¤cit . tatparyàyaþ . ãùat 2 manàk 3 stokaü 4 .
     (%<alpo'pyevaü mahàn vàpi vikrayastàvadeva saþ .>% iti manuþ .) khullakaü 5 ÷lakùõaü 6 dabhraü 7 kç÷aü 8 tanuþ 9 tanåþ 10 truñiþ 11 truñã 12 màtrà 13 lavaþ 14 le÷aþ 15 kaõaþ 16 kaõã 17 kaõikà 18 aõuþ 19 såkùmaü 20 . ityamaraþ .. kùullaü 21 kùullakaü 22 khullaü 23 kaõà 24 . iti ÷abdaratnàvalã . (atisàmànyaþ .
     %<alpasya hetorbahu hàtumicchan vicàramåóhaþ pratibhàsi me tvam .>% iti raghuvaü÷e . saükùiptaü . adãrghaü .
     %<anantapàraü kila ÷abda÷àstraü, svalpaü tathàyurbahava÷ca vighnàþ .>% iti pa¤catantram .)

#<alpakaþ>#, puü, (alpa eva, alpa + svàtha kan .) yavàsavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. asya guõàþ ..
     %<yàsaþ svàduþ sarastiktastuvaraþ ÷ãtalo laghuþ .
     kaphamedomadabhràntipittàsçkkuùñhakàsajit ..
     tçùõàvisarpavàtàsravamijvaraharaþ smçtaþ .
     yavàsasya guõaistulyà budhairuktà duràlabhà ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .) (svalpaparimitaþ . ki¤cit .
     %<yadàvagacchedàyatyàmàdhikyaü dhruvamàtmanaþ .
     tadàtve càlpikàü pãóàü tadà sandhiü samà÷rayet ..>% iti manuþ .)

#<alpake÷ã>#, strã, (alpaþ ke÷aiva patramasyàþ sà .) bhåtake÷ãvçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<alpagandhaü>#, klã (alpo gandho yasya tat .) raktakairavaü . iti ratnamàlà ..

#<alpatanuþ>#, tri, (alpà kùudràparimàõà tanuryasya .) kharvaþ . durbalaþ . alpàsthiyuktaþ . kùudradehavàn tatparyàyaþ . pç÷niþ 2 . ityamaraþ ..

#<alpapatraþ>#, puü, (alpaü patraü yasya saþ .) kùudrapatratulasã . iti ratnamàlà ..

#<alpapadmaü>#, klã, (alpamasampårõaü padmaü .) raktapadmaü . iti ratnamàlà ..

#<alpapramàõakaþ>#, puü, (alpaü pramàõamasya, và kan .) celànaü . iti ratnamàlà .. celo celà taramåja iti khyàtaþ . kharamåja iti kecit .

#<alpamàriùaþ>#, puü, (alpaþ kùudraþ màriùaþ nañiyà iti khyàtaþ ÷àkaþ, karmadhàrayaþ .) ÷àkavi÷eùaþ . kùudranañiyà iti khyàtaþ . tatparyàyaþ taõóulãyaþ 2 . ityamaraþ .. (taõóulãya÷abde'sya guõà j¤eyàþ .)

#<alpasaraþ>#, [s] klã, (alpaü kùudraü saraþ, karmadhàrayaþ .) kùudrasarovaraþ . óovà geóe iti bhàùà . tatryàyaþ . ve÷antaþ 2 palvalaü 3 . ityamaraþ ..

#<alpàyuþ>#, [s] puü, (alpaü saükùiptaü àyurjãvanakàlo yasya saþ .) chàgaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. acirajãvite tri .. (adãrghajãvã .
     %<duràcàro hi puruùo loke bhavati ninditaþ .
     duþkhabhàgã ca satataü vyàdhito'lpàyureva ca .>% iti manuþ .)

@<[Page 1,121c]>@
#<alpiùñhaþ>#, tri, (ati÷ayena alpaþ, alpa + iùñhan . atyalpaü . ityamaraþ ..

#<alpãyaþ>#, [s] (ati÷ayena alpaþ, alpa ãyasun .) atyalpaü . ityamaraþ ..

#<allaþ>#, puü, (al + ka .) parame÷varaþ . etannàmnà yavanà upàsante . yathà . %<oü asmallàü ille mitràvaruõo divyàni dhatte . ilalle varuõo ràjà punardaduþ . hayàmi mitro illàü illalleti illàllàü varuõo mitro tejakàmàþ . hovàramindro hotàramindro màhàsurindràþ . allo jyeùñhaü ÷reùñhaü paramaü pårõaü brahmàõamallàü allorasura mahamadarakaü varasya allo allàü àdallàvukamekakaü . allàü vukaü . nikhàtakaü . allo yaj¤ena hutahutvaþ allà såryacandrasarvanakùatràþ allo çùãõàü sadivyà indràya pårbaü màyàparamanta antarikùàþ . allo pçthivyà antarikùaü vi÷varåpaü divyàni dhatte illalle varuõo ràjà punardaduþ . illàkavara illàkavara illalleti illàllàþ illà illallà anàdisvaråpà atharvaõã ÷àkhàü hråü hrãü janàn pa÷ån siddhàn jalacaràn adçùñaü kuru kuru phañ . asurasaühàriõãü huü allo rasuramahamadarakaü varasya allo allàü illalleti illallaþ>% . ityàtharvaõasåktaü .

#<allà>#, strã, (ala + ka, striyàü ñàp .) parame÷varaþ . etannàmnà yavanà upàsante . yathà . %<oü asmallàü ille mitràvaruõo divyàni dhatte . ilalle varuõo ràjà punardaduþ . hayàmi mitro illàü illalleti illàllàü varuõo mitro tejakàmàþ . hovàramindro hotàramindro màhàsurindràþ . allo jyeùñhaü ÷reùñhaü paramaü pårõaü brahmàõamallàü allorasura mahamadarakaü varasya allo allàü àdallàvukamekakaü . allàü vukaü . nikhàtakaü . allo yaj¤ena hutahutvaþ allà såryacandrasarvanakùatràþ allo çùãõàü sadivyà indràya pårbaü màyàparamanta antarikùàþ . allo pçthivyà antarikùaü vi÷varåpaü divyàni dhatte illalle varuõo ràjà punardaduþ . illàkavara illàkavara illalleti illàllàþ illà illallà anàdisvaråpà atharvaõã ÷àkhàü hråü hrãü janàn pa÷ån siddhàn jalacaràn adçùñaü kuru kuru phañ . asurasaühàriõãü huü allo rasuramahamadarakaü varasya allo allàü illalleti illallaþ>% . ityàtharvaõasåktaü .

#<allà>#, strã, (alyate ityal, kvip, aleü bhåùàyai làti gçhõàti, là + ka .) nàñyoktau màtà . iti vopadevaþ .. (atharvavede allàlletyàdikhyàto yavanopàsyaþ parame÷varaþ .)

#<ava># rakùaõe . (yathàyathaü sakaü-akaü-ca, bhvàdiüparaü-señ .) gatau . kàntau . spçhàyàmiti yàvat . prãtau . tçptau . dyutau . ÷obhàyàmiti yàvat . ÷rutau . àkarõane iti yàvat . pràptau . ÷leùe . àliïgane iti yàvat . arthane . yàc¤àyàmiti yàvat . ve÷e . prave÷e iti yàvat . bhàve . sattàyàmiti yàvat . vçddhau . grahe . àdàne iti yàvat . badhe . sàmarthye . avagame . kçtau . karaõe iti yàvat . kàme . icchotpàdane iti yàvat . (iti vopadevãyakavikalpadrumaþ taññãkà ca ..) %<ava rakùe gatau kàntau prãtau tçptau dyutau stutau . pràptau ÷leùe'rthane ve÷e bhàge vçddhau gçhe badhe . sàmarthye'vagame kàme dhçtau>% . ånaviü÷atirarthàþ . kàntiricchà . dyutiþ ÷obhà . kàma iti ¤yantàdvyutpattericchotpàdànà iti bhedaþ . ÷leùa àliïganaü . sàmarthyaü ÷aktiþ . rakùaõe prasiddho'yaü . prãtau tu . %<na màmavati sadvãpà ratnasårapi medinã>% . iti raghuþ .. anyatra viralaprayogaþ . kecittu stuti-bhàga-gçha-kàma-dhçtãrna pañhitvà kriyà-÷ravaõa-dahana-bhàvànàhuþ . avati . iti durgàdàsaþ ..

#<ava>#, vya, (ava + ac .) upasargavi÷eùaþ . asyàrthaþ . ni÷cayaþ . asàkalyaü . anàdaraþ . iti durgàdàsaþ .. àlambanaü . vij¤àpanaü . vyàpanaü . ÷uddhiþ . alpaü . paribhavaþ . niyogaþ . pàlanaü . iti ÷abdaratnàvalã ..

@<[Page 1,122a]>@
#<avakañaü>#, klã, (ava + svàrthe kañac .) vairåpyaü . avàt kuñàra÷ca vairåpye cakàràt kaña÷ca . iti goyãcandrakçtalakùaõaü ..

#<avakaraþ>#, puü, (ava + kç + ap .) sammàrjanyàdiniþkùiptadhålyàdiþ . ja¤jàla iti khyàtaþ . tatparyàyaþ . saïkaraþ 2 . ityamaraþ .. avaskaraþ 3 . ityamarañãkàyàü mathurànàthaþ .. saïkàraþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. (%<avakaranikaraü vikirati tat kiü kçkavàkuriva haüsaþ>% . iti nãti÷atake .)

#<avakalitaþ># tri, (ava + kala + kta .) dçùñaþ . iti dharaõã ..

#<avakà÷aþ>#, puü, (ava + kà÷a + gha¤ .) avasthànade÷aþ . phàüka iti yàvat . avasaraþ . vyàptirahitasthànaü . ityantara÷abdañãkàyàü bharataþ ..
     (%<na såkùmatantorapi tàvakasya tatràvakà÷o bhavataþ kathaü syàt .>% iti ratnàvalãnàñikàyàm .) api ca .
     %<eva¤ca ùaóa÷ãtyàdiùvapyavakà÷amalabhamànaü .>% iti tithyàditattvaü .. anyacca .
     %<avakà÷eùu cokùeùu nadãtãreùu caiva hi .
     vivikteùu ca tuùyanti dattena pitaraþ sadà ..>% iti mànave 3 adhyàye 207 ÷lokaþ .. (pra÷astaprade÷aþ .
     %<avakà÷o vivikto'yaü mahànadyoþ samàgame .>% iti ràmàyaõe . dravyàdisa¤cayasthànaü . avasthànaü . sthitiþ .
     %<avakà÷aü kilodanvàn ràmàyàbhyarthito dadau .>% iti raghuvaü÷e .)

#<avakãrõaþ>#, tri, (ava + ké + kta .) avacårõitaþ . tatparyàyaþ . avadhvastaþ 2 . iti hemacandraþ .. (vistçtaþ . prasçtaþ . vikùiptaþ .
     %<bhuktàni yauvanasukhàni ya÷o'vakãrõe ràjye sthitaü sthiradhiyà caritaü tapo'pi .>% iti nàgànande . ullaïghitaþ . atikràntaþ .)

#<avakãrõã>#, [n] tri, (avakãrõamanena ava + ka + kta + ini, avakãrõaü dhvastaü vratamiti ÷eùaþ, asyàstãti .) kùatavrataþ . strãsaüsargàdinà tyaktaniyamavyaktiþ . ityamarajañàdharau .
     (%<ku÷ãlavo'vakãrõã ca vçùalãpatireva ca .
     paunarbhava÷ca kàõa÷ca yasya copapatirgçhe ..>% iti manuþ .)

#<avakuñàraü>#, klã, (ava + svàrthe ati÷aye và kuñàrac .) vairåpyaü . iti saükùiptasàravyàkaraõasya pari÷iùñaü .. (avàcãnatvaü . vaiparãtyaü .)

#<avakçùñaþ>#, tri, (ava + kçù + kta .) vahiùkçtaþ . dårãkçtaþ . tatparyàyaþ . niùkà÷itaþ 2 . ityamaraþ .. niþsàritaþ 3 . iti jañàdharaþ .. nirgamitaþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. (vahiùkàritaþ . nirgalitaþ . àkçùñaþ .
     %<ekàkinàpi hi mayà ramasàvakçùñanistriü÷adãdhitisañàbharabhàsureõa .>% iti nàgànande . nãcaþ . nikçùñaþ .
     %<pratikartuü prakçùñasya nàvakçùñena yujyate .>% iti ràmàyaõe . hãnajàtãyaþ .. nãcajàtãyaþ . apakçùñavarõaþ .
     %<càndràyaõaü caret sarvànavakçùñàn nihanya tu .>% iti yàj¤avalkyaþ . gçhàdisammàrjakodakavàhàdiþ karmakaraþ .
     %<pàõau deyo'vakçùñasya ùaóutkçùñasya vetanam .
     ùàõmàsikastathàcchàdo dhànyadroõastu màsikaþ ..>% iti manuþ .)

#<avake÷ã>#, [n] tri, (avacyutaü kaü sukhaü yasmàt, avakaü phala÷ånyatàmã÷ituü ÷ãlamasya, avaka + ã÷a + õini .) phalakàle'pyanutpannaphalakavçkùàdiþ . ityamaraþ .. tatparyàyaþ . bandhyaþ 2 aphalaþ 3 ..

#<avaktavyaü>#, tri, (na vaktavyaü, na¤samàsaþ .) vacanàyogyaü . akathanãyaü . na vaktavyaü avaktavyamiti na¤samàsaniùpannaü . yathà --
     %<asambhàvyaü na vaktavyaü pratyakùamapi dç÷yate .>% iti càõakyaþ ..

#<avakrayaþ>#, puü, (avakrãyate pratiråpadànena svàdhãnaü kriyate'nena, ava + krã + ac .) krayasàdhanadravyaü . målyaü . ityamaraþ .. (ràjagràhyaü dravyaü . baõigbhiþ ÷uklasthàne pratibhàõóamadhipataye deyaü !
     %<vikrayàvakrayàdhànayàciteùu paõàn da÷a .>% iti yàj¤avalkyaþ . etàvatkàlamupayogàrthaü bhàõóavastrà÷vàdirmayà dãyate mahyaü ca yuùmàbhiretàbaddhanaü deyamityevaüvidhaü bhàñakaü . bhàóà iti bhàùà .)

#<avagaõitaü>#, tri, (ava + gaõa + karmaõi kta .) avaj¤àtaü . avamànitaü . ityamaraþ .. (tiraskçtaü . %<àyàsenàlasàïgyo'pyavagaõitarujaþ kànane candanànàü, asmin gàyantu ràgàduragayuvatayaþ kãrtimetàü tavaiva>% . iti nàgànandaþ .)

#<avagaõóaþ>#, puü, (ava + gama + óa, óakàrasya netvam .) gaõóasthavraõaþ . vayasphoóà iti yàvat . tatparyàyaþ . varaõóaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<avagataü>#, tri, (ava + gama + kta .) j¤àtaü . tatparyàyaþ . buddhaü 2 budhitaü 3 manitaü 4 viditaü 5 pratipannaü 6 avasitaü 7 . ityamaraþ .. pramitaü 8 mataü 9 pratãtaü 10 . iti jañàdharaþ ..

#<avagatiþ>#, strã, (ava + gama + bhàve ktin .) j¤ànasàmànyaü . iti jañàdharaþ .. (bodhamàtraü . apa gamaþ . apasaraõam .)

#<avagathaþ>#, tri, (ava + gà + kartari tha, nipàtanàt hrasvaþ .) pràtaþsnàtaþ . pràtaþsnàyã . iti siddhàntakaumudã ..

#<avagàdaþ>#, puü, (ava + gada + gha¤ .) jaladroõã . naukàjalasecanakàùñhapàtraü . iti halàyudhaþ ..

#<avagàhaþ>#, puü, (ava + gàha + gha¤ .) snànaü . snànagçhaü . iti vopadevaþ ..
     (%<pracaõóasåryaþ spçhaõãyacandramàþ sadàvagàhakùamavàrisa¤cayaþ .>% iti çtusaühàraþ .)

@<[Page 1,122c]>@
#<avagàhanaü>#, klã, (ava + gàha + bhàve lyuñ .) snànakaraõaü . tatparyàyaþ . avagàhaþ 2 vagàhaþ 3 majjanaü 4 (%<kandarpabàõànalairdagdhànàmavagàhanàya vidhinà ramyaü saro nirmitam>% . iti ÷çïgàratilake .) nimajjanaü 5 . óuva diyà nàoyà iti bhàùà . ÷iraþsnànaü . ambhasi majjanaü . yathà . avagàhanantu cakùuþkarõanàsikàmaïgulãmiràcchàdya kuryàt .
     %<aïgulãbhiþ pidhàyaivaü ÷rotradçïnàsimàmukhaü .
     nimajjeta pratisrotastriþ pañhedaghamarùaõaü ..>% iti samudrakaradhçtàta . atrànuddhçte vàratrayamevàvagàhanaü .
     %<nàbhimàtrajale gatvà kçtvà ke÷àn dvidhà dvijaþ .
     nirudhya karõau nàsà¤ca triþkçtvo majjanaü tataþ ..>% iti vàmanapuràõàt . ityàhnikàcàratattvaü .. anyat snàna÷avde draùñavyaü .. * .. ÷ràddhãyabràhmaõasya ÷ràddhakarturapi avagàhanasnànakartavyatvaü . yathà gobhilaþ . %<snàtàn ÷ucãn àcàntàn>% ityàdi . snàtàn avagàhitàn na tu mantràdisnàtàn . svayamapi såtakàdirahitaþ snàtaþ . iti ÷ràddhatattvaü ..

#<avagãtaü>#, klã, (ava + gai + kta .) nirvàdaþ . lokàpavàdaþ . iti vi÷vamedinyau .. (gãtàdinà nindàkhyàpanam . asàdhugãtaü . a÷obhanagànaü .)

#<avagãtaþ>#, tri, (ava + gai + kta .) khyàtagarhaõaþ . ninditaþ . ityamaraþ .. (%<vidhuraü kimataþ paraü parairavagãtàü gamite da÷àmimàm>% . iti bhàraviþ .) dçùñaþ . iti medinã .. muhurdçùñaþ . iti vi÷vaþ ..

#<avaguõñhanaü>#, klã, (ava + guõñha + lyuñ .) yoùànanàvarakasarandhravastraü . strãmukhàcchàdanavastraü . ghomñà iti khyàtà . iti ÷abdaratnàvalã .. mudràvi÷eùaþ .
     (%<avaguõñhanasaüvãtà kulajàbhisaredyadi .>% iti sàhityadarpaõe . %<jàde ! muhuttaaü mà lajja, avaõaissaü dàva de avaguõñhaõam>% . iti ÷àkuntale .) mudràvi÷eùaþ . tathà ca tantrasàre .
     %<savyahastakçtà muùñidãrghàdhomukhatarjanã .
     avaguõñhanamudreyamabhito bhràmità matà ..>% dhålyàdimrakùaõaü ..

#<avaguõñhikà>#, strã, (avaguõñhayati àvçõoti, ava + guõñha + õvul, strãtvàt ñàpi ata itvam .) avaguõñhanaü . strãmukhàvarakavastraü . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<avaguõñhitaü>#, tri, (ava + guõóa + kta .) cårõitaü . iti trikàõóa÷eùaþ .. guüóà karà iti bhàùà .

#<avagoraõaü>#, klã, (ava + gura udyame + lyuñ .) tàóanàrthadaõóàdãnàmudyama iti bràhmaõaü .. màrivàra nimitte ñheïgà uñhàna iti bhàùà . yathà pràya÷cittaviveke . %<daõóanipàtapràya÷cittenaiva guruõà tannàntarãyakàvagoraõapràya÷cittamapi sampadyataityuktaü . nanu daõóanipàtapràya÷cittàt tadantaþpàtino'vagoraõapràya÷cittasya kathaü siddhiþ . tathàhi manuþ . avagårya caret kçcchramatikçcchraü nipàtane . avagårya bràhmaõatàóanàrthaü daõóamudyamya ÷atayàtanàjanakaü yat pàpamutpàditaü tatkùayakàmaþ kçcchrapràjàpatyavrataü caret . taduktaü saüyudhikaraõe . ÷aüyoþ prajàpateþ pràrthanayà devairbràhmaõàvagoraõaphalatvena ÷atayàtanàbhihità . tathà ca ÷rutiþ . ÷aüyuþ prajàpatiþ prajàvinetà prajàhite rata÷ca devànàü havirvahan à÷iùo'yàcata . devàstvavagoraõe ÷atayàtanàstvityà÷iùo'dadateti . ÷àstradãpikàdau dar÷apaurõamàsaprakaraõe . devà vai ÷aüyuü vàrhaspatyamabruvan havyaü no baheti kiü me prajàyà iti te'bruvan yo bràhmaõàyàvagurettaü ÷atena yàtayet yo nihanyàt taü sahasreõa yo lohitamakarot yàvataþ pàü÷ån vyanakti tàvataþ parivatsaràn sa svargàtpracyaveta . tasmàt bràhmaõàn nàvaguret na hanyàt na lohitaü kuryàt iti>% . itihàsàtmakaü bràhmaõa¤ca . iti pràya÷cittatattvaü ..

#<avagrahaþ>#, puü, (ava + graha + gha¤ .) vçùñirodhaþ . (anàvçùñiþ .
     %<vçùñirbhavati ÷asyànàmavagrahavi÷oùiõàm .>%
     %<nabhonabhasyayorvçùñimavagraha ivàntare ..>% iti raghuvaü÷e .) pratibandhakaþ . hastilalàñaü . iti medinã .. gajasamåhaþ . iti hàràvalã .. svabhàvaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yaduktaü --
     %<tau sthàsyataste nçpaternide÷e parasparàvagrahanirvikàrau .>% iti màlavikàgnimitranàñakam .) j¤ànavi÷eùaþ . iti hemacandraþ .. ÷àpaþ . ityamarañãkàyàü bharatàdayaþ .. (grahaõaü . svãkàraþ . haraõaü . apasàraõaü . nirodhaþ . avarodhaþ .
     %<sa rocayàmàsa parai÷ca bandhaü prasahya rakùobhivaragraha¤ca .>% iti ràmàyaõe . avàntarapadasaüj¤àü såcayituü padapàñhakàle ki¤citkàlamavasànam . anàdaraþ . nindàsåcakavàkyaprayogaþ .)

#<avagrahaõaü>#, klã, (ava + graha + bhàve lyuñ .) pratirodhaþ . anàdaraþ . iti medinã ..

#<avagràhaþ>#, puü, (ava + graha + gha¤ .) grahadoùàdijanyavçùñivyàghàtaþ . ÷uko iti bhàùà . tatparyàyaþ . vçùñivighàtaþ 2 avagrahaþ 3 . ityamaraþ .. hastilalàñaü . ÷àpaþ . iti taññãkà .. (yathà --
     %<avagràhaste bhåyàt .>%)

#<avaghaññaþ>#, puü, (ava + ghañña + àdhàre gha¤ .) bhårandhraü . gartaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<avaghàtaþ>#, puü, (ava + han + gha¤ .) àghàtavi÷eùaþ . taõóulàdikaõóanaü . iti hemacandraþ .. kàüóàna yasya prasiddhiþ . yathà . caruvidhau vidyàkaravàjapeyã . ÷àstràvadhàraõavelàyàü hi yatra prayojanàbhàvàdini÷cayastatraiva tadupàdànàdilopaþ ÷àstràrthaþ . yathà kçùõale'vaghàtàdilopaþ . yatra tadanuùñhànavelàyàmeva puruùadoùeõa prayojanàbhàvo j¤àyate tadà pràk tanni÷cayàcchàstrapràpitaþ padàrtho niyamàpårbamàtràrthamanuùñheyameva . ataeva prakçtàvapi àlasyàdinà vrãhyàdisthàne taõóulàdiùu gçhãteùvàghàtàdi samàcaranti yàj¤ikàþ .
     %<ghàte nyåne tathà chinne sànnàyye màntrike tathà .
     yaj¤e mantràþ prayoktavyà mantrà yaj¤àrthasàdhakàþ ..>% sànnàyye haviùi màntrike mantrasàdhye avaghàtàdau tatkàle mantrapàñhàbhàve'pi mantràþ prayoktavyàþ . iti ÷uddhitattvaü .. (apamçtyuþ) ..

#<avacaskaraþ>#, tri, avacanasthaþ . kathàra avàdhya iti bhàùà . na vacaþ karotãtyarthe vacaþ÷abdapårbakakçdhàtoþ ñapratyayena niùpannaþ ..

#<avacårõitaü>#, tri, (ava + cårõa + karmaõi kta .) cårõãkçtadravyaü . guüóà karà iti bhàùà . tatparyàyaþ . avadhvastaþ 2 apadhvastaþ 3 . ityamaraþ taññãkà ca ..

#<avacålaþ>#, puü, (avanatà cåóà yasya, và óasya laþ .) dhvajàgrabaddhàdhomukhavastraü . iti hemacandraþ ..

#<avacålakaü>#, klã, (avacålamiva ivàrthe kan, saüj¤àyàü và kan .) càmaraü . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<avacchinnaü>#, tri, (ava + chid + kta .) avacchedakatàniråpakaü . vi÷iùñaü . iti nyàyabhàùà . avacchedà÷rayaþ . yathà . pratiyogyasamànàdhikaraõayatsàmànàdhikaraõàtyantàbhàvapratiyogitàvacchedakàvacchinnaü yanna bhavati tena samaü tasya sàmànàdhikaraõyaüvyàptiþ . iti siddhàntalakùaõacintàmaõiþ ..
     (%<jalà÷aye mahàkà÷astadavacchinnameva hi .
     buddhyavacchinnacaitanyamekaü pårõamathàparam ..
     sàbhàsabuddheþ kartçtvamavacchinne vikàriõi .>% iti adhyàtmaràmàyaõe .)

#<avacchuritaü>#, klã, (ava + cchura + bhàve kta .) mahàhàsyaü . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<avacchuritakaü># klã, (avacchuritameva, svàrthe kan .) mahàhàsyaü . iti ÷abdaratnàbalã ..

#<avacchedaþ>#, puü, (ava + chid + bhàve gha¤ .) paricchedaþ . ekade÷aþ . vi÷eùaõatvaü ..
     (%<÷abdàrthasyànavacchede vi÷eùasmçtihetavaþ .>% iti sàhityadarpaõam .)

#<avacchedakaü>#, tri, (avacchinatti, ava + chid + õvul .) nyàyamate avyàpyavçttyadhikaraõasambandhaikade÷aþ . itaravyàvartakaþ . vi÷eùaõaü . avacchidyate'neneti yathà . avyàpyavçtteravacchedakatvamapi svaråpasambandhavi÷eùaþ tadà÷rayàvacchedakaþ . itinyàya÷àstraü ..

#<avacchedakatvaü>#, klã, (avacchedakasya bhàvaþ, bhàvàrthe tva .) svaråpasambandhavi÷eùaþ . yathà . ghañaka¤càvacchedakatvaü svaråpasambandhavi÷eùaþ . ityavacchedakatvaniruktau ÷iromaõiþ .. anatiriktavçttitvaü . yathà . avacchedakatva¤ca ihànatiriktavçttitvaü . tena vi÷iùñasyàsatvepi bhramàt pratibandhe'pi na kùatiþ . iti sàmànyaniruktau ÷iromaõiþ .. anyånànatiriktavçttitvaü . yathà . nanu tàdç÷apratiyogitvànyånànatiriktavçttitvaü vàcyaü . vahnitvaü na ghañavçtti tàdç÷apratiyogitvànyånànatiriktavçtti ataàha tàrõatàrõeti . ityavacchedakatvaniruktau jagadã÷aþ .. anatiriktavçttitvaråpàvacchedakatvaü pàribhàùikaü . yathà . tadavacchinnàbhàvavadasambaddhasvavi÷iùñasàmànyakatvaü svavi÷iùñasambandhiniùñhàbhàvapratiyogitànavacchedakatatkatvaü và tadanatiriktavçttitvaü vaktavyaü . iti avacchedakatvaniruktau ÷iromaõiþ .. avyàpyavçtteravacchedakatvamapi svaråpasambandhavi÷eùaþ tadà÷rayàvacchedakaþ . taccàvacchedakatvaü iha ÷ikhariõi nitambe hutà÷ano na ÷ikhare ityàdi pratãtibalàt kutracidavyàpyavçttyadhikaraõade÷avi÷eùàdidànãü goùñhe gaurnatu gçhe ityàdipratãtibalàt kutracit de÷avçttitàyàþ kàle kutracit kàlavçttitàyà de÷e apyasti . iti nyàya÷àstraü ..

#<avacchedàvacchedaþ>#, puü, vyàpakatvaü . iti nyàyabhàùà ..

#<avaj¤à>#, strã, (ava + j¤à + aï .) anàdaraþ . avahelà . ityamaraþ .. (%<àtmanyavaj¤àü ÷ithilãcakàra>% . iti raghuvaü÷e .)

#<avaj¤àtaü>#, tri, (ava + j¤à + kta .) avamànitaü . anàdçtaü . tiraskçtaü . ityamaraþ ..
     %<avaj¤àtà bhaviùyàmo lokasya jagatãpate .>% iti mahàbhàrate .)

#<avaj¤ànaü>#, klã, (ava + j¤à + bhàve lyuñ .) avaj¤à . yathà avaj¤ànaü avaj¤à àto antaþ÷radgeriti ïaþ . sampàditvàt kvibiti madhuþ . tanmate gopàvadråpaü . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (avamànaþ . tiraskàraþ . anàdaraþ .
     %<ãpsitaü tadavaj¤ànàt viddhi sàrgalamàtmanaþ .>% iti raghuvaü÷e .)

#<avañaþ>#, puü, (ava + añan .) khilaü . gattaþ . kåpaþ .
     (%<rakùasàü gatasattvànàmeùa dharmaþ sanàtanaþ .
     avañe ye nidhãyante teùàü lokàþ sanàtanàþ ..>% iti ràmàyaõe .) kuhakajãvo . iti vi÷vamedinyau ..

#<avañiþ>#, puü, (ava + añi .) gartaþ . iti halàyudhaþ ..

#<avañãñaþ>#, tri, (avanatà nàsikà, pràdisamàsaþ, natàrthe nàsàyàþ ñãñàde÷aþ ar÷aàditvàdac .) natanàsikaþ . khàüdà chepaóàneko yasya prasiddhiþ . tatparyàyaþ . avanàñaþ 2 avabhrañaþ 3 . ityamaraþ ..

#<avañuþ>#, puü, strã, (ava + ñãka + mitadvràditvàt óuþ .) grãvàpa÷càdbhàgaþ . ityamaraþ .. ghàóa itikhyàtaþ . kåpaþ . gartaþ . iti hemacandraþ .. vçkùabhedaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<avaóaïgaþ>#, puü, (avagato óaïgaþ ÷abdo yasmàt .) haññaþ iti jañàdharaþ . kasyacinmate avadraïka iti pàñhaþ ..

#<avaóãnaü>#, klã, (ava + óã + bhàve kta .) pakùiõàmadhogamanaü . pakùiõàmavarohaõaü . iti jañàdharaþ ..

#<avataüsaþ>#, puü, klã, (ava + tansa + gha¤ .) karõapåraþ . karõabhåùaõaü .
     (%<taü màtaro devamanuvrajantyaþ svavàhanakùobhavacalàtaüsàþ .>% iti kumàrasambhave .) ÷ekharaþ . ÷irobhåùaõaü . tatparyàyaþ . vataüsaþ 2 uttaüsaþ 3 . ityamaraþ .. mukuñaü 4 makuñaü 5 mauliþ 6 maulãkaþ 7 ÷ekharaü 8 uùõãùakaþ 9 kauñãrakaü 10 koñãraü 11 kirãñaü 12 cåóàmaõiþ 13 ÷iroratnaü 14 ÷iromaõiþ 15 . karõabhåùaõaü . tatparyàyaþ . vataüsaþ 2 karõapuraþ 3 kuõóalaü 4 karõaveùñanaü 5 uttaüsaþ 6 dantapatraü 7 karõakaü 8 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<avatamasaü>#, klã, (avatataü vyàptaü tamaþ, pràdisamàsaþ, ac .) alpàndhakàraþ . ityamaraþ ..
     (%<avatamasabhidàyai bhàsvatàbhyudgamena prasabhamuóugaõo'sau dar÷anãyo'pyapàstaþ .>% iti màghaþ .)

#<avatàraþ>#, puü, (ava + té + karaõe gha¤ .) avataraõaü . puùkariõyàdiþ . tãrthaþ . iti medinã .. (sopànapaddhatiþ . prastàvanà . àbhàsaþ . upakramaõikà . yathà . %<dåre guruprathitavastukathàvatàraþ>% . iti ÷ànti÷atake .) devànàü vi÷eùatoviùõormårtyantareõa pårõàü÷àve÷arupeõa pçthivyàmavataraõaü . avatàràstrasaükhyeyàþ teùvete prasiddhàþ . brahmà 1 varàhaþ 2 nàradaþ 3 naranàràyaõau 4 kapilaþ 5 dattàtreyaþ 6 yaj¤aþ 7 çùabhadevaþ 8 pçthuþ 9 matsyaþ 10 kårmaþ 11 dhanvantariþ 12 mohinã 13 nçsiühaþ 14 vàmanaþ 15 para÷uràmaþ 16 vedavyàsaþ 17 ràmaþ 18 balaràmaþ 19 kçùõaþ 20 buddhaþ 21 kalkã 22 .. iti ÷rãbhàgavate .. yathà --
     %<saeva prathamaü devaþ kaumàraü sargamà÷ritaþ .
     cacàra du÷caraü brahmà brahmacaryamakhaõóitaü ..
     dvitãyantu bhavàyàsya rasàtalagatàü mahãü .
     uddhariùyannupàdatta yaj¤e÷aþ ÷aukaraü vapuþ ..
     tçtãyamçùisargaü vai devarùitvamupetya saþ .
     tantraü sàtvatamàcaùña naiùkarmaü karmaõàü yataþ ..
     turye dharmakalà sarge naranàràyaõàvçùã .
     bhåtvàtmopa÷amopetamakaroddu÷caraü tapaþ ..
     pa¤camaþ kapilonàma siddhe÷aþ kàlaviplutaü .
     provàcàsuraye sàükhyaü tattvagràmavinirõayaü ..
     ùaùñhamatrerapatyatvaü vçtaþ pràpto'nasåyayà .
     ànvãkùikãmalarkàya prahlàdàdibhya åcivàn ..
     tataþ saptama àkåtyàü ruceryaj¤o'bhyajàyata .
     sa yàmàdyaiþ suragaõairapàt svàyambhuvàntaraü ..
     aùñame merudevyàntu nàbherjàta urakramaþ .
     dar÷ayan vartma dhãràõàü sarvà÷ramanamaskçtaü ..
     çùibhiryàcito bheje navamaü pàrthivaü vapuþ .
     dugdhemàmoùadhãrvipràstenàyaü sa u÷attamaþ ..
     råpaü sa jagçhe màtsyaü càkùuùodadhisaüplave .
     nàvyàropya mahãmayyàmapàdvaivasvataü manuü ..
     suràsuràõàmudadhiü mathnatàü mandaràcalaü .
     dadhre kamañharåpeõa pçùñha ekàda÷e vibhuþ ..
     dhànvantaraü dvàda÷amaü trayoda÷amameva ca .
     apàyayat surànanyàn mohinyà mohayan striyà ..
     caturda÷aü nàrasiühaü bibhraddaityendramårjitaü .
     dadàra karajairåràverakàü kañakçdyathà ..
     pa¤cada÷aü vàmanakaü kçtvàgàdadhvaraü baleþ .
     padatrayaü yàcamànaþ pratyàditsustripiùñapaü ..
     avatàre ùoóa÷ame pa÷yan brahmadruho nçpàn .
     triþsaptakçtvaþ kupito niþkùatràmakaronmahãü ..
     tataþ saptada÷e jàtaþ satyavatyàü parà÷aràt .
     cakre vedataroþ ÷àkhà dçùñvà puüso'lpamedhasaþ ..
     naradevatvamàpannaþ surakàryacikãrùayà .
     samudranigrahàdãni cakre vãryàõyataþ paraü ..
     ekonaviü÷e viü÷atime vçùõiùu pràpya janmanã .
     ràmakçùõàviti bhuvo bhagavànaharat bharaü ..
     tataþ kalau saüpravçtte saümohàya suradviùàü .
     buddhonàmnà¤janasutaþ kãkañeùu bhaviùyati ..
     athàsau yugasandhyàyàü dasyupràyeùu ràjasu .
     janità viùõuya÷aso nàmnà kalkirjagatpatiþ ..
     avatàrà hyasaükhyeyà hareþ satvanidherdvijàþ .
     yathà vidàsinaþ kulyàþ sarasaþsyuþ sahasra÷aþ ..
     ç ùayo manavo devà manuputrà mahaujasaþ .
     kalàþ sarve harereva saprajàpatayaþ smçtàþ ..
     ete càü÷akalàþ puüsaþ kçùõastu bhagavàn svayaü .
     indràrivyàkulaü lokaü mçóayanti yuge yuge ..>% iti ÷rãbhàgavate 1 skandhe 3 adhyàyaþ .. (da÷aavatàrà eva pradhànatayà prasiddhàþ . te ca yathà --
     %<matsyaþ kårmo varàha÷ca narasiüho'tha vàmanaþ .
     ràmo ràma÷ca ràma÷ca buddhaþ kalkã ca te da÷a ..>%) (àvirbhàvaþ . janma . utpattiþ . yathà --
     %<agacchadaü÷ena guõàbhilàùiõã navàvatàraü kamalàdivotpalam .>% iti raghuþ . apasàraõaü . haraõaü . yathà --
     %<bhåmerbhàràvatàràya brahmaõàpràrthitaþ purà .
     sa eva jàto bhavane kau÷alyàyàü tavànagha ..>% iti adhyàtmaràmàyaõe .

#<avatàraõaü>#, klã, (ava + té + õic + lyuñ .) bhåtàdigrahaþ . vastrà¤calaü . arcanaü . iti vi÷vamedinyau .. (granthaprastàvanà . årdhvàdadha ànayanaü . yathà --
     %<kriyatàü yadi ÷aknoùi gaïgàyà avatàraõaü .>% iti ràmàyaõe .)

#<avatãrõaþ>#, tri, (ava + té + kartari ktaþ .) avataraõavi÷iùñaþ . pràdurbhåtaþ . jalàdau kçtàvarohaþ . yathà . jyotiùe .
     %<nãlagrãva ÷ubhagrãva sarvakàmaphalaprada .
     pçthivyàmavatãrõo'si kha¤jarãña namo'stu te ..>% iti tithyàditattvaü ..

#<avatokà>#, strã, (avapatitaü tokamasyàþ sà .) patadgarbhà gauþ . tatparyàyaþ . snavadgarbhà 2 . ityamaraþ .. gàvaóàgài . gàvaphelà gài . iti bhàùà ..

#<avadaü÷a>#, puü, (ava + dan÷a + gha¤ .) suràpànarucijanakacarvaõadravyaü . gajara iti bhàùà . tatparyàyaþ . bhakùaõaü 2 . ityamaraþ . vidaü÷aþ 3 sandhànaü 4 rocakaþ 5 . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<avadàtaþ>#, puü, (ava + dai + ktaþ .) ÷vetavarõaþ . pãtavarõaþ . ityamaraþ ..

#<avadàtaü>#, tri, (ava + dai + ktaþ .) ÷uklaguõavi÷iùñaü . (%<kundaiþ savibhramabaghåhasitàvadàtaiþ>% .. iti çtusaühàre . pãtavarõayuktaü . nirmalaü .
     %<tattvaü krameõa viduùàü karuõàvadàte ÷raddhàvatàü hçdi padaü svayamàdadhàti .>% iti ÷ànti÷atake .) manoj¤aü . ityamarahemacandrau ..

#<avadànaü>#, klã, (ava + do + lyuñ .) vçttaü karma . pra÷astamathaca nirvyåóhaü karma . ye karme pravçttite sakale pra÷aüsà kare sei samàptakarma iti bhàùà . tatparyàyaþ . apadànaü 2 . ityamaraþ taññãkà ca . khaõóanaü . iti medinã ..
     (%<vi÷vàvasupràgraharaiþ pravãõaiþ saïgãyamànatripuràvadànaþ .>% iti kumàrasambhave .) vãraõamålamiti svàmã .. (paràkramaþ . vãryaü . yathà --
     %<nairçtaghnamatha mantravanmuneþ pràpadastramavadànatoùitàt .>% iti raghuvaü÷e .)

#<avadàraõaü>#, klã, (avadãryate'nena, ava + dé + õic karaõe lyuñ .) khanitraü . khantà iti khyàtaü . ityamaraþ .. (vidàraõaü . bhedanaü . khananaü . yathà --
     %<avadàraõakàle tu pçthivã nàvadãryate .>% iti ràmàyaõe . ava + ghé + bhàve lyuñ .)

#<avadàhaü>#, klã, (ava÷amitodàho yena tat .) vãraõamålaü . ityamaraþ .. (u÷ãra÷abde'sya vi÷eùo j¤eyaþ .)

#<avadàheùñaü>#, klã, (avadàhe iùñam anukålam .) vãraõamålaü . ityamarañãkàyàü bharatàdayaþ ..

#<avadàheùñakàpathaü>#, klã, u÷ãraü . khas iti bhàùà .) iti bharataþ ..

#<avadãrõaü>#, tri, (ava + dé + kta .) dravãbhåtaghçtàdi . tatparyàyaþ . drutaü 2 . ityamaraþ ..

#<avadohaþ>#, puü, (ava + duha + gha¤ .) dugdhaü . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<avadyaü>#, tri, (na vadati paraü guõaü, avadyàvamàdhamàrvarephàþ kutsite iti vaderna¤i kartari yat .) adhamaü . kutsitaü . garhitaü . nikçùñaü . ityamaraþ ..

#<avadyaü>#, klã, aniùñaü . iti vopadevaþ .. pàpaü . iti pàõiniþ .. (%<udavahadanavadyàü tàmavadyàdapetaþ .>% iti raghuvaü÷e .)

#<avadhànaü>#, klã, (ava + dhà + lyuñ .) manoyogaþ . tatparyàyaþ . samàdhànaü 2 praõidhànaü 3 samàdhiþ 4 . iti hemacandraþ ..

#<avadhàraõaü>#, klã, (ava + dhç + õic + lyuñ .) ni÷cayaþ . yathà . %<hi hetàvavadhàraõe>% . ityamaraþ ..

#<avadhàritaþ>#, tri, (ava + dhç + õic + kta .) kçtàvadhàraõaþ . yathà .
     %<tvayà sumukhi kiü proktaü na mayà hyavadhàritaü .
     vivecaya mahàbhàge saïketo vartate khalu ..>% iti vrahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 20 adhyàyaþ ..

#<avadhàryaþ>#, tri, (ava + dhç + õyat .) avadhàraõãyaþ . avapårbakadhçdhàtorghyaõ pratyayena niùpannaþ . nirdhàryaþ ..

@<[Page 1,125a]>@
#<avadhiþ>#, puü, (ava + dhà + ki .) avadhànaü . sãmà . kàlaþ . (%<atha cedavadhiþ pratãkùyate>% iti bhàraviþ .) vilaü . iti vi÷vamedinyau ..

#<avadhãra>#, t, ka, avaj¤àyàü . (adanta + curàøubhayaø-sakaø-señ .) avadhãrayati . àvadhãrayat sàdhumasàdhuþ . iti durgàdàsaþ ..

#<avadhåtaþ>#, puü, (ava + dhå + ktaþ .) sannyàsà÷ramã . tadvidhànaü sannyàsi÷abde draùñavyaü . tadbhedà yathà . devyuvàca .
     %<dvividhàvà÷ramau proktau gàrhasthyo bhaikùukastathà .
     kimidaü ÷råyate citramavadhåtà÷caturvidhàþ ..
     etadveditumicchàmi tattvataþ kathaya prabho .
     caturvidhàvadhåtànàü lakùaõàni vi÷eùataþ ..
     sadà÷iva uvàca .
     brahmamantropàsakà ye bràhmaõakùatriyàdayaþ .
     gçhà÷rame vasanto'pi j¤eyàste yatayaþ priye ..
     pårõàbhiùekavidhinà saüskçtà ye ca mànavàþ .
     ÷aivàvadhåtàste j¤eyàþ påjanãyàþ kulàrcite ..
     brahmàvadhåtaþ ÷aivà÷ca sàgrimàcàravartinaþ .
     vidadhyuþ sarvakarmàõi ÷a÷vadãritavartmanà ..
     vinà brahmàrpita¤caite tathà cakràrpitaü vinà .
     niùiddhamannaü toya¤ca na gçhlãyuþ kadàcana ..
     brahmàvadhåtakaulànàü kaulànàmabhiùekiõàü .
     pràgeva kathito dharma àcàra÷ca varànane ..
     snànaü saünyàsanaü pànaü dàna¤ca dàrarakùaõaü .
     sarvamàgamamàrgeõa ÷aivabrahmàvadhåtayoþ ..>% iti mahànirvàõatantre 14 ullàsaþ .. * .. anyacca . ÷aïkara uvàca .
     %<÷çõu devi pravakùyàmi avadhåto yathà bhavet .
     vãrasya mårtiü jànãyàt sadà tattvaparàyaõaþ ..
     yadråpaü kathitaü sarvaü sannyàsadhàraõaü paraü .
     tadråpaü sarvakarmàõi prakuryàdvãravallabhaü ..
     daõóino muõóanaü càmàvàsyàyàmàcaredyathà .
     tathà naiva prakuryàttu vãrasya muõóanaü priye ..
     asaüskçtaü ke÷ajàlamuktàlambikacoccayaü .
     asthimàlà vibhåùà và rudràkùànapi dhàrayet ..
     digambaro và vãrendra÷càtha và kaupinã bhavet .
     raktacandanasiktàïgaü kuryàdbhasmàïgabhåùaõaü ..>% rati nirvàõatantre 14 pañalaþ .. * .. apica .
     %<nçkaroñiü vidhàrya¤ca kàùñhadaõóaü tathà priye .
     para÷u¤càjina¤caiva yogãva dhàrayet sadà ..
     khaññàïgaü dhàrayedyogã vàsaråpakavàsasã .
     kapàle dhàrayeccandraü candanàdyairvi÷eùataþ ..
     ãùat piïgalakaü vastraü dhàrayet sarvadà suta .>% suta iti ÷ivasya sambodhanaü . sudar÷anàkhyaü yaccakraü tattu saüdhàrayedbudhaþ .. vipa¤cãü kapila¤caiva maóóaóiõóimajharjharàn . vàdayan óamaruü yogã yatra kutrà÷rame sthitaþ .. iti yogasàre 2 paricchedaþ .. * .. apara¤ca .
     %<kùamà dànaü tapo dhyànaü bàlabhàvena ÷ailaje .
     ÷ivo'haü bhairavànando mukto'haü kulanàyakaþ ..
     evaü bhàvaparo mantrã hetuyuktaþ sadà÷ivaþ .
     saüvidàsevanaü kuryàt sadà kàraõasevanaü ..
     bhavet sàkùàt sa puruùaþ ÷ambhuråpo na saü÷ayaþ .>% iti nirvàõatantraü .. * .. ki¤ca .
     %<bràhmaõaþ kùatriyo vai÷yaþ ÷ådraþ sàmànya eva ca .
     kulàvadhåtasaüskàre pa¤cànàmadhikàrità ..>% iti mahànirvàõatantraü .. * .. anyacca .
     %<nirvàõamuktimàpnoti bràhmaõo vãrabhàvataþ .
     avadhåtaþ kùatriya÷ca mahàyogã na saü÷ayaþ ..
     svaråpo'pi bhavedvai÷yaþ ÷ådro'pi sahalokavàn .
     sampårõaphalamàpnoti vipro nirvàõatàü vrajet ..
     tribhàgaü phalamàpnoti kùatriyo vãrabhàvataþ .
     pàdadvayantu vai÷yasya ÷ådrasya caikapàdakaü .. * ..>% da÷anàmàvadhåtànàü pratyekaü nàma pràguktamidànãmapi teùàü pradhànatvenàïgãkaraõàrthaü saüj¤àkathanagarbhaü lakùaõavi÷eùamàha .
     %<avadhåtasya càkhyànaü ÷çõuùva parbatàtmaje .
     vanàraõye bhàratã ca giri÷ca purireva ca ..
     ekasthàne tu saüsthitya iùñadhyànàdika¤caret .
     yo mantradànaü tapasà savanaþ parikãrtitaþ ..
     snastake÷o jañàjåñaþ sadà vàtulavadbhavet .
     antaryogã mahàvãro'raõyasaüj¤a÷ca ÷ailaje ..
     nànà÷àstreùu yo vij¤o nànàkarmavi÷àradaþ .
     sadeùñadevãbhàvena bhàvayed yo hi càbalàü ..
     sa eva bhàratãvãro mahàj¤ànã jitendriyaþ .
     sadordhvabàhuryo vãro muktake÷o digambaraþ ..
     sarvatra samabhàvena bhàvayet yo narottamaþ ..
     iùñadevãü vinà nàsti sa giriþ parikãrtitaþ ..
     nànàde÷eùu pãñheùu kùetreùu tãrthabhåmiùu .
     bhramaõaü kurute nityaü kuryàdyatnena påjanaü ..
     devatàyàþ sadà dhyànaü ÷rãguroþ påjanaü tathà .
     antaryàgeùu yo niùñhaþ sa vãraþ purireva ca ..
     avadhåtà÷rame devi ! yasya bhaktiþ suni÷calà .
     tasya tuùñà bhavet kàlã kiü na siddhyati bhåtale ..
     avadhåtaü samàlokya ÷ambhuvat påjanaü caret .
     ÷aktitaþ pa¤catattvàni yatnenaiva nivedayet .
     a÷aktaþ parame÷àni bhaktitaþ paritoùayet ..>% iti nirvàõatantraü .. * .. api ca .
     %<bhaktàvadhåto dvividhaþ pårõàpårõavibhedataþ .
     pårõaþ paramahaüsàkhyaþ parivràóaparaþ smçtaþ ..
     kçtàvadhåtasaüskàro yadi syàjj¤ànadurbalaþ .
     tadà lokàlaye tiùñhannàtmànaü sa tu ÷odhayet ..
     rakùan svajàticihna¤ca kurvan karmàõi kevalaü .
     sadà brahmaparo bhåtvà sàdhayejj¤ànamuttamaü ..>% iti mahànirvàõatantraü .. * .. api ca .
     %<avadhåtaþ ÷ivaþ sàkùàdavadhåtaþ sadà÷ivaþ .
     avadhåtã ÷ivàdevã avadhåtà÷ramaü ÷çõu ..
     caturà÷ramiõàü madhye avadhåtà÷ramo mahàn .
     avadhåta÷ca dvividho gçhastha÷ca citànugaþ ..
     sacela÷càpi digvàsà vidhiyonivihàravàn .
     sadàraþ sarvadàrastha÷càññahàso digambaraþ ..
     gçhàvadhåto deve÷i dvitayastu sadà÷ivaþ .>% iti muõóamàlàtantre 2 pañalaþ .. * .. avadhåtasya om tat saditi mantreõa karmakartavyatàmàha .
     %<oü tatsanmantramuccàrya so'hamasmãti cintayan .
     kuryàdàtmocitaü karma sadà vairàgyamà÷ritaþ ..
     kurvan karmàõyanàsakto nalinodalanãravat .
     yatetàtmànamuddhartuü tattvaj¤ànavivekataþ .. * ..>% sarveùàmom tatsaditi nirde÷ena karmaphalamàha .
     %<oü tatsaditi mantreõa yo yatkarma samàcaret .
     gçhastho vàpyudàsãnastasyàbhãùñàya tadbhavet .. * ..>% tanmantrakriyamàõakarmaõaþ sampårõatvamapi .
     %<japahomapratiùñhà ca saüskàràdyakhilàþ kriyàþ .
     oü tatsaditi niùpannàþ saüpårõàþ syurna saü÷ayaþ ..
     kimanyairbahubhirmantraiþ kimanyairbhårisàdhanaiþ .
     bràhmyeõànena mantreõa sarvakarmàõi sàdhayet ..
     sukhasàdhyamabàhulyaü saüpårõaphaladàyakaü .
     nàstyetasmànmahàmantràdupàyàntaramambike ..
     puraprade÷e dehe và likhitvà dhàrayedimaü .
     gehe tasya mahàtãrthaü dehaþ puõyamayo bhavet ..
     nigamàgamatantràõàü sàràt sàrataro manuþ .
     oü tatsaditi deve÷i tavàgre satyamãritaü ..
     caturvidhànàü tattvànàmanyeùàmapi vastunàü ..
     mantrànyaiþ ÷odhanenàlaü syàccedetena ÷odhitaü ..
     pa÷yan sarvatra sadråpaü japaüstat sanmahàmanuü .
     svecchàcàraþ ÷uddhacittaþ sa eva bhuvi kaularàñ ..
     japàdasya bhavet siddho muktaþ syàdarõacintanàt .
     sàkùàdbrahmamayo dehã sàrthamenaü japenmanuü ..
     tripado'yaü mahàmantraþ sarvakàraõakàraõaü .
     sàdhanàdasya mantrasya bhavenmçtyu¤jayaþ svayaü ..
     yugmayugmapadaü vàpi pratyekaü padameva và .
     japtvaitasya mahe÷àni sàdhakaþ siddhibhàgbhavet .>% iti mantrapra÷aüsà .. * .. ÷aivàvadhåtasya sarvakarmànadhikàramàha .
     %<÷aivàvadhåtasaüskàravidhåtàkhilakarmaõaþ .
     nàpi daive navà pitrye nàrùe kçtye'dhikàrità .. * ..>% atha paramahaüsaþ .
     %<caturõàmavadhåtànàü turãyo haüsa ucyate .
     trayo'nye yogabhogàóhyà muktàþ sarve ÷ivopamàþ ..
     haüso na kuryàt strãsaïgaü na vidhatte parigrahaü .
     pràrabdhama÷nan viharet niùedhavidhivarjitaþ ..
     tyajet svajàticihnàni karmàõi gçhamedhinàü .
     turãyo vicaret kùauõãü niþsaïkalpo nirudyamaþ ..
     sadàtmabhàvasantuùñaþ ÷okamohavivarjitaþ .
     nirniketastitikùuþ syànniþsaïgo nirupadravaþ ..
     nàrpaõaü bhakùyapeyànàü na tasya dhyànadhàraõà .
     mukto vimukto nirdvandvo haüsàcàraparo yatiþ ..
     iti te kathitaü devi ! caturõàü kulayoginàü .
     lakùaõaü savi÷eùeõa sàdhånàü matsvaråpiõàü ..
     eteùàü dar÷anàt spar÷àdàlàpàt paritoùaõàt .
     sarvatãrthaphalàvàptirjàyate manujanmanàü ..>% iti mahànirvàõatantraü ..

#<abadhyaü>#, tri, (badhamarhati, yat, tato na¤samàsaþ .) màraõànarhaü . badhàyogyaü . anarthakavàkyaü . iti vi÷vamedinyau . yathà --
     %<abadhyà¤ca striyaü pràhustiryagyonigatàsvapi .>% ÷atrustrãõàmabadhyatvamàha matsyapuràõaü .
     %<kiü tvayà na ÷rutaü loke abadhyàþ ÷atruyoùitaþ .>% iti pràya÷cittatattvaü .. * .. àtmana abadhyatvaü yathà --
     %<dehã nityamabadhyo'yaü dehe sarvasya bhàrata .
     tasmàt sarvàõi bhåtàni na tvaü ÷ocitumarhasi ..>% iti ÷rãbhagavadgãtàyàü 2 adhyàyaþ .. * .. tadbadhe pàpaü yathà --
     %<yàvànabadhyasya badhe tàvàn badhyasya mokùaõe .
     adharmornç paterdçùñodharmastu viniyacchataþ ..>% iti mànave 9 adhyàye 249 ÷lokaþ ..

#<avadhvaüsaþ>#, puü, (ava + dhvansa + gha¤ .) parityàgaþ . nindanaü . avacårõanaü . iti medinã ..

#<avadhvastaþ>#, tri, (ava + dhvansa + kta .) parityaktaþ . ninditaþ . avacårõitaþ . iti medinã ..

#<avanaü>#, klã, (ava + lyuñ .) prãõanaü . ityamaraþ .. rakùaõaü . iti hemacandraþ .. gamanaü . spahà . tarpaõaü . ÷obhanaü . ÷ravaõaü . pràptiþ . àliïganaü . yàcanaü . prave÷anaü . sattà . vçddhiþ . grahaõaü . badhaþ . ÷aktiþ . avagamanaü . kàmaþ . karaõaü . ete avadhàtvarthàþ ..

#<avanataü>#, tri, (ava + nam + kta .) namraü . natabhàgaþ . noyà iti bhàùà . tatparyàyaþ . avàgraü 2 ànataü 3 nataü 4 . ityamaraþ taññãkà ca .. (adhobhåtaþ . %<likhannàste bhåmiü vahiravanataþ pràõadayitaþ>% . iti amaru÷atake .)

#<avanaddhaü>#, klã, (ava + nah + kta .) ànaddhaü . mçdaïgàdivàdyaü . ityamarañãkàyàü svàmã .. (àbaddhaþ . àcchàditaþ . yathàha manuþ --
     %<carmàvanaddhaü durgandhi pårõaü måtrapårãùayoþ .>% liptaþ yathà, %<stànàvanaddhaghana÷oõita÷oõapàõiruttaüsayiùyati kacàüstava devi bhãmaþ .>% iti veõãsaühàranàñakam .)

#<avanayaþ>#, puü, (ava + nã + bhàve ac .) avanàyaþ . nipàtanaü . adhaþpàtanaü . iti bharataþ ..

#<avanàñaþ>#, tri, (avanatà nàsikà, pràdisamàsaþ, natàrthe nàsikàyà nàñàde÷aþ ar÷a àdyac .) natanàsikaþ . khàüdà chepaóànàkavyakti iti bhàùà . tatparyàyaþ . avañãñaþ 2 avabhrañaþ 3 . ityamaraþ ..

#<avanàyaþ>#, puü, (ava + nã + gha¤ .) avanayaþ . adhonayanaü . ityamaraþ .. nãce phelàna iti bhàùà .

#<avaniþ>#, strã, (ava + ani .) pçthivã . ityamaraþ ..
     (%<tàmunnidràmavani÷ayanàü saudhavàtàyanasthaþ .>% iti meghadåte .)

#<avanã>#, strã, (ava + ani + ïãp .) pçthvã . iti bharataþ .. tràyamàõà latà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<avanãpatiþ>#, puü, (avanyàþ patiþ, ùaùñhãtatpuruùaþ .) ràjà . iti jañàdharaþ ..
     (%<sa ÷ravà sumahàbhàgaþ prãtimànavanopatau .>% iti matmyaparàõe .)

#<avanejanaü>#, klã, (ava + nij + lyuñ .) piõóadànàrthamàstçtaku÷opari jalasecanaü yathà brahmapuràõam -- sapuùpaü jalamàdàya teùàü pçùñhe pçthak pçthak . apradakùiõaü nenijyàt gotranàmànumantritaü .. pituravanejanaü målade÷e pitàmahaprapitàmahayostu avanejanaü madhyade÷àgrade÷ayoþ . màtàmahàdãnàmapyevaü . iti . piõóopari jalasecanaü . yathà brahmapuràõaü -- tato darbheùu vidhivat sammàrjya ca karantataþ . prakùàlya ca jalenàtha triràcamya hariü smaret .
     %<tebhyaþ saüsravapàtrebhyo jalenaivàvanejanaü .
     dattvàtra pitara÷ceti pañheccodaïmukhasthitaþ ..>% iti ca ÷ràddhatattvaü .. (prakùàlanaü .
     %<na kuryàt guruputtrasya pàdayo÷càvanejanam .>% iti manuþ .)

#<avantiþ>#, puü, (ava + jhic .) avantãde÷aþ . iti hemacandraþ .. nadãvi÷eùaþ . ityuõàdikoùaþ .. yathà,
     %<pràgjyotiùàþ kàmaråpà màlavàþ syuravantayaþ .>% iti hemacandraþ .. api ca .
     %<anåpàstuõóikerà÷ca vãtihotrà avantayaþ .
     ete janapadàþ khyàtà vindhyapçùñhanivàsinaþ ..>% iti matsyapuràõe 95 adhyàyaþ ..

#<avantikà>#, strã, (avati ava rakùaõàdau, bàhulakàt jhic tataþ svàrthe kan, ñàp .) ujjayanãnagarã .
     %<ayodhyà mathurà màyà kà÷ã kà¤cã avantikà .
     purã dvàravatã caiva saptaità mokùadàyikàþ ..>% iti skandapuràõe ..

#<avantisomaü>#, klã, (avantiùu abhiùutaü somaü, ÷àkapàrthivàditvàt samàsaþ .) kà¤jikaü . ityamarasiühaþ .. kàüji iti bhàùà . (kà¤jika÷abde'sya guõà vyàkhyeyàþ .)

#<avantã>#, strã, màlavade÷asya nagarã . ujaina iti khyàtà . tatparyàyaþ . ujjayinã 2 vi÷àlà 3 puùkakaraõóinã 4 . iti hemacandraþ .. yathà --
     %<tàmraparõãü samàsàdya ÷ailàrdha÷ikharordhvataþ .
     avantãsaüj¤ako de÷aþ kàlikà tatra tiùñhati ..>% iti ÷aktisaïgamatantre 7 pañalaþ .. anyacca .
     %<utpannorkaþ kaliïge tu yamunàyà¤ca candramàþ .
     avantyà¤ca kujo jàto màgadhe ca himàü÷ujaþ ..>% iti saüskàratattvadhçtamatsyapuràõaü .. anyat pårbalikhitaü .. (%<pràpyàvantãmudayanakathàkovidagràmavçddhàn .>% iti meghadåte .)

#<abandhyaþ>#, tri, (bandhe sàdhuriti bandhyaþ, bandha + yat, tato najsamàsaþ .) phalavàn . phalakàle phalayuktavçkùaþ . tatparyàyaþ . phalegrahiþ 2 phalagrahiþ 3 . ityamaraþ ..
     (%<kartuü yacca prabhavati mahãmucchilãgdhràmabandhyàm .>% iti meghadåte .)

#<avapàtaþ>#, puü, (ava + pat + gha¤ .) randhaü . gartaþ . iti hemacandraþ .. adhaþpatanaü .. (gajàdãnàü grahaõàrthaü kçtastçõàdinà pracchanno gartaþ . yathà --
     %<avapàtastu hastyarthe garta÷channastçõàdinà .>% iti yàdavaþ .
     %<rodhàüsi nighnannavapàtamagnaþ karãva vanyaþ paruùaü raràsa .>% iti raghuvaü÷e . nàñakàdau bhayàdijanitapalàyanasambhramàdivarõanena prastutasya parivartaþ . yathà --
     %<avapàtantu niùkràma-prave÷a-tràsa-vidravaiþ .>% iti da÷aråpe .)

#<avabhçthaþ>#, puü, (avabhriyate anena, ava + bhç + kthan .) dãkùàntayaj¤aþ . pradhànayàgasamàpakàparayaj¤aþ . yaj¤àdernyånàdhika-doùa-÷ànti-nimittaka-÷eùa-kartavya-homa iti yàvat .. ityamaraþ taññãkà ca .. yaj¤àva÷eùasnànaü . iti bharataþ trikàõóa÷eùa÷ca ..
     (%<tata÷cakàràvabhçthaü vidhidçùñena karmaõà>% iti bhàrate .
     %<bhuvaü koùõena kuõóodhnã medhyenàvabhçthàdapi .>% iti raghuvaü÷e .)

#<avabhrañaþ>#, tri, (avanataü nàsikàyàþ, nate nàsikàyàþ saüj¤àyàmiti bhrañac . avabhraùñà nàsikà asti asya iti ar÷a àdyac .) natanàsikavyaktiþ . ityamaraþ .. khàüdà iti bhàùà .

#<avamaþ>#, tri, (avati asmàt àtmànam, ava rakùaõàdau, avadyeti såtreõa avateþ amaþ pratyayo nipàtitaþ . avo bhavo và, avodhasorlopa÷ceti maþ .) adhamaþ . ninditaþ . ityamaraþ .. (%<analakànalakànavamàü purãm>% . iti raghuvaü÷e .)

#<avamaü>#, klã, tithyantadvayaspçùñaikadinavàraþ . ekadine ekatithira ÷eùa aparatithira àdyantaspar÷a iti yàvat .. iti jyotiùa÷àstre prasiddhaü .. yathà %<tithyantadvayameko dinavàraþ spç÷ati yatra tadbhavatyavamadinaü . tridinaspçktithitrayasya spar÷anàdahnaþ>% . iti jyotiùatattvaü ..

#<avamataü>#, tri, (ava + man + kta .) avaj¤àta . avamànitaü . anàdçtaü . ityamaraþ ..
     (%<sukhaü hyavamataþ ÷ete sukha¤ca pratibudhyate .>% iti manuþ .)

#<avamatiþ>#, puü, (avàntaragatà amàtyàdãnàü kàryeùu matiryasya .) svàmã . ã÷varaþ . patiþ . prabhuþ . netà . iti jañàdharaþ ..

#<avamardaþ>#, puü, (ava + mçd + gha¤ .) pãóanaü . vyathanaü . ityamaraþ .. ÷asyàdisampannade÷asya paracakreõa pãóanaü . iti bharataþ ..
     (%<balàvamardastvayi sanniviùño yathà na garheyurudàrasattvàþ .>% iti ràmàyaõe .) ÷atrukçtagàóhaprahàra iti kecit .. padàkramaõamiti kecit ..

#<avamànaþ>#, puü, (ava + man + bhàve gha¤ .) apamànaþ . amaryàdà . yathà --
     %<sammànàdbràhmaõo nityamudvijeta viùàdiva .
     amçtasyeva càkàïkùedavamànasya sarvadà ..>% iti mànave 2 adhyàye 162 ÷lokaþ ..
     %<mànàvamànadvandvasahiùõutvamanena vidhãyate .>% iti kallåkabhaññaþ ..

#<avamànanaü>#, klã, (ava + man + õic + lyuñ .) apamànaþ . yathà . avamànanaü avamànanà . màna ki càrce avapårbaþ ¤ãùi ÷ranthãti anaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<avamànanà>#, strã, (ava + mana + õic + yuc .) avaj¤à . anàdaraþ . ityamarasiühaþ ..
     (%<ato'vamànanà'smàkaü màninà bhavatà kçtà .>% iti viùõupuràõe .)

#<avamànitaþ>#, tri, (ava + màna + kta .) kçtàpamànaþ . avaj¤àtaþ . anàdçtaþ . ityamaraþ ..
     (%<vipralabdhà tu sà j¤eyà nitàntamavamànità .>% iti sahityadarpaõe .)

#<avamànyaþ>#, tri, (ava + mana + õyat .) avamànanãyaþ . yathà --
     %<yà rogiõã syàttu hità sampannà caiva ÷ãlataþ ..
     sànuj¤àpyàdhivettavyà nàvamànyà ca karhicit ..>% iti mànave 9 adhyàye 82 ÷lokaþ ..

#<avamårdha÷ayaþ>#, tri, (avamårdha + ÷ã + ac .) adhomukha÷àyã . avanato mårdhà asyetyavamårdhaþ . tathàvidhaþ ÷ete ityavamårdha÷ayaþ .. (%<uttàna÷ayà devà avamårdha÷ayà manuùyàþ>% ityuktaü .)

#<avamårdha÷àyã>#, [n] tri, (avamårdha + ÷ã + õini .) adhomukha÷àyã . avamårdhaü yathà syàt tathà ÷ayituü ÷ãlamasya ityarthe õin pratyayena niùpannaþ ..

#<avayavaþ>#, puü, (avayauti iti yu mi÷raõe + pacàdyac .) aïgaü . ityamaraþ ..
     (%<svairevàvayavaiþ priyasya vi÷atastanvyà kçtaü maïgalaü .>% iti amaru÷atake . upakaraõaü . aü÷aþ . ekade÷aþ .
     %<teùàmavayavàn såkùmàn ùaõõàmapyamitaujasàü .>% iti manusaühitàyàü . nyàyamate àrambhakadravya¤ca, tat upàdànakàraõatayà ca vyavahriyate yaduktaü --
     %<anityà tu tadanyà syàt saivàvayavayoginã .>% iti bhàùàparicchede . pratij¤àhetådàharaõopanayanigamànyanumànàvayavà÷ca .)

#<avaraþ>#, tri, (na vriyate iti vç¤varaõe + grahavçdriti ap .) caramaþ . iti medinã . kaniùñhaþ . a÷reùñhaþ . yathà --
     %<÷rãrne÷ena vinà ÷ambhuþ pçthagvi÷vena tatpunaþ .
     na nànà ÷ambhunà ràmàdvarùeõàdhokùajo'varaþ ..>% iti mugdhabodhavyàkaraõe vopadevaþ .. nikçùñaþ . yathà --
     %<dåreõa hyavaraü karma buddhiyogàddhana¤jaya .
     buddhau ÷araõamanviccha kçpaõàþ phalahetavaþ ..>% iti ÷rãbhagavadgãtàyàü 2 adhyàye 49 ÷lokaþ ..

#<avaraü>#, klã, (vç + ap tato na¤samàsaþ .) gajàntyajaïghàdide÷aþ . ityamaramedinyau ..

#<avarajaþ>#, puü, (avara + jan + óa .) kaniùñhabhràtà . ityamarasiühaþ ..
     (%<asya càvarajaü viddhi bhràtaraü màü tu lakùmaõam .>% iti ràmàyaõe . hãnavaü÷ajàtaþ .
     %<dvau ÷åràvarajau dhãravitrapàkhyau nijàkhyayà .>% iti ràjataraïgiõyàü .. ÷ådraþ .
     %<yadi strã yadyavarajaþ ÷reyaþ ki¤cit samàcaret .
     tatsarvamàcaret yukto yatra vàsya ramenmanaþ ..>% iti mànave .)

#<avarataþ>#, [s] vya, (avara + tasil .) avarastàt . carame . iti siddhàntakaumudã ..

#<avaratiþ>#, strã, (ava + ram + ktin .) viràmaþ . nivçttiþ . ityamaraþ ..

#<avaravarõaþ>#, puü, strã, (avara÷càsau varõa÷ceti, karmadhàrayaþ .) ÷ådraþ . ityamaraþ ..

#<avaravarõakaþ>#, puü, strã, (avaravarõa + kan svàrthe .) caturthavarõaþ . ÷ådraþ . iti ratnàvalã ..

#<avaravrataþ>#, puü, (nàsti varaü yasmàt tat avaraü atyanta÷reùñhaü vrataü yasya .) såryaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<avarastàt>#, vya, (avara + prathamàdyarthe dikchandobhyaiti astàtiþ .) avarataþ . pa÷càt . iti siddhàntakaumudã ..

#<avarà>#, strã, (nàsti varà ÷reùñhà yasyàþ . avara + ñàp .) durgà . iti vi÷vaþ ..

#<avaràrdhyaþ>#, tri, (avaràrdhe bhavaþ iti avaràrdha yat .) avaràrdhabhavaþ . ÷eùàrdhajàtaþ . iti kecit ..

#<avarãõaü>#, tri, (avarãyate sma iti ava + rãï svavaõe kta .) dhikkçtaü . tiraskçtaü . ninditaü . ityamaraþ ..

#<avarodhaþ>#, puü, (ava + rudh + bhàve gha¤ .) tirodhànaü . (àdhàre gha¤ .) ràjastrãgçhaü . ràjagçhaü . iti vi÷vahemacandrau ..
     (%<àpànabhåmigamanamavarodhasya dar÷anam .>% iti ràmàyaõe .) ràjadàràþ . iti medinã ..
     (%<yasyàvarodhastanacandanànàü prakùàlanàdvàrivihàrakàle .
     kalindakanyà mathuràïgatàpi gaïgormisaüsaktajaleva bhàti ..>% iti raghuvaü÷e . nirodhaþ . bàdhà . antaràyaþ . àcchàdanaü . kedàràdiveùñanaü .)

#<avarodhakaþ>#, tri, (ava + rudha + õvul .) avarodhakàrakaþ . avarodhakartà . avapårbakarudhadhàtoþ õakapratyayena niùpannaþ ..
     (%<sudhanvà vãryavàn ràjà mithilàmavarodhakaþ .>% iti ràmàyaõe .)

#<avarodhanaü>#, klã, (avarudhyate atra rudha àvaraõe karmaõi lyuñ .) ràj¤àmantaþpuraü . ityamarasiühaþ .. (ava + rudh + lyuñ bhàve .) rodhakaraõaü . yathà --
     %<kçùõa tvadãya-pada-païkaja-pa¤jarànte adyaiva me vi÷atu mànasa-ràjahaüsaþ .
     pràõaprayàõasamaye kaphabàtapittaiþ kaõñhàvarodhanavidhau smaraõaü kutaste ..>% iti pàõóavagãtà ..

#<avarodhikaþ>#, puü, (avarodha + tatra niyukta iti ñhak . saüj¤àpårbakatvàt vçddhyabhàvaþ . avarodhaþ nivàsatvena asti asya và ñhan .) ràjàntaþpuràdhyakùaþ . iti hemacandraþ ..

@<[Page 1,127c]>@
#<avarohaþ>#, puü, (ava + ruh + bhàve gha¤ .) avataraõaü . àrohaõaü . (kartari saüj¤àyàü gha¤ .) latodgamaþ . iti medinã .. vçkùamålàdagraparyantaü gatà latà . ÷àkhà÷iphà . ityamaraþ . voyà nàmanà iti bhàùà ..
     (%<sudåramatha gatvà tau bhràtarau ràmalakùmaõau .
     avaroha÷atàkãrõaü vañamàsàdya tasthatuþ ..>% iti ràmàyaõe .) svargaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<avaroha÷àkhã>#, [n] puü, (avarohati adhogacchati målamasyàþ tàdç÷ã yà ÷àkhà sà vidyate asya matvarthãya iniþ .) plakùavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (plakùa÷abde'sya guõàj¤eyàþ ..)

#<avarohikà>#, strã, (avarohati adhogacchati ava + ruha + õvul + ñàp ata itvaü .) a÷vagandhàlatà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<avarohã>#, [n] puü, (ava + ruha + õini .) vañavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (vaña÷abde'sya guõàdayo j¤àtavyàþ .)

#<avarõaþ>#, puü, (varõyate pra÷asyate anena iti varõaþ tato virodhe na¤samàsaþ .) nindà . parãvàdaþ . ityamarasiühaþ ..
     (%<soóhuü na tatpårbamavarõamã÷e àlànikaü sthàõumiva dvipendraþ .>% iti raghuvaü÷e .)

#<avalagnaþ>#, puü, klã, (avalagyate iti ava + laga + kta . ióabhàvaþ . lasja + kta, và .) madhyade÷aþ . ityamaraþ .. màjà iti bhàùà . (%<vipulataronmukhalocanàvalagnam>% . iti màghaþ .)

#<avalagnaþ>#, tri, (ava + laga + kta .) saülagnaþ . saüyuktaþ . iti medinã ..

#<avalambaþ>#, puü, (ava + lavi + ac .) avalambanaü . avapårbalambadhàtoralpratyayena niùpannaþ .. (à÷rayaþ .)

#<avalambanaü>#, klã, (ava + lavi + àdhàre lyuñ .) à÷rayaþ . yathà --
     %<pratikålatàmupagate hi vidhau viphalatvameti bahusàdhanatà .
     avalambanàya dinabharturabhånnapatiùyataþ karasahasramapi ..>% iti màghe 9 sargaþ ..

#<avalambitaü>#, tri, (ava + lavi + kta .) avilambitaü . ÷ãghraü . iti jañàdharaþ .. adholambàyamànaü . kçtàvalambanaü . à÷ritaü ..

#<avalakùaþ>#, puü, (avalakùyate iti ava + lakùa + gha¤ .) valakùaþ . ÷vetavarõaþ . (ar÷a àditvàt ac .) tadvati tri . ityamarañãkàyàü svàmã ..

#<avaliptaþ>#, tri, (ava + lip + kta .) dhanàdigarbitaþ . yathà --
     %<na saüvasecca patitairna càõóàlairna pukka÷aiþ .
     na mårkhairnàvaliptai÷ca nàntyairnàntyàva÷àyibhiþ ..>% iti bhànave 4 adhyàye 79 ÷lokaþ . avaliptà dhanàdigarbità iti kullåkabhaññaþ ..
     %<avaliptàsi maivaü tvaü devi bråhi mamàgrataþ .>% iti devãmàhàtmyam ..

#<avaliptatà>#, strã, (avalipta + tal bhàve .) ahaïkàraþ . iti hemacandraþ .. (%<tejasvinyavaliptatà mukharatà vaktarya÷aktiþ sthire>% . iti nãti÷atake .)

#<avalãóhaü>#, tri, (ava + liha + kta karmaõi .) bhakùitaü . yathà manuþ --
     %<patatriõàvalãóha¤ca ÷unà saüspçùñameva ca .>% ityàdi . %<patatriõàvalãóhaü kàkàdinà bhakùitaü .>% ityàhnikatatvam ..

#<avalãlà>#, strã, (avarà lãlà .) helà . anàyàsaþ . yathà --
     %<ratij¤aü nåtanaü pràpya viùatulyaü puràtanaü ! kàntaü dçùñvà hinastyeva sopàyenàvalãlayà ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 23 adhyàyaþ . apica .
     %<÷åla¤ca bhramaõaü kçtvà papàta dànavopari .
     cakàra bhasmasàtta¤ca saratha¤càvalãlayà ..>% iti ca tatraiva prakçtikhaõóe 18 adhyàyaþ ..

#<avaluõñhanaü>#, klã, (ava + luñhi + bhàve lyuñ .) luõñhanaü . loñà gaóàgaóã itibhàùà . avapårbakaluñhadhàtoranañpratyayena niùpannaü ..

#<avalepaþ>#, puü, (ava + lip + bhàve gha¤ .) ahaïkàraþ .
     (%<diïnàgànàü pathi pariharan sthålahastàvalepàn>% iti meghadåte .) lepanaü . dåùaõaü . iti medinã .. saïgaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<avalepanaü>#, klã, (ava + lip + lyañ bhàve .) vilepanaü . mrakùaõaü . màkhà iti bhàùà . avapårbakalipadhàtoranañ pratyayena niùpannaü ..

#<avalehaþ>#, puü, (avalihyate kvàthàdeþ punaþ pàkàt ghanãbhåtatayà svàdyate iti ava + liha + karmaõi gha¤ .) lehyauùadhaü . tasya lakùaõaü paryàya÷ca yathà --
     %<kvàthàderyat punaþ pàkàt ghanatvaü sàrasakriyà .
     so'valeha÷caleha÷ca prà÷a ityucyate budhaiþ ..>% (%<jihvàlehyàvalehikà>%) iti ca vaidyakaparibhàùà . yathà --
     %<kañphalaü pauùkaraü ÷çïgã vyoùaü yàsa÷ca kàravã .
     ÷lakùõacårõãkçtaü caitanmadhunà saha lehayet ..
     eùàvalehikà hanti sannipàtaü sudàruõaü .
     hikkàü ÷vàsa¤ca kàsa¤ca kaõñharoga¤ca nà÷ayet ..
     etadyojyaü kaphodreke cårõamàrdrakajai rasaiþ .>% tantràntare ca uktaü . %<aùñàïgaü madhunà lihyàdàrdrakasya rasena và . saümohaü dàruõaü hanyàttandràkàsasamanvitam>% iti ..
     %<sarveùu sannipàteùu na kùaudramavacàrayet .
     ÷ãtopacàri kùaudraü syàcchãta¤càtra virudhyate ..>% ayamabhipràyaþ . sannipàtajvareùu ÷leùmanigrahàrthaü sarvadà svedo hita uktaþ . tatràgnisambandhàddehasyoùõatà tiùñhedeva . uùõeõa madhunà virodhaþ . ukta¤ca su÷rutena . %<uùõairvirudhyate sarvaü viùàmyayatayà madhu . uùõàttamuùõairuùõa¤ca tannihanti yathà viùaü>% iti .. ÷ãtopacàri kùaudramiti . ÷ãtenopacàro'syàstãti ÷ãtopacàri . ÷ãta¤càtra sannipàte virudhyate . ayamavalehaþ pràyeõordhvajatrujarogaharatvàt sàyamupayujyate . yata uktaü carakeõa .
     %<årdhvajatrugadaghnã yà sà sàyamavalehikà .
     adhorogaharã yà sà bhojanàtpràk prayujyate .>% pauùkaraü puùkaramålaü tadalàbhe kuùñhaü deyaü .. ÷çïgã karkaña÷çïgã ! vyoùaü ÷uõñhãpippalãmaricàni ca . yàso yavàsaþ . kecit yàsasthàne yavànãü prakùipanti . kàravã magarelà iti loke . aùñàïgàvalehikà .. * ..
     %<svinnamàmalakaü piùñvà dràkùayà saha melayet .
     vi÷vabheùajasaüyuktaü madhunà saha lehayet ..
     tenàsya ÷àmyati ÷vàsaþ kàso mårchàrucistathà ..>% ityavalehaþ .. * .. anyat yathà --
     %<pippalãü triphalà¤càpi samabhàgàü jvarã lihan .
     madhunà sarpiùà vàpi kàsã ÷vàsã sukhã bhavet ..
     kañphalaü pauùkaraü ÷çïgã kçùõà ca madhunà saha .
     ÷vàsakà÷ajvaraharo leho'yaü kaphanà÷anaþ ..>% càturbhadrikà .. * ..
     %<kañphalaü pauùkaraü ÷çïgã yavànã kàravã tathà .
     kañutraya¤ca sarvàõi samabhàgàni cårõayet ..
     àrdrakasya rasairlihyànmadhunà và kaphajvarã .
     kàsa÷vàsàrucicchardi÷leùmànilanivçttaye ..>% aùñàïgàvalehaþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. (kvàthasya syàt punaþ pàkàt ghanatvaü sàrasakriyà . so'valeha÷ca lehaþ syàt tanmàtrà syàtpalonmità .. sità caturguõà kàryà cårõàcca dviguõo guóaþ . dravaü caturguõaü dadyàditi sarvatra ni÷cayaþ .. supakve tantumattvaü syàdavalehe'psumajjanaü . sthiratvaü pãóyate mudrà gandhavarõarasodbhavaþ .. dugdhamikùurasaü yåùaü pa¤camålakaùàyakaü . vàsàkvàthaü yathàyogyamanupànaü pra÷asyate .. * .. tadudàharaõaü . yathà -- kaõñakàrãtulàü nãra-droõe paktvà kaùàyakaü . pàda÷eùaü gçhãtvà ca tasmiü÷cårõàni dàpayet .. pçthak palàü÷ànyetàni guóåcãcavyacitrakàþ . mustaü karkaña÷çïgã ca tryåùaõaü dhanvayàsakaü .. bhàrgã ràsnà ÷añhã caiva ÷arkarà palaviü÷atiþ . pratyeka¤ca palànyaùñau pradadyàdghçtatailayoþ .. paktvà lehatvamànãya ÷ãte madhu palàùñakaü . catuùpalaü tu gokùãryà pippalãnàü catuùpalaü .. kùiptvà nidadhyàt sudçóhe mçnmaye bhàjane ÷ubhe . leho'yaü hanti hikkàrti÷vàsakàsàna÷eùataþ .. * .. kaõñakàryavalehaþ .. * .. iti ca ÷àrïgadharaþ ..)

#<avalehanaü>#, klã, (ava + lih + bhàve lyuñ .) lehanaü . jihvàdvàrà svàdanaü . càñan iti bhàùà . avalehaþ . avapårbalihadhàtorbhàve'nañpratyayena niùpannaü ..

#<avalokanaü>#, klã, (ava + luk + lyuñ bhàve .) dar÷anaü . àlokanaü . iti hemacandraþ ..
     (%<jalavelàvalokanakutåhalã .>% iti nàgànande .)

@<[Page 1,128c]>@
#<avalokitaþ>#, puü, (ava + loka + bhàve kta tato'styarthe ac .) lokanàthaþ . buddhaþ . iti vi÷vamedinyau ..

#<avalokitaü>#, tri, (ava + loka + karmaõi kta .) nirãkùitaü . dçùñaü . iti vi÷vamedinyau . (bhàve kta .) prekùaõakriyàyàü, klã ..

#<avalgujaþ>#, puü, (avalgora÷obhanàjjàyate iti avalgu + jan + óa .) somaràjã . ityamaraþ .. kçùõavarõasomaràjã . hàkuc yasya prasiddhiþ . tasya guõàþ . vàyu-kapha-kuùñha-tvagdoùa-nà÷itvaü . iti ràjavallabhaþ . asya vivaraõaü vàkucã ÷abde draùñavyaü ..
     (%<avalgujàdvãjakarùaü pãtvà koùõeõa vàriõà .
     bhojanaü sarpiùà kàryaü sarvakuùñhapraõà÷anam ..>% iti vaidyakacakrapàõisaïgrahaþ ..)

#<avavàdaþ>#, puü, (ava + vad + gha¤ .) àj¤à . nindà . vi÷vàsaþ . iti medinã .. ava÷aþ, tri, (na vidyate va÷amàyattatvaü yasya .) ava÷ãbhåtaþ . viva÷aþ . yathà --
     %<÷leùmà÷ru bàndhavairmuktaü preto bhuïkte yato'va÷aþ .
     ato na roditavya¤ca kriyà kàryà vidhànataþ ..>% iti ÷uddhitattvaü .. (klãü, ava÷yaü . ni÷citam .)

#<ava÷akthikaþ>#, tri, (avabaddhe ÷akthinã yena .) vastràdidvàrà pçùñhajànujaïghàdvayadçóhabandhanapårbakopaviùñaþ . phàüóabàndhiyà vasà iti bhàùà . yathà . kàtyàyanaþ .
     %<àsanàråóhapàdastu jànunorjaïghayostathà .
     kçtàva÷akthiko yastu prauóhapàdaþ sa ucyate ..>% àsanàråóhapàdaþ àsanàråóhapàdatalaþ . jànunorjaïghayoþ kçtàva÷akthiko vastràdinà kçtapçùñhajànujaïghàbandhaþ . ityàhnikatattvaü ..

#<ava÷iùñaþ>#, tri, (ava÷iùyate iti aba + ÷iùa + kta .) ÷eùaþ . udvartaþ . ava÷eùà÷rayaþ . yathà --
     %<balmãkamåùikotkhàtàü madamantarjalàü tathà .
     ÷aucàva÷iùñàü gehàcca nàdadyàt lepamambhavàü ..>% ityàhnikatattvaü ..

#<ava÷yaü>#, vya, (na va÷yaü .) ni÷cayaþ . tatparyàyaþ . nånaü 2 . ni÷citaü 3 . ityamaraþ ..
     (%<ava÷yaü yàti tiryaktvaü jagdhvà caivàhutaü haviþ .>% iti manuþ ..) (na + va÷a + yat .) anàyatte tri ..

#<ava÷yayaþ>#, strã, (ava + ÷yai + õa . pçùodaràditvàt hrasvaþ .) kujjhañikà . iti ÷abdaratnàvalã .. (kujjhañikà÷abde'sya vi÷eùo j¤eyaþ .)

#<ava÷yàyaþ>#, puü, (ava÷yàyate ÷aityamàpadyate iti ÷yaiï gatau + ÷yàdvyadheti õaþ . tato àto yugiti yuk .) himaü . ityamaraþ ..
     (%<ava÷yàyanipàtena ki¤citpraklinna÷àdvalà .>% iti ràmàyaõe .) garvaþ . iti vi÷vaprakà÷aþ .

#<avaùkayaõã>#, strã, vaùkayanã . ciraprasåtà gauþ . ityamarañãkàyàü sàrasundarã ..

#<avaùñabdhaü>#, tri, (avaùñabhyate sma, ùñabhi stambhe stambhurodhane và ktaþ . stambheþ avàcceti ùaþ . avàccàlambana iti såtreõa àvidårye stambheþ ùatvavidhànàdavaùñabdha÷abda àsannapara iti adya÷vãnàvaùñabdhe ityatra manoramàyàü sthitaü .) avidåraþ . samãpaü . avalambitaü . à÷ritaü . ityamaraþ .. baddhaþ . ruddhaþ . iti bharataþ .. àkràntaþ . iti medinã ..

#<avaùñambhaþ>#, puü, (ava + ùñambha rodhe iti + gha¤ . ùatva¤ca .) svarõaü .
     (%<raghoravaùñambhamayena patriõà hçdi kùato gotrabhidapyamarùaõaþ .>% iti raghuvaü÷e .) stambhaþ . pràrambhaþ . iti medinã .. sauùñhavaü . iti halàyudhaþ .. (avalambanaü . bodhanam . niùpandatà .)

#<avaùvàõaü>#, klã, (ava + svan÷abde + gha¤ . ùatva¤ca .) bhakùaõaü . iti hemacandraþ ..

#<avas>#, bya, (avara + pårbàdharàvaràõàmityasipratyayaþ, tatsanniyogena avarasya avàde÷a÷ca .) byatirekaþ . iti kecit ..

#<avasaþ>#, puü, (ava rakùaõàdau avati iti attyavicamãtyàdinà asac pratyayaþ .) ràjà . såryaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<avasaü>#, klã, (ava + asic bhàve .) rakùaõaü . vaidika÷abdo'yaü ..

#<avasakthikà>#, strã, (avabaddhe sakthinã yayà bandhapraõàlyà sà, ava + sakthi + samàse kap .) khaññà . tatparyàyaþ . paryastikà 2 parikaraþ 3 paryaïkaþ 4 . iti hemacandraþ .. (paryaïkabandhaþ . vastràdidvàrà pçùñhajànu-jaïghà-dvayadçóhabandhanapårbakopave÷anaü . yathà --
     %<àsanàråóhapàdastu jànunorjaïghayostathà .
     kçtàvasakthiko yastu prauóhapàdaþ sa ucyate ..>% iti kàtyàyanaþ .
     %<÷ayànaþ prauóhapàda÷ca kçtvà caivàvasakthikàm .
     nàdhãyãtàmiùaü jagdhvà såtakànnàdyameva ca ..>% iti manuþ .)

#<avasathaþ>#, puü, (ava + so + kthan .) chàtranilayaþ . iti hemacandraþ .. pàñha÷àlà caupàóã yasya prasiddhiþ . gràmaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. gçhaü . iti halàyudhaþ ..

#<avasathyaþ>#, puü, (avasatha + yat .) chàtrave÷ma . iti hemacandraþ .. caupàóã iti bhàùà ..

#<avasannaþ>#, tri, (ava + sada + kta .) avasàdapràptaþ . viùaõõaþ . yathà --
     %<mahimnaþ pàrante paramaviduùo yadyasadç÷ã stutirbrahmàdãnàmapi tadavasannàstvayi giraþ .
     athàvàcyaþ sarvasvamatipariõàmàvadhi gçõan mamàpyeùa stotre hara nirapavàdaþ parikaraþ ..>% iti puùpadantakçta÷ivastotraü . api ca .
     %<àcàreõàvasanno'pi punaþ pràrthayate yadi .>% iti vyavahàratattvaü ..

#<avasaraþ>#, puü, (ava + sç + ac .) prastàvaþ . mantravi÷eùaþ . varùaõaü . iti medinã .. vatsaraþ . kùaõaü . iti hemacandraþ .. avakà÷aþ . yathà . %<gobadhe ekà cedbahubhirityupade÷ena daõóavat pràya÷cittàni bhavantãtyatide÷ànavasaràt . tadavasaratve pratyekaü pårõapràya÷cittadvaiguõyaü syàt>% . iti pràya÷citvatattvaü .. (yogyakàlaþ . kriyàsthitiyogyatàsampàdakaråpaþ kàliko'vakà÷aþ . yathà -- %<kàmastu bàõàvasaraü samãkùya>% . iti kumàre . ÷iùyajij¤àsànivçttàvava÷yavaktavyaråpaþ saïgativi÷eùaþ . anantaravaktavyatvam avasaraþ . %<upamàne'vasarasaïgatiþ>% . iti jagadã÷aþ .)

#<avasargaþ>#, puü, (ava + sçj + gha¤ .) svecchàcàraþ . tatparyàyaþ . prakàmyaü 2 svàcchandyaü 3 anumananaü 4 . iti trikàõóa÷aùaþ ..

#<avasarpaþ>#, puü, (ava + sçp + ac .) apasarpaþ . caraþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<avasarpiõã>#, strã, (ava + sçpa + õin ïãp .) jinànàü kàlavi÷eùaþ . sa tu da÷akoñikoñisàgaravarùeõa samàpyate . iti hemacandraþ ..

#<avasavyaü>#, tri, apasavyaü . dakùiõaü . iti ràyamukuñaþ ..

#<avasàdaþ>#, puü, (ava + sad + gha¤ .) avasannatà . tatparyàyaþ . viùàdaþ 2 sàdaþ 3 viùaõõatà 4 . iti hemacandraþ .. (÷eùaþ . kùayaþ . yathà --
     %<dhairyàvasàdena hçtaprasàdà vanyadvipeneva nidàghasindhuþ .>% iti kiràtàrjunãye .)

#<avasànaü>#, klã, (ava + so + lyuñ .) kriyàsamàptiþ . ÷eùaþ . tatparyàyaþ . sàtiþ 2 . ityamaraþ .. viràmaþ 3 . iti jañàdharaþ .. mçtyuþ .
     (%<puüso'vasànaü vrajato'pi niùñhurairiùñairdhanaiþ pa¤capadãnamucyate .>% iti pa¤catantre .) sãmà . iti hemacandraþ ..

#<avasàyaþ>#, puü, (ava + so + gha¤ .) ÷eùaþ . samàptiþ . ni÷cayaþ . iti medinã ..

#<avasitaü>#, tri, (ava + so + kta .) paripakvamarditadhànyaü . tatparyàyaþ . çddhaü 2 . iti bharatamedinyau .. j¤àtaü . avasànagataü . samàptaü . tatparyàyaþ . sitaþ 2 . ityamaramedinyau .. (%<yadi nepathyavidhànam avasitam>% . iti ÷àkuntale .)

#<avasekimaþ>#, puü, (avasekena + nirvçttaþ . avaseka + imanca .) vañakaþ . iti hemacandraþ .. vaóà itibhàùà ..

#<avaskandaþ>#, puü, (ava + skanda + ac .) vijigãùåõàü nive÷asthànaü . ÷iviraü . iti halàyudhaþ .. avagàhanaü . yathà --
     %<latànupàtaü kusumànyagçhõàt sa nadyavaskandamupàspç÷acca .
     kutåhalàccàru÷ilopave÷aü kàkustha ãùat smayamàna àsta ..>% iti bhaññau 2 sarge 11 ÷lokaþ .. nadyàmavaskando'vagàho yatra snànakriyàyàü . iti taññãkàyàü bharataþ .. (àkramaõaü . yathà --
     %<avaskandabhayàt ràjà prajàgarakçta÷ramam .
     divàsuptaü samàhanyànnidràvyàkulasanikam ..>% iti hitopade÷aþ .)

#<avaskandanaü>#, klã, (ava + skanda + lyuñ .) avagàhanaü . iti bhaññiþ .. avataraõaü . iti mahàbhàrataü .. avapårbaskandadhàtoranañpratyayena niùpannaü ..

#<avaskaraþ>#, puü, (ava kãryate kùipyate iti . ava + ké + ap + suñ .) viùñhà . guhyaü . ityamaramedinyau .. saümàrjanyàdinikùiptadhålyàdi . ityamarañãkàyàü mathurànàthaþ sàrasundarã ca ..

#<avastàt>#, vya, (avarasmin, avarasmàt, avaramityarthe astàtiþ .) avare . pa÷càt . ÷eùe . ante . iti pàõiniþ .. (%<avastàtsvargalokaü pràpayantaþ .>% iti ÷atapathabràhmaõe .)

#<avastàraþ>#, puü, (ava + sté + gha¤ .) yavanikàdiþ . kànàt ityàdi bhàùà .. avastãryate'neneti sté¤a àcchàdane gha¤ ..

#<avastu>#, klã, (na vastu . na¤tatpuruùaþ .) asadvastu . (yathà --
     %<avastunirbandhapare kathaü nu te karo'yamàmuktavivàhakautukaþ .>% iti kumàre .) vedàntamate aj¤ànàdisakalajaóasamåhaþ ..

#<avasthà>#, strã, (ava + sthà + aï .) da÷à . kàlikavi÷eùaþ . ityamaraþ ..
     %<kaumàraü pa¤camàbdàntaü paugaõóaü da÷amàvàdha .
     kai÷oramàpa¤cada÷àt yauvanantu tataþ paraü ..
     àùoóa÷àdbhavedbàlastaruõastata ucyate .
     vçddhastu saptaterårdhvaü varùãyàn navateþ paraü ..>% iti smçtiþ ..

#<avasthàcatuùñayaü>#, klã, (avasthàyà÷catuùñayaü . tatpuruùaþ .) kàlakçtacaturvidhada÷à . yathà . %<àpa¤cada÷avaùaü bàlyaü . àtriü÷advarùaü kaumàraü . àpa¤cà÷advarùaü ùauvanaü . pa¤cà÷ata årdhvaü vçddhatvaü>% . iti vaidyaka÷àstre ..

#<avasthànaü>#, klã, (ava + sthà + lyuñ .) sthitiþ . vàsaþ . yathà . %<paraþ sannikarùa÷ca uparyadhobhàvàpannasamasåtrapàtanyàyenaikarà÷yavacchedena sahàvasthànaråpaþ>% . iti tithyàditattvaü .. (avasthà . pratiùñhà . yathà, %<kãdçk te vyasanàvasthànam .>% iti pa¤catantraü .
     %<padbhyàü dçóhamavasthànaü sa kçtvà kapiku¤jaraþ .>% iti ràmàyaõaü ..)

#<avasthitaþ>#, tri, (ava + sthà + kta .) kçtàvasthànaþ . avasthitivi÷iùñaü . sthitaü . yathà .
     %<yàneva hatvà na jijãviùàmaste'vasthitàþ pramukhe dhàrtaràùñràþ .>% iti ÷rãbhagadgãtàyàü 2 adhvàye 6 ÷lokaþ ..

#<avasthitiþ>#, strã, (ava + sthà + ktin .) avasthànaü . thàkà . iti bhàùà . avapårbakasthàdhàtoþ ktipratyayena niùpannà .. (anusaraõam . abhyàsaþ .)

#<avahastaþ>#, puü, (avaraü hastasya . ekade÷ã tatpuruùaþ .) hastapçùñhaü . iti hemacandraþ ..

#<avahàraþ>#, puü, (ava + hç + gha¤ .) coraþ . dyåtayuddhadivi÷ràmaþ . nimantraõaü . upanetavyadravyaü . gràhanàmajalajantuþ . iti vi÷vamedinyau . dharmànta raü . iti ÷abdaratnàvalã .. (àhvànam . svadharmaparityàgapårbakadharmàntaragrahaõam . pratyarpaõam .)

#<avahàrakaþ>#, puü, (avahàra + svàrthekaþ .) jalajantuvi÷eùaþ . hàïgara iti khyàtaþ . jalahastãti kecit . tatparyàyaþ . avagràhaþ 2 nakraràjaþ 3 avahàraþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. yuddhàdinivartake tri .

#<avahàryaþ>#, tri, (ava + hç + õyat .) samarpaõãyaþ . yathà --
     %<àdhi÷copanidhi÷cobhau na kàlàtyayamarhataþ .
     avahàryau bhavetàü tau dãrghakàlamavasthitau ..>% iti mànave 8 adhyàye 145 ÷lokaþ .. (arthadaõóayogyaþ . yathà --
     %<avahàryo bhaveccaiva sànvayaþ ùañ÷ataü damam .
     niranvayo'napasaraþ pràptaþ syàccaurakilviùaü ..>% iti manuþ .

#<avahàlikà>#, strã, (ava + hal + õvul + ñàp .) pràcãraü . iti hàràvalã ..

#<avahitaü>#, tri, (ava + dhà + kta .) vij¤àtaü . avadhànaü gataü . iti dharaõã .. (sàvadhànaþ . pramàdarahitaþ . yathà --
     %<÷çõuùvàvahito bhåtvà yadvçttaü nandane purà .>% iti màrkaõóeyapuràõam ..)

#<avahitthà>#, strã, klã, (na vahistiùñhatãti avahiþ + sthà + ka + ñàp . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) àkàraguptiþ . ratyàdisåcakomukharàgàdiràkàraþ . aïgavaikçtamiti vopàlitaþ .. bhayalajjàdinà tasya gopanaü . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (tallakùaõaü, yathà sàhityadarpaõe -- %<bhayagauravalajjàderharùàdyàkàraguptiravahitthà . vyàpàràntarasaktyànyathàbhàùaõa-vilokanàdikarã>% .. udàharaõam . yathà kumàrasambhave --
     %<evaü vàdini devarùau pàr÷ve pituradhomukhã .
     lãlàkamalapatràõi gaõayàmàsa pàrbatã ..>% lajjàva÷àt kamaladalagaõanàvyàjena harùaü jugopa ityarthaþ . anena avahitthàkhyaþ sa¤càrã bhàva uktaþ, taduktaü --
     %<avahitthà tu lajjàderharùàdyàkàragopanaü .>% iti mallinàthaþ .)

#<avahelaü>#, klã, strã, (ava + heó + gha¤ óasya laþ, óalayorekatvasmaraõàt .) anàdaraþ avaj¤à . ityamaraþ ..

#<avahelanaü>#, klã, (ava + heó + lyuñ .) avahelà avamànanà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<avahelitaü>#, klã, (ava + heóa + kta .) anàdaraþ . avahelà . tadvi÷iùñe tri .. kçtàvahelanavastu . avahelaü jàtamasya ityarthe itapratyayena niùpannaü ..

#<avakùutaü>#, klã, (ava + kùa + kta .) uparikçtakùutaü . yathà manuþ --
     %<dviùadannaü nagaryannaü patitànnamavakùutaü .>% ityàhnikatattvaü ..

@<[Page 1,130b]>@
#<avàk>#, [c] tri, (nàsti vàk yasya saþ .) vàkyarahitaþ . ityamaraþ .. vovà iti bhàùà . kvibantavacdhàtorna¤samàse'yaü prayogaþ .. dakùiõaü . adho mukhaü . etadarthayoþ avapårbàncadhàtoþ prayogaþ ..

#<avàkpuùpã>#, strã, (avàk adhomukhaü puùpamasyàþ) ÷atapuùpà . ÷aluphà iti khyàtà . mi÷reyà . ityamararatnamàle .. maurã iti bhàùà . vçkùavi÷eùaþ . heñhàhulã corahulã corakhaókã iti bhàùà . tatparyàyaþ . adhaþpuùpã 2 maïgalyà 3 amarapuùpikà 4 . iti ratnamàlà ..

#<avàk÷iràþ>#, [s] puü, (avàk avanataü ÷iroyasya .) adhomukhaþ . yathà --
     %<avàk÷iràstamasyandhe kilviùã narakaü vrajet .
     yaþ pra÷naü vitathaü bråyàt pçùñaþ san dharmani÷caye ..>% iti mànave 8 adhyàye 94 ÷lokaþ ..
     (%<iti bruvati ràmetu lakùmaõo'vàk÷iràstadà>% iti ràmàyaõam ..)

#<avàgraü>#, tri, (avanatamagramasya .) namraü . avanataü . ityamaraþ ..

#<avàï>#, [nca] tri, (ava + anca + kvip .) nãcavadanaþ . vatparyàyaþ . adhomukhaþ 2 avàïmukhaþ 3 avàcãnaþ 4 ityamara-jañàdharau ..
     (%<sàkùã dçùña÷rutàdanyat vibruvannàryasaüsadi .
     avàï narakamabhyeti pretya svargàcca hãyate ..>% iti manuþ .)

#<avàïmukhaü>#, tri, (avàïmukhamasya .) adhovadanaü . yathà
     %<tat ÷rutvà sa balaþ sneha-harùa-duþkha-trapàkulaþ .
     avàïmukhaþ pràptakàlàü tàmuvàcà÷rugadgadaü ..>% iti kathàsaritsàgare alaïkàravatãlambake 63 raïgaþ ..

#<avàcã>#, strã, (ava + anca + kvip + ïãp . dakùiõadik . iti vopadevàdayaþ .. adhodik . iti vyàóiþ .. adhomukhã ..

#<avàcãnaü>#, tri, (avàcyàü bhavaü . avàcã + kha .) dakùiõadigbhavavastu . adhomukhaþ . iti svàmijañàdharau ..

#<avàcyaü>#, klã, (na + vaca + õyat .) durvàkyaü . tatparyàyaþ . anakùaraü 2 . ityamaraþ .. vacanànarhaü . anakùaraü gàli prabhçti iti madhuþ . ninditànyakùaràõi atra anakùaraü avyayànàmanekàrthatvàt na¤ nindàyàü . evamavàcyaü vaktumayogyaü vaclau vàci hasçùvàsoriti ghyaõa bhujavaceti kaniùedhaþ .. iti bharataþ ..
     (%<vàcyàvàcye hi kupito na vijànàti karhicit .>% iti bhàrate .
     %<avàcyaü vadato jihvà kathaü na patità tava .>% iti ràmàyaõe .)

#<avàcyaþ>#, tri, (avàc + bhavàrthe yat .) aninditaþ . iti smçtiþ .. avaktavyaþ . vacanànarhaþ . yathà --
     %<anakùaramavàcyantu vacanàrhaü na yadbhavet .
     eùa bandhyàsuto yàti khapuùpakçta÷ekharaþ ..
     mçgatçùõàmbhasi snàtaþ ÷a÷a÷çïgadhanurdharaþ .>% iti ÷abdaratnàvalã .. (avarade÷akàlàdau bhavaþ .)

#<avàcyade÷aþ>#, puü, (avàcyo de÷aþ .) yoniþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<avàdã>#, [n] tri, (vada + õin . na vàdã . na¤tatpuruùaþ .) avirodhã . avivàdã . avaktà . avadana÷ãlaþ . vadadhàtorõin pratyayànantaraü na¤samàsaniùpannaþ ..

#<avàdhaü>#, tri, (nàsti vàdhà yasmin .) vàdhà÷ånyaü . anargalaü . tatparyàyaþ . nirargalaü 2 . ityamaraþ ..

#<avàdhyaþ>#, tri, vàdhànarhaþ . vàdhàyogyaþ . avàdhanãyaþ . avàdhitavyaþ . na vàdhyaþ avàdhya iti na¤samàsaniùpannaþ ..

#<avànaü>#, tri, (ava + an + ac .) ÷uùkaphalàdi . iti ÷abdaratnàvalã ..
     (%<avànama÷ukàdaùñamekamàmraphalaü kila .>% iti bhàrate .)

#<avàntaraü>#, tri, (avagatamantaraü madhyam . pràdisamàsaþ .) pradhànàntaþpàti . iyaü phala÷ratirna ÷reyaþparamapuruùàrthasàdhanaparà na bhavati . kintu vahirmukhànàü mokùavivakùayà avàntarakarmaphalaiþ karmasu rucyutpàdanamàtraü . yathà bhaiùajye auùadhe rucyutpàdanaü . yathà --
     %<piba nimbaü pradàsyàmi khalu te khaõóalaóóukàn .
     pitraivamuktaþ pibati tiktamapyatibàlakaþ ..>%
     %<atra tiktanimbàdipànasya na khalu khaõóàdilàbhaeva prayojanaü kintvàrogyaü tathà vedo'pyavàntaraphalaiþ pralobhayan mokùàyaiva karmàõi vidhatte>% iti malamàsatattvaü ..

#<avàpitadhànyaü>#, tri, (avàpitaü akçtavapanaü dhànyam .) akçtavapanadhànyaü . ropitadhànyaü . royàdhàna iti bhàùà . tat vàpitadhànyàpekùayà ki¤ciddhãnaguõaü . iti ràjavallabhaþ ..

#<avàraü>#, klã, (ava + ç + gha¤ .) arvàktañaü . nadyàdeþ . pårbatãraü . ityamaraþ .. epàra iti bhàùà .

#<avàrapàraþ>#, puü, (avàraü arvàktãraü pàraü uttaratãra¤ca yasya .) samudraþ . iti hemacandraþ ..

#<avàrapàrãõaþ>#, tri, (avàrapàre gacchatãti . avàrapàra + kha .) pàragaþ . nadyàdipàragatavyaktiþ . iti pàõiniþ ..

#<avàrikà>#, strã, (nàsti vàri yatra tataþ svàrthe kan + ñàp .) dhanyàkaü . dhaniyà iti bhàùà . avarikà ca pàñhaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<avàritaü>#, tri, (na vàritaü . na¤samàsaþ .) akçtavàraõaü . anivàritaü . yathà --
     %<avàritadvàratayà tira÷càmantaþpure tasya nivi÷ya ràj¤aþ .
     gateùu ramyeùvadhikaü vi÷eùamadhyàpayàmaþ paramàõumadhyàþ ..>% iti naiùadhe 3 sarge 42 ÷lokaþ ..

#<avàrãõaþ>#, tri, (avàraü gacchatãtyàdyarthe khaþ .) pàragaþ . nadãpàragataþ . iti pàõiniþ ..

#<avàryaü>#, tri, (na vàryaü . na¤samàsaþ) anivàryaü . avàraõãyaü . avàritavyaü . vàraõàyogyaü . yathà --
     %<namaste nityavilasadvaiùõavasvaniketana .
     avàryavãryavadråpaü viùõoryat praõamàmyahaü ..>% ityutkalakhaõóe 27 adhyàyaþ ..

#<avàsàþ>#, [s] tri, (nàsti vàso yasya .) vastrarahitaþ . nagnaþ . ityamaraþ ..

#<avàstavaü>#, tri, ayathàrthaü . bhithyà . na vàstavaü avàstavamiti na¤samàsaniùpannaü ..

#<avàkùaþ>#, tri, parirakùakaþ . avapårbakàkùadhàtoralpratyayena niùpannaþ ..

#<aviþ>#, puü, (ava + in .) såryaþ . parbataþ . meùaþ . ityamaraþ .. (%<÷va÷åkarakharoùñràõàü go'jàvimçgapakùiõàü>% . iti manuþ .)
     %<måtràõi hastikarabhamahiùãkharavàjinàü .
     gojàvãnàü striyàü puüsàü måtravarga udàhçtaþ ..>% iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe ..) nàthaþ . måùikakambalaþ . iti medinã .. pràcãraü vàyuþ . iti daõóã ..

#<aviþ>#, strã, çtumatã . ityamaraþ ..

#<avikañaþ>#, puü, (avãnàü meùàõàm saüghàtaþ . avi + kañac .) meùasamåhaþ . iti saükùiptasàrapari÷iùñaü .. bheóàrapàla iti bhàùà .

#<avikañaþ>#, tri, avi÷àlaþ . akaràlaþ . avistàraþ . na vikañaþ avikañaþ iti na¤samàsaniùpannaþ ..

#<avikaü>#, klã, (avi + ka .) hãrakaü . iti ràjanirghaõñaþ .. (hãraka÷abde'sya guõàdayo j¤àtavyàþ ..

#<avikàrã>#, [n] tri, (na vikàrã + na¤tatpuõùaþ .) vikàràjanakaþ . yathà vçhaspatiþ .
     %<kandamålaphalaiþ puùpaiþ ÷astaiþ ÷uktarasantu yat .
     avikàri bhavenmedhyamabhakùyaü tadvikàrakçt ..>% ityàhnikàcàratattvaü ..

#<avigandhikà>#, strã, (ave÷chàgasya ganda iva gandho'syàþ . tataþ svàrthe kan .) ajagandhàvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<avigãtaü>#, tri, (na vigãtam . na¤tatpuruùaþ .) aninditaü . yathà . %<nàpi maïgalaü saphalamavigãta÷iùñàcàraviùayatvàddar÷avat>% . iti maïgalavàdacintàmaõiþ ..

#<avignaþ>#, puü, (na vignaþ . ta¤tatpuruùaþ .) karamardakavçkùaþ . ityamaraþ .. pàniàmalà iti khyàtaþ . iti sàrasundarã ..

#<avicàraþ>#, puü, (nàsti vicàro yasyeti .) anyàyaþ . atyàcàraþ . vicàrarahite tri . (vicàràbhàvaþ .) yathà --
     %<avicàreõa sarvàbhiranuùñheyantu tat punaþ .
     saüsàrottàraõàyàlametadvedavido viduþ ..>% iti matsyapuràõaü ..

#<avicàritaþ>#, tri, (na vicàritaþ . na¤tatpuruùaþ .) akçtavicàraþ . avivecitaþ . avicàra÷abdàditapratyayena niùpannaþ .. (%<ataþ sarvathà'vicàritaü karmana kartavyam>% . iti pa¤catantram . avivecitaü mamyagvivecanaü vinà . yathà --
     %<sa kiü bhçtyaþ sa kiü mantrã ya àdàveva bhåpatim .
     yuddhodyogaü svabhåtyàgaü nirdi÷atyavicàritam ..>% iti hitopade÷aþ .)

#<avicchinnaü>#, klã, (na vicchinnaü, na¤tat .) vicchedàbhàvavat . aniùpattimat . yathà --
     %<avicchinne kathambhàve yat pradhànasya pañhyate .
     avij¤àtaphalaü karma tasya prakaraõàïgatà ..>% iti malamàsatattvam ..

#<avij¤aþ>#, tri, (na vij¤aþ . na¤tatpuruùaþ .) apravãõaþ . anipuõaþ . anabhij¤aþ . a÷ikùitaþ . akçtã . yathà -- ete sarve guõàþ kànta santi kànte tvayi dhruvaü . tvàü na và¤chanti yàþ kàntàstà avij¤à÷ca va¤citàþ iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 23 adhyàyaþ ..

#<avij¤eyaü>#, tri, (na vij¤eyaü . na¤atatpuruùaþ .) durj¤eyaü . yathà --
     %<àsãdidaü tamobhåtamapraj¤àtamalakùaõaü .
     apratarkyamavij¤eyaü prasuptamiva sarvataþ ..>% iti mànave 1 adhyàyaþ ..

#<avióãnaü>#, klã, (na vióãnam . na¤tatpuruùaþ .) pakùiõàü àbhimukhyàbhigamanaü . iti mahàbhàrataü ..

#<avitaü>#, tri, (ava + kta .) tràtaü . rakùitaü . ityamaraþ ..

#<avitathaü>#, klã, (na vitatham . na¤tatpuruùaþ .) satyaü . (%<avitathamàha priyaüvadà>% . iti ÷àkuntale .) tadvi÷iùñe tri . iti ratnàvalã .. (sàrthakaü . yathà -- %<vatsa ! avitathaiùà tava bhàratã bhavatu>% . iti nàgànande .)

#<avityajaþ>#, puü, klã, (na vi÷eùeõa tyajyate rasàyanàdiùu iti . na + vi + tyaja + ka .) pàradaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<avidåsaü>#, klã, (avermeùasya dugdham . aveþ dugdhe soóhadåsamarãsacaþ, iti dåsapratyayaþ .) meùadugdhaü . iti hemacandraþ .. (meùadugdhavivaraõe'sya vi÷eùo j¤eyaþ ..)

#<aviddhakarõà>#, strã, ambaùñhà . àkanàdi iti khyàtà . iti bhçïgaràjaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<aviddhakarõã>#, strã, (na viddhaþ parõaråpaþ karõo yasyàþ .) viddhakarõãlatà . iti bharataþ .. (màcikà÷abde'mbaùñhakã÷abde càsyà guõàdayo j¤àtavyàþ ..)

#<avidyaþ>#, tri, (nàsti vidyà yasya saþ .) vidyàrahitaþ . avidvàn . vidyàhãnaþ . yathà --
     %<avidyo và savidyo và bràhmaõo màmakã tanuþ .>% api ca . kàtyàyanaþ .
     %<nàvidyànàntu vaidyena deyaü vidyàdhanàt kvacit ..>% iti dàyatattvaü .. anyacca .
     %<avidyànàntu sarveùàmãhàta÷ceddhanaü bhavet .
     samastatra vibhàgaþ syàdapitrya iti dhàraõà ..>% iti mànave 9 adhyàye 205 ÷lokaþ ..

#<avidyamànaþ>#, tri, (na vidyamànaþ . na¤tatpuruùaþ .) avartamànaþ . sattàrahitaþ . abhàvaþ . yathà nàradaþ --
     %<avidyamàne pitrarthe svàü÷àduddhçtya và punaþ .
     ava÷yakàryàþ saüskàrà bhràtçbhiþ pårbasaüskçtaiþ ..>% iti dàyatattvaü ..

#<avidyà>#, strã, (na vidyà . na¤tatpuruùaþ .) aj¤ànaü . ityamaraþ .. màyà . iti vedànte .. (ahaïkàrahetukamaj¤ànaü, mithyàj¤ànaü, vidyàvirodhinã, ayathàrthabuddhiþ . yaduktam --
     %<avidyàyà avidyàtvamidameva tu lakùaõam .
     yatpramàõàsahiùõutvamanyathà vastu sà bhavet ..>% anyacca,
     %<seyaü bhràntirniràlambà sarvanyàyavirodhinã .
     sahate na vicàraü sà tamo yadvaddivàkaram .>% avyaktamahadahaïkàra pa¤catanmàtreùvanàtmasvàtmabuddhiþ . yathà -- %<÷arãre manuùyo'hamityàdi>% . iya¤ca sarvakle÷amålabhåtà tama ityucyate .
     %<avirodhitayà karma nà'vidyàü vinivartayet .
     vidyàvidyàü nihantyeva tejastimirasaüghavat ..>% iti àtmabodhaþ .)

#<avidhiþ>#, puü, (na vidhiþ . na¤taütpuruùaþ .) avidhànaü . ÷àstràvihitaü . yathà --
     %<ye'pyanyadevatàbhaktà yajante ÷raddhayànvitàþ .
     te'pi màmeva kaunteya yajantyavidhipårbakaü ..>% iti ÷rãbhagavadgãtàyàü 9 adhyàye 23 ÷lokaþ .. api ca yàj¤avalkyaþ .
     %<vaset sa narake ghore dinàni pa÷uromabhiþ .
     amitàni duràcàro yo hantyavidhinà pa÷ån ..>% ityàhnikatattvaü ..

#<avinaþ>#, puü, (ava + inac .) yaùñà . yàgakartà . ityuõàdikoùaþ ..

#<avinayaþ>#, puü, (na vinayaþ . na¤tatpuruùaþ .) vinayàbhàvaþ . yathà --
     %<bahavo'vinayànnaùñà ràjànaþ saparicchadàþ .
     vanasthà api ràjyàni vinayàt pratipedire ..
     veõo vinaùño'vinayànnahuùa÷caiva pàrthivaþ .
     sudàso yavana÷caiva sumukho nimireva ca ..>% iti mànave 7 adhyàye 40.41 ÷lokau .. (a÷iùñàcàraþ . yathà --
     %<ayamàcàratyavinayaü mugdhàsu tapasvikanyakàsu .>% iti ÷àkuntale .) avinãte tri ..

#<avinàbhàvaþ>#, puü, (vinà vyàpakaü vinà na bhàvaþ sthiütiþ .) vyàptiþ . vyàpyaniùñhavyàpakaniråpitadharmaþ . yathà -- %<vahnimàn dhåmàt>% ityàdau dhåmaniùñhà vahniniråpità vyàptiþ .. iti nyàyamãmàüsayormataü .. tatpaüdàrthe tatpadàrthàbhàvavadvçttitvàbhàvaþ . yathà . keyamàkàïkùà na tàvadavinàbhàvaþ . nãlaü sarojamityàdau tadabhàvàt . vimalaü jalaü nadyàþ kacche mahiùa ityatra jalànvitanadyà avinàbhàvàt kacche sàkàïkùatàpatte÷ca . ityàkàïkùàcintàmaõiþ . avinàbhàva iti . tatpadàrthena vinà yo bhàvaþ sattvaü tadabhàva ityarthaþ . tatpadàrthe tatpadàrthàbhàvavadvçttitvàbhàvastatpadàrtha tatpadàrthàkàïkùà iti bhàvaþ . iti taññãkà màthurã ..

@<[Page 1,132a]>@
#<avinãtaþ>#, tri, (na vinãtaþ . na¤tatpuruùaþ .) vinayarahitavyaktiþ . tatparyàyaþ . samuddhataþ 2 . ityamaraþ .. (yathà --
     %<na càpi pratikålena nàvinãtena ràvaõa ! .
     ràjyaü pàlayituü ÷akyaü ràj¤à tãkùõena và punaþ ..>% iti ràmàyaõe . aniyamitaþ . yathà --
     %<nàvinãtairvrajeddhårye na ca kùudvyàdhipãóitaiþ ..>% iti manuþ .)

#<avinãtà>#, strã, (na vinãtà . na¤tatpuruùaþ .) puü÷calã . asatã . iti hemacandraþ ..

#<avipañaþ>#, puü, (avi + pañac .) avãnàü vistàraþ iti saükùiptasàravyàkaraõapari÷iùñaü . kambalàdiþ ..

#<avipriyaþ>#, puü, (avi + prã + ka .) ÷yàmàkatçõaü . iti ràjanirghaõñaþ .. (yadà na vipriya ityevaü syàt tadà iùñaþ .)

#<avipriyà>#, strã, (avãnàü meùàdãnàü priyà .) ÷vetàlatà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<avibhaktaþ>#, tri, (na vibhaktaþ . na¤tatpuruùaþ .) apçthak . yathà kçtyacintàmaõau .
     %<vibhaktà avibhaktà và kuryuþ ÷ràddhamadaivikaü .
     maghàsu ca tathànyatra nàdhikàraþ pçthagvinà ..>% iti malamàsatattvaü ..

#<avibhàjyaü>#, tri, (na vibhàjyam . na¤tatpuruùaþ .) vibhàgàyogyaü . atha vibhàjyàvibhàjye . tatra vyàsaþ .
     %<anà÷ritya pitçdravyaü sva÷aktyàpnoti yaddhanaü .
     dàyàdebhyo na taddadyàt vidyàlabdha¤ca yadbhavet .. * ..>% vidyàdhanamàha kàtyàyanaþ .
     %<upanyaste tu yallabdhaü vidyayà paõapårbakaü .
     vidyàdhanantu tadvidyàt vibhàge na niyojayet ..
     ÷iùyàdàrtvijyataþ pra÷nàt sandigdhapra÷nanirõayàt .
     svaj¤ànasaü÷anàdvàdàllabdhaü pràdhyayanàttu yat ..
     vidyàdhanantu tatpràhurvibhàge na prayojayet .
     ÷ilpeùvapi hi dharmo'yaü målyàdyaccàdhikaü bhavet ..
     paraü nirasya yallabdhaü vidyayà dhåtapårbakaü .
     vidyàdhanantu tadvidyàt na vibhàjyaü vçhaspatiþ .. * ..>% yadi bhavàn bhadramupanyasyati tadà bhavata eva mayaitaddeyamiti paõitaü yatropanyàsaü nistãrya labhate tanna vibhàjyaü . ÷iùyàdadhyàpitàt . àrtvijyataþ yajamànàddakùiõayà labdhadhanaü na pratigrahalabdhaü vetanaråpatvàttasya . tathà yatki¤cidvidyàpra÷ne nistãrõe'paõitaü yadi ka÷cit paritoùàdçdàti . tathà yo'smin ÷àstràrthe asmàkaü saü÷ayamapanayati tasmai dhanamidaü dadànãtyupasthitasya saü÷ayamapanãya yallabdhaü . vàdinorvà sandehe nyàyakaraõàrthamàgatayoþ samyaïniråpaõena yallabdhaü ùaùñhàü÷àdikaü tathà ÷àstràdiprakçùñaj¤ànaü sambhàvya yat pratigrahàdinà labdhaü . tathà ÷àstraj¤ànavivàde anyatràpi yatra kutracidanyonyaj¤ànavivàde nirjitya yallabdhaü . tathaikasmin deye bahånàmupaplave yena prahçùñàt yallabdhaü . tathà ÷ilpàdividyayà citrakarasuvarõakàràdibhiryallabdhaü . tathà dyåtenàpi paraü nirjitya yallabdhaü . tatsarvamavibhàjyamitaraiþ . tasmàdyayà kayàcidvidyayà labdhamarjakasyaiva tannetareùàmiti . pradar÷anàrthantu kàtyàyanena vistàritamiti dàyabhàgaþ .. * .. nàradaþ .
     %<kuñumbaü bibhçyàdbhràturyo vidyàmadhigacchataþ .
     bhàgaü vidyàdhanàttasmàt sa labhetà÷ruto'pi san ..>% bibhçyàdityekavacananirde÷ànna bahavaþ . yadi vidyàmabhyasyato bhràtuþ kuñumbamaparo bhràtà svadhanavyaya÷arãràyàsàmyàü saüvardhayati tadà tadvidyàrjitadhane tasyàdhikàraþ . a÷ruto mårkhaþ . kalpatarumitàkùaràdãpakalikàsu . kàtyàyanaþ .
     %<parabhaktopayogena vidyà pràptànyatasta yà .
     tayà labdhaü dhanaü yattu vidyàlabdhaü taducyate ..>% anyataþ pitçmàtçkulavyatiriktàt .. * .. atra vi÷eùayati sa eva .
     %<nàvidyànàntu vaidyena deyaü vidyàdhanàt kvacit .
     samavidyàdhikànàntu deyaü vaidyena taddhanaü ..>% tatroccaritavidyàpadamumàbhyàü sambadhyate tena samavidyàdhikavidyànàü bhàgo na tu nyånavidyayoþ . vaidyena viduùà .. * .. punarvi÷eùayati .
     %<kule vinãtavidyànàü bhràtéõàü pitçto'pi và .
     ÷auryapràptantu yadvittaü vibhàjyaü tadvçhaspatiþ ..>% kule svakule pitàmahapitçvyàdibhyaþ . pitçta eva và . ÷ikùitavidyànàü bhràtéõàü . yadvidyà÷auryapràptaü dhanaü tadvibhajanãyamiti kalpataruratnàkarau . punaþ kàtyàyanaþ ..
     %<dvyaü÷aharo'rdhaharo và puttravittàrjanàt pità .>% puttravittàrjanàt . kçdabhihitabhàvo dravyavat prakà÷ata iti nyàyàt puttràrjitavittàt piturdvyaü÷itvaü pitçdhanànupaghàtaviùayaü bhràtçdhanopaghàtaviùaya¤ca . arjakasya tu dvyaü÷itvaü bhràtçdhanopaghàte tu teùàmapyekàü÷itvaü vakùyamàõavyàsavacanàt . piturardhaharatvantu pitçdravyopaghàtàdguõavattvàdveti dàyabhàgaþ . anupaghàte pità dvyaü÷aharaþ arjakatvàt svayamapi dvyaü÷aharaþ itareùàmanaü÷itvaü . bhràtçdravyopaghàte tu tasyàpyekàü÷a iti dvyaü÷àrdhàü÷ayorbhedakathanaü .. * .. punaþ kàtyàyanaþ .
     %<gãpracàra÷ca rathyà ca vastraü yaccàïgayojitaü .
     pràyojyaü na vibhajyeta ÷ilpàrthantu vçhaspatiþ ..>% pràyojyaü yadyasya prayojanàrhaü pustakàdi na tanmårkhàdibhiþ saha paõóitàdibhirvibhajanãyaü evameva dàyabhàgamadanapàrijàtàdayaþ . yàj¤avalkyaþ .
     %<pitçbhyà¤caiva yaddattaü tattasyaiva dhanaü bhavet .>% puttraduhitroryadalaïkàràdi dattaü tattasyaiveti ÷ålapàõyupàdhyàyàþ .. nàradaþ .
     %<÷auryabhàryàdhane cobhe yacca vidyàdhanambhavet .
     trãõyetànyavibhàjyàni prasàdo ya÷ca paitçkaþ ..>% pràpta¤ca saha bhàryayeti bharadvàjavacanàt bhàryàpràptikàle labdhaü dhanaü bhàryàdhanamaudvàhikamityarthaþ . cobhe ityatra hitveti pàñhe etattrikaü hitvànyadvibhajedityanuvartate ata etànyavibhàjyànãti . na vàstavibhàgo nodakapàtràlaïkàropayuktastrãvàsasàmapàü pracàrarathyànàü vibhàga÷ca iti prajàpatiriti . yasmin vàstuni yena gçhodyànàdikaü kçtaü apareõàpi sthànàntare tathà kçta¤cet tadà yena yat kçtaü tattasyaiva . anyatràpyevaü .. * .. sàdhàraõadhanàrjite'pi vi÷eùamàha vyàsaþ .
     %<sàdhàraõaü samà÷ritya yatki¤cidvàhanàyudhaü .
     ÷auryàdinàpnoti dhanaü bhràtarastatra bhàginaþ ..
     tasya bhàgadvayaü deyaü ÷eùàstu samabhàginaþ .>% atra bhràtara ityupalakùaõaü pitçvyàdayo'pi boddhavyàþ . tasyàrjakasya . sàdhàraõopaghàte yasya yàvato'÷asyàlpasya mahato và upaghàtastasya tadanusàreõa bhàgakalpanà kàryeti dàyabhàgaþ .. yàj¤avalkyaþ .
     %<kramàdabhyàgataü dravyaü hçtamabhyuddharettu yaþ .
     dàyàdebhyo na taddadyàt vidyayà labdhameva ca ..>% pitçpitàmahàgataü balàdanyairhçtaü yo'ü÷yantaràõàmanuj¤ayà uddharati tadaü÷yantarebhyo na dadyàt .. * .. bhåmau tu vi÷eùayati ÷aïkhaþ .
     %<pårbanaùñà¤ca yo bhåmimeka evoddharet ÷ramàt .
     yathàbhàgaü bhajantyanye dattvàü÷antu tårãyakaü ..>% etadvacanaü smçtimahàrõavakàmadhenupàrijàtaprabhçtiùvalikhanàdayuktameveti ratnàkaraþ . tanna, dàyabhàgamitàkùaràprabhçtibhirdhçtatvàt . iti dàyatattvaü ..

#<avimarãsaü>#, klã, (avi + marãsac . averdugdhe marãsacpratyayaþ .) meùadugdhaü . iti hemacandraþ ..
     (%<tarpaõà÷cotanairnasyairahçdyantåùõamàvikaü ..>% iti ÷àrïgadharaþ ..)

#<avimuktaü>#, klã, (vi + muc + kta . tato, na vimuktam . na¤ tatpuruùaþ .) vàràõasãkùetraü . yathà --
     %<mune pralayakàle'pi na tat kùetraü kadàcana .
     vimuktaü na ÷ivàbhyàü yadavimuktaü tato viduþ ..
     avimuktaü tadàrabhya kùetrametadudãryate .
     asyànandavanaü nàma purà'kàri pinàkinà .
     kùetrasyànandahetutvàdavimuktamanantaraü ..
     ànandakandavãjànàmaïkuràõi yatastataþ .
     j¤eyàni sarvaliïgàni tasminnànandakànane avimuktamiti khyàtamàsãditthaü ghañodbhava .>% iti kà÷ikhaõóe 26 adhyàyaþ .. (mårdhacivakàntaràlasthàne ca . yathà --
     %<eùa yo'nanto'vyakta àtmà so'vimukte pratiùñhitaþ>% iti . %<àmananti cainaü parame÷varamasmin mårdhacivukàntaràle>% . iti ca bhàùye .)

#<avimuktaþ>#, puü, (na vimuktaþ . na¤tatpuruùaþ .) vàràõasãkùetraü . iti kà÷ãkhaõóe . atyakte tri ..

#<avirataü>#, klã, (na viratam . na¤tatpuruùaþ .) satataü . anavarataü .
     (%<aviratojjhitavàrivipàõóubhirvirahitairaciradyutitejasà ..>% iti kiràtàrjunãye .) tadvati tri . ityamaraþ ..

#<aviralaü>#, tri, (na viralaü . na¤tatpuruùaþ .) viralatvarahitaü . tatparyàyaþ . nivirã÷aü 2 ghanaü 3 nivióaü 4 nirantaraü 5 sàndraü 6 nãrandhraü 7 bahalaü 8 dçóhaü 9 gàóhaü 10 . iti hemacandraþ ..

#<avirodhaþ>#, puü, (na virodhaþ . na¤tatpuruùaþ .) virodhàbhàvaþ . yathà --
     %<÷rutismçtivirodhe tu ÷rutireva garãyasã .
     avirodhe sadà kàryaü smàrtaü vaidikavat satà ..>% iti ÷ràddhatattvadhçtajàvàlavacanaü .. api ca .
     %<apasarpantu te bhåtà ye bhåtà bhåmipàlakàþ .
     bhåtànàmavirodhena påjàkarma karomyahaü ..>% ityàhnikatattvaü ..

#<avilambanaü>#, klã, (na vilambanam . na¤tatpuruùaþ .) ÷ãghraü . avilambitaü . iti ràyamukuñaþ ..

#<avilambitaü>#, klã, (vi + labi + kta . tato na¤tatpuruùaþ .) vilambàbhàvaþ . tatparyàyaþ . ÷ãghraü 2 tvaritaü 3 laghu 4 kùipraü 5 araü 6 drutaü 7 satvaraü 8 capalaü 9 tårõaü 10 à÷u 11 . ityamaraþ ..

#<avilambitaþ>#, tri, (na vilambitaþ . na¤samàsaþ .) tvaràyuktaþ . tatparyàyaþ . uccaõóaþ 2 . ityamaraþ .. avalambitaü 3 . yathà --
     %<avilambitamuccaõóaü ke'pyàhuravalambitaü .>% iti jañàdharaþ ..

#<avilà>#, strã, (ava + ilac .) meùã . bheóã . iti hemacandraþ .. (nàsti vilaü yatretyarthe, tri ..)

#<avivàdaþ>#, puü, (na vivàdaþ . na¤tatpuruùaþ .) vivàdàbhàvaþ . yathà --
     %<yamo vaivasvato devo yastavaiùa hçdi sthitaþ .
     tena cedavivàdaste mà gaïgàü mà kurån gamaþ ..>% iti mànave 8 adhyàye 92 ÷lokaþ ..

#<avivàdã>#, [n] tri, (na vivàdã . na¤tatpuruùaþ .) vivàdarahitaþ . nirvivàdã . na¤pårbavivàda÷abdàdinpratyayena niùpannaþ ..

#<avivàhitaþ>#, puü, strã, (na vivàhitaþ . na¤tatpuruùaþ .) anåóhaþ . akçtodvàhaþ . akçtopayamaþ . apariõãtaþ . akçtapàõigrahaþ . àivaóa iti bhàùà . na¤pårbavivàha÷abdàditapratyayena niùpannaþ ..

#<avivàhyà>#, strã, (na vivàhyà . na¤tatpuruùaþ .) vivàhànarhà . yathà . sumantuþ . %<màtçpitçsambaddhà àsaptamàdavivàhyàþ kanyà bhavanti .>% àpa¤camàdanyeùàü mataü . nàrado'pi .
     %<àsaptamàt pa¤camàcca bandhubhyaþ pitçmàtçtaþ .
     avivàhyà sagotrà ca samànapravarà tathà ..
     saptame pa¤came vàpi yeùàü vaivàhikã kriyà .
     te ca santàninaþ sarve patitàþ ÷ådratàü gatàþ .. * ..>% sarvàþ pitçpatnyo màtarastadbhràtaro màtulàstadduhitaro bhaginyastadapatyàni bhàgineyàni tà÷càvivàhyàþ anyathà saïkarakàriõyastathàdhyàpayituretadeveti . tà÷ca yathà . pitçpitàmahàdãnàü saptànàü santatiþ saptamãparyantà nodvàhyà . evaü pitçbandhuprabhçtisambandhaghañakànàü saptànàü santatiþ saptamãparyantà nodvàhyà . evaü màtàmahapramàtàmahàdãnàü pa¤cànàü santatiþ pa¤camãparyantà nodvàhyà . evaü màtçbandhuprabhçtisambandhaghañakànàü pa¤cànàü santatiþ pa¤camãparyantà nodvàhyà . bandhutanmàtrorasatve'pi pitçmàtàmahamàtçmàtàmahaprabhçtyuparitanànàü pa¤cànàü trayàõàü saptamãpa¤camãpayyantà nãdvàhyeti . eva¤ca piturmàtu÷ca màtàmahakanyàntarasatve tàmàdàya saptamãpa¤camãparyantàyàþ parãhàraþ . evaü bandhvantare'pyåhyaü . bandhvapekùayà trigotragaõanaü parataþ sarvatra . pårbatastu piturmàtu÷ca màtulaputtraråpabandhorapi svàpekùayà anyeùàü bandhånàü màtàmahagotràpekùayà trigotragaõanaü sarvasàma¤jasyaü syàt . anyathà pituþ pitàmahadauhitrãkanyàyàþ pitàmahabhaginãputtrabandhvapekùayà trigotràt paràyà vivàhaþ prasajyeta sa càyuktaþ . pitçgotràpekùayà tasyàstrigotramadhyavartitvàt . evaü pituþ pramàtàmahadauhitrãkanyàyàþ pitàmahãbhaginãputtrabandhvapekùayà trigotràt paràyà vivàhaþ prasajyeta sa càpyayuktaþ . pitàmahãbhràtçputtrabandhvapekùayà tasyàstrigotramadhyavartitvàt . evaü màtuþ prapitàmahadauhitrãkanyàyà màtàmahabhaginãputtrabandhvapekùayà trigotràt paràyà vivàhaþ prasajyeta sa càyuktaþ . varasya màtàmahàpekùayà tasyàstrigotramadhyavartitvàt . evaü màtuþ pramàtàmahadauhitrãkanyàyà màtàmahãbhaginãputtrabandhvapekùayà trigotràt paràyà vivàhaþ prasajyeta sa càyuktaþ . màtàmahãbhràtçputrabandhvapekùayà tasyà strigotramadhyavartitvàt . iti . evaü màtçsapatnãbhràtçsantatiþ pitçmàtçsagotràdayo'pyavivàhyàþ .. * .. asavarõàyà avivàhyatvaü yathà . kalau tvasavarõayà avivàhyatvamàha vçhannàradãyaü .
     %<samudrayàtràsvãkàraþ kamaõóaluvidhàraõaü .
     dvijànàmasavarõàsu kanyàsåpayamastathà ..>% ityàdi . ityudvàhatattvaü ..

#<avivekaþ>#, puü, (na vivekaþ . na¤tatpuruùaþ . nàsti viveko yasya iti samàse vàcyaliïgaþ .) sadasadvivecanàràhityaü . yathà . %<dehàtmanoravivekàdasyaivaü ÷oko bhavatãti tadvivekapradar÷anàrthaü ÷rãbhagavànuvàca a÷ocyànityàdi>% . iti ÷rãbhagavadgãtà 2 adhyàyasya 11 ÷lokañãkà .. tadvati tri .. avimç÷yakàrã . yathà -- (%<sahasà vidadhãta na kriyàmavivekaþ paramàpadàmpadam>% .. iti kiràtàrjunãye .. sadasadvivekarahitaþ . yathà -- %<uttamottamamapràpyamaviveko'bhivà¤chasi>% . iti viùõupuràõaü .)

#<avivekã>#, [n] tri, (na vivekã . na¤tatpuruùaþ . viveka÷ånyaþ . avivecakaþ . yathà . %<tasmàdavivekinaþ sukhamàtralipsavo nàtràdhikàriõaþ>%) iti muktivàdasya gàdàdharã ñãkà . api ca .
     %<asmin prasanne devendre paramaü dhàma labhyate .
     mayàvivekinà tasya hçdaye janità vyathà ..
     sarvapàpaharo viùõaþ sa mayà vyathitaþ kçtaþ .>% iti pàdme kriyàyogasàre 11 adhyàyaþ ..

#<avivecakaþ>#, tri, (na vivecakaþ . na¤atatparuùaþ .) vivecanàrahitaþ . avivekã . na vivecakaþ avivecakaþ iti na¤samàsaniùpannaþ ..

#<avi÷eùaþ>#, tri, (na vi÷eùaþ . na¤tatpuruùaþ .) vi÷eùarahitaþ . abhedaþ . tulyaþ . vi÷eùàbhàve, puü .. vi÷eùàbhàvaþ . yathà --
     %<pitaro yatra påjyante tatra màtàmahà dhruvaü .
     avi÷eùeõa kartavyaü vi÷eùànnarakaü vrajet ..>% iti ÷ràddhatattvaü .. (%<sàükhyàdimatasiddhàni tanmàtràkhyàni såkùmabhåtàni, tàni ca idametadevaüguõakamiti vyàvçttatayà nànubhåyante ityavi÷eùàþ såkùmà÷cocyante>% . tathà ca viùõupuràõe --
     %<tasmiüstasmiüstu tanmàtràstena tanmàtratà smçtà .
     na ÷àntà nàpi ghoràste na måóhà÷càvi÷eùiõaþ ..>% iti .)

#<avi÷ràntaþ>#, tri, vi÷ràmarahitaþ . vi÷rànti÷ånyaþ . anavarate, klã . vipårba÷ramadhàtoþ ktapratyayànantaraü na¤samàsaniùpannaþ .. (%<avi÷ràntaü patyurguõagaõakathàmreóanajaóà>% .. iti ànandalaharyàm ..)

#<avi÷ràmaü>#, klã, (nàsti vi÷ràmo yasmin iti .) vi÷ràmaràhityaü . yathà --
     %<avi÷ràmaü vahet bhàraü ÷ãtoùõa¤ca na vindati .
     sasantoùastathà nityaü trãõi ÷ikùeta gardabhàt ..>% iti càõakyaü ..

#<avi÷vastaþ>#, tri, (na vi÷vastaþ . na¤tatpuruùaþ .) vi÷vàsànarhaþ . akçtavi÷vàsaþ . pratyayàyogyaþ . yathà --
     %<na vi÷vasedavi÷vaste vi÷vaste nàtivi÷vaset .
     vi÷vàsàt bhayamutpannaü målànyapi nikçntati ..>% iti càõakyaü ..
     (%<vi÷vastavadavi÷vastà va¤cayantaþ purocanam .>% iti bhàrate ..)

#<avi÷vàsà>#, strã, (nàsti vi÷vàso yasyàm sà .) ciraprasåtà gauþ . kelenagài iti bhàùà . iti ÷abdacandrikà ..

#<aviùaþ>#, puü, (ava + ñiùac .) samudraþ . iti kàtantrãyoõàdivçttiþ . (ràjà . pçthivã . svargaþ . rakùakamàtre tri .) viùa÷ånye tri .. (yathà -- %<ityetà aviùà vyàkhyàtàþ>% .. iti su÷rute ..)

#<aviùà>#, strã, (nàsti viùaü yasyàm .) nirviùàtçõaü . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<aviùã>#, strã, (aviùa + ïãp .) nadã . ityuõàdivçttàvujjaladattaþ ..

#<avisoóhaü>#, klã, (averdugdham . avi + soóhac .) meùadugdhaü . iti hemacandraþ ..

#<avispaùñaü>#, klã, (vi + spa÷a + kta . tato na¤samàsaþ .) aspaùñavàkyaü . tatparyàyaþ . mliùñaü 2 . ityamaraþ ..
     (%<nàvispaùñamadhiyãta na ÷ådrajanasannidhau ..>% iti manuþ .. asphuñaþ . yathà --
     %<vivçddhiü kampasya prathayatitaràü sàdhvasava÷àdavispaùñàü dçùñiü tirayati punarvàùpasalilaiþ ..>% iti ratvàvalyàm ..)

@<[Page 1,134a]>@
#<avã>#, strã, (avatyàtmànaü lajjayà . ava + ã .) çtumatã . iti hemacandraþ ..

#<avãciþ>#, puü, (nàsti vãciþ prakà÷aþ sukhaü và atra .) narakavi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..
     (%<avãcimandhatàmisraü kumbhãpàkaü tathaiva ca .
     asipatravana¤caiva tàpana¤caiva viü÷akam ..>% iti yàj¤avalkye ..) vàcyaliïgastu taraïga÷ånye ..

#<avãciþ>#, puü, (nàsti vãciþ sukhaü yasmin) narakavi÷eùaþ . yathà . %<vaitaraõã påyodaþ pràõarodho vi÷asanaü làlàbhakùaþ sàrameyàdanamavãcirayaþpànamiti . ya stviha và ançtaü vadati sàkùye dravyavinimaye dàne và katha¤cit sa vai pretya narake avãcimatyadhaþ÷irà niravakà÷e yojana÷atocchràyàt girimårdhnaþ saüpàtyate . yatra jalamiva sthalama÷mapçùñhamabhàsate tadavãcimat tila÷o vi÷ãryamàõa÷arãro na mriyamàõaþ punaràropito nipatati>% . iti ÷rãbhàgavate 5 skandhe 26 adhyàyaþ ..

#<avãcimat>#, klã, (avãci + matup .) narakabhedaþ ÷eùaþ . yathà . %<vaitaraõã påyodaþ pràõarodho vi÷asanaü làlàbhakùaþ sàrameyàdanamavãcirayaþpànamiti . ya stviha và ançtaü vadati sàkùye dravyavinimaye dàne và katha¤cit sa vai pretya narake avãcimatyadhaþ÷irà niravakà÷e yojana÷atocchràyàt girimårdhnaþ saüpàtyate . yatra jalamiva sthalama÷mapçùñhamabhàsate tadavãcimat tila÷o vi÷ãryamàõa÷arãro na mriyamàõaþ punaràropito nipatati>% . iti ÷rãbhàgavate 5 skandhe 26 adhyàyaþ ..

#<avãcimayaþ>#, puü, (avãci + mayañ .) narakabhedaþ . %<yaþ sàkùyàdau ançtaü vadati sa niravalambe'vãcimaye adhaþ÷irà nipàtyate yatra>% . iti ÷rãbhàgavate ..

#<avãraþ>#, tri, (nàsti vãro yasya .) satvaruhitaþ . nirvãryaþ . iti medinã ..

#<avãrà>#, strã, (nàsti vãraþ puttràdiryasyàþ .) ajàtàpatyavidhavà . iti smçtiþ . niùpatisutà . ityamaramedinyau .. tadannabhojane doùapràya÷citte yathà --
     %<yo vipro'vãrànnabhojã çtusnàtànnabhojakaþ .
     bhagajãvã vàrdhuùiko viùahãno yathoragaþ ..>% iti brakùmavaivarte prakçtikhaõóe 21 adhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<avãrànna¤ca yo bhuïkte yonijãvã ca bràhmaõaþ .
     yastrisandhyàvihãna÷ca sa gohatyàü labhet dhruvaü ..>% iti ca tatraiva 27 adhyàyaþ .. * .. viùõuþ . gaõagaõikàstenagàyanakànnàni bhuktvà saptaràtraü payasà varteta . avãràstrãsvarõakàrasaüsargapatitànà¤ca . iti pràya÷cittavivekaþ .. * .. sàmànyenàbhojyànnabhojanaprakaraõe manuþ -- %<nà÷rotriyahute yaj¤e gràmayàjihute tathà>% . ityàdi .
     %<anarcitaü vçthàmàüsamavãràyà÷ca yoùitaþ>% ityàdika¤copakramya .
     %<bhuktvà cànyatamasyànnamamatyàkùapaõaü tryahaü .>%
     %<matyà bhuktvà caret kçcchraü reto viõmåtrameva ..>% iti . avãrà patiputtravihãnà niþsambandhinã . svasambandhinyàstu ÷ràddhàdinàbhyanuj¤ànàt vyavahàràt dhanàdhikàràcca . iti ca pràya÷cittavivekaþ .. * .. asyà dhanàdhikàro yathà yàj¤avalkyaþ --
     %<patnã duhitara÷caiva pitarau bhràtarastathà .
     tatsuto gotrajo bandhuþ ÷iùyàþ sabrahmacàriõaþ ..
     eùàmabhàve pårbasya dhanabhàguttarottaraþ .
     svaryàtasya hyaputtrasya sarvavarõeùvayaü vidhiþ ..>% tathà viùõuþ . aputtrasya dhanaü patnyabhigàmi tadabhàve duhitçgàmi . ityàdi . tena prapauttraparyantànàmabhàve patnã dhanàdhikàriõã . yathà kàtyàyanaþ .
     %<bhartçdàyaü mçte patyau vinyaset strã yatheùñataþ .
     vidyamàne tu saürakùet kùapayet tatkule'nyathà ..
     aputtrà ÷ayanaü bhartuþ pàlayantã vrate sthità .
     bhu¤jãtàmaraõàt kùàntà dàyàdà årdhvamàpnuyuþ ..>% yatheùñata iti dharmàthaü . tathà ca vyàsaþ .
     %<lokàntarasthaü bhartàramàtmàna¤ca varànane .
     tàrayatyubhayaü nàrã nityaü dharmaparàyaõà ..>% madanapàrijàtadhçtà smçtiþ .
     %<yadyadiùñatamaü loke yadyat patyuþ samãhitaü .
     tattadguõavate deyaü patiprãõanakàmyayà ..>% bhartuþ ÷ayanaü pàlayantã nànyagàminã . ataeva harivaü÷ãyapuõyakavratopàkhyàne ..
     %<dànopavàsapuõyàni sukçtànyapyarundhuti .
     niùphalànyasatãnàü hi puõyakàni tathà ÷ubhe ..>% tathà vçhanmanuþ --
     %<aputrà ÷ayanaü bhartuþ pàlayantã vrate sthità .
     patnyeva dadyàt tatpiõóaü kçtsnamaü÷aü labheta ca ..>% tatpiõóamityatra tadityanuùajya . tacchabdena bhartuþ paràmar÷àt bhartuþ kçtsnamaü÷aü yàvadaü÷aü haret na tu vartanocitamàtraü . iti dàyatattvaü .. * .. asyàþ pati÷ràddhàdhikàro yathà . putrapautraprapautràbhàve patnã . tathà ca ÷aïkhaþ .
     %<pituþ putreõa kartavyà piõóadànodakakriyà .
     tadabhàve tu patnã syàt tadabhàve sahodaraþ ..
     bhàryàpiõóaü patirdadyàt bhartre bhàryà tathaiva ca .
     ÷va÷vràde÷ca snuùà caiva tadabhàve dvijottamaþ ..>% ityàdi ..
     %<aputrà strã yathà putraþ putravatyapi bhartari .
     piõóaü dadyàt jala¤caiva jalamàtrantu putriõã ..>% iti nirmålaü samålatve'pi bàlade÷àntaritaputrasadbhàvaviùayamiti ÷ràddhavivekaprabhçtayaþ . iti .. * .. asyà bhartràditarpaõàdhikàro yathà smçtiþ .
     %<tarpaõaü pratyahaü kàryaü bhartuþ ku÷atilodakaiþ .
     tatpitustatpitu÷càpi nàmagotràdipårbakaü ..>% etattu tarpaõaü putrapautràdyabhàvaviùayamiti madanapàrijàtaþ . iti .. * .. mçtàyàstasyà àdya÷ràddhàdi pa¤cada÷a÷ràddhaü kartavyaü na tu sapiõóanaü . yathà . atra sapatnãputrasya putratvàtide÷àt tatsatve'pi strãõàü sapiõóanaü maithilairuktaü tanna .
     %<putreõaiva tu kartavyaü sapiõóãkaraõaü striyàþ .
     puruùasya punastvanye bhràtçputràdayo'pi ye ..>% iti laghuhàrãtavacane evakàreõa atidiùñaputraniùedhàt . putreõeti tatsattvamàtravivakùitaü .
     %<sapiõóãkaraõaü tàsàü putràbhàve na vidyate .>% iti màrkaõóeyapuràõaikavàkyatvàt .
     %<yàni pa¤cada÷àdyàni aputrasyetaràõi ca .
     ekasyaiva tu dàtavyamaputràyà÷ca yoùitaþ ..>% iti chandogapari÷iùñena àdyapa¤cada÷a÷ràddhaiþ pretatvaparãhàroktatvàcca . etatpatyurabhàve draùñavyaü . tata÷ca ÷i÷au putre anyenàpi sapiõóyate . evaü patisatve'pi . ataeva maithilairavãràyàþ sapiõóanaü nàstãtyuktaü . iti ca ÷uddhitattvaü ..

#<avedyaþ>#, puü, (vida + õyat . tato, na vedyaþ na¤samàsaþ .) govatsakaþ . iti ÷abdacandrikà .. vàchura itibhàùà . aj¤eye tri .. (avivàhyaþ . yathà --
     %<vyabhicàreõa varõànàmavedyàvedanena ca .
     svakarmaõà¤ca tyàgena jàyante varõasaïkaràþ ..>% iti manuþ .)

#<avelaþ>#, puü, (nàsti velà yasya saþ .) apalàpaþ . apahnavaþ . iti medinã ..

#<avelà>#, strã, pågacarvitaü . iti medinã .. civàna guyà iti bhàùà . aparàhõaþ . iti lokaprasiddhaü . velà÷ånye tri ..

#<avekùaõaü>#, klã, (ava + ãkùa + lyuñ .) avekùà .. dar÷anaü . yathà . %<kçtàkçtàvekùaõavat svayaü tatku÷opave÷anasya kartavyatvàt>% . iti saüskàratattvaü . (tathàca .
     %<dåràdavekùaõaü hàsaþ saüpra÷ne sàdaro bhç÷am .
     parokùe'pi guõa÷làghà smaraõaü priyavastuùu ..>% iti hitopade÷e .. avadhànam . pratijàgaraþ . anusandhànam . yathà --
     %<nigçhya ÷okaü svayameva dhãmàna varõà÷ramàvekùaõajàgaråkaþ .>% iti raghuvaü÷e ..)

#<avekùà>#, strã, (ava + ãkùa + a + tataùñàp .) pratyavekùaõaü . pratyakùadçùñiþ . tatparyàyaþ . pratijàgaraþ 2 . ityamaraþ . (avadhànam . anusandhànam . yathà --
     %<alabdhamiccheddaõóena labdhaü rakùedavekùayà .
     rakùitaü vardhayet vçddhyà vçddhaü dànena nikùipet ..>% iti manuþ .
     (%<yadi ràmasya nàvekùà tvayi syànmàtçvatsadà .>% iti ràmàyaõe .)

#<avekùitaü>#, tri, (ava + ãkùa + kta .) dçùñaü . yathà manuþ .
     %<ke÷akãñàvapanna¤ca padà spçùña¤ca kàmataþ .
     bhråõaghnàvekùita¤caiva saüspçùña¤càpyudakyayà ..>% ityàhnikàcàratattvam .. (kçtàvadhànaþ . yathà, raghuvaü÷e . %<sa kadàcidavekùitaprajaþ>% .)

#<avaidhaü>#, tri, (na vaidhaü vidhita àgataü . na¤tatpuruùaþ .) vidhyaviùayaþ . vidhivivarjitaü . vidhipràptabhinnaü ..
     (%<avaidhaü pa¤camaü kurvan ràj¤o daõóena ÷udhyati .>% iti smçtiþ ..)

#<avodaü>#, tri, (ava + unda + gha¤ .) àrdraü . iti jañàdharaþ ..

#<avodhaþ>#, tri, (nàsti vodho j¤ànaü yasya .) nirvodhaþ . aj¤ànaþ .

#<avokùaõaü>#, klã, (ava + ukùa + lyuñ .) prokùaõavi÷eùaþ . nubjahastena jalakùepaõaü . yathà hàrãtaþ .
     %<tasmàdadbhiravokùyaitaddadyàdàlabhya eva ca .>% avokùya prokùya iti ratnàkaraþ .. navyavardhamànadhçtam .
     %<uttànena tu hastena prokùaõaü samudàhçtam .
     nyubjatàbhyukùaõaü proktaü tira÷càvokùaõaü smçtam ..>% iti ÷uddhitattvam ..

#<abdaþ>#, puü, (ava + dan .. auõàdiko'yaü .) vatsaraþ . meghaþ . mustà . iti ràyamukuñaþ sàrasundarã ca .. (mustàrthe prayogo yathà --
     %<kiràtàbdàmçtàvi÷vacandanodãcyavatsaraiþ .
     ÷othàtisàra÷amanaü vi÷eùàjjvaranà÷anam ..>% iti vaidyakacakrapàõisaïgrahaþ ..)

#<avyaktaþ>#, puü, (vi + anja + kta . tato na¤samàsaþ .) viùõuþ . ÷ivaþ . kandarpaþ . iti medinã . mårkha iti hemacandraþ . asphuñe tri ..)

#<avyaktaü>#, klã, prakçtiþ . àtmà . iti hemacandraþ . mahadàdi . paramàtmà . iti medinã ..
     (%<yo'sàvatãndriyagràhyaþ såkùmo'vyaktaþ sanàtanaþ .
     sarvabhåtamayo'cintyaþ sa eva svayamudbabhau ..>% iti mànave .. gaõitàdau aj¤àtarà÷yàdiþ . adç÷yaþ . sàïkhyamate sarvakàraõaü råpàdihãnatayà cakùuràdyagocaraü pradhànaü mahadàdi .
     %<mahataþ paramavyaktamavyaktàt puruùaþ paraþ .>% iti kañhopaniùad .. vedàntamate såkùma÷arãraü svàpàvasthàyàü ÷abdapravçttinimittairjàtiguõakriyàsambandhairvarjitaü nirvikàraü niràkàraü brahma . paramàtmà, màyopàdhikaü brahma, såkùmamatãndriyaü liïgagràhyaü parabrahma . yaduktam --
     %<avyaktamiti vij¤eyaü liïgagràhyamatãndriyam .>% råpàdivihãnatvena cakùuràdyagocaro yogàbhyàsàvaseyo bhàvaþ . %<bràhmaü saraþ kàraõamàptavàco buddherivàvyaktamudàharanti>% . iti raghuvaü÷e .. prakçtiþ . tathà hi -- %<yat sarvasya jagato vãjabhåtamavyàkçtamanàmaråpamatatvaü sarvakàryakàraõa÷aktisamàhàraråpaü avyaktàvyàkçtàkà÷àdinàmavàcyaü paramàtmanyotaprotabhàvena samà÷ritaü vañakaõikàyàmiva vañavçkùa÷aktiþ . sattvàdiråpeõa niråpyamàõe vyaktirasya nàstãtyavyaktam .>% yaduktam . %<hetumadanityamavyàpi sakriyamanekamà÷ritaü liïgam . sàvayavaü paratantraü vyaktaü viparãtamavyaktam>% .. ø .. sarvabhåtànàü kàraõamakàraõaü sattvarajastamolakùaõamaùñaråpamakhilasya jagataþ sambhavaheturavyaktaü nàma . tadekaü bahånàü kùetraj¤ànàmadhiùñhànaü samudra ivodakànàü bhàvànàü .. iti su÷rutaþ .. %<anàdiþ puruùo nityo viparãtastu hetujaþ . sadakàraõavannityaü dçùñaü hetumadanyathà .. tadeva bhàvàdagràhyaü nityatvànna kuta÷cana . bhàvàjj¤eyaü tadavyaktamacintyaü vyaktamanyathà>% .. iti ..
     %<avyaktamàtmà kùetraj¤aþ ÷à÷vato vibhuravyayaþ .>% iti ca ..
     %<ato'nyat punaravyaktaü liïgagràhyamatãndriyaü ..>% iti ca ..
     %<avyaktamasya kùetrasya j¤etraj¤amçùayo viduþ ..>% iti ca carakaþ ..)

#<avyaktaràgaþ>#, puü, (na vyakto'lpavyakto ràgo'ruõimà .) ãùallohitavarõaþ . tatparyàyaþ . aruõaþ 2 . ityamaraþ .. tàmraþ 3 gauraþ 4 . iti jañàdharaþ ..

#<avyaïgaþ>#, tri, (na santi vyaïgàni yasya .) vyaïgarahitaþ . avikalàïgaþ . yathà --
     %<tata àhåya dharmaj¤aü bràhmaõaü vedapàragaü .
     avyaïgàvayavaü påjya gandhadhåpàrcanàdibhiþ ..>% iti matsyapuràõe 66 adhyàyaþ ..

#<avyaïgà>#, strã, (avermeùasya aïgaü ÷çïgamiva aïgaü yasyàþ .) ÷åka÷imbã . iti kecit .. amarakoùe adhyaõóà iti taññãkàyàü avyaõóà iti ca pàñhaþ .. vyaïgarahite avikalàïge ca tri ..

#<avyaïgyaü>#, klã, (nàsti vyaïgàlaïkàro yasmin .) vyaïgyàlaïkàrarahitakàvyaü .. yathà --
     %<savyaïgyamuttamaü kàvyamavyaïgyamadhamaü smçtaü .
     ki¤cidvyaïgyasamàyuktaü madhyamaü parikãrtitaü ..>% iti kàvyacandrikà ..

#<avya¤janaþ>#, puü, (nàsti vya¤janaü ÷ubhalakùaõaü ÷çïgaü, yasya .) ÷çïgahãnapa÷uþ . iti halàyudhaþ .. asphuñe tri .. (anudbhinnarajasvalàcihnà kanyà . yathà --
     %<asaüpràptarajà gaurã pràpte rajasi rohiõã .
     avya¤janà bhavet kanyà kucahãnà ca nagnikà ..>% iti pa¤catantre ..)

#<avyaõóà>#, strã, (na vigatamaõóaü vãjamasyàþ .) adhyaõóà iti kutracidamarakoùe pàñhaþ .. àlaku÷ãti bhàùà .

#<avyathaþ>#, tri, (nàsti vyathà yasya saþ .) pãóàrahitaþ . vyathà÷ånyaþ . sarpe puü . iti medinã ..

#<avyathà>#, strã, (na vyathà . na¤tatpuruùaþ .) harãtakã .. padmacàriõã . ityamaraþ ..

#<avyathiþ>#, puü, a÷vaþ . saïgràme na bibhyatãti avyathiþ . vyatha bhayasa¤calanayoþ sarvadhàtubhya iti inpratyayaþ tato na¤samàsaþ . vedaprayogo'yaü ..

#<avyathiùaþ>#, puü, (na + vyatha + ñiùac .) samudraþ . såryaþ . iti siddhàntakaumudyà uõàdivçttiþ ..

#<avyathiùã>#, strã, (avyathiùa + ïãp .) pçthivã . ardharàtraü . iti siddhàntakaumudã ..

#<avyathyaþ>#, tri, (na + vyatha + kyap .) vyathà÷ånyaþ . iti pàõiniþ ..

#<avyayaü>#, klã, puü, (na + vi + in + ac .) ÷abdavi÷eùaþ . tatpare vibhaktirna tiùñhati ataeva liïgatrayàvikçtaü . tathàca kàtantre --
     %<sadç÷aü triùu liïgeùu sarvàsu ca vibhaktiùu .
     vacaneùu ca sarveùu yanna vyeti tadavyayam ..>% (klã, anàdyantaü vikàra÷ånyaü parabrahma . yathà --
     %<anaõvasthalamahrasvamadãrghamajamavyayam .
     aråpaguõavarõàkhyaü tadbrahmetyavadhàrayet ..>% iti àtmabodhe ..)

#<avyayaþ>#, puü, (nàsti vyayo yasya .) viùõuþ .
     (%<namaskçtya sure÷àya viùõave prabhaviùõave .
     puruùàyàprameyàya ÷à÷vatàyàvyayàya ca ..>% iti màrkaõóeyapuràõe ..) vyayarahite, tri . iti medinã .. (avinà÷ã . nityapuruùaþ . yathà -- %<tamasaþ paramàpadavyayaü puruùaü yogasamàdhinà raghuþ>% .. iti raghuvaü÷e .
     %<såkùmàbhyo mårtimàtràbhyaþ saübhavatyavyayàdvyayam .>% iti mànave ..)

#<avyarthaþ>#, tri, (na vyarthaþ . na¤tatpuruùaþ .) amoghaþ . saphalaþ . yathà --
     %<durnivàrya¤ca durdharùamavyarthaü vairighàtakam .
     tejasà cakratulya¤ca sarva÷astràstraghàtakam ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 18 adhyàyaþ ..

#<avyavasàyavàn>#, [t] tri, (avyavasàya + matup . masya vaþ .) vyavasàyarahitaþ . avyavasàyã . tatparyàyaþ . ÷ikkuþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (anu÷ãlanarahitaþ .)

#<avyavasthà>#, strã, (vi + ava + sthà + aï . tato na¤samàsaþ .) avasiddhàntaþ . avidhiþ . ÷àstraviruddhavyavasthà . iti na¤samàsaniùpannà .. (ca¤cale . yathà, kumàre,
     %<sthalàravinda÷riyamavyavasthàü ..>%)

#<avyavasthitaþ>#, tri, (na vyavasthitaþ . na¤samàsaþ .) nãti÷àstràdivyavasthànabhij¤aþ . siddhàntarahitaþ . yathà --
     %<kvacidruùñaþ kvacittuùño ruùñastuùñaþ kùaõe kùaõe .
     avyavasthitacittasya prasàdo'pi bhayaïkaraþ ..>% iti hitopade÷aþ ..

#<avyavahàryaü>#, tri, (vi + ava + hç + õyat . tatona¤samàsaþ .) vyavahàràyogyaü . avyavaharaõãyaü . yathà . j¤ànata÷càõóàlàntyastrãgamane tattulyatayà dviguõavratàcaraõe kçte'pi na vyavahàryaþ . yathà yàj¤avalkyaþ .
     %<pràya÷cittairapaityeno yadaj¤ànakçtaü bhavet .
     kàmato'vyavahàryastu vacanàdiha jàyate ..>% pàpàntare'pyavyavahàryatvaü yàj¤avalkyoktam .
     %<÷araõàgatabàlastrãhiüsakàn saüvasenna tu .
     cãrõavratànapi sadà kçtaghnasahitànimàn ..>%
     %<atra ca kàmato mahàpàtakàdivçhatpàpakarturavyavahàryatvadar÷anàt kàmato bahutaraguõayukta÷araõàgatàdihantéõàmavyavahàryatvaü na tu hãnatarahantéõàü anyathà viùama÷iùñatàpattiþ syàt .>% iti pràya÷cittatattvam ..

#<avyavahitaü>#, tri, (vi + ava + dhà + kta . tato na¤tatpuruùaþ .) vyavadhàna÷ånyaü . tatparyàyaþ . saüsaktaü 2 apañàntaraü 3 apadàntaraü 4 . ityamaraþ .. taññãkà ca .. lagnaü 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. (%<sisàdhayiùàvirahavi÷iùñakùaõàvyavahitottarakùaõotpattikànumitikabhinneti>% .. iti dãdhitiþ ..)

@<[Page 1,136a]>@
#<avyavahçtaþ>#, tri, (na vyavahçtaþ . na¤tatpuruùaþ .) akçtavyavahàraþ . iti na¤samàsaniùpannaþ ..

#<avyàjaþ>#, puü, (na vyàjaþ . na¤tatpuruùaþ .) chalàbhàvaþ . yathà .
     %<idaü kilàvyàjamanoharaü vapuþ tapaþklamaü sàdhayituü ya icchati .
     dhruvaü sa nãlotpalapatradhàrayà ÷amãlatàü chettumçùirvyavasyati ..>% ityabhij¤àna÷akuntalànàñake prathamo'ïkaþ . ÷ãghraü . yathà . %<sektavyo yadi màravastarurayaü pàthodapàtholavairavyàjaü pariùi¤ca kiü cirayase kàlaþ parikràmati . måle siktarase dale vigalite ÷ãrõe tathà valkale na syàdasya paristhiteþ prabhuraho dhàràpi vàràü tava ..>% ityudbhañaþ ..

#<avyàpyaü>#, tri, (na vyàpyaü . na¤tatpuruùaþ .) avyàpanãyaü . vyàptirahitaü . anadhãnaü . yathà . %<nàpi sàdhyavyàpakàvyàpyatvena vyàptivirahonnàyakatayà sàdhyavyàpyavyàpakatvenopàdhereva sàdhyavyàpakatvasàdhanàt . tasmàdupàdhirhetvàbhàsàntaramiti .>% ityapàdhivàdacintàmaõiþ . api ca,
     %<avyàpyavçttiþ kùaõiko vi÷eùaguõa iùyate .>% iti bhàùàparicchedaþ ..

#<avyàpyavçttiþ>#, tri, (avyàpya sarvàvacchedamapràpya vçttiryasya .) ki¤cidavacchinnavçttiþ .
     (%<avyàpyavçttiþ kùaõiko vi÷eùaguõa iùyate .>% iti bhàùàparicchedaþ .) svasamànàdhikaraõàbhàvapratiyogãti yàvat . dai÷ikakàlikabhedena sa dvividhaþ . tatparyàyaþ . pràde÷ikaþ 2 . àtmano vi÷eùaguõàþ . buddhiþ 1 sukhaü 2 duþkhaü 3 icchà-4 dveùaþ 5 yatnaþ 6 dharmaþ 7 adharmaþ 8 bhàvanàkhyasaüskàraþ 9 àkà÷asya vi÷eùaguõaþ ÷abdaþ 10 . sàmànyaguõau saüyoga 11 vibhàga÷ca 12 . ete sarve avyàpyavçttayaþ syuþ . iti nyàyabhàùà ..

#<avyàhataü>#, tri, (na vyàhatam . na¤tatpuruùaþ .) vyàghàta÷ånyaü . yathà .
     %<yasya trikàlamamalaü j¤ànamavyàhataü sadà .
     vetti vidyàmavidyà¤ca sa vàcyo bhagavàniti ..>% iti ÷abdamàlà .. ki¤ca . viùõupuràõam .
     %<annaü balàya me bhåmerapàmagnyanilasya ca .
     bhavatvetat pariõatau mamàstvavyàhataü sukham ..
     pràõàpànasamànànàmudànavyànayostathà .
     annaü tuùñikara¤càstu mamàstvavyàhataü sukham ..>% ityàhõikàcàratattvam .. (akuõñhitaü . yathà --
     %<veda÷àstràrthavij¤àne yeùàmavyàhatà matiþ .>% iti màrkaõóeyapuràõe .)

#<avyàhçtaþ>#, tri, akathitaþ . na vyàhçtaþ avyàhçtaþ na¤samàsaniùpannaþ ..

#<a÷a># å ïa na (svàdiü-àtmaü-sakaü-veñ .) vyàptisaühatyoþ . å ïa a÷iùyate akùyate . na a÷noti . saühatiþ samåhaþ . iti durgàdàsaþ ..
     (%<yaddadàti gayàstha÷ca sarvamànantyama÷nute .>% iti yàj¤avalkyasaühità .)

#<a÷a># ga (kryàdiü-paraü-sakaü-señ .) bhojane . a÷nàtyannaü bubhukùitaþ . iti durgàdàsaþ .

#<a÷akumbhã>#, strã, (a÷à salilaü skumbhàti vyàpnoti iti . a÷à + skumbha + ña + pçùodaràdirayaü .) pànãyapçùñhajaþ . iti ratnamàlà .. pànà iti bhàùà .

#<a÷akyaü>#, tri, (na ÷akyam . na¤tatpuruùaþ .) a÷akanãyaü . asàdhyaü . yathà . %<a÷akye adhyavasàyaþ samarthanà>% . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<a÷aktaü>#, tri, (na ÷aktaþ . na¤tatpuruùaþ .) ÷aktirahitaü . asamarthaü yathà . manuþ .
     %<bibhçyàdvecchataþ sarvàn jyeùñho bhràtà yathà pità .
     bhràtà÷aktaþ kaniùñho và ÷aktyapekùà kule sthitiþ ..>% iti dàyatattvam ..
     %<upavàseùva÷aktànàü naktaü bhojanamiùyate .>% iti tithyàditattvam ..

#<a÷atruþ>#, puü, (na + ÷ad + krun . na¤tatpuruùaþ .) candraþ . iti ÷abdacandrikà .. ÷atrurahite mitre ca tri ..

#<a÷anaü>#, klã, (a÷a + lyuñ .) bhakùaõaü . annaü . iti hemacandraþ .. (%<÷ãtaü nirjharavàri pànama÷anaü kandàþ sahàyà mçgàþ ..>% iti nàgànande ..
     %<vi÷iùñamiùñasaüskàraiþ pathyairiùñairasàdibhiþ .
     manoj¤aü ÷uci nàtyuùõaü pratyagrama÷anaü hitaü ..>% iti su÷rutaþ ..)

#<a÷anaþ>#, puü, asanavçkùaþ . pãta÷àlavçkùaþ . iti ràyamukuñaþ .. (asana÷abde'sya vi÷eùo j¤àtavyaþ ..)

#<a÷anaparõã>#, strã, (a÷anasya ÷àlavçkùavi÷eùasya parõamiva parõamasyàþ .) vçkùavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . vàtakaþ 2 ÷ãtalaþ 3 ÷ãtalavàtakaþ 4 asanaparõã 5 ÷anaparõã 6 sanaparõã 7 ÷ãtaþ 8 ÷ãtakaþ 9 aparàjità 10 . màràñã iti khyàtà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<a÷anàyà>#, strã, (a÷ana + kyac .) bhojanecchà . kùudhà . ityamaraþ ..
     (%<annàdvà a÷anàyà nivartate pànàtpipàsà .>% iti ÷atapathabràhmaõe . %<cyutà÷anàyaþ phalavadvibhåtyà>% . iti bhaññau .)

#<a÷anàyitaü>#, tri, (a÷anàya + kta . a÷anàyà bhojanecchà jàtà asya iti itac và .) kùudhitaü . ityamaraþ ..

#<a÷aniþ>#, puü, strã, (a÷nàti saïghàtaü karoti . a÷a + aniþ .) vajraü . ityamaraþ . vidyut .. (%<athavà mama bhàgyaviplavàda÷aniþ kalpita eùa vedhasà>% iti raghuvaü÷e .)

#<a÷arma># [n,] klã, (na ÷arma . na¤samàsaþ . nàsti ÷arma yasmin iti samàse vàcyaliïgaþ .) kaùñaü . duþkhaü .
     (%<ekaughabhåtaü tada÷arma kçùõàü vibhàvarãü dhvàntamiva prapede ..>% iti bhàraviþ ..) tadvi÷iùñe tri . iti jañàdharaþ ..

@<[Page 1,136c]>@
#<a÷àkhà>#, strã, (nàsti ÷àkhà yasyàþ .) ÷ålãtçõaü . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<a÷itaü>#, tri, (a÷a + kta .) bhuktaü . khàditaü . tçptaü . iti hemacandraþ ..
     (%<àpa eva tada÷itaü nayante .>%
     %<tejo'÷itaü tredhà vidhãyate .>% iti ca chàndogye upaniùadi ..
     %<a÷itaü màtrayà kàle pathyaü yàti jaràü sukhaü ..>% iti vàbhañaþ .. %<yàvad yasyà÷anama÷itamanupahatya prakçtiü yathàkàlaü jaràü gacchati, tàvadasya màtrà pramàõaü veditavyaü bhavati>% .. iti caraka÷ca ..)

#<a÷itaïgavãnaü>#, tri, (a÷ità bhojità gàvo yatra . a÷itago + kha + nipàtanàt mumàgamaþ .) à÷itaïgavãnaü . pårbagavàdicaritakùetràdi . ityamarañãkàsàrasundarã ..

#<a÷itraþ>#, tri, (a÷a + itra .) cauraþ . ityuõàdikoùaþ .. (caruþ .)

#<a÷iraü>#, klã, (a÷a + ira .) hãrakaü . iti ràjanirghaõñaþ .. (hãraka÷abde'sya vi÷eùo j¤eyaþ ..)

#<a÷iraþ>#, puü, (a÷abhojane + ira .) agniþ . ràkùasaþ . såryaþ . iti medinã ..

#<a÷irà>#, strã, a÷iraràkùasastrã . ityuõàdikoùaþ ..

#<a÷i÷vikà>#, strã, (a÷i÷vã + svàrthe kan .) anapatyà . kanyàputravihãnà strã . iti ÷abdaratnàvalã .. àüñakuóã iti bhàùà ..

#<a÷i÷vã>#, strã, (nàsti ÷i÷uryasyàþ iti . nipàtanàt ïãp .) a÷i÷vikà . ityamaraþ ..

#<a÷ikùitaü>#, tri, (na ÷ikùitaü . na¤samàsaþ .) ÷ikùàrahitaþ . anipuõaþ . atabhij¤aþ . yathà . %<yatra sàratherakau÷alyàt yànamanyathà gacchati tatra hiüsàyàü a÷ikùitasàrathiniyogàt svàmã dvi÷ataü daõóaü dàpyaþ syàt>% . iti kullåkabhaññavyàkhyànàt . iti pràya÷cittatattvaü ..

#<a÷ãtaþ>#, tri, (na ÷ãtaþ . na¤tatpuruùaþ .) ÷ãtàbhàvayuktaþ . yathà --
     %<a÷ãtàstaravo màghe phàlgune pa÷upakùiõau .
     caitre jalacaràþ sarve vai÷àkhe naravànarau ..>% iti puràõaü ..

#<a÷ãtiþ>#, tri, (aùñada÷ataþ parimàõamasya . païktiviü÷atãtyàdinà nipàtanàt prakçtera÷ãbhàvastipratyaya÷ca .) saükhyàbi÷eùaþ . 80 à÷ã iti bhàùà . yathà manuþ --
     %<a÷ãtibhàgaü gçhõãyàt màsàt vàrdhuùikaþ ÷atàt .
     dvikaü ÷ataü và gçhõãyàt satàü dharmamanusmaran ..>% ityàhnikàcàratattvaü .. api ca .
     %<a÷ãtiryasya varùàõi bàlo vàpyånaùoóa÷aþ .
     pràya÷cittàrdhamarhanti striyo rogiõa eva ca ..>% iti pràya÷cittatattvaü ..

#<a÷uddhaü>#, tri, (na ÷uddham . na¤tatpuruùaþ .) apavitra . akçta÷odhanaü . a÷aucayuktaü . yathà . ÷aïkhaþ --
     %<tataþ ÷ràddhama÷uddhau tu kuryàdekàda÷e tathà .
     kartustàtkàlikã ÷uddhira÷uddhaþ punareva saþ ..>% iti .
     %<÷uddhà bhartu÷caturthe'hni a÷uddhà daivapaitrayãþ .
     daive karmaõi paitre ca pa¤came'hani ÷uddhyati ..>% iti ca ÷uddhitattvaü .. (varõàdya÷uddhiyuktaþ .)

#<a÷ubhaü>#, klã, (na ÷ubham . na¤tatpuruùaþ . nàsti÷ubhaü yasyeti samàse vàcyaliïga eva .) pàpaü . iti hemacandraþ .. amaïgalaü .
     (%<na ca ki¤ciduvàcainaü ÷ubhaü và yadi và÷ubham .>% mà ca vo'stva÷ubhaü ki¤citsarvathà paõóunandanàþ .. iti ca bhàrate ..) tadyukte tri . yathà --
     %<sarvà÷ubhànàü parimokùakàri sampåjanaü devavarasya viùõoþ .>% iti jyotistattvaü .. api ca . madanapàrijàtadhçtaü .
     %<a÷ubhaü kha¤janaü dçùñvà devabràhmaõaùåjanaü .
     dànaü kurvãta kuryàcca snànaü sarvauùadhãjalaiþ ..>% iti tithyàditattvaü ..

#<a÷ånya÷ayanavrataü>#, klã, (na ÷ånyaü ÷ayanaü yasmàt, tat vratam .) ÷ràvaõakçùõadvitãyàkartavyavratavi÷eùaþ . yathà --
     %<brahmovàca .
     bhagavan ! puruùasyeha striyà÷ca virahàdikaü .
     ÷oka-vyàdhi-bhayaü duþkhaü na bhavedyena tadvada ..
     bhagavànuvàca .
     ÷ràvaõasya dvitãyàyàü kçùõàyàü madhusådanaþ .
     kùãràrõave salakùmãkaþ sadà vasati ke÷avaþ ..
     tasyàü saüpåjya govindaü sarvàn kàmàn sama÷nute .
     go-bhå-hiraõya-dànàdi saptakalpa÷atànugaü ..
     a÷ånya÷ayanà nàma dvitãyà yà prakãrtità .
     tasyàü sampåjayedviùõumebhirmantrairvidhànataþ ..
     ÷rãvatsadhàrin ÷rãkànta ÷rãdhàma ÷rãpate'vyaya .
     gàrhasthaü mà praõà÷aü me yàtu dharmàrthakàmada ..
     agnayo mà praõa÷yantu devatàþ puruùottama .
     pitaro mà praõa÷yantu matto dàmpatyabhedataþ ..
     lakùmyà viyujyate devo na kadàcit yathà bhavàn .
     tathà kalatrasambandho deva mà me viyujyatu ..
     lakùmyà na ÷ånyaü varada yathà te ÷ayanaü sadà .
     ÷ayyà mamàpya÷ånyàstu tathaiva madhusådana ..
     gãtavàditranirghoùaü devasyàgre tu kàrayet .
     ghaõñà bhaveda÷aktasya sarvavàdyamayã yataþ ..
     evaü sampåjya govindama÷nãyàttailavarjitaü .
     naktamakùàralavaõaü yàvattatsyàccatuùñayaü ..
     tataþ prabhàte saüjàte lakùmãpatisamanvitàü .
     dãpànnabhàjanairyuktàü ÷ayyàü dadyàdvilakùaõàü ..
     pàdukopànahacchatracàmaràsanasaüyutàü .
     abhãùñopaskarairyuktàü ÷uklapuùpàmbaràvçtàü ..
     sopadhànakavi÷ràmàü phalairnànàvidhairyutàü .
     tathàbharaõadhànyai÷ca yathà÷aktyà samanvitàü ..
     avyaïgàïgàya vipràya vaiùõavàya kuñumbine .
     dàtavyà vedaviduùe na vakavratine kvacit ..
     tatropave÷ya dàmpatyamalaükçtya vidhànataþ .
     patnyàstu bhàjanaü dadyàt bhakùyabhojyasamanvitaü .
     bràhmaõasyàpi sauvarõãmupaskarasamanvitàü .
     pratimàü devadevasya sodakumbhàü nivedayet ..
     evaü yastu pumàn kuryàda÷ånya÷ayanaü hareþ .
     vitta÷àñhyena rahito nàràyaõaparàyaõaþ ..
     na tasya patnyà virahaþ kadàcidapi jàyate .
     nàrã càvidhavà brahman yàvaccandràrkatàrakaü ..
     na viråpaü na ÷okàrtaü dàmpatyaü jàyate kvacit .
     na puttrapa÷uratnàni kùayaü yànti pitàmaha ..
     saptakalpasahasràõi saptakalpa÷atàni ca .
     kurvanna÷ånya÷ayanaü viùõuloke mahãyate ..>% iti matsyapuràõe a÷ånya÷ayanavrataü 67 adhyàyaþ ..

#<a÷çtaü>#, tri, (na ÷çtam . na¤tatpuruùaþ .) apakvaü . iti ratnamàlà ..
     %<taõóulàt ùoóa÷aguõe ÷çte vàpya÷çte tathà .
     toye peyàü pacettàvadyàvat sikthakanirgamaþ ..>% iti vaidyakaparibhàùà ..

#<a÷eùaü>#, tri, (nàsti ÷eùo yasyeti .) ÷eùarahitaü . niþ÷eùaü .. sarvaü . ityamaraþ ..
     (%<sthànaü pràpsyàmya÷eùàõàü jagatàmapi påjitam ..>%
     %<ahiüsàdiùva÷eùeùu guõeùu guõinàü varaþ ..>% iti ca viùõupuràõam .. a÷eùeõa . yathà --
     %<alaü vivàdena yathà ÷rutastvayà tathàvidhastàvada÷eùamastu saþ .>% iti kumàre .
     %<vaktumarhasya÷eùeõa divyà hyàtmavibhåtayaþ ..>% iti gãtàyàm ..)

#<a÷okaü>#, strã, pàradaü . iti medinã .. ÷okarahite tri ..

#<a÷okaþ>#, puü, (nàsti ÷oko yasmàt .) svanàmakhyàtapuùpavçkùavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . ÷okanà÷aþ 2 vi÷okaþ 3 va¤juladrumaþ 4 va¤jalaþ 5 madhupuùpaþ 6 apa÷okaþ 7 kaïkelliþ 8 kelikaþ 9 raktapallavaþ 10 citraþ 11 vicitraþ 12 karõapåraþ 13 subhagaþ 14 dohalã 15 tàmrapallavaþ 16 rogitaruþ 17 hemapuùpaþ 18 ràmà 19 vàmàïghrighàtanaþ 20 piõóãpuùpaþ 21 nañaþ 22 pallavadruþ 23 . asyaguõàþ ÷ãtalatvaü . hçdyatvaü . pittadàha÷ramàpahatvaü . gulma÷ålodaràdhmànanà÷itvaü . kçmikàrakatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. asya paryàyaguõàþ .
     %<a÷oko hemapuùpa÷ca va¤julastàmrapaplavaþ .
     kaïkelliþ piõóapuùpa÷ca gandhapuùpo nañastathà ..
     a÷okaþ ÷ãtalastikto gràhã varyaþ kaùàyakaþ .
     doùàpacãtçùàdàhakçmi÷oùaviùàsrajit ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. asya kalikàbhakùaõavidhira÷ãkàùñamã÷abde draùñavyaþ .. (yoùitàü sanåpuracaraõaprahàreõa a÷okànàü puùpodgamo bhavatãti kavisamayaprasiddhiþ . yaduktam . %<pàdàghàtàda÷okaü vikasati vakulaü yoùitàmàsyamadyaiþ>% . iti sàhityadarpaõe . apara¤ca .
     %<pàdàhataþ pramadayà vikasatya÷okaþ ÷okaü jahàti vakulo mukha÷ãdhusiktaþ .>% apara¤ca .
     %<sanåpuraraveõa strãcaraõenàbhitàóanam .
     dohadaü yada÷okasya tataþ puùpodgamo bhavet ..>% kumàrasambhave 'pi . %<asåta sadyaþ kusumànya÷okaþ>% . iti ..
     %<kusumaü kçtadohadastvayà yada÷oko'yamudãrayiùyati .>% iti raghuvaü÷e . %<a÷okavalkalakvàthaü ÷çtaü dugdhaü su÷ãtalaü . yathàbalaü pibetpràtastãvràsçgdaranà÷anaü>% .. iti vaidyakacakrapàõisaügrahaþ ..
     %<a÷okavalkalaprasthaü toyàóhake vipàcitaü .
     tena pàdàva÷eùeõa jãrakeõa tathaiva ca ..
     ghçtaprasthaü pacedetatprakùipya ca tathàparaü .
     taõóulàmbånyajàkùãraü prasthaü prasthaü pçthak pçthak ..
     ke÷aràjarasasyàpi prasthamekaü bhiùagvaraþ .
     jãvanãyaiþ piyàlai÷ca paråùasaralà¤janaiþ ..
     yaùñyàhvà÷okamåla¤ca mçdvãkà ca ÷atàvarã .
     taõóulãyakamåla¤ca kalkairetaiþ palàrdhakaiþ ..
     ÷arkaràyàþ palànyaùñau garbhadantvà÷ucårõitaü .
     puùyàyogena tatpãtaü nihanyàt sarvadoùajaü ..
     ÷vetaü kçùõaü tathà nãlaü pradaraü hanti dustaraü .
     kukùi÷ålaü yoni÷ålaü pçùñha÷åla¤ca dàruõaü ..
     mandàgnimaruciü pàõóuü kç÷atàü ÷vàsakàsinàü .
     a÷okaghçtametattu vikhyàtaü strãgadeùu ca .. * ..>% a÷okaghçtaü .. * .. iti vaidyakasnehamàlikàyàü ..)

#<a÷okaþ>#, tri, (nàsti ÷okoü yasyeti vàcyaliïgaþ .) ÷okarahitaþ . yathà,
     %<tvàma÷oka haràbhãùña madhumàsasamudbhava .
     pibàmi ÷okasantapto màma÷okaü sadà kuru ..>% iti tithyàditattvaü .. (svanàmakhyàto da÷arathasya mantrã . uktaü ràmàyaõe .
     %<dhçùñirjayanto vijayaþ siddhàrtho'pyarthasàdhakaþ .
     a÷oko dharmapàla÷ca sumantra÷càùñamo'bhavat ..>% svanàmakhyàto nçpati÷ca, yathà bhàrate .
     %<a÷oko nàma ràjàbhånmahàvãryo'paràjitaþ .
     tasmàdavarajo yastu ràjanna÷vapatiþ smçtaþ ..>%

#<a÷okarohiõã>#, strã, (a÷okaiva rohatãti . a÷oka + ruha + õin + ïãp .) kañurohiõã . ityamaraþ .. kañkãti bhàùà . (%<a÷okarohiõãvaijayantã-suvarcalà-punarnavà-vç÷cikàlã-jyotiùmatã-prabhçtãni samàsena tikto vargaþ .>% iti su÷rute ..)

#<a÷okaùaùñhã>#, strã, (a÷okà ÷okàdirahità yà ùaùñhã .) caitrasya ÷uklà ùaùñhã . tasyàü ùaùñhãpåjà yathà,
     %<caitre màsyasite pakùe ùaùñhyàü ùaùñhãü samarcayet .
     sukhàya puttralàbhàya ÷uklapakùe tathaiva ca ..>% ityuttarakàmàkhyàtantre 11 pañalaþ .. ø ..
     %<prasåtyà dvàda÷e màsi sampåjyàpatyavçddhaye .
     sute jàte tathà ùaùñhyàü ùaùñhã dvàda÷aråpiõã ..
     vai÷àkhe càndanã ùaùñhã jyaiùñhe càraõyasaüj¤ità .
     àùàóhe kàrdamã j¤eyà ÷ràvaõe luõñhanã matà ..
     bhàdre capeñã vikhyàtà durgàkhyà÷vayuje tathà .
     nàóyàkhyà kàrtike màsi màrge målakaråpiõã ..
     pauùe màsyannaråpà ca ÷ãtalà tapasi smçtà ..
     goråpiõã phàlgune ca caitre'÷okà prakãrtità ..>% iti skandapuràõam ..

#<a÷okà>#, strã, (na vidyate ÷oko duþkhaü yasyàm .) kañukã . ityamaraþ . arhatàü ÷àsanadevatàbhedaþ . iti hemacandraþ ..

#<a÷okàriþ>#, puü, (à÷okasya ariþ . kadambavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<a÷okàùñamã>#, strã, (na vidyate ÷oko yasyàü sà . evambhåtà aùñamã .) caitramàsãya÷uklàùñamã . tatràùñasaïkhyakà÷okakalikàyuktajalapànaü kartavyam . yathà, athà÷okàùñamã skànde .
     %<mãne madhau ÷uklapakùe a÷okàkhyàü tathàùñamãü .
     pibeda÷okakalikàþ snàyàllauhityavàriõi ..>% a÷okàkhyetyupàdànàttithimàtre'pi tatpànaü . phalantu mantraliïgàt ÷okaràhityamavagantavyaü . lauhityavàriõi brahmaputtràkhyanadajale . punarvasuyoge tu phalàdhikyaü . àha liïgagaruóapuràõayoþ .
     %<a÷okakalikà÷càùñau ye pibanti punarvasau .
     caitre màsi sitàùñamyàü na te ÷okamavàpnuyuþ ..>% pànamantrastu .
     %<tvàma÷oka haràbhãùña madhumàsasamudbhava .
     pibàmi ÷okasantapto màma÷okaü sadà kuru ..>% strã÷ådrakartçkapàne'pi pràguktayukteþ svayaü mantraþ pañhanãyaþ . strãpakùe åho'pi nàsti vivçtamekàda÷ãtattve . a÷okapànantu pa¤camàrdhapraharavyàpinyàmaùñamyàü bhràtçdvitãyoktavat . iti tithyàditattvaü .. * .. api ca . atra srotojale budhavàre punarvasunakùatrayukta÷uklàùñamyàü vàjapeyayaj¤ajanyaphalasamaphalapràptikàmaþ snàyàt . brahmaputre tu sarvapàpakùayapårbakatãrthasnànajanyaphalapràptikàmaþ snàyàt . snànetikartavyatàü vidhàya .
     %<oü, brahmaputtra mahàbhàga ÷àntanoþ kulanandana .
     amoghàgarbhasaübhåta pàpaü lauhitya me hara ..>% iti pañhitvà snàyàt . kevala÷uklàùñamyàü brahmapadagamanaphalaü . pa¤camàrdhapraharavyàpinyàü punarvasuyuktàyàü kevalàyàü và ÷uklàùñamyàü ÷okarahitatvakàmaþ aùñàva÷okakalikà ahaü pibàmi iti saïkalpya --
     %<tvàma÷oka haràbhãùña madhumàsasamudbhava .
     pibàmi ÷okasantapto màma÷okaü sadà kuru ..>% iti pañhitvà viùõupadajalami÷rità a÷okakalikà aùñau pibet . strã÷ådrànupanãtairapi mantraþ pañhanãyaþ pauràõikatvàt . strãpakùeliïgoho nànti prakçteþ samavetàrthatvàt . iti kçtyatattvaü ..

#<a÷ocaþ>#, puü, (na ÷ocaþ . na¤samàmaþ .) ÷okàbhàvaþ . tatparyàyaþ . anahaükçtiþ . iti trikàõóa÷eùaþ .

@<[Page 1,138b]>@
#<a÷ocyaü>#, tri, (÷uc + karmani õyat . tato na¤tatpuruùaþ .) ÷okàyogyaü . a÷ocanãyaü . yathà --
     %<a÷ocyànanva÷ocastvaü praj¤àvàdàü÷ca bhàùase .
     gatàsånagatàsåü÷ca nànu÷ocanti paõóitàþ ..>% iti ÷rãbhagavadgãtàyàü 2 adhyàye 11 ÷lokaþ .. (tathà ca càõakye --
     %<a÷ocyo nirdhanaþ pràj¤o'÷ocyaþ paõóitabàndhavaþ .
     a÷ocyà vidhavà nàrã puttrapauttrapratiùñhità>%)

#<a÷aucaü>#, klã, (÷uceþ pavitratàyà bhàvaþ ÷aucaü tato ta¤tatpuruùaþ .) ÷ucitvàbhàvaþ . smçtau tu . vaidikakarmànarhatvaprayojakãbhåtasaüskàravi÷eùaþ . yathà . vaidikakarmànarhatvaprayojakasaüskàravi÷eùaråpama÷aucaü . vaidikakarmàrhatvaprayojakasaüskàraråpaü ÷aucaü . na cà÷aucàbhàva eva ÷uddhirnasaüskàravi÷eùa iti vàcyaü . aghànàü yaugapadyetviti na vardhayedaghàni ityetàbhyàma÷auce pàpaparyàyàghapadapradar÷anàt a÷aucapadasya yathàübhàvaråpatvaü . tathà --
     %<devà÷ca pitara÷caiva puttre jàte dvijanmanàü .
     àyànti tasmàttadahaþ puõyaü ùaùñha¤ca sarvadà ..>% ityàdityapuràõãyena ÷auce puõyapadadar÷anàt ÷aucasyàüpi bhàvaråpatà pratãyate . iti ÷uddhitattvaü .. * .. mantradagurumaraõe a÷aucaü yathà --
     %<gçhãto devatàmantraþ sàvitrãgrahaõaü kçtaü .
     yasmàttasya triràtrantu brahmavidyàgraho yataþ ..
     upanãyàdhyàpako yastasminnapi triràtrakaü .
     vedavedàïga÷àstràõàü vyàkhyànaü ÷ikùitaü yataþ ..
     j¤ànaü pratiùñhitaü yena vedàbhyàso yataþ kçtaþ .
     tasminmçte caikaràtraü gurau ÷iùye tathaiva ca ..>% iti matsyasåkte mahàtantre 35 pañalaþ .. api ca .
     %<guràvuparate caiva tryahàõi ÷iùyasantatau .>% iti vij¤ànatantraü .. * .. anyat pårbalikhitaü . vihitakarmavirodhyadçùñavi÷eùaþ . tadanekavidhaü tatra ÷uddhitattvoktà÷aucàni saügçhyante .. atha sapiõóàdya÷aucaü 1 .. janane maraõe ca saptamapuruùaparyantaü sampårõà÷aucaü . tacca viprasya da÷àhaþ kùatriyasya dvàda÷àhaþ . vai÷yasya pa¤cada÷àhaþ . ÷ådrasya màsaþ .. (yathàha manuþ .
     %<÷udhyedvipro da÷àhena dvàda÷àhena bhåmipaþ .
     vai÷yaþ pa¤cada÷àhena ÷ådro màsena ÷udhyati ..>%) janane maraõe ca da÷amapuruùaparyantaü sarveùàü varõànàü tryahaþ . caturda÷apuruùaparyantaü pakùiõã .. janane maraõe ca janmanàmasmçtiparyantaü sarvavarõànàmekàhaþ .. janmanàmasmçterabhàve snànamàtraü .. a÷aucaü prati kanyàyàstripuruùaü sàpiõóaü .. màtàmahamaraõe sarveùàü varõànàü triràtraü .. màtçùvasrãya-pitçùvasrãya-màtulaputtra-bhàgineyamaraõe sarvavarõànàü pakùiõã .. pitàmahabhaginãputtra -- pitàmahãbhaginãputtra -- pitàmahãbhràtçputtraråpa-pitçbàndhavatrayamaraõe sarvavarõànàü pakùiõã .. màtàmahabhaginãputtra-màtàmahãbhaginãputtra-màtàmahãbhràtçputtraråpa-màtçbàndhavatrayamaraõe sarvavarõànàmahoràtraü .. ekagràmavàsisvagotrajamaraõe sarvavarõànàmahoràtraü .. aurasavyatiriktaputtrajananamaraõayoþparapårbabhàryàprasavamaraõayo÷ca sarvavarõànàü triràtraü .. àcàryamaraõe bràhmaõàdivarõatrayàõàü triràtraü .. samànajàtãyotkçùñajàtãyapuruùàntara-saügçhãtasvabhàryàmaraõe sarveùàü triràtraü .. hãnavarõopabhuktàmaraõe tu nà÷aucaü .. bhaginãputtragçhe màtçùvasurbhràtçputtragçhe pitçùvasuþ paitçùvasrãyagçhe màtulaputtrasya jàmàtçgçhe ÷va÷rå÷va÷urayommaraõe bhaginãputtràdicaturõàü triràtraü .. ÷va÷rå÷va÷urayoþ sannidhimaraõe sarvavarõànàü triràtraü .. ÷va÷rå÷va÷urayorekagràmasthitayormaraõe sarveùàü pakùiõã .. ÷va÷rå÷va÷urayorbhinnagràmamaraõe sarveùàmahoràtraü .. bhaginã-màtulànã-màtula-pitçùvasç-màtçùvasçgurvaïganà-màtàmahã-maraõe sarveùàü pakùiõã .. àcàryapatnãputtrayorupàdhyàyasya màtçvaimàtreyasya ÷yàlakasya sahàdhyàyinaþ ÷iùyasya ca maraõe sarvavarõànàmahoràtraü .. màtçùvasçputtra-pitçùvasçputtramàtulaputtraråpàtmabàndhavatrayamaraõe sarvavarõànàü pakùiõã .. (tathà ca manuþ --
     %<màtule pakùiõãü ràtriü ÷iùyartvigbàndhaveùu ca .>% prathamamanyenoóhà tenaiva janitaputtrà puttrasahitaivànyamà÷rità pa÷càttenàpi janitaputrà tayoþ puttrayoryathàsambhavaü prasavamaraõayordvitãyaputrapitustriràtraü . tatsapiõóànàmekaràtraü . taddvitãyapiturmaraõe tathàvidhaputtrayorapi triràtraü . tathàvidhaputtrayoþ parasparaprasavamaraõayormàtçjàtyuktà÷aucaü .. dauhitramaraõe sarveùàü varõànàü pakùiõã .. pitçmàtçmaraõe åóhànàü kanyànàü triràtraü .. yadi màtulamàtçùvasçpitçùvasçprabhçtãnàü dahanavahanaü karoti tadà sarveùàü varõànàü triràtraü .. màtàmahàdãnàü triràtràbhyantaraü maraõa÷ravaõe taccheùeõa ÷uddhiþ . tatkàlottara÷ravaõe tu nà÷aucaü . kintvàcàràt snànamàtraü .. atha bàlàdya÷aucaü .. 2 navamàdimàsajàtabàlasyà÷aucakàlàbhyantare maraõe màtàpitroraspç÷yatvaü yuktaü tadeva svajàtyuktajananà÷aucaü .. j¤àtãnàntva÷aucaü nàsti .. navamàdimàsamçtajàtayoþ kanyàputtrayoþ pitràdisapiõóànàü màtu÷ca jananà÷aucaü .. tacca bràhmaõànàü da÷àhaü ÷ådràõàü màsaþ .. puttrajanmani pituþ sacelaü snànaü . puttramukhadar÷anàtparaü punaþ sacelasnànaü .. (tathàca saüvartaþ --
     %<jàte puttre pituþ snànaü sacelaü tu vidhãyate .
     màtà ÷udhyedda÷àhena snànàttu spar÷anaü pituþ ..>%) puttrakanyàjanane bràhmaõyà da÷àhànantaraü laukikakarmàdhikàraþ . puttrajanane bràhmaõyà viü÷atiràtrottarasnànàt vaidikakarmàdhikàraþ . kanyàjanane bràhmaõyà màsottarasnànàt vaidikakarmàdhikàraþ .. ÷ådràyàþ kanyàputtrajanane trayoda÷àhottaraü laukikakarmàdhikàraþ . vaidikakarmaõi tu màsottarasnànàt ÷uddhiþ .. etat sarvaü kanyàputtrayorvidyamànatve bodhyaü .. jananà÷aucottaraü ùaõmàsàbhyantaramajàtadantamaraõe màtàpitrorekàhaþ . sapiõóànàntu sadyaþ ÷aucaü .. ùaõmàsàbhyantare'pi jàtadantasya maraõe màtàpitrostryahaþ . sapiõóànàmekàhaþ .. ùaõmàsopari dvivarùaparyantaü bàlakamaraõe màtàpitrostryahaþ . sapiõóànàmakçtacåóe ekàhaþ . kçtacåóe tryahaþ .. (atra manuþ --
     %<néõàmakçtacåóànàü vi÷uddhirnai÷ikã smçtà .
     nirvçttacåóakànàü tu triràtràcchuddhiriùyate ..
     ånadvivàrùikaü pretaü nidadhyurbàndhavà vahiþ .
     alaïkçtya ÷ucau bhåmàvasthisa¤cayanàdçte ..
     nàsya kàryo'gnisaüskàro na ca kàryodakakriyà .
     araõye kàùñhavat tyaktvà kùapeyustryahameva và ..>%) dvivarùopari màsatrayàdhikaùaóvarùaparyantamanupanãtabàlakasya maraõe màtàpitràdisapiõóànàü tryahaþ .. tanmadhye'pyupanãtasya maraõe da÷àhaþ . màsatrayàdhikaùaóvarùopari maraõe pitràdisapiõóànàü da÷àhaþ .. ÷ådrasya ùaõmàsàbhyantare anutpannadantasya maraõe triràtraü . utpannadantasya pa¤càhaþ .. ùaõmàsopari dvivarùàbhyantare akçtacåóamaraõe pa¤càhaþ . tatràpi kçtacåóamaraõe dvàda÷àhaþ .. dvivarùopari ùaóvarùàbhyantare maraõe dvàda÷àhaþ . atràpi daivàt kçtodvàhe màso vyavahriyate .. ùaóvarùopari màsaþ .. atha strya÷aucaü .. 3 kanyàyà janmàvadhidvivarùàbhyantare maraõe sarvavarõànàü pitràdisapiõóànàü sadyaþ ÷aucaü . dvivarùopari vàgdànaparyantamekàhaþ .. vàgdànottaraü vivàhaparyantaü kanyàmaraõe bhartçkule pitçkule ca triràtraü
     (%<strãõàmasaüskçtànàü tu tryahàcchudhyanti bàndhavàþ .>% iti manuþ .) vivàhottaraü maraõe bhartçkulaeva sampårõà÷aucaü .. dantajanmaparyantaü bhaginãmaraõe sodarabhràtuþ sadyaþ ÷aucaü .. cåóàparyantaü bhaginãmaraõe ekaràtraü . vivàhaparyantaü triràtraü .. dattakanyàyàþ pitçgçhe prasavamaraõayoþ pitroþ ÷ayanàsanàdisaüsarga÷ånyayostriràtraü . tathàvidhabandhuvargàõàü ekaràtraü . tathàvidhasaüsargiõàntu sarveùàü pårõà÷aucaü .. etatsarvaü sarvavarõasàdhàraõaü .. atha garbhasràvà÷aucaü .. 4 ùaõmàsàbhyantare garbhasràve sarvavarõastrãõàmevà÷aucaü . tacca laukikavaidikakarmaõorgarbhamàsasamasaïkhyadinavyàpakaü .. (%<ràtribhirmàsatulyàbhirgarbhasràve vi÷udhyati>% .. iti manuþ .) dvitãyamàsàvadhigarbhasràve màsasamasaïkhyadinàdhikàdekadinàtparaü bràhmaõyà vaidikakarmàdhikàraþ .. kùatriyàyà garbhamàsasamasaïkhyadinàdhikàt dinadvayàt . vai÷yàyà dinatrayàt . ÷ådràyàþ ùaódinàt .. saptamàùñamamàsayorgarbhapatane màtuþ sampårõà÷aucaü . saguõasapiõóànàü sadyaþ ÷aucaü . nirguõapitràdisapiõóànàmahoràtraü . yatheùñàcaraõa÷ãlànàü sapiõóànàü triràtraü tatra jàtasya taddinaeva maraõe evaü j¤eyaü .. saptamàùñamamàsajàtabàlasya janmadvitãyadinàdau maraõe navamàdimàsajàtabàlakamaraõavada÷aucaü . tacca bàlàdya÷auce vivçtaü .. atha mçtyuvi÷eùà÷aucaü .. 5 ÷àstrànanumatabuddhipårbakàtmaghàtino nà÷aucadàha÷ràddhàdi .. ÷àstrànumatyà ana÷anàdimçtasya pramàdàdana÷anà÷ani-vahni-jaloccade÷aprapatana-saügràma-÷çïgi-daüùñrinakhi-vyàla-viùa-caõóàla-caura-hatasya ca triràtraü .. ÷çïgyàdibhiþ striyà ca krãóàü kurvataþ pramadàpramàdamçtasya nà÷aucàdi .. nàgavipriyakàritvena taddhatasya maraõodde÷apravçttavidyuddhatasya cauryadoùeõa ràj¤à hatasya kalahaü kçtvà càõóàlàdyairasamànavarõairhatasya vipràdervyàdhijanakauùadhasya viùasya vahne÷ca và dàturmaraõe pàùaõóà÷ritasya nitya paràpakàriõaþ krodhàt svayaü pràyaviùavahnyàdi÷astrodbandhana-jala-giri-vçkùaprapàta-mçtasya carmàsthyàdimayapàtranirmàtçvipràdermanuùyabadhasthànàdhikàriõaþ kaõñhade÷otpannabhagarogasya puükarmà÷aktanapuüsakasya bràhmaõaviùayàparàdhakaraõànnihatasya buddhipårbakabràhmaõahatasya ca mahàpàtakino galatkuùñhina÷ca evaüvidhapatitànàü maraõe ca na dàhà÷aucàdikaü kàryaü .. tatkçtvà taptakçcchradvayaü kuryàt .. (atra manuþ --
     %<vçthàsaïkarajàtànàü pravrajyàsu ca tiùñhatàm .
     àtmanastyàginà¤caiva nivartetodakakriyà ..
     pàùaõóamà÷ritànà¤ca carantãnà¤ca kàmataþ .
     garbhabhartçdruhà¤caiva suràpãnà¤ca yoùitàü ..>% iti .) mlecchataskaràdibhiryuddhe svàmyarthahatavipràderdàhà÷aucàdikamastyeva .. kçtapràya÷cittagalatkuùñhino dàhà÷aucàdikaü kàryaü .. ÷astreõàbhimukhahatasya tu sadyaþ÷aucaü dàhàdi ca .. gavàrthe bràhmaõàrthe và daõóena yuddhe hatasyàhoràtrama÷aucaü .. mçpatirahitayuddhe laguóàdihatasya paràïmukhahatasya ca triràtrà÷aucaü .. goviprapàlane'bhimukhayuddhahatasya sadyaþ ÷aucaü paràïmukhahatasya tu triràtraü .. laukikapàribhàùikobhaya÷astraghàtetarakùatamaraõe sarvavarõànàü saptàhamadhye tryahaü saptàhàdårdhaü sampårõà÷aucaü .. laukikapàribhàùika÷astraghàtamaraõe tryahamadhye tryahaü tryahàdårdhvaü prakçtà÷aucaü .. laukika÷astraghàtaþ khaïga÷aràdighàtaþ .. pàribhàùika÷astraghàtastu .
     %<pakùimatsyamçgairye tu daüùñri÷çïginakhairhatàþ .
     patanàna÷anapràyairvajràgniviùabandhanaiþ ..
     mçtà jalaprave÷ena te vai ÷astrahatàþ smçtàþ ..>% iti devãpuràõoktaþ .. atha vide÷asthà÷aucaü .. 6 a÷aucakàlàbhyantare vide÷asthajananamaraõà÷auca÷ravaõe ÷eùàhobhiþ ÷uddhiþ ..
     (%<vigataü tu vide÷asthaü ÷çõuyàt yo hyanirda÷aü .
     yacche÷aü da÷aràtrasya tàvadevà÷ucirbhavet ..>% iti manuþ .) a÷aucakàlottaraü vide÷asthaj¤àtijanana÷ravaõe'÷aucaü nàstyeva . puttrajanana÷ravaõe tu sacelasnànàt ÷uddhiþ .. (atra manuràha .
     %<nirda÷aü j¤àtimaraõaü ÷rutvà puttrasya janma ca .
     savàsà jalamàplutya ÷uddho bhavati mànavaþ ..>%) sampårõà÷aucimaraõe varùàbhyantara÷ravaõe sapiõóànàü triràtreõa ÷uddhiþ . sacelasnànàdaïgàspç÷yatvanivçttiþ . varùottara÷ravaõe tu sapiõóànàü snànena ÷uddhiþ .. (atra manuþ .
     %<atikrànte da÷àhe ca triràtrama÷ucirbhavet .
     saüvatsare byatãte tu spçùñvaivàpo vi÷udhyati ..>%) màtç-pitç-bhartç-maraõe varùottara÷ravaõe puttrapatnyorekàhena ÷uddhiþ .. dvivarùottara÷ravaõe snànamàtraü .. pårõà÷aucàtikramaeva vide÷asthamaraõà÷auca÷ravaõe tryahà÷aucaü . na khaõóà÷aucàtikrame .. yatra maraõamàtraü ÷rutaü vi÷iùya màsàdikamaj¤àtaü tatra ÷ravaõadinàvadhisvajàtyuktama÷aucaü . khaõóà÷auce'pi mahàgurunipàte ekaràtraü .. athà÷aucasaïkaraþ .. 7 jananà÷aucamadhye jananà÷aucàntarapàte maraõà÷aucamadhye maraõà÷aucàntarapàte ca pårbà÷aucakàlena sarvavarõànàü ÷uddhiþ .. (yathàha manuþ --
     %<antarda÷àhe syàtà¤cet punarmaraõajanmanã .
     tàvatsyàda÷ucirviprã yàvattatsyàdanirda÷aü ..>%) pårõajananà÷aucàntadine pårõajananà÷aucàntarapàte pårõamaraõà÷aucàntadine pårõamaraõà÷aucàntarapàte ca pårõà÷aucàntimadinottaradinadvayena ÷uddhiþ .. pårõajananà÷aucàntimadivasãyottaraprabhàte såryodayàt pårbaü tatpàte såryodayàvadhidinatrayeõa ÷uddhiþ .. evaü maraõà÷auce'pi .. pårbàktavardhitadinadvayatrayàbhyantare'÷aucàntarapàte pårbà÷aucakàlena ÷uddhiþ .. a÷aucatritayàntadinakçtyaü kùauràdikamekadaiva taddvitãyadinakçtyaü ÷ràddhàdikaü tatparadine .. atra ca a÷aucàntimadinatatprabhàtayoþ svaputtrajanane pitçmàtçbhartçmaraõe ca na dinadvayatrayavçddhiþ . kintu svaputtrajananàvadhi pitçmàtçbhartçmaraõàvadhi ca pårõà÷aucaü .. j¤àtijananà÷aucapårbardhe svaputtrajanane j¤àtijananà÷aucakàlena ÷uddhiþ .. paràrdhe cet svaputtrajananà÷aucakàlena ÷uddhiþ .. j¤àtimaraõà÷aucakàlamadhye pitçmàtçbhartçmaraõe pårbàrdhe pårbà÷aucakàlena paràrdhe parà÷aucakàlena ÷uddhiþ .. svaputtrajananà÷aucàntimadinatatprabhàtayorj¤àtijanane pitçmàtçbhartçmaraõà÷aucàntimadinatatprabhàtayorj¤àtimaraõe'pi na dinadvayatrayavçddhiþ . kintu pårbà÷aucakàlena ÷uddhiþ .. svaputtrajananà÷aucàntimadinatatprabhàtayoþ svaputtràntarajanane evaü màtçmaraõà÷aucàntimadinatatprabhàtayoþ pitçmaraõe pitçmaraõà÷aucàntimadinatatprabhàtayormàtçmaraõe ca krameõa dinadvayatrayavçddhiþ .. jananà÷aucadvayasannipàte pårbajàto yadà÷aucakàlàbhyantare mçtastadà sapiõóànàü sadyaþ÷aucena pårbà÷aucanà÷aþ .. tannà÷àdeva paràrdhajàtabàlasya màtçpitçvyatiriktasapiõóànàü pårbàrdhajàtabàlasya màtàpitràdisakalasapiõóànàü parajananà÷aucasya nivçttiþ .. pårbajàtabàlasya màtàpitrostvaspç÷yatvayuktasvasvajàtyuktajananà÷aucaü .. jananà÷aucadvayasannipàte prathamajananà÷aucapårbàrdhajàtabàlamaraõe tanmàtàpitroþ pårbà÷aucakàlaparyantaü aïgàspç÷yatvayuktama÷aucaü .. paràrdhajàtabàlamaraõe tu tajjananàvadhi tanmàtàpitroraïgàspç÷yatvayuktasvajàtyuktajananà÷aucaü . vi÷eùàtiriktasamasaükhyadivasãyajananamaraõà÷aucayoþ sannipàte maraõà÷aucakàlena ÷uddhiþ . asamasaükhyadivasãyajananamaraõà÷aucayoþ sannipàte tu dãrgha÷aucakàlena ÷uddhiþ .. ÷ådretaràyàþ puttrajananaprayuktaviü÷atiràtrà÷aucàbhyantare patyurmaraõe'pi puttrajananà÷aucakàlena ÷uddhiþ .. pårboktasapiõóadvayajananavardhità÷aucamadhyepitçmàtçbhartçmaraõe'pi vardhitasapiõóadvayajananà÷aucakàlena ÷uddhiþ . ekàhe pårõà÷aucisapiõóadvayamaraõe yàvada÷aucaü tàvat sarvasapiõóànàmaspç÷yatvaü .. sakulyaparyàyasamànodakamaraõe vidyudàdimaraõe'pi a÷aucaü triràtraü . aïgàspç÷yatvamekaràtraü . tenaitat triràtradvayaü guru .. vide÷asthamaraõe arthàt a÷aucamadhye a÷rutasapiõóamaraõe triràtrà÷aucaü aïgànspç÷yatvasnànàpaneyaü . atastallaghu . eùàü sannipàte guruõaiva ÷uddhiþ .. vide÷amçtaj¤àtitriràtrà÷aucasya laghunaþ vide÷amçtapitçmàtçbhartçtriràtrà÷aucena ÷uddhiþ .. tulyatriràtrà÷aucasannipàte pårbeõaiva ÷uddhiþ .. kanyàputtrayamajotpattau sarvavarõàyà màturmàsena ÷uddhiþ pitràdisapiõóànàü svajàtyuktà÷aucaü .. tayora÷aucamadhye ekataramaraõe ÷ådràbhinnamàtuþ kanyàmaraõàt sadyaþ ÷uddhiþ . na tu puttramaraõàt .. pitràdisapiõóànàntu prathamajàtamaraõàt ÷uddhiþ . na tu parajàtamaraõàt .. ÷ådràyà yamajotpattau prathamajàtamaraõà÷aucena ÷uddhiþ . na tu parajàtamaraõàt .. pitràdisapiõóànàntu prathamajàtamaraõàt ÷uddhiþ na tu parajàtamaraõàt .. evamanyadbhàvyaü sudhãbhiþ .. atha ÷avànugamanàdya÷aucaü .. 8 bràhmaõa÷avànugamane bràhmaõasya sacelasnànàgnispar÷aghçtaprà÷anaiþ ÷uddhiþ .. kùattriya÷avànugamane bràhmaõasya ekàhena ÷uddhiþ .. vai÷ya÷avànugamane bràhmaõasya dvyahena ÷uddhiþ .. ÷ådra÷avànugamane bràhmaõasya pràõàyàma÷atena dinatrayeõa ca ÷uddhiþ .. pramàdàt ÷ådra÷avànugamane bràhmaõasya jalàvagàhanàgnispar÷aghçtaprà÷anaiþ ÷uddhiþ .. anàthabràhmaõasya dharmabuddhyà dahanavahanayoþ snànaghçtaprà÷anàbhyàü sadyaþ ÷aucaü .. lobhena sajàtãyadàhe svasvajàtyuktà÷aucaü .. asajàtãya÷avadahanavahanaspar÷aiþ ÷avajàtyuktà÷aucaü .. snehàdasambandhidàhakavipràdestadgçhavàse triràtraü . a÷aucikulànnabhojane tattulyà÷aucaü .. a÷aucànnabhojanaü vinà tadgçhavàse'horàtraü .. vi÷eùavacanàbhàve sambandhino màtulàderasnehenàpi dàhe triràtraü .. citàdhåmasevane snànàt ÷uddhiþ .. (yathàha manuþ .
     %<asapiõóaü dvijaü pretaü vipro nirhçtya bandhuvat .
     vi÷udhyati triràtreõa màturàptàü÷ca bàndhavàn ..
     yadannamatti teùàü tu da÷àhenaiva ÷udhyati .
     anadannannamahnaiva sa cet tasmin gçhe vaset ..
     anugamyecchayà pretaü j¤àtimaj¤àtimeva và .
     snàtvà sacelaü spçùñvàgniü ghçtaü prà÷ya vi÷udhyati ..>%) ÷ådre mçte'sthisa¤cayanakàlàbhyantare tadgçhaü gatvà÷runipàtena viprasya triràtraü .. sthànàntare'÷rupàtane'horàtraü .. ÷ådre mçte'sthisa¤cayanakàlàdåddhvaü màsàbhyantare tadgçhe'÷rupàtane viprasyàhoràtraü sacesnàna¤ca .. asthisa¤cayanàt pårbaü vipragçhe rodane viprasya ekàhena ÷uddhiþ .. kùatravai÷yayorgçhe rodane viprasya dvyahena ÷uddhiþ .. ÷ådrastu sarvatra rodane naktena ÷uddhaþ .. mçta÷ådrasya bàndhavaiþ saha rodanarahitavilàpamàtre bràhmaõasyàhoràtraü .. asthisa¤cayanakàlastu pårõà÷auce bràhmaõasya caturthàhaþ . kùatriyasya ùaùñhàhaþ . vai÷yasya aùñamàhaþ . ÷ådrasya da÷amàhaþ .. tryahà÷auce sarveùàü dvitãyàhaþ .. pårõà÷aucimaraõe bràhmaõasya caturthàhe'spç ÷yatànivçttiþ .. kùatriyasya ùaùñhadine . vai÷yasya aùñamadine . ÷ådrasya da÷amadine'spç÷yatànivçttiþ .. sarvasya khaõóà÷auce tribhàgakàlenàspç÷yatànivçttiþ . atãte'÷auce sacelasnànenàspç÷yatànivçttiþ .. jananà÷auce sapiõóànàü aspç÷yatà nàsti .. puttrotpattau snànàt pårbaü piturvimàtéõà¤càspç÷yatvaü .. såtikàspar÷e piturvimàtéõà¤ca såtikàtulyakàlàspç÷yatvaü . anyeùàü snànamàtraü .. kanyàputrayorjanane màturda÷aràtramaspç÷yatvaü .. kanyàputrayorjanane ÷ådràyàstrayoda÷aràtramaspç÷yatvaü .. atha kùatà÷aucaü .. 9 nàbherårdhamadhovà rudhirasrave sandhyàvandanàdyatiriktvakarmaõyekàhaþ .. dantaraktasrave sarvatra karmaõyekàhaþ .. atha rajasvalà÷aucaü .. 10 tatra prathamadinàvadhi triràtrama÷aucaü .. triràtràt paraü saptada÷àhaparyantaü rajodar÷ane'÷aucàbhàvaþ .. aùñàda÷àhe rajodar÷ane ekàhama÷aucaü .. ånaviü÷adine rajodar÷ane dvyahà÷aucaü .. ånaviü÷atidinàt paraü rajodar÷ane triràtrà÷aucaü .. rajasvalà caturthe'hni bhartçsevanàdilaukikakarmaõi ÷uddhà . pa¤came'hani daivapaitrakarmaõoþ ÷uddhà ..
     (%<÷uddhàbhartu÷caturthe'hni a÷uddhà daivapaitrayoþ .
     daive karmaõi paitre ca pa¤came'hani ÷udhyati ..>% iti ÷uddhitattve .) rajasvalàyà a÷aucamadhye såtikàspar÷e antyajajàtispar÷e ca triràtropavàsena ÷uddhiþ .. upavàsastu a÷aucàt paraü karaõãyaþ .. bhartçpårakapiõóadànakàle yadi rajasvalà bhavati tadà vastraü tyaktvà punaþ snàtvà pårakaü dadyàt kintu ÷uddhyuttarà÷aucadinàsattvaevàyaü vidhiþ . tatsattve tu ÷uddhayà bhåtvà deyaü .. àbdika÷ràddhakàle'puttrabhàryà yadi rajasvalà bhavati tadà pa¤came'hani tacchràddhaü kuryàt .. * .. (abhiùiktakùatriyàõàü càndràyaõàdivratakàriõàü gavàmayanàdiyàgapravçttànà¤ca sapiõóamaraõàdàva÷aucàbhàvaeva . ukta¤ca manunà .
     %<na ràj¤àmaghadoùo'sti vratinàü na ca satriõàm .
     aindraü sthànamupàsãnà brahmabhåtà hi te sadà ..>% viùõuõàpyuktam . %<a÷aucaü na ràj¤àü ràjakarmaõi, na vratinàü vrate, na satriõàü satre>% . iti ..) itya÷aucavyavasthà samàptà ..

#<a÷maþ>#, puü, parbataþ . meghaþ . vaidika÷abdo'yaü ..

#<a÷makadalã>#, strã, (a÷mà iva kadalãphalaü yasyàþ .) kadalãvi÷eùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. asyàþ guõaparyàyau kàùñhakadalã÷abde draùñavyau ..

#<a÷maketuþ>#, strã, (a÷meva keturasyàþ .) kùadrapàùàõabhedàvçkùaþ .. iti ràjanirghaõñaþ ..

#<a÷magarbhaþ>#, puü, (a÷meva garbho yasya .) harinmaõiþ . marakataü . ityamaraþ ..

#<a÷magarbhajaü>#, klã, (a÷mano garbhàjjàyate iti . a÷magarbha + jan + óa .) marakataü . iti ràjanirghaõñaþ .. pànnà iti bhàùà .. (puü, pàùàõajo vahniþ .)

#<a÷maghnaþ>#, puü, (a÷mànaü pàùàõaü hanti bhinattãti . a÷ma + han + ñak .) pàùàõabhedanavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. hàthàjuóã iti bhàùà .. a÷mabheda÷abde'sya paryàyaguõau j¤àtavyau ..

#<a÷majaü>#, klã, (a÷manaþ prastaràjjàyate iti . a÷man + jana + óa .) ÷ilàjatu . ityamaraþ .. lauhaü iti ràjanirghaõñaþ ..
     (%<adbhyo'gnirbakùmataþ kùatrama no lohamutthitam .
     teùàü sarvatragaü tejaþ svàsu yoniùu ÷àmyati ..>% iti manuþ .. ÷ilàjatvarthe vaidyakacakrapàõisaügrahasyà÷marãrogacikitsàyàü varuõaghçte yathà ..
     %<amçtà cà÷majaü deyaü ..>%)

#<a÷majatukaü>#, klã, (a÷majatu + svàrthe kan .) ÷ilàjatu . iti ràjanirghaõñaþ .. (÷ilàjatu÷abde'sya vi÷eùavivaraõaü j¤eyaü ..)

#<a÷madàraõaþ>#, puü, (a÷mànaü dàrayatãti . a÷ma + dé + õic + lyuñ .) ñaïkaþ . pàùàõavidàraõàstraü . iti jañàdharaþ .. ñàükã iti pa÷cimade÷e khyàtaþ ..

#<a÷mantaü>#, klã, (a÷manaþ prastarasyàpi anto bhavatyatra . ÷akandhvàüdirayaü .) cullã . a÷ubhaü . maraõaü . anavadhiþ . kùetraü . iti medinã .. (puü, dharmàt marutvatyàü jàtaþ svanàmakhyàto marudbhedaþ . tathà ca harivaü÷e .
     %<marutvatã marutvanto devànajanayatsutàn .>%
     %<a÷mantaü citrara÷mi¤ca tathà niùkuùitaü nçpaü ..>%)

#<a÷mantakaü>#, klã, (a÷manta + svàrthe kan .) cullã . mallikàcchàdanaü . dãpàdhàràcchàdanaü . iti medinã .. seja àüdhàriyà ityàdi bhàùà .

#<a÷mantakaþ>#, puü, a÷manta + kan .) tçõavi÷eùaþ . amlakucài itibhàùà . tatparyàyaþ . amloñakaþ 2 . iti ratnamàlà .. vçkùavi÷eùaþ . àvuñà iti pa÷cimade÷e khyàtaþ . tatparyàyaþ . indukaþ 2 kuràlã 3 amlapatraþ 4 ÷lakùmatvak 5 nãlapatraþ 6 yamalapatrakaþ 7 . asya guõàþ . madhuratvaü . kaùàyatvaü . su÷ãtalatvaü . pittapramehavidàhatçùõàviùamajvaraviùàrticchardibhåtanà÷itva¤ca .. iti ràjanirghaõñaþ ..

#<a÷mapuùpaü>#, klã, (a÷manaþ puùpamiva .) ÷aileyaü . ÷ailajanàmagandhadravyaü . ityamaraþ ..

#<a÷mabhàlaü>#, klã, (a÷meva bhàjayati cårõitaü karoti . bhajacårõane . bhaja + õic + aõ . pçùodaràditvàt jasya latvam .) dravyacårõàrthalauhàdipàtraü . tatparyàyaþ . lauhabhàõóaü 2 . iti ÷abdacandrikà .. hàmànadistà iti bhàùà ..

#<a÷mabhit>#, [d,] puü, (a÷mànaü bhinattãti . a÷ma + bhid + kvip .) pàùàõabhedã vçkùaþ . iti ratnamàlà .. prastarabhedake tri ..

#<a÷mabhedaþ>#, puü, (a÷mano bhedo bhavatyasmàt .) pàùàõabhedã vçkùaþ . iti ratnamàlà .. (asya guõàþ .
     %<a÷mabhedo himastiktaþ kaùàyo vasti÷odhanaþ .
     bhedano hanti doùàr÷ogulmakçcchrà÷mahçdrujaþ ..
     yonirogàn pramehàü÷ca plãha÷ålabraõàni ca .>% iti bhàvaprakà÷aþ ..
     %<eraõóo vijapåra÷ca gokùuraü vçhatãdvayaü .
     a÷mabhedastathàvilva etanmålaþ kçtaþ ÷çtaþ ..
     eraõóatailahiïgàóhyo yavakùàraþ sasaindhavaþ .
     stanakaõñhakañãmeóhrahçdayotthavyathàü jayet ..>% iti ÷àrïgadharaþ ..)

#<a÷mayoniþ>#, puü, (a÷mà yonirutpattisthànaü yasya .) marakatamaõiþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<a÷maraþ>#, tri, (a÷mano'yamiti . a÷ma + ra .) prastarasambandhãyaþ . iti pàõiniþ .. pàturiyà iti bhàùà .

#<a÷marã>#, strã, (a÷mànaü ràti dadàti yà . a÷man + rà + ka + gauràditvàt ïãp . måtrakçcchrarogo hi måtradvàre prastaramiva kañhinamàüsaü racayati .) måtrakçcchrarogaþ . pàtarã iti bhàùà . yathà . athà÷maryadhikàraþ . atrà÷maryàþ sannikçùñanidànaü saïkhyà¤càha .
     %<vàtapittakaphaistisra÷caturthã ÷ukrajà matà .
     pràyaþ ÷leùmà÷rayàþ sarvà a÷maryaþ syuryamopamàþ ..>% ÷neùmà÷rayàþ ÷leùmasamavàyikàraõàþ . ÷ukrajàü vinà . ÷ukrajàyàstu ÷ukrasyaiva samavàyikàraõatvàt . anye tu ÷ukrà÷maryàmapi kaphakàraõatvamicchanti . pràyaþ÷abda÷càtra vi÷eùàrthaþ . yamopamà÷cikitsàü vinà .. * .. sampràptimàha . vi÷oùayedvastigataü sa÷ukraü måtraü sapittaü pavanaþ kaphaü và . yadà tadà÷maryupajàyate tu krameõa pitteùviva rocanà goþ .. pavano vastigataü sa÷ukraü måtraü sapittaü kaphaü và ÷oùamupanayet yadà tadà a÷marã krameõa krama÷o vardhamànà . yathà goþ pitteùu rocanevetyanvayaþ .. * .. pårbaråpamàha .
     %<naikadoùà÷rayàþ sarvà athàsàü pårbaråkùaõaü .
     vastyàdhmànaü tadàsannade÷eùu parito'tiruk ..
     måtre vastasagandhatvaü måtrakçcchraü jvaro'ruciþ .>% vastaþ chagalakaþ .. * .. sàmànyalakùaõamàha .
     %<sàmànyaliïgaü ruïnàbhisevanãvastimårdhasu .
     vi÷ãrõadhàraü måtraü syàt tayà màrganirodhane ..
     tadvyapàyàt sukhaü mehedacchaü gomedakopamaü .
     tatsaükùobhàt kùate sàsramàyàsàccàtirugbhavet ..>% vastimårdhà nàbheradhode÷aþ . vi÷ãrõadhàraü savicchedadhàraü . tayà a÷maryà . màrgaþ måtravàhi srotaþ . tadvyapàyàt kadàcidvàyunà a÷maryà måtramàrgàdanyatra gamanàt . sukhaü mehet måtrayet . gomedakopamaü gomedako maõiþ ki¤cillohitastadvarõaü . tatsaükùobhàt tasyà a÷maryàþ sa¤càràt . gharùaõena måtravahe srotasi kùate jàte sàsraü saraktaü mehet . àyàsàt pravàhanàdijanitàt .. * .. vàtolvaõàmàha .
     %<tatra vàtàdbhç÷aü tvàrto dantàn khàdati vepate .
     mçdgàti mehanaü nàbhiü pãóayatyapi saïkvaõan ..
     sànilaü mu¤cati ÷akçnmuhurmehati vindu÷aþ .
     ÷yàvàruõà÷marã càsya syàccità kaõñakairiva ..>% saïakvaõan àrtanàdaü kurvan nàbhide÷aü pãóayati . ÷akçt purãùaü sànilaü mu¤cati . muhurvàraüvàraü . vindu÷aþ vinduü vinduü mehati måtrayet . ÷yàvetyàdi ÷yàvà ki¤cit ÷yàmà . aruõà ki¤cidraktà . evaü cà÷maryà varõàkàrakathanaü àkçùyàõàü pratyakùasaüvàdi÷àstrapràmàõyakhyàpanàrthamàhuþ . citàkaõñakairiva vadarãvãjavat kùudràïkurairveùñità .. * .. pittolvaõàmàha .
     %<pittena dahyate vastiþ pacyamàna ivoùmavàn .
     bhallàtakàsthisaüsthànà raktà pãtà sità÷marã ..>% dahyate sàkùàdagnineva . vastiriti måtrakoùaþ . pacyamànaiva kùàreõeva . uùmavàn uùõaspar÷aþ .. * .. kapholvaõàmàha .
     %<vastirnistudyataiva ÷leùmaõà ÷ãtalo guruþ .
     a÷marã mahatã ÷lakùmà madhuvarõàthavà sità ..>% mahatã kukkuñàõóatulyà . madhuvarõà ãùatpiïgala÷uklà ..
     %<età bhavanti bàlànàü teùàmeva hi bhåyasà .
     à÷rayopacayàplatvàt grahaõàharaõe sukhàþ ..>% etàþ doùatrayajanitàþ bàlànàü syuþ .. yataþ sarvà evà÷maryo vi÷eùataþ ÷leùmasamavàyikàraõàþ . bàlàstu vi÷eùatastannidànasevino bhavanti . ukta¤ca su÷rutena . pràyeõaità a÷maryo divàsvapnasama÷anàdhya÷anasnigdha÷ãtagurumadhuràhàrapriyatvàt vi÷eùeõa bàlànàü bhavantãti . bhåyaþ padopàdànàt mahatàmapi tridoùajanità bhavanti . teùàmeva bàlànàmeva . grahaõàharaõe sukhàþ grahaõaü niùkàsanàrthamaïgulibhyàü . àharaõaü pàcanàdipårbakaü niùkàsanaü tatra sukhàþ sukhadàþ . tatra hetumàha . à÷rayopacayàplatvàditi à÷rayo vastiþ tasyopacayaþ sthaulyaü tasyàplatvàt .. * .. ÷ukrà÷marãmàha .
     %<÷ukrà÷marã tu mahatàü jàyate ÷ukradhàraõàt .>% avyayànàmanekàrthatvàt tu ÷abdo'tràvadhàraõàrthaþ . tena mahatàmeva na tu bàlànàü . teùàü vakùyamàõasampràpterasambhavàt . na tu ÷ukràbhàvo vàcyaþ . ÷ukradhàraõàt vegàt cyavamànasya ÷ukrasya dhàraõàt .. * .. ÷ukrà÷maryàþ sampràptimàha .
     %<sthànàccutamamuktaü hi måùkayorantare'nilaþ .
     ÷oùayatyupasaühçtya ÷ukraü tacchukrama÷marã ..>% anilaþ maithunavegena sthànàccyutaü . amuktaü maithunavegadhàraõena dhçtaü ÷ukraü . muùkayoþ meóhrasahitayoþ . meóhravçùaõayorantara iti su÷rutavacanàt . tena meóhravçùaõamadhyagatavastimukhe upasaühçtya ekãkçtya ÷oùayati . tacchukrama÷marã tathàbhåtaü ÷ukramevà÷marã .. * .. asyà lakùaõamàha .
     %<vastiruïmåtrakçcchratvamuùka÷vayathukàriõã .
     tasyàmutpannamàtràyàü ÷ukrameti vilãyate ..
     pãóite tvavakà÷e'sminna÷maryeva ca ÷arkarà .>% tasyàü ÷ukrà÷maryàü . utpannagàtràyàü yadà sà kathamapi vilãyate vilayaü yàti tadà ÷ukraü eti måtramàrgàt pravartate . pãóite tvavakà÷e'smin tu÷abdo'vadhàraõe . tena asminneva avakà÷e sthàne meóhavçùaõayorantare pãóite sati sà vilãyate antarlãnà bhabati .. avasthàbhedàda÷marã ÷arkarà sikatà bhavatãtyàha . a÷maryeva ca ÷arkarà cakaràt sikatà ca bhavati . ÷arkaràsikatayo÷ca bhedo mahatvàlpatvàbhyàü boddhavyaþ .. kathaü a÷marã ÷arkarà bhavatãtyàha . sà bhinnamårtirvàtena ÷arkaretyabhidhãyate . sà a÷marã .. * .. ÷arkaràyàþ pàtamavarodha¤ca sahetukamàha .
     %<aõu÷o vàyunà bhinnà sà tasminnanulomage .
     nireti sahamåtreõa pratilome vibadhyate .
     måtrasrotaþpravçttà sà saktà kuryàdupadravàn ..>% sà a÷marã . tasmin vàyau . anulomage måtrasrotaþsu samyakpravçtte måtreõa saha sà ÷arkarà nireti patati . pratilomage årdhvapravçtte vàyau vibadhyate . tadà måtrasrotaþ ÷rità saktà lagnà syàttadà upadravàn kuryàt . tànevopadravànàha .
     %<daurbalyaü sadanaü kàr÷yaü kukùi÷ålamathàruciü .
     pàõóutvamuùmavàta¤ca tçùõàü hçtpãóanaü vamiü ..>% daurbalyamindriyàõàü . sadanaü avasannatvaü . kàr÷yamaïgànàü . udaraikade÷e ÷ålaü . uùmavàtaü måtràghàtavi÷eùaü .. * .. a÷marã ÷arkarà sikatànàmariùñamàha .
     %<prasånanàbhivçùaõaü baddhamåtraü rujànvitaü .
     a÷marã kùaprayatyà÷u ÷arkarà sikatànvità ..>% ÷arkarà sikateti ca nàmadvayamanvarthaü .. * .. athà÷maryà÷cikitsà .
     %<÷uõñhyagnimanthapàùàõabhidrugvaruõagokùuraiþ .
     abhayàragvadhaphalaiþ kvàthaü kçtvà vicakùaõaþ ..
     ràmañhakùàralavaõacårõaü kùiptvà pibennaraþ .
     a÷marã måtrakçccha¤ca nà÷amàyàti ni÷citaü ..
     kvàthaþ ÷uõñhyàdinàmàyaü dãpanaþ pàcanaþ paraü .
     hanti koùñhà÷ritaü vàtaü kaõñharuggadameóhrajaü ..>% rukkuùñhaü . ÷uõñhyàdikvàthaþ .. * ..
     %<elopakulyàmadhakà÷mabhedakauntã÷vadaùñràvçùakoruvåkaiþ .
     ÷ritaü pibeda÷majatupragàóhaü sa÷arkaraü måtragade'÷marãùu ..>% uruvåka eraõóastasyàtra målaü . måtragade måtrakçcchre . elàdikvàthaþ .. * ..
     %<kuùmàõóakarasaü hiïguyavakùàrayutaü pibet .
     vastau meóhre ÷ålayukte a÷marã÷arkarà¤jayet .. * ..>%
     %<varuõatvak÷ilàbhada÷uõñhãgokùurakaiþ kçtaþ .
     kaùàyakùàrasaüyuktaþ ÷arkaràü paratayatyadhaþ ..>% kùàro yavakùàraþ .. * ..
     %<trikaõñakasya vãjànàü cårõaü màkùikasaüyutaü .
     avãkùãreõa saptàhàda÷marãnà÷anaü pibet ..>% avãrmeùã .. * ..
     %<varuõatvakkaùàyastu pãtã guóasamanvitaþ .
     a÷marãü pàtayatyà÷u vasti÷åla¤ca nà÷ayet .. * ..>%
     %<kvàtho varuõamålasya tasya kalkena saüyutaþ .
     ÷igrumålasya ca kvàthaþ kañåùõa÷cà÷marãü haret .. * ..>%
     %<÷çïgaverayavakùàrapathyàkàlãyakànvitaþ .
     dadhimaõóo bhinattyugràma÷ma rãmà÷u pànataþ ..>% ÷çïgaveraü nàgaraü .. * ..
     %<no jagdhaü kçmibhirghanaüsutaruõaü snigdhaü ÷ucisthànajaü ghasre puõyanirãkùite varuõakaü chittvà tulàü gràhayet .
     saügçhyà÷u caturguõàbhvvapi pacet pàdàva÷eùaü jalaü tattulyena guóena vai dçóhatare bhàõóe pacettat punaþ ..
     j¤àtvaivaü ghanatàü guóe pariõate pratyekameùàü palaü ÷uõñhyairvàrukavãjagokùurakaõàpàùàõabhicchãtalà .
     kuùmàõóatrapåùàkùavãjakunañãvàståka÷obhà¤janaü dràkùailàgirijàbhayàkçmihçtàücårõãkçtànàïkùipet ..
     pathyà÷ã prativàsaraü guóamamuü yo'kùapramàõaü naraþ khàdettasya samastadoùajanità÷maryaþ patanti drutaü .>% ervàrukavãjaü karkañãvãjaü . pàùàõabhit hàthàchoóãti loke . ÷ãtalà nãladårvà . tathàca .
     %<nãladårvà smçtà ÷asyaü ÷àdvalaü haritaü tathà .
     ÷ataparbà ÷ãtakåmbhã ÷ãtalà vàmanã tathà ..>% iti nirghaõñau dhanvantariþ .. kunañã dhànyakaü . girijaü ÷ilàjatu . kçmihçt vióaïgaü . varuõàdiguóaþ .. * ..
     %<ma¤jiùñhà tràpuùaü vãjaü jãrakaþ ÷atapuùpikà .
     dhàtrãphalaü vadarakaü gandhaka¤ca manaþ÷ilà ..
     eteùàü samabhàgànàü cårõaü ñaïkamitaü naraþ .
     bhakùayenmadhunà sàrdhaü patettasyà÷marã dhruvaü .. * ..>%
     %<paladvayamite koùõe kulatthasya ÷çte tu yaþ .
     lavaõaü ÷arapuïkhasya sàrdhamàùadvayonmitaü ..
     kùiptvà pibet patettasya måtreõa samama÷marã .
     ÷arkarà sikatà càpi dçùñametadanekadhà ..>% itya÷maryadhikàraþ .. * .. iti bhàvaprakà÷aþ .. (asyà niruktimàha bhojaþ .
     %<tulyatàma÷manà yàti tasmàttàma÷marãü viduþ .>% iti màdhavakçtarugvini÷cayasyànyatamañãkàkçtoktaü ..
     %<pitçmàtçkadoùeõa athavà måtrarodhanàt .
     atipathyàkùàbhicàrairjàyate cà÷marãgadaþ ..
     måtràviùñau ca pitarau surataü kuruto yadi .
     måtreõa sahitaü yuktaü cyavate garbhasambhavaü ..
     pa¤cajasya svadehasya sa ca tatra prajàyate .
     måtraü måtrasya saüsthàne karoti bandhanaü triùu ..
     so'pyasàdhyo måtragada÷càlpàdbhavati mànuùe .
     tàruõye càpi sàdhya÷ca jàyate måtra÷arkarà ..
     viparãtena cottàne striyà ca puruùeõa và .
     ÷ukra¤ca pravahettasya strã÷ukraü vicinoti ca ..
     puna÷ca mehane vàsaþ vàtena ÷oõita¤ca tat .
     dvayaü dattaü prapadyeta måtradvàraü ruõaddhi ca ..
     tena måtraprarodha÷ca jàyate tãvravedanà .
     aõóasandhisthità yàti ÷arkarà ÷astrasàdhyakà ..
     ato vakùyàmi bhaiùajyaü ÷çõu puttra ! mahàmate .>% asyà÷cikitsà yathà ..
     %<÷uõñhãgokùurakasyaiva varuõasya tvacastathà .
     kvàtho guóayavakùàrayuta÷cà÷marinà÷anaþ .. 1 ..
     gokùurakasya vãjànàü dhàtumàkùikasaüyutaü .
     cårõaü màhiùadugdhena pàna¤cà÷maripàtanaü .. 2 ..>% asyàü pathyàni yathà ..
     %<puràõayaùñikà÷àliraktataõóulakàstathà .
     ÷yàmàkaþ kodravoddàlo markañãtçõadhànyakaü ..
     kulatthayavagodhåmàstathàcaivàóhakã bhiùak .
     vàtaghnà÷ca prayoktavyà bhojane vàtarogiõàü ..
     krau¤càdyàni ca màüsàni pathyànya÷marinà÷ane ..>% iti hàrãtaþ ..
     %<vi÷oùayedvastigatantu ÷ukraü måtraü sapittaü pavanaþ kaphaü và .
     yadà tadà÷maryupajàyate tu krameõa pitteùviva rocanà goþ ..
     kadambapuùpàkçtira÷matulyà ÷lakùõà tripuñyàpyathavàpi mçdvã .
     måtrasya cenmàrgamupaiti ruddhà måtraü rujàü tasya karoti vastau ..
     sasãvanãmehanavasti÷ålaü vi÷ãrõadhàra¤ca karoti måtraü .
     gçhõàti meóhraü sa tu vedanàrto muhuþ ÷akçnmu¤cati mehate ca ..
     kùobhàt kùate måtrayatãha sàsçk tasyàþ sukhaü mehati ca vyapàyàt .
     eùà÷marã màrutabhinnamårtiþ syàccharkaràmåtrapathàt kùarantã .. * ..>% cikitsà yathà .. * ..
     %<kriyà hità tva÷mari÷arkaràbhyàü kçcchre tathaiveha kaphànilàbhyàü .
     kàrya÷marãbhedanapàtanàya vi÷eùayuktaü ÷çõu karmasiddhaü ..
     pàùàõabhedaü vçùakaü ÷vadaüùñràpàñhàbhayàvyoùa÷añhãnikumbhàþ .
     hiüsrãkharà÷vàsitimàrakàbhyàmervàrukàõàü trapuùasya vãjaü ..
     upaku¤cikà hiïga savetasàmlaü syàd dve vçhatyau hapuùà vacà ca .
     cårõaü pibeda÷maribhedi pakvaü sarpi÷ca gomåtracaturguõantaiþ .. 1 ..
     ÷igrostu yåùo mçdumålakalkàdvilvapramàõàdghçtatailabhçùñàt .
     ÷ãto'÷mabhitsyàddadhimaõóayuktaü peyaþ prakàmaü lavaõena yuktaþ .. 2 ..
     jalena ÷aubhà¤janamålakalkaþ ÷çto hita÷cà÷mari÷arkaràbhyàü .. 3 ..
     pãtvà ca madyaü nigadaü rathena hayena và ÷ãghrajavena yàyàt .
     taiþ ÷arkarà pracyavate'÷marã tu ÷àmyennacecchalyaviduddharettàü .. 4 ..>% asyàü varjanãyànyàha . vyàyàmasandhàraõa÷uùkabhakùyapiùñànnavàtàrkakaravyavàyàn . kharjåra-÷àlåka-kapittha-jambu viùaü kaùàya¤ca rasaü bhajenna .. iti ca carakaþ ..) catasro'÷maryo bhavanti . ÷leùmaõà vàtena pittena ÷ukreõa ceti .. tatràsaü÷odhana÷ãlasyàpathyakàriõaþ prakupitaþ ÷leùmàmåtrasampçkto'nupravi÷ya vastima÷marãü janayati . tàsàü pårbaråpàõi vastipãóàrocakau måtrakçcchraü vasti÷iromuùka÷ephasàü vedanà kçcchrà jvaràvasàdau vastagandhitvaü måtrasyeti ..
     %<yathàsvaü vedanàvarõaü duùñaü sàndramathàvilaü .
     pårbaråpe'÷manaþ kçcchrànmåtraü sçjati mànavaþ ..>% atha jàtàsu nàbhi-vasti-sevanã-mehaneùvanyatamasmin mehato vedanà måtradhàràsaïgaþ sarudhiramåtratà måtravikiraõa¤ca gomedakaprakà÷amanàvilaü sasikataü visçjati dhàvana-laïghana-plavana-pçùñha-yànàdhvagamanai÷càsya vedanà bhavati .. tatra ÷leùmà÷marã ÷leùmalamannamabhyavaharato'tyarthamupalipyàdhaþ parivçddhiü pràpya vastimukhamadhiùñhàya sroto viruõaddhi tasya måtrapratighàtàddàlyate bhidyate nistudyata iva ca vastirguruþ ÷ãta÷ca bhavati . a÷marã càtra ÷vetà snigdhà mahatã kukkuñàõóapratãkà÷à madhåkapuùpavarõà và bhavati tàü ÷laiùmikãmiti vidyàt .. pittayuktastu ÷leùmà saïghàtamupagamya yathoktàü parivçddhiü pràpya vastimukhamadhiùñhàya sroto niruõaddhi tasya måtrapratãghàtàduùyate cåùyate dahyate pacyate iva vastiruùõavàta÷ca bhavati . a÷marã càtra saraktà pãtàvabhàsà kçùõà bhallàtakàsthipratimà madhuvarõà và bhavati tàü paittikãmiti vidyàt .. vàtayuktastu ÷leùmà saïghàtamupagamya yathoktàü parivçddhiü pràpya vastimukhamadhiùñhàya sroto niruõaddhi tasya måtrapratãghàtàttãvrà vedanà bhavati tathàtyarthaü pãóyamàno dantàn khàdati nàbhiü pãóayati meóhraü mçdgàti vàyuü spç÷ati vi÷ardhate vidahati vàtamåtrapurãùàõi kçcchreõa vàsya mehato niþsaranti . a÷marã càtra ÷yàmà paruùà viùamà kharà kadambapuùpavat kaõñakàcità bhavati tàü vàtikãmiti vidyàt .. pràyeõaitàstisro'÷maryo divàsvapna-sama÷anàdhya÷ana÷ãta-srigdha-guru-madhuràhàrapriyatvàdvi÷eùeõa bàlànàü bhavanti teùàmevàlpavastikàyatvàdanupacitamàüsatvàcca vasteþ sukhagrahaõàharaõà bhavanti .. mahatàntu ÷ukrà÷marã ÷ukranimittà bhavati . maithunàbhighàtàdatimaithunàdvà ÷ukra÷ca tilamanirgacchadvimàrgagamanàdanilo'bhitaþ saügçhya meóhravçùaõayorantare saüharati saühçtya copa÷oùayati sà måtramàrgamàvçõoti måtrakçcchraü vastivedanàü vçùaõayo÷ca ÷vayathumàpàdayati pãóitamàtre ca tasminneva prade÷e pravilayamàpadyate tàü ÷ukrà÷marãmiti vidyàt .. asyà÷cikitsà yathà ..
     %<a÷marã dàruõo vyàdhirantakapratimo mataþ .
     auùadhaistaruõaþ sàdhyaþ pravçddha¤chedamarhati ..
     tasya pårbeùu råpeùu snehàdikrama iùyate .
     tenàsyàpacayaü yànti vyàdhermålànya÷eùataþ ..
     ghçtaiþ kùàraiþ kaùàyai÷ca kùãraiþ sottaravastibhiþ .
     yadi nopa÷amaü gacchet chedastatrottaro vidhiþ ..
     ku÷alasyàpi vaidyasya yataþ siddhirihàdhruvà .
     upakramo jadyanyo'yamataþ sa parikãrtitaþ ..
     akriyàyàü dhruvo mçtyuþ kriyàyàü saü÷ayo bhavet .
     tasmàdàpçcchya kartavyamã÷varaü sàdhukàriõà ..>% atha rogànvitamupasnigdhamapakçùñadoùamãùat ka÷itamabhyaktasvinna÷arãraü bhuktavantaü kçtavalimaïgalasvastivàcanamagropaharaõãyoktena vidhànenopakalpitasambhàramà÷vàsya tato balavantamaviklavamàjànusame phalake pràgupave÷ya puruùa¤ca tasyotsaïge niùannapårbakàyamuttànamunnatakañãkaü vastradhàrakopaviùñaü saïkucitajànukårparamitareõa sahàvabaddhaü såtreõa ÷àñakairvà tataþ svabhyaktanàbhiprade÷asya vàmapàr÷vaü vimçdya muùñinàvapãóayedadhonàbheryàvada÷maryadhaþ prapanneti . tataþ snehàbhyakte këptanakhe vàtahastaprade÷inãmadhyame pàyau praõidhàyànusevanãmàsàdya prayatnabalàbhyàü pàyumeóhràntaramànãya nirvyalãkamanàyatamaviùama¤ca vasti sannive÷ya bhç÷amutpãóayedaïgulibhyàü yathàgranthirivonnataü ÷alyaü bhavati ..
     %<sacedgçhãta÷alye tu vivçtàkùo vicetanaþ .
     hatavallamba÷ãrùa÷ca nirvikàro mçtopamaþ ..
     na tasya nirharecchalyaü nirharettu mriyeta saþ .
     vinà tveteùu råpeùu nirhartuü samupàcaret ..>% iti su÷rutaþ ..
     %<ayorajaþ ÷nakùõapiùñaü madhunà saha yojayet .
     a÷marãü vinihantyà÷u måtrakçcchra¤ca dàruõaü ..>% .. * .. lauhaprayogaþ .. * .. iti vaidyakarasendrasàrasaügrahaþ ..)

#<a÷marãghnaþ>#, puü, (a÷marãü måtrakçcchraühanti . a÷marã + han + ñak .) varuõavçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<a÷marãharaþ>#, puü, (a÷marãü harati . a÷marã + hç + ac .) dhànyavi÷eùaþ . iti ratnamàlà .. de dhàna iti khyàtaþ .
     %<varuõaþ kaphavàtaghno bhedã coùõo'÷marãharaþ .>% iti vaidyakadravyaguõaþ ..)

#<a÷masàraþ>#, puü, klã, (a÷manaþ sàraþ .) lauhaþ . ityamaraþ .. (%<pràõàþ satvarama÷masàrakañhinà gacchanti gacchantvamã>% . iti sàhityadarpaõe ..)

#<a÷mãraþ>#, puü, klã, (a÷man + ãra .) a÷marãrogaþ .. ityuõàdikoùaþ ..

#<a÷motthaü>#, klã, (a÷manaþ uttiùñhati yat . ut + sthà + ka .) ÷ilàjatu . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<a÷raü>#, klã, (a÷nute vyàpnoti netraü kaõñhaü và a÷ + rak .) netrajalaü . ityuõàdikoùaþ ..
     (%<tàmapya÷raü navajalamayaü mocayiùyatyava÷yaü .>% iti meghadåte .. %<sakhãbhira÷rottaramãkùitàmimàm>% . iti kumàre ..) raktaü . ityamarañãkà ..

#<a÷raddadhànaþ>#, tri, (na ÷raddadhànaþ . na¤tatpuruùaþ .) ÷raddhàhãnaþ . yathà devalaþ .
     %<pratyayo dharmakàryeùu tathà ÷raddhetyadàhçtà .
     nàsti hya÷raddhadhànasya dharmakçtye prayojanaü ..>% iti ÷ràddhatattvaü ..

#<a÷raddhà>#, strã, (na ÷raddhà . na¤tatpuruùaþ .) ÷àstràrthe adçóhapratyayaþ . yathà --
     %<vidhihãnaü bhàvaduùñaü kçtama÷raddhayà ca yat .
     taddharantyasuràstasya måóhasya duùkçtàtmanaþ ..>% iti ÷ràddhatattvaü .. (mànasikavçttibhedaþ . yathà ÷rutau --
     %<kàmaþ saïkalpo vicikitsà ÷raddhà'÷raddhà dhçtirhrãrdhãrbhãrityetat sarvaü mana eva ..>%
     %<a÷raddhayà ca yaddattaü tattàmasamudàhçtam ..>% iti gãtàyàm .)

#<a÷raddheyaü>#, tri, ÷raddhànarhaü . àdaràyogyaü . ÷àstràrthàdçóhapratyayayogyaü . ÷rat ÷abdapårbaka dhàdhàtoryapratyaye pa÷cànna¤samàsena niùpannaü .. (%<kimanenà÷raddheyavyàdhavacanapratyayamàtraparigçhãtenàõóajena>% . iti pa¤catantre .)

#<a÷rapaþ>#, puü, klã, (a÷raü raktaü pibati yaþ . a÷ra + pà + óa .) ràkùasaþ . ityamaraþ ..

#<a÷ràddhabhojã>#, [n] tri, (na ÷ràddhabhojã . na¤tatpuruùaþ .) ÷ràddhànnàbhakùakaþ . yathà . durgasiüho'pi a÷ràddhabhojãtyasya sati bhojane a÷ràddhameva bhuïkte na ÷ràddhamiti na niyamaþ . tathàtve vratalopaþ syàt . iti pràya÷cittatattvaü ..

#<a÷ràddhã>#, [n] puü, (a÷ràddhamastyasya . a÷ràddha + in .) ÷ràddhapa¤cayaj¤a÷ånyaþ . yathà manuþ .
     %<nàdyàt ÷ådrasya pakvànnaü vidvàna÷ràddhino dvijaþ .
     àdadãtàmamevàsmàdavçttàvekaràtrikaü ..>% a÷ràddhinaþ ÷ràddhapa¤cayaj¤a÷ånyasya . ityàhnikàcàratattvaü ..

#<a÷ràddheyaþ>#, puü, (na ÷ràddheyaþ . na¤samàsaþ .) ÷ràddhànarhyaþ . ÷ràddhàyogyabràhmaõaþ . yathà . atrikà÷yapau --
     %<piturgehe ca yà kanyà rajaþ pa÷yatyasaüskatà .
     bhråõahatyà pitustasyàþ sà kanyà vçùalã smçtà ..
     yastu tàü varayet kanyàü bràhmaõo j¤ànadurbalaþ .
     a÷ràddheyamapàïkteyaü taü vidyàdvçùalãpatiü ..>% ityudvàhatattvaü ..

#<a÷ràntaü>#, klã, (avidyamànaü ÷ràntamatra . na¤samàsaþ) anavarataü . nityaü . ityamaraþ .. ÷ramarahite tri ..

#<a÷ràntaþ>#, tri, ÷ramarahitaþ . yathà . %<a÷rànta÷rutipàñhapåtarasanàvirbhåtabhåristavà jihmabrahmamukhaughavighnitanavasvargakriyàkelinà . pårbaü gàdhisutena sàbhighañità muktànu mandàkinã yat pràsàdadukålavalliranilàndolairakheladdivi>% .. iti naiùadhe 1 svargaþ ..

#<a÷riþ>#, strã, (a÷nàti a÷nute và . a÷a bhojane a÷å vyàptau và . à÷rãyate pràhàràrtham . àïi÷rihanibhyàü hrasva÷ceti iõ sa ca óit óitvàt ñilopa àïo hrasva÷ca .) gçhàdeþ koõaþ . iti hemacandraþ .. astràderagrabhàgaþ . ityamaraþ ..
     (%<vçttasya hantuþ kuli÷aü kuõñhità÷rãva lakùyate .>% iti kumàre . %<vajro và eùa yadyåpaþ so'ùñà÷riþ kartavyo'ùñà÷riþ vai vajraþ>% . iti aitareyabràhmaõe .)

#<a÷rã>#, strã, a÷riþ . astràderagrabhàgaþ .. ityamarañãkà ..

#<a÷ru>#, klã, (a÷nute netramiti . a÷ + ruk . atha và na ÷rayati iti . na + ÷ri + óun .) cakùurjalaü . tatparyàyaþ . netràmbu 2 rodanaü 3 a÷raü 4 asraü 5 asru 6 vàùpaü 7 . ityamarakoùa÷abdaratnàvalyau . (%<÷rutadehavisarjanaþ pitu÷cirama÷råõi vimucya ràghavaþ>% . iti raghuvaü÷e .) locaü 8 . iti jañàdharaþ ..

#<a÷rutaü>#, tri, (na ÷rutaü . na¤tatpuruùaþ .) akçta÷ravaõaü .. anàkarõitaü . a÷unà iti bhàùà . yathà --
     %<÷rutàrthasya parityàgàt a÷rutàrthasya kalpanàt .
     pràptasya bàdhàdityevaü parisaïkhyà tridoùikà .>% iti pràya÷cittatattvaü ..

#<a÷leùà>#, strã, (nàsti ÷leùo yasyàm .) a÷vinyàdisaptaviü÷atinakùatràntargatanavamanakùatraü . asya råpaü . cakràkçtiùaónakùatràtmakaü . iti dãpikà .. tasyàdhidevatà sarpaþ .. yathà . a÷vi-yama dahanakamalaja-÷a÷i-÷ålabhçdaditi-jãva-phaõi-pitaraþ . ityàdi jyotistattvaü .. sà ketugrahasya janmanakùatraü . yathà --
     %<vi÷àkhànalatoyàni vaiùõavaü bhagadaivataü .
     puùyà pauùõaü yamaþ sarpo janmabhànyarkataþ kramàt ..>% iti dãpikà .. sà ca adhomukhagaõaþ . yathà --
     %<a÷leùavahniyamapitryavi÷àkhayuktaü pårbàtrayaü ÷atabhiùà ca navàpyuóåni .
     etànyadhomukhagaõàni ÷ivàni nityaü vidyàrghyabhåmikhananeùu ca ÷obhitàni ..>% iti jyotistattvaü .. * .. tasyà mastakopari udaye ràtrilagnaniråpaõaü yathà --
     %<maulige bhujagabhe ÷vapucchake bhaïguràkçtini saptatàrake .
     màrakelirasike tulodayàt niryayurjaladhikhàkùiliptikàþ .. 3 . 24 .>% iti kàlidàsakçtaràtrilagnaniråpaõaü .. tatra jàtaphalaü ..
     %<vçthàñanaþ syàdatiduùñacetàþ kaùñaprada÷càpi vçthà janànàü .
     sarpe sadarpo hi ÷añhàrpitàrthaþ kandarpasantaptamanà manuùyaþ ..>% iti koùñhãpradãpaþ ..

#<a÷leùàbhavaþ>#, puü, (a÷leùàyàü bhavaþ .) ketugrahaþ . iti hàràvalã ..

#<a÷vaþ>#, puü, (a÷nute màrgaü vyàpnoti . a÷å vyàptau a÷åpruùilañãti kvan .) ghoñakaþ . tatparyàyaþ . pãtiþ 2 pãtã 3 vãtiþ 4 ghoñaþ 5 ghoñakaþ 6 turagaþ 7 turaïgaþ 8 turaïgamaþ 9 vàjã 10 vàhaþ 11 arvà 12 gandharbaþ 13 hayaþ 14 saindhavaþ 15 saptiþ 16 . ityamaraþ taññãkàca ..
     (%<jitasiühabhayà nàgà yatrà÷và vilayonayaþ .>% iti kumàre ..
     %<gacchantamuccalitacàmaracàruma÷vam ..>% iti ÷i÷upàlabadhe ..) a÷vena bhramaõaguõàþ . vàtakopanàïgasthairyabalàgnikàritvaü . iti ràjavallabhaþ .. puüjàtivi÷eùaþ . tasya lakùaõaü .
     %<kàùñhatulyavapurdhçùño mithàcàra÷ca nirbhayaþ .
     dvàda÷àïgulameóhra÷ca daridrastu hayo mataþ ..>% iti ratima¤jarã .. (svanàmakhyàto vçùõivaü÷ãyo nçpati÷citrakasya puttraþ . yathà -- %<citrakasyàbhavan puttràþ pçthurviprathureva ca . a÷vagrãvo'÷vavàhu÷ca supàr÷vakagaveùaõau .. ariùñanemira÷va÷ca .>% iti harivaü÷e .. svanàma khyàto dànava÷ca yathà mahàbhàrate .
     %<catvàriü÷addanoþ puttràþ khyàtàþ sarvatra bhàrata ..
     svarbhànura÷vo'÷vapatirvçùaparvà jakastathà ..>%)

#<a÷vakandikà>#, strã, a÷vagandhàvçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<a÷vakarõaþ>#, puü, (a÷vasya karõamivapatramasya .) ÷àlavçkùavi÷eùaþ . latà÷àla iti kecit .. tatparyàyaþ . jaraõadrumaþ 2 tàrkùyaprasavaþ 3 ÷asyasambaraõaþ 4 dhanyaþ 5 dãrghaparõaþ 6 ku÷ikaþ 7 kau÷ikaþ 8 . asya guõàþ . kañutvaü . tiktatvaü . snigdhatvaü . %<urovisphoñapittàsrakaõóu÷iràdoùàrtinà÷itva¤ca>% .. iti ràjanirghaõñaþ ..
     (%<sàlatàlà÷vakarõànàü parõairvahubhiràvçtàm ..>% iti ràmàyaõe ..
     %<a÷vakarõaþ kaùàyaþ syàdbraõasvedakakakramãn .
     bradhnavidradhivàdhiryayãnikarõagadàn haret ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..
     %<vimbãphalaü sà÷vakarõaü stanyakçt kaphapittajit .
     tçódàhajvarapittàsçkkàsa÷vàsakùayàpahaü ..>% iti su÷rutaþ ..)

#<a÷vakarõakaþ>#, puü, (a÷vakarõa + svàrthe kan .) pàlavçkùaþ . ityamaraþ ..

#<a÷vakinã>#, strã, (a÷vaka + in + ïãp .) a÷vinãnakùatraü . iti hemacandraþ ..

#<a÷vakhuraþ>#, puü, (a÷vasya khuramivàkçtiryasya .) nakhãnàmagandhadravyaü . iti ratnamàlà ..

#<a÷vakhurà>#, strã, aparàjitàlatà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<a÷vakhurã>#, (strãü) aparàjitàlatà . iti ÷abdamàlà ..

#<a÷vagandhà>#, strã, (a÷casya gandha ekade÷omeóhraniva målamasyàþ .) svanàmakhyàtakùudravçkùavi÷eùaþ . a÷vagandha itikhyàtà . tatparyàyaþ . hayagandhà 2 vàjigandhà 3 a÷vagandhikà 4 balyà 5 turagagandhà 6 kambukà 7 a÷vàvarohikà 8 kambukàùñhà 9 avarohikà 10 vàràhakarõã 11 turagà 12 vanajà 13 vàjinã 14 hayà 15 puùñidà 16 baladà 17 puùñiþ 18 pãvarà 19 palà÷aparõã 20 vàtaghnã 21 ÷yàmalà 22 kàmaråpiõã 23 kàlà 24 priyakarã 25 gandhapatrã 26 hayapriyà 27 vàràhapatrã 28 asyà guõàþ . kañutvaü . uùõatvaü . tiktatvaü . madagandhitvaü . bala÷ukrakàritvaü . vàyukà÷a÷vàsakùayavraõajaràvyàdhinà÷itva¤ca . iti ratnamàlàràjanirghaõñaràjaballabhàþ ..
     %<gandhàntà vàjinàmàdira÷vagandhà hayàhvayà .
     vàràhakarõã varadà varadà kuùñhagandhinã ..>% kvacitpustake antyavaradàsthàne vadarãti pàñhaþ .
     %<a÷vagandhànila÷leùma÷vitra÷othakùayàpahà .
     balyà rasàyanã tiktà kaùàyoùõàti÷ukralà ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..
     (%<yavà÷vagandhà yaùñyàhvaistilai÷codvartanaü hitam .
     ÷atàvarya÷vagandhàbhyàü payasyairaõóajãvanaiþ ..>% iti su÷rute ..
     %<a÷vagandhà÷u vàtaghnã balyà vçùyà rasàyaõã ..>% iti vaidyakadravyaguõaþ ..
     %<pàdakalke'÷vagandhàyàþ kùãre da÷aguõe pacet .
     ghçtaü peyaü kumàràõàü puùñikçdvalabardhanaü ..>% .. * .. a÷vagandhàghçtaü .. * .. iti vaidyakacakrapàõisaügrahaþ ..)

#<a÷vagoyugaü>#, klã, (dvàva÷vau . dvitve, a÷va + goyugac .) a÷vadvayaü . iti pàõiniþ .. eka yoóàghoóà iti bhàùà .

#<a÷vagoùñhaü>#, klã, (a÷vànàü sthànaü . goùñhajàdayaþ sthànàdiùu pa÷unàmabhya iti, a÷va + goùñhac .) a÷vasthànaü . àstabal iti àravãmàùà . yathà --
     %<pa÷ubhyaþ sthànadviùañke goùñhagoyugaùaógavaü .>% ityanena a÷va÷abdàt goùñhapratyayena niùpannaü .. iti mugdhabodhavyàkaraõaü ..

#<a÷vagrãvaþ>#, puü, (a÷vasya grãvàiva grãvà yasya .) viùõudveùñàsuravi÷eùaþ . iti hemacandraþ .. (yathàha bhàrate .
     %<a÷vagrãva÷ca såkùa÷ca tuhuõóa÷ca mahàbalaþ ..>% tatraiva ca .
     %<a÷vagrãva iti khyàtaþ pçthivyàü so'bhavannçpaþ ..>% svanàmakhyàto vçùõivaü÷ãyo nçpatiþ sahi citrakasya puttro vçùõinarapateþ pauttraþ . yathà harivaü÷e --
     %<citrakasyàbhavan puttràþ pçthurviprathureva ca .
     a÷vagrãvo'÷vavàhu÷va supàr÷vakagaveùaõau ..>%)

#<a÷vaghnaþ>#, puü, (a÷vaü hantãti . a÷va + han + ñak .) karavãrapuùpavçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<a÷vataraþ>#, puü, strã, (tanura÷vaþ . vatsokùà÷varùabhebhya÷ca tanutva iti ùñarac . a÷venà÷vàyàmutkanno'÷vaþ . a÷vatvaü ca jàtiþ . tatsahacaritasyoktadharmasya tanutvaü anyapitçkatvàt .) a÷vàyàü gardabhena jàtaþ pa÷uvi÷eùaþ . iti smçtiþ . khacara iti bhàùà . ..
     (%<hayàna÷vatarànuùñràüstathaiva surabheþ sutàn .>% iti ràmàyaõe ..
     %<sakçdduùñaü hi yo mitraü punaþ sandhàtumicchati .
     sa mçtyumupagçhõàti garbhàda÷vataro yathà ..>% iti pa¤catantre ..)

@<[Page 1,145a]>@
#<a÷vataraþ>#, puü, vegasaraþ . nàgaràjavi÷eùaþ . iti medinãü ..
     (%<kambalà÷vatarau càpi nàgakàlãyakastathà .>%
     %<airàvato mahàpadmaþ kambalà÷vataràvubhau ..>% iti ca mahàbhàrate ..) gandharvavi÷eùaþ . puüvatsaþ . iti dharaõiþ ..

#<a÷vatthaþ>#, puü, (a÷vatthaü jalamasyàsti . måle siktatvàt . ar÷a-àdyac . a÷çtthavat kàmakarmavàteritanityapracalitasvabhàvatvàt à÷uvinà÷itvena ÷vo'pi sthàsyatãti vi÷vàsànarhatvàcca màyàmayaþ saüsàravçkùaþ . ÷àlmalivañàdyapekùayà na ÷va÷ciraü tiùñhati a÷vaiva tiùñhati và . sthà gatinivçttau . pçùodaràditvàt pårbottarapadàntàdyoþ sakàrayostakàrau supistha iti kaþ .) svanàmakhyàtavçkùavi÷eùaþ . pipara iti pa÷cimade÷ãyabhàùà . tatparyàyaþ . bodhidrumaþ 2 caladalaþ 3 pippalaþ 4 ku¤jarà÷anaþ 5 . ityamaraþ .. acyutàvàsaþ 6 calapatraþ 7 pavitrakaþ 8 ÷ubhadaþ 9 bodhivçkùaþ 10 yàj¤ikaþ 11 gajabhakùakaþ 12 ÷rãmàn 13 kùãradrumaþ 14 vipraþ 15 maïgalyaþ 16 ÷yàmalaþ 17 guhyapuùpaþ 18 sevyaþ 19 satyaþ 20 ÷ucidrumaþ 21 dhanuvçkùaþ 22 . asya guõàþ . sumadhuratvaü . kaùàyatvaü . ÷ãtalatvaü . kaphapittavinà÷itvaü raktadàha÷amanakàritva¤ca .. tatpakvaphalasya guõàþ . sadyo yonidoùahàritvaü . ÷ãtalatvaü . atihçdyatvaü . pittaraktaviùàrtidàhacchardi÷oùàrucidoùanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..
     (%<a÷vatthoóumbaraplakùanyagrodhànàü phalàni ca .
     kaùàyamadhuràmlàni vàtalàni guråõi ca ..>% iti carakaþ .. a÷vatthadevàyatana÷ma÷ànabalmãkasandhyàsu catuùpatheùu . yàmye sapitre parivarjanãyà çkùe narà marmasu ye ca daùñàþ .. iti su÷rutaþ ..) athà÷vatthavandanakàlamantràþ .
     %<a÷vatthaü vandayennityaü pårbàhle praharadvaye .
     ata årdhvaü na vandeta a÷vatthantu kadàcana ..
     (oü) cakùuspandaü bhujaspandaü tathà duþsvapnadar÷anaü .
     ÷atråõà¤ca samutthànama÷vattha ÷amayà÷u me ..
     a÷vattharåpã bhagavàn prãyatàü me janàrdanaþ .
     tvàü dçùñvà na÷yate pàpaü dçùñvà lakùmãþ pravartate ..
     pradakùiõe bhavedàyuþ sadà÷vattha namo'stu te ..>% iti smçtyarthasàre halàyudhadhçtavacanaü .. gardabhàõóavçkùaþ . iti vi÷vaþ ..
     %<bàdhidruþ pippalo'÷vattha÷calapatro gajà÷anaþ .
     pippalo durjaraþ ÷ãtaþ pitta÷leùmavraõàsrajit ..
     gurustuvarako råkùo varõyo yonivi÷odhanaþ .. * ..>% atha pippalabhedaþ . gajahaõóu iti hindibhàùà .
     %<pàri÷onyaþ phalã÷a÷ca kapicåtaþ kamaõóaluþ .
     gardabhàõóaþ kandaràlakapãtanasupàr÷vakàþ ..
     phalã÷o durjaraþ snigdhaþ krimi÷ukrakaphapradaþ .
     phale'mlamadhuro måle kaùàyaþ svàdumajjakaþ .. * ..>% atha veliyàpippalaþ .
     %<nandãvçkùo'÷vatthabhedaþ prarohã gajapàdapaþ .
     sthàlãvçkùaþ kùayataruþ kùãrã ca syàdvanaspatiþ ..
     nandãvçkùo laghuþ svàdustiktastuvara uùõakaþ .
     kañupàkaraso gràhã viùapittakaphàsranut ..>% iti bhàvakrakà÷aþ .. * .. tasya viùõusvaråpatvaü yathà -- çùaya åcuþ .
     %<kathaü tvayà÷vatthavañau gobràhmaõasamau kçtau .
     sarvebhyo'pi tarubhyastau kathaü påjyatamau kçtau ..>% såta uvàca ..
     %<a÷vattharåpo bhagavàn viùõureva na saü÷ayaþ .
     rudraråpo vañastadvat palà÷o brahmaråpadhçk ..
     dar÷anaspar÷asevàsu te vai pàpaharàþ smçtàþ .
     duþkhàpadvyàdhiduùñànàü vinà÷akàriõo dhruvaü ..>% çùaya åcuþ .
     %<kathaü vçkùatvamàpannà brahmaviùõumahe÷varàþ .
     etat kathaya sarvaj¤a saü÷ayo'tra mahàn hi naþ ..>% såta uvàca .
     %<pàrbatã÷ivayordavaiþ surataü kurvatoþ kila .
     agniü bràhmaõave÷ena preùya vighnaþ kçtaþ purà ..
     tatastu pàrbatã kruddhà ÷a÷àpa tridivaukasaþ .
     retaþsekasukhabhraü÷akampamànà tadà ruùà ..>% pàrbatyuvàca .
     %<kçmikãñàdayo'pyete jànanti surateþ sukhaü .
     tasmànmama sukhabhraü÷àt yåyaü vçkùatvamàpsyatha ..>% såta uvàca .
     %<evaü sà ùàrbatã devã a÷apat kruddhamànasà .
     tasmàdvçkùatvamàpannà brahmaviùõumahe÷varàþ ..
     tasmàdimau viùõumahe÷varàvubhau babhåvaturbodhivañau munã÷varàþ .
     bodhistvayaü càrkidinaü vinaiva na saüspç÷edarkajavàrayogàt ..>% iti pàdme uttarakhaõóe 160 adhyàyaþ .. * .. çùaya åcuþ .
     %<aspç÷yatvaü kathaü jàtaü såta bodhitaruþ svayaü .
     spç÷yatva¤ca kathaü pràptastathàyaü ÷anivàsare ..>% såta uvàca .
     %<samudramathanàdyàni ratnànyàpuþ surottamàþ .
     ÷reùñha¤ca kaustubhaü teùa viùõave pradaduþ suràþ ..
     yàvadaïgãcakàràsau lakùmãü bhàryàrthamàtmanaþ .
     tàvadvij¤àpayàmàsa lakùmãstaü cakrapàõinaü ..>% lakùmãruvàca .
     %<asaüskçtya kathaü cyeùñhàü kaniùñhà pariõãyate .
     tasmànmamàgrajàmetàmalakùmãü madhusådana ..
     vivàhyodvàhamàü pa÷càt eùa dharmaþ sanàtanaþ .
     tasmàt dharmavyatikràmaü na kuryà madhusådana ..
     iti tadvacanaü ÷rutvà sa biùõurlokabhàvanaþ .
     uddàlakàya munaye sudãrghatapase tadà ..
     àptavàkyànurodhena tàmalakùmãü dadau kila .
     sthåloùñhãü ÷uklavadanàü viråpàü bibhratãü tanuü ..
     khavadàraktanayanàü råkùapiïga÷iroruhàü .
     sa munirviùõuvàkyàttàmaïgãkçtya svamà÷ramaü ..
     vedadhvanisamàyuktamànayàmàsa dharmavit .
     homadhåpasugandhàóhyaü vedaghoùena nàditaü ..
     à÷ramaü taü vilokyàtha vyathità sàbravãdidaü .>% jyeùñhovàca .
     %<nahi vàsànuråpo'yaü vedadhvaniyuto mama ..
     nàtràgamisye bho brahman nayasvànyatra màü dhravaü .>% uddàlaka uvàca .
     %<kathaü nàyàsi ki¤càtra vartate svamataü tava .
     tava yogyà ca vasatiþ kà bhavettadvadasva màü ..>% jyeùñhovàca .
     %<vedadhvanirbhavedyasmin atithãnà¤ca påjanaü .
     yaj¤adànàdikaü yatra naiva tatra vasàmyahaü ..
     parasparànuràgeõa dàmpatyaü yatra vidyate .
     pitçdevàrcanaü yatra tatra naiva vasàmyahaü ..
     dàna÷auce na vidyete paradravyàpahàriõaþ .
     paradàraratà yatra tatra sthàne ratirmama ..
     vçddhasajjanavipràõàü yatra syàdavamànanaü .
     niùñhuraü bhàùaõaü yatra tatra samyagvasàmyahaü ..>% såta uvàca .
     %<iti tadvacanaü ÷rutvà visannavadano'bhavat .
     uddàlakastato vàkyaü tàmalakùmãmuvàca ha ..>% uddàlaka uvàca .
     %<a÷vatthavçkùamåle'smin alakùmãþ ÷ramyatàü kùaõaü à÷ramasthànamàlokya yàvadàyàmyahaü punaþ ..>% såta uvàca .
     %<iti tàü tatra saüsthàpya jagàmoddàlako muniþ .
     pratãkùantã ciraü tatra yadà na taü dadar÷a sà ..
     tadà ruroda karuõaü bhartustyàgena duþkhità .
     tattasyàþ kranditaü lakùmãrvaikuõñhabhavane'÷çõot ..
     tadà vij¤àpayàmàsa viùõumudvignamànasà .>% lakùmãruvàca .
     %<svàmin madbhaginã jyeùñhà svàmityàgena duþkhità .
     tàmà÷vàsayituü yàhi kçpàlo yadyahaü priyà ..>% såta uvàca .
     %<lakùmyà saha tato viùõustatràgàt kçpayànvitaþ .
     à÷vàsayannalakùmãü tàmidaü vàkyamathàbravãt ..>% viùõuruvàca .
     %<a÷vatthavçkùamàsàdya sadàlakùmãþ sthirà bhava .
     mamàü÷asambhavo hyeùa àvàsaste mayà kçtaþ ..
     mandavàre sadà nånaü lakùmãratràgamiùyati .
     aspç÷yo'sau bhavettasmàt mandavàraü vinà kila ..>% iti pàdme uttarakhaõóe 161 adhyàyaþ .. 2 .. vai÷àkhamàse tasya secanaphalaü yathà --
     %<vai÷àkhe si¤cayennityaü viùõuma÷vattharåpiõaü .
     caturvargaphalàvàptihetave vaiùõavo janaþ ..
     gaõóåùamàtratoyena kåryàdyo'÷vatthasecanaü .
     so'pi yàti paraü sthànaü vimuktaþ pàpakoñibhiþ ..
     a÷vatthamålaü viprarùe yo badhnàti ÷ilàdibhiþ .
     a÷vattharåpã bhagavàn kiü tasmai na hi yacchati ..
     a÷vatthadrumamàlokya praõàmaü kurute tu yaþ .
     àyurvçddhirbhavettasya vardhante sarvasampadaþ ..
     yathà÷vatthatale bipra dharmakarma vidhãyate .
     nyånàtiriktatà na syàttasmin karmaõi jaimine ..
     tatra tãrthàni sarvàõi trisrotàdãni jaimine .
     yatrà÷vatthatarustiùñhet eko'pi ÷àkhinàü varaþ ..
     a÷vatthapåjako yastu sa eva haripåjakaþ .
     a÷vatthamårtirbhagavàn svayameva yato dvija ..
     taruj¤ànàddvija÷reùñha yo'÷vatthaü hanti måóhadhãþ .
     saüsàre nàsti tatkarma yat kçtvà sa ca ÷udhyati ..
     a÷vattho vçkùaràjo'yaü harimårtiþ prakãrtitaþ .
     tasmàda÷vatthahantéõàü tràtà ko'pi na vidyate ..
     a÷vatthaü pa÷yato vipra spç÷ataþ smaratastathà .
     dehasthaü pàtakaü tasya haret praõamato hariþ ..
     vilokyà÷vatthahantàraü yaþ ÷akto na nivàrayet .
     tannetrayugmaü vaói÷airyamenotpàñyate svayaü ..
     a÷vatthacchedanaü måóha mà kurviti vadenna yaþ .
     tasya jihvàü churikayà svayaü kçntati bhàskariþ ..
     a÷vattha÷àkhàmekàü yaþ svalpàmapi nihanti yaþ .
     sa koñibrahyahatyànàü phalaü pràpnoti mànavaþ ..
     yatpàpaü brahmahatyàyàü gurustrãgamane ca yat .
     suràpàne tathàsteye nyàsàpaharaõe tathà ..
     yatpàpaü bhråõahatyàyàü gohatyàyàü dvijottama .
     strãhatyàyà¤ca yatpàpaü parastrãgamane tathà ..
     ÷araõàgatahatyàyàü hatyàyàü suhçdàü tathà .
     vi÷vàsavàkyàkathane parahiüsàvidhau ca yat ..
     yat pàpaü paranindàyàü harivàsarabhojane .
     a÷vatthacchedanàdghoraü tat pàpaü pràpyate janaiþ ..
     viùõumårterjano mohàda÷vatthasya nihantà yaþ .
     tattulyaþ pàtakã ko'pi na ÷rutaþ kùitimaõóale ..
     vadàmya÷vatthamàhàtmyaü sarvapàpapraõà÷anaü .
     sàkùàdeva svayaü viùõura÷attho'khilavi÷varàñ ..
     tadbhaktiü kurvataþ puüso vidyate nà÷ubhaü kvacit .
     a÷vatthaü sevate yastu viùõabuddhyà narottamaþ ..
     tasya prasanno bhagavàn dadàti paramaü padaü .>% iti pàdme kriyàyogasàre a÷vatthasecanaü nàma 11 adhyàyaþ .. (asthiraråpaþ saüsàravçkùaþ . yathà, gãtàyàm .
     %<årdhvamulamadhaþ÷àkhama÷vatthaü pràhuravyayam .
     chandàüsi yasya parõàni yastaü veda sa vedavit ..>% vistarastu gãtàyàþ pa¤cada÷e'dhyàye draùñavyaþ ..)

#<a÷vatthabhedaþ>#, puü, (a÷vatthasya bhedo vibhinnatà yasmin .) sthàlãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<a÷vatthà>#, strã, pårõimàtithiþ . iti medinã ..

#<a÷vatthàmà>#, [n,] puü, (a÷vasyeva sthàma balaü yasya . pçùodaràdivat sasya taþ . athavà a÷va iva tiùñhati yuddhe . a÷va + sthà + manin .) droõàcàryaputtraþ . sa tu cirajãvã mahàrathã ca . tatparyàyaþ . kçpãsutaþ 2 drauõàyanaþ 3 . iti trikàõóa÷eùaþ .. drauõiþ 4 . iti smàrtàþ .. vçddhyabhàve droõiþ 5 .. (ayaü khalu jàta eva a÷vaiva namàda ato'sya a÷vatthàmeti nàma . tathà ca bhàrate .
     %<alabhat gautamãpattrama÷vatthàmànameva ca .
     sa jàtamàtro vyanadat yathaivoccaiþ÷ravà hayaþ ..
     tacchrutvàntarhitaü bhåtamantarãkùasthamabravãt .
     a÷vasyevàsya yat sthàma nadataþ pradi÷o gatam ..
     a÷vatthàmaiva bàlo'yaü tasmànnàmnà bhaviùyati .>%)

#<a÷vatthã>#, strã, (kùudro'÷vatthaþ . a÷vattha + alpàrthe ïãp .) vçkùavi÷eùaþ . pippalã iti loke . tatparyàyaþ . laghupatrã 2 pavitrà 3 hrasvapatrikà 4 pippalãkà 5 vanasthà 6 a÷vatthikà 7 . asyà guõàþ . madhuratvaü . kaùàyatvaü . amlapittanà÷itvaü . viùadàhapra÷amanakàritvaü . gurviõyà hitakàritva¤ca .. iti ràjanirghaõñaþ ..

#<a÷vadaüùñrà>#, strã, (a÷vasya daüùñrà iva àkçtyà .) gokùuravçkùaþ . ityamaraþ ..

#<a÷vantaü>#, klã, (a÷å-(så)-nàmanto yasmin .) a÷ubhaü . kùetraü . cullã . anavadhi . mçtaü . iti hemacandraþ ..

#<a÷vapàlaþ>#, puü, (a÷vàn pàlayatãti, a÷va + pàla + karmaõi upapade aõ pratyayaþ .) ghoñakarakùakaþ . iti a÷vapàlika÷abdañãkàyàü durgàdàsaþ .. sais iti àravãbhàùà . (%<dattàtaïko'ïganànàmanusçtasaraõiþ saübhramàda÷vapàlaiþ prabhraùño'yaü plavaïgaþ pravi÷ati nçpatermandiraü manduràyàþ>% iti ratnàvalyàm .)

#<a÷vapucchã>#, strã, (a÷vasya pucchamiva ke÷aro'syàþ .) màùaparõãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<a÷vabàlaþ>#, puü, (a÷vasya bàla iva . kà÷asya puùpaü a÷vabàlavat vibhàti .) kà÷aþ . ke÷yà iti bhàùà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<a÷vamahiùikà>#, strã, (a÷vamahiùayo rvairam . dvandvàdvun vairamaithunikayoriti a÷vamahiùa + vun .) a÷vamahiùayornityavairaü . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<a÷vamàraþ># puü, (a÷vaü màrayati . a÷va + mç + õic + aõ .) karavãravçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (%<làkùàrevatakuñajà'÷vamàrakañaphalaharidràdvayanimbasaptacchadamàlatyastràyamàõà ceti>% . iti su÷rute ..

#<a÷vamàrakaþ># puü, (a÷vaü màrayati . a÷va + bhç + õic + aõ .) karavãravçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (%<làkùàrevatakuñajà'÷vamàrakañaphalaharidràdvayanimbasaptacchadamàlatyastràyamàõà ceti>% . iti su÷rute ..
     %<karavãraþ ÷vetapuùpaþ ÷atakumbho'÷vamàrakaþ .>% iti bhàvaprakà÷aþ ..
     %<tatra klãtakà÷mamàragu¤jetyàdi .
     su÷rutasya kalpasthàne'bhihitaü ..>%)

#<a÷vamukhaþ>#, puü, (a÷vasya mukhamiva mukhaü yasya . kinnaraþ . iti halàyudhaþ .. (strã, kinnarã . kimpuruùastrã . yathà kumàre .
     %<na durvaha÷ronipayodharàrtà bhindanti mandàü gatima÷vamukhyaþ ..>%)

#<a÷vamedhaþ>#, puü, (a÷vaþ medhyate hiüsyate yatra . medhahiüsane + gha¤ .) yaj¤avi÷eùaþ . iti jañàdharaþ .. yatra lakùaõavi÷eùàkràntama÷vaü saüprokùya kapàle jayapatraü baddhvà tyajet tadrakùàrthaü puruùavi÷eùaü niyo jayet saüvatsarànte a÷ve àgate sati athavà kenàpi saübaddhe yuddhaü kçtvà tamànãya yathàvidhi badhaü kçtvà tadvapayà homaþ kartavyaþ . kàmanànu sàreõatatphalaü . mokùaþ brahmahatyàpàpakùayaþ svarga÷ca . yathà . àpastambaþ . %<ràjà sàrvabhaumaþ a÷vamedhena yajeta nàpyasàrvabhaumaþ>% . iti .. pràya÷cittàtmakà÷vamedho yathà . viùõuþ .
     %<anupàtakinastvete mahàpàtakino yathà .
     a÷vamedhena ÷udhyanti tãrthànusaraõena và ..>% api ca .
     %<a÷vamedhena ÷udhyanti mahàpàtakinastvime .>% iti viùõåktà÷vamedhasya pràya÷cittatvam . pàpakùayasvargobhayasàdhakasya tu tasyàpi na pràya÷cittatvam . iti pràya÷cittatattvam .. ø .. kalau tasya niùedho yathà vçhannàradãye .
     %<dãrghakàlaü brahmacaryaü narameüdhà÷vamedhakau .
     mahàprasthànagamanaü gomedha¤ca tathà makhaü ..
     imàn dharmàn kaliyuge varjyànàhurmanãùiõaþ .>% ityudvàhatattvam .. anyacca . brahmapuràõam .
     %<narà÷vamedhau madya¤ca kalau varjyà dvijàtibhiþ .>% iti tithyàditattvam .. ø .. tatphalajanakakarmàõi yathà --
     %<vai÷àkhe màsi yaþ kuryàt prapàü màdhavatuùñaye .
     dine dine'÷vamedhasya phalaü pràpnoti mànavaþ ..>% iti pàdme kriyàyogasàre 11 adhyàyaþ .. api ca brahmàõóe ..
     %<snànantu bhaktyà gaïgàyàü kartukàmasya gacchataþ .
     pade pade'÷vamedhasya phalaü martyasya jàyate ..>% iti pràya÷cittatattvam ..

#<a÷vamedhikaþ>#, puü, (a÷vamedhàya hitaþ . a÷vamedha + ñhak, ñhan và .) a÷vamedhayàgopayuktaghoñakaþ . iti jañàdharaþ .. (klãvaliïge svanàmakhyàtaü mahàbhàratàntargataü caturda÷aparba . yathà --
     %<tato'÷vamedhikaü parba sarvapàpapraõà÷anam .>%
     %<tato'÷vamedhikaü parba proktaü tacca caturda÷am .>%)

#<a÷vamedhãyaþ>#, puü, (a÷vamedhàya hitaþ . a÷vamedha + cha .) a÷vamedhayaj¤ãyà÷vaþ . tatparyàyaþ yayuþ 2 . ityamaraþ .. tasya lakùaõam .
     %<kàlàmbhodharasaïkà÷aþ svarõavarõamukho balã .
     yasya pàr÷vàvubhàvardhacandràkàrau su÷obhanau ..
     pucchaü vidyutpratãkà÷amudaraü kundasannibhaü .
     pàdà÷caiva haridvarõàþ karõau sindårasannibhau ..
     jvaladagninibhà jihvà cakùuùã bhàskaropame .
     viràjito romaràjyà sànulomavilomayà ..
     vicitrairvividhairvarõai÷citro rajatavindubhiþ .
     yo vege vàyutulyaþ syàduccairuccaiþ÷ravà yathà ..
     yasya gàtrodbhavo gandho gandharbamapi mohayet .
     evaü lakùaõasaüyukto yaj¤ãyaþ pa÷urucyate ..
     a÷vasya pàlaka÷càtibalavàn puttra ucyate .
     puttratulyaþ suhçdvàpi bahuvighnaþ kratåttamaþ ..>% iti và÷iùñharàmàyaõam ..

#<a÷vayuk>#, [j] strã, (a÷vaü yunakti råpeõànukarotãti a÷va + yuj + kvip .) a÷vinãnakùatraü . ityamaraþ ..

#<a÷vayuk>#, [j] puü, (a÷vena nakùatreõa yuk yuktà paurõa màsã astyasmina .) à÷vinamàsaþ .

#<a÷vayujaþ># màsã astyasmina .) à÷vinamàsaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (%<a÷vayuk kçùõapakùe tu ÷ràddhaü kuryàditi smçtiþ>% . bhàdrapadà÷vayujau varùàþ . iti su÷rutaþ .) iti ÷abdaratnàvalã .. (%<a÷vayuk kçùõapakùe tu ÷ràddhaü kuryàditi smçtiþ>% . bhàdrapadà÷vayujau varùàþ . iti su÷rutaþ .)

#<a÷varakùaþ>#, puü, (a÷vàn rakùatãti . a÷va + rakùa + aõ .) ghoñakarakùakaþ . a÷vapàlaþ . iti jañàdharaþ ..

#<a÷varodhakaþ>#, puü, (a÷vàn ruõaddhi . a÷va + rudh + õvul .) karavãravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<a÷valàlà>#, strã, (a÷vasya làlevàkàreõa .) sarpavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . halàhalaþ 2 brahmasarpaþ 3 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<a÷vavaktraþ>#, puü, (a÷vasya vaktramiva vaktraü yasyaü .) kinnaraþ . iti ÷abdaratnamàlà ..

#<a÷vavaóavaü>#, klã, a÷vavaóavànàü samàhàraþ . a÷vavaóavayordvandve a÷vavaóavau . a÷vavaóavànàü dvandve a÷vavaóavàþ . ityamarañãkàyàü bharataþ sàrasundarã ca . ghoóà ghuóãra samàhàradvandvasamàse klãvaliïgera ekavacana haya itaretaradvandve puüliïgera dvivacana bahuvacana haya iti bhàùà ..

#<a÷vavahaþ>#, puü, (a÷vena uhyate yaþ saþ . a÷va + vaha + ac .) a÷vavàhakaþ . iti jañàdharaþ . ghoóasaoyàra iti bhàùà ..

#<a÷vavàraþ>#, puü, (a÷vaü vàrayatãti . a÷va + vç + aõ .) sàdã . iti hemacandraþ . ghoóasaoyàra iti bhàùà ..
     (%<parasparotpãóitajànubhàgà duþkhena ni÷cakramura÷vavàràþ .>% iti màghe .)

#<a÷vavàraõaþ>#, puü, (a÷vaü vàrayati + a÷va + vç + õic + lyu .) galakambalarahitagosadç÷apa÷uvi÷eùaþ . tatparyàyaþ . gavayaþ 2 vanagavaþ 3 gosadçkùaþ 4 . iti hemacandraþ ..

#<a÷vavit>#, [d] puü, (a÷vaü a÷vavidyàü vettãti . a÷va + vid + kvip .) nalaràjaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (nalasya ràj¤o'÷vavidyàj¤atà varõità bhàrate . yathà .
     %<bàhukastamuvàcàtha dehi vidyàmimàü mama .
     matto'pi cà÷vahçdayaü gçhàõa puruùarùabha ! ..
     çtuparõaü tato ràjà bàhukaü kàryagauravàt .
     hayaj¤ànasya lobhàcca taü tathetyabravãdvacaþ ..
     yathoktaü tvaü gçhàõedamakùàõàü hçdayaü paraü .
     nikùepo me'÷vahçdayaü tvayi tiùñhatu bàhuka ..>% bàhuko bàhukave÷adhàrã nalaþ .)

#<a÷vavadyaþ>#, puü, ghoñakacikitsakaþ . sàlotarã iti hindibhàùà . a÷vasya vaidyaþ iti ùaùñhãtatparuùasamàsaniùpannaþ ..

#<a÷va÷àlà>#, strã, ghoñakagçhaü . ghoóàra pài÷àla . àstaval iti bhàùà . yathà vàji÷àlà tu mandårà . ityamaraþ .. dve a÷vàvasthànagçhe . vàjino '÷vasya ÷àlà gçhaü vàji÷àlà . a÷va÷àlàdi ca . iti taññãkàyàü bharataþ .. (%<koùàgàramàyudhàgàrama÷va÷àlàü hasti÷àlà¤ca>% . iti bhàrate .)

@<[Page 1,147b]>@
#<a÷va÷çgàlikà># strã, (a÷va÷çgàlayorvairam . dvandvà dvun vairamaithunikayoriti vun .) a÷va÷çgàlayorvairam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<a÷vaùaógavaü>#, klã, (a÷va + ùaïgavac .) a÷vaùañkaü . ùaóa÷vàþ . iti pàõiniþ ..

#<a÷vasenançpanandanaþ>#, puü, (a÷vaseno nçpastasya nandanaþ .) sanatkumàraþ . iti hemacandraþ ..

#<a÷và>#, strã, (a÷va + ñàp .) ghoñakã . ghuóã iti bhàùà . tatparyàyaþ . vàmã 2 vaóavà 3 . ityamaraþ ..

#<a÷vàriþ>#, puü, (a÷vànàmariþ .) mahiùaþ . iti jañàdharaþ ..

#<a÷vàråóhaþ>#, puü, (a÷va àråóho yena .) a÷vàrohaþ . ghoñakopari kçtàrohaõaþ . yathà . %<a÷vàrohàstu sàdinaþ>% . ityamaraþ .. dve a÷vàråóhe . a÷vamàrohanti a÷vàrohàþ óhàt ùaõ . sàdayanti ÷ramayanti a÷vàn sàdinaþ grahàditvàt õin . iti taññãkàyàü bharataþ ..

#<a÷vàrohaþ>#, tri, (a÷vamàrohatãti . a÷va + à + ruha + aõ .) a÷vapçùñhasthitayoddhà . ghoóasoyàra iti bhàùà . tatparyàyaþ . sàdã 2 ityamaraþ .. a÷vavahaþ 3 . iti jañàdharaþ .. a÷vavàraþ 4 turagã 5 . iti hemacandraþ ..

#<a÷vàrohà>#, strã, a÷vagandhàvçkùaþ . a÷vavàhake tri . iti medinã .. (a÷vagandhà÷abde'syàþ guõà vyàkhyàtàþ .)

#<a÷vàrohã>#, [n] tri, a÷vàrohaõavi÷iùñaþ . a÷vàråóhaþ . a÷vàrohaõakartà . a÷vàrohaõa÷ãlaþ .. ghoóasoyàra iti bhàùà . a÷vamàroóhuü ÷ãlamasyetyarthe õinpratyayena niùpannaþ ..

#<a÷vàvarohakaþ>#, puü, a÷vagandhàvçkùaþ . iti ratnamàlà .

#<a÷vàkùaþ>#, (a÷vasyàkùãva .) devasarùapavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<a÷vinã>#, strã, (a÷vaþ a÷varåpaü vidyate yasyàþ . a÷va + in + ïãp .) saptaviü÷atinakùatràntargataprathamanakùatraü . a÷vinyàdayo revatyantàþ saptaviü÷atitàrà dakùasyàpatyatvàt dàkùàyaõya ucyante . tatparyàyaþ . a÷vayuk 2 dàkùàyaõã 3 . ityamaraþ .. sà candrasya bhàryà . navapàdàtmakameùarà÷eràdicatuùpàdaråpà ca .. asyà råpaü . ghoñakamukhàkçtitàràtrayàtmakaü . asyà adhiùñhàtrã devatà a÷vàråóhapuruùaþ . iti jyotiþ÷àstraü . tasyàü jàtaphalaü . %<sadaiva devàbhyudito vinãtaþ sattvànvitaþ pràptasamastasampat . yoùàvibhåùàtmajabhåritoùaþ syàda÷vinãjanmani mànavasya>% . iti koùñhãpradãpaþ .. tasya mastakopari udaye karkañalagnasya 1 . 30 triü÷atpalàdhikadaõóaiko gato bhavati . yathà . %<tanvi ghoñakamukhàkçtau tribhe mastakordhvapathabhàji vàjini . càrucandramukhi karkañodayàt nirgatà gaganarandhraliptikà>% .. iti ÷rãkàlidàsakçtaràtrilagnanirõayaþ ..

#<a÷vinãkumàrau>#, puü, (a÷vinyà a÷vãbhåtasaüj¤ànàmasåryapatnyàþ yamajau kumàrau .) a÷vinãsutau . a÷vãbhåtasaüj¤ànàmasåryapatnyàþ yamajaputtrau . tau devacikitsakau . (yathà harivaü÷e,
     %<vivasvàn ka÷yàpàjjaj¤e dàkùàyaõyàmarindama ! .
     tasya bhàryàbhavatsaüj¤à tvàùñrã devã vivasvataþ ..>%
     %<devau tasyàmajàyetàma÷vinau bhiùajàü varau .>%) nityadvivacanànta÷abdo'yaü .

#<a÷vinãputtrau>#, puü, (a÷vinyàþ puttrau .) svarvaidyau . iti hemacandraþ ..

#<a÷vinãsutau>#, puü, (a÷vinyàþ sutau .) a÷vinãputtrau . tayoþ paryàyaþ . svarvaidyau 2 a÷vinau 3 dasrau 4 nàsatyau 5 à÷vineyau 6 . ityamaraþ . nàsikyau 7 gadàgadau 8 . iti jañàdharaþ .. puùkarasrajau 9 . rati ÷abdaratnàvalã ..

#<a÷vinau>#, puü, (pra÷astà a÷vàþ santi yayoþ . iniþ . yadvà, a÷vinyàm jàtau . sandhiveletyaõo nakùatremyo bahulamiti luki luktadvitalukãti ïãpo luk ..) a÷vinãkumàrau . ityamaraþ ..
     (%<tvàùñrã tu saviturbhàryà vaóavàråpadhàriõã .
     asåyata mahàbhàgà sàntarãkùe'÷vinàvubhau ..>% iti mahàbhàrate .
     %<kima÷vinau somarasaü pipàså .>% iti bhaññau .)
     (%<a÷vinau devabhiùajau yaj¤avàhàviti smçtau .
     dakùasya hi ÷ira÷chinnaü punastàbhyàü samàhitaü ..
     pra÷ãrõà da÷anàþpåùõo netre naùñe bhagasya ca .
     vajriõa÷ca bhujastambhastàbhyàmeva cikitsitaþ ..
     cikitsitastu ÷ãtàü÷urgçhãto ràjayakùmaõà .
     somànnipatita÷candraþ kçtastàbhyàü punaþ sukhã ..
     bhàrgava÷cyavanaþ kàmã vçddhaþ san vikçtiü gataþ .
     vãtavarõasvaropetaþ kçtastàbhyàü punaryuvà ..
     etai÷cànyai÷ca bahubhiþ kammabhirbhiùaguttamau .
     babhåvaturbhç÷aü påjyàvindràdãnàü mahàtmanàü ..
     grahàstotràõi mantràõi tathànyàni havãüùi ca .
     dhåmrà÷ca pa÷avastàbhyàü prakalpyante dvijàtibhiþ ..
     pràta÷ca savane somaü ÷akro'÷vibhyàü sahà÷nute .
     sautràmaõyà¤ca bhagavàna÷vibhyàü saha modate ..
     indràgnã cà÷vinau caiva ståyante pràya÷o dvijaiþ .
     ståyante vedavàkyeùu na tathànyà hi devatàþ ..
     amarairajaraistàvadvibudhaiþ sàdhipairdhruvaiþ .
     påjyete prayatairevama÷vinau bhiùajàviti ..>% iti carakaþ .. %<÷råyate hi yathà rudreõa yaj¤asya ÷ira÷chinnamiti tato devà a÷vinàvabhigamyocuþ . bhagavantau naþ ÷reùñhatamau yuvàü bhaviùyathaþ . bhavadbhyàü yaj¤asya ÷iraþ sandhàtavyaü . tàvåcaturevamastviti . atha tayorarthe devà indraü yaj¤abhàgena pràsàdayan . tàbhyàü yaj¤amya ÷iraþ saühitamiti>% .. iti su÷rutaþ ..)

#<a÷vãnaþ>#, tri, ekà÷vakaraõakadinaikagamyasthànàdiþ . à÷vina ityamaraþ .. vçddhyabhàvapakùe a÷vinaþ ..

#<a÷vãyaü>#, klã, (a÷vànàü samåhaþ . a÷va + cha .) a÷vavçndaü . a÷vasamåhaþ . tatparyàyaþ . à÷vaü 2 . ityamaraþ ..

@<[Page 1,148a]>@
#<a÷vãyaþ>#, tri, (a÷vàya hitaþ . a÷va + cha .) a÷vahitakàrã .. iti medinã .. a÷vasambandhãyaþ ..

#<aùa># ¤ (bhvàdiü-ubhaü-sakaü-señ .) dãptau . grahaõe . gatau . iti kavikalpadrumaþ .. ¤ aùati aùate . iti durgàdàsaþ ..

#<aùaóakùãõaþ>#, tri, (avidyamànàni ùaóakùãõi yatra . aùaóakùà÷itaïgvalaïkarmeti svàrthe khaþ . akùi÷abdo'tra ÷rotrendriye vartate . bahubrãhau sakthyakùõoriti ùac .) yo mantràdirdvàbhyàü kriyate na tçtãyàdãnàü gocaraþ . ityamaraþ . duijane karà mantraõà iti bhàùà ..

#<aùàóhaþ>#, puü, (aùàóhayà yuktà paurõamàsã àùàóhã, sà yatra màse aõ và hrasvaþ . àùàóhã pårõimà prayojanamasya . prayojanàrthe aõ .) àùàóhamàsaþ . vrate pàlà÷adaõóaþ . ityamarañãkàdhçtadviråpakoùaþ ..

#<aùàóhakaþ>#, puü, (aùàóha + svàrtha kan .) àùàóhamàsaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<aùña>#, [n] tri, (a÷nute a÷å vyàptau kan .) sapya÷åbhyàü tuñ ceti kanin .) saükhyàvi÷eùaþ . 8 àña iti bhàùà . nityabahuvacanànta÷abdo'yaü . iti vyàkaraõaü .. athàùñavàcaka÷abdàþ . yogàïgaü 1 vasuþ 2 ÷ivamårtiþ 3 diggajaþ 4 siddhiþ 5 brahma÷rutiþ 6 vyàkaraõaü 7 dikpàlaþ 8 ahiþ 9 kulàdriþ 10 ai÷varyaü 11 . iti kavikalpalatà ..

#<aùñakaþ>#, tri, (aùñàvadhyàyàþ parimàõamasya . aùñan + kan .) aùñasaükhyà . aùña evàùñakaþ svàrthe kapratyayaþ . aùñasaükhyàvi÷iùñaü yathà -- %<gaïgàùñakaü pañhati yaþ prayataþ prabhàte bàlmãkinà viracitaü sukhadaü manuùyaþ>% . iti bàlmãkãyagaïgàùñakaü .. api ca .
     %<acyutaü ke÷avaü viùõuü hariü satyaü janàrdanaü .
     haüsaü nàràyaõa¤caiva etannàmàùñakaü ÷ubhaü ..>% iti brahmapuràõe ÷rãviùõunàmàùñakaü stotraü ..

#<aùñakarõaþ>#, puü, (aùñau karõà yasya .) brahmà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<aùñakà>#, strã, (a÷nanti pitaro'syàm . a÷ + takan .) ÷ràddhavi÷eùaþ . tithibhedaþ . tadyathà . gauõacàndrapauùamàghaphàlgunamàsãyakçùõàùñamã . à÷vinakçùõàùñamã ca . etàsu ÷ràddhamàva÷yakaü . yathà . àgrahàyaõyà åddhvaü tisçùu kçùõàùñamoùu ÷ràddhàni nityàni . yathà gobhilaþ .
     %<aùñakà yordhvamàgrahàyaõyàstamisràùñamã .>% iti . brahmapuràõe .
     %<pitryadànàya måle syuraùñakàstisra eva ca .
     kçùõapakùe variùñhà hi pårbà caindro vibhàvyate ..
     pràjàpatyà dvitãyà syàt tçtãyà vai÷vadevakã .
     àdyà påpaiþ sadà kàryà màüsairanyà bhavettathà ..
     ÷àkaiþ kàryà tçtãyà syàdeùa dravyagato vidhiþ .>% måle pradhànasthàne amàvàsyàyàü amàvàsyà hi ÷ràddhasya pradhànakàlastadvaditi yàvat . aindrã sàgnerindradevatàkayàgasambandhàt . evaü pràjàpatthà vai÷vadevakã ca . màüsaiþ pa÷oþ . tathà ca gobhilaþ . %<yadyuvàlpatarasambhàraþ syàttadàpi pa÷unaiva kuryàt>% iti . yadyuveti nipàtasamudàyo yadyarthe pa÷urapi chàga eva . chàgo'nàde÷e pa÷uþ . iti gautamàt . na ca taiùyà årdhvamaùñamyàü gauþ . iti gobhilasåtreõa gavopade÷àt kathamanupadiùñatvamiti vàcyaü . tadasambhave pa÷urityanena yaþ pa÷urupadiùñastasya vi÷eùato'nupadiùñatvàt . taiùã pauùã . vastutastu harivaü÷e mçgo'pi vihitaþ . yathà --
     %<ikùvàkustu vikukùiü vai aùñakàyàmathàdi÷at .
     màüsamànaya ÷ràddhàya mçgaü hatvà mahàbalaþ ..>% iti . striyà badhàbhàvamàha saeva .
     %<abadhyà¤ca striyaü pràhustiryagyonigatàmapi .>% etadardhaü brahmapuràõe'pi . àraõyànàmagastyaprokùitatvaü vakùyate . pa÷vabhàve sthàlopàkena . yathà gobhilaþ . %<api và sthàlãpàkaü kurbãta .>% iti . tadvidhànantu .
     %<sthàlãpàkaü pa÷usthàne kuryàdyadyànukalpikaü .
     ÷rapayettaü savatsàyàstaruõyà goþ payasyanu ..>% iti chandogapari÷iùñoktaü gràhyaü . anviti odanacaroþ pa÷càt . ataeva sàtàtapaþ .
     %<navodake navànne ca gçhapracchàdane tathà .
     pitaraþ spçhayantyannamaùñakàsu maghàsu ca ..
     tasmàddadyàt sadà yukto vidvatsuü bràhmaõeùu ca .>% tasmàdannaü pradhànaü . påpàdikantåpakaraõatvena ÷aktànàmàva÷yaka ubhayatra sadeti ÷ravaõàt . tathà ca .
     %<nityaü sadà yàvadàyurna kadàcidatikramet .
     upetyàtikrame doùa÷ruteratyàgadar÷anàt ..
     phalà÷rutervãpsayà ca tamnityamiti kãrtitaü .>% iti tithyàditattvam .. goõacàndrapauùasya kçùõàùñamã påpàùñakà . gauõacàndramàghasya kçùõàùñabhã màüsàùñakà . gauõacàndraphàlgunasya kçùõàùñamã ÷àkàùñakà . keùà¤cinmate gauõacàndrà÷vinasya kçùõàùñamã aùñakàpadavàcyà . tàsu kramàt påpamàüsa÷àkaiþ ùàñpauruùikaü ÷ràddhaü kartavyaü . iti brahmavàyuviùõudharmottarapuràõàni ..

#<aùñakàïgaü>#, klã, (aùñakamaïgamasya .) nayapãñhã . iti trikàõóa÷eùaþ .. pà÷àra chak iti bhàùà .

#<aùñapàt>#, [d], puü, (aùñau pàdà yasya .) låtà . bhàkaóasà . iti bhàùà . ÷arabhaþ . iti hemacandraþ ..

#<aùñapàdaþ>#, puü, (aùñau pàdà yasya .) årõanàbhavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . kintanuþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<aùñapàdikà>#, strã, (aùñasu dikùu pàdà yasyàþ . antyalopaþ . ïãpi padbhàve saüj¤àyàü kan hrasvaþ .) latàvi÷eùaþ . iti ratnamàlà .. hàparamàlã iti bhàùà ..

#<aùñamaþ>#, tri, aùñànàü påraõaþ . iti vyàkaraõaü .. (tasya påraõe óañ . nàntàdasaïkhyàdermañ .) yathà . kàtyàyanaþ .
     %<aùñame'÷e caturda÷yàþ kùãõo bhavati candramàþ .
     amàvàsyàùñamàü÷e ca tataþ kila bhavedaõuþ ..>% iti ÷ràddhatattvaü .. api ca .
     %<sàvarõiþ såryatanayo yo manuþ kathyate'ùñamaþ .
     ni÷àmaya tadutpattiü vistaràdgadato mama ..>% iti devãmàhàtmyaü ..

#<aùñamaïgalaü>#, klã, (aùñaprakàraü maïgalam .) aùñaprakàramaïgaladravyaü . tadyathà --
     %<mçgaràjo vçùo nàgaþ kalaso vyajanantathà .
     vaijayantã tathà bherã dãpa ityaùñamaïgalaü ..>% iti vçhannandike÷varapuràõoktadurgotsavapaddhatau ..
     %<loke'smin maïgalànyaùñau bràhmaõo gaurhutà÷anaþ .
     hiraõyaü sarpiràditya àpo ràjà tathà ùñamaþ ..>% iti ÷uddhitattvaü ..

#<aùñamaïgalaþ>#, puü, (aùñau maïgalàni ÷ubhacihnàni yasmin .) ÷vetavarõamukhavakùaþkhurake÷apucchayuktaghoñakaþ . iti hemacandraþ ..

#<aùñamaïgalaghçtaü>#, klã, (aùñàbhiþ maïgalajanakadravyaiþ kçtaü yadghçtaü .) aùñauùadhayuktapakvaghçtaü . yathà --
     %<vacà kåùñhaü tathà bràhmã siddhàrthakamathàpi ca .
     sàrivà saindhava¤caiva pippalã ghçtamaùñamaü ..
     siddhaü ghçtamidaü medhyaü pibet pràtardine dine .
     dçóhasmçtiþ kumàràõàü pibatàmaùñamaïgalaü ..>% iti bhàvaprakrà÷aþ ..

#<aùñamànaü>#, klã, (aùñau muùñayaþ parimàõamasya .) kuóavaparimàõaü . ÷aràvàrdhaü . iti vaidyakaparibhàùàyàü .. (%<prasçtibhyàma¤jaliþsyàt kuóavo'rdha÷aràvakaþ .. aùñamàna¤ca sa j¤eyaþ>%, iti ÷àrïgadharaþ ..)

#<aùñamikà>#, strã, (aùñama + kan + striyàmàp .) ÷uktiparimàõaü . catustolakaü . iti vaidyakaparibhàùàyàü ..
     (%<syàtkarùàbhyàmardhapalaü ÷uktiraùñamikà tathà ..>% iti ÷àrïgadharaþ ..)

#<aùñamã>#, strã, (aùñànàü påraõã . aùñama + ïãp .) kùãrakàkolã . iti ÷abdacandrikà .. tithivi÷eùaþ . sà candrasyàùñamakalàkriyàråpà . tadupalakùitakàlaråpà ca . sà ca ÷uklà navamãyutà gràhyà yugmàt . kçùõà ca saptamãyutà . yathà nigamaþ .
     %<kçùõapakùe'ùñamã caiva kçùõapakùe caturda÷ã .
     pårbaviddhaiva kartavyà paraviddhà na kutracit ..
     upavàsàdikàryeùu eùa dharmaþ sanàtanaþ .. * ..>% bhaviùyapuràõe .
     %<caturda÷yàü tathàùñamyàü pakùayoþ ÷uklakçùõayoþ .
     yo'bdamekaü na bhu¤jãta ÷ivàrcanaparo naraþ ..
     yat puõyamakùayaü proktaü satataü satrayàjinàü .
     tatpuõyaü sakalaü tasya ÷ivaloka¤ca gacchati ..>% tata÷ca satatasatrayàjyakùayapuõyasamapuõyapràptiþ ÷ivalokagati÷ca phalaü . phàlguna÷uklàùñamãcaturda÷yoràrabhya varùaü yàvat pratyaùñamãpraticaturda÷yupavàsavrataü .. * .. kàlikàpuràõe .
     %<yaiùà lalitakàntàkhyà devã maïgalacaõóikà .
     varadàbhayahastà ca dvibhujà gauradehikà ..
     raktapadmàsanasthà ca mukuñakuõóalamaõóità .
     raktakauùeyavastrà tu smitavaktrà ÷ubhànanà ..
     navayauvanasampannà càrvaïgã lalitaprabhà .
     umayà bhàùitaü mantraü yat pårbaü tvekamakùaraü ..
     mantramasyàstu tajj¤eyaü tena devãü prapåjayet .>% ekamakùaraü ÷aktivãjaråpaü .
     %<tathàùñamyàü navamyà¤ca påjà kàryà vivçddhaye .
     pañeùu pratimàyàü và ghañe maïgalacaõóikàü ..
     yaþ påjayedbhaumavàre ÷ubhairdårvàkùataiþ ÷ivàü .
     satataü sàdhakaþ so'pi kàmamiùñamavàpnuyàt .. * ..>% jyotiùe . ÷anai÷carasya vàreõa vàreõàïgàrakasya ca .
     %<kçùõàùñamã caturda÷yau puõyàt puõyatare smçte ..>% tathà --
     %<somavàre'pyamàvàsyà àdityàhe tu saptamã .
     caturthaïgàravàre ca aùñamã ca vçhaspatau ..
     atra yat kriyate pàpamathavà dharmasa¤cayaþ .
     ùaùñijanmasahasràõi pratijanma tadakùayaü ..>% iti tithyàditattvaü .. * .. ÷rãkçùõajanmàùñamãvrataü aùñakà÷ràddhaü bhãùmàùñamãkçtya¤ca tattacchabde draùñavyaü .. mahàùñamãkçtyaü mahàùñamã÷abde draùñavyaü .. tatra jàtaphalaü .
     %<bhåpàlataþ pràptadhanaþ kç÷àïgaþ sukhã kçpàluryuvatipriya÷ca .
     catuùpadàóhyo dhanadhànyayuktaþ syàdaùñamãjo manujaþ sudhãraþ ..>% iti koùñhãpradãpaþ ..

#<aùñamårtiþ>#, puü, (aùñau mårtayo yasya .) ÷ivaþ . iti hemacandraþ .. tatpratyekamårtinàmàni . kùitimårtiþ sarvaþ 1 jalamårtirbhavaþ 2 agnimårtiþ rudraþ 3 vàyumårtirugraþ 4 àkà÷amårtirbhãmaþ 5 yajamànamårtiþ pa÷upatiþ 6 candramårtirmahàdevaþ 7 såryamårtirã÷ànaþ 8 . iti tantra÷àstraü .. etàþ ÷arabharåpi÷ivasyàùñapàdàþ iti kàlikàpuràõaü .. yathà .
     %<aùñamårtirnidhã÷a÷ca j¤ànacakùustamomayaþ .>% iti vadukabhairavastotraü .. tasyàùñamårtayo yathà .
     %<athàgniþ ravirindu÷ca bhåmiràpaþ prabha¤janaþ .
     yajamànaþ khamaùñau ca mahàdevasya mårtayaþ ..>% iti ÷abdamàlà ..
     (%<avehi màü kiïkaramaùñamårteþ kumbhodaraü nàma nikumbhamitram ..>% iti raghuvaü÷e .. tathà kumàre ca .
     %<tatràgnimàdhàya samitsamiddhaü svameva mårtyantaramaùñamårtiþ ..>%)

#<aùñalohakaü>#, klã, aùñadhàtuvi÷eùaþ . tadyathà . suvarõaü 1 rajataü 2 tàmraü 3 raïgaü 4 sãsaü 5 kàntalohaü 6 muõóalohaü 7 tãkùõalohaü 8 . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<aùñavargaþ>#, puü, (aùñànàü auùadhavi÷eùànàü raviprabhçtãnàü và vargaþ .) auùadhavi÷eùàùñakaü . tadyathà . çùabhaþ 1 jãvakaþ 2 medaþ 3 mahàmedaþ 4 çddhiþ 5 vçddhiþ 6 kàkolã 7 kùãrakàkolã 8 . iti vaidyakaparibhàùà . ekãkçtaitadauùadhaguõàþ . raktapittavraõavàyupittanà÷itvaü . iti ràjavallabhaþ ..
     (%<jãvakarùabhakau mede kàkolyau çddhivçddhike .
     aùñavargo'ùñabhirdravyaiþ kathita÷carakàdibhiþ ..
     aùñavargo himaþ svàdurvçühaõo ÷ukralo guruþ .
     bhagnasandhànakçt kàmabalàsabalavardhanaþ ..
     vàtapittàsratçñdàhajvaramehakùayapraõut .>% iti bhàvaprakà÷aþ ..) jyotiùa÷àstroktagocaravi÷eùaþ . tadyathà . àdau ravyàdisaptagrahàõàü ràho÷ca aùñamàsakoùñhaü kçtvà pratyekamàsakoùñhe janmakàlãnagrahàdhiùñhitarà÷yavadhisvàddinakçcchubhada ityàdi dãpikoktavacanàïkasaükhyakagçhe rekhàü vinyaset tatra raverdvàda÷akoùñhe 48 candrasya 49 kujasya 39 budhasya 55 guroþ 56 bhçgoþ 52 ÷aneþ 39 ràhoþ 39 etatsaükhyakà rekhà deyàþ . tataþ pratyekagçhastharekhàþ dviguõãkçtya aùñàdhikà÷cet aùñabhiþ ÷odhayet . ÷eùà rekhàþ ÷ubhàþ khyàtàþ . aùñonà÷cettadà vindubhiraùñànàü påraõaü kàryaü . tatra vindavo'÷ubhàþ khyàtàþ . aùñau cet tadà vindurekhayorabhàvastatra samaü parikãrtitaü .. tasya nàmaguõàþ .
     %<jãvakarùabhakau mede kàkolyau vçddhiçddhike .
     aùñavargo'ùñabhirdravyaiþ kathita÷carakàdibhiþ ..
     aùñavargo himaþ svàdurvçühaõaþ ÷ukralo guruþ .
     bhagnasandhànakçt balyaþ ÷arãrabalavardhanaþ ..
     vàtapittàsratçñdàhajvaramehakùayapraõut .>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * . jyotiþ÷àstroktagaõanayà rekhàvindubhyàü ÷ubhà÷ubhaphalasåcakajanmakàlãnàùñagrahasamudàyaþ . yathà . athàùñavargaþ .
     %<janmakàlagrahasthityà phalaü vakùye ÷ubhà÷ubhaü .>% svàddinakçt ÷ubhadaþ kùitipakùasamudranagàdikapa¤cagato 1 . 2 . 4 . 7 . 8 . 9 . 10 . 11 . 'tha vibhàvaribhartustryaïgada÷eùagato 3 . 6 . 10 . 11 . 'tha kujàdravivat 1 . 2 . 4 . 7 . 8 . 9 . 10 . 11 . atha somasutàtri÷arartunavàdiùu yàtaþ . 3 . 5 . 6 . 9 . 10 . 11 . 12 . devagurorviùayartunave÷agato 5 . 6 . 9 . 11 . 'tha suràriguroþ samayàcalabhàskarayàtaþ . 6 . 7 . 12 . tãkùõamarãcisutàdapi bhàskaravat . 1 . 2 . 4 . 7 . 8 . 9 . 10 . 11 . atha lagnagçhàt trikçtàïgada÷àdiùu yàtaþ 3 . 4 . 6 . 10 . 11 . 12 . ravirekhàþ . 48 . bhåjaïgavilàsàbhidhànamàlàdaõóakenàdityàùñavargaþ .. * .. candraþ ÷ubho'rkàtrikàlàdridantàbalà÷a÷ivastha . 3 . 6 . 7 . 8 . 10 . 11 . stataþ svàt kuràmartvagà÷à÷ivasthaþ . 1 . 3 . 6 . 7 . 10 . 11 . kùmàjàddvivahnãùuùaógodigã÷eùva . 2 . 3 . 5 . 6 . 9 . 10 . 11 . tha j¤àt kuràmàbdhibàõàgadantàbalà÷à÷ivasthaþ 1 . 3 . 4 . 5 . 7 . 8 . 10 . 11 . jãvàt kudçgveda÷ailebhakàùñhà÷ivastho 1 . 2 . 4 . 7 . 8 . 10 . 11 . 'tha ÷ukràtrivedeùu÷ailagrahà÷à÷ivasthaþ 3 . 4 . 5 . 7 . 9 . 10 . 11 . tãkùõàü÷udehodbhavàdràmabàõartu÷ambhusthito 3 . 5 . 6 . 11 . 'thodayàddhavyavàhartukàùñhà÷ivasthaþ . 3 . 6 . 10 . 11 . candrarekhàþ . 49 . kàmabàõàbhidhànamàlàdaõóakena candràùñavargaþ .. * .. kutro'rkàcchubho vahnibàõartudik÷ambhugo 3 . 5 . 6 . 10 . 11 . 'thenduto ràmakàle÷aga 3 . 6 . 11 . stataþ svàta kudçgvedasaptàùñadik÷ambhugaþ syàt 1 . 2 . 4 . 7 . 8 . 10 . 11 . ni÷ànàthaputtràdguõeùvaïgarudropayàtaþ . 3 . 5 . 6 . 11 . tato jãvataþ kàlakàùñhà÷ivàrkopayàto 6 . 10 . 11 . 12 . 'tha devàripåjyàdaneho gaje÷àrkasaüsthaþ . 6 . 8 . 11 . 12 . tataþ såryaputtràt kuvedàganàgagrahà÷à÷ivastho 1 . 4 . 7 . 8 . 9 . 10 . 11 . 'tha lagnàt kuràmàïgadika÷ambhuyàtaþ . 1 . 3 . 6 . 10 . 11 . kujarekhàþ 39 . siühavilàsàbhidhànamàlàdaõóakena bhaumàùñavargaþ .. * .. j¤aþ ÷ubho'rkataþ ÷arartugo÷ivàrkago 5 . 6 . 9 . 11 . 12 . 'tha candrato dvivedakàlanàgadiïmahe÷vareùu . 2 . 4 . 6 . 8 . 10 . 11 . bhåmijàt kudçkkçtàganàgagoda÷e÷agaþ . 1 . 2 . 4 . 7 . 8 . 9 . 10 . 11 . tataþ svataþ kuvahnipa¤caùaõõavàdikeùu . 1 . 3 . 5 . 6 . 9 . 10 . 11 . 12 . vàkpaterasàùña÷ambhusåryago 6 . 8 . 11 . 12 . 'tha ÷ukrataþ kubàhuvahnivedapa¤canàgago÷iveùu . 1 . 2 . 3 . 4 . 5 . 8 . 9 . 11 païgutaþ kudçkkçtàganàgapa¤cakasthito 'tha . 1 . 2 . 4 . 7 . 8 . 9 . 10 . 11 . 12 . lagnataþ kùitidvivedakàlanàgadik÷iveùu . 1 . 2 . 4 . 6 . 8 . 10 . 11 . budharekhàþ . 55 . a÷okama¤jarãsaüj¤akamàlàdaõóakena budhàùñavargaþ .. * .. suraràjaguruþ ÷ubhado ravitaþ kuyamànalavedanagàdikapa¤cagato 1 . 2 . 3 . 4 . 7 . 8 . 9 . 10 . 11 . 'tha vidhordvi÷aràcalago÷ivago 2 . 5 . 7 . 9 . 11 . vasudhàtanayàt kuyamàbdhinagàùñada÷e÷agato 1 . 2 . 4 . 7 . 8 . 10 . 11 . 'tha budhàt kùitiyugmakçteùurasagrahadikgiri÷opagata 1 . 2 . 4 . 5 . 6 . 9 . 10 . 11 . stadanu svata ekayamànalavàridhiparbatanàgada÷e÷agato 1 . 2 . 3 . 4 . 7 . 8 . 10 . 11 . 'tha sitàdyamapa¤carasagrahadi÷ivago 2 . 5 . 6 . 9 . 10 . 11 . ravinandanato dahaneùurasàrkagata 3 . 5 . 6 . 12 . stvatha lagnagçhàt kuyamàbdhi÷arartunagagrahadiggiri÷opagataþ 1 . 2 . 4 . 5 . 6 . 7 . 9 . 10 . 11 . gururekhàþ 56 . kusumastavakàbhidhànamàlàdaõóakena vçhaspateraùñavargaþ .. * .. bhçguþ ÷ubho ravergaje÷asåryago . 8 . 11 . 12 . 'tha candrataþ kùmàdipa¤cakàùñago÷ivàrkagaþ . 1 . 2 . 3 . 4 . 5 . 8 . 9 . 11 . 12 . kujàt trivedakàlago÷ivàrkago 3 . 4 . 6 . 9 . 11 . 12 . 'tha bodhanàt tribàõakàlarandhrarudrasaüsthitaþ . 3 . 5 . 6 . 9 . 11 . guroþ ÷aràùñarandhadiïmahe÷aga . 5 . 8 . 9 . 10 . 11 . stataþ svataþ kupa¤cakàùñarandhradik÷ivopagaþ 1 . 5 . 8 . 9 . 10 . 11 . ÷anerguõàbdhipa¤canàgagoda÷e÷ago . 3 . 4 . 5 . 8 . 9 . 10 . 11 . 'tha lagnataþ kupa¤cakàùñago÷ivasthitaþ . 1 . 2 . 3 . 4 . 5 . 8 . 9 . 11 . ÷ukrarekhàþ . 52 . anaïga÷ekharàbhidhànamàlàdaõóakena bhàrgavàùñavargaþ .. * .. ÷ubhaþ païgurarkàt kùmàyamàmbhodhi÷ailàùñadik÷ambhuga . 1 . 2 . 4 . 7 . 8 . 10 . 11 . induto ràmakàle÷agataþ . 3 . 6 . 11 . kùmàsutàdvahnibàõartukàùñhà÷ivàrkopago . 3 . 5 . 6 . 10 . 11 . 12 . 'tha j¤ataþ kàladantàvalàdisthito . 6 . 8 . 9 . 10 . 11 . 12 . jãvato bàõakàle÷amàrtaõóayàta . 5 . 6 . 11 . 12 . stato daityapåjyàdanehaþ÷ivàrkopayàtaþ . 6 . 11 . 12 . svato vãtihotreùu kàle÷ayàta . 3 . 5 . 6 . 11 . stato lagnataþ kùmàguõàmbhodhiùaódiïmahe÷asthitaþ . 1 . 3 . 4 . 6 . 10 . 11 . ÷anirekhàþ 39 . mattamàtaïgalãlàbhidhànadaõóakena ÷anai÷caràùñavargaþ . iti dãpikà .. * .. ràhuþ ÷ubho'rkàdbhujavahnivedarturandhrago . 2 . 3 . 4 . 6 . 9 . atha candràt kuràmavedàïgaga . 1 . 3 . 4 . 6 . stataþ kujàdvahnibàõàïgarandhragato . 3 . 5 . 6 . 9 . 'tha budhàccha÷ipakùavahnibàõarandhraga . 1 . 2 . 3 . 5 . 9 . stato jãvàddhavyavàhavedàïgarandhraga . 3 . 4 . 6 . 9 . stataþ ÷ukràt pakùavahnibàõarandhragata . 2 . 3 . 5 . 9 . stataþ sauràt pakùabàõartuga . 2 . 5 . 6 . stataþ svataþ ÷a÷ivedabàõaripurandhrago . 1 . 4 . 5 . 6 . 9 . 'tha lagnàdvedaragdhradigrudrasåryagataþ . 4 . 9 . 10 . 11 . 12 . ràhurekhàþ . 39 . mçgendravilàsàbhidhànadaõóakena ràhoraùñavargaþ .. * .. såryàdekadvicatuþsaptàùñada÷aikàda÷eùu . 1 . 2 . 4 . 7 . 8 . 10 . 11 . somàttriùaóda÷aikàda÷eùa . 3 . 6 . 10 . 11 . bhaumàttripa¤caùaóekàda÷eùu . 3 . 5 . 6 . 11 . budhàt ùaóaùñanavada÷aikàda÷eùu . 6 . 8 . 9 . 10 . 11 . guroþ pa¤caùaóekàda÷advàda÷eùu . 5 . 6 . 11 . 12 . ÷ukràt ùaóekàda÷advàda÷eùu 6 . 11 . 12 . ÷anestripa¤càùñada÷aikàda÷eùu . 3 . 5 . 8 . 10 . 11 . lagnàdekatricatuþùaóda÷akàda÷eùu . 1 . 3 . 4 . 6 . 11 . evaü lagnarekhàþ 37 .. * ..
     %<iti nigaditamiùñaü neùñamanyadvi÷eùàdadhikaphalavipàkaü janmaübhàttatra dadyuþ .
     upacayagçhamitrasvoccagàþ puùñamiùñaü tvapacayagçhanãcàràtibhe neùñasampat ..
     yàvatã yàvatã rekhà grahàõàmaùñavargake .
     tàvatãü dviguõãkçtya aùñàbhiþ pari÷odhayet ..
     aùñopari bhavedrekhà aùñàbhyantaravindavaþ .
     aùñàbhistu samo yatra tat samaü parikãrtitam ..
     rekhà grahàcchubhe deyà vindava÷cetaratra tu .
     rekhàvindå samànau cet samastatra nigadyate ..
     rekhàdhikye ÷ubhaü j¤eyaü tadvadvindorathà÷ubham .
     ÷rãrànandastathà ÷reyo bhogo ràjyaü bhavettathà ..
     malino'tha vipaccaiva hànirmçtyurbhavettathà .
     dvyàdirekhà dvyàdivindoþ phalànyetànyanukramàt ..
     rekhàyàü vatsaro j¤eyaþ sàrdhasaptadinaü same .
     aùñavargada÷àyuþ syàt dinaü caturùu vinduùu ..>% ityàyurdàyaþ . ityaùñavargaþ .. * .. nandã . aùñavarga÷ubhaiþ ÷rãmàn karma kuryànnabha÷caraiþ . gocarasthaistadapràptau tadapràptau ca vedhagaiþ .. vratàrambhe vivàhe ca yàtràyàü kùurakarmaõi . avi÷uddhàùñavargasya samastà niùphalàþ kriyàþ ..
     %<satataü di÷ati naràõàü rà÷au madhye'ùñavargaphalaü nikhilaü .
     bhàvaphalaü prathamàrdhe dçùñiphalànyardhabhukteùu ..>% ityaùñavargàrthakathanam . iti jyotistattvam ..

#<aùña÷ravàþ>#, [s] puü, (aùñau ÷ravàüsi yasya . caturmukhasya brahmaõaþ pratimukhaü dvikarõatayà tathàtvam .) brahmà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<aùñàkapàlaþ>#, puü, (aùñasu kapàleùu saüskataþ . saüskçtaü bhakùya ityaõodvigorluganapatye iti luk . aùñanaþ kapàle haviùãtyàtvam .) yaj¤avi÷eùaþ . yatra aùñasu kapàleùu puroóà÷aþ paktvà håyate . iti ÷rutiþ ..

#<aùñàïgàrghyaþ>#, puü, (aùñau aïgàni upakaraõàni yasya tàdç÷o'rghyaþ .) aùñadravyaghañitapåjopakaraõavi÷eùaþ . yathà --
     %<àpaþ kùãraü ku÷àgràõi dadhi sarpiþ sataõóulàþ .
     yavàþ siddhàrthakà÷caiva aùñàïgàrghyaþ prakãrtitaþ ..>% iti tantram ..
     %<àpaþ kùãraü ku÷àgràõi ghçtaü madhu tathà dadhi .
     raktàni karavãràõi tathà rakta¤ca nandanam ..
     aùñàïga eùa arghyo va bhànave parikãrtitaþ .>% iti kà÷ãkhaõóam ..

#<aùñàda÷a># [n] tri, (aùñàdhikà da÷a .) aùñàdhikada÷asaükhyà . 18 àñhàra iti bhàùà . nityabahuvacanànta÷abdo'yaü . iti siddhàntakaumudã .. (yathà manuþ .
     %<aùñàda÷asu màgaùu nibaddhàni pçthak pçthak .>%) athàùñàda÷avàcaka÷abdàþ yathà . dvãpaþ 1 vidyà 2 puràõaü 3 smçtiþ 4 dhànyaü 5 . iti kavikalpalatà ..
     (%<agàhatàùñàda÷atàü jigãùayà navadvayadvãpapçthakajaya÷riyàm .>% iti naiùadhe .
     %<aùñàda÷a puràõàni kçtvà satyavatãsutaþ .>% iti bhàrate ..)

#<aùñàda÷àïgaþ>#, puü, (aùñàda÷a aïgàni yasmin .) aùñàda÷adravyàtmakapàcanaü . sa caturvidhaþ . da÷amålyàdiþ 1 . bhånimbàdiþ 2 . dràkùàdiþ 3 . mustàdiþ 4 . tadyathà .
     %<da÷amålã ÷añhã ÷çïgã pauùkaraü saduràlabhà .
     bhàrgã kuñajavãja¤ca pañolaü kañurohiõã ..
     aùñàda÷àïga ityeùa sannipàtajvaràpahaþ .
     kàsahçdgahapà÷vàrtihikkà÷vàsavamãharaþ .. 1 ..>%
     %<bhånimbadàruda÷amålamahauùadhàbdatiktendravãjadhanikebhakaõàkaùàyaþ .
     tandràpralàpakasanàrucidàhamoha ÷vàsàdiyuktamakhilaü jvaramà÷u hanti .. 2 ..>%
     %<dràkùàmçtà ÷añhã ÷çïgã mustakaü raktacandanaü .
     nàgaraü kañukà pàñhà bhånimbaü saduràlabhaü ..
     u÷ãraü padmakaü dhànyaü bàlakaü kaõñakàrikà .
     puùkaraü picumarda÷ca kvàthaü jãrõajvaràpahaþ ..
     kàsaü ÷vàsa¤ca viùamaü ÷vayathådaranà÷anaü .
     aùñàda÷àïgamuditametat syàt sannipàtanut .. 3 ..>% mustaparpañako÷ãradevadàrumahauùadhaü . triphalà dhanvayàsa÷ca nãlã kàmpillakaü trivçt .. kiràtatiktakaü pàñhà balàkañukarohiõã . madhukaü pippalãmålaü mustàdyo gaõa ucyate .. aùñàda÷àïgamuditametadvà sannipàtanut . pittottare sannipàte hita¤coktaü manãùibhiþ .. manyàstambhauroghàte uraþpàr÷va÷irograhe .. 4 .. iti sukhabodhaþ ..

#<aùñàpadaü>#, puü, klã, (aùñasu dhàtuùu padaü pratiùñhà yasya . païktau païktau aùñau padàni yasyeti và . aùñanaþ saüj¤àyàmiti dãrghaþ .) svarõaü . dhuståraþ . ÷àrãõàü phalakaþ . ityamaramedinãkarau .. pà÷àra chak iti bhàùà . yathà %<dhuståraþ kanakàhvayaþ>% . ityamaradar÷anàt . aùñàpada÷abdasya kanakavàcakatvàcca ..
     (%<àvarjitàùñàpadakumbhatoyaiþ .>% iti kumàrasambhave ..
     %<sa ràmakaramuktena nihato dyåtamaõóale .
     aùñàpadena balavàn ràjà vajradharopamaþ ..>% iti harivaü÷e ..)

#<aùñàpadaþ>#, puü, (aùñau padàni yasya .) ÷arabhaþ markañaþ . iti medinã .. låtà . candramallã . krimiþ . kailàsaparbataþ . iti hemacandraþ .. kãlakaþ . iti dharaõiþ ..

#<aùñàpadã>#, strã, (aùñau pàdà yasyàþ . saükhyàsu pårbasyeti pàdasyàntalope pàdonyatarasyàmiti ïãpi pàdaþ pat ..) candramallã . iti medinã ..

#<aùñàracakravàn># [t] puü, (aùñàramaùñakoõaü cakraü vidyate yasya . aùñàracakra + matup . masya vaþ .) jinavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . ma¤ju÷rãþ 2 j¤ànadarpaõaþ 3 ma¤jubhadraþ 4 ma¤jughoùaþ 5 kumàraþ 6 sthiracakraþ 7 vajradharaþ 8 praj¤àkàyaþ 9 vàdiràñü 10 nãlotpalã 11 bhahàràjaþ 12 nãlaþ 13 ÷àrdålavàhanaþ 14 dhiyàmpatiþ 15 pårbajinaþ 16 khaógã 17 daõóã 18 vibhåùaõaþ 19 bàlavrataþ 20 pa¤cacãraþ 21 siühakeliþ 22 ÷ikhàdharaþ 23 vàgã÷varaþ 24 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<aùñiþ>#, strã, (asyate pçthivyàü kùipyate iti + asa + ktin . pçùodaràditvàt vatvam .) vãjaü . ityuõàdikoùaþ .. àüñhi iti bhàùà .

#<aùñhãvàn># [t] puü, klã, (ati÷ayitamasthi yasmin . asthi + matup . masya vaþ . àsandãvadaùñhãvaditi nipàtanàdasthi÷abdasyàùñhãbhàvaþ .) jànu . ityamaraþ .. àüñhu iti bhàùà .

#<asa># la bhàve . (adàü-paraü-akaü-señ .) bhàvaþ sattà . sà ceha vidyamànataiva . la asti viùõuþ . iti durgàdàsaþ .. (vi + ati) . atikrame . paràbhave . %<anyo vyatiste tu mamàpi dharmaþ>% iti maññau . (abhi) bhàgasattàyàm . %<yadatra mamàmisyàt dãyatàm>% . iti pàõiniþ . (àvis) àvirbhàve .
     %<teùàmàvirabhåd brahmà parimlànamukha÷riyàm .>% iti kumàre . (pràdus) pràdurbhàve . udbhave .
     %<mahàbhåtàdivçttaujàþ pràduràsãttamonudaþ .>% iti manuþ .)

#<asa># i r ya u kùepe . (divàü-paraü-sakaü-señ .) iti kavikalpadrumaþ .. ya asyati . u asitvà astvà . ir àsthat àsãt . asyamànaü mahàgadà iti bhaññau tàcchãlye ÷atuþ ÷ànaþ . iti durgàdàsaþ ..
     (%<tasminnàsthadiùãkàstraü ràmo ràmàvabodhitaþ .>% iti raghuvaü÷e . (ati) atikrame . paràbhave .
     %<bahubhi÷caikamatyasyannekena ca bahån janàn .>% iti ràmàyaõe . (vi + ati) uttàne .
     %<vyatyastapàõinà kàryamupasaügrahaõaü guroþ .>% iti manuþ . (apa) ñåranikùepe . cãrànapàsyajjanakasya kanyà neyaü pratij¤à mama dattapårbà . iti ràmàyaõe . (abhi) abhyàse .
     %<abhyasyanti tañàghàtaü nirjitairàvatà gajàþ .>% iti kumàre . (ni) nikùepe . %<na madvidho nyasyati bhàramugram>% . iti bhaññau . (upa + ni) prastàve . %<sa tu tatra vi÷eùadurlabhaþ sadupanyasyati kçtyavartma yaþ>% . iti kiràte . (saü + upa + ni) pramàõàdinà dçóhãkaraõe . %<tvayà ca mayà samupanyasteùvapi mantreùvavaj¤ànaü vàkpàråùya¤ca kçtam>% . iti hitopade÷e . (prati + ni) sthàpane .
     %<tathaivàyudhajàlàni bhràtçbhyàü kavacàni ca .
     rathopasthe pratinyasya sacarma kañhinaü ca yat ..>% iti ràmàyaõe . (nir) dårãkaraõe . paràbhave .
     %<ya÷àüsi sarveùubhçtàü niràsthat .>%
     %<tànardidadakhàdãcca niràsthacca talàhatàn ..>% iti ca bhaññau . (pari) vistçtau . %<paryasyanniha nicayaþ sahasrasaükhyàü>% . kiràte .. %<tàmroùñhaparyastarucaþ smitasya>% . iti kumàre .. pàtane ca .
     %<dàsaughañamapàü pårõaü paryasyet pretavat sadà .>% iti mànave .. (sam) saüyoge . ekatra saü÷leùe . yathà --
     %<sarvo'pyavayavo'hnà samasyate .>%
     %<avyayaü samarthena saha samasyate ..>% iti ca pàõiniþ .. ityàdiþ ..

#<asa># ¤ aùàrthe . (bhvàdiü-ubhaü-sakaü-señ .) aùàrtho dãptigrahaõagatayaþ .. %<vàsudevaü parityajya yo'nyadevamupàsate>% . upagacchatãtyarthaþ . làvaõya utpàdyaivàsa yatna ityàdisiddhyai anekàthatvàt sattàrtho'yamapãti ramànàthaþ . anuprayogàdanyatràpi parokùàyàmasterbhåbhàvaü kecinnecchantãti dhàtupradãpaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<asaükhyaþ>#, tri, asaükhyanãyaþ . saükhyàrahitaþ . aparimitaþ . na vidyate saükhyà yasyeti bahuvrãhiþ . agaõanãyaþ . yathà --
     %<asaükhyaü dviparàrdhàdi pudgalàtmàtyanantakaü .>% iti hemacandraþ .. api ca .
     %<÷atayojanavistãrõaiþ ÷ataskandhasamanvitaiþ .
     asaükhya÷àkhànikarairasaükhyaphalasaüyutaiþ ..>% iti brahmavaivarte gaõapatikhaõóe 41 adhyàyaþ ..

#<asaükhyàtaü>#, tri, saükhyàrahitaü . yathà . madanapàrijàte .
     %<aïgulyagreõa yajjaptaü yajjaptaü merulaïghitaü .
     asaükhyàta¤ca yajjaptaü tatsarvaü niùphalaü bhavet ..>% ityàhnikàcàratattvaü ..

#<asaüskçtaþ>#, tri, (na saüskçtaþ . na¤samàsaþ .) saüskàrarahitaþ . yathà . àpastambaþ .
     %<asaüskçtaþ sutaþ ÷reùñho nàparo vedapàragaþ .>% iti ÷uddhitattvaü .. anyacca .
     %<asaüskçtapramãtasya pità na ÷ràddhamàcaret .
     yadi snehàccarecchràddhaü sapiõóãkaraõaü vinà ..>% iti .
     %<asaüskçtau na saüskàryau pårbau pauttraprapauttrakaiþ .
     pitaraü tatra saüskuryàditi dharmo vyavasthitaþ ..>% iti ca ÷ràddhatattvaü ..

#<asaüskçtavàkyaü>#, klã, (asaüskçtaü saüskçtetaraü vàkyam .) saüskçtetarabhàùà . tatparyàyaþ . apabhraü÷aþ 2 apa÷abdaþ 3 . ityamarañãkà ..

#<asaüsthànaü>#, klã, asaüsthitiþ saüsthànàbhàvaþ . na saüsthànamasaüsthànamiti na¤samàsaniùpannaü .. asaühataþ, puü, (na saühanyate yena . na + sam + han + karaõe kta .) vyåhavi÷eùaþ . sa tu senànàü pçthagvçttiþ . iti ràyamukuñàdayaþ .. (daõóaþ . bhogaþ . maõóalaþ .) asamåhite ahate ca tri ..

#<asaühataþ>#, tri, asaülagnaþ . saühato lagnaþ na saühataþ asaühataþ iti na¤samàsaniùpannaþ ..

#<asakçt>#, vya, (na sakçt . na¤samàsaþ .) punaþ punaþ . vàraü vàraü . ityamaraþ ..
     (%<anekasyaikadhà sàmyamasakçdvàpyanekadhà .>% iti sàhityadarpaõe .
     %<annyàdyenàsakçcaitàn guõai÷ca paricodayet .>% iti mànave .)

#<asaïkalpitaþ>#, tri, (na saïkalpitaþ . na¤samàsaþ .) saïkalpàviùayaþ . yathà . viùõupuràõe .
     %<karmàõyasaïkalpitatatphalàni saünyasya viùõau paramàtmaråpe .
     avàpya tàü karmamahãmanante tasmin layaü te tvamalàþ prayànti ..>% iti malamàsatattvaü ..

#<asaïkulaþ>#, puü, (na saïkulaþ .) vistçtaþ panthàþ . iti hemacandraþ ..

@<[Page 1,151c]>@
#<asaïkhyaþ>#, tri, saïkhyàrahitaþ . agaõanãyaþ . sa tu dviparàrdhàdiþ . iti hemacandraþ .. asaïgataþ, tri, (na saïgataþ . na¤tatpuruùaþ .) saïgatirahitaþ . nàsaïgataü prayu¤jãteti prasiddhiþ .. yathà . vastutastu jij¤àsumekapuruùaü prati saïgatamapi atàdç÷amanyaü prati asaïgatamiti yaü pratipàdayitumànantaryàbhidhànaü tàdç÷àbhidhànaprayojakatatpuruùoyajij¤àsàjanakaj¤ànaviùayo'rthaþ taü prati saïgatiriti puruùavi÷eùaniyantritaü saïgatitvaü vàcyaü . ityanumitigranthãyagadàdharã .. ayuktaþ . yathà devãpuràõaü .
     %<ghasradvaye janmatithiryadi syàt påjyà tadà janmabhasaüyutà ca .
     asaïgatà bhena dinadvaye'pi påjyà parà yà bhavatãha yatnàt ..>% iti tithyàditattvaü .. (asabhyaþ . a÷ikùitaþ . yathà hitopade÷e .
     %<àsannameva nçpatirbhajate manuùyaü vidyàvihãnamakulãnamasaïgataü và ..>%)

#<asatã>#, strã, (na satã sàdhvã . na¤samàsaþ -- .) bhraùñà . vyabhicàriõã tatparyàyaþ . puü÷calã 2 dharùiõã 3 bandhakã 4 kulañà 5 itvarã 6 svairiõã 7 pàü÷ulà 8 . ityamaraþ .. dhçùñà 9 duùñà 10 dharùità 11 . iti ÷abdaratnàbalã .. laïkà 12 ni÷àcarã 13 trapàraõóà 14 . iti jañàdharaþ .. (%<àbàlyàdasatã satã surapurãü kuntã samàrohayat>% . iti dharmaviveke .)

#<asatãsutaþ>#, puü, strã, (asatyàþ sutaþ .) vyabhicàriõãputtraþ . tatparyàyaþ . bàndhakineyaþ 2 bandhulaþ 3 kaulañeraþ 4 kaulañeyaþ 5 . ityamaraþ ..
     %<bandhulaþ kaulañera÷ca kaulañeyo'satãsutaþ .
     tathà bàndhakineyastu syàt kaulakeya ityapi ..
     atha satyàntu bhikùukyàü puttro bhavati yaþ punaþ .
     tatra kaulañineyaþ syàtkaulañeyo'pi sa smçtaþ ..>% iti ÷abdaratnàvalã .. api ca . asatãsånuþ kaulañera÷ca bandhulaþ . %<api bàndhakineyaþ syàtkaulañeyo'tibhikùukã . kulañàpi satã sà cet kaulañeyastadàtmajaþ .. api kaulañineyaþ syàt>% . iti jañàdharaþ ..

#<asatãsånuþ>#, puü, (asatyàþ sånuþ .) kulañàputtraþ . iti jañàdharaþ ..

#<asat>#, tri, (as + ÷atç tato na¤samàsaþ .) avidyamànaü . asàdhuþ . mårkhaþ . brahmabhinnavastu . iti vedàntaþ .. jaóavargaþ . yathà --
     %<yacca ki¤cit kvacidvastu sadasadvàkhilàtmike .
     tasya sarvasya yà ÷aktiþ sà tvaü kiü ståyase tadà ..>% iti devãmàhàtmye 1 adhyàyaþ .. sat cetanavagaþ . asat jaóavargaþ .
     %<tasya sarvasya yà ÷aktiþ sà yadà tvaü tadà kathaü .>% stavyetyarthaþ . iti taññãkàyàü nàgojãbhaññaþ .. * .. niùphalaü . yathà --
     %<a÷raddhayà hutaü dattaü tapastaptaü kçta¤ca yat .
     asadityucyate pàrtha na ca tatpretya no iha ..>% iti ÷rãbhavadgãtàyàü 17 adhyàye 28 ÷lokaþ .. * .. ninditaþ . yathà --
     %<asatkulaprasåtà yà kàntaü vij¤àtumakùamà .>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóaü .. ü .. anityaü . yathà . %<aj¤ànantu sadasadbhyàmanirvacanãyaü>% . ityàdi vedàntasàraþ ..

#<asatpathaþ>#, puü, (na san panthàþ .) mandapathaþ . tatparyàyaþ . kupathaþ 2 kàpathaþ 3 vyadhvaþ 4 duradhvaþ 5 apathaþ 6 kadadhvà 7 vipathaþ 8 kutsitavartma 9 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<asadadhyetà>#, (ç) tri, (asat niùiddha÷àstramadhãte iti . asat + adhi + iï + tçc .) asadadhyayana÷àlã . tatparyàyaþ . ajapaþ 2 . iti hemacandraþ ..

#<asadç÷aþ>#, tri, (na sadç÷aþ . na¤atatpuruùaþ .) atulyaþ . anupameyaþ . yadyasadç÷ã stutiriti puùpadantaþ .. yathà . brahmavaivarte .
     %<vitta÷àñhyamakurvàõaþ samyakphalamavàpnuyàt .
     kurvàõo vitta÷àñhyantu labhate 'sadç÷aü phalam ..>% iti tithyàditattvaü ..

#<asadgrahaþ>#, puü, (asati apràpye vastuni grahaþ àgrahaþ .) akhaññiþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. bàlakàdãnàü khoiña àvadàra ityàdibhàùà .

#<asanaü>#, klã, (asyate iti . asa + lyuñ .) kùepaõaü . iti medinã .. (%<tçõanirasane viniyogaþ .>% iti bhavadevaþ .)

#<asanaþ>#, puü, vçkùavi÷eùaþ . piyà÷àla iti khyàtaþ . tatparyàyaþ . mahàsarjaþ 2 sauriþ 3 bandhåkapuùpaþ 4 priyakaþ 5 vãjavçkùaþ 6 nãlakaþ priyasàlakaþ 8 .
     (%<priyavimànitamànavatãruùàü nirasanairasanairavçthàrthatà .>% iti ÷i÷upàle .) asya guõàþ . kañutvaü . uùõatvaü . tiktatvaü . vàtàrtidoùagaladoùaraktamaõóalanà÷itvaü . sàrakatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. vçkùabhedaþ . àsana iyi khyàtaþ . tatparyàyaþ . ajakarõaþ 2 vanesarjaþ 3 mahàsarjaþ 4 . iti ratnamàlà .. asya guõàþ . kaphapittanà÷itvaü . iti ràjavallabhaþ .
     (%<vãjakaþ pãtasàra÷ca pãta÷àlaka ityapi .
     bandhåkapuùpaþ priyakaþ sarjaka÷càsanaþ smçtaþ ..
     vãjakaþ kuùñhavãsarpa÷vitramehagudakrimãn .
     hasti÷leùmàsnapitta¤ca tvacyaþ ke÷yo rasàyanaþ ..>% iti bhàvaprakà÷e'sya paryàyaguõau kathitau ..)

#<asanaparõã>#, strã, (asanasya parõamiva parõamasyàþ .) vçkùavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . vàtakaþ 2 ÷ãtalaþ 3 ÷ãtalavàtaþ 4 aparàjità 5 ÷aõaparõo 6 . ityamaraþ .. ÷ãtaþ 7 ÷ãtakaþ 8 sanaparõo 9 . iti ÷abdaratnàvalã .. màràñã iti bharataþ .. osàna iti sàrasundarã ..

#<asan>#, [t] puü, indraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<asantuùñaþ>#, tri, (na santuùñaþ . na¤samàsaþ .) samyak tuùñirahitaþ . santoùa÷ånyaþ . yathà --
     %<asantuùñàþ dvijà naùñàþ santuùñà iva pàrthivàþ .>% iti càõakyaü ..

#<asannaddhaþ>#, tri, (na samyak naddhaþ svakàryakùamaþ .) samudbhåtaþ . paõóitàmimànã . darpitaþ . iti jañàdharaþ .. akçtasannàhaþ ..

#<asanmànaü>#, klã, mànahàniþ . amaryàdà . anàdaraþ . asàdhumànaü . asacca tat màna¤ceni karmadhàrayasamàsaniùpannaü ..

#<asabhyaþ>#, tri, asabhàsat . sabhànupayuktaþ . asàmàjikaþ .. na sabhyaþ asabhya iti na¤samàsaniùpannaþ . khalaþ . yathà --
     %<ayantvasabhyastava janma no gçhe ÷rutvàgrajàüste nyabadhãt sure÷vara .
     sa te'vatàraü puruùaiþ samarpitaü ÷rutvàdhunaivàbhisaratyudàyudhaþ ..>% iti ÷rãbhàgavate 10 skandhe 3 adhyàye 20 ÷lokaþ .. asabhyaþ khalaþ . samarpitaü kathitaü . iti ÷rãdharasvàmã ..

#<asamaþ>#, puü, (nàsti samo yasya .) buddhaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<asamaþ>#, tri, viùamaþ . atulyaþ . yathà . %<ityeùà sahakàri÷aktirasamà màyà durunnãtito målatvàt prakçtiþ prabodhabhayato'vidyeti yasyodità .>% iti kusumà¤jalau 1 stavakaþ ..

#<asama¤jasaü>#, klã, (na sama¤jasaü yuktiyuktam .) asaïgataü . anupayuktaü . tatparyàyaþ . durjàtaü 2 duþsasa¤jaü 3 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (%<atipraõayàdetanmayoktamasama¤jasam>% . iti kathàsaritsàgare . (puü) sagararàjajyeùñhaputraþ . yathà harivaü÷e .
     %<ke÷inyasåta sagaràdasama¤jasamàtmajam .>%)

#<asamayaþ>#, puü, (apakçùñaþ samayaþ . na¤samàsaþ .) akàlaþ . duþsamayaþ . yathà --
     %<etàn janànna seveta vyàdhisaïgha÷ca durjayaþ .
     sarvaü bodhyamasamaye kàle sarvaü grasiùyati ..>% iti brahmavaivarte brahyakhaõóe 16 adhyàyaþ ..

#<asamarthaþ>#, tri, (na sasarthaþ . na¤samàsaþ .) a÷aktaþ . durbalaþ . yathà . brahmavavarte .
     %<upavàsàsamartha÷cedekaü viprantu bhojayet .
     tàvaddhanàni và dadyàd yadbhuktadviguõaü bhavet .>% iti tithyàditattvaü ..

#<asamavàyikàraõaü>#, klã, (na samavàyi kàryeõa kàraõena và saha ekasminnarthe samavetaü kàraõam .) samavàyikàraõàsannakàraõaü . samavàyikàraõe pratyàsannajanakaü . yathà . ghañaü prati kapàladvayasaüyogaþ . etatkàraõaü guõaþ karma ca . samavàyikàraõe pratyàsanna haiyà ye kàraõa haya . iti nyàyabhàùà .. (etat kàraõantu sarvatra dravye guõaþ guõe guõaþ karma ca . tadukaü bhàùàparicchade .
     %<guõakarmamàtravçtti j¤eyamathàpyasamabàyihetutvam .>%)

#<asamànaü>#, tri, (nàsti samàno yasya .) atulyaü . vijàtãyaü . sajàtãyabhinnaü . yathà ÷aïkhaþ .
     %<samànà÷aucaü prathame prathamena samàpayet .
     asamànaü dvitãyena dharmaràjavaco yathà ..>% iti ÷uddhitattvaü ..

#<asamàptaü>#, tri, (na samàptaü . na¤tatpuruùaþ .) samàptirahitaü . asampårõaü . aniùpannaü . yathà . smçtiþ .
     %<asamàpte vrate pårbenaiva kuryàdvratàntaraü .>% iti tithyàditattvaü ..

#<asamãkùyakàrã>#, [n] tri, (samãkùya vicintya na karotãti . asamãükùya + kç + õini .) abivecanàpårbakakarmakartà . tatparyàyaþ . jàlmaþ 2 . ityamaraþ .. (%<ucitamevaitat mamàsamãkùyakàriõaþ>% . iti hitopade÷e .)

#<asambaddhaü>#, tri, (na samvaddhaü parasparànvayayuktaü . na¤samàsaþ .) anarthakavàkyaü . tatparyàyaþ . abaddhaü 2 . iti jañàdharaþ ..
     (%<asambaddhakçta÷caiva vyavahàro na sidhyati .>% iti manuþ . vi÷çïkhalaþ . aniyamaþ . yathà bhàrate .
     %<asambaddhà mahàràja ! tàn nigçhõanti te gajàþ>% iti ..)

#<asammataþ>#, tri, (na sammataþ . na¤samàsaþ . anabhimataþ . tatparyàyaþ . praõàyyaþ 2 . iti hemacandraþ ..
     (%<asammataþ kastava muktimàrgaü punarbhavakle÷abhayàt prapannaþ .>% iti kumàre .)

#<asammànaü>#, klã, amaryàdà . apamànaü . samyaïmànàbhàvaþ . na sammànaü asammànamiti na¤samàsaniùpannaü ..

#<asaruþ>#, puü, (asa + aru .) vçkùavi÷eùaþ . iti ÷abdacandrikà .. kukurasoükà itikhyàtaþ .

#<asahanaþ>#, puü, strã, (na sahanaþ . na¤samàsaþ .) ÷atruþ . iti hemacandraþ .. (adhãraþ . asahiùõuþ . yathà -- %<kasmàt pràpya tiraskriyàmasahano'pyasthàditi prastute>% . iti mahàvãracarite .
     %<priyà mu¤catyadya sphuñamasahanà jãvitamasau .>% iti ratnàvalyàü . kùamàràhityam . yathà, sàhityadarpaõe .
     %<adhikùepàpamànàdeþ prayuktasya pareõa yat .
     pràõàtyayepyasahanaü tattejaþ samudàhçtam ..>% iti ..)

#<asahyaþ>#, tri, (na sahyaþ . na¤tatpuruùaþ .) asahanãyaþ . asoóhavyaþ . sahanàyogyaþ . yathà --
     %<varaü ràma÷aràþ sahyà na ca vaibhãùaõaü vacaþ .
     asahyaü j¤àtidurvàkyaü meghàntaritaràdravat ..>% iti mahànàñakaü .. j¤àtidurvàkyamityatra durvaco j¤àteriti ca pàñhaþ ..

#<asàdhàraõaü>#, tri, (na sàdhàraõaü sàmànyadharmayuktam . na¤samàsaþ .) sàdhàraõabhinnaü . asàmànyaü . vi÷eùaþ . nyàyamate sàdhyavyàpakãbhåtàbhàvapratiyogihetuþ . yathà vahnimàn jalatvàdityàdiþ . yathà . %<yattu prayàge cyahasràne kroóãkçte màghasaptamãlànàdàvasàdhàraõasaïkalpena punastathaiva pràtaþsnànàcaraõaü>% iti tithyàditattvaü .. ki¤ca %<asàdhàraõa÷arãravyàpàràrjitaü avidvadbhyo dàtumanicchanna dadyàt>% . iti dàyabhàgaþ .. atulyaü . iti ÷ådravarge sàdhàraõa÷abdàrthadar÷anàt ..

#<asàdhyaü>#, tri, (na sàdhyaü sàdhayituma÷akyam .) asàdhanãyaü . sàdhanàyogyaü . a÷akyaü . asàdhitavyaü . yathà --
     %<sahajàni tridoùàõi yàni càbhyantarà valiü .
     jàyante'r÷àüsi saügçhya tànyasàdhyàni nirdi÷et ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. api ca .
     %<ya idaü prapañhennityaü durgànàma÷atàtmakaü .
     nàsàdhyaü vidyate tasya triùu lokeùu pàrvati ..>% iti vi÷vasàratantre durgà÷atanàmàtmakaü stotraü ..
     (%<sàdhyà yàpyatvamàyàntiyàpyà÷càsàdhyatàü tathà .
     ghnanti pràõànasàdhyàstu naràõàmakriyàvatàm .>%
     %<amarmopahite de÷e ÷iràsandhyasthivarjite .
     vikàro yo'nuparyeti tadasàdhyasya lakùaõaü ..>% iti su÷rutaþ ..)

#<asàdhvã>#, strã, (na sàdhvã . na¤samàsaþ .) apativratà . yathà jyotistattvam -- %<kanyàtulàbhçnmithune ca sàdhvã ÷eùeùvasàdhvã dhanavarjità ca . nindye'pi lagne dvipadàü÷a iùñaþ kanyàdilagneùvapi nànyabhàgaþ>% .. iti .

#<asàndraü>#, tri, (na sàndraü nivióaü . na¤tatpuruùaþ .) anivióaü . viralaü . iti jañàdharaþ ..

#<asàmprataü>#, vya, (na sàmpratam yuktam . na¤tatpuruùaþ .) ayuktaü . anucitaü . tathà ca kàlidàsaþ .
     %<viùavçkùo'pi saüvardhya svayaü chettumasàmpratam .>% iti . kumàre 2 . 55 ..
     (%<sampratyasàmprataü vaktumukte muùalapàõinà .>% iti màghe . %<avidhàya vivàhasatkriyàmanayorgamyata ityasàmpratam>% . iti raghau 8 . 60 .)

#<asàraþ>#, puü, (nàsti sàro yasya .) eraõóavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<asàraü>#, tri, (nàsti sàro yasya .) sàrarahitavasta . sthiràü÷a÷ånyaü . tatparyàyaþ . phalgu 2 . ityamaraþ .. niþsàraü 3 niùphalaü 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. vàrtaü 5 . iti jañàdharaþ .. (yathà -- manusaühitàyàü 8 . 203 .
     %<nànyadanyena saüsçùñaråpaü vikrayamarhati .
     na càsàraü na ca nyånaü na dåre na tirohitam .>%
     %<asàre khalu saüsàre trãõi sàràõi bhàvayet .>% iti hitopade÷e ..
     %<nidar÷anamasàràõàü laghurbahutçõaü naraþ .>% iti màghe ..
     %<bahånàmapyasàràõàü samavàyo balàvahaþ .>% iti pa¤catantre .. %<dhigimàü dehabhçtàmasàratàm .>% iti raghuvaü÷e .. %<ato viparãtàstvasàràþ>% .. iti carakaþ ..)

#<asàraü>#, klã, nàsti sàro yasya .) aguru . iti ràjanirghaõñaþ .. (aguru÷abde'sya vi÷eùo j¤eyaþ ..)

@<[Page 1,153b]>@
#<asàkùàt>#, vya, (na sàkùàt . na¤tatpuruùaþ .) apratyakùaü . adar÷anaü . agocaraü .. atulyaü . iti sàkùàt ÷abdàrthadar÷anàt ..

#<asiþ>#, strã, (asyate avagàhanena pàpàni dårãkaroti yà . asa + in .) nadãvi÷eùaþ . sà ca kà÷ãdakùiõadiksthità . yathà .
     %<tasmàt vi÷ve÷varàj¤aiva kà÷ãvàse'tra kàraõaü .
     asi÷ca varaõà yatra kùetrarakùàkçtau kçte ..
     vàràõasãti vikhyàtà tadàrabhya mahàmune .
     ase÷ca varaõàyà÷ca saïgamaü pràpya kà÷ikà ..
     vàràõasãha karuõàmayadivyamårterutsç jya yatra tu tanuü tanubhçt sukhena .
     vi÷ve÷adçïmahasi yat sahasà pravi÷ya råpeõa tàü vitanutà padavãü dadhàti ..
     jàto mçto bahuùu tãrthavareùu ye tvaü jantorna jàtu bhava÷àntirabhånnimajya .
     vàràõasãti gadatãha mçto'mçtatvaü pràpyàdhunà mama balàt smara÷àsanaþ syàt ..>% iti kà÷ãkhaõóe 30 adhyàyaþ ..

#<asiþ>#, puü, (asatãti . asa dãptau ini .) astrabhedaþ . khàüóà taravàla ityàdi bhàùà . tatparyàyaþ . khaógaþ 2 nistriü÷aþ 3 candrahàsaþ 4 riùñiþ 5 kaukùeyakaþ 6 maõóalàgraþ 7 karapàlaþ 8 kçpàõaþ 9 ityamaraþ .. prabàlakaþ 10 bhadràtmajaþ 11 riùñaþ 12 çùñiþ 13 dhàràviùaþ 14 kaukùeyaþ 15 taravàriþ 16 taravàjaþ 17 kçpàõakaþ 18 karavàlaþ 19 kçpàõã 20 ÷astraþ 21 . iti ÷abdaratnàvalã .. viùasanaþ 22 . iti trikàüõóa÷eùaþ ..
     (%<parõa÷àlàmatha kùipraü vikçùñàsiþ pravi÷ya saþ .
     vairåpyapaunaruktena bhãùaõàü tàmayojayat ..>% iti raghavaü÷e 12 . 40 ..
     %<syandanà÷vaiþ same yudhyedanåpe naudvipaistathà .
     vçkùagulmàvçte càpairasicarmàyudhaiþ sthale ..>% iti manau 7 . 192 ..) tasya stutiryathà .
     %<asirviùasanaþ khaógastãkùõadhàro duràsadaþ .
     ÷rãgarbho vijaya÷caiva dharmapàlo namo'stu te ..
     ityaùñau tava nàmàni svayamuktàni vedhasà .
     nakùatraü kçttikà te tu gururdevo mahe÷varaþ ..
     hiraõya¤ca ÷arãrante dhàtà devo janàrdanaþ .
     pità pitàmaho devastvaü màü pàlaya sarvadà ..
     nãlajãmåtasaïkà÷astãkùõadaüùñraþ kç÷odaraþ .
     bhàva÷uddho'marùaõa÷ca atitejàstathaiva ca ..
     iyaü yena dhçtà kùauõã hata÷ca mahiùàsuraþ .
     tãkùõadhàràya ÷uddhàya tasmai khaógàya te namaþ ..>% iti vçhannandike÷varapuràõãyadurgotsavapaddhatidhçtavàràhãtantraü ..

#<asikaü>#, klã, (asati dãpyate yat . as + ikan .) adharacivukayormadhyabhàgaþ . iti hemacandraþ ..

#<asiknikà>#, strã, asiknã . dàsã . iti jañàdharaþ .. (%<gatogaõastårõamasiknikànàü>% . iti pàõiniþ .

@<[Page 1,153c]>@
#<asiknã>#, strã, (na sità ÷uklake÷à . chandasi knameka iti tasya knaþ nàntattàt ïãp ca .) avçddhàntaþpuracàriõã preùyà .. ityamaraþ .. nadã vi÷eùaþ . iti medinã .. (dakùapatnã vãraõasutà . yathà harivaü÷e . %<asiknãmàvahatpatnãü vãraõasya prajàpateþ . sutàü sutapasà yuktàm>% iti ..)

#<asigaõóaþ>#, puü, (asyate kùipyate iti asiþ kùipta ityarthaþ . asiþ gaõóo yasmin .) kùudropadhànaü . iti jañàdharaþ .. choñavàüli÷a iti bhàùà ..

#<asitaþ>#, puü, (na sitaþ ÷uklaþ . na¤samàsaþ .) kçùõavarõaþ . tadvi÷iùñe tri . (yathà puùpadante ..
     %<asitagirinibhaü syàt kajjalaü sindhupàtram .>%
     %<cakà÷e viniviùñena sa sandhyeva ni÷à'sità .>% iti ràmàyaõe ..) ityamaraþ .. ÷anigrahaþ . kçùõapakùaþ . iti halàyudhaþ .. (svanàmakhyàtaþ såryavaü÷odbhavo bharataputtro ràjà . yathà, ràmàyaõe --
     %<bharatàt tu mahàtejà asito samajàyata .>% svanàmakhyàtaþ ka÷cit vyàsa÷iùyo muniþ . yathà harivaü÷e .
     %<asitasyaikaparõà tu devalasya mahàtmanaþ .>% parbvatabhedaþ . yathà bhàrate --
     %<tatra puõyaühçdaþ khyàto mainàka÷caiva parbataþ .
     bahumålaphalopetastvasito nàma parbataþ ..>%)

#<asità>#, strã, (na sità . asita palitayoþ pratiùedhàt varõàdanudàttàditi ïãù takàrasya knakàràde÷a÷ca na .) nãlãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. yà avçddhà bhahàdevãbhiþ preùyate antaþpure ca punaþ puna ÷carati sà . ityamarañãkàyàü bharataþ .. yà avçddhà yuvatã kçùõake÷à preùyà dàsã antaþpure carati sà iti sàrasundarã .. (svanàmakhyàtà svarve÷yà . yathà harivaü÷e .
     %<asità ca subàhu÷ca suvçttà sumukhã tathà .>%)

#<asitàbhra÷ekharaþ>#, puü, (asitaþ kçùõavarõaþ abhro meghaiva ÷ekharo yasya .) vuddhavi÷eùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<asitàrciþ># [s] puü, (asità kçùõà arciþ ÷ikhà yasya .) agniþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<asitàluþ>#, puü, (asitaþ àluþ .) nãlàluþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<asitotpalaü>#, klã, (asitamutpalamü .) nãlotpalaü . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà carakaþ .
     %<utpalàni kaùàyàõi pittaraktaharàõi ca ..>%)

#<asidaüùñraþ>#, puü, (asiriva tãkùõà daùñrà yasya .) jalajantuvi÷eùaþ . makara iti khyàtaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<asidaüùñrakaþ>#, puü, (asidraüùñra + svàrthe kan .) asidaüùñraþ . makaraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<asiddhaü>#, tri, (na siddham . na¤samàsaþ .) apakvaü . asvinnaü . iti ratnamàlà .. siddhirahitaü .. (%<svayamasiddhaþ kathaü paràn sàdhayet>% iti nyàyaþ . nyàyamate, à÷rayàsiddhatvàdibhirdoùairduùño hetuþ . yathà, bhàùàparicchede .
     %<anaikànto viruddha÷càpyasiddhaþ pratipakùitaþ .
     kàlàtyayopadiùña÷ca hetvàbhàsastu pa¤cadhà ..>%)

#<asiddhiþ>#, strã, (na siddhiþ . na¤samàsaþ .) aniùpattiþ . nyàyamate sà trividhà . pakùàsiddhiþ 1 yathà kà¤canamayaparbato vahnimàn ityàdiþ 1 . svaråpàsiddhiþ 2 yathà, parbataþ kà¤canamayavahnimàn ityàdiþ 2 . vyàpyatvàsiddhiþ 3 yathà, parbato vahnimàn jvalatvàdityàdiþ 3 . (yathà bhàùàparicchede .
     %<à÷rayàsiddhiràdyà syàt svaråpàsiddhirapyatha .
     vyàpyatàsiddhiraparà syàdasiddhirataþ stridhà ..
     pakùàsiddhiryatra pakùo bhavenmanimayo giriþ .
     hrado dravyaü ghåmavatvàdatràsiddhirathàparà ..
     vyàpyatvàsiddhiraparà nãladhåmàdike bhavet ..>%)

#<asidhàvaþ>#, puü, (asiü dhàvati nirmalaü karotãti . asi + dhàva + aõ .) ÷astramàrjakaþ . iti jañàdharaþ .. ÷ikalakara iti bhàùà .

#<asidhàvakaþ>#, puü, (asidhàva + svàrthe kan .) asidhàrakartà . astramàrjakaþ . ityamaraþ ..

#<asidhenuþ>#, strã, (asirdhenuriva yasyàþ . aserdhenusàdç÷yena churikàyà stadvatsyasàdç÷yam .) churikà . iti halàyudhaþ .. churã iti bhàùà .

#<asidhenukà>#, strã, (asirdhenukà iva yasyàþ .) churikà . ityamaraþ ..

#<asipatraþ>#, puü, (ikùupakùe, asiriva tãkùõaü patraü yasya .) ikùuþ . khaóagakoùaþ . narakavi÷eùaþ . iti medinã .. guõóanàma tçõaü . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<asipatrakaþ>#, puü, (asipatra + kan .) ikùuþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<asipatravanaü>#, klã, (asiriva tãkùõaü patraü yasya tàdç÷aü vanaü .) narakavi÷eùaþ . %<patrairyatra vidàryate>% . iti manuþ .. (%<yastviha vai nijapathàdanàpadyapagataþ pàùaõóa¤copagatastamasipatravanaü prave÷ya kaùayà praharanti tatràsàvitastato dhàvamànaþ ubhayatodhàrai stàlavanàsipatrai÷chidyamànasarvàïgo hà hato'smãti paramayà vedanayà mårchitaþ pade pade nipatati svadharmahà pàùaõóànugamanaphalaü bhuïkte>% . iti ÷rãbhàgavate ..
     %<a÷ipatravanaü nàma narakaü ÷çõu càparam .
     yojanànàü sahasraü vai jvaladagnyàstçtàvaniþ ..
     taptà såryakarai÷caõóaiþ kalpakàlàgnidàruõaiþ .
     prapatanti sadà tatra pràõino narakaukasaþ ..
     tanmadhye ca vanaü ÷ãtaü snigdhapatraü vibhàvyate .
     patràõi yatra khaïgàni phalàni dvijasattama ..>% iti màrkaõóeyapuràõe .)

#<asipucchakaþ>#, puü, (asiriva puccho yasya .) ÷i÷umàraþ . iti hàràbalã ..

#<asiputrikà>#, strã, (aseþ puttrãva .) churikà . iti halàyudhaþ ..

#<asiputrã>#, strã, (ameþ puttrãva .) ityamaraþ .. churikà .. charã iti bhaùà .

@<[Page 1,154b]>@
#<asimedaþ>#, puü, (asiriva medo niryàso yasya .) viñkhadiraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (irimeda÷abde'sya guõà j¤eyàþ ..)

#<asihetiþ>#, puü, (asirhetiþ pradhànàstraü yasya .) khaógadhàrã yoddhà . tatparyàyaþ . naistriü÷ikaþ 2 . ityamaraþ ..

#<asu>#, klã, (asyate'nena . as + u .) cittaü . upatàpaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<asuþ>#, puü, (asyante iti . as + u .) pràõaþ pa¤capràõeùu bahuvacanàntaþ . asavaþ . ityamaraþ ..
     (%<tejasvinaþ sukhamasånapi saütyajanti .>% iti nãti÷atake . 99 ÷lokaþ .)

#<asukhaü>#, klã, (na sukham . na¤samàsaþ .) duþkhaü . iti hemacandraþ .. (yathà manusaühitàyàü 12 . 19 .
     %<tau dharmaü pa÷yatastasya pàpaü càtandritau saha .
     yàbhyàü pràpnoti saüpçktaþ pretyeha ca sukhàsukham ..>% tatraiva 4 . 70 .
     %<na karma niùphalaü kuryànnàyatyàmasukhodayam .>%)

#<asudhàraõaü>#, klã, (asånàü dhàraõaü .) jãvanaü . ityamaraþ ..

#<asubhçt>#, tri, (asån vibhartãti . asu + bhç + kvip .) pràõã . jãvaþ . yathà . %<dçtaya iva ÷vasantyasubhçto yadi te'nuvidhà mahadahamàdayo 'õóamasçjan yadanugrahataþ>% . iti ÷rãbhàgavate da÷amaskandhe 87 adhyaye 14 ÷lokaþ ..

#<asuraþ>#, puü, strã, (asyati devàn kùipati iti . asaü + uran . yadvà na suraþ virodhe na¤tatpuruùaþ . yadvà nàsti surà yasya saþ . såryapakùe asati dãpyate iti uran .) sura virodhã . sa tu ka÷yapàt ditigarbhajàtaþ . tatparyàyaþ . daityaþ 2 daityeyaþ 3 danujaþ 4 indràriþ 5 dànavaþ 6 ÷ukra÷iùyaþ 7 ditisutaþ 8 pårbadevaþ 9 suradviñ 10 devaripuþ 11 devàriþ 12 ityamaraþ ..
     (%<suràþ pratigrahàddevàþ surà ityabhivi÷rutàþ .
     apratigrahaõàttasya daiteyà÷càsuràþ smçtàþ ..>% iti ràmàyaõe .) såryaþ . iti medinã . ràhuþ iti jyotiþ÷àstram ..

#<asuraripuþ>#, puü, (asuràõàü ripuþ .) viùõuþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<asurasà>#, strã, (na vidyate su ÷obhano raso yasyàþ .) varvarã . iti ratnamàlà . vàvui tulasã iti bhàùà . (varvarã÷abde 'syà vi÷eùo j¤àtavyaþ ..)

#<asurà>#, strã, ràtriþ . ràsiþ . iti medinã ..

#<asuràhvaü>#, klã, (asurasyàhvà àhvà yasya .) kàüsyaü . iti hemacandraþ ..

#<asurã>#, strã, (as + uran + ïãù .) ràjikà . ityamarañokàyàü bharatàdayaþ . ràã sarùà iti bhàùà .. asurapatnã ..

#<asurkùaõaü>#, klã, (na + sukùa + lyuñ .) avaj¤à . anàdaraþ . ityamaraþ .

#<asusthaþ>#, tri, (na susthaþ . na¤samàsaþ .) sukhaþsthitirahitaþ . rogã ..

@<[Page 1,154c]>@
#<asukùaõaü>#, klã, (na + sårkùa + lyuñ) avaj¤à . anàdaraþ . ityamaraþ ..

#<asåyà>#, strã, (aså ¤a asåyàyàm . aså + yak + a .) guõaùu doùàviùkaraõaü . paraguõe doùàropaõaü ityamaraþ .. (yathà sàhityadarpaõe .
     %<asåyànyaguõarddhãnàmauddhatyàdasahiùõutà .
     doùodghoùabhråvibhedàvaj¤àkrodheïgitàdikçt ..>% iya¤ca %<harùàsåyà viùàdàþ>% . ityàdinà vyabhicàribhàvamadhye'pi parigaõità ..)

#<asåryampa÷yà>#, strã, (såryamapi na pa÷yati yà . na + sårya + dç÷ + kha÷ . satyapi såryadar÷ane prayogo bhavati . yadà tu såryadar÷anàbhàvamàtram såryetarasya candràderdar÷anaü và vivakùitaü tadà kha÷ na bhavati .) ràjapatnyàdiþ . iti kalàpapàõinã ..
     (%<asåryampa÷yaråpà tvaü kimabhãruraràryase .>% iti bhaññiþ ..)

#<asårkùaõam>#, klã, (sårkùa àdare tasmàt lyuñ tato na¤samàsaþ .) anàdaraþ . ityamaraþ .

#<asåkùaõaü>#, klã, (sårkùa àdare tasmàt lyuñ tato na¤samàsaþ .) anàdaraþ . ityamaraþ .

#<asçk>#, [j] klã (na + sçj + kvip .) raktam . ityamaraþ .. (%<pànamapyasçjaþ kùipraü svapãóàyai jalaukasàm>% . iti dçùñànta÷atakam .) kuïkumaü . iti ràjanirghaõñaþ .. viùkumbhàdi saptaviü÷ati yogàntargataùoóa÷ayogaþ .. tatra jàtaphalaü .
     %<dhanã kuråpaþ kumatirdåràtmà vide÷agàmã rudhiraprakopaþ .
     mahàpralobhã puruùo valãyànasçk prasåtau kila yasya jantoþ .>% iti koùñhãpradãpaþ . raktàrthe yathà, vaidyakaü ..
     %<rasàsçkmàüsamedoñasthi majja÷ukràõi dhàtavaþ .>%
     %<tasya pittamasçïmàüsaü dagdhvà rogàya kalpate .>% %<vàtàsçk pårvalakùaõaü .>% iti màdhavakaraþ ..
     %<vidàhyannaü viruddha¤ca tattaccàsçk pradåùaõaü .
     bhajatàü vidhihãna¤ca svapnajàgaramaithunaü ..
     pràyeõa sukumàràõàmacaïmaõa÷ãlinàü .
     abhighàtàda÷uddhe÷ca nçõàmasçji dåùite ..
     vàtalaiþ ÷ãtalairvàyurvçddhaþ kruddho vimàrgakaþ .
     tàdç÷anàsçjà ruddhaþ pràk tadeva pradåùayet ..>% iti vàbhañaþ ..
     %<asçjaþ ÷leùmaõa÷càpi yaþ prasàdaþ paro mataþ .>%
     %<tadvarùàddàda÷àtkàle vartamànamasçk punaþ .
     jaràpakva÷arãràõàü yàtipa¤cà÷ataþ kùayaü ..
     madamårchà ÷ramàrtànàü vàtaviõmåtrasaïginàü .
     nidràbhibhåtabhãtànàü nçõàü nàsçk pravartate ..>% iti su÷rutaþ ..)

#<asçkkaraþ>#, puü, (asçk ÷oõitaü karotãti . asçj + kç + ña .) ÷arãrasthadhàtuþ . iti hemacandraþ .. (bhuktasyànnàdikasya prathamaü rasaråpatà, rasasya paripàkato raktaråpatà iti vaidyake prasiddhiþ .
     %<rasàdraktaü tato màüsaü màüsànmedaþ prajàyate ..>% iti su÷rutaþ ..)

#<asçkpaþ>#, puü, strã, (asçk pivatãti . asçj + pà + óa) ràkùasaþ iti hemacandraþ ..

@<[Page 1,155a]>@
#<asçgdharà>#, strã, (asçk ÷onitaü dharatãti . asçj + dhç + ac .) carma . ityamarañãkàyàü bharatàdayaþ ..

#<asçpàñã>#, strã, puü, (na + sçp + kàñ .) raktadhàrà ityamarañãkàsàramundarã .

#<asecanakaü>#, tri, (na sicyate mano yasmin . na + sic + lyuñ . saüj¤àyàü kan .) yasya dar÷anàt tçpte ranto nàsti tat . atyantapriyadar÷anaü . ityamaraþ . yàhàke dekhiyà tçptira ÷eùa nà haya emana vastu .
     (%<nayanayugàsecanakaü mànasavçttyàpi duùpràpaü .>% iti sàhityadarpaõe ..)

#<asaumyasvaraþ>#, tri, (asaumyaþ kañhoraþ svaro yasya .) kàkavat mandasvarayuktaþ . tatparyàyaþ . asvaraþ 2 . ityamarasiühaþ ..

#<asauùñhavaü>#, kvã, (na sauùñhavaü . na¤samàsaþ) apra÷aüsanãyatvaü . a÷obhanatvaü . anàti÷ayyaü . na¤ pårbàt suùñu÷abdàt bhàve ùõapratyayaþ .. (%<gamanamalasaü ÷ånyà dçùñiþ ÷arãramasauùñhavaü>% . iti màlatãmàdhave . alaïkàra÷àstre smarada÷àbhedaþ . yathà sàhityadarpaõe . %<asauùñhavaü malàpattistàpastu virahajvaraþ>% ..)

#<astaþ>#, puü, (asyanta ravikiraõà yasmin . as + ta .) astàcalaþ . pa÷cimàcalaþ . tatparyàyaþ . carama kùmàbhçt 2 . ityamaramedinyau .. (%<vióambayatyastanimagnasåryam>% . iti raghuþ .
     %<sahasra÷ikhara¤caiva nànàtãrthasamàkulam .
     cakàra ratnasaükãrõaü bhåyo'staü nàma parvataü ..>% iti harivaü÷e .) lagnàt saptamasthànaü . iti dãpikà ..

#<astaü>#, tri, (as + kta .) kùiptaü . avasànapràptaü . iti medinã .. (%<patirapàstasaüj¤à matiþ>% . iti màlatãmàdhave .. %<nirastagàmbhãryamapàstadhairyaü .>% iti màghe .. såryàstagamanaü . %<karajàla mastasamaye'pi satàm>% . iti màghe .. tathà kumàrasambhave 2 . 23 .
     %<yamopi vilikhan bhåmiü daõóenàstamitatviùà .
     kuråtesminnamoghepi nirvànàlàtalàghavam ..>%)

#<astaü>#, klã, bhçtyuþ . iti hemacandraþ ..

#<astakaþ>#, puü, (asta + kan .) mokùaþ . nirbàõaü . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<astam>#, vya, (as + tam .) adar÷anaü . ityamaraþ .. (ràjyamastamite÷varam iti raghuþ ..)

#<astamatã>#, strã, (astaü atatãti . astam + at + ac + gauràditvàt ïãù .) ÷àlaparõã vçkùaþ . iti ÷abdaratnàbalã ..

#<astàghaþ>#, tri, (astaü gataü aghaü màlinyaü yasmàt .) agàdhaþ . atigabhãraþ . iti hemacandraþ .

#<astàcalaþ>#, puü, (astàya acalaþ . yadvà astaþ pa÷cimo'calaþ) astagiriþ . pa÷cimàcalaþ . iti ÷abdaratnàvalã . (%<astàcalacåóàvalambini bhagavati kubhudinãnàyake candramasi>% . iti hitopade÷aþ ..)

@<[Page 1,155b]>@
#<astàdriþ>#, puü, (astaþ pa÷cimo'driþ parbataþ .) astàcalaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<asti>#, vya, (as + stik) vidyamànatà . tatparyàyaþ sattvaü 2 . ityamaraþ .. asdhàtostipi kçte'pyetadråpaü .. (yathà cànakye .
     %<atithirbàlaka÷caiva ràjà bhàryà tathaiva ca .
     asti nàsti na jànanti dehi dehi punaþ punaþ ..>%)

#<astimàn>#, tri, (asti vidyamànamiti vidyate yasya asti + matup .) dhanã iti hemacandraþ ..

#<astu>#, vya, (as + tun .) aïgãkàraþ . asåyà . pãóà . iti vi÷vamedinau . asadhàtoþ tupikçte'pyetadråpaü syàt ..

#<astyànaü>#, klã, (na styànaü . na¤sabhàsaþ .) bhartsanaü . nindà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<astraü>#, klã, (asyate kùipyate yat . as + ùñran .) prahàrayogyadravyamàtraü . hàtiyàra iti bhàùà . tatparyàyaþ . àyudhaü 2 praharaõaü 3 ÷astraü 4 . ityamaraþ .. khaïgaþ 5 . dhanuþ 6 . iti medino . kùepanayogyavàõàdi . iti ràyamukuñaþ .. (%<prayuktamapyastramito vçthà syàt>% . %<pratyàhatàstro girã÷aprabhàvàt>% . iti ca raghuþ ..) tanniråpanaü yathà --
     %<daõóasàdhyaü yato ràjyaü sa daõóaþ ÷àstrasaü÷ritaþ .
     astràõi bhåmipàlànàü niråpyante tataþ kramàt ..>% atha gaõanà .
     %<khaïgacarma dhanurvàõau ÷alvabhalvau tathàparau .
     ardhacandra÷ca nàràcaþ ÷aktiyaùñhã tathà pare ..
     para÷u÷cakra÷åle ca parigha÷caivamàdayaþ .
     astrabhedàþ samuddiùñàþ ÷rãmadbhojamahãbhujà ..>% vàtsyastu .
     %<astrantu dvividhaü proktaü nirmàyaü màyikantathà .
     khaïgàdikantu nirmàyaü màyikaü dahanàdikaü ..
     dahano'tha jalaü kàùñhaü loùñraü ÷abdàdayastathà .
     taptatailàdika¤caiva màyikasyàstramucyate ..
     khaógàdãnàntugaõanà pårbameva nidar÷ità .
     astràtmanaiva nirdiùñaþ kavacàdirapãùyate ..>% iti yuktikalpataruþ .. * .. svaógacarmàdi parãkùà tattacchabde draùñavyà .

#<astrakaõñakaþ>#, puü, (astraü kaõñaka iva . vàõàstrasya kaõñakàkçtitvàt .) vàõaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<astrakàrakaþ>#, puü, (astràõàü kàrakaþ .) astranirmàtà . ÷astranirmàyakaþ . àyudhakàraþ . astrakàrã ..

#<astracikitsakaþ>#, puü, (astreõa cikitsatãti . astra + kit + svàrthe san + õvul .) ÷astravaidyaþ ..
     (%<chedyàdiùvanabhij¤o yaþ snehàdiùu ca karmaùu .>% ityàdi su÷rutaþ ..)

#<astrajit>#, klã, (astraü astràghàtajaü vraõàdikaü jayati nivàrayati . astra + ji + kvip .) vçkùavi÷eùaþ . kavàñ veñu iti khyàtaü . kavàóavaõñuyà iti kecit . asya paryàyaþ . kavàñavakra÷abde draùñavyaþ . astrajit iti caü pàñhaþ . iti ratnamàlà ..

#<astramàrjaþ>#, puü, (astraü màrùñi . astra + mçj + aõ .) astramàrjakaþ . ÷ànakaraþ . tatparyàyaþ . ÷astramàrjaþ 2 . asidhàvaþ 3 . asidhàvakaþ 4 . iti ÷abdaratnàbalã ..

#<astrasàyakaþ>#, puü, nàràcàstraü . samudayalauhamayavàõaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<astràgàraü>#, klã, (astràõàmàgàraü .) astrarakùaõagçhaü . selàkhànà iti pàrasyabhàùà . tatparyàyaþ . àyudhàgàraü 2 . yathà --
     %<sthàpanà jàtitatvaj¤aþ satataü pratijàgçtà .
     ràj¤aþ syàdàyudhàgàre dakùaþ karmasu codyataþ ..>% iti màtsye 189 adhyàyaþ ..

#<astràgàraþ>#, puü, astrarakùaõagçhaü . selàkhànà iti bhàùà ..

#<asthàgaü>#, tri, (asthàmasthitiü gacchati pràptotãti . asthà + gama + óa .) agàdhaü . atigabhãraü . iti hemacandraþ ..

#<asthàghaü>#, tri, (asthàmasthitiü hantãti . asthà + hana + ap .) atalaspar÷aü . iti hemacandraþ ..

#<asthànaü>#, tri, (nàsti sthànaü prà÷asthyaü yatra) atalaspar÷aü . iti jañàdharaþ .. mandasthale klã .. (%<asthàne patitàmatãvamahatàmetàdç÷ã syàdgatiþ>% . iti nãtiprapa¤ce .)

#<asthàyaü>#, tri, agàdhaü . sthãyate yatretyadhikaraõavàcye gha¤i kçte pa÷càdàdantàdyanpratyaye sthàyaü tato na sthàyamasthàyamiti na¤samàsaniùpannaü . na sambhavati sthàyaþ sthitiryatra iti kecit ..

#<asthàyã>#, [n] tri, sthitirahitaþ . na÷varaþ . sthàtuü ÷ãlamasyeti ÷ãlàrthe õini sthàyã, na sthàyã asthàyãti na¤samàsaniùpannaþ ..

#<asthàraü>#, tri, (asthàmasthitiü ràti . asthà + rà + óa .) atalaspar÷aü . agàdhaü . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<asthàvaraü>#, klã, sthàvaretaradravyaü . jaïgamavastu . na sthàvaraü asthàvaraü iti na¤samàsaniùpannaü ..

#<asthàvaraü>#, tri, (na sthàvaram . na¤samàmaþ .) sthàvaretaradravyaü . jaïgamavastu . iti smçtiþ ..

#<asthi>#, klã, (asyate kùipyate yat . as + kthin .) ÷arãrasthasaptadhàtvantargatadhàtuvi÷eùaþ . hàóa iti bhàùà . tatsaïkhyàdi ÷àrãra÷abde draùñavyaü .. tatparyàyaþ . kãkasaü 2 kulyaü 3 medojaü 4 . ityamaràdayaþ .. (asthisvaråpàdyuktaü bhàvaprakà÷e .
     %<medo yat svàgninà pakvaü vàyunà càti÷oùitaü .
     tadasthisaüj¤àü labhate sa sàraþ sarbavigrahe ..
     abhyantaragataiþ sàrairyathà tiùñhanti bhåruhàþ .
     asthisàraistathà dehà dhriyante dehinàü dhruvaü ..
     tasmàcciravinaùñeùu tvaïmàüseùu ÷arãriõàm .
     asthãni na vina÷yanti sàrà etàni sarvathà ..>%
     %<medaso'sthi tato majjà majjataþ ÷ukrasambhavaþ ..>% iti su÷rutaþ .. trãõi saùaùñhànyasthi÷atàni vedavàdino bhàùante . ÷alyata÷reùu trãõyeva÷atàni . teùàü saviü÷amasthi÷ataü ÷àkhàsu . saptada÷ottaraü ÷ataü sroõi pàr÷vapçùñhodarorassu . grãvàü pratyårdhaü triùaùñiþ . evamasthnàü trãõi ÷atàni påryante .. ekaikasyàntu pàdàïgulyàü trãõi trãõi tàni pa¤cada÷a . talakåùñhagulphasaü÷ritàni da÷a . pàrùõyàmekaü . jaïghàyàü dve . jànunyekaü . ekamåràviti . triü÷adevamekasmin sakthãni bhavanti . etenetara sakthibàhå ca vyàkhyàtau .. ÷roõyàü pa¤ca teùàü gudabhaga nitambeùu catvàri . trikasaü÷ritamekaü . pàr÷ve ùañtriü÷adevamekasmin dvitãye'pyevaü . pçùñhe triü÷at . aùñàvurasi . dve akùakasaüj¤e . grãvàyàü navakaü . kaõñhanàóyàü catvàri . dve hanvoþ . dantà dvàtriü÷at . nàsàyàü trãõi . ekaü tàluni . gaõóakarõa÷aïkheùvekaikaü . ùañ ÷irasi .. etàni pa¤cabidhàni bhavanti . tadyathà . kapàla-rucaka-taruõa-balaya-nalakasaüj¤àni . teùàü jànunitambàüsagaõóatàlu÷aïkha÷irassu kapàlàni . da÷anàstu rucakàni . ghràõakarõagrãbàkùikoùeùu taruõàni . pàõipàdapàr÷vapçùñhodarorassu balayàni . ÷eùàõi nalakasaüj¤àni ..
     %<màüsànyatranibandhàni siràbhiþ snàyubhistathà .
     asthãnyàlambanaü kçtvà na÷ãryante patanti và ..>% iti ca su÷rutaþ ..) vãjaü . iti ràyamukuñaþ vaidyaka÷ca .. àüñã iti bhàùà .

#<asthikuõóaü>#, klã, (asthnàü kuõóam .) asthipårõanarakakuõóavi÷eùaþ . yathà --
     %<pitéõàü yo viùõupade piõóaü naiva dadàti ca .
     sa ca tiùñhatyasthikuõóe svalomàvdaü mahe÷vari ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 27 adhyàyaþ ..

#<asthikçt>#, puü, (asthi karoti yaþ . asthi + kç + kvip .) ÷arãrasthamedo dhàtuþ . iti hemacandraþ .. (medaso'sthi . iti su÷rutaþ .)

#<asthijaþ>#, puü, (asthno jàyate iti . asthi + jana + óa .) majjà . iti ràjanirghaõñaþ .. (majja÷abde'sya guõàdayo draùñavyàþ .)

#<asthituõóaþ>#, puü, strã, (asthãva dàruõaü tuõóaü yasya .) pakùã . ÷abdamàlà ..

#<asthidhanvà>#, [n] puü, (asthimayaü dhanuryasya .) ÷ivaþ . iti hemacandraþ ..

#<asthipa¤jaraþ>#, puü, (asthi pa¤jara iva .) ÷arãràsthisamåhaþ . tatparyàyaþ . karaïkaþ 2 kaïkàlaü 3 . iti hemacandraþ ..

#<asthibhakùaþ>#, puü, strã, (asthi bhakùayati . asthi + bhakùa + ac .) kukkuraþ . iti hàràbalã . (pakùivi÷eùaþ . hàóagilà iti bhàùà .)

#<asthibhuk># [j] puü, strã, (asthi bhuïkte iti . asthi + bhuj + kvip .) kukkuraþ . iti hemacandraþ ..

#<asthimàlã>#, [n], puü, (asthimàlà vidyate yasya asthimàlà + in) ÷ivaþ . iti hemacandraþ . (%<÷ålahastho'sthimàlã>% iti ÷iva÷atake .)

#<asthiraþ>#, tri, (na sthiraþ . na¤tatpuruùaþ .) ca¤calaprakçtiþ . tatparyàyaþ . saïkasukaþ 2 . ityamaraþ . ani÷citaþ . iti khàmã ..
     (%<lubdhaþ kårà'va÷o'satyaþ pramàdã bhãrurasthiraþ ..>% iti hitopade÷e .)

@<[Page 1,156b]>@
#<asthiramatiþ>#, tri, (asthirà matiryasya .) ca¤calabuddhiþ . yathà . %<vikràntaü kulamukhyamasthiramatiü vitte÷varaü sàïgiràþ>% . iti jyotistattvedvigrahayogaphalaü ..

#<asthiravibhåtiþ>#, strã, (asthirà vibhåtiþ .) ca¤calai÷varyaü . yathà . %<asthiravibhåtimaitraü calamañanaü skhalitaniyamamapi carabhe>% . iti jyotistattve rà÷iphalaü ..

#<asthivigrahaþ>#, puü, (asthisàro vigraho yasya .) bhçïginàmaka÷ivasahacaraþ . iti hemacandraþ ..

#<asthi÷çïkhalà>#, strã, (asthnàü ÷çïkhalà yojanakàraõam .) granthimàn vçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (hàóayoóà iti bhàùà . yathà bhàvaprakà÷aþ ..
     %<kàõóaü tvagvirahita masthi÷çïkhalàyà màùàrdaü dvidalamaka¤cukaü tadardham .
     saüpiùñaü sutanu ! tatastilasya taile saüpakvaü vañakamatãva vàtahàri ..>%)

#<asthisaühàraþ>#, puü, (asthãni saüharati yojayati . asthi + saü + hç + aõ .) vçkùavi÷eùaþ . hàóa¤ca hàóajoóà iti bhàùà . tatparyàyaþ . vajravallã 2 granthimàn 3 kuli÷aü 4 amaraþ 5 . iti ratnamàlà .. hasti÷uõóã 6 vanàlikà 7 . iti hàràvalã . asya guõàþ . valàsthibhagnahitakàritvaü . vàyunà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. yathà --
     %<granthimànasthisaühàrã vajràïgã càsthi÷çïkhalà .
     asthisaühàrakaþ prokto vàta÷leùmaharo'sthiyuk ..
     uùõaþ saraþ kçmighna÷ca dunàmaghno 'kùirogajit .
     råkùaþ svàdurlaghurvçùyaþ pàcanaþ pittalaþ smçtaþ ..
     kàõóaü tvagvirahita masthi÷çïkhalàyà màùàrdhaü dvidalamaka¤cukaü tadardhaü .
     saüpiùñaü sutanu tatastilasya taile saüpakvaü vañakamatãva vàtahàri ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..
     (%<asthibhagne'sthisaühàro hitovalyo'nilàpahaþ>% iti vaidyakadravyaguõaþ .)

#<asthisaühàrã>#, strã, (asthãni saüharati yà . asthi + sam + hç + aõ + striyàü ïãp) gnanthimàn vçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (asthisaühàra÷abde'sya guõà j¤àtavyàþ .)

#<asthisàraþ>#, puü, (asthnaþ sàraþ pàkapariõàmaþ .) majjà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<asthisnehasa¤cakaþ>#, puü, (asthnaþ snehastasya sa¤cakaþ .) majjà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<asthairyaü>#, klã, asthiratà . sthirasya bhàvaþ ityarthe ùõyapratyaye sthairyaü na sthairyamasthairyamiti na¤samàsena niùpannaü .. (%<asyairyeõa vibhåtayo'pyupahatà grasthaü na kiü kena và>% . iti vairàgya÷atakam .. 29 ÷lokaþ .)

#<asnigdhadàru>#, klã, (asnigdhaü kañhoraü dàru .) devakàùñhaü . devadàrubhedaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<aspaùñaü>#, tri, (na spaùñam . na¤tatpuruùaþ .) avyaktaü asphuñaü . yathà . mliùñaü . aspaùñaü . iti mugdhabodhavyàkaraõaü ..

#<aspçhà>#, strã, (na spçhà . na¤samàsaþ .) icchàbhàvaþ . yathà --
     %<yathotpannena santoùaþ kartavyo 'tyalpavastunà .
     parasyàcintayitvàrthaü sàspçhà parikãrtità ..>% ityekàda÷ãtattvaü .. (nàsti spçhà yasyeti vàkye tri, spçhà rahitaþ . udàsãnaþ .)

#<asphuñaü>#, tri, (na sphuñam . na¤samàsaþ .) aspaùñaü . avyaktaü . mliùñavàkyaü . iti hemacandraþ ..

#<asphuñavàk>#, [c] tri, (asphuñà vàk yasya .) aspaùñavaktà . tatparyàyaþ . lohalaþ 2 . ityamarasiühaþ ..

#<asmad>#, tri, àtmavàcã sarvanàma÷abdaþ . asya råpaü yathà . ahaü, àmi . àvàü, àmarà dui . vayaü, àmarà aneka . ityàdi vyàkaraõaü .. ekaviü÷ativibhaktiùu tasya råpàõi yathà . ahaü 1 àvàü 2 vayaü 3 . 1 . màü 4 àvàü 5 asmàn 6 . 2 . mayà 7 àvàbhyàü 8 asmàbhiþ 9 . 3 . mahyaü 10 àvàmbhàü 11 asmabhyaü 12 . 4 . mat 13 àvàbhyàü 14 asmat 15 . 5 . mama 16 àvayoþ 17 asmàkaü 18 . 6 . mayi 19 àvayoþ 20 asmàsu 21 . 7 . etàni triùu liïgeùu samànàni dvitãyà-caturthã-ùaùñhãnàü ekavacana-dvivacana-vahuvacanavibhaktiùu tasya råpàntaràõi yathà . dvitãyaikavacane mà . caturthã-ùaùñhyorekavacane me . àsàüdvivacane nau . àsàü vahuvacane naþ . ÷lokapàdavàkyàdau etàni råpàõi na syuþ . ca và hà ha eva ÷abdayoge adar÷anàrthada÷yarthadhàtuyoge ca na syuþ . iti vyàkaraõaü ..

#<asmantaü>#, klã, a÷mantaü . cullã . iti ràyamukuñaþ .. unàna àkhà iti bhàùà ..

#<asraþ>#, puü, (as + rak .) koõaþ . ke÷aþ . ityamaraþ ..

#<asraü>#, klã, (asyate kùipyate yat . as + ra .) raktaü . asru . ityamaraþ .. (raktàrte yathà --
     %<pipàsàdàhapittàsrayuktaü pittajvaraü jayet .>% iti ÷àrïgadharaþ ..
     %<kùãõe'sre madhuràkàïkùà mårchà ca tvaci rukùatà .
     ÷aithilya¤ca siràõàü syàdvàtàdunmàrgagàmità .>% iti bhàvaprakà÷aþ .. %<asrasràviõo visrà>% iti .
     %<a÷uddhau balino'pyasraü na prasthàt sràvayetparaü .>% iti vàbhañaþ .. * .. netrajalàrthe yathà --
     %<kuryàtsàsraü ÷iràharùaü tenàkùyudvãkùaõàkùamaü .>% iti vàbhañaþ .. * .. àlasyanayane sàmre, iti carakaþ ..)

#<asrakaõñhaþ>#, puü, (asraü kaõñhe yasya .) vàõaþ . iti hàràvalã ..

#<asrakhadiraþ>#, puü, (asvavarõaþ khadiraþ .) raktakhadiravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (khadira÷abde'syaguõàdayo j¤eyàþ ..)

#<asrajaü>#, klã (asràt raktàt paripàkeõa jàyate yat . asra + jan + óa .) màüsaü . iti ràjanirghaõñaþ .. (màüsa÷abñe'syavi÷eùo j¤àtavyaþ ..)

@<[Page 1,157a]>@
#<asrapaþ>#, puü, strã, (asraü pivatãti . asra + pà + óa .) ràkùasaþ . ityamaraþ ..
     (%<dviràgamaü laghudhruve care'srape mçdåóuni .>% iti muhårtacintàmàõiþ . jalaukàþ .)

#<asrapatrakaþ>#, puü, (asramiva raktaü patraü yasya . saüj¤àyàü kan .) bhiõóàvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<asrapà>#, strã, (asraü raktaü pivati yà . asra + pà + óa + ñàp .) jalaukàþ . iti hemacandraþ ..

#<asraphalà>#, strã, (asramiva raktaü phalaü yasyàþ .) sallakãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<asramàtçkà>#, strã, (asrasya raktasya màteva poùikà . saüj¤àyàü kan . eùà hi ÷arãrasthadhàtånàü ÷reùñhà .) ÷arãrarasaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<asrarodhinã>#, strã, (asraü kùatajaraktaü ruõaddhi yà . asra + rudha + õin + striyàü ïãp .) lajjàlulatà . iti ratnamàlàràjanirghaõñau ..

#<asravinducchadà>#, strã, (asravinduriba vinduþ cchade patre yasyàþ .) lakùmaõà nàma kandaþ .. iti ràjanirghaõñaþ ..

#<asràrjakaþ>#, puü, (asrànàmarjakaþ .) ÷vetatulasã . iti ratnamàlà ..

#<asru>#, klã, (asyate kùipyate . as + ru .) cakùurjalaü . tatparyàyaþ . netràmbu 2 rodanaü 3 asraü 4 a÷ru 5 . ityamaraþ .. vàspaü 6 . iti ÷abdaratnàvalã .. locaü 7 . iti jañàdharaþ .. (%<÷rutvà ÷rutvàsrudhàràü tyajati>% . iti kãcakabadhaþ .
     %<ràgàsruvedanà÷àntau paraü lekhanama¤janaü .>% iti vàbhañaþ ..)

#<asvacchandaþ>#, tri, (na svacchandaþ . na¤samàsaþ .) adhãnaþ . àyattaþ . ityamaraþ ..

#<asvatantraþ>#, tri, (na svatantraþ . na¤samàsaþ .) paratantraþ . paràdhãnaþ . iti jañàdharaþ ..

#<asvapnaþ>#, puü, (nàsti svapno nidrà yasya .) devatà . ityamaraþ .. (nidràyà abhàvàrthe yathà --
     %<asvapnaþ santatàruk ca majjàsthikupite'nile ..>% iti màdhavakaraþ ..)
     %<majjastho'sthiùu sauùiryamasvapnaü stabdhatàü rujaü ..>% iti vàbhañaþ ..)

#<asvaraþ>#, tri, (apra÷astaþ svaro yasya .) mandasvarayuktaþ . tatparyàyaþ . asaumyasvaraþ 2 . ityamaraþ ..
     (%<atha gadgada÷abdastu vilapan vasudhàdhipaþ .
     uvàca mçdumandàrthaü vacanaü dãnamasvaram ..>% iti ràmàyaõe ..)

#<asvàdhyàyaþ>#, puü, (na vidyate svàdhyàyo vedàdhyayanaü yasya .) vidhipårvakavedàdhyayanahãnaþ . tatparyàyaþ . niràkçtiþ 2 . ityamaraþ .. anadhyàyaþ . adhyayane niùiddhadinaü . tadyathà . candrasåryagrahaõadinàni . tàni tu . grastàste 3 dinàni . anyatra 1 dinaü . sandhyàgarjane 1 dinaü . màghàdimàsaücatuùñaye garjanamàtre taddinaü . nirghàta÷abde 1 dinaü . bhåkampe 1 dinaü . ulkàpàte 1 dinaü . maholkàpàte àkàliükaþ . ekavedasamàpanànantaraü 1 dinaü . àraõyakanàmakavedabhàgasamàpanànantaraü 1 dinaü . pa¤caparvàõi 5 dinàni . caitra÷uklapratipat 1 dinaü . ÷ràvaõa÷uklapratipat 1 dinaü . màrga÷uklapratipat 1 dinaü . etàþ pratipado nityàþ . anyàþ kàmyàþ . vajrapàte àkàlikaþ . vidyutsamakàlãnamegha÷abde àkàlikaþ . caturda÷amanvantaràþ 14 tithayaþ . yugàdyàþ 4 tithayaþ . màghamàsasyobhayapakùãyadvitãyà 2 dine . à÷vinasyobhayapakùãyadvitãyà 2 dine . caitrakçùõapakùadvitãyà 1 dinaü . kàrtikasyobhayapakùãyadvitãyà 2 dine . àùàóhasyobhayapakùãyadvitãyà 2 dine . màrgamàsasyobhayapakùãyadvitãyà 2 dine . phàlgunamàsasyobhayapakùãyadvitãyà 2 dine . utsavadinàni anekàni . akùayatçtãyà 1 dinaü . iti smçtiþ .. (%<kçùõe'ùñamã tannidhane'hanã dve kçùõetare'pyevamahardvisandhyaü . akàlavidyut stanayitnughoùe svatantraràùñrakùitipavyathàsu .. ÷ma÷ànayànàdyatanàhaveùa mahotsavautpàtikadar÷aneùu . nàdhyeyamanyeùu ca yeùu viprà nàdhãyate nà÷ucinà ca nityaü>% .. iti su÷rutaþ ..)

#<asvàmikaü>#, tri, (nàsti svàmã uttaràdhikàrã yasmin .) svàmirahitavastu . akartçkaü . veyoris iti pàrasya bhàùà . yathà . etacca agradànaü svabhåmau asvàmikàyà¤ca na dadyàt . asvàmikànyàha yamaþ .
     %<añavyaþ parvatàþ puõyà nadyastãrthàni yàni ca .
     sarvàõyasvàmikànyàhurna hi teùu parigrahaþ ..>% puõyà iti vi÷eùaõàt añavyo naimiùàdyàþ parvatà himàlayàdyàþ . nadyo gaïgàdyàþ . tãrthàõi puruùottamàdikùetràõi . vàràõasyàdyàyatanàni ca . svàmyabhàve hetumàha na hi teùviti . iti ÷ràddhatattvaü ..

#<asvàmivikrayaþ>#, puü, (asvàminà anadhikàriõà kçto vikrayaþ .) asvàmikartçkavikrayaþ . yathà sampratyasvàmivikrayàkhyaü vyavahàrapadamupakramate . tasya ca lakùaõaü nàradenoktaü .
     %<nikùiptaü và paradravyaü naùñaü lavdhvàpahçtya và .
     vikrãyate'samakùaü yatsaj¤eyo'svàmivikrayaþ ..>% iti tatra kimityàha .
     %<svayaü labhetànyavikrãtaü kreturdoùo'prakà÷ite .
     hãnàdrahohãnamålye velàhãne ca taskaraþ ..>% svaü àtmasambandhidravyaü anyavikrãtamasvàümivikrãtaü yadi pa÷yati tadà labheta gçhõãyàt . asvàmivikrayasya svatvahetutvàbhàvàt . vikrãtagrahaõaü dattàhitayorupalakùaõàrthaü . asvàmikçtatvena tulyatvàt . ataevoktaü . asvàmivikrayaü dattamàdhi¤ca vinivartayediti . kretuþ punaraprakà÷ite gopite kraye doùo bhavati . tathà hãnàttaddravyàgamopàyahãnàt . rahasi caikànte sambhàvyadravyàdapi hãnamålye alpatareõa målyena kraye . velàhãne velayà hãno velàhãnaþ krayo ràtryàdau kçtaþ tatra ca kretà taskaro bhavati . taskaravat daõóabhàk bhavatotyarthaþ . yathoktaü . %<dravya masvàmivikrãtaü pràpya svàmã tadàpnuyàt . prakà÷akrayataþ ÷uddhiþ kretuþ steyaü rahaþkrayàt>% iti .. svàmyabhiyuktena kretrà kiü kartavyamityata àha .
     %<naùñàpahçtamàsàdya hartàraü gràhayennaraü .
     de÷akàlàtipattau ca gçhãtvà svayamarpayet ..>% naùñamapahçtaü vànyadãyaü krayàdinà pràpya hartàraü gràhayet cauroddharaõakàdibhiþ . àtmavi÷uddhyatha ràjadaõóàpràptyartha¤ca . athàviditade÷àntaraü gataþ kàlàntare và vipannastadà målasamàharaõà÷aktervikretàramadar÷ayitvaiva svayameva taddhanaü nàùñikasya samarpayet . tàvataivàsau ÷uddho bhavatãti ÷rãkaràcàryeõa vyàkhyàtaü . tadidamanupapannaü . vikreturdar÷anàcchuddhirityanena paunaruktaprasaïgàt . ato 'nyathà vyàkhyàyate . naùñàpahçtamiti nàùñikaü pratyayamupade÷aþ . naùñamapahçtaü và àtmãyaü dravyamàsàdya kretçhastasthaü j¤àtvà taü hartàraü kretàraü sthànapàlàdibhirgràhayet . de÷akàlàtipattau de÷akàlàtikrame sthànapàlàdyasannidhàne tadvij¤àpanakàlàt pràkpalàyanà÷aïkàyàü svayameva gçhãtvà tebhyaþ samarpayet .. * .. gràhite hartari kiü kartavyamityata àha .
     %<vikreturdar÷anàcchuddhiþ svàmã dravyaü nçpo damaü .
     kretà målyamavàpnoti tasmàdyastasya vikrayã .>% yadyasau gçhãtaþ kretà na mayeda mapahçtaü anyasakà÷àt pràptamiti vakti tadà tasya kretu rvikretçdar÷anamàtreõa ÷uddhirbhavati . na punarasàvabhiyojyaþ . kintu tatpradar÷itena vikretrà saha nàùñikasya vivàdaþ . yathàha vçhaspatiþ . %<måle samàhçte kretà nàbhiyojyaþ katha¤cana . målena saha vàdasta nàùñikasya vidhãyate>% .. iti tasmiü÷ca vivàde yadyasvàmivikrayani÷cayo bhavati tadàsya naùñàpahçtasya gavàdidravyasya yo vikrayã vikretà tasya sakà÷àt svàmã nàùñikaþ svãyaü . dravyamavàpnoti caura÷càparàdhànuråpaü daõóaü kretà ca målyamavàpnoti . athàsau de÷àntaraü gataþ tadà yojanasaïkhyayànayanàtha kàlo deyaþ . prakà÷aü và krayaü kuryàt målaü vàpi samarpayet . målànayanakàla÷ca deya statràdhvasaïkhyayeti smaraõàt .. * .. athàvij¤àtade÷atayà målamàhartuü na ÷aknoti tadà krayaü ÷odhayitvaiva ÷uddho bhavati . asamàhàryamålastu krayameva vi÷odhayediti manuvacanàt . yadà punaþ sàkùyàdibhiþ rdivyena và krayaü na ÷odhayati måla¤ca na pradar÷ayati tadà sa eva daõóabhàgbhavatãti .
     %<anupasthàpayanmålaü krayaü vàpyavi÷odhayan .
     yathàbhiyogaü dhanine dhanaü dàpyo dama¤ca saþ ..>% iti smaraõàt . svaü labhetànyavikrãtamityuktaü .. * .. tallipmunà kiü kartavyamityata àha .
     %<àgamenopabhogena naùñaü bhàvyamato 'nyathà .
     pa¤cabandho damastastha ràj¤e tenàvibhàvite ..>% àgamena rikthakrayàdinà upabhogena ca madãyamidaü dravyaü taccaivaü naùñamapahçtaü vetyapi bhàvyaü sàdhanãyaü tatsvàminà ato'nyathà tena svàminà avibhàvite pa¤cabandho naùñadravyasya pa¤camàü÷o damo nàùñikena ràj¤e deyaþ .. * .. atraivàyaü kramaþ . pårvasvàmo naùñamàtmãyaü sàdhayet tataþ kretà cauryaparihàràrthaü målyalàbhàya ca vikretàramànayet . athànetuü na ÷aknoti tadàtmadoùaparihàràya krayaü ÷odhavitvà nàùñikasya samarpayediti .. * .. taskarasya pracchàdakaü pratyàha .
     %<hçtaü praõaùñaü yo dravyaü parahastàdavàpnuyàt .
     anivedya nçpe daõóyaþ sa tu ùaõõavatiü paõàn ..>% hçtaü praõaùñaü và cauràdihastasthaü dravyamanena madãyaü dravyamapahçtamiti nçpasyànivedyaiva darpàdinà yo gçhõàtyasau ùaóuttaràn navatipaõàn daõóanãyaþ . taskarapracchàdakatvena duùñatvàt .. * .. ràjapuruùànãtaü pratyàha .
     %<÷aulkikaiþ sthànapàlairvà naùñàpahçtamàhçtaü .
     arvàk sambatsaràt svàmã hareta parato nçpaþ ..>% yadà tu ÷ulkàdhikàribhiþ sthànarakùibhirvà naùñamapahçtaü dravyaü ràjapàr÷vaü pratyànãtaü tadà saüvatsaràdarbàkpràpta÷cet nàùñikastaddravyamavàpnuyàt . årdhvaü punaþ saüvatsaràdràjà gçhõãyàt . svapuruùànãta¤ca dravyaü janasamåheùådghoùya yàvat saüvatsaraü ràj¤à rakùaõãyaü . yathàha gautamaþ . praõaùñamasvàmika madhigamya ràj¤e prabråyurvikhyàpya sambatsaraü ràj¤à rakùyamiti . yat punarmanunà vidhyantaramuktaü --
     %<praõaùñasvàmikaü dravyaü ràjà tryabdaü nidhàpayet .
     arvàktryabdàt haret svàmã paratonçpatirharet ..>% iti .. tacchatavçttasampannabràhmaõaviùayaü . rakùaõanimittaü ùaóbhàgàdigrahaõa¤ca tenaivoktaü . %<àdadãtàtha ùaóbhàgaü praõaùñàdhigatànnçpaþ . da÷amaü dvàda÷aü vàpi satàü dharmamanusmaran>% .. iti . tçtãyadvitãyaprathamavatsareùu vathàkramaü ùaùñhàdayo bhàgà veditavyàþ . prapa¤cita¤caitat purastàt .. * .. manåktaùaóbhàgàdigrahaõasya dravyavi÷eùe apavàdamàha .
     %<paõàneka÷aphe dadyàt caturaþ pa¤ca mànuùe .
     mahiùoùñragavàü dvau dvau pàdaü pàdamajàvike ..>% eka÷aphe a÷vàdau praõaùñàdhigate tatsvàmã ràj¤e rakùànimittaü caturaþ paõàn dadyàt . mànuùe manuùyajàtãye dravye pa¤ca paõàn . mahiùoùñragavàü rakùaõanimittaü pratyekaü dvau dvau paõau . ajàvike punaþ pratyekaü pàdaü pàdaü dadyàditi sarvatrànuùajyate . ajàvikamiti samàsanirde÷e'pi pàdaü pàdamiti vãpsàbalàt pratyekaü sambandho gamyate .. ityasvàmikavikrayaprakaraõaü . iti mitàkùaràyàü ùyavahàràdhyàyaþ ..

@<[Page 1,158b]>@
#<asvàmã>#, [n] tri, (na svàmi adhikàrã na¤samàsaþ .) svàmibhinnaþ . yathà . vçhaspatiþ .
     %<asvàminà tu yadbhuktaü gçhakùetràpaõàdikaü .
     suhçdbandhusakulyasya na tadbhogena hãyate ..>% iti dàyatattvaü ..

#<asvàmyaü>#, klã, (na svàmyam . na¤samàsaþ . svàmitvàbhàvaþ . yathà devalaþ .
     %<asvàmyaü hi bhavedeùàü nirdoùe pitari sthite .>% iti dàyatattvaü ..

#<asvàsthyaü>#, klã, susthatvàbhàvaþ . susthatàràhityaü . svàsthyasyàbhàvaþ asvàsthyamityavyayãbhàvasamàsaniùpannaü .. (yathà ÷i÷upàlabadhe .
     %<vigçhya cakre namucidviùà balã ya itthamasvàsthyamahardivandivaþ ..>% bhukte svàsthyamupaiti ca, iti grahaõãroge'bhihitaü màdhavakareõa saügçhãta¤ca . atra hi abhukte'svàsthyamiti tàtparyaü ..)

#<aha># i ka bhàse . (ubhaü-curàü-akaü-señ .) dãptiriti yàvat . iti kavikalpadrumaþ .. i ka aühayati . bhàso dãptiþ . iti durgàdàsaþ ..

#<aha># i ïa gatau . (bhvàdiü-àtmaü-sakaü-señ .) iti kavikalpadrumaþ .. i aühyate . ïa aühate . iti durgàdàsaþ ..

#<aha>#, vya, pra÷aüsà . kùepaõaü . niyogaþ . vinigrahaþ . iti medinã ..

#<ahaü>#, tri, asmad÷abdasya prathamàntasya råpaü . àmi iti bhàùà . yathà àhnikatattvaü --
     %<ahaü devo na cànyo'smi brahmaivàsmi na ÷okabhàk .
     saccidànandaråpo'haü nityamuktasvabhàvavàn ..>% (tathà ca raghuvaü÷e 1 . 68 .
     %<sohamijyà vi÷uddhàtmà prajàlopanimãlitaþ>%)

#<ahaüyuþ>#, tri, (ahaümasyàstãti ahaü÷abdàt %<ahaü÷ubhayoryus>% iti yus .) ahaïkàrayuktaþ . garvànvitaþ . tatparyàyaþ . ahaïkàravàn 2 . ityamaraþ .. (%<ahaüyunàtha kùitipaþ ÷ubhaüyuþ .>% iti bhaññiþ .)

#<ahaþ># [n], klã, divà . ityamaraþ ..

#<ahaþpatiþ>#, puü, (ahnaþ patiþ .) såryaþ . ityamarañãkà ..

#<ahaïkàraþ>#, puü, (ahamiti j¤ànaü kriyate'nena . ahaü + kç + gha¤ .) ahaïkçtiþ . tatparyàyaþ . garvaþ 2 abhimànaþ 3 ityamaraþ .. puràõamate sa tribidhaþ . sàtvikaþ 1 ràjasaþ 2 tàmasa÷ca 3 . sàtvikàhaïkàràt indriyàdhiùñhàtàro devà mana÷ca jàtaü . ràjasàhaïkàràt da÷endriyàõi jàtàni . tàmasàhaïkàràt såkùmapa¤cabhåtàni jàtàni . vedàntamate abhimànàtmikàntaþkaraõavçttiþ .. ahamityabhimànaþ . sa ca ÷arãràdiviùayako mithyàj¤ànamucyate . iti gotamasåtravçttiþ . %<ahamityavyayaü tasya karaõaü . ahamiti kirati atreti và ahaïkàraþ . karoteþ kiratervà gha¤ . kàrapratyaya ityanye>% . ityabharañãkàyàü bharataþ . madaþ 4 smayaþ 5 apalepaþ 6 darpaþ 7 . iti jañàdharaþ . ahaïkçtiþ 8 uddhvatamanaskatvaü 9 . mànaþ 10 cittasamunnatiþ 11 . yathà .
     %<garvomado'bhimànaþ syàdahaïkàrastvahaïkçtiþ .
     syàduddhatamanaskatve mànacittasamunnatiþ ..
     ahaïkàrasya paryàya iti kecit pracakùate ..>% iti ÷abdaratnàvalã .. (ahaïkàrasyà÷raya àtmà . yathà, bhàùàparicchede .
     %<ahaïkàrasyà÷rayo'yaü manomàtrasya gocaraþ .>% ahaïkàratattvaü . yathàha manau, 1 . 14 .
     %<manasa÷càpyahaïkàramabhimantàramã÷varam .>% garvaunnatyam . yaduktaü .
     %<ahaïkàra÷ca sarveùàü pàpavãjamamaïgalam .
     brahmàõóeùu ca sarveùàü garvaparyantamunnatiþ ..>% sa ca dvividhaþ, vi÷eùaråpaþ sàmànyaråpa÷ceti . tatràyamahaü etasya putra ityevaü vyaktamabhi manyamàno vi÷eùaråpo vyaùñyahaïkàraþ . asmotyetàvanmàtramabhimanyamànaþ sàmànyaråpaþ samaùñyahaïkàraþ . sa ca hiraõyagarbho mahàn àtmeti ca sarvànusyåtatvàducyate . ahamabhimànaråpo yo'haïkàraþ sa sarvasàdhàraõaþ . àropitaguõairàtmano mahatvàbhimànaþ . ahameva ÷reùñha iti durabhimànaþ . mahàkålaprasåto'haü mahatàü ÷iùyo nàsti dvitãyo matsama ityabhimànaþ . àtma÷làghanàbhàve'pi manasi pràdurbhåto'haü sarvotkçùñaiti garvaþ .)

#<ahaïkàravàn>#, tri, (ahaïkàro vidyate'sya . ahaïkàra + matup . masya vaþ .) garvànvitaþ . ityamaraþ .. tatparyàyaþ . ahaüyuþ 2 . ityamaraþ .. ahaïkàrànvitaþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã . garvitaþ 4 . iti jañàdharaþ ..

#<ahaïkàrã>#, [n] tri, garvayuktaþ . ahaïkàro vidyateyasyeti astyarthe õinpratyayena niùpannaþ . abhimànã . garvànvitaþ .. (da÷ada÷aråpake ..
     %<dhãroddhatastvahaïkàrã cala÷caõóo vikatthanaþ .>%)

#<ahaïkçtiþ>#, strã, (aham + kç + ktin .) ahaïkàraþ . garvaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà pa¤catantre ..
     %<yudhyate'haïkçtiü kçtvà durbalo yo balãyasà .>%)

#<ahataü>#, klã, (han + kta . tato na¤samàsaþ .) navàmbaraü . nåtanavastraü . iti halàyudha÷abdaratnàvalyau .. (ahatalakùaõaü yathà mahàbhàrate --
     %<ãùaddhautaü navaü ÷vetaü sada÷aü yannadhàritam .
     ahataü tadvijànãyàt pàvanaü sarvakarmasu ..>% %<ahatai÷caiva vàsobhirmàlyairucàvacairapi>% . iti ..
     %<ahatàni ca vàsàüsi ratha¤ca ÷ubhalakùaõam .>% iti ràmàyaõe . anàhate, tri, ..

#<ahamahamikà>#, strã, (ahamahaü ÷abdo'styatra, vãpsàyà dvitvam . brãhyàditvàt ñhan . tataùñàp .) parasparàhaïkàraþ . ityamaraþ . parasparaü paramapekùyàparasyàparamapekùya parasya yo'haïkàro'hameva ÷reùñho'hameva ÷reùñha iti mànaþ . iti bharataþ àmi vaóa àmi vaóa valiyà paraspara ahaïkàra iti bhàùà .. (yathà pa¤catantre --
     %<ittha¤càhamahamahamikayà tayorvivadatoþ .>%)

#<ahampårvikà>#, strã, (ahaü pårvaü ahaü pårvamiti kathanaü yatra . ahampårba + ñhan + svàrthekan + tataùñàp .) ahampårbaü agre bhavàmi ahaü pårbaü agre bhavàmi ityanyo'nyaü yodhànàü dhàvanakriyà . ityamaraþ . àmi agre yàva valiyà yoddhà digera paraspara àge dhàoyà iti bhàùà . (yathà kiràte --
     %<sugeùu durgeùu ca tulyavikramairjavàdahampårbikayà yiyàsubhiþ .>%)

#<ahammatiþ>#, strã, (ahaüpradhànà matirj¤ànaü .) avidyà . aj¤ànaü . ityamaraþ ..

#<ahargaõaþ>#, puü, (ahnàü gaõaþ) màsaþ iti hàràvalã . grahàõàü madhyàdij¤ànàrthaü ÷vetavàràhakalpàvadhisçùñyavadhibrahmasiddhàntoktakalpàvadhikalyàdyabdhàvadhi và iùñakàlaparyantaü parigaõitadinasamåhaþ . tatparyàyaþ . dyuvçndaü 2 . dinaughaþ 3 . dyugaõaþ 4 . dinapiõóaþ 5 . iti jyotiþ÷àstram ..

#<aharjaraþ>#, puü, (ahobhirlokàn jarayati . ahan + jé + õica + ac . yadvà ahàni jãryantyantarbhavantyasmin . ahan + jé + ac .) saüvatsaraþ . yathà . %<yathàpaþ pravatà yanti yathà màsà aharjaraü . evaü màü brahmacàriõaþ dhàtaràyantu sarvataþ svàhà>% . iti taittirãyopaniùadi ÷ikùàvallã .. yathà loke àpaþ pravatà pravaõavatà nimnavatà de÷ena yanti gacchanti . yathà và màsà aharjaraü saüvatsaro'harjaro'hobhiþ parivartamàno lokàn jarayatãti ahàni và asmin jãryanti antarbhavanti ityaharjaraþ . ta¤ca yathà màsà yanti evaü màü brahmacàriõaþ he dhàtaþ sarvasya vidhàtaþ màmàyantu sarvataþ sarvadigbhyaþ . iti ÷aïkaràcàryakçtabhàùyam ..

#<aharpatiþ>#, puü, (ahnaþ patiþ . pakùe ahaþpatiþ .) såryaþ . ityamaraþ . (yathà raghuvaü÷e 10 . 54 .
     %<dyàvàpçthivyoþ pratyagramaharpatirivàtapam .>%)

#<aharbàndhavaþ># puü, (ahno bàndhavaþ . ahno maõiriva ca .) såryaþ . iti hemacandraþ . arkavçkùaþ .

#<aharmaõiþ># puü, (ahno bàndhavaþ . ahno maõiriva ca .) såryaþ . iti hemacandraþ . arkavçkùaþ .

#<aharmukhaü>#, klã, (ahno mukhaü .) pratyåùaþ . ityamaraþ ..

#<ahalyaþ>#, tri, (halena kçùyaü . tato na¤samàsaþ .) halànàkçùñakùetràdiþ . akçùñabhåmiþ ..

#<ahalyà>#, strã, apsarovi÷eùaþ . (yathà harivaü÷e .
     %<divodàsa÷ca ràjarùirahalyà ca ya÷asvinã .
     ÷araddhata÷ca dàyàdamahalyà samasåyata ..>% gautamamunipatnã . iti medinã .. sà ca mahàsàdhvã . pràtaþ kàle tasyànàmasmaraõe mahàpàtakanà÷o bhavati . yathà puràõaü --
     %<ahalyà draupadã kuntã tàrà mandodarã tathà .
     pa¤ca kanyàþ smarennityaü mahàpàtakanà÷anaü ..>% satyayuge indraþ gautamaråpadhàraõaü kçtvà tasyàþ satãtvaü nà÷itavàn . tato gautama÷àpena sà pàùàõadehà babhåva . tatastretàyuge ÷rãràmacandrasya pàdaspar÷àt ÷àpàt vimuktà satã punaþ pårbaråpà mànavã bhåtà . iti ràmàyaõam ..

#<ahaskaraþ>#, puü, (ahaþ karoti . ahan + kç + ña . kaskàditvàt saþ .) såryaþ . iti hemacandraþ . arkavçkùaþ ..

#<ahaspatiþ>#, puü, (ahnaþ patiriva .) såryaþ . ityamaraþ . arkavçkùaþ . amare tatparyàye arkàhva iti dar÷anàt ..

#<ahaha>#, vya, (ahaü jahàtãti . aham + hà + óa . pçùodaràditvàtsalopaþ .) adbhutaü . khedaþ . parikle÷aþ . prakarùaþ . sambodhanaü . iti medinã .. (à÷caryaü . vismayaþ . yathà hitopade÷aþ .
     %<ahaha ! mahàpaïke patito'si .>%
     %<ahaha ! tàta ! paõastava dàruõa .>% iti mahànàñake ..)

#<ahahà>#, vya, (ahaü jahàtãti . aham + hà + óa . kvip . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) adbhutaü . khedaü . ityamarañãkàyàü ràyamukuñàdayaþ . atra ahaha÷abdàrtho'pi draùñavyaþ ..

#<ahàryaþ>#, puü, (hç + õyat . tato na¤samàsaþ .) parbataþ . ityamaramedinyau ..

#<ahàryaü>#, tri, (na hàryaü . na¤samàsaþ .) hartuma÷akyaü . ahartavyaü . aharaõãyaü . iti medinã ..
     (%<ahàryaü bràhmaõadravyaü ràj¤à nityamiti sthitiþ>%
     %<tatràtmabhåtaiþ kàlaj¤airahàryaiþ paricàrakaiþ ..>% iti ca manuþ 9 . 189 .)

#<ahiþ>#, puü, (àhantãti . à + han + iõ . hana hiüsàgatyoþ . àïi ÷rihanibhyàü hrasva÷ceti iõ . sa ca óit . óitvàt ñilopaþ . àïo hrasva÷ca .) vçtràsuraþ . sarpaþ . ityamaraþ . såryaþ . pathikaþ . ràhuþ . ityanekàrthadhvanima¤jarã .. (sãsakaü . ràhuþ . vapraþ . a÷leùànakùatraü . khalaþ . %<viùadharato'pyativiùamaþ khala iti na mçùà vadanti vidvàüsaþ . yadahirnakuladveùã svakuladveùã punaþ pi÷unaþ>% . iti vàsavadattàyàþ prastàvanà÷lokaþ ..)

#<ahiüsrà>#, strã, (na hiüsrà . na¤sabhàsaþ .) kulikavçkùaþ . kulekhàóà iti khyàtà . asyà guõàþ . viùaroga÷othanà÷itvaü . iti ràjavallabhaþ .. (kokilàkùa÷abde'syà guõàdayo j¤eyàþ . hiüsà rahite, tri .)

#<ahikà>#, strã, (na + hà + ïik + ñàp .) ÷àlmalãvçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<ahikàntaþ>#, puü, (aheþ sarpasya kàntaþ priyaþ . bhakùyatvàt .) vàyuþ . iti hemacandraþ ..

#<ahicchatraþ>#, puü, (aheþ cchatraþ phaõà iva chàdakaþ .) de÷avi÷eùaþ . tatparyàyaþ . pratyagrathaþ 2 . meùa÷çïgãvçkùaþ . iti hemacandraþ ..

#<ahicchatrà>#, strã, ÷arkarà . iti ràjanirghaõñaþ . cini iti bhàùà . purãvi÷eùaþ . iti jyotiùatatvaü .. tathà vçddhagàrgyaþ . %<ke÷avamànartapuraü pàñalãputraü purãmahicchatràü . ditimaditi¤ca smaratàü kùauravidhau bhavati kalyàõaü>% . iti jyotistatvaü ..

@<[Page 1,159c]>@
#<ahijit>#, puü, (ahiü sarpaü vçtràsuraü và jitavàn ahi + ji + kvip .) viùõuþ . kàlãyanàgadamanàt .. indraþ . vçtràsuranà÷àt ..

#<ahitaþ>#, tri, (na hitaþ . na¤samàsaþ .) ÷atruþ . ityamaraþ . (yathà raghuvaü÷e 4 . 28 ..
     %<sa yayau prathamaü pràcãü tulyaþ pràcãnavarhiùà .
     ahitànaniloddhutaistarjayanniva ketubhiþ .>%) apathyaü iti ÷abdacandrikà .. (%<ekàntàhitàni dahanapacanamàraõàdiùu pravçttànyagnikùàraviùàdãni .>% iti su÷rute . pratikålaþ . a÷ubhakaraþ . yathà vairàgya÷atakaü .
     %<lokastathàpyahitamàcaratãti citram . 35 ..>% %<paro'pi hitavàn ÷atrurbandhurapyahitaþ paraþ . ahito dehajo vyàdhirhitamàraõyamauùadhaü>% .. iti hitopade÷aþ . ahitàhàropayoginàü punaþ kàraõato na sadyo doùavàn bhavatyapacàraþ, nahi sarvàõyapathyàni tulyadoùàõi na ca sarve doùàstulyabalàþ . naca sarvàõi ÷arãràõi vyàdhikùamatve samarthàni . tadeva hyapathyaü de÷akàlasaüyogavãryapramàõàtiyogàt bhåyastaramapathyaü sampadyate .. sa eva doùaþ saüsçùñayornirviruddhopakramo gambhorànugataþ pràõàyatanasamuttho marmopaghàtã và bhåyàn kaùñatamaþ kùiprakàritama÷ca sampadyate iti carakaþ . %<iha khalu yasmàddravyàõi svabhàvataþ saüyogata÷caikàntahitànyekàntàhitàni hitàhitàni bhavanti>% . %<ekàntàhitàni dahanapacanamàraõà diùu pravçttànyagnikùàraviùàdãni .>%
     %<dugdhasyaikàntahitatàü viùasyaikàntato'hi taü evaü yuktarasàdyeùu dravyeùu salilàdiùu ..
     ekàntahitatàü viddhi vatsa ! su÷ruta ! nànyathà ..>%
     %<viruddhànyevamàdãni rasavãryavipàkataþ .
     tànyekàntàhitànyeva ÷eùaü vidyàddhitàhitaü ..>% iti su÷rutaþ ..)

#<ahituõóikaþ>#, puü, (aheþ tuõóaü mukhaü, tena dãvyati yaþ saþ . ahituõóa + ñhak . saüj¤àpårbakatvàt vçddhyabhàvaþ .) bhikùàrthaü sarpakhelakaþ . tatparyàyaþ . vyàlagràhã 2 . ityamaraþ . sàpuóe iti bhàùà ..

#<ahidviñ>#, [ù] puü, (ahiü vçtràsuraü sarpaü và dveùñi yaþ . ahi + dviù + kvip .) indraþ . garuóaþ . mayåraþ . nakulaþ . iti medinã .. (%<ahidviùastadbhavatà ni÷amyatàü>% . iti màghe .
     %<ekàhirakùàrthamahidviùe'dya datto mayàtmeti yayà bravãti .>% iti nàgànande ..

#<ahinakulatà># strã, ahinakulayorvairaü . nityavirodhiteti yàvat . ahi÷ca nakula÷ca ahinakulau tayorbhàva iti bhàvàrthe ta-ùõikapratyayayoþ striyàmàpà niùpannà ..

#<ahinakulikà># strã, ahinakulayorvairaü . nityavirodhiteti yàvat . ahi÷ca nakula÷ca ahinakulau tayorbhàva iti bhàvàrthe ta-ùõikapratyayayoþ striyàmàpà niùpannà ..

#<ahiputtrakaþ>#, puü, (aheþ sarpasya puttraka iva . sarpàkàratvàt .) naukàvi÷eùaþ . tatparyàyaþ . potaþ 2 taràluþ 3 . iti hàràvalã ..

@<[Page 1,160a]>@
#<ahipåtanaþ>#, puü, kùudrarogavi÷eùaþ . tallakùaõaü yathà --
     %<÷akçnmåtrasamàyukte'dhaute'pàne ÷i÷orbhavet .
     svinne và svàpyamànasya kaõóåraktakaphodbhavà ..
     kaõóåyanàttataþ kùipraü sphoñaþ sràva÷ca jàyate .
     ekãbhåtaü vraõaü ghoraü taü vidyàdahipåtanaü .. * ..>% taccikitsà yathà bhàvaprakà÷e -- %<tatra saü÷odhanaiþ pårbaü dhàtrãstanyaü vi÷odhayet . triphalàkhadirakvàthairvraõànàü kùàlanaü hitaü .. ÷aïkhasauvãrayaùñhyàhvairlepaþ kàryo'hipåtane>% . iti (rugvini÷cayañãkàkçtà vijayena vyàkhyàprasaïgato bhojavacanaü yadàhçtaü tadyathà -- yaduktaü .
     %<duùñastanyasya pànena malasyàkùàlanena ca .
     kaõóådàharujàvadbhiþ pióakai÷ca samàcitaþ ..
     ahipåtanaþ sambhavati yathàdoùa¤ca dàruõaþ ..>% iti sanidànalakùaõasampràptikaü cikitsitaü vàbhañena và yaduktaü tadyathà --
     %<malopalepàt svedàdvà gude raktakaphodbhavaþ .
     tàmrovraõo'ntaþkaõóåmàn jàyate bhåryupadravaþ ..
     kecittaü màtçkàdoùaü vadantyanye'hipåtanaü .
     praùñàrurgudakunda¤ca kecicca tamanàmikaü .. * ..>% cikitsà .
     %<tatra dhàtryàþ payaþ÷odhyaü pitta÷leùmaharauùadhaiþ . 1 ÷çta÷ãta¤ca ÷ãtàmbu-yuktamantarapànakaü .. 2 sakùaudratàrkùya÷aulena vraõaü tena ca lepayet . 3 triphalàvadarãplakùatvak-kvàtha-pariùecitaü .. 4 kàsã÷a-rocanà-tuttha-manohvàlarasà¤janaiþ . 5 lepayedamlapirùñairvà cårõitairvàvacårõayet .. 6 su÷lakùõairathavà yaùñã÷aïkhasauvãrakà¤janaiþ . 7 sàrivà÷aïkhanàbhibhyàma÷anasya tvaco'thavà .. 8 .. * ..>% cakrapàõisaügrahe tu ..
     %<pañolapatratriphalàrasà¤janavipàcitaü .
     pãtaü ghçtaü nà÷ayati kçcchràmapyahipåtanàü ..>% pañolàdyaghçtaü .. * ..)

#<ahiphenaü>#, klã, (aheþ sarpasya phenaü garalamiva . atyugratvàt .) aphenaü . iti ràjanirghaõñaþ .. àphiü iti bhàùà . (asya paryàyamàha bhàvaprakà÷akàraþ .)
     %<uktaü khasaphalakùãramàphåkamahiphenakaü .>% asya kàrya¤càha ÷àrïgadharaþ .
     %<pårbaü vyàpyàkhilaü kàyaü tataþ pàka¤ca gacchati .
     vyavàyi tadyathà bhaïgà phena¤càhisamudbhavaü ..>% apara¤càphena÷abde àphåka÷abde ca j¤àtavyaü ..)

#<ahibradhnaþ>#, puü, (ahiþ bradhne yasya .) ÷ivaþ .
     (%<ajaikapàdahibradhnaþ pinàkã càparàjitaþ .>% iti harivaü÷e .) rudravi÷eùaþ .. iti jañàdharaþ .. (yathà harivaü÷e . %<surabhã kasyapàdrudrànekàda÷a vinirmame . mahàdevaprasàdena tapasà bhàvità satã .. ajaikapàdahibradhnastvaùñà rudrà÷ca bhàrata>% ! iti .)

#<ahibradhnadevatà>#, strã, (ahibradhno rudro'dhiùñhàtrã devatà yasyàþ .) uttarabhàdrapadanakùatraü . iti jyotiþ÷àstraü ..

@<[Page 1,160b]>@
#<ahibhayaü>#, klã, (aheþ sarpatulyasvapakùàt sarpàdvà bhayaü .) ràj¤àü svapakùodbhavabhayaü . ityamaraþ .. sarpabhayaü ..

#<ahibhayadà>#, strã, (aherbhayaü dyati khaõóayayãti . ahibhaya + do + ka) bhåmyàmalakã . iti ràjanirghaõñaþ .. (bhåmyàlakã÷abde'syà guõàbalã j¤àtavyà ..)

#<ahibhuk>#, [j] puü, (ahiü bhuïkte . ahi + bhuj + kvip .) garuóaþ . mayåraþ .. ityamaraþ .. nàkulã . gandhanàkulã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ahimardanã>#, strã, (ahermardanaü bhavatyasyàþ .) gandhanàkulãnàma kandavi÷eùaþ .. iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ahimàraþ>#, puü, (ahiü màrayati yaþ saþ . ahi + mç + õic + aõ .) arimedakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ahimedakaþ>#, puü, (ahiü medayati spar÷amàtreõa galayati yaþ saþ .) arimedakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (arimeda÷avde'sya guõàdayo j¤eyàþ ..)

#<ahilatà>#, strã, (ahiriva latà . dorghàkàratvàt .) gandhanàkulã . tàmbålã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ahãraõiþ>#, puü, (ahãn ãrayati dårãkaroti . ahi + ãra + aõi .) dvimukhasarpaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ahe>#, vya, kùepaþ . viyogaþ . iti ÷abdalàlà ..

#<aheruþ>#, strã, (na hinoti . hi gatau bàhulakàdruþ . tato na¤samàsaþ .) ÷atamålã . ityamaraþ ..

#<aho>#, vya, (na + hà + óo .) dhigarthaþ . ÷okaþ . karuõàrthaþ . viùàdaþ . sambodhanaü . pra÷aüsà . vismayaü . padapåraõaü . asåyà . vitarkaþ . iti bhedinã .. (yathà ràmàyaõe ayodhyàkàõóe ..
     %<aho dhigiti sàmarùo vàcamuktvà naràdhipaþ .>% %<aho madhuramàsàü dar÷anaü>% . iti ÷àkuntale prathamàïke .)

#<ahoràtraþ>#, puü, (aha÷ca ràtri÷ca dvayoþ samàhàraþ . ràtràhõàhàþ puüsi . ahaþ sarvaikade÷e ñac iti ñac .) divàni÷aü . sa tu såryodayadvayaparicchinnatriü÷anmuhårtàtmakakàlaþ . ityamaraþ .. manuùyàõàü màsena paitro'horàtro bhavati . manuùyàõàmekavarùeõa devànàmahoràtrobhavati . dvisahasraguõitamànuùyacaturyugamànena brahmaõo'horàtro bhavati . tatra manuùyamànena 8640000000 varùà bhavanti ..

#<ahovata>#, vya (aho ca vata ca .) anåkampà . khedaþ . sambodhanaü . iti vi÷vamedinau .. (%<ahovatàsispçhanãyavãryaþ>% . iti kumàre .
     %<ahovata ! kãdç÷ãü vayo'vasthàmàpanno'smi .>% iti ÷àkuntale . %<ahovata ! mahatpàpaü kartuü vyavasità vayam>% . iti gãtà ..)

#<ahnàya>#, vya, (hu ïa apanayane . vàhulakàdbhàve gha¤ . vçddhiþ . pçùodaràditvàt vasya yaþ . tato na¤asamàsaþ .) jhañiti . drutaü . ityamaraþ .. (ahnàya sà niyamajaü klamamutsasarja . iti kumàre . %<ahnàya tàvadaruõena tamo nirastam>% . iti raghau . %<svacchandocchaladacchakacchakuharacchàtetaràmbucchañà mårchan mosamaharùiharùavihitasnànàhnikà'hnàyavaþ>% . iti kàvyaprakà÷e .)

#<ahrãkaþ>#, puü, (nàsti hrãrlajjà yasya .) vauddhaþ . kùapaõakaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ahvalà>#, strã, (na + hve + óal .) bhallàtakavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. bhelà iti bhàùà .

#<à>#

#<à>#, àkàraþ . dvitãyasvaravarõaþ . asyoccàraõasthànaü kaõñhaþ . sa ca dãrghaþ pluta÷ca bhavati .
     %<àkàraü paramà÷caryaü ÷aïkhajyotirmayaü priye .
     brahmaviùõumayaü varõaü tathà rudramayaü priye .
     pa¤capràõamayaü varõaü svayaü paramakuõóalã ..>% iti kàmadhenutantre .. asya lekhanaprakàro yathà --
     %<akàraråpamàsadya dakùakroóàyatà tvadhaþ .
     brahmàdayastathà ÷aktistàsu tiùñhanti nitya÷aþ ..>% iti varõoddhàratantraü . tasya nàmàni yathà --
     %<àkàro vijayànanto dãrghacchàyo vinàyakaþ .
     kùãrodadhiþ payoda÷ca pà÷o dãrghàsyavçttakau ..
     pracaõóa ekajo rudro nàràyaõa ibhe÷varaþ .
     pratiùñhà mànadà kànto vi÷vàntaka gajàntakaþ ..
     pitàmaho dviñhànto bhåþ kriyà kànti÷ca sambhavaþ .
     dvitãyà mànadà kà÷ã vighnaràjaþ kujo viyat ..
     svaràntaka÷ca hçdayamaïguùñho bhagamàlinã ..>% iti varõàbhidhànaü ..

#<à>#, vya, smçtiþ . yathà . %<àj¤àtaü sajañàyureùaþ .>% vàkyaü . yathà . %<à evaü manyase>% . ityamaraþ .. (pårbaü maivaü maüsthà idànãü tvevaü manyase ityarthaþ .) anukampà . (yathà, à devadatto daridraþ iti .) samuccayaþ . iti medinã .. (yathà, devebhya÷ca pitçbhyaü÷ca à .) kvacit niùiddhasandhivarõaþ . à÷abdo yo'cà na sandhãyate sa ityarthaþ . iti bharataþ ..
     (%<à evaü tattvamaryàdà à evaü tatkçtaü mayà .>% iti mugdhabodham .)

#<àü>#, vya, evaü . svãkàraþ . ityamaraþ ..

#<àþ>#, puü, mahe÷varaþ . iti puruùottamaþ .. pitàmahaþ . vàkyaü . yathà agnipuràõe ekàkùaràmidhànaü ..
     %<a viùõuþ pratiùedhaþ syàdàþ pitàmahavàkyayoþ .
     sãmàyàmathàvyayaü à bhavet saükrodhapãóayoþ ..>%

#<àþ>#, [s] vya, kopaþ . yathà . àþ pàpadurmukhaþ .
     (%<àþ kimetaditikrodhàdàbhàùya mahiùàsuraþ .>% iti màrkaõóeyapuràõam . %<àþ pàpe durvinote mahà÷vete>% . iti kàdambarã .) pãóà . yathà àþ ÷ãtaü . ityamarabharatau . smçtiþ . spardhà . tarjataü . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<àkampitaü>#, tri, (àkampate sma . àï + kapi + kta .) kampavi÷iùñaü . tatparyàyaþ . vellitaü 2 preïkùitaü 3 àdhåtaü 4 àdhutaü 5 calitaü 6 ityamaraþ .. kampitaü 7 dhutaü 8 vyàdhåtaü 9 vidhåtaü 10 dhåtaü 11 prakampitaü 12 . iti ÷abdaratnàvalã .. (%<anokahàkampitapuùpagandhã>% . iti rardhau .
     %<àkampitàni hçdayàni manasvinãnàü vàtaiþ praphullasahakàrakçtàdhivàsaiþ .>% iti çtusaühàre ..)

#<àkaraþ>#, puü, (àkãryante dhàtavo'tra . àï + ké + ap . yadvà àkurvanti saüghãbhåya kurvanti vyavahàramatreti và . à + kç + gha .) dhàturatnàderutpattisthànaü . tatparyàyaþ . khaniþ 2 ityamaraþ ..
     (%<àkare padmaràgàõàü janma kàcamaõeþ kutaþ .>% iti hitopade÷aþ .
     %<÷ailendro himavàn nàma dhàtånàmàkaro mahàn>% iti ràmàyaõam .) samåhaþ .
     (%<÷abdàkarakaragràmamarthamaõóalamaõóalam .>% iti kavikalpadrumaþ .) ÷reùñhaþ . iti medinã ..

#<àkarõanaü>#, klã, (à + karõa + lyuñ .) ÷ravaõaü .. (%<mudà tadàkarõanatatparo'bhåt>% . iti naiùadhe .)

#<àkarùaþ>#, puü, (àkçùyate iti . à + kçùa + gha¤ .) pà÷akaþ . pà÷à iti bhàùà . akùakrãóà . pà÷à khelà iti bhàùà . sàriphalakaþ . ityamaraþ .. chaka iti bhàùà . (yathà mahàbhàrate .
     %<àkarùaste vàkphalaþ supraõãto hçdi proóho mantrapadaþ samàdhiþ .>% indriyaü . dhanurabhyàsavastu . àkarùaõaü . iti medinã .. àkçùyate anena . àükuùã iti bhàùà . yathà . %<àkarùa iva ÷và àkarùa÷vaþ>% . iti mugdhabodhavyàkaraõaü .. àkarùatulpya iti j¤àpanàrthaiva ÷abdaþ . iti durgàdàsaþ .. (ayaskàntaþ . nikaùopalaþ .)

#<àkarùaõaü>#, klã, (à + kçù + lyuñ .) àkarùaþ . balàdànayanaü . ñànan iti bhàùà . yathà --
     %<sà tvaü gaccha mayaivoktà pàr÷vaü ÷umbhani÷umbhayoþ .
     ke÷àkarùaõanirdhåtagauravà màgamiùyasi ..>% iti màrkaõóeye devomàhàtmyam .. * .. tantroktakarmavi÷eùadvàrà yoùàdyànayanaü . yathà . athàkarùaõaü . %<àkarùaõavidhànàni kathayàmi samàsataþ . yaddçùñaü traipure tantre yaddçùñaü bhåtaóàmare .. ÷rãvãjaü mànmathaü vãjaü lajjàvãjaü samuddharet . prathamaü praõataü dattvà tripuràdevipadaü tataþ .. amukãti padaü dattvà àkarùaya dvidhà padaü . svàhàntaü mantramuddhçtya japedda÷asahasrakaü .. ùañkoõacakramàlikhya raktacandanakuïkumaiþ . ùaóaïgaü kàrayenmantrã lajjàvãjasamanvitaü .. ùaódãrghabhàksvareõaiva nàdavinduvibhåùitaü .. raktapuùpàkùatadhåpàdinaivedyaiþ prapåjya tàü . bhàvayan cetasà devãü trinetràü candra÷ekharàü . bàlàrkakiraõaprakhyàü sindåràruõavigrahàü .. padma¤ca dakùiõe pàõau japamàlà¤ca vàmake . mantrasyàsya prabhàveõa rasmàmapi tathorva÷ãü .. àkarùayenna sandehaþ kiü punarmànavãmiha .. * .. bhårjapatre samàlikhya kuïkumàlaktavàriõà .. kà÷mãràgurukastårãrocanàmilitena ca . anàmàraktami÷reõa kamalàkùãmanuü likhet .. oü hrãü kamalàkùi amukãmàkarùayàkarùaya oüphañ .. imaü mantraü japedàdau sahasraikaü tataþ punaþ . tadbhårjapatramàdàya gulikàü kàrayet sudhãþ .. tenaivaü sàdhyapàdotthamçttikàpaïkaveùñitàü . ÷oùitàü tejasà bhànorveùñayet trikañukaiþ punaþ .. pratimàü strãnibhàü kçtvà kùipettasyàstadodare . gulikàü pàtayet pàtre pratimàü sàdhyaråpiõãü .. tàdç÷àbhimukho bhåtvà nirjane ni÷i sàdhakaþ . tatastadgatacitta÷ca tàvat kàlaü japenmanuü . yàvadàyàti santrastà madanàlasavigrahà .. * .. athànyat kathayàmyatra nçpàkarùaõahetave . devasyàpi narasyàpi mohinãmantrajàpataþ .. atha mantraü mahe÷ànyàstàramàdau tatastrapàü . pa¤ca÷àyakavãja¤ca dattvàtha bhuvane÷varãü .. mohinãti ca nàmànte phañkàraü punaràlikhet . svàhàntamantramukta¤ca madhyavãjena kàrayet .. ùaóaïgàn dãrghayuktàdyai÷cakre'ùñadalake yajet . prathamaü sàdhyanàmàni lekhyàni ca kajodare .. mahàrajanaraktena pårbamantrapadaü yutaü . mohinãü padmaki¤jalke jçmbhiõãü stambhinãü tathà .. va÷aïkarãü kule÷ã¤ca tato vai vi÷vavàsinãü . àkarùiõãü tataþ klinnàmarcayedaùñapatrake .. gandhapuùpàdidhåpàdyairbhaktiyuktena cetasà . lakùajaptena sarveùàü ÷ãghramàkarùaõaü bhavet .. * .. hrãü kàlikàyai dhãmahi tannaþ kàli pracodayàt . oü àkarùiõã vajradhàriõã huü phañ svàhà amukãmàkarùaya .. praõavaü pårbamuddhçtya ugrasenã tataþ paraü . nitambinã vahnijàyà vidyà paramadurlabhà .. sindåraputtaliü kçtvà tasyà nàma hçdi vilikhya paõamålyena tàmbålaü samànãya àma÷aràvadvaye naivedyaü kçtvà kçùõàùñottara÷atatulasyà målamantrapañhite puttalyà hçdi nàmasthàne tàóite sati sà samàyàti>% . iti ÷rãkçùõànandavidyàvàgã÷akçtaùañkarmadãpikà tantrasàra÷ca ..

#<àkarùaõã>#, strã, (àkçùyate anayà . à + kçù + lyuñ + striyàü ïãp .) phalapuùpàdyàkarùakayaùñikàvi÷eùaþ . àükuùã iti bhàùà ..

#<àkalanaü>#, klã, (à + kal + lyuñ .) àkàïkùà . parisaükhyà . bandhanaü . iti medinã .. (%<sevyàpi sànunayamàkalanàya yantrà>% . iti màghaþ -- .)

#<àkalpaþ>#, puü, (à + kçp + gha¤ .) ve÷aþ . ityamaraþ .. kalpanaü . iti medinã .. maõóanaü . rogaþ . iti hemacandraþ .. ve÷àrthe yathà raghau --
     (%<akçtakavidhisarvàïgãnamàkalpajàtaü vilasitapadamàóhyaü yauvanaü sà prapede .>% %<stokàpyàkalparacanà vicchittiþ kàntipoùakçt>% . iti sàhityadarpaõe tçtãyaparicchede . kalpaparyante vya, yathà -- %<àkalpaü narakaü bhuïkte .>% iti smçtiþ .)

#<àkalpakaþ>#, puü, (àkalpa + kan .) tamaþ . mohaþ . granthiþ . utkaõñhà . harùaþ . iti medinã ..

#<àkaùaþ>#, puü, (àkaùyate yatra, à + kaù + ac .) prastaravi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. kaùñipàtaraiti bhàùà .

#<àkasmikaü>#, tri, (akasmàt bhavaü . akasmàt + ñha¤ .) akasmàdudbhavaü . hañhàjjàtaü .. (%<àkasmikapratyavabhàsàü ca devãü vàcamanuùñubhena chandasà pariõatàmabhyudairayat>% . iti uttararàmacaritam ..)

#<àkàïkùà>#, strã, (àï + kàïkùi + ac + ñàp .) icchà . abhilàùaþ . ityamaraþ .. (ramaõãyavastuspçhà . yaduktaü sàhityadarpaõe .)
     %<àkàïkùà ramaõãyatvàt vastuno yà spçhà tu sà .>% apekùà . jij¤àsà . anusandhànaü . yathà padàïkadåte --
     %<nàkàïkùà kiü bhavati vipula÷rãmato'rthàntareùu .>%) nyàyamate . yatpadamçte yatpadànvayabodho na bhavati tatpade tatpadavattà . pratãtiparyavasànavirahaþ . ityàlaïkàrikàþ ..

#<àkàyaþ>#, puü, (ठ+ ci + gha¤ .) nivàsaþ . iti vopadevaþ ..

#<àkàraþ>#, puü, (à + kç + gha¤ .) iïgitaü . abhipràyànuråpaceùñàviùkaraõaü . saüketa ñhàra ityàdi bhàùà . àkçtiþ . mårtiþ . ityamaraþ ..
     (%<tasya saüvçtamantrasya gåóhàkàreïgitasya ca .>% iti raghau 1 . 20 .
     %<àkàrairiïgitairgatyà ceùñayà bhàùitena ca .>% iti hitopade÷e suhçdbhedaþ . mårtiþ . %<àkàrasadç÷apraj¤aþ>% . iti raghau 1 . 15 .)

#<àkàraguptiþ>#, strã, (àkàrasya guptiþ .) ratyàdisåcako mukharàgàdiràkàraþ . àkàro'ïgavaikçtamiti vopàlitaþ .. guptirgopanaü . àkàrasya bhayalajjàdinà guptiràkàraguptiþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. tatparyàyaþ . avahitthà 2 . ityamaraþ .. aïgavikçtasya romà¤càderàcchàdanàt avahiþsthitiravahitthà . iti sàrasundarã ..
     (%<bhayagauravalajjàderharùàdyàkàraguptiravahitthà .>% iti sàhityadarpaõam .)

#<àkàragopanaü>#, klã, (àkàrasya gopanaü .) àkàraguptiþ . ratyàdisåcakamukharàgàdigopanaü . iti hemacandraþ ..

#<àkàraõaü>#, klã, strã, (àï + kç + õic + lyuñ .) àhvànaü . ityamaraþ .. óàkana iti bhàùà .
     (%<tai÷ca maõibhadràkàraõàya ka÷cit preùitaþ .>% iti pa¤catantram .)

#<àkàlikaü>#, tri, (samànakàlau àdyantau yasya . %<àkàlikaóàdyantavacane>% iti samànakàlasyàkàlàde÷aþ . ikañ pratyaya÷ca nipàtanàt . yadvà akàle bhavam . akàla + ñha¤ .) kùaõadhvaüsi . iti dharaõiþ .. samànakàlãnajanmavinà÷a÷àlã . iti saükùiptasàraþ .. akàlasambhavaü . àrambhakàlàt tatsajàtãyakàlasthàyi . nimittaü kàlamàrabhya paredyuryàvatkàlaþ sa eva kàlastàvadakàlastatra bhavaþ . iti tithitattvaü .. (yathà manau 4 . 105
     (%<etànàkàlikàn vidyàdanadhyàyànçtàvapi .>%
     %<tapasvinaþ sthànuvanaukasastàmàkàlikãü vãkùya madhupravçttim ..>% iti kumàrasambhave 3 . 33 ..)

#<àkàlikapralayaþ>#, puü, (àkàlikaþ pralayaþ .) pralayavi÷eùaþ . svàyambhuvamanvantare kapila÷àpena akàle jagatplàvanaü . tadvivaraõaü yathà -- ÷rãmàrkaõóeya uvàca .
     %<àkàliko'yaü pralayo yato bhagavatà kçtaþ .
     tat ÷çõvantu mahàbhàgà vàràhaü lokasaükùayaü ..
     yathà và matsyaråpeõa vedàstràtà÷ca ÷àrïgiõà .
     tadahaü saüpravakùyàmi sarvapàpapraõà÷anaü ..>% ÷rãkapila uvàca .
     %<svàyambhuva manu÷reùñha brahmaråpa mahàmate .
     mamaikamãpsitàrthaü tvaü dehi pràrthayato'dhunà ..
     jagat sarvaü tavaivedaü tvayà ca paripàlitaü .
     tvayà sarvaü jagat sçùñaü tvameva jagatàü patiþ ..
     tanme dehi rahaþsthànaü triùu lokeùu durlabhaü puõyaü pàpaharaü ramyaü j¤ànaprabhavamuttamaü ..
     ahaü hi sarvabhåtànàü bhåtvà pratyakùadar÷ivàn .
     uddhariùye jagajjàtàn nirmàya j¤ànadãpikàm ..
     aj¤ànasàgare magnamadhunà sakalaü jagat .
     j¤ànadãpaü pradàyàhaü tàrayiùye jagatplavaü ..>% ÷rãmanuruvàca .
     %<yadi tvayàkhilajagaddhitàrthaü j¤ànadãpikàü .
     cikãrùuõà tapaþ kàryaü kiü sthànàrthanayà tava ..
     devàgàràõi tãrthàni kùetràõi saritastathà .
     bahåni puõyabhà¤jyatra tiùñhanti kapila ! kùitau ..
     teùàmekatamaü tva¤cedàsàdya kuruùe tapaþ .
     sthànaü brahman tapaþsiddhau na bhaviùyati tatra kiü ..>% kapila uvàca .
     %<tvayi vi÷rambhamàdhàya tapasaþ siddhaye'ciràt .
     sthànaü mayà pràrthitaü te tvaü màü kùipasi hetubhiþ ..
     akùàmyante vaco me'dya pràrthanàyàü vikatthanaü .
     yattvaü vadasi tasmàttvaü phalametadavàpnuhi ..
     idaü tribhuvanaü sarvaü sadevàsuramànuùaü .
     hataprahatavidhvastamacireõa bhaviùyati ..
     na ciràt drakùyasi mano ! jalapårõaü jagattrayaü .
     hataprahatavidhvastaü tava garvavi÷àtanaü ..
     evamuktvà munãndro'sau kapilastapasàü nidhiþ .
     antardadhe jagàmàpi tadà brahmasado muniþ ..
     kapilamya vacaþ ÷rutvà viùaõõavadano manuþ .
     bhàvãti pratipadyà÷u manurnovàca ki¤cana ..
     vi÷àlàü vadarãü yàto gaïgàdvàràntikaü manuþ .
     pravi÷ya tapase yatnamakarollokabhàvanaþ .
     àràdhayàmàsa hariü jagatkàraõakàraõaü ..
     oü namo bhagavate vàmudevàya ÷uddhaj¤ànasvabhàvine .
     iti japyaü prajapato manoþ svàyambhuvasya tu ..
     prasanàda jagannàyaþ ke÷avo na ciràdatha .
     tataþ kùadrajhaso bhåtvà dårvàdalamamaprabhaþ ..
     karparakalikàyugbhatulyanetrayagojyalaþ .
     tapasyantaü mahàtmànaü manuü svàyambhuvaü muniü ..
     àsasàda tadà kùudramatsyaråpã janàrdanaþ .
     uvàca ca mahàtmànaü manuü svàyambhuvaü tadà ..
     taponidhe mahàbhàga bhãtaü màü tràtumarhasi .
     nityaü yuddhe jitaü matsyairvi÷àlairbhakùituü prati ..
     atha prabhåtairvipulairdràvitaþ pçthuromabhiþ .
     pràõàkàïkùã mahàtmànaü bhavantaü ÷araõaü muniü ..
     pràpto'haü yadyanukro÷o mayi màü paripàlaya .
     iti tasya vacaþ ÷rutvà manuþ svàyambhuvastataþ ..
     ali¤jare toyapårõe nyadhàdvipulabhogini .
     sa tasmin malike matsyo vardhamàno dine dine ..
     sàmànyarohitapràyadeho'bhånnaciràdatha .
     da÷aghañajalapårõaü pratyahaü sa mahàtmà malikamasati kurvan vardhayàmàsa matsyaü .
     sa ca suviùadanetro matsyaràjo'cireõa malikasalilamadhye loma÷aþ pãnadehaþ ..>% iti kàlikàpuràõe 31 adhyàyaþ .. * .. ÷rãmàrkaõóeya uvàca .
     %<tatastathà pãnatanuü dçùñvà matsyaü manuþ svayaü .
     gçhãtvà pàõinà phullanalinãü sarasãü yayau ..
     tatsarastatra vipulaü puõye nàràyaõà÷rame .
     ekayojanavistãrõaü sàrdhayojanamàyataü ..
     nànàmãnagaõopetaü ÷ãtàmalajalotkaraü .
     tadàsàdya saro matsyaü vinidhàya manustadà ..
     pàlayàmàsa sutavat kçpayà parayà yutaþ .
     so'cireõaiva kàlena pãno vaisàriõo'bhavat ..
     na samastatra sarasi vçhatkàye dvijottamàþ .
     sa ekadà mahàmatsyaþ pårbàparatañadvaye ..
     ÷iraþpucche nidhàyà÷u tuïgadehaþ samucchritaþ .
     svàyambhuvaü mahàtmànaü cukro÷a tràhi màmiti ..
     taü tathà sa manurj¤àtvà kro÷antaü mãnapuïgavaü .
     àsasàda tadà matsyaü jagràha ca kareõa taü ..
     na ÷akromyahamuddhartuü pçthuromàõamadbhutaü .
     iti sa¤cintayannevaü proddadhàra kareõa taü ..
     bhagavànapi vi÷vàtmà matsyaråpã janàrdvanaþ .
     svàyambhuvakaraü pràpya laghimànamupà÷rayat ..
     tataþ karàbhyàmuddhçtya skandhe dhçtvàõóajaü manuþ .
     ninàya sàgaraü tatra toye ca nidadhe tataþ ..
     yathecchamatra vardhasva na ko'pi tvàü haniùyati .
     acireõaiva sampårõadehatvaü samavàpnuhi ..
     ityuktvà sa mahàbhàgaþ sarvapràõabhçtàüvaraþ .
     laghutvaü cintayaüstasya vismayaü paramaü gataþ ..
     matsyo'pi na ciràdeva pårõakàyastadà mahàn .
     sarvataþ pårayàmàsa dehabhogena sàgaraü ..
     taü pårõakàyamàlokya vyatãtyàmbhaþ samucchritaü .
     ÷alkaiþ ÷iràbhãracitaü mànasàcalasannibhaü ..
     rundhantaü sàgaraü sarvaü dehàbhogàcalãkçtaü .
     svàyambhuvo manurdhãmàn mene matsyaü na taü tadà ..
     tataþ papraccha taü sàmnà matsyaü svàyambhuvo manuþ .
     vicintya laghimàna¤ca pa÷yanmårtiü tadàdbhutàü ..>% ÷rãmanuruvàca .
     %<na tvàü matsyamahaü manye kastvaü me vada sattama ! .
     mahattvaü laghimànante cintayan sumahattama ..
     tvaü brahmà hyathavà viùõuþ ÷ambhurvà mãnaråpadhçk .
     na cedguhyaü mahàbhàga tanme vada mahàmate ..>% ÷rãmatsya uvàca .
     %<àràdhyo'haütvayà nityaü yo hariþ sa sanàtanaþ .
     taveùñakàmasiddhyarthaü pràdurbhåtaþ samàhitaþ ..
     yattvamicchasi deve÷a mattaþ ÷àntena mårtinà .
     tatkariùye'dya tàü mårtimimàü viddhi mano mama ..>% ÷rãmàrkaõóeya uvàca .
     %<iti tasya vacaþ ÷rutvà viùõoramitatejasaþ .
     j¤àtvà pratyakùato viùõuü manustuùñàva ke÷avaü ..>% ÷rãmanuruvàca .
     %<namaste jagadabyaktaparàvarapate hare .
     pàvakàditya÷ãtàü÷unetratrayadharàvyaya ..
     jagatkàraõa sarvaj¤a jagaddhàma hare para .
     suraugha parame÷àna nàràyaõa sure÷vara ..>% ityàdistotraü . ÷rãmàrkaõóeya uvàca .
     %<svàyambhuvena manunà saüstuto matsyaråpadhçk .
     vàsudevastadà pràha meghagambhãranisvanaþ ..>% ÷rãbhagavànuvàca .
     %<tuùño'smi tapasà te'dya bhaktyà càpi stuto muhuþ ..
     saparyayà tathànena varaü varaya suvrata .
     iùñàrthaü saüpradàsyàmi tubhyaü nàtra vicàraõà ..
     varayàbhãpsitànkàmàn lokànàü và hita¤ca yat>% manuruvàca .
     %<yadi deyo varo me'dya lokànàü yo hito bhavet .
     tanme dehi varaü viùõo taü vakùyàbhi ÷çõuùva me ..
     ÷a÷àpa kapilaþ pårbaü madarthe bhuvanatrayaü .
     hataprahatavidhvastaü sakalaü te bhaviùyati ..
     yeneyamuddhçtà pçthvã yeneyaü paripàlità .
     saühariùyati yastvenàü te'dhunà plàvayantvimàü ..
     tato'haü dãnahçdayastvàmeva ÷araõaü gataþ .
     na yathedaü tribhuvanaü jalaplutaü bhaviùyati ..
     hataprahatavidhvastaü tathà tvaü dehi me varaü .>% ÷rãbhagavànuvàca .
     %<na mattaþ kapilo bhinnastathà na kapilàdahaü .
     yaduktaü muninà tena mayoktaü vihitaü mano ..
     tasmàdyaduditaü tena tat satyaü nànyathà bhavet .
     kariùye tatra sàhàyyaü svàyambhuva nibodha tat ..
     hataprahatavidhvaste toyamagne jagattraye .
     na ciràdeva tattoyaü ÷oùayiùyàmi vai mano ..
     yàvajjalaplavastàvat yathà kàryaü tvayà mano .
     tanme nigaditaü tathyaü ÷çõuùvàvahito'dhunà ..
     sarvayaj¤iyakàùñhaughairekà naukà vidhãyatàü .
     tàmahaü draóhayiùyàmi yathà no bhidyate jalaiþ ..
     da÷ayojanavistãrõàü triü÷adyojanamàyatàü .
     dhàriõãü sarvavãjànàü bhuvanatrayavardhinãü ..
     sarvavàj¤ikavçkùàõàü bhårivalkalatantubhiþ .
     navayojanadãrghàntu vyàmatrayasuvistçtàü ..
     kuru svayaü mano tårõaü vçhatãmãrikàü vañãü .
     jagaddhàtrã jaganmàyà lokamàtà jaganmayã ..
     draóhayiùyati tàü rajjuü na truvyati yathà tathà .
     sarvàõi vãjànyàdàya savedàn sapta vai çùãn ..
     tasyàü nàvi nisannastvaü vartamàne jalaplave .
     dakùeõa saha saügamya smariùyasi mano mama ..
     smçto'haü tårõamàyàsye bhavato nikañaü prati .
     ÷yàmalenàtha ÷çïgeõa tvaü màü j¤àsyasi vai tadà ..
     yàvat prahatavidhvastaü hataü syàdbhuvanatrayaü .
     tàvat pçùñhena tàü nàvaü voóhàhaü nàtra saü÷ayaþ ..
     jalaplave tu saüpårõe ÷çïge mama ca tàü hariü .
     tvaü tayà vañikayà turõaü sadà neùyasi vai dçóhaü ..
     baddhàyàü nàvi me ÷çïge daivamànena vatsaràn .
     sahasraü prerayiùyàmi tàü nàvaü ÷oùayan jalaü ..
     tataþ ÷uùkeùu toyeùu pronmagne ÷ikhare gireþ .
     himàcalasya baddhvà tàü tasminnàvamahaü mano ..
     tvàü vai gopayità nityaü tàvattu ÷oùaye jalaü .
     cintito'haü tvayà yàsye yadàhaü nikañaü tava ..
     ÷çïgeõa ÷yàmalenaiva tvaü màü j¤àsyasi puùkare .
     punaþ sçùñiü tataþ kçtvà matprasàdànmahàmate ..
     trailokyadurlabhàmçddhimavàpsasi sanàtanãü .
     ahamàràdhito yena japyena bhavatà mano ..
     sarvasiddhirbhavettasya yastoùayati tena màü .>% ÷rãmàrkaõóeya uvàca .
     %<iti dattvà varaü tasmai matsyastena namaskçtaþ .
     antardadhe jagannàtho lokànugrahakàrakaþ ..
     svàyambhuvo'pi bhagavànantardhànaü gate harau .
     yathoktaü hariõà pårbaü nàvaü rajjuü tathàkarot ..
     sarvayàj¤iyavçkùaughàn chittvà svàyambhuvastadà .
     udghena kàrayàmàsa nàvaü dçóhataràü tataþ ..
     teùàü valkasamudbhåtasåtrasaüghairvañãrikàü .
     pårboktena pramàõena kàrayàmàsa vai manuþ ..
     tataþ kàlena mahatà vçttaü yuddhaü mahàdbhutaü .
     viùõoryaj¤avaràhasya sarabhasya harasya ca ..
     tato jalaplave bhåte vidhvaste bhuvanatraye .
     tayà rajjvà tariü baddhvà vãjànyàdàya sarva÷aþ ..
     vedànçùãn tathà sapta dakùaü càdàya vai manuþ .
     tasyàü nàvi samàdhàya toyamagne caràcare ..
     svàyambhuvastadà matsyaü hariü sasmàra vai tataþ .
     tato jalànàmupari sa÷çïga iva parbataþ ..
     uddãpta÷caika÷çïgeõa viùõurmatsyasvaråpadhçk .
     àgatastatra na ciràdyatràste sa manurhariþ ..
     tarimàruhya vipule toyarà÷au bhayaïkare .
     yàvaccalàcalaü toyaü tàvat pçùñhe tariü nyadhàt ..
     jale prakçtimàpanne ÷çïge baddhvà tariü tadà .
     tàü nàvaü codayàmàsa sahasraü daivavatsaràn ..
     svayaü nàvamavaùñabhya dadhàra parame÷varaþ .
     yoganidrà jagaddhàtrã samàsãdadvañãrikàü ..
     tataþ ÷anaiþ ÷anaistoye ÷oùaü gacchati vai ciràt .
     pa÷cimaü himavat ÷çïgamunmagraü toyamadhyataþ ..
     dvisàhasrairyojanànàmucchritasya himaprabhoþ .
     pa¤cà÷attu sahasràõi ÷çïgaü tattasya cocchritaü ..
     tasmin ÷çïge tato nàvaü baddhvà matsyàtmadhçk hariþ .
     jagàma ÷oùaõàyà÷u jalànàü jagatàü patiþ ..
     evaü hi matsyaråpeõa vedàstràtà÷ca ÷àrïgiõà .
     kapilasya tu ÷àpena kçto'thàkàliko layaþ ..
     àkàliko'yaü pralayo yato bhagavatà kçtaþ .
     iti vaþ kathitaü sarvaü yathàvat dvijasattamàþ ..>% iti kàlikàpuràõe 32 adhyàyaþ ..

#<àkàlikã>#, strã, (akàla + ñha¤ + ïãp .) vidyut . iti hemacandraþ ..

#<àkà÷aþ>#, puü, klã, (à samantàt kà÷ante dãpyante såryàdayo yatra . à + kà÷ + gha¤ .) pa¤cabhåtàntargatabhåtavi÷eùaþ . sa tu ÷ånyaþ . tatparyàyaþ . dyoþ 2 dyauþ 3 abhraü 4 abbhaü 5 vyoma 6 puùkaraü 7 ambaraü 8 nabhaþ 9 antarãkùaü 10 antarikùaü 11 gaganaü 12 anantaü 13 suravartma 14 khaü 15 viyat 16 viùõupadaü 17 vihàyaþ 18 . ityamaraþ .. nàkaþ 19 anaïgaþ 20 nabhasaü 21 meghave÷ma 22 mahàvilaü 23 . iti jañàdharaþ .. marudvartma 24 meghavartma 25 tripiùñapaü 26 . iti ÷abdaratnàvalã .. nyàyamate asya sàmanyaguõàþ saïkhyàdipa¤ca . vi÷eùaguõaþ ÷abdaþ . sa tu nityaþ a÷arãrã ca . asyendriyaü karõaþ . satvekaþ kintu upàdhibhedena nànà bhavati .
     (%<÷abdaþ ÷rotrendriya¤càpi chidràõi ca viviktatà .
     viyataþ kathità ete guõàguõavicàribhiþ ..>% tathà ca bhàùàparichede .
     %<àkà÷asya tu vij¤eyaþ ÷abdo vai÷eùiko guõaþ .
     indriyaü tu bhavet ÷rotramekaþ sannapyupàdhitaþ ..>%) vedàntamate sa janyaþ ..

#<àkà÷agaïgà>#, strã, (àkà÷apathavàhinã gaïgà .) svargagaïgà . yathà, ÷ivaràtrivratakathàyàü --
     %<àkà÷agaïgàsalilataraïgagaõanàdite .
     traiguõyalalitai÷càrumarudbhirupavãjite ..>%
     (%<nadatyàkà÷agaïgàyàþ srotasyuddàmadiggaje .>% iti raghau 1 . 78 . %<ubhau yadi vyomni pçthag pravàhàvàkà÷agaïgàpayasaþ patetàm>% . iti màghaþ .)

#<àkà÷ajananã># [n] puü, (àkà÷amàrgasya jananã .) pragaõóãmadhyasthitajanànàü vàhyàrthadar÷anàrthànikùudracchidràõi . yaddvàrà àgneyàstragulikàþ prakùipyante . iti ràjadharmaþ .. (àkà÷ajananã strã àkà÷apathasya jananãva poùikà . iti kecit .)

#<àkà÷adãpaþ>#, puü, (àkà÷e dãyamàno dãpaþ .) kàrtikamàse bhagavadudde÷ena nabhasi dattapradãpaþ . yathà . kàrtike àkà÷adãpa ukto nirõayàmçte puùkarapuràõe . %<tulàyàü tilatailena sàyaükàle samàgate . àkà÷adãpaü yo dadyàt màsamekaü hariü prati .. mahatãü ÷riyamàpnoti råpasaubhàgyasampadam>% . iti tadvidhi÷ca hemàdrau àdipuràõe . %<divàkare'stàcalamaulibhåte gçhàdadåre puruùapramàõaü . yåpàkçtiü yaj¤iyavçkùadàrumàropya bhåmàvatha tasya mårdhni .. yavàïgulacchidrayutàstu madhye dvihastadãrghà atha paññikàstu . kçtvà catasro'ùñadalàkçtãstu yàmirbhavedaùñadi÷ànusàrã .. tatkarõikàyàntu mahàprakà÷o dãpaþ pradeyo dalagàstathàùñau . nivedya dharmàya haràya bhåmyai dàmodaràyàpyatha dharmaràj¤e .. prajàpatibhyastvatha satpçtçbhyaþ pretebhya evàtha tamaþsthitebhyaþ>% . iti . aparàrke tvanyo mantro yathà --
     %<dàmodaràya nabhasi tulàyàü lolayà saha .
     pradãpaü te prayacchàmi namo'nantàya vedhase ..>% iti nirõayasindhau 2 paricchede kàrtikamàhàtmyaü ..

#<àkà÷apradãpaþ>#, puü, (àkà÷e dãyamànaþ pradãpaþ .) tulàyàü dãyamànalakùmãdàmodarasampradànàkà÷adãpaþ . tathàca brahmàõóapuràõe .
     %<tulàyàü tilatailena sàyaü sandhyàsamàgame .
     àkà÷adãpaü yo dadyàt màsamekaü nirantaraü .
     sa÷rãkàya ÷ropataye sa ÷rãmàn bhuvi jàyate ..
     oüdàmodaràya nabhasi tulàyàü lolayà saha .
     pradãpaü te prayacchàmi namo'nantàya vedhase ..
     iti mantreõa yo dadyàt pradãpaü sarpiràdinà .
     àkà÷e maõóape vàpi sa càkùayaphalaü labhet .
     viùõuve÷mani yo dadyàt kàrtike màsi dãpakaü ..
     agniùñomasahasrasya phalamàpnoti mànavaþ ..>%

#<àkà÷amàüsã>#, strã, (àkà÷ajàtà màüsã .) såkùmajañàmàüsã . kedàre utpattirasyàþ . tatparyàyaþ . niràlambhà 2 khasambhavà 3 ÷evàlã 4 såkùmapatrã 5 gaurã 6 parbatavàsinã 7 abhramàüsã 8 . asyà guõàþ . himatvaü . ÷othavraõanàóãroganà÷itvaü . låtàgardabhakajvàlàhàritvaü . varõakàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<àkà÷amålã>#, strã, (àkà÷e bhåmirahitasthàne målamasyàþ . ïãp .) kumbhikà . iti hàràvalã .. pànà iti khyàtà . (kumbhikà÷abde'syàþ guõà draùñavyàþ .)

#<àkà÷arakùã># [n] puü, (àkà÷e uccasthàne sthitaþ san rakùatiyaþ . àkà÷a + rakùa + õin .) pragaõóãsthitapraõidhiþ . durgavahiþpràcãroparisthitacaraþ . iti ràjadharmaþ ..

#<àkà÷avallã>#, strã, (àkà÷asya vallãva . atthucca÷ikhatvàt .) latàvi÷eùaþ . àkà÷avela amaravela iti khyàtà . tatparyàyaþ . khavallã 2 duspar÷à 3 vyomavallikà 4 . asyà guõàþ . madhuratvaü . kañutvaü . pittanà÷itvaü . ÷ukravardhakatvaü . rasàyanatvaü . balakàritvaü . divyauùadhiparatvaü . iti ràjanirghaõñaþ ..
     %<àkà÷avallã tu budhaiþ kathitàmaravallarã .
     khavallã gràhiõã tiktà picchilàkùyàmayàpahà ..
     tuvaràgnikarã hçdyà pitta÷leùmàmanà÷inã .>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

@<[Page 1,164a]>@
#<àkà÷avàõã>#, strã, (àkà÷àdudbhavà vàõã .) a÷arãriõã vàk . daivavàõã . iti puràõaü ..

#<àkà÷asalilaü>#, klã, (àkà÷àtpatitaü salilaü jalaü .) divyodakaü . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<àki¤canaü>#, klã, (aki¤canasya daridrasya bhàvaþ . aki¤cana + aõ .) aki¤canatà ..

#<àkãrõaü>#, tri, (àï + ké ÷a vikùepe + ktaþ .) vyàptaü . tatparyàyaþ . saükãrõaü 2 saïkulaü 3 . ityamaraþ . sabhàkãrõaü 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, raghuvaü÷e . prathamasarge 50 ÷lokaþ .
     %<àkãrõamçùipatnãnàmuñajadvàrarodhibhiþ ..>%) jalàdibhirniravakà÷aü . iti bharataþ ..

#<àku¤canaü>#, tri, (àï + kuci + lyuñ .) nyàyamate pa¤caprakàrakarmàntargatakarmavi÷eùaþ . saïkocaþ .. (prasàritasya saükùiptatvasampàdanaü . namana . vakratàsampàdanaü . yathà . bhàùàparichede .
     %<utkùepaõaü tato'vakùepaõamàku¤canaü tathà .
     prasàraõa¤ca gamanaü karmàõyetàni pa¤ca ca ..>%)

#<àkulaü>#, tri, (àï + kula + kaþ .) vyàkulaü . tatparyàyaþ . vyastaü 2 apraguõaü 3 . ityamaraþ .. (yathà ÷àkuntale . %<vibhavagurubhiþ kçtyaistasya pratikùaõamàkulà>% ..)

#<àkåtaü>#, klã, (àï + kåï + ktaþ) abhipràyaþ) à÷ayaþ . iti hemacandraþ .. (tàtparyaü . icchà . yathà sàhityadarpaõe . 2 ya paricchede . %<hasannetràrpitàkåtaü lãlàpadmaü nimãlitaü>% . iti
     %<hçdayanihitaü bhàvàkåtaü vamadbhirivekùaõaiþ ..>% iti ÷àkuntale .)

#<àkçtiþ>#, strã, (àkriyate iyaü gaurayaü a÷vaþ iti vyajyate'nayà . àï + kç + ktin .) råpaü . ÷arãraü . jàtiþ . iti medinã .. (yathà ÷àku ntale prathamàïke .
     %<kimiva hi madhuràõàü maõóanaü nàkçtãnàü ..>% nyàgamate sàmànyaü, jàtiþ . %<àkçtirjàtiliïgàkhyà>% . iti nyàyasåtram . jàtiliïgamityàkhyà yasyàþ jàtergotvàderhi sàsnàdisaüsthànavi÷eùo liïgam . tasya ca paramparayà dravyavçttitvam . jàtidravyàsamavàyikàraõatàvacchedikàliïgaü dharmo yasyàþ sà ityarthaþ iti ka÷cit ..)

#<àkçticchatrà>#, strã, (àkçtyà chatramiva yà .) ghoùàtakãvçkùaþ . ÷vetaghoùà iti bhàùà . iti ratnamàlà .. (ghoùaka÷abde'syà vi÷eùo j¤eyaþ .)

#<àkçùñaü>#, tri, (àï + kçù + karmaõi + ktaþ .) kçtàkarùaõaü . àkarùitaü .. (pralobhitaþ, mugdhaþ . yathà hitopade÷e . %<tato lobhàkçùñena kenacit pànthenàlocitaü>% .. iti)

#<àkokeraþ>#, puü, makararà÷iþ . iti jyotistattvaü ..

#<àkrandaþ>#, puü, (àï + kranda + gha¤ + ac và .) rodanaü . yathà gàmàyaõe .
     (%<tàsàmàkranda÷abdena sahasodbhràntalocanaþ .>%) àhvànaü . mitraü . dàruõayuddhaü . bhràtà . iti medinã .. dhvaniþ (yathàràmàyaõe .
     %<tatraiva ni÷i nàgànàmàkrandaþ ÷råyate mahàn ..>%) nàthaþ . pàrùõigràhàt paro ràjà . iti dharaõiþ . (yathà mànave 7 . 207 .
     %<pàrùõigràha¤ca saüprekùya tathàkranda¤ca maõóale .>%)

#<àkramaþ>#, puü, (àï + kram + ac .) àkramaõaü . tatparyàyaþ . adhikramaþ 2 kràntiþ 3 . iti hemacandraþ .. (adhirohaþ . vyàptiþ . vikùepaþ . adhigamaþ . pràptiþ . adhikàraþ ..)

#<àkramaõaü>#, klã, (àï + kram + lyuñ .) àkramakaraõaü .
     (%<yaþ pçùñhavartã nçpatiþ de÷àkramaõàdyàcarati .>% iti kullåkabhaññaþ .) vyàpanaü .. (ativartanaü . yathà, ràmàyaõe .
     %<kaõñakàkramaõaklàntà vanamadya gamiùyati .>% àrohaõam . yathà ràmàyaõe .
     %<na devalokàkramaõaü nàmaratvamahaü vçõe .>%)

#<àkràntaþ>#, tri, (àï + krama + kta) kçtàkramaõaþ . adhikràntaþ . àkramavi÷iùñaþ . iti halàyudhaþ .. (abhibhåtaþ . paràbhåtaþ . va÷ãbhåtaþ . yathà manuþ --
     %<na pàùaõóigaõàkrànte nopasçùñe'ntyajairnçbhiþ .>%)

#<àkrãóaþ>#, puü, (àï + krãóa + gha¤ .) ràjopavanaü . ràj¤aþ sàdhàraõaü vanaü . ityamaraþ .. (kelãkànanaü, lãlàsthànaü . yathà, ràmàyaõe .
     %<àkrãóàlaïkçtaü sphãtaü suvibhaktaü susaüskçtaü .>% tathà ca kumàre . 2 . 67 .
     %<akrãóaparbatàstena kalpitàþ sveùu ve÷masu .>% kurutthàmançpaputtraþ svanàmakhyàtaþ pauravaþ .. yathà harivaü÷e .
     %<duùmantasya tu dàyàdaþ kurutthàmaþ praje÷varaþ .
     kurutthàmàdathàkrãóa÷catvàrastasya càtmajàþ ..>%)

#<àkro÷aþ>#, puü, (àï + kru÷a + gha¤ .) krodhàkartavyani÷cayaþ . tatparyàyaþ . àkùepaþ 2 abhiùaïgaþ 3 ÷àpaþ 4 . iti hemacandraþ .. (yathà ràmàyaõe . %<àkro÷aü mamamàtu÷ca pramàrjya puruùarùabha>% iti .)

#<àkro÷anaü>#, klã, (àï + kru÷ + lyuñ .) abhi÷àpaþ . tatparyàyaþ . abhiùaïgaþ 2 abhãùaïgaþ 3 . ityamaraþ ..

#<àkùapàñikaþ>#, puü, (akùapañe niyuktaþ . akùapaña + ñhak .) akùadar÷akaþ . dharmàdhyakùaþ . iti jañàdharaþ ..

#<àkùapàdaþ>#, puü, (akùapàda + aõ .) naiyàyikaþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<àkùàraõà>#, strã, klã, (àï + kùara + õic + yuc .) maithunaü prati àkro÷aþ . ityamaraþ .. parastrãnimittaü pusaþ parapuruùanimittaü striyà và dåùaõaü . yathà %<kçtàgamyàgamanastvaü sthànàntaraü gaccha .>% iti bharataþ .. chenàli apavàda iti bhàùà ..

#<àkùàritaü>#, tri, (àï + kùara + õic + kta .) parastriyàü parapuruùe và maithunaü prati mithyàdåùitaü . apavàdagrastaü . ityamaraþ ..

#<àkùikaþ>#, puü, àcchukavçkùaþ . iti ratnamàlà .. àcera gàcha iti bhàùà . (dyåtanimittaþ . pà÷akrãóàviùayakaþ . atra akùairdãvyati jito và iti akùa + ñha¤ . yathà mànave . 8 . 159 ..
     %<pràtibhàvyaü vçthàdànamàkùikaü saurika¤cayat .
     daõóa÷uklàva÷eva¤ca na puttro dàtumarhati ..>%
     (%<pitta÷leùmaghnamamla¤ca vàtika¤càkùikãphalaü .
     madhuràmlavipàka¤ca vàtapittahara¤ca tat ..>% iti carakaþ ..
     %<àkùikaþ pàõóurogaghno vraõyaþ saügràhako laghuþ .>% iti su÷rutaþ ..)

#<àkùãva>#, puü, (àï + kùãva + ac .) akùãvaþ . ÷obhà¤janavçkùaþ . iti ràyamukuñaþ ..

#<àkùepaþ>#, puü, (àï + kùip + gha¤ .) apavàdaþ . ityamaraþ .. bhartsanaü . (yathà -- nãti÷atake . 42 ..
     %<kùàntyevàkùeparukùàkùaramukharamukhàndurmukhàndåùayantaþ santaþ sà÷caryacaryàjagati bahumatà kasyanàbhyarthanãyàþ>% àkarùaõaü .
     (%<navapariõayalajjàbhåùaõàü tatra gaurãü .
     vadanamapaharantãü tatkçtàkùepamã÷aþ ..>% iti kumàre . 7 . 95 . vinyàsaþ . sthàpanaü .
     %<karõàrpito lodhrakaùàyaråkùe gorocanàkùepanitàntagaure .
     tasyàþ kapole parabhàgalàbhàt .>% iti kumàre . 7 . 17 apaharaõaü . yathà -- %<yatràü÷ukàkùepavilajjitànàü>% . 1 . 14 kumàre . upasthitiþ . yathà sàhityadarpaõam .
     %<mukhyàrthasyetaràkùepo vàkyàrthe'nvayasiddhaye .>% iti .) kàvyàlaïkàraþ . iti medinã .. (alaïkàraprakaraõe vi÷eùo draùñavyaþ .)

#<àkùepakaþ>#, puü, (àï + kùip + õvul .) nindàkaraþ . vyàdhaþ . iti medinã .. vàtarogavi÷eùaþ . tasya kàraõalakùaõe . nidàne yathà --
     %<yadà tu dhamanãþ sarvàþ kupito'bhyeti màrutaþ .
     tadà kùipatyà÷u muhurmuhurdehaü muhu÷caraþ ..
     muhurmuhustadàkùapàdàkùepaka iti smçtaþ .>%

#<àkùoñaþ>#, puü, (akùoña eva svàrthe aõ .) akùoñavçkùaþ . parbatajapãluvçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..
     (%<vatàmàbhiùukàkùoñamakålakanikocakàþ .
     guråùõasnigdhamadhurà sorumàõà balapradàþ .
     vàtaghnà vçühaõà vçùyàþ kaphapittàbhivardhanàþ ..>% iti carakaþ ..)

#<àkùoóaþ>#, puü, àkùoñavçkùaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<àkùodanaü>#, klã, (àï + kùud + lyuñ .) mçgayà . ityamaraþ ..

#<àkhaõóalaþ>#, puü, (àï + khaõóa + kalac .) indraþ . ityamaraþ .. (yathà kumàrasambhave . tçtãyasarge 3 . 11 .
     %<àkhaõóalaþ kàmamidaü babhàùe .>%)

#<àkhanikaþ>#, puü, (àï + khana + ikan .) cauraþ . unduruþ . ÷åkaraþ iti medinã .. (khanitràdikaü khananasàdhanadravyaü . khananakartà .)

#<àkhàtaü>#, puü, klã, (àï + khan + kta .) akhàtaü . devakhàtaü . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<àkhuþ>#, puü, (àï + khana + kuþ .) måùikaþ . ityamaraþ .. (yathà nãti÷atake . %<kçtvàkhuvirvaraü svayaü nipatito naktaü mukhe bhoginaþ>% .) ÷åkaraþ . cauraþ . iti hemacandraþ .. devatàóavçkùaþ . iti ratnamàlà .. (àkhumàüsaguõà yathà --
     (%<àkhormàüsaü sapadi bahudhà khaõóakhaõóãkçtaü yattaile pàcyaü dravati nirataü yàvadetanna samyak .
     tattailàktaü vasanamani÷aü yonibhàge dadhànà, hanti brãóàkarabhagaphalaü nàtra sandehabuddhiþ ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahaþ ..)

#<àkhukarõã>#, strã (àkhoþ karõamiva patramasyàþ . àkhukarõa + ïãp) latàvi÷eùaþ . måùàkàõã iti bhàùà . tatparyàyaþ . kç÷ikà 2 dravantã 3 citrà 4 suvarõo 5 undurukarõã 6 nyagrodhã 7 måùakakarõã 8 vç÷cikarõã 9 bahukarõikà 10 màtà 11 bhåmicarã 12 caõóà 13 ÷ambarã 14 bahupàdikà 15 pratyak÷reõã 16 vçùà 17 puttra÷reõã 18 adribhåþ 19 . asyà guõàþ . kañutvaü uùõatvaü . kaphapittaharatvaü . sàrakatvaü . ànàhajvara÷ålanà÷itvaü . paramapàcakatvaü . iti ràjanirghaõñaþ ..
     %<àkuparõã àkukarõã karõikà bhådarãbhavà .
     àkhukarõã kañustiktà kaùàyà ÷ãtalà laghuþ ..
     vipàke kañukà måtrakaphàmayakçmipraõut .>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<àkhugaþ>#, puü, (àkhunà gacchati yaþ . gaõe÷asya måùikavàhanatvàt tathàtvaü .) gaõe÷aþ . iti hemacandraþ ..

#<àkhuparõikà>#, strã, (àkhoþ karõamiva parõamasyàþ .) latàvi÷eùaþ . iti ratnamàlà .. indurakàõã iti bhàùà . (àkhuparõã÷abde àkhukakarõã÷abde càsyà guõàdayo j¤àtavyàþ .)

#<àkhuparõã>#, strã, (àkhoþ karõamiva parõamasyàþ .) àkhuparõikà . iti ratnamàlà ..
     %<mustàkhuparõãphaladàru÷igrukvàthaþ sakçùõà krimi÷akrakalkaþ .
     màrgadvayenàpi cirapravçttàn krimãnnihanyàt krimijàü÷ca rogàn ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahaþ .
     %<àkhuparõoki÷alayaiþ supiùñaiþ piùñami÷ritaiþ .
     paktvà påpalikàü khàdeddhànyàmla¤ca pibedanu ..>% iti vàbhañaþ .. guõàdayo'nyeü'syà àkhukarõã÷abde j¤àtavyàþ ..)

#<àkhupàùàõaþ>#, puü, pàùàõabhedaþ . àkhupàùàõanàmo'yaü lohasaükarakàrakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<àkhubhuk># [j] puü, (àkhån bhuïkte yaþ . àkhu + bhuj + kvip) vióàlaþ . ityamaraþ ..

#<àkhurathaþ>#, puü, (àkhuþ ratho vàhanaü yasya .) gaõe÷aþ . iti halàyudhaþ ..

#<àkhuviùahà>#, strã, (àkhorviùaü hanti yà .) devatàóavçkùaþ . iti jañàdharaþ .. devadàlãlatà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<àkheñaþ>#, puü, (àï + khiñ + gha¤) mçgayà . ityamaraþ .. ÷ikàra iti bhàùà . (%<subhagàkheñabhåmitvaü>% . kathàsaritsàgare 15 . 120 .

#<àkheñakaþ>#, puü, (àï + khiñ + õvul .) mçgayà . iti ÷abdaratnàvalã .. yathà pa¤catantre .
     %<àkheñakasya dharmeõa vibhavàþ syurva÷e nçõàm .
     nçprajàþ prerayatyeko hantyanyo'tra mçgàniva ..>%)

#<àkheña÷ãrùakaü>#, klã, kuññimabhedaþ . iti ÷abdaratnàvalã ÷uóaïga iti bhàùà . (yaduktaü .
     %<kapi÷ãrùaü druma÷ãrùaü tathàcàkheña÷ãrùakaü .
     iti kuññimabhedàþ syuþ ÷àbdikaiþ samudàhçtàþ .>%)

#<àkheñikaþ>#, puü, (àkheñe mçgayàyàü ku÷alaþ . àkheña + ñhak .) mçgayàku÷alakukkuraþ . tatparyàyaþ . àkheñikaþ 2 vi÷vakadruþ 3 . iti hàràvalã .. (mçgayàkartà . tràsajanakaþ . bhayaïkaraþ . mçgayuþ . vyàdhaþ .)

#<àkhoñaþ>#, puü, (àkha + uñ .) phalavçkùavi÷eùaþ . àkharoñ iti bhàùà . tatparyàyaþ . pàrbatãyaþ 2 phalasrehaþ 3 guóà÷ayaþ 4 kãreùñaþ 5 kandaràlaþ 6 madhumajjà 7 vçhacchadaþ . asya guõàþ . madhuratvaü . balakàritvaü . snigdhatvaü . uùõatvaü . vàtapittanà÷itvaü . raktadoùapra÷amanatvaü . ÷ãtalatvaü . kaphakopanatvaü . iti ràjanirghaõñaþ .. (àkùoóa÷abde àkùoña÷abde càsya guõàdikaü j¤eyaü ..)

#<àkhyà>#, strã, (àï + khyà + aï + ñàp) nàma . saüj¤à . ityamaraþ .. yathà kumàrasambhave 1 . 26 .
     %<umeti màtrà tapaso niùiddhà pa÷càdumàkhyàü sumukhã jagàma .>%

#<àkhyàtaü>#, tri, (àï + khyà + ktaþ) kathitaü . uktaü . ityamaraþ .. (prathitaþ, prasiddhaþ, prakà÷itaþ .) vyàkaraõoktadhàtåttaravihitatiïpratyayàdi ..

#<àkhyànaü>#, klã, (àï + khyà + lyuñ) kathanaü . yathà
     %<kathitaü ùaùñhyupàkhyànaü brahmaputtra yathàgamaü .
     devã maïgalacaõóã yà tadàkhyànaü ni÷àmaya ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 41 adhyàyaþ ..

#<àkhyàyikà>#, strã, (àï + khyà + õvul . ñàp .) upalabdhàrthakathà . ityamaraþ .. itihàsa upanyàsa iti khyàtà .. (àkhyàyikàlakùaõaü . yathà --
     %<prabandhakalpanàü stokasatyàü pràj¤àþ kathàü viduþ .
     parasparà÷rayà yà syàt sà matàkhyàyikà kvacit>% iti ca sàhityadarpaõe .
     %<àkhyàyikà kathàvatsyàt kavervaü÷àdikãrtanaü>%

#<àgaþ>#, [s] klã, pàpaü . aparàdhaþ . ityamaraþ .. (yathà ÷i÷upàlabadhe 3 ya sarge 108 ÷lokaþ .
     %<sahiùye ÷atamàgàüsi sånoste iti yattvayà .>%)

#<àgataü>#, tri, (àï + gam + ktaþ .) àyàtaü . upasthitaü .. (labdhaþ . pràptaþ yathà, hitepade÷e .
     %<àgatantu bhayaü vãkùya pratikuryàt yathocitam .>%)

#<àgantuþ>#, tri, (àï + gam + tun .) atithiþ . ityamaraþ .. àgamana÷ãlaþ . aniyataþ ..
     (%<akasmàdàgantunà saha vi÷vàso na yukvaþ .>% iti hitopade÷aþ . àkasmikarogàdi . yathà, %<àgantvapi ÷arãra÷alyavyatirekeõa yàvantobhàvà duþkhamutpàdayanti>% . iti ÷u÷rutaþ . nijàgantubhedena rogasya kàraõadvaividhyàdàgantu÷abdo'yamàmayasyànyatarakàraõavàcã . tadyathà -- %<dvividhà punaþ prakçtireùàmàgantunijavibhàgàt>% . %<mukhàni tu khalvàgantornakhada÷anapatanàbhicàràbhi÷àpàbhiùaïgabadhabandha-pãóana-rajju-dahanamantrà÷ani-bhåtopasargàdãni .>%
     %<àganturhi vyathàpårbamutpanno jaghanyaü vàtapitta÷leùmaõàü vaiùamyamàpàdayati .>% udàharaõaü . %<tatràgantava÷chedanabhedanakùaõanabha¤janapicchanotpeùaõaveùñanaprahàra-badha-bandhana-vyadhana-pãóanàdibhirvà . bhallàtaka-puùpaphalarasàtmaguptà÷åkakrimi÷åkàhitapatralatàgulmasaüspar÷anairvà svedanaparisarpaõàvamåtraõairvà viùiõàm .. saviùàviùapràõidantaviùàõanakhanipàtanairvà . sàgaraviùavàta-hima-dahana-saüspar÷anairvà ÷othàþ samupajàyante>% .. iti carakeõokta ..

#<àgantukaü>#, tri, (àgantu + svàrthe kan) àhàryaü . anityasthàyi . iti trikàõóa÷eùaþ .. (aj¤àtakula÷ãlàdirnavàgataþ puruùaþ . yathàþ %<tvayà ca målabhçtyànapàsyàyamàgantukaþ puraskçtaþ>% . iti hitopade÷e .. atithiþ . aj¤àtasvàmikaþ pa÷vàdiþ . yathà yàj¤avalkye ..
     %<mahokùot sçùñapa÷avaþ såtikàgantukàdayaþ .
     pàlo yeùàü tu te mocyà daivaràjapariplutàþ ..>% àkasmikakùatàdirogaþ . yathà, ÷u÷rute . %<÷ala÷vala à÷ugamane dhàtustasya ÷alyamitiråpaü tat dvividhaü, ÷àrãramàgantukaü ca>% . iti ..)

#<àgamaü>#, klã, (àï + gama + ac .) tantra÷àstraü . asyàrthaþ . yathà tantra÷àstraü .. %<àgataü pa¤cavaktràttu gata¤ca girijànane . mata¤ca vàsudevasya tasmàdàgamamucyate>% .. iti (etallakùaõaü yathà -- %<sçùñi÷ca pralaya÷caiva devatànàü tathàrcanaü . sàdhana¤caiva sarveùàü pura÷caraõameva ca .. ùañkarmasàdhanaü caiva dhyànayoga÷caturvidhaþ . saptamirlakùaõairyuktaü tvàgamaü tadvidurbudhàþ>% .. iti yathà raghuvaü÷e . 10 . 26 ..
     %<bahudhàpyàgamairbhinnàþ panthànaþ siddhihetavaþ>%)

#<àgamaþ>#, puü, (à + gam + ac .) ÷àstramàtraü .)
     (%<àgamàdiva tamopahàditaþ sambhavanti matayo bhavacchidaþ .>% iti kiràte . 5 . 22 .) àgamanaü . iti medinãkarahemacandrau .. (arthàdãnàmàgamaþ . yathà, nãti÷atake 73 ÷loke . %<nityavyayà pracuranityadhanàgamà ca>% . iti . pràptiþ . upàrjanam .
     %<nàdharmeõàgamaþ ka÷cinmanuùyàn prati vartate .>% iti manuþ ..) sàkùipatràdiþ . iti vyavahàramàtçkà .. prakçtipratyayànupaghàti kàryaü . iti vyàkaraõaü .. (÷àstraj¤ànaü . ÷rutavattà . yathà,
     %<àkàrasadç÷apraj¤aþ praj¤ayà sadç÷àgamaþ .>% iti raghuva÷a 1 ma sarge 15 . yathà ca raghau 14 . 80 .
     %<tàmarpayàmàsa ca ÷okadãnàü tadàgamaprãtiùu tàpasãùu ..>%)

@<[Page 1,166a]>@
#<àgamanaü>#, klã, àïpårbagamadhàtoranañpratyayàntasya råpamidaü . àsà iti bhàùà .. (yathà raghuvaü÷e .
     %<ràmastvàsannade ÷atvàt bharatàgamanaü punaþ .>% strãsaïgamaþ . yathà --
     %<antyàgamanapàpasya pàpaþ pçcchan sa niùkatiü .>% iti ràjataraïgiõã .)

#<àgamàvartà>#, strã, vç÷cikàlãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<àgamitaü>#, tri, (à + gama + õic + kta) adhãtaü . pañhitaü . iti jañàdharaþ .. (yàpitaü pràpitaü .)

#<àgàdhaü>#, klã, (agàdha eva . svàrthe aõ .) agàdhaü . atigabhãraü ityamarañãkàyàü mathurànàthaþ ..

#<àgàntuþ>#, tri, àgantukaþ . atithiþ . ityamarañãkàyàü nãlakaõñhaþ .. (abhyàgataþ . àgantuþ .)

#<àgàmã>#, [n] tri, (àï + gam + õin . bhaviùyatkàlaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, hitopade÷e . %<bho yajamàna ! àgàminyàmamàvàsyàyàü yakùyàmi yaj¤am>% .)

#<àgàraü>#, klã, (àga + ç + aõa) gçhaü . ityamarañãkà .. (yathà manuþ . àkãrõaü bhikùukairvànyairàgàramupasaüvrajet .)

#<àguþ>#, [r] strã, àgåþ . pratij¤à . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ ..

#<àgåþ>#, strã, (à-gameþ kvipi gamaþ kvàvityantalope åcagamàdãnàmityåkàràde÷aþ .) pratij¤à . ityamaraþ ..

#<àgnãdhraü>#, klã, (agnimindhe, indhãdiptau, kvip, nalopaþ . annãdhaþ sthànaü; agnãdhaþ ÷araõe ran . tatrasthitatvàt çtvigapyàgnãgra ucyate) agnãdhraü . hotçgçhaü . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ .. àgneyyà agnodhramupatiùñhate ityatra àgnãdhraü maõóapamityàkhyànadar÷anàt . dhanadvàrà varaõãyaçtviji puü .. (svàyambhuvasya prathamasya manordvàda÷aputtramadhye parigaõitaþ svanàmakhyàtaþ puttraþ . yathà harivaü÷e .
     %<àgnidhra÷càgnibàhu÷ca medhà medhàtithirvasuþ .
     jyotiùmàn dyutimàn havyasavalaþ puttra eva ca ..manoþ svàyammuvasyaite da÷a puttràþ mahaujasaþ .>% priyavatançpaputtraþ svanàmakhyàto manuvaü÷ãyo nçpatiþ . yaduktaü --
     %<agnodhro nàma nçpatirjambunàtho manoþ kule .
     tajjàto nçpasaüj¤àbhiþ kathyante bharatàdayaþ ..>% priyavratasya ràj¤aþ da÷aputtramadhyeparigaõitaþ svanàmàkhyàtaþ puttraþ . yaduktam viùõupuràõe 2 . 1 ..
     %<priyavratasutàþ khyàtàsteùàü nàmàni me ÷çõu ..
     agnãdhra÷càgnivàhu÷ca vapuùmàn dvyutimàüstathà .
     medhà medhàtithirbhavyaþ savanaþ puttra eva ca ..
     jyotiùmàn da÷amasteùàü satyanàmà suto'bhavat .. 8>%

#<àgneyaü>#, klã, (agnirdevatà yasya .) svarõaü . iti ràjanirghaõñaþ .. de÷avi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. raktaü . iti hemacandraþ .. ghçtaü . iti pàõiniþ ..

#<àgneyaþ>#, puü, (agnirdevatàsya aõ . agninoktaü puràõaü yadàgneyaü vedasammitamittyaktalakùaõe mahàpuràõabhede bahnipuràõe ca . agnidevatàke dravyamàtre ca triü . agniyoùiti svàhàyàm agnidevatàkàyàmçci ca . àgneyavrataü . yathà manau 9 . 310 .
     %<duùñasàmantahiüsrasya tadàgneyavrataü smçtam .>%) agastyamuniþ . iti pàõiniþ .. agnisambandhãye tri

#<àgneyã>#, strã, (àgneya + ïãp .) agnikoõaü .. svàhà . iti jañàdharaþ ..

#<àgrayaõaü>#, klã, nava÷asyeùñiþ . yathà --
     %<÷aradvasantayoþ kecinnavayaj¤aü pracakùate .
     dhànyapàkava÷àdanye ÷yàmàko vaninaþ smçtaþ ..>% ityanena ÷aradvasantavihitanava÷asyeùñaþ .
     %<÷yàmàkairvrãhibhi÷caiva yavairanyonyakàlataþ .
     pragyaùñuü yujyate'va÷yaü na tvatràgrayaõàtyayaþ ..>% iti kàlàntaradar÷anàt ÷ràddhe'pi tathà iti . àgrayaõaü nava÷asyeùñiþ . iti malamàsatattvaü ..

#<àgrahaþ>#, puü, (àï + graha + ap) anugrahaþ . àsaktiþ . àkramaþ . grahaõaü . iti medinã .. (prasàdaþ, abhinive÷aþ, àsaïgaþ, yathà,
     %<ityàgrahàt vadantaü taü sa pità tatra nãtavàn ..>% iti kathàsaritsàgare 25 . 99 .)

#<àgrahàyaõaþ>#, puü, màrga÷ãrùamàsaþ . iti ràyamukuñaþ ..

#<àgrahàyaõikaþ>#, puü, (àgrahàyaõyà mçga÷irasà yuktà paurõamàsã asmin . àgrahàyaõa + ñhak) agrahàyaõamàsaþ . matabhede vatsaràdyamàso'yaü . asmin màse vç÷cikarà÷istho raviþ . tatparyàyaþ . màrga÷ãrùaþ 2 sahàþ 4 màrgaþ 4 . ityamaraþ .. àgrahàyã 5 alakaþ 6 sahaþ 7 màrga÷iraþ 8 . iti ÷abdaratnàvalã .. agrahàyaõasambandhini tri .

#<àgrahàyaõã>#, strã, (agre hàyanamasyàþ . matabhede màrga÷ãrùamàrabhya varùapravçtteþ . praj¤àdyaõ . pårbapadàditi õatvaü . gauràditvàt ïãù) mçga÷ironakùatraü . ityamaraþ .. agrahàyaõamàsasya pauõamàsã ..

#<àghaññakaþ>#, puü, (àï + ghañña + vun . tataþ svàrthe kaþ) raktàpàmàrgaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<àghàñaþ>#, puü, (àï + ghañ + gha¤) sãmà . iti hemacandraþ .. apàmàrgaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<àghàtaþ>#, puü, (àï + han + gha¤) badhasthànaü . iti trikàõóa÷eùaþ .. hananaü . chedanaü . coña kopa ityàdi bhàùà .. (yathà sàhityadarpaõe . %<pàdàghàtàda÷okaü vikasati vakulaü yoùitàmàsyamadyaiþ>% ..)

#<àghàtanaü>#, klã, (àï + han + svàrthe õic + lyuñ) badhasthànaü . iti hàràvalã .. hananaü ..

#<àghàraþ>#, puü, (àï + ghç + gha¤) ghçtaü . iti hemacandraþ . çgvedinàü sruveõa caturàjyaü sruci dattvà prajàpatiü manasà dhyàtvà tåùõãmagnervàyavyakoõàdàrabhyàgreyãü yàvadavicchinnaghçtadhàràdànaü . punasraveõa caturàjyaü sruci dattvà indraü dhyàtvàgnernairçtakoõàdàrabhya ai÷ànãü yàvadavicchinnaghçtadhàràdànaü . iti kàlesiþ .. yajurvedinàntu sruveõa mantroccàraõapårbakapårboktakrameõa ghçtadhàràdànaü . iti pa÷upatiþ ..

@<[Page 1,166c]>@
#<àghårõitaü>#, tri, (àï + ghårõa + kta) ghårõitanetràdiþ . ghåràõa iti bhàùà . yathà, devãmàhàtmyaü ..
     %<àghårõito và vàtena sthitaþ pote mahàrõave ..>%

#<àghràõaü>#, klã, (àï + ghrà + lyuñ) tçptiþ . iti hemacandraþ .. gandhagrahaõaü . soükà iti bhàùà .. %<bhedaghràü gandhàghràõataþ .>% iti kathàsaritsàre 13 . 16 .)

#<àghràtaþ>#, tri, (àï + ghrà + kta) ÷iïghitaþ . àkràntaþ . iti medinã .. tçptaþ . iti hemacandraþ .. (ghràõaviùayãkçtaþ . yathà, nàgànande . nãtàþ kiü na ni÷à ÷a÷àïkadhavalà nàghràtamindãvaraü ..)

#<àrghyaü>#, klã, pãtavarõadãrghatuõóaùañpadasannibhamàkùikotpannamadhu . asya guõàþ . ati÷ayacakùurhitakàritvaü . kaphapittaraktadoùanà÷itva¤ca .. iti ràjanirghaõñaþ .. yathà, bhàvaprakà÷aþ ..
     %<madhåkavçkùà niryàsaü jaratkàryvyà÷ramodbhavàþ .
     sravantyàrdhyaü tadà khyàtaü ÷vetakaü màlave punaþ ..
     tãkùõatuõóàstu yàþpãtà makùikàþ ùañpadopamàþ .
     àrghyàstàstatkçtaü yattadàrghyamityapare jaguþ ..>%
     (%<àrghyaü madhvaticakùuùyaü kaphapittaharaü paraü .
     kaùàyaü kañupàke ca balyaü tiktamavàtakçt ..>% iti su÷rutaþ ..)

#<àï>#, vya, upasargavi÷eùaþ . asyàrthaþ . ãùat . yathà àpiïgalaþ . abhivyàptiþ . yathà àjanmabrahmacàrã . sãmà . yathà àsamudrakùito÷ànàü . iti raghau 1 ma sarge . dhàtuyogajaþ . yathà àrohati . ityamarabharatau .. samantàt . grahaõaü . pratyàvçttiþ . iti durgàdàsaþ ..

#<àïgaü>#, klã, (aïgasya idaü . aïga + aõ) komalàïgaü . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<àïgàraü>#, klã, (aïgàra + aõ) aïgàrasamåhaþ . iti ràyamukuñaþ ..

#<àïgikaþ>#, tri, (aïga + ñhak) aïganiùpannabhàvavya¤jakabhråkùepàdiþ . ityamaraþ .. màrdaïgikaþ . iti ÷abdaratnàbalã .. (yathà sàhityadarpaõe .
     %<bhavedabhinayo 'vasthànukàraþ sa caturvidhaþ .
     àïgiko vàcika÷caivamàhàryaþ sàttvikastathaþ .>%)

#<àïgirasaþ>#, puü, (aïgiras + aõ) vçhaspatiþ . ityamaraþ . (yathà manuþ . 2 . 151 .
     %<adhyàpayàmàsa pitén ÷i÷uràïgirasaþ kaviþ .
     puttrakà iti hovàca j¤ànena parigçhya tàn ..>%)

#<àcamanaü>#, klã, (àï + cam + lyuñ) vaidhakarmàrambhàt pårbaü vàratrayajalapànànantaraü yathàkramàùñàïgaspar÷aråpa÷uddhijanakakriyà . tatparyàyaþ . upaspar÷aþ 2 . itya maraþ .. àcamaþ 3 ÷ucipraõãþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. tadvidhànaü yathà .. triràcàmedapaþ pårbaü dviþ pramçjyàttato mukha . saümçjyàïguùñhamålena tribhiràsyamupaspç÷et .. aïguùñhena prade÷inyà ghràõaü pa÷càdanantaraü . aïgaùñhànàmikàbhyà¤ca cakùuþ÷rotre punaþ punaþ .. kaniùñhàïguùñhayornàbhiü hçdayantu talena vai . rvàbhistu ÷iraþ pa÷càdbàhå càgreõa saüspç÷at .. çco yajåüùi sàmànitriþ piban prãõayet kramàt . atharvàïgirasau pårbaü dviþ pramàrùñyà nayenmukhaü .. setihàsapuràõàni vedàïgàni yathàkramaü . khaü mukhaü nàsike vàyuü netre såryaü ÷rutã di÷aþ .. pràõagranthimatho nàbhiü brahmàõaü hçdayaü spç÷et . rudraü mårdhànamàlabhya prãõàtyatha ÷ikhàmçùãn .. bàhå yamendravaruõakuveravasudhànalàn . abhyukùya caraõau viùõumindraviùõukaradvayaü .. vàsukipramukhàn nàgàn jalaü kùipati yat kùitau . ye'ntarà vindavo yànti bhåtagràma¤ca tairdvija .. agnivàyusåryendrà girayo'ïguliparbasu . gaïgàdyàþ saritastàsu yà rekhàþ karamadhyagàþ .. tale somaþ satãrtha÷ca smçto'taþ pàvanaþ karaþ . iti gàruóe 215 adhyàyaþ .. * .. anyacca . athàcamanaü . parà÷araþ . yathà --
     %<kçtvàtha ÷aucaü prakùàlya pàdau hastau ca mçjjalaiþ .
     nibaddha÷ikha àsãno dvija àcamanaü caret ..>% àpastamvaþ . yathà --
     %<ityevamadbhiràjànu prakùàlya caraõau pçthak .
     hastau càmaõibandhàbhyàü pa÷càdàsãta saüyataþ ..>% àjànviti adhva÷ramàdinà tatparyantama÷auce àjaïghàta iti hàrãtoktaü sàmànyataþ .
     %<kçtvopavãtaü savyàü÷e vàïmanaþkàyasaüyataþ .. * ..>% ÷ikhàbandhe vi÷eùamàha brahmapuràõam .
     %<gàyatryà tu ÷ikhàü baddhvà nairçtyàü brahmarandhrataþ .
     juñikà¤ca tato baddhvà tataþ karma samàrabhet ..>% yàj¤avalkyaþ . yathà --
     %<antarjànu ÷ucau de÷e upaviùña udaïmukhaþ .
     pràgvà bràhmyeõa tãrthena dvijo nityamupaspç÷et .>% antarjànu jànunormadhye hastau kçtveti ÷eùaþ .. bhaviùyapuràõe . yathà --
     %<samau tu caraõau kçtvà tathà baddha÷ikhonçpa ! .>% àcàmedityanuvçttau devalaþ . yathà --
     %<÷ikhàü baddhvà vasitvà tu nirnikte vàsasã ÷ubhe .
     tåùõãü bhåtvà samàdàya nodgacchanna vilokayan .. * ..>% bràhmyàvarodhe tu manuþ . yathà --
     %<kàyatraida÷ikàbhyàntu na pitreõa kadàcana .>% màrkaõóeyaþ . yathà --
     %<sapavitreõa hastena kuryàdàcamanakriyàü .
     nocchiùñaü tat pavitrantu bhuktocchiùñantu varjayet ..>% udakagrahaõe parimàõamàha bharadvàjaþ . yathà --
     %<àyataü parbaõàü kçtvà gokarõàkçtimat karaü .
     saühatàïgulinà toyaü gçhãtvà pàõinà dvijaþ ..
     muktàïguùñhakaniùñhàbhyàü ÷eùeõàcamanaü caret .
     màùamajjanamàtràstu saügçhya triþ pibedapaþ ..>% yàj¤avalkyaþ .. yathà --
     %<adbhistu prakçtisthàbhirhãnàbhiþ phenabudvadaþ .
     hçtkaõñhatàlugàbhi÷ca yathàsaïkhyaü dvijàtayaþ ..
     ÷uddheran strã ca ÷ådra÷ca sakçt spçùñàbhirantataþ .>% antataþ oùñhaprànte . pracetàþ ..
     %<anuùõàbhiraphenàbhiþ påtàbhirvãkùya cakùuùà .
     hçdgatàbhira÷abdàbhistri÷caturvàdbhiràcamet ..>% caturveti bhàva÷uddhyapekùayà .. * .. àcamanaprakàramàha dakùaþ .
     %<prakùàlya hastau pàdau ca triþ pibedambu vãkùitaü .
     saüvçtyàïguùñhamålena dviþ pramçjyàttato mukhaü ..
     saühatya tisçbhiþ pårbamàsyamevamupaspç÷et .
     aïguùñhena prade÷inyà ghràõaü pa÷càdanantaraü ..
     aïguùñhànàmikàbhyà¤ca cakùuþ÷rotre punaþ punaþ .
     nàbhiü kaniùñhàïguùñhena hçdayantu talena vai ..
     sarvàbhistu ÷irode÷aü bàhå càgreõa saüspç÷et .>% punaþpunariti ghràõàdãnàü golakadvayàbhipràyeõa . iti ÷rãdattaþ .. * .. vãkùaõànuùõayorapavàdamàha yamaþ .
     %<ràtràvanãkùitenàpi ÷uddhiruktà manãùibhiþ .
     udakenàturàõà¤ca tathoùõenoùõapàyinàü .. * ..>% mukhamàrjanànantaraü vyàsaþ . %<vàmahastaü pàdau ÷ira÷ca dakùiõena pàõinà jalenàbhyukùayet>% iti sàmavedikramaþ . yajurvedinàntu gotamaþ . %<pàdau càbhyakùayet khàni copaspç÷et ÷ãrùàõi mårdhni dadyàt udakavindån>% .. * .. indriyaspar÷e vi÷eùamàha manuþ . %<khàni caiva spç÷edadbhiþ>% iti . nàbhispar÷e vyàsaþ . yathà --
     %<tataþ spç÷ennàbhide÷aü punaràpa÷ca saüspç÷et .>% indriyaspar÷ànantaraü bhaviùye . yathà --
     %<yadbhåmàvudakaü vãra samutsçjati dànava .
     vàsukipramukhànnàgàn tena prãõàti mànavaþ .. * ..>% jalasthalobhayakarmànuùñhànàrtha¤ca jalasthalaikacaraõenàcamanaü kartavyamàha paiñhãnasiþ .. %<antarudake àcànto antareva ÷uddho bhavati vahirudake àcànto vahireva ÷uddhaþ syàt tasmàdantarekaü vahireka¤ca kçtvà pàdamàcàmet sarvatra påto bhavati>% iti .. * .. jalamàtre jànorårdhvamuttiùñhannàcamanamàha viùõuþ . yathà --
     %<jànorårdhvaü jale tiùñhannàcàntaþ ÷ucitàmiyàt .
     adhastàcchatakçtvopi samàcànto na ÷udhyati ..>% hàrãtaþ . yathà --
     %<ardravàsà jale kuryàttarpaõàcamanaü japaü .
     ÷uùkavàsàþ sthale kuryàttarpaõàcamanaü japaü .. * ..>% àcamananiùedhe devalaþ . yathà -- sopànatko jalastho và muktake÷o'pi và punaþ .. uùõãùã vàpi nàcàmedvastreõodveùñya và ÷iraþ .. na gacchanna ÷ayàna÷ca na calanna paràn spç÷an . na hasan naiva sajalpannàtmàna¤caiva vãkùayan .. ke÷ànnãvãmadhaþkàyamaspa÷an dharaõãmapi . yadi spç÷ati caitàni bhåyaþ prakùàlayet karaü .. àtmànaü hçdayaü . tathà vyàsaþ .
     %<÷iraþ pràvçtya kaõñhaü và muktakaccha÷ikho'pi và .
     akçtvà pàdayoþ ÷aucamàcànto'pya÷ucirbhavet ..>% marãciþ . yathà,
     %<na vahirjànu tvarayà nàsanastho na càtthitaþ .
     na pàdukàstho nànyacittaþ ÷uciþ prayatamànasaþ ..
     bhuktvàsanastho'pyàcàmennànyakàle kadàcana .
     jànubhyàmårdhvamàcamya jaleü tiùñhanna duùyati ..>% ÷àñyàyanaþ . yathà,
     %<snànamàcamanaü homaü bhojanaü devatàrcana .
     prauóhapàdo na kurvãta svàdhyàyaü pitçtarpaõam .. * ..>% dviràcamananimittàni ..
     %<snàtvà pãtvà kùute supte bhuktrà rathyopasarpaõe .
     àcàntaþ punaràcàmedvàso viparidhàya ca ..>% brahmapuràõaü .. yathà,
     %<home bhojanakàle ca sandhyayorubhayorapi .
     àcàntaþ punaràcàmedanyatràpi sakçt sakçt .. * ..>% athàcamananimittàni ..
     %<niùñhãvane tathàbhyaïge tathà pàdàvasecane .
     ucchiùñasya ca sambhàùàda÷ucyupahatasya ca ..
     sandeheùu ca sarveùu ÷ikhàü baddhvà tathaiva ca .
     vinà yaj¤opavãtena nityamevamupaspç÷et ..
     uùñravàyasasaüspar÷e dar÷ane càntyavàsinàü ..>% hàrãtaþ . yathà, strã÷ådrocchiùñasambhàùaõe måtrapurãùotsargadar÷ane devamabhigantukàma àcàmet .. * .. atha àcamanapratiprasavamàha smçtiþ . yathà,
     %<kùute niùñhãvane supte paridhàne'÷rupàtane .
     karmastha eùu nàcàmeddakùiõaü ÷ravaõaü spç÷et ..>% vçddha÷àtàtapaþ .
     %<vàtakarmaõi niùñhãve danta÷liùñe tathànçte .
     kùute patitasaülàpe dakùiõa÷ravaõaü spç÷et ..>% màrkaõóeyapuràõam .. yathà,
     %<kuryàdàlambhanaü spar÷aü gopçùñhasyàrkadar÷anam .
     kurvãtàlabhanaü vàpi dakùiõa÷ravaõasya ca ..
     yathàvibhavato hyetat pårbàbhàve tataþ param .. * ..>% àcamane jalàdhàraniùedhamàha . u÷anàþ .. yathà,
     %<kàüsyàyasena pàtreõa trapusãsakapittalaiþ .
     àcàntaþ ÷atakçtvo'pi na kadàcit ÷ucirbhavet ..>% iti gopàlapa¤cànanakçtàcàranirõayaþ ..
     %<àyataü parbaõàü kçtvà gokarõàkçtivat karaü .
     saühatàïgulinà toyaü gçhãtvà pàõinà dvijaþ ..
     muktàïguùñhakaniùñhàbhyàü ÷eùeõàcamanaü caret .
     màsamajjanamàtràstu saügçhya triþ pibedapaþ ..>% iti bhàradvàjaþ ..
     %<adbhistu prakçtisthàbhirhãnàbhiþ phenabudvudaiþ .
     hçtkaõñhatàlugàbhi÷ca yathàsaükhyaü dvijàtayaþ ..
     ÷udhyeran strã ca ÷ådra÷ca sakçtspçùñàbhirantataþ ..>% iti yàj¤avalkyaþ ..
     %<hçdgàbhiþ påyate vipraþ kaõñhagàbhi÷ca bhåmipaþ .
     va÷yo'dbhiþ prà÷itàbhi÷ca ÷ådraþ spçùñàbhirantataþ ..>% iti manuþ ..
     %<stiyàstraida÷ikaü tãrthaü ÷ådrajàtestathaiva ca .
     sakçdàcamanàcchuddhiretayoreva cobhayoþ ..>% iti mitàkùarà ..

#<àcamanakaþ>#, puü, (àcamana + vun .) niùñhãvanapàtraü . pikdàna óàvara iti bhàùà . tatparyàyaþ . proõñhaþ 2 kañakolaþ 3 patadgrahaþ 4 . iti hàràvalã .. (%<koõasthitàhvànacakitàcamanakavàhini>% . iti haùacarite ..)

@<[Page 1,168a]>@
#<àcamanãyaü>#, klã, (àcamyate'nena . àï + cam + anãyar .) mukhaprakùàlanàrthajalaü . taddànavidhiryathà, kàlikàpuràõe 67 adhyàyaþ ..
     %<dadyàdàcamanãyantu sugandhisalilaiþ ÷ubhaiþ .
     karpåravàsitairvàpi kçùõàgurusudhåpitaiþ ..
     yathà tathà sugandhairvà prasannaiþ phenavarjitaiþ .
     tattaijasena pàtreõa ÷aïkhenàtha pradàpayet ..
     udakaü dãyate yattu prasannaü phenavarjitaü .
     àcamanàya devebhyastadàcamanamucyate ..
     kevalaü toyapàtreõa tadà dadyànnami÷ritaü .
     vàsitantu sugandhyàdyaiþ kartavyaü yadi labhyate ..
     àyurbalaü ya÷ovçddhiü pradàyàcamanãyakaü .
     labhate sàdhako nityaü kàmàü÷caiva yathepsitàn ..>%

#<àcaraõaü>#, klã, (àï + car + lyuñ) àcàraþ . vyavahàraþ .. (%<adhãtibodhàcaraõapracàraõaiþ .>% iti naiùadhe .)

#<àcaritaü>#, tri, (àï + car + ktaþ) kçtàcaraõaü .
     (%<jalaü vàmakare kçtvà yà sandhyàcarità dvijaiþ .>% iti kà÷ãkhaõóe .) vyavahçtaü .. (yaduktaü .
     %<dàraputtrapa÷ån hatvà kçtvà dvàropave÷anaü .
     yatràrtho dàpyate'rthaü svaü tadàcaritamucyate ..>% etattu pàribhàùikaü ..)

#<àcàntaþ>#, tri, (àï + cam + ktaþ) kçtàcamanaþ . yathà . baudhàyanaþ .
     %<snàtvà pãtvà kùute supta bhuktvà ratyopasarpaõe .
     àcàntaþ punaràcàmet vàso viparidhàyaca ..>% ityàhnikatattvaü .

#<àcàmaþ>#, puü, (àï + cam + gha¤) àcamanaü . iti ÷abdaratnàvalã .. bhaktamaõóaþ . ityamaraþ .. (bhakùaõaü . pànaü . yathà, kàvyaprakà÷e .
     %<cakrãrya eva nipuõà÷candrikàcàmakarmaõi ..>%)

#<àcàraþ>#, puü, (àï + car + gha¤) vyavaharaþ . tatparyàyaþ . caritraü 2 caritaü 3 càritraü 4 caraõaü 5 vçttaü 6 ÷ãlaü 7 . iti hemacandraþ .. snànàcamanàdiþ . iti mànave 2 adhyàye 69 ÷lokañãkàyàü kullåkabhaññaþ . vyavahàraþ .. sa tu vicàraþ . yathà vçhaspatiþ .
     %<àcàreõàvasanno'pi punarlekhayate yadi .
     so'bhidheyo jitaþ pårbaü pràïnyàyastu sa ucyate ..>% iti vyavahàratattvaü .. caritraü . etadvivaraõa sadàcàra÷avde draùñavyaü .. (raghuþ . 2 . 10 . %<àcàralàjairiva paurakanyàþ>% .)

#<àcàravarjitaþ>#, tri, (àcàreõa varjitaþ .) àcàravahirbhåtaþ . iti jañàdharaþ .. (avyavasthitaþ . niyamarahitaþ .)

#<àcàrã>#, strã, (àï + càra + ïãù) hilamocikà latà . iti ràjanirghaõñaþ .. hela¤cà iti khyàtà . àcàravi÷iùñe tri . (hilamocikà÷avde'syà guõàdayo j¤àtavyàþ ..)

#<àcàryaþ>#, puü, (àï + car + õyat .) vedàdhyàpakaþ . vaidikamantravyàkhyàkartà . tatparyàyaþ . mantravyàkhyàkçt 2 . ityamaraþ .. droõàcàryaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. tallakùaõaü yathà --
     %<upanãya tu yaþ ÷iùyaü vedamadhyàpayet dvijaþ .
     sakalpaü sarahasya¤ca tamàcàryaü pracakùate ..>% iti mànave 2 . 240 .. (tato'nantaramàcàryaü parãkùeta . tadyathà -- %<paryavadàta÷rutaü paridçùñakarmbhàõaü dakùaü dakùiõaü ÷uciü jitahastamupakaraõavantaü sarvendriyopapannaü prakçtij¤aü pratipattij¤amanupaskçtavidyamanasåyakamakopanaü kle÷akùamaü ÷iùyavatsalamadhyàpakaü j¤ànadànasamarthamityevaüguõo hyàcàryaþ sukùetramàrtavo megha iva ÷asyaguõaiþ su÷iùyamà÷u vaidyaguõaiþ sampàdayati . tamupasçtyàriràdhayiùurupacaredagnivacca devavacca ràjavacca pitçvacca bhartçvaccàpramattastatastatprasàdàt kçtsnaü ÷àstramadhigamya ÷àstrasya dçóhatàyàmabhidhànasauùñhavasyàrthasya vij¤àne vacana÷aktau ca bhåyaþ payateta samyak>% . iti carakaþ ..)

#<àcàryà>#, strã, (àcàrya + ñàp .) mantravyàkhyàkartrã . ityamarasiühaþ .. (vedàdi÷àstràdhyàpanakartã .)

#<àcàryàõã>#, strã, (àï + car + õyat + ïãp + ànuk ..) àcàryapatnã . ityamaraþ .. (yathà mahàvãracarite ..
     %<tryambakaü devamàcàryamàcàryàõã¤ca pàrbatãü ..>%)

#<àcitaü>#, klã, (àï + ci + kta .) da÷abhàraparimàõaü . ityamaraþ . 25 mona iti bhàùà ..

#<àcitaþ>#, puü, (àï + ci + kta .) ÷àkaño bhàraþ . ityamaraþ . eka gàóira vojà iti bhàùà .. dvyayutapalaü . iti medinã ..

#<àcitaþ>#, tri, (àï + ci + ktaþ) saügçhãtaþ . channaþ . iti medinã .. (ekatra sannive÷itaþ, àkãrõaþ, vyàptaþ, grathitaþ, gumphitaþ . yathà bhàraviþ . %<kacàcitauviùvagivàgajau gajau>% .. yathà raghuvaü÷e .
     %<ardhàcità satvaramutthitàyàþ pade pade ñurnimite galantã .>%)

#<àcchakaþ>#, puü, vçkùavi÷eùaþ . àca iti bhàùà . tatparyàyaþ . ra¤janadruþ 2 pakùãkaþ 3 pakùikaþ 4 àkùikaþ 5 . iti ratnamàlà ..

#<àcchannaü>#, tri, (àï + chad + ktaþ .) àcchàditaü . àvçtaü . yathà . %<meghàcchanne'hni durdinaü .>% ityamaraþ ..
     (%<païkapàü÷ujalàcchannaü suvyastaü dasyuvidrutaü .>% iti hitopade÷aþ ..)

#<àcchàdaþ>#, puü, (àï + chad + gha¤ .) vastraü . iti hemacandraþ ..

#<àcchàdanaü>#, klã, (àï + chad + lyuñ .) vastraü . ityamaraþ .. saüpidhànaü . apavçtimàtraü . iti medinã .. (yathà manuþ . 3 . 59 ..
     %<tasmàdetàþ sadà påjyà bhåùaõàcchàdanà÷anaiþ ..>%)

#<àcchàditaü>#, tri, (àï + chad + õic + ktaþ) kçtàcchàdanaü . àvçtaü . óhàkà iti bhàùà .

#<àcchuritaü>#, klã, (àï + chura + ktaþ) sa÷abdahàsyaü . nakhavàdyaü . iti dharaõiþ .. àhataü . (yathà kathàsaritsàgare .
     %<na sehe ka¤cukenàpi kùipramàcchuritaü vapuþ .>%)

#<àcchuritakaü>#, klã, (àï + chura + bhàve ktaþ . tataþ svàrthe kan) sotpràsahàsaþ . ityamaraþ .. hàsyaü . nakhàghàtavi÷eùaþ . iti medinãkarahemacandrau ..

#<àcchodanaü>#, klã, (àï + chid + lyuñ . tataþ pçùodaràditvàt ita ot .) mçgayà . ityamaraþ ..

#<àcha>#, i, àyàme . (bhvàdiü-paraü-sakaü-señ .) iti kavikalpadrumaþ .. ityàdau dvitvàbhàvaþ prakçtibhramaniràsàrthaþ . i à¤chyate . àyàmo dãrghokaraõaü . à¤chati kañaü ÷ilpã . iti . durgàdàsaþ ..

#<àjaü>#, klã, (aja + aõ . ajasambandhã chàgasya ghçtamàüsàdiþ) ghçtaü . iti jañàdharaþ .. (yathà vaidyake .
     %<gavyamàjaü tathà cauùñramàvikaü màhiùa¤ca yat .
     ato dhàtuvivçddhyarthamàjaü màüsaü pra÷asyate ..>%) (tathàca ràmàyaõe . 2 . 91 . 67 .
     %<àjai÷càpi ca vàràhairniùñhànavarasa¤cayaiþ .>% ghçtàrthe -- gavyàdighçtabhedena yaduktaü tatsarvaü ghçta÷abde j¤àtavyaü kintvàja÷abdavyutpattyà dugdhàdikaü yadupalabhyate tadanyatra pradar÷yate ..
     %<àjaü dadhi bhaveccoùõaü kùayavàtavinà÷anaü .
     durnàma÷vàsakàseùu hitamagnipradãpanaü ..
     vipàke madhuraü vçùyaü raktapittaprasàdanaü .
     ÷astaü kàr÷yàpahaü proktaü vàtapittanivarhaõaü ..>% iti hàrãtasu÷rutau ..
     %<nàti÷ãtaü gurusrigdhaü màüsamàjamadoùalaü .
     ÷arãradhàtusàmànyàdanabhiùyandi vçühaõaü ..>% iti carako vàbhaña÷ca ..
     %<gavyatulyaguõantvàjaü vi÷eùàcchoùiõàü hitaü .
     dãpanaü laghu saügràhi ÷vàsakàsàsrapittanut .
     ajànàmalpakàyatvàt kañutiktaniùevanàt ..
     nàtyambupànàdvyàyàmàt sarvavyàdhiharaü payaþ .>%
     %<dadhyàjaü kaphapittaghnaü laghuvàtakùayàpahaü .
     durnàma÷vàsakàseùu hitamagneþ pradãpanaü ..
     vipàke madhuraü vçùyaü raktapittaprasàdanaü ..>%
     %<àjaü ghçtaü dãpanãyaü cakùuùyaü balavardhanaü .
     kàse ÷vàse kùaye càpi pathyaü pàke ca tallaghu ..>% iti ca su÷rutaþ ..)

#<àjakaü>#, klã, (aja + vuj) ajasamåhaþ . chàgalera pàla iti bhàùà . ityamaraþ ..

#<àjakàraþ>#, puü, (àja + kç + aõ) ÷ivavçùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<àjagavaü>#, klã, (ajagava + praj¤àdyaõ) ÷ivadhanuþ . iti hemacandraþ ..

#<àjanmasurabhipatraþ>#, puü, (à janmanaþ surabhãõi patràõi yasya saþ) bharuvakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<àjàneyaþ>#, puü, strã, (aj + gha¤ + àja + àneyaþ) kulãnà÷vaþ . ÷reùñhaghoñakaþ . ityamaraþ .. %<÷aktibhirbhinnahçdayàþ skhalanto'pi pade pade . àjànanti yataþ saü j¤àmàjàneyàstataþ smçtàþ>% .. itya÷vatantraü ..

#<àjiþ>#, strã, (aj + in) . yaddhaü . samànabhåmiþ . ityamarakoùamedinyau . kùaõaü . iti hemacandraþ . (yuddhàrthe yathà -- %<àvçõvatã locanamàrgamàjau rajondhakàrasya vijçmbhitasya>% . iti raghuþ . 7 . 43 .) àkùepaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<àjãvaþ>#, puü, (àï + jãva + gha¤ .) jãvikà . ityamaraþ ..
     (%<bahumålaphalo ramyaþ svàjãvaþ pratibhàti me ..>% iti ràmàyaõe .)

#<àjuþ>#, [r] strã, (àï + jur + kvip .) àjåþ . viùñiþ . iti svàmã ..

#<àjåþ>#, strã, (à + jugatau + kvip dãrgha÷ca .) vetanaü vinà karmakàraþ . veügàra iti bhàùà . ityamaraþ .. (yaduktam,
     %<hañhàdabhçtikaþ kle÷oviùñiràjå÷ca kãrcyate .>%)

#<àj¤aptaþ>#, tri, (à + j¤à + õic + kta .) àj¤àpràptaþ . yathà, devãmàhàtmyam .
     %<àj¤aptàstu tato daityà¤caõóamuõóapurogamàþ .
     caturaïgabalopetà yayurabhyudyatàyudhàþ ..>%

#<àj¤à>#, strã, (àï + j¤à + aï + ñàp .) àde÷aþ . tatparyàyaþ . avavàdaþ 2 nirde÷aþ 3 nide÷aþ 4 ÷àsanaü 5 ÷iùñiþ 6 . ityamaraþ .. (%<tatheti ÷eùàmiva bhartaràj¤àü>% . iti kumàre . 3 . 22 .
     %<pa÷càt vanàya gaccheti tadàj¤àü mudito'grahot>% iti raghau . 12 . 7 .)

#<àj¤àkàrã>#, [n] tri, (àj¤à + kç + õin .) àj¤ayà karmakàrã . àj¤àvahaþ . àj¤ànuvartã ..

#<àj¤àcakraü>#, klã, ùañcakràntargataùaùñhacakram . tathà ca tantre -- %<àj¤ànàmàmbujaü taddhimakarasadç÷aü dhyànadhàmaprakà÷aü hakùàbhyàü vaikalàbhyàü pravilasitavapurnetrapatraü su÷ubhraü . tanmadhye hàkinã sà ÷a÷isamaghavalà vaktraùañkaü dadhànà vidyàü mudràü kapàlaü óamarujapavañãü bibhratã ÷uddhacittà .. etat padmàntaràle nivasati ca manaþ såkùmaråpaü prasiddham ..>% iti tattvacintàmaõau ùaùñhaprakà÷aþ ..

#<àj¤àpakaþ>#, tri, (àï + j¤à + õic + õvul .) àj¤àkartà .

#<àj¤àpatraü>#, (àj¤àyai patraü .) klã àde÷alipiþ . nide÷alikhanaü . hukumanàmà iti pàrasyabhàùà ..

#<àj¤àpanaü>#, klã, (àï + j¤àpi + lyuñ .) vij¤àpanaü . jànàna iti bhàùà ..

#<àj¤àptaþ>#, tri, (àï + j¤àpi + kta .) àj¤aptivi÷iùñaþ . labdhàj¤aþ . àj¤àpràptaþ ..

#<àjyaü>#, klã, (àï pårbàt a¤jeþ saüj¤àyàmiti kyap .) ghçtaü . ityamaraþ .. ÷rãvàsaþ . ityajayapàlaþ .. (yàgakriyàsàdhanaü tailadugdhàdikamapi àjya÷abdenocyate . yaduktaü gçhyasaïgahe .
     %<ghçtaü và yadi và tailaü payo và dadhi yàvakaü .
     àjyasthàne niyuktànàmàjya÷abdo vidhãyate ..>% yathà raghuvaü÷e . 7 . 20 . %<tatràrcito bhojapateþ purodhàþ hutvàgnimàjyàdibhiragnikalpaþ>% ..)

#<àjyabhàgaþ>#, puü, (àjyasya bhàgaþ) çgvedinàü agneruttarabhàge sruveõàgnisampradànakaghçtàhutiþ taddakùiõabhàge somasampradànakàhuti÷ca . iti kàlesiþ . yajurvedinàntu agneruttaradakùiõayoþ pa÷cimàdipràcyantaghçtadhàrà . iti pa÷upatiþ ..

#<à¤janeyaþ>#, puü, (a¤janàyà apatyaü, a¤janà + óhak .) a¤janànàmavànarãputtraþ . sa tu hanåmàn . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà mahànàñake .
     %<ullaïghya sindhoþ salilaü salãlaü yaþ ÷okavahniü janakàtmajàyàþ .
     àdàya tenaiva dadàha laïkàü namàmi taü prà¤jalirà¤janeyaü ..>%)

#<à¤jineyaþ>#, puü, (à¤jana + óhak + iñ .) jantuvi÷eùaþ . àjanài iti khyàtaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<àñiþ>#, puü, (àï + aña + in .) pakùivi÷eùaþ . ÷aràli iti khyàtaþ . ityamaraþ ..

#<àñãkanaü>#, klã, (àï + ñãk + lyuñ .) vatsànàü gamanaü . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<àñãkaraþ>#, puü, (àñãka + ra .) vçùaþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<àñopaþ>#, puü, (àï + ñup + gha¤ .) darpaþ . iti hemacandraþ .. vàyujanya-udaraguóguóà÷abdaþ . iti vaidyakaü .. (garvaþ, sambhramaþ, saürambhaþ . yathà-pa¤catantre
     %<viùaü bhavatu màvàbhåt phañàñopo bhayaïkaraþ .>% yathà ÷i÷upàlabadhe . %<sàñopamurvãmani÷aü nadantaþ .>%
     %<àñopahçllàsavamãgurutvastaimityamàvàhakaphaprasekaiþ .>% iti màdhavakaraþ ..)

#<àóambaraþ>#, puü, (àï + dam + varac . tataþ da sthàne óa . àóambyate óavi kùepe gha¤ bhàve và . àóambaü ràti ramayati và àtonupeti kaþ . målavibhujeti và kaþ . àóambayati và bàhulakàdaran .) pañahaþ . tåryaravaþ . gajendragarjanaü . ityamaraþ .. àrambhaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. pakùma . darpaþ . iti medinã .. krodhaþ . iti svàmã .. harùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (àyojanaü . ekatra sannive÷aþ, yathà, bhàminãvilàse . %<dhàtaþ kiü nu vidhau vidhàtumucito dhàràdharàóamvaraþ>% .. yuddhaü . ravàrthe yathà,
     %<asàrasya padàrthasya pràyeõàóambaro mahàn .
     nahi tàdçkdhvaniþ svarõe yathà kàüsye prajàyate ..>%)

#<àóiþ>#, strã, (àï + aóa + in .) ÷aràlipakùã . ityamaraþ .. svanàmakhyàtamatsyavi÷eùaþ . asyàþ guõàþ . gurutvaü . snigdhatvaü . vàta÷leùmaprakopanatvaü . atibala÷ukramedhàgnivçddhikàritva¤ca .. iti ràjavallabhaþ .. (vi÷vàmitra÷àpena va÷iùñho maharùiràóipakùiråpatàü gataþ iti pauràõikã kathà .. yathà màrkaõóeyapuràõe àóivakayuddhe --
     %<÷rutvà ÷àpaü mahàtejà vi÷vàmitro'pi kau÷ikaþ .
     tvamapyàóirbhavasveti prati÷àpamayacchata ..
     àóiü so'pyunnatagrãvo vakaþ padbhyàmatàóayat ..>%)

#<àóåþ>#, puü, (aõa ÷abde . anoóa÷cettyåþ .) uóupaþ . bhelà màóa ityàdi bhàùà . ityuõàdikoùaþ .

@<[Page 1,169c]>@
#<àóhakaü>#, klã, (à samantàt óhaukate óhaukyate và óhauka gatau ac gha¤ và pçùodaràdiþ . parimàõavi÷eùaþ . àóhà iti bhàùà . yathà --
     %<÷atayojanavistãrõaü triü÷adyojanamàyataü .
     àóhakasya bhavenmànaü munibhiþ parikãrtitaü ..>% api ca ..
     %<triü÷adyojanavistãrõaü ÷atayojanamàyataü .
     viü÷ayojanagambhãramàóhakaü parikãrtitaü ..>% iti gaõapatibhaññaþ . iti jyotistattvaü ..

#<àóhakaþ>#, puü, klã, catuþprasthaparimàõaü . àóã iti bhàùà . ityamaraþ .. droõacaturthabhàgaþ . iti lãlàvatã .. aùñamuùñirbhavet ku¤cirityàdivacanàt ùañpa¤cà÷adadhikadvi÷atamuùñirbhavati . vyavahàre ùoóa÷asero viü÷atisero và . vaidyakamate aùña÷aràvaparimàõaü . tatparyàyaþ . pàtraü 2 kaüsaü 3 bhàjanaü 4 . iti paribhàùà ..
     (%<catuþprasthaistathàóhakaü .
     bhàjanaü kàüsyapàtra¤ca catuþùaùñipala¤ca tat ..>% iti ÷àrïgadharaþ . catuþprasthamayàóhakaü .
     %<pàtraütadeva vij¤eyaü kaüsaüprasthàùñakantathà ..>% iti carakaþ .) apacayavivakùàyàü àóhakiketyapi syàt . ityamarañãkàsàrasundarã .. àóhikà . iti bharataþ ..

#<àóhakikaþ>#, tri, (àóhaka + ñha¤ .) àóhakaparimitavãjavapanàdiyogyakùetràdiþ . ityamaraþ ..

#<àóhakã>#, strã, ÷amãdhànyavi÷eùaþ . arahara iti bhàùà . tatparyàyaþ . tuvarã 2 varyà 3 kara vãrabhujà 4 vçttavãjà 5 pãtapuùpà 6 . asyàþ guõàþ . kaùàyatvaü . madhuratvaü . kaphapittanà÷itva¤ca . taddvidalaguõàþ . ãùadvàtarucikàritvaü . gurutvaü . gràhitva¤ca . pãtà raktà sità trividheyaü . ÷vetà doùadà . lohità rucyà balyà pittatàpàdihantrã ca . pãtà dãpanã pittadàhadhvaüsinã ca .. tadyuùaü balyaü . iti ràjanirghaõñaþ .. amaramate tatparyàyaþ . kàkùã 2 mçtasnà 3 tuvarikà 4 mçtàlakaü 5 suràùñrajaü 6 . bharatamallikamate etat ùañkaü araharasya . sàrasundarãmate tuvarikàkhyagandhadravyasya . keùà¤cinmate sugandhimçttikàyàþ .. (asyàþ paryàyaguõàvàha .
     %<àóhakã tuvarã càpi sà proktà ÷aõapuùpikà ..
     àóhakã tuvarà råkùà madharà ÷ãtalà laghuþ .
     gràhiõã vàtajananã varõyà pittakaphàsrajit ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..
     %<mçduþ kaùàyà ca saraktapittaü nihanti kàsànativàtalà syàt .
     gulmajvaràrocakakàsachardihçdrogadurnàmaharàóhakã syàt ..>% iti hàrãtaþ .. %<àóhakã kaphapittaghnã vàtalà,>% . iti carakaþ ..
     %<àóhakã kaphapittaghnã nàtivàtaprakopanã .>% iti su÷rutaþ ..)

@<[Page 1,170a]>@
#<àóhakãnaþ>#, tri, (àóhaka + kha .) àóhakikaþ . ityamarañãkà ..

#<àóhyaþ>#, tri, (àóhaukate óhaukç gatau bàhulakàt óhyaþ .) dhanavàn . ityamaraþ .. yuktaþ . vi÷iùñaþ . anvitaþ . yathà, dhanàóhyaþ guõàóhya ityàdiþ .. (yathà manuþ 8 . 169 .
     %<catvàraståpacãyante vipra àóhyo vaõió nçpaþ .>% yathà bhagavadgãtàyàü --
     %<àóhyo'bhijanavànasmi ko'nyo'sti sadç÷o mayà ..>%)

#<àõakaþ>#, tri, (aõaka eva svàrthe aõ .) aõakaþ . adhamaþ . iti ràyamukuñaþ ..

#<àõavãnaü>#, tri, (aõu + kha¤ .) aõavyaü . aõudhànyodbhavocitakùetraü . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ .

#<àõiþ>#, puü, strã, (aõa + in .) akùàgrakãlakaþ .. a÷riþ . sãmà . iti medinã ..

#<àtaïkaþ>#, puü, (àï + taki + gha¤ .) rogaþ . (yathà, yàj¤avalkyaþ --
     %<dçùñvà pathi niràtaïkaü kçtvà và brahmahà ÷uciþ ..>%) santàpaþ . ÷aïkà . (yathà, mahàvãracarite --
     %<àtaïka÷ramasàhasavyatikarotkampaþkùaõaüsahyatàü .>%) murajadhvaniþ . iti medinãkarahemacandrau .. jvaraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..
     (%<nànàtantravihãnànàü bhiùajàmalpamedhasàü .
     susvaü vij¤àtumàtaïkamayameva bhaviùyati ..>% iti màdhavakaraþ .. rogàrthe udàharaõaü yathà su÷rute .
     %<pra÷nena ca vijànãyàt de÷aü kàlaü jàtiü sàtmyamàtaïkasamutpattiü vedanàsamucchràyaü balamityàdi ..>% jvaràrthe paryàyànàha .
     %<jvaro vikàro roga÷ca vyàdhiràtaïka eva ca .
     ekàrthanàmaparyàyairvividhairabhidhãyate ..>% iti carakaþ ..)

#<àta¤canaü>#, klã, (àï + ta¤ca + lyuñ .) prativàpaþ . galitasya svarõàderdravyàntareõàvacårõanaü . iti svàmã .. nikùepaõaü . iti subhåtiþ .. upadravaþ . iti ràyamakuñaþ .. dravadravyaprakùepaõocitacårõaü . iti sàrasundarã .. javanaü . vegaþ . àpyàyanaü . tarpaõaü . ityamaramedinyau ..

#<àtatàyã>#, [n] tri, (àtata + aya + õin .) badhodyataþ . ityamaraþ ..
     %<agnido garada÷caiva ÷astrapàõirdhanàpahaþ .
     kùetradàràpahàrã ca ùaóete àtatàyinaþ ..
     àtatàyinamàyàntaü hanyàdevàvicàrayan .
     nàtatàyibadhe doùo hanturbhavati ka÷cana ..>% iti bhagavadgãtàñãkàyàü ÷rãdharasvàmã ..

#<àtapaþ>#, puü, (àï + tapa + ac .) raudraü . tatparyàyaþ . prakà÷aþ 2 dyotaþ 3 . ityamaraþ .. dinajyotiþ 4 såryàlokaþ 5 dinaprabhà 6 raviprakà÷aþ 7 pradyotaþ 8 tamàriþ 9 tàpanaþ 10 dyutiþ 11 . asya guõàþ . kañutvaü . råkùatvaü svadamårchàtçùõàdàhavaivarõyajanakatvaü . netrarogaprakopanatva¤ca .. iti ràjanirghaõñaþ ..
     (%<àtapaþ kañuko rukùaþ svedamacchàtçùàvahaþ .
     dàhavaivarõyajanano netrarogaprakropanaþ ..>% %<àtapaþ pittatçùõàgnisvedamårchàbhramàsrakçt . dàhavaivarõyakàrã ca>% iti su÷rutaþ .. yathà ÷àkuntale --
     %<kathamàtape gamiùyasi parivàdhàkomalairaïgaiþ ..>% yathà çtusaühàre, 11 . --
     %<mçgàþ pracaõóàtapatàpità bhç÷am ..>%)

#<àtapatraü>#, klã, (àtapa + trai + kaþ) chatraü . ityamaraþ .. (yathà ÷àkuntale --
     %<ràjyaü svahastadhçtadaõóamivàtapatraü .>% yathà ràmàyaõe --
     %<pàõóareõàtapatreõa dhriyamàõena mårdhani ..>%
     %<chatra÷abde'sya guõàdayo j¤àtavyàþ .>%)

#<àtapatrakaü>#, klã, chatraü . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<àtapavàraõaü>#, klã, (àtapa + vàri + lyuñ .) chatraü . iti hemacandraþ .. (yathà raghavaü÷e, 3 . 70 .
     %<nçpatikakudaü datvà yåne sitàtapavàraõaü .>%
     %<anuditànyasitàtapavàraõaþ ..>%)

#<àtapàbhàvaþ>#, puü, (àtapasya abhàvaþ . ùaùñhãtatpuruùaþ .) chàyà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<àtaraþ>#, puü, (àï + té + ap . àtaratyanena, puüsi saüj¤àyàmiti ghaþ) nadyàditaraõàya deyakapardakàdiþ . tatparyàyaþ . tarapaõyaü 2 . ityamaraþ .. pàràõikaói naukàbhàóà iti bhàùà ..

#<àtarpaõaü>#, klã, (àï + tçp + lyuñ .) prãõanaü . tçptiþ . maïgalàlepanaü . àlipanà iti bhàùà . iti medinã .. (yathà medinã .
     %<àtarpaõaü prãõane syàt maïgalàmepane'pi ca ..>%)

#<àtàpã>#, [n] puü, (àï + tàpi + õin .) àtàyã . cillaþ . ityamarañãkàyàü svàmã .. (asurabhedaþ . cila iti khyàtaþ pakùibhedaþ ..)

#<àtàyã>#, [n] puü, (àï + tàya + õin .) cillaþ . cila iti bhàùà . ityamaraþ ..

#<àtàraþ>#, puü, (àï + té + gha¤ .) àtaraþ . tarapaõyaü . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<àtiþ>#, puü, (ata + iõ .) pakùã . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<àtitheyaþ>#, tri, (atithi + óha¤ . atithau sàdhuþ .) atithisevàkàrakaþ . ityamaraþ .. (yathàraghuvaü÷e, 5 . 2 pratyujjagàmàtithimàtitheyaþ .. yathà kumàrasambhave, 5 . 31 .
     %<tamàtitheyã bahumànapårbayà saparthyayà .>% yathà manuþ, 3 . 18 .
     %<daivapitryàtitheyàni tatpradhànàni yasya tu .>%

#<àtithyaü>#, tri, (atithi + ¤ya .) atithyarthavastu . atithibhakùaõàdidravyaü ityamaraþ .. atithisevà ca .. (yathà hitopade÷e .
     %<aràvapyucitaü kàryamàtithyaü gçhamàgate ..>%)

#<àtithyaþ>#, puü, atithiþ . iti medinã ..

#<àtuþ>#, puü, (àï + té + óuþ .) bhelakaþ . bhelà màóa ityàdi bhàùà . iti ÷abdamàlà ..

@<[Page 1,170c]>@
#<àturaþ>#, tri, (àï + tura + ka) rogã . tatparyàyaþ . àmayàvã 2 vikçtaþ 3 vyàdhitaþ 4 apañuþ 5 abhyamitaþ 6 abhyantaþ 7 . ityamaraþ .. (yathà hitopade÷e . vaidyànàmàturaþ ÷reyàn . yathà manuþ, 4 . 129 .
     %<na snànamàcaredbhuktvà nàturo na mahàni÷i ..>% àturàvasthàsvapi kàryàkàryaü prati kàlàkàlasaüj¤à . tadyathà -- asyàmavasthàyàmasya bheùajasya kàlo'kàlaþ punarasyeti . etadapi bhavatyavasthàvi÷eùeõa tasmàdàturàvasthàsvapi hi kàlàkàlasaüj¤à . tasya parãkùà muhurmuhuràturasya sarvàvasthàvi÷eùàvekùaõaü yathàvadbheùajaprayogàrthaü . na hyatipatitakàlamapràptakàlaü và bheùajamupayujyamànaü yaugikaü bhavati . kàlohi bhaiùajyayogaparyàptimabhinirvartayati .. iti carakaþ .. àturamupakramamàõena bhiùajàyurevàdau parãkùyeta . iti su÷rutaþ ..)

#<àtçpyaü>#, klã, (àï + tçp + kyap .) phalavi÷eùaþ . àtà iti bhàùà . asya guõàþ . tçptijanakatvaü . raktavardhakatvaü . svàdutvaü . ÷ãtalatvaü . balamàüsakàritvaü . hçdyatvaü . dàharaktapittavàyunà÷itva¤ca . iti dravyaguõaþ ..

#<àtodyaü>#, klã, (àï + tud + õyat .) vàdyaü . taccaturvidhaü . vãõàdivàdyaü tataü 1 murajàdivàdyaü ànaddhaü 2 vaü÷yàdivàdyaü ÷uùiraü 3 kàüsyatàlàdivàdyaü ghanaü 4 ityamaraþ .. (yathà raghavaü÷e . srajamàtodya÷ironive÷itàü .
     %<àtodyaü gràhayàmàsa samatyàjayadàyudhaü ..>%)

#<àttagandhaþ>#, tri, (àttaþ ariõà gçhãtaþ gandho garvo yasya saþ bahuvrãhiþ .) dårãbhåtàhaïkàraþ . tatparyàyaþ . abhibhåtaþ 2 . iti hemacandraþ .. gçhãtagandhaþ .. (yathà raghuvaü÷e 13 . 17 .
     %<pakùacchidà gotrabhidàttagandhàþ ÷araõyamenaü ÷ata÷o mahãdhràþ .>%)

#<àttagarvaþ>#, tri, (àttaþ ariõà gçhãtaþ garvo yasya saþ bahuvrãhiþ .) ariõà gçhãtagarvaþ . dårãbhåtàhaïkàraþ . bhagnadarpaþ . ityamaraþ ..

#<àtmaguptà>#, strã, (àtmanà guptà . tçtãyà tatpuruùaþ .) latàvi÷eùaþ . àlaku÷ã iti bhàùà . tatparyàyaþ . markañã 2 kaõóurà 3 adhyaõóà 4 kacchurà 5 jañà 6 jaóà 7 ÷uka÷imbà 8 àmaguptà 9 çùabhã 10 kapikacchurà 11 . iti ratnamàlà . (%<màùaiþ samànaü phalamàtmaguptaü>% . iti su÷rutaþ . vi÷eùo'syàþ kapikacchurà÷abde draùñavyaþ .)

#<àtmagràhã>#, [n] triþ, (àtman + graha + õin .) àtmambhariþ . svàrthã ..

#<àtmaghàtã>#, [n] tri, (àtman + han + õin .) àtmahantà . yathà kårmapuràõe ..
     %<vyàpàdayedvçthàtmànaü svayaü yo'gnyudakàdibhiþ .
     vihitaü tasya nà÷aucaü nàgnirnàpyudakàdikaü ..>% àtmahananakartà . avaidhabuddhipårbakàtmahananasya pràya÷cittaü yathà --
     %<indriyairaparityaktà ye ca måóhà viùàdinaþ .
     ghàtayanti svamàtmànaü caõóàlàdihatà÷ca ye ..
     teùàü puttrà÷ca pauttrà÷ca dayayà samabhiplutàþ .
     yatha ÷ràddhaü pratanvanti viùõunàmapratiùñhitaü ..
     tathà te saüpravakùyàmi namaskçtya svayambhuve .>% iti hemàdrau vçddha÷àtàtapenoktam ..
     %<àtmano ghàta÷uddhyarthaü careccàndràyaõadvayaü .
     taptakçcchracatuùka¤ca triü÷at kçcchràõi và punaþ ..
     arbàk saüvatsaràt kuryàddahanàdi yathoditaü .
     kçtvà nàràyaõavalimanityatvàttadàyuùaþ ..>% ida¤càtmabadhanimittaü tajjàtibadhapràya÷cittena samuccitaü kàryam . iti nirõayasindhau 5 paricchedaþ .. anyat patita÷abde draùñavyam .. * .. àtmatyàgiùu vi÷eùamàha gautamaþ . %<pràyo'nà÷aka÷astràgniviùodakodbandhanaprapatanai÷cecchatàm>% iti . pràyo mahàprasthànaü . anà÷akamana÷anaü . prapatanaü ÷aila÷ikharàdavapàtanaü . ityàdinimittaiþ ÷àstràvihitamàrgeõa icchàpårbakamçtànàma÷aucàdikaü na kartavyamityarthaþ . aïgiràþ .
     %<càõóàlàdudakàt sarpàt bràhmaõàdvaidyutàdapi .
     daüùñribhya÷ca pa÷ubhya÷ca maraõaü pàpakarmiõàü ..
     udakaü piõóadàna¤ca pretebhyo yat pradãyate .
     nopatiùñhati tatsarvaü antarãkùe vina÷yati ..>% yathà manuþ .
     %<vçthàsaïkarajàtànàü pravrajyàsu ca tiùñhatàü .
     àtmanastyàginàü caiva nivartetodakakriyà ..>% vçthàsaïkarajàtànàmiti vçthàjàtàþ pa¤camahàyaj¤àdirahitàþ . saïkarajàtàþ pratilomajàþ .. * .. pramàdàt pårboktanimittairmaraõe vidyate evà÷aucàdikaü . ataevàïgiràþ .
     %<atha ka÷cit prabhàdena mriyetàgnyudakàdibhiþ .
     tasyà÷aucaü vidhàtavyaü kartavyà codakakriyà ..>% càõóàlàdimçtàhitàgneragnràdãnàü pratipattikarma ca smçtyantare'bhihitaü .
     %<vaitànaü prakùipedapsu àvasathyaü catuùpathe .
     pàtràõi tu dahedagnau yajamàne vçthàmçte ..>% vçthàmçtaþ avihitamàrgeõa mçtaþ . tathà --
     %<àtmanastyàginàü nàsti patitànàü tathà kriyà .
     teùàmapi ca gaógàyàstãre saüsthàpanaü mataü ..>% gaïgeti puõyanadyupalakùaõaü .. * .. evaü pårboktaninditamaraõe mçtànàü snehàdinàgnyàdyaurdhvadehikakaraõe smçtyantare pràya÷cittamàmnàtaü . kçtvàgnimudakaü snànaü spar÷anaü havanaü tathà . %<rajjucchedà÷rupàta¤ca taptakçcchreõa ÷uddhyati>% .. iti . etacca buddhipårbe pratyekamagnyàdikaraõe .. abuddhipårbake tu saüvartaþ .
     %<eùàmanyatamaü pretaü yo vaheta daheta và .
     kañodakakriyàü kçtvà kçcchraü sàntapanaü caret ..>% yacca sumantvàdirmàsaü bhaikùàhàrastrisavana¤ca . tathà ekaràtràbhojanàdikaü càbhihitaü tada÷aktaviùaye de÷akàlàdyapekùànusàreõa yojanãyaü .. * .. yastu vçddhàdirluptabhiùakkriyastasyàtmahananamapyanuj¤àtamàdipuràõe .
     %<vçddhaþ ÷aucasmçterluptaþ pratyàkhyàtabhiùakkriyaþ .
     àtmànaü ghàtayedyastu bhçgvanyana÷anàmbubhiþ ..
     tasya triràtramà÷aucaü dvitãye tvasthisa¤cayaþ .
     tçtãye tådakaü kçtvà caturthe ÷ràddhamàrabhet ..>% tathà --
     %<gacchet mahàpathaü vàpi tuùàragirimàdaràt .
     prayàge vaña÷àkhàyàü dehatyàgaü karoti yaþ ..
     svayaü dehavinà÷asya kàle pràpte mahàmatiþ .
     uttamàn pràpnuyàllokànnàtmaghàtã bhavet kvacit ..
     eteùàmadhikàrastu sarveùàü sarvajantuùu .
     naràõàmatha nàrãõàü sarvavarõeùu sarvadà ..
     a÷aucaü syàt tryahaü teùàü vajrànalahateùu ca .
     vàràõasyàü mriyedyastu pratyàkhyàtabhiùakkriyaþ ..
     praõavaü tàrakaü bråte nànyathà kasyacit kvacit .>% vivasvàn .
     %<sarvendriyavimuktasya svavyàpàràkùamasya ca .
     pràya÷cittamanuj¤àtamagnipàto mahàpathaþ ..>% dharmàrjanàsamarthasya dvàda÷avàrùikàdiråpapràya÷cittàsamarthasya . evaü ÷àstràvihitamàrgeõa mçtànàü càõóàlàdimçtànàü saüvatsaràdårdhvamaurdhvadehikaü kàryaü . ùañtriü÷anmate .
     %<gobràhyaõahatànà¤ca patitànàü tathaiva ca .
     årdhaü saüvatsaràt kuryàt sarvamevaurdhvadehikaü .. * ..>% atràparaü vi÷eùamàha parà÷araþ .
     %<càõóàlena ÷vapàkena gobhirviprairhato yadi .
     àhitàgnirmçto vipro vi÷eùeõàtmaghàtakaþ ..
     daheta bràhmaõaü vipro lokàgnau mantravarjitaü .
     dagdhvàsthãni punargçhya kùãreõa kùàlayettataþ ..
     svenàgninà svamantreõa pçthagetat punardahet .. * ..>% saüvatsaràdarvàgapi tattatpàpànusàreõa dviguõàdipràya÷cittaü vidhàya nàràyaõavali¤ca kçtvà aurdhvadehikaü kàryaü . àyuùo'nityatvena saüvatsarànantaramaurdhvadehikàdilopaprasaïgàt . tacca nàràyaõavaliü kçtvà . tathà ca vçddhayàj¤avalkyaþ .
     %<nàràyaõavaliþ kàryo lokagarhàbhayànnaraiþ .
     tathà teùàü bhavet ÷aucaü nànyathetyabravãdyamaþ ..>% nàràyaõavalau kçte airdhvadehikakaraõe bhavatãtyarthaþ .. * .. sarpahate tu vi÷eùaþ . saüvatsaraü yàvat pa¤camyàü nàgapåjàü vidhàya tadanantaraü nàràyaõavaliü kçtvà sauvarõanàgaü pratyakùàü gà¤ca vyàsodde÷ena bràhmaõàya dattvà airdhvadehikaü kuryàt .. * .. nàràyaõavalisvaråpa¤ca viùõunàbhihitaü .
     %<ekàda÷ãü samàsàdya ÷uklapakùasya vai tithiü .
     viùõuü samarcayeddevaü yamaü vaivasvataü tathà ..
     da÷apiõóàn ghçtàbhyaktàn darbheùu madhusaüyutàn .
     tilami÷ràn pradadyàdvai saüyato dakùiõàmukhaþ ..
     viùõuü buddhau samàsàdya nadyambhasi tataþ kùipet .
     nàmagotragrahaü kçtvà puùpairabhyarcanaü tataþ ..
     dhåpadãpapradàna¤ca bhakùyabhojyaü tathàparaü .
     vidyàtapaþsamçddhàn vai kulotpannàn samàhitàn ..
     nimantrayeta vipràn vai pa¤ca sapta navàpi và .
     apare'hani sampràpte madhyàhne samupoùitaþ ..
     viùõorabhyarcanaü kçtvà vipràüstànupave÷ayet .
     udaïmukhàn yathàjyeùñhaü pitçråpamanusmaran ..
     mano nive÷ya viùõau vai sarvaü kuryàdatandritaþ .
     àvàhanàdi yat proktaü daivapårbaü tadàcaret ..
     tçptàn j¤àtvà tato viprastçptiü pçùñvà yathàvidhi .
     haviùyavya¤janenaiva tilàdisahitena ca ..
     pa¤ca piõóàn pradadyàcca daivaråpamanusmaran .
     prathamaü viùõave dadyàt brahmaõe ca ÷ivàya ca ..
     yamàya sànusàràya caturthaü piõóamutsçjet .
     mçtaü saükãrtya manasà gotrapårbamataþparaü ..
     viùõornàma gçhãtvavaü pa¤camaü pårbavat kùipet .
     viprànàcamya vidhivat dakùiõàbhiþ samarcayet ..
     ekaü vçddhatamaü vipraü hiraõyena samarcayet .
     gavà vastreõa bhåmyà ca pretaü taü manasà smaret ..
     tatastilàmbho vipràstu hastairdarbhasamanvitaiþ .
     kùipeyurgotrapårbantu nàma buddhau nive÷ya ca ..
     havirgandhatilàmbhastu tasmai dadyuþ samàhitàþ .
     mitrabhçtyajanaiþ sàrdhaü pa÷càdbhu¤jãta vàgyataþ ..>% bhaviùyapuràõe .
     %<suvarõatàraniùpannaü nàgaü kçtvà tathaiva gàü .
     vyàsàya dattvà vidhivat piturànçõyamàptavàn ..>% iti madanapàrijàte 5 stavakaþ ..

#<àtmaghoùaþ>#, puü, (àtmànaü ghoùayatãti . àtman + ghuù + aõ .) kàkaþ . ityamaraþ .. kukkuñaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<àtmajaþ>#, puü, (àtman + jan + óaþ . àtmà vai jàyate putra iti ÷ruteþ .) putraþ . ityamaraþ .. manuþ, 17 . 14 .
     %<tasyàrthe sarvabhåtànàü goptàraü dharmamàtmajaü .>% yathà ràmàyaõe --
     %<di÷aþ prasthàpayàmàsa didçkùurjanakàtmajàü ..>%)

#<àtmajanmà># [n] puü, (àtmanaþ janma yasya saþ bahuvrãhiþ .) puttraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. yathà kumàrasambhave, 6 . 28 .
     %<ata àhartumicchàmi pàrbatãmàtmajanmane .>% yathà raghuvaü÷e, 1 . 33 .
     %<tasyàmàtmànuråpàyàmàtmajanmasamutsukaþ ..>%)

#<àtmajà>#, strã, (àtman + jan + óa + àp .) kanyà . ityamaraþ .. buddhiþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<àtmatattvaü>#, klã, (àtmanaþ tatvaü svaråpam .) tattadbhàsakaü nitya÷uddhabuddhamuktasatyasvabhàvaü pratyakcaitanyamevàtmatattvaü . putràdibhàsakaü nitya÷uddhatvàdisvaråpamevàtmavastviti yàvat . etadvivaraõaü yathà . %<idànãü pratyagàtmani idamidamayamayamàropayatãti vi÷eùa ucyate . tathàca . atipràkçtastu àtmà vai jàyate putra ityàdi ÷ruteþ svasminniva svaputtre'pi premadar÷anàt puttre puùñe naùñe'hameva puùño naùña÷cetyàdyanubhavàcca puttra àtmeti vadati .. 1 .. càrvàkastu sa và eùa puruùo'nnarasamaya ityàdi ÷ruteþ pradãptagçhàt svaputtraü parityajyàpi svasya nirgamadar÷anàt sthålo'haü kç÷o'haü ityàdyanubhavàcca sthåla÷arãramàtmeti vadati .. 2 .. apara÷càrvàkaþ te'pràõàþ prajàpratiü sametya bråyu rityàdi÷ruteþ indriyàõàmabhàve ÷arãracalanàbhàvàt kàõo'haü vadhiro'haü ityàdyanubhavàcca indriyàõyàtmeti vadati .. 3 .. anyastu càrvàkaþ anyo'ntara àtmà pràõamaya ityàdi÷ruteþ pràõàbhàve indriyacalanàyogàt ahama÷anàyàvànahaü pipàsàvàn ityàdyanubhavàcca pràõa àtmeti vadati .. 4 .. itarastu càrvàkaþ anyo'ntara àtmà manomaya ityàdi÷ruteþ manasi supte pràõàderabhàvàt ahaü saïkalpavànahaü vikalpavànityàdyanubhavàcca mana àtmeti vadati .. 5 .. bauddhastu anyo 'ntara àtmà vij¤ànamaya ityàdi÷ruteþ karturamàve karaõasya ÷aktyabhàvàt ahaü kartàhaü bhoktà ityàdyanubhavàcca buddhiràtmeti vadati .. 6 .. pràbhàkaratàrkikau tu anyo'ntara àtmà ànandamaya ityàdi÷rateþ suùuptau buddhyàdãnàmaj¤àne layadar÷anàt ahamaj¤o'haü j¤ànãtyàdyanubhavàcca aj¤ànamàtmeti vadataþ .. 7 .. bhaññastu praj¤ànaghana evànandamaya àtmetyàdi÷ruteþ suùuptau prakà÷àprakà÷asadbhàvàt màmahaü na jànàmi ityàdyanubhavàcca aj¤ànopahitaü caitanyamàtmeti vadati .. 8 .. aparabauddhaþ asadevedamagra àsãdityàdi÷ruteþ suùuptau sarvàbhàvàdahaü suptaþ suùuptau nàsamityutthitasya svàbhàvaparàmar÷aviùayànubhavàcca ÷ånyamàtmeti vadati .. 9 .. eteùàü puttràdãnàü ÷ånyaparyantànàmanàtmatvamucyate . etairatipràkçtàdivàdibhirukteùu ÷rutiyuktyanubhavàbhàseùu pårbapårbokta÷rutiyuktyanubhavàbhàsànàmuttarottara÷rutiyuktyànubhavàbhàsairàtmabàdhadar÷a -- nàt puttràdãnàmanàtmatvaü spaùñameveti .. * .. ki¤ca pratyagasthålo'cakùurapràõo'manà akartà caitanyaü cinmàtraü sadityàdiprabala÷rutivirodhàt asya puttràdi÷ånyaparyantasya jaóasya caitanyabhàsyatvena ghañàdivadanityatvàt ahaü brahmeti vidvadanubhava pràbalyàcca tattacchrutiyuktyanabhavàbhàsànàü bàdhitatvàdapi puttràdi÷ånyaparyantamakhilamanàtmaiva . atastattadbhàsakaü nitya÷uddhabuddhamuktasatyasvabhàvaü pratyakcaitanyanevàtmatattvamiti vedàntavidanubhavaþ>% . iti vedàntasàraþ (50 -- 58) .

#<àtmadar÷aþ>#, puü, (àtman + dç÷ + ghaþ .) darpaõaü . iti hemacandraþ .. (yathà raghuvaü÷e . %<ni÷vàsavàùpàpagamàtprapannaþ . prasàdamàtmãyamivàtmadar÷aþ>% .)

#<àtmanãnaü>#, tri, (àtman + khaþ .) àtmane hitaü . iti vyàkaraõaü .. pathyaü . iti ràjanirghaõñaþ .. (%<bhajanirvçtimàtmanãnàm>% . iti prabodhacandrodayaþ .)

#<àtmanãnaþ>#, puü, (àtman + kha .) sutaþ . ÷yàlaþ .. pràõàdhàraþ . vidåùakaþ . ityajayaþ ..

#<àtmabandhuþ>#, puü, (àtmanaþ bandhuþ . ùaùñhãtatpuruùaþ . yaduktaü %<àtmamàtçùvasuþ puttrà àtmàpitçùvasuþ sutàþ . àtmamàtulaputtrà÷ca vij¤eyà àtmavàndhavàþ>% .) pitçùvasçputtraþ . màtulaputtraþ . màtçùvasçputtraþ . iti mmçtiþ .

#<àtmavãraþ>#, puü, (àtma vãraiva yasya . pràõavàn . ÷yàlakaþ . vidåùakaþ . iti medinã ..

#<àtmabhåþ>#, puü, (àtman + bhå + kvip .) brahmà . kàmadevaþ . ityamaraþ .. viùõuþ . ÷ivaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà raghuvaü÷e 10 . 20 .
     %<sarvaj¤astvamavij¤àtaþ sarvayonistvamàtmabhåþ .>%)

#<àtmamålã>#, strã, (àtman + måla + ïãp .) duràlabhàvçkùaþ . iti ÷abdamàlà .. (duràlabhà÷abde 'syàvi÷eùoj¤eyaþ .)

#<àtmambhariþ>#, tri, (àtmànaü bibhartãti, àtman + bhç + in + mum .) àtmodaramàtrabharaõakartà . tatparyàyaþ . kukùimbhari 2 svodarapårakaþ 3 . ityamaraþ .. (àdyånaþ, paràrthavaimukhyena svàrthasàdhanaparaþ . yathà bhaññikàvye . %<àtmambharistvaü pi÷itairnaràõàü>% .. yathà hitopade÷e .
     %<÷iùñairapyavi÷eùaj¤a ugra÷ca kçtanà÷akaþ .
     tyajyate kiü punarnànyaiþ patnyàpyàtmambharirnaraþ ..>%)

#<àtmayoniþ>#, puü, (àtmaiva yonirupàdànakàraõamasya bahubrohiþ ..) brahmà . viùõuþ . ÷ivaþ . kàmadevaþ . iti medinã÷abdaratnàvalyau (yathà kumàre 3 . 70 .
     %<dadar÷a cakrãkçtacàrupàpaü prahartumabhyudyatamàtmayoniü ..>%)

#<àtmarakùà>#, strã, mahendravàruõãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (àtma÷arãrarakùaõaü .)

#<àtma÷alyà>#, strã, ÷atàvarã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<àtma÷làghà>#, strã, (àtmanaþ ÷làghà .) àtmagarvaþ . svãyapra÷aüsà ..

#<àtmahatyà>#, strã, (àtmanaþ hatyà .) àtmaghàtaþ . svabadhaþ ..

#<àtmahà>#, [n] puü, (àtman + han + kvip .) devalaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. àtmaghàtã . %<nçdehamàdyaü sulamaü sudurlabhaü plavaü sukalpaü gurukarõadhàraü . mayànukålena nabhasvateritaü pumàn bhavàbdhiü na taret sa àtmahà>% .. iti ÷rãbhàgavataü .. (apara¤ca yathà,
     %<labdhà katha¤cit narajanma durlabhaü tatràpi puüstvaü ÷rutipàradar÷anaü . yastvàtmamuktyai na yateta måóhadhãþ sa àtmahà svaü vinihantyasadgrahàt ..>%)

#<àtmà>#, [n] puü, (atati santatabhàvena jàgradàdisarvàvasthàsu anuvartate, ata sàtatyagamane + maniõ .) yatnaþ . dhçtiþ . buddhiþ . svabhàvaþ . brahma . dehaþ . ityamaraþ .. manaþ . iti medinã .. paravyàvartanaü . iti dharaõã .. puttraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. jãvaþ . arkaþ . hutà÷anaþ . vàyuþ . iti hemacandraþ ..
     (%<àtmaj¤aþ karaõairyogàt j¤ànaü tasya pravartate .>%
     %<ayyaktamàtmà kùetraj¤aþ ÷à÷vato vibhuravyayaþ .>%
     %<cetavàn yata÷càtmà tataþ kartà nirucyate .>%
     %<dehã sarvagatohyàtmà svesve saüspar÷anendriye .
     sarvàþ sarvà÷rayasthàstu nàtmàto vetti vedanàþ ..>%
     %<vibhutvamataevàsya yasmàt sarvagato mahàn .
     manasa÷ca samàdhànàt pa÷yatyàtmà tiraskçtaü ..>%
     %<àdirnàstyàtmanaþ kùetrapàramparyamanàdikaü .>%
     %<sa sarvagaþ sarva÷arãrabhçcca, sa vi÷vakarmà sa ca vi÷varåpaþ .
     sa cetanàdhàturatãndriya÷ca, sa nityayuk sànu÷ayaþ saeva ..
     rasàtmamàtàpitçsambhavàni, bhåtàni vidyàdda÷a ùañ ca dehe .
     catvàri tatràtmani saü÷ritàni, sthitastathàtmà ca caturùu teùu ..
     bhåtàni màtàpitçsambhavàni, raja÷ca ÷ukra¤ca vadanti garbhe .
     àpyàyyate ÷ukramasçksubhåtairyaistàni bhåtàni rasodbhavàni ..
     bhåtàni catvàri tu karmajàni, yànyàtmalãnàni vi÷anti garbhaü .
     savãjadharmàhyaparàparàõi, dehàntaràõyàtmani yàti yàti ..
     råpàdviråpaprabhavaþ prasiddhaþ, karmàtmakànàü bhanaso manastaþ .
     bhavanti yetvàkçtibuddhibhedàþ rajastamastatra ca karmahetuþ ..
     atãndriyaistairatisåkùmaråpai ràtmà kadàcinna viyuktaråpaþ .
     na karmaõà naiva manomatibhyàü na càpyahaïkàravikàradoùaiþ ..>% iti carakaþ ..
     %<yadà yadàtmàkçtimànayaü bhavettadà manastattvadhitiùñhatãndriyaü .
     tato mano'dhiùñhitamindriyaü ghañepravartate saü÷ayabuddhisambhave ..>% iti vaidyakavàdàrthadarpaõaü ..)

#<àtmàdhãnaþ>#, puü, (àtmano'dhãnaþ .) puttraþ . pràõàdhàraþ . ÷yàlakaþ . vidåùakaþ . iti hemacandraþ ..

#<àtmà÷ã>#, [n] puü, (àtman + a÷a + õin .) matsyaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<àtmà÷rayaþ>#, puü, (àtmà à÷rayo yasya saþ .) tarkavi÷eùaþ . tasya lakùaõaü . svàpekùàpàdakaprasaïgatvaü . apekùà ca j¤àptau utpattau sthitau ca gràhyà . tatryàdyà yathà . etadghañaj¤ànaü yadyetadghañaj¤ànajanyaü syàt etadghañaj¤ànabhinnaü syàt . dvitãyà tu ghaño'yaü yadyetadghañajanakaþ syàt etadghañabhinnaþ syàt . tçtãyà ca ayaü ghaño yadyetadghañavçttiþ syàt tathàtvenopalabhyeta iti ..

#<àtmãyaþ>#, tri, (àtman + cha .) svakãyaþ . antaraïgaþ . iti hemacandraþ .. (yathà raghuvaü÷e .
     %<prasàdamàtmãyamivàtmadar÷aþ .>% kumàrasammave . 2 . 19 ..
     %<kimidaü dyutimàtmãyàü na bibhrati yathà purà .>%)

#<àtmodbhavà>#, strã, (àtmanaþ udbhavo yasyàþ sà .) màùaparõo . iti ràjanirghaõñaþ .. kanyà . puttre, puü .. (màùaparõã÷abde'syà vi÷eùo j¤àtavyaþ .)

#<àtreyaþ>#, puü, (atrerapatyaü pumàn . atri + óhak .) atrimuniputtraþ . sa ca dattaþ . durvàsàþ . candra÷ca . iti medinã .. ÷arãrastharasadhàtuþ . iti hemacandraþ ..

#<àtreyikà>#, strã, (atri + óhak + kan + ñàp .) çtumatã . iti halàyudhaþ ..

#<àtreyã>#, strã, (atri + óhak + ïãp .) puùpavatã strã . (yathàha aïgiràþ --
     %<àhitàgnerbràhmaõasya hatvà patnãmaninditàm .
     brahmahatyàvrataü kuryàt àtreyãghnastathaiva ca ..>%) nadãvi÷eùaþ . iti medinã .. (atrimunipatnã .) yathà bhàrate --
     %<sarayårvàravatyà ca làïgalã ca saridvarà .
     karatoyà tathàtreyã lauhãtya÷ca mahànadaþ ..>%)

#<àtharvaõaü>#, klã, (atharvan + aõ .) atharvaõàü samåhaþ . atharvanàmnà muninà prokto vedaþ atharvà teùàü saïghaþ . ityamaraþ .. ÷àntigçhaü . iti hemacandraþ .. (yathà mahàvãracarite .
     %<àtharvaõastãvra ivàbhicàraþ .>%)

#<àtharvaõaþ>#, puü, (atharva vettãti . atharvan + aõ .) purohitaþ . atharvavedakùabràhmaõaþ . iti hemacandraþ ..

#<àdaraþ>#, puü, (àï + dé + ap .) àrambhaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. samàdaraþ . sammànaþ .. (yathà kiràtàrjunãye 5 . 16 .
     %<sa jagade vacanaü priyamàdaràt mukharatàvasare hi viràjate .>% kumàrasambhave 6 . 13 .
     %<taddar÷anàdabhåt ÷ambhorbhåyàn dàràrthamàdaraþ .>% hitode÷e .
     %<santuùñasya karapràpte'pyarthe bhavati nàdaraþ .>%)

#<àdaryaþ>#, tri, (àï + dç + õyat .) àdaraõãyaþ . àdartavyaþ .. àdarãpayuktaþ ..

#<àdar÷aþ>#, puü, (àï + dç÷ + gha¤ .) darpaõaü . ñãkà . pratipustakaü . iti medinã .. (yathà bhagavadgãtàyàü .
     %<dhåmenàvriyate vahniryathàdar÷o malena ca .
     yatholvanenàvçto garbhastathà tenedamàvçtaü ..>%) àdànaü, klã, (àïdà + lyuñ .) grahaõaü . a÷vàbharaõaü . iti medinãhemacandrau .. rogalakùaõaü . iti ràjanirghaõñaþ . (svãkàraþ pratigrahaþ . yathà kumàraüsambhave 5 . 11 .. %<ku÷àïkuràdànaparikùatàïguliþ>% .. manuþ, 7 . 204 .
     %<àdànamapriyakaraü dàna¤ca priyakàrakaü .
     abhãpsitànàmarthànàü kàle yuktaü pra÷asyate ..>%)

#<àdànã>#, strã, (à + dà + lyuñ + ïãp .) hàstaghoùàvçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<àdiþ>#, puü, (àï + dà + ki .) pårbaþ . prathamaþ . ityamaraþ .. padànte gaõasåcakaþ . yathà ityàdiþ .. (pràrambhaþ . pràksattà . niyatapårbavattikàraõaü . utpattihetuþ . sàmãpye . vyavasthàyàü . prakàre, avayavàrthe ca àdi÷abdasya prayogo bhavati . yaduktaü --
     %<sàmãpye'tha vyavasthàyàü prakàre'vayave tathà .
     àdi÷abdaü tu medhàvã caturùvartheùu lakùayet ..>% yathà mànave 1 . 8 .
     %<apaeva sasarjàdau tàsu vãjamavàsçjat .>% kubhàre 1 . 9 . %<jagadàdiranàdistvaü>% ..)

#<àdikaviþ>#, puü, (àdiþ prathamaþ kaviþ .) brahmàiti ÷rãbhàgavataü .. vàlmãkimuniþ . iti hemacandraþ .. (%<tene brahmahçdà ya àdikavaye muhyanti yat sårayaþ>% . iti bhàgavate 1 . 4 .)

#<àdikàraõaü>#, klã, (àdi àdyaü kàraõam .) pårbanimittaü . målahetuþ . tatparyàyaþ . nidànaü 2 . ityamaraþ ..

#<àdigadàdharaþ>#, puü, (àdiràdyaþ àdau påjito và gadàdharaþ .) gayàsthadevatàvi÷eùaþ . yathà --
     %<gayà÷ira÷chàdayitvà gurutvàdàsthità ÷ilà .
     kàlàntareõa vyakta÷ca sthita àdigadàdharaþ ..
     tathà vyakto'vyaktaråpã àsãdàdau gadàdharaþ .
     àdiràdau påjito'tra devairbrahmàdibhiryataþ ..
     pàdyàdyagandhapuùpàdyairata àdigadàdharaþ ..>% iti gàruóe gayàmàhàtmye 85 adhyàyaþ .. apica
     %<gadayàdàvavaùñabhya gayàsura÷iraþ÷ilàü .
     ni÷calàrthaüsthito yasmàttasmàdàdigadàdharaþ ..>% iti vàyupuràõãyagayàmàhàtmye 8 adhyàyaþ ..

#<àditàlaþ>#, puü, (àdiràdyastàlaþ .) tàlavi÷eùaþ . yathà -- saïgãtadàmodaraþ . %<ekaeva laghuryatra àditàlaþ sa kathyate . gurustat purato vàcyaþ pràyeõaitannidar÷anaü>% .. iti .

#<àditeyaþ>#, puü, (aditerapatyaü pumàn . aditi + óhak .) aditiputtraþ . devaþ . ityamaraþ ..

#<àdityaþ>#, puü, (aditeràdityasya và apatyaü + õyaþ .) devaþ . såryaþ . ityamaramedinyau .. dvàda÷àdityagaõe bahuvacanàntaþ . ityamaraþ .. tatpratyekanàmàni . vivasvàn 1 aryamà 2 påùà 3 tvaùñà 4 savità 5 bhagaþ 6 dhàtà 7 vidhàtà 8 varuõaþ 9 mitraþ 10 ÷akraþ 11 urukramaþ 12 . ete ka÷yapàt aditibhàryàyàü jàtàþ . kalpàntare tvaùñçkanyà saüj¤à àdityapatnã àdityasya tejaþ soóhumasamarthà atastasyàþ pitçkçtàdityadvàda÷akhaõóà dvàda÷àdityàþ . teùàü dvàda÷amàseùvekaikasyodayaþ . iti puràõaü .. arkavçkùaþ . ityamaraþ .. àkanda iti bhàùà . (%<àdityamaõóalasthito hiraõmayoviùõuþ>% . yathà ÷ànti÷atake . 4 . 24 .
     %<àdityasya gatàgatairaharahaþsaükùãyate jãvitaü .>% bhàrate .
     %<àdityacandràvanilà'nala÷ca dyaurbhåmiràpo hçdayaü yama÷ca .>% harivaü÷e dvàda÷àdityakathà yathà .
     %<marãcàt ka÷yapàjjàtàste'dityà dakùakanyayà .
     tatra ÷akra÷ca viùõu÷ca jaj¤àte punarevaha ..
     aryamà caiva dhàtà ca tvaùñà påùà ca bhàrata .
     vivasvàn savità caiva mitro varuõa eva ca .
     aü÷o bhaga÷càtitejà àdityà dvàda÷a smçtàþ ..>% tasya saüvatsaràtmano bhagavànàdityo gativi÷eùeõàkùinimeùakàùñhàkalàmuhårtàhoràtrapakùamàsartvayanasaüvatsarayugapravibhàgaü karoti .. iti su÷rutaþ)

#<àdityapatraþ>#, puü, (àdityavçkùasya patramiva patramasya .) kùupavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . arkapatraþ 2 arkadalaþ 3 såryapatraþ 4 tapanacchadaþ 5 kuùñhàriþ 6 viñapaþ 7 supatraþ 8 ravipriyaþ 9 ra÷mipatiþ 10 rudraþ 11 . asya guõàþ . kañutvaü . uùõavãryatvaü . kaphavàtarogajàñharagulmàrocakanà÷itvaü . agnisandãpanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<àdityapuùpikà>#, strã, (àdityavat lãhitaü puùpamasyàþ .) lãhitàrkavçkùaþ . iti ratnamàlà .. ràïgà àkanda iti bhàùà .

#<àdityabhaktà>#, strã, (àdityasya bhaktà .) oùadhãvi÷eùaþ . huóahuóiyà iti bhàùà . tatparyàyaþ . varadà 2 arkabhaktà 3 suvarcalà 4 såryalatà 5 såryàvartà 6 arkakàntà 7 maõóåkaparõã 8 surasambhavà 9 saurã 10 sutejàþ 11 arkahità 11 variùñhà 13 maõóåkã 14 saptanàmà 15 devã 62 màrtaõóavallabhà 17 vikràntà 18 bhàskareùñà 19 . asyà guõàþ . himatvaü . tiktatvaü . kañutvaü . ugratvaü . kaphatvagdoùakaõóåbraõakuùñhabhåtagrahogra÷ãtajvaranà÷itva¤ca . anyacca . svàdupàkarasatvaü . gurutvaü . apittavardhakatvaü . kùàrarasatvaü . viùñambhavàtanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<àdityasånuþ>#, puü, (aditerapatyaü pumàn àdityaþ såryaþ tasya sånuþ ùaùñhãtatpuruùaþ .) sugrãvavànaraþ . iti hemacandraþ .. yamaþ . ÷anai÷caraþ . sàvarõimanuþ . vaivasvatamanuþ . iti puràõaü .. (karõaþ .)

#<àdidevaþ>#, puü, (àdiþ kàraõaü sa ca deva÷ceti karmadhàrayaþ .) nàràyaõaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (jagadupàdànàdiguõavàn vàsudevaþ viùõuþ, mahàdevaþ, brahmà ca yathà, bhagavadgãtàyàü, 10 . 12 .
     %<paraü brahma paraü dhàma pavitraü paramaü bhavàn .
     puruùaü ÷à÷vataü divyamàdidevamajaü vibhuü ..
     tvamàdidevaþ puruùaþ puràõastvamasya vi÷vasya paraü nidhànaü ..>% yathà, mahàbhàrate -- såryasya nàmàùña÷atamadhye parigaõito nàmabhedaþ .
     %<dhvanvantarirdhåmaketuràdidevo'diteþ såtaþ ..>%)

#<àdimaü>#, tri, (àdau bhavaü agràdipa÷càt óimac . yadvà madhyànma ityatràde÷ceti vacanàt maþ .) àdyaü . prathamabhavavastu . ityamarañãkà vyàkaraõa¤ca .. (yathàha bhàùàparicchede --
     %<ete pa¤cànyathàsiddhà daõóàvàdikamàdimam .>%
     %<àdimaþ ÷yena÷ailàdisaüyogaþ parikãrtitaþ ..>%)

#<àdiràjaþ>#, puü, (àdiþ prathamaþ ràjà iti ràjahaþsakhibhyaùñac .) pçthuràjaþ . iti hemacandraþ .. (mahãkùitàmàdyo vaivasvato mamuþ . avikùitputtraþ svanàmakhyàtaþ pauravo ràjà . yathà, ràmàyaõe .
     %<àdiràjo manuriva prajànàü parirakùità ..>% mahàbhàrate .
     %<avikùitaþ parikùittu ÷avalà÷va÷ca vãryabàn .
     àdiràjo viràga÷ca ÷àlmali÷ca mahàbalaþ ..>%)

@<[Page 1,174a]>@
#<àdivaràhaþ>#, puü, (àdiþ kàraõaü sa ca varàha÷ceti karmadhàrayaþ .) viùõuþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. adi÷åkaraþ . àdyakolaþ ..

#<àdiùñaü>#, klã, (àï + di÷ + ktaþ .) ucchiùñaü . iti medinã ..

#<àdiùñaþ>#, tri, (àï + di÷ + kta .) àde÷itaþ . àj¤àptaþ iti medino . (niyojitaþ, upadiùñaþ, anu÷àsitaþ, abhihitaþ .)

#<àdãnavaþ>#, puü, (dãïkùaye bhàve ktaþ . svàdaya oditaþ, odita÷ceti natvaü . àdãnasya và nam . gha¤arthe ka iti bàhulakàt vàteþ kaþ .) kle÷aþ . ityamaraþ .. doùaþ . durantaþ . iti medinã .. (yathà, ÷i÷upàlabadhe 2 . 22 .
     %<yadvàsudevenàdãnamanàdãnavamãritaü .>%)

#<àdãpanaü>#, klã, (àdãpyate àï + dãp + bhàve lyuñ .) àlimpanà . iti trikàõóa÷eùaþ .. àlipanà iti bhàùà .

#<àdçtaþ>#, tri, (àï + dç¤ + àdriyate yaþ karmaõi ktaþ .) kçtàdaraþ . sàdaraþ . arcitaþ . påjitaþ . ityamaraþ .. (sàvadhànaþ, avahitaþ, apramattaþ . yathà, pa¤catantre,
     %<àtmànamàdçto rakùetpramàdàddhi vina÷yati .>%)

#<àdçtyaþ>#, tri, (àï + dç + kyap .) àdaraõãyaþ . àdarayogyaþ ..

#<àde÷aþ>#, puü, (àï + di÷ + bhàve gha¤ .) àj¤à . iti hemacandraþ .. jyotiþ÷àstraphalaü . iti siddhànta÷iromaõiþ .. varõasya varõàntarotpattiþ . prakçtipratyayopadhàtikàryaü . iti vyàkaraõaü .. (anumatiþ, ÷àsanaü, upade÷aþ, ÷àstràcàryopade÷agamyo vàrtàsa¤càraþ, kàryabhedaþ, yathà mugdhabodhe %<sthànivadàde÷aþ>% . yathà, manuþ, 9 . 258 .
     %<maïgalàde÷avçttà÷ca bhadrà÷caikùaõikaiþ saha .>%)

#<àde÷ã>#, [n] puü, (àï + di÷ + õini .) daivaj¤aþ . gaõakaþ . iti hemacandraþ .. (tri, àde÷akartà, upadeùñà, yathà, raghuvaü÷e, 4 . 68 .
     %<kapolapàñalàde÷i babhåva raghuceùñitaü ..>%)

#<àdeùñà>#, [ç] puü, (àdi÷ati çttvijàdãn yàgàdiùveùñasampàdanàya prerayati . àï + di÷a atisarjane + tçc .) yàgaviùaye mameùñasampàdanàya yathàrthaü karma kurviti çttvijàmàde÷akaþ . tatparyàyaþ vratã 2 yaùñà 3 yajamànaþ 4 . ityamaraþ .. anvàdeùñà 5 yàjakaþ 6 . iti hemacandraþ .. àde÷akartà ..

#<àdyaü>#, klã, (adyate yat ad karmaõi õyat .) dhànyaü . iti ràjanirghaõñaþ .. adanãyadravye tri .. (yathà -- manuþ, 5 . 24 . %<tatparyuùitamapyàdyaü haviþ ÷eùa¤ca yadbhavet . cirasthitamapitvàdyaü>% -- ityàdi .)

#<àdyaþ>#, tri, (àdau bhavaþ digàdibhyo yat yadvà adyate yaþ ad karmaõi õyat .) prathamaþ . ityamaraþ .. (yathà mahàbhàrate --
     %<toùito'haü nçpa÷reùñha tvayehàdyena karmaõà .>% raghuvaü÷e, 1 . 11 .
     %<àsãt mahãkùitàmàdyaþ praõava÷chandasàmiva .>%) bhakùyaþ . yathà manuþ 5 . 26 .
     %<pàñhãnarohitàvàdyau niyuktau havyakavyayoþ .>%

#<àdyakaviþ>#, puü, (àdya÷ca kavi÷ceti karmadhàrayaþ .) bàlmãkimuniþ . iti bhåriprayogaþ .. (puràõakaviþ brahmà) .

#<àdyamàùakaþ>#, puü, (àdya + maù + hala÷ceti gha¤ + kaþ .) màùakaparimàõaü . pa¤carattikàþ . ityamaraþ .. yathàha bhàskaràcàryaþ --
     %<da÷àrdhagu¤jaü pravadanti màùaü .>%)

#<àdyavãjaü>#, klã, (àdyaü mukhyaü vãjaü kàraõaü .) àdikàraõaü . iti jañàdharaþ ..

#<àdyà>#, strã, (àdau bhavà digàditvàt yat ñàp .) durgà . iti ÷abdaratnàvalã . kàlã . tàrà . tripurasundarã . bhuvane÷varã . iti tantrasàranãlatantrayoginãtantràõi . pradhànà ÷aktiþ . mahàvidyà . yathà, muõóamàlàtantre 10 pañalaþ ..
     %<satye tu sundarã àdyà tretàyàü bhuvane÷varã .
     dvàpare tàriõo àdyà kalau kàlã prakãrtità ..
     nàmabhedaü pravakùyàmi råpabhedaü varànane .
     na bhedaþ kàlikàyà÷ca tàràyà jagadambike ..
     ùoóa÷yà bhuvanàyà÷ca bhairavyàstripure÷vari .
     chinnàyà÷caiva dhåmàyà bhãmàyàþ parame÷vari ..
     tata÷ca vagalàmukhyà màtaïgyà÷ca sure÷vari .
     na ca bhedo mahe÷àni vidyàyà varavarõini ..>% àdibhåte tri ..

#<àdyånaþ>#, tri, (àï pårbàt dãvyaterakarmakatvàt ktaþ . divovijigãùàyàmiti niùñhàtasya natvaü yasya vibhàùeti neñ, cchorityåñ .) audarikaþ . ityamaraþ .. peñuka iti bhàùà . (yaduktaü, amare .
     %<àdyånaþ syàdaudarike vijigãùàvivarjite .>%
     %<àdyånaþ sadagçhiõyeva pràyoyaùñyàvalambitaþ ..>% iti kiràte 11 . 5 .) àdihãnaþ ..

#<àdyopàntaü>#, klã, (àdya¤ca upànta¤ca dvandvaþ .) pårbàparaü . istakanàgàdi iti bhàùà ..

#<àdhamanaü>#, klã, (àdhãyate àï + dhà + kamanan .) bandhakaü . iti smçtiþ . (àdhiþ . yathà manuþ --
     %<yogàdhamanavikrãtaü yogadànapratigrahaü .
     yatra vàpyupadhiü pa÷yet tatsarvaü vinivartayet ..>%

#<àdhànaü>#, klã, (àdhãyate àï + dhà + bhàve lyañ yadvà àdhãyate sthàpyate yat karmaõi lyuñ .) garbhàdhànaü . agnyàdhànaü . sthàpitadravyaü . iti smçtiþ .. (grahaõaü, dhàraõaü . adhigamaþ, karaõaü . sampàdanaü . ÷rautàgneþ smàrtàgnervà grahaõaü, bràhmaõànàü pratidinakartavyà vihitavahnisthàpanapårbakahomàdikriyà, yajanaü, homaþ . yathà raghuvaü÷e, 1 . 24 .
     %<prajànàü vinayàdhànàdrakùaõàdbharaõàdapi .
     sa pità pitarastàsàü kevalaü janmahetavaþ ..>% yathà manuþ, 5 . 168 .
     %<bhàryàyai pårbamàriõyai datvàgnãnantyakarmaõi .
     punardàrakriyàü kuryàt punaràdhànameva ca ..>% yathà mahàbhàrate --
     %<sarveùàü punaràdhànaü bidhidçùñena karmaõà .>% yathà meghadåte, pårbameghe . 3 .
     %<tasya sthitvà kathamapi puraþ kautukàdhànahetoþ ..>%)

#<àdhànikaü>#, klã, (àdhànaü garbhàdhànaü prayojanamasya . prayojanamiti ñhak .) garbhàdhànasaüskàraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<àdhàraþ>#, puü, (àdhriyante asmin iti àdhàraþ adhyàyanyàyeti såtre avahàràdhàretyupasaükhyànàdadhikaraõe gha¤ . vyàkaraõa÷àstre adhikaraõakàrakaü, tallakùaõaü yathà siddhàntakaumudyàü, àdhàro'dhikaraõaü kartçkarmadvàrà tanniùñhakriyàyà àdhàraþ kàrakamadhikaraõasaüj¤aþ syàt . tacca sàmãpyà÷leùaviùayavyàptibhedàccaturvidhaü . tathà siddhàntakaumudyàü, aupa÷leùikovaiùayiko'bhivyàpaka÷cetyàdhàrastridhà yathà -- kañe àste . sthàlyàü pacati . mokùe sarvasminnàtmàsti .) adhikaraõaü . àlavàlaü . ambudhàraõaü . iti medinã .. kùetràdisekàrthaü setunà bahunàlaü jalaü nirudhya yatra sthàpyate sa àdhàraþ baddhakandaràdiþ . bàüdha iti khyàtaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. ÷asyàdyarthaü jalabandhanamàdhàraþ . iti vaikuõñhaþ .. kùetràdisekàrthaü jalàdhàrasthànamàdhàra iti madhuþ .. (yathà raghuvaü÷e 5 . 6 .
     %<àdhàrabandhapramukhaiþ prayatnaiþ saüvardhitànàü sutanirvi÷eùaü .
     kvaccinna vàùvàdirupaplavo vaþ ÷ramacchidàmà÷ramapàdapànàm ..>% yàj¤avalkyaþ .
     %<tathàtmako'pyanekastu jalàdhàreùvivàü÷umàn ..>%)

#<àdhàrmikaþ>#, tri, (adharma + ñha¤ .) adhàrmikaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà manuþ .
     %<nàdhàrmike vasedgràme ..>%)

#<àdhiþ>#, puü, (àï + dhà + kiþ .) manaþpãóà . pratyà÷à . bandhakaü . vyasanaü . adhiùñhànaü . iti medinã .. (yathà, hitopade÷e .
     %<àdhivyàdhiparãtàya adya ÷vo và vinà÷ine .
     ko'hi nàma ÷arãràya dharmàpetaü samàcaret ..>% tathà ca vairàgya÷atake .
     %<àdhivyàdhi÷atairjanasya vividhairàrogyamunmålyate ..>%)

#<àdhikyaü>#, klã, (adhika + ùya¤ .) adhikasya bhàvaþ . adhikatvaü . ati÷ayatà . yathà .
     %<yugmàyàmapi ràtrau cet ÷oõitaü pracuraü tathà .
     kanyà ca puüvat bhavati ÷ukràdhikye pumàn bhavet ..>% iti jyotistattvam .. (÷reùñhatà . utkarùaþ . pràbalyam . yathà sàhityadarpaõe . 10 paþ .
     %<àdhikyamupameyasyopamànàt nyånatàthavà .>% yathà, manuþ 7 . 169 .
     %<yadàvagacchedàyatyàmàdhikya dhruvamàtmanaþ ..>% àdhikyaü nàma yadàyurvede bhàùyabhàõe vàrhaspatyamau÷anasam anyadvà pratisambadhàrthamucyate yadvà punaþ pratisambaddhamapi dvirabhidhãyate tat punaruktadoùàdhikaü tacca punaruktaü dvividhaü, arthapunaruktaü ÷abdapunarukta¤ca . tatràrthapunaruktaü nàma yathà -- %<bheùajamauùadhaü sàdhanam>% iti, ÷abdapunaruktaü %<punarbheùajaü bheùajam>% iti carakaþ ..)

#<àdhij¤aþ>#, tri, (àdhi + j¤à + ka .) vakraþ . vyathitaþ . ityajayapàlaþ ..

#<àdhidaivikaü>#, tri, (adhi + deva + ñha¤ . anu÷atikàdãnàü ca ityupabhayapadavçddhiþ .) duþkhavi÷eùaþ . tadyathà, . %<àdhidaivikaü yakùaràkùasavinàyakagrahàdyàve÷anibandhanaü>% . iti sàïkhyasattvakaumudã .. (devatàmadhikçtya, pravçttaü, dàha÷ãtàdijanitaü duþkhaü . ativàtàdivçùñyàdihetukaü duþkhaü . devatàmadhikçtya pravçttaü ÷àstram . yathà manuþ 6 . 83 .
     %<adhiyaj¤aü brahma japedàdhidaivikameva ca .
     àdhyàtmika¤ca satataü vedàntàbhihita¤ca yat ..>% %<tattu saptavidhe vyàdhàvupanipatati>% iti su÷rutaþ .)

#<àdhipatyaü>#, klã, (adhipati + ùya¤ .) adhipaterbhàvaþ . svàmitvaü . prabhutvaü . ai÷varyaü . yathà,
     %<nahi prapa÷yàmi mamàpanudyàt yacchokamucchoùaõamindriyàõàü .
     avàpya bhåmàvasapatnamçddhaü ràjyaü suràõàmapi càdhipatyaü ..>% iti ÷rãbhagavadgãtàyàü 2 adhyàyaþ 8 .. (yathà manuþ 12 . 100 .
     %<sarvalokàdhipatya¤ca veda÷àstravidarhati .>%)

#<àdhibhogaþ>#, puü, (àdherbandhakasya bhogaþ .) bandhakadravyasya bhogaþ ..

#<àdhibhautikaü>#, tri, (adhibhåta + ñha¤ . anu÷atikàdãnàü cetyubhayapadavçddhiþ .) duþkhavi÷eùaþ . yathà . %<vàhyopàyasàdhyaü duþkhaü dvedhà . àdhibhautikaü àdhidaivika¤ca . tatràdhibhautikaü mànuùapa÷umçgapakùisarãsçpasthàvaranimittaü>% . iti sàïkhyatattvakaumudã .. (%<tattu saptabidhe byàdhàvupanipatati .>% iti su÷rutaþ ..)

#<àdhimanyavaþ>#, puü, (àdhi + manyu + aõ .) jvaràgniþ . iti hàràvalã ..

#<àdhivedanikaü>#, tri, (adhi + vid + lyuñ . tataþ adhivedana + ñha¤ .) dvitãyavivàhàrthaü prathamastriyai dattadhanàdi . yathà --
     %<adhitvinnastriyai deyamàdhivedanikaü samaü .
     na dattaü strãdhanaü yasyai datte tvardhaü prakãrtitaü ..>% iti yàj¤avalkyaþ ..

#<àdhutaþ>#, tri, (àï + dhu + ktaþ .) àdhåtaþ . kampitaþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<àdhunikaþ>#, tri, (adhunà + ñha¤ .) adhunàjàtaþ . navyaþ ..

#<àdhåtaþ>#, tri, (àï + dhå + kta .) kampitaþ . ityamaraþ .. (vikùiptaþ, abhibhåtaþ, vyàkulitaþ . àndolitaþ, càlitaþ . yathà, raghuvaü÷e, 1 . 38 .
     %<puùpareõåtkirairvàtairàdhåtavanaràjibhiþ .>%)

#<àdheyaü>#, tri, (àï + dhà + yat .) àdhàrasthitavastu . yathà . ÷àbdabodhe caikapadàrthe aparapadàrthasaüsargaþ saüsargamaryàdayà bhàsate . sa ca kvacidbhedaþ kvacidatirikta evàdhàràdheyapratiyogyanuyogiviùayaviùayibhàvàdiþ . iti gadàdharabhaññàcàryakçtaprathamavyutpattivàdaþ .. utpàdyaþ . yathà --
     %<sattve nivi÷ate'paiti pçthagjàtiùu dç÷yate .
     àdheya÷càkriyàja÷ca so'sattvaprakçtirguõaþ ..>% iti vopadevakçtamugdhabodhãyakàrikà .. àdheya utpàdyaþ . yathà pakvamçõmayapàtreùu raktatàguõaþ sa vahnisaüyogàdinà niùpàdyate . iti taññãkàyàü durgàdàsaþ ..

#<àdhoraõaþ>#, puü, (àdhorayati dhorçgaticàturye kartari lyu .) hastipakaþ . màhuta iti bhàùà . (%<àdhoraõà hastipakà hastryàrohà niùàdinaþ>% . amaraþ . yathà -- raghuvaü÷e 7 . 46 .
     %<àdhoraõànàü gajasannipàte ÷iràüsi cakrairni÷itaiþ kùuràgraiþ ..>%)

#<àdhmàtaþ>#, puü, (àï + dhmà + ktaþ .) ÷abditaþ . dagdhaþ . vàtarogavi÷eùaþ . saüyataþ . iti medinã .. (sphãtaþ darpàdinà uddhataþ, vivardhitaþ . yaduktaü . %<tato mànàdhmàtaþ sa patati yadà ÷okagahane>% . hitopade÷e . %<tato'sau darpàdhmàtastasyopari àtmànaü nikùipya e¤catvaü gataþ>% . uttaracarite . %<jyànirghoùamamandadundubhiravairàdhmàtamujjçmbhayan>% .)

#<àdhmànaü>#, klã, (àï + dhmà + lyuñ .) vàtavyàdhivi÷eùaþ . tasya råpaü .
     %<sàñopamatyugrarujamàdhmàtamudaraü bhç÷aü .
     àdhmànamiti jànãyàdghoraü vàtanirodhajaü ..>% iti nidànaü .. peñaphàüpà iti bhàùà . tasya cikitsà yathà --
     %<àdhmàne laïghanaü pårbaü dãpanaü pàcanaü tataþ .
     phalavartikriyàü kuryàt vastikarma ca ÷odhanaü ..
     karùamàtrà bhavet kçùõà trivçtà syàt palonmità .
     khaõóàdapi palaü gràhyaü cårõamekatra kàrayet ..
     bhadhunàkùamitaü lihyàtaü cårõamàdhmànanà÷anaü ..>% nàràyaõacårõaü .. 1 .. dàruhaimavatãkuùñha÷atàhvàhiïgusaindhavaiþ . limpeb koùõairamlapiùñaiþ ÷ålàdhmànayutodaraü .. haimavatã vacà . dàruùañkalepaþ .. 2 ..
     %<abhayàragvadho dhàtrã dantã tiktà snuhã trivçt .
     mustà pratyekametàni gràhyàõi palamàtrayà ..
     tàni saükùudya sarvàõi jalàóhakayuge pacet .
     tatra toye'ùñamaü bhàgaü kaùàyamava÷eùayet ..
     nistvagjaipàlavãjàni navàni palamàtrayà .
     tanuvastradhçtànyeva tasmin kvàthe ÷anaiþ pacet ..
     jvàlayedanalaü mandaü yàvat kvàtho ghano bhavet .
     tataþ khalle kùipet bhàgànaùñau jaipàlabãjataþ ..
     bhàgàüstrãn nàgaràddvau ca maricàt dvau ca pàradàt .
     gandhakàt dvau ca tànãha yàvadyàmaü vimardayet ..
     raso nàràcanàmàyaü bhakùito raktikàmitaþ .
     jalena ÷ãtalenaiva rogànetàn vinà÷ayet ..
     àdhmànaü ÷ålamànàhaü pratyàdhmànaü tathaiva ca .
     udàvartaü tathàgulbhamudaràõi haratyasau ..
     vege ÷ànte ca bhu¤jãta ÷arkaràsahitaü dadhi .
     tatastatsaindhavenàpi tato dadhyodanaü manàk ..>% mahànàràco rasaþ .. 3 .. iti bhàvaprakà÷aþ .. (vàyunà savedanamudaraparipårõatvamàdhmànatvaü . iti rugvini÷cayagranthavyàkhyànakçdvijayarakùitaþ ..)

#<àdhmànã>#, strã, (àï + dhmà + lyuñ + ïãp .) nalikànàmagandhadravyaü . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<àdhyà>#, strã, (àï + dhyai + aï + ñàp .) cintà . smatiþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<àdhyàtmikaü>#, tri, (àtmànamadhikçtya bhavaü adhi + àtman + ñha¤ .) duþkhavi÷eùaþ . yathà . duþkhànàü trayaü duþkhatrayaü tat khalvàdhyàtmikaü càdhibhautikaü càdhidaivika¤ca . tatràdhyàtmikaü dvividhaü ÷àrãraü mànasa¤ca . ÷àrãraü vàtapitta÷leùmaõàü nimittaü . mànasaü kàmakrodhalobhamoherùàviùàdavi÷eùàdar÷ananibandhanaü . sarvaü caitadàntaropàyasàdhyatvàt àdhyàtmikaü duþkhaü . iti sàïkhyatattvakaumudã .. (àtmatattvaviùayakaü . yathà, manuþ 2 . 117 .
     %<laukikaü vaidikaü vàpi tathàdhyàtmikameva ca .
     àdadãta yato j¤ànaü taü pårbamabhivàdayet ..>%

#<àdhyànaü>#, klã, (àï + ghyai + lyuñ .) dhyànaü . cintà . ityamaraþ ..

#<àdhyàpakaþ>#, puü, (à samyak adhyàpayati yaþ iti adhyàpakaþ . sa eva svàrthe aõ .) adhyàpakaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ànaþ>#, puü, (an + gha¤) ucchvàsaþ . vahirmukha÷vàsaþ . iti hemacandraþ .. (antaþsthitasya pràõavàyornàsikayocchvàsaþ .)

#<ànakaþ>#, puü, (àï + an + õvul) pañahaþ . bherã . mçdaïgaþ . ÷abdayuktameghaþ . iti medinã .. (yathà, bhagavadgãtàyàü 1 . 13 .
     %<tataþ ÷aïkhà÷ca bherya÷ca paõavànakagomukhàþ .>%)

#<ànakadundubhiþ>#, puü, (ànakàþ dundabhayo devavadyabi÷eùàþ yasya janmani . vasudevajanmani devà dundabhidhvani¤cakruþ .) basudevaþ . ityamaraþ .. (kçùõapità . yathà -- harivaü÷e ..
     %<vasudevo mahàbàhuþ pårbamànakadundubhiþ .
     jaj¤e yasya prasåtasya dundubhyaþ prànadan divi ..
     ànakànàü ca saühràdaþ sumahànabhavaddivi ..>%)

#<ànakadundubhiþ>#, puü strã, (ànakaþ protsàhako dundubhiþ .) vçhaóçkkà . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<ànataþ>#, tri, (àï + nam + ktaþ .) nataþ . tatparyàyaþ . avàgraþ 2 avanataþ 3 . ityamaraþ .. (adhomukhaþ, binataþ, praõataþ, vinayanamraþ . yathà, harivaü÷e ..
     %<pitçbhàtrorhi pàdàn vai nama÷cakraturànatau .>% mahàbhàrate .
     %<sa kadàcit mçgaü viddhvà vàõenànataparbaõà .>% manuþ .
     %<ramyamànatasàmantaü svàjãvyaü de÷amàvaset .>%)

#<ànatikaraþ>#, tri, (ànati + kç + aõ .) pàritoùikaþ . yathà . pràya÷cittopade÷àya vastràdinà bràhmaõastoùaõãyaþ . yathà mitàkùaràyàü parà÷araþ .
     %<pàpaü prakhyàpayet pàpã dhenuü dattvà tathà vçùaü .>% etaccopalakùaõaü .
     %<prakhyàpya pàpaü vaktvçbhyaþ ki¤ciddattvà vrataü caret .>% iti smçteþ . devalavacane %<toùayitvà dvijottamàn iti .>% atra toùayitvà iti ÷ravaõàt ànatikaratvena tadgrahaõànnadoùaþ . iti pràya÷cittatattvaü ..

#<ànaddhaü>#, klã, (ànahyate carmaõà badhyate iti . àï+ naha + ktaþ .) carmabaddhamukhabàdyamàtraü . tattu murajàdi . ityamaraþ .. kalpamàtraü . tattu ve÷abhåùàdi . ityajayapàlaþ ..

#<ànaddhaþ>#, tri, (àï + nah + karmaõi + ktaþ .) sandhitaþ . baddhaþ . iti medinã .. (yathà su÷rute .
     %<cchannastuùàraiþ savità himànaddhà jalà÷ayàþ .>%)

#<ànanaü>#, klã, (àniti anena . àï + an + lyuñ) mukhaü . ityamaraþ .. (%<tadànanaü mçtsurabhi kùitã÷varaþ>% iti radhuþ . 3 . 3 .)

#<ànandaþ>#, puü, (àï + nanda + gha¤) àhlàdaþ . tat paryàpaþ . àbandathuþ 2 ÷arma 3 ÷àtaü 4 sukhaü 5 sut 6 prãtiþ 7 pramodaþ 8 harùaþ 9 pramadaþ 10 àmodaþ 11 samadaþ 12 . ityamaraþ .. (yathà, uttaracarite .
     %<yatrànandà÷ca modà÷ca yatra snigdhà÷ca sampadaþ .>% manuþ .
     %<ànandaü brahmaõo vidvàn na bibheti kuta÷cana .>%) vàsudevasya balavi÷eùaþ . iti hemacandraþ ..

#<ànandaþ>#, tri, (ànanda + ar÷a àditvàt ac .) ànandavi÷iùñaþ . harùayuktaþ . sukhã . ityamarañãkà ..
     (%<guõe ÷uklàdayaþ puüsi guõiliïgàstu tadvati .>% ityamarokteþ atra guõiliïgaþ .)

#<ànandathuþ>#, puü, (àï + nanda + athuc .) ànandaþ . harùaþ . ityamaraþ .. tadyukte tri ..

#<ànandanaü>#, klã, (àï + nadi + lyuñ) gamanàgamanasamaye suhçdàderàliïganàrogyasvàgatàdipra÷nàdidvàrà ànandotpàdanaü . tatparyàyaþ . sabhàjanaþ 2 svabhàjanaþ 3 subhàjanaþ 4 àpra÷naþ 5 àmantraõaü 6 .. ityamaraþ taññãkà ca .. (ànandajananaü, harùotpàdanaü . prabhodakaraþ, sukhajanakaþ . yaduktaü .
     %<mitraü prãtirasàyanaü nayanayorànandanaü cetasaþ .>% iti hitopade÷e .)

#<ànandapañaü>#, klã, (ànandàya pañam .) navoóhàvastraü . iti hàràvalã ..

#<ànandaprabhavaü>#, klã, (ànandaþ prabhavoyasya tat .) retaþ . vãryaü . iti hemacandraþ ..
     (%<vàyvàkà÷àdibhirbhàvai sau÷iryaü jàyate'sthiùu .
     tena sravanti tacchrukraü navàt kumbhàdivodakaü ..
     mvotobhiþ syandate dehàt samantàt ÷ukravàhibhiþ .
     harùeõodãritaü ràgàt saïkalpàcca manobhavàt ..
     vastau saübhçtya niryàti syalànnimnàdivodakaü .>% iti carakaþ ..
     %<kçsnadehà÷ritaü ÷ukraü prasannamanasastathà .
     strãùu vyàyacchata÷càpi harùàttat saüpravartate ..>% iti su÷rutaþ ..)

#<ànandamayakoùaþ>#, puü, (ànandamayasya paramàtmanaþ koùa ivàvarakaþ .) sattvapradhànàj¤ànaü . tatparyàyaþ . kàraõa÷arãraü 2 suùuptiþ 3 . iti vedàntaþ ..

#<ànandà>#, strã, (ànandayati yà . àï + nanda + . õic + ac + ñàp) vijayà . àràma÷ãlatà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ànandiþ>#, puü, (àï + nanda + kiþ .) ànandaþ . harùaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<ànanditaþ>#, tri, (àï + nanda + kta . yadvà ànandaþ sa¤jàto'sya . ànanda + itac .) ànandayuktaþ . hçùñaþ . àhlàditaþ .. (yathà mahàbhàrate ..
     %<punarànanditàþ sarve mathuràyàü vasàmahe ..>%)

#<ànandã>#, [n] tri, (ànanda + ini .) ànandavi÷iùñaþ ..

#<ànandã>#, strã, vçkùavi÷eùaþ . àkandapàtà iti khyàtà . iti ÷abdacandrikà ..

#<ànayaþ>#, puü, (ànãyate vedàdhyayanàyàtra . àï + nãïa + ac) upanayanaü . iti hemacandraþ ..

#<ànayanaü>#, klã, (àï + nã + lyuñ .) sthànàntaranayanaü . ànà iti bhàùà .. (yathà ràmàyaõe .
     %<vyàdi÷atpuruùàüstatra ràj¤àmànayane bahån ..>%)

#<ànartaþ>#, puü, (àï + nçt + gha¤ .) de÷avi÷eùaþ . dvàrakà iti khyàtà . nçtyasthànaü . yuddhaü . ityamaraþ .. jalaü . iti medinã .. ànartade÷avàsã lokaþ . ityamarañãkà .. (yathà harivaü÷e . %<ànartàn kàlakåñàü÷ca kulindàü÷ca vijitya saþ ..>% svanàmakhyàto ràjà . ÷aryàtermithunaü tvàsãdànarto nàma vi÷rutaþ .
     %<ànartasya tu dàyàdo revo nàma mahàdyutiþ ..>%
     %<ànartaviùaya÷càsãt purã càsya ku÷asthalã .>%
     %<ànartastu vibhoþ putraþ sukumàrastato'bhavat ..>%)

#<ànàyaþ>#, puü, (àï + n㤠+ gha¤ .) jàlaü . ityamaraþ ..

#<ànàyyaþ>#, puü, (ànàyyate gàrhapatyàdànãya saüskriyate 'sau àï + nã + õyat .) dakùiõàgniþ . ityamaraþ .. gàrhapatyàdagnerànãya yo dakùiõàgniràropyate . tatra . iti bharataþ .. homa karivàra nimitte dhara haite àniyà dakùiõadike ràkhà àgan iti bhàùà .

#<ànàhaþ>#, puü, (àï + nah + gha¤ .) måtrapurãùarodhakarogaþ . tatparyàyaþ . vibandhaþ 2 . ityamaraþ .. viùñambhaþ 3 malarodhanaþ 4 . iti ràjanirghaõñaþ ..
     (%<ànàhàrta tato dçùñvà tatsainyamasukhàrditam .>% iti mahàbhàrate .) tasya sampràptiråpe . yathà, %<àmaü ÷akçdvà nicitaü krameõa bhåyo vibaddhaü viguõànilena . pravartamànaü na yathàsvamenaü vikàramànàhamudàharanti>% .. iti nidànaü ..
     (%<yasya vàtaþ prakupitaþ kukùimà÷ritya tiùñhati .
     nàdho vrajati nàpyårdhva¤cànàhastasya jàyate ..>% iti carakaþ .. asya cikitsàmàha . bhàvaprakà÷e yathà --
     %<tulyakàraõakàryatvàdudàvartaharãü kriyàü .
     ànàheùu ca kurvãta vi÷eùa÷càbhidhãyate .. * ..
     trivçtkçùõàharãtakyo dvicatuþpa¤cabhàgikàþ .
     guóena tulyà guñikà haratyànàhamulvaõaü .. * ..
     vartistrikañusaindhava sarùapagçhadhåmakåùñhamadanaphalaiþ .
     madhuni guóe và pakvairvihità sàïguùñhasammità vij¤aiþ ..
     vartiriyaü dçùñaphalà ÷anaiþ praõihità gude ghçtàbhyaktà .
     ànàhamudarajàrtiü ÷amayati jañharaü tathà gulmam .. * ..>% iti trikañukàdyàvartiþ .. * .. cakrapàõisaïgrahe tu cikitsà yathà --
     %<udàvartakriyànàhe sàme laïghanapàcanam ..>%
     %<dviruttarà hiïguvacà sakuùñhà suvarcikà ceti vióaïgacårõaü .
     sukhàmbunànàhavisåcikàrtihçdrogagulmordhvasamãraõaghnam .. * ..
     vacàbhayàcitrakayàva÷åkàn sapippalãkàtiviùàn sakuùñhàn .
     uùõàmbunànàhavimåóhavàtàn pãtvà jayedà÷u hitaudanà÷ã .. * ..
     trivçddharãtakã÷yàmàþ snuhãkùãreõa bhàvayet .
     vañikà måtrapãtàstà jyeùñhà ànàhabhedikàþ .. * ..
     ràñha-dhåma-vióavyoùa-guóa-måtrairvipàcità .
     gude'ïgulasamàvartirnidheyànàha÷ålanut .. * ..
     målakaü ÷uùkamàtra¤ca varùàbhåmålapa¤cakam .
     àrevataphala¤càpi paktvà tena pacedghçtam .
     tat pãtamàtraü ÷amayedudàvartamasaü÷ayam .. * ..>% ÷uùkamålakàdyaü ghçtam .. * ..) dairdhyaü . iti ramànàthaþ ..

#<àniliþ>#, puü, (anilasya vàyorapatyaü anila + i¤ .) hanåmàn . iti trikàõóa÷eùaþ .. (bhãmaþ .)

#<ànilã>#, strã, (anila + aõ + ïãp .) svàtinakùatraü . iti hemacandraþ ..

#<ànãlaþ>#, puü, nãlaghoñakaþ . iti hemacandraþ .. (asitaþ . ãùannãlaþ . yathà kiràtàrjanãye,
     %<ànãlàbhairviracitaparabhàgà ratnaiþ .>%)

#<ànukålyaü>#, klã, (anukåla + ùya¤ .) anukålatà .. (sàmmukhyaü . prasàdaþ . sahàyatà . yathà yàj¤avalkyaþ .
     %<yatrànukålyaü dampatyostrivargastatra vardhate .>% yathà -- ràmàyaõe .
     %<ramata÷cànukålyena yayuþ saüvatsarà da÷a .>%)

#<ànugatyaü>#, klã, (anugatasya bhàvaþ karma và . anugata + ùya¤ .) anugatatvaü . anugatasya bhàva ityarthe ùõyapratyayena niùpannam ..

#<ànupårvã>#, strã, klã, (anupårva + aõ .) paripàñã . anukramaþ . ityamaraþ .. (yathà manuþ 3 . 23 .
     %<ùaóànupårbyà viprasya kùatrasya caturo varàn ..>% yathà ràmàyaõe .
     %<ànupårbyà sa dharmaj¤aþ papraccha ku÷alaü kule .>%)

@<[Page 1,177a]>@
#<ànumànikaþ>#, tri, (anumànàya hitaþ . anumàna + ñhak . yuktisiddhaþ . sàükhyamate pradhànaü prakçtiþ .) anumànasambandhãyaþ . anumànaviùayãbhåtaþ ..

#<ànuraktiþ>#, strã, (à + anu + ranja + kti .) anuràgaþ . (àsaktiþ . anuraktiþ ..)

#<ànuvidhitsà>#, strã, (à + anu + vi + dhà + san + aï + ñàp .) upakçterapratyupakàrecchà . iti puràõam ..

#<ànåpaþ>#, puü, (anåpa + aõ .) anåpade÷asthajantumàtraü . tacca khaïgimahiùavaràhàdi . eùàü màüsaguõàþ . gurutvaü . uùõatvaü . madhuratvaü . snigdhatvaü . ÷ukrakàritvaü . vàyunà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. anåpade÷ajalaguõàþ . ghanatvaü . gurutvaü . picchilatvaü . madhuratvaü . ÷leùmajanakatvaü . snigdhatvaü . agninà÷itvaü . prameha÷lãpadacchardigalagaõóàdirogakàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. anåpade÷asthajantorlakùaõaü tanmàüsasya guõà÷ca .
     %<kulecaràþ plavà÷càpi ko÷asthàþ pàdinastathà .
     matsyà ete samàkhyàtàþ pa¤cadhànåpajàtayaþ ..
     ànåpà madhuràþ snigdhà guravo vahnimardanàþ .
     ÷leùmalàþ picchilà÷càpi màüsapuùñipradà bhç÷aü ..
     tathàbhiùyandinaste hi pràyo'pathyatamàþ smçtàþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..
     (%<sçmara÷camaraþ khaïgo mahiùo gavayo gajaþ .
     nyaïkurvaràha÷cànåpà mçgàþ sarve rurustathà ..>%
     %<guråùõo madhuro nàtidhànvànåpaniùevaõàt .>% iti carakaþ .. tathàca hàrãtaþ ..
     %<ànåpàsteùu vij¤eyàþ ÷leùmanà vàtakopanàþ .>% ànåpavargastu pa¤cavidhaþ . yathà . %<kålacaràþ plavàþ ko÷asthàþ pàdino matsyà÷ceti>% iti su÷rutaþ .. bahujalayukte, tri .)

#<ànç÷aüsyaü>#, klã, (anç÷aüsasya bhàvaþ . anç÷aüsa + ùya¤ .) aniùñhuratà .. (akrauryaü . ahiüsatvaü . kàruõyaü . yathà manuþ 1 . 101, 3 . 54, 3 . 112 .
     %<ànç÷aüsyàt bràhmaõasya bhu¤jate hãtare janàþ .>%
     %<arhaõaü tatkumàrãõàmànç÷aüsyaü ca kevalam ..>%
     %<mojayet saha bhçtyaistàvànç÷aüsyaü prayojanam ..>%)

#<àntarãkùaü>#, klã, (antarãkùa + aõ .) antarãkùaü . gaganaü . iti dviråpakoùaþ .. (yathà mahàbhàrate .
     %<utpàtàüstrividhàn pràpurnàrado bhagavànçùiþ .
     divyàü÷caivàntarãkùàü÷ca pàrthivàü÷ca pitàmaha ..>%) antarãkùamavavastuni tri .. (yathà ràmàyaõe .
     %<svasti te'stvàntarãkùebhyaþ pàrthivebhyaþ punaþ punaþ ..>%)

#<àntikà>#, strã, (antika + aõ + ñàp .) antikà . jyeùñhà bhaginã .. iti dviråpakoùaþ ..

#<àntrikaþ>#, tri, (antra + ñhak .) antre bhavaþ . antrasambandhãyaþ ..

#<àndola># t k dolane . (adantacurà 0-ubha 0-aka 0 señ .) iti kavikalpadramaþ .. àndudolat . iti durgàdàsaþ ..

#<àndolanaü>#, klã, (àndola + lyuñ .) calanaü . kampanaü .. (%<kintvàsàmaravindasundaradç÷àü dràkcàmaràndolanàdudvelladbhujavallikaïkaõajhanatkàraþ kùaõaü vàryatàm>% . iti kàlidàsaþ . punaþ punarabhyàsaþ . muhuràlocanam .)

#<àndolitaü>#, tri, (àndola + kta .) kçtàndolanaü . tatparyàyaþ . calitaü 2 kampitaü 3 dhåtaü 4 vellitaü 5 . iti hemacandraþ ..

#<àndhasikaþ>#, tri, (andhas + ñhak .) pàcakaþ . såpakàraþ . ityamaraþ ..

#<ànvayikaþ>#, tri, (anvaya + ñhak .) pra÷astakulajaþ . satkulodbhavaþ . tatparyàyaþ . kaulaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ . anvayasambandhã .. (kulãnaþ . divyabhàvarataþ . kulàcàrã . sàdhakaþ . %<aurdhasrotasikaþ ÷aivaþ kaula ànvayikaþ smçtaþ>% . iti trikàõóa÷eùaþ .)

#<ànvãkùikã>#, strã, (÷ravaõàdanu ãkùà paryàlocanà prayojanamasyàþ . anu + ãkùà + ñha¤ + ïãp .) tarkavidyà . nyàyavidyà . ityamaraþ .. durgà . yathà,
     %<àtmavedana÷ãlatvàdanvãkùaõaparàthavà .
     anvãkùàü kurute yasmàttasmàdànvãkùikã smçtà ..>% iti devãpuràõe 45 adhyàyaþ .. (adhyàtmavidyà, pratyakùaparokùàbhyàmãkùitasya arthasyànu pa÷càt ãkùaõaü anvãkùà sà prayojanaü yasyàþ sà ànvãkùikã anumànavidyà nyàyadar÷anavai÷iùikàdikà . iyaü hi trayãvàrtàdividyàcatuùñayàntargatà àtmavij¤ànahetukà dharmàrthasaüsàdhikà ràjabhirava÷yaü rakùaõãyà satã vidyeti kathyate .. yathà, kàmandakãyanãtisàre .
     %<ànvãkùikã trayã vàrtà daõóanãti÷ca ÷à÷vato .
     vidyà÷catasra evaità lokasaüsthitihetavaþ ..>%
     %<ànvãkùikyàtmavij¤ànaü dharmàdharmau trayãsthitau .
     arthanarthau ca vàrtàyàü daõóanãtau nayànayau ..>% iti .)

#<àpa># ë na au ki ùyàpane . (curàø pakùe bhvàdiøsvàdiø và-ubhaø-paraø-sakaø-señ .) iti kavikalpadrumaþ .. ë àpat . na àpnoti kãrtirbrahmàõóaü . au àptà . ki àpayati àpati . svaràjyaü pràpsyate bhavàn . iti gaõakçtànityatvàt . iti durgàdàsaþ .. (pàlane .
     %<sve sve'ntare sarvamidamutpàdyàpu÷caràcaram .>% iti manuþ . (abhi) abhilàùe .
     %<nànyadattamabhãpsàmi sthànamamba ! svakarmaõà .
     icchàmi tadahaü sthànaü yanna pràpa pità mama ..>% iti viùõupuràõam . (prati + ava) pratigrahaõe . %<tàü pratyavàpuravilambitamuttaranto dhautàïgalagnanavanãlapayojapatraiþ>% . iti . ÷i÷upàlabadhe . (pra) upagamane .
     %<te ca pràpurudantantaü bubudhe càdipåruùaþ .>% iti raghuvaü÷e 10 . 6 . ityàdi .)

#<àpaþ>#, puü, (àp + gha¤ .) aùñavasumadhye vasuvi÷eùaþ . iti jañàdharaþ ..

#<àpaþ># [s] klã, (àp + asun .) jalaü . pàpaü . ityuõàdikoùaþ ..

@<[Page 1,177c]>@
#<àpakvaü>#, tri, (àï + pac + kta .) ãùatpakvakalàyàdi . tatparyàyaþ . pauliþ 2 abhyåùaþ 3 . ityamaraþ .. ruñã iti kecit .. (yathà çtusaühàre ..
     %<àpakva÷àlilalitànatagàtrayaùñiþ pràptà ÷arannavabadhåriva ramyaråpà .. 1 ..>%)

#<àpagà>#, strã, (apàü samåhaþ àpaü . tasya samåhe ityaõ . tata àpena jalasamåhena gacchati pracalatãti . àp + gam + óa + ñàp .) nadã . ityamaraþ . (yathà ràmàyaõe .
     %<àpagàþ kçtapuõyàstàþ padminya÷ca saràüsi ca ..>%
     %<àpagà÷ca mahànåpàþ sànumanta÷ca parbatàþ ..>% tathàca màghe 2 . 100 .
     %<sambhåyàmbhodhimabhyeti mahànadyà nagàpagà ..>%)

#<àpaõaþ>#, puü, (àï + paõa + ac .) paõyavikraya÷àlà . dokàna iti bhàùà . tatparyàyaþ . niùadyà 2 vipaõiþ 3 paõyavãthikà 4 . ityamaraþ .. vatuùkaü haññe ityanye . àpaõàdidvayaü haññe vipaõyàdidvayaü haññagçhe iti kecit . ityamarañãkàyàü bharataþ . (yathà ràmàyaõe .
     %<màlyàpaõeùu ràjante nàdya paõyàni vai tathà .>% tathà mahàbhàrate .
     %<bhakùyamàlyàpaõànà¤ca dadç÷uþ ÷riyamuttamàü ..>%)

#<àpaõikaþ>#, puü, (àï + paõ + ikan . athavà àpaõa + ñhak .) baõikaþ . ityuõàdikoùaþ .. dokàni mudi vyavasàyã ityàdi bhàùà . (paõyànàü krayavikrayàdiviùayake, tri ..)

#<àpatikaþ>#, puü, (àï + pat + ikan .) ÷yenapakùã . vàja iti bhàùà . daivàyatte tri . ityuõàdikoùaþ ..

#<àpat>#, [d] strã, (àï + pad + kvip .) vipat . vipattiþ . ityamaraþ .. yathà .
     %<àpatsu måóho dyutimànyaþ samyak pratipadyate karmàõyava÷yakàryàõi tamàhuþ puruùaü budhàþ ..>% iti vahnipuràõam .. ø .. ki¤ca . %<àpadi kiü ÷araõoyaü ÷araõãyaü caraõayugalamambàyàþ . taccharaõaü kiü kurute brahmàdãnapi kiïkaràn kurute>% .. ityudbhañaþ .. ø .. manuþ 11 . 29-30 .
     %<vi÷vai÷ca devaiþ sàdhyai÷ca bràhmaõai÷ca maharùibhiþ .
     àpatsu maraõàdbhãtairvidheþ pratinidhiþ kçtaþ ..>%
     %<prabhuþ prathamakalpasya yo'nukalpena vartate .
     na sàmparàyikaü tasya durmatervidyate phalam ..>% ityekàda÷ãtattvam ..
     %<àpatkàle tu vipreõa bhuktaü ÷ådragçhe yadi .
     manastàpena ÷uddhyettu drupadàü và ÷ataü japet ..>% iti pràya÷cittatattvam .. ø .. %<àpadarthe dhanaü rakùet dàràn rakùet dhanairapi . àtmànaü satataü rakùet dàrairapi dhanairapi>% . iti .
     %<jànãyàt preùaõe bhçtyàn bàndhavàn vyasanàgame .
     mitra¤càpadi kàle ca bhàryà¤ca vibhavakùaye ..>% iti ca càõakyam .. 29 .. 21 ..

#<àpattiþ>#, strã, (àï + pad + ktin .) doùaþ . iti hemacandraþ .. pràpaõaü . àpat . iti medinã ..

#<àpatpràptaþ>#, tri, (àpadaü pràptaþ . 2 yà tatpuruùaþ .) vipadgrastaþ . tatparyàyaþ . àpannaþ 2 . ityamaraþ ..

#<àpad>#, strã, (àï + pad + kvip .) vipattiþ . ityamaraþ .. (yathà hitopade÷e .
     %<àpadàmàpatantãnàü hito'pyàyàti hetutàü .>%)

#<àpadà>#, strã, (à + pad + aï + ñàp .) vipattiþ . iti ràyamukuñaþ ..

#<àpanaü>#, klã, (àp + lyuñ .) pràpaõam .. marãcaü . iti ÷abdacandrikà .

#<àpanikaþ>#, puü, (àï + pan + ikan .) indranãlamaõiþ . kiràtaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<àpannaþ>#, tri, (àï + pad + ktaþ .) àpadgrastaþ . tatparyàyaþ . àpatpràptaþ 2 . ityamaraþ .. pràptaþ . iti medinã .. (yathà bhàgavate --
     %<àpannaþ saüsçtiü ghoràü yannàma viva÷o gçõan .
     tataþ sadyo vimucyeta yadbibheti svayaü bhayaü ..>% yathà hitopade÷e --
     %<balãyasàbhiyuktastu nçpo'nanyapratikriyaþ .
     àpannaþ sandhimanvicchetkurvàõaþ kàlayàpanaü ..>%)

#<àpannasattvà>#, strã, (àpannaü pràptaü sattvaü garbharåpeõa janturanayà .) garbhavatã . ityamaraþ ..
     (%<samamàpannasattvàstà rejuràpàõóuratviùaþ .>% iti raghuþ 10 . 50 .
     %<nàryà÷càpannasattvàyàstathàtidrutama÷nataþ ..>% iti su÷rutaþ ..)

#<àpamityakaü>#, klã, (meï praõidàne udãcàü màïo vyatãhàre iti ktvà . kugatãti samàsaþ . samàse'na¤iti lyabàde÷aþ . mayateridanyatarasyàmirtàtvaü apamitya nirvçttaü . apamityayàcitàbhyàü kakkanàviti kak .) vinimayàt pràptaü . ityamaraþ .. vadala kariyà laoyà dravya iti bhàùà .

#<àpavaþ>#, puü, (àporvaruõasyàpatyaü pumàn . àpu + apatyàrthe aõ .) va÷iùñhamuniþ . iti mahàbhàrataü ..
     (%<tatte ÷àpàt vinirmuktà àpavasya mahàtmanaþ .>% iti mahàbhàrate . tathà ca harivaü÷e --
     %<yaü lebhe varuõaþ puttraü purà bhàsvantamuttam .
     va÷iùñhaü nàma sa muniþ khyàta àpava ityuta ..>%)

#<àpastamvaþ>#, puü, dharma÷àstraprayojakamunivi÷eùaþ .
     %<manvatriviùõuhàrãtayàj¤avalkyo÷ano'ïgiràþ .
     yamàpastambasaüvartàþ kàtyàyanavçhaspatã ..
     parà÷aravyàsa÷aïkhalikhità dakùagotamau .
     ÷àtàtapo va÷iùñha÷ca dharma÷àstraprayojakàþ ..>% iti yàj¤avalkyavacanaü ..

#<àpastambhinã>#, strã, (àpaþ stabhnàtãti . àpas + stambha + õini .) liïginãlatà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<àpàkaþ>#, puü, (àï + pac + gha¤ .) kumbhakàramçtpàtradahanasthànaü . iti jañàdharaþ .. poyàn iti bhàùà .

#<àpàtaþ>#, puü, (àï + pat + gha¤ .) patanaü . tatkàlaþ . iti medinã .. pàtanaü . iti ÷abdacandrikà .. (yathà hitopade÷e .
     %<àpàtaramaõãyànàü saüyogànàü priyaiþ saha .>%
     %<àpàtaramyà viùayàþ paryantaparitàpinaþ .>% tathà ca manuþ 11 . 9 .
     %<madhvàpàto viùàsvàdaþ svadharmapratiråpakaþ .>%)

#<àpànaü>#, klã, (àpãyate asmin . àï + pà + adhi + lyuñ .) madyapànàrthasabhà . tatparyàyaþ . pànagoùñhikà 2 . ityamaraþ .. mada khàvàra cakra iti bhàùà .. (yathà mahàbhàrate, vanaparbaõi 280 adhyàye .
     %<gandharvàpsaraso bhadre ! màmàpànagata sadà .>% 13 . tatraiva 2 adhyàye .
     %<àpàne pànakalità daivenàbhipraõoditàþ .>%
     %<dadar÷a yaduvãràõàmàpàne vai÷asaü mahat .>%)

#<àpàliþ>#, puü, (àï + pal + in .) ke÷akãñaþ . iti jañàdharaþ .. ukuna iti bhàùà .

#<àpi¤jaraü>#, klã, (ãùat pi¤jaram .) svarõaü . iti ràjanirghaõñaþ ..
     (%<àpi¤jarà baddharajaþkaõatvànma¤jaryudàrà ÷u÷ubhe'rjunasya ..>% iti raghuþ 16 . 51 . svarõa÷abde'sya gaõàdayo vaktavyàþ ..)

#<àpãóaþ>#, puü, (àï + pãó + pacàdyac .) ÷ikhàsthitamàlyaü . tatparyàyaþ . ÷ekharaþ 2 . ityamaraþ .. (yathà raghuvaü÷e 18 . 28 .
     %<tasmin kulàpãóanibhe nipãóaü samyak mahãü ÷àsati ÷àsanàïkàü ..>%)

#<àpãtaü>#, klã, (àï + pà + kta .) màkùikadhàtuþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà ràmàyaõe .
     %<àpãtavarõavadanaü prasuptamiva bhåmipaü .>%)

#<àpãnaü>#, klã, (o pyàyã vçddhau . àï + pyàya + kta . pyàyaþ pã niùñhàyàü sopasargasya naþ .) ådhaþ . garura pàlàn . iti bhàùà . ityamaraþ .. (yathà raghuvaü÷e 2 . 18 .
     %<àpãnabhàrodvahanaprayatnàt gçùñirgurutvàdvapuùo narendraþ ..>%)

#<àpãnaþ>#, tri, (àï + pyàya + kta .) ãùatsthålaþ . samyaksthålaþ ..

#<àpãnaþ>#, puü, kåpaþ . iti vopadevaþ ..

#<àpåpikaü>#, klã, (apåpànàü samåhaþ . apåpa + ñhak .) apåpasamåhaþ . bahupiùñakaü . ityamaraþ ..

#<àpåpikaþ>#, tri, (apåpàþ paõyamasya . apåpa + ñhak .) piùñakajãvã . piùñakavikrayakartà . tatparyàyaþ . kàndavikaþ 2 bhakùyakàraþ 3 . ityamaraþ .. mayarà hàluikara ruñioyàlà . ityàdi bhàùà ..

#<àpåpyaþ>#, puü, (apåpa + ya¤ .) ÷aktuþ . cårõakaþ . iti trikaõóa÷eùaþ .. chàtu mayadà vesana ityàdi bhàùà .

#<àpårtiþ>#, strã, (àï + pé + ktiþ .) ãùatpåraõaü . samyakpåraõaü ..

#<àpåùaü>#, klã, (à + påù vçddhau + karaõe gha¤ .) raïgaü . iti ràjanirghaõñaþ .. ràü iti bhàùà .. (raïga÷abde'sya guõàdayo j¤àtavyàþ ..)

#<àpçcchà>#, strã, (àï + praccha + aï + tataþ ñàp .) àbhàùaõaü . àlàpaþ . iti hemacandraþ ..

#<àpoklimaü>#, klã, lagnàt tçtãyaùaùñhanavamadvàda÷alagnaü . iti jyotiþ÷àstraü ..

#<àptaþ>#, tri, (àpa + ktaþ .) pratyayitaþ . vi÷vastaþ . ityamaraþ .. (yathà mànave 7 . 80 .
     %<sàüvatsarikamàptai÷ca ràùñràdàhàrayet valiü .>%) pràptaþ . labdhaþ . (tebhyaþ kimàptaü mayà . iti kàlidàsaþ .) satyaü . iti hemacandraþ .. (hitaþ . ku÷alaþ .
     %<kumàrabhçtyàku÷alairanuùñhite bhiùagbhiràptairatha garbhabharmaõi .>% iti raghuvaü÷e 3 . 12 . sannikçùñaþ . àtmãyaþ .
     %<asapiõóaü dvijaü pretaü vipro nirhçtya bandhuvat .
     vi÷udhyati triràtreõa màturàptàü÷ca bàndhavàn ..>% iti manuþ 3 . 12 . %<àptàn svannikçùñàn sahodarabhàtçmaginyàdãn>% iti taññãkà . bahuþ . adhikaþ . yathà manuþ .
     %<yajeta ràjà kratubhirvividhairàptadakùiõaiþ .>% %<ràjà nànàprakàràn bahudakùiõàn a÷vamedhàdiyaj¤àn kuryàt>% . iti taññãkà .

#<àptaþ>#, puü, (àp + kta .) bhramapramàdavipralipsàkaraõàpàñavaråpadoùacatuùñayarahitaþ . sa ca çùyàdiþ . iti smçtiþ . àptàstàvat ..
     %<rajastamobhyàü nirmuktàstapoj¤ànabalena ye .
     yeùàü traikàlamamalaü j¤ànamavyàhataü sadà ..
     àptàþ ÷iùñà vibuddhàste teùàü vàkyamasaü÷ayaü .
     satyaü vakùyanti te kasmàdasatyaü nãrajastamàþ ..>% iti carakaþ ..)

#<àptagarvaþ>#, tri, (àptaþ pràptaþ garvo yena saþ . pràptàhaïkàraþ ..)

#<àptà>#, strã, jañà . iti hàràvalã ..

#<àptiþ>#, strã, (àp + kti .) sambandhaþ . yogaþ . làbhaþ . pràptiþ . iti hemacandraþ ..

#<àptoktiþ>#, strã, (àptasya bhramapramàdàdi÷ånyajanasya uktiþ .) siddhàntavàkyaü . tatparyàyaþ . ràddhaü 2 siddhakataü 3 abhyotaþ 4 samayaþ 5 àgamaþ 6 . iti hemacandraþ ..

#<àpyaü>#, tri, (apàü vikàraþ tasya vikàraitvaõatvàt svàthe ùya¤ .) jalavikàrajaü . phenàdi . tatparyàyaþ . ammayaü 2 . ityamaraþ .. (yathà harivaü÷e .
     %<àpyàþ prabhåtà çbhavaþ pçthukà÷ca divaukasaþ .
     lekhà nàma mahàràja pa¤ca devagaõàþ smçtàþ ..>% %<tasmàdàpyo rasaþ parasparasaüsargàt parasparànugrahàt parasparànuprave÷àcca sarveùu sarveùàü sànnidhyamastyutkarùàpakarùàttu grahaõaü>% . iti su÷rutaþ ..)

#<àpyaü>#, klã, vàpyavçkùaþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ . kuóa iti bhàùà ..

#<àpyàyanaü>#, klã, (àï + pyày + lyuñ .) tarpaõaü . prãõanaü . tçptiþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà mahàbhàrate --
     %<pitçprasàdamiccheyaü tava càpyàyanaü punaþ .>% yathà manuþ, 3 . 213, 3 . 203 .
     %<lokasyàpyàyaneyaktàn ÷ràddhadevàn dvijottamàn .>%
     %<devakàryàdvijàtãnàü pitçkàryaü vi÷iùyate .
     devaü hi pitçkàryasya pårbamàpyàyanaü smçtaü ..>%)

#<àpyàyitaþ>#, tri, (àï + pyày + õic + ktaþ .) tçptaþ . prãtaþ . bardhitaþ . yathà --
     %<eùà såryasya vãryeõa somasyàpyàyità tanuþ .
     paurõamàsyàü sa dç÷yeta sampårõo divasakramàt ..>% iti kaurme 40 adhyàyaþ .. ànanditaþ . iti lokaprasiddhaü .. (yathà hitopade÷e .
     %<àpyàyito'haü bhavatàmanena vacanàmçtena ..>%)

#<àpracchanaü>#, klã, (àï + praccha + lyuñ .) gamanàgamanàdisamaye suhçdàderàliïganàrogyapra÷nasvàgatàdinànandanaü . ityamaraþ ..

#<àpracchannaü>#, klã, (àï + pra + chad + kta .) àpracchanaü . tatparyàyaþ . ànandanaü 2 sabhàjanaü 3 .. iti hemacandraþ ..

#<àprapadaü>#, klã, (prapadaü pàdàgraü . tatparyantaü .) pàdàgraparyantaü ..

#<àprapadãnaü>#, tri, (àprapadaü padàgràntaü vyàpnotãti . àï + pra + pada + kha .) pàdàgraparyantapatitavastràdi . ityamaraþ .. (%<àprapadãnàü kaõñhe yamadolàmiba guõakusumamàlàmàråóhàm>% . iti harùacarite 5 ma ucchvàsaþ .)

#<àplavaþ>#, puü, (àï + plu + ap .) snànaü . ityamaraþ ..

#<àplavavratã>#, [n] puü, (àplavate pluï + ac, àplava÷càsau vratã ca . àplavaþ snànaü tatra vratã nityasnàyãti mukuñaþ .) àplutavratã . snàtakabràhmaõaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<àplàvaþ>#, puü, (àï + pluï + gha¤ . jalaprakùepaþ, jalasecanaü, jalamadhye samyagavagàhanaü, jalaplàvanaü, jalànàü sarvataþ samuccalanaü .) snànaü . ityamaraþ ..

#<àplutaþ>#, puü, (àï + pluï + ktaþ .) àplutavratã . snàtakaþ . iti medinã ..

#<àplutaþ>#, tri, (àï + plu + kta .) snàtaþ . kçtasnànaþ . iti medinã .. (àplutaþ sarvapàpebhyaþ sa gaïgàyàü vyamucyata . iti bhàrate .) snàne klã iti hemacandraþ .. (àrdrãkçtaþ . siktaþ . pa¤catantre -- %<anye jarjaritakalevarà rudhiràplutàþ>% . iti)

#<àplutavratã>#, [n] puü, (àplutasya snàtakasya vratamasyàstãti . àplutavrata + ini .) samàptavedàdhyayanasnàna÷ãlaþ . brahmacaryaü tyaktvà yo gçhà÷ramaü gataþ saþ . samàptavedàdhyayano yaþ snàna÷ãla à÷ramàntaraü na gataþ so'pi . àplutaü snànaü tatra vratã nityasnàyã iti vyutpattiþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<àghà>#, [n] puü, (àp + vun .) vàyuþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<àphåkaü>#, klã, aphenaü . iti vaidyakaü .. àphiü iti bhàùà . (asya guõànàha . bhàvaprakà÷e ..
     %<àphåkaü ÷oùaõaü gràhi ÷leùmaghnaü vàtapittalaü .>%)

#<àbaddhaþ>#, puü, (àï + bandha + ktaþ .) dçóhabandhanaü . prema . alaïkàraþ . iti vi÷vamedinyau .. (yathà meghadåte 9 .
     %<garbhàdhànakùaõaparicayànnånamàbaddhamàlà ..>%) yottraü . iti medinã ..

@<[Page 1,179b]>@
#<àbandhaþ>#, puü, (àbadhyate'nena àï + bandha + gha¤ .) yottraü . ityamarahemacandrau .. yotdaóã iti bhàùà . bhåùaõaü . prema . bandhanaü . iti hemacandraþ .. (yathà amaru÷atake . 38 ..
     %<gate premàbandhe praõayabahumàne vigalite .>%)

#<àbaliþ>#, strã, àliþ . ÷reõã . ityamaraþ .. (samåhaþ, àbalã .)

#<àbiddhaþ>#, tri, (àï + vyadh + ktaþ .) vakraþ . kùiptaþ . ityamaraþ . paràhataþ . iti medinã .. mårkhaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<àbidhaþ>#, puü, bedhanàstraü . ityamaraþ .. bhomara turapana ityàdi bhàùà .

#<àbilaþ>#, tri, (à + bila + ka .) anacchaþ . anirmalaþ . ityamaraþ ..

#<àbilakandaþ>#, puü, màlàkandaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<àbuttaþ>#, puü, (àp + kvip + àpamuttanoti . anyebhyopãti óa .) nàñyoktau bhaginãpatiþ . ityamaraþ ..

#<àbharaõaü>#, klã, (àbhriyate'nena . bhç¤a bharaõe . lyuñ .) bhåùaõaü . alaïkàraþ . ityamaraþ .. (taccaturvidhaü, àbedhyaü bandhanãyaü, kùepyaü, àropyaü ceti . tatra àbedhyaü kuõóalàdi, bandhanãyaü kusumàdikaü, kùepyaü nåpuràdikaü, àropyaü hàràdi . yaduktaü --
     %<syàdbhåùaõaü tvàbharaõaü caturdhà parikãrtitaü .
     àbedhyaü bandhanãya¤ca kùepyamàropyameva tat ..>% (yathà manuþ, 7 . 222 .
     %<vàhanàni ca sarvàõi ÷àstràõyàbharaõàni ca .>% yathà kumàrasambhave . 5 . 44 ..
     %<kimityapàsyàbharaõàni yauvane dhçtaü tvayà vàrddhaka÷obhi valkalaü ..>%)

#<àbhà>#, strã, (àï + bhà + aï + ñàp .) ÷obhà kàntiþ . iti hemacandraþ .. dãptiþ . jyotiþ .. (vàtarogabhedaþ . vavule . yathà bhàvaprakà÷e vàtavyàdhau trika÷ålacikitsà --
     %<àbhà vavulaparyàyaþ kathitaþ kovidairiha .>%)

#<àbhàtiþ>#, strã, (àï + bhà + ktin dãptiþ, jyotiþ .) chàyà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<àbhàùaõaü>#, klã, (àï + bhàù + lyañ .) àlàpaþ . kathanaü . ityamaraþ .. (yathà raghuvaü÷e . 2 . 58 ..
     %<sambandhamàbhàùaõapårbamàhuþ .>%)

#<àbhàsaþ>#, puü, (àï + bhàs + pacàdyac .) sadç÷aþ . prativimbaü . iti vedàntaþ .. dãptiþ . abhipràyaþ .. (prativimbàdivadavàstavasvaråpamavidyàkàryaü, mçùàbuddhiþ . yathà adhyàtmaràmàyaõe --
     %<àbhàùastu mçùàbuddhiravidyàkàryamucyate .
     avicchinnaü tu tadbrahma vicchedastu vikalpataþ ..
     àbhàsatvaparaü vimbabhåtamevaü tridhà citiþ .
     sàbhàsabuddheþ kartçtvamavacchinne vikàriõi ..>% tathà ca pa¤cada÷ã 6 -- 7 .
     %<citràdhàreõa vastreõa sadç÷à iva kalpitàþ .
     pçthak pçthak cidàbhàsa÷caitanyàdhyastadehinàü ..
     kalpyante jãvanàmàno bahudhà saüsaratnyamã .
     vastràbhàse sthitàn varõàn yadvadàdhàravastragàn ..>%)

@<[Page 1,179c]>@
#<àbhàsvaraþ>#, puü, (àï + bhàs + varac .) catuþùaùñisaïkhyakagaõadevatàvi÷eùaþ . ityamaraþ .. (yaduktaü, àbhàsvarà÷catuþùaùñi . yadvà --
     %<àtmà j¤àtà damo dàntaþ ÷àntirj¤ànaü ÷amastapaþ .
     kàmaþ krodho mado moho dvàda÷àbhàsvarà ime ..>%)

#<àbhijanaþ>#, puü, (abhijanàdàgataþ . abhijana + aõ .) abhijanasya bhàvaþ . kulasambandhãyaþ . gàüi padavã ityàdi bhàùà .. (yathà kumàrasambhave, 1 . 26 .
     %<tàü pàrbatãtyàbhijanena nàmnà bandhupriyàü bandhujano juhàva ..>%)

#<àbhijàtyaü>#, klã, (abhijàta + ùya¤ .) abhijàtasya bhàvaþ . kaulinyaü . pàõóityaü .. (mahàvaü÷ajananajanitamaryàdà . yathà ràmàyaõe --
     %<àbhijàtyaü hi te manye yathà màtustathaiva ca ..>%)

#<àbhidhà>#, strã, (abhi + dhà + aï + ñàp .) ÷abdaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<àbhidhàtakaü>#, klã, (abhidhà + tak + ac .) ÷abdaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<àbhiråpyaü>#, klã, (abhiråpa + ùya¤ .) abhiråpasya bhàvaþ . yathà --
     %<arcakasya tapoyogàdarcanasyàti÷àyanàt .
     àbhiråpyàcca vimbànàü devaþ sànnidhyamçcchati ..>% iti tithyàditattvadhçtahaya÷ãrùapa¤caràtrãyavacanaü ..

#<àbhãraþ>#, puü, (à samantàt bhiyaü ràti . rà dàne àta iti kaþ .) gopaþ . ityamaraþ .. àhira iti bhàùà . sa ca bràhmaõàdambaùñhàyàü jàtaþ . iti manuþ ..

#<àbhãrapalliþ>#, strã, (àbhãràõàü palliþ .) gopapallã . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ .. goyàlàpàóà iti bhàùà ..

#<àbhãrapallã>#, strã, (àbhãràõàü pallã .) gopagçhasamåhaþ . gopagràmaþ . gopagçhaü . gopasthànaü . tatparyàyaþ . ghoùaþ 2 . ityamaraþ ..

#<àbhãrã>#, strã, (àbhãrapuüyogàditijàteriti ca ïãù .) gopastrãjàtiþ . gopapatnã . tatparyàyaþ . mahà÷ådrã 2 . ityamaraþ .. àhiriõã iti bhàùà ..

#<àbhãlaü>#, klã, (à samantàt bhiyaü làti janayati . àï + bhã + là + ka .) kaùñaü . kçcchraü . ityamaraþ .. (bhayàvahaþ, bhãtijanakaþ . yathà medinã --
     %<àbhãlaü na dvayoþ kçcchre vàcyaliïgaü bhayànake ..>% yathà mahàbhàrate --
     %<ràtrau ni÷ãthe svàbhãle gate'rdhasamaye nçpa .
     pracàre puruùàdànàü rakùasàü ghorakarmaõàm ..>%)

#<àbhãlaþ>#, tri, (àï + bhã + là + ka .) kaùñayuktaþ . ityamaraþ .. bhayànakaþ . iti medinã ..

#<àbhãkùõaü>#, klã, (abhãkùõa + ùya¤ .) atyarthaü . nityaü . tadyuktakriyàyàü tri . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<àbherã>#, strã, ràgiõãvi÷eùaþ . iti halàyudhaþ ..

#<àbhogaþ>#, puü, (àï + bhuja + gha¤ .) paripårõatà . ityamaraþ .. (yathà meghañåte, uttarameghe 21 .
     %<gaõóàbhogàtkañhinaviùamàmekaveõãü kareõa .>% yathà ÷àkuntale . %<akathito'pi j¤àyata eva yathàyamàbhogastapovanasya>% ..) varuõasya chatraü . yatnaþ . iti medinã .. kavinàmayuktagànasamàpakakavità . bhaõità iti bhàùà . yathà --
     %<yatraiva kavinàma syàt sa àbhoga itãritaþ .>% iti saïgãtadàmodaraþ ..

#<àbhyudayikaü>#, tri, (abhyudayaþ prayojanam asya . abhyuday + ñhak .) abhyudayanimitta÷ràddhàdi . yathà . athàbhyudayika÷ràddhaü . tatra gobhilaþ . àbhyudayike ÷ràddhe yugmànà÷ayet pradakùiõamupacàraþ çjavo darbhàþ yavaistilàrthaþ . sampannamiti tçptipra÷naþ . dadhivadaràkùatami÷ràþ piõóàþ nàndãmukhàþ pitaraþ prãyantàmiti daive vàcayitvà nàndãmukhebhyaþ pitçbhyaþ pitàmahebhyaþ prapitàmahebhyo màtàmahebhyaþ pramàtàmahebhyo vçddhapramàtàmahebhya÷ca prãyantàü na svadhà¤ca prayu¤jãta iti . abhyudayo vivàhàdistadarthaü ÷ràddhaü àbhyudayikaü . àbhyudayike abhyudayanimittake . abhyudayaþ iùñalàbhaþ . sa ca bhåtabhaviùyadbhedena dvibidhaþ . tatra bhåtaü puttrajanmàdi bhaviùyat vivàhàdi . eva¤ca ÷ràddhavivekàdau ÷ràddhabhedagaõane vçddhi÷ràddhatvena karmàïgatvena ca yadubhayatvamuktaü tadubhayamevàtràbhyudayikatvenopapannaü tenàbhilàpe àbhyudayika÷ràddhamiti prayojyaü . atra yavaistilàrtha ityanena pàrbaõa÷ràddhapràptatilasthàne yavavidhànàt àbhyudayikasyàpi pàrbaõaprakçtitvaü pratãyate . anyathà tilàrtha ityupàdànaü vyarthaü syàt . tata÷ca pàrbaõaprakçtikatvena pitra ayugmabràhmaõapràptau tannirà÷àya pitçpakùe bràhmaõayugmatvopade÷aþ daive yugmatvasya pàrbaõapràptatvànnatadarthopade÷aþ .
     %<apasavyaü tataþ kçtvà pitéõàmapradakùiõaü .>% iti yàj¤avalkyavacanena devakarmànantaraü pitçkarmakaraõe pràptavàmopacàranirà÷àya pradakùiõamupacàraþ tena devapitçkarmakaraõàya dakùiõàvartena gantavyaü . dviguõabhugnatvanirà÷àya çjavo darbhà iti çjutvopade÷aþ . tçptàþ stha ityanena tçptipra÷ne sampannamiti praùñavyaü . yogyatvàt susampannamiti prokte iti vakùyamàõachandogapari÷iùñavacanàcca susampannamityuttaraü . etaddarbhamayabràhmaõapakùepyabàdhitatvàdvàcyaü . dadhivadaràkùatami÷rà ityanena dadhyàdimi÷raõamàva÷yakaü . akùato yavaþ .
     %<akùatà÷ca yavàþ proktà bhçùñà dhànà bhavanti te .>% iti bhaññanàràyaõadhçtàt . ataeva vakùyamàõachandogapari÷iùñavacane akùatamanuktvà saüyojya yavakarkandhudadhibhiriti niþsandigdhamuktaü . svadhàvàcanapra÷nanivçttaye nàndãmukhàþ pitaraþ prãyantàmityupade÷aþ . tatra svadhàü vàcayiùye iti pitçpakùaeva pratraþ ataeva tanniùñattaye daiva iti àdau devapakùe nàndãmukhàþ pitaraþ prãyantàmiti pra÷naþ . uttara¤ca prãyantàmiti . tataþ pitçpakùe svadhàvàcanasthànãyatvena vçddhapramàtàmahebhya÷ca iti cakàranirde÷ena ca svadhocyatàmitivat pratyekameva prãyantàmiti pçcchet pratyuttara¤ca astu svadhà itivat tantreõaiva prãyantàmiti . atra nàndãmukhàþ pitara ityàdi nàndãmukhebhyaþ pitçbhya iti nirde÷ena ca nàndãmukhaü pitçgaõamiti viùõupuràõena ca màtàmahebhya÷ca tathà nàndãmukhebhya eva ca iti vrahmapuràõena ca nàndãmukhapada÷rutestadvi÷eùaõavi÷iùñasyaivàbhyudayike devatàtvaü tata÷càtràpi prãyantàmitivannàndãmukhebhyaþ pitàmahebhya iti vàcyaü . na tu nàndãmukhavi÷eùaõa÷ånyaü pitàmahebhyaþ prãyantàmiti pitçdayitoktaü yuktam . nàndãmukhebhyaþ pitçbhya prãyantàmityatrànvitasya nàndãmukhebhya ityasya pitàmahebhya ityàdàvananvayitvena pràguktayuktyà pràptasya nàndãmukhavi÷eùaõasya pitàmahebhya ityàdàvapi pràpteþ . etenàtra maithiloktaü tantratàvidhànamapi nirastaü . pàrbaõavat svadhàþ pràpteþ tannirà÷àya na svadhàü prayu¤jãteti atra vi÷eùàdabhilàpe mantre ca svadhàpadanivçttiþ . abhilàpe nama iti bråyàt . %<amukàmukagotraitat tubhyamannaü svadhà namaþ>% . iti brahmapuràõe ÷ràddhe svadhà namaþ padayostyàgabodhakatvena vikalpàdatràbhyudayike svadhàniùedhànnama evànveti . piténapyatra devavadityanenàpi pàrbaõoktavi÷vadevapakùãyanama eva pratãyate na tu maithiloktaü svàheti . ÷ràddhe tathà prayàge pramàõàbhàvàt . evamà÷valàyanagçhye yavosãti mantre tu puùñyà iti ÷rutermantramàtre svadhàpadasthàne puùñipadaprayogaþ . iti ÷ràddhatattvaü . anyat nàndãmukha÷abde draùñavyaü ..

#<àmaü>#, tri, (àmyate ãùatpacyate . à + ama + karmaõi gha¤ .) pàkarahitaü . kàücà iti bhàùà . tatparyàyaþ . apakvaü 2 asiddhaü 3 asçtaü 4 . iti ratnamàlà ..
     (%<àmapakvakramaü hitvà nàtisàre kriyà yataþ .>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahaþ ..
     %<majjatyàmàgurutvàdviñ pakvàtåtplabate jale .
     vinàtidravasaïghàta÷aitya÷leùmapradåùaõàt ..
     parãkùyaivaü purà sàmaü niràmaü và sadoùiõàü .
     vidhinopàcaretsamyak pàcanenetareõa và ..>% cikitsà yathà --
     %<citrakaü pippalãmålaü dvau kùàrau lavaõàni ca .
     vyoùaü hiïkhajamodà¤ca cavya¤caikatra cårõayet ..
     guóikà màtuluïgasya dàóimasya rasena và .
     kçtà vipàcayantyàmandãpayantyà÷u cànanaü ..>% iti citrakàdyaguóikàþ . iti carakaþ ..)

#<àmaü>#, klã, ùañprakàràjãrõarogamadhye rogavi÷eùaþ . tasya kàraõaråpe .
     %<àmaü vidagdhaü viùñabdhaü kaphapittànilaistribhiþ .
     ajãrõaü kecidicchanti caturthaü rasa÷eùataþ ..
     ajãrõaü pa¤camaü kecinnirdoùaü dinapàki ca .
     vadanti ùaùñhaü càjãrõaü pràkçtaü prativàsaraü ..
     tatràme gurutotkledaþ ÷otho gaõóàkùikåñagaþ .
     udgàra÷ca yathàbhuktamavidagdhaþ pravartate ..>% iti nidànaü .. anyacca . bhuktamannàva÷eùaü yat rasaü bhåyastvapàcitaü . gatamàmà÷aye yasmàttasmàdàmaü taducyate .. annamannarasaü kecit kecicca malasa¤cayaü . prathamàü doùañuùñi¤ca àmamityabhidhãyate .. apakvaü . yathà --
     %<÷asyaü kùetragataü pràhuþ satuùaü dhànyamucyate .
     àmaü vituùamityuktaü svinnamannamudàhçtaü ..>% iti ÷ràddhatattvadhçtava÷iùñhavacanaü .. rogavi÷eùaþ tallakùaõàdi ajãrõa÷abde draùñavyaü ..
     (%<uùmaõo'lpabalatvena dhàtumàdyamapàcitaü .
     duùñamàmà÷ayagataü rasamàmaü pracakùate ..
     àmena tena saüpçktà doùàdåùyà÷ca dåùitàþ .
     sàmàityupadi÷yante ye ca rogàstadudbhavàþ ..
     srotorodhabalabhraü÷agauravànilamåóhatàþ .
     àlasyàpaktiniùñhãvamanobhedàruciklamàþ ..
     liïgaü malànàü sàmànàü niràmàõàü viparyayaþ .>% iti carakaþ ..
     %<àme'jãrne tu bandha÷cet kùàràmlaü laghu ÷asyate .
     puùpakàsã÷ami÷raü và kùãreõa lavaõena ca .
     sadàóimarasaü sarpiþ pibedvàte'dhike sati ..>% iti ca carakaþ ..)

#<àmaþ>#, puü, (ama + gha¤ .) rogamàtraü . rogabhedaþ . iti medinã .. malavaiùamyarogaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..
     (%<pibet sa parikartàme male và dàóimàmbunà .
     vióena lavaõaü piùñaü vilvaü citrakanàgaraü ..>% iti carakaþ .)

#<àmagandhi>#, klã, (àmasyàpakvasya gandhaiva gandho yatra .) citàdhåmàdigandhayuktaü . apakvamàüsàdigandhavi÷iùñaü . tatparyàyaþ . visraü 2 vi÷raü 3 . ityamaraþ ..

#<àmaõóaþ>#, puü, (àmaõóayatãti . à + maói + pacàdyac .) eraõóavçkùaþ . iti ràjanirghaõña÷abdaratnàvalyau .. (eraõóa÷abde'sya guõàdayo vyàkhyeyàþ .)

#<àmanasyaü>#, klã, (amanaso bhàvaþ . bràhmaõàditvàt ùya¤ .) pãóà . duþkhaü . ityamaraþ ..

#<àmantraõaü>#, klã, (à + mantra + bhàve lyuñ .) sambodhanaü . iti hemacandraþ .. àpracchanaü . iti jañàdharaþ .. nimantraõaü . iti smçtiþ .. nimantraõavi÷eùaþ . yadakaraõe pratyavàyo nàsti . yathà %<iha ÷ayãta bhavàn>% . iti mugdhabodhavyàkaraõaü ..

#<àmayaü>#, klã, (àmaü rogaü yàtyanena . àma + yà + óa .) kuùñhanàmauùadhiþ . itiràjanirghaõñaþ .. kuóa iti bhàùà .

#<àmayaþ>#, puü, (ama roge + bhàve + gha¤ . m㤠hiüsàyàü karaõe ac và .) rogaþ . ityamaraþ ..
     (%<tadyuktaü vividhairyogairnihanyàdàmayàn bahån .>% iti su÷rutaþ .. %<tatra vyàdhiràmayo gada àtaïko yakùmà¤varo vikàro roga ityanarthàntaraü>% . iti carakaþ ..)

#<àmayàvã>#, [n] tri, (àmayo'styasya àmayasyopasaükhyànaü iti dãrgha÷ceti viniþ .) rogã . ityamaraþ ..

@<[Page 1,181a]>@
#<àmarùaþ>#, puü, (mçùa + gha¤ + na¤samàsaþ . anyeùàmapãti dãrghaþ .) krodhaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..
     (%<nirudyogaü niràmarùaü nirvãryamarinandanaü .>% iti ràmàyaõe .)

#<àmalakaü>#, klã, (à + mala + kvun ÷ilpisaüj¤ayoþ . àmalakyàþ phalaü . phalelugiti vikàràvayavapratyayasya luk ..) àmalakãvi÷eùaþ . kàñha àmalàiti bhàùà . tatparyàyaþ . kàùñhadhàtrãphalaü 2 kùudràmalakaü 3 kùudrajàtãphalaü 4 . asya guõàþ . kaùàyatvaü . kañutvaü . ÷ãtatvaü . pittàsradoùanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..
     (%<tadvadàmalakaü ÷ãtamamlaü pittakaphàpahaü .>% iti vàbhañaþ ..
     %<vidyàdàmalake sarvàn rasàn lavaõavarjitàn .
     svedamedaþkaphotkledapittarogavinà÷anaü ..>% iti carakaþ ..)

#<àmalakaþ>#, puü, (àï + mala + kkun .) vàsakavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. (yathà màrkaõóeyapuràõe .
     %<bhallàtakànàmalakàüstindukàü÷ca mahàphalàn .>%)

#<àmalakã>#, strã, (àï + mala + kkan + jàteriti ïãù .) svanàmakhyàtaphalavçkùavi÷eùaþ . àmalà iti bhàùà . tatparyàyaþ . tiùyaphalà 2 amçtà 3 vayasthà 4 vayaþsthà 5 kàyasthà 6 . ityamarastaññãkà ca .. ÷rãphalà 7 dhàtrikà 8 ÷ivà 9 ÷àntà 10 dhàtrã 11 amçtaphalà 12 vçùyà 13 vçttaphalà 14 rocanã 15 . iti ràjanirghaõñaþ .. karùaphalà 16 tiùyà 17 iti ratnamàlà .. asyà guõàþ . harãtakãguõavadguõatvaü . vi÷eùeõa ÷ukrakàritvaü . ÷ãtavãryatvaü . amlatvàt vàyunà÷itvaü . ÷aityamàdhuryàt pittanà÷itvaü . kaùàyaråkùatvàt kaphanà÷itvaü . sarvaphalàdhikaguõatvaü . bhojanàdyamadhyànte prà÷astyaü . niratyayatvaü . doùaharatva¤ca .. asya majjaguõàþ . tçùõàcchardikaphavàyunà÷itvaü . laghutvaü . kaùàyatvaü . balakàritva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. api ca . laghutvaü . dàhavamimeha÷oùanà÷itvaü . rasàyanatvaü . kañutvaü . rucikaratvaü . raktadoùanà÷itvaü . ÷ramavibandhàdhmànaviùñambhadoùapra÷amanakàritva¤ca . asya majjano vibhãtakamajjavadguõatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (asyà nàmàni guõà÷ca .
     %<triùvàmalakamàkhyàtaü dhàtrã tiùyaphalàmçtà .
     harãtakãsama¤jàtrãphalaü kintu vi÷eùataþ ..
     raktapittapramehaghnaü paraü vçùyaü rasàyanam .
     hanti vàtaü tadamlatvàt pittaü màdhurya÷aityataþ ..
     kaphaü råkùakaùàyatvàt phalaü dhàtryàstridoùajit .
     yasya yasya phalasyeha vãryaü bhavati yàdç÷aü ..
     tasya tasyaiva vãryeõa majjànamapi nirdi÷et .>% iti bhàvaprakà÷aþ ..
     %<tàn guõàüstàni karmàõi vidyàdàmalakãùvapi .
     yànyuktàni harãtakyàü vãryasya tu viparyayaþ .>% iti dharakaþ ..) tacchuùkaphalaguõàþ . kaphapittanà÷itvaü . amlatvaü . svàdudravyadvàrà pàke pittanà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. tasyà utpattiryathà . sakhyàvåcatuþ .
     %<uktastvayà mahe÷àni tulasãvilvasambhavaþ .
     anayostulya ekaþ kaþ ÷ivaviùõupriyastaruþ ..
     tadàvàü ÷rotumicchàvaþ ÷ivasundari kathyatàü .>% devyuvàca .
     %<asti vilvatulasãtarutulyaþ puõya eka uta viùõu÷ivàrhaþ .
     nàmato'malaka ityapi sakhyau ropitaþ kamalayàtha mayàpi ..
     kadàcit devayàtràyàü prabhàse puõyatãrthake .
     sarve devàþ samàyàtà dine puõye ca kutracit ..
     tatràha¤ca svayaü lakùmãrekasthàne samàgate .
     tatràvayormatirjàtà ÷ivaviùõuprapåjane ..
     ahaü ÷riyamavoca¤ca sàmudri ÷çõu me matiü .
     svakalpitena dravyeõa påjaye'haü hariü prabhuü ..
     màmuvàca tato lakùmãrgadgadàkùarabhàùiõã ..
     mamàpyevaü matirjàtà tvamavocaþ svayaü yathà .
     svakalpitena dravyeõa påjaye'haü trilocanaü ..>% devyuvàca .
     %<sajaye vijaye devi ! nàvevambhåtayostadà .
     nayaneùu sujàtàni amalà÷rujalàni ca ..
     tàni nau nayanebhya÷ca nipeturmuvi he sakhi ! .
     tato jàtà drumàþ pçthvyàü catvàro vimalaprabhàþ ..
     khyàtà àmalakã nàmnà jàtà kàdamalàdyataþ .
     ÷yàmalacchadavçndàste karvåraskandhamålakàþ ..
     ÷iràgrathitapatràlã patramàlàkapatrakà .
     vilvasya ca tulasyà÷ca ye guõàþ kathitàþ sakhi ..
     te te guõàþ sarvaeva àmalakyàü samàhitàþ .
     patramàlàdalairasyàþ ÷ivaviùõu sure÷varau ..
     sarvathà påjitau syàtàü sakhyau nàstyatra saü÷ayaþ .
     màghe màsi sitàyàü tàmekàda÷yàü samudbhavàü ..
     ÷ubhàmàmalakãü dçùñvà sametàþ sarvadevatàþ .
     çùayaste sa÷iùyà÷ca harùamàpuþ paraü tadà ..
     ÷ivàcyubasvaråpà¤ca dadç÷ustuùñuvustadà .. * ..>% asyà namaskàramantràdiþ .
     %<namàmyàmalakãü devãü patramàlàdyalaïkçtàü .
     ÷ivaviùõupriyàü divyàü ÷rãmatãü sundaraprabhàü ..
     etena khalu mantreõa sarvà asyàþ kriyà matàþ .
     etàmuddi÷ya tãrthàni trãõyuktàni manãùibhiþ ..
     vilvavçkùavadeveha pçthivyàü karmaõàü sthale .
     siùittustàmàmalakãü sarvatãrthajalairdvijàþ ..
     atha sarvasuràõà¤ca munãnà¤ca tadàgrataþ .
     mayà saüpåjitaþ kçùõaþ ÷rã÷ca ÷ambhumapåjayat ..
     tadà jayajayadhvàno babhåva kùitimaõóale .
     àkà÷e puùpavçùñi÷ca ÷aïkha÷abdà÷ca puùkalàþ ..
     dçùñvà hyàmalakã devã dadhàrànandamuttamaü .
     tena dhàtrãti nàmnàpi ràjatyàmalakã ÷ubhà ..
     namaskçtya hyàmalakãü gatà devà dvijàstathà .
     brahmaviùõu÷ivà÷càpi tatràdhiùñhànamàsthitàþ ..
     jàtà hyàmalakã devã paramànandadàyinã .
     mànyà sthàpyà ca påjyà ca praõantavyà sakhotviyaü ..>% iti vçhaddharmapuràõe àmalakãpràdurbhàvaþ 12 adhyàyaþ .. * .. ekàda÷yàü tatra viùõuprãtiryathà .
     %<tuùyatyàmalakairviùõurekàda÷yàü vi÷eùataþ .
     ÷rãkàmaþ sarvadà srànaü kurvãtàmalakairnaraþ ..>% iti gàruóe 215 adhvàyaþ ..

#<àmavàtaþ>#, puü, (àmo'pàkahetuþ vàtaþ .) svanàmakhyàtarogavi÷eùaþ . tasya nidànapårbikàü saüpràptimàha . viruddhàhàraceùñasya mandàgnerni÷calasya ca . snigdhaü bhuktavato hyannaü vyàyàmaü kurvatastathà .. vàyunà prerito hyàmaþ ÷leùmasthànaü pradhàvati . tenàtyarthamapakvo'sau dhamanãbhiþ prapadyate .. vàtapittakaphairbhåyo dåùitaþ so'nnajo rasaþ . srotàüsyabhiùyandayati nànàvarõo'tipicchilaþ .. janayatyagnidaurbalyaü hçdayasya ca gauravaü . vyàdhãnàmà÷rayo hyeùa àmasaüj¤o'tidàruõaþ .. viruddhàhàraceùñasya viruddhàhàraþ kùãramatsyàdi . viruddhà ceùñà muktvà vyàyàmàdi . tadyuktasya . ni÷calasya nirvyàpàrasya . %<snigdhaü bhuktavato hyannaü vyàyàmaü kurvataþ>% iti milito hetuþ . ÷leùmasthànaü àmà÷ayasandhyàdi . tena ÷leùmasthànagatena atyarthaü apakvaþ . pittasthànagamane tu pakvo'bhaviùyadityabhipràyaþ . asau àmaþ dhamanãbhiþ prapadyate dhamanomàrgai÷calati . bhåyo dåùitaþ ati÷ayena dåùitaþ . so'nnajo rasaþ . àmaþ srotàüsi abhiùyandayati saüstabhya rasavaha÷iràvarodhaü kçtvà srotàüsi guråõi karoti . nànàvarõaþ vàtàdijanitavarõabhedànnànàvarõaþ .. * .. àmasya lakùaõamàha .
     %<ajãrõàt yo raso jàtaþ sa¤cito hi krameõa tai .
     àmasaüj¤àü sa labhate ÷irogàtrarujàkaraþ ..>% ajãrõàt bhuktàdajãrõàt .. * .. àmavàtasya sàmànyalakùaõamàha .
     %<yugapat kupitàvetau trikasandhiprave÷akau .
     stabdha¤ca kurute gàtramàmavàtaþ sa ucyate ..>% etau vàtakaphau . trikasandhiprave÷akau vedanayeti boddhavyau .. * .. tantràntare tasya lakùaõàntaramàha .
     %<aïgamardo'rucistçùõàsyàlasyaü gauravaü jvaraþ .
     apàkaþ ÷ålatàïgànàü àmavàtasya lakùaõam .. * ..>% asyaivàtivçddhasya lakùaõamàha .
     %<sa kaùñaþ sarvarogàõàü yadà prakupito bhavet .
     hastapàda÷irogulphatrikajànårusandhiùu ..
     karoti sarujaü ÷othaü yatra doùaþ prapadyate .
     sa de÷o rujyate'tyarthaü vyàbiddha iva vç÷cikaiþ ..
     janayet so'gnidaurbalyaü prasekàrucigauravam .
     utsàhahàniü vairasyaü dàha¤ca bahumåtratàü ..
     kukùau kañhinatàü ÷ålaü tathà nidràviparyayaü .
     tçñchadi÷ramamårchà÷ca hçdgrahaü vióavibaddhatàü ..
     jàóyàntrakåjamànàhaü kaùñàü÷cànyànupadravàn .>% yadà prakupito bhavet prakarùeõa kupitaþ syàttadà vakùyamàõànupadravàn karoti . tànàha hastetyàdi . yatra doùaþ duùña àmaþ pradyate gacchati . jàóyaü akarmaõyatyaü . anyànupadravàn kalàyakha¤jatvàdãn .. * .. tasyaiva vi÷iùñàni lakùaõànyàha .
     %<pittàddàhaü saràga¤ca sa÷ålaü pavanàtmakaü .
     stimitaü gurukaõóåkaü kaphajuùñaü tamàdi÷et ..>% gurukaõóåkaü bahukaõóåkam .. * .. tasyàsàdhyatvàdikamàha .
     %<ekadoùànugaþ sàdhyo dvidoùo yàpya ucyate .
     sarvadehacaraþ ÷othaþ sakaùñaþ sànnipatikaþ .. * ..>% atha àmavàtasya cicitsà .
     %<laïghanaü svedanaü tiktaü dãpanàni kañåni ca .
     recanaü srehanamapi vastaya÷càmamàrute ..
     råkùasvedo vidhàtavyo vàlukàpuñakairiha .
     upanàhà÷ca kartavyàste'pi snehavivarjità .. * ..
     vàståkamatra vçntàkaü pañolaü kàravellakaü .
     koradåùà yavàþ pathyàþ ùaùñikàþ ÷àlayo'navàþ ..>% anavàþ puràõàþ .
     %<làvakànàü tathà màüsaü hitaü takreõa saüskçtaü .
     hita÷ca yåùaþ kaulatthaþ kalàya÷caõaksya ca .. * ..>%
     %<citrakaü kañukà pathyà nàgaràtiviùàmçtàþ .
     cårõitàþ koùõatoyena pibedàmànilàpahàþ . 1 .
     ÷añã ÷uõñhã ÷ivàsogrà devàhvàtiviùàmçtàþ .
     kvathitàþ prapivedàmavàtã råkùa¤ca bhojayet ..
     devàhvà devadàru . 2 .
     àmavàtagajendrasya ÷arãravanacàriõaþ .
     ekaeva nihantàyameraõóasnehake÷arã . 3 .
     eraõóasnehayuktàü harãtakãü bhakùayedvidhivat .
     àmànilàrtiyukto yukto vçddhyà ca gçdhrasyà . 4 .
     ÷vetaü punarnavàmålaü tena tailaü prasàdhayet .
     àmavàtarujaü hanti pàdàbhya¤janamardanàt . 5 .
     àragvadhasya patràõi bhçùñàni kañutailataþ .
     àmavàtapra÷àntyarthaü khàdedbhaktàvçtàni ca . 6 .
     ÷uõñhãgokùurakakvàthaþ pràtaþ pràtarniùevitaþ .
     àmavàte kañã÷åle pàcanaü rukpraõà÷anaü . 7 .
     kañã÷åle pibettailaü eraõóaphalasambhavaü .
     mahauùadhaguóacyo÷ca kvàthaü màgadhikàyutaü ..
     vi÷odhyairaõóavãjàni piùñvà kùãre vipàcayet .
     tatpàyasaü kañã÷åle gçdhrasyàü paramauùadhaü . 8 .
     ràsnà vàtàrimåla¤ca vàsakaþ saduràlabhaþ .
     ÷añãdàrubalàmustanàgaràtiviùàbhayàþ ..
     ÷vadaüùñràvyàdhighàta÷ca miùidhànyaü punarõavà .
     a÷vagandhàmçtà kçùõà vçddhadàraþ ÷atàvarã ..
     vacà sahacara÷caiva cavikà vçhatãdvayaü .
     samabhàgàni sarvàõi ràsnàtra triguõà matà ..
     pibet kaùàyameteùàmaùñabhàgàva÷eùitaü .
     kùiptvà nàgaracårõa¤ca prakùepo'tra yathàmalaü ..
     sarveùu vàtarogeùu sàmeùu tu vi÷eùataþ .
     pakùàghàte'rdite kampe kubje sandhigate'nile ..
     jànujaïghàsthipãóàsu gçdhrasyà¤ca hanugrahe .
     urustambhe vàtarakte visåcyàü kroùñu÷ãrùake ..
     hçdàmaye ca durnàmni yoni÷ukràmayeùu ca .
     puüsàü meóhragate vàte strãõàü bandhyàmaye tathà ..
     yoùitàü garbhadaü mukhyaü nàstyasmàt paramauùadhaü .
     mahàràsnàdikaþ kvàtho vedhasàyaü vinirmitaþ .>% mahàràsnàdikvathaþ . 9 . ajamodàmaricapippalãvióaïgasuradàrucitraka÷atàhvàþ . saindhavamàgadhimålaü bhàgà navakasya palikàþ syuþ .. ÷uõñhã da÷apalikà syàt palàni tàvanti vçddhadàrasya . abhayà palàni pa¤ca ÷lakùõaü cårõaü vidhàpayedeùàü .. samaguóavañakànadata÷cårõaü và koùõavàriõà pibataþ . na÷yantyàmànilajàþ sarve rogàþ sudàruõàþ ÷ãghraü .. ànàha÷ålatånã pratitånã gçdhrasã gulmaþ . kañipçùñhapariùphuñanaü sphuñanaü caivàsthijaïghayostãvraü .. ÷vayathustathàïgasandhiùu ye cànye'pyàmavàtajà rogàþ sarve prayànti ÷àntiü tamaiva såryàü÷uvidhvastaü .. ajamodàdicårõamodakaþ . 10 .
     %<àmavàte hito'tãva pathyàdirguggulurmataþ .>% tathaiva yogaràjàkhya÷carakàdicikitsakaiþ . 11 . nàgarasya palànyaùñau ghçtasya kuóavaü tathà . kùãràóhakasamàyuktaü khaõóasyàrdha÷ataü palaü .. vyoùatrijàtakadravyàt pratyeka¤ca palaü palaü . niþkùipeccårõitaü tatra khàdedagnibalaü yathà .. àmavàtapra÷amanaü dhàtupuùñikaraü paraü . balyamàyuùyamojasyaü balãpalitanà÷anaü .. ÷uõñhãkhaõóaþ . 12 .
     %<methikàyàþ palànyaùñau ÷uõñhyà aùña palàni ca .
     tayo÷cårõaü pañe påtaü dugdhe mçdvagninà pacet ..
     dugdhàóhakayuge gavyaü ghçtamaùñapalaü kùipet .
     tattàvatsupacet yàvat bhavedatighanaü payaþ ..
     punaþ pacet ÷anaistatra dattvàóhakamitàü sitàü .
     tataþ pràke suvij¤àte jvalanàdavatàrayet ..
     maricaü pippalã ÷uõñhã kaõàmålaü sacitrakaü .
     yavànã jãrako dhànyaü kàravã ÷atapuùpikà ..
     jàtãphalaü ÷añãtvak ca patrakaü bhadramustakaü .
     gçhõãyàt palameteùàü sarveùà¤ca pçthak pçthak ..
     ùaóakùaü nàgaraü tatra maricaü ca ùaóakùakaü .
     eùàü cårõaü parikùipya sarvaü saümi÷rya rakùayet ..
     etattu bheùajaü proktaü methikàpàkasaüj¤akaü .
     bhakùayet palamàtraü tat yathà càgnibalaü tathà ..
     àmavàtaü nihantyetat sarvàü÷ca pavanàmayàn .
     jvaràü÷ca viùamàn hanti pàõóurogaü sakàmalaü ..
     hantyunmàdamapasmàraü pramehàn vàta÷oõitaü .
     amlapittaü ÷ãtapittaü ÷iraþpãóàü dçgàmayaü ..
     padaraü såtikàrogaü hanyàdetanna saü÷ayaþ .
     vapuùaþ puùñikçdbalyaü vãryavçddhikaraü paraü ..>% methikàpàkaþ . 13 .
     %<raso rasonasya picupramàõaþ kùipecca tatràkùamitaü ghçtaü goþ .
     pibeñubhe tena dahatyava÷yaü ÷ikhãva tålaü hi mahàmavàtaü ..>% sàmànyavàtavyàdhicikitsàyàü hi likhitaü rasãnàùñakamàmavàte atiguõadaü . 14 .
     %<saindhavaü ÷reyasã ràsnà ÷atapuùpà yavànikà .
     svarjikà maricaü kuùñhaü ÷uõñhã sauvarcalaü vióaü ..
     vacàjamodà jaraõaþ pauùkaraü madhuraü kaõà .
     etànyardhapalàü÷àni såkùmakalkàni kàrayet ..
     prasthameraõóatelasya prastho'mbu ÷atapuùpajaü .
     kà¤jikaü dviguõaü dattvà mastu ca dviguõaü tathà ..
     etat saübhçtya saübhàraü ÷anairmçdvagninà pacet .
     siddhametat prayoktavyamàmavàtaharaü paraü ..
     pàne càmbha¤jane vastau kurute'gnibalaü bhç÷aü .
     vàtàrte vaükùaõe ÷åle kañãjànårusandhije ..
     tathà hçtpàr÷vaje ÷åle ÷astaü ÷leùmaõi pãóite .
     anyàü÷cànilajàn rogàn nà÷ayatyà÷u dehinàü>% vçhatsaindhavàdyaü tailaü . 15 .
     %<dadhimatsyaguóakùãrapotakãmàùapiùñakaü .
     varjayedàmavàtàrto guóamàüsamanåpajaü ..>% ityàmavàtàdhikàraþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. (àtreyauvàca . %<lakùaõaü ÷çõu puttra ! tvaü samàsena vadàmyahaü . gurvannàhàrapuùñena mandàgne÷ca vyavàyinaþ .. tarpitaiþ kanda÷àkaistu àmovàyusamãritaþ . ÷leùmasthàne prapacyaiva jàyate bahuvedanaþ .. àmàtisàro varteta sandhau ÷ophaþ prajàyate . jaóatva¤caiva gàtràõàü balàsapatanaü mukhe .. pçùñhamanyàtrikejàtavedanàrto'pi sãdati . aïgaü vaikalyamàyàti àmavàte bhiùagvara>% ! .. cikitsà yathà .. * ..
     %<tasya no snehanaü kàryaü pàcana¤ca vidhãyate .
     àmaü saükùayate pràj¤aiþ caturdhà bhedalakùaõaiþ ..>% viùñambhyàmalakùaõaü yathà .. * ..
     %<viùñambhã gulmakçnmehã àmaþ pakvàma eva ca .
     sarvàïgago bhaveccànyo vakùye tasyàpi lakùaõaü ..
     viùñambho guru càdhmànaü vasti÷åla¤ca jàyate .
     tasyàpi pàcanaü kàryaü snehana¤caiva kàrayet ..>% gulma÷aïkyàmalakùaõaü yathà .. * ..
     %<jañharaü garjate yasya gulmavat paripãóyate .
     kañãde÷e jaóatva¤ca àmagulmàbhi÷aïkitaþ ..
     tasyàdau laïghanàni syurj¤àtvà dehabalàbalaü .
     pàcanaü naiva kartavyaü gulmapàke vimårchati ..
     pàcite càpi gulmàme tadà÷u maraõaü dhruvam .>% snehyàmalakùaõaü yathà .. * ..
     %<yasya ca snigdhatà gàtre jàóyaü mandàgniko valã .
     snehàmo vijalo yasya snehãvàmaþ prakãrtitaþ ..
     tasya no snehanaü kàrya¤copavàsa¤ca kàrayet .
     pàcana¤caiva kartavyamàma¤caivàtisàrayet .>% àmasya lakùaõaü yathà .. * ..
     %<yasya ÷ophànanaü jàóyaü tathà caiva ghanodaraü .
     arucyàmàtisàra÷ca sacàsàdhyo vijànatà ..
     pratyàkhyeyà kriyà kàryà jãvitasyàpi saü÷aye .
     pàcanaü pàcitaü j¤àtvà tasmàccårõàni dàpayet .>% cikitsà yathà .. * ..
     %<àmavàte kaõàyuktaü da÷amålãjalaü pibet .
     guóåcã nàgaraü pathyà cårõametadguóànvitaü ..
     dhànyanàgararàjàmladevadàruvacàbhayàþ .
     pàcana¤càmavàte ca ÷reùñhametatsukhàvahaü ..>%)

#<àmàtãsàraþ>#, puü, (àmarogeõa kçtaþ atãsàraþ .) ùañprakàràtãsàramadhyeü rogavi÷eùaþ . tasya saüpràptiråpe . annàjãrõàt pradratàþ kùobhayantaþ koùñhaü doùà dhàtusaüdhàn malàü÷ca . nànàvarõaü naika÷aþ sàrayanti ÷ålopetaü ùaùñhamenaü vadanti .. saüsçùñamebhirdoùaistu nyastamapsvavasãdati . purãùaü bhç÷adurgandhi picchilaü càmasaüj¤itaü .. iti nidànaü .. (cikitsà yathà --
     %<na tu saügrahaõaü dadyàt pårbamàmàtãsàriõe .
     doùàhyàdau rudhyamànà janayantyàmayàn bahån ..
     ÷othapàõóvàmayaplãhakuùñhagulmodarajvaràn .
     daõóakàlasakàdhmànagrahaõyar÷ogadàüstathà ..
     kùãõadhàtubalàrtasya bahudoùo'ti nisrutaþ .
     àmo'pi stambhanãyaþ syàt pàcanànmaraõaü bhavet>% iti vaidyacakrapàõisaügrahaþ .. * ..
     %<abhayà mastunà piùñà madhu÷arkarayànvità .
     àmàtãsàraü ÷amayed guóàmalakameva ca ..
     vatsakaü jãrake dve ca dadhnà piùñantu dàpayet .
     àmàtisàra÷amanaü vasti÷ålaü niyacchati ..>% iti hàrãtaþ .. * .. %<tasya råpàõi vijjalamàmaviplutamavasàditaü . råkùaü dravaü sa÷abdama÷abdaü và vibaddhamåtravàtamatisàryate purãùaü vàyu÷càntaþkoùñhasya sa÷abda÷ålaþ tiryak carati vibaddha ityàmàtisàraþ .>%
     %<àme pariõate yastu vibaddhamatisàryate .
     sa÷ålapicchamalpàlpaü bahu÷aþ sapravàhikaü ..
     taü målakànàü yåùeõa vadaràõàmathàpi và .
     upodakàyàþ kùoriõyà yavàõyà vàstukasya và ..
     suvarcalàyà÷ca¤corvà ÷àkenàvalgujasya và .
     ÷añhyàþ karkàrukàõàü và jãvantyà÷cirbhañasya và ..
     loõãkàyàþ sapàñhàyà ÷uùka÷àkena và punaþ .
     dadhidàóimasiddhena bahusnehena bhojayet ..>% iti carakaþ ..)

#<àmàtyaþ>#, tri, (amàtya eva svàrthe aõ .) amàtyaþ . mantrã . iti dviråpakoùaþ .. balàdhyakùaþ .

#<àmànasyaü>#, klã, (na pra÷astaü mànasaü yasya saþ amànasastasya bhàvaþ . amànasa + ùya¤ .) àmanasyaü . pãóà . duþkhaü . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<àmànnaü>#, klã, (àma¤ca tat anna¤ceti karmadhàrayaþ .) apakvànnaü . kàücàcàula iti bhàùà . taddànamantro yathà --
     %<àmànnaü te prayacchàmi phalatàmbålasaüyutaü .
     saghçtaü paramaü divyaü mayà bhaktyà niveditaü ..>% iti vçhannandike÷varapuràõoktadurgotsavapaddhatiþ .. * .. balàt càõóàlàdisvàmikàpakvànnabhojanapràya÷cittaü yathà . càõóàlànnaü bhuktvà triràtramupavaset siddhaü bhuktvà paràkaþ . iti balàdbhojanaviùayaü . iti pràya÷cittavivekaþ .. triràtramàmànnaviùayaü . paratra siddhamityukteþ . paràkamàha manuþ .
     %<yatàtmano'pramattasya dvàda÷àhamabhojanaü .
     paràko nàma kçcchro'yaü sarvapàpàpanodanaþ ..>% %<tenàtràmànne siddhànnapràya÷cittaturãyabhàgavidhànàdaj¤ànàdàvapi tatturãyakalpanà iti>% . iti pràya÷cittatattvaü .. * .. àmànnadvàrà kartavya÷ràddhàni . yathà --
     %<àpadyanagnau tãrthe ca candrasåryagrahe tathà .
     àma÷ràddhaü dvijaiþ kàryaü ÷ådreõa tu sadaiva hi ..>% iti ÷ràddhatattvadhçtapracetovacanaü .. api ca . yoginãtantre .
     %<niragneràma÷ràddhe tu annaü na kùàlayet kvacit .
     vçddhau ca kùàlayedannaü saükrame grahaõeùu ca ..>% iti tithyàditattvam .. * ..

#<àmà÷ayaþ>#, puü, (àmasya à÷ayaþ ùaùñhãtatpuruùaþ .) apakvasthànaü . tattu nàbhistanayormadhyabhàgaþ . iti ÷abdacandrikà .. (yathà mahàbhàrate --
     %<pakvà÷ayastvadhonàbhyàmårdhvamàmà÷ayaþ sthitaþ .>% yathà ca su÷rute --
     %<pakvàmà÷ayayormadhye ÷iràprabhavà nàbhirnàma .. * ..>%
     %<nàbhistanàntaraü jantoràhuràmà÷ayaübudhàþ .>% %<àmà÷ayastu tadadhaþ>% iti bhàvaprakà÷aþ .. %<tatràmà÷ayaþ pittà÷ayasyopariùñàt tatpratyanãkatvàdårdhvagatitvàttejasa÷candra ivàdityasya sa caturvidhasyàhàrasyàdhàraþ>% . %<àmà÷ayaþ ÷leùmaõaþ .>% iti su÷rutaþ ..)

#<àmikùà>#, strã, (àmiùyate miùu secane bàhulakàt sak .) ÷çtoùõadugdhe dadhiyogasambhavà yà . kùãrasà iti khyàtà . chànà iti kecit . ityamaraþ .. tatparyàyaþ . dadhikårcikà 2 payasyà 3 kùãrasantàlikà 4 . iti ràjavallabhàdayaþ ..
     (%<gràhiõã vàtalà råkùà durjarà takrakårcikà .>% iti su÷rutaþ atra hi takrakurcikà ÷abdenàmikùocyate iti paryàyàntaradçùñatvàt ..)

#<àmiùaü>#, klã, puü, (àmiùyate bhujyate miù ÷leùaõe gha¤ saüj¤àpårbakatvànna guõaþ .) màüsaü . ityamaraþ .. bhogyavastu . saübhogaþ . utkocaþ . iti medinã .. sundaràkàraråpàdi . lobhasa¤cayaþ . iti hemacandraþ .. làbhaþ . kàbhaguõaþ . råpaü . bhojanaü . iti hàràvalo ..

#<àmiùapriyaþ>#, puü, (àmiùaü priyaü yasya saþ .) kaïkapakùã . iti ràjanirghaõñaþ .. màüsàbhilàùiõi tri ..

#<àmiùà÷ã>#, n, tri, (àmiùaü a÷nàti àmiùa + a÷ + õini .) matsyamàüsabhojana÷ãlaþ . tatparyàyaþ . ÷auùkalaþ 2 . ityamaraþ ..

#<àmiùã>#, strã, (àmiùavadàkàro'styasyà jañàyàmiti ar÷aàditvàdac gauràdãtvàt ïãù ca .) miùã . jañàmàüsã . iti kecit . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<àmãkùà>#, strã, (àmiùyate, miùu secane bàhulakàt sak .) àmikùà . àvartite tapte kùãre dadhiyogàt yà vañikàkàrà vikçtirjàyate sà . iti puruùottamaþ ..

#<àmuktaþ>#, tri, (àï + muc + ktaþ .) pinaddhaþ . parihitavastràdiþ . ityamaraþ .. parihitakavacavyaktiþ ..

#<àmupaþ>#, puü, (àma + vap + ka .) kaõñakayuktavaü÷avi÷eùaþ . iti ÷abdacandrikà .. veuóavàü÷a . iti khyàtaþ .

#<àmuùyàyaõaþ>#, tri, (amuùya apatyam + phak . aluk .) khyàtavaü÷odbhavaþ . satkulajàtaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<àmålaü>#, klã, (målaparyantaü àmålaü . avyayãbhàvaþ .) målaparyantaü .. (pràrambhàvadhi . yathà, ÷àkuntale .)
     %<àmåla÷uddhasantati kulametat pauravaü prajàbandhye .>%)

#<àmodaþ>#, puü, (àï + mud + gha¤ .) atidåragàmigandhaþ . ityamaraþ .. gandhaþ . harùaþ . iti medinã .. sumahadgandhaþ . iti ÷abdaratnàvalã . (yathà raghuvaü÷e . 1 . 43 .
     %<àmodabhupajighrantau svaniþ÷vàsànukàriõam .>%)

#<àmodanaü>#, klã, (àï + mud + lyuñ .) àmodakaraõaü . harùaõaü .. prãõanaü . ànandanaü .

#<àmoditaþ>#, tri, (à + mud + õic + kta . yadvà àmodaþ sa¤jàto'sya tàrakàditvàditac .) ànanditaþ . sugandhitaþ . sadgandhayuktaþ . yathà --
     %<pàrijàtaprasånotthagandhàmoditadiïmukhe .>% iti ÷ivaràtrivratakathà .. ànanditaþ . àmoda÷abdàditapratyayena niùpannaþ ..

#<àmodã>#, [n] tri, (àmoda + õini .) mukhavàsanaþ . ityamaraþ .. karpåràdivañikàkçtamukhagandhaþ . iti sàrasundarã .. mukhavàsanavañikàdiþ . àmodayuktaþ karpåràdiràmodã . iti bharataþ .. nànàdravyaracita ekaika÷a eva và karpåràdibhirmukhopayogyamukhavàsanavañikàdiþ . iti sarvasvaü . gandhayuktaþ . harùavi÷iùñaþ .. (yathà bhartçhariþ .
     %<navakuñajakadambàmodino gandhavàhàþ .>%)

#<àmnàyaþ>#, puü, (àï + mnà + gha¤ + yuk .) ÷rutiþ . vedaþ . (yathà mahàvãracarite .
     %<tçtãyo hyeùa medhyo'gniràmnàyaþ pa¤camo'thavà .>% uttaracarite .
     %<samàüso madhuparka ityàmnàyaü bahumanyamànàþ .>%) saüpradàyaþ . guruparamparàpràptopade÷a iti yàvat .. ityamaraþ .. nigamaþ . upade÷aþ . iti medinã .. kulaü . àgamaþ . iti hemacandraþ .. kulakramaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (upade÷aþ, ÷ikùàdànaü, tantra÷àstraü, abhyàsaþ, àmreóanaü, àlocanaü .)

#<àmbikeyaþ>#, puü, (ambikàyà apatyaü strãbhyo óhak .) dhçtaràùñro ràjà . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà mahàbhàrate .
     %<paraü ÷reyaþ pàõóaveyà mayoktaü na me tacca ÷rutavànàmbikeyaþ .>%) kàrtikeyaþ .

#<àmraþ>#, puü, (amyate ama gatyàdau amitabhyodãrgha÷ceti rak dãrgha÷ca .) phalavçkùavi÷eùaþ . àma àüva iti bhàùà . tatparyàyaþ . cåtaþ 2 rasàlaþ 3 . atisaurabha÷cet sahakàraþ 4 . ityamaraþ .. kàma÷araþ . kàmavallabhaþ 6 kàmàïgaþ 7 kãreùñaþ 8 màdhavadrumaþ 9 bhçïgàbhãùñaþ 10 sãdhurasaþ 11 madhålã 12 kokilotsavaþ 13 vasantadåtaþ 14 amlaphalaþ 15 modàkhyaþ 16 manmathàlayaþ 17 madhvàvàsaþ 18 sumadanaþ 19 pikaràgaþ 20 nçpapriyaþ 21 priyàmbuþ 22 kokilàvàsaþ 23 . iti ràjanirghaõñaþ . màkandaþ 24 ùañpadàtithiþ 25 madhuvrataþ 26 vasantadruþ 27 pikapriyaþ 28 strãpriyaþ 29 gandhabandhuþ 30 alipriyaþ 31 . iti ÷abdaratnàvalã .. madiràsakhaþ 32 . iti jañàdharaþ .. bàlàmraphalaguõàþ . vàyuraktapittakàritvaü . iti ràjavrallabhaþ .. apica . kaùàyatvaü . amlarasatvaü . sugandhitvaü .. kaphàmayanà÷itvaü . asrakaratvaü . pittaprakopavàyuraktadoùapañutvàdirucipradatva¤ca . tacca baddhàsthitàdçk . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. madhyàmraguõaþ . pittakàritvaü .. * .. pakvàmraguõàþ . varõarucimàüsa÷ukrabalakàritvaü . pittàvirodhitvaü . vàyunà÷itvaü . hçdyatvaü . gurutvaü . anulomanatvaü . iti ràjavallabhaþ .. apica . tridoùa÷amatàkàritvaü . svàdutvaü . puùñijanakatvaü . adhikadhàtupracayakàritvaü . tçptikàntikàritvaü . tçùõà÷rama÷amanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. madhuyuktàmraguõàþ . kùayarogaplãhavàta÷leùmaroganà÷itvaü .. * .. ghçtayuktàmraguõàþ . vàtapittanà÷itvaü . agnibalavarõakàritva¤ca .. * .. dugdhayuktàmraguõàþ . ÷ãtalatvaü . svàdutvaü . gurutvaü . snigdhatvaü . bhedakatvaü . vàtapittahàritvaü . ÷ukraraktabalavardhakatva¤ca .. * .. tatphalàsthiguõàþ . tçùõàcchardimehàtãsàranà÷itvaü . iti ràjaballabhaþ .. * .. tattvagguõaþ . kaùàyatvaü .. * .. tanmålaguõàþ . sugandhitvaü . kaùàyatvaü . rucikàritvaü . saügràhitvaü . ÷ãtalatva¤ca .. * .. tatpuùpaguõau . rucikàritvaü . agnidãpanatva¤ca .. * .. àmrapeùãguõàþ . kàùàyatvaü . amlatvaü . bhedakatvaü . kaphavàtanà÷itva¤ca .. * .. kçtrimapakvàmraguõaþ .. amlarasahànermadhuratvàcca pittanà÷itvaü .. * .. cuùitàmraguõàþ .. paramarucibalavãryakàritvaü . laghutvaü . ÷ãtalatvaü . ÷ãghrapàkitvaü . vàtapittahàritvaü . sàrakatva¤ca .. * .. tadgàlitarasaguõàþ . balakàritvaü . gurutvaü . vàtaharatvaü . sàrakatvaü . hçdyatvaü . tçptijanakatvaü . ati÷ayaùñaühaõatvaü . kaphavardhakatva¤ca .. * .. tatkhaõóaguõàþ .. gurutvaü . rocakatvaü . gurupàkitvaü . madhuratvaü . vçühaõatvaü . balakàritvaü . ÷ãtalatvaü . vàtanà÷itva¤ca .. * .. ati÷ayàmrabhakùaõaguõàþ .. mandàgnibiùamajvararaktàmayabaddhagudodaranayanàmayakàritvaü .
     %<etadamlàmraviùayaü na tu madhuràmraparaü . madhurasya paraü netrahitatvàdiguõatvàt .. yadyati÷ayabhakùaõaü karoti tadà ÷uõñhãjalànupànaü . athavà sauvarcalena saha kùãraü prayoktavyaü .. * ..>% tatpallavaguõàþ . rucikàritvaü . kaphapittanà÷itva¤ca .. * .. tathà ca ràjanirghaõñaþ .
     %<àmramàmaü jalaü svinnaü marditaü dçóhapàõinà .
     sità÷ãtàmbusaüyuktaü karpåramaricànvitaü ..
     prapàõakamidaü ÷reùñhaü bhãmasenena nirmitaü .
     sadyo rucikaraü balyaü ÷ãghramindriyatarpaõam ..>% (tatràdàvàmrasya nàmàni guõà÷ca .
     %<àmraþ prokto rasàla÷ca sahakàro'tisaurabhaþ .
     kàmàïgo madhudåta÷ca màkandaþ pikavallabhaþ .. * ..
     àmrapuùpamatãsàrakaphapittapramehanut .
     asçgduùñiharaü ÷ãtaü rucikçdgràhi vàtalam ..
     àmraü bàlaü kaùàyàmlaü rucyaü màrutapittakçt .
     taruõantu tadatyamlaü råkùaü doùatrayasrakçt ..
     àmramàmaü tvacàhãnamàtape'tivi÷oùitam ..
     amlaü svàdukaùàyaü syàdbhedanaü kaphavàtajit .. * ..
     pakvantu madhuraü vçùyaü snigdhaü balasukhapradam ..
     guru vàtaharaü hçdyaü varõyaü ÷ãtamapittalam .
     kaùàyànurasaü vahli-÷leùma-÷ukra-vibardhanam .. * ..
     tadeva vçkùasampakvaü guruvàtaharaü param .
     madhuràmlarasaü ki¤cit bhavet pittaprakopanam .. * ..
     amraü kçtrimapakva¤ca tadbhavet pittanà÷anam .. * ..
     rasasyàmlasya hãnastu màdhuryàcca vi÷eùataþ ..
     uùitaü tatparaü rucyaü balyaü vãryakaraü laghu ..
     ÷ãtalaü ÷ãtapàki syàdvàtapittaharaü saram .. * ..
     tadraso gàlito balyo garurvàtaharaþ saraþ .
     ahçdyastarpaõo'tãva vçühaõaþ kaphavardhanaþ .. * ..
     tasya khaõóaü guruparaü rocanaü cirapàki ca .
     madhuraü vçühaõaü balyaü ÷ãtalaü vàtanà÷anam ..
     vàtapittaharaü rucyaü vçühaõaü balavardhanam .. * ..
     vçùyaü varõakaraü svàdu dugdhàmraü guru ÷ãtalam .. * ..
     mandànalatvaü viùamajvara¤ca raktàmayaü baddhagudodara¤ca .
     àmràtiyogo nayanàmayaü và kaüroti tasmàdati tàni nàdyàt ..
     etadamlàmraviùayaü madhuràmlaparaü na tu .
     madhurasya paraü netrahitantvàdyà guõà yataþ ..
     ÷uõñhyàmbhaso'nupànaü syàdàmràõàmatibhakùaõe .
     jãrakaü và prayoktavyaü saha sauvarcalena ca .. * ..>% àmravãjasya guõàþ .
     %<àmravãjaü kaùàyaü syàcchardyatãsàranà÷anam .
     ãùadamla¤ca madhuraü tathà hçdayadàhanut .. * ..>% àmranavapallavasya guõàþ ..
     %<àmrasya pallavaü rucyaü kaphapittavinà÷anam .. * ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..
     %<apakvamàmraü phalameva ÷astaü saügràhi pittàsçji kopana¤ca .
     tathà vipakvaü madhurantu càlpaü, bhedyaü sapittàmayanà÷ana¤ca ..>% iti hàrãtaþ ..
     %<vàtapittàsnakçdbàlaü baddhàsthikaphapittakçt ..
     gurvàmraü vàtajit svàdvamlaü kapha÷ukrakçt .>% iti vàbhañaþ ..
     %<raktapittakaraü bàlamàpårõaü pittavardhanam .
     pakvamàmraü jayedvàyuü màüsa÷ukrabalapradam .. * ..>%
     %<àmràmalakalehà÷ca vçühaõà balabardhanàþ .
     rocanàstarpaõà÷coktàþ snehamàdhuryagauravàt ..>% iti carakaþ ..
     %<pittànilakaraü bàlaü pittalaü baddhake÷aram ..
     hçdyaü varõakaraü rucyaü raktamàüsabalapradam .
     kaùàyànurasaü svàdu vàtaghnaü vçühaõaü guru ..
     pittàvirodhi sampakvamàmraü ÷ukravivardhanam .
     vçühaõaü madhuraü balyaü guru viùñabhya jãryati ..>% iti su÷rutaþ ..)

#<àmragandhakaþ>#, puü, (àmragandha + kan .) samaùñhilavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<àmrapeùã>#, strã, (àmrasya peùã .) ÷uùkàmrakhaõóaü . àmùã iti bhàùà . asyà guõàþ . amlatvaü . kaùàyatvaü . uùõatva . bhedakatvaü kaphavàtanà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<àmràtaþ>#, puü, (àmra + at + ac .) àmràtakaþ . iti ÷abdamàlà .. (asya guõàþ . yaduktaü .
     %<àmràtamamlaü vàtaghnaü guråùõaü rucikçt param .
     pakvantu tuvaraü svàdurasapàkaü himaü smçtam .
     tarpaõaü ÷leùmanaü snigdhaü vçùyaü viùñambhi vçühaõam .
     guru balyaü marutpittakùatadàhakùayàsrajit .>%
     %<ràjàmraùñaïka àmràtaþ kàmàhvo ràjaputtrakaþ .
     ràjàmrantuvaraü svàdu vi÷adaü ÷ãtalaü guru ..
     gràhi råkùaü vibandhàdhmavàtakçt kaphapittanut .>% iti bhàvaprakà÷aþ .. tathà ca carake .
     %<madhuraü vçühaõaü balyamàmràtaü tarpaõaü guru .
     sasnehaü ÷leùmalaü ÷ãtaü vçùyaü viùñabhya jãryati ..>%)

#<àmràtakaþ>#, puü, (àmraü tadrasam à ãùat atati màti . ata sàtatyagamane kç¤àditvàt vun .) vçkùavi÷eùaþ . àmóà iti bhàùà . tatpaparyàyaþ . pãtanaþ 2 kapãtanaþ 3 . ityamaraþ .. varùapàkã 4 . iti ratnamàlà .. pãtanakaþ 5 kapicåóà 6 abhravàñikaþ 7 bhçïgãphalaþ 8 rasàóhyaþ 9 tanukùãraþ 10 kapipriyaþ 11 ambaràtakaþ 12 ambarãyaþ 13 kapicåóaþ 14 . iti jañàdharaþ .. tadapakvaphalaguõàþ . kaùàyatvaü . amlatvaü . hçtkaõñhaharùaõatva¤ca . tatpakvaphalaguõàþ . madhuràmlatvaü . snigdhatvaü . pittakaphanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. apica . tçptibalaviùñambhàjãrõakàritvam . gurutva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. àmràvartaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà màrkaõóeyapuràõe . %<àmrànàmràtakàn bhavyàn nàrikelàn satindukàn>% . iti . asya paryàyo guõà÷ca .
     %<àmràtakaþ pãtana÷ca markañàmraþ kapãtanaþ ..
     àmràtamamlaü vàtaghnaü guråùõaü rucikçtsaram .
     pakvantu tuvaraü svàdu rase pàke himaü smçtaü ..
     tarpaõaü ÷leùmalaü snigdhaü vçùyaü viùñambhi vçühaõaü .
     guru balyammarutpittakùatadàhakùayàsrajit ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..
     %<àmràtakaphalaü vçùyaü sasnehaü ÷leùmavardhanaü .>% iti su÷rutaþ ..)

#<àmràvartaþ>#, puü, (àmrasya àvartaþ .) àmra ÷uùkarasaþ . tatparyàyaþ . àmràtakaþ 2 . àmsatva iti bhàùà . asya guõàþ . tçùõàcchardivàtapittaharatvam . sàrakatvam . rucikàritvam . såryàü÷ubhiþ pàkàt laghutva¤ca . %<pakvasya sahakàrasyakañe vistàrito rasaþ . gharma÷uùko muhurdatta àmràtaka iti smçtaþ>% .. iti ràjanirghaõñaþ .. (yaduktam .
     %<àmràvartastçùàcchardivàtapittaharaþ saraþ .
     rucyaþ såryàü÷ubhiþ pàkàllaghu÷ca sa hi kãrtitaþ .>%)

#<àmreóitaü>#, klã, (àï + mreói + ktaþ .) dvistriruktam . ityamaraþ .. dui tin vàra valà iti bhàùà . (unmattena yathà kathitasya punaþ punaþ kathanaü kriyate evaü kathitasya dvistrivàrakathanam .)

#<àmlavetasaþ>#, puü, (àmlo'mlarasayukto vetasaþ .) amlavetasavçkùaþ . iti ràjanirjaõñaþ .. (amlavetasa÷abde'sya vi÷eùo j¤eyaþ ..)

#<àmlà>#, tri, (à samyak amlà amlarasayuktà .) tintióãvçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷rãvallã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<àmlikà>#, strã, (àmlà + kan .) tintióãvçkùaþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ .. amlodgàraþ . iti ÷abdamàlà .. (yathà carake .
     %<àmlikàyàþ phalaü pakvaü tasmàdalpàntaraü guõaiþ ..>%)

#<àmlãkà>#, strã, (amla + ñhak .) tintióãvçkùaþ . ityamarañãkà ..

#<àyaþ>#, puü, (àï + yà + óa .) dhanàgamaþ . pràptiþ . làbhaþ . (yathà manuþ . 8 . 419 .
     %<ahanyahanyavekùeta karmàntàn vàhanàni ca .
     àyavyayau ca niyatàvàkaràn koùameva ca ..>%) stryagàrarakùakaþ . iti halàyudhaþ .. (jyotiùaprasiddhamekàda÷abhavanam .)

#<àyaþ÷ålikaþ>#, tri, (ayaþ÷ålena arthànanvicchati . ayaþ÷åladaõóàjinàbhyàü ñhakñha¤àviti ñhak .) tãkùõakarmà . kùiprakàrã . iti bhåriprayogaþ .. (yaduktam .
     %<tãkùõopàyena yo'nvicchetsa àyaþ÷åliko janaþ .>%)

#<àyataþ>#, tri, (àï + yam + ktaþ .) dãrghaþ . ityamaraþ .. lambà iti bhàùà . (vistçtaþ . vi÷àlaþ . àkçùñaþ . yathà pa¤catantre .
     %<tantavo'pyàyatà nityaü tantavo bahulàþ samàþ .>%)

#<àyatacchadà>#, strã, (àyatàþ cchadà yasyàþ sà .) kadalãvçkùa . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<àyatanaü>#, klã, (àï + yata + lyuñ .) yaj¤asthànaü . devasthànaü . tatparyàyaþ . caityaü 2 . ityamaraþ .. yathà ràmàyaõe --
     %<yebhyaþ praõamase puttra ! caityeùvàyataneùu ca .>%
     %<samitku÷apavitràõi vedya÷càyatanàni ca .
     sthaõóilàni ca vipràõàü ÷ailà vçkùà hradàþ kùupàþ ..>% à÷rayaþ, vi÷ràmasthànaü . yathà càõakyaþ .
     %<nàsamãkùya paraü sthànaü pårbamàyatanaü tyajet ..>% kumàrasambhave, 7 . 5 .
     %<snehastadekàyatanaü jagàma .>% bhadràsana bhiñà ityàdikhyàto vàstude÷aþ . yàj¤avalkyaþ -- %<àràmàyatanagràmanipànodyànave÷masu>% .) vyàdhinidànam .)

@<[Page 1,185b]>@
#<àyatiþ>#, strã, (àï + yam + ktin .) uttarakàlaþ . bhaviùyatkàlaþ . (yathà manuþ, 7 . 169, 7 . 178 .
     %<yadàvagacchedàyatyàmàdhikyaü dhruvamàtmanaþ .
     tadàtve càlpikàü pãóàü tadà sandhiü samà÷rayet .>%
     %<àyatiü sarvakàryàõàü tadàtva¤ca vicàrayet ..>%) prabhàvaþ . koùadaõóajaü tejaþ . ityamaraþ .. dairghyaü . saïgaþ . iti vi÷vahemacandrau .. pràpaõaü . iti dharaõã .. (ràjataraïgiõã .
     %<pratàpamàyatiü ÷obhàü hemantàhasya vàridaþ .
     smçti÷eùàü karotyeva lobha÷ca pçthivãbhujàü ..>%)

#<àyattaþ>#, tri, (àï + yam + ktaþ .) adhãnaþ . ba÷ãbhåtaþ . ityamaraþ .. (yathà pa¤catantre --
     %<tat bhadra ! svayatnàyatto hyàtmà sarvasya .>%)

#<àyattiþ --># strã, (àï + yat + ktin .) dinaü . snehaþ . va÷itvaü . sàmarthyaü . sãmà . iti vi÷vaþ hemacandra÷ca .. ÷ayanaü . dairghyaü . prabhàvaþ . bhaviùyatkàlaþ . iti dharaõã .. (nyàyapathàvalambità . adhãnatà .)

#<àyallakaü>#, klã, utkaõñhà . iti hemacandraþ ..

#<àyasaü>#, klã, (ayas + aõ .) lauhaü . iti bharataþ ràjanirghaõña÷ca .. ayonirmitàdau, tri .. (yathà mahàbhàrate --
     %<àyasaü hçdayaü manye tasya duùkçtakarmaõaþ .>% yathà manuþ, 8 . 315 .
     %<÷aktiü cobhayatastãkùõàmàyasaü daõóameva và .>% raghuvaü÷e, 17 . 63 .
     %<sa cakarùa parasmàt tadayaskànta ivàyasam .>% (ayojanitàrthe yathà --
     %<vipàke kañu ÷ãta¤ca sarva÷reùñhaü tadàyasam ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe ..)

#<àyasã>#, strã, (ayasà nirmità . ayas + aõ + ïãp .) lauhamayakavacaþ . tatparyàyaþ . aïgarakùiõã 2 jàlikà 3 jàlapràyà 4 . iti hemacandraþ ..

#<àyastaþ>#, tri, (àï + yas + kartari ktaþ .) tejitaþ . kùiptaþ . kle÷itaþ . kupitaþ . hataþ . iti medinã .. (prayatna÷ãlaþ, kàryotsukaþ, yatnasiddhaþ, kaùñasiddhaþ .)

#<àyàtaü>#, tri, (àï + yà + ktaþ .) àgataü . yathà,
     %<haüsayuktavimànàgre sàkùasåtrakamaõóaluþ .
     àyàtà brahmaõaþ ÷aktirbrahmàõã sàbhidhãyate ..>% iti màrkaõóeye devãmàhàtmyam ..

#<àyànaü>#, klã, (àï + yà + lyuñ .) svabhàvaþ . iti jañàdharaþ .. àgamanaü .. (yathà mahàbhàrate --
     %<àyàne vàsi vidito ràmasya viditàtmanaþ .>%

#<àyàmaþ>#, puü, (àï + yam + gha¤ .) dairghyaü . ityamaraþ .. (yathà ràmàyaõe --
     %<yojanàyamavistàramekaiko dharaõãtalam .>% meghadåte, pårbameghe . 58 .
     %<tenodãcãü di÷amanusarestiryagàyàma÷obhã .>%)

#<àyàsaþ>#, puü, (àï + yas + gha¤ .) ÷ràntiþ . tatparyàyaþ . ÷ramaþ 2 klamaþ 3 kle÷aþ 4 pari÷ramaþ 5 prayàsaþ 6 vyàyàmaþ 7 . iti hemacandraþ .. (atiyatnaþ . prayatnaþ . yathà sàhityadarpaõe --
     %<ratyàyàsamanastàpakùutpipàsàdisambhavà .>% mahàbhàrate --
     %<÷okaharùau tathàyàsaþ sarvaü snehàt pravartate .>% ràmàyaõe --
     %<naivàyàsaü kvacit bhadre pràpsase na ca vipriyaü .>%)

#<àyuþ>#, puü, klã, (eti iõ gatau chandasãõa ityuõ .) jãvitavyàpyakàlaþ . iti jañàdharaþ .. (jãvanaü, pràõàþ . yathà mahàbhàrate --
     %<ahaü ke÷ariõaþ kùetre vàyunà jagadàyunà .
     jàtaþ kamalapatràkùo hanåmànnàma vànaraþ .>% svanàmakhyàta÷candravaü÷ãyo ràjà, sa ca nahuùasya pità . yathà mahàbhàrate --
     %<nahuùo nàma ràjarùirvyaktaü te ÷rotramàgataþ .
     tatraiva pårbapårbeùàmàyorvaü÷adharaþ sutaþ .>% puråravasaþ puttraþ svanàmakhyàto ràjà . yathà harivaü÷e --
     %<budhasya tu mahàràja vidvàn puttraþ puråravàþ .>%
     %<tasya puttrà babhåvuste sapta devasutopamàþ .
     divi jàtà mahàtmàna àyurdhãmànamàvasuþ .>% hçdasya putraþ svanàmakhyàto'suraþ . yathà harivaü÷e --
     %<hçdasya puttro hyàyurvai ÷iviþ kàlastathaiva ca .>%)

#<àyuþ>#, [s] klã, (eti gacchatãti iõ + usi + õicca .) jãvitakàlaþ . paramàyuþ . ityamaraþ .. tatparyàyaþ . vijãvitaü 2 nityagaþ 3 anubandhaþ 4 .
     %<puruùàþ sarvasiddhà÷ca caturvarùa÷atàyuùaþ .
     kçte tretàdike'pyevaü pàda÷o hrasati kramàt ..>% iti vaidyakaü ..
     %<arogàþ sarvasiddhàrthà÷caturvarùa÷atàyuùaþ .
     kçte tretàdiùu hyeùàmàyurhrasati pàda÷aþ ..>% iti manuþ 1 . 183 .. ghçtaü . iti ràjanirghaõñaþ ..
     (%<nàbhisthaþ pràõapavanaþ spçùñvà hçtkamalàntaraü .
     kaõñhàdvahirviniryàti pàtuü viùõupadàmçtaü ..
     pãtvà càmbarapãyuùaü punaràyàti vegataþ .
     prãõayan dehamakhilaü jãvayan jañharànalam ..
     ÷arãrapràõayorevaü saüyogàdàyurucyate .>% iti ÷àrïgadharaþ .. %<÷arãrendriyasattvàtmasaüyogo dhàri jãvitaü . nityaga÷cànubandha÷ca paryàyairàyurucyate>% .. iti .
     %<varùa÷ataü khalvàyuùaþ pramàõamasmin kàle . santi punaradhikonavarùa÷atajãvino manuùyàþ . teùàü vikçtivarjyaiþ prakçtyàdibalavi÷eùairàyuùo lakùaõata÷ca pramàõamupalabhya vayasastritvaü vibhajeta .>% %<tantreõa tatràyuruktaü svalakùaõato yathàvadihaiva tatra ÷arãramànasàbhyàü rogàbhyàmanabhidrutasya vi÷eùeõa yauvanavataþ samanvàgatabalavãryapauruùaparàkramasya j¤ànavij¤ànendriyendriyàrthabalasamudàye vartamànasya paramardhiruciravividhopabhogasya samçddhasarvàrambhasya yatheùñavicàraõàt sukhamàyurucyate>% . iti ca . %<asukhamato viparyayeõa hitaiùiõaþ punarbhåtànàmparasvàduparatasya satyavàdinaþ ÷amaparasya parãkùyakàriõo'pramattasya trivargaü paraspareõànupahatamupasevamànasya påjàrhasampåjakasya j¤ànavij¤ànopa÷ama÷ãlasya vçddhopasevinaþ suniyataràgarogerùyàmadamànavegasya satataü vividhapradànaparasya tapoj¤ànapra÷amanityasyàdhyàtmavidastatparasya lokamima¤càsu¤càpekùamàõasya smçtimato hitamàyurucyate>% . iti ca .. %<ahitamato viparyayeõa pramàõamàyuùastvarthendriyamanobuddhiceùñàdãnàü vikçtilakùaõairupalabhyate animittairidamasmàt kùaõànmuhårtàddivasàttripa¤cada÷a-saptada÷a-dvàda÷àhàt pakùànmàsàt ùaõmàsàt saüvatsaràdvà svabhàvamàpatsyate iti . tatrasvabhàvaþ pravçtteruparamo maraõamanityatànirodhaityeko'rthaþ . ityàyuùaþ pramàõamato viparãtamapramàõam>% . iti ca ..
     %<varùa÷ataü khalvàyuùaþ pramàõamasmin kàle tasya nimittaü prakçtiguõàtmasampat sàtmopasevana¤ceti .>% iti ca carakaþ ..)

#<àyuktaþ>#, tri, (àï + yuj + ktaþ .) karmàdhyakùaþ . tatparyàyaþ . niyogã 2 karmasacivaþ 3 vyàpçtaþ 4 . iti hemacandraþ ..

#<àyudhaþ>#, puü, (àyudhyate aneneti . àï + yudh + ka .) astraü . ityamaraþ .. (àyudhànàü trayo bhedàþ . praharaõàni, pàõimuktàni, yantramuktàni ceti . tatra praharaõàni khaógàdãni, pàõimuktàni cakràdãni, yantramuktàni ÷aràdãni . %<dhçtàyudho yàvadahaü tàvadanyaiþ kimàyadhaiþ>% . %<kiü vakùyatyayamevamadya vimukhaü màmudyate'pyàyudhe>% . iti cauttaracarite .)

#<àyudhadharmiõã>#, strã, (àyudhasyeva dharbhmo vidyate yasyàþ . àyudhadharma + in + ïãp .) jayantãvçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<àyudhàgàraü>#, klã, (àyudhànàü, àgàraü . ùaùñhãtat .) astragçhaü . selàkhànà iti khyàtaü . iti mahàbhàrate ràjadharmaþ .. tatra niyuktasya lakùaõaü yathà,%<sthàpanàjàtitattvaj¤aþ satataü pratijàgçtà . ràj¤aþ syàdàyudhàgàre dakùaþ karmasu codyataþ ..>% iti màtsye 189 adhyàyaþ .. (yathà manuþ 9 . 280 .
     %<koùñhàgàràyudhàgàradevatàgàrabhedakàn .
     hastya÷varathahartéü÷ca hanyàdevàvicàrayan ..>%)

#<àyudhikaþ>#, puü, (àyudhena jãvati, àyudha + ñhak .) astrajãvã . tatparyàyaþ . ÷astràjãvaþ 2 kàõóapçùñhaþ 3 àyudhãyaþ 4 . ityamaraþ .. (yathà mahàbhàrate 16 . 7 . 36 .
     %<na pàdarakùaiþ saüyuktàþ nàntaràyudhikà yayuþ .>%

#<àyudhãyaþ>#, puü, (àyudha + cha .) àyudhikaþ . ityamaraþ .. (yoddhà . yathà manuþ 7 . 222 .
     %<alaïkçta÷ca sampa÷yedàyudhãyaü punarjanaü .>% uttaracarite 6 . %<tarjayanti visphurita÷astràþ kumàramàyudhãya÷reõayaþ>% .)

#<àyurdravyaü>#, klã, (àyaso dravyam .) auùadhaü . iti ratnamàlà ..

#<àyurvedaþ>#, puü, (àyuranena vindati vetti vetyàyurvedaþ . àyas + vid + karaõe gha¤ .) aùñàda÷avidyàntargatadhanvantaripraõãtavidyàvi÷aùaþ . vaidyaka÷àstraü . cikitsà÷àstraü . tattu atharvavedàntargataü . yathà,
     %<vidhàtàtharvasarvasvamàyurvedaü prakà÷ayan .
     svanàmnà saühitàü cakre lakùa÷lokamayãmçjuü ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. caraõavyåhamate çgvedasyopavedaþ àyurvedaþ . atharvavedasya ÷astra÷àstràõyupavedaþ .. * .. athàyurvedasya vivaraõam .
     %<çgyajuþsàmàtharvàkhyàn dçùñvà vedàn prajàpatiþ .
     vicintya teùàmarthaü caivàyurvedaü cakàra saþ ..
     kçtvà tu pa¤camaü vedaü bhàskaràya dadau vibhuþ .
     svatantrasaühitàü tasmàt bhàskara÷ca cakàra saþ ..
     bhàskara÷ca sva÷iùyebhya àyurvedaü svasaühitàü .
     pradadau pàñhayàmàsa te cakruþ saühitàstataþ ..
     teùàü nàmàni viduùàü tantràõi tatkçtàni ca .
     vyàdhipraõà÷avãjàni sàdhvi matto ni÷àmaya ..
     dhanvantarirdivodàsaþ kà÷ãràjo'÷vinãsutau .
     nakulaþ sahadevo'rki÷cyavano janako budhaþ ..
     jàvàlo jàjaliþ pailaþ karatho'gastya eva ca .
     ete vedàïgavedaj¤àþ ùoóa÷a vyàdhinà÷akàþ ..
     cikitsàtattvavij¤ànaü nàma tantraü manoramam .
     dhanvantari÷ca bhagavàn cakàra prathame sati ..
     cikitsàdarpaõaü nàma divodàsa÷cakàra saþ .
     cikitsàkaumudãü divyàü kà÷ãràja÷cakàra saþ ..
     cikitsàsàratantra¤ca bhramaghnaü cà÷vinãsutau .
     tantraü vaidyakasarvasvaü nakula÷ca cakàra saþ ..
     cakàra sahadeva÷ca vyàdhisindhuvimardanaü .
     j¤ànàrõavaü mahàtantraü yamaràja÷cakàra saþ ..
     cyavano jãvadàna¤ca cakàra bhagavànçùiþ .
     cakàra janako yogã vaidyasandehabha¤¤anaü ..
     sarvasàraü candrasuto jàvàlastantrasàrakaü .
     vedàïgasàraü tantra¤ca cakàra jàjalirmuniþ ..
     pailo nidànaü karathastantraü sarvadharaü paraü .
     dvaidhanirõayatantra¤ca cakàra kumbhasambhavaþ ..
     cikitsà÷àstravãjàni tantràõyetàni ùoóa÷a vyàdhipraõà÷avãjàni balàdhànakaràõi ca ..
     mathitvà j¤ànamanthànairàyurvedapayonidhiü .
     tatastantràõyujjaharurnavanãtàni kovidàþ ..
     etàni krama÷o dçùñvà divyàü bhàskarasaühitàü .
     àyurvedaü sarvavãjaü sarvaü jànàmi sundari ..
     vyàdhestattvaparij¤ànaü vedanàyà÷ca nigrahaþ .
     etadvaidyasya vaidyatvaü na vaidyaþ prabhuràyuùaþ ..
     àyurvedasya vij¤àtà cikitsàsu yathàrthavit .
     dharmiùñha÷ca dayàlu÷ca tena vaidyaþ prakãrtitaþ ..>% iti brahmavaivarte brahmakhaõóe 16 adhyàyaþ .. * .. tasya lakùaõam yathà --
     %<àyurhitàhitaü vyàdhinidànaü ÷amanaü tathà .
     vidyante yatra vidvadbhiþ sa àyurveda ucyate ..>% tasya niruktiryathà --
     %<anena puruùo yasmàt àyurvindati vetti ca .
     tasmànmunivaraireùa àyurveda iti smçtaþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. anyat roga÷abde veda÷abde vaidya÷abde ca draùñavyam ..
     (%<hitàhitaü sukhaü duþkhamàyustasya hitàhitaü .
     màna¤ca tacca yatroktamàyurvedaþ sa ucyate ..>%
     %<tasyàyuùaþ puõyatamo vedo vedavidàü mataþ .
     vakùyate yanmanuùyàõàü lokrayorubhayorhitaþ ..>%
     %<kimàyu kasmàdàyurvedaþ ki¤càyurvedaþ ÷à÷vato '÷à÷vata iti . kàni càsyàïgàni kai÷càyamadhyetavyaþ kimartha¤ceti .>%
     %<tatra bhiùajà pçùñenaiva¤caturõàmçksàmayajuratharvavedànàmàtmano'tharbavede bhaktiràde÷yà vedohyàtharvaõaþ svastyayanabalimaïgalahomaniyamapràya÷cittopavàsamantràdiparigrahàccikitsàü pràha cikitsà càyuùo hitàyopadi÷yate beda¤copadi÷yàyurvàcyaü tatràyu÷cetanàpravçttijãvitamanubandhodhàri cetyeko'rthaþ, tadà àyurvedayatyàyurvedaþ kathamucyate svalakùaõataþ sukhàsukhato hitàhitataþ pramàõàpramàõata÷ca yata÷càyuùyànàyuùyàõi dravyaguõakarmàõi vedayatyato'pyàyurvedaþ tatràyuùyàõi anàyuùyàõi ca dravyaguõakarmàõi kebalenopadekùyante .>% %<tànindraþ sahasradçgamaraguruvaro'bravãt svàgataü brahmavidàü j¤ànatapodhanànàü brahmarùãõàmasti bhuvoglàniraprabhàvatvaü vaisvaryaü vaivarõya¤ca gràmyavàsakçtamasukhamasukhànubandhaü ca . gràmyo hi vàso målama÷astànàü tatkçtaü puõyakçdbhiranugrahaþ prajànàü sva÷arãramarakùibhiþ kàla÷càyamàyurvedopade÷asya brahmarùãõàmàtmanaþ prajànà¤cànugrahàrthamàyurvedama÷vinau mahyaü prayacchatàü prajàpatira÷vibhyàü . prajàpataye brahmà prajànàmalpamàyurjaràvyàdhibahulamasukhamasukhànubandhaü alpatvàdalpatapodamaniyamadànàdhyayanasa¤cayaü matvà puõyatamamàyuþprakarùakaraü jaràvyàdhipra÷amanaü årjaskaramamçtaü ÷ivaü ÷araõyamudàttaü bhavanto mattaþ ÷rotumarhantyupadhàrayituü prakà÷ayitu¤ca prajànugrahàrthamàrùaü brahma ca maitrãü kàruõyamàtmana÷cànuttamaü puõyamudàraü bràhmamakùayaü karmeti>% . iti carakaþ ..
     %<tànuvàca bhagavàn svàgataü vaþ . sarvatra và mãmàüsyà adhyàpyà÷ca bhavanto vatsàþ ! iha khalvàyurvedo nàma yadupàïgamatharvavedasyànutpàdyava prajàþ ÷loka÷atasahasramadhyàyasahasra¤ca kçtavàn svayambhåþ . tato'lpàyuùñvamalpamedhastva¤càvalokya naràõàü bhåyo'ùñadhà praõãtavàn .. tadyathà .. ÷alyaü ÷àlàkyaü kàyacikitsà bhåtavidyà kaumàramçtyamagadatantraü rasàyanatantraü vàjãkaraõatantramiti ..>%
     %<vatsa ! su÷ruta ! iha khalvàyurvedaprayojanaü vyàdhyupasçùñànàü vyàdhiparimokùaþ svasthasya rakùaõa¤ca .
     àyurasmin vidyate'nena và àyurvindatãtyàyurvedaþ . tasyàïgavaramàdyamàgamapratyakùànumànopamànairaviruddhamucyamànamupadhàraya . etaddhyaïgaü prathamaü pràgabhighàtavraõasaürohàdayaj¤a÷iraþsandhànàcca .>%
     %<tadidaü ÷à÷vataü puõyaü svargyaü ya÷asyamàyuùyaü vçttikara¤ceti ..>% %<brahmà provàca tataþ prajàpatiradhijage tasmàda÷vinàva÷vibhyàmindra indràdahaü mayà tviha pradeyamarthibhyaþ prajàhitahetoþ>% .. iti su÷rutaþ ..)

#<àyurvedã>#, [n] tri, (àyurvedo j¤àtavyatvena vidyate yasya . àyurveda + ini .) àyurvedaj¤aþ . cikitsakaþ . vaidyaþ . iti hemacandraþ ràjanirghaõña÷ca ..

#<àyuryogaþ>#, puü, (jràyuùo jãvitakàlasya yogo bhavatyasmàt .) auùadhaü . iti ràjanirghaõñaþ .

#<àyuùmàn>#, [t] tri, (àyus + matup .) cirajãvã . dãrghàyuþ . tatparyàyaþ . jaivàtçkaþ 2 . ityamaraþ .. (yathà manuþ, 2 . 125, 3 . 263 .
     %<àyuùmàn bhava saumyeti vàcyo vipro'bhivàdane .>% %<àyuùmantaü sutaü såte ya÷omedhàsamanvitaü>% itica ..)

#<àyuùmàn>#, puü, viskumbhàdisaptaviü÷atiyogàntargatatçtãyayogaþ . tatra jàtaphalaü . %<yasyàyuùmàn janmakàle dhanuùmàn yàne yànaü tasya de÷eùu kàryaü . kuryànnyånaü krãóanaü puùpavàñyàü dàsairvàsairanvito garvita÷ca>% .. iti dãpikà ..
     (%<àyuùmàn sattvavàn sàdhyo dravyavànàtmavànapi>% iti su÷rutaþ ..)

#<àyuùyaü>#, tri, (àyuù + yat .) pathyaü . iti ràjanirghaõñaþ .. àyurhitakàrakaü .. (manuþ . 4 . 106 .
     %<dhanyaü ya÷asyamàyuùyaü svargyaü càtithipåjanaü .>% tatraiva 2 . 51 .
     %<àyuùyaü pràïmukho bhuïkte ya÷asyaü dakùiõàmukham .>%
     %<àyuùyaü bhojanaü jãrõe vegànà¤càvidhàraõaü .
     brahmacaryamahiüsà ca sàhasànà¤ca varjanaü ..>% iti su÷rutaþ ..
     %<àyuùyà dãpanã caiva cakùuùyà vraõa÷odhinã .>% iti hàrãtaþ .)

#<àyuùyasåktaü>#, klã, (àyuùya¤ca tatsåkta¤ceti . karmadhàrayaþ .) nàndã÷ràddhàdau vasudhàràsampàtanànantarapàñhyo vaidikamantravi÷eùaþ . sàmagànàü tanmantro yathà -- oü àyurvi÷vàyurvi÷vaü vi÷vamàyurasimahi . prajàntvaùñaradhinidhehyasmai ÷ataü jãvema ÷arado vayante . àyuùe me pavasva varcase me pavasva viduþ pçthivyà divo janitryà ÷çõvantvàpodhaþkùarantã somo hodgàya mamàyuùe mama brahmavarcasàya yajamànasyardhyà amuùya ràjyàya . amuùya sthàne yadarthaü vçddhistasya ùaùñyantanàma prayojyaü . iti raghunandanabhaññàcàryakçta÷ràddhaprayogatattvaü .. * .. yajurvidàü tanmantro yathà -- oü àyuùyaü varcasyaü ràyaùpoùamaudbhidaü idaü hiraõyaü varcasva jetràyàvi÷atàdumàü . na tadrakùàüsi na pi÷àcàstaranti vedànàmojaþ prathamajaü hyetat . yo bibharti dàkùàyaõyaü hiraõyaü sahadeveùu kçõute dãrghamàyuþ samanuùyeùu kçõute dãrghamàyuþ . yadà badhràndàkùàyaõàü hiraõyaü ÷atànãkàya sumanasyamànàþ . tanna àvadhràmi ÷atasàradayà yuùmà¤jaradaùñiryathàsaü . iti tatkçtayajurvedãya÷ràddhaprayogatattvaü ..

@<[Page 1,187b]>@
#<àyuskaraþ>#, tri, (àyus + kç + ka .) paramàyurjanakaþ .. (àyurvçddhijanakaþ .
     %<sahàmalaka÷uktibhirdadhisareõa tailena và guóena payasà ghçtena yava÷aktubhirvà saha .
     tilena sahamàkùikeõa palanena såpena và vapuskaramaruskaraü paramamedhyamàyuskaraü ..>% iti vàbhañaþ ..)

#<àyogaþ>#, puü, (àï + yuj + gha¤ .) gandhamàlyopahàraþ . vyàpàraþ . rodhaþ . iti hemacandraþ .. (yathà ràmàyaõe --
     %<saralaiþ karõikàrai÷ca kiü÷ukai÷ca supuùpitaiþ .
     sa de÷o bhramaràyogaþ pradãpta iva lakùyate ..>%)

#<àyogavaþ>#, puü, (ayogava eva svàrthe aõ .) ÷ådràdvai÷yàyàü jàto jàtivi÷eùaþ . iti hemacandraþ .. tasya karma kàùñhatakùaõaü . (yathà manuþ 10 . 12, 10 . 16 .
     %<÷ådràdàyogavaþ kùattà caõóàla÷càdhamo nçõàü .
     vai÷yaràjanyavipràsu jàyante varõasaïkaràþ ..>%
     %<àyogavo'yaü kùattà ca càõóàla÷càdhamo nçõàü .
     pràtilomyena jàyante ÷ådràdapasadàstrayaþ ..>%)

#<àyojanaü>#, klã, (àï + yuj + lyuñ .) udyogaþ . àharaõaü . dravyàsàdanaü . yathà --
     %<kutracit taõóulàþ santi kva ca sthàlã kva cendhanaü .
     teùàmàyojanaü kurvan mukhyaþ kartàbhidhãyate ..>% iti goyãcandradhçtakàrikà ..

#<àyodhanaü>#, klã, (àï + yudha + lyañ .) yuddhaü . badhaþ . iti medinã .. (raghuvaü÷e, 6 . 42 .
     %<àyodhane kçùõagatiü sahàyamavàpya yaþ kùatriyakàlaràtriü .>% bhaññiþ, %<àyodhane sthàyukamastrajàtam .>% raghuþ, 5 . 71 . àyodhanàgrasaratàü tvayi vãra ! yàte .)

#<àraü>#, klã, (àï + ç + bhàve gha¤ .) muõóàyasaü . muõóalohaü . iti ràjanirghaõñaþ .. pittalaü . ityamarañãkà .. koõaþ . pràntabhàgaþ . ityànandalaharãñãkà .. (cakràïgakàùñhabhedaþ . yathà mahàbhàrate,
     %<àràntarenàvapatat saükùipyàïgaü kùaõena ha .>%
     %<yastriùaùñi÷atàraõyaü vedàrthaü sa paraþ kaviþ ..>%)

#<àraþ>#, puü, (àï + ç + kartari saüj¤àyàü gha¤ .) maïgalagrahaþ . ÷aniþ . pittalaü . iti hemacandraþ .. vçkùabhedaþ . tatparyàyaþ . madhuràmlaphalaþ 2 . iti ratnamàlà .. rephala iti khyàtaþ ..

#<àrakåñaþ>#, puü klã, (àraü kåñayati ståpãkaroti pacàdyac .) pittalaü . ityamaraþ .. (yathà naiùadhe .
     %<akà¤cane kà¤cananàyikàïgake kimàrakåñàbharaõena na ÷riyaþ .>%)

#<àrakùaü>#, tri, (àrakùatãti . àï + rakùa + ac .) rakùàyuktaü . iti ÷abdaratnàvalã .. rakùaõãyaü . iti vi÷vaþ ..

#<àrakùaþ>#, puü, (àï + rakùa + ac .) gajakumbhasandhiþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<àragvadhaþ>#, puü, (à + rage ÷aïkàyàü kvipa . àraga roga÷aïkàmapi hanti ac badhàde÷a÷ca .) vçkùavi÷eùaþ . sonàlu soüdàli iti khyàtaþ . tatparyàyaþ . ràjavçkùaþ 2 sampàkaþ 3 caturaïgulaþ 4 àrevataþ 5 vyàdhighàtaþ 6 kçtamàlaþ 7 suvarõakaþ 8 . ityamaraþ .. manthànaþ 9 rocanaþ 10 dãrghaphalaþ 11 nçpadrumaþ 12 himapuùpaþ 13 ràjataruþ 14 kaõóughnaþ 15 jvaràntakaþ 16 arujaþ 17 svarõapuùpaþ 18 svarõadruþ 19 kuùñhasådanaþ 20 karõàbharaõakaþ 21 mahàràjadrumaþ 22 karõikàraþ 23 svarõàïgaþ 24 . iti ràjanirghaõñaþ .. pragrahaþ 25 . iti ratnamàlà .. asya guõàþ . atimadhuratvaü . ÷ãtalatvaü . ÷ålajvarakaõóukuùñhamehakaphaviùñambhanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca . jvarahçdrogavàtaraktodàvartaroge ati÷ayapathyatvaü . mçdutva¤ca . asya phalaguõàþ . madhuratvaü . ÷ukrakàritvaü . vàtapittahàritva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. àmalatàsa iti hindãbhàùà .
     %<àragvadho ràjakçkùaþ sampàka÷caturaïgulaþ .
     àrevatavyàdhighàtakçtamàlasuvarõakàþ ..
     karõikàro dãrghaphalaþ svarõàïgaþ svarõabhåùaõaþ .
     àragvadho guruþ svàduþ ÷ãtalaþ sraüsanottamaþ ..
     jvarahçdrogapittàsravàtodàvarta÷ålanut .
     tatphalaü sraüsanaü rucyaü kuùñhapittakaphàpahaü ..
     jvare tu satataü pathyaü koùñha÷uddhikaraü paraü .>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (vyavahàro yathà --
     %<bàle vçddhe kùate kùãõe sukumàre ca mànave .
     yojyomçdvalapàyitvàdvi÷eùàccaturaïgulaþ . * ..>% grahaõapraõàlã yathà .. * ..
     %<phalakàle phalantasya gràhyaü pariõata¤ca yat .
     teùàü guõavatàü bhàraü sikatàsu nidhàpayet ..
     saptaràtràt sasuddhçtya ÷oùayedàtape miùak .
     tato majjànamuddhçtya ÷ucau bhàõóe nidhàpayet . * ..>% saüyogavi÷eùe guõà yathà .. * ..
     %<dràkùàrasayuto deyo dàhodàvartapãóite .
     caturvarùasukhaü bàle yàvaddvàda÷avàrùike . * ..
     caturaïgulamajj¤astu prasçtaü vàthavà¤jaliü .
     suràmaõóena saüyuktamathavà kolasãdhunà ..
     dadhimaõóena và yuktaürasenàmalakasya và .
     kçtvà ÷ãtakaùàyaü taü pibet sauvãrakeõa và ..>% iti carakaþ ..)

#<àraññaþ>#, puü, (àï + rañ + ñac .) de÷avi÷eùaþ . trikàõóa÷eùe kùatriyavarge àraññaja÷abdadar÷anàt .. tatra àraññajo'pi pàñhaþ .. (yathà bhàrate --
     %<pa¤canadyo vahantyetà yatra pãlavanànyuta .
     ÷atadru÷ca vipà÷à ca tçtãyairàvatã tathà ..
     candrabhàgà vitastà ca sindhuùaùñhà vahirgireþ .
     àraññà nàma te de÷à naùñadharmà na tàn vrajet ..>%
     %<pa¤ca nadyo vahantyetà yatra niþsçtya parbatàt .
     àraññà nàma vàhãkà na teùvàryo dvyahaü vaset ..>%)

#<àraññajaþ>#, puü, (àraññade÷e jàyate àrañña + jana + óaþ .) àraññade÷odbhavaghoñakaþ . iti jañàdharaþ trikàõóa÷e÷abhåriprayogau ca .. (àraññade÷otpanne, tri . yathà mahàbhàrate --
     %<sãdhoþ pànaü gurutalpàvamardo bhråõahatyà paravittàpahàraþ .
     yeùàü dharmastàn prati nàstyadharmaàraññajàn pa¤canadàn dhigastu ..>%)

#<àraõiþ>#, puü, (àï + ç + aõic .) àvartaþ . tatparyàyaþ . kulahaõóakaþ 2 . iti hàràvalã .. pàkamàrà jala ityàdi bhàùà ..

#<àraõyapa÷uþ>#, puü, (araõye bhavaþ . araõya + ùya¤ + sa càsau pa÷u÷ceti karmadhàrayaþ .) araõyajàtapa÷uþ . sa ca saptadhà yathà . mahiùaþ 1 vànaraþ 2 çkùaþ 3 sarãsçpaþ 4 ruruþ 5 pçùataþ 6 mçgaþ 7 . iti tithyàditattve paiñhãnasiþ ..

#<àraõyamudgà>#, strã, (araõyamudgasyevàkàraþ parõe yasyàþ . tataþ svàrthe aõ .) mudgaparõe . mugànã iti bhàùà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<àraõyarà÷iþ>#, puü, (araõye bhavaþ àraõyaþ atra siüha eva sa eva rà÷iþ .) siüharà÷iþ . makaraprathamàrdhaþ . mãnameùavçùarà÷ayaþ . iti dãpikà ..

#<àratiþ>#, strã, (àï + ram + ktin .) viratiþ . nivçttiþ . ityamaraþ .. (uparamaþ, nãràjanam .)

#<àranàlaü>#, klã, (àrchati àï + ç + ac àraþ . nala gandhe jvalatãti õaþ nàlaþ . àraþ nàlo gandho yasya .) kà¤jikaü . iti hemacandraþ ..
     %<àranàlantu godhåmairàmaiþ syànnistuùãkçtaiþ .
     pakvairvà sandhitaistattu sauvãrasadç÷aü guõaiþ ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..
     (%<làkùà haridrà ma¤jiùñhà kalkaistailaü vipàcayet .
     ùaóguõenàranàlena dàha÷ãtajvaràpahaü .. * ..>% làkùàditaile .. * .. iti vaidyakacakrapàõisaügrahaþ ..)

#<àranàlakaü>#, klã, (àranàlam eva svàrthe kaþ .) kà¤jikaü . ityamaraþ .. kàüji iti bhàùà .

#<àrabdhaü>#, tri, (àï + rabh + ktaþ .) kçtàrambhaü . àrambhe klã . yathà --
     %<àrabdhaü malamàsàt pràk yat karma na samàpitaü .
     àgate malamàse'pi tat samàpyaü na saü÷ayaþ ..>% iti malamàsatattvaü .. * .. àrabdhakarmaõya÷aucàbhàvo yathà --
     %<vratayaj¤avivàheùu ÷ràddhe home'rcane jape .
     àrabdhe såtakaü na syàdanàrabdhe tu såtakaü ..>% iti tithyàditattvaü ..

#<àrambhaþ>#, puü, (àï + rabhi + gha¤ .) prathamakçtiþ . tatparyàyaþ . prakramaþ 1 upakramaþ 2 abhyàdànaü 3 udétaþ 4 àrambhaþ 5 . ityamaraþ .. abhyàdànàditrayamàrambhamàtre . prakramàdipa¤ca àrambhamàtre ityeke .. kecittu prakramàdidvayaü prathamàrambhe .. abhyàdànàditrayaü àrambhamàtre . iti bahubhiruktamapi na sàdhu yataþ prathamakçtireva àrambhaþ tatpårbadvayaü àrambhe ÷eùatrayaü àrabdhe ityàhuþ . iti marataþ .. tvarà . udyamaþ . badhaþ . darpaþ . iti medinã .. prantàvanà . iti trikàõóa÷eùaþ .. àdyakçtiþ . yathà --
     %<mãnàdistho raviryeùàmàrambhaprathamakùaõe .
     bhabette'bde càndramàsà÷caitràdyà dvàda÷a smçtàþ ..>% àrambhaprathamakùaõe àdyakçtyàdyasamaye . iti malasàmatattvam .. pàribhàùikàrambho yathà --
     %<àrambho varaõaü yaj¤e saïkalpo vratajàpayoþ .
     nàndã÷ràddhaü vivàhàdau ÷ràddhe pàkapariùkriyà ..>% iti tithyàditattvam .. (yathà meghadåte . 37 . --
     %<mçtyàrambhe hara pa÷upateràrdranàgàjinecchàm .>% sàhityadarpaõe . pramathaparicchede . %<granthàrambhe nirvighnena pràripsitaparisamàptikàmaþ>% . raghuvaü÷e . 1 . 15 .
     %<àgamaiþ sadç÷àrambha àrambhasadç÷odayaþ .>%)

#<àravaþ>#, puü, (àï + ru + ac .) ÷abdaþ . ityamaraþ .. (yathà ràmàyaõe . %<vànarà÷cakruràravaü>% .)

#<àravã>#, strã, àravanàmakamlecchade÷ãyabhàùà . yathà,
     %<jyeùñhà÷leùà maghà pårbà revatã bharaõãdvaye .>% vi÷àkhàrdrottaràùàóha÷atabhe pàpavàsare .. lagre sthire sacandre ca pàrasãmàravãü pañhet . iti gaõapatimuhårtaþ ..

#<àrà>#, strã, (àï + ç + ac + ñàp .) carmabhedakàstraü . tatparyàyaþ . carmaprabhedikà 2 . ityamaraþ .. %<udyamyàràmagrakàyotthitasya>% . iti màghaþ .)

#<àràgraü>#, klã, (àràyàþ agraü ùaùñhãtat .) ardhacandràdyastramukhaü .
     %<ardhacandrakhurapràdidhàràgraü mukhamucyate .>% %<àràgrantu mukhanteùàü puùpapatràdibhedataþ>% .. iti halàyudhaþ ..

#<àràt>#, vya, (à ràti . rà dàne bàhulakàdàtipratyayaþ .) dåraü . nikañaþ . ityamaraþ .. (yathà, uttaracarite . %<meghamàleva ya÷càyamàràdapi vibhàvyate>% . iti %<tamarcyamàràdabhivartamànam>% . iti raghau 2 . 10 .

#<àràtiþ>#, puü, (àï + rà + ktin .) aràtiþ . ÷atruþ . iti bharataþ dviråpakoùa÷ca ..

#<àràtrikaü>#, klã, (àï + ràtri + kan .) nãràjananimittadãpaþ . nãràjanà . nãràjanapàtra¤ca . àrati iti bhàùà . tathàca haribhaktivilàse .
     %<tata÷ca målamantreõa dattvà puùpà¤jalitrayaü .
     mahànãràjanaü kuryàt mahàvàdyajayasvanaiþ ..
     prajvàlayettadartha¤ca karpåreõa ghçtena và .
     àràtrikaü ÷ubhe pàtre viùamànekavartikaü ..>% anyacca .
     %<àdau catuùpàdatale ca viùõo rdvau nàbhide÷e mukhamaõóalaikaü .
     sarveùu càïgeùvapi saptavàrànàràtrikaü bhaktajanastu kuryàt ..>%

#<àràdhanaü>#, klã, (àï + ràdh + lyuñ .) sàdhanaü . pràptiþ . toùaõaü . ityamaraþ .. pacanaü . iti medinã .. (yathà tairàgya÷atake tçùõàdçùaõe 5 .
     %<mantràràdhanatatpareõa manasà nãtàþ ÷ma÷àne ni÷àþ .>% uttaracarite . prathamàïke .
     %<snehaü dayà¤ca saukhya¤ca yadi và jànakãmapi .
     àràdhanàya lokànàü mu¤cato nàsti me vyathà ..>% kumàrasambhave 1 . 59 .
     %<àràdhanàyàsya sakhãsametàü samàdide÷a prayatàü tanåjàm .>%)

#<àràdhanà>#, strã, (àï + ràdh + õic + yuc + strãtvàt ñàp .) sàdhanà . tatparyàyaþ . sevà 2 bhaktiþ 3 paricaryà 4 prasàdanà 5 ÷u÷råùà 6 upàstiþ 7 varivasyàþ 8 pariùñiþ 9 upacàraþ 10 . iti hemacandraþ ..

#<àràmaþ>#, puü, (àramyate'tra, àï + ram + àdhàre gha¤ .) upavanaü . ityamaraþ .. vàgàn iti bhàùà . (yathà, manuþ -- 8 . 262 . 8 . 264 .
     %<kùetrakåpataóàgànàmàràmasya gçhasya ca .>%
     %<gçhaü taóàgamàràmaü kùetraü và bhãùayà haran ..>%)

#<àràma÷ãtalà>#, strã, (àràmatvàt ÷ãtalà snigdhà .) sugandhipatrivi÷eùaþ . vabbaryàdivarge likhità . tatparyàyaþ . ànandã 2 ÷ãtalà 3 sugandhinã 4 ràmà 5 mahànandà 6 gandhàóhyà 7 ràma÷ãtalà 8 . asyà guõàþ . tiktatvaü . ÷ãtalatvaü . pittahàritvaü . dàha÷othapra÷amanatvaü . visphoñavraõaropaõatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà vaidyake .
     %<àràma÷ãtalà tiktà ÷ãtalà pittahàriõã .>%)

#<àràlikaþ>#, tri, (aràlaü kuñilaü carati iti ñhak .) såpakàraþ . pàcakaþ . ityamaraþ ..

#<àràvaþ>#, puü, (àï + ru + gha¤ .) ÷abdaþ . ityamaraþ .. (yathà mahàbhàrate .
     %<àràvaü màtçvargasya bhçgåõàü kùatriyairbadhe .>%
     %<àràvaþ sumahàü÷càsãt .>%)

#<àruþ>#, puü, (ç + uõ .) vçkùabhedaþ . karkañaþ . ÷åkaraþ . iti medinã ..

#<àråþ>#, puü, (çcchati aryate và . ç + å + õicca .) piïgalavarõaþ . tadyukte tri . ityuõàdikoùaþ ..

#<àråkaü>#, klã, (àrå + kan .) himàcale prasiddhauùadhãvi÷eùaþ . àóa iti bhàùà . tatparyàyaþ . vãrasenaü 2 vãraü 3 vãràrukaü 4 . tatpatrapuùpàdibhedataþ caturjàtiþ . teùàü guõàþ . madhuratvaü . himatvaü . ar÷aþpramehagulmàsradoùanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà carake ..
     %<amlaü paruùakaü dràkùà vadaryàõyàråkàõi ca ..>%)

#<àråóhaþ>#, tri, (àï + ruh + kartari ktaþ .) kçtàrohaõaþ . vçkùàdira upara caóà vyakti iti bhàùà . yathà --
     %<ràma ràmeti ràmeti kåjantaü madhuràkùaraü .
     àråóhakavità÷àkhaü vanñe vàlmãkikokilaü ..>% iti ràmàyaõapàñhasya pårbapàñhya÷lokaþ .. (yathà smçtiþ .
     %<àråóho naiùñhikaü dharmaü yastu pracyavate punaþ .
     pràya÷cittaü na pa÷yàmi yena ÷udhyet sa àtmahà ..>% gãtà .
     %<yogàråóhasya tasyaiva ÷amaþ kàraõamucyate .>%)

@<[Page 1,189a]>@
#<àrevataü>#, klã, (àrevayati nistàrayati malaü sàrakatvàt . revç plavagatau . õic + vic .. atati . ata + ac . tata àrev càsau ata÷ceti .) pàràvatavçkùaphalaü . iti ràjanirghaõñaþ ..
     (%<målakaü ÷uùkamàtra¤ca varùàbhåþ pa¤camålakaü .
     àrevataphala¤càüpsu paktvà tena ghçtaü pacet ..>% iti su÷rutaþ taidyakacakrapàõisaügraha÷ca ..)

#<àrevataþ>#, puü, (àrevayati recayati malaü sàrakatvàt àï + rev + õic + vic + atac .) àragvadhavçkùaþ . ityamaraþ ..

#<àrogyaü>#, klã, (arogasya bhàvaþ . ùya¤ .) vyàdhyabhàvaþ . tatparyàyaþ . anàmayaü 2 . ityamaraþ .. pàñavaü 3 làghavaü 4 vàrtaü 5 . iti ràjanirghaõñaþ .. (%<àrogyaü tat sukhàvahaü>% . iti ÷àrïgadharaþ ..
     %<dharmàrthakàmamokùàõàmàrogyaü målamuttamam .>%
     %<sukhasaüj¤akamàrogyam,>%
     %<vedàdhyayana÷abdà÷ca sukho vàyuþ pradakùiõaþ .
     pathi ve÷maprave÷e tu vidyàdàrogyalakùaõam ..>% iti carakaþ ..
     %<sukhamàtraü samàsena sadvçttasyaitadãritaü .
     àrogyamàyurartho và nàsadbhiþ pràpyate nçbhiþ ..>% iti su÷rutaþ ..)

#<àrogya÷àlà>#, strã, (àrogyàrthà ÷àlà . madhyapadalopikarmadhàrayaþ .) àrogyadànagçhaü . cikitsàlayaþ . yathà --
     %<dharmàrthakàmamokùàõàmàrogyaü sàdhanaü yataþ .
     atastvàrogyadàtà ca naro bhavati sarvadaþ ..
     àrogya÷àlàü kurvãta mahauùadhaparicchadàü .
     vidagdhavaidyasaüyuktàü bahvannarasasaüyutàü ..
     vaidyastu ÷àstravit pràj¤o dçùñauùadhaparàkramaþ .
     oùadhãmålatattvaj¤aþ samuddharaõakàlavit ..
     balavãryavipàkaj¤aþ ÷àlimàüsauùadhãgaõe .
     tyàgivaddehinàü tadvadanukålaþ priyaüvadaþ ..>% iti vaidyakaü ..

#<àropaþ>#, puü, (àï + ruh + õic + gha¤ .) mithyàj¤ànaü . yathà . %<asarpabhåte rajjau sarpàropavat vastunyavastvàropaþ adhyàropaþ>% . iti vedàntasàraþ .. mithyàviùkaraõaü . yathà . %<asåyà tu doùàropo guõeùvapi>% . ityamaraþ .. (yathà sàhityadarpaõe . 10 ma paricchede .
     %<àropàdhyavasànàbhyàü pratyekaü tà api dvidhà .>%
     %<råpitaü ropitàropo viùaye nirapahvave ..>%
     %<yatra kasyacidàropaþ paràropaõakàraõaü .>%)

#<àropaõaü>#, klã, (àï + ruh + õic + lyuñ .) nyàsaþ . saüsthàpanaü .. (÷asyàdãnàü ropaõaü . ÷aràsanàdau jyàdãnàü saüyojanaü, unnamanaü, samutthàpanaü, yathà sàhityadarpaõe . 10 ma paricchede .
     %<yatra kasyacidàropaþ paràropaõakàraõam .>% ràmàyaõe . àdikàõóe .
     %<yadyasya dhanuùo ràmaþ kuryàdàropaõaü mune .>%)

#<àropitaü>#, tri, (àï + ruh + õic + ktaþ .) kçtàropaõaü . nihitaü . nyastaü . iti halàyudhaþ .. kalpitaü .. (yathà kumàrasambhave 3 . 35 . %<taü de÷amàropitapuùpacàpe>% . kàvyaprakà÷e .
     %<samastavastuviùayaü ÷rautà àropità yadà .>%)

#<àrohaþ>#, puü, (àï + ruh + gha¤ .) dairdhyaü . varastriyàþ ÷roõiþ . ityamaraþ .. (yathà màghe %<àrohairnivióavçhannitambavimbaiþ>% .) avarohaþ . àrohaõaü . gajàrohaþ . samucchrayaþ . iti medinã ..
     (%<àrohamiva ratnànàü pratiùñhànamiva ÷riyaþ .>% iti ràmàyaõe .) parimàõavi÷eùaþ . nitambaþ . iti hemacandraþ .. (àrohati yaþ . àï + ruh + ac . niùàdã . yathà, harivaü÷e --
     %<a÷và÷ca paryadhàvanta hatàrohà di÷o da÷a .>%)

#<àrohakaþ>#, tri, (àï + ruh + õvul .) àrohaõakartà ..

#<àrohaõaü>#, klã, (àruhyate'nena . àï + ruh + lyuñ .) sopànaü . siói iti bhàùà . (bhàve lyuñ .) samàrohaþ . nãcàdårdhvagamanamiti yàvat . (yathà kumàrasambhave 1 . 39 .
     %<àrohaõàrthaü navayauvanena kàmasya sopànamiva prayuktam .>%) prarohaõaü . aïkuràdijananamiti yàvat . iti medinã ..

#<àrkiþ>#, puü, (arkasyàpatyaü . arka + i¤ .) arkaputtraþ . ÷anai÷caraþ . iti jyotiþ÷àstraü .. (vaivasvatamanuþ, sugrãvaþ, karõa÷ca .)

#<àrgalaþ>#, puü strã, (argala eva svàrthe aõ .) argalaþ . iti dviråpakoùaþ .. khila iti bhàùà .

#<àrgvadhaþ>#, puü, àragvadhavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..
     (%<àragvadha÷abde'sya guõàdayo j¤àtavyàþ .>%)

#<àrghà>#, strã, (àï + argh + ac .) pãtà dãrghatuõóà ùañpadasannibhà makùikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<àrghyaü>#, klã, (àrghayà makùikayà vihitam . àrghà + yat .) àrghànàmamakùikotpannamadhu . tasya guõàþ . ati÷ayacakùurhitakàritvaü . kaphapittàsradoùanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (yaduktaü --
     %<madhåkavçkùàniryàsaü jaratkàrvà÷ramodbhavàþ .
     sravantyàrghyaü tadàkhyàtaü ÷vetakaü màlave punaþ ..
     tãkùõatuõóàstu yàþ pãtà makùikàþ ùañpadopamàþ .
     àrghàstàstatkçtaü yat tadàrghyamityapare jaguþ ..>% yathà su÷rute --
     %<àrghyaü madhvaticakùuùyaü kaphapittaharaü paraü .
     kaùàyaü kañu pàke ca balyaü tiktamavàtakçt ..>% idaü hi aùñavidhamadhujàtimadhye parigaõitam .
     %<pauttikaü bhràmaraü kùaudraü màkùikaü chàtrameva ca .
     àrghyamauddàlikaü dàlamityaùñau madhujàtayaþ ..>%)

#<àrtaþ>#, tri, (àï + ç + ktaþ .) pãóitaþ . asusthaþ . yathà --
     %<àrtànàü màrgamàõànàü pràya÷cittàni ye dvijàþ .
     jànanto na prayacchanti te'pi taddoùabhàginaþ ..>% iti pràya÷cittatattvaü .. (duþkhitaþ, kàtaraþ, ÷okàbhibhåtaþ, udvejitaþ, viraktaþ, apakçtaþ, utpãóitaþ . yathà ÷àkuntale, prathamàïke .
     %<àrtatràõàya vaþ ÷astraü na prahartumanàgasi .>%
     %<dveùyo'pi sammataþ ÷iùñastasyàrtasya yathauùadham .>% iti raghau . 1 . 28 . (tathà ca carake .. %<nà÷vinàvàrtaü bheùajenopapàdayetàü>% . iti ..

#<àrtagalaþ>#, puü, (àrta iva galati pacàdyac .) nãlajhiõñã . tatparyàyaþ . bàõaþ 2 bàõà 3 dàsã 4 artagalaþ 5 . ityamarastaññãkà ca .. (%<dàse àrtagala÷ca saþ>% . iti bhàvaprakà÷aþ ..)

#<àrtavaü>#, klã, (çturasya pràptaþ, aõ yadvà çtureva . praj¤àdibhya÷cetyaõ .) strãrajaþ . ityamaraþ .. puùpaü . iti medinã .. (yathà manuþ, 3 . 48 .
     %<tasmàt yugmàsu puttràrthã saüvi÷edàrtave striyaü .>%
     %<nopagacchet pramatto'pi striyamàrtavadar÷ane ..>% athàrtavasya svaråpamàha . strãõàü rasa eva màsenàrtavaü bhavatãtthuktvà punaràha ÷u÷ruta eva .
     %<màsenopacitaü kàle dhamanãbhyastadàrtavaü .
     ãùadvivarõakçùõa¤ca vàyuryonimukhaü nayet ..>% garbhagrahaõayogyasyàrtavasya lakùaõamàha .
     %<÷a÷àsçkpratimaü yacca yadvà làkùàrasopamaü .
     tadàrtavaü pra÷aüsanti yadvàso na vira¤jayet ..>% àrtavasya varõadvayàbhidhànaü . vàtàdiprakçtibhedena varõabhedàt . yadvàso na vira¤jayet . yadvàso lagnaü prakùàlitaü tadvàsastyajati na tu vikçtaraktaü kuryàt . iti bhàvaprakà÷aþ ..
     %<màsànniùpicchadàhàrti pa¤caràtrànubandhi ca .
     naivàtibahulàtyalpamàrtavaü ÷uddhamàdi÷et ..
     gu¤jàphalasavarõa¤ca padmàlaktakasannibhaü .
     indragopakasaïkà÷amàrtavaü ÷uddhameva tat ..>% iti carakaþ --
     %<÷a÷àsçkpratimaü yattu yadvà làkùàrasopamaü .
     tadàrtavaü pra÷aüsanti yadvàso na vira¤jayet ..
     vidhimuttaravastyantaü kuryàdàrtava÷uddhaye ..
     strãõàü snehàdiyuktànàü catasçùvàrtavàdiùu .
     kuryàt kalkàn picåü÷càpi pathyànyàcamanàni ca ..
     granthibhåte pibet pàñhàü bhåùaõaü vçkùakàõi ca .
     durgandhe påyasaïkà÷e majjatulye tathàrtave ..
     pibedbhadra÷riyaþ kvàtha¤candanakvàthameva ca .>%
     %<àrtavaü ÷oõitantvàgneyamagnãùomãyatvàdgarbhasya pà¤cabhautika¤càparajãvaraktamàhuràcàryàþ ..>% %<evaü màsena rasaþ ÷ukrãbhavati strãõà¤càrtavamiti>% .. iti ÷u÷rutaþ ..)

#<àrtavaþ># tri, (çtuþ pràpto'sya . aõ .) çtådbhavaþ . iti medinãkarahemacandrau .. yathà ràmàyaõe,
     %<àrtavànyupabhu¤jànà puùpàõi ca phalàni ca>% raghau 8 . 36 .
     %<abhibhåya vibhåtimàrtavãü madhugandhàti÷ayena vãrudhàm .>%)

#<àrtavã>#, strã, vàjinã . ghoñakã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<àrtiþ>#, strã, (àï + ç + ktin .) pãóà . dhanuùkoñiþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. rogaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà meghañåte, pårbameghe . 54 .
     %<àpannàrtipra÷amanaphalàþ sampado hyuttamànàm .>% su÷rute --
     %<dàhàtisàrapittàsçïmårchàmadyaviùàrtiùu .>%)

#<àrdraü>#, tri, (arda + rak dãrgha÷ca .) sajalavastu . bhijà iti bhàùà . tatparyàyaþ . sàrdraü 2 klinnaü 3 stimitaü 4 timitaü 5 samunnaü 6 uttaü 7 . ityamaraþ .. (tacca dvividhaü yaduktaü --
     %<àrdraü dravyaü dvidhà proktaü sarasaü nãrasaü tathà .
     sadugdhaü guptarasakaü dvidhà nãrasamucyate ..
     vàståkaü sàrùapaü ÷àkaü nirguõóyeraõóamàrùakam .
     dhuståràdyamidaü sarvamàrdraü sarasamucyate ..
     vañà÷vatthakarãràdyamàrdradravyaü tu nãrasaü .
     sadugdhaü tu dvidhà proktaü mçdu tãkùõamiti kramàt .
     ÷àtalà vajrasãhuõóasauriõyàdyàstu tãkùõakàþ .
     dugdhikàrkakùãriõyàdyà mçdudugdhàþ prakãrtitàþ ..>% yathà raghuvaü÷e, %<àrdràkùatàropaõamanvabhåtàü .>% meghadåte uttarameghe 25 .
     %<tantrãmàdràü nayanasalilaiþ sàrayitvà katha¤cit ..>%)

#<àrdrakaü>#, klã, (ardayati kaphaü àdraü . tataþ kan . yadvà àrdrayati jihvàyàü . kvan .) kañumålavi÷eùaþ . àdà iti bhàùà . tatparyàyaþ . ÷çïgaveraü 2 ityamaraþ .. kañubhadraü 3 kañåtkañaü 4 . iti kecit .. gulmamålaü 5 målajaü 6 kandaraü 7 varaü 8 mahãja 9 sakateùñaü 10 anåpajaü 11 apàka÷àkaü 12 càndràkhyaü 13 ràhucchatraü 14 su÷àkakaü 15 ÷àrïgaü 16 àrdra÷àkaü 17 sacchàkaü 18 . iti ràtranirghaõñaþ .. asya guõàþ . kaphavàtavibandhànàha÷ålapittanà÷itvaü . hçdyatvaü . ruci÷ukrakàritva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. apica . uùõatvaü . kañutvaü . vipàke ÷ãtalatvaü . laghutvaü . agnidãpanatvaü . ÷othakaõñhàmayanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. lavaõàrdrakaguõàþ . bhojanàgre pathyatvaü . jihvàkaõñhavi÷odhanatvaü . agnisandãpanatvaü . hçdyatvaü --
     %<vàtapittakaphebhànàü ÷arãravanacàriõàü .
     eka eva nihantàsti lavaõàrdrakake÷arã ..>% iti dravyaguõaþ --
     %<àrdrakaü ÷çïgaveraü syàt kañubhadraü tathàrdrikà .
     àrdrikà bhedinã gurvã tãkùõoùõà dãpanã tathà .
     kañukà madhurà pàke råkùavàtakaphàpahà .
     ye guõàþ kathitàþ ÷uõñhyàste'pi santyàrdrake'khilàþ .
     bhojanàgre sadà pathyaü lavaõàrdrakabhakùaõaü .
     agnisandãpanaü rucyaü jihvàkaõñhavi÷odhanaü ..
     kuùñhe pàõóvàmaye kçcchre raktapitte vraõe jvare .
     dàhe nidàgha÷aradornaiva påjitamàrdrakaü ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (tadvadàrdrakametacca, iti vàmañaþ ..
     %<rocanaü dãpanaü vçùyamàrdrakaü vi÷vabheùajaü .
     vàta÷leùmavibandheùu rasastasyopadi÷yate ..>% iti carakaþ ..
     %<kaphànilaharaü svaryaü vibandhànàha÷ålanut .
     kañåùõaü rocanaü hçdyaü vçùya¤caivàrdrakaü smçtam ..>% iti su÷rutaþ ..)

#<àrdrapañã>#, [n] puü, (àrdrapaña + ini .) àrdraraktavastràvçtakartçka÷atrunà÷aphalakàbhicàrakarmavi÷eùaþ . yathà . %<athàrdrapañã . praõavo hçdayaü bhagavati càmuõóe raktavàsase apratihataråpaparàkrame amukabadhàya vicetase vahnivallabhà . àrdraraktapañenàvçtaþ samudragàminãnadãtañe åùarabhåmau và dakùiõàmukha årdhvabàhurjapet yàvat pañaþ ÷uùyati tàvat pràõàþ ÷uùyanti ÷atroþ>% . iti tantrasàraþ .. àrdrapañavi÷iùñe, tri ..

#<àrdramàùà>#, strã, màùaparõã . iti ràjanirghaõñaþ .. màùàõã iti bhàùà .

#<àrdra÷àkaü>#, klã, (àrdraü ÷àkamasya .) àrdrakaü . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<àrdrà>#, strã, (àrdra + ñàp .) a÷vinyàdisaptaviü÷atinakùatràntargataùaùñhanakùatraü . asya råpaü . padmàkçtyujjvalaikatàrakàmayaü . asyà adhiùñhàtrã devatà ÷ivaþ . iti kàlidàsaþ .. maõitulyaikatàràtmakaü . iti kecit .. tatra jàtaphalaü .
     %<kùudhàdhiko rukma÷arãrakàntiþ kalipriyaþ kopayuto'vinãtaþ .
     pramåtikàle ca bhavet kilàrdrà nacàrdracetàþ ÷araõàgate'pi .>% iti koùñhãpradãpaþ ..

#<àrdràlubdhakaþ>#, puü, (àdràyàü tannànmà prasiddhanakùatre lubdhaka iva .) ketugrahaþ . iti halàyudhaþ ..

#<àrdrikà>#, strã, (àrdraka + ñàp .) àrdrakaü . iti bhàvaprakà÷aþ ..
     (%<àrdrikà tiktamadhurà måtralà na ca pittakçt ..>% iti vàbhañaþ ..)

#<àryaþ>#, tri, (artuü prakçtamàcarituü yogyaþ . aryate và .. ç + õyat .) satkulodbhavaþ . ityamaraþ . påjyaþ . ÷reùñhaþ . buddhaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. saïgataþ . ityajayaþ .. (mànyaþ, udàracaritaþ, ÷àntacittaþ . yathà, ràmàvaõe, 3 kàõóe .
     %<yo'hamàryeõa paravàn bhràtrà jyeùñhena bhàvini .>% nyàyapathàvalambã, prakçtàcàra÷ãlaþ, satatakartavyakarmànuùñhàtà . yaduktaü,
     %<kartavyamàcaran kàmamakartavyamanàcaran .
     tiùñhati pràkçtàcàre sa tu àrya iti smçtaþ ..>% dhàrmikaþ . dharma÷ãlaþ . yathà, manuþ, 10 . 757 .
     %<àryaråpamivànàryaü karmabhiþ svairvibhàvayet .>% ucitaþ . yathà, ràmàyaõe --
     %<màrgamàyyaü prapannasya nànumanyeta kaþ pumàn ..>% nàñyoktau sammànasåcakamidaü nàma pràyeõa mànyajanàhvàne vyavahriyate . yathà, sàtitvadarpaõe, ùaùñhaparicchede .
     %<svecchayà nàmamirviprairvipra àryeti cetaraiþ .>%
     %<vàcyau nañãsåtradhàràvàryanàmnà parasparaü ..>%)

#<àryaþ>#, puü, (artuü sadàcarituü yogyaþ . ç + õyat .) svàmã . buddhaþ . iti hemacandraþ .. suhçt . ityajayaþ . (÷reùñhavarõaþ . mlecchetarajàtiþ . yaduktaü mahàbhàrate . %<mlecchà÷cànye bahuvidhàþ pårbaü ye nikçtà raõe . àryà÷ca pçthivãpàlàþ>% . iti . svanàmakhyàtaþ sàvarõamanoþ puttraþ . yathà, harivaü÷e .
     %<varãyàü÷càvarãyàü÷ca saümato dhçtimàn vasuþ .
     cariùõuràryo dhçùõu÷ca ràjaþ sumatireva ca .
     sàvarõasya manoþ puttràþ bhaviùyà da÷a bhàrata ! ..>%)

#<àryakaü>#, klã, piõóapàtràdipitçkàryaü . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<àryakaþ>#, puü, (àrya + svàrthe kan .) pitàmahaþ . màtàmahaþ . iti ÷abdamàlà .. (yathà ràmàyaõe --
     %<adya te katicidràtrya÷cyutasyàryakave÷manaþ .>%
     %<àryakaste tu ku÷alã yudhàjinmàtulastava ..>% mahàbhàrate --
     %<àryakeõa ca dçùñaþ sa pçthàyà àryakeõa ca .
     tadà dauhitradauhitraþ pariùvaktaþ supãóitam ..>% påjyavyaktimàtram . svanàmakhyàto nàga÷reùñhaþ, yathà mahàbhàrate --
     %<àryaka÷cograka÷caiva nàgaþ kala÷apotakaþ .>%)

#<àryakà>#, strã, (àryaka + ñàp . udãcàmàta iti pakùe ittvàbhàvaþ .) ÷reùñhà strã . iti vopadevaþ ..

#<àryaputtraþ>#, puü, (àryasya puttraþ . ùaùñhãtatpuruùaþ .) bhartà . svàmã . iti hemacandraþ .. (yathà ràmàyaõe --
     %<àryaputtra ! pità màtà bhràtà puttrastathà snuùà .
     svàni puõyàni bhu¤jànàþ svaü svaü bhàgyamupàsate ..>%) guruputtraþ . mànyasya puttraþ .

#<àryami÷raþ>#, tri, (àryaþ ÷reùñho mi÷ra÷ca .) gauravitaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (mànanãyaþ, påjyaþ . yathà ràmàyaõe, 2 kàõóe .
     %<samakùamàryami÷ràõàü sàdhånàü guõavartinàm .>% uttaracarite, prastàvanàyàü .
     %<adya khalu bhagavataþ kàlapriyanàthasya yàtràyàmàryami÷ràn vij¤àpayàmi .>%)

#<àryà>#, strã, (ç + õyat + striyàü ñàp .) pàrbatã . iti trikàõóa÷eùaþ . chandovi÷eùaþ . tasyà lakùaõam .
     %<yasyàþ pàde prathabhe dvàda÷amàtràþ sthitàstçtãye'pi .
     aùñàda÷a dvitãye caturthake pa¤cada÷a sàryà ..>% iti ÷rutabodhaþ .. apica .
     %<lakùmaitatsaptagaõà gopetà bhavati neha viùame jaþ .
     ùaùñho ja÷ca na laghurvà prathame'rdhe niyatamàryàyàþ ..
     ùaùñhe dvitãyalàtparakelle mukhalàcca sa yatipadaniyamaþ .
     carame'rdhe pa¤camake tasmàdiha bhavati ùaùñho laþ ..>% sà navadhà .
     %<pathyà vipulà capalà bhukhacapalà jaghanacapalà ca .
     gãtyupagãtyudgãtaya àryàgãti÷ca navadhàryà ..>% iti chandoma¤jarã .. ÷reùñhà strã ..

#<àryàvartaþ>#, puü, (àryà àvartante'tra àrya + à + vçt + àdhàre gha¤ .) bindhyahimàcalayãrmadhyade÷aþ . tatparyàyaþ . puõyabhåmiþ 2 . ityamaraþ .. yathà --
     %<àsamudràttu vai pårbàdàsasudràttu pa÷cimàt .
     tayorevàntaraü giryàràryàvartaü vidurburdhàþ ..>% iti mànave 2 . 22 .. api ca, amare . --
     %<àryàvattaþ puõyabhåmirmadhyaü bindhyahimàgayoþ .>%

#<àryikà>#, strã, (àrya + svàrthe kan + ata itvaü .) ÷reùñhà strã . iti vopadevaþ ..

#<àrùaþ>#, puü, (çùe ridaü . çùi + aõ .) vivàhavi÷eùaþ . yatra varàt godvayaü gçhãtvà tenaiva saha kanyàdànaü . yathà, yàj¤abalkyaþ --
     %<yaj¤asthàyartvije daiva àrùa àdàya goyugaü .
     caturda÷a prathamajaþ punàtyuttaraja÷ca ùañ ..>% (yathà manuþ, 3 . 29 .
     %<ekaü gomithunaü dve và varàdàdàya dharmataþ .
     kanyàpradànaü vidhivadàrùo dharmaþ sa ucyate ..>%) çùipraõãte tri .. (yathà manuþ 12 . 106 .
     %<àrùaü dharmopade÷a¤ca veda÷àstravirodhinà .
     yastarkeõànusandhatte sa dharmaü veda netaraþ ..>%

#<àrùabhiþ>#, puü, (çùabhasyàpatyam . çùabha + i¤ .) çùabhaputtraþ . sa tu bharataràjacakravartã . iti hemacandraþ ..

#<àrùabhã>#, strã, (çùabhasya vçùasya priyà . çùabha + aõ + ïãp .) kapikacchavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ . (madhyamamàrge nakùatravi÷eùàõàü saüj¤àvi÷eùaþ . yathà,
     %<tathà dve càpi phalgunyau maghà caivàrùabhã matà .>% kapikacchu÷abde'syà guõàdayo j¤àtavyàþ ..)

#<àrùabhyaþ>#, puü, (çùabhasya prakçtiþ . çùabha + ¤ya .) ùaõóopayuktavçùaþ . tatparyàyaþ . ùaõóatàyogyaþ 2 . ityamaraþ .. ùàüóera upayukta eüóe iti bhàùà ..

#<àrhataþ>#, puü, (arhan jina eva . arhat + aõ .) jinavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . vàdavàdã 2 . iti hemacandraþ ..

#<àlaü>#, klã, (àlayati bhåùayatãti . à + al + ac .) haritàlaü . ityamaraþ .. analpe tri . iti hemacandraþ .. (yathà vaidyakarasendrasàrasaügrahe ..)
     (%<haritàlaü tàlamàlamàlaü ÷ailåùabhåùaõam .
     pi¤jakaü romaharaõaü tàlakaü pãtamityapi ..>%)

#<àlagardaþ>#, puü, (alagarda eva . svàrthe aõ .) alagardaþ . jalasarpaþ .

#<àlambaþ>#, puü, (àï + lavi + gha¤ .) avalambaþ . à÷rayaþ .. (÷araõaü . gatiþ . %<iha hi patatàü nàstyàlambo na càpi nivartanam>% . iti ÷ànti÷atake 3 . 2 .) adholambanam . yathà, ràmàyaõe --
     %<÷obhate ki¤cidàlambaiþ ÷àlayaþ kanakaprabhàþ ..>%)

#<àlambanaü>#, klã, (àï + lamba + lyuñ .) avalambanaü . vibhàvavi÷eùaþ . yathà --
     %<àlambanoddãpanàkhyau tasya bhedàvubhau smçtau .
     àlambanaü nàyakàdistamàlambya rasodgamàt ..>% iti sàhityadarpaõe 3 ya paricchedaþ .

#<àlambhaþ>#, puü, (àï + labhi + gha¤ .) màraõaü . vadhaþ . ityamaraþ .. (yathà smçtiþ, %<a÷vàlambhaü gajàlambhaü>% . medhadåte pårbameghe . 46 .
     %<vyàlambethàþ surabhitanayàlambhajàü mànayiùyan .>% chedanam . kartanam . manuþ 11 . 144 .
     %<kçùñajànàmoùadhãnàü jàtànàü ca svayaü vane .
     vçthàlambhe'nugacchet gàü dinamekaü payovrataþ ..>% spar÷aþ . àliïganam . yathà manuþ 2 . 179 .
     %<dyåta¤ca janavàda¤ca parivàdaü tathà'nçtaü .
     strãõàü ca prekùaõàlambhamupaghàtaü parasya ca ..>%)

#<àlambhyà>#, strã, (àï + labhi + õyat .) badhàrhyà . hananãyà . iti vopadevaþ ..

#<àlayaþ>#, puü, (àlãyate'smin . à + lã + àdhàre ac .) gçhaü . ityamaraþ .. (yathà kumàre 1 . 1 .) %<himàlayo nàma nagàdhiràjaþ>% naiùadhe, %<tatràmaràlayamaràlamaràlake÷ã>% . ràmàyaõe 3 kàõóe .
     %<na hi duùñàtmanàmàryà nivasantyàlaye ciraü .>% layaparyante, klã . bhàgavate 1 adhyàye 5 . %<pivata bhàgavataü rasamàlayam ..>%

#<àlavàlaü>#, klã, (à samantàt jalasya lavamàlàti à + lava + là + ka .) tarumålasecanàrthasvalpajalàdhàraþ . càramàdà iti bhàùà . tatparyàyaþ . àvàlaü 2 àvàpaþ 3 . ityamaraþ .. (raghuvaü÷e 1 . 51 .
     %<vi÷vàsàya vihaïgànàmàlavàlàmbupàyinàm .>% màghe . %<vipulàlavàlabhçtavàridarpaõaþ>% .)

#<àlasaþ>#, tri, (alasa + svàrthe aõ .) alasaþ . àlasyayuktaþ . iti dviråpakoùaþ ..

#<àlasyaü>#, klã, (alasa + ùya¤ .) alasasya bhàvaþ . alasatà . tatparyàyaþ . tandrà 2 kausãdyaü 3 . iti hemacandraþ .. mandatà 4 màndyaü 5 kàryapradveùaþ 6 . iti ràjanirghaõñaþ .. (yaduktaü . %<àlasyaü ÷ramagarbhàdyairjàóyaü jçmbhàsitàdikçt>% ityuktalakùaõo vyabhicàribhàvabhedaþ . su÷rute .
     %<sukhaspar÷aprasaïgitvaü duþkhadveùaõalolatà .
     ÷aktasya càpyanutsàhaþ karmaõyàlasyamucyate ..>%)

#<àlasyaþ>#, tri, (alasa eva . alasa + svàrthe ùya¤ .) alasayuktaþ . tatparyàyaþ . mandaþ 2 tundaparimçjaþ 3 ÷ãtakaþ 4 alasaþ 5 anuùõaþ 6 . ityamaraþ ..

#<àlàtaü>#, klã, (alàtameva . alàta + svàrtheaõ .) alàtaü . aïgàraþ ..

#<àlànaü>#, klã, (àlãyate'tra . àï + lã + lyuñ . vibhàùà lãyaterityàttvam .) gajabandhanastambhaþ . ityamaraþ .. gajabandhanarajjuþ . iti nãlakaõñhaþ .. (raghuvaü÷e 1 . 71 .
     %<aruntudamivàlànamanirvàõasya dantinaþ .>% kàdambarã . %<ibhamadamalinamàlànastambhayugalamupahasantamivorudaõóadvayena .>% raghuvaü÷e 4 . 69, 4 . 81 .
     %<gajàlànaparikliùñairakùoñaiþ sàrdhamànatàþ .>%
     %<tadgajàlànatàü pràptaiþ saha kàlàgurudrumaiþ ..>%) bandhanaü . iti ràyamukuñaþ .. rajjuþ . iti medinã ..

#<àlàpaþ>#, puü, (àï + lap + gha¤ .) kathopakathanaü . sambhàùaõaü . tatparyàyaþ . àbhàùaõaü 2 . ityamaraþ . (sàhityadarpaõe, prathamaparichedaþ .
     %<kàvyàlàpà÷ca ye kecit gãtakànyakhilàni ca .>%)

#<àlàpyaþ>#, tri, (àï + lap + karmaõi õyat .) àlàpayogyaþ . àlàpanãyaþ ..

@<[Page 1,191c]>@
#<àlàvartaü>#, klã, (àlamatyarthamàvartate iti àla + à + vçt + ac .) vastranirmitavyajanaü . iti hemacandraþ .. kàpaóera pàkhà iti bhàùà .

#<àlàvuþ>#, strã, alàvuþ . iti ÷abdaratnàvalã .. làu iti bhàùà . (alàvu÷abde'syà vi÷eùo j¤eyaþ ..

#<àlàvåþ>#, strã, alàvuþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<àlàsyaþ>#, puü, (àlaü paryàptaü àsyaü mukhaü yasya saþ .) kumbhãraþ . iti hemacandraþ ..

#<àliþ>#, strã, (àlayati bhåùayati . à + ala bhåùaõe . aca iþ .) vayasyà . (yathà kumàrasambhave . 5 . 83 .
     (%<nivàryatàmàli kimapyayaü vañuþ, punarvivakùuþ sphuritottaràdharaþ .>%) (àlati nirvàpayati jalaü . ala vàraõe . sarvadhàtubhya in .) setuþ . (alyate'nayà . al + i¤ .) paüktiþ . iti medinã amara÷ca .. santatiþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<àliþ>#, puü, (àlati daü÷ane samartho bhavati . à + al + bàhulakàt iõ .) vç÷cikaþ . bhramaraþ . iti hàràvalã amarañãkà ca ..

#<àliþ>#, tri, (àï + al + iõ .) vi÷adà÷ayaþ . nirmalàntaþkaraõaþ . iti medinã .. anarthaþ . iti hemacandraþ ..

#<àliïganaü>#, klã, (àï + liïga + lyuñ .) prãtipårbakaparasparà÷leùaþ . kolàkolã iti bhàùà . tatparyàyaþ . aïgapàliþ 2 ÷liùà 3 . iti trikàõóa÷eùaþ .. parirambhaþ 4 parãrambhaþ 5 pariùvaïgaþ 6 saü÷leùaþ 7 upagåhanaü 8 . ityamaraþ .. tatsaptadhà yathà . àmodàliïganaü 1 muditàliïganaü 2 premàliïganaü 3 ànandàliïganaü 4 rucyàliïganaü 5 madanàliïganaü 6 vinodàliïganaü 7 . iti kàma÷àstram ..
     (%<àliïganànyadhikçtàþ skuñamàpureva .>% iti màghaþ .. yathà meghañåte uttaramaghe 9 .
     %<yatra strãõàü priyatamabhujàliïganocchåsitànàü .>%)

#<àliïgã>#, [n] puü, (à + liïga + ini .) àliïgyaþ . mçdaïgavi÷eùaþ . ityamarañãkàyàü svàmã ÷avdaratnàvalã ca ..

#<àliïgyaþ>#, puü, (à + liïga + õyat .) yavàkçtimçdaïgaþ . ityamaraþ .. màdola iti bhàùà . yathà ÷abdàrõabe ..
     %<caturaïgulahãno'ïñhyànmukhe caikàïgulena yaþ .
     yavàkçtiþ sa àliïgya àliïgya sa hi vàdyate ..>%

#<àli¤jaraþ>#, puü, (ali¤jara + aõ .) ali¤jaraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. jàlà iti bhàùà .

#<àlindaþ>#, puü, (alinda + aõ .) alindaþ . vahirdvàraprakoùñhaþ . gçhàntara÷ayyàrthavedikà . iti ràyamukuñaþ ÷abdaratnàvalã ca .. gçhaikade÷aþ . ityamaramàlà ..

#<àlindakaþ>#, puü, (àlinda eva svàrthe kaþ .) àlindaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<àlimpanaü>#, klã, (àï + limpa + lyuñ .) maïgalàlepanaü . àlipanà iti bhàùà . tatparyàyaþ . àtarpaõaü 2 àdãpanaü 3 maõóodakaü 4 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

@<[Page 1,192a]>@
#<àlã>#, strã, (àli + ïãù .) sakhã . païktiþ . vç÷cikaþ . ityamarañãkàyàü bharatàdayaþ .. setuþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (÷reõyarthe yathà kumàre 6 . 49 .
     %<toyàntarbhàskaràlãva reje muniparamparà .>%)

#<àlãóhaü>#, klã, (àï + lih + ktaþ .) dhanvinàü dakùiõajaïghàprasàravàmapàdasaükocaråpàvasthànaü . ityamaraþ . (yathà, raghau 3 . 52 . . %<atiùñhadàlãóhavi÷eùa÷obhinà vapuþprakarùeõa vióambite÷varaþ .>% (tallakùaõaü yathà, cintàmaõidhçtam .
     %<namità pårbajaïghà ca pa÷cimà praguõà bhavet .
     asamo madhyakàya÷ca syàdàlãóhasya lakùaõam ..>%)

#<àlãóhaü>#, tri, (àï + liha + kta .) a÷itaü . bhuktaü . iti medinã .. (kùataþ, raghuvaü÷e, 2 . 37 .
     %<senànyamàlãóhamivàsuràstraiþ .>%)

#<àlãóhakaü>#, klã, (àlãóha eva svàrthekaþ .) tarõakànàü sthalãùu krãóanaü . iti hàràvalã .. vàchurera khelà iti bhàùà . àñãlakamiti kvacit pàñhaþ ..

#<àlãnakaü>#, klã, (àlãna + kan .) raïgaü . iti hemacandraþ .. ràü iti bhàùà .

#<àlu>#, klã, (àï + lu + óu .) bhelakaþ . svanàmakhyàtamålavi÷eùaþ . iti medinã .. asya guõàþ . raktapittanà÷itvaü . gurutvaü . svàdutvaü . ÷ãtalatvaü . stanadugdha÷ukrakàritva¤ca . iti dravyaguõaþ ..

#<àluþ>#, strã, (àlàti . àï + là + óu .) svalpavàridhànikà . ghañã jhàrãityàdi bhàùà . tatparyàyaþ . karkarã 2 galantikà 3 . ityamaraþ ..

#<àluþ>#, puü, pecakaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. kàsàluþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<àlukaü>#, klã, (àlu + svàrthekan .) målavi÷eùaþ àlu iti bhàùà . iti ràjavallabhaþ .. elavàlukaü . iti ràjanirghaõñaþ .. tadvivaraõaü yathà --
     %<àlukamapyàlåkaü tat kathitaü vãrasena÷ca .
     kàùñhàluka÷aïkhàlukahastyàlukàni kathyante ..
     piõóàlukamadhvàlukaraktàlukàni vyaktàni .>% kàùñhàlukaü kàñhinyayuktakañàru . ÷aïkhàlukaü ÷vetatàyukta÷aïkhàlu . hastyàlukaü dãrghatàyuktamahà÷arãraü . piõóàlukaü vartulasuthanã . madhvàlukaü madhuratàyuktaromànvitadãrghasuthanã . raktàlukaü ratàrå taraõóà iti ca . eùàü guõàþ .
     %<àlukaü ÷ãtalaü sarvaü viùñambhi madhuraü guru .
     sçùñamåtramalaü råkùaü durjaraü raktapittanut ..
     kaphànilakaraü balyaü vçùyaü stanyavivardhanam .>% iti bhàvaprakà÷aþ ..
     (%<àlukàni ca sarvàõi tathà såpyàni làkùmaõaü .
     svinnaü niùpãóitarasaü snehàóhyaü nàtidoùaõam ..>% iti vàbhañaþ ..
     %<vidàrãkanda÷atàvarãvisamçõàla÷çïgàñakaka÷erukapiõóàlukamadhvàlukahastyàlukakàùñhàluka÷aïkhyàlukaraktàlukendãbarotpalakandaprabhçtãni ..>%
     %<raktapittaharàõyàhuþ ÷ãtàni madhuràõi ca .
     guråõi bahu÷ukràõi stanyavçddhikaràõi ca ..>% iti su÷rutaþ ..)

#<àlukaþ>#, puü, (àlàti pçthvãü kàmarogaü và àï + là + óu + saüj¤àyàü kan .) kàsàluþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷eùanàgaþ . iti hemacandraþ ..

#<àlukã>#, strã, dãrghàkàrasåkùmaraktàluþ . aruã iti nàma . yathà, bhàvaprakà÷e ..
     %<raktàlubhedo yà dãrghà tanvã ca prathitàlukã .
     àlukã balakçt snigdhà gurvã hçtkaphanà÷inã .
     viùñambhakàriõã taile talitàtirucipradà ..>%

#<àlekhyaü>#, klã, (àï + likh + õyat .) citraü . iti hemacandraþ .. (yathàmàghe, 2 . 67 .
     %<iti saürambhiõo vàõãrbalasyàlekhyadevatàþ .>% %<ni÷ãthadãpàþ sahasà hatatviùo babhåvuràlekhyasamarpità iva>% . raghavaü÷e 3 . 15 .)

#<àlekhya÷eùaþ>#, tri, (àlekhyaü citrameva ÷eùo yasya saþ .) mçtaþ . iti hemacandraþ .. (yathà raghuvaü÷e, 14 . 15 .
     %<vàùpàyamàõo balimanniketamàlekhya÷eùasya piturvive÷a .>%)

#<àlokaþ>#, puü, (àï + luk + gha¤ .) dar÷anaü . dekhà iti bhàùà . dyotaþ . àlo iti bhàùà . ÷ànti÷atake, 4 . 6 . %<àlokàya ni÷àsu candrakiraõàþ sakhyaü kuraïgaiþ saha>% . meghadåte pårbameghe 38 .
     %<ruddhàloke narapatipathe såcibhedyaistamobhiþ .>% yathà ÷àkuntale, prathamàïke .
     %<yadàloke såkùaü vrajati sahasà tadvipulatàü .>% (yathà, ràmàyaõe 4 kàõóe . 50 . 24 .
     %<àlokaü dadç÷urdhãrà nãrà÷à jãvite yadà .>% vandibhàùaõaü . stutiriti yàvat . iti medinã .. (raghuvaü÷e . 2 . 9 .
     %<udãrayàmàsurivonmadànàmàloka÷abdaü vayasàü viràvaiþ ..>%)

#<àlokanaü>#, klã, (àï + lok + lyuñ .) dar÷anaü . ityamaraþ .. (raghuvaü÷e, 7 . 5 . %<tatastadàlokanatatparàõàü,>% kumàrasambhave . 2 . 45 .
     %<bhuvanàlokanaprãtiþ svargibhirnànubhåyate .>% màghe, 11 . 33 .
     %<vrajati hi saphalatvaü ballabhàlokanena .>%)

#<àlocanaü>#, klã, (àï + luc + lyuñ .) dar÷anaü . vivecanaü .. (yathà hemacandraþ, %<rahasyàlocanaü mantraþ>% . sàükhyamate nirvikalpakaü j¤ànaü nirdharmakaü ÷uddhavastuviùayakaü pràthamikaü j¤ànaü . yaduktaü .
     %<asti hyàlocanaü j¤ànaü prathamaü nirvakalpakam .
     bàlamåkàdivij¤ànasadç÷aü ÷uddhavastujam ..
     tataþparaü punarvastu dharmairjàtyàdibhiryathà .>%
     %<buddhyàvasãyate sàpi pratyakùatvena sammatà .>% %<÷abdàdiùu pa¤cànàmàlocanamàtramiùyate vçttiþ>% .. sàükhyakàrikà .)

#<àvaneyaþ>#, puü, (avanyà apatyaü avanã + óhak .) maïgalagrahaþ . iti jyotiþ÷àstraü .. (yathà kà÷ãkhaõóe . 17 adhyàye .
     %<utpattiü càsya vakùyàmo bhåsuto'yaü yathàbhavat .
     purà tapasyataþ ÷ambhordàkùàyaõyà viyogataþ ..
     bhàlasthalàtpapàtaikaþ svedavindurmahãtale .
     tataþ kumàraþ saüjaj¤e lohitàïgo mahãtalàt ..
     snehasambardhitaþ so'tha dhàtryà dhàtrãsvaråpayà .
     màheya ityataþ khyàtiü paràbhayaü gatastataþ ..>%)

#<àvapanaü>#, klã, (opyate sthàpyate'tra . àï + vap + àdhàre lyuñ .) dravyasthàpanapàtraü . bhàõóaü . ityamaraþ .. samyakkùurikarma . samyagvãjatantuvapanaü .. (yathà mahàbhàrate, àdiparbaõi .
     %<prabhuragniþ pratapane bhåmiràvapane prabhuþ .
     prabhuþ såryaþ prakà÷itve satàü càbhyàgataþ prabhuþ ..>%
     %<agnirhima÷ca bhaiùajyaü bhåmiràvapanaü mahat .>%)

#<àvaraõaü>#, klã, (àï + vç + lyuñ .) phalakaü . iti hemacandraþ .. óhàla iti bhàùà . àcchàdanaü . óhàkà iti bhàùà .. (yathà mahàbhàrate, àdiparbaõi .
     %<vicitràõi ca vàsàüsi pràvàràvaraõàni ca .>% %<sårye tapatyàvaraõàya dçùñeþ kalpeta lokasya kathaü tamisrà>% . iti raghuþ . 5 . 13 . manuþ . 3 . 163 .
     %<srãtasàü bhedako ya÷ca teùà¤càvaraõa rataþ ..>%)

#<àvaraõa÷aktiþ>#, strã, (àvaraõe ÷aktiþ .) màyà÷aktiþ . yathà . %<svalpo'pi megho bahuyojanavistãrõamàdityamaõóalaü avalokayitçjananayanapathapidhàyakatayàcchàdayatãva tathaivàj¤ànaü paricchinnamapi àtmànamaparicchinnamasaüsàriõaü avalokayitçbuddhipidhàyakatayàcchàdayatãva tàdç÷aü sàmarthyaü>% .. iti vedàntaþ ..

#<àvartaü>#, klã, (àï + vçt + gha¤ .) màkùikadhàtuþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (àvartanaü . cakràkàreõabhramaõaü .)

#<àvartaþ>#, puü, (àï + vçt + gha¤ .) jalabhramaþ . ityamaraþ .. ghårõà iti bhàùà . (raghuvaü÷e 6 . 52 .
     %<nçpaü tamàvartamanoj¤anàbhiþ .>%) cintà . àvartanaü . iti medinã .. meghanàyakacatuùñayàntargatameghàdhipavi÷eùaþ . iti puràõaü jyotiùa¤ca . (yathà meghadåte pårbameghe 6 .
     %<jàtaü vaü÷e bhuvanavidite puùkaràvartakànàm .>%) ràjàvartanàmoparatnaü . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<àvartakã>#, strã, (àvarta iva kàyati prakà÷ate . àvarta + kai + ka + ïãù .) latàvi÷eùaþ . bhagatavallã iti kokaõe prasiddhà . tatparyàyaþ . tindukinã 2 vibhàõóã 3 viùàõikà 4 raïgalatà 5 manoj¤à 6 raktapuùpã 7 maruttàlã 8 pãtakãlà 9 carmaraïgà 10 . asyà guõàþ . kaùàyatvam . amlatvam . ÷ãtavãryakàritvam . pittanà÷itva¤ca . bhadradantikàvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<àvartanaü>#, klã, (àï + vçt + lyuñ .) dugdhàderàloóanaü . àoñàna iti bhàùà . dhàtudravyasya dravãkaraõaü . ityamarañãkà .. galàna iti bhàùà . såryasya pa÷cimadigavasthitacchàyàyàþ pårbadiggamanàrambhakàlaþ . %<àvatanàttu pårbàhno hyaparàhnastataþparaü>% iti smçtiþ ..

@<[Page 1,193a]>@
#<àvartanã>#, strã, (àï + vçt + lyuñ + ïãp .) dhàtudravyadràvaõàrthamçtpàtraü . muchã iti bhàùà . tatparyàyaþ . taijasàvartanã 2 måùà 3 måùaþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<àvartanamaõiþ>#, puü, (àvartanàkàro maõiþ .) ràjàvartanàmoparatnaü . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<àvartinã>#, strã, (àvarta + ini + ïãp .) aja÷çïgãvçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<àvarhitaþ>#, tri, (àï + vçh + ktaþ .) unmålitaþ . utpàñitaþ . iti hemacandraþ .

#<àvaliþ>#, strã, (àï + bala + in .) ÷reõã . paüktiþ . ityamaraþ ..

#<àvalã>#, strã, (àï + bal + in + ïãp .) àbaliþ . ityamaraþ .. (yathà amaru÷atake 3 .. %<àlolàmalakàvalãü vilulitàü bibhraccalatkuõóalaü .>% %<dvijàvalãvyàjani÷àkaràü÷ubhiþ>% . iti màghe 1 . 25 .)

#<àbalyaü>#, klã, (avala + ùya¤ .) abalasya bhàvaþ daurbalyaü ..

#<àva÷yakaü>#, tri, (ava÷ya + manoj¤àditvàdvu¤ . avyayànàü bhamàtra iti ñilopaþ .) ava÷yakartavyaü . nai÷cayikaü . ucitaü . yathà . %<ghyaõoràva÷yake . uvarõàntàdàva÷yake'rthe ghyaõ syàt>% . iti mugdhabodhavyàkaraõaü .. ki¤ca . àva÷yakaparbàdikriyamàõasya nityanaimittikatvaü . iti tithyàditattvaü .. (yathà sàhityadarpaõe, . %<àva÷yakànàü kàryàõàü avirodhàdvinirmitaþ>% .)

#<àvasathaü>#, klã, (àvasanti àgatya vasanti asmin . àï + vasa + athac .) gçhaü . iti hemacandraþ .. (vasatisthànaü . vi÷ràmasthànaü . agnigçhaü . agnihotrasthànaü . raghuvaü÷e, 8 . 14 %<nivasannàvasathe puràdvahiþ .>% manuþ . 3 . 107 .
     %<àsanàvasathau ÷ayyàmanuvrajyàmupàsanàm .>%)

#<àvasathaþ>#, puü, (àvasantyatra . à + vasa + adhikaraõe athac .) gçhaü . (yathà, hitopade÷e mitralàbhe %<asti campakàbhidhànàyàü nagaryàü paribràjakàvasathaþ>% .) àryàkoùaþ . àryàcchandaso granthabhedaþ . vratavi÷eùaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<àvasitaü>#, tri, (àvasyate àcchàdyate àï + vas àcchàdane + ktaþ .) paripakvamarditadhànyaü . iti bharataþ .. bahulitadhànyaü . iti subhåtiþ .. sampannadhànyaü . ityanye .. tatparyàyaþ çddhaü 2 . ityamaraþ ..

#<àvahaþ>#, puü, (àbhimukhyena vahatãti . àï + vah + ac .) saptavàyvantargatavàyuvi÷eùaþ . sa ca bhåvàyuþ . iti puràõajyotiùe .. (yathà, manuþ, 8 . 347 . %<dvau ÷uklajyotiràdityau nando haristapàstathà . citrajyotiþ satyajyotirjyotiùmàn skandha àvahaþ>% .. iti pràpakaþ . janakaþ . yathà manuþ --
     %<samutsçjetsàhasikàn sarvabhåtabhayàvahàn .>% raghuvaü÷e . 14 . 5, %<kle÷àvahà bharturalakùaõàhaü>% .)

@<[Page 1,193b]>@
#<àvahamànaü>#, tri, (àï + vah + ÷ànac .) kramàgataü .. (paramparàgataü, dhàràvàhi .)

#<àvàdhà>#, strã, (à samyak vàdhà .) duþkhaü . pãóà . iti ÷abdaratnàvalã . bhåkhaõóaü . trikoõakùetramadhyarajjunikùepeõa yat khaõóadvayaü jàyate tat . iti lãlàvatã ..

#<àvàpaþ>#, puü, (à vapanti salilamatra . àï + vap + gha¤ .) àlavàlaü . ityamaraþ .. valayaþ . (yathà mahàbhàrate 14 parbaõi .
     %<mohàt papàta gàõóãvamàvàpaü ca karàdapi .>%) ÷atrucintanaü . (pararàùñracintanam . yathà, màghe . 288 .)
     %<tantràvàpavidà yogairmaõóalànyadhitiùñhatà .>%) pànabhedaþ . iti hemacandraþ .. bhàõóavapanaü . parikùepaþ . iti medinã .. nimnonnatabhåmiþ . ityajayaþ .. pàtraü . iti ÷abdaratnàvalã .. pradhànahomaþ . iti smçtiþ ..

#<àvàpakaþ>#, puü, (à upyate iti . àï + vap + karmaõi gha¤ + saüj¤àyàü kan và .) valayaþ . ityamaraþ ..

#<àvàpanaü>#, klã, (àvàpyate'neneti àï + vap + õic + karaõelyuñ .) såtrayantraü . iti ÷abdamàlà .. tàüt iti bhàùà .

#<àvàri>#, klã, (àï + vç + i .) haññave÷ma . ityuõàdikoùaþ .. dokàna hàñcàli ityàdi bhàùà .

#<àvàlaü>#, klã, (àï + val + gha¤ .) àlavàlaü . ityamaraþ .. (vàlakamabhivyàpya ityarthe .) vàlakaparyantam ..

#<àvàlyaü>#, klã, (vàlyàt à àvàlyaü paryantàrthe'vyayãbhàbaþ .) vàlyàvasthàparyantaü .. (yathà dharmaviveke -- %<àvàlyàdasatã satã surapurãü kuntã samàrohayat>% .)

#<àvàsaþ>#, puü, (à basanti atra iti . àï + vas + adhikaraõe gha¤ .) gçhaü iti hemacandraþ .. (yathà gãtagovinde . 4 . 10 .
     %<àvàso vipinàyate priyasakhãmàlàpi jàlàyate .>%)

#<àvàhanaü>#, klã, (àï + vaha + õic + lyuñ .) àhvànaü . nimantraõaü . yathà --
     %<pratimàsthàneùvapsvagnau nàvàhanavisarjane .>% iti . vinàyakàdãnàü vyàhçtibhiràvàhanamàha matsyapuràõaü .
     %<vinàyakaü tathà durgàü vàyumàkà÷ameva ca .
     àvàhayedvyàhçtibhistathaivà÷vikumàrakau ..>% iti ca tithyàditattvaü .. àvàhanãmuvrà mudrà÷avde draùñavyà ..

#<àvàhanã>#, strã, (àvàhyate'nayà . àï + vah + õic + karaõe lyuñ ïãp .) bhudràvi÷eùaþ . yathà,
     %<hastàbhyàma¤jaliü baddhvànàmikàmålaparbaõoþ .
     aïguùñhau niþkùipet seyaü mudrà tvàvàhanã smçtà ..>% iti tantra÷àstraü ..

#<àviþ>#, [s] vya, (avate . uï÷abde + ir .) pràkà÷yam . prasphuñatvaü . tatparyàyaþ . pràñuþ 2 . ityamaraþ ..

@<[Page 1,193c]>@
#<àvikaþ>#, pu, (avinà meùalomnà kçtam iti avi + ñhak .) kamvalaü . iti halàyudhaþ .. (tri, meùalomnà nirmitaü, . 2 . 41
     %<vasorannànupårbyeõa ÷àõakùaumàvikàni ca .>% bheóãdugdhaü . yathà vaidyake --
     %<àvikaü lavaõaü svàdu snigdhoùõaü cà÷marãpraõut .
     ahçdyaü tarpaõaü ke÷yaü ÷ukrapittakaphapradam ..
     guru kàse'nilodbhåte kevale cànile varam .>% iti .)

#<àvignaþ>#, puü, (àï + vij + ktaþ .) avignaþ . karamardakaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. pàõi àmalà iti khyàtaþ . ityamarañãkàsàrasundarã .. (udvignaþ utkaõñhitaþ .)

#<àvirbhàvaþ>#, puü, (àvis + bhå + gha¤ .) prakà÷aþ . devàvataraõaü . pràdurbhàvaþ . yathà --
     %<tadà me manasà dhyàto dayàsindhurjanàrdanaþ .
     bhaktànàmanukampàrthaü ya÷càvirbhàvamicchati ..>% iti jaiminibhàrate à÷vamedhike parbaõi 2 adhyàyaþ ..

#<àvirbhåtaþ>#, tri, (àvis + bhå + kta .) prakà÷itaþ . adhiùñhitaþ . janmayuktaþ . avatãrõaþ . pràdurbhåtaþ . àvirbhàvavi÷iùñaþ . yathà --
     %<uccasthe grahapa¤cake suragurau sendau navamyàü tithau .
     lagne karkañake punarvasudine meùaü gate påùaõi .
     nirdagdhuü nikhilàþ palà÷asamidho madhyàdayodhyàraõeràvirbhåtamabhådapårbavibhavaü yatki¤cidekaü mahaþ ..>%
     %<tatràùñamyàü bhadrakàlã dakùayaj¤avinà÷inã .
     àvirbhåtà mahàghorà yoginãkoñibhiþ saha ..>% iti ca tithyàditattvam ..

#<àviùkàraþ>#, puü, (àvis + kç + gha¤ .) prakà÷aþ .. (yathà sàhityadarpaõe, 2 paricchede .
     %<àviùkàràti÷aya¤càbhidheyavat sphuñaüpratãyate .>%)

#<àviùkçtaþ>#, tri, (àvis + kç + ktaþ .) prakà÷itaþ . tatparyàyaþ . prakañitaþ 2 . iti hemacandraþ . (yathà uttaracarite, ùaùñhàïke . %<àviùkçtaü kathàpràvãõyaü vatsena>% .)

#<àviùñaþ>#, tri, (à + vi÷a + ktaþ .) pretavàhitaþ . bhåtàdigrastaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. àve÷ayuktaþ . niviùñaþ .. (upahataþ . yathà kàmandakaþ,
     %<àviùñaiva duþkhena hçdgatena garãyasà .>%)

#<àvãracårõaü>#, klã, (àvãrameva cårõam .) phalgu . phàgu iti vaïgabhàùà . àvãra iti hindãbhàùà . yathà --
     %<candanàgurukastårãkuïkumadravasaüyutaü .
     àvãracårõaü ruciraü gçhyatàü parame÷vara ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 8 adhyàyaþ ..

#<àvukaþ>#, puü, (avati rakùatãti . ava + bàhulakàduõ + kan .) nàñyoktau pità . ityamaraþ ..

#<àvçt>#, strã, (àï + vçt + kvip .) anukramaþ . paripàñã . ityamaraþ .. (prakàraþ . jàtakarmàdikriyàkalàpaþ . yathà manuþ, 3 . 248 . 2 . 66 .
     %<anayaivàvçtà kàryaü piõóanirvapaõaü sutaiþ .>%
     %<amantrikà tu kàryayaü strãõàmàvçda÷eùataþ ..>%)

#<àvçtaþ>#, tri, (àï + vç + ktaþ .) kçtàvaraõaþ . tatparyàyaþ . veùñitam 2 valayitam 3 saüvãtam 4 ruddham 5 . ityamaraþ .. (àcchàditaü, pràvçtaü, àkãrõaü . varõabhedaþ, sa ca bràhmaõàdugrajàtãyàyàü jàtaþ .)

#<àvçttaþ>#, tri, (àï + vçt + ktaþ .) kçtàvaraõaþ . àvçtaþ . ityamarañãkà .. (abhyastaþ, kramavaiparãtyena sthàpitaþ, pratinivçttaþ, palàyitaþ, udvartitaþ, parivartitaþ . yathà uttaracarite,
     %<sa kçtsna eva sandarbho'smàkamàvçttaþ .>%)

#<àvegaþ>#, puü, (àï + vij + gha¤ .) tvarà . iti hemacandraþ .. (yathà da÷aråpake -- %<àvegaþ sambhamo'sminnabhisarajanite ÷astranàgàdiyogo vàtàt pàü÷åpadigdhastvaritapadagatirvarùaje piõóitàïgaþ>% . yathà amaru÷atake 8, 3 .
     %<àvegàdavadhãritaþ priyatamaståùõãüsthitastatkùaõàt .>%)

#<àvegã>#, strã, (àï + vij + gha¤ + ïãp .) vçddhadàrakavçkùaþ . ityamaraþ ràjanirghaõña÷ca . (asyà guõàdayo vçddhadàraka÷abde draùñavyàþ ..)

#<àvedanaü>#, klã, (àï + vid + lyuñ .) nivedanaü . (vij¤àpanam .)

#<àve÷aþ>#, puü, (àï + vi÷ + gha¤ .) ahaïkàravi÷eùaþ . tatparyàyaþ . saürambhaþ 2 àñopaþ 3 . apasmàrarogaþ . iti hemacandraþ .. bhåtàdinà rogaþ . tatparyàyaþ . bhåtasa¤càraþ 2 bhåtakràntiþ 3 grahàmayaþ 4 . iti ràjanirghaõñaþ .. àsaktiþ . abhinive÷aþ .. (yathà raghuvaü÷e, 5 . 19 .
     %<tasmai smayàve÷avivarjitàya .>%)

#<àve÷anaü>#, klã, (àvi÷yate'smin . àï + vi÷ + lyuñ .) ÷ilpa÷àlà . ityamaraþ .. (manuþ, 9 . 265 .
     %<jãrõodyànànyaraõyàni kàrukàve÷anàni ca .>% (bhàve lyuñ .) bhåtàve÷aþ . (yathà, sàhityadarpaõe 3 paricchede .
     %<manaþkùepastvapasmàro grahàdyàve÷anàdijaþ .>%) prave÷aþ . iti medinã .. kopaþ . iti dharaõã .. parive÷aþ . iti hemacandraþ ..

#<àve÷ikaþ>#, tri, (àve÷aü saürambhaü pràptaþ . àve÷a + ñha¤ .) àgantuþ . atithiþ . ityamaraþ .. svãyaü . asàdhàraõaü . tatparyàyaþ . anyàsàdhàraõaü 2 pràtiùñhitaü 3 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<àveùñakaþ>#, puü, (àï + veùña + õvul .) pràcãràdiþ . iti halàyudhaþ .. pàücila veóà ityàdi bhàùà ..

#<àvodhanaü>#, klã, (àï + vadh + lyuñ .) j¤ànam . buddhiþ ..

#<à÷aüsà>#, strã, (àï + ÷ansa + aï + ñàp .) icchà . àkàïkùà . iti hemacandraþ .. (raghavaü÷e, 12 . 44 .
     %<nidadhe vijayà÷aüsàü càpe sãtà¤ca lakùaõe .>%)

#<à÷aüsità>#, [ç] tri, (àï + ÷ansa + tçc .) à÷aüsàkartà .. àkàïkùà÷ãlaþ . ityamaraþ ..

@<[Page 1,194b]>@
#<à÷aüsuþ>#, tri, (àï + ÷ansa + u .) à÷aüsità . icchuþ .. ityamaraþ ..

#<à÷aktaþ>#, tri, (àï + ÷ak + ktaþ .) samyak÷aktivi÷iùñaþ ..

#<à÷aïkà>#, strã, (àï + ÷aki + a + ñàp .) bhayaü . tràsaþ . iti hemacandraþ .. (saü÷ayaþ, vitarkaþ .) ÷àkuntale, prathamàïke .
     %<naùñà÷aïkà hariõa÷i÷avo mandamandaü caranti .>% kathàsaritsàgare, 14 taraïge .
     %<tat ÷rutvà vigatà÷aïkastàmakàraõadåùitàm .>%)

#<à÷anaþ>#, puü, (a÷ana + svàrthe aõ .) a÷anavçkùaþ . iti bharataþ dviråpakoùa÷ca ..

#<à÷ayaþ>#, puü, (àï + ÷ãï + ac .) abhipràyaþ . panasavçkùaþ . àdhàraþ . iti vi÷vamedinyau .. vibhavaþ . kimpacànaþ . cetaþ . ajãrõaü . koùñhàgàraü . ityajayapàlaþ . dharmàdharmau . adçùñaü . iti kusumà¤jaliþ .. (abhipràyàrthe yathà, kathàsaritsàgare, 12 taraïge .
     %<taccàlokyà÷ayaü buddhvà tasya so'pi vasantakaþ .>% cittàrthe yathà, bhagavadgãtàyàü, 10 . 20 .
     %<ahamàtmà guóàke÷a sarvabhåtà÷aye sthitaþ .>% %<à÷ayàþ sapta>% . %<à÷ayàstu vàtà÷ayaþ pittà÷ayaþ ÷leùmà÷ayo raktà÷aya àmà÷ayaþ pakvà÷ayo måtrà÷ayaþ strãõàü garbhà÷ayo'ùñama>% iti . su÷rutaþ ..)

#<à÷ayà÷aþ>#, puü, (à÷erate'tretyà÷ayaþ . erac . àdhàraþ . tama÷nàti . karmaõyaõ .) à÷rayà÷aþ . agniþ . ityamarañãkàyàü svàmã ..

#<à÷araþ>#, puü, (à ÷çõàti ÷é hiüsàyàü + pacàdyac .) agniþ . ràkùasaþ . iti medinã ..

#<à÷à>#, strã, (à samantàt a÷nute vyàpnotãti . àï + a÷å + pacàdyac + ñàp .) dãrghàkàïkùà . àyatà tçùõà . (yathà, ÷ànti÷atake, 4 . 26 .
     %<à÷à nàma nadã manorathajalà tçùõàtaraïgàkulà .>% dik . ityamaraþ . vàsavà÷àmukhe bhàti indu÷candanavinduvat .. iti sàhityadarpaõe 10 paricchede . svanàmakhyàtà dakùaprajàpatikanyà . yathà, harivaü÷e --
     %<÷rãrhrordhçtistathà kãrtirà÷à medhà ca suvratà .>%)

#<à÷àóhaþ>#, puü, àùàóhamàsaþ . vratinàü palà÷adaõóaþ . ityamarañãkà dviråpakoùa÷ca ..

#<à÷àóhà>#, strã, pårbàùàóhànahatraü . uttaràùàóhà ca ..

#<à÷àpurasambhavaþ>#, puü, (à÷àpuràt sambhavo yasya .) bhåmijagugguluþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<à÷àbandhaþ>#, puü, (à÷àyà bandhaþ . ùaùñhãtat .) samà÷vàsaþ . (meghadåte --
     %<à÷àbandhaþ kusumasadç÷aü pràya÷ãhyaïganànàü .
     sadyaþ pàti praõayi hçdayaü viprayoge ruõaddhi ..>%) pratyà÷à . markañajàlakaü . màkaóasàra jàla iti bhàùà . iti medinã ..

#<à÷itaü>#, tri, (àï + a÷ + ktaþ .) a÷itaü . bhuktaü iti jañàdharaþ ..

#<à÷itaïgavãnaü>#, tri, (à÷ità bhojità gàvo yatra aùaóakùà÷itaïgvalamiti khaþ . nipàtanàt pårbasya mum .) a÷itàïgavãnaü . gàvo yatrà÷itàþ purà . ityamaraþ .. (yathà bhaññikàvye 4 rtha sarge .
     %<hitvà÷ãtaïgavãnàni phalairyatrà÷itambhavam .>%) pårbe ye sthàne garu cariyàccheiti bhàùà .

#<à÷itambhavaü>#, klã, (à÷ita + bhå + khac + mumàgamaþ .) annàdi . tçptau puü . iti medinã .. (yàvatà annena atithyàdiþ bhojitaþ tçptobhavati tàvat annàdikam . yathà, bhaññikàvye 4 rtha sarge --
     %<hitvà÷itàïgavãnàni phalairyatrà÷itambhavam .>%)

#<à÷ità># [ç] tri, (à a÷nàtãti . à + a÷ + tçc .) bahubhojana÷ãlaþ . ati÷ayabhoktà . iti hemacandraþ ..

#<à÷iraþ>#, puü, (à + a÷a + kirac .) ràkùasaþ . agniþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. (såryaþ .)

#<à÷ãþ>#, [s] strã, (àï + ÷às + kvip + upadhàyà itvam) à÷ãrvàdaþ . sarpadantaþ . ityamaraþ .. vçddhinàmauùadhiþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (hitapràrthanaü, abhãùñavçddhipràrthanaü . yaduktaü --
     %<vàtsalyàt yatra mànyena kaniùñhasyàbhidhãyate .
     iùñàvadhàrakaü vàkyamà÷ãþ sà parikãrtità ..>% yathà, kumàre 7 . 47 .
     %<tasmai jayà÷ãþ sasçje purastàt .>%)

#<à÷ã>#, strã, (àï + a÷ + ac + ïãp .) hità÷aüsanaü . ahidantaþ . sarpaviùaü . iti ÷abdaratnàvalã .. %<à÷ã tàlugatà daüùñrà tayà daùño na jãvati>% . iti viùavidyà ..

#<à÷ãrvàdaþ>#, puü, (à÷iùo vàraþ ùaùñhãtat .) à÷ãrvacanaü . maïgalapràrthanà .. (yathà, manuþ . 2 . 33 .
     %<maïgalyaü dãrghavarõàntamà÷ãrvàdàbhidhànavat .>%)

#<à÷ãviùaþ>#, puü, (à÷iùi daüùñràyàü viùamasya saþ pçùodaràditvàt sàdhuþ .) sarpaþ . ityamaraþ .. raghuvaü÷e -- 3 . 57 .
     %<garutmadà÷ãviùabhãmadar÷anaiþ .>%

#<à÷ruþ>#, puü, klã, (a÷å + uõ .) pràvçñkàlasamudbhavadhànyaü . àu÷a iti bhàùà . tatparyàyaþ . prãhiþ 2 pàñalaþ 3 . asya guõàþ . madhuratvam . pàke amlatvam . pittakàritvam . gurutva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<à÷ru>#, klã, (a÷nute iti . a÷åï vyàptau uõ .) ÷ãghram . drutam . (yathà ÷àkuntale 1 aïke .
     (%<tadà÷u kçtasandhànaü pratisaühara sàyakam .>%) sattvagàmi cet tri . ityamaraþ ..

#<à÷ugaþ>#, puü, (à÷u ÷ãghraü gacchatoti . à÷u + gam + óa .) vàyuþ . bàõaþ . (raghuvaü÷e, 12 . 91 .
     %<ràvaõasyàpi ràmàsto bhitvà hçdayamà÷ugaþ .>%) ÷ãghragàmini, tri . ityamaraþ .. manuþ 4 . 68 .
     (%<vinãtaistu vrajennityamà÷ugairlakùaõànvitaiþ .>%)

#<à÷upatrã>#, strã, ÷allakãlatà . iti ratnamàlà ..

#<à÷uvrãhiþ>#, puü, (à÷uþ brãhiþ .) à÷udhànyaü . ityamarañãkàyàü bharatamukuñau ..

@<[Page 1,195a]>@
#<à÷u÷ukùaõiþ>#, puü, (à samantàt ÷oùñumicchati . àï + ÷uù + san + ani .) agniþ . ityamaraþ .. (yathà kàdambaryàü -- %<mantrapåtàni havãüùi pratigçhõàti etatprãtyà à÷u÷ukùaõiþ>% .) vàyuþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<à÷ekuñã>#, [n] puü, parbataþ . iti ÷abdamàlà ..

#<à÷caryaü>#, klã, (àï + car + õyat + suñ nipàtanàt .) apårbaü . tatparyàyaþ . vismayaþ 2 adbhutaü 3 citraü 4 . ityamaraþ .. (yathà, raghau 16 . 87 .
     %<gandhodagraü tadanu vavçùuþ puùpamà÷caryameghàþ .>%)

#<à÷manaþ>#, puü, (à÷man + a¤ .) aruõaþ . såryasàrathiþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (a÷mani prastare bhavamityarthe a÷man + aõ . ÷ilàbhavavastuni tri . yathà bhaññau 4 . 26 .
     %<ya÷càpamà÷manaprakhyaü seùuü dhatte'nyadurvaham .>%)

#<à÷ramaþ>#, puü, klã, (àï + ÷rama + gha¤ .) ÷àstroktadharmavi÷eùaþ . à÷ràmyanti svaü svaü tapa÷carantyatra . sa caturvidhaþ . brahmacaryaü 1 gàrhasthyaü 2 vànaprasthyaü 3 sannyàsaþ 4 . iti smçtiþ .. brahmacàrã . gçhã . vànaprasthaþ . bhikùuþ . ityamaraþ .. munãnàü vàsasthànaü . vanaü . mañhaþ . iti medinã .. (kaliyuge tu brahmacaryavànaprasthau na staþ kevalaü gçhasthabhikùukà÷ramàveva, yaduktaü . mahànirvàõatantre .
     %<gàrhastho bhaikùuka÷caiva à÷ramau dvau kalau yuge .>% raghuvaü÷e, 1 . 48 .
     %<sa duùpràpaya÷àþ pràpadà÷ramaü ÷ràntavàhanaþ .>%)

#<à÷ramikaþ>#, tri, (à÷rama + ñhak .) à÷ramayuktaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<à÷rayaþ>#, puü, (àï + ÷ri + ac .) ràj¤àü sandhyàdiùaóguõàntargataguõavi÷eùaþ . ityamaraþ .. vyapade÷aþ . (yathà, manuþ 2 . 11 .
     %<yovamanyeta te måle hetu÷àstrà÷rayàddvijaþ .>% sàmãpyaþ . àdhàraþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, ÷ànti÷atake 4 . 6 . %<vàso valkalamà÷rayo giriguhà ÷ayyà latàvallarã>% .) gçhaü . iti hemacandraþ .. saü÷rayaõaü . avalambanaü . (yathà, manuþ 7 . 72 .
     %<trãõyàdyànyà÷ritàstveùàü mçgagartà÷rayàpsaràþ .>%) ràj¤àü tannirõayo yathà --
     %<asthitau yadi kalyàõaü bhavet saü÷rayaõaü tathà .
     bhavati ÷reyase ràj¤àü viparãtaü na karhicit ..
     ucchidyamàno balinà à÷rayet balavattaraü .
     vinãtavattatra kàlaü nayediti matirdhruvà ..
     dadat balaü và koùaü và bhåmiü và bhåtisambhavàü .
     à÷rayedabhiyoktàraü samà÷rayaguõànvitaü ..
     vãtavyasanama÷ràntaü mahotsàhaü mahàmatiü .
     pravi÷anti mahàràjamapàüpatimivàpagàþ ..
     avyavasàyinamalasaü daivaparaü sàhasàcca parihãnaü .
     pramadeva vçddhapatiü necchantyupagåhituü kamalà ..
     utsàhàt ÷riyamàpnoti utsàhàcca mahadya÷aþ .
     tasmàt sarvopadhà÷uddhamutsàhaü nityamàcaret ..
     amarùa÷caiva ÷aurya¤ca ÷ãghrakàritvameva ca .
     tatkarmaõi pravãõatvamityutsàhaguõà matàþ ..
     vyasanasyàgamadvàramanutsàho ma hãpateþ .
     sàmadànadaõóabhedà ityupàyacatuùñayaü .
     sàmasiddhaü pra÷aüsanti sarvata÷ca vipa÷citaþ ..
     sravannivàmçtaü vàcà sàmopàyaü samàcaret .
     lubdhaü kùãõaü pradànena satkçtya va÷amànayet .
     bhedaü kurvãta yatnena mallàmàtyapurodhasàü ..
     yathàbalaü prakurvãta duùñadaõóanipàtanaü ..>% iti yuktikalpatarau 1 adhyàyaþ ..

#<à÷rayà÷aþ>#, puü, (à÷rayamàdhàramapi a÷nàti yaþ à÷raya + a÷ + karmaõi upapade aõ .) agniþ . (yathà, hitopade÷e . 2 .
     %<durvçttaþ kriyate dhårtaiþ ÷rãmànàtmavivçddhaye .
     kiü nàma khalasaüsargaþ kurute nà÷rayà÷ayat .>%) citrakavçkùaþ . ityamaraþ ..

#<à÷rayà÷aþ>#, tri, (à÷rayaü svàlambanasthànamapi a÷nàti yaþ . à÷raya + a÷ + aõ .) à÷rayanà÷akaþ . à÷rayadhvaüsã . iti medinã ..

#<à÷ravaü>#, tri, (à samyak ÷çõoti vàkyaü yaþ . àï + ÷ru + pacàdyac .) vacanasthitaþ . iti medinã .. kathàra bàdhya iti bhàùà .
     (%<dçùñadoùamapi tanna so'tyajat saïgavastu bhiùajàmanà÷ravaþ .>%) iti raghuva÷am . 19 . 49 .)

#<à÷ravaþ>#, puü, (àï . ÷ru + ac .) aïgãkàraþ . kle÷aþ . iti medinã .. doùaþ . iti hemacandraþ ..

#<à÷riþ>#, strã, (a÷rireva . a÷ri + i¤ .) a÷riþ . koõaþ ..

#<à÷ritaþ>#, tri, (àï + ÷ri + ktaþ .) à÷rayapràptaþ . ÷araõàgataþ . nyàyamate paramàõvàkà÷àdinityadravyabhinnasarvadravyàõàü à÷ritatvaü sàdharmyaü .. (avalambitaþ, anusçtaþ, àdheyaþ, adhãnaþ, va÷avartã .)

#<à÷rutaþ>#, tri, (àï + ÷ru + ktaþ .) aïgãkçtaþ . svãkçtaþ . ityamaraþ .. àkarõitaþ . kçta÷ravaõaþ ..

#<à÷leùaþ>#, puü, (àï + ÷liù + gha¤ .) àliïganaü . iti halàyudhaþ .. (meghañåte, pårbamaghe 3 .
     %<kaõñhà÷leùapraõayini jane kiü punardårasaüsthe .>%) ekade÷asambandhaþ . yathà . kànane reme . iti vyàkaraõaü .. (a÷leùà eva . a÷leùà + aõ . striyàü ñàp .) a÷leùà . a÷leùànakùatrasambandhini, tri . (yathà, taittirãyasaühitàyàü . 4 . 4 . 10 . 1 .
     %<a÷leùànakùatraü sarpà devatàþ .>%)

#<à÷vaü>#, klã, (a÷vànàü samåhaþ . a÷va + aõ .) a÷vavçndaü . ghoñakasamåhaþ . ityamaraþ .. (a÷vasya bhàvaþ karma và .)

#<à÷vatthaü>#, klã, (a÷vatthasya idam . a÷vattha + aõ .) a÷vatthavçkùaphalaü . ityamaraþ ..

#<à÷vapàlikaþ>#, puü, (a÷vapàlasyàpatyam . a÷vapàla + ñhak .) a÷vapàlasya puttraþ . iti vyàkaraõaü ..

#<à÷vayujaþ>#, puü, (à÷vayujã pårõimà vidyate'sya . à÷vayujã + aõ .) à÷vinamàsaþ . ityamaraþ .. à÷vinasambandhini tri .. (manuþ, 6 . 15 .
     %<tyajedà÷vayuje màsi munyannaü pårbasa¤citam .
     jãrõàni caiva vàsàüsi ÷àkamålaphalàni ca ..>%)

#<à÷vayujã>#, strã, (a÷vayujà yuktà paurõamàsã . a÷vayuj + aõ + ïãp .) à÷vinã pårõimà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<à÷vàsaþ>#, puü, (àï + ÷vas + gha¤ .) nirvçtiþ . àkhyàyikàparicchedaþ . iti medinã .. à÷àpradànaü .. (à÷rayadànaü, bhãtasya bhayanivàraõàrthaü sàntvanaü . uttaracarite, ùaùñhàïke .
     %<à÷vàsasnehabhaktãnàmekamàlambanaü mahat .>%)

#<à÷vinaþ>#, puü, (a÷vinãnakùatrayuktà paurõamàsã yatra màse saþ . a÷vinã + aõ .) vai÷àkhàdidvàda÷amàsàntargataùaùñhamàsaþ . raveþ kanyàrà÷isthitikàlaþ . tatparyàyaþ . iùaþ 2 à÷vayujaþ 3 . ityamaraþ .. ÷àradaþ 4 . iti ràjanirghaõñaþ .. tatra jàtaphalaü .
     %<ràj¤àü priyaþ kàvyakalàvidagdhaþ syàddarbhagarbhàgrasutãkùõabuddhiþ .
     sukhã vadànyo bahumàna÷àlã bhakto bhavedà÷vinamàsajanmà ..>% iti koùñhãpradãpaþ ..

#<à÷vineyau>#, puü, (a÷vinyà apatye . a÷vinã + óhak .) a÷vinãkumàrau . ityamaraþ .. (pàõóuputtrau nakulasahadevanàmànau, a÷vinãkumàrajàtatvàt tayostathàtvam .)

#<à÷vãnaü>#, tri, (a÷venaikàhenàtikramyate . a÷vasyaikàhagama iti kha¤ .) yadvartma ekenà÷vena ekena dinena gamyate tat . ityamaraþ .. eka ghoóàya eka dine yàvàra patha iti bhàùà .

#<àùàóhaþ>#, puü, (àùàóhayà nakùatreõa yuktà pårõimà yasmin . àùàóhà + nakùatreõa yuktaþ kàlaþ iti aõ . palà÷adaõóapakùe àùàóhaþ prayojanamasya iti vi÷àkhàùàóhàdaõ manthadaõóayorityaõ .) vai÷àkhàdidvàda÷amàsàntargatatçtãyamàsaþ . ravermithunarà÷isthitikàlaþ . pårbottaràùàóhànyataranakùatrayuktà paurõamàsã yatra màse saþ . tatparyàyaþ . ÷uciþ 2 . ityamaraþ .. tatra jàtaphalaü .
     %<analpajalpã pramadàbhilàùã pramàda÷ãlo guruvatsala÷ca .
     bahuvyayo mandahutà÷anaþ syàdàùàóhamàsaprabhavo manuùyaþ ..>% iti koùñhãpradãpaþ .. vratinàü palà÷adaõóaþ ..
     (%<athàjinàùàóhadharaþ prabhalbhavàk jvalanniva brahmamayena tejasà .>% iti kumàre . 5 . 30 .) malayaparbataþ . iti medinã ..

#<àùàóhakaþ>#, puü, (àùàóha eva + àùàóha + svàrthe ka .) àùàóhamàsaþ ..

#<àùàóhabhavaþ>#, puü, (àùàóha + bhå + ac .) maïgalagrahaþ . iti hàràvalã .. àùàóhamàsajàte tri ..

#<àùàóhà>#, strã, pårbàùàóhànakùatraü . uttaràùàóhànakùatraü . iti ÷abdaratnàvalã ..

@<[Page 1,196a]>@
#<àùàóhàbhåþ>#, puü, (àùàóhà + bhå + kvip .) maïgalagrahaþ . iti hemacandraþ ..

#<àùàóhã>#, strã, (àùàóhasya iyaü . àùàóha + aõ + ïãp .) àùàóhamàsasya pårõimà . iti medinã ..

#<àùñraü>#, klã, (a÷nute vyàpnotãti a÷ + ùñran vçddhi÷ca .) àkà÷aü . ityuõàdikoùaþ ..

#<àsa>#, ¤i ïa la upave÷ane . (adà 0-àtma 0 aka 0señ .) iti kavikalpadrumaþ .. vidyamànatàyàü . iti taññãkà ..
     (%<àsane bhagavànàstàü sahaibhirmunipuïgavaiþ .>% iti ràmàyaõe 1 kàõóe) ¤i àsito'sti . la ïa àste siühàsane nçpaþ . vidyamànatàyàmapyayaü . àkà÷amàste . iti durgàdàsaþ .. (sam + adhi) samyagupave÷ane . vyàptau . yathà raghuvaü÷e, 13 . 52 .
     %<vãràsanairdhyànajuùàgçùãõàmamã samadhyàsitavedimadhyàþ .>% (anu) pa÷càdupave÷ane . yathà raghau, 2 . 24 . %<tàmantikanyastabalipradãpàmanvàsya goptà gçhiõãsahàyaþ>% . iti . upàsanàyàü . yathà ràmàyaõe --
     %<tata÷cãrottaràsaïgaþ sandhyàmanvàsya pa÷cimàm .>% iti . (abhi) abhyàse . (ut) upekùàyàü . yathà màghe . 2 . 42 .
     %<vidhàya vairaü sàmarùe naro'rau ya udàsate .>% iti . (upa) samãpovave÷ane . yathà manuþ, 4 . 154 .
     %<kçtà¤jalirupàsãta gacchataþ pçùñhato'nviyàt .>% iti . baddhà¤jali÷ca gurusamãpamàsãta iti taññãkà .. upàsanàyàü . yathà --
     %<mayyàve÷ya mano ye màü nityayuktà upàsate .>% iti gãtàyàü 12 . 2 . sevane . yathà --
     %<upàsate ye gçhasthà ! parapàkamabuddhayaþ .>% iti manuþ 3 . 104 . parapàkamupàsate sevante iti taññãkà . (nir) niràse . apasàraõe . (prati + sam) pratidvandvitayàvasthàne . %<ko'nyaþ pratisamàseta kàlàntakayamàdçte>% . iti bhàratam . ityàdi .)

#<àsaþ>#, puü, (asyante ÷arà aneneti . as + karaõe gha¤ .) dhanuþ . iti hemacandraþ ..

#<àsaktaþ>#, tri, (àï + sa¤ja + ktaþ .) àsaktivi÷iùñaþ . tatparyàyaþ . tatparaþ 2 prasitaþ 3 . ityamaraþ .. (viùayàntaraparihàreõa sarvadà niviùñaþ . yathà, kiràte . 11 . 34 .
     %<asaktàstàsvamã måóhà vàma÷ãlà hi jantavaþ .>%)

#<àsaktaü>#, klã, (àï + sa¤ja + kta .) nityaü . satataü . avirataü . iti jañàdharaþ ..

#<àsaktiþ>#, strã, (àï + sa¤ja + ktin .) ànuraktiþ . àsaïgaþ ..

#<àsaïgaü>#, klã, (àï + sa¤ja + ac .) anavarataü . nityaü . satataü . tadyukte tri . iti jañàdharaþ .. (yathà, kumàre . 5 . 9 .
     %<ba ùañpada÷reõibhireva païkajaü sa÷aivalàsaïgamapi prakà÷ate .>%) tuvarã . sauràùñramçttikà iti yàvat . iti ràjanirghaõñaþ .. àsaktiþ .. (yathà, gãtàyàü 4 . 20 .
     %<tyaktvà karmaphalàsaïgabhityatçpto nirà÷rayaþ .>%)

#<àsaïginã>#, strã, (àsaïga + ini + ïãp .) cakravàtaþ . vàtabhramaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. ghåruõiyà vàtàsa iti bhàùà .

#<àsattiþ>#, strã, (àï + sad + ktin .) saïgamaþ . làbhaþ . iti medinã .. (avicchedaþ . nirantaraü . yathà, sàhityadarpaõe 2 ya paricchede .
     %<vàkyaü syàd yogyatàkàïkùàsattiyaktaþ padoccayaþ .>% àsattirbudvyavicchedaþ iti taññãkà .) nyàyamate padasannidhànakàraõaü . yatpadàrthasya yatpadàrthenànvayo'pekùitastayoravyavadhànenopasthitikàraõaü . iti siddhàntamuktàvalã ..

#<àsanaü>#, klã, (àsyate upavi÷yate'smin . às + adhikaraõe + lyuñ .) pãñha . piüói cauki ityàdi bhàùà . hastiskandhade÷aþ . yatra mahàmàtro nivasati . vijigãùordurgàdãnavardhayataþ sthitiþ . ityamaraþ .. yàtrànivartanaü . iti medinã .. aùñàïgayogasya tçtãyayogàïgaü . tattu pa¤caprakàrakaracaraõàdisaüsthànavi÷eùaþ . yathà --
     %<padmàsanaü svastikàkhyaü bhadraü vajràsanaü tathà .
     vãràsanamiti proktaü kramàdàsanapa¤cakam ..>% teùàü kramaþ . årvorupari vinyasya samyak pàdatale ubhe . aïguùñhau ca nibadhnãyàt hastàbhyàü vyutkramàttathà .. padmàsanamiti proktaü yoginàü hçdayaïgamam .. 1 .. jànårvorantare samyak kçtvà pàdatale ubhe . çjukàyo vi÷enmantrã svastikaü tat pracakùyate .. 2 .. sãmanyàþ pàr÷vayornyasyedgulphayugmaü suni÷calam . vçùaõàdhaþpàdapàrùõiü pàõibhyàü paribandhayet .. bhadràsanaü samuddiùñaü yogibhiþ sàrakalpitam .. 3 .. årvoþ pàdau kramànnyasyet kçtvà pratyaïmukhàïgulã . karau nidadhyàdàkhyàtaü vajràsanamanuttamam .. 4 .. ekapàdamadhaþ kçtvà vinyasyorau tathetaram . çjukàyo vi÷enmantrã vãràsanamitãritam .. 5 .. iti tantrasàraþ .. anyacca .
     %<àsanàni kule÷àni yàvanto jãvajantavaþ .
     catura÷ãtilakùàõi caikaikaü samudàhçtam ..
     àsanebhyaþ samastebhyaþ sàmprataü dvayamucyate .
     ekaü siddhàsanaü nàma dvitãyaü kamalàsanam ..>% iti niruktatantram .. ÷çïgàràsanàni bandha÷abde draùñavyàni .. upave÷anàdhàraþ . pãñhàdi . yathà . ÷rãbhagavànuvàca .
     %<upacàràn pravakùyàmi ÷çõa ùoóa÷a bhairava .
     yaiþ samyak tuùyate devã devo'pyanyo hi bhaktitaþ ..
     àsanaü prathamaü dadyàt pauùpaü dàrujameva và .
     vàstraü và càrmaõaü kau÷aü maõóalasyottare sçjet ..
     pauùpàsanaü yadvihitaü yasya tadyadi garbhakam ..
     nivedayettadà padme vipulaü dvàri cotsçjet .
     pauùpaü puùpaugharacitaü ku÷asåtràdisaüyutaü ..
     atiprãtikaraü devyà mamàpyanyasya bhairava .
     yaj¤adàrusamudbhåtamàsanaü masçõaü ÷ubham ..
     nocchràyaü nàtivistãrõamàsanaü viniyojayet ..
     anyadàrådbhava¤càpi dadyàdàsanamuttamam ..
     sakaõñakaü kùãrayuktaü dàrusàravivarjitam .
     caitya÷ma÷ànasaübhåtaü varjayitvà vibhãtakam ..
     vàlkalaü koùajaü phàlaü vastrametattrayaü matam .
     romajaü kambala¤caiva tadanena catuùñayam ..
     anena racitaü dadyàdàsanaü ceùñabhåtaye .
     siühavyàghratarakùåõàü chàgasya mahiùasya ca ..
     gajànàü turagàõà¤ca kçùõasàrasya carmaõaþ .
     sçmarasyàtha ràmasya mçgàõàü navabhedinàm ..
     carmabhiþ sarvadevànàmàsanaü prãtidaü smçtam .
     vàsteùu kambalaü ÷astamàsanaü devatuùñaye ..
     ràïkavaü càrmaõaü ÷reùñhaü dàravaü candanodbhavam .
     yaccàsanaü ku÷amayaü tadàsanamanuttamam ..
     sarveùàmapi devànàmçùãõà¤ca yatàtmanàm .
     yogapãñhasya sadç÷amàsanaü sthànamucyate ..
     àsanasya pradànena saubhàgyaü muktimàpnuyàt .
     sçmaro rohito nyaïkuþ sambaro vabhruõo ruruþ ..
     ÷a÷aiõahariõà÷ceti mçgà navavidhà matàþ .
     hariõa÷càpi vij¤eyaþ pa¤cabhedo'tra bhairava ..
     çùyaþ khaïgo ruru÷caiva pçùata÷ca mçgastathà .
     ete valipradàneùu carmadàne ca kãrtitàþ ..
     sarveùàü taijasànà¤ca àsanaü jyeùñhamucyate .
     àyasaü varjayitvà tu kàüsyaü sãsakameva và ..
     ÷ilàmayaü maõimayaü tathà ratnamayaü matam .
     àsanaü devatàbhyastu bhuktyai muktyai samutsçjet .. * ..
     atraiva sàdhakànà¤ca àsanaü ÷çõu bhairava .
     yatràsãnaþ påjakastu sarvasiddhimavàpnuyàt ..
     aiõa¤ca càrmaõaü vàstraü taijasa¤ca catuùñayam .
     àsanaü sàdhakànà¤ca satataü parikãrtitam ..
     pårboktaü yacca devebhya àsanaü parikãrtitam .
     tatsarvamàsanaü ÷astaü påjàkarmaõi sàdhake ..
     na yatheùñàsano bhåyàt påjàkarmaõi sàdhakaþ .
     kàùñhàdikàsanaü kuryàt mitameva sadà budhaþ .. * ..
     caturviü÷atyaïgulena dãrghaü kàùñhàsanaü matam .
     ùoóa÷àïgulavistãrõamutsedhacaturaïgulam ..
     ùaóaïgulaü và kuryàttu nocchritaü càtra kàrayet .
     purboktaü varjayedvarjyamàsanaü påjaneùvapi ..
     vàstraü dvihastànno dãghaü sàrdhahastànna vistçtam .
     na tryaïgulàttathocchràyaü påjàkarmaõi saü÷rayet ..
     yatheùñaü càrmaõaü kuryàt pårboktaü siddhidàyakam ..
     ùaóaïgulàdhikaü kuryànnocchritantu kadàcana .
     kàmbalaü càrmaõaü cailaü mahàmàyàprapåjane ..
     pra÷astamàsanaü proktaü kàmàkhyàyàstathaiva ca .
     tripuràyà÷ca satataü viùõo÷càpi ku÷àsanam ..
     bahudãrghaü bahåcchràyaü tathaiva bahuvistçtam .
     dàrubhåmisamaü proktama÷màpi sarvakarmaõi ..
     pçthak pçthak kalpayecca ÷obhanaü tàdç÷àsanam .
     na patramàsanaü kuryàt kadàcidapi påjane ..
     na pràõyaïgasasudbhåtamasthijaü dviradàdçte .
     màtaïgadantasa¤jàtamàsanaü kàmike caret ..
     carmapårboditaü gràhyaü tathà gandhamçgasya ca .. * ..
     salile yadi kurvãta devatànàü prapåjanam ..
     tatràpyàsanamàsãno notthitastu samàcaret .
     toye ÷ilàmayaü kuryàdàsanaü kau÷ameva và ..
     dàravaü taijasaü vàpi nànyadàsanamàcaret .
     àsanàropasaüsthànaü sthànàbhàve tu påjakaþ ..
     àsanaü kalpayitvà tu manasà påjayejjale ..
     yadyàsanasya saüsthànaü toyamadhye na vidyate ..
     anyatra và tadà sthitvà devapåjàü samàcaret ityetat kathitaü puttra påjyapåjakasaïgatam ..
     àsanaü pàdyamadhunà ÷çõu vetàlabhairava ..>% iti kàlikàpuràõe 67 adhyàyaþ ..

#<àsanaþ>#, puü, (asu kùepane + lyuþ + praj¤àdyaõ .) jãvakavçkùaþ . iti medinã .. (jãvavçkùa÷abde'sya vi÷eùo j¤eyaþ .)

#<àsanà>#, strã, (àsyate'syàm . àsa + õyàsa÷rantho yuc .) sthitiþ . ityamaraþ ..

#<àsanã>#, strã, (àsyate'smin . àsa + adhikaraõe lyuñ + striyàü ïãp .) vipaõiþ . (àsa + bhàve + lyuñ + ïãp) sthitiþ . iti medinã ..

#<àsandaþ>#, puü, (àsaü dadàtãti . àsa + óa .) vàsudevaþ . iti medinã ..

#<àsandã>#, strã, (àsyate'syàü . às . abdàdaya÷ceti sàdhuþ .) kùudrakhañvà . iti medinã .. (yathà, ÷atapathabràhmaõe 5 . 4 . 4 . 1 . %<tasmàdasmà àsandãmàharanti saiùà khàdirã vitçùõà bhavati yeyaü vaghruvyutà bharatànàm>% .)

#<àsannaþ>#, tri, (àï + sad + ktaþ .) nikañaþ . ityamaraþ .. (samãpavartã, kumàrasambhave, 3 . 44 .. %<àsãnamàsanna÷arãrapàtaþ>% . astàbhimukhaþ såryaþ .)

#<àsavaþ>#, puü, (àï + su¤ + ap .) madyavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . maireyaü 2 ÷ãdhuþ 3 . ityamaraþ ..
     %<÷ãvurikùurasaiþ pakvairapakvairàsavo bhavet .
     maireyaü dhàtakãpuùpaguóadhànàmlasaühitam ..>% iti màdhavena bhedaþ kçtastathàpi såkùmamanàdçtyedamuktam . iti bharataþ .. madyamàtram . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà bhanuþ 11 . 95 .
     %<yakùarakùaþpi÷àcànnaü madyaü màüsaü suràsavaü .
     tadbràhmaõena nàttavyaü devànàma÷natà hariþ .>%)
     (%<yadapakvauùadhàmbubhyàü siddhaü madyaü sa àsavaþ .>% iti ÷àrïgadharaþ . yathà bhàvaprakà÷e .
     %<àsavasya guõà j¤eyà vãjadravyaguõaiþ samàþ .>%) àsavabhedena guõabhedo yathà ..
     %<chedã madhvàsavastãkùõo mehapãnasakàsajit .>%
     %<÷àrkaraþ surabhiþ svàdurhçdyo nàtimado laghuþ .>% iti ca vàbhañaþ ..
     %<mukhapriyaþ sukhamadaþ sugandhirvastiroganut .
     jaraõãyaþ pariõato hçdyo varõya÷ca ÷àrkaraþ ..>%
     %<rocano dãpano hçdyaþ ÷oùa÷ophàr÷asaühitaþ .
     sneha÷leùmavikàraghno varõyaþ pakvaraso mataþ ..>%
     %<mçùño bhinna÷akçdvàto gauóastarpaõadãpanaþ .
     chedã madhvàsavastãkùõo maireyo madhuro guruþ ..>% iti carakaþ .. tathà ca su÷rute ..
     %<tãkùõaþ suràsavo hçdyo måtralaþ kaphavàtanut ..
     mukhapriyaþ sthiramado vij¤eyo'nilanà÷anaþ .
     laghurmadhvàsava÷chedã mehakuùñhaviùàpahaþ ..
     tiktaþ kaùàyaþ ÷ophaghnastãkùõaþ svàduravàtakçt .
     tãkùõaþ kaùàyo madakçddurnàmakaphagulmahçt ..
     kçmimedo'nilaharo maireyo madhuro guruþ .
     balyaþ pittaharo varõyo mçdvãkekùurasàsavaþ ..>%)

#<àsavadruþ>#, puü, (àsavasya druþ .) tàlavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<àsàditaþ>#, tri, (àï + sad + õic + ktaþ .) pràptaþ . labdhaþ . ityamaraþ .. (sannidhàpitaþ, àyojitaþ, sampàditaþ .)

#<àsàraþ>#, puü, (àï + sç + gha¤ .) dhàràsapàtaþ . vegavçùñiþ . (meghadåte, %<tvàmàsàrapra÷amitavanopaplavaü sàdhu mårdhnà>% . prasaraõam . sainyànàü sarvato vyàptiþ . ityamaraþ .. (yathà pa¤catantre . 3 . 49 .
     %<tasmàt durgaü dçóhaü kçtvà subhañàsàrasaüyutaü .>%) suhçdbalam . iti medinã .. (yathà pa¤catantre 3 . 29 .
     %<aj¤àtavãvadhàsàratoya÷asyo vrajettu yaþ .>%)

#<àsãnaþ>#, tri, (às + ÷ànac .) upaviùñaþ . iti jañàdharaþ .. vasà loka ityàdi bhàùà .

#<àsãnapracalàyitaü>#, klã, (àsãnena upaviùñena pracalavadàcaritam .) upavi÷ya nidràva÷ena dolanam . iti ràjavallabhaþ .. óholà iti bhàùà .

#<àsutiþ>#, puü, (àsåyate + àï + su¤ + ktin .) madyasandhànam . iti hemacandraþ .. mada coyàna iti bhàùà .

#<àsutãvalaþ>#, puü, (àsutirasyàsti rajaþkçùyàsutipariùadau valac . valeti dãrghaþ .) yajvà . ÷auõóikaþ . iti hemacandraþ .. (kanyàpàlaþ, ÷ådrajàtivi÷eùaþ .)

#<àsuraþ>#, puü, (asura + praj¤àdyaõ .) asuraþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. bràhmyàdyaùñadhàvivàhàntargatavivàhavi÷eùaþ . %<àsuro draviõàdànàt>% .. iti yàj¤avalkyaþ .
     %<j¤àtibhyo draviõaü dattvà kanyàyai caiva ÷aktitaþ .
     kanyàpradànaü svàcchandyàdàsuro dharma ucyate ..>% iti manuþ 3 . 31 .

#<àsuraü>#, klã, viólavaõam . iti ràjanirghaõñaþ .. asurasya bhàvaþ . (yathà gãtàyàü 7 . 15 .
     %<na màü duùkçtino måóhà prapadyante naràdhamàþ .
     màyayàpahçtaj¤ànà àsuraü bhàvamà÷ritàþ .>%) asurasambandhãye tri . iti vyàkaraõam ..

#<àsuraü>#, tri, (asurasyedam . asura + aõ .) asurasambandhi . yathà --
     %<yasmin nave puràõe ca vi÷ve devà na lebhire .
     àsuraü tadbhavet ÷ràddhaü vçùalaü mantravarjitam ..>% iti ÷ràddhatattve çgvedãyagçhyapari÷iùñam .. api ca .
     %<snànaü dànaü tapaþ ÷ràddhamanantaü ràhudar÷ane .
     àsurã ràtriranyatra tasmàttàü parivarjayet ..>% iti ÷ràddhatattvadhçtayamavacanam .. * .. àsurasargo yathà .
     %<dvau bhåtasargau loke'smin daiva àsura eva ca .
     daivo vistara÷aþ prokta àsuraü pàrtha me ÷çõu ..
     pravçtti¤ca nivçtti¤ca janà na viduràsuràþ .
     na ÷aucaü nàpi càcàro na satyaü teùu vidyate ..
     asatyamapratiùñhante jagadàhuranã÷varam .
     aparasparasambhåtaü kimanyat kàmahetukam ..
     etàü dçùñimavaùñabhya naùñàtmàno'lpabuddhayaþ .
     prabhavantyugrakarnmàõaþ kùayàya jagato'hitàþ ..
     kàmamà÷ritya duùpåraü dambhamànamadànvitàþ .
     mohàt gçhãtvà sadgràhàn pravartante'÷ucivratàþ ..
     cintàmaparimeyà¤ca pralayàntàmapà÷ritàþ .
     kàmopabhogaparamà etàvaditi ni÷citàþ ..
     à÷àpà÷a÷atairbaddhàþ kàmakrodhaparàyaõàþ .
     ãhante kàmabhogàrthamanyàyenàrthasa¤cayàn ..
     idamadya mayà labdhamidaü pràpsye manoratham .
     idamastãdamapi me bhaviùyati punardhanam ..
     asau mayà hataþ ÷atrurhaniùye càparànapi .
     ã÷varo'hamahaü bhogã siddho'haü balavàn sukhã .
     àóhyo'bhijanavànasmi ko'nyo'sti sadç÷o mayà .
     yakùye dàsyàmi modiùya ityaj¤ànavimohitàþ ..
     anekacittavibhràntà mohajàlasamàvçtàþ .
     prasaktàþ kàmabhogeùu patanti narake'÷ucau ..
     àtmasambhàvitàstabdhà dhanamànamadànvitàþ .
     yajante nàma yaj¤aiste dambhenàvidhipårbakam ..
     ahaïkàraü balaü darpaü kàmaü krodha¤ca saü÷ritàþ .
     màmàtmaparadeheùu pradviùanto'bhyasåyakàþ ..
     tànahaü dviùataþ kråràn saüsàreùu naràdhamàn .
     kùipàmyajasrama÷ubhànàsurãùveva yoniùu ..
     àsurãü yonimàpannà måóhà janmani janmani .
     màmapràpyaiva kaunteya tatã yàntyadhamàü gatim ..>% iti ÷rãbhagavadgãtàyàü 16 adhyàyaþ ..

#<àsurã>#, strã, (asurasya iyaü . asura + tasyedamityaõ tataþ ïãp .) ràjikà . rài sarùà iti bhàùà . iti ràjanirghaõñaþ .. trividhacikitsàntargatacikitsàvi÷eùaþ . sà ca chedabhedàdyàtmikà . iti vaidyakaü ÷abdacandrikà ca ..

#<àsecanaþ>#, tri, (na sicyate mano'tra . naï + sic + adhikaraõe lyuñ . tataþ svàrthe aõ .) yasya dar÷ane tçpteranto na jàyate saþ . tatparyàyaþ . atçptikçt 2 . iti hàràvalã .. (à + sic + karaõe + lyuñ . àsecanapàtram . yathà, çgvede 1 . 162 . 13 . %<yà pàtra påùõa àsecanàni>% .)

#<àsecanakaþ>#, tri, (àsecana eva saüj¤àyàü kan .) asecanakaþ . àsecanaþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ .. (yathà, sàhityadarpaõe 10 ma paricchede .
     %<nayanayugàsecanakaü mànasavçtyàpi duùpàpam .>%)

@<[Page 1,198a]>@
#<àskandanaü>#, tri, (àï + skanda + bhàve lyuñ .) tiraskàraþ . raõaþ . ÷oùaõaü . iti medinã .. (yathà, kiràte 6 . 25 . %<caraõàskandananàmitàcalendraþ>% .)

#<àskanditaü>#, klã, (àï + skanda + bhàve + kta .) a÷vagativi÷eùaþ . sa ca samyaggatiþ . ityamaraþ ..

#<àskanditakaü>#, klã, (àskanditameva svàrthe kan .) àskanditaü . a÷vànàü pa¤camagatiþ . tatparyàyaþ . utteritaü 2 upakaõñhaü 3 . iti hemacandraþ ..
     (%<utteritamupakaõñhamàskanditakamityapi .
     utplutyotplutya gamanaü kopàdivàkhilaiþ padaiþ .>% hemacandraþ ..)

#<àstaraþ>#, puü, (àstãryate'sau . àï + stç + ap .) karikambalaü . iti hemacandraþ .. vastràdyàstaraõaü .. (yathà ÷ànti÷atake, 2 . 19 . %<vàso valkalamàstaraþ ki÷alayànyokastaråõàü talam>% ..)

#<àstaraõaü>#, klã, (àstãryate yat yena và àï + stç + karmaõi karaõe và lyuñ .) hastipçùñhasthitacitrakambalaü . jhula iti bhàùà . tatparyàyaþ . praveõã 2 varõaþ 3 paristomaþ 4 kuthà 5 kuthaþ 6 . ityamaraþ .. praveõiþ 7 pariùñomaþ 8 kuthaü 9 . ityamarañãkà .. (÷ayyà, ku÷àsanaü . yathà ràmàyaõe, 3 kàõóe .
     %<ràïkavàstaraõe pårbamayodhyàyàmivàsane .>% mahàbhàrate, àdiparbaõi .
     %<darbhàstaraõamàstãrya ni÷cayàt dhçtaràùñrajaþ ..>%)

#<àstikaþ>#, puü, (astãtyasya . asti + ñhak .) munivi÷eùaþ . sa tu jaratkàrumuniputtraþ . tatpità garbhasthaü taü j¤àtvàstãtyuktvà gata ityasmàdàstikaþ . (yathà --
     %<astãtyuktvà gato yasmàt pità garbhasthameva tam .
     vanaü tasmàdidaü tasya nàmàstiketi vi÷rutam ..>%) iti mahàbhàratam ..
     (%<àstikasya munermàtà bhaginã vàsukestathà .>% iti manasàpraõàmamantraþ .)

#<àstikaþ>#, tri, (asti ã÷vara iti matiryasya . asti + ñhak .) nàstikabhinnaþ . ã÷varo'stãtivàdã . vedapràmàõyavàdã . tatparyàyaþ . ÷raddhàluþ 2 ÷ràddhaþ 3 . iti hemacandraþ ..
     (%<satyadharmacyutàt puüsaþ kruddhàdà÷ãviùàdiva .
     anàstiko'pyudvijate janaþ kiü punaràstikaþ ..>% iti mahàbhàrate àdiparbaõi ..)

#<àstikàrthadaþ>#, puü, (àstikasya munerarthaü sarpasatràt nivçttiråpaprayojanaü dadàti yaþ . janamejayo ràjà àstikamunivacanàt sarpayaj¤àt viraràma iti pauràõikã kathà .) janamejayo ràjà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<àstãkaþ>#, puü, àstikamuniþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<àstãkajananã>#, strã, (àstãkamya jananã màtà, ùaùñhãtatparuùaþ .) àstikamàtà . manasà devã . iti ÷abdaratnàvalã .

#<àsthà>#, strã, (àï + sthà + aï + ñàp .) yatnaþ . àlambana . àsthànaü . apekùà . iti medinãkàrahemacandrau .. (÷raddhà . àdaraþ . pratiùñhà . yathà, raghau 10 . 43 .
     %<daivàt svargàdabadhyatvaü martyeùvàsthàparàïmukhaþ .>%
     %<vina÷vare vihàyàsthàü ya÷aþ pàlaya mitra me .>% iti hitopade÷aþ ..)

#<àsthànaü>#, klã, (àsthãyate'smin iti . ¤àï + sthà + lyuñ .) sabhà . ityamaraþ . (yathà, kiràte 1 . 16 . %<anekaràjanyarathà÷vasaükulaü tadãyamàsthànaniketanàjiram>% .) yatnaþ . ityajayaþ .. (à÷rayaþ . sthànam .)

#<àsthànã>#, strã, (àsthàna + ïãp .) sabhà . ityamaraþ .. (%<àsthànãü samaye samaü nçpajanaþ sàyantane sampatan>% . iti ratnàvalã .)

#<àspadaü>#, klã, (àpadyate'smin iti . àspadaü pratiùñhàyàmiti nipàtanàt suñ .) pratiùñhà . karma . ityamaraþ .. prabhutvaü . iti dharaõã . sthànaü . iti hemacandraþ .. (%<ràgasyàspadamityavaimi na hi me dhvaüsãti na pratyayaþ>% . iti nàgànande . tathà ca raghau 3 . 36 .
     %<narendramålàyatanàdanantaraü tadàspadaü ÷rãryuvaràjasaüj¤itam .>%)

#<àspandanaü>#, klã, (àï + spanda + lyuñ .) spandanaü . kampanam ..

#<àsphàlaþ>#, puü, (àï + sphul + gha¤ .) hastikarõàsphàlanaü . hàtira kàõa nàóà iti bhàùà . tatparyàyaþ . jhalajjhalà . iti hàràvalã-trikàõóa÷eùau .. (àsphàlanaü . sa¤càlanaü .)

#<àsphàlanaü>#, klã, (àï + sphul + õic + lyuñ .) àñopaþ . pràgalbhyam .. (yathà raghau 673 .
     %<airàvatàsphàlanavi÷lathaü yaþ saïghaññayannaïgadamaïgadena .>%)

#<àsphujit>#, puü, (àsphu + ji + kvip .) ÷ukràcàryaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<àsphoñaþ>#, puü, (àï + sphuñ + ac .) àsphotavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. àkanda iti bhàùà . ÷åràderbàhvàdi÷abdaþ . iti ÷rãbhàgavatam ..
     (%<kakùaiþ kakùyàü vidhunvànàvàsphoñaü tatra cakratuþ .>% iti mahàbhàrate sabhàparbaõi .)

#<àsphoñakaþ>#, puü, (àï + sphuñ + õvul .) parbatajapãluvçkùaþ . iti ÷abdamàlà .. àkaroña iti bhàùà .

#<àsphoñanaü>#, klã, (àï + sphuñ + lyuñ .) vikà÷aþ . mudraõaü . iti dharaõã .. bàhvàdi÷abdaþ . tàla ñhokà ityàdi bhàùà .. (yathà ràmàyaõe 5 kàõóe .
     %<àsphoñananinàdàü÷ca bàlànàü tatra khelatàm ..>% dhànyàdestuùavi÷leùakaraõam .)

#<àsphoñanã>#, strã, (àsphuñyate'nayà . sphuñ + karaõe- . lyuñ + ïãp .) vedhanikà . ityamaraþ .. turapana bhramara ityàdi bhàùà .

#<àsphoñà>#, strã, (àsphoñayatãti . àï + sphuñ + ac + ñàp .) navamallã . vanamallã . iti ÷abdaratnàvalã .. (navamallã÷abde'syà vi÷eùo j¤eyaþ .)

#<àsphotaþ>#, puü, (àsphoñayatãti . àï + sphuñ + ac + puùodaràditvàt sàdhuþ .) arkavçkùaþ . kovidàrakavçkùaþ . iti medinã .. bhåpalà÷avçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. (yathà, vàbhañe .
     (%<målaü saptàhvàttvak÷irãùà÷vamàràdarkànmàlatyà÷citrakàsphotanimbàt .
     vãjaü kàra¤jaü sàrùapaü pràpunàñaü ÷raiùñhà jantughnaü kråùaõaü dve haridre ..>%)

#<àsphotakaþ>#, puü, (àsphota eva svàrthe kan .) akavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<àsphotà>#, strã, (àsphota + ñàp .) aparàjità . vanamallikà . iti medinã .. sàrivàvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ . vçkùavi÷eùaþ . hàparamàlãti khyàtà . asyà guõau . kuùñhaviùaroganà÷itvaü . iti ràjavallabhaþ ..

#<àsyaü>#, klã, (asyate gràso'smin iti asu kùepaõe kçtyalyuña iti õyat . yadà àsyandate amlàdinà prasravati iti syandå prasravaõe + óa .) mukhaü . mukhamadhyam . (yathà, manuþ 1 . 95 .)
     (%<yasyàsyena sadà÷nanti havyàni tridivaukasaþ .>%) (àsye bhavamàsyaü .) mukhabhave tri . iti medinã ..

#<àsyapatraü>#, klã, (àsyamiva patràõi yasya tat .) padmaü . iti ÷abdacandrikà .

#<àsyalàïgalaþ>#, puü, (àsyaü làïgalaü bhåvidàrakayantramiva yasya .) ÷åkaraþ . iti hemacandraþ ..

#<àsyaloma>#, [n] klã, (àsyasya loma .) ÷ma÷ruþ . iti hemacandraþ ..

#<àsyà>#, strã, (às + õyat .) sthitiþ . ityamaro medinã ca .. (àsanaü, iti vaidyamàdhavakararogavini÷cayasaügrahe . yathà --
     %<àsyàsukhaü svapnasusvaü dadhãni>% su÷rate'syà guõà yathà,
     %<àsyà varõakaphasthaulyasaukumàryakarã sukhà .>%)

#<àsyàsavaþ>#, puü, (àsyasya mukhasya àsava iva .) làlà . iti hemacandraþ .. thutu làla ityàdi bhàùà .

#<àsrapaþ>#, puü, (àsraü pibatãti . àsra + pà + ka .) målànakùatraü . iti hemacandraþ .. (ràkùasaþ .)

#<àsravaþ>#, puü, (àï + sru + ac .) kle÷aþ . kaùñaü . ityamaraþ ..

#<àha>#, vya, (uvàca ityarthe kàlamàtre nipàto'yaü .) kùepaþ . niyogaþ . iti medinã .. dçóhasambhàvanaü . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<àhakajvaraþ>#, puü, (àhako nàsàroga eva jvaraþ .) nàsàrogavi÷eùaþ . nàsàjvara iti khyàtaþ . tasya lakùaõam .
     %<tanunà rakta÷othena yukto nàsàpuñàntare .
     gàtra÷ålajvarakaraþ ÷leùmaõà hyàhakaþ smçtaþ ..>% iti vaidyakam .. (àhava iti kvacidvaidyake pàñhaþ . tadyathà, àhavajvarasya lakùaõam .
     %<÷othaþ sarakto nàsàyàü vyathàsràvau jvarastathà .
     vàta÷leùmàsçguttha¤ca àhavàkhyaü vinirdi÷et .>% asya cikitsà yathà, vaidyakacikitsàratne ..
     %<ñårvàcavyaü phalaü màùakulatthau vaü÷apatrikà .
     jalasthalabhavau karõamorañàkharama¤jarã ..
     daõóotpalasya målàni kvàthyàdaùñaguõe'mbhasi .
     tatpàda÷eùite tailaü tulàü kçtvà vipàcayet .
     tattailaü pratimarùaõa àhavàkhyaü ¤varaü jayet ..>% .. * .. dårvàdyaü tailaü .. * ..)

#<àhataü>#, klã, (à + han + kta .) puràtanavastraü . nåtanavastraü . iti medinã .. mçùàrthakavàkyaü . ityamaraþ ..

#<àhataþ>#, tri, (à + han + ktaþ .) guõitaþ . tàóitaþ . iti medinã .. (%<prati divasaü yàti layaü vasantavàtàhateva ÷i÷ira÷rãþ>% . iti pa¤catantram . j¤àtaþ . mithyoktaþ . ityajayaþ .. nihataþ . %<dvyånà viü÷atiràhatàkùauhiõãnàm>% . iti mahàbhàratam .)

#<àhataþ>#, puü, (àhanyate yaþ + àï + han + karmaõi + kta .) ànakaþ . óhakkà . iti medinã ..

#<àhatalakùaõaþ>#, tri, (àhataü abhyastaü lakùaõaü yasya .) guõaiþ pratãtaþ . guõena khyàtaþ . tatparyàyaþ . kçtalakùaõaþ 2 . ityamaraþ ..

#<àharaþ>#, puü, (àï + hç + ac .) ucchvàsaþ . antarmukha÷vàsaþ .. iti hemacandraþ .. (àharaõa÷ãle vàcyaliïga eva . yathà, raghau 1 . 49 .
     %<vanàntaràdupàvçttaiþ samitku÷aphalàharaiþ .>%)

#<àharaõaü>#, klã, (àï + hç + bhàve lyañ .) dravyàdyànayanaü . àsàdanam . yathà . devãpuràõaü .
     %<mçdàharaõasaüghaññapratiùñhàhvànameva ca .
     snapanaü påjana¤caiva visarjanamataþparaü ..>% iti tithyàditattvam ..

#<àhavaþ>#, puü, (àhåyate ariryasmin . àïa + hve + ap .) yuddhaü .
     (%<yadà÷rauùaü bhoùmamatyanta÷åram hataü pàrthenàhaveùvapradhçùyam ..>% iti mahàbhàrate àdiparbaõi 1 . 182 . àhåyate àjyàdikaü yatra . àï + hu + apa .) yaj¤aþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<àhavanãyaþ>#, puü, (àhåyate àjyàdirasmin . àï + hu + anãyar .) yaj¤àgnivi÷eùaþ . ityamaraþ . gàrhapatyàduddhçtya homàrthaü yaþ saüskriyate saþ . iti bharataþ .. (yathà, manau 2 . 231 .
     %<gururàhavanãyastu sàgnitretà garãyasã .>%)

#<àhàraþ>#, puü, (àï + hç + gha¤ .) dravyagalàdhaþkaraõaü . tatparyàyaþ . jagdhiþ 2 bhojanaü 3 jemanaü 4 lepaþ 5 nighaùaþ 6 nyàdaþ 7 . ityamaraþ .. jamanaü 8 vighaùaþ 9 iti taññãkà .. pratyavasànaü 10 bhakùaõaü 11 a÷anaü 12 .. iti ratnamàlà .. abhyavahàraþ 13 svadanaü 14 nigaraþ 15 . iti ràjanirghaõñaþ .. asya guõàþ . sadyastçptijanakatvaü . balakàritvaü . dehadhàrakatva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..
     (%<tamuvàca bhagavànàtreyaþ . hitàhàropayoga ekaeva puruùasyàbhivçddhikaro bhavati . ahitàhàropayogaþ punarvàdhinimittamiti .>% %<tamuvàca bhagavànàtreyaþ . yadàhàrajàtamagnive÷a ! samàü÷caiva ÷arãradhàtån prakçtau sthàpayati, viùamàü÷ca samãkarotãtyetaddhitaü viddhi tvahitaü viparãtaü ityetaddhitàhitalakùaõamanapavàdambhavati evaü vàdina¤ca bhagavantamàtreyamagnive÷a uvàca . bhagavannanvetadevamupadiùñaü bhåyiùñhakalpàþ sarvabhiùajo vij¤àsyanti . tamuvàca bhagavànàtreyaþ . yeùàü viditamàhàratattvamagnive÷a ! guõato dravyataþ karmataþ sarvàvayavato màtràdayo bhàvàstatra tadevamupadiùñaü vij¤àtumutsaheran yathà tu khalvetadupadiùñaü bhåyiùñhakalpàþ sarvabhiùajo vij¤àsyanti tathaitadupadekùyàmaþ . màtràdãn bhàvànudàharantasteùàü hi bahuvidhavikalpà bhavanti . àhàravidhivi÷eùàüstu khalu lakùaõata÷càvayavata÷cànuvyàkhyàsyàmaþ . tadyathà, àhàratvamàhàrasyaikavidhamarthàbhedàt . sa punardviyoniþ sthàvarajaïgamàtmakatvàt . dvividhaþ prabhàvo hitàhitodarkavi÷eùàt . caturvidhopayogaþ pànà÷anabhakùyalehyopayogàt . ùaóàsvàdo rasabhedataþ ùaóvidhatvàt>% . iti carakaþ ..
     %<yadàhàraguõaiþ pànaü viparãtaü tadiùyate .
     annànupànaü dhàtånàü dçùñaü yanna virodhi ca ..>% iti ca carakaþ ..
     %<pràõinàü punarmålamàhàro balavarõaujasà¤ca ùañsu raseùvàyatto rasàþ punardravyà÷rayàþ ..>%
     %<sa ca tatraudakairguõairàhàraþ praklinno bhinnasaïghàtaþ sukhakara÷ca bhavati .>%
     %<àhàraþ prãõanaþ sadyo balakçddehadhàrakaþ .
     àyustejaþsamutsàhasmçtyojo'gnivivardhanaþ ..>% iti su÷rutaþ ..) sa trividhaþ . sàtvikaþ 1 ràjasikaþ 2 tàmasikaþ 3 . sàtvikàhàro yathà -- 8 ÷lokaþ . %<àyuþ-sattva-balàrogya-sukha-prãti-vivardhanàþ . rasyàþ snigdhàþ sthirà hçdyà àhàràþ sàtvikapriyà>% . ràjasikàro yathà, 9 ÷lokaþ .
     %<kañvamlalavaõàtyuùõatãkùõaråkùavidàhinaþ .
     àhàrà ràjasasyeùñà duþkha÷okàmayapradàþ ..>% tàmasikàhàro yathà, 10 ÷lokaþ .
     %<yàtayàmaü gatarasaü påtiparyuùita¤ca yat .
     ucchiùñamapi càmedhyaü mojanaü tàmasapriyam ..>% iti ÷rãbhagavadgãtà 17 adhyàyaþ .. àharaõaü . iti medinã ..
     (%<sa punardevayànyoktaþ puùpàhàro yadçcchayà .>% iti mahàbhàratam . àdiparbaõi 76 . sambhavaparbaõi 76 . 35 .)

#<àhàrasambhavaþ>#, puü, (àhàràt sambhavo yasya .) ÷arãrastharasadhàtuþ . iti hemacandraþ ..

#<àhàryaü>#, tri, (àï + hç + õyat .) àgantukaü . iti trikàõóa÷eùaþ ..
     (%<àhàryairnãyamànaü hi kùaõaü duþkhena hçdyatàm>% iti kàmandakaþ .) àharaõãyaü .. (yathà, manuþ 8 . 202 . %<atha målamanàhàryaü prakà÷akraya÷odhitaþ>% .) (÷astrakarmabhedaþ . yathà su÷rute %<tacca ÷astrakarmàùñavidhaü, tadyathà; -- chedyaü bhedyaü, rekhyaü vedhyaü eùyam, àhàryaü, vi÷ràyyaü, jãvyamiti .>%
     %<àhàryà÷arkaràstrisro daõóakarõamalàsmarã .>%)

#<àhàryaþ># puü, nàñhyoktau vya¤jakavi÷eùaþ . sa tu bhåùà dinà racitaþ . iti hemacandraþ .. (yathà sàhityadarpaõe . ùaùñhàïke .
     %<bhavedabhinayo'vasthànukàraþ sa caturvidhaþ .
     àïgiko vàcika÷caivamàhàryaþ sàttvikastathà ..>%)

#<àhàrya÷obhà>#, strã, (àhàryàt yà ÷obhà .) kçtrima÷obhà . citrabhåùàdinà kçtadyatiþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, bhaññikàvye 2 ya sarge --
     %<àhàrya÷obhàrahitairamàyaiþ aikùiùña puübhiþ pracitàn sa goùñhàn .>%)

#<àhàvaþ>#, puü, (àï + hve + ap .. nipàtanàtvçddhiþ .) kåpasamãpe pa÷vàdijalapànàrthakçtasvalpajalà÷ayaþ . ityamaraþ .. cauvàccà iti bhàùà . (àhåyate'riratraiti vyutpattyà .) yuddhaü . àhvànaü . iti dharaõiþ .. (àhåyate'tra iti à + hu + adhikaraõe gha¤ .) agniþ .)

#<àhikaþ>#, puü, (ahiriva àkçtiryasya . ahi + ñhak .) pàõinimuniþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. ketugrahaþ . iti hemacandraþ ..

#<àhitaþ>#, tri, (àï + dhà + kta .) nyastaþ . arpitaþ . sthàpitaþ . iti halàyudhaþ .. (yathà, kiràte .
     %<vyàvartanairahipaterayamàhitàïkaþ .>%)

#<àhitalakùaõaþ>#, tri, (àhitaü lakùaõaü yasya .) àhatalakùaõaþ . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ .. guõàdidvàrà khyàtaþ .

#<àhitàgniþ>#, puü, (àhitaþ sthàpito'gniryena .) sàgnikaþ . agnihotrã iti smçtiþ ..
     (%<na dar÷ena vinà ÷ràddhamàhitàgnerdvijanmanaþ .>% iti manuþ 3 . 282 . tathà ca raghau 244 ..
     %<gurorapãdaü dhanamàhitàgneþ .>%)

#<àhituõóikaþ>#, puü, (ahituõóena dãvyati . ahituõóa + ñhak .) vyàlagràhã . sàpuóiyà iti bhàùà . ityamaraþ ÷abdaratnàvalã ca .. (yathà pa¤catantram .
     %<vaidyasàüvatsaràcàryàþ svapakùe'dhikçtà÷caràþ .
     yathàhituõóikonmattàþ sarvaü jànanti ÷atruùu .>%)

#<àhutaü>#, klã, (àï + hu + kta .) gçhasthànàü pa÷camahàyaj¤àntargatayaj¤avi÷eùaþ . sa tu nçyaj¤aþ . iti jañàdharaþ ..

#<àhutiþ>#, strã, (à + hu + ktin .) devodde÷e mantroccàraõapårbako'gnau havirnikùepaþ . tatparyàyaþ . devayaj¤aþ 2 homaþ 3 hotraü 4 vaùañkàraþ 5 . iti hemacandraþ .. (yathà, raghau 1 . 53 .
     %<punànaü pavanoddhåtairdhåmairàhutigandhibhiþ .>% dharmàt marudvatyàü jàtaþ svanàmakhyàto marudbhedaþ . yathà harivaü÷e --
     %<marudvatã marutvanto devànajanayat sutàn .
     nahuùaü càhutiü caiva càritraü brahmapannagam .>%)

#<àhulyaü>#, klã, (àï + hval + kyap .) kùupavi÷eùaþ taravaña iti kà÷mãràdau khyàtaü . tatparyàyaþ . halaràkhyaü 2 tagaraü 3 taravañaü 4 ÷imbãphalaü 5 supuùpaü 6 pãtapuùpaü 7 kà¤canapuùpakaü 8 nçpamàïgalyakaü 9 ÷aratpuùpaü 10 . tasya guõàþ . tiktatvaü . ÷ãtalatvaü . cakùurhitatvam . pittadàhamukharogakuùñhakaõóåtijantu÷ålavraõanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<àhåtaü>#, klã, (à + hve + kta .) pralayaparyantaü . yathà --
     %<kadambàni pañolàni vçntàkasahitàni ca .
     na tyajet kàrtike màsi yàvadàhåtanàrakã ..>% %<àhåtàni àbhåtàni pralayaparyantànãti yàvat>% . iti tithyàditattvam ..

#<àhåtaþ>#, tri, (àï + hve + kta .) kçtàhvànaþ . yathà --
     %<pragàyataþ svavãryàõi tãrthapàdaþ priya÷ravàþ .
     àhåta iva me ÷ãghraü dar÷anaü yàti cetasi ..>% iti ÷rãbhàgavate 1 skandhe 6 . 34 ..

#<àhåtiþ>#, strã, (àï + hve + ktin .) àhvànaü . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<àheyaü>#, tri, (ahau bhavaü . ahi + óha¤ .) ahisambandhi . tadviùacarmàdi . ityamaraþ ..

#<àho>#, vya, (à hantãti . àïa + han + óo .) vikalpaþ . ityamaraþ .. pra÷naþ . (yathà ÷àkuntale pa¤camàïke .
     %<dvàratyàgo bhavàmyàho parastrãspar÷apàü÷ulaþ .>%) vicàraþ . iti medinãkarahemacandrau ..
     (%<àho nivatsyati samaü hariõàïganàbhiþ .>% iti ÷àkuntale prathamàïke .)

#<àhopuruùikà>#, strã, (aho ahameva puruùaþ . mayåravyaüsakàditvàt samàsaþ . ahopuruùasya bhàvaþ . ahopuruùa + vu¤ + strãtvàt ñàp .) darpàt yàtmani sambhàvanà sà . ityamaraþ .. adhikàrthavacanena ÷akterapratighàtàviùkaraõaü . àtmaviùayakàryasiddhijanana÷aktyàviùkaraõaü . iti bharataþ .. (yathà, bhaññau 5 . 27 .
     %<àhopuruùikàü pa÷ya mama sadratnakràntibhiþ .>%)

#<àhosvit>#, vya, (àho ca svicca .) àho . vikalpaþ . ityamañãkà ..

#<àhnaþ>#, puü, (ahnàü samåhaþ .) dinasamåhaþ . iti vyàkaraõam ..

#<àhnikaü>#, tri, (ahnà nirvçttaü . ahan + ñha¤ .) dinanirvartyaü . dinasàdhyaü . iti medinã .. dinasambandhã ..

#<àhnikaü>#, klã, (ahnà nirvçttaü . ahan + ñha¤ .) bhojanaü . prakaraõasamåhaþ . granthabhàgaþ . nityakriyà . iti medinãkarahemacandrau .. atha ü raghunandanabhaññàcàryakçtàhnikàcàratattvoktakarmàõi saükùepeõa likhyante .. tatra prathamayàmàrdhakçtyam . bràhmemuhårte jàgaritvà brahmaviùõu÷ivanavagrahàn smçtvà gurupraõàmaü kçtvà àtmànaü brahmatvena saübhàùya tadvivamakartavyadharmakarmàrthaü cintayet .. tataþ ÷ayanàdutyàya smatrivàsastyaktva pçthivãü namaskçtya dakùiõacaraõaü bhåmau vinyasya karkoñakanàgadamayantãnalaçtuparõaràjakàrtavãryàrjunàn smçtvà netramukhe prakùàlya dviràcàmet .. tataþ nairçtyàü dakùiõasyàü và di÷i måtrapurãùàtsargaü jalamçttikà÷auca¤ca kçtvà dviràcamya hariü smçtvà divà såryaü ràtrau candraü tàràü và tadasambhave agniü pa÷yet .. tato dantadhàvanaü . dantakàùñhàbhàve niùiddhadine ca dvàda÷agaõóåùajalaiþ patrairvà mukhaü ÷odhayitvà dviràcàmet . tataþ pràtaþsnànaü tilakaü sandhyàtarpaõa¤ca kçtvà såryodayaparyantaü gàyatrãü japet .. snànà÷aktau àrdravastreõa gàtramàrjanaü mantrasnàna¤ca kçtvà sandhyopàsanaü kuryàt .. tata àdar÷àdidar÷anaü dadhidårvàdimaïgaladravyaspar÷ana¤ca kuryàt iti .. * .. atha dvitãyayàmàrdhakçtyam .. vedavidyàdyabhyàsaþ . samitpuùpàdyàharaõa¤ca .. * .. atha tçtãyayàmàrdhakçtyam . gurudebadhàrmikopàsanaü . kuñumbabharaõàrthamã÷varopàsanàdi ca .. * atha caturthayàmàrdhakçtyam . madhyàhnasnànaü . tatra parakhàtodake cet tadà sapta pa¤ca trãn và mçtpiõóàn tãre kùiptvà nàbhimàtrodake ku÷ahastaþ sa÷iraskamajjanaü kçtvà dviràcamya saïkalpya yathàvidhi trirnimajjet .. tataþ snànavastrapàõivyatirekeõa gàtramàrjanaü tilakaü tarpaõa¤ca kuryàt .. tataþ aùñamamuhårte madhyàhnasandhyàü samàpya brahmayaj¤aü vidhàya devapåjanaü kçtvà pàdodakaü naivedya¤ca yathàkàle upayu¤jãta .. * .. atha pa¤camayàmàrdhakçtyam .. balivai÷vadevakarmaõã kàmyabalikarma vàmadevyagànaü gànà÷aktau tasya triþ pàñhaþ pàrbaõa÷ràddhànantaraü baliva÷vadevakarmaõã kartavye .. balikarmànantaramatithilàbhàrthaü muhårtaü godohanakàlaü và abhojanena pratãkùeta . tallage bhikùàdikaü dattvà tadanuvrajet . tadànãmatithyalàbhe nitya÷ràddhàntaramatithãn bhojayet . bhojanàsàmarthye bhikùàü dadyàt . atithyalàbhe bràhmaõàya dànaü tadasambhave agnau jale và ki¤cidannaü kùipet .. tato nitya÷ràddhaü . vàmadevyagànaü tada÷aktau çktraya pañhet . nitya÷ràddhakaraõàsàmarthye valitarpaõàbhyàü pitçyaj¤asiddhiþ .. tato gogràsadànaü gonamaskàra¤ca kuryàt .. tato yathàvidhi bhojanaü . viùõupàdodakàdikaü pårbamagçhãta¤cet idànãü gçhõãyàt .. tataþ sthànàntaraü na gatvà mçdbhirgharùaõairmukhahastau ÷odhayitvà tçõàdinà dantalagnarasadravyamapanãya jalagaõóåùairmukhàbhyantaraü saü÷odhya pàõipàdau prakùàlayet .. tata àsanastha eva bhåmau pàdau saüsthàpya dviràcamya mukhaü tulasãpatràdinà saü÷odhya dakùiõapàdàïguùñhe dakùiõahastena mantreõa jalaü dadyàt .. tato mahãmàrjanàbhàve'÷ucitvàdavilambameva bhojanapàtramuddhçtya ucchiùñamapanãya tat sthànaü gomayodakàbhyàü si¤cet .. tataþ sustha àsane upavi÷ya iùñadevatànàma smçtvà annajãrõatàrthaü mantrapàñhapårbakavàmahastenodaraü parimçjya pàda÷atavrajanànantaraü vàmapàr÷vena ki¤cit kàlaü ÷ayitvà tàmbålàdimukhavàsanadravyaü bhoktavyam iti .. * .. atha ùaùñhasaptamayàmàrdhakçtyam . itihàsapuràõàdi÷ravaõam .. athàùñamayàmàrdhakçtyam .. laukikacintàkaraõam . sàyaüsandhyopàsanam . iùñadevatàsmaraõàdika¤ca kuryàt .. * .. atha ràtrikçtyam . sandhyànantaramiùñadevatàmantrajapatrikàlapàñhyastava nàràyaõasmaraõàni kuryàt .. tato'nnàdipàke jàte pårbavadvalivai÷vadevakarmaõã kçtvà atithilàbhe'nnàdikaü tasmai dattvà ava÷yabharaõãyaiþ saha sàrdhapraharàbhyantare'natitçptaü bhu¤jãta . annabhojanàbhàve tàmbålàdikaü bhoktavyam .. prathamayàmàbhyantare vidyàbhyàsaü kuryàt .. tataþ ÷ayanaü . ÷ucide÷e khañvopari ÷ayyàü kçtvà ÷irode÷e pårõakumbhaü nidhàya ràtrivàsaþ paridhàya prakùàlitapàõipàdo dviràcàntaþ pårba÷irà dakùiõa÷irà và padmanàbhaü smçtvà yàmadvayàbhyantare ÷ayãta .. * .. atha dàropagamanam . çtau niùiddhetaradine strãsambhogaü kçtvà tàü dakùiõapàr÷vena svàpayet .. tataþ avilambena måtrapurãùortsgavat mçjjalàbhyàü liïgaü hastau pàdau ca prakùàlya dviràcamya snàyàt .. çtubhinnagamane tu liïgaprakùàlanamàcamanadvayamàtra¤ca kuryàt . striyàstu çtàvançtàvapi lepàdikùàlanànantaramàcamanamàtraü na snànaü .. kùàlanàdeþ pårbaü måtrapurãùotsargau na kuryàt . sambhogànantaraü tasyàü ràtrau eka÷ayyàyàü na ÷ayãyàtàü . ançtàvapi garbhavattve'pi kàmukãmupeyàt .. çtàvabhigamya pràtarnaimittikamaïga÷ånyasnànaü kuryàt .. çtugamanaü puttrotpattiparyantamàva÷yakam .. ityàhnikàcàratattvoktakarma samàptaü .. * ..

#<àhlàdaþ>#, puü, (àï + hlad + gha¤ .) ànandaþ . harùaþ . yathà . ÷rãbhàgavate 10 . 5 . 1 ..
     %<nandastvàtmaja utpanne jàtàhlàdo mahàmanàþ .
     àhåya vipràn vedaj¤àn snàtaþ ÷uciralaïkçtàn ..>%

#<àhlàditaþ>#, tri, ànanditaþ . hçùñaþ . jàtàhlàdaþ . ito'sya jàte ityanena àhlàda÷abdàt itapratyayena niùpannaþ ..

#<àhvayaþ>#, puü, (àï + hne + ac . yadvà àhvairyàyate pràpyate iti . àhva + yà + gha¤rthe kaþ .) nàma . ityamaraþ .. (yathà, ràmàyaõe, bàlakàõóe 4 . 7 ..
     %<kçtvà tu tanmahàpràj¤aþ kàvyaü ràmàyaõàhvayam .>%) aùñàda÷avyavahàrapadàntargato vyavahàravi÷eùaþ . yathàha manuþ aùñame . 4 . 5 . 6 . 7 . %<teùàmàdyamçõàdànaü>% itthupakramya . %<strãpuüdharmo vibhàga÷ca dyåtamàhvaya eva ca>% .)

#<àhvà>#, strã, (àhvànamiti . àï + hve + aï .) nàma . saüj¤à . ityamaraþ ..

#<àhvànaü>#, klã, (àï + hve + bhàve lyuñ .) àvàhanaü . óàkà iti bhàùà . tatparyàyaþ . håtiþ 2 àkàraõaü 3 . ityamaraþ .. (yathà manuþ 9 . 126 .
     %<janmajyeùñhena càhvànaü svabràhmaõyàsvapi smçtam .>%) (àhåyate'nena . karaõe lyuñ .) nàma . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<i>#

#<i>#, ikàraþ . tçtãyasvaravarõaþ . asyoccàraõasthànaü tàlu . sa ca hrasvo dãrghaþ pluta÷ca bhavati . (aya¤ca udàttànudàttasarid-bhedàt trividhaþ . anunàsikànanunàsikabhedàcca pratyekaü dvividhaþ etena ùaóvidha eva .)
     %<ikàraü paramànandasugandhakusumacchavim .
     haribrahmamayaü varõaü sadà rudrayutaü priye ..
     sadà ÷aktimayaü devi gurubrahmamayaü tathà .
     sadà÷ivamayaü varõaü paraü brahmasamanvitam ..
     haribrahmàtmakaü varõaü guõatrayasamanvitam .
     ikàraü parame÷àni svayaü kuõóalã mårtimàn ..>% iti kàmadhenutantram .. (vaïgãyabhàùàyàü .) tasya lekhanaprakàro yathà,
     %<årdhvàdhaþ kuvjità madhye rekhà tatsaïgatà bhavet .
     lakùmãrvàõã tathendràõã kramàttàsveva saüvaset ..
     ÷ãrùàdhaþku¤cità rekhà dakùordhvà kàmaråpiõã .
     màtrà÷aktiþ koõayutà dhyànamasya pracakùyate ..>% iti varõoddhàratantram .. * .. (yadyapi siddhàntakaumudyàü %<icuya÷ànàm tàlu>% iti sàmànyataþ uktaü tathàpi ÷abdendu÷ekharàdiùvasya vistarato vibçtiruktà . yathà -- tulyàsya prayatnamiti såtreõa pra÷abdena vilakùaõayantabodhe'pi loke yatnaprayatnayoþ paryàyateti dhvanayannàha prayatno hi hidhà iti kvacit yatno dvidhetyeva pàñhaþ . eteùàü àbhyantaratvaü varõotpatteþ pràgbhàvitvàt . tathàhi nàbhiprade÷àt prayatnapreritaþ pràõo nàma vàyuþ årdhvamàkraman uraþprabhçtãni sthànànyàhanti tato varõasya tadabhivya¤jakadhvanervotpattistatrotpatteþ . pràkjihvàgropàgramadhyamålàni varõotpattisthànaü tàlvàdi yadà samyak spç÷anti tadà spçùñatà ãùatspar÷e ãùatspaùñatà samãpàvasthàne saüvçtatà dåràvasthàne vivçtatà ataeva icuya÷ànàü tàlavyatvàvi÷eùe'pi cavarge uccàrayitavye jihvàgràdãnàü tàlu sthànena samyak spar÷aþ yakàre ãùat spar÷aþ ÷akàrekàrayoþ samãpadåràvasthànaü . spçùñaü prayatanamiti yaternapuüsake bhàve lyuñ . prayatnamityapapàñhaþ naïantasya puüstatvàt . %<÷eùàþ spçùñà halaproktàþ>% ityàdi . yathà, ÷ikùàyàü ÷abdendusàraþ . tathàhi aco'spçùñàþ yaõastvãùat nemaspçùñàþ ÷alaþ smçtàþ . %<÷eùàþ spçùñàþ halaproktàþ>% ityàdi . atra acaþ aspçùñàþ spar÷àbhàvaråpavivçtatvavantaþ yaõastvãùat aspçùñà ityanuùajyate tena ãùadaspçùñà ãùadvivçtà ityarthaþ . nema ityardhe tena ÷alaþ ãùat vivçtàþ yaõamapekùyàdhikavivçtatvavanta ityarthaþ . api ca -- %<agnimãle purohitaü yaj¤asya devamçtvijam . hotàraü rantadhàtamam>% . ãle ityetat samastamapipadamanudàttam %<tiïïatiïa>% iti såtreõa atiïantàdagni÷abdàt parasya ãla iti tiïantasya nighàtavidhànàt agnimãla iti padayoþ saühitàkàle tu dhàtugatasya ãkàrasya svaritatvam %<udàttànudàttasvaritaþ>% iti såtreõa udàttàt parasyànudàttasya sthàne svaritaþ syàt ityarthakenànudàttasya ãkàrasya sthàne svaritàde÷àt tataþparasya le ityatra ekàrasya tiïpratyayaråpasya svaritàt saühitàyàm pårbasyekàrasya nitaràü udàttatvam . apara¤ca tàlvàdisthànamàbhyantaraprayatnaiti såcyate . atra målam pàõinãya÷ikùàgranthe . yathà --
     %<kaõñhyàvahà vicuya÷àstàlavyà oùñhajàvupå .>%
     %<svaràõàmuùmaõà¤caiva vivçtaü karaõaü matam .>%) tasya nàmàni yathà --
     %<iþ såkùmà ÷àlmalã vidyà candraþ påùà suguhyakaþ .
     sumitraþ sundaro vãraþ koñaraþ kàñaraþ payaþ ..
     bhråmadhyo màdhavastuùñirdakùanetra¤ca nàsikà .
     ÷àntaþ kàntaþ kàminã ca kàmo vighnavinàyakaþ ..
     nepàlo bharaõã rudro nityà klinnà ca pàvakà .>% iti varõàbhidhànatantram .. (màtçkànyàse'sya dakùiõacakùuùi sthànam . yathà, màtçkànyàsadhçtamantraþ %<iü namo dakùiõacakùuùi ãü namo vàmacakùuùi>% . iti .)

#<i>#, gatau . (bhvàdiü-ilapakùe adàü-paraü-sakaü-aniñ .) ayati . la eti . pçthakpàñhasàmarthyàt pårbo na lit . ÷eùastu ina gatàviti prasiddhaþ . yino'cyaõàvityàdiùu grahaõamasyaiva . iti durgàdàsaþ .. (ut .) udaye . samunnatau . yathà -- %<udayati yadi bhànuþ pa÷cime digvibhàge>% iti . (abhi + ut .) abhyudaye . samunnatau . sarveþ gatyarthà j¤ànàrthàþ pràptyarthà÷ca ityanena pràptyarthe'pyasya bahulaþ prayogaþ . yathà -- manuþ .
     %<bràhmaõaþ ÷reùñhatàmeti pratyavàyena ÷ådratàm .>%
     %<ayameti mandaü mandaü kàverãvàripàvanaþ pavanaþ .>% iti sàhityadarpaõam . (ati) atikrame . paràbhave . yathà, hitopade÷e . 1 .
     %<atãtya hi guõàn sarvàn svabhàvo mårdhi vartate .>%
     %<tataþ paraü janasthànaü kro÷atrayamatãtya vai .>% iti ràmàyaõe . (anu) anukaraõam .
     %<dhànuràde÷amanveti tadyathà hi tadarpaõaþ .
     nàtmàdhãno manuùyo'yaü kàlaü bhajati ka¤cana ..>% iti mahàbhàrate . (apa) apagamane . palàyane . %<pratyàde÷avyalãkamapaitu te>% . iti ÷àkuntale . (sam + à) sammilane . %<devà÷caitàn sabhatyocårnyàyyaü vaþ ÷i÷uruktavàn>% . iti manuþ . 2 . 152 . ityàdayo j¤eyàþ .)

#<i>#, la, smçtyàü . (adàü-paraü-sakaü-aniñ .) adhipårbo'yaü . adhigrahaõaü anyapårbasya . kevalasya ca prayoganiràsàrthaü . evaü sarvatra . la adhyeti tava lakùmaõaþ . ika smaraõe iti prasiddho'yaü . invadika ityatràsyaiva grahaõam . iti durgàdàsaþ ..

#<i># ïa la adhyayane . (adàø-àø -sakaø -aniñ .) adhipårbo'yaü . adhyayanamarthataþ ÷abdata÷ca guruto grahaõaü . ïa la vedamadhãte vipraþ . iti durgàdàsaþ ..
     (%<yaþ svàdhyàyamadhãte'bdaü vidhinà niyataþ ÷uciþ>% iti manuþ . 2 . 137 .)

#<i>#, vya, bhedaþ . krodhoktiþ . apàkaraõaü . anukampà . iti medino .. khedaþ . iti hemacandraþ .. .

#<iürejaþ>#, puü, laõórade÷ajàtamlecchajàtivi÷eùaþ . yathà --
     %<adhipà maõóalànà¤ca saügràmeùvaparàjitàþ .
     iürejà nava ùañ pa¤ca laõórajà÷càpi bhàvinaþ ..>% iti merutantre 23 prakà÷aþ ..

#<iþ>#, [s] vya, kopaþ . santàpaþ . duþkhamàvanà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<iþ>#, puü, (asya viùõoþ ÷rãkçùõasyàpatyam pumàn . a + i¤ .) kàmadevaþ . iti puruùottamahalàyudhau .. yathà, àgneye ekà kùaràbhidhànam .
     %<iþ kàme ratilakùmyorã uþ ÷ive brahmakàdya åþ ..>%

#<ikkañaþ>#, puü, tçõavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . bahumålaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ . ko÷àïgaþ 3 itkañaþ 4 . iti hàràvalã .. (itkaña÷avde'sya vi÷eùo draùñavyaþ ..)

#<ikùuþ>#, puü, (iùyate'bhilaùyate'sau iti . iù + ksu .) svanàmakhyàtatçõaü . àk iti bhàùà . tatparyàyaþ . rasàlaþ 2 . ityamaraþ .. karkoñakaþ 3 vaü÷aþ 4 kàntàraþ 5 sukumàrakaþ 6 adhipatraþ 7 madhutçõaþ 8 vçùyaþ 9 guóatçõaþ 10 . iti ràjanirghaõñaþ .. mçtyupuùpaþ 11 mahàrasaþ 12 asipatraþ 13 ko÷akàraþ 14 ikùavaþ 15 . iti ÷andaratnàvalã .. payodharaþ 16 . iti jañàdharaþ .. * .. tasya bhedàþ . vaü÷akaþ 1 kàntàraþ 2 bhãruþ 3 pauõóraþ 4 . iti ratnamàlà .. sàmànyekùuguõàþ . raktapittanà÷itvaü . bala÷ukrakaphakàritvaü . pàke madhuratvaü . snigdhatvaü . gurutvaü . ÷ãtalatvaü . måtra÷uddhikàritva¤ca . tasya måle atimadhuratvaü . madhye madharatvaü . granthitvajagrabhàgeùa lavaõarasatva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. målàdårdhva madhuratvaü . madhye atimadhuratvaü . agra kramàllavaõatvaü nãrasatva¤ca .. abhukte ikùubhakùaõaguõaþ . pittadàtçtvaü . bhukte vàtaprakopaõatvaü . bhuktimadhye gurutaratva÷ca .. iti ràjanirghaõñaþ .. dantaniùpãóitekùurasaguõàþ . himatvaü . ÷ukrakàritvaü . tçpti janakatvam . jãvanahitakàritvam . vàyuraktapitta nà÷itvaü . svàdutvaü . snigdhatvaü . prãtidàtçtvaü . raktavardhakatvaü . mukhaprahlàdakàritvaü . dhàtuvardhakatva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. api ca . raktadoùabhrama÷amanakàritvaü . alpa÷leùmadàtçtvaü . hçdyatvaü . rucijanakatvaü . måtra÷uddhikàritvaü . dehasya kàntidàtçtvaü . balakàritvaü . pãyåùopamatvaü . tridoùa÷amanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. yantraniùpãóitarasaguõàþ . rakta÷ukrakàritvaü . ÷ãtalatvaü . sàrakatvaü . rucikaratvaü . dàhajanakatva¤ca .. iti ràjavallabhaþ .. api ca . dantaniùpãóitarasaguõavadguõatvaü . ki¤cit pittavàyunà÷itvaü . akomalatvaü . asvàdutvaü . kùãraviùñambhadàhakàritva¤ca . paryuùitatadrasaguõàþ . vàntiharatvaü . vàtajanakatvaü . jàóyaprati÷yàyarogadàtçtvaü . kaphavàyukàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. tatpakvarasaguõàþ . gurutvaü . sutãkùõatvaü . kaphavàtanà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. snigdhatvaü . ati÷ayagurutvaü . atipàke vidàhatvaü . pittàsnadoùakàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. asya vikàràþ ..
     %<lasãkàphàõitaguóakhaõóamatsyaõóikàsitàþ .
     nirmalà laghavo j¤eyàþ ÷ãtavãryà yathottaram ..>% iti ràjavallabhaþ . athekùuvargaþ . tatrekùornàmàni guõà÷ca .
     %<ikùurdãrghacchadaþ proktastathà bhåriraso'pi ca .
     guóamålo'sipatra÷ca tathà madhutçõaþ smçtaþ ..
     ikùavo raktapittaghnà balyà vçùyàþ kaphapradàþ .
     svàdupàkarasàþ snigdhà guravo måtralà himàþ .. * ..>% athekùubhedàþ .
     %<pauõórako bhãruka÷càpi vaü÷akaþ ÷ataporakaþ .
     kàntàrastàpasekùu÷ca kàõóekùuþ såcipatrakaþ ..
     naipàlo dãrghapatra÷ca nãlaporo'tha ko÷akçt .
     ityetà jàtayasteùàü kathayàmi guõànapi .. * ..>% atha pauõórakabhãrukayorguõàþ .
     %<vàtapittapra÷amano madhuro rasapàkayoþ .
     su÷ãto vçühaõo balyaþ pauõórako bhãrukastathà .. * ..>% atha ko÷akàraguõàþ .
     %<ko÷akàro guruþ ÷ãto raktapittakùayàpahaþ .. * ..>% atha kàntàrekùuguõàþ .
     %<kàntàrekùurgururvçùyaþ ÷leùmalo vçühaõaþ saraþ .. * ..>% atha dãrghaporavaü÷akayorguõaþ .
     %<dãrghaporaþ sukañhinaþ sakùàro vaü÷akaþ smçtaþ .. * ..>% atha ÷ataporakaguõàþ .
     %<÷ataparbà bhavet ki¤cit ko÷akàraguõànvitaþ .
     vi÷eùàt ki¤ciduùõa÷ca sakùàraþ pavanàpahaþ .. * ..>% atha manoguptàguõàþ .
     %<manoguptà vàtaharã tçùõàmayavinà÷inã .
     su÷ãtà madhuràtãva raktapittavinà÷inã .. * ..>% atha tàpasekùuguõàþ .
     %<tàpasekùurbhavet mçdvã madhurà ÷leùmakopanà .
     tarpaõà rucikçccàpi vçùyà ca balakàriõã .. * ..>% atha bàlayuvavçddhekùuguõàþ .
     %<bàla ikùuþ kaphaü kuryànmedomehakara÷ca saþ .
     yuvà tu vàtahçt svàdurãùattãkùõa÷ca pittanut ..
     raktapittaharo vçddhaþ kùatahçt balavãryakçt .. * ..>% athàïgabhedena bhedaþ .
     %<måle tu madhuro'tyarthaü madhye'pi madhuraþ smçtaþ .
     agra granthiùu ca j¤eyaü ikùuþ pañuraso janaiþ .. * ..>% atha dantapãóitekùurasaguõàþ ..
     %<dantaniùpãóitasyekùoþ rasaþ pittàsranà÷anaþ .
     ÷arkaràsamavãryaþ syàdavidàhã kaphapradaþ .. * ..>% atha yantrapãóitasyekùurasasyaü guõàþ .
     %<målàgrajantu granthyàdipãóanànmalasaükaràt .
     ki¤cit kàlaü vidhçtyàca vikçtiü yàti yàntrikaþ ..
     tasmàdvidàhã viùñambhã guruþ syàdyàntriko rasaþ ..>% atha paryuùitasyekùurasasya guõàþ .
     %<rasaþ paryuùito neùño hyamlo vàtàpaho guruþ .
     kaphapittakaraþ ÷oùã bhedana÷càtimåtralaþ .. * ..>% atha pakvasyekùurasasya guõàþ .
     %<pakvo raso guruþ snigdhaþ sutãkùõaþ kaphavàtanut ..
     gulmànàhapra÷amanaþ ki¤citpittaharaþ smçtaþ .. * ..>% athekùurasasya vikàràõàü guõàþ .
     %<ikùorvikàràstçódàhamårchàpittàsnanà÷anàþ .
     guravo madhurà balyàþ snigdhà vàtaharàþ saràþ ..
     vçùyà mohaharàþ ÷ãtà vçühaõà viùahàriõaþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (atha ÷vetekùuguõàþ .
     %<rasàyanottamo balyo rogavàraõamuttamaþ .
     snigdha÷ca tarpaõo vçùyo vçühaõa÷ca sajãvanaþ ..
     svàduguõàbhibaddhatvàdvàtapittapra÷àntikçt .
     vçùyo'pyantarvidàhã syàt sitekùuþ kaphakçnmataþ ..>% atha kçùõekùugaõàþ .
     %<tadvat sukçùõo bhavanaü guõànàü vçùyo bhavettarpaõavçühaõa÷ca .
     sa¤jãvanaü syànmadhuro rasena ÷oùàpahartà vraõa÷okakàrã .. * ..>% atha yantrodbhavarasaguõàþ .
     %<yantreõa pãóitarasaþ kathito guru÷ca vçùyaþ kapha¤ca kurute'tha su÷ãtala÷ca .
     pàke vidàhibalakçcca su÷obhana÷ca saüsevito rudhirapittarujaü nihanti .. * ..>% atha dantapãóitarasaguõàþ .
     %<dantena pãóitaraso rucikçdguru÷ca santarpaõo balakaraþ kaphakçcchramaghnaþ .
     viùñambhako'pi rudhira¤ca tathaiva pittaü ÷oùaü nihanti madhuraþ sa himo sara÷ca .. * ..>% atha pakvarasaguõàþ .. * ..
     %<pakvo gurutaraþ snigdhaþ sutãkùõaþ kaphavàtahà .
     pittaghno'pi vi÷eùeõa gulmàtisàrakàsanut .. * ..>% iti hàrãtaþ . tathà ca vàbhañaþ ÷àrïgadhara÷ca .
     %<ikùoþ raso guruþ snigdho vçühaõaþ kaphamåtrakçt .
     vçùyaþ ÷ãto'srapitaghnaþ svàdupàkarasaþ saraþ .
     so'gre salavaõo dantapãóitaþ ÷arkaràsamaþ ..
     målàgrajantujagdhàdipãóanànmalasaïkaràt .
     ki¤citkàlaü vidhçtyà ca vikçtiü yàti yàntrikaþ ..
     vidàhã guruviùñambhã tenàsau tatra pauõórakaþ .
     ÷aityaprasàdamàdhuryairvarastamanuvàü÷ikaþ ..
     ÷àtaparbakakàntàranaipàlàdyàstataþ kramàt .
     sakùàràþ sakaùàyà÷ca soùõàþ ki¤cidvidàhinaþ ..>%
     %<vçùyaþ ÷ãtaþ sthiraþ snigdho vçühaõo madhuro rasaþ .
     ÷leùmaõo bhakùitasyekùoryàntrikastu vidahyate ..
     ÷aityàt prasàdànmàdhuryàt pauõórakàdvaü÷ako varaþ .>% iti carakaþ .. tathà ca su÷rute .. ikùavo madhurà vipàkà guravaþ ÷ãtàþ snigdhabalyà vçùyà måtralà raktapittapra÷amanàþ kçmikaphakarà÷ceti te cànekavidhàþ . tadyathà --
     %<pauõórako bhrãruka÷caiva vaü÷akaþ ÷ataporakaþ .
     kàntàrastàpasekùu÷ca kàùñhekùuþ såcipatrakaþ ..
     naipàlo dãrghapatra÷ca nãlaporo'tha ko÷akçt .
     ityetà jàtayaþ sthaulyàdguõàn vakùyàmyataþ param ..
     su÷ãto madhuraþ snigdho vçühaõaþ ÷leùmaõaþ saraþ .
     avidàhã gururvçùyaþ pauõórako bhãrukastathà ..
     àbhyàü tulyaguõaþ ki¤citsakùàrovaü÷ako mataþ .
     vaü÷avacchataporastu ki¤ciduùõaþ sa vàtahà ..
     kàntàratàpasàvikùå vaü÷akànuguõau matau .
     evaüguõastu kàùñhekùu; sa tu vàtaprakopaõaþ ..
     såcãpatro nãlaporo naipàlo dãrghapatrakaþ .
     vàtalàþ kaphapittaghnàþ sakaùàyà vidàhinaþ ..
     ko÷akàro guruþ ÷ãto raktapittakùayàpahaþ .
     atãvamadhuro måle madhye madhura eva tu ..
     agreùvakùiùu vij¤eya ikùåõàü lavaõo rasaþ .
     avidàhã kaphakaro vàtapittanivàraõaþ ..
     vaktraprahlàdano vçùyo dantaniùpãóito rasaþ .
     gururvidàhã viùñambhã yàntrikastu prakãrtitaþ ..
     pakvo guruþ saraþ snigdhaþ sutãkùõaþ kaphavàtanut ..>%) kokilàkùavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ikùukàõóaþ>#, puü, (ikùuvçkùasya kàõóa iva kàõóo yasya .) mu¤jakaþ . ÷aramu¤ja iti khyàtaþ . iti ÷abdacandrikà .. (yathà, ràmàyaõe 2 . 91 . 15 .
     %<aparà÷codakaü ÷ãtamikùukàõóarasopamam .>%) kà÷atçõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ikùugandhaþ>#, puü, (ikùuvçkùasya gandha iva gandho yasya .) kà÷atçõam . iti bhàvaprakà÷aþ .. kùudragokùurakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ikùugandhà>#, strã, (ikùugandha + ñàp .) gokùurakavçkùaþ . gokhurã iti bhàùà . ÷uklabhåmikuùmàõóaþ . kokilàkùavçkùaþ . kuliyà khàrà iti bhàùà . kà÷atçõam . ityamaro medinã ca .. kà÷iyà iti bhàùà .

#<ikùugandhikà>#, strã, (ikùugandha + kan + ñàp .) bhåmikuùmàõóaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (bhåmikuùmàõóa÷abde'syà guõàdayo j¤eyàþ ..)

#<ikùutulyà>#, strã, (ikùostulyà .) tçõavi÷eùaþ . ànàkhu iti khyàtà . tatparyàyaþ . ikùvàõikà 2 anikùuþ 3 ikùubàlikà 4 . iti ratnamàlà ..

#<ikùudarbhà>#, strã, (ikùuvçkùasya darbho bandha iva darbhoyasyàþ .) tçõavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . sudarbhà 2 patràluþ 3 tçõapatrikà 4 . asyà guõàþ . sumadhuratvaü . snigdhatvaü . ãùatkàùàyatvaü . kaphapittaharatvaü . rucijanakatvaü . laghutvaü . paramatçptikàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ikùunetraü>#, klã, (ikùornetraü .) ikùumålaü . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ikùupatraþ>#, puü, (ikùoþ patramiva tãkùõaü patraü yasya .) yàvanàlanàmadhànyavi÷eùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. joyàra iti bhàùà .

#<ikùupraþ>#, puü, (ikùuriva påryate . ikùa + pé + ka .) ÷aratçõaü . iti ràjanirghaõñaþ .. (÷aratçõa÷abde'sya guõàdayo j¤àtavyàþ .)

#<ikùubàlikà>#, strã, (ikùorbàlikeva tadàkçtitvàt .) ikùutulyà . iti ratnamàlà .. anàkhu iti khyàtà . kà÷aþ . iti ràjanirghaõñaþ .. kà÷iyà iti bhàùà .

#<ikùumålaü>#, klã, (ikùoþ målamiva målaü yasya .) vçkùavi÷eùaþ . tatyaryàyaþ . ikùunetraü 2 morañakaü 3 vaü÷anetraü 4 vaü÷amålaü 5 morañaü 6 vaü÷apårakaü 7 . iti ràjanirghaõñaþ .. (%<atãva madhuro målaþ>% iti su÷rutaþ .)

#<ikùuyoniþ>#, puü, (ikùoryonirutpattikàraõaü .) puõórakaikùuþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (tatra pauõóakaþ . ÷aityaprasàdamàdhuryairvaraþ, iti vàbhañaþ . pauõóraka÷abde càsya vi÷eùo j¤eyaþ ..)

#<ikùuraþ>#, puü, (ikùumikùuvat gandhaü ràti dadàtãti . ikùu + rà + ka .) kokilàkùavçkùaþ . iti ratnamàlà .. kuliyà khàrà iti bhàùà . ikùuþ . gokùurakavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. kà÷aþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ikùurakaþ>#, puü, (ikùura + svàrthe + ka .) kokilàkùavçkùaþ . sthåla÷araþ . kà÷atçõaü . iti ràjanirghaõñaþ .
     (%<svayaïguptekùurakayoþ phalacårõaü sa÷arkaram .
     dhàroùõena naraþ pãtvà payasà na kùayaü vrajet ..>% iti su÷rutaþ ..)

#<ikùurasaþ>#, puü, (ikùoriva raso yasya .) kà÷atçõaü . iti bhàvaprakà÷aþ .. (ikùuvçkùasya rasaþ . asya guõàþ krameõa yathà; dantapãóitekùurasaguõàþ . jãvanahitakàritvaü, himatvaü, ÷ukrakàritvaü, tçptijanakatvaü, vàyuraktapittanà÷itvaü, svàdutvaü, raktavardhakatvaü dhàtuvardhakatva¤ca yathà bhàvaprakà÷aþ .
     %<dantaddhiùpãóitasyekùo rasaþ pittàsranà÷anaþ .
     ÷arkaràsamavãryaþ syàdavivàdã kaphapradaþ ..>% yantraniùpãóitarasaguõàþ, rakta÷ukrakàritvam, ÷ãtalatvaü, sàrakatvaü, dàhajanakatvaü, ki¤cit pittavàyunà÷itvaü, kùãraviùñambhadàhakàritva¤ca yathà, bhàvaprakà÷e -- målàgrajantugranthyàdipãóanàt malasaükaràt . ki¤citkàlaü vidhçtyàtha vikçtiü yàti yàntrikaþ .. tasmàt vidàhã viùñambhã guruþ syàt yàntriko rasaþ . paryuùitekùurasaguõàþ . vàntiharatvaü, vàtajanakatvaü, jàóyaprati÷yàyarogadàtçtvaü, kaphavàyukàritva¤ca . yathà bhàvaprakà÷e .
     %<rasaþ paryusito neùño hyamlo vàtàpaho guruþ .
     kaphapittakaraþ ÷oùã bhedana÷càtimåtralaþ .. * ..>% pakvekùurasaguõàþ . gurutvaü . sutãkùõatvaü . kaphavàtanà÷itvaü . snigdhatvaü . atipàke vidàhatvaü . pittàsradoùa÷oùakàritva¤ca . yathà bhàvaprakà÷e .
     %<pakvo raso guruþ snigdhaþ sutãkùõaþ kaphavàtanut .
     gulmànàhapra÷amanaþ ki¤cit pittaharaþ smçtaþ .. * ..>% ikùurasavikàraguõàþ . yathà bhàvaprakà÷e .
     %<ikùorvikàràstçódàhamårchàpittàsranà÷anàþ .
     guravo madhurà balyàþ snigdhàþ vàtaharàþ saràþ .
     vçùyà mohaharàþ ÷ãtà vçühaõà viùahàriõaþ ..>%)

#<ikùurasakvàthaþ>#, puü, (ikùurasasya kvàthaþ .) guóaþ . iti hemacandraþ .. (guóa÷abde'sya guõàdayo vyàkhyeyàþ .)

#<ikùurasodaþ>#, puü, (ikùurasavat udakaü yasya udakasya udabhàvaþ .) ikùusamudraþ . iti jañàdharaþ ..

#<ikùuvallarã>#, strã, (ikùuriva susvàdà vallarã .) kùãravidàrã . kùãrakandaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ikùuvallã>#, strã, (ikùuriva susvàdà vallã latà .) kùãravidàrã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ikùuvàñikà>#, strã, puõórakaþ . iti ràjanirghaõñaþ . puói àk iti bhàùà .

#<ikùuvàñã>#, strã, (ikùorvàñãva .) puõórakaþ . iti ràjanirghaõñaþ .

#<ikùuveùñanaþ>#, puü (ikùoriva veùñanaü yasya .) bhadramu¤jaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ikùu÷àkañaü>#, klã, (ikùoþ kùetraü . ikùu÷abdàt kùetre ÷akaña÷àkinau iti ÷àkañapratyayaþ .) ikùukùetram . iti vyàkaraõam .. ikùura bhåmi iti bhàùà .

#<ikùu÷àkinaü>#, klã, (ikùorbhavanaü kùetraü và . ikùu + ÷àkina .) ikùukùetraü . iti vyàkaraõam ..

#<ikùusàraþ>#, puü, (ikùoþ sàraþ .) guóaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ikùvàkuþ># puü, (ikùumàkarotãti . ikùu + àï + kç + mitadrvàditvàt óuþ . yadvà ikùa iti ÷abdaü akatãti aka gatau bàhulakàduõ .) vaivasvatamanuputtraþ . sa tu satyayuge ayodhyàyàü såryavaü÷ãyàdiràjaþ . iti puràõam .. (gãtàyàm . 4 . 1 .
     %<vivasvàn manave pràha manurikùvàkave'bravãt .>% ikùvàkorgotre jàtàþ iti vyutpattyà vàcyaliïgàþ . ikùvàkuvaü÷odbhavàþ . yathà raghuþ . 1 . 72 .
     %<ikùvàkåõàü duràpe'rthe tvadadhãnà hi siddhayaþ .>%)

#<ikùvàkuþ>#, strã, (ikùu + àï + kç + óu .) kañukumbã . ityamaro medinã ca .. titalàu iti bhàùà . (%<ikùvàkukusumacårõaü và pårbavadeva kùãreõa kà÷a÷vàsacchardikapharogeùåpayogaþ>% . iti su÷rute .
     %<siddhaü vakùyàmyathekùvàkukalpaü yeùàü pra÷asyate .>% asyàþ paryàyo yathà .
     %<lambà'tha kañukàlàvutumbã piõóaphalà tathà .
     ikùvàkau phalinã caiva procyate tasya kalpanà ..>% asyà rogavi÷eùe pra÷astatà yathà .
     %<kàsa÷vàsaviùacchardijvaràrte kaphakarùite .
     pratàmyati nare caiva vamanàrthaü tadiùyate ..>% avasthàbhedenàsyà vyavahàro yathà .
     %<apuùpasya prabàlànàü muùñiü pràde÷asammitàm .
     kùãraprasthe ÷ñataü dadyàt pittodrikte kaphajvare ..
     puùpàdiùu ca catvàraþ kùãre jãmåtake yathà .
     yogàharitapàõóånàü suràmaõóena pa¤camaþ ..
     phalasya rasabhàga¤ca triguõakùãrasàdhitam .
     uraþsthite kaphe dadyàt svarabhede sapãnase ..
     hçtamadhyephalejãrõe sthitaü kùãraü yadà dadhi .
     jàtaü syàt kaphaje kàse ÷vàse vamyà¤ca tatpibet ..
     mastunà và phalànmadhyaü pàõóukuùñhaviùàrdhitaþ .
     tena takraü vipakvaü và sakùaudralavaõaü pibet ..
     ajàkùãreõa vãjàni bhàvayet pàyayeta ca .
     viùagulmodaragranthigaõóeùu ÷lãpadeùu ca ..
     tumbyàþ phalarasaiþ ÷uùkaiþ sapuùpairavacårõitam .
     chardayenmàlyamàghràya gandhasampatsukhocitaþ ..
     bhakùayetphalamadhyaü và guóena palalena ca .
     ikùvàkuphalatailaü và siddhaü và pårbavadghçtam ..
     pa¤cà÷adda÷avçddhàni phaõàdãnàü yathottaram .
     pibedvimçdya vãjàni kaùàyeùvàsutaü pçthak .
     yaùñyàhvakovidàràdyairmuùñimantarnakhaü pibet ..
     kaùàyaiþ kovidàràdyairmàtrà÷ca phalavat smçtàþ .
     gulmamehe praseke ca kalkaü màüsarasaiþ pibet ..
     naraþ sàdhu vamatyevaü na ca daurbalyama÷nute ..>%
     %<ikùvàkumålaü madanaü vi÷alyàtiviùe vacàü .
     kuùñhaü kiõvàgnikau càpi pibettulyàni pårbavat ..>%) iti carakaþ ..)

#<ikùvàriþ>#, puü, (ikùuvçkùasya ariþ .) kà÷atçõa . iti ràjanirghaõñaþ .. (kà÷a÷abde'sya guõàdayo j¤àtavyàþ .)

#<ikùvàlikaþ>#, puü, (ikùuriva alati vyàpnotãti .) kà÷atçõaü . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<ikùvàlikà>#, strã, (ikùvàlika + ñàp .) ikùatulyà . iti ratnamàlà .. ànàkhu iti bhàùà . khàgaóà iti kecit ..

#<ikha>#, gatau . (bhvàdiü-paraü-sakaü-señ .) iti kavikalpadrumaþ .. tçtãyasvaràdiþ . ekhati . iti durgàdàsaþ ..

#<ikha>#, i, gatau . (bhvàdiü-paraü-sakaü-señ-idit .) iti kavikalpadrumaþ .. tçtãyasvaràdiþ . i, iïkhate . iti durgàdàsaþ ..

#<iga>#, i, gatau . (bhbàdiü-paraü-sakaü-señ, idit .) iti kavikalpadrumaþ .. tçtãyasvaràdiþ . i, iïgati iïgitaü . iti durgàdàsaþ .. (yaduktaü bhàrate .
     %<tvayà sçùñamidaü vi÷vaü yacceïgaü yacca neïgati .>%

#<iïgaü>#, tri, (igi + ka .) adbhutaü . jaïgamaü . iti medinãkarahemacandrau .. (yathà, bhàrate .
     (%<tvayà sçùñamidaü vi÷vaü yacceïgaü yacca neïgati .>%)

#<iïgaþ>#, puü, (iïga + gha¤ .) iïgitaü . j¤ànaü . iti medinãkarahemacandrau ..

#<iïgitaü>#, klã, (igi + kta .) abhipràyànuråpaceùñàviùkaraõaü . ñhàra saïketa . ityàdi bhàùà . tatyayyàyaþ . àkàraþ 2 iïgaþ 3 . ityamaraþ .. gamanaü . ceùñà . iti hemacandraþ ..
     (%<àkàrairiïgitairgatyà ceùñayà bhàùaõena ca .
     netravaktravikàreõa lakùyate'ntargataü manaþ ..>% hitopade÷e suhçdbhedaþ . (tathàca raghuþ 1 . 20 .)
     %<tasya saüvçtamantrasya gåóhàkàreïgitasya ca .>%)

#<iïgudaþ>#, puü (iïgaü dyati avakhaõóayatãti . iïga + do + ka . asya uk .) iïgudãvçkùaþ . ityamarabharatau ..
     (%<iïgudantiktamadhuraü snigdhoùõaü kaphavàtajit .>% iti carakaþ .. ø .. vi÷egho'nya÷ceïgudã÷abde j¤eyaþ ..)

#<iïgudã>#, strã, (iïguda + ïãù .) vçkùavi÷eùaþ . iïgauña iti bhàùà . jãyàputà iti tu vaïgade÷ãyàþ pramàdena vadanti tasya tu puttrajãva ityàdãni nàmàni prasiddhàni . tatparyàyaþ . tàpasataruþ 2 . ityamaraþ .. hiïgupatraþ 3 viùakaõñaþ 4 anilàntakaþ 5 gauratvak 6 tanupatraþ 7 ÷ålàriþ 8 tàpasadrumaþ 9 tãkùõakaõñaþ 10 tailaphalaþ 11 påtigandhaþ 12 vigandhakaþ 13 kroùñuphalaþ 14 . (yathà raghuþ 14 . 81 .
     %<tà iïgudãsnehakçtapradãpamàstãrõamedhyàjinatalpamantaþ ..>%) asyà guõàþ . madagandhitvaü . kañutvam . uùõatvam . phenilatvam . laghutvam . rasàyanatvam . jantuvàtàmayakaphavraõanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (asya paryàyapårbakaü guõànàha .
     %<iïgudo'ïgàravçkùa÷ca tiktakastàpasadrumaþ .
     iïgadaþ kuùñhabhåtàdigrahavraõaviùakrimãn ..
     hantyuùõa÷vitra÷ålaghnastiktakaþ kañupàkavàn .>% iti bhàvaprakà÷aþ ..) jyotiùmatãvçkùaþ . iti ratnamàlà .. nayàphañkã iti bhàùà .

#<iïgulaþ>#, puü, strã, iïgudãvçkùaþ . iti bharato dviråpakoùa÷ca ..

#<icchà>#, strã, (eùaõaü icchà . iù + ÷a + ñàp .) manodharmavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . àkàïkùà 2 và¤chà 3 dohadaþ 4 spahà 5 ãhà 6 tçñ 7 lipsà 8 manorathaþ 9 kàmaþ 10 abhilàùaþ 11 tarùaþ 12 . ityamaraþ .. ruk 13 iùà 14 ÷raddhà 15 tçùõà 16 ruciþ 17 matiþ 18 dohalaü 19 chandaþ 20 iñ 21 . iti jañàdharaþ .. (yathà manau 5 . 45
     %<yo'hiü sakàni bhåtàni hinantyàtmasukhecchayà .) .>% nyàyamate asyàþ kàraõam . (yathà, bhàùàparicchede . 148, 149 .)
     %<nirduþkhatve sukhe cecchà tajj¤ànàdeva jàyate .
     icchà tu tadupàye syàdiùñopàyatvadhãryadi ..
     cikãrùàkçtisàdhyatvaprakàrecchà tu yà bhavet .
     taddhetuþ kçtisàdhyeùñasàdhanatvamatirbhavet ..>% asyàþ pratibandhaþ . %<balavaddiùñahetutvamatiþ syàt pratibandhikà>% . iti bhàùàparicchede 148 ..

#<icchàvatã>#, strã, (icchà vidyate yasyàþ . icchà + matup . masya vaþ .) dhanàdãcchàyuktà strã . tatparyàyaþ . kàmukà 2 . ityamaraþ ..

#<icchàvasuþ>#, puü, (icchayàbhilàùamàtreõava vasu dhanaü yasya .) kuveraþ . iti jañàdharaþ ..

#<icchuþ>#, tri, (icchatãti . iùadhàtornipàtanàt siddham .) icchàvi÷iùñaþ . àkàïkùàyuktaþ . iti vyàkaraõam .. (yathà, ràmàyaõe . 4 . 4 . 8 .
     (%<÷araõyaþ ÷araõecchånàü pituràde÷apàlakaþ .>%)

#<icchukaþ>#, puü, (icchu + kan .) vçkùavi÷eùaþ . iti ÷abda candrikà .. ñàvàlevu iti khyàtaþ .

#<ijjalaþ>#, puü, (etãti . i + kvip + tuk; it jalamasya .) hijjalavçkùaþ . hijala gàcha iti bhàùà . tatparyàyaþ . niculaþ 2 ambujaþ 3 . ityamaraþ .. (saparyàyaguõàþ yathà, bhàvaprakà÷e .
     %<ijjalo hijjala÷càpi nicula÷càmbujastathà .
     jjalavetasavadvedyo hijjalo'yaü viùàpahaþ ..>%)

#<ijyaþ>#, puü, (ijyà vidyate yasya . ijyà ar÷a àdyac .) vçhaspatiþ . iti jyotiùaü ÷abdaratnàvalã ca ..
     (%<jãvàrkibhànujejyànàü kùetràõi syurajàdayaþ .>%)

#<ijyaþ>#, tri, (ijyà påjàstyasya . ar÷aàdyac .) guruþ . påjanãyaþ . iti medinã ..

#<ijyà>#, strã, (yajanaü iti . yaja + bhàve kyap + ñàp .) dànaü . yaj¤aþ . (yathà, raghuþ . 1 . 68 .)
     (%<sohamijyàvi÷uddhàtmà prajàlopanimãlitaþ>%) påjà . saïgamaþ . iti medinã .. (karmaõi kyap .) gauþ . iti ràjanirghaõñaþ .. kuññanã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ijyà÷ãlaþ>#, puü, (ijyàü yaj¤aü ÷ãlayati punaþpunaràcaratãti . ijyà + ÷ãla + õa .) punaþpunaryaj¤akartà . tatparyàyaþ . yàyajåkaþ 2 . ityamaraþ ..

#<i¤càkaþ>#, puü, matsavi÷eùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. iüclà mocàciïói iti bhàùà . (ciïgaña÷abñe'sya guõàdayo j¤àtavyàþ ..)

#<iña># gatyàü . (bhvàdiü-paraü-sakaü-señ .) iti kavikalpadrumaþ .. eñati . iti durgàdàsaþ ..

#<iñ>#, [ù] strã, (iù + kvip .) icchà . iti jañàdharaþ ..

#<iñcaraþ>#, puü, (eùaõamiti iñ . iù + kvip . tena carati iti . iù + car + ac .) ùaõóaþ . ityamaraþ .. ùàüóa iti bhàùà .

#<ióà>#, strã, (il + ka + ñàp .) budhagrahabhàryà . sà ikùvàkuràjakanyà . (yathà harivaü÷e --
     %<tatra divyàmbaradharà divyàbharaõabhåùità .
     divyasaühananà caiva ióà jaj¤e iti ÷rutiþ ..>%) gauþ . (yathà, bhàrate --
     %<ióàjyahomàhutibhirmantra÷ikùàvi÷àradaiþ .>%) vacanaü . (devãbhedaþ . yathà, harivaü÷e --
     %<÷rutiþprãtirióàkàntiþ÷àntiþpuùñiþkriyà tathà .>%) pçthvã . iti medinã .. (yathà, mahàbhàrate, ghoùayàtràparbaõi 235 . 10 . %<patatrisaïghaiþ sa jaghanyaràtre prabodhyate nånamióàtalasthaþ>% .) svargaþ . ÷arãrasya vàmabhàgasthà nàóã . iti hemacandraþ .. (tathà ca ùañcakrabhede 2 ÷loke .
     %<merorvàhyaprade÷e ÷a÷imihira÷ire savyadakùe niùaõõe, madhye nàóã suùumnà tritayaguõamayã candrasåryàgniråpà .>% %<merormerudaõóasya vàhyaprade÷e vahirbhàge savyadakùe vàmadakùiõe pàr÷ve ÷a÷imihira÷ire candrasåryàtmike nàóyau ióàpiïgalànàóãdvayamitiphalitàrthaþ . niùaõõe vartete>% . j¤ànasaïkalanãtantre . 8 .
     %<ióà nàma saiva gaïgà yamunà piïgalà smçtà .
     gaïgàyamunayormadhye suùumnà ca sarasvatã ..
     etàsàü saïgamo yatra triveõã sà prakãrtità .
     tatra snàtaþ sadà yogã sarvapàpaiþ pramucyate ..>% iyantu sakàmakarmànuùñhàyijãvànàü puünaràvartikàriõã dhåmamàrgà pitçyànaråpiõã . anayorióàpiïgalayormadhye gatà suùumnaiva brahmanàóã yasyàü nàóyàü idaü sarvaü vi÷vaü pratiùñhitam . yathà uttaragãtàyàm . 2 adhyàye .
     %<ióà ca vàmaniþ÷vàsaþ somamaõóalagocarà .
     pitçyànamitij¤eyà vàmamà÷ritya tiùñhati .. 12 ..
     gudasya pçùñhabhàge'smin vãõàdaõóasya dehabhçt .
     dãrghàsthi måddhnirparyantaü brahmadaõóeti kathyate .. 13 ..
     tasyànte suùiraü såkùmaü brahmanàóãti såribhiþ .. 14 ..
     ióà piïgalayormadhye suùumnà såkùmaråpiõã ..
     sarvaü pratiùñhitaü yasyàü sarvagaü sarvatomukham .. 15 ..>% paraü àsàmióàdãnàü nàóãnàü ÷odhanamakurvan yogã kadàpyàtmaprasàdaü labdhuü nàrhati tathà ca bhagavacchaïkaroktayoga÷àstre .
     %<ãpsitàni samabhyasya và¤chitàni yathàvidhi .
     pràõàyàmaü tato gàrgi jitàsanagato'bhyaset ..
     mçdàsane ku÷àn samyak àstãryàmçtameva ca .
     lambodara¤ca sampåjya phalamodakabhakùaõaiþ ..
     tadàsane sukhàsãnaþ savye nyasyetaraü karam .
     samagrãva÷iràþ samyak saüvçtàsyaþ suni÷calaþ .
     pràïmukhodaïmukhovàpi nàsàgranyastalocanaþ ..
     atibhuktamabhukta¤ca varjayitvà prayatnataþ .
     nàóãsaü÷odhranaü kuryàt uktamàrgeõa yatnataþ ..
     vçthà kle÷o bhavettasya tacchodhanamakurvataþ .
     nàsàgre ÷a÷abhçdvãjaü candràtapavitànitam ..
     saptamasya tu vargasya caturthaü vargasaüyutam .
     vi÷vamadhyasthamàlokya nàsàgre cakùuùã ubhe ..
     ióayà pårayedvàyuü vàhyaü hvàda÷amàtrakaiþ .
     tato'gniü pårbavaddhyàyet sphurajjvàlàvalãyutam .
     ruùaùñhaü vindusaüyuktaü ÷ikhimaõóalasaüsthitam ..
     dhyàyedvirecayedvàyuü mandaü piïgalayà punaþ .
     punaþ piïgalayàpårya ghràõaü dakùiõataþ sudhãþ ..
     tadvadvirecayed vàyumióayà tu ÷anaiþ ÷anaiþ .
     tricaturvatsara¤càpi tricaturmàsameva ca .
     guruõoktaprakàreõa rahasyevaü samabhyaset ..>%)

#<ióàcikà>#, strã, (ióàvat acati . ióà + ac . õvul . ñàp + ata itvam .) varañà . voltà iti bhàùà . iti ÷abdacandrikà ..

#<ióikà>#, strã, (ióà + svàrthe ka, itvam .) pçthvã . iti ÷abdaratnàvalã .. ióikvaþ, puü, (ióik + kai + óa .) vanacchagalaþ . iti hemacandraþ ..

#<ióvaraþ>#, puü, (iñ + vç + ac .) iñcaraþ . vçùaþ . ityamarañãkàyàü svàmã ..

#<ita>#, i bandhe . (idit -divàü -àtmaü -saka -señ .) i intyate . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 1,205a]>@
#<itaþ>#, tri, (i + kta .) gataþ . smçtaþ . iti medinã .. (pràptaþ . j¤àne, klã .)

#<itaþ>#, [s] vya, (asmàditi nipàtanàt siddham .) niyamaþ . pa¤camyarthaþ . (yathà kumàre 2 . 28 .
     %<tadbråta vatsàþ kimitaþ pràrthayadhvaü samàgatàþ .>%) vibhàgaþ . iti vi÷vaþ ..

#<itaraþ>#, tri, (inà kàmena taratãti . i + té + ac yadvà itena j¤ànena kùãyate iti bàhulakàt araþ .) anyaþ (%<vàmetarastasya karaþ prahartuþ>% . iti raghuþ . 2 . 31 .) nãcaþ . ityamaraþ ..

#<itaravi÷eùaþ>#, puü, (itarasmàt vi÷eùaþ .) anyaprabhedaþ ..

#<itaretaraü>#, tri, anyo'nyaü . parasparaü . iti hemacandraþ .. yathà, raghuþ . 7 . 54 .)
     (%<vyåhàvubhau tàvitaretarasmàt bhaïgaü jaya¤càpaturavyavastham .>%)

#<itaredyuþ>#, [s] vya, (itara + edyus .) itarasminnahani . anyadine . ityamaraþ ..

#<itastataþ>#, vya, atra tatra . ekhàne sekhàne iti bhàùà . yathà --
     %<dve sahasne rathànàü sa gajànàmayutaü raõe .
     itastato dhàvamànaþ suratho rathinàü varaþ ..>% iti jaiminibhàrate à÷vamedhike parbaõi 20 adhyàyaþ .. api ca .
     %<tàóitàstena vãreõa phaõãndràstràsamàgatàþ .
     itastataste tanmuktà gatàþ pàtàlamujjavàþ ..>% iti pàdme pàtàlakhaõóe 44 adhyàyaþ ..

#<iti>#, vya, (iõ + ktic .) hetuþ . (yathà, raghuþ . 2 . 22 .
     %<vatsotsukàpi stimità saparyàü, pratyagrahãtseti nanandatustau .>%) prakaraõam . (yathà, manuþ . 2 . 15 ..
     %<udite'nudite caiva samayàdhyusite tathà .
     sarvathà vartate yaj¤a itãyaü vaidikã ÷rutiþ ..>%) prakà÷aþ . (yathà, raghuþ . 1 . 12 .
     %<dilãpa iti ràjendurinduþ kùãranidhàviva ..>%) àdiþ . samàptiþ . ityamaraþ .. nidar÷anam .
     (%<àpo nàrà iti proktà àpo vai narasånavaþ .>% iti manuþ . 1 . 10 .) prakàraþ . anukarùaþ . parakçtiþ . iti medinã .. (vivakùàniyamaþ . pratyakùaü . avadhàraõaü . paràmar÷aþ . mànam . itthamarthaþ . evàrthaþ . %<guõànityeva tàn viddhi>% . iti ràmàyaõe . 1 ma kàõóe .)

#<itikathaü>#, tri, (iti itthaü prakàreõa kathà yasya .) a÷raddheyaü . naùñaü . iti medinã ..

#<itikathà>#, strã, artha÷ånyavàkyaü . iti medinã ..

#<itiha>#, vya, (iti evaü ca ha kila ca .) pàramparyopade÷aþ . tatparyàyaþ . aitihyaü 2 . ityamaraþ ..

#<itihàsaþ>#, puü, (itiha àste'smin . itiha + àsa + gha¤ .) påbbavçttàntaþ . pàcãnakathà . tatparyàyaþ . puràvçttaþ 2 . ityamaraþ .. (yathà, manuþ . 3 . 232 .
     %<àkhyànànãtihàsàü÷ca puràõàni khilàni ca .>%) vyàsàdipraõãtabhàratàdigranthaþ . iti bharataþ ..

@<[Page 1,205b]>@
#<itkañaþ>#, puü, (itaü samãpasthaü janaü kañati àcchàdayati phalena iti . it + kañ + ac .) vçkùavi÷eùaþ . okaóà iti bhàùà . tatparyàyaþ . bahumålaþ 2 vàñãdãrghaþ 3 kharacchadaþ 4 . iti ratnamàlà .. (%<vãraõa÷àliùaùñikekùubàlikàdarmaku÷akà÷agundretkañakatçõamålànãti da÷emàni stanyajananàni bhavanti>% . iti carakaþ ..)

#<itkilà>#, strã, rocanàkhyagandhadravyam . iti ÷abdacandrikà ..

#<ityaü>#, vya, (idam + thamu . etetaurathoriti idàde÷aþ .) idaüprakàraü . iti vopadevaþ .. ei prakàra itibhàùà . (yathà raghau . 2 . 25 . itthaü vrataü dhàrayataþ prajàrthaü samaü mahiùyà mahanãyakãrtaþ .)

#<ityaþ>#, tri, (i + kyap .) gamyaþ . iti vyàkaraõam ..

#<itvaraþ>#, tri, (etãti + i + kvarap .) krårakarmà . pathikaþ . ñurvidhaþ . nãcaþ . iti hemacandraþ ..

#<itvarã>#, strã, (eti parapuruùaü pràpnotãti . i + kvarap + ïãù .) asatã . ityamaro medinã ca .. abhisàrikà . iti hemacandraþ ..

#<ida>#, i, paramai÷varye . (idit bhvàdi-paraü-sakaü-señ .) iti kavikalpadrumaþ .. i indate indati indraþ . iti dugardàsaþ ..

#<idaü>#, [m] tri, (eti, iõ gatau, iõo damugidi da÷apàdãvçttiþ . yadvà indati, idi paramai÷varye, indeþ kamirnalopa÷ceti dãkùitaþ .) purovartivàcakasarvanàma . iti vyàkaraõam .. ei iti bhàùà .

#<idaükàryà>#, strã, (idam kàryaü yasyàþ .) duràlabhàvçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<idà>#, strã, saüvatsaràdivarùapa¤cakàntargatatçtãyavatsaraþ . iti malamàsatattvaü .. asyà vivaraõam vatsara÷abñe draùñavyam ..

#<idànãü>#, [n] vya, (idam + dànãü, idama i÷ .) asmin kàle . samprati . ityamaraþ ..
     (%<haviùe dãrghasatrasya sà cedànãü pracetasaþ .>% iti raghuþ . 1 . 80 .) vàkyabhåùaõam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<idànãntanaü>#, tri, (idànãü + bhavàrthe ñyuþ .) idànãmbhavaü . sampratijàtaü . àdhunikaü . iti vyàkaraõam ..
     %<vàsanà cedànãntanã pràktanã ca rasàsvàdahetuþ .>% iti sàhityadarpaõe 3 paricchede . 29 .)

#<idàvatsaraþ>#, puü, (idà iti vatsaraþ .) saüvatsaràdipa¤càntargatavatsaravi÷eùaþ . asmin vatsare annavastradànaü mahàphalam . iti viùõudharmottaram .. (%<saüvatsaro'si parivatsaro'sãdàvatsarosãdvatsaro'si>% . iti vàjasaneyãsaühità . 27 . 45 ..)

#<iddhaü>#, klã, (inda + ktaþ .) àtapaþ . dãptiþ . iti medinã .. à÷caryaü . iti jañàdharaþ ..

#<iddhaþ>#, tri, nirmalaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<idvatsaraþ>#, puü, idàvatsaraþ . yathà --
     %<saüvatsarastu prathamo dvitãyaþ parivatsaraþ .
     idvatsarastçtãyastu caturthastvanuvatsaraþ ..
     pa¤camo vatsarasteùàü tadebhiþ pa¤cabhiryugaü .
     teùu saüvatsaro hyagniþ såryastu parivatsaraþ ..
     soma idvatsarasteùàü vàyu÷caivànuvatsaraþ .
     rudrastu vatsaro j¤eyaþ pa¤càvdà ye yugàtmakàþ ..>% iti devãpuràõe kàlavyavasthànàmàdhyàyaþ ..

#<idhmaü>#, klã, (indha + mak .) agnisandãpanakàùñham . ityamaraþ .. jàlàni kàñha iti bhàùà .
     (%<tatredhmànayane ÷ukro niyuktaþ ka÷yapena ha .>% iti bhàrate .)

#<inaþ>#, puü, (etãti . i + nak .) såryaþ . prabhuþ . (%<vasu na inaspatiþ>% . çgvede . 43 . 2 .) nçpabhedaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<inànã>#, strã, vañapatrãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<indambaraü>#, klã, (indaü mahàrham ambaraü nãlavastramiva .) indãvaraü . nãlotpalaü . iti ÷abdamàlà ..

#<indindiraþ>#, puü, bhramaraþ . iti hemacandraþ ..

#<indirà>#, strã, (inda + kiraca + ñàp .) lakùmãþ . iti jañàdharaþ trikàõóa÷eùa÷ca .. (%<mandaü mandaü mandiràdindireva>% iti bhàminãvilàse .) ÷obhà . kàntiþ . yathà, %<ni÷i niþsaradindiraü kathaü tulayàmaþ kalayàpi païkajam>% . iti bhàminãvilàse .)

#<indiràmandiraü>#, klã, (indiràyàþ mandiraü vàsasthànamiva .) viùõuþ . iti ràjavallabhaþ ..

#<indiràlayaü>#, klã, (indiràyàþ lakùmyàþ àlayaþ .) padmaü . iti ÷abdaratnàvalã . klãvatvamabhidhànàt ..

#<indiràvaraü>#, klã, (indiràyàþ lakùmyàþ varaü priyaü .) nãlotpalaü . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<indivaraü>#, klã, (indatãti . idi paramai÷varye, igupadhàt kiditi in . indirlakùãstasyàþ varaü priyaü .) nãlotpalaü . iti ÷abdamàlà ..

#<indãvaraü>#, klã, (indã lakùmãstasyàþ varaü priyaü .) nãlapadmaü . tatparyàyaþ . nãlàmbujanma 2 . ityamaraþ . kuvalayaü 3 nãlàbjaü 4 nãlotpalaü 5 . iti ratnamàlà .. (%<indãvareõa nayanaü mukhamambujena>% . iti kàlidàsaþ . %<indãvara÷yàmatanurnçpo'sau>% . iti raghuþ . 6 . 65 .) (nãlotpala÷abde'syaguõàdayo j¤eyàþ .)

#<indãvariõã>#, strã, (indãvara + ini ïãù .) utpalinã . iti ràjanirghaõñaþ .. (nãlotpalasamåhaþ .)

#<indãvarã>#, strã, (indãvaramastyasyàþ . ar÷a àdyac gauràditvàt ïãù .) ÷atamålã . iti medinãràjanirghaõñau ..
     (%<vàsànimbapañolaketakibalàkuùmàõóakendãvarã>% iti paribhàùàyàü ..)

#<indãvàraü>#, klã, (indyà lakùmyà vàro varaõaü yasmin .) indãvaraü . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<induþ>#, puü, (unatti amçtadhàrayà bhuvaü klinnàü karoti iti . unda + u + àdericca .) candraþ .
     (%<dilãpa iti ràjendarinduþ kùãranidhàviva .>% iti raghuþ . 1 . 12 .) karpåraþ . ityamaraþ .. (candrasamasaükhyaþ ekasaükhyàyuktaþ . mçga÷irànakùatram ..
     %<divàrkakiraõairjaùñaü spaùñamindukarairni÷i .>% iti vaidyakadravyaguõaþ ..)

#<indukaþ>#, puü, (induriva ÷uklatvàt . indu + kan .) a÷yantakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<indukamalaü>#, klã, (indu÷candra iva ÷ubhraü kamalaü .) sitotpalaü . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<indukalikà>#, strã, (induriva ÷uklà kalikà yasyàþ .) ketakã . iti ràjanirghaõñaþ .. (ketakã÷abde'syà vi÷eùo j¤eyaþ ..)

#<indukàntaþ>#, puü, (induþ kàntaþ priyo yasya . candrodaye'yaü niùyandatãtibhàvaþ .) candrakàntamaõiþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<indukàntà>#, strã, (induþ kànto yasyàþ .) ràtriþ . iti hemacandraþ ..

#<indujanakaþ>#, puü, (indorjanakaþ .) samudraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (samudràt candrotpattikathà bhàrate àdiparbaõi aùñàda÷àdhyàye draùñavyà . yathà --
     %<tataþ ÷atasahasràü÷urmathyamànàttu sàgaràt .
     prasannàtmà samutpannaþ somaþ ÷otàü÷urujjvalaþ .. 34 ..>%)

#<indujà>#, strã, (indorjàyate yà . indu + jan + óa .) narmadà nadã . iti hemacandraþ . narvadà iti khyàtà . (iyaü ca pratãcyàmavantiùu sthità pratyak srotovahà ca . yathà -- %<avantiùu pratãcyàü vai kãrtayiùyàmi te di÷i . yàni tatra pavitràõi puõyànyàyatanàni ca .. priyaïgvàmravanopetà vànãraphala÷àlinã . pratyaksrotà nadã puõyà narmadà tatra bhàrata>% ! .. iti bhàrate àdiparbaõi 89 adhyàyaþ ..)

#<induputraþ>#, puü, (indoþ putraþ .) budhagrahaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<indupuùpikà>#, strã, (induriva ÷ubhraü puùpaü yasyàþ .) kalikàrovçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. viùalàïgalà iti bhàùà .

#<indubhçt>#, puü, (induü bibhartãti . indu + bhç + kvip .) ÷ivaþ . iti hemacandraþ ..

#<indumatã>#, strã, (induþ purõendurvidyate yasyàþ . indu + matup .) pårõimchi iti ràjanirghaõñaþ .. (indamatã pårõimeva ànandadàyikà svanàmakhyàtà vidarbharàjabhaginã, ajaràjapatnã . yathà -- raghuþ .
     %<athe÷vareõa krathakai÷ikànàü svayaüvaràrthaü svasurindumatyàþ . 5 . 39 .>%
     %<vasudhàmapi hastagàminãmakarodindumatãmivàparàü . 8 . 1 .>%)

#<induratnaü>#, klã, (induriva ÷ubhraü ratnam .) muktà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<indulekhà>#, strã, (indo÷candrasya lekheva .) amçtà . somalatà . ÷a÷ikalà . iti medinã . yamànikà iti ÷abdamàlà ..

#<indulohakaü>#, klã, (induloha + kan .) raupyaü . iti ràjanirghaõñaþ .

#<induvallã>#, strã, (indorvallã latà .) somalatà . iti jañàdharaþ .. (somalatà÷abde'syà guõàdayo vyàkhyeyàþ ..)

@<[Page 1,206b]>@
#<induvrataü>#, klã, (indave indulokàrthaü và vrataü .) càndràyaõavrataü . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, mahàbhàrate ..)
     (%<induvratasahasraü tu ya÷caret kàya÷odhanam .
     pibet ya÷càpi gaïgàmbhaþ samau syàtàü na và samau>%)

#<indåraþ>#, puü, måùikaþ . iti jañàdharaþ . iüdura iti bhàùà .. (gaõe÷abàhanaü . iti puràõam .)

#<indraþ>#, puü, (indatoti . idi paramai÷varye tasmàt ranpratyayaþ .) devaràjaþ . sa tu aditiputtraþ . pårbadikpati÷ca . tasya bhàryà ÷acã . puttràþ jayantaþ 1 çùabhaþ 2 mãóhvàü÷ca 3 . astraü vajraü . vàhanaü airàvataþ . purã amaràvatã . vanaü nandanaü . tatparyàyaþ . marutvàn 2 maghavà 3 vióojàþ 4 pàka÷àsanaþ 5 vçddha÷ravàþ 6 sunàsãraþ 7 puruhåtaþ 8 purandaraþ 9 jiùõuþ 10 lekharùamaþ 11 ÷akraþ 12 ÷atamanyuþ 13 divaspatiþ 14 sutràmà 15 gotrabhit 16 vajrã 17 vàsavaþ 18 vçtrahà 19 vçùà 20 vàstospatiþ 21 surapatiþ 22 balàràtiþ 23 ÷acãpatiþ 24 jambhabhedã 25 harihayaþ 26 svàràñ 27 namucisådanaþ 28 saükrandanaþ 29 du÷cyavanaþ 30 turàùàñ 31 meghavàhanaþ 32 àkhaõóalaþ 33 sahasràkùaþ 34 çbhukùà 35 . ityamaraþ . mahendraþ 36 kau÷ikaþ 37 påtakratuþ 38 vi÷vambharaþ 39 hariþ 40 puradaü÷à 41 ÷atadhçtiþ 42 pçtanàùàó 43 ahidviùaþ 44 . iti jañàdharaþ .. vajrapàõiþ 45 devaràjaþ 46 parvatàriþ 47 paryaõyaþ 48 devatàdhipaþ 49 nàkanàthaþ 50 pårbadikpatiþ 51 pulomàriþ 52 arhaþ 53 pràcãnavarhiþ 54 tapastakùaþ 55 . iti ÷abdaratnàvalã . tasya caturda÷a nàma bhedà yathà .
     %<indra÷ca vi÷vabhug j¤eyo vipa÷cittadantaram .
     vibhuþ prabhuþ ÷ikhi÷caiva tathaiba ca manojavaþ .
     tejasvã sàmpratastvindro valirbhàvyastvanantaram ..
     adbhutastridiva÷caiva da÷amastvindra ucyate .
     su÷ànti÷ca sukãrti÷ca çtadhàtà divaspatiþ .
     iti bhåtà bhaviùyà÷ca indrà j¤eyà÷caturda÷a ..>% iti devãpuràõe kàlavyavasthadhyàyaþ . viùkumbhàdisaptaviü÷atiyogàntargataùaóviü÷ayogaþ . tatra jàtaphalam .
     %<pratàpa÷ãlo balavàn guõaj¤aþ ÷leùmàdhikaþ ÷rãkamalàbhyapetaþ .
     kilendrayogo yadi janmakàle mahendratulyaþ puruùaþ prasannaþ .>% iti koùñhãpradãpaþ .. * .. antaràtmà àdityavi÷eùaþ . iti medinã (yathà, harivaü÷e .
     %<tatra ÷akra÷ca viùõu÷ca jaj¤àte punareva ha .>%) kuñajavçkùaþ . ràtriþ . iti dharaõã .. upahvãpavi÷eùaþ . iti ÷abdamàlà .. parame÷varaþ . iti vedàntaþ .. (%<indro màyàbhiþ pururåpa ãyate>% iti ÷rutiþ .. indriyaü . ÷reùñhaþ . prathamaþ . yathà, narendro ràjà . pakùãndro garuóaþ . ityàdiþ .)

#<indrakaü>#, klã, (indrasya ai÷varya÷àlinaþ kaü sukhaü yasmin .) sabhàgçham . tatparyàyaþ . asthànagçhaü 2 . iti hemacandraþ ..

@<[Page 1,206c]>@
#<indrakãlaþ>#, puü, (indrasya kãla iva .) mandaraparbataþ . iti hemacandraþ .. (yathà ràmàyaõe 2 . 80 . 18 . tatrendrakãlapratimàþ pratolivara÷obhitàþ .)

#<indraku¤jaraþ>#, puü, (indrasya ku¤jaraþ .) airàvatahastã . iti jañàdharaþ ..

#<indrakoùaþ>#, puü, (indrasya ai÷varya÷àlinaþ koùaþ .) ma¤caþ . khañvà . iti trikàõóa÷eùaþ .. tamaïgakaþ . iti hemacandraþ . ghojhalà goüjalà ityàdikhyàtaþ . niryåho'pi . yathà, mahe÷varaþ .
     %<niryåhaþ ÷ekhare dvàre niryàse nàgadantake .>%

#<indragopaþ>#, puü, (indro gopo rakùako yasya .) raktavarõakãñabi÷eùaþ . makhamalã iti bhàùà . tatparyàyaþ . agnirajaþ 2 vairàñaþ 3 titibhaþ 4 agnikaþ 5 iti hemacandraþ . ÷akragopaþ 6 varùàbhåþ 7 raktavarõaþ 8 . iti ràjanirghaõñaþ .. (%<aviralavitarevahãndragopaiþ>% . iti kiràte . 19 . 3 .)

#<indracandanaü>#, klã, (indrasya candanaü vçkùavi÷eùaþ .) haricandanam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<indracirbhiñã>#, strã, latàvi÷eùaþ . tatparyàyaþ . indãvarà 2 yugmaphalà 3 dãrghavçntà 4 uttamàraõã 5 puùpama¤jarikà 6 droõã 7 karambhà 8 nalikà 9 . asyà guõàþ . kañutvaü . ÷ãtatvaü . pitta÷leùmakàsadoùavraõakçminà÷itvaü . cakùurhitakàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<indracchandaþ>#, [s] klã, (indra iva sahasrapucchena chàdyate iti . indra + chad + asun . nipàtanàt siddhaü .) sahasragucchahàraþ . iti hemacandraþ ..

#<indrajàlaü>#, klã, (indràõàmindriyàõàü jàlaü àvarakam . yadvà indrasya parame÷varasya jàlaü màyà iva .) màyàkarma . bhojavàji, bhelki ityàdi bhàùà . tatparyàyaþ . kuhakaü 2 jàlaü 3 kusçtiþ 4 . tadvivaraõagrantho yathà --
     %<athàtaþ saüpravakùyàmi cendrajàlamanuttamam .
     vyàdhidàridraharaõaü jaràmçtyuvinà÷anam ..
     indrasya yo na jànàti jàle÷aü rudrabhàùitam .
     nigrahànugrahe tasya kà ÷aktiþ parame÷vari ! ..
     na teùàü jàyate siddhirgotre kùetre gçhe'pi và .
     indrajàlaü na jànàti sa kruddhaþ kiü kariùyati ..
     na jãvati varàrohe saüsàre duþkhasàgare .
     indrajàlaü na jànàti kutaþ saukhyaü bhavettataþ ..
     kautåhalaü kutasteùàü kutaþ kàmà varànane ! .
     saüsàrasàgare ghore kàmalubdhà÷ca mànavàþ .
     rudrakarma na hi teùàü kutaþ saukhyaü vidhãyate ..
     yathà nadaunadàþ sarve sàgare samupàgatàþ .
     tathà sarvàõi ÷àstràõi indrajàlasthitàni ca ..
     taptànà¤ca yathà bhànuþ ÷ãtalànàü yathà ÷a÷o .
     gambhãràõàü yathà simdhurjàlendra¤ca tathà priye ! .
     tathà kiü bahunoktena varõanena punaþ punaþ .
     jàlendrasya samaü ÷àstraü na bhåtaü na bhaviùyati .. * ..>%
     %<athàtaþ saüpravakùyàmi oùadhãnàü vidhiü vare .
     yena vij¤ànamàtreõa sarvasiddhirbhaviùyati ..
     mahàkàlasya vãjàni prasthamekaü samàharet .
     dhàtrãrasena deve÷i ! sapta vàràn vibhàvayet ..>% guñikà kartavyà tàü guñikàü mukhe nikùipya pàràvato bhavati .. 1 .. athàtaþ saüpravakùyàmi ÷çõu tvaü mama vallabhe . chàgasya ÷ãrùaü saügçhya kçùõamçttikàü pårayitvà punardhuståravãjàni vàpayet kàle tàni puùpitàni bhavanti tadà yasyopari nikùipet sa chàgo bhavati .. 2 .. mayåra÷ãrùamàdàya kçùõacaturda÷yàü mçttikàü pårayet ÷aõavãjàni vàpayet yadà phalito puùpito bhavati tadà ÷aõavãjàni grãvàyàü bandhayet tena mayåro bhavet .. 3 .. kçùõacaturda÷yàü mayåra÷ãrùamàdàya kçùõamçttikàü pårayet kàrpàsavãjàni vàpayet yadà phalitàþ puùpità bhavanti puùpaphale saügçhya samastaü peùayitvà aïgaü vilipya pànãyamadhye pravi÷ya tathà jale tiùñhet yathà sthale .. 4 .. kçùõa-kàka-÷ãrùamàdàya kàkamàcãvãjàni vàpayet yadà phalitàþ puùpità bhavanti tatphalaü saügçhya mukhe prakùipya kàko bhavati kàka iva gacchati mahyà udgãrõe mokùaþ .. 5 .. pàràvata÷ãrùamàdàya kçùõamçttikàü pårayitvà tilavãjàni vàpayet kùãrodakena si¤canãyaü yadà puùpità bhavanti tadà mukhe saüsthàpya antarhito bhavet .. 6 .. teùàü phalànàü cårõaü kçtvà tena cårõena yaü spç÷ati sa kiïkaro bhavet sarvasvaü dadàti .. 7 .. tàni tilàni saügçhya netrà¤janena saha piùñvà kapilàdugdhena guñikàü kàrayet . saptaràtraü pàcayet . tàü guñikàü mukhe nikùipya antarhito bhavati devairapi na dç÷yate manuùyàõàü kà kathà . udgãrõena puruùo bhavati . jãvedvarùa÷ataü striyaþ sarve janà÷ca va÷yà bhavanti .. 8 .. gçdhra÷iraþ samàdàya kçùõacaturda÷yàü kçùõamçttikàü nikùepet la÷unavãjàni vàpayet yadà phalaü puùpaü bhavati tadà puùyanakùatre puùpaü gçhãtvà a¤janena saha kapilàghçtena kajjalaü pàtayet cakùura¤janãyaü tàvat yojana÷ataü pa÷yati medinãü divà nakùatràõyapi pa÷yati làbhastasya . ki¤cit kartumicchati tat karoti na saü÷ayaþ .. 9 .. anye ca sarve jãvàþ evaü uùñragaddhabhamahiùyàdilaghuvçhajjãvàþ . yat yat vãjaü yasya ÷irasi vàpayet yadà puùpitaþ phalito bhavati tadà yasya vãjàni mukhe nikùipyante sa jãvo bhavati nàtra sandehaþ .. 10 .. * .. atha sarveùàü dhàraõamantraþ . oü hrãü hrãü hreü aiü laü laü oü bhau svàhà . ekàda÷àkùaro manurasya pura÷caraõaü lakùajapaþ . da÷àü÷ahomaþ ghçtena tarpaõaü màrjanaü bràhmaõabhojanàdikaü kàrayitvà siddhirbhavati .. * .. atha va÷yàdhikàraþ .
     %<màtuluïgasya målantu dhuståravãjakena ca .
     palàõóupuùpamàdàya såkùmacårõant kàrayet ..
     yo'sya gandhaü samàghràti sa ca snehena pa÷yati .
     dundubhiü pañahàü÷caiva ÷aïkhàü÷caiva tu lepayet ..
     eùa bhåtopasçùñànàü kumàrãõàü gçheùu ca .
     bhçpateþ sevyamànànàü tathàpatyàpajãvinàü ..
     na càgnirdahyate ve÷ma yatraiùa so'gado bhavet .>% atra mantraþ . oü raktacàmuõóe amukaü me va÷amànaya hrãü hrãü håü phañ . ayutaü japtavyam . oü namo'stu àdityàya kili kili cili cili dhåmaü lihi yakùiõi modate hi ÷àkini anidudru÷ålapàõi svàhà .. varõàþ 40 ÷ilàkçtike mantre . oü namo guhàvàsinyai guhapati guhile manojavo oü eü oü vijve namaþ . ÷ilàyàþ kçtiþ karalikhità khadirànalasantaptaliïgà yato navayoùito'pi àkarùaõaü . varõàþ 26 . oü namaþ kapàlarudràya sarvalokava÷aïkaràya anàthàyàpratihatabalavãryaparàkramaprabhavàya hà hà he he paca paca màraya màraya kapaña kapaña kàña sarpa karmakari amukaü me va÷amànaya svàhà . 77 . varõàþ ayutajapàdva÷ãkaroti .. * .. anyaprakàraþ .
     %<pàràvatasya hçdayaü cakùurjihvà ca ÷oõitam .
     a¤janaü rocanayutaü vanitàva÷akçt param ..>% tatra mantraþ . oü naya naya mahàriõi namo devyai svàhà .. 15 .. ekaviü÷ativàràn parijapya siddhirbhavati .. * .. anyaprakàraþ .
     %<kapàlaü mànuùaü gçhyaü kanakasya phalàni ca .
     karpåraü madhusaüyuktaü nighçùya tilakena ca ..
     nàrã và puruùo'nena va÷yo bhavati nitya÷aþ .
     eùa kàpàliko yogo va÷iùñhasya ÷ubhaümatam .. * ..>% anyaprakàraþ . puruùàrthã .
     %<karpåraü vàlukaü làkùà rajasà saptabhàvitaü .
     ratikàle bhagaü lipya patirdàso bhaviùyati .. * ..>% anyaprakàraþ .
     %<narajihvàü mamuddhçtya såhmacårõantu kàrayet .
     jalena ca su÷ãtena dàpayet tadvicakùaõaþ ..
     pàne phale ca puùpe ca bhakùye bhojye ca dàpayet .
     prajàpatikulodbhåtà yadi sàkùàdarundhatã ..
     sàbhisaktà priyaü yàti nànyaü puruùamicchati .. * ..>% anyaprakàraþ .
     %<kanaka¤càpyapàmàrgaü surasà gaurasarùapàþ .
     tilatailena piùñvàpi yonilepaþ pra÷asyate ..>% atra mantraþ . oü nama ÷ayyàyai dari vidari yàmini amukaü me va÷amànaya svàhà .. * .. anyaprakàraþ . haritàlaü ÷ma÷àne kçùõacaturda÷yàü kùiptvà kuùñhavimi÷raü gràhyaü ava÷yaü va÷ã bhavet sa naraþ .. * .. anyaprakàraþ . çtunavalocanatàlàlalàñàsthibàõasàdhitaü tailaü sakalamanujendralalanàva÷aïkaraü makaràlaye puùye . naratailaü pretàmbaravarktikaü kçtvà màtre ràtrau prajvàlyàrkavçkùaskandhe kajjalaü kçtvà cakùuùã abhya¤jayet yaüpa÷yati sa va÷yo bhavati .. * .. anyaprakàraþ .
     %<karõadantamalaü làlà svadehàkùimalatrayam .
     nàsikodbhavarakta¤ca cårõametadbalàyutam ..
     etat sarvaü samuddhçtya guñikàü kàrayedbudhaþ .
     pànabhojanake deyà va÷ãkaraõamuttamam .. * ..>% anyaprakàraþ . kàkajihvà vacà kuùñhaü àtmano rudhiraü striyaþ . tadbhàvita¤ca ma¤jiùñhà tagaraü gaurasarùapàþ .. ÷ivanirmàlyasaüyuktaü samabhàgàni kàrayet . bhojye pàne'thavà deyàþ strãõàntu va÷akàrakàþ .. nityaü puruùamicchantã mçtamapyanugacchati .. * .. anyaprakàraþ . kçùõasarpamapyaïgulapramàõaü ÷ira÷chitvàsyàsyaü sarùapàdibhiþ pårayitvà chàyà÷uùkaü ÷oùayet . parataþ sarùapàn gràhayitvà tàni yasmai dãyate sa va÷yo bhavati .. * .. anyaprakàraþ .. pågãphalaü nirgilitvàpànamàrga nirgataü gçhyadhustårarasàntaritaü kçtvà saptadinàni påjayet .. punaþ kuïkumacandanairadhibhàvya yasmai dãyate sa va÷yo bhavati .. * .. anyaprakàraþ .
     %<dardurayugmaü gçhãtvà taddhåmena dàhayet .
     tadbhasma saha pànena va÷yakçt paramo mataþ .. * ..>% anyaprakàraþ . ajagandhasya patràõi vacà kuùñhena màvayet . ÷ma÷ànabhasmasaüyuktaü cårõa¤cettriùu durlabham .. anenaiva tu cårõena joñayet tri÷ca pàdapam . puùpitaü phalitaü dçùñvà cårõaü vçkùàdvilagnayet . tatkùaõàt phalate vçkùo naranàrãùu kà kathà .. * .. anyaprakàraþ .
     %<jihvàmåle saptaràtraü saindhavenàpi mi÷ritam .
     dadàti yasya pàneùu so'pi va÷yo bhavet kùaõàt .. *>% anyaprakàraþ .
     %<gopittaü saindhava¤caiva vçhatãphalameva ca .
     lepametat prayoktavyaü naranàrãva÷aïkaram .. * ..>% anyaprakàraþ .
     %<bàlàmålaü cårõayitvà raktaretaþsamanvitaþ .
     dadyàt pànena pramadàü kùiprameva va÷aü nayet ..
     puttràdi¤ca dhanaü tyaktvà dàsãvat bhavati tu sà .
     yatra và nãyate tatra pa÷càt bhramati vihvalà .. * ..>% anyaprakàraþ . valmãkamçttikàyàþ pratikçtiü kçtvà kùãreõa snàpya àjyena và abhyajya tasya lavaõàhutimekaviü÷ativàraü juhuyàt triràtreõa va÷yo bhavati saptaràtreõàthavà . devã¤ca gàndhàrãü yakùiõãü ÷akrasyàpi patnãü va÷amànayati .. * .. anyaprakàraþ .
     %<udgàtuþ pakùiõo malamàtmano rudhirànvitam .
     strãpuüsayoþ pradàtavyaü va÷ãkaraõamuttamam ..>% atra mantraþ . tri÷åline trinetràya hili hili svàhà . varõàþ 14 . saptajaptena siddhiþ .. * .. anyaprakàraþ .
     %<kçùõapakùacaturda÷yàü mçtabhasma tu gràhayet .
     strãõà¤ca mårdhni dàtavyaü vidyayà parijaptayà ..
     dahyate muhyate nàrã pacyate ÷uùyate'pi ca .
     aïgàni caiva bhajyante yadi taü na samàvi÷et ..>% atra mantraþ . oü nama÷càmuõóe ÷ma÷ànavàsini svàhà . varõàþ . 14 . saptaràtreõa prerakaþ .. * .. anyaprakàraþ .
     %<÷vetàrkaü rocanàyuktaü àtmamåtreõa peùayet .
     lalàñe tilakaü kçtvà trailokyaü kùobhayet kùaõàt .
     dçùñamàtreõa tenaiva sarvo bhavati kiïkaraþ .. * ..>% anyaprakàraþ . ÷vetàrkaü candanenaiva ramayet saha lepayet . dãyate kasyacidvàpi pa÷càddàsã bhaviùyati .. * .. atha pativa÷ãkaraõam .
     %<madhukaü saha tailena sàrùapeõa tu peùayet .
     etena pàõimabhyajya bhartrà sà sahità svapet ..
     saüvçtte maithunãbhàve patirdàso bhaviùyati .. * ..>% anyacca .
     %<manaþ÷ilàkuïkumasarùapà÷ca tathà ca kuùñhaü sahadevadàru .
     rakta¤ca raktaü palitena sàrdham prapeùayet såkùmataraü mahàntam ..
     prasnàtapårbàbhimukho'pi bhåtvà saüsmçtya lakùmã¤carukeõa påjya .
     tataþ prakuryàt tilakaü lalàñe vàmàcca hastàccaturaïgulãbhiþ ..
     puüdçùñamàtreõa bhavet sa kàntàdàsàtidàsa÷ca kimatra citram .. * ..>% atha liïgalepàdhikàraþ .
     %<vçhatãphalamålàni pippalã maricàni ca .
     bhayà rocanayà sàrdhaü liïgalepottamo mataþ ..
     niþ÷eùastrãjagatkarùaü nàmnà strãhçdayàïku÷am .
     mohanaü ÷astrametaddhi madanasya smçtaü budhaiþ .. * ..>% anyacca .
     %<kuùñha¤ca dhàtakãpuùpaü maricàni vacà tathà .
     anena liïgamàlipya kçtsnàü ÷yàmàü va÷aü nayet ..
     tàsà¤cittaharo'pyeùa mçtamapyanugacchati .
     viva÷à bhaktibhàvena pa÷càt sarvaü prayacchati .. * ..>% anyacca .
     %<pa¤caraktàni saügçhya ÷ubhàni ca yathecchayà .
     sarvàõi samabhàgàni priyaïgu¤càpi tatsamam ..
     nàgaraü da÷abhàgena lepaþ kàntàva÷aïkaraþ .. * ..>% anyacca .
     %<devadàru vacà kuùñhaü caturthaü vai÷vabheùajaü .
     àmlavãjarasairyuktaü gaurã÷yàmàva÷aïkaram .. * ..>% anyacca .
     %<haridrà vçhatãmålaü bhadramustaü tathotpalam .
     vióaïgaü kçùõaü vaira¤ca samabhàgàni kàrayet ..
     liïgalepottamo hyeùa raktavallãva÷aïkaraþ .. * ..>% anyacca .
     %<haridrà pippalãmålaü padmaü madhukameva ca .
     etàni samabhàgàni navanãtena peùayet ..
     liïgalepottamo hyeùa gaurãprãtàya ÷àïkaraþ .. * ..>%
     %<kau÷ika÷oõitalepàt secanàdvàpuùñaü bhavelliïgaü .
     tadva÷antejastambhamayaü kãlakasadç÷aü bhavecca ..
     kau÷ikaü rudhiraü gçhya gomåtreõa ca peùayet .
     vãryaü hi stambhayennityaü praharàrdhaü na saü÷ayaþ .. * ..>% sarvasàdhàraõo mantraþ . oü eü hrãü hrãü ÷rãü phañ svàhà . anena mantreõa sarvayogànabhimantrya siddhiþ . iti ÷rãpàrbatãputtra÷rãnityanàthaviracite siddhakhaõóe tantrasàre kautåhalavidyànàma indrajàlatantram .. * .. pustakatrayamàlocya yathàsàdhyaü ÷odhitametat .. * .. * .. apica . ã÷vara uvàca .
     %<indrajàlaü vinà rakùàü na karotãti ni÷citam .
     rakùàmantraü mahàmantraü sarvasiddhipradàyakam ..>%
     %<oü namo nàràyaõàya vi÷vambharàya indrajàlakautukàni dar÷aya dar÷aya siddhiü kuru kuru svàhà>% aùñottara÷atajapena siddhiþ .. * .. atha rakùàmantraþ .
     %<oü namaþ parabrahmaparàtmane mama ÷arãre pàhi pàhi kuru kuru ..>% ullukasya kapàlena ghçtenàhatakajjalaü . tena netrà¤janaü kçtvà ràtrau pañhati pustakam .. 1 .. aïkolavãjanikùipte guruvàre mukhe gaje . mantreõa si¤cayennityaü yàvadvãjaphalaü ha vai .. trilauhaveùñitaü kçtvà ekavãjaü mukhe sthitam . mattamàtaïgavãryastu vàyutulyaparàkramaþ .. da÷ahemadviùañtàmraü ùoóa÷aü råpyabhàgakam . evaü saükhyà trilohã ca j¤àtavyà sarvakarmaõi .. 2 .. yàni kàni ca vãjàni jaïgamaü sthalameva ca . aïkolavãjanikùipte mukhe bhåmitale dhruvam .. tadvãjaü mukhamadhyasthaü trilohairveùñitaü kuru . tadråpo hi bhavenmartyo nànyathà ÷aïkaroditam .. 3 .. yàni kàni ca vãjàni aïkolatailamelanàt . saphalo jàyate vçkùaþ siddhiyogamudàhçtam .. 4 .. ÷avamukhe vindumàtraü tattailaü niþkùipedyadi . ekayàmaü bhavet jãvo nànyathà ÷aïkaroditam .. 5 .. ÷igruvãjasthitaü tailaü pàràvatapurãùakam . varàhasya vasàyuktaü gçhãtvà ca samaü samam .. gardabhasya vasàyuktaü haritàlaü manaþ÷ilà . ebhistu tilakaü kçtvà yathà laïke÷varo nçpaþ .. 6 .. ulluviùñhàü gçhãtvà tu eraõóatailapeùaõàt . yasyàïgenikùipet vinduü sa kùipto jàyate dhruvam .. 7 .. sarpadantaü gçhãtvà tu kçùõavç÷cikakaõñakam . kçkalàraktasaüyuktaü såkùmacårõantu kàrayet .. yasyàïge nikùipe¤cårõaü sadyo yàti yamàlayam .. 8 .. sinduraü gandhakaü tàlaü samaü piùñvà manaþ÷ilàm . talliptavastraü ÷irasi agnivat dç÷yate dhruvam .. 9 .. arkakùãraü vañakùãraü kùãraü óumbarasambhavam . gçhãtvà pàtrake lipte jalapårõaü karãti ca . dugdhaü saüjàyate tatra mahàkautukakautukam .. 10 .. aïkolatailaliptàïgo dç÷yate ràkùasàkçtiþ . palàyante naràþ sarve pa÷upakùigajàhayàþ .. 11 .. aïkolasya tu tailena dãpaü prajvàlayennaraþ . ràtrau pa÷yati bhåtàni khecaràõi mahãtale .. 12 .. budhe và ÷anivàre và kçkalàü parigçhya ca . ÷atrurmåtrayate yatra kçkalàü tatra niþkùipet .. nikhanedbhåmimadhyeùu uddhçte ca punaþ sukhã . napuüsakaü bhavet satyaü nànyathà ÷aïkaroditam .. 13 .. gandhakaü haritàla¤ca gomåtra¤ca viùaü tathà . såkùmacårõamayaü kçtvà ki¤cidvahniü viniþkùipet .. vighnàþ sarve palàyante yathà yuddheùu kàtaràþ .. 14 .. iti dattàtreyatantre ã÷varadattàtreyasaüvàde indrajàlakautukadar÷anaü nàma ekàda÷aþ pañalaþ .. * .. * .. anyacca .
     %<va÷yàkarùaõakarmàõi vasante yojayet priye .
     grãùme vidveùaõaü kuryàt pràvçùi stambhanaü tathà ..
     ÷i÷ire màraõa¤caiva ÷àntikaü ÷aradi smçtam ..
     hemante paurõamàsyà¤ca çtukarmavi÷àradaþ .
     vasanta÷caiva prarbàhne grãùmo madhyàhna ucyate ..
     varùà j¤eyàparàhne tu pradoùe ÷i÷iraþ smçtaþ .
     ardharàtre ca hemantaþ ÷aradaü tatparaü smçtam .. * ..>% atha pakùàdinirõayaþ .
     %<kçùõapakùe màraõàdi ÷uklapakùe ca vardhanam ..
     dvàda÷yàü màraõaü karma ekàda÷yàü tathaiva ca .
     tçtãyàü navamã¤caiva va÷yàkarùa¤ca kàrayet .
     stambhana¤ca caturda÷yàü caturthyàü pratipadyapi ..
     dvitãyàü ùaùñhãmaùñamyàü kàrayet ÷àntikarma ca .
     a÷vinãmçgamålà÷ca puùyà punarvasustathà ..
     va÷yàkarùa¤ca kartavyaü kàrayecca sadà budhaþ .
     jyeùñhà ca uttaràùàóhà anuràdhà ca rohiõã ..
     kàrayenmàraõaü ÷àntiü stambhanaü vijayaü tathà .
     vidhimantrasamàyuktamauùadhaü saphalaü bhavet .. * ..>% atha va÷ãkaraõam .
     %<sigdåramàkùikakapotamalàni piùñvà liïgaü vilipya ramate taruõãü navoóhàü .
     ÷àntiü na yàti puruùo manasàpi nånaü dàsã bhavediti manoharadivyamårtiþ ..
     puùye rudrajañàmålaü mukhasthaü kàrayedbudhaþ .
     tàmbålàdau pradàtavyaü va÷yà bhavati ni÷citam ..
     tathaiva pàñalãmålaü tàmbålena tu va÷yakçt .
     nàgapuùpaü priyaïgu¤ca tagaraü padmake÷aram ..
     jañàmàüsã samaü nãtvà cårõayet mantravittamaþ .
     sàïgaü dhåpayate tena bhajate kàmavat striyaþ ..>% oü målã målã mahàmålã sarvaü saükùobhabhayebhyaþ upadravebhyaþ svàhà . dhåpamantraþ .. pànãyasyà¤jalãn sapta dattvà vidyàmimàü japet . sàlaïkàràü navàü kanyàü labhate màsamàtrataþ .. oü vi÷vàvasurnàma gandharbaþ kanyànàmadhipatiþ suråpàü sàlaïkàràü dehi me namastasmai vi÷vàvasave svàhà . kanyàgçhe ÷àlakàùñhaü kùipedekàda÷àïgulam . çkùeca pårbaphalgunyàü yastàü kanyàü prayacchati .. * .. atha sarvajanava÷ãkaraõam .
     %<÷ilà ca rocanàmålaü vàriõà tilake kçte .
     dçùñamàtre va÷aü yàti nàrã và puruùo'pi và ..
     svarõena veùñanaü kçtvà tenaiva tilake kçte .
     sambhàùaõena sarveùàü trailokyaü va÷amànayet ..>% oü hrãü klãü aiü kùauü bhogapradà bhairavã màtaïgã trailokyaü va÷amànaya svàhà . auùadhopari sahasrajapaü kuryàt . punaþ saptavàrajapena tilakaü kàrayet ÷akrasamo'pi va÷yo bhavati . iti kàlanàthaviracite indrajàle 1 adhyàyaþ .. * .. athàkarùaõaü . oü hrãü càmuõóe jvala jvala prajvala prajvala sràhà . anena mantreõa striyaü dçùñvà japaü kuryàt tatkùaõàt pçùñhataþ samàgacchati . pårbamevàyutajapena siddhiþ ..
     %<a÷leùàyàü samàdàya arjunasya ca vradhnakam .
     ajamåtreõa saüpiùya strãõàü ÷irasi dàpaüyat ..
     puruùasya pa÷ånàü và kùipedàkarùaõaü bhavet .. * ..>% atha jayaþ .
     %<gojihvàü ÷ikhimålaü và mukhe ÷irasi saüsthità .
     kurute sarvavàdeùu jayaü puùye samuddhçte ..
     màrga÷ãrùapaurõamàsyàü ÷ikhimålaü samuddharet .
     bàhau ÷irasi và dhàryaü vivàde vijayo bhavet ..
     girikarõãü ÷amãü gu¤jàü ÷vetavarõàü samàharet .
     candanenànvita¤caiva tilakena jayã naraþ ..
     kaõakàrkavañàvahnirvidrumaþ pa¤camastathà .
     tilakaü kurute yastu pa÷yettaü pa¤cadhà ripuþ ..
     àrdràyàü vañavandàkaü gçhãtvà dhàrayet kare .
     saügràme jayamàpnoti jayàü smçtvà jayã bhavet ..>% asya mantraþ . oü namo mahàbalaparàkrama samastavidyàvi÷àrada amukasya bhåjabalaü bandhaya bandhaya dçùñiü stambhaya stambhaya aïgàni dhånaya dhånaya pàtaya pàtaya mahãtale hrãü .. * .. atha saubhàgyam .
     %<puùyoddhçtaü sitàrkasya målaü vàmetare bhuje .
     baddhvà saubhàgyamàpnoti durbhagàpi na saü÷ayaþ ..
     raktacitàrkamålantu somagraste samuddhçtaü .
     kùãdraiþ piùñvà vañãü kuryàt tilakaü ÷ubhamaïganà .. * ..>% atha ã÷varàdikrodhopa÷amanaü . oü ÷ànte pra÷ànte sarvakrodhopa÷amani svàhà . anena mantreõa triþsaptadhà japena mukhaü màrjayet . tataþ krodhopa÷amanaü bhavati .. * .. gajanivàraõam .
     %<÷vetàparàjitàmålaü hastasthaü vàrayet gajam .
     målaü tri÷ålyà vaktrasthaü gajava÷yakaraü bhavet .. * ..>% vyàghranivàraõaü .
     %<mukhasthaü vçhatãmålaü hastasthaü vyàghrabhãtijit .>% hrãü hrãü hrãü ÷rãü ÷ro ÷ro svàhà . ityaùñàkùaramantreõa loùñraü pañhitvà kùipet . tadà mukhaü na càlayati gantuma÷akyaþ ..
     %<målaü kçùõacaturda÷yàü gràhayellàïgalãbhavam .
     hastasthaü vyàghrabhãtàdibhayahçt parikãrtitam ..>% iti indrajàlatantre 3 upade÷aþ .. * .. atha stambhanam .
     %<÷vetagu¤jotthitaü målaü mukhasthaü dçùñatuõóajit .>% oü hrãü rakùa rakùa càmuõóe turu turu amukaü me va÷amànaya va÷amànaya svàhà . ayaü caõóàmantraþ . uktayogasiddhiþ ..
     %<puùyàrke madhuvandàkaü gçhãtvà prakùipedbudhaþ .
     sabhàmadhye ca sarveùàü måkhastambhaþ prajàyate .. * ..>% meghastambhanam . iùñakadvayasaüpuñamadhye meghasaükhyakacaturasraü vilikhya udyàne sthàpayettadà medhàn stambhayati . mantraþ . %<meghàn stambhaya stambhaya>% .. * .. naukàstambhanam .
     %<bharaõyàü kùãrakàùñhasya kãlaü pa¤càïgulaü kùipet .
     naukàmadhye tadà naukàstambhanaü jàyate dhruvam .. * ..>% nidràstambhanam .
     %<målaü vçhatyà madhukaü piùñvà nasyaü samàcaret .
     nidràstambhanametaddhi måladevena bhàùitam .. * ..>% ÷astrastambhanam . kapitthasya ca vandàkaü kçttikàyàü samàharet .
     %<vaktrasaüsthantu devasya ÷astrastambhanakaü param ..
     kare sudar÷anàmålabandhanàt stambhanaü tathà .>% oü aho kumbhakarõa mahàràkùasa nikaùàgarbhasammataparasainyastambhana mahàbhaya raõarudra àj¤àpaya svàhà . aùñottarasahasrajapàt siddhiþ ..
     %<gçhãtvà ÷ubhanakùatre apàmàrgasya målakam .
     lepamàtre ÷arãràõàü sarva÷astranivàraõam ..
     puùyàrke ÷vetagu¤jàyà målamuddhçtya dhàrayet .
     haste kàõóabhayaü nàsti saügràme ca kadàcana .. * ..>% gomahiùyàdistambhanam .
     %<uùñrasyàsthi caturdikùu nikhanet bhåtale dhruvam .
     gàü meùãü mahiùãü vàjãü stambhayet kariõãmapi .. * ..>% buddhistambhanam .
     %<bhçïgaràjamapàmàrgaü siddhàrthaü sahadevikàm .
     olaü vacà¤ca ÷vetàrkaü dhruvameùàü samàharet ..
     lauhapàtre vinikùipya dvidinànte samuddharet .
     tilakaiþ sarvabhåtànàü buddhistambhakaraü param ..>% oü namo bhagavate vi÷vàmitràya namaþ sarvamukhãbhyàü vi÷vàmitra àgaccha àgaccha svàhà . uktayogasyàyaü mantraþ .. * .. cauragatistambhananam . oü brahmave÷ini ÷ive rakùa rakùa svàhà . anena mantreõa saptapà÷àn gçhãtvà trãõi kañyàü baddhvà aparàn muùñibhyàü dhàrayet . iti cauràõàü gatistambhanam . * .. garbhastambhanam .
     %<gràhyaü kçùõacaturda÷yàü dhåstårasya tu målakam .
     kañyàü baddhvà ramet kàntàü na garbhaü dhàrayet kvacit ..
     muktena labhate garbhaü purà nàgàrjunoditam .
     tanmålacårõaü yonisthaü na garbheü sambhavet kvacit ..
     siddhàrthamålaü ÷irasi baddhvà kàntàü ramettu thàü .
     na garbhaü dhàrayet sà strã muktena labhate punaþ .. * ..>% ÷ukrastambhanam .
     %<nãlãmålaü ÷ma÷ànasthaü kañyàü baddhvà tu vãryadhçk .
     raktàpàmàrgamålantu somavàre nimantrayet ..
     bhaume pràtaþ samuddhçtya kañyàü baddhvà tu vãryadhçk ..>% iti kàmaratne 3 upade÷aþ .. * .. mohanam .
     %<÷çïgãvacànaladasarjarasaü samànaü kçtvà truñiü malayaja¤ca ùaóekami÷ram .
     yo dhåpayennijagçhaü vasanaü ÷arãraü tasyàpi dàsa iva mohamupaiti lokaþ ..>% bhçïgaràjaþ ke÷aràjo lajjà ca sahadevikà . ebhistu tilakaü kçtvà trailokyaü mohayennaraþ .. oü aü àü iü ãü uü åü çü éü håü phañ .
     %<anenaiva tu mantreõa kçtvà tàmbålabhàvanam .
     sàdhyasya mukhanikùiptemohamàyàti tatkùaõàt ..>% oü bhãü kùãü bhoü mohaya . imaü mantraü vàratrayaü japet . mohamàpnoti mànavaþ .. * .. dehara¤janam .
     %<kadambapatraü lodhra¤ca arjunasya ca puùpakam .
     piùñvà gàtrodvartanàcca kàyadurgandhanà÷anam ..
     elà-÷añã-patraka-candanàni toyàbhayà÷igrughanàmayàni .
     sasaurabho'yaü suraràjayogaþ khyàtaþ sugandho naramohayogyaþ .. * ..>% mukhara¤janam .
     %<rasàlajambåphalagarbhasàraþ sakarkaño màkùikasaüyuta÷ca .
     sthito mukhànte puruùasya ràtrau karoti puüsàü mukhavàsamiùñam ..
     cårõaü muràke÷arakuùñhakànàü pràtadinànte parileóhi yà strã .
     apyardhamàsena mukhasya vàsaþ karpåratulyo bhavati prakà÷aþ .. * ..>% ke÷akçùõãkaraõàdi .
     %<lohakiññaü javàpuùpaü piùñvà dhàtrãphalaü samam .
     tridinaü lepayet ÷ãrùaü trimàsaü ke÷ara¤janam ..>% iti kçùõãkaraõam .. * .. ke÷a÷uklãkaraõam . vajràkùãreõa saptàhaü anvahaü bhàvayettilam . tattailaliptàþ ke÷àþ syuþ ÷uklà÷ca nàtra saü÷ayaþ .. iti kàmaratne 4 upade÷aþ .. * .. atha vàjãkaraõaü
     %<a÷vinyàü vañavandàkaü kùãraiþ piùñvà mahàbalaþ .
     puùyoddhçtaü pibenmålaü ÷vetàrkasya prayatnataþ ..
     svaptaràtrantu gokùãrairvçddho'pi taruõàyate .>%
     %<cårõaü vidàryàþ svarasena tasyàþ vibhàvitaü bhàskarara÷mijàle .
     madhvàjyasaümi÷ritameva lãóhedda÷astriyo gacchati nirvi÷aïkaþ .. * ..>% janmabandhyàcikitsà .
     %<samålapatràü sarpàkùãü ravivàre samuddharet .
     ekavarõagavàü kùãraiþ kanyàhastena peùayet ..
     çtukàle pibet bandhyà palàrdhaü taddine dine .
     kùãra÷àlyannamudga¤ca laghvàhàraü pradàpayet ..
     evaü saptadinaü kuryàt bandhyà bhavati garbhiõã .
     udvegaü bhaya÷oka¤ca divànidràü vivarjayet ..
     na karma kàrayet ki¤cit varjayet sàvagàhanam .
     patisaïgaü caret sà ca nàtra kàryà vicàraõà ..
     kçùõàparàjitàmålaü chàgãkùãreõa saüpibet .
     çtukàle samàyàte bhuktvà garbhadharà bhavet ..
     gokùurasya tu vãjantu pibennirguõóikàrasaiþ .
     triràtraü saptaràtraü và bandhyà bhavati garbhiõã ..>% itãndrajàle janmabandhyàcikitsà .. * .. atha kàkabandhyàcikitsà .
     %<a÷vagandhãyamålantu gràhayet puùyabhàskare .
     peùayenmahiùãkùãraiþ palàrdhaü bhakùayet sadà ..
     saptàhàllabhate garbhaü kàkabandhyà ciràyuùam .>% itãndrajàle kàkabandhyàcikitsà .. * .. atha mçtavatsàcikitsà .
     %<pràïmukhaþ kçttikàçkùe bandhyà karkoñakãü haret .
     tatkandaü peùayettoyaiþ karùamàtraü sadà pibet ..
     yà vãjapåradrumamålamekaü kùãreõa pakvaü prapibet vimi÷ram .
     çtau nijaü yà tu patiü prayàti dãrghàyuùaü sà tanayaü prasåte ..
     ma¤jiùñhà madhukaü kuùñhaü triphalà ÷arkarà balà .
     medà payasyà kàkolã måla¤caivà÷vagandhajam ..
     ajamodà haridre dve hiïguþ kañukarohiõã .
     utpalaü kumudaü dràkùà kàkalyau tanmåladvayam ..
     eteùàü karùakairbhàgairghçtaprastha vipàcayet .
     ÷atàvarãrasaü kùãraü ghçtasyedaü caturguõam ..
     saüpibenniyataü nàrã nityaü strãùu ca ÷asyate .
     puttràn janayate nàrã medhàóhyàn priyadar÷anàn ..
     yà caivàsthiragarbhàsyàt yà nàrã janayet mçtam .
     alpàyuùa¤ca janayet yà ca kanyàþ prasåyate ..
     yonidoùe rajodoùe garbhasnàve ca ÷asyate .
     prajàvardhanamàyuùyaü sarvagrahanivàraõam ..
     nànmà phalaghçtaü hyetadàyuùyaü parikãrtitam .
     nokta¤ca lakùmaõàmålaü vadantyatra cikitsakàþ ..
     jãvavatsà ÷uklavarõà ghçtamatra tu dãyate ..
     araõyagomayenàtra vahnerntvalà pradãyate .>% atra payasyà kùãrayuktabhåmikuùmàõóam . utpalaü . nãlaü . itãndrajàle mçtatratsàcikitsà .. * .. atha garbhasràvacikitsà . prathame màsi .
     %<gokùãraiþ peùayettulyaü padmave÷aracandanam .
     patane taü pibennàrã mahàgarbhaþ sthiro bhavet ..
     athavà madhukaü dàru ÷aravçkùasya vãjakam .
     saüpiùya kùãrakàkolãü pibet kùãrai÷ca gobhavaiþ .. 1 ..
     nãlotpalaü mçõàla¤ca ùaùñhã karkaña÷ñaïgikà .
     gokùãra÷ca dvitãye ca pãtvà ÷àmyati vedanà .. 2 ..
     ÷rãkhaõóaü tagaraü kuùñhaü mçõàlaü padmake÷aram .
     pibet ÷ãtodakaiþ piùñvà tçtãye vedanàvatã ..
     athavà kùãrakàkãlãbalànantàpayaþ pibet .. 3 ..
     ÷ãtotpalaü mçõàlàni gokùãraka-ka÷erukam .
     turyamàse gavàü kùãraü pibet sà vedanàparà ..
     athavà madhukaü ràsnà ÷yàmà bràhmaõayaùñikà .
     anantà peùayitvà tu gavàü kùãraiþ samaü pibet .. 4 ..
     punarõavà ca kàkolã tagaraü nãlamutpalam .
     gokùãraü pa¤came màsi garbhakle÷aharaü bhavet ..
     athavà vçhatãyugmaü yaj¤àïgaü kañphalaü tvacaþ .
     goghçtaü kùãrasaüyuktaü pibet piùñvà ca pa¤came .. 5 ..
     sità kà÷àkhumajjà ca ÷ãtatoyena peùayet .
     ùaùñhe màsi gavàü kùãraiþ pibet kle÷aü nivartayet ..
     athavà gokùuraü ÷igruü madhukaü pç÷niparõikàm .
     balàyuktà pibet piùñvà godugdhaiþ ùaùñhamàùake .. 6 ..
     kàùñhakaü pauùkaraü målaü ÷çïgàñaü nãlamutpalam .
     piùñvà ca saptame màsi kùãraiþ pãtvà pra÷àmyati ..
     athavà makaradràkùàü ÷çïgàña¤ca sake÷aram .
     mçõàlaü ÷arkaràyaktaü kùãraiþ peyantu saptame .. 7 ..
     yaùñã pañhmàkùàrkamustaü ke÷araü gajapippalã .
     nãlotpalaü gavàü kùãraiþ pibedaùñamamàsake ..
     athavà vilvamåla¤ca kapitthaü vçhatã ÷amã .
     ikùupàñalayormålaü ebhiþ kùãraü prasàdhayet .
     tatkùãramaùñame pãtvà garbhe ÷àmyati vedanà .. 8 ..
     vi÷àlàvãjakakkolaü madhunà saha lepayet .
     vedanà navame màsi ÷àntimàpnoti nànyathà ..
     athavà madhukaü ÷yàmà hyanantà kùãrakàkalã .
     ebhiþ siddhaü pibet kùãraü navame vedanàvatã .. 9 ..
     ÷arkarà gostanã dràkùà sakùudraü nãlamutpalam .
     pàyayet da÷ame màsi gavàü kùãraiþ pra÷àntaye ..
     athavà ÷uddhasaüsiddhaü gokùãraü da÷ame pibet .
     athavà madhukaü dàru ÷uddhakùãreõa saüpibet .. 10 ..
     kùaudraü vçùaü candanasindhujàtaü mahendraràjaü payasà supiùñam .
     garbhaü kùarantaü pratihanti ÷ãghraü yogo vibhu¤jan kila måladaivaiþ ..>% iti indrajàle garbhasràvacikitsà .. * .. atha garbha÷uùkam .
     %<gokùãraü ÷arkaràyuktaü garbha÷uùkapra÷àntaye .
     pibedvà madhukaü cårõaü gàmbhàrãphalacårõakam ..
     samàüsaü gavyadugdhena garbhiõã ca pra÷àntaye .. * ..>% atha sukhaprasavayogaþ .
     %<÷vetaü punarõavàmålaü cårõaü yonau prave÷ayet .
     tatkùaõàt prasåte nàrã garbhe sati prapãóite ..
     vàsakasya tu målantu cottarasthaü samuddharet .
     kañyàü baddhvà saptasåtraiþ sukhaü nàrã prasåyate ..
     sahadevyà÷ca målaü và kañisthaü prasavet sukham .
     apàmàrgasya målantu gràhayeccaturaïgulam ..
     dvàri prave÷ayet yonautatkùaõàt sà prasåyate .. * ..>% atha stanavardhanaü stanotthàpana¤ca .
     %<tailaü vacàdàóimakalkasiddhaü siddhàrthajaü lepanato nitàntam .
     nàrãkucau càrutarau supãnau kuryàdasau yogavaraþ pradiùñaþ ..
     ÷rãparõikàyà rasavalkasiddhaü tilodbhavaü tailavaraü pradiùñam .
     tulena vakùojayuge pradeyaü prayàti vçddhiü patito'pi nàryàþ ..
     prathamakusumakàle nasyayogena pãtaü saniyamamamaràsyaü taõóalàmbho yuvatyàþ .
     kucayugalasupãnaü kvàpi no yàti pàtaü kathita iti puraiva cakradattena yogaþ .. * ..>% atha yonisaüskàraþ .
     %<prakùàlayennimbukaùàyanãraiþ svinnàjyakçùõàguruguggulànàü .
     dhåpena yoniü ni÷i dhåpayitvà nàrã pramãdaü vidadhàtu bhartuþ .. * ..>% atha loma÷àtanam .
     %<palà÷abhasmànvitatàlacårõairambhàmbumi÷raiþ parilipya bhåyaþ .
     kandarpagehe mçgalocanànàü romàõi rohanti kadàpi naiva ..>% iti indrajàlatantrasaügrahaþ .. yuddhe kùudropàyavi÷eùaþ . iti hemacandraþ ..

#<indrajàlikaþ>#, tri, (indrajàlaü karoti indrajàlena dãvyatãti và . indrajàla + ñhak .) kuhakakàrã . iti jañàdharaþ .. vàjãkara iti bhàùà .

#<indrajit>#, puü, (indraüjitavàn iti . indra + ji + kvip .) ràvaõaputraþ . tatparyàyaþ . meghanàdaþ 2 mandodarãsutaþ 3 . iti jañàdharaþ .. (asya janmavivaraõaü yathà, ràmàyaõe 7 . 12 . sarge,
     %<evamuktastadà ràma ! ràkùasendreõa dànavaþ .
     mahaùerstanayaü j¤àtvà mayo dànavapuïgavaþ ..
     dàtuü duhitaraü tasmai rocayàmàsa tatra vai .. 16 ..
     kareõa tu karaü tasyà gràhayitvà mayastadà .
     prahasan pràha daityendro ràkùasendramidaü vacaþ .. 17 ..
     iyaü mamàtmajà ràjan hemayàpsarasà dhçtà .
     kanyà mandodarã nàma patnyarthaü pratigçhyatàm .. 18 ..
     vàóhamityeva taü ràma ! da÷agrãvo'bhyabhàùata .
     prajvàlya tatra caivàgnimakarot pàõisaïgraham .. 19 ..>%
     %<tato mandodarã putraü meghanàdamajãjanat .
     sa eùa indrajinnàma yuùmàbhirabhidhãyate .. 28 ..
     jàtamàtreõa hi purà tena ràvaõasånunà .
     rudatà sumahàn mukto nàdo jaladharopamaþ .. 29 ..
     jaóãkçtà ca sà laïkà tasya nàdena ràghava ! .
     pità tasyàkarot nàmameghanàda iti svayam .. 30 ..>% asya yathà indrajidityabhidhànaü jàtaü tadapi uktaü tatraiva 35 sarge .
     %<jite mahendre'tibale ràvaõasya sutena vai .
     prajàpatiü puraskçtya yayurlaïkàü suràstadà .. 1 ..
     tatra ràvaõamàsàdya puttrabhràtçbhiràvçtam .
     abravãd gagane tiùñhan sàmapårbaü prajàpatiþ .. 2 ..
     vatsa ràvaõa ! tuùño'smi puttrasya tava saüyuge .
     aho'sya vikramaudàryaü tava tulyo'dhiko'pi và .. 3 ..
     jitaü hi bhavatà sarvaü trailokyaü svena tejasà .
     kçtà pratij¤à saphalà prãto'smi sasutasya te .. 4 ..
     aya¤ca puttro'tibalastava ràvaõa vãryavàn .
     jagatãndrajidityeva parikhyàto bhaviùyati .. 5 ..
     balavàn durjaya÷caiva bhaviùyatyeva ràkùasaþ .
     yaü samà÷ritya te ràjan sthàpitàstrida÷à va÷e .. 6 ..>% mahàvãro lakùaõastu vibhãùaõena vànaràdibhi÷casaha nikumbhilàü galà tatrasthamenamindrajitaü vyàpàdayàmàsa iti tatraiva laïkàkàõóe 5 sargamàrabhya 7 sargeùu uktam .. svanàmakhyàto dànavaþ . yathà harivaü÷e . 3 . 83 .
     %<indrajit satyajiccaiva vajranàmastathaiva ca .
     mahànàbha÷ca vikràntaþ kàlanàbhastathaiva ca ..>%)

#<indrajidvijayã>#, [n] puü, (indrajitaþ ràvaõaputtrasya . vijayã iti . indrajit + vi + ji + õini .) lakùmaõaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (asya vivaraõantu ràmàyaõe . 6 . 91 sarge uktam . yathà --
     %<ityuktà bàõamàkarõaü vikçùya tamajihmagam .
     lakùmaõaþ samare vãraþ sasarjendrajitaü prati .. 72 ..
     aindràstreõa samàyojya lakùmaõaþ paravãrahà .
     tacchiraþ sa÷irastràõaü ÷rãmat jvalitakuõóalam .
     pramathyendrajitaþ kàyàt pàtayàmàsa bhåtale . 63 .>%)

#<indratålaü>#, klã, (indrasya tålaü . àkà÷e uóóãyamànatvàt .) àkà÷apatitasåtram . àkà÷avuóira sutà iti bhàùà . tatparyàyaþ . vçddhasåtrakam 2 grãùmahàsam 3 vaü÷akapham 4 vàtatålam 5 maruddhajam 6 . iti hàràvalã ..

#<indratålakaü>#, klã, (indratålameva . indratåla + svàrthekan .) indratålaü . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<indradàruþ>#, puü, (indrasya dàruþ .) devadàruvçkùaþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. (asya paryàyaþ .
     %<devadàru smçtaü dàrubhadraü dàrvãndradàru ca .
     mastadàrudrukilimaü kçtrimaü surabhåruhaþ ..>%)

#<indradruþ>#, puü, (indrasya drurvçkùaþ .) arjunavçkùaþ . ityamaraþ .. kuñajavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<indradrumaþ>#, puü, (indrasya drumo vçkùaþ .) arjunavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<indranãlaþ>#, puü, (indravat nãlaþ .) marakatamaõiþ . iti hemacandraþ .. pànnà iti bhàùà . (asya parãkùà yathà, cintàmaõidhçtavacanam .
     %<kùãramadhye kùipet nãraü kùãra¤cet nãlatàü vrajet .
     indranãlamitikhyàtaü tadàhi ratnakovidaiþ ..>%
     %<kvacit prabhàlepibhirindranãlairmuktàmayã yaùñirivànuviddhà ..>% iti raghuvaü÷e . 13 . 54 . yathà, bhàvaprakà÷aþ .. atha indranãlagomedayornàmàni .
     %<nãlantathendranãla¤ca gomedaþ pãtaratnakam .>%)

#<indranãlakaþ>#, puü, (indranãla + svàrthe kan .) marakatamaõiþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<indrapuùpà>#, strã, (indranãlavat puùpaü yasyàþ .) làïgalikãvçkùaþ . iti ratnamàlà .. viùalàïgalà iti khyàtà . (làïgalikã÷abde'syà vivaraõaü j¤eyaü .)

#<indrapuùpikà>#, strã, (indrapuùpaiva . kan .) kalikàrã . iti ràjanirghaõñaþ .. viùalàïgalà iti bhàùà .

#<indraprasthaü>#, klã, (indrasya indrakãlasya prastham iva .) ràjayudhiùñhiranirmitanagaram . adhunà dillã iti khyàtam . (yathà, mahàbhàrate 1 . 208 . 28 .
     %<tataþ puõye ÷ive de÷e ÷àntiü kçtvà mahàrathàþ .
     nagaraü yàpayàmàsurdvaipàyanapurogamàþ ..
     sàgarapratiråpàbhiþ parikhàbhiralaïkçtaü ..>%
     %<tattripiùñapasaïkà÷aü indraprasthaü vyarocata .
     meghavçndamivàkà÷e viddhaü vidyutsamàvçtam ..>%)

#<indrapraharaõaü>#, klã, (indrasya praharaõam .) indrasyàstram . vajram . iti halàyudhaþ ..

#<indrabheùajaü>#, klã, (indraü mahat bheùajam .) ÷uõñhã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<indramahakàmukaþ>#, puü, (indramahaü kàmayate iti . indramaha + kàma + uka¤ .) kukkuraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<indrayavaþ>#, puü, klã, (indrasya indravçkùasya yavaþ yavàkàravãjatvàt tathàtvam .) svanàmakhyàtatiktavãjavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . kaliïgam 2 bhadrayavam 3 . ityamaraþ .. ÷akràhvaþ 4 ÷akravãjam 5 vatsakaþ 6 vatsakavãjam 7 bhadrajaþ 8 kuñajaþ 9 kuñajavãjam 10 kaliïgavãjam 11 . asya guõàþ . kañutvam . tiktatvam . ÷ãtatvam . kaphavàtaraktapittaharatvam . dàhàtisàra÷amanatvam . jvaradoùa÷ålamålanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. kuóacira vici iti bhàùà . yathà --
     %<uktaü kuñajavãjantu yavamindrayavaü tathà .
     kaliïga¤càpi kàliïgaü tathà bhadrayavaü smçtam ..>% iti klãve amaraþ pràha .
     %<kvacidindrasya nàmaiva bhavettadabhidhàyakam .
     phalànãndrayavàstasya tathà bhadrayavà api ..>% iti dhanvantariþ pràha .
     %<aindraü yavaü tridoùaghnaü saügràhi kañu ÷ãtalam .
     jvaràtãsàraraktàr÷aþkçmivisarpakuùñhanut ..
     dãpanaü gudakãlàsravàtàsna÷leùma÷ålajit .>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (yathà, vaidyakadravyaguõaþ .
     %<tadvojaü jvarajittiktaü raktapittàtisàrajit .>%)

#<indraluptaü>#, klã, (indràõàü indranãlavarõake÷ànàü luptaü lopo yasmàt .) ke÷arogavi÷eùaþ . ñàka iti bhàùà . tasya lakùaõam .
     %<romakåpànugaü pittaü vàtena saha mårchitam .
     pracyàvayati romàõi tataþ ÷leùmà sa÷oõitaþ ..
     ruõaddhi romakåpàüstu tato'nyeùàmasambhavaþ .
     tadindraluptaü khàlatyaü rujyeti ca vibhàvyate ..>% iti nidànam .. khàlatyaü rujyeti ca tasya paryàyakathanam . tathàca bhojaþ .
     %<tadindraluptamityàhuþ khallãü rujyà¤ca kecana .>% kàrtikastvàha . %<indralåptaü ÷ma÷ruõi bhavati khàlatyaü ÷iroruheùveva rujyà savedaneti àgamastatra nàsti ..>% iti taññãkà .. athendraluptasya cikitsà . %<tiktapañolãpatrasvarasairghçùñà ÷amaü yàti . cirakàlajàpi rujyà niyataü divasatrayeõaiva .. gokùurastilapuùpàõi tulya¤ca madhusarpiùaþ . ÷iraþ pralepitaü tena ke÷aiþ samupacãyate .. hastidantamasãü kçtvà chàgãdugdharasà¤janaþ . lomànyanena jàyante lepàt pàõitaleùvapi .. yaùñãndãvaramçdvãkàtailàjyakùãralepanaiþ . indraluptaü ÷amaü yàti ke÷à syu÷ca ghanà dçóhàþ .. jàtãkara¤javaruõakaravãràgnipàcitam . tailamabhya¤janàddhanti indraluptaü na saü÷ayaþ .. snuhãpayaþ payo'rkasya làïgalãmàrkavo viùam . ajàmåtraü sagomåtraü rattikà sendravàruõã .. siddhàrthakastãkùõagandhà samyagebhirvipàcitam . tailaü bhavati niyamàt khàlityavyàdhinà÷anam .. snuhãdugdhàditailam>% . iti bhàvaprakà÷aþ ..
     (%<ke÷aghnasya cikitsàntu ÷ñaõu hàrãta ! sàmpratam .
     råkùaü sapàõóuraü vàtàt pittàdraktaü sadàhakam ..
     kaphànvitaü bhavet snigdhaü raktàtpàkaü vrajanti tat .
     sannipàtena sadç÷aü jàyate sarvalakùaõam ..>% asya cikitsà yathà .. * ..
     %<guóena surasà ÷uõñhã màtuluïgarasena tu .
     ke÷aghne vàtasambhåte dhàvana¤ca pra÷asyate .. 1 ..
     triphalà¤ca vacàü ÷uõñhãü guóenàpi prapeùitam .
     dhàvanaü kaphasambhåte cendralupte pra÷asyate .. 2 ..
     paittike ca hitaü dugdhaü navanãtànvitantathà .
     sità÷ivàphalaü yaùñã paittike dhàvanaü matam .. 3 ..
     bhçïgaràjarasaü gràhyaü ÷çïgaverarasantathà .
     sauvãrakarasenàpi tilàn piùñvà pralepanam ..
     pa÷càt kàryaü påruùeõa snànamuùõena vàriõà .
     dhavàrjunakadambasya ÷irãùamapi rohitam ..
     kvàthameùàü ÷irodadrån ÷amayedindraluptakabh .
     kuråvakasya puùpeõa japàyàþ kusumena ca ..
     ghçùñasya cendralaptasya kçtameva nivàraõam .
     paittikàni ca liïgàni dçùñvà dugdhena dhàvanam ..
     ÷ãtalàni pradeyàni paittikena vidhãyate ..>%
     %<dhustårapatràõi ca màgadhãnàü ni÷à vi÷àlàgçhadhåmakuùñham .
     ghçtena yukta¤ca jalena piùñaü ÷iraþpralepe kùatavàraõaü syàt ..
     pitte kçte doùayute ca roge pañolapatraü picumardakaü và .
     tathàmalakyà phalameva piùñvà ghçtena khaõóena pralepana¤ca ..
     nivàryate mastakajaü kùata¤ca ÷irortisaïghàn vinihanti caitat .
     gajendradantasya masãü gçhãtvà pralepanaü và navanãtakena ..
     tilàrkabhallàtakadagdhamàùakùàrasya lepo nabanãtakena .
     sarpasya kùàrasya tathà prayogaþ khallàñake ke÷acayaü karoti ..>% iti hàrãtaþ ..
     %<tejo'nilàdyaiþ sahake÷abhåmim dagdhvà÷u kuryàt khalatinnarasya .. * ..>% cikitsà yathà carake .
     %<khàlatye palite valyàü harillomni ca ÷odhitam .
     nasyaistailaiþ ÷irovaktapralepai÷càpyupàcaret ..
     siddhaü vidàrãgandhàdyairjãvanãyairathàpi ca .
     nasyaü syàdaõutailaü và khàlatyapalitàpaham ..>%)

#<indraluptaþ>#, puü, (indràõàü indranãlavat ke÷ànàü luptaü nà÷o yasmàt .) ke÷anà÷akarogaþ . tatparyàyaþ . indraluptakaþ 2 ke÷aghnaþ 3 . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<indraluptakaü>#, klã, (indralupta + svàrthe kan .) indraluptarogaþ . iti bhåriprayogo jañàdharahemacandrau ca ..

#<indravàruõikà>#, strã, (indravàruõã + kan + ñàp .) indravàruõãlatà . iti ÷abdacandrikà ..

#<indravàruõã>#, strã, (indraü vàrayati . indra + vç + õic + un . ïãp) latàvi÷eùaþ . ràkhàla sasà iti bhàùà .. tatparyàyaþ . vi÷àlà 2 . ityamaraþ .. aindrã 3 citrà 4 gavàkùã 5 gajacirbhañà 6 mçgervàru 7 piñaïkãkã 8 mçgàdanã 9 . iti ratnamàlà .. indrà 10 aruõà 11 gavàdanã 12 kùudrasahà 13 indracirbhiñã 14 såryà 15 viùaghnã 16 gaõakarõikà 17 amarà 18 màtà 19 sukarõã 20 suphalà 21 tàrakà 22 vçùabhàkùã 23 pãtapuùpà 24 indravallarã 25 hemapuùpã 26 kùudraphalà 27 vàruõã 28 bàlakapriyà 29 raktairvàruþ 30 viùalatà 31 ÷akravallã 32 viùàpahà 33 amçtà 34 viùavallã 35 . citraphalà 36 . iti jañàdharaþ .. api ca .
     %<aindrãndravàruõã citrà gavàkùã ca gavàdanã .
     vàruõã ca paràpyuktà sà vi÷àlà mahàphalà ..
     ÷vetapuùpà mçgàkùã ca mçgairvàrurmçgàdanã .
     gavàdanãdvayaü tiktaü pàke kañurasaü laghu ..
     vãryoùõaü kàmalàpittakaphaplãhodaràpaham .
     ÷vàsakà÷àpahaü kuùñhagulmagranthivraõapraõut ..
     pramehamåóhagarbhàmagaõóàmayaviùàpaham .>% iti bhàvaprakà÷aþ .. asyà guõàþ . tiktatvam . kañutvam . ÷ãtatvam . recanatvam . gulmapittãdara÷leùmakçmikuùñhajvaràpahatva¤ca .. iti ràjanirghaõñaþ ..

#<indravçddhà>#, strã, (indreõa indriyajanitadoùeõa vçddhà . yadvà indraþ ÷reùñho'pi vçddhaþ kç÷o bhavati yasyàþ .) vraõarogavi÷eùaþ . tasya lakùaõam .
     %<padmakarõikavanmadhye pióakàbhiþ samàcitàm .
     indravçddhàntu tàü vidyàdvàtapittotthitàü bhiùak ..>% iti nidànam .. tasyà÷cikitsà . vivçttàmçndravçddhà¤ca gardabhãü jàlagardabham . paittikasya visarpasya kriyayà sàdhayet bhiùak . pàke tu ÷oùayedàjyapakvairmadhurabheùajaiþ .. iti bhàbaprakà÷aþ ..
     (%<yà padmakarõikàkàrà piñikà piñikànvità .
     sàviddhà vàtapittàbhyàü tàbhyàmeva ca gardabhã ..>%)

#<indravçkùaþ>#, puü, (indrasya vçkùaþ .) devadàru . iti jañàdharaþ .. (devadàru÷abde'sya guõàdayo j¤àtavyàþ ..)

#<indrasàvarõiþ>#, puü, caturda÷amanuþ . asmin manvantare vçhadbhànuravatàraþ . ÷ucirindraþ . pavitracàkùuùàdayo devàþ . agnibàhu÷uci÷uddhamàgadhàdyàþ saptarùayaþ . urugambhãrabradhnàdyà manuputrà bhaviùyanti .. iti ÷rãbhàgavatam .. (ayaü hi bhautyanàmnà caàkhyàtaþ . yathà, viùõupuràõe 3 . 2 .
     %<bhautya÷caturda÷a÷càtra maitreya bhavità manuþ .
     ÷ucirindraþ suragaõàstatra pa¤ca ÷çõuùva tàn . 40 .
     càkùuùà÷ca pavitrà÷ca kaniùñhà bhràjirastathà .
     vayovçddhà÷ca vai devàþ saptarùãnapi me ÷çõu . 41 .
     agnibàhuþ ÷uciþ ÷ukro màgadho'gnãdhra eva ca .
     yuktastathàjita÷cànyo manuputtrànataþ ÷çõu . 42 .
     urugambhãrabradhnàdyà manostasya sutà nçpàþ . 43 .>% màrkaõóeyapuüràõe'pi 100 adhyàye uktaråpeõa varõitam . adhunà tu saptamamanvantarasyàùñàviü÷atitamaü yagaü .)

#<indrasutaþ>#, puü, (indrasya sutaþ .) bàlinàmavànararàjaþ . iti hemacandraþ .. arjunavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. jayantaþ . arjunaþ ..

#<indrasurasaþ>#, puü, (indraþ indravçkùa iva surasaþ supathyarasaþ .) sinduvàravçkùaþ . ityamaraþ .. nisindà iti khyàtaþ . (sinduvàra÷abde nigurõóã÷abde ca asya guõàdayo j¤eyàþ ..)

#<indrasurisaþ>#, puü, vçkùavi÷eùaþ . nisindà iti bhàùà . tatparyàyaþ . indràõã 2 nirguõóã 3 surasà 4 . iti ratnamàlà .. indrasurasaþ 5 sinduvàraþ 6 indràõikà 7 . ityamaraþ .. visundhakaþ 8 sindhakaü 9 surasaþ 10 sindhuvàritaþ 11 indràlikà 12 sindhuvàrakaþ 13 . iti ÷abdaratnàvalã .. (indràõã÷abde'sya vi÷eùo j¤eyaþ .)

#<indrà>#, strã, (idi + ran .) phaõijjhakavçkùaþ . iti medinã .. kàüñà jàmãra iti bhàùà . indrapatnã . ÷acã . iti ÷abdaratnàvalã ..

@<[Page 1,212b]>@
#<indràgnidhåmaþ>#, puü, (indràgnermeghavahnerdhåma iva .) himaü . iti hàràvalã ..

#<indràõikà>#, strã, (indràõã + kan .) indrasurisavçkùaþ . ityamaraþ ..

#<indràõã>#, strã, (indrasya ai÷varya÷àlinaþ suraràjasya và patnã . indra + indravaruõeti ïãù ànuk ca .) durgà . yathà --
     %<ai÷varyaü paramaü yasyà va÷e caiva suràsuràþ .
     idi paramai÷varye ca indràõã tena sà ÷ivà ..>% iti devãpuràõe 45 adhyàyaþ .. * .. indrabhàryà . tatparyàyaþ . pulomajà 2 ÷acã 3 . ityamaraþ .. paulãmã 4 . iti medinã .. påtakratàyã 5 . iti jañàdharaþ .. màhendrã 6 jayavàhinã 7 aindrã 8 ÷atàvarã 9 . iti ÷abdaratnàvalã ..
     (%<yathendràõã mahendrasya lakùmãrlakùmãpateryathà ..>% iti bhaviùyapuràõe ùañpa¤camãvratakathàyàm . indra÷aktiþ . yathà çgvede 1 . 22 . 12 . %<ihendràõã mupahvaye varuõànãü>% . %<indràõãü indrasya såryasya vàyorvà÷aktim>% . iti dayànandasvarasvatãkçtabhàùyam .) indrasurisavçkùaþ . strãõàü karaõaü . iti medinã .. nãlasinduvàravçkùaþ . syålailà . såkùmailà . iti ràjanirghaõñaþ .. aùñamàtçkàntargatamàtçkàvi÷eùaþ .. iti smçtiþ ..

#<indrànujaþ>#, puü, (anu pa÷càt jàyate iti anujaþ kaniùñhaþ . indrasyànujaþ . viùõuþ khalu ka÷yapàt aditau vàmanaråpeõa indrasya pa÷càt jàtaþ .) viùõuþ . iti hemacandraþ .. (vivçtirvàmana÷abde draùñavyà .)

#<indràyudhaü>#, klã, (indrasyàyudhamiva càpàkçtiütvàt .) indradhanuþ . ityamaraþ .. ràmadhanuka gaõóã ityàdi bhàùà .
     (%<sa nàdaü meghanàdasya dhanu÷cendràyudhaprabham .>% iti raghuvaü÷e . 12 . 79 . tathà, manuþ . 4 . 59 .
     %<na divãndràyudhaü dçùñvà kasyaciddar÷ayedbudhaþ .>%)

#<indràriþ>#, puü, (indrasya ariþ ÷atruþ .) asuraþ . ityamaraþ ..

#<indràvarajaþ>#, puü, (indrasya avarajaþ vàmanaråpeõa anujaþ .) viùõuþ . ityamaraþ ..

#<indrà÷anaþ>#, puü, (indrasya a÷anaþ khàdyadravyam .) saüvidàvçkùaþ . iti ÷abdamàlà .. siddhi iti bhàùà . gu¤jà . iti hàràvalã .. kuca iti bhàùà .
     (%<indràõikendrà÷anaka¤ca .>%
     %<tathàcendrà÷anotkañaiþ .>%
     %<grãùmasundaramaõóåkã jayantãndrà÷anasya ca ..>% iti vaidyakarasendrasàrasaügrahaþ ..)

#<indriyaü>#, klã, (indrasyàtmanoliïgamanumàpakam . indreõa ã÷vareõa sçùñaü . indre õàtmanà mama cakùurmama ÷rotramityàdi krameõa j¤àtaü . indreõa juùñaü và ityàdyartheùu indra÷abdàt nipàtanàt ghac .) j¤ànakarmasàdhanam . tatparyàyaþ . hçùãkam 2 viùayi 3 . ityamaraþ .. akùam 4 karaõam 5 grahaõam 6 . iti ràjanirghaõñaþ .. tatra tu j¤ànendriyàõi pa¤ca . yathà . karõaþ 1 tvak 2 cakùuþ 3 jihvà 4 nàsikà 5 karmendriyàõi pa¤ca yathà . vàk 1 pàõiþ 2 pàdaþ 3 pàyuþ 4 upasthaþ 5 . antarindriyàõi catvàri . manaþ 1 buddhiþ 2 ahaïkàraþ 3 cittaü 4 .. manastàvadindriyàõàü niyàmakam . caturda÷a devàþ caturda÷endriyaniyantàraþ . tatra ÷rotrasya devatà dik . tvaco vàtaþ . cakùuùaþ såryaþ . rasanàyàþ pracetàþ ghràõasyà÷vinau . vàco vahniþ . hastasya indraþ . pàdasya viùõuþ . pàyormitraþ . upasthasya prajàpatiþ . manasa÷candraþ . buddhe÷caturmukhaþ . ahaïkàrasya ÷aïkaraþ . cittasyàcyutaþ . iti vedàntaþ .. nyàyamate . pçthivyà indriyaü ghràõaü . jalasya jihvà . tejasa÷cakùuþ . vàyostvak . àkà÷asya karõaþ . (atha buddherbrahmà . ahaïkàrasye÷varaþ . manasa÷candramàþ . di÷aþ ÷rotrasya . tvaco vàyuþ . sårya÷cakùuùoþ . rasanasyàpaþ . pçthivã ghràõasya . vacaso'gniþ . hastayorindraþ . pàdayorviùõuþ . pàyormitraü . prajàpatirupasthasyeti . iti su÷rutaþ ..) (yathà, manuþ . 2 . 88 . %<indriyàõàü vicaratàü viùayeùvapahàriùu .>% vij¤ànam . yathà, çgvede 1 . 111 . 2 . %<yathà kùayàma sarvavãrayà vi÷àtantaþ ÷ardhàya dhàsathàsvindriyam>% . %<indriyaü vij¤ànam>% iti dayànandabhàùyam .) ÷ukram . vãryam . ityamaraþ ..

#<indriyasvàpaþ>#, puü, (indriyasya svàpaþ samyak nirodhaþ .) pralayaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<indriyàyatanaü>#, klã, (indriyàõàü àyatanamà÷rayasthànam .) ÷arãram . iti hemacandraþ ..

#<indriyàrthaþ>#, puü, (indriyàõàmarthaþ .) indriyajanyaj¤ànaviùayaþ . yathà . råpaü . ÷abdaþ . gandhaþ . rasaþ . spar÷aþ . tatparyàyaþ . viùayaþ 2 gocaraþ 3 . ityamaraþ .. (yathà, manuþ . 4 . 16 .
     %<indriyàrtheùu sarveùu na prasajjeta kàmataþ .>%
     %<api svadehàt kimutendriyàrthàt ya÷odhanànàü hi ya÷o garãyaþ .>% iti raghuþ . 14 . 35 .)

#<indrejyaþ>#, puü, (indrasya ijyaþ .) vçhaspatiþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<indha># ã dha ïa ¤i dyutau . iti kavikalpadrumaþ .. (rudhàü-àtmaü-akaü-señ .) hrasvàdiþ . ã ¤i indho'sti . ïa dha indhe . iti durgàdàsaþ ..

#<indhanaü>#, klã, (indhe dãpyate'gniranena . indha + karaõaü + lyuñ .) agnisandãpanatçõakàùñhàdi . jàlànã kàñha iti bhàùà . tatparyàyaþ . idhmam 2 edhaþ 3 samit 4 edham 5 . ityamaraþ .. samindhanam 6 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, manuþ . 7 . 118 .
     %<annapànendhanàdãni gràmikastànyavàpnuyàt .>%)

#<invakàþ>#, strã, ilvalàþ . mçga÷ironakùatroparisthitapa¤catàràþ . ityamarañãkàyàü svàmã ..

#<ibhaþ>#, puü, strã, (eti gacchatãti . iõa bhan . auõàdiko'yaü pratyayaþ .) hastã .
     (%<kharà÷voùñramçgemànàmajàvikabadhantathà .>% iti manuþ . 11 . 68 . yathà, uttaracarite .
     %<ibhadalitavikãrõagranthiniùyandagandhaþ .>%) uttarapade ÷reùñhavàcakaþ . ityamaraþ ..

#<ibhakaõà>#, strã, (ibho hastãva kaõà .) gajapippalã . iti ratnamàlà .. (%<karpåraü jàtikoùaü sajalamibhakaõà tejapatraü lavaïgam>% . iti vaidyakarasendrasàrasaügrahaþ .)

#<ibhadantà>#, strã (ibhasya danta iva . ibhadanta + ñàp .) nàgadantãvçkùaþ . iti ratnamàlà .. (nàgadantã÷abde'syà guõàdayo j¤eyàþ .)

#<ibhanimãlikà>#, strã, (ibhasya hastina iva nimã likà .) vaidagdhã . bhaïgiþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ibhapàlakaþ>#, puü, (ibhànàü pàlakaþ .) hastipakaþ . iti hemacandraþ .. màhut iti bhàùà .

#<ibhamàcalaþ>#, puü, (ibhamàcàlayati . ibha + àï + cala + õic + bàhulakàt kha .) siühaþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<ibhaùà>#, strã, (ibha + ùà + ka + ñàp .) svarõakùãrãvçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<ibhàkhyaþ>#, puü, (ibhasya àkhyà yasmin .) nàgake÷aravçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ibhoùaõà>#, strã, ibhakaõà . gajapippalã . iti ÷abdacandrikà .. (gajapippalã÷abñe'syà vivaraõam j¤eyam .)

#<ibhyaþ>#, tri, (ibhamarhatãti daõóàditvàt yat .) dhanavàn . ityamaraþ .. (puü, ràjà . hastipakaþ .) (yathà chàndagyopaniùadi . 1 . 10 . %<uùastirha càkràyaõa ibhyagràme pradràõaka uvàsa . sahebhyam kulmàùàõkhàdantaü bibhikùe>% .)

#<ibhyà>#, strã, hastinã . ÷allakã . iti medinã ..

#<iyaü>#, strã, idam ÷abdasya strãliïge prathamàyàü råpaü . ei strã iti bhàùà . iti vyàkaraõam ..

#<iyat>#, tri, (idam parimàõamasya . idam + vatup vasya yaþ .) kiyatsaükhyàbodhakam . iti vyàkaraõam .. eto iti bhàùà . (yathà, raghuvaü÷e . 13 . 67 .
     %<iyanti varùàõi tayà sahogra mabhyasyatãva vratamàsidhàram .>%)

#<iyattà>#, strã, (iyat + tal .) iyato bhàvaþ . sãmà . parimàõam . saïkhyà . ityàdi ..
     (%<÷rameõa tada÷aktyà và na guõànàmiyattayà .>% iti raghuvaü÷e . 10 . 32 .)

#<iraõaü>#, tri, ãraõaü . ÷ånyaü . åùarabhåmiþ . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ ..

#<irammadaþ>#, puü, (irayà udakena màdyati dãpyate abindhatvàt iti ugrampa÷yerammadetyàdinà kha÷pratyayo mumàgama÷ca nipàtitaþ .) vajràgniþ . tatparyàyaþ . meghajyotiþ 2 . ityamaraþ .. meghàgniþ 3 . iti jañàdharaþ .. anyonyasaïghaññanena meghànniþsçtya yajjyotirvçkùàdau patati saþ . meghetyupalakùaõaü vàtajàgnirapi . iti bharataþ ..

#<irà>#, strã, (iü kàsaü ràti dadàti iti . i + rà + ka . yadvà etãti i + ran + ñàp nipàtanàt guõàbhàvaþ .) bhåmiþ . vàkyam . madyam . jalam . ityamaraþ .. (yathà, à÷valàyanagçhyasåtre . 2 . 9 .
     %<iràü vahanto ghçtamukùamàõà mitreõa sàkaü saha saüvi÷antu .>%) sarasvatã . iti ÷abdaratnàvalã .. (annam .) ka÷yapapatnãvi÷eùaþ . yathà, gàruóe 6 adhyàyaþ ..
     %<dharmapatnyaþ samàkhyàtàþ ka÷yapasya vadàmyaham .
     aditirditirdanuþ kàlà amàyuþ siühikà muniþ .
     kadruþ pràdhà irà krodhà vinatà surabhiþ kha÷à .>% tasyàþ sçùñiryathà .
     %<irà vçkùalatà vallã tçõajàti÷ca sarva÷aþ .
     kha÷à ca yakùarakùàüsi munirapsarasastathà .>% (daityavi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e . 3 . 82 .
     %<marãcirmaghavàü÷caiva irà ÷aïku÷irà vçkaþ .>%)

#<iràcaraü>#, klã, (iràyàü caratãti . irà + car + ña .) karakà . iti trikàõóa÷eùaþ .. vçùñira ÷ãla iti bhàùà . jalacare bhåcare ca tri ..

#<iràjaþ>#, puü, (irayà madyena jàyate iti . irà + jan + óa .) kandarpaþ . iti halàyudhaþ ..

#<iràvatã>#, strã, (irà vidyate'syà iti . irà + matup .) vañapatrãvçkùaþ . pàùàõabhedãvi÷eùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (nadãbhedaþ . yathà, mahàbhàrate .
     %<vipàsà ca ÷atadra÷ca candrabhàgà sarasvatã .
     iràvatã vitastà ca sindhurdevanadã tathà ..>%

#<iriõaü>#, klã, (çcchatãti . ç gatipràpaõayoþ, kidicceti inan .) ÷ånyam . åùarabhåmiþ . ityajayaþ .. (yathà, manuþ . 3 . 142 .)
     %<yatheriõe vãjamuptvà na vaptvà labhate phalam .>%)

#<irimedaþ>#, puü, (iriõo hastino meda iva medo yasya .) arimedaþ . viñkhadiraþ . iti ÷abdaratnàvalã ràjanirghaõña÷ca ..
     (%<irimedau viñkhadiraþ kàlaskandho'rimedakaþ .>% iti paryàyaþ . asya guõà yathà bhàvaprakà÷e
     %<arimedaþ kaùàyoùõo mukhadantagadàsnajit .
     hanti kaõóåviùa÷leùmakçmikuùñhaviùavraõàn ..>%)

#<irivellikà>#, strã, mastakodbhavavraõajanyapãóàvi÷eùaþ . tasya lakùaõam .
     %<pióakàmuttamàïgasthàü vçttàmugrarujàjvaràm .
     sarvàtmikàü sarvaliïgàü jànãyàdirivellikàm ..>% iti nidànam .. cikitsà yathà .
     %<paittikasya visarpasya yà cikitsà prakãrtità .
     tayaiva bhiùagetà¤ca cikitsedirivellikàm ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (tathà ca vàbhañaþ .
     %<triliïgà piñikà vçttà jatrårdhvamirivellikà .>%
     %<irivellikàü gandhanàmàü jayetpittavisarpavat .>% iti taidyakacakrapàõisaügrahe .)

#<ire÷aþ>#, puü, (iràyàþ ã÷aþ .) viùõuþ . iti ÷abdaratnàvalã .. ràjà . vàgã÷aþ . varuõaþ ..

#<irvàruþ>#, puü, strã, (urva + àru . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) karkañã . ityamaraþ .. kàükuóa iti bhàùà . asya guõàþ . svàdutvam . gurutvaü . ajãõaükàritvam . ÷ãtalatva¤ca . tatpakvaphalaguõàþ . dàhaccharditçùõàklàntinà÷itvam . iti ràjavallabhaþ .. (karkañã÷abñe'sya vi÷eùo j¤àtavyaþ .)

#<irvàru÷uktikà>#, strã, (irvàruþ ÷uktikeva svayaü sphoñanàt .) irvàruvi÷eùaþ . iti hàràvalã .. phuñã iti bhàùà .

#<irvàluþ>#, puü, (irva + àru . ralayoraikyàt .) irvàruþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<ila>#, ÷a ÷aye, gatau . kùepe . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàü -paraü -sakaü -÷ayane, akaü -señ .) ÷a ilati . ÷ayaþ ÷ayanaü . iti durgàdàsaþ ..

#<ila>#, ka kùepe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü -ubhaüsakaü -señ .) hrasvàdiþ . ka elayati . iti durgàdàsaþ ..

#<ilavilà>#, strã, kuveramàtà . sà ca vi÷ravaþpatnã . iti puràõam ..

#<ilà>#, strã, (ilati viùõuvaràt puüstvaü pràpnoti iti . ila + ka + ñàp .) vaivasvatamanukanyà . sà ca viùõuvaràt puüstvaü pràpya sudyumnanàmnà khyàtà . pa÷càt ÷aïkara÷aptakumàravanaü pravi÷ya punaþ strãtvaü gatà . budhastàü bhàryàtvena svãkçtya puråravasaü janayàmàsa . tatastasyàþ purohito va÷iùñhaþ ÷aïkaramàràdhya tasyai màsaü strãtvaü màsaü puüstvaü dattavàn iti ÷rãbhàgavataü .. kardamaprajàpatiputtra ilaþ kàrtikeyajanmade÷aü pravi÷ya strã bhåtvà ilànàmnà khyàtaþ tataþ pàrbatãmàràdhya màsaü strãtvaü màsaü puüstva¤ca pràptavàn . iti ràmàyaõaü .. pçthivã . gauþ . vàkyaü . iti medinã ..

#<ilàvçtaü>#, klã, (irayà àvçtaü .) jambudvãpasya navavarùàntargatavarùavi÷eùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ . tacca sumeruparbataü saüveùñyàste . tasya sãmà uttare nãlaparbataþ . dakùiõe niùadhaþ . pa÷cime màlyavàn . pårbegandhamàdanaparbataþ . iti ÷rãbhàgavatam .. agnãdhrasya svanàmakhyàtaþ putraþ sa tu pituþ sakà÷àt ilàvçtaü nàma varùamalabhata . yaduktaü viùõupuràõe . 2 . 1 . 16, 17, 18 .
     %<jambudvãpe÷varo yastu agnãdhro munisattama ! .
     tasya putrà babhåvuste prajàpatisamà nava ..
     nàbhiþ kimpuruùa÷caiva harivarùa ilàvçtaþ .
     ramyo hiraõvàn ùaùñha÷ca kururbhadrà÷va eva ca ..
     ketumàlastathaivànyaþ sàdhuceùño nçpo'bhavat ..>%)

#<ilikà>#, strã, (ilà eva . ilà + svàrthe kan + ñàp .) pçthivã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ilã>#, strã, (ila gatau kùepaõe ca iti, kçdikàràditi và ïãù .) ãlã . karapàlikà . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ .. hàtachuri iti bhàùà .

#<ilã÷aþ>#, puü, (ilanti apsu drutaü gacchanti iti ilà drutagàmino matsyàþ . ila + ka . teùàü ã÷aþ .) svanàmakhyàtamatsyavi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..
     (%<ilã÷o jitapãyuùo vàcà vàcàmagocarà .
     rohito no hitaþ prokto madguro madguroþ priyaþ ..>% ityudbhañaþ .
     %<ilã÷o madhuraþ snigdhaþ pitta÷leùmàgnimàndyanut .>% iti vaidyakadravyaguõaþ ..)

@<[Page 1,214a]>@
#<illalaþ>#, puü, pakùivi÷eùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<illi÷aþ>#, puü, ilã÷amatsyaþ . tatparyàyaþ . vàrikarpåraþ 2 gàïgeyaþ 3 ÷apharàdhipaþ 4 jalatàlaþ 5 . iti trikàõóa÷eùaþ .. ilã÷aþ 6 ràja÷apharaþ 7 illã÷aþ 8 jalatàpã 9 . iti ÷abdaratnàvalã .. asya guõàþ . pitta÷leùmàgnivçddhikàritvam . madhuratvam . hçdyatva¤ca . iti ràjavallabharàjanirghaõñau ..
     %<illi÷o madhuraþ snigdho rocano vahnivardhanaþ .
     pittakçt kaphakçt ki¤cit laghurvçùyo'nilàpahaþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<ilvakàþ>#, strã, ilvalàþ . nityabahuvacanànta÷abdo'yaü . iti bharato dviråpakoùa÷ca ..

#<ilvalaþ>#, puü, (il + valac . nipàtanàt guõàbhàvaþ .) daityavi÷eùaþ . sa ca vàtàperbhràtà . (sa ca siühikàsutaþ . yathà, harivaü÷e . 3 ya adhyàye .
     %<saihikeyà iti khyàtàstrayoda÷a mahàbalàþ . 98 .
     ai÷aþ balya÷ca balinau nabha÷caiva tathàbalaþ .
     vàtàpirnamuci÷caiva ilvalaþ khasçmastathà .. 99 ..>% tasya vivçtiryathà mahàbharate tãrthayàtràparbaõi agastyopàkhyàne 96 adhyàyaþ . loma÷a uvàca . ilvalo nàma daiteya àsãtkauravanandana ! . saõimatyàü puri purà vàtàpistasya cànujaþ . 4 . sa bràhmaõaü tapoyuktamuvàca ditinandanaþ . pattraü me bhagavànekamindratulyaü prayacchatu .. 5 .. tasmin sa bràhmaõo nàdàt puttraü vàsavasammitam . cukrodha so'surastasya bràhmaõasya tato bhç÷am .. 6 .. tadà prabhçti ràjendra ilvalo brahmahàsuraþ . manyumàn bhràtaraü chàgaü màyàvo hyakarottataþ .. 7 .. meùaråpã ca vàtàpã kàmaråpyabhavat kùaõàt . saüskçtya ca bhojayati tato vipraü jighàüsati .. 8 .. sa àhvayati yaü vàcà gataü vaivasvatakùayam . sa punardahamàsthàya jãvan saüpratyadç÷yata .. 9 .. tato vàtàpimasuraü chàgaü kçtvà susaüskçtam . taü vràhmaõaü bhojayitvà punareva samàhvayat .. 10 .. tàmilvalena mahatà svareõa vàcamãritàm . ÷rutvàtimàyo balavàn kùipraü bràhmaõakaõñakaþ .. 11 .. tasya pàr÷vaü vinirbhidya bràhmaõasya mahàsuraþ . vàtàpiþ prahasan ràjan ni÷cakràma vi÷àmpate .. 12 .. evaü sa bràhmaõàn ràjan bhojayitvà punaþ punaþ . hiüsayàmàsa daiteya ilvalo duùñacetanaþ .. 13 .. agastya÷càpi bhagavànetasmin kàla eva tu . pitén dadar÷a garte vai lambamànànadhomukhàn .. 14 .. tataþ 99 pradhyàye ilvalena agastyàtithyaü kçtam .. yathà -- loma÷a uvàca . intvalastàn viditvà tu maharùasahitàn nçpàn . upasthitàn sahàmàtyo viùayànte hyapåjayat . 1 . teùàü tato'sura÷reùñhastvàtithyamakarot tadà . susaskateta kauravya bhràtrà vàtàpinà tadà . 2 . tato ràjarùayaþ sarve viùaõõà gatacetasaþ . vàtàpiü saüskçtaü dçùñvà meùabhåtaü mahàsuram . 3 . athàvavãdagamtyamtàn ràjarùãnçùãsattamaþ . viùàdo vo na kartavyo hyahaü bhokùe mahàsuraü . 4 . dhuryàsanamathàsàdya niùaùàda mahànçùiþ . taü paryave÷ayaddaityendraþ ilvalaþ prahasanniva . 5 . agastya eva kçsnantu vàtàpiü bubhuje tataþ . muktavatyasuràhvànamakarottasya celvalaþ . 6 . tato vàyuþ pràdurabhåt adhastasya mahàtmanaþ . ÷abdena mahatà tàta garjanniva yathà ghanaþ . 7 . vàtàpe niùkramasveti punaþ punaruvàca ha . 8 . taü prahasyàbravãt ràjan agastyo munisattamaþ . kuto niùkramituü ÷akto mayà jãrõastu so'suraþ . 9 . ilvalastu viùaõõo'bhåddçùñvà jãrõaü mahàsuram . prà¤jali÷ca sahàmàtyairidaü vacanamabravãt . 10 .) matsyavi÷eùaþ . iti medinã ..

#<ilvalàþ>#, strã, (ila + valac .) mçga÷ironakùatra÷iro de÷asthitàþ pa¤catàràþ . ityamaraþ .. (nityabahuvacanànto'yam .)

#<iva>#, i, vyàptau . (idit -bhvàdiü -- paraü -sakaü -señ .) prãõane . iti kavikalpadrumaþ .. hrasvàdiþ . i invyate . dantyabakàraparatvànnànusvàraþ . prãõanaü kai÷cinna manyate . iti durgàdàsaþ ..

#<iva>#, vya, sàdç÷yam . sàmyam . ityamaraþ .. (yathà, raghau . 1 . 1 .
     %<vàgarthàviva saüpçktau vàgarthapratipattaye .
     jagataþ pitarau vande pàrbatãparame÷varau ..>%) (utprekùà . yathà, sàhityadarpaõe 10 paricchede .
     %<mukhameõãdç÷o bhàti pårõacandra ivàparaþ .>%) ãùat . vàkyàlaïkàraþ . (yathà, ÷àkuntale 1 aïke .
     %<kimiva hi madhuràõàü maõóanaü nàkçtãnàm .>% evàrthaþ . yathà, çgvede 1 . 184 . 3 . %<÷riye puùanniùukçteva devàþ>% %<iva÷abda evàrthe>% iti bhàùyam . avadhàraõàrthaþ . yathà, ÷atapathabràhmaõe plakùõeva tu ã÷varà iva÷abdo'vadhàraõàrthaþ iti bhàùyam .)

#<i÷ãkà>#, strã, iùãkà . gajacakùurgolakaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<iùa># ya sarpaõe . gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (divàüparaü-sakaü-señ .) hrasvàdiþ . ya iùyati . sarpaõaü gatiþ . iti durgàdàsaþ ..

#<iùa># u ÷a và¤che . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàüparaü-akaü-señ . u eùitvà iùñvà . vemasahalubhetyàdisåtreõaiveùñasiddhe'pyasyodanubandhastatsåtre i ùagàbhãkùye iùya sarpaõe ityetayorapràptaye vi÷eùaõàrthaþ . na ca pibàdigrahaõavattatra iccha iti grahaõenaiveùñasiddhiriti vàcyaü làghavàbhàve pràcãnamatasyaiva nyàyyatvàt . ÷a icchatã icchantã . asyaiva icchàde÷aþ . icchati dhanaü lokaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<iùa># ga àmãkùõye . paunaþpunyena karaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (kryàdiü-paraü-akaü-señ .) ga iùõàti paõóitaþ . puõyaü punaþpunaþ karotãtyerthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<iùaþ>#, puü, (iùyate gamyate'smin jigãùubhiriti . iùa + ka .) à÷vinamàsaþ . ityamaraþ .. (yathà, ÷atapathabràhmaõe . 4 . 3 . %<yaccharaddårgasa oùadhayaþ pacyante te ne haitàviùa÷corga÷ca>% . iùarjau ÷arat . iti su÷rutaþ ..)

#<iùikà>#, strã, (iù + kç¤àdibhyo vun .) iùãkà . gajacakùurgolakaþ . tålikà . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<iùiraþ>#, puü, (iùyati gacchatãti . iùa + kirac .) agniþ . ityuõàdikoùaþ .. (gamana÷ãle, tri, yathà, çgvede . 7 . 35 . 4 . %<÷aü na iùiro abhiyàràtaþ>% . %<iùiraþ gati÷ãlaþ>% iti bhàùyam .)

#<iùãkà>#, strã, (ãùyate iti . ãùeþ kit hrasva÷cetãkan hrasva÷ca .) gajàkùikåñakaþ . hasthicakùurgolakaþ . ityamaraþ .. tålikà . iti ràyamukuñaþ .. kà÷atçõaü . iti hemacandraþ ..
     (%<patàïgànàü puccheùu tvayeùãkà prave÷ità .>%
     %<iùãkà¤ca yathà mu¤jàt ka÷cit niùkçùya dar÷ayet .
     yogã niùkçùya càtmànaü tathà pa÷yati dehataþ .>% iti ca mahàbhàrate .
     %<tasminnàsthadiùãkàstraü ràmo ràmàvabodhitaþ .>% iti raghuþ 12 . 23 . iùãkàstraü kà÷àstraü %<iùãkà kà÷amucyate>% iti halàyudhaþ . iti taññãkà .)

#<iùuþ>#, puü, strã, (iùyati gacchatãti . iù + u .) bàõaþ . ityamaraþ .. (%<utkarùaþ sa ca dhanvinàü yadiùavaþ sidhyanti lakùye cale>% . iti ÷àkuntale 2 aïke .)

#<iùudhiþ>#, strã, (iùavo dhãyante'smin . iùu + dhà ki .) tåõaþ . ityamaraþ .. (%<dhanurgàõóãvamàdàya tathàkùayye maheùudhã>% . iti mahàbhàrate 3 . 39 .)

#<iùupuïkhà>#, strã, ÷arapuïkhàvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<iùñaü>#, klã, (ijyate iùyate và yaja iùa và + bhàve kta .) yaj¤àdikarma . (yathà, hemacandraþ .
     %<agnihotraü tapaþ satyaü vedànàü càrthapàlanam .
     àtithyaü vai÷yadeva¤ca iùñamityabhidhãyate ..>%) yathepsitaü . kàmaü . ityamaraþ .. saüskàraþ . iti medinã ..

#<iùñaü>#, tri, (iùyate ijyate và yat tat . iùa yaja và + karmaõi kta .) à÷aüsitam . và¤chitvam . påjitam . priyaü . iti medinã .. (yathà, mahàbhàrate .
     %<upapanno guõairiùñai råpavàna÷vakovidaþ .>% manuþ . 4 . 229 .
     %<tilapradaþ prajàmiùñàü dãpada÷cakùuruttamam .>%)

#<iùñaþ>#, puü, (ijyate yaþ . yaj + kta .) yaj¤aþ . iti medinã .. eraõóavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. (÷amã÷abde'sya guõàdikaü boddhavyam ..)

#<iùñakà>#, strã, (iùa + takan + ñàp .) gçhàdinirmàõàrthadagdhamçttikàkhaõóaþ . iti citivyavahàre lãlàvatã . iña iti bhàùà . tadgçhaguõaþ .

#<iùñikà>#, strã, (iùa + takan + ñàp .) gçhàdinirmàõàrthadagdhamçttikàkhaõóaþ . iti citivyavahàre lãlàvatã . iña iti bhàùà . tadgçhaguõaþ .
     %<kåpodakaü vañacchàyà ÷yàmà strã iùñakàlayam .
     ÷ãtakàle bhaveduùõamuùõakàle ca ÷ãtalam ..>% iti càõakyam .. * .. tadracitasthàne pitçkarmaniùedho yathà . ÷aïkhalikhitau . neùñakàracite pitén santarpayet . iti ÷ràddhatattvam .. * .. devodde÷yakeùñakàmayagçhadànaphalaü yathà . mañhàdipratiùñhàtattve ..
     %<mçõmayàt koñiguõitaü phalaü syàt dàrubhiþ kçte .
     koñikoñigaõaü puõyaphalaü syàdiùñakàmaye ..
     dviparàrdhaguõaü puõyaü ÷ailaje tu vidurbudhàþ .
     mçcchilayoþ samaü j¤eyaü phalamàóhyadaridrayoþ ..>%

#<iùñakàpathaü>#, klã, (iùñaü kàpathaü yasya adhovàyukaratvàt .) vãraõamålam . ityamaraþ .. (iùñakàbhirnirmitaþ panthàþ .) iùñakànirmitapathe, puü ..

#<iùñagandhaü>#, klã, (iùño gandho yasyeti .) bàlukà . iti medinã ..

#<iùñagandhaþ>#, tri, (iùño gandho yasya .) sugandhidravyam . ityamaraþ .. (iùña÷càsau gandha÷cetivàkye . saurabham .)

#<iùñà>#, strã, (ijyate'nayà . yaja + kta ñàp .) ÷amãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<iùñàpårtaü>#, klã, (iùña¤ca pårta¤ca dvayoþ samàhàraþ .) yaj¤akhàtàdikarma . iti hemacandraþ .. yathà .
     %<agnihotraü tapaþ satyaü vedànà¤cànupàlanam .
     àtithyaü vai÷vadeva¤ca iùñamityabhidhãyate ..
     vàpãkåpataóàgàdidevatàyatanàni ca .
     annapradànamàràmàþ pårtamityabhidhãyate ..>% iti malamàsatattvadhçtajàtåkarõaþ .. (yathà, màrkaõóeyapuràõe 18 . 6 .
     %<iùñàpårtavinà÷àya tadràj¤a÷cauradharmiõaþ ..>% tathà ca mahàbhàrate . 3 . 32 . 30 .
     %<iùñàpårtaphalaü na syàt na ÷iùyo na gururbhavet .>%)

#<iùñàrthodyuktaþ>#, tri, (iùño'rthastasmin udyuktaþ .) utsukaþ . utsàhayuktaþ . ityamaraþ ..

#<iùñiþ>#, strã, (iù, yaj và + ktin .) abhilàùaþ . (iti bhàùyakàreùñyà gatàrthatvàt . iti pàõiniþ .) yàgaþ . ityamaraþ .. (yathà, raghuþ . 10 . 4 .
     %<àrebhire jitàtmàmaþ puttriyàmiùñimçtvijaþ .>%
     %<pràjàpatyaü niråpyeùñiü sarvadevasadakùiõàü .>% iti manuþ . 6 . 38 .) ÷lokasaügrahaþ . iti medinã ..

#<iùñikàpathikaü>#, klã, làmajjakatçõam . iti ràjaniürghaõñaþ ..

#<iùñipacaþ>#, puü, (iùñiü yaj¤aü pacatãti . yadvà, iùñaye svecchàrthaü pacati yaþ . iùñi + paca + ac .) danujaþ . asuraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<iùñimuñ>#, [ù] puü, (iùñiü yàgaü muùõàti . iùñi + muù + kvip .) daityaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<iùñuþ>#, strã, (iùa + tu .) icchà . ityuõàdikoùaþ ..

#<iùmaþ>#, puü, (icchatãti iùiyudhãti mak .) kàmadevaþ . vasantakàlaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. [kàlaþ . iti hemacandraþ ..

#<iùyaþ>#, puü, (iùyate'nena iti . iù + kyap .) vasanta-

#<iùvaþ>#, puü, (iùyate'sau . iù + van . nipàtanàt guõàbhàvaþ .) upadeùñà . ityuõàdikoùaþ ..

#<iùvàsaü>#, tri, (iùån bàõàn asyatãti . iùu + as + gha¤ .) iùukùepakam . iti medinã .. tirandàja iti khyàtam .

@<[Page 1,215b]>@
#<iùvàsaþ>#, puü, (iùavo bàõà asyante kùipyante'nena . iùu + as + karaõe gha¤ .) dhanuþ . ityamaraþ ..
     (%<mahorasko maheùvàso gåóhajatrurarindamaþ .>% iti ràmàyaõe . 1 . 1 . 10 . gãtàyàü 1 . 4 .
     %<atra ÷årà maheùvàsà bhãmàrjunasamà yudhi .>%)

#<iha>#, vya, (asmin kàle, loke, viùaye, de÷e, di÷i và ityàdyarthe nipàtanàt siddham .) asmin . ei de÷e ei kàle ityàdi bhàùà . iti vyàkaraõam .. (yathà, manuþ . 3 . 1 . 81 .
     %<yattu vàõijake dattaü neha nàmutra tadbhavet .>%
     %<ùaó doùàþ puruùeõeha hàtavyà bhåtimicchatà .>% iti hitãpade÷e .)

#<ihàmutraphalabhogaviràgaþ>#, puü, (iha asmin loke srakcandanàdijanito'mutràmusmin loke amçtàdiviùayotpanno yo'nityaþ phalabhogastasmàt viràgo nitaràü viratiþ .) aihikapàratrikaviùayabhãgebhyo nitaràü viratiþ iti vedàntasàre ..

#<ã>#

#<ã># dãrgha ãkàraþ . caturthasvaravarõaþ . asyoccàraõasthànaü tàlu . (sa ca dãrghaþ dvimàtratvàt trimàtrà÷rayatvàt pluta÷ca bhavati .) (vistçtista hrasvaikàre draùñavyà .)
     %<ãkàraü parame÷àni svayaü paramakuõóalã .
     brahmaviùõumayaü varõaü tathà rudramayaü sadà ..
     pa¤cadevamayaü varõaü pãtavidyullatàkçtim .
     caturj¤ànamayaü varõaü pa¤capràõamayaü sadà ..>% iti kàmadhenutantram . (vaïgãyabhàùàyàü .) tasya lekhanaprakàro yathà .
     %<årdhvàdhaþ ku¤cità madhye trikoõàdhogatà punaþ .
     adhogatà koõa÷ãrùà ku¤cità dakùataþ ÷ubhà ..
     ÷ãrùàddakùe koõayutà ku¤citordhvagatà punaþ .
     candrasåryàgniråpà sà màtrà÷aktiþ prakãrtità ..>% iti varõeddhàratantrama .. * .. asya nàmàni yathà --
     %<ã strãmåttirmahàmàyà lolàkùã vàmalocanam .
     govindaþ ÷ekharaþ puùñiþ subhadrà ratnasaüj¤akaþ ..
     viùõurlakùmãþ prahàsa÷ca vàgvi÷uddhaþ paràparaþ .
     kàlottarãyo bheruõóà rati÷ca pauõóravardhanaþ ..
     ÷ivottamaþ ÷ivà tuùñi÷caturthã vindumàlinã .
     vaiùõavã vaindavã jihvà kàmakalà sanàdakà ..
     pàvakaþ koñaraþ kãrtirmohanã kàlakàrikà ..
     kucadvandvaü tarjanã ca ÷àntistripurasundarã ..>% iti tantroktavarõàbhidhànam .. (màtçkànyàse'sya vàmacakùuùi sthànam . yathà, màtçkànyàsadhçtamantre . iü namo dakùiõacakùuùi ãü namo vàmacakùuùi .)

#<ã>#, la, kàntau . gatau . vyàptau . kùepe . prajane . khàdane . iti kavikalpadrumaþ .. (adàü-paraü-sakaüakaü ca-aniñ .) kàntiricchà . prajano garbha grahaõaü ityarthaþ . la eti gauþ garbhaü gçhõàti ityarthaþ .
     %<na hi taraõirudãte dik paràdhãnavçttiþ .>% iti gaõakçtà nityatvàdàtmanepada . dhàturayaü kai÷cinna manyate . iti durgàdàsaþ ..

#<ã>#, ïa ya, gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (divàü-àtmaüsakaü -aniñ .) ïa ya ãyate . iti durgàdàsaþ ..

#<ã>#, vya viùàdaþ . anukampà . iti medinã .. krodhaþ . duþkhabhàvanaü . pratyakùaü . sannidhiþ . iti hemacandraþ .. (sambodhanam .)

#<ãþ>#, puü, kandarpaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ãþ>#, strã, (asya viùõoþ patnã . ïãp .) lakùmãþ . iti vi÷vamedinyau ..

#<ãkha>#, i gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (idit-bhvàdiüparaü-sakaü-señ .) dãrghàdiþ . i ãïkhate . iti durgàdàsaþ .. (ãkha gatau . ãkhati iti kecit .)

#<ãkùa># ïa dar÷ane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàdiü-àtmaüsakaü-señ .) dar÷anamiha càkùuùaj¤ànaü praõidhàna¤ca . ïa ãkùate candraü lokaþ . %<na kàmavçttirvacanãyamãkùate>% . iti kàlidàsaþ .. %<nirãkùiùyàmi yànmunãn iti gaõakçtànityatvàt>% iti ramànàthaþ .. %<vastutastu nirãkùyate nirãkùaþ pacàditvàdan tato nirãkùa ivàcaratãtikvau sàdhyaü>% iti durgàdàsaþ ..

#<ãkùaõaü>#, klã, (ãkùa + bhàve, lyuñ .) dar÷anam .
     (%<kçtàndhà dhanalobhàndhàþ nopakàrekùaõakùamàþ .>% iti kathàsaritsàgare ..) (ãkùyate'nenati karaõe lyuñ .) cakùuþ . ityamaraþ .. (%<abhimukhe mayi saüvçtamãkùaõam>% . iti ÷àkuntale . 2 aïke .
     %<÷vàsakùàmekùaõà dãnà sunãtirvàkyamabravãt .>% iti viùõupuràõe . 1 . 11 . 15 . niråpaõam . paryavekùaõam . yathà, manuþ 7 . 141 .
     %<sthàpayedàsane tasmin khinnaþkàryekùaõe nçõàm .>%)

#<ãkùaõikà>#, strã, (ãkùaõena hastarekhàdyavalokanena ÷ubhà÷ubhaü jànàti yà . ãkùaõa + ñhan + ñàp .) daivaj¤à . lakùaõàdinà ÷ubhà÷ubhaniråpiõã . ityamaraþ .. (puü, daivaj¤aþ . yathà, manuþ . 9 . 258 .
     %<maïgalàde÷avçttà÷ca bhadrà÷cekùaõikaiþ saha .>%)

#<ãja>#, i, kutse . gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàdiü -àtmaü -sakaü -señ -idit .) i ã¤jate . kutsaþ kai÷cinna manyate . iti durgàdàsaþ ..

#<ãja>#, ïa, kutse . gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (nvàdiü -àtmaü -sakaü -señ .) dãrghàdiþ . ïa ã¤jate ijate . kutsaþ kai÷cinna manyate . iti durgàdàsaþ ..

#<ãóa>#, ka, stutau . iti kavikalpadrumaþ .. (cåràü-paraüsakaü-señ .) ka ãóayati . iti durgàdàsaþ ..

#<ãóa>#, ïa la, stutau . iti kavikalpadrumaþ .. (adàüàtmaü -sakaü -señ .) la ïa ãññe . iti durgàdàsaþ .. (yathà, ràmàyaõe . 3 ya kàõóe .
     %<gandharbàþ surasaüghà÷ca bahava÷ca maharùayaþ .
     antarãkùagataü devaü gãrbhiragryàbhirãóire ..>%)

#<ãóà>#, strã, (ãóa + ka + ñàp .) stutiþ . iti halàyudhaþ .. (pra÷aüsà .)

#<ãóitaþ>#, tri, (ãóyate sma . ãó + kta .) stutaþ . kçtastavaþ . ityamaraþ .. (pra÷aüsitaþ .)

@<[Page 1,216a]>@
#<ãta>#, i bandhe . i ãntyate . iti durgàdàsaþ .. (bhvàdiüparaü -sakaü -señ . tena intatãti kecit .)

#<ãtiþ>#, strã, (ãyate 'nayà . ã + ktin .) óimvaþ . pravàsaþ . ityamaro medinã ca .. kçùeþ ùañprakàropadravavi÷eùaþ . yathà --
     %<ativçùñiranàvçùñiþ ÷alabhà måùikàþ khagàþ .
     pratyàsannà÷ca ràjànaþ ùaóetà ãtayaþ smçtàþ ..>% iti smçtiþ .. (kalahabhedaþ . nçpatirahitayuddham .
     %<ãtayo vyàdhayastandrà doùà krodhàdayastathà .
     upadravà÷ca vartante àdhayaþ kùudbhayaü tathà ..>% iti mahàbhàrate hanåmadbhãmasaüvàde . 3 . 149 . 34 .)

#<ãdçk>#, [÷] tri, (idam + dç÷ + kvip .) ayamiva dç÷yate . iti vyàkaraõam .. ihàra nyàya eiprakàra ityàdi bhàùà .
     (%<ratnànãdçü÷i bhåyàüsi na bhavantyeva bhåtale .>% iti kathàsaritsàgare . 25 . 176 .. tathà ca kiràte . 2 . 28 ..
     %<idamãdçganãdçgà÷ayaþ prasabhaü vaktumupakrameta kaþ .>%

#<ãdçkùaþ>#, tri, (ayamiva dç÷yate'sàvityàdyarthe . idam + dç÷ + ksa dçkùe ceti ã÷ .) ãdç÷aþ . iti byàkaraõabh ..
     (%<ãdçkùaràjakarmàõi bhaveyustadidaü vayam .>% iti kathàsaritsàgare .)

#<ãdç÷aþ>#, tri, (ayamiva dç÷yate'sau idam + dç÷ + ka¤ .) ãdçk . etatsadç÷aþ . iti vyàkaraõam ..
     (%<ãdç÷ànàü vipàko'pi jàyate paramàdbhutaþ .>% iti uttararàmacarite .)

#<ãra>#, ki gatau . preraõe . iti kavikalpadrumaþ . (và, curàü-paraü -sakaü -señ .) nudi . ki ãrayati ãrati . nudi preraõe . iti durgàdàsaþ ..

#<ãra>#, ïa la, kampe . gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (adàü-àtmaü -sakaü kampàrthe, akaü -señ .) dãrghàdiþ . ïa la ãrte latà vàyunà . iti durgàdàsaþ ..

#<ãrikà>#, strã, vçkùavi÷eùaþ . yathà . ãrikàvaõam . iti õatvaprakaraõe durgàdàsaþ ..

#<ãriõaü>#, tri, (ç + iran .) ÷ånyaü . åùarabhåmiþ . iti medinã .. (yathà, manuþ . 3 . 142 ..
     %<yatheriõe vãjamuptvà na vaptà labhate phalam ..
     tathànçte havirdatvà na dàtà labhate phalam ..>%
     %<tatastadãriõaü jàtaü samudra÷càvasarpitaþ .>% iti mahàbhàrate amu÷àsanaparbaõi . calanaü .)

#<ãritaü>#, tri, (ãra + kta .) kùiptam . ityamaraþ .. preritam . kampitam . gatam . kathitam .. (%<itãrite vacasi vacasvinàmunà>% . iti màghe . 17 . 1 .
     %<tasya varma vibhidyà÷u sa bàõo matsuteritaþ .>% iti, mahàbhàrate .)

#<ãrkùyaü>#, ãrùe . (bhbàdiü-paraü-akaü -señ .) paràbhyudayàsahiùõutàyàmiti yàvat . iti kavikalpadrumaþ .. dãrghàdiþ . rephayuktaþ . ãrùà paràdoùàsahiùõutvamiti kecit . ãrkùyati khalaþ sàdhave . ùadvayànta ityeke . iti durgàdàsaþ ..

#<ãrma>#, ktã, (ira + vàhulakàt mak .) vraõaþ . ityamaraþ .. (yathà, bhaññikàvye . 4 . 44 .
     %<mçgayumiva mçgo'tha dakùiõermbhà .>%)

#<ãryà>#, strã, (ãra + õyat .) bhikùuvratam . iti jañàdharaþ ..

#<ãrvàruþ>#, puü, strã, (ãraü vçõotãti . ãr + vç -bàhu lakàt uõ .) sphuñiþ . iti ÷abdaratnàvalã .. phuñã iti bhàùà .

#<ãrùà>#, strã, (ãrùyaõaü . ãrùya + gha¤ . hasàllopa iti yakàralopaþ .) akùamà . iti ÷abdamàlà ..
     (%<kathamãrùàü na kuruùe sugrãvasya samãpataþ .>%) iti ràmàyaõe .. 4 . 24 . 37 .)

#<ãrùàluþ>#, tri, (ãrùà + àluc .) ãrùàvi÷iùñaþ . iti halàyudhaþ ..

#<ãrùya>#, ãrùe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàdiü-paraü-akaüseñ .) dãrghàdiþ . rephayuktaþ . ãrùa iti ãrùyasya gha¤i hasàllopa iti yalope siddham . ãrùà paràbhyudayàsahiùõutvam . paradoùàsahiùõutvamiti kecit . ãrùyati khalaþ sàdhave . yadvayàntaþ ityeke . iti durgàdàsaþ ..

#<ãrùyà>#, strã, (ãrùyaõaü . ãrùya + ac + ñàp .) parotkarùàsahiùõutà . rãùa iti bhàùà . tatparyàyaþ .. akùàntiþ 2 . ityamaraþ .. (yathà, manuþ . 7 . 48 ..
     (%<pai÷unyaü sàhasaü droha ãrùyàsåyàrthadåùaõam .
     vàgdaõóaja¤ca pàruùyaü krodhajo'pi guõàùñakaþ .>% striyaþ patyuranyapriyàsaïga dar÷anàdijanito mànabhedaþ . yathà, ÷ñaïgàra÷atake ..
     %<vacobhirãrùyàkalahena lãlayà samastabhàtaiþ khalu bandhanaü striyaþ .>%)

#<ãrùyàluþ>#, tri, (ãrùyàü làti . ãrùyà + là + óu .) ãrùàvi÷iùñaþ . akùàntiyuktaþ . tatparyàyaþ . kuhanaþ 2 iti hemacandraþ .. (yathà, ràjataraïgiõã .
     %<divase sannidhànena pe÷unapreraõà yadi .
     ãrùyàlunà svairiõãva rakùituü yadi pàryate ..>%)

#<ãliþ>#, strã, (ãryate iti . ãra + in rasya laþ .) hrasvagadàkàrahastadaõóaþ . iti bharataþ .. soüñà iti khyàtà . karacchurãti khyàte ekadhàrà iti khyàte yavanàstre và . iti sàrasundarã ..

#<ãlikà>#, strã, (ãlireva . ãli + svàrthe kan ñàp .) hrasvagadàkàrahastadaõóaþ . iti bharataþ .. soüñà iti khyàtà . ekadhàrelãti svàmã . tatparyàyaþ . ãliþ 2 ãlã 3 karapàlã 4 guptikà 5 karapàlikà 6 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ãlitaþ>#, tri, (ãóa + kta . óasya laþ .) stutaþ . ityamaraþ ..

#<ãlã>#, strã, (ãra + ka . kçdikàràditi pàkùiko ïãù .) hrasvagadàkàrahastadaõóaþ . tatparyàyaþ . karapàlikà 2 . ityamaraþ ..

#<ã÷a>#, ïa, la, ai÷varye . iti kavikalpadrumaþ .. (adàüàtmaü akaü-señ .) dãrghàdiþ . ai÷varyamã÷varãbhàvo'dhãnãkaraõa¤ca . ïa la ãùñe dhanã . màyànàmã÷iùeõa ca . atra karmaõiùaùñhã . iti durgàdàsaþ ..

#<ã÷aü>#, tri, (ãùñe iti . ã÷ + ka .) ã÷varaü . (yathà kumàre 2 . 9 %<jagadã÷o nirã÷varaþ>% .) prabhuþ . iti medinãkarahemacandrau .. (yathà, kumàre . 3 . 34 %<katha¤cidã÷à manasàü babhåvuþ>% .)

#<ã÷aþ>#, puü, (ãùñe iti . ã÷a + ka .) mahàdevaþ .
     (%<÷anaiþ kçtapràõavimuktirã÷aþ paryaïkabandhaü nivióaü bibheda .>% iti kumàre 3 . 59 .) ã÷ànakoõàdhipatiþ . ityamaraþ ..

#<ã÷asakhaþ>#, puü, (ã÷asya sakhà bandhuþ ràjàhaþsakhibhyaþ ñac .) kuveraþ . iti hemacandraþ ..

#<ã÷à>#, strã, (ã÷a + a + ñàp .) làïgaladaõóaþ . ityamarañãkà ÷abdaratnàvalã ca .. (yathà mahàbhàrate vanaparbaõi ghoùayàtràparbaõi 240 . 30 .
     %<ã÷àmanye hayànanye såtamanye nyapàtayan .>%) (ã÷asya mahàdevasya patnã . durgà .. ã÷asya prabhoþ patnã iti vyutpattyà svàmipatnã . prabhustrã yathà, atharvavede 11 . 8 . 17 %<ã÷à va÷asya yà jàyà>% .)

#<ã÷àdaõóaþ>#, puü, (ã÷àyàþ làïgalasya daõóaþ .) akùayugayoþ sandhàraõàrtho daõóaþ . yathà --
     %<yojanànàü sahasràõi bhàskarasya ratho nava .
     ãùàdaõóastathaivàsya dviguõo munisattama ..>% iti viùõupuràõe 2 aü÷e 8 . 2 ..

#<ã÷àdantaþ>#, puü, (ã÷eva danto yasya .) vçhaddantahastã . tatparyàyaþ . mahàdantaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. hastidantaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ã÷ànaü>#, klã, (ã÷a + àna÷ .) jyotiþ . itimedinã .. (tadvi÷iùñe, tri . yathà, çgvede . 1 . 175 . 4 .
     %<muùàya sårya kave cakramo÷àna ojasà .>%)

#<ã÷ànaþ>#, puü, (ãùñe . ã÷ + tàcchilyavayovacana÷aktiùu càna÷ .) mahàdevaþ . ityamaraþ ..
     (%<tasmin muhårte purasundarãõàmã÷ànasaüdar÷analàlasànàm ..>% iti kumàre 7 . 56 .
     %<tatre÷ànaü samabhyarcya triràtropoùito naraþ .>% iti bhàrate .) ekàda÷arudràntargatarudravi÷eùaþ . iti puràõaü .. (yathà, à÷valàyaünagçhyasåtre . 4 . 9 . %<haràya mçóàya ÷arvàya ÷ivàya bhavàya mahàdevàya ugràya bhãmàya pa÷upataye rudràya ÷aïkaràye÷ànàya svàhà>% iti . dåtamårtidharaþ ÷ivaþ . sa ca dhåmrajañilaþ . yathà, màrkaõóeye . 88 . 23 ..
     %<sà càha dhåmrajañilamã÷ànamaparàjità .
     dåtatvaü gaccha bhagavan pàr÷vaü ÷umbhani÷umbhayoþ .>%) ÷ivàùñamårtyantargatasåryamårtiþ . iti smçtiràgama÷ca .. (parame÷varaþ . yathà, kçùõayajurvede .
     %<sarvendriyaguõàvàsaü sarvendriyavivarjitam .
     sarvasya prabhumã÷ànaü sarvasya ÷araõaü vçhat .>% tathà ca mahàbhàrate 1 . 1 . 22 .
     %<àdyaü puruùamã÷ànaü puruhåtaü puruùñutam .
     çtamekàkùaraü brahma vyaktàvyaktaü sanàtanam ..>% sàdhyàputro devatàbhedaþ . yathà --
     %<dharmàllakùmyudbhavaþ kàmaþ sàdhyà sàdhyàn vyajàyata .
     prasavaü vyavana¤caivaü ã÷ànaü surabhiü tathà ..>% iti bhàrate .) ÷amãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ã÷ànã>#, strã, (ã÷asya patnã .) durgà . iti tantraü .. ÷amãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ã÷ità>#, strã, (ã÷ino bhàvaþ . ã÷in + tal .) ã÷itvaü . aõimàdyaùñai÷varyàntargatai÷varyavi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ã÷ità>#, [ç] tri, (ãùñe iti . ã÷ + tçc .) ã÷varaþ . prabhuþ . adhipatiþ . ityamaraþ .. (yathà màghe . 2 . 95 .
     %<tadã÷itàraü cedãnàü bhavàüstamavamaüsta mà .>%)

#<ã÷itvaü>#, klã, (ã÷ino bhàvaþ . ã÷in + tvà .) ã÷ità . devànàmaùñai÷varyàntargatai÷varyavi÷eùaþ . iti hemacandraþ .. (yaduktaü .
     %<aõimà laghimà vyàptiþ pràkàmyaü garimà tathà .
     ã÷itva¤ca va÷itva¤ca tathà kàmàva÷àyità ..>%) prabhutvam . yena sthàvaràdisarvabhåtàni àj¤àkàrãõi bhavanti . ityamarañãkàsàrasundarã ..

#<ã÷varaü>#, tri, (ã÷ + varac .) àóhyaü .
     (%<daridràn bhara kaunteya mà prayacche÷vare dhanam .>% iti hitopade÷e . 1 . 76 .) svàmi . iti vi÷vamedinyau .. (yathà mahàbhàrate .
     %<ahaü caiva hi yaccànyanmamàsti vasu ki¤cana .
     tatsarvaü tava visrabdhaü kuru praõayamã÷vara ..>% niyantà . prabhuþ .
     %<ã÷varaþ sarvabhåtànàü dharmakoùasya guptaye .>% iti manuþ . 1 . 99 ..)

#<ã÷varaþ>#, puü, (ãùñe iti . ã÷ + varac . yadvà, a÷nute vyàpnotãti a÷adhàtorvarañ upadhàyà ãtvaü ca .) ÷ivaþ . (yathà, kumàre . 7 . 31 .
     %<tadgauravànmaïgalamaõóana÷rãþ sà paspç÷e kevalamã÷vareõa .>%
     %<athe÷varaü devagaõaþ saha saptarùibhirvibhum ..>%
     %<vàgbhiþ sthitaþ stuvan yàvacchive bhàve ÷ivaþ sthitaþ .
     ÷ivaü ÷ivàya bhåtànàü sthitaü j¤àtvà kçtà¤jaliþ ..
     krodhàgniruktavàn devamahaü kiü karavàõi te .>%
     %<tamuvàce÷varaþ krodhaü jvaro loke bhaviùyasi ..>% iti carake cikitsàsthàne tçtãyàdhyàyaþ ..
     %<tataþ sçùñvà prajàþ ÷eùaü tadà taü krodhamã÷varaþ .
     vinyastavàn sa bhåteùu sthàvareùu careùu ca ..>% iti su÷rute kalpasthàne tçtãyàdhyàyaþ ..) kandarpaþ . iti medinã ..
     %<vi÷uddhasattvapradhànàj¤ànopahitacaitanyam .>% iti vedàntaþ .. nyàyamate ã÷varaguõàþ . saükhyàdipa¤ca buddhiþ icchà yatna÷ca . ã÷varasvaråpaü brahma÷abde draùñavyam .. ai÷varya÷àlã . tatparyàyaþ . ràùñrã 1 aryaþ 2 niyutvàn 3 inainaþ 4 . iti vedanirghaõñau 2 adhyàyaþ .. ÷rãhariþ . yathà . rudrauvàca .
     %<hare kathaya deve÷a devadevaka ã÷vara .
     ko dhyeyaþ ka÷ca vai påjyaþ kairvrataistuùyate paraþ ..>% ityàdi . ÷rãhariruvàca .
     %<÷çõu rudra pravakùyàmi brahmaõà ca suraiþ saha .
     ahaü hi devo devànàü sarvaloke÷vare÷varaþ ..
     ahaü dhyeya÷ca påjya÷ca stuto'haü stutibhiþ suraiþ .
     ahaü prapåjito rudra dadàmi paramàü gatim ..>% ityàdi ca gàruóe 2 adhyàyaþ .. (svanàmakhyàto nçpatibhedaþ . yathà, mahàbhàrate .
     %<matimàü÷ca manuùyendraþ ã÷vara÷ceti vi÷rutaþ .>%)

#<ã÷varà>#, strã, (ã÷vara + ñàp . puüyogavivakùàmàvàt na ïãù .) durgà .
     (%<vinyastamaïgalamahauùadhirã÷varàyàþ srastoragapratisareõa kareõa pàõiþ .>% iti kiràte . %<ã÷varàyà gauryàþ, stheùabhàsetyàdinà varac . puüyogavivakùàbhàvàt na ïãù>% iti taññãkà ..) lakùmãþ . sarasvatyàdi÷aktiþ . iti ÷avdaratnàvalã ..

#<ã÷varã>#, strã, (ãùñe iti + ã÷ + vanip . vanoraceti ïãvrau .) ã÷varà . iti ÷abdaratnàvalã .. (%<tvamã÷varã devi ! caràcaràõàm>% . iti màrkaõóeyapuràõaü .. 91 . 2 .) liïginãvçkùaþ . vandhyàkarkoñakãvçkùaþ . rudrajañàlatà . nàkulãkandaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ãùa># u u¤che . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàü -paraü -sakaüseñ .) u¤cha uddhçta÷asya÷eùàpaharaõaü . ãùati dhànyaü dãnaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<ãùa># ïa dàne . (bhvàdiü -àtmaü -sakaü -señ .) ãkùa . hiüsane . sarpaõe . iti kavikalpadrumaþ .. dãrghàdiþ . ïa ãùate . ãkùo dar÷anaü . iti durgàdàsaþ ..

#<ãùaþ>#, puü, (ãù + ka .) iùaþ . à÷vinamàsaþ . ityamarañãkàyàü mathurànàthaþ .. (svanàmakhyàtaþ uttamamanorda÷aputramadhye ekaþ puttraþ . yathà --
     %<auttameyàn mahàràja ! da÷aputtràn manoramàn . 18>%
     %<ãùa årdhvastanårja÷ca madhumàdhava evaca .
     ÷uciþ ÷ukraþ saha÷caiva nabhasyo nabha eva ca .. 19>% iti harivaü÷e 7 adhyàyaþ ..)

#<ãùat># vya, (ãùaõamiti . ãù + at .) alpam . ki¤cit . manàk . ityamaraþ ..
     (%<taü dçùñvà kupitaü putramãùatprasphuritàdharaü .>% iti viùõupuràõe .. 1 . 11 . 12 .
     %<ãùat sahàsamamalaü paripårõacandravimbànukàri kanakottamakàntikàntaü .>% iti màrkaõóeyapuràõe, ÷akràdimàhàtmyam ..
     %<hçdi tiùñhati yacchuddhaü raktamãùat sapãtakam .>% iti carake såtrasthàne saptada÷àdhyàyaþ ..)

#<ãùatkaraþ>#, puü, (ãùat + kç + khal .) atyalpaþ . tatparyàyaþ . le÷aþ 2 upapadaü 3 gandhaþ 4 anubandhaþ 5 . iti trikàõóa÷aùaþ . ãùatkriyamàõaü vastu . iti vyàkaraõaü ..

#<ãùatpàõóuþ>#, puü, (ãùat pàõóuþ .) dhåsaravarõaþ . ityamaraþ ..

#<ãùaduùõaü>#, tri, (ãùacca taduùõa¤ceti .) alpataptaü . tatparyàyaþ . koùõaü 2 kavoùõaü 3 kaduùõaü 4 mandoùõaü 5 . iti hemacandraþ ..

#<ãùadraktaþ>#, puü, (ãùat raktaþ .) alpalohitavarõaþ . tatparyàyaþ . avyaktaràgaþ 2 aruõaþ 3 . ityamaraþ ..

#<ãùà>#, strã, (ãùa + ka + ñàp .) làïgaladaõóaþ . ityamaraþ .. làïgalera ãù iti bhàùà .. (çgvede .
     %<hiraõmayã vàü rabhirãùà akùo .>% rathasyàvayavabhedaþ . yathà, çgvede . 10 . 135 . 3 . %<rathaþ ekaiùaþ .>%
     %<ãùàmanye hayànanye såtamanye nyapàtayan .>% iti mahàbhàrate . vanaparbani 240 . 30 . ã÷eti kvacit pàñhaþ ..)

#<ãùàdantaþ>#, puü, (ãùeva danto yasya .) dãrghadantahastã . tatparyàyaþ . udagradantaþ 2 . iti hemacandraþ ..
     (%<ãùàdantàn hemakakùàn padmavarõàn kuthàvçtàn>% ãùàdantà mahàkàyàþ sarve càùñakareõavaþ .. iti ca bhàrate ..)

#<ãùikà>#, strã, (ãùa + kikan .) hasticakùurgolakaþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ .. tålikà . ityamaraþ .. astravi÷eùaþ . yathà -- %<so'bhimantrya ÷areùãkàmãùikàstreõa vãryavàn . kàkaü tamabhisandhàya sasarja puruùarùama>% ! .. iti ràmàyaõaü ..

#<ãùiraþ>#, puü, (ãùa + kirac .) agniþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ãùãkà>#, strã, (ãùa + ãkan . auõàdikapratyayo'yam . parpharãkàditvàt sàdhuþ .) tålikà . vãraõàdi÷alàkà ityanye . àvartitamanàvartitaü và suvarõaü j¤àtuü yanniþkùipyate tatretyanye . àvartitasuvarõaü dravàkàraü yatra niþkùipyate tatreti kecit . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<ãùmaþ>#, puü, (ãùa + mak .) kàmadevaþ . vasantakàlaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<ãha># ïa ceùñe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàdiü-àtmaüakaü-señ .) dãrghàdirakarmakaþ . ïa .
     %<aihiùña taü kàrayituü kçtàtmà kratuü nçpaþ puttraphalaü munãndram .>% iti bhaññiþ . 1 . 11 .. sakarmako'pi . %<bhràmaü bhramàdapi nehate>% . iti jayadevaþ .. %<sarvaþ svàrthaü samãhate>% iti màghaþ . 2 . 65 .. iti durgàdàsaþ ..

#<ãhà>#, strã, (ãha + a + ñàp .) ceùñà . udyamaþ .
     (%<icchayà jàyate kàma ãhayàrtho vivardhate .
     ÷raddhayà vardhate dharmasteùàü phalamidaü tridhà ..>% iti ràmàyaõe .. 3 kàõóe . tathà ca manuþ 2 . 37 .
     %<ràj¤o balàrthinaþ ùaùñhe vai÷yasyehàrthino'ùñame .>% %<vai÷yasya bahukçùyàdiceùñàrthinaþ>% iti taññãkàyàü kullukabhaññaþ .) và¤chà . icchà . iti trikàõóa÷eùaþ ..
     (%<dharmàrthaü yasya vittehà varaü tasya nirãhatà .
     prakùàlanàddhi païkasya ÷reyo na spar÷anaü nçõàm ..>% iti mahàbhàrate . 1 . 2 . 48 ..)

#<ãhàmçgaþ>#, puü, (ãhàpradhàno mçgo vçkaþ .) kukkurapramàõahariõaghnakapilavarõajantuvi÷eùaþ . iti bharataþ .. ghoügha iti khyàtaþ . tatparyàyaþ . kokaþ 2 ùñakaþ 3 . ityamaraþ ..
     (%<pulahasya sutà ràjan ÷alabhà÷ca prakãrtitàþ .
     siühàþ kimpuruùà vyàghrà yakùà ihàmçgàstathà ..>% iti mahàbhàrate . àdiparbaõi ..) (nàyako mçgavadalabhyàmapi nàyikàmãhate và¤chatyatra iti .) nàñakaråpakabhedaþ . iti medinãkarahemacandrau .. (tallakùaõaü yathà, sàhityadarpaõe ùaùñhaparicchade .
     %<ãhàmçgo mi÷ravçtta÷caturaïkaþ prakãrtitaþ .
     mukhapratimukhe sandhã tatra nirvahanaü tathà ..
     naradivyàvaniyamau nàyakapratinàyakau .
     khyàtau dhãroddhatàvanyo gåóhabhàvàdayuktakçt ..
     divyastriyamanicchantãmapahàràdinecchataþ .
     ÷çïgàràbhàsamapyasya ki¤cit ki¤cit pradar÷ayet ..
     patàkà nàyakà divyà martyà api da÷oddhatàþ .
     yuddhamànãya saürabdhaü paraü vyàjànnivartayet ..
     mahàtmàno badhapràptà api badhyàþ syuratra no .
     ekàïko deva evàtra netetyàhuþ pare punaþ ..
     divyastrãhetukaü yuddhaü nàyakàþ ùaóitãtare ..>%
     %<mi÷raü khyàtàkhyàtam . anyaþ pratinàyakaþ .
     patàkànàyakàstu nàyakapratinàyakayormilità da÷a . nàyako mçgavadalabhyàü nàyikàmatra ãhate và¤chatãti ãhàmçgaþ . yathà--kasuma÷ekharavijayàdi ..>%)

#<ãhàvçkaþ>#, puü, (ãhàpradhàno vçkaþ .) ãhàmçgaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<u>#

#<u>#, ukàraþ . pa¤camasvaravarõaþ . asyoccàraõaü àùñhaþ . (yathà, ÷ikùàgranthe .
     %<kaõñhyà vahàvicuya÷àstàlavyà oùñhajàvupå .>% tathà ca mugdhabodhe .
     %<utrayaü paphababhamavà o auùñhyàþ .>%) sa ca hrasvo dãrghaþ pluta÷ca bhavati . (evaü tridhàpi pratyekaü udàttànudàttasvaritabhedena navamasaïkhyakaþ punaþ pratyekaü anunàsikànanunàsikabhedàt aùñàda÷avidha eva bhavati . asya dhyànamàha .)
     %<ukàraü parame÷àni adhaþkuõóalinã svayam .
     pãtacampakasaïkà÷aü pa¤cadevamayaü sadà ..
     pa¤capràõamayaü devi caturvargapradàyakam .>% iti kàmadhenutantram .. (vaïgãyabhàùàyàü) asya lekhanaprakàroyathà --
     %<årdhvàdho madhyataþ kubjà rekhà vàmagatà ÷ubhà .
     tiùñhanti vàyuvahnãndràþ ÷aktirmàtrà parà smçtà ..>% iti varõoddhàratantram .. asya nàmàntaràõi yathà --
     %<uþ ÷aïkaro vartulàkùã bhåtaþ kalyàõavàcakaþ .
     amare÷o dakùakarõaþ ùaóvaktro mohanaþ ÷ivaþ ..
     ugraþ prabhurdhçtirviùõurvi÷vakarmà mahe÷varaþ .
     ÷atrughna÷cañikà puùñiþ pa¤camã vahnivàsinã ..
     kàmaghnaþ kàmanà ce÷o mohinã vighnahçnmahã .
     uóhasåþ kuñilà ÷rotraü pàradvãpo vçùo haraþ ..>% iti tantroktavarõàbhidhànam .. (màtçkànyàse'sya dakùiõakarõe sthànam . yaduktaü màtçkànyàsamantre
     %<uü namo dakùiõakarõe åü namo vàmakarõe .>%)

#<u>#, ïa, ÷abde . iti kavikalpadramaþ .. (bhvàdiü-àtmaü akaü-aniñ .) ïa avate gauþ . iti durgàdàsaþ ..

#<u>#, vya, (u ÷abñe + kvip + tuk na .) sambodhanam . rãùoktiþ . anukampà . niyogaþ . padapåraõaü . pàdapåraõaü . iti medinã .. pra÷naþ . aïgãkàraþ . iti hemacandraþ .. idameva uï iti khyàtaü ..
     (%<umeti màtrà tapaso niùiddhà, pa÷càdumàkhyàü sumukhã jagàma ..>% iti kumàre . 1 . 26 ..)

#<uþ>#, puü, (atati vi÷vamayatvàt sarvaü vyàpnotãti . at + óu .) ÷ivaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..
     (%<akàro viùõuruddiùña ukàrastu mahe÷varaþ .
     makàreõocyate brahmà praõavena trayo matàþ ..>% iti puràõe .) brahmà . iti ka÷cidekàkùarakoùaþ ..

#<ukanàhaþ>#, puü, pãtaraktavarõà÷vaþ . sa eva kvacit kçùõaraktacchaviþ . iti hemacandraþ ..

#<uktaü>#, klã, (vac + kta .) ekàkùarachandaþ . iti medinã .. vàkyam ..

#<uktaþ>#, tri, (ucyate yaþ . vac + karmaõi kta .) kathitaþ . tatparyàyaþ . bhàùitaþ 2 uditaþ 3 jalpitaþ 4 àkhyàtaþ 5 abhihitaþ 6 lapitaþ 7 ityamaraþ .. gaditaþ 8 nigaditaþ 9 ãritaþ 10 udãritaþ 11 bhaõitaþ 12 laóitaþ 13 rapitaþ 14 rañhitaþ 15 bhañitaþ 16 rañitaþ 17 vyàhçtaþ 18 .. (yathà, màrkaõóeyapuràõe devãmàhàtmye 96 . 9 .
     %<ityuktaþ sobhyadhàvattàmasuro dhåmralocanaþ ..>% tathà, tatraiva 85 . 66 .
     %<ityuktà sà tadà devã gambhãràntaþsmità jagau ..>%)

#<uktiþ>#, strã, (vac + bhàve ktin .) kathanaü . tattparyàyaþ . vyàhàraþ 2 lapitaü 3 bhàùitaü 4 vacanaü 5 vacaþ 6 . ityamaraþ .. (%<atisaükùiptacirantanoktibhiþ>% . iti muktàvalãsåcanà . tathà, càmare .
     %<ekayoktyà puùpavantau divàkarani÷àkarau ..>%)

#<ukthaü>#, klã, (vac + thak .) sàmavedaþ . ityuõàdikoùaþ .. (yathà, çgvede . 3 . 64 . 7 .
     %<viprà ukthebhiþ kavayo gçõanti ..>% stotram . yathà, %<atha yosàvantarakùiõi puruùo dç÷yate saivarka tatsàma tadyajuþ tat ukthaü tadbrahya>% . iti chàndogye upaniùadi ..)

#<uktha÷àþ># [s] puü, (ukthairukthàni và ÷aüsati . mantre ÷vetavahoktha÷aspuroóàsoõvinnityatra ÷vetavahàdãnàü óas padasyeti vaktavyam . yatra padatvaü bhàvi tatra óas . anyatra õviþ ..) yajamànaþ . iti vyàkaraõaü .. (yathà, çgvede . 7 . 19 . 9 .
     %<naraþ ÷aüsantyuktha÷àsa ukthà .>%)

#<ukthà>#, strã, (vac + thak + ñàp .) chandovi÷eùaþ . ekàkùaravçttamukthà . sà dvividhà . ÷rãþ 1 sarvaguruþ . yathà ÷rãste sàstàü . iti chandoma¤jarã . uþ 2 sarvalaghuþ . yathà . uravatu . iti chando'rõavaþ ..

@<[Page 1,218c]>@
#<ukùa># vçùi . (bhvàdiü -paraü -sakaü -señ .) iti kavikalpadrumaþ .. ukùati vçkùaü meghaþ . vçñ sekaþ . iti durgàdàsaþ .. (%<ukùàmpracakrarnagarasya màrgàn .>% iti bhaññikàvye . 3 . 5 ..)

#<ukùaþ># tri, (ukùa + ac .) siktaþ . dhautaþ ..

#<ukùataraþ>#, puü, (ukùan + tarap .) mahàvçùaþ . iti hemacandraþ ..

#<ukùà>#, [n] puü, (ukùa + kanin .) vçùaþ . ityamaraþ . (yathà, çgvede 8 . 71 . 9 . %<ukùà mimàti pratiyanti dhenavaþ>% . tathà ca kumàre 7 . 70 .
     %<tatràvatãryàcyutadattahastaþ ÷aradghanàddãdhitimànivokùõaþ ..>%) çùabhauùadhiþ .. iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ukha>#, gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàdi -paraü -sakaüseñ .) pa¤camasvarã .. okhati . iti durgàdàsaþ ..

#<ukha>#, i, gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (idit -bhvàdi paraü -sakaü -señ .) pa¤camasvarã . i uïkhati . iti durgàdàsaþ ..

#<ukharvalaþ>#, puü, tçõavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . ukhalaþ 2 bhåripatraþ 3 sutçõaþ 4 tçõottamaþ 5 . asya guõàþ . baladàtçtvaü . rucikàritvaü . pa÷ånàü sarvadà hitakàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ukhà>#, strã, (ukha + ka + ñàp .) sthàlã . ityamaraþ .. hàüói iti bhàùà . (yathà, su÷rute .
     %<iddhaþ svatejasà vahnirukhàgatamivodakam ..>%)

#<ukhyaü>#, tri, (ukhàyàü saüskçtaü . ukhà + yat .) sthàlãpakvamàüsàdi . tatparyàyaþ . paiñharaü 3 . ityamaraþ .. (%<÷ålyamukhya¤ca homavàn>% . iti bhaññiþ 4 . 9 . ukhàyàü bhavaþ . agniþ . yathà, atharbavede . 4 . 14 . 2 .
     %<ukhyàn (agnãn) hasteùu bibhrataþ ..>%)

#<ugraü>#, tri, (ucyati krudhà sambadhyate . uca samavàye + çjrendretyàdinà rak, ga÷càntàde÷aþ .) raudraü . utkañaü . ityamaro medinã ca ..
     (%<lokeùu prathitaü cograü tapastasya bhaviùyati .>%) iti ràmàyaõe ..
     %<tàmisràdiùu cogreùu narakeùu vivartanam ..>% iti manuþ . 12 . 75 . yaùñyàdidhàrã . dàruõakarmà . yathà manuþ 4 . 212 .
     %<ugrànnaü såtikànna¤ca paryàyàntamanirda÷am ..>%)

#<ugraü>#, klã, vatsanàbhanàmaviùaü . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ugraþ>#, puü, (uca + rak . ga÷càntàde÷aþ .) mahàdevaþ . vàyumårtirayaü . iti maviùyapuràõam . (yathà, mahàbhàrate . 13 . ÷ivasahasranàmakathane . 17 . 9 .
     %<ugro vaü÷akarovaü÷o baü÷anàdo hyaninditaþ ..>% nçpavi÷eùaþ . iti màrkaõóeye . 76 . 47 . kùattriyàt ÷ådràyàü jàta jàtivi÷eùaþ . ityamaraþ .. àguri iti bhàùà . (tathà ca manuþ . 10 . 9 .
     %<kùatriyàt ÷ådrakanyàyàü kråràcàravihàravàn .
     kùatra÷ådravapurjanturugro nàma prajàyate ..>%) asya karma vilavàsigodhàdibadhabandhanam . tathàca manuþ . 10 . 49 .
     %<kùattrograpukkasànàntu vilaukobadhavandhanam ..>% nakùatragaõavi÷eùaþ . sa ca pårbaphalgunãpårbàùàóhàpårbabhàdrapadamaghàbharaõyàtmakaþ . iti jyotiùaü ÷obhà¤janavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. keralade÷aþ . iti hemacandraþ .. (rudraþ . ugrodevaþ . svanàmakhyàto dànavavi÷eùaþ . yathà harivaü÷e .
     %<vegavàn ketumànugraþ sogravyagro mahàsuraþ ..>% dhçtaràùñrasya ÷ataputtreùu ekaþ . yathà, dhçtaràùñraputranàmakathane 1 . 117 . 11 . mahàbhàrate .
     %<ugrabhãmarathau vãrau vãrabàhuralolupaþ ..>% narendràdityàkhyàsya kà÷mãraràjasya svanàmakhyàto guruþ . yathà, ràjataraïgiõã .
     %<divyànugrahabhàgugràbhidho yasya gururvyadhàt ..>% viùõuþ . iti mahàbhàrate . 13 . 149 . 59 .. strã, yoginãbhedaþ . yathà, kàlikàyàü . 60 adhyàyaþ .
     %<mahàkàlyatha rudràõã ugrà bhãmà tathaiva ca .>%)

#<ugrakàõóaþ>#, puü, (ugraþ kàõóo yasya .) kàravellaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. karelà iti bhàùà . kàpavella÷abde'sya guõàdikaü j¤eyam .)

#<ugragandhaü>#, klã, (ugro gandho yasmin .) hiïgu . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ugragandhaþ>#, puü, (ugrastãvraþ gandho yasmin .) la÷unaþ . kañaphalaþ . arjakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. campakaþ . iti ÷abdacandrikà .. utkañagandhayukte tri .. (yathà, hàrãte prathamasthàne'ùñamàdhyàyaþ .
     %<ugragandhaü puràõaü syàdda÷avarùoùitaü ghçtam .
     yathà yathà jaràü yàti guõavatsyàttathà tathà ..>%)

#<ugragandhà>#, strã, (ugraþ gandho yasyàþ .) ajamodà . vacà . chikkikauùadhã . iti medinã .. ajagandhà . yavànã . iti ràjanirghaõñaþ .. (%<vacà, yamànã ca>% . iti bhàvaprakà÷e pårbakhaõóe anekàrthanàmavargaþ ..)

#<ugracaõóà>#, strã, (ugrà caõóà kopanà strã .) devãbhedaþ . yathà mahiùàsuraü prati bhagavatãvàkyam .
     %<ugracaõóeti yà mårtirbhadrakàlã hyahaü punaþ .
     yayà mårtyà tvàü haniùye sà durgeti prakãrtità ..
     etàsu mårtiùu sadà pàdalagno nçõàü bhavàn .
     påjyo bhaviùyasi tvaü vai devànàmapi rakùasàm ..
     àdisçùñau ugracaõóàmårtyà tvaü nihataþ purà .
     dvitãyasçùñau tu bhavàn bhadrakàlyà mayà hataþ ..
     durgàråpeõàdhunà tvàü haniùyàmi sahànugam .>% ityàdi .. * .. tasyàþ pràdurbhàvo yathà . ÷rãbhagavànuvàca .
     %<ugracaõóà tu yà mårtiraùñàda÷abhujà'bhavat .
     sà navamyàü purà kçùõapakùe kanyàü gate ravau ..
     pràdurbhåtà mahàbhàgà yoginãkoñibhiþ saha .. * ..>% anyà mårtyà dakùayaj¤abhaïgaþ kçtaþ . yathà --
     %<àùàóhasya tu pårõàyàü satraü dvàda÷avàrùikam .
     dakùaþ kartuü samàrebhe vçtàþ sarve divaukasaþ ..
     tato'haü na vçtastena dakùeõa sumahàtmanà .
     kapàlãti satã càpi tajjàyeti ca no vçtà ..
     tato roùasamàyuktà pràõàüstatyàja sà satã .
     tyaktadehà satã càpi caõóamårtistadàbhavat ..
     tataþ pravçtte yaj¤e tu tasmin dvàda÷avàrùike .
     navamyàü kçùõapakùe tu kanyàyàü caõóamårtidhçk ..
     yoganidrà mahàmàyà yoginãkoñibhiþ saha .
     satãråpaü parityajya yaj¤abhaïgamathàkarot ..
     ÷aïkarasya gaõaiþ sarvaiþ sahità ÷aïkareõa ca .
     svayaü babha¤ja sà devã mahàsatraü mahàtmanaþ ..
     tato devyà mahàkrodhe vyatãte tridivaukasaþ .
     påjayà¤cakruratulàü devãü pårboditena vai ..
     pårboditavidhànena påjàmasyà divaukasaþ .
     kçtvaiva paramàmàpurnirvçtiü duþkhahànaye ..
     evamanyairapi sadà kàryaü devyàþ prapåjanam .
     vibhåtimatulàü pràptuü caturvargapradàyakam ..
     yo mohàdathavàlasyàddevãü durgàü mahotsave .
     na påjayati dambhàdvà dveùàdvàpyatha bhairava ..
     kruddhà bhagavatã tasya kàmàniùñànnihanti vai .
     paratra ca mahàmàyàvalirbhåtvà sa jàyate ..
     aùñamyàü rudhirairmàüsairmahàmàüsaiþ sugandhibhiþ .
     påjayedbahujàtãryairvalibhirbhojanaiþ ÷ivàü ..>% ityàdi .. * .. tanmantro yathà --
     %<bhadrakàlãmugracaõóàü mahàmàyàü mahotsave .
     netravãjantu sarvàsàü påjane parikãrtitam .
     tantraü yathogracaõóàyàþ pçthak tvaü ÷çõu bhairava ..
     àdyadvayaü netravãjaü mantrasyopàntamantare .
     vahninàntasvareõenduvindubhyàü tantramaugrakam ..>% ityàdi ca kàlikàpuràõe 59 . 60 adhyàyau ..

#<ugratàrà>#, strã, (ugràdapi bhayàt bhaktàn tràti tàrayati và yà .. ugra + té + õic + ac + ñàp . yathà, niruktau . %<ugràdapi bhayàt tràti yasmàt bhaktàn sadàmbikà>% .) devãvi÷eùaþ . asyà utpattyàdi yathà --
     %<sarveùàmeva devànàü yaj¤abhàgànapàharat .
     svayaü ÷umbho ni÷umbha÷ca dikpàlatvaü tathà gatau ..
     sarve suragaõàþ sendràstato gatvà himàcalam .
     gaïgàvatàranikañe mahàmàyàü pratuùñuvuþ ..
     anekasaüstutà devã tadà sarvàmarotkaraþ .
     màtaïgavanitàmårtirbhåtvà devànapçcchata ..
     yuùmàbhiramarairatra ståyate kà ca bhàvinã .
     kimarthamàgatà yåyaü màtaïgasyà÷ramaü prati ..
     evaü bruvantyà màtaïgyàstasyàstu kàyakoùataþ .
     samudbhåtàbravãddevã màü stuvanti surà iti ..
     ÷umbho ni÷umbho hyasurau bàdhete sakalàn suràn .
     tasmàttayorbadhàyàhaü ståye'dya sakalaiþ suraiþ ..
     viniþsçtàyà devyàstu màtaïgyàþ kàyatastadà .
     bhinnà¤jananibhà kçùõà sàbhådgaurã kùaõàdapi ..
     kàlikàkhyàbhavat sàpi himàcalakçtà÷rayà .
     tàmugratàràmçùayo vadantãha manãùiõaþ ..
     ugràdapi bhayàttràti yasmàd bhaktàn sadàmbikà .
     etasyàþ prathamaü vãjaü kathitaü tantrameva ca .. * ..>%
     %<eùaivaikajañàkhyàtiryasmàttasyà jañàdhikà .
     ÷çõu tvaü cintanaü càsyàþ samyak vetàlabhairavau ..
     yathà dhyàtvà mahàdevãü bhaktaþ pràpnotyabhãpsitam .
     caturbhujàü kçùõavarõàü muõóamàlàvibhåùitàm ..
     khaógaü dakùiõapàõibhyàü bibhratãndãvaraü tvadhaþ .
     kartrã¤ca kharpara¤caiva kramàdvàmena bibhratãm ..
     khaü likhantãü jañàmekàü bibhratãü ÷irasà svayam .
     muõóamàlàü dharàü ÷ãrùe grãvàyàmapi sarvadà ..
     vakùasà nàgahàrantu bibhratãü raktalocanàm .
     kçùõavastradharàü kañyàü vyàghràjinasamanvitàm ..
     vàmapàdaü ÷avahçdi saüsthàpya dakùiõaü padam .
     vinasya siühapçùñhe tu lelihànà ÷avaü svayam ..
     sàññahàsamahàghorà ràvayuktàtibhãùaõà .
     cintyogratàrà satataü bhaktimadbhiþ sukhepsubhiþ .. * ..>%
     %<etasyàþ saüpravakùyàmi yà aùñau yoginãstu tàþ .
     mahàkàlyatha rudràõã ugrà bhãmà tathaiva ca .
     ghorà ca bhràmarã caiva mahàràtri÷ca saptamã ..
     bhairavã càùñamã prãktà yoginãstàþ prapåjayet .>% iti kàlikàpuràõe 60 adhyàyaþ .. * .. apica brahma÷ailasya pårbasyàü bhåmipãñhe vyavasthità .
     %<càrunimnaü ÷ubhàvartaü kàmàkhyànàbhimaõóalam ..
     yatrogratàràråpeõa ramate parame÷varã .
     tatra tenaiva råpeõa påjitavyà ÷ubhàtmikà ..
     tasyàstu vãjaü pårbasmin uttare pratipàditam .
     råpaü ÷çõu nara÷reùñha yena dhyeyà sadà÷ivà ..
     kçùõà lambodarã dãrghà viralà raktadantikà .
     caturbhujà kç÷àïgã tu dakùe kartçkakharparau ..
     khaógaü cendãvaraü vàme ÷ãrùe tvekajañàü punaþ .
     vàmapàdaü ÷avasyorvornidhàyotthàya dakùiõam ..
     ÷avasya hçdaye nyasya sàññahàsaü prakurvatã .
     nàgahàra÷iromàlàbhåùità kàmadà parà ..
     trikoõaü maõóalaü càsyà huükàramadhyavãjakam .
     dvàre nànàyoginãnàü nàmànyasyàstu tantrake ..
     j¤eyàni nara÷àrdåla tatproktaü vànyagocare .>% iti kàlikàpuràõe kàmàkhyàråpanirõaye 81 adhyàyaþ .. * .. sà ca va÷iùñha÷àpàt vàmà bhåtà . yathà -- aurva uvàca .
     %<etadviùõorvacaþ ÷rutvà vidhinà sahitaþ sa tu .
     aïgãcakàra hçdaye tadvacaþ sàdhyasàdhane ..
     visçjya tàn brahmaviùõuyamàn vçùabhavàhanaþ .
     àdàya sagaõàn sarvàn kàmaråpàntaraü yayau ..
     ugratàràü tato devãü gaõàü÷ca pràha ÷aïkaraþ .
     utsàrayantu sakalàn imàn lokàn gaõà drutam ..
     ugratàre mahàdevi tva¤càpyutsàraya drutam ..
     tato gaõàþ kàmaråpàddevãcàpyaparàjità .
     lokànutsàrayàmàsuþ pãñhaü kartuü rahasyakam ..
     utsàryamàne loke tu caturvarõairdvijàtibhiþ .
     sandhyàcalo gato vipro va÷iùñhaþ kupito muniþ ..
     so'pyugratàrayà devyà utsàrayitumã÷ayà .
     gaõaiþ saha vçtaþ pràha ÷àpaü kurvan sudàruõam .
     yasmàdahaü dhçtaü vàme tvayotsàrayituü muniþ ..
     tasmàttvaü vàmyabhàvena påjyà bhava samantrikà .
     bhartsyanti mlecchavat yasmàdgaõàste mandabaddhayaþ .
     bhavantu mlecchàstasmàdva bhavatyà kàbharåpake ..
     mahàdevo'pi yasmànmàü niþsàrayitumudyataþ .
     tapobalaü muniü dàntaü mlecchavadvedapàragabh ..
     tasmàt mlecchapriyo bhåyàt ÷aïkara÷càsthibhasmadhçk .
     etattu kàmaråpàkhyaü mlecchairguptraü bhavadbalaü ..
     svayaü viùõurna càyàti yàvat kàlamidaü punaþ .
     viralà÷càgamàþ santu yatra tatpratipàdakàþ ..
     viralaü yastu jànàti kàmaråpàgamaü budhaþ .
     sa eva pràptakàle'pi pårbaü phalamavàpsyati ..
     evamuktvà va÷iùñhastu tatraivàntaradhãyata .
     te gaõàþ mlecchatàü yàtàþ kàmaråpe suràlaye ..
     vàmà'bhådugratàràpi ÷ambhurmleccharato'bhavat .>% iti ca kàlikàpuràõe 83 adhyàyaþ ..

#<ugratvaü>#, klã, (ugrasya bhàvaþ . ugra + tva .) ugratà . utkañatà . tatparya yaþ . caõóatà 2 . iti hemacandraþ ..

#<ugradhanvà>#, [n] puü, (ugraü dhanuryasya . dhanuùa÷cetyanaï .) indraþ . iti hemacandraþ .. (%<sa iùuhastaiþ sa niùaïgimirva÷ã saüsraùñàsàyudha indro gaõena . saüsçùñajit somapà bàhu÷addhyugradhanvà pratihitàbhirastà .>% iti çgvede . 10 . 103 . 3 .. ÷ivaþ . ugradhanurvi÷iùñe, tri ..)

#<ugranàsikaþ>#, tri, (ugrà dãrghà nàsikà yasya .) dãrghanàsikàvi÷iùñaþ . iti hemacandraþ ..

#<ugra÷ekharà>#, strã, (ugrasya mahàdevasya ÷ekharaü mastakaü vàsasthànatvenayasyàþ .) gaïgà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ugrasenaþ>#, puü, (ugrà senà yasya .) mathuràde÷asya ràjavi÷eùaþ . sa ca àhukaputtraþ . kaüsaràjapità ca . parãkùitputtraþ . iti ÷rãbhàgavatam .. (tathà mahàbhàrate'pi %<janamejayaþ pàrikùitaþ sahabhràtçbhiþ kurukùetre dãrghasatramupàste . tasya bhràtarastrayaþ ÷rutasena ugraseno bhãmasena÷ca>% iti . tathà ca tatraiva 1 . 65 . 42 .
     %<bhãmasenograsenau ca suparõo varuõastathà ..>%)

#<ugrasenajaþ>#, puü, (ugrasenàt tràyate iti . ugrasena + jana + óa .) kaüsanàmàsuraràjaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ugrà>#, strã, (ucyati krudhà sambadhyate yà . uca samavàye + çjretyàdinà rak ga÷càntàde÷aþ . tataùñàp .) yavànã . vacà . iti ràjanirghaõñaþ ..
     (%<dantacàle hitaü ÷reùñhaü tilogràcarvaõaü sadà .>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe mukharogàdhikàre .) chikkikauùadhã . iti hemacandraþ .. ugrajàtistrã . (yathà manuþ 10 . 19 .
     %<kùatturjàtastathogràyàü ÷vapàka iti kãrtyate ..>%) dhanyàkam . iti ratnamàlà .. prakharà nàrã ..

#<uïkuõaþ>#, puü, utkaõaþ . iti ÷abdramàlà .. ukun iti bhàùà .

#<uca>#, i ra ya samavàyane . mi÷raõe . iti kavikalpadrumaþ .. (divàü -paraü -sakaü -señ .) hrasvàdiþ . i ra aucat aucit . asmàt puruùàditvàt nityaü ïa ityanye . ya ucyate ke÷aþ snànàt . iti durgàdàsaþ ..

#<ucitaü>#, tri, (vaca + %<rucivacikucikuñibhyaþ kitac>% iti kitac pratyayaþ .) viditam . nyastam . parimitam . yuktam . iti hemacandraþ .. gràhyam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<uccaü>#, tri, (uccinotãti . ci¤a cityàü anyebhyo'pi iti óaþ . uccaistvamasti atra và . ar÷a àdyac, avyayànàmiti ñilopaþ .) upari . uücu iti bhàùà . tatparyàyaþ . pràü÷u 2 unnatam 3 udagram 4 ucchritam 5 tuïgam 6 . ityamaraþ .. uttuïgaü 7 . iti taññãkà .. (yathà, raghuþ 3 . 13 .
     %<grahaintataþ pa¤cabhiruccasaü÷rayaiþ, asåryagaiþ såcitabhàgyasampadam .>%) (jyotiùoktaü grahàõàmuccasthànam . yathà,
     %<ajavçùabhamçgàïganàkulãràþ jhaùabaõijau ca divàkaràdituïgàþ .
     da÷a÷ikhimanuyuktithãndriyàü÷aistriõavakaviü÷atibhi÷ca te'pyanãcàþ ..>% såryàdãnàü saptànàü grahàõàü meùavçùabhàdayo rà÷ayaþ ÷lokoktakramavi÷iùñà uccasthànàni svasvatuïgàpekùayà saptamasthànàni ca nãcàni, tatrocceùvapi da÷amàdayo rà÷itriü÷à÷àþ yathàkramaü ucceùu paramoccà nãceùu paramanãcà bhavantãti ..)

#<uccakaiþ>#, [s] vya, (uccais + avyayasarvanàmnàü iti pràgivãyeùu artheùu ñeþ pràgakac .) uccaiþ . ati÷ayoccam . iti dviråpakãùaþ .. (yathà viùõupuràõam .
     %<va÷iùñhàdyairdayàsàrai stotraü kurvadbhiruccakaiþ .>% unnatam . yathà màghe 1 . 12 .
     %<girestaóitvàniva tàvaduccakairjavena pãñhàdudatiùñhadacyutaþ ..>%)

#<uccañà>#, strã, (ut + cañ + ac + ñàp .) gu¤jà . bhåmyàmalakã .
     (%<uccañàcårõamapyevaü kùãreõottamamiùyate .
     ÷atàvaryuccañàmålaü peyamevaü balàrthinà ..>% iti su÷rute cikistitasthàne 26 .) nàgaramustà . iti ràjanirghaõñaþ .. dambhaþ . caryà . la÷unaprabhedaþ . iti hemacandraþ .. tçõavi÷eùaþ . nirviùã iti khyàtà . ceücuyà iti kecit . ityamarañãkàyàü bharataþ . tatparyàyaþ . cåóàlà 2 cakralà 3 . ityamaraþ .. ambupatrà 4 jañilà 5 ÷ukralà 6 uttànakaþ 7 . iti ratnamàlà ..

#<uccaõóaþ>#, tri, (ut caõóatãti . caói kope + ac .) tvarànvitaþ . avilambitaþ . ityamaraþ ..

#<uccataruþ>#, puü, (uccaþ unnatastaruþ .) nàrikelavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (nàrikela÷abde'sya vivaraõaü j¤àtavyam ..)

#<uccatàlaü>#, klã, (uccaþ mattatayà pracaõóastàlo yatra .) pànagodvyàü nçtyam . iti hemacandraþ ..

#<uccadevaþ>#, puü, (uccaþ sarvadevamayatvàt ÷reùñhaþ devaþ .) ÷rãkçùõaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<uccandraþ>#, puü, (uta svalpaü ava÷iùña÷candro yasmin .) ràtri÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<uccayaþ>#, puü, (ut + ci + ac .) paridhànavastragranthiþ . tatparyàyaþ -- . nãvã 2 .. iti hemacandraþ .. (puùpàdãnàmuttàlanam . yathà, raghuþ 10 . 44 .
     %<kariùyàmi ÷araistãkùõaistacchiraþkamaloccayam .>% %<puùpoccayaü nàñayati>% iti ÷àkuntale 1 màïke .. rà÷iþ . samaùñiþ . yathà -- %<÷iloccayo'pi kùitipàlamuccaiþ>% . raghuþ . 2 . 51 .
     %<vàkyaü syàdyogyatàkàïkùàsattiyuktaþ padoccayaþ .>% iti sàhityadarpaõe . 2 . 1 ..)

#<uccalaü>#, klã, (uccalatãti . ut + cal + ac .) manaþ . iti hemacandraþ ..

#<uccalalàñà>#, strã, (uccamunnataü lalàñaü yasyàþ .) unnatalalàñavatã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<uccàñanaü>#, klã, (ut + cañ + õic + lyañ .) utkhàtam . ucàñana iti màùà . ùañkarmàntargatàbhicàrakarmavi÷eùaþ . asya devatà durgà . tithiþ kçùõà caturda÷ã aùñamã ca . vàraþ ÷aniþ . japamàlà sàdhyasya ke÷asåtragrathitaturaïgada÷anodbhavà . phalam . uccàñanaü svade÷àderbhraü÷anaü parakãrtitam .. iti ÷àradàtantram ..

#<uccàraþ>#, puü, (uccàryate parityajyate iti . ut + cara + õic + gha¤ .) viùñhà . ityamaraþ ..
     (%<måtroccàrasamutsargaü divà kuryàdudaïmukhaþ .>% iti manuþ . 4 . 50 .)
     %<yasyoccàraü vinà måtraü samyagvàyu÷ca gacchati .
     dãptàgnerlaghukoùñhasya sthitastasyodaràmayaþ ..>% iti su÷rute uttaratantre catvàriü÷attamo'dhvàyaþ .) uccàraõam ..

#<uccàraõaü># klã, (ut + cara + õic + lyuñ .) kathanam . vàïniùpattikaraõam .. yathà . %<hase akàrauccàraõàrthaþ>% . iti mugdhabodhavyàkaraõe, sandhisaüj¤à 2 . apica .
     %<karmoccàraõamàtreõa spaùñamàtrànubandhataþ .>% iti kavikalpadrumaþ ..

#<uccàvacaþ>#, tri, (udak ca avàk ca . mayåravyaüsakàditvàt sàdhuþ .) anekaprakàraþ . tatparyàyaþ . naikabhedaþ 2 . ityamaraþ .. (yathà, manuþ 1 . 38 .
     (%<ulkànirghàtaketåü÷ca jyotãüùyuccàvacàni ca .>%
     %<uccàvaceùu bhåteùu sthitaü taü vyàpya tiùñhataþ .>% iti ca manuþ 6 . 73 ..)

#<ucciïgañaþ>#, puü, tçõagaóamatsyaþ . kopanapuruùaþ . iti medinã ..

#<uccålaþ>#, puü, (udgatà cåóà yasya . óasya latvam .) dhvajordhvamukhakårcaþ . iti hemacandraþ .. ni÷ànera pàga iti bhàùà . asya pañukà avacålaþ ..

#<uccaiþ>#, [s] vya, (uccãyate iti . ut + ci + óais .) uccam . mahat . ityamaraþ .. (yathà, kumàre 2 . 47 .
     %<uccairuccaiþ÷ravàstena hayaratnamahàri ca .>%
     %<÷iloccayo'pi kùitipàlamuccaiþ .>% iti raghuþ 2 . 51 . yathà, màghaþ 2 . 51 .
     %<akçtvà helayà pàdamåccerbhårdhasu vidviùàm ..>%)

#<uccaiþ÷ravàþ># [s] puü, (uccaiþ ÷ravo ya÷o yasya . yadvà uccaiþ ÷ravasã yasya . yadvà uccaiþ ÷çõãtãti uccaiþ + ÷ru + asun .) indradhoñakaþ . ityamaraþ .. sa tu ÷vetavarõaþ samudramanthanotthitaþ . iti ÷rãbhàgavatam ..
     (%<uccaiþruccaiþ÷ravàstena hayaratnamahàri ca ..>% iti kumàre . 2 . 47 ..)

#<uccairghuùñaü>#, klã, (uccairghuùyate sma . ghuùa + kta .) ghoùaõà . ityamaraþ ..

#<uccha>#, i ÷a u¤che . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàüidit -paraü -sakaü -señ .) hrasvàdiþ . i u¤chati . ÷a u¤chatã u¤chantã . u¤cha uddhçta÷asyasya ÷eùàpaharaõam . (yathà, halàyudhaþ .
     %<sulabhaü ÷asyamu¤chanti yadde÷e bratino dvijàþ .>% u¤chaþ sphoñanamityeke . iti durgàdàsaþ ..

#<uccha>#, ã ÷a bandhe . samàpane atikrame . varjane . iti kavikalpadrumaþ . (tudàü-paraü-sakaü-señ .) ã uùñaþ . ÷a ucchatã ucchantã . catvàro'rthàþ . samàpane . (aktaø) ucchati ràtriþ . %<bharaõyàü vyuùñàyàmuùasi janayàsàsa tanayam>% . vyuùñàyàü samàptàyàmityarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<ucchannaü>#, tri, (ut + chad + kta .) naùñam . iti ÷rãbhagavadgãtà ..

#<ucchàdanaü>#, klã, (ut + chad + õic + lyuñ .) utsàdanam . udvartanam . gandhadravyadvàrà ÷arãranirmalãkaraõam .. ityamarañãkà ..
     (%<yathà÷aktipradànena snàpanocchàdanena ca .>% iti ràmàyaõe . 2 . 111 . 10 ..)

#<ucchilãndhra>#, klã, (utthitaü ÷ilãndhram .) chatrikà . iti ÷rãbhàgavatam .. koóka chàtà iti bhàùà) (udgata÷ilãndhre, tri, %<kartuü yacca prabhavati mahãmucchilãndhràmabandhyàm>% .. iti meghadåte . pårbameghe . 18 ..)

#<ucchiùñaü>#, tri, (ut ÷iùyate yat . ut + ÷iùa + kta ..) bhuktàva÷iùñam . iti puràõam .. eüño iti bhàùà . tadbhojanapràya÷cittaü yathà (pràya÷cittatattve càõóàlàdyannabhakùaõapràya÷cittaprakaraõe .) viùõuþ .
     %<àma÷ràddhà÷ane triràtraü payasà varteta bràhmaõaþ ÷ådrocchiùñà÷ane ca vamanaü kçtvà saptaràtramupavaset>% iti . evaü ucchiùñe yaþ paràka ukto'ïgirasà so'pi pràguktasakçdàpadàdiviùaye bodhyaþ . viùõu nàpi anucchiùñe paràkokteþ . tathàcàïgiràþ .
     %<càõóàlapatitàdãnàmucchiùñànnasya bhakùaõe .
     dvijaþ ÷udhyet paràkeõa ÷ådraþ kçcchreõa ÷udhyati ..>% yattu mitàkùaràyàmàpastambaþ .
     %<antyànàü bhukta÷eùanta bhakùayitvà dvijàtayaþ .
     càndraü kçcchraü tadardhantu brahmakùatravi÷àü vidhiþ ..>% càndraü càndràyaõam . kçcchraü taptakçcchram . etacca bràhmaõasya sakçdaj¤ànaviùayaü balàtkàrànuttàre'pyannetaratàmbålàdyutsçùñapara¤ca . tatràj¤àne àpastambena ucchiùñe càndràyaõavidhànàt . aïgirasà antyàvasàyinàmityàdi pràguktavacane sàmànyatastaptakçcchravidhànàt anucchiùñe'pi tathàtvàdeva sarvatrànucchiùñàducchiùñe dvaiguõyaü bodhyam . pràya÷cittaviveke saüsargaprakaraõe'pyevam . kùatriyavi÷ã÷càpadi j¤eyam .. * .. %<sarvatrocchiùñe tu vratadvaiguõyaü àpadaj¤ànabhuktottàrite màsayàvakavrataü tada÷aktau dhenudvayaü ùañkàrùàpaõà và deyàþ . tatrocchiùñànne paràka iti . abhyàsabhede tvàvçttiråhaõãyà>% . iti pràya÷cittatattvam .. * .. athocchiùñasya càõóàlàdispar÷apràya÷cittam . (tatraiva ucchiùñasya càõóàlàdispar÷apràya÷cittaprakaraõe draùñavyam .) àpastambaþ .
     %<bhuktocchiùñastvànàcànta÷càõóàlaiþ ÷vapacena và .
     pramàdàt spar÷anaü gacchet tatra kuryàdvi÷odhanam ..
     gàyanyaùñasahasnantu drupadàü và ÷ataü japet .
     triràtropoùito bhåtvà pa¤cagavyena ÷udhyati ..
     bhuktocchiùño'ntyajaiþ spçùñaþ pràjàpatyaü samàcaret .
     ardhocchiùñe smçtaþ pàdaþ pàda àmà÷ane tathà ..>% pràjàpatyaü j¤àne ardhocchiùño yenàdyagràsa àsye nikùiptaþ na tu nigãrõaþ . dakùaþ .
     %<pàne maithunasaüsarge tathà måtrapårãùayoþ .
     saüspar÷aü yadi gacchettu ÷avodakyàntyajaiþ saha ..
     dinamekaü carenmåtre purãùe tu dinadvayam .>% dinatrayaü maithune syàt pàne syàcca catuùñayam .. kà÷yapaþ . ÷va÷åkaràntyacàõóàlamadyabhàõóarajasvalàþ . yadyacchiùñaþ spç÷ettatra kçcchraü sàntapanaü caret .. etadj¤ànàbhyàse sàntapane dhenudvayaü .. brahmapuràõe .
     %<ucchiùñena tu ÷ådreõa vipraþ spçùñastu tàdç÷aþ .
     upavàsena ÷uddhiþ syàt ÷unà saüspçùña eva và ..
     ucchiùñena tu vipreõa vipraþ spçùñastu tàdç÷aþ .
     ubhau snànaü prakurutaü sadya eva samàhitau ..>% anucchiùña÷ådraspar÷e ucchiùñabràhmaõasya naktamiti pràya÷cittavivekaþ .. tyaktaü . iti hemacandraþ .. (yathà, ÷atapathabràhmaõe 2 . 31 . 11 . %<hutocchiùñamidam .>% iti . anàcànto bhakùakaþ . yathà manuþ 2 . 56 .
     %<nacaivàtya÷anaü kuryàt nacocchiùñaþ kvacit vrajet .>%

#<ucchiùñabhojanaþ>#, puü, (ucchiùñaü devanaivedyàva÷iùñaü bhojanaü yasya .) devanaivedyavalibhojanakartà . iti hemacandraþ ..

#<ucchiùñamodanaü>#, klã, siktham . iti ràjanirghaõñaþ . moma iti bhàùà ..

#<ucchãrùakaü>#, klã, (ut årdhvasthàpitaü ÷ãrùaü mastakaü yena . bahuvrãhyarthe kan .) upadhànam . iti halàyudhaþ . vàli÷a iti bhàùà ..

#<ucchånaü>#, tri, (ut + ÷vi + kta . odita÷ceti tasya naþ . yajàditvàt samprasàraõe pårbaråpe ca hala iti dãrghaþ .) sphãtam . unnatam . vardhitam . tathà ca pràcãnàþ .
     %<kàminyàþ kiyaducchånamuraþ preyàn samãkùate .
     navyaü ÷àlimivotpannamatidãnaþ kçùãbalaþ ..>% (svargagràmañikàviluõñhanavçthocchånaiþ kimebhirbhujaiþ . iti sàhityadarpaõe . 1 paricchede ..)

#<ucchçïkhalaü>#, tri, (uïgataü ÷çïkhalaü nigaóaü yasya .) ÷çïõalàrahitaü . tatparyàyaþ . abàdhaü 2 uddàma 3 aniyantritaü 4 anargalaü 5 niraïku÷aü 6 . iti hemacandraþ .. (yathà, hitopade÷aþ 3 . 97 .
     (%<anyaducchaïkhalaü sattvamanyat ÷àstraniyantritam ..>%
     %<sammårchaducchçïkhala÷aïkhanisvanaþ .>% iti màghaþ . 12 . 13 ..)

#<ucchrayaþ>#, puü, (ut + ÷ri + ac .) parbatavçkùàderuccatà . tatparyàyaþ . ucchràyaþ 2 utsedhaþ 3 . ityamaraþ .. (%<pràpte yåpocchraye tasmin ùaóbailvàþ khàdirà÷ca ùañ>% . iti ràmàyaõe ..)

#<ucchràyaþ>#, puü, (ut + ÷ri + gha¤ .) ucchrayaþ . uccatà . ityamaraþ .. (yathà, yàj¤avalkye .
     %<grahàdhãnà narendràõàmucchràyàþ patanàni ca .>%
     %<÷çïgãcchràyaiþ kumudavi÷adairyo vitatha sthitaþ khaü ..>% iti meghadåte . 60 ..)

#<ucchritaü>#, tri, (ut + ÷ri + kta .) saüjàtaü . samunnaddhaü . uccaü . pravçddhaü . iti medinã .. (yathà, mahàbhàrate 13 . dànadharmakathane . 81 . 26 . %<sarvamayairbhànti ÷çïgai÷càrubhirucchritaiþ>% .) tyaktaü . iti hemacaündraþ ..

#<ucchvasitaü>#, tri, (ut + ÷vas + kta .) praphullaü . vikasitaü . iti hemacandraþ .. (bhàve + kta . jãvitam . sphuritam . pràõanam . yathà, meghadåte . 101 .
     %<tvàmutkaõñhocchåsitahçdayà vãkùya sambhàvya caiva .>%
     %<sà khalu bhagavataþ kaõvasya kulapaterucchåsitam .>% iti ÷àkuntale 3 aïke ..)

#<ucchvàsaþ>#, puü, (ut + ÷vas + gha¤ .) antarmukha÷vàsaþ . (%<priyàmukhocchåàsavikampitaü madhu>% . iti çtusaühàre grãùmavarõanàyàü 3 .) tatparyàyaþ . àharaþ 2 ànaþ 3 . iti hemacandraþ .. àkhyàyikàparicchedaþ . à÷vàüsaþ . iti medino .. (yathà, kàvyàdar÷e àkhyàyikàlakùaõakathane --
     %<vaktraü càparavaktra¤ca socchåàsatva¤ca bhedakam ..>%)

#<ujjayanã>#, strã, vi÷àlànagarã . iti trikàõóa÷eùaþ .. ujaina iti pa÷cimade÷e khyàtà . vaïgade÷e tu ujanã . iyaü màlavade÷asya nagarã . mokùadasaptapuryantargatapurã . purà vikramàdityaràjadhànã ca adhunà mahàràùñreõàdhikçtà .. (yathà, meghadåte pårbamedhe . 29 ..
     %<saudhotsaïgapraõayavimukho mà ca bhårujjayinyàþ .>%)

#<ujjayantaþ>#, puü, raivataparbataþ . iti hemacandraþ ..

#<ujjayinã>#, strã, ujjayanãnagarã . tatparyàüyaþ . vi÷àlà 2 avantã 3 puùkakaraõóinã 4 . iti hemacandraþ ..

#<ujjàsanaü>#, klã, (ut, jasu hiüsàyàm . õic bhàve lyuñ .) màraõam . badhaþ . ityamaraþ ..

#<ujjçmbhaü>#, tri, (ut + jçmbhi + gha¤ .) praphullam . prasphuñitam . iti hemacandraþ ..
     (%<ujjçmbhavadanàmbhojà bhinattyaïgàni sàïganà .>% iti sàhityadarpaõe . 3 paricchede ..)

#<ujjçmbhitaü>#, tri, (ut + jçmbhi + kta ..) praphullam . ceùñàyàü, klã . iti medinã ..

#<ujjvalaü>#, tri, (uccairjvalati prakà÷ate iti . ut + jval + ac .) dãptam . vi÷adam . vikà÷itam . iti medinã .. (yathà, sàhityadarpaõe . 3 paricchedaþ . %<asmàkaü sakhi ! vàsasã na rucire graiveyakaü nojjvalaü .>%
     %<vicitrojjvalave÷à tu balannåpuraniþsvanà ..>%)

#<ujjvalaü>#, klã, (ut + jvala + ac .) svarõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ujjvalaþ>#, puü, (ut + jvala + ac .) ÷çïgàrarasaþ . ityamaraþ .. (yathà, naiùadhe 1 . 1 .
     %<sa rà÷iràsãnmahasàü mahojjvalaþ ..>%)

#<ujjha># ÷a tyàge . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàü -paraüsakaü -señ .) jopadha ityeke . ujijjhiùati . aujijjhat . ÷a ujjhatã ujjhantã . iti durgàdàsaþ .. anyat udjhadhàtau draùñavyam ..

#<ujjhaþ>#, puü, (ujjhatãti . ujjha + ac .) tyàgaþ . visarjanam . (yathà, manuþ 11 . 56 .
     %<brahmojjhatà vedanindà kauñasàkùyaü suhçdbadhaþ ..>%)

#<ujjhitaü>#, tri, (ujjha + kta .) utsçùñam . tyaktam . varjitaü . iti halàyudhaþ .. (yathà kiràte . 5 . 6 .
     %<aviratojjhitavàrivipàõóubhiþ .>%
     %<ujjhitàyàstvayà nàtha ! tadaiva maraõaü varam ..>% iti ràmàyaõe 2 . 30 . 20 ..)

#<u¤chaü>#, klã, (uchi + gha¤ .) pakùica¤cvàdànavat ÷asyagrahaõaü . yathà . upàtta÷asyàt kùetràt ÷eùàvacayane . u¤chena pakùica¤cvàdànavadgrahaõena ÷ilyate sa¤cãyate u¤cha÷ilaü ucchiu¤che ÷ila u¤che kçddhorityukteþ kçgçj¤eti ijuïatvàt kaþ u¤cha÷ilam . saüghàtaü vigçhãtaü viparyasta¤ca nàma . %<÷akyà na cedu¤cha÷ilena vçttiþ . phalena målena ca vàriõà ca>% iti . samàhàradvandve u¤chaü ÷ila¤ca . u¤chaü bhaikùa¤ca yaccànyattat parigrahaõantu çtam . iti nigamàbhidhàne klãvam . pumànu¤chaçta÷ilaü iti vopàlite puüsyu¤chaþ . bhavabhåtikçta÷ilo¤che iti govardhanaþ . kecidu¤cha÷ilayorbhedamàhuþ . %<pratigrahàt ÷ilaü ÷reyastato'pya¤chaþ pra÷asyate>% . iti tatra ÷àlyàdernipàtitaparityaktama¤carãõàü àdànaü ÷ilaü . ÷ilaü dhànyama¤jarãsaügrahaþ . iti svàmã ca . ekaika÷aþ kapotavaddhànyakaõodgrahaõamu¤chaþ . taduktaü u¤cho dhànyakaõoccaya iti . ÷ilaü tàlaùyàdi dantyàdi ca . dharmàtvàt satyamiti çtam . iti u¤cha÷ila÷abdañàkàyàü bharataþ ..

#<u¤chaþ>#, puü, (uchi u¤che + gha¤ .) u¤cha÷ilam . iti jañàdharaþ .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 24 . 2 .
     %<mayi jàto da÷arathàt kathamu¤chena vartayet ..>%)

#<u¤chanaü>#, klã, (uchi + lyuñ .) àpaõàdipatitakaõopàdànam . iti ÷rãbhàgavatam .. uchana khuüñiyà laona cuniyà laona kuóàiyà laona ityàdi bhàùà ..

#<u¤cha÷ilaü>#, klã, (u¤cha¤ca ÷ãla¤catyakavadbhàvaþ .) u¤chaùñattiþ . sà tu gçhãta÷asyakùetràt ÷eùàvacayanam . tatparyàyaþ . çtaü 2 . ityamaraþ .. u¤chasilaü 3 u¤chaþ 4 u¤chaü 5 ÷ilaü 6 . iti taññãkà .. (yathà, manuþ . 4 . 5 .
     %<çtamu¤cha÷ilaü j¤eyamamçtaü syàdayàcitam ..>%)

#<u¤cha÷ãlaþ>#, tri, (u¤chaþ ÷ãlaü vçttaü yasya .) u¤chajãvã . uddhçta÷asyasya ÷eùàharaõakartà . iti puràõam .. chiceru iti bhàùà ..

#<uñaþ>#, puü, tçõaparõàdiþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<uñajaþ>#, puü, klã, (uñàstçõaparõàdayastebhyojàyate iti . uña + jana + óa .) munãnàü patraracitagçham . tatparyàyaþ . parõa÷àlà 2 . ityamaraþ .. parõoñajaþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. yathà raghuþ .
     (%<àkãrõamçùipatnãnàmuñajadvàrarodhibhiþ . 1 . 50 .>%
     %<mçgairvartitaromanthamuñajàïganabhåmiùu . 1 . 52 .>%) gçhamàtram . ityamaramàlà ..

#<uñha># upaghàte . (bhvàdiü-paraü-sakaü-señ .) iti kavikalpadrumaþ .. hrasvàdiþ . oñhati khalaþ sàdhum . iti durgàdàsaþ ..

#<uóa># saühatau . (paraü-akaü-señ .) sautradhàturayam . iti kavikalpadrumaþ .. uóupaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<uóu>#, klã strã, (u roùoktipårbakaü óayate iti . u + óã + óu mitadbràditvàt óuþ .) nakùatram . ityamaraþ .. (%<tadoóuràjaþ kukubhaþ karairmukham .>% iti bhàgavataü . 10 . 29 . 2 . tathà raghuvaü÷e . 16 . 65 .
     %<induprakà÷àntaritoóutulyàþ .>%) jale klã . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<uóupaþ>#, puü klã, (uóunojalàt pàti rakùatãti . uóu + pà + ka .) bhelakam . bhelà màó ityàdi bhàùà . tatparyàyaþ . plavaþ 2 koàlaþ 3 . ityamaraþ .. bhelakaþ 4 uóåpaþ 5 taraõaþ 6 tàraõaþ 7 tàrakaþ 8 . iti ÷abdaratnàvalã ..
     (%<titãrùurdustaraü mohàduóupenàsmi sàgaram ..>% iti raghuvaü÷e . 1 . 2 .) candre puü . iti medinã ..
     (%<apa÷yat vadanaü tasya ra÷mivantamivoóupam .>% iti mahàbhàrate . vanaparbaõi .. carmàvanaddhapànapàtraü . yathà --
     %<carmàvanaddhamuóupaü plavaþ kàùñhaü karaõóavat ..>% iti sajjanaþ ..)

#<uóupatiþ>#, puü, (uóånàü patiþ .) candraþ . iti puràõajyotiùe .. (%<ayàcitopasthitamambu kevalaü rasàtmakasyoóupate÷ca ra÷mayaþ>% . iti kumàre . 5 . 22 . %<parimugdhatàü vaõigivoóupateþ>% . iti màghe .)

#<uóupathaþ>#, puü, (uóånàü panthàþ .) àkà÷am . iti hemacandraþ ..

#<uóumbaraü>#, klã, (uóuü vçõàtãti . uóu + vç + ac .) tàmram . iti medinã .. (%<tàmraü ÷ulvamuóumbaram .>% iti vaidyakaratnamàlà . karùàrthe yathà --
     %<uóumbara÷ca paryàyaiþ karùaeva nigadyate ..>% iti ÷àrïgadhare pårbakhaõóe prathamàdhyàyaþ .) karùaparimàõam . iti vaidyakaparibhàùà ..

#<uóumbaraþ>#, puü, (uóu + vç + ac .) udumbaravçkùaþ . yaj¤aóumura iti bhàùà . tatparyàyaþ . jantuphalaþ 2 yaj¤àïgaþ 3 hemadugdhakaþ 4 . ityamaraþ .. brahmavçkùaþ 5 . iti ratnamàlà .. hemadugdhã 6 yaj¤aphalaþ 7 yaj¤oóambaraþ 8 . iti ÷abdaratnàvalã .. sadàphalaþ 9 kùãravçkùaþ 10 ÷ucakùuþ 11 ÷vetavalkalaþ 12 . iti jañàdharaþ .. asya guõàþ . uóumbaro himo råkùo guruþ pittakaphàsraõut . madhurastuvaro varõyo vraõa÷odhanaropaõaþ .. iti bhàvaprakà÷aþ ..
     (%<uóumbaraphalaü pakvaü cårõitaü karùamàtrakam .
     saülihenmadhunà sarvamanupànaü sukhàvaham ..>% iti vaidyaka rasendrasàrasaügrahe måtràghàtàdhikàre .) anyat udumbara÷abde draùñavyam .. dehalã . govaràñera nicera kàñha iti bhàùà . paõóam . napuüsakamiti yàvat . kuùñharogabhedaþ . iti medinã ..

#<uóumbaraparõã>#, strã, (uóumbarasya parõamiva parõaü yasyàþ .) dantãvçkùaþ . iti ÷abdacandrikà . (udumbaraparõã÷abde'syà vi÷eùo j¤eyaþ ..)

#<uóåpaþ>#, puü klã, (uóupa÷avde'sya vyutpattirj¤ethà .) uóupaþ . bhelà iti bhàùà . candre puü . iti dviråpakoùaþ ..

#<uóóayanaü>#, klã, (ut + óã + lyuñ .) nabhogatiþ . oóà iti bhàùà . yathà naiùadhe 1 . 125 ..
     %<gato virutyoóóayane nirà÷atàm ..>%
     (%<so'pi tamàdàya sampàtoóóayanena prasthitaþ .>% iti pa¤catantre ..)

#<uóóàmaraü>#, tri, (utkçùñaþ óàmaraþ .) ÷reùñham . tatparyàyaþ . udbhañaü 2 uttàlam 3 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (puü tantravi÷eùaþ ..)

#<uóóãnaü>#, klã, (ut + óã + kla .) khagagatikriyà . pakùiõàü årdhvagamanam . ityamaraþ .. (%<ahaü sampàtàdikànaùñànuóóãnagativi÷eùàn vedmi>% . iti pa¤catantre ..)

#<uóóãyamànaþ>#, tri, (ut + óã + ÷ànac .) uóóayanavi÷iùñapakùyàdiþ . uóanta oótà ityàdi bhàùà ..

#<uóóã÷aþ>#, puü, (ut + óã + ÷a . yadvà uóóànàü utpathagàminàü yoginàmityarthaþ ã÷aþ mahàdevasya yogã÷varatvàt .) àgama÷àstravi÷eùaþ . ÷ivaþ . iti medinã ..

#<ut>#, vya, pra÷naþ . vitarkaþ . iti medinã .. atyarthaü . sandehaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (årdhvam . apyarthe ..)

#<uta># vya, (u ÷abde + kta .) atyartham . vikalpaþ . samuccayaþ . vitarkaþ . pra÷naþ . pàdapåraõam . iti medinã .. (apyarthe . evàrthe . %<kimetadàraõyaü uta gràmyam>% . iti pa¤catantre . %<taktimayamàtapadoùaþ syàt uta yathà me manasi vartate .>% iti ÷àkuntale . %<vãro rasaþ kimayamityuta darpaeùaþ>% . iti uttaracarite ..)

#<utaü>#, tri, (vye + kta . yajàditvàt sampasàraõam .) tantusantànaþ . vonà iti bhàùà . tatparyàyaþ . åtaü 2 syåtam 3 . ityamaraþ ..

#<utathya>#, puü, munivi÷eùaþ . sa ca aïgiraþputraþ . iti puràõam ..
     (%<trayastvaïgirasaþ putrà loke sarvatra vi÷rutàþ .
     vçhaspatirutathya÷ca saüvarta÷ca dhçtavrataþ ..>% iti mahàbhàrate àdiparbaõi ..)

@<[Page 1,223a]>@
#<utathyànujaþ>#, puü, (utathyasyànujaþ .) vçhaspatiþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà màghe 2 . 69 .
     %<tathyàmutathyànujavat jagàdàgre gadàgrajam ..>%)

#<utathyànujanmà>#, [n] puü, (utathyasya anujanmà anujaþ .) vçhaspatiþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<utàho>#, vya, (uta ca àho ca anayoþ samàhàraþ .) paripra÷naþ . vicàraþ . iti medinã .. vikalpaþ . ityamaraþ .. (%<kùamà svit ÷reyasã tàta ! utàho teja ityuta>% . yakùã và ràkùasã và tvaü utàho'si suràïganà .. iti ca mahàbhàrate ..)

#<utàhosvit>#, vya, utàho . vikalpaþ . ityamarañãkà .. (%<anyadvapu vidadhàtãha garbhamutàhosvit svena kàyena yàti>% . iti mahàbhàrate ..)

#<utkaþ>#, tri, (udgataü mano yasya . ut + kan .) unmanàþ . anyamanaskaþ . ityamaraþ ..
     (%<tat ÷rutvà te ÷ravaõasubhagaü garjitaü mànasotkàþ .>% iti meghañåte . 11 . tathà kumàre . 6 . 95 .
     %<agamayadadrisutàsamàgamotkaþ ..>%)

#<utkañaü>#, tri, (udgataþ kañaþ àvaraõaü àvarako và yasya .) tãvram . mattam . iti medinã .. viùamam . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà ràmàyaõe 5 kàõóe .
     %<candràü÷unikaràbhàsà hàràþ kàsà¤cidutkañàþ .
     stanamadhye suvinyastà virejurhaüsapàõóaràþ ..>%)

#<utkañaü>#, klã, guóatvak . tejapàta iti khyàtaü iti kecit . ityamaramaratau .. dàracini . iti khyàtam . iti ràjanirghaõñaþ .. (asya paryàyànàha bhàvaprakà÷e pårbakhaõóe,
     %<tvakpatra¤ca varàïgaüsyàd bhçïga¤codantamutkañam .>%)

#<utkañaþ>#, puü, (udgatamadavçtteþ ucchabdàt svàrthe sammoda÷ceti kañac .) madaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. saüjàtamadahastã . iti hàràvalã .. ÷araþ . raktekùuþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<utkañà>#, strã, (udgataþ kaño yasyàþ .) saiühalãlatà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<utkaõñhaþ>#, puü, (udgataþ kaõñho yasya .) ÷çïgàrasya ùoóa÷abandhàntargatatrayoda÷abandhaþ . àsana yasya prasiddhiþ . tasya lakùaõam .
     %<nàrãpàdau ca hastena dhàrayedgalake punaþ .
     stanàrpitakaraþ kàmã bandha÷cotkaõñhasaüj¤akaþ ..>% iti ratima¤jarã ..

#<utkaõñhà>#, strã, (ut + kañhi + a + ñàp .) utkalikà . iùñalàme kàlakùepàsahiùõutà . ityamaraþ .. kàmàdijàtasmçtiþ . iti bharataþ .. udbàhulakena smaraõam . iti madhuþ .. utkena dayitasmaraõam . iti subhåtiþ .. priyàbhilàùàdunmanaskatvaü . ityanye ..
     (%<gàóhotkaõñàü guruùu divaseùveùugacchatsu bàlàm .>% iti meghadåte . 83 .
     %<yàsyatyadya ÷akuntaleti hçdayaü saüspçùñamutkaõñhayà .>% iti ÷àkuntale . 4 rtha aïke ..)

#<utkaõñhitaü>#, tri, (utkaõñhà jàtàsya . utkaõñhà + itac .) utkaõñhàyuktam . tatparyàyaþ . utkaü 2 utsukaü 3 unmanaþ 4 . iti hemacandraþ ..
     (%<sà÷reõàsradrutamaviratotkaõñhamutkaõñhitena .>% iti meghadåte . 103 ..)

#<utkaõñhità>#, strã, (utkaõñhà sa¤jàtàsyàþ . utkaõñhà + itac + ñàp .) svãyàdinàyikàbhedaþ . asyàþ lakùaõam .
     %<saïketasthalaü prati bharturanàgamanakàraõaü cintayati yà .>% asyà÷ceùñàþ . arati-santàpa-jçmbhàïgàkçùñi-kamparudita -÷vàsàvasthàkathanàdayaþ . iti rasama¤jarã .. (iyameva virahotkaõñhità . yaduktaü sàhityadarpaõe tçtãyaparicchede .
     %<àgantuü kçtacitto'pi daivànnàyàti yatpriyaþ .
     tadàgamanaduþkhàrtà virahotkaõñhità tu sà ..>% tatraiva . 10 paricchede apahnuterudàharaõam . yathà --
     %<utkaõñhitàsi tarale ! nahi nahi sakhi ! picchilaþ panthàþ ..>%)

#<utkatà>#, strã, (utkasya bhàvaþ . utka + tal .) gajapippalã . iti ÷abdacandrikà .. utkasya bhàvaþ . utkaõñhà ..

#<utkaraþ>#, puü, (utkãryate iti . ut + ké + ap .) dhànyàdirà÷iþ . ståpaþ . ityamaraþ ..
     (%<siktaràjapathàn ramyàn prakãrõakusumotkaràn .>% iti ràmàyaõe ..

#<utkarùaþ>#, puü, (ut + kçù + gha¤ .) ati÷ayaþ . ityamaraþ .. (pràdhànyaü . ÷reùñhatà . yathà, %<utkarùaþ sa ca dhanvinàü yadiùavaþ sidhyanti lakùye cale .>% iti ÷àkuntale 2 ya aïke .
     %<ninãùuþ kulamutkarùamadhamànadhamàüstyajet .>% iti manuþ 4 . 244 .. vçddhiþ . yathà --
     %<pa¤cànàmapi bhåtànàmutkarùaü pupuùurguõàþ .>% iti raghuþ . 4 . 11 .) ati÷ayayukte tri .. svakàlàt parakàlakartavyaþ . iti smçtiþ ..

#<utkalaþ>#, puü, (ut + kala + ac .) oórade÷aþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. uói÷yà iti bhàùà . vyàdhaþ . iti ÷abdamàlà .. pàkhimàrà iti bhàùà .
     (%<utkalàdar÷itapathaþ kaliïgàbhimukhaü yayau .>% iti raghuvaü÷e 4 . 38 .. sudyumnatanayaþ svanàmakhyàto ràjà . yaduktaü mahàbhàrate .
     %<sudyumnasya tu dàyàdàstrayaþ paramadhàrmikàþ .
     utkala÷ca gaya÷caiva vinatà÷va÷ca bhàrata ! ..
     utkalasyotkalà ràjan vinatà÷vasya pa÷cimà ..>%)

#<utkalaü>#, tri, (ut + kala + ac .) bhàravàhakam . iti ÷abdamàlà . muñe iti bhàùà ..

#<utkalikà>#, strã, (ut + kala + vun + ñàp .) utkaõñhà . ityamaraþ ..
     (%<tato'nyedyuþ pratipadaü tattadutkalikàbhçtà .>% kathàsaritsàgare . 22 . 105 .) kalikà . iti trikàõóa÷eùaþ .. (%<uddàmotkalikàü vipàõóurarucaü pràrabdhajçmbhàü kùaõàt>% . iti ratnàvalã .) taraïgaþ . (%<vanàvalãrutkalikàsahasrapratikùaõotkålita÷aivalàbhàþ>% . iti màghaþ . 3 . 70 .) helà . iti hemacandraþ ..

#<utkalitaþ>#, tri, (ut + kala + kta .) unmanàþ . vçddhimàn . iti dharaõã .. (utkaõñhitaþ ..)

#<utkà>#, strã, (udgataü mano yasyàþ . ut + kan + ñàp .) utkaõñhità nàyikà . iti rasama¤jarã ..

#<utkàkà>#, strã, (utka + aka + ac + ñàp .) prativarùaprasåtà gauþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<utkàraþ>#, puü, (utkãryate iti . ut + ké + gha¤ .) dhànyotkùepaõam . tatparyàyaþ . nikàraþ 2 . ityamaraþ .. dhàna sàrà iti bhàùà . dhànyasya rà÷ãkaraõaü và . iti bharataþ ..

#<utkåñaü>#, klã, (ut + kåñ + ka .) uttàna÷ayanam . iti hàràvalã .. cit haiyà ÷oyà iti bhàùà .

#<utkuõaþ>#, puü, (ut + kuõa + ka .) ke÷akãñaþ . ukuõa iti bhàùà . tatparyàyaþ . matkuõaþ 2 koõakuõaþ 3 uddaü÷aþ 4 kiñibhaþ 5 . iti hemacandraþ ..

#<utkåñaþ>#, puü, (unnataükåñamasya .) chatram . iti hàràvalã ..

#<utkçùñaü>#, tri, (ut + kçù + kta .) utkarùavi÷iùñam . ati÷ayayuktam . prakçùñam . pra÷astam . yathà --
     %<utkçùñamadhyamanikçùñajaneùu maitrã, yadvat ÷ilàsu sikatàsu jaleùu rekhà .
     vairaü kramàdadhamamadhyamasajjaneùu, yadvat ÷ilàsu sikatàsu jaleùu rekhà ..>% ityudbhañaþ .. (karùaõavatkùetràdiþ ..)

#<utkçùñabhåmaþ>#, puü, (utkçùñà pra÷astà bhåmiryasmin .) pra÷astabhåmiþ . iti jañàdharaþ ..

#<utkocaþ>#, puü strã, (utkocati a÷ubhaü nà÷ayatãti . ut + kuca + ka .) ghus iti khyàtaþ . tatparyàyaþ . pràbhçtaü 2 óhaukanaü 3 lambà 4 ko÷alikaü 5 àmiùaü 6 upàccàraþ 7 pradà 8 ànandà 9 hàraþ 10 gràhyaü 11 ayanaü 12 . iti hebhacandraþ .. upadànakaü 13 . iti trikàõóa÷eùaþ .. apapradànaü 14 . iti bhåriprayogaþ .. (yathà, yàj¤avalkye 1 . 3 .. 38 .
     %<utkocajãvino dravyahãnàn kçtvà pravàsayet .>%)

#<utkramaþ>#, puü, (ut + krama + ac .) vyatikramaþ . viparãtiþ . tatparyàyaþ . vyutkramaþ 2 akramaþ 3 . iti hemacandraþ ..

#<utkro÷aþ>#, puü, strã, (utkro÷ati prahare prahare ÷abdaü karotãti . ut + kru÷a + ac .) kurarapakùã . ityamaraþ ..

#<utkùiptaþ>#, puü, (ut + kùipa + kta .) dhuståraphalam . iti ÷abdacandrikà . årdhvatyakte tri ..

#<utkùiptikà>#, strã, (ut + kùip + ktin + kan + ñàp .) karõabhåùaõavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . karõànduþ 2 . iti hemacandraþ ..

#<utkùepaõaü>#, klã, (ut + kùip + lyuñ .) vyajanam . dhànyamardanavastu . iti medinã .. uda¤canam . årdhvakùepaõam .
     (%<atimàtralohitatalau bàhå ghañotkùepaõàt>% iti ÷àkuntale prathamàïkte .) ùoóa÷apaõam . iti hemacandraþ .. (nyàyamate pa¤cakarmamadhyaparigaõitam . yathà bhàùàparicchede .
     %<utkùepaõaü tato'vakùepaõamàku¤canaü tathà .
     prasàraõa¤ca gamanaü karmàõyetàni pa¤ca ca . 6 ..>%)

#<utkhalà>#, strã, (ut + khala + ac + ñàp .) murànàma gandhadravyam . tatparyàyaþ . tàlaparõã 2 tàlaparõaü 3 tàlàkhyà 4 kha÷à 5 . iti ÷abdacandrikà .. (murà÷abde'syà vivaraõaü j¤eyam ..)

#<utkhàtaü>#, tri, (ut + khana + kta .) unmålitam . iti jañàdharaþ .. upóàna iti bhàùà .
     (%<tyàjitaiþ phalamutkhàtairbhagnai÷ca bahudhàü nçpaiþ .>% iti raghuvaü÷e . 4 . 33 . vidàritaþ . yathà --
     %<÷ailàdà÷u trinayanavçùotkhàtapaïkànnivçttaþ .>% iti meghadåte . 116 ..)

#<uttaü>#, tri, (unatti sma . undã kledane akarmakatvàt kartari ktaþ . nudavideti pakùe natvàbhàvaþ .) àrdravastu . ityamaraþ ..

#<uttaüsaþ>#, puü, (uttaüsayati uttaüsyate'nena và tasiþ sautro bhåùàrthaþ . pa¤càdyac hala÷ceti gha¤ và .) karõapåraþ . karõàbharaõam . ÷ekharaþ . ÷irobhåùaõam . ityamaraþ .. matàntare klãvaliïgo'pi .. (%<nottaüsaü kùipati kùitau ÷ravaõataþ sà me sphuñe'pyàgasi .>% iti sàhityadarpaõe . 3 ya paricchede ..)

#<uttaptaü>#, klã, (ut + tapa + ktaþ .) ÷uùkamàüsam . ityamaraþ ..

#<uttaptaþ>#, tri, taptaþ . santaptaþ . pariplutaþ . snàtaþ . iti medino ..

#<uttabhitaü>#, tri, unnamitam . iti ÷rãbhàgavatam ..

#<uttamaþ>#, tri, (ati÷ayena utkçùñaþ . ut + tamap . dravyaprakarùàrthatvànnàm . yadvà uttàmyati tamu ac uttamyate và gha¤ . nodàtteti na vçddhiþ .) bhadraþ . utkçùñaþ . tatparyàyaþ . pradhànaü 2 pramukhaþ 3 pravekaþ 4 anuttamaþ 5 mukhyaþ 6 varyaþ 7 vareõyaþ 8 pravarhaþ 9 anavaràrdhyaþ 10 paràrdhyaþ 11 agraþ 12 pràgraharaþ 13 pràgryaþ 14 agryaþ 15 agrãyaþ 16 agriyaþ 17 . ityamaraþ .. mukhaþ 18 agraõãþ 19 taññãkà .. (uttamasyàpi varõasya nãco'pi gçhamàgataþ . iti hitopade÷aþ .
     %<uttamàddevaràt puüsaþ kàïkùante puttramàpadi ..>% iti mahàbhàrate ..)

#<uttamaþ>#, puü, vai÷ikanàmanàyakabhedaþ . tasya lakùaõam .
     %<dayità÷ramaprakope'pi upacàraparàyaõaþ .>% iti rasama¤jarã .. priyavrataràjaputraþ . sa ca tçtãyamanuþ . asmin manvantare satyaseno'vatàraþ . satyajidindraþ . satyaveda÷rutabhadràdayo devàþ . va÷iùñhasutàþ pramadàdayaþ saptarùayaþ . pavanasç¤jayayaj¤ahotràdyà manuputràþ . iti ÷rãbhàgavatam .. (uttànapàdasya ràj¤aþ svanàmakhyàtaþ putrabhedaþ . yathà, viùõupuràõe . 1 . 11 . 2 ..
     %<tayoruttànapàdasya surucyàmuttamaþ sutaþ ..>%)

#<uttamaphalinã>#, strã, (uttamaphalaü vidyate yasyàþ . uttamaphala + nin + ïãp .) dugdhikàvçkùaþ . iti ratnamàlà . kùãrài iti bhàùà ..

#<uttamarõaþ>#, puü, (uttamamçõamasya . çõamàdhamarõye iti såtre àdhamarõya÷abdena vyavahàravi÷eùo lakùyate .) çõadàtà . ityamaraþ .. mahàjana iti bhàùà . tatparyàyaþ . çõadaþ 2 . iti jañàdharaþ ..
     (%<adhamarõàrthasiddhyarthamuttamarõena coditaþ .
     dàpayet dhanikasyàrthamadhamarõàt vibhàvitam ..>% iti manuþ . 8 . 47 ..)

#<uttamasaügrahaþ>#, puü, (uttamaþ saügraho yasmin .) samyak saügrahaõam . tattu nirjane parabhàryayà saha ke÷àke÷iparasparàliïganasahàsanàdiråpamithunãbhàvaþ . iti mitàkùarà ..

#<uttamasàhasaþ>#, puü, (uttamaþ sàhaso'styasmin .) daõóavi÷eùaþ . sa tu sà÷ãtipaõasàhasraþ . yathà . sà÷ãtipaõasàhasro daõóa uttamasàhasaþ . iti yàj¤avalkyaþ .. sahasrapaõamito'pi . yathà,
     %<paõànàü dve ÷ate sàrdhe prathamaþ sàhasaþ smçtaþ .
     madhyamaþ pa¤ca vij¤eyaþ sahasnaü tveva cottamaþ ..>% iti manuþ ..

#<uttamà>#, strã, (ati÷ayena utkçùñà . ut + tamap + ñàp .) utkçùñà nàrã . tatparyàyaþ . varàrohà 2 mattakà÷inã 3 varavarõinã 4 . ityamaraþ .. mattakàùiõã 5 . mattakàsinã 6 . iti taññãkà .. dugdhikàvçkùaþ . iti medinã .. svãyàdinàyikàbhedaþ . asyà lakùaõam . ahitakàriõyapi priye hitakàriõã . asyà÷ceùñà uttamà eva . iti rasama¤jarã ..

#<uttamàïgaü>#, klã, (uttamaü pra÷amtamaïgaü .) mastakaü . itthamaraþ .. (%<ka÷cit dviùatkhaïgahçtottamàïgaþ .>% iti raghau . 7 . 51 . %<babhau patadgaïgaivottamàïge .>% iti kumàre .. 7 . 41 . mukham . yathà, mànave 1 . 93 ..
     %<uttamàïgodbhavàjjyeùñhàt bràhmaõa÷caiva dhàraõàt .
     sarùvasyaivàsya sargasya dharmato bràhmaõaþ prabhuþ ..>% uttamàïgaü mukhaü iti taññãkà ..)

#<uttamàraõã>#, strã, indãvarã . iti ràjanirghaõñaþ .. (indãvarã÷abñe'syà guõàdikaü bodhyam .)

#<uttaraü>#, klã, (ut + té + ap .) prativàkyam . ityamaraþ .. javàva iti yàvanã bhàùà . (yathà, màghe 2 . 22 .
     %<vacasastasya sapadi kriyà kevalamuttaram .>%) tasya vyutpattiþ .
     %<uttãryate nistãryate prakçtàbhiyogo'nena .>% tasya svaråpam .
     %<pakùasya vyàpakaü sàramasandigdhamanàkulam .
     avyàkhyàgamyabhityevamuttaraü tadvido viduþ ..>% tasya bhedàþ .
     %<mithyà sampratipatti÷ca atyavaskandanaü tathà .
     pràïnyàya÷cottaràþproktà÷catvàraþ ÷àstravedibhiþ ..>% iti nàradaþ .. (atha uttaraü nàma sàdharmyopadiùñe và hetau vaidharmyavacanaü vaidharmyopadiùñe và sàdharmyavacanaü yathà hetumadharmàõovikàràþ ÷ãtakasya dvivyàdherhetusràdharmyavacanaü hima÷i÷iravàtasaüspar÷à iti bruvataþ paro bråyàt hetuvidharmàõo vikàràþ yathà ÷arãràvayavànàü dàhauùõyaü kothaprapacane hetuvaidharmyaü hima÷i÷iravàtasaüspar÷àü iti . etat saviparyayamuttaram . iti carake vimànasthàne'ùñamo'dhyàyaþ ..)

#<uttaraþ># puü, viràñaràjaputtraþ . iti hemacandraþ .. (yathà mahàbhàrate 3 . goharaõaparbaõi 35 . 33 %<tamuttaraü vãkùya rathottame sthitam>% . tatraiva 34 %<sahottareõàstu tadadya maïgalam>%) . (svanàmakhyàtaparbatabhedaþ . yayà, %<dakùiõasyottaro giriþ>% . iti ràmàyaõe .. uttarayati saüsàrasàgaràt iti vyutpatteþ . ÷ivaþ . hariþ .. bhàrate . 13 . 149 . 66 ..)

#<uttaraþ>#, tri, (udati÷ayena udgataþ . ut + tarap .) årdhvaþ . udãcã . (yathà, ràmàyaõe .
     %<uttare jàhnavãtãre himavantaü ÷iloccayam .>%) uttamaþ iti medinã amara÷ca .. (pradhànaü . ÷reùñhaþ . yathà, raghuþ 13 . 7 .
     %<nçpà ivopaplavinaþ parebhyo, dharmottaraü madhyamamà÷rayante .>%
     %<brahmadharmottare ràjye ÷àntanurvinayàtmavàn>% iti mahàbhàratam ..) anantaram .
     (%<vittaü bandhurbayaþ karma vidyà bhavati pa¤camã .
     etàni mànyasthànàni garãyo yad yaduttaram ..>% iti manuþ . 2 . 136 ..)

#<uttarakàlaþ>#, puü, (uttaraþ kàlaþ .) bhaviùyatkàlaþ . gauõakàlaþ . yathà, hariharapaddhatiþ .
     %<evamàgàmiyàgãyamukhyakàlàdadhastanaþ .
     svakàlàduttaro gauõaþ kàlaþ pårbasya karmaõaþ ..>%

#<uttarakuruþ>#, strã, (uttaraþ kuruþ .) jambudvãpasya navavarùàntargatavarùavi÷eùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..
     (%<vijitya yaþ pràjyamayacchaduttaràn kurånakupyaü vasu vàsàvopamaþ .>% iti kiràtàrjunãye . 1 . 25 ..)

#<uttarako÷alà>#, strã, (uttre sthità ko÷alà .) ayodhyànagarã . iti trikàõóa÷eùaþ ..
     (%<pituranantaramuttarako÷alàn sasadhigamya samàdhijitendriyaþ ..>% iti raghuþ 9 . 1 ..
     %<yadupateþ kva gatà mathuràpurã raghupateþ kva gatottarako÷alà .>% iti udbhañaþ ..)

#<uttarakriyà>#, strã, (uttarà antimà kriyà .) antimakriyà . sàüvatsarika÷ràddhàdipitryakriyà . yathà,
     %<prete pitçtvamàpanne sapiõóãkaraõàdanu .
     kriyanteyàþ kriyàþ pitryàþ procyante tà nçpottaràþ ..>% iti viùõupuràõam ..

#<uttaraïgaü># klã, (uttara + gam + kha÷ .) dvàrordhavakradàru . iti hemacandraþ .. udgatataraïge tri .. %<pratyagrahãt pàrthivavàhinãü tàü bhàgãrathãü ÷oõa ivottaraïgaþ>% .. iti raghuþ . 7 . 36 .

#<uttaraõaü>#, klã, (ut + té + lyuñ .) nadyàdipàragamanam . uttaraõa iti bhàùà ..

@<[Page 1,225a]>@
#<uttarataþ>#, [s] vya, (uttara + svàrthe + atasuc .) uttaradigde÷akàlàt . iti ràyamukuñaþ .. uttara haite iti bhàùà . (yathà, ràmàyaõe 4 . 55 . adhyàye .
     %<dakùiõàgreùu darbheùu kçtvà cottarataþ ÷iraþ .
     tamevànumariùyantaþ sarve saüvivi÷urbhuvi ..>%)

#<uttaratàraü>#, klã, (uttaramaparaü tàraü .) uttaratãram . iti siddhàntakaumudã ..

#<uttarapakùaþ># puü, (uttaraþ pakùaþ .) vicàrasiddhàntaþ . samàdhànam . tatparyàyaþ . siddhàntaþ 2 samàdhiþ 3 kçtàntaþ 4 . iti trikàõóa÷eùaþ .. siddhàntànukålatarkopanyàsaþ . iti smçtiþ .. yathà màghe .
     (%<pràpayan pavanavyàdhergiramuttarapakùatàü . 2 . 15 ..>%)

#<uttarapàdaþ>#, puü, (uttaraþ pàdaþ .) catuùpàdavyavahàràntargatadvitãyapàdaþ . (yathàha vçhaspatiþ .
     %<pårbapakùaþ smçtaþ pàdo dvipàda÷cottaraþ smçtaþ .>%) uttaram . iti vyavahàratattvam ..

#<uttaraphalgunã>#, strã, (uttarà phalgunã .) a÷vinyàdisaptaviü÷atinakùatràntargatadvàda÷anakùatram . asyà råpam . dakùiõottaramilitatàrakàdvayam . iti kàlidàsaþ .. paryaïkaråpaü tàrakàdvayaü . iti dãpikàñãkà .. asyà adhiùñhàtrã devatà aryamà . asyà mi÷raguõaþ . asyàü jàtaphalam .
     %<dàtà dayàluþ svajane su÷ãlo vi÷àlakãrtiþ sumatiþ pradhànaþ .
     dhãro naro'tyantamçdusvabhàva÷caduttaràphalgunikàprasåtiþ ..>% iti koùñhãpradãpaþ ..

#<uttaraphàlgunã>#, strã, (uttarà phàlgunã .) uttaraphalgunãnakùatram . tatparyàyaþ . uttarà 2 aryamadevà 3 . iti hemacandraþ ..

#<uttarabhàdrapat>#, [d] strã, (uttarà bhàdrapat .) uttarabhàdrapadànakùatram . iti jyotiùam ..

#<uttarabhàdrapadà>#, strã, (uttarà bhàdrapadà .) a÷vinyàdisaptaviü÷atinakùatràntargataùaóviü÷anakùatraü . tatparyàyaþ . prauùñhapadà 2 ahirvradhnadevatà 3 . iti hemacandraþ .. asyà råpam .
     %<uttare sumukhi tàramårtibhçtyuttamàïgamilitadvitàrake .
     nãlacàmarakace nçyugmato locanàcalakalàþ palàyitàþ ..>% iti kàlidàsaþ .. paryaïkaråpamaùñatàràtmakaü . iti dãpikàñãkà .. asyàü jàtaphalam .
     %<dhanã kulãnaþ ku÷alaþ kriyàdau bhåpàlamànyo balavàn mahaujàþ .
     satkarmakartà nijabandhubhakto yadyuttaràbhàdrapadàprasåtaþ ..>% iti koùñhãpradãpaþ ..

#<uttaravàdã>#, [n] tri, (uttaraü vadati yaþ . uttara + vada + õin .) uttaravaktà . iti vyavahàratattvam .. àsàmã iti bhàùà . yathà yàj¤avalkmaþ 2 . 17 .
     (%<pårbapakùe'dharãbhåne bhavantyuttaravàdinaþ ..>%)

@<[Page 1,225b]>@
#<uttarasàkùã>#, [n] tri, svapakùasambandhisàkùyaü paribhàùatàü sàkùiõàü yaþ svayaü ÷çõoti arthinà ÷ràvyate và saþ . tathàca nàradaþ .
     %<sàkùiõàmapi yaþ sàkùyaü svapakùaü paribhàùatàm .
     ÷ravaõàt ÷ràvaõàdvàpi sa sàkùyuttarasaüj¤akaþ ..>% iti vyavahàratattvam . parasàkùã iti bhàùà ..

#<uttarasàdhakaþ># tri, (uttaraþ sàdhakaþ .) sàdhakasahàyaþ . sahakàrã ..

#<uttarà>#, strã, (uttara + ñàp .) viràñaràjakanyà . sàbhimanyupatnã . iti medinã .. (yathà mahàbhàrate 3 . goharaõaparbaõi 35 . 23 .
     %<sa tatra narmasaüyuktamakarot pàõóavo bahu .
     uttaràyàþ pramukhataþ sarvaü jànannarindamaþ ..>%) uttarà dik . tatparyàyaþ . kauverã 2 devã 3 udãcã 4 . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà mahàbhàrate 2 . digvijayaparbaõi 28 . 17 .
     %<evaü sa puruùavyàghro vijigye di÷amuttaràm .>%) asyà di÷o'dhipatiþ kuveraþ karkañavç÷cikamãnarà÷aya÷ca . yathà . samayapradãpaþ ..
     %<meùasiühadhanuþ pràcyàü dakùiõasyàntu tatpare .
     pratãcyàü tatpare j¤eyà udãcyà¤ca tataþ pare ..>%

#<uttaràt>#, vya, (uttaràdharadakùiõàdàti iti uttaràdàtipratyayaþ .) uttarà dik . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ .. (yathà, çgvede 6 . 19 . 9 .
     %<à te ÷uùmà vçkùa etu pa÷càdottaràdadharàdàpurastàt ..>%)

#<uttaràdhikàrã>#, [n] tri, (uttaraü pårbasvàmikasvattvanà÷ànantaraü adhikaroti pårbasvàmikadhane svàmyamàpnotãti . uttara + adhi + kç + õin .) prathamàdhikàriõaþ pa÷càdadhikàrã . dàyàdaþ . oyàris iti yàvanã bhàùà .. (mçtadhanottaràdhikàriõo dàyabhàga÷abde draùñavyàþ ..)

#<uttaràbhàsaþ>#, puü, (saduttaram iva àbhàsate . àï + bhàsa + ac .) duùñottaram . tathà ca kàtyàyanaþ .
     %<prakçtena tvasambandhamatyalpamatibhåri ca .
     pakùaikade÷avyàpyeva tacca naivottaraü bhavet ..>% iti vyavahàratattvam ..

#<uttaràyaõaü>#, klã, (uttarà uttarasyàü ayanaü såryàdergamanam . pårbapadàtsaüj¤àyàmiti õatvam .) såryasya uttaradiggamanakàlaþ . sa tu màghàdiùaõmàsàtmakaþ . iti hemacandraþ .. (yathàha såryasiddhàntaþ .
     %<bhànormakarasaükrànteþ ùaõmàsà uttaràyaõam .
     karkàdestu tathaiva syàt ùaõmàsà dakùiõàyanam ..>%
     %<màghàdimàsayugmaistu çtavaþ ùañ kramàditaþ .
     uttaràyaõamàdyaistaistribhiþ syàddakùiõàyanam .>%) devànàü dinam . iti smçtiþ .. (makarasaükràntiþ .
     %<vànaprasthà÷ramibhirvipraiþ karaõãyo yàgabhedaþ .>% yaduktaü manunà 6 . 10 .
     %<çkùeùñyàgrayaõa¤caiva càturmàsyàni càharet .
     uttaràyaõa¤ca krama÷o dàkùasyàyanameva ca ..>%
     %<÷i÷ira÷ca vasanto'pi grãùmaþ syàduttaràyaõe .>% iti hàrãte prathamasthàne caturtho'dhyàyaþ .. %<÷i÷iràdyàstribhistaistu vidyàdayanamuttaram . àdàna¤ca tadà datte nçõàü pratidinaü balam .. tasmin hyatyarthatãkùõoùõaråkùàmàrgasvamàvataþ . àdityapavanàþ saumyàn kùapayanti guõàn bhuvaþ .. tiktaþ kaùàyaþ kañuko balino'tra rasàþ kramàt . tasmàdàdànamàgneyam>% . iti såtrasthàne tçtãye'dhyàye vàbhañenoktaü ..
     %<tatra te ÷ãtoùõavarùalakùaõà÷candràdityayoþ kàlavibhàgakaratvàdayane dve bhavato dakùiõamuttara¤ca .>%
     %<uttara¤ca ÷i÷iravasantagrãùmàsteùu bhagavànàpyàyyate'rkastiktakaùàyakañukà÷ca rasà balavanto bhavantyuttarottara¤ca sarvapràõinàü balamapahãyate ..>% iti såtrasthàne ùaùñhe'dhyàye su÷rutenoktam ..)

#<uttarà÷àóhà>#, strã, (uttarà à÷àóhà .) uttaràùàóhànakùatram . iti bharato dviråpakoùa÷ca ..

#<uttarà÷àpatiþ>#, puü, (uttarà÷àyàþ uttaradi÷aþ adhipatiþ adhiùñhàtà .) kuveraþ . iti halàyudhaþ ..

#<uttaràùàóhà>#, strã, (uttarà àùàóhà .) a÷vinyàdisaptaviü÷ativakùatràntargataikaviü÷anakùatram . asyà råpam . sårpàkçtitàràcatuùñayàtmakam . asyà adhidevatà vi÷vaþ . iti kàlidàsaþ .. gajadantavadaùñatàràmayam . iti dãpikàñãkà .. tatra jàtaphalam . yathà koùñhãpradãpe .
     %<dàtà dayàvàn vijayã vinãtaþ satkarmacetà vibhavaiþ sametaþ .
     kàntàsutàvàptasukho nitàntaü vai÷ve suve÷aþ puruùo manãùã ..>%)

#<uttaràsaïgaþ>#, puü, (uttare årdhvabhàge àsajyate . uttara + à + sa¤ja + gha¤ .) uttarãyavastraü . ityamaraþ ..
     (%<kçtàbhiùekàü hutajàtavedasaü tvaguttaràsaïgavatãmadhãtinãm .>% iti kumàre 5 . 16 .. tathà, ràmàyaõe 2 . 50 . 48 .
     %<tata÷cãrottaràsaïgaþ sandhyàmanvàsya pa÷cimàm ..>%)

#<uttarãyaü>#, klã, (uttarasmin årdhvadehabhàge bhavam . uttara + cha .) uttarãyavastram . dochoñ dobjà ityàdi bhàùà . tatparyàyaþ . pràvàraþ 2 uttaràsaïgaþ 3 vçhatikà 4 saüvyànam 5 . ityamaraþ .. kakùà 6 . iti jañàdharaþ .
     (%<athàsya ratnagrathitottarãyamekàntapàõóustanalambihàram .>% iti raghuþ 16 . 43 . yathà ràmàyaõe 2 . 88 . 14 .
     %<uttarãyamivàsaktaü suvyaktaü sãtayà tadà ..>%)

#<uttareõa>#, vya, (uttara + enap .) uttaradigde÷akàlaþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ .. yathà meghadåte 16 . 75 .
     (%<ki¤citpa÷càt vraja laghugatirbhåya evottareõa .>%
     %<tatràgàraü dhanapatigçhànuttareõàsmadãyam ..>%)

#<uttaredyuþ>#, [s] vya, (uttarasminnahani ityarthe sadyaþparuditi uttara÷abdàdedyus pratyayo nipàtitaþ .) uttarasminnahani . àgàmidine . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<uttànaü>#, tri, (udgatastàno vistàro yasmàt .) agambhãram . årdhvamukha÷ayitam . iti medino .. cit iti bhàùà . (årdhvatalam . yathà,
     %<uttànapàõidvayasannive÷àt praphullaràjãvamivàïkamadhye .>% iti kumàre 3 . 45 . tathà, yàj¤avalkyaþ .
     %<pitçpàtraü taduttànaü kçtvà vipràn visarjayet .>%
     %<uttànaü lepanàbhyaïgapariùekàvagàhanaiþ .
     virekàsthàpanaiþ snehapànairgambhãramàcaret ..>% iti cikitsàsthàne dvàviü÷e'dhyàye vàbhañenoktaü ..
     %<uttànasya prasuptasya kàüsyaü và tàmrabhàjanam .
     nàbhau nidhàya dhàràmbu ÷ãtadàhanivàraõam ..>% iti hàrãte cikitsitasthàne dvitãyo'dhyàyaþ ..)

#<uttànakaþ>#, puü, (ut + tana + õvul .) uccañàtçõam . iti ratnamàlà .. (uccañà÷abde'sya vi÷eùa uktaþ ..)

#<uttànapatrakaþ>#, puü, (uttànaü årdhvamukhaü patraü yasya . bahuvrãhyarthe kan .) raktairaõóavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<uttànapàdaþ>#, puü, (uttànaþ unnataþ pàdaþ padaü yasya .) ràjavi÷eùaþ . sa tu svàyambhuvamanuputtraþ iti puràõam .. (yathà, viùõupuràõe 1 . 11 ..
     %<priyavratottànapàdau manoþ svàyambhuvasya tu .
     dvau puttrau sumahàvãryau dharmaj¤au kathitau tava ..>%)

#<uttànapàdajaþ>#, puü, (uttànapàdàt jàyate yaþ . uttànapàda + jan + óa .) uttànapàdaràjaputtraþ . tatparyàyaþ . jyotãrathaþ 2 grahàdhàraþ 3 dhruvaþ 4 . iti hàràvalã .. (uttamaþ . yathà, viùõupuràõe 1 . 11 .. tayoruttànapàdasya surucyàmuttamaþ sutaþ . abhãùñàyàmabhådbrahman ! pituratyantabrallabhaþ .. 2 .. sunãtirnàma yà ràj¤astasyàbhånmahiùã dvija ! sa nàtiprãtimàüstasyàü tasyà÷càbhåddhruvaþ sutaþ .. 3 ..)

#<uttàna÷ayaþ>#, tri, (uttànaþ ÷ete . ÷ãïa ÷ayane pàr÷vàdiùåpasaükhyànamiti ac .) atyanta÷i÷uþ . tatparyàyaþ . óimbhà 2 stanapà 3 stanandhayã 4 . ityamaraþ .. uttànasuptaþ ..

#<uttàpaþ>#, puü, (ut + tap + gha¤ .) tejaþ . uùmà . santàpaþ .. (yathà, hitopade÷aþ .
     %<pratyahaþ sarvasiddhãnàmuttàpaþ prathamaþ kila ..>%)

#<uttàraþ>#, tri, (ut + té + gha¤ .) mahàn . tatparyàyaþ . udãrõaþ 2 udbhañaþ 3 udàraþ 4 uttamaþ 5 . iti jañàdharaþ .. (yathà prabodhacandrodaye . %<saüsàrasàgarottàrataraõiþ>% .) vamanam . iti pràya÷cittavivekàdayaþ ..

#<uttàrã>#, [n] tri, (ut + té + õin .) capalaþ iti bhåriprayogaþ ..

#<uttàlaþ>#, tri, (ut + tal + gha¤ .) utkañaþ . ÷reùñhaþ . vikaràlaþ . plavaïgamaþ . iti medinã ..
     (%<lasaduttàlavetàlatàlavàdyaü vive÷a tat .
     ÷ma÷ànaü kçùõarajanãnivàsabhavanopamam ..>% iti kathàsaritsàgare 25 . 136 ..
     %<anyonyapratidhàtasaïkulacalatkallolakolàhalaiþ uttàlàntaime gabhãrapayasaþ puõyàþ saritsaïgamàþ .>% iti uttaracarite . 2 ya aïke .) tvaritaþ . iti hemacandraþ ..

@<[Page 1,226b]>@
#<uttãrõaü>#, tri, (ut + té + kta .) muktam . pàragatam ..
     (%<tulottãrõasyàpi prakañitahatà÷eùatamaso ravestàdçktejo na hi bhavati kanyàü gatavataþ .>% iti padyasaügrahe 19 ..)

#<uttuïgaþ>#, tri, (ut ati÷ayena tuïgaþ .) uccaþ . iti jañàdharaþ ..
     (%<uttuïga÷aila÷ikharasthitapàdapànà kàkaþ kç÷o'pi phalamàlabhate sapakùaþ .>% iti udbhañaþ . unnataþ . %<pãnottuïgapayodhareti sumukhàmbhojeti subhràviti>% . iti bhartçhariþ 1 . 72 ..)

#<uttuùaþ>#, puü, (udgatastuùo dhànyatvak yasmàt .) bhçùñadhànyam . tatparyàyaþ . khàjikaþ 2 làjàþ 3 . iti hàràvalã . khai iti bhàùà ..

#<uttejanà>#, strã, (ut + tij + õic + yuc .) preraõà . vyagrakaraõam .. (tãkùõãkaraõam . yathà, %<vyàghaññanottejanayà maõãnàm>% . iti màghe .)

#<uttejitaü>#, klã, (ut + tij + õic + kta .) a÷vacaturthagatiþ . sà ca madhyavegena yà gatiþ . tatparyàyaþ . recitam 2 . iti hemacandraþ .. prerite tri ..

#<utteritaü>#, klã, (ut + té + itac .) a÷vapa¤camagatiþ . tatparyàyaþ . upakaõñhaü 2 àskanditakam 3 . iti hemacandraþ .. (tathà coktaü --
     %<utterito'tivegàndho na ÷çõoti na pa÷yati ..>%)

#<uttolanaü>#, klã, (ut + tul + lyuñ .) årdhvanayanam . tolà . iti bhàùà ..

#<uttyaktaþ>#, tri, (ut + tyaj + kta .) parityaktaþ . årdhvakùiptaþ . viraktaþ ..

#<uttràsaþ>#, puü, (ut + tras + gha¤ .) bhayam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<utthànaü>#, klã, (ut + sthà + lyuñ .) sainyam . yuddham . pauruùam . pustakam . udyamaþ . (yathà ràmàyaõe 5 .
     %<mama dharmàrthamutthànaü na kàmakrodhasaüj¤itam .>%) udgamaþ . (abhyudayaþ . yathà raghuvaü÷e . 6 . 31 .
     %<nidar÷ayàmàsa vi÷eùadç÷yaminduü navotthànamivendumatyai ..>%) harùaþ . vàstvantaþ . aïganam . caityaþ . (dhanàrjananimittà ceùñà . yathà manuþ 9 . 215 ..
     %<bhràtéõàmavibhaktànàü yadyutthànaü bhavetsaha .
     na puttrabhàgaü viùamaü pità dadyàt katha¤cana ..>%) malotsargaþ . iti hemacandraþ .. tantram . tattu svamaõóalam . sainyaücintà ca . sanniviùñaþ . upaviùñaþ . ityamarabharatau .. gàtrottolanam . uñhana iti bhàùà . (yathà ÷àkuntale 2 ya aïke . %<medacchedakç÷odaraü laghu bhavatyutthànayogyaü vapuþ>% .) yathà ca,
     %<ni÷i svàpo divotthànaü sandhyàyàü parivartanam .
     anyatra pàdayoge'pi dvàda÷yàmeva kàrayet ..>% iti tithyàditattvam .. (punarjãvanam . maraõànantaraü punarjãvanalàbhaþ . yathà mahàbhàrate .
     %<sa càpi varayàmàsa piturutthànamàtmanaþ ..>%)

#<utthànaikàda÷ã>#, strã, (utthànàya hareþ prabodhanàya yà ekàda÷ã . asyàü bhagavàn kùãroda÷ayàno nàràyaõaþ yoganidràü vihàya uttiùñhati .) kàrtika÷uklaikàda÷ã .. atha viùõåtthànam . tatra divase revatyantayuktàyàü dvàda÷yàm . ràtrau revatyantapàdayoge tu divàtçtãyabhàge revatãyuktadvàda÷yàm . dvàda÷yàmçkùàbhàve ekàda÷ãprabhçtipaurõamàsyantànyatamatithau revatyantapàdayoge . tadabhàve kevalàyàü dvàda÷yàü sandhyàyàü viùõuü saüpåjya . oü %<mahendrarudrairabhinåyamàno bhavànçùirvanditavandanãyaþ . pràptà taveyaü kila kaumudàkhyà jàgçùva jàgçùva ca lokanàtha .. meghà gatà nirmala eùa candraþ ÷àradyapuùpàõi ca lokanàtha . ahaü dadànãti ca puõyahetorjàgçùva jàgçùva ca lokanàtha ..>% tata÷ca .
     %<uttiùñhottiùña govinda tyaja nidràü jagatpate .
     tvayà cotthãyamànena utthitaü bhuvanatrayam ..>% iti pañhet . iti kçtyatattvam ..

#<utthàpanaü>#, klã, (ut + sthà + õic + lyuñ .) uttolanam . upasthitãkaraõam ..
     (%<kinnu me sukçtaü bhåyàt bharturutthàpanaü na và .>% iti mahàbhàrate 1 . àstãkaparbaõi . 46 . 17 .)

#<utthitaü>#, tri, (ut + sthà + kta .) vçddhimat . prodyataü . utpannam . ityamaramedinãkarau .. (kçtotthànam .
     %<ardhàcità satvaramutthitàyàþ .>% iti kumàre, 7 . 62 . raghuvaü÷e ca 7 . 10 .
     %<÷àpànto me bhujaga÷ayanàdutthite ÷àrïgapàõau .>% iti meghadåte . 112 . %<na yàvadetàvudapa÷yadutthitau>% . iti màghe . 1 . 15 ..)

#<utthitàïguliþ>#, puü, (utthità aïgulayo yatra .) capeñaþ . vistçtàïgulikaratalam . iti ÷abdacandrikà . càpaó iti bhàùà ..

#<utpataþ>#, puü, (ut årdhve patati gacchati . ut + pat + ac .) pakùã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<utpatanaü>#, klã, (u + pat + lyuñ .) utpattiþ . årdhvagamanam . iti medinã ..
     (%<athotpatanamantraü sà pañhitvà sasakhãjanà .>% iti kathàsaritsàgare .. viü÷ataraïge ..)

#<utpatità>#, [ç] tri, (ut + pat + tçc .) årdhvagamana÷ãlaþ . uparigamanakartà ityamaraþ ..

#<utpatiùõuþ>#, tri, (ut + pat + iùõuc .) årdhvagamana÷ãlaþ . tatparyàyaþ . utpatità 2 . ityamaraþ ..
     (%<sasa¤jura÷vakùuõõànàmelànàmutpatiùõavaþ .>% iti raghuþ . 4 . 47 . tathà pa¤catantre . 3 . 41 .
     %<mçgapatirapi kopàt saïkucatyutpatiùõuþ ..>%)

#<utpattiþ>#, strã, (ut + pat + ktin .) utpatanam . tatparyàyaþ . januþ 2 jananaü 3 janma 4 janiþ 5 udbhavaþ 6 . ityamaraþ .. saüsàraþ 7 bhavaþ 8 jàtiþ 9 . iti jañàdharaþ .. prabhavaþ 10 bhàvaþ 11 sambhavaþ 12 janåþ 13 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà manuþ . 2 . 68 .
     %<utpattivya¤jakaþ puõyaþ karmayogaü nibodhata .>%) (sàïkhyàdimate àvirbhàvaþ . yathà, mçtpiõóe vidyamànasya ghañasyàvirbhàva eva utpattiryathà tathaiva kàraõàtmanà vidyamànànàü tattvànàü àvirbhàva evotpattirvivakùità ..)

#<utpannaþ>#, tri, (ut + pad + kta .) utpattivi÷iùñaþ . jàtaþ . udbhåtaþ ..

#<utpalaü>#, klã, (utpalatãti . pala gatau pacàdyac .) nolakamalam . kuùñhauùadhiþ . iti vi÷vaþ .. puùpam . iti medinã .. jalajapuùpamàtram . tacca padmakumudàdi . tatparyàyaþ . kuvalayam 2 . ityamaraþ .. kubalam 3 . iti jañàdharaþ .. kuvelam 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà raghau 3 . 36 . %<navàvatàraü kamalàdivotpalam>% .) tasya guõàþ . kaùàyatvam . madhuratvam . ÷ãtatvam . pittakapharaktanà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. jalapuùpavi÷eùaþ . ko¤i iti hindã bhàùà . tatparyàyaþ . anuùõam 2 ràtripuùpam 3 jalàhvayam 4 himàbjam 5 ni÷àpuùpam 6 . asya guõàþ . ÷ãtatvam . svàdutvam . pittaraktàrtidoùanà÷itvam . dàha÷ramavamibhràntikçmijvaraharatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..
     (%<utpalàni kaùàyàõi pittaraktaharàõi ca .>% iti såtrasthàne saptaviü÷e'dhyàye carakeõoktam ..
     %<tasmàdalpàntaraguõe vidyàtkuvalayotpale .>% iti su÷rute såtrasthàne ùañcatvàriü÷attamo'dhyàyaþ ..)

#<utpalaþ>#, tri, (udgataü palaü màüsaü yasmàt saþ .) màüsa÷ånyaþ . iti vi÷vaþ hemacandra÷ca ..

#<utpalagandhikaü>#, klã, (utpalasya gandhaiva gandho yasya . samàse it saüj¤àyàü kan .) candanavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . kçùõatàmram 2 go÷ãrùam 3 . iti ÷abdamàlà ..

#<utpalapatraü>#, klã, (utpalasya patram . nakhakùatapakùe patramiva .) kuvalayadalam . (yathà viùõupuràõe 1 . 4 . 26 . tataþ samutkùipya dharàü svadaüùñrayà mahàvaràhaþ sphuñapadmalocanaþ . rasàtalàdutpalapatrasannibhaþ samutthito nãla ivàcalo mahàn ..) strãnakhakùatam . iti hemacandraþ .. tilakam . iti dharaõã ..

#<utpala÷àrivà>#, strã, (utpalamastyasyàþ utpalàkàrapuùpatvàt . ar÷a àdyac . yadvà udyataü palamanayà . tataþ utpalà càsau ÷àrivà ceti .) ÷yàmalatà . ityamaraþ . (÷yàmalatà÷abde'syà guõàdikaü j¤eyam ..)

#<utpalinã>#, strã, (utpalàni santi asyàü teùàü samåho và . utpala + ini + ïãp .) pañhmasamåhaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. jalapuùpavi÷eùaþ . choñã ko¤i iti hindã bhàùà . tatparyàyaþ . kairaviõã 2 kumudvatã 3 kumudinã 4 candreùñà 5 kuvalayinã 6 indãvariõã 7 nãlotpalinã 8 . (yathà mahàbhàrate tãrthayàtràparbaõi 3 . 96 . 25 .
     %<vavçdhe sà mahàràja vibhratã råpamuttamam .
     apsvivotpalinã ÷ãghramagneriva ÷ikhà ÷ubhà ..>%) asyà guõàþ . himatvam . tiktatvam . raktàmayapittanà÷itvam . vàtakaphakàsatçùõà ÷ramavami÷amatàkàritva¤ca . tasyà vãjaguõàþ . svàdutvam . råkùatvam . himatvam . gurutva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<utpalã>#, strã, tuùacarpañã . iti medinã . tuüsera càpóà iti bhàùà ..

#<utpavanaü>#, klã, (ut + på + lyuñ .) ku÷aõóikàyàü pavitramadhyena jalàderutkùepaõam . tatra kramaþ . %<pavitradvayamagre vàmahastànàmikàïguùñhàbhyàü måle dakùiõahastànàmikàïguùñhàbhyàü uttànahastàbhyàü gçhãtvà àjye prakùipya tayormadhyenàgnàvàjyotkùepaõam .>% iti kàlesiþ .. %<pavitradvayamagre dakùiõahastànàmikàïguùñhàbhyàü måle vàmahastànàmikàïguùñhàbhyàü gçhãtvà dakùiõahastoparibhàvena adhomukho vyastapàõiþ pavitramadhyena prokùaõãjalasya ki¤ciduttolanam>% . iti pa÷upatiþ .. pa÷upatyuktakrameõa sàmagànàü mantroccàraõapårbakaü pavitradvayamadhyenàgnà vàjyotkùepaõaü .. iti bhavadevabhaññaþ ..

#<utpa÷yaþ>#, tri, (udårdhvaü pa÷yatãti + ut + dç÷ + ÷a .) unmukhaþ . årdhvadçùñivi÷iùñaþ . iti hemacandraþ ..

#<utpàñanaü>#, klã, (ut + pañ + õic + lyuñ .) ulanam . måla upóàna iti bhàùà .. (yathà su÷rute .
     %<nikhàtotpàñanaü bhaïgaþ patanaü nirgamastathà ..>%)

#<utpàñitaü>#, tri, (ut + paña + õic + kta .) kçtotpàñanaü . tatparyàyaþ . unmålitam 2 utkhàtam 3 . iti jañàdharaþ .. àvarhitam 4 uddhçtam 5 . iti hemacandraþ ..

#<utpàtaþ>#, puü, (ut + pat + gha¤ .) utpatati akasmàdàyàti yaþ . pràõinàü ÷ubhà÷ubhasåcakamahàbhåtavikàrabhåkampàdiþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. tatparyàyaþ . ajanyam 2 upasargaþ 3 . ityamaraþ .. satrividhaþ . divyaþ 1 yathà aparbaõi candràdityagràsàdiþ . àntarãkùyaþ 2 yathà, ulkàpàtanirghàtàdiþ . bhaumaþ 3 yathà bhåkampàdiþ . iti dãpikàcaõóãñãke .. (utpàtànàü lakùaõàdikaü çtau svabhàvaprabhavàt adoùatva¤coktaü vçhatsaühitàyàü 46 adhyàye . yathà --
     %<narapatide÷avinà÷e ketorudaye'thavà grahe'rkendvoþ .
     utpàtànàü prabhavaþ svartubhava÷càpyadoùàya .. 82 ..
     yeca na doùàn janayantyutpàtàstànçtusvabhàvakçtàn .
     çùiputtrakçtaiþ ÷lokairvidyàdetaiþ samàsoktaiþ .. 83 ..
     vajrà÷animahãkampasandhyànirghàtaniþsvanàþ .
     parive÷arajodhåmaraktàrkàstamanodayàþ .. 84 ..
     dramebhyo'nnarasasnehabahupuùpaphalodgamàþ .
     gopakùimadavçddhi÷ca ÷ivàya madhumàdhave .. 85 ..
     tàrolkàpàtakaluùaü kapilàrkendumaõóalam .
     anagnijvalanasphoñadhåmaveõvanilàhatam .. 86 ..
     raktapadmàruõaü sàndhyaü nabhaþ kùubdhàrõavopamam .
     saritàü càmbusaü÷oùaü dçùñvà grãùme ÷ubhaü vadet .. 87 ..
     ÷akràyudhaparãveùavidyucchuùkavirohaõam .
     kampodvartanavaikçtyaü rasanaü daraõaü kùiteþ .. 88 ..
     saronadyudapànànàü vçddhyårdhvataraõaplavàþ .
     saraõaü càdrigehànàü varùàsu na bhayàvaham .. 89 ..
     divyastrãbhåtagandharvavimànàdbhutadar÷anam .
     grahanakùatratàràõàü dar÷anaü ca divàmbare .. 90 ..
     gãtavàditranirghoùà vanaparbatasànuùu .
     ÷asyavçddhirapàü hànirapàpàþ ÷aradi smçtàþ .. 91 ..
     ÷ãtànilatuùàratvaü nardanaü mçgapakùiõàm .
     rakùoyakùàdisatvànàü dar÷anaü vàgamànuùã .. 92 ..
     di÷o dhåmàndhakàrà÷ca sanabhovanaparbatàþ .
     uccaiþ såryodayàstau ca hemante ÷obhanàþ smçtàþ .. 93 ..
     himapàtànilotpàtaviråpàdbhutadar÷anam .
     kçùõà¤jananibhàkà÷aü tàrolkàpàtapi¤jaram .. 94 ..
     citragarbhodbhavàþ strãùu go'jà÷vamçgapakùiùu .
     patràïkuralatànà¤ca vikàràþ ÷i÷are ÷ubhàþ .. 95 ..
     çtusvabhàvajà hyete dçùñàþ svattà ÷ubhapradàþ .
     çtoranyatra cotpàtà dçùñàste bhç÷adàruõàþ .. 96 ..
     unmattànà¤ca yà gàthàþ ÷i÷ånàü bhàùita¤ca yat .
     striyo yacca prabhàùante tasya nàsti vyatikramaþ .. 97 ..
     pårbaü carati deveùu pa÷càt gacchati mànuùàn .
     nacodità vàgvadati satyà hyeùà sarasvatã .. 98 ..
     utpàtàn gaõitavivarjito'pi buddhvà vikhyàto bhavati narendravallabha÷ca .
     etattanmunivacanaü rahasyamuktaü yajj¤àtvà bhavati narastrikàladar÷ã .. 99 ..>% utpatanaü . ullamphaþ . yathà, ràmàyaõe 5 . 68 . 23 .
     %<ekotpàtena te laïkàmeùyanti haripuïgavàþ .>% unnatiþ . vçddhiþ . yathà, hitopade÷e .
     %<karanihitakandukasamàþ pàtotpàtà manuùyàõàü .>% utpattiþ . yathà, mahàbhàrate, vanaparbaõi .
     %<buddhiràtmànugàtãva utpàtena vidhãyate .
     tadà÷rità hi sà j¤eyà buddhistasyaiùiõã bhavet ..>%)

#<utpàdakaþ>#, puü, (ut + pada + õic + õvul .) pa÷uvi÷eùaþ . tatparyàyaþ . ÷arabhaþ 2 ku¤jaràràtiþ 3 aùñapàdaþ 4 . iti hemacandraþ ..

#<utpàdakaþ>#, tri, (utpàdayatãti . ut + pad + õic + õvul .) utpàdayità . janakaþ . yathà manuþ .
     %<utpàdakabrahmadàtrorgarãyàn brahmadaþ pità .>% 2 . 146 ..

#<utpàdanaü>#, klã, (ut + pad + õic + lyuñ .) jananam . utpannakaraõam . iti vyàkaraõam .. (yathàmanuþ . 9 . 27 .)
     %<utpàdanamapatyasya jàtasya paripàlanam .>%

#<utpàda÷ayanaþ>#, puü strã, (utpàda årdhapàdaþ san ÷ete yaþ saþ . utpàda + ÷ã + lyu .) ñiññibhapakùã . iti hemacandraþ ..

#<utpàdikà>#, strã, (ut + pad + õic + õvul + ñàp .) dehikànàmakãñaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. hilamocikà iti ÷abdacandrikà .. påtikà . iti bharato dviråpakopa÷ca ..

#<utpàlã>#, strã, (ut + pal + gha¤ + ïãù .) àrogyam . iti ÷abdacandrikà ..

#<utpi¤jalaþ>#, tri, (udati÷ayaþ pi¤jalo vyagraþ .) bhç÷amàkulaþ . ati÷ayavyàkulaþ . tatparyàyaþ . samutpi¤jaþ 2 pi¤jalaþ 3 . iti hemacandraþ ..

@<[Page 1,228a]>@
#<utprekùà>#, strã, (utpekùate iti ut + pra + ãkùa + a + ñàp .) anavadhànam . iti medinã .. kàvyàlaïkàravi÷eùaþ . tasya lakùaõam .
     %<sambhàvanamathotprekùà prakçtasya samena yat .>% %<asyàrthaþ . prakçtasya upameyasya samena upamànena yat sambhàvanaü mithyàtvena varõanam>% . iti kàvyaprakà÷aþ .. (asyà bhedà bahavaþ . yaduktaü sàhityadarpaõe, da÷amaparicchede . 56 -- 62 ..
     %<bhavet sambhàvanotprekùà prakçtasya paràtmanà .
     vàcyà pratãyamànà sà prathamaü dvividhà matà ..
     vàcyevàdiprayoge syàdaprayoge parà punaþ .
     jàtirguõaþ kriyà dravyaü yadutprekùyaü dvayorapi ..
     tadaùñadhàpi pratyekaü bhàvàbhàvàbhimànataþ .
     guõakriyàsvaråpatvàt nimittasya puna÷ca tàþ ..
     dvàtriü÷advidhatàü yànti tatra vàcyàbhidàþ punaþ .
     vinà dravyaü tridhà sarvàþ svaråpaphalahetugàþ ..
     uktyanuktyornimittasya dbidhà tatra svaråpagàþ .
     pratãyamànàmedà÷ca pratyekaü phalahetugàþ ..
     uktyanuktoþ prastutasya pratyekaü tà api dvidhà .
     alaïkàràntarotthà sà vaicitramadhikaü vahet ..
     manye ÷aïke dhruvaü pràyo nånamityevamàdayaþ ..>% vistçtistu alaïkàra÷abde draùñavyà ..)

#<utaplavanaü>#, klã, (ut + plu + lyuñ .) ullamphanam . làphàna iti bhàùà .. (yathà, manuþ . 5 . 115 ..
     %<dravyàõàü caiva sarveùàü ÷uddhirutplavanaü smçtam ..>%)

#<utplavà>#, strã, (ut + plu + ac + ñàp .) naukà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<utphàlaþ>#, puü, (ut + phal + gha¤ .) lamphaþ ..
     (%<tatkùaõaü sa kçtotphàlaþ ÷aktidevo'tha sàdhvasàt .>% iti kathàsaritsàgare . 16 taraïge ..)

#<utphullaþ>#, tri, (utphalatãti . ut + phal + kta . àdita÷cetãóabhàvaþ utphullasaüphullayorupasaükhyànamiti niùñhàtasya laþ .) praphullaþ . vikasitaþ . ityamaraþ .. (yathà, kiràte .
     (%<utphullakamalaparàgajanyàduddhåtaþ sarasijasambhavaþ paràgaþ .>% spãtaþ . vardhitaþ . (yathà, viùõupuràõe . 1 . 9 . 13 ..
     %<harùotphullakapolena na càpi ÷irasà dhçtà .>% ànandàdinà visphàritaþ . yathà, ràmàyaõe ..
     %<avasthitaiþ samãpasthaistràsàdutphullalocanaiþ .>%) strãõàü karaõam . uttànam . iti medinã ..

#<utmaþ>#, puü, (unatti jalena . unda + undigudhikuùibhya÷ceti saþ . kidityanuvçtterna lopaþ .) prasravaõam . ityamaraþ .. unai iti bhàùà . yatra sthàne srutvà jalaü galati tatra . iti bharataþ .. svàmyàdayastu avicchedena sravajjalaü yatra sthàne patati nipatya ca bahulãbhavati tatretyàhuþ .. tathà sà¤jo'pyàha .
     %<girerupari nirjharàdiprabhavajalasaïghàtaþ .>%
     %<ajasraü mandavegena sravajjale . iti kokkañaþ ..>%

#<utmaïgaþ>#, puü, (utamvajate milati yatra . ut + sa¤ja + gha¤ .) kroóam . iti jañàdharaþ ..
     (%<utmaïgavà malinavasane saumya nikùipya vãõàm ..>% iti meghadåte 86 . tathà, viùõupuràõam . 1 . 11 . 5 ..
     %<praõayenàgataü puttram utsaïgàrohaõotsukam ..>% parbatàdãnàü ÷ikharade÷aþ . sànuþ .. yathà, raghuþ .
     %<÷ilàvibhaïgairmçgaràja÷àvastuïgaü nagotsaïgamivàruroha .. 6 . 3 ..>% saudhàdãnàmuparibhàgaþ . chàd iti bhàùà ..
     %<saudhotsaïgapraõayavimukho màsma bhårujjayinyàþ .>% iti meghadåte . 29 . abhyantarabhàgaþ .
     %<vanecaràõàü vanitàsakhànàü darãgçhotsaïganiùaktabhàsaþ .>% iti kumàre . 1 . 10 . årdhvatalaþ . vahirbhàgaþ .
     %<dçùado vàsitotsaïgà niùaõõamçganàbhibhiþ .>% iti raghuvaü÷e . 4 . 74 . saïgamaþ .. àliïganam . vivàhaþ .. vraõàdhobhàgaþ . ÷oùa iti bhàùà .. yathà su÷rute . såtrasthàne .
     %<abhyantaramutsaïgaü kçtvà bhåyo'pi vikaroti .>% garbhaþ . yathà, mahàbhàrate parãkùijjanmani . 14 . 68 . 18 . 19 .. %<àsãnmama matiþ kçùõa ! pårõotsaïgà janàrdana>% ! ..)

#<utsargaþ># puü, (ut + sçj + gha¤ .) tyàgaþ . dànam . varjanam . (yathà, kumàre . 7 . 35 ..
     %<÷rãlakùaõotsargavinotave÷àþ .>%
     %<tayotsargadrutataragatistatparaü vartma tãrõaþ .>% iti meghadåte . 20 .. yathà, manuþ . 11 . 193 .
     %<tasyotsargeõa ÷udhyanti japyena tapasaiva ca .>%) sàmànyavidhiþ .. iti hemacandraþ .. (yathà, kumàre . 2 . 27 .
     %<apavàdairivotsargàþ kçtavyàvçttayaþ paraiþ .>%) sàgnikartavyakriyàvi÷eùaþ . iti tithyàditattvam . atha vaidhotsargavidhiþ . snànasandhyàcamanàni kçtvà nàràyaõanavagrahagurån saüpåjya deyadravyaü vàmahastena dhçtvà dakùiõahasthena trirabhyarcya taddravyàdhipatidevatàü sampradàna¤ca arcayitvà saükalpya ku÷atilajalatyàgapårbakadànam . iti smçtiþ .. (apànavàyorvyàpàraþ . malamåtràdivarjanam .. utsajyate viõmåtramaneneti vyutpattyà pàyvindriyam . yathà -- yathà, manuþ . 12 . 121 .
     %<manasãndraü di÷aþ ÷rotre klànte viùõaü bale haram .
     vàcyagniü mitramutsarge prajane ca prajàpatim ..>%)

#<utsarjanaü>#, klã, (ut + sçj + lyuñ .) utsargaþ . tatparyàyaþ . tyàgaþ 1 vihàpitaü 3 dànaü 4 visarjanaü 5 vi÷ràõanaü 6 vitaraõaü 7 spar÷anaü 8 pratipàdanaü 9 pràde÷anaü 10 nirvapaõaü 11 apavarjanaü 12 aühatiþ 13 . ityamaraþ .. (sàgnikakartavyakriyàvi÷eùaþ . (yathà, manuþ . 4 . 96 .
     %<puùya tu chandasàü kuryàt vahirutsarjanaü dvijaþ .
     màgha÷uklasya và pràpte pårbàhõe prathame'hani ..>%)

#<utsarpiõã>#, strã, (ut + sçp + õini + ïãù . utsarpatãti vàkye vàcyaliïga eva .) jinànàü kàlavi÷eùaþ . yathà -- hemacandraþ ..
     %<kàlo dbividho'vasarpiõyutsarpiõãùu bhedataþ .
     sàgarakoñikoñãnàü viü÷atyà sa samàpyate ..
     avasarpiõyàü ùaóvà utsarpiõyàü taeva viparãtàþ .
     evaü dvàda÷abhirarairvivartate kàlacakramidam ..>% (udgamana÷ãlà . yathà, ÷àkuntale 6 aïke . %<utsarpiõã khalu mahatàü pràrthanà>% . iti ..)

#<utsaryà>#, strã, (ut + sç + õyat .) prajanakàlapràptà gauþ . iti jañàdharaþ .. pàla laonera upayukta gài iti bhàùà .

#<utsavaþ>#, puü, (ut + så + ac .) niyatàhlàdajanakavyàpàraþ . tatparyàyaþ . kùaõaþ 2 uddhavaþ 3 uddharùaþ 4 mahaþ 5 . ityamaraþ .. (yathà manuþ . 3 . 59 .
     %<tasmàdetàþ sadà påjyà bhåùaõàcchàdanà÷anaiþ .
     bhåtikàmairnarairnityaü satkàreùåtsaveùu ca ..>%) utsekaþ . icchàprasavaþ . kopaþ . iti medinã .. (unnatiþ . abhyudayaþ .
     %<utsave vyasane caiva durbhikùe ràùñraviplave ..>% iti hitopade÷eþ . 1 . 164 ..)

#<utsàdanaü>#, klã, (ut + sad + õic + lyuñ .) samullekhaþ . udvàhanam . udvartanam . iti medinã ..
     (%<utsàdana¤ca gàtrànàü snàpanocchiùñabhojane .>% iti manuþ . 2 . 209 .. vinà÷aþ . unmålanam ..
     %<pårbaü kùatrabadhaü kçtvà gatamanyurgatajvaraþ .
     kùatrasyotsàdanaü bhåyo na khalvasya cikãrùitam ..>% iti ràmàyaõam . 1 . 74 . 21 .. auùadhalepanàdinà vraõasya saü÷odhanam . tathà -- su÷rute .
     %<apàmàrgo'÷vagandhà ca tàlapatrã suvarcalà .
     utsàdane pra÷asyante kàkolyàdi÷ca yo gaõaþ ..>%
     %<utsàdanàt bhavet strãõàü vi÷eùàtkàntimadvapuþ .
     praharùasaubhàgyamçjàlàghavàdiguõànvitam ..>% iti cikitsitasthàne 24 adhyàye su÷rutenoktam ..)

#<utsàditaü>#, tri, (ut + sad + õic + ktà .) kçtotsàdanam . udvartitam . nirmalãkçta÷arãram .. (yathà, mahàbhàrate 7 . 80 . 10 . pratij¤àparbaõi .
     %<utsàditaþ kaùàyeõa balavadbhiþ su÷ikùitaiþ .
     àplutaþ sàdhivàsena jalena susugandhinà ..>%)

#<utsàrakaþ>#, puü, (utsàryante prabhudvàrato'nena iti . ut + sç + õic + vuõ .) dvàrapàlaþ . iti hemacandraþ .. utsasàraõakartà ..

#<utsàraõaü>#, klã, (ut + sç + õic + lyuñ .) dårãkaraõam . càlanam . sthànàntarapràpaõam ..

#<utsàhaþ>#, puü, (ut + sah + gha¤ .) udyamaþ . tatparyàyaþ . adhyavasàyaþ 2 . ityamaraþ .. såtram . iti medinã .. kalyàõam . bhàvavi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, sàhityadarpaõe 3 ya paricchede !
     %<ratirhàsa÷ca ÷oka÷ca krodhotsàhau bhayaü tathà .
     jugupsà vismaya÷cetthamaùñau proktàþ ÷amo'pi ca .>%) dhruvakavi÷eùaþ . tallakùaõaü yathà --
     %<utsàhaþ syàt rase hàsye tàle kendukasaüj¤ake .
     va÷avçddhikaraþ pàdaistrayoda÷amitàkùaraþ ..>% iti saïgãtadàmodaraþ ..

#<utsàhavardhanaü>#, klã, (utsàhaü vardhayati yat . utsàha + vçdha + lyuñ .) udyamavçddhiþ . vãrarasaþ . ityamaraþ ..

@<[Page 1,229a]>@
#<utsiktaþ>#, tri, (ut + sic + kta .) uddhataþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. garvitaþ . vardhitaþ . udriktaþ . iti ÷rãbhàgavatam .. (yathà, manuþ 8 . 71 .
     %<bàlavçddhàturàõà¤ca sàkùyeùu vadatàü mçùà .
     jànãyàdasthiràü vàcamutsiktamanasàü tathà .>%
     %<vãryotsiktau hi tau pàpau kàlapà÷ava÷aïgatau .>% iti ràmàyaõe 1 ma kàõóe ..)

#<utsicyamànaþ>#, tri, (ut + sic + ÷ànac .) udricyamànaþ . vçddhimàn . iti ÷rãbhàgavatam ..

#<utsukaþ>#, tri, (ut udyogaü suvati sauti sunoti và . su prasavai÷varyayoþ . vicisaüj¤àpårbakatvàt guõàbhàvaþ . kvipi àgama÷àstrasyànityatvàttugabhàvo và . tataþ saüj¤àyàü kan .. yadvà ut suvati . ùå preraõe . mitadrvàditvàt óuþ . satsviti kvip và . kanikeõa iti hrasvaþ .. ut + su + kvip + kan .) và¤chitakarmodyataþ . tatparyàyaþ . iùñàrthodyuktaþ 2 . ityamaraþ .. utkaõñhitaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, ràmàyaõe àdikàõóe .
     (%<preùayiùyati ràjà tu ku÷alàrthaü tavànaghe .
     bràhmaõàn nitya÷aþ puttri motsukà bhåþ kadàcana ..>%
     %<vatsotsukàpi stimità saparyàm .>% iti raghuvaü÷e 2 . 22 ..)

#<utsåraþ>#, puü, (såraü såryamatikràntaþ .) dinàvasànam . iti hemacandraþ ..

#<utsçùñaþ>#, tri, (ut + sçj + kta .) kçtotsargaþ . tatparyàyaþ . tyaktaþ 2 hãnaþ 3 vidhutaþ 4 samujjhitaþ 5 ghåtaþ 6 . ityamaraþ .. (yathà, yàj¤avalkyaþ .
     %<mahokùotsçùñapa÷avaþ såtikàgantukàdayaþ ..>%)

#<utsecanaü>#, klã, (ut + sic + lyuñ .) årdhvasekaþ . uthlana upacana ityàdi bhàùà ..

#<utsedhaþ>#, puü, (ut + sidh + gha¤ .) parbatavçkùàdãnàü dairdhyam .
     (%<kårmastriyojanotsedho da÷ayojanamaõóalaþ ..>% iti mahàbhàrate gajakårmayuddhe . 29 . 31 .) ucchrayaþ . (yathà, kumàre 5 . 8 ..
     %<payodharotsedhavi÷ãrõasaühati ..>% uparibhàgaþ . yathà, kumàre 5 . 24 .
     %<payodharotsedhanipàtacårõitàþ .>%) ÷arãram . ityamaraþ .. saühananam . iti hemacandraþ ..
     (%<sotsedhamuùmàrtha÷iràtanutvam .>% iti bhàvaprakà÷e ÷othàdhikàre ..
     %<utsedhaü saühataü ÷ophaü tamàhurnicayàdataþ .>% iti nidànasthàne trayoda÷àdhyàye vàbhañenoktam ..)

#<ud># vya, (u + kvip + tuk . pçùodaràditvàt sàdhaþ .) viü÷atyupasargàntargata upasargavi÷eùaþ . asyàrthaþ . årdhvam . utkarùaþ . pràkañyam . naikañyam . iti durgàdàsaþ .. prakà÷aþ . vibhàgaþ . pràbalyam . asvàsthyam . ÷aktiþ . pràdhànyam . bandhanam . bhàvaþ . mokùaþ . làbhaþ . årdhvakarma . iti medinã ..

#<udaü>#, klã, (ud + ac .) jalam . iti ÷abdaratnàvalã .
     (%<jagattrayàntodadhisaüplavode nàràyaõasyodaranàbhinàlàt .>% iti ÷rãbhàgavate . tathà ca gãtàyàm . 2 . 46 .
     %<yàvànartha udapàne sarvataþ saüplutodake ..>%)

#<udak>#, [c] vya, (ud + a¤ca + astàtiþ .) uttaradigde÷akàlàþ . iti medinã ..

#<udakaü>#, klã, (unattãti . undã kledane + kvan . udakamiti 2 . 39 . uõàdisåtreõa sàdhu .) jalam . ityamaraþ ..
     (%<anãtvà païkatàü dhålimudakaü nàvatiùñhati .>% iti màghaþ 2 . 34 .. tathà ÷rãbhagavadgãtà . 2 . 46 ..
     %<yàvànartha udapàne sarvataþ saüplutodake .>% udakasyodaþ ekahalàdau . pàõiniþ . 6 . 3 . 59 . iti vikalpaþ . udakumbhaþ . udakakumbhaþ . yathà, bhaññiþ . 2 . 20 . %<tapaþkç÷àþ ÷àntyudakumbhahastàþ>% .. uda÷abdo'pyudakaparyàya iti bhàùyañãkà . udakasyodaþ saüj¤àyàmiti rakùitaþ . yathà, kumàre 5 . 26 . %<sahasyaràtrãrudavàsatatparà>% .. iti ujjvaladattaþ . vàri÷abde'sya vivaraõaü boddhavyam ..)

#<udakaparãkùà>#, strã, (udakasya udakena và parãkùà .) divyavi÷eùaþ . yathà . athodakaparãkùà . pitàmahaþ .
     %<toyasyàtha pravakùyàmi vidhiü dharmyaü sanàtanam .
     maõóalaü puùpadhåpàbhyàü kàrayet suvicakùaõaþ ..
     ÷aràn saüpåjayedbhaktyà vaiõava¤ca dhanustathà .>% tatra prathamato varuõaü påjayet . yathà nàradaþ .
     %<gandhamàlyaiþ surabhibhirmadhukùãraghçtàdibhiþ .
     varuõàya prakurvãta påjàmàdau samàhitaþ ..>% tato dharmàvàhanàdisakaladevatàpåjàhomasamantrakapratij¤àpatra÷ironive÷àntaü karma kuryàt . kàtyàyanaþ .
     %<÷aràüstvanàyasàgràüstu prakurvãta vi÷uddhaye .
     veõukàùñhamayàü÷caiva kùeptà ca sudçóhaü kùipet ..>% pitàmahaþ .
     %<kùeptà ca kùatriyaþ kàryastadvçttirbràhmaõo'thavà ..
     akrårahçdayaþ ÷àntaþ sopavàsastathà ÷uciþ ..
     iùånna prakùipeddhãmàn màrute vàti và bhç÷am .
     viùame bhåprade÷e ca vçkùasthàõusamàkule .. * ..>% nàradaþ .
     %<kråraü dhanuþ sapta÷ataü madhyamaü ùañ÷ataü matam .
     mandaü pa¤ca÷ataü proktameùa j¤eyo dhanurvidhiþ ..>% aïgulãnàü saptàdhikaü ÷ataü yasya dhanuùaþ parimàõaü tat sapta÷atam . evaü ùañ÷atàdikam .. * .. pitàmahaþ .
     %<madhyamena tu càpena prakùipettu ÷aratrayam .
     hastànàntu ÷ate sàrdhe lakùyaü kçtvà vicakùaõaþ ..
     teùà¤ca preùitànàntu ÷aràõàü ÷àstradar÷anàt .
     madhyamastu ÷aro gràhyaþ puruùeõa balãyasà ..
     ÷aràõàü patanaü gràhyaü sarpaõaü parivarjayet .
     sarpan sarpan ÷aro yàti dåràddårataraü yataþ ..>% patanaü gràhyamiti ÷arapatanasthànaparyantaü gacchedityarthaþ . tena prasaraõapakùe'pi patanasthànaka÷aragrahaõaü tata÷ca prathamataþ puruùàntareõa tatsthàne ÷araþ ànetavyaþ .. * .. nàradaþ .
     %<nadãùu nàtivegàsu taóàgeùu saraþsu ca .
     hradeùu sthiratoyeùu kuryàt puüsàü nimajjanam ..>% nàtivegàsu sthitivirodhivega÷ånyàsu .. * .. viùõuþ . païka÷aivàladuùñagràhamatsyajalaukàdivarjite tasya nàbhimàtrajale magnasyàràgadveùiõaþ puruùasyànyasyorå gçhãtvà abhimantritàmbhaþ pravi÷et . tatsamakàla¤ca nàtikråramçdunà dhanuùà puruùo'paraþ ÷aramokùaü kuryàditi tasya ÷àdhyasyetyarthaþ . anyathà tasyeti vyatha syàt .. * .. anyapuruùasya stambhadhàraõamàha smçtiþ .
     %<udake pràïmukhastiùñheddharmasthåõàü pragçhya ca .. * ..>% pràóvivàkakartçkajalàbhimantraõamàha pitàmahaþ . toya tvaü pràõinàü pràõaþ mçùñeràdyantu nirmitam . ÷uddhe÷ca kàraõaü proktaü dravyàõàü dehinàü tathà .. atastvaü dar÷ayàtmànaü ÷ubhà÷ubhaparãkùaõe .. * .. ÷odhyakartçkàbhimantraõamàha yàj¤avalkyaþ .
     %<satyena màbhirakùasva varuõetyabhi÷àpya kam .
     nàbhimàtrodasthasya gçhãtvorå jalaü vi÷et ..>% mà màü . abhi÷àpya ÷apathaü kàrayitvà . kaü jalam . vi÷et nimajjet .. * .. toraõa¤ca nimajjanasamãpe same sthàne ÷odhyakarõapramàõocchritaü kàryam . yathà nàradaþ .
     %<gatvà tu tajjalasthànaü tañe toraõamucchritam .
     kurvãta karõamàtrantu bhåmibhàge same ÷ucau .. * ..>% ÷aramokùe vi÷eùamàhaturnàradavçhaspatã .
     %<÷araprakùepaõasthànàdyuvà javasamanvitaþ .
     gacchet paramayà ÷aktyà yatràsau madhyamaþ ÷araþ ..
     madhyamaü ÷aramàdàya puruùo'nyastathàvidhaþ .
     pratyàgacchettu vegena yataþ sa puruùo gataþ ..
     àgatastu ÷aragràhã na pa÷yati yadà jale .
     antarjalagataü samyak tadà ÷uddhiü vinirdi÷et ..
     anyathà na vi÷uddhaþ syàdekàïgasyàpi dar÷anàt .
     sthànàdvànyatra gamanàdyasmin pårbaü nive÷ayet .. * ..>% javinau vi÷eùayati nàradaþ .
     %<pa¤cà÷ato dhàvakànàü yau syàtàmadhikau jave .
     tau ca tatra niyoktavyau ÷arànayanakarmaõi ..>% ekàïgasya dar÷anàditi karõàdyabhipràyeõa .
     %<÷iromàtrantu dç÷yeta na karõau nàpi nàsike .
     apsu prave÷ane yasya ÷uddhaü tamapi nirdhi÷et ..>% iti vi÷eùàbhidhànàt . kàtyàyanaþ .
     %<nimajyotplavate yastu dçùña÷cet pràõinà naraþ .
     punastatra nimajjeta daü÷acihnavibhàvitaþ ..>% jalàntargatamatsyajalaukàdinà daùñaþ samutplavate yadi tadà daùñe dçùñe punarnimajjanãya ityarthaþ .. * .. pitàmahaþ .
     %<gantu÷càpi ca kartu÷ca samaü gamanamabhajjanam .
     gacchet toraõamålàttu ÷arasthàna javã naraþ ..
     tasmin gate dvitãyo'pi vegàdàdàya ÷àyakam .
     gacchettoraõamålantu yataþ sa puruùo gataþ ..
     àgatastu ÷aragràhã na pa÷yati yadà jale .
     antarjalagataü samyak tataþ ÷uddhiü vinirdi÷et ..>% atra majjanasamakàlagamanàbhidhànàt ÷aramokùasamakàlaü gamanaü ÷ålapàõyuktamayuktam . majjanasamakàlakùiptaü madhyamaü ÷aramàdàyetyaparamuktamapi pramàõa÷ånyam . tata÷ca triùu ÷areùu mukteùu eko vegavàn madhyama÷arapatanasthànaü gatvà tamàdàya tatraiva tiùñhati . anyastu puruùo vegavàn ÷aramokùasthàne toraõamåle tiùñhati evaü sthitayostçtãyàyàü karatàlikàyàü pràóvivàkadattàyàü ÷odhyo nimajjati tatsamakàlameva toraõamålasthito'pi drutataraü madhyama÷arapatanasthànaü gacchati ÷aragràhã ca tasmin pràpte drutataraü toraõamålaü pràpyàntarjalagataü yadi na pa÷yati tadà ÷uddho bhavatãti vartulàrthaþ .. * .. * .. tatra prayogaþ . uktalakùaõajalà÷ayanikañe tathà toraõaü vidhàya uktade÷e lakùyaü kçtvà toraõasamãpe sa÷araü dhanuþ saüpåjya jalà÷aye varuõamàvàhya påjayitvà tattãre dhammàdãü÷ca devàn havanàntamiùñvà dakùiõàü kçtvà ÷odhyasya ÷irasi pratij¤àpatraü baddhà pràóvivàko jalamabhimantrayet . vakùyamàõamantreõa . oü %<toya tvaü pràõinàüpràõaþ sçùñeràdyantu nirmitam . ÷uddhe÷ca kàraõaü proktaü dravyàõàü dehinàü tathà .. atastvaü dar÷ayàtmànaü ÷ubhà÷ubhaparãkùaõe>% . iti .. ÷odhyastu oü %<satyena màbhirakùasva varuõa>% ityanena jalamabhimantrya gçhãtasthåõasya ÷odhyanàbhimàtrodakàvasthitasya balãyasaþ pràïmukhasya puruùasya samãpaü jalamadhye gacchet . tataþ ÷areùu triùu mukteùu madhyama÷arapàtasthàne madhyama÷araü gçhãtvà javinyekasmin puruùe sthite anyasmiü÷ca toraõamålasthite pràóvivàkena tàlatraye datte÷odhyo gçhãtasthåõapràïmukhapuruùasyorå gçhãtvà nimajjati tatsamakàlameva toraõamålastho'pi madhyama÷arasthànaü drutaü gacchati . tataþ ÷aragràhã ca tasmin pràpte drutaü toraõamålaü pràpya jalàntaþsthaü yadi na pa÷yati tadà ÷uddhaþ . karõàdyaïgaü vinà ÷iromàtradar÷ane'pi ÷uddhaþ . majjanasthànàdanyatragamane'pya÷uddhaþ . tato dakùiõàdikaü dadyàt . iti divyatattvam ..

#<udakãrõaþ>#, puü, (udena jalena kãrõaþ vyàptaþ .) mahàkara¤jaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<udakãryaþ>#, puü, (udena kãryaþ .) kara¤javi÷eùaþ . iti ratnamàlà .. óàlakaramcà óaharakara¤ja ityàdi bhàùà . (asyoktaþ paryàyo bhàvaprakà÷e .
     %<udakãryastçtãyo'nyaþ ùaógranthà harivàruõã .
     markañã vàyasã càpi kara¤jã karabha¤jikà ..>% guõà asya kara¤jã÷abde j¤àtavyàþ ..)

#<udakyà>#, strã, (udakaü jalaü ÷uddhisnànàrthamarhatãti . udaka + saüj¤àyàmiti yat .) rajasvalà . çtumatã . ityamaraþ .. (yathà, manuþ . 4 . 57 .
     %<nodakyayàbhibhàùeta yaj¤aü gacchennacàvçtaþ ..>%)

#<udagadriþ>#, puü, (udaguttare yo'driþ .) himàlayaparbataþ . iti hemacandraþ ..

#<udagayanaü>#, klã, (udak uttarasyàmayanaü gamanam .) uttaràyaõam . iti smçtiþ .. (yathà, manuþ . 1 . 67 .
     %<daive ràtryahanã varùaü pravibhàgastayoþ punaþ .
     ahastatrodagayanaü ràtriþ syàd dakùiõàyanam ..>% %<tadàdityasyodagayanamàdàna¤ca trãnçtån ÷i÷iràdãn grãùmàntàn vyavasyet>% .. iti såtrasthàne ùaùñhe'dhyàye carakeõoktam . vistara÷càsyottaràyaõa÷abde j¤eyaþ ..)

#<udagbhåmaþ>#, puü, (udaguttaradigvat pra÷astà bhåmiryatra . samàse + ac .) sadbhåmiþ . utkçùñasthànam . iti jañàdharaþ ..

#<udagraü>#, tri, (udgatamagraü yasya .) ucchritam . uccam . ityamaraþ .. (vi÷àlam . mahat . dãrgham . bhãmam .
     %<nayan madhulihaþ ÷vaityamudagrada÷anàü÷ubhiþ ..>% iti màghaþ . 2 . 21 . tathà, raghuþ . 2 . 53 . %<kùatàtkila tràyata ityudagraþ kùattrasya ÷abdo bhuvaneùu råóhaþ>% . %<avantinàtho'yamudagrabàhuþ>% .. iti ca raghuþ . 6 . 32 ..)

#<udagradan>#, [t] puü, (udagrau dantau yasya . agrànta÷uddha÷ubhravçùavaràhebhya÷ceti dantasya datç ..) uccadantahastã . vçhaddantayukte, tri . iti hemacandraþ ..

#<udajaþ>#, puü, (ut + aj + samudorajaþpa÷uùviti ap . agha¤aporiti paryudàsàt vãbhàvo na .) pa÷upreraõam . ityamaraþ ..

#<uda¤canaü>#, klã, (ut + a¤ca + lyuñ .) pidhànapàtram . iti hemacandraþ .. óhàkuni iti bhàùà . (yathà, ÷atapathabràhmaõe . 4 . 3 . 5 . %<pratiprasthàtà saüsravàvànayatyunnetà camasena voda¤canena và>% .) årdhvakùepaõam ..

#<uda¤citaü>#, tri, (ut + a¤ca + kta .) årdhvakùiptam . iti hemacandraþ .. (%<uda¤citàkùo'¤citadakùiõoruþ>% . iti bhaññiþ .. (påjitam ..)

#<udaõóapàlaþ>#, puü, (udaõóasya udbhinnàõóasya pàlo gamanaü palàyanaü yatra . matsyasarpavi÷eùàõàmaõóaü udbhinnaü satpalàyate iti prasiddhiþ .) matsyavi÷eùaþ . sarpabhedaþ . iti medinã ..

#<udadhiþ>#, puü, (udàni udakàni và dhãyante'smin . uda + và udaka + dhà + ki .) samudraþ . ityamaraþ .. (%<udadheriva nimnagà÷ateùvabhavannàsya vimànanà kvacit>% . iti raghuþ 8 . 8 .. meghaþ . ghañaþ ..)

#<udadhikràþ>#, puü, (udadhi + krama + viñ .) samudràkramaõakartà . iti vyàkaraõam ..

#<udadhimalaþ>#, puü, (udadheþ samudrasya mala iva ..) samudraphenaþ . asya guõàþ . ÷ãtalatvam . kaùàyatvam . ativàntikàritva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<udadhimekhalà>#, strã, (udadhirmekhaleva yasyàþ ..) pçthivã . iti mahàbhàratam .. (%<caturudadhimàlàmekhalàyà bhuvo bhartà>% . iti kàdambarãkathàmukhe .)

#<udantaþ>#, puü, (udgato nirõãtaþ anto yasya .) vàrtà .
     (%<kàntodantaþ suhçdupagataþ saïgamàtki¤cidånaþ ..>% iti meghadåte 101 . tathà, raghuþ . 12 . 66 .
     %<÷rutvà ràmaþ priyodantaü mene tatsaïgamotsukaþ>% sàdhuþ . iti medinã .. vçttiyàjanam . iti ÷abdaratnàvalã .. (pàkava÷àt pràptànte, tri . yathà, ÷atapathavràhmaõe . %<÷çtamasaditi tadàhuryarhyudantaü tarhi juhuyàt taddhainodantaü kuryàdupa ha dahet yadyadantaü kuryàdaprajaj¤i vai reta upadagdhaü tasmànno dantaü kuryàt>% ..)

#<udantakaþ>#, puü, (udanta + svàrthe kan .) vçttàntaþ . vàrtà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<udantikà>#, strã, (ut + anta + õic + õvul + ñàp .) tçptiþ . iti hàràvalã ..

#<udanyà>#, strã, (udanyati udakasyecchà và . supaþ àtmanaþ kyac . a÷anàyodanyeti ãtvàbhàvaþ kyaci udakasyodanmàvo'pinipàtyate . apratyayàdityaþ .) pipàsà . ityamaraþ .. (yathà chàndogyopaniùadi . 6 . 8 . 5 . %<atha yatraitatpuruùaþ pipàsati nàma teja eva tatpãtaü nayate tadyathà gonàyo'÷vanàyaþ puruùanàyaþ ityevaü tatteja àcaùña udanyeti>% ..)

#<udanvàn>#, [t] puü, (udakàni santyatra . udaka + matup . udanvànudadhau cetyudakasya udanbhàvo nipàtitaþ matupi .) samudraþ . ityamaraþ .. (yathà raghuþ 4 . 52 ..
     %<asahyavikramaþ sahyaü dårànmuktamudanvatà .>% çùivi÷eùaþ . iti pàõiniþ . 8 . 2 . 13 ..)

#<udapa># àghàte . sautradhàturayam . iti kavikalpadrumaþ .. (paraü-sakaü-señ .) pa¤camasvaràdiþ . uda¤caþ . iti durgàdàsaþ .. pànubandha udadhàturayaü bhramava÷àt udapeti likhitaþ ..

#<udapànaü>#, klã, puü, (udakaü pãyate'smin . udaka + pà + adhikaraõe + lyuñ, udakasya udaþ .) kåpaþ . ityamaraþ ..
     (%<taóàgànyudapànàni vàpyaþ prasravaõàni ca .>% iti manuþ 2 . 48 . tathà, ràmàyaõe 2 . 80 . 12 ..
     %<nirjaleùu ca de÷eùu khanayàmàsuruttamàn .
     udapànàn bahuvidhàn vedikàparimaõóitàn ..>% bhàve lyuñ . jalapànam . yathà gãtàyàm . 2 . 46
     %<yàvànartha udapàne sarvataþ saplutodake ..>%)

#<udayaþ>#, puü, (udyanti grahà yasmàt . ut + i + ac .) pårbaparbataþ . udayàcalaþ . (bhàve + ac .) samunnatiþ . iti medinã .. dãptiþ . maïgalam . iti ÷abdaratnàvalã .. grahàõàmudgamaþ . tatra såryasyodayavivaraõaü yathà, viùõupuràõe 2 aü÷e 8 adhyàyaþ .. * ..
     %<udayàstamane caiva savvakàlantu saümukhe .
     di÷àsva÷eùàsu tathà maitreya vidi÷àsu ca .. 13 ..
     yairyatra dç÷yate bhàsvàn sa teùàmudayaþ smçtaþ .
     tirobhàva¤ca yatraiti tatraivàstamanaü raveþ .. 14 ..
     naivàstamanamarkasya nodayaþ sarvadà sataþ .
     udayàstamanàkhya¤ca dar÷anàdar÷anaü raveþ .. 15 ..
     ÷akràdãnàü pure tiùñhan spa÷attheùa puratrayam .
     vikarõau dvau vikarõasthastrãnkoõàn dvepure tathà .. 16 ..
     udito vardhamànàbhiràmadhyàhnàttapan raviþ .
     tataþ paraü hrasantãbhirgobhirastaü nigacchati .. 17 ..
     udayàstamanàbhyà¤ca smçte pårbàpare di÷au .
     yàvat purastàttapati tàvat pçùñhe'tha pàr÷vayoþ .. 18 ..
     çte'maragirermerorupari brahmaõaþ sabhàm .
     ye ye marãcayo'rkasya prayànti brahmaõaþ sabhàm .. 19 ..
     te te nirastàstadbhàsà pratãpamupayànti vai .
     tasmàddi÷yuttarasyàü vai divàràtriþ sadaiva hi .
     sarveùàü dvãpavarùàõàü meruruttarato yataþ .. 20 ..>% udayàstamane ca sarvakàlaü bhavataþ . te ca parasparaü saümukhe samànasåtrasthe bhavataþ . tatra hetumàha . yaryatreti . raverudayàstamayau sarvakàlaü madhyàhna eva sato'rkasya na sta eva ato everudayàstamayatvaü dar÷anàdar÷anamàtrameva .. dar÷anàdar÷anayoravadhimàha . ÷akràdãnàmiti . indràdyanyatamasya pure madhyàhne tiùñhaüstadekaü puraü abhitaþ puradvayaü cetyevaü puradvayaü tadantaràjasthau dvau ca vikarõau koõau udayàdyavasthàbhiþ stç÷ati svara÷mibhirbhàsayati . tathà vikarõasthaþ agnyàdyanyatamakoõe madhyàhne sthitastaü koõaü abhitaþ sthitaü koõadvayaü cetyevaü trãn koõàn tanmadhyavartidve ca pure tathaivodayàdyavasthàbhiþ spç÷ati . bhåvalayasyàrdhe pratapan dç÷yate tàvadahaþ . ardhe tu na dç÷yate tàvadràtrirityarthaþ . tathàhi aindre pure madhyàhne yadà tiùñhati tadà saumyapurasthànàmastamayaþ . ai÷akoõasthànàü tçtãyo yàmaþ . agnikoõasthànàü prathamaþ . yàmye sthitànàmudayaþ . evaü yadà yàmye madhyàhne tiùñhati tadà aindre astamayaþ . agnikoõe tçtãyo yàmaþ . nairçtikoõe prathamo yàmaþ . vàruõe udayaþ . yadà ca vàruõe madhyàhnaþ tadà yàmye astamayaþ . nairçtikoõe tçtãyo yàmaþ . vàyavye prathamaþ . saumye udayaþ . yadà saumye madhyàhnastadà vàruõe astamayaþ . vàyavye tçtãyo yàmaþ . ai÷akoõe prathamaþ . aindre udayaþ . evaü agnikoõe yadà madhyàhnastadà ai÷akoõe astamayaþ . indrapure tçtãyo yàmaþ . yamapure prathamaþ . nairçtikoõe udayaþ . ityàdi yojyam . evaü meroþ sarvataþ paribhraman såryo'rdhabhåvalayaü prakà÷ayan dar÷anàdar÷anàdyapekùayà ahoràtravyavasthàkàraõamuktaü bhavati .. sannidhànavyavadhànakçtameva ra÷mãnàü vçddhihràsatãvratvamandatvàdikamapãtyàha . udita iti gobhiþ ra÷mibhiþ .. digvibhàgo'pyudayàstamayanimittaevetyàha udayeti . yatra yasyodeti sà tasya pårbà dik . yatràstameti sà aparà pratãcã . tathà ÷rutiþ . %<tasmàdasàvàdityaþ sarvàþ prajàþ pratyagudeti . tasmàt sarvà evànyataþ pratyudagàditi ..>% purastàdudyantaü såryaü pa÷yata÷ca dakùiõa-vàma-pàr÷vabhàgau dakùiõottare di÷àviti dar÷ayan ra÷mivistàràvadhimàha . yàvaditi . caturdikùu lokàlokàcalaparyantaü tapatãtyarthaþ .. merau tu vi÷eùamàha . çte iti . brahmasabhàvarjaü meroruparyapi sarvatastapati na tu brahmasabhàü bhàsayati . tatra hetumàha . ye ye marãcaya iti .. meroþ sarvato'pi vi÷eùatàntaramàha . tasmàditi . yato yasmàt sarveùàü dvãpànàü varùàõà¤ca meruruttarata eva sthitaþ . tasmànmeroruttarasyàü di÷i sadà divàpi anyeùàü dine'pi nityaü ràtrireva . ayaü bhàvaþ . meruü pradakùiõãkurvantaü såryaü ye yatra pa÷yanti saiva teùàü pràcã . teùà¤ca vàmabhàga eva meruþ . ataþ sarveùàü sarvadà meruruttarata eva . dakùiõabhàge ca lokàlokàcalaþ . tasmàduttarasyàü di÷i sadà ràtriþ . dakùiõasyà¤ca di÷i sadà dinamiti . yadvà . bhàratàdivarùasthànàü sammukhe såryamudyantaü pa÷yatàmuttarasyàü di÷i vàmabhàge merorekataþ sadà dinam . anyata÷ca sadà ràtriþ . dakùiõabhàge tu sadà dinamevetyarthàduktaü bhavati .. iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã ..

#<udayanaü>#, klã (ut + i + lyuñ .) udayaþ . iti medinã .. (yathà çgvede 1 . 48 . 7 .
     %<eùà yukte paràvataþ såryasyodayanàdadhi ..>%)

#<udayanaþ>#, puü, agastyamuniþ . vatsaràjaþ . iti medinã ..
     (%<pràpyàvantãnudayanakathàkovidàn gràmavçddhàn .>% iti meghañåte . 39 .) udayanàcàryaþ . sa ca kusumà¤jaligranthakartà ..

#<udaraü>#, klã, (ut çõàtãti . %<udidçõàterajalau pårbapadàntyalopa÷ca>% . ut + dé + ac . antyalopa÷ca .) nàbhistanayormadhyabhàgaþ . peña iti bhàùà . tatparyàyaþ . piciõóaþ 2 kukùã 3 jañharaþ 4 tundam 5 . ityamaraþ .. yuddham . iti medinã ..
     (%<upasthamudaraü jihvà hastau pàdau ca pa¤camam .>% iti manuþ . 8 . 125 ..)

#<udaraþ>#, puü, (udaraü a÷rayatvenàstyasya . ar÷a àditvà dac .) udarastharogavi÷eùaþ . udarã iti bhàùà . yathà . athodaràdhikàraþ . tatrodarasya nimittamàha .
     %<rogàþ sarve'pi mande'gnau sutaràmudaràõi ca .
     ajãrõànmalinai÷cànyarjàyante malasa¤cayàt ..>% agnau mande sarve rogà jàyante kintu sutaràmati÷ayena udaràõi jàyante . aparànapi hetånàha . ajãrõànmalinai÷cànyaiþ atyantadoùajanakaiþ malasa¤cayàt malànàü doùàõàü purãùasya càtivçddheþ . atrodara÷abdenodarastho roga ucyate . yata àha .
     %<tàtsthyataddharmatàbhyà¤ca tatsamãpatayàpi ca .
     tatsàhacaryàt ÷abdànàü vçttiruktà caturvidhà .. * ..>% saüpràptimàha . ruddhàþ svedàmbuvàhãni doùàþ srotàüsi sa¤citàþ . pràõàgnyapànàn saüduùya janayantyudaraü nçõàm .. * .. sàmànyaråpamàha . àdhmànaü gamane '÷aktirdaurbalyaü durbalàgnità . ÷othaþ sadanamaïgànàü saïgo vàtapurãùayoþ . dàhastandrà ca sarveùu jañhareùu bhavanti hi .. * .. sannikçùñanidànapårbikàü saükhyàmàha . pçthakdoùaiþ samastai÷ca plãhabaddhakùatodakaiþ . sambhavantyudaràõyaùñau teùàü liïgaü pçthak ÷çõu .. * .. vàtodarasya lakùaõamàha .
     %<tatra vàtodare ÷othaþ pàõipànnàbhikukùiùu .
     kukùipàr÷vodarakañãpçùñharuk parbabhedanam ..
     ÷uùkakàso'ïgamarda÷ca gurutà malasaügrahaþ .
     ÷yàvàruõatvagàditvamakasmànmàüsavçddhimat ..
     satodamedamudaraü tanukçùõa÷iràtatam .
     àdhmànàdativacchabdamàhataü prakaroti ca ..
     vàyu÷càtra saruk ÷abdo vicaret sarvatogatiþ ..>% pàõipàdityatra vya¤janàntaþ pàcchabda àrùatvàt . kukùipàr÷vodaretyatra kukùi÷abda udarasya vàmadakùiõabhàgadvayavàcã . sarvatogatiþ sakalakoùñhe sa¤caran .. * .. paittikamàha .
     %<pittodare jvaro mårchà dàhastçñ kañukàsyatà .
     bhramo'tisàraþ pãtatvaü tvagàdàvudaraü harit ..
     pãtatàmra÷irànaddha sasvedaü soùma dahyate .
     dhåmàyate mçduspar÷aü kùiprapàkaü pradåyate ..>% harit ÷àkavarõam . soùma antastàpayuktam . dahyate vahirdàhayuktam . dhåmàyate dhåmamivodvamati . kùiprapàkaü kùiprapàkàt jalodaratàü yàti . pradåyate vyathate .. * .. kaphodaramàha .
     %<÷leùmodare'ïgasadanaü svàpa÷cayathugauravam .
     tandrotkle÷o'ruciþ ÷vàsaþ kàsaþ ÷uklatvagàdità ..
     udaraü stimitaü snigdhaü ÷uklaràjãtataü mahat .
     ciràbhivçddhikañhinaü ÷ãtaspar÷aü guru sthiram ..>% svàpaþ spar÷àj¤atà . gauravamaïgànàm . tandrà nidràbàhulyam . utkle÷o hçllàsaþ . ÷uklaràjãtataü ÷ukla÷iràvyàptam .. * .. sannipàtoduramàha .
     %<striyo'nnapànaü nakhalomamåtravióàrtavairyuktamasàdhuvçttàþ .
     yasmai prayacchantyarayo garàü÷ca duùñàmbudåùãviùasevanàcca ..
     tenà÷u raktaü kupità÷ca doùàþ kuryuþ sughoraü jañharaü triliïgam .
     tacchãtavàte bhç÷adurdine ca vi÷eùataþ kupyati dahyate ca ..
     sa càturo mårchati hi prasaktaü pàõóuþ kç÷aþ ÷uùyati tçùõayà ca .
     dåùyodaraü kãrtitametadeva plãhodaraü kãrtayato nibodha ..>% striya ityavivekisannihitajanopalakùaõam . tà÷ca svasaubhàgyamicchantyaþ . viñ màürjàràdãnàm . àrtavaü rajaþ . arayo và . garàn saüyogajàni viùàõi . duùñàmbu saviùamatsyatçõaparõàdiyutaü ÷añita¤ca .. dåùãviùaü viùamevàgnyàdyupaghàtena svalpaprabhàvam . yata uktam .
     %<jãrõaü viùaghnauùadhibhirhataü và dàvàgnivàtàtapa÷odhita¤ca .
     svabhàvato và guõaviprayuktaü viùaü hi dåùãviùatàmupaiti ..>% guõaviprayuktaü guõaviyuktaü tat . udaraü ÷ãtatàdiùu kupyati . dåùãviùasya kopàt . mårchàtiviùayogàt . prasaktaü nirantaraü etadeva sannipàtodaram . tantràntare dåùyodaraü kãrtitam . athavà parasparaü dåùayantãti doùà eva dåùyàþ taiþ kçtamudaraü dåùyodaram .. * .. plãhodaramàha .
     %<vardhate plãhavçddhyà yadvidyàt plãhodaraü hi tat .
     tadvàme vardhate pàr÷ve nimittaü tasya tatra yat ..
     pravçddhaplãhaliïgàni yànyuktàni bhiùagvaraiþ .
     plãhodare'pi dç÷yante tàni sarvàõi dehinàm ..>% plãhodarasyaiva bhedo yakçddàlyudaraü na punaradhikamityàha . %<savyànyapàr÷ve yakçti pravçddhe j¤eyaü yakçddàlyudaraü tadeva>% . yakçddàlayati doùairbhedayatãti yakçddàlyudaraü tadeva udarameva .. * .. baddhagudamàha .
     %<yasyànnamannairupalepibhirvà, bàlà÷mabhirvà pihitaü yathàvat .
     sa¤cãyate yasya malaþ sadoùaþ, ÷anaiþ ÷anaiþ ÷aïkaravacca nàóyàm ..
     nirudhyate yasya gude purãùaü nireti kçcchràdapi càlpamalpam .
     hçnnàbhimadhye parivçddhimeti tasyodaraü baddhagudaü vadanti ..>% upalepibhiþ picchilairannaiþ ÷àka÷àlukàdibhiþ . bàlà÷mabhiþ bàlukàbhiþ karkarairvà bàlaiþ ke÷aiþ a÷mabhiþ pàùàõairvà . yathàvat yasya yat sambhavati . malaþ purãùam . ÷aïkaravat saümàrjanãkùiptatçõadhålyàdivat . %<÷aïkaro'vakaraþ pumàn>% ityamaraþ . ÷aïkaro ghåõa iti loke . nàóyàü antranàóyàm . hçnnàbhimadhye hçnnàbhyormadhye .. * .. kùatodaramàha .
     %<÷alyaü yathànnopahataü yadantraü bhuktaü bhinattyàgatamanyathà và .
     tasmàt kùato'ntràt salilaprakà÷aþ sràvaþ sravedvai gudatastu bhåyaþ ..
     nàbheradha÷codarameti vçddhiü nistudyate dàlyati càtimàtram .
     etat parisràvyudaraü pradiùñaü dakodaraü kãrtayato nibodha ..>% ÷alyaü karkaràdi . annopahataü annanihitam . bhuktaü yadantraü bhinatti . tathà anyathà àgataü bhojanaü vinà àgataü ÷aràdi . tadapi yadantraü bhinatti etadupalakùaõam . jçmbhaõamatya÷anaü và yadantraü bhinatti . yata uktaü carake . %<÷arkaràtçõakàùñhàsthikaõñakairannasaüyutaþ . bhidyetàntraü yadà bhuktaü jçmbhayàtya÷anena và>% .. iti . tasmàt bhinnàdantràt . gudatastu bhåyaþ antràt saüsrutya punargudataþ sravedityarthaþ . dàlyati vidãryataiva . padasiddhiràrùatvàt . etat kùatodaraü tantràntare parisràvyudaraü pradiùñam .. * .. udakodaramàha .
     %<yat snehapãto'pyanuvàsito và, vànto virikto'pyathavà niråóhaþ .
     pibejjalaü ÷ãtalamà÷u tasya srotàüsi duùyanti hi tadvahàni ..
     snehopalipteyvathavàpi teùådakodaraü pårbavadabhyupaiti .
     snigdhaü mahattat parivçttanàbhi samàtataü pårõamivàmbunà ca ..>% yathà dçtiþ kùubhyati kampate ca ÷abdàyate càpi dakodaraü tat .. snehapãtaþ pãtaityatràdhyavasitàditvàt kartari ktaþ pa÷càt snehaü pãtaþ snehapãta iti tatpuruùaþ . tena snehaü pãtavànityarthaþ . anuvàsito và gçhãtànuvàsanavastiþ . vàntaþ atràpi pårbavat kartari ktaþ tena vàntavànityarthaþ . evaü viriktaþ viriktabàn . tathà niråóhaþ gçhãtaniråóhavastiþ . sa cedà÷u ÷ãtalaü jalaü pibet . tasya tadvahàni jalavahàni srotàüsi duùyanti svakarmaduùñàni bhavanti jalavaheùu srotaþsu duùñeùu satsu annarase upasnehanyàyena vahirbhåte dakodaramàyàti . athavà teùu udakavaheùu srotaþsu snehopalipteùu pårbavat yathàpårbam . annarase upasnehanyàyena vahirniþsçte dakodaramàyàti . tathà jale'pi vahirniþsçte dakodaramàyàti . tat udaram . parivçttanàbhi gambhãranàbhi . samàtataü stabdham . yathà dçtiþ carmamayaü jalàharaõapàtram . kùubhyati antarjaladolanena sa¤calati kampate vahiþ ÷abdàyate kampamànaü sat ÷abdaü karoti .. * .. sàdhyàsàdhyalakùaõamàha .
     %<janmanaivodaraü sarvaü pràyaþ kçcchratamaü matam .
     balinastadajàtàmbu yatnasàdhyaü navotthitam ..>% balinaþajàtàmbu navotthita¤ca yatnasàdhyamityanvayaþ .
     %<pa÷càdbaddhagudaü tårdhvaü sarvaü jàtodakaü tathà .
     pràyo bhavatyabhàvàya chidràntra¤ca dakodaram ..>% chidràntraü ÷aràdinà chidramantraü yasya tadudaraü abhàvàyaü bhavati .. * .. jàtodakasyodarasya lakùaõamàha . carakaþ .
     %<payaþpårõà dçtiriva kùobhe ÷abdakaraü mçdu .
     apravyakta÷iraþ÷ålaü nitàntamudaraü mahat ..
     àlasyamàsyavairasyaü måtraü bahu sakçcchrataþ .
     jàtodakasya liïgaü syànmando'gniþ pàõóutàpi ca ..
     ÷ålàkùaü kuñilopasthamupaklinnatanutvacam .
     bala÷oõitamàüsàgniparikùãõa¤ca varjayet ..>% ÷ålàkùasthàne ÷ånàkùamiti ca pàñhaþ . kuñilãpasthaü vakramehanam . upaklinnatanutvacaü . upari àrdrà tanvo tyagyasya . taü udariõam .
     %<pàr÷vabhaïgànnavidveùa÷ophàtãsàrapãóitam .
     viriktaü càpyudariõaü påryamàõaü vivarjayet ..>% viriktamapi påryamàõaü påryamàõodaraü udariõaü vivarjayet .. * .. athodarasya cikitsà .
     %<eraõóatailaü da÷amålami÷raü gomåtrayuktastriphalàraso và .
     nihanti vàtodara÷otha÷ålàn kvàthaþ samåtro da÷amålaja÷ca ..
     kuùñhaü dantã yavakùàraþ pàñhà trilavaõaü vacà .
     ÷uõñhã coùõàmbunà pãtà vàtodararujàpahà ..>% kuùñhàdicårõam .. * ..
     %<la÷unasya tulàmekàü jaladroõe vipàcayet .
     trikañu triphalà dantã hiïga saindhavacitrakam ..
     devadàru vacà kuùñhaü madhu ÷igruþ punarnavà .
     sauvarcalaü vióaïgàni dãpyako gajapippalã ..
     eteùàü palikàn bhàgàn trivçtaþ ùañpalàni ca .
     piùñvà kaùàyeõaitena tailaü mçdvagninà pacet ..
     tatpibet pràtarutthàya yathàgnibalamàtrayà .
     nihanti sakalàn rogàn udaràõi vi÷eùataþ ..
     måtrakçcchramudàvartamantravçddhigudakramãn .
     pàr÷vakukùibhavaü ÷ålamàma÷ålamarocakam ..
     yakçdaùñhãlikànàhàn plãhànaü càïgavedanàm .
     màsamàtreõa na÷yaünti a÷ãtirvàtajà gadàþ ..>% iti rasonatailam .. * ..
     %<pittodareùu balinaü pårbameva virecayet .
     durbalaü hanuvàùpàdau ÷odhayet sauravastinà .
     saüjàtabalakàyàgniü punaþ snigdhaü virecayet ..
     payasà ca trivçtkalkairuvåkasya ÷çtena ca ..
     pippalyàdigaõenàjyaü pàcitaü pàyayedbhiùak .
     naraü pathyabhujaü nityaü kaphodaranivçttaye .. * ..>%
     %<nàgaratriphalàkalkairdadhyambuparipeùitaiþ .
     pàcitaü tailamàjya¤ca pibet sarvodaràpaham ..>% iti nàgaràditailaü ghçta¤ca .. * ..
     %<÷àliyaùñikagodhåmayavanãvàrabhojanam .
     niråho recanaü ÷reùñhaü sarveùu jañhareùa ca ..
     ànåùamodanaü màüsaü ÷àkaü piùñakçtaü tilàþ .
     vyàyàma¤ca divàsvapnapànapànàni varjayet ..
     tathogralavaõoùõàni vidàhãni guråõi ca .
     nàdyàdannàni jañhare toyapàna¤ca varjayet ..
     udaràõàü malàóhyatvàdbahu÷aþ ÷odhanaü hitam .
     kùãreõairaõóatailaü và pibenmåtreõa vàsakçt .. * ..>%
     %<vàtodarã pibettakraü pippalãlavaõànvitam .
     ÷arkaràmaricopetaü svàdu pittodarã pibet ..
     yavànãhapuùàjàjãvyoùayuktaü kaphodarã .
     sannipàtodarã yuktaü trikañukùàrasaindhavaiþ ..
     yavànã hapuùà dhànyaü triphalà copaku¤cikà .
     kàravã pippalãmålamajagandhà ÷añã vacà ..
     ÷atàhvà ¤ãrako vyoùaü svarõakùãrã ca citrakam .
     dvau kùàrau pauùkaraü målaü kuùñhaü lavaõapa¤cakam ..
     vióaóga¤ca samàüsàni dantyà bhàgatrayaü bhavet .
     trivçdvi÷àle dviguõe sàtalà syàccaturguõà ..
     eùa nàràyaõo nàmnà cårõo rogagaõàpahaþ .
     enaü pràpya nivartante rogà viùõumivàsuràþ ..
     takreõodarabhiþ peyo gulmibhirvàdaràmbunà .
     ànaddhavàte surayà vàtaroge prasannayà ..
     dadhimaõóena vióabandhe dàóimàmbubhirar÷ase .
     parikartaùu vçkùàmlairuùõàmbubhirajãrõake ..
     bhagandare pàõóuroge kàse ÷vàse galagrahe .
     hçdroge grahaõãroge kuùñhe mande'nale jvare ..
     daüùñràviùe målaviùe sagare kçtrime viùe .
     yathàrhaü snigdhakoùõena peyabhetadvirecanam ..>% upaku¤cikà kàravã ca vçhajjãrakaþ . yasya magarailà nàma iti loke . tasya bhàgadvayaü gràhyaü punarukteþ . svarõakùãrã coka iti loke . vi÷àlà indravàruõã . sàtalà sãhuõóabhedaþ sàtaletyeva prasiddhà . parikarto gude parikartanavat pãóà iti nàràyaõacårõam .. * ..
     %<snukkùãradantãtriphalàvióaïgasiühãtrivçccitrakasåryakalkaiþ .
     ghçtaü vipakvaü kuóavapramàõaü toyena tasyàkùasamena karùam ..
     pãtoùõamambho'nupibedvireke peyaü rasaü và prapibedvidhij¤aþ .
     nàràcamenaü jañharàmayànàmuktaü prayuktaü pravadanti santaþ ..>% iti nàràcaghçtam .. * ..
     %<vajràõóyàþ karùamàtràyàþ kalkaü dadhyàdiveùñitam .
     nigiledvàriõà nityamudaravyàdhi÷àntaye ..>% vajràõóã ÷åraõapatro màõabhedaþ . vajràõóã iti loke .. * ..
     %<punarnavàdàruni÷àsavi÷vàpañolapathyàþ picumardadàru .
     sanàgaracchinnaruheti sarvaiþ kçtaþ kaùàyo vidhinà vidhij¤aiþ ..
     gomåtrayuk guggulunà ca yuktaþ pãtaþ prabhàte niyataü naràõàm .
     sarvàïga÷othodarapàr÷va÷åla÷vàsànvitaü pàõóugadaü nihanti ..>% punarnavàdikvàthaþ . ityudaràdhikàraþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. (%<udaraü stimitaü guru>% iti vaidyakamàdhavakaradhçtarugvini÷cayagranthaþ . asya ÷abdasya rogavi÷eùavàcyatve'nyàvi÷eùavàcyavivçttirudararoga÷abde j¤àtavyà ..)

#<udaragranthiþ>#, puü, (udarasya granthiriva .) gulmarogaþ . iti hemacandraþ ..

#<udaratràõaü>#, klã, (udarasya tràõaü yasmàt .) udarabandhavastràdi . tatparyàyaþ . nàgodaü 2 . iti hemacandraþ ..

#<udarathiþ>#, puü, (udçcchati udaryate và . ut + ç + udyarte÷ciditi gathin .) samudraþ . såryaþ . iti hemacandraþ ..

#<udarapi÷àcaþ>#, tri, (udaràya tatpåraõàya pi÷àca iva .) sarvànnakhàdakaþ . tatparyàyaþ . sarvànnãnaþ 2 sarvànnabhakùakaþ 3 . iti hemacandraþ ..

#<udarambhariþ>#, tri, (udaraü bibhartãti . udara + bhç + in + mum ca . nipàtasiddhaþ .) svodaramàtrapårakaþ . tatparyàyaþ . kukùimbhariþ 2 àtmambhariþ 3 . iti hemacandraþ ..

#<udaravyàdhiþ>#, puü, (udarasya vyàdhiþ .) udararogavi÷eùaþ . yathà -- gàruóe 194 adhyàyaþ ..
     %<kadalãyavakùàrantu pànãyena prasàdhitam .
     tadàsvàdanànna÷yanti udaravyàdhayo'khilàþ ..>%

#<udararogaþ>#, puü, (udarasya rogaþ .) jañharavyàdhivi÷eùaþ . udarã iti bhàùà ..
     (%<siddhavidyàdharàkãrõe kailàse nandanopame .
     tapyamànaü tapastãvraü sàkùàddharmamiva sthitam ..
     ÷ràyurvedavidàü ÷reùñhaü bhiùagvidyàpravartakam .
     punarvasuü jitàtmànamagnive÷o'bravãdvacaþ ..
     bhagavannudarairduþkhairdç÷yante hyardità naràþ .
     ÷uùkavaktràþ kç÷airgàtrairàdhmàtodarakukùayaþ ..
     praõaùñàgnibalàhàràþ sarvaceùñàsvanã÷varàþ .
     dãnàþ pratikriyàbhàvàjjahato'sånanàthavat ..
     teùàmàyatanaü saïkhyàü pràgråpàkçtibheùajàn .
     yathàvajj¤àtumicchàmi guruõà samyagãritam ..
     sarvabhåtahitàyarùiþ ÷iùyeõaivaü pracoditaþ .
     sarvabhåtahitaü vàkyaü vyàhartumupacakrame ..>% asya sanidànaü sampràptikalakùaõaü yathà --
     %<agnidoùànmanuùyàõàü rogasaïghàþ pçthagvidhàþ .
     malavçddhyà pravartante vi÷eùeõodaràõi tu ..
     mande'gnau malinairbhuktairapàkàddoùasa¤cayaþ .
     pràõàgnyapànàn sandåùya màrgàn baddhvottarottaràn ..
     tvaïmàüsàntaramàgamya kukùimàdhmàpayan bhç÷am .
     janayatyudaraü tasya hetuü ÷çõu salakùaõam ..>% sàmànyahetavo yathà --
     %<atyuùõalavaõakùàravidàhyamlarasà÷anàt .
     mithyàsaüsarjanàdråkùaviruddhà÷ucibhojanàt ..
     plãhàr÷ograhaõãdoùakarùaõàt karmavibhramàt .
     kliùñànàmapratãkàràdraukùyàdvegavidhàraõàt ..
     srotasàü dåùaõàdàmàt saükùobhàdatipåraõàt .
     ar÷ovàta÷akçdrodhàdantrasphuñanabhedanàt ..
     atisa¤citadoùàõàü pàpaü karma ca kurvatàm .
     udaràõyupajàyante mandàgnãnàü vi÷eùataþ ..>% pràgråpaü yathà --
     %<kùuõõà÷aþ svàdvatisnigdhagurvannaü pacyate'ciràt .
     bhuktaü vidàhyate sarvaü jãrõàjãrõaü na vetti ca ..
     sahate nàtisauhityamãùacchopha÷ca pàdayoþ .
     ÷a÷vadbalakùayo'lpe'pi vyàyàme ÷vàsamçcchati ..
     purãùanicayo vçddhirudàvartakçtà ca råk .
     vastisandhau rugàdhmànaü vardhate pàñyate'pi ca ..
     àtanyate ca jañharamapi laghvalpabhojanàt .
     ràjãjanma valãnà÷a iti liïgaü bhaviùyatàm ..>% sampràptiryathà --
     %<ruddhvà svedàmbuvàhàni doùàþ srotàüsi sa¤citàþ .
     pràõàpànàn hi sandåùya janayantyudaraü nçõàm ..>% sàmànyalakùaõaü yathà --
     %<kukùeràdhmànamàñopaþ ÷ophaþ pàdakarasya ca .
     mando'gniþ ÷lakùõagaõóatvaü kàr÷ya¤codaralakùaõam ..>% vàtajasya sanidànasampràptikaü lakùaõaü yathà --
     %<råkùàlpabhojanàyàsavegodàvartakarùaõaiþ .
     vàyuþ prakupitaþ kukùihçdvastigudamàrgagaþ ..
     hatvàgniü kaphamuddhåya tena ruddhagatistathà .
     àcinotyudaraü jantostvaïmàüsàntaramà÷ritaþ ..>% asya råpàõi .
     %<kukùi-pàõi-pàda-vçùaõa-÷vayathådara-vipàñanam aniyatau ca vçddhihràsau kukùi-pàr÷va÷ålodàvartàïgamarda-parbabheda-÷uùkakàsa-kàr÷ya-daurbalyàrocaka-vipàkà adhogurutvaü vàtavarcamåtrasaïgaþ ÷yàvàruõatvaü nakhanayanavadanatvaïmåtravarcasàmapi codaraü tanvasitaràjã÷iràsantatamàhatamàdhmàtadçti÷abdavadbhavati . vàyu÷cordhvamadhastiryak ca sa÷åla÷abda÷caratyetadvàtodaraü vidyàt ..>% pittajasya sanidànasampràptikaü lakùaõaü yathà --
     %<kañvamlalavaõàtyuùõatãkùõàgnyàtapasevanaiþ .
     vidàhyadhya÷anàjãrõai÷cà÷u pittaü samàcitam ..
     pràpyànilakaphau ruddhvà màrgamunmàrgamàsthitam .
     nihatyàmà÷aye vahniü janayatyudaraü tataþ ..>% asya råpàõi .
     %<dàhajvara-tçùõà-mårchàtisàra-bhramàþ kañukàsyatvaü haritahàridratvaü nakha-nayana-vadana-tvaï-måtra-varcasàmapi codaraü nãla-pãta-hàridra-harita-tàmraràjã÷iràvanaddhaü dahyàt dåùayate dhåpyate råpàyate svidyate klidyate mçduspar÷aü kùiprapàka¤ca bhavatyetat pittodaraü vidyàt ..>% ÷leùmajanitasya sanidànasampràptikaü lakùaõaü yathà --
     %<avyàyàmadivàsvapnasvàdvatisnigdhapicchilaiþ .
     dadhidugdhodakànåpamàüsai÷càtyupasevitaiþ ..
     kruddhena ÷leùmaõà srotaþ svàhateùvàvçto'nilaþ .
     tameva pãóayan kuryàdudaraü vahirantragaþ ..>% asya råpàõi .
     %<gauravàrocakàvipàkàïgamarda-supti-pàõi-pàdamuùkoru÷ophotkle÷a-nidrà-÷vàsa-kàsàþ ÷uklatva¤ca nakha-nayana-vadana-tvaïmåtravarcasàmapi codaraü ÷uklaràjã÷iràsantataü gurustimitasthiraü kañhina¤ca bhavatyetat ÷leùmodaraü vidyàt ..>% tridoùajasya sanidànasampràptikaü lakùaõaü yathà,
     %<durbalàgnerapathyàmavirodhigurubhojanàt .
     strãdattai÷ca rajoroma-viõmåtràsthinakhàdibhiþ ..
     viùai÷ca mandairvàtàdyàþ kupitàþ sa¤citàstrayaþ .
     ÷anaiþ koùñhe prakurvanto janayantyudaraü nçõàm ..>% asya råpàõi .
     %<sarveùàmeva doùàõàü samastàni liïgànyupalabhyante varõà÷ca nakhàdiùådaramapi nànàvarõaràjã÷iràsantataü bhavatyetat sannipàtodaraü vidyàt ..>% yakçtplãhasamudbhavasya sanidànasampràptikaü lakùaõaü yathà --
     %<asitasyàtisaïkùobhàdyànayànàbhiceùñitaiþ .
     ativyavàyabhàràdhvavamanavyàdhikarùaõaiþ ..
     vàmapàr÷vàsthitaþ plãhàcyutaþ sthànàt pravardhate .
     ÷oõitaü và rasàdibhyo vivçddhantaü vivardhayet ..>% iti tasya plãhàkañhino'ùñhilevàdau vardhamànakacchapasaüsthàna upalabhyate sacopekùitaþ krameõa kukùiü jañharamagnyadhiùñhàna¤ca parikùipannudaramabhinivartayati .. asya råpàõi yathà --
     %<daurbalyàrocakàvipàkavarcomåtragrahatamaþpipàsàïgamarda-cchardi-mårchàïgasàda-kàsa-÷vàsa-mçdujvarànàhàgninà÷akàr÷yàsyavairasya-parbabheda-koùñha-vàta÷ålànyapi codaramaruõavarõaü vivarõaü và nãlaharita-hàridra-ràjimadbhavatyevameva yakçdapi dakùiõapàr÷vasthaü kuryàttulyahetuliïgauùadhatvàttasya plãhajañharaevàvabodha ityetat yakçtplãhodaraü vidyàt ..>% baddhagudodarasya nidànapårbikà sampràptiryathà,
     %<pakùmabàlaiþ sahànnena bhuktairbaddhàyane gude .
     udàvartaistathàr÷obhiràntrasaümårchanena và ..
     apàno màrgasaürodhàddhàtvagniü kupito'nilaþ .
     varcaþpittakaphàn ruddhvà janayatyudaraü tataþ ..>% asya råpàõi .
     %<tçùõà-dàha-jvara-mukha-tàlu-÷oùorusàda-kàsa÷vàsa-daurbalyàrocakàvipàka-varcomåtra-saïgàdhmàna-cchardi-kùavathu-÷irohçnnàbhi-guda÷ålànyapi codaraü måóhavàtaü sthiramaruõaü nãlaràji÷iràvanaddhaü saràjikaü và pràyo nàbhyupari gopucchavadabhinivartata ityetad baddhagudodaraü vidyàt ..>% chidrodarasya nidànapårbikà sampràptiryathà,
     %<÷arkarà-tçõakàùñhàsthi-kaõñakairannasaüyutaiþ .
     bhidyetàntraü yadà bhuktairjçmbhayàtya÷anena và .
     iyàt pàkarasastebhya÷chidrebhyaþ prasvavadvahiþ .
     pårayan gudamantra¤ca janayatyudaraü tataþ ..>% asya råpàõi .
     %<iti tadadhonàbhyàþ pràyo'bhinivartamànamudakodarasya ca yathàbala¤ca doùàõàü råpàõi dar÷ayatyapi càturaþ salohita-nãla-pãta-picchila-kuõapagandhàmavarca upave÷ate hikkà-÷vàsa-kàsa-tçùõàpramehà-rocakàvipàka-daurbalyaparãta÷ca bhavatyetat chidrodaraü vidyàt ..>% jalodarasya nidànapårbikà sampràptiryathà --
     %<snehapãtasya mandàgneþ kùãõasyàtikç÷asya và .
     atyambupànànnaùñe'gnau màrutaþ klomni saüsthitaþ ..
     srotaþsu ruddhamàrgeùu kapha÷codakamårchitaþ .
     vardhayetàü tadevàmbu svasthànàdudaràya tau ..>% asya råpàõi .
     %<tasya råpàõyanannakàïkùàpipàsà-gudasràva-÷åla÷vàsa-kàsa-daurbalyàõyapi codaraü nànàvarõaràjibhiràsantatamudakapårõadçtikùobhasaüspar÷aü bhavatyetadudakodaraü vidyàt ..>% eùàü sàdhyatvàsàdhyatvàdilakùaõaü yathà --
     %<tatràcirotpannamanupadravamanudakapràptamudaraü tvaramàõa÷cikitsedupekùitànàü hyeùàü doùàþ svasthànadapavçttà aparipàkàddravãbhåtàþ sandhãn srotàüsi copakledayan sveda÷ca vàhyeùu srotaþsu pratihatagatistiryagavatiùñhamànastadevodakamàpyàyayati .>% tatra picchotpattau maõóalamudaraü gurustimitamàkocitama÷abdaü mçduspar÷amapagataràjãkamàkràntaü nàbhyàü sarpatãti . tato'nantaraü udakapràdurbhàvaþ .. tasya råpàõi kukùeratimàtravçddhiþ ÷iràntardhànagamanamudakapårõadçtisamakùobhaspar÷atva¤ca . tadàturamupadravàþ spç÷anti chardyatãsàra-tamakatçùõà-÷vàsa-kàsa-hikkà-daurbalya-pàr÷va÷ålàrucisvarabheda-måtrasaïgàdayastathàvidhamacikitsyaü vidyàditi .. bhavati càtra --
     %<vàtàtpittàt kaphàt plãhaþ sannipàtàttathodakàt .
     parasparaü kçcchrataramudaraü bhiùagàdi÷et ..
     pakùàdbaddhagudantårdhvaü savvaü jàtodakantathà .
     pràyo bhavatyabhàvàya chidràntra¤codaraü nçõàm ..>%
     %<÷vayathuþ sarvamarmotthaþ ÷vàso hikkàruciþ satçñ .
     mårchàcchardyatisàra÷ca nihantyudariõaü naram ..>% jalalakùaõamàha .
     %<a÷othamaruõàbhàsaü sa÷abdaü nàtibhàrikam .
     sadà guóaguóàyàntaü ÷iràjàlagavàkùitam ..
     nàbhiü viùñabhya pàyau tu vegaü kçtvà praõa÷yati ..
     hçnnàbhivaükùaõakañãgudapratyeka÷ålinaþ ..
     karka÷aü sçjato vàtaü nàtimande ca pàvake ..
     måtre'lpe saühate doùe làlayà virase mukhe .
     ajàtodakamityetairliïgairvij¤àya tattvataþ ..>% ataþparaü vàtajàdibhedena cikitsàvidhànaü yathà,
     %<upakràmedbhiùagdoùabalakàlavi÷eùavit .
     vàtodare balavataþ pårbaü snehairupàcaret ..
     snigdhàya sveditàïgàya dadyàt snehavirecanam ..
     hçte doùe parimlànaü veùñayedvàsasodaram ..
     tathàsyànavakà÷atvàdvàyurnàdhmàpayet punaþ .
     doùàtimàtropacayàt srotasàü sannirodhanàt ..
     sambhavantyudaràõyevaü ato nityaü vi÷odhayet .
     ÷uddhaü saüsçjya ca kùãraü balàrthaü pàyayettu tam ..
     pràgutke÷ànnivartya¤ca bale labdhe kramàt payaþ .
     yåùairasarvà mandàmlalavaõaiþ rodhitànalam ..
     sodàvartiü punaþ snigdhaü svinnamàsthàpayennaram .
     sphuraõàkùepasandhyasthipàr÷vapçùñhatrikàsthiùu .
     dãptàgnibaddhavióvàtaü råkùamapyanuvàsayet ..
     tãkùõàdhobhàgayuktaþ syànniråho dà÷amålikaþ .
     vàtaghnàmla÷çtairaõóatilatailànuvàsanaþ ..
     avirecyantu yaü vidyàddurbalaü sthaviraü ÷i÷um .
     sukumàraü prakçtyàlpadoùaü vàtholvaõànilam ..
     taü bhiùak ÷amanaiþ sarpiryåùamàüsarasaudanaiþ .
     vastyabhyaïgànuvàsa÷ca kùaurai÷copàcaredbudhaþ .. 1 ..
     pittodare tu balinaü pårbameva virecayet .
     durbalantvanuvàsyàdau ÷odhayet kùãravastinà ..
     sa¤jàtabalakàlàgniü punaþ snigdhaü virecayet .
     payasà satrivçtkalkenoruvåka÷çtena và ..
     ÷àtalàtràyamàõàbhyàü ÷çtenàrambadhena và .
     sakaphe và samåtreõa savàte tiktasarpiùà ..
     punaþ kùãraprayoga¤ca vastikarmavirecanam .
     krameõa dhruvamàtiùñhan yuktaþ pittodaraü jayet ..
     snigdhaü svinnaü vi÷uddhantu kaphodariõamàturam .
     saüsarjayet kañukùàrayuktairannaiþ kaphàpahaiþ ..
     gomåtràriùñapànai÷ca cårõàyaskçtibhistathà .
     sakùàraistailapànai÷ca samayettu kaphodaram ..
     sannipàtodare sarvà yathoktàþ kàrayet kriyàþ .
     sopadravantu nirvçttaü pratyàkhyeyaü vijànatà ..
     udàvartarugànàhairdàhamohatçùàjvaraiþ .
     gauravàrucikàñhinyai÷cànilàdãn yathàkramam ..
     liïgaþ plãhodaràn dçùñvà raktaü vàpi svalakùaõaiþ .
     cikitsàü saüprakurvãta yathàdoùaü yathàbalam ..
     snehaü svedaü vireka¤ca niråhamanuvàsanam .
     samãkùya kàrayedbàhau vàme và vyadhayetsiràm ..
     ùañpalaü và pibetsarpiþ pippalãrvà prayojayet .
     saguóàmabhayàü vàpi kùàràriùñagaõàüstathà ..
     rohitakalatànàntu kàõóaikà sàbhayà jale .
     måtre và ÷çtametacca saptaràtrasthitaü pibet ..
     kàmalàgulmamehàr÷aþplãhasarvodarakrimãn .
     taddhanyàjjàïgalarasairjãrõe syàccàtra bhojanam ..
     agnikarma ca kurvãta bhiùagvàtakapholvaõe .
     paittike jãvanãyàni sarpãüùi kùãravastayaþ ..
     raktàvasekaþ saü÷uddhiþ kùãrapàna¤ca ÷asyate .
     yåùairmàüsarasai÷càpi dãpanãyasamàyutaiþ ..
     laghånyannàni saüsçjya bhajet plãhodarã naraþ ..
     svinnàya baddhodariõe måtratãkùõauùadhànvitam .
     satailalavaõaü dadyànniråhaü sànuvàsanam ..
     parisraüsãni cànnàni tãkùõa¤caiva virecanam .
     udàvartaharaü karma kàryaü vàtaghnameva ca ..
     chidrodaramçte svedàt ÷leùmodaravadàcaret ..
     jàtaü jàtaü jalaü sràvyamevaü tatpàtayedbhiùak ..>% ariùñalakùaõaü yathà .
     %<tçùõàkàsajvaràrtantu kùãõamàüsàgnibhojanam .
     varjayet ÷vàsinaü tadvat ÷ålinaü durbalendriyam ..>%
     %<dravebhya÷codakàdibhyo niyacchedanupårba÷aþ .
     sarvamevodaraü pràyo doùasaüghàtajaü matam .
     tasmàttridoùa÷amanãü kriyàü savvaùu kàrayet ..>% pathyaniyamo yathà .
     %<doùaiþ kukùau hi saüpårõe vahnirmandatvamçcchati .
     tasmàdbhojyàni yojyàni dãpanàni laghåni ca ..
     rakta÷àlãn yavàn mudgàn jàïgalàü÷ca mçgadvijàn .
     payomåtràsavàriùñànmadhu÷ãdhåüstathà suràm ..
     yavàgåmodanaü vàpi yåùairadyàdrasairapi .
     mandàmlasnehakañubhiryacca målopasàdhitaiþ ..>% apathyàni yathà .
     %<audåkànåpajaü màüsaü ÷àkaü piùñakçtaü tilàn .
     vyàyàmàdhvadivàsvapnaü yànayàna¤ca varjayet ..
     tathoùõalavaõàmlàni vidàhãni guråõi ca .
     nàdyàdannàni jañharã toyapàna¤ca varjayet ..>% vàtajàdibhedena takrapànaniyamo yathà . vàtodarã pibettakraü pippalãlavaõànvitam . ÷arkaràmadhukopetaü svàdu pittodarã pibet .. yamànãsaindhavàjàjãvyoùayuktaü kaphodarã . pibenmadhuyutaü takraü vyaktàmlaü nàtipelavam .. madhutailavacà÷uõñhã÷atàhvàkuùñhasaindhavaiþ . yuktaü plãhodaràghàtaü savyoùantu dakodarã .. baddhodarã tu hapuùàyavànyajàjãsaindhavaiþ . pibecchidrodarã takraü pippalãkùaudrasaüyutam ..
     %<devadàrupalà÷àrkahastipippalã÷igrukaiþ .
     sà÷vagandhaiþ sagomåtraiþ pradihyàdudaraü samaiþ ..
     palà÷aü kattçõaü ràsnà tadvatpaktràvasecayet .
     måtràõyaùñàvudariõàü seke pàne ca yojayet ..
     råkùàõàü bahuvàtànàü tathà saü÷odhanàrthinàm .
     dãpanãyàni sarpãüùi jañharaghnàni vakùyate ..
     pippalãpippalãmålacavyacitrakanàgaraiþ .
     sakùàrairardhapalikairdviþprasthaü sarpiùaþ pacet ..
     kalkairdvipa¤camålasya tulàrdhasya rasena ca ..
     dadhimaõóàtakopetaü tatsarpirjañharàpaham .
     ÷vayathuü vàtaviùñambhaü gulmàr÷àüsi ca nà÷ayet ..>% iti pa¤cakolaghçtam .. * ..
     %<caturguõe jale måtre dviguõe citrakàtpale .
     kalke siddhaü ghçtaprasthaü sakùàraü jañharã pibet ..>% iti citrakaghçtam ..
     %<pañolamålarajanãvióaïgatriphalàtvacam .
     kàmpilyako nãlinã ca trivçtà ceti cårõayet ..
     ùaóàdyàn kàrùikànantyàüstrãn dvitricaturguõàn .
     kçtvà cårõamatomuùñiü gavàü måtreõa và pibet ..
     virikto mçdu bhu¤jãta bhojanaü jàïgalaiþ rasaiþ .
     maõóaü peyà¤ca pãtvà ca savyoùaü ùaóahaü payaþ ..
     ÷çtaü pibettata÷cårõaü pibedeva punaþ punaþ .
     hanti sarvodaràõyeta¤cårõaü jàtodakànyapi .
     kàmalàü pàõóuroga¤ca ÷vayathu¤càpakarùati ..>% iti pañolàdyaü cårõam .. * ..
     %<nãlinãü niculaü vyoùaü dvau kùàrau lavaõàni ca .
     citraka¤ca pibeccårõaü sarpiùodaragulmanut ..>% iti nãlinyàdyaü cåõam .. * ..
     %<bhàvitànàü gavàü måtre ùaùñikànàntu taõóulaiþ .
     yavàgåü payasà siddhàü prakàmaü bhojayennaram ..
     pibedikùurasa¤cànu jañharàõàü nivçttaye .
     svaü svaü sthànaü vrajantyeùàü tathà pittakaphànilàþ ..
     kriyàtãte tridoùe ca jañhare càpra÷àmyati .
     j¤àtãn sasuhçdo dàràn bràhyaõàn nçpatãn gurån ..
     anuj¤àpya bhiùak karma vidadhyàtsaü÷ayaü bruvan .
     akriyàyàü dhruvo mçtyuþ kriyàyàü saü÷ayo bhavet ..
     evamàkhyàya tasyedamanuj¤àtaþ prayojayet .
     pànabhojanasaüyuktaü viùamasmai pradàpayet ..
     yasmin và kupitaþ sarpo visçjeddhi phale biùam .
     tenàsya doùasaüghàtaþ sthiro lãno vimàrgagaþ ..
     viùeõà÷u pramàthitvàdà÷ubhinnaþ pravartate .
     viùeõa hçtadoùantaü ÷ãtàmbupariùecitam ..
     pàyayeta bhiùagdugdhaü yavàgåü và yathàbalam .
     trivçnmaõóåkaparõyà÷ca ÷àkaü sayavavàstukam .
     bhakùayetkàla÷àkaü và svarasodakasàdhitam ..
     niramlalavaõasnehaü svinnàsvinnamanannabhuk .
     màsamekaü tata÷caiva tçùitaþ svarasaü pibet ..>%
     %<idantu ÷alyahartéõàü karma syàddaùñakarmaõàü .
     màtràyuktena ÷astreõa pàñayenmatimàn bhiùak ..
     vipàñyàntrantataþ pa÷càdvãkùya baddhakùatàntrayoþ .
     sarpiùàbhyajya ke÷àdãnavamçjya vimokùayet ..
     mårchanàt yacca saümåóhamantraü yacca vimokùayet .
     chidràõyantrasya tu sthålairdaü÷ayitvà pipãlikaiþ ..
     bahu÷aþ saügçhãtàni matvà chittvà pipãlikàn .
     pratiyogaiþ prave÷yàntraü vahiþ sãvyedvraõantataþ .
     tathà jàtodakaü sarvamudaraü vyadhayedbhiùak ..
     vàmapàr÷ve tvadho nàbhernàóãü dattvà ca gàlayet .
     niþsnàvya ca vimçjyaitadveùñayedvàsasodaram ..
     tathà vastivirekàdyairmlànaü sarva¤ca veùñayet .
     niþsçte laïghitaþ peyàmasnehalavaõàü pibet ..
     ataþ para¤ca ùaõmàsàn kùãravçttirbhavennaraþ .
     trãn màsàn payasà peyàü pibettrãü÷càpi bhojayet ..
     ÷yàmàkaïkoradåùyaü và kùãreõa laghubhojanaþ .
     naraþ saüvatsareõaivaü jayet pràptaü jalodaram ..
     prayogàõà¤ca sarveùàmanukùãraü prayojayet .
     doùànubandharakùàrthaü balasthairyàrthameva ca ..
     prayogàpacitàïgànàü hitaü hyudariõàü payaþ .
     sarvadhàtukùayàrtànàü devànàmamçtaü yathà ..>% iti carake cikitsitasthàne'ùñàda÷o'dhyàyaþ .
     %<dhanvantarirdharmabhçtàü variùñhã ràjarùirindrapratimo babhåva .
     brahmarùiputtraü vinayopapannaü ÷iùyaü ÷ubhaü su÷rutamanva÷àtsaþ ..
     pçthaksamastairapi ceha doùaiþ plãhodaraü baddhagudaü tathaiva .
     àgantukaü saptamamaùñama¤ca dakodara¤ceti vadanti tàni ..
     sudurbalàgnerahità÷anasya saü÷uùkapåtyannaniùevaõàdvà .
     snehàdimithyàcaraõàcca jantorvçddhiü gatàþ koùñhamabhiprapannàþ ..
     gulmàkçtivya¤jitalakùaõàni kurvanti ghoràõyudaràõi doùàþ .
     koùñhàdupasnehavadannasàro niþsçtya duùño'nilaveganunnaþ ..
     tvacaþ samunnamya ÷anaiþ samantàdvivardhamàno jañharaü karoti .. * ..>% asya pårbaråpaü yathà --
     %<tatpårbaråpaü balavarõakàïkùàbalãvinà÷o jañhare hi ràjyaþ .
     jãrõàparij¤ànavidàhavatyo vastau rujaþ pàdagata÷ca ÷ophaþ ..>% vàtajàdibhedena lakùaõàni yathà --
     %<saügçhya pàr÷vodarapçùñhanàbhãryadvardhate kçùõa÷iràvanaddham .
     sa÷ålamànàhavadugra÷abdam satodabhedaü pavanàtmakantat .. 1 ..
     yaccoùatçùõàjvaradàhayuktaü pãtaü ÷irà yatra bhavanti pãtàþ .
     pãtàkùiviõmåtranakhànanasya pittottaraü tattvaciràbhivçddhi .. 2 ..
     yacchãtalaü ÷ukla÷iràvanaddhaü ÷lakùõaü sthiraü ÷uklanakhànanasya .
     snigdhaü mahacchophayutaü sasàdaü kaphodaraü ta¤ca ciràbhivçddhi .. 3 ..
     vidàhyabhiùyandiratasya jantoþ praduùñamatyarthamasçkkapha÷ca .
     plãhàbhivçddhiü satataü karoti plãhodarantat pravadanti tajj¤àþ ..
     vàme ca pàr÷veparivçddhimeti vi÷eùataþ sãdati càturo'tra .
     mandajvaràgniþ kaphapittaliïgairupadrutaþ kùãõabalo'tipàõóuþ ..
     savyetarasmin yakçti praduùñe j¤eyaü yakçddàlyudaraü tadeva .. 4 ..>% dåùyudaraü baddhagudodaraü parisràvyudaraü dakodara¤ceti caturõàmudaràõàü su÷rutãyaü lakùaõàdikaü yat bhàvaprakà÷e saügçhãtaü tattàvaccànyavidham .. asya cikitsà yathà . aùñàvudaràõi pårbamuddiùñàni teùvasàdhyaü baddhagudaü parisràvi càva÷iùñàni kçcchrasàdhyàni sarvàõyeva ca pratyàkhyàyopakrameta . teùvàdya÷caturvargo bheùajasàdhyaþ . kàlaprakarùàt sarvàõyeva ÷astrasàdhyàni varjayitavyàni và .. udarã tu gurvabhiùyandiråkùavidàhisnigdhapi÷itapariùekàvagàhàn pariharet . ÷àliyaùñikayavagodhåmanãvàrànnityama÷nãyàt .. tatra vàtodariõaü vidàrigandhàdisiddhena sarpiùà snehayitvà tilvakavipakvenànulomya citràphalatailapragàóhena vidàrigandhàkaùàyeõàsthàpayedanuvàsayecca ÷àlvaõena copanàhayedudaram . bhojayeccainaü vidàrigandhàdisiddhena kùãreõa jàïgalarasena càbhãkùõaü svedayet .. * .. pittodariõantu madhuragaõavipakvena sarpiùà snehayitvà ÷yàmàtriphalàtrivçdvipakvenànulomya ÷arkaràmadhudhçtapragàóhena nyagrodhàdikaùàyeõàsthàpayedanuvàsayecca pàyasenopanàhayeñudaraü bhojayeccainaü vidàrigandhàdisiddhena payasà .. * .. ÷leùmodariõaü pippalyàdikaùàyasiddhena sarpiùopasnehya snuhãkùãravipakvenànulomya trikañukamåtrakùàratailapragàóhena muùkàdikaùàyeõàsthàpayedanuvàsayecca ÷aõàtasãdhàtakãkiõvasarùapamålakavãjakalkai÷copanàhayedudaraü bhojayeccainaü trikañukapragàóhena kulatthayåùeõa pàyasena và svedayeccàbhãkùõam .. * .. dåùyodariõantu pratyàkhyàya saptalà÷aïkhinãsvarasasiddhena sarpiùà virecayenmàsamardhaü màsaü và mahàvçkùakùãrasuràgomåtrasiddhena và ÷uddhvakoùñhanu madyenà÷vamàrakagu¤jàkàkàdanãmålakalkaü pàyayet . ikùukàõóàni và kçùõasarpeõa daü÷ayitvà bhakùayet . vallãphalàni và målajaü kandajaü và viùamàsevayet tenàgado bhavatyanyaü và bhàvamàpadyate .. * .. bhavati càtra --
     %<kupitànilamålatvàt sa¤cayitvànmalasya ca .
     sarvodareùu ÷aüsanti bahu÷astvanulomanam ..>% jyotiùkaphalatailaü và kùãreõa svarjikàhiïgumi÷raü pibet .. guóadvitãyàü và harãtakãü bhakùayet .. snuhãkùãrabhàvitànàü và pippalãnàü sahasraü kàlena pathyàkçùõàcårõaü và snuhãbhàvitàmutkàrikàü paktàü dàpayet ..
     %<plãhodariõaþ snigdhasvinnasya dadhnà bhuktavato vàmabàhau kurparàbhyantarataþ ÷iràü vidhyedvimardayet pàõinà plãhànaü rudhirasyandanàrthaü tataþ saü÷uddhadehaü samudra÷uktikàkùàraü payasà pàyayeta hiïgusautarci kàkùàreõa srutena palà÷akùàreõa và yavakùàram .
     pàrijàtakekùarakàpàmàrgakùàraü và tailasaüsçùñam .
     ÷obhà¤janakaùàyaü và pippalãsaindhavacitrakayuktam .
     påtikara¤jakùàraü vàmlasrutaü vióalavaõa-pippalãpragàóham .. * ..
     pippalãpippalãmålacitraka÷çïgaverayavakùàrasaindhavànàü pàlikàbhàgà ghçtaprasthaü tattulyaü kùãraü tadaikadhyaü vipàcayedetat ùañpalakaü nàma sarpiþ plãhàgniùaïgagulmodarodàvarta-÷vayathu-pàõóurogakàsa-÷vàsa-prati÷yàyordhvavàtaviùamajvarànapahanti mandàgnirvà hiïgvàdikaü cårõamupayu¤jãta yakçddàlye'pyeùa eva kriyàvibhàgaþ vi÷eùatastu dakùiõabàhau ÷iràvyadhaþ ..>%
     %<maõibandhaü sakçnnàmya vàmàïgaùñhasamãritàm .
     dahetsiràü ÷areõà÷u plãhno vaidyaþ pra÷àntaye .. * ..>% baddhagude parisràviõi ca snigdhasvinnasyàbhyaktasyàdho nàbhervàmata÷caturaïgulamapahàya romaràjyà udaraü pàñayitvà caturaïgulapramàõànyantràõi niùkçùya nirãkùya baddhagudasyàntrapratirodhakarama÷mànaü bàlaü và pohya malajàtaü và tato madhusarpirmyàmabhyajyàntràõi yathàsthànaü sthàpayitvà vàhyavraõamudarasya sãvyet . parisràviõyapyevameva ÷alyamuddhçtyàntrasràvàn saü÷odhya tacchridramantraü samàdhàya kàlapipãlikàbhirdaü÷ayet daùñe ca tàsàü kàyànapaharet na ÷iràüsi tataþ pårbavat sãvyet sandhàna¤ca yathoktaü kàrayet yaùñãmadhukami÷rayà ca kçùõamçdàvalipya bandhenopacarettatonivàtamàgàraü prave÷yàcàrikamupadi÷edvàsayeccainaü tailadroõyàü sarpirdroõyàü và payovçttimiti .. * .. udakodariõastu vàtaharatailàbhyaktasyoùõodakasvinnasya sthitasyàptaiþ suparigçhãtasyàkakùàt pariveùñitasyàdhonàbhervàmata÷caturaïgulamapahàya romaràjyà vrãhimukhenàïguùñhodarapramàõamavagàóhaü vidhyet . tatra tapvàdãnàmanyatamasya nàóãdvidvàràü pakùanàóãü và saüyojyàdoùodakamavasi¤cettato nàóãmapahçtya tailalavaõenàbhyajya vraõabandhenopacarennacaikasminneva divase sarvaü doùodakamapaharet sahasà hyapahçte tçùõàjvaràïgamardàtãsàra÷vàsapàdadàhà utpadyeran àpåryate và bhç÷ataramudaramasa¤jàtapràõasya tasmàttçtãyacaturthapa¤camaùaùñhàùñhamada÷amadvàda÷aùoóa÷aràtràõàmanyatamamantarãkçtya doùodakamalpàlpamavasi¤cet . niþsrute niþsnute ca doùe gàóhataramàvikakà÷eyacarmaõàmanyatamena pariveùñayeduduraü tathà nàdhmàyati vàyuþ ùaõmàsàü÷ca payasà bhojayejjàïgalarasena và tatra trãn màsàn ardhodakena payasà phalàmlena jàïgalarasena vàva÷iùñaü màsatrayamannaü laghahitaü và sevetaivaü saüvatsareõàgado bhavati .. bhavati càtra -- àsthàpane cava virecane ca pàne tathàhàravidhikriyàsu . sarvodaribhyaþ ku÷alaiþ prayojyaü kùãraü ÷çtaü jàïgalajo raso và .. iti su÷rate cikitsitasthàne udaràdhikàraþ .. auùadhànyàha ..
     %<÷uddhasåtaü dvidhà gandhaü mçtàrkàyaþ÷ilàjatu .
     rasasàmyena dàtavyaü rasasya dviguõaü viùam ..
     trikañucitrakàkolãnirguõóãmåùalãrajaþ .
     ajabhodàvidhàü÷ena pratyeka¤ca prakalpayet ..
     nimbapa¤càïgulakvàthairbhàvanà÷caikaviü÷atim .
     bhçïgaràjarasaiþ sapta dattvà kùaudreõa lehayet ..
     vadaràsthipramàõena vañikàü tàü divà ni÷i .
     ÷leùmottaraü nihantyà÷u nàmnà vai÷vànarã vañã ..
     devadàruvahnimålakalkaü kùãreõa pàcayet .
     bhojanaü meùadugdhena kaulotthena rasena ca ..>% iti vai÷vànarã vañã .. * ..
     %<pippalã maricaü tàmra-kà¤canãcårõasaüyutam .
     snuhãkùãre dinaü mardyaü tulyaü jaipàlavãjakam ..
     niùkaü khàdet virekàya sadyo hanti jalodaram .
     recanànà¤ca sarveùàü dadhyannaü stambhane hitam .
     dinànte ca pradàtavyamanyadvà mudgayåùakam ..>% iti jalodarãrasaþ .. * ..
     %<pàradaü ÷uktituttha¤ca jaipàlaü pippalãsamam .
     àrambadhaphalànmajjàü vajrãdugdhena mardayet .
     màùamàtraü vañãü khàdet strãõàü hanti jalodaram ..
     ci¤càphalarasa¤cànu pathyaü dadhyodanaü hitam .
     dakodarahara¤caiva kañhine recanena ca ..>% iti udaràrirasaþ .. * ..
     %<dvikarùaü lauhacårõasya càbhra¤càpi palàrdhakam .
     karùaü ÷uddhaü mçtaü tàmraü limpàkàïghritvacàü palam ..
     mçgàjinapalaü bhasma sarvamekatra kàrayet .
     navagu¤jàpramàõena vañikàü kàrayedbhiùak ..
     yakçtplãhodaraharaü kàmalà¤ca halãmakam .
     kàsaü ÷vàsaü jvaraü hanyàdbalavarõàgnikàrakam .
     yakçdari tvidaü lauhaü vàtagulmavinà÷anam ..>% iti yakçdarilauham .. * .. iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe .. pathyàni yathà --
     %<virecanaü laïghanamabdasambhavàþ kulatthamudgàruõa÷àlayo yavàþ .
     mçgadvijàjàïgalasaüj¤ayànvitàþ peyàþ suràmàkùikasãdhumàdhavàþ ..
     takrarasonoruvutailamàrdrakam ÷àli¤ca ÷àkaü kulakaü kañhillakam .
     punarnavà ÷igruphalaü harãtakã tàmbålamelàyava÷åkamàyasam ..
     ajà-gavoùñrã-mahiùã-payojalaü laghåni tiktàni ca dãpanànyapi .
     vastreõa saüveùñanamagnikarmatà viùaprayogo'nuyuto yathàyatham .. * ..>% apathyàni yathà ..
     %<sasnehanaü dhåmapànaü jalapànaü ÷iràvyadhaþ .
     chardiryànaü divànidrà vyàyàmaþ piùñavaikçtam ..
     audakànåpamàüsàni patra÷àkàüstilànapi .
     uùõàni ca vidàhãni lavaõànya÷anàni ca ..
     ÷imbãdhànyaü viruddhànnaü duùñanãraü guråõi ca .
     mahendragirijàtànàü saritàü salilàni ca ..
     viùñambhãni vi÷eùàttu svedaü chidrasamudbhave .
     varjayedudaravyàdhau vaidyo rakùannijaü ya÷aþ ..>% iti vaidyakapathyàpathyavidhiþ .. * ..)

#<udaràmayaþ>#, puü, (udarasya àmayaþ .) rogavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . annagandhiþ 2 atisàraþ 3 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (asyopa÷amalakùaõaü cikitsàsthàne navamàdhyàye vàbhañenoktam . yathà,
     %<yasyoccàràdvinà måtraü pavano và pravartate .
     dãptàgnerlaghukoùñhasya ÷àntastasyodaràmayaþ ..>%)

#<udaràvartaþ>#, puü, (udare àvarta iva .) nàmiþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<udariõã>#, strã, (udaraü tajjàtagarbhe'syà astãti . udara + ini + ïãp .) garbhavatã . iti hemacandraþ . (udaramasyà astãti vàkye . vçhadudarayuktà .
     %<lambastanãmudariõãü vidãrõotphullapàdakàm .
     dhàtrà vairåpyanirmàõavaidagdhãü dar÷itàmiva ..>% iti kathàsaritsàgare viü÷ataraïge ..)

#<udarilaþ>#, tri, (ati÷ayitamudaramasya . udara + tundàdibhyaþ ilacceti ilac .) vçhadudarayuktaþ . bhuüóiyà iti bhàùà . tatparyàyaþ piciõóilaþ 2 vçhatkukùiþ 3 tundiþ 4 tundikaþ 5 tundilaþ 6 udarã 7 . iti hemacandraþ ..

#<udarã>#, [n] tri, (ati÷ayitamudaramasya . udara + ini .) udarilaþ . iti hemacandraþ .. (udararogagrastaþ . yathà su÷rute cikitsitasthàne 14 adhyàye .
     %<udarã tu gurvabhiùyandiråkùavidàhisnigdhapi÷itapariùekàvagàhàn pariharet . ÷àliùaùñikayavagodhåmanãvàrànnityama÷nãyàt ..>%)

#<udarkaþ>#, puü, (ut + çc + gha¤ .) uttarakàlodbhavaphalam . ityamaraþ .. bhaviùyatkàlaþ . iti dharaõã ..
     (%<parityajedarthakàmau yau syàtàü dharmavarjitau .
     dharma¤càpyasukhodarkaü ÷okavikruùñameva ca ..>% iti manuþ 4 . 176 ..
     %<udarkastava kalyàõi ! tuùño devagaõa÷varaþ ..>% iti mahàbhàrate pàõóavotpattau . 1 . 123 . 29 ..) madanakaõñakam . iti medinã . mayanà gàchera kàüñà iti bhàùà ..

#<udarciþ>#, [sa] tri, (udgataü arciþ prabhà yasmàt .) utprabhaþ . iti medinã . (yathà raghau 15 . 76 .
     %<çcevodarciùaü såryaü ràmaü munirupasthitaþ ..>%
     %<pradakùiõaprakramaõàt kç÷ànorudarciùastanmithunaü cakà÷e .>% iti raghuvaü÷e 7 . 24 . tathà, kumàre 3 . 71 .
     %<sphurannudarciþ sahasà tçtãyàdakùõaþ kç÷ànuþ kila sampapàta ..>%)

#<udarciþ>#, [s], puü, (udårdhvaü gataü arciryasya .) agniþ . iti medinã ..
     %<prakùipyodarciùaü kakùa ÷erate te'bhimàrutam ..>% iti màghe 2 . 42 .. hariþ .) ÷ivaþ . kandarpaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<udardaþ>#, puü, (udardati pãóayatãti . ut + arda + ac .) rogavi÷eùaþ . tasya lakùaõam . yathà, nidàne ..
     %<varañãdaùñasaüsthànaþ ÷othaþ saüjàyate vahiþ .
     sakaõóåstodabahulaþ chardijvaravidàhavàn ..
     udardamiti taü vidyàcchãtapittamathàpare .
     vàtàdhikaü ÷ãtapittamudarda¤ca kaphàdhikam ..>% (asya cikitsà yathà,
     %<abhyaïgaþ kañutailena seka÷coùõàmbubhistataþ .
     udarde vamanaü kàryaü pañolàriùñavàriõà ..>%
     %<saguóaü dãpyakaü yastu khàdet pathyànnabhuïnaraþ .
     tasya na÷yati saptàhàdudardaþ sarvadehajaþ ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe ..)

#<udalàvaõikaþ>#, tri, (udalavaõena lavaõàmbhasà siddhaþ . udalavaõa + ñhak .) lavaõodakasaüsiddhavya¤janàdiþ . iti halàyudhaþ ..

#<udavasitaü>#, klã, (udårdhvamavasãyate sma . ùo antakarmaõi ùij bandhane và . ktaþ . dyatisyatãtãtvam .) gçham . ityamaraþ ..

#<uda÷vit>#, klã, (udakena ÷vayati vardhate iti . uda + ÷vi + kvip + tuk .) ardhajalayuktagholam . ityamaraþ .. asya guõàþ . lepàt kuùñharoganà÷itvam . dàhatçùõàmukha÷oùanà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..
     (%<ardhodakamuda÷vitsyàt ..>%
     %<uda÷viccheùmalaü balyaü ÷ramaghnaü paramaü matam ..>% iti hàrãte prathamasthàne'ùñamo'dhyàyaþ ..)

#<udàttaü>#, tri, (ut + à + dà + kta .) dayàtyàgàdisampannam . iti medinã .. hçdyam . dàtç . mahat . iti hemacandraþ .. (yathà, ràmàyaõe 2 ya kàõóe .)
     %<udàttadantànàm ku¤jaràõàm .>% nàyakabhedaþ . yathà sàhityadarpaõe 3 paricchede ..
     %<avikatthanaþ kùamàvàn atigambhoro mahàsattvaþ .
     stheyàn nigåóhamàno dhãrodàttodçóhavrataþ kathitaþ ..>%)

#<udàttaþ>#, puü, (uccairàdãyate sma . ut + à + dà + kta .) svarabhedaþ . sa tu vedagàne uccaiþsvaraþ . ityamaraþ .. dànam . vàdyavi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. kàvyàlaïkàrabhedaþ . iti medinã .. (yaduktaü sàhityadarpaõe . 10 ma paricchede . 111 .
     %<lokàti÷ayasampattivarõanodàttamucyate .
     yadvàpi prastutasyàïgaü mahatàü caritaü bhavet ..>%)

#<udànaþ>#, puü, (udårdhena àniti anena . ut + àï + an + gha¤ .) kaõñhasthavàyuþ . ityamaraþ .. tasya karma årdhvanayanam . iti ÷rãdharasvàmã .. (yathà, saïgãtaratnàkare, 1 . 64 .
     %<udànaþ pàdayoràste hastayoraïgasandhiùu .
     karmàsya dehonnayanotkramaõàdi prakãrtitam ..>%)
     %<årdhva gamanavàn kaõñhasthànãyotkramaõavàyuþ .>% iti vedàntaþ .. (tathà coktam .
     %<hçdi pràõo gude'pànaþ samàno nàbhisaüsthitaþ .
     udànaþ kaõñhade÷e syàt vyànaþ sarva÷arãragaþ ..>%
     %<udàno nàma yastårdhamupaiti pavanottamaþ .>% iti mahàbhàrate vanaparbaõi .. prakupitodànasya lakùaõaü yathà .
     %<hikkà ÷vàsaþ pari÷vàsaþ kàsaþ ÷oùàrtighaõñikàþ .
     hçllàso hçdi ÷åla¤ca yakçdvàtàdikà vamiþ .
     kùavathurjçmbhaõa¤caiva tathà vaisvaryapãnasau ..
     aruci÷ca prati÷yàya ete proktà udànataþ .
     udànaþ ÷leùmasaüyukto doùàt hçdi prakupyati ..>% iti cikitsitasthàne 21 adhyàye hàrãtenoktam .. * ..
     %<udànaþ kùavathådgàracchardinidràvadhàraõaiþ .
     gurubhàràtiruditahàsyàdyairvikçto gadàn ..
     kaõñharodhamanobhraü÷acchardyarocakapãnasàn .
     kuryàcca galagaõóàdãüstàüstàn jatrårdhvasaü÷rayàn .>% iti nidànasthàne ùoóa÷e'dhyàye vàbhañenoktam .. * .. asya sthànaü kàrya¤ca yathà ..
     %<udànasya punaþ sthànaü nàbhyuraþkaõñha eva ca .
     vàkpravçttiþ prayatnorjo balavarõàdi karma ca ..>% iti cikitsàsthàne 28 adhyàye carakeõoktam ..
     %<udàno nàma yastårdhvamupaiti pavanottamaþ ..
     tena bhàùitagãtàdivi÷oùo'bhipravartate .
     årdhvajatrugatàn rogàn karoti ca viü÷eùataþ ..>% doùàntaragatasyàsya lakùaõaü yathà ..
     %<udàne pittasaüyukte mårchàdàhabhramaklamàþ .
     asvedaharùau mandàgniþ ÷ãtastambhau kaphàvçte ..>% iti nidànasthàne prathame'dhyàye su÷rutenoktam .. udaràvartaþ . nàbhiþ . sarpavi÷eùaþ . iti medinã .. pakùma . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<udàraþ>#, tri, (utkçùñamàsamantàt ràti . rà + àta÷ceti kaþ . udaryate, çgatipràpaõayoþ karmaõi gha¤ và .) dàtà . mahàn . (yathà gãtàyàü 7 . 18 ..
     %<udàràþ sarva evaite j¤ànã tvàtmaiva me matam ..>%
     %<udàrà sahàntaþ maukùabhàja eva ityarthaþ ..>% iti ÷rãdharasvàmã .) çjvà÷ayaþ . tatparyàyaþ . dakùiõaþ 2 saralaþ 3 . ityamaraþ ..
     (%<ka udàraþ samartha÷ca trailokyasyàpi rakùaõe .>% iti ràmàyaõe àdikàõóe . gabhãraþ . sàravàn . ramyaþ . nyàyyaþ .
     %<ityardhyapàtrànumitavyayasya raghorudàràmapi gàü ni÷amya .>% iti raghuþ 5 . 12 . asàdhàraõaþ . saralà÷ayaþ . ÷iùñaþ . %<sa tatheti vineturudàramateþ pratigçhyavaco visasarja munim>% . iti raghuþ . 8 . 91 ..)

#<udàvatsaraþ>#, puü, saüvatsaràdipa¤càntargatavatsaravi÷eùaþ . asmin varùe raupyadànaü mahàphalam . iti viùõugharmottaram ..

#<udàvartaþ>#, puü, (ut + àï + vçt + gha¤ .) rogavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . gudagrahaþ 2 . iti hemacandraþ .. malamåtravàyurodhakarogaþ tasya nidànaü saüpràpti÷ca . yathà nidàne .
     %<vàtaviõmåtrajçmbhàsrukùavodgàravamãndriyam .
     kùuttçùõocchvàsanidràõàü dhçtyodàvartasambhavaþ ..>% (apara¤càsya sanidànasaüpràptika lakùaõaü yathà --
     %<kaùàyatiktoùaõaråkùabhojyaiþ sandhàraõàbhojanamaithunai÷ca .
     pakvà÷aye kupyati cedapànaþ srotàüsyadhogàni balã sa ruddhvà ..
     karoti viõmåtrasamãrasaïgaü kramàdudàvartamataþ sughoram .
     rugvastihçtkukùyudareùvabhãkùõaü sa pçùñhapàr÷veùvatidàruõà syàt ..
     àdhmànahçllàsavikartikà÷ca todo'vipàka÷ca savasti÷othaþ .
     varco'pravçttirjañhare ca gaõóànyårdhva¤ca vàyurvihito gude syàt ..
     kçcchreõa ÷ukrasya ciràtpravçttiþ syàdvà tanuþ syàt khararåkùa÷ãtà .
     tata÷ca rogà jvaramåtrakçcchrapravàhikàhçdgrahaõãpradoùàþ ..
     vamyàndhya-bàdhirya-÷iro'bhitàpavàtodaràùñhãlamanovikàràþ .
     tçùõàsrapittàrucigulmakàsa÷vàsaprati÷yàrditapàr÷varogàþ .
     anye ca rogà bahavo'nilotthàþ bhavantyudàvartakçtàþ sughoràþ ..>% asya cikitsà yathà --
     %<taü taila÷ãtajvaranà÷anoktaiþ, svedairyathoktaiþ pravilãnadoùam .
     upàcaredvartiniråhavastisnehairvirekairanulomanànnaiþ .. * ..
     ÷yàmàtrivçnmàgadhikàgnicårõaü gomåtrapiùñaü da÷abhàgamàùam .
     sanãlikàü dvirlavaõàü guóena vartiü karàïguùñhanibhàü vidadhyàt ..
     piõyàkasauvarcalahiïgubhirvà sasarùapatryåùaõayàva÷åkaiþ .
     krimighnakampillaka÷aïkhinãbhiþ sudhàrkajakùãraguóairyutàbhiþ .
     syàt pippalãsarùaparàñhave÷madhåmaiþ sagomåtraguóai÷ca vartiþ .. * ..
     ÷yàmàphalekùu sapippalãkaü nàóyàthavà tat pradhamettu cårõam .
     rakùoghnatumbãkarahàñakçùõàcårõaü sajãmåtakasaindhavaü và .. * ..
     snigdhe gude tànyanulomayanti narasya varco'nilamåtrasaïgam .
     teùàü vighàte tu bhiùagvidadhyàt svabhyaktasusvinnatanorniråham ..
     årdhvànulomauùadhamåtratailakùàràmla-vàtaghnayutaü sutãkùõam .. * ..
     vàte'dhike'mlaü lavaõaü satailaü kùãreõa pitte tu kaphe samåtram .
     samåtravarco'nilasaïgamà÷u gudaü ÷irà÷ca praguõãkaroti .. * ..
     trivçtsudhàpatratilàdi÷àkaü gràmyaudakànåparasairyavànnam .
     anyai÷ca sçùñànilamåtravióbhiradyàt prasannàguóasãdhupàyã .. * ..
     bhåyo'nubandhe tu bhavedvirecyo måtraprasannàdadhimaõóayuktaiþ .. * ..>% dviruttaraü hiïguvacàgnikuùñhaü suvarcikà caiva vióaógacårõam . sukhàmbunànàhavisåcikàrtihçdrogagulmordhvasamãraõaghnam .. * .. vacàbhayàcitrakayàva÷åkàn sapippalãkàtiviùàn sakuùñhàn . uùõàmbunànàhavimåóhavàtàn pãtvà jayedà÷u rasaudanà÷ã .. * .. iti cikitsàsthàne ùaóviü÷e'dhyàye carakeõoktam .. su÷rutenottaratantre 55 adhyàye'sya sanidànasampràptikaü lakùaõaü cikitsà ceti yaduktaü tadyathà .
     %<adha÷cordhva¤ca bhàvànàü pravçttànàü svabhàvataþ .
     na vegàn dhàrayet pràj¤o vàtàdãnàü jijãviùuþ ..
     vàtaviõmåtrajçmbhà÷rukùavodgàravamãndriyaiþ .
     vyàhanyamànairuditairudàvarto nirucyate ..
     kùuttçùñà-÷vàsa-nidràõàmudàvarto vidhàraõàt .
     tasyàbhidhàsye vyàsena lakùaõa¤ca cikitsitam ..
     trayoda÷abidha÷càsau bhinna etaistukàraõaiþ .
     apathyabhojanàccàpi vakùyate ca yathàparaþ ..
     àdhmàna÷ålau hçdayoparodhaü ÷irorujaü ÷vàsamatãvahikkàm .
     kàsa-prati÷yàya-galagrahàü÷ca balàsapittaprasara¤ca ghoram ..
     kuryàdapànàbhihataþ khamàrge hanyàt purãùaü mukhataþ kùipedvà .. 1 ..
     àñopa÷ålau parikartana¤ca saïgaþ purãùasya tathordhvavàtaþ purãùamàsyàdathavà nireti purãùavege'bhihate narasya .. 2 ..
     måtrasya vege'bhihate narastu kçcchreõa måtraü kurute'lpamalpam .
     meóhre gude vaïkùaõamuùkayo÷ca nàbhiprade÷eùvathavàpi mårdhni ..
     ànaddhavasti÷ca bhavanti tãvràþ ÷ålà÷ca ÷ålairiva bhinnamårteþ .. 3 ..
     manyàgalastambha÷irovikàrà jçmbhopaghàtàt pavanàtmakàþ syuþ .
     ÷rotrànanaghràõavilocanotthà bhavanti tãvrà÷ca tathà vikàràþ .. 4 ..
     ànandajaü ÷okasamudbhavaü và netrodakaü pràptamamu¤cato hi .
     ÷irogurutvaü nayanàmayà÷ca bhavanti tãvràþ saha pãnasena .. 5 ..
     bhavanti gàóhaü kùavathorvighàtàcchiro'kùinàsà÷ravaõeùu rogàþ .
     kaõñhàsyapårõatvamatãvatodaþ kåja÷ca vàyorathavà pravçttiþ .. 6 ..
     udgàravege'bhihate bhavanti jantorvikàràþ pavanaprasåtàþ .. 7 ..
     chardervighàtena bhavecca kuùñhaü yenaiva dãùeõa vidagdhamannam .. 8 ..
     måtrà÷aye và gudamuùkayo÷ca ÷opho rujà måtravinigraha÷ca .
     ÷ukrà÷marã tatsravaõaü bhavedvà te te vikàrà vihate tu ÷ukre .. 9 ..
     tantràïgamardàvaruciþ ÷rama÷ca kùudho'bhighàtàt kç÷atà ca dçùñeþ .. 10 ..
     kaõñhàsya÷oùaþ ÷ravaõàvarodhastçùõàbhighàtàddhçdaye vyathà ca .. 11 ..
     ÷ràntasya ni÷vàsavinigraheõa hçdrogamohàvathavàpi gulmaþ .. 12 ..
     jçmbhàïgamardo'ïga÷iro'kùijàóyaü nidràbhighàtàdathavàpi tandrà .. 13 ..>% ariùñalakùaõaü yathà, tçùõàrditaü parikliùñaü kùãõaü ÷ålairabhidrutam . ÷akçdvamantaü matimànudàvartinamutsçjet .. asya cikitsà yathà,
     %<sarveùveteùu vidhivadudàvarteùu kçtsna÷aþ .
     vàyoþ kriyà vidhàtavyà svamàrgapratipattaye ..
     sàmànyataþ pçthaktvena striyàü bhåyo nibodha me .
     àsthàpanaü màrutaje snigdhe svinne vi÷iùyate .. 1 ..
     purãùaje tu kartavyo vidhirànàhiko bhavet .. 2 ..
     sauvarcalàóhyàü madiràü måtreùvabhihate pibet .
     elàmapyatha madyena kùãraü vàpi pibennaraþ .. 3 ..>%
     %<snehasvaidairudàvartaü ¤çmbhàjaü samupàcaret .. 4 ..
     a÷rumokùo'÷ruje kàryaþ snigdhasvinnasya dehinaþ .. 5 ..
     tãkùõà¤janàvapãóàbhyàü tãkùõagandhopasiühanaiþ .
     vartiprayogairathavà kùava÷aktiü pravartayet ..
     tãkùõauùadhapradhamanairathavàdityara÷mibhiþ .. 6 ..
     udgàraje kramopetaü snaihikaü dhåmamàcaret .
     suràü sauvarcalavatãü vãjapårõarasànvitàm .. 7 ..
     chardyàghàtaü yathà doùaü samyak snehàdibhirjayet .
     sakùàralavaõopetamabhyaïgaü vàtra dàpayet .. 8 ..
     vasti÷uddhikaràvàpa¤caturguõajalampayaþ .
     àvàrinà÷àt kvathitaü pãtavarõaü prakàmataþ .
     ramayeyuþ priyà nàryaþ ÷ukrodàvartinaü naram .. 9 ..
     kùudvighàte hitaü snigdhamuùõamalpa¤ca bhojanam .. 10 ..
     tçùõàghàte pibenmanthaü yavàgåü vàpi ÷ãtalàü .. 11 ..
     bhojyo rasena vi÷ràntaþ ÷rama÷vàsàturo naraþ .. 12 ..
     nidràghàte pibet kùãraü svapyàcceùñakathàrataþ .. 13 ..>% apara¤ca sanidànasampràptikaü lakùaõaü cikitsà ca ..
     %<vàyaþ koùñhànugo råkùaiþ kaùàyakañutiktakaiþ .
     bhojanaiþ kupitaþ sadya udàvartaü karoti hi ..
     vàtamåtrapurãùàsçkkaphamedovahàni va .
     srotàüsyudàvartayati purãùa¤càtivartayet ..
     tatohçdvasti÷ålàrto gauravàrucipãóitaþ .
     vàtamåtrapurãùàõi kçcchreõa kurute naraþ ..
     ÷vàsakàsaprati÷yàyadàhamohavamijvaràn .
     tçùõàhikkà÷irorogamanaþ÷ravaõavibhramàn ..
     labhate ca bahånanyàn vikàràn vàtakopajàn .
     tattailalavaõàbhyaktaü snigdhaü svinnaü niråhayet ..
     doùato bhinnavarcaskaü bhukta¤càpyanuvàsayet .
     nacecchàntiü prayàtyevamudàvartaþ sudàruõaþ ..
     athainaü bahu÷aþ svinnaü yu¤jyàt snehavirecanaiþ .
     pàyayeta trivçtpãluyavànãramlapànakaiþ ..>%
     %<devadàrvagnikaü kuùñhaü vacàmpathyàü palaïkaùàm .
     pauùkaràõi ca målàni toyasyàrdhàóhakaü pacet ..
     pàdàva÷iùñaü tatpãtamudàvartaü vyapohati ..>% ghçtaü yathà .
     %<målakaü ÷uùkamàdra¤ca varùàbhåþ pa¤camålakam ..
     àrevataphala¤càpsu paktvà tena ghçtampacet .
     tatpãyamànaü ÷amayet udàvartama÷eùataþ .. * ..>%
     %<cårõaü nikumbhakampilla÷yàmekùvàkvagnikodbhavam .
     kçnavedhanamàgadhyo lavanàõà¤ca sàdhayet ..
     gavàü måtreõa tà vartãþ kàrayettu gudànugàþ .>% vaidyakarasendrasàrasaïgrahe yaccikitsitaü tadyathà ..
     %<trikañupàradaü pathyàkàlakaphalaü dviguõaü .
     thànakulãnàü svarasairguóikà kàryàmlarolyàstu ..
     prabalajalodaragulmajvarapàõóàmayanà÷inã .
     proktà timiràõipañalavidradhiprabalodàvartaharã ..
     krimikoùñhagàtrakaõóåpióakà÷ca nihanti ÷ålacayaü .
     ÷uddhaguóikà kathità bhuvane ÷rãvaidyanàthàkhyà ..>% iti vaidyanàthavañikà .. * .. atra apathyàni yathà . vamanaü vegarodha¤ca ÷amãdhànyàni kodravam . nàlãta÷àkaü ÷àlåkaü jàmbavaü karkañãphalam .. piõyàkamàlukaü sarvaü karãraü piùñavaikçtam . viùñambhãni viruddhàni kaùàyàõi guråõi ca .. udàvartã prayatnena vrarjayet satataü naraþ . iti vaidyakapathyàpathyavidhiþ .)

#<udàsaþ>#, puü, (udasyate iti . ut + as + gha¤ .) utkùepaþ . udbhàvaþ . audàsyayukte, tri ..

#<udàsãnaþ>#, puü, (udàste iti . ut + às + ÷ànac + ãdàsa iti ãtvam .) parataraþ . ityamaraþ .. vijigãùoþ ÷atrumitrabhåmito vyavahitaþ vyavahitatvàdeva nopakàrã nàpyapakàrã kevalamårdhvamàsãna iva . iti bharataþ .. (yathà, manuþ 7 . 155 .
     %<madhyamasya pracàra¤ca vijigiùo÷ca ceùñitam .
     udàsãnapracàra¤ca ÷atro÷caiva prayatnataþ ..>% maõóalabhedaþ . yathà, tatraiva 7 . 158 .
     %<anantaramariü vidyàdarisevinameva ca .
     areranantaraü mitramudàsãnaü tayoþ param ..>% upekùakaþ . yathà -- %<udàsãnavadàsãnamasaktaü teùu karmasu>% . iti gãtàyàm .. 9 . 9 ..)

#<udàsthitaþ>#, puü, (ut + àï + sthà + kta .) caraþ . dvàrapàlaþ . adhyakùaþ . iti hemacandraþ .. pravrajyàvasitaþ . naùñasannyàsaþ . iti medinã ..

#<udàharaõaü>#, klã, (ut + àï + hç + lyuñ .) dçùñàntaþ . tatparyàyaþ . upodghàtaþ 2 udàhàraþ 3 iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, màghe . 2 . 33 .
     %<pradhvaüsitàndhatamasastatrodàharaõaü raviþ .>% kathàprasaïgaþ . kathanam . yathà, kumàre . 6 . 65 ..
     %<athàïgirasamagraõyamudàharaõavastuùu ..>%) pa¤canyàyàvayavàntargatamidam .. (nàñya÷àstre sotkarùavacanopanyàsaråpo garbhàïkabhedaþ . yaduktaü sàhityadarpaõe 6 ùñha paricchede .
     %<udàharaõamutkarùayuktaü vacanamucyate .>% yathà, veõãsaühàre a÷vatthàmàïke ..
     %<yo yaþ ÷astraü bibharti svabhujagurumadàtpàõóavãnàü camånàü, yo yaþ pà¤càlagotre ÷i÷uradhikavayà garbha÷ayyàü gato và . yo yastatkarmasàkùã carati mayi raõe ya÷ca ya÷ca pratãpaþ, krodhàndhastasya tasya svayamiha jagatàmantakasyàntako'ham ..>% ùañtriü÷annàñakalakùaõàntargatalakùaõabhedaþ . yathà, sàhityadarùaõe 6 ùñha paricchede . yatra tulyàrthayukteva vàkyenàbhipradar÷anàt . sàdhyate'bhimata÷càrthastadudàharaõaü matam ..)

#<udàhàraþ>#, puü, (ut + à + hç + gha¤ .) udàharaõaü . ityamaraþ .. prakçtopapàdakadçùñàntàdiþ . iti bharataþ .. yuktipràptyarthanidar÷anaü iti sà¤jaþ .. prakçtasiddhàrthà cintà . iti ràyamukuñaþ ..

#<uditaþ>#, tri, (vad + kta . yadvà . ut + iõa + kta .) uktaþ . (yathà, kiràte . 1 . 28 .
     %<bhavàdç÷eùu pramadàjanoditaü bhavatyadhikùepaivànu÷àsanam ..>%) baddhaþ . ityamaraþ .. udgataþ . pràptodayaþ . iti medinã .. (yathà, ràmàyaõe .
     %<udayàduditaü dãptaü jvàlàpiõóasamaprabham ..>%
     %<udite'nudite caiva samayàdhyuùite tathà .>% iti manuþ . 2 . 15 .. tathà, kiràte . 5 . 5 .
     %<dadhatamujva÷ilàntaragopuràþ, pura ivoditapuùpavanà bhuvaþ ..>%)

#<uditoditaþ>#, tri, (udite kathite ÷àstre uditaþ abhyaditaþ .) ÷àstraj¤aþ . iti smçtiþ ..
     (%<purohita¤ca kurvãta daivaj¤amuditoditam .
     daõóanãtyà¤ca ku÷alamatharvàïgirase tathà ..>% iti yàj¤avalkyaþ ..)

#<udãcã>#, strã, (ut uttaraü a¤catyarkaü . utkràntaü dçùñipathaü a¤cati såryaü và . uda ãditya¤cerata ãkàraþ . çtvigàdinà kvin . ugita÷ceti ïãp .) uttarà dik . ityamaraþ ..
     (%<yadodãcyàü gatirbhànostadà såryabalàdhikam ..>% iti hàrãtottare prathamasthàne caturthe'dhyàye ..)

#<udãcãnaü>#, tri, (udãcã + kha .) udãcyàü bhavaü . uttaradigjàtavastu . iti hemacandraþ .. (yathà, ÷atapathabràhmaõe 13 . 8 . 1 . 6 . %<udãcãnapravaõe karotyu dãcã vai manuùyàõàü dik>% ..)

#<udãcyaü>#, klã, (udãcyàü bhavam . udãcã + yat .) bàlanàmagandhadravyaü . ityamaraþ .. bàlà iti khyàtam . (bàlaka÷abde'sya guõàdayo boddhavyàþ ..)

#<udãcyaþ>#, puü, (udãcyàü bhavaþ . udãcã + yat .) ÷aràvatinadyàþ pa÷cimottarade÷aþ . ityamaraþ .. (tadde÷avàsini tri, yathà, raghau 4 . 66 .
     %<÷arairasnairibodãcyànuddhariùyan rasàniva ..>% tathà, mahàbhàrate yudhiùñhiraprabodhane 8 . 70 . 34 ..
     %<hatà udãcyà nihatàþ pratãcyàþ pràcyà nirastà dàkùiõàtyà vi÷astàþ ..>%)

#<udãraõaü>#, klã, (ut + ãra + lyuñ .) kathanam . iti halàyudhaþ .. (yathà, kumàre 2 . 12 .
     (%<udghàtaþ praõavo yàsàü nyàyaistribhirudãraõam ..>% preraõam . kùepaõam .
     %<brahmàstrodãraõàt ÷atrordevadànavakinnaràþ .>% iti mahàbhàrate ..)

#<udãrõaþ>#, tri, (ut + ç + kta .) udàraþ . mahàn . iti jañàdharaþ ..
     (%<na hi ràj¤àmudãrõànàmevambhåtairnaraiþ kvacit .
     sakhyaü bhavati mandàtman ! ÷riyà hãnairdhanacyutaiþ ..>% iti mahàbhàrate .. uttejitaþ . uddvãpitaþ . uddhataþ . yathà, kumàre 2 . 32 .
     %<bhavallabdhavarodãrõastàrakàkhyo mahàsuraþ .>%
     %<brahma kùatreõa saüsçùñaü kùatraü ca brahmaõà saha .
     udãrõedahataþ ÷atrån vanànãvàgnimàrutau ..>% iti mahàbhàrate . puü, viùõuþ . yathà, mahàbhàrate viùõusahasnanàmakathane 13 . 149 . 80 .
     %<udãrõaþ sarvata÷cakùuranã÷aþ ÷à÷vataþ sthiraþ ..>%)

#<udumbaraü>#, klã, (uü ÷ambhuü vçõotãti umbaram . u + vç + saüj¤àyàü khac . arurdviùaditi mum . utkçùñamumbaram .) tàmram . ityamaraþ .. (tàmra÷abde'sya vi÷eùo j¤eyaþ ..)

#<udumbaraþ>#, puü, uóambaravçkùaþ . yaj¤aóumura iti bhàùà . tatparyàyaþ . kùãravçkùaþ 2 hemadugdhaþ 3 sadàphalaþ 4 kàlaskandhaþ 5 yaj¤ayogyaþ 6 yaj¤ãyaþ 7 supratiùñhitaþ 8 ÷ãtavalkaþ 9 jantuphalaþ 10 puùpa÷ånyaþ 11 pavitrakaþ 12 saumyaþ 13 ÷ãtaphalaþ 14 . asya pakvaphalaguõàþ . sadhuratvam . himatvam . kçmikàritvam . raktapittatçùõàmårchàdàhanà÷itva¤ca . asya supakvaphalaguõàþ . ati÷aya÷ãtalatvam . madhuratvam . pitta÷rama÷oùahàritva¤ca . asyàmaphalaguõàþ . kaùàyatvam . agnidãpanatvam . raktavikàritva¤ca .. asya tvagguõàþ . ÷ãtatvam . kaùàyatvam . vraõanà÷itvam . garbhiõãgarbhasaürakùakatvam . stanadugdhadàtçtva ¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (asya paryàyaguõau yathà .
     %<udumbaro jantuphalo yaj¤àïgo hemadugdhakaþ .
     udumbaro himo råkùo guruþ pittakaphàsrajit ..
     madhurastuvaro var[...]o vraõa÷odhanaropaõaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe 1 ma bhàge vañàdivarge .. asya phalaguõàü÷càha carakaþ såtrasthàne saptaviü÷e'dhyàye yathà -- a÷vatthodumbaraplakùanyagrodhànàü phalàni ca . kaùàyamadhuràmlàni vàtalàni guråõi ca .. * ..) kuùñhavi÷eùaþ . dehalã . govaràñera nãcera kàñh iti bhàùà . paõóakaþ . napuüsakaü . iti hemacandraþ ..

#<udumbaradalà>#, strã, (udumbarasya dalamiva dalamasyàþ .) dantãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (asyà guõàdayo dantã÷abde j¤eyàþ ..)

@<[Page 1,239c]>@
#<udumbaraparõã>#, strã, (udumbarasya parõamiva parõamasyàþ .) uóambaraparõã . dantikàvçkùaþ . ityamaraþ .. (asyàþ paryàyà÷carakeõa kalpasthàne 12 adhyàye uktàþ . yathà --
     %<dantyudumbaraparõã syànnikumbho'tha mukålakaþ ..>%)

#<udåkhalaü>#, klã, (udårdhva¤ca tat kha¤ca . tat làti . àtonupeti kaþ . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) gugguluþ . iti medinã .. taõóulakaõóanàrthakàùñhanirmitapàtram . ukhali iti bhàùà . tatparyàyaþ . ulåkhalaü 2 . ityamaraþ .. (%<saükuñyodåkhale vidvàn>% ityàdiprayogo bhàvaprakà÷àdau draùñavyaþ ..)

#<udåóhaþ>#, tri, (ut + vaha + ktaþ .) åóhaþ . sthålaþ . iti medinã .. (yathà, màghe . 1 . 36 .)
     %<udåóhalokatritayena sàmpratam gururdharitrã kriyatetaràü tvayà ..>%)

#<udgataü>#, tri, (ut + gama + kta .) udvàntam . charditavastu . ityamaraþ .. årdhva gatam . uditam ..

#<udgamaþ>#, puü, (ut + gama + ap .) årdhvagamanam . udayaþ .. (àvirbhàvaþ . yathà, kumàre . 7 . 77 ..
     %<romodgamaþ pràdurabhådumàyàþ svinnàïguliþ puïgavaketuràsãt .>%
     %<phalena sahakàrasya puùpodgama iva prajàþ ..>% iti raghuvaü÷e . 4 . 9 .. prasthànaü vahirgamanam .
     %<tanayànàü kùudhàrtànàü pa÷yan pràõodgamavyathàm .>% iti kathàsaritsàgare 4 taraïge ..)

#<udgamanãyaü>#, klã, (ut + gama + anãyar .) dhautavastradvayaü . ityamaraþ .. dhoyà yoóa iti bhàùà .
     (%<sà maïgalasnànavi÷uddhagàtrã gçhãtapatyudgamanãyavastrà .>% iti kumàre . 7 . 11 ..)

#<udgàóhaü>#, klã, (ut + gàha + kta .) ati÷ayaþ . tadyukte tri . ityamaraþ .. (%<premàrdràþ praõayaspç÷aþ paricayàdudgàóharàgodayàþ>% . iti sàhityadarpaõe . 3 ya paricchede ..)

#<udgàtà>#, [ç] puü, (udgàyati sàma yaþ . ut + gai + tçc .) sàmavedaj¤aþ . sàmavedavidbràhmaõaþ ityamaraþ ..
     (%<brahmàõaü paramaü vaktràdudgàtàra¤ca sàmagam .
     hotàramatha càdhvaryuü bàhubhyàmasçjatprabhuþ ..>% iti harivaü÷e . tathà ca manuþ . 8 . 209 .
     %<hotà vàpi hareda÷vamudgàtà càpyanaþkraye ..>%
     %<udgàtçhotçbrahmàõo yathàdhvaryuü vinàdhvare .>% iti su÷rute såtrasthàne catustriü÷e'dhyàye ..)

#<udgàraþ>#, puü, (ut + gé + gha¤ .) udvamanam . ityamaraþ .. (yathà, raghau . 6 . 60 .
     %<àbhàti bàlàtaparaktasàmuþ sanirjharodgàra ivàdriràjaþ ..>%) ÷abdaþ . iti bharataþ .. (yathà mahàbhàrate 3 .
     %<tasya làïgålaninadaü parbataþ sa guhàmukhaiþ .
     udgàramiva gaurnadannutsasarja samantataþ ..>%) kaõñhagarjanaü . iti jañàdharaþ .. óhekura iti bhàùà . tattu nàgavàyukarma . iti ÷rãdharasvàmã .. (sràvaþ . kùaraõam . yathà, raghau . 4 . 53 .
     %<kharjårãskandhanaddhànàü madodgàrasugandhiùu .
     kañeùu kariõàü petuþ punnàgebhyaþ ÷ilãmukhàþ .>%
     %<adhaþ pratihato vàyuþ ÷leùmaõà màrutena ca .>% %<karotyudgàrabàhulyam>% iti bhàvaprakà÷e madhyakhaõóe vàtarogàdhikàre .. vamanaprakàràdikaü vamana÷abde draùñavyam .. yathà, ÷àradàtilakañãkàyàü --
     %<udgàre nàgaityukto nãlajãmåtasannibhaþ ..>%) dgãtaü, tri, (uduccairgãyate sma . ut + gai + kta .) uccairgãtam . iti devãmàhàtmyam .. (yathà -- màrkaõóaye 84 . 9 .
     %<÷abdàtmikàsuvimalargyajuùàü nidhànamudgãtaramyapadapàñhavatà¤ca sàmnàm ..>%)

#<udgãthaþ>#, puü, (ut + gai + thak .) sàmavedabhedaþ . praõavaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..
     (%<asminnagastyapramukhàþ prade÷e bhåyàüsa udgãthavido vasanti ..>% iti uttararàmacarite . 2 yàïke .) sàmavedadhvaniþ . ityaruõaþ .. sàmagànam . iti sàrasundarã .. sàmnàü dvitãyo'dhyàyaþ . iti bhagãrathaþ .. (bhavaputtraþ . iti viùõupuràõam ..)

#<udgårõaü>#, tri, (ut + gåra + kta .) udyatam . ityamaraþ .. uttolyadhçtavastràdi . iti bharataþ ..

#<udgràhaþ>#, puü, (ut + graha + gha¤ .) udgrahaõam . årdhvãkçtya kasyacit grahaõam . ityamaraþ .. vidyàvicàraþ . iti bharataþ ..

#<udgràhitaþ>#, tri, (ut + graha + õic + kta .) udãrõaþ . baddhaþ . gràhitaþ . iti medinã .. upanyastaþ . iti hemacandraþ ..

#<udghaþ>#, puü, (uddhanyate iti . ut + han + karmaõi ap . ñilopàt ghatvaü ca nipàtanàt . yadvà uddhanti nãcatàm . ut + han + óa .) pra÷astaþ . prakàõóaþ . ityamaraþ .. (hastapuñam . agniþ . ÷arãrastho vàyuþ ..)

#<udghanaþ>#, pu, (årdhyaü hanyate'smin . ut + hana + ap . nipàtanàt hasya ghaþ .) yatra kàùñhe kàùñhaü nidhàya takùyate tat . ityamaraþ .. parakàñha iti bhàùà .. (yathà, bhaññiþ 7 . 62 .
     %<tasminnantarghane pa÷yan pradhàne saudhasadmanaþ .
     lauhoüdghanaghanaskandhà lalitàpayanàü striyam ..>%)

#<udgharùaõaü>#, klã, (ut + ghçùa + lyuñ .) gàtràdigharùaõaü . iùñakayà udgharùaõaguõàþ . kaõóukoñhanà÷itvam . tvaggatàgnitejanatvam . ÷iràsukhakàrakatva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..
     (%<udgharùaõantu vij¤eyaü kaõóukoñhànilàpaham .>% iti cikitsitasthàne caturviü÷e'dhyàye su÷rutenoktam .. samàsakathanaü . udde÷aþ . yathà . ÷alyamiti .. iti su÷rute uttaratantre 65 adhyàye ..)

#<udghasaü>#, klã, (ut + ad + ap . ghasàde÷aþ .) màümam . iti hàràvalã ..

#<udghàñaþ>#, puü, (ut + ghañ + gha¤ .) gçhabhedaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. caukira ghara thànà ityàdi bhàùà . (udghàñanam ..)

#<udghàñakaü>#, klã, (ut + ghañ + õic + õvul .) kåpàjjalottolanàrthayantravi÷eùaþ . tatparyàyaþ . ghañãyantram 2 . iti hemacandraþ ..

#<udghàñanaü>#, klã, (ut + ghañ + õic + lyuñ .) kåpàt jalottolanàrthaü rajjusahitaghañaþ . tatparyàyaþ . ghañãyantram 2 . ityamaraþ .. uttolanam . iti bharataþ .. (yathà, hitopade÷e . mitrapràptau ..
     %<dharmaü yo na karoti ni÷calamatiþ svargàrgalodghàñanam ..>%)

#<udghàñitaþ>#, tri, (ut + ghañ + õic + kta .) kçtodghàñanam . kholà iti bhàùà ..
     (%<mçhe'nudghàñitadvàri nàhåtaþ pravi÷ennaraþ .
     vàritàrthapravaktàpi pa¤càhama÷anaü tyajet ..>% iti smçtiþ .. tantra÷àstram ..)

#<udghàñitaj¤aþ>#, tri, (jànàti iti j¤aþ . udghàñitasya j¤aþ . udghàñita + j¤à + ka .) pràj¤aþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<udghàtaþ>#, puü, (ut + han + gha¤ .) àrambhaþ . ityamaraþ .. (yathà, kumàre 2 . 12 .
     %<udghàtaþ praõavo yàsàü nyàyastribhirudãraõam .>%
     %<àkumàrakathodghàtaü ÷àligopyo jagurya÷aþ .>% iti raghuvaü÷e . 4 . 20 ..) ÷astram . granthaparicchedaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. pàdaskhalanam . (%<yayàvanudghàtasukhenamàrgam>% . iti raghuþ . 2 . 72 . %<rathenànudghàtastimitagatinà>% . iti ÷àkuntale . 6 aïke .. samupakramaþ . pavanàbhyàsayogàya kumbhakàditrayam . uttuïgaþ . (yathà, ràmàyaõe 4 kàõóe %<pçthu÷çïga÷ilodghàtaþ>% . iti ..) mudgaram . iti medinã ..

#<udjha>#, ÷a tyàge . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàü-paraüsakaü-señ .) hrasvàdirdantyavargatçtãyopadhaþ . kvipi samutsamudbhyàm . syàdau navadra iti ujjijhiùati aujjijhat . ÷a ujjhatã ujjhantã . iti durgàdàsaþ ..

#<uddaü÷aþ>#, puü, (ut + dan÷a + ac .) kãñavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . matkuõaþ 2 koõakuõaþ 3 kiñibhiþ 4 utkuõaþ 5 . iti hemacandraþ ..

#<uddaõóapàlaþ>#, puü, (uddaõóa iva pàlyate iti . uddaõóa + pàla + + gha¤ .) sarpavi÷eùaþ . matsyabhedaþ . iti medinã ..

#<uddanturaþ>#, tri, (ut ati÷ayena danturaþ .) uttaïgaþ . karàlaþ . utkañadantaþ . iti medinã ..

#<uddànaü>#, klã, (ut + do + lyuñ .) bandhanam . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . ÷àntiparbaõi .
     %<uddàne kriyàmàõe tu matsyànàü tatra rajjubhiþ .>%) uddamaþ . cullã . vàóavàgniþ . madhyaþ . lagnaþ . iti vi÷vaþ ..

#<uddàmaþ>#, tri, (dàmnaþ udgataþ .) bandhanarahitaþ . svatantraþ . iti medinã .. (yathà, raghuþ . 1 . 78 ..
     %<nadatyàkà÷agaïgàyàþ srotasyuddàmadiggaje ..>%
     %<atyaïku÷amivoddàmaü gajaü madajaloddhatam .>% iti ràmàyaõe ..) mahàn . yathà . %<uddàmadanturavidhuntudadantaghàtaiþ>% . iti pravrajyà ..
     (%<uddàmàni prathayati ÷ilàve÷mabhiryauvanàni .>% iti meghadåte . 27 .. gambhãraþ . yathà bhàgavate 1 maskandhe . %<uddàmabhàvapi÷unàmalavadgrahàsu>% ..)

#<uddàmaþ>#, puü, (uddãptaü dàma pà÷o yasya . samàse ac .) varuõaþ . iti medinã .. (daõóakabhedacchandovi÷eùaþ . yathà, vçttaratnàkare .
     %<yadi nayugalaü tataþ saptarephàstadàü daõóavçddhiprayàto bhaveddaõóakaþ .
     praticaraõavivçddharephàþ syurarõàrõavavyàlajãmåtalãlakaroddàma÷aïkhàdayaþ ..>%)

#<uddàlaþ>#, puü, (ut + dala + gha¤ .) bahuvàrakavçkùaþ . ityamaraþ .. vanakodravaþ . iti ratnamàlà ..

#<uddàlakaþ>#, puü, (uddàla eva . svàrthe kan .) bahuvàrakavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (bhunibhedaþ . sa tu àyodadhaumyasya ÷iùyaþ . tasya nàmotpattiruktà mahàbhàrate 1 . pauùyopàkhyàne 3 adhyàye .
     %<etasminnantare ka÷cidçùirdhaumyo nàmàyodastasya ÷iùyàstrayo babhåvuþupamanyuràruõirveda÷ceti . 23 ..
     sa ekaü ÷iùyamàruõiü pà¤càlyaü preùayàmàsa gaccha kedàrakhaõóaü badhàneti . 24 .. sa upàdhyàyena saüdiùña àruõiþ pa¤càlyastatra gatvà tatkedàrakhaõóaü bandhuü nà÷akat .. 25 .. sa kli÷yamàno'pa÷yadupàyaü bhavatvevaü kariùyàmãti .. 26 .. sa tatra saüvive÷a kedàrakhaõóe ÷ayàne ca tathà tasmiüstadudakaü tasthau .. 27 .. tataþ kadàcidupàdhyàyaþ àyodo dhaumyaþ ÷iùyànapçcchat kva àruõiþ pà¤càlyo gata iti .. 28 .. te taü procuþ bhagavaüstvayaiva preùito gaccha kedàrakhaõóaü badhàneti . sa evamuktastàn ÷iùyàn pratyuvàca tasmàt tatra sarve gacchàmaþ yatra sa gata iti .. 29 .. sa tatra gatvà tasyàhvànàya ÷abdaü cakàra bho àruõe pà¤càlya kvàsi vatsa ehãti .. 30 .. sa tat ÷rutvàruõirupàdhyàyavàkyaü tasmàt kedàrakhaõóàt sahasotthàya tamupàdhyàyaü upatasthe .. 31 .. provàca cainamupàdhyàyaü ayamasmyatra kedàrakhaõóe niþsaramàõamudakamavàraõãyaü saüroddhuü saüviùño bhagavat÷abdaü ÷rutvaiva sahasà vidàrya kedàrakhaõóaü bhagavantamupasthitaþ .. 32 .. tadabhivàdaye bhagavantamàj¤àpayatu bhavàn kimarthaü karavàõãti .. 33 .. sa evamuktaupàdhyàyaþ pratyuvàca yasmàt bhavàn kedàrakhaõóaü vidàrya utthitastasmàt uddàlakaeva nàmnà bhaviùyatãtyupàdhyàyenànugçhãtaþ . 24 ..>% aparaþ svanàmakhyàta çùibhedaþ . sa tu ÷vetaketupità . yathà tatrava kuntãputtrotpattyunuj¤àne 122 ..
     %<babhåvoddàlako nàma maharùiriti naþ ÷rutam .
     ÷vetaketuriti khyàtaþ putrastasyàbhavan muniþ .. 9 ..>%)

#<udditaþ>#, tri, (ut + do + kta .) baddhaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<uddãpakaþ>#, tri, (ut + dãp + õvul .) uddãpanakartà ..

#<uddãpanaü>#, klã, (ut + dãp + lyuñ .) prakà÷anam .. vibhàvavi÷eùaþ . yathà -- %<àlambanoddãpanàkhyau tasya bhedàvubhau smçtau . uddãpanavibhàvàste rasamuddãpayanti ye>% .. te ca .
     %<àlambanasya ceùñàdyà de÷akàlàdayastathà ..>% ceùñàdãtyàdi÷abdàt råpabhåùaõàdayaþ . kàlàdi ityàdi÷abdàt candracandanakokilàlàpabhramarajhaïkàràdayaþ . iti sàhityadarpaõe .. 3 ya paricchedaþ ..)

#<uddãptaþ>#, tri, (ut + dãpa + kta .) prakà÷itaþ ..

#<uddãpraü>#, klã, (ut + dãp + rak .) gugguluþ . ityamarañãkàyàü bharatadhçtavàcaspatiþ ..

#<udde÷aþ>#, puü, (ut + di÷ + gha¤ .) anusandhànam . anveùaõam .. (nyàyamate nàmnà nirde÷aþ . abhidhànaü yathà -- %<padàrthodde÷aþ>% . samàsakathanam . yathà, %<samàsakathanamudde÷aþ . yathà, ÷alyamiti ..>% parbatasya gaõóakåpaþ . nirde÷aþ . vivaraõam .
     %<ityeùa te grahodde÷o mànuùàõàü prakãrtitaþ .>% iti mahàbhàrate . sthànam . prade÷aþ .
     %<saparbatavanodde÷à dakùiõàrthe svayambhuvà .>% iti mahàbhàrate ..)

#<udde÷akaþ>#, tri, (ut + di÷a + õvul .) udde÷akartà . udàharaõam . iti lãlàvatã ..

#<udde÷yaþ>#, tri, (ut + di÷ + õyat .) uddeùñavyaþ . udde÷anãyaþ . prayojanam .. (yat uddi÷ya vidheyasya pravçttiþ bhavati tat . anuvàdyam ..)

#<uddehikà>#, strã, (udgato deho yasyàþ .) kãñavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . upajihvikà 2 utpàdikà 3 vañiþ 4 divã 5 . iti hàràvalã ..

#<uddràvaþ>#, puü, (uddravaõam . dru + udi÷rayatiyautipådravaiti gha¤ .) palàyanam . ityamaraþ ..

#<uddhataþ>#, puü, (ut + han + kta .) ràjamallaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<uddhataü>#, tri, (ut + han + kta .) avinãtam . iti hemacandraþ .. (yathà, uttaracarite ùaùñhàïke .
     %<dhãroddhatà namayatãva gatirdharitrãm .>%
     %<madamànasamuddhataünçpaü na viyuïkte niyamena måóhatà .>% iti kiràte . 2 . 49 .. utthitaþ . utkùiptaþ . àhataþ . càlitaþ . yathà -- ÷àkuntale 1 ma aïke ..
     %<àtmoddhatairapi rajobhiralaïghanãyàþ .>% nivióaþ . ghoraþ . yathà, pa¤catantram .. %<tuùàravarùoddhatapravarùaghanadhàrànipàtasamàhatam>% ..)

#<uddhatamanaskatvaü>#, klã, (uddhataü garbitaü mano yasya tasya bhàvaþ .) garbaþ . abhimànaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<uddharaõaü>#, klã, (ut + hç + lyuñ .) uddhàraþ . vàntànnam . unmålanam . iti medinã .. muktiþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (kaõñakàdãnàü çõàdervà ÷odhanam . niràkaraõam . uttolanam . yathà --
     %<yatnavànapi tu ÷rãmàllàïgåloddharaõoddharaþ .>% iti mahàbhàrate .
     %<kaõñakoddharaõairnityamàtiùñhet yatnamuttamam ..>% iti manuþ .. 9 . 252 . vyasanàdibhyo vimocanam .
     %<sapta vyatãyustriguõàni tasya dinàni dãnoddharaõocitasya ..>% iti raghuþ . 2 . 25 ..)

#<uddharùaþ>#, puü, (udgato harùo yasmin .) utsavaþ . ityamaraþ .. (yathà, ràmàyaõe . 4 kàõóe .
     %<a÷akto'smi raõoddharùe tapasvi÷araõaü gçham ..>%)

#<uddharùaõaü>#, klã, (ut + hçù + lyuñ .) romà¤caþ . iti hemacandraþ .. (tri, ànandakaram . romà¤cakaram .) (yathà ràmàyaõe 2 . 2 . 1 ..
     %<tataþ pariùadaü sarvàmàmantrya vasudhàdhipaþ .
     hitamuddhvarùaõaü caivamuvàca prathitaü vacaþ ..>%)

#<uddhavaþ>#, puü, (uddhunoti duþkhamiti . ut + dhåï + ac .) utsavaþ . ityamaraþ .. yaj¤àgniþ . yàdavavi÷eùaþ . iti medinã .. yathà, ÷rãbhàgavatam ..
     %<vçùõãnàü sammato mantrã kçùõasya dayitaþ sakhà .
     ÷iùyo vçhaspateþ sàkùàduddhavo buddhisattamaþ ..>%

#<uddhànaü>#, klã, (uddhãyate'smin . ut + dhà + lyuñ .) cullã . ityamaraþ ..

#<uddhànaþ>#, tri, (ut + dhà + lyuñ .) udgataþ . vamitaþ . iti medinã ..

#<uddhàntaþ>#, puü, (uddhànyate iti ut + dhan + õic + kta .) nirmadahastã . ityamaraþ .. udvàntaþ . iti ramànàthaþ ..

#<uddhàraþ>#, puü, (ut + hç + gha¤ .) çõam . ityamaraþ .. uddhçtiþ . iti medinã .. (%<nimagnasya punaruddhàraeva durlabhaþ>% . iti vçhadàraõyakopaniùat . mocanam . yathà, ÷atapathabràhmaõe 13 . 3 . 4 . 2 . %<a÷vasya vayamuddhàramuddharàmahai>% . mokùaþ . nirvàõam .. * .. uddhriyate sàdhàraõadhanàt ityuddhàraþ . yadvà, sàdhàraõadravyàt yat gariùñhaü taduddhàraþ . iti ÷rãnàthaþ . uddhriyate sàdhàraõadhanàt niùkçùya vi÷eùaniùñhatayà eva bodhyate ityuddhàraiti acyutànandaþ . sàdhàraõatvena uddhriyate iti uddhàra iti raghunandanaþ . uddhriyate sàdhàraõadhanàt vahirbhàvyate ityuddhàra iti ÷rãkçùõaþ . yathàha manuþ 9 . 112 ..
     %<jyeùñhasya viü÷a uddhàraþ sarvadravyàcca yadvaram .
     tato'rdhaü madhyamasya syàt turãyastu yavãyasaþ ..>% jyeùñhasya viü÷a uddhàraþ uddhriyate ityuddhàraþ jyeùñhasyàvibhaktasàdhàraõadhanàt uddhçtya viü÷atitamo bhàgaiti taññãkàyàü kullåkabhaññaþ .. * .. jayànantaraü ÷atrubhyo labdhaü dhanàdikam . yaduktaü manunà 7 . 97 .
     %<ràj¤a÷ca dadyuruddhàramityeùà taidikã ÷rutiþ .
     ràj¤à ca sarvayodhebhyo dàtavyamapçthak jitam ..>% %<uddhàraü yoddhàraþ ràj¤e dadyuþ . uddhriyate ityuddhàraþ jitadhanàdyut utkçùñadhanaü suvarõarajatabhåmyàdi ràj¤e samarpaõãyam>% . iti taññãkà ..)

#<uddhàraü>#, klã, (ut + dhç + gha¤ .) uddhànam . ityamarañãkàyàü svàmã .. unan àkà ityàdi bhàùà .

#<uddhàraõaü>#, klã, (ut + hç + õic + lyuñ .) uddhàrakaraõam . uttolanam ..

#<uddhàrà>#, strã, guóåcã . iti ÷abdacandrikà ..

#<uddhånanaü>#, klã, (ut + dhå¤ + õic + lyuñ .) ekatritailàlavaïgakarpårakaståromaricatvacacårõam . iti pàkaràje÷varaþ ..

#<uddhåùaõaü>#, klã, (ut + dhåùa + lyuñ .) romà¤caþ . iti halàyudhaþ ..

#<uddhçtaþ>#, tri, (ut + hç + kta .) kçtoddharaõam . tolà iti bhàùà . tatparyàyaþ . samudaktaþ 2 . ityamaraþ .. utkùiptaþ . paribhuktojjhitaþ . iti medinã .. (%<uddhartumaicchat prasabhoddhçtàriþ>% . iti raghuþ . 2 . 30 tathà naiùadhe . 1 . 69 .
     %<itãva vàhairnijavegadarpitaiþ payodhirodhakùamamuddhçtaü rajaþ ..>%)

#<uddhmànaü>#, klã, (ut dhmàyate agniratra . dhmà ÷abdàgnisaüyogayoþ utpårbàt tasmàt lyuñ .) cullã . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<uddhyaþ>#, puü, (ujjhati kålamiti . ujjha + kyap . nipàtanàt siddham .) nadaþ . iti vyàkaraõam .. (%<toyadàgamaivoddhyabhidyayoþ>% . iti raghuþ 11 . 8 . %<kålaü bhidyoddhyasannibhau>% .. iti bhaññiþ . 5 . 22 ..)

#<udbuddhaþ>#, tri, (ut + budha + kta .) vikasitaþ . iti halàyudhaþ .. (prabuddhaþ . yathà tithitattve --
     %<udbuddhàü ca jagaddhàttrãü påjayet dãpamàlayà ..>% yathà, sàhityadarpaõe 3 . 162 .
     %<udbuddhaü kàraõaiþ svaiþ svairvahirbhàvaü prakà÷ayan .
     loke yaþ kàryaråpaþ so'nubhàvaþ kàvyanàvyayoþ ..>%)

#<udbodhaþ>#, puü, (ut + budh + gha¤ .) ki¤cit j¤ànam .. (yathà sàhityadarpaõe tçtãyaparicchede 41 .
     %<utsàhàdisamudbodhaþ sàdhàraõyàbhimànataþ .
     nçõàmapi samudràdilaïghanàdau na duùyati ..>%)

#<udbhañaþ>#, puü, (ut + bhañ + ap .) kacchapaþ . såryaþ . iti medinã .. (sårpa iti kecit ..)

#<udbhañaþ>#, tri, (ut + bhañ + ap .) pravaraþ . (%<pade pade santi bhañà raõodbhañàþ>% .) iti naiùadhaþ .. ÷reùñhà÷ayaþ . tatparyàyaþ . mahecchaþ 2 udàraþ 3 udàttaþ 4 udãrõaþ 5 mahà÷ayaþ 6 mahàmanàþ 7 mahàtmà 8 . iti hemacandraþ ..

#<udbhavaþ>#, puü, (udbhavanaü udbhavatyasmàditi và . ut + bhå + ap .) janma . utpattiþ . ityamaraþ .. (%<dilãpasånurmaõiràkarodbhavaþ>% . iti raghuþ . 3 . 18 . %<viùõupàdodbhavà gaïgà>% . iti puràõam . viùõuþ . prapa¤caü pratyupàdànakàraõatvàt ..)

#<udbhijaþ>#, tri, udbhijjaþ . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ ..

#<udbhijjaü>#, tri, (udbhedanamiti udbhit sampadàditvàt kvip . tasmàt jàyate yat . udbhit + jan + óa .) udbhidyajàtamàtram . tacca tarugulmàdi . ityamaraþ .. (yathà, manuþ . 1 . 46 . %<udbhijjàþ sthàvaràþ sarve vãjakàõóaprarohiõaþ>% . %<indragopamaõóåkaprabhçtayaudbhijjàþ>% .. iti såtrasthàne prathame'dhyàye su÷rutenoktam ..)

#<udbhit>#, [d] tri, (udbhinatti bhåmimiti . ut + bhid + kvip .) udbhijjam . ityamaraþ .. tacca pa¤cadhà . vçkùaþ 1 gulmaþ 2 latà 3 vallã 4 tçõam 5 .. (yathà, mahàmàrate àdiparbaõi . %<saüsvedajà aõóajà udbhida÷ca>% . udbhidyate pa÷uphalamanena iti nirukteþ yàgabhedaþ ..)

#<udbhidaü>#, tri, (udbhinattãti . ut + bhid + igupadheti kaþ .) tarugulmàdi . tatparyàyaþ . udbhit 2 udbhijjam 3 . ityamaraþ .. udbhijam 4 . iti ramànàthaþ .. (yathà mahàbhàrate 14 parbaõi .
     %<jaràyujàõóajàtàni svedajànyudbhidàni ca ..>%)

#<udbhidaü>#, klã, (udbhinattãti . ud + bhid + ka .) pàü÷ulavaõam . iti ratnamàlà .. pàïàluõa iti bhàùà . (%<udbhidàni palàlekùukarãùaveõukùitijàni>% . iti su÷rute såtrasthàne ùañcatvàriü÷attame'dhyàye ..)

#<udbhåtaþ>#, tri, (udbhavati sma . ut + bhå + kta .) utpannaþ . jàtaþ . yathà . ã÷ànasaühitàyàm .
     %<màghe kçùõacaturda÷yàmàdidevo mahàni÷i .
     ÷ivaliïgatayãdbhåtaþ koñisåryasamaprabhaþ ..>% iti tithyàditattvam .. (tathà, bhàùàparicchede 56 .
     %<udbhåtaspar÷avaddravyaü gocaraþ so'pi ca tvacaþ .>%)

#<udbhåtaråpaü>#, klã, (udbhåtaü pratyakùayogyaü råpam .) nayanagocararåpam . yathà -- bhàùàparicchede ..
     %<udbhåtaråpaü nayanasya gocaraü dravyàõi tadvanti pçthaktvasaükhye .
     vibhàgasaüyogaparàparatvasnehadravatvaü parimàõayuktam .. 54 ..
     kriyàjàtã yogyavçttã samavàya¤ca tàdç÷am .
     gçhõàti cakùuþ sambandhàdàlokodbhåtaråpayoþ .. 55 ..>%

#<udbhramaþ>#, puü, (udbhramaõamiti . ut + bhrama + gha¤ . nodàttopade÷eti na vçddhiþ .) udvegaþ . ityamaraþ ..

#<udbhràntaü>#, klã, (ut + bhrama + kta .) bàhumudyamya maõóalàkàrakhaógabhràmaõaü . iti mahàbhàratam .. (paribhrànte, tri . yathà, raghau 4 . 46 ..
     %<màrãcodmràntahàrãtà malayàdrerupatyakàþ ..>% vikale . vihvale . yathà, ràmàyaõe --
     %<udbhràntahçdaya÷càpi vivarõavadano'bhavat ..>%)

#<udyaþ>#, puü, nadaþ . iti hemacandraþ .. (udyate yat . vada + kyap . kathanãye, tri . yathà, mçùãdyam vàkyam .)

#<udyataü>#, tri, (ut + yama + kta .) uttolyadhçtavastràdi . udyata÷astràdi . tatparyàyaþ . udgårõaü 2 .. ityamaraþ .. (yathà, raghuvaü÷e . 4 . 16 .
     %<prajàrthasàdhane tau hi paryàyodyatakàrmukau ..>%)

#<udyataþ>#, puü, (ut + yama + kta .) granthaparicchedaþ . iti jañàdharaþ ..

#<udyamaþ>#, puü, (ut + yama + gha¤ . saüj¤àpårbakatvàt vçddhyabhàvaþ .) udyogaþ . tatparyàyaþ . guraõam 2 . ityamaraþ .. gåraõam 3 goraõam 4 . iti taññãkà .. utsàhaþ 5 adhyavasàyaþ 6 udyogaþ 7 . iti jañàdharaþ .. (yathà, kumàre 5 . 3 .
     (%<ni÷amya cainàü tapase kçtodyamàm .>%
     %<÷a÷àka menà na niyantumudyamàt .>% iti ca kumàre 5 . 5 ..)

#<udyànaü>#, klã, (udyàti krãóàrthamasmin . ut + yà + lyuñ .) ràj¤aþ sàdhàraõaü vanam . tatparyàyaþ . àkrãóaþ 2 .
     (%<vàhyodyànasthitahara÷ira÷candrikàdhautaharmyà .>% iti meghadåte 7 .) niþsaraõam . prayojanam . ityamaraþ ..

#<udyànapàlaþ>#, tri, (udyànaü pàlayatãti . udyàna + pàli + aõ .) udyànarakùakaþ . màlã iti bhàùà ..
     (%<udyànapàlasàmànyamçtavastamupàsate ..>% iti kumàre . 2 . 36 ..)

#<udyuktaþ>#, tri, (ut + yuj + kta .) udyamayuktaþ . udyogavi÷iùñaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, amarakoùaþ . %<iùñàrthodyuktautsukaþ>% .)

#<udyogaþ>#, puü, (ut + yuja + gha¤ .) yatnaþ . ceùñà . tatparyàyaþ . utsàhaþ 2 adhyavasàyaþ 3 udyamaþ 4 . iti jañàdharaþ .. (yathà, màrkaõóeye 88 . 2 .
     %<udyogaþ sarvasainyànàü daityànàmàdide÷a ha .>%
     %<udyogàdanivçttasya susahàyasya dhãmataþ .>% chàyevànugatà tasya nityaü ÷rãþ sahacàriõã .. iti nãtivàkyam . mahàbhàratasya udyogaparba . yathà, mahàbhàrate 1 . 1 . 63 .
     %<udyogaþ sainyaniryàõaü ÷vetopàkhyànamevaca ..>%)

#<udyogã>#, [n] tri, (udyogo'syàstãti . udyoga + in .) udyogavi÷iùñaþ . udyamã . tathà ca .
     %<udyoginaü puruùasiühamupaiti lakùmãrdaivena deyamiti kàpuruùà vadanti .
     daivaü nihatya kuru pauruùamàtma÷aktyà yatne kçte yadi na siddhyati ko'tra doùaþ ..>% iti nãtisàre 13 ..

#<udyotaþ>#, puü, (ut + dyuta + gha¤) àlokaþ . jyotiþ . iti halàyudhaþ ..

#<udraþ>#, puü, (unattãti . unda + rak .) jalajantuvi÷eùaþ . ityamaraþ .. udvióàla iti bhàùà .

#<udraïkaþ>#, puü, puravi÷eùaþ . %<vyomacàri puraü ÷aubhamudraïkaþ pratimàrgakaþ>% . iti jañàdharaþ ..

#<udraïgaþ>#, puü, vyomacàri puram . tatparyàyaþ . khapuraü 2 årdhvagaü puraü 3 hari÷candrapuraü 4 ÷aubhaü 5 pratimàrgakaþ 6 traïgà 7 traïgaþ 8 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<udrathaþ>#, puü, (udgato ratho yasmàt .) rathakãlam . tàmracåóapakùã . iti medinã ..

#<udriktaü>#, tri, (udricyate sma . ut + rica + kta .) sphuñam . spaùñam . iti jañàdharaþ ..

#<udrekaþ>#, puü, (ut + rica + gha¤ .) upakramaþ . vçddhiþ ..
     %<adhunaiva kuraïgàkùi jahàra jagatàü manaþ .
     na jàne yauvanodreke jãvanasyàpi kà gatiþ ..>% ityudbhañaþ ..
     %<hariste sàhasryaü kamalabalimàdhàya padayoryadekone tasminnijamudaharannetrakamalam .
     gato bhaktyudrekaþ pariõatimasau cakraghapuùà trayàõàü rakùàyai tripurahara jàgarti jagatàm ..>% iti mahimnaþstotram ..
     (%<tamaþprave÷aþ saürambho doùodrekahatasmçteþ .>% iti vaidyakarugvini÷caye'pasmàràdhikàre ..)

@<[Page 1,242c]>@
#<udrekà>#, strã, (udreka + ñàp .) mahànimbaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<udvatsaraþ>#, puü, (utkrànto vatsaraþ .) vatsaraþ . iti hemacandraþ ..

#<udvandhanaü>#, klã, (ut + vandha + lyuñ) årdhabandhanam . iti smçtiþ .. galàya daói deona phàüsã deona ñàïgàna ityàdi bhàùà ..

#<udvamanaü>#, klã, (ut + vama + lyuñ .) udgãraõam . tuliyà phelana vàüti karaõa ityàdi bhàùà ..

#<udvartaþ>#, tri, (ut + vçt + gha¤ .) atiriktaþ . uvaraõa vàóà ityàdi bhàùà . yathà . %<udvarto hi granthaþ samadhikaphalamàcaùñe>% . iti vyàkaraõañãkà ..

#<udvartanaü>#, klã, (ut + vçt + õic + bhàve karaõe và lyuñ .) utpatanam . (yathà, meghadåte 42 . moghãkartuü cañula÷apharodvartanaprekùitàni .) vilepanam . gharùaõam . iti medinã .. (yathà, manuþ 4 . 132 .
     %<udvartanamapasnànaü viõmåtre raktameva ca .
     ÷leùmaniùñhåtavàntàni nàdhitiùñhettu kàmataþ ..>%) ÷arãranirmalãkaraõagandhadravyàdi . tatparyàyaþ . utsàdanam 2 . ityamaraþ .. haridrà sevana àvañana ityàdi bhàùà . sàmànyodvartanaguõàþ . kaphavàyumedovàtaroganà÷itvam . aïgasthairya-carmanirmalakàritva¤ca .. haridràdyudvartanaguõàþ . kaõóåvaivarõyaråkùatàhàritvam .. tilodvartanaguõàþ . kaõóåråkùatàtvagdoùanà÷itvam . iti ràjavallabhaþ .. (udvartanaü vàtaharaü kaphamedovilàpanam . sthirãkaraõamaïgànàü tvakprasàdakaraü param .. ÷iràsukhaviviktatvaü tvaksthasyàgne÷ca tejanam .. iti cikitsitasthàne 24 . adhyàye su÷rutenoktam ..)

#<udvardhanaü>#, klã, (ut + vçdh + lyuñ .) antarhàsaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<udvarhitaþ>#, tri, (ut + varha + kta .) uddhçtaþ . iti bhåriprayogaþ .. udvàhito và iti pàñhaþ ..

#<udvahaþ>#, puü, (udårdhvaü vahati pràpayatãti . ut + vaha + ac .) putraþ . iti hemacandraþ .. (yathà -- raghuþ . 9 . 9 .
     (%<udayamastamaya¤ca raghådvahàt ..>%) saptavàùvantargatavàyuvi÷eùaþ . sa tu pravahavàyorårdhvasthitaþ . iti siddhànta÷iromaõiþ ..
     (%<àvahaþ pravaha÷caiva vivaha÷ca samãraõaþ .
     paràvahaþ saüvaha÷ca udvaha÷ca mahàbalaþ ..
     tathà parivahaþ ÷rãmànutpàtabhaya÷aüsinaþ .
     ityete kùubhitàþ sapta màrutà gaganecaràþ ..>% iti harivaü÷e . 236 adhyàye . vivàhaþ ..)

#<udvahà>#, strã, (udvaha + ñàp .) kanyà . puttrã . iti hemacandraþ ..

#<udvànaþ>#, tri, (ut + vana + gha¤ .) udvamitaþ . udvàntaþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<udvàntaü>#, tri, (ut + vam + kta .) vamitavasta . tatpàryàyaþ . udgataü 2 . ityamaraþ ..

#<udvàntaþ>#, puü, (udgataü vàntaü mado yasmàt .) nirmadahastã . iti medinãkarajañàdharau ..

#<udvàsanaü>#, klã, (ut + vas + õic + lyuñ .) màraõam . badhaþ . ityamaraþ .. (saüskàrabhedaþ . yathà, kàtyàyane 9 . 1 . 2 ..
     %<apa upaspç÷ya ÷àlàddhàrye paristaraõapàtrasaüsàdanaprokùaõàjyanirvapaõàdhi÷rayaõasruksaümàrjanodvàsanàvekùaõàni kçtvàgnãghra utpåya pa÷càt àjyagrahaõam ..>%)

#<udvàhaþ>#, puü, (ut + vaha + gha¤ .) vivàhaþ . ityamaraþ . tasya lakùaõaü bhàryàtvasampàdakagrahaõam . tasya svãkàraråpaj¤ànavi÷eùasya samavàyaviùayatayorbhedàt varakanyayorvivàhakartçtvakarmatve . sa tu aùñavidhaþ . varamàhåya yathà÷aktyalaïkçtà kanyà yatra dãyate sa bràhmaþ 1 . yatra yaj¤asthàyartvije kanyàdànaü sa daivaþ 2 . yatra varàt godvayaü gçhãtvà tenaiva saha kanyàdànaü sa àrùaþ 3 . yatra anayà saha dharmaü caratàü iti niyamaü kçtvà kanyàdànaü sa kàyaþ 4 . yatra dhanaü gçhãtvà kanyàdànaü sa àsuraþ 5 . yatra kanyàvarayoranyonyànuràgàt tvaü me bhàryà tvaü me patiriti ni÷cayaþ sa gàndharvaþ 6 . yatra balàtkàreõa kanyàharaõaü sa ràkùasaþ 7 . yatra suptàyàü mattàyàü pramattàyàü và kanyàyàü nirjane gamanaü sa pai÷àcaþ 8 . tasya nirõayaþ . sagotràmanavaravayaskàü samànapravaràü pitrapekùayordhvatanaùaõõàü puruùàõàü putrakanyàsantatiparamparayà pratyekasaptamãparyantàü adhastane tadapekùayà saptamãparyantàü pitçbandhvapekùayordhvatanaùaõõàü pratyekàpekùayà saptamoparyantàü adhastane tadapekùayà saptamã paryantàü màtàmahasamànodakàü màtàmahàpekùayordhvatanacaturõàü puruùàõàü puttrakanyàsantatiparamparayà pratyekàpekùayà pa¤camãparyantàü adhastane tadapekùayà pa¤camãparyantàü màtçbagdhvapekùayordhvatanacaturõàü pratyekàpekùayà pa¤camãparyantàü adhastane tadapekùayà pa¤camãparyantà¤ca kanyàü parityajya udvàhaþ kartavyaþ .. pitçbandhumàtçbandhuvirahe'pi tayoryogyatàmavalambya saptamãparyantàyàþ pa¤camãparyantàyà÷ca kanyàyàþ parihàraþ . varjanãyànàü kanyànàü madhye'pi yà trigotràntarità sà vivàhyà atra saptamagaõanapratiyogipitçpitçbandhupa¤camagaõanapratiyogimàtàmahamàtçbandhugotramàdàyaiva trigotragaõanam . ÷ådrasya sagotràvivàhe doùàbhàvaþ . màtçsapatnãbhràtçkanyàü taddauhitrãü adhyàpayitçkanyàü ÷iùyakanyàü brahmadagurukanyà¤ca parityajya vivàhaþ kartavyaþ .. atha kanyàdànàdhikàriõaþ . àdau pità . tadabhàve pitàmahaþ . tadabhàvebhràtà . tadabhàve pitçj¤àtiþ . tadabhàve màtàmahaþ . tadabhàve màtulaþ . tadabhàve màtà . tadabhàve màtàmahaj¤àtiþ . eteùàmapyabhàve kanyà svayaü varaü kuryàt .. atha vivàhapårbakartavyakarma . ava÷yaübhàvi ÷ubhà÷ubhagrahàdidoùa÷àntyarthaü homo hiraõyagovastradànam . tato nàndã÷ràddham . lagnasamaye vare upasthite svastivàcanàdikaü vidhàya varaõam . styràcàràdi . tataþ kanyàdànaü yathà÷akti dhanadàna¤ca . tataþ svagçhyoktavidhinàgniü saüsthàpya ku÷aõóikàü samàpya pàõigrahaõaü saptapadãgamana¤ca kartavyam .. * .. jyeùñhe'kçtavivàhe vivàhakartà kaniùñhaþ parivedanadoùavi÷iùño bhavati . jyeùñhaþ parivinnaþ . sà kanyà parivedanãyà . kanyàdàtà paridàyã . tatpurohitaþ parikartà . te sarve patitàþ . kintu de÷àntarasthaklãvaikàõóavaimàtreyave÷yàsakta÷ådratulyàtirogijaóamåkàndhavadhirakubjavàmanakuõñhàtivçddhanaiùñhikabrahmacàrivànaprasthabhikùukçùisaktançpasaktadhanavçddhiprasaktakàmakàridattakonmattacaureùu jyeùñheùvanåóheùvapi kaniùñhavivàhe na doùaþ . evaü vikçtaråpànåóhà jyeùñhà kaniùñhàyàþ sodaràyà åóhàyàþ parivedanàya na bhavati . ityudvàhatattvam ..

#<udvàhanaü>#, klã, (ut + vaha + õic + lyuñ .) vivàhaþ . tatparyàyaþ . raõaraõaü 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. dvisãtyam . dvivàrakçùñakùetram . iti hemacandraþ ..

#<udvàhanã>#, strã, (udvàhana + ïãp .) varàñakaþ . iti hemacandraþ .. kaói iti bhàùà ..

#<udvàhikaþ>#, tri, (udvàhasyàyam . udvàha + ñhak .) udvàhasambandhã .. (yathà, manuþ . 9 . 64 .)
     %<nodvàhikeùu mantreùu vidhavàvedanaü kvacit ..>%)

#<udvàhitaþ>#, tri, (ut + vaha + õic + kta .) udvarhitaþ . uddhçtaþ . vivàhitaþ . yathà . ràjamàrtaõóe devalaþ .
     %<bàle vçddhe tathaivàste kurute daityamantriõi .
     udvàhitàyàü kanyàyàü dampatyorekanà÷anam ..>% iti jyotiùatattvam .. (kalikàle àgamoktànyamàrgeõa vivàhità garhità bhavati . yathà --
     %<udvàhitàpi yà nàrã jànãyàt sàtu garhità>% ityàgamasiddhàntaþ ..)

#<udvàhinã>#, strã, (udvahati uddharatãti . ut + vaha + õini + ïãp .) rajjuþ . iti medinã ..

#<udvàhuþ>#, tri, (udårdhevàhuryasya .) årdhvabàhuþ . udvega÷abdàrthe hemacandreõa likhitaþ .. (yathà, raghu . 1 . 3 .
     (%<pràü÷ulabhye phale lobhàdudvàhuriva vàmanaþ ..>%)

#<udvàhulakaü>#, klã, årdhãkçtabàhuþ . udvega÷abdàrthe medinãkareõa likhitam ..

#<udvignaþ>#, tri, (ut + vija + kta . odita÷ceti tasya naþ . ÷vãdita iti neñ .) udvegayuktaþ . yathà --
     %<tairvçknarugnasaübhugnakùuõõabhinnavipannakaiþ .
     nimagnodvignasaührãõaiþ papre dãnai÷ca medinã ..>% iti bhaññikàvye 4 . 42 .. (tathà ca bhàrate --
     %<nodvigna÷carate dharmaü nodvigna÷carate kriyàm ..>%)

#<udvivarhaõaü>#, klã, (ut + vi + vçha + lyuñ .) uddhàrakaraõam . yathà --
     %<kaþ ÷raddhadhãtànyatamastava prabho rasàïgatàyà bhuva udvivarhaõam .>% iti ÷rãbhàgate 13 . 43 .. udvivarhaõaü uddharaõam . iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã ..

#<udvçttaþ>#, tri, (ut + vçt + kta . vçttàccaritràt utkrànto và .) uttolitaþ . utkùiptaþ . parimuktojjhitaþ . udvàntaþ . iti hemacandro medinã ca .. durvçttaþ .. (yathà, mahàbhàrate --
     %<udvçttàn satataülokàn ràjà dharmaõa ÷àsti vai ..>%)

#<udvegaü>#, klã, (udvijyate'nena iti . ut + vij + gha¤ .) guvàkaphalam . ityamaraþ ..

#<udvegaþ>#, puü, (ut + vij + bhàve gha¤ .) udvejanam . tatparyàyaþ . udbhramaþ 2 . ityamaraþ .. camatkàraþ . iti bharataþ .. virahajanyaduþkham . iti rasama¤jarã .. bhayaü . iti hemacandraþ . udvàhulakam . udgamanam . iti medinã ..
     (%<nçtyàrambhe hara pa÷upateràrdranàgàjinecchàm .
     ÷àntodvegastimitanayanaü dçùñabhaktirbhavànyà ..>% iti meghañåte pårbamedhe 37 ÷lokaþ ..
     %<sadayaü bubhuje mahàbhujaþ sahasodvegamiyaü vrajediti .>% raghuþ 8 . 7 .
     %<saükùobheùvapyanudvego màdhuryaü parikãrtitam .>% iti sàhityadarpaõe .. 3 ya paricchedaþ ..)

#<udvegaþ>#, tri, (udgato vego yasmàt .) stimitaþ . ÷ãghragàmã . årdhvabàhuþ . iti hemacandraþ ..

#<udvejanaü>#, klã, (ut + vija + lyuñ .) udvegaþ ..
     (%<paradàràbhimarùeùu pravçttànnçn mahopatiþ .
     udvejanakarairdaõóai÷cihnayitvà pravàsayet ..>% iti manuþ .. 8 . 352 ..)

#<udhaþ>#, [s] klã, (vahati unatti và . vaha pràpaõe unda kledane và + asun .) ådhaþ . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ .. garura pàlàn iti bhàùà ..

#<udhrasa># ga u¤che . iti kavikalpadrumaþ .. (kràdiü-paraüsakaü-señ .) etasyàdau pa¤camasvaraþ . madhye kevaladhakàrasyàdho rephaþ . kryàdàvudhrasa u¤cha ityayamudiccauràdikaþ pañyate tasya dhràsayatãti råpaü aparaü dhrasnàti . yeùàü dhraseþ utpårbasya gaõadvaye'pi pañhanaü teùàü mate ÷nàvidhàvudhrasnàti nigadyate õici kçte'pyudhràsayatyanyataþ . atra utpårbasyeti tu ut ukàraþ natåpasargaþ . ga udhrasnàti ÷asyaü dãnaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<udhrasa># ka utkùepe . u¤che . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-paraü-sakaü-señ .) ka udhràsayati dhåliü vàyuþ . iti durgàdàsaþ ..

#<unda>#, ã dha klede . iti kavikalpavumaþ .. (rudhàü-paraüsakaü-señ .) hrasvàdiþ . kleda àrdrabhàvaþ . dha unatti vastraü payasà . ã unnaþ uttaþ . undidiùati . iti durgàdàsaþ ..

#<undaruþ>#, puü, unduruþ iti dviråpakoùaþ ..

#<unduraþ>#, puü, (unda + ura .) måùikaþ . iti bharato dviråpakoùa÷ca .. iduüra iti bhàùà ..

#<undåraþ>#, puü, (unda + åra .) jantuvi÷eùaþ . iduüra iti bhàùà . tatparyàyaþ . måùikaþ 2 àkhuþ 3 . kùadra÷cet . girikà 4 bàlamåùikà 5 . neïñe iduüra iti bhàùà . ityamaraþ .. måùakaþ 6 måùaþ 7 måùãkaþ 8 undåruþ 9 khanakaþ 10 vabhruþ 11 vçùaþ 12 àkhanikaþ 13 vç÷aþ 14 dãnà 15 muùãkà 16 . måùà 17 måùãkà 18 måùikà 19 . iti ÷abdaratnàvalã .. vile÷ayaþ 20 ÷uùiraþ 21 indåraþ 22 . iti jañàdharaþ .. kùudrasya tasya paryàyaþ . cikkaþ 23 ve÷manakulaþ 24 cikkà 25 . iti ca ÷abdaratnàvalã .. hàlàhalà 26 a¤janikà 27 . iti jañàdharaþ ..

#<undåruþ>#, puü, (unda + bàhulakàt åruþ .) måùikaþ . iti hemacandraþ ..
     (%<undåru¤càntrarahitaü tena vàtaghnakalkavat ..>% iti vàbhañe cikitsàsthàne navame'dhyàye ..)

#<undårukarõã>#, strã, (undåroþ måùikasya karõaiva parõamasyàþ . undårakarõa + ïãù .) àkhukarõolatà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<unnaþ>#, tri, (unda + kta . nudavideti pakùe natvam .) klinnaþ . dayàparaþ . iti hemacandraþ ..

#<unnataþ>#, tri, (ut + nama + kta .) vardhitaþ . tatparyàyaþ . uccaþ 2 pràü÷uþ 3 udagraþ 4 ucchritaþ 5 uttuïgaþ 6 . ityamaraþ .. uccaiþ 7 . iti ÷abdaratnàvalã .. tuïgaþ 8 . iti jañàdharaþ .. (yathà, raghuþ . 1 . 15 . %<sthitaþ sarvonnatenorvãü kràntvà merurivàtmanà>% .. klã, dinaparimàõaj¤ànasàdhanaü upàyaþ . yathà siddhànta÷iromaõau . %<divasasya yadgataü yacca ÷eùaü tayoryadalpaü tadunnatasaüj¤aü j¤eyam>% . (puü, càkùuùamanvantare çùibhedaþ . yathà, màrkaõóeye 76 . 54 .
     %<sumedhà virajà÷caiva haviùmànunnato madhaþ .
     atinàmà sahiùõu÷ca saptàsanniti carùayaþ ..>%)

#<unnatanàbhiþ>#, tri, (unnato nàbhiþ yasya .) uccanàbhiyuktaþ . tatparyàyaþ . tundiþ 2 . iti halàyudhaþ ..

#<unnatànataü>#, tri, (unnata¤ca tat ànata¤ceti .) uccanãcasthànàdi . tatparyàyaþ . bandhuram 2 . ityamaraþ ..

#<unnatiþ>#, strã, (ut + nama + ktin .) garuóabhàryà . samçddhiþ . (%<vakùojau karikumbhavibhramakarãmatyunnatiü gacchataþ>% . iti sàhityadarpaõe .. 3 ya paricchede .) udayaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, siddhànta÷iromaõau .
     %<màsàntapàde prathame'thavendoþ ÷çïgonnatiryaddivase'vagabhyà .
     tadodayaste ni÷i và prasàdhyaþ ÷aïkurvidhoþ svoditanàóikàdyaiþ ..>%)

#<unnatã÷aþ>#, puü, (unnatyàstadàkhyayà prasiddhàyà garuóapatnyàþ ã÷aþ svàmã .) garuóapakùã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<unnamitaþ>#, tri, (ut + nam + õic + kta .) uttolitaþ . urdhvãkçtaþ . iti ÷rãdharasvàmã ..
     (%<atha prayatnonnamitànamatphaõairghçte katha¤cit phaõinàü gaõairadhaþ ..>% iti màghe . 1 . 14 ..)

#<unnayaþ>#, puü, (unnayanam . ut + nã + kvacidapavàda viùaye'pyutsargo'bhinivi÷ate iti erac .) årdhvanayanam . ityamaraþ ..

#<unnayanaü>#, klã, (ut + nã + lyuñ .) vitarkaþ . iti hemacandraþ .. årdhvapràpaõam . uttolanam . tolana uñhàna ityàdi bhàùà .. (yathà, kàtyàyane . 22 . 10 . 5 ..
     %<teùvevonnayanamabhyabhi somànunnayantãti ÷ruteþ, .>% udårdhve nayanaü yasyeti vàkye vàcyaliïgaþ ..)

#<unnàyaþ># puü, (unnayanaü iti . ut + nã + gha¤ .) unnayanam . ityamaraþ .. (yathà bhaññiþ . 7 . 37 .
     %<unnàyànadhigacchantaþ pradràvairvasudhàbhçtàm ..>%)

#<unnàhaü>#, klã, (ut + naha + gha¤ .) kà¤jikam . iti hemacandraþ ..

#<unnidraþ>#, tri, (udgatà nidrà svapno duþkhàdikaü và yasmàt .) praphullaþ . vikasitaþ . iti hemacandraþ ..
     (%<unnidrapuùpacanacampakapuùpabhàsàþ .>% iti màghaþ . prabuddhaþ . ÷ayanàdutthitaþ .
     %<tàmunnidràmavani÷ayanàü saudhavàtàyanasthaþ .>% iti meghatåte . 88 . tathà, ÷àkuntale ùaùñhàïke .
     %<÷ayyàpràntavivartanairvigamayatyu nnidraeva kùapàþ ..>%)

#<unbha># pa ÷a pårtau . (tudàü + paraü + sakaü + señ .) hrasvàdiþ . pa ÷a umbhati kumbhaü jalena lokaþ . umbhàmàsa . iti durgàdàsaþ ..

#<unmattaþ>#, tri, (ut + mad + kta .) unmàdayuktaþ . vàyukçtacittavibhramavi÷iùñaþ . pàgala iti bhàùà . tatparyàyaþ . unmàdavàn 2 . ityamaraþ .. tasyauùadham, yathà -- gàruóe 199 adhyàyaþ .. * ..
     %<kårmamatsyàkhumahiùago÷çgàlà÷ca vànaràþ .
     vióàlavarhikàkà÷ca varàholåkakukkuñàþ ..
     haüsa eùà¤ca viõmåtraü màüsaü và roma÷oõitam .
     dhåmaü dadyàjjvaràrtasya unmattebhya÷ca ÷àntaye ..
     etànyauùadhajàtàni dhåpitàni mahe÷vara .
     nihanti jvaramunmàdaü vçkùamindrà÷aniryathà ..>% (%<tamàtmano hatamupaghnanto devàdayaþ kurvantyunmattam>% . iti nidànasthàne saptame'dhyàye .
     %<devarùipitçgandharvairunmattasya ca buddhimàn .
     varjayeda¤janàdãni tãkùõàni krårakarma ca ..
     sarpiùpànàdi tasyeha mçdubhaiùajyamàcaret ..>% iti ca cikitsàsthàne 14 adhyàye carakeõoktam .. anyadvivaraõamasyonmàda÷abde j¤eyam ..) tadvàkyapràmàõyaü yathà -- malamàsatattve ..
     %<unmattànà¤ca yà gàthà ÷i÷ånàü ceùñitaü ca yat .
     striyo yacca prabhàùante nàsti tatra vyatikramaþ ..
     àdau gacchati deveùu pa÷càt gacchati mànuùàn .
     nàde÷ità vàgvadati satyà hyeùà sarasvatã ..>%

#<unmattaþ>#, puü, (unmattayati . unmatta + tatkarotãti õic + pacàdyac .) dhuståraþ . yathà --
     (%<÷vetonmattasyottaradiïmålasiddhastu pàyasaþ .
     guóàjyasaüyuto hanti sarvonmàdàü÷ca doùajàn ..>% iti taidyakacakrapàõisaügrahe unmàdàdhikàre ..) mucukundavçkùaþ . iti medinã ..

#<unmadaþ>#, tri, (udgato mado yasya .) unmàdayuktaþ . udgatamadaþ . tatparyàyaþ . unmadiùõuþ 2 . ityamaraþ .. (%<udãrayàmàsurivonmadànàm ..>% iti raghuþ . 2 . 9 . tathà, màghe 6 . 29 ..
     %<madhukaràïganayà muhurunmadadhvanibhçtà nibhçtàkùaramujjage ..>%)

#<unmadiùõuþ>#, tri, (ut + mad + iùõuc .) unmadaþ . unmàda÷ãlaþ . ityamaraþ ..

#<unmanàþ>#, [s] tri, (udgataü utkaõñhitaü mano yasya .) utkaõñhitacittaþ . tatparyàyaþ . utkaþ 2 . ityamaraþ ..
     (%<unmanàþ prathamajanmaceùñitànyasmarannapi babhåva ràghavaþ .>% iti raghuþ . 11 . 22 . %<payodhareõorasi kàcidunmanàþ>% .. iti kiràte . 8 . 19 ..)

#<unmanthaþ>#, puü, (ut + mathi + gha¤ .) màraõam . badhaþ . iti hemacandraþ ..

#<unmàthaþ>#, puü, (unmathyate'neneti . ut + matha + gha¤ . màraõàdipakùe bhàve gha¤ .) kåñayantram . mçgabadhopayuktayantram . àmiùaü dattvà mçgapakùibandhanàrthaü yat sandhànayantraü nive÷yate saþ . ityamaraþ .. màraõam . ghàtakaþ . iti medinã .. (yathà, prabodhacandrodaye .
     %<prabho madvàõànàü ka iva bhuvanonmàthavidhiùu ..>%)

#<unmàdaþ>#, puü, (ut + mad + gha¤ . (mahàdevaþ . yathà mahàbhàrate . mahàdevasahasranàmakathane 13 17 . 69 .. %<unmàdo madanaþ kàmo hya÷vattho'rthakarã ya÷aþ>% .) vàtikarogavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . cittavibhramaþ 2 . ityamaraþ .. matibhraü÷aþ 3 unmanàþ 4 . iti ràjanirghaõñaþ .. (cittaviplavaþ 52 . 234 . iti hemacandraþ ..) mànasarogavi÷eùaþ . tasyauùadhaü yathà --
     %<vacà trikañuka¤caiva kara¤jaü devadàru ca .
     ma¤ciùñhà triphalà ÷vetà ÷irãùo rajanãdvayam ..
     priyaïgunimbatrikañu gomåtreõàvagharùitam .
     nasyamàlepana¤caiva snànamudvartanam tathà ..
     apasmàraviùonmàda÷oùàlakùmãjvaràpaham .
     bhåtebhya÷ca bhayaü hanti ràjadvàre ca ÷àsanam ..>% iti gàruóe 199 adhyàyaþ .. * .. atha unmàdàdhikàraþ .. tatra unmàdasya niruktimàha .
     %<madayantyuddhatà doùà yasmàdunmàrgamàsthitàþ .
     mànaso'yamato vyàdhirunmàda iti kãrtitaþ ..>% ayamaryaþ . yasmàddhetoruddhatàþ pravçddhà doùàþ unmàrgamàsthitàþ madayanti cittaü vikùipantyasmin . ato'yamunmàda iti kãrtitaþ . saþ unmàdaþ mànaso vyàdhiþ manovaikçtyakaraõàt .. * .. tasyaivàvasthàbhedena nàmàntaramàha . sa càpravçddhastaruõo madasaüj¤àü bibharti ca . sa unmàdastaruõo navãnaþ .. * .. unmàdasya viprakçùñanidànamàha .
     %<viruddhaduùñà÷ucibhojanàni pradharùaõaü devagurudvijànàm .
     unmàdaheturbhayaharùapårbo mano'bhighàto viùamà÷ca ceùñàþ ..>% duùñaü dhattaravãjàdisahitam . a÷uci rajasvalàdispçùñam . pradharùaõamabhibhavaþ . viùamà÷ca ceùñàþ balavadvigrahàdayaþ .. * .. sannikçùñaü nidànamàha .
     %<ekaika÷aþ sarva÷a÷ca doùairatyarthamucchritaiþ .
     mànasena ca duþkhena sa pa¤cavidha ucyate ..
     viùàdbhavati ùaùñha÷ca yathàsvaü tatra bhaùajam .. * ..>% tasya sampràptimàha .
     %<tairalpasattvasya malàþ praduùñàþ buddhernivàsaü hçdayaü pradåùya .
     srotàüsyadhiùñhàya manovahàni pramohayantyà÷u narasya cetaþ ..>% alpasattvasya alpasattvaguõasya . malà vàtàdayaþ . buddhernivàsaü hçdayaü pradåùyeti . etenà÷rayasya duùñyà tadà÷ritàyà buddherapi duùñiruktà . manovahàni srotàüsi hçdayà÷ritàni da÷a . etàni vi÷eùato boddhavyàni . yata÷carakeõa sakala÷arãrasrotàüsyeva mano'dhiùñhànatvenoktàni . pramohayanti vikçtaü kurvanti .. * .. unmàdasya sàmànyaü råpamàha .
     %<dhãvibhramaþ sattvapariplava÷ca paryàkulà dçùñiradhãratà ca .
     abaddhavàktvaü hçdaya¤ca ÷ånyaü sàmànyamunmàdagadasya liïgam ..>% dhãvibhramaþ ÷uktikàyàü rajataj¤ànam . sattvapariplavaþ sattvaü manastasya cà¤calyam . abaddhavàktvaü asambaddhabhàùitvam . ÷ånyaü smçti÷ånyam .. * .. vàtikonmàdasya nidànapårbikàü sampràptimàha . råkùàlpa÷ãtànnavirekadhàtukùayopavàsairanilo'tivçddhaþ . cintàtiduùñaü hçdayaü pradåùya buddhiü smçtiü vàpyupahanti ÷ãghram .. pradåùya prakarùeõa dåùayitvà .. * .. tasyaiva råpamàha .
     %<asthànahàsyasmçtinçtyagãtavàgaïgavikùepaõarodanàni .
     pàruùyakàr÷yàruõavarõatà÷ca jãrõe bala¤cànilajasya råpam ..>% asthàne anavasare . hàsyàdãni rodanàntàni . jãrõe àhàre . balaü vyàdheþ .. * .. paittikasya nidànapårbikàü sampràptimàha .
     %<ajãrõakañvamlavidàhya÷ãtairbhàjyai÷citaü pittamudãrõavegam .
     unmàdamatyugramanàtmakasya hçdi sthitaü pårbavadà÷u kuryàt ..>% hçdi sthitaü pittaü citaü sa¤citam . punaþ ajãrõakañvamlavidàhya÷ãtairbhojyairudãrõavegaü sat unmàdaü kuryàt pårbavat hçdayaü pradåùya ityarthaþ .. * .. tasya råpamàha .
     %<amarùasaürambhavinagnabhàvàþ santarjanàbhidravaõauùõyacoùàþ .
     pracchàya÷ãtànnajalàbhilàùaþ potàvabhàþ pittakçtasya liïgam ..>% amarùo'sahiùõutà . saürambhaþ àrabhañã àóambaraiti yàvat . santarjanaü paratràsanam . abhidravaõaü palàyanam . auùõyaü gàtre . coùo dàhavi÷eùaþ . pracchàya ityàdi chàyàyàü ÷ãtayorannajalayorabhilàùaþ .. * .. ÷laiùmikasya nidànapårbikàü sampràptimàha .
     %<sampåraõairmandaviceùñitasya soùmà kapho marmaõi saüpravçddhaþ .
     buddhiü smçtiü vàpyupahanti cittaü pramohayan saüjanayedvikàram ..>% saüpåraõairbhojanàdibhiþ . mandaviceùñitasya vyàyàmarahitasya . soùmà kapha iti kapho'pyunmàdaü kariùyan pittaü sahàyamapekùate vyàdhisvabhàvàt . marmaõi atra marma÷abdena hçdayamucyate . vikàramunmàdaråpam .. * .. tasya råpamàha .
     %<vàkceùñitaü mandamarocaka÷ca nàrãviviktapriyatà ca nidrà .
     chardi÷ca làlà ca bala¤ca bhukte nakhàdi÷auklya¤ca kaphàtmake syàt ..>% vàkceùñitaü mandaü vacanamalpam . nàrãviviktapriyatà nàrãpriyatà vijanapriyatà ca . bhukte sati balaü vyàdheþ .. * .. sànnipàtikasya nidànapårbakaü lakùaõamàha .
     %<yaþ sannipàtaprabhavo'tighoraþ sarvaiþ samastaiþ sa tu hetubhiþ syàt .
     sarvàõi råpàõi bibharti tàdçgviruddhabhaiùajyavidhirvivarjyaþ ..>% sa sànnipàtika unmàdaþ . sannipàtagrahaõenaiva sarvàtmakatvaü labdham . punaþ sarvairiti yatkçtaü tadrajastamaþpràpaõàrtham . tena rajastamomilitairityarthaþ . tena vàtàdayo rajastamobhirmanodoùairmilitàþ . samastai÷ca nidànaiþ kupità unmàdaü janayanti . sarvairhetubhiþ samastairmilitaiþ syàt . yato'nyo vyàdhiþ sarvairhetubhirmilitaireva bhavatãti niyamo nàsti . ayantu vyàdhiprabhàvàt sarvairhetubhirmilitaiþ syàt . tàdçgunmàdaþ viruddhabhaiùajyavidhiþ . viruddhabhaiùajyavidhiriti ko'rthaþ . tridoùaje pratyekaü vàtàdipratyanãkà kàryà . sà ca parasparàvirodhinã tridoùaü hanti ki¤cideva dravyamàmalakàdi taccàtràyaugikam . ataeva vivarjyaþ na cikitsya ityarthaþ .. * .. manoduþkhajasya viprakçùñaü nidànamàha .
     %<caurairnarendrapuruùairaribhistathànyairvitràsitasya dhanabàndhavasaükùayàdvà .
     gàóhaü kùate manasi ca priyayà riraüsorjàyeta cotkañataro manaso vikàraþ ..>% anyairhiüsràdibhiþ . gàóhamati÷ayena . kùate abhihate . priyayà pràptuma÷akyayà riraüsoþ puruùasya vikàraþ unmàdaråpaþ .. * .. tasya råpamàha .
     %<citraü bravãti ca mano'nugataü visaüj¤o gàyatyatho hasati roditi càtimåóhaþ .>% citramà÷caryaü . mano'nugataü gopyamapi . visaüj¤o viruddhaj¤ànaþ . atãvamåóhaþ atãvaj¤àna÷ånyaþ . atra vikalpo boddhavyaþ .. * .. viùajasya råpamàha .
     %<raktekùaõo hatabalendriyabhàþ sudãnaþ ÷yàvànano viùakçte tu bhavet paràsuþ .>% paràsuþ mçtaþ .. * .. ariùñamàha .
     %<avàïmukhastånmukho và kùãõamàüsabalo naraþ .
     jàgaråko hyasandehamunmàdena vina÷yati .. * ..>% atha devàdikçtasyonmàdasya sàmànyaü lakùaõamàha.
     %<amaryavàgvikramavãryaceùño j¤ànàdivij¤ànabalàdiyuktaþ .
     prakopakàlo niyata÷ca yasya devàdijanmà sa manovikàraþ ..>% amartyavàgvikramavãryaceùñaþ na martyasyeva manuùyasyeva vàgàdayo yatra saþ . vikramaþ paràkramaþ . vãryaü ÷auryam . j¤ànàdivij¤ànabalàdiyuktaþ . j¤ànaü buddhiþ . àdiùadena tadbhedà medhà-vicàraõà-smçtyàdayo gçhyante . vij¤ànaü ÷ilpàdiviùayakaü j¤ànam . ceùñà pàñavam . àdipadenàbhimànàdi gçhyate . niyataþ vakùyamàõatithyàdibhiþ . manovikàra unmàdaþ .. * .. tatra devàviùñasya lakùaõamàha .
     %<santuùñaþ ÷uciratidivyamàlyagandho nistandro'vitathasaüskçtaprabhàùã .
     tejasvã sthiranayano varapradàtà brahmaõyo bhavati naraþ sa devajuùñaþ ..>% atidivyamàlyagandhaþ ati÷ayo divyamàlyasyeva gandho yasya saþ . nistandraþ nidràrahitaþ . avitathaü satyam . brahmaõyaþ bràhmaõabhaktaþ .. * .. daityàviùñamàha .
     %<saüsvedã dvijagurudevadoùavaktà jihmàkùo vigatabhayo vimàrgadçùñiþ .
     santuùño bhavati na cànnapànajàtairduùñàtmà bhavati sa deva÷atrujuùñaþ ..>% vimàrgaññaùñiþ kumàrgarataþ . duùñàtmà duùñasvabhàvaþ . gandharvàviùñamàha .
     %<hçùñàtmà pulinavanàntaropasevã svàcàraþ priyaparigãtagandhamàlyaþ .
     nçtyan vai prahasati càru càlpa÷abdaü gandharvagrahaparipãóito manuùyaþ ..>% hçùñàtmà hçùñajãvàtmà . pulinaütoyotthitaü tañam . vanàntaraü vanamadhyam . tayoþ sevã . svàcàraþ aninditàcàraþ . priyàõi pari samantato bhàvena gãtagandhamàlyàni yasya sa tathà . càrucàlpa÷abdamiti hasanakriyàyà vi÷eùaõam .. * .. yakùàviùñamàha .
     %<tàmràkùaþ priyatanuraktavastradhàrã gambhãro'dbhutagatiralpavàk sahiùõuþ .
     tejasvã vadati ca kiü dadàmi kasmai yo yakùagrahaparipãóito manuùyaþ .. * ..>% pitràviùñamàha .
     %<pretànàü sa di÷ati saüstareùu piõóàn ÷àntàtmà jalamapi vàpasavyavastraþ .
     màüsekùutilaguóapàyasàbhikàmastadbhakto bhavati pitçgrahàbhijuùñaþ ..>% pretànàü mçtànàü pitaõàm . di÷ati dadàti . apasavyavastraþ dakùiõaskandhadhçtottarãyaþ .. * .. nàgàviùñamàha .
     %<yastårvyàü prasarati sarpavat kadàcit sçkvaõyau muhurapi jihvayàvaleóhi .
     krodhàlurghçtamadhudugdhapàyasepsurvij¤eyaþ sa khalu bhujaïgamena juùñaþ ..>% prasarati sarpavat urasà calati . sçkvaõyau oùñhapràntau .. * .. ràkùasàviùñamàha .
     %<màüsàsçgvividhasuràvikàralipsurnirlajjo bhç÷amatiniùñhuro'ti÷åraþ .
     krodhàlurvipulabalo ni÷àvicàrã ÷aucadviñ bhavati sa ràkùasairgçhãtaþ ..>% atiniùñhuro'tinirdayaþ .. * .. brahmaràkùasàviùñamàha .
     %<devavipragurudveùã vedavedàïgavicchuciþ .
     àtmapãóàkaro'hiüsro brahyaràkùasasevitaþ ..>% ahiüsraþ ahiüsà÷ãlaþ .. * .. pi÷àcàviùñamàha .
     %<udvastraþ kç÷aparuùo viruddhabhàùã durgandho bhç÷ama÷ucistathàtilolaþ .
     bahvà÷ã vijanavanàntaropasevã vyàceùñan bhramati rudan pi÷àcajuùñaþ ..>% udvastraþ nagnaþ . digambara iti videhavacanàt . kç÷o nirmàüsaþ . paruùo råkùaþ . atilolaþ sarvasmin annapàne lolupaþ . vyàceùñan viruddhamàceùñan . grahà hiüsà krãóà påjàrthaü gçóõanti . ataevoktam .
     %<a÷uciü bhinnamaryàdaü kùataü và yadi vàkùatam .
     hiüsyurhiüsàvihàràrthaü satkàràrthamathàpi và .. * ..>% tatra hiüsàrthaü gçhãtasya lakùaõamàha .
     %<sthålàkùo drutamañanaþ saphenavàmã nidràluþ patati ca kampate ca yo'ti .
     ya÷càdridviradanagàdivicyutaþ syàt so'sàdhyo bhavati tathà trayoda÷e'bde ..>% ya÷càdrãtyàdi yaþ parbatàdipatitaþ san grahairgçhyataityarthaþ . àdir÷abdena bhittipràsàdàdayo gçhyante . trayoda÷e'bde sarva eva devàdigçhãto'sàdhyaþ .. * .. devàdãnàmàve÷asamayamàha .
     %<devagrahàþ paurõamàmyàmasuràþ sandhyayorapi .
     gandharvàþ pràya÷o'ùñamyàü yakùa÷ca pratipadyapi ..
     pitaraþ kçùõapakùe ca pa¤camyàmapi coragàþ .
     rakùaþpi÷àcà ràtrau ca caturda÷yàü vi÷anti hi ..>% kçùõapakùe amàyàm . pràya÷aþpadàdanyatràpi . tithyamidhànaprayojanaü lakùaõàrthaü tatra tithau balidànàrtha¤ca .. * .. nanu yadi devàdayo vi÷anti tadà vi÷antaste dç÷yante kathaü netyata àha .
     %<darpaõàdãn yathà chàyà ÷ãtoùõaü pràõino yathà .
     svamaõiü bhàskaràrci÷ca yathà deha¤ca dehadhçk ..
     vi÷anti na ca dç÷yante grahàstadvaccharãriõàm .>% darpaõàdãtyàdi÷abdenànyadapi nirmaladravadravyaü gçhyate . chàyà prativimbam . svamaõiü såryamaõim . dehadhçk jãvàtmà .. * .. * .. athonmàdasya cikitsà .
     %<vàtike snehapànaü pràk virekaþ pittasambhave .
     kaphaje vamanaü kàryaü paro vastyàdikakramaþ yaccopadekùyate ki¤cidapasmàre cikitsitam .
     unmàde tacca kartavyaü sàmànyàddoùadåùyayoþ ..
     jalàdidruma÷ailebhyo viùamebhya÷ca taü sadà .
     rakùedunmàdinaü yatnàt sadyaþ pràõaharà hi te ..>% te jalàdayaþ .. * ..
     %<bràhmãkuùmàõóãphalaùaógranthàþ ÷aïkhapuùpikàsvarasàþ .
     dçùñà unmàdahçtaþ pçthagete kuùñhamadhumi÷ràþ ..>% atra bràhmãti padaü bràhmãsvarasaparam . kuùmàõóãphalaü tadvãjaparam . ùaógranthe tu yathà÷rutàrthameva . tenàyamarthaþ . varabhãkarasatorà 4 kåñakacårõamàsà 2 madhumàsà 8 peyaþ . ityeko yogaþ .. kohaõóake vãjakacårõamàsà 2 kåñakacårõamàsà 2 madhunà saünãyàvalehyam . dvitãyo yogaþ . mahàbharãvacakacårõamàsà 2 kåñakacårõamàsà 2 madhu nàvalehyam . tçtãyo yogaþ .. ÷aïkhapuùpãsvarasatorà 4 kåñakacårõamàsà 2 madhumàsà 8 peyaþ . caturthayogaþ .. * ..
     %<siddhàrthako hiïgu vacàkara¤jau devadàru ca .
     ma¤jiùñhà triphalà ÷vetà kañabhãtvak kañutrikam ..
     samàü÷àni priyaïgu÷ca ÷irãùo rajanãdvayam .
     vastamåtreõa piùño'yamagadaþ pànama¤janam ..
     nasyamàlepana¤caiva snànamudvartanaü tathà .
     apasmàraviùonmàdakçtyàlakùmãjvaràpaham ..
     bhåtebhya÷ca bhayaü hanti ràjadvàre ca ÷asyate .
     sarpiretena saüsiddhaü sagomåtraü tathàrthakçt ..>% siddhàrthakàdi .. * ..
     %<bråyàdiùñavinà÷a¤ca dar÷ayedadmutàni ca .
     baddhaü sarùapatailàktaü rakùeduttànamàtape ..
     kapikacchåthavà taptairlohatailajalaiþ spç÷et .
     ka÷àbhistàóayettaü và subaddhaü vijane gçhe ..
     sarpeõoddhatadattena daü÷aiþ siühairgajai÷ca taü .
     tràsayecchastrahastai÷ca ÷atrubhistaskaraistathà ..
     athavà ràjapuruùà vahirnãtvà susaüyatam .
     tràsayeyurbadhairenaü tarjayanto nçpàj¤ayà ..
     dehaduþkhabhayebhyo hi yataþ pràõabhayaü mahat .
     tatastasya ÷amaü yàti sarvato viplutaü manaþ ..
     iùñadravyavinà÷ena mano yasyàbhihanyate .
     tasya tatsadç÷apràptyà sàntvà÷vàsaiþ ÷amaü nayet .. * ..
     tryuùaõaü hiïgu lavaõaü vacà kadukarohiõã .
     ÷irãùasya kara¤jasya vãjaü gaurà÷ca sarùapàþ ..
     gomåtrapiùñairebhistu vartirnetrà¤jane hità .
     hantyunmàdamapasmàraü tathà càturthakaü jvaram ..>% tryuùaõàdya¤janam .. * ..
     %<kuùñhà÷vagandhe lavaõàjamode dve jãrake trãõi kadåni pàñhà .
     maïgalyapuùpã ca samànyamåni sarvaiþ samànà¤ca vacàü vicårõya ..
     bràhmãrasenàkhilameva bhàvyaü vàratrayaü ÷uùkamidaü hi cårõam .
     akùapramàõaü madhunà ghçtena lihyànnaraþ sapta dinàni yàvat ..
     sàrasvatamidaü cårõaü brahmaõà nirmitaü purà .
     hitàya sarvalokànàü durmedhànàü vicetasàm ..
     etasyàbhyàsataþ puüsàü buddhirmedhà ghçtiþ smçtiþ .
     sampattiþ kavità÷aktiþ pravardhetottarottaram ..>% maïgalyapuùpã ÷aïkhadålã iti loke . sàrasvataü cårõam .. * ..
     %<vi÷vàjamodarajanãdvayasaindhavogràùaùñyàhvakuùñhamagadhodbhavajãrakàõàm .
     cårõaü prabhàtasamaye lihataþ sasarpirvàgdevatà nivasati svayameva vaktre ..>% vi÷vàdyaü cårõam .. * ..
     %<kvàthye vicårõite kùiptvà tatùoóa÷aguõaü jalam .
     pàda÷eùaü prakartaùyameùa kvàthavidhiþ smçtaþ ..
     da÷amålã tathà ràsnà vàtàristrivçtà balà .
     mårvà ÷atàvarã ceti kvàthyaistu kuóavaiþ pçthak ..
     kçte kvàthe ghçtaü prasthadvayaü mçdvagninà pacet .
     kalkãkçtairvakùyamàõadravyaiþ mamyak punaþ pacet ..
     vi÷àlà triphalà kauntã devadàrvelavàlukam .
     sthirànantà rajanyau dve priyaïguþ sàrivàdvayam ..
     nãlotpalailàma¤jiùñhàdantãdàóimake÷aram .
     vióaïgaü hyagnipatrã ca kuùñhaü candanapadmake ..
     tàlãsapatraü vçhatã màlatãkusumaü navam .
     aùñàviü÷atibhiþ kalkairetaiþ karùamitaiþ pçthak ..
     caturguõaü jalaü dattvà piùñaistadvipacedghçtam .
     mahàcaitasanàmedaü sarvacetovikàrahçt ..
     apasmàre mahonmàde mande'gnau jvarakàsayoþ .
     vàtarakte prati÷yàye ÷oùe kàr÷ye tçtãyake ..
     måtrakçcchre kañã÷åle visarpàbhihateùu ca .
     pàõóvàmaye tathà kaõóvàü viùe mehe gare'pi ca ..
     devàdihatacittànàü gadgadànàmacetasàm .
     ÷astaü strãõà¤ca bandhyànàü dhanyamàyurbalapradam ..
     alakùmãpàparakùoghnaü sarvagrahanivàraõam .
     hanti bhramaü madaü mårchàü medhàsmçtimatipradam ..>% agnipatrã agnivatãti loke agiyà iti ca . mahàcaitasaü ghçtam .. * .. atha devàdyàviùñànàü cikitsà .
     %<påjàbalyupahàreùñihomamantrà¤janàdibhiþ .
     jayedàgantumunmàdaü yathàvidhi ÷ucirbhiùak ..
     kçùõàmaricasindhåtthamadhugorocanàkçtam .
     a¤janaü sarvadevàdikçtonmàdaharaü param ..>% kçùõàdya¤janam .. * ..
     %<çkùajambukalomàni ÷allakã lasunaü tathà .
     hiïgu måtra¤ca vastasya dhåpamasya prayojayet ..
     etena ÷àmyati kùipraü balavànapi yo grahaþ .>% çkùalomàdidhåpaþ .. * ..
     %<kalyàõaka¤ca yu¤jãta mahadvà caitasaü ghçtam .
     tailaü nàràyaõaü càtha mahànàràyaõaü tathà ..
     çte pi÷àcàdanyeùu pratikålaü na càcaret .
     rogiõaü bhiùajaü yatte kruddhà hanyurmahaujasaþ ..>% ityunmàdàdhikàraþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. (àtreya uvàca ..
     %<ayaü mànasako vyàdhirunmàda iti kãrtitaþ .
     pramattà årdhvagà doùà årdhvaü gacchantyamàrgatàm ..
     unmàdo nàma doùo'yaü kaùñasàdhyo bhiùagvaraiþ .
     so'pi pçthagvidhairdoùairdvandvajo'nyaþ prakãrtitaþ .
     athànyaþ sannipàtena viùàdbhavati càparaþ ..
     a÷ucivipatha÷ånyàgàrake'raõyamadhye sabhayagahanavãthãdevatàgàrake ca .
     atha kathamapi bhãtyà ÷aïkayà khinnacetaþkùubhitamanasamàrgatyàjyamunmàrgayeti ..
     cintàvyathàsubhayaharùavimarùalobhàt devàtithidvijanarendragurorvimànàt .
     premàdhikàdyuvajanàdapi viprayogàt unmàdahetu ca nçõàü kathitaü variùñhaiþ ..
     tana gàyati và rauti viråpaü pañhate yadà .
     lolayecchardate vàpi kampate hasate tathà ..
     dhàvate hanane caiva tathà jihvà vina÷yati .
     naro và bhramate'tyarthaü pa÷yedghanamathàturaþ ..
     tasyàpasmàrakaü karma kartavyaü bhiùajàüvaraiþ .
     vi÷eùeõa bhåtavidyàü madhye vakùyàmi càgrataþ ..>% iti maharùyàtreyabhàùite hàrãtottare tçyãyasthàne unmàdanidànanàmà viü÷o'dhyàyaþ .. asya sampràptisahita-nidànalakùaõa-cikitsitànyàha vàbhañaþ .. %<unmàdàþ ùañ pçthagdoùanicayàdhiviùodbhavàþ . unmàdonàma manaso doùairunmàrgagairmadaþ .. ÷àrãramànasairduùñairahitàdatra pànataþ . vikçtàsàtmyasamalàdviùamàdupayogataþ .. viùamasyàlpasattvasya vyàdhivegasamudgamàt . kùãõasya ceùñàvaiùamyàt påjyapåjàvyatikramàt .. àdhibhi÷cicavibhraü÷àdviùeõopaviùeõa ca . ebhirvihãnasattvasya hçdi doùàþ pradåùitàþ .. dhiyo vidhàya kàluùyaü hatvà màrgàn manãvahàn unmàdaü kurvate tena dhãvij¤ànasmçtibhramàt .. deho duþkhasukhabhraùño, bhraùñasàrathivadrathaþ . bhramatyacintitàrambham>% -- vàtàdibhedena lakùaõaü yathà ..
     %<tatra vàtàt kç÷àïgatà ..
     asthàne rodanàkro÷ahasitasmitanartanam .
     gãtavàditravàgaïgavikùepàsphoñanàni ca ..
     asàmnà veõuvãõàdi÷abdànukaraõaü muhuþ .
     àsyàt phenàgamo'jasvamañanaü bahubhàùità ..
     alaïkàro'nalaïkàrairayànairgamanodyamaþ .
     gçddhirabhyavahàryeùu tallàbhe vàvamànatà ..
     utpiõóitàruõàkùitvaü jãrõe cànne gadodbhavaþ .. 1 ..
     pittàt santarjanaü krodho muùñiloùñràdyabhidravaþ .
     ÷ãtacchàyodakàkàïkùà nagnatvaü pãtavarõatà .
     asatyajvalanajvàlàtàrakàdãpadar÷anam .. 2 ..
     kaphàdarocaka÷chardiralpehàhàravàkyatà .
     strãkàmatà rahaþ prãtirlàlàsiïghàõaka÷rutiþ ..
     baibhatsyaü ÷aucavidveùo nidrà÷vayathurànane .
     unmàdo balavàn ràtrau bhuktamàtre ca jàyate .. 3 ..
     sarvàyatanasaüsthànasannipàte tadàtmakam .
     unmàdaü dàruõaü vidyàt taü bhiùak parivarjayet .. 4 ..
     dhanakàntàdinà÷ena duþsahenàbhiùaïgavàn .
     pàõóurdãno muhurmuhyan hàheti paridevate ..
     rodityakasmàn mriyate tadguõàn bahu manyate .
     ÷okakliùñamanà dhyàyan jàgaråko viceùñate .. 5 ..
     viùeõa ÷yàvavadano naùñhacchàyàbalendriyaþ .
     vegàntare'pi saübhrànto rakùàkùastaü vivarjayet .. 6 ..>% cikitsà yathà ..
     %<athànilaja unmàde snehapànaü prayojayet .
     pårbamàvçtamàrge tu sasnehaü mçdu÷odhanam ..
     kaphapittabhave'pyàdau vamanaü savirecanam .
     tathàsya ÷uddhadehasya prasàdaü labhate manaþ ..
     itthamapyanuvçttau tu tãkùõaü làvaõama¤janam .
     harùaõà÷vàsanottràsabhayatàóanatarjanam ..
     abhyaïgodvartanàlepadhåmàn pàna¤ca sarpiùaþ .
     yu¤jyàttàni hi ÷uddhasya nayanti prakçtiü manaþ .. * ..>%
     %<dvau prasthau svarasàdbrahmyà ghçtaprastha¤ca sàdhitam ..
     vyoùa÷yàmàtrivçddantã÷aïkhapuùpãnçpadrumaiþ .
     sasaptalàkrimiharaiþ kalkitairakùasammitaiþ ..
     palavçddhyà prayu¤jãta paraü màtràcatuùpalam .
     unmàdakuùñhàpasmàraharaü bandhyàsutapradam ..
     vàksvarasmçtimedhàkçddhanyaü bràhmãghçtaü smçtam ..>% iti bràhmãghçtam .. * ..
     %<varà vi÷àlà bhadrailà devadàrvelabàlukaiþ .
     dvisàrivà dvirajanã dvisthirà phalinã nataiþ ..
     vçhatãkuùñhama¤jiùñhànàgake÷aradàóimaiþ .
     vellatàlã÷apatrailàmàlatãmukulotpalaiþ ..
     sadantãpadmakahimaiþ karùàü÷aiþ sarpiùaþ pacet .
     prasthaü bhåtagrahonmàdakàsàpasmàrapàpmasu ..
     pàõóukaõóuviùe ÷ophe mohe mehe gare jvare .
     aretasyaprajasi và daivopahatacetasi ..
     amedhasi skhaladvàci smçtikàme'lpapàvake .
     balyaü maïgalyamàyuùyaü kàntisaubhàgyapuùñidam ..
     kalyàõakamidaü sarpiþ ÷reùñhaü puüsavaneùu ca ..>% iti kalyàõaghçtam .. * ..
     %<ebhyo dvisàrivàdãni jale paktvaikaviü÷atim .
     rase tasmin pacetsarpirgçùñikùãraü caturguõam ..
     vãràdvimedàkàkolãkapikacchåviùàõibhiþ .
     sårpaparõoyutairetanmahàkalyàõakaü param ..
     vçühaõaü sannipàtaghnaü pårbasmàdadhikaü guõaiþ ..>% iti mahàkalyàõaü ghçtam .. * ..
     %<jañilà påtanà ke÷ã càrañã markañã vacà ..
     tràyamàõà jayà vãrà corakaþ kañurohiõã .
     kàyasthà ÷åkarãcchatrà aticchatrà palaïkaùà ..
     mahàpuruùadantà ca vanasthà nàkulãdvayam .
     kañambharà vç÷cikàlã ÷àliparõo ca tairghçtam ..
     siddhaü càturthikonmàdagrahàpasmàranà÷anam .
     mahàpai÷àcakaü nàma ghçtametadyathàmçtam ..
     buddhimedhàsmçtikaraü bàlànà¤càïgavardhanam ..>% iti mahàpai÷àcakaü ghçtam .. * ..
     %<avapãóà÷ca vividhàþ sarùapàþ snehasaüyutàþ .
     kañutailena càbhyaïgo dhmàpayeccàsya tadrajaþ ..
     sahiïgustãkùõadhåma÷ca såtrasthànodito hitaþ .. * ..
     ÷çgàla÷alyakolåkajalåkàvçùavastajaiþ ..
     måtrapitta÷akçllomanakhacarmabhiràcaret .
     dhåpadhåmà¤janàbhyaïgapradehapariùecanam ..
     dhåpayet satata¤cainaü ÷vagomatsyaistu påtibhiþ .
     vàta÷leùmàtmake pràyaþ paittike tu pra÷asyate ..
     tiktakaü jãvanãya¤ca sarpiþ sneha÷ca mi÷rakaþ .
     ÷i÷iràõyannapànàni madhuràõi laghåni ca ..
     vidhyecchiràü yathoktàü và tçptaü medyàmiùasya và .
     nivàte ÷àyayedevaü mucyate mativibhrabhàt ..>%
     %<bhåtànubandhamãkùeta proktàlliïgàdhikàkçtim ..
     yadyunmàde tataþ kuryàdbhåtanirdiùñamauùadham .
     bali¤ca dadyàt palalaü yàvakaü saktupiõóikàm ..
     snigdhaü madhuramàhàraü taõóulàn rudhirokùitàn .
     pakvàmakàni màüsàni suràmaireyamàsavam ..
     atimuktasya puùpàõi jàtyà sahacarasya ca .
     catuùpathe gavàü tãrthe nadãnàü saïgameùu ca ..
     nivçttàmiùamadyo yo hità÷ã prayataþ ÷uciþ .
     nijàgantubhirunmàdaiþ sattvavànna sa yujyate ..
     prasàda indriyàrthànàü buddhyàtmamanasàntathà .
     dhàtånàü prakçtisthatvaü vigatonmàdalakùaõam .. * ..>% iti vàbhañe uttarasthàne saptamo'dhyàyaþ .. asya sanidànasaüpràptiryathà .
     %<iha khalu pa¤conmàdà bhavanti . tadyathà -- vàtapittakaphasannipàtàgantunimittàstatra doùanimittà÷catvàraþ .
     puruùàõàmevaüvidhànàü kùipramabhinirvartante tadyathà, bhãråõàmupakliùñasattvànàmutsannadoùàõà¤ca malavikçtopahitàni anucitànyàhàrajàtàni vaiùamyayuktenopayogavidhinopayu¤jànànàü tantraprayoga và viùamamàcaratàmanyàü và ceùñàü viùamàü samàcaratàmatyupakùãõadehànà¤ca vyàdhivegasamudbhramitànàmupahatamanasàü và kàma-krodha-lobha-harùa-bhaya÷oka-cintodvegàdibhiþ punarabhighàtàbhyàhatànàü và manasyupahate buddhau ca pracalitàyàmabhyudãrõàþ doùàþ prakupità hçdayamupasçtya manovahàni srotàüsyàvçtya janayantyunmàdam . unmàdaü punarmanobuddhi-saüj¤à-j¤àna-smçti-bhakti-÷ãla-ceùñàhàravibhramaü vidyàt ..>% tasyemàni pårbaråpàõi . tadyathà --
     %<÷irasaþ ÷ånyabhàvaþ cakùuùoþ vyàkulatà svanaþkarõayãrucchvàsasyàdhikyamàsyasaüsravaõamanannàbhilàùo'rocakàvipàkau hçdayagraho dhyànàyàsa-sammohodvegà÷càsthàne satataü lomaharùo jvara÷càbhãkùõamunmattacittatvamudarditatvamarditàkçtikaraõa¤cavyàdheþ svapne ca dar÷anamabhãkùõaü bhràntacalitànavasthitànavasthitànà¤ca råpàõàmapra÷astànà¤ca tilapãóakacakràdhirohaõaü vàtakuõóalikàbhi÷conmathanaü nimajjanaü kaluùàõàmambhasàmàvarteùu cakùuùo÷càpasarpaõamiti doùanimittànàmunmàdànàü pårbaråpàõi ..>%
     atra vàtàdibhedenàsya lakùaõàni yathà --
     tato'nantaramunmàdàbhinirvçttistatredamunmàdavij¤ànaü bhavati . tadyathà -- parisarpaõamakùibhruvàmoùñhàüsa-hanu-hasta-pàdavikùepaõamakasmàdaniyatànà¤ca satataïgiràmutsargaþ phenàgamanamàtsyàt smitahasita-nçtya-gãta-vàditra-prayogà÷càsthàne vãõàvaü÷a-÷aïkha-÷asyàtàla÷abdànukaraõamasàmnà . yànamayànairalaïkaraõamanalaïkàrikairdravyairlobho'bhyavahàryeùvalabdheùu . labdhaùu càvamànastãvraü màtsaryaü kàr÷yaü pàruùyamutpiõóitàruõàkùatà vàtopa÷aya-viparyàsànupa÷ayità ceti vàtonmàdaliïgàni bhavanti ..
     amarùaþ krodha-saürambha÷càsthàne ÷astraloùñakàùñhamuùñibhirabhidravaõaü sveùàü pareùàü pracchàya-÷ãtodakànnàbhilàùaþ . santàpo'tivelam . tàmraharitahàridrasaürabdhàkùità pittopa÷ayaviparyàsàdanupa÷ayità ceti pittonmàdaliïgàni bhavanti ..
     sthànamekade÷e tåùõãmbhàvo'lpa÷a÷caükramaõaü làlà÷iïghàõakàprasravaõamanannàbhilàùo rahaskàmatà bãbhatsatvaü ÷aucadveùaþ svapna-nidratà÷vayathurànane ÷uklastimitamalopadigdhàkùatà ÷leùmopa÷ayaviparyàsàdanupa÷ayità ceti ÷leùmonmàdaliïgàni bhavanti . tridoùaliïgasannipàte tu sànnipàtikaü vidyàt . tamasàdhyamityàcakùate ku÷alàþ .. sàdhàraõasàdhanavidhiryathà .
     sàdhyànàntu trayàõàü sàdhanàni bhavanti . tadyathà -- sneha-sveda-vamana-virecanàsthàpanànuvàsanopa÷amananastaþ karma-dhåpa-dhåma-pànà¤janàvapãóapradhamanàbhyaïga-pradeha-pariùekànulepana-badha-bandhanàvarodhana-vitràsana-vismàpana-vismàraõàpatarpaõa÷iràvyadhanàni ..
     bhojanavidhàna¤ca yathàsvaü yuktyà yaccànyadapi ki¤cinnidànaviparãtamauùadhaü kàryantatsyàditi . unmàdàn doùajàn sàdhyàn sàdhayedbhiùaguttamaþ . anena vidhiyuktena karmaõà yatprakãrtitam .. iti .. àganturunmàdo yathà .
     yastu doùanimittebhya unmàdebhyaþ samutthànapårbaråpaliïgavi÷eùasamanvito bhavatyunmàdastamàgantumàcakùate ..
     kecit punaþ pårbakçtaü karmàpra÷astamicchanti . tamya nimittaü praj¤àparàdha eveti bhagavàn punarvasuràtreya uvàca ..
     praj¤àparàdhàddhyayaü devarùi-pitç-gandharva-yakùa-ràkùama-pi÷àca-garu-vçddha-middhàcàrya-påjyànavamatyàhitànyàcarati anyadvà ki¤cit karmàpra÷astasàramate . tamàtmanohatamupaghnanto devàdayaþ kurvantyunmattam .. àgantånmàdasya pårbaråpàõi yathà .
     tatra devàdiprakopanimittenàgantånmàdena puraskçtasyemàni pårbaråpàõi . tadyathà -- deva-gobràhmaõa-tapasvinàü hiüsàrucitvaü kopanatvaü nç÷aü sàbhipràyatà aratirojo-varõacchàyà-bala-vapuùà¤copataptiþ svapne ca devàdibhirabhibhartsanaü pravartana¤ceti tato'ntaramunmàdàbhinirvçttiþ ..
     tatràyamunmàdakaràõàü bhåtànàmunmàdayiùyatàmàrambhavi÷eùo bhavati . tadyathà . avalokayanto devà janayantyunmàdaü guruvçddhasiddharùayo'bhi÷apantaþ pitaro dharùayantaþ spç÷anto gandharvàþ samàvi÷anto yakùaràkùasàstvàmagandhamàghràpayantaþ pi÷àcàþ punaràruhya vàhayantaþ .. tasyemàni råpàõi bhavanti . tadyathà . amartyabalavãrya-pauruùa-paràkrama-grahaõa-dhàraõa-smaraõa-vacanaj¤àna-vij¤ànànyaniyata÷conmàdakàlaþ .
     unmàdayiùyatàmapi khalu devarùi-pitç-gandharvayakùa-ràkùasa-pi÷àcànàü guruvçddhasiddhànàü và eùvantareùvabhigamanãyàþ puruùà bhavanti . tadyathà -- pàpasya karmaõaþ samàrambhe pårbakçtasya và karmaõaþ pariõàmakàle ekasya và ÷ånyagçhavàse catuùpathàdhiùñhàne và sandhyàvelàyàmaprayatabhàve và parbasandhiùu và mithunãbhàve rajasvalàbhigamane và viguõe và'dhyayana-bali-maïgala-homa-prayoge niyamavratabrahmacarye và mahàhave và deva-kula-puravinà÷e và mahàgrahopagamane và striyà pravrajanakàle vividhabhåtà÷ucisaüspar÷ane và vamanarudhirasràvà÷uceraprayatasya caitya-devàyatanàbhigamane và màüsa-madhu tila-guóa-madyocchiùñe và digvàsasi và ni÷i nagara-nigama-catuùpathe pavana÷ma÷ànàbhigamane và dvija-guru-sura-yati-påjyàbhidharùaõe và dharmàkhyàtavyatikrame và nyasyakarmaõo'pra÷astasyàramme và ityàghàtakàlàþ vyàkhyàtà bhavanti ..
     trividhantu khalånmàdakaràõàü bhåtànàmunmàdane prayojanambhavati . tadyathà . hiüsàratirabhyarcana¤ceti . teùàü tatprayojanavi÷eùamunmattàcàravi÷eùalakùaõairvidyàt . tatra hiüsàrthamunmàdyamàno'gniü pravi÷atyapsu và nimajjati sthalàt ÷vabhre nipatati ÷astra-kaùà-kàùñha-loùña-muùñibhirhantyàtmànamanyacca pràõabadhàrthamàrabhate . tamasàdhyaü vidyàt . sàdhyau punardvàvitarau . tayoþ sàdhanàni . mantrauùadhi-maõimaïgala-balyupahàra-homa-niyama-pràya÷cittopavàsasvastyayana-praõipàta-gamanàdãnyevamete pa¤conmàdàþ vyàkhyàtà bhavanti ..
     %<naiva devà na gandharvà na pi÷àcà na ràkùasàþ .
     na cànye svayamakliùñamupakli÷yanti mànavam ..
     ye tvenamanuvartante kli÷yamànaü svakarmaõà .
     na tannimittaþ kle÷o'sau na hyasti kçtakçtyatà ..>% iti carake nidànasthàne saptamo'dhyàyaþ .. * .. cikitsàvi÷eùa àgantånmàdakàraõalakùaõavi÷eùa÷ca .
     %<samåóacetà na sukhaü na duþkha nàcàradharmaþ kutaeva ÷àntim .
     vindatyapàstasmçtibuddhisaüj¤o bhramatyaya¤cetaitastata÷ca ..
     samudbhramaü buddhimanaþsmçtãnàmunmàdamàgantunijotthamàhuþ ..>%
     %<devarùi-gandharva-pi÷àca-yakùarakùaþpitéõàmabhidharùaõàni .
     àgantuheturniyamavratàdimithyàkçtaü karma ca pårbadehe ..>%
     %<adåùayantaþ puruùasya dehaü devàdayaþ svaistu guõaprabhàvaiþ .
     vi÷antyadç÷yàstarasà yathaiva cchàyàtapau daparõasåryakàntau ..
     àghàtakàlàstu saparbaråpàþ proktà nidàne'tha suràsuràdyaþ .
     unmàdaråpàõi pçthak nibodha kàla¤ca gamyàn puruùàü÷ca teùàm ..>% tadyathà -- saumyadçùñiü gambhãramapradhçùyamakopanamasvapnamabhojanàbhilàùiõamalpasvedamåtrapurãùavàcaü ÷ubhagandhaü phullapadmavadanamiti devonmattaü vidyàt ..
     guruvçddhasiddharùãõàmabhi÷àpàbhicàràbhidhyànànuråpaceùñàhàravyàhàraü tairunmattaü vidyàt ..
     aprasannadçùñimapa÷yantaü nidràluü pratihatavàcamanannàbhilàùàrocakàvipàkaparãtaü pitçbhirunmattaü vidyàt ..
     caõóaü sàhasikaü tãkùõaü gambhãramapradhçùyaü mukhavàdya-nçtya-gãtànnapàna-snàna-màlya-dhåpa-gandha-raktavastra-balikarma-hàsya-kathàyogapripaü ÷ubhagandhamiti gandharvonmattaü vidyàt ..
     asakçt svapnarodanahàsyaü nçtya-gãta-vàdyakathànnapàna-snàna-màlya-dhåpa-gandharatiü raktaviplutàkùaü dvijàtivaidyaparivàdinaü rahasyabhàùiõamiti yakùonmattaü vidyàt ..
     naùñanidramannapànadveùiõamanàhàramapratibalinaü ÷astra÷oõitamàüsaraktamàlyàbhilàùiõaü santarjakamiti ràkùasonmattaü vidyàt ..
     prahàsançtyapradhànaü devavipravaidyadveùàvaj¤àbhiþ stutivedamantra÷àstrodàharaõaiþ kàùñhàdibhiràtmapãóanena ca brahmaràkùasonmattaü vidyàt ..
     asvasthacittasthànamanabhimànaü nçtyagãtahàsinaü baddhàbaddhaprabhàùiõaü saïkarakåñamalinarathyàcelatçõeùvàrohaõaratiü bhinnaråkùavarõasvaraü nagnaü vidhàvantaü naikatra tiùñhantaü duþkhànyàvedayantaü naùñasmçtiü pi÷àconmattaü vidyàt .. bhåtàdãnàmàve÷akàlo yathà .
     %<tatra ÷aucàcàraü tapaþsvàdhyàyakovida naraü pràyaþ ÷uklapratipadi trayoda÷yà¤ca devàþ, pàna÷uciviviktasevinaü dharma÷àstra÷rutikàvyaku÷alaü pràyaþ ùaùñhãnavamyorçùayaþ, màtç-pitç-guru-vçddha-siddhàcàryopasevinaü pràyo da÷amyàmamàvasyàyà¤ca pitaraþ, gandharvàstu stutigãtavàditraratiü paradàragandha-màlya-priya-÷aucàcàra dvàda÷yà¤caturda÷yà¤ca, sattva-bala-råpa-garva-÷aurya-yuktaü màlyànulepanaü hàsyapriyamativàkkaraõaü pràyaþ ÷uklaikàda÷yàü saptamyà¤ca yakùàþ, svàdhyàya-taponiyamopavàsavratacaryàdeva-yati-guru-påjàratiü bhraùña÷aucaü bràhmaõamabràhmaõaü và brahmavàdinaü ÷åramàninaü devatàgàra-salilakrãóanaratiü pràyaþ ÷uklapa¤camyàü pårõacandradar÷ane ca brahmaràkùasàþ, rakùaþpi÷àcàstu hãnasattva-pi÷unastena-lubdhaü pràyo dvitãyàtçtãyàùñamãùu puruùaü chidramavekùyàbhidharùayantãtyaparisaükhyeyànàü grahàõàmàviskçtatamà hyaùñàvete vyàkhyàtàþ ..>%
     atra ye asàdhyàsteùàü lakùaõàni yathà .
     %<sarveùvapi tu khalveùa yo hastàvuddamya roùa-saürambho niþsaüj¤amanyeùvàtmani và pàtayet sahyasàdhyo j¤eyastathà sà÷runetro meóhrapravçttaraktaþ kùatajihvaþ prasrutanàsika÷cchidyamànamarmà pratihanyamànapàõiþ satataü vikåjan durvarõastçùàrtaþ påtigandhi÷ca hiüsàrthã unmatto j¤eyastaü parivarjayet . ratyarcanàkàmonmàdinau tu bhiùagabhipràyàcàràbhyàü buddhvà tadaïgopahàrabali÷rameõa mantrabhaiùajyavidhinopa kramet ..>% asya cikitsà yathà .
     %<la÷unànàü ÷ataü triü÷adabhayàtryåùaõàtpalam .
     gavàü carmamasã prastho dvyàóhakaü kùãramåtrayoþ ..
     puràõasarpiùaþ prasthamebhiþ siddhaü prayojayet .
     hiïgucårõaü palaü ÷ãte dattvà ca madhumàlikàm ..
     taddoùàgantusambhåtànunmàdàn viùamajvaràn .
     apasmàràü÷ca hantyà÷u pànàbhya¤jananàvanaiþ ..>% la÷unàdyaü ghçtam .. * ..
     %<vi÷eùataþ puràõa¤ca ghçtaü taü pàyayedbhiùak .
     tridoùaghnaü pavitratvàdvi÷eùàdgrahamokùaõam ..
     guõakarmàdhikaü sthànàdàsvàdàt kañutiktakam .
     ugragandhaü puràõaü syàdda÷avarùasthitaü ghçtam ..
     làkùàrasanibhaü ÷ãtaü taddhi sarvagrahàpaham .
     medhyaü virecevvagryaü prapuràõamataþ param ..
     nàsàdhyaü nàma tasyàsti yatsyàt varùa÷ataü sthitam .
     dçùñaü spçùñamathàghràtaü taddhi sarvagrahàpaham ..
     apasmàragrahonmàdavatàü ÷astaü vi÷eùataþ ..>%
     %<etairauùadhavargairvà vidheyatvaü sa gacchati .
     a¤janonmàdanàlepànnàvanàdãü÷ca yojayet ..
     ÷irãùo madhukaü hiïgu la÷unaü tagaraü vacàm .
     kuùñha¤ca vastamåtreõa piùñaü syànnàvanà¤janam ..>% iti nasyà¤janam .. * ..
     %<praseke pãnase gandhairdhåmavartiü kçtàmpibet .
     vairecanikadhåmoktaiþ ÷vetàdyairvàsahiïgubhiþ ..>% iti dhåmapànam .. * ..
     %<÷aïkhake ÷àntasandhau và mokùayejj¤o bhiùak ÷iràm .
     unmàde viùame caiva jvare'pasmàraeva ca ..>%
     %<kàma÷okabhayakrodhaharùerùyàlobhasambhavàn .
     parasparapratidvandvairebhireva ÷amaü nayet ..>%
     %<devarùipitçgandharvairunmattasya tu buddhimàn .
     varjayeda¤janàdãni tãkùõàni krårakarma ca ..
     sarpiþpànàdi tasyeha mçdubhaiùajyamàcaret .
     påjàü balyupahàràü÷ca mantrà¤janavidhãüstathà ..
     ÷àntikarmeùñihomàü÷ca japasvastyayanàni ca .
     vedoktàn niyamàü÷càpi pràya÷cittàni càcaret ..
     bhåtànàmadhipaü devamã÷varaü jagataþ prabhum .
     påjayan prayato nityaü jayatyunmàdajaü bhayam ..
     rudrasya pramathà nàma gaõà loke caranti ye .
     teùàü påjà¤ca kurvàõa unmàdebhyo vimucyate ..>% iti ca carake cikitsàsthàne caturda÷o'dhyàyaþ .. asya vi÷iùñapårbaråpaü yathà .
     %<mohodvegau svanaþ ÷rotre gàtràõàmapakarùaõam atyutsàho'ruci÷cànne svapne kaluùabhojanam ..
     vàyunonmathana¤càpi bhrama÷ca kramatastathà .
     yasya syàdacireõaivamunmàdaü so'dhigacchati ..>% vàtajàdibhedena råpàõi yathà ..
     %<råkùacchaviþparuùavàk dhamanãtato và ÷vàsàturaþ kç÷atanuþ sphuritàïgasandhiþ .
     àsphoñayan pañhati gàyati nçtya÷ãlo vikro÷ati bhramati càpyanilaprakopàt .. 1 ..
     tçñsvedadàhabahulo bahubhugvinidra÷cchàyàhimànilajalàntavihàrasevã .
     tãkùõo himàmbunicaye'pi sa vahni÷aïkã pittàddivà nabhasi pa÷yati tàrakà÷ca .. 2 ..
     cchardyagnisàdasadanàrucikàsayukto yoùidviviktaratiralpamatiprakàraþ .
     nidràparo'lpakathano'lpabhuguùõasevã ràtrau bhç÷aü bhavati càpi kaphaprakopàt .. 3 ..
     sarvàtmake tribhirapi vyatimi÷ritàni råpàõi vàtakaphapittakçtàni vidyàt .
     sampårõalakùaõamasàdhyamudàharanti sarvàtmakaü kvacidapi pravadanti sàdhyam .. 4 ..>% aparayorlakùaõàni prathamato'syoktàni . asya cikitsà yathà .
     %<snigdhaü svinnantu manujamunmàdàrtaü vi÷odhayet .
     tãkùõairubhayato bhàgaiþ ÷irasa÷ca virecanaþ ..
     vividhairavapãóai÷ca sarùapasnehasaüyutaiþ .
     yojayitvà ca taccårõaü dhràõe nasyantu yojayet ..
     satataü dhåpayeccainaü ÷vagomàüsaiþ supåtibhiþ .
     sarùapàõà¤ca tailena nasyàbhyaïgau hitau sadà ..
     dar÷ayedadbhutànyasya vadennà÷aü priyasya ca .
     bhãmàkàrairnarairnàgairdàntairvyàlai÷ca nirviùaiþ ..
     bhãùayet satataü pà÷aiþ ka÷àbhirvàtha tàóayet .
     yantrayitvà suùuptaü và tràsayettaü tçõàgninà ..
     pratudairdàrayeccainaü marmàghàtaü vivarjayet .
     sàpidhàne jaratkåpe satataü và nivàsayet ..>%
     %<varhiùñhakuùñhama¤jiùñhàkañukailàni÷àhvayaiþ .
     tenedaü triphalàhiïguvàjigandhàmaradrumaiþ ..
     vacàjamodàkàkolãmedàmadhukapadmakaiþ .
     sa÷arkaraü hitaü sarpiþ pakvaü kùãracaturguõam ..
     bàlànàü grahajuùñànàü puüsàü duùñàlpamedhasàm .
     khyàtaü phalaghçtaü strãõàü bandhyànà¤cà÷u garbhadam ..>% iti phalaghçtam .. * ..
     %<uro'pàïgalalàñeùu ÷irà÷càsya vimokùayet .
     apasmàrakriyà¤càpi grahoddiùñà¤ca kàrayet .
     ÷àntadoùaü vi÷uddha¤ca snehavastibhiràcaret ..
     ÷oka÷alyaü vyapanayedunmàde pa¤came bhiùak .
     unmàdeùu ca sarveùu kuryà¤cittaprasàdanam ..
     mçdupårbaü made'pyevaü kriyàü vidvàn prayojayet .
     viùaje mçdupårbà¤ca viùaghnãü kàrayet kriyàm ..>% iti su÷rute uttaratantre dviùaùñitamo'dhyàyaþ .. * ..
     %<tapàüsi tãvràõi tathaiva dànaü vratàni dharmo niyama÷ca satyam .
     guõàstathàùñàvapi teùu nityàþ vyastàþ samastà÷ca yathàprabhàvam ..
     na te manuùyaiþ saha saüvi÷anti na và manuùyàn kvacidàvi÷anti .
     ye và vi÷antãti vadanti mohàt te bhåtavidyàviùayàdapohyàþ ..
     teùàü grahàõàü paricàrakà ye koñãsahasràyutapadmasaïkhyàþ .
     asçgvasàmàüsabhujaþ subhãmàþ ni÷àvihàrà÷ca tamàvi÷anti ..>%
     %<ni÷àcaràõàü teùàü hi ye devagaõasaüsçtàþ .
     te tu tatsattvasaüsargàdvij¤eyàstu tada¤janàþ ..
     devagrahà iti punaþ procyante ÷ucaya÷ca ye .
     devavacca namasyante pratyarthyante ca devavat ..
     svàmi÷ãlakriyàcàràþ kramaeva suràdiùu .
     nairçteyà duhitarastàsàü sa prasavaþ smçtaþ ..
     satyatvàdapavçtteùu vçttisteùàü gaõaiþ kçtàþ .
     hiüsàvihàrà ye keciddivyaü bhàvamupà÷ritàþ ..
     bhåtànãti kçtà saüj¤à teùàü saüj¤àpravaktçbhiþ .
     grahasaüj¤àbhibhåtàni yasmàdvettyanayà bhiùak ..
     vidyayà bhåtavidyàtvamataeva nirucyate .
     teùàü ÷àntyarthamanvicchan vaidyastu susamàhitaþ ..
     japyaiþ saniyamairhomairàrabheta cikitsitam .
     raktàni gandhamàlyàni vãjàni madhusarpiùàm ..
     bhakùyà÷ca sarve sarveùàü sàmànyo vidhirucyate .
     vastràõi madyamàüsàni kùãràõi rudhiràõi ca ..
     yàni teùàü yatheùñàni tàni tebhyaþ pradàpayet .
     hinasti manujàn yeùu pràya÷o divaseùu ca ..
     dineùu teùu deyàni tadbhåtavinivçttaye .
     devagrahe devagçhe hutvàgniü prà÷ayedbalim ..
     ku÷asvastikapåpàjyacchatrapàyasasambhçtam .
     asuràya yathàkàlaü vidadhyàccatvaràdiùu ..
     cratuùpathe ràkùasasya bhomeùu gahaneùu và .
     ÷ånyàgàre pi÷àcasya tãvraü balimupàharet ..
     pårbamàcaritairmantrairbhåtavidyàdidar÷itaiþ .
     na ÷akyà balibhirjetuü yogaistàn samupàcaret ..>%
     %<naktamàlaphalaü vyoùaü målaü ÷yonàkavilvayoþ .
     haridre ca kçtàvartiþ pårbavannayanà¤janam ..>%
     %<na càyaktaü prayu¤jãta prayogaü devatàgrahe .
     çte pi÷àcàdanyeùu pratikålaü na càcaret ..
     vaidyàturau nihanyuste dhruvaü kruddhvà mahaujasaþ .
     hitàhitavidhàna¤ca nityameva samàcaret ..
     tataþ pràpsyati siddhi¤ca ya÷a÷ca vipulaü bhiùak ..>% iti ca su÷rute uttaratantre ùaùñitamo'dhyàyaþ .. * ..
     %<såtàyastàramabhra¤ca muktà càpi samaü samam .
     såtapàdottamaü vajraü tàlaü gandhaü manaþ÷ilà ..
     tutthaü rasà¤janaü ÷uddhamabdhiphenaü ÷ilà¤janam .
     pa¤cànàü lavaõànà¤ca pratibhàgaü vasonmitam ..
     bhçógaràjacitravajrãdugdhenàpi vimardayet .
     dinànte piõóitaü kçtvà ruddhvà gajapuñe pacet ..
     bhåtàïku÷o raso nàma nityaü gu¤jàdvayaü lihan .
     àrdrakasya rasenàpi bhåtonmàdasavàtajit ..
     pippalyàktaü pibeccànu da÷amålakaùàyakam .
     svedayet kañutumbyà ca tãkùõamuùõa¤ca varjayet ..
     màhiùa¤ca ghçtaü kùãraü gurvannamapi bhakùayet .
     abhyaïgaü kañutailena hito bhåtàïku÷o rasaþ ..>% iti bhåtàïku÷orasaþ .. * .. unmàdabha¤jinãvañãyathà .
     %<÷uddhaü manaþ÷ilàcårõaü sainvavaü kañurohiõã .
     vacà ÷irãùavãja¤ca hiïgu¤ca ÷vetasarùapam ..
     kara¤javãjaü trikañu malaü pàràvatasya ca .
     etàni samabhàgàni gomåtrairvañikàü kuru ..
     girimallãvãjasamàü chàyà÷uùkà¤ca kàrayet .
     pràtaþsandhyàni÷àkàle cakùuùora¤janaü hitam ..
     madhunà divase càjjyaü ràtrau caiva jalena ca .
     vañikaiùà samàkhyàtà nàmnà conmàdabha¤jinã .
     càturthakàpasmàrahà sarvonmàdavinà÷inã ..>% iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe unmàdàdhikàre .. atra pathyàni yathà .
     %<sneho vireko vamana¤ca pårbaü kramànmarutpittakaphodbhaveùu .
     tataþ paraü vastividhi÷ca nasyam santarjanaü tàóanama¤jana¤ca .. 1 ..
     à÷vàsanatràsanabandhanàni bhayàni dànàni ca harùaõàni .
     dhåpo damo vismaraõaü pradehaþ ÷iràvyadhaþ saü÷amana¤ca sekaþ .. 2 ..
     à÷caryakarmàõi ca dhåmapànaü dhãdhairyasattvàtmanivedanàni .
     abhya¤janaü snàpanamàsana¤ca nidràsu÷ãtànyanulepanàni .. 3 ..
     godhåmamudgàruõa÷àlaya÷ca dhàroùõadugdhaü ÷atadhautasarpiþ .
     ghçtaü navãna¤ca puràtana¤ca kårmàmiùaü dhanvarasà rasàlam .. 4 ..
     puràõakuùmàõóaphalaü pañolaü brahmãdalaü vàstukataõóulãyam .
     kharà÷vamåtraü gaganàmbupathyà suvarõacårõàni ca nàrikelam .. 5 ..
     dràkùàkapitthaü panasa¤ca vaidyairvidheyamunmàdagadeùa pathyam .. 6 ..>%
     %<påjàbalyupahàra÷àntividhayo homeùñimantrakriyàþ dànaü svastyayanaü vratàni niyamaþ satya¤japo maïgalam ..
     pràya÷cittavidhànama¤janavidhãratnauùadhãdhàraõaü bhåtànàmanuråpamiùñacaraõaü gaurãpateraccanam .. 7 ..
     ye ca syurbhuvi guhmakà÷ca pramathàsteùàü samàràdhanaü devabràhmaõapåjana¤ca ÷amayedunmàdamàgantukam .. 8 ..>% apathyàni yathà ..
     %<madyaü viruddhà÷anamuùõabhojanaü nidràkùudhàtçñkçtavegadhàraõam .
     vyavàyamàùàóhaphalaü kañhinnakaü ÷àkàni patraprabhavàni sarva÷aþ ..
     tiktàni vimbã ca bhiùak samàdi÷edunmàdarogopahateùugarhitam ..>% iti vaidyakapathyàpathyavidhau unmàdàdhikàraþ .. * ..) autsukyasantàpàdikàritamanoviparyàsasamutthapriyà÷ritavçthàvyàpàraþ . iti rasama¤jarã .. (vyabhicàribhàvabhedaþ . yathà, sàhityadarpaõe 3 . 136 . %<autsukyonmàda÷aïkàþ smçtimatisahità vyàdhisaütràsalajjàþ>% . iti .. asya lakùaõaü sodàharaõamàha tatraiva 3 . 155 .
     %<cittasammoha unmàdaþ kàma÷okabhayàdibhiþ .
     asthànahàsaruditagãtapralapanàdikçt ..>% udàharaõam . bhràtardvirepha . bhavatà bhramatà samantàt pràõàdhikà priyatamà mama vãkùità kim ? bhçïgajhaïkàramanubhåya sànandam --
     %<bråùe kimomiti sakhe ! kathayà÷u tanme kiükiü vyavasyati kuto'sti ca kãdç÷ãyam ..>%)

#<unmàdaþ>#, tri, (ut + mad + gha¤ .) unmàdarogayuktaþ . kùiptaþ . unmattaþ . ityamarañãkàyàü nãlakaõñhaþ .. pàgala iti bhàùà ..

#<unmàdanaþ>#, puü, (unmàdayatyanena iti . ut + mad + õica + lyu) kàmadevasya pa¤cabàõàntargatabàõavi÷eùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<unmàdavàn>#, tri, (unmàdo vidyate asya . unmàda + matup . masya vaþ .) unmàdarogavi÷iùñaþ . unmattaþ . ityamaraþ ..

#<unmànaþ>#, puü, (ut + mà + lyuñ .) droõaparimàõam . iti vaidyakaparibhàùà ..
     (%<unmàna÷ca ghaño rà÷irdroõaparyàyasaüj¤itaþ .>% iti pårbakhaõóe prathame'dhyàye ÷àrïgadhareõoktam ..
     %<sa eva kala÷aþ khyàto ghañastånmànameva ca ..>% iti kalpasthàne dvàda÷e'dhyàye carakeõoktam ..)

#<unmiùitaþ>#, tri, (ut + miùa + kta .) praphullaþ . vikasitaþ . iti hemacandraþ .. yathà kumàre .
     %<vyalokayannumiùitaistaóinmayairmahàtapaþsàkùyaiva sthitàþ kùapàþ . 5 . 25 ..>%

#<unmãlanaü>#, klã, (ut + mãla + lyuñ .) unmeùaþ . iti hemacandraþ .. cakùumelà iti bhàùà . vikà÷aþ ..
     (%<aj¤ànatimiràndhasya lokasya tu viceùñataþ .
     j¤ànà¤jana÷alàkàbhirnetronmãlanakàrakaþ .>% iti mahàbhàrate . 1 . 1 . 84 ..)

#<unmãlitaþ>#, tri, (ut + mãl + kta .) vikasitaþ . prasphuñitaþ . iti halàyudhaþ .. (%<unmãlitaü tålikayeva citram>% . iti kumàre . 1 . 32 .. %<te conmãlitamàlatãsurabhayaþ prauóhàþ kadambànilàþ>% . iti sàhityadarpaõe 1 ma paricchede ..)

#<unmukhaþ>#, tri, (udårdhvaü mukhaü yasya .) årdhvamukhaþ . tatparyàyaþ . utpa÷yaþ 2 . iti hemacandraþ ..
     (%<manobhiràmàþ ÷çõvantau rathanemisvanonmukhaiþ .>% iti raghuþ . 1 . 39 .) utsukaþ . yathà kubhàre . 6 . 34 ..
     %<tasmin saüyaminàmàdye jàte pariõayonmukhe .>% %<patiþ pratãtaþ prasavonmukhãü priyàm>% . iti raghuþ . 3 . 12 ..
     %<adreþ ÷çïgaü harati pavanaþ kiüsvidityunmukhãbhiþ .>% iti meghadåte . pårbameghe 14 .
     %<ityàkhyàte pavanatanayaü maithilãvonmukhã sà .>% iti ca meghadåte uttarameghe 39 ÷lokaþ ..)

#<unmudraþ>#, tri, (udgatà mudrà yasmàt .) praphullaþ . vikasitaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<unmålitaü>#, tri, (ut + mål + kta .) utpàñitam . iti hemacandraþ .. (yathà ràmàyaõe . 5 . 6 .
     %<laïkàmugmålitàü kçtvà kadà drakùyati màü patiþ ..>%)

#<unmeùaü>#, klã, (ut + miù + gha¤ .) cakùurunmãlanam . iti hemacandraþ .. cakùu melà iti bhàùà .
     (%<khadyotàlãvilasitanibhàü vidyudunmeùadçùñim .>% iti meghadåte uttarameghe 20 . sphuraõam .. yathà,
     %<svakiraõaparive÷onmeùa÷ånyàþ pradãpàþ ..>% iti raghuþ . 5 . 74 .. vikà÷aþ 2 . prasphoñanam . yathà --
     %<dãrghikàkamalonmeùo yàvanmàtreõa sàdhyate .>% iti kumàre . 2 . 33 ..)

#<upa># vya pràdiviü÷atyupasargàntargataupasargavi÷eùaþ . asyàrthaþ . anugatiþ . pa÷càdbhàvaþ . anukampà . àdhikyam . (yathà pàõiniþ 2 . 3 . 9 . upa paràrdhe harerguõàþ . paràrdhàdadhikàityarthaþ .) hãnaþ . (yathà mugdhabodhe kàrake 7 . %<viùõumanvarcyate bhargaþ ÷akràdaya upàcyutam>% .) sàmãpyam . (yathà, mugdhabodhe samàsaprakaraõe 67 . %<upasamidhaü upasamit . upanadaü . upanadi>% ..) pràthamyam . iti durgàdàsaþ .. dàkùiõyam . sàmarthyam . atyayaþ . bhåùaõam . dãùàkhyànam . nidar÷anam . à÷caryakaraõam . dànam . màraõam . vyàptiþ . lipsà . upàlambhanam . påjà . udyogaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<upakaõñhaü>#, klã, (upagataþ kaõñham . atyàdaya iti samàsaþ . upagataþ kaõñhaþ sàmãpyamasyeti và ..) gràmàntam . tatparyàyaþ . upa÷alyam 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. àskanditam . a÷vapa¤camagatiþ . iti hemacandraþ .. kaõñhasamãpam .. (yathà, màghe .
     %<premnopakaõñaü muhuraïkabhàjoratnàvalãrambudhiràbabandha .>%)

#<upakaõñhaþ>#, tri, (upagataþ kaõñhaþ sàmãpyamasya .) nikañaþ . ityamaraþ .. (yathà, kumàre . 7 . 51 ..
     %<tasyopakaõñhe ghananãlakaõñhaþ kutåhalàdunmukhapauradçùñaþ ..>%)

#<upakaraõaü>#, klã, (upa + kç + lyuñ .) pradhànàïgãbhåtopakàrakadravyam . nçpàdãnàü chatracàmaràdi . tatparyàyaþ . paricchadaþ 2 parivarhaþ 3 tantram 4 . iti hemacandraþ .. bhojanàdau vya¤janàdi .. yathà . %<tasmàdannaü pradhànaü påpàdikantu upakaraõatvena ÷aktànàmàva÷yakam>% . iti ÷ràddhatattvam .. påjàdau naivedyàdi . mçgabandhanàdau jàlàdi ..

#<upakàraþ>#, puü, (upa + kç + gha¤ .) upakçtiþ .
     (%<upakàràpakàrau hi lakùyaü lakùaõametayoþ .>% iti màghaþ . 2 . 37 .. %<kçtopakàreva ratirbabhåva .>% iti kumàre . 3 . 73 ..) vikãrõapuùpàdiþ . iti hemacandro medinã ca ..

#<upakàrikà>#, strã, (upakarotãti . upa + kç + õvul + ñàp + itvam .) upakàrakartrã . piùñabhedaþ . iti medinã .. ràjagçham . ityamaraþ .. ku÷ålaþ . maràyi iti bhàùà . iti kecidàhuriti bharataþ ..

#<upakàrã>#, strã, (upakàrayatãti . upa + kç + õic + aõ + ïãù .) ràjagçham . iti bharatadhçtadviråpakoùaþ ..

#<upakàrã>#, [n] tri, (upakarotãti . upa + kç + õini .) upakàravi÷iùñaþ . upakàrakartà . (%<upakàriõi vi÷rabdhe ÷uddhamatau yaþ samàcarati pàpam>% iti hitopade÷e mitralàbhe ..) tatra dànàdànavidhiryathà . hàrãtaþ . athàsaddravyadànamasvargyaü yacca dattvà paritapyate tarhyadànamaphalaü yaccopakàriõe dadàti .. upakàriõe vyasanopakàriõe . taditaropakàriõe tu dakùaþ .
     %<màtàpitrorgurau mitre vinãte copakàriõe .
     dãnànàthavi÷iùñebhyo dattantu saphalaü bhavet ..>% iti ÷uddhitattvam .. ki¤ca .
     %<upakàriùu yaþ sàdhuþ sa sàdhuþ sadbhirucyate .
     samadçùñirbhavà÷u tvaü sarvabhåteùu ke÷ava ..>% iti jaiminãye à÷vamedhike parbaõi 11 adhyàyaþ ..

#<upakàryaþ>#, tri, (upa + kç + õyat .) upakàrocitaþ . iti medinã ..

#<upakàryà>#, strã, (upakriyate iti . upa + kç + õyat + ñàp .) ràjagñaham . ityamaraþ .. (pañamavanam . yathà, raghau 5 . 41 .
     %<tasyopakàryàracitopacàrà vanyetarà jànapadopadàbhiþ ..>% %<÷atrughnaprativihitopakàryamàryaþ, sàketopavanamudàramadhyuvàsa>% . iti ca 13 . 79 .) ku÷ålaþ . maràyi iti bhàùà . iti kecidàhuriti bharataþ ..

#<upaku¤ciþ>#, strã, (upa + ku¤ca + ki .) såkùmakçùõajãrakaþ . iti ratnamàlà .. (kçùõajãraka÷abde'sya guõàdayo bodhyàþ ..)

#<upaku¤cikà>#, strã, (upa + ku¤ca + õvul + ñàp .) kçùõajãrakaþ . såkùmailà . ityamaraþ ..
     (%<kàravã karavã tadvadvij¤eyà sopaku¤cikà .
     bhakùyavya¤janabhojyeùu vividheùvavacàrità ..>% iti såtrasthàne 46 adhyàye su÷rutenoktam ..)

#<upakumbhaü>#, klã, (kumbhasya samãpe .) kumbhasamãpam . iti vyàkaraõam ..

#<upakurvàõaþ>#, puü, (upa + kç + ÷ànac .) brahmacaryànantaraü yo gñahastho bhavati saþ . iti puràõam .. (kçtopakàraþ . yathà hitopade÷e suhçdbhede --
     %<yato'nupakurvàõo na kasyàpi upàyanaü gçhõãyàt ..>%)

#<upakulyà>#, strã, (upakolati . kula saükhyàne bandhuùu ca . aghnyàdiþ .) pippalã . ityamaraþ .. pipula iti bhàùà . (%<kçùõopakulyà magadhã>% iti vaidyakaratnamàlà .. %<upakulyoùaõà ÷auõóã>% iti bhàvaprakà÷e pårbakhaõóe prathamabhàge .. guõàdikamasya pippalã÷abde j¤àtavyam ..) (upagatà kulyàmiti vàkye vàcyaliïgaþ . kçtrimasaraþsamãpam ..)

#<upakåpajalà÷ayaþ>#, puü, (upakåpaü kåpasamãpe yo jalà÷ayaþ .) kåpasamãpe ÷ilàdinibaddhapa÷upànàrthakçtakåpoddhçtàmbusthànam . ityamaraþ ..

#<upakrantà>#, [ç] tri, (upa + krama + tçc .) upakramakartà . àrambhakartà . iti vyàkaraõam ..

#<upakramaþ>#, puü, (upa + krama + gha¤ . nodàttopade÷asya iti na vçddhiþ .) j¤àtvàrambhaþ . ayamasyopàyaþ anenaitat sidhyatãti j¤àtvà prathamàrambhaþ .. upadhà . ràj¤à dharmakàmàrthabhayaiþ amàtyàderyat parãkùaõaü bhàvatattvaniråpaõam .. prakramaþ . prathamàrambhaþ . ityamaraþ .. vikramaþ . cikitsà . iti medinã .. palàyanam . iti hemacandraþ .. (upàyaþ . yathà -- %<sàmàdibhirupakramaiþ>% . iti manuþ . 7 . 107 . àrambhaþ . yathà -- %<ràmopakramamàcakhyau rakùaþparibhavaü navam>% .. 12 . 42 . iti raghuþ . %<upakramyate ityupakramaþ karmaõi gha¤ . ràmasya karturupakramaþ ràmopakramaü ràmeõàdau upakràntamityarthaþ . upaj¤opakramaü tadàcikhyàsàyàmiti klãvatvam .>% iti taññãkà ..)

#<upakro÷aþ>#, puü, (upa + kru÷ + gha¤ .) nindà . ityamaraþ .. (yathà, raghuþ . 2 . 53 .
     %<ràjyena kiü tadviparãtavçtteþ pràõairupakro÷amalãmasairvà ..>%)

#<upakroùñà># [ç] puü, strã, (upa + kru÷a + tçc .) gardabhaþ . iti ÷rãbhàgavatam .. nindakaþ ..

#<upakvaõaþ>#, puü, (upa + kvaõ + ac .) prakvaõaþ . vãõà÷abdaþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<upakùepaõadharmaþ>#, puü, (upakùepaõaråpo dharmaþ .) ÷ådrasvàmikànnasya pàkàrthaü bràhmaõagçhe samarpaõam . iti ÷uddhitattve kalpataruþ ..

#<upagataþ>#, tri, (upa + gam + kta .) aïgãkçtaþ . svãkçtaþ .. ityamaraþ .. (yathà raghau 9 . 15 . %<upagato'pi ca maõóalanàbhitàmanuditànyasitàtapavàraõaþ>% .) kçtamaithunaþ ..

#<upagamaþ>#, puü, (upa + gam + ap .) aïgãkàraþ . nikañagamanam . iti medinã .. (yathà raghau 6 . 69 .
     %<taü pràpya sarvàvayavànavadyaü vyàvartatànyopagamàt kumàrã ..>%)

#<upagåhanaü>#, klã, (upa + gåha + lyuñ .) àliïganam . ityamaraþ .. (%<smaranmukundàïghyapagahanaü punaþ ..>% iti bhàgavate 1 . 5 . 19 .. tathà ca sàhityadarpaõe 6 paricchede .
     %<kçtiþ pramàda ànandaþ samayo'pyupagåhanam ..>%)

#<upagrahaþ>#, puü, (upagçhyate iti . upa + graha + ap .) vandã . ityamaraþ .. vaüduyàn iti bhàùà . upayogaþ . anukålaþ . iti medinã .. (grahasadç÷o jyotiþpadàrthabhedaþ . yathà mahàbhàrate 3 . skanda÷atrusamàgame 226 . 1 ..
     %<grahàþ sopagrahà÷caiva çùayo màtarastathà .
     hutà÷anamukhà÷caiva dãptàþ pariùadàü gaõàþ ..>%)

#<upagrahaõaü>#, klã, (upa + graha + lyuñ .) upàkaraõam . saüskàrapårbaka÷rutigrahaõam . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ .. (svãkàraþ . yathà, ràmàyaõe 1 . 4 . 4 .
     %<vedopagrahaõàrthàya tàvagràhayata prabhuþ .>% vedopavçühaõàrthàya iti pàñhàntaram ..)

#<upagràhyaþ>#, puü, (upagçhyate iti . upa + graha + õyat .) upaóhaukanam . ityamaraþ .. bheñã óàli ityàdi bhàùà ..

#<upaghàtaþ>#, puü, (upahanyate anena . upa + hana + karaõe gha¤ .) rogaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (bhàve gha¤ . vinà÷aþ . yathà --
     %<tathàtva¤cedindriyàõàmupaghàte kathaü smçtiþ .>% iti bhàùàparicchede . 48 . apakàraþ .
     %<strãõà¤ca prekùaõàlambhamupaghàtaü parasya ca ..>% iti manuþ . 2 . 179 ..)

#<upaghnaþ>#, puü, (upa + hana + ka .) nikañà÷rayaþ . ityamaraþ .. (yathà, raghuþ . 15 . 1 .
     %<chedàdivopaghnatarorvratatyau ..>%)

#<upacakraþ>#, puü, (cakreõa cakranàmnà tulyaþ .) cakravàkapakùivi÷eùaþ . asya màüsaguõàþ . laghutvam . hçdyatvam . uùõavãryatvam . kañupàkitvam . balàgnivçddhikàritva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..
     (%<cakorairupacakrai÷ca pakùibhirjãvajãvakaiþ ..>% iti mahàbhàrate 3 bhãmasyàjagaragrahaõe 178 . 7 ..)

#<upacakùuþ>#, [s] klã, (upagataü cakùuùordar÷anàrtham .) divyacakùuþ . ca÷mà iti pàrasyabhàùà . iti lokaprasiddham ..

#<upacayaþ>#, puü, (upa + ci + ac .) vçddhiþ . unnatiþ .
     (%<sva÷aktyupacaye kecit parasya vyasane pare .>% iti màghaþ . 2 . 57 . %<tadeteùàmasmatputtràõàü j¤ànopacaye bhavantaþ pramàõam>% . iti hitopade÷e kathàmukham .) lagnàt tçtãyaùaùñhada÷amaikàda÷asthànàni . iti jyotiùam ..

#<upacaritaü>#, tri, (upacaryate sma . upa + cara + kta .) upàsitam . sevitam . ityamaraþ ..

#<upacaryà>#, strã, (upa + cara + kyap + ñàp .) cikitsà . iti halàyudhaþ ..

#<upacàyyaþ># puü, (upacãyate'gnirasmin iti . %<agnau paricàyyopacàyyasamåhyàþ>% 3 . 1 . 131 . itiõyadàyàde÷au nipàtyete . upa + ci + õyat .) yaj¤àgniþ . ityamaraþ ..

#<upacàra>#, puü, (upa + cara + gha¤ .) rogapratikàraþ . tatparyàyaþ . upacaryà 2 cikitsà 3 rukpratikriyà 4 nigrahaþ 5 vedanàniùñà 6 kriyà 7 upakramaþ 8 ÷amaþ 9 . iti ràjanirghaõñaþ .. sevà . (%<same ciràyàskhalitopacàràm>% . iti raghau, 5 . 20 .) vyavahàraþ . (%<prayuktapàõigrahaõopacàrau>% . iti kumàre 7 . 86 .) utkocaþ . iti hemacandraþ .. parasya ra¤janàrthaü asatyabhàùaõam . yathà, kumàre 4 . 9 . %<upacàrapadaü nacedidaü tvamanaïgaþ kathamakùatà ratiþ>% .. %<upacàraj¤atà dàkùyaü>% iti carake såtrasthàne navame'dhyàye ..)

#<upacàryaþ>#, puü, (upa + cara + õyat .) cikitsà . iti hemacandraþ ..

#<upacitaþ>#, tri, (upacãyate sma . upa + ci + kta .) digdhaþ . samçddhaþ . iti vi÷vamedinyau .. (yathà raghau 9 ma -- sarge, . %<mçgavayogavayopacitaü vanam>% .) samàhitaþ . iti vi÷vaþ hemacandra÷ca .. nidigdhaþ . lepàdinà vardhitaþ . ityamaraþ .. (yathàha hàrãtaþ .
     %<prayatatvàdvopacitama÷ubhaü nà÷ayatãti ..>%)

#<upacitrà>#, strã, (upagatà citràm .) måùikaparõã . ityamaraþ . iüdurakàni iti bhàùà . dantãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (dantyarthe yathà --
     %<citrà dantã nikumbhaþ syàdupacitrà mukålakaþ .>% iti vaidyakaratnamàlà ..)

#<upajàpaþ>#, puü, (upa + jap + gha¤ .) bhedaþ . vicchedaþ . ityamaraþ ..
     (%<teùu teùu càkçteùu pràsaran paropajàpàþ .>% iti da÷akumàre vi÷rutacarite . tathà ca màghe 2 . 99 .
     %<upajàpaþ kçtastena tànàkopavatastvayi ..>%)

#<upajihvà>#, strã, (upagatà jihvà yasyàþ .) kãñavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . upadehikà 2 vamprã 3 udadãkà 4 . iti hemacandraþ .. àlajihvà iti khyàtà ca .. (%<upajihvà sphicau bàhå .>% iti yàj¤avalkyaþ .
     %<tàdçgevopajihvà tu jihvàyà upari sthità ..>% iti vàbhañenottarasthàne ekaviü÷e'dhyàye uktam .. cikitsà yathà .
     %<upajihvàü parisràvya yavakùàreõa gharùayet .>% iti ca vàbhañenottarasthàne dvàviü÷e'dhyàye uktam ..)

#<upajihvikà>#, strã, (upajihvà + svàrtha kan .) ghaõñikà . àlajiva iti bhàùà . tatparyàyaþ . pratijihvà 2 . iti ràjanirghaõñaþ .. (çgvede 4 . 91 . 21 . %<yadatyupajihvikà yadvamro atisarpati>% .) kãñabhedaþ . tatparyàyaþ . utpàdikà 2 vañiþ 3 uddehikà 4 divã 5 . iti hàràvalã ..
     (%<yasya ÷leùmà prakupito jihvàmåle'vatiùñhate .
     à÷u saüjanayet ÷othaü jàyate'syopajihvikà ..>% iti carake såtrasthàne 18 adhyàyaþ ..
     %<jihvàgraråpaþ ÷vayathurhi jihvàmunnamya jàtaþ kapharaktayoniþ .
     prasekakaõóåparidàhayuktà prakathyate'sàvupajihviketi ..>% iti nidànasthàne ùoóa÷e'dhyàye su÷rutenoktam .. asya cikitsà yathà .
     %<upajihvàntu saülikhya kùàreõa pratisàrayet .
     ÷iràvirekagaõóåùadhamai÷cainamupàcaret .
     jihvàgatànàü karmoktaü tàlavyànàü pravakùyate ..>% iti su÷rute cikitsitasthàne 22 adhyàyaþ ..)

#<upajãvikà>#, strã, (upajãvyate'nayà . upa + jãva + guro÷cetyaþ . saüj¤àyàü kan kvun và .) upajãvyam . jãvanopàyaþ ..

#<upajoùam>#, vya, (upajoùaõam . upa + juùa + am .) ànandaþ . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate 1 .
     %<yathopajoùaü sarva÷ca jana÷cikrãóa bhàrata .>% sukhaü . yathà, ràmàyaõe 2 . 89 . 22 .
     %<à÷vàsayitvà ca camåü mahàtmà nive÷ayitvà ca yathopayoùam ..>%)

#<upaj¤à>#, strã, (upaj¤àyate . j¤à avabodhane . àta÷copasarge iti karmaõi aï .) àdyaj¤ànam . ityamaraþ .. tattu vinopade÷ena prathamaj¤ànam . yathà bàlmãkeþ ÷lokanirmàõe j¤ànam ..
     (%<atha pràcetasopaj¤aü ràmàyaõamitastataþ ..>% iti raghuþ 15 . 63 .. %<loke'bhådyadupaj¤ameva viduùàü saujanyajanyaü ya÷aþ>% iti mallinàthañãkàmukham ..)

#<upaóhaukanaü>#, klã, (upa + óhauka + lyuñ .) pàritoùikadravyam . bheñ óàlà ityàdi bhàùà . tatparyàyaþ . pràbhçtam 1 prade÷anam 2 upàyanam 3 upagràhyaþ 4 upahàraþ 5 upadà 6 . ityamaraþ ..

#<upataptà>#, [ç] puü, (upa + tap + tçc .) upatàpakamàtram . tatparyàyaþ . spar÷aþ 2 spraùñà 3 . ityamaraþ .. spa÷aþ 4 sparùñà 5 . iti taññãkà .. rogaityanye . iti bharataþ ..

#<upatàpaþ>#, puü, (upa + tap + gha¤ .) tvarà . uttàpaþ . rogaþ . iti medinã .. a÷ubham . pãóà . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, ÷àkuntale .
     %<vivakùitaü hyanuktaü upatàpaü janayati .>% pãóàdàyake vàcyaliïgaþ . yathà, kau÷ikasåtre . 135 . %<yo vanaspatãnàmupatàpo babhåva>% ..)

#<upatyakà>#, strã, (upa samãpe àsannà bhåmiþ . upa +
     %<upàdhibhyàü tyakannàsannàråóhayoþ . 5 . 234 .>% iti tyakan . %<tyakana÷ca niùedhaþ>% iti itvàbhàvaþ .) parbatanikañabhåmiþ . ityamaraþ .. (yathà, raghuþ . 4 . 46 .
     %<màrãcodbhràntahàrãtà malayàdrerupatyakàþ ..>%)

#<upadaü÷aþ>#, puü, (upada÷yate iti . upa + daü÷a + karmaõi gha¤ .) madyapànarocakabhakùyadravyam . tatparyàyaþ . avadaü÷aþ 2 cakùaõam 3 madyapàsanam 4 . iti hemacandraþ .. (yathà da÷akumàre vi÷rutacarite --
     %<dvitràn upadaü÷àn upapàdya .>% %<tatastasya ÷àlyodanasya darvãdvayaü dattvà sapirmàtràü såpam upadaü÷aü ca upajahàra>% . iti ca .) meóhrarogavi÷eùaþ . vào iti bhàùà . athopadaü÷àdhikàraþ . tatropadaü÷asya viprakçùñaü nidànamàha .
     %<hastàvighàtànnakhadantaghàtàdadhàraõàdatyupasevanàdvà .
     yonipradoùàcca bhavanti ÷i÷ne pa¤copadaü÷à vividhàpacàraiþ ..>% hastàvighàtàt hastena maithunàt . nakhadantaghàtàt nakhadantaghàtasthànatvenànukte'pi mehane nakhadantaghàto balavadanuràgodayàt . ukta¤ca kàma÷àstre .
     %<÷àstrasya viùayastàvadyàvanmandataro rasaþ .
     raticakre pravçtte tu na ÷àstraü nàpi ca kramaþ ..>% kalahe duùñastrãkçto và mehane nakhadantaghàtaþ . utkalàdau striyo mukhayonayo bhavanti . tàbhirvà mehane nakhadantaghàtaþ . yonipradoùàt dãrghakarka÷ayonilomayogàt . yonicchidrasyàtisåkùmatvàdvà . vàtàdikçtàdvà yonidoùàt . vividhàpacàraiþ . duùñajalaprakùàlanabrahmacàriõãgamanàdibhiþ pa¤copadaü÷àþ . vàtikaþ paittikaþ ÷laiùmikaþ sànnipàtikaþ àgantuja÷ceti .. * .. tatra vàtikapaittikasya copadaü÷asya lakùaõamàha .
     %<satodabhedasphuraõaistu kçùõaiþ sphoñairvyavasyenmarutopadaü÷am .
     pãtairbahukledayutaiþ sadàhaiþ pittena raktaiþ pi÷itàvabhàsaiþ ..>% vyavasyet jànãyàt . pãtaiþ raktairveti vikalpaþ .. * .. ÷laiùmikaü sànnipàtika¤càha .
     %<sakaõóuraiþ ÷ophayutairmahadbhiþ ÷uklairghanaiþ sràvayutaiþ kaphena .
     nànàvidhasràvarujopapannamasàdhyamàhustrimalopadaü÷am .. * ..>% asàdhyamàha .
     %<vi÷ãrõamàüsaü kçmibhiþ prajagdhaü muùkàva÷eùaü parivarjayettam .>% vi÷ãrõamàüsaü galitamàüsam . prajagdhaü khàditam . muùkàva÷eùaü vi÷ãrõasamastamehanamàüsatvenàva÷iùñaphalakoùamàtram .. * .. utpannamàtracikitsàyàþ akaraõe doùamàha .
     %<sa¤jàtamàtre na karoti måóhaþ kriyàü naro yo viùaye prasaktaþ .
     kàlena ÷ophakrimidàhapàkaiþ pra÷ãrõa÷i÷no mriyate sa tena ..>% viùaye prasaktaþ atistrãrataþ .. * .. liïgàr÷amàha .
     %<aïkurairiva saüjàtairuparyupari saüsthitaiþ .
     krameõa jàyate vartistàmracåóa÷ikhopamà ..
     koùasyàbhyantare sandhau parbasandhigatàpi ca .
     savedanà picchilà ca du÷cikitsyà tridoùajà ..
     liïgavartiriti khyàtà liïgàr÷a iti càpare ..>% liïgavarteþ sthànamàha . koùàbhyantare aõóakoùàbhyantare . sandhau liïgarandhrasandhau . parbasandhigatà maõiparbaõoþ sandhigatà .. * .. * .. athopadaü÷asya cikitsà .
     %<upadaü÷eùu sarveùu snigdhaü svinnasya dehinaþ .
     meóhramadhye ÷iràü vidhyet pàtayedvà jalaukasaþ ..
     sadyo nirhçtadoùasya ruk÷othàvupa÷àmyataþ .
     pàko nivàryo yatnena ÷i÷nakùayakaraþ sa yat ..
     vañaprarohàrjunajambulodhrapathyàharidràracitaþ pralepaþ .
     vyathàü tathà ÷othamapàkaroti sarvopadaü÷eùu tato hito'yam ..
     upadaü÷eùu pakveùu vraõaprakùàlanaü hitam .
     triphalàyàþ kaùàyeõa bhçïgaràjarasena và ..
     nãlotpalaü sakumudaü padmaü saugandhikaü tathà .
     eùàü cårõaü dhålanàrthaü pralepa÷càtra ÷asyate ..
     bandhåkadalacårõena rajasà dàóimatvacaþ .
     guõñhanaü tadvraõe kuryàllepaü pågaphalena và ..
     dahet kañàhe triphalàü tanmasã madhusaüyutà .
     pralepenopadaü÷asya vraõaü sadyaþ prarohayet ..
     pañolanimbatriphalàkiràtakvàthaü pibedvà khadiràsanàbhyàm .
     sagugguluü và triphalàyutaü và sarvopadaü÷àpaharaþ prayogaþ .. * ..>%
     %<bhånimbanimbatriphalàpañolakara¤jadhàtrãkhadiràsanànàm .
     kaùàyakalkaiþ sçtamà÷u càjyaü sarvopadaü÷àpaharaü pradiùñam ..>% bhånimbàdighçtam .. * ..
     %<ghçtàni yàni proktàni kuùñhe nàóãvraõe vraõe .
     upadaü÷e prayojyàni sekàbhya¤janabhojane ..
     kùàrasåtreõa saüchidya liïgavartima÷eùataþ .
     dahecca tàü tatastàbhyàü cikitsàü vraõavaccaret ..>% ityupadaü÷àdhikàraþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. api ca .
     %<pañolanimbatriphalàguóåcãkvàthamàvi÷et .
     sagugguluü sakhadiramupadaü÷o vina÷yati ..>% granthàntare prathamàrdhe %<pañolanimbaguóåcãmaricakvàthamàpibet>% . iti ca pàñhaþ ..
     %<dahet kañàhe triphalàü sà masã madhusaüyutà .
     upadaü÷e pralepo'yaü sadyo ropayate vraõam .. * ..>%
     %<triphalànimbabhånimbakara¤jakhadiràdibhiþ .
     kalkaiþ kvàthairghçtaü pakvamupadaü÷aharaü param ..>% iti gàruóe 175 adhyàyaþ .. (anyaccàsya sanidànasampràptikaü lakùaõamàha . yathà,
     %<strãvyavàyanivçttasya sahasà bhajato'thavà .
     doùàdhyuùitasaükãrõamalinànurajaþpathàm ..
     anyayonimanicchantãmagamyàü navasåtikàm .
     dåùitaü spç÷atastoyaü ratànteùvapi naiva và ..
     vivardhayiùayà tãkùõàn pralepàdãn prayacchataþ .
     muùñidantanakhotpãóàviùavacchukrapàtanaiþ ..
     veganigrahadãrghàtikharaspar÷avighaññanaiþ .
     doùà duùñà gatà guhyaü trayoviü÷atimàmayàn ..
     janayantyupadaü÷àdãn upadaü÷o'tra pa¤cadhà .
     pçthakdoùaiþ sarudhiraiþ samastai÷càtra màrutàt ..
     meóhra÷oke ruja÷citràþ stambhatvak paripoñanam .. 1 ..
     pakvodumbarasaükà÷aþ pittena ÷vayathurjvaraþ .. 2 ..
     ÷leùmaõà kañhinaþ snigdhaþ kaõóåmàn ÷ãtaloguruþ .. 3 ..
     ÷oõitenàsitasphoñasambhavo'srasrutirjvaraþ .. 4 ..
     sarvaje sarvaliïgatvaü ÷vayathurmuùkayorapi .. 5 ..>% asàdhyalakùaõaü yathà .
     %<tãvrà rugà÷upacanaü daraõaü krimisambhavaþ .
     yàpyo raktodbhavasteùàü mçtyave sannipàtajaþ ..>% iti vàbhañe uttarasthàne 33 adhyàye . asya cikitsà ca yathà ..
     %<meóhramadhye ÷iràü vidhyedupadaü÷e navotthite .
     ÷ãtàü kuryàt kriyàü ÷uddhiü virekeõa vi÷eùataþ ..
     tilakalkaghçtakùaudrairlepaþ pakve tu pàñite .
     jambvàmrasumanonãpa÷vetakàmbojikàïkuràn ..
     ÷allakãvadarãvilvapalà÷atini÷odbhavàþ .
     tvacaþ kùãridrumàõà¤ca triphalà¤ca jale pacet ..
     sakvàthaþ kùàlanaü tena pakvataila¤ca ropaõam .
     tutthagairikalodhrailàmanohvàlarasà¤janaiþ ..
     hareõupuùpakà÷ãsasauràùñrãlavaõottamaiþ .
     lepaþ kùaudrayutaiþ såkùmairupadaü÷avraõàpahaþ ..
     kapàle triphalà dagdhà saghçtà ropaõaü param .
     sàmànyaü sàdhanamidaü pratidoùantu ÷ophavat ..
     na ca yàti yathà pàkaü prayateta tathà bhç÷am .
     pakvaiþ snàyu÷iràmàüsaiþ pràyo na÷yati hi dhvajaþ ..>% iti vàbhañe uttarasthàne 34 adhyàyaþ .. tatràtimaithunàdatibrahmacaryàdvà tathà brahmacàriõãü cirotsçùñàü rajasvalàü dãrgharomàü karka÷aromàü saïkãrõaromàü nigåóharomàmalpadvàràü mahàdvàràmapriyàmakàmàmacaukùyasalilaprakùàlitayonimakùàlitayoniü yonirogopasçùñàü svabhàvato và duùñayoniü viyoniü và nàrãmatyarthamupasevamànasya tathà karaja-da÷ana-viùa-÷åkanipàtanàdardanàddhastàbhighàtàccatuùpadãgamanàdacaukùyasalilaprakùàlanàdavapãóanàcchukramåtravegavidhàraõànmaithunànte và'prakùàlanàdibhirmeóhramàgamya prakupità doùàþ kùate'kùate và ÷vayathumupajanayanti tamupadaü÷amityàcakùate ..
     sa pa¤cavidhastribhirdoùaiþ pçthak samastairasçjà caikaþ ..
     tatra vàtike pàruùyaü tvakparipuñanaü stadhvameóhratà paruùa÷ophatà vividhà÷ca vàtavedanàþ .. 1 .. paittike jvaraþ ÷vayathuþ pakvoóumbarasaïkà÷astãvradàhaþ kùiprapàkaþ pittavedanà÷ca .. 2 .. ÷laiùmike ÷vayathuþ kaõóåmàn kañhinaþ snigdhaþ ÷leùmavedanà÷ca .. 3 .. raktaje kçùõasphoñapràdurbhàvo'tyarthamasçkpravçttiþ pittaliïgànyatyarthaü jvaradàho ÷oùa÷ca yàpya÷caiva kadàcit .. 4 ..
     sarvaje sarvaliïgadar÷anamavadaraõaü ÷ephasaþ kçmipràdurbhàvo maraõa¤ceti .. 5 .. iti su÷rute nidànasthàne 12 adhyàyaþ .. cikitsàvi÷eùo yathà .
     %<yadi và durbalo janturna và pràptaü virecanam ..
     niråheõa haret tasya doùànatyarthamucchritàn .
     prapauõóarãkayaùñyàhvavarùàbhå-kuùñhadàrubhiþ ..
     saralàgururàsnàbhirvàtajaü saüpralepayet .
     niculairaõóavãjàni yavagodhåma÷aktavaþ ..
     etai÷ca vàtajaü snigdhaiþ sukhoùõaiþ saüpralepayet .
     prapauõóarãkapårbai÷ca dravyaiþ sekaþ pra÷asyate ..
     gairikà¤janayaùñyàhvasàrivo÷ãrapadmakaiþ .
     sacandanotpalaiþ snigdhaiþ paittikaü saüpralepayet ..
     padmotpalamçõàlai÷ca sasarjàrjunavetasaiþ .
     sarpiþsnigdhaiþ samadhukaiþ paittikaü sampralepayet ..
     secayecca ghçtakùãra÷arkarekùumadhådakaiþ .
     atha vàpi su÷ãtena kaùàyeõa vañàdinà ..
     ÷àlà÷vakarõàjakarõadhavatvagbhiþ kaphotthitam .
     suràpiùñàbhiruùõàbhiþ satalàbhiþ pralepayet ..
     rajanyativiùàmustasaralàsuradàrubhiþ .
     sapatrapàñhàpattårairatha và sampralepayet ..
     karavãrasya patràõi jàtyàragbadhayostathà .
     prakùàlane prayojyàni vaijayantyarkayorapi ..
     gojivióaïgayaùñãbhiþ sarvagandhai÷ca saüyutam .
     etat sarvopadaü÷eùu ÷reùñhaü ropaõamiùyate ..
     sarjikàtutthakà÷ãsaü ÷aileya¤ca rasà¤janam .
     manaþ÷ilàsamai÷cårõaü vraõavãsarpanà÷anam ..
     gundràndagdhvà kçtaü bhasma haritàlaü manaþ÷ilà .
     upadaü÷avisarpàõàmetacchàntikaraü param ..
     màrkavastriphalàdantãtàmracårõamayo rajaþ .
     upadaü÷aü nihantyeùa vçkùamindrà÷aniryathà ..
     upadaü÷advaye'pyetàü pratyàkhyàyàcaret kriyàm .
     tayoreva ca yà yogyà vãkùya doùabalàbalam ..
     upadaü÷e vi÷eùeõa ÷ñaõu bhåyastridoùaje .
     duvçvraõavidhiü kuryàt kuthitaü mehanaü tyajet ..
     jàmbauùñhenàgnivarõena pa÷càccheùaü dahedbhiùak .
     samyagdagdha¤ca vij¤àya madhusarpiþ prayojayet ..
     ÷uddhe ca ropaõaü dadyàt kalkaü tailaü hita¤ca yat .>% iti ca su÷rute cikitsitasthàne 19 adhyàye ..
     %<lavaïgaü maricaü ÷uõñhã vióaïga¤ca vacàntathà .
     gandhakaü ÷vetakhadiraü jàtãkoùaphale tathà .
     samabhàgakçtaü sarvaü madhunà kàrayedvañãm ..
     ÷àõamàtràntu matimàn yojayedavikalpitaþ .
     anupànaü dugdhasàraü tatastàmbålabhakùaõam ..>% iti upadaü÷àrã rasaþ .. iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe upadaü÷àdhikàraþ .. * .. atra pathyàni yathà .. chirdirvireko dhvajamadhyanàóãvedho jalaukaþparipàtana¤ca . sekaþ pralepo yava÷àlaya÷ca dhanvàmiùaü mudgaraso ghçtàni .. 1 .. kañhillakaü ÷igruphalaü pañolaü ÷àli¤ca÷àkaü navamålaka¤ca . tiktaü kaùàyaü madhukåpavàri taila¤ca hanyàdupadaü÷arogam .. 2 .. apathyàni yathà .. divànidràü måtravegaü gurvannaü maithunaü guóam . àyàsamamlaü takra¤ca varja yedupadaü÷avàn .. 3 .. iti vaidyakapathyàpathyavidhiþ ..) samaùñhilavçkùaþ . ÷igruvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ . (bhave gha¤ .) daü÷anam ..

#<upadar÷akaþ>#, puü, (upadar÷ayatãti . upa + dç÷ + õic + õvul .) dvàrapàlaþ . ityamarañãkàsàrasundarã .. (dar÷ayitari, tri ..)

#<upadà>#, strã, (upadãyate iti . upa + dà + àta÷copasarga ityaï .) upaóhaukanam . ityamaraþ ..
     (%<upadà vivi÷uþ ÷a÷vat notsekaþ ko÷ale÷varam .>% iti raghuþ . 4 . 10 .) %<pratyarpya påjàmupadàcchalena>% . iti raghuþ . 7 . 30 .)

#<upadànakaü>#, klã, (upadàna + svàrthe kan .) utkocaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<upadiùñaþ>#, tri, (upa + di÷ + kta .) upade÷apràptaþ . yathà . %<nanu ÷ådrasyàpi sagotrà kathaü na niùidhyate iti cedatra upadiùñàtidiùñagotrasyaiva niùedho na tvatidiùñàtidiùña÷ådragotràderiti>% . ityudvàhatattvam ..

#<upadã>#, strã, (upetya dãyate chidyate iti upa + do + ka + ïãù .) vandàkaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. paragàchà iti bhàùà ..

#<upadevatà>#, strã, (upagatà sàdç÷yena devatàm .) yakùabhåtàdiþ .. (upadevatà÷ca da÷a . yathàha amaraþ .
     %<vidyàdharo'psaro yakùo rakùo gandharvakinnarau .
     pi÷àco guhyakaþ siddho bhåto'mã devayonayaþ ..>%)

#<upade÷aþ>#, puü, (upa + di÷ + gha¤ .) mantrakathanam . tatparyàyaþ . dãkùà 2 . yathà .
     %<candrasåryagrahe tãrthe siddhakùetre ÷ivàlaye .
     mantramàtraprakathanamupade÷aþ sa ucyate ..>% iti ràmàrcanacandrikà .. kalàvatyàdidãkùàyàmasàmarthye saükùepo yathà .
     %<tatràpya÷aktaþ ka÷ciccedabjamabhyarcya sàkùatam .
     tadambunàbhiùicyàùñavàraü målena kekaram ..
     nidhàyàùñau japet kaõa upade÷e tvayaü vidhiþ ..>% iti vi÷vasàratantram .. hitakathanam . (yathà, hitopade÷e vigrahe uktam .
     %<upade÷o hi mårkhàõàü prakopàya na ÷àntaye ..>%) ÷ikùaõam .. (yathà, manuþ 8 . 272 .
     %<dharmopade÷aü darpaõa vipràõàmasya kurvataþ .>%
     %<evamityupade÷aþ . yathà . tathà na jàgçyàt ràtrau divàsvapna¤ca varjayedanena kàraõenetyupade ÷aþ ..
     athopadi÷yate madhureõa ÷leùmàbhivardhata iti .>% iti su÷rute uttaratantre 65 adhyàyaþ ..)

#<upade÷ã>#, [n] tri, (upadi÷ati yaþ . upa + di÷ + õini .) upadeùñà .. (yathà hitopade÷e mitralàbhe .
     %<gatànugatiko lokaþ kuññanãmupade÷inãm .
     pramàõayati no dharme yathà goghnamapi dvijam ..>%)

#<upadeùñà>#, [ç] tri, (upadi÷ati yaþ . upa + di÷ + tçca .) upade÷akartà . yathà .
     %<tathopadeùñàramapi påjayecca tato gurum .
     napåjyate gururyatra naraistatràphalà kriyà ..>% iti tithyàditattvam .. vçhaspatiþ .
     %<upadeùñànumantà ca loke tulyaphalau smçtau .>% ityàhnikatattva¤ca ..

#<upadehikà>#, strã, (upadeho vidyate yasyàþ . upadeha + ñhak .) kãñavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . upajihvà 2 vamprã 3 upadãkà 4 . iti hemacandraþ ..

#<upadravaþ>#, puü, (upa + dru + ap .) utpàtaþ . iti halàyudhaþ .. rogàrambhakadoùaprakopajanyo'nyo vikàraþ . (tallakùaõamuktaü vaidyake . yathà --
     %<yo vyàdhistasya yo heturdoùastasya prakopataþ .
     yo'nyo vikàro bhavati sa upadrava ucyate ..>%
     %<vyàdherupari yo vyàdhiþ upadrava udàhçtaþ .
     sopadravà na jãvanti jãvanti nirupadravàþ ..>% iti hàrãte cikitsitasthàne dvitãye'dhyàye . %<tatraupasargiko yaþ pårbotpannaü vyàdhiü jaghanyakàlajàto vyàdhirupasçjati sa tanmålaevopadravasaüj¤aþ>% . iti su÷rute såtrasthàne 35 adhyàye ..)

#<upadraùñà>#, [ç] tri, (upa + dç÷a + bàhulakàttçc .) upadar÷akaþ . udàsãnabodharåpatvena guõapracàradar÷ã . iti gãtàñãkà ..
     (%<upadraùñànumantà ca bhartà bhoktà mahe÷varaþ .>% iti gãtàyàü 13 . 22 . sàkùã puruùaþ . yathà,
     %<çtvigyajamàneùu yajanakarmavyàpçteùu tatsamãpastho'nyaþ svayamavyàpçto yaj¤avidyàku÷alatvàt çtvigyajamànavyàpàraguõadoùàõàü ãkùità tadvatkàryakàraõavyàpàreùu svayamavyàpçto vilakùaõasteùàü kàryakàraõànàü savyàpàràõàü samãpastho draùñà upadraùñà sàkùã puruùaþ ..>%)

#<upadharmaþ>#, puü, (upahãnodharmaþ .) pàùaõóaþ . iti ÷rãbhàgavatam .. (yathà manuþ 2 . 237 .
     %<eùa dharmaþ paraþ sàkùàt upadharmo'nya ucyate ..>%)

#<upadhà>#, strã, (upadhãyate ÷uddhij¤ànamatra . upa + dhà + àta÷copasarga ityaï + ñàp .) ràj¤àü dharmakàmàrthabhayairamàtyàderyat parãkùaõam . ityamaraþ .. dharmàrthakàmamokùadvàrà parãkùà . yathà .
     %<dharmàrthakàmamokùai÷ca pratyekaü pari÷odhanaiþ .
     upetya dhãyate yasmàdupadhà parikãrtità ..
     arthakàmopadhàbhyàntu bhàryàþ puttràüstu ÷odhayet .
     dharmopadhàbhirvipràüstu sarvàbhiþ sacivàn punaþ ..>% iti kàlikàpuràõe 85 adhyàyaþ .. (%<bhåyobhåya÷copadhàbhirvi÷odhya taü me matisahàyamakaravam .>% iti da÷akumàracarite vi÷rutacarite .) padànàmupàntyavarõaþ . iti vyàkaraõam ..

#<upadhàtuþ>#, puü, (upa sàdç÷ye . dhàtusadç÷o dhàtuþ .) aùñapradhànadhàtusadç÷adhàtuþ . sa tu saptadhà yathà . màkùikam 1 tutthakam 2 abhram 3 nãlà¤janam 4 manaþ÷ilà 5 haritàlam 6 rasà¤janam 7 .. ÷arãrasthadhàtubhavopadhàtuþ saptadhà yathà . rasàt stanadugdham 1 raktàt strãrajaþ 2 màüsàt vasà 3 medaso gharma 4 asthno dantaþ 5 majjanaþ ke÷aþ 6 ÷ukràt ojaþ 7 . iti vaidyakam ..
     (%<stanyaü raja÷ca nàrãõàü kàle bhavati gacchati .
     ÷uddhamàüsabhavasnehaþ sà vasà parikãrtità ..
     svedo dantàstathà ke÷àstathaivoja÷ca saptamam .
     iti dhàtubhavà j¤eyà ete saptopadhàtavaþ ..>% iti ÷àrïgadhareõa pårbakhaõóe pa¤came'dhyàye uktam ..
     %<saptopadhàtavaþ svarõamàkùikaü tàramàkùikam .
     tutthaü kàüsyaü ca rãti÷ca sindåra÷ca ÷ilàjatu ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathamabhàge ..)

#<upadhànaü>#, klã, (upadhãyate àropyate mastakamatra . upa + dhà + adhikaraõe lyuñ .) ÷irodhànam .. vàli÷a iti bhàùà . tatparyàyaþ . upavarhaþ 2 . ityamaraþ . gaõóuþ 3 . iti jañàdharaþ .
     (%<sopadhànàü dhiyaü dhãràþ stheyasãü khaññayanti ye .>% iti màghaþ 2 . 77 . %<paññopadhànàdhyàsita÷irobhàgena>% . iti kàdambarã .) viùam . praõayaþ . iti medinã . vratam . iti hemacandraþ ..

#<upadhànãyaü>#, klã, (upadhãyate yasmin . upa + dhà + anãyar .) upadhànam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<upadhiþ>#, puü, (upadhãyate àropyate'nena . upa + dhà + kiþ .) kapañaþ . ityamaraþ .. (yathà, manuþ 8 . 165 ..
     %<yogàdhamanavikrãtaü yogadànapratigraham .
     yatra vàpyupadhiü pa÷yet tatsarvaü vinivartayet ..>%
     %<ariùu hi vijayàrthinaþ kùitã÷àþ vidadhati sopadhi sandhidåùaõàni .>% iti kiràte .. 1 . 45 .) rathacakram . iti hemacandraþ ..

#<upadhåpitaþ>#, tri, (upa + dhåp + kta .) àsannamaraõaþ . paridhåpitaþ . iti medinã ..

#<upadhçtiþ>#, strã, (upa + dhç + ktin .) kiraõaþ . iti hemacandraþ ..

#<upanataþ>#, tri, (upa + nam + kta .) upasthitaþ . iti hemacandraþ .. (%<aciropanatàü sa medinãü>% iti raghuþ 8 . 7 .. namraþ . yathà, màghe . 12 . 33 .
     %<÷aureþ pratàpopanatairitastataþ samàgataiþ pra÷rayanamramårtibhiþ ..>%)

#<upanadaü>#, klã, nadyàþ samãpam . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (tathà pàõinãye .
     %<nadãpaurõamàsyàgrahàyaõãbhyaþ . 5 . 4 . 110 .>% ityanena siddham ..)

#<upanadi>#, klã, nadyàþ samãpam . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (tathà pàõinãye .
     %<nadãpaurõamàsyàgrahàyaõãbhyaþ . 5 . 4 . 110 .>% ityanena siddham ..)

#<upanayaþ>#, puü, (upa samãpe nãyate yena karmaõà . upa + nã + ac .) upanayanam . iti hemacandraþ ..
     (%<gçhyoktakarmaõà yena samãpaü nãyate guroþ .
     bàlo vedàya tadyogàt bàlasyopanayaü viduþ ..>% iti smçtiþ . bhàve + ac . pràpaõam . yathà, mahàbhàrate 3 . 2 . 24 .
     %<mànamasya priyàkhyànaiþ sambhogopanayairnçõàm ..>% nyàyamate yo yo dhåmavàn sa savahnimàn ayamapi tathetyàdiråpaþ nyàyàvayavabhedaþ ..)

#<upanayanaü>#, klã, (adhyayanàrthaü àcàryasya upa samãpaü nãyate yena karmaõà iti . upa + nã lyuñ .) bràhmaõakùatriyavai÷yànàü yaj¤asåtradhàraõàdiråpapradhànasaüskàraþ . adhyàpanàrthamàcàryasamãpaü nãyate yena karmaõà tadupanayanam . yathà smçtiþ .
     %<gçhyoktakarmaõà yena samãpaü nãyate guroþ .
     bàlo vedàya tadyogàdbàlasyopanayaü viduþ .. * ..>% tatparyàyaþ . vañåkaraõam 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. upanàyaþ 3 upanayaþ 4 ànayaþ 5 . iti hemacandraþ .. tasya kàlaþ .
     %<garbhàùñame'ùñame vàbde bràhmaõasyopanàyanam .
     ràj¤àmekàda÷e saike vi÷àmeke yathàkulam .
     brahmavarcasakàmasya kàryaü viprasya pa¤came ..>% bràhmaõasya garbhàvadhiùoóa÷avarùaparyantam .. tatragarbhàùñamavarùo mukhyaþ . kùatriyasya dvàviü÷ativarùaparyantam . tatraikàda÷avarùo mukhyaþ . vai÷yasya caturviü÷ativarùaparyantam . tatra dvàda÷avarùo mukhyaþ . iti smçtiþ .. saike dvàda÷e . tatrà÷aktau pràya÷cittaü kçtvà taduttare kàryam .
     %<gçhyoktakarmaõà yena samãpaü nãyate guroþ .
     bàlo vedàya tadyogàdbàlasyopanayaü viduþ ..
     raktasràve tathà ÷astrakùate pàñhaniùedhanàt .
     upanayanaü na tatra syàt iti manvàdisammatam ..>% kçtyacintàmaõau .
     %<janmodaye janmasu tàrakàsu màse'thavà janmani janmabhe và .
     vratena vipro na bahu÷ruto'pi vidyàvi÷eùaiþ prathitaþ pçthivyàü ..
     astaü gate daityagurau gurau và çkùe'pi và pàpayute'pyanukte .
     vratopanãto divase praõà÷aü prayàti devairapi rakùito yaþ ..>% udaye lagne . vratena upanayanena . bhujabalabhãmakçtyacintàmaõyoþ .
     %<svàtã÷akradhanà÷vimitrakarabhe pauùõejyacitràhariùvindau toyapatau bhage ditisute bhàdradvaye sàgare .
     kendrasthe bhçguje'ïgiraþ÷a÷isute candre ca tàre ÷ubhe kartavyaü vratakarma maïgalatithau vàràþ sitàrkejyakàþ ..>% toyapatiþ ÷atabhiùà . aditisutauttaraphalgunã . sàgaraþ pårbàùàóhà . dãpikàyàm . jãvàrkendåóu÷uddhau hari÷ayanavahirbhàskare cottarasthe, svàdhyàye vedavarõàdhipaiha÷ubhade kùauribhe nàditauca . ÷ukàrkejyarkùalagne ravimadanatithiü prohya ùaùñhàùñamenduü, no jãvàstàticàre'rkasitagurudine kàla÷uddhau vrataü syàt .. ravimadanatithiü saptamãü trayoda÷ãm .. * .. kçtyacintàmaõau .
     %<màghe draviõa÷ãlàóhyaþ phàlgune ca dçóhavrataþ .
     caitre bhavati medhàvã vai÷àkhe kovido bhavet ..
     jyaiùñhe gahananãtij¤a àùàóhe kratubhàjanaþ .
     ÷eùeùvanyeùu ràtriþ syànniùiddhaü ni÷i ca vratam ..>% ràjamàrtaõóe .
     %<punarvasau kçto vipraþ punaþsaüskàramarhati .>% vçddhagargaþ .
     %<smçtiyuktànanadhyàyàn saptamã¤ca trayoda÷ãm .
     pakùayormàghamàsasya dvitãyàü parivarjayet ..>% caitra÷uklatçtãyà à÷àóha÷uklada÷amã manvantaràditvena niùiddhà vai÷àkha÷uklatçtãyà yugàditvena niùiddheti . ùaùñhyàma÷uciramàryo riktàsu bahudoùabhàk . ÷uklapakùa eva vihitaþ pràguktà÷valàyanavacanàt .. * .. sàmagànàü kujavàre'pyupanayanaü ÷rãpatiratnamàlàkçtyacintàmaõidhçtavàtsyavacanàt . yathà .
     %<÷àkhàdhipe balini kendragate'tha vàsmin vàre'sya copanayanaü kathitaü dvijànàm .
     nãcasthite'rigçhage'tha paràjite và jãve bhçgàvupanayaþ smçtikarmahãnaþ ..>% asya ÷àkhàdhipasya .. dãpikàyàü .
     %<çgvedàdhipatirjovo yajurvedàdhipaþ sitaþ sàmavedàdhipo bhaumaþ ÷a÷ijo'tharvavedaràñ ..>% vedàdhipakathanam .. * ..
     %<bràhmaõe ÷ukravàgã÷au kùatriye bhaumabhàskarau .
     candro vai÷ye budhaþ ÷ådre patirmando'ntyaje jane ..>% varõàdhipakathanam .. * .. paràjayalakùaõaü vakùye yàtràyàm . atràpi vivàhavadda÷ayogabhaïgavarjanam . viùõudharmottare .
     %<ùoóa÷àbdo hi viprasya ràjanyasya dviviü÷atiþ .
     viü÷atiþ sacaturthã ca vai÷yasya parikãrtità ..
     sàvitrã nàtivarteta ata årdhvaü nivartate ..>% atra ùoóa÷avarùasya upanayanàïgatà pratãyate ..
     %<patità yasya sàvitrã da÷avarùàõi pa¤ca ca .
     bràhmaõasya vi÷eùeõa tathà ràjanyavai÷yayoþ ..
     pràya÷cittaü bhavedeùàü provàca vadatàü varaþ ..>% iti yamavacane tadanaïgatà pratãyate . anayorgarbhajanmaprabhçtigaõanàbhyàmaviruddhàrthatà . tathàca màõóavyaþ . %<vratabandhavivàhe ca vatsaraparikalpanamàhuràcàryàþ . àdhànapårbameke prasåtipårbaü sadànye tu>% .. * .. yattu dvijànupakramya paiñhinasivacanaü dvàda÷aùoóa÷aviü÷ati÷cedatãtà avaruddhakàlà bhavanti iti dvàda÷avarùàdyupari bràhmaõàdãnàü mahàvyàhçtihomapràya÷cittàrtham . ùoóa÷opari tu vràtyahomàdigurupràya÷cittàrthamiti . ityupanayanam . iti jyotistattvam .. atha upanayanasyànuùñhànakramaþ . tatra prathamaü pràtaþ kçtasnànaþ kçtavçddhi÷ràddhaþ pità kçtavçddhi÷ràddhena pitrànyaevàcàryo vçtastadasambhave màõavakavçto và samudbhavanàmànamagniü saüsthàpya viråpàkùajapàntàü ku÷aõóikàü samàpya màõavakaü pràtarbhojayitvà agnyuttarato nãtvà ÷ikhayà saha muõóitaü snàpitaü kuõóalàdyalaïkçtaü kùaumavastràvçtaü tadasambhave ÷uklàhatakàrpàsaikavastràvçtaü màõavakaü dakùiõe pårbàbhimukhaü nidhàya prakçtakarmàrambhe pràde÷apramàõàü ghçtàktàü samidhaü tåùõãmagnau hutvà tattanmantrairvyastasamastamahàvyàhçtihomaü kuryàt . tata àcàryaþ pa¤cabhirmantraiþ pa¤càhutãrjuhuyàt . tata àcàryaþ udagagreùu ku÷eùu kçtà¤jaliþ pràïmakha årdhvastiùñhet . agnyàcàryayormadhye màõavako'pi kçtà¤jaliràcàryàbhimukha udagagreùu ku÷eùu årdhvastiùñhet . màõavakasya dakùiõataþ sthito mantravàn bràhmaõo màõavakasya a¤jalimudakena pårayati pa÷càt àcàryasyàpi . tato gçhãtajalà¤jaliràcàryo gçhãtajalà¤jaliü màõavakaü pa÷yan mantraü japati . tata àcàryo màõavakaü mantraü pàñhayati . tato màõavakasyàbhivàdanàrthaü devatà÷rayaü nakùatrà÷rayaü gotrà÷rayaü và màõavakanàma kalpayitvà àcàryo màõavake kathayati . tataàcàryo màõavakaü mantreõa nàmadheyaü pçcchati . màõavakaþ pårbàcàryakalpitaü nàma mantreõa kathayati . tata àcàryamàõavakau pårbagçhãtajalà¤jalã tyajetàm . àcàryastu dakùiõena pàõinà màõavakasya sàïguùñhaü dakùiõaü pàõiü mantreõa gçhõàti . tato gçhãtamàõavakahasto mantraü japatyàcàryaþ . tato màõavakamàcàryo mantreõa pradakùiõena bhràmayitvà pràïmukhaü karoti . tato màõavakasya dakùiõaskandhaü spçùñvà avatãrõena dakùiõapàõinà avyavahitaü nàbhide÷aü àcàryo mantreõa spç÷ati . tato màõavakasya nàmeruparide÷aü mantreõa àcàryaþ spç÷ati . tato màõavakahçdayade÷aü mantreõàcàryaþ spç÷ati . tato dakùiõe pàõinà àcàryo màõavakasya dakùiõaskandhaü spç÷an mantraü japati . tato vàmena pàõinà màõavakasya vàmaskandhaü spç÷annàcàryo mantraü japati . athàcàryo màõavakaü mantreõa sambodhayati . atha sambodhitaü màõavakaü àcàryo mantreõa preùayati . brahmacàrã tu sarvatra vàóhamiti bråyàt . tato'gnerucaramàge gatvà àcàrya udagagreùu ku÷eùu pràïmukha upavi÷ati . tata àcàryàbhimukho bhàõavakaþ pàtitadakùiõajànuþ udagagreùu ka÷eùu upavi÷ati . tataþ pravarasaükhyayà pa¤ca và trayo và mekhalàyaj¤opavãtaråpagranthayaþ kartavyàþ . athainaü màõavakamàcàryastriþpradakùiõaü kàrayitvà trivçtàü mu¤jamekhalàü paridhàpayan mantradvayaü vàcayati . tato yaj¤opavãtaü kçùõasàràjinànvitaü àcàryo màõavakaü mantreõa paridhàpayet . tato màõavakaàcàryasya upasanno bhavati . tatastamupasannamàõavakaü àcàryaþ prathamaü pàdaü pàdaü tato'rdhamardhaü tataþ kçtsnàü sàvitrãü adhyàpayet . tata àcàryo màõavakaü mahàvyàhçtãþ pçthak pçthak kçtvà praõavapårbikà adhyàpayet . tato vailvaü pàlà÷aü và màõavakaparimàõadaõóaü màõavakàya prayacchan àcàryo màõavakaü mantraü vàcayati . atha gçhãtadaõóo brahyacàrã prathamaü màtaraü bhikùàü pràrthayati . tato màtçbandhån tataþ pitaraü tataþ pitçbandhån tato'nyàü÷ca pràrthayet . tataþ sarvaülabdhabhaikùaü àcàryàya nivedayet . tataþ pårbavadàcàryo vyastasamastamahàvyàhçtihomaü kçtvà pràde÷apramàõàü ghçtàktàü samidhaü tåùõãmagnau hutvà prakçtaü karma samàpya udãcyaü ÷àñyàyanahomàdivàmadevyagànàntaü karma nirvartayet . tataþ yadi pitaivàcàryastadà karmakàrayitçbràhmaõàya dakùiõàü dadyàt . athànyaevàcàryo vçtaþ tadà yena vçtaþ sa tasmai dakùiõàü dadyàt . brakùmacàrã tu tatraiva sthàne dinàntaü yàvat vàgyatastiùñhet . tataþ pràptàyàü sandhyàyàü sandhyàmupàsya ku÷aõóikoktavidhànena samudbhavanàmànamagniü saüsthàpya mantraü japtvà dakùiõaü jànuü bhåmau nidhàya dakùiõapa÷cimottarakrameõa udakà¤jalisekamagniparyukùaõa¤ca kçtvà samiddhomaü kuryàt . tataþ pràde÷apramàõaghçtàktasamittrayaü gçhãtvà àdyantayoståùõãü madhye samantrakaü agnau juhuyàt . tataþ karma÷eùoktavidhinà punarapi agniparyukùaõopakramaü dakùiõapa÷cimottarakrameõa udakà¤jalisekaü kuryàt . tataþ brahmacàrã agnimabhivàdya mantreõagniü visçjya atãtàyàü sandhyàyàü bhikùàlabdhamannaü kùàralavaõavarjitaü saghçtamudakenàbhyukùya bhakùaõaprakaraõoktavidhinà bhu¤jãta . etaccàgnikarma samàvartanaparyantaü pratyahaü sàyaü pràtaþ kartavyam .. ityupanayanakarma samàptam .. iti bhavadevabhaññaþ .. (bràhmaõa-kùattriya-vai÷yànàmanyatamamanvaya-vayaþ ÷ãla÷aurya -- ÷aucàcàra-vinaya-÷akti-bala-medhà-dhçtismçti-mati-pratipattiyuktaü tanujihvauùñhadantàgramçjuvaktràkùinàsaü prasannacitta-vàkceùñaü kle÷asaha¤ca bhiùak ÷iùyamupanayet . ato viparãtaguõaü nopanayet .
     upanayanãyastu bràhmaõaþ pra÷asteùu tithikaraõamuhårtanakùatreùu pra÷astàyàü di÷i ÷ucau same de÷e caturhastaü caturasraü sthaõóilamupalipya gomayena darbhaiþ saüstãrya puùpairlàjabhaktaiþ ratnai÷ca devatàþ påjayitvà vipràn bhiùaja÷ca tatrollikhyàbhyukùya ca dakùiõato bràhmaõaü sthàpayitvàgnimupasamàdhàya khadira-palà÷a-devadàru-vilvànàü samidbhi÷caturõàü và kùãravçkùàõàü nyagrodhoóumbarà÷vatthamadhåkànàü dadhi-madhu-ghçtàktàbhirdàrvãhaumikena vidhinàsnuveõàjyàhutãrjuhuyàt . sapraõavàbhirmahàvyàhçtibhistataþ pratidaivatamçùãü÷ca svàhàkàra¤ca kuryàt ÷iùyamapi kàrayet .. bràhmaõastrayàõàü varõànàmupanayanaü kartumarhati ràjanyo dvayasya vai÷yo tai÷yasyaiveti . ÷ådramapi kulaguõasampannaü mantravarjamanupanãtamadhyàpayedityeke .. tato'gniü triþ pariõãyàgnisàkùikaü ÷iùyaü bråyàt . kàma-krodha-lobhamoha-mànàhaïkàrerùyàpàruùya--pai÷unyànçtàlasyàya÷asyàni hitvà nãca-nakha-romnà ÷ucinà kaùàyavàsasà satyavratabrahmacaryàbhivàdanatatpareõàva÷yaü bhavitavyaü madanumatasthàna-gamana-÷ayanàsana-bhojanàdhyayana-pareõa bhåtvà matpriyahiteùu vartitavyamato'nyathà te vartamànasyàdharmo bhavatyaphalà ca vidyà na ca pràkà÷yaü pràpnoti . ahaü và tvayi samyagvartamàne yadyanyathàdar÷o syàmenobhàg bhaveyamaphalavidya÷ca . dvija-guru-daridra-mitra-pravrajitopanata-sàdhvanàthàbhyupagatànàü càtmabàndhavànàmiva svameùajaiþ pratikartavyamevaü sàdhu bhavati . byàdha÷àkunika-patita-pàpakàriõàü na ca pratikartavyamevaü vidyà prakà÷ate mitraya÷o dharmàrthakàmàü÷ca pràpnoti .. bhavata÷càtra ..
     %<kçùõe'ùñamã tannidhanehanã dve kçùõetare'pyevamahardvisandhyam .
     akàlavidyut-stanayintughoùe svatantraràùñrakùitipavyathàsu ..
     ÷ma÷ànayànàdyatanàhaveùu mahotsavautpàtikadar÷aneùu .
     nàdhyeyamanyeùu ca yeùu viprànàdhãyate nà÷ucinà ca nityam ..>% iti su÷rute såtrasthàne dvitãyo'dhyàyaþ ..)

#<upanàyaþ>#, puü, (upanãyate àcàryasamãpamiti . upa + nã + gha¤ .) upanayanam . iti hemacandraþ ..

#<upanàyakaþ>#, puü, (upamito nàyakena .) nàyakaguõotkarùakathakaþ . yathà --
     %<nàyakasya guõotkarùakathakà upanàyakàþ .>% iti saïgãtadàmodaraþ .. * .. upapati÷ca .. (upanayatãti . upa + nã + õvul . pràpake, tri ..)

#<upanàhaþ>#, puü, (upanahyate'smin . upa + naha + gha¤ .) vãõàditantrabandhanasthànam . tatparyàyaþ . nibandhanam 2 . ityamaraþ .. vraõàlepapiõóaþ . iti medinã .. pralepa iti bhàùà . (yathàha su÷rutaþ .
     %<àdau vimlàpanaü kuryàt dvitãyamavasecanam .
     tçtãyamupanàha¤ca caturthãü pàñanakriyàm ..>%)

#<upanidhiþ>#, puü, (upanidhãyate iti . upa + ni + dhà + ki .) upanyastavastu . sthàpyadravyam . tatparyàyaþ . nyàsaþ . 2 . ityamaraþ ..
     (%<vàsanasthamanàkhyàya haste nyasya yadarpitam .
     dravyamupanidhiþ proktaþ smçtiùu smçtivedibhiþ ..>% vàsudevaputtraþ . iti viùõupuràõam ..)

#<upaniùat>#, [d] strã, (upaniùadyate pràpyate brahmavidyà anayà iti . upa + ni + sad + kvip .) dharmaþ . vedànta÷àstram . nirjanasthànam . iti medinã .. (veda÷irobhàgaþ . tatra caturõàü vedànàü a÷ãtisahita÷atàdhikasahasrasaükhyakà upaniùadaþ . tathàhi . çca ekaviü÷atiþ . yajuùo navàdhika÷atam . sàmnaþ sahasram . pa¤cà÷adupaniùado'tharvaõasya .. brahmavidyà .) samãpasadanam . iti trikàõóa÷eùaþ .. tattvam . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (dvijàtikartavyo vratabhedaþ . yathà, à÷valàyanagçhyakàrikà .
     %<prathamaü syàt mahànàmnã dvitãya¤ca mahàvratam .
     tçtãyaü syàdupaniùad godàna¤ca tataþ param ..>%) (muktikopaniùadi aùñàdhika÷atopaniùadbhedàþ pradar÷itàþ . yathà --
     %<ã÷a-kena-kaña-pra÷na-muõóa-màõóåkya-tittiriþ .. 7 ..
     aitareya¤ca chàndyogyaü vçhadàraõyakaü tathà .. 10 ..
     brahma kavalya-jàvàla-÷vetà÷và haüsa àruõiþ .. 16 ..
     1 2 3 4 5 garmo nàràyaõo haüso vindurnàda-÷iraþ÷ikhà .. 23 ..
     matràyanã kaiùitakã vçhajjàvàla-tàpanã .. 27 ..
     kàlàgnirudra-maitreyã subàla-kùari-mantrikàþ .. 32 ..
     7 sarvasàraü niràlambaü rahasyaü vajrasåcikam .. 36 ..
     8 9 10 11 tejonàda-dhyàna-vidyà-yogatatvàtmabodhakam .. 42 ..
     13 13 14 15 parivràñ-tri÷ikhã-sãtà-cåóànirvàõa-maõóalam .. 48 ..
     16 17 dakùiõà÷arabhaü skandaü mahànàràyaõà'dvayam .. 53 ..
     18 rahasyaü ràmatapanaü vàsudeva¤ca mudgalam .. 57 ..
     19 20 ÷àõóilyaü pauïgalaü bhikùa mahat÷àrãrakaü ÷ikhà .. 63 ..
     21 turãyàtãta-saünyàsa-parivràjàkùamàlikà .. 67 ..
     22 avyaktaikàkùaraü pårõà såryàkùyadhyàtma-kuõóikà .. 74 ..
     sàvitryàtmà pà÷upataü parabrahmàvadhåtakam .. 79 ..
     23 tripuràtàpanaü devã tripurà kañha-bhàvanà .. 84 ..
     24 25 26 27 hçdayaü kuõóalã bhasma rudràkùagaõa-dar÷anam .. 90 ..
     28 tàrasàra-mahàvàkya-pa¤cabrahmàgnihotrakam .. 94 ..
     gopàlatàpanaü kçùõaü yàj¤avalkyaü varàhakam .. 98 ..
     ÷àñyàyanã hayagrãvaü dattàtreyaü ca gàruóm .. 102 ..
     29 30 kali-jàvàli-saubhàgya-rahasya-çca-muktikàþ .. 108 ..>% atra sthitànàmekade÷avàci÷abdànàü vivçtiþ .
     1 haüsaþ paramahaüsaþ . 2 vinduramçtavinduþ . 3 nàdo'mçtanàdaþ . 4 ÷iro'tharva÷iraþ . 5 ÷ikhàtharva÷ikhà . 6 tàpanã nçsiühatàpanã . 7 rahasyaü ÷ukarahasyam . 8 tejaþ tejovinduþ . 9 nàdo nàdavinduþ . 10 dhyànaü dhyànavinduþ . 11 vidyà brahmavidyà . 12 parivràñ nàradaparivràñ . 13 tri÷ikhã tri÷ikhãbràhmaõaþ . 14 cåóà yogacåóàmaõiþ . 15 maõóalaü maõóalabràhmaõaþ . 16 dakùiõà dakùiõàmårtiþ . 17 advayaü tàrakaþ . 18 rahasyaü ràmarahasyam . 19 mahat mahopaniùat . 20 ÷ikhà yoga÷ikhà . 21 parivràjaþ paramahaüsaparivràjakaþ . 22 pårõà'nnapårõà . 23 kañaþ kañarudraþ . 24 kuõóalã yogakuõóalã . 25 bhasmaþ bhasmajàvàlaþ . 26 gaõaþ gaõapatiþ . 27 dar÷anaü jàvàladar÷anam . 28 agnihotrakaü pràõàgnihotram . 29 . kaliþ kalisantaraõam . 30 rahasyaü svarasvatãrahasyam .. àsàü madhye yà yadvedàntargatàstà api tatraiva pradar÷itàþ . yathà -- sàmavedàntargatàþ ùoóa÷asaükhyakà upaniùadaþ . avyaktam 1 àruõiþ 2 kuõóikà 3 kenaþ 4 chàndyogyam 5 (yà)jàvàladar÷anam 6 jàvàlã 7 mahat 8 maitràyaõã 9 maitreyã 10 yogacåóàmaõiþ 11 rudràkùam 12 vajrasåcikam 13 vàsudevam 18 saünyàsam 15 sàvitrã 16 .. * .. ÷uklayajurvedàntargatà ånaviü÷atisaükhyakàþ upaniùadaþ yathà -- atãtàdhyàtmam 1 ã÷àvàsyam 2 (jà)yàvàlam 3 tàrasàraþ 4 turãyam 5 tri÷ikhã 6 niràlambam 7 paramahaüsaþ 8 paiïgalam 9 bràhmaõamaõóalam 10 bràhmaõadvayatàrakam 11 bhikùu 12 mantrikà 13 muktikà 14 yàj¤avalkyam 15 vçhadàraõyakam 16 ÷àùñyàyaõã 17 subàlaþ 18 haüsaþ 19 .. * .. kçùõayajurvedàntargatà dvàtriü÷at-sakhyakàþ upaniùadaþ yathà -- akùi 1 amçtanàdaþ 2 amçtavinduþ 3 avadhåtam 4 ekàkùarà 5 kañharudraþ 6 kañhavallã 7 kalisantaraõam 8 kàlàgnirudraþ 9 kaivalyam 10 kùurikà 11 garbhaþ 12 tejovinduþ 13 taittirãyakam 14 dakùiõàmårtiþ 15 dhyànavinduþ 16 nàràyaõaü 17 pa¤cabrahma 18 pràõàgnihotram 19 brahma 20 brahmavidyà 21 yogakuõóalinã 22 yogatattvam 23 yoga÷ikhà 24 varàhaþ 25 ÷àrãrakam 26 ÷ukarahasyam 27 ÷vetà÷vataraþ 28 sarvasàraþ 29 skandaþ 30 svarasvatãrahasyam 31 hçdayam 32 .. * .. çgvedàntargatà da÷asaükhyakà upaniùadaþ yathà -- akùamàlikà 1 àtmaprabodhaþ 2 aitareyaþ 3 kauùitakã 4 tripurà 5 nàdavinduþ 6 nirvàõam 7 mudgalà 8 bahvçcaþ 9 saubhàgyam 10 .. * .. atharvavedàntargatà ekatriü÷atsaükhyakà upaniùadaþ, atharva÷ikhà 1 atharva÷iraþ 2 kçùõaþ 3 gaõapatiþ 4 gàóuram 5 gopàlatàpanam 6 jàvàlam 7 tripuràtapanam 8 dattàtreyaþ 9 devã 10 nàradaparivràjakaþ 11 nçsiühatàpanã 12 parabrahma 13 parivràjakànnapårõà 14 paramahaüsaþ 15 pà÷upatam 16 pra÷nam 17 bhasma 18 bhàvanà 19 mahànàràyaõam 20 mahàvàkyam 21 màõóåkyam 22 muõóakam 23 ràmatàpanã 24 ràmarahasyam 25 vçhajjàbàlam 26 ÷arabham 27 ÷àõóilyam 28 sãtà 29 såryàtma 30 hayagrãvam 31 .. * ..)

#<upaniùkaraü>#, klã, (upaniùkiranti sainyànyatra . upa + nis + ké + gha . çdorap tu na . apobàdhakasya lyuño'pi ghasyàpavàdatvàt . yadvà upaniùkãryate sainyairhanyate iti . kç + karmaõi ap . idudupadhasyeti ùaþ .) purapathaþ . ityamaraþ .. ràjapathaþ . iti hemacandraþ ..

#<upaniùkramaõaü># klã, (upaùkramyate'nena upa + nir+ krama + lyuñ .) ràjapathaþ . iti hemacandraþ .. niùkramaõanàmasaüskàraþ ..

#<upanãtaþ>#, puü, (upa + nã + kta .) kçtopanayanaþ . iti smçtiþ .. (%<athopanãtaü vidhivad vipa÷citaþ .>% iti raghuþ . 3 . 29 .) nikañapràpte tri ..

#<upanyàsaþ>#, puü, (upa + ni + as kùepaõe + gha¤ .) vàkyopakramaþ . tatparyàyaþ . vàïmukham 2 . itya maraþ .. (%<tasmàt brahmajij¤àsopanyàsamukhena .>% iti ÷arãrakabhàùye .. 94 . 7 . vicàraþ . yathà, manuþ 9 . 31 .
     %<vi÷vajanyamimaü puõyamupanyàsaü nibodhata ..>%
     %<vakùyamàõaü sarvajanahitaü vicàraü ÷çõuta .>% iti taññãkà . dhanàdãnàmarpaõam . gacchita iti bhàùà ..)

#<upapatiþ>#, puü, (upamitaþ patyà . avàdayaþ kruùñàdyarthe tçtãyayà iti samàsaþ .) jàraþ . ityamaraþ .. nàü iti bhàùà . tasya lakùaõam . àcàrahànihetuþ patiþ . sa caturvidhaþ . sàrvakàlikaparàïganàparàïmukhatve sati sarvakàlamanurakto'nukålaþ 1 . sakalanàyikàviùayasamasahajànuràgo dakùiõaþ 2 . bhåyo niþ÷aïkaþ kçtadoùo'pi bhåyo nivàrito'pi bhåyaþ pra÷rayaparàyaõo dhçùñaþ 3 . kàminãviùayakapañapañuþ ÷añhaþ 4 . iti rasama¤jarã .. (yathà, manuþ 3 . 155 .
     %<paunarbhava÷ca kàõa÷ca yasya copapatirgçhe ..>%)

#<upapattiþ>#, strã, (upa + pad + ktin .) saïgatiþ . nirvçtiþ . samàdhànam . siddhàntaþ . prakaraõapratipàdyàrthasàdhane tatra tatra ÷råyamàõà yuktiþ . iti vedàntasàraþ .. (%<upapattimadårjità÷rayam .>% iti bhàraviþ . 2 . 1 ..) hetuþ . yathà --
     %<÷rotavyaþ ÷rutivàkyebhyo mantavya÷copapattibhiþ .>% ityatra upapattibhirbahubhirhetubhiriti pakùatàgranthamàthurã .. saïgatiþ . yathà --
     %<lakùaõà ÷akyasambandhastàtparyànupapattitaþ .>% iti bhàùàparicchedaþ . 82 .. (upàyaþ . yathà màghe . %<apekùitànyonyabalopapattibhiþ>% . siddhiþ . pràptiþ . %<svàrthopapattiü prati durbalà÷aþ>% . iti raghuþ .. 5 . 12 ..)

#<upapadaü>#, klã, (upoccàritaü padam .) le÷aþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. samãpoccàraõãyapadam . (yathà, raghau 16 . 40 . %<tasyàþ sa ràjopapadaü ni÷àntam>% ..) yathà và nàmottare ÷armavarmàdi . samabhivyàhçtasvàrthapoùakapadam . yathà prahàràdau pràdi . iti vyàkaraõam ..

#<upapàtakaü>#, klã, (upapàtayati narake yat . upa + pat + õic + õvul . yadvà upamitaü pàtakena .) pàpavi÷eùaþ . tattu ånapa¤cà÷advidhaüyathà . gobadhaþ 1 ayàjyayàjanam 2 paradàragamanam 3 àtmavikrayaþ 4 gurutyàgaþ 5 màtçtyàgaþ 6 pitçtyàgaþ 7 eùàü ÷u÷råùàdyakaraõaü tyàgaþ . svàdhyàyatyàgaþ 8 sa tu sarvadà brahmayaj¤atyàgaþ . adhãtavedavismaraõa¤ca . agnityàgaþ 9 sa tu smàrtàgnihotratyàgaþ . sutatyàgaþ 10 sa tu tasya saüskàrabharaõàdyakaraõam . parivittità 11 sà tu kaniùñhena àdau vivàhe kçte jyeùñhasya parivedanaü 12 tattu akçtadàrajyeùñhasattve kaniùñhasya . tayoþ kanyàdànaü 13 tayoryàjanaü 14 tattu tayoreva vivàhàdau paurohityam . kanyàyà dåùaõaü 15 tattuü maithunavarjamaïgulãprakùepàdinà råùaõam . aïgulyà yonividàraõamiti yàvat . vàrdhuùyaü 16 tattu niùiddhavçddhijãvanam . vratalopaþ 17 sa tu brahmacàriõo maithunam . taóàgavikrayaþ 18 àràmavikrayaþ 19 dàravikrayaþ 20 apatyavikrayaþ 21 vràtyatà 22 sà tu yathàkàlamanupanayanam . bàndhavatyàgaþ 23 bhçtàdhyàpanam 24 tattu pratiniyatavetanagrahaõapårbamadhyàpanam . bhçtàdhyayanam 25 tattu vetanapradànapårbakàdhyayanam . apaõyànàü vikrayaþ 26 sa tu tilalàkùàgorasàdaunàü bràhmaõena vikrayaþ . sarvàkareùvadhãkàraþ 27 sa tu suvarõàdyutpattisthàneùu ràjàj¤ayà adhikàraþ . mahàyantrapravartanaü 28 tattu mahatàü udakapravàhapratibandhahetånàü setubandhàdãnà¤ca pravartanaü athavà tailàdiyantrasya ÷astratejanàdiyantrasya ca . oùadhihiüsanaü 29 tattu dhànyàdãnàü yathàkatha¤cinnà÷aþ . stryàjãvaþ 30 sa tu bhàryàdistrãõàü ve÷yàtvaü kçtvà tadupajãvanam . abhicàrakarma 31 tattu ÷yenàdinà yaj¤ena anaparàddhasya màraõam . målakarma 32 tattumantrauùadhàdinà va÷ãkaraõam . indhanàrthama÷uùkadrumàõàü chedanaü 33 àtmàrthaü kriyàrambhaþ 34 sa tu anàturasya devapitràdyudde÷amantareõa pàkàdyanuùñhànam . ninditànnasya bhakùaõam 35 tattu la÷unàdeþ sakçdanicchayà athavà gaõakadevalataskaràdyannabhakùaõam . anàhitàgnità 36 sà tu samarthasya ÷rautasmàrtàgnyaparigrahaþ . steyaü 37 tattu suvarõadravyàdanyasàradravyàpaharaõam . devarùipitéõàü çõà÷odhanaü 38 asacchàstràbhigamanam 39 tattu ÷rutismçtiviruddha÷àstra÷ikùaõam pàùaõóa÷àstràbhyàso và . kau÷ãlavyakriyà 40 sà tu tauryatrikasya satatànuùñhànam . dhànyasteyaü 41 pa÷usteyam 42 kupyasteyam 43 madyapastrãniùevanam 44 strãbadhaþ 45 ÷ådrabadhaþ 46 vai÷yabadhaþ 47 kùatriyabadhaþ 48 nàstikyam 49 . tattu adçùñàrthakarmàbhàvabuddhiþ . nàsti paraloka iti và . iti manuþ ÷ålapàõi÷ca .. (asya pràya÷cittàdikaü pràya÷citta÷abde draùñavyam ..)

#<upapàpaü>#, klã, (upamitaü pàpena .) upapàtakam . iti smçtiþ ..

#<upapuraü>#, klã, (upa samãpe puram .) ÷àkhànagaram . iti hemacandraþ ..

#<upapuràõaü>#, klã, (upamitaü puràõaiþ .) vyàsakçtàùñàda÷apuràõasadç÷anànàmunyàdipraõãtàùñàdra÷apuràràõam . yathà -- anyànyupapuràõàni munibhiþ kathitànyapi . àdyaü sanatkumàroktaü 1 nàrasiühaü 2 tataþ param .. tçtãyaü vàyavãya¤ca 3 kumàreõa ca bhàùitam . caturthaü ÷ivadharmàkhyaü 4 sàkùànnandã÷abhàùitam .. durvàsasoktamà÷caryaü 5 nàradãyamataþparam 6 . nandike÷varayugma¤ca 7 tathaivo÷anaseritam 8 .. kàpilaü 9 vàruõaü 10 ÷àmbaü 11 kàlikàhvayameva ca 12 . màhe÷varaü 13 tathà kalkã 14 daivaü 15 sarvàrthasiddhidam .. parà÷aroktamaparam 16 màrãcam 17 bhàskaràhvayam 18 . atra daivaü devãpuràõam . iti malamàsatattvadhçtakårmapuràõam .. (eùàü vistutista tattacchabde draùñavyà ..)

#<upapuùpikà>#, strã, (upagatà puùpamiva vikà÷atvam . jçmbhaõasamaye mukhavyàdànàt tathàtvam .) jçmbhà . hài iti bhàùà . tatparyàyaþ . hàphikà 2 . iti hàràvalã ..

@<[Page 1,258a]>@
#<upapradànaü>#, klã, (upa samãpe pradànam .) utkocaþ . iti hemacandraþ .. ghusa iti bhàùà . (yathà kathàsaritsàgare 24 taraïge .
     %<upapradànaü lipsånàmekaü hyàkarùaõauùadham ..>%)

#<upaplavaþ>#, puü, (upa + plu + ap .) ràhugrahaþ . viplavaþ . utpàtaþ . iti medinã ..
     (%<upaplavàya lokànàü dhåmaketurivotthitaþ .>%) iti kumàre . 2 . 32 .) grahaõam . yathà %<upaplave candramaso rave÷ca>% . iti smçtiþ .. (utpàtasåcako'nilàdiþ . yathà, %<kaccinna vàyvàdirupaplavo vaþ>% . iti raghaþ . 5 . 6 . bhãtiþ . %<nçpàivopaplavinaþ parebhyaþ>% . iti raghuþ . 13 . 7 . %<upaplavino bhayavantaþ>% . iti mallinàthaþ ..)

#<upabhåùaõaü>#, klã, (upamitaü bhåùaõena .) ghaõñàcàmaràdi . yathà -- %<ghaõñàcàmarakumbhàdipàtropakaraõàdikam . tadbhåùaõàntare dadyàdyasmàttadupabhåùaõam>% .. iti .
     %<pràvàraþ pànapàtra¤ca geõóuko gçhameva ca .
     paryaïkàdi yadanyacca sarvaü tadupabhåùaõam ..>% iti ca kàlikàpuràõe 68 adhyàyaþ ..

#<upabhçt>#, strã, (upa + bhç + kvip .) cakràkàrayaj¤apàtraü . ityamaraþ .. (yathà, ÷rautrasåtre . 1 . 10 . 9 .. pàõibhyàü juhåü parigçhyopabhçtyàdhànam ..)

#<upabhogaþ>#, puü, (upa + bhuja + gha¤ .) bhojanàtiriktabhogaþ . tatparyàyaþ . nirve÷aþ 2 . ityamaraþ ..
     (%<priyopabhogacihneùu paurobhàgyamivàcaran .>% iti raghuþ . 12 . 22 . tathà ca smçtiþ .
     %<àgamenopabhogena naùñaü bhàvyamato'nyathà .>%
     %<na jàtu kàmaþ kàmànàmupabhogena ÷àmyati .>% iti manuþ . 2 . 94 ..)

#<upamà>#, strã, (upamãyate iti . upa + mà + aï + ñàp .) upamànam . sàdç÷yam . ityamaraþ .. (%<sphuñopamaübhåtisitena ÷ambhunà>% . iti màghe 1 . 4 .
     %<api laïghitamadhvànaü bubudhe na budhopamaþ .>% iti raghuþ . 1 . 47 .) tasya vaidikaparyàyaþ . idamiva 1 idaü yathà 2 agnirõaye 3 catura÷ciddadamànàt 4 bràhmaõàvratacàriõaþ 5 vçkùasyanutepurahåtavayàþ 6 jàraàbhagaü 7 meùobhåto'bhãùannapaþ 8 tadråpaþ 9 tadvarõaþ 10 tadvat 11 tathà 12 . iti dvàda÷opamàþ . iti vedanirghaõñau 3 adhyàyaþ .. (arthàlaïkàrabhedaþ . vistçtistu upamàlaïkàra÷abde draùñavyà ..)

#<upamàtà>#, [ç] strã, (upamità màtrà .) dhàtrã . iti jañàdharaþ .. màtuþ sadç÷ã . sà ùaóvidhà yathàha smçtiþ .
     %<màtuþùvasà màtulànã pitçvyastrã pitçùvasà .
     ÷va÷råþ pårbajapatnã ca màtçtulyàþ prakãrtitaþ ..>% upamànakartari tri ..

#<upamànaü>#, klã, (upamãyate iti . upa + mà + lyuñ .) upamà . ityamaraþ .. (yathà, kumàre . 4 . 5 .
     %<upamànamabhådvilàsinàü karaõaü yattava kàntimattayà .>% sàdç÷yaj¤ànam . upamitikaraõam . yathà gaurgavayastathetivàkye . %<prasiddhasàdharmyàt sàdhyasàdhanamupamànam>% . iti nyàyasåtram . prasiddhasya pårbapramitasya gavàdeþ sàdharmyàt sàdç÷yàt tajj¤ànàt sàdhyasya gavayàdipadavàcyatvasya sàdhanaü siddhirupamànamupamitiryata ityadhyàhàreõa ca karaõalakùaõam . atra ca vaidharmopamitimapi manyante ñãkàkçtaþ . yathà ca atidãrghagrãvatvàdipa÷vantaravaidharmyaj¤a nat . uùñre karabhapadavàcyatàgrahaþ . evamanyo'pi umànasya viùaya iti bhàùyaü . tathà mudgaparõãsadç÷ã oùadhã viùaü hantãtyatide÷avàkyàrthe j¤àte mudgaparõãsàdç÷yaj¤àne jàte iyamoùadhã viùaharaõãtyupamityà viùayãkriyate ityàdi ..)

#<upamàlaïkàraþ>#, puü, (upamaiva alaïkàraþ .) sàmyàlaïkàraþ . yathà . upamàmàha .
     %<sàmyaü vàcyamavaidhammyaü vàkyaikye upamà dvayoþ .>% tadbhedàþ . sà dvividhà . pårõà luptà ca . tallakùaõam . yathà --
     %<sà pårõà yadi sàmànyadharma aupamyavàci ca .>% iyaü punaþ ÷rautyàrthã ca . tallakùaõantu .
     %<÷rautã yathevavà÷abdà ivàrtho và vatiryadi .
     àrthã tulyasamànàdyàstulyàrtho yatra và vatiþ ..>% dve tridhà . taddhite samàse'tha vàkye . udàharaõam .
     %<saurabhamambhoruhavanmukhasya kumbhàviva stanau pãnau .
     hçdayaü madayati vadanaü tava ÷aradinduryathà bàle ..>% atra krameõa trividhà ÷rautã .
     %<madhuraþ sudhàvadadharaþ pallavatulyo'tipelavaþ pàõiþ .
     cakitamçgalocanàbhyàü sadç÷ã capale ca locane tasyàþ ..>% atra krameõa trividhà àrthã . pårõà ùaóeva tat .
     %<luptà sàmànyadharmàderekasya yadi và dvayoþ ..
     trayàõàü vànupàdàne ÷rautyàrthã sàpi pårbavat ..>% iya¤ca taddhite ÷rautyà asambhavàt pårboktarãtyà pa¤caprakàràþ . udàharaõam .
     %<mukhaminduryathà pàõiþ pallavena samaþ priye .
     vàcaþ sudhà ivauùñhaste vimbatulyo mano'÷mavat ..>%
     %<sà luptà pa¤cadhà punaþ .
     àdhàrakarmavihite dvividhe ca kyaci kyaïi .
     karmakartrorõamuli ca syàdevaü pa¤cadhà punaþ ..>% udàharaõam .
     %<antaþpurãyasi raõeùu sutãyasi tvaü pauraü janaü tava sadà ramaõãyate ÷rãþ .
     dçùñaþ priyàbhiramçtadyutidar÷amindrasa¤càramatra bhuvi sa¤carasi kùitã÷a ..>% tadevaü da÷aprakàrà luptà . sà punardvidhà . vàkyagatà samàsagatà ca . yathà .
     %<upamànànupàdàne dvidhà vàkyasamàsayoþ .>% ÷rautyàrthotvabhedena caturvidhatvasambhave'pi pràcãnarãtyà dviprakàratvamevoktam . punardvidhà .
     %<aupamyavàcino lope samàse kvipi ca dvidhà>% udàharaõam .
     %<vadanaü mçga÷àvàkùyàþ sudhàkaramanoharam .>%
     %<gardabhati ÷rutiparuùaü vyaktaü ninadanmahàtmanàü purataþ>% punardharmopamànayorlope dvidhà . tadyathà .
     %<dvidhà samàse vàkye ca lope dharmopamànayoþ .>% udàharaõam .
     %<tasyà mukhena sadç÷aü ramyaü nàste na và nayanatulyam .>% punardvidhà .
     %<kvipsamàsagatà dvedhà dharme vàdivilopane .>% udàharaõam . vidhavati mukhàbjamasyà ityàdi .
     %<upameyasya lope tu syàdekà pratyaye kyaci .>% udàharaõam .
     %<aràtivikramàlokavika÷varavilocanaþ .
     kçpàõodagradordaõóaþ sa sahasràyudhãyati ..>% dharmopameyalope'nyà ca . udàharaõam . %<ya÷asi prasarati bhavataþ kùãrodãyanti sàgaràþ sarve .>% trilope ca samàsagà . yathà . ràjate mçgalocanetyàdi .
     %<tenopamàyà bhedàþ syuþ saptaviü÷atisaükhyakàþ .>% pårõà ùaóvidhà . luptà caikaviü÷atividheti militvà saptaviü÷atiprakàropamà . iti sàhityadarpaõasya 10 paricchedàt saügçhãtaþ ..

#<upamitiþ>#, strã, (upa + mi + ktin .) upamà . iti ÷abdaratnàvalã .. nyàyamate sàdç÷yaj¤ànajanyaj¤ànam . yathà %<gosadç÷o gavayapadavàcya ityàkàra÷aktij¤ànam . asya karaõaü gavàdisàdç÷yavat piõóapratyakùam . asya vyàpàraþ atidiùñavàkyàrthasmaraõam>% . ityupamànakhaõóam . api ca . bhàùàparicchede .. 79-80 ..
     %<gràmãõasya prathamataþ pa÷yato gavayàdikam .
     sàdç÷yadhãrgavàdãnàü yà syàt sopamitiþ smçtà ..
     vàkyàrthasyàtide÷asya smçtirvyàpàra ucyate .
     gavayàdipadànàntu ÷aktidhãrupamàphalam ..
     padaj¤ànantu karaõaü ÷aktidhãrupamàphalam ..>%

#<upametaþ>#, puü, (upamàü itaþ pràptaþ .) ÷àlavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. (÷àlavçkùohi sarvonnatatvàt unnatànàmupamàsthànam . ityarthaþ ..)

#<upayantà>#, [ç] puü, (upa + yama + tçc .) patiþ iti jañàdharaþ .. (%<athopayantàramalaü samàdhinà>% . iti kumàre 5 . 45 . %<athopayantrà sadç÷ena yuktàm>% . iti raghuþ .. 7 . 1 ..)

#<upayamaþ>#, puü, (upa + yam + ap .) vivàhaþ . ityamaraþ ..

#<upayàcakaþ>#, tri, (upa samãpe yàcate iti . upa + yàca + õvul .) samãpe yàc¤àkartà ..

#<upayàcitaü>#, tri, (upa + yàc + kta .) sveùñasiddhaye devàya deyaü vastu . tatparyàyaþ . divyadohadam 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (pràrthitam . yathà, kathàsaritsàgare 13 taraïge .
     %<tasyopayàcitànyetya tatratyàþ kurvate janàþ .
     tattatvà¤chitasaüsiddhihetostaistairupàyanaiþ ..>%)

#<upayàcitakaü>#, tri, (upayàcita + kan .) upayàcitam . sveùñalabdhaye devadeyam . iti jañàdharaþ .. (yathà, kàdambarã . %<siddhàyatanàni kçtavividhadevatopayàcitakàni>% ..)

#<upayàmaþ>#, puü, (upa + yam + gha¤ .) vivàhaþ . ityamaraþ . (yaj¤àïgapàtravi÷eùaþ . yathà yajurvade 7 . 4 . 11 . %<upayàmagçhãto'si>% . upayàmyate'nena . upa + yama + õic + ac . iti vyutpattyà siddham ..)

#<upayuktaþ>#, tri, (upa + yuj + kta .) yogyaþ . ucitaþ ..

#<upayogaþ>#, puü, (upayujyate iti . upa + yuj + gha¤ .) àcaraõam . iti vijayarakùitaþ . iùñasiddhyarthavyàpàraþ . iti viùõumi÷raþ .. (%<anaïgalekhakriyayopayogam>% . iti kumàre . 1 . 7 .. bhojanam . %<auùadhànnavihàràõàmupayogaü sukhàvaham>% . iti nidànasthàne prathame'dhyàye vàbhañenoktam ..)

#<upayogità>#, strã (upayogin + tal .) upayogino bhàvaþ . phalasàdhanatà . prayojanam . ànukålyam ..

#<upayogã>#, [n] tri, (upayogo'syàstãti . upayoga + ini .) upayuktadravyàdiþ . kriyàsàdhanam . anukålaþ .. (%<tadupayogãni ÷àrãrakasåtràdãni>% . iti vedàntasàre . 2 .. upabhogadravyam . yathà kathàsaritsàgare . 15 taraïge .
     %<asti kanyàratnaü me gçhyatàmupayogi cet ..>%)

#<upayoùaü>#, vya, upajoùam . ànandaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<uparaktaþ>#, puü, (upa + ra¤ja + kta .) ràhugrastaþ sårya÷candra÷ca . ityamaraþ .. ràhuþ . iti hemacandraþ ..

#<uparaktaþ>#, tri, (upa + ra¤ja + kta .) vyasanàrtaþ . daivamànuùànyatarapãóàyuktaþ . ityamaraþ ..

#<uparakùaõaü>#, klã (upagataü rakùaõaü yatra .) rakùaõàrthaü sainyasthàpanam . caukã iti khyàtam . tatparyàyaþ . sajjanam 2 . ityamaraþ ..

#<uparataþ>#, tri, (upa + rama + kta .) mçtaþ . iti smçtiþ .. (yathàha nàradaþ .
     %<pituryuparate puttrà vibhajeyurdhanaü pituþ ..>%) virataþ ..

#<uparataspçhaþ>#, tri, (uparatànaùñà spçhà dhanàdyàkàïkùà yasya .) satyapi sattvesvagatadhanecchàrahitaþ . svasamànàdhikaraõasvatvasamànakàlãnecchà pràgabhàvàsamànakàlãnecchàdhvaüsavàn . iti dàyatattvam .. icchàrahitaþ .. (%<pituryuparataspçhe>% . iti yàj¤avalkyaþ ..)

#<uparatiþ>#, strã, (upa + ram + ktin .) viratiþ . iti hemacandraþ .. (yathà, màrkaõóeye 91 . 8 .
     %<vi÷vasyoparatau ÷aktenàràyaõi ! namo'stu te ..>%)
     %<nigçhãtendriyàõàü viùayebhya uparamaõam .
     athavà vihitakarmaõàü vidhinà parityàgaþ .>% iti vedàntaþ ..

#<uparamaþ>#, puü, (upa + rama + gha¤ . nipàtanàt na vçddhiþ .) uparatiþ . iti hemacandraþ .. (%<phenoparame kalkadravyaü niyojayet>% . iti vaidyake ..)

#<uparasaþ>#, puü, (upamitaü rasena .) upadhàtuþ . tadyathà . khecaram . a¤janam . kaïkuùñam . gandhàrã . gairikam . kùitinàgaþ . ÷aileyaü . iti ràjanirghaõñaþ .. %<gandho hiïgulamabhratàlaka÷ilàþ sroto'¤janaõñaïgaõam, ràjàvartakacumbakau sphañikayà ÷aïkhaþ khañã gairikam . kàsãsaü rasakaïkapardasikatà volà÷ca kaïkuùñhakam, sauràùñrã ca matà amã uparasà såtasya ki¤cidgaõaiþ>% .. iti bhàvaprakà÷asya parbakhaõóe prathamabhàge ..)

#<uparàgaþ>#, puü, (upa + ra¤ja + gha¤ .) ràhugrasta÷candraþ . sårya÷ca . ityamaraþ .. (%<uparàgànte ÷a÷inaþ samupagatà rohiõãyogam>% . iti ÷àkuntale . nikañasthititvàt nijaguõàderanyatràropaõam . yathà sphañikastambhe raktapuùpàõàü raktimàropaþ .) ràhuþ . vigànam . parãvàdaþ . iti hemacandraþ .. durnayaþ . grahakallolaþ . vyasanam . iti medinã .. (yathà raghau 16 . 7 . %<bibharùi càkàramanirvçtànàü mçõàlinã haimamivoparàgam>% ..)

#<uparàmaþ>#, puü, (upa + ram + gha¤ .) nivçttiþ . tatparyàyaþ . àratiþ 2 avaratiþ 3 viratiþ 4 ityamaraþ .. viràmaþ 5 uparamaþ 6 iti bharataþ .. àràmaþ 7 uparatiþ 8 iti hemacandraþ ..

#<upari>#, vya, (årdhve årdhvàyàü årdhvàt årdhvàyàþ årdhvaü årdhvàü và vasatyàgato ramaõãyaü và . %<uparyupariùñàt>% . 5 . 3 . 31 . iti årdhvasyopàde÷o ril pratyaya÷ca ..) årdhvam . iti vyàkaraõam .. upara iti bhàùà .
     (%<tvayyàsanne nayanamupàraspandi ÷aïke mçgàkùyàþ .
     mãnakùobhàccalakuvalaya÷rãtulàmeùyatãti ..>% iti meghadåte uttarameghe 34 ÷lokaþ .
     %<avàïmukhasyopari puùpavçùñiþ papàta vidyàdharahastamuktà .>% iti raghuþ . 2 . 60 ..)

#<upariùñàt>#, vya, (årdhve årdhvàyàü årdhvàt årdhvàyàþ årdhvaü årdhvàü và vasati àgato ramaõãyaü và . %<upari upariùñàt>% . 5 . 3 . 31 . ityårdhvasya upàde÷o riùñàtil pratyaya÷ca .) upari . årdhvam . iti hemacandraþ .. (yathà ràmàyaõe 4 kàõóe .
     %<nàdhastànnopariùñàcca gatirnàpsu na càmbare ..>%)

#<uparãtakaþ>#, puü, ÷çïgàrabandhavi÷eùaþ . àsana vàüdhana ityàdi bhàùà . tasya lakùaõaü yathà .
     %<ekapàdamurau kçtvà dvitãyaü skandhasaüsthitam .
     nàrãü kàmayate kàmã bandhaþ syàduparãtakaþ ..>% iti ratima¤jarã .. atra viparãtako'pi pàñhaþ ..

#<uparåpakaü>#, klã, (upamitaü råpakeõa .) nàñakavi÷eùaþ . sa tu aùñàda÷avidhaþ . yathà .
     %<nàñikà troñakaü goùñhã saññakaü nàñyaràsakam .
     prasthànollàpyakàvyàni preïkùaõaü ràsakantathà ..
     saülàpakaü ÷rãgaditaü ÷ilpaka¤ca vilàsikà .
     durmallikà prakaraõã hallã÷o bhàõiketi ca ..
     aùñàda÷a pràhuruparåpakàõi manãùiõaþ .
     vinà vi÷eùaü sarveùàü lakùma nàñakavanmatam ..>% iti sàhityadarpaõe 6 paricchedaþ ..

@<[Page 1,259c]>@
#<uparodhaþ>#, puü, (upa + rudh + gha¤ .) anurodhaþ .. (pratibandhaþ . %<anyeùàmapi bhaikùopajãvinàü vçtyuparodhaü karoùi>% . iti mahàbhàrate àdiparbaõi . 3 . 45 . %<tapodhananivàsinàmuparodho màbhåt .>% iti ÷àkuntale prathamàïke ..)

#<uparodhakaü>#, klã, (upa + rudh + õvul .) gabhàgàram . vàsagçham . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<uparyupari>#, vya, årdhvordhvaü . upara upari iti bhàùà . sàmãpyam . yathà %<uparyupari gràmam>% . iti vyàkaraõam ..

#<upalaþ>#, puü, (upalàti . upa + là + ka . yadvà, uü ÷ambhuü palati yaþ . u + pala + ac .) pàùàõaþ . (yathà --
     %<revàü drakùyasyupalàvaùame vindhyapàdevi÷ãrõàm .>% iti meghadåte pårbameghe 19 ÷lokaþ .) ratnam . iti medinã .. (yathà manuþ . 11 . 167 .
     %<maõimuktàprabàlànàü tàmrasya rajatasya ca .
     ayaþkàüsyopalànà¤ca dvàda÷àhaü kaõànnatà ..>% bàlukà . yathà, %<bhiùagupalàprakùiõã nanà>% . iti çgvede . 9 . 112 . 3 . %<upaleùu bàlukàsu>% iti bhàùyam ..)

#<upalakùaõaü>#, klã, (upa + lakù + lyuñ .) ajahatsvàrthalakùaõà . (%<svasiddhaye paràkùapaþ paràrthe svasamarpaõam . upàdànaü lakùaõa¤cetyuktà ÷uddhaiva sà dvidhà .. yathà kuntàþ pravi÷anti . ityupàdànam . gaïgàyàü ghoùaþ . ityupalakùaõam>% . iti kàvyaprakà÷aþ ..) ekapadena tadarthànyapadàrthakathanam . yathà, ÷uddhitattvam .
     %<de÷àntare mçte patyau sàdhvã tatpàdukàdvayam .
     nidhàyorasi saü÷uddhà pravi÷ejjàtavedasam ..>% atra pàdukàdvayamityupalakùaõaü dravyàntaramapi ..

#<upalakùyaþ>#, puü, (upa + lakùa + õyat .) à÷rayaþ . avalambanam ..

#<upaladhipriyaþ>#, puü, (upaladhiþ priyo yasya .) camaranàmavanajantuþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<upalabdhàrthà>#, strã, (upalabdhaþ artho yasyàþ .) àkhyàyikà . ityamaraþ .. hitopade÷àdikathà ..

#<upalabdhiþ>#, strã, (upa + labha + ktin .) matiþ . pràptiþ . (yathà, raghuþ 5 . 56 . %<vçthà hi me syàt svapadopalabdhiþ>% .) j¤ànam . iti medinã .. (yathà mahàbhàrate 14 . anugãtàparbaõi . 22 . 29 .
     %<kàmantu naþ sveùu guõeùu saïgaþ kàma¤ca nànyonyaguõopalabdhiþ .
     asmàn vinà nàsti tavopalabdhistàvadåte tvàü na bhajet praharùaþ ..>%)

#<upalabhedã>#, puü, (upalaü bhinattãti . upala + bhid + õini .) pàùàõabhedã vçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (a÷mabheda÷abde'sya guõàdayo j¤àtavyàþ ..)

#<upalambhaþ>#, puü, (upa + labha + gha¤ . upasargàt khalagha¤oriti num .) anubhavaþ . ityamaraþ .. (yathà raghuþ 14 . 2 .
     %<vispaùñamasràndhatayà na dçùñau j¤àtau sutaspar÷asukhopalambhàt ..>%)

#<upalambhyaþ>#, tri, (upa + labha + õyat . %<upàt pra÷aüsàyàm>% . 7 . 1 . 66 . ityanena siddham .) stavyaþ . stavopayuktaþ . yathà upalambhyaþ sàdhuþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<upalà>#, strã, (upa + là + ka + ñàp .) ÷arkarà . iti medinã .. (%<sitopalà tu gokùãrã .>% iti taidyakacakrapàõisaügrahe yakùmàdhikàre ..)

#<upaliïgaü>#, klã, (upamitaü liïgena .) upadravaþ . ariùñam . iti hemacandraþ .. (%<kenacit upaliïgàni gàyatà>% . iti harùacarite pacchamocchvàse ..)

#<upalepanaü>#, klã, (upa + lip + lyuñ .) gomayàdilepanam . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà pa¤catantre .
     %<tatraiva devàyatane saümàrjanopalepanamaõóanàdikaü karma samàj¤àpayati ..>%)

#<upavañaþ>#, puü, (upamito vañena .) priyàlavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (priyàla÷abde'sya guõàdayo vyàkhyeyàþ ..)

#<upavanaü>#, klã, (upamitaü vanena .) kçtrimavanam . vàgàna iti bhàùà . tatparyàyaþ . àràmaþ 2 . ityamaraþ .. (yathà, meghadåte pårbameghe 24 ÷lokaþ .
     %<pàõóucchàyopavanavçtayaþ ketakaiþ såcibhinnaiþ .>%
     %<sà ketumàlopavanà vçhadbhirvihàra÷ailànugateva nàgaiþ .>% iti raghuþ . 16 . 26 ..)

#<upavartanaü>#, klã, (upàgatya vartante atra . upa + vçt + lyuñ .) janapadaþ . janapadasamudàyaþ . janapadaikade÷aþ . sajalanirjalasthànamàtram . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . de÷aþ 2 viùayaþ 3 . ityamaraþ .. (yathà kà÷ãkhaõóe .
     %<tasyopavartane'pyeko na ÷ruto gotrabhit kvacit ..>%)

#<upavarùaþ>#, puü, munivi÷eùaþ . tatparyàyaþ . halabhçtiþ 2 kçtakoñiþ 3 ayàcitaþ 4 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<upavarhaþ>#, puü, (upa + vçha + gha¤ .) upadhànam . ityamaraþ .. vàli÷a iti bhàùà ..

#<upavallikà>#, strã, amçtasravàlatà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<upavasathaþ>#, puü, (upàgatya vasanti atra . upa + vas + upasarge vaseþ iti athapratyayaþ .) gràmaþ . iti hemacandraþ .. (yathà -- ÷atapathabràhmaõe . 11 . 1 . 7 . %<te'sya vi÷ve devà gçhànàgachanti te'sya gçheùåpavasanti sa upavasathaþ .>% yàgapårbadinam ..)

#<upavastaü>#, klã, (upa + vasa + kta .) upavàsaþ . ityamaraþ ..

#<upavàsaþ>#, puü, (upa + vasa + gha¤ .) agnyàdhànam . iti malamàsatattvam . ahoràtrabhojanàbhàvaþ . tatparyàyaþ . upavastam 2 . ityamaraþ .. upoùitam 3 upoùaõam 4 aupavastam 5 . iti taññãkà .. asya pramàõam .
     %<upàvçttasya pàpebhyo yastu vàso guõaiþ saha .
     upavàsaþ sa vij¤eyaþ sarvabhogavivarjitaþ ..>% asyàrthaþ . upàvçttasya nivçttasya . pàpebhyaþ pàpakarmabhyaþ . guõàþ . sarvabhåteùu dayà kùàntiþ anasåyà ÷aucaü anàyàsaþ maïgalaü akàrpaõyaü aspçhà ca . sarvabhogavivarjitaþ ÷àstrànanumatançtyagãtàdisukharahitaþ . vaidhopavàse bhojanacatuùñayanivçttimàha mahàbhàrate .
     %<sàyamàdyantayorahnoþ sàyaü pràta÷ca madhyame .
     upavàsaphalaü prepsorvarjyaü bhaktacatuùñayam ..>% upavàsadine varjanãyàni . a¤janam . rocanam . gandhaþ . puùpam . màlyam . alaïkàraþ . dantadhàvanam . gàtràbhyaïgaþ . ÷irobhyaïgaþ . tàmbålam . yaccànyat balaràgakçt . divàsvàpaþ . akùakrãóà . maithunam . stãõàü saràgasamprekùaõaspar÷au . vratàdiùu puttrotpattiparyantaü çtau sakçt strãgamane na doùaþ .. tatpårbàparadine varjanãyàni . kàüsyapàtre bhojanam . màüsabhojanam . suràpànam . madhupànam . lobhaþ . vitathamàùaõam . vyàyàmaþ . vyavàyaþ divàsvàpaþ . a¤janam . ÷ilàpiùñabhakùaõam . masårabhakùaõam . punarbhojanam . adhvagamanam . yànam . àyàsaþ . dyåtakrãóà . abhyaïgaþ . parànnam . tailam . caõakam . koradåùakam . ÷àkam . adhikadhçtam . atyambupànam . iti ekàda÷ãtattvam .. upavàsàsàmarthye pratinidhiþ . skandapuràõam .. %<puttraü và vinayopetaü bhaginãü bhràtaraü tathà . eùàmabhàva evànyaü bràhmaõaü viniyojayet>% . iti .
     %<bhàryà bhartçvrataü kuryàt bhàryàyà÷ca patistathà .
     asàmarthye dvayostàbhyàü vratabhaïgo na jàyate ..>% iti garuóapuràõam .. tadanukalpaþ .
     %<naktaü haviùyànnamanodana¤ca phalaü tilàþ kùãramathàmbu càjyam .
     yatpa¤cagavyaü yadi vàtha vàyuþ pra÷astamatrottaramuttara¤ca ..>% iti vàyupuràõam ..
     %<upavàsàsamartha÷cedekaü viprantu bhojayet .
     tàvaddhanàni và dadyàdyadbhaktàddviguõaü bhavet ..
     sahasrasammitàü devãü japedvà pràõasaüyamàn .
     kuryàddvàda÷asaükhyàkàn yathà÷akti vrate naraþ ..>% iti brahmavaivartapuràõam ..
     %<aùñau tànyavrataghnàni àpo målaü phalaü payaþ .
     havirbràhmaõakàmyà ca gurorvacanamauùadham ..>% iti baudhàyanaþ ..

#<upavàsã>#, [n] tri, (upavàso'syàstãti . upavàsa + ini .) upavàsayuktaþ . ahoràtrabhojanàbhàvavi÷iùñaþ ..
     (%<vimànairhaüsasaüyuktairyànti màsopavàsinaþ .>% iti mahàbhàrate 3 . màrkaõóeyasamasyàparbaõi dànakathane . 199 . 51 ..
     %<divopavàsã tu ni÷àmiùà÷ã jañàdhàraþ san kulañàbhilàùã .
     ayaü kaùàyàruõacàrudaõóaþ ÷añhàgraõãþ sarpati vi÷vabhaõóaþ ..>% iti hàsyàrõavaþ ..)

@<[Page 1,260c]>@
#<upavàhyaþ>#, puü, (utkçùño vàhyaþ .) ràjavàhakahastã . tatparyàyaþ . ràjavàhyaþ 2 . iti hemacandraþ .. (gajàrohaõàdisammànayogyaþ . yathà, ràmàyaõe . 2 . 45 . 16 .
     %<dharmataþ sa vi÷uddhàtmà vãraþ ÷ubhadçóhavrataþ .
     upavàhyastu vo bhartà nàpavàhyaþ puràdvanam ..>%)

#<upaviùaü>#, klã, (upamitaü viùeõa .) kçtrimaviùam . tatparyàyaþ . càraü 2 . garaþ 3 . iti hemacandraþ .. (puü, pàribhàùikaviùaþ . yathà --
     %<arkakùãraü snuhãkùãraü tathaiva kalihàrikà .
     karavãro'tha dhuståraþ pa¤ca copaviùàþ smçtàþ ..>% keùà¤cinmate sapta upaviùàþ . yathà --
     %<arkasehuõóadhustårà làïgalã karavãrakaþ .
     gu¤jàhiphenamityetàþ saptopaviùajàtayaþ ..>% iti ÷àrïgadhare madhyakhaõóe dvàda÷àdhyàye ..)

#<upaviùà>#, strã, (viùamupagatà .) ativiùà . ityamaraþ .. àtaiùa iti bhàùà . (ativiùà÷abde'syà guõàdayo'vagantavyàþ ..)

#<upaviùñaþ>#, tri, (upa + vi÷a + kta .) àsãnaþ . iti hemacandraþ .. vasà iti bhàùà . (yathà, màrkaõóeye devãmàhàtmye . 81 . 28 . %<upaviùñau kathàþ kà÷cit cakraturvai÷yapàrthivau>% ..)

#<upavãtaü>#, klã, (upa + vi + i + kta .) vàmaskandhàrpitaü yaj¤asåtram . yaj¤asåtramàtram . ityamaraþ .. paità iti bhàùà . (yaduktamupaniùadi .
     %<årdhvantu trivçtaü kàryaü tantutrayamadhovçtam .
     trivçta¤copavãtaü syàt tasyaiko granthiriùyate ..>% devala÷càha .
     %<yaj¤opavãtakaü kuryàt såtràõi navatantavaþ .>% taddvayameva sarvadà dhàraõãyaü uttarãyavastràbhàve tu tattritayaü dhàraõãyam . yaduktam .
     %<yaj¤opavãte dve dhàrye ÷raute smàrte ca karmaõi .
     tçtãyamuttarãyàrthaü vastràlàbhe'tidi÷yate ..>% tatsåtrabheda÷ca manunà varõabhedena uktaþ . 2 . 44 . yathà,
     %<kàrpàsamupavãtaü syàt viprasyordhavçtaü trivçt .
     ÷aõasåtramayaü ràj¤o vai÷yasyàvikasautrikam ..>% yathà, màghe . 1 . 7 .
     %<kçtopavãtaü hima÷ubhramuccakaiþ .>%
     %<muktàyaj¤opavãtàni bibhrato haimavalkalàþ .>% iti kumàre . 6 . 6 ..)

#<upavedaþ>#, puü, (upamito vedena .) pradhànavedàtiriktavedaþ . sa caturvidhaþ . àyurvedaþ 1 dhanurvedaþ 2 gàndharvavedaþ 3 sthàpatyavedaþ 4 . iti ÷rãbhàgavatam ..

#<upave÷anaü>#, klã, (upa + vi÷a + lyuñ .) sthitiþ . vaisana iti bhàùà . asya guõàþ . medodãpti÷leùmasaukumàryasukhakàritvam . iti ràjavallabhaþ ..

#<upavyàghraþ>#, puü, (upamito vyàghreõa .) citrakaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. citàvàgha iti bhàùà . (klã, vyàghrasya samãpe iti . ÷àrdålasamãpam ..)

#<upa÷amaþ>#, puü, (upa + ÷am + gha¤ .) ÷amatà . tatparyàyaþ . ÷amaþ 2 ÷àntiþ 3 ÷amathaþ 4 tçùõàkùayaþ 5 . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate 1 . pauùyopàsyàne . 3 . 120 . %<na hi me manyuradyàpi upa÷amaü gacchati>% . tathà prabodhacandrodaye . 5 . 15 . %<tathàyamapi kçtakartavyaþ saüprati paramàmupa÷amaniùñhàü pràptaþ>% ..)

#<upa÷ayaþ>#, puü, (upa + ÷ã + ac .) nidànapa¤cakàntargatarogaj¤ànajanakaþ . tasya lakùaõam .
     %<hetuvyàdhiviparyastaviparyastàrthakàriõàm .
     auùadhànnavihàràõàmupayogaü sukhàvaham ..
     vidyàdupa÷ayaü vyàdheþ sa hi sàtmyamiti smçtaþ .>% iti nidànam .. (%<asminnarthe upa÷ayaþ punarhetuvyàdhiviparãtànàü viparãtàrthakàriõà¤cauùadhàhàravihàràõàü upayogaþ sukhànubandhaþ>% . iti carake nidànasthàne prathamo'dhyàyaþ ..)

#<upa÷alyaü>#, klã, (upagataü ÷alyam .) gràmapràntabhàgaþ . tatparyàyaþ . gràmàntam 2 . ityamaraþ .. (yathà raghau 15 . 60 .
     %<upa÷alyaniviùñaistai÷caturdàramukhã babhau ..>%
     %<bhramaü÷ca vi÷àlopa÷alye kamapyàkrãóamàsàdya .>% iti da÷akumàre ..)

#<upa÷àyaþ>#, puü, (upa + ÷ã + gha¤ .) paryàya÷ayanàrthakaþ . praharikàdãnàü krameõa ÷ayanam . tatparyàyaþ . vi÷àyaþ 2 . ityamaraþ ..

#<upa÷rutaü>#, tri, (upa + ÷ru + kta .) prati÷rutam . aïgãkçtam . ityamaraþ ..

#<upa÷rutiþ>#, strã, (upa÷råyate . upa + ÷ru + ktin .) daivapra÷naþ . yathàha hàràvalã ..
     %<naktaü nirgatya yat ki¤cicchubhà÷ubhakaraü vacaþ .
     ÷råyate tadvidurdhãrà daivapra÷namupa÷rutim ..>% (upa samãpe ÷rutiþ ÷ravaõam . samãpa÷ravaõam . upamità ÷rutyà . vedasadç÷ã ÷rutisadç÷atvàt tathàtvam ..)

#<upaùñambhakaþ>#, puü, (upa + stanbha + õvul .) àdhikyam . yathà . uaccaiþ÷ravàdãn tejobhàgopaùñambhakatayà pratyakùayogyatvàt . iti bauddhàdhikàracintàmaõiþ ..

#<upasaügrahaþ>#, puü, (upasaügçhyate iti . upa + sam + grah + ap .) pàdaspar÷apårbakanamaskàraþ . tatparyàyaþ . pàdagrahaõam 2 abhivàdanam 3 . iti hemacandraþ .. (upakaraõam . yathà, mahàbhàrate 4 . kãcakabadhaparbaõi . 16 . 15 .
     %<upàtiùñhanmahàbàhuþ paryaïke sopasaügrahe ..>%)

#<upasaügràhyaü>#, tri, (upasaügçhyate iti . upa + sam + grah + õyat .) upasaügrahaõãyam . abhivàdyam . pàde grahãtavyam . iti halàyudhaþ .. (yathà manuþ . 2 . 132 .
     %<bhràturbhàryopasaügràhyà savarõà'hanyahanyapi ..>%)

#<upasaüvyànaü>#, klã, (upasaüvãyate'nena . upa + sam + vye + kçtyalyuñ iti lyuñ .) paridhànavastram . ityamaraþ .. (yathà mugdhabodhe ÷abdasaüj¤àyàm .
     %<varhiryogopasaüvyàne ..>%)

#<upasaühàraþ>#, puü, (upasaüharaõam . upa + sam + hç + gha¤ .) antaþ . ÷eùaþ . yathà .
     %<upakramopasaühàrayoþ ÷uklatvakãrtanàcca .>% iti saptamãprakaraõe tithyàditattvalikhanam .. (ekatrãkaraõam . samyagàharaõam ..)

#<upasattiþ>#, strã, (upa + sad + ktin .) saïgamàtram . pratipàdanam . sevà . iti hemacandraþ ..

#<upasad>#, puü, (upa + sad + kvip .) agnivi÷eùaþ . yathà . vahnipuràõe gaõabhedanàmàüdhyàyaþ ..
     %<gàrhapatyo dakùiõàgnistathaivàhavanãyakaþ .
     ete'gnayastrayo mukhyà ÷eùà÷copasadastrayaþ ..>% (strã, yaj¤abhedaþ . à÷valàyane 4 . 8 . 1 %<athopasadbhiþ pracarati>% . iti . sabhãpasthite vyàcaliïgaþ ..)

#<upasadanaü>#, klã, (sadanasya gçhasya samãpe . yadvà, upa + sada + lyuñ .) gçhasamãpam .. (yathà ràmàyaõe 1 . 50 . 16 .
     %<dhanyosmyanugçhãto'smi yasya me munipuïgava .
     yaj¤opasadanaü brahman pràpto'si munibhiþ saha ..>% upasevanam . pràptiþ . yathà, mahàbhàrate vanaparbaõi .
     %<tatropasadanaü cakre droõasyeùvastrakarmaõi ..>%)

#<upasannaþ>#, tri, (upa + sad + kta .) upanataþ . upasthitaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate 12 . mokùadharmaparbaõi . 287 . 11 .
     %<bravãtu bhagavàüstanme upasanno'smyadhãhi bhoþ ..>%)

#<upasampannaþ>#, tri, (upa + sam + pad + kta .) yaj¤àrthahatapa÷uþ . tatparyàyaþ . pramãtaþ 2 prokùitaþ 3 . pàkena råparasàdisampannavya¤janàdiþ . tatparyàyaþ . praõãtaþ 2 . ityamaraþ . paryàptaþ . saüskçtaþ . pràptaþ . mçtaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, manuþ . 5 . 81 .
     %<÷rotriye tåpasampanne triràtrama÷ucirbhavet ..>%)

#<upasaraþ>#, puü, (upa + sç + ap .) strãgavyàdiùu puïgavàdãnàü prathamagarbhàdhànàya maithunàbhiyogaþ . tatparyàyaþ . prajanaþ 2 . ityamaraþ .. (yathà, pàõiniþ 3 . 3 . 71 . %<prajananaü prathamagarbhagrahaõam gavàmupasaraþ>% . niravacchedagamanam . yathà, bhaññiþ . %<vãnàmupasaraü dçùñvà>% . atra jayamaïgalastvàha . %<vãnàü upasaraü nairantaryeõa nirgamanam>% ..)

#<upasargaþ>#, puü, (upa + sçj + gha¤ .) rogabhedaþ . (yathà, su÷rute . %<kùãõaü hanyu÷copasargàþ prabhåtàþ>% .) upaplavaþ . iti medinã .. (yathà, màrkaõóeye 92 . 7 .
     %<upasargàna÷eùàüstu mahàmàrãsamudbhavàn .>%) dhàtoþ pårbavartiviü÷atisaükhyakapràdyavyayam . yathà . pra . parà . apa . sam . ni . ava . anu . nir . dur . vi . adhi . su . ut . pari . prati . abhi . ati . api . upa . àï . asya pramàõam .
     %<nipàtà÷càdayo j¤eyàþ upasargàstu pràdayaþ .
     dyotakatvàt kriyàyoge lokàdavagatà ime ..>% sa tridhà . %<dhàtvarthaü bàdhate ka÷cit>% . yathà àdatte . %<ka÷cittamanuvartate>% . yathà prasåte . %<tameva vi÷inaùñyanyaþ>% . yathà praõamati . %<upasargagatistridhà>% . api ca .
     %<upasargeõa dhàtvartho balàdanyatra nãyate .
     nãhàràhàrasaühàrapratãhàraprahàravat ..>% iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ ..

#<upasarjanaü>#, klã, (upa + sçj + lyuñ .) pradhànabhinnam . tatparyàyaþ . apradhànam 2 apràgryam 3 . ityamaraþ .. (yathà, manuþ 9 . 211 .
     %<upasarjanaü pradhànasya dharmato nopapadyate ..>% (vi÷eùaõam . tyàgaþ . upadravaþ . yathà anadhyàyaprakaraõe manuþ --
     %<nirghàte bhåmicalane jyotiùàmupasarjane ..>%)

#<upasarpakaþ>#, tri, (upa + sçp + õvul .) upasarpaõakartà . upàsakaþ ..

#<upasaryà>#, strã, (upa + sç + upasaryà kàlyà prajane iti sàdhuþ .) pràptagarbhagrahaõakàlà gauþ . çtumatã gauþ . tatparyàyaþ . kàlyà 2 . ityamaraþ .. kàlapràptà 3 vçùaratà 4 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<upasàryaþ>#, tri, (upa + sç + õyat .) samãpagamanãyaþ . (yathà, pàõiniþ 3 . 1 . 104 . %<prajane kàlyeti kim upàsàryà kà÷ãpràptavyà ityarthaþ>% ..)

#<upasåryakaü>#, klã, såryasupagata upasåryaü svàrthe kan . candrapakùe upasåryamiva upasåryakaü ivàrthe kan .. candrasåryamaõóalam . ityamaraþ ..

#<upasçùñaü>#, klã, (upasçjyate sma iti . upa + sçj + kta .) maithunam . iti trikàõóa÷eùaþ . upasargagraste tri . tathà ca yàj¤avalkyaþ .
     %<tenopasçùño labhate na ràjyaü ràjanandanaþ ..>% (grahopagrasta÷candràdiþ . yathà manuþ,
     %<nekùetodyantamàdityaü nàstaü yàntaü kadàcana .
     nopasçùñaü na vàristhaü na madhyaü nabhasogatam ..>% vyàptam . yathà, raghuþ %<rogopasçùñatanudurvasatiü mumukùuþ>% ..)

#<upaskaraþ>#, puü, (upa + kç + ap samavàye ceti suñ .) vya¤janàdisaüskàràrthadhanyàkasarùapapiùñàdiþ . vesàra vàñanà ityàdi bhàùà . tatparyàyaþ . vesavàraþ 2 . ityamaraþ .. (yathà ràmàyaõe . 2 . 65 . 9 .
     %<maïgalàlambhanãyàni prà÷anãyànyupaskaràn .
     upàninyustathà puõyàþ kumàrãbahulàþ striyaþ ..>%) gçhavàsopakaraõam . tacca dçùadupalasårpàdi . kanakakuõóalahàràdi . iti ÷rãkçùõatarkàlaïkàraþ .. tathà ca yàj¤avalkyaþ .
     %<gçhopaskaravàhyànàü dohyàbharaõakarmiõàm .
     målyaülabdhantu yatki¤cit ÷ulkaü tatparikãrtitam ..>% (tathà ca manuþ . 3 . 68 .
     %<pa¤casånà gçhasthasya cållãpeùaõyupaskaraþ ..>% %<sajjopaskarabheùajaþ>% . iti su÷rute såtrasthàne catustriü÷o'dhyàyaþ ..)

#<upastrã>#, strã, (upamità striyà .) upapatnã . óheminã iti bhàùà ..

#<upasthaþ>#, puü, (upa + sthà + ka .) liïgam . bhagaþ . kroóaþ . iti medinã .. (%<rathopasthaupàvi÷at .>% iti gãtàyàü 1 . 46 .) guhyadvàram . iti hemacandraþ .. (yathà, manaþ . 8 . 125 .
     %<upasthamudaraü jihvà hastau pàdau ca pa¤cakam ..>%) nikañe tri . iti ÷abdaratnàvalã ..

@<[Page 1,262a]>@
#<upasthàtà>#, [ç] tri, (upa samãpe tiùñhatãti . upa + sthà + tçc .) bhçtyaþ . %<preùyo bhçtya upasthàtà sevako'bhisaro'nugaþ>% . iti ÷abdamàlà .. (çtvigbhede, puü ..
     %<bhiùagadravyàõyapasthàtà rogã pàdacatuùñayam .
     guõavat kàraõaü j¤eyaü vikàrasyopa÷àntaye ..>% iti carake såtrasthàne navamo'dhyàyaþ ..)

#<upasthitaþ>#, tri, (upa samãpe tiùñhati sma . upa + sthà + kta .) samãpasthitaþ . tatparyàyaþ . upanataþ 2 upasannaþ 3 . iti hemacandraþ .. (yathà, raghuvaü÷e 1 . 87 .
     %<upasthiteyaü kalyàõã nàmni kãrtita eva yat .>%
     %<haiyaïgavãnamàdàya ghoùavçddhànupasthitàn .>% iti ca raghuþ 1 . 45 .) mçùñaþ . ÷odhitaþ . iti jañàdharaþ .. (anàrùaþ . yathà pàõiniþ . 6 . 1 . 129 . %<aplutavadupasthite>% atra siddhàntakaumudã . upasthito'nàrùaþ . iti ..)

#<upaspar÷aþ>#, puü, (upa + spç÷ + gha¤ .) spar÷amàtram . snànam . àcamanam . iti medinã ..

#<upaspar÷anaü>#, klã, (upa + spç÷ + lyuñ .) upaspar÷aþ . iti dharaõiþ .. (yathà ràmàyaõe 2 . 25 . 24 .
     %<upaspar÷anakàle tu tvàü rakùantu raghåttama ! ..>%)

#<upasvatvaü>#, klã, (upagataü svatvam .) utpannam . labhyam . svatvàspadãbhåtabhåmyàdilabdhadhanàdi ..

#<upahataþ>#, tri, (upa + han + kta .) naùñaþ . utpàtagrastaþ . a÷uddhadravyam .. (%<karatyavaj¤opahataü pçthakjanam>% . iti kiràte . %<kimebhirà÷opahatàtmavçttibhiþ>% . iti kumàre . 5 . 76 ..)

#<upahasitaü>#, klã, (upa + has + kta .) hàsyabhedaþ iti . jañàdharaþ .. (yathà sàhityadarpaõe 3 ya-paricchede 228 . %<jyeùñhànàü smitahasite madhyànàü vihasitàvahasite ca . nocànàmapahasitaü tathàtihasitaü ca ùaóbhedàþ .. madhurasvaraü vihasitaü sàüsa÷iraþkampamavahasitaü . apahasitaü sàsràkùaü vikùiptàïgaü bhavatyatihasitam>% .) apahasitamatra upahasitam ityapi pàñhaþ ..

#<upahàraþ>#, puü, (upa + hç + gha¤ .) upaóhaukanadravyam . tatparyàyaþ . pràbhçtam 2 prade÷anam 3 upàyanam 4 upagràhyaþ 5 upadà 6 . ityamaraþ .. (yathà -- raghau 4 . 84 .
     %<ratnapuùpopahàreõa cchàyàmànarca pàdayoþ .>%
     %<bandhuprãtyà bhavana÷ikhibhirdattançtyopahàraþ .>% iti meghadåte pårbameghe 33 ÷lokaþ . yathà -- kumàre . 6 . 42 .
     %<jyotiùàü prativimbàni pràpnuvantyupahàratàm ..>% upagato hàraü iti vàkye hàranikañasthadravyam . yathà -- naiùadhe . 1 . 48 ..
     %<uromuvà kumbhayugena jçmbhitaü navopahàreõa vayaskçtena kim ..>%)

#<upahàlakaþ>#, puü, kuntalade÷aþ . iti hemacandraþ ..

#<upahàsaþ>#, puü, (upa + hama + gha¤ .) parãhàsaþ . nindàrthavàkyàdiþ . vidråpa ñhàññà ityàdi bhàùà .
     %<upahàsàya kiü na syàüta asatsaïgo manãùiõàm .>% iti malamàsatattvam .. (tathà, raghuþ . 12 . 37 .
     %<phalamasyopahàsasya sadyaþ pràpsyasi pa÷ya màm ..>%)

#<upahvaraü>#, klã, (upahvarantyatra . upa + hvç + gha .) nirjanasthànam . (yathà çgvede 8 . 6 . 28 . %<upahvare girãõàm>% .) nikañam . ityamaraþ ..
     (%<årmãpravàhairjàhnavyàþ samànãtamupahvaram .>% iti mahàbhàrate . 3 . kuõóalàharaõaparbaõi 308 . 4 .. %<sarvànàhåya upahvareü vaidyàn>% . iti harùacarite pa¤camocchvàse ..)

#<upahvaraþ>#, puü, (upa + hvç + gha .) rathaþ . ityuõàdikoùaþ .. (pràntabhàgaþ . yathà çgvede . 1 . 87 . 2 .
     %<upahvareùu yadacidhvaü yayiü vaya iva marutaþ kenacitpathà ..>%)

#<upàü÷uþ>#, puü, (upagatà aü÷avo yatra .) japabhedaþ . iti medinã ..
     %<jihvauùñhau càlayet ki¤ciddevatàgatamànasaþ .
     nija÷ravaõayogyaþ syàdupàü÷uþ sa japaþ smçtaþ ..>% ityàgamaþ .. (nigåóhe vàcyaliïgaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 3 . 19 . %<asya tvekamupàü÷uvrataü yadenaü ka÷cit bràhmaõaþ ka¤cidarthaü abhiyàcettaü tasmai dadyàdayam>% ..)

#<upàü÷u>#, vya, vijanam . rahaþ . ityamaro medinã ca .. (yathà, raghuþ 8 . 18 . %<paricetumupàü÷u dhàraõàü ku÷apåtaü pravayàstu viùñaram>% ..)

#<upàkaraõaü>#, klã, (upàkriyate'nena . upa + à + kç lyuñ .) saüskàrapårbaka÷rutigrahaõam . ityamaraþ .. pa÷ånàü saüskàrapårbakahananam . iti smçtiþ .. (yathà, à÷valàyane 10 . 4 . %<upàkaraõakàle'÷vamànãya>% ..)

#<upàkarma>#, [n] (klã, upàkriyate'nena . upa + à + kç + manin .) upàkaraõam . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ .. (yathà manuþ . 4 . 119 .
     %<upàkarmaõi cotsarge triràtraü kùepaõaü smçtam ..>%)

#<upàkçtaü>#, tri, (upa + à + kç + kta .) upadrutam . iti medinã ..

#<upàkçtaþ>#, puü, (u + à + kç + kta .) yaj¤e abhimantrya hataþ pa÷uþ . ityamaraþ ..
     (%<anupàkçtamàüsàni devànnàni havãüùi ca .>% iti manuþ .) upadravaþ . iti hemacandraþ ..

#<upàkhyànaü>#, klã, (upa + à + khyà + lyañ .) pårbavçttàntakathanam . àkhyànam . varõanam . vi÷eùakathanam . yathà --
     %<sarvàkhyànaü ÷rutaü brahman atãvaparamàdbhutam .
     adhunà ÷rotumicchàmi durgopàkhyànamuttamam ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 44 adhyàyaþ ..
     %<÷çõu nàrada vakùyàmi svadhopàkhyànamuttamam .>% iti ca tatraiva 38 adhyàyaþ ..
     (%<caturviü÷atisàhasrãü cakre bhàratasàühitàm .
     upàkhyànarvinà tàvat bhàrataü procyate budhaiþ ..>% iti mahàbhàrate 1 . 1 . 101 ..)

#<upàgamaþ>#, puü, (upa + à + gam + ap .) svãkàraþ . nikañagamanam . ityajayaþ ..

@<[Page 1,262c]>@
#<upàgrahaõaü>#, klã, (upa + à + grah + lyuñ .) upàkaraõam . saüskàrapårbakavedagrahaõam . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<upàïgaþ>#, puü, (upamitaü aïgena .) tilakam . tatparyàyaþ . patràvalã 2 patralekhà 3 patràïguliþ 4 puõóraþ 5 tamàlapatrakam 6 citrakam 7 . iti jañàdharaþ .. (puràõa-nyàya-mãmàüsà-dharma÷àstràõi vedasya upàïgàni ..)

#<upàttaü>#, tri, (upa + à + dà + kta .) pràptam . yathà --
     %<kùayaü kecidupàttasya duritasya pracakùate .
     anutpattiü tathà cànye pratyavàyasya manyate ..
     nityakriyàü tathà cànye hyanuùaïgaphalàü ÷rutim ..>% iti pràya÷cittatattvãyajàvàlabhaviùyapuràõavacanam ..

#<upàttaþ>#, puü, (upa samãpe àttaþ .) nirmadahastã . iti halàyudhaþ ..

#<upàtyayaþ>#, puü, (upa + ati + i + ac . upagatasya atyayaþ atikramya gamanaü và .) ÷àstrato lokavyavahàràcca vyatikramaþ . atikramaþ . kramollaïghanam . dvayoþ paryàyaþ . paryàyaþ 2 atipàtaþ 3 . ityamaraþ .. (yathà pàõiniþ 3 . 3 . 38 . %<paràvanupàtyaya iõaþ>% ..)

#<upàdànaü>#, klã, (upa + àï + dà + lyuñ .) svasvaviùayebhya indriyàkarùaõam . tatparyàyaþ . pratyàhàraþ 2 . ityamaraþ .. (grahaõam . %<syàdàtmaõopyupàdànàt eùopàdànalakùaõà>% . iti sàhityadarpaõe 10 paricchedaþ .) hetuþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. nyàyamate .. samavàyikàraõam . pravçttijanakaj¤àna¤ca ..

#<upàdeyaþ>#, tri, (upa + à + dà + yat .) gràhyaþ . uttamaþ . utkçùñaþ . iti vedàntaþ ..
     (%<bhave saukhyaü hitvà ÷amasukhamupàdeyamanagham .>% iti ÷ànti÷atake . 1 . 21 .) vidheyakarma . iti tithitattvam ..

#<upàdhiþ>#, puü, (upa + à + dhà + ki .) dharmacintà . kuñumbavyàpçtaþ . ityamaraþ .. chalam . (yathà ràmàyaõe 2 . 111 . 29 .
     %<upàdhirna mayà kàryo vanavàse jugupsitaþ .>%) vi÷eùaõam . iti medinã .. (%<padàrthavibhàjakopàdhimatam>% . iti muktàvalã . 8 .) nàmacihnam . iti ÷abdaratnàvalã .. nyàyamate sàdhyavyàpakatve sati hetoravyàpakaþ . yathà dhåmavàn vahnirityatra àrdrakàùñhaü upàdhiþ . asya prayojanam . vyabhicàrasyànumànam . alaïkàramate jàtigaõakriyàyadçcchàsvaråpaþ ..

#<upàdhyàyaþ>#, puü, (upetya adhoyate'smàt . upa + adhi + i + gha¤ .) adhyàpakaþ . ityamaraþ .. vedaikade÷àdhyàpakaþ . yathà --
     %<ekade÷antu vedasya vedàïgànyapi và punaþ .
     yo'dhyàpayati vçttyarthamupàdhyàyaþ sa ucyate ..>% iti bhaviùye 2 adhyàyaþ .. mànave 2 . 145 ÷loke ca ..

#<upàdhyàyà>#, strã, (upetyàdhãyate'syàþ . iïa÷cetisåtre apàdàne striyàmupasaükhyànaü tadantàcca và ïãùiti gha¤ . ñàp .) adhyàpikà . vidyopade÷inã . ityamaraþ ..

#<upàdhyàyànã>#, strã, (upàdhyàyasya patnã .. %<màtulopàdhyàyayorànuk và>% ityànuk .) upàdhyàyapatnã . ityamaraþ .. (yathà mahàbhàrate 1 . 3 . 96 . %<sa evamukta upàdhyàyenopàdhyàyànãmapçcchat>% ..)

#<upàdhyàyã>#, strã, (upàdhyàyasya patnã . ànugabhàvapakùe siddham .) adhyàpakabhàryà . ityamaraþ ..

#<upànat>#, [h] strã, (upanahyete pàdàvanayà . upa + naha + kvip . %<nahivçtivçùãti>% . 73 . 116 . pårbapadasya dãrghaþ .) carmàdinirmitapàdakoùaþ . jutà iti bhàùà . tatparyàyaþ . pàdukà 2 pàdåþ 3 . ityamaraþ .. pàdavyatirekeõàtmopànadvahananiùedho yathà --
     %<nàkùaiþ krãóet kadàcittu svayaü nopànahau vahet .
     ÷ayanastho na bhu¤jãta na pàõisthaü na càsane ..>% iti mànave 4 . 74 . glahaü vinà kadàcidapi parihàsenàpi nàkùàdibhiþ krãóet . svayamityabhidhànàt àtmopànahau pàdavyatiriktena hastàdinà de÷àntaraü na nayet . ÷ayyàvasthita÷ca na bhu¤jãta haste ca prabhåtamannaü kçtvà krameõa na khàdet . àsane bhojanapàtraü nidhàya na bhu¤jãta . iti taññãkàyàü kullåkabhaññaþ .. (yathà naiùaghe . 1 . 123 .
     %<kçtàvahorasya hayàdupànahau .>%
     %<anàrogyamanàyuùyaü cakùuùorupaghàtakçt .
     pàdàbhyàmanupànadbhyàü sadà caükramaõaü nçõàm ..>% iti su÷rute cikitsitasthàne 24 adhyàyaþ ..)

#<upàntaþ>#, tri, (upagato'ntàt .) nikañam . iti hemacandraþ .. (%<di÷àmupànteùu sasarja dçùñim .>% iti kumàre 3 . 69 . %<upàntavànãragñahàõi dçùñvà>% . iti raghuþ 16 . 21 . %<÷ayyopàntaniviùñasasmitamukhã>% . iti sàhityadarpaõe 3 ya paricchede ..)

#<upàyaþ>#, puü, (upàyyate'nena . upa + aya + gha¤ .) ràjàdãnàü ÷atruva÷ãkaraõahetucatuùñayam . yathà . sàma 1 dànam 2 bhedaþ 3 daõóaþ . ityamaraþ .. upagatiþ . iti medinã .. svàrthasampàdakaþ . sàdhanam . yathà --
     %<upàyataþ samàrambhàþ sarve siddhyantyupakramàþ .
     upàyaü pa÷ya yena tvaü dhàrayethàþ prajà nçpa ..>% iti vahnipuràõe pçthåpàkhyànanàmàdhyàyaþ ..
     (%<upàyena hi yacchakyaü na tacchakyaü paràkramaiþ .>% iti hitopade÷e . tathà, màghaþ 2 . 54 .
     %<caturthopàyasàdhye tu ripau sàntvamapakriyà .>%
     %<sarvopàyaistathà kuryàt nãtij¤aþ pçthivãpatiþ .>% iti manuþ 7 . 177 . ceùñà . yantnaþ .
     %<yairyairupàyairarthaü svaü pràpnuyàduttamarõikaþ .>% iti manuþ 8 . 48 .
     %<adhyayanamadhyàpanaü tadvidyàsambhàùetyupàyàþ .>%
     %<upàyaþ punaþ kàraõàdãnàü sauùñhavamabhidhànaü ca samyak kàryàkàryaphalànubandhavarjyànàü kàryàõàmabhinirvartakaþ ityato'bhyupàyaþ kçtenopàyàrtho'sti na ca vidyate tadàtve kçtàccottarakàlaü phalaü phala¤cànubandha iti jàtaü da÷avidham .>% iti carake vimànasthàne 8 adhyàyaþ ..)

#<upàyanaü># klã, (upeyate upàyyate và . upa + iõa và aya + lyuñ .) upahàraþ . upaóhaukanadravyam . ityamaraþ .. (yathà, kumàre . 2 . 37 .
     %<tasyopàyanayogyàni ratnàni saritàü patiþ .>%) vratàdipratiùñhà . iti smçtiþ .. samãpagamanam .. (yathà çgvede 2 . 28 . 2 .
     %<upàyana uùasàü gomatãnàm ..>%)

#<upàrjanaü>#, klã, (upa + arja + lyuñ .) arjanam . dhanàdyàharaõam . (yathà, ràmàyaõe . 5 kàõóe .
     %<÷astràõàü sarathànà¤ca kçtvà samyagupàrjanam .>%) %<satvahetubhåtavyàpàraþ>% . iti smçtiþ ..

#<upàlambhaþ>#, puü, (upa + à + lam + gha¤ . %<upasargàt khalagha¤oþ>% iti num .) durvàkyam . iti halàyudhaþ .. sa ca guõàviùkaraõena stutipårbakaþ . yathà, mahàkulasya bhavataþ kimidamucitamiti . nindàpårbaka÷ca . yathà bandhakãsutasya bhavatastadidamucitamiti bhàguriþ . ityamarañãkàsàrasundarã .. (%<upàlambho nàma hetordoùavacanaü yathàpårbamahetavo hetvàbhàsà vyàkhyàtàþ>% . iti carake vimànasthàne 8 adhyàyaþ ..)

#<upàvçttaþ>#, tri, (upa + à + vçt + kta .) ÷rama÷àntyarthaü punaþpunarbhåmau luñhità÷vaþ . ityamaraþ . nivçttaþ . tathàcaikàda÷ãtattve .
     %<upàvçttasya pàpemyo yastu vàso guõaiþ saha .
     upavàsaþ sa vij¤eyaþ sarvabhogavivarjitaþ ..>%

#<upàsakaþ>#, puü, strã, (upàste sevate yaþ . upa + às + õvul . dvijàtisevakatvàdasya tathàtvam .) ÷ådraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<upàsakaþ>#, tri, (upàsate iti . upa + às + õvul .) upàsanàkartà . (yathà, vedànte .
     %<cinmayasyàdvitãyasya niùkalasyà÷arãriõaþ .
     upàsakànàü siddhyarthaü brahmaõo råpakalpanà ..>%) sa ca pa¤cavidhaþ . vaiùõavaþ 1 ÷àktaþ 2 ÷aivaþ 3 sauraþ 4 gàõapatyaþ 5 . trividha÷ca yathà . divyaþ 1 vãraþ 2 pa÷uþ 3 . ityàgamaþ .. api ca . sàttvikaþ 1 ràjasikaþ 2 tàmasika÷ca 3 ..

#<upàsaïgaþ>#, puü, (upàsajyante ÷arà atra . upa + àï sa¤ja + gha¤ .) tåõãraþ . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate 4 . uttarasya astradar÷ane 40 . 6 .
     %<ime ca kasya nàràcà sahasraü lomavàdinaþ .
     samantàt kaladhautàgrà upàsaïge hiraõmaye ..>%)

#<upàsanaü>#, klã, (upàsyante kùipyante ÷arà atra . upa + asu kùepe + adhikaraõe lyuñ . ÷u÷råùàdipakùe àsa bhàve + lyuñ .) ÷aràbhyàsaþ . (yathà ràmàyaõe . 2 . 67 . 21 .
     %<÷råyate talanirghoùa iùvastràõàmupàsane .>%) ÷u÷råùà . ityamaraþ .. (%<nityanaimittikapràya÷cittopàsanena>% . %<upàsanàni ÷àõóilyavidyàdãni .>% iti ca vedàntasàre .) vihiüsanam . iti vi÷vaþ .. àsanam . iti medinã ..
     (%<maïgalyopàsanaü ÷astaü vçddhidaü vyasanàpaham .>% iti cakrapàõikçtadravyaguõe guõànàü kriyàbhidhànàdivarge ..)

#<upàsanà>#, strã, (upàsanamiti . upa + às + yuc + ñàp .) sevà . tatparyàyaþ . varivasyà 2 ÷u÷råùà 3 paricaryà 4 upàsanam 5 . ityamaraþ ..
     (%<na viùõåpàsanà nityà vedenoktà tu kutracit .
     na viùõudãkùà nityàsti ÷ivasyàpi tathaiva ca ..
     gàyatryupàsanà nityà sarvavedaiþ samãrità .
     yayà vinà tvadhaþpàto bràhmaõasyàsti sarvathà ..
     tàvatà kçtakçtyatvaü nànyàpekùà dvijasya hi .
     gàyatrãmàtraniùõàto dvijo mokùamavàpnuyàt ..
     kuryàdanyanna và kuryàt iti pràha manuþ svayam .
     vihàya tàntu gàyatrãü riùõåpàstiparàyaõaþ ..
     ÷ivopàstirato vipro narakaü yàti sarvathà .
     tasmàdàdyayuge ràjan gàyatrãjapatatparàþ ..
     devãpàdàmbujaratà àsan savva dvijottamàþ ..>% iti ÷rãdevãbhàgavatam ..
     satyapi ã÷vare na hi tasya sarvai÷varyavattvàt sarvataþ pårõakàmatvàcca upàsanayàlamiti vàcyam . yataþ sarveùàmapi bhåtajàtànàmaviditàtmatattvànàmapi svasvotpattyàdikàraõe alakùitatvenàpi prãtiriti naisargikã vçttireva . paraü yadi ca rajastamobhyàmandhãbhåtànàüsutaràmàtmànàtmavivekavihãnànàmaj¤amanuùyàõàmavidyàkàmakarmakaluùãkçte citte nityamukta÷uddhabuddhasvabhàvaþ pra÷àntavimalajyotiþsvaråpaþ sa sarvabhåtàntaràtmà na samyak pratibhàti . tathà ca àtmasvaråpamajànannapi sarvo'pi janaþ svabhàvagatyaiva paramaprãtyàtmànaü bhajate nocet kathamàtmaj¤ànavimåóho'pi anenaiva me ÷reyo bhavità asmin kçte'haü sukhã bhaveyam ityàkàreõa sarvathà àtmasukhotpàdanàya prayatate? tasya sarvàntaràtmatvàt sarvairapi jãvaiþ saha nityasambandhavattvàcca . yadyapi tasmin nityànandasvaråpe bhagavati parame÷vare ekàntaprãtikaraõameva tadupàsanaü tathàpi sarvalokamohapradàyinyàü j¤ànàvaraõakàriõyàmavidyàyàü satyàü kutaþ sà sarvasukhapradà tàpatrayacchetrã paramà prãtiranubhavanãyà? atastasyà àtmaj¤ànavilopinyà malinasatvaguõàyà rajastamaþpradhànàyà avidyàyàþ praõà÷anàrthamevàva÷yamupàsanà karaõãyeti sarveùàmapi ÷àstràõàü sàramatamiti bodhyam . parantu sabaladurbalàdyadhikàribhedena upàsanàyà api prabhedaupadiùñastatvadar÷ibhiþ . yadi ca manuùyàõàü niþ÷reyasàrthaü bahavaþ panthànaþ svamatànusàreõa ÷àstrakçdbhirupadiùñàstatràpi àtmaj¤ànamevàvidyànà÷anàyàlamiti vedànta-bhagavadgãtà-pàta¤jalasàïkhyàdij¤àna÷àstropadeùñéõàü pra÷astamatamityeva dç÷yate . vastutastu tajj¤ànameva mukteþ sàkùàtkàraõamityatra naiva keùà¤cidapi saü÷ayàvasaraþ . kintu naiva yogàbhyàsàdçte pràyeõa tatvaj¤ànasyotpattiþ . vi÷eùataþ ÷okamohanimagnàyàrjunàya svayaü bhagavatà vàsudevenàpyupadiùñam . yathà, bhagavadgãtàyàm . 6 . 45-47 .
     %<prayatnàdyatamànastu yogã saü÷uddhakilviùaþ .
     anekajanmasaüsiddhastato yàti paràü gatim ..
     tapasvibhyo'dhiko yogã j¤ànibhyo'pimato'dhikaþ .
     karmibhya÷càdhiko yogã tasmàdyogã bhavàrjuna ! ..
     yoginàmapi sarveùàü madgatenàntaràtmanà .
     ÷raddhàvàn bhajate yo màü sa me yuktatamo mataþ ..>% tathà ca ÷rãmadbhàgavate . 3 . 25 . 13 . svamàtaraü devabhåtiü prati kapiloktiþ . yathà,
     %<yoga àdhyàtmikaþ puüsàü mato niþ÷reyasàya me .
     atyantoparatiryatra duþkhasya ca sukhasya ca ..>%
     yogàapi kriyàbhaktij¤ànàdibhedena bahudhà santi tatra prathamataþ kriyàyoga eva tatvaj¤ànaprepsunàpyaviduùà saüsàràsaktamanasà samàcaraõãyaþ .. nanu %<j¤ànàdçte muktirnàsti>% . %<tameva viditvàtimçtyumeti nànyaþ panthà vidyate'yanàya>% . %<vidyayàmçtama÷nute>% . ityàdau sati kathaü kriyàyogaevàrambhaõãya ityupadi÷yate ? iti cet satyam . kintu loke hi ÷raddhàbhaktitapasyàdiùu sàttvikaràjasa tàmasàdiprakçtibhedàt teùàmavidyàvimohitànàü svasvaguõànusàriõãü pravçttiü vicàrya ÷ocyàüstàn pratyanukampyàvidyotthàbhimànamoharàgadveùàdipariharaõena ÷anaiþ ÷anaiþ sattva÷odhanàrthaü mahàtmabhiþ ÷àstrakçdbhiràdau kriyàyogaeva vihitaþ . kãdç÷yasteùàü guõànusàriõyaþ pravçttayastàdç÷ãbhiþ pravçttibhiþ samanvitànàü kàryaü và kimiti cet avadhàryatàm . yathà, bhagavadgãtàyàm . 17 . 3 -- 13 ..
     %<sattvànuråpà sarvasya ÷raddhà bhavati bhàrata ! .
     ÷raddhàmayo'yaü puruùo yo yacchraddhaþ sa eva saþ ..
     yajante sàttvikà devàn yakùarakùàüsi ràjasàþ .
     pretàn bhåtagaõàü÷cànye yajante tàmasà janàþ ..
     a÷àstravihitaü ghoraü tapyante ye tapo janàþ .
     dambhàhaïkàrasaüyuktàþ kàmaràgabalànvitàþ ..
     karùayantaþ ÷arãrasthaü bhåtagràmamacetasaþ .
     mà¤caivàntaþ÷arãrasthaü tàn viddhyàsurani÷cayàn ..
     àhàrastvapi sarvasya trividho bhavati priyaþ .
     yaj¤astapastathà dànaü teùàü bhedamimaü ÷çõu ..
     àyuþsattvabalàrogyasukhaprãtivivardhanàþ .
     rasyàþ snigdhàþ sthirà hçdyà àhàràþ sàttvikapriyàþ ..
     kañvamlavaõàtyuùõatãkùõaråkùavidàhinaþ .
     àhàrà ràjasasyeùñà duþkha÷okàmayapradàþ ..
     yàtayàmaü gatarasaü påtiparyusita¤ca yat .
     ucchiùñamapi càmedhyaü bhojanaü tàmasapriyam ..
     aphalàkàïkùibhiryaj¤o vidhidiùño ya ijyate .
     yaùñavyameveti manaþ samàdhàya sa sàttvikaþ ..
     abhimandhàya tu phalaü dambhàrthamapi caiva yat .
     ijyate bharata÷reùñha ! taü yaj¤aü viddhi ràjasam ..
     vidhihãnamamçùñànnaü mantrahãnamadakùiõam .
     ÷radràvirahitaü yaj¤aü tàmasaü paricakùate ..>%
     %<kañvamlalavaõàtyuùõatãkùõaråkùavidàhinaþ .>% ityatra %<ati÷abdaþ kañvàdiùu saptasvapi sambadhyate . tena atikañurnimbàdiþ atyamlo'tilavaõo'tyuùõa÷ca prasiddhaþ atitãkùõo maricàdiþ atiråkùaþ kaïgukodravàdiþ atividàhã sarùapàdiþ>% .. iti svàmã . amedhyam apavitram .. yaùñavyaü yajanãyamarcanãyamiti yàvat .. phalamabhisanghàya uddi÷ya ijyate yaj¤aþ kriyate ityarthaþ .. bràhmaõàdibhyo na sçùñaü dattamannaü yadvà na niùpàditamannaü bhakùyabhojyàdikaü yasmin yaj¤e tam . vidhihãnaü ÷àstroktavidhi÷ånyam . adakùiõaü dakùiõàvirahitamiti .. nanvevaü cet tarhi kãdç÷o'yamaviduùànuùñheyaþ kriyàyogastasya sattva÷odhanàrthaü iti jij¤àsàyàü bråmaþ .. yathà, pàta¤jale .
     %<tapaþsvàdhyàye÷varapraõidhànàni kriyàyogaþ ..>%
     tapaþ ÷àstràntaropadiùñaü càndràyaõàdi, svàdhyàyaþ praõavapårbàõàü mantràõàü japaþ . ã÷varapraõidhànaü sarvakriyàõàü tasmin paramagurau phalanirapekùatayà samarpaõam . etàni kriyàyoga ucyate . iti ràjamàrtaõóavçttiþ .
     yadyapyatra càndrayaõàdãti tapaso'rtho vyàkhyàtaþ kintu ÷àstràntare matàntaramapi dç÷yate tacca kàyikàdibhedena trividham . yathà, bhagavadgãtàyàm . 17 . 14 -- 16 .
     %<devadvijagurupràj¤apåjanaü ÷aucamàrjavam .
     brahmacaryamahiüsà ca ÷àrãraü tapa ucyate ..
     anudvegakaraü vàkyaü satyaü priyahita¤ca yat .
     svàdhyàyàbhyàsana¤caiva vàïmayaü tapa ucyate ..
     manaþprasàdaþ saumyatvaü maunamàtmavinigrahaþ .
     bhàvasaü÷uddhirityetattapo mànasamucyate ..>% eteùàü tapasàmapi triguõànusàriprakçtyàdibhedena tapaþkarmàõyapi trividhàni parikãrtitàni . tatraiva . 17 . 17 -- 19 ..
     %<÷raddhayà parayà taptaü tapastattrividhaü naraiþ .
     aphalàkàïkùibhiryuktaiþ sàttvikaü paricakùate ..
     satkàramànapåjàrthaü tapo dambhena caiva yat .
     kriyate tadiha proktaü ràjasaü calamadhruvam ..
     måóhagràheõàtmano yat pãóayà kriyate tapaþ .
     parasyotsàdanàrthaü và tattàmasamudàhçtam ..>% api ca a÷eùataþ karmaõàü tyàgaþ kartavyaþ nityàdikaü kartavyaü veti jàtasaü÷ayamarjunaü prati bhagavataupade÷aþ . yathà, tatraiva . 18 . 3 -- 10 ..
     %<tyàjyaü doùavadityeke karma pràhurmanãùiõaþ .
     yaj¤adànatapaþkarma na tyàjyamiti càprare ..
     ni÷cayaü ÷çõu me tatra tyàge bharatasattama ! .
     tyàgo hi puruùavyàghra ! trividhaþ saüprakãrtitaþ ..
     yaj¤adànatapaþkarma na tyàjyaü kàryameva tat .
     yaj¤o dànaü tapa÷caiva pàvanàni manãùiõàm ..
     etànyapi tu karmàõi saïgaü tyaktvà phalàni ca .
     kartavyànãti me pàrtha ! ni÷citaü matamuttamam ..
     niyatasya tu sannyàsaþ karmaõo nopadyate .
     mohàttasya parityàgastàmasaþ parikãrtitaþ ..
     duþkhamityeva yatkarma kàyakle÷abhayàttyajet .
     sa kçtvà ràjasaü tyàgaü naiva tyàgaphalaü labhet ..
     kàryamityeva yatkarma niyataü kriyate'rjuna ! .
     saïgaü tyaktvà phala¤caiva sa tyàgaþ sàttviko mataþ ..
     na dveùñyaku÷alaü karma ku÷ale nànuùajjate .
     tyàgã sattvasamàviùño medhàvã chinnasaü÷ayaþ ..>% kàryamiti . kàryaü kartavyaü niyataü nityamityarthaþ .. phalataþ na hi dehadhàriõàma÷eùataþ karmaõastyàgaþ sambhavet yathà, tatraiva . 18 . 11 ..
     %<na hi dehabhçtà ÷akyaü tyaktuü karmàõya÷eùataþ .
     yastu karmaphalatyàgã sa tyàgãtyabhidhãyate ..>% paraü aniùñàdiphalamatyàginàmeva na hi sannyàsinàü kadàcit phalasambandhaþ . tatraiva . 18 . 12 ..
     %<aniùñamiùñaü mi÷ra¤ca trividhaü karmaõaþ phalam .
     bhavatyatyàginàü pretya na tu sannyàsinàü kvacit ..>% ataþ kàmyànàü karmaõàü parityàgastathà sarvataþ phalàbhisandhànatyàgapårbasya ã÷varàrpaõaparasya và nityàdeþ karmaõaþ karaõameva sattva÷odhanàrthaü pra÷asyate . yataþ sarvatra sàttvikaj¤ànasyaiva saüsàrabandhanacchettçtvaü ràjasatàmasayo'stu bhedaj¤ànatvàt saükãrõaj¤ànatvàcca bandhamohakàritvameva dç÷yate yathà, tatraiva . 18 . 20-22 ..
     %<sarvabhåteùu yenaikaü bhàvamavyayamãkùyate .
     avibhaktaü vibhakteùu tajj¤ànaü viddhi sàttvikam ..
     pçthaktvena tu yajaj¤ànaü nànàbhàvàn pçthagvidhàn .
     vetti sarveùu bhåteùu tajj¤ànaü viddhi ràjasam ..
     yat tu kçtsnavadekasmin kàrye saktamahaitukam .
     atattvàrthavadalpa¤ca tattàmasamudàhçtam ..>% sutaràü teùàü guõabhedena karmàõyapi pçthaktvenoktàni . yathà, tatraiva . 18 . 23-25 ..
     %<niyataü saïgarahitamaràgadveùataþ kçtam .
     aphalaprepsunà karma yattatsàttvikamucyate ..
     yattu kàmepsunà karma sàhaïkàreõa và punaþ .
     kriyate bahulàyàsaü tadràjasamudàhçtam ..
     anubandhaü kùayaü hiüsàmanapekùya ca pauruùam .
     mohàdàrabhyate karma yattat tàmasamucyate ..>% kartàro'pi trividhàþ . tatraiva . 18 . 26-28 ..
     %<muktasaïgo'nahaüvàdã dhçtyutsàhasamanvitaþ .
     siddhyasiddhornirvikàraþ kartà sàttvika ucyate ..
     ràgã karmaphalaprepsurlubdho hiüsàtmako'÷uciþ .
     harùa÷okànvitaþ kartà ràjasaþ parikãrtitaþ ..
     ayuktaþ pràkçtastabdhaþ ÷añho naiùkçtiko'lasaþ .
     viùàdã dãrghasåtrã ca kartà tàmasa ucyate ..>%
     evaü sati sarvatra hi vi÷uddhasattvaguõasyaiva brahmasiddhaye kàraõatvaü bodhyate . vi÷uddhasattvà÷rayã sàdhako hi ÷anaiþ ÷anaiþ bhaktyàtmakasya kriyàtmakàdervà yogàdernirantaràbhyàsabalàt àdipadenàtra kevalaü vidyàbalàd veti såcyate . niùkàmaþ san sattvodrekeõàntaþkaraõasthàni sarvàõi pàpàni sandahya tattvaj¤ànaü pràpnuyàt . tatastajj¤ànenàtmasàkùàtkàraü labdhvà jãvanmukto bhavet . tataþ kaivalyaü pràpya nityànandamayo bhavet .
     ataeva sarvamaïgalopàyãbhåtasya sattvaguõasyodrekàya durbalàdhikàribhiþ prathamaü niùkàmeõàntaþkaraõena kriyàyogàdiråpe÷varopàsanà kàryeti lakùyate na hi sattvabhàvena parame÷varopàsanàmçte rajastamobhàvàþ kenàpi vilàpayituü ÷akyeran . tadabhàve nitaràü vi÷uddhasattvaguõodrekà÷à sudåraparàhataiva . prabalarajastamobhyàmasyàbhibhåtatvàt . evaü sati sarvataþ sàttvikàhàraþ sàttvikànuùñhànaü sàttvikàcaraõamityàdisattvabhàvà÷rayeõa krama÷aþ rajastamobhàvaü vilàpayan kaivalyàkàïkùã paràmàtmasàkùàtkàràbhilàùã và sàdhakaþ kàlena paramasiddhiü dhruvamàpnuyàdeva . parantu durbalàdhikàriõà prathamata÷cittasya sthiratvàpàdanàya kà¤cit svàbhãùñàü bhàgavatãü mårtimàlambyaivopàsanà kartavyà anyathà teùàü sarvaråpàdyupàdhiparivarjite nirvikàre nira¤jane guõàtãte'vàïmanasagocare parabrahmaõi cittadhàraõà vióambanaiva . parantvityatra na hi ã÷varopàsanàmupalakùãkçtya kathaü pauttalikàóambaraü pratipàdayituü prayatase iti vàcyam mahàtmabhirbrahmavidbhiþ pårbàcàryairhi kaluùitacittànàü durbalàdhikàriõàm citta÷uddhyai prathamata÷cittasthairyasampàdanàya dhàraõàdhyànàvalambanaråpàyàü pratimàyàmupàsanàyàþ kartavyatayopadiùñatvàt . ayamarthaþ yàvat na sattvodrekeõa citta÷uddhirbhavet yàvanna svahçdaye nirguõaparamàtmadhàraõayà samàdhi÷aktirbhavet yàvanna tatkathàdiùu dçóhàbhaktiþ rati÷ca bhavet tàvadarcàdau àdipadenàtra sårye vahnau jale abhãùñamårtau và upàsanà kartavyetyarthaþ . paramevaü mà manyadhvaü yat kevalaü mçcchilàdinirmitapratimårtimà÷rityaiva yàvajjãvaü sthålopàsanà kartavyeti .. %<àsatva÷odhanàt krameõa svahçdaye dçóhataradhàraõàdhyànaprabhàvena àcittasamàdhànàcca>% . iti kàlanirde÷àt . phalataþ àdau nityàdyava÷yakarma karaõãyameva . purà karmaõaiva hi bahavaþ siddhiü gatàþ tathà hi bhagavadgãtàyàm . 3 . 19-20 ..
     %<tasmàdasaktaþ satataü kàryaü karma samàcara .
     asaktau hyàcaran karma paramàpnoti påruùaþ ..
     karmaõaiva hi saüsiddhimàsthità janakàdayaþ ..>% yadà tu rajastamobhàvànàü nivçttau satyàü bahujanmàrjitasaubhàgyava÷àt tasminneva aikàntikã ratirutpadyate tàdç÷asyàtmarateràtmatçptasya yo ginaþ na tadà ki¤cidapi karmaõà prayojanamasti yathà tatraiva . 3 . 17-18 ..
     %<yastvàtmaratireva syàdàtmatçpta÷ca mànavaþ .
     àtmanyeva ca santuùñastasya kàryaü na vidyate ..
     naiva tasya kçtenàrtho nàkçteneha ka÷cana .
     na càsya sarvabhåteùu ka÷cidarthavyapà÷rayaþ ..>%
     evaü pràptavidyo'pi sàdhàraõavat karmàcaret cet tattu kevalaü loka÷ikùàrthameva na tu tasya svàbhãùñasiddhaye avidyàkàmakarmàdyabhàvàt sukhaduþkhàdidvandvanirmuktatvàcca . yathà tatraiva 3 . 21, 25 ÷loke .
     %<yad yadàcarati ÷reùñhastattadevetaro janaþ .
     sa yat pramàõaü kurute lokastadanuvartate ..
     saktàþ karmàõyavidvàüso yathà kurvanti bhàrata ! .
     kuryàd vidvàüstathà'sakta÷cikãrùurlokasaügraham ..>%
     kintu yàvadasmin tridhàtuke ÷oõita÷ukrapariõàmapiõóe ÷arãre kartçtvàdyabhimànavàn tàvat %<brahmaj¤o'smi alaü me karmaõà>% ityevaü mauóhyàt saüsàràsakto'tattvaj¤apuruùaþ kartavyaü karma parityajati cet ubhayato bhra÷yat eva . tathàhi yogavà÷iùñhe mokùaprakaraõe 74 . 41 .
     %<saüsàraviùayàsakto brahmaj¤o'smãti vàdinaþ .
     karmabrahmobhayabhraùñastaü tyajedantyajaü yathà ..>%
     ataeva karmatyàge pràya÷o doùaeva na tu kvacit vidhirlakùyate yato vidyodaye tattvaj¤ànã vidhiniùedhasàpekùo bhavituü nàrhati sarvavàsanàkàmakarmamayyavidyàbhàvàt na hi vidhiniùedhàbhyàü saha viduùaþ ko'pi sambandhaþ . kintu adåradar÷ino bhandasya tattvaj¤ànopade÷ena karmànuùñhànàd buddhibhedo na kartavya ityàdi÷atibhagavàn vàsudevaþ . yathà bhagavadgãtàyàü 3 . 26, 29 ..
     %<na buddhibhedaü janayedaj¤ànàü karmasaïginàm .
     yojayet sarvakarmàõi vidvàn yuktaþ samàcaran ..>%
     %<prakçterguõasaümåóhàþ sajjante guõakarmasu .
     tànakçtasnavido mandàn kçtsnavinna vicàlayet ..>%
     bhavatu alaü bahunà vàgjàlena . yo'sya vi÷vasya àkà÷avat sarvadà sarvatra otaprotaråpeõa antarvahirviràjate tasya sarvavyàpinaþ sarvàntaryàminaþ paramapuruùasya svaråpabhàve yàvanna sàdhakasya svahçdaye dhàraõàdhyànàdibhiþ sthairyamàpadyate tàvadarcàdàvevopàsanà kàryà durbalàdhikàriõetyeva niùkarùaþ .. tathà hi kulàrõavatantre 6 ullàse .
     %<cinmayasyàprameyasya nirguõasyà÷arãriõaþ .
     sàdhakànàü hitàrthàya brahmaõo råpakalpanà ..
     aråpaü råpiõaü kçtvà karmakàõóaratà naràþ .
     brahmaj¤ànàmçtànandaparàþ sukçtino naràþ ..>% ki¤ca tatraiva 9 ullàse .
     %<nirvi÷eùaü paraü brahma sàkùàt kartumanã÷varàþ .
     ye mandàste'nukalpyante savi÷eùaniråpaõaiþ ..>%
     adhikàribhedenàlambanãyopàsyadevasyàpi bhedaþ pradar÷itaþ . yathà . tatraiva 9 ma ullàse .
     %<agnau tiùñhati vipràõàü hçdi devo manãùiõàm .
     pratimàsvalpabuddhãnàü sarvatra viditàtmanàm ..>%
     api ca kati dinàni yàvat karmàõi karta vyàni arcàdyadhiùñhàne'rcanaü và kartavyamiti vivitsàyàü måóhàn pratyanukampya tadapyupadidi÷uþ pårbàcàryàþ . yathà bhàgavate 11 . 20 . 9 ..
     %<tàvatkarmàõi kurvãta na nirvidyeta yàvatà .
     matkathà÷ravaõàdau và ÷raddhà yàvanna jàyate ..>% tathà, tatraiva 3 . 29 . 25 ..
     %<arcàdàvarcayettàvadã÷varaü màü svakarmakçt .
     yàvanna veda svahçdi sarvabhåteùvavasthitam ..>%
     nanu niþ÷reyasàrthinàü sàdhakànàü yadi prathamataþ kriyàyogaeva kartavyaþ tarhi alaü pramàõa÷atavistàreõa tatra paramparàkartavyameva vidhãyatàmiti cet avadhehi yatpathàvalambanena sattve ÷odhite sati durbalàdhikàryapi satvaraü sabalàdhikàritvaü yàti . yathà, bhàgavate 3 . 28 . 1-5 . ÷rãbhagavànuvàca . (kapiladevaþ .)
     %<yogasya lakùaõaü vakùye savãjasya nçpàtmaje .
     mano yenaiva vidhinà prasannaü yàti satpatham ..
     svadharmàcaraõaü ÷aktyà vidharmàcca nivartanam .
     daivàllabdhena santoùa àtmaviccaraõàrcanam ..
     gràmyadharmanivçtti÷ca mãkùadharmaratistathà .
     mitamedhyàdanaü ÷a÷vad viviktakùemasevanam ..
     ahiüsà satyamasteyaü yàvadathaparigrahaþ .
     brahmacaryaü tapaþ ÷aucaü svàdhyàyaþ puruùàrcanam ..
     maunaü sadàsanajayaþ sthairyaü pràõajayaþ ÷anaiþ .
     pratyàhàra÷cendriyàõàü viùayànmanasà hçdi ..>%
     savãjasya sakàraõasya yogasya ityarthaþ .. vidharmàllokàniùñakàritvàdiviruddhadharmbhàt .. daivàllabdhena pràrabdhalabdhena .. àtmaviditi . àtmatattvaj¤àninàü caraõasevanam .. gràmyadharmeti mokùapathaü vihàya dharmàrthakàmàdayaþ gràmyadharmatvenocyante ataeva gràmyadharmastrevargikadharmastasmànnivçttiþ .. mitamiti mitaü svalpaü medhyàdanaü pavitradravyabhojanam vivikte nirjane kùemasya maïgalasya sevanam .. asteyamacauryam .. yàvadarthaparigraha iti . yàvatàrthena jãveta tàvanmàtrasya parigrahaþ .. brahmacaryaü yoùitsaïgaràhityam .. svàdhyàya iti svàdhyàyaþ japàdhyayanàdiþ .. puruùàrcanaü paramapuruùasya upàsanam .. maunamiti maunaü munervratàcaraõaü manana÷ãlatvaüvàcàü saüyamatvaü và .. àsanànàü svastikàdãnàü vijayaþ .. sthairyaü dãrghakàlamavasthàtuü ÷aktiþ .. pràõajayaþ pràõàyàmaiþ pràõanirodhakaraõasàmarthyam .. pratyàhàreti .. manasà saha indriyàõàü ÷abdaspar÷àdiviùayàt hçdi hçdaye pratyàhàraþ pratyàkarùaõam .. tatraiva . 3 . 28 . 6 -- 9 ..
     %<svàdhiùñhànàmekade÷e manasà pràõadhàraõam .
     vaikuõñhalãlàbhidhyànaü samàdhànaü tathàtmanaþ ..
     etairanyai÷ca pathibhirmano duùñamasatpatham .
     buddhyà yu¤jãta ÷anakairjitapràõo hyatandritaþ ..
     ÷ucau de÷e pratiùñhàpya vijitàsana àsanam .
     tasmin svastisamàsãnaþ çjukàyaþ samabhyaset ..
     pràõasya ÷odhayenmàrgaü pårakumbhakarecakaþ .
     pratikålena và cittaü yathàsthiramaca¤calam ..>%
     svàdhiùñhànàmiti . målàdhàràdicakràõàmekasmin sthàne manasà saha pràõànàü dhàraõam .. vaikuõñheti taikuõñhasyàkuõñhitasya sukhaduþkhàdibhiraparàmçùñasya paramapuruùasya lãlàbhidhyànaü sçùñyàdivyàpàrasamàlocanam . àtmano manasaþ samàdhànamaikàgryasàdhanam .. jitapràõo niruddhapràõavçttiþ . atandritaþ niralasaþ .. vijitàsanaþ va÷ãkçtakaracaraõàdisaüsthànavi÷eùaþ .. pràõasyeti . pratikålena viparyayakrameõa và cittaü yathà yena prakàreõa sthiramaca¤calaü cà¤calyarahitaü syàt tathà pràõamàrgaü ÷odhayedityarthaþ .. tena kiü syàdityata àha . tatraiva 3 . 2 . 10 ..
     %<mano'ciràt syàdvirajaü jita÷vàsasya yoginaþ .
     vàùvagnibhyàü yathà lohaü dhmàtaü tyajati vai malam ..>%
     niruddhapràõavçtteryoginaþ mano'ciràt vahnitàpitalohavat avidyàkàmakarmajanitamalaü viùayasaïgajanitapàpanicayamityarthaþ vihàya virajaü nirmalaü syàt . idànãü pårbopadiùñapràõàyàmàdinà kena kàryeõa kiü phalaü syàt tatsarvaü krameõa suvyaktaü bodhayati . tatraiva 3 . 28 . 11-12 ..
     %<pràõàyàmairdaheddoùàn dhàraõàbhi÷ca kilviùàn .
     pratyàhàreõa saüsargàn dhyànenànã÷varàn guõàn ..
     yadà manaþ svaü virajaü yogena susamàhitam .
     kàùñhàü bhagavato dhyàyet svanàsàgràvalokanaþ ..>%
     pràõàyàmadvàrà vàtapitta÷leùmàdidoùàn dhàraõayà pàpàni pratyàhàreõa indriyàkarùaõena viùayasaüsargàn dhyànena anã÷varàn ÷okamohàbhimànadambhakrodhamàtsaryàdidoùàn dahedityanvayaþ . anena vidhinà yadà manaþ sthiratàü yàti tadà yu¤jàno yogã prathame dhàraõàlambanasvaråpàü bhagavataþ kà¤cit svàbhãùñhàü mårtiü dhyàyedityupadide÷a bhagavàn kapiladevaþ .. idànãü dhyeyamårtiü vivçõoti . yathà, tatraiva 3 . 28 . 13 -- 19 ..
     %<prasannavadanàmbhojaü padmagarbhàruõekùaõam .
     nãlotpaladala÷yàmaü ÷aïkhacakragadàdharam ..
     lasatpaïkajaki¤jalkapãtakau÷eyavàsasam .
     ÷rãvatsavakùasaü bhràjatkaustubhàmuktakandharam ..
     mattadvirephakalayà parãtaü vanamàlayà .
     paràrdhyahàrabalayakirãñàïgadanåpuram ..
     kà¤cãguõollasacchroõiü hçdayàmbhojaviùñaram .
     dar÷anãyatamaü ÷àntam manonayanavardhanam ..
     apãvyadar÷anaü ÷a÷vat sarvalokanamaskçtam .
     santaü vayasi ke÷ore bhçtyànugrahakàtaram ..
     kãrtanyatãrthaya÷asaü puõya÷lokaya÷askaram .
     dhyàyeddevaü samagràïgaü yàvanna cyavate manaþ ..
     sthitaü vrajantamàsãnaü ÷ayànaü và guhà÷ayam .
     prekùaõãye hi taü dhyàyet ÷uddhabhàvena cetasà ..>%
     dhyeyamårteþ sakà÷àt mano yàvat viùayàntaraü na yàti tàvaddhyàyeditibhàvaþ . guhà÷ayaü buddhitattve viràjamànaü evaü nirantaradhyànena sàdhakasya cittaü yadà bhagavadråpe labdhapadaü bhavet tadà cittasya ÷anaiþ ÷anaiþ saukùmakaraõàya mårtiü hàpayitvà bhagavata÷caraõàravindàdãnyekaikàïgàni tataþ sàbharaõànyastràõi tato vilàsahàsàdãni ca krameõa yathàvidhi dhyàtumupadiùñavàn kapilaþ .. tataþ kimityàha . evaü ciraü dhyàtvà yogã bahujanmàrjitasaubhàgyava÷àt yadi harau pràptabhàvo bhaktyà dravaddhçdaya ànandàrõave bhàsamàno bhavet tarhi tasmin sthåle bhagavadråpe vaói÷avat saülagnaü cittaü nirguõasya parabrahmaõaþ svaråpalàbhàrthaü tasmàdaïgàdisthålaråpàd viyojya niràlambanaü nirviùayaü kçtvà uparataguõapravàhaþ san dhàtçdhyeyàdij¤ànàbhàvàt sarvopàdhiparivarjitamekamevàdvitãyamàtmànaü pa÷yatyeva .. yathà tatraiva 3 . 28 . 34-35 ..
     %<evaü harau bhagavati pratilabdhabhàvo bhaktyà dravaddhçdaya utpulakaþ pramodàt .
     autkaõñhyavàùpakalayà muhurardyamànastaccàpi cittavaói÷aü ÷anakairviyuïkte ..
     muktà÷rayaü yadi hi nirviùayaü viraktaü nirvàõamçcchati manaþ sahasà yathàrciþ .
     àtmànamatra puruùo'vyavadhànamekamanvãkùate pratinivçttaguõapravàhaþ ..>%
     nanu suciraü sàdhanena labdhe'pyàtmani kimàyàtaü . kintu ÷rama eveti cet na yato'nekajanmasàdhanabalàt yadà'khaõóamàtmànaü ãkùate sa yogã sukhaduþkhàdikaü sarvamahaïkàraniùñhaü pa÷yati tadàdehàdyupàdhinirmukto jãvanmukto bhavet . yathà tatraiva 3 . 28 . 36 -- 37 ..
     %<so'pyetayà caramayà manaso nivçttyà tasmin mahimnyavasitaþ sukhaduþkhavàhye .
     hetutvamasati kartari duþkhayoryat svàtman vidhatta upalabdhaparàtmakàùñhaþ ..
     deha¤ca taü na caramaþ sthitamutthitaü và siddho vipa÷yati yato'dhyagamat svaråpam .
     daivàdupetamatha daivava÷àdapetaü vàso yathà parikçtaü madiràmadàndhaþ ..>% jãvanmuktasya dehàdyupàdhivargasya nivçttau tatra manaþsaüyogàbhàvàt kathaü dehàdervartanamiti ÷aïkayan svàrambhakaü pràrabdhavãjamevetyarthaþ dehàdeþ sthitikàraõamityàha . tatraiva 3 . 28 . 38 ..
     %<deho'pi daivava÷agaþ khalu karma yàvat svàrambhakaü pratisamãkùata eva sàsuþ .
     taü saprapa¤camadhiråóhasamàdhiyogaþ svapnaü punarna bhajate pratibuddhavasta ..>%
     nanu yadi parabrahmalàmàyàtmasàkùàtkàràttameva caramaü dehaü manyase tarhi vidyaiva sugamopàyaþ ÷råyate tasmin sati kathaü vçthà karmàóambare pravartayase iti cet na karmavidyayoradhikàribhedàt àdàvã÷varàrpitakarmaõà niùkàmakarmaõà và citta÷uddhiü vinà kutovidyàyàmadhikàraþ . ityatràdhikàribhedamuddi÷ya j¤ànakarmaõoþ pçthaktvaü pradar÷yàpi tattvaj¤ànamupadi÷antaü bhagavantaü vàsudevaü pçùñavàn jàtasaü÷ayo'rjunaþ . yathà gãtàyàü 3 . 1-2 .
     %<jyàyasã cet karmaõaste matà buddhirjanàrdana .
     tatkiü karmaõi ghore màü niyojayasi ke÷ava ..
     vyàmi÷reõeva vàkyena buddhiü mohayasãva me .
     tadekaü vada ni÷citya yena ÷reyo'hamàpnuyàm ..>% he janàrdana ! cedyadi te karmaõaþ sakà÷àt buddhirbodhaþ j¤ànamiti yàvat jyàyasã garãyasã matà tarhi kathaü màü ghore karmaõi niyojayasãtyanvayaþ . vyàmi÷reõa j¤ànakarmaõormi÷rãbhåtena vàkyena kathaü me buddhiü mohayasãva . ityevaü vivitsorarjunasya saü÷ayaü niràkurvannàha bhagavàn vàsudevaþ . tatraiva 3 . 3-4 ..
     %<loke'smin dvividhà niùñhà purà proktà mayànagha ! .
     j¤ànayogena sàïkhyànàü karmayogena yoginàm ..
     na karmaõàmanàrambhànnaiùkarmyaü puruùo'÷nute .
     naca sannyasanàdeva siddhiü samadhigacchati ..>%
     ataþ samyakcitta÷uddhyarthaü j¤ànotpattiparyantaü varõà÷ramocitàni karmàõi kartavyàni anyathà citta÷uddhyabhàvena j¤ànànutpatterityàha na karmaõàmiti . karmaõàü anàrambhàt ananuùñhànàt naiùkarmyaü j¤ànaü nà÷nute na pràpnoti . nanu %<caitameva pravràjino lokamicchantaþ pravrajanti>% iti ÷rutyà saünyàsasya mokùàïgatvaü tarhi saünyàsàdeva mokùo bhaviùyati kiü karmabhirityà÷aïkyoktaü na ceti . naca citta÷uddhiü vinà kçtàtsaünyasanàdeva j¤àna÷ånyàt siddhiü mokùaü samadhigacchati pràpnoti iti taññãkàkçt påjyapàda÷rãdharasvàmã .
     nanu kàmaü ã÷varàrpitena niùkàmakarmaõà citta÷uddhiþ prajàyate tato j¤ànaü labbdhà mokùamàpnuyàt kintu bhaktibalenàpi sattvaü saü÷odhyàciràdevàvidyàbandhanàt mukto bhavedityapi bahuùu ÷àstreùu dç÷yate . sarvebhyo hi bhaktimàhàtmyasyàdhikyaü pradar÷itaü mahàtmabhirato bahuprayàsasàdhyaü karmàóambaraü vihàya bhaktipathà÷rayaeva garãyànni÷reyasàrthamiti cenna tadapyadhikàribhedenoktatvàt arcàdàvarcanàdikriyàyogasàdhyatvàcca . ki¤ca puruùàõàü ni÷reyasàya ÷àstravihitamàrgatrayaü muktvà nahyaparaþ panthàþ kvàpi dç÷yate ÷råyate và . tathàhi ÷rãmadbhàgavate 11 . 20 . 6-8 . tattvajij¤àsumuddhavaü pratiyathoktavàn bhagavàn vàsudevaþ .
     %<yogàstrayo mayà proktà nçõàü ÷reyovidhitsayà .
     j¤ànaükarma ca bhakti÷ca nopàyo'nyo'sti kutracit ..
     nirviõõànàü j¤ànayogo nyàsinàmiha karmasu .
     teùvanirviõõacittànàü karmayogastu kàminàm ..
     yadçcchayà matkathàdau jàta÷raddhastu yaþ pumàn .
     na nirviõõo nàtisakto bhaktiyogo'sya siddhidaþ ..>% yadçcchayà daivagatyà . na nirviõõo na pràptanirvedaþ .
     ataþ sarvatraiva bhinnabhinnàdhikàramapekùya j¤ànakarmabhaktiyogàdayo vihitàþ . yathà tatraiva 11 . 20 adhyàye 26 ..
     %<sve sve'dhikàre yà niùñhà saguõaþ parikãrtitaþ .
     karmaõàü jàtva÷uddhànàü anena niyamaþ kçtaþ ..>%
     yathà tattvaj¤ànàrthã nikçùñasàttvikakartà prathamataþ kevalaü avidyàkarmanirhàràdãnuddi÷ya niùkàmakarmànuùñhànamàcarati na jàtådriktavi÷uddhasattvo'dhiråóhayogo yogãva sahasà bhedabuddhyàdikaü parihàtumarhati tathà prathamaü saguõabhaktiyogà÷rayiõo'pi na hi yugapat bhagavatsvaråpatattvaj¤à nirguõabhaktà iva bhagavatpratimàdyarcanàdikriyàyogaü parityaktuü samarthà bhaveyuþ kintu tàdç÷ena saguõabhaktiyogàvalambinà durbalàdhikàriõà bhagavatpratimàpåjàdikarmayogaeva kartavyaþ ityetadvihitaü ÷àstrakçdbhiþ .
     atha yathà÷àstraü nikçùñasàttvikakarturbhedabuddhiü pradar÷ya durbalàdhikàriõo bhaktiyogàvalambinaþ kartavyamapipradar÷ayàmaþ . yathà bhàgavate 3 . 29 . 10 .
     %<karmanirhàramuddi÷ya parasmin và tadarpaõam .
     yajedyaùñavyamiti và pçthagbhàvaþ sa sàttvikaþ ..>% durbalabhaktiyogàdhikàrikartavyatà ca tatraiva . 11 . 11 . 34-42 .
     %<malliïgamadbhaktajanadar÷anaspar÷anàrcanam .
     paricaryà stutiþ prahvaguõakarmànukãrtanam ..
     matkathà÷ravaõe ÷raddhà madanudhyànamuddhava .
     sarvalobhopaharaõaü dàsyenàtmanivedanam ..
     majjanmakarmakathanaü mama parbànumodanam .
     gãta-tàõóava-vàditra-goùñhãbhirmadgçhotsavaþ ..
     yàtrà balirvidhàna¤ca sarvavàrùikaparbasu .
     vaidikã tàntrikã dãkùà madãyavratadhàraõam ..
     mamàrcàsthàpane ÷raddhà svataþ saühatya codyamaþ .
     udyànopavanàkrãóapuramandirakarmaõi ..
     saümàrjanopalepàbhyàü sekamaõóalavartanaiþ .
     gçha÷u÷råùaõaü mahyaü dàsavadyadamàyayà ..
     amànitvamadambhitvaü kçtasyàparikãrtanam .
     api dãpàvalokaü me nopayu¤jyànniveditam ..
     yadyadiùñatamaü loke yaccàtipriyamàtmanaþ .
     tattanniveditaü mahyaü tadànantyàya kalpate ..
     såryo'gnirbràhmaõo gàvo vaiùõavaþ khaü marujjalam .
     bhåràtmà sarvabhåtàni bhadra påjàpadàni ca ..>% he bhadra ! etàni mama påjàsthànàni . adhunà kasmin sthale kena yajeta ityàha tatrava 11 . 11 . 43-45 .
     %<sårye tu vidyayà trayyà haviùàgnau yajeta màm .
     àtithyena tu vipràgre goùvaïga yavasàdinà ..
     vaiùõave bandhusatkçtyà hçdi khe dhyànaniùñhayà .
     vàyau mukhyadhiyà toye dravyaistoyapuraskçtaiþ ..
     sthaõóile mantrahçdayairbhogairàtmànamàtmani .
     kùetraj¤aü sarvabhåteùu samatvena yajeta màm ..>%
     hçdi khe hçdayàkà÷e .. mukhyadhiyà pràõadçùñyà .. jale jalà¤jalipradànaråpatarpaõapårbakairdravyaiþ .. sthaõóile bhåmau mantranyàsaiþ .. bhogairiti . dehe bhogairàtmànaü etairannàdibhirdehasthaparamàtmànaü yaje'haü natvavidyàkarmajanitaü dehaü bibharmãti cintayet .. kùetraj¤amiti . sarvabhåteùu kùetraj¤aråpeõàvasthitaü kåñasthabrahmacaitanyasvaråpaü màü samatvena yajeta .. * .. eteùu sthàneùu tava kãdçgråpaü dhyeyamityapekùayàha tatraiva 11 . 11 . 46-47 .
     %<dhiùõeùveùviti madråpaü ÷aïkhacakragadàmbujaiþ .
     yuktaü caturbhujaü ÷àntaü dhyàyannarcet samàhitaþ ..
     iùñàpårtena màmevaü yo yajeta samàhitaþ .
     labhate mayi sadbhaktiü matsmçtiþ sàdhusevayà ..>% yadà %<malliïgamadbhaktajanadar÷anaspar÷anàrcanam>% ityàrabhya %<labhate mayi sadbhaktim>% ityantairetai÷caturda÷a÷lokairdhàraõàdhyànàyanabhåtapratimàdyà÷rayiõyà bhaktiyogopayogikriyayaiva sadbhaktilàbhaþ pradar÷ayàmàsa svayaü bhagavàn . sutaràü tadà durbalàdhikàriõà bhaktiyogà÷rayiõàpi prathame kriyàyogaeva kartavyaþ iti bodhyate'nyathàcitta÷uddhyabhàvàt j¤ànaü na labheta iti tàtparyàrthaþ ..
     nanu mà bhåttatvaj¤ànaü kintu ÷àstravihitakriyàyoga÷ånyayà bhaktyà krameõa nirguõàyà bhakterudayenaiva caritàrthateti cenna tayostatvaj¤ànanirguõabhaktiyogayorlakùaõe naikyadar÷anàt ubhayorevàtmasàkùàtkàraråpacaramaphalatvenoktatvàcca . yathà ÷rãmadbhàgavate 3 . 29 . 11-12 .
     %<madguõa÷rutimàtreõa mayi sarvaguhà÷aye .
     manogatiravicchinnà yathà gaïgàmbhaso'mbudhau ..
     lakùaõaü bhaktiyogasya nirguõasya hyadàhçtam .
     ahaitukyavyavahità yà bhaktiþ puruùottame ..>% ãdçgbhaktiryadi bahujanmàrjitasukçtiva÷àt kasyàpi kvacidutpadyeta tarhi sàlokyàdimuktiü sàdhakàntaraiþ pràrthanãyàü bhagavatà svayaü dãyamànàmapi tàdçgbhakto necchatãti tannispçhatàü dar÷ayannàha . tatraiva 3 . 29 . 13 .
     %<sàlokyasàrùñisàmãpyasàråpyaikatvamapyuta .
     dãyamànaü na gçhõanti vinà matsevanaü janàþ ..>% api ca tattvaj¤ànino nirguõabhaktasya ca tayoþ ÷abdataeva bhedaþ na tu lakùaõataþ yata ubhàveva lakùaõàdinà sarvatra ekàcàrau ekaniùñhàvekabhàvàpannau lakùyete . yathà bhàgavate 11 . 11 . 29-33 . bhagavadbhaktatamasya lakùaõamupadiùñavànuddhavaü prati bhagavàn .
     %<kçpàlurakçtadrohastitikùuþ sarvadehinàm .
     satyasàro'navadyàtmà samaþ sarvopakàrakaþ ..
     kàmairahatadhãrdànto mçduþ ÷uciraki¤canaþ .
     anãho mitabhuk ÷àntaþ sthiro maccharaõo muniþ ..
     apramatto gabhãràtmà dhçtimàn jitaùaóguõaþ .
     amànã mànadaþ kalpo maitraþ kàruõikaþ kaviþ ..>% kaviþ kràntadar÷ã sarvaj¤a ityarthaþ .
     %<àj¤àyaivaü guõàn doùàn mayà diùñànapi svakàn .
     dharmàn santyajya yaþ sarvàn màü bhajeta sa sattamaþ ..
     j¤àtvà j¤àtvàtha ye vai màü yàvàn ya÷càsmi yàdç÷aþ .
     bhajantyananyabhàvena te me bhaktatamà matàþ ..>% tathà, j¤ànino'pi lakùaõaü pradar÷ayàmàsa . yathà, tatraiva 11 . 11 . 12-17 .
     %<na tathà badhyate vidvàüstatra tatràdayan guõàn .
     prakçtistho'pyasaüsakto yathà khaü savità'nilaþ ..
     vai÷àradyekùayà'saüga÷itayà chinnasaü÷ayaþ .
     pratibuddha iva svapnàn nànàtvad vinivartate ..>% yasya syurvãtasaïkalpàþ pràõendriyamanodhiyàm . vçttayaþ sa vinirmukto dehastho'pi hi tadguõaiþ .. yasyàtmà hiüsyate hiüsrairyena ki¤cid yadçcchayà . arcyate và kvacittatra na vyatikriyate budhaþ .. na stavãta na nindeta kurvataþ sàdhvasàdhu và . vadato guõadoùàbhyàü varjitaþ samadçïmuniþ .. na kuryànna vadet ki¤cinna dhyàyet sàdhvasàdhu và . àtmàràmo'nayà vçttyà vicarejjaóavanmuniþ .. nanu bhaktij¤ànayo÷caramaphalaikatvepi bhakteþ samadhikaprasaü÷àdar÷anàt bhaktirevagarãyasãti cet na bhaktivat j¤ànasyàpi prasaü÷àdar÷anàt àtmasàkùàtkçtau sàkùàtkàraõatvàcca . yathà ÷rãmadbhàgavate 11 . 19 . 1 -- 5 .. ÷rãbhagavànuvàca .
     %<yo vidyà÷rutasampanna àtmavànànumànikaþ .
     màyàmàtramidaü j¤àtvà j¤ànaü ca mayi saünyaset ..
     j¤àninastvahameveùñaþ svàrtho hetu÷ca sammataþ .
     svarga÷caivàpavarga÷ca nànyo'rtho madçte priyaþ ..
     j¤ànavij¤ànasasiddhàþ padaü ÷reùñhaü vidurmama .
     j¤ànã priyatamo'to me j¤ànenàsau bibharti màm ..
     tapastãrthaü japo dànaü pavitrànãtaràõi ca .
     nàlaü kurvanti tàü siddhiü yà j¤ànakalayà kçtà ..
     tasmàjaj¤ànena sahitaü j¤àtvà svàtmànamuddhava .
     j¤ànavij¤ànasampanno bhaja bhàü bhaktibhàvitaþ ..>% ki¤ca bhagavadgãtàyàü 4 . 33-39 .
     %<÷reyàn dravyamayàd yaj¤à¤j¤ànayaj¤aþ parantapa ! .
     sarvaü karmàkhilaü pàrtha ! j¤àne parisamàpyate ..
     tadviddhi praõipàtena paripra÷nena sevayà .
     upadekùyanti te j¤ànaü j¤àninastattvadar÷inaþ ..
     yajj¤àtvà na punarmohamevaü yàsyasi pàõóava ! .
     yena bhåtànya÷eùeõa drakùyasyàtmanyatho mayi ..
     apicedasi sarvebhyaþ pàpibhyaþ pàpakçttamaþ .
     sarvaü j¤ànaplavenaiva vçjinaü santariùyasi ..
     yathaidhàüsi samiddho'gnirbhasmasàt kurute'rjuna ! .
     j¤ànàgniþ sarvakarmàõi bhasmasàt kurute tathà ..
     na hi j¤ànena sadç÷aü pavitramiha vidyate .
     tat svayaü yogasaüsiddhaþ kàlenàtmani vindati ..
     ÷raddhàvàn labhate j¤ànaü tatparaþ saüyatendriyaþ .
     j¤ànaü labdhvà paràü ÷àntimacireõàdhigacchati ..>% ataeva nirguõabhaktij¤ànayorna kiyadapyantaraü manyante tattvadç÷aþ svaråpatastayorekàtmatvàt atattvadar÷ino'j¤à evàvidyàmohitatvàt bhinnadç÷o bhavanti .. varaü bhaktiyogamupadi÷annupasaühàre j¤ànavij¤ànasampannà bhaktireva brahmalabdhaye samyak hitasàdhanãti pradar÷itavànuddhavàya bhagavàn .. yathà bhàgavate 11 . 18 . 45-46 .
     %<bhaktyoddhavànapàyinyà sarvalokamahe÷varam .
     sarvotpattyavyayaü brahma kàraõaü mopayàti saþ ..
     iti svadharmanirõiktasattvo nirj¤àtamadgatiþ .
     j¤ànavij¤ànasampanno na ciràt samupaiti màü .>% niùkàmenànuùñhitabhaktireva ÷anaiþ ÷anaiþ sàndratvena nirguõatàü gacchantã satã paramapremànandaråpeõa pariõamate sutaràü tadà svayaü sàndrànandamayaü tajj¤ànaü prakà÷ate . tayorhi tatsvaråpatvàt na kvàpi nirguõabhaktij¤ànayogayorbhedaþ ÷råyate . yathà chàndogye %<satyaü j¤ànamanantaü brahma . ànandaråpamamçtaü yad vibhàti ÷àntaü ÷ivamadvaitama>% . iti j¤ànànandayorbrahmasvaråpatvàt ataeva kvacit kenàpi na pårõànandatvena pariõatàyà nirguõasvaråpàyà bhakterj¤ànena saha kiyànapi bhedo dar÷ayituü ÷akyate svaråpatastayorekàtmatvàt . parantu tattvaj¤ànotpàdanakùamà bhaktirevànuùñheyà na tu saüsàrabandhanakàriõã na÷varaphaladàtrã andhabhaktivat sakàmà bhaktirevànumodanãyà tattvadar÷ibhiriti bodhyam .. yathà bhàgavate 1 . 2 . 7 .
     %<vàsudeve bhagavati bhaktiyogaþ prayojitaþ .
     janayatyà÷u vairàgyaü j¤àna¤ca yadahaitukam ..>% vi÷eùataþ prahlàdadhruvayoriva nityànityavastvavàptidar÷anàt . asurakulajàto'pi prahlàdaþ niùkàmabhaktiyogamàcaran tatprabhàvena ÷ata÷aþ pitçprayuktàü bàdhàmatikramyàtmaprasàdalabdhaü vimalànandasvaråpaü jãvanmuktatvaü tato nirvàõamapyavàptavàn . dhruvaþ punaþ svàyambhuvamanuvaü÷ajàto'pi vimàtçvacanàdãrùyàparava÷aþ san paramatatvaj¤àddevarùinàradàdapyupade÷aü labbdhà antaþkàmavãjaü paripuùõan kañhoratapasàpi sakàmabhaktiyogamanuùñhàya kalpasthàyina dhruvàkhyalokaü labdhavàn tataþ gçhapratyàgamanakàle sahasà jàtanirveda àtmadhikkàreõa muhuranva÷ocat .. idànãü pradar÷ayàmo yathàkramaü tayoþ ràjaputrayoþ sakàmaniùkàmabhaktiyogànuùñhànanityànityaphalam .. yathà, ÷rãmadgàgavate . 4 . 9 . 27-35 ..
     %<so'pi saïkalpajaü viùõoþ pàdasevopasàditam .
     pràpya saïkalpanirvàõaünàtiprãto'bhyagàt puram ..
     vidura uvàca .
     sudurlabhaü yaþ paramaü padaü hareþ màyàvinastaccaraõàrcanàrjitam .
     labdhvà'pyasiddhàrthamivaikajanmanà kathaü svamàtmànamamanyatàrthavit ..
     maitreya uvàca .
     màtuþ sapatnyà vàgbàõairhçdi viddhastu tàn smaran .
     naicchan muktipatermuktiü tasmàt tàpamupeyivàn ..
     dhrava uvàca .
     samàdhinà naikabhavena yat padaü viduþ sanandàdaya årdhvaretasaþ .
     màsairahaü ùaóbhiramuùya pàdayo÷chàyàmupetyàpagataþ pçthaïmatiþ ..
     ahovata mamànàtmyaü mandabhàgyasya pa÷yata .
     bhavacchidaþ pàdamålaü gatvà yàce yadantavat ..
     matirvidåùità devaiþ patadbhirasahiùõubhiþ .
     yo nàradavacastathyaü nàgràhãùamasattamaþ ..
     daivãü màyàmupà÷ritya prasuptaiva bhinnadçk .
     tapye dvitãye'pyasati bhràtçbhràtçvyahçdrujà ..
     mayaitat pràrthitaü vyarthaü cikitseva gatàyuùi .
     prasàdya jagadàtmànaü tapasà duùprasàdanam ..
     bhavacchidamayàce'haü bhavaü bhàgyavivarjitaþ .
     svàràjyaü yacchato mauóhyànmàno me bhikùito vata ..
     ã÷varàt kùãõapuõyeõa phalãkàrànivàdhanaþ .>% bhagavatà nçsiühadevena pralobhyamàno'pi prahlàdaþ niùkàmabhaktij¤ànaprabhàvena kimapi naicchaditi dharmanandanamajàta÷atruü yudhiùñhiraü ÷ràvayàmàsa devarùirnàradaþ . yathà, bhàgavate . 7 . 9 . 51-55 ..
     %<età vadvarõitaguõo bhaktyà bhaktena nirguõaþ prahlàdaü praõataü prãto yatamanyurabhàùata ..
     ÷rãbhagavànuvàca .
     prahlàda bhadra bhadraü te prãto'haü te'surottama .
     varaü vçõãùvàbhimataü kàmapåro'smyahaü nçõàm ..
     màmaprãõata àyuùman dar÷anaü durlabhaü hi me .
     dçùñvà màü na punarjanturàtmànaü taptumarhati ..
     prãõanti hyatha màü dhãràþ sarvabhàvena sàdhavaþ .
     ÷reyaskàmà mahàbhàgàþ sarvàsàmà÷iùàü patim ..
     evaü pralobhyamàno'pi varairlokapralobhanaiþ .
     ekàntitvàd bhagavati naicchattànasurottamaþ ..>% tatraiva 7 . 10 . 1 -- 5 . nàrada uvàca ..
     %<bhaktiyogasya tat sarvamantaràyatayàrbhakaþ .
     manyamàno hçùãke÷aü smayamàna uvàca ha ..
     mà màü pralobhayotpattyà saktaü kàmeùu tairvaraiþ .
     tatsaügabhãto nirviõõo mumukùustvàmupà÷ritaþ ..
     bhçtyalakùaõajij¤àsurbhaktaü kàmeùvacodayat .
     bhagavan saüsàravãjeùu hçdayagranthiùu prabho ! .
     nànyathà te'khilaguro ! ghañeta karuõàtmanaþ ..
     yastu à÷iùa à÷àste na sa bhçtyaþ sa vai baõik .
     à÷àsàno na vai bhçtyaþ svàminyà÷iùa àtmanaþ ..
     ahaü tvakàmastadbhaktastvaü ca svàmyanapà÷rayaþ .
     nànyathehàvayorartho ràjasevakayoriva ..>% astu tasya nispçhatvàdi kintu tattvaj¤ànaü nàsãditi cet na yataþ upariùñàdeva tattvaj¤ànamålàyà nirguõàyà bhakterlakùaõaü pradar÷itaü . yathà, bhàgavate 7 . 5 . 13 .. hiraõyaka÷ipuü prati prahlàdoktiþ .
     %<sa eùa àtmà svaparetya buddhibhirduratyayànukramaõo niråpyate .
     muhyanti yadvartmani vedavàdino brahmàdayo hyeùa bhinatti me matim ..>% ki¤ca tatraiva 31 .
     %<na te viduþ svàrthagatiü hi viùõuü durà÷ayà ye vahirarthamàninaþ .
     andhà yathàndhairupanãyamànà vàgã÷atantyàmurudàmni baddhàþ ..>% svàrthagatimiti . svasmin evàrtho yeùàü te svàrthàstatvaj¤àninasteùàü gatirj¤ànasvaråpastaü . vahirarthamàninaþ iti . vahirvàhyavastuùu artho yeùàü tàn gurån iti manyante ye iti .. nanu kvaci darcàdernindàpi lakùyate yadà tadupàsanaü niùphalamiti cenna . yataþ sarvataþ sàdhusaïgalàbha syotkarùaþ iti pradar÷ayan vi÷eùataþ sarvàbhya upàsàbhyaþ hçdde÷e àtmadhyànameva garãya ityevopa didi÷uþ mahàntaþ ÷àstrakçtaþ . anyathà %<madarcàsthàpane ÷raddhà>% %<ar¤càyàmarcayettàvat>% %<yàvanna me kathàratiþ>% ityàdi vacanànàü niùphalatvaü syàt . dar÷ita¤ca yathàsambhavamupàsanàyàü durbalàdhikàriõàü yat yat kartavyaü idànãü sabalàdhikàriõàü karaõãyaü yatprakçtapathaü tadeva dar÷ayàmaþ samàseneti . yathà, vçhadàraõyaka÷ratau .. %<àtmà và are draùñavyaþ ÷rotavyo mantavyo nidi dhyàsitavya÷ca>% . arthàt àtmaiva sàkùàt kartavyaþ sàkùàtkàre upàyamàha ÷ravaõaü mananaü nididhyàsana¤ca kintat ÷ravaõàdi iti jij¤àsàyàü bråmaþ . yathà . ÷ravaõaü nàma ùaóvidhaliïgaira÷eùavedàntànàmadvitãye vastuni tàtparyàvadhàraõam . liïgàni tu . upakramopasaühàràbhyàsà'pårbatàphalàrthavàdopapattyàkhyàni . tatra prakaraõapratipàdyasyàrthasya tadàdyantayorupàdànaü upakramopasaühàrau . yathà, chàndogye ùaùñhaprapàñhake prakaraõapratipàdyasyàdvitãyavastunaþ ekamevàdvitãyamityàdau %<aitadàtmyamidaü sarvam>% . ityante ca pratipàdanam ..
     prakaraõapratipàdyasya vastunaþ tanmadhye paunaþpunyena pratipàdanaü abhyàsaþ . yathà, tatraivàdvitãyavastuno madhye %<tattvamasãti>% navakçtvaþ pratipàdanam .. prakaraõapratipàdyasya vastunaþ pramàõàntareõàviùayãkaraõaü apårbatvam . yathà tatraivàdvitãyavastunaþ tantvaupaniùadaü puruùaü pçcchàmãtyàdinà upaniùanmàtravedyatvapratipàdanàt . mànàntaràviùayãkaraõaü phalantu prakaraõapratipàdyasyàtmaj¤ànasya tadanuùñhànasya và tatra tatra ÷råyamàõaü prayojanaü yathà tatraiva %<àcàryavàn puruùo veda tasya tàvadeva ciraü yàvanna vimokùye atha sampatsye .>% ityadvitãyavastuj¤ànasya tatpràptiprayojanaü ÷råyate . prakaraõapratipàdyasya tatra tatra pra÷aüsanaü arthavàdaþ . yathà, tatraiva utatamàde÷amapràkùo yenà÷rutaü ÷rutaü bhavatyamataü matamavij¤àtaü vij¤àtamityadvitãyavastu pra÷asanam .
     prakaraõapratipàdyàrthasàdhane tatra tatra ÷råyamàõà yuktiþ upapattiþ . yathà, tatra %<saumyaikena mçtpiõóena sarvaü mçõmayaü vij¤àtaü syàt vàcàrambhaõavikàro nàmadhyeyaü mçttiketyeva satyam>% . ityàdàvadvitãyavastusàdhane vikàrasya vàcàrambhaõamàtratve yuktiþ ÷råyate . mananantu . %<÷rutasyàdvitãyavastuno vedàntàrthànuguõayuktibhiranavaratamanucintanam .>% %<vijàtãyadehàdipratyayarahità'dvitãyavastusajàtãyapratyayapravàhaþ nididhyàsanam>% .. iti vedànta÷àstreùu .. samàdhistu dvividhaþ . savikalpako nirvikalpaka÷ceti . tatra savikalpako nàma j¤àtçj¤ànàdivikalpalayànapekùayà'dvitãyavastuni tadàkàràkàritàyà÷cittavçtteravasthànam . tadà mçõmayagajàdibhàne'pi mçdbhànavat dvaitabhàne'pyadvaitaü vastu bhàsate .. nirvikalpakastu j¤àtçj¤ànàdibhedalayàpekùayà'dvitãyavastuni tadàkàràkàritàyà buddhivçtteratitaràmekãbhàvenàvasthànam . tadà tu jalàkàràkàritalavaõànavabhàsenàdvitãyavastumàtramevàvabhàsate .. iti vedànte upadiùñaü pårbarùibhiþ .. ato j¤ànalakùaõàni bhagavadgãtàyàü . 13 . 7-11 ..
     %<amànitvamadambhitvamahiüsà kùàntiràrjavam .
     àcàryopàsanaü ÷aucaü sthairyamàtmavinigrahaþ ..
     indriyàrtheùu vairàgyamanahaïkàraeva ca .
     janma mçtyu-jarà-vyàdhi-duþkha-doùànudar÷anam ..
     asaktiranabhiùvaïgaþ puttradàragçhàdiùu .
     nitya¤ca samacittatvamiùñàniùñopapattiùu ..
     mayi cànanyayogena bhaktiravyabhicàriõã .
     viviktade÷asevitvamaratirjanasaüsadi ..
     adhyàtmaj¤ànanityatvaü tattvaj¤ànàrthadar÷anam .
     etajj¤ànamiti proktamaj¤ànaü yadato'nyathà ..>% ato j¤eyaü vastu tatraivàdhyàye . 12-17 ..
     %<j¤eyaü yattat pravakùyàmi yajj¤àtvà'mçtama÷nute .
     anàdimat paraü brahma na sattannàsaducyate ..
     sarvataþ pàõipàdantat sarvato'kùi÷iromukham .
     sarvataþ÷rutimalloke sarvamàvçtya tiùñhati ..
     sarvendriyaguõàbhàsaü sarvendriyavivarjitam .
     asaktaü sarvabhçccaiva nirguõaü guõabhoktç ca ..
     vahiranta÷ca bhåtànàmacaraü carameva ca .
     såkùmatvàttadavij¤eyaü dårasthaü càntike ca tat ..
     avibhakta¤ca bhåteùu vibhaktamiva ca sthitam .
     bhåtabhartç ca tajj¤eyaü grasiùõu prabhaviùõu ca ..
     jyotiùàmapi tajjyotistamasaþ paramucyate .
     j¤ànaü j¤eyaü j¤ànagamyaü hçdi sarvasya viùñhitam ..>% tathà ca ÷vetà÷vatara÷rutau àtmaj¤ànenaiva muktiriti sphuñaü dar÷ayàmàsa . yathà --
     %<sarvendriyaguõàbhàsaü sarvendriyavivarjitam .
     sarvasya prabhumã÷ànaü sarvasya ÷araõaü vçhat ..>%
     %<àtmà guhàyàü nihito'sya jantoraõoraõãyàn mahato mahãyàn .
     tamakratuü pa÷yati vãta÷oko dhàtuþ prasàdànmahimànamã÷am ..>% mahànivvàõatantre ca . 5 . 11 ..
     %<pare brahmaõi vij¤àte samastairniyamairalam .
     tàlavçntena kiü kàryaü labdhe malayamàrute ..>% nanu kimidànãü vàgbhaïgyà'dvaitavàdaü saüsthàpayituü prayatate iti cet dar÷ayàmaþ . tathà ca ÷rãviùõudharme --
     %<paràtmano manuùyendra vibhàgo hi na kalpitaþ .
     kùaye tasyàtmaparayorvibhàgàbhàvaeva hi ..
     àtmà kùetraj¤asaüj¤o'yaü saüyuktaþ pràkçtairguõaiþ .
     taireva vigataþ ÷uddhaþ paramàtmà nigadyate ..
     anàdisambandhavatyà kùetraj¤o'hamavidyayà .
     yuktaþ pa÷yati bhedena brahmatvàtmani saüsthitam ..>% tathàhi ÷vetà÷vatara÷rutibhàùyadhçtava÷iùñavacanaü pra÷napårbakaü dar÷itam . yathà --
     %<yadyàtmà nirguõaþ ÷uddhaþ sadànando'jaro'maraþ .
     saüsçtiþ kasya tàta ! syàt mokùo và'vidyayà vibho ..
     kùetranà÷e kathaü tasya j¤àyate bhagavàn yataþ .
     yathàvat sarvametaü me vaktumarhasi sàmpratam ..
     tasyaiva nitya÷uddhasya sadànandamayàtmanaþ .
     avacchinnasya jãvasya saüsçtiþ kãrtyate budhaiþ ..
     ekaeva hi bhåtàtmà bhåte bhåte vyavasthitaþ .
     ekadhà bahudhà caiva dç÷yate jalacandravat ..
     màntyàråóhaþ saevàtmà jãvasaüj¤aþ sadà bhavet ..>% tathà ca ÷uka÷iùyo gauóapàdàcàryaþ ..
     %<yathaikasmin ghañàkà÷e rajodhåmàdibhiryute .
     na sarve samprayujyante tadvajjãvàþ sukhàdibhiþ ..>% tasmàdadvitãye paramàtmanyupàdhito jãve÷varayorjãvànà¤ca parasparaü bhedavyavasthàyàþ siddhatvànna vi÷uddhasatvopàdherã÷varasyàvi÷uddhopàdhijãvagatàþ sukhaduþkhamohàj¤ànàdayaþ .. tathà ca bhagavàn parà÷araþ . j¤ànàtmakasyàmalasattvarà÷erapetadoùasya sadà sphuñasya . kiü và jagatyasti samastapuüsàmaj¤àtamasyàsti hçdi sthitasya .. kathaü tarhyaupàdhikabhedena bandhamuktyàdivyavasthà sopàdhikànàü teùàü và sopàdhikai÷varasya và svaråpasyeti ityà÷aïkya dçùñàntapårbakaü vyavasthàü dar÷ayati ..
     %<ekastu såryo bahudhà jalàdhàreùu dç÷yate .
     àbhàti paramàtmà ca sarvopàdhiùu saüsthitaþ ..>%
     %<brahya sarva÷arãreùu vàhye càbhyantare sthitam .
     àkà÷amiva bhåteùu buddhàvàtmà ma cànyathà ..>% evaü sati yayà buddhyà deho'hamiti manyate .
     %<anàtmanyàtmatà bhràntyà sà syàtsaüsàrabandhinã ..>% sarvairvikalpairhãnastu ÷uddho buddho'jaro'maraþ . pra÷ànto vyomavadvyàpã caitanyàtmà sakçtprabhuþ .. dhåmàbhradhålibhirvyoma yathà na malinãyate . pràkçtairaparàmçùño vikàraiþ puruùastathà .. yathaikasmin ghañàkà÷e jalairdhåmàdibhiryute . nànye malinatàü yànti dårasthàþ kutracit kvacit .. yathà dvandvairanekaistu jãve ca malinãkçte . etasminnàpare jãvà malinàþ santi kutracit .. paraü natu kevalaü prakçteþ pçthagråpacaitanyaj¤ànamàtreõa brahmaj¤ànaü sambhavitumarhati . yadi caike paõóitàþ pçthagj¤ànenaiva siddhiþ syàditi manyante kintu naiva ÷rutaya evaü paricakùate . yathà, ÷vetà÷vataropaniùadi %<j¤àj¤au dvàvajàvã÷ànã÷àvajà hyekà bhoktçbhogyàrthayuktà ananta÷càtmà vi÷varåpo hyakartà trayaü yadà vindate brahmametat ..>% ataeva brahmajij¤àsoryoginaþ ÷ratyapadiùñabrahmatattvavij¤ànenaiva muktiþ syàt anyathà ÷ramaeva .. yathà, tatraiva %<kùaraü pradhànamamçtàkùaraü haraþ kùaràtmànàvã÷ate devaekaþ . tasyàbhidhànàt yojanàt tattvabhàvàt bhåya÷cànte vi÷vamàyànivçttiþ .. j¤àtvà devaü sarvapà÷àpahàniþ kùãõaiþ kle÷airjanmamçtyaprahàõiþ . tasyàbhidhyànàttçtãyaü dehabhede vi÷vai÷vayya kevala àptakàmaþ>% .. paraü yogàbhyàsàdçte naiva kadàcit tattvaj¤ànàsyotpattiriti ÷rutismçtyàdãnàü j¤ànapratipàdaka÷àstràõàmupade÷o dç÷yate yadi ca pårbapårbaprakaraõe puràõaprabhçtivihitayogàdimataü pradar÷itaü tatràpi tatvraóhãkaraõàya vaidikmatamidànãü pradar÷ayàmaþ . yathà yajurvedokta÷vetà÷vatarãyayogaprakaraõam . oü %<yu¤jànaþ prathamam manastattvàya savità dhiyaþ .. agniü jyotirnicàyya pçthivyà adhyàbharat .. 1 .. yuktena manasà vayaü devasya savituþ save suvargeyàya ÷aktyai .. 2 .. yaktàya manasà devàn suvaryato dhiyà divaü . vçhajjyotiþ kariùyataþ savità prasuvàti tàn .. 3 .. yu¤jate mana uta yu¤jate dhiyo viprà viprasya vçhato vipa÷citaþ .. vihotrà dadhe vayunà videka in . maho devasya savituþ pariùñutiþ .. 4 .. yuje vàü brahma pårvyaü namobhiþ vi÷lokà yanti pathyeva såràþ>% .. 5 .. parantu àtmaj¤àdavi÷adãkaraõàya dakùasaühitaiva ÷reyasã jãvànàmiti pradar÷ayituü bhåyo'pyanusaràmaþ . yathà,
     %<årusthottànacaraõaþ savye nasyetaraü karam .
     uttànaü ki¤cidunnàmya mukhaü viùñabhya corasà ..
     nimãlitàkùaþ sattvastho danterdantànasaüspç÷an .
     tàlusthàcalajihva÷ca saüvçtàsyaþ suni÷calaþ .
     saünirudhyendriyagràmaü nàtinãcocchritàsanaþ .
     dviguõaü triguõaü vàpi pràõàyàmamupakramet ..>% kintuevaü mà manyadhvaü yat gçhànniþsçtya araõyavàsàdau yogàbhyàsatattvaj¤ànàdeþ sugamo bhavet ityatra yathàha dakùaþ saptamàdhyàye .
     %<loko va÷ãkçto yena yena càtmà va÷ãkçtaþ .
     indriyàrtho jito yena taü yogaü prabravãmyahaü ..
     pràõàyàmàstathà dhyànaü pratyàhàrastu dhàraõà .
     tarka÷caiva samàdhi÷ca ùaóaïgo yoga ucyate ..
     nàraõyasevanàdyogo nànekagranthacintanàt .
     vratairyaj¤aistapobhi÷ca na yogaþ kasyacit bhavet ..
     na ca pathyà÷anàt yogo na nàsàgranirãkùaõàt .
     na ca ÷àstràtiriktena ÷aucena sa bhavet kvacit ..
     na maunamantrakuhakairanekaiþ sukçtaistathà .
     lokayàtràviyuktasya yogo bhavati kasyacit ..
     abhiyogàt tathàbhyàsàt tasminneva tu ni÷cayàt .
     punaþ puna÷ca nirvedàd yogaþ sidhyati nànyathà ..>% ataeva nirvedàdçte kevalaü tapaþsvàdhyàyàdibhirna yogasiddhviþ ÷àstrakçdbhiranumodanãyà . kintu àdaranairantaryeõa àtmacintàdayaeva brahmalabdhyai sadupàyà iti bodhyam yathà tatraiva .
     %<àtmacintàvinodena ÷aucakrãóanakena ca .
     sarvabhåtasamatvena yogaþ sidhyati nànyathà ..
     ya÷càtmani rato nityamàtmakrãóastathaiva ca .
     àtmaniùñha÷ca satatamàtmanyeva svabhàvataþ ..
     rata÷caiva svayaü tuùñaþ santuùño nànyamànasaþ .
     àtmanyeva sutçpto'sau yogastasya prasidhyati ..
     supto'pi yogayuktaþ syàjjàgraccàpi vi÷eùataþ .
     ãdçkceùñaþ smçtaþ ÷reùñho gariùñho brahmavàdinàm ..>% parantu viùayàsaktivarjanaü vinà kvàpi kasyacidapi àtmasiddhirna prajàyate . yathà tatraiva --
     %<ya àtmavyatirekeõa dvitãyaü naiva pa÷yati .
     brahmãbhåya sa evaü hi dakùapakùa udàhçtaþ ..
     viùayàsaktacitto hi yatirmokùaü na ùindati .
     yatnena viùayàsaktiü tasmàd yogã vivarjayet ..>% yadi ca kecit viùayendriyasaüyogaiþ siddhirbhavet iti vadanti tatra teùàü bhràntireva sà yathà tatraiva, %<viùayendriyasayogaü kecit yogaü vadanti hi . adharmo dharmaråpeõa gçhãtastairapaõóitaiþ>% .. iti .. yadi càdvaitatattvaj¤ànameva sarvato ni÷reyasakaraü jãvànàbhitya÷eùavaþ pradar÷itam kintu durbalamabalàdyadhikàribhedena yathàkamaü kriyàbhaüktij¤ànavogàdayaþ sannive÷ità ityalamatipallavitena .. * ..)

#<upàsitaþ>#, tri, (upa + às + kta .) kçtopàsanaþ . tatparyàyaþ . varivasitaþ 2 varivasyitaþ 3 upacaritaþ 4 . ityamaraþ ..

#<upàstiþ>#, strã, (upa + às + ktin .) sevà . iti hemacandraþ .. (yathà, mugdhabodhe kàrakaprakaraõe 7 .
     %<muktirnarte'cyutopàstiü bhåtaü bhåtamabhi prabhuþ ..>%)

#<upàhitaþ>#, puü, (upa àsannaü àhitaü phalaü yasya .) agnyutpàtaþ . sa tu ulkàpàtàdiþ . ityamaraþ ..

#<upàhitaþ>#, tri, (upa + à + dhà + kta .) saüyojitaþ . ityamaraþ .. àropitaþ . iti medinã ..

#<upekùaõaü>#, klã, (upa + ãkù + bhàvelyuñ .) varjanam . tyajanam .. (yathà, mahàbhàrate 3 . hanåmadbhãmasaüvàde 150 . 42 .
     %<sàmnà dànena bhedena daõóenopekùaõena ca .
     sàdhanãyàni karmàõiü samàsavyàsayogataþ ..>%)

#<upekùà>#, strã, (upa + ãkù + a + ñàp .) asvãkàraþ . tyàgaþ . (audàsãnyam . yathà, raghuþ 14 . 65 . %<kuryàmupekùàü hatajãvite'smin>% .) yuddhaviùaye tu kùudropàyaþ . %<màyopekùandrajàlàni kùudropàyà ime trayaþ>% . iti hemacandraþ ..

#<upendraþ>#, puü, (indramupagataþ . ka÷yapàdçùeþ aditau vàmanàvatàre indrasyànantaraü jàtatvàt tathàtvam .) viùõuþ . ityamaraþ .. (upendrasyàparàü vyutpattimàha harivaü÷e 75 . 46 .
     %<mamopari yathendrastvaü sthàpito gobhirã÷varaþ .
     upendra iti kçùõa tvàü gàsyanti divi devatàþ ..>% tathà ca bhàgavate 8 . 23 . 21, 22, 23 .
     %<ka÷yapasyàditeþ prãtyai sarvabhåtabhavàya ca .
     lokànàü lokapàlànàmakarot vàmanaü patim ..
     vedànàü sarvadevànàü dharmasya ya÷asaþ ÷riyaþ .
     maïgalànàü vratànàü ca kalpaü svargàpavargayoþ ..
     upendraü kalpavà¤cakre patiü sarvavibhåtaye .
     tadà sarvàõi bhåtàni bhç÷aü mumudire nçpa ! ..>%)

#<upoóhaþ>#, tri, (upa samãpe uhyate sma . upa + vaha + kta .) nikañaþ . (yathà, kiràte 13 . 23 %<tadupoóhai÷ca nama÷caraþ pçùatkaþ>% .) vivàhitaþ . iti medinã .. (dhçtaþ . vihitaþ . yathà ÷àkuntale 7 ma aïke --
     %<upoóha÷abdà na rathàïganemayaþ pravartamànaü na ca dç÷yate rajaþ ..>%)

#<upoóhaþ>#, puü, (upa + vaha + kta .) vyåhaþ . iti dharaõã ..

#<upotã>#, strã, (upate sma yà . upa + ve + kta + ïãù . patràdiùu vayanasàdç÷yàdasya tathàtvam .) påtikà . iti ÷abdaratnàvalã .. (%<dvàda÷yàmupotãü tyaktvà pàraõaü kuryàt>% . iti smçtiþ ..)

@<[Page 1,270b]>@
#<upodakã>#, strã, (upagatà udakam . rasapràdhànyàt . gauràditvàt ïãù .) påtikà . påüi÷àka iti bhàùà . tatparyàyaþ . kalambã 2 picchilà 3 picchilacchadà 4 mohanã 5 mada÷àkaþ 6 vi÷àlà 7 balipodakã 8 . asyà guõàþ . kaùàyatvam . uùõatvam . kañutvam . madhuratvam . nidràlasyaruciviùñambha÷leùmakàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, ekàda÷ãtattve dvàda÷ãniyame kårmapåràõadhçtavacanam .
     %<dvàda÷yàü pàraõaü kuryàt varjayitvàpyupodakãm ..>%)

#<upodikà>#, strã, (upàdhikamudakamasyàm . uttarapadasya cetyuttarapadasyodàde÷aþ . kap . ñàp .) påtikà . ityamaraþ .. asyà guõàþ . sàrakatvam . snigdhatvam . bala÷leùmakàritvam . himatva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. (yathà, vaidyake .
     %<taõóulairànatavyàjairhasatyeùà upodikà .>%
     %<madaghnã càpyupodikà .>% iti såtrasthàne 6 adhyàye vàbhañenoktam ..
     %<upodikàdadhibhyàntu siddhà madavinà÷inã .>% iti carake såtrasthàne 2 adhyàye ..
     %<svàdupàkarasà vçùyà vàtapittamadàpahà .
     upodikà sarà snigdhà balyà ÷leùmakarã himà ..>% iti su÷rute såtrasthàne 46 adhyàyaþ ..)

#<upodãkà>#, strã, påtikà . iti bharataþ dviråpakoùa÷ca ..

#<upodghàtaþ>#, puü, (upa samãpe uddhananam . upa + ut + han + gha¤ .) udàharaõam . ityamaraþ .. àrambhaþ . iti bharataþ .. saïgativi÷eùaþ . yathà --
     %<saprasaïga upodghàto hetutàvasarastathà .
     nirvàhakaikakàryatve ùoóhà saïgatiriùyate ..>% tallakùaõaü yathà --
     %<cintàü prakçtasiddhàrthàmupodghàtaü vidurbudhàþ .>% ityanumitau jagadã÷atarkàlaïkàraþ ..

#<upoùaõaü>#, klã, (upa + uù dàhe + lyuñ .) upavàsaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, tithitattve .
     %<upoùaõaü navamyà¤ca da÷amyà¤caiva pàraõam .>% vistçtistu upavàsa÷abde draùñavyà ..)

#<upoùitaü>#, klã, (upa + vas + bhàve kta .) upavàsaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, manuþ . 5 . 155 .
     %<nàsti strãõàü pçthakyaj¤aþ na vrataü nàpyupoùitam ..>%

#<upoùitaþ>#, tri, (upoùyate sma . upa + vasa + kartari + kta .) kçtopavàsaþ . yathà --
     %<upoùito dvitãye'hni påjayet punareva tàm .>% iti durgotsavaprakaraõe tithyàditattvam .. (yathà raghau 219 .
     %<papau nimeùàlasapakùmapaïktirupositàbhyàmiva locanàbhyàm ..>%)

#<uptaþ>#, tri, (upyate sma yaþ kùetràdiùu . vap + ktà .) kçtavapanaþ . vonà iti bhàùà . yathà --
     %<tadvai dhanusta iùavaþ sa ratho hayàste soñahaü rathã nçpatayo yata ànamanti .
     sarvaü kùaõena tadabhådasadã÷ariktaü bhasman hutaü kuhakaràddhamivoptamåùyàm ..>% iti ÷rãbhàgavate 1 skandhe 15 . 21 .. ÷rãkçùõaviyoga evàtra hetuþ nànya ityàha tadvai iti yato yebhya ã÷ena riktaü ÷ånyaü asat kàryàkùamaü sanmantravidhànairapi bhasmani hutamiva bhasmanniti luptasaptamyantaü padam . atiprãtàdapi kuhakànmàyàvinaþ sakà÷àdràddhaü labdhaü yathà . samyakkarùaõàdinàpi uùarabhåmau uptaü vãjamiva . iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã .. * .. kçtamuõóanam . yathà --
     %<sa÷ikhaü vapanaü kàryamàsnànàdbrahmacàriõà .>% iti kàtyàyanakçtacchandogapari÷iùñe'pyevam . tadeka÷rutimålakatvàt . taddhçtapàraskarãye . paryupta÷irasamiti såtre'pi tathaivàrthaþ tadbhàùyakçtà hari÷armaõàpi pari sarvatobhàvenopta÷irasaü muõóita÷irasamiti vyàkhyàtam . iti pràya÷cittatattvam ..

#<uptakçùñaü>#, tri, (àdau uptaü pa÷càt kçùñam . pårbakàleti samàsaþ .) vãjavapanànantarakarùitakùetram . tatparyàyaþ . vãjàkçtam 2 . ityamaraþ ..

#<ubja>#, ÷a àrjave . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàü-paraüakaü-señ .) hrasvàdiþ . oùñhyabakàropadhaþ . tena rvyanactayãti dãrgho na syàt . syàdau navadra iti ubjijiùati . årõaurjordãrghapàñhasàmarthyàt svaràderna dãrgha iti kecit . dantyavakàratvànna ubjatãtyatra dãrgha ityapyeke . ÷a ubjatã ubjantã . àrjavamavakrãbhàvaþ . ubjati sàdhuravakraþ syàdityarthaþ . iti durgàdàsaþ .. (yathà, çgvede . 6 . 5 2 . 1 .. %<ubjantu taü subhvaþ parvatàso nihiyatà matiyàjasya yaùña>% ..)

#<ubha>#, ÷a pårtau . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàü-paraüsakaü-señ .) hrasvàdiþ . ÷a ubhati kumbhaü jalena lokaþ . uvobha . iti durgàdàsaþ ..

#<ubhayaþ>#, tri, (ubhau avayavau asya . ubha + tayap . ubhàdudàtto nityamiti . 5 . 2 . 44 . tayapo'yajàde÷aþ . kathamubhaye devamanuùyà iti yato bahånàmubhàvayavau na ghañataþ . naiùa doùaþ . atra hi dvau rà÷ã samudàyasyàvayavau . eko devànàü aparo manuùyàõàmiti . ubhàdudàtto nityamiti nityagrahaõasyedaü prayojanaü vçttiviùaye ubha÷abdaprayogo màbhåt ubhaya÷abdasyaiva yathà syàditi .) yugalam . iti ÷abdacandrikà .. dui iti bhàùà . (yathà, manuþ . 2 . 55 ..
     %<påjitaü hya÷anaü nityaü balamårja¤ca yacchati .
     apåjitantu tadbhaktamubhayaü nà÷ayedidam ..>%)

#<ubhayataþ>#, [s] vya (ubhayasmàt . ubhaya + tasil .) pàr÷vadvaye . ubhayapàr÷ve . iti vyàkaraõam .. (yathà, manuþ . 8 . 315 .
     %<÷akti¤cobhayatastãkùõàmàyasaü daõóameva và ..>%)

#<ubhayadyuþ>#, [s] vya, (ubhayorahnoþ . dyu÷cobhayàdvaktavya iti sàdhuþ .) ubhayadinam . dinadvayam . ityamaraþ .. (yathà, atharvavede . 1 . 25 . 4 .
     %<yo'nyedyurumayadyurabhyeti ..>%)

@<[Page 1,271a]>@
#<ubhayedyuþ>#, [s] vya (ubhayorahnoþ . sadyaþparuditi ubhayàdedyus nipàtitaþ .) ubhayadinam . ityamaraþ .. (yathà, aitareyabràhmaõe . 5 . 29 ..
     %<agnihotramubhayedyurahåyata ..>%)

#<um>#, vya, (uï ÷abde + óum .) roùaþ . aïgãkàraþ . pra÷naþ . iti medinã .. krodhavarjitaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<umà>#, klã, (u bho mà tapasyàü kurviti . yathà, %<umeti màtrà tapaso niùiddhà pa÷càdumàkhyàü sumukhã jagàma>% . iti kumàrokteþ . yadvà orharasya mà lakùmãriva . uü ÷ivaü màti mimãte và . àto'nupasargeti kaþ . ajàditvàt ñàp . avati åyate và uï ÷abde %<vibhàùà tilamàùo meti .>% 5 . 2 . 4 . nipàtanàt mak ..) durgà . (yathà, kumàre . 3 . 67 .
     %<umàmukhe vimbaphalàdharoùñhe vyàpàrayàmàsa vilocanàni ..>%) atasã . kãrtiþ . haridrà . kàntiþ . iti medinã .. ÷àntiþ . iti ÷abdaratnàvalã .. tannàmavyutpattiryathà .
     %<yato hi tapase puttri vanam gantu¤ca menakà .
     umeti tena someti nàma pràpa tadà satã ..>% iti kàlikàpuràõe 42 adhyàyaþ ..

#<umàkañaþ>#, puü, (umàyà rajaþ . umà %<alàvåtilomàbhaïgàbhyo rajasyupasaükhyànam>% iti kañac .) umàdhåliþ . iti vyàkaraõam .. masinàra dhålà iti bhàùà .

#<umàguruþ>#, puü, (umàyà guruþ pità . satã dakùayaj¤e ÷ivanindà÷ravaõàt yogavimuktadehà himàlayàtmenakàgarbhe sambhåteti pauràõikã kathàtrànusandheyà .) himàlayaparbataþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<umàcaturthã>#, strã, (umàyà÷caturthã . umàjanmatithitvàdasyàþ tathàtvam . jyaiùñha÷uklacaturthã . yathà,
     %<jyaiùñha÷uklacaturthyàntu jàtà pårbamumà satã .
     tasmàt sà tatra saüpåjyà strãbhiþ saubhàgyavçddhaye ..>% iti saüvatsarakaumudãdhçtabrahmapuràõavacanam ..

#<umàpatiþ>#, puü, (umàyàþ patiþ .) ÷ivaþ . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate 14 . saüvartamaruttãye . 8 . 1
     %<tapyate tatra bhagavàn tapo nityamumàpatiþ ..>%)

#<umàvanaü>#, klã, (umàyàþ prãtaye vanamiva .) puravi÷eùaþ . tatparyàyaþ . devãkoñaþ 2 koñãvarùam 3 bàõapuraü 4 ÷oõitapuraü 5 . iti hemacandraþ ..

#<umàsutaþ>#, puü, (umàyàþ sutaþ puttraþ .) kàrtikeyaþ . iti hemacandraþ ..

#<ume÷aþ>#, puü, (umàyà ã÷aþ patiþ .) mahàdevaþ . iti hemacandraþ ..

#<umbaraþ>#, puü, (um ityavyakta÷abdaü vçõàtãti . um + bç + ac .) dvàrordhvakàùñham . tatparyàyaþ . gçhàvagrahaõã 2 dehalã 3 ambaraþ 4 udumbaraþ 5 . iti hemacandraþ .. (gandharbavi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e pàrijàtaharaõe . 126 . 14 .
     %<umbarastumburu÷caiva jagmuranye ca ùaógaõàn ..>%)

@<[Page 1,271b]>@
#<umbã>#, strã, (um krodhavarjitaü svabhàvaü vàti pràpnotãti . uma + và + ka . pçùodaràditvàt vasya baþ .) ardhapakvatçõànalasaübhçùñayavagodhåmama¤jarã . asyà guõàþ . kaphapradatvam . balakàritvam . laghutvam . pittànilàpahatva¤ca . iti bhàvaprakà÷à ..

#<umbha>#, pa ÷a pårõau iti kavikalpadrumaþ . (tudàü-paraüsakaü-señ .) unbha iti ca pàñhaþ ..

#<umyaü>#, klã, (umàyà atasyà haridràyà và kùetram . umà + %<vibhàùà tilamàùomàbhaïgàõubhyaþ .>% 5 . 2 . 4 . iti yat .) aumãnam . atasãkùetram . haridràkùetra¤ca . iti bharato dviråpakoùa÷ca ..

#<ura>#, gatau . sautradhàturayam . iti kavikalpadrumaþ . (paraü-sakaü-señ .) pa¤camasvaràdiþ . urasaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<uraþ>#, [s] klã, (iyarti . ç gatau . %<arterucca>% . 4 . 194 iti uõàdisåtreõa asun uràde÷aþ kicca .) vakùaþsthalam . ityamaraþ .. (yathà, raghuþ 10 . 10 .
     %<kaustubhàkhyamapàü sàraü bibhràõaü vçhatorasà .>% tathà, màghe 7 . 22 .
     %<urasi sarasapàdalekhà pratimatayànuyayàvasaü÷ayànaþ ..>%) tatparyàyaþ . vakùaþ 2 vatsam 3 kroóam 4 hçt 5 bhujàntaram 6 . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<uraþ># [s] tri, (ç + asun + uràde÷aþ kicca .) uttamaþ . ÷reùñhaþ . iti medinã ..

#<uraþsåtrikà>#, strã, (urasaþ såtramiva . ive pratikçtàviti kan .) muktàracitahàraþ . ityamaraþ ..

#<uragaþ>#, puü, . (urasà gacchatãti . uraso lopa÷ceti óapratyayaþ sakàralopa÷ca .) sarpaþ ityamaraþ .. (aïgulãvoragakùatà . iti raghuþ 1 . 28 .) sãsakam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<uragasthànaü>#, klã, (uragàõàü sarpàõàü sthànam .) pàtàlam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<uragà÷anaþ>#, puü, (uragàn sarpàn a÷nàtãti . uraga + a÷a + lyu .) garuóapakùã . iti jañàdharaþ ..
     (%<svàvàsabhàgamuràgà÷anaketuyaùñyà .>% iti màghaþ . 5 . 13 ..)

#<uraïgaþ>#, puü, (urasà gacchatãti . uras + gam + óa . nipàtanàt siddham .) uraïgamaþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<uraïgamaþ>#, puü, strã, (urasà gacchatãti . uras + gam + khac .) sarpaþ . iti vyàkaraõam ..

#<uraõaþ>#, puü, strã, (ç + %<arteþ kyujucca>% . 5 . 17 . iti uõàdisåtreõa kyuc utvaü raparatva¤ca .) meùaþ . ityamaraþ .. (yathà, çgvede 2 . 14 . 4 . %<yaþ uraõaü jaghàna navacakhvàüsaü navati¤ca bàhån .>% tathà harivaü÷e 26 . 29 . utsçùñàvaraõau dçùñvà ràjà gçhyàgato gçham ..) meghaþ . iti uõàdikoùaþ ..

#<uraõàkùaþ>#, puü, (uraõasya meùasyàkùãvàkùi yasya . tattulyapuùpatvàt tathàtvam . akùõodar÷anàdityac ..) vçkùavi÷eùaþ . eóàüci iti bhàùà . càkundà iti kecit . tatparyàyaþ . prapunnàóaþ 2 eóagajaþ 3 dadrughna 4 cakramardakaþ 5 padmàñaþ 6 . ityamaraþ .. uraõàkhyaþ 7 prapunnaóaþ 8 prapunàóaþ 9 . iti taññãkà .. (asya guõàdaya eóagaja÷abde j¤àtavyàþ ..)

#<uraõàkùakaþ>#, puü, (uraõàkùa + svàrthe kan .) uraõàkùavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<uraõàkhyaþ>#, puü, (uraõasya meùamya àkhyà iva àkhyà yasya .) dadrughnavçkùaþ . ityamarañãkàyàü svàmã ..

#<uraõàkhyakaþ>#, puü, (uraõàkhya + svàrthe kan .) dadrughnavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<urabhraþ>#, puü, strã, (uru kañhoraü bhramati . bhramu calane . anyebhyo'pãti óaþ . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) meùaþ . ityamaraþ .. (meùa÷abde'sya guõàdikaüj¤eyam ..)

#<urarã>#, vya, (vye + bàhulakàtrarãk . samprasàraõa¤ca .) svãkàraþ . vistàraþ . ityamaraþ . (yathà, sàhityadarpaõe 2 ya paricchede . %<iti kàlpanikaü bhedamurarãkçtya>% ..)

#<urarãkàraþ>#, puü, (urarãkaraõam . urarã + kç + gha¤ .) aïgãkàraþ . iti jañàdharaþ ..

#<urarãkçtaþ>#, tri, (urarã + kç + kta .) aïgãkçtaþ . vistçtaþ . ityamaraþ ..

#<ura÷chadaþ># puü, (uro vakùaþsthalaü chàdyate'neneti . urasa + chada + gha .) kavacaþ . ityamaraþ .. (ràmàyaõe 3 kàõóe . kà¤canora÷chadà÷ceme pi÷àcavadanàþ kharàþ ..)

#<urasijaþ>#, puü, (urasi vakùaþsthale jàyate . uras + jan + óa . saptamyà aluka .) strãstanaþ . iti halàyudhaþ .. (yathà ràmàyaõe .)
     %<paripaspç÷ire canaü pãnairurasijairmuhuþ ..>%)

#<urasilaþ>#, tri, (pra÷astaü ati÷ayitaü và uro vakùo yasya . uras + ilac .) pra÷astavakùoyuktaþ . ityamaraþ ..

#<uraskañaþ>#, puü, (uraþ kañyate'nena . uras + kañ + ka .) bàlayaj¤opavãtakam . vukavàchàóa iti khyàtam . pa¤cavaña÷ca tatparyàyaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<urastràõaü>#, klã, (urasastràõaü bhavatyasmàt .) bakùastràõakavacam . tatparyàyaþ . nàgodaram 2 . iti hàràvalã ..

#<urasyaþ>#, tri, (urasà nirmitaþ . uras + yat .) aurasajàtaþ . ityamaraþ ..

#<urasvàn>#, [t] tri, (pra÷astamati÷ayitaü và uro vakùaþsyalaü yasya . uras + matup + masya vaþ .) pra÷astavakùoyuktaþ . tatparyàyaþ . urasilaþ 2 . ityamaraþ ..

#<urã>#, vya, (vayaterãk bàhulakàt samprasàraõa¤ca .) svãkàraþ . vistàraþ . ityamaraþ .. (yathà raghau 15 .. 70 .
     %<urãkçtyàtmano dehaü ràjyamasmai nyavedayat ..>%)

#<urãkçtaþ>#, tri, (urã + kç + kta .) aïgãkçtaþ . vistçtaþ . ityamaraþ ..

#<uruþ>#, tri, (urõauti . årõå + %<mahati hrasva÷ca>% 4 . 1 . 32 . iti uõàdisåtreõa kuþ nulopo hrasva÷ca .) mahàn . vaóa iti bhàùà . tatparyàyaþ . vaóram 2 vipulam 3 vi÷aïkañam 4 pçthu 5 vçhat 6 vi÷àlam 7 pçthulam 8 mahat 9 . ityamaraþ .. vistãrõam 10 vikañam 11 . iti jañàdharaþ .. (yathà, mahàbhàrate 1 . sauparõe . 21 . 18 .
     %<vilãrõaü dadç÷aturambaraprakà÷aü te'gàdhaü nidhimurumambhasàmanantam .>% bahulam . yathà, çgvede 1 . 29 %<tuvijità urukùayàü>% . %<urukùayo bahunivàsau>% iti bhàùyam ..)

#<urukàlaþ>#, puü, (ururmahàn kàlaþ kçùõavarõaþ pariõàme yasya . pàkava÷àdasyàbhyantaraü kçùõavarõaü jàyate atastathàtvam .) mahàkàlalatà . iti ratnamàlà .. màkàla phalera gàcha iti bhàùà . (asya paryàyo yathà --
     %<urukàlo mahàkàlaþ kimpàkaþ kàkamardakaþ .>% iti ca tatraiva . asya guõà÷ca mahàkàla÷abdej¤eyàþ ..)

#<urukàlakaþ>#, puü, (urukàla + svàrthe kan .) mahàkàlalatà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<urugàyaþ>#, puü, (urubhirmahadbhirgãyate yaþ . uru + gai + gha¤ .) ÷rãkçùõaþ . (yathà, ÷rãbhàgavate 2 . 3 . 20 .
     %<jihvà satã dàrdurikeva såta na copagàyatyurugàyagàthàþ .>% vistãrõà gatiþ . yathà, kañopaniùàde . 2 . 11 . %<stomamahadurugàyaü pratiùñhàn dçùñvà dhçtvà dhãro naciketo'tyapràkùãþ>% . urugàyaü vistãrõàü gatiü . iti bhàùyam .)

#<ururã>#, vya, urarã . iti bharataþ dviråpakoùa÷ca ..

#<uruvukaþ>#, puü, eraõóavçkùaþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<uruvåkaþ>#, puü, (uruü mahàntaü vàyatãti . uru + vai + ulakàdaya÷ceti åkaþ .) eraõóavçkùaþ . ityamaraþ .. raktairaõóaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..
     (%<laghu bhinna÷akçttiktaü làïgulakyuruvåkayoþ .>% iti carake såtrasthàne 27 adhyàyaþ ..)

#<uruvyacàþ>#, [s] puü, (uraü mahàntaü vicatãti . iru + vyac + as .) ràkùasaþ . ityuõàdikoùaþ .. (ativyàpake, tri, yathà çgvede 3 . 50 . 1 oruvyacàþ pçõatàmebhirannaþ ..)

#<urojaþ>#, puü, (urasi vakùaþsthale jàyate . uras . jan + óa .) stanaþ . iti hemacandraþ ..

#<urjitaü>#, tri, (urja + kta .) vardhitam . iti ÷rãbhàgavatam .. (prakhyàtam . yathà, gghuþ 7 . 38 .
     %<bàõàkùaraireva purasparamya nàmorjitaü càpabhçtaþ ÷a÷aüsuþ .>% urjitaü prakhyàtam iti taññãkà ..)

#<urõanàbhaþ>#, puü, (urõeva såtraü nàmau garme yasya . samàme hrasvaþ .) markvañakaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. màkaóasà iti bhàùà ..

#<urõà>#, strã, meùàdiloma . bhradvayamadhyàvartaþ . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ .. (%<lalàñapaññe navanalinanàlabhaïgatanvãyamurõà parisphurati>% . iti kàdambarã ..)

#<urda>#, ïa parimàõe . krãóàyàm . svàde . iti kavikalpadramaþ .. (bhvàdiü-àtmaü-sakaü-krãóàyàü, akaü-señ .) hrasvàdãrephamadhyaþ . dãrghasya nityatvàt dãrghàdiriti ka÷cit . ïa urdate kanakaü vaõik . iti durgàdàsaþ ..

#<urdraþ>#, puü, (urd + ra .) jalàkhuþ . iti ÷abdaratnàvalã .. udvióàla itibhàùà .

#<urva>#, ã, hiüse . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàdiüparaü-sakaü-señ .) hrasvàdiþ . rvyanactayãti dãrghe årvati . kvipi ràcchvorlepa iti valãpe åþ urau uraþ . evaü sarvatra . ã årõaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<urvañaþ>#, puü, (ururmahàn año'ñanaü yasya .) vatsaraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<urvarà>#, strã, (çcchatãti . ç + ac + ñàp . yadvà urvyate urva + gha . yadvà urvaü ràti . urva + rà + kvip .) sarva÷asyàñhyà bhåmiþ . (yathà atharvavede 10 . 6 . 33 . %<yathà vãjamurvaràyàü kçùñe kàlena rohati>% .) bhåmãmàtram . iti hemacandraþ .. (apsaromedaþ . yathà kà÷ãkhaõóe .
     %<kalànidhirguõanidhiþ karpåratilakorvarà ..>%)

#<urva÷ã>#, strã, (urån mahato'pi a÷nute vyàpnoti va÷ãkarotãti yàvat . yadvà åruü nàràyaõasya maharùeråruprade÷aü anute yonitvena vyàpnotãti . uru + a÷ + ka . gauràditvàt ïãù .) svanàmakhyàtasvargave÷yà . ityamaraþ .. tasyà utpattirha rivaü÷e . nàràyaõoruü nirmidya sambhåtà varavarõinã . manãùàditvàt hrasvàdiþ .. (asyà utpattikathà uktà bhàgavate 11 . 4 . 6-16 . yathà --
     %<dharmasya dakùaduhitaryajaniùña mårtyàü nàràyaõo nara çùipravaraþ pra÷àntaþ .
     naiùkarmyalakùaõamuvàca cacàra karma yo'dyàpi càsta çùivaryaniùevitàïghriþ ..
     indro vi÷aïkya mama dhàma jighçkùatãti kàmaü nyayuïkta sagaõaü sa vadaryupàkhyam .
     gatvàpsarogaõavasantasumandavàtaiþ strãprekùaõeùubhiravidhyadatanmatij¤aþ ..
     vij¤àya ÷akrakçtamakramamàdidevaþ pràha prahasya gatavismaya ejamànàn .
     mà bhaiùña bho madanamàrutadevabadhvo gçhõãta no balima÷ånyamimaü kurudhvam ..
     itthaü bruvatyabhayade naradeva ! devàþ savrãóanamra÷irasaþ saghçõaü tamåcuþ .
     naitat vibho tvayi pare vikçte vicitraü svàràmadhãranikaürànatapàdapadme ..
     tvàü sevatàü surakçtà bahavo'ntaràyàþ svauko vilaïghya paramaü vrajatàü padaü te .
     nànyamya varhiùi balãn dadataþ svabhàgàn .
     dhatte padaü tvamavità yadi vighnamårdhni ..
     kùuttriñtrikàlaguõamàrutajaihvya÷ai÷nyànasmànapàrajaladhãnatitãrya kecit ..
     krodhasya yànti viphalasya va÷aü pade gormajjanti du¤carapatha÷ca vçthotsçjanti .
     iti pragçõatàü teùàü striyo'tyadbhutadar÷anàþ .
     dar÷ayàmàsa ÷u÷råùàü svarcitàþ kurvatãrvibhuþ ..
     te devànucarà dçùñvà striyaþ ÷rãriva råpiõãþ .
     gandhena mumuhustàsàü råpaudàryahata÷riyaþ ..
     tànaha devadeve÷aþ praõatàn prahasanniva .
     àsàmekatamàü vçïdhvaü savarõàü svargabhåùaõàm ..
     omityàde÷amàdàya natvà taü suravandinaþ .
     urva÷ãmapsaraþ÷reùñhàü puraskçtya divaü yayuþ ..
     indràyànamya sadasi ÷çõvatàü tridivaukasàm .
     åcurnàràyaõabalaü ÷akrastatràsa vismitaþ ..>% puràõàntareùu çùipravaro'yaü nàràyaõo nijorude÷aü nirbhidya apsaraþ÷reùñhàbhenàmurva÷ãü devagaõebhyo dadau iti dç÷yate ..
     iyaü hi candravaü÷àvataüse budhaputtre puråravasi ràjani baddhapraõayà bahukàlaü tena saha reme . etatkathà uktà harivaü÷e 26 adhyàye .. yathà, janamejaya uvàca .
     %<gandharvã urva÷ã devã ràjànaü mànuùaü katham ..
     devànutsçjya sampràptà tanme bråhi bahu÷ruta ..
     va÷ampàyana uvàca .
     brahma÷àpàbhibhåtà sà mànuùaü samapadyata .
     ailantu sà varàrohà samayàtsamupasthità ..
     àtmanaþ ÷àpamokùàrthaü samayaü sà cakàra ha .
     anagnadar÷ana¤caiva sakàmàyà÷ca maithunam ..
     dvau meùau ÷ayanàbhyàse sadà baddhau ca tiùñhataþ .
     ghçtamàtrà tathàhàraþ kàlamekantu pàrthiva ..
     yadyeùa samayo ràjan yàvatkàla¤ca te dçóhaþ .
     tàvatkàlantu vatsyàmi kçtaþ samaya eùa naþ ..
     tasyàstaü samayaü sarvaü sa ràjà samapàlayat .
     evaü sà vasate tatra puråravasi bhàvinau ..
     varùàõyekonaùaùñintu tadbhaktà ÷àpamohità .
     urva÷yàü mànuùasthàyàü gandharvà÷cintayànvitàþ ..
     gandharvà åcuþ .
     cintayadhvaü mahàbhàgà yathà sà tu varàïganà .
     samàgacchet punardevànurva÷ã svargabhåùaõam ..
     tato vi÷vàvasurnàma tatràha vadatàü varaþ .
     mayà tu samayastàbhyàü kriyamàõaþ ÷rutaþ purà ..
     vyutkràntasamayaü sà vai ràjànaü tyakùyate yathà .
     tadahaü vedmya÷eùeõa yathà bhetsyatyasau nçpaþ ..
     sasahàyo gamiùyàmi yuùmàkaü kàryasiddhaye .
     evamuktvà gatastatra pratiùñhànaü mahàya÷àþ ..
     ni÷àyàmatha càgamya meùamekaü jahàra saþ .
     màtçvat vartate sà tu meùayo÷càruhàsinã ..
     gandharvàgamanaü j¤àtvà ÷àpànta¤ca ya÷asvinã .
     ràjànamabravãttatra puttro me hriyateti sà ..
     evamukto vini÷citya nagno naivodatiùñhata .
     nagnaü màü drakùyate devã samayo vitatho bhavet ..
     tavo bhåyastu gandharvà dvitãyaü meùamàdadaþ .
     dvitãye tu gate meùe ailaü devyabravãdidam ..
     puttro me hriyate ràjannanàthàyà iva prabho .
     evamuktastadotthàya nagno ràjà pradhàvitaþ ..
     meùayoþ padamanvicchan gandharvairvidyudapyatha .
     utpàdità sumahatã yayau tadbhavanaü mahat ..
     prakà÷itaü vai sahasà tato nagnamavaikùata .
     nagnaü dçùñvà tirobhåtà sàpsaràþ kàmacàriõã ..
     tirobhåtàntu tàü dçùñvà gandharvà hyagamandivam ..
     utsçùñàvuraõau dçùñvà ràjà gçhyàgato gçham .
     apa÷yannurva÷ãü tatra vilalàpa suduþkhitaþ ..
     cacàra pçthivã¤càpi màrgamàõa itastataþ .
     athàpa÷yat sa tàü ràjà kurukùetre mahàbalaþ ..
     plakùatãrthe puùkariõyàü haimavatyàü samàplutàm .
     krãóantãmapsarobhi÷ca pa¤cabhiþ saha ÷obhanàm ..
     tàü krãóantãü tato dçùñvà vilalàpa suduþkhitaþ .
     sà càpi tatra taü dçùñvà ràjànamavidårataþ ..
     urva÷ã tàþ sakhãþ pràha sa eùa puruùottamaþ .
     yasminnahamavàtsaü vai dar÷ayàmàsa taü nçpam ..
     samàvignàstu tàþ sarvàþ punareva naràdhipa .
     jàyeho tiùñha manasà ghore vacasi tiùñha ha ..
     evamàdãni såktàni parasparamabhàùatàm .
     urva÷ã càbravãdailaü sagarbhàhaü tvayà vibho ..
     saüvatsaràt kumàràste bhaviùyanti na saü÷ayaþ .
     ni÷àmekà¤ca nçpate nirvatsyasi mayà saha ..
     hçùño jagàma ràjàtha svapuraü sumahàya÷àþ .
     gate saüvatsare bhåya urva÷ã punaràgamat ..
     uùita÷ca tayà sàrdhamekaràtraü mahàya÷àþ .. * ..>%) (nadãbhedaþ . urva÷ãtãrthaþ . yathà, mahàbhàrate 13 . àïgirasatãrthayàtràyàü 25 . 44 .
     %<urva÷ãü kçttikàyoge gatvà caiva samàhitaþ .
     lauhitye vidhivat snàtvà puõóarãkaphalaü labhet ..>%)

#<urva÷ãramaõaþ>#, puü, (urva÷yàþ svarve÷yàyà ramaõaþ priyaþ .) urva÷ãpatiþ . sa tu candravaü÷ãyaràjavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . puråravàþ 2 baudhaþ 3 ailaþ 4 . iti hemacandraþ .. (asya vivaraõantu urva÷ã÷abdedraùñavyam ..)

#<urva÷ãvallabhaþ># puü, (urva÷yàþ vallabhaþ patiþ .) ailançpatiþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<urvàruþ>#, puü, (uru + ç + uõ .) irvàruþ . iti bharato dviråpakoùa÷ca .. kàükuóa iti bhàùà . (karkañã÷abde'sya guõàdayo j¤àtavyàþ ..)

#<urvã>#, strã, (urõauti iti . årõå¤ + %<mahati hrasva÷ca>% . 1 . 32 . uõàdisåtreõa kuþ nulopo hrasva÷ca . boto guõavacanàditi ïãù .) pçthivã . ityamaraþ .. (%<hiraõmayorvãruhavallitantubhiþ .>% iti màghe 1 . 7 . tathà, raghuþ . 1 . 30 .
     %<ananya÷àsanàmurvãü ÷a÷àsaikapurãmiva ..>%)

#<ula># dàhe . sautradhàturayam . iti kavikalpadrumaþ .. (paraü-sakaü-señ .) ulkà . ulapam . iti durgàdàsaþ ..

#<ulapaþ>#, puü, (valatãti . vala + %<viñapapiùñapavi÷ipolapàþ>% . 3 . 105 . iti uõàdisåtreõa kapaþ samprasàraõa¤ca .) vistãrõà latà . sà tu trapuùãdràkùàtàmbålyàdiþ . tatparyàyaþ . vãrut 2 gulminã 3 . ityamaraþ .. pratànà 4 . iti jañàdharaþ .. pratàninã 5 vãrudhà 6 varut 7 . iti ÷abdaratnàvalã .. medinãmate klãvamapi . tçõavi÷eùaþ . iti vi÷vamedinyau .. ulukhaóa iti bhàùà ..

#<ulindaþ>#, puü, (vala + kindaþ samprasàraõa¤ca .) de÷avi÷eùaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<ulupaþ>#, puü, klã, gulminã . ÷àkhàpatrapracayayuktalatà . ityamarañãkàsàrasundarã kàcinmedinã ca ..

#<ulupaþ>#, puü, tçõavi÷eùaþ . iti kecidvi÷vamedinyau .. ulukhaóa iti bhàùà .

#<ulupã>#, [n] puü, (ulupaivàkçtirvidyate yasya . ulupa + ini .) ÷i÷ukaþ . ityamaraþ .. tadàkçtimatsyaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ulåkaü>#, klã, (vala + %<ulåkàdaya÷ca>% . 4 . 41 . iti uõàdisåtreõa nipàtanàt åkaþ samprasàraõa¤ca .) tçõavi÷eùaþ . ulukhaóa iti bhàùà . tatparyàyaþ . såcyagraþ 2 sthålakaþ 3 darùmaþ 4 jårõàkhyaþ 5 kharacchadaþ 6 ulapaþ 7 ulupaþ 8 . iti ratnamàlàdayaþ ..

#<ulåkaþ>#, puü, (ucatãti, uca samavàye, ulåkàdayaiti sàdhu, yadvà valate, ulåkàditvàt valeþ samprasàraõam åka÷ca .) pecakapakùã . ityamaraþ .. tatparyàyaþ . tàmasaþ 2 ghåkaþ 3 divàndhaþ 4 kau÷ikaþ 5 ku÷iþ 6 nakta¤caraþ 7 ni÷àñaþ 8 kàkàriþ 9 ghoradar÷anaþ 10 . iti ràjanirghaõñaþ ..
     (%<tyajati mudamulåkaþ prãtimàü÷cakravàkaþ .>% iti màghe 11 . 64 . tathà, manuþ 11 . 131 .
     %<÷vagodholåkakàkàü÷ca ÷ådrahatyàvrata¤caret ..>%) indraþ . (%<ulåkàvindrapecakau>% . ityuõàdivçttiþ . 4 . 41 .) bhàratayodhã . saca ÷akuniputtraþ . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate .
     %<àhåyopahvare ràjannulåkamidamabravãt .
     ulåka gaccha kaitavya ! pàõóavàn sahasomakàn ..>% vi÷vàmitraputtraþ . yathà, bhàrate 13 . 4 . 51 .
     %<ulåko'tha mudgala÷ca tatharùiþ saindhavàyanaþ .>%) ulåkade÷avàsini tri . yathà, mahàbhàrate 2 . 27 . 11 .
     %<ulåkànuttaràü÷caiva tàü÷ca ràj¤aþ samànayat ..>%)

#<ulåkã>#, strã, tàmràyàþ sutà ÷ukã tasyàþ kanyà . yathà -- viùõupuràõe 1 aü÷e 21 . 14 -- 16 . ùañsutàstu mahàsattvàstàmràyàþ parikãrtitàþ . ÷ukã ÷yenã ca bhàsã ca sugrãvã-÷uci-gçdhrikàþ .. ÷ukã ÷ukànajanayat ulåkã pratyulåkakàn . ÷yenã ÷yenàüstathà bhàsã bhàsàn gçdhràü÷ca gçdhyapi .. ÷ucyaudakàn pakùigaõàn sugrãvã tu vyajàyata . a÷vàn uùñràn gardabhàü÷ca tàmràvaü÷aþ prakãrtitaþ .. %<tàmràyà vaü÷amàha ùaóiti tribhiþ . sutàþ kanyàþ tà evàha ÷ukãti . sugrãvã ca ÷uci÷ca gçdhrikà ca tàþ . ulåkaü pratyulåkakàn tatpratipakùàn kàkàü÷ca . ulåkãti pàñhe'pi ulåkãü pratyulåkakàü÷ca saivàjanayadityarthaþ na punarulåkãsaüj¤à anyà anirdiùñatvàt . ÷ukã ÷ukànajanayat ulåkapratyulåkakàniti màtsyokteþ . ÷ucyaudakàn ÷ucireva ÷ucã sà audakàn jalajàn pakùigaõàn vyajàyata . sugrãvã tu a÷vàdãn vyajàyata ityanvayaþ . tàmràyà daü÷aþ parikãrtita ityupasaühàraþ>% . iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã ..

#<ulåkhalaü>#, klã, (årdhvaü khamulåkham . pçùodaràditvàt sàdhuþ . ulåkhaü làti gçhõàtãti . àtonupeti kaþ .) udåkhalam . ityamaraþ .. (yathà, manuþ 3 . 88 .
     %<vanaspatibhya ityevaü muùalolåkhale haret .>%
     (%<÷ñate payasi mçdgãyàdàpothyolåkhale tataþ .>% iti carake cikitsàsthàne da÷ame'dhyàye ..) gugguluþ . iti bharato dviråpakoùa÷ca ..

#<ulåkhalakaü>#, klã, (ulåkhala + svàrthekaþ .) guggaluþ . ityamaraþ .. (ulåkhalaü kàyati ÷abdayati yaþ iti vyutpattyà vàcyaliïgaþ . vidvàn . yathà, çgvede 1 . 28 . 5 .
     %<yacciddhi tvaü gçhe gçha ulåkhalaka yujyase .>% %<he ulåkhalaka he vidvan>% iti bhàùyam .)

#<ulåtaþ>#, puü, (ulatiü hinasti yaþ . ul + bàhulakàt . åtac .) ajagarasarpaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ulåpã>#, [n] puü, (u vismayajanakaü råpamasyàstãti . iniþ . ralayoraikyam .) ÷i÷ukaþ . ityamaraþ .. upalaiti khyàtaþ atica¤calamatsyaþ . ÷i÷umàràkçtirmatsyabhedaþ . iti kaliïgàdayaþ .. ÷o÷u iti khyàtaþ matsyavi÷eùaþ . ityanye .. bhàügàla iti khyàtaþ . ityeke .. ÷i÷umàraeva ucyate . iti sarvasvam .. tathà ca ratnakoùàdau .. %<culupã ÷i÷umàraþ syàdulåpã ÷i÷ukastathà>% . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<ulåpã>#, strã, kauravyanàmanàga-kanyà sà tu arjunapatnã . (tatkathà mahàbhàrate àdiparbaõi . 215 adhyàye uktà . yathà -- ulåpyuvàca . %<airàvatakule jàtaþ kauravyo nàma pannagaþ . tasyàsmi duhità ràjan ulåpã nàma pannagã .. sàhaü tvàmabhisekàrthamavatãrõà samudragàü . dçùñvaiva puruùavyàghra kandarpeõàbhimårchità .. tàü màmanaïgaglapitàü tvatkçte kurunandana ! . ananyàü nandayasvàdya pradànenàtmano'nagha>% ! .. arjuna uvàca . brahmacaryamidaü bhadre ! mama dvàda÷avàrùikam . dharmaràjena càdiùñaü nàhamasmi svayaüva÷aþ .. tava càpi priyaü kartumicchàmi jalacàriõi ! . ançtaü noktapårba¤ca mayà ki¤cana karhicit . katha¤ca nànçtaü me syàt tava paripriyaü mavet .. na ca pãóyeta me dharmastathà kuryàü bhujaïgami ! .. ulåpyuvàca . jànàmyahaü pàõóaveya ! yathà carasi bhedinãm . yathà ca te brahmacaryaü idamàdiùñavàn guruþ .. parasparaü vartamànàü drapadàsyàtmajàü prati . yo no'nupravi÷enmohàt sa vai dvàda÷avàrùikam .. vane caret brahmacaryamiti vaþ samayaþ kçtaþ . tadidaü draupadãhetoranyonyasya pravàsanam .. kçtavàüstatra dharmàrthamatra dharmo na duùyati . paritràõa¤ca kartavyamàrtànàü pçthulocana ! .. kçtvà mama paritràõaü tava dharmo na lupyate . yadi vàpyasya dharmasya såkùmo'pi syàt vyatikramaþ .. sa ca te dharma eva syàt dattvà pràõàn mamàrjuna ! . bhaktà¤ca bhaja màü pàrtha ! satàmetanmataü prabho ! .. na kariùyasi cedevaü mçtàü màmupadhàraya . pràõadànànmahàbàho cara dharmamanuttamam .. ÷araõa¤ca prapannàsmi tvàmadya puruùottama ! . donànanàthàn kaunteya ! parirakùasi nitya÷aþ .. sàhaü ÷araõamabhyemi roravãmi ca duþkhità . yàce tvà¤càbhikàmàhaü tasmàtkuru mama priyam .. sa tvamàtmapradànena sakàmàü kartumarhasi .. vai÷ampàyana uvàca . evamuktastu kaunteyaþ pannage÷varakanyayà . kçtavàüstattathà sarvaü dharmamuddi÷ya kàraõam .. sa nàgabhavane ràtriü tàmuùitvà pratàpavàn . udite'bhyutthitaþ sårye kauravyasya nive÷anàt .. àgatastu punastatra gaïgàdvàraü tayà saha . parityajya gatà sàdhvã ulåpã nijamandiram .. dattvà varamajeyatvaü jale sarvatra bhàrata ! . sàdhyà jalacaràþ sarve bhaviùyanti na saü÷ayaþ .. * ..)

#<ulkà>#, strã, (oùatãti . uùa dàhe %<÷ukavalkolkà>% 3 . 42 . iti uõàdisåtreõa ka-pratyayàt sàdhuþ .) tejaþpu¤jaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. agni÷ikhà .. agniþ . ityuõàdikoùaþ .. (yathà,
     %<tulàrà÷iü gate bhànau amàvasyàü naràdhipaþ .
     snàtvà devàn pitén bhaktyà saüpåjyàtha praõamya ca ..
     kçtvà tu pàrbaõa÷ràddhaü dadhikùãraguóàdibhiþ .
     tato'paràhõasamaye ghoùayennagare nçpaþ ..
     lakùmãþ saüpåjyatàü lokàulkàbhi÷càpi veùñyatàm .>% iti tithitattve amàvasyàprakaraõe .) àkà÷àt patitàgniþ . iti ràyamukuñàdayaþ ..
     (%<ta¤cedvàyau sarati saralaskandhasaïghaññajanmà bàdhetolkàkùapitacamarãbàlabhàro davàgniþ .>% iti meghadåte pårbameghe 54 ÷lokaþ .
     %<ulkànirghàtaketåü÷ca jyotãüùyuccàvacàni ca>% iti manuþ . 1 . 38 .) asyà lakùaõam .
     %<vçhacchikhà ca såkùmàgrà raktanãla÷ikhojjvalà .
     pauruùãyapramàõena ulkà nànàvidhà smçtà ..>% iti kà÷yapaþ .. (asyàþ kàraõamàha gargasaühitàyàm .
     %<atilobhàdasatyàdvà nàstikyàdvàpyadharmataþ .
     naràpacàràt niyatamupasargaþ pravartate ..
     tato'paràdhàt niyatamapavarjanti devatàþ .
     tàþ sçjantyadbhutàüstàüstu divyanàbhasabhåmijàn ..
     taeva trividhà loke utpàtà devanirmitàþ .
     vicaranti vinà÷àya råpaiþ saübodhayanti ca ..>% asyà lakùaõàdika¤coktaü vçhatsaühitàyàü 33 adhyàye . tadyathà --
     %<divibhukta÷ubhaphalànàüpatatàüråpàõivànitànyulkàþ .
     dhiùõolkà÷anividyuttàràitipa¤cadhà bhinnàþ .. 1 ..
     ulkà pakùeõa phalaü tadvaddhiùõà÷anistribhiþ pakùaiþ .
     vidyudahobhiþ ùaóbhistadvattàrà vipàcayati .. 2 ..
     tàrà phalapàdakarã phalàrdhadàtrã prakãrtità dhiùõà .
     tisraþ sampårõaphalà vidyudatholkà÷ani÷ceti .. 3 ..
     a÷aniþsvanenamahatànçgajà÷vamçgà÷mave÷matarupa÷uùu .
     nipatati vidàrayati dharàtalaü .. cakrasaüsthànà .. 4 ..
     vidyutsattvatràsaü janayantã tañatañasvanà sahasà .
     kuñilavi÷àlànipatatijãvendhanarà÷iùujvalità 5 dhiùõàkç÷àlpapucchàdhanåüùida÷adç÷yate'ntaràbhyadhikaü .
     jvalitàïgàranikà÷à dvauhastau sà pramàõena .. 6 ..
     tàrà hasthaü dãrghà ÷uklà tàmràbjatanturåpà và .
     tiryagadha÷cordhvaüvà yàti viyatyuhyamàneva .. 7 ..
     ulkà÷irasivi÷àlànipatantã vardhatepratanupucchà .
     dãrghà bhavati ca puruùaü bhedà bahavo bhavantyasyàþ .. 8 ..
     pretapraharaõakharakarabhanakrakapidaüùñrilàïgalamçgàbhàþ .
     godhàhidhåmaråpàþ pàpà yà cobhaya÷iraskàþ .. 9 ..
     dhvajajhaùakarigirikamalenduturagasantaptarajatahaüsàbhàþ . ÷rãvatsavajra÷aïkhasvastikaråpàþ ÷ivasubhikùàþ .. 10 ..
     ambaramadhyàdbahvyo nipatantyo ràjaràùñranà÷àya .
     sambhamatigaganoparivibhramamàkhyàti lokasya .. 11 ..
     saüspç÷atã candràrkau tadvisçtà và sabhåprakampà ca .
     paracakràgamançpabadhadurbhikùàvçùñibhayajananã .. 12 ..
     pauretaraghnamulkàpasavyakaraõaü divàkarahiümà÷voþ .
     ulkà ÷ubhadàpurato divàkaraviniþsçtà yàtuþ .. 13 ..
     ÷uklà raktà pãtà kçùõà colkà dvijàdivarõaghnã .
     krama÷a÷caitàn hanyumårdhvoüraþpàr÷vapucchasthàþ .. 14 ..
     uttaradigàdipatità vipràdãnàmaniùñadà råkùà .
     çjvã snigdhà khaõóà nãcopagatà ca tadvçddhyai .. 15 ..
     ÷yàmà vàruõanãlàsçgdahanà sitabhasmanibhàråkùà .
     sandhyà dinajà vakrà dalità ca paràgamabhayàya .. 16 ..
     nakùatragrahaghàte tadbhaktãnàü kùayàya nirdiùñà .
     udaye ghnatã ravãndå pauretaramçtyave'ste và .. 17 ..
     bhàgyàdityadhaniùñhàmåleùålkàhateùu yuvatãnàm .
     viprakùattripãóà puùpànilaviùõudeveùu .. 18 ..
     dhravasaumyeùu nçpàõàü ugreùu sadàruõeùaucaràõàü .
     kùipreùu kalàviduùàü pãóà sàdhàraõe ca hate .. 19 ..
     kurvantyetàþ patità devapratimàsu ràjaràùñrabhayam .
     ÷akropari nçpatãnàü gçheùutatsvàminàü pãóàm .. 20 ..
     à÷àgrahopaghàte tadde÷yànàü khale kçùiratànàm .
     caityatarau sampatità satkçtapãóàü karotyulkà .. 21 ..
     dvàripurasyapurakùayamathendrakãle janakùayo'bhihitaþ .
     brahmàyatane, vipràn vinihanyàdgominogoùñhe .. 22 ..
     kùveóàsphoñitavàditagãtotkruùñasvanàbhavantiyadà .
     ulkànipàtasamaye bhayàya ràùñrasya sançpasya .. 23 ..
     yasyà÷ciraü tiùñhati sve'nuùaïgo daõóàkçtiþ sà nçpaterbhayàya . yà cohyate tantudhçteva svasthà yà và mahendradhvajatulyaråpà .. 24 ..
     ÷reùñhinaþ pratãpagà tiryagà nçpàïganàþ .
     hantyadhomukhã nçpàn bràhmaõànathordhvagà .. 25 ..
     varhipuccharåpiõã lokasaükùayàvahà .
     sarpavat prasarpiõã yoùitàmaniùñadà .. 26 ..
     hanti maõóalàpuraü chatravatpurohitam .
     vaü÷agulmavat sthità ràùñradoùakàriõã .. 27 ..
     vyàlasåkaropamà visphuliïgamàlinã .
     khaõóa÷o'tha và gatà sasvanà ca pàpadà .. 28 ..
     surapaticàpapratimà ràjyaü nabhasi vilãnà jaladàn hanti . pavanavilomà kuñilaü yàtà na bhavati ÷astà vinivçttà vàü .. 29 ..
     abhibhavati yataþ puraü balaü và bhavati bhayaü tataeva pàrthivasya . nipatati ca yayà di÷à pradãptà jayati ripånaciràt tayà prayàtaþ .. 30 ..>%)

#<ulkàmukhã>#, strã, (ulkà agni÷ikhàvat tejaþ mukhe yasyàþ .) jantuvi÷eùaþ . kheüka÷yàli iti bhàùà . tatparyàyaþ . ÷çgàlikà 2 lomàlikà 3 dãptajihvà 4 kikhiþ 5 . iti trikàõó÷eùaþ ..

#<ulmukaü>#, klã, (oùatãti . uùa dàhe + ulmukadarvãti nipàtanàt dhàtoþ ùasya laþ mukapratyaya÷ca .) aïgàraþ . ityamaraþ .. (yathà, ÷atapathabràhmaõe 6 . 2 . 7 %<anvàhàryapacanàdulmukamàdàya>% . vçùõivaü÷ãyaràjà . yathà, mahàbhàrate 2 . nimantritaràjàgamane 34 . 16 .
     %<ulmuko ni÷añha÷caiva vãra÷càïgàvahastathà .
     vçùõayo nikhilà÷cànye samàjagmurmahàrathàþ ..>%)

#<ullaïghanaü>#, klã, (ut + laghi + lyuñ .) atikramaõam . iti puràõam .. óiïgàna iti bhàùà . (yathà, kumàre 3 sarge 25 ÷lokasya ñãkàyàü mallinàthaþ .
     %<samayollaïghanena paràïganàsaïgatiü pravçtte sati ..>%)

#<ullalaþ>#, tri, (ut + lal + ac .) bahuromayuktaþ . tatparyàyaþ . roma÷aþ 2 . iti hàràvalã ..

#<ullalitaþ>#, tri, (ut + lal + kta .) taralitaþ . àndolitaþ . iti jañàdharaþ ..

#<ullasanakaü>#, klã, (ullasana + svàrtha kan .) romà¤caþ . iti hemacandraþ ..

#<ullàghaþ>#, tri, (ut + làgh + gatyartheti kta . nipàtanàt siddham .) gadànnirgataþ . nãrogaþ . ityamaraþ .. ÷uciþ . dakùaþ . kçùõam . marãcamitiyàvat . iti vi÷vamedinyau .. kçùõamityatra hçùñabhiti kasyà¤cinmedinyàü pàñhaþ ..

#<ullàpaþ>#, puü, (ut + lap + gha¤ .) ÷okarogàdinà dhvanivikàraþ . tatparyàyaþ . kàkuvàk 2 . iti hemacandraþ .. (yathàha, bhartçhariþ . 3 . 6 .
     %<khalollàpàþ soóhàþ kathamapi tadàràdhanaparaiþ ..>%)

#<ullàsaþ>#, puü, (ut + las + gha¤ .) granthaparicchedaþ . iti bhåriprayogaþ .. yathà kàvyaprakà÷e prathamaullàsa iti prayogaþ . vçddhiþ . iti ÷rãbhàgavatam .. àhlàdaþ . prakà÷aþ ..
     (%<nipatanti kandaladalollàsàþ payovindavaþ .>% iti amaru÷atake . 48 .)

#<ullikhitaþ>#, tri, (ut + likha + kta .) utkãrõaþ . tanåkçtaþ . iti medinã .. citritaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. årdhve likhitaþ .. (yathà, raghuþ . 632 .)
     %<tvaùñreva yantrollikhito vibhàti ..>%)

#<ullekhaþ>#, puü, (ut + likh + gha¤ .) uccàraõam . kathanam . iti smàrtàþ .. (alaïkàrabhedaþ .. tallakùaõaü yathà, sàhityadarpaõe 10 paricchede .
     %<kvacidbhedàdgçhãtéõàü viùayàõàü tathà kvacit .
     ekasyànekadhollekho yaþ sa ullekha ucyate ..>% udàharaõam . %<priyaiti gopabadhåbhiþ ÷i÷uriti vçddhairadhã÷aiti devaiþ . nàràyaõaiti bhaktairbrahmetyagràhi yogibhirdevaþ>% ..)

#<ullekhanaü>#, klã, (ut + likh + lyuñ .) vamanam . iti ratnamàlà .. khananam . yathà %<bhåmerullekhanaü kuryàt>% . uti smçtiþ .. (yathà, manuþ 5 . 124 .
     %<sanmàrjanopà¤janena sekenollekhanena ca .>%) uccàraõam . yathà --
     %<màsapakùatithãnà¤ca nimittànà¤ca sarva÷aþ .
     ullekhanamakurvàõo na tasya phalabhàgmavet ..>% iti tithyàditattvam ..

#<ullocaþ>#, puü, (årdhvaü locati . ut + loc + a¤ . yadvà årdhvaü locyate . loc + gha¤ . kuttvantu na niùñhàyàmaniña iti vacanàt . asya tu tanna señtvàt .) candràtapaþ . càüdoyà iti bhàùà . tatparyàyaþ . vitànam 2 . ityamaraþ ..

#<ullolaþ>#, puü, (ulloóayatãti . loóç unmàde + õic + pacàdyac . óalayoraikyàt óasya laþ .) mahàtaraïgaþ . vaóa óheu iti bhàùà . tatparyàyaþ . kallolaþ 2 . ityamaraþ ..

#<ulvaü>#, klã, (ullãyate iti . ut + lãï ÷leùaõe ulvàdaya÷ca 4 . 95 . iti uõàdisåtreõa sàdhuþ .) jaràyuþ . ityamaraþ .. (yathà, gãtàyàü 3 . 38 .
     %<yatholvenàvçto garbhastathà tenedamàvçtam .>%
     %<jàtamàtraü vi÷odhyolvàdbàlaü saindhavasarpiùà .
     prasåtikle÷ita¤cànu balàtailena secayet ..>% iti vàbhañaþ uttarasthàne 1 adhyàye uktavàn .. atha jàtasyolvaü mukha¤ca saindhavasarpiùà vi÷odhya ghçtàktaü mårdhni picuü dadyàt tato nàbhinàóãmaùñàïgulamàyamya såtreõa baddhvà cchedayettatsåtraikade÷a¤ca kumàrasya grãvàyàü samyag badhrãyàt . iti su÷rute ÷àrãrasthàne 10 adhyàye ..)

#<ulvaõaü>#, trã, (ut + vaõa + ac . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) vyaktam . spaùñam . ityamaraþ ..
     (%<÷leùmolvaõà mahàmålà ghanà mandarujaþ sitàþ ..>% iti vàbhañe nidànasthàne 7 adhyàye ..
     %<hetulakùaõasaüsargàdvidyàddvandvolvaõàni ca .>% iti rugvini÷cayagranthe ar÷odhikàre .. prakà÷aþ . nirbàdhaþ . yathà, raghuþ . 4 . 33 .
     %<tasyàsãdulvaõo màrgaþ pàdapairiva dantinaþ ..>%)

#<u÷atã>#, tri, (va÷a + ÷atç + óãp . samprasàraõam .) akalyàõavàk . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, aghamarùaõamantre . %<àpo hiùñhà mayobhuvaþ snàna årje dadhàtana maheraõàya cakùase . oü yo vaþ ÷ivatamorasastasya bhàjayateha naþ . u÷atãrivamàtaraþ>% ..)

#<u÷anàþ>#, [s] puü, (va÷a kàntau + %<va÷eþ kanasiþ>% . 4 . 238 . iti uõàdisåtreõa kanasiþ . grahyàditvàt samprasàraõam .) ÷ukràcàryaþ . ityamaraþ .. (yathà, kumàre 3 . 6 .
     %<adhyàpitasyo÷anasàpi nãtiü prayuktaràgapraõidhirdviùaste ..>% sa ca daityaguruþ . tathà ca mahàbhàrate yayàtisaüvàde 1 . 76 . 6 .
     %<paurohityena yàjyatve kàvyantå÷anasaü pare ..>%)

#<u÷ãk>#, [j] puü, (vaùñi u÷yate và . va÷a kàntau + %<va÷aþ kit>% . 2 . 71 . iti uõàdisåtreõa ijiþ . samprasàraõam .) agniþ . ghçtaü . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<u÷ik>#, tri, (va÷a kàntau + iji + samprasàraõam .) kamanãyam ..
     %<na yadvaca÷citrapadaü harerya÷o jagatpavitraü pragçõãta karhicit .
     tadvàyasaü tãrthamu÷anti mànasàþ na yatra haüsà niramantyu÷ikkùayàþ ..>% iti ÷rãbhàgavate 1 skandhe 5 adhyàyaþ . %<citrapadamapi yadvaco harerya÷o na pragçõãta tadvàyasaü tãrthaü kàkatulyànàü kàminàü ratisthànaü u÷anti manyante kutaþ mànasàþ sattvapradhàne manasi vartamànà haüsàþ yatayo yatra na niramanti karhicidapi nitaràü na ramante . u÷ikkùayàþ u÷ik kamanãyaü brahma kùayo nivàso yeùàü te yathà prasiddhà haüsàþ mànasasarasi carantaþ kamanãyapadmaùaõóanivàsàstyaktavicitrànnàdiyukte ucchiùñagarte kàkakrãóàsthàne na ramante iti ÷eùaþ>% . iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã .. (kàmayamànam . yathà çgvede 1 . 131 . 5 %<àditte asya vãryasya carkiranmadeùu vçùannu÷ijo yadàvitha sakhãyato yadàvitha>% . %<u÷ijo dharmaü kàmayamànàþ janàþ .>% iti bhàùyam ..)

#<u÷ã>#, strã, (va÷a + ã . samprasàraõam .) và¤chà . ityuõàdikoùaþ ..

#<u÷ãnaraþ>#, puü, (u÷ãprado và¤chàprado naro yatra .) de÷abhedaþ . tatparyàyaþ . gàndhàraþ 2 . iti jañàdharaþ .. candravaü÷odbhavaràjavi÷eùaþ . sa tu ÷iviràjapità . iti ÷rãbhàgavatam .. (puruvaü÷ãyo nçpabhedaþ . yathà mahàbhàrate . ÷yenakapotãye . 3 . 130 . 21-23 .
     %<u÷ãnaro vai yatreùñvà vàsavàdatyaricyata ..
     tàü devasamitiü tasya vàsava÷ca vi÷àmpate .
     abhyagacchannçpavaraü j¤àtumagni÷ca bhàrata ..
     jij¤àsamànau varadau mahàtmànamu÷ãnaraü .
     indraþ ÷yenaþ kapoto'gnirbhåtvà yaj¤e'bhijagmatuþ ..>% tasya càritraü tatraiva 131 adhyàye draùñavyam ..)

#<u÷ãraþ>#, puü, klã, (va÷a kàntau + %<va÷aþ kit>% . 4 . 31 iti uõàdisåtraõa ãran . samprasàraõam .) vãraõamålam . venàra mål khas ityàdi bhàùà . tatparyàyaþ . abhayam 2 naladam 3 sevyam 4 amçõàlam 5 jalà÷ayam 6 làmajjakam 7 laghulayam 8 avadàham 9 iùñakàpatham 10 . ityamaraþ .. uùãram 11 mçõàlam 12 laghu 13 layam 14 avadànam 15 iùñam 16 kàpatham 17 avadàheùñakàpatham 18 indraguptam 19 . iti taññãkàyàü bharatàdayaþ .. jalavàsam 20 haripriyam 21 vãram 22 vãraõam 23 samagandhikam 24 raõapriyam 25 vãrataru 26 ÷i÷iram 27 ÷ãtamålakam 28 vitànamålakam 29 jalamedam 30 sugandhikam 31 sugandhimålakam 32 kambhu 33 . iti ràjanirghaõñaþ .. asya guõàþ . gharmadàrgandhyadàhapittaraktaroganà÷itvam . iti ràjavallabhaþ .. apica . ÷ãtalatvam . tiktatvam . mohabhramàpahatvam . jvaràrtipitta÷amanakàritvam . jalasaugandhyadàyakatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, ÷àkuntale 3 aïke . %<priyaüvade ! kasyedamu÷ãrànulepanaü mçõàlavanti ca nalinãdalàni nãyante>% . asya paryàyaguõàþ yathà,
     %<vãraõasya tu målaü syàdu÷ãraü nalada¤ca tat .
     amçõàla¤ca sevya¤ca samagandhikamityapi ..
     u÷ãrampàcanaü ÷ãtaü stambhanaü laghu tiktakam .
     madhuraü jvarahçdvàntimadanutkaphapittahçt ..
     tçùõàsraviùavãsarpadàhakçcchravraõàpaham .>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<u÷ãrakaü>#, klã, (u÷ãra + svàrthe kan .) vãraõamålaü . iti ratnamàlà .. (u÷ãra÷abde'sya vi÷eùo j¤eyaþ .)

#<u÷ãrã>#, strã, laghukà÷aþ . choña kà÷yà iti bhàùà . tatparyàyaþ . miùiþ 2 guóà 3 a÷vàlaþ 4 nãrajaþ 5 ÷araþ 6 . asya guõàþ . madhuratvam . ÷ãtatvam . pittadàhakùayaroganà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<uùa># u badhe, dahi . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàdiüparaü-sakaü-señ .) hrasvàdiþ . u oùitvà uùñvà . oùati . ktvàveñtvànnemaóã÷vãtyàdinà imo niùedhe niùñhàyàü uùñaþ . dahi bhasmãkaraõe . iti dburgàdàsaþ ..

#<uùa># badhe . dahi . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàdiü-paraüsakaü-señ .) oùati . uùitaþ . dahi bhasmãkaraõe . iti durgàdàsaþ .. (yathà, manuþ . 9 . 273 .
     %<ya÷càpi dharmasamayàt pracyutã dharmajãvanaþ .
     daõóenaiva tamapyoùet svakàddharmàddhi vicyutam ..>%)

#<uùaü>#, klã, (uùa + ka .) pàü÷ujalavaõam . iti ratnamàlà ..

#<uùaþ>#, puü, (uùa + ka .) kàmã . gugguluþ . ràtri÷eùaþ . dinam . iti medinã .. (dahanabadhakartari, tri .) kùàramçttikà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<uùaþ>#, [s] klã, (oùati nà÷ayatyandhakàram . uùa + %<uùaþ kiditi>% 4 . 233 . uõàdisåtreõa asiþ .) pratyåùaþ . ityamaraþ .
     (%<àsãdàsannanirvàõaþ pradãpàrcirivoùasi .>% iti raghuþ . 12 . 1 . tathà, màdhe . 11 . 17 .
     %<punaruùasi viviktairmàtari÷vàvacårõya ..>%)

@<[Page 1,276a]>@
#<uùaõaü>#, klã, (uù + bàhulakàt kyun . lyuñ và .) maricam . ityamaraþ . pippalãmålam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<uùaõà>#, strã, (uùaõa + ñàp .) pippalã . ityamaraþ .. ÷uõñhã . iti ràjanirghaõñaþ .. cavikam . iti ratnamàlà .. (%<upakulyoùaõà ÷auõóã>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathamabhàge paryàya uktaþ .)

#<uùatã>#, strã, (uù + ÷atç . àgama÷àsanasyànityatvàt numabhàvaþ .) akàlyàõavàk . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate 1 . 87 . 8 .
     %<yayàsya vàcà para udvijeta na tàü vadeduùatãü pàpalokyàm ..>%)

#<uùapaþ>#, puü, (oùatãti . uù + %<uùikuñidalikacikhajibhyaþ kapan>% . 3 . 142 . iti kapan .) såryaþ . agniþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<uùarbudhaþ>#, puü, (uùasi pràtarbudhyate prakà÷ate . uùas + budh + ka .) agniþ . ityamaraþ .. raktacitrakaþ . ràücità iti bhàùà ..

#<uùasã>#, strã, (uùaü divasaü syati dårãkarotãti . uùa + so + ka + ïãp .) sandhyàkàtaþ . iti medinã ..

#<uùà>#, strã, (uùa + ka + ñàp .) bàõaràjasutà . sà tu aniruddhabhàryà . (yathà, harivaü÷e 174 . bàõayuddhe 12 .
     %<bàõasya duhità kanyà tatroùà nàma bhàvinã .>% vistçtistu bàõayuddha÷abde draùñavyà .) ràtriþ . iti medinã .. strãgavã . iti hemacandraþ .. ukhà . sthàlãti yàvat . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ .. (ràtri÷eùaþ . yathà jyotiùe .
     %<uùàü godhåliyogaü và svãkçtya gamanaü caret ..>%)

#<uùà>#, vya, (oùatãti . uùa + ka + ñàp .) ràtri÷eùaþ . ràtryavasànam . ityamaramedinyau .. sà tu nakùatratejaþparihànimàrabhya bhànorardhodayaü yàvat bhavati . yathà --
     %<ardhàstamayàt sandhyà vyaktãbhåtà na tàrakà yàvat . tejaþparihàniruùà bhànorardhodayaü yàvat ..>% iti tithitattve varàhavacanam ..

#<uùàkalaþ>#, puü, (uùàyàü kalo yasya .) kukkuñaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<uùàpatiþ>#, puü, (uùàyàþ patiþ .) aniruddhaþ . sa tu kàmadevaputtraþ . ityamaraþ .. (etatkathàbàõayuddha÷abde draùñavyà ..)

#<uùàramaõaþ>#, puü, (uùàyà ramaõaþ .) aniruddhaþ . iti halàyudhaþ ..

#<uùitaþ>#, tri, (uùa và vasa + kta .) vyuùitaþ . dagdhaþ . iti medinã .. tvaritam . iti dharaõiþ .. sthitaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<uùitaïgavãnaþ>#, tri, (uùitàþ sthità gàvo yatra .) à÷itaïgavãnaþ . yatra purà gàvo bhojitàþ . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ ..

#<uùãraþ>#, puü, klã, (uù + kãrac .) u÷ãraþ . vãraõamålam . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

@<[Page 1,276b]>@
#<uùe÷aþ>#, puü, (uùàyàþ bàõakanyàyàþ ã÷aþ .) aniruddhaþ . iti hemacandraþ ..

#<uùñraþ>#, puü, (uùa + %<uùikhanibhyàü kit>% . 4 . 161 . ityuõàdisåtreõa ùñran kicca .) vàhyarathaþ . iti dharaõã .. pa÷uvi÷eùaþ . uñ iti bhàùà . tatparyàyaþ . kramelakaþ 2 mayaþ 3 mahàïgaþ 4 . ityamaraþ .. dãrghagatiþ 5 balã 6 karabhaþ 7 dàserakaþ 8 dhåsaraþ 9 lamboùñhaþ 10 ravaõaþ 11 mahàjaïghaþ 12 javã 13 jàïghikaþ 14 dãrghaþ 15 ÷çïkhalakaþ 16 mahàn 17 mahàgrãvaþ 18 mahànàdaþ 19 mahàdhvagaþ 20 mahàpçùñhaþ 21 baliùñhaþ 22 . iti ràjanirghaõñaþ .. dãrghajaïghaþ 23 grãvã 24 dhåmrakaþ 25 ÷arabhaþ 26 . iti jañàdharaþ .. kramelaþ 27 kaõñakà÷anaþ 28 bholiþ 29 bahukaraþ 30 adhvagaþ 31 marudvipaþ 32 vakragrãvaþ 33 . iti ÷abdaratnàvalã .. vàsantaþ 34 kulanà÷aþ 35 . iti trikàõóa÷eùaþ .. ku÷anàmà 36 marupriyaþ 37 dvikakut 38 durgalaïghanaþ 39 bhåtaghnaþ 40 dàseraþ 41 dãrghagrãvaþ 42 kelikãrõaþ 43 . iti hemacandraþ .. (yathà manuþ 4 . 120 .
     %<nàdhãyità÷vamàråóho na rathaü na ca hastinam .
     na nàvaü na kharaü noùñraü neriõastho na yànagaþ ..>%
     %<uùñrayànaü samàruhya kharayànaü tu kàmataþ .>% iti ca manuþ . 11 . 29 ..)

#<uùñrakàõóã>#, strã, (uùñraiva kàõóo'sya . jàtitvàt ïãù .) puùpajàtibhedaþ . uüñàñã iti khyàtà . tatparyàyaþ . raktapuùpã 2 karabhakàõóikà 3 raktà 4 lohitapuùpã 5 karõapuùpã 6 . asyà guõàþ . tiktatvam . uùõatvam . rucikàritvam . hçdrogahàritva¤ca . asyà vãjaguõàþ . madhuratvam . ÷ãtatvam . grãùmatvam . vçùyatvam . santarpaõatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<uùñradhåsarapucchikà>#, strã, (uùñrasya dhåsaraþ pucchaiva puccho ma¤jarã yasyàþ .) vçkùavi÷eùaþ . iti ratnamàlà .. viciñãiti bhàùà ..

#<uùñrapàdikà># strã, (uùñrasya pàda iva pàdo yasyàþ .) vçkùavi÷eùaþ . madanamàlãti khyàtà . tatparyàyaþ . ÷àtabhãruþ 2 bhadravallã 3 bhåmimattà 4 . iti ratnamàlà ..

#<uùñra÷irodharaü>#, klã, (uùñrasya ÷irodharaþ grãvà iva àkçtiryasya .) bhagandararogavi÷eùaþ . tasya lakùaõam .
     %<prakopanaiþ pittamatiprakopitaü karoti raktàü pióakàïgadàgatàm .
     tadà÷upàkà himapåtavàhinã bhagandarantåùñra÷irodharaü vadet ..>% iti nidànam . (asya lakùaõaü cikitsà¤coktavàn vàbhañe uttarasthàne 28 adhyàye . asya nàmàntaramuùñragrãvaþ . yathà .
     %<pittàduùñragrãvàvaducchrità ..
     ràgiõã tanuruùmàóhyà jvaradhåmàyanànvità .>%
     %<uùñragrãvastu pittajaþ .>%
     %<agninà và bhiùak sàdhukùàreõaivoùñrakandharam .>% su÷rutena nidànasthàne 4 adhyàye yat sampràptipårbakaü lakùaõamasyoktaü tadyathà .. pittantu prakupitamanilenàdhaþ preritaü pårbavadavasthitaü raktàü tanvãmucchritàmuùñragrãvàkàràü pióakàü janayati . sàsyacoùàdãn vedanàvi÷eùàn janayatyapratikriyamàõà ca pàkamupaiti vraõa÷càgnikùàràbhyàmiva dahyate durgandhamuùõamàsràvaü sravatyupekùita÷ca vàtmåtrapurãùa-retàüsi visçjati taü bhagandaramuùñragrãvamityàcakùate .. iti . * .. su÷rute cikitsitasthàne 8 adhyàye cikitsà yathà --
     %<uùñragrãve kriyàü ÷çõu .
     athoùñragrãvameùitvà cchittvà kùàraü nipàtayet .
     påtimàüsavyapohàrthamagniratra na påjitaþ .
     athainaü ghçtasasçùñaistilaiþ piùñaiþ pralepayet ..
     bandhaü tato'nukurvãta pariùekantu sarpiùà .
     tçtãye divase muktvà yathàsvaü ÷odhayedbhiùak ..
     tataþ ÷uddhaü viditvà ca ropayettu yathàkramaü .
     utkçtyàsràvamàrgantu parisràviõi buddhimàn ..
     kùàreõa và sràvagatiü daheddhutavahena và .
     sukhoùõenàõutailena secayedgudamaõóalam ..
     upanàhàþ pradehà÷ca måtrakùàrasamanvitàþ .
     vàmanãyauùadhaiþ kàryàþ pariùekà÷ca màtrayà ..>%)

#<uùñrikà>#, strã, (uùñrasyàkçtirivàvayavo yasyàþ . uùñrasya strã và ..) mçttikàbhàõóabhedaþ . (yathà màghe 12 . 16 . %<dhårbhaïgavikùepavidàritoùñrikà>% .) uùñrabhàryà . iti medinã .. vç÷cikàlãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<uùñrã>#, strã, (uùa + ùñran + ïãù .) mçttikàbhàõóaþ . uùñrastrã . iti hemacandraþ .. tasyàþ kùãraguõàþ . kuùñha÷othapittàr÷aþkaphàñopànàhodarasthajantugulma÷vàsollàsanà÷itvam . taddadhiguõàþ . ar÷aþkuùñhakçmi÷ålodararoganà÷itvam . kañutvam . svàdutva¤ca . tannavanãtaguõàþ . vipàke ÷ãtalatvam . laghutvam . vraõakçbhikaphàsnavàtaviùanà÷itva¤ca . tadghçtaguõàþ . madhuratvam . vipàke kañutvam . ÷ãtalatvam . kuùñhakçmiviùavàtakaphagulmodaranà÷itva¤ca . tanmàüsaguõàþ .. ÷i÷iratvam . tridoùa÷amanatvam . laghutvam . balapuùñiüpradatvam . rucikàritvam . madhuratvam . vãryavardhanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (asyà dugdhaguõà yathà --
     %<ãùadråkùoùõalavaõamauùñrakaü dãpanaü laghu .
     ÷astaü vàtakaphànàhakrimi÷othodaràr÷asàm ..>% iti vaidyakacakrapàõikçtadravyaguõe pànãyavarge .
     %<auùñraü dugdhaü laghu svàdu lavaõaü dãpanantathà .
     krimikuùñhakaphànàha÷othodaraharaü saram ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe dvitãye bhàge ..
     %<råkùaü tathoùõaü lavaõaü kaphasya nivàraõaü vàtavikàrahàri .
     laghupra÷astaü kañukaü kçmãõàü ÷ophàr÷inàmauùñrapayo'nukålam ..>% iti hàrãte prathamasthàne'ùñame'dhyàye ..
     %<råkùoùõaü kùãramuùñrãõàmãùat salavaõaü laghu .
     ÷astaü vàtakaphànàhakrimi÷othodaràr÷asàm ..>% iti carake såtrasthàne saptaviü÷e'dhyàye ..
     %<råkùoùõaü lavaõaü ki¤cidauùñraü svàdurasaü laghu .
     ÷ophagulmodaràr÷àghnaü kçmi-kuùñha-viùàpaham ..>% iti su÷rute såtrasthàne 45 adhyàyaþ ..)

#<uùõaþ>#, puü, (uùa dàhe + %<iõùi¤jidãïuùyavibhyonak>% . 3 . 2 . iti uõàdisåtreõa nak .) grãùmaçtuþ . tatparyàyaþ . grãùmaþ 2 uùmakaþ 3 nidàghaþ 4 uùõopagamaþ 5 uùõàgamaþ 6 tapaþ 7 . ityamaraþ .. àtapaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, su÷rute cikitsitasthàne 24 adhyàyaþ .
     %<uùõe haime vasanteca kàmaü grãùme tu ÷ãtalam .>% kvacit klãvaliïgànto'pi dç÷yate . yathà mahàbhàrate saüvartamaruttãye . 14 . 8 . 9 .
     %<noùõaü na ÷i÷irastatra na vàyurna ca bhàskaraþ .>% agniþ . såryaþ . yathà, manuþ 11 . 113 .
     %<uùõe varùati ÷ãte và màrute vàti và bhç÷am .>% (%<uùõe àditye meghe ca varùati>% iti taññãkàyàü kullukabhaññaþ ..) palàõóuþ . iti ràjanirghaõñaþ .. uùõavãryadravyaguõàþ . pittabalakàritvam . laghutvam . vàta÷leùmanà÷itvacca . iti ràjavallabhaþ ..

#<uùõaþ>#, tri, (uù + nak .) niràlasyavyaktiþ . tatparyàyaþ . dakùaþ 2 caturaþ 3 pe÷alaþ 4 pañuþ 5 såtthànaþ 6 . ityamaraþ . a÷ãtaþ . iti medinã .. (yathà manuþ . 3 . 237 .
     %<yàvaduùõaü bhavatyannaü yàvada÷nàti vàgyataþ ..>%)

#<uùõakaþ>#, puü, (uùõaü karotãti . uùõa + ÷ãtoùõàbhyàü kàriõãti kan .) grãùmakàlaþ . caükramàdiþ . iti dharaõã .. (jvaraþ . iti pàõiniþ 5 . 2 . 81 ..)

#<uùõakaþ>#, tri, (uùõaü kàryamasya . uùõa + kan .) kùiprakàrã . àturaþ . idi medinã .. praõataþ . iti dharaõã .. krodhoddãptaþ iti pàõiniþ 5 . 2 . 72 ..)

#<uùõanadã>#, strã, (uùõà nadã .) vaitaraõã nadã ..

#<uùõara÷miþ>#, puü, (uùõà ra÷mayo yasya .) såryaþ . arkavçkùaþ . ityamaraþ .. (yathà, kumàre 3 . 25 .
     %<kuveragaptàü di÷amuùõara÷mau gantuü pravçtte samayaü vilaïghya ..>%)

#<uùõavàraõaþ>#, puü, klã, (uùõamàtapaü vàrayati . uùõa + vç + õic + lyuñ .) chatram . iti hàràvalã .. (yathà, kumàre 5 . 52 .
     %<yadarthamambhojamivoùõavàraõaü kçtaü tapaþsàdhanametayà vapuþ .>% chatra÷abde'sya guõàdikaü j¤eyam ..)

#<uùõavãryaþ># puü, (uùõamugraü vãryaü yasya .) ÷i÷umàraþ . iti hemacandraþ .. tãkùõatejoyuktadravyàdiþ .. (pracaõóavãryayukte, tri ..)

#<uùõà>#, strã, (uùyate badhyate yayà . uùa badhe + nak + ñàp .) kùayavyàdhiþ . santàpaþ . pittam . iti ràjanirghaõñaþ .. [hemacandraþ ..

#<uùõàü÷uþ>#, puü, (uùõà aü÷avo yasya .) såryaþ . iti

@<[Page 1,277b]>@
#<uùõàgamaþ>#, puü, (uùõasyàgamo yasmin .) grãùmakàlaþ . ityamaraþ ..

#<uùõàbhigamaþ># puü, (uùõasyàtapasyàbhigamo yatra .) grãùmaçtuþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<uùõàsahaþ># puü, (uùõa àtapa àsahyate yatra . uùõa + à + saha + ac .) hemantaçtuþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (uùõàsahyakàriõi, tri ..)

#<uùõik>#, [h] strã, (ut + snih + kvin . nipàtanàt upasargàntalopaþ ùatvaü ca .) saptàkùaracchandaþ . (yathà chandoma¤jaryàü --
     %<ukthàtyukthà tathà madhyà pratiùñhànyà supårbikà .
     gàyatryuùõiganaùñup ca vçhatã païktireva ca ..>% uùõiksaptàkùarà vçttiþ . sà ca tridhà madhumatãkumàralalità-madalekhàbhedàt . udàharaõapårbakaü tallakùaõaü yathà tatraiva . %<nanagi madhumatã .>%
     %<raviduhitçtañe vanakusumanatiþ .
     vyadhita madhumatã madhumathanamudam .. 1 ..>%
     %<kumàralalità jasgàþ ..>%
     %<muràritanuvallã kumàralalità sà .
     vrajaiõanayanànàü tatàna mudamuccaiþ .. 2 ..>% %<masgau syànmadalekhà>% ..) %<raïge bàhuvirugnàt kumbhãndrànmadalekhà . lagnàbhånmura÷atroþ kastårãrasacarcà ..>%

#<uùõikà>#, strã, (alpamannamasyàm . bràhmaõakoùõike saüj¤àyàmiti kan . nipàtanàdanna÷abdasyoùõàde÷aþ .) yavàguþ . ityamaraþ .. yàu iti bhàùà .

#<uùõãùaþ>#, puü, klã, (uùõamãùate hinastãti . ãùa gatihiüsàdar÷aneùu . igupadheti kaþ . ÷akandhvàdiþ .) ÷iroveùñaþ . ityamaraþ .. pàga iti bhàùà . asya guõàþ . ke÷acakùuràyurvaddhakatvam . dhåli÷ãtoùõanivàrakatva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. yathà .
     %<uùõãùaü kàntikçt ke÷yaü rajovàtakaphàpaham .
     laghu cecchasyate yasmàt gurupittàkùirogakçt ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. kirãñaþ . (yathà, mahàbhàrate saubhabadhopàkhyàne 3 . 21 . 24 .
     %<vi÷ãrõamalinoùõãùaþ prakãrõàmbaramårdhajaþ .>% rajo'va÷yàyasåryàü÷uhimànilanivàraõaü . prati÷yàya÷iraþ÷åla-hara¤coùõãùadhàraõam . iti vaidyakacakrapàõikçtadravyaguõe guõànàü kriyàbhidhànàdivarge ..
     %<bàõavàraü mçjàvarõatejobalavivardhanam .
     pavitraü ke÷yamuùõãùaü vàtàtaparajàpaham ..>% iti su÷rute cikitsitasthàne 24 adhyàye ..) cihnàntaram . iti medinã ..

#<uùõodakaü>#, klã, (uùõa¤ca tat udaka¤ceti .) taptajalam . kvàthyamànapàdàva÷eùàrdhàva÷eùapàdahãnaü jalam . tadvidhiryathà .
     %<aùñamenàü÷a÷eùeõa caturthenàrdhakena bà .
     athavà kvathanenaiva siddhamuùõodakaü badet ..>% asya guõàþ . sadà pathyatvam . kàsajvaravibandhakaphavàtàmamedonà÷itvam . dãpanatvam . vasti÷odhanatva¤ca .
     %<÷leùmàmavàtamedoghnaü vasti÷odhanadãpanam .
     kàsa÷vàsajvaràn hanti pãtamuùõodakaü ni÷i ..>% iti bhàvaprakà÷e prathamakhaõóam .. * .. athoùõodakasya lakùaõaü guõà÷ca . kvàthyamànantu nirvegaü niùphenaü nirmalantathà . ardhàva÷iùñaü yattoyaü taduùõodakamucyate .. jvara-kàsa-kapha-÷vàsa-vàta-pittàma-medasàm . nà÷anaü vastisaü÷odhi pathyamuùõodakaü sadà .. * .. athartubhede jalasya pàkabhedaþ . yadàha, tripàda÷eùaü salilaü grãùme ÷aradi ÷asyate .
     %<hime'rdha÷eùaü ÷i÷ire tathà varùàvasantayoþ ..>% anye tu .
     %<nidàghe tvardhapàdonaü pàdahãnantu ÷àradam .
     ÷i÷ire ca vasante ca hime càrdhàva÷eùitam ..
     aùñamàü÷àva÷eùantu vàri varùàsu ÷asyate .
     iti kecidbudhàþ pràhurjejjañàgamadar÷anàt ..>% kecitta .
     %<vasuùvaïgeùu bàõeùu vedeùu triùu pakùayoþ .
     ekabhàgàva÷eùaü syàdambu varùàdiùu kramàt ..>% atra doùàõàü yatholvaõatà hãnatà và tathà vyavasthà kalpanãyà ..
     %<tatpàdahãnaü pittaghnamardhahãnantu vàtanut .
     tripàdahãnaü ÷leùmaghnaü saügràhyagnipradaü laghu .. * ..>% tripàdahãnasya tantràntare àrogyàmbusaüj¤à . tasya lakùaõaguõàþ .
     %<pàda÷eùantu yattoyamàrogyàmbu taducyate .
     àrogyàmbu sadà pathyaü kàsa-÷vàsa-kaphàpaham ..
     sadyo jvaraharaü gràhi dãpanaü pàcanaü laghu .
     ànàhapàõóu÷ålàr÷ogulma÷othodaràpaham ..>% iti bhàvaprakà÷e madhyamakhaõóam .. ràtrau uùõodakapànaguõàþ . ÷leùmasaïghàtabhedakatvam . màrutàpakarùitvam . à÷u ajãrõajàrakatva¤ca .
     %<tatpàdahãnaü vàtaghnaü madhyahãnaü tu pittanut .
     kaphaghnaü pàda÷eùasthaü pànãyaü laghu dãpanam ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..
     (%<÷aradãha tathà grãùme kvàthe pàdàva÷eùitam .
     ÷i÷ire ca vasante ca kuryàdardhàva÷eùitam ..>% viparãtamçtuü dçùñvà pràvçùaü vàrdhabhàgikam . kvàthyamàna¤ca nirvegaü niùphenaü nirmala¤ca yat .. ardhàva÷iùñaü bhavati taduùõodakamucyate . tatpàdahãnaü vàtaghna¤càrdhaü pittavikàrajit .. kaphaghnaü pàda÷eùantu pànãyaü laghu pàcanam .
     %<divase kvathitaü toyaü ràtrau tadgurutàü vrajet .
     ràtrau ÷çtantu divase gurutvamadhigacchati ..>% iti hàrãte prathamasthàne 7 adhyàye .
     %<dãpanaü pàcanaü kaõñhyaü laghåùõaü vasti÷odhanam ..
     hikkàdhmànànila÷leùma sadyaþ÷uddhe navajvare .
     kàsàmapãnasa÷vàsapàr÷varukùuca ÷asyate ..>% anabhisyandi laghu ca toyaü kvathita÷ãtalam . pittayukte hitaü doùe vyuùitaü tantridoùakçt .. iti vàbhañe såtrasthàne 5 adhyàye ..
     %<kaphamedo'nilàmaghnaü dãpanaü vasti÷odhanam ..
     ÷vàsa-kàsa-jvara-haraü pathyamuùõodakaü sadà .
     yat kvàthyamànaü nirvegaü niþphenaü nirmalaü laghu ..
     caturbhàgàva÷eùantu tattoyaü guõavat smçtam .
     na ca paryuùitaü deyaü kadàcidvàri jànatà ..
     amlãbhåtaü kaphotkle÷i na hitaü tat pipàsave .
     madyapànàt samudbhåte roge pittotthite tathà ..
     sannipàtasamutthe ca ÷çta÷ãtaü pra÷asyate .>% iti su÷rute såtrasthàne 45 adhyàye ..) tamuvàca bhagavànàtreyo jvaritasya kàyasamutthànade÷a-kàlànabhisamãkùya pàcanàrthaü pànãyamuùõaü prayacchanti bhiùajaþ . jvaro hyàmà÷ayasamutthaþ pràyo bheùajàni càmà÷ayasamutthànàü vikàràõàü pàcanavamanàpatarpaõàni ÷amanàni bhavanti pàcanàrtha¤ca pànãyamuùõaü tasmàdetajjvaritebhyaþ prayacchanti bhiùajo bhåyiùñham . taddhyeùàü pãtaü vàtamanulomayati agnimudaryamudãrayati . kùipraü jaràü gacchati ÷leùmàõa¤ca pari÷oùayati svalpamapi ca pãtaü tçùõàpra÷amanàyopapadyate tathà yuktamapi caitannàtyarthotsannapitte jvare sadàhabhramapralàpàtisàre và pradeyamuùõena hi dàha-bhrama-pralàpàtisàrà bhåyo'bhivardhante ÷ãtenopa÷àmyantãti . iti carake vimànasthàne 3 adhyàyaþ ..)

#<uùõopagamaþ>#, puü, (uùõaþ upagamo yatra .) grãùmakàlaþ . ityamaraþ ..

#<uùmaþ>#, puü, (uùa + mak .) grãùmakàlaþ . vasantakàlaþ . ityuõàdikoùaþ .. uùõaþ . krodhaþ ..

#<uùmakaþ>#, puü, (uùma + kan .) grãùmaçtuþ . ityamaraþ ..

#<uùmà>#, [n] puü, (uù + manin .) grãùmakàlaþ . uttàpaþ . ityamarañãkàyàü nãlakaõñhaþ .. (yathà kumàre . 5 . 23 ..
     %<tapàtyaye vàribhirukùità navairbhuvà sahoùmàõamamu¤cadårdhagam .>%
     %<uùmà pittàdçte nàsti jvaro nàstyuùmaõà vinà .
     tasmàtpittaviruddhàni tyajettpittàdhike'dhikam ..>% iti vàbhañe cikitsàsthàne 1 ma adhyàye ..)

#<uùmàgamaþ>#, puü, (oùatãti uùmà . àgachatãti àgamaþ . uùmà àgamo yatra .) grãùmakàlaþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<usraþ>#, puü, (vasa + %<sphàyita¤civa¤ci÷akikùipãti .>% 2 . 13 . uõàdisåtreõa rak .) vçùaþ . (yathà, çgvede . 6 . 12 . 4 .. %<vanvankratvànàrvosraþ piteva>% . %<usraþ vçùabhaþ>% . iti bhàùyam ..) ra÷miþ . iti medinã .. (yathà raghuþ . 4 . 66 .
     %<÷arairusrairivodãcyànuddhariùyan rasàniva .>% latàbhedaþ . såryaþ . yathà, çgvede . 3 . 58 . 4 . %<pra mitràso na dadurusro agre>% . %<vasati nabhasãtyusraþ såryaþ>% . iti bhàùyam . a÷vinãputtrau . yathà tatraiva . 4 . 45 . 5 ..
     %<agraya usrà jarante prativastora÷vinau ..>%)

#<usrà>#, strã, (usra + ñàp .) arjunã . gài iti bhàùà . upacitrà . indurakàõãti bhàùà . iti medinã .. (surabhã gauþ . ityuõàdikoùaþ ..)

@<[Page 1,278b]>@
#<uha># ir arde . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàdiü-paraü sakaü-señ .) hrasvàdiþ . ir auhat auhãt . arda iha badhaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<uhànaþ>#, puü, de÷avi÷eùaþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<å>#

#<å>#, dãrghokàraþ . sa ca ùaùñhasvaravarõaþ . asya uccàraõasthànaü oùñhaþ .. (%<upåpadhmànãyànàmoùñhau .>% sa ca (dvimàtratvàt) dãrghaþ (trimàtratvàt) pluta÷ca bhavati . (pratyekaü udàttànudàttasaritabhedàt trividho'pi anunàsikànunàsikabhedàt ùaóvidho'pi bhavati ..
     %<svaràõàmåùmaõà¤caiva vivçtaü karaõaü smçtam .>% iti ÷ikùàvacanàt asyoccàraõe vicàra ànantaraprayatnaþ . vivçtaü jihvàgràdeþ spar÷anàbhàvaþ . yaduktaü tatraiva %<aco'spçùñàyaõastvãùat nemaspçùñàþ ÷alaþ smçtàþ>% . iti .)
     %<÷aïkhakundasamàkàraü åkàraü paramakuõóalã .
     pa¤capràõamayaü varõaü pa¤cadevamayaü sadà ..
     pa¤capràõayutaü varõaü pãtavidyullatà tathà .
     dharmàrthakàmamokùa¤ca sadà sukhapradàyakam ..>% iti kàmadhenutantram .. tasya (vaïgãyabhàùàyàm) lekhanaprakàro yathà --
     %<tadråpàdhogatà rekhà kubjità vàmataþ ÷ubhà .>% tadråpà pårboktokàraråpà .
     %<tiùñhanti tàsu rekhàsu yamàgnivaruõàþ kramàt ..
     adhordhvagàminã màtrà lakùmãrvàõã ca sà smçtà .>% iti varõoddhàratantram .. * .. tasya nàmàni yathà --
     %<åþ kaõñhako ratiþ ÷àntiþ krodhano madhusådanaþ .
     kàmaràjaþ kuje÷a÷ca mahe÷o vàmakarõakaþ ..
     arghã÷o bhairavaþ såkùmo dãrghaghoõà sarasvatã .
     vilàsinã vighnakartà lakùmaõo råpakarùiõã ..
     mahàvidye÷varã ùaùñhà ùaõóobhåþ kànyakubjakaþ .>% iti tantram .. (màtçkànyàse'sya vàmakarõe nyasyatayà tadàkhyayàpyabhidhànam . yathà, màtçkànyàsamantre %<uü namo dakùiõakarõe åü namo vàmakarõe>% . anubandhavi÷eùaþ . yathàha kavikalpadrume . uþ ktvàvebhåstu veñakaþ . tena sidhå ÷àstre ityasya luïi kçte asedhãt asaitsãt iti syàt ..)

#<å>#, vya, (ve¤ + kvip .) vàkyàrambhaþ . rakùà . anukampà . iti medinã .. (sambodhanam ..)

#<åþ>#, puü, (avati rakùatãti . av + kip . jvarattvaretyåñ . 6 . 4 . 20 .) mahe÷varaþ . iti puruùottamaþ .. candraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (rakùàkartari, tri ..)

#<åóhaþ>#, tri, (uhyate sma . vah + kta ..) vivàhitaþ . iti smçtiþ ..
     (%<bhàryoóhaü tamavaj¤àya tasthe saumitraye'sakau .>% iti bhaññiþ . 4 . 15 ..) kçtavahanaþ ..

#<åóhakaïkañaþ>#, tri, (uóho dhçtaþ kaïkaño yena .) kavacadhàrã . tatparyàyaþ . sannaddhaþ 2 varmitaþ 3 sajjaþ 4 daü÷itaþ 5 . ityamaraþ ..

@<[Page 1,278c]>@
#<åóhà>#, strã, (vaha + kta + ñàp .) bhàryà . iti hemacandraþ .. (vivàhità kanyà . yathà --
     %<åóhànåóhàsamavàye'nåóhaiva prathamaü dhanahàriõã .>% iti smçtiþ ..)

#<åtaü>#, tri, (ve + kta .) tantusantatam . tatparyàyaþ . syåtam 2 utam 3 . ityamaraþ .. kàpaóa vonà iti bhàùà .. (prathitam . ava + kta . jvarattvaretyåñ 6 . 4 . 20 . rakùitam ..)

#<åtiþ>#, strã, (av + ktin . jvarattvaretyåñ . 6 . 4 . 20 .) rakùaõam . (ve + ktin .) syåtiþ . iti medinã .. vonà selài iti bhàùà . kùàraõam . iti ÷abdaratnàvalã .. javanam . ityamarañãkàyàü svàmã .. lãlà . iti ÷rãbhàgavatam .. (kartari ktici . rakùàkartrã . yathà, çgvede . 4 . 4 . 2 .. %<uruùyantam màdhvã dasnà na åtãþ>% . karmaõi ktin . puràõasya da÷avidhalakùaõamadhye karmavàsanàråpo lakùaõabhedaþ . yathà, bhàgavate . 2 . 20 -- 14 . ÷rã÷uka uvàca .
     %<atra sargo visarga÷ca sthànaü poùaõabhåtayaþ .
     manvantare÷ànukathà nirodho muktirà÷rayaþ ..
     da÷amasya vi÷uddhyarthaü navànàmiha lakùaõam .
     varõayanti mahàtmànaþ ÷rutenàrthena cà¤jasà ..
     bhåtamàtrendriyadhiyàü janma sarga udàhçtaþ .
     brahmaõo guõavaiùamyàt viùargaþ pauruùaþ smçtaþ ..
     sthitirvaikuõñhavijayaþ poùaõaü tadanugrahaþ .
     manvantaràõi saddharma åtayaþ karmavàsanàþ ..>% %<karmavàsanà åtayaþ>% . iti cårõikàñãkà ..)

#<ådhaþ>#, [s] klã, (unda + asun . ådhaso naïiti nirde÷àt ådhàde÷aþ .) àpãnam . ityamaraþ .. gàira pàlàn iti bhàùà . (yathà mahàbhàrate . caitrarathaparbaõi . 1 . 176 . 13 ..
     (%<maõóåkanetràü svàkàràü pãnodhasamaninditàm .>%
     %<yadaiva striyai stanàvàpyàyete ådhaþ pa÷ånàm .>% iti ÷atapathabràhmaõe . 2 . 5 . 1 . 5 ..)

#<ådhasyaü>#, klã, (ådhasi bhavam . ådhas + yat .) dugdham . iti hemacandraþ ..

#<åna>#, t ka parihàne . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràü-paraü-sakaü-señ .) dãrghàdirdantyopadhaþ . tathà ca . %<kùobhamà÷u hçdayaü na yadånàü ràgavçddhimakaronna yadånàm>% . iti màghayamakam . parihànaü nyånakriyà . ånayati baõik svarõaü prathamaparimàõàt . parimàõamàtre'yamiti kecit . mà bhavàn åninat . ånadhor¤iþ aï dvitve svasthànameva nàsti ato nàglopitvamiti sandehaniràsàrthamàha . onerçdanubandhaj¤àpakabalàt dvitvàt pràk pràpto hrasvo aglopitvànna syàt . iti durgàdàsaþ ..

#<ånaü>#, tri, (avatãti . ava + %<iõùi¤jidãóuùyavibhyo nak>% . 3 . 2 . iti uõàdisåtreõa nak . %<jvaratvareti>% . 6 . 4 . 20 åñ . sarvasve tu ånayaterånamiti sàdhitam .) hãnam . nyånam .. (%<ånaü na sàceùvadhiko babàdhe>% . iti raghuþ . 2 . 14 .. tatraiva . 11 . 1 .
     %<ki¤cidånamanånardheþ ÷aradàmayutaü yayau .>%
     %<ånadvivàrùikaü pretaü nidadhyurbàndhavà vaühiþ .>% iti manuþ . 5 . 68 ..)

#<ånaviü÷aþ>#, tri, ånaviü÷ateþ påraõaþ . yathà --
     %<tithyaïgavedaikada÷onaviü÷abhaikàda÷àùñàda÷aviü÷asaükhyàþ .
     iùñoóanà såryayutoóunà ca yogàdamå÷cedda÷ayogabhaïgaþ ..>% iti jyotistattvam ..

#<ånaviü÷atiþ>#, strã, (ekena ånà viü÷atiþ .) ekonaviü÷atiþ . åni÷a iti bhàùà . yathà . %<ånaviü÷atidàsyamànapiõóasthànàni>% . iti tithyàditattve àmàvasyàprakaraõe ..

#<åm>#, vya (åyyate . åy + muk .) roùoktiþ . pçcchà . iti medinã .. nindà . spardhà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<åmaü>#, klã, (avatãti . ava + %<avisivimi÷uùibhyaþ kit>% . 1 . 143 . iti unàdisåtreõa man . kit åñh ca .) de÷avi÷eùaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<åya>#, ã ïa sevane . tantusantàne iti yàvat . iti kavikalpadrumaþ (bhvàdiü-àtmaü-sakaü-señ .) dãrghàdiþ . sevanamiha ùivyutantutatàvityasya råpaü ã åtaþ . ïa åyate pañaü saucikaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<årarã>#, vya (åy + vàhulakàt rarãk .) vistàraþ . aïgãkàraþ . iti bharato dviråpakoùa÷ca ..

#<åravyaþ>#, puü, (årorjàtaþ . åru + ÷arãràvayavàt yaditi yat . vai÷yasya brahmaõaþ årorjàtatvàt tathàtvam .) vai÷yaþ . ityamaraþ .. (yaduktaü yajuùi . 31 . 11 .. %<bràhmaõo'sya mukhamàsãt bàhåràjanyaþ kçtaþ . åråtadasya yat vai÷yaþ padbhyàü ÷udro'jàyata>% .. iti ..)

#<årã>#, vya (åra + bàhulakàt rãk .) vistàraþ . aïgãkàraþ . ityamaraþ .. (yathà hitopade÷e vigrahe . %<årãkçtya prasthitaþ>% ..)

#<årãkçtaþ>#, tri, (årã + kç + kta .) aïgãkçtaþ . vistçtaþ . ityamaraþ ..

#<åruþ>#, puü, (årõåyate àcchàdyate iti . årõå + (årõoternulopaþ . 1 . 31 . iti uõàdisåtreõa karmaõi kuþ nulopa÷ca .) jànåparibhàgaþ . urat iti bhàùà . tatparyàyaþ . sakthi 2 . ityamaraþ .. (yathà, sàhityadarpaõe .
     %<bhuvanatritaye na bibharti tulàmidamåruyugaü na camårudç÷aþ .>%
     %<bhujamårdhvorubàhulyàdeko'pi dhanadànujaþ .>% iti raghuþ . 12 . 88 . tathà manuþ . 1 . 31 .
     %<lokànàntu vivçddhyarthaü mukhabàhårupàdataþ ..>%)

#<årujaþ># puü, (årorjàyate iti . åru + jan + óa .) bai÷yaþ . sa tu brahmaõa årubhyàü jàtaþ . ityamaraþ .. (yathà, viùõupuràõe . 1 . 6 . 4 . rajasà tamasà caiva samudriktàstathorujàþ . bhçguvaü÷ãya çùibhedaþ . sa ca aurva iti nàmnà khyàtaþ . tasya janmakathà aurva÷abde draùñavyà ..)

#<åruparbà>#, [n] puü, klã, (åroþ parbeva .) jànu . ityamaraþ .. hàüñu iti bhàùà .

#<årurã>#, bya, (åra + rurãk .) vistàraþ . aïgãkàraþ . iti bharato dviråpakoùa÷ca ..

#<årustambhaþ>#, puü, (årå stabhnàti iti åru + stanbha + aõ .) årurogavi÷eùaþ . yathà . athorustambhà dhikàraþ . tatrorustambhasya viprakçùñasannikçùñanidànasampràtpipårbakaü lakùaõamàha .
     %<÷ãtoùõadravasaü÷uùkagurusnigdhairniùevitaiþ .
     jãrõàjãrõe tathàyàsasaükùobhasvapnajàgaraiþ ..
     sa÷leùmamedaþ pavanaþ sàmamatyarthasra¤citam .
     abhibhåyetaraü doùamårå cet pratipadyate ..
     sakthyasthinã prapåryàntaþ÷leùmaõà stimitena saþ .
     tadà stabhnàti tenorå stabdhau ÷ãtàvacetanau ..
     parakãyàviva gurå syàtàmati÷ayavyathau .
     dhyànàïgamardastaimityatandràcchardyarucijvaraiþ ..
     saüyutau pàdasadanakçcchroddharaõasuptibhiþ .
     tamårustambhamityàhuràóhyavàtamathàpare ..>% jãrõàjãrõe ki¤cijjãrõaü ki¤cidajãrõaü tasmin bhojanamityarthaþ . ataeva dçóhabalena jãrõàjãrõe sama÷nata iti pañhitam . tatra ÷ãtàdibhirniùevitairbhuktaiþ . saükùobheõa sa¤calanena . svapnena divà . jàgaraõena ràtrau . abhibhåya dåùayitvà . itaraü doùaü pittam . stimitena àrdreõa druteneti yàvat . na tu ghanena . evaüvidhena ÷leùmaõà . saþ pavanaþ . tadà årå stabhnàti tena stambhena . acetanau ÷ånyau . parakãyàviva akriyàvityarthaþ . dhyànaü saümåóhatà . pàdasambandhinãbhiþ sadanakçcchroddharaõasuptibhi÷ca saüyuktau . ayaüsu÷rutena mahàvàtavyàdhiùu pañhitaþ .. * pràgråpamàha .
     %<pràgråpaü tasya nidràtidhyànaü stimitatà jvaraþ .
     romaharùo'ruci÷chardirjaïghorvoþ sadanaü tathà .. * ..>% tasyopa÷ayamàha .
     %<vàta÷aïkibhiraj¤ànàttatra syàt snehanàt punaþ .
     pàdayoþ sadanaü suptiþ kçcchràduddharaõaü tathà ..
     jaïghoruglàniratyarthaü ÷a÷vadàdàhavedanà .
     pada¤ca vyathate nyastaü ÷ãtaspar÷aü na vetti ca ..
     saüsthàne pãóane gatyàü càlane càpyanã÷varaþ .
     anyaneyau hi saübhagnàvårå pàdau ca manyate ..>% anyaneyau anyapuruùacàlyau bhavata ityarthaþ . aj¤ànàt ani÷cayàt stambha-supti-kampàdi-dar÷anena . vàta÷aïkibhiþ vàtavyàdhi÷aïkibhiþ . tatra årustambhe . snehanàt snehàdinà snehanyà cikitsayà . pàdasadanàdaya årubhagnopamatvàt te vikàràþ syuþ . jaïghoruglàniþ jaïghorvorgamanàdàva÷aktiþ . àdàhavedanà ãùaddàhena saha vedanà .. * .. årustambhasyàriùñaü lakùaõamàha .
     %<yadà dàhàrtitodàrto vepanaþ puruùo bhavet .
     årustambhastadà hanyàt sàdhayedanyathà navam ..>% anyathà dàhàdyuktopadravarahitaü tamapi navamutpannamàtraü sàdhayet .. * .. * .. athorustambhasya cikitsà .
     %<snehàsçksràvavamanaü vastikarmavirecanam .
     varjayedàóhyavàte tu yatastaistasya kopanam ..
     tasmàdatra sadà kàryaü svedanaü ghanaråkùaõam .
     àmamedaþkaphàdhikyànmàrutaü nayatà samam ..
     yat syàt kaphapra÷amanaü na tu màrutakopanam .
     tatsarvaü sarvadà kàryamårustambhasya bheùajam ..
     sarvo råkùakramaþ kàryastatràdau kaphanà÷anaþ .
     pa÷càdvàtavinà÷àya vidhàtavyàkhilà kri ..
     bhojyàþ puràõàþ ÷yàmàkakodravoddàla÷àlayaþ .
     jàïgalairaghçtairmàüsaiþ ÷àkai÷càlavaõairhitaiþ ..>% uddàlo vanakodravaþ .
     %<dadyàdvàståka÷àkena hãnena lavaõena tu .
     jãrõa÷àlyodanaü råkùamårustambhavate bhiùak ..
     råkùaõàdvàtakopa÷cennidrànà÷àdisambhavaþ .
     snehasvedakramastatra kàryo vàtàmayàpahaþ ..
     pratàrayet pratisrotaþ saritaü ÷ãtalodakàm .
     sara÷ca vimalaü ÷ãtaü sthiratoyaü punaþ punaþ ..
     målairvà vàjigandhàyàþ athavàrkasya kàrayet .
     gàóhamutsàdanaü vaidya årustambhe savedane ..
     triphalàgranthikavyoùacårõaü lihyàt samàkùikam .
     årustambhavinà÷àya puraü måtreõa và pibet ..
     nàgaraü pippalã¤càpi gugguluü và ÷ilàjatu .
     årustambhã pibeõmåtrairda÷amålãrasena và ..>% ityårustambhàdhikàraþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. api ca .
     %<triphalà citrakaü citraü tathà kañukarohiõã .
     årustambhaharo hyeùa uttamantu virecanam ..
     harãtakãü ÷çïgaveraü devadàru ca candanam .
     kvàthayecchàgadugdhena apàmàrgasya målakam ..
     jaïghà÷ålamårustambhaü saptaràtre tu nà÷ayet .. * ..>% iti gàruóe 187 adhyàyaþ ..
     (%<eka årustambha iti àmatridoùasamutthànaþ .>% iti carake såtre ånaviü÷o'dhyàyaþ .. asya sakàraõalakùaõasampràpticikitsitàni yathà,
     %<÷riyà paramayà bràhmyà parayà ca tapaþ÷riyà .
     ahãnaü candrasåryàbhyàü sumerumiva pabbatam ..
     dhãrdhçtismçtivij¤ànaj¤ànakãrtikùamàlayam .
     agnive÷o guruü kàle saü÷ayaü paripçùñavàn ..
     bhagavan ! pa¤ca karmàüõi samastàni pçthaktathà .
     nirdiùñànyàmayànàntu sarveùàmeva bheùajam ..
     doùajo'styàmayaþ ka÷cidyasyaitàni bhiùagvara ! .
     na syuþ ÷aktà ni÷amane sàdhyasya kriyayà tataþ ..
     astyårustambha ityukte guruõà tasya kàraõam .
     saliïgaü bheùajaü bhåyaþ pçùñastenàbravãdguruþ .. * ..>% nidànaü sampràptilakùaõe ca yathà ..
     %<snigdhoùõalaghu÷ãtàni jãrõàjãrõe sama÷nataþ .
     dravya÷uùkadadhikùãràtyugrànåpaudakàmiùaiþ ..
     piùñavyàpannamadyàtidivàsvapnaprajàgaraiþ .
     laïghanàdhya÷anàyàsabhayavegavidhàraõaiþ ..
     snehàccàma¤citaïkoùñhe vàtàdãn medasà saha .
     ruddhvà÷u gauravàdårå yàtyadhogaiþ ÷iràdibhiþ ..
     pårayan sakthijaïghorudoùo medobalotkañaþ .
     avidheyaü parispandaü janayatyalpavikramam ..
     mahàsarasi gambhãre pårõe'mbu stimitaü yathà .
     tiùñhati sthiramakùobhyaü tadvadårugataþ kaphaþ ..
     gauravàyàsasaïkocadàharuksuptikampanaiþ .
     bhedasphuraõatodai÷ca yukto dehaü nihantyasån ..
     guruþ ÷leùmà samedasko vàtapitte'bhibhåya tu .
     stambhayet sthairya÷aityàbhyàmårustambhastato mataþ ..>% pårbaråpàõi yathà ..
     %<pràgråpaü dhyànanidràtistaimityànocakajvaràþ .
     romaharùa÷ca chardi÷ca jaïghorvoþ sadanantathà ..>% anyadatraiva pràguktam .. * .. cikitsà-yathà ..
     %<tasya na snehanaü kàryaü na vastirna virecanam .
     na caiva vamanaü yasmàttannibodhata kàraõam ..
     vçddhaye ÷leùmaõo nityaü snehanaü vastikarma ca .
     tatsthasyoddharaõe caiva na samarthaü vi÷odhanam ..
     ÷leùmasthànagataþ ÷leùmà pitta¤ca vamanàtsukham .
     hartumàmà÷ayasthau ca sraüsanàttàvubhàvapi ..
     pakvà÷ayasthàþ sarve'pi vastibhirmålanirjayàt ..
     ÷akyà na tvàmamedobhyàü stabdhà jaïghorusaüsthitàþ ..
     vàtasthàne hitaü ÷aityàttayostambhàcca tadgatàþ .
     na ÷akyàþ sukhamuddhartuü jalaü nimnàdiva sthalàt ..
     tasya saü÷amanaü kuryàt kùapaõaü ÷odhanantathà .
     àdhikyàdàmakaphavoryuktyapekùaþ sadà bhiùak ..
     sadà råkùopacàràya yava÷yàmàkakodravàn .
     ÷àkairalavaõairdadyàjjalatailopasàdhitaiþ ..
     suniùaõõakanimbàrkavetràrambadhapallavaiþ .
     vàyasãvàstukairanyaistiktai÷ca kulakàdibhiþ ..
     kùàràriùñaprayogai÷ca harãtakyàstathaiva ca .
     madhådakasya pippalyà årustambhavinà÷anàþ ..
     samaïgà ÷àlmalã vilvaü madhunà saha nàpibet .
     tathà grãveùñakodãcyadevadàrunatànyapi ..
     candanaü dhàtakãkuùñhaü tàlã÷aü naladantathà .
     mustaü harãtakã lodhraü padmakaü tiktaràhiõã ..
     devadàru haridre dve vacà kañukarohiõã .
     pippalã pippalãmålaü saralaü devadàru ca ..
     cavyaü citrakamålàni devadàru harãtakã .
     bhallàtakaü samçlà ca pippalã pa¤ca tàn pibet ..
     sakùaudrànardha÷lokoktàn kalkànårugrahàpahàn ..>%
     %<mårvàmativiùàü kuùñhaü citrakaü kañurohiõãm .
     pårvavadvà pibettoye ràtristhitamathàpi và ..
     svarõakùãrãmativiùàü mustaü tejovatãü vacàm .
     suràhvaü citrakaü kuùñhaü pàñhàü kañukarohiõãm .
     lehayenmadhunà cårõaü makùaudraü và jalaplutam ..>%
     %<apatarpaõaja÷ca syàddoùaþ santarpayettu tam .
     yuktyà jàïgalarjarmàsaiþ puràõai÷caiva ÷àlibhiþ ..
     råkùaõàdvàtakopa÷cennidrànà÷àrtipårbakaþ .
     snehasvedakramastatra kàryo vàtàmayàpahaþ ..>%
     %<kuùñaü ÷rãvaüùñakodãcyaü saralaü dàruke÷aram .
     ajagandhà÷vagandhà ca tailantaiþ sàrùapaü pacet .
     sakùaudraü màtrayà taccàpyårustambhàrditaþ pibet ..>% iti kuùñhàdyaü tailam .. * ..
     %<palàbhyàü pippalãmålanàgaràdaùñakañvaraþ .
     tailaprasthaþ samo dadhnà gçdhrasyårugrahàpahaþ ..>% iti aùñakañvaraü tailam .. * ..
     %<ityabhyantaramuddiùñamårustambhasya bheùajam .
     ÷leùmaõaþ kùapaõantvanyadvàhyaü ÷çõu cikitsitam ..
     valmãkamçttikàmålaü kara¤jàt saphalatvacam .
     iùñakànàü tata÷cårõaiþ kuryàdutsàdanaü bhç÷am ..
     målairvàpya÷vagandhàyà målairarkasya và bhiùak .
     picumardasya và målairathavà devadàruõaþ ..
     kùaudrasarùapavalmãkamçttikàsaüyutairbhiùak .
     gàóhamutsàdanaü kuryàdårustambhe pralepanam ..>%
     %<÷yonàkaü khadiraü vilvaü vçhatyau saralàsanau .
     agnimanthàóhakã÷igru÷vadaüùñràsurasàrjakàn ..
     tarkàrãü naktamàla¤ca jalenotkvàthya secayet .
     pralepo måtrapiùñairvàpyårustambhanivàraõaþ ..
     kaphakùayàrthaü vyàyàmeùvenaü ÷akyeùu cotsçjet .
     sthalànyàkràmayet kalyaü ÷arkaràþ sikatàstathà ..
     pratàrayet pratisroto nadãü ÷ãtajalàü ÷ivàm .
     sara÷ca vimalaü ÷ãtaü sthiratoyaü punaþ punaþ ..
     tathà vi÷uùke'sya kaphe ÷àntimårugraho vrajet .
     ÷leùmaõaþ kùapaõaü yatsyànna ca màrutakopanam ..
     tat sarvaü sarvadà kàryamårustambhasya bheùajam .
     ÷arãraü balamagni¤ca kàryaiùà rakùatà kriyà ..>% iti carake cikitsàsthàne 27 adhyàyaþ .. * ..
     %<niùkatrayaü ÷uddhasåtaü niùkadvàda÷agandhakam .
     gu¤jàvãja¤ca ùaõõiùkaü nimvavãjaü jayà tathà ..
     pratyekaü niùkamàtrantu niùkaü jaipàlavãjakam .
     jayà jambãradhustårakàkamàcãdravairdinam ..
     bhàvayitvà vañãü kçtvà dadyàdgu¤jàcatuùñayam .
     gu¤jàbhadraraso nàma hiïgusaindhavasaüyutaþ ..
     ÷amayatyårdhvagaü duþkhamårustambhaü sudàruõam ..>% iti gu¤jàbhadro rasaþ .. iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe årustambhàdhikàraþ .. * ..)

#<årustambhà>#, strã, (årustambha iva àkçtiryasyàþ .) kadalãvçkùaþ . iti ràjanighaõñaþ .. (kadalã÷abde'syà guõàdayo vyàkhyeyàþ ..)

#<årja>#, ka jãvane . bale . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-paraü-akaü-señ .) dãrghàdiþ . ka årjayati jano jãvati balã syàdvetyarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<årjaü>#, klã, (urjyate jãvyate'neta . årja + gha¤ .) ¤alam . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, bhàgavate . 4 . 24 . 38 ..
     %<nama årja iùe eyyàþ pataye yaj¤aretase .
     tçptidàya ca jãvànàü namaþ sarvarasàtmane ..>%)

#<årjaþ>#, puü, (årjayati utsàhayati jigãùån iti . årja + õic + ac .) kàrtikamàsaþ . utsàhaþ . balam . (yathà, çgvede . 1 . 26 . 1 . %<vasiùñhà hi mihedhya vastràõyårjàü pate>% . %<årjàü balaparàkramàdãnàm>% . iti bhàùyam .) pràõanam . iti medinã .. (vãryam . yathà, manuþ . 2 . 55 .
     %<påjitaü hya÷anaü nityaü balamårja¤ca yacchati ..>%
     %<yasmàt påjitamannaü sàmarthyaü vãryaü ca dadàti ..>%) iti kullukabhaññaþ ..) kàntikanàmasaüvatsaraþ .. (svàrociùasya manoþ puttrabhedaþ . yathà harivaü÷e 7 . 14 .
     %<prathita÷ca nabhasya÷ca nabha årjastathaiva ca .
     svàrociùasya puttràste manostàta mahàtmanaþ ..>% strã, hiraõyagarbhakanyà . yathà, harivaü÷e 7 . 17 .
     %<hiraõyagarbhasya sutà årjà nàma sutejasaþ ..>%)

#<årjasvalaþ>#, tri, (ati÷ayitaþ årjo balaü asyàstãti . årjas + jyosnàtamisreti valac .) ati÷ayabalavàn . ityamaraþ .. (%<årjasvalaü hastituraïgametat>% . iti bhaññiþ . 3 . 55 . %<bhoktàramårjasvalamàtmadeham>% . iti raghuþ . 2 . 50 ..)

#<årjasvi>#, [n] klã, (årjas + vini .) alaïkàravi÷eùaþ . tasya lakùaõam . sàhaïkàravastvabhidhànam . tathà coktam . årjasvi råóhàhaïkàram . tasyodàharaõaü yathà . %<pracapalamaguruü bharàsahiùõuü janamasamànamanårjitam vivarjya . kçtavasatimivàrõavopakaõñhe sthiramatulonnatimåóhatuïgamegham>% .. iti bhaññiþ ..

#<årjasvã>#, [n] tri, (ati÷ayitaü urjo balamasyàstãti + årjas + vini .) ati÷ayabalavàn . ityamaraþ .. (yathà, bhàrate .)
     %<annamårjaskaraü loke dattvorjasvã bhavennaraþ ..>%)

#<årõanàbhaþ>#, puü, (årõeva tanturnàbhau yasya . yadvà mçdutvàdårõeva nàbhiryasya . nàbherupasaïkhyànamityac . ïayàporiti 6 . 3 . 63 . hrasvaþ .) kãñavi÷eùaþ . màkaósà iti bhàùà . tatparyàyaþ . låtà 2 tantuvàyaþ 3 markañakaþ 4 . ityamaraþ . (yathàha ujvaladattaþ . 5 . 47 .
     %<nàcàreõa vinà sçùñirårõanàbherapãùyate .
     naca niþsàdhanaþ kartà ka÷cit sçjati ki¤cana ..>% atra årõanàbhiriti cintyam .) (svanàmakhyàto dhçtaràùñraputtrabhedaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 67 . 97 .
     %<årõanàbhaþ sunàbha÷ca tathà nandopanandakau .>% syanàmakhyàto daityabhedaþ . yathà, harivaü÷e . 3 . 86 .
     %<såkùma÷caiva nicandra÷ca årõanàbho mahàgiriþ ..>%)

#<årõanàbhiþ>#, puü, (årõàvat nàbhau yasya .) markañakaþ . iti ÷abdaratnàvalã . (yathà, bhàgavate . 2 . 5 . 5 .
     %<àtma÷aktimavaùñabhya årõanàbhirivàklamaþ ..>%)

#<årõà>#, strã, (årõoti . årõu + %<årõote óaþ>% . 5 . 47 . iti uõàdisåtreõa óaþ . óitvàt ñilopaþ .) meùàdiloma . pasam iti bhàùàbhru . vorantaràvartaþ . ityamaraþ .. sa tu bhrådvayamadhye mçõàlatantusåkùmaþ ÷ubhàyata ekaþ pra÷astàvarto mahàpuruùalakùaõam cakravartyàdãnàü mahàyoginà¤ca bhavati . iti bharataþ .. (citrarathapatnã . yathà, bhàgavate . 5 . 15 . 12 . %<citrarathàdårõàyàü samràóajaniùña>% ..)

#<årõàyuþ>#, puü, (årõà asyàstãti . årõà yus .) meùalomakambalaþ . meùaþ . ityamaraþ .. årõanàbhaþ . iti hemacandraþ .. kùaõabhaïgaþ . iti medinã .. (gandharvavi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e . årõàyu÷citrasena÷ca hàhà huhu÷ca bhàrata ! ..)

#<årõu>#, ¤a la àcchàdane . iti kavikalpadrumaþ .. (adàü-ubhaü-sakaü-señ .) dãrghàdirdantyopadhaþ . rephayogànmårdhanyaþ . tena årõunàva ityàdau nimittàbhàvànmåladhàtorõatvàbhàvaþ . la¤a årõoti årõauti årõute di÷aü meghaþ . iti durgàdàsaþ .. (yathà, bhaññiþ . 14 . 103 .
     %<årõunàva sa ÷astraughairvànaràõàmanãkinãm ..>%)

#<årdaraþ>#, puü, (årjena balena dçõàti vidàrayati . årja + dé + %<årjidçõàteralacau pårbapadàntyalopa÷ca>% . 5 . 40 . uõàdisåtreõa al at bà . svarabhedàrthaü pratyayadvayam .) ÷åraþ . ràkùasaþ . ityuõàdikoùaþ .. (kusålam . dhànyàdyàdhàraþ . yathà, çgvede . 3 . 14 . 11 .. %<årdaraü pçõatà yaveneddham>% . %<årdaraü kusålam>% iti bhàùyam ..)

#<årdhaþ>#, tri, upari . ucchritaþ . tuïgaþ . iti antyasthavakàràntordhva÷abdàrthe medinã .. atra årdha÷abdo nirvakàraþ . taduktaü varõade÷anàyàü . ujjihãte udgacchati udo hàïo óapratyayaþ àdivarõasya åràde÷aþ . iti madhumàdhavàdayaþ .. iti mçdaïgabhedordhaka÷abdasya ñãkàyàü bharataþ .. (yathà, mahàbhàrate . mudgalaj¤ànapràptau . 3 . 260 . 2 .
     %<årdhagaþ satpathaþ ÷a÷vaddevayànacaro mune ..>%)

#<årdhakaþ>#, puü, (årdhaþ san kàyatãti . årdha + kai ÷abde + ka .) årdhvakaþ . mçdaïgavi÷eùaþ . ityamarañãkàyàü bharatamukuñau . (yathà ÷abdàrõave .
     %<årdhako gopucchavat satritàlo'ùñàïgulo mukhe .
     dhçtvordhvaü vàdyate teùàü vàdanaü durjanaü na và ..>% tathàca cintàmaõau .
     %<harãtakyàkçtistvaïkyastathàliïgyo yavàkçtiþ .
     årdhako daõóatulyaþ syàt murajà bhedato matàþ ..>%)

#<årdhvaþ>#, puü, daõóavatsthiütaþ . yathà --
     %<àsãna årdhvaþ prahvo và niyamo yatra nedç÷aþ .
     tadàsãnena kartavyaü na prahvena na tiùñhatà ..>% ityàdi chandogapari÷iùñàt .. àsãnaþ upaviùñaþ .
     %<årdhvo daõóavat sthitaþ prahvo'vanatapårbakàyaþ .>% iti ÷ràddhatattvam ..

#<årdhvaþ>#, tri, (ut + hà + óa . àdivargasya åràde÷aþ .) ucchritaþ . tuïgaþ . upariùñàt . iti medinã .. årdhva÷abdo dãrghàdiþ savakàro nirvakàra÷ca . tathàca upari dhvanyate iti kçtaniruktirurdhva÷abdo vakàravàniti subhåtyàdayaþ ..
     %<kurvatãrupalaistuïgairbhuvanaü nãcamårdhvajaiþ .
     tasyà calàlãvànveti citrànàgacamårdhvajaiþ ..>% iti kãcakabadhayamakam .. (yathà, kumàre 1 . 16 .)
     %<padmàni yasyàgrasaroruhàõi pravodhayatyårdhvamukhairmayåkhaiþ .>% årdhvaü ÷abdo makàrànto'vyayo dãrghàdirvakàravàn tathà adanto'navyayo'pãti jayàdityàdayaþ ..

@<[Page 1,281b]>@
#<årdhvakaþ>#, puü, (urdhvaþ san kàyati ÷abdàyate iti . årdhva + kai + ka .) mçdaïgavi÷eùaþ . yathà --
     %<årdhvako gopucchavat sa tritàlo'ùñàïgulo mukhe .
     dhçtvordhvaü vàdyate teùàü vàdanaü durjanaü nanà ..>% iti bharatadhçta÷abdàrõavaþ .. apica . %<harãtakyàkçtistyaïkyastathàliïgyo yavàkçtiþ . årdhvako daõóatulyaþ syànmurajà bhedato matàþ>% .. anyañãkàyàntu . %<yavamadhyastathordhvakaþ>% . ityamarañãkàsàrasundarã ..

#<årdhvakaõñã>#, strã, (årdhve kaõñaþ kaõñako yasyàþ .) mahà÷atàvarã . iti ràjanirghaõñaþ ..
     (%<mahà÷atàvarã cànyà ÷atamålyårdhvakaõñikà .>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<årdhvajànuþ>#, tri, (årdhve sthåle jànunã yasya .) uparibhàge sthålajànukaþ . tatparyàyaþ . årdhvaj¤uþ 2 . ityamaraþ .. (yathà, sàükhyàyana÷rautasåtram 1 . 5 . 8 . %<upavi÷yordhvajànuþ>% . iti ..)

#<årdhvaj¤aþ>#, tri, (årdhve jànunã yasya . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) årdhvajànuþ . iti bharato dviråpakoùa÷ca ..

#<årdhvaj¤uþ>#, tri, (årdhve jànunã yasya . %<årdhvàt vibhàùà>% . 5 . 4 . 130 . iti pakùe j¤uþ .) årdhvajànuþ . ityamaraþ .. (yathà, sàükhyàyana÷rautasåtram . %<årdhvaj¤uranavànaü yajati ..>% tathàca màghe 11 . 21 .
     %<kùaõamayamanubhåya svapnamårdhaj¤ureva ..>%)

#<årdhvadevaþ>#, puü, (årdhvaþ tuïgaþ ÷reùñho devaþ .) viùõuþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<årdhvandamaþ>#, tri, (årdhvam + dam + ac .) årdhvasthaþ .. iti trikàõóa÷eùaþ .. årdhvaïgama iti yuktisiddhapàñhaþ ..

#<årdhvapàdaþ>#, puü, (årdhvàþ pàdà yasya .) ÷arabhaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (årdhvapade, tri ..)

#<årdhvapuõóraþ>#, puü, (årdhvaþ puõóraþ iva .) tilakavi÷eùaþ . sa tu bràhmaõalalàñe puõórekùuvat candanàdinà kçtordhvarekhàtrayaþ . yathà . %<årdhvapuõóre tripuõóraü syàt tripuõóre nordhvapuõórakamiti .>%
     %<årdhvapuõóraü dvijaþ kuryàdvàrimçdbhasmacandanaiþ .>% ityàdi ca bahavaþ ..
     %<årdhvapuõóraü mçdà kuryàt tripuõóraü bhasmanà sadà .
     tilakaü vai dvijaþ kuryàccandanena yadçcchayà ..
     årdhvapuõóraü dvijaþ kuryàt kùatriyastu tripuõórakam .
     ardhvacandrantu vai÷ya÷ca vartulaü ÷ådrayonijaþ ..>% iti àhnikatattvadhçtabrahmàõóapuràõam .. (årdhvapuõóradhàripra÷aüsà yathà, brahmapuràõe .
     %<a÷ucirvàpyanàcàro manasà pàpamàcaret .
     ÷ucireva bhavennityamårdhvapuõóràïkito naraþ ..
     årdhvapuõóradharo martyo mriyate yatra kutracit .
     ÷vapàkoñapi vimànastho mama loke mahãyate ..>% asya dhàraõe vaidikadvijabhinna evàdhikàrã yaduktaü devãbhàgavate nàràyaõena ..
     %<årdhvapuõóraü tri÷ålaü ca vartulaü caturasrakam .
     ardhvacandràdikaü liïgaü vedaniùñho na dhàrayet ..
     janmanà labdhajàtistu vedapanthànamà÷ritaþ .
     puõóràntaraü bhramàdvàpi lalàñenaiva dhàrayet ..
     khyàtikàntyàdisiddhyarthaü càpi viùõvagamàdiùu sthitaü puõóràntaraü naiva dhàrayet vaidiko naraþ ..>% ÷ràddhe årdhvapuõóràdividhiniùedhavyavasthà . yathà, nirõayasindhau hemàdriþ .
     %<jape home tathà dàne khàdhyàye pitçkarmaõi .
     tatsarvaü na÷yati kùipramårdhvapuõóraü vinà kçtam ..>% tathà ca nàradaþ .
     %<yaj¤o dànaü japo homaþ svàdhyàyaþ pitçkarma ca .
     vçthà bhavati viprendràþ ! årdhvapuõóraü vinà kçtam ..>% ityàdivacanàt paitre karmaõi årdhapuõóradhàraõaü vihitam . kecittu .
     %<årdhvapuõóro dvijàtãnàmagnihotrasamo vidhiþ .
     ÷àddhakàle ca saüpràpte kartà bhoktà ca varjayet ..>% tathà --
     %<vàmahaste ca ye darbhà gçhe raïgabalintathà .
     lalàñe tilakaü dçùñvà nirà÷àþ pitaro gatàþ ..>% iti saügrahoktavacanàt tathà --
     %<årdhvapuõóraü tripuõóraü và candràkàramathàpi và .
     ÷ràddhakartà na kurvãta yàvat piõóànna nirvapet .>% iti vi÷vaprakà÷avacanàcca ÷ràddhakàle årdhvapuõóràdikaü na dhàryamityàhuþ . tanna, yataþ kulàcàràdeva vyavasthà . yattu --
     %<lalàñe puõórakaü dçùñvà skandhe màlyaü tathaiva ca .
     nirà÷àþ pitaro yànti dçùñvà ca vçùalãpatim ..>% iti hemàdridhçtavacanam tat gandhatripuõórakaviùayam . ataþ ÷ràddhakàle gandhatripuõórakaeva na dhàryaþ . anyaråpastu dhàrya eva . tathà ca vyàsaþ .
     %<varjayettilakaü bhàle ÷ràddhakàle ca sarvadà .
     årdhvapuõóraü tripuõóraü và dhàrayettu prayatnataþ ..>%)

#<årdhvaretàþ>#, [s] puü, (årdhvaü reto yasya na patati vãyyaü yasyatyarthaþ ..) mahàdevaþ . iti trikàõóa÷eùaþ . (aùñottarasahasranàmàntargato mahàdevasya nàmabhedaþ . yathà mahàbhàrate 13 . 17 . 45 .
     %<årdhvaretà årdhvaliïga årdhva÷àyã nabhasthalaþ ..>%) bhãùmaþ . (kçtasamàvartano'pi bhãùmadevaþ pituþ kàmyavivàhàrthaü vaivàhikadharmaü tyaktavàn atastasya årdhvaretastvaü jàtam . etadvivaraõantu mahàbhàrate 1 . satyavatãlàbhopàkhyàne 100 adhyàye draùñavyam ..) munivi÷eùaþ . tadyathà . sanaka-sananda-sanàtanasanatkumàràdayaþ . (yathà, mahàbhàrate 2 . brahmasabhàvarõane . 11 . 49 ..
     %<aùñà÷ãtisahasràõi munãnàmårdharetasàm ..>% tri, viùayàsaïgarahitaþ . sannyàsã . yathà bhàrate ÷akuntalopàkhyàne --
     %<årdhvaretà mahàbhàgo bhagavàn lokapåjitaþ .
     caleddhi vçttàdharmo'pi na calet saü÷itavataþ ..>%)

#<årdhvaliïgaþ>#, puü, (årdhvaü liïgaü yasya . mahàdevaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate 13 . 17 . 45 .
     %<årdharetà urdhaliïga årdhva÷àyã nabhaþsthalaþ ..>%)

#<årdhvalokaþ>#, puü, (årdhvaþ uparistho lokaþ .) svargaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, mugdhabodhe kàrakaprakaraõe . 5 såtram .
     %<rakùàüsyakhàdayadanàyayadårdhvalokamàkrandayatkapibhiràyayadà÷u ràmaþ ..>%)

#<årdhvasthaþ>#, tri, (årdhva tiùñati yaþ . årdha + sthà + ka .) uparisthitaþ . tatparyàyaþ . årdhvandamaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<årdhvasthitiþ>#, strã, (årdhvà sthitiryatra .) årdhvàvattaþ . sa tu a÷vasya pçùñhasthànam . tatparyàyaþ . puruùakam 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. uparisthitiþ . uparisthànam ..

#<årdhvàsitaþ>#, puü, (årdhvaü àsitaþ .) kàravellaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. karalà iti bhàùà ..

#<årmiþ>#, strã, puü, (çcchatãti . ç gatau . %<arte råcca>% . 4 . 44 . iti uõàdisåtreõa miþ . arteråràde÷a÷ca ..) taraïgaþ . (yathà, raghuþ . 12 . 85 .
     %<tamàdhåtadhvajapañaü vyomagaïgormivàyubhiþ ..>%) prakà÷aþ . vegaþ . bhaïgaþ . vastrasaïkocarekhà . vedanà . pãóà . iti medinã .. utkaõñhà . iti hemacandraþ .. %<÷okamohau jaràmçtyå kùutpipàse ùaóårmayaþ>% . iti ÷rãbhàgavatañãkà .. (bubhukùàdayaþ ùañ, yathà; --
     %<bubhukùà ca pipàsà ca pràõasya manasaþ smçtau .
     ÷okamohau ÷arãrasya jaràmçtyå ùaóårmayaþ ..>% (a÷vagatibhedaþ . tallakùaõaü yathà vaijayantyàm .
     %<païktãkçtànàma÷vànàü namanonnamanàkçtiþ .
     ativegasamàyuktà gatirårmirudàhçtà ..>% tathà ca màghe 5 . 4 .
     %<tårõaü payodhara ivormibhiràpatantaþ ..>%)

#<årmikà>#, strã, (årmiriva . ive pratikçtàvitikan . årmiü prakà÷aü kàyatãti và . àtonupeti kaþ .) utkaõñhà . bhçïganàdaþ . vastrabhaïgaþ . aïgulãyakam . vãciþ . iti hemacandraþ ..

#<årmimàn>#, [t] tri, (årmirasyàstãti . årmi + matup .) vakraþ . ityamaraþ .. óheukhelàniyà iti bhàùà . taraïgayuktaþ .. (yathà, mahàbhàrate 2 . draupadãpra÷ne 63 . 28 .
     %<dãrgheùu nãleùvatha cormimatsu jagràha ke÷eùu narendrapatnãm ..>%)

#<årmimàlã>#, [n] puü, (årmãõàü màlà vidyate'sya . iniþ .) samudraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (%<candraü pravçddhormirivormimàlã>% . iti raghuþ 5 . 61 ..)

#<årvarà>#, strã, urvarà . sarva÷asyàóhyà bhåmã . iti ÷abdaratnàvalã . (vyutpattistu hrasvàdau urvarà÷abde draùñavyà ..)

#<årva÷ã>#, strã, (åruma÷nute svakàraõatvena vyàpnoti yà . åru + a÷ + ac + ïãp . nàràyaõorusambhavatvàt tathàtvam .) urva÷ã . svargave÷yàvi÷eùaþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ .. (vistçtistu hrasvàdau urva÷ã÷abde draùñavyà ..)

#<årvasã>#, strã, (årau uùità iti . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) urva÷ã . ityamarañãkàsàramundarã ..

@<[Page 1,282b]>@
#<årvyaïgaü>#, klã, (årvyàþ pçthivyà aïgamiva .) gomayacchatrikà . tatparyàyaþ . dilãram 2 ÷ilãndhrakam 3 va÷àroham 4 golàsam 5 . iti hàràvalã ..

#<årùà>#, strã, devatàóakatçõam . iti ÷abdacandrikà ..

#<ålupã>#, [n] puü, ulåpã . ÷i÷umàraþ . ityamarañãkàsàrasundarã .. (jalajantuvi÷eùaþ ..)

#<ålåkaþ>#, puü, (uluka÷abde'sya vyutpattirdraùñavyà .) ulukaþ pecakaþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ .. (yathà, pa¤catantre 3 . 77 .
     %<ålåkaü nçpatiü kçtvà kà naþ siddhirbhaviùyati ..>%)

#<åùa># roge . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàdiü-paraü sakaüseñ .) dãrghàdiþ . %<åùati santaü khalaþ>% . iti durgàdàsaþ ..

#<åùaü>#, klã, (åù + ka .) prabhàtam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<åùaþ>#, puü, kùàramçttikà . ityamaraþ .. (yathà manuþ 5 . 120 .
     %<kauùeyàvikayoråùaiþ kutapànàmariùñakaiþ .>% %<åùaiþ kùàramçttikàbhiþ>% iti kullubhaññaþ . karõavilam . candanàdriþ ..)

#<åùakaü>#, klã, (åùa + svàrthe kan .) pratyåùam . iti ÷abdaratnàvalã .

#<åùaõaü>#, klã, (åù + lyuñ .) maricam . iti hemacandraþ .. (maricàrthe paryàyo yathà --
     %<maricaü vellajaü kçùõamåùaõaü dharmapattanam ..>% guõà÷càsya marica÷abde j¤eyàþ .. ÷uõñhã ca . etadarthe paryàyo yathà --
     %<÷uõñhã vi÷và ca vi÷va¤ca nàgaraü vi÷vabheùajam .
     åùaõaü kañubhadra¤ca ÷çïgaveraü mahauùadham ..>% guõà÷ca ÷uõñhã÷abde j¤àtavyàþ .. pippalãmåla¤ca . etadarthe paryàyo yathà --
     %<granthikaü pippalãmålamåùaõaü cañakà÷iraþ .>% asya guõà÷ca pippalãmåla÷abde boddhavyàþ . iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<åùaõà>#, strã, uùaõà . pippalã . iti ÷abdaratnàvalã .. (cavikà . asyàþ paryàyo yathà --
     %<bhaveccavyantu cavikà kathità sà tathoùaõà .>% guõà÷càsyà÷cavikà÷abde bodhyàþ . iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<åùaraþ>#, tri, (åù + ra .) kùàrabhåmã . loõà jàyagà iti bhàùà . tatparyàyaþ . åùavàn 2 . ityamaraþ ..
     (%<tatra vidyà na vaptavyà ÷ubhaü vãjamivoùare .>% iti manuþ . 2 . 112 . åùarà mçtpittaü kopayet . pramàõaü yathà .. %<pittamåùarà>% iti vaidyakamàdhavakçtarogani÷caye pàõóvadhikàre ..)

#<åùarajaü>#, klã, (åùara + jan + óa .) pàü÷avalavaõam . romakanàmàyaskàntabhedaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<åùavàn>#, [t] tri, (uùo vidyate'sya . uù + matup . masya vaþ .) åùarabhåmã . ityamaraþ ..

#<åùà>#, strã, (uù + ka + ñàp .) uùà . aniruddhabhàryà . iti ÷abdaratnàvalã .. (tatkathà ca bhàgavate 10 skandhe 62 adhyàye tathà harivaü÷e 174 adhyàye bàõayuddhe draùñavyà ..)

@<[Page 1,282c]>@
#<åha># ïa vitarke . sandehàdvicàre . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàdiü-àtmaü-sakaü-señ .) dãrghàdiþ . sandehàdvicàrastarkaþ . ïa åhante dharmaü dhãraþ . ya÷aþ samåhanniva digvikãrõamiti gervàsyorhoóhe ceti parasmaipadavidhànàcchatrantam . %<anuktamapyåhati paõóito janaþ>% . iti gaõakçtànityatvàditi ramànàthaþ . vastutastu pacàditvàdani åha ivàcaratãti kvau sàdhyam . iti durgàdàsaþ ..

#<åhaþ>#, tri, (åh + gha¤ .) pårbàpràptasya utkùepaõam . tatparyàyaþ . adhyàhàraþ 2 tarkaþ 3 . ityamaraþ .. vitarkaþ 4 . våhaþ 5 vyåhaþ 6 vitarkaõam 7 adhyàharaõam 8 åhanam 9 pratarkaõam 10 . iti ÷abdaratnàvalã .. apårbotprekùaõam . iti jaiminiþ .. asamavetàrthakapadatyàgapårbakasamavetàrthakapadasamabhivyàhàrakaraõam . iti ÷ràddhatattvañãkà .. sàkàïkùavàkyasya padàntareõa àkàïkùàpåraõam .. (åhanam . àropaþ . yathà, mahàbhàrate 13 . umàmahe÷varasaüvàde 145 . 43 ..
     %<ime manuùyà dç÷yante åhàpohavi÷àradàþ .
     j¤ànavij¤ànasampannàþ prajàvanto'tha kovidàþ ..>% parãkùaõam . siddhibhedaþ ..)

#<åhanã>#, strã, (åh + lyuñ + ïãp .) sammàrjanã . iti ÷abdaratnàvalã .. jhàüñà iti bhàùà ..

#<ç>#

#<ç>#, çkàraþ . saptamasvaravarõaþ . asyoccàraõasthànaü mårdhà . (çñuraùàõàmmårdhà . ityukteþ . tathàca ÷ikùàyàü %<syurmårdhaõyà çñuraùàþ>% . tathà ca mugdhabodhe . %<çtrayaü ñañhaóaóhaõaraùà mårdhaõyàþ .>% iti .) sa tu hrasvo dãrghaþ pluta÷ca bhavati .. (evaü tridhàpi udàttànudàttasaritabhedàt navavidhastataþ pratyekaü anunàsikànunàsikabhedàdaùñàda÷avidhaeva .)
     %<çkàraü parame÷àni kuõóalã mårtimàn svayam .
     atra brahmà ca viùõu÷ca rudra÷caiva varànane ..
     sadà÷ivayutaü varõaü sadà ã÷varasaüyutam .
     pa¤cavarõamayaü varõaü caturj¤ànamayaü tathà ..
     raktavidyullatàkàraü çkàraü praõamàmyaham ..>% iti kàmadhenutantram .. (vaïgãyabhàùàyàm) tasya lekhanaprakàràdi yathà .
     %<årdhvàddakùagatà vakrà trikoõà vàmatastataþ .
     punastvadhodakùagatà màtrà ÷aktiþ parà smçtà ..
     màtràsu brahmaviùñvã÷àstiùñhanti kramataþ paràþ .>% iti varõoddhàratantram .. * .. tasya nàmàni yathà .
     %<çþ pårdãrghamukhã rudro devamàtà trivikramaþ .
     bhàvabhåtiþ kriyà krårà recikà nà÷ikà dhçtaþ ..
     ekapàda÷iro màlà maõóalà ÷àntinã jalam .
     karõaþ kàmalatà medho nivçttirgaõanàyakaþ ..
     rohiõã ÷ivadåtã ca pårõagiri÷ca saptamã .>% iti tantram .. (màtçkànyàse'sya dakùiõaghràõe'vasthititvàttadàkhyayàpyabhidhànam . yathà, màtçkànyàsadhçtamantre %<çü namo dakùiõaghràõe éü namo vàmaghràõe>% . iti . anubandhavi÷eùaþ . yathà, kavikalpadrumaþ . %<uþ ktvàveóastu veñka çþ . caïya-hrasvaþ>% . etena óhaukçï gatyàmityasya luïi aóuóhaukaditi siddham ..)

#<ç>#, pràpe . gatyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàdiüparaü-sakaü-aniñ .) pràpaþ pràptiþ . %<çcchati dhanaü kçtã>% . iti durgàdàsaþ ..

#<ç>#, ira la gatyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (adàüparaü-sakaü-aniñ ..)

#<ç>#, ra li gatyàm . (juhoü-paraü-sakaü-aniñ .) ra vaidikaþ . li iyarti . ÷apo lukvaraõàdasya ÷atç÷ànayoreva çcchàde÷aþ . iyçcchat samiyçcchànaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<ç>#, ra na hiüsane . iti kavikalpadrumaþ .. (svàü-paraüsakaü-aniñ .) ra vaidikaþ . na çõoti . rephàdistçtãyasvarànto'yamiti kecit . iti durgàdàsaþ ..

#<ç>#, vya garhaõam . vàkyam . devamàtari strã . iti medinã .. (sambodhanam .) parihàsaþ . vàkyavikàraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (puü, svargaþ ..)

#<çk>#, [c] strã, (çcyante ståyante devà anayà . çc + kvip .) vedavi÷eùaþ . çgvedaþ . ityamaraþ .. asya ekaviü÷ati÷àkhàþ . vedamantravi÷eùaþ . tasya lakùaõam . yatràrthava÷ena pàdavyavasthitiþ . asyàrthaþ . yatràrthava÷ena ekànvayitvenànuùñuvàdipàdasthitiþ . iti jaiminiþ .. (çgyajuþsàmàtharvavedàbhihitairaparai÷cà÷ãrvidhànairupàdhyàyàü bhiùaja÷ca sandhyayoþ rakùàü kuryuþ .. iti su÷rute såtrasthàne ånaviü÷eadhyàye ..)

#<çkthaü>#, klã, (çc stutau çc + %<pàtétudivaciricisicibhyasthak>% . 2 . 7 . ityuõàdisåtreõa thak .) dhanam . ityamaraþ .. svarõam . ityuõàdikoùaþ .. (yaduktaü ÷abdàrõave . %<hiraõyaü draviõaü dyumnaü vikmamçkthaü dhanaü vasu>% ..) puttrahãnasya çkthinaþ . iti yàj¤avalkyaþ . %<çkthamålaü hi kuñumbaü .>% iti dàyabhàge pitçdhanavibhàgakàle'bhihitam ..)

#<çkùa>#, na ra badhe . iti kavikalpadrumaþ .. (svàü-paraüsakaü-señ .) ra vaidikaþ . na çkùõoti . iti durgàdàsaþ ..

#<çkùaü>#, klã, puü, (çù + sa . %<snuvra÷cikçtyçùibhyaþ kit>% . 3 . 66 . ityuõàdisåtreõa kit .) nakùatram . iti medinã .. (yathà, manuþ . 2 . 191 .
     %<pårbàü sandhyàü japaüstiùñhet sàvitrãmàrkadar÷anàt .
     pa÷cimàntu samàsãnaþ samyagçkùavibhàvanàt ..>% tacca a÷vinyàdibhedena saptaviü÷atiþ .) rà÷iþ . iti jyotiùam .. (rà÷aya÷ca meùavçùàdibhedena dvàda÷a . asminnarthe pramàõaü yathà raghau . 12 . 25 .
     %<prayayàvàtitheyeùu vasannçùikuleùu saþ .
     dakùiõàü di÷amçkùeùu vàrùikeùviva bhàskaraþ ..>%
     %<çkùeùu nakùatreùu rà÷iùu và bhàskara iva .>% iti taññãkàyàü mallinàthaþ ..)

#<çkùaþ>#, puü, (çkù + ac .) parbatavi÷eùaþ .. (ayaü hi kulàcalànàmekaþ . yathà, siddhànta÷iromaõau ..
     %<màhendra÷uktimalayarkùakapàripàtràþ sahyaþ savindhya iha sapta kulàcalàkhyàþ ..>%) bhallåkaþ . (yathà manuþ . 12 . 67 .
     %<vçko mçgebhaü vyàghro'÷vaü phalamålantu markañaþ .
     strãmçkùastokakovàri yànànyuùñraþ pa÷ånajaþ ..>%) ÷oõàkavçkùaþ . iti medinã .. ÷yonàkaprabhedaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (svanàmakhyàto'jamãóhaputtraþ . yathà, harivaü÷e puruvaü÷ànukãrtane . 32 . 87 .
     %<dhåminyà sa tayà devyà tvajamãóhaþ sameyivàn .
     çkùaü sa janayàmàsa dhåmavarõaü sudar÷anam ..>% svanàmakhyàto vidårathasya puttraþ . yathà, tatraiva 32 . 104 .
     %<vidårathasya dàyada çkùa eva mahàrathaþ ..>% tathà svanàmakhyàto'rihasya puttraþ . yathà, mahàbhàrate 1 . puruvaü÷ànukãrtane . 95 . 24 . %<arihaþ khalvàïgeyãmupayeme sudevàü nàma tasyàü puttramajãjanadçkùam>% .. etena puruvaü÷e trayaeva çkùanàmàno ràjànaþ sambhåtàþ ..)

#<çkùagandhà>#, strã, (çkùasyeva gandho yasyàþ .) vçkùavi÷eùaþ . vãratàóa iti khyàtaþ . tatparyàyaþ . chagalàntrã 2 àvegã 3 vçddhadàrakaþ 4 juïgaþ 5 . ityamaraþ .. çùijàïgala iti khyàto vçkùa÷ca . tatparyàyaþ . çùyagandhà 2 çùijàïgalikã 3 iti ratnamàlà . kùãravidàrãvçkùaþ . tatparyàyaþ . mahà÷vetà 2 . kùãrikà 3 . çkùagandhikà 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. (vçddhadàraka÷abde'syàþ guõàdayo j¤eyàþ ..)

#<çkùagandhikà>#, strã, (çkùagandhà + svàrthe kan . ata itvam .) kçùõabhåmikuùmàõóaþ . tatparyàyaþ . kùãravidàrã 2 mahà÷vetà 3 . ityamaraþ ..

#<çkùaraü>#, klã, (çùã gatau . çù + %<tanyçùibhyàü ksran>% . 3 . 75 . ityuõàdisåtreõa ksran .) vàridhàrà . iti medinã ..

#<çkùaraþ>#, puü, (çùa + %<tanyçùibhyàü ksran>% . 3 . 75 . ityuõàdisåtreõa kasran .) çtvik . iti medinã ..

#<çkùaràjaþ>#, puü, (çkùàõàü bhallåkànàü ràjà . ràjàhaþsakhibhyaùñac .) jàmbavàn . iti ràmàyaõam .. (yathà, harivaü÷e . 38 . 41 .
     %<lebhe jàmbavatãü kanyàmçkùaràjasya sammatàm ..>%)

#<çkùe÷aþ>#, puü, (çkùàõàü nakùatràõàmã÷aþ .) candraþ . iti halàyudhaþ ..

#<çca>#, ÷a nutyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàü-paraüsakaü-señ .) ÷a çcati . ànarca . iti durgàdàsaþ ..

#<çcãùaü>#, klã, (çcatãti . çc + bàhulakàt kãùan .) piùñakabharjanapàtram . iti hemacandraþ ..

#<çccha>#, ÷a mårtau . gamane . mohe . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàü-paraü-sakaü aka¤ca-señ .) ÷a çcchatã çcchantã . mårtiþ kañhinãbhàvaþ . %<mårtiþ kàñhinyakàyayorityamaràt . çcchati ghçtaü kañhinaü syàdityarthaþ . çcchati vçddho gacchati muhyati vetyarthaþ . mohasthàne indriyapralayaü pañhanti prà¤caþ . çcchati vçddhasyendriyaüpralãyate ityarthaþ . iti ramànàthaþ ..>% iti durgàdàsaþ ..

#<çccharà>#, strã, (çcchati parapuruùaü pràpnotãti . çccha + %<çccheraraþ>% 3 . 131 . ityuõàdisåtreõa araþ . aran iti pramàda iti pàràyaõãyam .) ve÷yà . ityuõàdikoùaþ .. (yathà, atharvavede 10 . 920 . %<çccharà ye ca te ÷aphàþ>% ..)

#<çja>#, ïa gatyàm . sthairye . årjane . arjane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàdiü-àtmaü-sakaü-aka¤ca-señ .) ïa arjate . årjanaü jãvanaü balavadbhàva÷ca . iti durgàdàsaþ ..

#<çja>#, i ïa bhçji . iti kavikalpadrumaþ .. (idit bhvàdiü-àtmaü-sakaü-señ .) hrasvàdiþ . bhçji bharjane . i ç¤jyate . ïa ç¤jate matsyaü såpakàraþ . iti durgàdàsaþ ..

#<çjãùaü>#, klã, (arjate raso'smàditi . çj + %<arjerçja÷ca>% ityuõàdisåtreõa ãùan .) piùñapacanam . piùñakabharjanapàtram . iti hemacandràmarau .. narakavi÷eùaþ . atra piùñapacanaprakùepaþ . (yathà, manuþ 4 . 90 .
     %<loha÷aïkumçjãùa¤ca panthànaü ÷àlmalãü nadãm ..>% dhanam . somalatàyà uddhçto rasaþ . yathà, çgvede 3 . 43 . 5 . %<kuvidràjànaü maghavannçjãùin .>% %<çjãùin somavan>% . iti bhàùyam ..)

#<çju>#, tri, (arjayati guõàn . arja arjane . %<arjidç÷ãti>% . 1 . 28 . uõàdisåtreõa sàdhuþ .) avakram . sojà iti bhàùà . tatparyàyaþ . ajihmam 2 praguõam 3 . ityamaraþ .. prà¤jalaþ 4 saralaþ 5 . iti jañàdharaþ ..
     (%<umàü sa pa÷yan çjunaiva cakùuùà .>% iti kumàre 5 . 32 .. yathà, manuþ . 2 . 47 .
     %<çjavaste tu sarve syuravraõàþ saumyadar÷anàþ ..>% striyàü ïãùpakùeyathà, màghe 12 . 18 . çjvãrdadhànairavatatya kandharà÷valàvacåóàþ kalaghargharàravaiþ .. anukålam . yathà, çgvede 5 . 41 . 15 . %<çjuhasta çjuvaniþ>% . %<çjuhastastadanukålahastaþ>% . iti bhàùyam .. ÷obhanam . yathà çgvede 5 . 44 . 5 . %<dhàravàkeùvçjugàthaþ>% . %<çjugàthaþ ÷obhanastutikaþ>% . iti bhàùyam .. vasudevaputtrabhede puü . yathà bhàgavate 9 . 24 . 54 .
     %<çjuü saümardanaü bhadraü saükarùaõamahã÷varam ..>%)

#<çjukàyaþ>#, puü, (çjuþ saralaþ kàyo yasya .) ka÷yapamuniþ . iti jañàdharaþ .. avakra÷arãre tri ..
     (%<tasminsvastisamàsãna çjukàyaþ samabhyaset .>% iti bhàgavate 3 . 28 . 8 ..)

#<çjraþ>#, puü, (çj + %<çjrendràgravajreti>% . 2 . 28 .. uõàdisåtreõa nipàtanàt ran guõàbhàva÷ca .) nàyakaþ . ityuõàdikoùaþ .. (saralagàmini, tri . yathà çgvede 1 . 117 . 14 . %<yuvaü bhujyumarõaso niþ samudràdvibhiråhasyu çjremira÷vaiþ .>% %<çjrebhiþ çjugàmibhiþ>% . iti bhàùyam ..)

#<ç¤jàsanaþ>#, puü, (çji + %<çjivçghisandisahibhyaþ kit>% . 2 . 87 . ityuõàdisåtreõa asànac . kicca .) meghaþ . iti siddhàntakaumudã .. uõàdikoùa÷ca ..)

#<çõa>#, da u ¤a gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (tanàüubhaü-sakaü-señ .) da ¤a çõoti arõoti çõute arõute . u arõitvà çtvà . iti durgàdàsaþ ..

#<çõaü>#, klã, (ç + kta . çõamàdhamarõye iti õatvam .) dhàraþ . denà iti bhàùà . tatparyàyaþ . paryuda¤canam 2 uddhàraþ 3 . ityamaraþ .. punardeyatvena svãkçtya yat gçhãtam . iti jagadã÷aþ .. asya vivaraõaü çõàdàna÷abde draùñavyam .. * .. kusãdàkhyaü çõaü yathà .
     %<sthànalàbhanimittaü yaddànagrahaõamiùyate .
     tatkusãdamiti j¤eyaü tena vçttiþ kusãdinàm ..>% iti nàradaþ .. asyàrthaþ . sthànaü måladhanàvasthànam . làbho vçddhiþ . dànagrahaõapade karmaõyanañà sàdhye tena måladhanàvasthàne satyeva yo làbhastadarthaü yaddànaü dhanikena dãyamànaü måladhanaü adhamarõena ca grahaõaü tathà svãkçtya gçhyamàõaü yattadçõam . iti ratnàkaràdayaþ .. kalà÷ånye tu ava÷yàpàkaraõiyatvaråpaguõayogàdgauõaprayogaþ . ataeva bàõijyàrthaprayuktasya narõatvaü iti mi÷ràþ .. * .. api ca .
     %<kutsitàt sãdata÷caiva nirvi÷aïkaiþ pragçhyate .
     caturguõaü vàùñaguõaü kusãdàkhyamçõaü tvataþ ..>% iti vçhaspatiþ .. asyàrthaþ . kutsitàt sãdata÷càdhamarõàt sakalaü dhanaü yat gçhyate nirvi÷aïkairuttamarõaiþ . caturguõaü veti vàkàro'nàsthàyàü tena dvaiguõyàdilàbhaþ .. * .. çõatrayavi÷eùo yathà . devànà¤ca pitéõà¤ca aùãõà¤ca tathà naraþ . çõavàn jàyate yasmàttanmokùe prayatet sadà .. * .. tatpari÷odhanamàha .
     %<devànàmançõo janturyaj¤airbhavati mànavaþ .
     alpavitta÷ca påjàbhirupavàsavrataistathà ..
     ÷ràddhena prajayà caiva pitéõàmançõo bhavet .
     çùãõàü brahmacaryeõa ÷rutena tapasà tathà ..>% iti viùõudharmottaram .. (jaladurgamabhåbhiþ . yathà mugdhabodhe 1 . 28 såtrasya ñãkàyàü durgàdàsaþ . %<da÷àrõo de÷aþ da÷àrõà nadã ubhayatra çõa÷abdena jaladurgamabhåmirucyate>% .. aïka÷àstroktaþ kuta÷cidapi rà÷yantaràt viyojya saükhyàvàn padàrthaþ . yathà vãjagaõite .
     %<dhanarõasaïkalane karaõasåtraü vçttàrdham .
     yoge yutiþ syàt kùayayoþ svayorvà dhanarõayorantarameva yogaþ ..>% çõatãti . çõa gatau tasmàtkaþ . iti vyutpattyà vàcyaliïgaþ . gantà . gamana÷ãlaþ . yathà, çgvede 6 . 12 . 5 . %<sadyo yaþ syandro viùito yavãyànçõo na tàyuratidhanvà ràñ>% . %<çõaþ ÷ãghragantà>% iti bhàùyam ..)

#<çõamatkuõaþ>#, puü, (çõe matkuõaiva .) lagnakaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. jàmina iti bhàùà ..

#<çõamàrgaõaþ>#, puü, (çõaü màrgayati yaþ saþ . çõa + màrga + lyu .) pratibhåþ . iti hàràvalã .. jàmina iti bhàùà ..

#<çõamuktiþ>#, strã, (çõasya çõàt và muktirmocanaü bhavatyasmàt .) çõapari÷odhanam . tatparyàyaþ . vigaõanam 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<çõamokùaþ>#, puü, (çõàt mokùaþ .) çõapari÷odhanam . iti hàràvalã ..

#<çõàdànaü>#, klã, (çõasya àdànam grahaõam .) adhamarõàt uttamarõena salàbhadhanagrahaõam . tattu aùñàda÷avivàdàntargatàdyavivàdaþ . (yadàha manuþ . 8 . 4 .
     %<teùàmàdyamçõàdànaü nikùepo'svàmivikrayaþ .>% ityàdi .) tacca saptavidhaü yathà . ãdç÷amçõaü deyam 1 ãdç÷amadeyam 2 anenàdhikàriõà deyam 3 asmin samaye deyaü 4 anena prakàreõa deyaü 5 ityadhamarõe pa¤cavidham . uttamarõe tu dànavidhiþ 6 àdànavidhi÷ca 7 iti dvividham . tathàca nàradaþ .
     %<çõandeyamadeya¤ca yena yatra yathà bhavet .
     dànagrahaõadharmà÷ca çõàdànamiti smçtam ..
     adeyamiti yaduktaü tadàha kàtyàyanaþ .
     na strãbhyo dàsabàlebhyaþ pradadyàt ki¤ciduddhçtam .
     dàtà na labhate tattu tebhyo dattantu yadvasu ..>% tatra vi÷eùamàha vçhaspatiþ .
     %<paripårõaü gçhãtvàdhiü bandhaü và sàdhulagnakam .
     lekhyàråóhaü sàkùimadvà çõaü dadyàt dhanã sadà ..>% iti vivàdàrõavasetuþ .. asya yadava÷iùñaü çõodgràhaõa÷abde draùñavyam ..

#<çõàntakaþ>#, puü, (çõamantayati yaþ . çõa + anti nàmadhàtu + õvul . maïgalagrahàràdhanena çõàpanayanàt tathàtvam .) maïgalagrahaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<çõàpanodanaü>#, klã, (çõa + apa + nuda + lyuñ . tataþ ùaùñhãtatpuruùaþ .) çõàpanayanam . dhàra÷odhanam ..

#<çõã>#, [n] tri, (çõamasyàstãti . çõa + ini .) çõagrastaþ . dhàrã ..
     (%<jàyamàno vai bràhmaõaþ tribhirçõairçõã bhavati .>% iti ÷rutiþ . %<çõã na syàt yathà pità .>% iti dàyabhàge ..)

#<çõodgràhaõaü>#, klã, (çõasya udgràhaõaü .) adhamarõagçhãtarõagrahaõaü . yatra çõaü pràrthanakàle pràrthito'pi çõã na dadàti tatra dhanikena yat kartavyaü tadàha manuþ . 8 . 48 -- 49 .
     %<yairyairupàyairarthaü svaü pràpnuyàduttamarõikaþ .
     taistairupàyaiþ saügçhya sàdhayedadhamarõikam ..>% dharmeõa vyavahàreõa chalenàcaritena ca . prayuktaü sàdhayedarthaü pa¤camena balena ca .. ayamarthaþ . pårbapårbasàmarthyàbhàve uttarottaram saügçhya va÷ãkçtya . dharme vçhaspatiràha .
     %<suhçtsambandhisandiùñaiþ sàmoktànugamena ca .
     pràyeõa và çõã dàpyo dharma eùa udàhçtaþ ..>% asyàrthaþ . çõikasya ye suhçtsambandhinasteùu sande÷o yo yacca sàbhavacanaü yaccànugamanaü pràyopave÷anaü và dhanikasya sadharma çõodgràhaõopàyaþ .. vyavahàre kàtyàyanaþ .
     %<dhàryo'varuddha çõikaþ prakà÷aü janasaüsadi .
     yàvanna dadyàddeya¤ca de÷àcàrasthitiryathà ..>% asyàrthaþ . yàvaddànaü janasaüsadi çõikasya dhanikena dhàraõaü vyavahàraþ .. chalàcaritabalàtkàreùu vçhaspatiþ .
     %<chadmanà yàcayitvàrthamànãya çõikàdçõã .
     annàhitàdi vàhçtyaü dàpyate yatra sopadhiþ ..>% asyàrthaþ . çõikasya dhanamannàhitàdi và chadmanà àhçtya và yatra dàpyate tatra sàdhanopàyaþ sopadhiþ sacchalamucyate ..
     %<puttradàrapa÷ån ruddhvà kçtvà dvàropave÷anam .
     yatrarõã dàpyate'rthaü svaü tadàcaritamucyate ..
     baddhvà svagçhamànãya tàóanàdyairupakramaiþ .
     çõiko dàpyate yatra balàtkàraþ sa ucyate ..>% anayorarthaþ . puttradàrapa÷urodho dvàropave÷ana¤ca ya udgràhaõopàyastadàcaritamucyate . svagçhamànãya tàóanàdilakùaõa udgràhaõopàyo balàtkàra ucyate .. * .. ko'dhamarõaþ kenopàyena sàdhyastadàha kàtyàyanaþ .
     %<ràjànaü svàminaü vipraü sàntvenaiva prasàdhayet .
     çkthinaü durhçdaü vàpi cchalenaiva prasàdhayet ..>% çkthinaü dàyàdam .. tathà baõijaþ karùakàü÷caiva ÷ilpina÷càbravãd bhçguþ . de÷àcàreõa dàpyàþ syurduùñàn saüpãóya dàpayet .. * .. yatra dhanaü na labhyate tatràha vçhaspatiþ .
     %<nirdhanaü çõikaü karma gçhamànãya kàrayet .
     ÷auõóikàdyaü bràhmaõastu dàpanãyaþ ÷anaiþ ÷anaiþ ..>% yàj¤avalkyaþ -- hãnajàtiü parikùãõamçõàrthaü karma kàrayet . bràhmaõastu parikùãõaþ ÷anairdàpyo yathodayam .. yathodayaü yathà dhanotpattirityarthaþ .. * .. vyàpàradvàrà na bràhmaõasya çõa÷odhanamàha kàtyàyanaþ .
     %<karmaõàkùattraviñ÷ådràn samahãnàüstu dàpayet .. *>% çõa÷odhanàya ninditaü karma kàrayituruttamarõasya daõóamàha kàtyàyanaþ . yadi hyàdàvanàdiùñama÷ubhaü karma kàrayet . pràpnuyàt sàhasaü pårbamçõànmucyeta carõikaþ .. * . yadi paramavçddhipràptaü dhanamçõiko dàtuü na ÷aknoti tadà cakravçddhyà svecchayà dhàrayet . yathà vçhaspatiþ .
     %<pårõàvadhau ÷àntalàbhamçõamudgràhayeddhanã .
     kàrayedvà dhanã lekhyaü cakravçddhivyavasthayà ..>% tathà ca vçhaspatiþ .
     %<hiraõye dviguõãbhåte mçte naùñe'dhamarõike .
     dravyaü tadãyaü saügçhya vikrãõãta sasàkùikam ..
     rakùedvà kçtamålyantu da÷àhaü janasaüsadi .
     çõànuråpaü parato gçhõãtànyattu varjayet ..
     svadhana¤ca sthirãkçtya gaõanàku÷alairnaraiþ .
     tadbandhuj¤àtividitaü pragçhõannàparàdhnuyàt .. * ..>% yathàviùayaü dharmàdãn dhanasàdhanopàyàn prayu¤jàno na ràj¤à nivartanãya ityàha manuþ .
     %<yaþ svayaü sàdhayedarthamuttamarõo'dhamarõikàt .
     sa ràj¤à nàbhiyoktavyaþ svakaü saüsàdhayan dhanam .. * ..>% dhanavatà çõikenàdatte çõe ràjà svayaü viü÷atitamabhàgaü gçhãtvà uttamarõàya dàpayet ityàha nàradaþ ..
     %<çõikaþ sadhano yastu dauràtmyànna prayacchati .
     ràj¤à dàpayitavyaþ syàtagçhãtvàü÷antu viü÷akam .. * ..>% yadà adhamarõikaþ sakalamçõaü dàtumasamarthaþ ÷aktyanusàreõa dattvà pårbakçtasya lekhyasya pçùñhe'bhilikhet etàvaddattaü uttamarõena upagataü pràptamiti dhanã tasyaiva lekhyasya pçùñhe dadyàdabhilikhet ityàha yàj¤avalkyaþ .
     %<lekhyasya pçùñhe'bhilikhet dattvà dattvàdhanaü çõã .
     dhanã copagataü dadyàt svahastaparicihnitam ..>% iti vivàdàrõavasetuþ ..

#<çta>#, gatyàm . spardhane . ai÷varye . ghçõàyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàdiü-paraü-ãyaïpakùe àtmaügatyarthe sakaü, anyàrthe-akaü-señ .) ghçõà dayà . çtãyate janaþ spardhate ã÷varo bhavati . ki¤ciddayate gacchati vetyarthaþ . are tu ãyaïo'pràptipakùe parasmaipadameva . àrtãt ànarta ityàdi . iti durgàdàsaþ ..

#<çtaü>#, klã, (ç + kta .) u¤cha÷ilam . (yathà, manuþ . 4 . 4 -- 5 ..
     %<çtàmçtàbhyàü jãvettu mçtena pramçtena và .
     satyànçtàbhyàmapi và na ÷vavçttyà kadàcana ..
     çtamu¤cha÷ilaü j¤eyamamçtaü syàdayàcitam .
     mçtantu yàcitaü bhaikùaü pramçtaü karùaõaü smçtam ..>%) jalam . (yathà, çgvede . 7 . 101 . 6 . %<tanma çtaü pàtu ÷ata÷àradàya>% . %<çtamudakam>% . iti bhàùyam ..) satyaü iti medinã .. (yathà, manuþ . 8 . 82 . sàkùye'nçtaü vadan pà÷airbadhyate vàruõairbhç÷am .
     %<viva÷aþ ÷atamàjàtãstasmàt sàkùyaü vadedçtam ..>% karmaphalaü . yathà, %<çtaü pivantau sukçtasya loke .>% iti ÷rutiþ .. viùõuþ .. yathà, mahàbhàrate . 1 . 1 . 253 .
     %<bhagavàn vàsudeva÷ca kãrtyate'tra sanàtanaþ .
     sa hi satyamçta¤caiva patitraü puõyameva ca .
     ÷à÷vataü brahma paramaü dhuvaü jyotiþ sanàtanam ..>% puü, såryaþ . yathà, ÷atapathabràhmaõe . %<brahma và çtaü brahma hi mitro brahma çtaü brahma evàyuþ ..>% parabrahma . yathà, ÷rutiþ . %<çtamekàkùaraü brahma ..>% satyàcàraþ . yathà, çgvede . 1 . 137 . 2 . %<suto mitràya varuõàya pãtaye càrårçtàya pãtaye>% .. %<çtàya satyàcàràya>% . iti dayànandabhàùyam .. rudraþ . yathà, sàmagànàü sandhyàmantre rudropasthàne . %<çtamityasya kàlàgnã rudra çùiranuùñupchando rudro devatà rudropasthàne viniyogaþ>% .. devamedaþ . yathà, çgvede . 4 . 23 . 8 . %<çtasya hi suruùaþ santi pårbãrçtasya dhãtirvçjinàni hanti>% . %<çtasya çtadevasya>% . iti bhàùyam .. yaj¤aþ . yathà, çgvede . 1 . 145 . 5 . %<çtaciddhi satyam>% . %<çtasya yaj¤asya jalasya và cit j¤àtà>% . iti bhàùyam .. agnerçùibhedaþ . yathà, yajuùi . 17 . 82 . %<çta÷ca satya÷ca>% . iti ..)

#<çtaþ>#, tri, (ç + kta .) dãptaþ . påjitaþ . iti medinã ..

#<çtajit>#, puü, (çtaü jayati çta + ji + kvip .) yakùavi÷eùaþ . yathà --
     %<tvaùñà ca jamadagni÷ca kambalo'tha tilottamà .
     brahmàpeto'tha çtajit dhçtaràùñra÷ca saptamaþ ..
     màghamàse vasantyete sapta maitreya bhàskare .
     ÷råyatàü càpare sårye phàlgune nivasanti ye ..>% iti ÷rãviùõupuràõe 2 . 10 . 15 -- 16 . tvaùñà såryaþ . kambalaþ sarpaþ . brahmàpeto ràkùasaþ . çtajidyakùaþ . dhçtaràùñro gandharvaþ . iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã .. (tri, yaj¤ajetà . yathà, yajuùi 17 . 83 . %<çtajicca satyajicca senajicca suùeõa÷ca>% ..)

#<çtadhàmà>#, [n] puü, (çtaü satyaü dhàma bhavanaü yasya .) viùõuþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathàyajurvede 5 . 32 . %<havyasådana çtadhàmàsi svarjyotiþ>% .. indrabhedaþ . sa tu rudrasàvarõike manau bhavità . yathà -- bhàgavate . 8 . 13 . 28 .
     %<bhavità rudrasàvarõã ràjan ! dvàda÷amo manuþ .
     çtadhàmà ca devendro devà÷ca haritàdayaþ ..>% yaduvaü÷ãyo nçpatibhedaþ . yathà, bhàgavate .
     %<kaïka÷ca karõikàyàü vai çtadhàmàjayàvapi ..>% avina÷varasthànavati, tri . yathà yajurvede . 18 . 38 .
     %<çtàùàóçtadhàmàgnirgandharvastasyauùadhayaþ ..>%)

#<çtiþ>#, strã, (ç + karaõe + ktin .) kalyàõam . vartma . jugupsà . spardhà . iti medinã .. (bhàve + ktin .) gamanam . a÷ubham . iti dharaõã .. (puruùamedhayaj¤ãyadevabhedaþ . yathà, yajurvede . 30 . 13 . %<çtaye stena hçdayam>% . ÷atrau puü, iti niruktiþ .)

#<çtãyà>#, strã, (çta + ãyaï + ñàp .) ghçõàrthakaþ . jumupsà . tatparyàyaþ . artanam 2 hriõãyà 3 . ityamaraþ ..

#<çtuþ>#, puü, (ç + %<arte÷ca tuþ>% . iti uõàdisåtreõa 1 . 72 . tuþ cakàràt kit ca .) kàlavi÷eùaþ . sa tu ùaóvidhaþ yathà . màrgapauùau himaþ 1 màghaphàlgunau ÷i÷iraþ 2 caitravai÷àkhau vasantaþ 3 jyaiùñhàùàóhau grãùmaþ 4 ÷ràvaõabhàdrau varùàþ 5 à÷vinakàrtikau ÷arat 6 . ityamaraþ .. sa trividho'pi . kàrtikàgrahàyaõapauùamàghàþ ÷ãtaþ 1 phàlgunacaitravai÷àkhajyaiùñhàþ grãùmaþ 2 àùàóha÷ràvaõabhàdrà÷vinàþ varùàþ 3 . dvividho'pi . kàrtikàdiùaõmàsàþ ÷ãtaþ 1 vai÷àkhàdiùaõmàsàþ grãùmaþ 2 .. iti smçtiþ .. * .. (yaduktam .
     %<màsadvayàtmakaþ kàlaþ çtuþ prokto vicakùaõaiþ .>% yatra tu %<dvàda÷a màsàþ pa¤cartavaþ>% iti ÷rutaü tatra hemanta÷i÷irayorekatrãkaraõaü vivakùitam ..
     %<cayakopasamà yasmin doùàõàü sambhavanti hi .
     çtuùañkaü tadàkhyàtaü raveþ rà÷iùu saükramàt ..
     grãùmo meùavçùau proktaþ pràvçómithunakarkañau .
     siühakanye smçtà varùà tulàvç÷cikayoþ ÷arat ..
     dhanurgràhau ca hemantau vasantaþ kumbhamãnayoþ .>% meùavçùau raviõà saükràntau . evaü mithunakarkañàvityàdi . anye tu .
     %<÷i÷iraþ puùpasamayo grãùmo varùà÷araddhimàþ .
     màghàdimàsayugmaiþ syurçtavaþ ùañ kramàdamã ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathamabhàge .
     %<varùàþ ÷aracca hemantaþ ÷i÷ira÷ca vasantakaþ .
     grãùma÷ceti kramàdete çtavaþ ùañ prakãrtitàþ ..
     pçthak pçthaka pravakùyàmi ravergativi÷eùataþ .>% iti prathamasthàne caturthe'dhyàye hàrãtenoktam ..
     %<màsairdvisaïkhyairmàghàdyaiþ kramàt ùaóçtavaþ smçtàþ .
     ÷i÷iro'tha vasanta÷ca grãùmavarùà ÷araddhimàþ ..>% iti såtrastha ne tçtãye'dhyàye vàbhañenoktam ..
     %<iha khalu saüvatsaraü ùaóaïgamçtuvibhàgena vidyàt .>% iti såtrasthàne ùaùñho'dhyàyaþ .
     %<tatra khalutàvat ùoóhà pravibhajya kàryamupadekùyate .
     hemanto grãùmo varùà÷ceti ÷ãtoùõavarùalakùaõàstrayaþ çtavo bhavanti . teùàmantareùvitare sàdhàraõalakùaõàstraya çtavaþ pràvçñ÷aradvasantà iti .
     pràvçóiti prathamaþ pravçùñeþ kàlastasyànubandho varùàþ .
     evamete saü÷odhanamadhikçtya ùaó vibhajyante çtavaþ .>% iti ca vimànasthàne'ùñame'dhyàye carakeõoktam .
     %<tatra màghàdayo dvàda÷amàsà dvimàsikamçtuü kçtvà ùaóçtavo bhavanti . te ÷i÷ira-vasanta-grãùmavarùà-÷araddhemantàþ . teùàü tapastapasyau ÷i÷iraþ .
     madhumàdhavau vasantaþ . ÷uci÷ukrau grãùmaþ . nabhonabhasyau varùàþ . iùarjau ÷arat . saha sahasyau hemanta iti .. tatra te ÷ãtoùõavarùlakùaõà÷candràdityayoþ kàlavibhàgakaratvàdayane dve bhavatodakùiõamuttara¤ca .>% %<iha tu varùà-÷araddhemanta-vasanta-grãùma-pràvçùaþ ùaóçtavo bhavanti doùopacaya-prakoyopa÷ama-nimittam . te tu bhàdrapadàdyena dvimàsikena vyàkhyàtàþ . tadyathà . bhàdrapadà÷vayujau varùàþ . kàrtikamàrga÷ãrùau ÷arat . pauùamàghau hemantaþ . phàlguna-caitrau vasantaþ . vai÷àkha-jyaiùñhau grãùmaþ . àùàóha-÷ràvaõau pràvçóiti>% . iti såtrasthàne 6 adhyàye su÷rutenoktam ..) strãkusumam . iti vi÷vamedinyau .. tatparyàyaþ . rajaþ 1 puùpam 2 àrtavyam 3 . ityamaraþ .. yathàha manuþ . 3 . 45-49 .
     %<çtukàlàbhigàmã syàt svadàranirataþ sadà .
     parbavarjaü vrajeccainàü tadvrato ratikàmyayà ..
     çtuþ svàbhàvikaþ strãõàü ràtrayaþ ùoóa÷a smçtàþ .
     caturbhiritaraiþ sàrdhamahomiþ sadvigarhitaiþ ..
     tàsàmàdyà÷catasrastu ninditakàda÷ã ca yà .
     trayoda÷ã ca ÷eùàstu pra÷astà da÷aràtrayaþ ..
     yummàsu puttrà jàyante striyo'yummàsu ràtriùu .
     tasmàt yugmàsu pattràrthã saüvi÷edàrtave striyam ..
     pumàn puüso'dhike ÷ukre strã bhavatyadhike striyàþ .
     same'pumànpuüstriyau và kùãõe'lpe ca viparyayaþ ..>% %<rajaþ saptadinaü yàvat çtu÷ca bhiùajàü bara>% ! . iti ÷àrãrasthàne prathame'dhyàye hàrãtenoktam ..
     %<çtustu dvàda÷aràtraü bhavati dçùñàrtavam ..>%
     %<niyataü divase'tãte saïkucatyambujaü yathà .
     çtau vyatãte nàryàstu yoniþ saüvriyate tathà ..
     màsenopacitaü kàle dhamanãbhyàntadàrtavam .
     ãùat kçùõaü vigandha¤ca vàyuryonimukhaü nayet ..
     tadvarùàddvàda÷àtkàle vartamànamasçk punaþ .
     jaràpakva÷arãràõàü yàti pa¤cà÷ataþ kùayam ..>% iti ÷àrãrasthàne tçtãye'dhyàye su÷rutenoktam ..
     %<dvàda÷àdvatsaràdårdhva màpa¤cà÷at samàþ striyaþ .
     màsi màsi bhagadvàrà prakçtyaivàrtavaü sravet ..
     àrtavasràvadivasàt çtuþ ùoóa÷aràtrayaþ .
     garbhagrahaõayogyastu sa eva samayaþ smçtaþ ..>%
     %<sarvàsàmeva caturvarõastrãõàü sarvavàdisammataþ .
     pårboktasamayaþ granthàntareùu viùayaþ . tadyathà .
     srànadivasàdårdhvaü dvàda÷aràtràvadhi bràhmaõyàþ . da÷aràtràvadhi kùattriyàyàþ . aùñaràtràvadhi tai÷yàyàþ .
     ùaóràtràvadhi ÷ådràyàþ garbhadhàraõe ÷aktiþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..
     %<padmaü saïkocamàyàti dine'tãte yathà tathà .
     çtàvatãte yoniþ sà ÷ukraü nàtaþ pratãcchati ..
     màsenopacitaü raktaü dhamanãbhyàmçtau punaþ .
     ãùatkçùõaü vigandha¤ca vàyuryonimu khannudet ..>%
     %<çtustu dvàda÷ani÷àþ pårbàstisra÷ca ninditàþ ..>% iti ÷àrãrasthàne prathame'dhyàye vàbhañenoktam .. ÷ivaþ . yathà mahàbhàrate 13 . mahàdevasahasranàmakathane 17 . 139 .
     %<çtuþ saüvatsaro màsaþ pakùaþ saükhyàsamàpanaþ ..>% viùõuþ . yathà, mahàbhàrate 13 . viùõusahasranàmakathane 149 . 58 .
     %<çtuþ sudar÷anaþ kàlaþ parameùñhã parigrahaþ ..>%) dãptiþ . iti medinã . màsaþ . suvãraþ . iti vi÷vaþ ..

#<çtupràptaþ>#, tri, (çtuþ pràpto'nena .) phalegrahiþ . abandhyavçkùàdiþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<çtumatã>#, strã, (çturasyà astãti . çtu + matup + ïãp .) çtuyuktà strã . tatparyàyaþ . gjasvalà 2 strãdharmiõã 3 avã 4 àtreyà 5 malinã 6 puùpavatã 7 udakyà 8 . ityamaraþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 3 . 87 . %<upàdhyàyànã te çtumatã upàdhyàya÷ca proùito'syà yathàyamçturbandhyo na bhavati tathà kriyatàm ..>% çtumatãkçtyamàha .
     %<àrtavasràvadivasàt tryahaü sà brahmacàriõã .
     ÷ayãta darbha÷ayyàyàü pa÷yadapi patiü na ca ..
     kare ÷aràve parõeüvà haviùyaü tryahamàcaret .
     a÷rupàtaü nakhacchedamabhyaïgamanulepanam ..
     netrayora¤janaü snànaü ditàsvapnaü pradhàvanam .
     atyucca÷abda÷ravaõaü hasanaü bahubhàùaõam ..
     àyàsaü bhåmikhananaü pravàta¤ca vivarjayet .
     tata÷caturthe divase snàtà sadvasanàdibhiþ .
     bhåùitàþ sumanàþ pa÷yet bhartàraü samalaïkçtam ..
     pårbaü pa÷yet çtusnàtà yàdç÷aü naramaïganà .
     tàdç÷aü janayet puttraü tataþ pa÷yet patiü priyam ..>% etadakaraõe pratyavàyamàha .
     %<aj¤ànàt và pramodàdvà laulyàdvà daivata÷ca và .
     sà cet kuryàt niùiddhànigarbhadoùàü stadàpnuyàt ..
     etasyà rodanàt garbho bhavedvikçtalocanaþ .
     nakhacchedena kunakhã kuùñhã tvabhyaïgato bhavet ..
     anulepàt tathà snànàt duþkha÷ãlo'¤janàdadçk .
     svàpa÷ãlo divàsvàpàt ca¤calaþ syàt pradhàvanàt ..
     atyucca÷abda÷ravaõàt vadhãraþ khalu jàyate .
     tàludantauùñhajihvàsu ÷yàvo hananato bhavet ..
     pralàpã bhårikathanàt unmattastu pari÷ramàt .
     khalatirbhåmikhananàt unmatto vàtasevanàt ..>% iti .
     %<kùàmaprasannavadanàü sphuracchroõipayodharàm .
     srastàkùikukùiü puüskàmàü vidyàdçtumatãü striyam ..>% iti ÷arãrasthàne prathame'dhyàye vàbhañenoktam ..
     %<gate puràõe rajasi nave càvasthite punaþ ÷uddhasnàtàü striyamavyàpannayoni÷oõitagarbhà÷ayàmçtumatãmàcakùmahe .>% iti ÷àrãrasthàne caturthe'dhyàye carakeõoktam ..
     %<pãnaprasannavadanàü praklinnàtmamukhadvijàm .
     narakàmàü priyakathàü srastakukùyakùimårdhajàm ..
     sphuradbhujakuca÷roõinàbhyårujaghanasphicam .
     harùautsukyaparà¤càpi vidyàdçtumatãmiti ..>% iti ÷àrãrasthàne tçtãye'dhyàye --
     %<tataþ ÷uddhasnàtàü caturthe'hanyahatavàsaþsamalaïkçtàü kçtamaïgalasvastivàcanàü bhartàraü dar÷ayet . tatkasya hetoþ .
     pårbaü pa÷yedçtusnàtà yàdç÷aü naramaïganà .
     tàdç÷aü janayet puttraü bhartàraü dar÷ayedataþ ..
     tato vidhànaü puttrãyamupàdhyàyaþ samàcaret .
     karmànte ca kramaü hyenamàrabheta vicakùaõaþ ..>% %<tatra prathame divase çtumatyàü maithunagamanamanàyuùyaü puüsàü bhavati . ya÷ca tatràdhãyate garbhaþ sa prasavamàno vimucyate . dvitãye'pyevaü såtikàgçhe và . tçtãye'pyevamasampårõàïgo'lpàyurvà bhavati . caturthe tu sampårõàïgo dãrghàyu÷ca bhavati . naca pravartamàne rakte vãjaü praviùñaü guõakaraü bhavati yathà nadyàü pratisrotaþ plàvi dravyaü prakùiptaü pratinivartate nordhvaü gacchati tadvadeva draùñavyam . tasmànniyamavatãü triràtraü pariharet . ataþ paraü màsàdupeyàt>% . iti ca ÷àrãrasthàne dvitãye'dhyàye su÷rutenoktam ..)

#<çturàjaþ>#, puü, (çtånàü ràjà . %<ràjàhaþsakhibhyaùñac>% . 5 . 4 . 91 . iti ñac .) vasantakàlaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 1,286c]>@
#<çtuvçttiþ>#, puü, (çtuùu vçttirvartanaü yasya .) vatsaraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<çtusandhiþ>#, puü, (çtvoþ sandhirmelanam .) çtudvayasandhikàlaþ . sa ca çtvorantyàdisaptàhau . tathàca vàbhañaþ .
     %<çtvorantyàdisaptàhàvçtusandhiriti smçtaþ .
     tatra pårbo vidhistyàjyaþ sevanãyaþ paro vidhiþ ..>%

#<çtusnànaü>#, klã, (çtau snànam .) rajasvalàstriyàþ caturthàhakartavyasnànam . iti smçtiþ .. tatsnànànantaraü bhartçvadanaü draùñavyaü nànyasya bhartrasannidhàne bhartàraü manasi dhyàtvà såryaü vilokayet . iti kà÷ãkhaõóam ..
     (%<tataþ puùpekùaõàdeva kalyàõadhyàyinã tryaham .
     mçjàlaïkàrarahità darbhasaüstara÷àyinã ..
     kùaireyaü yàvakaü stokaü koùñha÷odhanakarùaõam .
     parõe ÷aràve haste và bhu¤jãta brahmacàriõã ..
     caturthe'hni tataþ snàtvà ÷uklamàlyàmbarà ÷uciþ .
     icchantã bhartçsadç÷aü puttraü pa÷yet puraþ patim ..>% iti ÷arãrasthàne prathame'dhyàye vàbhañenokvam ..)

#<çte>#, vya, (çta + ke .) vinà . varjanam . ityamaraþ ..
     (%<avehi màü prãtamçte turaïgamàt .>% iti raghuvaü÷e . 3 . 63 .. tathà, kumàre 2 . 57 .
     %<aü÷àdçte niùiktasya nãlalohitaretasaþ ..>%)

#<çtvik>#, [j] puü, (çtau yajatãti . çtu + yaj + çtvigàdinà kvinnanto nipàtitaþ .) purohitaþ . yathà --
     %<agnyàdheyaü pàkayaj¤ànagniùñomàdikànmakhàn .
     yaþ karoti vçto yasya sa tasyartvigihocyate ..>% iti mànave 2 . 143 .. tatparyàyaþ . yàjakaþ 2 . ityamaraþ .. bharatàþ 3 kuravaþ 4 vàgyataþ 5 vçktavarhiùaþ 6 yata÷rucaþ 7 marutaþ 8 sabàdhaþ 9 devayavaþ 10 . ityaùñàvçtviïnàmàni . iti vedanirghaõñau 3 adhyàyaþ .. ayaü hi nàyakasya dharmasahàyaþ . yaduktaü sàhityadarpaõe . 3 . 51 . %<çtvikpurodhasaþ syurbrahmavidastàpasàstathà dharme>% ..)

#<çddhaü>#, klã, (çdh + kta .) sampannadhànyam . iti medinã .. paripakvamarditadhànyam . ityamarañãkàyàü bharataþ .. bahulitadhànyam . iti subhåtiþ .. tatparyàyaþ . àvasitam 2 . ityamaraþ .. avasitam 3 . iti taññãkà .. siddhàntaþ . iti hemacandraþ .. (puü, viùõuþ . yathà, mahàbhàrate viùõusahasranàmakãrtane 13 . 149 . 43 .
     %<çddhaþ spaùñàkùaro mantra÷candràü÷urbhàskaradyutiþ ..>%)

#<çddhaþ>#, tri, (çdh + kta .) samçddhaþ . sampannaþ . iti medinãkarahemacandrau .. (yathà, gãtàyàm . 2 . 8 .
     %<avàpya bhåmàvasapatnamçddhaü ràjyaü suràõàmapi càdhipatyam ..>%)

#<çddhiþ>#, strã, (çdh + ktin .) aùñavargàntargatauùadhavi÷eùaþ tatparyàyaþ . yogyam 2 siddhiþ 3 lakùmãþ 4 . ityamaraþ .. pràõapradà 5 vçùyà 6 . iti ratnamàlà .. pràõadà 7 jãvadàtrã 8 siddhà 9 yogyà 10 cetanãyà 11 rathàïgã 12 maïgalyà 13 lokakàntà 14 jãva÷reùñhà 15 ya÷asyà 16 . asyàþ guõàþ . madhuratvam . susnigdhatvam . atitiktatvam . ÷ãtalatvam . rucimedhàkàritvam . ÷leùmakuùñhakçminà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. asyà råpaü yathà --
     %<çddhirvçddhi÷ca kandau dvau bhavataþ ko÷ayàmale .
     ÷vetalomànvitaþ kando latàjàlaþ sarandhrakaþ ..
     sa eva çddhirvçddhi÷ca bhedamapyetayorvave .
     tålagranthisamà çddhirvàmàvartaphalà ca sà ..
     vçddhistu dakùiõàvartaphalà proktà maharùibhiþ .>% auùadhakaraõe çddhivçddhisthàne vàràhãkandaþ athàvà balà deyà . iti paribhàùà .. * .. samçddhiþ . iti medinã .. (yathà, kumàre 2 . 58 ..
     %<paricchinnaprabhàvardhirna mayà na ca viùõunà .>%) pàrbatã . iti ÷abdaratnàvalã .. (lakùmãþ ..)

#<çdha>#, u ya na ira vçddhau . iti kavikalpadrumaþ .. (divàü, svàü-paraü-sakaü-señ .) ya çddhyati . u ardhitvà çddhà . na çdhnoti . ira àrdhat àrdhot . kvacittçptau càyam . so'haü pràgbhavataiva bhåtajananãmçdhnomãti bhavabhåtiþ .. antarbhåta¤yarthatvàdidaü siddhamiti kecit . iti durgàdàsaþ ..

#<çpha>#, ÷a dàne . ÷làghàyàm . hiüsàyàm . nindàyàm . yaddhe . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàü-paraüsakaü, akaü ca-señ .) ÷a çphati jano dadàti ÷làghate hinasti nindati yuddhyate vetyarthaþ . ànarpha . hiüsàyàmapyayamityanye . iti durgàdàsaþ ..

#<çbhuþ>#, puü, (ç svarge devamàturaditervà bhavati yaþ . ç + bhå + óu .) devatà . ityamaraþ .. (yathà, çgvede . 9 . 21 . 6 .
     %<çbhurna rathyaü navaü dadhato ketumàdi÷e ..>% devànàmapi devaþ . yathà, mahàbhàrate vanaparbaõi .
     %<çbhavo nàma tatrànye devànàmapi devatàþ .
     teùàü lokàþ paratare yànyajantãha devatàþ ..>%) càkùuùamanvantare devagaõabhedaþ . yathà --
     %<àdyàþ prabhåtà çbhavaþ pçthukà÷ca divaukasaþ .>% iti harivaü÷e . 7 . 32 ..)

#<çbhukùaþ>#, puü, (çbhavo devàþ kùiyanti vasanti yatra . çbhu + kùi + óa .) svargaþ . vajram . indraþ . iti . ràyamukuñaþ .. (devamàtre . yathà çgvede . 4 . 37 . 1 . %<upano ràjà adhvaramçbhukùàþ .>% %<çbhukùàþ çbhavaþ>% . iti bhàùyam ..)

#<çbhukùàþ>#, [n] puü, (çbhukùaþ svargaþ vajraü và asyàstãti iniþ . %<pathimathyçbhukùàmàt>% . 7 . 1 . 85 . %<itotsarvanàmasthàne>% . 7 . 1 . 86 . ityàdinà siddham . yadvà çcchati iti arterbhukùinak pratyayaþ .) indraþ . ityamaraþ .. (yathà, çgvede . 7 . 47 . 3 . %<indro vibhvàü çbhukùà vàjo aryaþ>% . iti ..)

#<çmpha>#, pa ÷a badhe . (mucàdi-tudàü-paraü-sakaü-señ .) iti rimphadhàtoùñãkàyàü durgàdàsaþ ..

#<ç÷a>#, gatismçtyoþ . sautradhàturayam . (paraü-sakaüseñ .) ç÷yaþ . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 1,287b]>@
#<ç÷yaþ>#, puü, strã, (ç÷ + kyap .) mçgavi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, çgvede . 8 . 4 . 10 .
     %<ç÷yo na tçùyannavapànamàgahi ..>%)

#<çùa>#, ã ÷a gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàüparaü-sakaü-señ .) hrasvàdiþ . ã çùñaþ . ÷a çùati . iti durgàdàsaþ ..

#<çùabhaþ>#, puü, (çù + %<çùivçùibhyàü kit>% . iti uõàdisåtreõa 3 . 123 . abhac . kicca .) vçùaþ . (yathà, çgvede 6 . 28 . 8 . %<upa çùabhasya retasyupendra tava vãrye>% ..) karõarandhram . kumbhãrapucchaþ . uttarapade ÷reùñhaþ . iti medinã ..
     (%<syuruttarapade vyàghrapuïgavarùabhaku¤jaràþ .
     siüha÷àrdålanàgàdyàþ puüsi ÷reùñhàrthavàcakàþ ..>% ityamaravàkyàt . yathà puruùarùabhaþ puruùa÷reùñhaþ ityarthaþ . asamaste'pyayaü ÷reùñhàrthavàcakaþ . yathà, bhàgavate 2 . 4 . 22 ..
     %<svalakùaõà pràdurabhåt kilàsyataþ sa me çùãõàmçùabhaþ prasãdatàm ..>% %<çùãõàü j¤ànapradànàü çùabhaþ ÷reùñhaþ>% . iti taññãkà .. gaõavi÷eùaþ . àkçtigaõo'yam . yathà pàõiniþ tatpuruùasamàsaprakaraõe 2 . 1 . 56 .. %<upamitaü vyàghràdibhiþ sàmànyàprayoge>% .. vyàghràdiràkçtigaõaþ . %<vyàdhra-siüha-çkùa-çùabhacandana-vçka-vçùa-varàha-hastin-taru-ku¤jara-ruru-pçùat-puõóarãka-palà÷a-kitavàþ>% . ityete vyàghràdayaþ ..) parbatavi÷eùaþ . iti dharaõã .. varàhapucchaþ . àdijinaþ . iti hemacandraþ .. bhagavadavatàravi÷eùaþ . (yathà, bhàgavate 5 . 6 . 7 . %<tasya ha và evaü muktaliïgasya bhagavata çùabhasya yogamàyàvàsanayà deha imàü jagatãmabhimànàbhàsena caükramamàõaþ>% .) sa tu satyayuge agnãdhrasutanàbhiràjaputtratvena jàtaþ . tasya puttraþ jaóamarataþ . iti ÷rãbhàgavataü . (tathà, màrkaõóeye 53 . 38 .
     %<agnãdhrasånornàbhestu çùabho'bhåt suto dvija ! .
     çùabhàdbharato jaj¤e vãraþ puttra÷atàdvaraþ ..>% svàrociùe manvantare çùibhedaþ . yathà, màrkaõóeye 67 . 4 .
     %<urjastambastathà pràõo dattolirçùabhastathà ..>% çùabhasahasradakùiõa ekàhaniùpàdyo yàgabhedaþ . yathàha gargaþ %<pårba çùabhasaüj¤o ràj¤aþ>% .. svanàmakhyàtaþ yaj¤aturaputtro nçpabhedaþ . yathà, ÷atapathabràhmaõe 13 . 5 . 4 . 15 . %<ekaviü÷astomena çùabho yàj¤atura ãje ÷iknànàü ràjàütadetadgàthayà'bhigãtam>% ..) aùñavargàntargatauùadhavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . vçùaþ 1 çùabhakaþ 2 vãraþ 3 . iti ratnamàlà .. gopatiþ 4 dhãraþ 5 viùàõã 6 durdharaþ 7 kakudmàn 8 puïgavaþ 9 voóhà 10 ÷çïgã 11 dhåryaþ 12 bhåpatiþ 13 kàmã 14 råkùapriyaþ 15 ukùà 16 làïgålã 17 gauþ 18 bandhuraþ 19 gorakùaþ 20 vanavàsã 21 . asya guõàþ . madhuratvam . ÷ãtatvam . raktapittavirekanà÷itvam . ÷ukra÷leùmakàritvam . dàhakùayajvaraharatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. * ..
     (%<jãvakarùabhakau j¤eyau himàdri÷ikharodbhavau .
     rasonakandavatkandau niþsàrau såkùmapatrakau ..>%
     %<çùabho vçùa÷çïgavat ..>%
     %<çùabho vçùabho dhãro viùàõã dràkùaityapi ..>% anayorguõà yathà ..
     %<jãvakarùabhakau balyau ÷ãtau ÷ukakaphapradau .
     madhurau pittadàhàsrakàr÷yavàtakùayàpahau ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) saptasvaràntargatadvitãyasvaraþ . (ayaü svaraþ tri÷rutiþ . asyaþ tisraþ ÷rutayo yathà, (1) dayàvatã, (2) ra¤janã, (3) ratikà . tisra÷ca ÷rutijàtayo yathà, (1) karuõà, (2) madhyà, (3) mçduþ . aya¤ca çùivaü÷ãyaþ, kùattriyajàtiþ, pi¤jaravarõa÷ca . asyo tpattiþ ÷àkadvãpe . asya çùiþ devatà ca brahmà; chando gàyatrã . yathà saïgãtaratnàkàre --
     %<çùabhastri÷rutistataþ ... ... ... .
     dayàvatã ra¤janã ca ratikà carùabhe sthità ..
     dãptàyatà mçdurmadhyà ùaóje syàt çùabhe punaþ .
     saüsthità karuõà madhyà mçduþ ... ... ..
     pa¤camaþ pitçvaü÷astho ri-dhàvçùikulodbhavau .
     çdhau tu kùatriyau j¤eyau vai÷yajàtã nigau matau ..>% ri dhau çùabhadhaivatau ityarthaþ . ityàdi .) sa tu gosvaratulyasvaraþ . càtakasvaratulyasvara iti kecit . nàradamate gàvaþ çùabhasvaraü vadanti yathà --
     %<ùaójaü rauti mayåro hi gàvo nardanti carùabham .>% iti nàradasaühitàyàm . dapaõaratnàkaràdimate tu càtakaþ çùabhaü vadati . yathà saïgotadarpaõe -- %<svaramçùabhaü càtako bråte>% .) asyotpattiþ .
     %<nàbhimålàdyadà varõa utthitaþ kurute dhvanim .
     vçùabhasyeva niryàti helayà çùabhaþ smçtaþ ..>% iti saïgãtadàmodaraþ ..
     (%<nàbheþ samudito vàyuþ kaõñha÷ãrùasamàhataþ .
     çùabhasyeva nàdaü yat tasmàdçùabhaãritaþ ..>% iti ca saïgãtasamayasàre . asyotpattiþ çgvedàt . yathà ratnàvalyàü --
     %<çgvedàt ùaója-çùabhau yajuùo madhyadhaivatau .
     sàmavedàt samådbhåtau tathà gàndhàrapa¤camau ..>% iti ..)

#<çùabhadhvajaþ>#, puü, (çùabhaþ dhvaja÷cihvamasya dhvaje'sya và .) ÷ivaþ . arhadvi÷eùaþ . iti medinã ..

#<çùabhã>#, strã, (çùabha + jàtau ïãù .) naràkàrastrã . ÷åka÷imbã . ÷iràlà . vidhavà . iti medinã .. (÷åka÷imbyarthe vyavahàro yathà ..
     %<aindyçùabhyatirasetyàdiùu .>% iti carake såtre caturthe'dhyàye .. atra hi çùabhã ÷åka÷imbã ityasya ÷ivadàsãyañãkà .. * ..)

#<çùiþ>#, puü, (çùati pràpnoti sarvàn mantràn j¤ànena pa÷yati saüsàrapàraü và iti . çù + %<igupadhàt kit>% 4 . 119 . iti uõàdisåtreõa in . kicca .) j¤ànasaüsàrayoþ pàragantà . ÷àstrakçdàcàryaþ . (yathà, çgvede 1 . 1 . 2 . %<agni pårbebhiçùibhirãóyo nåtanairuta sa devà eha vakùyati>% ..) riùirhasàdi÷ca . %<vidyàvidagdhamatayo riùayaþ prasiddhàþ>% . iti prayogàt . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . satyavacàþ 2 ÷àpàstraþ 3 . sa tu saptavidhaþ yathà . vyàsàdyà maharùayaþ 1 bhelàdyàþ paramarùayaþ 2 kaõvàdayo devarùayaþ 3 va÷iùñàdyà brahmarùayaþ 4 su÷rutàdyàþ ÷rutarùayaþ 5 çtaparõàdayo ràjarùayaþ 6 jaiminyàdyàþ kàõóarùayaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. tathà ca ratnakoùe . sapta brahmarùi-devarùi-maharùi-paramarùayaþ . kàõóarùi÷ca ÷rutarùi÷ca ràjarùi÷ca kramàvaràþ .. * .. manvantarabhede saptarùinàmàni yathà . 1 svàyambhuvamanvantare marãciþ . atriþ . aïgiràþ . pulastyaþ . pulahaþ . kratuþ . va÷iùñhaþ . (yathà harivaü÷e . 7 . 8 .
     %<marãciratrirbhagavànaïgiràþ palahaþ kratuþ .
     pulastya÷ca va÷iùñha÷ca saptaite brahmaõaþ sutàþ ..>%) 2 . svàrociùe urjastambhàdayaþ . (yathà, màrkaõóeye 67 . 4 .
     %<urjastambhastathà pràõo dattolirçùabhastathà .
     ni÷cara÷càrvavãrà÷ca tatra saptarùayo'bhavan ..>%) 3 . uttame va÷iùñhasutàþ pramadàdayaþ . (yathà, màrkaõóeye 73 . 13 .
     %<svatejasà hi tapaso va÷iùñhasya mahàtmanaþ .
     tanaya÷càntare tasmin sapta saptarùayo'bhavan ..>%) 4 . tàmase jyotirdhàmàdayaþ . (yathà màrkaõóeye 74 . 59 .
     %<jyotirdhàmà pçthuþ kàvya÷caitro'gnirbalakastathà .
     pãvara÷ca tathà brahman sapta saptarùayo'bhavan ..>%) 5 . raivate hiraõyaromà veda÷irà årdhvabàhurityàdayaþ . (yathà màrkaõóeye 75 . 73-74 .
     %<hiraõyaromà veda÷rãrårdhvabàhustathàparaþ .
     vedabàhuþ sudhàmà ca parjanya÷ca mahàmuniþ ..
     va÷iùñha÷ca mahàbhàgo vedavedàntapàragaþ .
     ete saptarùaya÷càsan raivatasyàntare manoþ ..>%) 6 . càkùaùe harya÷madvãrakàdayaþ . (màrkaõóeyamatànuyàyina ucyante tatraiva . 76 . 54 .
     %<sumedhà virajà÷caiva haviùmànunnato madhuþ .
     atinàmà sahiùõu÷ca saptàsanniti carùayaþ ..>%) 7 . vaivasvatàkhyavartamànamanvantare ka÷yapaþ . atriþ . va÷iùñhaþ . vi÷vàmitraþ . gautamaþ . jamadagniþ . bharadvàjaþ .. (yathà màrkaõóeye 79 . 9-10 .
     %<atri÷caiva va÷iùñha÷ca kà÷yapa÷ca mahànçùiþ .
     gautama÷ca bharadvàlo vi÷vàmitro'tha kau÷ikaþ ..
     tathaiva pattro bhagavànçcãkasya mahàtmanaþ .
     jamadagnistu saptaite munayo'tra tathàntare ..>%) 8 . sàvarõike gàlavaþ . dãptimàn . para÷uràmaþ . a÷vatthàmà . kçpaþ . çùya÷çïgaþ . vyàsaþ . yathà, màrkaõóaye 80 . 4 .
     %<ràmo vyàso gàlava÷ca dãptimàn kçpaeva ca .
     çùya÷çgïgastathà droõistatra saptarùayo'bhavan ..>% ràmaþ para÷uràmaþ . droõira÷vatthàmà ..) 9 . dakùasàvarõike dyutimadàdyàþ . (yathà màrkaõóeye 94 . 8 .
     %<medhàtithirvasuþ satyo jyotiùmàn dyutimàüstathà .
     saptarùayo'nyaþ sabalastathànyo havyavàhanaþ ..>%) 10 . brahmasàvarõike haviùmatsukçtasatyajayamårtyàdyàþ . (yathà màrkaõóeye 94 . 10, 13, 14 .
     %<manostu da÷amasyànyacchçõu manvantaraü dvija ! ..
     saptarùãüstàn nibodha tvaü ye bhaviùyanti vai tadà .
     àpo bhåtirhaviùmàü÷ca sukçtã satyaeva ca .
     nàbhàgo'pratima÷caiva và÷iùñha÷caiva saptamaþ ..>%) 11 . dharmasàvarõike aruõàdayaþ . (yathà màrkaõóeye 94 . 19-20 .
     %<haviùmàü÷ca variùñha÷ca çùñiranyastathàruõiþ .
     ni÷cara÷cànagha÷caiva viùñi÷cànyo mahàmuniþ ..
     saptarùayo'ntare tasminnagnideva÷ca saptamaþ ..>%) 12 . rudrasàvarõike tapomårtyàdayaþ . (yathà màrkaõóeye 94 . 25 .
     %<dyutistapasvã sutapàstapomårtistaponidhiþ .
     taporatistathaivànyaþ saptamastu tapodhçtiþ ..>%) 13 . devasàvarõike nirmohatattvadar÷yàdyàþ . (màrkaõóeyapuràõamate ayaü trayoda÷amanuþ raucyàkhyayàbhihitaþ . yathà, tatraiva 94 . 27-30 .
     %<trayoda÷asya paryàye raucyàkhyasya manoþ sutàn .
     saptarùãü ÷ca nçpàü÷caiva gadato me ni÷àmaya ..
     sudharmàõaþ suràstatra sukarmàõastathàpare .
     su÷armàõaþ surà hyete samastà munisattama ! ..
     mahàbalo mahàvãryasteùàmindro divaspatiþ .
     bhaviùyànatha saptarùãn gadato me ni÷àmaya ..
     dhçtimànavyaya÷caiva tattvadar÷ã nirutmukaþ .
     nirmohaþ sutapà÷cànyo niùprakampa÷ca saptamaþ ..>%) 14 . indrasàvarõike agnibàhu÷uci÷uddhamàgadhàdyàþ saptarùayaþ . (màrkaõóeyapuràõamate'yaü bhautyàkhyayàbhihitaþ . yathà tatraiva 99 . 1 .
     %<tataþ parantu bhautyasya samutpattiü ni÷àmaya .
     devànçùãüstathà puttràüstathaiva vasudhàdhipàn ..>% tataþ paraü trayoda÷amanvantarànantaram .. asmin manvantare saptarùinàmànyàha tatraiva 100 . 31 .
     %<agnãdhra÷càgnibàhu÷ca ÷ucirmukto'tha màdhavaþ .
     ÷ukro'jita÷ca saptaite tadà saptarùayaþ smçtàþ ..>% puràõàntare matabhedàt manvantarasaptarùãõàü nàmabhedo'pi dç÷yate . harivaü÷e 7 adhyàye tathà viùõupuràõe 3 aü÷e asya vivaraõàdikaü draùñavyam ..) .. * .. jyãtiþ÷àstramate va÷iùñhapatnyarundhatãsahitavattaimànamanvantarãyasaptarùãõàü maghànakùratre sthitiþ tasyodaye teùà¤codayo bhavati . kà÷okhaõóamate ÷anilokàdårdhaü dhråvalokàt adhaþ teùàü sthitiþ .. * .. vedaþ . kiraõaþ . iti medinã .. bhçgvàdimaharùisantànaþ . yathà .
     %<bhçgurmarãciratri÷ca aïgiràþ pulahaþ kratuþ .
     manurdakùo va÷iùñha÷ca pulastya÷ceti te da÷a ..
     brahmaõo mànasà hyete utpannàþ svayamã÷varàþ .
     paratvenarpayastasmàdbhåtàstasmànmaharùayaþ ..
     ã÷varàõàü sutàsteùàmçùayastàn nibodhata .
     kàvyo vçhaspati÷caiva ka÷yapa÷cyavanastathà .
     utathyo vàmadeva÷ca agastya÷cauùijastathà ..>% auùijasthàne kau÷ika iti và pàñhaþ .
     %<kardamo bàlikhilyà÷ca vi÷ravàþ ÷aktivarcasaþ .
     ityete çùayaþ proktàstapasà çùitàïgatàþ ..>% iti . tasya vyutpattiryathà .
     %<çùi hiüsàgatau dhàturvidyàsatyatapaþ÷rutiþ .
     eùa sannicayo yasmàt bràhmaõa÷ca tataþ tvçùiþ ..
     vivçttisamakàlantu buddhyà vyaktimçùistvayam .
     çùante paramàü yasmàt paramarùistataþ smçtaþ ..
     gatyarthàdçùaterdhàtornàmanirvçtikàraõam .
     yasmàdeùa svayambhåtastasmàcca çùità matà ..>% iti matsyapuràõe 120 adhyàyaþ ..

#<çùikaþ>#, puü, (çùeþ puttraþ . çùi + kan .) kàvyàdi-çùiputtraþ . yathà .

#<çùãkaþ>#, puü, (çùeþ puttraþ . çùi + kan .) kàvyàdi-çùiputtraþ . yathà .
     %<çùiputtrà çùãkàstu maithunàdgarbhasambhavàt .
     paratvenarùayaste vai bhåtàdiçùikàstataþ ..
     çùãkàõàü sutà ye vai vij¤eyà çùiputtrakàþ ityete çùayaþ proktàstapasà çùitàïgatàþ ..
     teùàü puttrànçùãkàüstu garbhotpannànnibodhata .
     vatsaro nahuùa÷caiva bhàradvàja÷ca vãryavàn .
     çùirdãrghatapà÷caiva vçhadduþsthaþ ÷aratvataþ ..
     vàji÷ravàþ sucitta÷ca ÷yàvo'÷va÷ca parà÷araþ .
     ÷çïgã ca ka÷yapa÷caiva ràjà vai÷ravaõastadà ..
     ityete çùikàþ sarve satyena çùitàïgatàþ .>% iti màtsye 120 adhyàyaþ ..

#<çùikulyà>#, strã, (çùãõàü kulyà kçtrimàlpà sarit iva .) nadã . iti hemacandraþ ..
     (%<çùikulyàü samàsàdya naraþ snàtvà vikalmaùaþ .
     devànü pitén càrcayitvà çùilokaü prapadyate ..>% iti bhahàbhàrate . tãrthayàtràparbaõi 3 . 84 . 46 .. çùikulàya hitam . çùikula + yat . çùikulahite, tri . yathà, màgavate 3 . 16 . 13 .
     %<atha tasyo÷atãü devãmçùikulyàü sarasvatãm .
     nàsvàdya manyudaùñànàü teùàmàtmàpyatçpyata ..>%)

#<çùijàïgalikã>#, strã, (çùipriyà jàïgalikã .) çkùagandhàvçkùaþ . iti ratnamàlà .. çùijàïgalaiti khyàtaþ . (vçddhadàraka÷abde'syà vi÷eùo j¤eyaþ ..)

#<çùiproktà>#, strã, (çùiõà proktà auùadhàrtham .) màùaparõãvçkùaþ . iti ratnamàlà .. (màùaparõã÷abde'syà guõàdikaü j¤eyam ..)

#<çùñiþ>#, strã, (çù hiüsàyàü + ktin .) khaïgaþ . ityamaraþ .. (yathà, çgvede . 5 . 57 . 2 .
     %<và÷ãmanta çùñimanto manãùiõaþ .
     sudhanvàna iùumanto niùaïgiõaþ ..>% àyudhamàtram . yathà çgvede 1 . 166 . 4 .
     %<mayante vi÷vàbhuvanàni harmyà .
     citro vo yàmaþ prayatàsvçùñiùu ..>% %<çùñiùu yuddhasthahetiùu>% . iti bhàùyam . tathà tatraiva . 5 . 52 . 6 .
     %<à rukmairàyadhà nara çùvà çùñãrasçkùata .>% %<çùñãràyudhavi÷eùàn>% . iti bhàùyam . tathà manuþ 3 . 133 .
     %<yàvato grasate gràsàn havyakavyeùvamantravit .
     tàvato grasate pretya dãpta÷ålarùñayoguóàn ..>% %<jvalita÷ålarùñàkhyàyudhalohapiõóàn>% . iti taññãkà .. dãptiþ . yathà, çgvede 3 . 54 . 13 .
     %<vidyudrathà maruta çùñimanto divo maryà çtajàtà ayàsaþ .>% %<çùñimanto dãptimantaþ>% . iti bhàùyam .. gamanàgamana÷ãlaþ . yathà, çgvede 1 . 64 . 4 .. %<aüseùveùàü nipnimçkùurçùñayaþ sàkaü yaj¤ire svadhayà divo naraþ>% . %<çùñayaþ gamanàgamana÷ãlàþ .>% iti dayànandabhàùyam .. puü, dharmasàvarõike manvantare çùibhedaþ . yathà, màrkaõóeye . 94 . 19 .
     %<haviùmàü÷ca variùñha÷ca çùñiranyastathàruõiþ ..>%)

#<çùyaþ>#, puü, strã, (çù + yat . nipàtanàt siddham .) mçgavi÷eùaþ . ityamaraþ .. (yathà mahàbhàrate çùya÷çïgopàkhyàne . 3 . 110 . 27 .
     %<çùya÷çïgaþ kathaü mçgyàmutpannaþ kà÷yapàtmajaþ .>% çùyasya mçgavi÷eùasya ÷çïgamiva ÷çïgaü yasya sa çùya÷çïgaþ .
     %<çùyo nãlàïgako loke sarohya iti kãrtitaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe dvitãye bhàge ..) svanàmakhyàtaþ kuruvaü÷ãyo devàtithiputtraþ . yathà, bhàgavate . 9 . 22 . 11 .
     %<tata÷ca krodhanastasmàd devàtithiramuùya ca .
     çùyastasya dilãpo'bhåt pratãpastasya càtmajaþ ..>%

#<çùyaketuþ>#, puü, (çùyaþ ketau yasya .) aniruddhaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. asya råpàntaràõi . ç÷yaketuþ . çùyaketanaþ . riùyaketuþ . vi÷vaketuþ ..

#<çùyagatà>#, strã, (çùyeõa çùisamåhena gatà j¤àtà .) çùyaproktàvçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<çùyagandhà>#, strã, (çùyasya mçgavi÷eùasya gandha iva gandho yasyàþ .) vçkùavi÷eùaþ . çùijàïgala iti khyàtaþ . tatparyàyaþ . çkùagandhà 2 çùijàïgalikã 3 . iti ratnamàlà ..
     (%<mahàsahà-çddhi-çùyagandhà÷vagandhetyàdiùu ..>% itiü carake vimànasthàne avçme'dhyàye ..)

#<çùyaproktà>#, strã, (çùyeõa çùisamåhena proktà .) ÷atamålã . ÷åka÷imbã . atibalà . iti medinã .. (asyàþ paryàyo yathà ..
     %<atibalà mahà÷atàvarã kapikacchu÷ca .>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe dvitãye bhàge .. vyavahàro yathà ..
     %<aindyçùabhyatirasarùyaproktàpayasyetyàdiùu .>% iti carake såtraüsthàne caturthe'dhyàye .. atra tu çùyaproktà màùaparõã iti ÷ivadàsãyañãkà .. * ..
     %<kukkuñã sarpagandhà ca tathà kàõaviùàõike .
     çùyaproktà vayasthà ca ÷çïgã mohanavallikà ..>% iti uttaratantre ùaùñitame'dhyàye su÷rutenoktam ..)

#<çùyamåkaþ>#, puü, (çùyo mçgo måko yatra .) parbatavi÷eùaþ . iti jaña dharaþ .. sa tu dakùiõade÷e pampàsarovarakåle sthitaþ . yatra bàlibhayàt sugrãvàdayaþ pa¤ca vànaràþ sthitàþ .. iti ràmàyaõam ..
     (%<tàvçùyamåkasya samãpacàrã caran dadar÷àdbhutadar÷anoyau .>% iti ràmàyaõe . 4 . 1 . 128 ..)

#<çùya÷çïgaþ>#, puü, (çùyasya mçgasya ÷çïgamiva ÷çïgamasya .) munivi÷eùaþ . sa tu vibhàõóakasutaþ . tasya bhàryà lomapàdaràjakanyà ÷àntà . iti ràmàyaõam .. (%<mànyo muniþ svàü puramçùya÷çïgaþ .>% iti bhaññiþ . 1 . 10 .. asya janmanaþ prabhçti vivaraõamucyate .
     àsãtpurà mahàtejàstapasvisattamaþ kà÷yapo vibhàõóako nàma çùiþ . sa ca mahàhradaü samàsàdya dãrghakàlaü tapasi sthitaþ . ekadàpsarasamurva÷ãü dçùñvà calitacittasyàsya retaþ apsu pracaskanda . tataþ kàcit mçgã tçùità toyena saha tatpãtvà garbhiõã abhavat . ityaü hi mçgã purà kàcit devakanyàsãt ÷àpava÷àt mçgaråpadhàriõã vane vicarantã sthità . athàmoghatvàt brahmaretasastasyàü mçgyàmekaþ puttraþ samabhavat . mçgãgarbhajàtatvàdasya ÷irasi ÷çïgamajàyata tenàsya çùya÷çïga iti nàma samabhavat . anena hi pituranyaþ ko'pi mànuùo na dçùñapårbastasmàdananyaviùayaü asya manaþ sadà brahmacarye evàbhavat . etasminneva kàle da÷arathasya bandhurlomapàda iti khyàto'ïgànàmã÷varaþ samabhavat . tena kàmàt bràhmaõasya mithyàkçtam . asmàt sarve bràhmaõàstaü paritatyajuþ . praõaùñayaj¤asyàsya ràjye na vavarùa ÷atakratuþ . ataþ kliùñacittaþ sa ràjà bràhmaõàn santoùayitvà ka¤cidupàyaü paryapçcchat . tena pçùñàste bràhmaõà yaj¤àrthaü çùya÷çïgamànetuü upadidi÷uþ . atha sa ràjà duùkaratvàdasya kàryasya çùya÷çïgamànetuü ÷àpàdyabhãtàbhirvàràïganàbhiryatnamakarot . atha råpayauvanasampannàþ kà÷cit vàràïganà bahåni upàyanadravyàõi gçhãtvà jalapathena taü tapodhanam lobhayitvànetuü pratasthire . atha tàþ kà÷yapasyà÷ramaü samàsàdya vyàjakçtà÷ramàü nàvamadåre nibadhya tatrottasthuþ . atha kadàcit tàsàü kàcit ku÷alà çùeþ sutaü taü dçùñvà vàgbhaïgyà mohayitvà vicitràõi màlyàni vàsàüsi ca dattvà peyàni ca pàyayitvà tena saha cikrãóa prajahàsa ca . etàdç÷ena vividhopàyena taü pràpayitvà kàmava÷atàü agnihotrasyopade÷aü kçtvà ca svasthànamàjagàma . gatàyà¤ca tasyàü madanena matto vicetana÷càbhavadçùya÷çïgaþ . atha vibhàõóakastapasaþ pratinivçtya svasutaü tathàvidhaü dçùñvà prabodhayàmàsa . prabodhya tapasyàrthaü prasthite ca tasmin punaþ sà çùiråpadhàriõã ve÷yà taü vibhàõóakasutaü pralobhya nàvyà÷ramamànãya drutataraü lomapàdaràjyamàyatà . atha sa ràjà te pràpya vibhàõóakasutaü prahçùñamanà antaþpure nive÷ayàmàsa . praviùñe ca tasmin tapodhane samastaràjyaü pravçùñaü jalenàpåryamàõamabhavat . evaü sa lomapàdaþ paripårõakàmaþ tapodhanàgragaõyàt vibhàõóakàt ÷àpamuktimicchan svamitrasya da÷arathasya sutàü ÷àntàü çùya÷çïgàya pradadau . atha vibhàõóako muniþ tapasaþ pratinivçttaþ sutamanavalokya dhyànadhiyà sarvamavagamya krudhà jvalanniva lomapàdaràjyaü àjagàma . àgate ca tasmin vibhãtaiþ sarvaiþ çùya÷çïgasya ràjyamidamiti àcakhye . påjita÷ca tena ràjaùiõà divi indramiva puttraü ÷acãmiva ÷àntàü snuùà¤càvalokya gràmàü÷ca ghoùàü÷ca sutasya ityavagamya ÷àntakopaþ svà÷ramaü prati prayayau . atha sa çùya÷çïgaþ ÷àntayà saha tasmin ràjye sukhamaticiramavasat ..
     atha gacchati kàle såryavaü÷àvataüso ràjà da÷arathaþ anapatyatayà kli÷yamànahçdayo nijaguruü va÷iùñhadevaü puttralàbhopàyaü prapraccha . evamuktastena çùipravaro va÷iùñhaþ lomapàdaràjyàt çùya÷çïgaü tapodhanaü samànãya puttreùñiü kartuü samàdi÷at . athàsau ràjà evamabhihitaþ svajàmàtaramamuü çùya÷çïgamànetuü yatnamakarot . tata àgatena tena kriyamàõe yaj¤e daiva÷carurvahnimadhyàdudatiùñhat . etaccarubhakùaõàt nàràyaõàvatàrasvaråpà ràmàdaya÷catvàro da÷arathasya tanayà jàtàþ . ayaü vibhàõóakasutastu mahàpratàpavàn yaj¤aniùñha÷ceti prasiddhaþ . etatkathà ca mahàbhàrate . 3 . 110 adhyàyantathà ràmàyaõe . 1 . 9 adhyàya¤càrabhya draùñavyà .. * .. sàvarõike manvantare çùibhedaþ . yathà, màrkaõóeye 80 . 4 .
     %<ràmo vyàso gàlava÷ca dãptimàn kçpaeva ca .
     çùya÷çïgastathà droõistatra saptarùayo'bhavan ..>%)

#<é>#

#<é># dãrghaékàraþ . sa tu aùñamasvaravarõaþ . asyoccàraõasthànaü mårdhà . (yathà, siddhàntakaumudyàü %<çñuraùàõàmmårdhà>% . pàõinãya÷ikùàyàmapi .
     %<syurmårdhaõyà çñuraùà dantyà ëtulasàþ smçtàþ .>%) sa pluta÷ca bhavati .. iti vyàkaraõam .. (sa ca udàttànudàttasvaritabhedàt tridhàpi punaþ pratyekamanunàsikànanunàsikabhedena dvidheti ùaóvidhaþ .) ékàraü parame÷àni svayaü paramakuõóalam . pãtavidyullatàkàraü pa¤cadevamayaü sadà .. caturj¤ànamayaü varõaü pa¤capràõayutaü sadà . tri÷aktisahitaü varõaü praõamàmi sadà priye . iti kàmadhenutantram .. (vaïgãyabhàùàyàm .) tasya lekhanaprakàro yathà --
     %<tadråpàdhogatà dakùà vàmataþ ku¤cità tvadhaþ .
     punardakùagatà rekhà tàsu brahme÷aviùõavaþ ..
     màtrà ÷aktiþ parà j¤eyà dhyànamasya pravakùyate .>% iti varõoddhàratantram .. * .. tasya nàmàni yathà .
     %<éþkrodho'tithi÷o vàõã vàmano go'tha ÷rãrdhçtiþ .
     årdhvamukhã ni÷ànàthaþ padmamàlà vinaùñadhãþ ..
     ÷a÷inã mocikà ÷reùñhà daityamàtà pratiùñhità .
     ekadantàhvayo màtà harità mithunodayà ..
     komalaþ ÷yàmalà medhã pratiùñhà patiraùñamã .
     brahmaõyamiva kãlàle pàvako gandhakarùiõã ..>% iti tantra÷àstram .. vàmanàsikà . iti vãjavarõàbhidhànam .. (màtçkanyàse'sya vàmanàsikayà nyasyatayà tathàtvam . yaduktaü màtçkànyàsamantre .
     %<éü namo dakùiõaghràõe éü namo vàmaghràõe .>% iti .. anubandhavi÷eùastena cyaïyahrasvo và syàt . yaduktaü kavikalpadrume . %<cyaïyahrasvo'tha érvà ëraïvànirvàtha eþ sici>% .. (etena kaõé àrtasvare luïi kçte jracãkaõat acakaõat iti syàt ..)

#<é># gi gatyàü . iti kavikalpadrumaþ . (ghàdi-kryàdiüparaü-sakaü-señ .) gi éõàti . ãrõaþ ãrõiþ . iti durgàdàsaþ ..

#<é>#, vya, (é + kvip .) vàkyàrambhaþ . rakùà . iti medinã .. nindà . bhayam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<é>#, klã, (éõàtãti . é + kvip .) vakùaþ . iti medinã ..

#<éþ>#, strã, devamàtà . dànavamàtà . (é + bhàve kvip .) smçtiþ . gatiþ . iti medinã ..

#<éþ>#, puü, (éõàti pràpnoti vi÷vamiti . é + kvip .) bhairavaþ . (yathà, %<énandadàtri ! pramathe÷asaïgeþ ! .>% ityudbhañaþ ..) danujaþ . iti medinã ..

#<ë>#

#<ë># ëkàraþ . sa tu navamasvaravarõaþ . asyoccàraõasthànaü dantaþ . (yaduktam siddhàntakaumudyàm %<ëtulasànàndantàþ>% . ÷ikùàyàmapi yathà --
     %<syurmårdhanyà çñurasà dantyà ëtulasàþ smçtàþ .>%) sa hrasvo dãrghaþ pluta÷ca bhavati . iti vyàkaraõam .. (ayantu udàttànudàttasvaritabhedàt trividho'pi pratyekaü punaranunàsikànanunàsikabhedana dvidheti ùaóvidhaeva ..)
     %<ëkàraü ca¤calàpàïgi kuõóalã paradevatà .
     atra brahmàdayaþ sarve tiùñhanti satataü priye ..
     pa¤cadevamayaü varõaü caturj¤ànamayaü sadà .
     pa¤capràõayutaü varõaü tathà guõatrayàtmakam ..
     vindutrayàtmakaü varõaü pãtavidyullatà tathà .>% iti kàmadhenutantram .. (vaïgãyabhàùàyàü) asya lekhanaprakàro yathà --
     %<rekhàdhaþkuõóalã vakrà dakùato vàmato gatà .
     vahnã÷avàyavastàsu nityaü santi ca nitya÷aþ ..>% iti varõoddhàratantram .. * .. asya nàmàni yathà --
     %<ëþ sthàõuþ ÷rãdharaþ ÷uddho medhàdhåmràvako viyat .
     devayonirdakùagaõóo mahe÷aþ kauntarudrakau ..
     vi÷ve÷varo dãrghajihvà mahendro làïgaliþ parà .
     candrikà pàrthivo dhåmrà dvidantaþ kàmavardhanaþ ..
     ÷ucismità ca navamã kàntiràyàtake÷varaþ .
     cittàkarùiõã kà÷a÷ca tçtãyakulasundarã ..>% iti tantra÷àstram .. (màtçkànyàse dakùiõagaõóe nyasyatayà dakùiõagaõóenàpyabhidhànam . yathà màtçkànyàsamantre . %<ëü namo dakùiõagaõóe ëü namo vàmagaõóe>% . anubandhavi÷eùaþ . etena luïi aï syàt . yaduktam kavikalpadrume .
     %<caïyahrasvo'thaérvà ëraïvànirvàtha eþ sici .>% etena gam ë au gatau ityasya luïi agamaditi syàt ..)

#<ë>#, vya, devamàtà . iti medinã ekàkùarakoùa÷ca .. bhåmiþ . kudhraþ parbataþ . iti medinã ..

#<í>#

#<í># dãrgha íkàraþ . sa tu da÷amasvaravarõaþ . asyoccàraõasthànaü dantaþ . (yathà mugdhabodhe . %<ëtrayaü tathadadhanalasàþ vo dantyàþ>% .) sa pluta÷ca bhavati . iti vyàkaraõam .. (udàttànudàttasvaritabhedàt trividho'pi pratyekaü punaranunàsikànunàsikabhedàt ùaóvidhaeva .)
     %<íkàraü parame÷àni pårõacandrasamaprabham .
     pa¤cadevàtmakaü varõaü pa¤capràõàtmakaü sadà ..
     guõatrayàtmakaü varõaü tathà vindutrayàtmakam .
     caturvargapradaü devi svayaü paramakuõóalã ..>% iti kàmadhenutantram .. (vaïgãyabhàùàyàü) asya lekhanaprakàro yathà --
     %<tatkroóatulyaråpà ca rekhà sà vaiùõavã smçtà .
     tàsu vandyàþ sure÷àni durgà vàõã sarasvatà ..>% iti varõoddhàratantram .. * .. tannàmàni yathà --
     %<íkàraþ kamalà harùà hçùãke÷o madhuvrataþ .
     såkùmà kàntirvàmagaõóo rudraþ kàmodarã surà ..
     ÷àntikçt svastikà ÷akro màyàvã lolupo viyat .
     ku÷amã susthiro màtà nãlapãto gajànanaþ ..
     kàminã vi÷vaùà kàlo nityà ÷uddhaþ ÷uciþ kçtã .
     såryo dhairyotkarùiõã ca ekàkã danujaprasåþ ..>% iti tantra÷àstram .. (màtçkànyàse vàmagaõóe nyasyatayà tannàmnàpyabhidhànam . màtçkànyàsamantro yathà .. %<ëü namo dakùiõagaõóe íü namo vàmagaõóe>% .. mugdhabodhamate tantramate ca ëkàrasya dãrghatvamasti pàõinimate tu nàsti . atredaü j¤àtavyaü ëkàrasya dãrghatvàbhàve'pi %<ëti ívà>% iti vàrtikokteþ íkàra eva tatra vidheyaþ . tena hotíkàra ityàdau íkàrasya vyavahàraþ . mugdhabodhe'pi etadanusàreõa ekamàtradvimàtratrimàtràpekùà %<ëtrayam>% ityuktantena na virodhaþ ..)

#<í>#, vya, devanàrã . nàryàtmà . màtà . iti medinã ..

#<íþ>#, strã, daityastrã . ityekàkùarakoùaþ .. danujamàtà . kàmadhenumàtà . iti ka÷cidekàkùarakoùaþ ..

#<íþ>#, puü, sarvaþ . mahàdevaþ . iti ka÷cidekàkùarakoùaþ ..

#<e>#

#<e># ekàraþ . sa tu ekàda÷asvaravarõaþ . asyoccàraõasthànaütàlukaõñha÷ca . (yaduktaü siddhàntakaumudyàm . %<edaitoþ kaõñhatàlu>% . tathàca ÷ikùàyàm .
     %<eai tukaõñhatàlavyàvo au kaõñhoùñhajau smçtau ..>%) sa dãrghaþ pluta÷ca bhavati . iti vyàkaraõam .. (udàttànudàttasvaritabhedàt trividho'pi pratyekaü punaranunàsikànanunàsikabhedàt ùaóvidhaeva ..)
     %<ekàraü paramaü divyaü brahmaviùõu÷ivàtmakam .
     ra¤jinãkusumaprakhyaü pa¤cadevamayaü sadà ..
     pa¤capràõàtmakaü varõaü tathà vindutrayàtmakam .
     caturvargapradaü deci svayaü paramakuõóalã ..>% iti kàmadhenutantraü .. (vaïgãyabhàùàyàü) asya lekhanaprakàro yathà .
     %<ku¤cità vàmato rekhà dakùakoõàyatà tvadhaþ .
     punarvàmagatà saiva tàsu vahnã÷avàyavaþ ..>% iti varõoddhàratantram .. * .. asya nàmàni yathà .
     %<ekàro vàstavaþ ÷aktirjhiõñã soùñho bhagaü marut .
     såkùmà bhåto'rdhake÷ã ca jyotsnà ÷raddhà pramardanaþ .
     bhayaü j¤ànaü kçùà dhãrà jaïghà sarvasamudbhavaþ .
     vahvirviùõurbhagavatã kuõóalã mohinã vasaþ ..
     yoùidàdhàra÷akti÷ca trikoõà ã÷asaüj¤akaþ .
     sandhirekàda÷ã bhadrà padmanàbhaþ kulàcalaþ ..>% iti tantra÷àstram .. * .. anyacca .
     %<ekàro vàmagaõóàntaþ ÷aktirjhiõñã bhagantathà .
     màkùavãja¤ca vijayà oùñha ekàda÷asvaraþ ..>% iti vãjavarõàbhidhànam .. (màtçkànyàse'sya oùñhasthàne nyasyatayà oùñha÷abdenàpyabhidhànam . bhàtçkànyàsamantro yathà -- %<aiü nama oùñhe aiü namo'dhare>% .. iti . anubandhavi÷eùaþ . tena luïi sici avçddhiþ syàt . yathàha kavikalpadrume ..
     %<ëraïvànirvàtha eþ sici .
     avçddhiþ airyajàdiþ syàt ..>% etena kañe varùàvarõayorityasya luïi akañãditi syàt ..)

#<e>#, vya, smçtiþ . asåyà . anukampà . àmantraõam . àhvànam . iti medinã ..

#<eþ>#, puü, (eti pràpnoti sarvaüvi÷vamiti . iõ + ac . %<sarvaü viùõumayaü jagat>% iti vàkyàdasya tathàtvam ..) viùõuþ . ityekàkùarakoùaþ ..

#<ekaü># tri, (etãti . iõa gatau . %<iõbhãkàpà÷alyatimarcibhyaþ kan>% .. 3 . 43 . ityuõàdisåtreõa kan .) mukhyam . anyat . kevalam . ityamaraþ ..
     (%<tvameko hyasya sarvasya vidhànasya svayambhuvaþ .>% iti manau 1 . 3 . %<ajàmekàü lohita÷uklakçùõàm>% iti ÷rutiþ .. %<ekàtapatraü jagataþ prabhutvam>% . iti raghuvaü÷e 2 . 47 . %<mamàtra bhàvaikarasaü manaþ sthiram>% iti kumàre 5 . 82 ..) àdisaükhyà . iti medinã . athaikavàcakàni . paramàtmà 1 vidhuþ 2 kùitiþ 3 gaõe÷adantaþ 4 ÷ukracakùuþ 5 . iti kavikalpalatà .. agniþ 6 såryaþ 7 devaràjaþ 8 yamaþ 9 . iti mahàbhàrate vanaparba .. (sarvanàma÷abdo'yam . tathà ca siddhàntakaumudyàü %<sarvàdaya÷ca pa¤catriü÷at>% ityuktvà %<tyad-tad-yad etad-idam-adas eka-dvi-yuùmad-asmad-bhavat-kim>% ityuktavàn . yathà ÷àkuntale 2 aïke . %<vi÷ràntena bhavatà mamàpyekasmin karmaõi sahàyena bhavitavyam .>% puü, svanàmakhyàta ailavaü÷ãyo nçpatibhedaþ . yathà, bhàgavate 9 . 15 . 2 .
     %<÷rutàyorvasumàn putraþ satyàyo÷ca ÷rutaü jayaþ .
     rayasya sutaeka÷ca jayasya tanayo'mitaþ ..>% parame÷varaþ . viùõuþ . yathà viùõusaühitàyàm . %<eko naikaþ savaþ kaþ kim>% . %<paramàrthataþ sajàtãyavijàtãyasvagatabhedaràhityàdekaþ>% . iti bhàùyam . ghañe ghañàntaràt bhedaþ sajàtãyabhedaþ . ghañe pañàt bhedaþ vijàtãyabhedaþ . ghañe kapàlàderbhedaþ svagatabhedaþ ..)

#<ekakaþ># tri, (%<ekàdàkiniccàsahàye>% . 5 . 3 . 52 . ityatra cakàràt pakùe kan .) asahàyaþ . ekalà iti bhàùà . tatparyàyaþ . ekaþ 2 ekàkã 3 . ityamaraþ ..
     (%<mahànapyekako vçkùaþ sarvataþ supratiùñhitaþ .
     prasahyaiva hi vàtena ÷akyo dharùayituü yataþ ..>% iti pa¤catantre 3 . 52 . .. tathà naiùadhe . 2 . 36 .
     %<vidhirekakacakracàriõam kimu nirmitsati mànmathaü ratham ..>%)

#<ekakuõóalaþ># puü, (ekaü kuõóalaü yasya .) balaràmaþ . kuveraþ . iti medinã ..

#<ekaguruþ>#, puü, (eko gururyasya .) satãrthaþ . ityamaraþ .. ekagurura ÷iùya iti bhàùà ..

#<ekacakraü>#, klã, (ekaü cakraü yasya .) purãvi÷eùaþ . tatparyàyaþ . harigçham 2 ÷umbhapurã 3 . iti trikàõóa÷eùaþ .. såryarathaþ . tri, asahàyacàrã . yathà, çgvede 1 . 164 . 2 .
     %<sapta yu¤janti rathamekacakrameko'÷vo vahati saptanàmà .
     trinàbhicakramajaramanarvaü yatremà vi÷và bhuvanàdhitasthuþ ..>% atra bhàùyakçtà yadvyàkhyàtantadàha .
     %<ekacakramekarathàïgopetam . yadyapi trãõi cakràõi tathàpi teùàmekaråpatvàdekacakramityucyate rathaü raühaõasvabhàvaü bhuryasya sambandhinaü saptaitatsaüïkhyakà a÷và yu¤janti anubadhnanti vahantyahoràtranirvàhàya . kiü vastutaþ sapta netyàha . eko'÷vaþ saptanàmà . eka eva saptàbhidhànaþ saptadhà namanaprakàro và eka eva vàyuþ saptaråpaü dhçtvà vahatãtyarthaþ . vàùvadhãnatvàdantarãkùasa¤càrasya ekacakramityuktam . kãdç÷antadityata àha . trinàbhi balayatrayamadhyasthitanàbhisthànãyacchidratrayopetam . aüjaramamaraõadharmàkam . anarvama÷ithilaü punastadeva vi÷eùyate . yatra yasmiü÷cakre imà vi÷và bhuvanà imàni prasiddhàni sarvàõi bhåtajàtànyadhi à÷ritya tasthustiùñhanti . yadvà ekacakramekacàriõamasàhàyyena sa¤carantaü rathamàdityaü sapta yu¤janti sarpaõasvabhàvàþ saptasaükhyà và ra÷mayaþ saptaprakàrakàryà asàdhàraõàþ parasparavilakùaõàþ ùaóçtavaþ ekaþ sàdhàraõa ityevaüråpà yadvà màsadvayàtmakàþ ùañ aparo'dhimàsàtmaka eka ityevaü saptartavo yu¤janti etasya kàryaü nirvahantãtyarthaþ . sa caiko'sahàyo'÷vo lyàpana÷ãla àdityaþ saptanàmà saptarasànàü sannamayitàro ra÷mayo yasya tàdç÷aþ . saptarùibhiþ ståyamàno vàdityo vahati dhàrayati bhramatãtyarthaþ . kiü bhåtam . trinàbhi cakram . trayo nàbhisthànãyàþ sandhyàsambaddhà và eva çtavo yasya tattàdç÷am . ke te grãùmavarùàhemantàkhyàþ yadvà bhåtabhaviùyadvartamànàkhyàstrayaþ kàlàstrinàbhayaþ . tadvi÷iùñaü cakraü cakravat punaþ punaþ paribhramamàõaü saüvatsaràkhyacakramajaramamaraõam . na hi kadàcidapi kàlo mriyate anàdinidhanaþ kàlaþ iti smçteþ . anarvamapratihatam . ãdç÷aü saüvatsaràkhyaü cakraü nànàkàlàvayavopetamayamàdityaþ punaþ punaràvartayati saüvatsaràdarvàcãnànàü tatraivàntarbhàvàt yugàdãnàü tadàvçttisàdhyàt saüvatsarasya cakratvena råpaõam . punaþ kãdç÷aü tat . yatra yasmiü÷cakre imà vi÷và bhuvanà imàni sarvàõi bhåtànyadhitasthuþ à÷ritya tiùñhanti kàlàdhãnatvàt sarvasyàþ sthiteþ . ãdç÷asya kàlasya kàraõabhåtaparame÷varaparij¤ànena mokùasadbhàvàt j¤ànamokùàkùarapra÷aüsà ca>% .. nçpàdvayavi÷iùñam . ekaràjavi÷iùñam . yathà, bhàgavate . 3 . 1 . 20 .
     %<itthaü vrajan bhàratameva varùaü kàlena yàvat gatavàn prabhàsam .
     tàvaccha÷àsa kùitimekacakràmekàtapatràmajitena pàrthaþ ..>% puü, asurabhedaþ . yathà, harivaü÷e 3 . 84 .
     %<ekacakro mahàbàhustàraka÷ca mahàbalaþ .>% ayaü hi prativindhya iti nàmnà prasiddhaþ . yathà . mahàbhàrate 1 . sambhavaparbaõyaü÷àvataraõe 67 . 22 .
     %<ekacakra ivi khyàta àsãdyastu mahàsuraþ .
     prativindhya iti khyàto babhåva prathitaþ kùitau ..>% strã, svanàmakhyàtà purã . atrastho bhãmaseno mahàbalaü vakanàmànamasuraü hatavàn .. yathà -- mahàbhàrate . 1 . aü÷àvatàraparbaõi bhàratasåtre . 61 . 26-28 .
     %<te tatra niyatà kàlam ka¤cidåùurnararùabhàþ .
     màtrà sahaikacakràyàü bràhmaõasya nive÷ane ..
     tatràsasàda kùudhitaü puruùàdaü vçkodaraþ .
     bhãmaseno mahàbàhurvakaü nàma mahàbalam ..
     ta¤càpi puruùavyàghro bàhuvãryeõa pàõóavaþ .
     nihatya tarasà vãro nàgaràn paryasàntvayat ..>%)

#<ekacaraþ>#, puü, (eka÷carati yaþ . cara + pacàdyac .) hiüsrapa÷uvi÷eùaþ . gaõóàra iti bhàùà . tatparyàyaþ . vàrdhãnasaþ 2 gaõotsàhaþ 3 gaõóakaþ 4 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (sarpàdiþ . yathà, manuþ . 5 . 17 .
     %<na bhakùayedekacarànaj¤àtàü÷ca mçgadvijàn .>% %<ye ekàkinaþ pràyeõa caranti sarpàdayamtànekacaràn>% . iti taññãkàyàü kullukabhaññaþ .. (tri, ekàkicàrã . yåthabhraùñaþ . yathà, %<ayamekacaro'bhivartate màm>% . iti kiràte . 13 . 3 . %<ekacaro yåthàdapetaþ>% . iti taññãkà ..)

#<ekacàrã>#, [n] puü, (ekaþ san caratãti . car + õini .) buddhasahacàrã . iti trikàõóa÷eùaþ .. (ekacàriõi, tri ..)

#<ekajañà>#, strã, (ekà jañà yasyàþ .
     %<eùaivaikajañà khyàtà yasmàttasyà jañàdhikà .>% iti ÷ravaõàt . yadvà ekà mukhyà jañà yasyàþ .
     %<khaülikhantãü jañàmekàü bibhratãü ÷irasà svayam .>% iti ca ÷ravaõàttathàtvam .) ugratàrà . tasyà àvirbhàvo yathà --
     %<sarve suragaõàþ sendràstato gatvà himàcalam .
     gaïgàvatàranikañe mahàmàyàü pratuùñuvuþ ..
     anekasaüstutà devã tadà sarvàmarotkaraiþ .
     màtaïgavanitàmårtirbhåtvà devànapçcchata ..
     yuùmàbhiramarairatra ståyate kà ca bhàvinã .
     kimarthamàgatà yåyaü màtaïgasyà÷ramaü prati ..
     evaü bruvantyà màtaïgyàstasyàstu kàyakoùataþ .
     samudbhåtàbravãddevã màü stuvanti surà iti ..
     ÷umbho ni÷umbho hyasurau bàdhete sakalàn suràn .
     tasmàttayorbadhàyàhaü ståye'dya sakalaiþ suraiþ ..
     viniþsçtàyàü devyàntu màtaïgyàþ kàyatastadà .
     bhinnà¤jananibhà kçùõà sàbhåt gaurã kùaõàdapi ..
     kàlikàkhyàbhavat sàpi himàcalakçtà÷rayà .
     tàmugratàràmçùayo vadantãha manãùiõaþ ..
     ugràdapi bhayàt tràti yasmàdbhaktàn sadàmbikà .
     etasyàþ prathamaü vãjaü kathitaü tantrameva ca ..
     eùaivaikajañà khyàtà yasmàttasyà jañàdhikà .
     ÷çõutaü cintanaü càsyàþ samyak vetàlabhairavau ..
     yathà dhyàtvà mahàdevãü bhaktaþ pràpnotyabhãpsitam .
     caturbhujàü kçùõavarõàü muõóamàlàvibhåùitàm ..
     khaïgaü dakùiõapàõibhyàü bibhratãndãvaraü tvadhaþ .
     kartrã¤ca kharpara¤caiva kramàdvàmena bibhratãm ..
     khaü likhantãü jañàmekàü bibhratãü ÷irasà svayam .
     muõóàmàlàdharàü ÷ãrùe grãvàyàmapi sarvadà ..
     vakùasà nàgahàrantu bibhratãü raktalocanàm .
     kçùõavastradharàü kañyàü vyàghràjinasamanvitàm ..
     vàmapàdaü ÷avahçdi saüsthàpya dakùiõaü padam .
     vinyasya siühapçùñhe tu lelihànàsavaü svayam ..
     sàññahàsamahàghorà ràvayuktàtibhãùaõà .
     cintyogratàrà satataü bhaktimadbhiþ sukhepsubhiþ .. * ..
     etasyàþ saüpravakùyàmi yà aùñau yoginãstu tàþ .
     mahàkàlyatha rudràõã ugrà bhãmà tathaiva ca ..
     ghorà ca bhràmarã caiva mahàràtri÷ca saptamã .
     bhairavã càùñamã proktà yoginãstàþ prapåjayet ..>% iti kàlikàpuràõe 61 adhyàyaþ ..

#<ekajanmà>#, [n] puü, (ekaü mukhyaü janma yasya . dikpàlàü÷asambhåtatvàdasya tathàtvam .) ràjà . iti trikàõóa÷eùaþ .. (ekaü na dvitãyaü janma yasya ityarthe . ÷ådraþ . tasya advijatvàt tathàtvam .)

@<[Page 1,292a]>@
#<ekatamaþ>#, tri, (eka + %<ekàcca pràcàm>% . 5 . 3 . 94 . iti óatamac .) bahånàü madhye ekaþ . iti vyàkaraõam .. (yathà mahàbhàrate àdiparbaõi .
     %<astràõi và ÷arãraü và brahmannekatamaü vçõu ..>%)

#<ekataraþ>#, tri, (eka + %<ekàcca pràcàm>% . 5 . 3 . 94 . iti óatarac .) dvayormadhye ekaþ . iti vyàkaraõam . bhinnaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yadàha kàtyàyanaþ .
     %<yadi hyekataro hyeùàü strãdhanaü bhakùayedbalàt ..>%)

#<ekatà>#, strã, (ekasya bhàvaþ . eka + tal + ñàp .) ekatvam . aikyam . iti vyàkaraõam .. (yathà, ràmàyaõe 66 . 13 .
     %<vahvãrapi matãrgatvà mantriõo mantranirõaye .
     punaryatraikatàü pràptàþ sa mantro madhyamaþ smçtaþ ..>%)

#<ekatànaþ>#, tri, (ekena bhàvarasena tanyate vistãryate iti . tana i¤a vistàre . karmaõyaõ .) ekàgraþ . ekaviùayàsaktacittaþ . ityamaraþ .. (yathà bhàgavate 7 . 9 . 8 .
     %<brahmàdayaþ suragaõà munayo'tha siddhàþ sattvaikatànamatayo vacasàü pravàhaiþ .
     nàràdhituü puruguõairadhunàpi pipruþ kiü toùñumarhati sa me harirugrajàteþ ..>% ekastàno vistçtiryasyeti .) ekatàle puü . ityamarañãkàyàü svàmã ..

#<ekatàlaþ>#, puü, (ekastulyastàlo mànaü yatra .) samanvitalayaþ . nçtyagãtavàdyànàü sàmyaü yatra . samatàla iti yasyàkhyà . ityamaramaratau .. (saïgãta÷àstre khanàmakhyàtaþ tàlabhedaþ . tri, ekatàlavçkùasamanvitaþ . yathà raghau 15 . 23 .
     %<ekatàla ivotpàtapavanaprerito giriþ ..>%)

#<ekatãrthã>#, [n] puü, (ekaü samaü tãrthamà÷ramo yasya .) satãrthaþ . gurubhài iti bhàùà .. (%<ekatãrthã ekà÷ramã>% iti mitàkùarà ..)

#<ekatra>#, vya, (eka + tral .) ekasmin . iti vyàkaraõam .. ekasaïge iti bhàùà . (ekatra nirõãtaþ ÷àstràrtho bàdhakaü vinànyatràpi prayujyate . iti durgàdàsaþ . yathà manuþ . 5 . 136 .
     %<ekà liïge gude tisrastathaikatra kare da÷a .
     ubhayoþ sapta dàtaùyà mçdaþ ÷uddhimabhãpsatà ..>%)

#<ekadaüùñraþ>#, puü, (ekà draüùñrà yasya . para÷uràmeõaikadantasya utpàñanàt tathàtvam .) gaõe÷aþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (asya para÷uràmakçtadantotpàñanakathà ekadanta÷abde draùñavyà ..)

#<ekadantaþ>#, puü, (eko danto yasya .) gaõe÷aþ . ityamaraþ .. (para÷uràmakçtagaõe÷adantotpàñanakathà brahmavaivarte uktà . ekadà rahasi sthitayoþ ÷ivà÷ivayordvàrapàlatvamaïgãkçtaü gajànanena . etasminnantare para÷uràmaþ ÷ivaü druùñumàgataþ . ÷ivadar÷anavyàkulasyàntarjigamiùordvàrarodhe kçte gaõapatinà saha tasya tumulaü yuddhamabhavat . para÷uràmakùiptena para÷unà ca gajànanasya eko dantaþ bhagnaþ . tadà prabhçtyeva ekadanto'sau kathyate ..)

@<[Page 1,292b]>@
#<ekadà>#, vya, (eka + %<sarvaikànyakiüyattadaþ kàle dà>% . 5 . 3 . 15 . iti dà .) ekasmin kàle . tatparyàyaþ . yugapat 2 . ityamaraþ .. (yathà bhàgavate 6 . 3 . 29 .
     %<jihvà na vakti magavadguõanàmadheyaü ceta÷ca na smarati caccaraõàravindam .
     kçùõàya no namati yacchira ekadàpi tànànayadhvamasato'kçtaviùõukçtyàn ..>%)

#<ekadçk>#, [÷] puü, (ekaü sarvamabhinnaü pa÷yati yaþ . ekàdç÷ + kvip .) mahàdevaþ . (ekà dçk yasya . ràmabàõamokùaõena naùñe ekacakùuùi kàkasya tathàtvam .) kàkaþ . kàõe tri . iti hemacandraþ .. (ekameva sarvaü brahmatvena pa÷yati yaþ iti vyutpattyà tattvavettà . brahmaj¤ànã .. ekameva pakùaü pa÷yatãtyarthe ekapakùà÷rayã ..)

#<ekadehaþ>#, puü, (ekaþ mukhyo deho yasya . graheùu saumyatvàdasya tathàtvam .) budhagrahaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (eko medaraktàdãnàü sàmyàt tulyo dehaþ ÷arãraü yatra . gotram . vaü÷aþ . yathà, harivaü÷e 46 adhyàye .
     %<bahåni vipra gotràõi munãnàü bhàvitàtmanàm .
     ekadehàni tiùñhanti vibhaktàni vinà prajàþ ..>% dampatã . %<asthibhirasthãni màüsairmàüsàni tvacà tvacamiti ÷ruteþ>% . tathà --
     %<÷arãràrdhaü smçtà jàyà puõyàpuõyaphale samà .>% iti smçtyukte÷ca jàyàpatyorekadehatvam ..)

#<ekadhà>#, vya, (eka + %<ekàddhodhyamu¤a>% . 4 . 2 . 4 .. iti dhà .) ekaprakàram . iti vyàkaraõam .. (yathà mahàbhàrate anugãtàparbaõi 14 . 42 . 60 .
     %<sarvavit sarvabhåteùu vindatyàtmànamàtmani .
     ekadhà bahudhà caiva vikurvàõastatastataþ ..>%)

#<ekadhuraþ>#, tri, (ekà dhåþ . ékpårabdhåþpathàmànakùe . 5 . 4 . 74 . iti aþ samàsàntaþ .) ekabhàravàhakagavàdiþ . ekapiñhà garu iti bhàùà . tatparyàyaþ . ekadhurãõaþ 2 ekadhuràvahaþ 3 . ityamaraþ .. (yathà, pàõiniþ . 4 . 4 . 79 . %<ekadhurànnuk>% .)

#<ekadhuràvahaþ>#, tri, (vahatãti vahaþ . vah + ac . ekadhuràyàþ vahaþ .) ekadhuraþ . ityamaraþ ..

#<ekadhurãõaþ>#, tri, (ekadhuràü vahati yaþ . %<ekadhurànnuk ca>% . 4 . 4 . 79 . cakàreõa svasyànukarùaõasàmarthyàt pakùe ÷ravaõam ..) ekadhuraþ . ekabhàravoóhà . ityamaraþ .. ekasya rathasya làïgalàdervà dhuraü vahati yaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<ekanañaþ>#, puü, (eko mukhyo nañaþ .) mukhyanañaþ . tatparyàyaþ . kathakaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. kathàpràõaþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ekapakùaþ>#, tri, (ekaþ pakùo yasya .) sahàyaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (ekaþ pakùaþ iti vigrahe . advitãyaþ pakùaþ .. yathà, raghau 14 . 34 . ityekapakùà÷rayaviklavatvàt àsãt sa dolàcalacittavçttiþ ..)

#<ekapatnã>#, strã, (eko'dvitãyaþ patiryasyàþ iti vigrahe %<nityaü sapatnyàdiùu>% iti ekapati÷abdasya nakàràntàde÷e %<çnnebhya>% iti ïãp .) pativratà . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, meghadåte . 10 ..
     %<tà¤càva÷yaü divasagaõanàtatparàmekapatnãm ..>% ekaþ samànaþ patiryasyà iti vigrahe . sapatnã . yathà manuþ . 9 . 185 .
     %<sarvàsàmekapatnãnàmekà cet puttriõã bhavet .
     sarvàstàstena puttreõa pràha puttravatãrmanuþ ..>%)

#<ekapatrikà>#, strã, (ekaü gandhavattvàt ÷reùñhaü patraü yasyàþ .) gandhapatravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ekapadaü>#, klã, (ekaü padaü padamàtroccàraõakàlo yasmin .) tatkàlaþ . iti medinã .. (tatparyàyaþ . tatkùaõam 1 iti vi÷vaþ . yathà, raghuþ 8 . 48 . %<kathamekapade niràgasaü janamàbhàùyamimaü na manyase>% .. %<ekapade tatkùaõe . syàt tatkùaõe ekapadamiti vi÷vaþ .>% iti taññãkà .. ekaü pra÷astaü padaü sthànam . %<padaü vyavasititràõasthànalakùyàïghrivastuùu>% ityamaroktestathàtvam . vaikuõñham . suptiïantaråpapadam . yathà màghe 2 . 95 .
     %<nihantyarãnekapade ya udàttaþ svaràniva ..>% ekaü ÷reùñhaü padaü koùñharåpapåjàsthànam . vàstumaõóalasthamekakoùñhàtmakasthànam . yathà, vàstuyàgatattvadhçtadevãpuràõam .
     %<indra÷cendràtmaja÷cobhàvekaikapadasaüsthitau ..>%)

#<ekapadaþ>#, puü, (ekaü padaü padavinyàso yasmin .) ÷çïgàrabandhavi÷eùaþ . tasya lakùaõam . pàdamekaü hçdi sthàpya dvitãyaü skandhasaüsthitam . stanau dhçtvà ramet kàmã bandhastvekapadaþ smçtaþ .. iti ratima¤jarã .. (vàstayàgamaõóalaikakoùñhapåjanãyo devabhedaþ . yathà vàstuyàgatattvadhçtadevãpuràõavacanam . %<bhçgu÷caikapado j¤eyaþ>% . iti . ekaü padaü caraõaü yasya iti vigrahe vàcyaliïgaþ . ekapadavi÷iùñaþ . yathà bhàgavate 1 . 16 . 20 .
     %<pàdairnyånaü ÷ocasi maikapàdamàtmànaü và vçùalairbhokùyamàõam ..>% ekena padà caran vçùaråpadharo dharmo goråpadharàü pçthvãü rudatãü dçùñvovàca . he bhadre ! pàdairnyånaü ekapàdaü màü tathà ÷ådrairbhokùyamàõamàtmànaü và ÷ocasi kim . iti taññãkà ..)

#<ekapadã>#, strã, (ekaþ pàdo yasyàm . kumbhapadãùu ceti nipàtaþ . yadvà saükhyàsu pårbasyeti pàdasyàntalopaþ . pàdo'nyatarasyàmiti ïãp .. svàïgàcceti ïãù và . pàdaþ pat .) panthàþ . ityamaraþ ..

#<ekaparõikà>#, strã, (ekaparõà + kan . tapaþsàdhanàrthaü pàrbatyàþ patramàtrabhakùaõàt tathàtvam .) durgà . devãpuràõe devãniruktaü nàma 45 adhyàyaþ ..
     %<aparõà÷à niràhàrà ekà÷ã ekaparõikà .
     pàñalà pàñalàhàrà devã lokeùu gãyate ..>%

#<ekapàt>#, [d] puü, (ekaþ pàdo yasya . saükhyàsu pårbasyeti antyalopaþ .) ÷ivaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (rudraþ . yathà, mahàbhàrate sambhavaparbaõi 1 . 123 . 65 .
     %<ajaikapàdahivradhraþ pinàkã ca parantapaþ ..>% viùõuþ . yathà, viùõusaühitàyàm .
     %<caturàtmà caturbhàva÷caturvedavidekapàt ..>% ekaþ pàdo yasya iti vigrahe vàcyaliïgaþ ..)

#<ekapiïgaþ>#, puü, (ekaü piïgaü piïgalavarõaü netraü yasya .) kuveraþ . ityamaraþ .. (kuverasya piïganetrakathà uktà kà÷ãkhaõóe . yathà --
     %<prasàrya nayane pårbamumàmeva vyalokayat .
     ÷ambhoþ samãpe kà yoùideùà sarvàïgasundarã ..
     anayà kiü tapastaptaü mamàpi tapaso'dhikam .
     aho råpamaho prema saubhàgya÷rãraho bhç÷am .
     kråradçgvãkùate yàvat punaþ punaridaü vadan .
     tàvat prasphoñitaü netraü vàmaü vàmavilokanàt ..
     atha devyabravãddevaü kimasau duùñatàpasaþ .
     asakçddakùiõenàkùõà punarmàmeùa pa÷yati ..
     asåyamàno me råpaü premasaubhàgyasampadaþ .
     iti devãgiraü ÷rutvà prahasya pràha tàü prabhuþ ..
     ume ! tvadãyaputro'yaü na ca kråreõa cakùuùà .
     saüpa÷yate tapolakùmãü tava kintvadhivarõayan ..
     iti devãü samàbhàùya tamã÷aþ punarabravãt .
     varaü dadàmi te vatsa ! tapasànena toùitaþ ..
     nidhãnàmadhinàthastvaü guhyakànàü bhave÷varaþ .
     yakùàõàü kinnaràõà¤ca ràjà ràj¤à¤ca suvrata ! ..
     patiþ puõyajanànà¤ca sarveùàü dhanado bhava .
     mayà sakhya¤ca te nityaü vatsyàmi ca tavàntike ..
     alakàü nikaùàmitra ! tava prãtiü vivardhayan .
     àgaccha pàdayorasyàþ pata te jananã tviyam ..
     iti dattvà varàn devaþ punaràha ÷ivaþ ÷ivàm .
     prasàdaü kuru deve÷i ! tapasvinyaïgaje tava .
     devyuvàca .
     vatsa ! te nirmalà bhaktirbhave bhavatu sarvadà .
     bhavaikapiïgo netreõa vàmena sphuñitena ca ..
     devadattàstu ye tubhyaü varàþ santu tathaiva te .
     kuvero bhava nàmnà tvaü mama råperùyayà suta ..>%)

#<ekapiïgalaþ>#, puü, (ekaü piïgalaü netraü yasya .) kuveraþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (asya piïgalanetrakathà ekapiïga÷abde draùñavyà ..)

#<ekabhaktavrataü>#, klã, (ekaü bhaktaü bhojanaü yatra tat vratam .) ràtribhojanàbhàvavi÷iùñadivàbhojanam . tathà ca skandapuràõe .
     %<dinàrdhasamaye'tãte bhujyate niyamena yat .
     ekabhaktamiti proktaü ràtrau tanna kadàcana ..>% (asya vratasya niyamaphalàdika¤coktaü viùõudharmottare . tadyathà -- %<caitraü viùõuparo màsamekabhaktena yaþ kùipet . suvarõamaõimuktàóhyaü gàrhasthyaü samavàpnuyàt .. ahiüsraþ sarvabhåteùu vàsudevaparàyaõaþ . namo'stu vàsudevàyetyaha÷càùña÷ataü japet .. atiràtrasya yaj¤asya tataþ phalamavàpnuyàt . yastu saüvatsaraü pårõamekabhakto bhavennaraþ .. ahiüsraþ sarùvabhåteùu vàsudevaparàyaõaþ . namo'stu vàsudevàyetyaha÷càùña÷ataü japet .. pauõóarãkasya yaj¤asya tataþ phalamavàpnuyàt . da÷avarùasahasràõi svargaloke mahãyate .. tatkùayàdiha càgatya màhàtmyaü pratipadyate>% .. iti ..)

#<ekamålà>#, strã, (ekaü målaü yasyàþ .) ÷àlaparõã . atasã . iti vaidyakam .. (ekameva målaü yasya iti vigrahe ekamålavi÷iùñe, tri ..)

#<ekayaùñikà>#, strã, (ekà yaùñiriva .) hàravi÷eùaþ . ekanari hàra iti bhàùà . tatparyàyaþ . ekàvalã 2 . ityamaraþ ..

#<ekarajaþ>#, puü, (rajyate iti rajaþ . eko mukhyo rajaþ . ra¤janadravyam .) bhçïgaràjavçkùaþ . iti jañàdharaþ .. (bhçïgaràja÷abde'sya guõàdayo boddhavyàþ ..)

#<ekalaþ>#, tri, (eka + là + ka .) eka kã . iti padyàvalã .. ekalà iti bhàùà . (yathà bhàgavate 5 . 7 . 10 . %<tasmin vàva kila sa ekalaþ pulahà÷ramopavane vividhakusumakisalayatulasikàmbubhiþ kandamålaphalopahàrai÷ca samãhamàno bhagavata àràdhanaü viviktauparataviùayàbhilàùa upabhçtopa÷amaþ paràü nirvçtimàpa>% ..)

#<ekaliïgaü>#, klã, (ekaü liïgaü yasya .) sthànavi÷eùaþ . tathà ca àgame .
     %<pa¤cakro÷àntare yatra na liïgàntaramãkùyate .
     tadekaliïgamàkhyàtaü tatra siddhiranuttamà ..>%

#<ekaliïgaþ>#, puü, (ekaü liïgaü piïgalanetraråpaü cihnaü yasya saþ .) kuveraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (piïgalanetrakathà ekapiïga÷abde draùñavyà ..)

#<ekavarõã>#, strã, (ekameva ÷abdaü varõayati yà . eka + varõa + ac . gauràditvàt ïãù .) vàdyabhedaþ . tatparyàyaþ . karatàlã 2 kaïkamàlà 3 kalaïkaùà 4 iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ekavarùikà>#, strã, (eko varùo yasyàþ . kaþ . itvam .) . ekahàyanã gauþ . iti hemacandraþ .. ekavatsarera vaknà iti bhàùà ..

#<ekavàdaþ>#, puü, (eko'bhinnasvaro vàdaþ vàdyam . óiõóima iti ekaråpavàdyatvàdasya tathàtvam .) óiõóimavàdyam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ekaviü÷atiþ>#, strã, (ekàdhikà viü÷atiþ .) ekàdhikaviü÷atisaükhyà . eku÷a iti bhàùà . yathà . manuþ 5 . 35 .
     %<niyuktastu yathànyàyaü yo màüsaü nàttyalolupaþ .
     sapretya pa÷utàü yàti sambhavànekaviü÷atim ..>%

#<ekavãraþ># puü, vçkùabhedaþ . tatparyàyaþ . mahàvãraþ 2 sakçdvãraþ 3 suvãrakaþ 4 . asya guõàþ . madakàritvam . atyuùõatvam . kañutvam . todavàtanà÷itvam . cañulãkañipçùñhàdicalapakùàbhighàtahàri tva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (tri, ekaþ advitãyo vãraþ . vãravaraþ . pra÷astavãrya÷àlã . yathà bhàgavate 3 . 1 . 40 .
     %<aho pçthàpi dhriyate'rbhakàrthe ràjarùivaryeõa vinàpi tena .
     yastvekavãro'dhiratho vijigye dhanurdvitãyaþ kakubha÷catasraþ ..>%)

@<[Page 1,293c]>@
#<ekavçkùaþ>#, puü, (eko vçkùo yasmin .) sthànabhadaþ . %<catuþkro÷àntare yatra na vçkùàntaramãkùyate . ekavçkùaþ sa vij¤eyaþ>% . iti àgamaþ .. (eko'dvitãyo vçkùaþ iti vigrahe ekasmin vçkùe . yathà sàrama¤jarã . %<ekavçkùaþ pa¤canaukà bhavati .>% eko vçkùa iti pàñhàntaram ..)

#<eka÷aphaþ>#, puü, (ekaþ ÷aphaþ khuro yasya . akhaõóakhuratvàt tathàtvam .) ghoñakaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. ekakhurajantumàtram . yathà .
     %<kharo'÷vo'÷vataro gauraþ ÷arabha÷camarã tathà .
     ete caika÷aphàþ kùattaþ ÷çõu pa¤canakhàn pa÷ån ..>% iti ÷rãbhàgavatam .. 3 . 10 . 22 .. (asya dugdhadadhi-måtra-màüsàdiguõà a÷va÷abde aika÷apha÷abde ca j¤àtavyàþ ..)

#<eka÷çïgaþ>#, puü, (ekaü ÷çïgaü yasya .) viùõuþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (svàyambhuvamanvantare akàlapralayàt matsyaråpadharasyàsya ÷çïge manornaurbaddhà . tatkathà yathà kàlikàpuràõe 32 adhyàye .
     %<svàyambhuvastadà matsyaü hariü sasmàra vai tadà .
     tato jalànàmupari sa÷çïga iva parbataþ ..
     uddãpta÷caika÷çïgeõa viùõurmatsyasvaråpadhçk .
     àgatastatra na ciràt yatràste samanurhariþ ..>% vistçtistu àkàlika÷abde draùñavyà .) eka÷çïgayuktapa÷umàtram .. (pitçgaõabhedaþ . yathà, mahàbhàrate 2 . 11 . 41-43 .
     %<pitéõà¤ca gaõàn viddhi sapta vai puruùarùabha ! .
     mårtimanto hi catvàrastraya÷càpya÷arãriõaþ ..
     vairàjà÷ca mahàbhàgà agnisvàttà÷ca bhàrata .
     gàrhapatyà nàkacaràþ pitaro lokavi÷rutàþ ..
     somapà eka÷çïgà÷ca caturvedàþ kalàstathà .
     ete caturùu varõeùu påjyante pitaro nçpa ..>%)

#<ekaùaùñiþ>#, strã, (ekàdhikà ùaùñiþ .) saükhyàsaükhyeyavi÷eùaþ . ityamaraþ .. 61 ekaùaññi iti bhàùà . (yathà bhàgavate 6 . 6 . 30 .
     %<sutà danorekaùaùñisteùàü pràdhànikàn ÷çõu .>%)

#<ekasargaþ>#, tri, (ekasmin viùaye sargo ni÷cayo yasya .) ekàgraþ . ityamaraþ ..

#<ekasåtraþ>#, puü, (ekaü såtraü yasya . ekasåtreõa vàdanàt tathàtvam .) óamaruvàdyam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ekahàyanã>#, strã, (ekaþ hàyano yasyàþ . %<dàmahàyanàntàcca>% . 4 . 1 . 26 . iti ïãù .) ekavarùãyagavã . ekavatsarera vàcchura iti bhàùà . tatparyàyaþ . ekàbdà 2 . ityamaraþ .. (puüsi pramàõaü yathà, manuþ 11 . 136 .
     %<vàso dadyàddhayaü hatvà pa¤ca nãlàn vçùàn gajam .
     ajameùàvanaóvàhaü kharaü hatvaikahàyanam ..>%
     %<a÷vaü hatvà vastraü dadyàt hastinaü hatvà pa¤ca nãlàn vçùabhàn dadyàt pratyekaü chàgameùau hatvà vçùabhaü dadyàt gardabhaü hatvà ekavarùaü vatsaü dadyàt>% iti kullukabhaññaþ ..)

#<ekà>#, strã, (eka + ñàp .) durgà . yathà .
     %<ekà guõàrthà trailokye tasmàdekà sa ucyate .>% devã sà paramàrtheti vadante bhinnadar÷inaþ .. iti .
     %<ekà sà tu pçthaktvena vinà sarvatra vi÷rutà .
     yathà tu vyajyate varõairvicitraiþ sphañiko maõiþ ..
     tathà guõava÷àddevã nànàbhàveùu varõyate ..>% iti ca devãpuràõe devãniruktaü nàma 45 adhyàyaþ .. (advitãyà . yathà, màrkaõóeye 90 . 7 .
     %<ekaivàhaü jagatyatra dvitãyà kà mamàparà .>% %<ajàmekàü lohita÷uklakçùõàü>% . iti ÷rutiþ .. ekaiva . strã . yathà bhaññiþ 1 . 14 .
     %<pràsoùña ÷atrughnamudàruceùñam ekà sumitrà saha lakùmaõena ..>%)

#<ekàkã>#, [n] tri, (eka + %<ekàdàkiniccàsahàye>% . àkinic .) sahàyarahitaþ . asahàyaþ . ekalà iti bhàùà . tatparyàyaþ . ekaþ 2 ekaka 3 . ityamaraþ .. ekalaþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà manuþ . 4 . 258 .
     %<ekàkã cintayennityaü vivikte hitamàtmanaþ .
     ekàkã cintayàno hi paraü ÷reyo'dhigacchati ..>%)

#<ekàkùaþ>#, puü, (ekamakùi yasya . sakthyakùõoþ sàïgàt ùac .) kàkaþ . iti ÷abdacandrikà .. (kàkasya yathà ekanetratvaü jàtam . tat pàdme bharatasyàyodhyàü pratinivçttyanantaramuktam . tadyathà --
     %<ràghava÷citrakåñàdrau sànujo'ramata striyà .
     kadàcidaïke vaidehyà nidràõe raghunandane ..
     aindraþ kàkaþ samàgamya jànakãü vãkùya kàmukaþ .
     vidadàra nakhaistãkùõaiþ pãnonnatapayodharam ..
     tat dçùñvà ràghavaþ kruddhaþ ku÷aü jagràha pàõinà .
     bràhmeõàstreõa saüyojya cikùepa dhàïkùamàraõe ..
     tat dçùñvà ghorasaïkà÷aü jvalatkàlànalopamam .
     dçùñvà kàkaþ pradudràva ninadan dàruõasvanam ..
     vàyasastriùu lokeùu babhràma bhayapãóitaþ .
     yatra yatra yayau kàkaþ ÷araõàrthã ca vàyasaþ ..
     tatra tatra tadastraü tu pravive÷a bhayàvaham .
     brahmàõamindraü rudraü màü ÷araõàrthã jagàma saþ ..
     tat dçùñvà vàyasaü bhãtaü devatà na rarakùima .
     na ÷aktàþ sma vayaü tràtuü ràghavàstràdbhayaïkaràt ..
     ityabråma mahàdevà anyathàstraü dahecca naþ .
     puna÷càgàt vidhiü kàko dayayà vidhiràha tam ..
     bho bho balibhujàü ÷reùñha tameva ÷araõaü vraja .
     sa eva rakùakaþ ÷rã÷aþ ÷araõàgatavatsalaþ ..
     ityuktaþ so'tha balibhuk brahmaõà raghunandanam .
     upetya sahasà bhåmau nipapàta bhayàturaþ ..
     pràõasaü÷ayamàpannaü dçùñvà sãtà tu vàyasam .
     tràhi tràhãti bhartàramuvàca dayità vibhum ..
     tacchiraþ pàdayostasya yuyuje càtha jànakã .
     tamutthàpya kareõàtha kçpàpãyåùasàgaraþ .
     rarakùàmau nijàstràya tadekàkùi dadau tadà ..
     vàvaso'pi muhurnatvà sãtàyai ràghavàya ca .
     svarlokaü prayayau hçùño ràghaveõàbhipàlitaþ ..>%) ekanetravi÷iùñe kàõe tri ..

#<ekàgraþ>#, tri, (ekaü ekasmin và agraü purogataü j¤eyamasya .) ananyacittaþ . tatparyàyaþ . ekatànaþ 2 ananyavçttiþ 3 ekàyanaþ 4 ekasargaþ 5 ekàgyraþ 6 ekàyanagataþ 7 . ityamaraþ .. (yathà, manuþ . 1 . 1 .
     %<manumekàgramàsãnamabhigamya maharùayaþ .>% %<ekàgraü viùayàntaràvyàkùiptacittam>% . iti kullukabhaññaþ . tathà bhàgavate 8 . 16 . 3 .
     %<mana÷caikàgrayà buddhyà bhagavatyakhilàtmani .
     vàsudeve samàdhàya cacàra ha paravratam ..>% tathà gãtàyàm 6 . 12 .
     %<tatraikàgraü manaþ kçtvà yatacittendriyakriyaþ .
     upavi÷yàsàne yu¤jyàdyogamàtmavi÷uddhaye ..>% %<ekàgraü vikùeparahitaü manaþ kçtvà>% . iti svàmiñãkà .) anàkulaþ . iti medinã ..

#<ekàgryaþ>#, tri, (ekaü agryaü asya .) ekàgraþ . ityamaraþ ..

#<ekàïgaü>#, klã (ekaü sundaramaïgaü yasya . ekaü sundaramaïgaü bhavatyasmàdvà .) candanam . iti hàràvalã .. (ekamadvitãyamaïgam . ekasminnapi aïge . yathà, mahàbhàrate 13 . dànadharmakathane . 82 . 21 .
     %<mànanàmahamicchàmi bhavatyaþ satataü ÷ubhàþ .
     apyekàïge'pyadhovastumicchàmi ca sukutsite ..>% ekaü ÷reùñhamaïgamiti vigrahe mastakam . asya paryàye uttamàïga÷abdadar÷anàt ..)

#<ekàïgaþ>#, puü, (ekaü sundaram aïgaü yasya . saumyatvàdasya tathàtvam .) budhagrahaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ekàda÷a>#, [n] tri, (ekàdhikà da÷a .) saükhyàvi÷eùaþ . 11 egàra iti bhàùà . tadvàcakau . rudraþ 1 duryodhanasenàpatiþ 2 . iti kavikalpadrumaþ .. (yathà manuþ 2 . 36 .
     %<garbhàdekàda÷e ràj¤o garbhàcca dvàda÷e vi÷aþ ..>%)

#<ekàda÷ã>#, strã, (ekàda÷ànàü påraõã . ekàda÷a + óaóantàt ïãp .) tithivi÷eùaþ . sà tu ÷uklapakùe såryamaõóalàt candramaõóalasya nirgamaråpaikàda÷akalàkriyàråpà . kçùõapakùe såryamaõóale candramaõóalasya prave÷aråpaikàda÷akalàkriyàråpà . tatparyàyaþ . harivàsaram 2 . haridinam 3 . iti smçtiþ .. tatra jàtaphalam .
     %<krodhotkañaþ kle÷asahaþ subhàùã yàgàdikartà svajanaikabhartà .
     mahàmatirdevagurupriyaþ syàdekàda÷ãjo manujo'tihçùñaþ ..>% iti koùñãpradãpaþ .. * .. tatra upavàsavidhiþ . pàraõadine dvàda÷ãlàbhe sarvaeva pårõàü tyaktvà khaõóàmupavaseyuþ . tadalàbhe gçhã prarbàü tananyaþ paràü-vidhavàpi upavaset . pårõà tu .
     %<udayàt pràk yadà vipra muhårtadvayasaüyutà .
     saüpårõaikàda÷ã j¤eyà tatraivopavased gçhã ..>% iti gàruóoktà .. yadà tu pårbadine da÷amyà paradine dvàda÷yà yuktaikàda÷ã tadà uttaràmupoùya dvàda÷yàü pàraõaü kuryàt . paradine dvàda÷yanirgame trayoda÷yàmapi . yadà tu såryodayànantaraü da÷amãyutaikàda÷ã atha ca paradine na niþsarati tadà tàü vihàya dvàda÷ãmupavaset . yadà tu såryodayapràkkàlãnada÷amãviddhaikàda÷ã paradine ca na niþsarati tadà tàmupavaset . yadà tadvidhà satã paradine'pi niþsarati tatparadine ca dvàda÷ã tadà tàü vihàya khaõóàmupoùya dvàda÷yàü pàrayet . yadà tåbhayadine tadvidhaikàda÷ã paradine ca na dvàda÷ã tadà ùaùñidaõóàtmikàü viddhàmupoùya paradine dvàda÷yàdyapàdamuttãrya pàrayet . vaiùõavastu tatràpi ÷uklapakùe paràmupoùya trayoda÷yàü pàrayet . sarvasyàü kçùõaikàda÷yàü vaiùõavànàü saputtràõàü gçhasthànàmapyupavàso nityaþ . bràhmaõasya vi÷eùato nityaþ . vaiùõavetareùàü tàdç÷ànàü hari÷ayanamadhyavartinãùu kçùõaikàda÷ãùu upavàso nityaþ . aputtravatàü gçhiõàntu sarvàsveva nityàdhikàraþ . kàmyopavàse tvavi÷eùeõaiva sarveùàmadhikàraþ . nityopavàse ravi÷ukràdidoùo nàsti . aùñàbdàdadhiko martyo'pårõà÷ãtivatsaro nityàdhikàro . vidhàvànàntu sarvàsveva nityàdhikàraþ tatra malamàsàdidoùo nàsti . ityekàda÷ãtattvoktavyavasthà .. * .. atha haribhaktivilàsoktaikàda÷ãvyavasthà likhyate . tatràdau upavàsapårbadinakçtyam .
     %<pràtaþsnànàdikaü kçtvà suve÷o dhautavastrakaþ .
     vrataü saükalpya kurvãta vaiùõavai÷ca mahotsavam ..>% iti kàrikà .. saükalpamantraþ .
     %<da÷amãdinamàrabhya kariùye'haü vrataü tava .
     tridinaü devadeve÷a nirvighnaü kuru ke÷ava .. * ..>% tatra rukmàïgadaràjavàkyaü nàradãye .
     %<pràtarharidinaü lokàstiùñhadhvaü caikabhojanàþ .
     akùàralavaõàþ sarve haviùyànnaniùevinaþ ..
     avanãtalpa÷ayanàþ priyàsaïgavivarjitàþ .
     smaradhvaü devamã÷ànaü puràõaü puruùottamam .. * ..>% athànyaniyamàþ . skànde .
     %<kàüsyaü màüsyaü masåra¤ca kùaudraü cànçtabhàùaõam .
     punarbhojanamàyàsaü da÷amyàü parivarjayet ..>% pàraõadinoktaniùiddhadravyàõyatràpi niùiddhàni .. * .. tato vratasya nityatvamàha kaõvaþ .
     %<ekàda÷yàmupavasenna kadàcidatikramet .>% àgneya¤ca .
     %<upoùyaikàda÷ãü ràjan yàvadàyuþpravçttibhiþ .. * ..>% bhojananiùedho nàradãye pàdmottarakhaõóe ca .
     %<rañantãha puràõàni bhåyobhåyo varànane ! .
     na bhoktavyaü na bhoktavyaü saüpràpte harivàsare ..>% pakùadvaye'pi nityatvam . viùõurahasyam .
     %<÷ukle và yadi và kçùõe viùõupåjanatatparaþ .
     ekàda÷yàü na bhu¤jãta pakùayorubhayorapi .. * ..>% saükràntyàdàvapi nityatvam . kàtyàyanaþ .
     %<saükràntau ravivàre và yadà caikàda÷ã bhavet .
     upoùyà sà mahàpuõyà sarvapàpaharàtithiþ .. * ..>% upavàsadine ÷ràddhaniùedhaþ . pàdmottarakhaõóe .
     %<ekàda÷yàntu pràptàyàü màtàpitrormçte'hani .
     dvàda÷yàü tatpradàtavyaü nopavàsadine kvacit .. * ..>% atha adhikàriõaþ . pàdmottarakhaõóe .
     %<varõànàmà÷ramàõà¤ca strãõà¤ca varavarõini .
     ekàda÷yupavàsastu kartavyo nàtra saü÷ayaþ ..>% kàtyàyanasmçtau ca .
     %<aùñavarùàdhiko martyo hyapårõà÷ãtivatsaraþ .
     ekàda÷yàmupavaset pakùayorubhayorapi .. * ..>% a÷aktau pratinidhiþ . vàyupuràõe .
     %<upavàse tva÷aktasya àhitàgnerathàpi và .
     puttràn và kàrayedanyàn bràhmaõàn vàpi kàrayet ..
     athavà vipramukhyebhyo dànaü dadyàt sva÷aktitaþ .
     upavàsantu kurvàõaþ puõyaü ÷ataguõaü bhavet ..>% màrkaõóeyapuràõe ca .
     %<ekabhaktena naktena bàlavçddhàturaþ kùipet .
     payomålaphalairvàpi na nirdvàda÷iko bhavet .. * ..>% anukalpàpavàdaþ . garuóapuràõe .
     %<macchayane madutthàne matpàr÷vaparivartane .
     phalamålajalàhàrã hçdi ÷alyaü mamàrpayet .. * ..>% ekàda÷ãmàhàtmyam . tattvasàgare .
     %<ekàda÷ãsamaü ki¤cit pàvanaü na ca vidyate .
     svargamokùapradà hyeùà ràjyaputtrapradàyinã ..>% gàruóe ca .
     %<ekàda÷ãvrataü bhaktyà yaþ karoti naraþ sadà .
     sa viùõulokaü vrajati yàti viùõoþ saråpatàm .. * ..>% upavàsadinanirõayaþ . sauradharmottare .
     %<ekàda÷ãmupavaset dvàda÷ãmathavà punaþ .
     vimi÷ràü vàpi kurvãta na da÷amyà yutàü kvacit .. * ..>% viddhopavàsadoùamàha va÷iùñhaþ .
     %<da÷amyekàda÷ã yatra tatra nopavasedbudhaþ .
     apatyàni vina÷yanti svargalokaü na gacchati .. * ..>% dvàda÷yupavàsaphalam . skànde .
     %<årdhvaü haridinaü na syàt dvàda÷ãü gràhayettataþ .
     dvàda÷yàmupavàso'tra trayoda÷yàntu pàraõam ..
     evaü kurvan naro bhaktyà viùõusàyujyamàpnuyàt .
     anyathà kurute yastu sa yàti narakaü dhruvam .. * ..>% sapårõàlakùaõena viddhàlakùaõam . bhaviùyapuràõe .
     %<àdityodayavelàyàþ pràïmuhårtadvayànvità .
     ekàda÷ã ca saüpårõà viddhànyà parikãrtità .. * ..>% aruõodayaviddhàparityàgamàha kaõvaþ .
     %<aruõodayavelàyàü da÷amãsaüyutà yadi .
     atropoùyà dvàda÷ã syàt trayoda÷yàntu pàraõaü ..>% vedha÷caturvidhaþ . brahmavaivarte .
     %<aruõodayavedhaþ syàt sàrdhantu ghañikàtrayam .
     ativedho dvighañikaþ prabhàsandar÷anàdraveþ ..
     mahàvedho'pi tatraiva dç÷yate'rko na dç÷yate .
     turãyastatra vihito yogaþ såryodaye budhaiþ .. * ..>% aruõodayaviddhopavàsadoùaþ . pàdme .
     %<aruõodayakàle tu vedhaü dçùñvà caturvidham .
     maddinaü ye prakurvanti yàvadàhåtanàrakàþ .. * ..>% ÷uddhàvi÷eùaparityàügaþ . gàruóe . sampårõaikàda÷ã yatra prabhàte punareva sà . vaiùõavã ca trayoda÷yàü ghañikaikàpi dç÷yate .. gçhastho'pi paràü kuryàt pårbàü nopavasettadà .. * .. athàùñamahàdvàda÷ãnàü vi÷eùato niråpaõam . yathà, brahmavaivarte .
     %<unmãlanã va¤julã ca trispç÷à pakùavardhinã .
     jayà ca vijayà caiva jayantã pàpanà÷inã ..
     dvàda÷yo'ùñau mahàpuõyàþ sarvapàpaharà dvija .
     tithiyogena jàyante catasra÷càparàstathà ..
     nakùatrayogàcca balàt pàpaü pra÷amayanti tàþ .. * ..>% athonmãlanã . yathà brahmavaivarte .
     %<ekàda÷ã ca saüpårõà vardhate punareva sà .
     dvàda÷ã ca na vardheta kathitonmãlanã ca sà ..>% padmapuràõe ..
     %<sarvatraikàda÷ã kàryà dvàda÷ãmi÷rità naraiþ .
     pràtarbhavatu và mà và yato nityamupoùaõam .. * ..>% atha va¤julã . brahmavaivarte .
     %<dvàda÷yeva vivardheta nacaivaikàda÷ã yadà .
     va¤julãti bhçgu÷reùñha ! kathità pàpanà÷inã ..>% bhàgavatàditantre .
     %<saüpårõaikàda÷ã tyàjyà parato dvàda÷ã yadi .
     upoùyà dvàda÷ã ÷uddhà dvàda÷yàmeva pàraõam .. * ..>% atha trispç÷à . brahmavaivartapuràõe .
     %<aruõodaya àdyà syàt dvàda÷ã sakalaü dinam .
     ante trayoda÷ã pràtastrispç÷à sà hareþ priyà ..>% nàradãye .
     %<ekàda÷ã dvàda÷ã ca ràtri÷eùe trayoda÷ã .
     trispç÷à nàma sà proktà brahmahatyàü vyapohati ..>% atha pakùavardhinã . brahmavaivarte .
     %<dar÷a÷ca paurõamàsã ca saüpårõà vardhate yadi .
     dvitãye'hni dvija÷reùñha sà bhavet pakùavardhinã .. * ..>% brahmavaivarte .
     %<kuhåràke yadà vçddhiü prayàte pakùavardhinã .
     vihàyaikàda÷ãü tatra dvàda÷ãü samupoùayet .. * ..>% atha jayàdiþ . brahmavaivarte .
     %<puùya÷ravaõapuùyàdyarohiõãsaüyutàstu tàþ .
     upoùitàþ samaphalà dvàda÷yo'ùñau pçthak pçthak ..>% athopavàsadinakçtyam . devalaþ .
     %<gçhãtvauóumbaraü pàtraü vàripårõamudaïmukhaþ .
     upavàsantu gçhõãyàdyadvà saükalpayedbudhaþ ..>% tatra saïkalpamantraþ .
     %<ekàda÷yàü niràhàraþ sthitvàhamapare'hani .
     bhokùyàmi puõóarãkàkùa ÷araõaü me bhavàcyuta .. * ..>% puùpà¤jalitrayadànaü mantrapåtajalapàna¤càha màrkaõóeyaþ .
     %<aùñàkùareõa mantreõa trijaptenàbhimantritam .
     upavàsaphalaü prepsuþ pibettoyaü samàhitaþ ..
     devàrcanaü tataþ kçtvà puùpà¤jalimathàpi và .
     saükalpamantramuccàrya devàya vinivedayet .. * ..>% saükalpàdau vi÷eùaþ . nàradãye .
     %<pårbàyàþ saïgadoùeõaikàda÷yàþ snànapåjane .
     varjayanti naràþ pårbàn yàmàü÷ca caturo dvija ..
     tadårdhvaü snànapåjàdi kartavyaü tadupoùitaiþ .
     na divà ÷uddhimàpnoti tadà ràtrau vidhãyate ..
     dinakàryama÷eùa¤ca kartavyaü ÷arvarãmukhe .. * ..>% påjàjàgaraõavidhiþ . bràhme .
     %<ekàda÷yàmubhau pakùau niràhàraþ samàhitaþ .
     snàtvà samyagvidhànena dhautavàsà jitendriyaþ ..
     saüpåjya vidhivadviùõuü ÷raddhàyàtisamàhitaþ .
     puùpairgandhaistathà dhåpairdãpaina vedyakaiþ paraiþ ..
     upahàrairbahuvidhairjapahomapradakùiõaiþ .
     stautrairnànàvidhairnçtyagãtavàdyairmanoramaiþ ..
     evaü saüpåjya vidhivadràtrau kuryàt prajàgaram .. * ..>% atha jàgaraõalakùaõam . skànde .
     %<÷çõu nàrada vakùyàmi jàgarasya tu lakùaõam .
     yena vij¤àtamàtreõa durlabho na janàrdanaþ ..
     gãtaü vàdya¤ca nçtya¤ca puràõapañhanantathà .
     dhåpaü dãpa¤ca naivedyaü puùpagandhànulepanam ..
     phalamarghya¤ca ÷raddhà ca dànamindriyanigrahaþ .
     satyànvitaü vinidra¤ca mudàyuktaü kriyànvitam ..
     sà÷carya¤caiva sotsàhaü pàpàlasyàdivarjitam .
     pradakùiõàbhiþ saüyuktaü namaskàrapuraþsaram ..
     nãràjanasamàyuktamanirviõõena cetasà .
     yàme yàme mahàbhàge kuryàdàràtrikaü hareþ ..
     etairguõaiþ samàyuktaü kuryàjjàgaraõaü hareþ .. * ..>% atha pàraõadinakçtyam . kàtyàyanaþ .
     %<pràtaþ snàtvà hariü påjya upavàsaü samarpayet .
     pàraõantu tataþ kuryàt vratasiddhyai hariü smaran ..>% tatra samarpaõamantraþ .
     %<aj¤ànatimiràndhasya vratenànena ke÷ava .
     prasãda sumukho nàtha j¤ànadçùñiprado bhava .. * ..>% atha pàraõe dvàda÷ãlaïghane doùaþ . skànde .
     %<pàraõàhani saüpràpte dvàda÷ãü yo vyatikramet .
     trayoda÷yàntu bhu¤jànaþ ÷atajanmàni nàrakã .. * ..>% atha dvàda÷yatyalpatve kçtyasamàdhànam . devãrahasye .
     %<alpà ceddvàda÷ã kuryàt nityakarmàruõodaye .
     atyalpà cenni÷ãtho'rdhamàmadhyàhnikameva tat .. * ..>% atha saïkañe pàraõasamàdhànam . kàtyàyanaþ .
     %<mantraü japitvà haraye nivedyopoùaõaü vratã .
     adbhistu pàraõaü kuryàt saïkañe viùame sati .. * ..>% atha harivàsarakàlapàraõàniùedhaþ . viùõudharmottare .
     %<dvàda÷yàþ prathamaþ pàdo hrarivàsarasaüj¤akaþ .
     tamatikramya kurvãta pàraõaü viùõutatparaþ .. * ..>% atha dvàda÷ãdine varjanãyàni . skànde .
     %<kùaudraü màüsaü suràü tailaü vyàyàmaü krodhamaithune .
     parànnaü kàüsyatàmbåle lobhaü nirmàlyalaïghanam ..
     dvàda÷yàü dvàda÷aitàni vaiùõavaþ parivarjayet ..>% api ca . vitathabhàùaõam . pravàsaþ . divàsvapnaþ . a¤janam . ÷ilàpiùñam . masåram . dyåtam . hiüsà . caõakam . koradåùakam . auùadham . etàni puràõàntaroktànyapi varjanãyàni .. * .. iti ÷rãharibhaktivilàsoktaikàda÷ãvyavasthà samàptà .. * .. athe pa÷cimade÷aprasiddhanànàpuràõoktaùaóviü÷atyekàda÷ãnàmàni likhyante . agrahàyaõasya kçùõaikàda÷ã utpannà 1 ÷uklà mokùà 2 . pauùasya kçùõaikàda÷ã saphalà 3 ÷uklà puttradà 4 . màghasya kçùõakàda÷ã ùañtilà 5 ÷uklà jayà 6 . phàlgunasya kçùõaikàda÷ã vijayà 7 ÷uklà àmardakã 8 . caitrasya kçùõaikàda÷ã pàpamocanã 9 ÷uklà kàmadà 10 . vai÷àkhasya kçùõaikàda÷ã varåthinã 11 ÷uklà mohanã 12 . jyaiùñhasya kçùõaikàda÷ã aparà 13 ÷uklà nirjalà 14 . àùàóhasya kçùõaikàda÷ã yoginã 15 ÷uklà padmà 16 . ÷ràvaõasya kçùõaikàda÷ã kàmikà 17 ÷uklà puttradà 18 . bhàdrasya kçùõaikàda÷ã ajà 19 ÷uklà vàmanà 20 . à÷vinasya kçùõaikàda÷ã indirà 21 ÷uklà pàpàïku÷à 22 . kàrtikasya kçùõaikàda÷ã ramà 23 ÷uklà prabodhinã 24 . malamàsasya ÷uklaikàda÷ã sumadrà 25 kçùõà kamalà 26 .. * .. ityekàda÷ãprakaraõaü samàptam .. (saükhyàvi÷eùaþ . egàra iti bhàùà . yathà mahàbhàrate 6 . 16 . 21 .
     %<ekàda÷ã dhàrtaràùñrã kauravàõàü mahàcamåþ ..>%)

#<ekàdnaviü÷atiþ>#, tri, (ekena na viü÷atiþ . ekàdi÷caikasya càduk . 6 . 3 . 76 . ityanena siddham .) ekonaviü÷atiþ 19 . iti vyàkaraõam ..

#<ekànaü÷à>#, strã, (eko na aü÷o yasyàþ .) pàrbatã . iti trikàõóa÷eùaþ .. (iyaü hi ya÷odàgarbhasambhavà . yaduktaü harivaü÷e . 59 . 14 -- 47 .
     %<devakyajanayat viùõuü ya÷odà tàü tu kanyakàm .>%
     %<viddhi cainàmathotpannàü aü÷àddevãü prajàpateþ .
     ekànaü÷àü yogakalàü rakùàrthaü ke÷avasya tu ..>%)

#<ekàntaü>#, klã, (ekasminneva antaþ samàptiryasya .) atyantam . tatparyàyaþ . ati÷ayaþ 2 bharaþ 3 ativelam 4 bhç÷am 5 atyartham 6 atimàtram 7 udgàóham 8 nirbharam 9 tãvram 10 nitàntam 11 gàóham 12 vàóham 13 dçóham 14 . (yathà màghe 2 . 83 .
     %<tejaþ kùamà và naikàntaü kàlaj¤asya mahãpateþ ..>% tadvati, tri . yathà kumàre 1 . 36 .
     %<nàgendrahastàstvaci karka÷atvàdekànta÷aityàt kadalãvi÷eùàþ ..>% tathà bhàgavate . 1 . 4 . 4 . tasya puttro mahàyogã samadçïnirvikalpakaþ . ekàntamatirunnidro gåóho måóha iveyate ..) bhedyagàmini tri . ityamaraþ .. (sarvatra yadavadhàreõocyate sa ekàntaþ .. yathà %<tçvçdvirecayati madanaphalaü vàmayatãti>% .. ityuttaratantre 65 adhyàye su÷rutenoktam ..) nirjanam .. (yathà hitopade÷e vigrahe . 15 . %<atha kenàpi ÷asyarakùakeõa dhåsarakambalakçtatanutràõena dhanuþkàõóaü sajjãkçtyàvanatakàyena ekànte sthitam>% ..)

#<ekàntã># [n] (ekàntamastyasya . ekànta + ini .) viùõubhaktavi÷eùaþ . yathà, gàruóe 131 adhyàye .
     %<ekàntenàmamo viùõuryasmàdeùàü paràyaõaþ .
     tasmàdekàntinaþ proktàstadbhàgavatacetasaþ ..
     priyàõàmapi sarveùàü devadevasya sa priyaþ .
     àpatmvapi tadà yasya bhaktiravyabhicàriõã ..>%

#<ekànnaþ>#, tri, (ekaü ekakàlapakvaü annaü yatra .) ekabhaktaþ . yathà . kà÷ãkhaõóe .
     %<årje yavànnama÷nãyàdekànnamathavà punaþ .
     vçntàkaü ÷åraõa¤caiva ÷åka÷imbã¤ca varjayet ..>% iti tithyàditattvam .. ekaü avibhaktamannaüyasya iti vyutpattyà ekapàkàvasthitaþ . avibhaktaþ . yathà,
     %<ekapàkena vasatàü pitçdevadvijàrcanam .
     ekaü bhavedvibhaktànàü tadeva syàdgçhe gçhe ..>% iti pràya÷cittatattvadhçtavçhaspativacanam ..

#<ekànnaviü÷ati>#, tri, (ekena na viü÷atiþ . %<ekàdi÷caikasya càduk>% . 63 . 76 . na¤o viü÷atyà samàse kçte eka÷abdena saha tçtãyeti yogavibhàgàt samàsaþ . anunàsikavikalpaþ .) ekonaviü÷atiþ 19 . iti vyàkaraõam ..

#<ekàbdà>#, strã, (eko'bdo yasyàþ sà .) ekahàyanã . ekavatsaravayaskagavã . ityamaraþ ..

#<ekàyanaþ>#, tri, (ekaü ayanaü viùayo yasya .) ekàgraþ . ekaviùayàsaktacittaþ . ityamaraþ . (yathà chàndogyopaniùadi . 7 . 4 . 2 . tàni hatàni saükalpaikàyanàni saïkalpàtmakàni saükalpe pratiùñhitàni . ekamayanaü gatiryatra . ekàmàtragamanayogyaþ . yaduktaü mahàbhàrate 3 . 146 . 66 .
     %<anenaiva pathà mà vai gacchediti vicàrya saþ .
     àsta ekàyane màrge kadalãùaõóamaõóite ..>%)

#<ekàyanagataþ># tri, (ekàyanaü gataþ pràptaþ . ekasminnayane gataü j¤ànamasyeti và .) ekàgraþ . ityamaraþ ..

#<ekàvalã>#, strã, (ekà ÷reùñhà àvalã màlà .) ekayaùñikà . ityamaraþ .. ekanara hàra iti bhàùà . (alaïkàravi÷eùaþ . tallakùaõàdikamuktaü sàhityadarpaõe 10 paricchade . 101 . yathà --
     %<pårbaü pårbaü prati vi÷eùaõatvena paraü param .
     sthàpyate'pohyate và cetsyàttadaikàvalã dvidhà ..>% krameõodàharaõam . tatraiva .
     %<saro vikasitàmbhojamambhojaü bhçïgasaïgatam .
     bhçïgà yatra sasaïgãtàþ saïgãtaü sasmarodayam ..>%
     %<na tajjalaü yanna sucàrupaïkajaü na païkajaü tadyadalãnaùañpadam .
     na ùañpado'sau na jugu¤ja yaþ kalaü na gu¤jitaü tanna jahàra yanmanaþ ..>% bhaññiþ . 2 . 19 .. kvacidvi÷eùyamapi yathottaraü vi÷eùaõatayà sthàpitamapohita¤ca dç÷yate . yathà --
     %<vàpyo bhavanti vimalàþ sphuñanti kamalàni vàpãùu .
     kamaleùu patantyalayaþ karoti saïgãtamaliùu padam ..>% evamapohane'pi ..)

#<ekà÷ritaguõaþ>#, puü, (ekasmin padàrthe à÷ritoguõaþ .) ekavçttidharmaþ . tadyathà . råpam 1 rasaþ 2 gandhaþ 3 spar÷aþ 4 ekatvam 5 ekapçthaktvam 6 parimàõam 7 paratvam 8 aparatvam 9 buddhiþ 10 sukham 11 duþkham 12 icchà 13 dveùaþ 14 yatnaþ 15 gurutvam 16 dravatvam 17 snehaþ 18 saüskàraþ 19 adçùñam 20 ÷abdaþ 21 . iti siddhàntamuktàvalã .. 90 ..

#<ekàùñhãlaþ>#, puü, (ekamasthi làti . là + ka . suùàmàditvàt ùatvaü dãrghatva¤ca .) vakavçkùaþ . iti ka÷cidamaraþ ..

#<ekàùñhãlà>#, strã, (ekàùñhãla + ñàp .) vakavçkùaþ . ityamaraþ .. pàñhà . iti ràjanirghaõñaþ .. àknàdi iti bhàùà . (asyàþ paryàyà yathà ..
     %<ambaùñhàmbaùñhakã pàñhà kucelà pàpacelikà .
     ekàùñhãlà varà tiktà pràcãnaukà ÷ivàvukà ..>% iti vaidyakaratnamàlà ..)

#<ekàhaþ>#, puü, (ekamahaþ . %<uttamaikàbhyà¤ca>% . 5 . 4 . 90 ityanena siddham .) ekadinam . iti vyàkaraõam .. (yathà, manuþ 5 . 59 .
     %<arvàk sa¤cayanàdasthnàü tryahamekàhameva ca ..>%)

#<ekàhàraþ>#, puü, (ekaþ na dvitãya àhàraþ .) ekadinavçttyekavàrabhojanam . yathà .
     %<ekàhàraþ sadà kàryo na dvitãyaþ kadàcana .
     parthyaïka÷àyinã nàrã vidhavà pàtayet patim ..>% iti ÷uddhitattvadhçtasmçtiþ ..

#<ekãyaþ>#, tri, (ekasmin tiùñhatãti . eka + cha .) ekapakùaþ . sahàyaþ . sahabhàvã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ekoddiùñaü>#, klã, (ekaþ preta eva uddiùño yatra .) pretodde÷yaka÷ràddham . yathà . gobhilaþ athaikoddiùñamekaü pavitrameko'rghyaþ ekaþ piõóo nàvàhanaü nàgnaukaraõaü nàtra vi÷ve devàþ svaditamiti tçptipra÷naþ susvaditamiti pratyuttaram . upatiùñhatàmityakùayyasthàne abhiramyatàmiti visargo'bhirato'smãti prativacanametat preta÷ràddhamiti .. * .. etat preta÷ràddhamityupasaühàràt ekaü pretamuddi÷ya yaddãyate ÷ràddhaü tadekoddiùñamiti vaidikaprayogàdhãnaü yaugikam . ataeva pratisàüvatsarikasya naikoddiùñatvaü kintvekoddiùñavidhikatvaü atràrghyaikyàddvidalaråpasaïketitapavitraikyapràptau ekaü pavitramiti punarabhidhànasàrthakatvàya tadavayavaikadalaparam . atra nàvàhanaü nàgnau karaõamiti niùedhayoþ paurbàparyàdagnau karaõapårbakàlãnaü pradhànasambandhi ÷ràddhasåtroddiùñaü ÷ràddhàrthàvàhanameva niùidhyate na tvapradhànasambandhi pitçyaj¤avadityatide÷apràptaü piõóàrthàvàhanamiti . etena piõóàrthàvàhananiùedho maithilokto heyaþ . atràgnau karaõaniùedhena huta÷eùasyàlàbhe huta÷eùaü dattvà pàtramàlabhya japati pçthivãtyàdi svàhà ityantasåtroktapàtràlambhanasyàpi bàdhaþ . ànantaryàbhàvàt amçtamiti mantraliïgavirodhàcca . svaditamiti tçptipra÷na iti tçptàþ stha iti tçptipra÷ne svaditamiti pra÷naþ . ku÷amayabràhmaõapakùe tu prativacanànupapattyà pra÷nasyàpi nivçttiþ . akùayya÷abdasthàne upatiùñhatàmiti prayogaþ atropatiùñhatàmityanena annàdikamityasyànvaye astvityasya anvayànupapattyà tasyàpyaprayogaþ . ataeva pitçdayitàyàmannàdikamupatiùñhatàmiti likhitam . abhiramyatàmiti vàje vàje iti sthàne abhiramyatàmityanena visarjanamiti . etaditi pårboktetikartavyatàka÷ràddhamityarthaþ . preta÷ràddhaü pretasya ÷ràddhaü na tu pàrbaõavikçtitvena pràptapitçlokaråpapituþ ÷ràddhaü akçtasapiõóãkaraõasya tathàvidhapitçtvàbhàvàt . ataevaitannyàyamålakamevà÷valàyanagçhyapari÷iùñe'pi pitç÷abdaü na yu¤jãta pitçhà copajàyate ityuktam . ataeva viùõunà pretasya nàmagotràbhyàü dattàkùayyodakeùu ityatra pretanàmagotràbhyàmityanena pretasyetyuktaü na tu sambandhina ityuktam . tata÷ca mantre pràptapitçlokopàdhikaeva pitçpadasthàne pretapadoho na tu agnisvàttàdyupàdhike evamabhilàpavàkye'pi sambandhitvena nollekhaþ kintu pretatvena asambandhino'pi mañhacchàtràderapi preta÷ràddhàdhikàritvàt . sàüvatsarika÷ràddhe ekoddiùñavikçtãbhåte'pi pràptapitçlokopàdhikapitçpadavanmantre abhilàpe ca sambandhibodhakapitçtvenaivollekhaþ . eva¤ca devatàbhyaþ pitçbhya÷ca ityatra na pretapadohaþ pitçpadasya divyapitçparatvàt . evaü naikavacanoho'pi tathà madhu dyaurastu naþ pità ityasya dyauþ svargaþ pità piteva sarvasyàdhigamyatvàt madhvastu madhumayã bhavatviti bhàùyavyàkhàne dyauriti piteti padayoþ sàmànàdhikaraõyaü pratãyate atra ca dyutvapitçtvayorbhede'pi sàmànàdhikaraõyenàbhedàvagamàt divaþ pitçsàdharmyapràptiriti pitçpadaü pitçtulyaparaü na tu janakapara pràptapitçlokaparaü veti . tenàtra mantre pitetyeva vaktavyaü na tu pretapadohaþ . na và pitç÷abdaü na yu¤jãta ityanena niùedhaþ . evamàmàveti mantre pitarà ityatra nohaþ . evaü vçddhi÷ràddhe'pyeteùu nàndãmukhavi÷eùaõaü na deyameveti . anyatra sarvatrotsargavàkye mantre ca pitçpadaprayoganiùedhàt pretapadohaþ kàryaþ . viùõuþ . ekavanmantrànåheta ekoddiùñe iti ekavat ekavacanavat yathà syàttathoheta yathà pavitra stho vaiùõavyàvityatra pavitràsi vaiùõavãti evaü viùõormanasà påte stha ityatràpi påtamasãti . atra pitaro màdayadhvaü yathàbhàga mà vçùàyadhvaü iti mantre atra pretamàdayasva yathàbhàga màvçùàyasva ityåttyam . amã madantaþ pitara ityatra amã madat pretaü iti . vçùàyiùata ityatra vçùàyiùñeti . eta pitara iti piõóàrthàvàhanamantre ehi preta iti . saumyàsa ityatra saumyeti . dattàsmabhyamityatra dehyasmabhyamiti . niyacchata ityatra niyaccheti . namo va ityàdimantreùu pitara iti sthànacatuùñaye pretetyåhyam . evaü va ityatra te iti . à÷ãþpràrthane yebhya ityatra yasmai iti . teùàmityatra tasyetyåhyam . etadvaþ pitara ityatra tu pretà iti vikçtàvåho na tu bahuvacanasya . etadvaþ pitaro vàsa iti jalpan pçthak pçthak iti brahmapuràõena prakçtàveva pàrbaõe pitràdiùu pratyekametadvaþ pitara iti bahuvacanàntamantraprayogàt atrànarthakyena tadvikçtàvekoddiùñe'pyasamavetàrthabahuvacanasyaiva yuktatvàt . tata÷ca prakçtau samavetàrthasyaiva vikçtàvåhaþ . sàüvatsarike tvekavacanasyaivoho na tu pitçpadasya tatra pràptapitçlokatvena tasyaiva yuktatvàt . smçtiþ .
     %<preta÷ràddhe yaducchiùñaü grahe paryuùita¤ca yat .
     dampatyorbhukta÷eùa¤ca na bhu¤jãta kadàcana ..>% ucchiùñaü pàkapàtre ava÷iùñam . grahe uparàge paryuùitaü sthitam . dampatyorà÷ramasvàminorbhojanànantaraü pàkasthàlyàmava÷iùñamiti ÷ràddhacintàmaõiþ .. yattu devalavacanam .
     %<ekoddiùñasya ÷eùantu bràhmaõebhyaþ samutsçjet .
     pa÷càt svaya¤ca bhu¤jãta punarmaïgalabhojanam ..>% iti . tasyaikoddiùña÷eùaü bràhmaõebhyaþ samutsçjet na tvava÷eùayet punarmaïgalabhojanaü pàkàntarakçtànnaü bhu¤jãtetyanvaya iti .. * .. tatkaraõakàlo yathà . brahmapuràõam .
     %<pårbàhõe màtçkaü ÷ràddhamaparàhõe tu paitrikam .
     ekoddiùñantu madhyàhne pràtarvçddhinimittakam ..>% madhyàhne tu vi÷eùamàha kàlamàdhavãye vyàsaþ .
     %<kutapaprathame bhàge ekoddiùñamupakramet .
     àvartanasamãpe và tatraiva niyatàtmavàn ..>% àvartanaü pa÷cimadigavasthitacchàyàyàþ pårbadiggamanàrambhakàlaþ . tatsamãpe kutapa÷eùadaõóe . yadàha gotamaþ .
     %<àrabhya kutape ÷ràddhaü kuryàdàrauhiõaü budhaþ .
     vidhij¤o vidhimàsthàya rauhiõantu na laïghayet .>% tena pårbadivasãyakutaparauhiõayostattattitherlàbhe paratra kutapamàtralàbhe ÷uklapakùe'pi pårbadine ekoddiùñaü ubhayapràptyanurodhàt . pårbadine kutapàlàbhe paratra tallàbhe kçùõapakùa'pi paradinaeva samàptikàlàdàrambhakàlasya balavattvàt . tathà ca baudhàyanaþ .
     %<yo yasya vihitaþ kàlaþ karmaõastadupakrame .
     tithiryàbhimatà sà tu kàryà nopakramojjhità ..>% ubhayatra kutapamàtràlàbhe ÷uklapakùe'pi pårbadine samàptikàlànurodhàt pårbadine rauhiõàlàbhe paratra saptamamuhårtalàbhe kçùõapakùe'pi paradine madhyàhnànurodhàt . iti ÷ràddhatattvam .. * .. ekoddiùñavidhikasàüvatsarika÷ràddham . yathà --
     %<ekoddiùñaü puràva÷yaü tadvi÷eùaü vade ÷çõu .>% prathamaü nimantraõaü pàdaprakùàlanaü àsanaü adya amukagotrasya matpituramukadeva÷armaõaþ pratisàüvatsarikamekoddiùñaü ÷ràddhaü siddhànnena yuùmàsvahaü kariùye ÷ràddhakaraõànuj¤àpanam . àsanaü arghyaþ . gandhàdidànaü nitya÷ràddham . annasaïkalpanaü japyaü nivãtã uttaràbhimukhãbhåyàtithi÷ràddhaü kuryàt . tatastçptiü j¤àtvà dakùiõàbhimukho vàmopavãtã ucchiùñasamãpe ye agnidagdhà iti annavikiraõam . oü amukagotra matpitaramukadeva÷arman etatte jalamavane nikùva ye càtra tvàmanuyàü÷ca tvamanu tasai te svadhà . iti rekhopari dakùiõàmukhavàridhàràdànam . iti gàruóe 223 adhyàyaþ ..

#<eko÷ikà>#, strã, (ekà mukhyà u÷ikà kamanãyà .) vçkùavi÷eùaþ . iti ratnamàlà .. àknàdi iti bhàùà ..

#<eja>#, ç ïa dãptau iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàdiüàtmaü-akaü-señ .) ç mà bhavàn ejijat . ïa ejate . iti durgàdàsaþ .

#<eja>#, ç kampe . iti kavikalpadrumaþ . (bhvàdiü-paraü-sakaü señ .) ç mà bhavàn ejajit . ejati vàyunà vçkùà . iti durgàdàsaþ ..

#<eñha>#, ïa bàdhane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàdiü-àtmaü sakaü-señ .) bàdhanaü vihatiþ . ïa eñhate vatsaraü lokaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<eóaþ>#, tri, (ilati . ila svapne . ac . óalayoraikyam . yadvà à sarvataþ ãóyate . ãóa stutau . gha¤ .) vadhiraþ . ityamaraþ .. (meùaþ . yathàha kàtyàyanaþ .
     %<÷vaióavaràheùådadhàrà pràcãdaü viùõuþ ..>%)

#<eóakaþ>#, puüþ (eóa + svàrthe kan . yadvà ilati elayati và ila + õvul .) meùaþ . ityamaraþ .. vanacchagalaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<eóakà>#, strã, (eóakasya strã . ajàditvàt ñàp . kùipakàditvànnetvam .) meùã . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<eóagajaþ>#, puü, (eóo meùa eva gajo yasya bha¤jakatvàt .) cakramardakaþ . ityamaraþ .. càkundiyà iti bhàùà . asya guõàþ . vàyukaphakuùñhatvagdoùagulmodararogàr÷onà÷itvam . kañutva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. (paryàyàþ yathà --
     %<cakramardaþ prapunnàño dadrughno meùalocanaþ .
     padmàñaþ syàdeóagaja÷cakrã punnàña ityapi ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge . guõà÷càsya cakramarda÷abde j¤eyàþ .. vyavahàro yathà --
     %<saloma÷aþ saióagajaþ karabjaþ .>% iti carake såtrasthàne tçtãye'dhyàye ..)

#<eóamåkaþ>#, tri, (eóo vadhiro måka÷ca .) vadhiraþ måka÷ca . vaktuü ÷rotuma÷ikùitaþ . vàk÷rutivarjitaþ . ityamaraþ .. ÷añhaþ . iti medinã ..

#<eóukaü>#, klã, (ãóa + ulåkàdaya÷ceti 4 . 41 . uõàdisåtreõa sàdhu . nipàtanàt hrasvam .) eóåkam . iti bharato dviråpakoùa÷ca ..

#<eóåkaü>#, klã, (ãóyate iti . %<ulåkàdaya÷ca>% 4 . 41 . uõàdisåtreõa sàdhu .) antarnyastakãkasakuóyam . ityamaraþ .. kãkasamiva kãkasaü yat kuóyam chiñàveóà iti khyàtamityanye . iti sàrasundarã .. kãkasamasthi etat kàùñhàdikañhinadravyopalakùaõaü kãkasamiva kãkasaü kili¤jàdãti madhuþ ..
     %<madhyasaüsthàpitàsthyàdi kuóyameóåkamucyate .>% iti màdhavaþ .. (yathà mahàbhàrate vanaparbaõi .
     %<eóåkacihnà pçthivã na devagçhabhåùità ..>% asya ÷abdasya puüstvamapi dç÷yate mahàbhàrate 3 . 190 . 63 . yathà --
     %<eóåkàn påjayiùyanti varjayiùyanti devatàþ .
     ÷ådràþ paricariùyanti na dvijàn yugasaükùaye ..>%)

#<eóokaü>#, klã, eóåkam . iti bharatadhçtadviråpakoùaþ ..

#<eõaþ>#, puü strã, (eti drataü gacchatãti . i + bàhulakàt õaþ .) hariõaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. mçgavi÷eùaþ . ityamaraþ .. asya màüsaguõàþ . kaùàyatvam . madhuratvam pittaraktakaphajvaranà÷itvam . saügràhitvam . rocanatvam . hçdyatvam . balakàritva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. (yathà manuþ 3 . 269 .
     %<aùñàveõasya màüsena rauraveõa navaiva tu ..>% asya lakùaõaü yathà .. %<eõaþ kçùõaþ prakãrtitaþ .>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe 2 bhàge ..)

#<eõakaþ>#, puü, (eõa + svàrthe kan .) eõaþ . iti ÷abda ratnàvalã ..

#<eõatilakaþ>#, puü, (eõo mçgastilakamiva yasya . candrasya mçgàïkatvàttathàtvam .) candraþ . iti hàràvalã ..

#<eõabhçt>#, puü, (eõaü bibhartãti . eõa + bhç + kvip .) candraþ . iti hemacandraþ ..

#<etaü>#, tri, (à + iõ + kta .) àgatam . iti medinã .. karvåravarõayuktam . ityamaraþ .. (striyàü enã età . pàõiniþ 4 . 1 . 39 ..)

#<etaþ>#, puü, (à samyak eti gacchatãti . à + iõ + kta .) mçgaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. karvåravarõaþ . iti medinã ..

#<etad>#, tri, (iõ + %<etestuñ ca>% iti uõàdisåtreõa 1 . 132 . ato'di syàttasya tuóàgamaþ .) purovartivàcakasarvanàma÷abdaþ . iti vyàkaraõam .. ei iti bhàùà .
     (%<ete vayamamã dàràþ kanyeyaü kulajãvitam .>% iti kumàre 6 . 63 .. %<etàn mahàràja vi÷eùadharmàn>% . iti ÷uddhitattvam . uktasya pa÷càduktau %<dvitãyàñausmenaþ>% 2 . 4 . 34 . iti eõàde÷aþ syàt . yathà %<ya enàmà÷ramadharme niyaïkte .>% iti ÷àkuntale prathamàïke ..)

#<etanaþ>#, puü, (àï + i + tana .) ni÷vàsaþ . iti hemacandraþ ..

#<etarhi>#, vya, (idam + %<idamorhil>% . 5 . 3 . 16 . iti rhil tato %<etetau rathoþ>% 5 . 3 . 4 . iti etàde÷aþ .) etasmin kàle . samprati . ityamaraþ .. (yathà bhàgavate 1 . 17 . 42 .
     %<sa eùa etarhyadhyàsta àsanaü pàrthivocitam ..>%)

#<eta÷aþ>#, puü, (iõ + %<iõasta÷anta÷asunau>% 3 . 149 . iti uõàdisåtreõa ta÷an .) bràhmaõaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<eta÷àþ>#, [s] puü, (iõ + %<iõasta÷anta÷asunau>% 3 . 149 iti uõàdisåtreõa ta÷asun .) bràhmaõaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<etàvat>#, tri, (etad + %<yattadetebhyaþ parimàõe vatup .>% 5 . 2 . 39 . iti parimàõe vatup . (etatparimàõam . iti vyàkaraõam .. (yathà raghuþ 2 . 51 .
     %<etàvaduktvà virate mçgendre pratisvanenàsya guhàgatena ..>%)

#<edha>#, ïa, vçddhau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàdiüàtmaü-akaü-señ .) ïa edhate . iti durgàdàsaþ .. (yathà manuþ 4 . 170 .
     %<hiüsàrata÷ca yo nityaü nehàsau sukhamedhate ..>%)

#<edhaþ>#, puü, (idhyate'nenàgniþ . indha + %<hala÷ca>% 3 . 3 . 121 . iti karaõe gha¤ . avodaidhaudmapra÷rathahima÷rathà iti gha¤i nalopo guõa÷ca nipàtitaþ ..) indhanam . ityamaraþ .. jàlàni kàñha iti bhàùà . (yathà raghau 9 . 81
     %<edhàn hutà÷anavataþ sa muniryayàce ..>%)

#<edhaþ>#, [s] klã, (edh + asun .) indhanam . ityamaraþ .. (yathà gãtàyàm . 4 . 37 .
     %<yathaidhàüsi samiddho'gnirbhasmasàt kurute'rjunaþ ..>%)

#<edhatuþ>#, tri, (edh vçddhau %<edhivahyo÷catuþ>% 1 . 79 uõàdisåtreõa catuþ .) vardhitam . vçddhiyuktam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<edhatuþ>#, puü, (edha + %<edhivahyo÷catuþ>% . 1 . 79 . uõàdiþ catuþ .) puruùaþ . agniþ . iti medinã ..

#<edhitaþ>#, tri, (edha vçddhau + kta .) bardhitaþ . vçddhipràptaþ . ityamaraþ ..

#<enaþ>#, [s] klã, (eti gacchati pràya÷cittena . iõ àgasãtyasun nuóàgama÷ca .) pàpam . aparàdhaþ . iti medinã .. nindà . iti ÷abdaratnàvalã .. (enonivçttendriyavçttirenam jagàda bhåyo jagadekanàthaþ .. iti raghuþ . 5 . 23 ..)

#<erakà>#, strã, tçõavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . gundramålà 2 ÷imbã 3 gundrà 4 ÷arã 5 . yathà bhàgavate 1 . 3 . 18 .
     %<caturda÷aü nàrasiühaü bibhrad daityendramårjitam .
     dadàra karajairvakùasyerakàü kañakçd yathà ..>%) asyà guõàþ . himatvam . ÷ukravçddhikàritvam . cakùurhitatvam . vàtakopanatvam . måtrakçcchrà÷marãdàhapitta÷oõitanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà vaidyake,
     %<erakà ÷i÷irà vçùyà cakùuùyà vàtakopinã .
     måtrakçcchrà÷marãdàhapitta÷oõitanà÷inã ..>% eùà yatra vyavahriyate tadyathà --
     %<nirvàpaõaþ syàjjalamerakà ca .>% iti carake såtrasthàne tçtãye'dhyàye .. %<erakà hoggalaþ>% . iti carakasya ÷ivadàsãyañãkà ..)

#<eraïgaþ>#, puü, (erati samyak bhramati yaþ . à + ãragatau kampane + aïgac .) matsyabhedaþ . raïgà iti khyàtaþ . asya guõàþ . madhuratvam . snigdhatvam . viùñambhitvam . ÷ãtalatvam . gurutva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<eraõóaþ># puü, (erayati vàyum . à + ãra gatau kampane ca + bàhulakàt aõóac .) vçkùavi÷eùaþ . bhereõóà iti bhàùà . tatparyàyaþ . vyàghrapucchaþ 2 gandharvahastakaþ 3 uruvåkaþ 4 ruvåkaþ 5 citrakaþ 6 ca¤cuþ 7 pa¤càïgulaþ 8 maõóaþ 9 vardhamànaþ 10 vyaóambakaþ 11 . ityamaraþ .. uruvukaþ 12 ruvukaþ 13 råvukaþ 14 ruvakaþ 15 vukaþ 16 amaõóaþ 17 àmaõóaþ 18 vyaóambanaþ 19 . iti taññãkàyàü bharataþ .. kàntaþ 20 taruõaþ 21 ÷uklaþ 22 vàtàriþ 23 dãrghapatrakaþ 24 . iti ràjanirghaõñaþ .. asya tailasya guõàþ . madhuratvam . gurutvam . ati÷leùmavardhanatvam . vàtaraktagulmahçdrogajãrõajvaranà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. api ca . kçmidoùasakalàïga÷ålakuùñhanà÷itvam . svàdutvam . rasàyanottamatvam . pittaprakopanatvam . atidãpanatvam . àmavàtanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. asya bhedakatvaguõo'pyasti .. ÷vetairaõóaguõàþ . kañutvam . tiktatvam . uùõatvam . kaphàrtijvaravàyukàsanà÷itvam . rasàrhatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. asya målaguõàþ . ÷ålavàyukaphanà÷itvam . ÷ukrakàritva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. (÷uklaraktairaõóayoþ paryàyaguõà yathà --
     %<÷ukla eraõóa àmaõóu÷citro gandharvahastakaþ .
     pa¤càïgulo vardhamàno dãrghadaõóo'pyadaõóakaþ .
     vàtàristaruõa÷càpi ruvåka÷ca nigadyate ..
     rakto'paro ruvukaþ syàduruvåko ruvåstathà .
     vyàghrapuccha÷ca vàtàri÷ca¤curuttànapatrakaþ ..
     eraõóayugmaü madhuramuùõaü guru vinà÷ayet .
     ÷åla÷othakañãvasti÷iraþpãóodarajvaràn ..
     vradhna÷vàsakaphànàhakàsakuùñhàmamàrutàn .
     eraõóapatraü vàtaghnaü kaphakrimivinà÷anam ..
     måtrakçcchrahara¤càpi pittaraktaprakopanam .
     vàtàryagradalaü gulmaü vasti÷ålaharaü param ..
     kaphavàtakrimãn hanti vçddhiü saptavidhàmapi .
     eraõóaphalamatyuùõaü gulma÷ålànilàpaham ..
     yakçtplãhodaràr÷oghnaü kañukaü dãpanaü param .
     tadvanmajjà ca vióbhedã vàta÷leùmodaràpahaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..
     %<satiktoùaõameraõóatailaü svàdu saraü guru .
     vradhnagulmànilakaphànudaraü viùamajvaram ..
     ruk÷ophau ca kañãguhyakuùñhapçùñhà÷rayà¤jayet .
     tãkùõoùõaü picchilaü visraü raktairaõóodbhavantviti ..>% iti ÷àrïgadharasya pårbakhaõóe caturthe'dhyàye ..
     %<eraõóatailaü madhuramuùõaü tãkùõaü dãpanaü kañukaùàyànurasaü såkùmaü srotovi÷odhanaü tvacyaü vçùyaü madhuravipàkaü vayaþsthàpanaü yoni÷ukravi÷odhanamàrogyamedhàkàntismçtibalakaraü vàtakaphaharamadhomàgadoùahara¤ca ..>% iti su÷rute såtrasthàne pa¤cacatvàriü÷attame'dhyàye ..)

#<eraõóakaþ>#, puü, (eraõóa + svàrthe kan .) eraõóavçkùaþ . iti bharato dviråpakoùa÷ca .. (eraõóa÷abde'sya vi÷eùo j¤eyaþ ..)

#<eraõóajaü>#, tri, (eraõóàt eraõóvçkùàt jàyate iti . eraõóa + jan + óa .) eraõóavçkùajàtam . tattailaü snehamadhye ÷reùñhavirecakam . yathà .
     %<cårõamadhye trivçtcårõaü svorase kàravellakam .
     sneheùveraõóajaü tailaü phaleùveva harãtakã ..>% iti vàbhañaþ ..
     (%<eraõóajaü ghana¤càpi svàdumeva mçdu smçtam .
     hçdvastijaïghàkañyåru÷ålànàhavibandhanut ..
     ànàhàùñhãlavàntàsçkplãhodàvarta÷ålinàm .
     vàtapittavikàràõàü vidadhyàcca pra÷àntaye .
     tãkùõoùõaü picchilaü visraü raktairaõóasamudbhavam ..>% iti prathamasthàne aùñame'dhyàye hàrãtenoktam ..)

#<eraõóapatrikà>#, strã, (eraõóasya patramiva patramasyàþ .) dantãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<eraõóaphalà>#, strã, (eraõóasya phalamiva phalamasyàþ .) dantãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (asyàþ paryàyà yathà --
     %<laghudantã vi÷alyà ca syàdudumbaraparõyapi .
     tathairaõóaphalà ÷ãghrà ÷yenaghaõñà ghuõapriyà ! vàràhàïgã ca kathità nikumbha÷ca makålakaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<eraõóà>#, strã, (à + ãr + bàhulakàt aõóac + ñàp .) pippalã . iti ÷abdacandrikà ..

#<ervàruþ>#, puü, (eraõamiti . à + ãr + sampadàditvàt kvip . eraü vçõoti vàrayati và . vç¤ + bàhulakàt uõ .) karkañãbhedaþ . tatparyàyaþ . vyàlapatrà 2 loma÷à 3 sthålà 4 toyaphalà 5 hastidantaphalà 6 karkañã 7 . asya guõàþ . pittaharatvam . su÷ãtalatvam . madhuratvam . måtràmayaghnatvam . rucipradatvam . santàpamårchàpaharatvam tçptidàtçtvam . atisevita÷cet vàtaprakopakàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..
     (%<ervàrukaü svàdu ÷ãtaü sakùàraü kaphavàtakçt .
     nàtipittakaraü rucyaü dãpanaü dàhanà÷anam ..>% iti prathamasthàne da÷ame'dhyàye hàrãtenoktam ..
     %<trapuùairvàrukaü svàdu guru viùñambhi ÷ãtalam .
     ervàruka¤ca sampakvaü dàhatçùõàklamàrtinut ..>% iti såtrasthàne saptaviü÷e'dhyàye carakeõoktam ..)

#<elakaþ>#, tri, (elati vigrahàdisthale àtmànaü kùipatãti il + õvul .) meùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<elaïgaþ>#, puü, (eraïgaþ + rasya laþ .) matsyabhedaþ . ràyakaóà iti bhàùà . ràyakhàüóà elàïgà ityapi khyàtaþ . asya guõàþ . madhuratvam . vçùyatvam . saügràhitvam . kaphavàtanà÷itvam . medhàgnipuùñikàritvam . ÷ãtalatvam . gurutvam . ÷leùmaprasàdanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà vaidyakacakrapàõikçtadravyaguõe màüsavargàdhikàre ..
     %<elaïgaþ snigdho madhuro guruviùñambhi÷ãtalaþ ..>%)

#<elabàlu>#, klã, (elatãti . ila preraõe pacàdyac . ñàp . eleva balate . bala pràõane . bàhulakàt uõ . ïayàporiti hrasvaþ .) elabàlukam . iti ÷abdaratnàvalã .. (yatra vyavahriyate tadyathà, rodhràdigaõe ..
     %<sailabàlu paripelavamocàþ ..>% iti vàbhañe såtrasthàne pa¤cada÷e'dhyàye ..)

#<elabàlukaü>#, klã, (elabàlu + svàrthe kan .) sugandhidravyavi÷eùaþ . làlukà iti khyàtam . tatparyàyaþ . aileyam 2 sugandhi 3 haribàlukam 4 bàlukam 5 ityamaraþ .. harivàsukam 6 . iti taññãkà .. àlukam 7 elvabàlukaü 8 kapitthatvak 9 gandhatvak 10 kuùñhagandhi 11 . asya guõàþ . atyugratvam . kaùàyatvam . kaphavàtamårchàtijvaradàhanà÷itvam . paramarucikàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. kakkolasadç÷aü kuùñhagandhi .. asya paryàyaguõàþ ..
     %<elabàlukamaileyaü sugandhi haribàlukam .
     ailabàlukamelàlu kapitthaü patramãritam ..
     elvàlu kañukaü pàke kaùàyaü ÷ãtala laghu .
     hanti kaõóåvraõaccharditçñkàsàrucihçdrujaþ ..
     balàsaviùapittàsrakuùñhamåtragadakrimãn .>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<elavilaþ>#, puü, ailavilaþ . kuveraþ . ityamarañãkà ..

#<elà>#, strã, (il + ac + ñàp .) phalavçkùavi÷eùaþ . elàci iti bhàùà . tatparyàyaþ . bahulagandhà 2 aindrã 3 dràvióã 4 kapotaparõã 5 bàlà 6 balavatã 7 himà 8 candrikà 9 sàgaragàminã 10 gandhàlãgarbhaþ 11 elãkà 12 kàyasthà 13 . iti ràjanirghaõñaþ .. sà dvividhà såkùmà . gujaràñã elàci iti bhàùà . sthålà ca . vaóa elàci iti bhàùà . àdyàyàþ paryàyaþ . upaku¤cikà 1 tutthà 2 koraïgã 3 tripuñà 4 truñiþ 5 . ityamaraþ .. vayasthà 6 tãkùõagandhà 7 såkùmailà 8 tripuñã 9 . iti ratnamàlà .. dvitãyàyàþ paryàyaþ . pçthvãkà 2 candrabàlà 3 niùkuñiþ 4 bahulà 5 . ityamaraþ .. sthålà 6 màleyà 7 tàóakàphalam 8 . iti ratnamàlà .. elàdvayaguõàþ . ÷ãtalatvam . tiktatvam . uùõatvam . sugandhitvam . pittarogakaphanà÷itvam . hçdrogakàritvam . malàrtivàntipuüstvaghnatvam . sthavirasya guõàóhyatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. apica . ÷ålakoùñhabaddhatçùõàcchardivàyunà÷itvam . iti ràjavallabhaþ .. såkùmailàvi÷eùaguõàþ . kapha÷vàsakàsàr÷omåtrakçcchranà÷itvam . iti ràjanirghaõñaþ ..
     (%<elà sthålà ca bahulà pçthvãkà tripuñàpi ca .>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<elàpatraþ>#, puü, (elàpatramivàkàro'styasya . ar÷aàderac .) nàgabhedaþ . iti jañàdharaþ .. (yathà mahàbhàrate àstãke parbaõi 1 . 35 . 6 .
     %<nàgastathà pi¤jaraka elàpatro'tha vàmanaþ ..>%)

#<elàparõã>#, strã, (elàyà iva parõamasyàþ . %<pàkakarõeti>% . 4 . 1 . 64 . ïãù .) vçkùavi÷eùaþ . kàüñà àmarulã elànã iti ca bhàùà . tatryàyaþ . suvahà 2 ràsnà 3 yuktarasà 4 . ityamaraþ ..

#<elãkà>#, strã, (à + il + ãkan + ñàp .) såkùmailà . iti ràjanirghaõñaþ .. (dràvióã÷abde'syà guõàdayo j¤àtavyàþ ..)

#<eva>#, vya, (ayanamiti . iõ + %<iõa÷ãbhyàü van .>% 1 . 52 . uõàdiþ van .) avadhàraõam . yathà . tvameva jànàsi . tatparyàyaþ . evam 2 tu 3 punaþ 4 và 5 . ityamaraþ .. va 6 ca 7 . iti subhåtiþ .. sàdç÷yam . iti bharataþ . niyogaþ . vàkyapåraõam . càraniyogaþ . vinigrahaþ . iti medinã .. (aniyogaþ . yathà %<adyeva>% iti mugdhabodhavyàkaraõam . evakàrastrividhaþ . vi÷eùyasaïgataþ vi÷eùeõasaïgataþ kriyàsaïgata÷ceti . tatra vi÷eùyasaïgatasya evakàrasya anyayogavyavacchedo'rthaþ . pàrthaeva dhanurdhvara ityàdau vi÷eùaõe dhanurdhvare pàrthànyayogavyavacchedàbodhàt . dhanurdhvarapadasya utkçùñadhanurdhvare làkùaõikatvàt tathaiva tàtparyàt . pàrthànyayogastàdàtmyam . vi÷eùaõasaïgatasya evakàrasya ayogavyavacchedo'rthaþ . ÷aïkhaþ pàõóuraeva ityàdau vi÷eùye ÷aïkhe pàõóuratvàyogavyavacchedabodhàt . kriyàsaïgatasya evakàrasya càtyantàyogavyavacchedo'rthaþ . sambhavàbhipràyake nãlaü sarojaü bhavatyeva ityàdau anvayitàvacchedakasarojatvasàmànàdhikaraõyena sarojanãlabhavanakartçtvàtyantàyogavyavacchedabodhàditi sampradàyaþ ..) gamanakartari tri . iti siddhàntakaumudã (yathà çgvede 6 . 51 . 2 . %<çjumarteùu vçjina ca pa÷yannabhicaùñe såro arya evàn>% .. a÷ve puü, yathà, çgvede . 1 . 158 . 3 . %<upa vàmavaþ ÷araõam gameyaü ÷åro nàjma patayadbhirevaþ ..>% %<evaira÷vaiþ>% iti bhàùyam . gamane klã . yathà, çgvede 1 . 129 . 3 . %<evena sadyaþ paryeti pàrthivam>% . %<evena gamanena>% . iti . bhàùyam ..)

#<evaü>#, vya, sàmyam . sàdç÷yam . yathà . agnirevaü vipraþ . agnirivetyarthaþ . tatparyàyaþ . vat 2 và 3 yathà 4 tathà 5 iva 6 . vatsthàne va iti kecit pañhanti . ayaü prakàraþ . (yathà, kumàre . 6 . 84 .
     %<evaüvàdini devarùau pàr÷ve pituradhomukhã ..>%) tatparyàyaþ . ittham 2 . avadhàraõam . ityamaraþ .. yathà . evametat . asya paryàyaþ eva÷abde likhitaþ . aïgãkàraþ . arthapra÷naþ . parakçtiþ . pçcchà . iti medinã ..

#<eùa># ç ïa gatau . iti kavikalpadrumaþ .. bhvàdiüàtmaü-sakaü-señ .) ç mà bhavàn eùiùat . ïa eùate . iti durgàdàsaþ . (yathà, bhàgavate 3 . 14 . 45 .
     %<sa vai vata bhraùñamatistavaiùate yaþ karmaõàü pàramapàrakarmaõàm ..>%)

#<eùaþ>#, puü, purovartipuruùaþ . etad÷abdasya puüliïge prathamaikavacane råpamidam ..

#<eùaõaþ>#, puü, (iù + lyu .) lauhamayabàõaþ . iti halàyudhaþ .. (yathà, bhàgavate 7 . 9 . 39 .
     %<kàmàturaü harùa÷okabhayaiùaõàrtaü tasmai kathaü tava patiü vimç ÷ami dãnaþ ..>%)

#<eùaõikà>#, strã, (iùyate'nayà . iù gatau + lyuñ + svàrthe kan tato ñàp itva¤ca .) svarõakàràdãnàü tulà . nikti iti bhàùà . tatparyàyaþ . nàràcã 2 . ityamaraþ ..

#<eùaõã>#, strã, (iùyate anayà, iù + lyuñ + ïãù .) vraõamàrgànusàriõã . velakàra iti bhàùà . tulàbhedaþ . iti medinã .. nikti iti bhàùà ..

#<eùà>#, strã, (iùu ÷a và¤che + ñàp .) icchà . iti jañàdharaþ .. etad÷abdasya strãliïge'pi råpamidam ..

#<ai>#

#<ai># aikàraþ . sa tu dvàda÷asvaravarõaþ . asyoccàraõasthànaü tàlu kaõñha÷ca . (%<edaitoþ kaõñhatàlu>% ityuktaþ . tathàca ÷ikùàyàm . %<e ai tu kaõñhatàlavyàvoau kaõñhauùñhajau smçtau>% ..) sa ca hrasvo na bhavati . (dvimàtratvàt dãrghastrimàtratvàt pluta÷ca bhavati . udàttànudàttasvaritabhedaistrividho'pi punaþ pratyekamanunàsikànanunàsikabhedàbhyàü ùaóvidha eva ..)
     %<aikàraü paramaü divyaü mahàkuõóalinã svayam .
     koñicandrapratãkà÷aü pa¤capràõamayaü sadà ..
     brahmaviùõumayaü varõaü tathà rudramayaü priye .
     sadà÷ivamayaü varõaü vindutrayasamanvitam ..>% iti kàmadhenutantram .. (vaïgãyabhàùàyàm) tasya lekhanaprakàro yathà --
     %<ekàraråpamadhye tu ki¤ciddakùe tadordhvataþ .
     candrendrabhànavastàsu màtrà ÷aktiþ kramàt smçtàþ ..
     tridhà ÷aktimayã pårbà durgà vàõã sarasvatã .>% iti varõoddhàratantram .. * .. tannàmàni yathà --
     %<airlajjà bhautikaþ kàntà vàyavã mohinã vibhuþ .
     dakùà dàmodarapraj¤o'dharo vikçtamukhyapi ..
     kùamàtmako jagadyoniþ paraþ paranibodhakçt .
     j¤ànàmçtà kapardi÷rãþ pãñhe÷o'gniþ samàtçkaþ ..
     tripurà lohità ràj¤ã vàgbhavo bhautikàsanaþ .
     mahe÷varo dvàda÷ã ca vimala÷ca sarasvatã ..
     kàmakoño vàmajànuraü÷umàn vijayo jañà .>% iti tantra÷àstram .. dantàntaþ . yoniþ . iti vãjavarõàbhidhànam .. (anubandhavi÷eùaþ . yathàha kavikalpadrumaþ . (%<airyajàdiþ syàdorniùñhàtana auraniñ>% . etena yajàdigaõãyatvàt %<ai vasau nivàse ityasya liñiprabhçtiùu samprasàraõe kçte uvàsa ityàdayo bhaveyuþ>% .. màtçkànyàse adhare nyasyatayà tadàkhyayàpyabhidhànam . màtçkànyàsamantro yathà . %<eü nama oùñhe aiü namo'dhare ..>% iti ..)

#<ai>#, vya, (etãti . à + iõ + vic .) àhvànam . smaraõam . àmantraõam . iti medinã ..

#<aiþ># puü, (eti pràpnoti sarvam . àï + iõ + vic .) mahe÷varaþ . iti ekàkùarakoùaþ ..

#<aikàgàrikaþ>#, tri, (ekamasahàyamagàraü prayojanamasya . %<aikàgàrikañ caure>% 5 . 1 . 113 iti ikañ vçddhi÷ca nipàtanàt .) cauraþ . ityamaraþ . ekàgàravàsã ..

#<aikàhikaü>#, tri, (ekàhe bhavam . ekàha + ñhak .) ekàhaniùpannam . ekadinàntarabhavam . iti vaidyakam .. (vaidyakagopàlakçùõakavibhåùaõakçtakaùàyasaügrahe dàsyàdipàcane yathà . bhåtotthaü viùamaü tridoùajajanita¤caikàhikaü dvyàhikam ..
     %<kàkajaïghà balà ÷yàmà brahmadaõóã kçtà¤jaliþ .
     pç÷niparõã tvapàmàrgastathà bhçïgaràjo'ùñamaþ ..
     eùàmanyatamaü målaü puùyeõoddhçtya yatnataþ .
     raktasåtreõa saüveùñya baddhamaikàhikaü jayet ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe jvaràdhikàre ..) ekàhabhavam . yathà --
     %<aikàhikaü dvitãyasthaü tçtãyakacaturthakam .>% ityàdi màhe÷varakavacam ..

#<aikàhikajvaraþ>#, puü, (aikàhika ekàhabhavo jvaraþ .) ekadinàntaràgatajvaraþ . tasyauùadhaü yathà --
     %<pãtaü vç÷cikamålantu paryuùitajalena vai .
     sàrdhaü vinà÷ayeddàhaü jvara¤ca parame÷vara ! ..
     ÷ikhàyà¤caiva tadbaddhaü bhavedaikàhikàdinut .
     etat sakà¤jikaü pãtaü raktakuùñhajvaràdinut ..
     vàsyodakena pãtaü tat vçhadviùaharaü bhavet .>% iti gàruóe 193 adhyàyaþ ..
     (%<aikàhiko dyàhika÷ca stryàhika÷ca tathàparaþ .>%
     %<mustàmçtàmalakya÷ca nàgaraü kaõñakàrikà .
     kaõàcårõànvitaþ kvàthastathà madhusamanvitaþ ..
     aikàhikaü và velàdyaü jvarajàtaü vyapohati .
     vànarendramukhaü divyaü taruõàdityatejasam ..
     jvaramaikàhikaü ghoraü tatkùaõàdeva na÷yati .
     vànaràkçtimàlikhya khañikàbhiþ punaþ ÷çõu ..
     gandhapuùpàkùatairdhåpairarcayedbhiùajàü varaþ .>% mantro yathà, oü hàü hrãü ÷rãü sugrãvàya mahàbalaparàkramàya såryaputtràya amitatejase aikàhika-dvyàhikatryàhika-càturthika-mahàjvara-bhåtajvara-bhayajvara÷okajvara-krodhajvara-velàjvara-prabhçtijvaràõàü bandha bandha hràü hrãü hråü phañ svàhà . iti hàrãte cikitsàsthàne . 2 adhyàye ..)

#<aikyaü>#, klã, (eka + bhàve ùya¤ .) ekasya bhàvaþ . ekatà . ekatvam . ekãbhàvaþ . yathà . ÷àradàyàm .
     %<gurorlabdhvà punarvidyàmaùñakçtvo japet sudhãþ .
     guruvidyàdevatànàmaikyaü sambhàvayan dhiyà ..
     praõameddaõóavadbhåmau guruü taü devatàtmakam .>% iti dãkùàtattvam ..

#<aikùavaü>#, tri, (ikùorvikàraþ . ikùu + aõ .) ikùuvikàraþ . ikùusambandhiguóàdi . iti smçtiþ .. (asya guõàdaya ikùu÷abde j¤àtavyàþ ..)

#<aikùavaü>#, klã, (ikùorbhavam . ikùu + aõ .) ikùubhavaguóàdi . yathà --
     %<kadalã lavaõã dhàtrã phalànyaguóamaikùavam .
     atailapakvaü munayo haviùyànnaü vidurbudhàþ ..>% iti tithyàditattvam .. ikùuguóàdiguõà ikùu÷abde j¤àtavyàþ ..)

#<aiïgudaü>#, klã, (iïgudyà idam . %<plakùàdibhyo'õ>% 4 . 3 . 164 . vidhànasàmarthyànnàõo luk .) iïgudãvçkùasya phalam . ityamaraþ ..
     (%<snigdhoùõaü tiktamadhuraü vàta÷leùmaghnamaiïgudam ..>% iti såtrasthàne . 46 a . su÷rutenoktam ..)

#<aióukaü>#, klã, (eóuka eva . svàrthe aõ .) eóåkam . iti bharato dviråpakoùa÷ca ..

#<aiõaü>#, tri, (eõasya idam . eõa + aõ .) eõasya carmàdi . ityamaraþ ..

#<aiõikaþ>#, tri, (eõaü mçgaü hantãti . eõa + ñhak .) eõahantà . iti vyàkaraõam ..

#<aiõeyaü>#, tri, (eõyà idam . eõã + óha¤ .) eõyà÷carmàdi . ityamaraþ .. strãõàü ratibandhavi÷eùaþ . iti hemacandraþ ..

#<aitihyaü>#, klã, (itiha upade÷apàramparyam . tadeva . itiha %<anantàvasathetihabheùajठ¤yaþ>% . 5 . 4 . 23 . iti svàrthe ¤yaþ .) pàramparyopade÷aþ . tatparyàyaþ . itiha . ityamaraþ .. (yathà ràmàyaõe . 5 . 87 . 23 .
     %<aitihyamanumàna¤ca pratyakùamapi càgamam .
     ye hi samyak parãkùante kutasteùàmabuddhità ..>%
     %<aitihyaü nàma àptopade÷o vedàdiþ .>% iti vimànasthàne . 8 a . carakeõoktam ..)

#<aindavaü>#, klã, (indurdevatà yasya . indu + aõ .) mçga÷ironakùatram . iti jyotiùam .. yathà . màtsye .
     %<a÷vinã revatã målamuttaratrayamaindavam .
     svàtã hastànuràdhà ca gçhàrambhe pra÷asyate ..>% aindavaü mçga÷iraþ . iti mañhapratiùñhàtattvam .. (indo÷candrasya idam . candrasambandhini, tri . yathà, manuþ 11 . 125 .
     %<saïkaràpàtrakçtyàsu màsaü ÷odhanamaindavam .
     malinãkaraõãyeùu taptaþ syàdyàvakaistryaham ..>%)

#<aindavã>#, strã, (aindava + ïãp .) somaràjã . iti vaidyakam ..

#<aindraü>#, klã, (indro devatà yasya . indra + aõ .) jyeùñhànakùatram . iti jañàdharaþ .. målavi÷eùaþ . vana àdà iti bhàùà . tatparyàyaþ . vanàrdrakà 2 vanajà 3 araõyajàrdrakà 4 . asya guõàþ . kañutvam . amlatvam . rucibalàgnikàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (indrasya idam .) indrasambandhini tri . (yathà manuþ 5 . 93 .
     %<na ràj¤àmaghadoùo'sti vratinàü na ca satriõàm .
     aindraü sthànamupàsãnà brahmabhåtà hi te sadà ..>%
     %<aindraüsthànaü ràjyàbhiùekàkhyaü àdhipatyakàraõam>% iti taññãkàyàü kullåkabhaññaþ .. tathà raghuþ 2 . 50 .
     %<mahãtalaspar÷anamàtrabhinnamçddhaü hi ràjyaü padamaindramàhuþ ..>%
     %<aindramambu supàtrasthamavipannaü sadà pibet ..>% iti vàbhañe såtre . 5 a ..) (indrasyàpatyaü pumàn .) bàlivànare (arjune jayante ca puü .. jalavi÷eùaþ .)

#<aindrajàlikaþ>#, puü, (indrajàlena dãvyatãti . indrajàla + ñhak .) indrajàlakàrakaþ . tatparyàyaþ . pratãhàrakaþ 2 màyàkàrakaþ 3 kausutikaþ 4 màyàvã 5 vyaüsakaþ 6 màyã 7 màyikaþ 8 . iti jañàdharaþ ..

#<aindraluptikaþ>#, tri, ke÷aghnarogavi÷iùñaþ . ñeko iti bhàùà . tatparyàyaþ . khallãñaþ 2 khalatiþ 3 . iti bhåriprayogaþ ..

#<aindriþ>#, puü, (indrasyàpatyaü pumàn . indra + i¤ .) jayantanàmà indraputtraþ . kàkaþ . iti medinã ..
     (%<aindriþ kila nakhaistasyàþ vidadàra stanau dvijaþ .>% iti raghuvaü÷e . 12 . 22 ..) bàlinàmavànaràjaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. arjunaþ . iti hemacandraþ ..

@<[Page 1,301a]>@
#<aindriyakaü>#, tri, (indriyeõànubhåyate . indriya + vu¤ .) pratyakùam . indriyagràhyam . ityamaraþ .. (vyàdhivi÷eùaþ . yathà --
     %<mithyàbhiyogahãnebhyo yo vyàdhirupajàyate .
     ÷abdàdãnàü sa vij¤eyo vyàdhiraindriyako budhaiþ ..
     vedanànàma÷àntànàmityete hetavaþ smçtàþ .
     sukhaheturmatastvekaþ samayogaþ sudurlabhaþ ..
     nendriyàõi na caivàrthàþ sukhaduþkhasya hetavaþ .
     hetustu sukhaduþkhasya yogo dçùña÷caturvidhaþ ..
     santãndriyàõi santyarthà yogo na ca na càsti ruk .
     na sukhaü kàraõaü tasmàt yogaeva caturvidhaþ ..
     nàtmendriyamanobuddhigocaraü karma và vinà .
     sukhaü duþkhaü yathà yacca boddhavyaü tattathocyate ..
     spar÷anendriyasaüspar÷aþ spar÷o mànasa eva ca .
     dvividhaþ sukhaduþkhànàü vedanànàü pravartakaþ .
     icchà dveùàtmikà tçùõà sukhaduþkhàt pravartate ..
     tçùõà ca sukhaduþkhànàü kàraõaü punarucyate .
     upàdatte hi sà bhàvàn vedanà÷rayasaüj¤akàn ..
     spç÷yate nànupàdàne na spçùño vetti vedanàþ .
     vedanànàmadhiùñhànaü mano deha÷ca sendriyaþ ..
     ke÷alomanakhàgrànnamaladravaguõairvinà .>% iti carake ÷àrãre 1 aþ ..)

#<aindrã>#, strã, (indrasya ÷akrasya iyam . indra + %<tasyedam>% . 4 . 3 . 120 . ityaõ . ñióçeti . 4 . 1 . 15 . ïãp .) ÷acã . (yathà, màrkaõóeye 88 . 20 .
     %<vajrahastà tathaivaindrã gajaràjopari sthità .>% indrasya yogai÷varya÷àlino mahàdevasya patnã .) durgà . iti ÷abdaratnàvalã .. alakùmãþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. indravàruõã . iti ratnamàlà .. ràkhàla ÷asà iti bhàùà . pårbà dik . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ .. elà . iti ràjanirghaõñaþ .. elàci iti bhàùà .
     %<yaùñyàhvamaindrã nalinàni dårbà .>% iti såtre 3 adhyàye . carakeõoktam ..)

#<aibhã>#, strã, (ibha ityàkhyàstyasyàþ . ibha + %<praj¤àdibhya÷ca>% . 5 . 4 . 38 . iti aõ + ïãp .) hastighoùà latà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<airàvaõaþ>#, puü, (irayà jalena vaõati ÷abdàyate iti . irà + vaõa + pacàdyac . tata iràvaõaeva svàrthe praj¤àdyaõ 5 . 4 . 38 . yadvà irà surà vanamudakaü yasmin . pårbapadàditi 8 . 4 . 3 . õatvam . tatra bhavaþ . iràvaõa + aõ .) airàvatahastã ityamaraþ .. yathà, mahàbhàrate 1 . 18 . 41 .
     %<÷vetairdantai÷caturbhistu mahàkàyastataþparam .
     airàvaõo mahànàgo'bhavadvajrabhçtà dhçtaþ ..>%)

#<airàvataü>#, klã, (irà jalàni santyasmin . irà + matup . iràvàn meghaþ . tatra bhavaþ . ityaõ . jalavati meghe såryakarapatanàdasyotpattestathàtvam ..) indrasya çjudãrghadhanuþ . iti medinã .. ràmadhanuk iti bhàùà ..

#<airàvataþ>#, puü, (irà jalàni vidyate'smin . matup . iràvàn samudraþ . tatra bhavaþ iti . iràvat + aõ . samudramathanotthitatvàdasya tathàtvam . yadvà iràvatyà vidyuta ayaü tasyedamityaõ 4 . 3 . 120 .) indrahastã . sa tu ÷uklavarõaþ caturdantaþ samudramathanotthitaþ pårbadiggaja÷ca . tatparyàyaþ . abhramàtaïgaþ 2 airàvaõaþ 3 abhramuvallabhaþ 4 . ityamaraþ .. ÷vetahastã 5 caturdantaþ 6 mallanàgaþ 7 indraku¤jaraþ 8 hastimallaþ 9 sadàdànaþ 10 . iti jañàdharaþ .. sudàmà 11 ÷vetaku¤jaraþ 12 gajàgraõãþ 13 nàgamallaþ 14 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, kumàre . 3 . 22 .. (%<airàvatàsphàlanakarka÷ena .>%
     %<pràvçùeõyaü payovàhaü vidyudairàvatàviva .>% iti raghau . 1 . 36 ..) nàgaraïgaþ . lakucavçkùaþ . nàgabhedaþ . iti medinã .. (%<airàvataü danta÷añhamamlaü ÷oõitapittakçt>% . iti såtre . 46 aþ . su÷rutenoktam ..) (iràvatyà nadyàþ sannikçùño de÷aþ . iràvatã + aõ . yathà, mahàbhàrate 3 . 162 . 33 .
     %<babhåva paramà÷vànàmairàvatapathe yathà ..>%)

#<airàvatã>#, strã, (irà jalàni vidyante'sya iràvàn meghastasya iyaü . iràvat + %<tasyedam>% . 4 . 3 . 120 . iti aõ + ïãp .) vidyut . vidyudvi÷eùaþ iti medinã .. airàvatabhàryà . ityaràrañãkàyàü svàmã .. vañapatrãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. pa¤càlade÷ãyanadãvi÷eùaþ . adhunà ràvã iti khyàtà .. (uttaramàrge nakùatravi÷eùàõàü saüj¤àbhedaþ yathà .
     %<puùyà÷leùà tathàdityà vãthã cairàvatã smçtà ..>%)

#<airiõaü>#, klã, (iriõe uùarabhåmau bhavam . iriõa + aõ .) pàü÷avalavaõam . iti ràjanirghaõñaþ .. (pàü÷ulavaõe'sya vivaraõaü j¤eyam ..)

#<aireyaü>#, klã, (irà + óhak .) madyam . irà eva aireyaü svàrthe ùõeyapratyaye vçddhiþ .. (yatràsya vyavahàrastadyathà --
     %<çte'pyårdhamadha÷caivamaireyàmlasuràsataiþ .>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe vidradhyadhikàre ..)

#<ailaþ>#, puü, (ilàyà apatyaü pumàn . ilà + aõ .) ilàputtraþ . sa tu candravaü÷ãyo ràjà puråravàþ . iti hemacandraþ .. (yathà mahàbhàrate . 1 . 75 . 17 .
     %<puråravàstato vidvànilàyàü samapadyata .
     sàvai tasyàbhavanmàtà pità caiveti naþ ÷rutam ..>%
     %<ùañ sutà jaj¤ire'thailàdàyurdhãmànamàvasuþ .. 24 ..>%

#<ailabàlukaü>#, klã, (elabàlukameva . svàrthe aõ .) elabàlukam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ailavilaþ>#, puü, (ilavilàyà apatyaü pumàn . ilavila + aõ .) ilavilàputtraþ . sa tu kuveraþ . ityamaraþ .. tasya råpàntaràõi . aióavióaþ . aióavilaþ . elabilaþ ..

#<aileyaü>#, klã, elabàlukanàmagandhadravyam . ityamaraþ .. (elabàluka÷abde'sya vi÷eùo j¤àtavyaþ ..) (puü, ilàyà apatyam . ilà + óhak . maïgalaþ . bhaumaþ . puråravàþ ..)

#<ai÷ànã>#, strã, (ã÷ànasya mahàdevasya iyam . ã÷àna + %<tasyedam>% . 4 . 3 . 120 . iti aõ + ïãp .) ã÷ànakoõaþ . iti jañàdharaþ .. (%<ai÷ànãkramato rekhà>% iti smçtiþ . %<ai÷ànyàü maraõaü dhruvaü nigaditaü diglakùaõaü kha¤jane>% . iti tithitattvam ..)

#<ai÷ikaþ>#, tri, (ã÷asya ayam . ã÷a + ãkaõ .) ã÷varasambandhã . ã÷varera iti bhàùà ..

#<ai÷ã># tri, (ã÷asya ã÷varasya ca iyam . ã÷a + ã÷vara + aõ + ïãp .) ã÷varasambandhã . ã÷varera iti bhàùà ..

#<ai÷varã># trã, (ã÷asya ã÷varasya ca iyam . ã÷a + ã÷vara + aõ + ïãp .) ã÷varasambandhã . ã÷varera iti bhàùà ..

#<ai÷varyaü>#, klã, (ã÷varasya bhàvaþ . ã÷vara + ùya¤ .) ã÷varadharmaþ . tatparyàyaþ . vibhåtiþ 2 bhåtiþ 3 . sa càùñavidho yathà . aõimà 1 laghimà 2 pràptiþ 3 pràkàmyam 4 mahimà 5 ã÷itvam 6 va÷itvam 7 kàmàva÷àyità 8 . ityamaraþ ..
     (%<ai÷varyasya samagrasya vãryasya ya÷asaþ ÷riyaþ .
     j¤ànavairàgyayo÷caiva ùaõõàü bhaga itãïganà ..>% iti puràõam . %<ai÷varyamapi buddhidharmaþ yato'õimàdipràdurbhàvaþ>% . iti vàcaspatimi÷raþ . sampattiþ . prabhutvam . niyantçtvam . yathà raghuvaü÷e . 12 . 69 ..
     %<tasmai ni÷àcarai÷varyaü prati÷u÷ràva ràghavaþ ..>%) iti ..)

#<ai÷varyakarmà>#, [n] puü, (ai÷varyaü karma yasya .) ã÷varasambandhikarmayuktaþ . tatparyàyaþ . irajyati 1 patyate 2 kùayati 3 ràjati 4 . iti catvàra ai÷varyakarmàõaþ . iti vedanirghaõñau 2 adhyàyaþ ..

#<aiùamaþ>#, [s] vya, (asmin vatsare iti . %<sadyaþparutparàryaiùamaþ>% 5 . 3 . 22 . iti idama i÷ samasanpratyaya÷ca saüvatsare nipàtyate .) vartamànavatsaraþ . ityamaraþ ..

#<aiùamastanaþ>#, tri, (aiùamobhavaþ . %<aiùamohyaþ÷vaso'nyatarasyàü>% . 4 . 2 . 105 . iti ÷aiùikeùvartheùu pakùe ñyul tuñ ca .) aiùamaþsambandhã . ei vatsarera iti bhàùà . iti pàõiniþ .. 7 . 2 . 105 ..

#<aiùamastyaþ>#, tri, (aiùamobhavaþ . aiùamas + aiùamohyasiti pakùe tyap) aiùamastanaþ iti pàõiniþ ..

#<aihikaü>#, tri, (iha + óha¤ .) iha bhavam . ihakàlera iti bhàùà . iti vyàkaraõam .. (yathà bhàgavate 5 . 14 . 32 . %<kvaciddrumavadaihikàrtheùu raüsyan yathà vànaraþ sutadàravatsalo vyavàyakùaõaþ>% ..)

#<o>#

#<o># okàraþ . sa tu trayoda÷asvaravarõaþ . asyoccàraõasthànaü oùñhaþ kaõñha÷ca . (%<odautoþ kaõñhauùñham>% ityukteþ . tathà ca ÷ikùàyàmuktam .
     %<e ai tu kaõñhatàlavyàvoau kaõñhauùñhajau smçtau ..>%) sa tu hrasvo na bhavati . dãrghaþ pluta÷ca bhavati . (pratyekaü udàttànudàttasvaritabhedaistrividho'pi anunàsikànanunàsikabhedàbhyàü ùaóvidhaþ . etena dvàda÷avidha eva nirõãtaþ .)
     %<okàraü ca¤calàpàïgi ! pa¤cadevamayaü sadà .
     raktavidyullatàkàraü triguõàtmànamã÷varam ..
     pa¤capràõamayaü varõaü namàmi devamàtaram .
     etadvarõaü mahe÷àni svayaü paramakuõóalã ..>% iti kàmadhenutantram .. (vaïgãyabhàùàyàü) tasya lekhanaprakàro yathà --
     %<vàmataþ kuõóalã bhåtvà dakùànmadhye tu ku¤cità .
     ki¤ciddakùagatà yà tu ku¤cità vàmatastvadhaþ ..
     brahme÷aviùõavastàsu màtrà tu brahmaråpiõã .
     ÷akti÷ca paramà saiva dhyànamasya pravakùyate ..>% iti varõoddhàratantram .. * .. tasya nàmàni yathà --
     %<okàraþ satyapãyåùau pa÷cimàsyaþ ÷rutiþ sthirà .
     sadyojàto vàsudevo gàyatrã dãrghajaïghakaþ .
     àpyàyanã cordhvadanto lakùmãrvàõã mukhã dvijaþ ..
     udde÷yadar÷akastãvraþ kailàso vasudhàkùaraþ .
     praõavàü÷o brahmasåtramaje÷aþ sarvamaógalà ..
     trayoda÷ã dãrghanàsà ratinàtho digambarà .
     trailokyavijayà prakùà prãtivãjàdikarùiõã ..>% iti tantra÷àstram .. (anubandhavi÷eùaþ . yathàha kavikalpadrume . %<airyajàdiþ syàdorniùñhàtana auraniñ>% .. tena o dã kùaye ityasmàt kçtàyàü niùñhàyàü dãnaü dãnavat iti syàt .. màtçkànyàse årdhvadantapaïktau nyasyatayà tadàkhyayàpyabhidhànam . màtçkànyàsamantro yathà --
     %<oü nama årdhvadantapaïktau auü nama'dhodantapaïktau ..>%)

#<o>#, vya, sambodhanam . àhvànam . smaraõam . anukampà . iti medinã ..

#<oü>#, vya, om . praõavaþ . iti vedàgamau ..

#<oþ>#, puü, vrahmà . ityekàkùarakoùaþ ..

#<okaü>#, klã, (ucerigupadhalakùaõe ke guõaþ kutva¤ca %<oka ucaþ ke>% . 7 . 3 . 6 . 4 . iti nipàtyate .) gçham . à÷rayaþ . ityamarañãkàyàü bharatàdayaþ .. (puü . pakùã . vçùalaþ ..)

#<okaþ>#, [s] klã, (ucyate samavaiti asmin . uca + asun . guõaþ . nyaïkvàditvàt kutvam ..) à÷rayaþ . gçham . ityamaraþ .. (%<jalaukà atha bhallake .>% iti amarakoùaþ . tathà viùõupuràõam 1 . 6 . 37 .
     %<saptarùãõàntu yata sthànaü smçtaü tadvai vanaukasàm ..>%)

#<okaõaþ>#, puü, ke÷akãñaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. ukuõ iti bhàùà ..

#<okaõiþ>#, puü, yåkaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. ukuõ iti bhàùà ..

#<okulaþ>#, puü, (uc + ulaca . nipàtanàt siddham .) godhåmakçtataptàpakvaþ . asya guõàþ . gurutvam . vçùyatvam . madhuratvam . balakàritvam . raktavàtàpahatvam . snigdhatvam . hçdyatvam . madavivardhanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<okodanã>#, strã, (okaþ mastakaråpà÷rayasthànamadanaü bhakùyaü yasyàþ .) yåkaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<okkaõã>#, strã, (oc + kaõ + ac + ïãp .) okaõaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. ukuõ iti bhàùà ..

#<okha>#, ç, ÷oùaõe . bhåùaõe . sàmarthye . nivàraõe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàdiü-akaü-sakaü ca paraüseñ .) ç mà bhavàn ocikhat . atra dvitvàt pràk pràpto hrasva çdittvànna syàt . ÷oùaþ sneharahitãbhàvaþ . okhati païka àtapàt . alamartho bhåùaõaü sàmarthyaü vàraõa¤ca . iti durgàdàsaþ ..

#<oghaþ>#, puü, (uc samavàye + gha¤ . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) drutançtyagãtavàdyam . samåhaþ . ityamaraþ .. jalavegaþ . (yathà kumàre 4 . 44 . %<ravipãtajalà tapàtyaye punaroghena hi yujyate nadã>% ..) paramparà . upade÷aþ . iti medinã ..

#<oïkàraþ>#, puü, (om + kàrapratyayaþ .) praõavaþ . ityamaraþ .. (yathàha smçtiþ .
     %<oïkàraþ pårbamuccàryastato vedamadhãyate .>%
     %<oïkàra÷càtha÷abda÷ca dvàvetau brahmaõaþ purà .
     kaõñhaü bhittvà vinirjàtau tasmànmàïgalikàvubhau .>% iti vyàkaraõañãkàyàü durgàdàsaþ .
     %<pràõàyàmaistribhiþ påtastata oïkàramarhati ..>% iti manuþ . 2 . 75 .. atràha àvastambaþ, %<oïkàraþ svargadvàraü tadbrahma adhyeùyamàõa etadàpi pratipadyeta vikathàü cànyàü kçtvà evaü laukikyà vàcà vyàvartate>% . laukikyà vàcà vyàvartate tayà mi÷ritaü na bhavatãtyarthaþ ..)

#<oïkàrà>#, strã, buddha÷aktivi÷eùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<oja># tka, bale . tejasi . iti kavikalpadramaþ .. (adantacuràü-paraü-akaü-señ .) mà bhavàn ojijat . iti durgàdàsaþ ..

#<ojaþ>#, [s] klã, (ubjatyanena . ubja àrjave ubjerbale %<balopa¤ca>% 4 . 191 . uõàdiþ asun . balopa÷ca . guõaþ .) dãptiþ . avaùñambhaþ . prakà÷aþ . balam . iti medinã .. (yathà raghau 2 . 54 . %<rudraujasà tu prahçtaü tvayàsyàm>% . yathà ca mànave 1 . 19 .
     %<teùàmidantu saptànàü puruùàõàü mahaujasàm ..>%) prathamatçtãyapa¤camasaptamanavamaikàda÷arà÷ayaþ . iti jyoviùam .. gauóã rãtiþ kàvyaguõaþ . tasya lakùaõam . bahusamàsasaüyuktavarõapadàóambaraþ . yathà,
     %<ojaþprasàdamàdhuryaguõatritayabhedataþ .
     gauóavaidarbhapa¤càlãrãtayaþ parikãrtitàþ ..
     ojaþ samàsabhåyastvaü màüsalaü padaóambaram .>% tasyodàharaõam yathà --
     %<gaïgottuïgataraïgasaïgatajañàjåñàgrajàgratphaõisphurjatsphutkçtibhãtisambhçtacamatkàrasphuratsambhramà .
     ànandàmçtavàpikàü vidadhatã cittaü girã÷aprabhostvàü pàyànnavasaïgame bhagavatã lajjàvatã pàrbatã ..>% iti kàvyacandrikà .. * .. rasàdisaptadhàtusàrabhàgajadhàtuvi÷eùaþ . tasya guõàþ . sarva÷arãrasthitatvam . snigdhatvam . ÷ãtalatvam . sthiratvam . ÷uklavarõatvam . kaphàtmakatvam . ÷arãrasya balapuùñikàritva¤ca ..
     %<hçdi tiùñhati yacchuddhaü raktamãùat sapãtakam .
     ojaþ ÷arãre saüjàtaü tannà÷ànnà÷amçcchati ..
     bhramaraiþ phalapuùpebhyo yathà saübhriyate madhu .
     tadvadojaþ ÷arãrebhyo dhàtuþ saübhriyate nçõàm ..>% iti vaidyakam .. ojo'danto'pi . iti bharataþ ..
     %<hçdayaü cetanàsthànamojasa÷cà÷rayaü matam .>% iti pårbakhaõóe . 5 a . ÷àrógadhareõoktam ..
     %<tatparasyaujasaþ sthànaü tatra caitanyasaügrahaþ ..>%
     %<ojovahàþ ÷arãre và vidhamyante samantataþ .
     yenaujasà vartayanti prãõitàþ sarvadehinaþ ..
     yadçte sarvabhåtànàü jãvitaü nàvatiùñhate .
     yatsàramàdau garbhasya yo'sau garbharasàdrasaþ ..
     saüvartamànaü hçdayaü samàvi÷ati yatpurà .
     yasya nà÷ànna nà÷o'sti dhàri yaddhadayà÷ritam ..
     yaccharãrabalaü dehaþ pràõà yatra pratiùñhitàþ .
     tatphalà vividhà vàtàþ phalantãti mahàphalàþ ..
     dhmànàddhamanyaþ sravaõàt srotàüsi saraõàtsiràþ ..
     tanmahattà mahàmålàstaccaujaþ parirakùatà .
     parihàryà vi÷eùeõa manasà duþkhahetavaþ ..
     hçdyaü yatsyàdyadaujasyaü srotasàü yatprasàdajam .
     tattatsevyaü prayatnena pra÷amo j¤ànameva ca ..>% iti såtrasthàne triü÷e'dhyàye carakeõoktam ..
     %<guru ÷ãtaü mçdu ÷lakùõaü bahulaü madhuraü sthiram .
     prasannaü picchilaü snigdhaü ojo da÷aguõaü tathà ..>% madyasevanato'sya ye guõà na÷yanti tadyathà ..
     %<gurutvaü làghavàcchaityaü cauùõyamamlasvabhàvataþ .
     màdhuryaü màrdavaü taikùõyàt prasàda¤cà÷ubhàvanàt ..
     raukùyàt snehaü vyavàyitvàt sthiratvaü ÷lakùõatàmapi .
     vikàsibhàvàt paicchilyaü vai÷adyaü sàndratàntathà ..
     saukùmyànmadyaü vihantyevamojasaþ svaguõairguõàn .>%
     %<rasadhàtvàdimàrgàõàü sattvavaddhvãndriyàtmanàm .
     pradhànasyaujasa÷caiva hçdayasthànamucyate ..>%
     %<naivaü vighàtaü janayenmadyaü paiùñikamojasaþ .
     vikà÷a-råkùa-vi÷adà guõàstatra hi nolvaõàþ ..>% iti ca carake cikitsàsthàne . 12 aþ ..
     %<ojaþ somàtmakaü snigdhaü ÷uklaü ÷ãtaüsthiraü saram .
     viviktaü mçdu mçtsna¤ca pràõàyatanamuttamam ..
     dehasyàvayavastena vyàpto bhavati dehinàm .
     tadabhàvàcca ÷ãryante ÷arãràõi ÷arãriõàm ..
     abhighàtàt kùayàtkopàcchokàddhyànàcchrayàt kùudhaþ .
     ojaþ saükùãyate hyebhyo dhàtugrahaõaniþsçtam .
     tejaþ samãritaü tasmàdvibhraü÷ayati dehinaþ ..>% iti såtrasthàne . 15 aþ . su÷rutenoktam ..)

#<oóavaþ>#, puü, pa¤casvarayuktaràgaþ . sa tu ç-pa-varjitaþ . ùa-ga-ma-dha-ni-yuktaþ . yathà mallàràdayaþ . iti saügãtadàmodaraþ .. (yaduktaü saügãtaratnàkare svaràdhyàye jàtiprakaraõe .
     %<vànti yàntyuóavo'treti vyomoktamuóavaü budhaiþ .
     pa¤camaü tacca bhåteùu pa¤casaükhyà tadudbhavà .
     oóavã sàsti yeùà¤ca svaràstetvoóavà matàþ ..>% %<auóavà matàþ>% iti kvacit pàñhaþ .. %<uóavaþ nakùatràõi vànti yànti yasmin ityuóavaü vyoma, tacca bhåteùu pa¤camam . tena pa¤casaïkhyà lakùyante . auóavã saïkhyà vidyate yeùàü svaràõàü te auóavàþ pa¤casvaràþ>% ityàdisiühabhåpàlañãkà ..)

@<[Page 1,303a]>@
#<oóikà>#, strã, dhànyavi÷eùaþ . uói dhàna iti bhàùà . tatparyàyaþ . oóã 2 nãvàraþ 3 . iti ratnamàlà .. asyà guõàþ . ÷oùaõatvam . råkùatvam . kaphavàyuvardhakatvam . pittanà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<oóã>#, strã, oóikàdhànyam . iti ratnamàlà .. (nãvàra÷abde'syà vivaraõaü j¤àtavyam ..)

#<oóraþ># puü, (à ãùadunatti . undã + sphàyita¤cãti rak . bàhulakàt dasya óatvam .) javàpuùpavçkùaþ . de÷avi÷eùaþ . uóisyà iti khyàtaþ . tatra bahuvacanàntaþ . iti medinã .. (tadde÷avàsini, tri . yathà, manuþ 10 . 44 .
     %<pauõórakà÷cauóradravióàþ kàmbojà javanàþ ÷akàþ .>%
     %<pauõóràdide÷odbhavàþ kùatriyàþ santaþ kriyàlopàdinà ÷ådratvamàpannàþ .>% iti taññãkàyàü kullukabhaññaþ ..)

#<oórapuùpaü>#, klã, (oóraü puùpam .) javà . ityamaraþ .. vçddhàstu %<oórapuùpa÷abdena tathà javà÷abdena oóravçkùaþ oórasya puùpa¤cocyate>% ityàhuþ . vçkùe vyutpattiryathà . oóraü puùpamasya iti .
     %<oóraþ syàdoórapuùpa¤ca javàtha hayamàrakaþ .>% iti ràyamukuñaþ .. %<oórapuùpakusumapriye'mbike .>% iti harànandaþ .. ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<oóràkhyà>#, strã, (oóramàkhyà yasyàþ .) javàpuùpavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<oõa>#, ç apasàraõe . dårãkaraõe .. iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàdiü-paraü-sakaü-señ .) apasàraõamapanayanam . mà bhavàn oõinat . oõati dhanam cauraþ . iti durgàdàsaþ ..

#<otuþ>#, puü strã, (avati gçhamàkhubhyaþ . ava rakùaõe + %<sitanigamimasisacyavãti>% 1 . 70 . uõàdiþ tun . %<jvaratvareti>% 6 . 4 . 20 . åñ tato guõaþ .) vióàlaþ . ityamaraþ . (yathà mugdhabodhe . sthålotuþ . sthålautuþ ..)

#<odanaþ>#, puü klã, (unda + %<undernalopa÷ca>% iti 2 . 76 . uõàdiþ yuc + nalopa÷ca .) annam . bhaktam . ityamaraþ .. bhàta iti bhàùà . (yathà manuþ . 8 . 329 .
     %<anyeùà¤caivamàdãnàü madyànàmodanasya ca ..>%
     %<odanaþ kùàlitaþ svinnaþ prasruto vi÷ado laghuþ .
     bhçùñataõóulajo'tyarthamanyathà syàdguru÷ca saþ ..>% iti vaidyakacakrapàõikçtadravyaguõe madyàdivarge ..
     %<odanastaiþ ÷çto dvistriþ prayoktavyo yathàyatham .
     doùadåùyàdibalato jvaraghnaþ kvàthasàdhitaþ ..>% iti bàbhañe cikitsàsthàne . 1 adhyàye .. asya paryàya¤càha bhàvaprakà÷akàraþ ..
     %<bhaktamannaü tathàndha÷ca kvacikåra¤ca kãrtitam .
     odano'strã striyàü bhismà dãdiviþ puüsi bhàùitaþ ..>% asya vivaraõàntara¤cànna÷abde j¤eyam ..)

#<odanàhvà>#, strã, (odanasyàhvà iva àhvà yasyàþ .) mahàsamaïgà . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 1,303b]>@
#<odanikà>#, strã, mahàsamaïgà . balà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<odanã>#, strã, (odana ivàcarati . odana + kvip + ïãù .) balà . iti medinã .. veleóà iti bhàùà . (balà÷abde'syà guõàdatho j¤àtavyàþ ..)

#<om>#, vya, (avati rakùati iti . %<avateùñilopa÷ca>% . 1 . 141 . uõàdiþ man ñilopa÷ca . jvaratvaretyåñ 6 . 4 . 20 .. tato guõaþ .) praõavaþ . sa tu akàrokàramakàravarõatrayàtmakaþ . tathà ca uktam . akàro viùõuruddiùña ukàrastu mahe÷varaþ . makàreõocyate brahmà praõavena trayo matàþ ..
     (%<yathà parõaü palà÷asya ÷aïkunaikena dhàryate .
     tathà jagadidaü sarvamoïkàreõaiva dhàryate ..>% iti yàj¤avalkyaþ . tathà, manuþ . 2 . 76 .
     %<akàra¤càpyukàra¤ca makàra¤ca prajàpatiþ .
     vedatrayàt niraduhat bhårbhuvasvariti tridhà ..>%
     %<oïkàra÷càtha÷abda÷ca dvàvetau brahmaõaþ purà .
     kaõñhaü bhittvà viniryàtau tasmàt màïgalikàvubhau ..>% iti durgàdàsaþ . yogã yàj¤avalkya÷ca .
     %<siddhànà¤caiva sarveùàü vedavedàntayostathà .
     anyeùàmapi ÷àstràõàü niùñhà'thoïkàra ucyate ..
     praõavàdyà yato vedà praõave paryavasthitàþ .
     vàïmayaü praõavaþ sarvaü tasmàt praõavamabhyaset ..>%) anumatiþ . iti vi÷vaþ .. upakramaþ . aïgãkàraþ . (yathà, bhàgavate 11 . 4 . 15 .
     %<omityàde÷amàsthàya natvà taü suravandinaþ .
     urva÷ãmapsaraþ÷reùñhàü puraþskçtya divaü yayuþ ..>%) apàkçtiþ . maïgalam . iti medinã ..

#<om>#, klã, brahmaõo nàmavi÷eùaþ . yathà --
     %<oü tatsaditi nirde÷o brahmaõastrividhaþ smçtaþ .
     bràhmaõà÷caiva vedà÷ca yaj¤à÷ca vihitàþ purà ..
     tasmàdomityudàhçtya yaj¤adànatapaþkriyàþ .
     pravartante vidhànoktàþ satataü brahmavàdinàm ..>% iti ÷rãbhagavadgãtàyàü 17 adhyàyaþ ..

#<olaü># tri, (àï + unda + ka . pçùodaràditvàt sàdhu .) àrdram . iti trikàõóa÷eùaþ .. bhijà iti bhàùà ..

#<olaþ>#, puü, svanàmakhyàtamålavi÷eùaþ . ÷åraõaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (asya paryàyo yathà ..
     %<÷åraõaþ kanda ola÷ca kandalo'r÷oghna ityapi .>% guõà asya ÷åraõa÷abde j¤eyàþ ..)

#<olaja>#, i, kùepaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàdiüparaü-sakaü-señ .) antasthatçtãyayuktaþ . i ola¤jyate dhålirvàyunà . iti durgàdàsaþ ..

#<olaóa>#, i ki utkùepe . iti kavikalpadrumaþ .. (và curàü-umaü-sakaü-señ .) antasthatçtãyopadhaþ . i olaõóyate . ki olaõóayati olaõóati taõóulaü lokaþ . karpåramolaõóayatãti dar÷anàt . iti durgàdàsaþ ..

#<ollaþ>#, puü, olaþ . tatparyàyaþ . ÷åraõaþ 2 kandaþ 3 ar÷oghnaþ 4 citradaõóakaþ 5 . iti ratnamàlà .. asya guõàþ . agnidãpanatvam . rucikàritvam . kaphanà÷itvam . vi÷adatvam . laghutvam . ar÷orogapathyatva¤ca . gràmyakandastu doùalaþ .. iti ràjavallabhaþ ..

#<oùaþ>#, puü, (uùa + dàhe gha¤ .) dàhaþ . tatparyàyaþ . proùaþ 2 . ityamaraþ .. ploùaþ 3 . iti bharataþ .. (pittavikàrà÷catvàriü÷adata årdhvaü vyàkhyàsyante . yathà oùa÷ca ploùa÷ca ityàdi . carake såtre . 20 aþ ..)

#<oùaõaþ>#, puü, (uùa + lyuñ .) kañurasaþ . iti hemacandraþ .. jhàla iti bhàùà ..

#<oùaõã>#, strã, (oùaõa + ïãù .) ÷àkavi÷eùaþ . puóyàti iti bhàùà . asyà guõaþ . kaphavàyunà÷itvam . iti ràjavallabhaþ ..

#<oùadhiþ>#, strã, (oùo dhãyate'tra . oùa + dhà + ki .) phalapàkàntavçkùàdiþ . kadalã dhànyamityàdiþ . ityamaraþ .. (yadàha manuþ . 1 . 46 .
     %<udbhijjàþ sthàvarà j¤eyà vãjakàõóàprarohiõaþ .
     oùadhyaþ phalapàkàntàþ bahupuùpaphalopagàþ ..>% tathà, kumàre 1 . 10 . %<bhavanti yatrauùadhayo rajanyàm>% . tathà 7 . 1 %<athauùadhãnàmadhipasya vçddhau>% . oùadhayaþ pra÷uùyanti gavàdãnàü payàüsica . iti hàrãte prathamasthàne .. 4 adhyàye ..
     %<oùadhãrnàmaråpàbhyàü jànate hyajapà vane .
     avipà÷caiva gopà÷ca ye cànye vanavàsinaþ ..
     na nàmaj¤ànamàtreõa råpaj¤ànena và punaþ .
     oùadhãnàmparàmpràptiü ka÷cidveditumarhati ..
     yogavinnàmaråpaj¤astàsàü tattvaviducyate .
     kiü punaryo vijànãyàdoùadhãþ sarvathà bhiùak ..
     yogamàsàntu yo vidyàdde÷akàlopapàditam .
     puruùaü puruùaü vãkùya sa vij¤eyo bhiùaktamaþ ..>% iti carake såtrasyàne .. 1 adhyàye ..)

#<oùadhiprasthaþ>#, puü, (oùadhibahulaü prasthaü yatra . oùadhãnàmàkaratvàt himàlayasya tathàtvam .) himàlayasya nagaram . (yathà, kumàre 6 . 33 .
     %<tatprayàtauùadhiprasthaü siddhaye himavatpuram .>% tatraiva 6 . 36 . %<àseduroùadhiprastham>% iti .) tathà -- kàlikàpuràõe 41 aüdhyàyaþ .
     %<etasminnantare ÷ambhuþ ÷ipraü tyaktvà tadà saraþ .
     gaïgàvatàramagamaddhimavatprasthamuttamam ..
     yatra gaïgà nipatità purà brahmapuràt sçtà .
     oùadhiprasthanagarasyàdåre sànuruttamaþ ..
     tatra bhargaþ svamàtmànamakùaraü paramàtparam .
     ekàgraü cintayàmàsa bhagavàn vçùabhadhvajaþ ..>%

#<oùadhã>#, strã, (oùadhi + ïãp .) oùadhiþ . iti bharataþ .. (phalapàkàntavçkùaþ . sa ca kadalãdhànyàdiþ . yathàha manuþ . 1 . 46 .
     %<udbhijjàþ sthàvaràþ sarve vãjakàõóaprarohiõaþ .
     oùadhyaþ phalapàkàntàþ bahupuùpaphalopagàþ ..>% oùadhi÷abde'syà vivçtirj¤eyà ..)

#<oùadhãpatiþ>#, puü, (oùadhãnàü patiþ .) candraþ . iti hemacandraþ .. (karpåraü . candrasaüj¤atvàdasya tathàtvam ..)

@<[Page 1,304a]>@
#<oùadhã÷aþ>#, puü, (oùadhãnàmã÷aþ) candraþ . karpåram . ityamaraþ .. (yathà, harivaü÷e 46 . 8 .
     %<oùadhã÷aþ kriyàyonirambhoyoniranuùõabhàk ..>%)

#<oùñhaþ>#, puü, (uùyate dahyate uùõàhàreõeti . uùa dàhe + %<uùikuùãti>% . 2 . 4 . than ..) dantàcchàdakàvayavaþ . upara ñhoüña iti bhàùà . tatparyàyaþ . radanacchadaþ 2 da÷anavàsaþ 3 . ityamaraþ .. dantavàsaþ 4 dantavastram 5 radacchadaþ 6 iti ràjanirghaõñaþ .. tasya dvivacane oùñhau oùñhàdharàviti yàvat .. (yathà, çgvede . 2 . 39 . 6 . %<oùñhàviva madhvàsne vadantà stanàviva pipyataü jãvase naþ>% . tathà manuþ . 8 . 282 .
     %<avaniùñhãvato darpàddvàroùñhau cchedayennçpaþ ..>% tathà, kumàre 3 . 67 .
     %<umàmukhe vimbaphalàdharoùñhe vyàpàrayàmàsa vilocanàni ..>%)

#<oùñhapuùpaþ>#, puü, (oùñha iva puùpaü yasya .) bandhåkapuùpavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<oùñharogaþ>#, puü, (oùñhasya rogaþ .) àsyarogàntargatoùñhabhavavyàdhiþ . sa ca vàtapittakaphasannipàtaraktamàüsamedo'bhighàtajatvenàùñavidhaþ . teùàü yathàkramaü lakùaõàni yathà --
     %<karka÷au paruùau stabdhau saüpràptànilavedanau .
     dàlyete paripàñyete oùñhau màrutakopataþ ..
     cãyete pióakàbhi÷ca sarujàbhiþ samantataþ .
     sadàhapàkapióakau pãtàbhàsau ca pittataþ ..
     savarõàbhistu cãyete pióakàbhiravedanau .
     bhavatastu kaphàdoùñhau picchilau ÷ãtalau gurå ..
     sakçt kçùõau sakçt pãtau sakçt ÷vetau tathaiva ca .
     sannipàtena vij¤eyàvanekapióakàcitau ..
     kharjåraphalavarõàbhiþ pióakàbhirnipãóitau .
     raktopasçùñau rudhiraü sravataþ ÷oõitaprabhau ..
     gurå sthålau màüsaduùñau màüsapiõóavadunnatau .
     jantava÷càtra mårchanti narasyobhayato mukhàt ..
     sarpirmaõóapratãkà÷au medasà kaõóurau gurå .
     svacchaü sphañikasaïkà÷amàsràvaü sravato bhç÷am ..
     tayorvraõo na saürohenmçdutva¤ca na gacchati .
     oùñhau paryavadãryete pàñyete càbhighàtataþ ..>% iti nidànam ..
     (%<oùñhau ca sphuñitau yasya vàtivàhena vàtikàt .
     tasya sarpirmrakùaõa¤ca oùñhadàraõavàraõe ..
     sadàha¤ca bhavetsaukhyaü paittikaü taü vinirdi÷et .
     madhunà navanãtena oùñhayormrakùaõaü matam .
     lepana¤cauùñharogeùu ÷arkaràsahitaü dadhi .
     saraktamoùñharoga¤ca dçùñvà raktàvasecanam ..
     dhavàrjunakadambànàü pralepaþ syàt sukhàvahaþ ..>% iti hàrãte cikitsite . 25 adhyàye .. cikitsà yathà ..
     %<tatra khaõóauùñha ityukto vàtenoùñho dvidhà kçtaþ ..
     oùñhakope tu pavanàt stabdhàvoùñhau mahàrujau .
     dàlyete paripàñyete paruùàsitakarka÷au ..
     pittàttãkùõàsahau pãtau sarùapàkçtibhi÷citau .
     piñikàbhirmahàkledàvà÷upàkau kaphàtpunaþ ..
     ÷ãtàsahau gurå ÷ånau savarõapiñikàcitau .
     sannipàtàdanekàbhau durgandhàsràvapicchalau ..
     akasmàt mlànasaü÷ånarujau viùamapàkinau .
     raktopasçùñau rudhiraü sravataþ ÷oõitaprabhau ..
     kharjårasadç÷a¤càtra kùãõe rakte'rvudaü bhavet .
     màüsapiõóopamau màüsàtsyàtàü måcchatkramãkramàt ..
     tailàbha÷vayathukledau sakaõóvau medasà mçdu .
     kùatajàvavadãryete pàñyete càsakçtpunaþ ..
     grathitau ca punaþ syàtàü kaõóålau da÷anacchadau .
     jalavudvudavadvàtakaphàdoùñhe jalàrvudam ..>% iti vàbhañe uttarasthàne . 21 adhyàye ..
     %<khaõóoùñhasya vilikhyàntau syåtvà vraõavadàcaret .
     yaùñã-jyotiùmatã-rodhra-÷ràvaõã-sàrivotpalaiþ ..
     pañolyà kàkamàcyà ca tailamabhya¤janaü pacet .
     nasya¤ca tailaü vàtaghnamadhuraskandhasàdhitam ..
     mahàsnehena vàtauùñhe siddhe nàktaþ picurhitaþ .
     devadhåpamadhåcchiùñaguggulvamaradàrubhiþ ..
     yañyàhvacårõayuktena tenaiva pratisàraõam .
     nàóyoùñhaü svedayeddugdhasiddhaireraõóapallavaiþ ..
     khaõóoùñhaüvihitaü nasyaü tasya mårdhni ca tarpaõam .
     pittàbhighàtajàvoùñau jalaukobhirupàcaret ..
     rodhrasarjarasakùaudramadhukaiþ pratisàraõam .
     guóåcã yaùñipattaïgasiddhamabhya¤jane ghçtam ..
     pittavidradhivaccàtra kriyà÷oõitaje'pi ca .
     idameva bhavetkàryaü karmauùñhe tu kaphottare ..
     pàñhàkùàramadhuvyoùairhatàsre pratisàraõam .
     dhåmanàvanagaõóåùàþ prayojyà÷ca kaphacchidaþ ..
     khinnaü bhinnaü vimedaskaü dahenmedojamagninà .
     priyaïgurodhratriphalàmàkùikaiþ pratisàrayet ..
     sakùaudràgharùaõam tãkùõà bhinna÷uddhe jalàrvude .
     avagàóhe'tivçddhe và kùàro'gnirvà pratikriyà ..>% iti ca vàbhañe uttarasthàne .. 22 adhyàye .. cikitsàdivivçtistumukharoga÷abde draùñavyà ..)

#<oùñhã>#, strã, (oùñha ivàcarati pakvàvasthàyàm . oùñha + kvip . tato'c + ïãp ca .) vimbaphalam . iti ratnamàlà .. telàkucà iti bhàùà ..

#<oùñhopamaphalà>#, strã, (oùñhopamàni oùñasadç÷àni phalàni yasyàþ .) vimbikà . iti jañàdharaþ .. (telàkucà iti bhàùà ..)

#<au>#

#<au>#, aukàraþ . sa tu caturda÷asvaravarõaþ . asyoccàraõasthànaü oùñhaþ kaõñha÷ca . (odautoþ kaõñhauùñham . ityukteþ . tathà ca ÷ikùàyàm .
     %<eai tu kaõñha-tàlavyàvoau kaõñhauùñhajau smçtau .>%) sa dãrghaþ pluta÷ca bhavati na hrasvaþ .. (pratyekamudàttànudàttasvaritabhedàt trividho'pi punaranunàsikànanunàsikabhedàt ùaóvidha etena dvàda÷avidha eva .)
     %<raktavidyullatàkàraü aukàraü kuõóalã svayam .
     atra brahmàdayaþ sarve tiùñhanti satataü priye ..
     pa¤capràõamayaü varõaü sadà÷ivamayaü sadà .
     sadà ã÷varasaüyuktaü caturvargapradàyakam ..>% iti kàmadhenutantram .. (vaïgabhàùàyàü) tasya lekhanaprakàro yathà --
     %<okàramadhyadakùetu gatà tårdhvagatàyatà .
     ki¤cit sà vàmato vakrà tàsu brahme÷aviùõavaþ ..
     ÷aktimadhyagatà rekhà dhyànamasya pracakùyate .>% iti varõoddhàratantram .. * .. asya nàmàni yathà,
     %<aukàraþ ÷aktiko nàdastejaso vàmajaïghakaþ .
     manurardhagrahe÷a÷ca ÷aïkukaõaþ sadà÷ivaþ ..
     adhodanta¤ca kaõñhauùñhau saïkarùaõaþ sarasvatã .
     àj¤à cordhvamukhã ÷ànto vyàpinã prakçtaþ payaþ ..
     anantà jvàlinã vyomà caturda÷ã ratipriyaþ .
     netramàtmakarùiõo ca jvàlàmàlinikà bhçguþ ..>% iti tantra÷àstram .. ÷eùada÷anaþ . satyàntaþ . iti vãjavarõàbhidhànam .. (màtçkànyàse'dhodantapaïktau nyasyatayà tacchabdenàpyabhidhànam . màtçkànyàsamantro yathà -- oü nama årdhvadantapaïktau auü namo'dhodantapaïktau .. anubandhavi÷eùaþ . yaduktaü kavikalpadrume . %<orniùñhàtana auraniñ>% . tena dç÷i rau prekùaõe ityasya ëñi kçte drakùyati iti syàt ..)

#<au>#, vya, àhvànam . sambodhanam . iti medinã .. virodhaþ . nirõayaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (gaõabhedaþ . sa ca càdiþ . iti pàõiniþ . 1 . 4 . 57 ..)

#<auü>#, vya, ÷ådràõàü praõavaþ . yathà --
     %<caturda÷asvaro yo'sau seturaukàrasaüj¤itaþ .
     sa cànusvàranàdàbhyàü ÷udràõàü seturucyate ..>% iti tantrasàradhçtakàlikàpuràõam ..

#<auþ>#, puü, anantaþ . ityekàkùarakoùaþ .. nisvanaþ . iti medinã ..

#<auþ>#, strã, vi÷vambharà . iti medinã ..

#<aukùakaü>#, klã, ukùõàü samåhaþ . (%<gotrokùoùñrorabhreti>% . 4 . 2 . 39 .. vu¤ .) vçùasamåhaþ . ityamaraþ .. eüóe garura pàla iti bhàùà ..

#<aukhyaü>#, tri, (ukhàyàü niùpannaü, ukhà + yat + svàrthe + ùya¤ .) sthàlãpakvànnàdi .. ukhàyàü niùpannam ityarthe ùõyapratyayaþ ..

#<aucitã>#, strã, (ucitasya bhàvaþ . bràhmaõàditvàt vya¤ + ïãù . %<halastaddhitasya>% . 6 . 4 . 150 . iti yalopaþ ..) aucityam . iti liïgàdisaügrahe amaraþ ..
     (%<sàmarthyamaucitã de÷aþ kàlo vyaktiþ svaràdayaþ .>% iti sàhityadarpaõam ..)

#<aucityaü># klã, (ucita + ùya¤ .) ucitasya bhàvaþ . upayuktatà . yogyatvam . ityamaraþ .. (yathà sàhityadarpaõe 3 ya paricchede .
     %<età api yathaucityàduttamàdhamamadhyamàþ ..>%)

#<auóavaþ>#, puü, (auóvã saükhyà vidyate yasya sa auóavaþ . yadvà oóava eva + svàrthe aõ .) oóavasvaraþ . sa ca ràgasya jàtivi÷eùaþ . pa¤casvarami÷ritaràgaràgiõya iti yàvat . yathà --
     %<auóavaþ pa¤cabhiþ proktaþ svaraiþ ùaóbhistu ùàóavaþ .
     sampårõà saptabhiþ proktà ràgajàtistridhà matà ..>% iti saïgãtaratnàkaraþ .. api ca . sampårõasvaràþ ùa ç ga ma pa dha ni .. ùàóavasvaràþ niùàdo¤jhitàþ ùa ç ga ma pa dha .. oóavasvaràþ ç-pavarjitàþ ùa ga ma dha ni .. sampårõaràgàþ saptabhiþ svarairyathà . nañavasantàdayaþ . ùàóavaràgàþ ùaóbhiþ svarairyathà . sairindhrãprabhçtayaþ . oóavaràgàþ pa¤cabhiþ svarairyathà mallàràdayaþ . iti saïgãtadàmodaraþ .. (tathà ca saüïgãtaratnàkare svaràdhyàye jàtiprakaraõe . 53 -- 54 ..
     %<vànti yàntyuóavo'treti vyomoktamuóavaü budhaiþ .
     pa¤camaü tacca bhåteùu pa¤casaükhyà tadudbhavà ..
     oóavã sàsti yeùà¤ca svaràste tvoóavà matàþ .
     te saüjàtà yatra gãte tadauóavitamucyate ..
     tatsambandhàdauóava¤ca pa¤casvaramida viduþ .>%
     %<kramàdalpàlpatarate ùàóavauóavakàriõoþ ..>%)

#<auóumbaraü>#, klã, kuùñharogavi÷eùaþ . iti medinã .. tasya lakùaõam .
     %<rugdàharàgakaõóåbhiþ parãtaü romapi¤jaram .
     uóumbaraphalàbhàsaü kuùñhamauóumbaraü vadet ..>% iti nidànam .. tàmram . iti jañàdharaþ .. tàmrapàtràdau tri .. (uóumbarasya vikàraþ . uóumbara + aõ . uóumbarapàtram . yaj¤àïgavçkùavikàraþ . yathàha devalaþ .
     %<gçhãtvauóumbaraü pàtraü vàripårõamudaïmakhaþ ..>%)

#<auóumbaraþ>#, puü, caturda÷ayamàntargatayamavi÷eùaþ . iti medinã .. munivi÷eùaþ . yathà --
     %<vaikhànasà bàlikhilyauóumbaràþ phenapà vane .
     nyàse kuñãcakaþ pårbaü bahvodo haüsaniùkriyau ..>% iti ÷rãbhàgavate 3 . 12 . 43 . %<auóumbaràþ pràtarutthàya yàü di÷aü prathamaü pa÷yanti tata àhçtaiþ phalàdibhirjãvantaþ>% . iti taññãkàyàü svàmã ..

#<autkarùyaü>#, klã, (utkarùasya bhàvaþ . utkarùa + ùya¤ .) utkarùatà ..

#<auttànapàdiþ>#, puü, (uttànapàdasyàpatyam pumàn . uttànapàda + i¤ .) dhruvaþ . ityamaraþ .. sa tu uttànapàdaràjaputtraþ . svàyambhuvamanupauttraþ . (yathà bhàgavate . 4 . 10 . 30 . auttànapàde bhagavàüstava ÷àrïgadhanvà devaþ kùiõotvavanatàrtiharo vipakùàn .. uttànapàdàt surucyàü jàta uttamaþ . iti mahàbhàratam ..) grahàõàmuparisthitani÷calatàrà ca ..

#<autsargikaþ>#, tri, (sàmànyavidhirutsargastasya bhàvaþ . utsarga + ñha¤ .) sàmànyatvam . iti smàrtàþ ..

#<autsukyaü>#, klã, (utsukasya bhàvaþ . utsuka + ùya¤ .) utkaõñhà . iti hemacandraþ .. (yathà ratnàvalã . %<autsuktyena kçtatvarà sahabhuvà vyàvartamànà hriyà>% .. %<rathacaraõasamàhvastàvadautsukyanunnà .>% iti màghe 11 . 26 . tathà meghadåte pårbameghe .. 5 ..
     %<ityautsukyàdaparigaõayan guhyakastaü yayàce .>% vyabhicàribhàvabhedaþ . yathà sàhityadarpaõe 3 . 137 . %<autsukyonmàda÷aïkàþ smçtimatisahità vyàdhisantràsalajjàþ ..>% tallakùaõaü tatraiva 3 . 156 .
     %<iùñànavàpterautsukyaü kàlakùepàsahiùõutà .
     cittatàpa-tvarà-sveda-dãrghani÷vasitàdikçt ..>% udàharaõaü yathà tatraiva .
     %<yaþ kaumàraharaþ sa eva hi varastà eva caitrakùapàüsteconmãlitabhàlatãsurabhayaþ prauóhàþkadambànilàþ .
     sà caivàsmi tathàpi tatra suratavyàpàralãlàvidhau revàrodhasi vetasãtarutale cetaþ samutkaõñhate ..>% icchà . yathà, tattvakaumudyàm .
     %<autsukyamicchà sà ca iùyamàõapràptau nivartate iùyamàõa÷ca svàrtha iùñalakùaõatvàt phalasya ..>%)

#<audanikaþ>#, tri, (odanaü ÷ilpamasya . odana + ñha¤ .) såpakàraþ . ityamaraþ ..

#<audarikaþ>#, tri, (udare prasitaþ . udara + ñhak .) vijigãùàvivarjitaþ . udaramàtrapårakaþ . peñuka iti bhàùà . tatparyàyaþ . àdyånaþ 2 . ityamaraþ .. (yathà kiràte . 11 . 5 ÷lokasya ñãkàyàü mallinàthaþ . %<ataevàdyåna audarikaþ . àdyånaþ syàdaudarike vidigoùàvivarjite . ityamaraþ>% ..) %<vijigãùàvyavahàraþ ka÷cit prakarùo và àlasyàt tena vihãno yaþ kevalamudaràdhãnaþ>% . iti bharataþ .. %<svodarapåraõà÷aktinimittakanindàtyàgecchà vijigãùà tayà rahitaþ .>% iti ramànàthaþ ..

#<auda÷vitaü>#, klã, (uda÷vit + %<uda÷vito'nyattarasyàm>% . 4 . 2 . 19 . iti pakùe aõ .) ardhajalayuktagholaü . iti hemacandraþ .. (uda÷vicchabde 'sya vi÷eùo j¤àtavyaþ ..)

#<auda÷vitkaü>#, klã, (uda÷viti saüskçtam . uda÷vito'nyatarasyàm 4 . 2 . 19 iti ñhak . %<isusuktàntàt kaþ>% . 7 . 3 . 51 . iti ñhasya kaþ .) ardhajalami÷ritagholam . iti hemacandraþ ..

#<audàryaü>#, klã, (udàrasya bhàvaþ . udàra + ùya¤ .) udàratà . iti hemacandraþ .. (vàgguõabhedaþ . yathà kiràte 1 . 3 .. %<sa sauùñhavaudàryavi÷eùa÷àlinom>% iti %<audàryaü arthasampattiþ>% iti mallinàthaþ .. sàttviko nàyakaguõabhedaþ . yathà sàhityadarpaõe 3 . 58 .
     %<÷obhà vilàso màdhuryaü gàmbhãryaü dhairyatejasã .
     lalitaudàryamityaùñau sattvajàþ pauruùà guõàþ ..>% tallakùaõaü yathà tatraiva 3 . 63 .
     %<dànaü sapriyabhàùaõamaudàryaü ÷atrumitrayoþ samatà ..>% nàyikàlaïkàrabhedaþ . yathà, tatraiva 3 . 94 .
     %<yauvane sattvajàstàsàmaùñàviü÷atisaükhyakàþ .
     alaïkàràstatra bhàvahàvahelàstrayo'ïgajàþ ..>% ÷obhà kànti÷ca dãpti÷ca màdhurya¤ca pragalbhatà . audàryaü dhairyamityete saptaiva syurayatnajàþ .. tallakùaõaü yathà tatraiva 3 . 103 . %<audàryaü vinayaþ sadà>% .. asya udàharaõaü yathà tatraiva .
     %<na bråte paruùàü giraü vitanute na bhråyugaü bhaïguraü nottaüsaükùipati kùitau ÷ravaõataþ sà mesphuñe'pyàgasi kàntà garbhagçhe gavàkùavivaravyàpàritàkùyà vahiþ sakhyà vaktramabhiprayacchati paraü parya÷ruõã locane ..>% manaso vçttibhedaþ . yathà pa¤cada÷ã . 15 . 3 .
     %<÷àntà dhoràstathà måóhà manaso vçttayastridhà .
     vairàgyaü kùàntiraudàryamityàdyà ghoravçttayaþ ..>%)

#<audàsyaü># klã, (udàsa + ùya¤ .) udàsasya bhàvaþ . vairàgyam . anuràgàdi÷ånyatà . yathà .
     %<audàsyasaüvidavalambita÷ånyamudràmasmin dç÷oþ patitatàmavalokya bhaimyàþ .>% ityàdi naiùadham .. %<kùauõãvilikhanahetorvayamapi kubjàþ kimaudàsyam>% . iti padyàvalã ..

#<auddàlakaü>#, klã, (uddàlena kãñena sa¤citam . uddàla+ aõ + saüj¤àyàü kan .) valmãkakàrikãñanirmitamadhu . tasya guõàþ . kaùàyatvam . uùõatvam . kañutvam . kuùñhaviùaroganà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. (athauddàlakasya lakùaõaü guõà÷ca yathà .
     %<pràyo valmãkamadhyasthàþ kapilàþ svalpakãñakàþ .
     kurvanti kapilaü svalpaü tat syàdauddàlakaü madhu ..
     auddàlakaü rucikaraü svaryaü kuùñhaviùàpaham .
     kaùàyamuùõamamla¤ca kañupàka¤ca pittakçt ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe dvitãye bhàge .. tãrthavi÷eùaþ . yaduktaü mahàbhàrate 3 . 84 . 151 .
     %<auddvàlakaü mahàràja tãrthaü muniniùevitam .
     tatràbhiùekaü kçtvà vai sarvapàpaiþ pramucyate ..>%

#<auddhatyaü>#, klã, (uddhata + ùya¤ .) uddhatasya bhàvaþ . yathà . %<asåyànyaguõarddhãnàmauddhatyàdaràhiùõutà . bhråbhaïgadoùasaüghoùaraktàkùivaikçtàdikçt>% .. iti sàhityadarpaõe 3 paricchedaþ ..

#<audbhijjaü>#, klã, (udbhid + jana + óa + svàrthe aõ .) pàü÷avalavaõaü . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<audbhidaü>#, klã, (udbhida + svàrthe'õ .) sàmbharilavaõam . asya guõàþ . (yathà su÷rute . såtrasthàne 46 aþ ..
     %<laghu tãkùõoùõamutkledi såùõaü vàtànulomanam .
     sutiktaü kañusaüskàraü vidyàllavaõamaudbhidam ..>%) tãkùõatvam . utkledakàritvam . kùàrayuktatvam . kañutvam . tiktatvam . koùñhabaddhatànàha÷ålanà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. (asya paryàyo guõà÷ca yathà --
     %<audbhidaü pàü÷ulavaõaü yajjàtaü bhåmitaþ svayaüþ kùàraü guru kañu snigdhaü ÷ãtalaü vàtanà÷anam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe . 1 bhàge ..
     %<satiktakañukakùàraü tãkùõamutkledi caudbhidam .>% iti vàbhañe såtrasthàne . 6 a ..) udbhido jàtaü jalam . tasya guõàþ . madhuratvam . pitta÷amanatvam . avidàhitvam . iti ràjavallabhaþ ..
     (%<audbhidaü pitta÷amanaü madhuraü na vidàhi ca ..>% iti vaidyakacakapàõikçtahavyaguõe pàõãyavarge .. asya vyàkhyàyàü ÷ivadàsenoktaü yathà .
     %<audbhidaü nimnaprade÷àdårdhvamuttiùñhajjalam ..>% udbhido jàtaü dravyàdi . yathà ..
     %<tat nastrividhaü j¤eyaü jàïgalaudbhidapàrthivam .>%
     %<bhaumamauùadhamuddiùñamaudbhidantu caturvidham .
     vanaspatirvãrudha÷ca vànaspatyastathauùadhiþ ..>%
     %<målatmaksàraniryàsanàóasvarasapallavàþ .
     kùàràþ kùãraü phalaü puùpaü bhasmatailàni kaõñakàþ ..
     patràõi ÷uddhàþ kandà÷ca praroha÷caudbhido gaõaþ .>% iti carake såtrasthàne . 1 aþ ..)

#<audvàhikaü>#, klã, (udvàhasamaye labdham . udvàha + ñha¤ .) bhàryàpràptikàle labdhaü bhàryàdhanam . iti dàyabhàgaþ .. tat bhràtçbhiravibhàjyam . yathà . pitçdravyàvinà÷ena yadanyat svayamarjayet . maitramaudvàhika¤caiva dàyàdànàü na tadbhavet .. iti yàj¤avalkyaþ .. (yathà ca manuþ . 9 . 206 .
     %<vidyàdhanantu yadyasya tattasyaiva dhanaü bhavet .
     maitramaudvàhika¤caiva màdhuparkikameva ca ..>%)

#<aupagavaþ>#, puü, upagorapatyam . iti bharataþ .. upa samãpe gauryasya iti upagurgopaþ . lakùaõayà tatpurohite upagu÷abdaþ . yathà hàrãtaþ . %<yaü varõaü yàjayed yastu sa tadvarõatvamàpnuyàt sadyovarùeõa varùai÷cetvevamevàbravãdbhçguþ>% .. * .. tathàca lakùaõayà bràhmaõa upagupadavàcyaþ . tasyàpatyabhaupagavaþ . iti ÷rãbhàgavatañãkàyàü svàmã . (upagoridamiti vyutpattyà upagusambandhini, triupagu + %<tasyedam>% . 4 . 3 . 120 . ityaõ ..)

#<aupagavakaü>#, klã, (aupagavànàü samåhaþ . %<gotrokùoùñreti>% . 4 . 2 . 39 . vu¤ .) aupagavasamåhaþ . ityamaraþ ..

#<aupagrastikaþ>#, puü, (upagrastaü gràsakàlaü bhåtaþ . upagrasta + %<tamadhãùño bhçto bhåto bhàvã>% . 5 . 1 . iti ñha¤ .) ràhugrasta÷candraþ sårya÷ca . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<aupanidhikaü>#, klã, (upanidhi + svàrtha ñha¤ .) upanidhiþ . prãtyà bhogàrthamathitadravyam . iti smçtiþ ..

#<aupamyaü>#, klã, (upamaiva . caturvarõàditvàt svàrthe ùya¤ .) sàdç÷yam . tatparyàyaþ . anukàraþ 2 anuühàraþ 3 . sàmyam 4 tulà 5 upamà 6 kakùaþ 7 upamànam 8 . iti hemacandraþ .. (yathà, hitopade÷e 1 . 73 ..
     %<pràõà yathàtmano'bhãùñà bhåtànàmapi te tathà .
     àtmaupamyena bhåtànàü dayàü kurvanti sàdhavaþ ..>% %<aupamyaü nàma yadanyenànyasya sàdç÷yamadhikçtya prakà÷anam . yathà daõóena daõóakasya dhanuùà dhànuùkasyeùvàsenàrogyadasyeti>% . iti vimànasthàne . 8 adhyàye .. carakeõoktam ..)

#<aupayikaþ>#, tri, (upàyena sa¤jàtaþ . upàya + ñhak + hrasva÷ca .) nyàyyaþ . upayuktaþ . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate viduràgamanaparbaõi 1 . 205 . 12 . %<etattava mahàràja teùu puttreùu caiva ha . vçttamaupayikaü manye bhãùmeõa saha màrata>% ! .. tathà ràmàyaõe 2 . 54 . 39 .
     %<vàsamaupayikaü manye tava ràma mahàbala .>% striyàü tu ïãp . yathà mahàbhàrate vaivàhikaparbaõi 1 . 194 . 11 .
     %<na vai÷ya÷ådraupayikãþ kathàstà na ca dvijànàü kathayanti vãràþ ..>% svàrthe vinayàdibhyaùñhakpratyaye kçte upàyaeva aupayiükam . yathà bhàraviþ, 35 . %<÷ivamaupayikaü garãyasãm>% iti ..

#<auparodhikaþ>#, puü, (uparodhaþ prayojanabhasya . uparodha + ñhak .) pãludaõóaþ . tatparyàyaþ . pailavaþ 2 . iti hemacandraþ .. uparodhasambandhini tri ..

#<aupavastaü>#, klã, (upavasta + praj¤àdyaõ .) upavàsaþ . iti hemacandraþ ..

#<aupasargikaþ>#, puü, (upasarga + ñhak .) sannipàtarogavi÷eùaþ . tasya lakùaõam . yathà --
     %<kapho'nulomavàtena yadi pittànugo bhavet .
     sveda÷aityàdibhirjuùñastadà bhavati mànavaþ ..
     pratilomaþ punastena svàsthyamàyàti tatkùaõàt .
     aupasargika evànyaþ sannipàta udàhçtaþ ..>% iti vaidyakam .. upasargasambandhini tri .. (%<tatraupasargiko yaþ pårbotpannaüvyàdhiü jaghanyakàlajàto vyàdhirupasçjati sa tanmålaevopadravasaüj¤aþ>% . iti su÷rute såtrasthàne . 35 adhyàye ..
     %<prasaïgàt gàtrasaüspar÷ànni÷vàsàt sahabhojanàt .
     saha÷ayyàsanàccàpi vastramàlyànulepanàt ..
     kuùñhaü jvara÷ca ÷oùa÷ca netràbhiùyanda eva ca .
     aupasargikarogà÷ca saükràmanti narànnaram ..>% iti ca su÷rute nidànasthàne . 5 adhyàye .. màdhavasaügrahasya vyàkhyàyàü kuùñhàdhikàre yathà .
     %<aupasargikarogà iti aupasargikàþ pàparogàdayo bhåtopasargajàþ saükràmanti àvi÷anti ..>%)

#<aupasthyaü>#, klã, (upasthàdbhavam . upastha + ùya¤ .) upasthendriyasukham . iti ÷rãbhàgavatam .. (yathà, tatraiva 7 . 6 . 13 .
     %<aupasthyajaihvyaü bahu manyamànaþ kathaü virajyeta durantamohaþ ..>%)

#<aumãnaü>#, tri, (umànàü bhavanaü kùetraü và . %<vibhàùàtilamàùometi>% . 5 . 2 . 4 . pakùe kha¤ .) umyam . umàkùetram . ityamarañãkàyàü bharataþ .. masinàra kùeta iti bhàùà ..

#<auragaü>#, klã, (uragasya idam . uraga + aõ .) a÷leùànakùatram . iti jañàdharaþ . sarpasambandhini tri ..

#<aurabhraþ>#, puü, (urabhrasya meùasya idam . urabhra + aõ .) kambalaþ . tatparyàyaþ . urõàyuþ 2 àvikaþ 3 rallakaþ 4 . iti hemacandraþ .. (meùamàüsam . yathà manuþ . 3 . 268 .
     %<dvau màsau matsyamàüsena trãn màsàn hàriõena tu .
     aurabhreõàtha caturaþ ÷àkunenàtha pa¤ca vai ..>% meùadugdham . yathà --
     %<aurabhraü madhuraü råkùamuùõaü vàtakaphàpaham .
     na ÷astaü raktapittànàü vàtikànàü hitaü bhavet ..>% iti hàrãte prathamasthàne . 8 adhyàye .. dhanvantariü prati pra÷nakàrakaþ çùibhedaþ . yathà su÷rute såtrasthàne 1 . %<atha khalu bhagavantamamarabaramçùigaõaparivçtamà÷ramasthaü kà÷ãràjaü divodàsaü dhanvantarimaupadhenavavaitaraõaurabhrapauùkalàvatakaravãryagopurarakùitasu÷rutaprabhçtaya åcuþ>% ..)

#<aurabhrakaü>#, klã, (urabhràõàü samåhaþ . urabhra + %<gotrokùoùñrorabhreti>% . 4 . 2 . 39 . vu¤ .) meùasamåhaþ . ityamaraþ .. bheóàra pàla iti bhàùà ..

#<aurasaþ>#, puü strã, (urasà nirmitaþ . uras aõ .) svajàtaputtraþ . tatparyàyaþ . aurasyaþ 2 . ityamaraþ .. urasyaþ 3 . iti taññãkà .. dvàda÷avidhaputtràntargata÷reùñhaputtro'yam . sa tu savarõàyàü bhàryàyàü mvayaü janitaþ . yathà . %<savarõàyàü saüskçtàyàü svayamutpàditamaurasaü vidyàt>% . iti baudhàyanaþ .. (tathà manuþ . 9 . 166 .
     %<sve kùetre saüskçtàyàntu svayamutpàdayeddhi yam .
     tamaurasaü vijànãyàt puttraü prathamakalpitam ..>%) %<auraso dharmapatnãjaþ>% ityàdi yàj¤avalkyaþ .. 2 . 131 ..

#<aurasyaþ>#, puü strã, (uraso bhavaþ . uras + yat . tataþ svàrthe'õ .) aurasaputtraþ . ityamaraþ .. (klã, uraso vakùasa utpannam . vakùobhavam . yathà ÷ikùàyàm . 16 .
     %<hakàraü pa¤camairyuktamantaþsthàbhi÷ca saüyutam .>% aurasyaü taü vijànãyàt kaõñhyamàhurasaüyutam ..)

#<aurdhvadehikaü>#, tri, (årdhvadehàya bhavam . årdhvadeha + ñha¤ .) mçtàrthaü tadahardànam . ityamaraþ .. yadahni mçtastadahaþprabhçti sapiõóãkaraõàt pårbaü pretatçptihetukaü yat piõóàdidànaü tat . iti bharataþ .. (puttradàràdyava÷yabhartavyapãóanena yatpàralaukikadharmabuddhyà dànàdi karoti tasya dàturjãvato mçtasya ca taddànaü duþkhaphalaü bhavati . yathà manuþ 11 . 10 .
     %<vçtyànàmuparodhena yatkarotyaurdhvadehikam .
     tadbhavatyasukhodarkaü jãvata÷ca mçtasya ca ..>% tathà ràmàyaõe 2 . 77 . 3 .
     %<dàsãrdàsàü÷ca yànàni ve÷màni sumahànti ca .
     bràhmaõebhyo dadau putro ràj¤astasyaurdhvadehikam ..>% (aurdhvadaihikam ityapi syàt ..)

#<aurdhva÷rotasikaþ>#, triü, (årdhva÷rotas + ñha¤ .) ÷aivaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (aurdhvasrotasikaþ . ityapi syàt ..)

#<aurvaü>#, klã, (urvyàü bhavam . urvã + aõ .) pàü÷avalavaõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<aurvaþ>#, puü, (aurvàt bhçguvaü÷ãyàt çùerjàtaþ . aurva + aõ . aurvarùikrodhajatvàttathàtvam .) vàóavànalaþ . ityamaraþ .. sa tu bhågolasya dakùiõasãmà . tatra sarve narakàþ daityà÷ca vasanti . iti siddhànta÷iromaõiþ .. svanàmakhyàto bhçguvaü÷ãyaçùibhedaþ . tajjanmàdikathà, mahàbhàrate caitrarathaparbaõi 179 adhyàye . uktà . yathà --
     %<tato bhahãtalaü tàta kùatriyeõa yadçcchayà .
     khanatàdhigataü vittaü kenacidbhçguve÷mani ..
     tadvittaü dadç÷uþ sarve sametàþ kùatriyarùabhàþ .
     avamanya tataþ krodhàdbhçgaüstà÷charaõàgatàn ..
     nijarghnaþ parameùvàsàþ sarvàüstànni÷itaiþ ÷araiþ .
     àgarbhàdavakçntanta÷ceruþ sarvàü vandhasuràm ..
     tata ucchidyamàneùu bhçguùvevaü bhayàttadà .
     bhçgupatnyo giriü durgaü himavantaü prapedire ..
     tàsàmanyatamà garbhaü bhayàddadhre mahaujasam .
     åruõaikena vàmorurbhartuþ kulavivçddhaye ..
     tadgarbhamupalabhyà÷u bràhmaõã yà bhayàrdità .
     gatvaikà kathayàmàsa kùatriyàõàmupahvare ..
     tataste kùatriyà jagmustaü garbhaü hantumudyatàþ .
     dadç÷urbràhmaõãü te'tha dãpyamànàü svatejasà ..>%
     %<atha garbhaþ sa bhittvoru bràhmaõyà nirjagàma ha .
     muùõan dçùñãþ kùatriyànàü madhyàhnaiva bhàskaraþ ..
     tata÷cakùurvihãnàste giridurgeùu babhramuþ ..>% ayamaurvastu pitçbadhàmaùàt kùatriyabadhe kçtapratij¤a ugre tapasi vartamànaþ pitçbhirnivàritaþ . tato vçthàpratij¤o nàhaü bhavitumutsahe iti jàta÷aïkaþ amoghatvàcca krodhavahveþ piténuktavàn . yathà tatraiva 181 adhyàye .
     %<ya÷càyaü manyujo me'gnirlokànàdàtumicchati .
     dahedeùa ca màmeva nigçhãtaþ svatejasà ..
     bhabatà¤ca vijànàmi sarvalokahitepsutàm .
     tasmàdvidhadhvaü yacchreyo lokànàü mama ce÷varàþ ..
     pitara åcuþ .
     ya eùa manyujaste'gnirlokànàdàtumicchati .
     apsu taü mu¤ca bhadrante lokà hyapsu pratiùñhitàþ ..
     àpomayàþ sarvarasàþ sarvamàpomayaü jagat .
     tasmàdapsu vimu¤cemaü krodhàgniü dvijasattama ..
     ayaü tiùñhatu te vipra yadicchasi mahodadhau ..
     manyujo'gnirdahannàpo lokà hyàpomayàþ smçtàþ ..
     evaü pratij¤à satyeyaü tavànagha bhaviùyati .
     nacaivaü samarà lokà gamiùyanti paràbhavam ..
     va÷iùñha uvàca .
     tata÷ca krodhajaü tàta aurvo'gniü varuõàlaye .
     utsasarja sa caivàpa upayuïkte mahodadhau ..
     mahaddhaya÷iro bhåtvà yattadvedavido viduþ ..>%) (urvasyàpatyam .) pa¤capravaràntargatamunivi÷eùaþ . iti puràõam ..

#<aurva÷eyaþ>#, pu, (urva÷yàþ apatyam . urva÷ã + óhak .) agastyamuniþ . iti hemacandraþ .. (asya janmakathà puràõeùåktà yathà,
     %<tayoràdityayoþ satre dçùñvàpasarasamurva÷ãm .
     reta÷caskanda tat kumbhe nyapatadvà÷atãvare ..
     tenaiva tu muhårtena vãryavantau tapasvinau .
     agastya÷ca va÷iùñha÷ca dvàvçùã saübabhåvatuþ ..>% urva÷ãgarbhajàtàþ puråravasaþ sapta putràþ . tatkathà harivaü÷e 25 adhyàye draùñavyà ..)

#<aulåkaü>#, klã, (ulåkànàü samåhaþ . a¤ .) ulåkasamåhaþ . iti jañàdharaþ .. pecàra jhàük iti bhàùà ..

@<[Page 1,307b]>@
#<aulåkyaþ>#, puü, (ulåkasya munerapatyaü pumàn . ulåka + gargàditvàt ya¤ .) vai÷eùikaþ . vai÷eùikadar÷anavettà . iti hemacandraþ .. (ayaü khalu kaõàdaityàkhyayà prasiddhaþ ..)

#<au÷ãraü>#, klã, (u÷yate . va÷ + ãran . praj¤àdyaõ . 5 . 439 . yadvà u÷ãrasyedaü %<tasyedam>% . 4 . 3 . 120 . ityaõ .) ÷ayanàsanam . ityamaraþ .. ÷ayanaü svàpaþ ÷ayyà và àsanaü pãñhàdi . ÷ayanàsanaü samudivamiti svàmã . pçthagiti subhåtiþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, mahàbhàrate ràjadharmànu÷àsanaparbaõi 12 . 60 . 31 .
     %<chatraü veùñanamau÷ãramupànadvyajanàni ca .
     yàtayàmàni deyàni ÷ådràya paricàriõe ..>%) u÷ãrajam . càmaram . daõóaþ . iti hemacandraþ ..

#<au÷ãraþ>#, puü, (u÷ãrasyàyam . u÷ãra + aõ .) càmaradaõóaþ . ityamaraþ ..

#<auùaõaü>#, klã, (uùaõa + bhàvàrthe aõ .) kañurasaþ . uùaõaü marãcaü tasya bhàvaþ ..

#<auùadhaü>#, klã, (oùadheridam . oùadhireva và %<oùadherajàtau>% 5 . 4 . 37 . ityaõ .) roganà÷akadravyaü . oùadhibhavaü bhavàrthe ùõapratyayaþ . tatparyàyaþ . bheùajam 2 bhaiùajyam 3 agadaþ 4 jàyuþ 5 . ityamaraþ .. jaitram 6 àyuryogaþ 7 gadàràtiþ 8 amçtam 9 àyurdravyam 10 . iti vaidyakam ..
     (%<÷odhanaü ÷amana¤ceti samàsàdauùadhaü dvidhà .
     ÷arãrajànàü doùàõàü krameõa paramauùadham ..
     vastirvireko vamanaü tathà tailaü ghçtaü madhu .
     dhãrdhairyàtmàdivij¤ànaü manodoùauùadhamparam ..>% iti vàbhañe såtrasthàne . 1 adhyàye ..
     %<dhanvasàdhàraõe de÷e same sanmçttike ÷ucau .
     ÷ma÷ànacaityàyatana÷vabhrabalmãkavarjite ..
     mçdau pradakùiõajale ku÷arohiùasaüsmçte .
     aphàlakçùñe'nàkrànte pàdapairbalavattaraiþ ..
     ÷asyate bheùajaü jàtaü yuktavarõarasàdibhiþ .
     jantvadagdhaü davàdagdhamavidagdha¤ca vaikçtaiþ ..
     bhåtai÷chàyàtapàmràdyairyathàkàla¤ca sevitam .
     avagàóhamahàmålamudãcãü di÷amà÷ritam ..
     atha kalyàõacaritaþ ÷ràddhaþ ÷ucirupoùitaþ .
     gçhõãyàdauùadhaü susthaü sthitaü kàle ca kalpayet ..
     sakùãraü tadasampattàvanatikràntavatsaram .
     çte guóaghçtakùaudradhànyakçùõàvióaïgataþ ..>% iti tatraiva kalpasthàne . 6 adhyàye ..
     %<yathàvidhaü yathà÷astraü yathàgnira÷aniryathà .
     tathauùadhamavij¤àtaü vij¤àtamamçtaü yathà ..
     auùadhaü hyanabhij¤àtaü nàmaråpaguõaistribhiþ .
     vij¤àtamapi duryuktamanarthàyopapadyate ..
     yogàdapi viùaü tãkùõamuttamaü bheùajaü bhavet .
     bheùajaü vàpi duryuktaü tãkùõaü sampadyate viùam ..
     tasmànna bhiùajà yuktaü yuktivàhyena bheùajam .
     dhãmatà ki¤cidàdeyaü jãvitàrogyakàïkùiõà ..
     kuryànnipatito mårdhni sa÷eùaü vàsavà÷aniþ .
     sa÷eùamàturaü kuryànnatvaj¤amatamauùadham ..
     tadeva yuktaü bhaiùajyaü yadàrogyàya kalpate .
     sa eva bhiùajàü ÷reùñho rogebhyo yaþ pramocayet ..>% iti carake såtrasthàne . 1 adhyàye ..
     karaõaü punarbheùajam . bheùajaü nàma tadyadupakaraõàyopakalpate bhiùajo dhàtusàmyàbhinirvçrtau prayatamànasya vi÷eùata÷copàyàttebhyaþ taddvividhaü vyàpà÷rayabhedàt . daivavyapà÷rayaü yuktivyapà÷raya¤ca . tatra daivavyapà÷rayaü mantrauùadhamaõimaïgalabalyupahàrahomaniyamapràya÷cittopavàsasvastyayanapraõipàtagamanàdi . yuktivyapà÷rayaü saü÷odhanopa÷amane ceùñà÷ca dçùñaphalàþ etaccaiva bheùajamaïgabhedàdapi dvividhaü . dravyabhåtamadravyabhåta¤ca . tatra yaddravyabhåtaü tadupàyàbhiplutam . upàyo nàma bhayadar÷ana-vismàpana-kùobhaõa-harùaõa-bhartsana-badha-bandha-svapna-saüvàhanàdiramårto bhàvaþ yathoktàþ siddhyupàyà÷ca . yattu dravyabhåtaü tadvamanàdiùu yogamupaiti .
     tasyàpãyaü parãkùà idamevaü prakçtyà evaüguõamevaü prabhàvamasmin de÷e jàtamasminnçtau evaü gçhãtamevaü nihitamevamupaskçtamanayà màtrayà yuktamasmin çtau evaüvidhasya puruùasyaitàvantandoùamapakarùayati upa÷amayati và anyadapi caivaüvidhaü bheùajamabhåccànenànena và vi÷eùeõa yuktamiti . iti ca tatrava vimànasthàne 8 adhyàye ..
     paryàyànàha caraka÷cikitsàsthàne . 1 aþ .
     %<cikitsitaü vyàdhiharaü pathyaü sàdhanamauùadham .
     pràya÷cittaü pra÷amanaü prakçtisthàpanaü hitam ..
     vidyàdbheùajanàmàni bheùajaü dvividha¤ca tat .
     svasthasyaujaskaraü ki¤citki¤cidàrtasya roganut ..
     abheùaja¤ca dvividhaü bàdhanaü sànubàdhanam .>% tathà, su÷rute såtrasthàne 37 adhyàye yathà --
     ÷vatabhra÷arkarà÷maviùamavalmãka÷ma÷ànàdyatanadevatàyatanasikatàbhiranupahatàmanåùaràmabhaïguràmadåràdekàü snigdhàü prarohavatãü mçdvãü sthiràü samàü kçùõàü gaurãü lohitàü và bhåmimauùadhàrthaü parãkùeta tasyàü jàtamapi kçmi-viùa-÷astràtapa-pavanadahana-toyasambàdha-màrgairanupahatamekarasaü puùñaü pçthvavagàóhamålamudãcyàü cauùadhamàdadãtetyauùadhabhåmiparãkùàvi÷eùasàmànyaü ..
     vi÷eùastu . tatrà÷mavatã sthirà gurvã ÷yàmà kçùõà và sthålavçkùa÷asyapràyà svaguõabhåyiùñhà .. snigdhà ÷ãtalà sannodakàsnigdha÷asyatçõakomalavçkùapràyà ÷uklàmbuguõabhåyiùñhà .. nànàvarõà laghva÷mavatã praviralàlpapàõóuvçkùaprarohàgniguõabhåyiùñhà .. råkùà bhasmaràsabhavarõà tanuråkùakoñaràlparasavçkùapràyà'nilaguõabhåyiùñhà .. mçdvã samà ÷vabhravatyavyaktarasajalà sarvato'sàravçkùà mahàparbatavçkùapràyà ÷yàmà càkà÷aguõabhåyiùñhà ..
     tatra kecidàhuràcàryàþ . pràvçñ-varùà-÷araddhemanta-vasanta-grãùmeùu yathàsaïkhyaü måla-patra-tvakkùãrasàra-phalànyàüdadãteti tattu na samyak kasmàt saumyàgneyatvàjjagataþ . saumyànyauùadhàni saumyeùu çtuùu àdadãtàgneyànyàgneyeùvevamavyàpannaguõàni bhavanti .. saumyànyauùadhàni saumyeùu çtuùu mçhãtàni somaguõabhåyiùñhàyàü bhåmau jàtànyatimadhurakhigva÷ãtàni jàyante . etena ÷eùaü vyàkhyàtam ..
     tatra pçthivyambuguõabhåyiùñhàyàü bhåmau jàtàni virecanadravyàõyàdadãtàgnyàkà÷amàrutaguõabhåyiùñhàyàü vamanadravyàõi . ubhayaguõabhåyiùñhàyàmubhayato bhàgàni . àkà÷aguõabhåyiùñhàyàü saü÷amanànyevaü balavattaràõi bhavanti . sarvàõyeva càbhinavànyanyatra madhu-ghçta-guóa-pippalã-vióaïgebhyaþ . sarvàõyeva sakùãràõi vãryavanti teùàmasampattàvanatikràntasaüvatsaràõyàdadãteti ..) nànàrogaharauùadhàdiryathà . rudra uvàca .
     %<evaü dhanvantarirviùõuþ su÷rutàdãnuvàca ha .
     hariþ punarharàyàha nànàrogàn rugardanàn ..>% hariruvàca .
     sarvajvareùu prathamaü kàryaü ÷aïkara ! laïghanam . kvathitodakapàna¤ca tathà nirvàtasevanam .. agnisvedo jvaràstvevaü nà÷amàyànti hã÷vara ! . vàtajvaraharaþ kvàtho guóåcyà mustakena ca .. duràlabhayaiva kçtaü pittajvaraharaü ÷çõu . ÷uõñhãparpañamustai÷ca bàlako÷ãracandanaiþ .. sàjyaþ kvàthaþ ÷leùmajantu sa÷uõñhiþ saduràlabhaþ . sabàlakaþ sarvajvaraü sa÷uõñhiþ sahaparpañaþ .. kiràtatiktakairvàpi guóåcã÷uõñhitiktakaiþ . pittajvaraharaþ syàcca ÷çõvanyaü yogamuttamam .. vàlako÷ãrapàñhàbhiþ kaõñakàrikamustakaiþ . jvaranucca kçtakvàthastathà vai suradàruõà .. dhanyàkanimbamustànàü samadhuþ sa ca ÷aïkara ! . pañolapatrayukta÷ca guóåcãtriphalàyutaþ .. pãto'khilajvaraharaþ kùudhàkçdvàtanuttvidam . harãtakãpippalãnàmàmalãcitrakodbhavam .. cårõaü jala¤ca kvathitaü dhanyàko÷ãraparpañaiþ . àmalakyà guóåcyà ca madhuyuktaü sacandanam .. samastajvaranut syàcca sannipàtaharaü ÷çõu . haridrànimbatriphalàmustakairdevadàruõà .. kaùàyaü kañurohiõyà sapañolaü sapatrakam . tridoùajvaranut syàcca pãtantu kvathitaü jalam .. kaõñakàrinàgareõa guóåcyà puùkareõa ca . jagdhvà nàgabalàcårõaü ÷vàsakàsàdinudbhavet .. kaphavàtajvare deyaü jalamuùõaü pipàsine . maõóo và mudgayåùaü và ÷àlyannaü vàtha yåùavat .. jvaràrtamànuùe deyaü jvarahànistadà bhavet . vi÷vaparpañako÷ãraghanacandanasàdhitam .. dadyàt su÷ãtalaü vàri tçñchardijvaradàhanut . vilvàdipa¤camålasya kvàthaþ syàdvàtike jvare .. pàcanaü pippalãmålaü guóåcãvi÷vabheùajam . vàtajvare tvayaü kvàtho dattaþ ÷àntikaraþ paraþ .. pittajvaranut samadhuþ kvàthaþ parpañanimbayoþ . vidhàne kriyamàõe'pi yasya saüj¤à na jàyate .. pàdayostu lalàñe và dahelloha÷alàkayà . tiktà pàñhà pañola÷ca vi÷àlà triphalà trivçt .. sakùãro bhedanaþ kvàthaþ sarvajvaravi÷odhanaþ .. iti gàruóe 179 adhyàyaþ .. * .. bhagavànuvàca .
     saptaràtràt prajàyante khalvãñasya kacàþ ÷ubhàþ . dagdhahastidantalepàt sàjàkùãrarasà¤janàt .. bhçïgaràjarasenaiva caturbhàgeõa sàdhitam . ke÷avçddhikaraü tailaü gu¤jàcårõànvitena ca .. elà màüsã kuùñhamuràyuktamabhyaïgataþ ÷iva ! . gu¤jàphalaü mamàpyaiva lepanaü cendraluptanut .. àmràsthicårõalepàddhi ke÷àþ såkùmà bhavanti vai . baddhamålà ghanà dãrghàþ snigdhàþ syurnotpatanti ca .. vióaïgagandhapàùàõasàdhitaü tailamuttamam . sacaturguõagomåtraü samanaþ÷ilameva ca .. ÷iro'bhyaïgàcchirojanmayåkàlikhyàkùayaü nayet . navadagdha÷aïkhacårõaghçùñasãsakalepitàþ .. kacàþ ÷lakùõà mahàkçùõà bhavanti vçùabhadhvaja ! . bhçïgaràjaü lohacårõaü triphalà vãjapårakam .. nãlã ca karavãra¤ca guóametaiþ samaiþ ÷çtam . palitànãha kçùõàni kuryàllepànmahauùadham .. àmràsthimajjà triphalà nãlã ca bhçïgaràjakam .. jãrõaü pakvalauhacårõaü kà¤jikaü kçùõake÷akçt .. cakramardakavãjàni kuùñhameraõóamålakam . atyuùõakàü¤jikaü piùñvà lepànmastakaroganut ..
     saindhava¤ca vacà hiïgu kuùñhaü nàge÷varaü tathà . ÷atapuùpà devadàru ebhistailantu sàdhitam .. gopurãùarasenaiva caturbhàgeõa saüyutam . tatkarõabharaõàdrudra ! karõa÷ålaü kùayaü nayet .. meùamåtrasaindhavàbhyàü karõayorbharaõàt ÷iva ! . karõayoþ påtinà÷aþ syàt kçmisràvàdikasya ca .. màlatãpuùpadalayo rasena bharaõàt tathà . gojalenaiva påreõa karõasràvo vina÷yati .. kuùñhamàùamarãcàni tagaraü madhu pippalã . apàmàrgo'÷vagandhà ca vçhatã sitasarùapàþ .. yavàstilàþ saindhava¤ca pàdikodvartanaü ÷ubham . liïgabàhustanànà¤ca karõayorçddhikçdbhavet ..
     kañutailaü bhallàtakaü vçhatãphaladàóimam . valkalaiþ sàdhitaü liptaü liïgaü tena vivardhate .. iti gàruóe 180 adhyàyaþ .. * .. hariruvàca .
     ÷obhà¤janapatrarasaü madhuyuktaü hi cakùuùoþ . bharaõàdrogaharaõaü bhavennàstyatra saü÷ayaþ .. a÷ãtitilapuùpàõi jàtyà÷ca kusumàni ca . bhayà nimbàmalà ÷uõñhã pippalã taõóulãyakam .. chàyà÷uùkàü vañiü kuryàt piùñvà taõóulavàriõà . madhunà saha sà càkùõora¤janàttimiràdinut .. vibhãtakàsthimajjà tu ÷aïkhanàbhirmanaþ÷ilà . nimbapatramarãcàni ajàmåtreõa peùayet .. puùpaü ràtryandhatàü hanti timiraü pañalaü tathà . caturbhàügàõi ÷aïkhasya tadardhena manaþ÷ilà .. saindhava¤ca tadardhena etat piùñodakena tu . chàyà÷uùkàntu vañikàü kçtvà nayanama¤jayet .. timiraü pañalaü hanti piñakasya mahauùadham . trikañu triphalà caiva kara¤jasya phalàni ca .. saindhavaü rajanã dve ca bhçïgaràjarasena hi . piùñvà tada¤janàdeva timiràdivinà÷anam .. añaråùakamålantu kà¤jikàpiùñameva ca . tenàkùibhårilepàcca cakùuþ÷ålaü vina÷yati .. satakraü vadarãmålaü pãtamakùivyathàü haret . saindhavaü kañutaila¤ca apàmàrgasya målakam .. kùãrakà¤jikasaüghçùñaü tàmrapàtre ca tena ca . a¤janàt piñakasyaiva nà÷o bhavati ÷aïkara ! .. vilvanãlãkàramålaü piùñama÷vajalena ca . anenà¤jitamàtreõa na÷yanti timiràõi hi . pippalãkataka¤caiva haridràmalakaü vacà . khadirapiùñavarti÷ca a¤janaü netraroganut .. nãrapårõamukho dhauti vçhadghàtena yo'kùiõã . prabhàte netrarogai÷ca nityaü sarvaiþ pramucyate .. ÷uklairaõóasya målena patreõàpi prasàdhitam . chàgadugdhaü sekayuktaü cakùuùorvàtaroganut .. candanaü saindhavaü vçddhapalà÷a÷ca harãtakã . pañolakusumaü nãlã cakrikà harate'¤janàt .. ga¤jàmålaü chàgamåtraghçùñaü timiranucca tat . raupyatàmrasuvarõànàü hastaghçùñaü ÷alàkayà .. ghçtaü tadvamanaü rudra ! kàmalàvyàdhinà÷anam . ghoùàphalamathàghràtaü pãtaü kàmalanà÷anam ..
     dårvàdàóimapuùpantu alaktakaharãtakã . nàsà÷iüràraktanut syànnasyàdvai svarasena hi ..
     supiùñaü jiïginãmålaü tadrasena vçùadhvaja ! . nasyadànàdvina÷yeta nàsàr÷o nãlalohita ! ..
     gavyaü ghçtaü sarjarasaü rudra ! dhanyàkasaindhavam . dhustårakaü gairika¤ca etaiþ sàdhitasikthakam .. satailaü vraõanut syàcca sphuñitoccañitodhare . jàtãpatra¤ca carvitvà vidhçtaü mukharoganut .. bhakùyàt ke÷aravãjasya dantàþ syu÷calitàþ sthiràþ
     mustakaü kuùñhamelà ca yaùñãmadhukabàlukam .. dhanyàkametadadanànmukhadurgandhanut hara ! . kaùàyaü kañukaü vàpi tiktaü vai tasya bhakùaõàt .. tailayuktasya nityaü syàt mukhadurgandhatàkùayaþ . dantavraõàni sarvàõi kùayaü gacchantyanena tu ..
     kà¤jikasya satailasya gaõóåùakavalàsthitiþ . tàmbålacårõadagdhasya mukhasya vyàdhinucchiva ! .. parityaktaþ ÷leùmagaõaþ ÷uõñhãcarvaõato yathà . màtuluïgadalànyelà yaùñãmadhu ca pippalã .. jàtãpatramathaiùà¤ca cårõaü lãóhaü tathà kçtam . ÷ephàlikàjañàyà÷ca carvaõaü galaguõñhinut .. nàsà÷iràraktakarùànna÷yet ÷aïkara ! jihvikà . rasaþ ÷irãùavãjànàü haladasya caturguõaþ .. tena pakvena bhåte÷a ! nasyaü mastakaroganut . galarogà vina÷yanti nasyamàtreõa tatkùaõàt .. dantakãñavinà÷aþ syàt gu¤jàmålasya carvaõàt . kàkajaïghà snuhã nãlã kaùàyàmrakamålakam .. dantàkràntaü dantajàü÷ca krimãnnà÷ayate ÷iva ! .
     ghçtaü karkañapàdena dugdhonmi÷reõa sàdhitam .. tena càbhyaïgità dantàþ kuryuþ kañakañànnahi . liptàþ karkañapàdena kevalenàtha và dvijàþ .. trisaptàhaü vàripiùñà jyotiùmatyàþ phalasya hi . majjàbhayà ca ÷ukrasya lepàdaïgakalaïkanut ..
     lodhrakuïkumama¤jiùñhà lohakàlãyakàni ca . yavataõóu lametai÷ca yaùñãmadhusamanvitaiþ .. vàripiùñairvaktralepaþ strãõàü ÷obhanavaktrakçt . dvibhàgacchàgadugdhena tailaprastantu sàdhitam .. raktacandanama¤jiùñhàlàkùàõàü karùakeõa và . yaùñãmadhukuïkumàbhyàü saptàhànmukhakàntikçüt ..
     ÷uõñhã ca pippalãcårõaü guóåcã kaõñhakàrikà . ebhi÷ca kvathitaü vàri pãta¤càgniü karoti vai .. vàta÷ålakùaya¤caiva surayakùamakhe÷vara ! . kara¤japarpaño÷ãraü vçühatã kañurohiõã .. gokùuraü kvathitaü tvebhirvàri pãtaü ÷ramàpaham . dàhapittajvaraü ÷oùaü mårchà¤caiva kùayaü nayet ..
     madhvàjyapippalãcårõaü kvathitaü kùãrasaüyutam . pãtaü hçdrogakàsasya viùamajvaranudbhavet .. kvàthauùadhãnàü sarvàsàü karùàrdhaü gràhyameva ca . kyo'nuråpato j¤eyo vi÷eùo vçùabhadhvaja ! ..
     dugdhaü pãtantu saüyuktaü gopurãùarasena ca . viùamajvaranut syàcca kàkajaüghàrasastathà .. sa÷uõñhãkvathitaü kùãramajàyà jvaranudbhavet . yaùñãmadhu mustaka¤ca saindhavaü vçhatãphalam .. etairnasyapradànàcca nidrà syàt puruùasya ca . marãcamadhu÷uõñhãnàü nasyànnidrà bhavecchiva ! .. målantu kàkajaïghàyà nidràkçt syàt ÷iraþsthitam .
     siddhaü tailaü kà¤jikena tathà sarjarasena ca .. ÷ãtodakasamàyuktaü lepàt santàpanà÷anam . ÷oõitajvaradàhebhyo jàtasantàpanuttathà .. ÷åka÷aivàlamanthà÷ca ÷uõñhãpàùàõabhedakam . ÷obhà¤janaü gokùuraü và varuõacchadameva ca .. ÷obhà¤janasya måla¤ca etaiþ kvathitavàri ca . dattvà hiïgu yavakùàraü pãtaü vàtavinà÷anam ..
     pippalã pippalãmålaü tathà bhallàtakaü ÷iva ! . vàryetaiþ kvathitaü pãtaü vara÷ålàpasàrakçt .. a÷vagandhàmålakàbhyàü siddhà valmãkamçttikà . etayà mardanàt rudra ! urustambhaþ pra÷àmyati ..
     vçhatãkasya vai målaü saüpiùñamudakena ca . pãtaü jhijjhinivàtasya vipàñanakçdeva ca .. pãtaü takreõa målaü ca àrdrasya tagarasya ca . haret jhijjhinivàtaü vai vçkùamindrà÷aniryathà .. asthisaühàramekena bhaktena saha khàditam . pãtaü màüsarasenàpi vàtanuccàsthibhaïgahçt ..
     ghçtaliptaü ÷aktuka¤ca chàgakùãreõa saüyutam . tallepàt pàdayorna÷yet santàpo nàtra saü÷ayaþ .. madhvàjyaü saindhavaü sikthaü guóagairikaguggulaiþ . sasarjarasaþ sphuñitaþ komalo'ïighra÷ca lepanàt .. kañutailena lipto va vidhramàgnau pratàpitaþ . mçttikàkhàditaþ pàdaþ samaþ syàdvçùabhadhvaja ! ..
     sarjarasaþ sikthaka¤ca jãraka¤ca harãtakã . tatsàdhitaghçtàbhyaïgo hyagnidagdhavyathàpanut .. tilataila¤càgnidagdhayavabhasmasamanvitam . agnidagdhaü vraõaü na÷yedbahu÷aþ kçtalepataþ ..
     navanãtaü màhiùa¤ca dugdhapiùñatilàni ca . bhallàtakavraõaü na÷yet hçcchalyaü tasya lepataþ ..
     ÷arapuïkhà lajjàlukà pàñhà caiùàntu målakam . jalapiùñaü tasya lepàt ÷astràghàtaþ pra÷àmyati .. måla¤ca kàkajaïghàyàstriràtreõaiva ÷eùataþ . pàkapåtivedanà¤ca hanti vai rohite vraõe ..
     sajalaü tilataila¤ca apàmàrgasya målakam . tatsekadànànna÷yeta prahàrodbhavavedanà ..
     abhayà saindhavaü ÷uõñhiretat piùñvodakena tu . bhakùayitvà hyajãrõasya nà÷o bhavati ÷aïkara ! .. kañibaddhaü nimbamålamakùi÷ålaharaü bhavet . ÷aõamålaü satàmbålaü pãtamindriyakampahçt .. annasiddhaü haridrà ca ÷vetasarùapamålakam . vãjàni maïgaladine eùàmudvartanaü samam .. saptaràtraprayogeõa ÷ubhadehakaraü bhavet .
     ÷vetàparàjitàpatraü nimbapatrarasena tu .. nasyadànàt óàkinãnàü màtéõàü brahmarakùasàm . mokùaþ syànmadhusàreõa nasyàcca vçùabhadhvaja ! ..
     målaü ÷vetajayantyà÷ca puùyarkùe tu samàhçtam . ÷vetàparàjitàrkasya tathà citrasya målakam .. kçtvà tu vañikàü nàrã tilakena va÷ã bhavet ..
     pippalã lohacårõantu ÷uõñhi÷càmalakàni ca . samàni rudra ! jànãyàt saindhavaü madhu ÷arkarà .. udumbarapramàõena saptàhaü bhakùaõàt samam . pumàü÷ca balavàn syàcca jãvedvarùa÷atadvayam .. oü ñha ñha ñha iti . sarvava÷yaprayogeùu prayuktaþ sarvakàmakçt .. saügçhya vçkùàt kàkasya nilayaü pradahecca tat . citàgnau bhasma tacchatrordattaü ÷irasi ÷aïkara ! .. tamuccàñayate rudra ! ÷çõu taü yogamuttamam . nikùipta¤ca purãùaü vai vanamåùikacarmaõi .. kañyàü tantu nibaddhaü vai kuryànmalanirodhanam .
     kçùõakàkasya raktena yasya nàma pralikhyate .. cåtadale'medhyamadhye tato nikùipyate hara ! . sa khàdyate kàkavçndairnàrã puruùa eva và .. ÷arkarà madhvajàkùãraü tilagokùurakaü samam . pàõóutvaü nà÷ayedrudra ! àsvàditamidaü hara ! ..
     ulåkakçùõakàkasya cillasyàtha samicchatas . rudhireõa samàyuktaü yayornàmnà ca håyate .. tayordvayormahàvairaü bhavennàstyatra saü÷ayaþ . bhàvitaü çkùadugdhena rohitasya ÷a÷asya ca .. màüsaü tatsàdhitaü tailaü tadabhyaïga÷ca roganut .
     candanodakanasyàttu romotthànaü bhavet punaþ .. haste làïgalikàkandaü gçhãtaü tena lepitam . ÷arãraü yena sa pumàn buddherdarpaü vyapohati .. paràkrameõa yuktasya ÷årasya puruùasya hi . vartiryasya purãùeõa kçtagarbhà tu bhàvità .. mayårarudhireõaiva jãvamàharate ÷iva ! . jvaritànàü bhujaïgànàü vilasthànàmapã÷vara ! .. deha÷citàgnau dagdhastu sarpasyàjagarasya hi . tadbhasma sammakhe kùiptaü ÷atråõàü bhaïgakçdbhavet .. mantreõànena tat kùiptaü mahàbhaïgakaraü ripoþ . oü ñha ñha ñha ñhàhã ñhàhã ñhàhã svàhà . oü udaraþ pàhã pàhã svàhà ..
     sudar÷anàyà målantu puùyarkùe tu samàhçtam . niþkùiptaü gçhamadhye tu bhujaïgà varjayanti tam ..
     màrjàrapalalaü viùñhà haritàla¤ca bhàvitam . chàgamåtreõa tallipto måùiko måùikàn haret .. yukto hi mandire rudra ! nàtra kàryà vicàraõà .
     triphalàrjunapuùpàõi bhallàtaka÷irãùakam .. làkùà sarjarasa÷caiva vióaïga÷caiva gugguluþ . etairdhåpo makùikàõàü ma÷akànàü vinà÷anaþ .. iti gàruóe 181 adhyàyaþ .. * .. hariruvàca .
     brahmadaõóã vacà kuùñhaü priyaïgurnàgake÷aram . dadyàttàmbålasaüyuktaü strãõàü mantreõa tadva÷am .. oü nàràyaõàyeti svàhà . tàmbålaü yasya dãyeta sa va÷ã syàt samantrataþ . oü hari hari svàhà ..
     godantaharitàla¤ca saüyuktaü kàkajihvayà . cårõaü kçtvà yasya ÷ire dãyate sa va÷ã bhavet .. ÷vetasarùapanirmàlyaü yadgçhe tadvicàlakçt . vaibhãtakaü ÷àkhoñakaü målaü patra¤ca saüyutam .. sthàpyate yadgçhadvàre tatra vai kalaho bhavet ..
     kha¤jarãñasya màüsantu madhunà saha peùayet . çtukàle yonilepàt puruùo dàsatàmiyàt ..
     aguru guggulu¤caiva nãlotpalasamanvitam . guóena dhåpayitvà tu ràjadvàre priyo bhavet ..
     ÷vetàparàjitàmålaü piùñaü rocanayà yutam . yaü pa÷yettilakenaiva va÷ã kuryànnçpàlaye ..
     kàkajihvà vacà kuùñhaü nimbapatraü sakuïkumam . àtmaraktaü sabhàveyaü va÷ã bhavati mànavaþ ..
     àraõyasya vióàlasya gçhãtvà rudhiraü ÷ubham . kara¤jataile tadbhàvya rudràgneþ ka¤jvalaü tataþ .. pàtayet padmasåtreõa adç÷yaþ syàt tada¤janàt ..
     oü namaþ khaógavajrapàõaye mahàyakùasenàpataye svàhà . oü vakra hrãü hrãü varasaüyuktà tvarità vidyà oü màta÷cauraü stambhaya svàhà .
     sahasraü parijapyà tu vidyeyaü cauravàriõã . mahàsugandhikàmålaü ÷ukraü stambhet krañau sthitam ..
     oü namaþ sarvasattvebhyo namaþ siddhiü kuru kuru svàhà .
     saptàbhimantritaü kçtvà karavãrasya puùpakam . strãõàmagre bhràmayecca kùaõàdvai sà va÷à bhavet ..
     brahmadaõóã vacà patraü madhunà saha peùayet . aïgalepàcca vanità nànyaü bhartàramicchati ..
     puttradaõóã÷iphà vaktre kùiptà ÷ukrasya stambhanam . målaü jayantyà vaktrasthaü vyavahàre jayapradam ..
     aparàjità÷iphàü dadyànnãlotpalasamanvitàm . tàmbålena pradànàcca va÷ãkaraõamuttamam .. rocanànàgapuùpàõi vilvapuùpaü priyaïgavaþ . kuïkumaü candana¤caiva tilakena jagadva÷et .. oü hràü gauri devi saubhàgyaü puttrava÷yàdi dehi me . oü hrãü lakùmi ! dehi saubhàgyaü sarvatrailokyamohanam ..
     duràlabhà vacà kuùñhaü kuïkuma¤ca ÷atàvarã . tilatailena saüyuktaü yonilepàdva÷o naraþ ..
     nimbakàùñhasya dhåpena dhåpayitvà bhagaü striyàþ . mubhagà syàt sà ca rudra ! patirdàso bhaviùyati .. màhiùaü navanãta¤ca kuùñha¤ca madhuyaùñikà . saubhàgyaü bhagalepàcca patirdàso bhavettadà .. madhuyaùñi¤ca tairdadyàdgokùãraü kaõñakàrikà . etàni samabhàgàni pibeduùõena vàriõà .. caturbhàgàva÷eùeõa garbhasambhavamuttamam ..
     màtuluïgasya vãjàni kùãreõa saha bhàvayet .. tatpãtvà labhate garbhaü nàtra kàryà vicàraõà . màtuluïgasya vãjàni målànyeraõóakasya ca .. ghçtena saha saüyojya pàyayet puttrakàïkùiõãm . a÷vagandhàghçtaü dugdhaü kvathitaü puttrakàrakam ..
     palà÷asya tu vãjàni kùaudreõa saha peùayet . rajasvalà tu pãtvà syàt puùpagarbhavivarjità .. iti gàruóe 182 adhyàyaþ .. * .. hariruvàca . haritàlaü yavakùàraü patràïgaü raktacandanam . jàtã hiïgulakaü làkùà pakvatailena peùayet .. harãtakãkaùàyena ghçùñvà dantàn pralepayet . dantàþ syurlohitàþ puüsaþ ÷vetà rudra ! na saü÷ayaþ ..
     målakaü svedamagnau tu rasaü tasya prapeùayet . karõayoþ påraõàttena karõasràvo vina÷yati .. arkapatraü gçhãtvà tu mandàgnau tàpayecchanaiþ . niùpãóya pårayet karõau karõa÷ålaü vina÷yati .. priyaógumadhukàmbaùñhàdhàtakyutpalapaktibhiþ . ma¤jiùñhàlodhralàkùàbhiþ kapitthasya rasena ca .. pacettailaü tathà ÷uùkakùàro hiïgu mahauùadham . ÷atapuùpà vacà kuùñhaü dàru ÷igru rasàyanam .. sauvaccalaü yavakùàraü tathà sarjikasaindhavam . bhujagràntha vióaü mustaü madhuyuktaü caturguõam .. màtuluïgarasastadvat kadalyà÷ca raso hi taiþ . pakvatailaü haredà÷u sràvàdãü÷ca na saü÷ayaþ .. karõayoþ kçminà÷aþ syàt kañutailasya påraõàt . haridrà nimvapatràõi pippalyo maricàni ca .. vióaïgaü bhadramusta¤ca saptamaü vi÷vabheùajam . gomåtreõa ca piùñvaiva kçtvà ca vañikàü hara ! .. ajãõahçdbhaveccaikà dvayaü viùñambhikàpaham . pañalaü madhunà hanti gomåtreõa tathàrvudam .. eùà ca ÷aïkarã vartiþ sarvanetràmayàpahà . iti gàruóe 183 adhyàyaþ .. * .. hariruvàca .
     vacà màüsã ca vilva¤ca tagaraü padmake÷aram . nàgapuùpaü priyaïgu¤ca samabhàgàni cårõayet .. anenàdhåpito martyaþ kàmavadvicarenmahãm .
     karpåraü devadàru¤ca madhunà saha yojayet .. liïkalepàcca tenaiva va÷ãkuryàt striyaü kila . maithunaü puruùo gacchat gçhõãyàt svakamindriyam .. vàmahastana vàma¤ca hastaü yasyàþ striyà lipet . àliptà strã va÷aü yàti nànyaü puruùamicchati .. om raktacàsuõóe amukaü me va÷amànaya va÷amànaya hrãü hrauü hraþ phañ .
     imaü japtvàyutaü mantraü tilakena ca ÷aïkara ! . goracanàsaüyutena svaraktena va÷ãbhavet ..
     saindhavaü kçùõalavaõaü sauvãraü matsyapittakam . madhu sarpiþ sitàyuktaü strãõàü tadbhagalepanam .. yaþ pumàn maithunaü gacchet nànyàü nàrãü gamiùyati ..
     ÷aïkhapuùpã vacà màüsã somaràjã ca phalgukam .. màhiùaü navanãta¤ca gàóhãkaraõamuttamam . sanàlàni ca padmàni kùãreõàjyena peùayet .. guñikàü ÷oùitàü kçtvà nàrã yonyàü prave÷ayet . da÷avàraü prasåtàpi punaþ kanyà bhaviùyati ..
     sarùapà÷ca vacà caiva madanasya phalàni ca . màrjàraviùñhàdhuståraþstrãke÷ena samanvitaþ .. càturthakaharo dhåpo óàkinã¤varanà÷anaþ . arjunasya tu puùpàõi bhallàtakavióaïgake .. hrãverakaü sarjarasaü sauvãraü sarùapàstathà . sarpayåkàmakùikàõàü dhåpo ma÷akanà÷anaþ .. bhålatàyà÷ca cårõena stambhaþ syàt yonipåraõàt . tena lepayato yonau bhagastambha÷ca jàyate .. iti gàruóe 184 adhyàyaþ .. * .. hariruvàca .
     sà¤jana¤ca ghçtaü kùaudraü lavaõaü tàmrabhàjane . ghçùñaü payaþsamàyuktaü cakùuþ÷ålaharaü param ..
     haritakã vacà kuùñhaü pippalyo maricàni ca . vibhãlakasya vãjàni haritàlaü manaþ÷ilà .. sarvàkùirogànna÷yeyurajàkùãrasamanvitàþ . tatkùaõàt puùpanà÷aþ syàt màlatãkumumà¤janàt .. vióaïgaü saindhavaü kuùñhaü vyoùaü hiïgu manaþ÷ilà . kàse ÷vàse ca hikkàyàü lihyàt kùaudraü ghçtaplutam ..
     pippalãtriphalàcårõaü madhunà lehayennaraþ . na÷yate pãnasaþ kàsaþ ÷vàsa÷ca balavattaraþ .. samålacitrakaü bhasma pippalãcårõakaü haret . kàsaü ÷vàsa¤ca hikkà¤ca madhumi÷raü vçùadhvaja ! ..
     nãlotpalaü ÷arkarà ca madhukaü padmakaü samam . taõóulodakasaümi÷raü pra÷amedraktvavikriyàm ..
     ÷uõñhã ca ÷arkarà caiva tathà kùaudreõa saüyutà . kokilasvaraeva syàt gulikàbhakùamàtrataþ ..
     haritàlaü ÷aïkhacårõaü kadalãdalabhasmanà . etaddravyeõa codvartya loma÷àtanamuttamam .. lavaõaü haritàla¤ca taõóulyà÷ca phalàni ca . làkùàrasasamàyuktaü loma÷àtanamuttamam .. sudhà ca haritàla¤ca ÷aïkha÷caiva manaþ÷ilà . saindhavena sahaikatra chàgamåtreõa peùayet .. tatkùaõodvartanàdeva loma÷àtanamuttamam .
     ÷aïkhamàmalakãpatraü dhàtakyàþ kusumàni ca .. piùñvà tat payasà sàrdhaü saptàhaü dhàrayenmukhe . snigdhàþ ÷vetà÷ca dantà÷ca bhavanti vimalaprabhàþ .. iti gàruóe 185 adhyàyaþ .. * .. hariruvàca . ÷aradgrãùmavasanteùu pràya÷o dadhi garhitam . hemante ÷i÷ire caiva varùàsu dadhi ÷asyate .. bhukte ta ÷arkarà pãtà navanãtena buddhikçt . guóasya tu puràõasya palamekantu bhakùayet .. pratyahaü varùamekantu nirantaramatho hara ! . strãsahasra¤ca gacchecca pumàn balayuto hara ! ..
     kuùñhaü sucårõitaü kçtvà ghçtamàkùikasaüyutam . bhakùaõàt svapnavelàyàü balãpalitanà÷anam ..
     atasãmàùagodhåmaü cårõaü kçtvà ca pippalãm . ghçtena lepayedgàtramebhiþ sàrdhaü vicakùaõaþ .. kandarpasadç÷o martyo bhavate nityabhakùaõàt . yavàstilà a÷vagandhà muùalà ÷aralà guóam .. ebhi÷ca vañikàü jagdhvà taruõo balavàn bhavet .
     hiïgu sauvarcalaü ÷uõñhãü pãtvà tu kvathitodakaiþ .. pariõàmàkhya÷åla¤ca ajãrõa¤caiva na÷yati ..
     dhàtakãü somaràjã¤ca madhunà saha peùayet . durbala÷ca bhavet sthålo nàtra kàryà vicàraõà . ÷arkaràmadhusaüyuktaü navanãtaü balã lihet .. kùãrà÷ã ca kùayã puùñimevàjyairatulàü labhet ..
     kulãracårõaü sakùãraü pãta¤ca kùayaroganut . bhallàtakaü vióaïga¤ca yavakùàra¤ca saindhavam . manaþ÷ilà ÷aïkhacårõaü tailapakvaü tathaiva ca .. lomàni ÷àtayatyeva nàtra kàryà vicàraõà ..
     màlårasya rasaü gçhya jalaukàü tatra peùayet . hastau tu lepayettena agnistambhanamuttamam .. ÷àlmalãrasamàdàya kharamåtre nidhàya tam . agnyàgàre kùipettena agnistambhanamuttamam ..
     vàyasã-udaraü gçhya maõóåkavasayà saha . guñikàü kàrayettena tato'gnau prakùipedva÷ã . evametat prayogeõa agnistambhanamuttamam ..
     muõóãtakavacàyuktaü marãcaü nàgaraü tathà . carvitvà ca imaü sadyo jihvayà jvalanaü lihet ..
     gorocanàbhçïgaràjaü cårõãkçtya ghçtaü samam . divyàmbhasastu stambhaþ syàt mantreõànena vai tathà .. oü hyaü agnistambhanaü kuru . oü namo bhagavate jalaü stambhaya stambhaya saüsa saüsa keka keka cara cara . jalastambhanamantro'yaü jalaü stambhayate ÷iva ! ..
     gçdhràsthi ca gavàsthi ca mçtanirmàlyameva ca . areryo nikhanet dvàre pa¤catvamupayàti saþ .. brahmadaõóã tu puùpeõa khàne pàne va÷ãkarà .. yaùñãmadhupalaikena pakvamuùõodakaü pibet . viùñambhikà¤ca hçcchålaü haratyeva mahe÷vara ! .. oü hraþ jaþ .
     mantro'yaü harate rudra ! sarpavç÷cikajaü viùam . pippalã navanãta¤ca ÷çïgavera¤ca saindhavam .. marãcaü dadhi kuùñha¤ca nasye pàne viùaü haret . triphalàrdrakakuùñha¤ca candanaü ghçtasaüyutam .. etatpànàcca lepàcca viùanà÷o bhavecchiva ! . pàràvatasya càkùãõi haritàlaü manaþ÷ilà .. eùa yogo viùaü hanti vainateya ivoragàn ..
     saindhavaü tryuùaõaü cårõaü dadhimadhvàjyasaüyutam . vç÷cikasya viùaü hanti lepo'yaü vçùabhadhvaja ! .
     brahmadaõóãtilàn kvàthya cårõaü trikañukaü pibet . nà÷ayedrudra ! gulmàni nirodhaü raktameva ca .. pãtvà kùãraü kùaudrayutaü nà÷ayedhçdasçgrujam .. añaråùakamålena bhagaü nàbhi¤ca lepayet . sukhaü prasåyate nàrã nàtra kàryà vicàraõà .. ÷arkarà madhusaüyuktà pãtà taõóu lavàriõà . raktàtisàra÷amanaü bhavatãti vçùadhvaja ! .. iti gàruóe 186 adhyàyaþ .. * .. hariruvàca . marãcaü ÷çïgavera¤ca kuñajatvacameva ca . pànàcca grahaõã na÷yet ÷a÷àïkakçta÷ekhara ! .. pippalãü pippalãmålaü marãcaü tagaraü vacàm . devadàrurasaü pàñhàü kùãreõa saha peùayet .. anenaiva prayogeõa atãsàro vina÷yati ..
     marãcatilapuùpàbhyàma¤janaü kàmalàpaham . harãtakãsamaguóà madhunà saha yojità . virecanakarã rudra ! mavatãti na saü÷ayaþ .. triphalà citrakaü citraü tathà kañukarohiõã årustambhaharo hyeùa uttamantu virecanam .. harãtakãü ÷çïgaveraü devadàru ca candanam . kvàthayecchàgadugdhena apàmàrgasya målakam .. jaïghà÷ålamårustambhaü saptaràtreõa nà÷ayet .. nàñà¤ca ÷çïgavera¤ca såkùmacårõàni kàrayet .. guggulaü guóatulya¤ca gulikàmupayujya tu . vàyuü snàyugata¤caiva agnimàndya¤ca nà÷ayet .. ÷aïkhapuùpã tu puùyeõa samuddhçtya sapatrikàm . samålãü chàgadugdhena apasmàraharàü pibet .. a÷vagandhàbhaye caiva udakena samaü pibet . raktapittaü vina÷yeta nàtra kàryà vicàraõà .. harãtakãkuùñhacårõaü kçtvà àsya¤ca pårayet . ÷ãtaü pãtvàtha pànãyaü sarvacchardinivàraõam .. guócã padmakàriùñaü dhanyàkaü raktacandanam . pitta÷leùmajvaracchardidàhatçùõàghnamagnikçt .. oü hråü nama iti . ÷rotre baddhvà ÷aïkhapuùpãü jvaraü mantreõa vai haret . oü jambhani stambhani vimohaya sarvavyàdhãn me vajreõa ñha ñha sarvavyàdhãn me vajreõa phañ . iti .. puùpamaùña÷ataü japtvà haste dattvàtha na spç÷et . càturthako jvaro rudra ! anye caiva jvaràstathà .. jambåphalaü haridrà ca sarpasyaiva ca ka¤cukam . svarvajvaràõàü dhåpo'yaü hara ! càturthakasya ca .. karavãraü bhçïgapatraü lavaõaü kuùñhakarkañam . caturguõena måtreõa pacettailaü harecca tat .. pàmàü vicarcikàü kuùñhamabhyaïgàddhi vraõàni vai .. pippalãmadhupànàcca tathà madhurabhojanàt .. plãhà vina÷yate rudra ! tathà ÷åraõasevanàt .. pippalã¤ca haridrà¤ca gomåtreõa samanvitàm .. prakùipecca gudadvàre ar÷àüsi vinivàrayet . ajàdugdhamàrdraka¤ca pãtaü plãhàpahaü bhavet .. saindhava¤ca vióaïgàni somaràjã tu sarùapàþ . rajanã dve viùà¤caiva gomåtreõa ca peùayet .. kuùñhanà÷a÷ca tatkùepànnimbapatràdanàttathà .. iti gàruóe 187 adhyàyaþ .. * .. hariruvàca . rajanãkadalãkùàralepaþ sidhmavinà÷anaþ . kuùñhasya bhàgamekantu pathyàbhàgadvayaü tathà .. uùõodakena saüpãtvà kañi÷ålavinà÷anam . abhayà navanãta¤ca ÷arkarà pippalãyutam .. pànàdar÷oharaü syàcca nàtra kàryà vicàraõà . añaråùakapatreõa ghçtaü mçdvagninà pacet .. cårõaü kçtvà tu lepo'yaü ar÷orogaharaþ paraþ .
     gugguluü triphalàyuktaü pãtvà na÷yet bhagandaram .. ajàjãü ÷çïgavera¤ca dadhimaõóena pàyayet . lavaõena tu saüyuktaü måtrakçcchravinà÷anam .. yavakùàraþ ÷arkarà ca måtrakçcchravinà÷anam ..
     citàgniþ kha¤jarãñasya viùñhà pheno hayasya ca . ÷obhà¤janaü càsanetraü nara etaistu dhåpitaþ . adç÷yastrida÷aiþ savvaiþ kiü punarmànavaiþ ÷iva ! ..
     tilatailaü yavàndagdhvà masiü kçtvà tu lepayet . tenaiva saha tailena agnidagdhaþ sukhã bhavet .. lajjàluþ ÷arapuükhà ca lepaþ sàjyo haràgnihà . pa¤càïgaü kanakaü gçhya ÷lakùõacårõantu kàrayet .. dugdhaü dhåpaü tatra dattvà tatkùaõàt patate dhruvam . oü namo bhagavate chinda chinda jvarasya ÷iraþ prajvalitapara÷upàõipuruùàya phañ . kare baddhvà tu nirguõóyà målaü jvaraharaü tataþ . måla¤ca ÷vetagu¤jàyàþ kçtvà tat saptakhaõóakam .. haste baddhaü nà÷ayecca ar÷àüsyeva na saü÷ayaþ ..
     viùõukràntàjamåtreõa cauravyàghràdirakùaõam . brahmadaõóyàstu målena sarvakarmàõi kàrayet ..
     triphalàyàstu cårõantu sàjyaü kuùñhaü vinà÷ayet .. àjyaü punarõavàvilvaiþ pippalãbhi÷ca sàdhitam . haret hikkà÷vàsakàsaü pãtaü strãõà¤ca garbhakçt .. bhakùayeccaivamàdãni payasàjyena pàcitam . ghçta÷arkarayà yuktaü ÷ukraü syàdakùayaü tataþ ..
     vióaïgaü madhukaü pàñhàü màüsãü sarjarasantathà . haridràü triphalà¤caiva apàmàrgaü manaþ÷ilàm .. uóumbaraü dhàtakãpuùpaü tilatailena peùayet . yoniü liïga¤ca mçkùeta strãpuüsoþ syàt priyaü mithaþ ..
     punarõavàmçtà dårvà kanakaü cendravàruõã . vãjenaiùàü jàtikàyà rasena rasamardanam .. kçtvà dhamecca måùàyàü rasamàraõamãritam ..
     madhvàjyasahitaü dugdhaü balãpalitanà÷anam .. madhvàjyaü guóatàmra¤ca kareõàmàkùikaü rasam . dhamanàcca bhavedraupyaü suvarõakaraõaü ÷çõu .. pãtaü dhustårapuùpa¤ca sãsakasya palaü matam . pàñhà làïgala÷àkhà ca målamàvartanàdbhavet .. tailaü dhuståravçkùasya tena dãpaü pradàpayet . samàdhàvupaviùñantu gaganastho na pa÷yati .. ràtrau ca sàrùapaü tailaü karõaü khadyotasambhavam . taddãpaþ prajvalet samyak agnijvàlàkalàpavat ..
     ku¤jarasya madàrtasya svayaü netre ÷ivà¤jayet . saügràmaü jayate so'pi mahà÷åra÷ca jàyate ..
     dantaü duõóubhasarpasya mukhe saügçhya vai kùipet . tiùñhate jalamadhye tu nirvikalpaü sthale yathà .. kumbhãranetradaüùñràõi sàsthãni rudhiraü tathà . va÷àtailasamàyuktamekatra tanniyojayet .. àtmànaü mrakùayettena jale tiùñheddinatrayam . kumbhãrakasya netràõi hçdayaü kacchapasya ca .. måùakasya va÷àsthãni ÷i÷umàrava÷à tathà . etànyekatra saüsthàni jale tiùñhet yathà gçhe ..
     lohacårõaü takrapãtaü pàõóurogaharaü bhavet . taõóulãyakagokùuramålaü pãtaü payo'nvitam .. kàmalàdiharaü proktaü mukharogaharaü tathà . jàtãmålaü takrapãtaü kolimålantu jãrõakçt .. satakrakà÷amålaü và vàkucãmålameva và . kà¤jikena ca vàkucyà målaü vai dantaroganut ..
     athendravàruõãmålaü vàripãtaü viùàdihçt . balà càtibalà yaùñã ÷arkarà madhusaüyutà .. bandhyàgabhakaraü pãtaü nàtra kàryà vicàraõà ..
     ÷vetàparàjitàmålaü pippalã÷uõñhisaüyutam . paripiùñaü ÷irolepàt ÷iraþ÷ålavinà÷anam . ÷irorogaharaü lepàt gu¤jàmålaü sakà¤jikam ..
     nirguõóikà÷iphàü pãtvà gaõóamàlàvinà÷anam . ketakãpatrajaü kùàraü guóena saha bhakùayet .. takreõa ÷arapuïkhàü và pãtvà plãhàü vinà÷ayet ..
     màtuluïgasya niryàsaü guóàjyena samanvitam . vàtapittaja÷ålàni hanti vai pànayogataþ . ÷uõñhãü sauvarcalaü hiïgu pãtvà hçdayaroganut .. iti gàruóe 188 adhyàyaþ .. * .. hariruvàca . oü gaü gaõapataye svàheti . ayaü gaõapatermantro dhanavidyàpradàyakaþ . imamaùñasahasra¤ca japtvà baddhvà ÷ikhàntataþ .. vyavahàre jayaþ syàcca ÷ataü jàpyànnçõàü priyaþ . tilànàntu ghçtàktànàü kçùõànàü rudra ! homayet .. aùñottarasahasrantu ràjà va÷yastribhirdinaiþ . aùñamyà¤ca caturda÷yàmupoùyàbhyarcya vighnaràñ .. tilàkùatànàü juhuyàdaùñottarasahasrakam . aparàjitaþ syàdyuddhe ca atha cedudyame ÷iva ! .. japtvà càùñasahasrantu tata÷càùña÷atena ha . ÷ikhàü baddhvà ràjakule vyavahàre jayo bhavet .. hrãkàraü savisarga¤ca pràtaþsåryasasadyutim . strãõàü lalàñe vinyasya va÷yatàü nayate dhruvam .. tathaiva nàsàmurasi dhyàta÷caivopakàrakçt . susamàhitacittena nyastantu pramadàlaye .. sakàmàü kàminãü kuryàt skhalanmadajalàkulàm . yastu juhuyàdayutaü ÷uciþ prayatamànasaþ .. dçùñimàtre sadà tasya va÷amàyànti yoùitaþ ..
     manaþ÷ilà patraka¤ca sagorocanakuïkumam .. ebhiþ kçte ca tilake sadà strã va÷atàmiyàt ..
     sahadevo bhçïgaràjaþ sitàparàjità vacà . tenaiva tilakaü kçtvà trailokyaü va÷atàü nayet . gorocanà mãnapittamàbhyà¤ca kçtavartikàm .. yaþ pumàüstilakaü kuryàdvàmahastakaniùñhayà . sa karoti va÷aü sarvaü trailokyaü nàtra saü÷ayaþ ..
     gorocanà mahàdeva ! çtu÷oõitabhàvità . tato yà kçtatilakà sà nàrã yaü nirãkùate .. ta¤ca ÷arva ! va÷aü kuryànnàtra kàryà vicàraõà . nàge÷vara¤ca ÷aileyaü tvakpatra¤ca harãtakã .. candanaü kuùñhasåkùmailà rakta÷àlisamanvità . etairdhåpo va÷akaraþ smarabàõa ive÷vara ! ..
     ratikàle mahàdeva ! pàrbatãpriya ! ÷aïkara ! . nija÷ukraü gçhãtvà tu vàmahastena yaþ pumàn .. kàminãcaraõaü vàmaü limpet sa syàt striyàþ priyaþ . saindhava¤ca mahàdeva . pàràvatamalaü madhu .. ebhirliptantu liïga vai kàminãva÷akçdbhavet . puùpàõi pa¤caraktàni gçhãtvà yàni kàni ca .. taõóula¤ca priyaïga¤ca peùayedekayogataþ . anena liptaliïgasya kàminãva÷atàmiyàt .. hayalàlà ca ma¤jiùñhà màlatãkusumàni ca . ÷vetasarùapàõyetai÷ca liptaliïgaþ striyàþ priyaþ .. målantu kàkajaïghàyà dugdhapãtantu ÷oùanut .
     a÷vagandhànàgabalàguóamàüsaniùeviõàm .. råpaü bhavet yathà tadvannavayauvanacàriõàm ..
     lauhacårõasamàyuktaü triphalàcårõameva và . madhunà khàditaü rudra ! pariõàmàkhya÷ålanut ..
     kvathitodakapànantu ÷ambåkàkùàrakaü tathà . mçga÷çïgaü hyagnidagdhaü gavyàjyena samanvitam . pãtaü hçtpçùñha÷ålànàü bhavennà÷akaraü ÷iva ! ..
     hiïgu sauvarcalaü rudra ! vçùadhvaja ! mahauùadham . ebhistu kvathitaü vàri pãtaü vai sarva÷ålanut ..
     apàmàrgasya vai målaü sàmudralavaõànvitam . àsvàditamajãrõasya ÷ålasya syàdvimardakam ..
     vañarohàïkuro rudra ! taõóalodakagharùitaþ . pãtaþ satakro'tãsàraü kùayaü nayati ÷aïkara ! ..
     aïkoñhamålaü karùàrdhaü piùñaü taõóulavàriõà . sarvàtisàragrahaõãü pãtaü harati bhåtapa ! .. marãca÷uõñhikuñajatvakcårõantu guóànvitam . kramàttaddviguõaü pãtaü grahaõãvyàdhinà÷anam ..
     ÷venàparàjitàmålaü haridràsikthataõóulam . apàmàrgatrikañukameùàntu vañikàü ÷iva ! . visåcikàmahàvyàdhiü haratyeva na saü÷ayaþ ..
     triphalà trikañu÷cava ÷ilàjatu harãtakã . ekaikameùàü cårõantu madhunà ca vimi÷ritam . pãtaü sarvapramehantu kùayaü nayati ÷aïkara ! ..
     arkakùãraü prasthamekaü tilatailaü tathaiva ca . manaþ÷ilà marãcànàü sindårasya palaü palam .. cårõaü kçtvà tàmrapàtre tvàtape ÷oùayettataþ . pãtaü snuhãgataü dugdhaü saindhavaü ÷ålanudbhavet ..
     trikañutriphalàyuktaü palà÷àùñakasaindhavam . manaþ÷ilà nimbapatraü jàtãpuùpamajàpayaþ .. tanmåtraü ÷aïkhanàbhi¤ca candanaü gharùayettataþ . ebhi÷ca vañikàü kçtvà akùiõã cà¤jayettataþ .. na÷yate pañalaü kàcaü puùpa¤ca timiràdikam ..
     vibhãtakasya vai cårõaü samadhu ÷vàsanà÷anam .. pippalãtriphalàcårõaü madhusaindhavasaüyutam . sarvarogajvara÷vàsa÷oùapãnasahçdbhavet .. devadàro÷ca vai cçrõaü ajàmåtreõa bhàvayet . ekaviü÷ati vai vàramakùiõã tena cà¤jayet .. ràtryandhatà pañalatà na÷yediti vini÷cayaþ . pippalã ketakaü rudra ! haridràmalakaü vacà .. sarvàkùirogà na÷yeyuþ sakùãràda¤janàttataþ ..
     kàkajaïghà÷igrumåle mukhena vidhçte ÷iva ! . carvitvà dantarogàõàü vinà÷o hi bhaveddhara ! .. iti gàruóe 189 adhyàyaþ .. * .. hariruvàca .
     pãtaü sàraü guóåcyà÷ca madhunà ca pramehanut . pãtaü gohàliyàmålaü tiladadhyàjyasaüyutam .. niruddhamåtraü kvathitaü pravartayati ÷aïkara ! . tathà hikkàü haret pãtà sauvarcalayutà murà ..
     gorakùakarkañãmålaü piùñaü vàsyodakena ca . pãtaü dinatrayeõaiva nà÷ayet danta÷arkaràm ..
     piùñaü vai màlatãmålaü grãùmakàle samàhçtam . sàdhitaü chàgadugdhena pãtaü ÷arkarayànvitam .. harenmåtranirodha¤ca haredvai pàõóu÷arkaràm ..
     dvijayaùñyà÷ca vai målaü piùñaü taõóulavàriõà . gaõóamàlàü harellepàt kuruõóagalagaõóakam ..
     rasà¤janaharãtakyà÷cårõaü tenaiva guõóanàt . na÷yedvai puruùavyàdhiü nàtra kàryà vicàraõà .. karavãramålalepàt lepàt pågaphalasya ca . puüvyàdhirna÷yate rudra ! yogamanyaü vadàmyaham ..
     dantãmålaü haridrà ca citrakaü tasya lepanàt . bhagandaravinà÷aþ syàdanyayogaü vadàmyaham .. jalaukàjagdharaktantu bhagandaramumàpate ! .. triphalàjalaghçùña¤ca màrjàràsthivilepitam . tato na prasavet rudra ! nàtra kàryà vicàraõà ..
     haridrà tvekavàrantu snuhãkùãreõa bhàvità . jhañityar÷o nipatati tallepàt vçùabhadhvaja ! .. ghoùàphalaü saindhava¤ca talliptàr÷aþ patettathà . gavyàjyaü sàdhitaü pãtaü palà÷akùàravàriõà .. triguõena trikañukamar÷àüsi kùayayecchiva ! . vilvasya ca phalaü dagdhaü raktàr÷aso vinà÷anam ..
     jagdhvà kçùõatilànyeva navanãtayutàni ca . yavakùàraü ÷uõñhicårõaü yuktaü tulyaghçtànvitam .. lãóhamagniü karotyeùa pratyuùe vçùabhadhvaja ! . ÷uõñhyà ca kvathitaü vàri pãta¤càgniü karoti vai .. harãtakã saindhava¤ca citrakaü rudra ! pippalã . cårõamuùõodakenaiùàü pãta¤càtikùudhàkaram .. sàjyaü ÷åkarabhàüsaü vai pãtaü càtikùudhàkaram .. iti gàruóe 190 adhyàyaþ .. * .. hariruvàca . hastikarõasya vai målaü gçhãtvà cårõayeddhara ! . sarvarogavinirmuktaü cårõaü pala÷ataü ÷iva ! .. sakùãraü bhakùitaü kuryàt saptàhena vçùadhvaja ! . naraü ÷rutidharaü ÷åraü mçgendragativikramam .. padmagaurapratãkà÷aü yuktaü da÷a÷atàyuùà . ùoóa÷àbdàkçtiü rudra ! satataü dugdhabhojanam .. madhusarpiþsamàyuktaü jagdhamàyuskaraü bhavet . tajjagdhaü madhunà sàrdhaü da÷avarùasahasriõam .. kuryànnaraü ÷rutidharaü pramadràjanavallabham . dadhrà nityaü bhakùitantu vajradehakaraü ÷iva ! .. kçùõake÷asamàyuktaü naraü varùasahasriõam . tacca kà¤jikasaüyuktaü naraü kuryàcca bhakùitam .. ÷ata÷arùaü divyadehaü balãpalitavarjitam . jagdhaü triphalayà yuktaü cakùuùmantaü karoti vai .. andhaþ pa÷yettu cårõasya sàjyasyaiva tu bhakùaõàt . mahiùakùãrasaüyuktaü tallepaþ kçùõake÷akçt .. khallãñasya ca vai ke÷à bhavanti vçùabhadhvaja ! . tailayuktena cårõena balãpalitavarjitam .. tadudvartanamàtreõa sarvarogaiþ pramucyate . sacchàgakùãracårõena dçùñiþ ùaõmàsato'¤janàt .. palà÷asya tu vãjàni ÷ràvaõe vituùàõi ca . gçhãtvà navanãtena teùàü cårõantu bhakùayet .. karùàrdhameva kulmàùaü natvà nityaü hariü prabhum . yaùñiü puràõadhànyaü syàdambuvarjaü vçùadhvaja ! .. jãvedvarùasahasràõi balãpalitavarjitaþ ..
     bhçïgaràjasya vai cårõaü puùyarkùe tu samàhçtam . vióàlapadamàtrantu sasauvãra¤ca bhakùayet . màsamàtraprayogeõa balãpalitavarjitaþ .. ÷atàni pa¤ca jãvecca navanàgabalo bhavet . bhavet ÷rutidharo rudra ! puùyarkùecaiva bhakùayet .. iti gàruóe 191 adhyàyaþ .. * .. hariruvàca .
     nirvraõaþ syàt påyahãnaþ prahàro ghçtapåritaþ . apàmàrgasya vai målaü hastàbhyà¤ca vimardayet .. tadrasena prahàrasya raktasràvo na påraõàt . rudra ! làïgalikàmålaü hijjalasya tathaiva ca .. tena vraõamukhaü liptaü ÷alyo niþsarati vraõàt . cirakàlapraviùño'pi tena màrgeõa ÷aïkara ! ..
     dadhnà màhiùeõa yuktaü jagdhaü kodravabhaktakam . kaïgumålasya vai cårõaü dattaü nàóãvraõàpaham .. brahmayaùñiphalaü piùñaü vàriõà tena lepataþ . tena ghçùñaü raktadoùaþ praõa÷yati na saü÷ayaþ .. yavabhasma vióaïga¤ca gandhapàùàõameva ca . ÷uõñhireùà¤caiva cårõaü bhàvitaü rudhireõa vai . kçkalà÷asya talliptaü arvudaü vidravecchiva ! ..
     ÷obhà¤janasya vãjàni atasãmasinà saha . gorasantu prapiùñvànyat granthikaü nà÷ayeddhi vai ..
     ÷vetàparàjitàmålaü piùña taõóulavàriõà . tena nasyapradànàt syàdbhåtavçndasya vidravaþ .. agastyapuùpanasyo vai samarãca÷ca bhåtahçt .. bhujaïgavarma vai hiïgu nimbapatràõi vai yavàþ . gaurasarùapa ebhiþ syàllepo bhåtaharaþ kçtaþ .. gaurocanà marãcàni pippalã saindhavaü madhu . a¤janaü kçtamebhiþ syàt grahabhåtaharaü ÷iva ! .. guggulålåkapucchàbhyàü dhåpo grahaharaþ kçtaþ . càturthikajvarairmuktaþ kçùõavastràbaguõñhitaþ .. iti gàruóe 192 adhyàyaþ .. * .. hariruvàca .
     ÷vetàparàjitàpuùparasenàkùõo÷ca påraõe . pañalaü nà÷amàyàti hyetaduttamamauùadham ..
     målaü gokùurakasyaiva carvitvà nãlalohita ! . dantakãñavyathàü na÷yedandhàsuravimardana ! ..
     nàrã puùpadine pãtvà gokùãreõopavàsataþ .. ÷vetàrkasya tu vai målaü tasyàstadgulma÷ålanut .. ÷vetàrkamålaü vidhinà gçhãtaü pårbasaüsthitam . çtu÷uddhà ca lalanà kañau baddhvà naro'tha và . nàrã puttraühi labhate surate vçùabhadhvaja ! .
     hastabaddhaü palà÷asya apàmàrgasya và hara ! . målaü sarvajvaraharaü bhåtapretàdinudbhavet ..
     pãtaü vç÷cikamålantu paryuùitajalena vai . sàrdhaü vinà÷ayeddàhajvara¤ca parame÷vara ! . ÷ikhàyà¤caiva tadbaddhaü bhavedekàhikàdinut .. etat sakà¤jikaü pãtaü raktakuùñhajvaràdinut . vàsyodakena pãtaü tadvçhadviùaharaü bhavet .. yasya lajjàlukàmålaü dãyate bahuvetasà . sàrdhaü sa vai va÷aü yàti pumàn strã và na saü÷ayaþ ..
     piùñvà gavyaghçtenaiva pàñhàmålaü pibettu yaþ . garaü viùaü tasya na÷yennàtra kàryà vicàraõà .. vàsyodakayutaü målaü ÷irãùasya yathà tathà . raktacitrakamålasya ÷amanaü bharaõàddhara ! .. karõayoþ kàmalàvyàdhivinà÷aþ syànna saü÷ayaþ ..
     ÷vetakokilàkùamålaü chàgãkùãreõa saüyutam . trisaptàhena vai pãtaü kùayarogaü kùayaü nayet .
     nàrikelasya vai puùpaü chàgãkùãreõa saüyutam . pibecca trividhastasya raktavàto vina÷yati ..
     kuryàt sudar÷anàmålaü àditye tu samàhçtam . kaõñhabaddhaü tryàhikàdigrahabhåtavinà÷anam ..
     puùye dhavalagu¤jàyà gçhãtaü målamuttamam . mukhe tu nihitaü rudra ! haret garaviùaü bahu .. haste baddhaü kàõóanucca kaõñhabaddhaü grahàdinut .. iti gàruóe 193 adhyàyaþ .. * .. hariruvàca . aparàjitàyà måla¤ca gomåtreõa samanvitam . pãta¤càpi haratyeva gaõóamàlàü na saü÷ayaþ .. tathendravàruõãmålaü vidhinà pãtamã÷vara ! . jiïginyeraõóakaü rudra ! ÷åka÷imbãsamanvitam .. ÷ãtodaka¤ca tannasyo bàhugrãvàvyathàü haret ..
     màhiùaü navanãta¤ca a÷vagandhà ca pippalã . vacà kuùñhaü tvayaü lepo liïga÷rotrastanardhikçt ..
     kuùñhanàgabalàcårõaü navanãtasamanvitam . tallepo yuvatãnà¤ca kuryànmanoharaü stanam ..
     viñapendravàruõãmålaü yasya nàmnà sudårataþ . nikùipyate samutpàñya tasya plãhà vina÷yati .. punarõavàyàþ ÷uklàyà målaü taõóulavàriõà . pãtaü vidradhi na÷yecca nàtra kàryà vicàraõà ..
     kadalã yavakùàrantu pànãyena prasàdhitam . tadàsvàdanànna÷yanti udaravyàdhayo'khilàþ .. vadarãkàravãmålaü guóàjyena samanvitam . agninà sàdhitaü jagdhvà kçmãn sarvàn haret ÷iva ! . nityaü nimbadalànà¤ca cårõamàmalakasya ca . pratyåùe bhakùayeccaiva tasya kuùñhaü vina÷yati ..
     harãtakã vióaïga¤ca haridrà sitasarùapàþ . somaràjasya vãjàni kara¤jasya ca saindhavam . gomåtrapiùñànyetàni kuùñharogaharàõi ca .. eka÷ca triphalàbhàgastathà bhàgadvayaü ÷iva ! . somaràjasya vãjànàü jagdhaü pathyà ca dadrunut .. ambutakraü sagomåtraü kvathitaü lavaõànvitam . kàüsyaghçùñaü kharaü lepàt kuùñhadadruvinà÷anam .. haridrà haritàla¤ca dårvàgomåtrasaindhavam . ayaü lepo hanti dadru pàmànaü vai garaü tathà .. somaràjasya vãjàni navanãtayutàni ca . madhunàsvàditàni syuþ ÷uklakuùñhaharàõi vai . takrànupànato rudra ! nàtra kàryà vicàraõà ..
     sitàparàjitàmålaü vartitaü vàsyavàriõà . tallepo rudra ! màsena ÷uklakuùñhavinà÷anaþ .. màhiùaü navanãta¤ca sindåra¤ca marãcakam . pàmà vilepità na÷yedbahulàpi vçùadhvaja ! .. vi÷uùkagambhàrimålaü pakvakùãreõa saüyutam . bhakùitaü ÷uklapittasya vinà÷akaramã÷vara ! .. målakasya ca vãjàni apamàrgarasena vai . piùñàni tena lepena sihlikà rudra ! na÷yati ..
     kadalãkùàrasaüyuktà haridrà sihlikàpahà . rambhàpàmàrgayoþ kùàra ekastailavimi÷ritaþ .. tadabhyaïgànmahàdeva ! sadyaþ sidhma vina÷yati . kuùmàõóanàlakùàrastu sagomåtra÷ca tattvacaþ .. jalapiùñà haridrà ca siddhà mandànalena hi . màhiùeõa purãùeõa veùñità vçùabhadhvaja ! .. asyà udvartanaü kuryàdaïgagauratvamã÷vara ! . tilasarùapasaüyuktaü haridràdvayakuùñhakam .. tenodvartitadehaþ syàdujjvalaþ surabhiþ pumàn . manohara÷cànudinaü dårvàõàü kàkajaïghayà .. arjunasya tu puùpàõi jambupatrayutàni ca . salodhràõi ca tallepo dehadurgandhatàü haret .. mandoùõalodhranãraü vai cårõantu kanakasya ca . tenodvartitadehasya haredgrãùmaprasàrikàm .. tvagdoùa÷caiva devendra ! gharmadoùa÷ca na÷yati . kàkajaïghodvartana¤ca aïgaràgakaraü bhavet ..
     yaùñãmadhu ÷arkarà ca vàsakasya raso madhu . etat pãtaü raktapittakàmalàpàõóuroganut .. raktapittaü haret pãto vàsakasya raso madhu . svàpakàle toyapànàt pãnasaü prahitaü haret ..
     vibhãtakasya vai cårõaü pippalãsaindhavasya ca . pãtaü sakà¤jikaü hanti svarabhedaü mahe÷vara ! .. cårõamàmalakasyaiva pãtaü ÷ålaharaü param ..
     manaþ÷ilà balàmålaü kàkaparõa¤ca guggulum . jàtãpatraü kolipatraü tathà caiva manaþ÷ilà . ebhi÷caiva kçtà vartirvadaràgnau mahe÷vara ! .. dhåmapànaü kà÷aharaü nàtra kàryà vicàraõà ..
     triphalàpippalãcårõaü bhakùitaü madhunà yutam .. bhojanàdau hi samadhu pipàsàü tvaritaü haret . vilvamåla¤ca samadhu guóåcãkvathitaü jalam .. pãtaü harecca trividhaü chardi vai nàtra saü÷ayaþ . pãtàdårvà chardinut syàt piùñà taõóulavàriõà .. iti gàruóe 194 adhyàyaþ .. * .. hariruvàca .
     punarõavàyà måla¤ca ÷vetaü puùye samàhçtam . vàripãtaü tasya pàr÷ve bhavaneùu na pannagàþ .. tàrkùaü mårtiü vahedyo vai bhallåkadantanirmitàm . sa pannagairna da÷yeta yàvajjãvaü vçùadhvaja ! .. pibedgaruóamålaü yaþ puùyarkùe rudra ! vàriõà . tasminnapàstada÷anà nàgàþ syurnàtra saü÷ayaþ .. puùye lajjàlukàmåle hastabaddhe tu pannagàn . gçhõãyàllepato vàpi nàtra kàryà vicàraõà .. puùye ÷vetàrkamåla¤ca pãtaü ÷ãtena vàriõà . na÷yeta dantakaviùaü karavãràdijaü viùam .. mahàkàlasya vai målaü piùñaü tat kà¤jikena vai . voóramaõóalikànà¤catallepo harate viùam .. taõóulãyakamåla¤ca piùñaü taõóalavàriõà . ghçtena saha pãtantu haret sarpaviùàõi ca .. nãlã lajjàlukàmålaü piùñaü taõóulavàriõà . pãtvà daddaùñakaviùaü na÷yedekena cobhayoþ .. kuùmàõóakaphalarasaþ saguóaþ saha÷arkaraþ . pãtaþ sadugdho mohantu taddaùñasya viùasya vai .. tathà kàdravabhåtasya mohasya hara eva ca . yaùñãmadhusamàyuktà pãtà ca sita÷arkarà .. sadugdhà ca triràtreõa måùàviùaharà bhavet ..
     cumbukatrayapànàcca vàüriõaþ ÷ãtalasya vai . tàmbålajagdharomà¤ca mukhalàlà vina÷yati ..
     ghçtaü sa÷arkaraü pãtvà madyapànamado na vai . kçùõàïkoñhasya målena pãtamtkvathitaü jalam . tato na÷yeddàruviùaü triràtreõa mahe÷vara ! ..
     uùõaü gavyaghçtaü pãtaü saindhavena samanvitam . nà÷ayettanmahàdeva ! vedanàü vç÷cikodbhavàm .. kusumbhaü kuïkuma¤caiva haritàlaü manaþ÷ilà . kara¤japi÷ita¤caiva arkakãña¤ca ÷àlmalã .. viùaü néõàü vina÷yeta eteùàü bhakùaõàcchiva ! . dãpatailapradànàcca daü÷e vç÷cikaje ÷iva ! .. kharjurakaviùaü na÷yettadà vai nàtra saü÷ayaþ . daü÷asthànaü vç÷cikasya rudra ! gugguludhåpitam .. viùaü na÷yettato rudra ! tàtra kàryà vicàraõà ..
     aïkoñhapatradhåpena na÷yenmaùikajaü viùam .. nàge÷varamarãcàni ÷uõñhã tagarapàdikà . na÷yenmadhumakùikàyà eteùàü lepato viùam ..
     ÷atapuùpà saindhava¤ca sàjyaü và tena lepataþ . ÷irãùasya ca vãjaü vai sitakùãreõa gharùitam .. tallepena mahàdeva ! na÷yedundurujaü viùam ..
     jvalitàgninà visekã tathà dardurajaü viùam .. dhustårakarasonmi÷raü kùãràjyaguóapànataþ . ÷ånàü viùaü vina÷yeta ÷a÷àïkakçta÷ekhara ! .. vañanimba÷amãnà¤cavalkalaiþ kvathitaü jalam . tatsekànnakhadantànàü na÷yedva viùavedanàm .. devadàru haridrà ca gairikasya ca lepanàt . nàge÷varaü haridre dve ma¤jiùñhà devadàrukam . ebhirlepàdvina÷yeta låtàviùamumàpate ! .. iti gàruóe 195 adhyàyaþ .. * .. hariruvàca .
     ekaü punarõavàmålaü apàmàrgasya và ÷iva ! . sarasaü yonivikùiptaü baràïgasya vyathàü haret .. prasåtivedanà¤caiva taruõãnàü vyathà haret ..
     måmikuùmàõóamålaü vai ÷àlitaõóulavàriõà . saptàhaü dugdhapãtaü syàt strãõàü bahupayaskaram .. rudrendravàruõãmålalepàt strãstanavedanà . na÷yet ghçtavipakvà ca kàryàva÷yaü tu pàlikà . makùità sà mahe÷àna ! yoni÷ålaü vinà÷ayet .. pralepità kàravellamålenaiva vinirgatà . yoniþ prave÷amàyàti nàtra kàryà vicàraõà ..
     nãlãpañolamålàni sàjyàni tilavàriõà .. piùñànyeùàü pralepo vai jvàlàgardabharoganut ..
     pàñhàmålaü rudra ! pãtaü piùñaü taõóulavàriõà . pàparogaharaü syàcca kuùñhapànantathaiva ca .. vàsyodaka¤ca samadhu pãtamantargatasya vai . pàparogasya santàpanivçttiü kurute ÷iva ! ..
     kadalãmekucaü pãtaü piùñvà taõóulavàriõà . strãõà¤caiva mahàdeva ! raktasràvaü hi vàrayet .. ghçtatulyà rudra ! làkùà pãtà kùãreõa vai saha . pradaraü harate rogaü nàtra kàryà vicàraõà ..
     dvijayaùñãtrikañukaü cårõaü pãtaü harecchiva ! . tilakvàthena saüyuktaü raktagulmaü striyà hara ! .. kusumasya nibaddha¤ca taruõãnàü mahe÷vara ! . raktotpalasya vai kandaü ÷arkaràtilasaüyutam .. pãtaü sa÷arkaraü strãõàü dhàrayet garbhapàtanam . raktasràvasya nà÷aþ syàt ÷ãtodakaniùevanàt ..
     pãtantu kà¤jikaü rudra ! kvathitaü ÷arapuükhayà . hiïgusaindhavasaüyuktaü ÷ãghraü strãõàü prasåtikçt .. màtuluïgasya vai målaü kañibaddhaü prasåtikçt .
     apàmàrgasya vai målaü yonistha¤ca prasåtikçt .. apàmàrgasya vai måle garbhavatyàstu nàmataþ . utpàñyamàne sakale puttraþ syàdanyathà sutà .. apàmàrgasya vai måle nàrãõàü ÷irasi sthite . garbha÷ålaü vina÷yeta nàtra kàryà vicàraõà ..
     karpåramadanaphalamadhukaiþ påritaþ ÷iva ! . yoniþ ÷ubhà syàdvçddhàyà yuvatyàþ kiü punarhara ! ..
     yasya bàlasya tilakaþ kçto gorocanàkhyayà . ÷arkaràkuùñhapàna¤ca dattaü sa syàcca nirbhayaþ .. viùabhåtagrahàdibhyo vyàdhibhyo bàlakaþ ÷iva ! . ÷aïkhanàbhivacàkuùñhalohànàü dhàraõaü sadà .. bàlànàmupasargebhyo rudra ! rakùàkaraü bhavet . palà÷acårõaü samadhu gavyàjyàmalakànvitam .. savióaïgaü pãtamàtraü naraü kuryànmahàmatim . màsaikena mahàdeva ! jaràmaraõavarjitam .. palà÷avãjaü saghçtaü tilamadhvanvitaü samam . saptàhaü bhakùitaü rudra ! jaràü nayati saükùayam ..
     rudràmalakacårõaü vai madhutailaghçtànvitam . jagdhvà màüsaü yuvà syàcca naro vàgã÷varo bhavet .. ÷ivàmalakacårõaü vai madhunà udakena và . valàni kuryànnàsàyàþ pratyåùe bhakùitaü ÷iva ! .. kuùñhacårõaü sàñhyamadhu pràtarjagdhvà mavennaraþ . sàkùàt surabhideho vai jãvedvarùasahasrakam ..
     màùasya bidalànyeva vituùàõi mahe÷vara ! . ghçtamàvita÷uùkàõi mayasà sàdhitàni vai .. ÷arkaràjyapayobhi÷ca bhakùayitvà ca kàmayet . strãõàü ÷ataü mahàdeva ! tatkùaõànnàtra saü÷ayaþ .. rasa÷cairaõóatailena gandhakena ÷ubho bhavet . triphalodakasaüghçùño balakçdbhakùaõàdbhavet .. dugdhaü vituùamàrùa¤ca ÷imbãvãjai÷ca sàdhitam . apàmàrgasya tailena pãtaü strã÷atakàmakçt .. iti gàruóe 196 adhyàyaþ .. * .. hariruvàca .
     yà gaurdveùñi svakaü vatsaü tasyà deyaü svakaü payaþ . lavaõena samàyuktaü tasyà vatsaþ priyo bhavet ..
     ÷uno'sthi kaõñhabaddhaü hi mahiùãõàü gavàntathà . kçmijàlaü pàtayati sakalaü nàtra saü÷ayaþ .. gojaïgalàbhipàtaþ syàt gu¤jàmålasya bhakùaõàt . varuõaphalasya rasaü kareõa mathitaü ÷iva ! .. catuùpàdadvipadayoþ kçmijàlaü nipàtayet . vraõa¤ca ÷amayedrudra ! yavànàü påraõàttathà ..
     gajamåtrasya vai pànaü gomahiùyupasarganut . samasåraü ÷àlivãjaü pãtaü takreõa gharùitam .. kùãraü gomahiùasyaiva goþ puüsa÷ca hitaü bhavet . patra¤ca ÷arapuüïkhàyà dattaü salavaõaü ÷iva ! .. vàrisphoñaü hayànà¤ca ve÷aràõàü vinà÷ayet . a÷và÷ca sundaracchàyà bhavanti ca na saü÷ayaþ .. gçhakumàrãpatraü vai dattaü salavaõaü hara ! . turaïgamave÷aràõàü kaõóunut syàdda÷àhataþ .. iti gàruóe 197 adhyàyaþ .. * .. hariruvàca .
     citrakasyàùñabhàgàni ÷åraõasya ca ùoóa÷a . ÷uõñhyà÷catvàri bhàgàni marãcànàü dvayaü tathà .. pippalã pippalãmålaü vióaïgànàü catuùñayam . aùñau muùalãbhàgà÷ca triphalàyà÷catuùñayam .. dviguõena guóenaiùàü modakàni hi kàrayet . tadbhakùaõamajãrõaü hi pàõóuroga¤ca kàmalàm .. ati÷roõi ca mandàgniü plãhàdya¤ca nivàrayet . vilvàgnimantha÷yonàkapàñalàpàribhadrakam .. prasàraõya÷vagandhà ca vçhatã kaõñakàrikà . balà càtibalà ràsnà ÷vadaüùñrà ca punarõavà .. eraõóa÷àrivà parõã guóåcã kapikaccharà . eùàü da÷apalàn bhàgàn kvàthayet salile'male .. tena pàdàva÷eùeõa tailapàtre vipàcayet . àjaü và yadi và gavyaü kùãraü dattvà caturguõam .. ÷atàvarãrasa¤caiva tailatulyaü pradàpayet . dravyàõi yàni peùyàõi tàni vakùyàmi tacchaõu .. ÷atapuùpà devadàru balà parõã vacàguru . kuùñhaü màüsã saindhava¤ca palamekaü punarõavà .. pàne nasye tathàbhyaïge tailametat pradàpayet . hçcchålaü pàr÷va÷åla¤ca gaõóamàlà¤ca nà÷ayet .. apasmàraü vàtaraktamàyuùmàü÷ca pumàn bhavet . garñhbhama÷vatarã vindyàt kiü punarmànuùã ÷iva ! .. a÷vànàü vàtabhagnànàü ku¤jaràõàü nçõàü tathà . tailametat prayoktavyaü sarvavàtavikàriõàm ..
     hiïgu tumburu ÷uõñhyà ca sàdhyaü tailantu sàrùapam . etaddhi påraõaü ÷reùñhaü karõa÷ålàpahaü param .. ÷uùkamålaka÷uõñhãnàü kùàro hiïgulanàgaram . ÷uùkaü caturguõaü dadyàttailametairvipàcayet .. vàdhiryaü karõa÷åla¤ca påyasràva÷ca karõayoþ . kramaya÷ca vina÷yanti tailasyàsya prapåraõàt .. ÷uùkamålaka÷uõñhãnàü kùàro hiïgulanàgaram . ÷atapuùpã vacà kuùñhaü dàru ÷igru rasà¤janam .. sauvarcalaü yavakùàraü sàmudraü saindhavaü tathà . bhujagranthi vióaü mustaü madhu ÷uklaü caturguõam .. màtuluïgarasa¤caiva kadalãrasameva ca . tailamebhirvipaktavyaü karõa÷ålàpahaü param .. vyàdhijaþ karõanàda÷ca påyasràva÷ca dàruõaþ . påraõàdasya tailasya kramayaþ karõayoþ khilàþ .. kùipraü vinà÷amàyànti ÷a÷àïkakçta÷ekhara ! . kùàratailamidaü ÷reùñhaü mukhadantàmayàpaham .. candanaü kuïkumaü màüsã karpåro jàtipatrikà . jàtãkakkolapågànàü lavaïgasya phalàni ca .. agurå÷ãrakasturyaþ kuùñhaü tagaranàlikà . gorocanà priyaïgu÷ca colo damanakaü nakham .. saralaþ saptaparõa÷ca làkùà càmalakã tathà . karpårakaþ padmaka¤ca etaistailaü prasàdhitam .. prasvedamaladaurgandhyakaõóukuùñhaharaü param . pumànyuvà syàt÷ukràóhyaþ strãõàü càtyantadurlabhaþ . strã÷ataü gacchate rudra ! bandhyàpi labhate sutam ..
     yamànã citrakaü dhànyaü tryuùaõaü jãrakaü tathà . sauvarcalaü vióaü vacyaü pippalãmålaràjikam . ebhiþ pacet ghçtaprasthaü jalaprasthàùñasaüyutam .. marmàr÷ogulma÷vayathuü hanti vahniü karoti vai ..
     marãcaü trivçtaü kuùñhaü haritàlaü manaþ÷ilà . devadàruharidre dve kuùñhaü màüsã ca candanam . vi÷àlà karavãra¤ca arkakùãraü ÷akçdrasam .. eùà¤ca kàrùiko bhàgo viùasyàrdhapalaü bhavet . prasthaü kañukatailasya gomåtre'ùñaguõe pacet .. mçtpàtre lauhapàtre và ÷anairmçdvagninà pacet . pàmà vicarcikà caiva dadruviùphoñakàni ca .. abhyaïgena praõa÷yanti komalatva¤ca jàyate . prasåtànyapi ÷vitràõi tailanànena mrakùayet .. cirotthitamapi ÷vitraü vivarõaü tatkùaõàdbhavet . pañolapatraü kañukà ma¤jiùñhà ÷àrivà ni÷à .. jàtã ÷amã nimbapatraü madhukaü kvathitaü ghçtam . ebhirlepàt syurarujo vraõà vai sràviõaþ ÷iva ! .. ÷aïkhapuùpã vacà somà bràhmã brahmasuvarcalà . abhayà ca guóåcã ca añaråùakavàkucã .. etairakùasamairbhàgairghçtaprasthaü vipàcayet ..
     kaõñakàryà rasaü prasthaü kùãraprasthasamanvitam . etadbràhmãghçtaü nàma smçtimedhàkaraü param ..
     agnijihvà vacà vàsà pippalã madhu saindhavam . saptaràtraprayogeõa kinnaraiþ saha gãyate ..
     apàmàrgo guóåcã ca kuùñhaü ÷atàvarã vacà . ÷aïkhapuùpyabhayà sàjyaü vióaïgaü bhakùitaü samam . tribhirdinairnaraü kuryàdgranthàùña÷atadhàriõam ..
     adbhirvà payasàjyena màsamekantu sevità . vacà kuryànnaraü pràj¤aü ÷rutidhàraõasaüyutam .. candrasåryagrahe pãtaü palamekaü payo'nvitam . vacàyàstatkùaõaü kuryàt mahàpraj¤ànvitaü naram .. bhånimbanimbatriphalàparpañai¤ca ÷çtaü jalam . pañolãmustakàbhyà¤ca vàsakena ca nà÷ayet . visphoñakàni vyaktàni nàtra kàryà vicàraõà . katakasya phalaü ÷aïkhaü saindhavaü tryuùaõaü vacà .. pheno rasà¤janaü kùaudraü vióaïgàni manaþ÷ilà . eùàü vartirhanti kàcaü timiraü pañalaü tathà .. prasthe dve gaõóamàlànàü kvàthayeddroõamrambhasàm . caturbhàgàva÷eùeõa tailaprasthaü vipàcayet .. kà¤jikasyàóhakaü dattvà piùñànyetàni dàpayet . punarõavà gokùurakaü saindhavaü yuùaõaü vacà .. saralaü suradàru÷ca ma¤jiùñhà kaõñhakàrikà . nasyapànàddharatyeva karõa÷ålaü hanugraham .. vàdhiryaü sarvarogàü÷ca abhyaïgàcca mahe÷vara ! ..
     paladvayaü saindhava¤ca ÷uõñhã citrakapa¤cakam . pa¤caprasthaü tvàranàlaü tailaprasthaü pacettataþ . grahagçhyasvaraplãhasarvavàtavikàranut .. udumbaraü vañaplakùaü jambudvayamathàrjunam . pippala¤ca kadamba¤ca palà÷aü lodhratindukam .. madhukamàmrasarja¤ca vadaraü padmake÷aram . ÷irãùavãjaü katakametatkvàthena sàdhitam . tailaü hanti vraõàllepàccirakàlabhavànapi .. iti gàruóe 198 adhyàyaþ .. * .. hariruvàca . pàñhà dve rajanã kuùñhama÷vagandhàjamodakam . vacà trikañuka¤caiva lavaõaü cårõamuttamam .. bràhmãrase bhàvita¤ca sarpirmadhusamanvitam . saptàhaü bhakùitaü kuryànmadai÷varyaü matiü paràm ..
     siddhàrthakavacàhiïgukara¤jaü devadàru ca . ma¤jiùñhà triphalà ÷vetà ÷iürãùo rajanãdvayam .. priyaïgunimbatrikañu gomåtreõàvagharùitam . nasyamàlepana¤caiva snànamudvartanaü tathà .. apasmàraviùonmàda÷oùàlakùmãjvaràpaham . bhåtebhya÷ca bhayaü hanti ràjadvàre ca ÷àsanam .. nimbakuùñhe haridre dve ÷igru sarùapajastaruþ . devadàru pañola¤ca dhànyaü takreõa gharùitam .. dehaü talàktagàtraü vai anenodvartayettataþ . pàmàþ kuùñhàni na÷yeyuþ kaõóuü piñakasakthikãm ..
     sàmudraü saindhavaü kùàro ràjikà lavaõaü vióam . kañuloharajaþ kãñaü trivçt ÷åraõakaü samam .. dadhigomåtrapayasà mandapàvakapàcitam . etaccàgnibalaü cårõaü pibeduùõena vàriõà .. jãrõe jãrõe ca bhu¤jãta màsàdighçtabhojanam . nàbhi÷ålaü måtra÷ålaü gulmaplãhabhava¤ca yat . sarva÷ålaharaü cårõaü jañharànaladãpanam . pariõàmasamutthasya ÷ålasya ca hitaü param ..
     abhayàmalakaü dràkùà pippalã kaõñakàrikà . ÷çïgaü punarõavà ÷uõñhã jagdhvà kà÷aü nihanti vai ..
     abhayàmalakaü dràkùà pàñhà caiva vibhãtakam . ÷arkarà ca sama¤caiva jagdhaü jvaraharaü bhavet .. triphalà vadaraü dràkùà pippalã ca virecakçt . harãtakã soùõanãrà lavaõa¤ca virecakçt ..
     kårmamatsyàkhumahiùago÷çgàlà÷ca vànaràþ . vióàlavarhikàkà÷ca varàholåkakukkuñàþ .. haüsa eùà¤ca viõmåtraü màüsaü và roma÷oõitam . dhåpaü dadyàt jvaràrtebhya unmattebhya÷ca ÷àntaye .. apasmàràbhibhåtebhyo grahàrtebhya÷ca ÷àntaye . etànyauùadhajàtàni kathitàni mahe÷vara ! .. nihanti yàni rogàõi vçkùamindrà÷aniryathà . auùadhe bhagavàn viùõuþ smçto'sau roganudbhavet .. dhyàto'rcitaþ stuto vàpi nàtra kàryàvicàraõà .. iti gàruóe 199 adhyàyaþ .. (viùõuþ . yathà mahàbhàrate . viùõoþ sahasranàmakãrtane . 13 . 149 . 44 .
     %<amçtàü÷ådbhavo bhànuþ ÷a÷avinduþ sure÷varaþ .
     auùadhaü jagataþ setuþ satyadharmaþ paràkramaþ ..>%)

#<auùaraü>#, klã, (uùare bhavaü . uùara + aõ .) pàü÷avalavaõam . ayaskàntabhedaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (pàü÷avalavaõa÷abde'sya guõàdikaü j¤eyam ..)

#<auùarakaü>#, klã, (auùara + svàrthe kan .) mçttikàlavaõam . khàrã låõa iti bhàùà . tatparyàyaþ . sàrvaguõam 2 sarvasaüsargalavaõam 3 uùarakam 4 sàmbaram 5 bahulavaõam 6 melakalavaõam 7 mi÷ram 8 . asya guõàþ . kañutvam . kùàratvam . tiktatvam . vàtakaphanà÷itvam . vidàhitvam . pittamalabandhamåtrasaü÷oùakàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<auùñrakaü>#, klã, (uùñràõàü samåhaþ . uùñrasya vikàraþ avayavo và . uùñra + %<gotrokùoùñrorabhreti .>% 4 . 2 . 39 . vu¤ .) uùñrasamåhaþ . ityamaraþ .. uñera pàla iti bhàùà . (uùñradugdhàrthe yathà .. vàbhañe såtrasthàne . 5 a ..
     %<ãùadråkùoùõalavaõamauùñrakaü dãpanaü laghu .
     ÷astaü vàtakaphànàhakrimi÷ophodaràr÷asàm ..>%)

#<auùmyaü>#, klã, (uùman + ùya¤ .) uùmaõo bhàvaþ . uùõatà .. (yathà raghuþ . 17 . 33 .
     %<pårbaràjaviyogauùmyaü kçtsnasya jagato hçtam ..>%)

#<aü>#

#<aü># aükàraþ . sa tu anusvàraþ . tantramate pa¤cada÷asvaravarõaþ . (sa tu pàõinyàdimate ayogavàha eva
     %<ayogavàhà vij¤eyà à÷rayasthànabhàginaþ .>% ityakteþ . nasti yogaþ akùarasamàmnàyasåtreùu yeùàü te ayogàstathàpi vàhayanti õatvaùatvakàryaü nirvàhayantãti vàhàþ ayogà÷ca te vàhà÷ceti ayogavàhà anusvàravisargajihvàmålãyopàdhmànãyà ityarthaþ .) vindumàtrànunàsikavarõo'yaü akàra uccàraõàrthaþ . vopadevenàsya nuriti saüj¤à kçtà . sa tu nakàramakàrasthàne'pi bhavati .. * ..
     %<nuvãpårbeõa saübaddhau månyau tu paragàminau .
     catvàro'yogavàhàkhyà õatvakarmaõyaco matàþ ..>% iti durgàdàsaþ .. * ..
     %<aükàraü vindusaüyuktaü pãtavidyutsamaprabham .
     pa¤capràõàtmakaü varõaü brahmàdidevatàmayam ..
     sarvaj¤ànamayaü varõaü vindutrayasamanvitam ..>% iti kàmadhenutantram .. (vaïgãyabhàùàyàm .) tasya lekhanaprakàro yathà .
     %<akàraråpa÷ãrùe tu dakùiõe vinduråpiõã .
     brakùmà viùõu÷ca rudra÷ca krama÷astàsu tiùñhati ..
     yà tu vindumayã rekhà saivàdyà ÷aktirãrità ..>% iti varõoddhàratantram .. * .. asya nàmàni yathà .
     %<aükàra÷cakùuùo danto ghañikà samaguhyakaþ .
     pradyumnaþ ÷rãmukhã prãtirvãjayonirvçùadhvajaþ ..
     paraü ÷a÷ã pramàõã÷aþ somavinduþ kalànidhiþ .
     akråra÷cetanà nàdapårõà duþkhaharaþ ÷ivaþ ..
     ÷ivaþ ÷ambhurnare÷a÷ca sukhaduþkhapravartakaþ .
     pårõimà revatã ÷uddhaþ kanyàcaraviyadraviþ ..
     amçtàkarùiõã ÷ånyaü vicitrà vyomaråpiõã .
     kedàro ràtrinà÷a÷ca kubjikà caiva vudvudaþ ..>% iti tantra÷àstram ..

#<aü>#, klã, paraü brahma . ityekàkùarakoùaþ .. (mahe÷varaþ . yaduktam mahàbhàrate 13 . 17 . 126 .
     %<vindurvisargaþ sumukhaþ ÷araþ sarvàyudhaþ sahaþ ..>%)

#<aþ>#

#<aþ># aþkàraþ sa ca visargaþ . dvivindumàtrakaõñhyavaõà'yaü akàra uccàraõàrthaþ . tantramate sa ca ùoóa÷asvaravarõaþ . (pàõinyàdimate ayaü ayogavàhaeva . ayogavàhasya vyutpattistu anusvàra÷abde draùñavyà .) vopadevenàsya viriti saüj¤à kçtà . sa tu sakàrarakàrayoþ sthàne'pi bhavati .. * ..
     %<aþkàraü parame÷àni ! visargasahitaü sadà .
     aþkàraü parame÷àni ! raktavidyutprabhàmayam ..
     pa¤cadevamayo varõaþ pa¤capràõamayaþ sadà .
     sarvaj¤ànamayo varõa àtmàditattvasaüyutaþ ..
     vindutrayamayo varõaþ ÷aktitrayamayaþ sadà .
     ki÷oravayasàþ sarve gãtavàdyàditatparàþ ..
     ÷ivasya yuvatã etàþ svayaü kuõóalã mårtimàn ..>% iti kàmadhenutantram .. (vaïgãyabhàùàyàü) tasya lekhanaprakàro yathà .
     %<akàraråpadakùe tu dvivinduradha årdhvataþ .
     brahme÷aviùõavastàsu màtrà ÷aktiþ samãrità ..
     vindudvayànvità rekhà saivàdyà ÷aktirãrità ..>% iti varõoddhàratantram .. * .. asya nàmàni yathà .
     %<aþ kaõñhako mahàsenaþ kàlàpårõàmçtà hariþ .
     icchà bhadrà gaõe÷a÷ca ratirvidyàmukhã sukham ..
     dvivindurasanà somo'niruddho duþkhasåcakaþ .
     dvijihvaþ kuõóalaü vaktraü sargaþ ÷aktirni÷àkaraþ sundarã suya÷ànantà gaõanàtho mahe÷varaþ ..>% iti tantra÷àstram ..

#<aþ>#, puü, mahe÷varaþ . ityekàkùarakoùaþ .. (yaduktam -- mahàbhàrate 13 . 17 . 126 .
     %<vindurvisargaþ sumukhaþ ÷araþ sarvàyudhaþ sahaþ ..>%)

#<÷abdakalpadrumaþ . dvitãyakàõóam .>#

@<[Page 2,001a]>@
#<ka>#, kakàraþ . (varõasya svaråpagrahaõàya kàraþ .) sa tu vya¤janaprathamavarõaþ . asyoccàraõasthànaü kaõñhaþ . iti vyàkaraõam .. (taüthà coktam %<tulyàsya prayatnaü savarõaü>% . 1 . 1 . 9 . siddhàntakaumudyàm . %<akuhavisarjanãyànàïkaõñhaþ>% .. iti .. * ..) (vaïgãyabhàùàyàü) tasya lekhanaprakàro yathà --
     %<vàmarekhà bhavedbrahmà viùõurdakùiõarekhikà .
     adhorekhà bhavedrudro màtrà sàkùàt sarasvatã ..
     kuõóalã càïku÷àkàrà madhya÷ånyaü sadà÷ivaþ .
     kadambagolakàkàraü kakàraü bhàvayet sudhãþ ..>% iti varõoddhàratantram .. * .. tasya nàmàni yathà --
     %<kaþ krodhã÷o mahàkàlã kàmadevaprakà÷akaþ .
     kapàlã tejasaþ ÷àntirvàsudevo jayànalaþ ..
     cakrã prajàpatiþ sçùñirdakùaskandho vi÷àmpatiþ .
     anantaþ pàrthavo vindustàpinã paramàtmakaþ ..
     vargàdya÷ca mukhã brahmà sakhàdyo'mbhaþ ÷ivo jalam .
     màhe÷varã tulà puùpa maïgala÷caraõaü karaþ ..
     nityà kàme÷varã mukhyaþ kàmaråpo gajendrakaþ .
     ÷rãpuraü ramaõo raïgakusumà paramàtmakaþ ..>% iti tantra÷àstram ..
     %<adhunà saüpravakùyàmi kakàratattvamuttamam .
     rahasyaü paramà÷caryaü trailokyànà¤ca saü÷çõu ..
     vàmarekhà bhavedbrahmà viùõurdakùiõarekhikà .
     adhorekhà bhavedrudro màtrà sàkùàt sarasvatã ..
     kuõóalã aïku÷àkàrà madhye ÷ånyaþ sadà÷ivaþ .
     javàyàvakasaükà÷à vàmarekhà varànane ! ..
     ÷araccandrapratãkà÷à dakùarekhà ca mårtimàn .
     adhorekhà varàrohe ! mahàmarakatadyutiþ ..
     ÷aïkhakundasamà kãrtirmàtrà sàkùàt sarasvatã .
     kuõóalã aïku÷à yà tu koñividyullatàkçtiþ ..
     koñicandrapratãkà÷o madhye ÷ånyaþ sadà÷ivaþ .
     ÷ånyagarùme sthità kàlã kaivalyapadadàyinã ..
     kakàràjjàyate sarvaü kàmaü kaivalyameva ca .
     artha÷ca jàyate devi ! tathà dharma÷ca nànyathà ..
     kakàraþ sarvavarõànàü målaprakçtireva ca .
     kakàraþ kàmadà kàmaråpiõã sphuradavyayà ..
     kàmanãyà mahe÷àni ! svayaü prakçtisundarã .
     màtà sà sarvadevànàü kaivalyapadadàyinã ..
     årdhvakoõe sthità kàmà brahma÷aktiritãrità .
     vàmakoõe sthità jyeùñhà viùõu÷aktiritãrità ..
     dakùakoõe sthità vindå raudrã saühàraråpiõã .
     j¤ànàtmà sa tu càrvaïgi ! kalàcatuùñayàtmakaþ ..
     icchà÷aktirbhavedbrahmà viùõu÷ca j¤àna÷aktimàn .
     kriyà÷aktirbhavedrudraþ sarve prakçtimårtimàn ..
     àtmavidyà ÷ivastatra sadà mantraþ pratiùñhitaþ .
     àsanaü tripuràdevyàþ kakàraü pa¤cadaivatam ..
     ã÷varo yastu deve÷i ! trikoõe tasya saüsthitiþ .
     trikoõametat kathitaü yonimaõóalamuttamam ..
     kevalaü prapade yasyàþ kàminã sà prakãrtità .
     oü javàyàvakasindårasadç÷ãü kàminãü param ..
     caturbhujàü trinetrà¤ca bàhuvallãviràjitàm .
     kadambakorakàkàrastanadvayavibhåùitàm ..
     ratnakaïkaõakeyåramaïgadairupa÷obhitàm .
     ratnahàraiþ puùpahàraiþ ÷obhitàü parame÷varãm ..
     evaü hi kàminãü dhyàtvà kakàraü da÷adhà japet .
     praphulla¤ca tato dhyàtvà japasya phalabhàgbhavet ..
     etatte kathitaü devi ! kakàratattvamuttamam ..>% iti kàmadhenutantram .. (anubandhavi÷eùaþ . yathàha kavikalpadrumaþ . %<ka÷curàdiþ kistu và>% . etena gaõat ka saükhyàne gaõayati kathat ka vàkyaprabandhe kathayati ityàdi syàt ..)

#<kaü>#, klã, (kàyati ÷abdo nirgacchati yataþ yasmin satãtyarthaþ sajihvavadanasya ÷iro'ntarvartitvàt . yadvà kàyati varõàtmakaü dhvanyàtmakaü và ÷abdaü karoti jãvaþ yasmin satãti yàvat .. kai ÷abde %<anyebhyo'pi dç÷yate>% óaþ . 3 . 2 . 101 .) ÷iraþ .. (yathà, tantrasàre .
     %<dvàbhyàmoùñhau dvirunmçjya caikena kùàlayetkaram .
     mukha-ghràõa-netra-÷rotra-nàbhyuraskaü bhujau kramàt ..>% atra kaü ÷iraþ iti taññãkà .. kàyati ÷abdàyate srotovegenàloóanena veti yàvat .) jalam .. (yathà, bhàgavate 6 . 1 42 .
     %<såryo'gniþ khaü marudgàvaþ somaþ sandhyàhanãdi÷aþ .
     kaü kuþ kàlo dharma iti hyete daihyasya sàkùiõaþ ..>% kàyanti ànandotsavadhvaniü kurvanti yasmin samàgate upasthite ityarthaþ gçhiõa iti ÷eùaþ . ànandadhvanestu sukhànuvartitvàt .) sukham . iti medinã .. (yathà, chàndyogyopaniùadi . 4 . 10 . 5 .
     %<pràõo brahmakaü brahma khaü brahmeti sa hovàca vijànàmyahaü yat pràõo brahma ka¤ca tu kha¤ca na vijànàmãti te hocuryad vàva kaü tadeva khaü yadeva khaü tadeva kamiti pràõa¤ca hàsmai tadàkà÷a¤cocuþ ..>% %<tamevamuktavantaü brahmacàriõaü te hyagnayaþ åcuþ . yadvàva yadeva vayaü kamavocàma tadeva khamàkà÷am ityevaü khena vi÷eùyamàõaü kaü viùayendriyasaüyogajàtasukhànnivartitaü syànnãleneva vi÷eùyamàõamutpalaü raktàdibhyaþ .. yadeva khamàkà÷amavocàma tadeva ca kaü sukhamiti jànohi eva¤ca sukhena vi÷eùyamàõaü khaü bhautikàdacetanàt khànnivartitaü syànnãlotpalavadeva>% .. iti bhàùyam .. kacate dãpyate mastakopari ÷obhate iti bhàvaþ . yadvà kacyate badhyate saüyamyate karàbhyàm . kac bandhane óaþ .) ke÷aþ .. iti dharaõã ..

#<kaþ>#, puü, (kacati dãpyate svena jyotiùà jyotirmayatvàt kac + óa .) brahmà (yathà, bhàgavate . 3 . 12 . 51 .
     %<evaü yuktakçtastasya daivaü càvekùatastadà .
     kasya råpamabhåd dvedhà yatkàyamabhicakùate ..>%) viùõuþ . (yathà mahàbhàrate . 13 . viùõoþ sahasranàmakathane . 149 . 91 .
     %<eko naikaþ savaþ kaþ kiü yat tatpadamanuttamam ..>% prajàpatiþ . yathà bhàgavate . 8 . 5 . 39 .
     %<khebhya÷ca chandàüsyçùayo meóhrataþ kaþ prasãdatàü naþ sa mahàvibhåtiþ ..>%) dakùaþ . (yathà bhàgavate . 9 . 10 . 10 ..
     %<jaghne'dbhutaiõavapuùà'÷ramato'pakçùño màrãcamà÷u vi÷ikhena yathà kamugraþ ..>%) kàmadevaþ .. agniþ .. vàyuþ .. yamaþ .. såryaþ .. àtmà .. ràjà .. granthiþ .. mayåraþ .. iti medinã .. manaþ .. ÷arãram .. kàlaþ .. dhanam .. ÷abdaþ .. ityanekàrthakoùaþ .. prakà÷aþ .. ityekàkùarakoùaþ ..

#<kaþ>#, tri, sarvanàma . iti vi÷vaþ . ke ki iti bhàùà .. (yathà viùõupuràõe . 1 . 17 . 20 .
     %<tamçte paramàtmànaü tàta ! kaþ kena ÷àsyate ..>%)

#<kaü÷aþ>#, puü klã, kaüsaþ .. pànapàtram . ityamarañãkà ..

#<kaüsaü>#, klã puü, (kàmayati kàmyate và anena pàtumiti÷eùaþ . %<vçtévadihanikamãti>% saþ . uõàü . 3 . 62 .) madyàdipànapàtram . tatparyàyaþ . pànabhàjanam 2 . ityamaraþ .. 2 . 9 . 32 . kaü÷am 3 . kàüsyam 4 . iti taññãkà . taijasadravyam . svarõarajatàdinirmitapàtramàtram . mànavi÷eùaþ tattu àóhakaparimàõam . iti medinã .. (catuþ ùaùñipalàtmakàóhakaråpam .. yathà bhàvaprakà÷e .
     %<÷aràvo'ùñapalaü tadvajj¤eyamatra vicakùaõaiþ .
     ÷aràvàbhyàü bhavet prastha÷catuþ prasthaistathàóhakaþ .
     bhàjanaü kàüsapàtra¤ca catuþùaùñipala÷casaþ ..>% tàmravaïgami÷ritadhàtuvi÷eùaþ . kàüsà iti bhàùà . tatparyàyaþ . kàüsyam 2 . kaüsàsthi 3 . tàmràrdham 4 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (vartulàkàrayaj¤iyapàtrabhedaþ . yathà ÷atapathabràhmaõe . 14 . 9 . 3 . 1 .
     %<auóumbare kaüse camase và .>%)

#<kaüsaþ>#, puü, (kàmayati pitràdibandhuvargàn abhibhåya pàpàtmakaü ràjyaviùayàdibhogaü yaþ . kam + saþ . yadvà kaüste ÷àsti ÷atrån kaüsa ÷àsane ityasmàt saþ .) viùõudveùñrasuravi÷eùaþ . iti hemacandraþ .. sa tu mathuràde÷aràjà . yaduvaü÷ãyograsenaràjaputtraþ . ÷rãkçùõamàtulaþ . tena badhaþ pràptaþ . (etadvivaraõaü bhàgavate . 10 . 44 adhyàye vi÷eùeõa dçùñavyam .. kaüsanàmakàraõaü harivaü÷e yathà,
     %<kasya tvamiti yaccàhaü tvayokto mattakà÷ini .
     kaüsastasmàdripudhvaüsã tava puttro bhaviùyati ..>% ataeva kaüsadhàtuniùpannatvameva pra÷asyate ..)

#<kaüsakaü>#, klã, (kàmyate'nena cakùurdçùñyàdikamiti÷eùaþ . kam + saþ . tato jàtau saüj¤àyàü và kan .) cakùurauùadhadhàtuvi÷eùaþ . sa tu hãràkasãprabhedaþ . tatparyàyaþ . puùpakàsãsam 2 . nayanauùadham 3 . iti hemacandraþ ..

#<kaüsakàraþ>#, puü, strã, (kaüsaü tanmayapàtràdikaü karoti yaþ . kaüsa + kç + %<karmaõyaõ>% . 3 . 2 . 1 . kecittu tàlavya÷akàramicchantyatra .) jàtivi÷eùaþ . kàüsàri iti bhàùà .. tasyotpattiryathà .
     %<vai÷yàyàü bràhmaõàjjàtaþ ambaùñho gàndhiko baõik .
     kaüsakàra÷aïkhakàrau bràhmaõàt sambabhåvatuþ ..>% iti ùñahaddharmapuràõam .. api ca .
     %<vi÷vakarmà ca ÷ådràyàü vãryàdhànaü cakàra saþ .
     tato babhåvuþ puttrà÷ca ùaóete ÷ilpakàriõaþ ..
     màlàkaraþ karmakàraþ ÷aïkhakàraþ kuvindakaþ .
     kumbhakàraþ kaüsakàraþ ùaóete ÷ilpino naràþ ..>% iti brahmavaivartapuràõam ..

#<kaüsajit>#, puü, (kaüsaü jayati jitavàn và kaüsa + ji + kartari kvip .) ÷rãkçùõaþ . iti halàyudhaþ ..

#<kaüsavatã>#, strã, (kaüsaþ ÷àsana÷aktirastyasyàþ . kaüsa + matup masya vatvam . yadvà kaüsaþ bhràtçtvenàstyasyàþ .) kaüsabhaginã . sà ugrasenasutà . vasudevànujapatnã ca . (yathà bhàgavate . 9 . 24 . 25 .
     %<kaüsà kaüsavatã kaïkà ÷årabhå ràùñrapàlikà .
     ugrasenaduhitaro vasudevànujastriyaþ ..>%)

#<kaüsahà>#, [n] puü, (kaüsaü hanti hatavàn và . kaüsa + han + kvip .) viùõuþ . iti hemacandraþ ..

#<kaüsà>#, strã, (kaüsa + ñàp .) kaüsabhaginã . sà ugrasenasutà . vasudevànujapatnã ca . (yathà bhàgavate . 9 . 24 . 25 .
     %<kaüsà kaüsavatã kaïkà ÷årabhå ràùñrapàlikà .
     ugrasenaduhitaro vasudevànujastriyaþ ..>%)

#<kaüsàràtiþ>#, puü, (kaüsasya aràtiþ .) viùõuþ . ityamaraþ .. 1 . 1 . 21 ..

#<kaüsàriþ>#, puü, (kaüsasya ariþ ÷atruþ .) ÷rãkçùõaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà ràjataraïgiõo . 1 . 59 .
     %<sàhàyakàrthamàhåto jaràsandhena bandhunà .
     samaü rurodha kaüsàrermathuràü pçthubhirbalaiþ ..>%)

#<kaüsàsthi>#, klã, (kaüsasya asthi . asthi råpamityarthaþ .) kàüsyadhàtuþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kaüsodbhavà>#, strã, (kaüsàt taijasadhàtuvi÷eùasambandhàt udbhavati yà . yadvà kaüsàyàþ nirjhariõyà udbhavà kaüsàyàü udbhavo yasyà và . kaüsa + ut + bhå + ac . kaüsa iva ÷ubhratvàt udbhavatãti kecit .) sugandhimçttikàvi÷eùaþ . tatparyàyaþ . àóhakã 2 tuvarã 3 kàkùã 4 mçdàhvayà 5 sauràùñrã 6 pàrvatã 7 kàlikà 8 parpañã 9 satã 10 . iti hemacandraþ ..

#<kaka># i ïa vrajane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-- àtmaü--sakaü--señ .) i karmaõi kaïkyate . ïa kaïkate . iti durgàdàsaþ ..

#<kaka># ïa icchàyàü . garve . càpale . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü--àtmaü--sakaü--akaü--ca--señ .) iccheha tçùõà . càpalaü ca¤calãbhàvaþ . ïa kakate kàkaþ . satçùõa÷ca¤calo và syàdityarthaþ . garvaþ kai÷cinna pañhyate . iti durgàdàsaþ ..

#<kakandaþ>#, puü, (kako garba÷càpalyaü và bhavatyasmàt . kaka + andac . yadvà kakaü garvaü càpalyaü tçùõàü và dadàtãti . kak + dà + óaþ .) svarõaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<kaku¤jalaþ>#, puü strã, (kaü jalaü kåjayati àhvayate yàcate iti yàvat . ka + kåj + alac . pçùodaràditvàt num hrasva÷ca .) càtakapakùã . iti ràjavallabhaþ ..

#<kakut>#, [d] strã, (kaü sukhaü kàvayati gçhasthasya aunnatyaü pràpayatãti yàvat . vçùàõàü hi kakut gçhasthasya sukhalakùaõamiti bhàvaþ . kakuddhãnavçùapàlane daridratà iti saraõàt . ka + ku + õicr + pçùodaràditvàt hrasvaþ tugàgama÷ca .) vç ùàïgavi÷eùaþ . ùàüóera jhuüñ iti bhàùà . (yathà, atharvavede . 6 . 86 . 3 . %<samràóasya suràmoü kakun manuùyàõàm . devànàmardhabhàgasi tvaõako vçùo bhava>% .. skandhabhàgaþ .. yathà, bhàgavate 5 . 25 . 7 . %<dhyàyamànaþ suràsuroragasiddhagandharvavidyàdharamunigaõairanavaratamadamuditavikçtavihvalalocanaþ sulalitamukharikàmçtenàpyàyamànaþ svapàrùadavivudhayåthapapatãnaparimlànaràganavatulasikàmodamadhvàsavena màdyanmadhukaravràtamadhuragãta÷riyaü vaijayantãü svàü vanamàlàü nãlavàsà ekakuõóalo halakakudi kçtasubhagasundarabhujo bhagavàn màhendro vàraõendra iva kà¤canãü kakùàmudàralãlo bibharti>% ..) dhvajaþ . varaþ . iti medinã .. (yathà, çgvede . 8 . 44 . 16 .
     %<agnirmårdhàdivaþ kakutpatiþ pçthivyà ayam ..>%)

#<kakutsthaþ>#, puü, (vçùaråpadharasya devendrasya kakudi tiùñhati yaþ saþ . kakut + sthà + kaþ .) såryavaü÷ãyaràjavi÷eùaþ . sa tu ayodhyàdhipatiþ . (pura¤jayanàmàyaü .) ÷a÷àdaràjaputtraþ . ikùvàkuràjapauttra÷ca .. (yena càsau kakutsthanàmàsãt tatkathà harivaü÷e ailotpattau . 11 . 19--20 ..
     %<÷a÷àdasya tu dàyàdaþ kakutstho nàma vãryavàn .
     indrasya vçùabhåtasya kakutstho'jayatàsuràn ..
     pårbaü devàsure yuddhe kakutsthastena saþ smçtaþ .
     anenàstu kakutsthasya pçthurànenasaþ smçtaþ ..>% tathà ca mahàbhàrate 1 . 1 . 229 .
     %<puruþ kururyaduþ ÷åro vi÷vaga÷vo mahàdyutiþ .
     aõuho yuvanà÷va÷ca kakutstho vikramã raghuþ ..>%) skandhade÷asthite tri ..)

#<kakudaþ>#, puü klã, (kaü sukhaü utkarùaü và kauti prakà÷ayati dhàtånàmanekàrthatvàt kudhàturatra prakà÷anàrthaþ antarõyantàrtha÷ca . ku + kvip tuk ca pçùodaràditvàt tasya daþ . yadvà kasya sukhasya ÷arãrasya và kuü bhåbhiü målaü àkaramiti yàvat dadàtãti . kaku + dà + kaþ . yadvà %<kakudasyàvasthàyàü lopaþ>% . 5 . 4 . 146 . ardharcàdi-pàü . 2 . 4 . 31 .) pràdhànyam . (yathà atharvavede . 10 . 10 . 19 .
     %<årdhvo vindurudacarad brahmaõaþ kakudàdadhi .>% raghu÷ca . 6 . 71 ..
     %<ikùàkuvaü÷yaþ kakudaü nçpàõàü kakutstha ityàhitalakùaõo'bhåt .
     kàkutstha÷abdaü yata unnatecchàþ ÷làghyaü dadhatyuttarako÷alendràþ ..>%) ràjacihnam . tattu ÷vetacchatràdi . (yathà raghuþ . 3 . 70 .
     %<atha sa viùayavyàvçttàtmà yathàvidhi sånave nçpatikakudaü dattvà yåne sitàtapavàraõam ..>%) vçùàïgam . jhuüña iti bhàùà . ityamaraþ .. 3 . 3 . 91 .. (yathà mahàbhàrate . 13 . 14 . 236-239 .
     %<vçùaråpadharaü sàkùàt kùãrodamiva sàgaram .
     kçùõapucchaü mahàkàyaü madhupiïgalalocanam ..
     vajrasàramayaiþ ÷çïgairniùñaptakanakaprabhaiþ .
     sutãkùõairmçduraktàgrairutkirantamivàvanim ..
     jàmvånadena dàmnà ca sarvataþ samalaïkçtam .
     suvaktrakhuranàsa¤ca sukarõaü sukañãtañam ..
     supàr÷vaü vipulaskandhaü suråpaü càrudar÷anam .
     kakudaü tasya càbhàti skandhamàpårya dhiùñhitam ..>%) parbatàgrabhàgaþ . iti amarañãkàyàü svàmã ..

#<kakudmàn># [t] puü, (kakudasyàstãti . matup iti
     %<màdupadhàyà÷ca mato rvo yavàdibhyaþ . 8 . 2 . 9 .>% na masya vakàratvam .) vçùaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, kumàre . 1 . 56 .
     %<tuùàrasaüghàta÷ilàþ khuràgraiþ samullikhan darpakalaþ kakudmàn ..>%) parvataþ . ityamarañãkàyàü svàmã .. (yathà, viùõupuràõe 2 . 4 . 27 .
     %<kakudmàn parbatabaraþ sarinnàmàni me ÷çõu ..>%) çùabhauùadham . iti ràjanirghaõñaþ .. atra kvacidapavàdaviùaye'pyutsargo'bhinivi÷ate iti nyàyàt vatupràptau matupratyayaþ .. iti mugdhabodhamatam .. (årmiþ . yathà, yajurvede . 9 . 6 .
     %<årmiþ pratårtiþ kakudmàn ..>%)

#<kakudmatã>#, strã, (kakudiva vçùaskandhavat ati÷ayito màüsapiõóaþ astyasyàm . mutup . yavàditvàt na masya vatvaü striyàü ïãp .) kañiþ . ityamaraþ .. 2 . 6 . 74 . pàchà iti bhàùà ..

#<kakundaraü>#, klã, (kasya ÷arãrasya kuü bhåmiü nitambasthalavi÷eùaü dçõàtãti . kaku + dé + khac mumca .) kukundaram . nitambasthakåpakadvayam . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ ràjanirghaõña÷ca .. (yathàha, yàj¤avalkyaþ . 3 . 96 .
     %<kanãnike càkùikåñe ÷askulãkarõapatrakau .
     karõau ÷aïkhau bhruvau dantaveùñàvoùñhau kakundare ..>%
     %<sakçdvibhakta÷caturasraþ kakundaravibhàga÷obhã rathàïgàkàrasaüsthita÷ca nitambabhàgaþ .>% iti da÷akumàre ..)

#<kakup>#, [bh] strã, (kaü vàtaü skubhnàti vistàrayati yà . skubha iti sautraþ . kvip . pçùodaràditvàt salopaþ .) dik . ityamaraþ .. 1 . 3 . 1 . praveõã . ÷obhà . campakamàjà . iti medinã .. ÷àstram . iti vi÷vaþ ..

#<kakubh>#, strã, (kaü sukhaü ànandaü skubhnàti vistàrayati yà pçùodaràditvàt salopaþ .) ràgiõãvi÷eùaþ . tasyà nàmàntaram . kuhuþ . tasyà lakùaõam .
     %<pãtaü vasànà vasanaü suke÷ã vane rudantã pikanàdadånà .
     vilokayantã kakubho'tibhãtà mårtiþ pradiùñà kakubhastatheyam ..>% iti saïgãtadàmodaraþ .. (dik . yathà, màgavate . 2 . 7 . 25 . %<vakùaþsthalaspar÷arugnamahendravàhadantairvióambitakakubjuùa åóhahàsam>% .. dakùakanyà . saiva gharmapatnã . gathà tatraiva . 6 . 6 . 4 .
     %<bhànurlambà kakub jàmirvi÷và sàdhyà marutvatã ..>%)

#<kakubhaþ>#, puü, (kasya vàtasya kuþ bhåmiþ sthànaü prakà÷aråpavi÷eùa iti yàvat bhàtyasmàt . kaku + bhà + kaþ . yadvà kaü vàtaü skubhnàti vistàrayati . ka + skumbha + kaþ + pçùodaràditvàt salopaþ ..) arjunavçkùaþ . (yathà, cakrapàõidattakçtasaügrahe ..
     %<godhåmakakubhacårõaü chàgapayogavyasarpiùà pakvam .
     madhu÷arkaràsametaü samayati hçdrogamuddhataü puüsàm ..
     målaü nàgabalàyàstu cårõaü dugdhena pàyayet .
     hçdroga÷vàsakàsaghnaü kakubhasya ca valkalam ..
     rasàyanaü paraü balyaü vàtajinmàsayojitam .
     saüvatsaraprayogena jãvet varùa÷ataü naraþ ..>%) vãõàïgam . tatparyàyaþ . prasevakaþ 2 . ityamaraþ .. 1 . 7 . 7 .. vãõàpràntavakrakàùñham . daõóàdhaþ÷abdagàmbhãryàrthaüdàrumayaü bhàõóaü yaccarmaõàcchàdya dãyate tatretyanye . vãõàsthitàlàvuphale ityapare . iti bharataþ .. ràgavi÷eùaþ . iti medinã .. (÷ivaþ . yathà mahàbhàrate 13 . ÷ivasahasranàmakãrtane 17 . 130 .
     %<haryakùaþ kakubho vajrã ÷atajihvaþ sahasrapàt ..>%)

#<kakubhà>#, strã, (kena àdityena kutsitàni bhàninakùatràõyasyàm . ñàvanto'pãti ka÷cit tanna . vyadhikaraõabahubrãhiprasaïgàt .) dik . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ .. (kena såryeõa dinaprakà÷eneti bhàvaþ kutsità bhàti . bhà dãptau . iti dhàtoþ supãti kaþ . bhidàdyaï và . ràtràvevàsyà màdhuryasyàdhikyamiti tàtparyàrthaþ .) ràgiõãvi÷eùaþ . iti halàyudhaþ ..

#<kakubhàdanã>#, strã, (kakubhaþ arjuna iva adyate'sau tulyaguõatvàt . kakubha + ad + karmaõi lyuñ + striyàü ïãp .) nalãnàmagandhadravyam . iti ÷abdacandrikà ..

#<kakka># hàse . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü--paraü--akaü-- señ .) kopadhaþ . kakkati . iti durgàdàsaþ ..

#<kakkolaþ>#, puü klã, (kakate gacchati di÷i prakà÷ate ityarthaþ tataþ kvip kakkolati saüstyàyati kuladhàtorjvalàditvàt õaþ . kakcàsau kola÷ceti .
     %<pågakakkolakarpåralavaïgasumanaþphalairityukteþ .>%) sugandhidravyavi÷eùaþ . kàükalà iti bhàùà . asya guõàþ . kañutvam . hçdyatvam . sugandhitvam . kaphavàtanà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. (yathà ràmàyaõe 3 kàõóe .
     %<vanàni ca suramyàõi kakkolànàü tvacasya ca ..>%)

#<kakkolakaü>#, klã, (kakkolasya + idamarthe svàrthe và kan . ÷àlmalidvãpàntargatasaptamavarùaparbataþ . tadvicaraõaü viùõupuràõe 2 aü÷e 4 adhyàye draùñavyam ..) gandhadravyavi÷eùaþ . kàükalà iti khyàtam . tatparyàyaþ kolakam 2 koùaphalam 3 . ityamaraþ .. kçtaphalam 4 kañukaphalam 5 dveùyam 6 sthålamaricam 7 kakkolam 8 màdhavocitam 9 kàlam 10 kañaphalam 11 maricam 12 . asya guõàþ . kañutvam . tiktatvam . uùõatvam . vaktrajàóyaharatvam . dãpanatvam . pàcanatvam . rucikàritvam . kaphavàtaroganà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..
     (%<kakkolakaü lavaïga¤ca tiktaü kañukaphàpaham .
     laghutçùõàpahaü vaktrakledadaurgandhyanà÷anam ..>% iti su÷rutaþ ..)

#<kakkha># hàse . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü--paraü--akaü-- señ .) kopadhaþ . kakkhati . iti durgàdàsaþ ..

#<kakkhañaþ>#, tri, (kakkhati hasati yaþ .. praphullamukho janaþ . iti vyutpattyarthaþ . anyastu råóhyarthaþ . kakkha añan . athavà kakkhaü prasannabhàvaü añati addayati karka÷àntarvçttitvàt kakkha + añ + ac . yadà kañhiõyàü vartate tadà kakkhati kçùñyà prakà÷ayati varõàn . antarõijarthaþ .) kañhinaþ . ityamaraþ ..

#<kakkhañapatrakaþ>#, puü, (kakkhañàni prakà÷ànvitàni patràõi yasya . kap .) vçkùavi÷eùaþ . pàña iti bhàùà . tatparyàyaþ . paññaþ 2 vàja÷alaþ 3 ÷àõiþ 4 cimaþ 5 . iti ÷abdamàlà ..

#<kakkhañã>#, strã, (kakkhati bhåkarùaõena prakà÷ayati varõàn . atràpyantarõic ÷akàdibhyo'ñan gauràditvàt ïãù .) khañikà . khaóã iti bhàùà . tatparyàyaþ . varõalekhà 2 kañhinã 3 khañã 4 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kakùaþ>#, puü, (kaùatãti . kaù hiüsàyàü %<vçtévadihanikamikaùibhyaþ saþ>% . uõàü 3 . 62 . iti saþ .) bàhumålam . ityamaraþ . 2 . 6 . 79 .. kàük vagal iti ca bhàùà .. (yathà, mahàbhàrate 4 . 6 . 1 .
     %<vadaryaråpàn pratigçhya kà¤canànakùàn sa kakùe parirabhya vàsasà ..>%) tçõam . vãrut . ityamaraþ .. 3 . 3 . 218 . (yathà, manuþ 7 . 110 .
     %<yathoddharati nirdàtà kakùaü dhànya¤ca rakùati ..>%
     %<yathà kùetre dhànyatçõàdikayoþ sahotpannayorapi dhànyàni lavanakartà rakùati tçõàdika¤coddharati .>% iti taññãkàyàü kullåkabhaññaþ ..) ÷uùkatçõam . iti dharaõã .. (yathà, màdhaþ . 2 . 42 .
     %<prakùipyodarciùaü kakùe ÷erate te'bhimàrutam ..>%) kacchaþ . (yathà mahàbhàrate . 1 . vàraõàvatàgamane . 146 . 22 ..
     %<kakùaghnaþ ÷i÷iraghna÷ca mahàkakùe vilaukasaþ .
     na dahediti càtmànaü yo rakùati sa jãvati ..>% vilaukaso mahàkakùe vçhatkacche ityarthaþ ..) ÷uùkavanam . pàpam . iti hemacandraþ .. araõyam . iti rudraþ .. (yathà mahàbhàrate 1 . khàõóavadahanaparbaõi . 231 . 3 .
     %<ayamagnirdahan kakùamita àyàti bhãùaõaþ ..>%) bhittiþ . pàr÷vaþ . iti bharatadhçtàjayaþ .. (yathà, ràmàyaõe . 5 . 5 . 25 .
     %<tasya vànarasiühasya kramamàõasya sàgaram .
     kakùàntaragato vàyurjãmåta iva garjati ..>%)

#<kakùaruhà>#, strã, (kakùe kacche jalapràye rohati iti . kakùa + ruha + ka . asyà anåpajàtatvàt tathàtvam .) nàgaramustà . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 2,004a]>@
#<kakùà>#, strã, (kaùa-hiüsàdau + saþ ñàp ca .) hastirajjuþ . kà¤cã . gehaprakoùñhakaþ . (yathà, bhàgavate 3 . 15 . 27 .
     %<tasminnatãtya munayaþ saóasajjamànàþ kakùàþ samànavayasàvatha saptamàyàm ..>%) bhittiþ . sàmyam . rathabhàgaþ . antarãyapa÷cimà¤calam . paridhànavastrasya pçùñhato nihità¤calam . udgràhiõã . iti hemacandraþ .. (kàchà koücà àücal ityàdi bhàùà .. yathàha yogiyàj¤avalkyaþ .
     %<paridhànàt vahiþ kakùà nibaddhà hyàsurã bhavet ..>%)
     %<vàme pçùñhe tathà nàbhau kakùàtrayamudàhçtam .
     ebhiþ kakùaiþ parãdhatte yo vipraþ sa ÷uciþ smçtaþ ..>% iti smçtiþ .. spardhàpadam . iti medinã rudra÷ca .. kakùyà . hastimadhyade÷abndhanarajjuþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. kùudrarogavi÷eùaþ . tasya lakùaõaü yathà --
     %<bàhupàr÷vàüsakakùeùu kçùõasphoñàü savedanàm .
     pittaprakopasammåtàü kakùàmityabhinirdi÷et ..>% iti màdhavakaraþ .. taccikitsà yathà --
     %<kakùà¤ca gandhanàmnã¤ca cikitsati cikitsakaþ .
     paittikasya visarpasya kriyayà pårbamuktayà ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<kakùàpañaþ>#, puü, (kakùàkàraþ hastirajjutulyaþ pañovastram .) kaupãnam . iti halàyudhaþ .. (kakùàyàþ gçhaprakoùñhakasya pañaþ iti vigrahe gçhabhittisthapañaþ ..)

#<kakùàvàn>#, [t] puü, (kakùà sarvavastuni sàmyaü sà vidyate yasya . kakùà + matup masya vaþ .) munivi÷eùaþ . iti hemacandraþ ..

#<kakùàvekùakaþ>#, puü, (kakùàyàþ avekùakaþ yadvà kakùàü vanopavanàdikaü ràjàntaþpuraü và avekùate iti . ava + ãkù + õvul .) ÷uddhàntapàlaþ . udyànapàlaþ . raïgàjãvaþ . kaviþ . ùiógaþ . dvàþsthaþ . iti medinã ..

#<kakùotthà>#, strã, (kakùàt jalapràyade÷àt uttiùñhati jàyate yà . kakùa + ut + sthà + kaþ ñàp ca .) bhadramustà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kakùyaü>#, klã, (kakùàyai sàmyàya bhavam . kakùà + yat .) eùaõikàsthakañorà . iti mitàkùarà . niktiraü vàñã iti bhàùà .. (tri, kakùapårakaþ . yathà, çgvede 5 . 44 . 11 .
     %<÷yena àsàmaditiþ kakùyo madovi÷vavàrasya yajatasya màyinaþ ..>%)

#<kakùyà>#, strã, (kakùe bhavà . kakùa + ÷arãràvayavàt + yat ñàp ca .) kakùarajjuþ . kàchadaóã iti khyàtà . carmarajjuþ . ityanye . iti bharataþ .. gajamadhyabandhanacarmarajjuþ . iti sàrasundarã .. tatpayyàryaþ . cåùà 2 varatrà 3 . ityamaraþ .. 2 . 8 . 42 . våùà 4 dçùyà 5 dåùyà 6 kakùà 7 . iti taññãkà . harmyàdiprakoùñhaþ . ràjagçhàderveùñanàvacchinno de÷aþ . (mahala iti bhàùà . yathà ràmàyaõe . 2 . 20 . 11 .
     %<pravi÷ya prathamàü kakùyàü dvitãyàyàü dadar÷a saþ .
     bràhmaõàn vedasampannàn vçddhàn ràj¤àbhisatkçtàn ..>%) kà¤cã . ityamaraþ .. 3 . 3 . 157 . antargçhamiti subhåtiþ .. (yathà, kumàre 7 . 70 .
     %<kràntàni pårbaü kamalàsanena kakùyàntaràõyadripatervive÷a ..>%) sàdç÷yam . udyogaþ . vçhatikà . uttarãyavastram . iti hemacandraþ .. gu¤jà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kakha># e ma hàse . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü -akaü-señ .) edit ghañàdiþ iti vopadevaþ . pàõinãmate tu editvaü na tena akakhãt akà khãt iti syàt .) ma kakhayati e akakhãt . iti durgàdàsaþ ..

#<kakhyà>#, strã, (kakhati hasatãva prakà÷ate ÷obhate . kakh + yat + striyàü ñàp .) kakùà . harmyàdiprakoùñhaþ . iti ÷abdaratnàvalo ..

#<kaga># ma e kriyàsu . kriyàmàtre . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-sakaü-akaü ca-señ . ghañàdi edit iti vopadevaþ . naidit iti pàõiniþ . akagãt akàgãt ..) tena ma kagayati . e akagãt . kriyàmàtre . kagati lokaþ gacchatãtyarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<kaïkaþ>#, puü, (kaïkate udgacchati iti . kaki gatau . kak + ac + iditvànnum .) pakùivi÷eùaþ . kàük iti bhàùà . tatparyàyaþ . lohapçùñhaþ 2 . ityamaraþ 2 . 5 . 16 .. sadaü÷avadanaþ 3 kharaþ 4 raõàlaïkaraõaþ 5 kråraþ 6 àmiùapriyaþ 7 . iti ràjanirghaõñaþ .. ariùñaþ 8 kàlapuùñaþ 9 kiü÷àruþ 10 lohapçùñakaþ 11 . iti jañàdharaþ .. dãrghapàdaþ 12 dãrghapàt 13 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà bhàgavate 3 . 10 . 23 . %<kaïkagçdhravaña÷yenabhàsabhàsakavarhiõaþ>% .) yamaþ . chadmadvijaþ . iti medinã .. yudhiùñhiraràjaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 4 . 6 . 14 .
     %<÷çõvantu me jànapadàþ samàgatàþ kaïko yathàhaü viùaye prabhustathà ..>% ÷àlmalidvãpàntargatapa¤camavarùaparbataþ . tadvivaraõaü viùõupuràõe 2 aü÷e 4 adhyàye draùñavyam . kùattriyaþ . iti ÷abdamàlà .. kaüsàsurabhràtà . sa tu ugrasenaputtraþ . (yathà, bhàgavate 9 . 24 . 24 .
     %<kaüsaþ sunàmà nyagrodhaþ kaïkaþ ÷aïkuþ suhåstathà ..>%) mahàràjacåtaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kaïkañaþ>#, puü, (kaü dehaü kañati àvçõotãti . ka + kaña + ac . athavà-kaki laulye iti kaïkate kùaõena nà÷atàü yàti acirasthàyitvàt kaki + añan .) (kavacaþ . ityuõàdikoùaþ .. pratisaüskçtenàmara÷ca .. (yathà, raghuþ . 7 . 59 . %<sarvàyudhaiþ kaïkañabhedibhi÷ca>% ..)

#<kaïkañakaþ>#, puü, (kaïkaña + svàrthe kan .) sannàhaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 64 . sàüjoyà iti bhàùà ..

#<kaïkaõaü># klã, (kaü ÷ubhaü kaõatãti . ka + kaõa ÷abde + kartari ac-pçùodaràditvàt õatvam .) svanyamakhyàtahastàbharaõam . tatparyàyaþ . karabhåùaõam 2 .. ityamaraþ 2 . 6 . 108 .. kau÷ukam 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, bhàgavate 6 . 16 . 30 .
     %<mçõàlagauraü sitivàsasaü sphurat kirãñakeyårakañitrakaïkaõam ..>%) hastasåtram . maõóanam . ÷ekharam . iti vi÷vaþ ..

#<kaïkaõã>#, strã, (kaki gatau gha¤ kaïkaþ tasmin aõatiaõa ÷abde tataþ ac gauràditvàt ïãù . ÷akagdhvàdivat sandhiþ . yadvà kaü sukhaü kaõati iti kaõa + pacàdyac .) kiïkiõã . kùudraghaõñikà . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<kaïkaõãkà>#, strã, (caïkaõyate punaþ punaþ kaõati . kaõa÷abde asmàd yaïlugantàt %<caïkiõaþ kaïkaõa ca ..>% 4 . 18 . uõàü iti ãkan dhàtoþ kaïkaõàde÷a÷ca .) kùudraghaõñikà . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<kaïkataü>#, klã, (kaïkate ÷iromalaü pràpnotãti . kaki gatau + atac .) kaïkatikà . ityamarañãkàyàü bharataþ .. ciruõã iti khyàtam ..

#<kaïkataþ>#, puü, (kaïkate bhåmiü bhittvà udgacchati jhañiti nà÷aü gacchati và . kaki gatau iti dhàtoþ atac .) vçkùaþ . ityuõàdikoùaþ .. (ke÷aprasàghanã kaïkatã . ciruõãiti bhàùà . yathà, atharvavede 14 . 2 . 68 . %<kçtrimaþ kaïkataþ ÷atadanya eùaþ . apàsyàþ ke÷yaü malamapa÷ãrùaõyam likhàt>% .. alpaviùapràõivi÷eùaþ . yathà, çgvede . 1 . 191 . 1 .
     %<kaïkato nakaïkato'tho satãnakaïkataþ ..>%)

#<kaïkatikà>#, strã, (kaïkate mårdhajena sambandhaü garchatãti . kakigatau bàhulakàdatac . gauràditvàt ïãù svàrthe kan keõa iti hrasvaþ . yadvà kasya ÷iraso'ïkàþ . ÷akagdhvàditvàt sandhiþ . kaïkeùu atati tataþ kvun . tata itvaü ñàp ca .) ke÷aprasàdhanàrthakàùñhàdinirmitadravyam . ciruõã kàükui ityàdi bhàùà . tatparyàyaþ . prasàdhanã 2 . ityamaraþ . 2 . 190 .. kaïkatã 3 kaïkatam 4 prasàdhanam 5 . iti taññãkà . ke÷amàrjanam 6 . iti jañàdharaþ .. phalã 7 phalikta 8 phaliþ 9 . iti ÷abdaratnàvalã .. asya guõàþ . dhålãjantumalakaõóu÷iroroganà÷itvam . kàntike÷avçddhike÷aprasannatàkàritva¤ca . iti ràjavallabhaþ . nàgabalà . iti vaidyakam ..

#<kaïkatã>#, strã, (kaïkate ÷iroruhaü pràpnoti . kaki gatau + bàhulakàdatac gauràditvàt ïãù .) kaïkatikà . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<kaïkatroñaþ>#, puü, (kaïkàt pakùivi÷eùàt àtmànaü tràti . kaïka + trà + añan pçùodaràditvàt sàdhuþ . yadvà kaïkavat troñayati kaïka + truñ + õic + kartaryac .) matsyavi÷eùaþ . kàükilà iti bhàùà . tatparyàyaþ . jalavyadhaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kaïkatroñiþ>#, puü, (kaïkasya troñiriva troñi÷ca¤curyasya .) matsyavi÷eùaþ . kàükilà iti bhàùà . tatparyàyaþ . jajasåciþ 2 . iti jañàdharaþ ..

@<[Page 2,005a]>@
#<kaïkapatraþ>#, puü, (kaïkasya pakùivi÷eùasya patrameva patraü pakùo yasya .) bàõavi÷eùaþ . iti halàyudhaþ .. (yathà ràmàthaõe 6 . 28 . 4 .
     %<vivyadhurghoraråpàste kaïkapatrairajihmagaiþ ..>% kaïkasya pakùivi÷eùasya patram . yathà, %<nakhaprabhàbhåùitakaïkapattre>% .. raghuþ 2 . 31 ..)

#<kaïkamàlà>#, strã, (kaïkaü càpalyaü karacà¤calyaü malate dhàrayati . kaki càpalye + gha¤ . kaïka + mala dhçtau . maladhàtoþ upapade karmaõyaõ ñàp ca .) karatàlãvàdyam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kaïkamukhaþ>#, puü, (kaïkasya mukhamiva mukhaüyasya .) sandaü÷aþ . iti hemacandraþ .. sàüóà÷i iti bhàùà . (klã, nàlyoddharaõàrthaþ yantrabhedaþ . sa tu asthivinaùña÷alyoddharaõàrthamupadi÷yate ..) asya pra÷aüsà yathà, %<nirvartate sàdhvavagàhane ca ÷alyaü pragçhyoddharate ca yasmàt . yantreùvataþ kaïkamukhaü pradhànaü sthàneùu sarveùvavikàri caiva>% .. su÷ruto .. (tri, yathà ràmàyaõe 6 . 79 . 69 ..
     %<vyàghra-siühamukhàn bàõàn kàkakaïkamukhànapi ..>%)

#<kaïkaraü>#, klã, (kaü jalaü kãryate'tra . kaü + ké àdhàre ap .) takram . iti hemacandraþ ..

#<kaïkaraþ>#, tri, (kaü sukhaü kirati kùipatãti . kaü + ké + ac .) kutsitaþ . iti hemacandraþ ..

#<kaïkarolaþ>#, puü, (kaïka iva lolaþ lasya raþ .) nikocakaùñakùaþ . iti ÷abdacandrikà .. kàükarola iti khyàtà latà ca ..

#<kaïkaloóyaü>#, klã, (kaïka iva loóyate àloóyate . iti kaïka + loó + õyat .) aïkaloóyam . cañi¤cità ci¤coóamåla iti ca bhàùà . asya guõàþ . gurutvam . ajãrõakàritvam . ÷ãtalatva¤ca . iti ka÷cidràjavallabhaþ ..

#<kaïka÷atruþ>#, puü, (kaïkasya ÷atruþ . pç÷niparõyàstu kaïkanà÷akatvamàhuþ ata asya tathàtvam .) pç÷niparõã . iti ÷abdacandrikà ..

#<kaïka÷àyaþ>#, puü, (kaïka iva ÷ete . ÷ãï + õaþ .) kukkuraþ . iti ÷abdamàlà ..

#<kaïkà>#, strã, (kaïkate càpalyaü gacchati yà pitràdyàdarava÷àt . kaki + ac .) ugrasenaràjakanyà . sà tu vasudevànujapatnã . (yathà, ÷rãmàgavate . 9 . 24 . 25 .
     %<kaüsà kaüsavatã kaïkà ÷årabhå ràùñrapàlikà .
     ugrasenaduhitaro vasudevànujastriyaþ ..>%) go÷ãrùacandanam . tadyathà . %<go÷ãrùaü candanaü kçùõatàmramutpalagandhikam . kaïkà>% ityàdi ÷abdamàlà ..

#<kaïkàlaþ>#, puü, (kaü sukhaü ÷iro và kàlayati kùipatãti kaü + kàli + ac .) ÷arãràsthi . ityamaraþ . 2 . 6 . 69 .. samudita÷arãràsthisaüùàtastvaïmàüsarahitaþ . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . karaïkaþ 2 asthipa¤jaraþ 3 . iti vaidyakam .. (yathà, sundopasundopàkhyàne 2 . 24 . %<asthikaïkàlasaïkãrõà bhårbabhåva>% ..)

#<kaïkàlamàlã>#, [n] puü, (kaïkàlànàü màlà asti asya vrãhyàditvàdiniþ .) mahàdevaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kaïkuþ>#, puü, (kaïkate auddhatyaü laulyaü và pràpnotãti . kaki gatau + un .) ugrasenaputtraþ . sa tu kaüsàsurabhràtà . (yathà, ÷rãbhàgavate 9 . 24 . 24 ..
     (%<kaüsaþ sunàmà nyagrodhaþ kaïkaþ kaïkuþ suhåstathà ..>%) kvacit ÷aïkuritipàñhaþ .) kaïgutçõam . iti dviråpakoùaþ ..

#<kaïkuùñhaü>#, klã, (kaïkustçõavi÷eùaþ tasya samãpe tiùñhati . kaïku + sthà + ka + ùatvam .) parbatãyamçttikàvi÷eùaþ . tatparyàyaþ . kàlakuùñam 2 viraïgam 3 raïgadàyakam 4 recakam 5 pulakam 6 ÷odhakam 7 kàlapàlakam 8 . taddvidhà rajatàbhaü svarõàbha¤ca . asya guõàþ . kañutvam . uùõatvam . kaphavàtavraõa÷ålanà÷itvam . recakatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. apica .
     %<pãtaprabhaü guru snigdhaü ÷reùñhaü kaïkuùñhamàdimam .
     ÷yàmaü pãtaü laghu tyaktasattvaü neùñaü hi reõukam ..>% (ida¤ca himàlaya÷ikhare jàyate . yaduktaü--
     %<himavat pàda÷ikhare kaïkuùñhamupajàyate .
     tatraikaü nàlikàkhyaü syàttadanya dreõukaü smçtam ..>%
     %<kaïkuùñhaü recanaü tiktaü kañåùõaü varõakàrakam .
     kçmi÷othodaràdhmànagulmànàha kathàpaham ..>%)

#<kaïkeruþ>#, puü, (kaïkate bhakùaõàya laulyaü gacchati . kaki + eruþ .) kàkavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . dvàrabalibhuk 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kaïkeliþ>#, puü, (kaü sukhaü tasmai keliþ yatra .) a÷okavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kaïkellaþ>#, puü, (kaki + ellapratyayaþ .) vàståkam . iti ÷abdamàlà ..

#<kaïkelliþ>#, puü, (kaïka + bàhulakàt eliþ pçùodaràditvàt la÷ca .) a÷okavçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kaïkhaü>#, klã, (kaü sukhaü khalatyanena . khala + bàhulakàt óaþ .) bhogaþ . iti ÷abdamàlà .. (kaü + khaü . brahma . yathà chàndyogopaniùadi 4 . 10 . 5 .
     %<pràõo brahma kaü brahma khaü brahmeti sahovàca vijànàmyahaü yatpràõo brahma ka¤catu kha¤ca na vijànàmãti te hocuryadeva kaü tadeva khaü yadeva khaü tadevakamiti pràõa÷ca hàsmai tadàkà÷a¤cocuþ ..>%)

#<kaïguþ>#, strã, (kaü sukhaü aïgati aïgayati và agi gatau + õyantàdasmàt mçgaùvàditvàt kuþ ÷akandhvàditvàt akàrasya lopa÷ca .) pãtataõóulà . kàïgani iti bhàùà . tatparyàyaþ . priyaïguþ 2 . ityamaraþ .. 2 . 9 . 20 . kaïgåþ 3 priyaïgaþ 4 . iti taññãkà .. (tathàcoktam .
     %<striyàü kaïgupriyaïgå dve kçùõaraktasitàstathà .
     pãtà caturvidhà kaïgustàsàü pãtàü varà smçtà ..>%)

#<kaïgukà>#, strã, (kaü sukhaü aïgayati pràpayati j¤àpayati và . agi gatau õyantàn mçgayvàditvàt kuþ iditvàt num ÷akandhvàditvàt alope sandhiþ . svàrthe kan tataùñàp .) kaïguþ . asya guõàþ . dhàtu÷oùaõatvam . pitta÷leùmanà÷itvam . råkùatvam . vàyuvardhakatvam . puùñikàritvam . gurutvam . bhagnasandhànakàritva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<kaïgunã>#, strã, (kaügvà nãyate kaïgu÷abdena j¤àyate ityarthaþ . kaïga + nã + bàhulakàt karmaõi óaþ . gauràditvàt ïãù .) dhànyavi÷eùaþ . kàógani iti bhàùà . tatparyàyaþ . priyaïguþ 2 kaïguþ 3 cãnakaþ 4 pãtataõóulaþ 5 atyantasukumàraþ 6 . asyà guõàþ . madhuratvam . rucikàritvam . kaùàyatvam . svàdutvam . ÷ãtalatvam . vàtakàritvam . pittadàhanà÷itvam . råkùatvam . bhagnàsthibandhakàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kaïgunãpatrà>#, strã, (kaïgunyàþ patramiva patramasyàþ .) paõyàndhàtçõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kaïgulaþ>#, puü, (kaïgu làti gçhõàti anena kaïgu + là + bàhulakàt gha¤arthe karaõe kaþ .) pàõiþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<kaca># rave . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü--paraü--akaü-- señ .) kacati . ravaþ ÷abdaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<kaca># i bandhe . tviùi . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-- paraü bandhe sakaü dãptau akaü--idit--señ .) i ka¤cati . iti durgàdàsaþ ..

#<kaca># ïa bandhe . tviùi . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-- àtmaü bandhe sakaü dãptau akaü--señ .) ïa ka¤cate kacate . tviñ dãptiþ . iti durgàdàsaþ ..

#<kacaþ>#, puü, (kacate ÷obhate ÷irasãti . kac + pacàdyac . kacyate badhyate iti kaca bandhe + karmaõi ap và .) ke÷aþ . ityamaraþ .. 2 . 6 . 95 .. (yathà, mahàbhàrate 1 . 128 . 19 ..)
     %<kaceùu ca nigçhyaitàn nivihatya balàdbalã .
     cakarùa kro÷ato bhåmau ghçùñajànu÷iroüsakàn ..>%) vçhaspatiputtraþ . (kacate dãpyate tapastejaseti kac + dãptau + pacàdyac . purà kila suràsurasaügràme asuràõàü yàneva devà nijaghnastàü÷càsuragururu÷anàþ sa¤jãvanãvidyayà punarjãvayàmàsa . suragururvçhaspatiþ punastadvidyànabhij¤atayà suràn raõanihatàn jãvayituü na ÷a÷àka . taddar÷anabhãtà devà guruputraü kacamupàgamya arthyàmirvàgmiþ santoùya taü sa¤jãvanãlàbhàya ÷ukrasakà÷aü prerayàmàsuþ . kaco 'pi surakàryasiddhaye gurutvenàïgã kçtya nitaràü bhaktyà paricaryayà ca kàvyaü paritoùayan brahmacaryamàlambyàdhãtavàn . kråraprakçtayo daityàþ khalu kacàbhisandhiü vij¤àya taü vàradvayaü nihatyàpi yadà pårõakàmà nàsan tadà bhåyo'pi tanmàüsàdikaü lava÷aþ kçtvà ÷ukrameva surayàsaha bhojayàmàsuþ ÷ukrastu svaduhiturdevayànyàþ sasnehanirbandhàüti÷ayena svodaragataü kacaü sa¤jãvanãvidyàü pradàyàjãvayat . tataþ pràptajãvaþ kçtàrtha÷ca kaco'tãvahçùñacittayà devayànyà patitvena anuruddho'pi sambandhànurodhàt naiva svãcakàra . sutaràü krodhaparatantrayà tayà niùphalavidyo bhavetyabhi÷aptastenàpi tvamapi kùattriyabhàryà bhaviùyasãti ÷aptà devayànã .. etadvivaraõaü savistaraü mahàbhàratãyasambhavaparbaõi 1 . 76 adhyàye dar÷anãyam ..) bandhaþ . ÷uùkavraõaþ . iti medinã .. meghaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<kacaïganaü>#, klã, (kacasya janakolàhalaravasya aïganam . ÷akandhvàditvàt sandhiþ .) vikrayasthànam . tatparyàyaþ . nirmuñaþ 2 paõyàjiram 3 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kacaïgalaþ>#, puü, (kacyate rudhyate velayà athavà kacate àtmànaü velàbhåmiü na laïghayatãti yàvat bàhulakàt aïgalac .) samudraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kacapaü>#, klã, (kacate ÷omate . %<uùikañidalikacikhajibhyaþ kapan>% iti uõàü . 3 . 142 . kaca + kapan .) tçõam . ÷àkapatram . ityuõàdikoùaþ ..

#<kacapakùaþ>#, puü, (kacànàü ke÷ànàü pakùaþ samåhaþ .) ke÷asamåhaþ . ityamaraþ .. 2 . 6 . 98 ..

#<kacapà÷aþ>#, puü, (kacànàü ke÷ànàü pà÷aþ . samåhaþ .) ke÷asamåhaþ . ityamaraþ .. 2 . 6 . 98 ..

#<kacamàlaþ>#, puü, (kacaü kacavat varõaü malate dhàrayatãti . kaca + mal + karmaõyaõ .) dhåmaþ . iti hàràvalã .. khatamàla iti ca pàñhaþ ..

#<kacaripuphalà>#, strã, (kacasya ripuþ phalamasyàþ .) ÷amãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kacahastaþ>#, puü, (kacànàü hastaþ samåhaþ .) ke÷asamåhaþ . ityamaraþ .. 2 . 6 . 98 ..

#<kacà>#, strã, (kacyate rudhyate lauha÷çïkhalàdibhiriti yadvà kacate ÷obhate ràjagçhe iti .) kaca + ac + ñàp .) hastinã iti medinã .. ÷obhà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kacàku>#, tri, (kaca iva akati vakraü gacchati . aka + un .) duràdharùam . duþ÷ãlam . iti medinã ..

#<kacàkuþ>#, puü, (kaca iva kacanirmitaveõãvat akati kauñilyaü yathà tathà gacchatãti aka + un .) sarpaþ . iti medinã ..

#<kacàñuraþ>#, puü, (kacavadañati meghavat ÷ånye vihara tãti . kaca + añ + urac .) pakùivi÷eùaþ . óàk iti bhàùà . tatparyàyaþ . ÷itikaõñhaþ 2 dàtyåhaþ 3 kàkamadguþ 4 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kacàmodaü>#, klã, (kacaü àmodayatãti-à-mud-õicac .) bàlakam . iti ràjanirghaõñaþ .. bàlà iti bhàùà .

#<kacuþ>#, strã, (kacate ÷obhate . kac + un .) kaccã . svanàmakhyàtagulmaþ . iti puràõam .. måla÷àkavi÷eùaþ . yathà --
     %<kadalã dàóimã dhànyaü haridrà màõakaü kacuþ .
     vilvo'÷oko jayantã ca vij¤eyà navapatrikà ..>% iti tithyàditattve durgotsavatattvam ..

#<kaccañaü>#, klã, (ku kutsitaü cañatãti . cañ + ac . bàhulakàt koþ kat . kutsitam .) jalapippalã . iti vaidyakam ..

#<kaccaraü>#, tri, (ku kutsitaü caratãti . ku + cara + ac koþ kadàde÷aþ . athavà careùñaþ .) malinam . ityamaraþ .. 3 . 1 . 55 . kutsitam . iti medinã ..

#<kaccaraü>#, klã, (ku kutsitaü caryate àcaryate yat yadvà kena jalena caryate vyavahriyate yat pçùodaràditvàt cakàrasya dvitvam .) takraü . iti medinã ..

#<kaccit>#, vya, (kacca cicca anayoþ samàhàraþ . koþ kadàde÷aþ . athabà kàmyate iti kad cãyate ni÷cãyate yasmàt . kama + vic . ci + kvip tataþ pçùodaràditvàt masya dakàratvam .) kàmapravedanam . iùñaparipra÷naþ . ityamaraþ . 3 . 4 . 1 . yathà, %<kaccit jãvati me tàtaþ>% .. (tathà, raghuþ . 5 . 5 . %<àpadyate na vyayamantaràyaiþ kaccinmaharùe strividhaü tapastat>% ..)

#<kacchaþ>#, puü, (kena jalena chçõàti dãpyate chàdyate và, ucchçdira dãptidevanayoþ chçd và anyeùvapi iti óaþ . kaü jalaü kvyati parichinatti iti và, cho chedane + àto'nupeti kaþ . 3 . 2 . 3 . iti kaþ .) anåpapràyasthànam . ityamaraþ . 2 . 1 . 10 . kàchàó iti bhàùà . (yathà, kiràte 12 . 54 .
     %<kacchànte surasarito nidhàya senàmanvãtaþ sa katipayaiþ kiràtavaryaiþ ..>%) sindhånàü sarasà¤ca pràntabhàgaþ . iti madhuþ .. jalà÷ayapràntade÷aþ . iti ramànàthaþ . nadãparbatàdisamãpam . iti sà¤jaþ .. (yathà mahàbhàrate . 1 sambhavaparbaõi ÷àkuntale 70 . 16 .
     %<nadãkacchodbhavaü kàntamucchritadhvajasannibham ..>%) tunnavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 128 tuüd iti bhàùà . paridhànà¤calam . ityamaramedinokarau .. kàchà koücà kaüósã itibhàùà . ÷eùasya paryàyaþ . kakùàþ 2 kacchà 3 kacchoñikà 4 . iti hemacandraþ .. kacchañikà 5 kacchàñikà 6 . iti ÷abdaratnàvalã .. naukàïgam . iti hemacandraþ .. (de÷avi÷eùaþ . yathokta¤ca .
     %<gaõe÷varàt pårbabhàge samudràduttare ÷iüve .
     kacchade÷aþ samàkhyàtastantre ÷rã÷aktisaïgame ..>%)

#<kacchaþ>#, tri, (kena jalena chçõàti dãpyate iti . chçd + bàhulakàt óaþ .) jalapràntaþ . iti nànàrthe amaraþ ..

#<kacchañikà>#, strã, (kacchaü kacchasthalaü añati pràpnoti ÷akagdhvàditvàt alope sandhiþ . añ ac saüj¤àyàü kan ata itvaü ca . yadvà kacchena pa÷càdbhàgasthavastrà¤calavi÷eùeõa añyate pràpyate j¤àyate và añ karmaõi ap . tataþ kan itvaü ca .) kacchaþ . iti ÷abdaratnàvalã . kàchà iti bhàùà ..

#<kacchapaþ>#, puü, (kacchaü àtmano mukhasampuñaü pàti sa hi ki¤ciddçùñvà ÷arãre eva mukhasampuñaü prave÷ayati sampuñe hi kaccha÷abdaþ prasiddhaþ . yadvà kacche anåpade÷e pàti àtmànaü rakùatãti . kaccha + pà + kartari óaþ .) svanàmakhyàtajalajantuþ . kàchim iti bhàùà . tatparyàyaþ . kårmaþ 2 kamañhaþ 3 . ityamaraþ .. 1 . 10 . 21 . gåóhàïgaþ 4 dharaõãdharaþ 5 kaccheùñaþ 6 palvalàvàsaþ 7 kañhinapçùñhakaþ 8 . pa¤casuptaþ 9 kroóàïgaþ 10 . iti ÷abdaratnàvalã .. pa¤canakhaþ 11 guhyaþ 12 pãvaraþ 13 jalagulmaþ 14 . iti jañàdharaþ . asya màüsaguõàþ . vàtaharatvam . ÷ukravçddhikàritvam . cakùurhitatvam . balavardhanatvam . medhàsmçtikàritvam . pathyatvam . ÷othadoùanà÷itva¤ca . tasya carma pittanà÷akam . pàdaþ kaphahàrakaþ . aõóaü svàdu vàjãkara¤ca .. (avatàravi÷eùaþ . yathàbhàgavate 8 . 7 . 10 .
     %<suràsurendrairbhujavãryavepitaü paribhramantaü girimaïgapçùñhataþ .
     bibhrattadàvartanamàdikacchapo mene'ïgakaõóåyanamaprameyaþ ..>%) nandãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ . kuverasya nidhivi÷eùaþ . mallasya bandhavi÷eùaþ . iti medinã .. madiràyantravi÷eùaþ . iti ÷abdacandrikà .. (çùivi÷eùaþ sa tu vi÷vàmitraputtraþ .. yathà harivaü÷e 27 . 47--50 ..
     %<vi÷vàmitrasya puttràstu devaràjàdayaþ smçtàþ .
     vikhyàtàstriùu lokeùu teùàü nàmàni me ÷çõu ..
     deva÷ravàþ kati÷caiva yasmàt kàtyàyanàþ smçtàþ .
     ÷àlàvatyàü hiraõyàkùo jaj¤e reõau tu reõumàn ..
     sàïkatirgàlava÷caiva mudgala÷ceti vi÷rutàþ .
     madhucchandàdaya÷caiva devala÷ca tathàùñakaþ ..
     kacchapaþ pårita÷caiva vi÷vàmitrasya vai sutàþ .
     teùàü khyàtàni gotràõikau÷ikànàü mahàtmanàü ..>% nàgavi÷eùaþ . yathà mahàbhàrate 1 . 123 . 68 .
     %<karkoñako'tha sarpa÷ca vàsuki÷ca mujaïgamaþ .
     kacchapa÷càtha kuõóa÷ca takùaka÷ca mahoragaþ ..>%)

#<kacchapikà>#, strã, (kacchena pàtãti kaccha + pà + óaþ + svàrthe kan . ata itvaü ñàp ca . kaphavàtàbhyàü jàtàni kacchapa iva pa¤ca ùañ và dàruõàni unnatàni yasyàü saüj¤àyàü kan ñàpi itvaü ca .) kùudrarogavi÷eùaþ . tasya lakùaõam !
     %<grathità pa¤ca và ùaóvà dàruõàþ kacchaponnatàþ .
     kaphànilàbhyàü pióakà j¤eyàþ kacchapikà budhaiþ ..>% pramehopekùayà jàtada÷apióakàntargatapióakàvi÷eùaþ . tasya lakùaõam .
     %<sadàhà kårmasaüsthànà j¤eyà kacchapikà budhaiþ .>% iti su÷rutaþ ..
     (%<avagàóhàrtinistodà mahàvàstuparigrahà .
     ÷lakùõà kacchapapçùñhàbhà pióakà kacchapã matà ..>% iti carakaþ .. cikitsà tu kacchapã÷abde draùñavyàþ ..)

#<kacchapã>#, strã, (kacchaü kacchena và pàti . pà + supãti kaþ . 3 . 2 . 4 . athavà kacchena pibati . atra tu gàpoùñak na pibateþ surà÷ãdhyoriti vacanàt jàteriti ïãù . 4 . 1 . 63 .) kårmã . tatparyàyaþ . óuliþ 2 duliþ 3 kamañhã 4 . vãõàvi÷eùaþ . sà tu sarasvatãvãõà . ityamaraþ .. 3 . 3 . 131 . kùudrarogavi÷eùaþ . iti medinã . kacchapikàrogaþ . taccikitsà yathà,
     %<kacchapãü svedayet pårbaü tata emiþ pralepayet .
     kalkãkçtairni÷àkuùñhasitàtàlakadàrumiþ ..
     tàü pakvàü sàdhayecchãghraü bhiùagavraõacikitsayà ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<kaccharuhà>#, strã, (kacche rohati yà . kaccha + ruh + igupadheti kaþ . 3 . 1 . 135 . striyàü ñàp ca .) dårvà . iti jañàdharaþ ..

#<kacchàà>#, strã, (kacaü pa÷càtprade÷aü chàdayatãti . chad + õic + óaþ pçùodaràditvàt hrasvaþ . ñàp ca . kaca÷chàdyate'nayà và .) paridhànàparà¤calam . iti hemacandraþ .. cãrikà . jhiüjhã pokà iti bhàùà . vàràhã . iti medinã ..

#<kacchàñikà>#, strã, (kaccha eva bàhulakàt añan tataþ svàrthe kan ñàp ca .) kacchañikà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kacchuþ>#, strã, (karùati dehaü . kaùa hiüsàyàü + %<kaùaccha÷ceti>% 1 . 86 . uõàü å chàntàde÷a÷ca .) pçùodaràditvàt và hrasvaþ . rogavi÷eùaþ . tasya lakùaõam .
     %<såkùmà bahvyaþ pióakàþ sràvavatyaþ pàmetyuktà kaõóåmatyaþ sadàhàþ .
     saiva sphoñaistãvradàhairupetà j¤eyà pàõyoþ kacchurugràsphico÷ca ..>% iti nidànam .. taccikitsà yathà .
     %<arkapatrarase pakvaü haridràkalkasaüyutam .
     nà÷ayet sàrùapaü tailaü pàmàkacchuvicarcikàm ..>% iti arkatailam .. 1 ..
     %<manaþ÷ilàlaü kàsãsaü gandhà÷mà sindhujanma ca .
     svarõakùãrã ÷ilàbhedã ÷uõñhã kuùñha¤ca màgadhã ..
     làïgalãravãüra÷ca dadrughnaþ kçmihànalaþ .
     dantã nimbadala¤caibhiþ pçthak karùamitairbhiùak ..
     kalkãkçtaiþ pacettailaü kañuprasthadvayonmitam .
     arkasãhuõóadugdhena pçthak palamitena ca ..
     gomåtrasyàóhakenàpi ÷anairmçdvagninà pacet .
     abhyaïgena haredetat kacchuduþsàdhyatàmapi ..
     pàmàna¤ca tathà kaõóåü tvagvyàdhivadhiràmayàn .
     kacchuràkùasanàmedaü tailaü hàrãtabhàùitam ..>% kacchuràkùasanàma tailam .. 2 .. iti bhàvaprakà÷aþ ..
     (%<avalgujaü kàsamardaü cakramardaü ni÷àyutam .
     màõimanthena tulyàü÷aü mastukà¤jikapeùitam .
     kacchuü kaõóåü jayantyugràü siddhatrayaprayogaràñ ..
     komalaü siühàsyadalaü sani÷aü surabhijalena piùñam .
     divasatrayeõa niyataü kùapayati kacchuü vilepanataþ .
     haridràkalkasaüyuktaü gomåtrasya paladvayam .
     pibennaraþ kàmacàrã kacchupàmàvinà÷anam ..
     ÷othapàõóvàmayaharã gulmamehakaphàpahà .
     kacchupàmàharã caiva pathyà gomåtrasàdhità .. * ..
     svarase'pi ca dårvàyàþ pacettailaü caturguõam .
     kacchurvicarcikà-pàmà abhyaïgàdeva nà÷ayet ..>% iti dårvàdyaü tailam .. * ..
     %<somaràjã haridre dve sarùapàragvadhaü gadam .
     kara¤javãjaióagajaü garbhaü dattvà vipàcayet ..
     tailaü sarùapasambhåtaü nàóãduùñavraõàpaham .
     anenà÷u praõa÷yanti kuùñhànyaùñàda÷aiva tu ..
     nãlikàpi purovyaïgagambhãraü vàta÷oõitam .
     kaõóåkacchapra÷amanaü kacchupàmà vinà÷anam ..>% iti somaràjãtailam .. * .. iti cakrapàõikçtasaügrahaþ ..)

#<kacchughnã>#, strã, (kacchuü hanti yà . kachu + han + ñak + ïãp .) pañolaþ . hapuùàbhedaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kacchuraþ>#, tri, (kaccharastyasya . %<kacchvà hrasvatva¤ceti>% raþ . hrasva÷ca . pàü . 5 . 2 . 107 . vàrtike .) kacchurogayuktaþ . khosarogã iti bhàùà . tatparyàyaþ . pàmanaþ 2 . ityamaraþ .. 2 . 6 . 58 puü÷calaþ . iti medinã ..

#<kacchurà>#, stro, (kacchuü kaõóårogaü ràti dadàtãti . àta iti kaþ . ñàp ca . pçùodaràditvàt hrasvaþ pårbasya . yadvà kacchåþ sàdhyatvenàsti asyàü hrasva÷ceti keùà¤cinmatam .) ÷åka÷imbã . ÷añã . duràlabhà . iti medinã .. yavàsaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. gràhiõãvçkùaþ . iti ratnamàlà .. kùã rui iti bhàùà ..

#<kacchåþ>#, strã, (kaùati hinasti dehaü %<kaùe÷cha÷ca .>% iti åþ . 1 . 86 . uõàü .) rogavi÷eùaþ . khos pàücóà iti bhàùà . tatparyàyaþ . pàma 2 pàmà 3 vicarcikà 4 . ityamaraþ .. 2 . 6 . 56 ..

#<kacchåmatã>#, strã, (kacchåþsàdhanatvenàstyasyàü astyarthematup tato ïãp .) ÷åka÷imbã . iti ÷abdacandrikà ..

#<kacchoñikà>#, strã, (kaccha + añan và kan . ata itvaü ñàp ca . pçùodaràditvàt okàràde÷aþ .) kacchaþ . iti hemacandraþ . kàchà iti bhàùà ..

#<kacchoraü>#, klã, (kena ÷irasà ÷arãreõa và churyate lipyate iti . ka + chura lepe + karmaõi gha¤ .) ÷añã . iti ratnamàlà ..

#<ka¤cã>#, strã, (kacate dãpyate ÷obhate . kac un . tataþ kacu÷abdàt ïãp .) kandavi÷eùaþ . kacu iti khyàtà . tatparyàyaþ . vitaõóà 2 . iti jañàdharaþ .. asyà guõàþ . bhedakatvam . gurutvam . kañutvam . àmavàyupittakàritvam . picchilatva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..
     (%<ka¤cã sarà guruþ sàmavàtakçt kañupittalà ..>% iti vaidyakadravyaguõe ..) kaccu iti hindãbhàùà ..
     %<mahiùàsurayuddheùu kaccãråpàsi suvrate .
     mama vighnavinà÷àya påjàü gçhõa prasãda me ..>% iti ÷àradãyadurgàrcàpaddhatiþ ..

#<kaja>#, i ruhe . janmani . sautradhàturayam . iti kavikalpadrumaþ .. i ka¤jàraþ . ruho janma . kçddhoþ kabhàve iti bhàve kaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<kajaü>#, klã, (ke jale jàyate jàtaü và . jana + kartari + óaþ .) kamalam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kajjalaü>#, klã, (ku kutsitaü jalaü yasmàt ÷ubhramapi jalaü saüyogàt svavarõatvaü nayatãti yàvat yadvà kutsitaü årdhvagaü cakùuùorjalaü dårãbhåtaü bhavatyasmàt . koþ kadàde÷aþ .) a¤janam . iti hemacandraþ .. kàjala iti bhàùà . tatparyàyaþ . locakaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..
     (%<tataþ sàkàrayadbhåri ceñãbhiþ kuõóakasthitam .
     kastårikàdisaüyuktaü kajjalaü tailami÷ritam ..>% iti kathàsaritsàgare . 4 . 47 .. tathà, bhàgavate 6 . 2 . 27 .
     %<dhiïmàü vigarhitaü sadbhirduùkçtaü kulakajjalam ..>%)

#<kajjalaþ>#, puü, (kat kutsitaü yathà tathà jàlayati àcchàdayati àtapàdikaü . yadvà kutsitamapi latàgulmàdika¤ceti yàvat jàlayati jãvayati varùaõeneti÷eùaþ . ku + jal + õic ac tato hrasvaþ .) meghaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<kajjaladhvajaþ>#, puü, (kajjalaü dhvaja iva yasya .) dãpaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kajjalarocakaþ>#, puü, klã, (kajjalaü rocayati . dãpenodbhàsayati . kajjala + ruc + õic tato'c svàrthe kan . õvul và .) dãpàdhàraþ . pilasuj derako ityàdi bhàùà . tatparyoyaþ . kaumudãvçkùaþ 2 dãpavçkùaþ 3 ÷ikhàtaruþ 4 dãpadhvajaþ 5 . iti jañàdharaþ .. jyotsnàvçkùaþ 6 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kajjalã>#, strã, (ku kutsitaü jalati jãvatãti . jala + ñak ïãp ca koþ kat . yadvà kutsitaü rogayuktam jàlayati àrogyaü nayati . jala + õic + ac gauràditvàt ïãù hrasva÷ca . yadvà kajjalamivàcaratãti kad + jal + kvip + ac ïãù ca .) matsyavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . kajjalà 2 anantà 3 iti ÷abdaratnàvalã .. mi÷ritarasagandhakam . (yathà
     %<gandhakena rasaü pràj¤aþ sudçóhaü mardayedbhiùak .
     kajjalàbho yathà såto vihàya ghanacàpalam ..
     dç÷yate'sau tadà j¤eyo mårchito rasakovidaiþ .
     asau rogacayaü hanyàdanupànasya yogataþ ..>% iti vaidyakarasendrasàrasaügrahaþ ..)

#<kajvalaü># klã, (kaü årdhvagataü cakùuùorjalaü cakùurogavi÷eùaü jvàlayati ÷oùayati nà÷ayatãti yàvat . jval + õic + ac hrasva÷ca .) kajjalam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ka¤cañaü>#, klã, (ka¤cate dãpyate latàdàmàdibhiþ ÷obhate iti bhàvaþ . kaci + añac .) jalaja÷àkavi÷eùaþ . kàücaóàdàma iti bhàùà . tatparyàyaþ . jalabhåþ 2 làïgalã 3 . iti ÷abdacandrikà .. ÷àradã 4 toyapippalã 5 ÷akulàdanã 6 . iti ratnamàlà jalataõóulãyam 7 . iti bhàvaprakà÷aþ .. tasya guõàþ . ÷leùmakàritvam . dhàrakatvam . himatvam . pittaraktanà÷itvam . laghutva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. api ca . tiktatvam . vàyuharatva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<ka¤caóaþ>#, puü, (ka¤cate vaghnàti madhyagataü manuùyàdijãvam . kaci dhàtoraóan bàhulakàt iditvànnum . ka¤cate ÷obhate và .) ka¤cañaprabhedaþ . tatparyàyaþ . ka¤cañaþ 2 kàcaþ 3 cakramardaþ 4 ambapaþ 5 . iti ÷abdacandrikà ..

#<ka¤càraþ>#, puü, (kacerbhàve gha¤ ka¤caü prakà÷aü taü çcchati pràpnotãti ç + karmaõyaõ . athavà kaü pçthvãü càrayati càlayati yadvà kaü jalaü càrayati nijara÷mibhiriti÷eùaþ . kaci + õic ac . karmaõi upapade aõ và .) såryaþ . iti jañàdharaþ ..

@<[Page 2,008a]>@
#<ka¤cikà>#, stã, (ka¤cate veõau prakà÷ate . kaci + õvul striyàü ñàp itva¤ca .) veõu÷àkhà . ka¤cã iti bhàùà . tatparyàyaþ . ku¤cikà 2 dhçùõuþ 3 . iti ÷abdacandrikà .. kùudrasphoñaþ . iti vaidyakam ..

#<ka¤cukaþ>#, puü, (ka¤cate àpucchàt saphaõamukhaparyantaü abhito dãpyate prakà÷ate ÷obhate và ka¤cate àvçõoti ÷atrunikùiptàstràdinivàraõàya . kaci + bàhulakàdukan .) sarpatvak . sàpera kholosa iti bhàùà . tatparyàyaþ . nirmokaþ 2 . (yathà pa¤catantre . 1 . 69 .
     %<bhoginaþ ka¤cukàviùñàþ kuñilà kråraceùñitàþ .
     suduùñà mantrasàdhyà÷ca ràjànaþ pannagà iva ..>%) bhañàde÷colàkçtisannàhaþ . sàüjoyà iti bhàùà . tatparyàyaþ . vàrabàõaþ 2 vàõavàraþ 3 . ityamarabharatau .. (tathà hi ràmàyaõe 6 . 99 . 23 .
     %<ka¤cukoùõãùiõastatra vetrakarka÷apàõayaþ .
     utsàrayantaþ sahasà samantàtparicakramuþ ..>%) colakam . kàücali iti bhàùà . tatparyàyaþ . colaþ 2 ka¤culikà 3 kårpàsakaþ 4 aïgikà 5 . vardhàpakagçhãtàïgasthitavastram . iti hemacandraþ .. (yathà'maru÷atake 81 .
     %<sakhyaþ kiü karavàõi yànti ÷atadhà yat ka¤cuke sandhayaþ ..>%) vastram . ityuõàdikoùaþ .. (yathà bhàgavate 8 . 715 .
     %<devàü÷ca tacchvàsa÷ikhàhataprabhàn dhåmràmbarasnagvaraka¤cukànanàn ..>%)

#<ka¤cukàluþ>#, puü, (ka¤cuko'styasya . ka¤cuka + àluc .) sarpaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<ka¤cukã>#, [n] puü, (ka¤cuko'syàstãti . ka¤cuka + astyarthe iniþ .) mahallarakùakaþ . antaþpuràdhyakùaþ . sa tu vahiþsa¤carantãnàü purastrãõàü prekùakapuruùàntaravàraõàya ràj¤à stryàgàre yo vetradharo niyuktaþ . tatparyàyaþ . sauvidallaþ 2 sthàpatyaþ 3 sauvidaþ 4 . ityamaraþ .. 2 . 8 . 8 .. (yathà ratnàvalãnàñikàyàü 2 aïke .
     %<naùñaü varùavarairmanuùyagaõanàbhàvàdapàsya trapàmantaþka¤cukika¤cukasya vi÷ati tràsàdayaü vàmanaþ ..>% asya lakùaõamuktaü bharatena .
     %<antaþpuracaro vçddho vipro guõagaõànvitaþ .
     sarvakàryàrthaku÷alaþ ka¤cukãtyabhidhoyate ..>%) yavaþ . caõakaþ . sarpaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ùiïgaþ . joïgakadrumaþ . iti medinã ..

#<ka¤cukã>#, strã, (ka¤cayati ÷arãrakàntyàdikaü prakà÷ayati rogàdikamupa÷amayati và . ka¤ca õic bàhulakàdukan gauràditvàt ïãù jàtivàcakatvàt ïãp và .) auùadhibhedaþ . iti medinã .. kùãrã÷avçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<ka¤culikà>#, strã, (ka¤cate hçdayàdyaïgànyàvçõotãti . kaci + ulac + svàrthe kan gauràditvàt ïãù hrasvaþ . ñàp ca .) ka¤cakaþ . strãõàmaïgarakùiõã . iti hemacandraþ .. kàüculi iti bhàùà .. (yathà amaru÷atake . 23 . tvaü mugdhàkùi vinaivaka¤culikayà dhatse manohàriõãm .)

#<ka¤jaü>#, klã, (kam kùãrodadhau jàyate sàgarasyàpi jalamayatvàt tadvati iti såcyate . kam jale jàtam . janeþ kartari óaþ .) amçtam . padmam . iti medinã .. (yathà, bhàgavate . 8 . 6 . 3 .
     %<viri¤co bhagavàn dçùñvà saha ÷arveõa tàü tanum .
     svacchàmarakata÷yàmàü ka¤jagarbhàruõekùaõàm ..>%)

#<ka¤jaþ>#, puü, (kam ke jale ÷irasi ca jàyate . janeróaþ .) brahmà . ke÷aþ . iti medinã ..

#<ka¤jakaþ>#, puü, (ka¤jate manuùyavat pràyeõoccàrayituü ÷aknãtãti . kaji + kartari õvul .) pakùivi÷eùaþ . iti ÷abdacandrikà .. mayanà iti bhàùà ..

#<ka¤jajaþ>#, puü, (ka¤jàt viùõornàbhipadmàt jàtaþ . jana + kartari óaþ .) brahmà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ka¤janaþ>#, puü, (kaü sukhaü janayatãti . kam + jani + aõ .) kandarpaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. pakùivi÷eùaþ . iti ÷abdacandrikà .. mayanà iti bhàùà ..

#<ka¤jaraþ>#, puü, (kaü jalaü ekàrõavasthasalilaü jarayati ÷oùayati . kam jçõàti ra÷mibhiràkarùati . kaji + aran .) brahmà . såryaþ . udaram . hastã . ityuõàdikoùaþ ..

#<ka¤jalaþ>#, puü, (ka¤jate upadiùñaviùayaü pañhituü ÷aknoti . kaji + kalac .) madanapakùã . iti ÷abdacandrikà .. mayanà iti bhàùà ..

#<ka¤jàraþ>#, puü, (kam jalaü bhuktarasàdikaü jàrayati . kam + jalaü jàrayati ÷oùayati ra÷mibhiþ . kam ekàrõavasthapralayasalilaü jàrayati yogabalena làpayati . kaü jalaü jàrayati ÷oùayati ÷uõóeneti÷eùaþ . kam + jé + õic + aõ . yadvà %<ka¤jimçjibhyàü cit>% . iti àran . åõàü 3 . 137 .) jañharam . såryaþ . viri¤ciþ . vàraõaþ . muniþ . iti medinã .. (mayåraþ . vya¤janam . ityuõàdikoùaþ .. 4 . 137 .. kam jalaü sàgaraü jàrayati ÷oùayati gaõóåùãkçtya yogabalena iti vigrahe agastyamuniþ ..)

#<ka¤jikà>#, strã, (ka¤jate tarasà bhåmiü bhittvà utpadyate . kaji + kartari + õvul + ñàp itva¤ca .) bràhmaõayaùñikàvçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. vàmanhàñã iti bhàùà ..

#<kaña># gatyàü . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü--paraü--sakaü-- señ .) kañati . iti durgàdàsaþ ..

#<kaña># i gatyàü . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü--paraü--sakaü-- señ--idit . i-kaõñyate . iti durgàdàsaþ ..

#<kaña># ã gatyàü . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-sakaüseñ . kañati akañãt akàñãt cakàña . ã kaññaþ iti durgàdàsaþ ..

#<kaña># e vçtau . vçùi . vçtiràvaraõam . vçñ varùaõam . (bhvàü-paraü-sakaü-akaü ca señ .) kañati . edit akañãt cakàña .) e akañãt paño gàtram . kañati meghaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<kañaþ>#, puü, (kañati madavàri varùati yaþ . kaña varùaõe-kartaryac .) hastigaõóasthalam . %<kaõóåyamànena kañaü kadàcit vanyadvipenonmathità tvagasya>% . iti raghuþ . 2 . 37 .) kañide÷aþ tatpàr÷va÷ca . kili¤jakaþ . ityamaraþ .. màüdurdarmà ityàdi bhàùà . kà÷àdiracitarajjuþ yena kusålaü veùñyate . kusåla¤ca maràyi iti ñãkàntaram .. tçõaracitañàñã itikhyàta ityanye . iti taññãkàyàü bharataþ .. (yathà bhàgavate . 1 . 3 . 18 .
     %<caturda÷aü nàrasiühaü bibhraddaityendramårjitam .
     dadàra karajairvakùasyerakàü kañakçdyathà ..>%) ati÷ayaþ . ÷araþ . samayaþ . iti medinã .. tçõam . iti dharaõã .. (yathà manu 2 . 204 .
     %<go'÷voùñrayànapràsàdasrastareùu kañeùu ca .
     àsãta guruõà sàrdhaü ÷ilàphalakanauùu ca ..>% %<kañeùu tçõàdinirmiteùu>% iti kullåkabhaññaþ ..) ÷avaþ . ÷avarathaþ . oùadhã . ÷ma÷ànam . iti hemacandraþ .. takùitakàùñham . taktà iti bhàùà . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà -- ràmàyaõe . 2 . 56 . 21 .
     %<tàü niùñhitàü baddhakañàü dçùñvà ràmaþ sudar÷anàm .
     su÷råùamàõamekàgramidaü vacanamabravãt ..>% %<baddhakañàü baddhakavàñàm>% iti taññãkà .. svanàmaprasiddharàkùasaþ . yathà -- ràmàyaõe . 5 . 12 . 13 .
     %<÷ukanàsasya vakrasya kañasya vikañasya ca .
     rakùaso lomaharùasya daüùñràlahrasvakarõayoþ ..>%)

#<kañaþ>#, tri, (kañayati prakà÷ayati kriyàmiti÷eùaþ . kañ+ õic + ac .) kriyàkàraþ . iti hemacandraþ ..

#<kañakaþ>#, puü, klã, (kañati varùati asmin megha iti . athavà kañyate nirgamyate asmàt nirjhariõyàdibhiþ %<kç¤àdibhyaþ saüj¤àyàü vun>% . 5 . 35 . uõàü iti vun .) parbatamadhyabhàgaþ . tatparyàyaþ . nitambaþ 2 . ityamaraþ .. 2 . 3 . 5 .. mekhalà 3 iti bharataþ .. (yathà raghuþ . 16 . 31 . %<màrgaiùiõã sà kañakàntareùu vaindhyeùu senà bahudhà vibhinnà>% ..) valayaþ . cakram . ityamaraþ .. 2 . 6 . 107 . hastidantamaõóanam . sàmudralavaõam . ràjadhànã . iti medinã .. nagarã . iti ÷abdaratnàvalã .. senà . iti hemacandraþ .. (yathà hitopade÷e 1 . 332 . %<sa ca digvijayakrameõàgatya candrabhàgànadãtãre samàve÷itakañako vartate>% ..) sànuþ . parbatasya samabhåbhàgaþ . iti vi÷vaþ ..
     (%<girikåñeùu durgeùu nànàjanapadeùu ca .
     janàkãrõeùu de÷eùu kañakeùu pareùu ca ..>% iti mahàbhàratam 4 . 24 . 12 .)

#<kañakã>#, [n] puü, (kañako'styasya astyarthe iniþ .) parbataþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kañakolaþ>#, puü, (kañati varùati sravati iti . kañ + ac . kañasya niùñhãvanaråpajalasya kolaþ ghanãbhàvo yatra . kula saüstyàne adhikaraõe gha¤ .) niùñhãvanapàtram . iti trikàõóa÷eùaþ .. pikdànã iti bhàùà ..
     (%<syàdàcàmanakaþ proõñhaþ kañakolaþ patadgrahaþ .>%)

#<kañakhàdakaü>#, tri, (kañaü tçõàdikaü sarvamapi khàdati ityarthaþ . kañ + khàd + õvul . sarvabhakùam .) khàdakam . bhakùakam . iti medinã ..

#<kañakhàdakaþ>#, puü, (kañasya àvaraõasya khaü madhyasthitacchidraü atti . kaña + kha + ad + õvul .) kàcakalasaþ . kàkaþ . jambåkaþ . iti medinã .. (kañaü ÷avaü khàdatãti vyutpattyà ÷avakhàdake tri .)

#<kañaïkañaþ>#, puü, (kañaü ÷avaü kañati jvàlayà àvçõotãti . kaña + kañ + bàhulakàt khac .) agniþ . yathà --
     %<kañaïkañàya bhãmàya namaþ pa¤capalàya ca .
     aghoraghoraråpàya ghoraghorataràya ca ..>% iti vahnipuràõe agnistavanàmàdhyàyaþ ..

#<kañaïkañerã>#, strã, (kañaïkañaü vahnijaü suvarõaü tatkàntimiti÷eùaþ ãrayati pràpayati j¤àpayati vàtmànaü suvarõakàntitulyapãtavarõatvàt . kañaïkaña + ãra gatau + aõ . ïãp gauràditvàt ïãù và .) haridrà . iti trikàõóa÷eùaþ .. dàruharidrà . iti ratnamàlà ..

#<kañapråþ>#, puü, (kañe ÷ma÷àne pravate . kañaü kañena và pravate . pruï gatau kvip nipàtanàt dãrghaþ . pàü . 3 . 2 . 17 . %<kvivvacipracchi÷risrudruprujvàü dãrgho'samprasàraõa¤ca>% .) uõàü 2 . 57 .) mahàdevaþ . ràkùasaþ . vidyàdharaþ . akùadevanaþ . iti medinã . kãñaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<kañabhaïgaþ># puü, (kañànàü ÷asyànàü oùadhãnàmitiyàvat hastena bhaïgaþ cchedanam . kañasya sainyasaüghasya bhaïgaþ yasmàt hetoþ sainyabhaïgastu ràjamaraõahetureva .) ÷asyànàü hastacchedaþ . hàta diyà ÷asya cheóà kuóana ityàdi bhàùà . nçpàtyayaþ . ràjavinà÷aþ . iti medinã ..

#<kañabhã>#, strã, (kañavad bhàti . kaña + bhà + óaþ . gauràditvàt ïãù .) jyotiùmatã latà . ityamaraþ . 2 . 4 . 150 .. nayà phañikã iti bhàùà . aparàjità . vçkùabhedaþ . tatparyàyaþ . nàbhikà 2 ÷auõóã 3 pàñalã 4 kiõihã 5 madhureõuþ 6 kùudra÷yàmà 7 kaióaryaþ 8 ÷yàmalà 9 . asyà guõàþ . kañutvam . uùõatvam . gulmaviùàdhmàna÷åladoùanà÷itvam . vàtakaphàjãrõaroga÷amatàkàritvam . ÷vetà cet guõayuktatva¤ca . %<tatphalaü tadguõaü j¤eyaü vi÷eùàt kapha÷ukrakçt>% . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà bhàvaprakà÷e .
     %<kañabhã tu pramehàr÷onàóãvraõaviùakrimãn .
     hantyuùõà kaphakuùñhaghnã kañuruùõà ca kãrtità ..>%) vçkùabhedaþ . kàüñà÷irãùa iti khyataþ . iti ratnamàlà ..

#<kañamàlinã>#, strã, (kañànàü kiõvàdyoùadhãnàü màlà sàdhanatvenàsti asyàþ astyartheiniþ tato ïãp . madiràmàdakatàyàstu kiõvàdyoùadhãgaõaprabhavatvàt . %<madyàdau kiõva÷aktivat>% . iti càrvàkadar÷anaü 1 adhyàyaþ .) madirà . iti ÷abdabhàlà ..

@<[Page 2,009b]>@
#<kañambaþ>#, puü, (kañatãti %<kçkadikaóikañibhyo'mbac .>% uõàü . 4 . 82 . iti ambac dhàtånàmanekàrthatvàt atra vàdane'pi .) vàdyabhedaþ . (kañyate àvriyate ÷atruraneneti karaõe ambac .) bàõaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<kañambarà>#, strã, (kañaü guõàti÷ayam vçõoti dhàrayatãti . vç + ac + ñàp ca .) kañukã . ityamaraþ . 2 . 4 . 85 .. kañambharà iti ca pàñhaþ ..

#<kañambharaþ>#, puü, (kañaü guõàti÷ayaü bibharti . bhç + dhàraõapoùaõayoþ saüj¤àyàü bhçtévçjidhàrisahitapidamãti khac mum ca pàü 3 . 2 . 46 .) ÷yonàkavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. kañabhãvçkùaþ . iti vaidyakam ..

#<kañambharà>#, strã, (kañaü bibharti yà . bhç + khac mum ñàpca .) ràjabalà . ityamaraþ . 2 . 4 . 153 .. prasàraõã . gandhabhàdàliyà iti bhàùà . rohiõã . kañakã iti bhàùà . hastinã . kalambikà . golà . varùàbhåþ . mårbà . iti medinã ..

#<kañavraõaþ>#, puü, (kañaþ utkaño vraõo yuddhakaõóurasya .) bhãmasenaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kaña÷arkarà>#, strã, (kañaþ nalaþ miùñarasatvàt ÷arkareva yasyàþ .) gàïgeùñãlatà . iti hàràvalã .. nàñà iti khyàtà .

#<kañàkuþ># puü, (kañati kçcchreõa jãvikàü nirvàhayati .. kañ kçcchrajãvane %<kañikaùibhyàü kàkuþ>% uõàü 3 . 77 . iti kàkuþ .) pakùã . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<kañàkùaþ>#, puü, (kañàvati÷ayitau akùiõã yatra . kaña + akùin + ùac . yadvà kañaü gaõóaü akùati vyàpnoti . akùu vyàptau + ac karmaõyaõ và .) apàïgadar÷anam . àócake dekhana iti bhàùà . ityamaraþ . 2 . 6 . 94 .. (yathà, meghadåte 37 . %<àmokùyanti tvayi madhukara÷reõidãrghàn kañàkùàn>% ..)

#<kañàyanaü>#, klã, (kañasya svanàmakhyàtàsanasya ayanaü utpattisthànam .) vãraõam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kañàraþ>#, puü, (kañaü kandarpamadaü çcchati . kaña + ç + aõ .) nàgaraþ . kàmã . iti ÷abdamàlà .

#<kañàhaþ>#, puü, (kañaü uttàpàdikaü àhanti nivàrayatãti . kañ + à + han + óa .) kårmakarparaþ .. dvãpaprabhedaþ . (kañaü kañugandhàdikaü àhanti tailàdikañugandhaþ àhanyate'tra và .) tailàdipàkapàtram . (kañaü ÷atruü àhantyasau jàyamànaviùàõàgramahiùã÷àvakaþ . iti medinã .. (kañaþ pàpã àhanyateyatra .) narakaþ . iti hàràvalã .. karvåraþ . iti jañàdharaþ .. kåpaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà siddhàntakaumudyàm . 5 . 1 . 52 . %<prasthaü sambhavati pràsthikaþ kañàhaþ>% ..)

#<kañiþ>#, puü, strã, (kañyate vastràdinà vriyate'sau sarvadhàtubhya in iti kañ + in .) ÷arãràvayavavi÷eùaþ . kàükàli iti bhàùà . tatparyàyaþ . kañaþ 2 ÷roõiphalakaü 3 ÷roõã 4 kakudmatã 5 . ityamaraþ . 2 . 6 . 74 .. ÷roõiphalam 6 kañã 7 ÷roõiþ 8 . iti taññãkà .. kalatram 9 kañãram 10 kà¤cãpadam 11 . iti hemacandraþ . karabhaþ 12 . iti jañàdharaþ .. atra pårbadvayaü kañipàr÷vaþ . iti bharataþ .. (yathà, bhàgavate . 3 . 15 . 20 .
     %<yeùàü vçhat kañitañàþ smita÷obhimukhyaþ .>% kçùõàtmanàü na raja àdadhurutsmayàdyaiþ ..)

#<kañitraü>#, klã, (kañiü tràyate iti . kañi + trai + kaþ .) rasanà . kañivastram . kañivarma . iti medinãkarahemacandru .. (yathà bhàgavate . 6 . 16 . 30 .
     %<mçõàlagauraü ÷itivàsasaü sphuratkirãñakeyårakañitrakaïkaõam .>%)

#<kañiprothaþ>#, puü, (prothatãti prothç + paryàptau puüsãti ghaþ . kañyàþ prothaþ màüsapiõóaþ .) kañide÷asthamàüsapiõóam . gudapulà podera pelo iti bhàùà . tatparyàyaþ . sphik 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 35 .. pålakaþ 3 kañãprothaþ 4 . iti rabhasaþ .. kañiþ 5 prothaþ 6 . iti kecit .. pålaþ 7 . iti bharataþ ..

#<kañirohakaþ>#, puü, (kañiü hastipa÷càdbhàgaü rohatãti . kañi + ruh + õvul .) hastipa÷càdbhàgarohakaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<kañillakaþ>#, puü, (kañati latàyàü prakà÷ate utpadyate và . kaña + bàhulakàdillapratyayaþ . tataþ svàrthekan .) kàravellaþ . ityamaraþ . karalà iti bhàùà ..

#<kañi÷ãrùakaþ>#, puü, (kañiþ ÷ãrùamiva . saüj¤àyàü kan .) kañide÷aþ . iti halàyudhaþ ..

#<kañi÷ålaþ>#, puü, (kañisthaþ ÷ålaþ ÷ålarogaþ .) kañide÷astha÷ålarogaþ . tasyauùadhaü yathà .
     %<rajanãkadalãkùàralepaþ sidhmavinà÷anaþ .
     kuùñhasya bhàgamekantu pathyàbhàgadvayaü tathà ..
     uùõodakena saüpãtvà kañi÷ålavinà÷anam .>% iti gàruóe 188 adhyàyaþ ..
     (%<guóåcyàragbadha÷caiva kvàthameùàü vipàcayet .
     ÷uõñhãcårõena saüyuktaü pibejjaïghàkañigrahe ..>% iti ÷àrïgadharaþ ..)

#<kañi÷çïkhalà>#, strã, (kañyàü dhàryà ÷çïkhalà . yadvà kañyàþ ÷çïkhalà .) citikà . kañidhàryakùudraghaõñikà . iti hàràvalã ..

#<kañisåtraü>#, klã, (kañyàü dhàryaü såtram . ÷àkapàrthivàditvàt madhyapadalopaþ .) kañyalaïkàravi÷eùaþ . iti halàyudhaþ . candrahàra goñ ityàdi bhàùà .. (yathà, bhàgavate . 5 . 3 . 4 . %<sphuñakiraõa pravaramaõimayamukuñakuõóalakañakakañisåtrahàrakeyåra nåpuràdyaïgabhåùaõavibhåùitamçtviksadasyagçhapatayo'dhanà iva>% ..)

#<kañã>#, [n] puü, (kañaþ gaõóasthalaü prà÷astyenàsyàstãti astyarthe iniþ .) hastã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kañã>#, strã (kañyateþ kañuraseùu gçhyate'sau . kañyate àvriyate vastràdinà . sarvadhàtubhyain . kañàt ÷roõivacana iti gauràdiùu pàñhàd và ïãù . pàü 4 . 1 . 41 .) pippalã . ÷roõide÷aþ . [iti medinã .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . vakabadhaparbaõi 164 . 27 .
     %<savyena ca kañãde÷e gçhya vàsasi pàõóavaþ .
     tadrakùo dviguõaü cakre ruvantaü bhairavaü ravam ..>%)

#<kañãtalaþ>#, puü, (kañyàü talamàspadamasya . asya kañide÷e dhàraõaprasiddhestathàtvam .) nyubjakhaïgaþ . iti trikàõóa÷eùaþ . vàükà khàüóà iti bhàùà ..

#<kañãraü>#, klã, (kañyate àvriyate'sau vàsaseti÷eùaþ . kañ + %<ké÷épékañipañi÷auñãbhyaþ ãran>% . uõàü . 4 . 30 .. iti ãran .) kañiþ . iti hemacandraþ ..

#<kañãraþ>#, puü, (kañyate àvriyate'sau athavà kadyate gamyate anena . karmaõi karaõe và ãran . uõàü . 4 . 30 .) jaghanam . kandaraþ . ityuõàdikoùaþ .. kañiþ . iti jañàdharaþ ..

#<kañãrakaþ>#, puü, (kañãra eva svàrthe saüj¤àyàü và kan .) nitambaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kañu>#, klã, (kañati sadàcàramàvçõotãti . kañ + un .) akàryam . ityamaraþ . 3 . 3 . 35 .. dåùaõam . iti vi÷vaþ ..

#<kañuþ>#, puü, (kañati tãkùõatayà rasanàü mukhaü và àvçõoti yadvà kañati varùati cakùurmukhanàsàdibhyo jalaü sràvayatãti . kañ + un . %<kañivañibhyàü ca .>% uõàü . 1 . 9 .) savi÷eùaþ ityamaraþ . 1 . 5 . 9 . jhàla iti bhàùà .. asya guõàþ kaõñhajadoùa÷othamandàgni÷vitraroganà÷itvam . asya bahusevane kùayadàtçtvam . vãryabalàpahatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca . àrogyapittàgnivàyukàritvam . kçmi kaõóuviùarogastanadugdhamedaþsthaulyanà÷itvam . laghutvam . ati÷ayabhakùaõe ÷ramasthairyatàlu÷oùàtidàhakàritva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. (tathà coktam . bhàvaprakà÷e .
     %<kañåråkùaþ stanyamedaþ÷leùmakaõóåviùàpahaþ .
     vàtapittakçdàgneyaþ ÷oùã pàcanarocakçt ..>% asya lakùaõaü yathàha vàbhañaþ ..
     %<udvejayati jihvàgraü kurvaü÷cimicimàü kañuþ .
     sràvayatyakùinà sàsyaü kapolau dahatãva ca ..>% guõakarmàõi ca yathà, tatraiva .
     %<kañurgalàmayodardakuùñhàlasaka÷ophajit .
     vraõàvasàdanaþ snehamedaþkledopa÷oùaõaþ ..
     dãpanaþ pàcano rucyaþ ÷oùaõo'nnasya karùaõaþ .
     chinatti bandhàn srotàüsi vivçõoti kaphàpahaþ ..
     kurute so'tiyogena tçùõàü ÷ukrabalakùayam .
     mårchàmàku¤canaü kampaü kañãpçùñhàdiùu vyathàm .. * ..>% kañuko raso vaktraü ÷odhayati agniü dãpayati, bhuktaü ÷odhayati, ghràõamàsràvayati, cakùurvirecayati, sphuñokarotãndriyàõi alasaka÷vayathåpacayodardhàbhiùyanda-sneha-÷veda-kledamalànupahanti, rocayatya÷anaü, kaõóårvinà÷ayati, vraõànavasàdayati, krimãn hinanti, màüsaü vilikhati, ÷oõitasaïghàtaü bhinatti, bandhàcchinatti, màrgàn vivçõoti, ÷leùmàõaü ÷amayati, laghuruùõo råkùa÷ca .. sa evaüguõo'pyekaevàtyarthamupayujyamàno vipàkaprabhàvàt pauüstvamupahanti, rasavãryaprabhàvànmohayati, glàpayati, sàdayati, karùayati, mårchayati, namayati, tamayati, bhramayati, kaõñhaü paridahati ÷arãratàpamupajanayati, balaü kùiõoti, tçùõàü janayati, vàùvagnibàhulyàd bhrama-mada-davathu-kampa-toda-bhedai÷caraõa-bhujapàr÷va-pçùñhaprabhçtiùu màrutajàn vikàrànupajanayati .. iti carakaþ ..) campakavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. cãnakarpåraþ . pañolaþ . kañvãlatà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kañuþ>#, strã, (kañyate kañutvenàsvàdyate iti . kañ + u .) kañukã . ityamaraþ .. priyaïguvçkùaþ . ràjikà . iti vi÷vamedinyau ..

#<kañuþ>#, tri, (kañati paralakùmãdar÷anena kçpaõatàü gacchatãti . kañ + uþ .) matsaraþ . tãkùõaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 35 .. (yathà, mahàbhàrate 1 . pauùyaparbaõi 3 . 55 . %<kùàratiktakañuråkùaistãkùõavipàkai÷cakùuùyupahato'ndho babhåva>% .) kañurasayuktaþ . (yathà, bhàgavate . 3 . 26 . 42 .
     %<kaùàyo madhurastiktaþ kañhvamla iti naikadhà .
     bhautikànàü vikàreõa rasa eko vibhidyate ..>%) sugandhiþ . iti medinã .. (yathà, raghuþ . 5 . 48 .
     %<saptacchadakùãrakañupravàhamasahyamàghràya madaü tadãyam ..>%) apriyaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, raghuþ 6 . 85
     %<iti samaguõayogaprãtayasta tra pauràþ ÷ravaõakañu nçpàõàmekavàkyaü vivabruþ ..>%) durgandhaþ . ityamarañãkàyàü svàmã ..

#<kañukaü>#, klã, (kañukànàü kañurasànàü trayaü kañoþ saüj¤àyàü kan .) trikañu . iti medinã .. tattu ÷uõñhã pippalã marica¤ca .. (kañu eva . svàrthe kan . iti vigrahe vàcyaliïgaü . apriyam . yathà, mahàbhàrate . 2 . anudyåtaparbaõi 77 . 16 .
     %<duryodhana÷ca karõa÷ca kañukànyabhyabhàùatàm .
     iti sarvamidaü ràjannàkula pratibhàti me ..>%)

#<kañukaþ>#, puü, (kañureva kañukaþ svàrthe kan .) kañurasaþ . (yathà, su÷rute %<yo jihvyagraü bàdhate udvegaü janayati ÷iro gçhõãte nàsikà¤ca sràvayati sa kañuko rasaþ>% ..) pañãlaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. sugandhitçõam . iti ÷abdaratnàvalã .. kuñajavçkùaþ . arkavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. ràjasarùapaþ . iti hàràvalã ..

#<kañukandaþ>#, puü, (kañuþ kandomålamasya .) ÷igruvçkùaþ . àrdrakam . la÷unam . iti medinã ..

#<kañukaphalaü>#, klã, (kañukaü phalamasya .) kakkolakam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kañukà>#, strã, (kañu + saüj¤àyàü kan . striyàü ñàp .) kùudraca¤cavçkùaþ . vçkùavi÷eùaþ . kañkã iti màùà . tatparyàyaþ . jananã 2 tiktà 3 rohiõã 4 tikta rohiõã 5 cakràïgã 6 matsyapittà 7 vakulà 8 . ÷akulàdanã 9 sàdanã 10 ÷ataparbà 11 dvijàïgã 12 malabhedinã 13 a÷okarohiõã 14 kçùõà 15 kçùõabhedã 16 mahauùadhã 17 kañvã 18 a¤janã 19 kàõóaruhà 20 kañuþ 21 kañurohiõã 22 kedàrakañukà 23 ariùñà 24 pàmaghnã 25 . iti ràjanirghaõñaþ .. kañambarà 26 kañumbharà 27 a÷okà 28 . ityamaraþ taññãkà ca .. (asya guõàþ .
     %<kañukà kañukà pàke tiktà råkùà himà laghuþ .
     bhedinã dãpanã hçdyà kaphapittajvaràpahà .
     prameha÷vàsakàsàsradàhakuùñhakçmipraõut ..>% iti ÷abdàrthacintàmaõidhçtavaidyakavacanam ..) atikañutvam . tiktatvam . ÷ãtatvam . pittaraktadàhabalà÷àrocaka÷vàsajvaranà÷itvam . rucikàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ . sàrakatvam . råkùatvam . kaphanà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. tàmbålã . iti ÷abdacandrikà .. kulikavçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<kañukàlàvuþ># puü, (kañukà alàvuþ .) kañutumbã . iti ratnamàlà .. titlàu iti bhàùà ..

#<kañukã>#, strã, (kañu + svàrthe kan . gauràditvàt ïãù .) kañukà . iti medinã÷abdaratnàvalyau . kañkã iti bhàùà .. (asyà guõàþ .
     %<kañukã tu sarà råkùà kaphapittajvaràpahà .>% iti vaidyakadravyaguõagranthe ..
     %<kañhvã tu kañukà pàke tiktà råkùà himà laghuþ .
     bhedinã dãpanã hçdyà kaphapittajvaràpahà .
     prameha÷vàsakàsàsradàhakuùñhakrimipraõut ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..)

#<kañukãñakaþ>#, puü, (kañuþ tãkùõaþ daü÷anena duþkhapradatvàt kãñaþ . tataþ svàrthekan .) ma÷akaþ . iti jañàdharaþ ..

#<kañukvàõaþ>#, puü, (kañuþ karka÷aþ kvàõaþ kvaõanaü ÷abdo yasya .) ñiññibhapakùã . iti hemacandraþ ..

#<kañugranthi>#, klã, (kañustãvro granthirmålamasya .) pippalãmålam . ÷uõñhã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kañucàturjàtakaü>#, klã, (caturbhyo jàtakaü tataþ svàrthe aõ tataþ karmadhàrayaþ .) elàtvakpatrakamaricàtmakacatuùkam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kañucchadaþ>#, puü, (kañu÷chadaþ patraü yasya .) tagaravçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kañutiktakaþ>#, puü, (kañu÷càsau tikta÷ceti . alpàrthe kan .) ÷aõavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. bhånimbaþ . iti vaidyakam ..

#<kañutiktakà>#, strã, (vipàke kañuþ svàde tiktà . svàrthe kan . ata itvam ..) kañutumbã . iti ÷abdaratnàvalo ..

#<kañutuõóã>#, strã, (kañu tãvraü tuõóamasyàþ .) latàprabhedaþ . kañutarài itikhyàtà . tatparyàyaþ . tiktatuõóã 2 tiktàkhyà 3 kañukà 4 kañutuõóikà 5 viùà 6 .. asyà guõàþ . kañutvam . tiktatvam . kaphavàntiviùàrocakaraktapittanà÷itvam . sadà pathyatvam . recanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kañutumbã>#, strã, (kañu÷càsau tumbã ceti .) latàvi÷eùaþ . titlàu iti bhàùà . tatparyàyaþ . ikùvàkuþ 2 . ityamaraþ . 2 . 4 . 156 .. kañukàlàvuþ 3 nçpàtmajà 4 . iti ratnamàlà .. kañutiktikà 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. kaduphalà 6 tumbinã 7 kañutumbinã 8 vçhatphalà 9 ràjaputtrã 10 tiktavãjà 11 tumbikà 12 .. asyà guõàþ . kañutvam . tãkùõatvam . vàntikàritvam . ÷vàsavàtakàsa÷othavraõa÷åkaviùanà÷itvam . ÷odhanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. pàõóukçmikaphavàyanà÷itvam . laghupàkitva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..
     (%<kañutumbã himà hçdyà pittakàsaviùàpahà .
     tiktà kañurvipàke ca vàtapittajvaràntakçt ..>%)

#<kañutrayaü>#, klã, (kañånàü kañurasànàü trayam .) trikañu . iti ràjanirghaõñaþ .. (asya guõàþ . %<trayaü trikañukaü jayet . sthaulyàgni-sadana-÷vàsa-kàsa-÷lãpadapãnasàn>% .. iti vàbhañaþ ..)

#<kañudalà>#, strã, (kañu dalaü patraü yasyàþ .) karkañã . iti ràjanirghaõñaþ . kàükuóa iti bhàùà ..

#<kañuniùpàvaþ># puü, (kañu÷càsau niùpàva÷ceti .) nadãniùpàvadhànyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kañupatraþ>#, puü, (kañu tãvraü patraü yasya .) parpañaþ . sitàrjakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kañupatrikà>#, strã, (kañu patraü yasyàþ . tataþ kap . ata itvaü ñàp ca .) kàrãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kañuphalaþ>#, puü, (kañu phalaü yasya . asya patrasyatiktatvepi phale kañupàkatvàt .) pañolaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kañuphalà>#, strã, (kañu phalaü yasyàþ .) ÷rãvallãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kañubhaïgaþ>#, puü, (kañuþ ekaikade÷abhaïga÷ca yasya .) ÷uõñhã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kañubhadraü># klã, (kañhvapi bhadraü sevanena hitajanakam .) ÷uõñhã . iti ràjanirghaõñaþ .. àrdrakam . iti kecit ..

#<kañuma¤jarikà>#, strã, (kañuþ tãkùõà ma¤jarã asti asyàþ . ac gauràditvàt ïãù saüj¤àyàü kan ñàp pårbahrasvatva¤ca .) apàmàrgaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kañumodaü>#, klã, (kañureva modaþ gandho yasya tat .) javàdinàmasugandhidravyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kañuraü>#, klã, (kañati manthanena rasàntaraü guõàntaraü và varùatãti . kaña + uran . yadvà kañyate prakañyate manthanàt rasàntareõa guõàntareõa ca prakà÷yate iti .) takram . iti jañàdharaþ .. kañvaraü ityapi pàñhaþ ..

#<kañuravaþ>#, puü, (kañuþ karka÷o ravaþ dhvaniryasya .) maõóåkaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kañurohiõã>#, strã, (kañu÷càsau kañhvã càsau và rohiõã ceti . kecittu kañuþ satã rohatãti + ruha + õiniþ tato ïãp .) kañukã . ityamaraþ . 2 . 4 . 45 ..

#<kañuvàrtàkã>#, strã, (kañuþ kañhvã vàrtàkã .) ÷vetakaõñakàrã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kañuvãjà>#, strã, (kañu vãjaü yasyàþ .) pippalã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kañu÷çïgàlaü># klã, (kañånàü ÷çïgàya pràdhànyàya alati paryàpnotãti . al + ac .) gaurasuvarõa÷àkam . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 2,011b]>@
#<kañusnehaþ>#, puü, (kañuþ tãkùõaþ snehaþ rasavi÷eùo yasya .) sarùapaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. gaurasarùapaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kañåtkañaü>#, klã, (kañuùu utkañam .) àrdrakam . iti ratnamàlà ..

#<kañåtkañakaü>#, klã, (kañuùu utkañam . tataþ saüj¤àyàü kan .) ÷uõñhã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kañoraü>#, klã, (kañyate vçùyate niùicyate và bhakùyadravyaü yatra . kaña + adhikaraõe olac . ralayoraikyàt lasya ratvam .) pàtravi÷eùaþ . kañorà iti bhàùà . yathà -- merutantre pa¤camaprakà÷aþ .. * ..
     %<mçtkarpañe saüyutakàcakåpyàü dattvà mukhaü lohapalohasåtraiþ .
     niùkàsito dhåmarasastu tasya saugandhikaiþ kàcakañorake yaþ ..>% ki¤ca .
     %<ramyànnaü devakãdattaü pàtre kà¤cananirmite .
     kañoràõàü catuþùaùñiþ pàtrasyobhayataþ sthità ..>% iti jaiminibhàrate à÷vamedhike parbaõi 9 adhyàyaþ ..

#<kañorà>#, strã, (kañyate vçùyate dãyate sthàpyate và bhakùyadravyàdikamasyàm . kaña + olac . lasya ratvam .) svanàmakhyàtapàtram . iti brahmavaivartapuràõam . vàñi iti bhàùà ..

#<kañolaþ>#, puü, (kañati sadàcàraü miùñàdyannarasa¤ca àvçõotãti . %<kapigatigaõóikañipañibhya olac>% . uõàü 1 . 67 . iti olac .) caõóàlaþ . itvuõàdikoùaþ .. kañurasaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<kañolavãõà>#, strã, (kañolasya càõóàlasya vãõà vàdyayantravi÷eùaþ .) vãõàvi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã . kenduóà iti khyàtà ..

#<kañphalaþ>#, puü, (kañati kañutayà anyarasamàvçõotãti . kañ + kvip . kañ phalaü yasya saþ .) svanàma khyàtaphalavçkùavi÷eùaþ . kàyaphala iti bhàùà . tatparyàyaþ . ÷rãparõikà 2 kumudikà 3 kumbhã 4 kaiñaryaþ 5 . ityamaraþ 2 . 4 . 40 .. somavalkaþ 6 6 somavçkùaþ 7 rohiõã 8 . iti ratnamàlà .. kçùõagarbhaþ 9 pracetasã 10 bhadràvatã 11 mahàkumbhã 12 ràmasenakaþ 13 kumudà 14 ugragandhaþ 15 bhadrà 16 ra¤janakaþ 17 laghukà÷maryaþ 18 ÷rãparõã 19 kàphalaþ 20 paruùaþ 21 kumudã 22 . iti ÷abdaratnàvalã .. api ca .
     %<kañphalaþ somavalka÷ca kaiñaryaþ kumbhikàpi ca .
     ÷rãparõikà kumudikà bhadrà bhadravatãti ca ..
     kañphalastuvarastiktaþ kañurvàtakaphajvaràn .
     hanti ÷vàsapramehàr÷aþkàsakaõñhàmayàrucãþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. asya guõàþ . kañutvam . uùõatvam . kàsa÷vàsajvarogradàhanà÷itvam . rucikàritvam . mukharoga÷amapradatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. kapharoganà÷itvam . iti ràjavallabhaþ ..
     (%<kañphalaþ kapharogaghnaþ kàsa÷vàsajvaràpahaþ ..>% iti vaidyakadravyaguõaþ ..)

@<[Page 2,011c]>@
#<kañphalà>#, strã, (kañati iti . kañ + kvip tadeva phalamasyàþ .) gambhàrãvçkùaþ . iti ratnamàlà .. vçhatã . kàkamàcã . devadàlã . vàrtàkã . mçgervàruþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kañvaïgaþ>#, puü, (kañu aïgamasya .) ÷yonàkavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 56 .. kañåni ugràõi vãryavya¤jakàni aïgàni yasya .) dilãparàjaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kañvaraü>#, klã, (kañati varùati rasàntaram . %<chitvaracchatvaradhãvarapãvaramãvaracãvaratãvaranãvaragahvarakañvarasaüyadvaràþ>% uõàü 3 . 1 . iti kañ + ùvarac . nipàtanàt sàdhu .) dadhisaraþ . iti ratnamàlà .. vya¤janam . ityuõàdikoùaþ .. takram . yathà .
     %<dadhnaþ sasàrakasyàtra takraü kañvaramucyate .>% iti cakrapàõikçtasaügrahe ..
     (%<suvarcikà-nàgara-kuùñha-mårvà làkùà-ni÷à-lohitayaùñikàbhiþ .
     talaü javare ùaóaguõatakrasiddhamabhya¤janàcchãtavidàhanut syàt ..>% iti ùañkañhvaraü tailam ..)

#<kañvã>#, strã, (kañyate kañurasatayà svàdyate anubhåyate và . kañ + un . tataþ striyàü ïãp . votoguõavacanàditi ïãù và . pàü . 4 . 1 . 44 .) kañukà . latàvi÷eùaþ . tatparyàyaþ . kañukavallã 2 sukàùñhà 3 kàùñhavallikà 4 suvallã 5 mahàvallã 6 pa÷umohanikà 7 kañuþ 8 .. asyà guõàþ . madhuratvam . ÷ãtatvam . kapha÷vàsanànàjvarahàritvam . rucikàritvam . ràjayakùmanivàraõatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (kañukà÷abde'syà gaõàdayo vyàkhyàtàþ ..)

#<kañha># i ki àdhyàne . utkaõñhàpårbakasmaraõe iti kavikalpadrumaþ .. (curàü--pakùe bhvàü--paraü--sakaü--señ-- idit .) i karmaõi kaõñhyate . ki kaõñhayati . àdhyànaü smç ma autkye ityatra vyàkhyàtam . iti durgàdàsaþ ..

#<kañha># taïkane . taïkanaü duþkhena jãvanam . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü--paraü--akaü--señ .) kañhati dãnaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<kañha># i ïa àdhyàne . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-- àtmaü--sakaü--señ--idit .) i karmaõi kaõñhyate . ïa kartari kaõñhate . %<revàrodhasi vetasãtarutale cetaþ samutkaõñhate>% . iti durgàdàsaþ ..

#<kañhaþ>#, puü, (kañhena proktamadhãte yaþ . kañha÷àkhàü abhijànàti và %<kañhacarakàt luk>% . iti luk . 4 . 3 . 107 .) munivi÷eùaþ . kañha÷àkhàdhyayanakartà kañha÷àkhàj¤aþ . (yathà mahàbhàrate . 1 . paulame 8 . 24 .
     %<uddàlakaþ kañha÷caiva ÷veta÷caiva mahàya÷àþ ..>% çgbhedaþ . svaraþ .
     (%<kañho munau tadàkhyàtavedàdhyetçj¤ayoþ svare .>%) iti hemacandraþ .. bràhmaõaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (upaniùadvi÷eùaþ . yaduktaü muktikopaniùadi .
     %<ã÷à-kena-kañha-pra÷na-muõóa-màõóakya-tittiri ..>%)

#<kañhamardaþ>#, puü, (kañhaü kaùñajãvanaü mçdgàtãti . kañha mçd + aõ .) ÷ivaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kañharaþ>#, tri, (kañha + aran .) kañhinaþ . iti jañàdharaþ ..

#<kañha÷àkhà>#, strã, (yajurvedàntargatà kañhena proktà ÷àkhà .) yajurvedasya ÷àkhàvi÷eùaþ . etadvivaraõaü veda÷abde draùñavyam ..

#<kañhàhakaþ>#, puü, (kañhaü kañhinamàhantãti . à + han + óaþ . kañhàhaþ tàdç÷aü kaü ÷iro yasya .) dàtyåhapakùã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kañhi¤jaraþ>#, puü, (kañhiü kañhinaü jarayati . jéù vayohànau tasmàt aõ . pçùodaràditvàt sàdhuþ . yadvà jé + õic + bàhulakàt + khac mum ca .) tulasãvçkùaþ . tatparyàyaþ . parõàsaþ 2 kuñherakaþ 3 . ityamaraþ . 2 . 4 . 79 .. (%<loõikà-jàtukaparõi kà-pattåra-jãvaka-suvarcalà-kuruvaka-kañhi¤jara-kuntalikà-kuraõñikàprabhçtãni>% .. iti su÷rute draùñavyam ..)

#<kañhinaü>#, tri, (kañh + inan . uõàdimate tu inac . %<bahulamanyatràpi>% . uõàü . 2 . 4 . 9 .) kañharam . tatparyàyaþ . kakkhañam 2 kråram 3 kañhoram 4 niùñhuram 5 dçóham 6 jañharam 7 mårtimat 8 mårtam 9 . ityamaraþ . 3 . 1 . 76 .. khakkhañam 10 kañholam 11 jarañham 12 . iti taññãkà .. karkaram 13 kañharam 14 . iti jañàdharaþ .. kàñharam 15 kamañhàyitam 16 . iti ÷abdaratnàvalã .. stabdham . iti medinã ..
     (%<unmålayaü÷ca kañhinàn nçpàn vàyuriva drumàn .>% kathàsaritsàgare 19 . 89 .. tathà kumàre 4 . 5 .
     %<na vidãrye kañhinàþ khalu striyaþ ..>% api ca %<bhakùyàü÷càtikañhinàn dantarogã vivarjayet>% . su÷rute ..)

#<kañhinaü>#, klã, strã, (kañh + %<bahulamatràpi .>% uõàü 2 . 49 . iti inac .) sthàlã . iti medinã÷abdaratnàvalyau ..

#<kañhinapçùñhakaþ>#, puü, (kañhinaü pçùñhakamasya . pçùñha svàrthe saj¤àyàü và kan .) kacchapaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kañhinà>#, strã, (kañha + inac . striyàü ñàp .) guóa÷arkarà . iti vi÷vamedinyau ..

#<kañhinikà>#, strã, (kañh + inac + gauràditvàt ïãù svàrthe kan . ñàpi hrasva÷ca .) kañhinã . iti hàràvalã . khaóã iti bhàùà ..

#<kañhinã>#, strã, (kañhina + gauràditvàt ïãù .) khaóikà . iti medinã . khaóã iti bhàùà .. tatparyàyaþ . pàka÷uklà 2 amilàdhàtuþ 3 kakkhañã 4 khañã 5 khaóã 6 varõalekhikà 7 . iti ratnamàlà .. dhàtåpalaþ 8 kañhinikà 9 . iti hàràvalã .. (tathà ca hitopade÷e 1 . 18 .
     %<guõigaõagaõanàrambhe na patati kañhinã sasambhramàd yasya . tenàmbà yadi sutinã vada bandhyà kodç÷ã nàma ..>%)

#<kañhillaþ>#, puü, (kañhati bhojane duþkhaü udvegaü và janayati . atãvatiktatvàt tathàtvaü . kañha ÷oke iti dhàtorbàhulakàdillapratyayaþ .) kàravellaþ . ityuõàdikoùaþ . karalà iti bhàùà .. (vàbhañe ÷àkavargàõàü madhye gaõitam .. yathà --
     %<kañhillaü kembukaü ÷ãtaü sa koùàtaka karka÷am .
     tiktaü pàke kañugràhi vàtalaü kaphapittajit ..>%)

#<kañhillakaþ>#, puü, (kañhilla + svàrthe kan .) kàravellaþ . punarõavà . tulasã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kañhã>#, strã, (kañhena proktamadhãte yà ÷àkhàdhyetçvàcitvena jàtitvàt ïãù . kañhaproktamadhãyànà ityarthaþ .) bràhmaõã . iti jañàdharaþ ..

#<kañheraþ>#, puü, (kañhati kçcchreõa jãvati jãvikàü nirvàhayati . %<patikañhikuñhigaóiguóidaü÷ibhyaerak .>% uõàü . 1 . 59 iti erak .) kçcchrajãvã . daridraþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<kañhoraþ>#, tri, (kañhati pàruùyamàcarati . %<kañhirakibhyàmoran>% uõàü 1 . 65 . itikañha + oran ..) kañhinaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 76 .. (yathà, bhàgavate 3 . 19 . 15 .
     %<pravçddharoùaþ sa kañhorasuùñinà nadan prahatyàntaradhãyatàsuraþ ..>% dàruõaþ . tathàhi bhàgavate . 5 . 13 . 3 . %<kañhoradaü÷airma÷akairupadrutaþ>% .. ativistçtaþ . tatraiva 6 . 12 . 2 . %<yugàntàgnikañhorajihvaü ..>% pårõaþ . tathàhi .
     %<sa taptakàrtasvarabhàsvaràmbaraþ kañhoratàràdhipalàcchanacchaviþ .>% iti màghaþ . 1 . 20 .. %<kañhoratàràdhipasya pårõendoþ>% iti taññãkàyàü mallinàthaþ ..)

#<kañholaþ>#, tri, (kañha + olac %<kapigatigaõóikañipañibhya olac>% uõàü . 1 . 67 .) kañhoraþ . ityamarañãkàyàü nãlakaõñhaþ ..

#<kaóa># i ïa ¤a darpe . harùe ityarthaþ . iti kavikalpadrumañãkàyàü durgàdàsaþ . (bhvàü--àtmaü--akaü--señ-- pakùe ubhaü--idit .) i karmaõi kaõóyate . ¤a kaõóati kaõóate . ïa kaõóate jano hçùñaþ syàdityarthaþ . ayamàtmanepadãtthanye . kadàcit parasmaipadàrtho ¤akàraþ . anekàrthatvàt tuùàpanayane ca . (bhvàü--àtmaü--sakaü .) %<kaõóate taõóulaü lokaþ .>% iti durgàdàsaþ ..

#<kaóa># ÷a adane . darpe . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàü-- paraü--sakaü--darpe akaü--señ .) ÷a kaóatã kaóantã . prà¤castu vede tåccàraõabhedàrthaü bhvàdàvapyevaü pañhanti . tathà ca . %<kaóa mada iti dhàtuþ pañhyate bhåtudàdyoþ kaóati kaóati råpaü tulyameva dvayoþ syàt . tadubhayagaõapàñhe kiü phalaü neti vàcyaü svarakvata iha bhedaþ ÷ap÷ayorasti yasmàt>% iti . svarakçta iti udàttànudàttasvaritaviribdhasaüj¤akacaturvidhasvarakçta ityarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<kaóa># i ka bhede . rakùaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü--paraü--sakaü--señ--idit .) i kaõóayati . iti dugàdàsaþ ..

@<[Page 2,012c]>@
#<kaóaþ>#, tri, (kaóati màdyatãti . kaóa made + pacàdyac .) mårkhaþ . iti halàyudhaþ ..

#<kaóakaü>#, klã, (kaóyate adyate iti . kaóa adane + ac saüj¤àyàü kan . karmaõi ap svàrthe saüj¤àyàü và kan .) lavaõavi÷eùaþ . karakac iti bhàùà .. tatparyàyaþ . sàmudram 2 trikåñam 3 . iti ratnamàlà .. asya guõaþ sàmudra÷abdedraùñavyaþ ..

#<kaóaïgaþ>#, puü, (kaóaü màdakatà÷aktiü gamayati janayati và kaóàt gameróaþ . antarbhåto õyantovà .) suràvi÷eùaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<kaóaïgaraþ>#, puü, (kaóàt bhakùaõãyataõóulàdeþ sakà÷àt griyate kùipyate dårãkriyate iti bhàvaþ . kaóa + girateþ karmaõi khac . yadvà kaóaü bhakùaõãyaü ÷asyàdi girati udgirati àtmanaþ sakà÷àt . gé + ac .) vuùaü ityamaraþ . 2 . 9 . 22 . àgóà iti bhàùà ..
     (%<nãvàrapàkàdi kaóaïgarãyairàmç÷yate jànapadairna kaccit .>% iti raghuþ . 5 . 9 .. kaóaïgaraü vuùam arhantãti kaóaïgarãyà iti taññãkàyàü mallinàthaþ ..)

#<kaóatraü>#, klã, (gaóyate sicyate'tra jalàdikam . gaóa + jratran gaóeràde÷ca kaþ .) pàtravi÷eùaþ . iti uõàdikoùaþ .. (gaóyate sicyate'nena . gaóa + secane %<gaóeràde÷ca kaþ>% uõàm . 3 . 106 . iti atran pratyayaþ óalayorekatvasmaraõàt kalatram ..

#<kaóambaþ>#, puü, (kaóa + %<kçkadikaóikañibhyo'mbac>% uõàm . 4 . 82 . iti kaóadhàtorambacpratyayaþ .) ÷àkanàóikà . óàüñà iti bhàùà .. tatparyàyaþ . kalambaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 35 .. koõam . pràntabhàgaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. (kalamba÷abde vi÷eùo j¤eyaþ ..)

#<kaóambã>#, strã, (kaóambaþ kalambo bhåyasà vidyate asyàþ . iti ar÷aàditvàt ac tataþ gauràditvàt ïãù .) kalambã÷àkam . iti ÷abdaratnàvalã .. (kalambã÷abde guõàdayo'syà vaktavyàþ ..)

#<kaóàraþ>#, puü, (gaóa . secane iti + %<gaóeþ kaó ca .>% uõàm . 3 . 135 . iti àran kaóàde÷a÷ca dhàtoþ .) piïgalavarõaþ . tadvarõayukte tri . ityamaraþ . 1 . 5 . 16 .. (yathà màghaþ . 5 . 3 .
     %<savivyurambaravikà÷i camåsamutthaü pçthvãrajaþ karabhakaõñhakaóàramà÷àþ ..>%) kaóàrastçõavahnivat ityanye iti bharataþ .. dàsaþ . iti medinã ..

#<kaóitulaþ>#, puü, (kañyàü tulà tolanaü grahaõaü yasya pçùodaràdityàt ñasya óaþ .) khaógaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kaóóa># kàrka÷ye . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü--paraü--akaü-- señ .) ñavargatçtãyopadhaþ . kvipi saüyogàntalope kaó . kaóóati padmamçõàlaü karka÷aü syàdityarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<kaõa># é àrtasvare . iti kavikalpadramaþ .. (bhvàü-- paraü--akaü--señ .) é acãkaõat acakàõat . kaõati bhãtaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<kaõa>#, ma gatau . iti kavikalpadrumaþ . (bhvàü--paraü-- sak--señ--ghañàdi .) ma kaõayati . iti durgàdàsaþ ..

#<kaõa>#, ka nimãlane . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-- paraü--sakaü--señ .) nimãlanaü pakùmàvaraõam . ka kàõayati cakùuþ pakùmabhiràvçtaü syàdityarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<kaõaþ>#, puü, (kaõati atisåkùmatvaü gacchati . kaõa + pacàdyac .) atisåkùmaþ . (%<ànandà÷rukaõàn pibanti ÷akunà niþ÷aïkamaïke÷ayàþ .>% iti ÷ànti÷atakam 5 ..) dhànyàü÷aþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 62 .. (yathà, manuþ . 11 . 92 .
     %<kaõàn và bhakùayedabdaü pinyàkaü và sakçnni÷i ..>%) tasya strãliïge kaõã kaõikà . vanajãrakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kaõagugguluþ>#, puü, (kaõa÷càsau guggulu÷ceti .) gugguluprabhedaþ . tatparyàyaþ . gandharàjaþ 2 svarõakarõaþ 3 suvarõaþ 4 kanakaþ 5 vaü÷apãtaþ 6 surabhiþ 7 palaïkaùaþ 8 .. asya guõàþ . kañutvam . uùõatvam . sugandhitvam . vàta÷ålagulmodaràdhmànakaphanà÷itvam . rasàyanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kaõajãraþ>#, puü, (kaõa÷càsau jãra÷ceti nityakarmadhàrayaþ .) ÷vetajãrakaþ . iti ràjanirghaõñaþ . (÷vetajãraka÷abde'sya guõà j¤eyàþ ..)

#<kaõajãrakaü>#, klã, (kaõaü kùudraü jãrakam . kaõajãra + svàrthe kan .) kùudrajãrakam . tatparyàyaþ . hçdyagandhi 2 sugandham 3 . iti ratnamàlà ÷abdacandrikà ca ..

#<kaõabhakùakaþ>#, puü, (kaõàn bhakùayati bhakùati và . kaõa + bhakùa + õvul .) bhàriñapakùã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kaõalàbhaþ>#, puü, (kaõànàü làbho yasmàt saþ . peùaõasàdhanayantravi÷eùaþ sa sàdç÷yenàstyasya . ar÷aàdibhyaþ ac .) àvartaþ . iti trikàõóa÷eùaþ . jalera ghårõà iti bhàùà ..

#<kaõà>#, strã, (kaõa + striyàü ñàp .) jãrakam . kumbhãramakùikà . pippalã . iti medinã ..
     (%<dràkùàü kaõàü pa¤camålaü tçõàkhya¤ca pacejjale .
     tena kùãraü ÷çtaü ÷ãtaü pibet samadhu÷arkaram ..>% iti pittakàsacikitsàyàü vàbhañenoktam ..) ÷vetajãrakam . iti ràjanirghaõñaþ .. (%<kaõà syàddãrghajãrakaþ>% .. iti bhàbaprakà÷aþ .. * ..) alpam . yathà --
     %<kadalãphalamadhyasthaü kaõàmàtramapakvakam .>% iti tithyàditattvam ..

#<kaõàñãnaþ>#, puü, (kaõàya añatãti . kaõa + aña + inan dãrghatva¤ca pçùodaràditvàt .) kha¤janapakùã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kaõàñãraþ>#, puü, (kaõàya añati . kaõa + aña + ãran .) kha¤janapakùã . iti ÷abdaratnàvalã ..

@<[Page 2,013b]>@
#<kaõàñãrakaþ>#, puü, (kaõàñãra + svàrthe kan .) kha¤janapakùã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kaõàdaþ>#, puü, (kaõaü atti bhakùayati . kaõa ada + karmaõi upapade aõ .) svanàmakhyàtamunivi÷eùaþ . tatparyàyaþ . kà÷yapaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. sa ca vai÷eùikadar÷anakartà . svarõakàraþ . kalàdo rukmakàraka ityamaropari kaõàda ityapi pàñhaþ . iti sàrasundarã ..

#<kaõikaþ>#, puü, (kaõaiva iti svàrthe kan ata itvam .) kaõà . ÷atruþ . nãràjanavidhiþ . iti sàrasvataþ .. ÷uùkagodhåmacårõam . iti ràjanirghaõñaþ .. (kaõà vidyate'sya astyarthe ñhan . svàrthe ñhan và . %<nàbherabhåt svakaõikàd vañavanmahàbjaü>% iti bhàgavatam . 7 . 9 . 33 .. dhçtaràùñramantrivi÷eùaþ . yathà mahàbhàrate . 1 . sambhavaparbaõi 141 . 2 .
     %<tata àhåya mantraj¤aü ràja÷àstràrthavittamam .
     kaõikaü mantriõàü ÷reùñhaü dhçtaràùñro'bravãdvacaþ ..>%)

#<kaõikà>#, strã, (kaõàþ santyasyàþ . %<ata inañhanàviti ñhan>% 5 . 2 . 115 . kaõati sthålaråpàt krama÷o gacchati atyantasåkùmatàü pràpnoti ityarthaþ . pacàdyac svàrthe kan ata itvaü ñàp ca .) atyantasåkùmavastu . agnimanthavçkùaþ . iti medinã .. kaõà . taõóulavi÷eùaþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ .. (jalàdãnàü såkùmàü÷aþ . yathà, meghadåte 99 .
     %<tàmutthàpya svajalakaõikà÷ãtalenànilena pratyà÷vastàü samamabhinavairjàlakai rmàlatãnàm ..>%)

#<kaõitaü>#, klã, (kaõa àrtanàde + bhàve ktaþ .) pãóitànàü ÷abdaþ . iti hemacandraþ ..

#<kaõi÷aü>#, klã, (kaõo vidyate'sya iti iniþ taü ÷yati . kaõi + ÷o + kaþ . yadvà kaõinaþ ÷erate'smin . kaõin + ÷ã + óaþ . kaõàþ santyasya ityamarañãkà kçt .) ÷asyama¤jarã . ityamaraþ . 2 . 9 .. 21 . dhànyàdira ÷iùa iti bhàùà ..

#<kaõã>#, strã, (kaõa + striyàü ïãp gauràditvàt ïãù và .) kaõikà . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<kaõãkaü>#, tri, (kaõa + ãkan .) alpam . ityuõàdikoùaþ ..

#<kaõãyaþ>#, [s] tri, (kaõa + ãyasun .) atyalpam . ityamaraþ .. kaniùñham . iti taññãkà .. (yathà hañhayogadãpikàyàü . 2 . 12 . %<kaõãyasi bhavet svedaþ kampo bhavati madhyame>% ..)

#<kaõeraþ># puü, (kaõa + erapratyayaþ .) karõikàravçkùaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<kaõerà>#, strã, (kaõa + eraùñàp ca .) ve÷yà . hastinã . ityuõàdikoùaþ ..

#<kaõeruþ># strã, (kaõa + eru .) ve÷yà . kariõã . karõikàravçkùe puü . iti medinã ..

#<kaõñakaþ>#, puü, klã, (kaõñati iti kañi õvul . ardhàrcàdi pàü 2 . 4 . 31 .) kùudra÷atruþ . (yathà viùõupuràõe 1 . 19 . 31 . %<prahlàdaþ kathyatàü samyak tathà kaõñaka÷odhane>% ..) matsyàdyasthi . naiyàyikàdidoùoktiþ . romà¤caþ . drumàïgam . iti medinã .. kàüñà iti bhàùà .. (tathà coktaü càõakya÷atake 22 .
     %<upakàragçhãtena ÷atruõà ÷atrumuddharet .
     pàdalagnaü karasthena kaõñakeneva kaõñakam ..>%) kendram . iti dãpikà ..

#<kaõñakaþ>#, puü, (kañi + õvul .) såcyagram . kùudra÷atruþ . (yathà, manuþ . 9 . 252 .
     %<samyaïniviùñade÷a÷ca kçtadurga÷ca ÷àstrataþ .
     kaõñakoddharaõe nityamàtiùñhedyatnamuttamam ..>%) lomaharùaþ . ityamaraþ 3 . 5 . 32 .. karmasthànam . doùaþ . iti jañàdharaþ .. makaraþ . iti vi÷vaþ .. veõuþ . iti hemacandraþ .. (lokopadravakàrã . yathà, bhàgavate . 3 . 18 . 23 .
     %<anveùannapratiratho lokànañati kaõñakaþ ..>%)

#<kaõñakadrumaþ>#, puü, (kaõñakapradhàno drumaþ . kaõñakenàcitodrumo và .) ÷àlmalivçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà mçcchakañike . 140 . 4 .
     %<kiü kulenopadiùñena ÷ãlamevàtra kàraõam .
     bhavanti nitaràü sphãtàþ sukùetre kaõñakadrumàþ ..>%
     %<daiteyacandanavane jàto'yaü kaõñakadrumaþ .>% iti bhàgavatam . 7 . 5 . 17 .. ÷àlmalã÷abde vi÷eùo'sya j¤eyaþ ..)

#<kaõñakapràvçtà>#, strã, (kaõñakaiþ pràvçtà vyàptà . kaõñaka + pra + à + vç + karmaõi kta + ñàp .) gçhakanyà . iti ràjanirghaõñaþ . ghçtakumàrã iti bhàùà ..

#<kaõñakaphalaþ># puü, (kaõñakairàcitaü vyàptaü phalaü yasya . ÷àkapàrthivàdivat madhyapadalopã samàsaþ .) panasavçkùaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. gokùuravçkùaþ . iti ratnamàlà .. (asya guõàdayaþ kaõñàphala÷abde j¤eyàþ ..)

#<kaõñakavçntàkã>#, strã, (kaõñakàcità vçntàkã . ÷àkapàrthivàditvàt madhyapadalopa÷ca .) vàrtàkã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kaõñaka÷reõã>#, strã, (kaõñakànàü ÷reõiryatra . ÷reõã yasyàü và .) kaõñakàrã . iti ÷abdacandrikà ..

#<kaõñakàgàraþ>#, puü, (kaõñakà àgàro yasya . yadvà kaõñakaü àgirati . à + gé + ac .) sarañajantuþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kaõñakàóhyaþ>#, puü, (kaõñakairàóhyaþ .) kubjakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kaõñakàrikà>#, strã, (kaõñakàn iyarti çcchati và kaõñaka + ç + kartari + õvul . striyàü ñàp itvaü ca . yadvà kaõñakaü çcchati + ç karmaõyaõ tataþ kan ca tataþ pràgvat . tatphale tu aõi kçte harãtakyàditvàt luk .) svanàmakhyàtakùudravçkùaþ . tatparyàyaþ . nidigdhikà 2 spç÷o 3 vyàghro 4 vçhatã 5 pracodanã 6 kulã 7 kùudrà 8 duùpar÷à 9 ràùñrikà 10 . ityamaraþ .. anàkràntà 11 bhaõñàkã 12 siühã 13 dhàvanikà 14 . iti ratnamàlà .. kaõñakàrã 15 kaõñakinã 16 duùpadharùiõã 17 nidigdhà 18 dhàvanã 19 kùudrakaõñikà 20 bahukaõñà 21 kùudraphalà 22 kaõñàlikà 23 citraphalà 24 . asyà guõàþ . kañutvam . uùõatvam . dãpanatvam . ÷vàsa-kà÷a-prati÷yàya-doùa-kapha-vàta-jvara-nà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. tçùõànà÷itvam . iti ràjavallabhaþ .. tasyàþ phalaguõàþ . pittakaphakaõóåkuùñhakçminà÷itvam . ladhutvam . uùõatvam . kañutvam . tiktatva¤ca . iti ràjanirghaõñaràjavallabhau ..
     (%<mustàmçtàmalakya÷ca nàgaraü kaõñakàrikà .
     kaõàcårõànvitaþ kvàthastathà madhusamanvitaþ .
     ekàhikaü và velàdyaü jvarajàtaü vyapohati ..>% iti hàrãtaþ .. * .. asyà vi÷eùa÷ca kaõñakàrã÷abde j¤àtavyaþ ..)

#<kaõñakàrã>#, strã, (kaõñakaü çcchati . kaõñaka + ç + aõ + ïãp ca .) kaõñakàrikàvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷àlmalãvçkùaþ . iti jañàdharaþ .. vikaïkatavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã vaüici iti bhàùà .. tatparyàyaguõàþ .
     %<kaõñakàrã tu duùpar÷à kùudrà vyàdhrã nidigdhikà .
     kaõñàlikà kaõñakinã dhàvanã vçhatã tathà ..>% ume ca vçhatyau . yadàha ÷à÷vataþ ..
     %<kùudràyàü kùudrabhaõñàkyàü vçhatãti nigadyate .
     ÷vetà kùudrà candrahàsà lakùmaõà kùetradåtikà ..
     garbhadà candrabhà candrà candrapuùpà priyaïkarã .
     kaõñakàrã sarà tiktà kañukà dãpanã laghuþ ..
     råkùoùõà pàcanã kàsa÷vàsajvarakaphànilàn .
     nihanti pãnasaü pàr÷vapãóàkçmikçdàmayàn ..
     tayoþ phalaü kañurase pàke ca kañukaü bhavet .
     ÷ukrasya recanaü bhedi tiktaü pittàgnikçllaghu ..
     hanyàt kaphamarutkaõóåkà÷amedakçmijvaràn .
     tadvat proktà sità kùudrà vi÷eùàdgarbhakàriõã ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (÷abdàrthacintàmaõidhçtavaidyakam . yathà
     %<kaõñakàrã kaõñakinã tathà svàdu÷ca ÷ukralà .
     cakùuùyà kùata÷othaghnã gràhiõã jvaradàhanut .
     doùatrayaharã laghvã grahaõyar÷o'tisàrajit ..>%
     %<kaõñakàryamçtàbhàrgã nàgarendrayavàsakam .
     bhånimbaü candanaü mustaü pañolaü kañurohiõã ..
     kaùàyaü pàyayedetat pitta÷leùmajvaràpaham .
     dàhatçùõàrucicchardikàsahçt pàr÷va÷ålanut ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahaþ ..
     %<kaõñakàrãtulàü nãradroõe paktvà kaùàyakam .
     pàda÷eùaü gçhãtvà ca tasmiü÷cårõàni dàpayet ..
     pçthak palàü÷ànyetàni guóåcãcavyacitrakàþ .
     mustaü karkaña÷çïgã ca tryåùaõaü dhanvayàsakam ..
     bhàrgã ràsnà ÷añhãcaiva ÷arkarà palavi÷atiþ .
     pratyeka¤ca palànyaùñau pradadyàt ghçtatailayoþ ..
     paktvà lehatvamànãya ÷ãte madhupalàùñakam .
     catuùpalaü tu gàkùãryàþ pippalãnàü catuùpalam ..
     kùiptvà nidadhyàt sudçóhe mçõmaye bhàjane ÷ubhe .
     leho'yaü hanti hikkàrti÷vàsakàsàna÷eùataþ ..>% kaõñakàryavalehaþ .. * .. iti ca ÷àrïgadharaþ ..)

#<kaõñakàlaþ>#, puü, (kaõñakaiþ kaõñakàkãrõaphalaiþ alati ÷obhate . kaõñaka + al + ac . kaõñaü kaõóakàkàraü phalaü kàlayati và . kal + aõ .) panasavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<kaõñakàlukaþ>#, puü, (kaõñakairalati paryàpnoti kaõñaükàlayati và kaõñaka + al + uka¤ .) yavàsavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yavàsa-÷abde'sya guõàdayo boddhavyàþ ..)

#<kaõñakà÷anaþ>#, puü, (kaõñakaü a÷nàtãti . kaõñaka + a÷a g bhojane + kartari + lyuþ .) uùñraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kaõñakàùñhãlaþ>#, puü, (kaõñakaþ aùñãleva yasya .) matsyavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . kuli÷am 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kaõñakinã>#, strã, (kaõóakàþ santyasyàþ . iniþ . ãp ca .) vàrtàkã . ÷oõajhiõñã . madhukharjurã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kaõñakiphalaþ>#, puü, (kaõñaki kaõñakayuktaü phalaü yasya .) vçkùavi÷eùaþ . kàüñàla iti bhàùà . tatparyàyaþ . panasaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 4 . 61 .. palasaþ 3 kaõñakãphalaþ 4 kaõñakaphalaþ 5 . iti taññãkà .. mahàsarjaþ 6 phalinaþ 7 phalavçkùakaþ 8 sthålaþ 9 kaõñàphalaþ 10 målaphaladaþ 11 apuùpaphaladaþ 12 påtaphalaþ 13 campakoùaþ 14 campàluþ 15 rasàlaþ 16 mçdaïgaphalaþ 17 pànasaþ 18 . iti ÷abdaratnàvalã .. asya guõàþ kaõñàphala÷abde panasa÷abde ca draùñavyàþ .. samaùñhilavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kaõñakilaþ>#, puü, (kaõñako'styasya . kaõñaka + astyarthe ilac .) vaü÷avi÷eùaþ . iti ÷abdacandrikà . veóuvàü÷a iti bhàùà ..

#<kaõñakilatà>#, strã, (kaõñakinã càsau latà ceti .) trapuùã . iti ràjanirghaõñaþ . ÷asà iti bhàùà .. (trapuùã÷abde vi÷eùo'syà draùñavyaþ ..)

#<kaõñakã>#, [n] puü, (kaõñako'styasya astyarthe iniþ .) matsyaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. khadiravçkùaþ . iti ÷abdamàlà .. madanavçkùaþ . iti ratnamàlà .. gokùuravçkùaþ . vaü÷aþ . vadaravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, mahàbhàrate 1 . ÷àkuntale 70 . 7 .
     %<nàpuùpaþ pàdapaþ ka÷cinnàphalo nàpi kaõñakã ..>%)

#<kaõñakã>#, strã, (kaõñaka + ar÷a àditvàt ac gauràditvàt ïãù .) vàrtàkãvi÷eùaþ . kàüñà vegun iti bhàùà . asyà guõà . kañutvam . tiktatvam . uùõatvam . raktapittaprakopaõatvam . kaõóåkacchuharatvam . doùalatva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<kaõñakãdrumaþ>#, puü, (kaõñakã drumaþ . pçùodaràditvàt dãrghaþ .) khadiravçkùaþ . iti ratnamàlà .. (khadira÷abde vi÷eùo vaktavyaþ .. kaõóakã eva drumaþ . vàrtàkãvçkùaþ ..)

#<kaõñakãphalaþ>#, puü, (kaõñaki kaõñakàcitaü phalamasya . pçùodaràt sàdhuþ .) kaõñakiphalaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. kàüñàla iti bhàùà ..

#<kaõñakuraõñaþ>#, puü, (kaõñaþ kaõñakapradhànaþ kuraõñaþ .) jhiõñã . iti ràjanirghaõñaþ .. (jhiõñã÷abde'sya vi÷eùo j¤eyaþ ..)

#<kaõñatanuþ>#, strã, (kaõñà kaõñakànvità tanuryasyàþ .) vçhatã iti ràjanirghaõñaþ .. (eùà hi tiktakañukà . iti vaidyakadravyaguõaþ ..)

#<kaõñadalà>#, strã, (kaõñaü kaõñakàcitaü dalaü yasyàþ . ÷àkapàrthivàditvàt madhyapadalopaþ .) ketakã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kaõñapatraþ>#, puü, (kaõñaü kaõñakànvitaü patraü yasya .) vikaïkatavçkùaþ . iti ÷abdamàlà . vaüici iti bhàùà ..

#<kaõñapatraphalà>#, strã, (kaõñaü kaõñakànvitaü patraü phala¤ca yasyàþ . kaõóakànvite patraphale'sya và .) brahmadaõóãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kaõñapàdaþ>#, puü, (kaõñaþ kaõñakànvitaþ pàdo målaü yasya .) vikaïkatavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kaõñhaphalaþ>#, puü, (kaõñaü kaõñakànvitaü phalaü yasya .) kùudragokùuraþ . panasaþ . dhuståraþ . latàkara¤jaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. tejaþphalaþ . eraõóaþ . iti kecit ..

#<kaõñaphalà>#, strã, (kaõñaü kaõñakàkãrõaü phalaü yasyàþ .) devadàlãlatà . iti ràjanirghaõñaþ .. (devadàlã÷abde 'syà guõàdayo j¤eyàþ ..)

#<kaõñalaþ>#, puü, (kaõñaþ astyasya . matvarthe alac . yadvà kaõñena kaõñakena alati paryàpnoti ÷obhate và . kaõña + al + ac . ÷akandhvàdivat asya lopaþ .) vçkùavi÷eùaþ . vàvalà iti bhàùà . tatparyàyaþ . vàvalaþ 2 svarõapuùpaþ 3 såkùmapatraþ 4 . iti ÷abdacandrikà ..

#<kaõñavallã>#, strã, (kaõñà kaõñakànvità vallã .) ÷rãvallãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kaõñavçkùaþ>#, puü, (kaõñapradhànaþ kaõñakamayaþ kaõñakabahulo và vçkùaþ . madhyapadalopã .) tejaþphalavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kaõñàphalaþ>#, puü, (kañi + bhàve + ap . kaõñà kaõñakamayaveùñanaü tadupalakùitaü phalamasya .) panasavçkùaþ . iti ÷abdamàlà . kàüñàla iti bhàùà .. asya pakvaphalaguõàþ . sumadhuratvam . raktabardhakatvam . snigdhatvam . ÷ãtalatvam . durjaratvam . vàyupittanà÷itvam . ÷leùma÷ukrabalapradatva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. picchilatvam . gurutvam . hçdyatvam . bhramadàhavi÷oùanà÷itvam . rucikàritvam . gràhitva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. tadvãjaguõàþ . raktapittanà÷itvam . svàdutvam . phalatulyaguõatva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. ãùat kaùàyatvam . madhuratvam . rucivàyuvçddhikàritvam . gurutvam . tvagdoùatatphalavikàranà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõóaþ .. * .. tasyàpakvasya guõàþ . kaùàyatvam . svàdutvam . vàyukàritvam . iti ràjavallabhaþ .. ÷ãtalatva¤ca .. * .. ghçtayuktasya tasya guõàþ snigdhatvam . hçdyatvam . balapradatvam . chardinà÷itvam . acakùuùyatvam . ÷ukrakàritvam . vàtapittanà÷itva¤ca .. tanmajjaguõàþ . ÷ukrakàritvam . vàtapittakaphanà÷itvam ca .. vi÷eùàt panasaü varjyaü gulmibhirmandavahnibhiþ .. iti ràjanirghaõñaþ .. (anyatsarvaü panasa÷abde draùñavyam ..)

#<kaõñàrtagalà>#, strã, (kaõñà kaõñayuktà àrtagalà .. àrtaþ kùãõaþ galade÷o yasyàþ .) nãlajhiõñã . iti ràjanirghaõñaþ . (nãlajhãõñã÷abde'sya guõàdayo j¤eyàþ ..)

#<kaõñàluþ>#, puü, (kaõñàya kaõñakàya alati paryàpnoti . kaõóa + al + un .) vaü÷aþ . vçhatã . vàrtàkã . varvåraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kaõñàhvayaü>#, klã, (kaõñaü kaõóakamàhvayate spardhate . kaõña + à + hve + kaþ .) padmakandaþ . itti ràjanirghaõñaþ ..

#<kaõñã>#, [n] puü, (kaõñaþ kaõñakaþ astyasya . astyarthe iniþ .) kalàyaþ apàmàrgaþ . khadiraþ . gokùuraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kaõñhaþ>#, puü, (kañhi + ac + iditvàt num .) madanavçkùaþ . iti medinã .. homakuõóàdvahiraïguliparimitasthànam . yathà --
     %<khàtàdvàhye'ïgulaþ kaõñhaþ sarvakuõóeùvayaü vidhiþ ..>% iti tithyàditattvam .. (kaõ÷abda %<kaõeùñhaþ .>% iti ñhaþ . uõaü 1 . 105 .) grãvàpurobhàgaþ .. tatparyàyaþ . galaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 88 .. (yathà, ÷àkuntale . 1 ma aïke .
     %<vikacasarasijàyàþ stokanirmuktakaõñhaü nijamivakamalinyàþ karka÷aüvçntajàlam ..>%) atra vi÷uddhanàmaùoóa÷adalapadmamasti . yathà --
     %<tadårdhvantu vi÷uddhàkhyaü dalaùoóa÷apaïkajam .
     svaraiþ ùoóa÷abhiryuktaü dhåmavarõairmahàprabham ..
     vi÷uddhapadmamàkhyàtamàkà÷àkhyaü mahàdbhutam ..>% iti gautamatantram .. nikañaþ . dhvaniþ . iti medinã ..

#<kaõñhakåõikà>#, strã, (kaõñha iva kaõñhadhvaniriva kåõayatãti . kaõñha + kåõ + õvul . ñàpi ata itvaü ca vãõàyàþ kaõñhatulyaspaùñadhvaniritiprasiddheþ .) vãõà . iti hemacandraþ ..

#<kaõñhatalàsikà>#, strã, (kaõñhatale a÷vànàü kaõñhade÷e àste iti . kaõñha + àsa + õvul + ñàpi ata itvaü ca .) a÷vagrãvàveùñakarajjucarmàdi . iti ÷abdamàlà ..

#<kaõñhanãóakaþ>#, puü, (kaõñhe nikañasthe nãóe ÷atrån dçùñvà kàyati ÷abdàyate . kaõñha + kai + kaþ . yadvà kaõñhe pràsàdavçkùàdãnàü ÷irobhàge nãóaü yasya + kap .) cillapakùã . iti trikàõóa÷eùaþ . cil iti bhàùà ..

#<kaõñhanãlakaþ>#, puü, (kaõñhaü dhàrakasya kaõñhàdikamårdhvasthànaü nãlayati sva÷ikhàkajjalena nãlavarõaü karotãti . kaõñha + nãl + õic + õvul . athavà kaõñhe ÷ikhàgrabhàge nãlavarõo'sya kap .) ulkà . iti ÷abdamàlà . masàla iti bhàùà ..

#<kaõñhapà÷akaþ>#, puü, (kaõñhe pà÷a iva kàyati prakà÷ate . kaõñhapà÷a + kai + kaþ .) hastigalaveùñakarajjaþ . iti ÷abdamàlà ..

@<[Page 2,015b]>@
#<kaõñhabhåùà>#, strã, (bhåùyate'nayà iti bhåùà . kaõñhasya bhåùà .) grãvàlaïkàraþ . tatparyàyaþ . graiveyakam 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 104 .. graiveyam 3 graivam 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. rucakaþ 5 niùkam 6 . iti jañàdharaþ ..

#<kaõñhamaõiþ>#, puü, (kaõñhe kaõñhasthale dhàraõãyo maõiþ . kaõñhasya maõirvà .) galade÷adhàraõãyamaõiþ . tatparyàyaþ . kàkalam 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kaõñhyaþ>#, tri, (kaõñhe + bhavaþ . ÷arãràvayavatvàt yat . 6 . 1 . 213 .) kaõñhodbhava÷abdàdiþ . iti vyàkaraõam .. %<akuhavisarjanãyànàü kaõñhaþ>% . pàü . 1 . 1 . 9 vàrtike ..)

#<kaõñhàgniþ>#, puü, (kaõñhe kaõñhàbhyantare agniþ pàcanaråpàgniryasya .) pakùã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kaõñhàlaþ>#, puü, (kañhi + àlac .) ÷åraõaþ . yuddham . naukà . khanitram . iti vi÷vaþ .. kramelakaþ . goõãprabhedaþ . iti medinã ..

#<kaõñhàlà>#, strã, (kañi + àlac + ñàp .) jàlagoõãkà . iti trikàõóa÷eùo medinã ca ..

#<kaõñhikà>#, strã, (kaõñho bhåùyatayàstyasyàþ . kaõñha + ñhan ñàp ca . yadvà kaõñhayati kaõñhaü bhåùayati yà . kañhi + õic + õvul + ñàp ata itva¤ca .) kaõñhàbharaõam . iti hemacandraþ .. ekanarã kaõñhã iti bhàùà ..

#<kaõñhã>#, strã, (kaõñha + alpàrthe ïãp .) a÷va kaõñhaveùñanarajjucarmàdi . iti ÷abdamàlà .. galaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<kaõñhãravaþ>#, puü, (kaõñhyàü ravo yasya .) siühaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. pàràvataþ . iti ràjanirghaõñaþ .. mattahastã . iti sàrasvataþ ..

#<kaõñhãravã>#, strã, (kaõñhãrava + gauràditvàt jàtau và ïãù .) vàsakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kaõñhekàlaþ>#, puü, (kaõñhe + kàlaþ kùãrodamanthanodbhavaviùapànanidar÷anaråpanãlavarõo yasya . saptamyà aluk .) mahàdevaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (kaõñhe jãvànàü kaõñhade÷e kàlaþ kàlasvaråpeõa vartate . yadvà kaõñhade÷aparyantaü àkramya tamaþpradhànà màyà astyasya . paramàtmanaþ màyà÷avalitatripàdatvàt tathàtvam . eùa sarvaj¤aþ sarvàntaryàmã÷varaþ . etasmàt pàdatrayàdanyat turãyaü niùkalaü nirupàdhikaü ÷ivapàdamasti .. yathà, màõóukyopaniùadi .
     %<sarvaü hyetadbrahmàyamàtmà brahma so'yamàtmà catuùpàt>% .. 2 ..
     %<jàgaritasthàno vahiþpraj¤aþ saptàïga ekonaviü÷atimukhaþ sthålabhuk vai÷vànaraþ prathamaþ pàdaþ>% .. 3 ..
     %<svapnasthàno'ntaþpraj¤aþ saptàïga ekonaviü÷atimukhaþ praviviktabhuk taijaso dvitãyaþ pàdaþ>% .. 4 ..
     %<yatra supto na ka¤cana kàmaü kàmayate na ka¤cana svapnaü pa÷yati tatsuùuptam . suùuptasthàna ekãbhåtaþ praj¤ànaghana evànandamayo hyànandabhåk cetomukhaþ pràj¤astçtãyaþ pàdaþ>% .. 5 ..
     %<eùa sarve÷varaþ eùa sarvaj¤a eùo'ntaryàmyeùayoniþ sarvasya prabhàvàpyayo hi bhåtànàm>% .. 6 ..
     %<nàntaþ praj¤aü na vahiþpraj¤aü nobhayataþ praj¤aü na praj¤ànaghanaü na praj¤aü nàpràj¤amadçùñamavyavahàryamagràhyamalakùaõamacintyamavyapade÷yamekàtmapratyayasàraü prapa¤copa÷amaü ÷àntaü ÷ivamadvaitaü caturthaümanyante sa àtmà sa vij¤eyaþ>% .. 7 ..)

#<kaõóanaü>#, klã, (kaói + bhàve lyuña .) udåkhalàdinà taõóulàdernirmalãkaraõaü . iti hemacandraþ . kàüóàna iti bhàùà ..

#<kaõóanã>#, strã, (kaõóyate tuùàdirapanãyate'nayà . kaói + karaõe lyuñ . ïãpca .) udåkhalam . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, manuþ . 3 . 68 .
     %<pa¤casånà gçhasthasya cullãpeùaõyupaskaram .
     kaõóanãcodakumbha÷ca badhyate yàstuvàhayan ..>%)

#<kaõóarà>#, strã, (kaói + aran ñàpac .) mahàsràyuþ . mahànàóã . iti hemacandraþ ..
     (%<mahatthaþ sràyavaþ proktàþ kaõóaràstàstu ùoóa÷a .
     prasàraõàku¤canayordçùñaü tàsàü prayojanam ..
     catasro hastayostàsàü tàvatyaþ pàdayoþ smçtàþ .
     grãvàyàmapi tàvatyastàvatyaþ pçùñhasaïgatàþ ..>% %<tatra pàdahastagatànàü kaõóaràõàü nakhàþ prarohàþ grãvànibandhanànàmadhobhàgagatànàü prarohà meóhraþ pçùñhanibandhanàü praroho nitambamårdhoruvakùo'kùastanapiõóàþ>% .. iti bhàvaprakà÷aþ ..
     %<talaü pratyaïgulãnàü yàþ kaõóarà bàhupçùñhataþ .
     bàhvoþ karmakùayakarã vi÷vacãti hi socyate ..>% iti ca su÷rutaþ ..)

#<kaõóuþ>#, strã, (kaõóate ÷arãraü màdyati asmàt uùõa÷oõitatvàt . yadvà kaõóayati kaõóuyuktaü karoti ÷arãram . kaói + made . %<mçgaùvàdaya÷ca .>% uõàü 1 . 38 . iti kuþ .) kaõóåþ . iti ràyamukuñaþ .. (puü çùivi÷eùaþ . (yathà, viùõupuràõe 1 . 15 . 11 .
     %<kaõóurnàma muniþ pårbamàsãd vedavidàü varaþ .
     suramye gomatãtãre sa tepe paramaü tapaþ ..>% tadvivaraõaü tatraiva 1 màü÷e 15 adhyàye draùñavyam .)

#<kaõóuraþ>#, puü, (kaõóåü ràti dadàtãti . %<àtonupasarge kaþ>% . 3 . 2 . 3 . pçùodaràditvàt hrasvaþ .) kàravellalatà . kundaratçõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kaõóurà>#, strã, kaõóuü ràti . kaõóå + rà + kaþ . hrasva÷ca . tataùñàp .) kapikacchuþ . atyamlaparõã . iti ràja nirghaõñaþ .. (÷åka÷imbã÷abde vi÷eùo'sya vaktavyaþ ..

#<kaõóåþ>#, strã (kaõóåya + sampadàditvàt kvip alopayalopau .) rogavi÷eùaþ . culkani khos ityàdi bhàùà . (yathà, bhàgavate . 2 . 7 . 13 .
     %<ùaùñhena kacchapavapurvidadhàra gotraü nidràkùaõo'driparivarta kaùàõa kaþõóå ..>%) tatparyàyaþ . kharjuþ 2 kaõóåyà 3 . ityamaraþ . 2 . 6 . 53 .. kaõóåti 4 . iti taññãkà .. kaõñåya nam 5 . iti ràjanirghaõóaþ .. taccikitsà yathà --
     %<dårbàni÷àyuto lepaþ kaõóåpàmavinà÷anaþ .
     kçmidadruhara÷caiva ÷ãtapittàpahaþ smçtaþ .. 1 ..
     haridràyàþ palànyaùñau ùañpalaü haviùastathà .
     kùãràóhakena saüyuktaü khaõóasyàrdha÷ataü tathà ..
     pacenmçdvagninà vaidyo bhàjane mçõmaye dçóhe .
     trikañutrijàtaka¤caiva kçmighnaü trivçtà tathà ..
     triphalà ke÷araü mustaü lauhaü prati palaü palam .
     saücårõya prakùipettatra karùamekantu bhakùayet ..
     kaõóåviùphoñadadråõàü nà÷anaü paramauùadham .
     prataptakà¤canàbhàso deho bhavati nànyathà ..
     ÷ãtapittodardakoñhàn saptàhàdeva nà÷ayet .
     haridrànàmataþ khaõóaþ kaõóånàü paramauùadham ..>% iti haridràkhaõóaþ .. 2 ..
     %<amçtavçùapañolaü mustakaü saptaparõa khadiramasitavetraü nimbapatraü haridre .
     vividhaviùavisarpàn kuùñhaviùphoñakaõóå rapanayati masårãü ÷ãtapittaü jvara¤ca ..>% iti amçtàdi .. 3 .. iti bhaiùajyaratnàvalã ..
     (%<dvidhà te koñhapióakà kaõóå gaõóàn prakurvate .>% iti vàbhañaþ .. * .. %<candananaladakçtamàlanaktamàlanimbakuñajasarùapamadhåkadàruharidràmustànãti da÷emàni kaõóåghnàni bhavanti>% .. iti carakaþ ..)

#<kaõóåkarã>#, strã, (kaõóåü karoti iti . kaõóå + kç + ñaþ . striyàü ïãp .) ÷åka÷imbãvçkùaþ . iti ÷abda candrikà ..

#<kaõóåghnaþ>#, puü, (kaõóåü hanti . kaõóå + han + ñak .) àragvadhaþ . gaurasarùapaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kaõóåtiþ>#, strã, (kaõóaya + bhàve ktin . alopayalopau .) kaõóåþ . iti bharatahalàyudhau .. culkani iti bhàùà .. (%<ràj¤yà vapyañadevyàþ sa nirdayaiþ suratotsotvaiþ . khaõóayàmàsakaõóåtim sàpyasyàrtheùaõàü dhanaiþ>% .. iti ràjataraïgiõyàm . 5 . 286 ..)

#<kaõóåyanaü>#, klã, (kaõóåya + bhàve lyuñ .) kaõóåþ . iti halàyudhaþ .. (yathà, bhàgavate . 7 . 9 . 45 .
     %<yanmaithanàdi gçhamedhisukhaü hi tucchaü kaõóåyanena karayoriva duþkhaduþkham ..>%)

#<kaõóåyà>#, strã, (kaõóå + %<kaõóvàdibhyoyak>% 3 . 3 . 102 . apratyayàt stritvàt ñàp ca .) kaõóåþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 53 ..

#<kaõóårà>#, strã, (kaõóåü ràti . kaõóå + rà + kaþ . ñàp .) vçkùavi÷eùaþ . àlaku÷ã iti bhàùà . tatparyàyaþ . àtmaguptà 2 jaóà 3 avyaõóà 4 pràvçùàyaõã 5 çùyaproktà 6 ÷åka÷imbiþ 7 kapikacchaþ 8 markañã 9 . ityamaraþ . 2 . 4 . 6 .. ajahà 10 avyaõóà 11 kaõóårà 12 ÷åka÷imbã 13 ÷åka÷imbà 14 kapikacchuþ 15 . iti taññãkà .. çùabhaþ 16 svaguptà 17 . iti ratnakoùaþ ..

#<kaõóålaþ># puü, (kaõóå + astyarthe + lac . kaõóåtikàrakatvàt tathàtvam .) ÷åraõaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. kaõóåyukte tri ..

#<kaõóolaþ>#, puü, (kaói + bàhulakàt olac .) nalavaü÷àdiracitadhànyàdisthàpanapàtram . óol iti bhàùà . tatparyàyaþ . piñaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 26 .. piñakaþ 3 peñakaþ 4 . iti bharataþ .. uùñraþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<kaõóolakaþ>#, puü, (kaói + bàhulakàdolac . svàrthekan .) kaõóolaþ . iti hemacandraþ ..

#<kaõóolavãõà>#, strã (kaõóola iva vãõà . kaõóolasya vãõà và .) caõóàlavãõà . keüdóà iti khyàtà . tatparyàyaþ . càõóàlikà 2 caõóàlavallakã 3 . ityamaraþ . 2 . 10 . 32 .. caõóàlikà 4 kañolavãõà 5 . iti bharataþ ..

#<kaõóolã>#, strã, (kaõóolastadàkàro'styasyàþ . ar÷a àditvàt ac + gauràditvàt ïãù .) kaõóo lavãõà . iti÷abdaratnàvalã ..

#<kaõóvoghaþ>#, puü, (kaõóånàmoghaþ saüghoyasmàt ÷åkakãñaspar÷e kaõóåbahulatvamiti prasiddhestathàtvam .) ÷åka kãñaþ . iti ÷abdacandrikà .. ÷åyàpokà iti bhàùà ..

#<kaõvaü>#, klã, (kaõyate apodyate iti . kaõ + kvan .) pàpam . iti medinã ..

#<kaõvaþ>#, puü, (kaõ + kvan .) munivi÷eùaþ . iti medinã .. sa tu puruvaü÷ajàtàpratirathanàmakùattriyaputtraþ . yathà --
     %<sumatirdhruvo'pratirathaþ kaõvo'pratirathàtmajaþ .
     tasya medhàtithistasmàt praskaõvàdyà dvijàtayaþ ..>% iti ÷rãbhàgavate . 9 . 20 . 6 .. (apara çùibhedaþ . anenaiva muni÷àrdålena yajurvedãyakàõva÷àkhà praõãtà . yathà, yajurvede 17 . 74 .
     %<yàmasya kaõvo'duhat prapãnàü sahasradhàràü payasà mahãü gàm ..>% tathà, bhàgavate ca 12 . 6 . 74 .
     %<yajurbhirakarocchàkhà da÷apa¤ca÷atairvibhuþ .
     jagçhurvàjasannyastàþ kàõvamàdhyandinàdayaþ ..>% ayantu ka÷yapavaü÷odbhavaþ ÷akuntalàyàþ pratipàlaka pità . yathà, mahàbhàrate 1 . ÷àkuntale . 70 . 30 .
     %<maharùiü kà÷yapaü draùñumatha kaõvaü tapodhanam ..>% etasya savistarantu tatraiva 71 adhyàye draùñavyam . ayameva gotrapravartakaþ . çgvede 1 . 44--50 såkteùu çùigotrapravartaka kaõvavçttàntamavadhyeyam .. kaõva ityasyàrthaþ kaõvaþ sukhamayaþ tattvavidyàprabhàvàt natvayaü saüsàrajanyasukhamayaþ nahi tattvaj¤àninàü kvacit saüsàràsaktiþ avidyàdharmàbhàvàditi nãlakaõñhaþ . vidyà kriyàku÷alaþ medhàvã ca . iti çgvedabhàùyakçddayànandaþ .. svanàmàkhyàtatãrthavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 82 . 44 .
     %<kaõvà÷ramaü tato gacchet ÷rãjuùñaü lokapåjitam .
     dharmàraõyaü hi tatpuõyamàdya¤ca bharatarùabha ! ..>%)

#<kataþ>#, puü, munivi÷eùaþ . ityuõàdikoùaþ .. (ayantu vi÷vàmitraputtrànàmekatamaþ . kaü jalaü ÷uddhaü tanoti kaü + tana + óa .) katakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<katakaþ>#, puü, (tak + hàse + bàhulakàdghaþ . kasya jalasya takaþ hàsaþ prakà÷aþ prasàda iti yàvat asmàt .) vçkùavi÷eùaþ . nirmalã iti bhàùà . tatparyàyaþ . ambuprasudaþ 2 kataþ 3 tiktaphalaþ 4 rucyaþ 5 chedanãyaþ 6 gucchaphalaþ 7 kataphalaþ 8 tiktamaricaþ 9 .. asya guõàþ . kañutvam . tiktatvam . uùõatvam . cakùurhitatvam . rucikàritvam . kçmidoùa÷å ladoùanà÷itvacca . tasya vãjaü ambuprasàdanam . itiràjanirghaõñaþ .. (yathà, manuþ . 6 . 67 .
     %<phalaü katakavçkùasya yadyapyambuprasàdakam .
     na nàmagrahaõàdeva tasya vàriprasãdati ..>%
     %<payaþ prasàdi katakaïkatakaü tatphala¤ca tad .
     katakasya phalaü netryaü jalanirmalatà karam .
     vàta÷leùmaharaü ÷ãtaü madharaü tuvaraü guru ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..)

#<kataphalaþ># puü, (kaü jalaü tanoti prasannaü sampàdayati . ka + tan + óa . tàdç÷aü phalamasya .) katakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<katamàlaþ>#, puü, (tama + gha¤ hrasvaþ . kasya jalasya tamàya ÷oùaõàya alati paryàpnoti . ka + tama + al + ac .) agniþ . iti ÷abdamàlà .. kacamàlaþ khatamàla÷ca pàñhaþ ..

#<kati>#, tri, (kà saïkhyà kiü parimàõaü và eùàü
     %<kimaþ saïkhyàparimàõe óati 5 . 2 . 41 .>% iti óati .) kiyatparimàõam . iti vyàkaraõam .. kata iti bhàùà . (yathà, atharvavede 10 . 2 . 4 . %<kati devàþ katame ta àsan ya urogrãvà÷cikyuþ puruùasya katistanau vyadadhuþ kaþ kaphoóau katiskandhàn katipçùñã racinvan>% .. puü . vi÷vàmitrasya puttràõàmekatamaþ . yadvaü÷odbhåta såtrakçt kàtyàyanarùiþ ..)

#<katipayaþ>#, tri, (kim + óati kati ayak pukac .) kati . iti vyàkaraõam . katakaguli iti bhàùà . (yathà, meghadåte 25 .
     %<sampatsyante katipayadinasthàyihaüsàda÷àrõàþ ..>%)

#<kattçõaü>#, klã, (kad kutsitaü tçõaü iti . atra kad svàrthe koþ kadàde÷aþ %<tçõa ca jàtau>% . 6 . 3 . 103 .) sugandhitçõavi÷eùaþ . ràmakarpåra iti khyàtam . tatparyàyaþ . pauram 2 saugandhikam 3 dhyàma 4 devajagdhakam 5 rauhiùam 6 . ityamaraþ . 2 . 4 . 166 .. sugandham 7 tçõa÷ãtam 8 su÷ãtalam 9 . iti ratnamàlà .. rohiùatçõam 10 kàttçõam 11 bhåti 12 bhåtikam 23 ÷yàmakam 14 dhyàmakam 15 påti 16 mudgalam 17 devadagdhakam 18 . asya guõàþ . kañutvam . tiktatvam . kapha÷astra÷alyàdidoùabàlagrahavinà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (tubaratvam . hçtkaõñhavyàdhipittàsra÷ålakàsajvaranà÷itva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ ..) pç÷niþ . iti medinã .. càkuliyà iti bhàùà .

#<kattoyaü>#, klã (ku kutsitaü toyaü yatra .) madyam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kattha>#, ïa ÷làghe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü--àtmaü-- sakaü--señ . kvacit akaü ca .) dantyavargàdyàpadhaþ . ÷làghaþ pra÷aüsà . ïa katthate guõinaü guõã . iti durgàdàsaþ ..

#<katra>#, t ka ÷aithilye . iti kàtakalpadrusaþ .. (curàü-- paraü--akaü--señ .) katrayati katràpayati . iti durgàdàsaþ ..

#<katsavaraü>#, klã, (kad vaikalye + sa . katsaþ vihvalatà tayà vriyate ÷ira evàntaþkaraõasthànaü skandhasya ÷iro'ntavartitvàt tathàtvam . katsa + vç + ap .) skandhaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<katha>#, t ka vàkyaprabandhe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-- para--sakaü--señ .) kathayati . iti durgàdàsaþ ..
     (%<hanta ! te kathayiùyàmi setihàsaü puràtanam .>% iti bhàgavatam ..)

#<kathaü># vya, katham . kiüprakàram . iti vyàkaraõam .. (yathà, manaþ 5 . 2 . %<kathaü mçtyuþ prabhavati veda÷àstravidàü praübho>% ! ..)

#<kathakaþ>#, tri, (kathayati yaþ . katha + kartari õvul .) vaktà . kathopajãvã . nàñakavarõanakartà . tatparyàyaþ . ekanañaþ 2 kathàpràõaþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà mahàbhàrate 1 . 215 . 3 .
     %<kathakà÷càpare ràjan ÷ramaõà÷ca vanaukasaþ ..>% granthakartçvi÷eùaþ . (yathà, anumànacintàmaõiþ .
     %<vàdyuktasàdhyaniyamacyuto'pi kathakairupàdhirudbhàvyaþ ..>%)

#<kathaïkathikaþ>#, tri, (kathaü kathamiti praùñçtvenàstyasya iti . kathaükathaü + bàhulakàt ñhan tataùñilopaþ .) praùñà . pra÷nakartà . iti trikàõóa÷eùabhåriprayogau ..

#<kathaïkathikatà>#, strã, (kathaïkathika + bhàve tal .) pçcchà . pra÷naþ . iti hemacandraþ ..

#<kathanaü>#, klã, (kathyate iti . kathatka vàkyaprabandhe . bhàve + lyuñ .) kathà . iti halàyudhaþ .. kahana iti bhàùà . (yathà pa¤catantre 1 . 13 .
     %<mithyàkramakathanaü kåñatulàmànam ..>%)

#<katham>#, vya, (kasmin prakàre iti prakàràrthe + %<kima÷ceti>% . 5 . 3 . 25 . thamuþ kàde÷a÷ca .) harùaþ . garhà . prakàràrthaþ . sambhramaþ . pra÷naþ . sambhàvanà . iti medinã .. (yathà ÷àkuntale 1 aïke
     %<kathamidànãmàtmànaü nivedayàmi kathaü và àtmàpahàraü karomi ..>%)

#<kathà>#, strã, (kratha + %<citipåjikathikumbicarci÷ceti>% . 3 . 3 . 105 . aï . ñàp ca .) prabandhakalpanà . ityamaraþ . 1 . 6 . 6 . prabandhena kalpanà athava prabandhasya abhidheyasya kalpanà svayaü racanà iti sàrasundarã .. %<pravandhasya kalpanà racanà bahvançtàstokasatyà>% . iti bharataþ ..
     %<prabandhakalpanàü stokasatyàü pràj¤àþ kathàü viduþ .
     paramparà÷rayà yà syàt sà matàkhyàyikà kvacit ..>% iti kolàhalàcàryaþ .. (%<naiyàyikamate hi nànàvaktçkapårbapakùasiddhàntavàn vàkyasandarbhaþ .>% yayà, manuþ . 3 . 231 .
     %<yadyadroceta viprebhyastattaddadyàdamatsaraþ .
     brahmodyà÷ca kathàþ kuryàtpitaõàmetadãpsitam ..>% vàrtà . vàkyam . yathà, raghuþ . 8 . 43 .
     %<abhitaptamayo'pi màrdavaü bhajate kaiva kathà ÷arãriùu ..>% vivaraõam . yathà, ràmàyaõe . 1 . 8 . 6 .
     %<sanatkumàro bhagavàn purà kathitavàn kathàm .
     bhaviùyaü viduùàü madhye tava puttrasamudbhavam ..>%)

#<kathàprasaïgaþ>#, tri, (kathàyàü prasaïgo yasya .) jalpàkaþ . iti ÷abdaratnàvalã (%<tena saha nànàkathàprasaïgenàvasthitaþ>% .. iti hitopade÷aþ ..) vàtålaþ . viùavaidyaþ . iti medinã . (kiràtàrjunãye . 1 . 24 . %<kathàprasaïgena janairudàhçtàdanusmçtà'khaõóalasånuvikramaþ>% .. vàrtà . goùñhãvacanam . ukta¤ca kathàsaritsàgare 22 . 181 .
     %<mithaþ kathàprasaïgena vivàdaü kila cakratuþ ..>%)

#<kathàpràõaþ>#, tri, (kathayà pràõiti jãvati kathàü ÷ràvayitvaiva jãvanopàyaü karotãtyarthaþ . pra + aõ + ac . yadvà kathàyàü pràõàþ jãvanopàyàþ yasya .) kathakaþ . sa tu nàñakavaktà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kathitaþ>#, tri, (kathyate'sau . katha + karmaõi + ktaþ .) uktaþ . (yathà, ÷rãbhàgavatam . 10 . 1 . 1 .
     %<kathito vaü÷avistàro bhavatà somasåryayoþ ..>% katha + bhàve ktaþ . kathanam . yathà raghuþ . 11 . 10 .
     %<påbbavçttakathitaiþ puràvidaþ sànujaþ pitçsakhasya ràghavaþ ..>%)

#<kada>#, i rodana . àhvàne . vaiklavye . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü--paraü--sakaü akaü ca--señ--idit .) i karmaõi kandyate . iti durgàdàsaþ ..

#<kada>#, ùa ma ïa vaiklavye . vihvalãmàve . iti kavikalpadrumaþ . (bhvàdiü--àtmaü--akaü--señ--ghañàdi .) ùa kadà . ma kadayati . ïa kadate . iti durgàdàsaþ ..

#<kadaþ>#, puü, (kaü jalaü dadàti . ka + dà + ka .) meghaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kadakaþ>#, puü, (kadaþ megha iva kàyati prakà÷ate uparibhàge . kad + kai + ka .) vitànam . iti hemacandraþ .. càüdoyà iti bhàùà ..

#<kadakùaraü>#, klã, (kutsitaü akùaraü . koþ kadàde÷aþ .) kutsitavarõaþ ..

#<kadadhvà>#, [n] puü, (kutsito'dhvà . kugatãti samàsaþ . koþ kat tatpuruùeceti kadàde÷aþ .) ninditapathaþ . tatparyàyaþ . vyadhvaþ 2 duradhvaþ 3 vipathaþ 4 kàpathaþ 5 . ityamaraþ 2 . 1 . 16 ..

#<kadanaü>#, klã, (kadayati duþkhaü vaiklavyaü và pràpnotyanena kadyate duþkhaüpràpyate'nena và . kad + õic + karaõe lyuñ . ghañàditvàt na vçddhiþ . kadyate iti bhàve lyuñ . kadyate àhanyate vihvalãkriyate nihanyate và yatra . adhikaraõe õic lyuñ yadvà kadyate mriyate yatra .) pàpam . (yathà, bhàgavate 7 . 9 . 16 .
     %<trasto'smyahaü kçpaõavatsala ! duþsahograsaüsàracakrakadanàt grasatàü praõãtaþ ..>%) mardaþ . (yathà, ràmàyaõe . 6 . 28 . 20 .
     %<krodhena kadanaü cakre vànaràõàü yuyutsatàm ..>%) yuddham . iti medinã .. (yathà, bhàgavate . 7 . 2 . 13 .
     %<iti te bhartçnirde÷amàdàya ÷irasàdçtàþ .
     tathà prajànàü kadanaü vidadhuþ kadanapriyàþ ..>%) màraõam . iti bhåriprayogaþ jañàdhara÷ca ..

#<kadannaü># klã, (kutsitaü annaü . koþ kadàde÷a÷ca .) kutsitànnam . iti vyàkaraõam .. (yathà, bhàgavate . 5 . 9 . 8 . %<miùñaü kadannaü và abhyavaharati paraü nendriyaprãtinimittam ..>% %<havirvinà hariryàti vinà pãñhena màdhavaþ . kadannaiþ puõóarãkàkùaþ prahàreõa dhana¤jayaþ>% .. ityudbhañaþ ..)

#<kadambaü>#, klã, (%<kçkadikaóikañibhyo'mbac>% . uõàü . 4 . 82 . iti kad + ambac .) nikurambam . samåhaþ . iti medinã ..

#<kadambaþ>#, puü, (kadyate dar÷anàt virahiõàü cittavaiklavyaü jàyate'nena . kad + karaõe ambac .) vçkùavi÷eùaþ . kadam iti bhàùà . tatparyàyaþ . nãpaþ 2 priyakaþ 3 halipriyaþ 4 . ityamaraþ . 2 . 4 . 89 .. kàdambaþ 5 . iti taññãkà .. ùañpadeùñaþ 6 pràvçùeõyaþ 7 haripriyaþ 8 . iti ratnamàlà .. vçttapuùpaþ 9 bhurabhiþ 10 lalanàpriyaþ 11 kàdambaryaþ 12 sãdhupuùpaþ 13 mahàóhyaþ 14 karõapårakaþ 15 . asya guõàþ . tiktatvam . kañutvam . kaùàyatvam . vàtapittakaphàrtinà÷itvam . ÷ãtalatvam . ÷ukrabardhanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà bhàvaprakà÷e .
     %<kadambo madhuraþ ÷ãto kaùàyo lavaõo guruþ .
     saro viùñambhakçdråkùaþ kaphastanyànilapradaþ ..>% tathà ca su÷rutaþ .
     %<garadoùaharanãpaü pràcãnàmalakaü tathà ..>%) atra nãpahalipriyau dhàràkadambavàcinàvapi kadambasàmyàt pañhitau . yathà sà¤jaþ ..
     %<nãpo mahàkadambaþ syàddhàràkadamba ityapi .
     dvitãyo'lpaprasara÷ca vçttapuùpaþ kadambakaþ ..>% ityasya bhedaþ . tathà ratne'pi . hàridrastu rajo balaþ . yathàmarañãkàyàü bharataþ ..
     %<dhulãkadambakà dhàrà kadambaþ ùañpadapriyaþ ..
     vçttapuùpaþ ke÷aràóhyaþ pràvçùeõyaþ kadambakaþ .
     nãpo mahàkadambo'pi tathà bahuphalo mataþ ..>% (yathà -- sàhityadarpaõam . %<yaþ kaumàraharaþ sa eva hi varastà eva caitrakùapàste conmãlitamàlatãsurabhayaþ prauóhàþ kadambànilàþ ..>% kavibhistu pràya÷o varùàkàle eva asya varõanaü kriyate . màghe raivatakaparvatavarõane draùñavyam .. * ..) sarùapaþ . iti medinã .. devatàóakatçõam . iti ratnamàlà .. (kaü prajàpatyadhiùñhàtçkaü aupasthendriyaü damayati iti vyutpattyà jitendriyatattvaj¤ànã . kadaü kadanaü vinà÷aü vàti gacchati pralaye iti ÷eùaþ . iti vyatpattyà jagat . yathà -- %<sa eva saumya nityaü ràjate måle vi÷va kadambasya paramo vai puruùa àtmà>% .. iti ÷rutau ..)

#<kadambakaü>#, klã, (kadamba + saüj¤àyàü kan .) samåhaþ . ityamaraga 2 . 5 . 40 .. (yathà, ÷àkuntale 2 aïke . %<gàhantàü mahiùà nipànasalilaü ÷çïgaimuhåstàóitaü chàyàbaddhakadambakaü mçgakulaü romanthamabhyasyatu>% ..)

#<kadambakaþ>#, puü, (kadamba iva kàyati prakà÷ate . haridrà potavarõatvàt kadambakorakoparisthitasåkùmàü÷atulyaphalatvàcca sarùapasyàpi tathàtvam . vçkùe tu kadamba eva svàrthe kan .) sarùapaþ . haridruþ . iti ràjanirghaõñaþ .. kadambavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kadambadaþ>#, puü, (kadambaþ kadambasyoparisthaþ såkùmàü÷aiva dãyate'sau . kadamba + do khaõóane + karmaõi + gha¤arthe kaþ . sarùapasya kadambakorakoparisthasåkùmàü÷atulyaphalatvàt tathàtvam .) sarùapaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<kadambapuùpà>#, strã, (kadambasyeva puùpamastyasyàþ . ar÷a àditvàt ac tataùñàp .) muõóitikàvçkùaþ . iti ratnamàlà . muõóirã iti bhàùà .. (vi÷eùo'syà muõóitikà÷abde j¤àtavyaþ ..)

#<kadambapuùpã>#, strã, (kadambapuùpamiva puùpamasyàþ . kadambapuùpa + ïãp .) mahà÷ràvaõikàvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ÷abdacandrikà ca . muõóirã iti bhàùà ..

#<kadambã>#, strã, (kad + karaõe ambac gauràditvàt ïãù .) devadàlãlatà . iti ràjanirghaõñaþ .. (devadàlã÷abdeguõàdayo'syà j¤àtavyàþ ..)

#<kadaraü>#, klã, (kaü jalaü dçõàti dàrayati nà÷ayatãtyarthaþ . ka + dé + ac .) pàyasabhedaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<kadaraþ>#, puü, (kaü jalaü dçõàti ÷leùmaõà saühatajalaü nà÷ayatãtyarthaþ . ka + dé + ac .) ÷vetakhadiraþ . kàüñà vàvalà iti bhàùà . tatparyàyaþ . somavalkaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 4 . 40 .. brahma÷alyaþ 3 khadiropamaþ 4 . iti ratnamàlà .. (÷vetasàraþ 5 . khadiraþ 6 . somavalkalaþ 7 . iti bhàvaprakà÷aþ .. guõànàha tatraiva .
     %<kadaro vi÷ado varõyo mukharogakaphàsrajit ..>% vyavahàro yathà, carake . %<tindukapiyàlavadarakadarakhadirasaptaparõà÷cakarõàrjunàsanàrimedà iti da÷emànyudardapra÷amanàni bhavanti>% ..) krakacaþ . karàt iti bhàùà .. vyàdhibhedaþ . iti medinã .. kaóà jàmuóà iti bhàùà .. tasya lakùaõam . yathà nidàne .
     %<÷arkaronmathite pàde kùate và kaõñakàditaþ .
     granthiþ kolavadutpanno jàyate kadarastu saþ ..>%
     (%<÷arkaronmathite pàde kùate và kaõñakàdibhiþ .
     medoraktànugai÷caiva doùairvà jàyate nçõàm ..
     sakolaþ kañhino granthirnimnamadhyonnatopi và .
     kolamàtraþ saruksràvã jàyate kadarastu saþ ..>% iti su÷rutaþ ..) taccikitsà yathà bhàvaprakà÷e ..
     %<dahet kadaramuddhçtya tailena dahanena và ..>% aïku÷aþ . iti hàràvalã ..

#<kadaryaþ>#, tri, (kusito'ryaþ svàmã .. kugatãtisamàmaþ .) kùudraþ . kçpaõaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 48 ..
     %<àtmànaü dharmakçtya¤ca puttradàràü÷ca pãóayan .
     yo lobhàt ma¤cinotyarthàn sa kadarya iti smçtaþ ..>% iti smçtiþ .. (tathà, chàndogyopaniùadi . 5 . 11 . 5 . %<tebhyo'pràptebhyaþ pçthagarhàõi kàrayà¤cakàra sahapràtaþ sa¤jihàna uvàca namesteno janapade na kadaryo na madyapo nànàhitàgni rnàvidvàniti>% ..)

#<kadalaþ>#, puü, (kada + vçùàditvàt kalac .) kadalãvçkùaþ . pç÷nãlatà . iti medinã .. (yathà, amaru÷atake . 95 .
     %<årudvayaü mçgadç÷aþ kadalasya kàõóau madhya¤ca veõiratulaü stanayugmamasyàþ ..>%)

#<kadalakaþ>#, puü, (kadala + svàrthe kan .) kadalãvçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kadalà>#, strã, (kadala + ñàp .) pç÷nã . càkuliyà iti bhàùà . óimbikà . ÷àlmalãvçkùaþ . iti medinã ..

#<kadalã>#, strã, (kadala + gauràditvàt ïãù . yadvà kàya jalàya dalyate tvagasya gauràditvàt ïãù .) svanàmaprasiddhauùadhivi÷eùaþ . kalà iti bhàùà . tatparyàyaþ . vàraõavusà 2 rambhà 3 mocà 4 aü÷umatphalà 5 kàùñhãlà 6 . ityamaraþ .. kadalaþ 7 vàraõavuùà 8 vàravuùà 9 . iti taññãkà .. suphalà 10 sukumàrà 11 sakçtphalà 12 gucchaphalà 13 hastiviùàõã 14 gucchadantikà 15 niþsàrà 16 ràjeùñà 17 bàlakapriyà 18 årustambhà 19 bhànuphalà 20 vanalakùmãþ 21 . kadalakaþ 22 mocakaþ 23 rocakaþ 24 locakaþ 25 vàravçùà 26 . iti ÷abdaratnàvalã .. vàraõavallabhà 27 carmaõvatã 28 . iti jañàdharaþ .. (yathà, mahàbhàrate 2 . dåtaparbaõi 66 . 12 .
     %<kadalã÷uõóasadç÷aü sarvalakùaõasaüyutam .
     gajahastapratãkà÷aü vajrapratimagauravam ..>%) asyàþ pakvaphalaguõaþ . kaùàyatvam . madhuratvam . ÷ãtalatvam . pittàsravimardanatvam . gurutaratvam . mandànale apathyatvam . sadyaþ ÷ukravibardhanatvam . klamatçùõàharatvam . kàntidàtçtvam . dãptàgnau sukhadatvam . kaphàmayakaratvam . santarpaõatvam . durjaratva¤ca .. * .. (yathà hàrãte .
     %<hçdyaü manoj¤aü kaphavçddhikàri ÷ãta¤ca santarpaõameva balyam .
     raktaü sapittaü ÷vasana¤cadàhaü rambhàphala¤càpi narasya hanti ..
     apakvakaü gràhi ca ÷ãtala¤ca kaùàyakaü vàtakaphaü karoti .
     viùñambhi balyaü guru durjara¤ca àraõyarambhàphalameva tadvat ..>%) mocakaguõàþ . hçdyatvam . kaphakçminà÷itvam . kuùñhaplãhajvaraharatvam . agnidãpanatvam . vasti÷odhanatva¤ca .. * ..
     (%<mocàphalaü svàdu ÷ãtaü viùñambhi kaphanudguru .
     snigdhaü pittàsratçódàhakùatakùayasamãrajit ..
     pakvaü svàdu himaü pàke svàdu vç÷ya¤ca vçühaõam .
     kùuttçùõànetragadahçnmehaghnaü rucimàüsakçt ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. kadalã puùpaguõàü÷càha ..
     %<kadalyàþ kusumaü snigdhaü madhurantuvaraü guru .
     vàtapittaharaü ÷ãtaü raktapittakùayapranut ..>%) asyà målaguõàþ . balakàritvam . vàtapittanà÷itvam . gurutva¤ca .. * ..
     %<màõikyamartyàmçtacampakàdyà bhedàþ kadalyà bahavo'pi santi .
     uktà guõàsteùvadhikà bhavanti nirdoùatà syàllaghutà ca teùàm ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. * .. campakàkhyakadalãphalaguõàþ . vàtapittaharatvam . gurutvam . ÷ukravçddhikàritvam . ati÷ãtalatvam . rase pàke madhuratva¤ca . dugdhadadhitakratàlayuktaü kadalaü durjaram . iti ràjavallabhaþ .. * .. hariõavi÷eùaþ . patàkà . iti medinã .. karivaijayantã . iti haülàyudhaþ .. hàtira uparera ni÷àna iti bhàùà ..

#<kadà>#, vya, (kim + kàle dà . %<sarvaikànyakiüyattadaþkàle dà>% . 5 . 3 . 15 .) kasmin kàle . iti vyàkaraõam .. kave kakhana iti bhàùà .. (yathà, çgvede 1 . 84 . 8 . %<kadà naþ ÷u÷ravadgira indro aïga>% .. tathà hitopade÷e . 1 . 122 .
     %<jàtidravyabalànà¤ca sàmyameùàü mayà saha .
     matpramutvaphalaü bråhi kadà kintadbhaviùyati ..>%)

#<kadàkàraþ>#, puü, (kutsitaþ àkàraþ . naivàtra bahubrãhiþ nipiddhatvàt . yathà, %<koþ kattatpuruùa'ci>% . 6 . 3 . 101 .) kutsitàkàraþ .. (kutsitàkàravi÷iùñe, tri ..)

#<kadàkhyaü>#, klã, (kutsità àkhyà nàma yasya .) kuùñhavçkùaþ . kuó iti bhàùà . tatparyàyaþ . kauberam 2 duùñam 3 vyàpyam 4 . iti ÷abdacandrikà ..

#<kadàcana>#, vya, (kadà + anirdhàrite canapratyayaþ .) kasmin kàle . iti vyàkaraõam . kona samaye iti bhàùà . (yathà, manuþ . 2 . 58 .
     %<bràhmeõa viprastãrthena nityakàlamupaspç÷et .
     kàlatraida÷ikàbhyàü và na pitryeõa kadàcana ..>%)

#<kadàcit>#, vya, (kadà + anirdhàrite cit .) kasmiü÷cit kàle . tatparyàyaþ . jàtu 2 . ityamaraþ . 3 . 4 . 4 .. karhicit 3 . iti hemacandraþ .. (yathà, manuþ . 4 . 74 .
     %<nàkùaiþ krãóet kadàcittu svayaü nopànahau haret .
     ÷ayanastho na bhu¤jãta na pàõisthaü nacàsane ..>%)

#<kaduùõaü>#, klo, (kad ãùat uùõaü ãùadarthe kãþ %<kava¤coùõe>% 6 . 3 . 107 . cakàràt . kadàde÷aþ .) ãùaduùõam . tatparyàyaþ . koùõam 2 kavoùõam 3 mandoùõam 4 . (yathà bhaññiþ . 3 . 18 .
     %<sasãtayoràghavayoradhãyan ÷vasan kaduùõaü puramàvive÷a ..>%) tadvati tri . ityamaraþ . 1 . 4 . 35 ..

#<kadóa># kàrka÷ye . (bhvàü--paraü--akaü--señ .) tavargatçtoyopadhaþ . kvipi saüyogàntalope kad iti . kaóóati padmamçõàlaü karka÷aü syàdityarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<kadrathaþ>#, puü, (kutsitaþ rathaþ . koþ kadàde÷aþ . %<rathavadayo÷ca>% . 6 . 3 . 102 .) kutsitarathaþ . iti vyàkaraõam .. (yathà, bhaññiþ 5 . 103 .
     %<yudhikadrathavadbhãmaü vabha¤ja dhvaja÷àlinag ..>%)

#<kadruþ>#, puü, (kad + ruþ .) piïgalavarõaþ . tadvati tri . ityamaraþ . 1 . 5 . 16 ..

#<kadruþ>#, strã, (kad + ruþ . yadvà mçgaùvàditvàt sàdhuþ .) nàgamàtà . iti medinã .. sà tu dakùakanyà ka÷yapapatnã ca . iti puràõam .. (yathà, ràmàyaõam . 3 . 20 . 29 .
     %<rohiõyàü jaj¤ire gàvo gandharvyàü vàjinastathà .
     surasà'janayannàgàn ràma ! kadru÷ca pagnagàn ..>%)

#<kadruputtraþ>#, puü, (kadroþ puttraþ .) nàgaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<kadrusutaþ>#, puü, (kadroþ sutaþ .) nàgaþ . tatparyàyaþ . kàdraveyaþ 2 . iti ÷abdaratnàvalã .. ka¤cukàluþ 3 kadruputtraþ 4 . iti ÷abdacandrikà ..

#<kadvadaþ>#, tri, (kutsitaü vadati yaþ . vadeþ pacàdyac . kutsitaþ vadaþ iti và %<rathavadayo÷ca>% . 6 . 2 . 102 . iti kadàde÷aþ .) kutsitavaktà . tatparyàyaþ . garhyavàdã 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 37 .. durvàk 3 . atikutsitaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, bhaññiþ 6 . 75 .
     %<sarvatra dayitàdhãnaü suvyaktaü ràmaõãyakam .
     yena jàtaü priyàpàye kadvadaü haüsakokilam ..>%)

#<kana>#, ã ¤i prãtau . gatau . dyutau . iti kavikalpadramaþ .. (bhvàü--paraü--akaü--sakaü ca--señ ãdit .) ã ¤i kànto'sti . iti durgàdàsaþ ..

#<kanakaü>#, klã, (kanati dãpyate iti . kanã dãptau + kç¤àdibhyo vun .) svarõam . ityamaraþ . 2 . 9 . 94 .. (yathà, meghadåte . 2 .
     %<tasminnadrau katicidabalà viprayuktaþ sa kàmã nãtvà màsàn kanakavalayabhraü÷ariktaprakoùñhaþ ..>%)

#<kanakaþ>#, puü, (kanati dãpyate yaþ . kanã dãptau + kç¤àdibhyo vun .) palà÷avçkùaþ . nàgake÷aravçkùaþ . dhåståravçkùaþ . (yathà, indrajàlatantre .
     %<kapàlaü mànuùaü gçhya kanakasya phalàni ca ..>%) kà¤canàlavçkùaþ . kàlãyavçkùaþ . campakavçkùaþ . iti medinã .. kàsamardavçkùaþ . kaõagugguluvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. làkùàtaruþ . iti ÷abdamàlà .. (÷ivaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 92 .
     %<upakàraþ priyaþ sarvaþ kanakaþ kà¤canacchaviþ ..>% yaduvaü÷ãyasya durdamasya puttraþ . yathà, harivaü÷e 33 . 6 .
     %<durdamasya suto dhãmàn kanako nàma nàmataþ ..>%)

#<kanakakùàraþ>#, puü, (kanakasya dràvaõàrthaü kùàraþ .) ñaïkaõaþ . iti ràjanirghaõñaþ . sovàgà iti bhàùà .. (ñaïgaõa÷abde'sya guõà vyàkhyeyàþ ..)

#<kaõakadaõóakaü>#, klã, (kanakasya kanakanimbhito và daõóaþ yatra . kap svàrthe kan và .) ràjacchatram . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kanakapalaþ>#, puü, (kanakasya karùacatuùñayaråpapalaü tatparimàõam .) palaparimàõam . tattu suvarõàdiparimàõakaùoóa÷amàùakam . tatparyàyaþ . kuruvistaþ 2 . iti hàràvalã .. (kanakamiva palaü màüsamasya iti vyutpattyà matsyavi÷eùaþ ..)

@<[Page 2,019b]>@
#<kanakaprabhà>#, strã, (kanakasya prabheva prabhà yasyàþ .) mahàjyotiùmatã . iti ràjanirghaõñaþ .. (svanàmakhyàto ¤varàtãsàrarogasyauùadhavi÷eùo yathà .
     %<suvarõavãjaü maricaü viràlapadaü kaõà ñaïgaõakaü viùa¤ca .
     gandhaü jayàdbhistridinaü vimardya gu¤jà pramàõà vañikà vidheyà ..
     raktàtisàragrahaõãjvaràgnimàndyàdi hanyàt kanakaprabheyam .
     dadhyodanaü bhojyamanuùõavàrimàüsaü bhajettittirilàvakànàm ..>% iti vaidyakarasendrasàrasaügrahaþ .. * ..)

#<kanakaprasavà>#, strã, (kanakavat prasavaþ puùpaü yasyàþ .) svarõaketakã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kanakarambhà>#, strã, (kanakavarõavat rambhà . yadvà kanakavarõaphaõinã rambhà .) suvarõakadalã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kanakarasaþ># puü, (kanakavarõo rasaþ .) haritàlam . iti ràjanirghaõñaþ .. (%<katamo'yaü pårbàparasamudràvagàóhaþ kanakarasanisyandã sàndhya iva meghaparighaþ sànumànàlokyate>% . iti ÷àkuntale 7 aïke ..)

#<kanakalodbhavaþ>#, puü, (kanati dãpyate iti . kanà dãptà kalà avayavaþ tayà udbhavatãti . kanakalà + ud + bhå + ac .) ràlaþ . iti ràjanirghaõñaþ . dhunà iti bhàùà ..

#<kanakàcalaþ>#, puü, (kanakamayo acalaþ parbataþ .) astàcalaþ . sumeruparbataþ . iti siddhànta÷iromaõiþ .. dànavi÷eùaþ . iti smçtiþ .. (asya parimàõamuktaü brahmàõóapuràõe yathà --
     %<atha pàpaharaü vakùye suvarõàcalamuttamam .
     yasya prasàdàdbhavanaü viri¤ceryàti mànavaþ ..
     uttamaþ palasàhasro madhyamaþ pa¤cabhiþ ÷ataiþ .
     tadardhenàdharastadvat alpavitto'pi ÷aktitaþ ..
     dadyàdekapalàdårdhaü yathà ÷aktyà vimatsaraþ .
     dhànyaparbatavat sarvaü vidadhyàt vidhimuttamam viùkambha÷ailàstadvacca étvigbhyaþ pratipàdayet ..>%)

#<kanakàdhyakùaþ>#, puü, (kanakasya rakùaõe adhyakùaþ madhyapadalopaþ .) suvarõarakùakaþ . tatparyàyaþ . bhaurikaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 7 ..

#<kanakàrakaþ>#, puü, (kanakaü dãptasvarõadãptimiva sarvato çcchati vyàpnotãti . kanaka + ç + aõ . svàrthe + kan .) kovidàravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (kovidàra÷abde'sya guõàdikaü j¤àtavyam ..)

#<kanakàlukà>#, strã, (kanakanirmita àluþ . salilàdyàdhàrapàtravi÷eùaþ saüj¤àyàü kan ñàp ca .) svarõakalasaþ . tatparyàyaþ . bhçïgàraþ 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 32 ..

#<kanakàhvaü>#, klã, (kanakasyàhvà nàma yasya .) nàgake÷arapuùpam . iti ràjanirghaõñaþ .. (nàgake÷ara÷abde'sya vi÷eùo draùñavyaþ ..)

#<kanakàhvayaþ>#, puü, (kanakaü àhvayo'sya . kanakamàhvayate spardhate và . kanaka + à + hve + kaþ .) dhuståravçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 77 .. nàgake÷aravçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<kananaþ>#, tri, (kan + yuc .) kàõaþ . iti hemacandraþ ..

#<kaniùñhaþ>#, tri, (ati÷ayena yuvà alpo và . iùñan . kanàde÷a÷ca .) atiyuvà . alpaþ . pa÷càjjàtaþ . tatparyàyaþ . jaghanyajaþ 2 yavãyàn 3 avarajaþ 4 anujaþ 5 . ityamaraþ . 2 . 6 . 43 .. kanãyàn 6 kanyasaþ 7 yaviùñhaþ 8 . iti taññãkàsàrasundarã .. (yathà, manuþ . 9 . 113 .
     %<jyeùñha÷caiva kaniùñha÷ca saüharetàü yathoditam .
     ye'nye jyeùñhakaniùñhàbhyàü teùàü syànmadhyamaü dhanam ..>% ÷ivaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 131 .
     %<pavitraü trikakunmantraþ kaniùñhaþ kçùõapiïgalaþ ..>%)

#<kaniùñhakaü>#, klã, (kaniùñhamiva kàyati prakà÷ate . kaniùñha + kai + kaþ .) ÷åkatçõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kaniùñhà>#, strã, (kaniùñha + ïãùàdikaü bàdhitvà ajàditvàt ñàp .) durbalàïguliþ . ityamaramedinãkarau .. kaóe àïgula iti bhàùà . (yathà, ràmàyaõe 3 . 41 . 7 .
     %<kaniùñhàyàmapyaïgulyàü bhràdurmama sa ràkùasaþ .
     duþkhaü kartumaparyàpto devi ! kasmàdviùãdasi ..>%) dhãràditisçõàü dvidhàbhedàntargatanàyikàvi÷eùaþ . asyà lakùaõam . pariõãtatve sati bharturnyånasnehà iti rasama¤jarã .. (tri, manuþ 9 . 122 .. puttraþ kaniùñho jyeùñhàyàü kaniùñhàyà¤ca pårbajaþ . %<yadi prathamoóhàyàü kanãyàn puttro jàtaþ pa÷càdåóhàyà¤ca jyeùñhaþ>% .. iti kullåkabhaññaþ ..)

#<kanã>#, strã, (kana + ac + gauràditvàt ïãù .) kanyà . iti hemacandraþ ..

#<kanãciþ>#, strã, (kan + bàhulakàt ici pratyayaþ . pçùodaràditvàt dãrgha÷ca .) gu¤jà . iti ÷abdaratnàvalã .. kuüc iti bhàùà .. puùpayuktalatà . ÷akañaþ . ityuõàdikoùaþ .. mårdhanyaõamadhyo'pi pàñhaþ ..

#<kanãnikà>#, strã, (kan + ãn . saüj¤àyà kan . tataùñàp + ata itvam .) cakùustàrà . kaniùñhà ïguliþ . iti medinã ..

#<kanãnã>#, strã, (kan + ãn tato ïãù .) kaniùñhàïguliþ . ityamarañãkà ..

#<kanãyasaü>#, klã, (kan dãptau + ac . kanaþ såryaþ tasyedam . kana + cchaþ kanãyam . tadråpatvena sãyate avasãyate iti . so + gha¤arthe karmaõi kaþ . såryadevàdhiùñhàtçkatvamiti tàmrasyokteþ .) tàmram . iti hemacandraþ ..

#<kanãyàn>#, [s] tri, (ayamanayorati÷ayena yuvà alpo và ityarthe ãyasun . tataþ kanàde÷aþ .) anujaþ . atiyuvà . atyalpaþ . iti medinã .. (yathà, çgvede . 4 . 24 . 9 . %<sa bhåyasà kanãyo nàrirecãddãnàü dakùà viduhanti pravàõam ..>%
     %<màtuþ pituþ kanãyàüsaü na named vayasà'dhikaþ .
     praõamecca guroþ patnãü jyeùñhabhàryàü vimàtaram ..>% iti smçtiþ ..)

@<[Page 2,020a]>@
#<kantuþ>#, puü, (%<kaü÷ambhyàü vabhayustitutayasaþ iti tuþ .>% 5 . 2 . 138 . kam + tuþ . kàmayate iti kamu kàntau . arjidç÷ãtyàdinà kupratyaye tuki siddhatvàt . %<kamibhanijanigàbhàyàhibhya÷ca>% . uõàü 1 . 73 .) kàmadevaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. hçdayam . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. (citram . iti ujjaladattaþ . kaü sukhaü asyàstãti vyutpattyà sukhã janaþ ..)

#<kanthà>#, strã, (kam + bàhulakàt than + ñàp .) syåtaükarpañaþ . iti strãliïgasaügrahe amaraþ .. kàüthà iti bhàùà . (yathà, yatipa¤cake 2 . %<kanthàmiva ÷rãmapi kutsayantaþ kaupãnavantaþ khalu bhàgyavantaþ>% ..) mçõmayamittiþ . iti medinã . kàüth iti bhàùà .. usãnaràkhyajanapadaprasiddhagràmàõàü nàmasu viùayabhåteùu ùaùñhyantàt parà kanthà klãve syàt . yathà sausamãnàü kanthà sausamikantham . àhnãnàü kanthà àhnikantham . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<kanthàrã>#, strã, (kam + àran . pçùodaràditvàt thuk gauràditvàt ïãù .) vçkùavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . kantharã 2 kanthà 3 durdharùà 4 tãkùõakaõñakà 5 tãkùõagandhà 6 kråragandhà 7 duùprave÷à 8 . asyà guõàþ . kañutvam . tiktatvam . uùõatvam . kaphavàta÷otharaktagranthijvaranà÷itvam . dãpanatvam . rucikàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kandaü>#, klã puü, (kandayati jihvàyàþ vaiklavyaü janayati rodayati và bhakùayantaü janam . kadi + õic + ac . yadvà kandyate kanda iti nàmnà j¤àyate . kadi + karmaõi + gha¤ .) ÷åraõaþ . ÷asyamålam . iti medinã .. gç¤janam . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, mahàbhàrate 13 . 14 . 119 ..
     %<vane nivasatàü nityaü kandamålaphalà÷inàm ..>% yathà ca, ÷ànti÷atake . 2 . 20 .%<÷ãtaü nirjharavàripànama÷anaü kandaþ sahàyà mçgàþ ..>% ÷åraõa÷abde'sya vi÷eùo j¤eyaþ ..)

#<kandaþ>#, puü, (kaü jalaü dadàtãti . ka + dà + kaþ . kandati kandayati kandyate và . kadi àhvàne rodane ca . ac gha¤ và .) meghaþ . iti medinã .. yonirogavi÷eùaþ . tasya nidànalakùaõe . yathà --
     %<divàsvapnàdatikrodhàdvyàyàmàdatimaithunàt .
     kùatàcca nakhadantàdyairvàtàdyàþ kupità yadà ..
     påya÷oõitasaïkà÷aü lakucàkçtisannibham .
     utpadyate yadà yonau nàmnà kandastu yonijaþ ..>% sa caturvidhaþ . vàtikaþ 1 paittikaþ 2 ÷laiùmikaþ 3 sànnipàtika÷ca 4 . eùàü yathàkramaü lakùaõàni .
     %<råkùaü vivarõaü sphuñitaü vàtikaü taü vinirdi÷et .
     dàharàgajvarayutaü vidyàt pittàtmakantu tam ..
     nãlapuùpapratãkà÷aü kaõóåmantaü kaphàtmakam .
     sarvaliïgasamàyuktaü sannipàtàtmakaü viduþ .
     sannipàtàtmako'sàdhyaþ ÷eùàþ kçcchraprasàdhanàþ ..>% iti bhàdhavakaraþ .. (asya cikitsàmàha bhàvaprakà÷aþ ..
     %<gaurikàmràsthi jantughraü rajanya¤janakañphalàþ .
     pårayedyonimeteùàü cårõaiþ kùaudrasamanvitaiþ ..
     triphalàyàþ kaùàyeõa sakùaudreõa ca sevayet .
     pramadà yonikandena vyàdhinà parimucyate ..>% anyatsarvaü yoni÷avde draùñavyam ..)

#<kandaguóåcã>#, strã, (kandodbhavà guóåcã . ÷àkapàrthivàdivat samàsaþ . madhyapadalopa÷ca .) guóåcãvi÷eùaþ . tatparyàyaþ . kandodbhavà 2 kandàmçtà 3 bahucchinnà 4 bahuruhà 5 piõóàluþ 6 kandarohiõã 7 . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kandañaü>#, klã, (kadi + añan .) ÷vetotpalam . iti ÷abdaratnàvalã . sàdà suüdi iti bhàùà ..

#<kandaphalà>#, strã, (kandàt kandamàrabhya và phalaü yasyàþ .) kùudrakàravellã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kandabahulà>#, strã, (kandàdàrabhya kandena kandeùu bahulà và .) triparõikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kandamålaü>#, klã, (kanda eva kandaråpaü và målaü yasya .) målakam . iti ràjanirghaõñaþ .. (målaka÷abde'syaguõà vaktavyàþ ..)

#<kandaraü>#, klã, (kena jalena dãryate . dé + vidàre + karmaõi ap . kaü jalaü ÷leùmajanitaü dçõàti nà÷ayatãti và . dé + ac .) àrdrakam . iti ràjanirghaõñaþ .. (àrdraka÷abde'sya guõàdayo j¤eyàþ ..)

#<kandaraþ>#, puü strã, (kena jalena drãryate vidãryate'sau . dé + karmaõi ap .) guhà . iti medinã ..
     %<nihràdãcenmuraja iva te kandareùu dhvaniþ sthàt .>% iti meghadåte 58 ..) kçtrimo'katrimo và sajalo nirjalo và gçhàkàro girinitambade÷aþ . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . darã 2 kandarà 3 ityamaraþ . 2 . 3 . 6 .. kandarã 4 . iti pa¤jikà .. daraþ 5 . iti svàmã .. (yathà, bhàgavate . 4 . 6 . 11 .
     %<nànà'malaprasravaõairnànàkandarasànubhiþ ..>%)

#<kandaraþ>#, puü, (kaü màtaïga÷iro dãryate'nena . dé + karaõe ap .) aïku÷aþ . iti medinã ..

#<kandarà>#, strã, (kandara + ñàp .) guhà . ityamaraþ . 2 . 3 . 6 ..)

#<kandaràkaraþ>#, puü, (kandarasya àkaraþ .) parbataþ . iti hàràvalã ..

#<kandaràlaþ>#, puü, (kandaràya aïkuràya alatãti . kandara + al + ac ..) gardhabhàõóavçkùaþ . plakùavçkùaþ . iti medinã .. àkhoñavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kandaràlakaþ>#, puü, (kandaràla eva svàrthe kan .) plakùavçkùaþ . iti ÷abdaratnàklã .. (plakùa÷abde vi÷eùo'sya j¤àtavyaþ ..)

#<kandarã>#, strã, guhà . ityamaraþ . 2 . 3 . 6 ..

#<kandarodbhavà>#, strã, (kandare udbhavatãti . kandara + ud + bhå + ac + ñàp .) kùudrapàùàõabhedãvçkùaþ iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kandarpaþ>#, puü, (kamityavyayaü kutsàyàü, kaü kutsito darpaþ yasmàt . yadvà kaü sukhaü tena tatra và dçpyati . dçp + ac . kaü brahmàõaü prati darpitavàn và .) kàmadevaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 26 .. (yathà, mahàbhàrate 1 . 215 . 18 ..
     %<sàhantvàmamiùekàrthamavatãrõaü samudragàm .
     dçùñraiva puruùavyàghra ! kandarpeõàbhimårchità ..>%) dhruvakabhedaþ . yathà -- saïgãtadàmodaraþ ..
     %<trayoviü÷ativarõàïghrirdhruvaþ kandarpasaüj¤akaþ .
     vãre và karuõe và syàt khaõóatàle vidhãyate ..>%

#<kandarpakåpaþ>#, puü, (kandarpasya kåpa iva .) yoniþ . iti jañàdharaþ ..

#<kandarpajãvaþ>#, puü, (kandarpaü jãvayati parivardhayatãti . kandarpa + jãva + ac .) kàmavçddhinàmavçkùaþ . iti ràjanirghaõña ..

#<kandarpamuùalaþ># puü, (kandarpasya muùala iva .) liïgaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kandarpa÷çïkhalaþ>#, puü, (kandarpaþ ÷çïkhalaþ yatra . yadvà kandarpàya ÷çïkhalaþ .) ÷çïgàrabandhavi÷eùaþ . tasya lakùaõam . yathà ratima¤jarã .
     %<nàrã padadvayaü sthàpya kàntasyorudvayopari .
     kañi¤ceddolayedà÷u tandhaþ kandarpa÷çïkhalaþ ..>%

#<kandalaü>#, tri, (kadi + alac .) kapàlaþ . uparàgaþ . navàïkuraþ . kaladhvaniþ . iti medinã .. apavàdaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (kadalãvi÷eùaþ . yathà, amaru÷atake 48 . %<pràrambhe nipatanti kandaladalollàsàþ payovindavaþ>% ..)

#<kandalaþ>#, puü, (kadi + alac .) kanakam . yuddham . kapàlaþ . iti dharaõã ..

#<kandalatà>#, strã, (kandapradhànà latà .) màlàkandaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kandalã>#, strã, (kandala + gauràditvàt ïãù .) mçgavi÷eùaþ . yasya carma vyavahriyate . gulmaprabhedaþ . (yathà, meghañåte 21 .
     %<àvirbhåtaprathamamukulàþ kandalã÷cànukaccham ..>%) kadalã . iti medinã .. (yathà, vikramorva÷yàü . 78 . %<àraktaràjibhiriyaü kusumairnavakandalãsalilagarbhaiþ>% . iti ..) patàkà . iti trikàõóa÷eùaþ .. padmavãjam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kandalãkusumaü>#, klã, (kandalyà iva kusumaümasya .) ÷ilãndhram . iti jañàdharaþ ..

#<kandavardhanaþ>#, puü, (kandena vardhate iti . vçdh + lyuþ .) ÷åraõaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (÷åraõa÷abde'sya guõàdayo draùñavyàþ ..)

#<kandavallã>#, strã, (kandàkàrà + vallã .) bandhyàkarkoñakã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kanda÷åraõaþ>#, puü, (kandeùu ÷åraõaþ ÷reùñhaþ .) ollaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (olla÷abde'sya guõàdayo vyàkhyàtàþ ..)

#<kandasaüj¤aü>#, klã, (kanda iti saüj¤à yasya kandanàmnà saüj¤àyate và .) yoniraktarogavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . yonyar÷aþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. tasya nidànàdi kanda÷abde draùñavyam ..

#<kandasàraü>#, klã, (kandànàü sàro yatra .) nandanavanam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kandàóhyaþ>#, puü, (kandena àóhyaþ .) dharaõãkandaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 2,021a]>@
#<kandàrhaþ>#, puü, (kandeùu arhaþ àdaraõãyaþ .) ÷åraõaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kandàluþ>#, puü, (kandamaya àluþ .) kàsàluþ . dharaõãkandaþ . triparõikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kandirã>#, strã, (kanda + irac + gauràditvàt ïãù .) lajjàluvçkùaþ . iti vaidyakam .. (lajjàlu÷abde vi÷eùo'syà j¤àtavyaþ ..)

#<kandã>#, [n] puü, (kando'styasya . astyarthe iniþ .) ÷åraõaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kanduþ>#, puü strã, (skandati ÷oùayati jalàdikaü skandeþ salopa÷cetyuþ .) lauhamayapàkapàtram . tàoyà iti lohatà iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . svedanã 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 30 ..

#<kandukaþ>#, puü, (kaü sukhaü dadàtãti . kam + dà + mitadrvàditvàt óuþ saüj¤àyàü kan .) geõóukaþ . ityamaraþ . 2 . 7 . 138 .. geüóu iti bhàùà .. (yathà, kumàre . 1 . 29 . %<sà kandukaiþ kçtrimaputrakai÷ca>% ..)

#<kandupakvaü>#, klã, (kandau pakvam .) jalopasekaü vinà kevalapàtre yat vahninà pakvaü bhçùñataõóulàdi . yathà --
     %<kandupakvàni tailenaü pàyasaü dadhi ÷aktavaþ .
     dvijairetàni bhojyàni ÷ådragehakçtànyapi ..>% iti tithyàditattve kårmapuràõam ..

#<kandoñaü>#, klã, (kadi + oñan .) nãlotpalam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kandoñaþ>#, puü, (kadi + oñan .) ÷uklotpalam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kandotaþ>#, puü, (kande måle utaþ . kanda + ve¤ + ktaþ .) kumudam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kandhaþ>#, puü, (kaüjalaüdadhàti dhàrayati . kaü + dhà + kaþ .) meghaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kandharaþ>#, puü, (kaü jalaü dharati dhàrayati và . kam + ghç + ac .) medhà . iti medinã .. màriùavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (kaü ÷iro dharatãti .) grãvà . ityamarañãkàsàrasundarã .. (bhàgavate 6 . 12 . 33 .
     %<vajrastu tatkandharamà÷u vegaþ kçntansamantàt parivartamànaþ ..>%)

#<kandharà>#, strã, (kaü ÷iro dharatãti . kam + dhç + ac + ñàp .) grãvà ityamaraþ . 2 . 6 . 88 .. (yathà, yàj¤abalkyaþ . 2 . 223 .
     %<kandharà bàhusakthnàü ca bhaïge bhadhyamasàhasaþ ..>%)

#<kandhiþ>#, strã, (kaü ÷iraþ samudrapakùe jalaü dhriyate yatra . dhç + adhikaraõe + kiþ .) grãvà . samudre puü . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kannaü>#, klã, (kanyate pràpyate duþkhamanena . kana gatyàü + karaõe ktaþ .) pàtakam . mårchà . iti ÷abdamàlà .. kallamiti ca pàñhaþ ..

#<kanyakà>#, stã, (kanyà + aj¤àtàdau kan pårbahrasva÷ca .) kumàrã . iti trikàõóa÷eùaþ .. yathà .
     %<aùñavarùà mavedgaurã navavarùà ca rohiõã .
     da÷ame kanyakà proktà ata årdhvaü rajasvalà ..>% iti smçtiþ .. parakãyanàyikàvi÷eùaþ . yathà . %<aprakañaparapuruùànuràgà parakãyà . sà ca dvividhà paroóhà kanyakà ca . kanyàyàþ pitràdyadhãnatayà parakãyatvam . asyà guptaiva sakalà ceùñà>% . iti rasama¤jarã ..

#<kanyakàjàtaþ>#, puü strã, (kanyakàyàü anåóhàyàü jàtaþ . kanyakà + jana + kartari ktaþ .) avivàhitàputtraþ . tatparyàyaþ . kànãnaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 137 .. (yathàha yàj¤avalkyaþ . 12 . 132 .
     %<kànonaþ kanyakàjàto màtàmahasuto mataþ ..>% karõaþ . sa tu anåóhàyàü kuntyàü jàtaþ ..)

#<kanyakàpatiþ>#, puü, (kanyakàyàþ patiþ .) jàmàtà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kanyasaþ>#, puü, (kana + aghnyàditvàt . 4 . 111 . uõàü . nipàtanàt kanyaþ . kanyatvena kàmyatvena sãyate avasãyate iti . kanya + so + gha¤arthe kaþ .) kaniùñhabhràtà . ityamarañãkàsàrasundarã .. (yathà ràmàyaõam . 5 . 33 . 10 .
     %<ràmasya kanyaso bhràtà sumitrà yena suprajàþ ..>%)

#<kanyasà>#, strã, (kanyasa + ñàp .) kaniùñhabhaginã . ityamarañãkà ..

#<kanyà>#, strã, (kan dãptau + aghnyàditvàt yak ityuõàdau 4 . 111 . kanyàyàþ kanãn ceti nirde ÷àt pàõinimatànusàreõa na ïãù ataùñàp .) kumàrã . ityamaraþ .. 2 . 6 . 8 . sà tu da÷amavarùãyà . iti smçtiþ .. (yathà mahàbhàrate vanaparbaõi .
     %<yasmàt kàmayate sarvàn kamerdhàto÷ca bhàvini ! .
     tasmàt kanyeha su÷roõi ! svatantrà baravarõini ! ..>%) nàrã . oùadhãvi÷eùaþ . ghçtakumàrã iti khyàtà . iti sedinã .. yathà su÷rute nidànasthàne ..
     (%<kàntairdvàda÷abhiþ patrairmayåràïgaruhopamaiþ .
     kandajà kà¤canakùãrã kanyà nàma mahauùadhã ..>% %<÷othaghnã kàsahà kanyà>% .. iti vaidyakadravyaguõaþ .. vi÷eùaguõàdayo'syà ghçtakumàrã÷abde draùñavyàþ ..) sthålailà . vàràhãkandaþ . bandhyàkarkoñakã . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. meùàdidvàda÷arà÷yantargataùaùñharà÷iþ . sà tu uttaraphalgunã÷eùapàdatrayahastàsamudàyayuktacitràprathamàrdhena bhavati . tadadhiùñhàtçdevatàyàþ svaråpaü yathà . jale . naukàstha÷asyàgnidhàriõã strã . iti dãpikà .. api ca . nãlakaõñhãjàtake ..
     %<pàõóurdvipàt strãdvitanuryamà÷àni÷àmarucchãtasamodayakùmà .
     kanyàrdha÷abdà ÷ubhabhåmivai÷yaråkùàlpasaïgaprasavà ÷ubhà ca .. * ..>% matàntare sà tu ÷ãrùodayà . dinabalà . piïgalavarõà . dakùiõadiksvàminã . vàyuprakçtiþ . ÷ãtalasvabhàvà . ÷uddhabhåmicarà . vai÷yavarõà . råkùà . ÷lathàïgà . khañacchabdà . alpasantànà . alpapuüsaïgà ca .. * .. tatra jàtaphalam . %<veda÷àstre ÷raddhàvàn sthànaroùe kheditaþ bhàryàyàü . sadà virasa÷ca>% . iti jyotiùam .. * .. janmakàlãnacandrà÷ritaitadrà÷iphalam . yathà koùñhãpradãpaþ ..
     %<yuvatige ÷a÷ini pramadàjanaprabalakelivilàsakutåhalaiþ .
     vimala÷ãlayutà jananotsavaiþ suvidhinà vidhinà sahitaþ pumàn .. * ..>% tasyà udaye tannàmakalagnaü bhavati . tasya gaõitapràptaparimàõaü da÷avyaïgulàdhikapa¤càïgulaprabhe de÷e vartamànonaviü÷àyanàü÷e ånatriü÷atpalàdhikapa¤cadaõóàþ . iti jyotiùam .. * .. tatra jàtaphalam .
     %<kanyàlagnodbhavo martyo nànà÷àstravi÷àradaþ .
     saubhàgyaguõasampannaþ sundaraþ suratapriyaþ ..>% iti koùñhãpradãpaþ .. * .. sutà . tasyà vivàhaü vinànyasaüskàrakarmaõi vçddhi÷ràddhaniùedho yathà --
     %<kanyàyà niùkramo nàsti vçddhi÷ràddhaüna vidyate .
     nàmànnaprà÷anaü cåóàü kuryàt strãõàmamantrakam ..>%
     %<jàtakarmàdicåóàntaü kumàryà÷càpyamantrakam .
     kartavyaü pa¤cabhirvarõairekaü niùkramaõaü vinà ..>% iti ca mahànirvàõatantre navamollàsaþ .. (tãrthavi÷eùaþ . yathà mahàbhàrate 3 . 83 . 104 .
     %<tato gaccheta dharmaj¤a ! kanyàtãrthamanuttamam .
     kanyàtãrthe naraþ snàtvà gosahasraphalaü labhet ..>%)

#<kanyàkà>#, strã, (kanyaiva iti svàrthe kana anuktapuüskatvàt na hrasvaþ .) kumàrã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kanyàkubjaþ>#, puü, (kanyàþ kubjàþ yatra de÷e saþ . vàyunà hi asmin de÷e kanyàþ kubjãkçtà ato'sya tathàtvam .) kànyakubjade÷aþ . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate . vanaparbaõi ..
     %<kanyàkubje'pibatsomamindreõa saha kau÷ikaþ ..>% vàyunàhi asmin de÷e purà kanyàþ kubjãkçtàþ . tadvivaraõamucyate . purà kila ku÷anàbho ràjaùirghçtàcyàü kanyà÷ataü janayàmàsa . råpayauvanasampannàstàstu kadàcit udyànabhåmimàgamya parayànandasantatyà cikrãóuþ . atha sarvago vàyu÷càrusarvàïgãstà avalokya kàma÷arapãóito'bravãt . ahaü vaþ kàmaye, bhavatyo me bhàryà bhavantu . aya tà aïganàstasya tadvacanaü ÷rutvà uccairvihasya tamabruvan bho vàyo ! tvaü bhåtànàü anta÷carasi tatkathamasmàkaü manobhàvaü na vetsi . vayaü kila ku÷anàbhasutàþ kathaü pitaraü kàmataþ samatikramya khayaü varamabhilaùàmaþ . pità hi asmàn yasmai dàsyati sa no bhartà bhaviùyatãti . ataþ kùantavyàþ khalu bhavanniyogaü kartuma÷aktà vayam . vàyustu tàsàmetadvacanamàkarõya kopasamanvitaþ svatejasà tàsàü ÷arãreùu pravi÷ya madhye babha¤ja . tataþ prabhçti de÷o'yaü kanyàkubja ityeva khyàtaþ .. asya vistçtistu ràmàyaõe àdikàõóe 35 adhyàye draùñavyà ..
     ayantu kà÷ãnadãtañe sthitaþ . adhunà ku÷asthala ityàkhyayà prasiddhaþ . iti kanihàmenoktam .. asya samãpe jàhnavãpravahamànà vartate . iti mahàbhàrate anu÷àsanaparba ..)

#<kanyàñaþ>#, puü, (kanyà añati atra . kanyà + añ + adhikaraõe gha¤ .) vàsagçham . iti trikàõóa÷eùaþ ..

@<[Page 2,022a]>@
#<kanyàdànaü>#, klã, (kanyàyà dànaü varàya sampradànam .) varàya kanyàsampradànam . taddànaphalàdi yathà . yama uvàca .
     %<kanyàü ye tu prayacchanti yathà÷aktyà svalaïkçtàm .
     brahmadeyàü dvija÷reùñha ! brahmalokaü vrajanti te ..
     kanyàdànantu sarveùàü dànànàmuttamaü smçtam .. * ..>% tadgrahaõe da÷akulatyàgo yathà --
     %<mahàntyapi samçddhàni go'jàvidhanadhànyataþ .
     strãsambandhe da÷emàni kulàni parivarjayet ..
     hãnaj¤àtiùu pàùaõóe mune udvegakàriõàm .
     chadmàmayasadàvàcyacitrikuùñhikulàni ca ..
     yasyàstu na bhavet bhràtà na ca vij¤àyate pità .
     nopayaccheta tàü pràj¤aþ puttrikàdharma÷aïkayà .. * ..>% tato'ùñaprakàravivàhànantaram .
     %<kanyàü ye tu prayacchanti yathà÷aktyà svalaïkçtàm .
     vivàhakàle saüpràpte yathokte sadç÷e vare .
     kramàt kramaü katu÷atamanupårbaü labhanti te ..
     ÷rutvà kanyàpradànantu pitaraþ prapitàmahàþ .
     vimuktàþ sarvapàpebhyo brahmalokaü vrajanti te ..
     bràhmeõa tu vivàhena yastu kanyàü prayacchati .
     brahmalokaü vrajecchãdhraü brahmàdyaiþ påjitaþ suraiþ ..
     divyena tu vivàhena yastu kanyàü prayacchati .
     bhittvà dvàrantu såryasya svargaloka¤ca gacchati ..
     gàndharbeõa vivàhena yastu kanyàü prayacchati .
     gandharbalokamàsàdya krãóate devavacciram ..
     ÷ulkena dattvà yaþ kanyàü tàü pa÷càt samyagarcayet .
     sa kinnarai÷ca gandharbaiþ kràóate kàlamakùayam ..
     na manyuü kàrayettàsàü påjyà÷ca satataü gçhe .
     brahmadeyà vi÷eùeõa bràhmabhojyà sadà bhavet ..
     kanyàyàü brahmadeyàyàmabhu¤jan sukhama÷nute .
     atha bhu¤jati yo mohàt bhuktvà sa narakaü vrajet ..
     aprajàyà¤ca kanyàyàü na bhu¤jãyàt kadàcana .
     dauhitrasya mukhaü dçùñvà kimarthamanu÷ocasi ..
     mahàsatvasamàkãrõànnàsti te narakàdbhayam .
     tãrõastvaü sarvaduþ khebhyaþ paraü svargamavàpsyasi ..
     dauhitrasya tu dànena nandanti pitaraþ sadà .
     yatki¤cit kurute dànaü tadànantyàya kalpyate .
     bhàtàpitu÷ca vij¤eyaü tacchubhasyàbhigàminaþ .
     màtuþ piturhiraõyasya dauhitro'rdhamavàpnute ..
     dattvà kanyàü na ÷oceta kùudhitàü muditàü tathà .
     nagnàü duþkhàbhibhåtàü và tathaiva kçpaõàü kç÷àm .
     kuryànmanyuü nacaivàsyà àgatà¤càpi poùayet ..
     yadbhåtamarthayet ki¤cit sarvaü tat pratipàdayet .
     aprayacchaün patet brahman ! narake nàtra saü÷ayaþ .. * ..>%
     %<÷ocanti yàmayo yatra vina÷yatyà÷u tatkulam .
     na bhu¤janti ca yatraiva nirdahantyaprapåjitàþ ..
     tasmàdetàþ samabhyarcyà bhåùaõàcchàdanà÷anaiþ .
     bhåtikàmairnarairnityaü sutayuktàstu sarvadà ..
     saütçptàþ syustathà påjyàþ ÷ràddhe caivotsaveùu ca .
     yasminnevaü kule nityaü kalyàõaü tatra vai dhruvam ..
     iha kãrtirbhavet svarge paratra dvijasattama ! .
     tilarà÷iþ kçto yàvat divàkarasamaü kçtaþ ..
     varùànte gçhyamànastu tila eko bhaved yadà .
     so'kùayaü labhate tàvat brahyalokaü sanàtanam ..
     ÷atagavyàþ pramàõena sukçte romasa¤caye .
     vi÷ãryate tu và lokaü varùe pårõe sutàpradaþ .
     tàvat svargaü labhet so'pi yàvallomna÷ca saükùayaþ ..
     mahãdàtu÷ca godàtuþ kanyàdàtustrayo rathàþ .
     kanyàdàtranugàþ pa÷càtsamaü yànti trayo rathàþ ..
     kanyàdànaü daridrasya yo dadàti susatkçtaiþ .
     pårbaü dharmamavàpnoti yathàvat vidhikalpitam .
     tasmàtkanyà prayatnena dàtavyà ÷reya icchatà ..>% ityàdye vahnipuràõe kanyàdànanàmàdhyàyaþ ..

#<kanyàpatiþ>#, puü, (kanyàyàþ patiþ .) jàmàtà . iti jañàdharaþ ..

#<kanyàpàlaþ>#, puü, (kanyàpradhànaþ pàlaþ . pàlàkhyavaõigiti yàvat .) pàlavaõik . ÷ådrajàtivi÷eùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kanyàràmaþ>#, puü, buddhabhedaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kanyikà>#, strã, (kanyà eva khàrthekan ñàp ataitvam .) kanyakà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kanyuùaü>#, klã, (kana + in . kanyà dãptyà kàntyà tejasà và oùati iva . kani + uù + kaþ .) hastapucchaþ . iti hàràvalã . hàtera poüchà iti bhàùà ..

#<kapa># calane . sautradhàturaya . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü--paraü--akaü--señ .) kapolaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<kapa># i ïa sa¤calane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-- àtmaü--akaü--señ--idit .) i karmaõi kampyate .. ïa kampate vàyunà vçkùaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<kapañaþ>#, puü, klã, (pañatãti pañaþ . pañ + ac . kasya sato brahmaõo'pi pañaþ àvarakaþ . yadvà kapa + añan .) ayathàrthavyavahàraþ . pratàraõà . tatparyàyaþ . vyàjaþ 2 dambhaþ 3 upadhiþ 4 chadma 5 kaitavam 6 . ityamaraþ . 1 . 7 . 30 .. kåñam 7 kalkam 8 chalam 9 miùam 10 kairavam 11 . iti ÷abdaratnàvalã ..
     (%<narendrasiüha ! kapañaü na voóhuü tvamihàrhasi .>% iti mahàbhàrate 1 . 74 . 101 .. danuputtraþ . yathà mahàbhàrate 1 . 64 . 25 .
     %<nicandra÷ca nikumbha÷ca kupañaþ kapañastathà .
     ete khyàtà darnorvaü÷e dànavàþ parikãrtitàþ ..>%)

#<kapañikaþ>#, tri, (kapañaþ vidyate'smin astyasya và . kapaña + matvarthe + ñhan .) kapañavi÷iùñaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kapañinã>#, strã, (kapañin + gauràditvàt ïãù .) cãóànàmagandhadravyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kapañã>#, strã, (kapa + añan . gauràditvàt ïãù .) parimàõavi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã . eka àükàó iti bhàùà ..

#<kapañã>#, [n] tri, (kapaño'styasya asmin và astyarthe + iniþ .) kapañavi÷iùñaþ . kapañadhàrã . iti ÷abdaratnàvalã ..

@<[Page 2,022c]>@
#<kapañe÷varã>#, strã, (kamiva ÷ubhraþ pañaþ vasanaü tattulyaü phalaü ãùñe + prerayatãti . kapaña + ã÷ + kvarap + striyàü ïãp .) ÷vetakaõñakàrã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kapardaþ>#, puü, (parba påraõe + sampadàditvàt bhàve kvip . %<ràt lopaþ>% . 6 . 4 . 21 . iti valope par pårtiþ . kena sukhena jalena và para pårtiü dadàtãti . ka + par + dà + supãti yoga vibhàgàt kaþ . kasya gaïgàjalasya parà påraõena dàpayati ÷udhyati và . ka + par + daip ÷odhane %<àto'nupasarge kaþ>% . 3 . 2 . 3 . iti kaþ .) ÷ivajañà . ityamaraþ . 1 . 1 . 37 .. (yathà kà÷ikhaõóe . 29 . 44 .
     %<kamanãyajalàkamrà kapardisukapardagà ..>%) varàñakaþ . iti medinã .. (%<pa¤cabhiþ kapaddaþ pa¤cikà nàma dyåtamasti>% . iti pàü 2 . 1 . 10 . såtrasya saralà ñãkà ..)

#<kapardakaþ>#, puü, (kaparda + kan .) ÷ivasya jañàjåñaþ varàñakaþ . iti medinã . kaói iti bhàùà .. (%<yadyahamimaü ÷aktu÷aràvaü vikrãya da÷a kapardakàn pràpnomi>% .. iti hitopade÷aþ ..) ÷eùasya paryàyaþ . varàñaþ 2 kapardaþ 3 varàñikà 4 caràcaraþ 5 caraþ 6 varjyaþ 7 bàlakrãóakaþ 8 . asya guõàþ . kañutvam . tiktatvam . uùõatvam . karõa÷ålavraõagulma÷ålanetradoùanà÷itva¤ca .. tasya bhedàþ . suvarõavarõà siühã 1 dhåmravarõà vyàghrã 2 pãtapçùñhàsitodarà mçgã 3 ÷vetavarõà haüsã 4 nàtidãrghikà vidantà 5 . iti ràjanirghaõñaþ .. (varàñaka÷abde'sya guõàdayo vyàkhyeyàþ ..)

#<kapardã>#, [n] puü, (kapardo jañàjåño'styasya . iniþ .) ÷ivaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 34 .. (yathà, mahàbhàrate 13 . 17 . 45 .
     %<aja÷ca bahuråpa÷ca gandhadhàrã kapardyapi ..>%
     %<kapardã kailàsaü karivaramatho'yaü kuli÷abhçt>% iti kàlidàsaþ .. yathà, çgvede . 10 . 102 . 8 .
     %<÷unamaùñrà vyacarad kapardã ..>%)

#<kapàñaü>#, tri, (kaü vàyuü mastakaü và pàñayaütãti . pañagatau + õic + karmaõi upapade aõ .) svanàmakhyàtadvàràcchàdakakàùñhaphalakavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . araram 2 . ityamaraþ . 2 . 2 . 17 .. kavàñaþ 3 kapàñã 4 kavàñã 5 ararã 6 arariþ 7 . iti taññãkà .. dvàrakaõñakam 8 asàram 9 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà mahàbhàrate 1 . jatugçhavàse . 148 . 17 . %<cakre ca ve÷manastasya madhye nàtimahàvilam . kapàñayuktamaj¤àtaü samaü bhåmyà÷ca bhàrata>% ! .. kaü ÷iraþ ityupalakùaõena manuùyàdãnàü grahaõamiti bodhyam . kaü vàtaü và pàñayati vàrayati gçhadvàrade÷aü àvçõotãtyarthaþ . manuvyavàtàdãnàü gatiü ruõaddhi và . ka + pañ + õic + aõ . yathà,
     %<dvàràõi samupàvçõvan kapàñànyavaghaññayan .>% iti ràmàyaõam .

@<[Page 2,023a]>@
#<kapàlaþ>#, puü, klã, (kaü mastakaü pàlayatãti . ka + pàli + aõ . yadvà kampate yaþ . kapi calane + %<tami vi÷ivióimçõikulikapipalipa¤cibhyaþ kàlan .>% uõàü 1 . 117 . iti kàlan . kapinirde÷àd nalopaþ .) ÷iro'sthi . màthàra khuli iti bhàùà . tatparyàyaþ . karparaþ ityamaraþ . 2 . 6 . 68 .. (yathàha yàj¤abalkyaþ . 3 . 90 .
     %<dvau ÷aïkhakau kapàlàni catvàri ÷irasastathà ..>%) ghañàdeþ khaõóam . khàparà kholà ityàdi bhàùà .. (yathà, bhàùàparicchede . 11 .
     %<ghañàdãnàü kapàlàdau dravyeùu guõakarmaõoþ .
     teùu jàte÷ca sambandhaþ samavàyaþ prakãrtitaþ ..>%) samåhaþ . iti medinã .. (mçõmayakarparàdibhikùàpàtram . yathà, manuþ . 6 . 44 .
     %<kapàlaü vçkùamålàni kucelamasahàyatà .
     samatà caiva sarvasminnetanmuktasya lakùaõam ..>%) puroóà÷aþ . yathà ÷atapathabràhmaõe .
     %<kapàlàni copadadhàtipuroóà÷aü càdhi÷rayati ..>%) kuùñharogavi÷eùaþ . iti hemacandraþ .. tasya lakùaõam . yathà, màdhavakaraþ ..
     %<kçùõàruõakapàlàbhaü yadråkùaü paruùaü tanu .
     kàpàlaü todabahulaü tatkuùñhaü viùamaü smçtam ..>%

#<kapàlanàlikà>#, strã, (kapàlasya såtrasaüghasya nàlikà .) tarkuþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. ñeko iti bhàùà ..

#<kapàlabhçd>#, puü, (kapàlaü bhikùàpàtraü brahmakapàlaü và bibharti dhàrayati . kapàla + bhç + kvip tuk ca .) ÷ivaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 34 ..

#<kapàlikà>#, strã, (kapàla + kan + ñàp .) dantarogavi÷eùaþ . tasya lakùaõam .
     %<kapàleùviva dãryatsu dantànàü saiva ÷arkarà .
     kapàliketi pañhità sadà dantavinà÷inã ..>% iti màdhavakaraþ .. tasyà÷cikitsà dantaroga÷abde draùñavyà .. (ghañakapàlikà . yathà, viùõupuràõe . 2 12 . 41 .
     %<mahãghañatvaü ghañataþ kapàlikà kapàlikàcårõarajastato'õuþ .
     janaiþ svakarmastimitàtmani÷cayaiþ àlakùyate bruhi kimatra vastu ..>%)

#<kapàlinã>#, strã, (kapàlo'styasya . kapàla + ini + striyà ïãp .) durgà . iti hemacandraþ ..

#<kapàlã>#, [n] puü, (kapàlo'styasya . kapàla + iniþ .) mahàdevaþ . iti halàyudhaþ .. svanàmakhyàtajàtivi÷eùaþ . sa tu bràhmaõakanyàyàü tãvaràjjàtaþ . iti parà÷arapaddhatiþ .. (tri, kapàlavi÷iùñaþ . yathà, kumàre . 5 . 78 .
     %<kapàli và syàdathavendu÷ekharaü na vi÷vamårteravadhàryate vapuþ ..>%
     %<nañã kapàlinã ve÷yà kulañà nàpitàïganà ..>% iti ca tantram .. yogivi÷eùaþ . yathà, hañayogadãpikàyàü 1 . 7 .
     %<kapàlã vindunàtha÷ca kàkacaõóã÷varàhvayaþ ..>%)

@<[Page 2,023b]>@
#<kapiþ>#, puü, (kampate yaþ sadà . kapicalane . %<kuõóikampyornalopa÷ca>% uõàü . 4 . 143 . i pratyayaþ .) vànaraþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 3 .. (yathà, manuþ . 11 . 154 ..
     %<vióvaràhakharoùñràõàü gomàyoþ kapikàkayoþ .
     prà÷ya måtrapurãùàõi dvija÷càndràyaõa¤caret ..>%) sihlakaþ . madhusådanaþ . iti medinã .. (yathà, mahàbhàrate 13 . 149 . 109 .
     %<sanàtsanàtanatamaþ kapilaþ kapiravyayaþ ..>%) dhàtrikà . iti ÷abdamàlà .. kara¤jabhedaþ . iti ÷abdacandrikà .. (kàdudakàt pçthvãü pàti iti . varàhaþ . raktacandanam . piïgalam . tadvarõavati tri ..)

#<kapikacchuþ>#, strã, (kapãnàmapi kacchuryasyàþ kaõóåhetutvàt .) vçkùavi÷eùaþ . àlaku÷ã iti bhàùà . keoüyàca iti hindàbhàùà . tatparyàyaþ . àtmaguptà 2 jaóà 3 adhyaõóà 4 kaõóårà 5 pràvraùàyaõã 6 çùyaproktà 7 ÷åka÷imbiþ 8 markañã 9 . ityamaraþ . 2 . 4 . 87 .. svaguptà 10 . ajahà 11 kaõóurà 12 pràvçùàyiõã 13 pràvçùà 14 ÷åka÷imbã 15 ÷åka÷imbà 16 kapikacchåþ 17 . iti bharataþ .. svayaüguptà 18 maharùabhã 19 làïgalã 20 kuõóalã 21 caõóà 22 durabhigrahà 23 kapiromaphalà 24 guptà 25 duùpar÷à 26 ajaóà 27 pràvçùeõyà 28 vadarã 29 guruþ 30 àrùabhã 31 ÷imbã 32 varàhikà 33 tãkùõà 34 romàluþ 35 vana÷åkarã 36 kã÷aromà 37 romavallã 38 . ÷åka÷imbiþ 39 vànarã 40 kapãkacchuþ 41 ÷ukapiõóã 42 ÷åkapiõóã 43 kapiprabhà 44 . iti ÷abdaratnàvalã .. asyà guõàþ . svàdurasatvam . ÷ukravçddhikàritvam . vàtakùayapittàsravikçtavraõanà÷itvam . ÷ãtatva¤ca . tasyà vãjaguõau . vàta÷amanatvam . paramavàjãkaratva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (÷åka÷imbã÷abde'syà vi÷eùa÷ca j¤eyaþ ..)

#<kapikacchuphalopamà>#, strã, (kapikacchuphalasya upamàtra .) jatukàlatà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kapikacchurà>#, strã, (kapibhyaþ kacchuü kaõóåü ràti dadàti . kapikacchu + rà + kaþ .) kapikacchuþ . iti ÷abdamàlà .. (yathà, gàruóe 197 adhyàye .
     %<eraõóa÷àrikà parõã guóåcã kapikacchurà .
     eùàü da÷apalàn bhàgàn kvàthayet salile'male ..>%)

#<kapikandukaü>#, klã, (kapi + kadi + ukaþ . atolopaþ . kasya ÷irasaþ pikandukaü asthi . yadvà kapiþ paramàtmà viùõuþ kandati krãóati yatra tatratyaü asthi .) ÷iro'sthi . iti ÷abdacandrikà . màthàra khuli iti bhàùà ..

#<kapikà>#, strã, (kapiriva kàyiti yaj¤avaràhavat nãlavarõatayà prakà÷ate ÷obhate và . ekade÷asàmyàt tathàtvam .) nãlasinduvàravçkùaþ . iti ràja nirghaõñaþ .. (nãlasinduvàra÷abde'syà guõàdayo vyàkhyeyàþ ..)

#<kapikoliþ>#, puü, (kapãnàü priyaþ koliþ .) kolivi÷eùaþ . iti ratnamàlà . ÷eyàkula iti bhàùà ..

@<[Page 2,023c]>@
#<kapicåóà>#, strã, (kapãnàü cåóà iva . àmràtakamukulasya kapicåóàtulyatvàt .) àmràtakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ . (àmràtaka÷abde vi÷eùo'syà j¤eyaþ ..)

#<kapicåtaþ>#, puü, (kapãnàü cåta iva atyantapriyatvàt .) àmràtakavçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kapijaþ>#, puü, (kapeþ ÷ilàyàþ jàyate . jan + óaþ . kapitailam ..) turuùkaþ . iti ràjanirghaõñaþ . ÷ilàrasa iti bhàùà ..

#<kapijaïghikà>#, strã, (kapeþ vànarasya jaïghà iva jaïghà yasyàþ . saüj¤àyàü kan . kapisadç÷ajaïghàyà dairghyàt ityevam .) tailapipãlikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kapi¤jalaþ>#, puü, (kapiriva javate vegena gacchati yadvà kam ÷rutisukhadaü ÷abdam pi¤jayati kapivat pi¤jalo và . ãùatpiïgalavarõo haritàlavarõo và . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) càtakapakùã . tanmàüsaguõàþ . laghutvam . ÷ãtatvam . kapharaktapittanà÷itvam . agnidàtçtva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. pakùivi÷eùaþ . tatparyàyaþ . tejalaþ 2 .. tasya màüsaü ÷ukravçddhikaram . iti ràjanirghaõñaþ .. tittiripakùã . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà --
     %<kapi¤jala iti pràj¤aiþ kathito gauratittiraþ .
     kapi¤jala iti khyàto loke kapi÷atitti÷aþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..
     %<pitta÷leùmavikàreùu sarakteùu kapi¤jalàþ .
     mandavàteùu ÷asyante ÷aityamàdhuryalàghavàt ..>% iti carakaþ . tathà su÷ruta÷ca .
     %<raktapittaharaþ ÷ãto laghu÷càpi kapi¤jalaþ .
     kaphottheùu ca rogeùu mandavàte ca ÷asyate ..>% çùikumàrabhedaþ . ayantu÷vetaketuputtrasya puõóarãkasya bandhuþ . yathà kàdambaryàü mahà÷vetopàkhyàne .
     %<sakhe ! kapi¤jala ! kiü màmanyathà sambhàvayasi ..>%)

#<kapitailaü>#, klã, (kapibhirvànaraiþ ÷ilàyàþ vidàraõàt sampàditaü yat tailam .) turuùkanàmagandhadravyam . iti bhàvaprakà÷aþ .. (tathàcoktam .
     %<sihlàkastu turuskaþ syàdyato yavanade÷agaþ .
     kapitaila¤ca saïkhyàtaü tathà ca kapinàmakaþ ..>%)

#<kapitthaþ>#, puü, (kapiþ tiùñhati phalapriyatvàt lobhàt và yatra . kapi + sthà + kaþ . pçùodaràditvàt salope sàdhuþ .) vçkùavi÷eùaþ . katvela iti bhàùà tatparyàyaþ . dadhitthaþ 2 gràhã 3 manmathaþ 4 dadhiphalaþ 5 puùpaphalaþ 6 danta÷añhaþ 7 . ityamaraþ 2 . 4 . 21 .. kagitthaþ 8 . iti bharataþ .. màlåraþ 9 maïgalyaþ 10 nãlamallikà 11 gràhiphalaþ 12 cirapàkã 13 granthiphalaþ 14 kucaphalaþ 15 kapãùñaþ 16 gandhaphalaþ 17 dantaphalaþ 18 karabhavallabhaþ 19 kàñhinyaphalaþ 20 kara¤japhalakaþ 21 . asyàmaphalaguõaþ . amlatvam . uùõatvam . kaphanà÷itvam . gràhitvam . vàyuvardhakatvam . kaõñharogajihvàdhikajaóatàkàritvam . tridoùavardhakatvam . viùaharatvam . rocakatva¤ca . tatpakvaphalaguõàþ . doùatrayaharatvam . madhuràmlarasatvam . gurutvam . ÷vàsavabhi÷ramaklamaharatvam . hikkàpanodakùamatvam . gràhitvam . rucipradatvam . tataþ sarvadà sevyam . iti ràjanirghaõñaþ ..
     %<kapitthamàmaü kaõóaghnaü viùaghnaü gràhi vàtalam .
     madhuràmlakaùàyatvàt saugandhyàcca rucipradam ..>% iti ràjavallabhaþ .. (tathà ca carake ..
     %<kapitthaü viùakaõñhyaghnamàmaü saügràhi vàtalam ..
     madhuràmlakaùàyatvàt saugandhyàcca rucipradam .
     paripakvaü sadoùaghnaü viùaghnaü gràhi gurvapi ..>%
     %<ku÷advãpe÷varasya ràj¤o jyotiùmatsaüj¤akasya saptaputtràõàmekatamaþ . tadvarùamapi tannamnà khyàtam .
     tadvivaraõantu viùõupuràõe 2 yàü÷e 4 adhyàye draùñavyam>%)

#<kapitthatvak>#, klã, (kapitthasya màlårasya tvagiva tvag yasya .) elabàlukam . iti ràjanirghaõñaþ .. (elavàluka÷abde'sya vi÷eùaguõà j¤àtavyàþ ..)

#<kapitthaparõã>#, strã, (kapitthasya parõamiva parõaü patraü yasyàþ . kapitthaparõa + gauràditvàt ïãù .) vçkùavi÷eùaþ . kapitthànãti khyàtà . tatparyàyaþ . virajà 2 surasà 3 citrapatrikà 4 . iti ratnamàlà ..

#<kapitthàsyaþ>#, puü, (kapitthavat kapitthaphalavat vartulàkàraü àsyaü mukhaü yasya .) vànaravi÷eùaþ . tatpayyàyaþ . golàïgålaþ 2 dadhi÷oõaþ 3 nagàñanaþ 4 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kapidhvajaþ>#, puü, (kapirhanåmàn dhvaje yasya saþ . pratij¤àpàlanaparatantrena mahàvãreõa hanåmatàdhiùñhitadhvajatvàt vànaralà¤chanadhvajatvàdvà tathàtvam .) arjunaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà gãtàyàm . 1 . 20 .
     %<atha vyavasthitàn dçùñvà dhàrtaràùñràn kapidhvajaþ ..>%)

#<kapinàmà>#, [n] puü, (kapernàmaiva nàma yasya .) sihlakaþ . iti ratnamàlà .. (svàrthe kan pratyayenàsya pramàõamuktaü bhàvaprakà÷e yathà --
     %<kapitaila¤ca saükhyàtaü tathà ca kapinàmakaþ ..>%)

#<kapipippalã>#, strã, (kapiþ kapivat raktavarõà pippalãva raktavarõapippalãtulyeti yàvat .) raktàpàmàrgaþ . iti vaidyakam .. såryàvartavçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<kapiprabhà>#, strã, (kapiùvapi prabhà nijapramåtaguõaprasàraõaü yasyàþ . kapãnàmapi kaõóåyanàdasyàstathàtvam .) kapikacchuþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kapiprabhuþ>#, puü, (kapãnàü hanåmadàdãnàü prabhuþ niyantà .) raghunàthaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (vànararàjaþ bàlã sugrãva÷ca ..)

#<kapipriyaþ>#, puü, (kapãnàü priyaþ .) àmràtakaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. kapitthaþ . iti jañàdharaþ ..

#<kapirathaþ>#, puü, (kapirhanåmàn ratha iva vahanakàrã vàhanaü và yasya .) ÷rãràmaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (kapiþ mahàvãraþ hanåmàn rathe yasya iti vyutpattyà kapilà¤chitadhvajaþ arjunaþ ..)

#<kapilaþ># puü, (kamu kàntau %<kameþ pa÷ca>% . uõàü 1 . 56 . ilac . pa÷càntàde÷aþ .) munivi÷eùaþ . sa tu j¤ànabhaktisàükhyayogapracàràrthabhagavadatàraþ . kardamaprajàpateraurasàddevahåtigarbhajàtaþ . iti ÷rãbhàgavatam .. (yathà gãtàyàü 10 . 26 .
     %<gandharbàõàü citrarathaþ siddhànàü kapilo muniþ ..>% sagararàjasantatiùvaüsakàrã rasàtalasthaþ kapilo muniþ keùà¤cinmate sàïkhyayogapracàrakartà na . ayantu aparaþ ka÷cit svanàmakhyàto muniþ . etadarthe pramàõaü yathà, raghuþ 3 . 50 .
     %<ato'yama÷vaþ kapilànukàriõà pitustvadãyasya mayàpahàritaþ ..>%) agniþ . kukkuraþ . iti hemacandraþ .. sihlakanàmagandhadravyam . iti ratnamàlà .. piïgalavarõaþ . tadyukte tri . ityamaraþ . 1 . 5 . 16--19 .. nãlapãtaþ . kapilaþ . iti rabhasaþ .. %<kapilo rocanàcchavirityanye>% . itibharataþ .. (yathà, mahàbhàrate 3 . 3 . 24 .
     %<anantaþ kapilo bhànuþ kàmadaþ sarvatomukhaþ ..>% mahàdevaþ . yathà tatraiva 13 . 17 . 97 .
     %<kapilaþ kapi÷aþ ÷uklaþ àyu÷caiva paro'paraþ ..>% viùõuþ . yathà tatraiva 13 . 149 . 109 .
     %<sanàtsanàtanatamaþ kapilaþ kapiravyayaþ ..>% nàgavi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e 3 . 114 .
     %<÷aïkha÷ca ÷aïkhapàla÷ca kapilo vàmanastathà ..>% dànavabhedaþ . yathà tatraiva 3 . 82 .
     %<ayomukhaþ ÷ambara÷ca kapilo vàmanastathà ..>%)

#<kapiladyutiþ>#, puü, (kapilà raktà piïgilavarõà và dyutiþ yasya .) såryaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<kapiladràkùà>#, strã, (kapilà dràkùà .) dràkùàvi÷eùaþ . tatparyàyaþ . mçdvãkà 2 gostanã 3 kapilaphalà 4 amçtarasà 5 dãrghaphalà 6 madhuvallã 7 madhuphalà 8 madhulã 9 harità 10 hàrahàrà 11 suphalà 12 mçdvã 13 himottarà 14 pathikà 15 hemavatã 16 ÷atavãryà 17 kà÷marã 18 . asyà guõàþ . madhuratvam . ÷ãtatvam . hçdyatvam . madaharùadàtçtvam . dàhamårchàjvara÷vàsatçùõàhçllàsanà ÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (mçdvãkà÷abde'syà guõàdayo j¤àtavyàþ ..)

#<kapiladrumaþ>#, puü, (kapilaþ kapilavarõo drumaþ .) kàkùãnàmasugandhikàùñham . iti ÷abdacandrikà ..

#<kapilàdhàrà>#, strã, (kapilànàü dhàrà iva dugdhadhàràsadç÷ã ÷uddhà dhàrà yasyàþ . yadvà kapilànàü dugdhadhàràbhiþ sambhåtà nirmalà dhàrà yasyàþ . saüj¤àyàü ïyàporiti pàõinisåtrànusàreõa hrasvaþ .) svarõadã . tãrthabhedaþ . iti hemacandraþ ..

#<kapila÷iü÷apà>#, strã (kapilà raktapãtami÷ritavarõà ÷iü÷apà .) ÷i÷apàvçkùavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . kapilà 2 pãtà 3 sàriõã 4 kapilàkùã 5 bhasmagarbhà 6 ku÷iü÷apà 7 . asyà guõàþ . tiktatvam . ÷ãtavãryatvam . àmayavàtapittajvaracchardihikkànà÷itva¤ca iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kapilà>#, strã, (kapilo varõo'styasyàþ ar÷a àdyac . ñàpa ca .) puõóarãkanàmadiggajapatnã . ityamaraþ . 1 . 3 . 4 .. bhasmagarbhà ÷iü÷apà . reõukànàma gandhadravyam . ityamaraþ . 2 . 63--120 .. (yathàha ràjavallabhaþ .
     %<reõukà ràjaputtrã ca nandinã kapilà dvijà .
     bhasmagandhà pàõóuputtrã smçtà kauntã hareõukà ..>% asyà guõàdikaü reõukà÷abde draùñavyam ..) govi÷eùaþ .. iti hemacandraþ .. sà tu svarõavarõà . iti puràõam .. (yathà, mahàbharate 3 . 84 . 82 .
     %<kapilà sahavatsà vai parbate vicaratyuta ..>% dakùakanyà . yathà, mahàbhàrate 1 . 65 . 12 ..
     %<krodhà pràdhà ca vi÷và ca vinatà kapilà muniþ ..>% kapilavarõayogàt . anudàttatvàbhàvàt varõàditi na ïãp .) gçhakanyà . ÷iü÷apà . ràjarãtiþ iti ràjanirghaõñaþ .. nadãvi÷eùaþ . yathà,
     %<kajjalà cala÷ailàttu pårbasmin ÷ubhraparbataþ .
     ÷acyà saha purà reme yatra ÷akraþ sure÷varaþ ..
     tatpårbasyàü mahàdevã nadã kapilasaüj¤ità .
     tasyàü sràtvà naro gaïgàsnànajaü phalamàpnuyàt ..>% iti kàlikàpuràõe 81 adhyàyaþ .. (tãrthavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate 3 . 83 . 45 .
     %<kapilàtãrthamàsàdya brahmacàrã samàhitaþ .
     tatra snàtvàrcayitvà ca pitén svàn daibatànyapi .
     kapilànàü sahasrasya phalaü vindati mànavaþ ..>% kapilànàü payasvinãdhenånàm ityarthaþ .. piïgalavarõà . yathà, viùõupuràõe 2 yàü÷e . 4 . 31 .
     %<kapilà÷càruõàþ pãtàþ kçùõà÷caiva pçthak pçthak ..>% kapilà kanyà nopayantavyà yaduktaü manunà 3 . 8 .
     %<nodvahetkapilàükanyàü nàdhikàïgãüna rogiõãm ..>%)

#<kapilàkùã>#, strã, (kapilaü akùi tadvat puùpaü yasyàþ .) mçgervàruþ . kapila÷iü÷apà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kapilà÷vaþ>#, puü, (kapilàþ kapilavarõàþ a÷vàþ yasya .) indraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kapilomaphalà>#, strã, (kapilomasvapi phalati kaõóåpradànàya prabhavati yà .) kapikacchåþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (÷åka÷imbã÷abde'syà guõà j¤eyàþ ..)

#<kapilomà>#, strã, (kapilomavat lomama¤jarã yasyàþ .) reõukà . iti ràjanirghaõñaþ .. (vistçtistu reõukà ÷abda draùñavyà ..)

#<kapilohaü>#, klã, (kapiriva kapivarõatulyaü loham .) pittalam . iti hemacandraþ .. (pittala÷abde'sya guõà j¤àtavyàþ ..)

#<kapillikà>#, strã, (kapivarõà vallikà . pçùodaràditvàt valope sàdhuþ .) gajapippalã . iti ratnamàlà .. (gajapippalã÷abde'syà guõà j¤eyàþ ..)

#<kapivaktraþ>#, (kapervànarasya vaktramiva vaktraü yasya bhàgineyaparbatamuni÷àpaprabhàvàt màtulasya devaùestathàtvam .) nàradaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà hi nàradasya kapivaktratvaü jàtam taducyate .
     purà kila màtulabhàgineyau dvàvçùisattamau nàradaparbatau mànuùeùu samprãtyà vihartukàmau devalokàdihàgatavantau . àgatya ca sç¤jayaü ràjànamabhyetya tadràjye åùatuþ . àsãcca kilànayoþ samayaþ ÷ubhama÷ubhaü và hçdi jàtaü saïkalpaü paraspareõa kathanãyamiti . atha kadàcit ràjà tàvabhyupetya svasutàü tadàràdhanàya niyojitavàn . atha gacchati kàle nàradastu kandarpabàõava÷agaþ ràjaduhitari mano nidadhe . dharmavidapi nàradaþ vrãóamànaþ tãvramidaü manobhàvaü bhàgineyàya na ÷a÷aüsa . bhàgineyaþ parbatastu iïgitàdibhirmàtulaü kàmàrtaü vãkùya samayabhaïgàdatikruddhaþ %<iyaü nçpasutà tava bhàryà bhaviùyati tvamapi vànaramårtidharo'tra vicariùyati>% iti taü ÷aptavàn . etacchàpàt khalu nàrado vànaramukha àsãt iti pauràõikã kathà atra anusandheyà .. vistçtistu mahàbhàrate ÷àntiparbaõi 30 adhyàye draùñavyà ..)

#<kapivallã>#, strã, (kapiriva kapilomasadç÷ã vallã .) gajapippalã . ityamaraþ . 1 . 5 . 16 ..

#<kapi÷aþ># puü, (kapiþ varõavi÷eùaþ astyasya kapinàmàsyàsti và lomàditvàt ÷aþ .) ÷yàvaþ . kçùõapãtami÷ritavarõaþ . tadyukte tri . ityamaraþ 1 . 5 . 16 .. (yathà, raghuþ 12 . 28 .
     %<sandhyàbhrakapi÷astasya viràdho nàma ràkùasaþ .
     atiùñhanmàrgamàvçtya ràmasyendoriva grahaþ ..>% sarvavarõamayatvàt ÷ivaþ . yathà, mahàbhàrate 13 . ÷ivasahasranàmakãrtane 17 . 97 .
     %<kapilaþ kapi÷aþ ÷uklaþ àyu÷caiva paro'paraþ ..>%) sihlakanàma gandhadravyam . iti medinã ..

#<kapi÷à¤janaþ>#, puü, (kapi÷aü a¤janaü kapi÷ayuktaü a¤janaü và yatra . a¤janasya kçùõavarõatayà tasya ÷vetavarõatvàcca evamucyate .) ÷ivaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kapi÷àputtraþ># puü, (kapi÷àyàþ madonmattàyàþpi÷àcyàþ puttraþ .) pi÷àcaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<kapi÷ã>#, strã, (kapi÷a iti varõavàcitayà ïãù .) màdhavã . madirà . iti medinã jañàdhara÷ca .. (halàyudhamate'sya klovatvamapi dç÷yate ..)

#<kapi÷ãkà>#, strã, (kapi÷a + svàrthe bàhulakàt ãkan ñàp ca .) madirà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kapi÷ãrùaü>#, klã, (kapãnàü priyasthànaü ÷ãrùaü vçkùapràkàràdãnàü ÷irùade÷a eva kapipriyatvàt prasiddhaþ . ÷àkapàrthivàditvàt samàsaþ .) pràkàràgram . tatparyàyaþ .. khoóaka÷ãrùakam 2 kraya÷ãrùam 3 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kapi÷ãrùakaü>#, klã, (kapãnàü ÷ãrùavarõavat kàyati prakà÷ate . kai + kaþ .) hiïgulam . iti ÷abdacandrikà .. (hiïgula÷abde'sya guõàdayo vyàkhyeyàþ ..)

#<kapãkacchuþ>#, puü, (kapikacchuriti saüj¤àyàü vàdãrghaþ .) kapikacchuþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kapãjyaþ>#, pu, (kapibhirvànarairatipriyatvàt ijyate påjyate . kapi + yaj + kyap .) kùãrikàvçkùaþ . iti jañàdharaþ .. (ràmacandraþ . iti vyutpattyarthaþ ..)

#<kapãtaþ>#, puü, (kaü jalaü tattulya÷vetavarõaü api itaþ pràptaþ aperallopaþ . yadvà kapibhiritaþ priyatvena pràptaþ .) ÷vetavuhnàvçkùaþ . iti ratnamàlà ..

@<[Page 2,025b]>@
#<kapãtanaþ>#, puü, (kapãnàü ãü lakùmãü tanoti vistàrayatãti . kapi + ã + tan + pacàdyac . kapãnàü kapervarõasya và tanaþ . anyeùàmapãti . 6 . 3 . 137 . dãrghaþ .) àmràtakavçkùaþ . gardabhàõóavçkùaþ . ÷irãùavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 27 .. a÷vatthavçkùaþ . iti medinã . guvàkavçkùaþ . vilvavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (àmràtaka÷abde ÷irãùa÷abde a÷vattha÷abde vilva÷abde càsya guõàdayo j¤àtavyàþ ..)

#<kapãndraþ>#, puü, (kapi÷càsau indra÷ceti kapirindra iva iti và .) hanåmàn . iti ÷abdaratnàvalã .. (kapãnàü vànaràõàmindraþ . sugrãvaþ . bàlã . iti ràmàyaõam .. viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . biùõusahasranàmakãrtane 149 . 66 .
     %<÷arãrabhåtabhçdbhoktà kapãndro bhåridakùiõaþ ..>%)

#<kapãùñaþ>#, puü, (kapãnàü iùñaþ priyaþ .) ràjàdanãvçkùaþ . kapitthaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (kapittha÷abde'sya guõàdaya uktàþ ..)

#<kapotaþ>#, puü, (ko vàyuþ potaþ naurivàsya . yadvà kavç varõe + %<kaverotac pa÷ca>% . uõàü . 1 . 63 . iti otac + vasya pa÷ca .) gçhakapotaþ . pàyarà iti bhàùà . tatparyàyaþ . kalaravaþ 2 pàràvataþ 3 . ityamaraþ . 2 . 5 . 14 .. pàràpataþ 4 chedyaþ 5 raktalocanaþ 6 . iti rabhasaþ .. gçhakukkuñaþ 7 . yathà --
     %<màrjàrarakùite duþkhaü yàdç÷aü gçhakukkuñe .>% iti prayogàt iti sàrasundarã .. (yathà, ràmàyaõe . 5 . 91 . 4 .
     %<÷råyate hi kapotena ÷atruþ ÷araõamàgataþ .
     arcita÷ca yathànyàyaü svai÷ca màüsairnimantritaþ ..>%) vanakapotaþ . ghughu iti bhàùà . tatparyàyaþ . citrakaõñhaþ 2 . iti medinã .. kokadevaþ 3 dhåsaraþ 4 dhåmralocanaþ 5 dahanaþ 6 agnisahàyaþ 7 bhãùaõaþ 8 gçhanà÷anaþ 9 . tanmàüsaguõàþ . vãryabalavçddhikàritvam . svàdutvam . kaphapittàsranà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. madhuratvam . ÷ãtatvam . kaùàyatvam . vàtapittanà÷itvam . sàrùapatailabharjanena viruddhatva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. (asya guõàntaraü yathà --
     %<pàràvato guruþ snigdho raktapittànilàpahaþ .
     saügràhã ÷ãtalastajj¤aiþ kathito vãryavardhanaþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..
     %<kapoto vçühaõo balyo vàtapittavinà÷anaþ .
     tarpaõaþ ÷ukrajanano hito néõà rucidaþ ..>% iti hàrãtaþ .. kapotavi÷eùasya guõàþ .. yathà --
     %<guruþ salavaõaþ kàõakapotaþ sarvadoùakçt ..>% iti vàbhañaþ ..
     %<kaùàyamadhuràþ ÷ãtà raktapittanivarhaõàþ .
     vipàke madhurà÷caiva kapotà gçhavàsinaþ .. 1 ..
     tebhyo laghutaràþ ki¤cit kapotà vanavàsinaþ .
     ÷ãtàþ saügràhiõa÷caiva svalpaü mçdutarà÷ca te .. 2 ..>% iti carakaþ ..
     %<sarvadoùaharasteùàü bhedà÷ã maladåùakaþ .
     kaùàyasvàdulavaõo guruþ kàõakapotakaþ ..>% iti su÷rutaþ ..)

#<kapotakaü>#, klã, (kapota iva kapotavarnavatkàyati prakà÷ate . kai + kaþ .) sauvãrà¤janam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kapotacaraõà>#, strã, (kapotacaraõaþ caraõàkàro astyasyàþ .) nalãnàmagandhadravyaü . iti jañàdharaþ ..

#<kapotapàlikà>#, strã, (pàlayati iti . pàla rakùaõe + kartari õvul . kapotànàü pàlikà kapotàn pàlayati iti và karmaõyaõ .) viñaïkaþ . saudhàdipràntakàùñhàdiracitapakùisthànam . ityamaraþ . 2 . 2 . 15 .. pàyaràra khopa iti bhàùà ..

#<kapotapàlã>#, strã, (kapotàn pàlayati iti . pàla karmaõyaõ ïãp ca . kecittu pàla + ac gauràditvàt ïãù .) kapotapàlikà . iti halàyudhaþ .. (yathà màghe 3 . 51 .
     %<cikraüsayà kçtrimapatripaïkteþ kapolapàlãùu niketanànàm ..>%)

#<kapotavaïkà>#, strã, (kapoto va¤cyate pratàryate'nayà . vanca + karaõe gha¤ kutvaü ñàp ca .) bràhmãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà su÷rute .
     %<kapotavaïkàmålaü hi pibedamlasuràdibhiþ ..>%)

#<kapotavarõã>#, strã, (kapotasya varõa iva varõo yasyàþ gauràditvàt ïãù .) såkùmailà . iti ràjanirghaõñaþ .. (såkùmailà÷abde'syà vi÷eùo j¤eyaþ ..)

#<kapotavàõà>#, strã, (kapotapàda iva yo vàõaþ tadvadàkàro'syàþ .) nalikànàmagandhadravyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kapotasàraü>#, klã, (kapotaþ kapotavarõa iva sàraþ kçùõavarõo yatra .) sroto'¤janam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kapotàïghriþ>#, strã, (kapotasya aïghririva .) nalãnàmagandhadravyam . ityamaraþ . 2 . 4 . 121 ..

#<kapotàbhaþ>#, puü, (kapotasya àbhà iva àbhà'sya .) kapotavarõaþ . iti hemacandraþ .. (måùikabhedaþ .
     %<måùika÷ca kapotàbhastathaivàùñàda÷a smçtàþ .>% iti su÷rutaþ ..)

#<kapotàriþ>#, puü, (kapotànàü ariþ ÷atruþ .) ÷yenapakùã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kapolaþ>#, puü, (kampate %<kapigaõói kañipañibhya olac>% . uõàü 1 . 67 . iti olac kapi iti nirde÷àt nalopaþ . kaü sukhaü polatãti và pulamahattve karmaõyaõ .) sçkvatiryaksannidhibhàgaþ . gàla iti bhàùà . tatparyàyaþ . gaõóaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 90 .. gallaþ 3 . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà raghuþ . 4 . 68 .
     %<tatra håõàvarodhànàü bhartçùu vyaktavikramam .
     kapolapàñalàde÷i babhåva raghuceùñitam ..>%)

#<kaphaþ>#, puü, (kena jalena phalati iti . phala niùpattau %<anyeùvapi>% 3 . 2 . 101 . iti óaþ . ke÷irasi phalati và pràgvaóóaþ .) ÷arãrasyadhàtuvi÷eùaþ . tatparyàyaþ . ÷leùmà 2 saüghàtaþ 3 saumyadhàtuþ 4 ghanaþ 5 balã 6 . asya guõàþ . gurutvam . sandhivi÷leùakàritvam . mçdutvam . pramardanatvam . snigdhatvam . kañutvam . ÷ãtatvam . jaóatàkàritvam . ÷uklatvam . ÷ãte vasante ni÷àmukhe pårbàhne bhukte ca prakopaõatvam . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. asya prakopahetuþ . %<gurumadhurarasàtisnigdhadugdhekùubhakùyadravadadhidinanidràpåpasarpiþprapåraiþ . tuhinapatanakàle ÷leùmaõaþ saprakopaþ prabhavati divasàdau bhuktamàtre vasante>% .. * .. tasya karmàõi . %<stamityaü madhuràsyatà ÷i÷iratà ÷auklyaü praseko malapràcuryaü sthiratà rasa÷ca lavaõaþ kaõóåratisvapnatà . àlasyaü cirakàrità kañhinatà ÷othàrucisnigdhatà tandràtçptyupadehakàsagurutà etàþ kaphotthà rujaþ>% .. * .. asya pra÷amatàkàraõam .
     %<guru÷ãtamçdusnigdhamadhurasthirapicchilàþ .
     ÷leùmaõaþ pra÷amaü yànti viparãtaguõairguõàþ ..>%
     %<råkùakùàrakaùàyatiktakañukavyàyàmaniùñhãvanastrãsevàdhvaniyuddhajàgararatikrãóàpadàghàtanam .
     dhåmàtyuùõa÷irovirekavamanasvedopanàhàdikaü pànàhàravihàrabheùajamidaü ÷leùmàõamugraü jayet ..>% sa ca pa¤cavidho yathà --
     %<avalambaka ityekaþ kledakaþ ÷leùako'paraþ .
     bodhakastarpaka÷ceti ÷leùmà pa¤cavidhaþ smçtaþ .. * ..>% eteùàü lakùaõàni yathà -- kaphadhàmnàntu ÷eùàõàü yatkarotyavalambanam . tato'valambakàkhyàtiü ÷leùmà pràpnotyuraþsthitaþ .. 1 .. àmà÷ayà÷ritaþ so'nnakledanàt kledakaþ smçtaþ .. 2 .. ÷leùaka÷leùaõàt sandheþ sa ca sandhau vyavasthitaþ .. 3 .. rasanàvasthitastveùa bodhako rasabodhanàt .. 4 .. ÷irasi prasthita÷càsau tarpako netratarpaõàt .. 5 .. .. * .. asya sthànàni .
     %<uraþkaõñha÷iraþ klomaparbàõyàmà÷ayo rasaþ .
     medo ghràõa¤ca jihvà ca kaphasthànamuraþ param .. * ..>% (sandhisaü÷leùaõasnehanaropaõapåraõabalasthairyakçt ÷leùmà pa¤cadhà pravibhakta udakakarmaõànugrahaü karoti . iti tu prakàrabhedenàsya kàryamuktam .. ataþ paramasya kùãõalakùaõamàha .
     ÷leùmakùaye kakùatàntardàha àmà÷ayetarà÷aya÷irasàü ÷ånyatà sandhi÷aithilyaü tçùõà daurbalyaü prajàgaraõa¤ca . tatra svayonivardhanadravyàõyeva pratãkàraþ .. ataþparamamyàtivçddhau yallakùaõaü tadàha ..
     ÷leùmavçddhau ÷auklyaü ÷aityaü sthairyaü gauravamavasàdastandrànidràsandhyasthivi÷leùa÷ca ..) tatprakçtikasya lakùaõam .
     %<gambhãrabuddhi sthålàïgaþ snigdhake÷o mahàbalaþ .
     svapne jalà÷ayàlokã ÷leùmaprakçtiko naraþ .. * ..>% (apara¤ca yathàha hàrãtaþ .
     %<susnigdhavarõaþ sitanetradãptaþ ÷yàmaþ suke÷o na ca dãrgharomà .
     gambhãra÷abdaþ ÷ruta÷àstranidràtandràpriyastiktakañåùõabhojã ..
     sumàüsalaþ snigdharasapriya÷ca saügãtavàdyo'tisahiùõucittaþ .
     vyàyàma÷ãlo ratalàlaso'sau bhavet kaphàtmaprakçtirmanuùyaþ ..
     ÷uklàkùaþ sthirakuñilàtinãlake÷o lakùmãvàn jaladamçdaïgasiühaghoùaþ .
     suptaþ san sakamalahaüsacakravàkàn sampa÷yedapi ca jalà÷ayàn manoj¤àn ..
     raktàntanetraþ suvibhaktagàtraþ snigdhacchaviþ sattvaguõopapannaþ .
     kle÷akùamomànayità guråõàü j¤eyo valàsaprakçtirmanuùyaþ ..
     dçóha÷àstramatiþ sthiramitradhanaþ parigaõya ciràt pradadàti bahu .
     parini÷citavàkyapadaþ satataü gurumànakara÷ca bhavet sa sadà ..
     brahmarudrendravaruõaiþ siühà÷vagajagovçùaiþ .
     tàrkùahaüsasamànåkàþ ÷leùmaprakçtayo naràþ ..>% iti su÷ruta÷ca ..
     ÷leùmasthànànyata årdhvaü takùyàmaþ . tatràmà÷ayapittà÷ayasyopariùñàt tatpratyanãkatvàdårdhvagatitvàttejasa÷candra ivàditasya sa caturvidhasyàhàrasyàdhàraþ . sa ca tatraudakairguõairàhàraþ praklinno bhinnasaüghàtaþ sukhajara÷ca bhavati .
     %<màdhuryàt picchilatvàcca prakleditvàttathaiva ca .
     àmà÷aye sambhavati ÷leùmàmadhura÷ãtalaþ ..>%
     sa tatrastha eva sva÷aktyà ÷eùàõàü ÷leùmasthànànàü ÷arãrasya codakakarmaõànugrahaü karoti . urasthaþstrikasandhàraõamàtmavãryeõànnarasasahitena hçdayàvalambanaü karoti . jihvàmålakaõñhastho jihvendriyasya saumyatvàt samyagrasaj¤àne vartate . ÷irasthaþ snehasantarpaõàdhikçtatvàdindriyàõàmàtmavãryeõànugrahaü karoti . sandhisthastu ÷leùmà sarvasandhisaü÷eùàt sarvasandhyanugrahaü karoti .. bhavati càtra .
     %<÷leùmà ÷veto guruþ snigdhaþ picchilaþ ÷ãta eva ca .
     madhurastvavidagdhaþ syàdvidagdho lavaõaþ smçtaþ ..>%) tasyàvikçtasya karma . sneho bandhaþ sthiratva¤ca gauravaü vçùatà balam . kùamà dhçtiralobha÷ca kaphakarmàvikàrajam .. * .. iti sukhabodhaþ .. phenaþ . yathà abdhikaphaþ ityàdi ..

#<kaphakårcikà>#, strã, (kaphaü kårcati vikçtaü karotãti . kapha + kårca + vikàre + õvul + ñàp itva¤ca .) làlà . làl thutu sikni ityàdi bhàùà .. tatparyàyaþ . sçõãkà 2 syandinã 3 làlà 4 àsyàsavaþ 5 . iti hemacandraþ ..

#<kaphaghnã>#, strã, (kaphaü kaphavikçtiü hantãti . kapha + han + ñak + ïãp .) hapuùàbhedaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, ràjanirghaõñe ÷atàhvàdivarga÷caturthaþ .
     %<plãha÷atrurviùaghnã ca kaphaghnã càparàjità ..>%)

#<kaphaõiþ>#, puü, strã, (kena sukhena phaõati anàyàsena saïkocavikocanatvaü pràpnoti sphurati và . phaõa gatau, sphura sa¤calane iti và dhàtoþ in pçùodaràditvàt sàdhuþ .) kaphoõiþ . iti hemacandraþ ..

#<kaphavardhanaþ>#, puü, (kaphaü kaphajanitaü vikàraü vardhayatãti . kapha + vçdh + õic + lyuþ .) piõóãtagaravçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. ÷leùmavçddhikàrake tri . iti vaidyakaü .. (divàsvapnàvyàyàmàlasamadhuràmlalavaõa÷ãtasnigdhagurupicchilàbhiùyandihàyanakayavanaiùadhetkañamàùamahàmàùa-godhåmatilapiùñavikçtidadhidugdhakç÷aràpàyasekùuvikàrànupaudakamàüsavasàvisamçõàlaka÷eruka÷çïgàñakamadhuravallãphalasama÷anàdhya÷anaprabhçtibhiþ ÷leùmàprakopamàpadyate ..
     %<sa÷ãtaiþ ÷ãtakàle ca vasante ca vi÷eùataþ .
     pårbàhne ca pradoùe ca bhuktamàtre prakupyati ..>% iti su÷rutaþ ..)

#<kaphavirodhi>#, klã, (kaphaü vi÷eùeõa ruõaddhãti . kapha + vi + rudh + õiniþ .) maricam . iti ràjanirghaõñaþ .. (÷leùmanà÷ake, tri . marica÷abde'sya guõà j¤eyàþ ..)

#<kaphàntakaþ>#, puü, (kaphasya antakaþ nà÷akaþ . yadvà . kaphaü antayatãti . kapha + anta + karotyarthe õic + õvul .) varvuravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (asya guõàdikaü varvåra÷abde draùñavyam .. kaphanà÷ake, tri ..)

#<kaphàriþ># puü, (kaphasya ariþ damayitetyarthaþ .) ÷uõñhã . iti ràjanirghaõñaþ .. (÷leùmanà÷ake, tri . ÷uõñhã÷abde'sya vi÷eùo j¤eyaþ ..)

#<kaphã>#, [n] tri, (kapho'styasya . kapha + astyarthe . %<dvandvopatàpeti>% . 5 . 2 . 128 . iniþ .) ÷leùmayuktaþ . tatparyàyaþ . ÷leùmalaþ 2 ÷leùmaõaþ 3 . ityamaraþ . 2 . 6 . 60 .. gaje puü . iti sàrasvataþ ..

#<kaphelåþ>#, tri, (kaphaü làti àdatte iti . kapha + là àdàne + %<andå--dçnphå--jambå-kambå-kaphelå-karkandhådidhiùu>% . uõàü 1 . 95 . iti kupratyayànto nipàtitaþ .) kaphayuktaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. (puü, ÷leùmàtakavçkùaþ .
     %<kaphelåþ ÷leùmàtakatarau puüsãti råpama¤jarã .>% iti %<ujvaladattadhçtavacanàt>% .. 1 . 95 ..)

#<kaphoõiþ>#, puü, (kaü sukhaü sphorayati . sphura sphuraõe sa¤calane ca õyantàt aca iþ . athavà kena sukhena phaõati sphuratãti và . sphura, phaõa và + in umayataþ pçùodaràditvàt sàdhuþ .) bhujamadhyagranthiþ . kanui iti bhàùà .. tatparyàyaþ . kurparaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 80 .. (kurpara÷abde 'sya vi÷eùo j¤eyaþ ..)

#<kaba>#, ç ïa stutau . varõe . iti kavikalpadrumaþ . (bhvàüàtmaü-sakaü-señ-çdit .) varõaþ ÷uklàdikriyà . ç acakàbat . ïa kabate kavirviùõum . kabate pratimàü citrakàraþ . iti durgàdàsaþ ..

#<kabandhaü>#, klã, (kasya pràõavàyoþ bandhaþ à÷rayaþ . jalapànameva pràõadhàraõakàraõam . kadàpi pràõasthitiþ jalaü vinà naiva syàt . yathà, ÷rutiþ . %<pa¤cada÷àhàni mà'÷ãþ kàmamapaþ pinàpomayaþ pràõo na pibataste vicchetsyate>% .) jalam . ityamaraþ . 1 . 10 . 4 .. (yathà, çgvede 5 . 85 . 3 .
     %<nãcãnavàraü varuõaþ kabandhaü prasasarja rodasã antarãkùam ..>%)

#<kabandhaþ># puü, (kaü sukhaü badhyate rudhyate'smàt . ka + bandha + gha¤ .) ràhuþ . rakùovi÷eùaþ . (yathà, raghuþ 12 . 57 .
     %<badhanirdhåta÷àpasya kabandhasyopade÷ataþ .
     mumårchasakhyaü ràmasya samànavyasane harau ..>% asya vivaraõàdikamucyate . purà kila danunàmà ka÷ciddànavaþ ugreõa tapasà pitàmahaü santoùayan dãrghamàyuþ pràptavàn . pràptadãrghàyuratigarvaþ suraràjena saha yoddhuü surapuramagacchat . ÷akrastu raõabhåmigataþ pramuktena vajreõàsya sakthinã ÷ira÷ca ÷arãramadhyepràve÷ayat . na tvasau pitàmahavaraprabhàvatayà pràõàn mumoca . atha sa evaü vikçtavigraho'nàhàràditayà kli÷yamàno bahudhà yàcamànaþ surapatiü prasàdayàmàsa . indrastu prasanno yojanamàyatau bàhå tãkùõadaüùñra¤ca vadanamasmai vakùasi pràdàt . tadà prabhçtyevàsau vane vicaran sudãrghabàhubhyàü vanajàdãn pràõino gçhãtvà bhakùayan vicacàra . atha gacchati kàle da÷arathàtmajo ràmaþ sasãtàlakùmaõaþ pitçsatyapàlanàrthaü vane bhramannamunà kabandhena sampràptaþ . prabhåtabala÷àlinànena gçhãto'pi ràmaþ svakhaïgenainaü vyàpàdayàmàsa . atha ràmahastanà÷àt pràpta÷àpamocanasamayo'yaü kabandhaþ vikçtaråpaü vihàya divyamårtidharaþ svarlokaü yayau . iti vàlmãkiyaràmàyaõamatam . mahàbhàratamate tu ayaü vi÷vàvasunàmà gandharva àsãt bràhmaõa÷àpena ràkùasayoniü pràptavàn . yaduktaü tatraiva 3 . 278 . 42 .
     %<tasyàcacakùe gandharvo vi÷vàvasurahaü nçpa ! .
     pràpto bràhmaõa÷àpena yoniü ràkùasasevitàm ..>%) udaram . iti medinã .. (kena vàyunà badhyate saübadhyate và . dhåmaketuþ . pravahavàyunopacãyamànatvàt tathàtvaütasya ca lokasukhanà÷akatvaü prasiddham ..)

#<kabandhaþ>#, puü, klã, (kena pràõavàyunà punarbadhyate sambadhyate mastakahãnasyàpi daivena pràõàve÷àt jãvato narasyeva kriyàkàritva÷aktitvàttathàtvam . ka + bandha + gha¤ .) kriyàyuktàpamårdhakalevaram . ityamaraþ 2 . 8 . 118 .. yathà, màrkaõóeye 82 . 63 .
     %<kabandhà÷chinna÷irasaþ khaïga÷aktyçùñipàõayaþ ..>% api ca . %<nàgànàmayutaü turaïganiyutaü sàrdhaü rathànàü ÷ataü pattãnàü da÷akoñayo nipatità ekaþ kabandho raõe . tàdçkkoñikabandhanartanavidhau khelaccalat khe ÷irasteùàü koñinipàtane raghupateþ kodaõóaghaõñàravaþ>% .. iti pràcãnàþ ..

#<kabitthaþ>#, puü, (kapayastiùñhantyatra . %<supisthaþ>% iti kaþ . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) kapitthavçkùaþ . ityamarañãkà .. kagitthaþ . ityamaramàlàyàü pàñhaþ ..

#<kabilaþ>#, puü, (kabçvarõe + ilac .) kapilavarõaþ . iti bharato dviråpakoùa÷ca ..

#<kama>#, u ka ïa spç hi . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü --àtmaü--sakaü--señ .) u kamitvà kàntvà . ka ïa kàmayate . anyairbhvàdau pañhyamànasyàpyasya kitkaraõaü kama çta ityàdinà vihitasya ¤iïo j¤àpanàrthaü tena are ¤iïo'pràptipakùe acakamata . cakame kamità ityàdi siddham . iti durgàdàsaþ ..

#<kama>#, u ïa kàntau . iti mugdhabodhavyàkaraõam . (bhvàü-àtmaü-akaü-señ ..)

#<kam>#, vya (kamukàntau õiïabhàve vic .) jalam . ÷iraþ . sukham . maïgalam . pàdapåraõam . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà çgvede . 1 . 123 . 11 .. %<susaükà÷à màtçmçùñeva yoùà vistanvaü kçõuùe dç÷e kam>% . %<atra kamiti pàdapåraõe athavà kamiti sukhavacanaü sukhaü yathà bhavatãti>% bhàùyam ..)

#<kamañhaü>#, klã, (kama + %<kamerañhaþ>% . uõàü 1 . 102 . iti + añha .) bhàõóabhedaþ . tattu munãnàü jalapàtram . iti medinã ..

#<kamañhaþ># puü, (ke jale mañhati vasatãti . ka + mañha vàse + pacàdyac .) kacchapaþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 21 .. (yathà mahànàñake .
     %<kamañhapçùñhakañhoramidaü dhanurmadhuramårtirasau raghunandanaþ ..>% makañhàtkàmañhaü màüsaü ràmañhena samanvitam . yadi sarpiþsamàyuktaü kà sudhà vasudhàtale .. ityudbhañaþ .. * .. guõàdayo'sya kacchapa÷abde j¤àtavyàþ .. bhagavadviùõordvitãyàvatàraþ . yathà hañayogadãpikàyàm . 1 . 10 .
     %<a÷eùatàpataptànàü samà÷rayamañho hañhaþ .
     a÷eùayogayuktànàmàdhàrakamañho hañaþ ..>%) vaü÷aþ . iti ÷abdaratnàvalã .. daityavi÷eùaþ . munibhàjanam . iti hemacandraþ .. ÷allakã iti dharaõã .. (nçpavi÷eùaþ . yathà mahàbhàrate . 2 . 4 . 22 .
     %<kakùasenaþ kùitipatiþ kùemaka÷càparàjitaþ .
     kàmbojaràjaþ kamañhaþ kampana÷ca mahàbalaþ ..>%)

#<kamañhã>#, strã, (kamañha + puüyogàditi jàteriti và ïãù pratyayaþ .) kacchapã . ityamaraþ . 1 . 10 . 24 .. (yathà ÷ànti÷atake 4 . 13 .
     %<idànãmahmàkaü jañharakamañhãpçùñhakañhinàmanovçttistat kiü vyasanivimukhaiva kùapayasi ..>%)

#<kamaõóaluþ>#, puü, klã, (kasya prajàpateþ jalasya và maõóaþ sàraþ taü làti àdatte . là + mitadrvàditvàt óuþ .) sannyàsinàü mçtkàùñhàdimayapàtram . tatparyàyaþ . kuõóã 2 . ityamaraþ 7 . 2 . 46 .. karakaþ 3 . (yathà manuþ 2 . 64 ..
     %<mekhalàmajinaü daõóamupavãtaü kamaõóalum .
     apsu pràsya vinaùñàni gçhõãtànyàni mantravit ..>%) plakùavçkùaþ . iti medinã ..

#<kamaõóalutaruþ>#, puü, (kamaõóalvàkàrastaruþ .) plakùavçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<kamanaü>#, tri, (kama + niïbhàve yuc . anudàtta÷ceti kameryuc và .) kàmukam . abhiråpam . iti medinã .. (yathà bhàgavate 1 . 9 . 33 .
     %<tribhuvanakamanaü tamàlavarõaü ravikaragauravaràmbaraü dadhàne ..>%)

#<kamanaþ>#, puü, (kàmyate'nena . kameþ + karaõe + yuc .) kàmaþ . a÷okavçkùaþ . iti medinã . brahmà .. iti hemacandraþ ..

#<kamanacchadaþ>#, puü, (kamanaþ kamanãyaþ chadaþ pakùo yasya .) kaïkapakùã . iti hemacandraþ ..

#<kamanãyaü>#, tri, (kàmyate yat kameþ karmaõi anãyar .) kàmanàyogyam . tatparyàyaþ . càru 2 hàri 3 ruciram 4 manoharam 5 varugu 6 kàntam 7 abhiràmam 8 bandhuram 9 vàmam 10 rucyag 11 suùamam 12 ÷obhanam 13 ma¤ju 14 ma¤jalam 15 manoramam 16 sàdhu 17 ramyam 18 manoj¤am 19 pe÷alam 20 hçdyam 21 sundaram 22 kàmyam 23 kamram 24 saumyam 25 madhuram 26 priyam 27 . iti hemacandraþ .. (yathà, kumàre 1 . 37 .
     %<àropitaü yadgiri÷ena pa÷càt ananyanàrãkamanãyamaïkam ..>%)

#<kamandhaü>#, klã, (kam ÷iraþ andhaü ÷ånyaü yasya .) kabandham . (kamaü kàntiü jãvanaü và dadhàti vidadhàtãti . kama + dhà + óa . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) jalam . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<kamaraþ>#, tri, (kàmayate iti . kam + %<arti-kamibhramãti>% uõàü 3 . 132 . ara÷cit .) kàmã . ityaõàdikoùaþ ..

#<kamalaü>#, klã, (kameþ õiï bhàve vçùàditvàt kalac . kam jalaü alati alaükaroti và . al + ac . antaõijanto và .) jalajapuùpavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . padmam 2 pàthojam 3 nalam 4 nalinam 5 ambhojabh 6 ambujanma 7 ambujam 8 ÷rãþ 9 amburuham 10 ambupadmam 11 sujalam 12 ambhoruham 13 sàrasam 14 païkajam 15 sarasãruham 16 kuñapam 17 pàthoruham 18 puùkaram 19 vàrjam 20 tàmarasam 21 ku÷e÷ayam 22 ka¤jam 23 kajam 24 aravindam 25 ÷atapatram 26 visakusumam 27 sahasrapatram 28 mahotpalam 29 vàriruham 30 sarasijam 31 salilajam 32 païkeruham 33 ràjãvam 34 . (yathà raghuþ . 3 . 36 .
     %<agacchadaü÷ena guõàbhilàùiõã navàvatàra kamalàdivotpalam ..>%) asya guõàþ ÷ãtalatvam . svàdutvam . raktapittabhramàrtinà÷itvam . sugandhitvam . bhràntisantàpa÷àntiparamatçptikàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (tathàca bhàvaprakà÷aþ .
     %<kamalaü ÷ãtalaü varõyaü madhuraü kaphapittajit .
     tçùõàdàhàsravisphoñaviùavãsarpanà÷anam ..
     vi÷eùataþ sitaü padmaü puõóarãkamiti smçtam .
     raktaü kokanadaü j¤eyaü nãlamindãvaraü smçtam ..
     dhavalaü kamalaü ÷ãtaü madhuraü kaphapittajit .
     tasmàdalpaguõaü ki¤cidanyadraktotpalàdikam ..>%) jalam . tàmram . kloma . auùadham . iti medinã .. sàrasapakùã . ityamaraþ . 1 . 10 . 40 ..

#<kamalaþ>#, puü, (kameþ + kalac . yadvà ko vàyuþ tasya amaþ gatiþ taü làti àdatte . ka + ama + là + kaþ .) mçgavi÷eùaþ . iti medinã .. dhruvakabhedaþ . yathà, saïgãtadàmodaraþ ..
     %<ukto malayatàlena laghumadhye sphuredguruþ .
     saptada÷àkùarairyuktaþ kamalo'yaü bhayànake ..>%

#<kamalà>#, strã, (kàmyate'sau kameþ vçùàditvàt kalac kamalaü astyasyàþ iti và . ar÷a + àdyac . ñàp ca .) lakùmãþ . (%<kamalà ÷rãrharipriyà>% ityamaraþ . 1 . 128 ..) varastrã . iti medinã .. svanàmakhyàtanimbukaþ . kamalàlevu iti bhàùà . yathà --
     %<rambhàphalaü tintióãkaü kamalà nàgaraïgakam .
     phalànyetàni bhojyàni ebhyo'nyàni vivarjayet ..>% iti tantrasàre pura÷caraõaprakaraõam .. (chandovi÷eùaþ . yathà, vçttaratnàkare .
     %<dviguõanagaõasahitaþ sagaõa iha hi vihitaþ .
     phaõipatimativimalà kùitipa bhavati kamaleti ..>% nartakãvi÷eùaþ . yathà ràjataraïgiõyàm 4 . 424 .
     %<tartakã kamalà nàma kàntimantaü dadar÷a tam .
     asàmànyàkçteþ puüsaþ sà dadar÷a savismayà ..>% purãvi÷eùaþ . yathà tatraiva 4 . 483 .
     %<ràjà mahlàõapurakçt cakre vipulake÷avam .
     kamalà sà svanàmnàpi kamalàkhyaü puraü vyadhàt ..>% gaïgà . yathà kà÷ãkhaõóe 29 . 44 .
     %<kamalà kalpalatikà kàlã kaluùavairiõã ..>%)

#<kamalàsanaþ>#, puü, (kamalamàsanamasya . viùõornàbhipadmajàtatvàt tathàtvam .) brahmà . ityamaraþ . 1 . 1 . 17 .. (yathà bhàgavate 5 . 20 . 30 . %<yasmin vçhatpuùkaraü jvalana÷ikhàmalakanakapatràyutàyutaü bhagavataþ kamalàsanasyàdhyàsanaü parikalpitam ..>% klã, kamalàyà lakùmyà asanaü kùepaõaü dànamityarthaþ . yathà, ÷ambhuviracite ràjendrakarõapåre 53 .
     %<tàtparyaü kamalàsanevicaritaü gaurihitaiþpàlità ..>% %<kamalàyà lakùmyà asane kùepaõe yàcakebhyo dàne ityarthaþ . athaca kamalaråpe viùñare brahmaõaþ padmàsanatvàt>% . iti taññãkà ..)

#<kamalinã>#, strã, (kamalàni santyatra . puùkaràdibhyo de÷e iti iniþ .) padminã . (yathà raghuþ 9 . 27 . %<abhiyayuþ saraso madhusambhçtàü kamalinãmalinãrapatatriõaþ>% ..) padmàkaraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (gaïgà yathà kà÷ãkhaõóe 29 . 40 .
     %<kumudvatã kamalinã kàntiþ kalpitadàyinã ..>%)

#<kamalottaraü>#, klã, (kamalamiva uttaraü . yadvà kamalàduttaraü utkçùñamiva .) kusumbhapuùpam . ityamaraþ . 2 . 9 . 106 ..

#<kamà>#, strã, (kama õiïabhàve bàhulakàt striyàü bhàve aþ . ñàp .) ÷obhà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kamità>#, [ç] tri, (kama + õiïabhàve tçc .) kàmukaþ . iyamaraþ . 3 . 1 . 23 ..

@<[Page 2,028b]>@
#<kampaþ>#, puü, (kapi calane + bhàve gha¤ .) gàtràdicalanam . tatparyàyaþ . vepathuþ 2 . ityamaraþ 1 . 7 . 38 .. vepanam 3 vepaþ 4 kampanam 5 . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà vikramorva÷yàm . %<mu¤cati na tàvadasyà bhayakampaþ kusumakomalaü hçdayam>% . %<na kampo vàyunà vinà>% . iti vaidyakam ..)

#<kampanaü>#, tri, (kapi calana÷abdàrthàditi yuc .) kampayuktaþ . kàüpune iti bhàùà . tatparyàyaþ . calanam 2 kampram 3 calam 4 lolam 5 calàcalam 6 ca¤calam 7 taralam 8 pàriplavam 9 pariplavam 10 . ityamaraþ . 3 . 1 . 74 .. capalam 11 cañulam 12 . iti taññãkà .. (yathà mahàbhàrate 13 . 14 . 72 .
     %<hiraõyaka÷ipuryo'bhåddànavo merukampanaþ ..>% yathà siddhàntakaumudyàm .. %<kampà kampanà ÷àkhà>% . pàü 3 . 2 . 153 .. kapi + bhàve + lyuñ .) kampe klã . iti medinã ..

#<kampanaþ>#, puü, (kampayati vepathuyuktaü karoti ÷i÷ireõeti yàvat kapi + õic + yuc . lyurvà .) ÷i÷iraçtuþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (nçpavi÷eùaþ . yathà mahàbhàrate 2 . 4 . 22 .
     %<kàmbojaràjaþ kamañhaþ kampana÷ca mahàbalaþ .
     satataü kampayàmàsa yavanàneka eva yaþ ..>%)

#<kampalakùmà>#, [n] puü, (kampaþ calanaü lakùma lakùaõaü yasya .) vàyuþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kampàkaþ>#, puü, (kampayà calanena kàyati prakà÷ate iti . kampa + kai + kaþ .) vàyuþ . iti hemacandraþ ..

#<kampitaü>#, klã, (kapi + bhàve + ktaþ .) calanam . tatparyàyaþ . kampanam 2 kampaþ 3 vepanam 4 vepathuþ 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. (kapi + kartari + ktaþ .) kampayukte tri .. (yathà raghuþ . 2 . 13 .
     %<pçktastaùàrairgirinirjharàõàmanokahàkampitapuùpagandhã ..>%)

#<kampilaþ>#, puü, (kampa + ilac .) rocanã . kamalà guüói iti bhàùà . tasya råpàntaràõi kàmpillaþ . kampillaþ . kampãlaþ . kampilyaþ . ityamarañãkàyàü mukuñàdayaþ ..

#<kampillakaþ>#, puü, (kampilla + svàrthe + kan .) vçkùavi÷eùaþ . kamilà iti de÷àntarabhàùà . tatparyàyaþ . raktàïgaþ 2 recã 3 recanakaþ 4 ra¤jakaþ 5 lohitàïgaþ 6 kampillaþ 7 raktacårõakaþ 8 . tasya guõàþ . virecakatvam . kañutvam . uùõatvam . vraõakaphakàsatantukçminà÷itvam . laghutva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (asya tailaguõàþ . tumbãko÷àmradantãdravantã÷yàmàsaptalà nãlikàkampillaka÷aïkhinãsnehàstiktakañukakaùàyà adhobhàgadoùaharàþ krimikaphakuùñhànilaharà dùñavraõavi÷odhanà÷ca .. iti su÷rutaþ ..)

#<kampaþ>#, tri, (kapi + nami-kampãti raþ .) kampayuktaþ . kampànvitaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 74 .. (yathà naiùadhe . 1 . 142 .
     %<sutàþ kamàhåya ciràya cåïkatairvidhàya kampràõi mukhàni kaü prati ..>%)

#<kamba>#, gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü--paraü--sakaü-- señ .) kambati . iti durgàdàsaþ ..

#<kambaraþ>#, puü, (kamba + aran .) citravarõaþ . karbåravarõaþ . tadvati tri . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kambalaü>#, klã, (kamyate . iti kamu kàntau + kamevuk ceti kalaþ . kambagatau vçùàditvàt kalac và .) jalam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kambalaþ>#, pu, (kaükutsitaü ÷iro và kaü salilaü và balate bala saüvaraõe sa¤càraõe ca ac . yadvà kamba + gatau iti dhàtoþ vçùàditvàt kalac .) svanàmakhyàtameùàdilomaracitavastràsanàdi . tat paryàyaþ . rallakaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 116 .. ve÷akaþ 3 romayoniþ 4 reõukà 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. pràvàraþ 6 . iti jañàdhara .. (yathà mahàbhàrate 3 . 3 . 51 .
     %<na tathà sukhayatyagnirna pràvàrà na kambalàþ .
     ÷ãtavàtàrditaü lokaü yathà tava marãcayaþ ..>%) nàgaràjaþ . sàsnà . pràvàraþ . kçmiþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 193 . medinã ca .. uttaràsaïgaþ . iti medinã .. mçgavi÷eùaþ . iti jañàdharaþ .. (nàgabhedau . anayorekaþ adhastàt pàtàle vàsuki pramukho nivasati aparastu varuõadevasabhàsthaþ . yathàkramaü udàharaõe draùñavye . yathà, bhàgavate 5 . 24 . 31 .
     %<tato'dhàstàt pàtàle nàgalokapatayo vàsukipramukhàþ ÷aïkhakulikamahà÷aïkha÷vetadhana¤jayadhçtaràùñra ÷aïkhacåóakambalà÷vataradevadattàdayo mahàbhogino mahàmarùà nivasanti ..>% yathà mahàbhàrate . 2 . 9 . 9 .
     %<kambalà÷vatarau nàgau dhçtaràùñravalàhakau ..>% kambalàdyadhiùñitaprayàgàntarvartitãrthavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . tãrthayàtràparvaõi 85 . 75 .
     %<prayàgaü sapratiùñànaü kambalà÷vatarau tathà .
     tãrthaü bhogavatã caiva vedireùà prajàpateþ ..>%

#<kambalivàhyakaü>#, klã, (kambalaþ sàsnà asti eùàm iti iniþ . kambalibhirvçùairuhyate . vaha + karmaõi õyat svàrthe saüj¤àyàü và kan .) vçùavahanãya÷akañam . tatparyàyaþ . gantrã 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 52 .. gàntrã 3 . iti taññãkà ..

#<kambiþ>#, strã, (kamu + bàhulakàt + vin . yadvà kambati pràpnoti jànàti và annàdi anayà . kamba + karaõe in .) darviþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 34 . hàtà iti bhàùà .. iti medinã . vaü÷àü÷aþ . vàü÷era pàv iti bhàùà ..

#<kambuþ>#, puü klã, (kamu + jatràdaya÷ceti nipàtanàt . sàdhuþ . kamu + un vukceti và .) ÷aïkhaþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 23 .. (yathà bhàgavate . 4 . 7 . 20 .
     %<kambbavjacakra÷aracàpagadàsicarmavyagrairhiraõmayabhujairiva karõikàraþ ..>%)

#<kambuþ>#, puü, (kamba gatau iti mçgaùvàditvàt un vugàgamo và . nipàtanàt và sàdhuþ ..) valayam . (yathà mahàbhàrate 3 . 232 . 44 .
     %<÷ataü dàsãsahasràõi kaunteyasya mahàtmanaþ .
     kambukeyåradhàriõyo niùkakaõñyaþ svalaïkçtàþ ..>%) ÷ambåkaþ . hastã . ityamaraþ . 3 . 3 . 133 . medinã ca .. karvåravarõaþ . grãvà . nalakam . iti hemacandraþ . phàüpà hàóa iti bhàùà ..

#<kambukà>#, strã, (kambariva kàyati ÷obhate prakà÷ate và . kai + kaþ ñàp ca .) a÷vagandhàvçkùaþ . iti ratnamàlà . (guõàdayo'syà a÷vagandhà÷abde j¤eyàþ ..)

#<kambukàùñhà>#, strã, (kambu citravarõaü kàùñhaü yasyàþ .) a÷vagandhàvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kambugrãvà>#, strã, (kambuvat rekhàtraya÷obhità grãvà .) kambvàkçtirekhàtrayayuktagrãvà . ityamaraþ . 2 . 6 . 88 .. (kambuþ÷aïkhastadvatrekhàtrayayuktà grãvà yasyeti vigrahe vàcyaliïgaþ . yathà mahàbhàrate . 1 . 153 . 18 .
     %<kambugrãvaþ puùkaràkùo bhartà yuktobhavenmama ..>%)

#<kambupuùpã>#, strã, (kambuþ ÷aïkhaþ tadvat ÷uklaü puùpaü yasyàþ .) ÷aïkhapuùpãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ . (÷aïkhapuùpo÷abde'syà guõà vyàkhyeyàþ ..)

#<kambumàlinã>#, strã, (kambutulyapuùpàõà màlà samåhaþ asti asyàþ .) ÷aïkhapuùpã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kambojaþ>#, puü, (kamba + oja .) ÷aïkhavi÷eùaþ . de÷abhedaþ . (yathà tantra÷àstram .
     %<pa¤canadaü samàrabhya mlecchàddakùiõapårbataþ .
     kambojade÷o deve÷i ! vàjirà÷iparàyaõaþ ..>%) hastiprabhedaþ . iti medinã .. (tadde÷avàsini tri ..)

#<kambbàtàyã>#, [n] puü, (kambuþ ÷aïkhaþ sa iva àtàyã . ÷aïkhatulya÷uklapårbakàyatvàstathàtvam .) ÷aïkhacillaþ . iti mahàbhàratam ..

#<kambhàrã>#, strã, (kaü jalaü bibharti dhàrayatãti . óu bhç dhàraõapoùaõayoþ + karmaõyaõ + óãp gauràditvàt ïãù và .) gambhàrãvçkùaþ . iti ÷abdamàlàràjanirghaõñau . (gambhàrã÷abde'syà guõàdayo vaktavyàþ ..)

#<kambhu>#, klã, (kaü jalaü tattulyaü ÷aityaü bibharti . bhç + óuþ .) u÷ãram . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kamraþ>#, tri, (kàmayatãti . kam + namikampãti raþ . 3 . 2 . 167 .) kàmukaþ . maithunecchàvi÷iùñaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 24 .. (strã, gaïgà . yathà kà÷ãkhaõóe 29 . 44 .
     %<kamanãyajalà kamrà kapardisukapardagà ..>% jahnuü pratãpaü ÷àntanuü kàmitavatã kamrà kàmukà .. iti taññãkà .. kàmyate'sau iti .) kamanãyam . yathà --
     %<lolàü dçùñimitastato vitanute sabhrålatàvibhramàmàbhugnena vivartità balimatà madhyena kamrastanã .>% iti ÷àkuntale 1 aïke ..

#<kayasthà>#, strã, (ko vàyuþ sa iva vegena yàti athavà kaü jalaü tasya srota iva yàti . ka + yà + óaþ . tatra tiùñati . sthà + kaþ ñàp ca .) vayasthà . ityamarañãkàyàü svàmã .. kàkolã iti khyàtà ..

#<karaþ>#, puü, (kaü susvaü ràti dadàtãti . rà + kaþ .) ràjasvam . khàjànà iti pàrasyabhàùà . tatparyàyaþ . bhàgadheyaþ 2 baliþ 3 . ityamaraþ . 2 . 8 . 27 .. kàraþ 4 . iti taññãkà .. pratyàyaþ 5 . iti medinã .. * .. atha ràj¤àü karagrahaõaprakàraþ . krayavikrayàdinà làbhàdãn saüprekùya ràj¤à karo grahãtavyaþ . yathà, manuþ . 7 . 127-133 .
     %<krayavikrayamadhvànaü bhakta¤ca saparivyayam .
     yogakùema¤ca saüprekùya baõijo dàpayet karàn ..
     yathà phalena yujyeta ràjà kartà ca karmaõàü .
     tathàvekùya nçpo ràùñre kalpayet satataü karàn .. * ..>% ràj¤à ràjyàt vàrùikaþ karo'lpàlpaü kçtvà grahãtavyaþ . yathà --
     %<yathàlpàlpamadantyàdyaü vàryokovatsaùañpadàþ .
     tathàlpàlpo grahãtavyo ràùñràdràj¤àbdikaþ karaþ ..>% målàdadhikayoþ pa÷uhiraõyayoþ pa¤cà÷adbhàgaråpaþ karo gràhyaþ .. dhànyànàü bhåmyutkarùàpekùayà karùakàõàü kle÷alàghavagauravàpekùayà ca ùaùñho'ùñamo dvàda÷o và bhàgo ràj¤à grahãtavyaþ . yathà --
     %<pa¤cà÷adbhàga àdeyo ràj¤à pa÷uhiraõyayoþ .
     dhànyànàmaùñamo bhàgaþ ùaùñho dvàda÷a eva và .. * ..>% drumà÷mamadhusarpiràdãnàü ùaóbhàgo làbhàt grahaõãyaþ . yathà --
     %<àdadãtàtha ùaóbhàgaü drumà÷mamadhusarpiùàm .
     gandhauùadhirasànà¤ca puùpamålaphalasya ca ..
     patra÷àkatçõànà¤ca carmaõàü vaidalasya ca .
     mç mayànà¤ca bhàõóànàü sarvasyà÷mamayasya ca .. * ..>% atikùãõadhano'pi ràjà ÷rotriyabràhmaõàt karaü na gçhõãyàt . yathà --
     %<mriyamàõo'pyàdadãta na ràjà ÷rotriyàt karam .
     na ca kùudhàsya saüsãdecchotriyo viùaye vasan .. * ..>% (kãryate vikùipyate'sau karmaõi + ap . hastakari÷uõóayostu karaõe'pi ap ..) varùopalaþ . kiraõaþ . (yathà ràmàyaõe 6 . 11 . 44 .
     %<tãkùõaþ pañurdinakaraþ karaistàpayate jagat ..>%) hastaþ . (amaraþ . 3 . 3 . 163 ..) hasti÷uõóaþ . iti medinã .. (yathà, mahàbhàrate 3 . 11 . 28 .
     %<evantu bruvatastasya maitreyasya viֈmpate .
     åruü gajakaràkàraü kareõàbhijaghàna saþ ..>%) karmopapade kartçvàcakaþ . yathà . sukhakara ityàdi .. (yathà, ràmàyaõe 6 . 11 . 44 .
     %<tãkùõaþ pañurdinakaraþ karaistàpayate jagat .
     pratiloma÷ca te vàyustvatparàmavalakùaõam ..>%)

#<karakaü>#, klã puü, (kirati vikùipati jalaü asmàt karoti jalamatra và . ké + và kç %<kç¤àdibhyaþ saüj¤àyàü vun>% . uõàü 5 . 35 . iti vun .) karaïkaþ . kamaõóaluþ . iti medinã .. (yathà, manuþ . 4 . 66 .
     %<upànahau ca vàsa÷ca dhçtamanyainadhàrayet .
     upavãtamalaïkàraü srajaü karakameva ca ..>%)

#<karakaþ>#, puü, (karoti vàùvàdijanitadoùàbhàvaü kçõoti phalapatràdibhiþ vàyupittàdidoùaü nà÷ayati và kç¤ hiüsàyàü %<kç¤àdibhyaþ saüj¤àyàü vun>% . uõàü 5 . 35 . iti vun .) dàóimavçkùaþ . ràjakaraþ . pakùivi÷eùaþ . lañvàkara¤javçkùaþ . iti hemacandraþ .. palà÷avçkùaþ . iti hàràvalã .. kovidàravçkùaþ . vakulavçkùaþ . karãravçkùaþ . nàrikelàsthi . iti ràjanirghaõñaþ . màlà iti bhàùà .. (yathà, ràmàyaõe 5 . 14 . 48 .
     %<hiraõmayai÷ca karakairbhàjanaiþ sphàñikairapi ..>%)

#<karakacchapikà>#, strã, (kacchapastadàkçtira styasyàþ ñhan . kare sthità kacchapikà kacchapàkàramudrà .) kårmamudrà . yathà -- kàlikàpuràõe 56 adhyàyaþ ..
     %<karakacchapikàü kuryàt kårmamattreõa sàdhakaþ .
     tatra saüskçtapuùpeõa påjayedàtmano vapuþ ..>%

#<karakaõñakaþ>#, puü, (kare haste kaõñaka iva .) nakhaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<karakà>#, strã, puü, (kçõoti hinasti àmràdiphalam . %<kç¤àdibhyo vun>% . vunantàt ñàpi kùipakàditvàt pratyayasthàditi itvaü na kirati kùipati jalaü và .) medhabhava÷ilà . ÷ila iti bhàùà . tatparyàyaþ . varùopalaþ 2 . ityamaraþ . 1 . 3 . 12 .. meghopalaþ 3 . iti medinã .. vãjodakam 4 ghanakaphaþ 5 meghàsthi 6 vàrcaraþ 7 karaþ 8 karakaþ 9 . iti ÷abdaratnàvalã .. ràdharaïkuþ 10 dhàràïkuraþ 11 . iti jañàdharaþ .. medinyàü ràdharaïka iti pàñhaþ .. (yathà meghañåte 56 .
     %<tànkurvãthàstumulakarakàvçùñihàsàvakãrõàn ..>%)

#<karakàmbhàþ>#, [s] puü, (karakàvat ÷ãtalaü ambho jalaü yatra .) nàrikelavçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<karagrahaþ>#, puü, (karaþ iyaü mama bhàryà iti pratij¤ayà gçhyate'tra vareõeti yàvat . graha + adhikaraõe ap .) vivàhaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, àryàsapta÷atã . 603 .
     %<sà guõamayã svabhàvasvacchà sutanuþ karagrahàyattà .
     bhramità bahumantravidà bhavatà kà÷mãramàlava ..>%) karagrahaõa¤ca .. (yathà, àryàsapta÷atã . 629 .
     %<sakaragrahaü saruditaü sàkùepaü sanakhamuùñi sajigãùam ..>%)

#<karagrahàrambhaþ>#, puü, (karagrahasya karàdànasya àrambhaþ prajàbhyaþ .) ràj¤àü prajàbhyo navavarùãyakarasya prathamàdànam . taddinaü puõyàha iti khyàtam . tasyàpabhàùà puõyà . tasya ÷ubhadinaniråpaõam yathà --
     %<tãkùogravahnãtarabheùu lagne ÷ãrùodaye bhànudine ÷ubhàhe .
     kuryàdanuktàni samãhitàni karagrahàrambhamapi prajàbhyaþ ..>% iti jyotiùam .. asyàrthaþ . a÷leùàrdràjyeùñhàmålàpårbaphalgunãpårbàùàóhàpårbabhàdrapadamaghàbharaõãkçtikàbhinnanakùatreùu . mithunasiühakanyàtulàvç÷cikakumbhamãnalagneùu . ravisomabudhavçhaspati÷ukravàreùu karagrahàrambhaþ kartavyaþ ..

#<karagharùaõaþ>#, puü, (karàbhyàü ghçùyate'sau . kara + ghçù + karmaõi lyuñ .) dadhimanthanadaõóaþ . tatparyàyaþ . vai÷àkhaþ 2 dadhicàraþ 3 takràñaþ 4 . iti hàràvalã .. hastagharùaõe klã ..

#<karagharùã>#, [n] puü, (karàbhyàü karayorvà gharùa gharùaõaü asti asyàsmin và . karagharùa + iniþ .) manthànadaõóaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<karaïkaþ>#, puü, (kasya raïka iva .) mastakam . (kãryate jalamatra iti karaþ . ké + ap . jalahonaþ aïko garbho yasya ÷akandhvàditvàt alope sàdhuþ .) a÷asyanàrikelaphalàsthi . iti medinã . nàri kelera khola iti bhàùà .. ÷arãràsthi . iti hemacandraþ .. ikùubhedaþ . iti ràjanirghaõñhaþ .. (pàtravi÷eùaþ . yathà, %<tàmbålakaraïkavàhinã>% iti kàdambarã ..)

#<karaïka÷àliþ>#, puü, (karaïka iti nàmnà ÷àlate ÷obhate iti . karaïka + ÷àla + in .) karaïkanàmekùuþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<karacchadaþ>#, puü, (karavat àvaraõakàrã chado yasya .) ÷àkhoñavçkùaþ . ÷eoóà itibhàùà .. iti bhàvaprakà÷aþ . (asya guõàdikaü ÷àkhoña÷abde draùñavyam ..)

#<karacchadà>#, strã, (kara iva kiraõa iva lãhitavarõaþ chadaþ puùpaü yasyàþ . kara iva àvaraka÷chado và yasyàþ .) sindårapuùpãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<karajaü>#, klã, (kare jàyate iti . kara + jan + óa . vyàghranakhavadasyàkçtestathàtvam .) vyàghranakhanàmagandhadravyam . ityamaraþ . 2 . 4 . 119 .. (navamã÷abde'sya guõà vaktavyàþ ..)

#<karajaþ>#, puü, (kaü sukhaü jalaü và ra¤jayatãti . ra¤jeþ karmaõyaõ .) kara¤javçkùaþ . (%<kara¤jakaþ syàt karajaþ patrasåcã phalà÷anaþ>% . iti ÷abdaratnàvalã .. kare jàyate iti . jana + óa .) nakhaþ . iti medinã .. (yathà, manuþ . 4 . 70 .
     %<namçlloùña¤camçdnãyànna cchindyàt karajaistçõam ..>%)

#<karajàkhyaþ>#, puü, (karajasyàkhyà eva àkhyà yasya .) nakhãnàmagandhadravyam . iti ratnamàlà ..

#<karajyoóiþ>#, puü, hastajyoóivçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (kecit karajoóiriti vadanti ..)

#<kara¤jaþ>#, puü, (kaü sukhaü ÷iro jalaü và ra¤jayatãti . ka + ra¤ja + õic + aõ .) svanàmakhyàtavçkùavi÷eùaþ . karamcà iti bhàùà . tatparyàyabhedau yathà --
     %<kara¤jakaþ syàt karajaþ patrasåcã phalà÷anaþ .
     àïgàrama¤jã ùaógrantho markañyaïgàravallarã .
     kara¤jabhedà÷catvàro vij¤eyà lokatastvime ..>% iti ÷abdaratnàvalã .. api ca .
     %<ciravilvo naktamàlaþ karaja÷ca kara¤jakaþ .
     somavalkaþ kaliïgastu påtikaþ kalikàrakaþ ..
     prakãryaþ påtikarajaþ paññilaþ sumanà api .
     kara¤jabhedàþ ùaógrantho markañyaïgàravallarã ..>% iti jañàdharaþ .. sa ùaóvidhaþ . tatra óarakara¤japaryàyaþ . naktamàlaþ 2 påtikaþ 3 ciravilvakaþ 4 påtiparõaþ 5 baddhaphalaþ 6 rocanaþ 7 . iti ràjanirghaõñaþ .. ciravilvaþ 8 karajaþ 9 kara¤jakaþ 10 . ityamaraþ . 2 . 4 . 47 .. cirivilvaþ 11 . iti taññãkà .. udakãryaþ 12 . iti ratnamàlà .. * .. asya phalaguõàþ . kañutvam . uùõatvam . cakùurhitatvam . vàtanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. vàtakaphamehatanaþkçmikuùñhanà÷itva¤ca .. * .. tatpatraguõàþ . kaphavàtàr÷aþkçmi÷othanà÷itvam . bhedakatvam . pàke kañutvam . vãryoùõatvam . pittavardhakatvam . laghutva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. tatailaguõàþ . atisnigdhatvam . vàtanà÷itvam . sthiradãptidàtçtvam . nayanàmayavàtarogakuùñakaõóåvisåcikànà÷itvam . tãkùõatvam . uùõatvam . lepena nànàvidhacarmadoùanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. kiñimatvam . kçminà÷itvam . raktapittadoùakàritva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. * .. atha nàñàkara¤japaryàyaþ . prakãryaþ 1 påtikarajaþ 2 påtikaþ 3 kalikàrakaþ 4 . ityamaraþ 2 . 4 . 48 .. påtãkara¤jaþ 5 sakaõñakaþ 6 . iti ratnamàlà .. * .. ùaógranthaþ . kàüñàkara¤ja gàüñiyà kara¤ja iti bhàùà .. * .. markañã . màkaóàkara¤ja iti bhàùà .. * .. aïgàravallarã . ityamarabharatau viùakara¤ja iti bhàùà .. * .. atha amlakara¤japaryàyaþ .. karamardã 1 vanekùudrà 2 karàmlaþ 3 karamardakaþ 4 . iti ratnamàlà .. kçùõapàkaphalaþ 5 avignaþ 6 suùeõaþ 7 . ityamaraþ . 2 . 4 . 67 .. asya phalaguõàþ . pipàsànà÷itvam . rucipittakàritvam . gurutva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. ràjanirghaõñoktaguõaparyàyau karamardaka÷abde draùñavyau .. (yathà, mahàbhàrate 3 . 229 . 35 .
     %<pàdapànà¤ca yà màtà kara¤janilayà hi sà .
     varadà sà hi saumyà ca nityaü bhåtànukampinã .
     kara¤je tàü namasyanti tasmàt puttràrthino naràþ ..>% kirati vikùipati dhàrmikàniti . ké vikùepe + bàhulakàdauõàdiko'¤janpratyayaþ . dharmadveùñhari, tri . yathà çgvede . 1 . 53 . 8 .
     %<tvaü kara¤jamuta parõyaü badhãstejiùñhayàtithigvasya vartanã ..>%)

#<kara¤jakaþ>#, puü, (kara¤ja + svàrthe kat .) kara¤javçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 47 .. bhçïgaràjavçkùaþ . iti jañàdharaþ .. (yathà mahàbhàrate . 13 . 128 . 8 .
     %<yastu saüvatsaraü pårõaü dadyàddãpaü kara¤jake .
     suvarcalàmålahastaþ prajàstasya vivardhate ..>%)

#<kara¤japhalakaþ>#, puü, (kara¤japhalamiva phalaü yasya . tataþ svàrthe kan . kara¤japhalamiva kàyate iti và . kai + kaþ .) kapitthavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<karañaþ>#, puü, (kaü kutsitaü rañati ÷abdaü karotãti . raña ÷abde + pacàdyac .) kàkaþ . (yathà gaïgàstotre . %<varamiha gaïgàtãre sarañaþ karañaþ .>% iti .. kirati vikùipati madavàri iti . ké + añan .) hastigaõóaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 34 .. (yathà mahàbhàrate . 3 . 277 draupadãharaõaparbaõi 38 .
     %<kathaü hi bhinnakarañaü padminaü vanagocaram .
     upasthàya mahànàgaü kareõuþ ÷åkaraü spç÷et ..>%) kusumbhavçkùaþ . nindyajãvanaþ . ekàda÷àhàdi÷ràddham . durduråñaþ . nàstika iti yàvat (ayaü tu kùatriyabhedàbhipràyeõoktaþ . tathà ca mahàbhàrate 6 . 9 . 62 .
     %<màlavà vallavà÷caiva tathaivàparavartakàþ .
     kulindàþ kàladà÷caiva daõóakàþ karañàstathà ..>%) vàdyavi÷eùaþ . iti medinã ..

#<karañakaþ>#, puü, (karaña + svàrthe kan .) kàkaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (piïgalakanàmnaþ siühasya mantriputtravi÷eùaþ ÷çgàlaþ . yathà hitopade÷e 2 . 25 . %<sa ca tathàvidhaþ karañakadamanakàbhyàü tanmantriputtràbhyàü ÷çgàlàbhyàü dçùñaþ>% .. steya÷àstrapravartakaþ karõãsutaþ . yathà kàdambarãñãkà .
     %<karõãsutaþ karañakaþ steya÷àstrapravartakaþ ..>%)

#<karañà>#, strã, (karaña + %<ajàdyataùñàp>% . 4 . 1 . 4 . iti ñàp .) duþkhadohyà gavã . iti hemacandraþ ..

#<karañã>#, [n] puü strã, (karañaþ madakùaraõa÷ãlagaõóaþ prà÷astyena asti asya . karaña + iniþ .) hastã . iti hemacandraþ .. (yathà, laïke÷caraviracita÷ivastutau . 4 . kapardini kumudvatãramaõakhaõóacuóàmaõau kañãtañapañàbhavatkarañicarmaõi brahmaõi ..)

#<karañuþ>#, puü, (kç + añuþ .) pakùivi÷eùaþ . iti hemacandraþ . karakañiyà iti bhàùà ..

#<karaõaü>#, klã, (kriyate'nena . kç + karaõe + lyuñ .) sàdhakatamam . ityamaraþ . 3 . 3 . 54 .. tattu ùañkàrakantargatakàrakavi÷eùaþ . tasya lakùaõam . kriyàyàü sàdhyàyàü bahånàü kàraõànàü madhye kàraõàntaravyavadhànàbhàve yadvastu kriyàniùpattikàraõaü vivakùitaü tasmin karaõatvaü prakãrtitam . tena dàtreõa dhànyaü lunàtãtyatra hastàdeþ kàraõatve'pi dàtrasyaiva karaõatvaü vivakùitam .. tathàcoktam .
     %<kàraõàvyavadhàne'pi kriyà niùpattikàraõam .
     yadvai vivakùitaü teùu karaõatvaü prakãrtitam ..>% iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ .. * .. tithyardhaparimitavavàdyekàda÷asaüj¤akakàlavi÷eùaþ . teùàü nàmàni . vavaþ 1 vàlavaþ 2 kaulavaþ 3 taitilaþ 4 garaþ 5 baõijaþ 6 viùñiþ 7 ÷akuniþ 8 catuùpadaþ 9 kintughnaþ 10 nàgaþ 11 . teùàü yathàkrameõàdhiùñhàtçdevàþ . indraþ 1 kamalajaþ 2 mitraþ 3 aryamà 4 bhåþ 5 ÷rãþ 6 yamaþ 7 kaliþ 8 vçùaþ 9 phaõã 10 màrutaþ 11 . ekaikasmin tithau dve dve karaõe bhavataþ . teùàü vavàdayaþ sapta aùñàvçttyà ÷uklapratipaccheùàrdhamàrabhya kçùõapakùãyacaturda÷ãprathamàrdhaparyantaü bhavanti . ÷eùà÷catvàraþ kçùõacaturda÷ã÷eùàrdhàvadhi÷uklapratipatprathamàrdhapåryantaü niyamena bhavanti ato dhruvàõi karaõàni . pårbe saptàdhruvàõi .. teùàmànayanakramo yathà .
     %<tithirdvighnà karonàga÷iùñàkaraõamàdime .
     pare dale tu saikaü tatkaraõaü vavapårbakam ..>% iti jyotiùam .. * .. kùetram . gàtram . indriyam . ityamaraþ . 3 . 3 . 54 .. (yathà gãtàyàü 18 . 14 .
     %<adhiùñhànaü tathàkartà karaõa¤ca pçthagvidham ..>%) hetuþ . karma . hastalepaþ . nçtyaprabhedaþ . gãtavi÷eùaþ . (tale vyavasthàpakastàóanavi÷eùaþ . yaduktaü ràjakandarpeõa .
     %<nçtyavàditragãtànàü prayogava÷abhedinàü .
     saüsthànaü tàóanaü rodhaþ karaõàni pracakùate ..>% asya pramàõaü yathà kumàre 6 . 40 .
     %<÷ikharàsaktameghànàü vyajyaste yatra ve÷manàm .
     anugarjitasandigdhàþ karaõairmurajasvanàþ ..>%) kriyàbhedaþ . saüve÷anam . kàyasthaþ . iti medinã .. kàyasthasaühatiþ .. varõànàü spaùñatàdi . yoginàmàsanàdi . kçtàdi . iti hemacandraþ .. (sarveùàmàdikàraõatvàt viùõuþ . yathà, mahàbhàrate 13 . 149 . 54 .
     %<karaõaü kàraõaü kartà vikartà gahano guhaþ ..>% lekhyapatrasàkùidivyàdi . yathà manuþ 8 . 41 .
     %<arthe'pavyayamànantu karaõena vibhàvitam .
     dàpayeddhanikasyàtha daõóale÷a¤ca ÷aktitaþ ..>% bhàve lyuñ . kçtiþ . yathà ràmàyaõe 4 . 17 . 56 ..
     %<dharmataþ ÷eùakaraõe pratãkùiùyàmahe vayam ..>%)

#<karaõaþ>#, puü, ÷ådràvai÷yayorjàtajàtivi÷eùaþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 2 .. ayaü likhanavçttiþ kàyastha iti khyàtaþ . iti bharataþ .. yathà --
     %<÷ådràvi÷ostu karaõo'mbaùñho vai÷yàdvijanmanoþ .>% iti brahmavaivarte brahmakhaõóe 10 adhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<kàyasthe sàdhane klãvaü puüsi ÷ådràvi÷oþ sute .>% iti karaõa÷abdàrthe medino .. * .. anyacca .
     %<jhallo malla÷ca ràjanyàt bràtyànnicchivireva ca .
     naña÷ca karaõa÷caiva khasadravióa eva ca ..>% iti mànave 10 . 22 .. jhallomalla÷ceti . %<kùatriyàt vràtyàt savarõàyàü jhallamallanicchivinañakaraõakhasadravióàkhyà jàyante . etànyapyekasyaiva nàmàni>% . iti taññãkàyàü kullåkabhaññaþ .. * .. tasya karmavipàko yathà --
     %<tailacaurastailakãño mårdhni kãñastrijanmakam .
     tato bhavet svarõakàro janmaikaü duùñamànasaþ ..
     tamaþkuõóe varùa÷ataü sthitvà svarõabaõik bhavet .
     janmaika¤ca duràcàro janmaikaü karaõo bhavet ..
     vi÷vaikalipikartà ca bhakùyadàturdhanaü haret ..
     kàyasthenodarasthena màturmàüsaü na khàditam .
     tatra nàsti kçpà tasya dantàbhàvena kevalam ..
     svarõakàraþ svarõabaõik kàyastha÷ca vraje÷vara .
     nareùu madhye te dhårtàþ kçpàhãnà mahãtale ..
     hçdayaü kùuradhàràbhaü teùà¤ca nàsti sàdaram .
     ÷ateùu sajjanaþ ko'pi kàyastho netarau ca tau ..
     subuddhiþ ÷ivayukti÷ca ÷àstraj¤o dharmamànasaþ .
     na vi÷vasetteùu tàta svàtmakalyàõahetave ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 85 adhyàyaþ ..

#<karaõatràõaü>#, klã, (karaõaü j¤ànakarmàdiråpaü indriyaü tràyate'nena . karaõa + trai + karaõe + lyuñ . mastakasya pradhànakaraõaikàda÷asya manasaþ sthalatvàt . karaõairhastàdikarmendriyàdibhiþ tràyate và iti karmaõi lyuñ .) mastakam . iti hemacandraþ ..

#<karaõãyaü>#, tri, (kartumucitaü kartumarhyaü và . kç + anãyar .) kartavyam . kàryam . iti vyàkaraõam .. (yathà ràmàyaõe 3 . 14 . 10 .
     %<mayà kiü karaõãya¤ca ityukte dvijasannidhau .
     sarvaireva ca tairàrtairvàgiyaü samudàhçtà ..>%)

#<karaõóaþ>#, puü, (kç¤ + %<kçsçbhçvç¤aþ>% . ityaõóan . uõàü . 1 . 128 .) madhukoùaþ . maucàk iti bhàùà . asiþ . kàraõóavapakùã . dalàóhakam . iti medinã hemacandra÷ca .. vaü÷àdiracitabhàõóavi÷eùaþ samudga÷ca . ityamaraþ . 3 . 5 . 18 .. sàji jhàüpi ityàdi bhàùà . (yathà bhàgavate 5 . 14 . 4 . %<evameva gçhà÷ramaþ karmakùetraü yasmin na hi karmàõyutsãdanti yadayaü kàmakaraõóa eùa àvasathaþ>% ..)

#<karaõóã>#, [n] puü, (karaõóasyeva àkàro'syàstãti . karaõóa + iniþ .) matsyaþ . iti trikàõóa÷eùaþ . (matsya÷abde'sya guõàdikathanaü j¤eyam ..)

#<karatalaþ>#, puü, (karasya hastasya talaþ .) hastatalaþ . hàtera telo iti bhàùà . (yathà . jayadevaþ . 1 . 45 ..
     %<karatalatàlataralavalayà valikalitalasvanavaü÷e>% api ca . yathà, ÷rãbhàgavate . 8 . 7 . 42 ..
     %<tataþ karatalãkçtya vyàpi hàlàhalaü viùam .
     abhakùayan mahàdevaþ kçpayà bhåtabhàvanaþ ..>%)

#<karatàlaü>#, klã, (karàbhyàü hastàbhyàü dãyamànastàlo yatra .) vàdyavi÷eùaþ . yathà --
     %<÷ivàgàre jhallaka¤ca såryàgàre ca ÷aïkhakam .
     durgàgàre vaü÷ivàdyaü madhurã¤ca na vàdayet ..>% jhallakaü kàüsyanirmitakaratàlakam . iti tithyàditattve raghunandanabhaññàcàryeõa vyàkhyàtam ..

#<karatàlã>#, strã, (karatàla + gauràditvàt ïãù .) vàdyavi÷eùaþ . karatàla kharatàla iti khyàtà . tatparyàyaþ . karardhiþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. karataladhvaniþ . tathà ca . %<yathà na syàdàlãkapañakaratàlãpañuravaþ>% . iti udbhañaþ ..

#<karatoyà>#, strã, (karàt ÷aïkarasya hastàt cyutaü toyaü jalaü asti yatra . ar÷a àdyac .) svanàmakhyàtauttarade÷asthanadãvi÷eùaþ . tatparyàyaþ . sadànãrà 2 . ityamaraþ . 1 . 10 . 33 .. sadànãravahà 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. * .. gaurãvivàhasamaye ÷aïkarakaragalitasaüpradànatoyaprabhavatvàtkarasya toyaü vidyate'tra iti karatoyà . ÷ràvaõe etadvarjaü sarvà nadyo rajakhalàþ iyaü tu na rajasvalà ataeva sadà sarvadà nãramasyà itisadànãrà . tathà ca smçtiþ .
     %<athàdau karkañe devã tryahaü gaïgà rajasvalà .
     sarvà raktavahà nadyaþ karatoyàmbuvàhinã ..>% ityamarañãkàyàü bharataþ .. (iyaü hi tãrthavi÷eùaþ . yathà mahàbhàrate 3 . tãrthayàtraþparbaõi . 85 . 3 ..
     %<karatoyàü samàsàdya triràtropaùito naraþ .
     a÷vamedhamavàpnoti prajàpatikçto vidhiþ ..>%)

#<karadrumaþ>#, puü, (kirati ÷àkhàþ sarvataþ yaþ . sa càsau druma÷ceti .) kàraskaravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<karapatraü>#, klã, (kareõa karàt và patatãti . pata + %<sarvadhàtubhyaþ ùñran>% iti ùñran .) krakacaþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 35 .. karàt iti bhàùà . (karau patramiva nauriva yatra .) jalakrãóà . iti jañàdharaþ ..

#<karapatravàn>#, [t] puü, (karapatràkàrapatramasti yasmin matup masya vaþ .) tàlavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<karapatrikà>#, strã, (karau patraü nauriva yasyàþ . patra + kap + ñàp + ata itvam .) jalakrãóà . iti jañàdharaþ ..

#<karaparõaþ>#, puü, (karo hastaþ tadvatparõaü yasya .) bhiõóàvçkùaþ . raktairaõóaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (eraõóa÷abde'sya vi÷eùaþ uktaþ ..)

#<karapallavaþ>#, puü, (karasya pallava iva .) aïguliþ . yathà, màrkaõóeye 84 . 26 .
     %<karapallavasaïgãni tairasmànrakùa sarvataþ ..>%

#<karapàtraü>#, klã, (karaþ pàtramiva yatra .) jalakrãóà . iti hàràvalã ..

#<karapàlaþ>#, puü, (karaü pàlayati rakùati . pàla + karmaõyaõ .) khaïgaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 89 ..

#<karapàlikà>#, strã, (karapàl + õvul + ñàp ata itvam .) hrasvagadàkàrahastadaõóaþ . soüñà iti khyàtaþ . iti bharataþ .. ekadhàràstram . iti svàmã . tatparyàyaþ . ãlã 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 91 .. ilã 3 iliþ 4 karavàlikà 5 . iti taññãkà ..

#<karabàlaþ>#, puü, (karasya bàlaþ putra iva . nakhasya karajàtatvàt tathàttvam .) nakham . iti ÷abdamàlà .. (karaü balati saüvçõoti bala + aõ .) khaïgaþ . ityamarañãkàyàü bharatàdayaþ . karavàla iti bhàùà . (yathà, gãtagovinde . 1 . 10 ..
     %<mlecchanivahanidhane kalayasi karabàlam ..>%)

#<karabàlikà>#, strã, (kara + bala + õvul + ñàp + ata itvam .) karapàlikà . ityamarañãkàyàü ràyamukuñàdayaþ ..

#<karabhaþ>#, puü, (kçõàti kãryate'nena và . kç¤ hiüsàyàü ké÷a vikùepe và %<ké÷é÷alikaligardibhyo'bhac .>% uõàü . 3 . 122 . iti abhac . kare bhàti ÷obhate iti và . bhà + kaþ .) maõivandhàvadhikaniùñhàparyantaü karasya vahirbhàgaþ . (yathà, raghuþ . 6 . 83 . dhàtrã karàbhyàü karabhopamoruþ ..) uùñra÷i÷uþ . ityamaraþ .. 2 . 9 . 75 . kari÷àvakaþ . ityamarañãkàsàrasundarã .. (yathà bhàgavate 8 . 2 . 22 .
     %<sagharmataptaþ karisiþ kareõubhirvçtomadacyutkarabhairaõudrataþ ..>%) uùñraþ . iti medinã .. nakhanàmagandhadravyam . iti ràjanirghaõñaþ .. kañiþ . iti jañàdharaþ ..

#<karabhakàõóikà>#, strã, (karabhapriyaü kàõóamasyàþ . karabhakàõóa + kap + ata itvam .) uùñrakàõóãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<karabhapriyà>#, strã, (karamasya kari÷àvakasya uùñrasya và priyà .) kùudraduràlabhà . iti ràjanighaõñaþ ..

#<karabhavallabhaþ>#, puü, (karabhasya hasti÷àvasya vallabhaþ priyaþ .) kapitthavçkùaþ . pãluvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<karabhàdanã>#, strã, (karabhena uùñrena adyate'sau . ad + karmaõi lyuñ . tato + ïãp .) kùudraduràlabhà . iti ràjanirghaõñaþ .. karabhã, [n] puü, (kara iva bhàti karabhaþ ÷uõóaþ sa asyàsti . karabha + iniþ . yadvà karabhaþ hastàvayavavi÷eùaþ so'sya ÷uõóàvacchede astoti iniþ .) hastã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<karabhã>#, strã, (karabha + ïãp .) uùñrã . tatparyàyaþ . vàmã 2 . iti jañàdharaþ ..

#<karabhãraþ>#, puü, (karabhiõaü hastinaü ãrayati prerayati mçtyumukham . karabhi + ãr + aõ .) siühaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<karabhåùaõaü>#, klã, (karayorbhåùaõam .) kaïkaõam . ityamaraþ . 2 . 6 . 108 .. hastàbharaõamàtra¤ca ..

#<karamaññaþ>#, puü, (karaü kari÷uõóamapi aññhati tucchãkaroti . asya saralakàõóatvàt tathàttvam . añña anàdare + khasum pratyayaþ .) guvàkavçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (guvàka÷abde'sya guõà draùñavyàþ ..)

#<karamarã>#, [n] puü, (kirati kùipati atra daõóyàn iti karaþ kàràgàraþ . ké + adhikaraõe ap . tasmin kare maraþ maraõaü mçtyuvat yàtanà yasya bàhulakàt iniþ . tatra mriyate và .) vandã . iti trikàõóa÷eùaþ . kayedã iti bhàùà ..

#<karamardaþ>#, puü, (karaü mçdgàtãti . karakaõóåpradatvàt . mçdkùode + karmaõyaõ . kareõa mçdyate iti karmaõi ap và .) karamardakavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà bhàvaprakà÷e --asya guõà uktàþ . laghudãrghaphalàbhyàntu karamardadvayaü matam . karamardadvayaü tvàmamamlaü gurutçùàharam .. uùõaü rucikaraü proktaü pittaraktakaphapradam . tatpakvaü madhuraü rucyaü laghupittasamãrajit .. karamardaþ suùeõaþ syàt kçùõapàkaphalastathà . tasmàllaghuphalàyàstu sà j¤eyà karamardikà ..)

#<karamardakaþ>#, puü, (kara + mçd + õvul . karamarda eva svàrthe kan iti và .) vçkùavi÷eùaþ . ityamarañãkàsàrasundarã . pàõi àmalà iti bhàùà .. iti ratnamàlàràjanirghaõñàdayaþ . karaundà iti karamcà iti ca bhàùà .. tatparyàyaþ . kçùõapàkaphalaþ 2 avignaþ 3 suùeõaþ 4 . ityamaraþ . 2 . 4 . 67 .. kçùõapàkaþ 5 pàkaphalaþ 6 kçùõakalaþ 7 pàkakçùõaphalaþ 8 kçùõaphalapàkaþ 9 pàkakçùõaþ 10 phalakçùõaþ 11 pàkaphalakçùõaþ 12 vanàlayaþ 13 valàlakaþ 14 karàmbukaþ 15 volaþ 16 va÷aþ 17 àvignaþ 18 . iti taññãkàyàü bharataþ .. karamardã 19 vanekùudrà 20 karàmlaþ 21 . iti ratnamàlà .. karamardvaþ 22 pàõimardaþ 23 . tadvràlaphalaguõàþ . tiktatvam . amlatvam . dãpanatvam . dàhadàtçtva¤ca . tatpakvaphalaguõaþ . tridoùa÷abhanatvam . aruciviùanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. pipàsànà÷itvam . amlatvam . rucipittakàritvam . gurutva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. (yathà, vàbhañaþ .
     %<guråùõavãryaü vàtaghnaü sara¤ca karamardakam ..>%)

#<karamardã>#, strã, (karaü mçdgàtãti . kara + mçd + aõ ïãp .) karamardakavçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<karamàlaþ>#, puü, (karaþ kari÷uõóaþ tadàkàrà màlà samåhaþ yasya meghasya dhåmasya và krama÷aþ kari÷uõóavat prasaratvàt tathàttvam .) khatamàlaþ . dhåmaþ . iti hemacandraþ ..

#<karamàlà>#, strã, (karàïgulãbhirmàlayeva japanàt kararåpà màlà . karàïgulya màleva và .) karaparbaråpamàlà . yathà,
     %<anàmikàtrayaü parba kaniùñhàtritayaü tathà .
     tarjanãmålaparyantaü karamàlà prakãrtità ..>% iti muõóamàlàtantre sàmànyaviùayam .. * ..
     %<tarjanã madhyamànàmà kaniùñhà ceti tàþ kramàt .
     tisro'ïgulyastriparbàõo madhyamà caikaparbikà .
     parbadvayaü madhyamàyà merutvenopakalpayet ..>% iti ÷ivarahasyãyaü ÷aktibhinnaviùayam .. * ..
     %<anàmàmålamàrabhya kaniùñhàdikrameõa tu .
     tarjanãmadhyaparyantamaùñaparbasu saüjapet ..>% iti sanatkumàrasaühitàvacanaü ÷aktãtareùàmaùñavàraviùayam .. * ..
     %<anàmikàtrayaü parba kaniùñhà ca triparbikà .
     madhyamàyà÷ca tritayaü tarjanãmålaparbikà ..
     karamàlà samàkhyàtà àrabhyànàmikàntaràt .
     tarjanyagre tathà madhye yo japet sa tu pàpakçt ..>% iti ÷aktiviùaye muõóamàlàtantram .. * .. tathà .
     %<anàmàmålamàrabhya pràdakùiõyakrameõa tu .
     madhyamàmålaparyantaü japedaùñasu parbasu ..>% idamapi ÷aktiviùaye aùñavàraparam . iti ÷yàmàrahasyam ..

#<karamuktaü>#, klã, (kareõa sudçóhaü dhçtvà ÷atruü prati mucyate . kara + muc + karmaõi ktaþ .) astravi÷eùaþ . iti halàyudhaþ . varachã bhàlà ityàdi bhàùà ..

#<karambaþ>#, puü, (kç¤ karaõe + %<kçkàda kaóãtyambac .>% uõàü . 4 . 82 .) karambhaþ . ityamarañãkàyàü nãlakaõñhaþ .. mi÷rite tri . iti hemacandraþ ..

#<karambitaþ>#, tri, (karambaþ mi÷raõaüjàto'sya . karamba + itac .) mi÷ritaþ . khacitaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..
     (%<lalitalavaïgalatàpari÷ãlanakomalamalayasamãre madhukaranikarakarambitakokilakåjitaku¤jakuñãre ..>% iti gãtagovindaþ . 1 . 2 ..)

#<karambhaþ>#, puü, (kena jalena rabhyate mi÷rãkriyate . rabhidhàtoranekàrthatvàt %<akartari ceti>% gha¤ . 3 . 3 . 19 . rabhera÷avliñoþ . 7 . 1 . 63 . iti num .) dadhimi÷rita÷aktuþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 48 .. (yathà ÷atapathavràhmaõe . 2 . 5 . 2 . 4 . %<atuùàniva yavàn kçtvà tànãùadãvopatapya teùàü karambhapàtràõi kurvanti>% .. udamanthaþ . yathà, yajurvede 19 . 21 .
     %<dhànàþ karambhaþ saktavaþ parivàpaþ payodadhi .>% karambhaþ udamanthaþ . iti vedadãdhitiþ .. bhçùñayavamàtram . yathà manuþ 12 . 76 .
     %<karambhavàlukàtàpàn kumbhãpàkàü÷ca dàruõàn .>% karambhavàlukàtàpàn karambhairyavaiþ saha bhçùñà yà vàlukàþ tadvattaptavàlukàdãn ityarthaþ .. mi÷ragandhaþ . yathà bhàgavate 3 . 26 . 45 .
     %<karambhapåtisaurabhya ÷àntodagràdibhiþ pçthak .
     dravyàvayavavaiùamyàd gandha eko vibhidyate ..>%)

#<karambhakaü>#, klã, (karambha eva svàrthe kan .) karambhaþ . dadhisaktavaþ . tatparyàyaþ . karkasàram 2 . iti hàràvalã ..

#<karambhà>#, strã, (kena jalena rabhyate sicyate iti . athavà kena vàyunà rabhyate mi÷rãkriyate nànàgandho yasyàþ . rabhernànàrthatvàt ka + rabha + gha¤ + num ñàp ca .) ÷atàvarã . priyaïguvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (svanàmakhyàtà kaliïga de÷otpannà ramaõã . sà tu påruvaü÷ãyasyàkrodhanasya patnã . yathà mahàbhàrate 1 . 95 . 22 .
     %<akrodhanaþ khalu kàliïgãü karambhàü nàmopayeme .
     tasyàmasya jaj¤e devàtithiþ ..>%)

#<kararuhaþ>#, puü, (kare rohati karàógulãbhya utpadyate ityarthaþ . kara + ruha + %<igupadheti>% . 3 . 1 . 134 . kaþ .) nakhaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 83 .. (yathà àryàsapta÷atã 37 . %<asyàþ kararuhakhaõóitakàõóa-pañaprakañanirgatà dçùñiþ>% ..)

#<karardhiþ>#, strã, (karasya çddhiþ kareõa çddhiryasya và . karasampat .) karatàlã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<karavàlikà>#, strã, (karaü valate . vala hiüsàdànayoþ aõ . kareõa vàlyate và . õijantàdaca iþ tataþ kan + ñàp ca .) karapàlikà . iyamarañãkàyàü marataþ ..

#<karavã>#, strã, (kasya vàyoþ ravo yatra . gauràditvàt ïãù .) kavarã . hiïgupatram . iti ÷abdacandrikà ..

#<karavãraþ>#, puü, (karaü vorayati . vãra + vikàntau + karma õyaõ .) khaógaþ . detyavi÷eùaþ . iti medinã .. ÷ma÷ànam . iti hemacandraþ .. brahmàvarte dç÷advatãnadãtãre candra÷ekhararàjapuram . iti kàlikàpuràõe 46 adhyàyaþ .. (parbatavi÷eùaþ . yathà, bhàgavate 5 . 16 . 28 .
     %<evamapareõa pavanapàriyàtrau dakùiõena kailàsa karavãrau pragàyatau ..>% nàgavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate 1 . 35 . 12 .
     %<karavãraþ puùpadaüùñro vilvako vilvapàõóaraþ ..>%) vçkùavi÷eùaþ . karavã iti bhàùà .. (yathà ràmàyaõe 3 . 17 . 10 .
     %<dàóimàn karavãràü÷ca a÷okàüstilakàüstathà ..>%) tatparyàyaþ . pratihàsaþ 2 ÷atapràsaþ 3 caõóàtaþ 4 hayamàrakaþ 5 . ityamaraþ . 2 . 4 . 76 .. pratãhàsaþ 6 . iti taññãkà .. a÷vaghnaþ 7 hayàriþ 8 a÷vamàrakaþ 9 ÷ãtakumbhaþ 10 turaïgàriþ 11 . iti ratnamàlà .. a÷vahà 12 vãraþ 13 hayamàraþ 14 hayaghnaþ 15 ÷atakundaþ 16 a÷varodhakaþ 17 vãrakaþ 18 kundaþ 19 ÷akundaþ 20 ÷vetapuùpakaþ 21 a÷vàntakaþ 22 nakharàhvaþ 23 a÷vanà÷anaþ 24 sthalakumudaþ 25 divyapuùpaþ 26 haripriyaþ 27 gaurãpuùpaþ 28 siddhapuùpaþ 29 . asya guõàþ . kañutvam . tãkùõatvam . kuùñhakaõóåtinà÷itvam . vraõàrtiviùavisphoñaka÷amanatvam . a÷vamçtipradatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (÷vetaraktabhedena yathà --
     %<karavãraþ ÷vetapuùpaþ ÷ãtakumbho'÷vamàrakaþ .
     dvitãyo raktapuùpa÷ca caõóàto laguóastathà ..
     karavãradvayaü tiktaü kaùàyaü kañuka¤ca tat .
     vraõalàghavakçnnetrakopakuùñhavraõàpaham .
     vãryoùõaü krimikaõóåghnaü bhakùitaü viùavanmatam ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. nàgavi÷eùaþ . iti bhàratam ..)

#<karavãrakaþ>#, puü, (karavãra iva kàyati prakà÷ate . kai + kaþ . karaü vãrayatãti . kara + vãra vikràntau + õvul .) arjunavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. khaógaþ . iti ÷abdamàlà .. (karavãra eva svàrthe kan .) karavãraþ . viùabhedaþ . sa tu karavãrasya målam . iti hemacandraþ ..

#<karavãrakandasaüj¤aþ>#, puü, (karavãrakandasaüj¤ayà saüj¤à yasya . karavãrakanda iti saüj¤à yasya và .) tailakandaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<karavãrabhujà>#, strã, (karavãrasya bhuja iva ÷àkhàvat bhujaþ ÷àkhà'syàþ .) àóhakãvçkùaþ . . iti ràjanirghaõñaþ .. arahara iti bhàùà ..

#<karavãrã>#, strã, (kirati kùipati ràkùasàsuràdãn iti . ké + ac . karaþ tàdç÷aþ vãraþ puttro yasyàþ . yadvà kaü sukhaü ràti dadàtãti ka + rà + kaþ . sukhapradaþ vãraputtro yasyàþ .) aditiþ . ÷reùñhagavã . puttravatã . iti medinã ..

#<kara÷àkhà>#, strã, (karasya ÷àkhà iva .) aïgulau . ityamaraþ . 2 . 6 . 81 .. tàsàü parimàõaü yathà . %<aùñhabhistairbhavet jyaiùñhaü madhyamaü saptabhiryavaiþ . kanyasaü ùaóbhiruddiùñhamaïgulaü munisattama .. mànantu pàr÷vena . ùaóyavàþ pàr÷vasammitàþ . iti kàtyàyanadar÷anàt>% . iti tithyàditattvam .. tatparyàyaþ . agruvaþ 1 alvyaþ 2 kùipaþ 3 vri÷aþ 4 ÷aryàþ 5 ra÷anàþ 6 dhãtayaþ 7 atharyaþ 8 vipaþ 9 kakùyàþ 10 avanayaþ 11 haritaþ 12 svasàraþ 13 jàmayaþ 14 sanàbhayaþ 15 yoktràõi 16 yojanàni 17 dhuraþ 18 ÷àkhàþ 19 abhã÷avaþ 20 dãdhitayaþ 21 gabhastayaþ 22 . iti dvàviü÷atiraïgulinàmàni . iti vedanighaõñau 2 adhyàyaþ ..

#<kara÷ãkaraþ>#, puü, (karàt kari÷uõóàt niþsçtaþ ÷ãkaraþ . karasya gaja÷uõóasya ÷ãkaro và .) hasti÷uõóanirgatajalakaõà . tatparyàyaþ . vamathuþ 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 37 .. (yathà raghuþ . 7 . 48 .
     %<udyantamagniü ÷amayàmbabhåvurgajà vivignàþ kara÷ãkareõa ..>%)

#<kara÷åkaþ>#, puü, (karasya ÷åkaþ såkùmàgra iva såcyagra iva và .) nakhaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<karahàñaþ>#, puü, (kareõa kiraõena såryasyeti yàvat hàñyate dãpyate iti . hañ + õic + karmaõyaõ .) padmamålam . madanavçkùaþ . iti medinã .. mahàpiõóãtaruþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<karahàñakaþ>#, puü, (karahàña eva iti svàrthekan . karaü hàñayatoti õvul và .) madanavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 52 .. hastãyasvarõe klã ..

#<karàmardaþ>#, puü, (karaü àmçdgàtãti . kara + à + mçd + aõ .) karamardavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. karamcà iti bhàùà ..

#<karàmbukaþ>#, puü, (kãryate kùipyate . ké + karmaõi ap . karaü ambu yasmàt kap .) kçùõapàkaphalavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà bharatadhçtavàcaspati÷ca .. pàõi àmalà iti bhàùà ..

#<karàmlakaþ>#, puü, (kãryate iti karaü kãryamàõaü amlaü yataþ . amla + kap .) karamardakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<karàyikà>#, strã, (karàviva àcarati uóóãnàdikàle karavallambamànatvàttathàttvam . kara + àcàre kyaï . tato + lvul + ñàp ca .) balàkàpakùã . kùudravakaþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<karàroñaþ>#, puü, (kare àroñate dãpyate . à + ruñ + ac .) aïgurãyakam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<karàlaü>#, klã, (karàya cakùurogàdinà÷àya alati paryàpnotãti . al + ac .) kçùõakuñherakaþ . iti medinã .. kàla tulasã iti bhàùà ..

#<karàlaþ>#, puü, (karaü àlàti gçhnàti . à + là + kaþ . karàya kùepàya alati paryàpnoti và .) sarjarasayuktatailam . iti medinã .. garjanatela iti bhàùà .. taile ghçte và pakvavesavàraþ . iti pàkaràje÷varaþ .. (kvacit klãve'pi dç÷yate . yathà,
     %<taptasnehe pacet pårbaü vesavàrakasaüj¤akam .
     pàkapràpitasaurabhyaü karàlaü sådakairmatam ..>% gandharvabhedaþ .. yathà, mahàbhàrate . 1 . 123 . 54 .
     %<saddhà vçhaddhà vçhakaþ karàla÷ca mahàmanàþ ..>%)

#<karàlaþ>#, tri, (karàya kùepàya bhayapradar÷anàya alati yaryàpnoti .) danturaþ . deüto iti bhàùà .. (yathà,
     %<karàla vadanàü ghoràü muktake÷ãü caturbhujàü .>% iti càmuõóàdhyànam ..) tuïgaþ . ucu iti bhàùà .. bhãùaõaþ . iti medinã .. bhayànaka iti yàvat .. (yathà, raghuþ . 12 . 98 .
     %<tadvyomni ÷atadhà bhinnaü dadç÷e dãptimanmukham .
     vapurmahoragasyeva karàlaphaõamaõóalam ..>%)

#<karàlakaþ>#, puü, (karàla eva svàrthe kan . karàlavat kàyati và .) kçùõatulasã . iti ratnamàlà .. karàla÷abdàrtha÷càtra ..

#<karàlatripuñà>#, strã, (karàlàni trãõi puñàni yasyàþ .) laïkàdhànyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<karàlà>#, strã, (karàlanàmnà nàma yasyàþ .) ÷àrivà . anantamåla iti khyàtà . iti ratnamàlà .. (÷àrivà÷abde asyà guõà vyàkhyeyàþ ..)

#<karàlikaþ>#, puü, (karàõàü karasadç÷a÷àkhànàü àliþ ÷reõiryatra . kap .) vçkùaþ . iti hemacandraþ ..

#<karàlã>#, strã, (karàla + gauràditvàt ïãù .) agneþ saptajihvàntargatajihvàvi÷eùaþ . iti jañàdharaþ .. (yathà muõóakopaniùadi . 1 . 2 . 4 .
     %<kàlã karàlã ca manojavà ca sulohità yà ca sudhåmravarõà .
     sphuliïginã vi÷varåpã ca devã lelàyamànà iti sapta jihvàþ ..>%)

#<karikaõàvallã>#, strã, (karikaõàyà iva vallã .) cavikàvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ . cai iti bhàùà .. (cavikà÷abde'syà vi÷eùo j¤eyaþ ..)

#<karikusumbhaþ>#, puü, (karãti nàgake÷araþtvadvat kusumbhaþ .) nàgake÷aracårõakam . iti hàràvalã ..

#<karigarjitaü>#, klã, (kariõaþ garjitaü garjanaü . kari + garja + bhàve ktaþ .) hastigarjanam . tatparyàyaþ . vçühitam 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 107 ..

#<karijaþ>#, puü, (kariõo jàyate iti . kari + jan + kartari óaþ .) hasti÷i÷uþ . iti ÷abdamàlà ..

#<kariõã>#, strà (karin + striyàü ïãp .) hastinã . tatpayyàyaþ . dhenukà 2 va÷à 3 . ityamaraþ . 2 . 8 . 36 .. kareõåþ 4 kareõuþ 5 kareõukà 6 reõukà 7 vàsità 8 vàsà 9 hastinã 10 . iti ÷abdaratnàvalã .. kañambharà 11 puùkariõã 12 kacà 13 gaõikà 14 gajayoùit 15 . iti jañàdharaþ .. padminã 16 ityamarañãkà .. (yathà bhàgavate . 4 . 9 . 53 .
     %<àropya kariõãü hçùñaþ ståyamàno'vi÷atpuram ..>%)

#<karidàrakaþ>#, puü, (kariõaü dçõàti hinasti dàrayatãtyarthaþ . dég vidàre + õvul .) siühaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<karipatraü>#, klã, (kariõaþ karõavat patraü yasya .) tàlã÷apatram . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<karipippalã>#, strã, (karisaüj¤ayà saüj¤à yasyàþ pippalyàþ sà . karinàmikà pippalã .) gajapippalã . ityamaraþ . 2 . 4 . 97 ..

#<karipotaþ>#, puü, (kariõaþ potaþ ÷i÷uþ .) kari÷àvakaþ . iti halàyudhaþ . 2 . 69 ..

#<karibandhaþ>#, puü, (karã badhyate rudhyate'tra . yadvà kariõaü hastinaü badhnàti atra . bandha + adhikaraõe gha¤ .) hastibandhanastambhaþ . tatparyàyaþ . pràrabdhiþ 2 . iti hàràvalã ..

#<karimàcalaþ>#, puü, (maca ÷àñhyadambhayo ritidhàtoþ bhàve gha¤ . kariõi hastivadhaviùaye màcaü ÷àñhyaü làti gçhnàtãti . là + kaþ .) siühaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<karimukhaþ>#, puü, (kariõo mukhamiva mukhaü yasya .) gaõe÷aþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kariraþ>#, puü, klã, (ké + iran .) karàraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

@<[Page 2,034a]>@
#<kari÷àvakaþ>#, puü, (kariõaþ ÷àvakaþ ÷i÷uþ .) hasti÷i÷uþ . tatparyàyaþ . kalabhaþ 2 . karabha ityapi pàñhaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 35 .. karipotaþ 3 . iti halàyudhaþ .. karijaþ 4 . iti ÷abdamàlà .. vikkaþ 5 . dhikkaþ 6 . yathà, ÷abdaratnàvalã ..
     %<yàvat pa¤càbdametasmin karabhaþ kalabho'pi ca .
     vikkadhikkau tathà strã tu karabhã kalabhãtyapi ..>%

#<karã>#, [n] puü, (karaþ ÷uõóaþ asyàstãti iniþ .) hastã . ityamaraþ . 2 . 8 . 34 .. (yathà bhàgavate . 8 . 2 . 22 .
     %<sa gharmataptaþ karibhiþ kareõubhirvçto madacyutkalabhairanudrutaþ ..>%)

#<karãraþ>#, puü klã, (kirati vikùipati svadehajàvaraõàdãniti . %<ké÷épé kañipañi ÷auñibhya ãran .>% uõàü . 4 . 30 . iti ãran .) vaü÷àïkuraþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 173 .. vàü÷era koüóà iti bhàùà .. (yathà, màghe 4 . 14 .
     %<ratnaiþ punaryatra rucà rucaüsvàmàninyire vaü÷akarãranãlaiþ ..>% %<vaü÷a÷abdasyàmlànatàhetoralånatàyàþ pratipatyarthatvàdapaunaruktyam .. ataevaikàrthapadamaprayojyamityuktvà karikalabhakarõàvataüsàdiùu pratipattivi÷eùakareùu na doùa ityàha vàmanaþ>% .. iti taññãkàyàü mallinàtha ..) asya guõàþ . ÷leùmanà÷itvam . kaùàyatvam . dàhajanakatva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. (yathàha vàbhañaþ .
     %<karãramàdhmànakaraü kaùàyasvàdutiktakam ..>%
     %<veõoþ karãràþ kaphalà madhurà rasapàkataþ .
     vidàhino vàtakaràþ sa kaùàyà viråkùaõàþ ..>% iti su÷rutaþ ..)

#<karãraþ>#, puü, (kãryate kùipyate jalamatra %<ké÷épékañãti>% ãran . uõàü . 4 . 30 .) ghañaþ . iti medinã .. (kãryate dåre nikùipyate dårataþ tyajyate kaõñakàdibhayàditi yàvat .) marubhåmija uùñrapriyaþ kaõñakivçkùaþ . karãla iti bhàùà ! tatparyàyaþ . krakaraþ 2 granthilaþ 3 . ityamaraþ . 2 . 4 . 77 .. krakacaþ 4 . iti taññãkà .. niùpatrikà 5 kariraþ 6 gåóhapatraþ 7 karakaþ 8 tãkùõakaõñakaþ 9 . asya guõàþ . (yathà bhàvaprakà÷e .
     %<karãraþ kañukastiktaþ svedyuùõo bhedanaþ smçtaþ .
     durnàmakaphavàtàmagara÷othavraõapraõut ..>%) àdhmànakàritvam . kaùàyatvam . kañutvam . uùõatvam . ati÷ayakaphakàritvam . ÷vàsànilàrocakasarva÷ålavicchardikharjåvraõadoùanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<karãrà>#, strã, (karira + %<ajàdyataùñàp>% . 4 . 1 . 4 . iti ñàp .) cãrikà . jhiüjhi pokà iti bhàùà .. hastidantamålam . ityuõàdikoùaþ ..

#<karãrikà>#, strã, (karãramivàkçtirastyasyàþ . karãra + ñan + ñàp ca .) hastidantamålam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<karãrã>#, strã, (ké + ãran + gauràditvàt ïãù .) cãrikà . hastidantamålam . iti medinã ..

#<karãùaþ>#, puü, klã, (kãryate vikùipyate iti . %<kétébhyàmãùan>% . uõàü 4 . 26 . iti ké + ãùan .) ÷uùkagomayam . ityamaraþ . 2 . 9 . 51 .. ghåüñe iti bhàùà . tatparyàyaþ . gogranthiþ 2 chagaõaþ 3 . iti hemacandraþ .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 100 . 7 .
     %<dadar÷a ca vane tasmin mahataþ sa¤cayàn kçtàn .
     mçgàõàü mahiùãõà¤ca karãùaiþ ÷ãtakàraõàt ..>%)

#<karãùàgniþ>#, puü, (karãùe karãùasthito và agniþ .) ÷uùkagomayavahniþ . ghåüñera àguna iti bhàùà . tatparyàyaþ . chàgaõaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<karuõaþ>#, puü, (karoti manaþ ànukålyàya . kç + %<kç vçdàribhya unan>% . uõàü . 3 . 53 . iti unan .) vçkùavi÷eùaþ . karuõà levura gàcha iti bhàùà . tatphalaguõaþ . kaphavàyvàmamedonà÷itvam . pittaprakopakatva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. buddhabhedaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. ÷çïgàràdyaùñarasàntargatatçtãyarasaþ . ityamaraþ . 1 . 7 . 17 .. tasya lakùaõàdi . iùñanà÷àdaniùñàpteþ karuõàkhyo raso bhavet . dhãraiþ kapotavarõo'yaü kathito yamadaivataþ .. ÷oko'tra sthàyibhàvaþ syàcchocyamàlambanaü matam . tasya dàhàdikàvasthà bhaveduddãpanaü punaþ .. anubhàvà daivanindà bhåpàtakranditàdayaþ . vaivarõocchvàsani÷vàsastambhapralapanàni ca .. nirvedamohàpasmàravyàdhiglànismçti÷ramàþ . viùàdajaóatonmàdacintàdyà vyabhicàriõaþ .. ÷ocyaü vinaùñabandhuprabhçti . yathà ràghavavilàse . vipine kva jañànibandhanaü tava cedaü kva manoharaü vapuþ . anayorghañanà vidheþ sphuñaü nanu khaógena ÷irãùakartanam ..
     atra ràmavanavàsajanita÷okàrtasya da÷arathasya daivanindà . evaü bandhuviyogavittanà÷àdàvapi udàhàryam .. paripoùastu mahàbhàrate strãparbaõi boddhavyaþ . iti sàhityadarpaõe 3 . 199 .. (sarvajãveùu dayàvàn . yathà bhàgavate . 3 . 27 . 8 .
     %<yadçcchayopalanabdhe santuùño mitabhug muniþ .
     vivikta÷araõaþ ÷ànto maitraþ karuõa àtmavàn ..>%)

#<karuõamallã>#, strã, (karuõà karuõàyà arhà mallã .) navamallikà . iti ÷abdacandrikà ..

#<karuõavipralambhaþ>#, puü, (karuõayukto vipralambhaþ .) pårbaràgàdicaturbhedavipralambha÷çïgàramadhye vipralambhavi÷eùaþ . asya lakùaõam . yathà sàhityadarpaõe 3 paricchede 193 .
     %<yånorekatarasmin gatavati lokàntaraü punarlabhye .
     vimanàyate yadaikastadà bhavet karuõavipralambhàkhyaþ ..>% yathà, kàdambaryàm . %<puõóarãkamahà÷vetàvçttànte punaralabhye ÷arãràntare và labhye karuõàkhya eva rasaþ .. ki¤càtràkà÷asarasvatãbhàùànantarameva ÷çïgàraþ . saïgamapratyà÷àyàü raterudbhàvàt prathamastu karuõa evatyabhiyuktà manyante yaccàtra saïgamapratyà÷ànantaramapi bhavato vipralambha÷çïgàrasya pravàsàkhyo bheda eveti kecidàhuþ tadanye maraõaråpavi÷eùasambhavàttadbhinnamapi manyante ..>%

#<karuõà>#, strã, (%<kçvçdàribhya unan>% .. uõàü . 3 . 53 . iti kç + unan . ñàp ca .) paraduþkhahànãcchà . tatparyàyaþ . kàruõyam 2 ghçõà 3 kçpà 4 dayà 5 anukampà 6 . anukro÷aþ 7 . ityamaraþ . 1 . 7 . 1 .. ÷åkaþ 8 . iti hehacandraþ (yathà raghuþ 8 . 67 .
     %<karuõàvimukhena mçtyunà haratà tvàü vada kiü na me hçtam ..>% gaïgànàmavi÷eùaþ . yathà kà÷ãkhaõóe 29 . 43 .
     %<kåñasthà karuõà kàntà kårmayànà kalàvatã ..>% karuõà dayàsvaråpà . iti taññãkà ..)

#<karuõàparaþ>#, tri, (karuõà parà yasya karuõàyàü paraþ anuràgã và .) dayàparaþ . tatparyàyaþ . dayàluþ 2 kçpàluþ 3 sårataþ 4 . iti hemacandraþ ..

#<karuõã>#, strã, (kç + unan + ïãp .) puùpavçkùavi÷eùaþ . kakarakhiruõi iti kokaõe prasiddhà . tatparyàyaþ . grãùmapuùpã 2 raktapuùpã 3 càriõã 4 ràjapriyà 5 ràjapuùpã 6 såkùmà 7 brahmacàriõã 8 . asyà guõàþ . kañutvam . tiktatvam . uùõatvam . kaphamàrutàdhmànaviùavicchardijantårdhva÷vàsanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kareñaþ>#, puü, (kare karàïgulãùu añati utpadyate iti añ + ac aluksamàsaþ .) nakhaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kareñavyà>#, strã, (kare añaü añanaü vyayatãti . vye + óaþ tataùñàp .) dhanacchåpakùã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kareñuþ>#, puü, (ke jale vàyau và reñatãti . reñç bhàùaõayàcanayoþ + mçgaùvàditvàt kuþ .) pakùivi÷eùaþ . karakañiyà iti bhàùà . tatparyàyaþ . karkareñuþ 2 . ityamaraþ . 2 . 5 . 19 .. karañuþ 3 karkaràñukaþ 4 . iti hemacandraþ ..

#<kareõuþ>#, puü, (%<kçhçbhyàmenuþ>% . uõàü . 2 . 1 . iti kç + enuþ . ke mastake reõuþ pàü÷uryasya và . mastake ÷uõóàkçùñadhålãnikùepaõàt tathàtvam .) hastã . ityamaraþ . 3 . 3 . 52 .. (yathà màghe 12 . 5 .
     %<utkùiptagàtraþ sma vióambayannabhaþ samutpatiùyantamagendramuccakaiþ .
     àku¤citaprohaniråpitakramaü kareõuràrohayate niùàdinam ..>%) karõikàravçkùaþ . iti vi÷vaþ ..

#<kareõuþ>#, strã, (kç + enuþ .) hastinã . ityamaraþ . 3 . 3 . 52 .. (yathà ràmàyaõe 2 . 40 . 29 .
     %<÷u÷ruve càgrataþ strãõàü rudatãnàü mahàsvanaþ .
     yathà nàdaþ kareõånàü baddhe mahati ku¤jare ..>% asyà dugdhaguõà yathoktàþ su÷rute .
     %<hastinyàþ [dugdhaü] madhuraü vçùyaü kaùàyànurasaü guru .
     snigdhaü sthairyakaraü ÷ãtaü cakùuùyaü balavardhanam ..>%)

#<kareõubhåþ>#, puü, (kareõau kareõuviùaye bhavati hasti÷àstrapravartanàya prabhavatãtyarthaþ . bhå + kvip .) pàlakàpyamuniþ . iti hemacandraþ ..

@<[Page 2,035a]>@
#<kareõusutaþ>#, puü, (kareõu÷àstrakaraõàya utpannaþ sutaþ .) munivi÷eùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (kareõoþ sutaþ . iti vyutpattyà karabhaþ ..)

#<kareõåþ>#, puü, strã, (kç + enåþ .) hastã . hastinã . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<karendukaþ>#, puü, (kareõa ra÷minà dãptyà iti yàvat induriva kàyati ÷obhate . kai + kaþ .) bhåtçõam . iti ràjanirghaõñaþ .. (bhåtçõa÷abde'sya guõàdayo j¤eyàþ ..)

#<karevaraþ>#, puü, (kãryate kùipyate pàùàõaþ kapibhiriti yàvat karaþ tasmin vriyate utpadyate .) turaùkaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷ilàrasa iti bhàùà ..

#<karoñaü>#, klã, (kaü vàyuü antarvàyum . roñate pratihanti ke mastake roñate dãpyate và . ruñ + ac .) ÷iro'sthi . iti bharato dviråpakoùa÷ca ..

#<karoñiþ>#, strã, (kena vàyunà antarvàyunà ruñhyate pratihanyate . ke ÷irasi roñate dãpyate ÷obhate và . ruñ + in .) ÷iro'sthi . ityamaraþ . 2 . 6 . 69 .. màtàra khuli iti bhàùà ..

#<karoñã>#, strã, (karoña + gauràditvàt ïãù .) ÷iro'sthi . iti bharato dviråpakoùa÷ca ..

#<karka>#, hàse . sautradhàturayam . iti kavikalpadrumaþ .. (mvàü--paraü--akaü--señ .) karka÷aþ . iti durgàdàsaþ ..

#<karkaþ>#, puü, (karoti àdiùñaü pàlayati %<kçdàdhàràrcikalibhyaþ kaþ>% . uõàü 3 . 40 . iti kaþ . bahulavacanànna kakàrasyet saüj¤à .) ÷uklà÷vaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 46 .. kulãraþ . darpaõaþ . (kriyate'sau) ghañaþ . karkañarà÷iþ . (kçõoti hinasti) agniþ . itihemacandraþ ÷abdaratnàvalã ca .. karkañavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<karkacirbhiñã>#, strã, (karkavat karkaråpà cirbhiñã và . karkavarõà và cirbhiñã .) cirbhiñà . karkañãbhedaþ . iti ràjanirdhaõñaþ ..

#<karkañaþ>#, puü, (karka + añan pratyayaþ .) vçkùavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . karkaþ 2 kùudradhàtrã 3 kùudràmalakasaüj¤aþ 4 karkaphalam 5 .. * .. jalajantuvi÷eùaþ . kàükaóà iti bhàùà . tatparyàyaþ . karkañakaþ 2 kulãraþ 3 kulãrakaþ 4 sadaü÷akaþ 5 païkavàsaþ 6 tiryaggàmã 7 . (yathàha àryà÷aptatã . 322 .
     %<ayamudgçhãtavaói÷aþ karkaña iva markañaþ purataþ ..>%) asya guõàþ . sçùñaviõmåtratvam . bhagnasandhàtçtvam . vàyupittanà÷itvacca .. kçùõakarkañaguõàþ . balakàritvam . ãùaduùõatvam . anilàpahatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. pakùivi÷eùaþ . iti medinã karakañiyà iti bhàùà .. padmakandaþ . tumbã . iti jañàdharaþ .. * .. meùàdidvàda÷arà÷yantargatacaturtharà÷iþ . sa tu punarvasu÷eùa pàdena saha puùyà÷leùàbhyàü bhavati . asya devatà kulãràkçtiþ . sa tu pçùñhodayaþ . ÷vetavarõaþ . kaphaprakçtiþ . snigdhaþ . jalacaraþ . vipravarõaþ . uttaradiksvàmã . bahustrãsaïgaþ . bahusantàna÷ca . atra jàtasya phalam . kapañamanastvaü mçdubhàùitvaü mantritvaü apravàsitvaü açõitva¤ca . iti jyotiùam .. * .. janmakàlãnacandrà÷ritaitadrà÷iphalam .
     %<÷rutakalàmalanirmalavçttayaþ sukç÷agandhajalà÷ayakelayaþ .
     kila naràstu kulãragate vidhau vasumataþ sumato'rthilabdhayaþ ..>% iti koùñhãpradãpaþ .. ø .. tasyodaye tannàmakalagnaü bhavati . tasya gaõitapràptaparimàõaü yathà . da÷avyaïgulàdhikapa¤càïgulaprabhe kalikàtàkhyade÷e vartamànonaviü÷àyanàü÷a catvàriü÷adadhikapa¤cadaõóàþ . iti jyotiùam .. tatra jàtaphalam .
     %<karkilagne samutpanno bhogã sarvajanapriyaþ ..
     miùñànnapànabhogã ca jàyate svajanapriyaþ ..>% iti koùñhãpradãpaþ .. (nàgavi÷eùaþ . yathà puràõam .
     %<ananto vàsukãþ padmo mahàpadmastu takùakaþ .
     kulãraþ karkañaþ ÷aïkha÷càùñau nàgàþ prakãrtitàþ ..>%)

#<karkañakaþ>#, puü, (karkaña eva svàrthe kan .) kulãraþ .. ityamaraþ . 1 . 10 . 21 .. (yathàha su÷rutaþ .
     %<kçùõakarkañakasteùàü balyaþ koùõo'nilàpahaþ .
     ÷uklaþ sandhànakçt sçùña-vinmåtro'nilapittahà ..>%)

#<karkaña÷çïgikà>#, strã, (karkañatulyaü ÷çïgaü asyàþ karkaña ÷çïgyeva svàrthe kan tataùñàpi itvam .) karkaña÷çïgãvçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..
     (%<nãlotpalaü mçõàla¤ca yaùñã karkaña÷çïgikà .
     gokùãrai÷ca dvitãye ca pãtvà ÷àmyati vedanà ..>% iti indrajàle garbha÷ràvacikitsà ..)

#<karkaña÷çïgã>#, strã, (karkañasya ÷çïgamiva daü÷akamivetyarthaþ ÷çïgamagrabhàgo yasyàþ .) vçkùavi÷eùaþ . kàükaóà÷iïgã iti bhàùà . tatparyàyaþ . karkañàkhyà 2 mahàghoùà 3 ÷çïgã 4 kulãra÷çïgã 5 cakràïgã 6 kuliïgã 7 kàsanà÷inã 8 . iti ratnamàlà .. ghoùà 9 vanamårdhajà 10 cakrà 11 ÷ikharã 12 karkañàïgà 13 karkañã 14 viùàõikà 15 kaulãrà 16 candràspadà 17 balàïgà 18 . asyà guõà . tiktatvam . gurutvam . uùõatvam . vàyuhikkàtisàrakàsa÷vàsapittàsranà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<karkañàkhyà>#, strã (karkañasyàkhyaiva àkhyà'syàþ .) karkaña÷çïgãvçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<karkañàhvaþ>#, puü, (karkañaü àhvayate spardhate kaõñakamayatvàt . à + hve + kaþ . karkaña iti nàmnà àhåyate và .) vilvavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<karkañàhvà>#, strã, (karkañàhva + ñàp .) karkaña÷çïgãvçkùaþ . iti vaidyakam ..

#<karkañiþ># strã, (karaü kañati pràpnoti . kañaþ + %<sarvadhàtubhya in>% . uõàü 4 . 117 . iti in . karkaü pariõàme ÷uklatàü añati gacchati và karka + añ + in . ÷akandhvàdivat alope sàdhuþ .) karkañã . iti ÷abdaratnàvalã . kàükuóa iti bhàùà ..

#<karkañinã>#, strã, (karkañàkàraþ astyasyàþ . karkaña + in tato ïãp .) dàruharidrà . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 2,035c]>@
#<karkañã>#, strã, (karkaü kaõñakaü añati gacchati . karka + añ + in . ÷akandhvàditvàtsàdhuþ tato ïãù . karaü kañati và kañeþ in tato ïãù .) ÷àlmaliphalam . iti medinã .. sarpaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. devadàlãlatà . karkaña÷çïgãvçkùaþ . ervàruþ . vaóakàükuó iti bhàùà . ghoñikàvçkùaþ . phalalatàvi÷eùaþ . kàükuó iti bhàùà .. tatparyàyaþ . kañudalã 2 chardàpanikà 3 pãnasà 4 måtraphalà 5 trapuùà 6 hastiparõã 7 loma÷akàõóà 8 måtralà 9 bahukandà 10 . iti ràjanirghaõñaþ .. karkañàkùaþ 11 ÷àntanuþ 12 . iti ratnamàlà .. cirbhañã 13 vàlukã 14 ervàruþ 15 trapuùã 16 . iti hemacandraþ .. asyà guõàþ . madhuratvam . ÷ãtatvam . tiktàyàstu raktapittanà÷itvam . kaphadoùakàritva¤ca . pakvàyàstu måtrarodhàrtinà÷itvam . iti ràjanirghaõñaþ .. (tathà ca bhàvaprakà÷e .
     %<karkañã ÷ãtalà råkùà gràhiõã madhurà guruþ .
     rucyà pittaharà sàmà pakvà tçùõàgnipittakçt .>% asyàþ pàkaprakàrastu . tvagvãjarahità prauóhà gulikàkàrakhaõóità . talità sughçte tapte karkaño và'valehità .. vipàõóukhaõóaü ghçtadugdhasàrdhaü vibhàvitaü ballaja÷arkaràbhyàü . kçtailavàsa¤ca kaduùõametat pratikùaõaü rocanamàtanoti ..)

#<karkañuþ>#, puü, (karka nipàtanàt sàdhuþ . karkaña + mçgaùvàditvàt kuþ và .) kareñupakùã . iti ÷abdaratnàvalã .. karakañiyà iti bhàùà ..

#<karkandhuþ>#, puü strã, (karkaü kaõñakaü dadhàtãti . dhà + nipàtanàt kuþ num ca .) kolivçkùaþ . ityamarañãkàyàü svàmã .. (vadarãphalam . asya paryàyaguõà yathà, bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe 1 mabhàge ..
     %<puüsi striyà¤ca karkandhurvadarã kolamityapi .
     phenilaü kubalaü ghoñà sauvãraü vadaraü mahat .
     ajapriyà kuhà kolã viùamobhayakaõñakà ..>% tatra vadaravi÷eùàõàü lakùaõàni guõà÷ca .
     %<pacyamànaü sumadhuraü sauvãraü vadaraü mahat .
     sauvãraü vadaraü ÷ãtaü bhedanaü guru÷ãtalam ..
     vçühaõaü pittadàhàsrakùayatçùõànivàraõam .
     sauvãraü laghu sampakvaü madhuraü kolasucyate ..
     kolantu vadaraü gràhi rucyasuùõa¤ca vàtalam .
     kaphapittakara¤càpi guru sàrakamãritam ..
     karkandhuþ kùudravadaraü kathitaü pårbasåribhiþ .
     amlaü syàt kùudravadaraü kaùàyaü madhuraü manàk ..
     snigdhaü guru ca tikta¤ca vàtapittàpahaü smçtam .
     ÷uùkaü bhedyagnikçtsarvaü laghutçùõàklamàsrajit ..>% kvacit klãve'pi dç÷yate yathà,
     %<karkandhukolavadaramàmaü pittakaphàvaham .
     pakvaü pittànilaharaü snigdhaü saümadhuraü saram ..
     puràtanaü tçñ÷amanaü ÷ramaghnaü dãpanaü laghu .
     sauvãraü vadaraü snigdhaü madhuraü vàtapittajit ..>% iti su÷rute såtrasthàne . 46 adhyàye ..)

@<[Page 2,036a]>@
#<karkandhåþ>#, puü strã, (karkaü kaõñakaü dadhàtãti . dhà +
     %<andå dçnphå jambå kambåkaphalåkarkandhådidhiùu .>% uõàü--1 . 95 . iti kåþ nipàtanàt sàdhuþ .) vadarãvçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 36 .. (yathà bhàgavate . 3 . 31 . 2 .
     %<kalanaü tvekaràtreõa pa¤caràtreõa budbudam .
     da÷àhena tu karkandhåþ pe÷yaõóaü và tataþ param ..>% karkandhu÷abde'syà vivaraõaü j¤eyam ..)

#<karkaraü>#, tri, (karka + aran .) kañhinam . iti medinã ..

#<karkaraü>#, klã, (karkaü cårõajanakatvena hàsyavat ÷uklatàpràkà÷yaü ràtãti . karka + rà + kaþ .) cårõajanakakùudrapàùàõakhaõóam . tatparyàyaþ . cårõakhaõóam 2 . iti hàràvalã . kàükara ghuñiü ityàdi bhàùà ..
     (%<kinnovarkarakarkaraiþ priya÷atairàkramya vikrãyate ..>% iti amaru÷atake 7 ..)

#<karkaraþ>#, puü, (karkaü hàsaü prativimbaprakà÷aü ràti . rà + kaþ . karka + aran và .) darpaõaþ . iti medinã .. (nàgabhedaþ . iti bhàrate 1 . 35 . 16 ..)

#<karkaràïgaþ>#, puü, (karkaratulyaü aïgaü yasya .) kàlakaõñhapakùã . iti ÷abdamàlà ..

#<karkaràñuþ>#, puü, (karkaü hàsaü rañati prakañayatãva . raña + kuþ . ku¤ và . õijantàt kurvà .) kañàkùaþ . iti jañàdharaþ ..

#<karkaràñukaþ>#, puü, (karkaü kañhinaü karka÷amityarthaþ rañati rautãti raña + uka¤ .) karkareñupakùã . iti ÷abdaratnàvalã . karakañiyà iti bhàùà ..

#<karkaràndhukaþ>#, puü, (karkaraþ kañhoraþ andhuþ . atyantàndhakàratayà durdar÷atvàt . saüj¤àyàü kan .) andhakåpaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<karkaràlaþ>#, puü, klã, (karkaraþ råkùatayà kañhinopi alati paryàpnoti . ala + ac .) cårõakuntalaþ . iti hemacandraþ ..

#<karkarã>#, strã, (karkaü hàsaü hàsyaprakà÷avat nirmalamalilaü ràtãti . rà + kaþ + gauràditvàt ïãù .) khalpavàridhànikà . jhàrã iti bhàùà . tatparyàyaþ . àluþ 2 galantikà 3 . ityamaraþ . 2 . 9 . 31 .. aluþ 4 àruþ 5 . iti taññãkà ..

#<karkarãkà>#, strã, (karkarã + svàrthe kan hrasvo na .) karkarã . ityuõàdikoùaþ ..

#<karkareñaü>#, klã, (karkaü karka iti÷abdaü galehastamàdhàya dårãkuru ityàkàraü reñate yatra . reñ + adhikaraõe gha¤ .) galehastàdhànam . galàñipi iti bhàùà . tatparyàyaþ . ardhacandram 2 aïgulitoraõam 3 . iti hàràvalã ..

#<karkareñuþ>#, puü, (karkaü karketi÷abdaü và reñate bhàùate rauti ityarthaþ . reñ bhàùaõe yàcane ca + mçgaùvà ditvàt sàdhuþ .) kareñupakùã . ityamaraþ . 2 . 5 . 19 . karakañiyà iti bhàùà ..

#<karka÷aþ>#, puü, (karka÷abdàt matvarthe lomàditvàt ÷aþ .) kàmpilyavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 146 . guüóà rocanã iti bhàùà .. (vyavahàro'sya yathà, carake vimàne 8 adhyàye .. %<karkoóhakavàrtàkukarka÷akàkamàcãkàravallãtyàdiùu>% ..) kàsamardaþ . ikùuþ . (kçõoti hinasti ÷atruü kç¤ hiüsàyàü + anyebhyã'pãti vic . ka÷ati ka÷÷abde iti pacàdyackarcàsau ka÷a÷ceti . kare ka÷ati và .) khaógaþ .. iti hemacandraþ ..

#<karka÷aþ>#, tri, (karkàt lomàditvàt ÷aþ . tataþ pràgvat kç¤àdidhàtorniùpàditàrthe ca .) sàhasikaþ . kañhoraþ . (yathà bhàgavate . 3 . 17 . 11 .
     %<kharà÷ca karka÷aiþ kùattaþ khurairghnanto dharàtalam ..>%) amasçõaþ . (yathà raghau . 3 . 45 .
     %<hareþ kumàro'pi kumàravikramaþ suradvipàsphàlanakarka÷àïgulau ..>%) duùpar÷aþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 216 .. kråraþ . nirdayaþ . iti medinã .. (yathà ràmàyaõe . 5 . 49 . 5 .
     %<tasya tadvacanaü ÷rutvà ràkùasàþ kopakarka÷àþ ..>%) kçpaõaþ . iti vi÷vaþ ..

#<karka÷acchadaþ>#, puü, (karka÷aþ chadaþ patraü yasya .) pañolaþ . iti ÷abdamàlà .. ÷àkoñavçkùaþ . ÷eoóà iti bhàùà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<karka÷acchadà>#, strã, (karka÷aþ amasçõa÷chado yasyàþ .) ko÷àtakã . jhiïgàþ iti bhàùà . dagdhàvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (jhiïgàke'syà vivaraõaü j¤àtavyam ..)

#<karka÷adalaþ>#, puü, (karka÷aü dalaü patraü asya .) pañolaþ . iti ratnamàlà ..

#<karka÷adalà>#, strã, (karka÷aüdalaü yasyàþ .) dagdhàvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ko÷àtakã . jhiïgà iti bhàùà ..

#<karka÷avàkyaü>#, klã, (karka÷aü ca tat vàkya¤ceti .) niùñhuravacanam . paruùà vàk . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<karka÷à>#, strã, (karkabdàt lomàditvàt ÷aþ tataþ ñàp ca .) vç÷cikàlãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<karka÷ikà>#, strã, (karka÷a + saüj¤àyàü kan tataùñàp ata itvam .) vanakoliþ . iti ratnamàlà ..

#<karkasàraü>#, klã, (karkaþ karka÷aþ kañhino và saktukàdiþ sàro yatra .) karambhakam . dadhisaktuþ . iti hàràvalã ..

#<karkàruþ>#, puü, (karkaü hàsyavat ÷auklyaü çcchati pràpnotãti . karka + ç + bàhulakàt uõ .) kuùmàõóaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 155 .. (asya paryàyo guõà÷ca yathà --
     %<kuùmàõóã tu bhç÷aü laghvã karkàrurapi kãrtità .
     karkàrurgràhiõã ÷ãtà raktapittaharà guruþ ..
     pakvà tiktàgnijananã sakùàrà kaphavàtanut ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe 1 me bhàge .. ervàruyogenàsya guõabhedo'pi dç÷yate . tathàca su÷rute såtrasthàne 46 adhyàye .
     %<ervàrukaü sakarkàru sampakvaü kaphavàtakçt .
     sakùàraü madhuraü rucyaü dãpanaü nàtipittalam ..>%)

#<karkàrukaþ>#, puü, (karkaü hàsaü bhojane hitakàritvàt svàdutvàcca ànandaü arpayatãti . karka + ç + õic + uka¤ . karkaü hàsaü hitajanakatvàt àhlàdakaratvam çcchati và .) kàliïgavçkùaþ . iti hàràvalã .. (tatphalaguõà yathà, su÷rute såtrasthàne 46 adhyàye .
     %<trapuùairvàrukarkàruka÷ãrõavçntaprabhçtãni .
     guruviùñambhi÷ãtàni svàdåni kaphakçnti ca ..
     sçùñamåtrapurãùàõi sakùàramadhuràõi ca ..>%)

#<karkiþ>#, puü, (karka + in .) karkañarà÷iþ . iti jyotiùam ..

#<karketanaü>#, klã puü, (karke hàsyàdo tanotãti . karke + tan + ac . saptamyà aluk .) ratnavi÷eùaþ . tadutpattyàdi yathà, gàruóe 75 adhyàyaþ .. såta uvàca .
     %<vàyurnakhàn daityapatergçhãtvà cikùepa sampadya vaneùu hçùñaþ .
     tataþ prasåtaü pavanopapannaü karketanaü påjyatamaü pçthivyàm ..
     varõena tadrudhirasomamadhuprakà÷amàtàmrapãtadahanojjvalitaü vibhàti .
     nãlaü punaþ khalasitaü paruùaü vibhinnaü vyàdhyàdidoùakaraõena na tadvibhàti ..
     snigdhà vi÷uddhàþ samaràgiõa÷ca àpãtavarõà guravo vicitràþ .
     tràsavraõavyàdhivivarjità÷ca karketanàste paramàþ pavitràþ ..
     patreõa kà¤canamayena tu veùñayitvà haste gale'tha ghçtametadatiprakà÷am .
     rogapraõà÷anakaraü kalinà÷ana¤ca àyuùkaraü kulakara¤ca sukhaprada¤ca ..
     evaüvidhaü bahuguõaü maõimàvahanti karketanaü ÷ubhamalaü kçtaye narà ye .
     te påjità bahudhanà bahubàndhavà÷ca nityojjvalàþ pramudità api te bhavanti .
     eke'panahya vikçtàkulanãlabhàsaþ pramlànaràgalulitàþ kaluùà viråpàþ .
     tejo'tidãptikulapuùñivihãnavarõàþ karketanasya sadç÷aü vapurudvahanti ..
     karketanaü yadi parãkùitavarõaråpaü pratyagramàsvaradivàkarasuprakà÷am .
     tasyottamasya maõi÷àstravidà mahimnà tulyantumålyamuditaü tulitasya kàyyam ..>% haste gale'thadhçtametadatiprakà÷amityatra vaptaü yadà hutavahe bhavati prakà÷amiti pustakàntare pàñhaþ ..

#<karkoñaþ>#, puü, (karka + oñapratyayaþ .) nàgaràjavi÷eùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<karkoñakaþ># puü, (karkaü kaõñakamayatvàt kañhoraü añati pràpnoti tadråpatayà kàyati prakà÷ate . pçùodaràditvàt okàràde÷e sàdhuþ .) vilvavçkùaþ . (karkoña + saüj¤àyàü kan .) kadruputtranàgaràjavi÷eùaþ . iti medinã .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . àstãke . 35 . 5 .
     %<airàvatastakùaka÷ca karkoñakadhana¤jayau ..>%) ikùuþ . iti ràjanirghaõñaþ .. phalalatàvi÷eùaþ .. kàükarola iti bhàùà . tatparyàyaþ . kilàsaghnaþ 2 tiktapatraþ 3 sugandhakaþ 4 . iti hemacandraþ .. asya guõàþ . ÷ukrakaphapittanà÷itvam . rucikàritva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. (%<tadvat karkoñakaü proktam>% .. iti su÷rute . ÷åtre . 46 adhyàye .. vi÷eùa÷càsyairvàruka÷abde pradar÷itaþ ..)

#<karkoñakã>#, strã, (karkoñaka + gauràditvàt ïãù .) pãtaghoùà vçkùaþ . iti ratnamàlà .. (asyàþ paryàyamàha carakaþ kalpe 4 adhyàye .
     %<karkoñakã kañuphalà mahàjàlinireva ca .
     dhàmàrgavasya paryàyà ràjako÷àtakã yathà ..>% vi÷eùavivaraõa¤càsyà dhàmàrgava÷abde j¤àtavyam .. phalalatàvi÷eùaþ . kàükuóa iti bhàùà .. etadphalaguõapàkàdi uktaü vaidyake . yathà --
     %<karkoñakã phalaü kuùñhahçllàsàrucinà÷anam .
     ÷vàsakàsajvaràn hanti kañupàka¤ca dãpanam ..
     ãùadvibhinnamaricaiþ paripårõagarbhaü tailena randhitasusaindhavapàtayogam .
     vàhlãkayuktapayasà vihitàbhiùekaü karkoñakã phalamidaü rucikçttaruõyam ..>%)

#<karkoñikà>#, strã, (karkoña + svàrthe kan tata ùñàp ata itva¤ca .) karkoñakaþ . kàükarola iti bhàùà . tatparyàyaþ . kuùmàõóã 2 karkoñã 3 . tatphalam kàravellakatulyaguõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<karcarikà>#, strã, kaü sukhaü yathà tathà caryate upayujyate yadvà kaü jalaü curyate ÷ånyãkriyate'tra . ka + car + và cur + pçùodaràt rephàde÷e kanàdibhiþ sàdhuþ .) piùñakavi÷eùaþ . iti pàkaràje÷varaþ . kacurã iti bhàùà ..

#<karcåraü>#, klã, (karja + kharjåràditvàt åraþ . pçùodaràditvàt jakàrasya cakàre sàdhuþ .) karvuram . svarõam . kaccuramapipàñhaþ . ityamarañãkà ..

#<karcåraþ>#, puü, (karja + åraþ . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) vçkùavi÷eùaþ . kacåra iti bhàùà . tatparyàyaþ . dràvióaþ 2 kar÷yaþ 3 durlabhaþ 4 gandhamålakaþ 5 vedhamukhyaþ 6 gandhasàraþ 7 jañàlaþ 8 . asya guõàþ . kañutvam . tiktatvam . uùõatvam . kaphakàsagalagaõóàdidoùanà÷itvam . mukhavai÷adyajananatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà carake såtre 27 adhyàye .
     %<rocano dãpano hçdyaþ sugandhistvagvivarjitaþ .
     karcåraþ kaphavàtaghnaþ ÷vàsahikkàr÷asàü hitaþ ..>%)

#<karcårakaþ>#, puü, (karcåraü svarõamiva kàyati prakà÷ate . karcåra + kai + kaþ . karcåra + svàrthe kan và .) karvårakaþ . ityamarañãkàyàü svàmã . kàücà haluda iti bhàùà ..

#<karja># pãóe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü--paraü--sakaü-- señ .) karjati . iti durgàdàsaþ ..

#<karõ># ka bhidi . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacåràü--paraü--sakaü--señ .) karõayati karõàpayati . àïpårbo'yaü ÷ravaõe . devàkarõaya yena yena sahasà yatyat samàsàditamiti . upasargàttattadarthànàü dyotakà eva na tu vàcakàþ . kevaladhàtoranekàrthatve'va÷yavaktavye upasargapårbasyàpyanyàrtho dhàtoreva kalpyate làghavàt . kvacidupasargà dhàtvarthamevànuvartante . tathà ca .
     %<dhàtvarthaü bàdhate ka÷cit ka÷cittamanuvartate .
     tameva vi÷inaùñyanya upasargagatistridhà ..>% iti vimtaravçttiþ .. krameõodàharaõàni . àdatte gçhõàtãtyarthaþ . prasåyate'tra prasava eva dhàtvarthaþ . pra÷abdastamevàrthaü dyotayati . praõamati prakarùeõa namatãtyarthaþ . kecittu anarthako'nyaþ prayujyate . iti caturthacaraõaü pañhanti taccintyam . iti durgàdàsaþ ..

#<karõaþ>#, puü, (kãryate kùipyate . ÷abdo vàyunà yatra . kirati ÷abdagrahaõena manasi sukhaü kùipati dadàtãtyarthaþ . ké÷a vikùepe + %<kévçjésãti>% nan nicca . uõàü 3 . 10 . yadvà karõyate àkarõyate anena . karõa + karaõe ap .) ÷ravaõendriyam . kàõ iti bhàùà . tatparyàyaþ . ÷abdagrahaþ 2 ÷rotram 3 ÷rutiþ 4 ÷ravaõam 5 ÷ravaþ 6 . ityamaraþ . 2 . 6 . 94 .. ÷rautram 7 . iti taññãkà .. vacograhaþ 8 . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà raghaþ . 1 . 9 .
     %<tadguõaiþ karõamàgatya càpalàya pracoditaþ ..>%) karõastu ÷ravaõendriyasya golakaü sthànam . tatra ÷rotramindriyam . tattu karõa÷askulyavacchinnanabhobhàgaþ . tasya devatà dik . viùayaþ ÷abdaþ . iti ÷rãbhàgavatam .. yudhiùñhiràgrajaþ . sa tu kuntyàþ kanyàkàle såryaurasajàtaþ . etena kàõãna ityàkhyayàpi prasiddhaþ . asya janmàdivivaraõantu mahàbhàrate . 1 . 111 adhyàye draùñavyaü .. tatparyàyaþ . ràdheyaþ 2 vasuùeõaþ 3 arkanandanaþ 4 ghañotkacàntakaþ 5 càmpe÷aþ 6 såtaputtrakaþ 7 . iti trikàõóa÷eùaþ .. càmpàdhipaþ 8 aógaràñ 9 ràdhàsutaþ 10 arkatanayaþ 11 . iti hemacandraþ .. aïgàdhipaþ 12 . iti bhåriprayogaþ .. (yathà mahàbhàrate . 1 . sambhavaparbaõi 111 . 31 .
     %<pràïnàma tasya kathitaü vasuùeõa iti kùitau .
     karõo vaikartaõa÷caiva karmaõà tena so'bhavat ..>% ayaü hi dàtéõàmagragaõyaþ . asya kimapi nàdeyamàsãt . anyairabhedyaü sahajamapi svadehakavacaü ÷arãràt samutkçtya bràhmaõaråpadhàriõe yàcamànàya indràya dattavàn tathà upoùitaü dvijaråpadhàriõaü viùõuü svaputtramàüsena prãõayàmàsa . etadvivaraõantu jaiminibhàrate suùpaùñamastyeva . ayaü para÷uràma÷iùyã mahàvãryaþ bhàratayuddhe duryodhanapakùàvalambã àsãt . aùñhàda÷adivasavyàpte bhàratasaügràme bhãùmadevaþ senàpatipadamadhiruhya da÷àhaü yàvat yuddhamakarot . tataþ ÷ara÷ayyàü gate tasmin droõa÷caturdinàni ayudhyata . etasminneva samaye'yaü karõo'pi svasenàvalamàdàya pàõóavaiþ saha yuyudhe . tato gatajãvite droõe sainàpatyamadhiråóhosau divasadvayaü viyudhya kçùõasahàyenàrjunena nihata àsãt ..) suvarõàlivçkùaþ . iti medinã .. (dhçtaràùñra÷ataputtreùu ekaþ puttraþ . yathà mahàbhàrate 1 . 117 . 3 .
     %<durmarùaõo durmukha÷ca duùkarõaþ karõa eva ca .>% naukàyàþ kùepaõãvi÷eùaþ . (dàüóa iti bhàùà .. yathà ràmàyaõe 6 . 23 . 30 .
     %<hatapravãrà vidhvastà nirutsàhà nirudyamà .
     senà bhavati saügràme hatakarõeva naurjale ..>% karõaþ astyasya prà÷astyena . ar÷a àdyac . dãrghakarõe tri, yathà yajurvede . 2 . 4 . 40 .
     %<khaógo vai÷vadevaþ ÷vàkçùõà karõo gardabhaþ ..>%)

#<karõakaõóuþ>#, puü, (karõasya karõe và jàto kaõóuþ .) karõarogavi÷eùaþ . tasya nidànam . %<màrutaþ kaphasaüyuktaþ karõakaõóuü karoti ca>% . iti màdhavakaraþ ..
     (%<kaphena kaõóuþ pracitena karõayorbhç÷aü bhavet srotasi karõasaüj¤ite ..>% iti ÷u÷rute uttaratantre 20 adhyàye .. cikitsàsya yathà .
     %<vidhi÷ca kaphahçtsarvaþ karõakaõóumapohati ..>% iti tatraivottaratantre 21 adhyàye ..)

#<karõakãñã>#, strã, (karõesthitaþ karõasya bhedakaþ kùudraþ kãñã kãñavi÷eùaþ . yadvà karõayati bhinatti tàdç÷ã kãñã . karõa + ac . svalpaþ kãñaþ kãñã svalpàrthe ïãù tataþ karmadhàrayaþ .) kãñavi÷eùaþ . kàõakoñàrãkerõai ityàdi bhàùà . tatparyàyaþ . karõajalaukà 2 ÷atapadã 3 . itihemacandraþ .. citràïgã 4 . iti ràjanirghaõñaþ .. pçthikà 5 karõadundubhiþ 6 . iti ÷abdamàlà ..

#<karõakùveóaþ>#, puü, (karõasya karõe jàtaþ kùeóo và .) karõarogavi÷eùaþ . (tasya lakùaõam .
     %<vàyuþ pittàdibhiryukto veõughoùopamaü svanam .
     karoti karõayoþ kùveóaü karõakùveóaþ sa ucyate ..>% iti màdhavakaraþ .. karõaroga÷abde'syàpi vistçtasanidànacikitsitàdikaü j¤eyam ..)

#<karõagåthaü>#, klã, (karõasya karõe sthitaü karõajàtaü và gåthaü malam .) karõamalam . iti hàràvalã . kàõera khali iti bhàùà ..

#<karõagåthakaþ>#, puü, (karõagåtha + saüj¤àyàü kan . karõagåthamiva kàyati và . kai + kaþ .) karõarogavi÷eùaþ . tasya nidànam . yathàha màdhavakaraþ .
     %<pittoùma÷oùitaþ ÷leùmà jàyate karõagåthakaþ ..>%
     (%<vi÷oùite ÷leùmaõi pittatejasà nçõàü bhavet srotasi karõagåthakaþ ..>% iti su÷rute uttaratantre 20 adhyàye .. cikitsàsya vaidyakacakrapàõisaügrahe .. yathà,
     %<kledayitvà tu tailena svedena pravilàpya ca .
     ÷odhayet karõagåthantu bhiùak samyak ÷alàkayà ..>%)

#<karõajalåkà>#, stã, (karõasya karõevà jalåkà iva .) karõakãñã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<karõajalaukà>#, strã, (karõe jalaukeva .) ÷atapadã . ityamaraþ . 2 . 5 . 13 ..

#<karõajalaukàþ>#, [s] strã, (karõe jalaukà iva .) karõajalaukà . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<karõajàhaü>#, klã, (karõasya målam . %<tasya pàkamåle>% 5 . 2 . 24 ityàdinà jàhac .) karõamålam . iti vyàkaraõam ..

#<karõajit>#, puü, (karõaü jitavàn . karõa + ji + kvip bhåte vartamàne ca iti bhåte kvip tugàgama÷ca .) arjunaþ . iti hemacandraþ ..

#<karõadarpaõaþ>#, puü, (karõe darpaõa iva .) tàóaïkanàmakarõabhåùaõam . iti trikàõóa÷eùaþ . kàõataókà iti bhàùà ..

#<karõadundubhiþ>#, strã, (karõe karõàbhyantare pravi÷ya dhvanijanakatayà dundubhiriva .) karõakãñã . iti ÷abdamàlà ..

#<karõadhàraþ>#, puü, (karõaü dharati dhàrayati và . karõa + dhç + %<karmaõyaõ>% 3 . 2 . 1 . iti aõ õyantàdac và .) nàvikaþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 12 .. kàõóàri màji ityàdi bhàùà .. (yathà hitopade÷e . 3 . 4 .
     %<yadi na syànnarapatiþ samyaïnetà tataþ prajà .
     akarõadhàrà jaladhau viplaveteha nauriva ..>%)

#<karõapàlã>#, strã, (karõaü pàlayati svãyaujjvalyena atãva ÷obhàü sampàdayatãti . karõa + pàla + %<karmaõyaõ>% . 3 . 2 . 1 . iti aõ . gauràditvàt ïãù .) karõàndåþ . iti hàràvalã . kàõbàlà iti bhàùà ..

#<karõapi÷àcã>#, strã, (karõaü svaråpaü pinaùñãti . karõa + pi÷ + kvip . karõapiñ aj¤ànaü tadàcayati nà÷ayati svaråpadar÷anena . tataþ à + ci + õic ac ïãù ca .) devãvi÷eùaþ . tanmantràdi yaduktaü tantràntare .
     %<karõàsyekùaõalohito vakagato'nanta÷cikàro vadàtãtànàgata÷abdayuktabhuvane÷ã vahnijàyànvità .
     tàràdyo manureùa lakùajapato vyàsena saüsevitaþ sàrvaj¤aülabhate'cireõa niyataüpai÷àcikã bhaktitaþ ..>% asyàrthaþ . karõaþ svaråpaþ . àsye àdau ãkùaõaü ikàraþ . tatyukto lohitaþ pakàraþ . vakaþ ÷akàraþ . sa anantayukta àkàrayuktaþ . ci svaråpam . vadàtãtànàgataü svaråpam . tato hrãü svàhà . etena oü karõapi÷àci vadàtãtànàgataü hrãü svàhà .. * .. mantràntaram .
     %<kaha yugmaü kàlike ca gçhõa yugmaü tathaiva ca .
     piõóaü pi÷àci svàheti nçpàrõaþ kathitaþ priye ..>% kaha kaha kàlike gçhõa gçhõa piõóaü pi÷àci svàhà .. * .. dhyànaü yathà .
     %<kçùõàü raktavilocanàü trinayanàü kharba¤ca lambodarãü bandhåkàruõajihvikàü varavaràbhãyukkaràmunmukhãm .
     dhåmràrcirjañãlàü kapàlavilasatpàõidvayàü ca¤calàü sarvaj¤àü ÷avahçtkçtàdhivasatoü pai÷àcikoü tàü numaþ ..>% atha påjà .
     %<ni÷àyàmardharàtrau ca hçdi nyasya pi÷àcikãm .
     dagdhamãnaü baliü dattvà ràtrau saüpåjya saüjapet ..>% om karõapi÷àci dagdhamãnabaliü gçhõa gçhõa mama siddhiü kuru kuru svàheti dagdhamãnaü baliü dadyàt .
     %<raktacandanabandhåkajavàpuùpàdika¤ca yat .
     amçtaü kuru deve÷i svàheti prokùayejjalaiþ ..>%
     pårbàhõe ki¤cijjaptvà madhyàhne ekabhaktaü niràmiùaü bhuktvà ràtràvapi tat saükhyaü japet . anyat ki¤cinna bhoktavyaü tàmbålàdikaü vinà . japasya da÷àü÷aü tarpaõam . om karõapi÷àcãü tarpayàmi hrãü svàhà . evaü krameõa lakùamekaü pura÷caraõaü kçtvà da÷àü÷aü homayet . tadabhàve da÷àü÷aü tarpaõaü kçtvà varaü pràrthayet . målaü raktacandanena likhitvà yantropari iùñadevatàü påjayet .. * ..
     atha siddhilakùaõamucyate . gaganehåükàràdi÷ravaõadãrghàgni÷ikhàråpasandar÷anàt siddhirbhaviùyatãti j¤àtvà tathàvidhamàcaret .. * ..
     mantràntaram . %<praõavaü màyà karõapi÷àci me karõe kathaya håü phañ svàhà>% . iti pradãpatailaü pàdayordattvà ràtrau lakùaü japet . tataþ sarvaj¤o bhavati . nàsyàþ påjà dhyànam .. * .. tathà tàraü kàmavãjaü jayàdevã svàhà . asyà api çùyàdinyàsàderabhàvaþ . pårbaü lakùaü japtvà gçhagodhikàü nipàtya tadupari jayàdevãü yathà÷akti sampåjya tàvat japet yàvat sà jãvati . tataþ sidhyati . siddhistu mànasàdipra÷ne kçte sà àyàti tatastasyàþ pçùñhe sarvaü bhåtabhaviùyadàdikaü pa÷yati . iti kçùõànaündakçtatantrasàraþ ..

#<karõapuùpaþ>#, puü, (karõavat karõàkçti puùpaü yasya . yadvà karõabhåùaõàrhaü puùpaü yasya .) morañalatà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<karõapåþ>#, [r] strã, (karõasya såryaurasajàtasya kuntyàþ prathamaputtrasya påþ puram .) karõaràjapuram . tatparyàyaþ . campà 2 màlinã 3 lomapàdapåþ 4 . iti hemacandraþ ..

#<karõapåraþ>#, puü, (karõaü pårayati alaükarotãti . karõa + pår + upapadekarmaõyaõ iti aõ .) ÷irãùavçkùaþ . nãlotpalam . avataüsaþ . iti medinã .. (yathà, amaru÷atake 1 .
     %<jyàkçùñibaddhakhañakàmukhapàõipçùñhapreïkhannakhàü÷ucayasambalito'mbikàyàþ .
     tvàü pàtu ma¤jaritapallavakarõapåralobhabhramadbhramaravibhramabhçtkañàkùaþ ..>%) a÷okavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<karõapårakaþ>#, puü, (karõaü pårayati avataüsayati . karõa + påra + õvul . yadvà karõapåra svàrthe kan . ÷irãùa vçkùaþ . nãlotpalam . a÷okavçkùaþ . eteùàü sarvaireva kusumaiþ kàminãnàü karõàbharaõaü syàt ato'sya tathàtvam .) kadambavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (kadamba÷abde'sya vivaraõaü j¤àtavyam ..)

#<karõapratinàhaþ>#, puü, (karõe jàtaþ pratinàhaþ rogavi÷eùaþ .) karõarogavi÷eùaþ . tasya sampràptiråpe .
     %<sakarõagåtho dravatàü yadà gato vilàyito ghràõamukhaü prapadyate .
     tadà sa karõapratinàhasaüj¤ito bhaved vikàraþ ÷iraso'rdhabhedakçt ..>% iti màdhavakaraþ .. (asya cikitsà yathà --
     %<atha karõapratãnàhe snehasvedau prayojayet .
     tato virikta÷irasaþ kriyàü pràptàü samàcaret ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe karõarogàdhikàraþ ..)

#<karõaphalaþ>#, puü, (karõaþ phalamiva yasya .) matsyavi÷eùaþ . kàõali màc iti bhàùà .. asya guõaþ . ajãrõaroga÷leùmakàritvam . iti ràjavallabhaþ ..

#<karõamalaü>#, klã, (karõasya malaü gåtham .) karõajamalam . tatparyàyaþ . karõagåtham 2 . iti hàràvalã ..

#<karõamukuraþ>#, puü, (karõe mukruraþ darpaõa iva .) tàóaïkanàmakarõabhåùaõam . iti bhåriprayogaþ ..

#<karõamoñã>#, strã, (karõaü karõopalakùitarogavi÷eùaü mãñayati nà÷ayatãti . yadvà karõaü ÷arãrabhedirogavi÷eùaü mãñayatãti . karõa + muñ + in và ïãp .) càmuõóàdevã . iti hemacandraþ ..

#<karõarogaþ>#, puü, (karõasya karõegataþ karõe jàto và rogaþ .) ÷ravaõavyàdhiþ . yathà . atha karõarogàdhikàraþ . tatra karõarogàõàü nàmàni saïkhyà¤càha .
     %<karõa÷ålaü praõàda÷ca bàdhiryaü kùveóa eva ca .
     karnasràvaþ karõakaõóåþ karõagåthastathaiva ca ..
     pratinàho jantukarõo vidradhirvividhastathà .
     karõapàkaþ påtikarõastathaivàr÷a÷caturvidham ..
     tathàrvudaü saptavidhaü ÷opha÷càpi caturvidhaþ .
     ete karõagatà rogà aùñàviü÷atirãritàþ .. * ..>% teùu karõa÷ålasya saüpràptipårbakaü lakùaõamàha .
     %<samãraõaþ ÷rotragato'nyathà caran samantataþ ÷ålamatãva karõayoþ .
     karoti doùai÷ca yathàsvamàvçtaþ sa karõa÷ålaþ kathito duràcaraþ ..>%
     anyathàcaran pratilomaü caran . doùaiþ pittakapharaktaiþ . raktasyàpi rujàdikartçtvena doùasàmyàt doùatvameva . yathàsvaü yathàtmãyanidànaü kupitaiþ athavà yathàsvamiti ÷ålavi÷eùaõam . duràcaraþ durupacaraþ mårchàdyupadravayogàt .. * .. karõa÷ålasyàsàdhyatàü càha .
     %<mårchà dàho jvaraþ kà÷aþ klamo'tha vamathustathà .
     upadravàþ karõa÷åle bhavantyete mariùyataþ .. * ..>% karõanàdasya lakùaõamàha ..
     %<karõasrotaþsthite vàte ÷çõoti vividhàn svanàn .
     bherãmçdaïga÷aïkhànàü karõanàdaþ sa ucyate .. * ..>% bàdhiryalakùaõamàha .
     %<yadà ÷abdavaho vàyuþ srotasàvçtya tiùñhati .
     ÷uddha÷leùmànvito vàpi bàdhiryaü tena jàyate .. * ..>% asàdhyabàdhiryamàha .
     %<bàdhiryaü bàlavçddhotthaü cirottha¤ca vivarjayet .. * ..>% kùveóamàha .
     %<vàyuþpittàdibhiryukto veõughoùasamasvanam .
     karoti karõayoþ kùveóaü karõakùveóaþ sa ucyate ..>% kùveóa÷abdàrthaü vyanakti . veõughoùasamasvanamiti . yata uktam . kùveóanaü veõughoùavaditi . nanu karõanàdakarõakùveóayoþ ko bhedaþ . ucyate . karõanàdaþ kevalena vàtena janyate tatra nànà÷abdàü÷ca ÷çõoti . karõakùveóastu pittàdiyuktena vàtena janyate tatra niyamena veõughoùamiva ÷çõotãti bhedaþ .. * .. karõasràvamàha .
     %<÷iro'bhighàtàdathavà nimajjato jalaprapàkàdathavàpi vidradheþ .
     sravedvipåyaü ÷ravaõo'nilàditaþ sa karõasaüsràva iti prakãrtitaþ ..>% påyamityupalakùaõaü jalaü rasa¤ca sràvayet .. ÷ravaõa÷abdaþ puüliïgo'pyasti .. * .. karõakaõóåmàha .
     %<màrutaþ kaphasaüyuktaþ karõe kaõóåü karoti hi .. * ..>% karõagåthamàha .
     %<pittoùma÷oùitaþ ÷leùmà kurute karõagåthakam ..>% karõe gåthaü yasmàt sa karõagåthavyàdhiþ .. * .. pratinàhamàha .
     %<sa karõagåtho dravatàü yadà gato vilàpito ghràõamukhaü prapadyate .
     tadà sa karõapratinàhasaüj¤ito bhavedvikàraþ ÷iraso'rdhabhedakçt ..>% ghràõa¤ca mukha¤ca ekatvaü dvande . ÷iraso'rdhabhedakçt ardhàvabhedakàkhya÷irorogakçt .. * .. kçmikarõamàha .
     %<yadà tu mårchatyathavàtra jantavaþ sçjatyapatyànyathavàpi makùikàþ .
     tada¤janatvàt ÷ravaõo nirudhyate bhiùagbhiràdyaiþ kçmikarõako gadaþ ..>% tada¤jaõatvàt kçmilakùaõatvàt .. ÷ravaõe kçmikarõako gado nirudhyata ityanvayaþ .. * .. pataïgàdiùu karõapraviùñeùu lakùaõamàha .
     %<pataïgàþ ÷atapadya÷ca karõa÷rotraü pravi÷ya hi .
     aratiü vyàkulatva¤ca bhç÷aü kurvanti vedanàm ..
     karõo nistudyate tasya tathà pharapharàyate .
     koñe carati ruk tãvrà nisyande mandavedanà ..>% nisyande ni÷cale .. * .. dvividhakarõavidradhimàha .
     %<kùatàbhighàtaprabhavastu vidradhirbhavettathà doùakçto'karaþ punaþ .
     saraktapãtàruõamasramàsravet pratodadhåmàyanadàhacoùavàn ..>% kùataprabhavoghàtaprabhava÷ca tayorathàgantujatvàdaikyam .. asraü àsràvamityarthaþ .. * .. karõapàkamàha .
     %<karõapàkastu pittena kothavikledakçdbhavet .>% kothaþ påtibhàvaþ . kleda àrdratà .. * .. påtikarõamàha .
     %<karõavidradhipàkàdvà sakarõo vàripåraõàt .
     påyaü sravati yat påtiü sa j¤eyaþ påtikarõakaþ .. * ..>% karõasràvàdbhedàrthamàha . påtanti niyamena påti yathà syàdevaü sravati .. * .. karõagatànàü ÷othàrvudàr÷asàü lakùaõànyàha .
     %<karõa÷othàrvudàr÷àüsi jànãyàduktalakùaõaiþ ..>% kaõa÷othà÷ca catvàro vàtapittakapharaktajàþ . evamar÷o'pi caturvidham . anyeùàü ÷othànàmar÷asà¤càtràsambhava àdhàraprabhàvàt .. arvudaü saptavidham . vàtapittakapharaktamàüsamedaþsiràjam .. ete karõarogà aùñàviü÷atiþ su÷rutoktà uktàþ .. * .. idànãü carakoktakarõarogacatuùñayaü vàtapittakaphasannipàtakçtamàha . tatra vàtajamàha .
     %<nàdo'tiruk karõatale tu ÷othaþ sràvastanu÷càsravaõa¤ca vàtàt .. * ..>% pittajamàha .
     %<÷othaþ saràgo daraõaü vidàhaþ sapåtipãtasravaõa¤ca pittàt .. * ..>% kaphajamàha .
     %<vaisrutya kaõóåsthira÷otha÷uklasnigdhastvatisvalparujaþ kaphàcca ..>% vaisrutyaü anyathà sràvaõam .. * .. tridoùajamàha .
     %<sarvàõi råpàõi ca sannipàtàt sràva÷ca tatràdhikadoùavarõaþ .. * ..>% karõapàlyàþ sakarõàvayavatvàt tadvikàramapyatraivàha . tatra sanidànaü paripoñakalakùaõamàha ..
     %<saukumàryàt cirotsçùñe sahasaivàtivardhite .
     karõa÷otho bhavet pàlyàü sarujaþ paripoñavàn ..
     kçùõàruõànibhaþ stabdhaþ savàtàt paripoñakaþ .. * ..>% utpàtamàha .
     %<gurvàbharaõasaüyogàt tàóanàt gharùaõàdapi .
     ÷othaþ pàlyàü bhavet sràvo dàhapàkarujànvitaþ ..
     rakte và raktapittàbhyàmutpàtaþ sa gadaþ smçtaþ .. * ..>% unmanthakamàha .
     %<karõaü balàdvardhayataþ pàlyàü vàyuþ prakupyati .
     kaphaü saügçhya kurute ÷othastabdhamavedanam ..
     unmanthakaþ sakaõóåko vikàraþ kaphavàtajaþ .>% avedanaü ãùadvedanam .. * .. duþkhavardhanamàha .
     %<saüvardhyamàne durviddhe kaõóådàharujànvitaþ .
     ÷otho bhavati pàka÷ca tridoùo duþkhavardhanaþ ..>% saüvardhyamàne durviddhe karõa iti ÷eùaþ .. * .. parilehinamàha .
     %<kaphàsçk kçmayaþ kruddhàþ sarùapàbhà visàriõaþ .
     kurvanti pióakàü pàlyàü kaõóådàhasamanvitàm ..
     kaphàsçkkçmisambhåtaþ sa visarpànvitastataþ .
     lihyàt sa÷askulãü pàlãü parilehã sa ca smçtaþ ..>% sa pãóakàtmakaþ parilehisaüj¤o gadaþ . lihyàt nirmàüsãkuryàt .. * .. atha karõarogàõàü cikitsà .
     %<karõa÷åle karõanàde bàdhirye kùveóa eva ca ..
     caturùvapi ca rogeùu sàmànyaü meùajaü smçtam .
     ÷çógavera¤ca madhu ca saindhavaü tailameva ca .
     kaduùõaü karõayordhàryametat syàdvedanàpaham .. 1 ..>%
     %<la÷unàrdraka÷igråõàü vàruõyà målakasya ca .
     kadalyàþ svarasaþ ÷reùñhaþ kaduùõaþ karõapåraõe ..>% vàruõã varuõaþ .. 2 ..
     %<arkàïkurànamlapiùñàn satailàn lavaõànvitàn .
     sannidadhyàt sudhàkàõóe korite mçtayàvçte ..
     puñapàkakramasvinnaü pãóayedàrasàgamàt .
     sukhoùõaü tadrasaü karõeprakùipecchåla÷àntaye .. 3 ..>%
     %<arkasya patraü pariõàmapãtamàjyena liptaü ÷ikhiyogataptam .
     àpãóya tasyàmbusukhoùõameva karõe niùiktaü harate'ti÷ålam .. 4 ..>%
     %<tãvra÷ålàture karõe sa÷abde kledavàhini .
     chàgamåtraü pra÷aüsanti koùõaü saindhavasaüyutam .. 5 ..
     tailaü ÷yoõàkamålena mande'gnau vidhinà ÷çtam .
     haredà÷u tridoùotthaü karõa÷ålaü prapåraõàt .. 6 ..
     hiïgusaindhava÷uõñhãbhistailaü sarùapasambhavam .
     vipakvaü harate'va÷yaü karõa÷ålaü prapåraõàt .. 7 ..
     karõa÷åle karõanàde bàdhirye kùveóa eva ca .
     påraõaü kañutailena hitaü vàtaghnamauùadham .. 8 ..
     ÷ikharãkùàrajavàrà tatkçtakalkena sàdhitaü tailam .
     apaharati karõanàdaü bàdhirya¤càpi påraõataþ ..>% ÷ikharã apàmàrgaþ .. 9 ..
     %<gavàü måtreõa vilvàni piùñvà tailaü vipàcayet .
     sajala¤ca sadugdha¤ca tadbàdhiryaharaü param ..>% kùãramàtraü gràhyam . vilvatailam .. 10 ..
     %<karõasràve påtikarõe tathaiva kçmikarõake .
     sàmànyaü karma kurvãta yogàn vai÷eùikànapi .. 11 ..
     svarjikàcårõasaüyuktavãjapårarasaü kùipet .
     karõasràvarujà dàhàstena na÷yantyasaü÷ayam .. 12 ..
     àmrajambåprabàlànàü madhukasya vañasya ca .
     emistu sàdhitaü tailaü påtikarõagadaü haret .. 13 ..
     jàtãpatrarase tailaü vipakvaü påtikarõajit .. 14 ..
     sçùñaü rasà¤janaü nàryàþ kùãraükùaudreõa saüyutam .
     pra÷asyate cirotthe tat sasràve påtikarõake .. 15 ..
     kuùñhahiïguvacàdàru÷atàhvàvi÷vasaindhavaiþ .
     påtikarõàpahaü tailaü vastamåtreõa sàdhitam ..>% kuùñhàditailam .. 16 ..
     %<÷ambåkasya tu màüsena kañutailaü vipàcayet .
     tasya påraõamàtreõa karõanàóã pra÷àmyati ..>% ÷ambåkàdyaü tailam .. 17 ..
     %<cårõena gandhaka÷ilàrajanãbhavena muùñyaü÷akena kañutailapalàùñake tu .
     dhattårapatrarasatulyamidaü vipakvaü nàóãü jayeccirabhavàmapi karõajàtàm ..>% muùñiþ palam . ni÷à tailam .. 18 ..
     %<kçmikarõavinà÷àya kçmighnãü kàrayet kriyàm .
     vàrtàkudhåma÷ca hitaþ sàrùapasneha eva ca .. 19 ..
     påraõaü haritàlena gavyamåtrayutena ca .
     dhåpane karõadaurgandhe gugguluþ ÷reùñha ucyate .. 20 ..
     cikitsà karõa÷othànàü tathà karõàr÷asàmapi .
     karõàrvudànàü kurvãta ÷othàr÷o'rvudavadbhiùak .. * ..>% atha karõapàlãvikàràõàü cikitsà .
     %<pàlãsaü÷oùaõe kuryàt vàtakarõarujakriyàm .
     svedayetyatnatastà¤ca svinnàü saüvardhayettilaiþ .. 1 ..
     ÷atàvarãvàjigandhàpayasyairaõóavãjakaiþ .
     tailaü vipakvaü sakùãraü pàlãü saüvardhayet sukham ..>% payasyatra kùãrakàkolã . ÷atàvarãtailam .. 2 ..
     %<jãvanãyasya kalkena tailaü dugdhena pàcayet .
     cikitsettena tailena hatàsraü paripoñakam .. 3 ..
     ÷ãtalepairjalaukàbhirutpàtaü samupàcaret .. 4 ..
     halinãsurasàbhyà¤ca godhàkaïkavasànvitam .
     tailaü vipakvamabhyaïgàdunmanthaü nà÷ayeddhruvam .. 5 ..
     duþkhavardhanakaü siktvà jamvvàmravilvapatrajaiþ .
     kvàthaistailena susnigdhaü taccårõai÷càvadhånayet ..
     bahu÷o gomayaistaptaiþ sveditaü parilepitam .
     ghanasàraiþ samàlimpedajàmåtreõa kalkitaiþ .. 6 ..>% iti karõarogàdhikàraþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. * ..
     (%<prati÷yàyajalakrãóàkarõakaõóåyanairmarut .
     mithyàyogena ÷abdasya kupito'nyai÷ca kopanaiþ ..
     pràpya ÷rotra÷iràþ kuryàcchålaü srotasi vegavat .
     ardhàvabhedakaü stambhaü ÷i÷irànabhinandanam ..
     ciràcca pàkaü pakvantu lasikàmalpa÷aþ sravet .
     ÷rotraü ÷ånyamakasmàcca syàt sa¤càravicàravat ..
     ÷ålaü pittàt sadàhoùà ÷ãtecchà÷vayathuü jvaram .
     à÷upàkaü prapakva¤ca sa pãtalasikàsrutiþ ..
     sà lasãkàspç÷edyadyattattatpàkamupaiti ca .
     kaphàcchirohanugrãvà gauravaü mandatàrujaþ ..
     kaõóåþ ÷vayathuruùõecchà pàkàt ÷vetadhanàsrutiþ .
     karoti ÷ravaõe ÷ålamabhighàtàdidåùitam ..
     raktaü pittasamànàrti ki¤cidvàdhikalakùaõam .
     ÷ålaü samuditairdoùaiþ sa÷ophajvaratãvraruk ..
     paryàyàduùõa÷ãtecchaü jàyate ÷rutijàóyavat .
     pakvaü sitàsitàraktaghanapåya pravàhi ca ..
     ÷abdavàhi÷iràsaüsthe ÷çõoti pavane muhuþ .
     nàdànakasmàdvividhàn karõanàdaü vadanti tam ..
     ÷leùmaõànugato vàyurnàdo và samupekùetaþ .
     uccaiþ kçcchràcchrutiü kuryàdvadhiratvaü krameõa ca ..
     vàtena ÷oùitaþ ÷leùmà sroto limpettato bhavet .
     rumgauravaü pidhàna¤ca sapratãnàha saüj¤itaþ ..
     kaõóå÷ophau kaphàt ÷rotre sthirau tatsaüj¤ayà smçtau .
     kapho vidagdhaþ pittena sarujaü nãrujantvapi .
     ghanapåti bahukledaü kurute påtikarõakam .
     vàtàdidåùitaü ÷rotraü màüsàsçkkledajàü rujam ..
     khàdanto jantavaþ kuryustãvràü sakrimikarõakaþ .
     ÷rotrakaõóåyanàjjàte kùate syàt pårbalakùaõaþ ..
     vidradhiþ pårbavaccànyaþ ÷opho'r÷o'rvudamãritam .
     teùuruk påtikarõatvaü badhiratva¤ca bàdhate ..
     garbhe'nilàtsaïkucità ÷askulãkucikarõakaþ .
     eko nãruganeko và garbhe màüsàïkuraþ sthiraþ ..
     pippalã pippalãmànaþ sannipàtàdvidàrikà .
     savarõaþ sarujastabdhaþ ÷vayathuþ sa upekùitaþ ..
     kañutailanibhaü pakvaþ sravet kçcchreõa rohati .
     saïkocayati råóhà ca sà dhruvaü karõa÷askulã ..
     ÷iràsthaþ kurute vàyuþ pàlã÷oùaü tadàhvayam .
     kç÷à dçóhà ca tantrãvat pàlãvàtena tantrikà ..
     sukumàre cirotsargàt sahasaiva pravardhite .
     karõa ÷ophaþ sarukpàlyàmaruõaþ paripoñavàn ..
     paripoñaþ sapavanàdutpàtaþ pitta÷oõitàt .
     gurvàbharaõabhàràdyaiþ ÷yàvo rugdàha pàkavàn ..
     ÷vayathuþ sphoñapiñakà ràgoùàkledasaüyutaþ .
     pàlyàü ÷opho'nilakaphàt sarvato nirvyathaþsthiraþ ..
     stabdhaþ savarõaþ kaõóåmàn unmantho gallira÷ca saþ .
     durviddhe vardhite karõesakaõóådàhapàkaruk ..
     ÷vayathuþ sannipàtotthaþ sa nàmnà duþkhavardhanaþ .
     kaphàsçk krimijàþ såkùmàþ sakaõóåkledavedanàþ ..
     lehyàkhyàþ piñikàstàhi lihyuþ pàlãmupekùitàþ .
     pippalã sarvajaü ÷ålaü vidàrãkucikarõakaþ ..
     eùàmasàdhyà yàpyaikà tantrikànyàstu sàdhayet .
     pa¤caviü÷atirityuktàþ karõarogavibhàgataþ ..>% ityuttarasthàne saptada÷e'dhyàye vàbhañenoktam .. * .. asya cikitsà tenoktàùñàda÷e'dhyàye, yathà --
     %<karõa÷åle pavanaje pibedràtrau rasà÷itaþ .
     vàtaghnasàdhitaü sarpiþ karõaü svinna¤ca pårayet ..
     patràõàü pçthaga÷vatthavilvàrkairaõóajanmanàm .
     tailasindhåtthadigdhànàü svinnànàü puñapàkataþ ..
     rasaiþ kavoùõaistadvacca målakasyàralorapi .
     gaõe vàtahare'mleùu måtreùu ca vipàcitaþ ..
     mahàsneho drutaü hanti sutãvràmapi vedanàm .
     mahataþ pa¤camålasya kàùñhàt kùaumeõa veùñitàt ..
     tailasiktàt pradãptàgràt snehaþ sadyo rujàpahaþ .
     yojya÷caivaü bhadrakàùñhàt kuùñhàt kàùñhàcca sàralàt ..
     vàtabyàdhi prati÷yàya vihitaü hitamatra ca .
     varjayecchirasà snànaü ÷ãtàmbhaþpànamahnyapi ..
     pitta÷åle sitàyuktaü ghçtasnigdhaü virecayet .
     dràkùàyaùñi÷çtaü stanyaü ÷asyate karõapåraõam ..
     yaùñyanantà himo÷ãrakàkolãrodhrajãvakaiþ .
     mçõàlaviùama¤jiùñhàsàrivàbhi÷ca sàdhayet ..
     yaùñãmadhurasaprasthaü kùãradviprasthasaüyutam .
     tailasya kuóavaü nasyapåraõàbhya¤janairidam ..
     nihanti ÷åladàhoùàþ kevalaü kùaudrameva và .
     yaùñyàdibhi÷ca saghçtaiþ karõau dihyàt samantataþ ..
     vàmayet pippalãsiddhasarpiþ snigdhaü kaphodbhave .
     dhåmanàvanagaõóåùasvedàn kuryàt kaphàpahàn ..
     la÷unàrdraka÷igråõàü surulyà målakasya ca .
     kadalyàþ svarasaþ ÷reùñhaþ kaduùõaþ karõapåraõe ..
     arkàïkurànamlapiùñàüstailàktàüllavaõànvitàn .
     sannidhàya snuhãkàõóe korite tacchadàvçtàn ..
     svedayet puñapàkena sa rasaþ ÷ålajitparam .
     rasena vãjapårasya kapitthasya ca pårayet ..
     såktena pårayitvà và phenenànvavacårõayet .
     ajà'vimåtravaü÷atvak siddhaü taila¤ca påraõam ..
     siddhaü và sàrùapaü tailaü hiïgutumbarunàgaraiþ .
     raktajepittavat kàryaü ÷irà¤cà÷u vimokùayet ..
     pakve påyavahe karõe dhåmagaõóåùanàvanam .
     yu¤jyànnàóã vidhàna¤ca duùñavraõahara¤ca yat ..
     srotaþ pramçjya digdhantu dvau kàlau picuvartibhiþ .
     pårayeddhåpayitvà tu màkùikeõa prapårayet ..
     surasàdigaõakvàthaphàõitàktà¤ca yojayet .
     picuvartisusåkùmai÷ca taccårõairavacårõayet ..
     ÷ålakledagurutvànàü vidhireùanivartakaþ .
     priyaïga madhukàmbaùñhà dhàtakyutpalaparõibhiþ ..
     ma¤jiùñhalodhralàkùàbhiþ kapitthasya rasena ca .
     pacettailaü tadàsràvaü nigçhõàtyà÷u påraõàt ..
     nàdabàdhiryayoþ kuryàdvàta÷åloktamauùadham .
     ÷leùmànubandhe ÷leùmàõaü pràgjayedvamanàdibhiþ ..
     eraõóa÷igruvaruõamålakàt patraje rase .
     caturguõe pacettailaü kùãre càùñaguõonmite ..
     yaùñyàhvàkùãrakàkolãkalkayuktaü nihanti tat .
     nàdabàdhirya÷ålàni nàvanàbhyaïgapåraõaiþ ..
     pakvaü pratividhàhiïgumiùitvak svarjikoùaõaiþ .
     sasåktaiþ påraõàttailaü ruksràva÷rutinàdanut ..
     karõanàde hitaü talaü sarùapottha¤ca påraõe .
     ÷uùkamålakakhaõóànàü kùàro hiïgumahauùadham ..
     ÷atapuùpàvacàkuùñhadàru÷igrurasà¤janam .
     sauvarcalayavakùàrasvarjikaudbhidasaindhavam ..
     bhårjagranthivióaü mustà madhusåktaü caturguõam .
     màtuluïgarasastadvat kadalãsvarasa÷cataiþ ..
     pakvaü tailaü jayatyà÷u sukçcchrànapi påraõàt .
     kaõóåü kleda¤ca bàdhiryaü påtikarõa¤ca rukkrimãn ..
     kùàratailamidaü ÷reùñhaü mukhadantàmayeùu ca .
     atha suptàvivasyàtàü karõau raktaü harettataþ ..
     sa÷ophakledayormandasrutervamanamàcaret .
     bàdhiryaü varjayedbàlavçddhayo÷ciraja¤ca yat ..
     pratinàhe parikledya snehasvedairvi÷odhayet .
     karõa÷odhanakenànu karõau tailasya pårayet ..
     sasåktasaindhavamadhormàtuluïgarasasya và .
     ÷odhanàdråkùatotpattaughçtamaõóasya påraõam ..
     kramo'yaü malapårõe'pi karõe kaõóvàü kaphàpaham .
     nasyàditadvacchophe'pi kañåùõai÷càtra lepanam ..
     karõasràvoditaü kuryàt påtikçmiõakarõayoþ .
     påraõaü kañutailena vi÷eùàt kçmikarõake ..
     vamipårbàhitàkarõa vidradhauvidradhikriyà .
     pittotthakarõa÷åloktaü kartavyaü kùatavidradhau ..
     ar÷o'rbudeùu nàsàvadàmàkarõavidàrikà .
     karõavidradhivatsàdhyà yathà doùodayena ca ..
     pàlã÷oùe'nila÷rotra÷ålavannasya lepanam .
     sveda¤ca kuryàt svinnà¤ca pàlãmudvartayettilaiþ ..
     priyàlavãjayaùñyàhvahayagandhà yavànvitaiþ .
     tataþ puùñikaraiþ snehairabhyaïgaü nityamàcaret ..
     ÷atàvarã vàjigandhà payasyairaõóajãvakaiþ .
     tailaü vipakvaü sakùãraü pàlãnàü puùñikçtparam ..
     kalkena jãvanãyena tailaü payasi pàcitam .
     ànåpamàüsakvàthe ca pàlãpoùaõa vardhanam ..
     pàlãü chittvàtisaükùãõàü ÷eùàü sandhàya poùayet .
     yàpyaivaü tantrikàkhyàpi paripàñe'pyayaü vidhiþ ..
     utpàte ÷ãtalairlepo jalauko hçta÷oõite .
     jamvvàmrapallavabalàyaùñãrodhratilotpalaiþ ..
     sadhànyàmlaiþ sama¤jiùñhaiþ sakadambaiþ sasàrivaiþ .
     siddhamabhya¤janaü tailaü visarpoktaghçtàni ca ..
     unmanthe'bhya¤janaü tailaü godhàkarkavasànvitam .
     tàlapatrà÷vagandhàrkavàkåcãtilasaindhavaiþ ..
     surasàlàïgalãbhyà¤ca siddhaü tãkùõa¤ca nàvanam durviddhe'÷mantajamvvàmrapatrakvàthena secitam ..
     tailena pàlãü svabhyaktàü su÷lakùõairapi cårõayet .
     cårõairmadhukama¤jiùñhà prapuõóràhvani÷odbhavaiþ ..
     làkùàbióaïgasiddha¤ca tailamabhya¤jane hitam .
     svinnàü gomayajaiþ piõóairbahu÷aþ parilehikàm ..
     vióaïgasàrairàlimpedurabhrãmåtrakalkitaiþ .
     kauñajeïgudakàra¤javãja÷amyàkavalkalaiþ ..
     athavàmya¤jane tairvà kañutailaü vipàcayet .
     sanimbapatramaricamadanairlehikàvraõe ..
     cchinnantu karõaü ÷uddhasya bandhamàlocya yaugikam .
     ÷uddhàsraü làgayellagne sadya÷chinne vi÷odhanam ..
     atha grathitvà ke÷àntaü kçtvà chedanalekhanam .
     nive÷ya sandhiü suùamaü na nimnaü na samunnatam ..
     abhyajya madhusarpirbhyàü picuplotàvaguõñhitam .
     såtreõàgàóha÷ithilaü baddhvà cårõairavàkiran ..
     ÷oõitasthàpanairbraõyamàcàra¤càdi÷ettataþ .
     saptàhàdàmatailàktaü ÷anairapanayet picum ..
     suråóhaü jàtaromàõaü ÷liùñasandhisamasthiram .
     suvarùmàõaü suràga¤ca ÷anaiþ karõaü vivardhayet ..
     jala÷åkaþ svayaü guptà rajanyau vçhatãdvayam .
     a÷vagandhà balà hastipippalã gaurasarùapàþ ..
     målaü ko÷àtakà÷vaghnaråpikà saptaparõajam .
     chucchundarã kàlamçtà gçhaü madhukarãkçtam ..
     jantukà jalajanmà ca tathà ÷àvarakandakam .
     ebhiþ kalkaiþ kharaü pakvaü satailaü màhiùaü ghçtam ..
     hastya÷vamåtreõa parabhabhyaïgàt karõavardhanam .
     atha kuryàdvayasthasya chinnàü ÷uddhasya nàsikàm ..
     chindyànnàsàsamaü patraü tattulya¤ca kapolataþ .
     tvaïmàüsaü nàsikàsanne rakùaüstattanutàü nayet ..
     sãvyedgaõóaü tataþ såcyà sevinyà picuyuktayà .
     nàsàcchede ca likhite parivartyoparitvacam ..
     kapolabandhaü sandadhyàt sãvyennàsà¤ca yatnataþ .
     nàóãbhyàmutkùipedantaþ sukhocchvàsapravçttaye ..
     àmatailena siktvà tu pataïgamadhukà¤janaiþ .
     ÷oõitasthàpanai÷cànyaiþ su÷lakùõairavacårõayet ..
     tato madhughçtàbhyaktaü baddhvàcàrikamàdi÷et .
     j¤àtvàvasthàntaraü kuryàt sadyo vraõavidhintataþ ..
     chindyàdråóhe'dhikaü màüsaü nàsopànte ca carmavat .
     sãvyettata÷ca su÷lakùõaü hãnaü saüvardhayet punaþ ..
     nive÷ite yathànyàsaü sadya÷chede'pyayaü vidhiþ .
     nàóãyogàdvinauùñhasya nàsàsandhànavadvidhiþ ..>% iti vàbhañe uttarasthàne 18 adhyàyaþ .. * ..
     %<sàmànyaü karõarogeùu ghçtapànaü rasàyanam .
     avyàyàmo '÷iraþsnànaü brahmacaryamakatthanam ..
     karõa÷åle praõàde ca bàdhiryakùveóayorapi .
     caturõàmapi rogàõàü sàmànyaü bheùajaü viduþ ..
     snigdhaü vàtaharaiþ svedairnaraü snehavirecitam .
     nàróãsvedairupacaret piõóasvedaistathaiva ca ..
     vilvairaõóàrkavarùàbhådadhitthonmatta÷igrubhiþ .
     vastagandhà÷vagandhàbhyàü tarkàrãyavaveõubhiþ ..
     àranàlaþ ÷çtairebhirnàóãsvedaþ prayojitaþ .
     kaphavàtasamutthànaü karõa÷ålaü nirasyati ..
     mãnakukkuñalàvànàü màüsajaiþ payasàpi và .
     piõóaiþ sveda¤ca kurvãta karõa÷ålanivàraõam .
     a÷vatthapatrakhallaü và vidhàya bahupatrakam .
     talàktamastasampårõaü nidadhyàcchravaõopari ..
     yattailaü cyavate tasmàt khallàdaïgàrasàdhitàt .
     tatpràptaü ÷ravaõasnotaþ sadyo gçhõàti vedanàm ..
     kùaumaguggulvagurubhiþ saghçtairdhåpayecca tam .
     bhaktopari hitaü sarpirvastikarma ca påjitam ..
     niranno ni÷i tatmarpiþ pãtvopari payaþ pibet .
     mårdhavastiùu nasye ca mastiùke pariùecane ..
     ÷atapàkaü balàtailaü pra÷asta¤càpi bhojane .
     kaõñakàrãmajàkùãre paktvà kùãreõa tena ca ..
     vipacet kukkuñavasàü karõayostatprapåraõam .
     taõóulãyakamålàni phalamaïgoñhajantathà ..
     ahiüsràkendrakàmålaü saralaü devadàru ca .
     lasunaü ÷çïgavera¤ca tathà vaü÷àvalekhanam ..
     kalkaireùàü tathàmlai÷ca pacet snehaü caturvidham .
     vedanàyàþ pra÷àntyarthaü hitaü tatkarõapåraõam ..
     lasunàrdraka÷igrånàü muruïgyà målakasya ca .
     kadalyàþ svarasaþ ÷reùñhaþ kaduùõaþ karõapåraõe ..
     ÷çïgaverarasaþ kùaudraü saindhavaü tailameva ca .
     kaduùõaü karõayordeyametadvà vedanàpaham ..
     vaü÷àvalekhasaüyukte måtre càjàvike bhiùak .
     sarpiþ pacettena karõaü pårayet karõa÷ålinaþ ..
     mahataþ pa¤camålasya kàõóamaùñàda÷àïgulam .
     kùaumeõàveùñya saüsicya tailenàdãpayettataþ ..
     yattailaü cyavate tebhyo ghçtebhyo bhàjanopari .
     j¤eyaü taddãpikàtailaü sadyo gçhnàti vedanàm ..
     kuryàdevaü bhadrakàùñhe kuùñhe kàùñhe ca sàrale .
     matimàndãpikàtailaü karõa÷ålanivarhaõam ..
     arkàïkurànamlapiùñàüstailàktàn lavaõànvitàn .
     sannidadhyàt snuhãkàõóe korite tacchadàvçte ..
     puñapàkakramasvinnàn pãóayedàrasàgamàt .
     sukhoùõaü tadrasaü karõe dàpayecchåla÷àntaye ..
     kapitthamàtuluïgàmla÷çïgaverarasaiþ ÷ubhaiþ .
     sukhoùõaiþ pårayet karõaü tacchålavinivçttaye ..
     karõaü koùõena cukreõa pårayet karõa÷ålinaþ .
     samudraphenacårõena yuktvà vàpyavacårõayet ..
     aùñànàmiha måtràõàü måtreõànyatamena và .
     koùõena pårayet karõaü karõa÷ålopa÷àntaye ..
     måtreùvamleùu vàtaghne gaõe ca kvathite bhiùak .
     paceccaturvidhaü snehaü påraõaü taccakarõayoþ ..
     età eva kriyàþ kuryàt pittaghnaiþ pittasaüyute .
     kàkolyàdau da÷akùãraü tikta¤càtra hitaü haviþ ..
     kùãravçkùaprabàleùu madhuke candane tathà .
     kalkakvàthe paraü pakvaü ÷arkaràmadhukaiþ saraiþ ..
     iïgudãsarùapasnehau sakaphe påraõe hitau .
     tiktauùadhànàü yåùà÷ca svedà÷ca kaphanà÷anàþ ..
     surasàdau kçtaü tailaü pa¤camåle mahatyapi .
     màtulåïgarasaþ ÷uktaü lasunàrdrakayo rasaþ ..
     ekaikaþ påraõe pathyastailaü teùvathavà kçtam .
     tãkùõà mårdhavirekà÷ca kavalà÷càtra påjitàþ ..
     karõa÷ålavidhiþ kçtsnaþ pittaghnaþ ÷oõitàvçte .
     ÷ålapraõàdabàdhiryakùveóànàntu prakãrtitam ..
     sàmànyato vi÷eùeõa bàdhirye påraõaü ÷çõu .
     gavàü måtreõa vilvàni piùñvà tailaü vipàcayet ..
     sajala¤ca sadugdha¤ca bàdhirye karõapåraõam .
     sitàmadhukavimvãbhiþ siddhaü vàje payasyatha ..
     siddhaü và vilvaniþkvàthe ÷ãtãbhåtaü taduddhçtam .
     punaþ pacedda÷akùãraü sitàmadhukacandanaiþ ..
     vilvàmbugàóhaü yattailaü bàdhirye karõapåraõam .
     vakùyate yaþ prati÷yàye vidhiþ so'pyatra påjitaþ ..
     vàtavyàdhiùu ya÷cokto vidhiþ sa ca hito bhavet .
     karõasràve påtikarõe tathaiva krimikarõake ..
     samànaü karma kurvãta yogàn vai÷eùikànapi .
     ÷irovirecana¤caiva dhåpanaü påraõantathà ..
     pramàrjanaü dhàvana¤ca vãkùya vãkùyàvacàrayet .
     ràjavçkùàdito yena surasàdigaõena và ..
     karõaprakùàlanaü kàryaü cårõaireùà¤ca påraõam .
     cårõaü pa¤cakaùàyotthaü kapittharasayojitam ..
     karõasràve pra÷aüsanti påraõaü madhunà saha .
     sarjatvakcårõasaüyuktaþ kàrpàsãphalajo rasaþ ..
     yojito madhunà vàpi karõasràve pra÷asyate .
     làkùàsarjarasau vàpi cårõitau karõapåraõam ..
     sa÷aivalamahàvçkùajambvamraprasavàyutam .
     kulãrakùaudramaõóåkã siddhaü taila¤ca påjitam ..
     tindukànyabhayàrodhraü samaïgàmalakaü madhu .
     påraõa¤càtra pathyaü syàt kapittharasayojitam ..
     rasamàmrakapitthànàü madhåkadhava÷àlajam .
     påraõàrthaü pra÷aüsanti tailaü và tairvipàcitam ..
     priyaïgumadhukàmbaùñhà dhàtakã ÷ãtaparõibhiþ .
     majiùñhàlodhralàkùàbhiþ kapitthasya rasena và .
     pacettailaü tadàsràvamavagçhõàti påraõàt .
     ghçùñaü rasà¤janaü nàryàþ kùãreõa kùaudrasaüyutam ..
     pra÷asyate cirotthe'pi sàsràve påtikarõake .
     nirguõóãsvarase tailaü sindhurdhåmarajoguóaþ .
     påraõaþ påtikarõasya ÷amano madhusaüyutaþ .
     kçmikarõakanà÷àrthaü krimighnaü yojayedvidhim ..
     vàrtàkudhåma÷ca hitaþ sàrùapasneha eva ca .
     krimighnaü haritàlena gavàü måtrayutena ca ..
     gugguluþ karõadaurgandhye dhåpanaü ÷reùñhamucyate ..
     chardanaü dhåmapàna¤ca kavaóasya ca dhàraõam .
     karõakùveóa hitaü tailaü sàrùapa¤caiva påraõam ..
     vidradhau vàpi kurvãta vidradhyuktaü cikitsitam ..
     prakledyadhãmàüstailena svedena pravilàpya ca .
     ÷odhayet karõaviñkantu bhiùak samyak ÷alàkayà ..
     nàóãsvedo'tha vamanaü dhåmo mårdhavirecanam .
     vidhi÷ca karõahçtsarvaþ karõakaõóåmapohati ..
     atha karõapratãnàhe srehasvedau prayojayet .
     tato'tirikta÷irasaþ kriyàü pràptàü samàcaret ..
     karõapàkasya bhaiùajyaü kuryàt pittavisarpavat .
     karõacchidre vartamànaü kãñaü kledamalàdi và ..
     ÷çïgeõàpahareddhvãmànathavàpi ÷alàkayà .
     ÷eùàõàntuvikàràõàü pràkcikitsitamãritam ..>% iti su÷rute uttaratantre ekaviü÷atitamo'dhyàyaþ .. * .. cikitsitasthàne 43 adhyàye sanidànalakùaõacikitsitànyuktàni hàrãtena yathà --
     %<sikthena và toyavipåraõena malena và càti bhavedrujà ca .
     ucchàsarodhàdbhavate tathàpi vàtàdikairvà kupitairathàpi ..
     saüsargadoùairapi sarvadoùaiþ krimivraõe nàpi tathaiva cànyà .
     sa¤jàyate karõarujà narasya ÷çõoti tenàpi bahukhanàü÷ca ..
     niþsvànameghaghvanidanta÷abdàn ÷ålaü sadàha¤ca ÷irovyathà ca .
     veõusvanaü vatsa ! ÷çõoti sarvaü pittena taü viddhi bhiùagvariùñha ! ..
     tathà ca mårchàü pratanoti ÷abdaü meghasvanaü và kaphaje ÷çõoti ..
     krimidoùe sravet påyaü saraktaü vàti sattama ! .
     tathà caivàbhighàtena jàyate tãvravedanà ..
     kùatena påyaü sravate bàlyàdbhavati càparaþ .
     ta¤càpilåtidoùeõa jàyate karõajà rujà ..
     na karõaroge jalapåraõa¤ca na cårõametat kathitaü vidhij¤aiþ .
     tailaü hitaü svedanameva karõe sa vàùpavindu÷ca hito mata÷ca ..
     samudraphenaü sindhåtthaü såkùmacårõa¤ca kàrayet .
     sauvãrakarasenàpi vàtike karõapåraõam ..
     àrdrasauvãrakarasaü ÷uõñhãsaindhavaguggulum .
     màùakulmàùatoyena tailaü paktvàticoùõakam .
     tumbãrasa¤ca dhàryeta karõaroge pra÷asyate ..
     yaùñãmadhuþ kuùñhamariùñapatraü ni÷àvi÷àlà sumanaþ prabàlàþ .
     vipàñhitaü karõabhave ca ÷åle sa paittike và ghçtameva ÷astam ..
     bràhmãrasaü saindhavakaü vióaïgaü sabhçïgaràjasya ghçtena yuktam .
     tathaiva sauvãrarasa¤ca pathyà sruta¤ca vastraü paripårõametat ..
     hitambhavettat ÷rutipåraõàya påyaü saraktaü krimijaü nihanti ..
     sarve proktàþ ÷irorogàstailàni ca ghçtàni ca .
     jàtyàvikàn và yu¤jãta ÷irorogavidàmbaraþ .
     vàtahàrãõi pathyàni vidàhãni guråõi ca .. * ..>%)

#<karõalatikà>#, strã, (karõasya latikà lateva .) pàliþ . iti hemacandraþ .. kàõera pàtà iti bhàùà ..

#<karõavaü÷aþ>#, puü, (karõaþ karõàkçtiþ karõavat sajjo và vaü÷o yatra .) ma¤caþ . iti hàràvalã ..

#<karõavarjitaþ>#, puü, (karõena ÷ravaõendriyeõa varjitaþ hãnaþ . amya dar÷anendriyeõaiva ÷rotrakàryakàritvàt tathàtvam .) sarpaþ . iti ÷abdacandrikà .. karõahãne tri ..

#<karõavedhaþ>#, puü, (karõayoþ karõasya và vedhaþ vedhanam .) karõayo÷chidrakaraõam . kàõvadhàna iti bhàùà . tasya vidhiryathà . madanaratne va÷iùñha÷rãdharau ..
     %<màme ùaùñhe saptame vàùñame và yedhyau karõau dvàda÷e ùoóa÷e'hni .
     madhyenàhnaþ pårvabhàge na ràtrau nakùatre dve dve tithã varjayitvà ..>% atra janmamàso varjyaþ . jyotirnibandhe gargaþ .
     %<màse ùaùñhe saptame vàpyaùñame màsi vatsare .
     karõavedhaü pra÷aüsanti puùñyàyuþ÷rãvivçddhaye ..>% madanaratne .
     %<prathame saptame màsi aùñame da÷ame'thavà .
     dvàda÷e ca tathà kuryàt karõavedhaü ÷ubhàvaham ..>% hemàdrau vyàsaþ .
     %<kàrtike pauùamàse và caitre và phàlgune'pi và .
     karõavedhaü pra÷aüsanti ÷uklapakùe ÷ubhe dine ..>% ÷rãdharaþ .
     %<hariharakaracitràsaumyapauùõottaràryàditivasuùu ghañàlã siühavarjyeùu lagne .
     ÷a÷igurubudhakàvyànàü dine parbariktàrahitatithiùu ÷uddhe naidhane karõavedhaþ ..>% madanaratne vçhaspatiþ .
     %<dvitãyà da÷amã ùaùñhã saptamã ca trayoda÷ã .
     dvàda÷ã pa¤camã ÷astà tçtãyà karõavedhane ..
     sauvarõã ràjaputtrasya ràjatã vipravai÷yayoþ .
     ÷ådrasya càyasã såcã madhyamàùñàïgulàtmikà ..>% hemàdrau devalaþ . %<karõarandhraü rave÷chàyà na vi÷edagrajanmanaþ . taü dçùñvà vilayaü yànti puõyaughà÷ca puràtanàþ>% .. ÷aïkhaþ .
     %<aïguùñhamàtra÷uùirau karõau na bhavato yadi .
     tasmai ÷ràddhaü na dàtavyaü datta¤cedàsuraü bhavet ..>% iti nirõayasindhuþ . karõaùañkadoùanivàraõàrthaü karõasya vedhanam . sodarabhràtéõàü saüskàràõà¤ca paurbàparyakramaþ karõavedhasyàsaüskàraråpatvàt na tathà niyamaþ . yathà --
     %<yadàpatyadvayaü tiùñhet sambhavo'pyaparasya ca .
     karõaùañkaü vijànãyàdgarhitaü tattrayasya ca ..
     ityà÷aïkya tayormadhye ÷uddhiryasyàtha vatsare .
     karõavedho hitastasya tasya jyeùñhavicàraõà ..
     ùañkarõotpattimà÷aïkya bhànoþ ÷uddhyàsame'pi ca .
     karõau vedhyau na doùaþ syàdanyathà maraõaü bhavet ..>% iti malamàsatattve màõóavyavacanam .. asya kàlaniyamo yathà -- ràjamàrtaõóe .
     %<na janmamàse na ca caitrapauùe na varùayugme na harau prasupte .
     ravau ca duùñhe na ca kçùõapakùe na janmabhe karõavidhiþ pra÷astaþ ..>% tathà dãpikàyàm . no janmendubhamàsasåryaravijakùmàjàhasuptàcyute ÷amte'rkelaghuviùõuyugmamçdubhasvàtyuttaràdityabhaiþ . saumyaistryàyatrikoõakaõñakagataiþ pàpaustrilàbhàrigai rojo'bde ÷rutivedha ijyasitabhe lagne tu kàle ÷ubhe .. atràpi tithyaïgàdividdhamçkùaü varjayet .. yathàha gargaþ .
     %<karõavedhavrate kuryàdudaïmàrgasthite ravau .
     dakùiõà÷àsthite bhànau naiva kuryàt katha¤cana ..>% ini jyotiùatattvam ..

#<karõavedhanã>#, strã, (vidhyate'nayà . vidha + karaõa lyuñ . tato ïãp .) karõavedhanàstram . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<karõaveùñakaü>#, klã, (karõau veùñhayati . veùñ + õvul .) kuõóalam . iti hemacandraþ ..

#<karõaveùñanaü>#, klã, (karõau veùñyete'nena . veùñ + karaõe lyuñ .) kuõóalam . ityamaraþ . 2 . 6 . 103 ..

#<karõa÷askulã>#, strã, (karõayoþ karõasya và ÷askulãva .) karõagolakam . tatparyàyaþ . veùñanam 2 . iti hemacandraþ ..

#<karõa÷ålaþ>#, puü, (karõasya ÷ålaþ ÷ålavat yantraõàdàyakaþ .) karõarogavi÷eùaþ . tasyauùadhaü yathà --
     %<hiïgutumburu÷uõñhyà ca sàdhyaü tailantu sàrùapam .
     etaddhi påraõaü ÷reùñhaü karõa÷ålàpahaü param .. 1 ..
     ÷uùkamålaka÷uõñhãnàü kùàro hiïgulanàgaram .
     ÷uklaü caturguõaü dadyàttailametairvipàcayet ..
     bàdhiryaü karõa÷åla¤ca påyasràva÷ca karõayoþ .
     kçmaya÷ca vina÷yanti tailasyàsya prapåraõàt .. 2 ..
     ÷uùkamålaka÷uùñhãnàü kùàro hiïgulanàgaram .
     ÷atapuùpã vacà kuùñhaü dàru ÷igru rasà¤janam ..
     sauvarcalaü yavakùàraü sàmudraü saindhavaü tathà .
     bhujagranthi vióaü mustaü madhu ÷ukra¤caturguõam ..
     màtuluïgarasa¤caiva kadalãrasameva ca .
     tailamebhirvipaktavyaü karõa÷ålàpahaü param ..
     bàdhiryaü karõanàda÷ca påyasràva÷ca dàruõaþ .
     påraõàdasya tailasya kçmayaþ karõayoþ khilàþ ..
     kùipraü vinà÷amàyànti ÷a÷àïkakçta÷ekhara ! .
     kùàratailamidaü ÷reùñhaü mukhadantàmayàpaham .. 3 ..
     prasthe dve gaõóamàlànàü kvàthayet droõamambhasàm .
     caturbhàgàva÷eùeõa tailaprasthaü vipàcayet ..
     kà¤jikasyàóhakaü dattvà piùñànyetàni dàpayet .
     punarõavà gokùurakaü saindhavaü tryuùaõaü vacà ..
     saralaü suradàru÷ca vçhatã kaõñakàrikà .
     nasyapànàddharatyeva karõa÷ålaü hanugraham ..
     bàdhiryaü sarvarogàü÷ca abhyaïgàcca mahe÷vara ! .. 4 .>% iti gàruóe 198 adhyàyaþ .. (karõaroga÷abde'sya vivaraõaü j¤eyam ..)

#<karõasaüsràvaþ>#, puü, (karõasya kaürõayorvà saüsràvaþ påya÷oõitàdeþ niþsràvaõam yatra roge .) karõarogavi÷eùaþ . tasya nidànasampràptiråpàõi .
     %<÷iro'bhighàtàdathavà nimajjato jale prapàkàdathavàpi vidradheþ .
     sraveddhi påyaü ÷ravaõo'nilàrditaþ sakarõasaüsràva iti prakãrtitaþ ..>% iti màdhavakaraþ ..

#<karõasphoñà>#, strã, (karõasya sphoñeva sphoñàvidàraõaü yasyàþ .) latàvi÷eùaþ . kàõaphàñà iti bhàùà . tatparyàyaþ . ÷rutisphoñà 2 tripuñà 3 kçùõataõóulà 4 citraparõã 5 kopalatà 6 candrikà 7 ardhacandrikà 8 . asyà guõàþ . kañutvam . tiktatvam . himatvam . sarvaviùagrahabhåtàdidoùasarvavyàdhinà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<karõàñaþ>#, puü, (karõeùu añati prabhåtaya÷asvina etadde÷astharàj¤o guõàdikãrtanena sarveùàü karõeùu bhramatãti . karõa + añ + ac . ÷akandhvàdivatsàdhuþ .) svanàmakhyàtade÷avi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. yathà karõàñavarõane ràj¤yuktiþ .
     %<arva¤co yadi gadyapadyanipuõà ÷ceta÷camatkurvate teùàü mårdhnidadàni vàmacaraõaü karõàñaràjapriyà ..>% ayaü de÷aþ kårmavibhàge dakùiõasyàü di÷i vartate ..)

#<karõàñã>#, strã, (karõàña + striyàü ïãp . pàribhàùiko 'yaü ÷abdaþ .) ràgiõãvi÷eùaþ . iti halàyudhaþ .. sà tu màlavaràgasya patnã . iti saïgãtadàmodaraþ .. haüsapadãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<karõànujaþ>#, puü, (karõasyànujaþ karõamanujàtavànityarthaþ . anu + jan + óa .) yudhiùñhiraràjaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<karõànduþ>#, strã, (karõasya ànduriva .) karõapàlã . kàõataókà iti bhàùà . utkùiptikà . iti hemacandraþ . kàõakaóà iti khyàtà ..

#<karõàndåþ>#, strã, karõànduþ . karõapàlã . iti hàràvalã ..

#<karõàbharaõakaþ>#, puü, (karõasya àbharaõamiva puùpaiþ kàyati prakà÷ate . kai + kaþ .) àragvadhavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<karõàrà>#, strã, (aryate vidhyate'nayà . karõa + ç + karaõe gha¤ ñàp ca . dhàtånàmanekàrthatvàt çdhàtoratra vedhanàrthaþ .) karõavedhanã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<karõàriþ># puü, (karõasya ariþ ÷atruþ .) arjunaþ . iti puràõam .. nadãsarjavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ . àjan iti bhàùà ..

#<karõàsphàlaþ>#, puü, (karõayoràsphàlaþ àsphàlanam .) jhalajjhalà . hastikarõàsphàlanam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<karõikà>#, strã, (karõa + ikan + ñàp ca . yadvà karõa + õvul . tataùñàp ata itvam .) karõàbharaõavi÷eùaþ . kàõataókà iti bhàùà . tatparyàyaþ . tàlapatram 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 103 .. tàóaïkaþ 3 dantapatram 4 . iti bharataþ .. karihastàïguliþ . kariõaþ ÷uõóàgravartyaïgulàkçtiþ . padmavãjakoùã . ityamaraþ . 3 . 3 . 15 .. (yathà bhàgavarte . 3 . 8 . 16 .
     %<tasyàü sacàmbhoruhakarõikàyàmavasthito lokamapa÷yamànaþ ..>%) karamadhyàïguliþ . kramukàdicchañàü÷aþ . iti medinã . voüñà iti bhàùà .. lekhanã . iti hàràvalã .. agnimanthavçkùaþ . aja÷çïgãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (apsarobhedaþ . yathà, mahàbhàrate 1 . 123 . 61 .
     %<menakà sahajanyà ca karõikà pu¤jikasthalà ..>% sevatã . golàvaphula iti bhàùà .
     %<÷atapatrã taruõyuktà karõikà càruke÷arà .
     mahàkumàrã gandhàóhyà lakùapuùpàtima¤julà ..>% asyà guõà yathà --
     %<÷atapatrã himà hadyà gràhiõã ÷ukralà laghuþ .
     doùacayàsrajidvarõyà tiktà kañhvã ca pàcanã ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe 1 bhàge .. yonirogavi÷eùaþ . yathà,
     %<akàle vàhamànàyà garbheõa pihito'nilaþ .
     karõikà¤janayedyonau ÷leùmaraktena mårchitaþ ..>% iti carake cikitsàsthàne . 30 adhyàye ..)

#<karõikàcalaþ>#, puü, (karõikàyàü sthitaþ acalaþ .) sumeruparvataþ . iti hemacandraþ .. (asya vivaraõaü yathà bhàgavate . 5 . 16 . 7 . %<yasya nàbhyàmavasthitaþ sarvataþ sauvarõaþ kulagiriràjo merurdvãpàyàmasamunnàhaþ karõikàbhåtaþ kubalayakamalasya>% ..)

#<karõikàraþ>#, puü, (karõiü bhedanaü karotãti . karõi + kç + karmaõyaõ . udaramalabhedakatatvàt asya tathàtvam .) vçkùavi÷eùaþ . kaõiyàra iti bhàùà .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . sambhave . 125 . 2 .
     %<karõikàraira÷okai÷ca ke÷arairatimuktakaiþ ..>%) tatparyàyaþ . drumotpalaþ 2 parivyadhaþ 3 . ityamaraþ . 2 . 4 . 60 .. vçkùotpalaþ 4 . iti ratnamàlà .. (yathà, mahàbhàrate 3 . 24 . 17 .
     %<tat÷àlatàlàmramadhåkanãpakadambasarjàrjunakarõikàraiþ .
     tapàtyaye puùpadharairupetaü mahàbalaü ràùñrapatirdadar÷a ..>% karõikàrasya puùpam . %<avayave ca pràõyauùadhi vçkùebhyaþ>% . 4 . 3 . 135 . iti utpannasya taddhitasya %<puùpamåleùu bahulam>% . iti luk . tathà kumàrasambhave . 3 . 28 . %<varõaprakarùe sati karõikàram>% .. karõikàrasya kusumamityarthaþ ..) àragvadhavi÷eùaþ . choña sonàlu iti bhàùà . tatparyàyaþ . ràjataruþ 2 pragrahaþ 3 kçtamàlakaþ 4 suphalaþ 5 cakraþ 6 parivyàdhaþ 7 vyàdhiripuþ 8 piõóavãjakaþ 9 laghvàragvadhaþ 10 . asya guõàþ . sàrakatvam . tiktatvam . kañutvam . uùõatvam . kapha÷ålodarakçmimehanà÷itvam . vraõagulmanivà raõatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<karõikã>#, [n] puü, (karõikà hasti÷uõóàgràïgulã astyasya iniþ .) hastã . iti jañàdharaþ ..

#<karõã>#, [n] puü, (karõau pakùau staþ asya . purà kila parvatànàü pakùàþ santi iti pauràõikã gàthà . %<tundàdibhya ilacca>% . 5 . 2 . 117 . iti cakàràdiniþ .) varùaparvatasaptakàntargataparvatavi÷eùaþ . yathà .
     %<himavàn hemakåña÷ca niùadho merureva ca .
     caitraþ karõã ca ÷çïgã ca saptaite varùaparvatàþ ..>% iti hàràvalã .. vàõavi÷eùaþ . yathà .
     %<karoti karõino yastu yastu khaógàdikçnnaraþ .
     prayànti te vi÷asane narake bhç÷adàruõe ..>% iti viùõupuràõe 2 . 6 . 16 .. karõino vàõavi÷eùàn . iti taññãkà ..

#<karõãrathaþ>#, puü, (karõasàdhyà ÷ravaõakriyà upacàràt karõaþ . karõo'syàsti iniþ . karõã càsau ratha÷ceti ÷abdamàtreõa ratho na vastutaþ . yadvà sàbhã pyàt karõa÷abdenaskandho lakùyate . so'styasya vàhakatvena iniþ . karõã càsau ratha÷ca . anyeùàmapãti dãrghaþ .) krãóàrthanirmitasvalparathaþ . puruùaskandhanãyamànarathaþ . iti bhagãrathaþ .. strãvahanàrthamupari vastràcchàditarathavi÷eùaþ . iti ma¤jarã .. caturdola iti khyàta iti pitçcaraõàþ .. iti sàrasundarã .. strãratnavahanàrthamuparivastràcchàditamanuùyavàhyayànavi÷eùaþ . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . pravahanam 2 hayanam 3 . ityamaraþ . 2 . 8 . 52 .. praharaõam 4 óayanam 5 . iti taññãkà ..

#<karõãsutaþ>#, puü, (karõyàþ sutaþ .) måladevaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà hàràvalã 32 .
     %<karõãsuto måladevo målabhadraþ kalàïkuraþ ..>% tathà ca kàdambarãñãkàyàm . karõãsutaþ karañakaþ steya÷àstrapravartakaþ ..)

#<karõejapaþ>#, tri, (karõe japati yaþ . jàpàditvàt stambakarõayorityac haladantàdityaluk .) aprakà÷enànucitaprabodhakaþ . karõelagitvà paràpakàraü vadati yo janaþ . ñhak iti khyàtaþ . tatparyàyaþ . såcakaþ 2 pi÷unaþ 3 durjanaþ 4 khalaþ 5 . ityamaraþ . 3 . 1 . 47 .. karõejapàdidvayaü paràpakàravàdini . pi÷unàditrayaü parasparabhedana÷ãle .. karõejapàdipa¤cakaü såcake iti kecit .. trayamiti kecit . iti bharataþ ..

#<karõenduþ># puü, (karõayoþ karõe và induriva .) karõànduþ . ardhacandràkçtikarõabhåùaõam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<karta>#, t ka ÷aithilye . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràü--paraü--akaü--señ .) rephasyàdhastakàraþ kartayati kartàpayati dhålirjalena . iti durgàdàsaþ ..

#<kartaþ>#, puü, (karta + bhàve + ap .) bhedaþ . yathà .
     %<sadhyraï niyamya yatayo yamakartahetiü jahyuþ svaràóiva nipànakhanitramindraþ ..>% iti ÷rãbhàgavate 2 . 7 . 48 .. %<karto bhedaþ tanniràso akartaþ tatra hetiü sàdhanaü jahyuþ>% . iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã .. (kartayati ÷ithilãkaroti bhinatti và . karta + ac . bhedake, tri ..)

#<kartanaü>#, klã, (kçt + bhàve + lyuñ .) chedanam . nàrãõàü såtranirmitiþ . iti medinã . kàñnà kàñà . iti bhàùà ..

#<kartarã>#, strã, (kçntatãti . kçti chedane + bàhulakàdarapratyayaþ tato ïãù . yadvà kçt + gha¤ . kartaü ràtãti . %<àtonupeti>% . 3 . 2 . 3 . kaþ . gauràditvàt ïãù .) kçpàõã . ityamaraþ . 2 . 10 . 34 .. patrãkçtasvarõàdeþ kartanàstram . kàti iti khyàtaþ .. ke÷akartanikà . iti bharataþ . kàüci iti bhàùà . kàñàrã iti khyàtà ca .. (yogavi÷eùaþ . yathà, jyotiùa÷àstre .
     %<kråramadhyagata÷candro lagnaü và kråramadhyagam .
     kartarã nàma yogo'yaü kanyà nidhanakàrakaþ ..>%)

#<kartavyaü>#, klã, (kç + tavya .) karaõãyam . karaõayogyam . kàryam . iti vyàkaraõam ..

#<kartavyaþ>#, tri, (kartuü yogyaü kartuü ucitaü và . yadvà ava÷yaü karaõãyaü yat tat kartavyamiti smçtam . kç + yogyàdyarthe tavyaþ .) karaõeyogyaþ . yathà, hitopade÷e ..
     %<hãnasevà na kartavyà kartavyo mahadà÷rayaþ .
     ajà siühaprasàdena vane carati nirbhayam ..>%

#<kartà>#, [ç] tri, (karoti kriyà niùpàdayatãti và . karoti yaþ karmeti ÷eùaþ . kç + kartari tçc .) kàrakaþ . iti medinã .. ùañkàrakàntargatakàrakavi÷eùaþ . vopadevenàsya ghasaüj¤à kçtà . atra uktàrthe prathamà anuktàrthe tçtãyà vibhaktirbhavati .. tasya lakùaõam . %<kriyànukålakçtimattvam>% . iti sàrama¤jarã .. %<yaþ karoti saþ>% . iti sarvavarmà .. %<kçtyà÷rayaþ>% . iti tàrkikàþ .. %<cetanàntaravyàpàràvyavadhànena dhàtvarthaniùpàdaka÷cetanaþ karmakaraõàdikàrakacakraprayoktà và>% . iti pràya÷cittavivekaþ .. %<kriyàmukhyaprayojakau kartà>% . iti kramadã÷varaþ .. sa tu pa¤cavidhaþ . kriyàmukhyaþ 1 hetukartà 2 prayojakaþ 3 anumantà 4 grahãtà 5 . tathà ca .
     %<kriyàmukhyo bhavet kartà hetukartà prayojakaþ .
     anumantà grahãtà ca kartà pa¤cavidhaþ smçtaþ .>% iti goyãcandrañãkàkçdgopàlacakravartã .. sa ca trividhaþ . sàttvikaþ 1 ràjasaþ 2 tàmasaþ 3 . sàttviko yathà --
     %<muktasaïgo'nahaüvàdã dhçtyutsàhasamanvitaþ .
     siddhyasiddhyornirvikàraþ kartà sàttvika ucyate ..>% ràjaso yathà --
     %<ràgã karmaphalaprepsurlubdho hiüsàtmako'÷uciþ .
     harùa÷okànvitaþ kartà ràjasaþ parikãrtitaþ ..>% tàmaso yathà --
     %<ayuktaþ pràkçtaþ stabdhaþ ÷añho naikçtiko'lasaþ .
     viùàdã dãrghasåtrã ca kartà tàmasa ucyate ..>% iti ÷rãbhagavadgãtà . 18 . 26-28 ..

#<kartà>#, [ç] puü, (karoti sçjati caturda÷abhuvanàni yaþ sarvalokasraùñeti yàvat . kç + tçc .) parameùñhã . brahmà . iti medinã .. kriyànukålakçtimàn . sa ca trividhaþ . yathà --
     %<tridhaiva j¤àyate kartà vi÷eùeõa pratikriyàm .
     yogyatvapratiùiddhatvavi÷eùaõapadànvayaiþ ..>% asyàrthaþ . kriyàü prati prakàratrayeõa kartà vij¤àyate tasya vivaraõam . svàdhyàyo'dhyetavya ityatra yogyatvena labdhavidyastraivarõikaþ .. 1 .. aharahardadyàt dãkùito na dadàtãtyatra pratiùiddhatvena dãkùitetaraparaþ .. 2 .. svargakàmo yajetetyatra vi÷eùaõapadànvayena svargakàmaþ kartà j¤àyate .. 3 .. * ..
     nitye niùedhe ca yadyat sàdhanaü tadabhàvastadabhàvasàdhanaü ityanubhavasiddhyà nityàkaraõaü niùiddhàcaraõa¤ca pratyavàyasàdhanaü ÷àstràvagataü atastadabhàvo nityàcaraõaü niùidvàkaraõa¤ca pratyavàyàbhàvasàdhanamiti pratyavàyaparihàràrthã niyojyo'nveti tadvodhakavi÷eùaõapadàdhyàhàràditi bodhyaü tata÷ceyaü vidhivàkya÷àbdadhãþ . yathà, kàmye svargakàmo yajetetyatra svargakàmasya karturyàgaviùayakaü kàryam . nitye aharahaþ sandhyàmupàsãta ityatra pratyavàyaparihàràrthinaþ kartuþ pratyahaü sandhyàvandanaviùayakaü . kàryam . na kala¤jaü bhakùayedityatràpi pratyavàyaparihàràrthinaþ kartuþ kala¤jabhakùaõàbhàvaviùayakaü kàryamityevaü råpà . iti dharmadãpikà .. (mahàdevaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 64 .
     %<saügraho nigrahaþ kartà sarpacãranivàsanaþ ..>% vi÷vasraùñurbrahmaõo'pi kartçtvàt àdikartà viùõuþ .. yathà mahàbhàrate 13 . 149 . 47 .
     %<krodhahà krodhakçt kartà vi÷vabàhurmahãdharaþ ..>%)

#<kartçkà>#, strã, (kçntati chinattãti . kçt + tçc . svalpàrthe kan ñàp ca .) kùadrakhaógaþ . yathà --
     %<hàsyayuktàü trinetrà¤ca kapàlakartçkàkaràm ..>% iti tantrasàre ÷yàmàdhyànam ..

#<kartçtvaü>#, klã, (karturbhàvaþ . kartç + bhàve tvam .) kartçdharmaþ . yathà, ÷rãbhagavadgãtà . 5 . 13 ..
     %<na kartçtvaü na karmàõi lokasya sçjati prabhuþ ..>%

#<kartra>#, t ka ÷aithilye . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràü--paraü--akaü--señ .) rephadvayayuktastakàraþ . kartrayati kartràpayati dhålirjalena . iti durgàdàsaþ ..

#<kartrã>#, strã, (karoti yà karmàõãti÷eùaþ . kç + tçc + ïãp ca .) kartarã . iti ÷abdaratnàvalã .. kàrikà . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<karda>#, kutsitarave . iti kavikalpadrumaþ . (bhàü--paraü-- akaü--señ .) udara÷abde . iti ramànàthaþ .. eko'rthaþ . kardati kàkaþ . ramànàthastu kaukùekardatãti bhaññamalladar÷anàdudarasambandhi÷abda eva asya prayoga iti manvànaþ kardati ÷i÷uriti yadu dàjahàra taddheyam . yattanmate kardatyudaramityeva syàt . iti durgàdàsaþ ..

#<kardaþ>#, puü, (karda + ac .) kardamaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. kàdà iti bhàùà ..

#<kardañaþ>#, puü, (kardaü kardamaü añati kàraõatvena pràpnotãti . karda + añ + ac . ÷akandhvàditvàt alope sàdhuþ .) karahàñaþ . païkaþ . païkàraþ . iti medinã ..

#<kardanaü>#, klã, (kardate iti . karda + bhàve lyuñ .) udara÷abdaþ . iti hemacandraþ . peñera óàka iti bhàùà ..

#<kardamaü>#, klã, (karda + %<kalikardyoramaþ>% . uõàü . 4 . 84 iti amaþ .) màüsam . iti ÷abdacandrikà ..

#<kardamaþ>#, puü, (karda kutsitarave + %<kalikardyoramaþ .>% uõàü 4 . 84 iti amaþ .) kardaþ . kàdà iti bhàùà . tatparyàyaþ . niùadvaraþ 2 jambàlaþ 3 païkaþ 4 ÷àdaþ 5 . ityamaraþ . 1 . 10 . 9 .. (tathàhi yàj¤abalkyaþ . 1 . 197 .
     %<rathyàkardamatoyàni spçùñhànyantya÷vavàyasaiþ .
     màrutenaiva ÷udhyanti pakveùñakacitànica ..>%) asya guõàþ . ÷ãtalatvam . råkùatvam . viùarogavedanàdàha÷othanà÷itvam . vraõa÷odhanaropaõatva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..
     (%<kardamo dàhapittàrti÷othaghnaþ ÷ãtalaþ saraþ .>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe 1 bhàge ..) svàyambhuvamanvantare prajàpativi÷eùaþ . sa tu brahmaõa÷chàyàyàü jàtaþ . tasya bhàryà svàyambhuvamanukanyà devahåtiþ . puttraþ kapiladevaþ kanyàþ kalàdyà nava . iti ÷rãbhàgavatam . 3 . 12 . 27 .. pàpam . ityuõàdikoùaþ . 4 . 84 .. chàyà . yathà --
     %<vedeùu kardamaþ ÷abda÷càyàyàü vartate sphuñam .
     babhåva kardamàdbàlaþ kardamastena kãrtitaþ ..>% iti brahmavaivarte brahmakhaõóe 22 adhyàyaþ .. (nàgavi÷eùaþ . yathà mahàbhàrate 1 . 35 . 16 .
     %<kardama÷ca mahànàgo nàga÷ca bahumålakaþ ..>%)

#<kardamàñakaþ>#, puü, (kardamo malàdiþ añyate nikùipyate yatra . kardama + añ + adhikaraõe gha¤ . tataþ kap . yadvà kardamasya malàdeþ àño nikùepo'tra . kardame iva àñogatiratreti kecit . tataþ kap .) viùñhàdinikùepasthànam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kardamã>#, strã, mudgaravçkùaþ . iti vaidyakam ..

#<karpañaþ>#, puü, (kãryate kùipyate iti . ké + karmaõi vic . kar càsau paña÷ca iti karmadhàrayaþ . yadvà karasthaþ pañaþ . ÷akandhvàditvàt alope sàdhuþ .) malinatvàdiduùñajãrõavastrakhaõóam . nekaóà iti khyàtà . (yathà kathàsaritsàgare 4 . 61 . %<cãrakhaõóaikakarpañaþ>% ..) tatparyàyaþ . laktakaþ 2 . ityamaraþ . 3 . 5 . 33 .. naktakaþ 3 . iti bharataþ .. parvatavi÷eùaþ . yathà, kàlikàpuràõe 81 adhyàyaþ ..
     %<nãla÷ailasya pårbasmin svaråpaü pratipàditam .
     nàbhimaõóalapårbasyàü bhasmakåñasya dakùiõe ..
     pårbasyàü karpaño nàma parvato yamaråpadhçk .
     tatra yàmya÷ilà kçùõà nãlà¤janasamaprabhà ..
     adhityakàyàü ràjendra vyàmapa¤casu vistçtà .
     påjayettatra ÷amanaü pàõau daõóaü sadaiva yaþ ..
     dhatte tu pràõinàü nityaü pràõadaõóasya sàdhanam .
     kçùõavarõantu dvibhujaü kirãñamukuñojjvalam ..
     dadhata¤càsiputtrã¤ca vàmapàõau sadaiva hi .
     kçùõavastraü sthålapadaü vahirniþsçtadantakam ..
     varàbhayakaraü nityaü nçõàü mahiùavàhanam .
     påjayet parayà bhaktyà yàmyavãjena sàdhakaþ ..
     upàntyavargasyàdiryo varõo vindvindusaüyutaþ .
     yamavãjamiti khyàtaü yamasya prãtikàrakam ..
     anenaiva tu mantreõa ÷amanaü yastu påjayet .
     karpañàkhye'calavare nàpamçtyuü samàpnuyàt ..>%

#<karpañadhàrã>#, [n] tri, (karpañaü dharati dhàrayati và . karpaña + dhç + õiniþ .) malinajãrõavastrakhaõóadhàrã . bhikùukaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<karpañikaþ>#, tri, (karpaño'styasya . karpaña + astyarthe ñhan .) karpañadhàrã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<karpañã>#, [n] tri, (karpaño'styasya . karpaña + iniþ .) bhikùukaþ . karpañadhàrã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<karparaþ>#, puü, (kçp + bàhulakàt aran . latvàbhàva÷ca .) kapàlaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 68 .. màtàra khuli iti bhàùà . ÷astrabhedaþ . kañàhaþ . iti medinã .. uóambaraþ . iti ÷abdacandrikà ..

@<[Page 2,045a]>@
#<karparàü÷aþ>#, puü, (karparasya aü÷aþ .) ÷arkarà . iti ÷abdaratnàvalã . kholàkuci iti bhàùà ..

#<karparàlaþ>#, puü, (karpara ivàlati paryàpnoti . karpara + al + ac . karparaü alati iti kecit al + karmaõyaõ .) kandaràlaþ . parvatajàtapãluvçkùaþ . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ . àkharoñ iti bhàùà ..

#<karparikàtutthaü>#, klã, (karparyeva iti svàrthe kan tata ùñàpa ata itvaü karparikaiva tuttham .) tutthavi÷eùaþ . karparã . iti hemacandraþ ..

#<karparã>#, strã, (kçp + vàhulakàdarañ . latvàbhàva÷ca . ñittvàt ïãp . kai÷cittu kçpadhàtoraran pratyayena niùpàdito'yaü tanmate gauràditvàt ïãù .) kvàthodbhavaü tuttham . dàruharidràra kvàthera tutiyà iti bhàùà . tatparyàyaþ . dàrvikà 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 101 .. tutthàïganam . iti taññãkàyàü svàmã ..

#<karpàsaþ>#, puü klã, (%<kç¤aþ pàsaþ>% . uõàü 5 . 45 iti kçdhàtoþ pàsaþ .) kàrpàsaþ . ityamarañãkà . kàpàs iti bhàùà ..

#<karpàsã>#, strã, (karpàsa iti jàtitvàt gauràditvàt và ïãù .) kàrpàsã . iti bharataþ .. kàpàsagàcha iti bhàùà ..

#<karpåraþ>#, puü, klã, (kçp + %<kharjåràditvàt>% uõàü 4 . 90 . iti åraþ .) svanàmakhyàtasugandhidravyam . kàphura iti pàrasya bhàùà . kapår iti hindã bhàùà . (yathà -- ràjendrakarõapåre 33 . %<karpårairiva pàradairi sudhàsyandairivàplàvite jàte hanta ! divàpi deva ! kakubhàü garbhe bhavatkãrtibhiþ>% ..) tatparyàyaþ . ghanasàraþ 2 candrasaüj¤aþ 3 sitàbhraþ 4 himavàlukà 5 . ityamaraþ 2 . 6 . 130 .. sitàbhaþ 6 . iti taññãkà .. ghanasàrakaþ 7 sitakaraþ 8 ÷ãtaþ 9 ÷a÷àïkaþ 10 ÷ilà 11 ÷ãtàü÷uþ 12 himavàlukaþ 13 himakaraþ 14 ÷ãtaprabhaþ 15 ÷àmbhavaþ 16 ÷ubhràü÷uþ 17 sphañikàbhraþ 18 kàramihikà 19 tàràbhraþ 20 candràrdrakaþ 21 candraþ 22 lokatuùàraþ 23 gauraþ 24 kumudaþ 25 hanuþ 26 himàhvayaþ 27 candrabhasma 28 vedhakaþ 29 reõusàrakaþ 30 . iti ÷abdaratnàvalã .. asya guõàþ . ÷i÷iratvam . tiktatvam . kañutvam . ÷leùmaraktapittatçùõàvidàhakaõñhasthadoùoùõaroganà÷itva¤ca ..
     %<karpåro nåtanastiktaþ snigdha÷coùõàsradàhadaþ .
     cirastho dàha÷oùaghnaþ sa dhautaþ ÷ubhakçtparaþ ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. api ca . pàke ÷ãtalatvam . cakùurhitakàritvam . pakvakarpåràdapakvasyàdhikaguõatva¤ca . iti ràjaballabhaþ .. tadbhedà yathà . potàsaþ 1 bhãmasenaþ 2 sitakaraþ 3 ÷aïkaràvàsasaüj¤aþ 4 pàü÷uþ 5 pi¤jaþ 6 abdasàraþ 7 himabàlukaþ 8 jåtikà 9 tuùàraþ 10 himaþ 11 ÷ãtalaþ 12 patrikàkhyaþ 13 . iti ràjanirghaõñaþ .. (tatràdau karpårasya nàma guõà÷ca .
     %<karpåraþ ÷ãtalo vçùya÷cakùuùyo lekhano laghuþ .
     surabhirmadhurastiktaþ kaphapittaviùàpahaþ .
     dàhatçùõàsyavairasyamedo daurgandhyanà÷anaþ ..
     karpårodvividhaþ proktaþ pakvàpakvaprabhedataþ .
     pakvàt karpårataþ pràhurapakvaü guõavattaram ..>% atha cãnàkakarpåraþ . cãnekarpåra iti bhàùà .
     %<cãnàkasaüj¤aþ karpåraþ kaphakùayakaraþ smçtaþ .
     kuùñhakaõóåvamiharastathà tiktarasa÷ca saþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe 1 ma bhàge ..
     %<satiktaþ surabhiþ ÷ãtaþ karpåro laghulekhanaþ .
     tçùõàyàü mukha÷oùe ca vairasye càpi påjitaþ ..>% iti su÷rute såtrasthàne 46 adhyàye ..)

#<karpårakaþ>#, puü, (karpåra iva kàyati prakà÷ate ÷obhate và . karpåra + kai + ka .) karburakaþ . karcårakaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<karpåratilakaþ>#, puü, (karpåra iva ÷uklaü tilakaü lalàñ cihnaü yasya . svanàmakhyàto hastã . yathà hitopade÷e 1 . 346 .
     %<asti brahmàraõye karpåratilako nàma hastã ..>%) strã, umàsakhibhedaþ . jayà . iti ÷abdamàlà ..

#<karpåratailaü>#, klã, (karpåràjjàtaü tailaü snehaþ . karpårasya tailamiva sneho và .) karpårasnehaþ . tatparyàyaþ . himatailam 2 sudhàü÷utailam 3 ÷ãtàü÷utailam 4 tuhinàü÷utailam 5 sitàü÷utailam 6 . asya guõàþ . kañutvam . uùõatvam . kaphavàtàmayanà÷itvam . dantadàróhyapittakàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<karpåranàlikà>#, strã, pakvànnavi÷eùaþ . karpåranàri iti neoyàlà iti ca khyàtà . yathà bhàvaprakà÷aþ .
     %<ghçtàóhyayà samitayà kçtvà lambapuñaü tataþ .
     lavaïgoùaõakarpårayutayà sitayànvitam ..
     pacedàjyena siddhaiùà j¤eyà karpåranàlikà .
     saüyàvasadç÷ã j¤eyà guõaiþ karpåranàlikà ..>%

#<karpåramaõiþ>#, puü, (karpåravarõo maõiþ .) pàùàõabhedaþ .
     %<karpåramaõinàmàyaü yuktyà vàtàdidoùanut ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..

#<karpharaþ>#, puü, (kãryate kùipyate iti . ké + vic . kar . phalyate iti phalaþ prativimbaþ . phala + kaþ . lasya raþ . kãryamàõaþ phalaþ prativimbaþ yatra . darpaõe hi mukhàdãnàü prativimbapatanàt tathà bodhyate .) darpaõaþ . iti jañàdharaþ ..

#<karba># gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü--paraü--sakaüseñ .) rephopadhaþ . karbati . iti durgàdàsaþ ..

#<karbudàraþ>#, puü, (karburiva karbuþ san và ÷leùmànaü malaü và dàrayatãti . karbu + dç + õic + ac .) kovidàravçkùaþ . iti ÷abdamàlà .. ÷vetakà¤canaþ . asya guõau . gràhitvam . raktapittaroge vi÷eùeõa pathyatva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..
     (%<÷aõasya kovidàrasya karbudàrasya ÷àlmaleþ .
     puùpaü gràhi pra÷astasya raktapitte vi÷eùataþ ..>% iti carake såtrasthàne . 27 adhyàye ..) nãlajhiõñã . iti ÷abdacandrikà ..

@<[Page 2,045c]>@
#<karbudàrakaþ>#, puü, (karbudàravat kàyati . kai + kaþ . yadvà karbuþ san karburiva và ÷leùmànaü kaphaü dàrayati . dç + õic + õvul .) ÷leùmàntakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<karburaü>#, klã, (karbati garbatyasmàt yasmin sati và garbo bhavati karvatyanena và . karba darpe iti %<madguràdaya÷ca>% uõàü 1 . 42 . iti urac .) kharõam . dhuståravçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 94 .. jalam . iti medinã ..

#<karburaþ>#, puü, (karbati hinasti jãvam . karba hiüsàyàü + %<madguràdaya÷ca>% . uõàü . 1 . 42 . iti urac .) ràkùasaþ . (%<karburaþ ÷vetarakùasoþ>% uõàm . 1 . 42 . karbati nànàvarõatàü gacchati . karba gatau + urac . uõàü 1 . 42 .) nànàvarõaþ . tatparyàyaþ . citram 2 kirmãraþ 3 kalmàùaþ 4 ÷abalaþ 5 etaþ 6 .. (yathà kumàre . 4 . 27 .
     %<iti cainamuvàca duþkhità suhçdaþ pa÷ya vasanta ! kiü sthitam .
     tadidaü kaõa÷o vikãryate pavanairbhasma kapotakarburam ..>%) tadvati tri . ityamaraþ . 1 . 6 . 17 .. ÷añã . ityamarañãkà .. pàpam . iti medinã .. nadãniùpàvadhànyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<karburaphalaþ>#, puü, (karburaü citravarõaü phalaü yasya .) sàkuruõóavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<karburà>#, strã, (karbura + ñàp .) kçùõavçntàvçkùaþ . iti medinã .. pàruja iti bhàùà .. varvarà . iti jañàdharaþ .. vàvui tulasã iti bhàùà .. (jalaukojàtivi÷eùaþ .
     %<varmimatsyavadàyatà chinnonnatakukùiþ karburà ..>% iti su÷rute . 13 adhyàye ..)

#<karburã>#, strã, (karbura + gauràditvàt ïãù .) durgà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<karbåraü>#, klã, (karbati garbaü pràpnàti yasmàt karba darpe gatau và kharjåràditvàt åraþ . uõàü 4 . 90 . pçùodaràt dãrgho và .) svarõam . iti medinã .. haritàlam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<karbåraþ>#, puü, (karbati garbati hinasti và . karba + åraþ .) ÷añã . ityamaraþ . 2 . 9 . 94 .. ràkùasaþ . ityuõàdikoùaþ .. dràvióakaþ . iti ÷abdaratnàvalã . kàücahaldi iti bhàùà ..

#<karbårakaþ>#, puü, (karbåra + svàrthe kan .) haridràbhavçkùaþ . kàücahaldi iti khyàtaþ . iti bharataþ .. kàlaharidrà . iti sàrasundarã .. karpåraharidrà . iti sàrama¤jarã .. kàkavasantaþ . iti bhagãrathaþ .. kàïkùità haridreti khyàtà . iti ñãkàsarvasvam .. haridràbhakacorà iti khyàtà . iti madhumàdhavã .. tatparyàyaþ . dràvióakaþ 2 kàlpakaþ 3 vedhamukhyakaþ 4 . ityamaraþ . 2 . 4 . 135 .. kàlyakaþ 5 iti ñãkà sarvasvam ..

#<karma>#, [n] klã, (yatkriyate tat . kç + manin . kartuþ kriyayà yadvyàpyate tadvà kiyàvyàpyaü karmeti kecit . tattu matabhedana tridhà caturdheti vibhaktamucyate .) ùañkàrakàntargatakàrakavi÷eùaþ . vopadevenàsya óha iti saüj¤à kçtà . atra dvitãyà vibhaktirbhavati . tasmin ukte prathamà . tasya lakùaõam . %<parasamavetadhàtvarthajanyaphala÷àlitvaü karmatvam>% . iti sàrama¤jarã .. %<yatkriyate tat>% . iti prasiddham . karoternikhilakriyàvàcakatvàt karturvyàpàrairyat sàdhyate tadityarthaþ . ataeva %<kriyàvyàpyaü karma>% . iti kramadã÷varaþ . taccaturvidham nirvartyam 1 yathà ghañaü karoti puttraüprasåte .. vikàryam 2 tacca dvividham . prakçterucchedakaü prakçterguõàntaràdhàyaka¤ca . àdyaü yathà kàùñhaü bhasma karoti . antyaü yathà suvarõaü kuõóalaü karoti . yathà coktaü bhartçhariõà .
     %<yadasajjàyate pårbaü janmanà yat prakà÷ate .
     tannirvartyaü vikàrya¤ca karma dvedhà vyavasthitam ..
     prakçtyucchedamambhåtaü vikàryaü kàùñhabhasmavat .
     anyadguõàntarotpattyà suvarõàdivikàracat ..>% pràpyam 3 yathà gràmaü gacchati candraü pa÷yatãtyàdi .. anãpsita¤ca 4 yathà pàpaü tyajati ityàdi . iti kàrake 2 mugdhabodhasåtrasya ñãkàyàü durgàdàsaþ .. * .. saptapadàrthàntargatatçtãyapadàrthaþ . tattu pa¤cavidham . yathà -- bhàùàparicchede 6, 7 .
     %<utkùepaõaü tato'vakùepaõamàku¤canaü tathà .
     prasàraõa¤ca gamanaü karmàõyetàni pa¤ca ca ..
     bhramaõaü recanaü syandanordhvajvalanameva ca .
     tiryaggamanamapyatra gamanàdeva labhyate ..>%
     kusumà¤jalimate yàgahiüsàdi .. tattu trividham . sàttvikam 1 ràjasam 2 tàmasam 3 . sàttvikaü yathà,
     %<niyataü saïgarahitamaràgadveùataþ kçtam .
     aphalaprepmunà karma yattat sàttvikamucyate ..>% ràjasaü yathà --
     %<yattukàmepsunà karma sàhaüïkàreõa và punaþ .
     kriyate bahulàyàsaü tadràjasamudàhçtam ..>% tàmasaü yathà --
     %<anubandhaükùayaü hiüsàmanapekùya ca pauruùam .
     mohàdàrabhyate karma yattattàmasamucyate ..>% iti ÷rãbhagavadgãtà . 18 . 23-25 .. lagnàt da÷amalagnam . iti jyotiùam .. kriyà . ityamaraþ .. tacca pa¤cavidham . nityanaimittyakàmyapràya÷cittaniùiddhabhedàt . tatra àdyàni catvàri dharmyàõi . antyaü adharmyam . tacca janmabhedàt caturvidham sa¤citaü pràrabdhaü kriyamàõaü bhàvi ca . iti vedàntamatam .. * ..
     bràhmaõàdãnàü svàbhàvikakarmàõi yathà .
     %<÷amo damastapaþ ÷aucaü kùàntiràrjavameva ca .
     j¤ànaü vij¤ànamàstikyaü brahmakarma svabhàvajam ..
     ÷auryaü tejo dhçtirdàkùyaü yaddhe càpyapalàyanam .
     dànamã÷varabhàva÷ca kùattrakarma svabhàvajam ..
     kçùigorakùyavàõijyaü vai÷yakarma svabhàvajam .
     paricaryàtmakaü karma ÷ådrasyàpi svabhàvajam .. * ..>% svakarmàbhiratasya phalaü yathà .
     %<sve sve karmaõyabhirataþ saüsiddhiü labhate naraþ .
     svakarmanirataþ siddhiü yathà vindati tacchçõu ..
     yataþ pravçttirbhåtànàü yena sarvamidaü tatam .
     svakarmaõà tamabhyarcya siddhiü vindati mànavaþ ..
     ÷reyàn svadharmo viguõaþ paradharmàt svanuùñhitàt .
     svabhàvaniyataü karma kurvannàpnoti kilviùam ..
     sahajaü karma kaunteya sadoùamapi na tyajet .
     sarvàrambhà hi doùeõa dhåmenàgnirivàvçtàþ ..
     asaktabuddhiþ sarvatra jitàtmà vigataspçhaþ .
     naiùkarmyasiddhiü paramàü sannyàsenàdhigacchati ..>% iyi ÷rãbhagavadgãtàyàm . 18 . 42-49 ..

#<karmakaraþ>#, tri, (karma karoti målyena . óu kç¤ karaõe + %<karmaõi bhçtau>% . 3 . 2 . 22 . iti ñaþ .) målyaü gçhãtvà karmakàrakaþ . majura ñhikàcàkara ityàdi bhàùà . tatparyàyaþ . bhçtakaþ 2 bhçtibhuk 3 vaitanikaþ 4 .. vetanopajãvã . tatparyàyaþ .. bharaõyabhuk 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 19 .. karmaõyabhuk 3 . iti taññãkà .. karmakartçmàtra¤ca .. (yathà, mitàkùaràyàü nàradaþ .
     %<÷iùyàntevàsibhçtakà÷caturthastvadhikarmakçt . ete karmakarà j¤eyàþ ..>%)

#<karmakaraþ>#, puü, (kç¤ hiüsàyàü + man . karma hiüsàü karotãti . kç + hetvàdau ñaþ . yadvà, jãvakçtakarmàdhikçtya karoti sukhaduþkhayorvyavasthàü niùpà dayati narakasvargàdivyavasthàü karoti và . dharmàdharmàtmakaü karma samãkùya sarvàn ÷àstãtyarthaþ . karmaphalànusàreõa pàpàtmanàü daõóapradànaråpahiüsàyàmadhikàritvàt asya tathàtvam .) yamaþ . iti medinã ..

#<karmakarã>#, strã, (karma + kç + ñaþ . ñittvàt + ïãp .) mårvà latà . vimbikà latà . iti medinã .. dàsã . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà bhàgavate 3 . 23 . 27 .
     %<vayaü karmakarãstubhyaü ÷àdhi naþ karavàma kim ..>%)

#<karmakàraþ>#, puü, (karma vetanaü gçhãtvà lohàdibhiþ khaógakartarikàdikaü karoti nirmàtãti . karma + kç + upapade %<karmaõyaõ>% . 3 . 2 . 1 . iti aõ .) varõasaïkaravi÷eùaþ . lauhakàraþ . kàmàra iti bhàùà . sa tu ÷ådràyàü vi÷vakarmaõo jàtaþ . iti brahmavaivartapuràõam .. vçùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<karmakàraþ>#, tri, (karma karoti mçtimçte . karma + kç + aõ .) vetanaü vinà bhàravahanàdikarmakàrakaþ . vegàra iti bhàùà .. tatparyàyaþ . karmakriyaþ 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 19 ..

#<karmakãlakaþ>#, puü, (karmaõà kãlaka iva vastrakùàlanara¤janàdinà gçhasthànàü mànarakùàkapàñakãlakasvaråpaþ .) rajakaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<karmajaþ>#, puü, (karmaõo jàtaþ . viùayabhogavàsanàva÷àt krama÷aþ malinàyamàno vçttibhirjàta ityarthaþ . jana + óa .) kaliyugaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. vañavçkùaþ . iti jañàdharaþ .. kriyàjanye tri . (yathà, manuþ . 12 . 101 .
     %<tathà dahati vedaj¤aþ karmajaü doùamàtmanaþ ..>% kàraõabhedena rogabhedo yathà .
     %<bahubhirupacàraistu yena yànti samantataþ .
     te karmajàþ samuddiùñà vyàdhayo dàruõàþ punaþ ..>% iti hàrãte cikitsitasthàne 2 adhyàyaþ ..)

#<karmajaguõaþ>#, puü, (karmaõo jàyate yo guõaþ kriyàhetoþ jàto guõa ityarthaþ .) kriyàjanyaguõaþ . tadyathà .
     %<saüyoga÷ca vibhàga÷ca vega÷caite tu karmajà ..>% iti bhàùàparicchede .. 97 ..

#<karmañhaþ>#, tri, (karmaõi ghañate iti . %<karmaõi ghaño'ñhac>% . 5 . 2 . 35 . iti añhac .) karmaku÷alaþ . yathà . bhaññiþ . 1 . 11 .
     %<j¤àtà÷ayastasya tato vyatànãt sa karmañhaþ karmasutànubandham ..>% prayatnena pràrabdhaü karma samàpayati yaþ . tatparyàyaþ karma÷åraþ 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 18 ..

#<karmaõyaþ>#, tri, (karmaõi sàdhuþ tatra sàdhuriti yat . yadvà karmaõà sampàdi .) karmayogyaþ . kriyàrhaþ . kejuyà iti bhàùà . karmaõà bhràjate ityarthe yapratyayaþ . iti saükùiptasàravyàkaraõam .. (yathà, çgvede 1 . 91 . 20 . %<somovãraü karmaõyaü dadàti>% ..)

#<karmaõyabhuk>#, tri, (karmaõyaü vetanaü bhuïkte . bhuj + kvip .) bharaõyabhuk . vetanãpajãvã . ityamarañãkàyàü svàmã ..

#<karmaõyà>#, strã, (karmaõà sampadyate tatra sàdhuriti yat . ñàp ca .) vetanam . målyam . ityamaraþ . 2 . 10 . 38 ..

#<karmandã>#, [n] puü, (karmandena bhikùusåtrakàrakeõa svanàmakhyàtaçùivi÷eùeõa proktaü bhikùusåtrabhadhãte yaþ . karmanda + iniþ .) bhikùuþ . sannyàsã . ityamaraþ . 2 . 7 . 42 ..

#<karmaphalaü>#, klã, (karmaõaþ jãvakçta÷ubhà÷ubhasya ÷àstravihitasya niùiddhasya và sukhaduþkhàdiråpaü phalaü pariõàma ityarthaþ .) karmavipàkaþ . (yathà, viùõupuràõe 1 . 19 . 71 .
     %<samastakarmabhoktà ca karmopakaraõàni ca .
     tvameva viùõo ! sarvàõi sarvakarmaphala¤ca yat ..>% tathà ca manuþ . 11 . 231 .
     %<evaü sa¤citya manasà pretya karmaphalodayam ..>%) karmaraïgaphalam . iti medinã .. kàmaràïgà iti bhàùà ..

#<karmabhåþ>#, strã, (karmaõaþ kçùikàryasya karmaõi và ucità upayoginã và yà bhåþ .) kçùñabhåmiþ . tatparyàyaþ . karmàntaþ 2 . iti hemacandraþ .. (àryàvartade÷aþ . yathà, viùõupuràõam .
     %<tatràpi bhàrataü ÷reùñhaü jambudvãpe mahàmune ! .
     yato hi karmabhåreùà ato'nyà bhogabhåmayaþ ..>%)

#<karmabhåmiþ>#, strã, (karmaõaþ puõyàtmasampàdyayaj¤àdiråpakriyàyàþ bhåmiþ .) àryàvartade÷aþ . iti hemacandraþ .. (bhàravarùaü yathà, viùõupuràõe 2 . 3 . 1-2 .
     %<uttaraü yat samudrasya himàdre÷caiva dakùiõam .
     varùaü tad bhàrataü nàma bhàratã yatra santatiþ ..
     navayojanasàhasro vistàro'sya mahàmune ! .
     karmabhåmiriyaü svargamapavarga¤ca gacchatàm ..>% tathà ca ràmàyaõe 2 . 109 . 28 . hemà .
     %<karmabhåmimimàü pràpya kartavyaü karma yat ÷ubham ..>%)

#<karmamålaü>#, klã, (karma yaj¤àdikriyàjanyaü satkarmahetukaü và målaü yasya . karmaõo måla miva målaü yasya và .) ku÷atçõam . iti ÷abdacandrikà ..

#<karmayugaü>#, klã, (kriõàti hinasti anyonyaü yatra yugetat karma . kç hiüsàyàü + maninpratyayaþ . karma hiüsàpradhànaü yugaü iti karmadhàrayaþ . kaleþ hiüsàpradhànatvàt tathàtvam .) kaliyugam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<karmayogaþ>#, puü, (karmasu yogastatkau÷alam .) citta÷uddhijanakavaidikakarma . yathà . niùkàmakarmaõàtmaj¤ànamityuktaü yathà . %<ayameva kriyàyogo j¤ànayogasya sàdhakaþ . karmayogaü vinà j¤ànaü kasyacinnaiva dç÷yate .. so'pi duritakùayadvàrà na sàkùàt>% . iti malamàsatattvam .. * .. tadanuùñhànasyàva÷yakatvaü yathà . ÷rãbhagavànuvàca ..
     %<loke'smin dvividhà niùñhà purà proktà mayà'nagha ! .
     j¤ànayogena sàükhyànàü karmayogeõa yoginàm ..
     na karmaõàmanàrambhànnaikarmyaü puruùo'÷nute .
     na ca sannyasanàdeva siddhiü samadhigacchati ..
     na hi ka÷cit kùaõamapi jàtu tiùñhatyakarmakçt .
     kàryate hyava÷aþ karma sarvaþ prakçtijairguõaiþ ..
     karmendriyàõi saüyamya ya àste manasà smaran .
     indriyàrthàn vimåóhàtmà mithyàcàraþ sa ucyate ..
     yastvindriyàõi manasà niyamyàrabhate'rjuna ! .
     karmendriyaiþ karmayogamasaktaþ sa vi÷iùyate ..
     niyataü kuru karma tvaü karma jyàyo hyakarmaõaþ .
     ÷arãrayàtràpi ca te na prasiddhyedakarmaõaþ ..
     yaj¤àrthàt karmaõo'nyatra loko'yaü karmabandhanaþ .
     tadarthaü karma kaunteya ! muktasaïgaþ samàcara ..
     sahayaj¤àþ prajàþ sçùñvà purovàca prajàpatiþ .
     anena prasaviùyadhvameùa vo'stviùñakàmadhuk ..
     devàn bhàvayatànena te devà bhàvayantu vaþ .
     parasparaü bhàvayantaþ ÷reyaþ paramavàpsyatha ..
     iùñàn bhogàn hi vo devà dàsyante yaj¤abhàvitàþ .
     tairdattànapradàyaibhyo yo bhuïvkte stena eva saþ ..
     yaj¤a÷iùñà÷inaþ santo mucyante sarvakilviùaiþ .
     bhu¤jate te tvaghaü pàpà ye pacantyàtmakàraõàt ..
     annàdbhavanti bhåtàni parjanyàdannasambhavaþ .
     yaj¤àdbhavati parjanyo yaj¤aþ karmasamudbhavaþ ..
     karma brahmodbhavaü viddhi brahmàkùarasamudbhavam .
     tasmàt sarvagataü vrahma nityaü yaj¤e pratiùñhitam ..
     evaü pravartitaü cakraü nànuvartayatãha yaþ .
     aghàyurindriyàràmo moghaü pàrtha ! sa jãvati ..
     yastvàtmaratireva syàdàtmatçpta÷ca mànavaþ .
     àtmanyeva ca santuùñastasya kàryaü na vidyate ..
     naiva tasya kçte nàrtho nàkçteneha ka÷cana .
     na càsya sarvabhåteùu ka÷cidarthavyapà÷rayaþ ..
     tasmàdasaktaþ satataü kàryaü karma samàcara .
     asakto hyàcaran karmaparamàpnoti påruùaþ ..
     karmaõaiva hi saüsiddhimàsthità janakàdayaþ .
     lokasaügrahamevàpi saüpa÷yan kartumarhasi ..
     yadyadàcarati ÷reùñhastattadevetaro janaþ .
     sa yat pramàõaü kurute lokastadanuvartate ..
     na me pàrthàsti kartavyaü triùu lokeùa ki¤cana .
     nànavàptamavàptavyaü varta eva ca karmaõi ..
     yadi hyahaü na varteyaü jàtu karmaõyatandritaþ .
     mama vartànuvartante manuùyàþ pàrtha ! sarva÷aþ ..
     utsãdeyurime lokà na kuryàü karma cedaham .
     saïkarasya ca kartà syàmupahanyàmimàþ prajàþ ..
     saktàþ karmaõyavidvàüso yathà kurvanti bhàrata .
     kuryàdvidvàüstathàsakta÷cikãrùurlokasaügraham ..
     na buddhibhedaü janayedaj¤ànàü karmasaïginàm .
     yojayet sarvakarmàõi vidvàn yuktaþ samàcaran ..
     prakçteþ kriyamàõàni guõaiþ karmàõi sarva÷aþ .
     ahaïkàravimåóhàtmà kartàhamiti manyate ..
     tattvavittu mahàbàho guõakarmavibhàgayoþ .
     guõà guõeùu vartanta iti matvà na sajjate ..
     prakçterguõasaümåóhàþ sajjante guõakarmasu .
     tànakçtsnavido mandàn kçtsnavinna vicàlayet ..
     mayi sarvàõi karmàõi saünyasyàdhyàtmacetasà .
     nirà÷ãrnirmamo bhåtvà yudhyasva vigatajvaraþ ..
     ye me matamidaü nityamanutiùñhanti mànavàþ .
     ÷raddhàvanto'nasåyanto mucyante te'pi karmabhiþ ..
     ye tvetadabhyasåyanto nànutiùñhanti me matam .
     sarvaj¤ànavimåóhàüstàn viddhi naùñànacetasaþ ..
     sadç÷aü ceùñate svasyàþ prakçterj¤ànavànapi .
     prakçtiü yànti bhåtàni nigrahraþ kiü kariùyati ..
     indriyasyendriyasyàrthe ràgadveùau vyavasthitau .
     tayorna va÷amàgacchettau hyasya paripanthinau ..
     ÷reyàn svadharmo viguõaþ paradharmàt svanuùñhitàt .
     svadharme nidhanaü ÷reyaþ paradharmo bhayàvahaþ ..>% iti ÷rãbhagavadgãtàyàü karmayogo nàma 3 adhyàyaþ .. * .. anyat bhagavanmandiràdikaraõaü vahnipuràõe yamànu÷àsananàmàdhyàye draùñavyam ..

#<karmaraïgaþ>#, puü, klã, (karmaõe hiüsàkriyàyai tatphalabhakùaõakàriõàü rogàdijananakriyàyai ityarthaþ rajyate paryàpyate . kç hiüsàyàü iti dhàtomanin pratyayena niùpaõõatvàt tato karman + ranja + gha¤ .) phalavçkùavi÷eùaþ . kàmaràïgà iti bhàùà .. (yathà, ràmàyaõe . 3 . 17 . 8 . goü .
     %<somavçkùàn karmaraïgàn piyàlàü÷cakvacitkvacit ..>%) tatparyàyaþ . ÷iràlaþ 2 vçhadamlaþ 3 rujàkaraþ 4 . iti ÷abdacandrikà .. karmàraþ 5 karmarakaþ 6 pãtaphalaþ 7 karmaraþ 8 mudgarakaþ 9 mudgaraþ 10 dharàphalaþ 11 karmàrakaþ 12 . asya guõàþ . amlatvam . uùõatvam . vàtahàritvam . pittakàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. tãkùõatvam . kañupàkitvam . amlapittakàritva¤ca . iti ràjaballabhaþ .. tatpakvaphalaguõaþ . madhuràmlatvam . balapuùñirucipradatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..
     (%<karmaraïgaü himaügràhi svàdvamlaü kaphavàtahçt ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe 1 ma bhàge ..)

#<karmarã>#, strã, (karma bhaiùajyopayogakriyàü ràti dadàti . rà + kaþ . tato gauràditvàt ïãù .) vaü÷arocanà . iti ràjanirghaõñaþ . (vaü÷arocanà÷abde'syà vistçtirj¤àtavyà ..)

#<karmavajraþ>#, puü, (karma ÷rautasmàrtàdyanuùñhànaü tattacchàstràderadhyayanamàcaraõàdikaü và vajraü vajra tulyadçóhaü yasya . dvijetarajàteþ ÷rautàdikarmà÷rutigocaràj¤eyatàdihetukatvàt vajravat kañhinaü pratibhàtãti bhàvaþ .) ÷ådraþ . iti mahàbhàratam ..

#<karmavàñã>#, strã, (karmaõàü ÷àstroktatithinimittãbhåtakriyàõàü candrakalàkriyàõàü và vàñãva . puùpavàñãkà yathà puùpàderàdhàrastadvadityarthaþ . tithãnàü hi karmanimittatayà tathàtvam .) tithiþ . iti hemacandraþ ..

#<karmavipàkaþ>#, puü, (karmaõaþ adharmamålakasya a÷ubhaphalajanakasyeti yàvat vipàkaþ pariõàmaþ . iha rogàdibhogajanakaduþkhamayapariõàmaþ . amutra narakabhogàdijanakaduþkhamayapariõàma÷ca .) a÷ubhakarma janyaphalasya vipàkaþ . rogàdiråpajanmàntarãyà÷ubhakarmaphalabhoga iti yàvat . tadvivaraõaü yathà --
     %<narakàt pratimuktastu pàpayoniùu jàyate .
     patitàt pratigçhyàthàvarayoniü vrajedbudhaþ ..
     narakàt pratimuktastu kçmirbhavati pàtakaþ .
     upàdhyàyavyalãkantu kçtvà ÷và mavati dvijaþ ..
     tajjàyàü manasà và¤chaüstaddravyaü vàpyasaü÷ayam .
     gardabho jàyate janturmitrasyaivàpamànakçt ..
     màtràdãtaramàkramya ÷àrikà saüprajàyate .
     pitarau pãóayitvà tu kacchapatva¤ca gacchati ..
     bhartuþ piõóamupà÷vasto hitvànyàni niùevayet .
     so'pi mohasamàpanno jàyate vànaro mçtaþ ..
     nyàsàpahartà narakàt vimukto jàyate kçmiþ .
     asåyaka÷ca narakànmukto bhavati ràkùasaþ ..
     vi÷vàsahartà ca naro mãnayonau prajàyate .
     yavadhànyàni hçtvà tu jàyate må÷iko mçtaþ ..
     paradàràbhimarùàttu vçko ghoro'bhijàyate .
     bhràtçbhàryàprasaïgatve kokilo jàyate naraþ ..
     gurvàdibhàryàgamanàt ÷åkaro jàyate naraþ .
     yaj¤adànavivàhànàü vighnakartà bhavet kçmiþ ..
     devatàpitçvipràõàmadattvà yo'nnama÷nute .
     pramukto narakàdvàpi vàyasaþ sa prajàyate ..
     jyeùñhabhràtravamànàcca krau¤cayonau prajàyate .
     ÷ådra÷ca bràhmaõãü gatvà kçmiyonau prajàyate ..
     tasyàmapatyamutpàdya kàùñhàntaþkãñako bhavet .
     kçtaghnaþ kçmikaþ kãñaþ pataïgo vç÷cikastathà ..
     a÷astraü puruùaü hatvà naraþ saüjàyate kharaþ .
     kçmiþ strãvadhakartà ca bàlahantà ca jàyate ..
     bhojanaü corayitvà tu makùikà jàyate naraþ .
     hçtvànna¤caiva màrjàrastilahçccaiva måùikaþ ..
     ghçtaü hçtvà ca nakulaþ kàko madguramàmiùam .
     madhu hçtvà naro daü÷aþ påpaü hçtvà pipãlakaþ ..
     apo hçtvà tu pàpàtmà vàyasaþ samprajàyate .
     hçte kàüsye ca hàrãtaþ kapoto và prajàyate ..
     hçtvà tu kà¤canaü bhàõóaü kçmiyonau prajàyate .
     kàrpàsike hçte krau¤co vahnihartà vakastathà ..
     mayåro varõakaü hçtvà ÷àkaü patra¤ca jàyate .
     jãva¤jãvakatàü yàti raktavastràpahçnnaraþ ..
     chuchundariþ ÷ubhàn gandhàn vaü÷aü hçtvà ÷a÷o bhavet .
     ùaõóaþ kalàpaharaõe kàùñhahçt kàùñhakãñakaþ ..
     puùpàpahçddaridrastu païguryàvàpahçnnaraþ .
     ÷àkahartà ca hàrãtastoyahartà ca càtakaþ ..
     gçhahçnnarakàn gatvà rauravàdãn sudàruõàn .
     tçõagulmalatàvallãtvaksàratarutàü vrajet ..
     eùa eva kramo dçùño gosuvarõàdihàriõàü .
     vidyàpahàrã måka÷ca gatvà ca narakàn bahån ..
     asamiddhe'gnau hute ca mandàgniþ samprajàyate .
     paranindà kçtaghnatvaü paramarmàvaghàtanam ..
     naiùñhuryaü nirghçõatva¤ca paradàropasevanam .
     parasvaharaõà÷aucaü devatànà¤ca kutsanam ..
     nikçtya va¤caõaü néõàü kàrpaõya¤ca nçõàü budhaþ .
     upalakùaõàdi jànãyàt muktànàü narakàdanu ..
     dayàbhåteùu samvàdaþ paralokaü pratikriyà .
     satyaü hitàrthatà coktirvedapràmàõyadar÷anam ..
     gurudevarùipåjà ca kevalaü sàdhusaïgamaþ .
     satkriyàbhyasanaü maitrã svargiõàü lakùaõaü viduþ .
     aùñàïgayogavij¤ànàt pràpnotyàtyantikaü phalam ..>% iti gàruóe karmavipàkaþ 229 adhyàyaþ ..
     ÷àtàtapabhçgubharatoktaþ pàparogapràya÷cittànàü vivaraõagranthaþ . pràya÷cittavihãnapàpinàü narakànte pratijanma tatpàpasåcitarogayuktaü ÷arãraü bhavati . nçõàü duùkarmajà rogà japadevàrcanahomadànàdibhiþ ÷amaü yànti .. * .. mahàpàtakajà rogàþ saptajanmasu jàyante . tadyathà--kuùñham . ràjayakùmà . pramehaþ . grahaõã . måtrakçcchram . asmarã . kàsaþ . atãsàraþ . bhagandaraþ . duùñavraõaþ . gaõóamàlà . pakùàghàtaþ . akùinà÷anam . ityàdayaþ . atra sampårõaü pràya÷cittam .. * .. upapàpodbhavà rogàþ pa¤cajanmasu jàyante . tadyathàþ--joladaram . yakçt . plãhà . ÷ålam . vraõaþ . ÷vàsaþ . jãrõajvaraþ . chardiþ . bhramaþ . mohaþ . galagrahaþ . raktàrvudam . visarpaþ . ityàdayaþ . atra ardhaü pràya÷cittam .. * ..
     pàpasamudbhavà rogàþ triùu janmasu jàyante . tadyathàþ--daõóàpatànakaþ . citravapuþ . kampaþ . vicarcikà . valmãkaþ . puõóarãkam . ityàdayaþ . atra ùaùñhàü÷aü pràya÷cittam .. * .. atipàpàt ar÷a àdyàþ rogà bhavanti anye bahudhà rogasaïkarà÷ca .. * .. atha dànàdiùu sàdhàraõavidhiþ . godàne su÷ãlà savatsà payasvinã gauþ . vçùadàne ÷uklavastrakà¤canasahitaþ ÷ubho'naóvàn . bhådàne da÷anivartanaparimità bhåþ . suvaõadàne ÷ataniùkaü kharõaü tadardhàrdhaü và . a÷vadàne upaskarasahitasu÷ãlà÷vaþ . mahiùadàne svarõàyudhayuktamahiùã . gajamahàdàne suvarõaphalasahitagajaþ . devàrcane lakùoccàvacapuùpadànam . bràhmaõabhojane sahasradvijebhyo miùñànnadànam . rudrajape lakùasaïkhyakapuùpakaraõakatryambakapåjanànantaraü ekàda÷arudrajapaþ tadda÷àü÷asaghçtaguggulahomaþvaruõamantrairabhiùecana¤ca . dhànyadàne ùaùñhisaïõyakakhàrã parimitadhànyam . vastradàne karpårami÷ritapaññavastradvayam .. * ..
     atha pràya÷cittagrahaõànuùñhànàdi . da÷a pa¤càùñacaturo và bràhmaõànupave÷ya teùàmanuj¤ayà pràya÷cittamupakramya viùõuü sampåjya nijakàmyayà saïkalpya dvijebhyo dhenuü÷aktitodakùiõà¤ca dattvà tàn vastràlaïkakaõairalaïkçtya daõóapramàõena pràya÷cittaü yàceta . teùàmanuj¤ayà pràya÷cittaüyathàvidhi kçtvà paripårõàrthàn tàn yathàvidhi arcayitvà tebhyo'nuj¤àmà÷iùa÷ca pratigçhya bràhmaõàn bhojayitvà vandhubhiþ saha bhoktavyam . iti ÷àtàtapãyakarmavipàkaprathamàdhyàyavivaraõam .. * .. janmàntarãyamahàpàtaka÷eùacihnakunakhàdirogàõàü pràya÷cittaü paràkavrataü mahàpàtakàdatipàtakasya gurutvàttaccheùajanyagalat kuùñarogasya pràya÷cittaü dviguõam . iti smàrtàþ .. * ..

#<atha ÷àtàtapoktahiüsàsteyà'gamyàgamanà'gatipràya÷cittàni krameõa likhyante ..>#

#<pàpã>#
     1 ajàghàtã
     2 a÷vahantà
     3 urabhraghàtã
     4 uùñrahantà
     5 kàkaghàtã
     6 kàruhantà
     7 kharahantà
     8 gajaghàtã
     9 gotrahà
     10 govadhã
     11 tarakùuhantà

#<rogã>#
     1 adhikàïgaþ
     2 vakratuõóaþ
     3 pàõóurogã
     4 vikçtasvaraþ
     5 karõahãnaþ
     6 råkùaþ
     7 khararomà
     8 sarvakàryeùvasiddhàrthaþ
     9 kuùñhã nirvaü÷a÷ca
     10 kuùñhã
     11 kekarekùaõaþ

#<pràya÷cittam>#
     1 vicitravastrayuktàü ajàü dadyàt ..
     2 ÷atapalàni candanàni dadyàt ..
     3 vràhmaõàya palaparimitakastårikàü dadyàt ..
     4 karpårakaü phalaü dadyàt ..
     5 kçùõàü gàü dadyàt ..
     6 ÷uklavarõavçùabhaü dadyàt ..
     7 kçùõagulmivat pràya÷cittaü kuryàt ..
     8 pràsàdaü kàrayitvà gaõe÷apratimàü sthàpayet athavà kulattha÷àkaiþ påpai÷ca gaõa÷àntipårbakaü lakùasaükhyakagaõe÷amantraü japet ..
     9 ÷atapràjàpatyavrata¤caritvà bràhmaõàya bhåmiü dakùiõàü dattvà bhàrataü ÷çõuyàt ..
     10 pa¤capallavasaüyuktapa¤cavarõasamanvitaraktacandanaliptàïgaraktapuùpàmbarànvitaikaraktakumbhaü dakùiõasyàü di÷i saüsthàpya tatra tilacårõapåritatàmrapàtraü vinyasya tadupari niùkamitasuvarõanirmitayamadevaü puruùasåktamantreõa saüpåjya pàpaü me ÷àmyatàmiti pràrthayet . tataþ sàmavid bràhmaõastatra kalase sàmapàràyaõaü kuryàt . tato da÷àü÷aü sarùapaü dattvà pàtramàlyàmiùecanaü kuryàt . tato %<yamo'pi mahiùàråóho daõóapàõirbhayànakaþ . dakùiõà÷àpatirdevo mama pàpaü vyapohatu>% .. iti mantreõa yajamàno yamaü visçjya taü àcàryàya nivedya sadbhaktimàcaret ..
     11 gulmamayoü dhenuü dadyàt ..

#<pàpã>#
     12 pitçhà
     13 bàlaghàtã
     14 brahmahà
     15 bhràtçhà
     16 mahiùãghàtã
     17 màtçhà
     18 màrjàrahà
     19 ràjahà
     20 vakaghàtã
     21 vai÷yahantà
     22 ÷uka÷àrikàghàtã
     23 ÷åkarahantà
     24 ÷ådrahantà
     25 ÷çgàlahà
     26 strãhantà
     27 hariõaghàtã

#<rogã>#
     12 cetanàhãnaþ
     13 mçtavatsaþ
     14 pàõóukuùñhã
     15 måkaþ
     16 kçùõagulmã
     17 andhaþ
     18 pãtapàõiþ
     19 kùayarogã
     20 dãrghanasaþ
     21 raktàrbudã
     22 skhalitavàk
     23 danturaþ
     24 daõóàpatànakaþ
     25 vipàdakaþ
     26 atisàrã
     27 kha¤jaþ

#<pràya÷cittam>#
     12 triü÷at pràjàpatyàni kçtvà palaparimitàü suvarõanàvaü kàrayitvà tàmrapàtre råpyamayaü umbhaü sthàpayitvà niùkaparimitasvarõanirmitaü viùõuü paññavastreõa sabeùñhya vidhànataþ påjayet . tat sarvaü bràhmaõàya dattvà bràhmaõaü visarjayet . anyebhyo'pi viprebhyo bhåyasãü dakùiõàü dadyàt ..
     13 bràhmaõodvàhanaü yadhàvidhi harivaü÷a÷ravaõa¤ca kuryàt . mahàrudrajapàn kàrayet . tadda÷àü÷ena ayutasaükhyakadårvayà ca hutvà dakùiõàsahitaniùkaparimitaikàda÷asvarõàni dvijànusàrataþ ekàda÷apalàni ca dadyàt . anyabràhmaõebhyo yathà÷akti dakùiõàü dadyàt . tata àcàryo varuõadaivatamantrairdampatãþ snàpayet . yajamàna àcàryàya vastràlaïkaraõàni dadyàt ..
     14 yajamàna÷caturdikùu pa¤capallavapa¤cavarõasaüyuktacaturaþ kalasàn saüsthàpya tanmadhye kumbhopari raupyamaùñadalapadmaü vinyasya tadupari palàrdhàrdhaparimitasuvarõanirmitada÷ahastaü caturmukhadevaü saünyasya pratyahaü trikàlaü puruùasåktena påjayet . tataþ pårbàdikumbheùu brahmacàriõo bràhmaõàþ çgvedaprabhçtãn svasvavedàn ÷anaiþ pañheyuþ . tato madhyakumbhe tilàktaghçtahemabhirgraha÷àntipuraþsaraü da÷àü÷ena homaü kuryàt . tato bràhmaõo dvàda÷àhenedaü karma samàpya tatra pãñhe yathàvidhi yajamànamabhiùi¤cet . tato yajamàno bràhmaõebhyo yathà÷akti gobhåhematilodakàni dattvà kumbhàdãn àcàryàya nivedayet ..
     15 càndràyaõavrataü caritvà %<sarasvati jaganmàtaþ ÷abdabrahmàdidevate . duùkarmakaraõàt pàpàt pàhi màü parame÷vari>% .. imaü mantramuccàrya palaparimitasuvarõasahitapustakaü bràhmaõàya dattvà taü bràhmaõaü visarjayet ..
     16 niùkatrayaparimitasvarõamayãü prakçtiü dadyàt ..
     17 pitçhavat pràya÷cittaü kuryàt ..
     18 niùkamitasvarõanirmitaü pàràvataü dadyàt ..
     19 gobhåhiraõyamiùñànnajalavastràõi ghçtadhenuü tiladhenu¤ca dadyàt ..
     20 ÷uklàü gàü dadyàt ..
     21 catvàri pràjàpatyavratàni caritvà saptadhànyàni utsçjet ..
     22 bràhmaõàya sadakùiõaü sacchàstrapustakaü dadyàt ..
     23 sadakùiõaü ghçtakumbhaü dadyàt ..
     24 ekaü pràjàpatyavrata¤caritvà sadakùiõaikadhenuü dadyàt ..
     25 kha¤javat pràya÷cittaü kuryàt ..
     26 da÷à÷vatthavçkùàn ropayet ÷arkaràdhenuü dadyàt ÷ataü vràhmaõàü÷ca bhojayet ..
     27 palaparimitasuvarõà÷vaü dadyàt .. * .. %<hiüsàyàü niùkçtiriyaü bràhmaõe samudàhçtà . tadardhàrdhapramàõena kùatriyàdiùvanukramàt>% .. iti ÷àtàtapoktakarmavipàkadvitãyàdhyàyahiüsàpràya÷cittavivaraõam .. * ..
     1 abhakùyabhoktà
     2 aspç÷yaspçùñànnabhoktà
     3 garbhapàtakartà
     4 dàvàgnidaþ
     5 duùñavàgmã
     6 dravye sati kadannadaþ
     7 dhårtaþ
     8 paranindàvàn
     9 parànnavighnakartà
     10 paropatàpã
     11 paropahàsakçt
     12 pi÷unaþ
     1 kçmikodaraþ
     2 kçmilodaraþ
     3 yakçtplãhajalodararogã
     4 raktàtisàrã
     5 khaõóitaþ
     6 mandodaràgniþ
     7 apasmàrã
     8 khallãñaþ
     9 ajãrõã
     10 ÷ålã
     11 kàõaþ
     12 ÷vàsakàsã
     1 bhãmapa¤cakopavàsaü kuryàt ..
     2 triràtramupavaset ..
     3 palatrayaparimitasuvarõaråpyatàmrànditajaladhenudànaü kuryàt ..
     4 udapànaü vañavçkùaropaõa¤ca kuryàt ..
     5 dugdhasamanvitaghañadvayaü paladvayaparimitaråpya¤ca dvijàtaye dadyàt ..
     6 pràjàpatyatrayaü kçtvà ÷ataü dvijàn bhojayet ..
     7 brahmakårcamayãüdhenuü dattvà sadakùiõàü gàü dadyàt ..
     8 kà¤canasahita dhenuü dadyàt ..
     9 yathàvidhi lakùahomaü kuryàt ..
     10 annadànaü rudrajapa¤ca prakurvãta ..
     11 sakà¤canàü gàü dadyàt ..
     12 sahasrapalasammitaü ghçtaü dadyàt ..

#<pàpã>#
     13 pratimàbhaïgakàrã
     14 madyapaþ
     15 màrgahà
     16 rajasvalàdçùñànnabhoktà
     17 viùadaþ
     18 sabhàyàü prakùapàtã
     19 suràpaþ
     20 suràlaye jale và ÷akçnmåtrakàrã

#<rogã>#
     13 apratiùñhaþ
     14 raktapittã
     15 pàdarogã
     16 kçmilodaraþ
     17 chardirogã
     18 pakùaghàtavàn
     19 ÷yàvadantaþ
     20 gudarogã

#<pràya÷cittam>#
     13 vatsaratrayaparyantaü pratidinaü a÷vatthasecanànantaraü gçhyoktavidhinà samàü gamyàmudvàhayet supåjitaü vighnaràja¤ca saüsthàpayet ..
     14 sarpiùo ghañaü sahiraõyaü madhuno'rdhaghaña¤ca dadyàt ..
     15 a÷vaü dadyàt ..
     16 triràtraü gomåtrayàvakaü bhu¤jãta ..
     17 da÷a payasvinãrgà dadyàt ..
     18 satyavartine niùkatrayaparimitaü hema dadyàt ..
     19 pràjàpatyavrata¤caritvà saptatulàparimita÷arkaràü dattvà mahàrudraü japtvà tadda÷àü÷aü tilairhutvà varuõadaivatamantrairabhiùekaü kuryàt ..
     20 màsaü vyàpya suràrcanaü godvayadànaü pràjàpatyameka¤ca kuryàt .. * .. iti ÷àtàtapoktakarmavipàkatçtãyàdhyàyaprakãrõapràya÷cittavivaraõam .. * ..
     1 agamyàbhigàmã
     2 a÷vayonigàmã
     3 àmànnahàrã
     4 ikùorvikàrahàrã
     5 årõàhàrã
     6 auùadhàpahartà
     7 kandamålahàrã
     8 kàüsyahàrã
     9 gurujàyàbhigàmã
     10 càõóàlãgàmã
     11 tapasvinãprasaïgã
     12 tapasvinãsaïgamã
     13 tàmbålahàrã
     14 tàmracauraþ
     15 telacauraþ
     16 trapuhàrã
     17 dadhicauraþ
     18 dàruhàrã
     19 dãkùitastrãprasaïgã
     20 dugdhahàrã
     21 devahàrã
     22 nànàvidhadravyacauraþ
     23 pakvànnahàrã
     24 paññamåtrahartà
     25 pa÷uyonigàmã
     26 pitçùvasçgantà
     27 puttrajàyàbhigàmã
     1 dhruvamaõóalã
     2 gudastambhã
     3 hãnadãptiþ
     4 udaragulmavàn
     5 loma÷aþ
     6 såryàvartarogã
     7 hrasvapàõiþ
     8 puõóarãkasamanvitaþ
     9 måtrakçcchrã
     10 hãnamuùkaþ
     11 pramehagadã
     12 a÷marãgadã
     13 ÷vetauùñhaþ
     14 auóumbarã
     15 kaõóvàdipãóitaþ
     16 netrarogavàn
     17 madavàn
     18 svinnapàõiþ
     19 duùñaraktadçkrogã
     20 bahumåtrakaþ
     21 vividhajvarã
     22 grahaõãyuktaþ
     23 jihvàrogã
     24 vilomà
     25 måtràghàtã
     26 dakùiõàü÷avraõã
     27 kçùõakuùñhã
     1 kàrpàsabhàrakàüsyadohasaüyuktasavatsakatilaùaùñimitahemadhenuü %<surabhã vaiùõavã màtà mama pàpaü vyapohatu>% imaü mantramuccàrya dadyàt ..
     2 màsaü vyàpya pratidinaü sahasrasaïkhyakamalakaraõaka÷iraþsnànaü kuryàt . strãõàmapi tattatpuruùasaüsargàttattatpràya÷cittam ..
     3 niùkadvayasvarõanirmità÷vinãkumàrau dadyàt ..
     4 guóadhenuü pradadyàt ..
     5 kambalànvitaniùkamitasvarõanirmitavahnimårtiü arcayitvà bràhmaõàya dadyàt ..
     6 màsaü vyàpya såryàrdhyaü kà¤cana¤ca dadyàt ..
     7 yathà÷akti devagçhaü udyàna¤ca kuryàt ..
     8 bràhmaõamalaïkçtya tasmai ÷atapalaü kàüsyaü dadyàt ..
     9 nãlamàlyàdibhåùitanãlavastràcchannaghañaü pa÷cimasyàü di÷i saüsthàpya tadupari tàmrapàtre ùaóõiùkasvarõanirmitavaruõaü puruùasåktena yajeta . sàmavedã bràhmaõastatra sàmavedamàcaret viü÷atiniùkamitasuvarõaputtalikàü niùpàpo'hamityuccàrya bràhmaõàya dadyàt . %<yàdasàmadhipo devo vi÷veùàmadhipo varaþ . saüsàranaukarõadhàro varuõaþ pàvano'stu me>% .. iti mantreõa àcàryàya svarõavaruõaü dadyàt ..
     10 màtçgàmivata pràya÷cittaü kuryàt ..
     11 màsaü vyàpya rudraü japet yathà÷akti kà¤cana¤ca dadyàt ..
     12 madhudheõuü hiraõyasahita÷atadroõaparimitatila¤ca dadyàt
     13 sadakùiõottamavidrumadvayaü dadyàt ..
     14 pràjàpatyavrataü ÷atapalaparimitatàmradàna¤ca kuryàt ..
     15 upoùya vipràya tailaghañadvayaü dadyàt ..
     16 upoùya vidhivadghçtadhenuü dadyàt ..
     17 vipràya dadhidhenuü dadyàt ..
     18 viduùe paladvayaparimitakuïkumaü dadyàt ..
     19 pràjàpatyadvayaü kuryàt ..
     20 bràhmaõàya yathàvidhi dugdhadhenuü dadyàn ..
     21 tatra jvare karõe rudraü japet mahàjvare mahàrudraü rodrajvare atiraudraü vaiùõavajvare mahàrudràtiraudrau ca japet ..
     22 ÷aktyanusàreõànnodakavastràõi hema ca dadyàt ..
     23 lakùasaükhyakagàyatrãü japet tilakaraõakaü tadda÷àü÷ahoma¤ca kuryàt ..
     24 dhenuü dadyàt ..
     25 tilapàtradvayaü dadyàt ..
     26 ÷aktitaþ ajàü dadyàt ..
     27 svamutàgamanapràya÷cittasyàrdhaü ghçtàktatilakaraõakada÷àü÷ahoma¤ca kuryàt .. pàpã
     28 phalahàrã
     29 bhràtçjàyàmigàmã
     30 madhucauraþ
     31 màtulànãgantà
     32 màtçgàmã
     33 màtçùvasçgantà
     34 mçtabhàryàbhigàmã
     35 raktavastraprabàlahàrã
     36 lauhahàrã
     37 vastrahàrã
     38 vidyàpustakahàrã
     39 vipraratnàpahàrã
     40 viprahemahçt
     41 ÷àkahàrã
     42 ÷uktihàrã
     43 saugandhikahàrã
     44 svagotrastrãprasaïgã
     45 svajàtistrãgàmã
     46 svasutàgàmã

#<rogã>#
     28 vraõitàïguliþ
     29 gulmakuùñhã
     30 netrarogavàn
     31 pçùñhakubjaþ
     32 liïgahãnaþ
     33 nànàïge vraõavàn
     34 mçtabhàryaþ
     35 raktavàtavàn
     36 karvåràïgaþ
     37 kuùñhã
     38 måkaþ
     39 anapatyaþ
     40 kulaghnaþ
     41 nãlalocanaþ
     42 pàõóumårdhajaþ
     43 durgandhàïgaþ
     44 bhagandararogã
     45 hçdayavraõã
     46 raktakuùñhã pràya÷cittam
     28 dvijàtaye ayutasaükhyakanànàphalaü dadyàt ..
     29 svasutàgamanapràya÷cittasyàrdhaü ghçtàktatilakaraõakada÷àü÷ahoma¤ca kuryàt ..
     30 upavàsaü kçtvà madhudhenuü dadyàt ..
     31 kçùõàjinaü pradadyàt ..
     32 uttarataþ kçùõamàlyàdibhåùitakçùõavastrasamàcchannakumbhaü vinyasya tadupari kàüsyapàtre niùkaùañkamitasuvarõanirmitanaravàhanakuveraü puruùasåktena yajet . atharvavedavidbràhmaõastatra atharvoktakarma kuryàt . vràhmaõàya viü÷atiniùkaparimitasuvarõanirmitaputrikàü niùpàpo'hamiti bruvan dadyàt . %<nidhãnàmadhipo devaþ ÷aïkarasya priyaþ sakhà . saumyà÷àdhipatiþ ÷rãmàn mama pàpaü vyapohatu>% .. iti mantreõa taü kuveraü àcàryàya dadyàt ..
     33 dàsadànaü agamyàgamanapràya÷citta¤ca kuryàt ..
     34 ekabràhmaõaü vivàhayet ..
     35 maõiràgasamanvitàü savastràü mahiùãü dadyàt ..
     36 ekadinamupoùya ÷atapalalauhaü dadyàt ..
     37 niùkamitahemanirmitaprajàpatiü vastrayugma¤ca dadyàt ..
     38 bràhmaõàya sadakùiõaü nyàyetihàsaü dadyàt ..
     39 mahàrudrajapàdikaü kuryàt tadda÷àü÷apalà÷asamidbhiryadhàvidhi juhuyàt mçtavatsoktasarvakarma ca kuryàt ..
     40 càndràyaõatrayànantaraü suvarõa÷ataü dadyàt ..
     41 bràhmaõàya mahànãlamaõidvayaü dadyàt ..
     42 upavàsànantaraü pala÷ata÷uktiü dadyàt ..
     43 agnau lakùasaükhyakapadmairhomaü kuryàt ..
     44 mahiùãü dadyàt ..
     45 pràjàpatyadvayaü kuryàt ..
     46 pårbataþ pãtamàlyàdibhåùitapãtavastrasamàcchannakalasaü saüsthàpya tasyopari svarõapàtraü niùkaùañkamitasuvarõanirmitavàsavaü puruùasåktena yajet . tatra çgyajuþsàmàni samàcaret bràhmaõaü sampåjya niùpàpo'hamiti bruvan tasmai ÷atasuvarõanirmitaputtrikàü dadyàt .
     %<devànàmadhipo devo vajrã viùõuniketanaþ . ÷atayaj¤aþ sahasràkùaþ pàpaü mama nikçntatu ..>% iti mantraü pañhet .. * .. iti ÷àtàtapãyakarmavipàke caturthàdhyàyoktasteyapràya÷cittasya tathà pa¤camàdhyàyoktàgamyàgamanapràya÷cittasya ca vivaraõam .. * ..

#<pàpayuktaþ-->#
     1 anadhyàye'dhyayanakartà
     2 aspç÷ã
     3 karavçttiþ
     4 kumatipradaþ
     5 kumàrãgantà
     6 kçttavàsàþ nikçntana÷ca
     7 kratunindakaþ ÷rutinindako'pi pàñhaþ
     8 gurughàtã
     9 dakùiõàcauraþ
     10 drohã
     11 dvijanindàkartà
     12 dvijavastrahçt

#<maraõavi÷eùavi÷iùñaþ-->#
     1 vidyudàhataþ
     2 aspar÷asaïgã mçtaþ
     3 vçkahataþ vçùahataþ
     4 viùahataþ
     5 vyàghràdihataþ
     6 kçmihataþ
     7 ÷astrahataþ
     8 ÷ayyàmçtaþ
     9 davahataþ dàruhataþ
     10 saüskàrahãnamçtaþ
     11 prastarahataþ
     12 anapatyamçtaþ

#<aurdhvadehikapårbakàlãnatatputtràdikartavyapràya÷cittam .>#
     1 vidyàdànaü kuryàt ..
     2 vedapàràyaõaü kuryàt ..
     3 yathà÷akti kà¤caõaü dadyàt ..
     4 kùetrasaüyutàü medinãü dadyàt ..
     5 parakanyàü vivàhayet ..
     6 dvijàya godhåmànnaü dadyàt ..
     7 sadakùiõàü mahiùãü dadyàt ..
     8 niùkamitasuvarõanirmitapàtrasthitaviùõvadhiùñhitatålãsamanvita÷ayya dadyàt ..
     9 sadane sabhàü kuryàt ..
     10 kumàraü vivàhayet ..
     11 savatsàü payasvinãü gàü dadyàt ..
     12 navatiü kçcchràõi caret ..

#<pàpayuktaþ-->#
     13 nikùepahàrakaþ
     14 nçpanà÷akaþ
     15 pa÷uhiüsakaþ
     16 pà÷ikaþ
     17 matsarã
     18 madyavikretà
     19 mitrabhedã
     20 medinãcauraþ
     21 yaj¤ahànikartà
     22 ràjakumàraghnaþ
     23 ràjadantihçt
     24 lauhahçt
     25 viùadaþ
     26 ÷aïkaradrohã
     27 ÷àstrahçt
     28 såcakaþ
     29 setubhedã
     30 svadarpakàryakàrakaþ
     31 hiüsraþ

#<maraõavi÷eùavi÷iùñaþ-->#
     13 kukkurahataþ
     14 gajahataþ
     15 caurahataþ
     16 araõye ÷åkarahataþ
     17 ÷aucahãnamçtaþ
     18 patitamçtaþ
     19 vairihataþ
     20 bhçgupàtahataþ
     21 vahnihataþ
     22 ràjahataþ
     23 vçkùahataþ
     24 atãsàramçtaþ
     25 sarpadaùñaþ
     26 ÷çïgihataþ
     27 vàntamà÷ritya mçtaþaspa÷yaspar÷anamçta÷ca
     28 ÷akañahataþ
     29 jalahataþ
     30 sàkinyàdihataþ
     31 udbandhanamçtaþ
     32 hayàhataþ
     33 kapihataþ
     34 visåcikàmçtaþ
     35 kaõñhakabalamçtaþ
     36 ke÷arogamçtaþ

#<aurdhvadehikapårbakàlãnaputtràdikartavyapràya÷cittam .>#
     13 atra pràya÷cittasyànuktatvàt vyàghràdihata ityatràdipadadar÷anàcca tatroktapràya÷cittaü yuktam ..
     14 caturniùkamitahemagajaü dadyàt ..
     15 dhenuü dadyàt ..
     16 kukkurahatavat ..
     17 dviniùkasvarõajahariü dadyàt ..
     18 ùoóa÷apràjàpatyàni kuryàt ..
     19 vçùaü dadyàt ..
     20 dhànyaparvataü dadyàt ..
     21 sva÷aktita upànahaü dadyàt ..
     22 hiraõmayapuruùaü dadyàt ..
     23 svarõasaüyutaü sauvarõavçkùaü dadyàt ..
     24 saüyato lakùasaïkhyakagàyatrãü japet ..
     25 nàgabalidànaü kà¤canadàna¤ca kuryàt ..
     26 vastrasaüyuktavçùabhaü dadyàt ..
     27 sacchàstrapustakaü dadyàt ..
     28 upaskarànvitaü a÷vaü dadyàt ..
     29 niùkatrayamitasvarõavaruõaü dadyàt ..
     30 yathocitaü rudraü japet ..
     31 payasvinãü gàü dadyàt ..
     32 niùkatrayamitaü svarõaü dadyàt ..
     33 kanakanirmitakapiü dadyàt ..
     34 ÷ataü dvijàn bhojayet ..
     35 tiladhenuü dadyàt ..
     36 aùñau kçcchràn samàcaret .. * .. iti ÷àtàtapãyakarmavipàke agatãnàü vi÷eùapràya÷cittam .. * ..

agatãnàü sàdhàraõapràya÷cittam .
     saphalasaptadhànyopari pa¤capallavasarvauùadhisaüyuktaü kçùõavastrasamàcchannamakàlamålaü kalasaü saüsthàpya tatra mahiùàsanasaüsthitaü caturbhujaü daõóahastaü svarõakuõóalasaüyutaü niùkaparimitaü pretaråpiõaü puruùaü saüsthàpya påjayet . pratyahaü puruùasåktena dugdhena tarpayet tatra kalase ùaóaïgarudraü japet . yamasåktena yamapåjàdikaü àtmavi÷uddhyarthaü gàyatrãjapaü graha÷àntipårbakada÷àü÷atilahoma¤ca kuryàt . aj¤àtagotravipràya satilamudakaü dadyàt .
     %<imaü tilamayaü piõóaü madhusarpiþsamanvitam .
     dadàmi tasmai pretàya yaþ pãóàü kurute mama ..>%
     iti mantreõa madhu÷arkaràyuktaprasthamitakçùõatilapiùñapiõóaü pretaråpàya dadyàt . yajamànaþ pretamuddi÷ya tilapàtrasaüyutàn dvàda÷akçùõakalasàn viùõumuddi÷yaikaü kalama¤ca dadyàt . varàyudhadharaþ ÷uciràdhàryaþ varuõadaivatamantraiþ kalasodakairdampatã amiùi¤cet . tato yajamàna àcàryàya dakùiõàü dadyàta nàràyaõabali¤ca kuryàt .. * ..
     %<evaü kçte vidhànena prakuryàdaurdhvadehikam .
     tataþ pretatvanirmuktàþ pàvitàstarpitàstathà ..
     dadyuþ puttràü÷ca pauttràü÷ca àyuràrogyasampadaþ ..>%
     iti ÷àtàtapãyakarmavipàkaùaùñhàdhyàyoktàgatipràya÷cittavivaraõam .. * .. (màrkaõóeyoktàþ karmavipàkà÷ca . yathà, tatraiva
     15 adhyàye uktàþ .
     %<patitàt pratigçhyàrthaü kharayoniü vrajeddvijaþ .
     narakàt pratimuktastu kçmiþ patitayàjakaþ ..
     upàdhyàyavyalãkantu kçtvà ÷và bhavati dvijaþ .
     tajjàyàü manasà và¤chan taddravya càpyasaü÷ayam ..
     gardabho jàyate jantuþ pitro÷càpyavamànakaþ .
     màtàpitaràvàkru÷ya ÷àrikà samprajàyate ..
     bhràtuþ patnyavamantà ca kapotatvaü prapadyate .
     tàmeva pãóayitvà tu ka¤chapatvaü prapadyate ..
     bhartçpiõóamupà÷nan yastadiùñaü na niùevate .
     so'pi mohasamàpanno jàyate vànaro mçtaþ ..
     nyàsàpahartà narakàt vimukto jàyate kçmiþ .
     asåyaka÷ca narakàt mukto bhavati ràkùasaþ ..
     vi÷vàsahantà ca naro mãnayonau prajàyate .
     dhànyaü yavàüstilànmàùàn kulatthàn sarùapàü÷caõàn ..
     kalàyàn kalamàn mudgàn godhåmànatasãstathà .
     ÷asyànyanyàni và hçtvà mouhàjjantu racetanaþ ..
     sa¤jàyate mahàvaktro måùiko babhrusannibhaþ .
     paradàràbhimarùàttu vçko ghoro'bhijàyate ..
     ÷và ÷çgàlo vako gçdhro tyàóaþ kaïkastathà kramàt .
     bhràtçbhàryà¤ca durbuddhiryodharùayati pàpakçt ..
     puüskokilatvamàpnoti sa càpi narakàccyutaþ ..
     sakhibhàryàü gurorbhàryàü ràjabhàryà¤ca pàpakçt .
     pradharùaiva hi kàmàtmà ÷åkaro jàyate naraþ ..
     yaj¤adànavivàhànàü vighnakartà bhavet kçmiþ ..
     punardàtà ca kanyàyà kçmirevopajàyate ..
     devatà pitçvipràõàmadattvà yo'nnama÷nute .
     pramukto narakàt so'pi vàyasaþ samprajàyate ..
     jyeùñhaü pitçsamaü vàpi bhràtaraü yo'vamanyate .
     narakàt so'pi vibhraùñaþ krau¤cayonau prajàyate ..
     ÷ådra÷ca bràhmaõãü gatvà kçmiyonau prajàyate .
     tasyàmapatyamutpàdya kàùñhàntaþkãñako bhavet .
     ÷åkaraþ kçmiko madgu÷caõóàla÷ca prajàyate ..
     akçtaj¤o'dhamaþ puüsàü vimukto narakànnaraþ .
     kçtaghnaþ kçmikaþ kãñaþ pataïgo vç÷cikastathà .
     matsyastu vàyasaþ kårmaþ pukka÷o jàyate tataþ ..
     a÷astraü puruùaü hatvà naraþ sa¤jàyate kharaþ ..
     kçmiþ strãvadhakartà ca bàlahantà ca jàyate ..
     bhojanaü corayitvà tu makùikà jàyate naraþ ..
     tatràpyasti vi÷eùo vai bhojanasya ÷çõuùva tat .
     hçtvànnantu sa màrjàro jàyate narakàccyutaþ ..
     tilapiõyàkasaümi÷ramannaü hçtvà tu måùikaþ ..
     ghçtaü hçtvà tu nakulaþ kàko madgurajàmiùam ..
     matsyamàüsàpahçt kàkaþ ÷yeno màrgàmiùàpahçt .
     vãcãkàkastvapahçte lavaõe dadhani kçmiþ ..
     corayitvà paya÷càpi balàkà samprajàyate ..
     yastu corayate tailaü tailapàyã sa jàyate ..
     madhu hçtvà naro daü÷aþ påpaü hçtvà pipãlikaþ .
     corayitvà tu niùpàvàn jàyate gçhagoladaþ ..
     àsava¤corayitvà tu tittiritvamavàpnuyàt ..
     ayo hçtvà tu pàpàtmà vàyasaþ samprajàyate .
     hçte kàüsye ca hàrãtaþ kapoto råpyabhàjane .
     hçtvà tu kà¤canaü bhàõóaü kçmiyonau prajàyate ..
     patrorõaü corayitvà tu krakaratva¤ca gacchati .
     koùakàra÷ca kauùeye hçte vastre'bhijàyate ..
     dukåle ÷àrïgike pàpo hçte caivàü÷uke ÷ukaþ .
     tathaivàjàvikaü hçtvà vastraü kùauma¤ca jàyate ..
     kàrpàsike hçte krau¤co vàlkahartà vakastathà .
     mayåro varõakàn hçtvà ÷àkapatra¤ca jàyate ..
     jãva¤jãvakatàü yàti raktavastràpahçnnaraþ .
     chuchundariþ ÷ubhàn gandhàn vàso hçtvà ÷a÷o bhavet ..
     ÷aõóaþ phalàpaharaõàt kàùñhasya ghuõakãñakaþ .
     puùpàpahçddaridra÷ca païguryànàpahçnnaraþ ..
     ÷àkahartà ca hàrãtastoyahartà ca càtakaþ .
     bhåhartà narakàn gatvà rauravàdãn sudàruõàn tçõagulmalatàballitvaksàratarutàü kramàt .
     pràpya kùãõàlpapàprastu naro bhavati vai tataþ ..
     kçmiþ kãñaþ pataïgo'tha pakùã toyacaro mçgaþ .
     gotvaü pràpya ca caõóàlapukka÷àdi jågupsitam .
     païgvandho badhiraþ kuùñhã yakùmaõà ca prapãóitaþ mukharogàkùirogai÷ca gudarogai÷ca ca bàdhyate ..
     apasmàrã ca bhavati ÷ådratvaü ca sa gacchati ..
     eùa eva kramo dçùño gosuvarõàpahàriõàm .
     vidyàpahàriõa÷cogrà niùkrayabhraü÷ino guroþ ..
     jàyàmanyasya puruùaþ pàrakyàü pratipàdayan .
     pràpnoti ÷aõóatàü måóho yàtanàbhyaþ paricyutaþ ..
     yaþ karoti naro hãmamasamiddhe vibhàvasau .
     so'jãrõavyàdhiduþkhàrto mandàgniþ saüprajàyate .. * ..>% nànàpuràõoktakarmavipàkasaükùepamàha .
     1 . aki¤canatà . yaþ kila prabhåtadhanavànapi dharmanindako devàgnibràhmaõadaridrebhyaþ ki¤cidapi dhanaü na dattavàn . sa tu àyuùo'vasàne mçto yamadåtaiþ prapãóito lolàkhyanarake, sarvavaståni pa÷yannapi nirà÷aþ paramaü duþkhamàpnoti . tato janmàntaraü parigçhyàki¤canatvamàsàdya jãrõavastradharaþ bahunà kle÷enàpi svajãvikàü niùpàdayet ..
     2 . aputtratà bahuputtratà ca . yastu gavãmukhàt bhojanãyadravyaü àhçtya dårato visarjayet . sa manvantaratrayaü nirjane ghore maruprabhçtisthale uùitvà punarjanmàntaraü pràpya puttravihãno bahuputtro và bhavediti ..
     3 . ar÷orogaþ . yaþ khalu pativratàü dharmaniyatàü çtusnàtàü patnãü nopagacchet . ya÷ca àtmahà bhråõahà gohantà ca syàt . sa mçtaþ gàóhàndhatamasàvçtaü tàmisràkhyaü narakaü gatvà karmakùayam pràpya janmàntareõa punarmànuùayonimabhigamya ar÷orogeõàkrànto bhavediti ..
     4 . alpàyuþsantànatà . yo hi tçùàrtàü vàripànaratàü gàü nivàrayati . anenaiva pàpena tasya alpàyuùaþ santànà bhaveyuþ ..
     5 . asmarãrogaþ . yastu çtusnàtàü striyaü krodhàdaprãtyà và nopagacchati . sa mçtaþ påya÷oõitasaümi÷re narake prapãóitaþ punarmànuùatvaü pràpya asmarãrogàkrànto jàyate iti ..
     6 . unmàdarogaþ . yastu bràhmaõaü vaiùõavaü pitarau dvijàdikaü mànàrhaü nàrcayet paraü nindet sa mçtaþ purãùàkhye narake adhaþ÷irà nànà duþkhabhàk bhavet . tataþ karmakùaye mànuùãü tanumupalabhya unmàdarogavàn jàyate . tathà yena ca bràhmaõeùu gurau ca dambhàcàraþ kçtaþ tebhyaþ smçtibhramakaràõi dravyàõi ca dattàni so'pi janmàntare unmàdarogavàn bhavediti ..
     7 . kàsaþ . kàsastu pa¤cavidhaþ . yena karmaõà yadråpo bhavettaducyate . atikañhorairmithyàvàkyairyastu lokaü pãóayet sa pittaprabalakena kàsena pã óito bhavet . yo hi bràhmaõasthànavinaùñakàrã sa vàtakàsena pãóito bhavet . yastu jalà÷ayadhvaüsakàrã sa ÷leùmakàsena pãóitaþ syàt . yo hi brahma viùõuü ÷iva¤ca bhedabuddhyà pa÷yati sa sannipàtotthakàsapãóitaþ syàt . yaj¤aü vinà pa÷uü hatvà tanmàüsabhakùaõakàrã sarbadoùotthakàsena gçhyate . yaduktaü tantre puràõe ca --
     %<ayaj¤ena pa÷uü hatvà bhuïkte màüsantu yo naraþ .
     sarvadoùotthakàsena gçhyate ÷çõu bhåpate ! ..>%
     8 . kuvjatvam . yaduktaü puràõeùu .
     %<devatàpratimàü dçùñvà yastàü naivàbhivàdayet .
     bràhmaõa¤ca guruü ÷reùñhaü brahmacàritapasvinam ..
     ÷ma÷àne jàyate vçkùaþ kàkagçdhropasevitaþ ..
     bhuktvà kàlama÷eùa¤ca mànuùatvamavàpya saþ .
     kubjatvama÷nute tasmàt karmaõo mànuùaü dhruvam ..>%
     9 . garbhasràvaþ . yà kàcit nàrã hiüsàparatantrà sato sapatnyàdãnàmanyàsàü strãõàü duùñauùadhàdibhirdurmantrairvà garbhaü apatyàni ca nà÷ayati sà narakànnirmuktà punarmànuùãü yonimàsàdya puõyàntareõa ai÷varyavatyapi garbhasràvadukhaiþ prapãóità bhavet .
     10 . galagaõóaþ . yaþ khalu mohàd gurustrãkaõñhadar÷anaü kçtavàn . sa mçto yamakiïkaraiþ nirjale pràntare de÷e divyavarùàyutatrayaü pàtyate . punarjanma samàsàdya ca galagaõóarogàkràntaþ sãdet ..
     11 . grahaõã . ye ca dhanalubdhakàþ prabhåtadhanasaügrahaü kçtvà na yacchanti na cà÷nanti na kimapi dharmakàryaü kurvanti . tathà ye ca parasyàpahàriõaþ tathà aduùñàmapatitàü bhàryàü ye ca yauvane parityajanti te mçtàþ pårãùàkhye narake kalpakoñi÷ataü dagddhàþ karmànte mànuùãü yonimàsàdya grahaõãrogàkràntà avasãdeyuþ ..
     12 . chinnanàsikatà . ÷rutismçtikathàvighnakàrã devanindako hi mçtyuü pràpya nairçte pa÷cime bhàge sthitàyàü piïgaleti nagaryàü pi÷àcaiþ saha bahukàlamuùitvà mahàghoraü duþsva¤ca bhuktvà karmànte mànuùayonimàsàdya chinnanàsiko jàyate ..
     13 . chinnahastatà, chinnapàdatà ca . yastu pitarau guruü vinàparàdhato vçddhaü và tàóayet sa mçto yamaloke bahåni kaùñànyanubhåya chinnahasta÷chinnapàdo và iha jàyate ..
     14 . jalodaraþ . yaduktaü puràõeùu .
     %<brahmaviùõumahe÷eùu bhinnabhàvaü karoti yaþ .
     gçhyate sa tu duùñàtmà jalodararujà tataþ ..>%
     15 . daurbhàgyam . yena ca sarvàsu tçtãyàsu velàsu tailaspar÷aþ kriyate sa durbhagatvamàpnotãti ..
     16 . netrarogaþ . dãpaharaõakartà parastrãprekùakaþ kàmataþ pararatidar÷anakàrã ca netrarogenàkrànto bhavet ..
     17 . pakùarogaþ . yo hi sa÷astraþ san ÷astrarahitaü puruùaü hanti . sa måóhaþ àyuþ÷eùe kçkaràkhye niraye uùitvà mahàduþkhena pacyate . tato ràsabhayonau tataþ krama÷o mçgavyàghrayonau sambhåya ÷astreõa hanyate . tataþ sàrameyo bhåtvà matsyayonau jàyate . tato mànuùãü yonimàsàdya anenaivarogeõa pãóyate ..
     18 . pàõóurogaþ . yaþ khalu parabhàryàrataþ parastrãramaõapriyaþ sa mçto yamakiïkarai rbahudhàduþkhaü pràpitaþ punaþ karmapàkena mànuùãü yonimàsàdya pàõóurogeõa lipyate ..
     19 . pradaram . yà yoùit bubhukùitaü patiü tyaktvà patyanumatiü vinà pårbaü bhuïkte sà mçtà narakaü bhuktvà da÷avarùàõi vàyasã tataþ ÷ukã tato mànuùã bhåtvà ÷vetapradarayuktà bhavet ..
     20 . nandhyatà . yena jalapipàsurvatsaþ pratiniùiddhaþ . yastu adakùiõaü vataü karoti yo hi miùñaphalàdikaü pràpya devàyànivedya bhuïkte yaþ khalu maithunãbhàvamavalokya vighnaü kurute te sarve bandhyatvamàpnuvantãti ..
     21 . bhagandararogaþ . àcàryabhàryàgantàronaràdhamàþ strãbàlavçddhadhanàpahàriõa÷ca mçtyumadhi gamya viõmalàkhye narake bahuduþkhaü pràppa janmàntare bhagandararogeõàkràntà bhavanti ..
     22 . måtrakçcchram . yena måóhena vidhavàgamanaü madyapànaü và kçtam . sa mçto narakaü pràpya karmànte ÷arãranà÷akàriõà anena rogeõàkrànto bhavet .
     23 . mçtabhàryatà . yastu jyeùñhaü bhràtaramatikramya udvahet sa mçtabhàryo jàyeta . yastu saptamyàü tailaü spç÷ati tasya jyeùñhà bhàryà vina÷yati ..
     24 . mehaþ . yaduktaü puràõeùu
     %<mehà÷ca viü÷atiþ khyàtàþ pçthakkarmaprabhàvajàþ .
     teùàü nàmànyahaü vakùye kramàdutpadyate yataþ ..
     madhumehaþ sàndramehaþ surà÷ukrodakastathà .
     ikùuþ sikatasãdhu÷ca sitamehastathaiva ca ..
     phenaþ kùãra÷ca nãla÷ca hàridraþ kàlasaüj¤akaþ .
     va÷àrakta÷ca mà¤jiùñho majjàkùàrastathà gajaþ ..
     sadvaidyasyopade÷ena j¤àtvà mehàn pçthak pçthak .
     nàmànusàrataþ pårbaü karma j¤àtvà vidhi¤caran .
     pårbaü maithunakçdyastu ÷aukarãyonimàvrajet ..
     tasyànte mànuùãü pràppa jalabhehàrdito bhavet ..
     màtçgàmã balànmohàt madhumehã bhavennaraþ .
     rajakãgamanàccaiva kùàramehã prajàyate ..
     satãviparyayaü kçtvà sàndramehànvito bhavet .
     rogiõãgamanànmartyo bhavenmà¤jiùñhamehavàn ..
     mitrastrã dharùità yena sa bhavecchukramehavàn ..
     catuùpadàbhigamane bhavet sikatamehavàn ..
     svarõahartà kùãramehã sitamehã suràrataþ .
     kàlamehã bhavetso'pi puùpavatyà÷ca dharùaõàt ..
     rajasvalàyàü ratikçdraktamehàrdito bhavet .
     majjamehayutaþ so'pi yo'ntyajàgamana¤caran ..
     ikùumehyatidurvçtto vidhavàgatidoùataþ .
     vràhmaõãgamanàddehã hastimehena mehati ..
     akùatàgamanàsakto haridràbha¤ca mehati ..
     màtaraü ye'bhigacchanti bhaginã¤càtmanaþ mutàm ..
     ÷va÷rå¤caivàkùatàraktàü bhràtçbhàryà¤ca màtulãm .
     gurustrãü ràjapatnã¤ca mitrastrãü và kuñumbinãm .
     mçtà vaivasvatapurãü yànti bhåtaiþ prapãóitàþ ..
     tàóyante tatra durvçttà mattaþ ÷çõu vadàmi te ..
     aïgàrarà÷au prakùipya tàn dahanti yamàj¤ayà .
     dåtàstu mahatãü ghoràü jvalantãmàyasãü ÷ilàm .
     khàdayanti ca tàn pa÷càt narake ca kùipanti vai ..
     narakànte punaste'pi mçtàþ syuþ ÷åkarà bhç÷am ..
     ÷åkaràþ pa¤cavarùàõi da÷avarùàõi kukkuràþ .
     pipãlikàstrayo màsà vç÷cikà÷càbdamàtrakam .
     bhåtvà prayànti goyonau sarujà viphalendriyàþ ..
     tatràdharmakùayaü kçtvà tato mànuùayoniùu .
     pramehagadavantaþ syuþ pràpnuvanti manovyathàm ..>%
     25 . yakùmarogaþ . viprahantà nyàsàpahartà vçtticchedakàrã prajàpãóako guruvidrohã måóho yakùmakàsàkrànto bhavet ..
     26 . raktapittam . atiduràcàrã paradravyàbhilàùã pitçvyabadhågantà anenaiva rogeõa pãóito mavet ..
     27 . vye÷yàtvam . yà nàrã mçte bhartari parapatyabhilàùiõã sà mçtà yamaloke taptaü àyasaü puruùamàliïgantã atighoraü narakaduþkhamanubhåya janmàntare ve÷yà bhåtvà a÷eùapuruùaiþ ramamàõà a÷eùakle÷amadhigacchet ..
     28 . vaidhavyam . yà khalu yauvanenàtigarvità ramaõã viråpantvàtmava÷agaü patiü divà nindati ràtrau ÷ayyàü na bhajate àj¤aptà ca ruùñà bhavati sà janmàntaraü pràpya vaidhavyayantraõayà pãóità bhavet ..
     29 . ÷vàsakàsaþ . ÷vàsakàsastu mahordhvacchinnatamakakùudrabhedàt pa¤cadhà . 1 . yastu yaj¤amanàsàdya ÷vàsaü nirudhya pa÷uü hanti mohàt tanmàüsàdikaü bhakùayati sa mahà÷vàsena pãóyate . 2 . puràõakathàsamaye yastu anyavàkyaü vadet sa årdhva÷vàsena nigçhyate . 3 . niùiddhadànagrahaõàt chinna÷vàsayuto bhavet . 4 . yo hi ÷àstràrthaü mçùà dåùayati sa tamaka÷vàsaiþ pãóyate . 5 . pàkavighnato hi jãvaþ kùudra÷vàsairgçhyate ..
     30 . hçdrogaþ . yastu lobhàt dveùàdvà parapãóàpradàyako bhavet yastu prajànàü marmavyathàü janayet sa mçto durvahaü narakamadhigamya karmànte atidàruõairhçdrogaiþ pãóito bhavediti .. * ..)

#<karma÷ãlaþ>#, tri, (karma ÷ãlaü karmakaraõaråpasvabhàvo yasya . karma ÷ãlayatãti và .) yaþ phalanirapekùaþ svabhàvataþ karma karoti saþ . tatparyàyaþ . kàrmaþ 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 18 ..

#<karma÷åraþ>#, tri, (karmaõi ÷åraþ dakùaþ .) karmañhaþ . phalaparyantakarmasamàpakaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 18 ..

#<karmasacivaþ>#, puü, (karmaõi karmasu và sacivaþ sahàyaþ .) karmopayuktasacivaþ . akùapañalàdhyakùàdiþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 4 ..

#<karmasannyàsikaþ>#, puü, (karmaõàü sannyàsaþ sa astyasya iti ñhan .) yatiþ . sannyàsã . iti halàyudhaþ . 2 . 239 ..

#<karmasàkùã>#, [n] puü, (karmaõàü sàkùã . yadvà karma sàkùàt pa÷yati pratakùaü karotiti .) såryaþ . iti hemacandraþ .. (ukta¤ca vaidikakriyàpaddhatau yathà,
     %<såryaþ somo yamaþ kàlo mahàbhåtàni pa¤ca ca .
     ete ÷ubhà÷ubhasyeha karmaõo nava sàkùiõaþ ..>% kriyàsàkùàtkàriõi, tri . yathà -- mahàbhàrate . 1 . 47 . 29 .
     %<hçdi sthitaþ karmasàkùã kùetraj¤o yasya tuùyati ..>%)

#<karmakùamaþ>#, tri, (karmaõi karmasu và kùamaþ samarthaþ . karmakaraõasamarthaþ . tatparyàyaþ . alaükarmãõaþ 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 18 ..

#<karmàntaþ>#, puü, (karmaõaþ jãvakçtasukçtaduùkçtakriyàyàþ anto yatra . karmaõaþ kçùikàryasya tatphalasya dhànyàdisaügraharåpakriyàyàþ anto yatra và .) karmabhåþ . kçùñabhåmiþ . iti hemacandraþ ..
     (%<ahanyahanyavekùeta karmàntàn bàhanàni ca ..>% iti manuþ . 8 . 419 ..)

@<[Page 2,054c]>@
#<karmàraþ>#, puü, (karma lohanirmàõàdikàryaü çcchati gacchati pràpnoti và . karma + ç + aõ .) karmakàraþ . kàmàra itibhàùà .. (yathà, atharvavede . 3 . 5 . 6 .
     %<ye dhãvàno rathakàràþ karmàrà ye manãùiõaþ ..>% tathà, manuþ . 4 . 215 .
     %<karmàrasya niùàdasya raïgàvatàrakasya ca ..>%) vaü÷aþ . vàü÷a iti khyàtaþ . karmaraïgaþ . iti ràjanirghaõñaþ . kàmaràïgà iti bhàùà ..

#<karmàrhaþ>#, puü, (karma arhatãti . arha + aõ .) puruùaþ . iti ràjanirghaõñaþ . kriyàyogye tri ..

#<karmiùñhaþ>#, tri, (ati÷ayena karma kartuü samarthaþ karmã và . kamma + iùñhan . inerluk .) kriyàvàn . ati÷ayakarmavi÷iùñaþ . iti vyàkaraõam ..

#<karmã>#, [n] tri, (karmàstyasya %<vrãhyàdibhya÷ca .>% 5 . 2 . 116 iti iniþ .) karmavi÷iùñaþ . (%<yatkarmiõo na pravedayanti ràgàttenàturàþ kùãõalokà÷cyavante>% .. iti muõóakopaniùadi . 1 . 2 . 9 . yathà ca, bhàgavate 1 . 3 . 8 .
     %<tçtãyamçùisarga¤ca devarùitvamupetya saþ .
     tantraü sàtvatamàcaùñe naiykarmyaü karmiõàü yataþ ..>%)

#<karmãraþ>#, puü, (karma + ãran .) kirmãravarõaþ . ityamarañãkà ..

#<karmendriyaü>#, klã, (karmaõàü gamanàdipa¤cavidhakriyàõàü sampàdanàya indriyaü karmanimittaü indriyaü và .) karmaniùpàdakaviùayipa¤cakam . yathà . vàk 1 pàõiþ 2 pàdaþ 3 pàyuþ 4 upasthaþ 5 . iti vedàntaþ .. (yathà ca, manuþ . 2 . 91 .
     %<buddhãndriyàõi pa¤caiùàü ÷rotràdãnyanupårbakàþ .
     karmendriyàõi pa¤caiùàü pàùvàdãni pracakùate ..>%)

#<karva># darpe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü--paü--akaü--señ .)

#<karvaþ>#, puü, (kirati vikùipati cittaü viùayeùu . ké + %<kégé-÷édébhyo vaþ>% . uõàü . 1 . 155 iti vaþ .) kàmaþ . (kçõàti hinastãti . ké + vaþ .) unduruþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<karvañaü>#, klã, (karvaü sundaratvàt sarvaü añati pràpnotãti . ÷akandhàditvàt alope sàdhuþ .) puram . nagaram . iti jañàdharaþ ..

#<karvañaþ>#, puü klã, (karva + añanpratyayaþ .) dvi÷atagràmamadhye manoramasthànam . gràma÷atasthajanàþ krayavikrayàdinà sevàdinà và yena gràmeõa jãvanti saþ . iti kecit .. catuþsamagràmaþ . ityeke .. catuþsamaü gçhasthànam . ityapare .. ityamarañãkàyàü bharataþ .. catuþ÷atagràmasaügrahasthànam . iti sàrasundarã .. (tathà hi yàj¤avalkyaþ . 2 . 167 .
     %<dhanuþ ÷ataü parãõàho gràmakùetràntaraü bhavet .
     dve ÷ate karvañasya syàt nagarasya catuþ÷atam ..>% de÷abhedaþ . yathà, mahàbhàrate . 2 . 30 . 22 .
     %<tàmraliptaü ca ràjànaü karvañàdhipatiü tathà .
     suhmànàmadhipa¤caiva ye ca sàgaravàsinaþ ..>%)

#<karvuraþ>#, puü, (kçõàti hinasti pràõinaþ . kirati vikùipati jãvàniti và . ké + %<kégé÷évçcatibhyaþ ùvarac>% . uõàü . 2 . 123 . iti ùvarac .) ràkùasaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. vyàghraþ . iti medinã .. (yathà, uõàdiñãkà
     %<karvuro vyàghrarakùasoþ . 2 . 123 ..>%)

#<karvarã>#, strã, (karvara + ùitvàt ïãp .) ÷ivà . iti vi÷vamedinyau .. hiïgupatrã . iti jañàdharaþ .. (vyàghrã . ràkùasã . ityuõàdivçttiþ . 2 . 123 ..)

#<karvuraþ>#, puü, (karvati hinasti sadarpo bhavati và . karva darpe hiüsàyà¤ca . %<madguràdaya÷ceti>% + urac .) ràkùasaþ . iti ÷abdàrõavaþ .. citravarõaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 94 .. ÷añã . iti bharataþ ..

#<karvåraþ>#, puü, (karva + kharjåràditvàt åraþ . uõàü 1 . 82 .) ràkùasaþ . ÷añã . ityamaraþ .. 2 . 9 . 94 ..

#<kar÷yaþ>#, puü, (kç÷ + yat .) karcåraþ . iti ràjanirghaõñaþ . kacåra iti hindãbhàùà ..

#<karùaþ>#, puü klã, (kçù vilekhane pacàdyac . karmaõi karaõe và gha¤ .) ùoóa÷amàùakaparimàõam . a÷ãtirattikàþ . tatparyàyaþ . akùaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 86 .. vaidyakamate tolakadvayam . tatparyàyaþ . suvarõam 2 akùaþ 3 vióàlapadakam 4 picuþ 5 pàõitalam 6 uóumbaram 7 tindukam 8 kabaóagrahaþ 9 . iti paribhàùà .. da÷amàùakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..
     (%<koladvaya¤ca karùaþ syàt sa proktà pàõimànikà .
     akùaþ picuþ pàõitalaü ki¤cipàõi÷ca tindukam ..>% iti ÷àrïgadhare pårbakhaõóe . 1 adhyàye ..)

#<karùaþ>#, puü, (kçù + bhàve gha¤ .) karùaõam . iti medinã .. vibhãtakavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<karùakaþ>#, tri, (karùati bhåmimiti . kçù + õvul .) kçùijãvã . kçùàõ iti bhàùà ..
     (%<sukhamàpatitaü sevet duþkhamàpatitaü sahet .
     kàlapràptamupàsãta ÷asyànàmiva karùakaþ ..>% iti mahàbhàrate . 3 . 258 . 15 ..) tatparyàyaþ . kùetràjãvaþ 2 kçùikaþ 3 kçùãbalaþ 4 . ityamaraþ . 2 . 96 .. kàrùakaþ 5 . iti taññãkà .. àkarùaõakartà ca ..

#<karùaõaü>#, klã, (kçù + bhàve lyuñ .) kçùikarma . làïgalàdinà bhåmyàdikhananam . iti hemacandraþ . càsa iti bhàùà .. àkarùaõam . ñànan iti bhàùà .. (÷oùaõam . pãóaõam . yathà manuþ 7 . 112 .
     %<÷arãkarùaõàt pràõàþ kùãyante pràõinàü yathà .
     tathà ràj¤àmapi pràõàþ kùãyante ràùñrakarùaõàt ..>%)

#<karùaõiþ>#, strã, (kçù + aniþ .) asatã . ityuõàdikoùaþ ..

#<karùaõã>#, strã, (karùaõa + gauràditvàt ïãù .) kùãriõãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<karùaphalaþ>#, puü, (karùaþ karùamàtraü phalaü yasya .) vibhãtakavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 58 .. (asya paryàyàþ yathà --
     %<vibhãtakastriliïgaþ syàllàkùaþ karùaphalastu saþ .
     kalidrumo bhåtavàsastathà kaliyugàlayaþ ..>% guõà÷càsya vibhãtaka÷abde j¤eyaþ . iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe . 1 bhàge ..)

#<karùaphalà>#, strã, (karùaphala + ñàp .) àmalakãvçkùaþ . iti ratnamàlà .. (àmalakã÷abde'syà guõàdikaü j¤àtavyam ..)

#<karùàrdhaü>#, klã, (karùasya ardham .) tolakaparimàõam . iti vaidyakaparibhàùà .. (%<karùàrdhavà kaõà÷uõñhyoþ .>%
     %<karùaþ karùàrdhvamatho palaü paladvayamathàkarùa÷ca ..>% iti vaidyakacakrapàõi saügrahajvaràdhikàrakàsàdhikàrayoþ ..)

#<karùiõã>#, strã, (karùati iti . kçù + õinistato ïãp .) kùãriõãvçkùaþ . a÷vamukhabandhanarajjusthitalauham . tatparyàyaþ . khalãnaþ 2 kavãyam 3 kavikà 4 . iti jañàdharaþ .. (tri . manohàrã . yathà raghuþ 19 . 11 .
     %<ghràõakàntamadhugandhakarùiõãþ pànabhåmiracanàþ pridhàsakhaþ ..>%)

#<karùåþ>#, puü, (kçù + %<kçùicamitanidhanisarjikharjibhya åþ>% . uõàü 1 . 82 . iti åþ .) vàrtà . karãùàgniþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 221 .. vàrtà atrakçùiþ . iti ramànàthaþ .. jãvikà . iti bharataþ ..

#<karùåþ>#, strã, (kçù vilekhane + %<kçùicamitanãti>% åþ uõàü 1 . 82 .) kulyà . alpà kçtrimà sarit . ityamaraþ . 3 . 3 . 221 .. nadãmàtram . iti ratnakoùaþ .. iùñakhàtaþ . iti medinã .. tadyathà . caturaïgulapçthvãstàvadanta ràstathàdhaþ khàtà vitastyàyatàstisraþ karùåþ kuryàt karùåsabhãpe agnitrayamupasamàdhàya paristãrya tatraikaikasminnàhutitrayaü juhuyàt . iti ÷ràddhaviveka dhçtaviùõusåtram ..

#<karhi>#, vya, (kim + %<anadyatane hilanyatarasyàm .>% 5 . 3 . 21 iti . hil kàde÷aþ .) kadà . kasmin kàle . iti vyàkaraõam .. kakhana kave iti bhàùà .. (yathà, çmvede 6 . 35 . 2 .
     %<karhisvittadindra yannérbhinnénvãraivãràn nãlayàse jayàjãn ..>%)

#<karhicit>#, vya, (karhi ca cicceti vigrahaþ . pàõinimatànusàreõa bhinnapadadvayam mugdhabodhamate tu %<kimaþ ktyantàcciccanau>% . iti cit .) kasmiü÷cit kàle . konakàle iti bhàùà . tatparyàyaþ . jàtu 2 kadàcit 3 . iti hemacandraþ .. (yathà, bhàgavate 10 . 84 . 13 .
     %<yasyàtmabuddhiþ kuõape tridhàtuke svadhãþ kalatràdiùu bhauma ijyadhãþ .
     yattãrthabuddhiþ salile na karhicit janeùvabhij¤eùu sa eva gokharaþ ..>%)

#<kala>#, t ka gatau . saïkhyàyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràü--paraü--sakaü--señ .) antyasthatçtãyopadhaþ . kalayati kàlaü dhãraþ . iti durgàdàsaþ ..

#<kala>#, ïa saïkhyàrutoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-- àtmaü--sakaü--akaü ca--señ .) ïa kalate divasaü vçddhaþ gaõayatãtyarthaþ . rut ÷abdaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<kala>#, ka nudau . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü--paraü-- saka--señ .) ka kàlayati . nudiriti nuda ¤au÷ preraõe ityasya auõàdikakipratyaye råpam . iti durgàdàsaþ ..

#<kalaü>#, klã, (kaóati màdyati anena . kaóa made + %<hala÷ca>% . 3 . 3 . 121 . iti gha¤ . saüj¤àpårbakatvàt vçddhyabhàvaþ . óalayorekatvam .) ÷ukram . iti medinã .. kolivçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<kalaþ>#, puü, (kala + bhàve gha¤ vçddhyabhàvaþ .) madhuràsphuñadhvaniþ . ityamaraþ . 1 . 7 . 2 .. (%<jagau kalaü vàmadç÷àü manoharam>% .. iti bhàgavatam . 10 . 29 . 3 ..) sàlavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kalaþ>#, tri, (kalayati màndyaü nayati jàñharàgnim . kala + õic + ac . dhàtånàmanekàrthatvàt vi÷eùataþ kalihalirityukte÷ca tathàtvam .) ajãrõaþ . iti medinã .. (avyaktamadhuradhvaniþ . yathà raghuþ . 1 . 41 .
     %<sàrasaiþ kalanirhràdaiþ kvacidunnamitànanau ..>%)

#<kalakaþ>#, puü, (kalate iti . kala + õvul . svàrthe kan và .) ÷akulamatsyaþ . iti hemacandraþ .. (÷akula÷abde'sya guõàdayo'vagantavyàþ ..)

#<kalakaõñhaþ>#, puü, (kalapradhànaþ kaõño yasya .) kaladhvaniþ . haüsaþ . pàràvataþ . pikaþ . iti medinã .. (yathà, ràjendrakarõapåre 3 . %<yuùmàkaü ratikàntakàrmukalatàktreïkàrakànte rute, sotkaùñhaü kalakaõñhakaõñhakuharodbhåte'pi màbhånmanaþ>% ..)

#<kalakalaþ>#, puü, (kalàdapi kalaþ . yugapatsamamutthitabahula÷abdànàmekãbhåtatayà tumulatvàttathàtvam . kala÷abde + gha¤ . vçddhyabhàvaþ . yadvà kalaþ prakàraþ guõavacanatvàt prakàre dvitvam ..) kolàhalaþ . (yathà, gãtagovinde . 1 . 38 .
     %<unmãlanmadhugandhalubdhamadhupavyàdhåtacåtàïkurakrãóatkokilakàkalãkalakalairudgãrõakarõajvaràþ ..>%) sàlaniryàsaþ . iti medinã ..

#<kalaghoùaþ>#, puü, (kalo madhuro ghoùo dhvaniryasya .) kokilaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kalaïkaþ>#, puü, (kalayati iti . kala + kvip . kal càsau aïka÷ceti .) cihnam . apavàdaþ .
     (%<uttamasya vi÷eùeõa kalaïkotpàdako janaþ ..>% iti kathàsaritsàgare . 24 . 204 ..) lauhamalam . iti medinã ..

#<kalaïkaùaþ>#, puü, (kareõa kaùati hinasti nà÷ayati và . bàhulakàt khac mum ca rasya laþ kalena garjanena kaùati và .) siühaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<kalaïkaùà>#, strã, (kalaïkaùa + ñàp .) karatàlã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kalaïkã>#, [n] tri, (kalaïko'styasya . iniþ .) apavàdagrastaþ . yathà -- tithyàditattve .
     %<kalaïkã jàyate vilve tiryagyoni÷ca nimbake .>% cihnayuktaþ . lauhamalavi÷iùñaþ .. candraþ ..

#<kalaïkuraþ>#, puü, (kaü jalaü laïkayati gamayati bhràmayatãtyarthaþ . lakigatau + õic + urac .) àvartaþ . jalamramaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

@<[Page 2,056a]>@
#<kala¤jaþ>#, puü, (kaü la¤jayati . laji + aõ .) viùàstrahatamçgapakùiõau . iti trikàõóa÷eùaþ .. tàmrakåñaþ . doktà tàmàk iti bhàùà . yathà . viùõusiddhàntasàràvalyàü vaidyake . atha dhumaparõãdhåmapànaguõaþ .
     %<kala¤jasaüveùñanadhåmapànàt syàddanta÷uddhirmukharogahàniþ .
     kaphaghnamàma¤varahànikçcca gàndharvavidyàpravaõaikasevyam ..>%

#<kalañaü>#, klã, (kaü jalaü lañati àcchàdayati . àvçõotãti và . ka + lañ + ac .) gçhàcchàdanam . iti ÷abdaratnàvalã . càla iti bhàùà .. kuñalamiti ca pàñhaþ ..

#<kalatålikà>#, strã, (kaü sukhaü viùayatvena làti gçhnàütãti kalaþ . kalaü kàmaü tålayati niùkaùati pårayati và yà . kala + tåla niùkarùe påraõe và õvul . ñàpi ata itvam .) icchàvatã . kàmukà . tatparyàyaþ . và¤chinã 2 la¤jikà 3 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kalatraü>#, klã, (gaóa secane + %<gaóeràde÷ca kaþ .>% uõàü . 3 . 106 . atran gakàrasya kakàra÷ca . óalayo rekatvasmaraõàt óasya laþ . yadvà kalaü tràyate . trai + kaþ . yadvà kaóyate ÷iùyate iti .) kaóa--÷àsane bàhulakàt atran . ÷roõiþ . bhàryà . ityamaraþ . 3 . 3 . 178 .. (yathà meghadåte . 40 .
     %<tàü kasyà¤cid bhavanavaóabhau suptapàràvatàyàü nãtvà ràtriü ciravilasanàt khinnavidyutkalatraþ ..>%) ràj¤àü durgasthànam . iti hemacandraþ ..

#<kaladhåtaü>#, klã, (kalena avayavena dhåtaü ÷uddham .) råpyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kaladhautaü>#, klã, (kalena avayavena dhautam .) svarõam .
     (%<kanyeyaü kaladhautakomalaruciþ kãrtistu nàtaþ parà .>% iti mahànàñakam .. mahàbhàrate ca 4 . goharaõe 40 . 6 .
     %<ime ca kasya nàràcàþ sahasraü lãmavàhinaþ .
     samantàtkaladhautàgrà upàsaïge hiraõmaye ..>%) rajatam . iti medinã .. kaladhvaniþ . iti vi÷vaþ ..

#<kaladhvaniþ>#, puü, (kalaþ asphuñamadhuraþ dhvaniryasya .) pàràvataþ . kokilaþ . mayåraþ . iti medinã .. madhuràvyakta÷abdaþ . iti kala÷abdàrthe amaraþ . 1 . 7 . 2 .. (yathà mahànirvàõatantre . 1 . 3 .
     %<apsarogaõasaïgãtakaladhvanininàdite ..>%)

#<kalanaü>#, klã, (kalyate lakùyate duùyate và . kala + lyuñ .) cihnam . doùaþ . iti halàyudhaþ .. (kalyate ÷ukra÷oõitàbhyàmanyonyaü mi÷yrate .) garbhe mi÷ritaü ÷ukra÷oõitam .. yathà, bhàgavate . 3 . 31 . 2 .
     %<kalanaü tvekaràtreõa pa¤caràtreõa budbudam .
     da÷àhena tu karkandhåþ pe÷yaõóaü và tataþ param ..>% kvacit kalalaü ityapi pàñho dç÷yate . kalayati jànàtyanena . kala gatau gatyarthà j¤ànàrthà÷ca . kala + karaõe lyuñ . j¤ànam ..)

#<kalanaþ>#, puü, (kaü jalaü làti . tathà san namati . ka + là + kaþ .) vetasavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kalanà>#, strã, (kala + bhàve yuc . ñàp ca .) va÷ãbhåtatvam . va÷atà . yathà -- ànandalaharyàm . 29 .
     %<karàraü yat kùveóaü kavalitavataþ kàlakalanà .>% jalpanà ca ..

#<kalandaraþ>#, puü, (kalaü ÷àstravihitavàkyaü ÷iùñàcàraü và dçõàti . kala + dé + khac . mum ca .) varõa÷aïkarajàtivi÷eùaþ . sa tu leñàt tãvarakanyàyàü jàtaþ . iti brahmavaivartapuràõam ..

#<kalandikà>#, strã, (kaü sukhaü làti viùayatvena iti . kalaü kàmaü sarvàbhãùñaü dadàti . kala + dà + kaþ . saüj¤àyàü kan . tataùñàp ata itvaü pçùodarà ditvàt mum ca .) sarvavidyà . iti hemacandraþ ..

#<kalandhuþ>#, strã, (kalàyàþ màtràyàþ andhuriva . ÷akandhvàditvàt alope sàdhuþ .) gholã÷àkaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kalabhaþ>#, puü, (kalena kareõa ÷uõóeneti yàvat bhàti . kala + bhà + kaþ . yadvà + kal gatau kç÷é÷alikaligardibhyo'bhac . uõàü . 3 . 122 . iti . abhac .) karabhaþ . hàtira chà iti bhàùà . sa tu pa¤cavarùaparyantam . iti subhåtiþ .. tatparyàyaþ . kari÷àvakaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 35 .. durdàntaþ 3 vyàlaþ 4 . (yathà raghau . 3 . 32 .
     %<mahokùatàü vatsataraþ spç÷anniva dvipendrabhàvaü kalabhaþ ÷rayanniva ..>%) dhattåravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kalabhavallabhaþ>#, puü, (kalabhasya hasti÷àvakasya vallabhaþ priyaþ .) pãluvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kalabhã>#, strã, (kaü jalaü à÷rayatayà labhate . labha + ac . gauràditvàt ïãù .) ca¤cuvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kalamaþ>#, puü, (kalate kalayati và akùaraü prakà÷ayati janayati và . kala + %<kalikardoramaþ>% . uõàü . 4 . 84 iti amaþ .) svanàmakhyàtalipisàdhanavastu . tatparyàyaþ . lekhanã 2 varõatålã 3 akùaratålikà 4 . iti jañàdharaþ .. svanàmakhyàta÷àlidhànyavi÷eùaþ . (yathà, raghuþ . 4 . 37 .
     %<àpàdapadmapraõatàþ kalamà iva te raghum .
     phalaiþ saüvardhayàmàsurutkhàtapratiropitàþ ..>%) asya guõàþ . raktadoùatridãùanà÷itvam . cakùurhitakàritvam . kaùàyatva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..
     %<rakta÷àlirmahà÷àliþ kalamaþ ùaùñiko'paraþ .>% iti hàrãte prathamasthàne 10 adhyàye ..
     (%<÷åkajeùu varastatra raktatçùõàtridoùahà ..
     mahàüstasyànukalamasta¤càpyanu tataþ pare ..>% iti vàbhañe såtrasthàne 6 adhyàye ..) cauraþ . iti medinã ..

#<kalamottamaþ>#, puü, (kalamebhyaþ kalameùu và uttamaþ .) gandha÷àliþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kalambaþ>#, puü, (kalyate kùipyate ÷atruü prati . kalakùepe + ambac .) ÷araþ . ÷àkanàóikà . ityamaraþ .. 2 . 8 . 87 . kadambaþ . iti vi÷vaþ ..
     (%<kalambanàlikà màrùakuñijjarakutumbakam ..>% ityàdãnàü samaùñiguõà yathà --
     %<÷àkaü guru ca råkùa¤ca pràyo viùñabhya jãryati .
     madhuraü ÷ãtavãrya¤ca purãùasya ca bhedanam ..>% iti carake såtrasthàne 27 adhyàye ..)

#<kalambakaþ>#, puü, (kalamba + saüj¤àyàü kan .) dhàràkadambaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kalambikà>#, strã, (kalambã eva svàrthe kan ñàp ca ata itvam .) kalambã÷àkaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà cakrapàõikçtadravyaguõe ÷àkavarge .
     %<kalambikà gururvçùyà kaùàyàstanyavçddhidà ..>% kalambãva kàyate prakà÷ate nidhãyate và . kalambã + kai + kaþ . ñàp itva¤ca . saüj¤à hetutvàt pçùodaràditvàt . hrasvaþ .) grãvàpa÷cànnàóã . tatparyàyaþ . manyà 2 . iti hemacandraþ ..

#<kalambã>#, strã, (ke jale lambate . lavi sraüsane + ac ïãù .) jalajalatà÷àkavi÷eùaþ . kalmã iti bhàùà . tatparyàyaþ . kaóambã 2 kalambåþ 3 kalambikà 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. asyà guõàþ . stanyadugdha÷ukra÷leùmakàritvam . madhuratvam . kaùàyatvam . gurutaratva¤ca . iti ràjaballabhaþ ..

#<kalambuñaü>#, klã, (ke jale lambate bhàsate . ka + lamba + bàhulakàt uñan .) haiyaïgavãnam . navanãtam . iti hàràvalã ..

#<kalambåþ>#, strã, (ke jale lambate . lamba + bàhulakàt åï .) kalambã÷àkaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kalaravaþ>#, puü, (kalaþ madhuràsphuño ravaþ dhvaniryasya .) kapotaþ . pàyarà iti bhàùà . ityamaraþ . 2 . 5 . 14 .. (yathà àryàsapta÷atã 597 .
     %<÷ãrõapràsàdopari jigãùuriva kalaravaþ kvaõati ..>%) kokilaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, brahmapuràõe 52 . 34 . %<kolilaiþ kalaravai÷ca>% ..) madhuràvyaktadhvaniþ . iti kala÷abdàrthe amaraþ .. (kalaeva ravaþ . karmadhàrayaþ .. yathà kalàbilàse 1 . 6 .
     %<navavisakisalayakabalanakaùàyakalahaüsakalaravo yatra ..>%)

#<kalalaþ>#, puü klã, (kalyate veùñyate'nena . kala + vçùàdibhyaþ kalac .) jaràyuþ . garbhaveùñanacarma . ityamaraþ . 2 . 6 . 38 ..
     (%<çtusràtà tu yà nàrã svapne maithunamàvahet .
     àrtavaü vàyuràdàya kukùau garbhaü karoti hi ..
     màsi màsi vivardheta garbhiõyà garbhalakùaõam .
     kalalaü jàyate tasyà varjitaü paitçkairguõaiþ ..>% iti su÷rute ÷àrãrasthàne 2 adhyàye ..)

#<kalalajaþ>#, puü, (kalalamiva jàyate . jana + óaþ .) ràlaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. dhunà iti bhàùà ..

#<kalalajodbhavaþ>#, puü, (óadbhavatyasmàt udbhavaþ . kalalajasya udbhavaþ .) sàlavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kalaviïkaþ>#, puü, (kalaü madhuràsphuñaü vaïkate rauti . vaki và gatau + ac pçùodaràditvàt ata itve sàdhuþ .) cañakaþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 18 .. (yathà, manuþ . 5 . 12 .
     %<kalaviïkaü plavaü haüsaü cakràïgaü gràmakukkuñam ..>%) kaliïgakavçkùaþ . iti medinã .. kalaïkaþ . ÷vetacàmaraþ . iti sàrasvataþ .. (tvaùñçputtravi÷varåpasya ÷irobhedaþ . purà kila kadàcit ai÷varyamattena sure÷vareõa yadà sabhàgataþ suràcàryo gãùpatirasammànito'ntaradhãyata . tadà brahmopadiùñairsuraprapãóitairamaraistvàùñraü vi÷varåpaü paurihitye varayitvà bhåyaþ sannaddhairasurà babàdhire . vi÷varåpastu màtàmahakulasyàpekùayà parokùamasurebhyo'pi yaj¤abhàgaü pradadau tadabhij¤àya surapatirbhãtaþ kruddha÷ca vi÷varåpasya ÷iràüsyachinat . tasya khalu tvàùñrasya kapi¤jalaþ kalaviïkastittiririti trãõi ÷iràüsyàsan teùu suràpàyi ÷ira eva kalaviïka iti bodhyam . etadvivaraõantu ÷rãmadbhàgavate 6 . 9 adhyàye savistaraü dar÷anãyam ..)

#<kala÷aþ>#, tri, (kalaü madhuràvyakta÷abdaü ÷avati jalapåraõasamaye pràpnoti . kala + ÷ugatau + óaþ .) jalàdhàravi÷eùaþ . kala÷ã iti khyàtaþ . (yathà àryàsapta÷atã 690 .
     %<prabalo vidarayiùyati jalakala÷aü nãralekheva ..>%) tatparyàyaþ . ghañaþ 2 kuñaþ 3 nipaþ 4 . ityamaraþ . 2 . 9 . 32 .. kalasaþ 5 kalasiþ 6 kalasã 7 kalasam 8 kala÷iþ 9 kala÷ãþ 10 kala÷am 11 . iti taññãkà .. kumbhaþ 12 karãraþ 13 . iti hemacandraþ . kalàvatãdãkùàprakaraõoktaü tasya parimàõaü . yathà, tantrasàre .
     %<pa¤cà÷adaïgulavyàma utsedhaþ ùoóa÷àïgulaþ .
     kala÷ànàü pramàõantu mukhamaùñàïgulaü smçtam ..
     ùañ triü÷adaïgulaü kumbhaü vistàronnati÷àlinam .
     ùoóa÷aü dvàda÷aü vàpi tato nyånaü na kàrayet ..>%

#<kala÷iþ>#, strã, (kalaü ÷arãramàlinyaü ÷yati nà÷ayati . kala + ÷o + bàhulakàt in . kaü jalaü làti àdattetathà satã ÷ãryate . kala + ÷é + óiþ .) pç÷niparõã . càkuliyà iti bhàùà . ityamaraþ . 2 . 4 . 93 .. (pç÷niparõã÷abde'syà guõàvalo j¤àtavyà ..) ghañaþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ .. yathà, màghe 11 . 8 .
     %<kala÷imudadhigurvãü vallavà loóayanti ..>%)

#<kala÷ã>#, strã, (kala÷i kçdikàràntatvàt và ïãp .) svanàmakhyàtajalapàtram . pç÷niparõã . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<kalasaþ>#, tri, (kena jalena lasati ÷obhate . ka + las + ac .) kala÷aþ . ghañaþ . iti hemacandraþ .. droõaparimàõe, puü, . iti vaidyakaparibhàùà ..
     (%<caturbhiràóhakairdroõaþ kalaso nalvaõormaõaþ ..>% iti ÷àrïgadhare pårbakhaõóe 1 adhyàye ..
     %<sa eva kalasaþ khyàto ghañastånmànameva ca ..>% iti carake kalpasthàne 12 adhyàye ..)

#<kalasaþ>#, puü, (kena jalena lasatauti . las + ac .) kumbhaþ . asyotpattyàdiryathà --
     %<sàgare mathyamàne tu pãyåùàrthaü suràsuraiþ .
     pãyåùadhàraõàrthàya nirmità vi÷vakarmaõà ..
     kalàþ kalàstu devànàmasitàstàþ pçthak pçthak .
     yataþ kçtàstu kalasàstataste parikãrtitàþ ..
     navaiva kalasàþ proktà nàmatastànnibodhata .
     gohyopagohyo maruto mayåkha÷ca tathàparaþ ..
     manohà kçùibhadra÷ca vijayastanu÷odhakaþ .
     indriyaghno'tha vijayo navamaþ parikãrtitaþ ..
     teùàmeva kramàdbhåpa nava nàmàni yàni tu .
     ÷çõu tànyaparàõyeva ÷àntidàni sadaiva hi ..
     kùitãndraþ prathamaþ prokto dvitoyo jalasambhavaþ .
     pavanàgnã tato dvau tu yajamànastataþ paraþ .
     koùasambhavanàmà tu ùaùñhaþ sa parikãrtitaþ ..
     somastu saptamaþ prokta÷càdityastu tathàùñamaþ .
     vijayo nàma kalaso yo'sau navama ucyate ..
     sa tu pa¤camukhaþ prokto mahàdevasvaråpadhçk .
     ghañasya pa¤cavaktreùu pa¤cavaktraþ svayaü tathà ..
     yathà kàùñhàsthitaþ samyak vàmadevàdinàmataþ .
     maõóalasya ca padmàntaþ pa¤cavaktraghañaü nyaset ..
     kùitãndraü pårbato nyasya pa÷cime jalasambhavam .
     vàyavye vàyavaü nyasya àgneye hyagnisambhavam ..
     nairçtye yajamànantu ai÷yànyàü koùasambhavam .
     somamuttarato nyasya sauraü dakùiõato nyaset ..
     nyasyaivaü kalasàü÷caiva teùu caitàn vicintayet .
     kalasànàü mukhe brahmà grãvàyàü ÷aïkaraþ sthitaþ .
     måle tu saüsthito viùõurmadhye màtçgaõàþ sthitàþ ..
     dikpàlà devatàþ sarve veùñayanti di÷o da÷a .
     kukùau tu sàgaràþ sapta saptadvãpà÷ca saüsthitàþ ..
     nakùatràõi grahàþ sarve tathaiva kulaparvatàþ .
     gaïgàdyàþ saritaþ sarvà vedà÷catvàra eva ca .
     kalase saüsthitàþ sarve teùu tàni vicintayet ..
     ratnàni sarvavãjàni puùpàõi ca phalàni ca ..
     vajramauktikavaidåryamahàpadmendrasphàñikaiþ .
     sarvadhàmamayaü vilvaü nàgaroóumbaraü tathà ..
     vãjapårakajambãrakàmràmràtakadàóimàn .
     yavaü ÷àli¤ca nãvàraü godhåmaü sitasarùapam ..
     kuïkumàgurukarpåramadanaü rocanaü tathà .
     cadana¤ca tathà màüsãmelàü kuùñhaü tathaiva ca ..
     karpårapatracaõóa¤ca jalaü niryàsakàmbudam .
     ÷aileyaü vadaraü jàtãpatrapuùpe tathaiva ca ..
     kàla÷àkaü tathà pçkkàü devãü parõakameva ca .
     vacàü dhàtrãü sama¤jiùñhàü turuùkaü maïgalàùñakam ..
     dårvàü mohanikàü bhadràü ÷atamålãü ÷atàvarãm .
     parõànàü ÷avalàü kùudràü sahadevàü gajàïku÷àm ..
     pårõakoùàü sitàü pàñhàü gu¤jàü surasikàlasau .
     vyàmakaü gajadanta¤ca ÷atapuùpàü punarõavàm ..
     bràhmãü devãü ÷ivàü rudràü sarvasandhànikàü tathà .
     samàhçtya ÷ubhànetàn kalaseùu nidhàpayet ..
     kalasasya yathà devàn vidhiü ÷ambhuü gadàdharam .
     yathàkramaü påjayitvà ÷ambhuü mukhyatayà yajet ..
     pràsàdena tu mantreõa ÷ambhutantreõa ÷aïkaram .
     prathamaü påjayenmadhye nànànaivedyavedanaiþ ..
     dikpàlànàü dhañeùveva dikpàlànapi påjayet .
     påbbaü vahiþsthàpiteùu grahàõàü kalaseùu ca ..
     navagrahàn påjayettu màtérmàtçghañeùu ca .
     sarve devà ghañe påjyà ghañasteùàü pçthak pçthak ..
     navaiva tatra pårboktàþ smçtà mukhyatamà nçpa .
     bhakùyairbhojyai÷ca peyai÷ca puùpairnànàvidhaiþ phalaiþ ..
     yàvakaiþ pàyasai÷càpi yathàsambhavayojitaiþ .
     puùyasnànàya nçpatiþ påjayet sakalàn suràn ..>% iti kàlikàpuràõe puùyàbhiùekaþ 87 adhyàyaþ .. * .. anyat dhàraka÷abde draùñhavyam ..

#<kalasiþ>#, puü, (kena jalena lasatãti . ka + las + in .) pç÷niparõo . ityamarañãkà ÷abdaratnàvalã ca .. gargarã . ityamarañãkà hàràvalã ca ..

#<kalasã>#, strã, (kalasa + striyàü ïãp .) pç÷niparõã . iti ÷abdaratnàvalã .. (kalasã vçhatãdràkùetyàdiùvasyà vyavahàraþ .. ityuttaratantre . 39 adhyàye su÷rutenoktam ..) kalasaþ . ityamarañãkà .. (khàrthe kanpratyayenoktaü yathà, naiùadhe . 2 . 8 .
     %<alambitakarõa÷askulãkalasãkaü racayannavocata ..>%)

#<kalasãsutaþ>#, puü, (kalasyàü jàtaþ sutaþ .) agastyamuniþ . ityamarañãkàyàü vàcaspatiþ ..

#<kalasodadhiþ>#, puü, kalasa iva udadhi . manthanàdhàratvàt . samudraþ . iti mahàbhàratam ..

#<kalahaþ>#, puü klã, (kalaü kàsaü hantyatra . han + adhikaraõe óaþ .) vivàdaþ . laóài jhagaóà iti bhàùà .. (yathà manuþ 4 . 121 .
     %<na vivàde na kalahe na senàyàü na saïgare ..>%) tathà viùõupuràõe 1 màü÷e 9 . 145 .
     %<alakùmãþ kalahàdhàrà na teùvàste kadàcana ..>%) tatparyàyaþ . yuddham 2 àyodhanam 3 janyam 4 pradhanam 5 pravidàraõam 6 mçdham 7 àskandanam 8 saükhyam 9 samãkam 10 sàmparàyikam 11 samaraþ 12 anãkaþ 13 raõaþ 14 vigrahaþ 15 samprahàraþ 16 abhisampàtaþ 17 kaliþ 18 saüsphoñaþ 19 saüyugaþ 20 abhyàmardaþ 21 samàghàtaþ 22 saügràmaþ 23 abhyàgamaþ 24 àhavaþ 25 samudàyaþ 26 sayat 27 samitiþ 28 àjiþ 29 samit 30 yudh 31 . ityamaraþ . 2 . 8 . 104 .. ÷amãkam 32 sàmparàyakam 33 saüspheñaþ 34 yut 35 . iti taññãkà ..

#<kalahaþ>#, puü, (kala + han + %<anyebhyo'pãti>% 3 . 2 . 101 . óaþ .) vàñaþ . khaógakoùaþ . bhaõóanam . iti medinã ..

#<kalahaüsaþ>#, puü, (kalena madhuràsphuñadhvaninà vi÷iùño haüsaþ . ÷àkapàrthivàditvàt madhyapadalopi samàsaþ .) haüsavi÷eùaþ . bàlihàüsa iti bhàùà . tatparyàyaþ . kàdambaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 5 . 23 .. kalanàdaþ 3 maràlakaþ 4 . iti ràjanirghaõñaþ .. ràjahaüsaþ . (yathà bhaññiþ . 2 . 18 .
     %<kundàvadàtàþ kalahaüsamàlàþ pratãyire ÷rotrasukhairninàdaiþ ..>%) nçpottamaþ . iti vi÷vamedinyau .. paràtmà . brahma . iti ÷abdaratnàvalã .. (atijagatã vçttiþ . sà ca trayoda÷àkùarà . lakùaõamuktaü yathà, chandoma¤jaryàm 7 .
     %<sajasàþ sagau ca kathitaþ kalahaüsaþ .>% asyodàharaõamuktaü tatraiva . yathà,
     %<yamunàvihàrakutuke kalahaüso vrajakàminã kamalinãkçtakeliþ .
     janacittahàrikalakaõñhaninàdaþ pramadaü tanotu tava nandatanåjaþ ..>% siühanàdaþ kvàpi ..)

#<kalahanà÷anaþ>#, puü, (kalahaü nà÷ayatãti . kalaha + na÷a + õic + lyuþ . asya kalahanà÷akatà kàrmaõavidyàyàü prasiddhà .) påtikara¤jaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<kalahapriyaþ>#, puü, (kalahaþ priyo yasya .) nàradaþ . iti mahàbhàratam .. (kalahapriye tri .) yathà goþ ràmàyaõe 5 . 17 . 27 .
     %<durmakhãþ kapilàþ kçùõàþ krodhanàþ kalahapriyàþ ..>%)

#<kalahapriyà>#, strã, (kalahasya kalahe và priyà .) ÷àrikàpakùã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kalahàntarità>#, strã, (kalahàdantarità pa÷càt paritàpamàptà .) nàyikàbhedaþ . asyà lakùaõam . patimavamanya pa÷càt paritaptà . asyàþ kriyà . bhràntiþ . santàpaþ . sammohaþ . ni÷vàsaþ . jvaraþ . pralàpàdiþ . iti rasama¤jarã .. (tathà ca sàhityadarpaõe 3 . 86 .
     %<càñukàramapi pràõanàthaü roùàdapàsya yà .
     pa÷càttàpamavàpnoti kalahàntarità tu sà ..>% udàharaõamàha tatraiva . %<no càñu÷ravaõaü kçtaü na ca dç÷à hàro'ntike vãkùitaþ, kàntasya priyahetave nijasakhãvàco'pi dårãkçtàþ . pàdànte vinipatya tatkùaõamasau gacchanmayà måóhayà, pàõibhyàmavarudhya hanta ! sahasà kaõñhe kathaü nàrpitaþ>% ..)

#<kalà>#, strã, (kalayati vçddhito dhanaü saügçhõàti sa¤cinotãtyarthaþ . kala + ac + ñàp .) måladhanavçddhiþ . sud iti bhàùà . ÷ilpàdi . (yathà ràmàyaõe 1 . 9 . 8 .
     %<gãtavàditraku÷alà nçtyeùu ku÷alàstathà .
     upàyaj¤àþ kalàj¤à÷ca vai÷ike pariniùñhitàþ ..>%) aü÷amàtram . candrasya ùoóa÷àü÷aþ . (yathà, vakroktipa¤cà÷ikàyàm . %<sàlaïkàratayà tvayà mama kathaü nendoþ kalà dç÷yate, pa÷yàmãndukalàü sphuñaü punaridaü laïkàratà nàsmi yat>% ..) kàlamànaþ . sa tu triü÷atkàùñhàtmakaþ . iti medinã .. (%<triü÷at kàùñhàþ kalàþ>% . iti su÷rute såtre 6 aþ .. ÷arãrasyàü÷avi÷eùo yathà --
     %<màüsàsçïmedasàü tisro yakçtplãhno÷caturthikà .
     pa¤camã ca tathànnànàü ùaùñhãcàgnidharà matà .
     retodharà saptamã myàditi saptakalàþ smçtàþ ..>% iti pårbakhaõóe pa¤came'dhyàye ÷àrïgadhareõoktam ..) strorajaþ . naukà . kapañaþ . iti vi÷vaþ . rà÷eùtraü ÷adbhàgo'÷astasya ùaùñibhàgaþ . yathà --
     %<ùikalànàü kalà ùaùñyà tatùaùñyà bhàga ucyate .
     tattriü÷atà bhavedrà÷irbhagaõo dvàda÷aiva te ..>% iti såryasiddhàntaþ .. atha ÷aivatantroktà÷catuþùaùñikalà likhyante . gãtam 1 vàdyam 2 nçtyam 3 nàñhyam 4 àlekhyam 5 vi÷eùakacchedyam 6 taõóulakusumabalivikàràþ 7 puùpàstaraõam 8 da÷anavasanàïgaràgàþ 9 maõibhåmikàkarma 10 ÷ayanaracanam 11 udakavàdyam 12 udakaghàtaþ 13 citràyogàþ 14 màlyagrathanavikalpàþ 15 ÷ekharàpãóayojanam 16 nepathyayogàþ 17 karõapatrabhaïgàþ 18 gandhayuktiþ 19 bhåùaõayojanam 20 aindrajàlam 21 kaucumàrayogàþ 22 hastalàghavam 23 citra÷àkapåpabhakùyavikàrakriyà 24 pànakarasaràgàsavayojanam 25 såcãvàpakarmàõi 26 såtrakrãóà 27 prahelikà 28 pratimàlà 29 duvvacakayogàþ 30 pustakavàcanam 31 nàñikàkhyàyikàdar÷anam 32 kàvyasamasyàpåraõam 33 paññikàvetravàõavikalpàþ 34 tarkukarmàõi 35 takùaõam 36 vàstuvidyà 37 råpyaratnaparãkùà 38 dhàtuvàdaþ 39 maõiràgaj¤ànam 40 àkaraj¤ànam 41 vçkùàyurvedayogàþ 42 meùakukkuñalàvakayuddhavidhiþ 43 ÷uka÷àrikàpralàpanam 44 utsàdanam 45 ke÷amàrjanakau÷alam 46 akùaramuùñikàkathanam 47 mlecchitakavikalpàþ 48 de÷abhàùàj¤ànam 49 puùpa÷akañikànimittaj¤ànam 50 yantramàtçkà 51 dhàraõamàtçkà 52 sampàñyam 53 mànasãkàvyakriyà 54 kriyàvikalpàþ 55 chalitakayogàþ 56 abhidhànakoùacchandoj¤ànam 57 vastragopanàni 58 dyåtavi÷eùaþ 59 àkarùakrãóà 60 bàlakakrãóanakàni 61 vainàyikãnàü vidyànàü j¤ànam 62 vaijayikãnàü vidyànàü j¤ànam 63 vaitàlikãnàü vidyànàü j¤ànam 64 . iti ÷rãbhàgavatañãkàyàü ÷rãdharasvàmã .. kvacit pustake såcãvàpakarmasåtrakrãóà ityekaü padaü taduttaraü vãõàóamarukavàdyànivaitàlikãnàmityatra vaiyàsikãnàmiti ca pàñhaþ .. (jihvà . yathà hañhayogapradãpikàyàm 3 . 37 .
     %<kalàü paràïmukhãü kçtvà tripathe pariyojayet ..>% %<kalàü jihvàü paràïmakhamàsyaü yasyàþ sà tathà tàü pratyaïmukhãü kçtvà tisçõàü nàóãnàü panthàþ tasmin kapàlakuhare saüyojayet>% . iti taññãkà .. ÷ivaþ . yathà mahàbhàrate 13 . 17 . 140 .
     %<kalàþkàùñhà lavà màtrà muhårtàhaþ kùapàþkùaõàþ ..>%)

#<kalàkålaü>#, klã, (kalayà màtrayàpi àkålayati vyàkå layatãti . àkåli iti nàmadhàtoþ + ac .) viùam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kalàkeliþ>#, puü, (kalàbhiþ keliþ vilàso yasya . kalàsu keliryasya và .) kàmadevaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kalàïkuraþ>#, puü, (kalànàü aókuro yatra .) sàrasapakùã . (steya÷àstrapravartakakarõosutaþ .) kaüsàsuraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kalàcikà>#, strã, (kalàmacati gacchati pràpnoti và . kalà + ac + upapade karmaõyaõ . tataþ svàrthe kan tataùñàp ata itva¤ca .) prakoùñhaþ . sa tu kaphoõeradho maõibandhaparyantaþ . iti hemacandraþ ..

#<kalàcã>#, strã, (kalàü acati . kalà + ac + aõ . gauràditvàt ïãù .) kalàcikà . iti hàràvalã ..

#<kalàdaþ>#, puü, (alaïkàranirmàõàya gçhasthaiþ samarpitànàü svarõàdãnàü kalàü aü÷aü àdatte gçhõàti . alaïkàranirmàõahetunà gçhasthopàrjitadhanàü÷aü và àdatte . à + dà + kaþ .) svarõakàraþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 8 ..

#<kalànidhiþ>#, puü, (kalàþ nidhãyante'smin . kalà + ni + dhà + adhikaraõe kiþ .) candraþ . ityamaraþ . 1 . 3 . 14 .. (yathàha ka÷cit .
     %<aho mahattvaü mahatàmapårbaü vipattikàle'pi paropakàraþ .
     yathà'sya madhye patito'pi ràhoþ kalànidhiþ puõyacayaü dadàti ..>%)

#<kalànunàdã>#, [n] puü, (kalaü anunadatãti . kala + anu + nad + õiniþ .) rolambaþ . bhramaraþ . kalaviïkaþ . cañakaþ . kapi¤jalaþ . càtakaþ . iti medinã ..

#<kalàntaraü>#, klã, (anyà kalà aü÷aþ . supsupeti samàsaþ .) vçddhiþ . làbhaþ . iti lãlàvatã .. sud iti bhàùà . (candrasya anyà kalà . yathà kumàre 1 . 25 .
     %<pupoùa làvaõyamayàn vi÷eùàn jyotsnàntaràõãva kalàntaràõi ..>%)

#<kalàpaþ>#, puü, (kalàü màtràü àpnoti . kalà + àp + %<karmaõyaõa>% . 3 . 2 . 1 . iti aõ . yadvà kalà àpyate'nena %<hala÷ca>% . 3 . 3 . 121 . iti gha¤ .) samåhaþ . (yathà bhàgavate 4 . 24 . 62 .
     %<kriyàkalàpairidameva yoginaþ ÷raddhànvitàþ sàdhu yajanti siddhaye ..>%) mayårapicchaþ . (yathà, goþ ràmàyaõe . 5 . 52 . 13
     %<saüpradãptakalàpàgrà viprakãrõà÷ca varhiõaþ ..>%) kà¤cã . bhåùaõam . (yathà kumàre . 1 . 42 .
     %<kaõñhasya tasyàþ stanabandhurasya muktàkalàpasya ca nistalasya ..>% %<muktàkalàpasya muktàbhåùaõasya>% . iti mallinàthaþ ..) tåõaþ . (yathà heþ ràmàyaõe 2 . 52 . 11 .
     %<tataþ kalàpàn sannahya khaïgau baddhvà ca dhanvinau ..>%) candraþ . vidagdhaþ . vyàkaraõavi÷eùaþ . iti medinã .. (yathà, vçhatkathàsàraþ .
     %<adhunà svalpatantratvàt kàtantràkhyaü bhaviùyati .
     tadvàhanakalàpasya nàmnà kàlàpakaü tathà ..>%) gràmavi÷eùaþ . yathà, bhàgavate . 9 . 12 . 6 .
     %<devàpiryogamàsthàya kalàpagràmamà÷ritaþ .
     somavaü÷e kalau naùñe kçtàdau sthàpayiùyati ..>% (astravi÷eùaþ . yathà mahàbhàrate 4 . 5 . 28 .
     %<khaógàü÷ca dãptàn dãrghàü÷ca kalàpàü÷ca mahàdhanàn .
     vipàñhàn kùuradhàràü÷ca dhanurbhirnidadhuþ saha ..>%)

#<kalàpakaþ>#, puü, (kalàpa + saüj¤àyàü kan .) hastikaõñhabandhaþ . iti hemacandraþ .. (svàrthe kan . kalàpàrthaþ . klã, yasmi n kàle mayåràþ kalàpinã bhavanti sa upacàràt kalàpã tatra deyamçõam . %<kalàpya÷vatthayavavusàdvun>% . 4 . 3 . 48 . çõavi÷eùaþ . iti siddhàntakaumudã .. padyavi÷eùaþ . yathà, sàhityadarpaõe 6 . 247 .
     %<chandobaddhapadaü padyaü tenaikena ca muktakam .
     dvàbhyàntu yugmakaü sandànitakaü tribhiriùyate .
     kalàpakaü caturbhi÷ca pa¤cabhiþ kulakaü smçtam ..>%)

#<kalàpinã>#, strã, (kalàpa÷candraþ asti asyàm . kalàpa + matvarthe iniþ + tato ïãp .) ràtriþ . nàgaramustà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kalàpã>#, [n] puü, (kalàpàþ phalapatrasamåhàþ santyasmin . kalàpa + iniþ .) plakùavçkùaþ . (kalàpovarhaþ asti asya iniþ .) mayåraþ . iti medinã .. (yathà raghuþ 6 . 9 .
     %<puropakaõñhopavanà÷rayàõàü kalàpinàmuddhatançtyahetau ..>%) kokilaþ . iti dharaõã .. (tri, tåõavàn . kalàpavyàkaraõàdhyàyã ..)

#<kalàpårõaþ>#, puü, (kalàbhiþ pårõaþ .) candraþ . iti ÷abdacandrikà .. (tri, kalàparipårõaþ . yathà mahàbhàrate . 4 . 37 . 13 .
     %<sadà bhavàn phàlgunasya guõairasmàn vikatthate .
     na càrjunaþ kalàpårõo mama duryodhanasya và ..>%)

#<kalàbhçt>#, puü, (kalàü bibharti . kalà + bhç + kvip . tugàgama÷ca .) candraþ . iti hemacandraþ .. (kalàü gãtàdikaü bibhartãti . gãtàdikalàbhij¤e vàcyaliïgatvam . yathà manuþ 2 . 134 ..
     %<da÷àbdàkhyaü paurasakhyaü pa¤càbdàkhyaü kalàbhçtàm .
     tryabdapårbaü ÷rotriyàõàü svalpenàpi svayoniùu ..>%)

#<kalàmakaþ>#, puü, (kalama + kani pçùodaràt sàdhuþ .) kalamadhànyam . iti hemacandraþ .. (kalama÷abde'sya vi÷eùo j¤àtavyaþ ..)

#<kalàmbikà>#, strã, (kalà arthaþ vikàyate prayujyate asyàm . kalà + vi + kai + ka + ñàp . pçùodaràditvàt mumi sàdhuþ .) arthànàü prayogaþ . çõadànam . iti trikàõóa÷eùaþ .. dhàra deoyà iti bhàùà ..

#<kalàyaþ>#, puü, (kalàü ayate . %<karmaõyaõ>% . 3 . 2 1 . iti aõ .) ÷amãdhànyavi÷eùaþ . mañara vàüñulà iti bhàùà . tatparyàyaþ . satãlakaþ 2 hareõuþ 3 khaõóikaþ 4 . ityamaraþ . 2 . 9 . 16 .. tripuñaþ 5 ativartulaþ 6 . iti ratnamàlà .. muõóacaõakaþ 7 ÷amanaþ 8 nãlakaþ 9 kaõñã 10 satãlaþ 11 hareõukaþ 12 satãnaþ 13 satãnakaþ 14 . (yathà, màghaþ . 13 . 21 . %<vikasatkalàyakusumàsitadyuteþ>% ..) asya guõàþ . vàtarucipuùñyàmadoùakàritvam . pittadàhakaphanà÷itvam . ÷ãtatvam . kaùàyatva¤ca .. (asya paryàyoguõà÷ca yathà, bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe dhànyavarge .
     %<kalàyo vartulaþ proktaþ satila÷ca hareõukaþ .
     kalàyo madhuraþ svàduþpàke råkùa÷ca vàtalaþ ..>%) asya ÷àkaguõàþ . maüdhuratvam . pitta÷leùmaharatvam . gurutvam . kaùàyànurasatvam . råkùatvam . malabheditvam . bàyukopanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..
     (%<bhedanaü madhuraü råkùaü kaùàyamativàtalam ..>% iti su÷rute såtrasthàne . 46 adhyàye ..)

#<kalàyanaþ>#, puü, (kalànàü nçtyagãtàdonàü ayanaü pràptiryatra .) nartakaþ . iti ÷abdaratnàvalà ..

#<kalàyà>#, strã, (kalàya + striyàü ñàp .) gaõóadårvà . iti ràjanirghaõñaþ .. (gaõóadårvà÷abde'syà vivaraõaü j¤àtavyam ..)

#<kalàlàpaþ>#, puü, (kalaü madhuràsphuñaü àlapatãti . kala + à + lap + upapade %<karmaõyaõ>% . 3 . 2 . 1 . iti aõ .) bhramaraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (madhuràlàpakartari tri ..)

#<kalàvatã>#, strã, (kalà gàndharvakalàþ saügãtaràgàlàpàdayaþ santi asyàm . kalà + matup masya vaþ striyàü ïãp .) tumburugandharvasya vãõà . iti hemacandraþ .. (yathà màghasya 1 . 10 ÷lokasya ñãkàyàü mallinàthadhçtavaijayantãvacanam .
     %<vi÷vàvasostu vçhatã tumburostu kalàvatã .
     mahatã nàradasya syàt sarasvatyàstu kacchapã ..>% svanàmakhyàtà drumilasya ràj¤aþ patnã . yathà brahmavaivarte brahmakhaõóe . 20 . 12 .
     %<kànyakubje ca de÷e ca drumilo nàma ràjakaþ .
     kalàvatã tasya patnã bandhyà càpi pativratà ..>%) ÷rãràdhàmàtà . sà tu vçùabhànupatnã . iti brahmavaivartapuràõam .. apsarovi÷eùaþ . yathà ratistava kalàvatãti ÷liùñakàvye jayadevaþ . (kalàþ catuþùaùñikalàþ vidyante yasyàþ . gaïgà . yathà, kà÷ãkhaõóe 29 . 47 .
     %<kåñasthà karuõà kàntà kårmayànà kalàvatã ..>%) dãkùàvi÷eùaþ . tasyàþ kramo mantraü vinà likhyate . ÷iùyaþ pårbamupoùitaþ kçtanityakriyaþ svastivàcanapårbakaü saïkalpaü kuryàt . tato guruü vçõuyàt . atha gururàcamya dvàrade÷e sàmànyàrghyaü kuryàt . tadarghyajalena dvàramabhyukùya dvàrapåjàü kuryàt . tato dakùiõapàdapuraþsaraü dvàravàma÷àkhàü spç÷an dakùiõàïgaü saïkocayan maõóapàntaþ pravi÷ya nairçtyàü vàstupuruùaü brahmàõa¤ca saüpåjya deyamantreõa divyadçùñyàvalokanena divyàn vighnànutsàrya astramantreõa jalenàntarãkùagàn vighnànutsàrya vàmapàrùõighàtatrayeõa bhaumàn vighnànutsàrya saptadhàstramantràbhimantritavikirànàdàya bhåtanivàraõàrthamantreõa tàn vikiret . tata àsana÷uddhiü kçtvà mantreõa svastikàdikrameõopavi÷et . upavi÷ya và vighnànutsàrayet . tataþ pa¤cagavyena målena maõóapaü ÷odhayet . tataþ svadakùiõe påjàdravyàõi vàme suvàsitàmbupårõakumbhaü hastaprakùàlanàrthaü pàtramekaü pçùñhade÷e sthàpayet . sarvadikùu ghçtapradãpàü÷ca sthàpayitvà puñà¤jalirbhåtvà vàme guruparamaguruparàparagurån praõamya dakùiõe gaõe÷aü madhye sveùñadevatà¤ca praõamya astramantreõa gandhapuùpàbhyàü karau saü÷odhya årdhvordhvatàlatrayaü dattvà choñikàbhirda÷adigvagdhanaü kçtvà vahnivãjena jaladhàrayà vahnipràkàraü vicintya bhåta÷uddhiü kuryàt . tato màtçkànyàsaþ pràõàyàmaþ pãñhanyàsaþ çùyàdinyàsaþ mantranyàsaþ . tato mudràü pradar÷ya dhyànaü bhànasapåjàü arghyasthàpana¤ca kuryàt . tato'rghyapàtràt ki¤cit jalaü prokùaõãpàtre nikùipya tenodakenàtmànaü påjopakaraõa¤ca målena trirabhyukùya pãñhamantreõa ÷arãre dharmàdãn påjayet . tato hçtpadmasya pårbàdike÷areùu pãñha÷aktãþ saüpåjya madhye pãñhamanuü yajeta . tatra hçdaye måladevatàü naivedyaü vinà gandhàdyaiþ påjayet . tata uttamàïgahçdayamålàdhàrapàdasarvàïgeùu målena pa¤capuùpà¤jalãn dattvà yathà÷akti mantraü japtvà japaü samarpayet . sarvametat prokùaõãpàtrasthavàriõà vidadhyàt . tataþ prokùaõyàstoyaü visçjya pårbavadàpårya vahiþpåjàmàrabheta . tatra ÷àradoktasarvatobhadramaõóalàdyanyatamamaõóalaü vidhàya tatra ghañaü saüsthàpya maõóalaü saüpåjya ÷àlibhiþ kaürõikàmàpårya tadupari taõóulànàstãrya teùu darbhànàstãrya viùñaraü càkùatasaüyuktaü tadupari nyaset . tatã maõóale pãñhoktadevatàþ påjayet . tato maõóale pràdakùiõyena vahnerda÷akalà vinyasya påjayet . tato hemàdiracitaü kumbhaü astramantreõa prakùàlya candanàgurukarpårairdhåpayitvà triguõatantunà saüveùñya kumbhaü saüpåjya tatra viùñaràkùataü navaratnàni ca prakùipya praõavamuccaran kumbhapãñhayoraikyaü vibhàvya pãñhe sthàpayet . kumbhe pràdakùiõyena såryasya dvàda÷akalà vinyasya saüpåjayet . tataþ kùãridrumakaùàyeõa palà÷atvagmavena và tãrthajalairvà suvàsitajalairvà àtmàbhedena màtçkàü mantra¤ca pratilomato japan pårayet kumbhaü devatàdhiyà . tata÷caündrasyàmçtàdiùoóa÷akalà jale pràdakùiõyena vicintya mantreõa saüpåjya ÷aïkhàntaraü kùãridrumakaùàyàdidravyeõàpårya gandhàùñakaü viloóya tasmin jale sakalàþ kalà àvàhya påjayet . tatràdau vahnerda÷akalàþ påjayet . tato målamantraü pratilomena japan mantrasya devatàü manasà dhyàyan àsàü pràõapratiùñhàü kçtvà gandhàdibhiþ påjayet . tataþ pratyeken påjayet . tataþ såryasya tapinyàdidvàda÷akalàþ àvàhanàdikaü kçtvà saüpåjya pratyekaü påjayet . tata÷candrasyàmçtàdiùoóa÷akalàþ pràõapratiùñhàdikaü kçtvà saüpåjya pratyekena påjayet . tataþ pa¤cà÷atkalàþ påjayet . yathà sçùñyàdikacavargada÷akalàþ pràõapratiùñhàdikaü kçtvà pårbavat saüpåjya pratyekena påjayet . tato jaràdiñatavargada÷akalàþ pràõapratiùñhàdikaü kçtvà saüpåjya pratyekena påjayet . tatastãkùõàdipayavargada÷akalàþ pràõapratiùñhàdikaü kçtvà saüpåjya pratyekena påjayet . tataþ pãtàdiùavargapa¤cakalàþ (ùaü-saü-haü-kaùaü) pràõapratiùñhàdikaü kçtvà saüpåjya pratyekena påjayet . tato nivçttyàdiavargaùoóakalàþ pràõapratiùñhàdikaü kçtvà påjayet . ÷akta÷cet pratyekamàvàhya pàdyàdibhiþ påjayet . tataþ kalàtmakaü tat÷aïkhasthaü kvàthaü kumbheniþkùipet . tato'÷vatthapanasacåtapallavairindravallãveùñitaiþ kalpavçkùabuddhyà kumbhavaktraü pidhàya tasmin vaktre saphalàkùataü caùakaü kalpavçkùaphalabuddhyà sthàpayet . tataþ kumbhaü nirmalena kùaumayugmena saüveùñya målena kumbhe mårtiü saïkalpya yathoktaråpeõa devatàü dhyàtvà tasyàmàvàhanàdikaü kçtvà påjayet . devatàïge aïganyàsaü kçtvà dhenumudràparamãkaraõamudre pradar÷ya pràõapratiùñhàü kçtvà ùoóa÷opacàràdibhiþ påjayet . tato'ùñottaraü sahasraü ÷ataü và saüjapya japaü samarpayet . tato mantrasya da÷asaüskàràn kçtvà guruþ ÷iùyamànãya mantreõa ÷iùyanetraü vastreõàcchàdya ÷iùyà¤jaliü puùpaiþ pårayitvà guruþ svayameva mantraü japan kalase devatàprãtyai kùipet . tato netrabandhanaü dårãkçtya darbhàstare àsãnaü ÷iùyaü svakçtapåjàkramàdbhåta÷uddhyàdikaü vidhàya tattanmantroktanyàsàn ÷iùyasya dehe kuryàt . kumbhasthàü devatàü punaþ pa¤copacàraiþ saüpåjyàlaïkçtaü ÷iùyamanyasminnupave÷ayet . tato maïgalàcàrapårbakaü tatkumbhaü samuddhçtya tanmukhasthàn suradrumaråpàn pallavàn ÷iùya÷irasi nidhàya màtçkàü manasà japan målena sàdhitaistoyairva÷iùñhasaühitoktàbhiùekamantraistamabhiùi¤cet . ÷iùyo'va÷iùñajalenàcabhya vàsasã paridhàya guroþ sannidhàvupavi÷et . tatastàmeva gururàtmano devatàü ÷iùyasaükràntàü tayoraikyaü vibhàvya gandhàdibhiþ påjayet . tato mantreõa ÷iùyasya ÷ikhàü baddhvà saürakùya ÷iùya÷arãre kalànyàsaü kuryàt . tataþ ÷iùya÷irasi hastaü dattvà aùñottara÷ataü japtvà amukamantraü te'haü dadàmãti ÷iùyahaste jalaü dadyàt . dadasveti ÷iùyo bråyàt . tata çùyàdiyuktaü mantraü gururdvijàtãnàü dakùiõakarõe triþ ÷ràvayet vàme sakçt . strã÷ådràõàü vàmakarõe triþ ÷ràvayet dakùiõe sakçt . tataþ ÷iùyo gurucaraõe patita eva tiùñhet . tato gururmantreõa tamutthàpayet . tataþ ÷iùyo labdhamantraü aùñottara÷ataü japet . tataþ ÷iùyaþ ku÷atilajalànyàdàya gurave dakùiõàü suvarõaü kà¤canaü và dadyàt . dãkùàgrahaõasàmagrã÷ca nive dayet . anyàü÷ca bràhmaõàn paritoùayet . guruþ sva÷aktirakùaõàrthàya aùñàdhikaü sahasraü ÷ataü và mantraü japet . tataþ ÷iùyo miùñànnapànàdinà vràhmaõàn paritoùya svayaü bhu¤jãta . dãkùàdivase guru÷iùyayorupavàse doùaþ . iti tantrasàroktà kalàvatãdãkùà samàptà ..

#<kalàvikaþ>#, puü, (kalaü àvikàyati vi÷eùeõa rautãti kala + à + vi + kai + kaþ .) kukkuñaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kalàvikalaþ>#, puü, (kalaþ madhuràùyaktaþ àvikalaþ ravo yamya maþ . yadvà kalayà kàmàve÷ena vikalaþ ca¤calaþ .) cañakaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kalàhakaþ>#, puü, (kalamàhantãti . kala + à + han + óaþ . saüj¤àyàü kan .) kàhalavàdyam . iti ÷abdaratnàvalã ..

@<[Page 2,060b]>@
#<kaliþ>#, puü, (kalate kalerà÷rayatvena vartate iti . kala + %<sarvadhàtubhya in>% . uõàü 4 . 117 . iti in .) vibhãtakavçkùaþ . (vibhãtakasya kalidrumatvakàraõamuktaü yathà, vàmane 27 adhyàye .
     %<ityevamukto devena brahmaõà kaliravyayaþ .
     dãnàn dçùñvà ca ÷akràdãn vibhãtakavanaü yayau ..>% asya guõàdikaü vibhãtaka÷abde draùñavyam .. * .. kalate spardhate iti kala + %<sarvadhàtubhyaþ in .>% uõàü-4 . 117 . iti in .) ÷åraþ . (kalante spardhamànà bhàùante'sminniti . kala + %<sarvadhàtubhya in>% . uõàü 4 . 117 . iti in .) vivàdaþ . (yathà, bhàgavate 9 . 6 . 44 .
     %<tàsàü kalirabhådbhåyàüstadarthe'pohya sauhçdam .
     samànuråpo nàyaü va iti tadgatacetasàm ..>%) yuddham . (kalyate pàpeùu nikùipyate anena yadvà kalayati pàpena jaóayati kaluùitaü karoti . kala + in .) antyayugam . iti hemacandraþ .. tasyotpattiryathà .
     %<pralayànte jagatasraùñà brahmà lokapitàmahaþ .
     sasarja ghoraü malinaü pçùñhade÷àt sapàtakam ..
     sacàdharma iti khyàtastasya vaü÷ànukãrtanàt .
     ÷ravaõàt smaraõàllokaþ sarvapàpaiþ pramucyate ..
     adharmasya priyà ramyà mithyà màrjàralocanà .
     tasyàþ puttro'titejasvã dambhaþ paramakopanaþ ..
     sa màyàyàü bhaginyàntu lobhaü puttra¤ca kanyakàm .
     nikçtiü janayàmàsa tayoþ krodhaþ suto'bhavat ..
     sa hiüsàyàü bhaginyàntu janayàmàsa tatkalim .
     vàmahastadhçtopasthaü tailàbhyaktà¤janaprabham ..
     kàkodaraü karàlàsyaü lolajihvaü bhayànakam .
     påtigandhaü dyåtamadyastrãsuvarõakçtà÷rayam ..
     bhaginyàntu duruktyàü sa bhayaü puttra¤ca kanyakàm .
     mçtyuü saüjanayàmàsa tayo÷ca nirayo'bhavat ..
     yàtanàyàü bhaginyàntu lobhaputtràyutàyutam .
     itthaü kalikule jàtà bahavo dharmanindakàþ ..>% iti kalkipuraõe 1 adhyàyaþ .. * .. kalidharmo yathà .
     %<yadà sadànçtaü tandrànidrà hiüsà viùàdanam .
     ÷okamohabhayaü dainyaü sa kalistu tadà smçtaþ ..
     yasmin janàþ kàminaþ syuþ ÷a÷vatkañukabhàùiõaþ .
     dasyukçùñà janapadà vedàþ pàùaõóadåùitàþ ..
     ràjàna÷ca prajàbhakùàþ ÷i÷nodaraparà dvijàþ .
     avratà vañavo '÷aucà bhikùava÷ca kuñumbinaþ ..
     tapasvino gràmavàsà nyàsino hyarthalolupàþ .
     hrasvakàyà mahàhàrà÷cauryamàyorusàhasàþ ..
     tyakùyanti bhçtyà÷ca patiü tàpasàstvakhilaü vrataü .
     ÷ådràþ pratigrahãùyanti tapove÷opajãvinaþ ..
     udvignà÷cànalaïkàràþ pi÷àcasadç÷àþ prajàþ .
     asnàtabhojanenàgnidevatàtithipåjanam ..
     kariùyanti kalau pràpte na ca piõóodakakriyàm .
     strãparà÷ca janàþ sarve ÷çdrapràyà÷ca ÷aunaka ..
     bahuprajàlpabhàgyà÷ca bhaviùyanti kalau striyaþ .
     ÷iraþkaõóayanaparà àj¤àü bhetsyanti satpateþ ..
     viùõuü na påjayiùyanti pàùaõóopahatà janàþ ..
     kalerdoùanidhervipra asti hyeko mahàn guõaþ .
     kãrtanàdeva kçùõasya muktabandhaþ paraü vrajet ..
     kçte yaddhyàyato viùõuü tretàyàü yajataþ phalam .
     dvàpare paricaryàyàü kalau taddharikãrtanàt ..
     tasmàrdhyayo harirnityaü dhyeyaþ påjya÷ca ÷aunaka ..>% iti gàruóe yugadharme 227 adhyàyaþ .. (màghipårõimàyàü ÷ukravàre kaliyugotpattiþ ..) tadyugamànam . dvàtriü÷atsahasràdhikacaturlakùavatsaràþ (432000) . (àryabhaññamate 'tra 157791750 divasàþ . såryasiddhàntamate 157791782 . 48 divasàþ . jyotiùasaiddhàntikamateca 157791782 divasàþ .. ato varùamàõamàryabhaññamate 365 . 15 . 31 . 15 . divasàþ . såryasiddhàntamate 365 . 15 . 31 . 31 . 24 . divasàþ . jyotiùasaiddhàntikamate ca 365 . 15 . 31 . 30 divasàþ ..) tasyàtãtàbdàþ 1809 ÷àkaparyantaü 4988 ..
     (kalestripa¤cà÷adadhikaùañ÷atamiteùu (653) vatsareùu gateùu yudhiùñhiràdayo jàtàþ . yadukta ràjataraïgiõyàü 1 . 51 .
     %<÷ateùu ùañsu sàrdheùu tryadhikeùu ca bhåtale .
     kalergateùu varùàõàmabhavan kurupàõóavàþ ..>%
     çtupakùa÷aradvimiteùu (2526) yudhiùñhiràbdeùu kalergrahasindhvindunetramiteùu (3179) vatsareùugateùu ca mahàviùuvasaükràntyàü ÷àlivàhanasya ràj¤o janmadinamàrabhya ÷akàbdaþ pravartitaþ . yaduktaü tatraiva 1 . 56 . %<àsan maghàsu munayaþ ÷àsati pçthvãü yudhiùñhire nçpatau . ùaó dvipa¤cadviyutaþ ÷akakàlastasya ràjyasya>% .. ayantu mahàviùuvasaükràntimadhigamya parigaõito bhavati ..
     kale÷catu÷catvàriü ÷adadhikatrisahasraparimiteùu (3044) vatsareùu gateùu caitra÷uklapratipadi ujjayinãpatervikramàdityasya ràjyapràptikàlamàrabhya saüvat ityàkhyayà prasiddho vatsaraþ pracalitaþ .. ayantu caitra÷uklapratipattithimadhigamya parigaõito bhavati ..
     kalerekordhva÷atàdhikatrisahasraparimiteùu (31 01) vatsareùu gateùu pràya÷o saurapauùasya aùñà da÷adivase yã÷ukhrãùñãyàbdaþ pracalitaþ ..
     pa¤canavatyårdhvaùañ÷atàdhikatrisahasraparimiteùu (3695) kaleratãtàbdeùu saptada÷àdhikapa¤ca÷atamite (517) ca ÷akàbde pracalati bhàdra÷ukladvàda÷yàü utkalade÷apracalitaþ vilàyati ityàkhyayà prasiddho vatsaraþ pravartitaþ . ayantu bhàdra÷ukladvàda÷ãmadhigamya parigaõito bhavati ..
     trayoviü÷atyårdhasapta÷atàdhikatrisahasraparimiteùu (3723) kaleratãtàbdeùu pa¤cacatvàriü÷adadhikapa¤ca÷atamite (545) ca ÷akàbde pracalati jyaiùñhasya viü÷atitamadivasãya ÷ukravàràt mahammadasya makkàprasthànakàlamàrabhya %<hijri>% iti prasiddho hàyanaþ pracalitaþ . ayantu càndramàõena parigaõito bhavati . ataþ pràya÷aþ saurasaptanavatitamavarùairasya ÷atatamà vatsarà bhaveyuþ ..
     pa¤cà÷ãtyårdhvapa¤ca÷atàdhikacatuþsahasraparimiteùu kaleratãtàbdeùu (4585) saptàdhikacaturda÷a÷ataparimite (1407) ca ÷akàbde pracarati phàlgunãyonaviü÷adivase ÷ukravàre pårõimàyàü bhagavàü÷caitanyadevaþ pràdurbabhåva . asya janmadinamàrabhya caitanyàbdaþ pracalitaþ ..)
     asmin yuge dharma ekapàdaþ . adharma÷catuùpàdaþ . àyuþ ÷atavarùàõi . avatàraþ ÷rãkçùõaþ . tadyuga÷eùe pàpinàü vinà÷àya bhagavadda÷amàvatàraþ kalkirbhaviùyati . tadyugadharmo yathà .
     %<kalau tu dharmapàdànàü tåryàü÷o'dharmahetubhiþ .
     edhamànaiþ kùãyamàõo hyante so'pi vinaïkùyati ..
     tasmin lubdhà duràcàrà nirdayàþ ÷uùkavairiõaþ .
     durbhagà bhåritarùà÷ca ÷ådradàsottaràþ prajàþ ..>%
     %<yadà màyànçtaü tandrà nidrà hiüsà viùàdanam .
     ÷okamohau bhayaü dainyaü sa kalistàmasaþ smçtaþ ..
     yasmàt kùudradç÷o martyàþ kùudrabhàgyà mahà÷anàþ .
     kàmino vittaühãnà÷ca svairiõya÷ca striyo'satãþ ..
     dasyukçùñà janapadà vedàþ pàùaõóadåùitàþ .
     ràjàna÷ca prajàbhakùàþ ÷i÷nodaraparà dvijàþ ..
     avratà vañavo'÷aucà bhikùava÷ca kuñumbinaþ .
     tapasvino gràmavàsà nyàsino hyarthalolupàþ ..
     hrasvakàyà mahàhàrà bahvapatyà gatahriyaþ .
     ÷a÷vatkañukabhàùiõya÷cauryamàyorusàhasàþ ..
     paõayiùyanti vai kùudràþ kiràñàþ kuñakàriõaþ .
     anàpadyapi maüsyante vàrtàü sàdhujugupsitàm ..
     patiü tyakùyanti nirdravyaü bhçtyà apyakhilottamam .
     bhçtyaü vipannaü patayaþ kaulaü gà÷càpayasvinãþ ..
     pitén bhràtén suhçdj¤àtãn hitvàsauratasauhçdàþ nanàndç÷yàlasambàdà dãnàþ straiõàþ kalau naràþ ..
     ÷ådràþ pratigrahãùyanti tapove÷opajãvinaþ .
     dharmaü vakùyantyadharmaj¤à adhiruhyottamàsanam ..
     nityamudvignamanaso durbhikùakarakarùitàþ .
     niranne bhåtale ràjannanàvçùñibhayàturàþ ..
     vàso'nnapàna÷ayanavyavàyasnànabhåùaõaiþ .
     hãnàþ pi÷àcasandar÷à bhaviùyanti kalau prajàþ ..
     kalau kàkiõike'pyarthe vigçhya tyaktasauhçdàþ .
     tyakùyanti hi priyàn pràõàn haniùyanti svakànapi ..
     na rakùiùyanti manujàþ sthavirau pitaràvapi .
     puttràn bhàryà¤ca kulajàü kùudràþ ÷i÷nodarambharàþ ..
     kalau na ràjan jagatàü paraü guruü trilokanàthànatapàdapaïkajam .
     pràyeõa martyà bhagavantamacyutaü yakùyanti pàùaõóavibhinnacetasaþ .. * ..>% kalikçtadoùavinà÷opàyaþ . yathà,
     %<yannàmadheyaü mriyamàõa àturaþ patan skhalan và viva÷o gçõan pumàn .
     vimuktakarmàrgala uttamàü gatiü pràpnoti yakùyanti na taü kalau janàþ ..
     puüsàü kalikçtàn doùàn dravyade÷àtmasambhavàn .
     sarvàn harati cittastho bhagavàn puruùottamaþ ..
     ÷rutaþ saükãrtito dhyàtaþ påjitastvàdçto'pi và .
     nçõàü kùiõoti bhagavàn hçtstho janmàyutà÷ubham ..
     yathà hemni sthito vahnirdurvarõaü hanti dhàtujam .
     evamàtmagato viùõuryoginàma÷ubhà÷ayam ..
     vidyàtapaþpràõanirodhamaitrã tãrthàbhiùekavratadànajapyaiþ .
     nàtyanta÷uddhiü labhate'ntaràtmà yathà hçdisthe bhagavatyanante ..
     tasmàt sarvàtmanà ràjan hçdisthaü kuru ke÷avam .
     mriyamàõo hyavahitastato yàhi paràü gatim ..>%
     %<kalerdoùanidhe ràjannasti hyeko mahàn guõaþ .
     kãrtanàdeva kçùõasya muktasaïgaþ paraü vrajet ..
     kçte yaddhyàyato viùõuü tretàyàü yajato makhe .
     dvàpare paricaryàyàü kalau taddharikãrtanàt ..>% iti ÷rãbhàgavate mahàpuràõe 12 . 3 adhyàyaþ .. * .. tadyuga÷eùadharmàþ yathoktàstatraiva 12 . 1 . 36-47 ..
     %<sauràùñràvantyàbhãrà÷ca ÷årà arbudamàlavàþ .
     vràtyà dvijà bhaviùyanti ÷ådrapràyà janàdhipàþ ..
     sindhostañaü candrabhàgàü kàntãü kà÷mãramaõóalam .
     bhokùyanti ÷ådrà vràtyàdyà mlecchà abrahmavarcasaþ ..
     tulyakàlà ime ràjan mlecchapràyà÷ca bhåbhçtaþ .
     ete'dharmànçtaparàþ phalgudàstãvramanyavaþ ..
     strãbàlagodvijaghnà÷ca paradàradhanàdçtàþ .
     uditàstamitapràyà alpasatvàlpakàyuùaþ ..
     asaüskçtàþ kriyàhãnà rajasà tamasà vçtàþ .
     prajàste bhakùayiùyanti mlecchà ràjanyaråpiõaþ ..
     tannàthàste janapadàstacchãlàcàravàdinaþ .
     anyonyato ràjami÷ca kùayaü yàsyanti pãóitàþ ..>% tatraiva 12 . 2 . 1-16 .
     %<tata÷cànudinaü dharmaþ satyaü ÷aucaü kùamà dayà .
     kàlena balinà ràjan naüïkùyatyàyurbalaü smçtiþ ..
     vittameva kalau néõàü janmàcàraguõodayaþ .
     dharmanyàyavyavasthàyàü kàraõaü balameva hi ..
     dàmpatye'bhirucirheturmàyaiva vyavahàrike .
     strãtve puüstve ca hi ratirvipratve såtrameva hi ..
     liïgamevà÷ramàkhyàtàvanyonyàpattikàraõam .
     avçttyà nyàyadaurbalyaü pàõóitye càpalaü vacaþ ..
     anàóhyataivàsàdhutve sàdhutve dambha eva hi .
     svãkàra eva codvàhe srànameva prasàdhanam ..
     dåre vàryayanaü tãrthaü làvaõye ke÷adhàraõam .
     udarambharatà svàrthaþ satyatve dhàrùñyameva hi ..
     dàkùye kuñumbabharaõaü ya÷o'rthe dharmasevanam .
     evaü prajàbhirduùñàbhiràkãrõe kùitimaõóale .
     brahmaviñkùattra÷ådràõàü yo balã bhavità nçpaþ ..
     prajà hi lubdhai ràjanyernirghçõairdasyudharmabhiþ .
     àcchinnadàradraviõà yàsyanti girikànanam ..
     ÷àkamålàmiùakùaudraphalapuùpàùñibhojanàþ .
     anàvçùñyà vinaïkùyanti durmikùakarapãóitàþ ..
     ÷ãtavàtatapapràvçóahimairanyo'nyataþ prajàþ .
     kùuttçóbhyàü vyàdhibhi÷caiva santapsyante ca cintayà ..
     triü÷adviü÷ativarùàõi paramàyuþ kalau nçõàm ..
     kùãyamàõeùu deheùu dehinàü kalidoùataþ .
     ùarõà÷ramavatàü dharme naùñe vedapathe nçõàm ..
     pàùaõóapracure dharme dasyupràyeùu ràjasu .
     cauryànçtavçthàhiüsànànàvçttiùu vai nçùu ..
     ÷ådrapràyeùu varõeùu chàgapràyàsu dhenuùu .
     gçhapràyeùvà÷rameùu yaunapràyeùu bandhuùu ..
     anupràyàsvoùadhãùu ÷amãpràyeùu sthàsnuùu .
     vidyutpràyeùu megheùu ÷ånyapràyeùu sadmasu ..
     itthaü kalau gatapràye janeùu kharadharmiùu .
     dharmatràõàya satvena bhagavànavatariùyati ..>% (devagandharvavi÷eùaþ . sa tu ka÷yapàt dakùakanyàyàü munau jàtaþ . yathà, mahàbhàrate 1 . 65 . 44 .
     %<tathà ÷àli÷irà ràjan parjanya÷ca caturda÷a .
     kaliþ pa¤cada÷astveùàü nàrada÷caiva ùoóa÷aþ ..>% ÷ivaþ . yathà mahàbhàrate . 13 . 17 . 78 .
     %<dambhohyadambho vaidambho va÷yo va÷akaraþ kaliþ ..>%)

#<kaliþ>#, strã, (kalayati ãùatprakà÷ate udbhidyate và kal + tataþ in .) kalikà . iti medinã ..

#<kalikaþ>#, puü, (kalo mandagambhãradhvanirasyàsti . kala + matvarthe ñhan .) krau¤capakùã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kalikà>#, strã, (kalireva . svàrthe kan ñàp ca .) asphuñitapuùpam . tatparyàyaþ . korakaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 4 . 16 .. kaliþ 3 kalã 4 . korakam . 5 iti taññãkà .. (yathà, sàhityadarparõe 3 . 168 .
     %<mugdhàmajàtarajasaü kalikàmakàle vyarthaü kadarthayasi kiü navamàlikàyàþ ..>%) vãõàmålam . iti hemacandraþ .. padasantatiyuktaracanàvi÷eùaþ . tadvivaraõam yathà --
     %<syurmahàkalikàrambhe ÷lokàstu yuga÷aþ smçtàþ .
     anyàsàü kalikànàntu bhavantyekaika÷o hi te ..
     pårtau dvau kalikàbhistu virudàstulyasaïkhyakàþ .. * ..>% kalikàlakùaõam .
     %<kalà nàma bhavettàlaniyatà padasantatiþ .
     kalàbhiþ kalikà proktà tadbhedàþ ùañ samãritàþ .
     kalikà caõóavçttàkhyà dvigàdigaõavçttakà .
     tathà tribhaïgã vçttàkhyà madhyà mi÷rà ca kevalà ..>% caõóavçtte da÷adhà saüyuktavarõàþ .
     %<atra saüyuktavarõànàü niyamo da÷adhà ca te .
     madhuraü ÷liùñavi÷liùña÷ithilahràdinastvamã ..
     bhidyante hrasvadãrghàbhyàü te dar÷yante sphuñaü yathà .
     hrasvànmadhurasaüyogàþ ÷aïkaràïku÷akiïkaràþ ..
     tasmàttu ÷liùñasaüyaktà darpakarparasarpavat .
     tato vi÷liùñasaüyuktà bhallakalyàõacillayaþ ..
     tathà ÷ithilasaüyuktàþ pa÷ya ka÷yapa va÷yavat .
     proktà hràdiyutà mahyaü sahyaü guhyaü prasahyavat ..
     garhàdãn hràdisaüyuktamedàn kecit mamåcire .
     dãrghàttuïgàïgakàrpàmaü bàlyaü vai÷ya÷ca vàhyakam ..>% kalàparimàõamuktam .
     %<adhikà÷ceccatuþùaùñirnyånà dvàda÷a tàþ kalàþ .
     etàbhyo nàdhikàþ kàryà nyånà÷càpi na paõóitaiþ ..>% tatra tàvaccaõóavçttakalikà dvidhà . nakho vi÷ikha÷ceti bhedàt . tatra raõàdi-viü÷atibhedasya nakhasyeha bardhitàdayo nava bhedà gçhãtàþ . %<vardhitaü vãrabhadra÷ca samagro'cyuta utpalam . turaïgaþ ÷rãguõaratistathà màtaïgakhelitam . tilaka÷ceti kalikà nakhasyehodità nava>% .. ityukteþ ..
     atha vi÷ikhaþ . padmakundacampakava¤julabhedàt pa¤cavidhaþ . teùvàdimaü padmaü païkeruhasitaka¤japàõóåtpalendãvaràruõàmbhoruhakahlàrabhedàt ùaóvidham . antimaü vakulantu bhàsuramaïgalabhedàt dvividhamitye kàda÷abhedo vi÷ikhaþ .
     %<païkeruhaü sitaka¤jaü tathà pàõóåtpalaü param .
     indãvaràruõàmbhoje kahlàra¤ceti ùaóvidham ..
     ãùadbhedena kathitaü padmameva manãùibhiþ .
     campakaü va¤julaü kundaü vakuluü dvividhaü tathà ..>% iti pa¤cavidhasyàpi vi÷ikhasye÷asaïkhyakà ityukteþ . evaü caõóavçttakalikà viü÷atidhà gçhãtàþ .. * ..
     atha pa¤cadhàdvigàdigaõavçttakàkalikà ma¤jarãtyabhihità kramàt korakagucchakasaüphullakusumagandhàkhyà . tasyà÷càtra korakagucchakusumàni gçhãtàni . korako gucchakusumairma¤jarã trividhàtra tvityukteþ . tribhaïgã kalikà tu ÷ikhariõyàdipårbà soóhà . tasyà÷càtra daõóakapårvbà vidagdhapårbà ca gçhãtà . daõóakàkhyà vidagdhàkhyà tribhaïgãha dvidhà matetyukteþ .. * .. atha mi÷rakalikà tu kalikàgadyasaüpçktà saptavibhaktikà và . akùamayã sarvalaghvã ceti dvibhedà kevalà cetyaùñau . tadevaü ùaóbhyo mahàkalikàbhyo 'ùñàbiü÷atiriha kalikà gçhãtàþ . raõàdaya ekàda÷a nakhabhedàþ . saüphullagandhau ma¤jarãbhedau . ÷ikhariõyàdayaþ tribha ïgãbhedà madhyakalikà ca tyaktà÷càrutàdhikyavirahàt . iti råpagosvàmikçtagovindavirudàvalãbhàùye baladevavidyàbhåùaõaþ .. (chandobhedaþ . yaduktaü vçttaratnàkare 4 adhyàye .
     %<prathamamaparacaraõasamutthaü ÷rayati sa yadi lakùma .
     itaraditaragaditamapi yadi ca tåryam caraõayugalakamavikçtamaparamiti kalikà sà ..>% kalà . yathoktaü siddhànta÷iromaõau .
     %<tanyante kalikà yasmàttasmàttàstithayaþ smçtàþ ..>%)

#<kalikàpårvaü>#, klã, (kalikayà aü÷ena janyaü apårvaü adçùñam .) aïgapradhànànyatarabahukarmasàdhyasvargàdiphalajanakàpårbotpattau tattatpratyekakarmajanyamadçùñham . iti smçtiþ ..

#<kalikàraþ>#, puü, (kaliü cicikucãti÷abdena kalahaü karotãti . kali + kç + aõ .) dhåmyàñapakùã . pãtamastakapakùã . (kaliü svadehasthakaõñakairaniùñhaü karotãti .) påtikara¤jaþ . iti medinã ..

#<kalikàrakaþ>#, puü, (kaliü kaõñakairaniùñaü karoti . kali + kç + õic + õvul .) påtikara¤jaþ . kàüñàkara¤ja nàñàkara¤ja iti ca bhàùà . ityamaraþ . 2 . 4 . 48 .. (kaliü kalahaü kàrayati . kali + kç + õic + õvul .) nàradamuniþ . iti hemacandraþ ..

#<kalikàrã>#, strã, (kaliü garbhapàtàdyaniùñaü karotãti . kali + kç + aõ . jàtitvàt ïãù .) upaviùabhedaþ . viùalàïgalãyà iti bhàùà . tatparyàyaþ . làïgalã 2 halinã 3 garbhapàtanã 4 dãptà 5 vi÷alyà 6 agnimukhã 7 halã 8 naktà 9 indrapuùpikà 10 vidyujjvàlà 11 agnijihnà 12 vraõahçt 13 puùpasaurabhà 14 kharõapuùpà 15 vahni÷ikhà 16 . asyà guõàþ . kañutvam . uùõatvam . kaphavàtanà÷itvam . garbhàntaþ÷alyaniùkràmakàritvam . paramasàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kaliïgaü>#, klã, (kali + gam + óa . nipàtanàt sàdhuþ .) indrayavam .. ityamaraþ . 2 . 4 . 67 ..

#<kaliïgaþ>#, puü, (kaliü påtigandhàdikaü gacchati pràpnoti kali + gam + óa . nipàtanàt sàdhuþ .) påtikarajavçkùaþ . (ke mastake liïgaü pãtàdicihnamasya .) dhåmyàñapakùã . de÷avi÷eùaþ . iti hemacandraþ .. (svanàmakhyàto nçpativi÷eùaþ . asya nàmànusàreõaiva kaliïga iti de÷àkhyà jàtà . yaduktaü mahà bhàrate . 1 . 104 . 49, 50 .
     %<aïgo vaïgaþ kaliïga÷ca puõóraþ suhma÷ca te sutàþ .
     teùàü de÷àþ samàkhyàtàþ svanàmaprathità bhuvi ..
     aïgasyàïgo'bhavadde÷o vaïgo vaïgasya ca smçtaþ .
     kaliïgaviùaya÷caiva kaliïgasya ca sa smçtaþ ..>%) medinãmate jalapadàrthe puü bhåmni . (yaduktaü tatraiva gatrike 33 .
     %<kaliïgaþ påtikaraje dhåmyàñe bhåmni nãvçti ..>% asya pramàõaü yathà, goþràmàyaõe . 4 . 40 . 21 .
     %<tataþ ÷akapulindàü÷ca kaliïgàü÷caiva màrgataþ ..>% tadde÷avàsimànavàdayaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 114 . 3 .
     %<tataþ samudratãreõa jagàma vasudhàdhipaþ .
     bhràtçbhiþ sahito vãraþ kaliïgàn prati bhàrata ..>%) kuñajavçkùaþ . (asyaparyàyo yathà bhàvaprakà÷e pårbakhaõóe 1 bhàge .
     %<uktaü kuñajavãjantu yavamindrayavantathà .
     kaliïga¤càpikàliïgaü tathà bhadrayavà api ..>% indrayava÷abde'sya guõàvalã j¤eyà .. vyavahàro yatra tadyathà .
     %<vilvaü chàgapayaþ siddhaü sitàmocarasànvitam .
     kaliïgacårõasaüyuktaü raktàtãsàranà÷anam ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe'tãsàràdhikàre ..) ÷irãùavçkùaþ . plakùavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kaliïgakaþ>#, puü, (kaliïga + saüj¤àyàü kan . kaliïga iva kàyati và . kai + kaþ .) indrayavam . iti ratnamàlà .. (yathà, vaidyakacakrapàõisaügrahe jvaràdhikàre .
     %<kaliïgakàþ pañolasya pàñhà kañukarohiõã ..>%) kaliïgà, strã, (kaü sukhaü liïgatãti . ka + liïga ac ñàp .) nitambinã . mahilà . iti medinã karahemacandrau .. trivçt . iti ÷abdacandrikà . teuói iti bhàùà ..

#<kali¤jaþ>#, puü, (kaü vàtaü la¤jati tiraskaroti rodhaneneti yàvat . ka + laji bhartsane + %<karmaõyaõ>% 3 . 2 . 1 . iti aõ . nipàtanàt sàdhuþ .) kañaþ . iti hemacandraþ .. càüc daramà ityàdi bhàùà ..

#<kalitaü>#, tri, (kal + karmaõi kta .) viditam . àptam . iti medinã .. bheditam . gaõitam . iti ÷abdaratnàvalã .. dhçtam yathà -- %<karakalitakapàlaþ kuõóalã daõóapàõiþ>% . iti bhairabadhyànam .. (pràptaþ . yathà àryàsapta÷atã 355 . %<vi÷ikha iva kalitakarõaþ pravi÷ati hçdaü na niþsarati>% .. bhàve + kta . j¤ànam ..)

#<kalidrumaþ>#, puü, (kalinà à÷rito drumaþ ÷àkapàrthivàdivat madhyapadalopaþ .) vibhãtakavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 58 . vayaóà iti bhàùà .. (asya paryàyo yathà bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe . 1 bhàge .
     %<visãtakastriliïgaþ syànnàkùaþ karùaphalastu saþ .
     kalidrumo bhåtavàsastathà kaliyugàlayaþ ..>% vi÷eùavivaraõamasya vibhãtaka÷abde j¤eyam ..)

#<kalindaþ>#, puü, (kaliü dadàti dyati và khac mum ca .) vibhãtakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (vibhãtaka÷abde'sya vi÷eùo j¤àtavyaþ ..) såryaþ . parvatavi÷eùaþ . yasmàt yamunà nirgatà . iti kàlindã÷abdavyutpattau bharataþ .. (yathà raghuþ 6 . 48 .
     %<kalindakanyà mathuràü gatàpi gaïgormisaüsaktajaleva bhàti ..>%)

#<kalindakanyà>#, strã, (kalindasya parvatavi÷eùasya kanyà tadutpannatvàt .) yamunànadã . iti ràjanirghaõñaþ ..
     (%<kalindakanyàmathuràü gatàpi gaïgormisaüsaktajaleva bhàti ..>% iti raghuþ . 6 . 48 ..)

#<kalindanandinã>#, strã, (kalindaü nandayati . kalinda + nanda + õiniþ ïãp ca . kalindasya nandinã và .) yamunànadã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kalipriyaþ>#, puü, (kaliþ kalahaþ priyo yasya .) nàradamuniþ . yathà . %<kalipriyasya priya÷iùyavargaþ .>% iti raghuþ .. (kaleþ priyaþ duùñaprakçtikaþ ..) vànaraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kalimàrakaþ>#, puü, (kalãnàü kalikànàü màlà yatra . lasya raþ kap saüj¤àyàü kan và . yadvà kalinà svadehasthakaõñhakàghàtaduþkhena màrayatãti . kali + mç + õic + õvul .) kalikàrakaþ . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ . 2 . 4 . 48 ..

#<kalimàlakaþ>#, puü, (kalãnàü màlà yatra . kap kalinà màrayati và rasya laþ .) kalikàrakaþ . iti svàmã ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<kalimàlyaþ>#, puü, (kalãnàü màlyaü yatra .) påtikara¤jaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 2,063a]>@
#<kaliyugaü>#, klã, (kalireva yugam . agneþ ÷ikhà ràhoþ ÷ira iti vat kaleryugaü và .) caturthayagam . (yathà manuþ 1 . 85 .
     %<anye kçtayuge dharmà stretàyàü dvàpare pare .
     anye kaliyuge néõàü yugahràsànuråpataþ ..>%) tasyotpattyàdi yathà . màghãpårõimàyàü ÷ukravàre kaliyugotpattiþ . tatra avatàraþ kalkiþ . puõyamekapàdam .. pàpaü tripàdam . gaïgà tãrtham . bràhmaõo niragniþ . annagatàþ pràõàþ . sàrdhatrihastaparimito manuùyadehaþ . aùñàdhika÷atavarùaü paramàyuþ . bhojanapàtrasya niyamo nàsti . iti kaliyugasya lakùaõam .. kaliyugàbdàþ 432000 . àdau kaliràjà dharmaputtro yudhiùñhiraþ . hari÷candraþ muni÷candraþ teja÷ekharaþ vikramàdityaþ vikramasenaþ làusenaþ ballàlasenaþ devapàlaþ bhåpàlaþ mahãpàlaþ . ete ràjacakravartinaþ .. tanmàhàtmyaü yathà --
     %<dharmaþ saïkucitastapo virahitaü satya¤ca dåraügatam .
     lokàdharmahatà dvijà÷calubhità nàrãva÷à mànavàþ ..>% tatra tàrakabrahmanàma .
     %<hare kçùõa hare kçùõa kçùõa kçùõa hare hare .
     hare ràma hare ràma ràma ràma hare hare ..>% iti kecit ..

#<kaliyugàdyà>#, strã, (kaliyugasya àdyà àdyatithiþ .) màghãpaurõamàsã . tatpramàõaü yugàdyà÷abde draùñavyam ..

#<kalilaþ>#, tri, (kalyate mi÷yrate iti . %<salikali>% uõàü 1 . 55 . iti ilac .) gahanaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 85 .. (yathà gãtàyàm 2 . 52 .
     %<yadà te mohakalilaü buddhirvyatitariùyati ..>%) mi÷raþ . ityuõàdikoùaþ .. (yathà bhàgavate 6 . 2 . 46 .
     %<na yatpunaþ karmasu sajjate mano rajastamobhyàü kalilaü tato'nyathà ..>%)

#<kalivçkùaþ>#, puü, (kalerà÷rayaråpo vçkùaþ .) kalidrumaþ . vaheóukavçkùaþ . iti hemacandraþ ..

#<kalã>#, strã, (kal + %<sarvadhàtubhya in>% tataþ và ïãp .) kalikà . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<kaluùaü>#, klã, (kaü sukhaü luùati hinasti . ka + luù + aõ . yadvà kal + %<pénahikalibhya uùac .>% uõàü 4 . 75 . iti uùac .) pàpam . ityamaraþ . 1 . 4 . 28 .. (yathà ÷aïkaràryakçtàtmabodhe 5 .
     %<aj¤ànakaluùaü jãvaü j¤ànàbhyàsàdvinirmalam .
     kçtvà j¤ànaü svayaü na÷yejjalaü katakareõuvat ..>% màlinyaü yathà çtusaühàre . 3 . 23 .
     %<vigatakaluùamambhaþ ÷àlipakvà dharitrã .
     vimalakiraõacandraü vyoma tàràvicitram ..>%)

#<kaluùaþ>#, puü, strã, (kasya jalasya luùaþ hiüsakaþ . à vilakàraka ityarthaþ . ka + luù + ka .) mahiùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (baddhaþ . yathà ÷akuntalàyàü %<kaõñhaþ stambhitavàùpavçttikaluùaþ>% .. ninditaþ . yathà manuþ 1 . 57 .
     %<varõàpetamavij¤àtaü naraü kaluùayonijam ..>%)

@<[Page 2,063b]>@
#<kaluùaþ>#, tri, (kal + uùac .) anacchaþ . àvilaþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 14 .. (%<nirbhugnakaluùe netre>% iti su÷rute uttaratantre . 31 adhyàye ..)

#<kalevaraü>#, klã, (kale ÷ukre varaü ÷reùñhaü dehotpattihetukatvàt pavitram . samamyà aluk .) ÷arãram . ityamaraþ . 2 . 6 . 70 .. (yathà gãtàyàm . 8 . 6 .
     %<yaü yaü bhàvaü smaran dehã tyajatyante kalevaram .
     taü tamupaiti kaunteya ! sadà tadbhàvabhàvitaþ ..>%)

#<kalkaþ>#, puü, klã, (kal gatau + %<kç dàdhàràrcikalibhyaþ kaþ>% . uõàü 3 . 40 . iti kaþ .) ghçtatailàdi÷eùaþ . (yathà yàj¤avalkyaþ . 1 . 277 .
     %<snapanaü tasya kartavyaü puõye'hni vidhipårbakam .
     gaurasarùapakalkena sàjyenotsàditasya ca ..>%) dambhaþ . (yathà mahàbhàrate 1 . 1 . 271 .
     %<tapo na kalko'dhyayanaü na kalkaþ svàbhàviko vedavidhirnakalkaþ .
     prasahyavittàharaõaü na kalkaþ tànyeva bhàvopahatàni kalkaþ ..>%) vibhãtakavçkùaþ . viùñhà . kiññam . pàpam . iti medinã .. (yathà bhàgavate 2 . 2 . 24 .
     %<vidhåtakalko'tha harerudastàt prayàti cakraü nçpa ! ÷ai÷umàram ..>% yasya kasyacit vastuno cårõam . yathà kumàre . 7 . 9 .
     %<tàü lodhrakalkena hçtàïgatailàmà÷yànakàleyakçtàïgaràgàm ..>%) karõamalaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. turuùkanàmagandhadravyam . iti ràjanirghaõñhaþ .. ghçtatailàdipàke deyamauùadhadravyam . tattu pa¤cakaùàyàntargatadç÷adi peùitam . asya pårõavãryaü yàmamekaü ti ùñhati . yathà --
     %<dravyamàtraü ÷ilàpiùñaü ÷uùkaü và jalami÷ritam .
     tadeva såribhiþ pårbaiþ kalka ityabhidhãyate ..>% tatparyàyaþ . piùñaþ 2 vinãyaþ 3 . iti ratnamàlà .. àvàpaþ 4 prakùepaþ 5 . iti vaidyakaparibhàùà .. (%<dravyamàrdraü ÷ilàpiùñaü ÷uùkaü và sajalaü bhavet . prakùepàvàpakalkàste tanmànaü karùasammitam .. iti madhyakhaõóe . 5 . 1 . ÷àrïgadhareõoktam .. yastu kùateùåpayujyate sabhåyaþ kalka iti saüj¤à labhate niruddhàlepanasaüj¤astenàsràvasaünirodho mçdutà påtimàüsàpakarùaõamantarniddoùatàvraõa÷uddhi÷ca bhavati>% .. iti su÷rute såtrasthàne . 18 adhyàye ..) ÷àñhyam . iti mokùadharmañãkàyàü nãlakaõñhaþ ..

#<kalkaþ>#, tri, (kalayati pàpamàcarati . kal + kaþ .) pàpà÷ayaþ . pàpàtmà . iti medinã ..

#<kalkaphalaþ>#, puü, (kalkasya vibhãtakasya phalamiva phalaü yasya avayavasàdç÷yàt .) dàóimavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (dàóima÷abde'sya guõàdayo j¤àtavyàþ ..)

#<kalkiþ>#, puü, (kalkaþ pàpaü hàryatayà asti asya . kalka + in .) viùõorda÷amàvatàraþ . sa tu kali÷eùe pàpàtmanàü vinà÷àya sammalagràme bhaviùyati . yathà --
     %<sambhalagràmamukhyasya bràhmaõasya mahàtmanaþ .
     bhavane viùõuya÷asaþ kalkiþ pràdurbhaviùyati ..>% tasya karma yathà --
     %<a÷vamà÷ugamàruhya devadattaü jagatpatiþ .
     asinà'sàdhudamanamaùñai÷varyaguõànvitaþ ..
     vicarannà÷unà kùauõyàü hayenàpratimadyutiþ .
     nçpaliïgacchado dasyån koñi÷o nihaniùyati ..>% iti ÷rãbhàgavatam .. tasyotpattiryathà -- stutvà pràha puro brahmà devànàü hçdayepsitam . taü ÷rutvà puõóarãkàkùo brahmàõamidamabravãt .. sambhale viùõuya÷aso gçhe pràdurbhavàmyaham . sumatyàü màtari vibho dhanyàyàü tvannide÷ataþ .. caturbhirbhràtçbhirdeva kariùyàmi kalikùayam . bhavanto bàndhavà devàþ svàü÷enàvatariùyatha .. iyaü mama priyà lakùmãþ siühale saübhaviùyati . vçhadrathasya bhåpasya kaumudyàü kamalekùaõà . bhàryàyàü mama bhàryaiùà padmà nàmnã janiùyati .. yàta yåyaü bhuvaü devàþ svàü÷àvataraõe ratàþ .. ràjànau marudevàpã sthàpayiùyàmyahaü bhuvi . punaþ kçtayugaü kçtvà dharmàn saüsthàpya pårbavat . kalivyàlaü saünirasya prayàsye svàlayaü vibho .. ityudãritamàkarõya brahmà devagaõairvçtaþ . jagàma brahmasadanaü devà÷ca tridivaü yayuþ .. mahãmà÷vàsya bhagavàn nijajanmakçtodyamaþ . sambhalagràmaviprarùimàvive÷a paràtmakaþ .. sumatyàü viùõuya÷asà garbhamàdhatta vaiùõavam . grahanakùatrarà÷yàdisevita÷rãpadàmbujam .. sarit samudrà girayo lokàþ sasthàõujaïgamàþ . saharùà çùayo devà jàte viùõau jagatpatau .. babhåva sarvasatvànàmànando vividhà÷rayaþ . nçtyanti pitaro hçùñàstuùñà devà jaguya÷aþ .. cakrurvàdyàdi gandharvà nançtu÷càpsaroõa[...]þ . dvàda÷yàü ÷uklapakùasya màdhave màsi màdhavaþ . jàto dadç÷atuþ puttraü pitarau hçùñamànasau .. dhàtrã màtà mahàùaùñhã nàóãcchettrã tadàmbikà . gaïgodakakledamokùà sàvitrã màrjanodyatà .. tasya viùõoranantasya vasudhà'dàt payaþ sudhàm . màtçkà màïgalyavacaþ kçùõajanmadine'bhavan .. vrahmà tadupadhàryà÷u svà÷ugaü pràha sevakam . yàhãti såtikàgàraü gatvà viùõuü prabodhaya .. caturbhujamidaü råpaü devànàmapi durlabham . tyaktvà mànuùavadråpaü kuru nàtha vicàritam .. iti vrahmavacaþ ÷rutvà pavanaþ surabhiþ sukham . su÷ãtaþ pràha tarasà brahmaõo vacanàdçtaþ . tacchrutvà puõóarãkàkùastatkùaõàt dvibhujo'bhavat . tadà tatpitarau dçùñvà vismayàpannamànasau .. bhramasaüskàravattatra menàte tasya màyayà . tatastu sambhalagràme sotsavà jãvajàtayaþ .. maïgalàcàrabahulàþ pàpatàpavivarjitàþ . sumatistaü sutaü labdhvà viùõuü jiùõuü jagatpatim .. pårõakàmà vipramukhyànàhåyàdàdgavàü ÷atam . hareþ kalyàõakçdviùõuya÷àþ ÷uddhena cetasà .. sàmargyajurvidbhiragryaistannàmakaraõe rataþ . tadà ràmaþ kçpo vyàso drauõirbhikùuþ ÷arãriõaþ .. samàyàtà hariü draùñuü bàlakatvamupàgatam . tànàgatàn samàlokya caturaþ såryasannibhàn . hçùñaromà dvijavaraþ påjàü cakre sa ã÷varàn .. påjitàste svàsaneùu saüviùñàþ svasukhà÷rayàþ . hariü kroóagataü tasya dadç÷uþ sattvamårtayaþ .. taü bàlakaü naràkàraü viùõuü natvà munã÷varàþ . kalkiü kalkavinà÷àrthamàvirbhåtaü vidurbudhàþ . nàmàkurvaüstatastasya kalkirityabhivi÷rutam .. kçtvà saüskàrakarmàõi yayuste hçùñamànasàþ . tataþ sa vavçdhe tatra sumatyà paripàlitaþ .. kàlenàlpena kaüsàriþ ÷uklapakùe yathà ÷a÷ã . kalkerjyeùñhàstrayaþ ÷åràþ kavipràj¤asumantrakàþ .. tàtamàtçpriyakarà guruviprapratiùñhitàþ . kalkeraü÷àþ puro jàtàþ sàdhavo dharmatatparàþ .. gàrgyabhargyavi÷àlàdyà j¤àtayastadanuvratàþ . vi÷àkhayåpabhåpàlapàlitàstàpavarjitàþ . bràhmaõàþ kalkimàlokya paràü prãtimupàgatàþ .. tato viùõuya÷àþ putraü dhãraü sarvaguõàkaram . kalkiü kamalapatràkùaü provàca pañhanàdçtam . tàta te brahmasaü skàraü yaj¤asåtramanuttamam . sàvitrãü vàcayiùyàmi tato vedàn pañhiùyasi .. iti ÷rãkalkipuràõe'nubhàgavate bhaviùye kalkijanmopanayanam 2 adhyàyaþ ..

#<kalkã>#, [n] puü, (kalkaþ pàpaü nà÷yatayà asti asya . kalka + ini .) kalkiþ . bhagavato da÷àvatàreùu caramo'vatàraþ . yathà puràõe .
     %<matsyaþ kårmo varàha÷ca narasiüho'tha vàmanaþ .
     ràmo ràma÷caràma÷ca buddhaþ kalkã ca te da÷a ..>% (asya janmàdivivaraõantu kalki÷abde draùñavyam ..)

#<kalpaþ>#, puü, (kalpyate vidhãyate asau . kçp + karmaõi gha¤ .) vidhiþ . (yathà manuþ 3 . 147 .
     %<eùa vai prathamaþ kalpaþ pradàne havyakavyayoþ .
     anukalpastvayaü j¤eyaþ sadà sadbhiranuùñhitaþ ..>% (kalpayati sçùñiü nà÷aü và atra . kçp + õic + adhikaraõe ap .) pralayaþ .
     (%<yugànàü saptatiþ saikàmanvantaramihocyate .>%
     %<kçtàbdasaükhyastasyànte sandhiþ prokto jalaplavaþ ..>%
     %<sasandhayaste manavaþ kalpe j¤eyà÷caturda÷a .
     kçtapramàõakalpàdau sandhiþ pa¤cada÷asmçtaþ ..>% te ekasaptatiyugaråpà manavaþ sàyambhuvàdyàþ sasandhayaþ svasvasandhisahitàþ kalpakàle j¤àtavyàþ . sasandhiyuktacaturda÷asanubhiþ kalpo bhavedityarthaþ . iti såryasiddhàntoktakalpaparimàõam .. àkàlikanaimittikadainandinamahàpralayànàü vivçtistu tatacchabde draùñavyam .. * ..
     kalpate svakriyàyai samartho bhavatyatra . kçp + adhikaraõe gha¤ .) bràhmaü dinam . tattu daivadvisahasrayugam . ityamaraþ . 1 . 4 . 21 .. (yathà viùõupuràõe 1 màü÷e 1 . 12 .
     %<kalpàn kalpavikalpàü÷ca caturyugavikalpitàn .
     kalpàntasya svaråpa¤ca yugadharmàü÷ca kçtsna÷aþ ..>%) triü÷atkalpairvrahmaõa eko màso bhavati teùàü nàmàni yathà . ÷vetavàràhaþ 1 nãlalohitaþ 2 vàmadevaþ 3 gàthàntaraþ 4 rauravaþ 5 pràõaþ 6 vçhatkalpaþ 7 kandarpaþ 8 satyaþ 9 ã÷ànaþ 10 dhyànaþ 11 sàrasvataþ 12 udànaþ 13 garuóaþ 14 kaurmaþ 15 ayaü vrahmaõaþ paurõamàsã . nàrasiühaþ 16 samàdhiþ 17 àgneyaþ 18 viùõujaþ 19 sauraþ 20 somakalpaþ 21 bhàvanaþ 22 suptamàlã 23 vaikuõñhaþ 24 àrciùaþ 25 valmãkalpaþ 26 vairàjaþ 27 gaurãkalpaþ 28 màhe÷varaþ 29 pitçkalpaþ 30 ayaü brahmaõo'màvràsyà . iti kramasandarme prabhàsakhaõóam .. etàdç÷airdvàda÷amàsaibrahmaõaþ sambatsaro bhavati . evaü varùa÷ataü brahmaõa àyuþ . tatra pa¤cà÷advarùàni vyatãtàni ekapa¤cà÷adàrambhe adhunà ÷vetavàràhakalpaþ . iti mahàbhàratam .. (kalpàrambhakàla÷ca brahmasiddhànte uktastadyathà --
     %<catrasitàderbhànorvarùartumàsayugakalpàþ .
     sçùñhyàdau laïkàyàmiha pravçttà dinairvatsa ! ..>% caitrasitàde÷caitra÷uklapratipadamàrabhya ityarthaþ . tathà ca brahmapuràõam .
     %<caitre màsi jagat brahmà sasarja prathame'hani .
     ÷uklapakùe samagrantu tadà såryodaye sati .
     pravartayàmàsa tadà kàlasya gaõanàmapi ..>% iti kàlasàmànyagaõaünàyàstadàrabhya kathanàt .. evaü caitra÷uklapratipadi kalpàrambhe'pi .
     %<màgha÷uklatçtãyàyàü kçùõàyàü phàlgunasya ca .
     pa¤camã caitramàsàdyà yathaivàdyà tathà parà .
     ÷uklà trayoda÷ã màghe kàrtikasya tu saptamã .
     navamã màrga÷ãrùasya saptaitàþ saüsmaràmyaham .
     kalpanàmàdayo hyetà dattasyàkùayakàrakàþ ..>% iti varàhavàkyàni samålàni cet tadà kalpabhedàdaviruddhàni kalpàditvena tattat tithiùu ÷ràddhakartavyatopayogipàribhàùikaparatvena và samarthanãyàni .. ata eva såryasiddhànte uktam . yathà--
     %<suràsuràõàmanyonyamahoràtraviparyayàt .
     yat proktaü tadbhaveddivyaü bhànorbhagaõapåraõàt ..
     manvantaravyavasthà ca pràjàpatyamudàhçtam .
     na tatra dyuni÷orbhedo bràhmakalpaþ prakçttitaþ ..>%
     ityàdãnàü yugamanvantarakalpànàü sauratvena uktiþ . sauramàõe ca niyatayugàdikàleùu aniyatatithisambhave'pi sarveùàü kalpànàmàdau caitrasitàditithireva niyatà pràguktavacanapràmàõyàt . kintu pràguktamàtsye bràhmakalpànàü càndratvakathanàt tithibhedasambhavaþ . iti såryasiddhàntavàkyaü grahaspaùñãkaraõopayogãtyavirodhaþ ..) vikalpaþ . kalpaùñakùaþ . nyàyaþ . ÷àstravi÷eùaþ . sa tu vedaùaóaïgàntargato yàgakriyàõàmupade÷akaþ . iti hemacandraþ .. (yathà raghuþ 1 . 94 .
     %<kalpavit kalpayàmàsa vanyàmevàsya saüvidhàm ..>%) vyàkaraõasya pratyayavi÷eùaþ . sa ca syàdyantatyàdyantapadàbhyàmãùadånàrthe bhavati . tatra vàcyaliïgatve yathà, ãùadåno vidvàn vidvatkalpaþ . ãùadånaü pacati pacatikalpam . iti mugdhabodhavyàkaraõam . (tathà mahàbhàrate 1 . 126 . 5 .
     %<te parasparamàmantrya devakalpà maharùayaþ ..>%)

#<kalpakaþ>#, puü, (kalpayati kùaurakarmàdinà ve÷àdikaü racayatãti . kçp + õic + õvul .) nàpitaþ . iti ÷abdamàlà .. karcåraþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. (kalpayati gadyapadyàdikamudbhàvya racayatãti vàkyeracayità . granthakartà ..)

#<kalpanaü>#, klã, (kçp + bhàve lyuñ .) këptiþ . chedanam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kalpanà>#, strã, (kçp + õic + bhàve yuc ñàp .) hastisajjanà . nàyakasyàrohaõàrthaü gajasajjãkaraõam . ityamaraþ . 2 . 8 . 42 .. anumitiþ . iti nyàya÷àstram .. racanà . yathà %<prabandhakalpanà kathà>% . ityamaraþ . 1 . 6 . 6 ..

#<kalpanã>#, strã, (kalpayati ke÷ànãn chinatti anayà . kçp chedane + karaõe lyuñ . tato ïãp .) kartanã . iti hemacandraþ .. kàüci iti bhàùà ..

#<kalpapàdapaþ>#, puü, (kalpayati sarvakàmaü sampàdayati . iti kalpaþ . sa càsau pàdapa÷ceti karmadhàrayaþ .) kalpavçkùaþ . yathà naiùadhe . 1 . 15 . %<mçùà na cakre'lpitakalpapàdapaþ ..>%

#<kalpapàdapadànaü>#, klã, (kalpapàdapasya suvarõanirmitapàdapàkçterdànam .) mahàdànavi÷eùaþ . tadvidhànaü yathà,
     %<kalpapàdapadànàkhyamataþ paramanuttamam .
     mahàdànaü pravakùyàmi sarvapàtakanà÷anam ..
     puõyandinamathàsàdya tulàpuruùadànavat .
     puõyàhavàcanaü kçtvà loke÷àvàhanantathà ..
     çtviïmaõóapasambhàrabhåùaõàcchàdanàdikam .
     kà¤canaü kàrayedvçkùaü nànàphalasamanvitam ..
     nànàvihagavastràõi bhåùaõàni ca kàrayet .
     ÷aktitastripalàdårdhva màsahasràt prakalpayet ..
     ardhakëptaü suvarõasya kàrayet kalpapàdapam .
     guóaprasthopariùñàcca sitavastrayugàvçtam ..>% ardhakëptaü yàvadupàttasuvarõasyàrdhena nirmitam .
     %<brahmaviùõu÷ivopetaü pa¤ca÷àkhaü samàskaram .
     kàmadevamadhastàcca sakalatraü prakalpayet ..
     santànaü pårbatastadvatturãyàü÷ena kalpayet .
     mandàraü dakùiõe pàr÷ve ÷riyà sàrdhaü ghçtopari ..>% santànaü pårbatastadvaditi guóaprasthasthaü sitavastrayugàvçtamityarthaþ . kàmadevamadhastàcceti santànavçkùasyàdhastàt sakalatraü kàmadevaü prakalpayediti yojanam . mandàràdiùvekaikadevatàsambandha÷ruteþ ..
     %<pa÷cime pàribhadrantu sàvitryà saha jãrake .
     surabhãsaüyutaü tadvattileùa haricandanam ..
     tçtãyàü÷ena kurvãta saumyena phalasaüyutam .
     kauùeyavastrasaüyuktànikùumàlyaphalànvitàn ..>% tçtãyàü÷enasantànaghañanàvasthitasuvarõatçtãyabhàgena . saumyena uttaradigvibhàgena ..
     %<tathàùñapårõakalasàn pàdukàsanabhàjanàn .
     dãpikopànahacchatracàmaràsanasaüyutam ..>%
     pàdukàsanabhàjanàn pàdukàsanabhàjanasahitànityarthaþ . àsanapada¤càtra kalasàvasthànocitàsanaparam . càmaràsanasaüyutamiti punaràsanapada÷ravaõàt .
     %<phalapakùiyutaü tadvadupariùñàdvitànakam .
     tathàùñàda÷adhànyàni samantàt parikalpayet ..
     homàdhivàsanànte tu snàpito devapuïgavaiþ .
     triþpradakùiõamàvçtya mantrametamudãrayet ..
     namaste kalpavçkùàya cintitànnapradàya ca .
     vi÷vambharàya devàya namaste vi÷vamårtaye ..
     yasmàttvameva vi÷vàtmà brahmà sthàõurdivàkaraþ .
     mårtàmårtaparaü vãjamataþ pàhi sanàtana ! ..
     tvamevàmçtasarvasvamanantapuruùo'vyayaþ .
     santànàdyairåpetaþ san pàhi saüsàrasàgaràt ..
     evamàmantrya taü dadyàradguve kalpapàdapam .
     caturbhya÷càpi çtvigbhyaþ santànàdãni kalpayet ..>%
     etena catvàra evartvijaþ kartavyàþ . ku÷amayà÷catvàro brahmàõa ityuktaü sambhavati ..
     %<svalpeùvekàgnivat kuryàt gururevàbhipåjitaþ .
     na vitta÷àñhyaü kurvãta na ca vismayavàn bhavet .>%
     na ca vismayavàn idammayà dattamiti nàhaïkàravàn bhavedityarthaþ ..
     %<anena vidhinà yastu mahàdànaü nivedayet .
     sarvapàpavinirmuktaþ so'÷vamedhaphalaü labhet ..
     apsarobhiþ parivçtaþ siddhacàraõakinnaraiþ .
     bhåtànbhavyàü÷ca manujàüstàrayedàtmasammitàün ..
     ståyamàno divaþ pçùñhe puttrapauttraprapauttravàn .
     vimànenàrkavarõena viùõulokaü sa gacchati .
     divi kalpa÷ataü tiùñhedràjaràjo bhavettataþ ..
     nàràyaõabalopeto nàràyaõaparàyaõaþ .
     nàràyaõakathàsakto nàràyaõapuraü vrajet ..
     yo và pañhet kanakakalpatarupradànaü yo và ÷çõoti puruùo'lpadhanaþ smaredvà .
     so'pãndralokamadhigamya sahàpsarobhirmanvantaraü vasati pàpavimuktadehaþ .. * ..>%
     atra yajamànaþ samupajàtakalpapàdapamahàdànadànecchustulàpuruùalikhitaü khaógacarmamayàcchannasannàhatulàsthàpyaharipratimàlaïkàratulàhastagràhyapratimàçtvikcatuùñayavaraõàdidakùiõàsàmagrãvahiþ sarvasambhàraü adhikatvena palatrayàdurdhvasahasrapalàvadhiyatheùñakà¤canamupàdàya tasyàrdhena kalpapàdapamapàràrdhena samabhàgena santànaü mandàraü pàribhadraü haricandanamevaü pa¤catarån pa¤ca÷àkhàn sauvarõanànàphalapakùisuvarõanirmitànekavasanàkàra sahitàn keyårakuõóalàdyabhimatàlaïkàrabhåùitàn eùàmàcchàdanàrthaü ÷vetavastrayugapa¤cakaü taråõàmavasthàpanàrthaü guóaprasthadvayaü pratyekaü prasthaparimitàn pàtrasthaghçtajãrakatilàü÷ca kalpavçkùàdhaþsthàpanàrthamabhãùñasuvarõàntarayantrotkhàñità brahmaviùõu÷ivabhàskarapratimàþ yathoktakramatarucatuùñayàdhaþsthàpanàrthamabhimatasuvarõàntarayantrotkhàñitàþ saratikàmadevalakùmãsàvitrãsurabhipratimà÷ca kalpatarupàr÷vasthàpanàrthamaùñau kumbhàn tadadhaþsthàpanàrthaü ku÷àdinirmitàsanàùñakaükumbhàcchàdanàrthaü kauùeyavastràùñakaü kumbhapàr÷vasthàpanàrthamikùudaõóàùñakaü puùpamàlàvçkasàmagrãü yatheùñaphalàùñakaü pàdukàyugàùñakaü kàüsyabhàjanàùñaka¤ca kalpatarupàr÷vàrpaõàrthaü dãpikopànadyugacchatracàmaràsanàùñàda÷adhànyàni ca utpàdayet . tatastulàpuruùoktasamayànàmanyatamasya pårbataradine yajamànagurvçtvigjàpakàstulà puruùavaddhaviùyabhojanàdikaü kçtvà nivedanasaïkalpavàkyayostulàpuruùapadasthàne kalpapàdapapadaü prakùipya yathàyathaü nivedanaü saïkalpa¤ca kuryuþ . tato'paradine yajamànastulàpuruùavadgovindàdyàràdhanàdimadhuparkadànàntaü govindàdyabhyarcanabràhmaõànuj¤àpanadànasaïkalpapuõyàhàdivàcanavaraõavàkyeùu tulàpuruùapadasthàne kalpapàdapapadaü prakùipya kuryàt . tato gurvçtvigyajamànajàpakà upavaseyuþ . aparadine ca kçtanityàstulàpuruùavadagnisthàpanàdimadhyabràhmaõavàcanàntaü karma yathàyathaü kuryuþ . eva¤ca madhyabràhmaõavàcanàntaü karma tulàpuruùagranthaü anusandhàvànuùñhàtavyam . tata çtvijaþ kalpatarumànãya pradhànavedyàü likhitacakramadhye guóaprasthaü dattvà tadupari sthàpayeyuþ . tatastasyàdho guóaprasthopari païktikrameõa suvarõayantrotkhàñità brahmaviùõu÷ivabhàskarapratimàþ sthàpayeyuþ . tatpårbataþ adhastàdàropitasaratikàmadevapratimàü guóaprasthopari santànaü kalpatarudakùiõataþ adhaþsamàropitalakùmãpratimàü ghçtaprasthopari mandàraü kalpataroþ pa÷cimataþ adhaþsamàropitasàvitrãpratimàü jãrakaprasthopari pàribhadraü kalpataråttarataþ adhaþsamàropitasurabhipratimàü tilaprasthopari haricandana¤càropayeyuþ . sarvàü÷ca vçkùàn pratyekaü sitavastrayugenàcchàdayeyuþ . aùñàsu dikùupratyekaü kauùeyavastràcchàditàn ikùudaõóaphalànvitàn màlyàlaïkçtànaùñau pårõakumbhàn pàr÷vàropitapàdukàyugabhàjanànàsaneùvàropya kalpatarupàr÷ve pårboktadãpikàdyupakaraõamàropayeyuþ . tato maïgalatåryagãtavandighoùeùu satsu çtvijaþ kuõóasamãpasthakumbhacatuùñayajalena yajamànaü snàpayeyuþ . tato yajamànaþ ÷uklamàlyàmbaradharo dhçtasarvàlaïkàraþ puùpà¤jalimàdàya kalpapàdapaü triþ pradakùiõãkçtya namaste kalpavçkùàyetyàdi pàhi saüsàrasàgaràdityantamantràn pañhitvà puùpà¤jalinàbhyarcya gurvçtvigbhyo yathàyathaü dadyàt .. oü adyàsukàmukasagotrebhyo'mukàmukavedàmukàmuka÷àkhàdhyàyibhyaþ amukàmukadeva÷armabhyo yuùmabhyaü matsyapuràõoktakalpapàdapamahà dànadànaphalapràptikàmo'haü matsyapuràõoktabhàgavyavasthayà etaü guóaprasthàropitasauvarõabrahmaviùõumahe÷varabhàskarapratimàsitavasanayugànvitaguóaprasthàropitasauvarõasaratikàmadevapratimàsitavasanayugànvitasauvarõasantànasahitaü ghçtaprasthàropitasauvarõalakùmãpratimàsitavastrayugànvitasauvarõamandàrasahitaü jãrakaprasthàropitasauvarõasàvitrãpratimàsitavasanayugalànvitasauvarõapàribhadrasahitaü tilaprasthàropitasauvarõasurabhipratimàsitavasanayugànvitasauvarõaharicandanasahitaü kauùeyavastrayugaveùñitagrãvekùumàlyaphalànvitaku÷àsanapàdukàyugakàüsyabhàjanayutapårõakumbhàùñakadãpikopànadyugacchatracàmaràsanaphalamàlyayutapa¤cavarõavitànakàùñàda÷adhànyayutaü kalpapàdapamahàdànamahaü dade .. pratigrahãtàraþ svastãtyuktrà sàvitrãü pañhitvà yathàyathaü amukapàdapo'yaü viùõudaivatamityuktvà yathà÷àkhaü kàmastutiü pañheyuþ . tato dakùiõàdànam . oü adya kçtaitaddànapratiùñhàrthaü yuùmabhyamahandakùiõàmimàü yadutpattiyogyàü bhåmimetàni ca ratnànidade .. pratigrahãtàraþ svastãtyuktvà pratyekaü tarån måleùu spç÷eyuþ . tato yajamànastulàpuruùavat jàpakebhyo dakùiõàdànaü dãnànàthàditarpaõaü bràhmaõavàcana¤ca kuryàt . tataþ kalpapàdapaü gurave santànakàdãü÷caturo vçkùàn çgvedyàdikrameõa caturbhya çtvigbhyo nivedayet . svalpakalpapàdapadàne tu gururevaikàgnivat svagçhyoktavidhinà sarvaü brahmàõóadànavat kuryàt . iti kalpapàdapamahàdànaü samàptam .. * .. iti mahàràjàdhiràjaniþ÷aïkasaïkara÷rãmadballàlasenadevaviracite ÷rãdànasàgare mahàdànadànàvartaþ ..

#<kalpalatàdànaü>#, klã, (mahàdànàntargatà suvarõakalpità latà tasyà dànam .) mahàdànavi÷eùaþ .. tasya vidhiryathà .
     %<athàtaþ saüpravakùyàmi mahàdànamanuttamam .
     mahàkalpalataü nàma pàtakàvalinà÷anam ..
     puõyàntithimathàsàdya kçtvà bràhmaõavàcanam .
     çtviïmaõóapasambhàrabhåùaõàcchàdanàdikam ..
     tulàpuruùavat kuryàt loke÷àvàhanàdikam .
     càmãkaramayãþ kuryàdda÷akalpalatàþ ÷ubhàþ ..
     nànàpuùpaphalopetà nànàü÷ukavibhåùitàþ .
     vidyàdharasuparõànàü mithunairupa÷obhitàþ ..>% suparõànàü kinnaràõàm ..
     %<hàrànàditsubhiþ siddhaiþ phalàni ca vihaïgamaiþ .
     lokapàlànusàriõyaþ kartavyàstà÷ca devatàþ ..>% lokapàlànusàriõya iti lokapàlasamànàkçtayaþ ..
     %<bràhmãmananta÷akti¤ca lavaõasyopari nyaset .
     adhastàcca tayormadhye mahàkhaógadhare ÷ubhe ..>% padma÷aïkhakare iti kvacit pàñhaþ ..
     %<svarõàsanasthà màhendrã pårbataþ kuli÷àyudhà .
     rajanãsaüsthitàgneyã ÷ruvapàõirathàcalà ..>% rajanã haridrà ..
     %<yàmyà tu mahiùàråóhà gadinã taõóulopari .
     nairçtyàü nairçtã sthàpyà sakhaógà ca ghçtopari ..
     vàruõe vàruõã kùãre sarpasthà nàgapà÷inã .
     patàkinã ca vàyavye mçgasthà ÷arkaropari ..
     saumyà tileùu saüsthàpyà kauveradi÷i saüsthità .
     màhe÷varã vçùagatà navanãte tu ÷ålinã ..
     maulinyo varadàstadvat kartavyà bàlakànvitàþ .
     ÷aktyà pa¤capalàdårdhvamàsahasràt prakalpayet ..>%
     maulinyo mukuñavatyaþ . varadàþ prasannamårtayaþ . vàlakànvitàþ kroóanihitaputrakàþ . etena kroóaniviùñavàmakaraghçtaputrakà dakùiõahastavidhçta yathokta÷astràþ prasannamårtayo baddhamukuñàþ savàhanà ghañanãyàþ . anuktavàhanànàntu bràhmyàgneyã nairçtãnàntattallokapàlavàhanàni . lokapàlànusàriõya iti ÷ruteþ . tena haüsàråóhà bràhmã chàgàråóhàgneyã naràråóhà nairçtã ghañanãyà . anantasya tu kvacidvàhanàdar÷anàt ananta÷aktirvàhana÷ånyaiva kartavyà ..
     %<sarvàsàmupariùñàcca pa¤cavarõavitànakam .
     dhenavo da÷akumbhà÷ca vastrapuùpàõi caiva hi ..
     madhyame dve tu gurave çtvigbhyo'nyàstathaiva ca .
     tato maïgala÷abdena snàtaþ ÷uklàmbaro budhaþ .
     triþ pradakùiõamàvçtya mantrametamudãrayet ..>%
     %<namo namaþ pàpavinà÷inãbhyo brahmàõóaloke÷varapàlanãbhyaþ .
     àsaü÷itàdhikyaphalapradàbhyo digbhyastathà kalpalatàbadhåbhyaþ ..
     iti sakaladigaïganàpradànaü bhavabhayasådanakàri yaþ karoti .
     abhimataphalade sa nàkaloke vasati pitàmahavatsaràõi viü÷at ..
     pitç÷atamatha tàrayedbhavàbdherguruduritaughavighàta÷uddhadeham .
     surapativanitàsahasrasaüghaþ parivçtamamburuhodbhavàbhinandyam ..
     iti vidhànamidaü sadigaïganà kanakakalpalatàvinivedane .
     pañhati yaþ smaratãha tathekùate sa padameti purandarasevitam .. * ..>% atra yajamànaþ samupajàtamahàkalpalatàmahàdànadànecchaþ tulàpuruùalikhitaü khaógacarmbhamayàcchannasannàhatulàpuruùasthàpanãyaharipratimàsàlaïkàratulàhastagràhyapratimàvahiþ sarvasambhàramadhikatvena palapa¤cakàdårdhvapalasahasràvadhiyatheùña hemanirmitàþ sthànasthànaghañitavidyàdharakinnaramithunasiddhagaõàþ pallavàgranirmi tayathecchàkçtiphalakusumaphalagraha÷obhitapakùiõyaþ siddhahastàsaktayathecchasaïkhyamuktàhàrasahità nànàvidhacitranetràdivastropa÷obhità da÷alatàþ . tàsàmadhaþ sthàpanàrthaü yathecchahemayantrotkhàñità yathoktaråpà bràhmyàdida÷apratimàþ . tadàropaõàthaü lavaõaguóaharidràtaõóulaghçtakùãra÷arkaràtilanavanãtàni . latàpàr÷vasthàpanàrthaü dhenuda÷akaü kumbhada÷aka¤ca vastrayugada÷aka¤cotpàdayet . tato yajamànastulàpuruùoktasamayànàmanyatamasya pårbataradine gurvçtvigyajamànajàpakàstulàpuruùavathaviùyabhojanàdikaü kçtvà nivedanasaïkalpavàkyayostulàpuruùapadasthàne mahàkalpalatàpadaü nide÷ya niùedanaü saïkalpa¤cakuryuþ . aparadine cayajamànaþ pårbavadgovindàdyàràdhanàdimadhuparkadànàntaü karmagovindàdyabhyarcanabràhmaõànuj¤àpanadànasaïkalpapuõyàhàdivàcanavaraõavàkyeùu tulàpuruùapadasthàne mahàkalpalatàpadaü prakùipya kuryàt . tato gurvçtvigyajamànajàpakà upavaseyuþ . aparadine kçtanityàstulàpuruùavadagnisthàpanàdi madhyabràhmaõavàcanàntaü karma yathàyathaü kuryuþ . eva¤ca madhyabràhmaõavacanàntaü karma tulàpuruùagranthamanusandhàyànuùñhàtavyam . tata çtvijaþ pradhànavedyàü likhita cakropari latànàü madhye pårbàdidikkrameõàùñau latàþ samàropya latàmaõóalamadhye latàdvaya¤càropya tadadholavaõaü dattvà tatra bràhmãmananta÷akti¤ca àropya pårbàdidikkramàropitàùñalatàdhaþkrameõa guóàdidravyàõi dattvà teùu kramàt kuli÷àyudhàdi÷aktipratimàþ samàropayeyuþ . latàpàr÷ve da÷adhenåþ pårõakumbhada÷akaü da÷avastrayugàni ca sthàpayeyuþ . tato maïgalagãtavàdyavandighoùeùu satsu kuõóasamãpasthakumbhacatuùñayajalena yajamànaü snàpayeyuþ . tato yajamànaþ ÷uklamàlyàmbaradharo dhçtasarvàlaïkàraþ puùpà¤jalimàdàya latàþ triþ pradakùiõãkçtya namo namaþ pàpavinà÷inãbhya ityàdimantreõa puùpà¤jalinàbhyarcya gurvç tvigbhyo dadyàt . tadyathà . oü adyàmukàmukasagotrebhyaþ amukàmukavedàmukàmuka÷àkhàdhyàyibhyo'mukàmukadeva÷armabhyo yuùmabhyaü matsyapuràõoktakalpalatàmahàdànadànaphalapràptikàmo 'haü matsyapuràõoktabhàgavyavasthayaità lavaõaguóaharidràtaõóulaghçtakùãra÷arkaràtilanavanãtàrpitakaladhautabrahmànantakuli÷àyudhavahni÷amananirçtivaruõavàyusomamahe÷vara÷aktipratimàsahitàþ pa¤cavarõavitànakadhenuda÷akakumbhada÷akavasanayugada÷akànvitàþ da÷akalpalatà sampradade .. pratigrahãtàraþ svastãtyuktvà sàvitrãü pañheyuþ . tato guruþ kalpalateyaü viùõudaivateti bråyàt . çtvijastu pratyekaü kalpalateyaü viùõudaivateti bråyuþ . tato yathà÷àkhaü kàmastutiü pañheyuþ . tata oü adya kçtaitaddànapratiùñhàrthaü yuùmabhyamahaü dakùiõàmimàü yadutpattiyogyàü bhåmimetàni ca ratnàni sampradade .. bràhmaõàþ svastãtyuktvà kalpalatàþ spç÷eyuþ . tatastulàpuruùavajjàpakebhyo dakùiõàü dãnànàthàditarpaõaü bràhmaõavàcanaü tvarayà kalpalatànàü yathàyathaü pratipàdana¤ca kuryàt . iti kalpalatàmahàdànaü samàptam . iti dànasàgaraþ ..

#<kalpavçkùaþ>#, puü, kalpasya saïkalpasya dàtà vçkùaþ . kalpasthàyã vçkùa iti và . iti sàrasundarã . devataruþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 53 .. (yathà, dànasàgare .
     %<namaste kalpavçkùàya cintitànnapradàya ca .
     vi÷vambharàya devàya namaste vi÷vamårtaye ..>%)

#<kalpàntaþ>#, puü, (kalpasya anto yatra .) brahmaõodinàntaþ . pralayaþ . ityamaraþ . 1 . 4 . 22 .. (yathà, goþ ràmàyaõe 3 . 10 . 4 .
     %<upavàsaratà÷caiva jale kalpàntavàsinaþ ..>%)

#<kalpitaþ>#, puü, (kalpyate sajjãkriyate asau . kçp + õic + karmaõi ktaþ .) sajjitahastã . iti hemacandraþ .. racite tri .. (yathà, mahànirvàõoktà tmaj¤ànanirõaye .
     %<brahmàditçõaparyantaü màyayà kalpitaü jagat .
     satyamekaü paraü brahma viditvaivaü sukhã bhavet ..>%)

#<kalmaùaü>#, klã, (karma ÷ubhakarma syati nà÷ayati rasya latve ùatve ca pçùodaràditvàt sàdhuþ .) pàpam . ityamaraþ . 1 . 4 . 23 .. (yathà, manuþ 12 . 22 .
     %<yàmãstà yàtanàþ pràpya sajãvo vãtakalmaùaþ .
     tànyeva pa¤cabhåtàni punarapyeti bhàga÷aþ ..>%) hastapuccham . iti trikàõóa÷eùaþ .. (màlinyam . yathà, heþ ràmàyaõe 2 . 36 . 27 .
     %<na hi ka¤cana pa÷yàmo ràghavasyàguõaü vayam .
     durlabho'hyasya nirayaþ ÷a÷àïkasyeva kalmaùam ..>%)

#<kalmaùaþ>#, puü, (karma ÷ubhakarma syati nà÷ayati . karma + so + kaþ . rasyaþ laþ sasya ùatva¤ca nipàtanàt .) narakavi÷eùaþ . iti medinã .. maline tri . iti jañàdharaþ ..

#<kalmàùaþ>#, puü, (kalayati iti kvip kal . màùayati svabhàùà abhibhavati anyavarõàn . maù hiüsàyàü õic + ac . kal càsau màùa÷ceti .) citravarõaþ . tadvati tri . ityamaraþ . 1 . 6 . 17 .. kçùõapàõóaravarõaþ . kçùõavarõaþ . (kalaü ÷ubhakarma màùayati hinasti . kala + maù + õic + ac và .) ràkùasaþ .. iti medinã .. gandha÷àlaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (nàgavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate 1 . 35 . 7 .
     %<nãlànolau tathà nàgau kalmàùa ÷avalau tathà ..>%)

#<kalmàùakaõñhaþ>#, puü, (kalmàùaþ kçùõavarõaþ kaõñho yasya .) ÷ivaþ . iti hàràvalã ..

#<kalmàùapàdaþ>#, puü, (kalmàùau ÷àpajalaprakùepaõàt kçùõavarõau pàdau yasya .) saudàsaràjaþ . iti ÷rãbhàgavatam .. (yathà, mahàbhàrate 1 . 177 . 1 .
     %<kalmàùapàda ityevaü loke ràjà babhåva ha .
     ikùvàkuvaü÷ajaþ pàrtha tejasàsadç÷o bhuvi ..>%) asya yathà kalmàùapàdatvaü jàtaü taducyate . nalasakhasya çtuparõasya vaü÷ajaþ saudàsanàmà nçpatiþ purà mçgayàü caran ekaü ràkùasamavadhãt . asya rakùaso bhràtà tu vaira÷odhanaü cikãrùuþ sådaråpadharo'sya ràj¤o gçhaü pratyuvàsa . ekadà tu asau ràkùasaþ bhoktukàmàya nçpateþ saudàsasya gurave va÷iùñhàya naràmiùaü paktvà dadau . va÷iùñhastu tadabhojyaü dçùñvàtikruddhaþ %<ràkùaso bhaviùyatãti>% ràjànama÷apat . ràjà tu ÷àpavçttàntaü viditvà vinàparàdhena pradattaþ ÷àpaþ iti vicintya jalamàdàya guruü prati÷aptuü samudyataþ . etasminnantare'sya patnã madayantã dçùñvaivamakaraõãyodyataü patiü nivàrayàmàsa . ràjà tu tayà nivàritaþ svapàdayoþ ÷àpajalaü prakùiptavàn . etadàrabhyàyaü pàdayoþ kalmàùatàü pràptavàn .. asya anyà vistçtistu bhàgavate 9 . 9 adhyàye, tathà mahàbhàrate 1 . 177 adhyàye draùñavyà ..)

#<kalyaü>#, klã, (kalyate àgamyate . kala gatau + karmaõi yat . pratyåùaþ . ityamaraþ . 1 . 4 . 2 .. (yathà, bhàgavate 4 . 24 . 78 .
     %<idaü yaþ kalya utthàya prà¤jaliþ ÷raddhayànvitaþ .
     ÷çõuyàcchràvayenmartyo mucyate karmabandhanaiþ ..>% kalayati miùñatàü sampàdayatãti . aghnyàditvàt yak .) madhu . iti hemacandraþ ..

#<kalyaþ>#, tri, (kalàsu sàdhuþ iti yat .) sajjaþ . (yathà, mahàbhàrate 1 . 5 . 3 . kathayasva kathàmetàü kalyàþ sma ÷ravaõe tava ..) niràmayaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 159 .. vàk÷rutivarjitaþ . dakùaþ . kalyàõavacanam . upàyavacanam . iti medinã ..

#<kalyajagdhiþ>#, strã, (kalye pràtarjagdhirbhojanam .) pràtarà÷aþ . pràtarbhojanam . iti jañàdharaþ ..

#<kalyatvaü>#, klã, (kalya + bhàve %<tà tvam>% . iti tvam) àrogyam . iti jañàdharaþ ..

#<kalyapàlaþ>#, puü, (kalyaü madhu madyamiyarthaþ pàlayatãti . kalya + pàl + aõ .) ÷auõóikaþ . iti hemacandraþ ..

#<kalyapàlakaþ>#, puü, (kalyaü pàlayati . kalya + pàl + õvul .) ÷auõóikaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<kalyavartaþ>#, puü, (kalye pràtaþ vartyate pràpyate gçhyate iti và yadvà vartyate jãvyate anena . vçt + õic + karmaõi karaõe và ap .) pràtarbhojanam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kalyà>#, strã, (kaóayati màdayati . kaóamade õic aghnyàditvàt yak ñàp ca . óasya latvama . kalayati màdayati và . kal + õic + yak ñàp ca .) madyam . iti medinã .. ÷ubhàtmikà vàõã . kalyàõavacanam . ityamaraþ . 1 . 6 . 18 .. harãtakã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kalyàõaü>#, klã, (kalye pràtaþ aõyate ÷abdyate iti . kalya + aõ + %<akartariceti>% 3 . 3 . 19 . gha¤ .) maïgalam . (yathà, viùõupuràõe . 1 . 12 . 102 .
     %<sthànabhraü÷aü na càpnoti divi và yadi và bhuvi .
     sarvakalyàõasaüyukto dãrghakàla¤ca jãvati ..>%) tatparyàyaþ . ÷vaþ 2 ÷reyasam 3 ÷ivam 4 bhadram 5 ÷ubham 6 bhàvukam 7 bhavikam 8 bhavyam 9 ku÷alam 10 kùemam 11 ÷astam 12 . tadyukte tri . ityamaraþ . 1 . 4 . 25, 26 .. (yathà, manuþ 8 . 392 .
     %<pràtive÷yànuve÷yau ca kalyàõe viü÷atidvije ..>%) svarõam . iti medinãkarahemacacandrau ..

#<kalyàõavãjaþ>#, puü, (kalyàõaü vãjaü yasya .) masåraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (masåra÷abde vi÷eùo'sya j¤eyaþ ..)

#<kalyàõikà>#, strã, (kalyàõa + saüj¤àyàü kan tataùñàp ata itvam .) manaþ÷ilà . iti ràjanirghaõñaþ .. (manaþ÷ilà÷abde'syà vivçtirj¤eyà ..)

#<kalyàõinã>#, strã, (kalyàõamasyàstãti iniþ tataþ striyàü ïãp .) balà . iti ràjanirghaõñaþ .. kalyàõavi÷iùñetri ..

#<kalyàõã>#, strã, (kalyàõa + striyàü ïãp . màùaparõã . gauþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, raghuþ 1 . 87 .
     %<upasthiteyaü kalyàõã nàmni kãrtita eva yat ..>% kalyàõavatã . yathà mahàbhàrate . 3 . 74 . 5 .
     %<damayantyapi kalyàõã pràsàdasthà hyupaikùata ..>%)

#<kalyàpàlaþ>#, puü, (kalyàü madyaü pàlayatãti . kalyà + pàli + aõ .) ÷auõóikaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kalla>#, ïa kåjane . ÷abde . a÷abde . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü--àtmaü--akaü--señ .) ladvayàntaþ . ïa kallate lokaþ avyakta÷abdaü karoti ÷abdaü na karoti vetyarthaþ . kåjane iti càndrà jaumarà÷ca .. ÷abdamàtre iti kecit . a÷abde iti kàlàpàþ . iti durgàdàsaþ ..

#<kallaþ>#, tri, (kallate ÷abdaü na gçhlàti iti . kalla + ac .) badhiraþ . iti trikàõóa÷eùaþ . kàlà iti bhàùà ..

#<kallatvaü>#, klã, (kallasya bhàvaþ . kalla + tvam .) svarabhedaþ . iti hemacandraþ .. badhiratà ca ..

#<kallolaþ>#, puü, (kalla + bàhulakàt olac . yadvà kaü jalaü lolaü capalaü yasmàt nipàtanàt sàdhuþ .) mahàtaraïgaþ . vaóa óheu iti bhàùà . tatparyàyaþ . ullolaþ 2 . ityamaraþ . 1 . 10 . 6 ..
     (%<kàlindãjalakallolakolàhalakutåhalã ..>% ityudbhañaþ ..) harùaþ . ÷atrau tri . iti medinã ..

#<kava>#, ç ïa stutau . varõe . iti kavikalpadrumaþ . (bhvàü--àtmaü--sakaü--señ . çdit .) ç acakàvat . ïa kavate . iti durgàdàsaþ ..

#<kavakaü>#, klã, (kavate àcchàdayati vistàrayati và .. kav + ac . saüj¤àyàü kan .) chatràkam . yathà --
     %<devatàrthaü haviþ ÷igruü lohitàn vra÷canàüstathà .
     anupàkçtamàüsàni viójàni kavakàni ca ..>% kavakàni chatràkàràõi . varjayediti pratyekamabhisambadhyate . iti mitàkùaràyàmàcàràdhyàyaþ ..

#<kavakaþ>#, puü, (kava + ac + saüj¤àyàü kan .) kavalaþ . gràsaþ . iti hemacandraþ ..

#<kavacaþ>#, puü, klã, (kaü dehaü va¤cati vipakùàstràõi va¤cayitvà rakùati iti ÷eùaþ . ka + vanc + ac . kaü vàtaü va¤cati và antarõyartho và . yadvà kavateiti kudhàtorac pratyaya iti kecit ityuõàdikoùaþ 42 . 2 .) sannàhaþ . sàüjoyà iti bhàùà . (yathà, viùõupuràõe . 1 . 13 . 40 .
     %<÷arà÷ca divyà nabhasaþ kavaca¤ca papàta ha ..>%) tatparyàyaþ . tanutram 2 varma 3 daü÷anam 4 ura÷chadaþ 5 kaïkañakaþ 6 jagaraþ 7 . ityamaraþ . 2 . 8 . 64 .. daüsanam 8 jàgaraþ 9 ajagaraþ 10 . iti taññãkà .. kañakaþ 11 yogaþ 12 sannàhaþ 13 ka¤cukaþ 14 . iti jañàdharaþ .. * .. tasya yuktiryathà . khaógàdãnàntu gaõanà pårbameva nidar÷ità . astràtmanaiva nirdiùñakavacàdirapãùyate .. tallakùaõaü saügraheõa pravakùyàmi nibodhata . kàùñhaü carma ca sakalaü trayametattu dustaram .. yathottaraü guõayutaü tathà pårbantu ninditam . ÷arãràvarakatvantu laghutvaü dçóhatà tathà .. durbhedyateti kathitaþ kuvace guõasaügrahaþ . sacchidratàtigurutà tanutà sukhabhedyatà .. kavacànàü vinirdiùñaþ samàsàddoùasaügrahaþ . atra varõo vinirdiùñaþ kramàdevaü caturvidhaþ .. sito raktastathà pãtaþ kçùõo brahmàdiùu kramàt . kecit kurvanti ku÷alàþ kavacaü dhàtusambhavam .. kanakaü rajataü tàmraü lauhaü teùu yathàkramam .. iti yuktikalpataruþ .. * ..
     %<yathà ÷astraprahàràõàü kavacaü prati vàraõam .
     tathà daivopaghàtànàü ÷àntirbhavati vàraõam ..>% iti malamàsatattvam .. lauhàdivarmavat aïgàdirakùaõàrthaü devatàmantravigraham . tattu påjàyàü pàñhyaü bhårje vilikhya kaõñhàdau dhàrya¤ca . iti tantram .. gardhabhàõóavçkùaþ . pañahavàdyam . iti medinã ..

#<kavacapatraü>#, klã, (kavacalekhanasàdhanapatramiva patraü valkalaü yasya .) bhårjapatram . iti ÷abdacandrikà ..

#<kavañã>#, strã, (kauti ÷abdàyate iti . ku + añan + gauràditvàt ïãù .) kavàñaþ . iti bharato dviråpakoùa÷ca ..

#<kavayã>#, strã, (kàt jalàt vayate gacchati iti . ka + vay gatau + in %<kçdikàràntatvàt>% và ïãù .) matsyavi÷eùaþ . kayã màc iti bhàùà .. tatparyàyaþ . krakacapçùñhã 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. asyà guõàþ . madhuratvam . snigdhatvam . balakàritvam . vàyukaphanà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. ki¤citpittakarãti kecit .. (%<kavayyaþ snigdhamadhuràþ>% . iti cakrapàõikçtadravyaguõe ..)

#<kavaraü>#, tri, (ke mastake varaü ÷obhamànatvàt ÷reùñham .) ke÷apà÷aþ . ityamarañãkà .. (yathà bhàgavate 5 . 2 . 7 . %<valguspandanastanakala÷akavarabhàrara÷anàü devãm>% ..) saüpçktam . khacitam . iti halàyudhaþ ..

#<kavaraþ>#, puü, klã, (kaü jalaü vçõoti . ka + vç + ac .) lavaõaþ . amlaþ . iti medinã hemacandra÷ca .. (kautãti . ku÷abde + %<koraran>% . uõàü 4 . 154 . iti aran . pàñhakaþ . ityujjvaladattaþ .. karvuravarõaþ . iti halàyudhaþ . yathà, màghe 5 . 19 .
     %<dçùñvaiva nirjitakalàpabharàmadhastàdvyàkãrõamàlyakavaràü kavarãü taruõyàþ ..>%)

#<kavarakã>#, strã, (kavaraü ke÷apà÷aü kirati vikùipati yatra iti . kavara + ké + bàhulakàt óa gauràditvàt ïãù . kàràvàsaduþkhena ke÷àdipàripàñyaràhityàt tathàtvam .) kàràgàrabaddhaþ . iti hàràvalã . kayedã iti bhàùà ..

#<kavarà>#, strã, (kavara + ajàditvàt ñàp .) kharapuùpà . iti ÷abdacandrikà . vàvui iti bhàùà ..

#<kavarã>#, strã, (kaü ÷iraþ vçõoti àcchàdayati . ka + vç + ac + jànapadetyàdinà ïãp . ku + aran ïãù và .) ke÷avinyàsaþ . culera khopà ñikã iti bhàùà . tatparyàyaþ . ke÷ave÷aþ 2 kavaraþ 3 ke÷agarbhakaþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã ..
     (%<gopãbharturvirahavidhurà kàcidindãvaràkùã unmatteva skhalitakavarã niþ÷vasantã vi÷àlam ..>% iti padàïkadåte . 1 ..) varvarà . vàvui iti bhàùà . kàravã . ityamaro medinã ca .. hiïgera pàtà iti bhàùà ..

#<kavalaþ>#, puü, (kena jalena valatecalatãti . val + ac .) gràsaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 54 ..
     (%<trikañukamajamodà saindhavaü jãrake dve samadharaõadhçtànàmaùñamo hiïgubhàgaþ .
     prathamakavalabhuktaü sarpiùà cårõametajjanayati jañharàgniü vàtarogàü÷caü hanti ..>% iti taidyakacakrapàõisaügrahe agnimàndyàdhikàre ..
     %<vyasçjan kavalànnàgà gàvovatsàn na pàyayan .>% iti heþràmàyaõe . 2 . 41 . 9 ..) matsyavi÷eùaþ . iti ÷abdacandrikà .. vele màca iti bhàùà ..

#<kavalitaþ>#, tri, (kavalaü karoti . kavala + õic + karmaõi ktaþ .) bhuktaþ . iti jañàdharaþ .. (%<÷a÷vat kavalitànekajãvam>% . iti kathàsaritsàgaraþ . 26 . 142 ..)

#<kavasaþ>#, puü, (kauti kavate và . ku÷abde + %<çtanãtyàdinà>% uõàü 4 . 2 . as .) kavacaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<kavàñaþ>#, tri, (ku÷abde + bhàve ap . kavaü ÷abdaü añatãti . kava + añ + ac . yadvà kaü vàtaü vañati vçõoti vàrayatãtyarthaþ ka + vañ + aõ .) kapàñaþ . ityamarañãkàyàü vàcaspatiþ .. (yathà heþràmàyaõe 2 . 71 . 37 .
     %<asaüyatakavàñàni ÷rãvihãnàni sarva÷aþ ..>%)

#<kavàñavakraü>#, klã, (kavàñaü vakraü yasmàt .) vçkùavi÷eùaþ . kavàñaveñu iti bhàùà . kavàóaveõñuyà iti kecit .. tatparyàyaþ . vakràgram 2 kapotavakram 3 asrajit 4 . iti ratnamàlà ..

#<kavàñã>#, strã, (kavàña + alpàrthe + ïãp .) kapàñam . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<kavàraü>#, klã, (kaü jalaü à÷rayatvena vçõoti . ka + vç + aõ .) padmam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kaviþ>#, puü, (kavate sarvaü jànàti sarvaü varõayati sarvaü sarvato gacchati và . kav in . yadvà ku÷abde + %<acaþ iþ>% . uõàü 4 . 138 . iti iþ .) brahmà . iti hemacandraþ .. (ayamàdikaviþ yathà, %<tene brahmahçdà ya àdikavaye>% iti bhàgavate . 1 . 1 ..) %<vàlmãkimuniþ . (eko'bhånnalinàt tatastu pulinàt valmãkata÷càparasta eva prathitàþ kavãndraguravastebhyo namaskurmahe>% . ityudbhañaþ ..) ÷ukràcàryaþ . (yathà mahàbhàrate 1 . 66 . 42 .
     %<brahmaõo hçdayaü bhittvà niþsçto bhagavàn bhçguþ .
     bhçgoþ puttraþ kavirvidvàn ÷ukraþ kavisuto grahaþ ..>%) mçryaþ . kàvyakaraþ . (yathà raghuþ 1 . 3 .
     %<mandaþ kaviya÷aþ pràrthã gamiùyàmyupahàsyatàm ..>%) gvalãne strã . iti medinã .. (viùõuþ . yathà mahàmàrate 13 . 149 . 27 .
     %<vedo vedavidavyaïgo vedàïgo vedavit kaviþ ..>%) kalkidevasya jyeùñhamràtà . yathà --
     %<kalkerjyeùñhàstrayaþ ÷åràþ kavipràj¤asumantrakàþ .
     tàtamàtçpriyakarà guruviprapratiùñhitàþ ..>% iti kalkipuràõe 2 adhyàyaþ .. * api ca .
     %<vi÷àkhayåpabhåpàlaþ pràyàt sàdhujanapriyaþ .
     kalkiü draùñuü hareraü÷amàvirbhåta¤ca sambhale ..
     kaviü pràj¤aü sumantra¤ca puraskçtya mahàprabham .
     gàrgyabhargyàvi÷àlai÷ca j¤àtibhiþ parivàritam .
     vi÷àkhayåpo dadç÷e candraü tàràgaõairiva ..>% iti tatraiva 3 adhyàyaþ .. * .. caurayoddhà . yathà .
     %<vedhasthàne raõe bhaïgo durge khaõóiþ prajàyate .
     kaviprave÷anaü tatra yodhàghàta÷ca tatra vai ..>% iti sarvatoyadracakre jyotistattvam ..

#<kaviþ>#, tri, (kavate ÷lokàn grathate varõayati và . kav + in .) paõóitaþ . ityamaraþ . 2 . 7 . 5 .. (yathà manuþ 2 . 151 .
     %<adhyàpayàmàsa pitén ÷i÷uràïgirasaþ kaviþ ..>%)

#<kaviþ>#, strã, (kavati ÷abdàyate iti . ku÷abde %<ac iþ>% . uõàü . 4 . 138 iti iþ . a÷vamukhe ÷abdàyamànatvàttathàtvam .) khalãnaþ . iti medinã . làgàm iti bhàùà ..

#<kavikaü>#, klã, (kavi + khàrthe kan .) khalãnaþ . iti halàyudhaþ ..

#<kavikà>#, strã, (kavi + svàrthe kan ñàp ca .) khalãnaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 49 .. làgàma iti bhàùà . kevikàpuùpam . iti ràjanirghaõñaþ .. kavayã matsyaþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. (asyà guõà yathà --
     %<kavikà madhurà snigdhà kaphaghnà rucikàriõã .
     ki¤cit pittakarã vàta-nà÷inã vahnivardhinã ..>% iti ca bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe màüsavarge ..)

#<kavijyeùñhaþ>#, puü, (kaviùu jyeùñhaþ .) vàlmãkimuniþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kavità>#, strã, (kaveþ racayiturbhàvaþ tal .) kavitvam . kàvyam . yathà --
     %<kavità vanità vàpi àyàtà sukhadàyinã .>% ityudbhañaþ ..

#<kavivedã>#, [n] tri, (kaviü kavitvaü vetti . kavi + vid + õiniþ .) kaviþ . iti jañàdharaþ ..

#<kaviyaü>#, klã puü, (kaü sukhaü ajati . ka + aj + ka . ajasthàne viþ .) khalãnaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kaviràmàyaõaþ>#, puü, (kavinà kavitayà kaviùu kàvyeùu và ràmaþ ayanaü à÷rayo yasya .) vàlmãkimuniþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kavilàsikà>#, strã, (kaü sukhaü vilàsayati uddãpayatãti . ka + vi + las + õic + õvul ñàp ata itvam .) vãõàvi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kavivàlmãkiþ>#, puü, (kavi÷càsau vàlmãki÷ceti .) vàlmãkimuniþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kavã>#, strã, (kavi và ïãù .) khalãnaþ . iti medinã bharata÷ca ..

#<kavãyaü>#, klã, (kavi + svàrthe cchaþ .) khalãnaþ . iti jañàdharaþ ..

#<kavelaü>#, klã, (kaü jalaü vilati stçõàti . ka + vil + aõ .) kuvalayam . utpalam . iti ÷abdacandrikà ..

#<kavoùõaü>#, klã, (kutsitaü uùõaü ãùaduùõaü và .) ãùaduùõam . (yathà raghuþ 1 . 67 .
     %<matparaü durlabhaü matvà nånamàvarjitaü mayà .
     payaþ pårbaiþ svani÷vàsaiþ kavoùõamupabhujyate ..>%) tadvati tri . ityamaraþ . 1 . 435 ..

#<kavyaü>#, klã, (kåyate pitçbhyaþ . pitrudde÷ena dãyate yadannàdikam . ku + %<aco yat>% 3 . 1 . 97 . iti yat .) pitrannam . pitçsampradànakànnam . ityamaraþ . 2 . 7 . 24 .. (yathà, manuþ 1 . 95 ..
     %<yasyàsyena sadà÷nanti havyàni tridivaukasaþ .
     kavyàni caiva pitaraþ kimbhåtamadhikaü tataþ ..>%
     kavyàni tu vedatattvavide bràhmaõàya dàtavyàni anyathà taddànaü niùphalaü syàtyaduktaü manau 3 adhyàye .
     %<÷rotriyàyaiva deyàni havyakavyàni dàtçbhiþ .
     arhattamàya vipràya tasmai dattaü mahàphalam ..
     ekaikamapi vidvàüsaü daive pitrye ca bhojayet .
     puùkalaü phalamàpnoti nàmantraj¤àn bahånapi ..
     dåràdeva parãkùeta bràhmaõaü vedapàragam .
     tãrthaü taddhavyakavyànàü pradàne so'tithiþ smçtaþ ..
     sahasraü hi sahasràõàmançcàü yatra bhu¤jate .
     ekastàn mantravit prãtaþ sarvànarhati dharmataþ ..
     j¤ànotkçùñàya deyàni kavyàni ca havãüùi ca .
     na hi hastàvasçgdigdhau rudhireõaiva ÷udhyataþ ..
     yàvato grasate gràsàn havyakavyeùvamantravit .
     tàvato grasate pretya dãpta÷ålarùñyayoguóàn ..
     j¤ànaniùñhà dvijàþ kecit taponiùñhàstathàpare .
     tapaþsyàdhyàyaniùñhà÷ca karmaniùñhàstathàpare ..
     j¤ànaniùñheùu kavyàni pratiùñhàpyàni yatnataþ .
     havyàni tu yathànyàyaü sarveùveva caturùvapi ..
     eùa vai prathamaþ kalpaþ pradàne havyakavyayoþ .
     anukalpastvayaü j¤eyaþ sadà sadbhiranuùñhitaþ ..
     màtàmahaü màtula¤ca svasrãyaü ÷va÷uraü gurum .
     dauhitraü viñpatiü bandhumçtvigyàjyau ca bhojayet ..
     yestenapatitaklãvà ye ca nàstikavçttayaþ .
     tàn havyakavyayorviprànanarhànmanurabravãt ..
     cikitsakàn devalakàn màüsavikrayiõastathà .
     vipaõena ca jãvanto varjyàþsyurhavyakavyayoþ ..>% ityàdi . vistçtistu tatraiva draùñavyà ..)

#<kavyabàlaþ>#, puü, (kavyaü balyate dãyate asmai . kavya + bal dàne + sampradàne gha¤ .) pitçgaõavi÷eùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, vàyupuràõe .
     %<kavyabàlo'nalaþ somaþ yama÷caivàryamà tathà .
     agnisvàttà varhiùadaþ somapàþ pitçdevatàþ ..>%)

#<ka÷a>#, ÷abde . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü--paraü--akaü-- señ .) ka÷ati . iti durgàdàsaþ ..

#<ka÷à>#, strã, (ka÷ati ÷abdàyate tàóayati và . ka÷ + karaõasya kartçvivakùayà kartari ac ñàp ca . tàóayatyanayà và .) a÷vàdestàóanã . ityamaraþ . 2 . 10 . 31 . koóà càvuk iti ca bhàùà ..
     (%<jaghàna ka÷ayà mohàt tadà ràkùasavanmunim ..>% iti mahàbhàrate . 1 . 177 . 10 ..) màüsarohiõã . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<ka÷àrhaþ>#, tri, (ka÷àü arhati iti . ka÷à + arha + aõ .) ka÷àghàtayogyaþ . koóà màrivàra upayukta iti bhàùà . tatparyàyaþ . ka÷yaþ 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 44 ..

#<ka÷ipuþ>#, puü, (ka÷ati duþkhaü ka÷yate và ka÷agati÷àsanayoþ . ka÷a + mçgaùvàditvàt nipàtanàt sàdhuþ .) bhaktam . àcchàdanam . ekoktyànnavastre ka÷ipå iti dvivacanàntam . iti medinã .. (÷ayyà . yathà, bhàgavate 2 . 2 . 4 .
     %<satyàü kùitau kiü ka÷ipoþ prayàsaiþ ..>%)

#<ka÷eru>#, klã puü, (ke dehe ÷ãryate . ka + ÷é + %<ke÷ra era ïa càsya>% . uõàü 1 . 90 . iti uþ eraïcàntàde÷aþ .) pçùñhàsthi . piñhera dàüóà iti bhàùà . iti halàyudhaþ .. (puü si udàharaõaü .
     %<kiü kurvatà varàheõa khàdyante hi ka÷eravaþ .>% ityuõàñikàdhçtacandravacanam .)

#<ka÷eru>#, klã, (kaü jalaü vàtaü và ÷çõàti . ka + ÷é + uõàditvàt uþ . eraïcàntàde÷aþ .) ka÷erukà . ke÷ura iti bhàùà . iti ratnàmàlà .. ràjanirghaõñe dantyasakàravàn puüliïgo'pyayaü ÷abdaþ ..
     (%<ka÷eru dvividhaü tattu mahadràjaka÷erukam .
     mustàkçtilaghuþ syàt yat taccivoñamiti smçtam ..>% iti vaidyakam ..)

#<ka÷eruþ>#, puü, (ka + ÷é + u + eraï .) jambudvãpasya khaõóavi÷eùaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<ka÷erukaü>#, klã, (ka÷eru + svàrthe kan .) tçõakandaþ . ke÷ura iti bhàùà . asya guõàþ . gurutvam . viùñambhakàritvam . ÷ãtalatva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..
     (%<taruñhavisa÷àlåkakrau¤càdanaka÷erukam .
     ÷çïgàñakaü kaloóya¤ca guru viùñambhi ÷ãtalam ..>% iti carake såtrasthàne 27 adhyàye ..)

#<ka÷erukà>#, strã, (ka÷eru + svàrthe kan ñàp ca .) pçùñhàsthi . iti ratnamàlà . piñera dàüóà iti bhàùà .

#<ka÷eråþ>#, strã, (ka + ÷é + %<ke÷ra eraïcàsya>% . uõàü 1 . 90 . iti åþ . eraïcàntàde÷aþ .) tçõakandaþ iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. ke÷ura iti bhàùà .

#<ka÷cana>#, vya, (kim + can iti mugdhabodhamatam . pàõinimate pçthakpadamiti bhedaþ .) ka÷cit . iti byàkaraõam .. kona . keha iti ca bhàùà . (yathà màdhaþ 16 . 1 .
     %<damaghoùasutena ka÷cana prati÷iùñhaþ pratibhànavànatha ..>%)

#<ka÷cit>#, vya (kim + cit . pàõinimate pçthak padam .) ka÷cana . iti vyàkaraõam .. (yathà meghadåte 1 .
     %<ka÷citkàntà virahaguruõà svàdhikàrapramattaþ ..>%)

#<ka÷malaü>#, klã, (ka÷ gati÷àtanayoþ + kala . %<kuñika÷ikautibhyaþ pratyayasya muñ>% .. uõàü 1 . 108 iti muñ .) mårchà . ityamaraþ . 2 . 8 . 109 . (mohaþ . yathà, gãtàyàm 2 . 2 .
     %<kutastvàka÷malamidaü viùame samupasthitam ..>%) pàpam . iti ÷abdamàlà .. maline tri . iti hemacandraþ ..

#<ka÷mãraþ>#, puü, (ka÷ + ka÷ermuñ ca . uõàü 4 . 30 iti ãran muñ ca .) kà÷mãrade÷aþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (asya sãmàdi ryathà -- ÷akti saïga matantre 7 pañale .
     %<÷àradàmañhamàrabhya kuïkumàditañàntakaþ .
     tàvat ka÷mãrade÷aþ syàt pa¤cà÷adyojanàtmakaþ ..>%)

#<ka÷mãrajanmà>#, [n] puü, (ka÷mãre ka÷mãrade÷e janma yasya .) kà÷mãrajanmà . kuïkumam . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<ka÷yaü>#, klã, (ka÷àü arhatãti . ka÷à + dantàditvàt . 5 . 1 . 66 . yat .) a÷vamadhyabhàgaþ . (ka÷ati anena . ka÷a + bàhulakàt karaõe yat .) madyam . yathà -- màrkaõóeyapuràõe 104 . 3 .
     %<brahmaõastanayo yo'bhåt marãciriti vi÷rutaþ .
     ka÷yapastasya puttro'bhåt ka÷yapànàt sa ka÷yapaþ ..>% ka÷àrhe tri . ityamaraþ . 3 . 1 . 44 ..

#<ka÷yapaþ>#, puü, (ka÷yaü somarasàdijanitaü madyaü pibatãti . ka÷ya + pà + ka . asya nàmaniruktiryathà màrkaõóeyapuràõe . 104 . 3 .
     %<brahmaõastanayo yo'bhåt marãciriti vi÷rutaþ .
     ka÷yapastasya puttro'bhåt ka÷yapànàt sa ka÷yapaþ ..>%) munibhedaþ . kalàgarbhajo marãcimuneraurasaþ puttraþ . asya bhàryà dakùasya saptada÷akanyàþ . tàsàü tatputtràõà¤ca nàmàni yathà . aditerdevàþ 1 diterdaityàþ 2 danordànavàþ 3 kàùñhàyà a÷vàdayaþ 4 ariùñàyà gandharvàþ 5 surasàyà ràkùasàþ 6 ilàyà vçkùàþ 7 munerapsarogaõàþ 8 kodhava÷àyàþ sarpàþ 9 tàmràyàþ ÷yenagçdhràdayaþ 10 surabhergomahiùàþ 11 saramàyàþ ÷vàpadàþ 12 timeryàdogaõàþ 13 vinatàyà garuóàruõau 14 kadrornàgàþ 15 pataïgyàþ pataïgàþ 16 yàminyàþ ÷alabhàþ 17 . iti ÷rãbhàgavatam .. * .. (màrkaõóeyapuràõamate asya trayoda÷abhàryàþ . yaduktaü tatraiva 104 adhyàye . aditiþ 1 ditiþ 2 danuþ 3 vinatà 4 khasà 5 kadruþ 6 muniþ 7 krodhà 8 riùñà 9 irà 10 tàmrà 11 ilà 12 pradhà 13 . mahàbhàratamate'pi asya trayoda÷a bhàryà . yaduktaü tatraiva 1 . 65 . 11--13 . %<marãceþ ka÷yapaþ putraþ ka÷yapàttu imàþ prajàþ . prajaj¤ire mahàbhàgà dakùakanyàstrayoda÷a .. aditirditirdanuþ kàlà danàyuþ siühikà tathà . krodhà pràdhà ca ti÷và ca vinatà kapilà mujiþ . kadru÷ca manujavyàghra ! dakùakanyaiva bhàrata>% ! .. parame÷varasyaiva ka÷yapa iti nàmàsti . yathà, %<tenaivemàþ sarvàþ prajàþ utpàditàstasmàt sarvà imàþ prajàþ kà÷yapya ityucyante . ka÷yapaþ kasmàt pa÷yako bhavatãti niruktyà pa÷yatãti pa÷yaþ sarvaj¤atayà sakalaü jagadvijànàti sa pa÷yaþ . pa÷ya eva nirbhramatayàtisåkùmamapi vastu yathàrthaü jànàtyevàtaþ pa÷yaka iti . àdyantàkùaraviparyayàsiddheþ siühaþ kçtestarkurityàdivat ka÷yapa iti hayavarañ ityetasyopari mahàbhàyyapramàõena padaü sidhyati>% .. iti dayànandakçtàyàü vedabhàùyopakramaõikàyàü 291 saïkhyakapatre .. ka÷yaü aj¤ànaü avidyàmityarthaþ . tatpibati ÷oùayati nà÷ayati . yadvà ka÷yaü vij¤ànaghanam pàti rakùati svàtmanãti . parabrahma . tathà ca tàpani÷rutiþ 2 . 11 ..
     %<sà hovàca gàndharvã çùiü vai durvàsasaü ko'yaü brahman ! dà etasya prajàlokasya pàlayità bhartà và jagataþ . sahovàca tattvavit pravaro mahàn durvàsàþ . tadeva brahma và àtmà etasya pàtà hartà prajànàü goptà vàvaha ka÷yapo ha yo'yamaj¤ànabhoktà gàndharvi ..>% kacchapaþ . tathà ca ÷atapathabràhmaõe--
     %<sa yatkårmo nàma . prajàpatiþ prajà asçjata yadasçjatàkarottadyadakarottasmàt kårmaþ ka÷yapo vai kårmastasmàdàhuþ sarvàþ prajàþ kà÷yapyaþ ..>% yathà yajurvede 24 . 27 . %<apàmudro màsàü ka÷yapaþ>% . %<ka÷yapaþ kacchapaþ .>% iti vedadãdhitiþ .. ka÷yaü madyaü pibatãti . ka÷ya + pà + ka . %<suràpaþ ÷yàvadantaþ syàt .>% iti vacanàttathàttvam . ÷yàvadante tri, yathà, kàtyàyana÷rautasåtre 10 . 2 . 35 .
     %<prasçptebhya÷cànyat kaõvaka÷yapayàcamànavarjam ..>%) mçgavi÷eùaþ . iti medinã .. matsyabhedaþ . iti vi÷vaþ ..

#<ka÷yapanandanaþ>#, puü, (ka÷yapasya nandanaþ .) garuóaþ . iti halàyudhaþ .. (devàsuràdayo'pi ..)

#<kaùa># vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü--paraü--sakaü-- señ .) kaùati . ayamubhayapadãti caturbhujajumarau .. ramànàtharàmau tu imaü parasmaipadinaü matvà ubhayapadinaü tàlavyàntaü anyaü manyete . iti durgàdàsaþ ..

#<kaùaþ>#, puü, (kaùatyatra anena và . kaù + ac .) kaùapaññikà . kaùñipàtara iti bhàùà . tatparyàyaþ . ÷ànaþ 2 nikaùaþ 3 . ityamaraþ . 2 ! 10 . 32 ..

#<kaùaõaþ>#, tri, (kaùyate visvàdyate . kaù + karmaõi lyuñ .) apakvaþ . iti ÷abdacandrikà .. (puü, kaùatyatra . adhikaraõe lyuñ . nikaùopalam . yathà, àryàmapta÷atã 418 . %<bhåùaõatàü bhajataþ sakhi ! kaùaõavi÷udvasya jàtaråpasya>% .. bhàve lyuñ . klã, kaõóåyanam . yathà kiràte 5 . 47 .
     %<kaùaõakampanirastamahàhibhiþ kùaõavimattamataïgajavarjitaiþ ..>% %<ihàdrau kaùaõena kaõóåyaõena yaþ kampastena nirastà mahàhayo yebhyastaiþ>% .. iti taññãkàyàü mallinàthaþ ..)

#<kaùà>#, strã, (kaùyate tàóyate anayà . kaù + bàhulakàt karaõe ap . tataùñàp .) ka÷à . ityamara ñãkàyàü ramànàthaþ .. càvuk iti bhàùà .. (yathà goþrà màyaõe 6 . 37 . 41 .
     %<uùñràn hayàn kharàn nàgàn jaghnurdaõóakaùàïku÷aiþ ..>%)

#<kaùàkuþ>#, puü, (kaù + àkuþ .) såryaþ . agniþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<kaùàyaþ>#, puü, klã, (kaùati kaõñham . kaù + àyaþ .) rasavi÷eùaþ . kaùà iti bhàùà . pçthivyanilaguõabàhulyàttasyotpattiþ . iti ÷ivadàsaþ .. (yathà, manuþ 11 . 153 .
     %<÷uktàni ca kaùàyàü÷ca pãtvàmedhyànyapi dvijaþ ..>%) tatparyàyaþ . tuvaraþ 2 tadyukte tri . ityamaraþ . 1 . 5 . 9 .. kuvaraþ 3 tåravaþ 4 . iti taññãkà .. asya guõàþ . vraõàdiropaõatvam . gràhitvam . ÷oùaõatvam . vàyukopakàritva¤ca . atiyuktasya tasya guõaþ . malamåtragrahàdhmànahçtpãóàkùepaõàdirogakàritvam . anyacca .
     %<kaùàyaþ ÷oùaõaþ stambhã vraõapàkàrtinà÷anaþ .
     kapha÷oõitavàtaghnã råkùaþ ÷ãto gurustathà ..>% iti ràjavallabhaþ .. api ca .
     %<kaùàyanàmà niruõaddhi ÷ophaü varõantanordãpanapàcana÷ca .
     sattvàpaho'sau ÷ithilatvakàrã niùevitaþ pàõóu karoti màtram ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. * .. pàcanàdiþ . tasya pårõavãryaü yàmamekaü tiùñhati . tatparyàyaþ . kvàthaþ 2 niryåhaþ 3 . sa tu pa¤cavidho yathà . svarasaþ 1 kalkaþ 2 kvathitaþ 3 ÷ãtaþ 4 phàõñam 5 . iti vaidyakaparibhàùà .. * ..
     (%<jihvàü kaõñhaü grasati nitaràü gràhaka÷càtisàre ÷leùmavyàdherupa÷amakaraþ ÷vàsakàsàpahartà .
     hikkàü ÷ålaü harati nitaràü ÷odhanaü syàdvraõànàü prokta÷càyaü samadhikaguõo nàma ÷reùñhaþ kaùàyaþ ..>% iti hàrãte prathama sthàne 7 adhyàye ..
     %<kaùàyo jaóayejjihvàü kaõñhasroto vibandhakçt ..>%
     %<kaùàyaþ pittakaphahà gururasravi÷odhanaþ .
     pãóano ropaõaþ ÷ãtaþ kledamedo vi÷oùaõaþ .
     àmasaüstambhano gràhã råkùo'titvakprasàdanaþ ..
     karoti ÷ãlitaþ so'ti viùñambhàdhmànahçdrujaþ .
     tçñkàr÷ya pauruùabhraü÷asrotorodhamalagrahàn ..>% iti vàbhañe såtrasthàne 10 adhyàye ..
     kaùàyo rasaþ saü÷amanaþ saügràhã sandhàraõaþ pãóano ropaõaþ ÷oùaõaþ stambhanaþ ÷leùmaraktapittapra÷amanaþ ÷arãrakledasyopayoktà råkùaþ ÷ãto guru÷ca .
     sa evaü guõo'pyeka evàtyarthamupayujyamànaþ àsyaü ÷oùayati, hçdayaü pãóayati, udaramàdhmàpayati, vàcàü nigçhõàti, srotàüsyavabadhnàti, ÷yàvatvamàpàdayati, pauüstvamupahanti, viùñabhya jaràü gacchati, vàtamåtrapurãùàõyavagçhõàti, karùayati, glàpayati, tarùayati, stambhayati, kharaviùadaråkùatvàt pakùavadha-grahàpatànakàrditaprabhçtãü÷ca vàtavikàrànupajanayatãti .
     %<vaiùadyastambhajàóyairyo rasanaü yojayedrasaþ .
     badhnàtãvacayaþ kaõñhaü kaùàyaþ sa vikàsyapi ..>%
     %<pavana pçthivyatirekàt kaùàyaþ ..>% iti carake såtrasthàne 26 adhyàye ..) niryàsaþ . (yathà, mahàbhàrate anu÷àsanaparvaõi .
     %<ghçùño vañakaùàyeõa anuliptaþ priyaïguõà .
     kùãreõa ùaùñikàn bhuktvà sarvapàpaiþ pramucyate ..>%) vilepanam . (yathà kumàre 7 . 17 .
     %<karõàrpito lodhrakaùàyaråkùe gorocanàkùepanitàntagaure ..>%
     %<lodhrasya vçkùavi÷eùasya kaùàyeõa vilepanena ..>% iti mallinàthaþ ..) aïgaràgaþ . iti medinã ..

#<kaùàyaþ>#, puü, (kaù + àyaþ .) ÷yoõàkavçkùaþ . iti dharaõã .. ràgaþ . ityamarañãkàyàü svàmã .. (yathà chàndagyopaniùadi .
     %<àhàra÷uddhau sattva÷uddhiþ sattva÷uddhau dhruvà smçtiþ . smçtilambhe sarvagranthãnàü vipramokùastasmai mçditakaùàyàya tamasaþ pàraü dar÷ayati .>%
     %<tasmai mçditakaùàyàya vàrkùàràdiriva kaùàyo ràgadveùàdidoùaþ sattvasya ra¤janaråpatvàt j¤ànavairàgyàbhyàsaråpakùàreõa kùàlito mçdito vinà÷ito yasya nàradasya tasmai>% . iti bhàùyam ..) kaliyugam . ityamarañãkàsàrasundarã .. (nirvikalpasamàdhervighnabhedaþ . yathà, vedàntasàre samàdhikalpe 81 . %<layavikùepàbhàve'pi cittavçtteràgàdivàsanayà stabdhãbhàvàt akhaõóavastvanavalambanam>% . tatràneka janmàbhyasta vàhyàbhyantararàgàdyanubhavajanitasaüskàraiþ kaluùãkçtaü cittaü katha¤cit ÷ravaõàdisàdhanenàntarmukhamapi caitanyagrahaõasàmarthyàbhàvàt madhya eva stabdhãbhavati yathà ràjadar÷anàya svagçhànnirgatya, ràjamandiraü praviùñasya kasyacit puruùasya dvàrapàlanirodhena stabdhãbhàvaüþ tathà parityakta vàhyaviùayasya akhaõóavastugrahaõapravçttasyodbuddharàgàdisaüskàraiþ stabdhãbhàvàdakhaõóavastvagrahaõaü kaùàyaþ ..)

#<kaùàyaþ>#, tri, (kaùa + àyaþ .) surabhiþ . (yathà meghadåte 33 .
     %<pratyåùeùu sphuñitakamalàmodamaitrãkaùàyaþ ..>%) lohitaþ . iti medinã .. (yathà kumàre 3 . 32 .
     %<cåtàïkuràsvàdakaùàyakaõñhaþ puüskokilo yanmadhuraü cukåja ..>%) raktapãtami÷ritavarõaþ . ityamarañãkàyàü svàmã .. dhavavçkùaþ . iti ràjanirvaõñaþ ..

#<kaùàyakçt>#, puü, (kaùàyaü kaùàyaràgaü karoti iti . kaùàya + kç + kvip tugàgama÷ca ..) raktalodhraþ . iti jañàdharaþ ..

#<kaùàyayàvanàlaþ>#, puü, (kaùàyaþ raktavarõaþ yàvanàlaþ .) tuvarayàvanàladhànyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kaùàyà>#, strã, (kaùa + àya ñàp ca .) kùudraduràlabhàlatà . iti ràjanirghaõñaþ .. (asyàþ paryàyoyathà -- bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe 1 bhàge .
     %<yàsopavàso duùpar÷o dhanvayàsaþ kunà÷akaþ .
     duràlabhàduràlambhà sabhudràntà ca rodinã ..
     gàndhàrã kacchurànantà kaùàyà haravigrahà .>%) yikaùàtaþ, tri, (kaùàyo raktapãtavarõàdirjàto'sya . kaùàya + tàrakàditvàt itaca .) kçtalohitaþ . (yathà kumàre 4 . 34 .
     %<amunaiva kaùàyitastanã subhagena priyagàtrabhasmanà ..>%)

#<kaùàyã>#, [n] puü, (kaùàyo vidyate asya . kaùàya + iniþ .) ÷àlavçkùaþ . iti jañàdharaþ .. lakucavçkùaþ . kharjårãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kaùiþ>#, tri, (kaùati hinasti yaþ . kaùa + %<khani kaùi>% ityàdinà iþ . uõàü 4 . 139 .) hiüsakaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<kaùãkà>#, strã, (kaùatãti . kaùa + %<kaùi duùibhyàü ãkan>% . uõàü 4 . 16 . iti ikan + ñàpca .) pakùijàtiþ . yaduktaü uõàdikoùe ..
     %<kaùãkà pakùijàtau syàt dåùikà netrayormale ..>%

#<kaùerukà>#, strã, (kaùa + erak + tataþ uþ . saüj¤àyàü kan ñàp ca .) ka÷erukà . pçùñhàsthi . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<kaùñaü>#, klã, (kaùyate iti . kaù + bhàve ktaþ . %<kçcchragahanayoþ kaùaþ>% . 7 . 2 . 22 . iti neñ .) pãóàmàtram . tatparyàyaþ . pãóà 2 bàdhà 3 vyathà 4 duþkham 5 amànasyam 6 prasåtijam 7 kçcchram 8 àbhãlam 9 . ityamaraþ . 1 . 9 . 3 .. àbàdhà 10 vedanà 11 dukham 12 àmànasyam 13 . iti taññãkàyàü bharataþ .. kalàkalam 14 . iti vàcaspatiþ .. artiþ 15 àrtiþ 16 pãóanam 17 bàdhanam 18 àmanasyam 19 vibàdhanam 20 viheñhanam 21 vidhànakam 22 pãóitam 23 . iti ÷abdaratnàvalã .. kvàthaþ 24 a÷arma 25 . iti jañàdharaþ .. (yathà mahànirvàõoktàtmaj¤ànanirõaye .
     %<kurvàõaþ satataü karma kçtvà kaùña÷atànyapi .
     tàvanna labhate mokùaü yàvajj¤ànaü na jàyate ..>%)

#<kaùñaþ>#, tri, (kaùyate'sau . kaù + karmaõi + ktaþ .) pãóàyuktaþ . gahanaþ . ityamaramedinãkarau .. (yathà manuþ 12 . 78 .
     %<bandhanàni ca kaùñàni parapreùyatvameva ca ..>% atikaùñakaram . viùàdàdauprayoktavyam . yathà, mahàbhàrate 1 . 1 . 215 .
     %<kaùñaü ! yuddhe da÷a÷eùàþ ÷rutà me .
     trayo'smàkaü pàõóavànà¤ca sapta ..>%)

#<kaùñakàrakaþ>#, puü, (kaùñaü karoti utpàdayati bandhakatvàt . kaùña + kç + karmaõyaõ . tataþ kan . kaùñaü karotãti . kç + õvul và . kaùñasya kàrako và .) saüsàraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. pãóàkare tri ..

#<kaùñasthànaü>#, klã, (kaùñaü kaùñakaraü sthànam .) duþkhajanakasthànam . iti hàràvalã ..

#<kasa># ja gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü--paraü--sakaü --señ--jvalàdiþ .) ja kàsaþ kasaþ . vipårbo'yaü praphullãbhàve . tathà ca . %<praphullotphullasaüphullavyàkoùavikacasphuñàþ . phulla÷caite vikasite>% ityamaraþ . 2 . 4 . 7-8 . vikasita païkajakalikà . iti durgàdàsaþ ..

#<kasa># i la ïa dhvase . gatau . iti kavikalpadrumaþ .. ÷àte ca . (adàü--àtmaü--sakaü--señ . idit .) i kaüsyate . la ïa kaüste hariþ kaüsam . cakàràt gatau ca . ÷àta iha dhvaüsanà . iti durgàdàsaþ ..

#<kasa># la ïa dhvaüse . gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (adàü-- ÷àte ca . àtmaü--sakaü--señ .) la ïa kaste hariþ kaüsam . cakàràt gatau ca . ÷àta iha dhvaüsanà . iti durgàdàsaþ ..

#<kasaþ>#, puü, (kasati vikasatãti . kasa + ac . kasati vikasati svarõàdiratra và . kasa + àdhàre ac .) kaùaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. kaùñipàtara iti bhàùà . pårboktadhàtvartho'pyatra .. (yathà naiùadhe 2 . 69 .
     %<kasapàùàõanibhe nabhastale ..>%)

#<kasanotpàñanaþ>#, puü, (utpàñayatãti utpàñanaþ . ut + pàñi + lyuþ . kasanasya kàsarogasya utpàñanaþ nà÷akaþ .) vàsakavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<kasipuþ>#, puü, (ka÷ati ÷àsti duþkham . ka÷a gati÷àsanayoþ nipàtanàt siddham .) ka÷ipuþ . annam . iti jañàdharaþ ..

#<kaseruþ>#, puü, (kaü ÷çõàtãti ÷égihiüsàyàü bàhulakàdupratyaye prakçtereraïàde÷aþ . nipàtanàt ÷asya satvam .) ka÷eruþ . ke÷ura iti bhàùà . tatparyàyaþ . guõóakandaþ 2 kùudramustà 3 kaserukà 4 ÷åkareùñaþ 5 . sugandhiþ 6 sukandaþ 7 kaserukaþ 8 . asya guõàþ . kaùàyatvam . alpamadhuratvam . atikañutvam . rakta pittapra÷amanatvam . ÷ãtatvam . dàha÷ramàpahatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kaserukà>#, strã, (kaserureva . svàrthe kan striyàü ñàp .) kaseruþ . pçùñhàsthi . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kastãraü>#, klã, raïgam . iti hemacandraþ .. (asya paryàyo yathà -- vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<raïgaü vaïga¤ca kastãraü mçdvaïgaü puttrapiccañham ..>%)

#<kasturikà>#, strã, (kasati gandho'syàþ dårataþ . kasa + åra . tuñ ca . svàrthe kan ñàp ca pçùodaràditvàt sàdhuþ .) kastårã . iti bhåriprayogaþ ..

#<kastårikà>#, strã, (kastårã + svàrthe kan ñàp pçùodaràditvàt sàdhuþ .) kastårã . iti ratnamàlà .. (yathà, màghe . 4 . 61 .
     %<kastårikàmçgavimardasugandhireti ..>% asyà guõàdayaþ kastårã÷abde j¤àtavyàþ . vaidyakarasendrasàrasaügrahe vçhajjavaracåóàmaõirase asyàþ prayogo yathà %<kastårikàvidrumaraupyalauhaü .>% ityàdi ..)

#<kastårã>#, strã, (kasati gandho'syàþ . kasa + kharjåràditvàt åraþ . ïãptuñi pçùodaràditvàt sàdhuþ .) mçgasya nàbhaujàtasugandhidravyam . tatparyàyaþ . mçganàbhiþ 2 mçgamadaþ 3 . ityamaraþ . 2 . 6 . 129 . mçgaþ 4 mçgã 5 nàbhiþ 6 madaþ 7 . iti bharataþ .. vàtàmodaþ 8 yojanagandhikà 9 . iti rabhasaþ .. madanã 10 gandhakelikà 11 vedhamukhyà 12 màrjàrã 13 subhagà 14 bahugandhadà 15 sahasravedhã 16 ÷yàmà 17 kàmàndhà 18 mçgàïgajà 19 kuraïganàbhiþ 20 lalità 21 ÷yàmalà 22 modinã 23 kastårikà 24 kasturikà 25 nàbhi 26 latà 27 yojanagandhà 28 màrgaþ 29 gandhabodhikà 30 kàlàïgã 31 dhåpasa¤càrã 32 mi÷rà 33 gandhapi÷àcikà 34 iti ÷abdaratnàvalã .. asyà guõàþ . surabhitvam . tiktatvam . cakùurhitatvam . mukharogakilàsakaphadaurgandhyabandhàlakùmãmalàpaha-- tva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. raktapittacchardinà÷itvam . iti ràjavallabhaþ .. tadbhedàþ . kharikà 1 tilakà 2 kulatthà 3 piõóà 4 nàyikà 5 . api ca .
     %<kapilà piïgalà kçùõà kastårã trividhà kramàt .
     nepàle'pi ca kà÷mãre kàmaråpe'pi jàyate ..
     kàmaråpodbhavà ÷reùñhà naipàlã madhyamà bhavet .
     kà÷mãrade÷asambhåtà kastårã hyadhamà smçtà ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. (asyàþ paryàyo guõà utpatti÷ca yathà -- bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe 1 bhàge .
     %<mçganàbhirmçgamadaþ kathitastu sahasrabhit .
     kastårikà ca kastårã vedhamukhyà ca sà smçtà ..
     kà÷marãkapilacchàyà kastårã trividhà smçtà .
     kàmaråpodbhavà ÷reùñhà naipàlã madhyamà bhavet ..
     kàmaråpodbhavà kçùõà naipàlã nãlavarõayuk .
     kà÷mãrade÷asambhåtà kastårãhyadhamà matà ..
     kastårikà kañustiktà kùàroùõà ÷ukralà guruþ .
     kaphavàtaviùacchardi÷ãtadaurgandhya÷oùahçt ..>%)

#<kastårãmallikà>#, strã, (kastårãgandhayuktà mallikà .) mçgamadavàsà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kasmalaü>#, klã, (ka÷a gati÷àtanayoþ + kala + suñ ca . nipàtanàt ÷asya saþ .) ka÷malam . mohaþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<kahlàraü>#, klã, (kasya jalasya hàra iva ke jale hlàdate và iti . ka + hlàda + pacàdyac pçùodaràditvàt sàdhuþ .) ÷vetotpalam . suüdi iti bhàùà . tatparyàyaþ . saugandhikam 2 . ityamaraþ 1 . 10 . 36 .. (kattçõam 3 . gandhaka¤ca 4 . iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe dvitãye bhàge .. yathà, bhàgavate 4 . 6 . 18 .
     %<kumudotpalakahlàra÷atapatravanarddhibhiþ ..>%) tatpuùpaguõàþ . kaùàyatvam . madhuratvam . ÷ãtatvam . pittakapharaktanà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<kahvaþ>#, puü, (ke jale hvayati ÷abdàyate spardhate và . ka + hve + kaþ .) vakapakùã . ityamaraþ .. 2 . 5 . 22 ..

#<kàüsãyaü>#, klã, (kaüsasya vikàraþ iti cchaþ .) kàüsyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàüsyaü>#, klã, (kaüsàya pànapàtràya hitaü kaüsãyaü tasya vikàraþ iti . %<kaüsãyaparisavyayoriti>% . 4 . 3 . 168 ya¤ chasya luk ca . yadvà kaüsameva iti svàrthe ya¤ pratyayaþ .) tàmraraïgami÷ritadhàtuþ . kàüsà iti bhàùà . tatparyàyaþ . kaüsam 2 kaüsàsthi 3 tàmràrdham 4 . iti trikàõóa÷eùaþ .. sauràùñrakam 5 ghoùam 6 kàüsãyam 7 vahnilohakam 8 dãptiloham 9 ghoraghuùyam 10 dãptikàüsyam 11 kàsyam 12 . asya guõàþ tiktatvam . uùõatvam . cakùurhitakàritvam . vàtakaphavikàranà÷itvam . råkùatvam . kaùàyatvam rucikàritvam . laghutvam . dãpanatvam . pàcanatvam . pathyatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. amlarasatvam . vi÷adatvam . lekhanatvam . sàrakatvam . pittanà÷itvam iti ràjavallabhaþ .. dçóhadehàyurvçddhikàritvam . iti sukhabodhaþ ..
     (%<upadhàturbhavet kàüsyaü dvayostaraõiraïgayoþ .
     kàüsyasya tu guõà j¤eyàþ svayonisadç÷à janaiþ .
     saüyogajaprabhàveõa tasyànye'pi guõàþ smçtàþ ..
     kàüsyaïkaùàyantiktoùõaü lekhanaü vi÷adaü saram .
     gurunetrahitaü råkùaü kaphapittaharamparam ..>% iti bhàüvaprakà÷asya pårbakhaõóe 1 bhàge ..) tat÷odhanamàraõamàha .
     %<anenaiva vidhànena kàüsyaü viógandhalepitam .
     màrayedbuddhimàn taidyo mçtaü bhavati cårõavat ..>% anyacca .
     %<dvikùàraü pa¤calavaõaü saptadhàmlena bhàvayet .
     kàüsyàrakuñapatràõi tena kalkena lepayet .
     baddhvà gajapuñe pacyàcchuddhimàyàti nànyathà ..>% anyacca .
     %<tàmravacchodhana kçtvà tàmravanmàrayedbudhaþ ..>% anyacca .
     %<kajjvalãü tatsamàü dattvà mardayennimbukadravaiþ .
     evaü puñatrayeõaiva nirutthaü bhasma jàyate ..>% iti sukhabodhaþ ..

#<kàüsyakàraþ>#, puü, (kàüsyaü tatpàtram karotãti . kàüsya + kç + aõ .) kaüsakàraþ . iti jañàdharaþ . kàüsàri iti bhàùà ..

#<kàüsyanãlaþ>#, puü, (kàüsena kçtaþ nãlaþ .) a¤janabhedaþ . nãlatuttham . tatparyàyaþ . måùàtuttham 2 hematàram 3 vitunnakam 4 iti hemacandraþ .. (kàüsyodbhavà¤janavannãlaþ iti vigrahe vàcyaliïgatvam . yathà, goþ ràmàyaõe 4 . 39 . 23 .
     %<kàüsyanãlo harirnãlaþ koñibhirda÷abhirvçtaþ ..>% kvacit kàü÷yanãla iti pàñhaþ ..)

#<kàkaü>#, klã, suratavandhaþ . (kàkasya samåhaþ iti saïghàrthe aõ .) kàkasamåhaþ . iti medãnã .. (ãùatkaü jalam koþ kàde÷aþ . ãùajjalam . iti vyàkaraõam ..)

#<kàkaþ>#, puü, (kàyate ÷abdàyate . kai ÷abde %<iõbhãkàpà÷alyatimarcibhyaþ kan>% . uõàü 3 . 43 . iti kan .) svanàmakhyàtapakùivi÷eùaþ . kàg iti bhàùà . tatparyàyaþ . karañaþ 2 ariùñaþ 3 balipuùñaþ 4 sakçtprajaþ 5 dhmàïkùaþ 6 àtmaghoùaþ 7 parabhçt 8 balimuk 9 vàyasaþ 10 . ityamaraþ . 2 . 5 . 20 .. vàtajavaþ 11 balaþ 12 dãrghàyuþ 13 såcakaþ 14 kçùõaþ 15 gràmãõaþ 16 pi÷unaþ 17 kañakhàdakaþ 18 dvikaþ 19 kàgaþ 20 . iti jañàdharaþ .. kàõaþ 21 dhålijaïghaþ 22 nimittakçt 23 kau÷ikàriþ 24 ciràyuþ 25 mukharaþ 26 kharaþ 27 mahàlolaþ 28 cira¤jãvã 29 calàcalaþ 30 karañakaþ 31 nàgavãrakaþ 32 gàóhamaithunaþ 33 luõñàkaþ 34 ÷ràvakaþ 35 ratajvaraþ 36 . iti ÷abdaratnàvalã .. * .. asya ÷àkunaü kàkacaritram . tadyathà .
     %<athocyate kàkarutaü rutànàü mårdhni sthitaü ÷àkunabhàùitànàm .
     acintitàveditakàryasiddhiü pårbàdikàùñhàpraharakrameõa ..
     ye bràhmaõakùatriyavai÷ya÷ådràþ kàkà bhavantyantyajapa¤camàste .
     varõàkçtibhyàü çùibhàùitàbhyàü sadàbhiyuktairupalakùaõãyàþ ..
     vçhatpramàõo gurudãrghatuõóo dçóhasvaraþ kçùõavapuþ sa vipraþ .
     piïgàkùanãlàkùavimi÷ravarõaþ syàt kùattriyastãkùõaravo'ti÷åraþ ..
     yaþ pàõóunãlaþ sitanãlaca¤curnàtyartharåóho rañita÷ca tai÷yaþ .
     bhasmacchavirbhårikakàra÷abdaþ ÷ådraþ kç÷àïga÷capalo niråkùaþ ..
     viråkùasåkùmàsyatanurvi÷aïko yaþ kandharàdãptanavaü bibharti .
     sthiràravaþ sthairyasametabuddhiþ kàko'ntyajàtiþ khalu pa¤camo'tra ..
     droõàbhidhaþ kçùõavapurdvijo yo gràhyaþ sa kàkaþ khalu mukhyavçttyà .
     tasmàdçte ÷yàmagalo nirãkùyaþ ÷veta÷ca nindyo'dbhutadar÷ano'sau ..
     vipraþ sphåñe jalpati pçcchyamàne nyånaü tataþ kùattriyajàtiràhuþ .
     àkhyàtivai÷yastvadhivàsanena bravãti ÷ådro balidànalobhàt ..
     pra÷naü kçtaü jalpati kçùõavarõaþ sadà samastaü vihago'ntyajàtiþ .
     sadyastrisaptàhada÷àhapakùaiþ pa¤càpi kàkàþ phaladàþ krameõa ..
     ÷ànte pradãpte ca rañan vihaïgaþ ÷ubhaprado dãptaparàïmukhaþ san .
     na kvàpi raudro rañitaþ pra÷astaþ savvatra ÷asto madhura÷ca raktaþ ..
     dãptasthito yaþ paruùasvareõa virauti dãptàbhimukhaþ sa kàryam .
     niùpàdya nirnà÷ayate ca samyagdãptonmakhaþ ÷àntaravo hi siddhyai ..
     ÷àntapradãptàbhimukho vidhàya ÷abdaü pravi÷yàtha punaþ pradãptam .
     yo rauti kàko madhurasvareõa hçtvà viruddhaü sa dadàti siddhim ..
     vidhàya dãptàbhimukho viràvaü tataþ pra÷àntàbhimukho virauti .
     yo vàyaso'sau vinihantyasamyak kàryàõi sarvàõi punaþ karoti ..
     såryodaye pårbadi÷i pra÷astasthàne sthito yo'bhimukhaü virauti .
     nà÷aü ripo÷cintitakàryasiddhiü strãratnalàbhaü sa karoti kàkaþ ..
     dhmàïkùaþ prabhàte yadi vahnibhàge virauti tiùñhan ramaõãyade÷e .
     ÷atrån praõa÷yatyaciràdvi÷aïkaþ prayàti yoùitsamavàpyate tat ..
     ruvan prabhàte di÷i dakùiõasyàü kàkaþ samàvedayate'tiduþkham .
     rogàrtimçtyuü paruùakhareõa ramyeõa ceùñàgamayoùidàptim ..
     nairçtyabhàge yadi ca prabhàte karoti kàkaþ sahasà viràvam .
     kråraü tataþ karma samabhyupaiti dåtàgamo madhyamikà ca siddhiþ ..
     pràtaþ pratãcyàü yadi rauti kàko dhruvaü tadà varùati vàrivàhaþ .
     strãvastrabhåbhçtpuruùàgama÷ca kaliþ kalatreõa samaü tadà syàt ..
     dhmàïkùasya ÷abde pavanàlayasthe vastrànnayànàbhimatàgamàþ syuþ .
     pànthàgamaþ pràktanavçttinà÷aþ syàdanyade÷e gamanaü svade÷àt ..
     di÷yuttarasyàü suravaþ prabhàte nirãkùamàõo balibhug naràõàm .
     dadàti duþkhaü bhujagàcca bhãtiü daridratàü naùñadhaneùñalàbham ..
     di÷ã÷avatyàü yadi rauti kàka àgacchatastadvanitàntyajàtã .
     vyàdhernimittaü priyavastralàbho bhatettadà rogabale'vasànam ..
     brahmaprade÷e sthitavàyasasya prabhàtakàle madhurasvareõa .
     abhãpsitàrthàgamanaü dhruvaü syàt svàmiprasàdo draviõasya làbhaþ ..>% ti vasantaràje dikprahare såryodayaþ .. * ..
     %<pårbatra yàme prathame sa÷abdaþ kàko bhaveccintitakàryasiddhyai .
     abhãùñalokàgamanaü tathàsyànnaùñàrthalàbho niyataü naràõàm ..
     àgneyabhàge yadi càdyayàme strãlàbhavidveùivadhau bhavetàm .
     kçtàntabhàge balibhug viràvaþ strãlàbhasau khyapriyasaïgakàrã ..
     nairçtyakoõe priyayoùidàptirmiùñà÷anaü sidhyati cintito'rthaþ .
     di÷i pratãcyàü virute bhavetàmabhyarthanãyàgamanàmbuùñaùñã ..
     vàyavyakoõe karañaþ ÷ubhaþ syàt nçpaprasàdo'dhvagadar÷anaü ca .
     saumyeca bhãstaskara÷okavàrtà saumyà ca vàrtà dhanalàbhavàrtà ..
     ã÷ànade÷e'bhimatena ÷aüsastràso hutà÷àd bahulokasaïgaþ .
     brahmaprade÷e sukhakàmabhogaþ sammànasampaddraviõàùñasiddhiþ ..>% iti prathama praharaþ .. * ..
     %<pràcyàü dvitãye prahare viràvaiþ kàkasya ka÷cit pathiko'bhyupaiti .
     cairàdbhayaü vyàkulatà ca bahvã jàyeta kàcinmahatã ca ÷aïkà ..
     hutà÷ade÷e niyataü kaliþ syàt priyàgamàkarõanayoùidàptiþ .
     yàmye tu vçùñirmahatã ca bhãtiþ priyasya ceùñasya samàgamaþ syàt ..
     rakùodi÷i pràõabhayaü tadà syuþ strãbhojyalàbhàkhilarukpraõà÷àþ .
     bhavet pratãcyàü prabalàbalàptiryoùàgamo vçddhi kuvarùaõa¤ca ..
     samãrabhàge dhvajacaurasaïgo dåtàgamastrãpi÷itànnalàbhaþ .
     saumye gaõeùñàgamanaü jaya¤ca ramye rave cairabhayaü tvaraõye ..
     mahe÷varà÷àviruta÷cakàka÷cauràgnisantràsaviruddhavàrtàþ .
     bravãti råkùairañanairaråkùaiþ sadàryagurvàgamanaü jaya¤ca ..
     brahmaprade÷e prahare dvitãye kàkaþ su÷abdo nçpatiprasàdam .
     miùñànnabhojya¤ca dadàti puüsàü karotyasau caurabhayaü ku÷abdaþ ..>% iti dvitãyapraharaþ .. * ..
     %<aindryàü viråkùaþ prahare tçtãye vçddhiü tathà caurabhayaü bravãti .
     kçùõastu ràjàgamanaü jaya¤ca karoti yàtràü ÷ubhakàryasiddhim ..
     agnervibhàge'gnibhayaü kali÷ca viruddhavàrtà viphalà ca yàtrà .
     bhavedviruddhairbalibhukhiràvairjayàdivàrtà ca bhavedvi÷uddhiþ ..
     kàkubhyavàcyàü kurute'titårõaü rogaü tathàptàgamanaü vihaïgaþ .
     kùudràõi kàryàõi ca yànti siddhiü sarvàõi tanmukhyatayà naràõàm ..
     kravyàdade÷e jaladàgamaþ syànmiùñànnalàbho ripavo na santi .
     ÷ådràgamaþ svàmiviruddhavàrtà bhavanti yàtràsu ca kàryanà÷aþ ..
     syàt pa÷cime naùñadhanasya làbho dåràdhvayànaü suhçdàgama÷ca .
     yoùàgamo'bhãùñajayàdivàrtà yàtràsu ramye rañite'rthasiddhiþ ..
     vàtàlaye durdinameva vàrtà cauràbhinaùñàrthasamàgama÷ca .
     santoùavàrtà varayoùidàptiryàtrà rave syànmadhure pra÷astà ..
     yàme tçtãye viruvantyudãcyàü kàryàrthalàbho nçpasevakànàm .
     bhojyapravçddhyai ÷ubhadà ca vàrtà prayàõakaü vai÷yasamàgama÷ca ..
     di÷yandhakàreþ kurute su÷abdaü bhojyaü jayaü hànikalã ku÷abdam .
     brahmaprade÷e tilataõóulàbhyàü bhojyaü ca tàmbålayutaü dadàti ..>% iti tçtãyapraharaþ .. * .. aindryàü turãyaprahare'rthalàbho bhåmã÷apåjàbhayavçddhirogàþ . vahnervibhàge bhayarogamçtyuþ ÷iùñàgamo vàyasaràsitena .. yàmye rave taskaravairibhãtã syàtàü vi÷iùñàgamarogamçtyuþ . syàt yàtudhànyàü mahatã pravçddhirabhãùñasiddhiþ pathi cairayuddham .. di÷i pratãcyàü prahare caturthe dvijàtirabhyeti tato'rthalàbhaþ . àyàti yoùidvijayàmbuvçùñiþ siddhiþ prayàõe nçpatervara÷ca .. vàyavyabhàge karañasya ÷abdairàyàti yoùit priyamàninã yà . dhruvaü pravàso dinasaptakena ÷ãghràgamaþ syàt gamane kçte ca .. kuverabhàge pathiko'bhyupaiti tàmbålalàbhaþ ku÷alasya vàrtà . vai÷yàddhanàptisturagàdiråóhà yàtràviruddhe mriyate ca rogã .. sthàõau sthita÷ced balibhug virauti suvarõavàrtà sarujo vinà÷aþ . brahmaprade÷e prahare caturthe vàrtà bhavenmadhyamikà ca siddhiþ .. iti caturthapraharaþ .. * ..
     %<yadbhàùitaü ÷àkunikairvimi÷raü ÷ubhà÷ubhaü dikpraharakrameõa .
     tatrà÷ubhaü yacchati dãpta÷abdaþ ÷reyaskaraþ ÷àntarava÷ca kàkaþ ..
     ramyaü ravaü dãptadi÷i prasarpan ÷àntàü di÷aü bhåri phalaü dadàti .
     tadaiva tucchaü vitaratyasau vai dãptasthitaþ pa÷yati dãptakàùñhàm ..
     yathopadiùñaü phalamatra duùñaü tathaiva taddãptadi÷i sthitaþ san .
     dhvàïkùo'dhiråóho viruvan karoti nirãkùamàõaþ kakubhaü pradãptàm ..
     kàkaþ pra÷àntàbhimukho'titucchaü dãptà÷rito duùñaphalaü dadàti .
     ÷àkhà÷ritaþ ÷àntadigokùaõena råkùàravo'lpaü kathayatyaniùñam ..
     ÷àntasvaraþ ÷àntakakupprade÷e tiùñhan pradoptàü kakubha¤ca pa÷yan .
     dadàtyabhãùñaü phalamevamalpaü dãptàü sa pa÷yaüstu tadeva tårõam ..
     àkàraceùñàravabhàgavij¤à÷catvàri kàùñhàdinayoþ krameõa .
     sadàbhiyuktà÷ca niråpayanti yasmàcca te kàkarutaü manuùyàþ ..>% iti kàkarute dikcakraprakaraõam .. * ..
     %<varùàkàlamadhikçtya ki¤cana procyate balibhujo yathàkramàt .
     àlapàõóakavicàrasundaraü ÷àkunaü sakala÷àkunottamam ..
     vai÷àkhamàse nirupadraveùu drumeùu kàkasya ÷ubhàya nãóam .
     nindyeùu ÷uùkeùu sakaõñakeùu drumeùu durbhikùaprayàyahetuþ ..
     pra÷astavçkùe yadi pårba÷àkhàmà÷ritya kàkena kçtaü kulàyam .
     tadvçùñiriùñà÷akunapramodo nãrogatà syàdvijaya÷ca ràj¤aþ ..
     àgneya÷àkhàracite ca nãóe syàdvçùñiriùñàsti bhayaü kali÷ca .
     durbhikùa÷atrådbhavade÷abhaïgo bhavanti rogà÷ca catuùpadànàm ..
     yàmyàsu ÷àkhàsu ca vàyasena nãóe kçte'lpaü jalapàtamàhuþ .
     vyàdhiprakopaü maraõaü samantàdannakùayaü ÷atruvirodhità¤ca ..
     nairçtya÷àkhàracite ca nãóe yasmàcchanairvarùati varùakàle .
     pãóà nçõàü vidhvaracaurabhãtidurbhikùayuddhàni bhavantyava÷yam ..
     nãóe kçte pa÷cimavçkùa÷àkhàmà÷ritya kàkaiþ kathità ca vçùñiþ .
     nãrogatàkùemasubhikùavçddhisampatpramodà÷ca bhavanti loke ..
     vàyavya÷àkhàsu kçte ca nãóe prabhåtavàtàlpajalà÷ca meghàþ .
     syurmåùikopadrava÷asyanà÷apakùadvayodvegamahàvirodhàþ ..
     kauvera÷àkhàmadhikçtya nãóe kçte bhavet pràvçùi vçùñiriùñà .
     bhavanti ca kùemasubhikùasaukhyanãrogatàvçddhisamçddhayo'smin ..
     ã÷àna÷àkhàsu ca vçùñiralpà vairaü prajànàmupasargadoùaþ .
     syàdbàndhavànàü kalahapravçttirmaryàdayà hãyata eùa lokaþ ..
     vçkùàgranãóe tvativarùakàle madhye punarmadhyamatoyapàtaþ .
     tucchàpi vçùñirna pravatyadhastàt sphuñaü di÷oktaü na di÷aþ sphuñatvam ..
     avçùñirogàdibhayàdivçddhiü vidyàcca bhåmau balimukkulàye .
     ÷uùke ca vçkùe óamarànnanà÷au pràkàra randhreùu bhayaü prabhåtam ..
     nimnaprade÷e tarukoñare và valmãkarandhre vratatiùvapãha .
     kàkasya nãóe rugavçùñidoùairbhavanti ÷ånyà niyamena de÷àþ ..>% iti vasantaràje kàkarutaprakaraõam .. * .. athakàkàõóavicàraþ .
     %<ekaü bhavedvàruõamagnisaüj¤aü dvitãyakaü màrutakaü tçtãyam .
     aindraü tathà nàma caturthamevamaõóàni kàkyàþ parikãrtitàni ..
     kàkyà bhavedvàruõamaõóakaü cet pçthvã tadà nandati sarva÷asyaiþ .
     mandapravarùo'nalasaüj¤ake'õóe noptasya vãjasya bhavet prarohaþ ..
     jàtàni ÷asyàni samãraõe'õóe khàdanti kãñàþ ÷alabhàþ ÷ukàdyàþ .
     kùemaü subhikùaü sukhità dharitrã syàdaindraje'õóe'bhimatà ca siddhiþ ..>% ityaõóaprakaraõam .. * ..
     %<yàtrà nimittàni ca kãrtayàmaþ sakçtprajànàü ÷akunàni tàni .
     vij¤àya yàni prajahàtyanarthànarthàü÷ca sarvàn kurute'dhvanãnaþ ..
     bhuïkùe baliü pakùiùu mantrapåtaü tvaü pràõiùu pràõiùi varùalakùam .
     guptena ca strãü bhajase namo'stu tubhyaü khagendràya sakçtprajàya ..
     vilokya kàkaü vinivedya tasmai mantreõa påjàü dadhibhaktayuktàm .
     udãrya kàryaü nijamadhvagena vilokanãyaü ÷akunaü tadartham ..
     vàmena ÷abdaü madhuraü vimu¤can vrajaüstvavàmena karoti kàkaþ .
     sarvàrthasiddhiü punaràgama¤ca ÷ubhaprade÷e tu tadanyaråpaþ ..
     pradakùiõaü saüpravidhàya màga vàmena kàko vinivartate'sau .
     yàtuþ karotãhitakàryasiddhiü kùema¤ca ÷ãghraü punaràgama¤ca ..
     vàme kalaü rautyanulomayàyã yo vàyaso'sau sakalàrthasiddhyai syàtàü kramàddakùiõavàma÷abdau siddhyai viruddhau viparãtabhåtau ..
     pçùñhe viràvaü madhuraü vimu¤cannanuvrajaü÷càpi mato hitàya .
     pràyeõa yàtàramanuvrajantaþ sarve'pi kàkaiþ kathità vihaïgàþ ..
     kçtvà ravaü yaþ purataþ prayàti upasthito yo mudamàdadhàti .
     kaõóåyate yaþ sva÷iro'ïghriõàsau puüsàü tadàbhãùñaphalaü dadàti ..
     stambhe gajànàü niyataü gajàptiü gaje'dhiråóhaþ pçthivãpatitvam .
     turaïgame vàhanabhåmilàbhaü karoti kàko vijayaü dhvajena ..
     praõaùñalàbhaü vijayaü ca kåpe kùipraü nadãrodhasi kàryasiddhim .
     pårõe ghañendre ca dhanàptivçddhiü dhvàïkùo'dhiråóhaþ kurute sa÷abdaþ ..
     pràsàdadhànyocchrayaharmyapçùñhaniùpanna÷asyàvani÷àdvalàdau .
     dhvàïkùo'dhiråóho dhanasàdhanàya rauti ÷riyaü yacchati yugmaràvaþ ..
     pçùñhe puro và yadi gomayastho tathà vañàdyeùu taruùvapãha .
     sthito ruvan bhojanapànamiùñaü viùñhàü ca kurvan vitaratyava÷yam ..
     annàdyaviùñhàphalamålapuùpamatsyàdibhiþ pårõamukhaþ sadaiva .
     saüdçùñamàtro'bhimatàrthasiddhyai miùñànnabhojyàya sadaiva kàkaþ ..
     nàrã÷iraþpårõaghañasthitasya kàkasya ÷abdairvanitàdhanàptiþ ..
     ÷ayyàdhiråóhasya ca tasya ÷abdaiþ samàgamaþ syàt sujanena sàrdham ..
     gopçùñhadårvàtarugomayeùu tuõóàni gharùannavalokitàgre .
     àhàramanyasya tathà dadàno dadàti bhojyaü balibhugvicitram ..
     dhànyaü yavaü và dadhi vàpi càjyaü virauti pa÷yannidhilàmakàrã .
     karoti làbhaü purataþ sa dçùño yasyàsti vaktre tçõamapya÷uùkam ..
     vçkùeùu ramyàïkurapatrapuùpacchàyàphalàóhyeùu sakçtprajasya .
     ÷abdena sidhyantyasakçnnaràõàü sadaiva sarvàõi samãhitàni ..
     pra÷àntanàdaþ ÷ikhare taråõàü strãsaïgasaukhyaü karaño'bhidhatte .
     dhànyàdikåñeùu tathànnalàbho gopçùñhago govanitàdhanàptim ..
     kùemaü vidhatte karabhasya pçùñhe kharasya pçùñhe'ribhayaü vadha¤ca .
     kroóasya pçùñhe vadhamarthalàbhaü tasyaiva pçùñhe ghanalagnapaïke ..
     sadyo jvaraü sairibhapçùñhasaüstho mçtàïgasaüstho maraõaü karoti .
     kàryakùatiü riktaghañasya saüsthaþ kàkaþ kaliü kàùñhamadhiùñhita÷ca ..
     yo dakùiõaü kåjati dakùiõena prayàti ya÷càbhimukho'bhyupaiti .
     yo yàti pçùñhe pratilomagatyà kçtàravaþ pàtayate sa raktam ..
     vàme ravo dakùiõatastato yaþ so'narthaheturbalibhojanasya .
     vàmaprade÷e pratilomayànaü vighnàya làbho gçha eva tena ..
     prayàti pçùñhe yadi dakùiõena kçtàravastadrudhiraü puraþ syàt .
     vallãvaratràdi ca yo gçhãtvà pradakùiõaü yàti sa sarpabhãtyai ..
     gopucchavalmãkakçtàspada÷ca ruvan bhavet sarpavilokanàya .
     syànmçtyave'ïgàracitàsthisaüsthaþ kàkaþ prakurvan karacarvaõaü ca ..
     ruvan puro hànirujau karoti mçtyuü punarniùñhurapçùñha÷abdaþ .
     prasàrya riktaü vadanaü ya àste sarvatra nindyo balibhojano'sau ..
     vàmo'pyasçgyàtabhayaü mçtiü và saütàóayitvà rasacarmakhaõóam .
     ca¤ccàsthibhaïgaü dhruvamasthibhaïgabandhe vadhaü jalpati yudhyamànaþ ..
     vàmo'pi rogaü kurute vi÷uùke tikte'pi vçkùe kalikàryanà÷au .
     pakùau vidhunvan viruvaü÷ca råkùaü sakaõñake mçtyumupàdadàti ..
     vadho bhavedbhåruhabhagna÷àkhe bandho latàbhiþ pariveùñite syàt .
     ramye tarau kaõñakayuktavçkùe sadà bhavetàü kalikàryasiddhã ..
     channàdhiråóho na raveõa yàyàt prayàti cet syàt khalu raktapàtaþ .
     avaskaraü bhåstçõakàùñhakåpabhasmàdisaüstho vinihanti kàryam ..
     vallãvaratràkaca÷uùkakàùñhacarmàsthijãrõàmbarabalkalàni .
     aïgàraraktotpalakarparàõi dçùñàni cet kàkamukhe tadànãm ..
     puõyakùayaþ pàpasamàgama÷ca mahadbhayaü rogasamudbhava÷ca .
     bandho vadhaþ sarvadhanàpahàra ityàdikaü syàt pathi mandire ca ..
     årdhvànana÷ca¤calapakùayugmaþ kàkaþ kunàdo vidadhàti mçtyum .
     chàyàyudhacchatraghañàsthiyànavàditrakàùñhàdikakuññakàni ..
     saïkocitaikàïkhrirupetavitto dãptasvaro bhàskaramãkùate ca .
     kàùñhàdikaü kuññayate'thavà yo yuddhàdhikànarthakaraþ khago'sau ..
     tuõóena picchaü vilikhan raveõa yo rauti tårõa¤ca nirãkùate kam .
     ekena pàdena tathopaviùño bråte sa bandhaü purato janasya ..
     viïgomayau nyasyati yasya mårdhni tasyànalatràsarujau bhavetàm .
     yasyàsthikhaõóaü visçjatyasau tu prayàti tårõaü nagarãü yamasya ..
     brahmaprade÷e viruvan yiyàsoþ kalatradoùaü janayatyava÷yam .
     manuùyamàtaïgaturaïgamàõàü ÷iro'dhiråóho nidhanàya teùàm ..
     nadãtañe vàtha rañannañavyàü kharasvaro vyàghramayàya gantuþ .
     naivàturaþ kvàpiü mato hitàya na duùñaceùño vitanoti ÷àntim ..
     yàtrodyame sainyavadhàya kàko dçùño rathe sà÷vançmastakeùu .
     àyàti yasyàbhimukho balasya yuddhodyame tasya paràjayaþ syàt ..
     sagçdhrakaïkaiþ kañake nçpasya kàkaiþ praviùñaiþ pi÷itaü vinàpi .
     saüyudhyamànairaribhiþ samaü syànmahàhavaþ sandhirayudhyamànaiþ ..
     cihnadhvajacchannakçtàdhirohaþ samudyataü ÷atrubalaü prapa÷yan .
     àjau jayaü jalpaüti bhåmipànàü kçtadhvaniþ kùãratarau ca kàkaþ ..
     gatisvarau vàyasasaüprayuktau pràcyàü phalàyoditavaiparãtyàt .
     evaü jano'pyàcarati prabhåtau yathoditaü tatra tathàgamàrtham ..
     digyàmacakre'pi ÷ubhà÷ubhàni phalàni yàni pratipàditàni .
     pratiùñhamànasya bhavanti yàni tathàvidhànãti vadanti tajj¤àþ ..>% iti kàkarute yàtràprakaraõam .. * ..
     %<sthànasthitànàü kathayanti kàkà÷ceùñàvi÷eùeõa ÷ubhà÷ubhàni .
     prabodhitàþ pràktanakarmabhirye tallakùaõàya kriyate prayatnaþ ..
     niùkàraõaü saüvalità ruvanto gràme'nnanà÷àya bhavanti kàkàþ .
     rodha¤ca cakràkçtayo vadanti savyàpasavyabhramaõàdbhaya¤ca ..
     vighàtamàhurbahuvargasaüsthà ràtrau ruvanto janatàvinà÷am .
     loka¤ca ca¤cåcaraõaprahàrairudvejayantaþ paracakravçddhim ..
     yaþ snàti dhålyàntu vilokya rauti vçùñiü samà÷aüsati vàyaso'sau .
     jalasthalapràõiviparyayeõa varùàsu vçùñiü bhayamanyadà tu ..
     madhyaü dine ve÷mani yasya kàko virauti raudraü vidhunoti vàïge .
     haranti caurà draviõàni tasya dhruvaü tathànyo bhavati pramàdaþ ..
     ruvannadçùñastçõapårõavaktro hutà÷abhãtiü karañaþ karoti .
     syàt prasthitasyàpyathavà sthitasya duþkhaü prabhåtaü divasatrayeõa ..
     chàyàsu làbhaü bhuvi bhåmilàbhaü vighnaü jale gràvaõi kàryanà÷am .
     karoti kàko viruvannarasya pràsthàyinaþ sthànagatasya vàpi ..
     dvàraprade÷erudhirànulipto virauti kàkaþ ÷i÷unà÷anàya .
     pakùau vidhunvan viruvaü÷ca råkùaü ÷ànte ca dãpte bhavane na ÷astaþ ..
     bhåyastathordhve pravidhàya pakùau kàkaþ kunàdaü pralayaü karoti .
     kruddho'dhiråóhaþ karañàntara¤ca rogeõa mçtyuü kurute naràõàm ..
     dravye hate vàpahçte khagena vinà÷alàbhàvapi tàdç÷asya .
     rukmasya pãte rajatasya ÷ukle caulasya kàrpàsamaye bhavetàm ..
     pra÷ne kçte rogavinà÷abuddhyà hantyà÷u rogaü suravaþ pradãpte .
     ÷ànte prade÷e karaña÷cireõa balyàravo rogamapàkaroti ..
     pra÷ne ÷ubhe ÷àntadigà÷rayasthaþ ÷àntasvaro yaþ ÷ubhamàdadhàti .
     yo bàyasastaü ÷ubhadaü badanti tadvyatyaye vyatyayaheturuktaþ ..
     virauti kumbhe maõike'thavà yaþ sa garbhavatyàþ sutajanmahetuþ uóóãyate kaõñakinã¤ca ÷àkhà màdàya ràjàgamanàya kàka ..
     annàdiviùñhàpi÷itàdibhiryaþ pårõànano'bhoùñaphalaprado'sau .
     mantràdisiddhau baõijàdilàbhe ÷asto vivàhàdividhau ca kàkaþ ..
     iùñàrthado'÷vàdikavàhanastha÷chatràdisaüsthastadavàptakàrã .
     badhvàgamaü jalpati toraõastho hçdyàrthado hçdyatarusthita÷ca ..
     vàyasaþ kulakuladhvaniü yadà vyàharedbhavanasaümukhaü tadà .
     abhyupaiti pathikastadà dhvaniü sarvakàrya÷ubhadaü vadatyasau ..
     idaü tvihotpàtayugaü pçthivyàü mahàbhayaü ÷àkunikà vadanti .
     yadvàyaso maithunasanniviùño dç÷yeta yadvà dhavalaþ kadàcit ..
     udvegavidveùabhayapravàsadhanakùayavyàdhibhayaprahàràþ .
     buddhipraõà÷àkulatàpravàdà nçõàü bhavantyadbhutadar÷anena ..
     ÷amàya tatsåcitaduþkharà÷eþ snànaü vahistatkùaõameva kuryàt .
     àtmãya÷aktyà ca sadakùiõàni dvijàya dadyàt vasanàni tàni ..
     nayedahaþ÷eùamapuõyahànyà ÷ayãta bhåmàvakçtànnabhakùaþ .
     haviùyabhojã na bhajecca nàrãü dinàni sapta triguõàni yàvat ..
     akàkaghàtavratamàdadhãta baliü ca dadyàdbalibhojanebhyaþ .
     snàtvà prabhàte vidadhãta ÷àntiü dadyàt sva÷aktyà draviõaü guõibhyaþ ..
     de÷e tu yatràdbhutametadugramàlokyate tatra samàpatanti .
     avçùñidurbhikùabhayopasargacauràgni÷atrådbhavadharmanà÷àþ ..
     karmàõi tasyopa÷amàya ràjà pravartayet ÷àntikapauùñikàni .
     annàdyagobhåmivasåni dadyàt yuddhaü vidadhyànna ca yàvadabdam ..>% iti kàkarute sthànasthitaprakaraõaü pa¤camam .. * .. atha svaravicàraþ .
     %<kakàmiti kùemavidho viràvaþ kekàmitãùñà÷anayànahetuþ .
     karoti kåü kåmiti càrthalàbhaü kvaü kvaü dhvaniþ kà¤canalàbhamàha ..
     keü kemiti strãvarayoùidàptyai bhogàya kàü kàmiti ÷abditaþ syàt .
     apatyalàbhaþ ku ku ityanena gantuþ phalaü kekava ityanena ..
     krau komitãdaü ÷ubhalàbhakàri kuü kuü ninàdaþ priyasaïgamàya .
     kràü kråmiti kràmiti ca trayo'mã kràü kràmiti dvau ca ravau raõàya ..
     kràü kràmiti kraumiti ca dviruktaü kråü kråmiti krau kuku kå itãdam .
     rutaü pradiùñaü maraõàya néõàü gantuþ praõà÷aü kutate khagàkhyaþ ..
     krã krãmitãùñàrthavinà÷anàya jvalajvaletyagnibhayàya ÷abdaþ .
     kãkãti kokàviti yaþ katha¤cinmuhurmuhuþ syàt sa mato vadhàya ..
     syàt kà itãdaü viphalaü sadaiva mitràptaye syàt ka itãdç÷a¤ca .
     kàkà itãdaü tu vighàtakàri karoti kàko vadati svatuùñyai ..
     àhàradoùàya ca kàkañãti syàdàkulaü kukkunibhaü raõàya .
     kekedhvaniùkàkuñi kiü ñikãti trayaü tvidaü syàt puradåùaõàya ..
     yat kà iti tristadanusvareõa ÷abdadvayaü syànmahate raõàya .
     kàmityayaü vàhananà÷ana¤ca dadàti harùaü kukukuürvitãdam ..
     yatkà itãdaü virutaü sudãrghakçtasvareõoccaritaü pramàdàt .
     utsàhahãnaþ ÷ramadainyayuktaþ sa vàyasaþ kàryavinà÷anàya ..
     sàmiùaü vakavaketi bhojayedvàrayet kalikalãti ràsanam .
     abhyupaiti svararåkùabhàùite proùitaþ ÷ava÷avàrave ÷avaþ ..
     syàt kaliþ kavakavadhvanau nçõàü jàyate kaõakaõàdhvanau svaraþ .
     àvrajet kulukuludhvanau priyaþ saudanaü kañakañadhvanau dadhi ..
     evaü prakàrà bahavo'pare'pi pra÷àntadãptàbalibhojanànàm .
     bhavanti ÷abdàþ khalu teùu kecidasmàbhiruktàþ khalu lakùaõãyàþ ..>% iti kàkarute svaraprakaraõaü ùaùñham .. * ..
     %<hitaü narebhyo munibhiþ puràõairj¤ànaü yaduktaü balipiõóayuktyà .
     taducyate saüprati yena kàkà vadanti nityaü balilàbhatuùñàþ ..
     adakùiõasyàü di÷i yatra kàkairyuto bhavet kùãrataruþ prabhåtau .
     gatvà nivçtte'hani tatra kàkà nimantraõãyà balipiõóabhàjye ..
     pràtastataþ kùãrataroradhastàdvi÷odhya likhyet saha gomayena .
     bhåmiprade÷e caturasramasya madhye'rcayet brahmamuràribhànån ..
     indràgnivaivasvatayàtudhànajale÷avàyudraviõe÷a÷ambhån .
     abhyarcayedaùñasu dikùu bhaktyà krameõa càùñàvapi lokapàlàn ..
     namoyutaiþ sapraõavai÷ca sarvànnijàbhidhànaiþ prayato manuùyaþ .
     arghàsanàlepanapuùpadhåpanaivedyadãpàkùatadakùiõàbhiþ ..
     àbrahmakàkàüstarusanniviùñànàdhyàya tatpràktanamantrayuktyà .
     tatastadarthaü balimàjyasiktaü mantreõa dadyàt dadhipiõóayuktam ..>% mantraþ . indràya yamàya varuõàya dhanadàya bhåtavàyasàya baliü gçhõàtu me svàhà ..
     %<udãrya kàryaü svamathàvasçtya tataþ prade÷e karañasya ceùñàþ spçùñãkçtàïgàni ÷ubhà÷ubhàrthaü salakùayenni÷calapàõipàdaþ ..
     pårbeõa khàdan sukhavittavçddhiü karoti vahõerdi÷i vahõibhãtim .
     kàko'rthanà÷aü di÷i dakùiõasyàü nairçtyago digvarakçtyadiùñaþ ..
     jale÷ade÷e'bhimatàrthasiddhirvàyordi÷ãti prabhavàlpavçùñiþ .
     saumye sukhàrogyasamãhitàrthamã÷ànade÷e vitaratyabhãùñam ..
     balau vilupte karañaþ samantàt kàrye vimi÷raü paribhàvanãyam .
     baliü vikãryàpi na bhakùayanti kàkàstadànãü bhayadà bhavanti ..
     kùãradrumàràmacatuùpadeùu saritsamãpe trida÷àlayeùu .
     deyo balirbhåtadinàùñamãùu kulmàùadadhyodanataõóulàdyaiþ ..>% iti kàkarute piõóaprakaraõaü saptamam .. * ..
     %<piõóatrayasyàtha vidhànametadàkhyàyate yat kila nàradàdyaiþ .
     dçùñaü munãndraira÷ubhaü ÷ubha¤ca yathàvadasmin kathayanti kàkàþ ..
     gatvà ÷ubhe'hõi prahare caturthe de÷eùu pårbapratipàditeùu .
     nareõa piõóatrayabhojanàrthaü kàkàþ prayatnena nimantraõãyàþ ..
     tataþ prabhàte hyupalipya bhåmiü tasyà¤ca pårboditamantrayuktyà .
     brahmàcyute÷àppatilokapàlàþ kàkà÷ca puüsàü kramatorcanãyàþ ..
     dadhyodanàdyairvihitaü prave÷ya piõóatraye maõóalakasya madhye .
     abhyarcayedakùatapuùpadhåpairmanoharairyatnaparo manuùyaþ ..
     teùu kùipet pràgdiganukrameõa piõóeùu hemaprathame dvitãye .
     råpyaü tathà lauhalavaü tçtãye ÷eùa¤ca kuryàdbalipiõóatulyam ..
     triþsaptakçtvo vinive÷ya piõóe piõóà nive÷yà balibhojanebhyaþ .
     mantroktamàvàhanatoùitebhyaþ kàryaü bicàryàpasarettata÷ca ..>% mantraþ oü hivi ñimi viñi kàkacàõóàlàya svàhà . iti piõóàbhimantraõàrtham .. oü brahmaõe vi÷vàya kàkacaõóàlàya svàhà . kàkàhvànamantraþ ..
     %<kàkena mukte sasuvaõapiõóe j¤eyaü nareõottamamàtmakàryam .
     bhukte saråpye khalu madhyamaü syàdbhukte salauhe tvadhamaü pradiùñam ..
     vivàdabàõijyavivàhavçùñikùemà÷ca vittàþ kçùibhogarogàþ .
     saügràmasevànçpakàryade÷à ityàdayo'smin paribhàvanãyàþ ..
     ceùñàmavàmàü vidadhàti yàti pradakùiõaü dakùiõapakùamuccaiþ .
     grãvàü tathoccàü kurute sa÷abdaþ sthànaü manoj¤aü ÷rayati druma¤ca ..
     evaüvidhàü yo vidadhàti ceùñàü piõóaü samàdàya ÷ubhaü khago'sau .
     abhãùñakàryàdadhikaü karoti ceùñàviparyàsatayànyathàtvam ..
     piõóaü samàdàya yadi pradhànaü ÷àntaü di÷aü gacchati kàkapakùã .
     pårõaü phalaü tat kurute naràõàü cikãrùite vastuni yatra tatra ..
     kàko gçhãtvà yadi mukhyapiõóaü prayàti dãptàü kakubhaü tadànãm .
     atyuttamaü kàryaphalaü pradar÷ya tataþ sabhastaü vinihantyava÷yam ..
     dvitãyakaü yadyapahçtya piõóamuóóãyate ÷àntadigà÷rayeõa .
     phalaü tadànãü ÷ubhadaü naràõàm yàpyaü khago jalpati kàryajàtam ..
     kàke samàdàya jaghanyapiõóaü yàte pradãptàü kakubhaü vadanti .
     kàryaü jaghanyàdadhikaü jaghanyaü syànmadhyamaü madhyamapiõóabhàge ..>% iti vasantaràje piõóatrayaprakaraõamaùñamam .. * ..
     %<maharùayo vàyasa÷àkunasya vadanti sàràdapi sàrabhåtam .
     piõóàùñakaü yattada÷eùametadàkhyàyate kàryavini÷cayàrtham ..
     ÷ubhe'hni kàkànadhivàsya sàyaü piõóàùñakaü bhoktumatha prabhàte .
     tatkàlayogyàni samastavastånyàdàya yàyàdvahirapramattaþ ..
     ekàntade÷e tarupàr÷vabhåmau mçdgomayàbhyàmupalepitàyàm .
     satpa¤cagavyena samukùitàyàü saumyopahàrairupa÷obhitàyàm ..
     vidhàya påjàü kuladevatànàü madhye tato'ùñasvapi dikùu deyam .
     bhaktena sarpirdadhimi÷ritena piõóàùñakaü pràgdiganukrameõa ..
     pakùãndravahnyantakaràkùasendràn viùõuü viri¤ciü dhanadaü mahe÷am .
     pårbàdikàùñhàkramayojiteùu nyaset kramàdaùñasu piõóakeùu ..
     namoyutaistàn praõava÷ca sarvàüstato'rcayettannijanàmamantraiþ .
     arghyàsanàlepanapuùpadhåpairnaivedyadãpàkùatadakùiõàbhiþ ..
     abhyarcitebhyo vidhinoditena piõóàùñakaü tat dadatu dvijebhyaþ .
     mantreõa saümagtrya nivedanàrthaü kàryaü vicintyàpasarecca ki¤cit ..>%
     atha mantraþ . oü namaþ khagapataye garuóa ya droõàya pakùiràjàya svàhà ..
     %<droõàóhakasamaü piõóaü gçhàõa tvama÷aïkitaþ .
     yathàdçùñaü nimittaü ca kathayasvàdhame sphuñam ..
     kàkena piõóe prathame gçhãte tiùñhan vrajan vàpi bhavet kçtàrthaþ .
     udvega÷okau viphalaþ prayàõe hàniþ kalirvà bhavati dvitãye ..
     yàmye rugàpadbhayamçtyavaþ syuþ piõóe caturthe vijayo raõeùu .
     syàdvaiùõave'bhãùñamakaùñasàdhyaü bhavet pravàso viphala÷ca ùaùñhe ..
     nàstãha tanni÷cayameva kàryaü bhukte na yat sidhyati saumyapiõóe .
     santàpa÷okau viphalà ca yàtrà piõóe'ùñame vàyasabhakùite ca ..
     piõóaü na gçhõàtyathavà na bhuïkte ca¤cånakhairvikùipati dvijo yaþ .
     kàryeùu sarveùu sa na pra÷asto bravãti ghoraü samaraü sa puüsàm ..>% iti vasantaràje kàkarute piõóàùñakaprakaraõaü navamam .. * ..
     %<àdyaü pa¤cà÷atà dvàbhyàü vçttairdikcakramãritam .
     kàkàlayaparãkùà ca dvitãye da÷abhistribhiþ ..
     vçttaistribhistçtãye ca kàkàõóakaniråpaõam .
     dvàcatvàriü÷atà vçttairyàtrà turye prakãrtitàþ ..
     vçttàni viü÷atistrãõi sthànaü sthàpye ca pa¤camaþ .
     svaraprakaraõaü ùaùñhaü vçttairdvàda÷abhistataþ ..
     ekàda÷abhiràkhyànaü baliüsaüj¤a¤ca saptamam .
     piõóatrayavidhànàya caturda÷abhiraùñamam ..
     piõóàùñakavidhànàya navame yadudàhçtam .
     antyaprakaraõaü tacca vçttànyekàda÷aiva tu ..
     vasantaràja÷àkune sadàgamàrtha÷obhane .
     samastasatvakautuke vicàrito'tra vàyasaþ .. * ..>% samudàyena 181 vçttàni . iti vasantaràja÷àkunàntargatavàyasa÷àkunanàmakàkacaritraü samàptam .. kàkamàüsaguõàþ . doùakùayàpahatvam . cakùurhitatvam . vçühaõatvam . balàyurhitakàritvam . ladhutvam . dãpaõatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..
     (%<kàkaþ kokila÷åkaràstvatha kharoùñrà÷vàdayo bhallukà vyàlàþ saurabhayo vçkaprabhçtayo ye cànyajãvà nçõàm .
     maõóåkà÷ca sarãsçpàdikagaõà yåkà kaliïgà÷ca ye kokaþ sàrasa÷àrikà ÷uka ime bhakùyà na ÷astàstathà ..
     gçhacañakacakoràþ kàkajàtyà÷ca ÷yenàþ pika÷ukaviùa÷çïgãbhçïgadàtyåhakalkàþ .
     jalakarañakapotà potakã kha¤jarãñàþ kalavikama÷akàdyà yåkapiïgàdayo'nye ..
     ete bhakùyà naiva bhakùyà na ceùñà ye càpyanye'j¤àtanàmàõóajà÷ca .
     anye càpi ÷vàpadà ye ca nindyàste càkhàdyà varjità÷càtra sarve ..>% iti hàrãte prathamasthàne . 11 aþ .. kàkakaïkakuraracàùabhàsa÷a÷aghàtyulåkacillisyenagçdhraprabhçtayaþ prasahàþ ..
     %<ete siühàdibhiþ sarve samànà vàyasàdayaþ .
     rasavãrya vipàkeùu vi÷eùàcchoùiõe hitàþ ..>% iti su÷rute såtrasthàne . 46 aþ ..) pãñhasarpã . khoüóà iti bhàùà .. dvãpavi÷eùaþ . parimàõabhedaþ . vçkùavi÷eùaþ . ÷iro'vakùàlanam . iti hemacandramedinãkarau .. tilakaþ . atidhçùñaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kàkakaïguþ>#, strã, (kàkapriyaþ kaïguþ .) cãnakaþ . iti hemacandraþ ..

#<kàkakalà>#, strã, (kàkasya kalà aïgaü jaïghàvayavaþ tadvat aïgaü yasyàþ .) kàkajaïghàvçkùaþ . iti jañàdharaþ ..

#<kàkaghnã>#, strã, (kàkaü hantãti . kàka + han + ñaþ ñittvàt ïãp .) mahàkara¤jaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàkaci¤cà>#, strã, (kàkavarõà ca¤cà pràntabhàgaþ phale yasyàþ . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) gu¤jà . iti ÷abdaratnàvalã . kåüc iti bhàùà . (gu¤jà÷abde'syà vivaraõaü boddhavyam ..)

#<kàkaci¤ciþ>#, strã, (kàkavarõà ca¤cà pràntabhàgaþ phale yasyàþ . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) gu¤jà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kàkaci¤cã>#, strã, (kàkaci¤ci + và ïãp .) gu¤jà . ityamaraþ . 2 . 4 . 98 .. (asyàþ paryàyo bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge . yathà --
     %<÷vetà raktoccañà proktà kçùõalà càpi sà smçtà .
     raktà sà kàkaci¤cã syàt kàkànantã ca raktikà .
     kàkàdanã kàkapãluþ sà smçtà kàkavallarã ..>% gu¤jà÷abde vivaraõàntaraü j¤eyam ..)

#<kàkacchadaþ>#, puü, (kàkasya chadaþ pakùa iva chado yasya .) kha¤janapakùã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kàkacchadiþ>#, puü, kha¤janapakùã . iti trikàõóa÷eùaþ .. (kha¤jarãña÷abde'sya vivçtirj¤eyà ..)

#<kàkajaïghà>#, strã, (kàkasya jaïghevàkçtiryasyàþ .) svanàmakhyàtavçkùavi÷eùaþ . keuyà ñheïgà iti bhàùà . tatparyàyaþ . kàkàïgã 2 kàkà¤cã 3 kàkanàsikà 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. kçùãvalaþ . iti ratnamàlà .. dhmàïkùajaïghà 6 kàkàhvà 7 suloma÷à 8 pàràvatapadã 9 dàsã 10 nadãkàntà 11 . asyà guõàþ . tiktatvam . uùõatvam . kçmivraõakaphabàdhiryàjãrõajãrõaviùamajvaranà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..
     (%<kàkajaïghà balà ÷yàmà brahmadaõóã kçtà¤jaliþ .
     pa÷niparõã tvapàmàrgastathà bhçógarajo'ùñamaþ ..
     eùàmanyatamaü målaü puùyeõoddhçtya yatnataþ .
     raktasåtreõa saüveùñya baddhamaikàhikaü jayet ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe jvaràdhikàre .. masãti loke . asyàþ paryàyà guõà÷ca yathà --
     %<kàkajaïghà nadãkàntà kàkatiktà suloma÷à .
     pàràvatapadã dàsã kàkà càpi prakãrtità ..
     kàkajaïghà himà tiktà kaùàyà kaphapittajit .
     nihanti jvarapittàsrajvarakaõóåviùakrimãn ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) gu¤jà . iti ratnamàlà ..

#<kàkajambuþ>#, strã, (kàkavarõà jambuþ .) bhåmijambuþ . kùudrajambuþ . iti ÷abdamàlà . vanajàm iti bhàùà ..

#<kàkajambåþ>#, strã, (kaü jalaü akati à÷rayatvena gçhõàtãti . ka + ak + aõ + ñàp ca . kàkà jambåþ . yadvà kàkavarõà jambåþ .) jambåprabhedaþ . tatparyàyaþ . kàkaphalà 2 nàdeyã 3 kàkavallabhà 4 bhçïgeùñà 5 kàkanãlà 6 dhmàïkùajambåþ 7 dhanapriyà 8 . asyà guõàþ . kaùàyatvam . amlatvam . pàke madhuratvam . gurutvam . dàha÷ramàtisàranà÷itvam . vãryavçddhibalapradatva¤ca . iti ràja nirghaõñaþ ..

#<kàkaõaü>#, klã, (ku ãùat kaõati nimãlati iti . ac kàkaõaü gu¤jàphalaü tadvadàkçtirasyàstãti kçùõaraktacihõitatvàdasya tathàtvam .) kuùñhavi÷eùaþ . tasya lakùaõam . yathà --
     %<yat kàkaõantikàvarõamapàkaü tãvravedanam .
     tridoùaliïgaü tatkuùñhaü kàkaõaü naiva sidhyati ..>% iti màdhavakaraþ .. (kàkaõaü tãvradàharuk ..
     %<pårbaü rakta¤ca kçùõa¤ca kàkaõantãphalopamam .
     kuùñhaliógairyutaü sarvairnaikavarõaü tato bhavet ..
     doùabhedãyavihitairàdi÷elliïgakarmabhiþ ..>% iti vàbhañe nidànasthàne 14 aþ ..
     kàkaõantikà varõànyàdau pa÷càt sarvakuùñhaliógasamanvitàni pàpãyasàü sarvakuùñhaliïgasambhave nànekavarõàni kàkaõànãti vidyàt . iti nidànasthàne 5 aþ . carakeõoktam ..)

#<kàkaõantikà>#, strã, (ku ãùat kaõantã nimãlantã . kan nimãlane ÷atç ïãp koþkàde÷aþ . tataþ kan ñàp ca pçùodaràditvàt sàdhuþ .) gu¤jà . iti ratnamàlà . kuüc iti bhàùà ..
     (%<yatkàkaõantikàvarõamapàkaü tãvravedanam .>% iti carake cikitsàsthàne 7 aþ ..)

#<kàkatiktà>#, strã, (kàkamàüsavat tiktà iti madhyapadalopi samàsaþ .) kàkaci¤cà . iti ratnamàlà . kuüc iti bhàùà . (asyàþ paryàyo yathà --
     %<kàkajaïgà nadãkàntà kàkatiktà suloma÷à .
     pàràvatapadã dàsã kàkà càpi prakçrtità ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<kàkatindukaþ>#, pu, (kaü jalaü akati ityaõ . kàkaþ tindukaþ kàkavarõo và tindukaþ kàkapriyastindukà và .) vçkùavi÷eùaþ . màkaóà kendu . màkaóo gàv . kàkateüdu iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . kàkenduþ 2 kulakaþ 3 kàkapãlukaþ 4 . ityamaraþ . 2 . 4 . 39 .. kàkapãluþ 5 kàkàõóaþ 6 kàka sphårjaþ 7 kàkàhvaþ 8 kàkavãjakaþ 9 . asya guõàþ . kaùàyatvam . amlatvam . gurutvam . vàtavikàranà÷itva¤ca . pakvasya tasya guõàþ . madhuratvam . ki¤citkaphakàritvam . vàntipittanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (kàkàõóa÷abde'sya vivaraõaü j¤eyam ..)

#<kàkatuõóaþ>#, puü, (kàkatuõóasyeva varõo'styasya . ar÷aàditvàt ac .) kàlàguru . iti hemacandraþ ..

#<kàkatuõóikà>#, strã, (kàkatuõóasyeva varõaþ phalàü÷e'syàþ iti ñhan . striyàü ñàp ca .) kàkaci¤cà . gu¤jà . iti halàyudhaþ ..

#<kàkatuõóã>#, strã, (kàkaü ãùadduþkhaü tuõóate nà÷ayatãti . tuói ïa badhe + aõ . gauràditvàt ïãù .) ràjarãtiþ . ràjapitala iti bhàùà . iti ràjanirghaõñaþ .. (kàkatuõóasyevàkçtirvidyate 'syàþ . ar÷a àditvàdac . gauràditvàt ïãù .) vçkùavi÷eùaþ . kauàóoóã . iti hindã bhàùà . tatparyàyaþ . kàkàdanã 2 kàkapãluþ 3 kàka÷imbã 4 raktalà 5 dhmàïkùàdanã 6 vakra÷alyà 7 durmohà 8 vàyasàdanã 9 dhmàïkùanakhã 10 vàyasã 11 kàkadantikà 12 dhmàïkùadantã 13 . asya guõàþ . kañutvam . uùõatvam . tiktatvam . dravatvam . rasàyanatvam . vàtadoùahàritvam . rucikàritvam . palitastammitva¤ca . iti ràjajirghaõñaþ ..

#<kàkadhvajaþ>#, puü, (kàkamãùajjalaü vàspaü dhvaja ivàsya .) vàóavàgniþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kàkanàmà>#, [n] puü, (kàkasya nàma nàma yasya .) vakavçkùaþ . iti ratnamàlà .. (kàka÷ãrùa÷abde'sya vivaraõaü bodhyam ..)

#<kàkanàsaþ>#, puü, (kàkasya nàsàyà varõaþ iva phale yasya .) vikaõñakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàkanàsà>#, strã, (kàkasya nàsà iva phalamasyàþ .) kàkajaïghàvçkùaþ . iti jañàdharaþ .. (asyàþ paryàyà guõà÷ca yathà, bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe 1 bhàge .
     %<kàkanàsà tu kàkàïgã kàkatuõóaphalà ca sà .
     kàkanàsà kaùàyo¤cà kañukà rasa pàkayoþ .
     kaphaghnã vàmanãtiktà ÷othàr÷aþ ÷vitrakuùñhahçt ..>%

#<kàkanàsikà>#, strã, (kàkanàsà tataþ svàrthe kan ñàp ata itvam .) kàkajaïghàvçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 118 .. raktatrivçt . iti ràjanirghaõñaþ .

#<kàkapakùaþ>#, puü, (kàkasya pakùa iva àkàro'styasya . kàkapakùa + ac .) mastakapà÷vadvaye ka÷aracanàvi÷eùaþ . kàõpàñà julpã iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . ÷ikhaõóakaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 96 .. ÷ikhàõóakaþ 3 ÷ikhaõóaþ 4 . iti taññãkà .. (yathà, raghuþ . 11 . 1 .
     %<kau÷ikena sa kila kùitã÷varo ràmamadhvaravighàta÷àntaye .
     kàkapakùadharametya yàcitastejasàü hi na vayaþ samãkùyate ..>%)

#<kàkapadaþ>#, puü, (bandhasya kàkapadavadàkàravattvàt kàkapada iva àkçtirastyasya .) ratibandhavi÷eùaþ tasya lakùaõam . yathà --
     %<pàdau dvau skandhayugmasthau kùiptvà liïgaübhage laghu .
     kàmayet kàmukãü kàmã bandhaþ kàkapado mataþ ..>% iti ratima¤jarã ..

#<kàkaparõã>#, strã, (kàka iva kçùõaü parõaü yasyàþ . gauràditvàt ïãù .) mudgaparõã . iti bhàvaprakà÷aþ ..
     (%<mudgaparõã himà råkùà tiktà svàdu÷ca ÷ukralà .
     cakùuùyà kùata÷othaghnã gràhiõã jvaradàhanut .
     doùatrayaharã laghvã grahaõyar÷o'tisàrajit ..>% iti ca bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóeprathamabhàge ..)

#<kàkapãluþ>#, puü, (kàkapriyaþ pãluþ .) kàkatindukaþ . kàkatuõóã . ÷vetagu¤jà . iti ràjanirghaõñaþ . (paryàyo'sya yathà, bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe 1 bhàge .
     %<÷vetà raktoccañà proktà kçùõalà càpi sà smçtà .
     raktà sà kàkaci¤cã syàt kàkànantã ca raktikà .
     kàkàdanã kakàpãluþ sà smçtà kàkavallarã ..>% vi÷eùavivaraõamasya ca gu¤jà÷abde j¤eyam ..)

#<kàkapãlukaþ>#, puü, (kàkapilu + saüj¤àyàü kan .) kàkatindukavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 39 . màkaóàkendu iti bhàùà ..

#<kàkapucchaþ>#, puü, (kàkasya puccha iva pucchà yasya .) kokilaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kàkapuùñaþ>#, puü, (kàkena puùñaþ . kokilyà hi nijàõóasphoñanà÷aktatayà kàkàõóaü tannãóàt nikùipya tatra svakãyàõóaü sthàpayitvà kàkadvàrà svàpatyapoùaõàt asya tathàtvam .) kokilaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kàkapuùpaü>#, klã, (kàkavat kçùõaü puùpamasya .) gandhaparõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàkaphalaþ>#, puü, (kàkapriyaü phalamasya .) nimbavçkùaþ . iti ràjanirghaõóaþ .. (nimba÷abde'sya guõàdayo j¤àtavyàþ ..)

#<kàkabaliþ>#, puü, (kàkebhyo deyo balirannàdikam .) kàkasampadànakànnàdi . taddànavidhiryathà . oü yamadvàràvasthitanànàdigde÷ãyavàyasebhyo namaþ . iti pàdyàdibhirabhyarcya pràrthayet .
     %<oü kàkatvaü yamadåto'si gçhàõa balimuttamam .
     yamalokagataü pretaü tvamàpyàyitumarhasi ..
     oü kàkàya kàkapuruùàya vàyasàya mahàtmane .
     atra piõóaü prayacchàmi kathyatàü dharmaràjani ..>% iti pårakapiõóadànànta halàyudhaþ .. * .. balivai÷vadevàntargatatadvidhiryathà --
     %<aindravàruõavàyaùyàþ saumyà vai nairçtàstathà .
     vàyasàþ pratigçhõantu bhåmau piõóaü mayàrpitam ..>% oü kàkyebhyo namaþ . iti dadyàt tadupari adbhiþ si¤cet . ityàhnikàcàratattvam .. * .. gayàyàü tadvidhiryathà --
     %<baliþ kàka÷ilàyà¤ca kàkamokùaõamokùadaþ .>% iti ÷rãvàyupuràõe ÷vetavàràhakalpe gayàmàhàtmye 4 adhyàyaþ .. tatra tçtãyadinakçtye kàkabalidànaü yathà --
     %<tataþ kàkabaliü kùiptvà punaþ snànaü samàcaret .
     aindravàruõavàyavyà yàmyà vai nairçtàstathà ..
     vàyasàþ pratigçhõantu bhåmau piõóaü mayàrpitam ..>% iti ÷rãvàyupuràõe 7 adhyàyaþ ..

#<kàkabhàõóã>#, strã, (kàkasya mukhodbhavarasakàraõasya ãùajjalasya bhàõóã kùudrabhàõóamiva . tatphalabhakùaõena mukhàt ãùajjalakùaraõàt asyàstathàtvam .) mahàkara¤jaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàkabhãruþ>#, puü, (kàkàt bhãrurbhaya÷ãlaþ .) pecakaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kàkamadguþ>#, puü, (kàka iva kçùõo madgurjalacarapakùivi÷eùaþ .) dàtyåhapakùã . iti trikàõóa÷eùaþ .. (óàukapàkhã iti bhàùà .. yathà, mahàbhàrate 13 . dànadharme saüsàracakrakathane 111 . 121 .
     %<ghçtaü hçtvà tu durbuddhiþ kàkamadguþ prajàyate ..>%)

#<kàkamardaþ>#, puü, (kàkaü mçdgàtãti . kàka + mçd + aõ .) mahàkàlavçj¤aþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàkamardakaþ>#, puü, (kàkamarda + saüj¤àyàü kan .) mahàkàlalatà . iti ratnamàlà . màkàl iti bhàùà ..

#<kàkamàcikà>#, strã, (kàkamàcã + svàrthe kan .) kàkamàcãvçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kàkamàcã>#, strã, (kàkàn ma¤cate arcayati phaladàneneti . maci + aõ + gauràditvàt ïãù pçùodaràditvàt ma lopaþ .) kùudravçkùavi÷eùaþ . guóakàmài iti bhàùà . tatparyàyaþ . vàyasã 2 . ityamaraþ . 2 . 4 . 151 .. dhmàïkùamàcã 3 vàyasàhvà 4 sarvatiktà 5 bahuphalà 6 kañphalà 7 rasàyanã 8 gucchaphalà 9 kàkamàtà 10 svàdupàkà 11 sundarã 12 tiktikà 13 bahutiktà 14 . asyà guõàþ . kañutvam . tiktatvam . uùõatvam . kapha÷ålàr÷aþ÷othadoùakuùñhakaõóånà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. tridoùa÷amatàkàritvam . vçvyatvam . rasàyanatvam . nàti÷ãtatvam . nàtyuùõatvam . hçdyatvam . bhedakatva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. (tathàca bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe 1 bhàge ..
     %<kàkamàcã tridoùaghnã snigdhoùõàsvara÷ukradà ..
     tiktà rasàyanã÷othakuùñhàr÷ojvaramehajit .
     kañurnetrahità hikkàcchardihçdroganà÷inã ..>%)

#<kàkamàtà>#, strã, (kàkamya màteva poùikà . kàkasya tatphalapriyatvàt .) kàkamàcã . iti ràjanirghaõñaþ .. (kàkamàcã÷abde paryàyaguõàdikaü draùñavyaü ..

#<kàkamudgà>#, strã, (kàkena ãùajjalena mudaü gacchatãti . kàkamud + gam + óa + ñàp .) mudgaparõovçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 113 .. mugàõã iti bhàùà .. (asyàþ paryàyo yathà --
     %<mudgaparõã kàkaparõã såryaparõyàlpakà sahà .
     kàkamudgà ca sà proktà tathà màrjàragandhikà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. guõàdayo'syà mudgaparõã÷abde j¤eyàþ ..)

#<kàkayavaþ>#, puü, (kàkamãùajjalaü yatra tàdç÷o yava iva nãrasatvàt, yadvà kàkavannirguõo yavaþ .) taõóula÷ånyadhànyam . àgóà iti bhàùà .. (%<yathà phalàþ ùaõóatilàþ yathà carmamayà mçgàþ . tathaiva pàõóavàþ sarve yathà kàkayavà iva>% .. iti mahàbhàrate sabhàparva .. tathà pa¤catantre 2 . 95 .
     %<yathà kàkayavàþ proktà yathàraõyabhavàstilàþ .
     nàmamàtrà na siddhau hi dhanahãnàstathà naràþ ..>%)

#<kàkaruhà>#, strã, (kàka iva rohati måla÷ånyatayà vçkùàdyavalambanena jàyate iti . kàka + ruha + kaþ . kàkavat parapuùñatayàsyàstathàtvam . yadvà kàkapurã÷àt rohati utpadyate vçkùoparãtyarthaþ ataeva tat saüj¤ayàkhyàyate .) vandàvçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kàkaråkaþ>#, puü, (ku kutsitaü karotãti . ku + kç + åkaþ . koþ kàde÷aþ .) strãjitaþ . ulåkaþ . dambhaþ . digambarabhãrukanirdhaneùu tri . iti hemacandraþ ..

#<kàkalaü>#, klã, (ãùatkalo yasbhàt . koþ kàde÷aþ .) kaõñhamaõiþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (grãvàsthonnatade÷aþ . iti su÷rutaþ .. duüñi iti bhàùà .)

#<kàkalaþ>#, puü, (kà ityàkàraþ kalo yasya .) droõakàkaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kàkalakaþ>#, puü, (kàkalaü tataþ kap puüstva¤ca .) kaõñhamaõiþ . iti hemacandraþ ..

#<kàkaliþ>#, strã, (kal + in kaliþ . ku ãùat kaliþ . koþ kàde÷aþ .) såkùmamadhuràsphuñadhvaniþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (%<kokilakàkalikåjitaku¤jam>% . iti ÷iùñaprayogaþ ..)

#<kàkalã>#, strã, (kàkali + kçdikàràntatvàt và ïãp .) såkùmamadharàsphañadhvaniþ . itvamaraþ . 1 . 7 . 2 .. (yathà, gàtagàvinde . 1 . 4 . 11 .
     %<unmãlan madhugandhalubdhamadhupavyàdhåtacåtàïkurakrãóatkokilakàkalãkalakalairudgãrõakarõajvaràþ .
     nãyante pathikaiþ kathaü kathamapi dhyànàvaghànakùaõapràptapràõasamàsamàgamarasollàsairamã vàsaràþ ..>%

#<kàkalãdràkùà>#, strã, (kàkalãva såkùà dràkùà .) dràkùàprabhedaþ . kiùmiù iti khyàtà . tatparyàyaþ . jambåkà 2 phalottamà 3 laghudràkùà 4 nirvãjà 5 suvçttà 6 rasàdhikà 7 . tasyà guõàþ . madhuratvam . amlatvam . rasàlatvam . rucikàritvam . ÷i÷iratvam . ÷vàsahçllàsanà÷itvam . janavallabhatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàkalãravaþ>#, puü, (kàkalã madharàsphuño ravo yasya .) kokilaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (såkùmamadhuràsphuñadhvanau tu karmadhàrayaþ ..)

#<kàkavallarã>#, strã, (kàkapriyà vallarã .) svarõavallã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàka÷ãrùaþ>#, puü, (kàkaþ ÷ãrùe agre'sya . kàkasya tadagre vàsayogyatvàt .) vakavçkùaþ . iti jañàdharaþ .. (paryàyo'sya yathà -- vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<vakapuùpaþ kàka÷ãrùaþ sthålapuùpaþ ÷ivapriyaþ .
     vasukaþ kàkanàmà ca vasuhaññaþ svapårakaþ ..>%)

#<kàkasphårjaþ>#, puü, (kàkaþ sphårjati yatra . kàka + sphårja + àdhàre gha¤ .) kàkatindukavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàkà>#, strã, (kàkavadàkàro'styasyà iti ac tataùñàp .) kàkanàsàlatà . kàkolãvçkùaþ .. kàkajaïghàvçkùaþ . paryàyo yathà bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe 1 bhàge .
     %<kàkajaïghà nadã kàntà kàkatiktà suloma÷à .
     pàràvatapadã dàsã kàkà càpi prakãrtità ..>% guõàdayo'syàþ kàkajaïghà÷abde boddhavyàþ ..) raktikàlatà . malapåvçkùaþ . kàkamàcãvçj¤aþ . iti medinã ..

#<kàkàïgà>#, strã, (kàkasya aïgaü jaïghevàkàro yasyàþ và ïãù . pakùe ñàp .) kàkàïgãvçkùaþ . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ ..

#<kàkàïgã>#, strã, (kàkasya aïgaü jaïghà iva àkçtiryasyàþ . ïãù .) kàkajaïghàvçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 18 .. (asyàþ paryàyo yathà -- bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe 1 bhàge .
     %<kàkanàsàtu kàkàïgã kàkatuõóaphalà casà ..>%)

#<kàkà¤cã>#, strã, (kàkaü tajjaïghàkàraü a¤cati gacchatãti . kàka + anc + aõ + ïãp .) kàkajaïghàvçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kàkàõóaþ>#, puü, (kàkyà aõóa iva phalaü yasya . kàkãtyasya puüvadbhàvaþ .) mahànimbaþ . kàkatinduþ . iti ràjanirghaõñaþ ..
     (%<màùaiþ samàna phalamàtmaguptamukta¤ca kàkàõóaphalantathaiva ..>% iti su÷rute såtrasthàne . 46 adhyàye .. yasmin vyavahriyate tadyathà --
     %<kàkàõóasurasagavàkùyà punarnavà vàyasã ÷irãùaphalaiþ .
     udbuddhaviùajalamçta lepauùadhanasyapànàni ..>% iti carake cikitsàsthàne . 25 adhyàye ..)

#<kàkàõóà>#, strã, (kàkasyàõóamiva vãjamasyàþ .) kola÷imbã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàkàõóã>#, strã, (kàkàõóa + gauràditvàt ïãù .) mahàjyotiùmatã latà . iti ràjanirghaõñaþ .. (mahàjyotiùmatã÷abde'syà guõàdayo j¤àtavyàþ ..)

#<kàkàõóolà>#, strã, (kàkàõóamorati tatsàdç÷yaü vãje pràpnotãti . ura gatau + ac . rasya latvam .) kola÷imbã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàkàdanã>#, strã, (kàkairadyate bhujyate'sau iti . kàka + ada + karmaõi lyuñ tato ïãp ca .) gu¤jà . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷vetagu¤jà . iti ràjanirghaõñaþ .. vçkùavi÷eùaþ . kàliyàkaóà iti bhàùà . tatparyàyaþ . hiüsrà 2 gçdhranakhã 3 tuõóã 4 kàlà 5 ahiüsrà 6 kañukà 7 pàõiþ 8 kàpàlaþ 9 kulikaþ 10 . iti ratnamàlà .. (asyàvyavahàro yatra tadyathà --
     %<vikaïkatàragvadhakàkaõantã kàkàdanãtàpasavçkùamålaiþ .
     àlepayedenam ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe gaõóamàlàdyadhikàre .. asyàþ paryàyo yathà, bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe 1 bhàge ..
     %<÷vetà raktoccañà proktà kçùõalà càpi sà smçtà .
     raktà sà kàkaci¤cã syàt kàkànantãca raktikà ..
     kàkàdanã kàkapãluþ sà smçtà kàkavallarã ..>%)

#<kàkàyuþ>#, puü, (kàkasya àyuryasmàt .) svarõavallã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàkàriþ>#, puü, (kàkaþ ariryasya . kàkasyàrirvà .) pecakaþ . iti hemacandraþ ..

#<kàkàlaþ>#, puü, (kà iti ÷abdaü kalate rauti . kà + kala + aõ .) droõakàkaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kàkiõã>#, strã, (kakalaulye . kakate gaõanàkàle ca¤calãbhavatãti . kaka + õini + ïãp . pçùodaràditvàt nasya õaþ .) paõacaturthàü÷aþ . pàüca gaõóàkaói iti bhàùà .. yathàha lãlàvatã .
     %<varàñakànàü da÷akadvayaü yat sà kàkiõã ..>%) mànadaõóaþ . kàñhà nala ityàdi bhàùà . kçùõalà . kuüca iti bhàùà . ekavaràñã . eka kaóà iti bhàùà .
     (%<tasmàtpaõaü kàkiõãü và phalaü puùpamathàpi và .
     pradadyàd dakùiõàü yaj¤e yayà sa saphalo bhavet ..>% iti ÷uddhitattve vçhaspatiþ ..) unmànasyàü÷akaþ . iti medinã ..

#<kàkinã>#, strã, (kakalaulye . kakate gaõanàkàle ca¤calãbhavatãti . kaka + õini + ïãp .) kàkiõã . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ .. (yathà -- pa¤catantre 2 . 74 .
     %<ã÷varà bhåridànena yallabhante phalaü kila .
     daridrastacca kàkinyà (õyà) pràpnuyàditi naþ÷rutiþ ..>%)

#<kàkilaþ>#, puü, (ku--ãùat kiratãti . ku + ké + kaþ . koþ kàde÷aþ rasya latvam .) kàkalaþ . kaõñhamaõiþ . iti ÷abdamàlà ..

#<kàkuþ>#, strã, (kaka laulye + uõ .) ÷okabhayàdibhirdhvanivikàraþ . ityamaraþ . 1 . 6 . 12 .. (yathà, sàhityadarpaõe . 2 . 23 . %<bhinnakaõñhadhvanirdhãraþ kàkurityabhidhoyate>% . iti kàkuü lakùmãkçtya udàharaõaü yathà, tatraiva %<guruparatantratayà vata dårataraü de÷amudyato gantum . alikulakokilalalite naiùyati sakhi ! surabhi samaye'sau .. naiùyati, api tu eùyati evetikàkvà vyajyate>% ..) jihvà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kàkutsthaþ>#, puü, (kakutsthasya nçpaterapatyam . ÷ivàditvàt 4 . 1 . 212 . aõ .) ÷rãràmacandraþ . iti ràmàyaõam .. (yathà, raghuþ 12 . 46 .
     %<asajjanena kàkutsthaþ prayuktamatha dåùaõam .
     na cakùame ÷ubhàcàraþ sa dåùaõamivàtmanaþ ..>% kakutsthavaü÷odbhavamàtram . ajaràjàrthe yathà raghuvaü÷e 6 . 2 .
     %<kàkutsthamàlokayatàü nçpàõàü mano babhåvendumatãnirà÷am ..>% da÷arathàrthe yathà ràmàyaõe 6 . 105 . 1 .
     %<pratiprayàte kàkutsthe mahendraþ pàka÷àsanaþ ..>% kakutstha eva svàrthe aõ . purà kila mahokùaråpadhàriõo mahendrasya kakudi sthitvà asuràn jitavànato'sya tathàtvam .) pura¤jayaràjaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (vivaraõantukakutstha÷abde draùñavyam ..)

#<kàkudaü>#, klã, (kàkuü dadàtãti . kàku + dà + ka .) tàlu . ityamaraþ 2 . 6 . 91 ..

#<kàkekùuþ>#, puü, (kàkamãùajjalamatra koþ kàde÷aþ . tataþ karmadhàrayaþ .) khaggaóaþ . iti ratnamàlà trikàõóa÷eùa÷ca .. khàgóà àk iti bhàùà .. kà÷aþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàkenduþ>#, puü, (kàkasya induràhlàdakaþ .) kulakavçkùaþ màkaóà kendu iti khyàtaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 39 ..

#<kàkeùñaþ>#, puü, (kàkasya iùñaþ .) nimvavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (nimba÷abde'sya guõàdayo j¤eyàþ ..)

#<kàkocikaþ>#, puü, (ku ãùat kocã saïkocã . kuca + õin svàrthe kan . koþ kàde÷aþ .) kàkocã matsyaþ . iti hàràvalã .. kàucã iti bhàùà ..

#<kàkocã>#, strã, (kàkoca + ïãù .) kàkocimatsyaþ . iti hàràvalã ..

#<kàkoóumbaraþ>#, puü, (kàkapriyaþ uóumbaraþ iti madhyapadalopã karmadhàrayaþ .) kàkoóumbarikà . iti ÷abdaratnàvalã . kàkaóumura iti bhàùà ..

#<kàkoóumbarikà>#, strã, (kàkoóumbarastataþ svàrthe kan ñàp ca ata itvam .) vçkùavi÷eùaþ . koñhaóumuri óumuri iti ca khyàtà . kàkaóumura iti bhàùà . tatparyàyaþ . phalguþ 2 malapåþ 3 jaghanephalà 4 . ityamaraþ . 2 . 4 . 62 .. malayuþ 5 phalguphalà 6 kàkoóumbaraþ 7 . iti ÷abdaratnàvalã .. phalavàñikà 8 bahuphalà 9 . iti jañàdharaþ .. asyà guõàþ . kàkodumbarikà÷abde draùñavyàþ .. (asyàþ vyavahàro yatra tadyathà -- vaidyakacakrapàõisaügrahe mukharogàdhikàre .
     %<kàkoóumbarikà gojã patrairvisràvayedbhiùak .
     kùaudrayuktai÷ca lavaõaiþ savyoùaiþ pratisàdhayet ..>%)

#<kàkodaraþ>#, puü, (ku kutsitaü akati . ku + aka vakragatau + ac . koþ kàde÷aþ . kàkaü kuñilagatikàri udaraü yasya bahubrãhiþ .) sarpaþ . ityamaraþ . 1 . 8 . 7 .. (yathà, ràghavapàõóavãye .
     %<yaþ påtanàmàraõalabdhavarõaþ kàkodaro yena vinãtadarpaþ .
     ya÷odayàlaïkçtamårtiravyànnàtho yadånàmathavà raghåõàm ..>%)

#<kàkodumbarikà>#, strã, (kàkapriyà kçùõàvà udumbarikà .) kàkoóumbarikà . kàkaóumuri iti bhàùà . asyàþ paryàyaþ . kçùõodumbarikà 2 kharapatrã 3 ràjikà 4 kùudrodumbarikà 5 kuùñhaghno 6 phalguvàñikà 7 ajàjã 8 phalgunã 9 malapåþ 10 citrabheùajà 11 dhmàïkùanàmnã 12 . asyà guõàþ . ÷ãtatvam . kaùàyatvam . vraõanà÷itvam . garbharakùàhitatvam . stanadugdhapradatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàkolaü>#, klã, (kàkayati lolayati duþkhadatvàt . kakalaulye + õic + ola . kàkena ullàyate bhakùyate atra và àdhàre gha¤arthekaþ pçùodaràditvàt sàdhuþ .) narakavi÷eùaþ . iti medinã .. (yathà, manuþ ..
     %<mahànarakakàkolaü sa¤jãvanamahàyasam ..>%)

#<kàkolaþ>#, puü klã, (ku kutsitaü tãvrataraü yathà syàt tathà kolati pãóayati vihvalãkaroti và'nena karaõe gha¤ .) kçùõavarõasthàvaraviùavi÷eùaþ . ityamaraþ . 1 . 8 . 10 ..
     %<kàkolamugratejaþ syàt kçùõacchavimahàviùam .>% iti vaidyakam .. (asya paryàyo yathà --
     %<kàkolo garalakùveóo vatsanàbhaþ pradãpanaþ .
     ÷auklikeyo brahmaputtro viùaü syàdgaralo viùaþ ..>% iti vaidyakaratnamàlà ..)

#<kàkolaþ>#, puü, (kaü jalamàkolati saüstyàyatãti . à + kula saüstyàne + aõ .) kulàlaþ . (kaka laulye svàrthe õic + bàhulakàt ola .) droõakàkaþ . iti medinã . (yathà, manuþ 5 . 14 .
     %<vaka¤caiva balàkà¤ca kàkolaü kha¤jarãñakam .
     matsyàdàn vióvaràhàü÷ca matsyàneva ca sarva÷aþ ..>%) sarpaþ . ÷åkarabhedaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. kàkolã nàmakhyàtauùadhivi÷eùaþ . iti dharaõã ..

#<kàkolã>#, strã, (kàkola + gauràditvàt ïãù .) aùñavarge prasiddhauùadhavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . madhurà 2 kàkã 3 kàlikà 4 vàyasolã 5 kùãrà 6 dhmàïkùikà 7 vãrà 8 ÷uklà 9 dhãrà 10 medurà 11 dhmàïkùolã 12 svàdumàüsã 13 vayaþsthà 14 jãvanã 15 ÷uklakùãrà 16 payasvinã 17 . iti ràjanirghaõñaþ .. payasyà 18 ÷ãtapàkã 19 . iti ratnamàlà .. asyà guõàþ . ÷ãtatvam . madhuratvam . kùayapittànilàrtiraktadàhajvaranà÷itvam . kapha÷ukravardhakatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (kùãrakàkolã÷abde càsyà vi÷eùavivaraõaü j¤àtavyam .. kàkolyàdigaõoyathà, %<kàkolãkùãrakàkolãjãvakarùabhakamudgaparõãmàùaparõãmedàmahàmedàchinnaruhàkarkaña÷çïgãtugàkùãrãpadmakaprapauõóarãkardhivçddhimçdvãkàjãvantyobhadhuka¤ceti .>%
     %<kràkolyàdirayaü pitta÷oõitànilanà÷anaþ .
     jãvano vçühaõo vçùyaþ stanya÷leùmakarastathà ..>% iti su÷rute såtrasthàne . 38 adhyàye ..)

#<kàkolåkikà>#, strã, (kàka÷ca ulåka÷ca nityavirodhitvàt dvandaþ . tato vare vu¤ striyàü ñàp ca .) kàkolåkayorvairatà . iti ÷abdaratnàvalã ..

@<[Page 2,080b]>@
#<kàkùa># i kàïkùaõe . àkàïkùàyàmiti yàvat . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü--paraü--sakaü--señ--idit .) i kàïkùati dhanaü lokaþ . namadhyapàñhenaiveùñasiddhe idanubandho vedeùåccàraõabhedàrthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<kàkùaþ>#, puü, (ku kutsitaü akùaü atra . %<kà pathyakùayoþ>% 6 . 3 . 104 . iti koþ kàde÷aþ .) kañàkùaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, bhaññiþ . 8 . 24 .
     %<àj¤àlàbhonmukhodåràt kàkùeõànàdarekùitaþ ..>%)

#<kàkùã>#, strã, (kakùe kacche bhavaþ . %<tatra bhavaþ>% . 4 . 3 . 52 . ityaõ tato ïãp ca .) turarikà . aóara iti bhàùà . sauràùñramçttikà . iti medinã ..

#<kàkùãvaþ>#, puü, (ku ãùat kùãvayati . kùãva + õic + ac . koþ kàde÷aþ .) ÷obhà¤janavçkùaþ ityamaraþ . (gautamàt ÷ådràyàmau÷ãnaryàü jàtaþ puttravi÷eùaþ . yathà mahàbhàrate 2 parvaõi .
     %<÷ådràyàü gautamo yatra mahàtmà saü÷itavrataþ .
     au÷ãnaryàmajanayat kàkùãvàdyàn sutànmuniþ ..>%)

#<kàkùãvakaþ>#, puü, (kàkùãva + svàrthe kan . yadvà ãùatkùãvayatãti . õvul .) ÷obhà¤janaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kàgaþ># puü, (kà iti ÷abdaü gàyatãti . kà + gai + kaþ .) kàkaþ . iti jañàdharaþ ..

#<kàgadaü>#, klã, (kàgaþ kàkavarõaþ masyàdirdãyate atra iti . kàga + dà + gha¤arthe àdhàre kaþ . kasya cittasya àgado vistàritabhàùaõaü yatra và .) lekhanapatravi÷eùaþ . kàgaja iti àrvã bhàùà . yathà,
     %<bhårje và vasane rakte kùaume và tàlapatrake .
     kàgade càùñagandhena pa¤cagandhena và punaþ ..
     trigandhenàthavaikena vilikhya dhàrayennaraþ .
     pa¤ca saptatrilokairvà ÷odhitaü kavacaü ÷ubham ..>% iti ÷rãghanànandadàsaviracitamantrakalpadrume hanåmatkavacam ..

#<kàïgà>#, strã, (kutsitaü aïgaü yasyàþ . kàïga + ñàp .) vacà . iti ÷abdacandrikà ..

#<kàcaü>#, klã, (kacyate badhyate anena iti . kaca bandhane + gha¤ na kutvam . tasya bandhanahetutvàt tathàtvam .) sikthakam . moma iti bhàùà . (kàcaþ kùàramçttikà'styasyàkaratvena iti ac .) kàcalavaõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàcaþ>#, puü, (kaca dãptau + õic + gha¤ .) mçttikàvi÷eùaþ . kàüc iti bhàùà . tatparyàyaþ . kùàraþ 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 99 .. asya guõàþ . kùàrarasatvam . uùõavãryatvam . a¤janàt dçùñikàritva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. ÷ikyam . ÷ikà iti bhàùà .. maõivi÷eùaþ . (yathà,
     %<àkare padmaràgàõàü janma kàcamaõeþ kutaþ .>% ityudbhañaþ ..) netrarogavi÷eùaþ . iti medinã .. tasya lakùaõam .
     %<asminnapi tamobhåte nàtiråóhe mahàgade .
     candràdityau sanakùatràvantarãkùe ca vidyutaþ ..
     nirmalàni ca tejàüsi bhràjiùõånãva pa÷yati .
     sa eva liïganà÷astu nãlikàkàcasaüj¤itaþ ..>% iti màdhavakaraþ ..
     (%<pràpnoti kàcatàü doùe tçtãyapañalàsrite .
     tenordhamãkùate nàdhastanucelàvçtopamam ..
     yathàvarõa¤ca rajyeta dçùñirhãyeta ca kramàt .
     tathàpyupekùamàõasya caturthaü pañalaü gataþ ..
     liïganà÷aü manaþ kurvan chàdayeddçùñimaõóalam .
     tatra vàtena timire vyàviïgamiva pa÷yati ..
     calàvilàruõàbhàsaü prasanna¤cekùate muhuþ .
     jàlàni ke÷àn ma÷akàn ra÷mãü÷copekùite'tra ca ..
     kàcãbhåte dçgaruõàpa÷yatyàsya manàsikam .
     candradãpàdyanekatvaü vakramçjvapi manyate ..
     vçddhaþkàcodç÷aü kuryàdrajodhåmavçtàmiva .
     spaùñàruõàbhàü vistãrõàü såkùmàü và hatadar÷anàm ..
     saliïganà÷o vàte tu saïkocayati dçk÷iràþ .
     dçïmaõóalaü vi÷atyantargambhãrà dçgasau smçtà ..
     pittaje timire vidyut khadyotodyotadãpitam .
     ÷ikhitittiripicchàbhaü pràyonãla¤ca pa÷yati ..
     kàce dçk kàcanãlàbhà tàdçgeva ca pa÷yati .
     arkendupariveùàgnimarãcãndradhanåüùi ca ..
     bhçïganãlà niràlokà dçïsnigdhàliïganà÷ataþ .
     dçùñiþpittena hrasvàkhyà sà hrasvà hrasvadar÷anà ..
     bhavetpiõóavidagdhàkhyà pãtàpãtàbhadar÷anà .
     kaphena timire pràyaþ snigdhaü ÷veta¤ca pa÷yati ..
     ÷aïkhendukundakusumaiþ kumudairiva càcitam .
     kàce tu niùprabhendvarkapradãpàdyairivàcitam ..
     sitàbhà sà ca dçùñiþ syàliïganà÷e tu lakùyate mårtaþ kaphodçùñigataþ snigdhodar÷ananà÷anaþ ..
     vindurjalasyeva calaþ padminãpuñasaüsthitaþ .
     uùõe saïkocamàyàbhi÷chàyàyàü parisarpati ..
     ÷aïkhakundendu kumudasphañikopama÷uklimà .
     raktena timire raktaü tamobhåta¤ca pa÷yati .
     kàcena raktà kçùõà và dçùñistàdçk ca pa÷yati ..>% iti vàbhañe uttarasthàne . 12 adhyàye .. vistçtavivaraõamasya netraroga÷abde j¤àtavyam ..)

#<kàcanaü>#, klã, (kacabandhane + svàrthe õic + bhàve lyuñ .) patranibandhanam . iti trikàõóa÷eùaþ .. kàcela ityapi pàñho dçùñaþ .. (mugdhabodhamate %<kimaþ ktyantàcciccanau>% iti . kà + canapratyayena) strãliïgakim÷abdàrthe vya . iti vyàkaraõam .. (yathà, prabodhacandrodayre . %<vyåóhà kàcana kanyakà khalu mayà tenàsmi vàtàdhikaþ>% ..)

#<kàcanakaü>#, klã, kàcyate lekho nibadhyate yena (kac + õic + lyuñ . tataþ svàrthe kan .) patranibandhanam iti hàràvalã ..

#<kàcanakã>#, [n] puü, (kàcanaka + astyarthe iniþ .) lipiþ . tatparyàyaþ . varõadåtaþ 2 svastimukhaþ 3 lekhaþ 4 vàcikahàrakaþ 5 tàlikaþ 6 . iti jañàdharaþ ..

#<kàcabhàjanaü>#, klã, (kàcanirmitaü bhàjanam .) kàcapàtram . kàücera vàsana iti bhàùà . tatparyàyaþ . ÷iïghànam 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

@<[Page 2,081a]>@
#<kàcamalaü>#, klã, (kàcasya kùàramçttikàyàmalamiva .) kàcalavaõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàcalavaõaü>#, klã, (kàcàt kùàramçttikàyà jàtaü lavaõam .) lavaõavi÷eùaþ . kàlàluõa iti bhàùà . tatparyàyaþ . nãlam 2 kàcodbhavam 3 kàcam 4 nãlakam 5 kàcasambhavam 6 kàcasauvarcalam 7 kçùõalavaõam 8 pàkajam 9 kàcottham 10 hayagandham 11 kàlalavaõam 12 kuruvindam 13 kàcamalam 14 kçtrimam 15 . asya guõàþ . rucikàritvam . ãùatkùàratvam . pittavçddhikàritvam . dàhadàtçtvam . kaphavàtagulma÷ålanà÷itvam . agnidãpanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàcasambhavaü>#, klã, (sambhavatyasmàditi sambhavaþ . kàcaþ kùàramçttikà sambhava utpaktisthànamasya .) kàcalavaõam .. iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàcasauvarcalaü>#, klã, (kàcasthànikaü sauvarcalaü lavaõam .) kàcalavaõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàcasthàlã>#, strã, (kàcasya kùàrasya sthàlãva .) phaleruhàvçkùaþ . pàrula gàcha iti bhàùà . ityamaraþ . 2 . 4 . 54 .. (asyàþ paryàyo yathà--
     %<pàñaliþ pàñalà moghà madhudåtã phaleruhà .
     kçùõavçntà kuveràkùã kàlasthàlyalivallabhà ..
     tàmrapuùpã ca kathità parà syàt pàñalà sità .
     muùkako mokùakoghaõñà pàñaliþ kàùñhapàñalà ..>% kàlasthàlãtyatra kàcasthàlãtyeke . iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. guõàdayo'syàþ pàñali÷abde j¤eyàþ .. kàcanirmità sthàlã .) kàcapàtram ..

#<kàcighaþ>#, puü, (kacate dãpyate iti bàhulakàt in . kàciü kàntiü hanti gacchati . hana gatau + óa . pçùodaràditvàt hasya ghaþ .) kà¤canam . chemaõóaþ . chimaóà . iti bhàùà . måùikaþ . iti medinã ..

#<kàcit>#, vya (pàõinimate padadvayametat . mugdhabodhamate %<kimaþktyantàcciccanau>% iti kà + citpratyayaþ .) kàcana . kàpi strã . iti vyàkaraõam . (yathà, padàïkadåte 1 .
     %<gopãbharturvirahavidhurà kàcidindãvaràkùã unmatteva skhalitakavarã niþ÷vasantã vi÷àlam ..>%)

#<kàcitaü>#, tri, (kacyate badhyate'sau . kac + õic + karmaõi ktaþ .) ÷ikyitam . ÷ikyàropitavastu . ityamaraþ . 3 . 1 . 89 .. ÷ikàya tolà dravya iti bhàùà ..

#<kàcimaþ>#, puü, (kaca bandhe + õic + iman .) devakulodbhavavçkùaþ . tatparyàyaþ . bha¤jaruþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kà¤canaü>#, klã, (kà¤cate dãpyate iti . kaci ïa dãptau + lyuþ .) svarõam . ityamaraþ . 2 . 9 . 95 .. (yathà manuþ . 2 . 239 .
     %<amitràdapi sadvçttamamedhyàdapi kà¤canam ..>%) padmake÷aram . iti medinã .. dhanam . nàgake÷arapuùpam . iti ràjanirghaõñaþ .. (bhàve lyuñ . dãptiþ . kà¤canamaye tri, yathà, sanuþ . 5 . 112 .
     %<nirlepaü kà¤canaü bhàõóamadbhireva vi÷udhyati ..>%)

#<kà¤canaþ>#, puü, (kà¤cate dãpyate iti kartari lyuþ .) svanàmakhyàtapuùpavçkùavi÷eùaþ . rakta÷vetabhedena sa dvividhaþ . àdyasya paryàyaþ . raktapuùpaþ 2 kovidàraþ 3 yugmapatraþ 4 kuõóalaþ 5 .. dvitãyasya paryàyaþ . kà¤canàlaþ 2 karbudàraþ 3 pàkàriþ 4 . iti ratnamàlà .. asya ràjanirghaõñoktaguõaparyàyau kovidàra÷abde draùñavyau .. * .. campakaþ . nàgake÷araþ . udumbaraþ . dhuståraþ . iti medinã .. (puråravaso vaü÷a udbhavasya bhãmasya puttraþ . yathà, bhàgavate . 9 . 15 . 3 .
     %<bhãmastu vijayasyàtha kà¤cano hotrakastataþ ..>%)

#<kà¤canakaü>#, klã, (kà¤cana + saüj¤àyàü kan .) haritàlam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kà¤canakaþ>#, puü, (kà¤cana + svàrthe kan .) kovidàravçkùaþ . iti vaidyakam ..
     (%<kà¤canàraþ kà¤canako gaõóàriþ ÷oõapuùpakaþ .>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. guõàdayo'sya kovidàra÷abde j¤eyàþ ..)

#<kà¤canakadalã>#, strã, (kà¤canavarõà kadalã .) suvarõakadalã . iti ràjanirghaõñaþ . càüpàkalà iti bhàùà ..

#<kà¤canakàriõã>#, strã, (kà¤canaü bahumålena bandhanaü kakaroti . kà¤cana + kç + õiniþ . striyàü ïãp .) ÷atamålã . iti ÷abdacandrikà .. (÷atàvarã ÷abde 'syà vivaraõaü boddhavyam ..)

#<kà¤canakùãrã>#, strã, (kà¤canamiva kùãramasyàþ . gauràditvàt ïãù . kà¤canavçkùasya kùãramiva kùãramasya và .) kùãriõilatà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kà¤canagiriþ>#, puü, (kà¤canamayo giriþ . ÷àkapàrthivàditvàt samàsaþ .) sumeruparvataþ . iti hemacandraþ . (yathà bhàgavate . 5 . 16 . 28 . %<jañharadevakåñau meruü pårbeõàùñàda÷ayojanasahasramudagàyatau dvisahasraü pçthutuïgau bhavataþ . evamapareõa pavanapàriyàtrau dakùiõena kailàsakaravãrau pràgàyatau evamuttaratastri÷çïgakakarau aùñàbhiretaþ paristçto 'gniriva parita÷cakàsti kà¤canagiriþ>% .. dànàya kçtaþ suvarõaparvataþ ..)

#<kà¤canapuùpakaü>#, klã, (kà¤canamiva pãtaü puùpaü yasya . kà¤canapuùpa + kap .) àhulyavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kà¤canapuùpã>#, strã, (kà¤canamiva puùpaü yasyàþ ïãp .) gaõikàrãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (gaõikàrikà ÷abde 'syà vi÷eùo j¤àtavyaþ ..)

#<kà¤canàraþ>#, puü, (kà¤canaü tadvarõaü çcchati puùyaiþ . kà¤cana + ç + aõ .) kovidàravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. kacnàra iti hindã bhàùà .. (%<kà¤canàraþ kà¤canakaþ>% ityàdi paryàyàþ kà¤canaka÷abde guõà÷ca kovidàra÷abde j¤àtavyàþ .. vyavahàryate yatra tadyathà --
     %<kà¤canàratvacaþ kvàthaþ ÷uõñhãcårõena nà÷ayet .
     gaõóamàlàntathàkvàthaþ kùaudreõa varuõatvacaþ ..>% iti madhyakhaõóe 2 aþ ÷àrïgadhareõoktam ..)

#<kà¤canàlaþ>#, puü, (kà¤canaü kà¤canavarõaü alati . kà¤cana + ala + aõ .) kovidàravçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã . (kà¤canàra÷abde'sya guõàdayo j¤eyàþ .. asya vivçtiþ kovidàra÷abde draùñavyà ..)

#<kà¤canàhvayaþ>#, puü, (kà¤canaü svarõaü àhvayate spardhate svabhàsà . à + hve + kaþ . kà¤cana ityàhvayo nàma yasya và .) nàgake÷aravçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 65 ..

#<kà¤canã>#, strã, (kà¤cate dãpyate anayà . karaõe lyuñ ïãp .) haridrà . iti medinã .. svarõakùãrãvçkùaþ . gorocanà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kà¤canãyà># strã, (kà¤canàya hità . kà¤cana + cchaþ ñàp ca .) gorocanà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kà¤ciþ>#, strã, (kà¤cate iti %<sarvadhàtubhya in .>% uõàü 4 . 117 . iti in .) kà¤cã . ityuõàdikoùaþ .. (yathà àryàsapta÷atã 693 .
     %<hçtakà¤civallibandhottarajaghanàdaparabhogabhuktàyàþ .
     ullasati romaràjiþ stana÷ambhorgaralarekheva ..>%)

#<kà¤cikaü>#, klã, (kà¤ci + saüj¤àyàü kan .) kà¤jikam . iti hemacandraþ ..

#<kà¤cã>#, strã, (kà¤ci, %<kçdikàràntatvàt>% và ïãù .) strãkañyàbharaõam . candrahàra goñ ityàdi bhàùà . tatparyàyaþ .. mekhalà 2 saptakã 3 rasanà 4 sàrasanam 5 . ityamaraþ . 2 . 6 . 108 .. kà¤ciþ 6 ra÷anà 7 kakùà 8 kakùyà 9 saptakà 10 sàra÷anam 11 rasanam 12 bandhanam 13 . iti ÷abdaratnàvalã ..
     (%<vãcikùobhastanitavihaga÷reõikà¤cãguõàyàþ ..>% iti meghadåte . 30 ..) kecittu ekayaùñirbhavet kà¤cã mekhalà tvaùñayaùñikà . rasanà ùoóa÷a j¤eyà kalàpaþ pa¤caviü÷akaþ .. iti pañhanti iha tvabhedàt paryàyatà . iti taññãkà .. mokùadasaptapuryantargatapurãvi÷eùaþ . iti medinã .. (yaduktam .
     %<ayodhyà mathurà màyà kà÷ã kà¤cã avantikà .
     purã dvàràvatã caiva saptaità mokùadàyikàþ ..>% iyaü hi kårmavibhàge dakùiõasyàü di÷i sthite dràvióade÷e anumãyate ..) gu¤jà . iti vi÷vaþ ..

#<kà¤cãpadaü>#, klã, (kà¤cyàþ padaü sthànam .) jaghanam . iti halàyudhahemacandrau ..

#<kà¤jikaü>#, klã, (anja + dhàtvarthanirde÷e õvul + ñàp ata itva¤ca . a¤jikà . ku kutsità a¤jikà vyaktiryasya koþ kàde÷aþ .) vàriparyuùitànnàmlajalam . kàüjã iti bhàùà . tatparyàyaþ . àranàlakam 2 sauvãram 3 kulmàùam 4 abhiyutam 5 avantisomam 6 dhànyàmlam 7 ku¤jalam 8 . ityamaraþ . 2 . 9 . 39 .. kulmàsam 9 kulmàùàbhiyutam 10 kà¤cikam 11 kà¤jãkam 12 kà¤jikà 13 ka¤jikam 14 kà¤jã 15 bhaktavàri 16 dhànyamålam 17 dhànyayoni 18 tuùàmbu 19 . iti taññãkà .. gçhàmlam 20 mahàrasam 21 . iti ratnamàlà .. tuùodakam 22 ÷uklam 23 cukram 24 dhàtughnam 25 unnàham 26 rakùoghnam 27 kuõóagolakam 28 suvãràmlam 29 . iti hemacanvà .. vãram 30 abhi÷avam 31 amlasàrakam 32 . asya guõà . vàta÷othapittajvaradàhamårchà÷ålàdhmànavibandhanà÷itvam .
     %<kà¤jikaü dadhi tailantu balãpalitanà÷anam .
     dàhakaü gàtra÷aithilyaü balyaü santarpaõaü param ..>% mardanànna ca bhakùaõàt . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca . bhedakatvam . tãkùõatvam . uùõatvam . pittarucivasti÷uddhyagnivçddhikàritvam . spar÷e ÷ãtalatvam . ÷ramaklamanà÷itva¤ca . puràtanasya tasya guõaþ . hçtpàõóukçmiroganà÷itvam . agnivçddhikàritva¤ca . iti ràjaballabhaþ .. * ..
     %<kulmàùadhànyamaõóena cà÷çtaü kà¤jikaü bhavet ..
     yanmastvàdi÷ucau bhàõóe sa guóakùaudrakà¤jikam .
     dhànyarà÷au triràtrasthaü ÷uktaü cukraü taducyate ..>% iti vaidyakaparibhàùà ..

#<kà¤jikavañakaþ>#, puü, (kà¤jikayogena kçto vañakaþ .) vañakavi÷eùaþ . kàüji vaóà iti bhàùà . tasya pàkaprakàro yathà --
     %<manthanã nåtanà dhàryà kañutailena lepità .
     nirmalenàmbunàpårya tasyà¤cårõaü vinikùipet ..
     ràjikàjãralavaõahiïgu÷uõñhãni÷àkçtam .
     nikùipedvañakàüstatra bhàõóasyàsya¤ca mudrayet ..
     tato dinatrayàdårdhvamamlàþ syurvañakà dhruvam ..>% asya guõàþ .
     %<kà¤jikavañako rucyo vàtaharaþ ÷leùmakàrakaþ ÷ãtaþ .
     dàhaü ÷ålamajãrõaü harate netràmayeùvahitaþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<kà¤jikà>#, strã, (kutsità ãùadvà a¤jikà .) jãvantãlatà . palà÷ãlatà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kà¤jã>#, strã (kaü jalaü anakti . ka + anja + karmaõi + aõ . gauràditvàt ïãù .) mahàdroõàvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. kà¤jikam . ityamarañãkà ..
     (%<tumbãvãjaü saudbhidastu kà¤jãpiùñaü guóãtrayam .
     ar÷oharaü gudasthaü syàddadhimàhiùama÷nutaþ ..>% iti tu kà¤jikàrthe j¤eyam .. iti vaidyakacakrapàõisaügrahe ar÷o'dhikàre ..)

#<kàñhaþ>#, puü, (kàñhyate taïkyate iti . kañha + karmaõi gha¤ .) pàùàõaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kàñhinyaü>#, klã, (kañhinasya bhàvaþ . kañhina + ùya¤ .) kañhinatà . yathà . %<sãte mà kuru sambhrama¤ca mçdunà kàñhinyamaïgãkçtam>% . ityudbhañaþ .. (yathà ca kumàre . 6 . 73 .
     %<kàñhinyaü mthàvare kàye bhavatà sarvamarpitam ..>%)

#<kàñhinyaphalaþ>#, puü, (kàñhinyaü phale yasya .) kapitthavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (kapittha÷abde'sya guõàdayo boddhavyàþ ..)

#<kàõaþ>#, puü, (kaõati ekacakùurnimãlatãti . kaõa saüj¤àyàü kartari gha¤ .) kàkaþ . iti medinã ..

#<kàõaþ>#, tri, (kaõati ekacakùaùà pa÷yati . kaõ + gha¤ .) ekacakùuþ . iti medinã .. kàõà iti bhàùà . (yathà, manuþ . 3 . 242 .
     %<kha¤jovà yadivà kàõo dàtuþ preùyo'pi và bhavet ..>%)

#<kàõåkaþ>#, puü, (kaõati ÷abdàyate . kaõa ÷abde + %<mçkaõibhyàmåkokaõau>% . uõàü 4 . 39 . ityåkaõ .) kàkaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<kàõóaü>#, klã, (kaõatãti . kaõa ÷abde + óaþ . bàhulàkàt dãrghaþ .) sandhivicchinnaikakhaõóàsthi . yayà .
     %<bhagnaü samàsàddvividhaü hutà÷akàõóe ca sandhau ca hi tatra sandhau .
     utpiùñavi÷liùñavivartita¤ca tiryaggataü kùiptamadha÷ca ùañ ca ..>% iti rogavini÷cayaþ .. sandhivicchinnamekakhaõóamasthikàõóam . kàõóena ca lalakakapàlavalayata ruõarucakànàü grahaõam . tatra bhagnaü kàõóabhagnam . iti taññãkàvyàkhyàmadhukoùaþ ..

#<kàõóaþ>#, puü, klã, (kaõi dãptau + ¤amantàt óaþ . kvàdibhyaþ kit anunàsikasyeti dãrghaþ .) daõóaþ . (yathà, kàtyàyana÷rautasåtre 8 . 7 . 27 .
     %<pçùatà varatràkàõóenàhanti .>% %<varatràkàõóena vaü÷adaõóena>% . iti karkaþ ..) nàlam . vàõaþ . (yathà, mahàbhàrate 13 . 5 . 3 .
     %<viùaye kà÷iràjasya gràmànniùkramya lubdhakaþ .
     saviùaü kàõóamàdàya mçgayàmàsa vai mçgam ..>%) ÷aravçkùaþ . arvà . kutsitaþ . vargaþ . (varga÷ca ekajàtãyasamavàyaþ . yathà, bhàgavate . 4 . 24 . 9 . kriyàkàõóeùu niùõàto yogeùu ca kurådvaha ..) paricchedaþ . (yathà, atharvavede 12 . 3 . 45 . %<idaü pràpamuttamaü kàõóamasya yasmàllokàtparameùñhã samàpa>% ..) avasaraþ . prastàvaþ . vàri . jalam . ityamaraþ . 3 . 3 . 43 .. (yathà, heþ ràmàyaõe 2 . 89 . 18 .
     %<tàstu gatvà paraü tãramavaropya ca taü janam .
     nivçttàþ kàõóacitràõi kriyante dà÷abandhubhiþ ..>%
     %<krãóàrthaü kàõóacitràõi kàõóe jale citràõi citragamànàni laghutvàt kriyante smetyarthaþ ..>% iti taññãkà ..) stambaþ . (yathà, amaru÷atake 95 .
     %<urudvayaü mçgadç÷aþ kadalasya kàõóau madhya¤ca veõiratulaü stanayugmamasyàþ ..>%) tçõàdigucchaþ . (yathà, bhaññiþ 5 . 18 .
     %<dårvàkàõóamiva ÷yàmà nyagrodhaparimaõóalà ..>%) taruskandhaþ . guüói iti bhàùà . (yathà, ràmàyaõe . %<vçkùakàõóamito bhàti>% .. vçkùàõàü ÷àkhà . yathà, manuþ 1 . 46 .
     %<udbhijjàþ sthàvaràþ sarve vãjakàõóaprarohiõaþ .>%
     %<kecitkàõóàt ÷àkhà eva ropità vçkùatàüyànti ..>% iti taññãkà .. vçndaþ . samåhaþ . rahaþ . nirjanasthànam . iti medinã .. ÷làghà . iti hemacandraþ .. pàpoyàn . iti dharaõiþ ..

#<kàõóakañukaþ>#, puü, (kàõóe stambe latàyàmityarthaþ kañukastiktaþ .) kàravellaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (kàravella÷abde'sya vivaraõaü j¤eyam ..)

@<[Page 2,082c]>@
#<kàõóakàõóakaþ>#, puü, (kàõóasya ÷aravçkùasya kàõóamiva kàõóaü yasya . kàõóakàõóa + kap .) kà÷atçõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàõóakàraü>#, klã, (kàõóaü skandhaü kirati dãrghatayà utkùipati . kàõóa + ké + aõ .) guvàkaþ . iti ÷abdamàlà .. (puüsi tu kàõóaü vàõaü karoti iti kàõóakàraþ . vàõakàrakaþ ..)

#<kàõóakãlakaþ>#, puü, (kàõóe skandhe kãlakamiva yasya . kàõóakãla + kap .) lodhraþ . iti ràjanirghaõñaþ . lodhakàñha iti bhàùà ..

#<kàõóaguõóaþ>#, puü, (kàõóena gucchena guõóayati veùñayati bhåmim . kàõóa + guói veùñane + aõ .) guõóanàmatçõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàõóagocaraþ>#, puü, (kàõóasya vàõasya gocara iva gocaro yasya .) nàràcaþ . lauhamayavàõaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kàõóaõã>#, strã, (kàõóena stambena nãyate'sau kàõóaü nayati àtmànaü và . kàõóa + nã + kvip . pçùodaràditvàt õatvam .) såkùmaparõalatà . ràmadåtã iti khyàtà . iti ÷abdacandrikà ..

#<kàõóatiktaþ>#, puü, (kàõóe skandhe tiktaþ .) bhånimbaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (asya paryàyo yathà --
     %<kiràtatiktaþ kairàtaþ kañutiktaþ kiràtakaþ .
     kàõóatikto noryatikto bhånimbo ràmasenakaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge . guõàdayo'sya kiràtatikta÷abde j¤eyàþ ..)

#<kàõóatiktakaþ>#, puü, (kàõóatikta + svàrthe kan .) bhånimba vçkùaþ . iti ÷abdacandrikà . ciràtà iti bhàùà ..

#<kàõóanãlaþ>#, puü, (kàõóe skandhe nãlaþ .) lodhraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàõóapañaþ>#, puü, (kàõóe kàùñhàdinirmitastambhe àvarakatvàt sthitaþ pañaþ .) yavanã . tiraskariõã . iti hemacandraþ . kànàt iti bhàùà ..

#<kàõóapuïkhà>#, strã, (kàõóasya vàõasya puïkha iva puïkho yasyàþ .) ÷arapuïkhà . iti ràjanirghaõñhaþ ..

#<kàõóapuùpaü>#, klã, (kàõóàt skandhaü vyàpya puùpaü yasyàþ .) kùudrasugandhipuùpavi÷eùaþ . iti ÷abdacandrikà . donà iti bhàùà ..

#<kàõóapçùñhaü>#, klã, (kàõóaü taruskandha iva sthålaü pçùñhaü yasya .) karõadhanuþ . iti mahàbhàratam ..

#<kàõóapçùñhaþ>#, tri, (kàõóaþ vàõaþ pçùñhe yasya .) kàõóaspçùñaþ . ÷astràjãvaþ . ityamarañãkàyàü svàmã ..
     (%<strãpårbàþ kàõóapçùñhà÷ca yàvanto bharatarùabha ! .
     ajapà bràhmaõà÷caiva ÷ràddhe nàrhanti ketanam ..>% iti mahàbhàrate . 13 . 23 . 22 ..) vai÷yàpatau puü . iti dànadharmaþ ..

#<kàõóavàriõã>#, strã, (kàõóàn saügràmàpatitàn vàõàn smaraõàdeva nivàrayatãti . kàõóa + vç + õic + õiniþ .) durgà . yathà --
     %<mahàgajaghañàñopasaüyuge naravàjinàm .
     smaraõàdvàrate vàõàn tena sà kàõóavàriõã ..>% iti devãpuràõe devãniruktanàma 45 adhyàyaþ ..

@<[Page 2,083a]>@
#<kàõóaruhà>#, strã, (kàõóàt chinnaskandhàt rohatãti . kàõóa + ruha + kaþ ñàp ca .) kañukã . iti ratnamàlà .. (asyàþ paryàyo yathà --
     %<kañvã tu kañukà tiktà kçùõabhedà kañumbharà .
     a÷okà matsya÷akalà cakràïgã ÷akulàdanã ..
     matsyapittà kàõóaruhà rohiõã kañurohiõã ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. asyàþ guõàþ kañukà÷abde j¤eyàþ ..)

#<kàõóarùiþ>#, puü, (kàõóasya vedavibhàgasya çùiþ . yadvà kàõóeùu ekajàtãyakriyàdisamavàyeùu çùirvicàrakaþ .) vedakàõóavi÷eùàdhyàpakamunibhedaþ . sa tu jaiminyàdiþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (jaiministu pårbamãmàüsà÷àstrapraõayanena kriyàkàõóasya vicàrakaþ . tathà vedavyàsaþ uttaramãmàüsàråpavedànta÷àstrapraõayanena j¤ànakàõóasya vicàrakaþ . ityàdi såribhirniruktam ..)

#<kàõóavàn>#, [t] tri, (kàõóaþ ÷araþpraharaõatayà asyàsti iti . kàõóa + matup . masya vaþ .) kàõóãraþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 69 .. tãràndàja iti bhàùà ..

#<kàõóasandhiþ>#, puü, (kàõóasya skandhasya sandhiþ melanasthànam .) granthiþ . iti ràjanirghaõñaþ .. pàv gàüña iti ca bhàùà ..

#<kàõóaspçùñaþ>#, tri, (spaùñaü gçhãtaü kàõóaü yena niùñhàntatvàt paranipàtaþ .) kàõóapçùñhaþ . ÷astràjãvã . ityamaraþ . 2 . 8 . 67 ..

#<kàõóahãnaü>#, klã, (kàõóena skandhena hãnam .) bhadramustakam . iti ÷abdacandrikà ..

#<kàõóikà>#, strã, (kàõóaþ gucchaþ prà÷astyena asti asyàþ . kàõóa + ñhan + ñàp .) laïkànàmakadhànyavi÷eùaþ . vàlukãnàmakarkañãbhedaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàõóãraþ>#, tri, (kàõóaþ vàõaþ astyasya . kàõóa + %<kàõóàõóàdãrannãracau>% . 5 . 2 . 111 . iti ãran .) kàõóàstravàn . ityamaraþ . 2 . 8 . 69 .. tãràndàja iti bhàùà .. (yathà bhaññiþ 4 . 10 .
     %<kàõóãraþ khàógikaþ ÷àrïgã rakùan viprastanutravàn ..>%)

#<kàõóãraþ>#, puü, (kàõóaþ stambaþ asyàstãti . kàõóa + %<kàõóàõóàdãrannãracau>% . 5 . 2 . 111 . iti ãran .) apàmàrgavçkùaþ . latàprabhedaþ . kàõóavela iti khyàtaþ . tatparyàyaþ . kàõóakañukaþ 2 nàsàsaüvedanaþ 3 pañuþ 4 agrakàõóaþ 5 stomavallã 6 kàravallã 7 sukàõóikà 8 . asya guõàþ . kañutvam . tiktatvam . uùõatvam . sàrakatvam . duùñavraõalåtàgulmodaraplãha÷ålamandàgninà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàõóãrã>#, strã, (kàõóãra + gauràditvàt ïãù .) ma¤jiùñhà . iti ratnamàlà .. kàõóãrà ityapi pàñhaþ .. (ma¤jiùñhà÷abde'syà guõàdayo j¤àtavyàþ ..)

#<kàõóekùuþ>#, puü, (kàõóe ikùuriva .) kokilàkùavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 104 .. kuliyà khàóà iti bhàùà .. (asya paryàyàþ . yathà, bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe 1 bhàge ..
     %<kokilàkùastu kàkekùurikùuraþ kùurakaþ kùuraþ .
     bhikùuþ kàõóekùurapyukta ikùugandhekùu vàlikà ..>% guõà'sya kùuraka÷abde j¤eyàþ ..) kà÷atçõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàõóerã>#, strã, (kàõóaü vàõàkàraü puùpaü ãrte . kàõóa + ãraï gatau + aõ . gauràderàkçtigaõatvàt ïãù .) nàgadantãvçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<kàõóeruhà>#, strã, (kàõóe rohati iti kaþ ñàp . saptamyà aluk .) kañukã . iti ratnamàlà .. (kañukã÷abde 'syà vi÷eùo bodhyaþ ..)

#<kàtaraþ>#, tri, (ku kaùñena taratãti . ku + té + ac . koþ kàde÷aþ .) vyasanàkulacittaþ . vyàkulaþ . tatparyàyaþ . adhãraþ 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 26 .. (yathà raghuþ 11 . 78 .
     %<kàtaro'si yadi vodgatàrciùà tarjitaþ para÷udhàrayà mama ..>%)

#<kàtaraþ>#, puü, (kaü jalaü àtarati . ka + à + té + ac .) kàtalamatsyaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kàtalaþ>#, puü, (kàtara eva rasya laþ . ayaü hi rohitàdivat na tejasvã ato'sya tathàtvam . yadvà, kasya jalasya talaü spç÷yatvena na asti asya . ar÷a àditvàdac .) matsyavi÷eùaþ . kàtlà iti bhàùà . tasya guõàþ . uùõatvam . madhuratvam . gurupàkitvam . tridoùakàritva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. (yathà, vaidyake .
     %<kàtalo madhura÷coùõo gurupàkã tridoùakçt ..>%)

#<kàtçõaü>#, klã, (kutsitaü tçõaü kùudraü tçõaü và . koþ kàde÷aþ .) rohipatçõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàtyaþ>#, puü, (katasya çùergotràpatyaü . kata + %<gargàdibhyo ya¤>% . 4 . 1 . 105 . iti ya¤ .) kàtyàyanamuniþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kàtyàyanaþ>#, puü, (katasya gotràpatyam . gargàditvàt ya¤ ya¤antatvàt yaniùphaþ .) dharma÷àstrakartçmunivi÷eùaþ . (yathoktaü yàj¤avalkye 1 . 4 . 5 .
     %<manvatri viùõuhàrãtayàj¤yavalkyo÷ano'ïgiràþ .
     yamàpastambasambartàþ kàtyàyanavçhaspatã ..
     parà÷aravyàsa÷aïkhalikhità dakùagotamau .
     ÷àtàtapo va÷iùñha÷ca dharma÷àstraprayojakàþ ..>% vararuciþ . iti medinã ..

#<kàtyàyanã>#, strã, (katasyàpatyaü strã . %<gargàdibhyo ya¤>% . 4 . 1 . 105 . iti ya¤ . %<sarvatralohitàdikatastebhyaþ>% . 4 . 1 . 18 . iti ùphaþ . ùitvàt ïãù .) durgà . (yathà màrkaõóeya 91 . 23 .
     %<etatte vadanaü saumyaü laucanatrayabhåùitam .
     pàtu naþ sarvabhåtebhyaþ kàtyàyaõi namo'stute ..>%) ardhavçddhà kàùàyavasanà vidhavà . ityamaraþ . 2 . 6 . 17 .. (yàj¤avalkyamuneþ patnyorekà patnã . yaduktaü vçhadàraõyakopaniùadi . %<yàj¤avalkyasya dve bhàrye babhåvatuþ maitreyã kàtyàyanã ca . tayorhi maitreyã brahmavàdinã babhåva strãpraj¤aiva tarhi kàtyàyanã>% .. patnyàü ïãù . kàtyàyanasya éùeþ patnã ..)

@<[Page 2,083c]>@
#<kàdambaþ>#, puü, (kadambe samåhe bhavaþ . kadamba + aõ .) kalahaüsaþ . vàli hàüs iti bhàùà . ityamaraþ . 2 . 5 . 23 . (yathà raghuþ . 13 . 55 .
     %<kvacit khagànàü priyamànasànàü kàdambasaüsargavatãva païvktiþ ..>%) asya màüsasya guõàþ . vàyuraktapittanà÷itvam . bhedakatvam . ÷ukrakàritvam . ÷ãtatva¤ca . iti ràjavallabhaþ . (kadamba eva . svàrthe aõ .) kadambavçkùaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (kadambasyedamiti vyutpattyà aõ . kadamvasambandhini, tri . kadambakusumam . yathà raghuþ 13 . 27 .
     %<gandha÷ca dhàràhatapalvalànàü kàdambamardhodgatakesara¤ca ..>%) vàõaþ . iti medinã ..

#<kàdambakaþ>#, puü, (kàdamba + svàrthe kan .) vàõaþ . iti hàràvalã ..

#<kàdambaraü>#, klã, (kàdambam kadambodbhavaü rasaü làti gçhõàtãti . kadamba + là + kaþ . lasya raþ .) kadambapuùpodbhavamadyam . iti medinã .. (yathà, màghe .
     %<niùevya madhumàdhavàþ sarasamatra kàdambaram ..>%) dadhisàraþ . iti hemacandraþ .. ÷ãdhuþ . iti vi÷vaþ .. (ikùujàtaguóàdi . iti mallinàthaþ ..)

#<kàdambaraþ>#, puü, (kàdambaü kadambarasavat làti gçhõàtãti . là + kaþ . lasya ra÷ca .) dadhyagram . dadhisaraþ . iti medinã ..

#<kàdambarã>#, strã, (ku kçùõavarõaü nãlavarõamityarthaþ ambaraü vastraü yasya . koþ kadàde÷aþ . kadambaro balaràmastasya priyà . kadambara + aõ tataþ striyàü ïãp . yadvà kadambe jàto rasaþ kàdambaþ . %<tatrajàtaþ .>% 4 . 3 . 25 . ityaõ . kàdambaü ràti dadàtãti . ràdàne + %<àto'nupasarge kaþ>% . 3 . 2 . 3 . iti kaþ . gauràditvàt ïãù .) madirà . iti medinã .. (yathà --
     %<kàdambarãmadavidhårõitalocanasya yuktaü hi làïgalabhçtaþ patanaü pçthivyàm ..>% ityudbhañaþ ..) kokilà . svarasvatã . ÷àrikàpakùiõã . iti medinã .. (vàõabhaññaviracitakàvyavi÷eùaþ . svanàyikànàmnaiva prasiddho'yaü granthaþ . iyaü kàdambarã tu vàõabhaññenàsamàpitàü punarasya puttreõa samàptiü nãtà .. nàyikàvi÷eùaþ . sàtu tumburuprabhçtãnàü ùaõõàü gandharvàõàü jyeùñhasya haüsa ityàkhyayà prasiddhasya gandharvasya kanyà . asyà jananã somamayåkhasambhavàpsarasàü kule jàtà gaurãti nàmnà prasiddhà . asyà anyadvivaraõantu kàdambaryàü draùñavyam ..)

#<kàdambarãvãjaü>#, klã, (kàdambaryaiþ vãjaü àsavaþ .) suràvãjam . iti ratnamàlà ..

#<kàdambaryaþ>#, puü, (kàdambaryai hitaþ iti yat .) kadambavçkùaþ . iti jañàdharaþ ..

#<kàdambà>#, strã, (kàdamba iva àcarati . kàdamba + àcàre kvip + ac + ñàp .) kadambapuùpãvçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. muõóirã iti bhàùà ..

#<kàdambinã>#, strã, (kàdambàþ kalahaüsàþ santi asyàü . kàdamba + ini ïãù .) meghamàlà . megha÷reõiþ . ityamaraþ . 1 . 3 . 8 ..

#<kàdàcitkaü>#, klã, kadàcidbhavam . iti mugdhabodhavyàkaraõam 7 . 15 .. (yathà, sàhityadarpaõe 3 . 27 .
     %<yadyapi rasàbhinnatayà carvaõasyàpi na kàryatvaü tathàpi tasya kàdàcitkatayà upacaritena kàryatvena kàryatvamupacaryate ..>%)

#<kàdraveyaþ>#, puü, (kadrorapatyaü pumàn . kadru + %<÷ubhràdibhya÷ca>% . 4 . 1 . 123 . iti óhak . %<óhe lopo'kàdvràþ>% . 6 . 4 . 14 . iti na lopaþ .) kadrusantànaþ . nàgaþ . ityamaraþ . 1 . 8 . 4 .. (yathà, mahàbhàrate 1 . 65 . 41 .
     %<÷eùo'nanto vàsuki÷ca takùaka÷ca bhujaïgamaþ .
     kårma÷ca kulika÷caiva kàdraveyàþ prakãrtitàþ ..>%)

#<kànakaü>#, klã, (kanakaü phalamiva ugraü phalaü astyasya . kanaka + aõ .) jayapàlavãjam . asya guõàþ . tãkùõatvam . uùõatvam . sàrakatvam . utkledakàritva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. (vaidyakacakrapàõisaügrahe vçhatsiühanàdaguggulau vyavahàro'sya yathà .
     %<sahasraü kànakaphalaü siddhe saücårõya nikùipet .
     tato màùadvayaü jagdhvà pibettaptajalàdikam ..>%)

#<kànanaü>#, klã, (kaü jalaü ananaü jãvanamasya . yadvà kànayati dãpayati . kanadãptau + õic + lyuñ .) vanam . (yathà, meghadåte 44 .
     %<÷ãto vàyuþ pariõamayitàkànanoóumbaràõàm ..>% kasya brahmaõaþ ànanaü mukham .) brahmaõo mukham . gçham . iti medinã ..

#<kànanàriþ>#, puü, (kànanasya aririva . ÷amãgarbhotthitàgninà sarvakànanasya dahanàt tathàtvam .) ÷amãvçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. (asya guõàdayaþ ÷amã ÷abde boddhavyàþ ..)

#<kànãnaþ>#, puü strã, (kanyàyàü anåóhàyàü jàtaþ kanyàyà jàto và . kanyà + %<kanyàyàþ kanãna ca>% . 4 . 1 . 116 . iti aõ kanãnàde÷a÷ca .) anåóhàputtraþ . tatparyàyaþ . kanyakàjàtaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 24 .. sà kanyà yadyanåóhà pitçgçha eva tiùñhati tadà tatputtro màtàmahasyaiva yathà --
     %<kànãnaþ kanyakàjàto màtàmahasuto mataþ ..>% iti yàj¤avalkyaþ .. yadyåóhà tadà voóhureva yathà --
     %<pitçve÷mani kanyà tu yaü puttraü janayedrahaþ .
     taü kànãnaü vadennàmnà voóhuþkanyàsamudbhavam ..>% iti manuþ .. vyàse karõe ca puü . iti medinã ..

#<kàntaü>#, klã, (kanate dãpyate iti . kana + kartari ktaþ .) kuïkumam . iti ràjanirghaõñaþ .. lauhavi÷eùaþ . tasya lakùaõaü yathà --
     %<svàduryatra bhavennimbakalko ràtrindivoùitaþ .
     kàntaü taduttamaü yacca råpyeõàvartitaü milet ..>% tasya parãkùà . yathà . pàtre yasmin visarati jale tailavindurniùikto viddhaü gandhaü visçjati nijaü råpitaü nimbakalkaiþ . pàke dugdhaü bhajati ÷ikharàkàratàü naiti bhåmau kàntaü lauhaü tadidamuditaü lakùaõoktaü na cànyat .. iti sukhabodhaþ .. api ca .
     %<yatpàtre na prasarati jale tailavindurniùikto hiïgurgandhaü tyajati bhajate svàdutàü nimbakalkaþ .
     pàcyaü dugdhaü bhavati sikatàpu¤javannaiti bhåmau kçùõàïgaþ syàt sajalacaõakaþ kàntalauhaüvadanti ..>% itivaidyakam .. (vaidyakarasendrasàrasaügrahe vçhatsarva jvaraharalauhe'sya vyavahàro yathà --
     %<pàradaü gandhakaü ÷uddhaü tàmramabhra¤ca màkùikam .
     hiraõyaü tàratàla¤ca karùamekaü pçthak pçthak ..
     mçtaü kàntaü palaü deyaü sarvamekãkçtaü ÷ubham ..>%)

#<kàntaþ>#, tri, (kàmyate iti . kam + karmaõi ktaþ %<yasya vibhàùà>% . 7 . 2 . 15 . iti neñ . anunàsikasyeti dãrghaþ .) manoramaþ . ÷obhanaþ . ityamaramedinãkarau .. (yathà,
     %<malinamapi mçgàkùyà balkalaü kàntaråpaü na manasi rucibhaïgaü svalpamapyàdadhàti .>% iti ÷àkuntale 1 aïke ..)

#<kàntaþ>#, puü, (kam + kta .) ÷rãkçùõaþ . candraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. patiþ . (yathà meghadåte . 101 .
     %<kàntodantaþ suhçdupanataþ saïgamàt ki¤cidånaþ ..>%) candrasåryàyaþparyàyàntaþ÷ilà . yathà . candrakàntasåryakàntàyaskàntàdayaþ . iti medinã .. hijjalavçkùaþ . vasanta çtuþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (viùõuþ . yathà, mahàbhàrate 13 . 149 . 45 .
     %<kàmahà kàmakçt kàntaþ kàmaþ kàmapradaþprabhuþ ..>% ÷ivaþ . yathà, tatraiva 13 . 17 . 148 .
     %<guhaþ kànto nijaþ sarpaþ pavitraü sarvapàvanaþ ..>% kàrtikeyaþ . yathà, tatraiva 2 . 231 . 4 .
     %<kàmajit kàmadaþ kàntaþ satyavàgbhuvane÷varaþ ..>%)

#<kàntapakùã>#, [n] puü, (kàntasya kàrtikeyasya pakùã . mayårasya kàrtikavàhanatvàttathàtvam .) mayåraþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<kàntapuùpaþ>#, puü, (kàntàni manoramàõi puùpàõyasya .) kovidàravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàntalakaþ>#, puü, (kàntaü lakyate àsvàdyate . kànta + laka àsvàdane + gha¤arthe kaþ . yadvà kàmyate iti %<mati buddhipåjàrthebhya÷ca ktaþ>% . 3 . 2 . 188 . iti ktaþ . kàntaþ . tataþ lakatãti . laka + ac . kànta÷càsaulaka÷ceti .) nandãvçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 128 .. tuüda iti bhàùà ..

#<kàntalohaü>#, klã, (kàntaü lauha÷reùñhatvàt kamanãyaü loham .) ayaskàntaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (asya parãkùàdikaü kànta÷abde draùñavyam .. asya nirutthãkaraõaü yathà, ..
     %<÷uddhasya sutaràjasya bhàgo bhàgadvayaü baleþ .
     dvayoþ samaü lauhacårõaü mardayet kanyakàdravaiþ ..
     yàmadvayaü tato golaü sthàpayettàmrabhàjane .
     àcchàdyairaõóajaiþ patrairuùõo yàmadvayàdbhavet ..
     tridinaü dhànyarà÷isyaü tattatomardayeddçóham .
     rajastadvastragalitaü nãre tarati haüsavat ..
     tãkùõaü muõóaü kàntalohaü nirutthaü jàyate bhç÷am>%
     %<tataþ koñisahasrairvà kàntalohaü mahàguõam ..>% iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe jàraõamàraõà dhi kàre ..)

#<kàntà>#, strã, (kàmyate asau . kam + õic + karmaõi kta + ñàp .) nàrã . (yathà ÷çïgàratilake 6 . %<jhañiti pravi÷a gehaü màvahistiùñha kànte ! grahaõasamayavelà vartate ÷ãtara÷meþ . ayi ! suvimalakàntiü vãkùya nånaü sa ràhurgrasati tava mukhenduü pårõacandraü vihàya>% ..) priyaïguvçkùaþ . iti medinã .. sarvàïgasundarã strã . ityamaraþ . 2 . 6 . 3 .. (gaïgà yathà, kà÷ãkhaõóe 29 . 43 .
     %<kåñasthà karuõà kàntà kårmayànà kalàvatã ..>%) vçhadelà . reõukà . nàgaramustà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàntàïghridohadaþ>#, puü, (kàntàyàþ aïghriõà caraõaspar÷enaiva dohadaþ puùpodgamo yasya . %<pàdàghàtàda÷oko vika÷ati>% iti kaviprauóhoktestathàtvam .) a÷okavçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kàntàcaraõadohadaþ>#, puü, (kàntàcaraõena ramaõãcaraõaspar÷ena dohadaþ puùpodgamo yasya . %<pàdàghàtàda÷oko vika÷ati>% . iti kaviprauóhoktestathàtvam .) a÷okavçkùaþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<kàntàyasaü>#, klã, (aya eva àyasam . kàntaü kamanãyaü àyasam .) ayaskàntaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàntàraü>#, klã, (kasya sukhasya antaü çcchati gacchatãti . kànta + ç + %<karmaõyaõ>% . 3 . 2 . 1 . iti aõ .) upasargàdi . (kàntaü manoj¤aü çcchati pràpnotãti . karmaõyaõ .) kànanam . (yathà, heþ ràmàyaõe 2 . 28 . 5 .
     %<sãte vimucyatàmeùà vanavàsakçtà matiþ .
     bahudoùaü hi kàntàraü vanamityabhidhãyate ..>%) padmavi÷eùaþ . iti hemacandraþ ..

#<kàntàraþ>#, puü, (kàntaü manoj¤aü rasaü çcchati pràpnoti . kànta + ç + aõ .) ikùuvi÷eùaþ . katàre iti hindã bhàùà . (yathà, su÷rute såtrasthàne 45 adhyàye .
     %<kàntàra tàvasàvikùuvaü÷akànuguõau matau .>%) asya guõàþ . gurutvam . ÷ukra÷leùmavçddhikàritvam . vçühaõatvam . sàrakatva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. kovidàravçkùaþ . vaü÷aþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàntàraþ>#, puü, klã, (kasya sukhasya antaü çcchati yatra . hiüsrasaïku latvàt . kànta + ç + àdhàre gha¤ .) mahàvanam . (yathà, goþ ràmàyaõe . 4 . 43 . 11 .
     %<kaikeyàn sindhusauvãràn kàntàragiraya÷ca ye .
     girijàlàvçtàü durgàü màrgadhvaü pa÷cimàü di÷am ..>%) durgamapathaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 171 .. (ukta¤ca-- %<siühakùuõõakarãndrakapolamålagalitaü raktàktamuktàphalam kàntàre vadarãbhramàddrutamagàdbhillasya patnã mudà>% iti .) vilam . chidram . iti medinã ..

@<[Page 2,085a]>@
#<kàntàrakaþ>#, puü, (kàntàra + svàrthe kan . ikùuvi÷eùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 163 .. kàjale àk iti bhàùà ..

#<kàntàrã>#, strã, (kàntàra + gauràditvàt ïãù .) ikùubhedaþ . kàjle àk iti bhàùà . asyà guõàþ . madhuratvam . laghutvam . kùàrarasatvam . kaphavàtakàritva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<kàntiþ>#, strã, (kamu kàntau kan dãptau và + bhàve ktin .) dãptiþ . tatparyàyaþ . ÷obhà 2 dyutiþ 3 chaviþ 4 . ityamaraþ . 1 . 3 . 10 .. ÷ubhà 5 dãptiþ 6 bhà 7 ÷rãþ 8 bhàsà 9 bhàþ 10 . iti ÷abdaratnàvalã .. abhikhyà 11 . iti jañàdharaþ .. * .. (yathà, viùõupuràõe 1 màü÷e 8 . 23 .
     %<÷a÷àïkaþ ÷rãdharaþ kàntiþ ÷rãstasyaivànapàyinã ..>%) kàntikàrakaparyàyà yathà . ra÷mi 1 u÷masi 2 veti 3 venati 4 vesati 5 và¤chati 6 vaùñi 7 vanoti 7 jåùate 9 harùati 10 àcake 11 u÷ik 12 manyate 13 chantasat 14 càkanat 15 cakamànaþ 16 kamati 17 kàniùat 18 ityaùñàda÷akàntikarmàõaþ . iti vedanighaõñau 2 adhyàyaþ .. strã÷obhà . iti hemacandraþ .. (yathà sàhityadarpaõe .
     %<råpayauvanalàlitvaü bhogàdyairaïgabhåùaõam .
     ÷obhà proktà saiva kàntirmanmathàpyàyità dyutiþ ..>%) icchà . spçhàrthakamadhàtorbhàve ktin pratyayaþ . durgà . yathà -- devipuràõe devãniruktanàma 45 adhyàye ..
     %<stutiþ siddhiriti khyàtà ÷riyà saü÷rayaõàcca yà .
     lakùmãrvà lalanà vàpi kramàt sà kàntirucyate ..>% (gaïgà . yathà, kà÷ãkhaõóe gaïgàstotre 29 . 40 .
     %<kumudvato kamalinã kàntiþ kalpitadàyinã ..>% %<kànti÷candratejoråpà>% . iti taññãkà ..)

#<kàntidaü>#, klã, (kàntiü dyati nà÷ayatãti . kànti + do + ka .) pittam . iti ÷abdacandrikà .. (kàntiü dadàtãti . kànti + dà + kaþ .) ÷obhàdàyake tri ..

#<kàntidà>#, strã (kàntida + ñàp .) vàkucãvçkùaþ . somaràjã iti khyàtà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàntidàyakaü>#, klã, (kàntiü dadàtãti . kànti + dà + õvul .) kàlãyakavçkùaþ . iti jañàdharaþ .. ÷obhàdàyake tri ..

#<kàndavikaþ>#, tri, (kandau saüskçtaü kàndavaü . kandu + aõ . kàndavaü paõyaü asya %<tadasya paõyam>% . 4 . 4 . 51 . iti ñhak .) àpåpikaþ . påpavikrayakartà . ityamaraþ . 2 . 9 . 28 ..

#<kàndigbhåtaþ>#, tri, (kàü di÷aü gacchàmi ityàkulãbhåtaþ . kàndi÷ + bhå + kartari ktaþ .) bhayena palàyitaþ . iti puràõam ..

#<kàndi÷ãkaþ>#, tri, (kàü di÷aü yàmi ityàha . tadà heti mà ÷abdàdimya upasaïkhyànamiti ñhak pçùodaràdisvàt sàdhuþ .) bhayadrutaþ . bhayena palàyitaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 42 ..

#<kànyakubjaü>#, klã, (kanyàþ kubjà nyubjãkçtà vàyunà yatra . tataþ svàrthe aõ .) gaïgàtãrasthapuravi÷eùaþ . kanaj iti bhàùà . tatparyàyaþ . mahodayam 2 kanyàkubjam 3 gàdhipuram 4 kau÷am 5 ku÷asthalam 6 . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbharate 3 . 115 . 19 .
     %<etasminneva kàle tu pçthivyàþ pçthivãpatiþ .
     kànyakubje mahànàsãt pàrthivaþ sumahàbalaþ .
     gàdhãti vi÷ruto loke vanavàsaü jagàma ha ..>% etadpuravivaraõaü kanyàkubja÷abde draùñavyam ..)

#<kànyajà>#, strã, (kàt jalàt anyasmin jàyate . kànya + jana + óaþ + ñàp .) nalãnàmagandhadravyam . iti ÷abdattandrikà ..

#<kàpañikaþ>#, puü, (kapañena carati iti ñhak .) chàtraþ . anyamarmaj¤aþ . (tatra paramarmaj¤aþ pragalmacchàtraþ kapañavyavahàritvàt kàpañikaþ . taü vçttyarthinamarthamànàbhyàmupagçhya rakùasi ràjà bråyàt yasya durvçttaü pa÷yasi tat tadànãmeva mayi vaktravyam . iti manusaühitàyàü 7 . 154 . ÷lokastha ñãkàyàü kullåkabhaññaþ .) ÷añhe tri . iti medinã ..

#<kàpañyaü>#, klã, (kapañasya kàryaü bhàvo và . kapaña + ùya¤ .) kapañatà . ÷añhatà . kapaña÷abdàt bhàvàrthe ùõyapratyayaþ .. iti mugdhabodhavyàkaraõam .

#<kàpathaþ>#, puü, (kutsitaþ panthàþ . ku + pathin + ac . %<kàpathyakùayoþ>% . 6 . 3 . 104 . iti kàde÷aþ .) kutsitapathaþ . tatparyàyaþ . vyadhvaþ 2 duradhvaþ 3 vipathaþ 4 kadadhvà 5 . ityamaraþ . 2 . 1 . 16 .. kupathaþ 6 asatpathaþ 7 kutsitavartma 8 . iti ÷abdaratnàvalã .. (%<àsthàtuü kàpathaü duþkhaü viùamam bahukaõñakam>% .. iti heþ ràmàyaõe . 2 . 108 . 7 ..)

#<kàpàlaü>#, klã, (kapàlameva kapàlasyedaü và . kapàla + aõ .) aùñàda÷akuùñhàntargatavàtikakuùñham . iti màdhavakaraþ .. asya nidànaü kapàla÷abde draùñavyam ..

#<kàpàlaþ>#, puü, (kapàla + aõ .) karkañà . iti ÷abdacandrikà ratnamàlà ca .. kàliyà kaóà iti bhàùà ..

#<kàpàlikaþ>#, puü, (kapàlena nçkapàlena carati abhyavahàràdikaü karotãti . kapàlaü + ñhak .) varõasaïkarajàtivi÷eùaþ . iti tantrasàraþ .. kapàli iti bhàùà . vàmàcàrivi÷eùaþ . yathà --
     %<atha tãrõakaràgraõãþ pratasthe kàpàlikajàlakaü vijetum .>% iti ÷aïkaravijayaþ .. (yogivi÷eùaþ . yathà hañayogadãpikàyàü 1 . 8 .
     %<bhànukã nàradeva÷ca khaõóaþ kàpàlikastathà ..>% tatsampradàya÷ca yathà tatraiva 3 . 96 .
     %<niùevyate ÷ãtalamadhyadhàrà kàpàlike khaõóamate 'marolã ..>% %<kàpàlikasyàyaü kàpàlikastasmin kàpàlike khaõóakàpàlikasampradàye ityarthaþ>% .. ititaññãkà ..)

#<kàpàlã>#, strã, (kapàla + ïãù .) vióaïgà . iti ràjanirghaõñaþ .. (÷ivaþ . yathà mahàbhàrate . 13 . 17 . 102 .
     %<ajaikapàcca kàpàlã tri÷aïkurajitaþ ÷ivaþ ..>%)

@<[Page 2,085c]>@
#<kàpilaþ>#, puü, (kapilena proktaü ÷àstraü vetti adhãte và iti aõ .) sàïkhya÷àstraj¤aþ . iti hemacandraþ .. (kapilamadhikçtya kçto granthaþ . aõ . kapilàdhikàreõa kçta upapuràõabhedaþ . yathà kårmapuràõe .
     %<kàpilaü mànava¤caiva tathaivo÷anaseritam ..>%) piïgalavarõaþ . tadvati tri . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<kàpi÷aü>#, klã, (kàpi÷à màdhavã tatpuùpamadhådbhavam . kapi÷à + aõ .) madyam . iti hemacandraþ ..

#<kàpi÷àyanaü>#, klã, (kapi÷aiva svàrthe aõ . tatra jàtam . %<kàpi÷yàþ ùphak>% . 4 . 2 . 99 . iti ùphak .) madyam . iti jañàdharaþ .. devatà . iti dharaõã ..

#<kàpi÷eyaþ>#, puü, (kapi÷àyàþ apatyam . óhak .) pi÷àcaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kàpuruùaþ>#, puü, (kutsitaþ puruùaþ . %<vibhàùà puruùe .>% 6 . 3 . 106 . iti koþkàde÷aþ .) kupuruùaþ . kutsitapuruùaþ . iti vyàkaraõam .. yathà hitopade÷e ..
     %<udyogiõaü puruùasiühamupaiti lakùmãrdaivena deyamiti kàpuruùà vadanti ..>%

#<kàpeyaþ>#, tri, (kaperbhàvaþ karma và . kapi + óhak . kapisambandhã . iti halàyudhaþ .. (striyàü pramàõaü yathà, goþ ràmàyaõe . 6 . 111 . 19 .
     %<kaccinnu khalu kàpeyã saiva te calacittatà ..>%)

#<kàpotaü>#, klã, (kapotànàü samåhaþ . aõ .) kapotagaõaþ . ityamaraþ 2 . 5 . 47 . pàyaràra jhàük iti bhàùà .. (kapotasyedam . %<tasyedam>% . 4 . 3 . 120 . ityaõ . yathà bhàgavate . 9 . 18 . 25 ..
     %<durmanà bhagavàn kàvyaþ paurahityaü vigarhayan .
     stuvan vçttiü ca kàpotãü duhitrà sa yayau puràt ..>% kàpotãü kapotasambandhinãü vçttiü paravçttyupajãvitvamityarthaþ ..) sauvãrà¤javam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàpotaþ>#, puü, (kapota + aõ .) sarjikàkùàraþ . ityamara . 2 . 9 . 109 .. rucakaþ . iti medinã . kapotàbhavarõaþ . tadvati tri . iti hemacandraþ ..

#<kàpotà¤janaü>#, klã, (kàpota¤ca tat a¤jana¤ceti .) sauvãrà¤janam . sroto¤janam . ityamaraþ . 2 . 9 . 100 ..

#<kàpyakaraþ>#, puü, (kutsitaü àpyaü kàpyaü pàpaü karotãti . kàpya + kç + tàcchãlyàdau ñaþ .) svayaü kçtaü pàpaü citte àdhàya yaþ kathayati saþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kàpyakàraþ>#, puü, (kàpyaü karotãti . kàpya + kç + aõ . citte pàpaü àdhàya yaþ ÷asàta saþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. ÷vapàpavaktà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kàphalaþ>#, puü, (kutsitaü phalaü yasya . koþ kàde÷aþ .) kañphalaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kàma>#, vya, abhyanuj¤à . iti vi÷vaþ ..

#<kàmaü>#, klã, (kàmàya hitam . kama + aõ .) retaþ . nikàmaþ . kàmyam . iti medinã .. vàóham . anumatiþ . iti hemacandraþ .. (yathà màghe 2 . 43 .
     %<manàganabhyàvçttyà và kàmaü kùàmyatu yaþ kùamã) ..>%

#<kàmaþ># puü, (kàmyate asau karmaõi gha¤ .) kàmya icchà . iti hemacandraþ .. (yathà manuþ 2 . 94 .
     %<na jàtu kàmaþ kàmànàmupabhogena ÷àmyati .
     haviùà kçùõavarteva bhåya evàbhivardhate ..>%) kàmastu brahmaõo hçdayàjjàtaþ . yathà .
     %<hçdi kàmo bhruvoþ krodho lobha÷càdhoradacchadàt .>% iti ÷rãbhàgavatam .. (kàmyate iti . karmàrthe gha¤ varaþ . yathà raghuþ 2 . 65 .
     %<santànakàmàya tatheti kàmaü ràj¤e prati÷rutya payasvinã sà ..>% kàmaü varaü prati÷rutya pratij¤àya ityarthaþ .. manorathaþ . yathà tatraiva 3 . 67 .
     %<tatheti kàmaü prati÷u÷ruvàn raghoryathàgataü màtalisàrathiryayau ..>% mahàdevaþ . yathà mahàbhàrate . 13 . 17 . 41 .
     %<gaõakartà gaõapatirdigvàsàþ kàma eva ca ..>% viùõuþ . yathà tatraiva 13 . 149 . 45 .
     %<kàmahàkàmakçt kàntaþ kàmaþ kàmapradaþ prabhuþ ..>%) baladevaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. mahàràjacåtaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. kàmadevaþ . (yathà kumàre 3 . 64 .
     %<kàmastu vàõàvasaraü pratãkùya pataïgavadvahnimukhaü vivikùuþ ..>%) sa tu ÷rãkçùõaputraþ . tatparyàyaþ . madanaþ 2 manmathaþ 3 màraþ 4 pradyumnaþ 5 mãnaketanaþ 6 kandarpaþ 7 darpakaþ 8 anaïgaþ 9 pa¤ca÷araþ 10 smaraþ 11 ÷ambaràriþ 12 manasijaþ 13 kusumeùuþ 14 ananyajaþ 15 puùpadhanvà 16 ratipatiþ 17 makaradhvajaþ 18 àtmamåþ 19 brahmasåþ 20 vi÷vaketuþ 21 . ityamaraþ 1 . 1 . 26--28 .. * .. sa tu pa¤cà÷advidho yathà . kàmaþ 1 kàmadaþ 2 kàntaþ 3 kàntimàn 4 kàmagaþ 5 kàmacàraþ 6 kàmã 7 kàmukaþ 8 kàmavaddhanaþ 9 ràmaþ 10 ramaþ 11 ramaõaþ 12 ratinàthaþ 13 ratipriyaþ 14 ràtrinàthaþ 15 ramàkàntaþ 16 ramamàõaþ 17 ni÷àcaraþ 18 nandakaþ 19 nandanaþ 20 nandã 21 nandayità 22 pa¤cavàõaþ 23 ratisakhaþ 24 puùpadhanvà 25 mahàdhanuþ 26 bhràmaõaþ 27 bhramaõaþ 28 bhramamàõaþ 29 bhramo'paraþ 30 bhràntaþ 31 bhràmakaþ 32 mçïgaþ 33 bhràntacàraþ 34 bhramàvahaþ 35 mohanaþ 36 mohakaþ 37 mohaþ 38 mohavardhanaþ 29 madanaþ 40 manmathaþ 41 màtaïgaþ 42 bhçóganàyakaþ 43 gàyanaþ 44 gãtijaþ 45 nartakaþ 46 khelakaþ 47 unmattonmattakaþ 48 vilàsaþ 49 lobhavardhanaþ 50 ..
     %<dàóimãkusumàbhà÷ca vàmàïke ÷aktisaüyutàþ .
     saumyà raktàmbaràþ sarve puùpavàõekùukàrmuke ..
     bibhràõàþ sarvabhåùàóhyàþ kàmàþ pa¤cà÷adãritàþ .>% iti ÷àradàtilakañãkàyàü ràghavasaññaþ .. teùàmekapa¤cà÷at÷aktayo rati÷abde draùñavyàþ .. * .. tasya sthànàni yathà .
     %<pàde gulaphe tathorau ca bhage nàbhau kuce hçdi .
     kakùe kaõñhe ca oùñe ca gaõóe netre ÷rutàvapi .
     lalàñe ÷ãrùake÷eùu kàmasthànaü tithikramàt ..
     dakùe puüsàü striyà vàme ÷ukle kçùõe viparyayaþ ..
     pàdàïguùñhe pratipadi dvitãyàyà¤ca gulphake .
     årude÷e tçtãyàyàü caturthyàü bhagade÷ataþ ..
     nàbhisthàne ca pa¤camyàü ùaùñhyàntu kucamaõóale .
     saptamyàü hçdaye caiva aùñamyàü kakùade÷ataþ ..
     navamyàü kaõñhade÷e ca da÷amyàü coùñhade÷ataþ .
     ekàda÷yàü gaõóade÷e dvàda÷yàü nayane tathà ..
     ÷ravaõe ca trayoda÷yàü caturda÷yàü lalàñake .
     paurõamàsyàü ÷ikhàyà¤ca j¤àtavya¤ca iti kramàt ..
     yatra sthàte vaset kàmastathaiva nakhacumbanam .
     mantreõànena kartavyaü j¤àtavyaü ratikovidaiþ ..>% iti smaradãpikà .. mantrastu praõavàdisavindupratyekaùoóa÷asvarayuktanamo'ntapratyekacandraùoóa÷akalàråpaþ .. utpannamàtra÷arãriùu kàmasyànutpattikàraõaü yathà . màrkaõóeya uvàca .
     %<brahmàpi tanayàü sandhyàü dçùñvà pårbamathàtmanaþ .
     kàmàyà÷u mana÷cakre tyaktvà sà ca suteti vai ..
     tasyà÷ca calitaü cittaü kàmavàõaviloóitam .
     çùãõàü prekùatàü teùàü mànasànàü mahàtmanàm ..
     margasya vacanaü ÷rutvà sopahàsaü vidhiü prati .
     àtmana÷calacittatvamamaryàdamçùãn prati ..
     kàmasya tàdç÷aü bhàvaü munimohakaraü muhuþ .
     dçùñvà sandhyà svayaü tatra trapàmàpàtiduþkhità ..
     tatastu brahmaõà ÷apte madane tadanantaram .
     antarbhåte vidhau ÷ambhau gate càpi nijàspade ..
     abharùava÷amàpannà sandhyà dhyànaparàbhavat .
     dhyàyantã kùaõamevàtra pårbavçttaü manasvinã ..
     idaü vimamçùe sandhyà tasmin kàle yathoditam .
     utpannamàtràü màü dçùñvà yuvatãü madaneritaþ ..
     akàrùãtsànuràgo'yamabhilàùaü pitàmahaþ .
     dçùñvaiva màmamaryàdaü sakàmamabhavanmanaþ ..
     mamàpi mathitaü cittaü madanena duràtmanà .
     yena dçùñvà munãn sarvàü÷calitaü manmano bhç÷am ..
     phalametasya pàpasya madanaþ khayamàptavàn .
     yattaü ÷a÷àpa kupitaþ ÷ambhoragre pitàmahaþ ..
     mamocitaü phalamahamàptumicchàmi sàmpratam .
     yanmàü pità bhràtara÷ca sakàmàmaparokùataþ ..
     dçùñvà cakruþ spçhàü tasmànna mattaþ kàpi pàpakçt .
     mamàpi kàmabhàvo'bhådamaryàdaü samãkùya tàn ..
     patyàviva svake tàte sarveùu sahajeùvapi .
     kariùyàmyasya pàpasya pràya÷cittamahaü svayam ..
     àtmànamagnau hoùyàmi vedamàrgànusàrataþ .
     kintvekàü sthàpayiùyàmi maryàdàmiha bhåtale ..
     utpannamàtrà na yathà sakàmàþ syuþ ÷arãriõaþ .
     etadarthamahaü kçtvà tapaþ paramadàruõam ..
     maryàdàü sthàpayitvaiva pa÷càt tyakùyàmi jãvitam .
     yasmin ÷arãre pitrà me hyabhilàsaþ svayaü kçtaþ ..
     bhràtçmistena kàyena ki¤cinnàsti prayojanam .
     yena svena ÷arãreõa tàte'tha sahaje svake ..
     udbhàvitaþ kàmamàvã na tatsukçtasàdhanam .
     iti saücintya manasà sandhyà ÷ailavaraü tataþ .
     jagàma candrabhàgàkhyaü candrabhàgà yataþ sçtà ..
     tayà sa ÷ailaþ samadhiùñhitaþ sadà sauvarõagauryàdisamaprabhàbhçtà .
     somena sandhyàsamayoditena yathodayàdrirviraràja ÷a÷vat ..>% iti kàlikàpuràõe 19 adhyàyaþ .. * .. màrkaõóeya uvàca .
     %<atha tasyàþ ÷arãrantu valkalàjinasaüvçtam .
     parikùãõaü jañàvràtaiþ pavitraü mårdhni ràjitam ..
     himànãtarjitàmbhojasadç÷aü vadanaü tadà .
     nirãkùya kçpayàviùñoü hariþ provàca tàmidam>% ÷rãbhagavànuvàca .
     %<prãto'smi tapasà bhadre bhavatyàþ parameõa vai .
     stavena ca ÷ubhe praj¤e varaü varaya sàmpratam ..
     yena te vidyate kàryaü vareõàsti manogatam .
     tat kariùye ca bhadraü te prasanno'haü tava vrataiþ ..>% sandhyovàca .
     %<yadi deva prasanno'si tapasà mama saüprati .
     vçtastadàyaü prathamaü varo mama vidhãyatàm ..
     utpannamàtrà deve÷a pràõino'smin bhuvaþsthale .
     na bhavantu krameõaiva sakàmàþ sambhavantu vai ..>% ÷rãbhagavànuvàca .
     %<prathamaü ÷ai÷avo bhàvaþ kaumàràkhyo dvitãyakaþ .
     tçtãyo yauvano bhàva÷caturthaü vàrddhakaü tathà ..
     tçtãyeùvatha saüpràpte vayobhàge ÷arãriõaþ .
     sakàmàþ syurdvitãyànte bhaviùyanti kvacit kvacit ..
     tapasà tava maryàdà jagati sthàpità mayà .
     utpannamàtrà na yathà sakàmàþ syuþ ÷arãriõaþ ..>% ityàdi ÷rãkàlikàpuràõe 22 adhyàyaþ .. * .. abhilàùaþ . tasya rajoguõàdutpattiryathà --
     %<kàma eùa krodha eùa rajoguõasamudbhavaþ .
     mahà÷ano mahàpàpmà viddhyenamiha vairiõam ..>% iti ÷rãbhagavadgãtàyàü 3 . 37 ..

#<kàmakalà>#, strã, (kàmasya kalà priyà .) ratiþ . kàmadevapatnã . iti ÷abdaratnàvalã .. candrasya yàþ ùoóa÷akalàstà eva kàmakalàþ ..

#<kàmakåñaþ>#, puü, (kàma eva kåñaü pradhàna yasya .) ve÷yà priyaþ . ve÷yàvimbamaþ . iti medinã ..

#<kàmakeliþ>#, tri, (kàme taddhetukaratau keliryasya .) ùiïgaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (kàmanimittà keliþ .) surate puü . iti hemacandraþ ..

#<kàmakhaógadalà>#, strã, (kàmaü kamanãyaü khaïga iva dalaü patraü yasyàþ .) svarõaketakã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàmagàmã>#, [n] tri, (kàmaü yatheùñaü yonivicàramakurvanneva và gacchatãti . kàma + gama + õiviþ .) kàmaïgàmã . svecchàgamana÷olaþ . ityamarañãkà ..

#<kàmaguõaþ>#, puü, (kàmakçto guõaþ .) ràgaþ . viùayaþ àbhogaþ . iti medinã ..

#<kàmaïgàmã>#, [n] tri, (kàmaü yathecchaü gamana÷ãlaþ . supãti õiniþ . kàmamatràvyayam .) svecchàgamana÷ãlaþ . tatparyàyaþ . anukàmãnaþ 2 . ityamaraþ .. 2 . 8 . 76 ..

#<kàmacàrã>#, [n] tri, (kàmena svecchayà carati . kàma + cara + õiniþ .) kàmukaþ . (yathà
     %<purandaraü ca jànãte parastrãkàmacàriõam ..>% iti mahàbhàratam ..) svacchandaþ .. kalaviïkaþ . iti medinã ..

#<kàmacàrã>#, [n] puü, (kàmena icchànusàreõa carati viharati . kàma + cara + õiniþ .) garuóaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kàmajànaþ>#, puü, (kàmaü janayati kuhudhvaninà . kàma + jana + õic + ac . nipàtanàt na hrasvaþ . yadvà kàmajaü kandarpabhàvaü ànayati . kàmaja + à + nã + óa .) kokilaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. kàmajani iti ca pàñhaþ ..

#<kàmatàlaþ>#, puü, (kàmaü tàlayati pratiùñhàpayati . kàma + talapratiùñhàyàü + õic + aõ .) kokilaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kàmadaþ>#, tri, (kàmaü abhilàùaü dadàti . kàma + dà + kaþ .) kàmadàtà . abhilàùadaþ . iti medinã .. (yathà heþ ràmàyaõe 2 . 33 . 7 .
     %<ai÷varyasya rasaj¤aþ san kàmànà¤caiva kàmadaþ ..>% kàmaü kàmasya råpaü svasaundaryeõa dyati avakhaõóayatãti . yadvà kàmaü madanaü dyati nà÷ayatãti . årdhvaretastvàdasya tathàtvam . kàma + do + kaþ . kàrtikeyaþ . yathà, mahàbhàrate 3 . 231 . 4 .
     %<kàmajit kàmadaþ kàntaþ satyavàgmuvane÷varaþ ..>%)

#<kàmadà>#, strã, (kàmaü abhãùñaü dadàti yà . kàma + dà + kaþ + ñàp .) kàmadhenuþ . iti medinã ..

#<kàmadughà>#, strã, (kàmaü dogdhi . kàma + duha + %<igupadhaj¤àprãkçùaþ kaþ>% . 3 . 1 . 135 . iti kaþ . tataùñàp .) kàmadhenuþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (yathà, màgavate 1 . 10 . 4 .
     %<kàmaü vavarùa parjanyaþ sarvakàsadughà mahã ..>%)

#<kàmadåtikà>#, strã, (kàmasya uddãpakatvàt dåtikeva .) nàgadantãvçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<kàmadåtã>#, strã, (kàmasya dåtãva kàmoddãpakatvàt .) pàñalàvçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kàmadharaþ>#, puü, (kàmaråpaü kàmasya saüj¤àü và dharati dhàrayati và . kàma + dhç + ac .) kàmaråpasya matsyadhvajaparvatasthasarovaraþ . yathà --
     %<maõikåñàcalàt pårbaü matsyadhvajakulàcalaþ .
     nirdagdho yatra madano haranetràgninà punaþ ..
     ÷arãraü pràpya tapasà samàràdhya vçùadhvajam .
     tatra matsyasvaråpastu kàmadevena saüsthitaþ ..
     adhityakàyàü pçthivãü vãkùyamàõaþ samantataþ .
     tadà tu ÷à÷vatã nàma tatràste dakùiõasravà ..
     saraþ kàmadharo nàma tasmin ÷aile vyavasthitaþ .
     ÷à÷vatyàü vidhivat sràtvà pãtvà kàmadharàmbhasi ..
     vimuktapàpaþ ÷uddhàtmà ÷ivaloke mahãyate ..>% iti ÷rãkàlikàpuràõe 81 adhyàyaþ ..

#<kàmadhenuþ>#, strã, (kàmapratipàdikà dhenuþ .) svanàmakhyàtagauþ . tasyà utpattiryathà --
     %<dakùasya tanayà yàbhåt surabhirnàma nàmataþ .
     gavàü màtà mahàbhàgà sarvalokopakàriõã ..>% tasyàntu tanayà jaj¤e ka÷yapàttu prajàpateþ . nàmnà sà rohiõã ÷ubhrà sarvakàmadughà nçõàm .. tasyàü jaj¤e ÷årasenàdvasoratitapojjvalàt . kàmadhenuriti khyàtà sarvalakùaõasaüyutà ..
     %<tasyàü jaj¤e ÷unaþ÷ephànmuneratitamojjvalàt .>% iti pustakàntare pàñhaþ ..
     %<sà sitàbhrapratãkà÷à caturvedacatuùpadà .
     stanai÷caturbhirdharmàrthakàmàprasavakàriõã .. * ..>% tasyà garbhe ÷ivavàhanavçùotpattiryathà --
     %<sà svayambhu÷arãràttu kàlena mahatà satã .
     nirmalaü yauvanaü kàmadhenuràpa manoharam ..
     tàü carantãü merupçùñhe càruråpàü manoharàm .
     dadar÷a sa tu vetàlaþ kàmuka÷càbhyapadyata ..
     taü kàmukantu vetàlaü viditvà kàmadhenukà .
     pa÷udharmàt svayaü bheje taü puttraü ÷a÷abhçdbhçtaþ ..
     so'vàpa tasyàü paramamàmodaü ÷aïkaràtmajaþ .
     sà càpi paramaü tasmin madanàt pratiharùità ..
     tayoþ pravçtte surate tasyà garbho'bhavattadà .
     kàle pràpte tu susuve kàmadhenurmahàbçùam ..
     so'cireõaiva kàlena sumahàn vçùabho'bhavat .
     bhahàkakudasaüyukta÷càru÷çïgadvayànvitaþ ..
     utkùiptavicalatkarõayugalo dãrghavàladhiþ .
     kakudena ca ÷çïgàbhyàü karõàbhyàü sa sitàbhravat ..
     vicaran dadç÷e devaiþ ÷çïgairiva himàcalaþ .
     vetàlastvakarottasya nàma bhçïga iti dvijàþ ! ..
     sa tu bhçïgo j¤àna÷àlã samàràdhayadã÷varam .
     so'pi tuùño varaü tasmai dadàviùñaü mahe÷varaþ ..
     tameva vàhanaü cakre kçtvà devatanuü vçùam .
     sa ciràyu÷ca balavàn pçthivãdharaõakùamaþ ..
     bhçïgo nàma mahàtejàþ ketu÷càpyabhavat pateþ .
     bhçïgo'bhådvàhano yasmàcchaïkarasya mahàvçùaþ ..
     ato bhçïgiriti khyàtiü sa ca pràpa mahe÷varàt ..>% iti ÷rãkàlikàpuràõe 91 adhyàyaþ .. * .. amãvçpradà dhenuþ . taddànaphalaü yathà --
     %<varùo hariþ sarva eva pavitrastatràpi varùe ÷aradeva ÷uddhà .
     tasyàü ÷ubhaþ kàrtiko nàma màsastatràpi puõyo hi babhåva dar÷aþ ..
     yamyàü harerdaityamayàdvimuktà uraþsthalaü pràpya sukhaü su÷ete .
     lakùmãþ puràdyàpi vinirmità vai kàmapradà dhenava eva yatra ..
     aharmukhe yatra dine samastàþ sudhenavo bhåmitale bhramanti .
     gçhe na yasmin kathayanti lãlàü hàniþ kùayastatra ca pratyayo me ..
     tasmàttvamatraiva ca kàmadhenuü dadyàþ samuddi÷ya tu ke÷avasya .
     vipràya vai sarvaguõopapannàü kçtvà vrataü kçcchramato harestu ..
     samyak pradattaistu gavàü sahasvaiþ savatsavastraiþ sahitai÷ca hemnà .
     kàle phalaü yallabhate manuùyo na kàmadheno÷ca samaü dvijebhyaþ ..
     kanyàrathànàü karivàjiyuktai ÷ataiþ sahasraiþ satataü dvijebhyaþ .
     dattaiþ phalaü yallabhate manuùyaþ samaü tathà syànnatu kàmadhenoþ .. * ..>% tadbhedàþ taddànavidhi÷ca yathà --
     %<nandà sunandà surabhã su÷ãlà sumanàstathà .
     nirgatà mathyamàne'bdhau uùaþsnànaü ÷ubhapradam ..
     tatra snàtvà samabhyarcya dhenuü påjya prayatnataþ .
     godànaphalamàpnoti naro vigatakalmaùaþ ..
     ekàda÷yàmupoùyàtha naro dinacatuùñayam .
     ghçtena snàpayedviùõuü gavyena payasàpi và ..
     naktà÷ã gorasairhavyaiþ påjayenmadhusådanam .
     gandhapuùpaiþ sunaivedyairvastràbharaõakuõóalaiþ ..
     ÷aïkhàsicakrodyatabàhuviùõorgadàbjahastasya tu ÷aïkhapàõeþ .
     arghaü prayacchàmi janàrdanasya ÷riyà yutasyàpi dharàdharasya ..
     ÷riyaþ patiü ÷rãdharameva kàntaü ÷riyàþ sakhàyaü hi ÷riyo'dhimålam .
     namàmyahaü ÷rãdharaü ÷rãnivàsaü samarcito me pradadàtu kàmàn ..
     evaü påjya vidhànena ÷riyà yuktaistu nàmabhiþ .
     pçthak jàgaraõaü kuryàt ÷riyà sàrdhaü jagatpateþ ..
     yà devã bhàrgavaü bheje kulaüsarvatra påjità .
     àyàtu sà gçhaü nandà suprãtà varadà mama ..
     yàïgirasa¤ca sà devã sunandà pratyupasthità .
     àyàtu me gçhe sà tu suprãtà varadà satã ..
     surabhã yà bharadvàjaü kàmadhenuþ sukàmadà .
     sadàbhavadgçhaü sàtra mamàyàtu suràrcità ..
     su÷ãlà ka÷yapaü yà tu bheje sarvatra kàmadà .
     sà me bhavatu suprãtà kàmadhenurgçhe sadà ..
     sumanà yà va÷iùñhantu saüpràpya mumude ÷ubhà .
     sà me gçhaü sadàyàtu kàmadà devapåjità ..
     evaü påjya vidhànena prabhàte vimale ÷ubhe .
     ÷uklàmbaradharaþ snàtaþ ÷uklamàlyànulepanaþ ..
     kçtanityakriyo hçùñaþ kuõóalàïgadabhåùitaþ .
     anulipte mahãpçùñhe kçùõàjinasusaüstçte ..
     tilaprasthena càkãrõe catuþsvarõavibhåùite .
     kùaumavastrànvite ÷ubhre madhvàjyapàtrasaüyute ..
     ÷ubhavastraiþ samàvçtya sarvaratnairalaïkçtàm .
     suvarõa÷çïgãü sukhuràü catuþsvarõàü manoramàm ..
     kùãràbdhipayasopetàü dhenuü mantraiþ prapåjayet .
     yà dhenuþ sarvadevànàü çùãõàü bhàvitàtmanàm ..
     kùãràbdhernirgatà yà ca sà me bhavatu susthirà .
     ghçtakùãràbhiùeka¤ca kçtvà viùõoþ prayatnataþ ..
     samabhyarcya yathànyàyaü gandhapuùpàdibhiþ kramàt .
     gàvo mamàgrataþ santu gàvaþ pàr÷ve ca pçùñhataþ ..
     gàvo me hçdaye nityaü gavàü madhye vasàmyaham .
     pràïmukhodaïmukho vàpi sitayaj¤opavãtinãm ..
     imàü tvaü pratigçhvãùva devadeva ! jagatpate ..
     savatsàlaókçtàü dhenuü govinda ! prãyatàmiti ..
     evaü vipràya tàü dadyàt kçtvà caiva pradakùiõam .
     anuvrajecca gacchantaü padànyaùñau naràdhipa ! ..
     anena vidhinà yastu kàmadhenuü prayacchati .
     sarvakàmasamçddhàrthaþ svargaloka¤ca gacchati ..
     kiü dattvà ÷ata÷orvãntu ràhugraste divàkare .
     tatphalaü pràpyate ràjan kàmadhenvà yada÷nute ..>% ityàdye bahnipuràõe kàmadhenupradànanàmàdhyàyaþ .. * .. anyat vàlmãkãyaràmàyaõe bàlakàõóe 53 sarge mahàbhàrate 1 . 101 adhyàye ca draùñavyam .. * .. atha kàmadhenumahàdànam .
     %<athàtaþ saüpravakùyàmi kàmadhenuvidhiü param .
     sarvakàmaphalaü néõàü mahàpàtakanà÷anam ..
     loke÷àvàhanaü tadvaddhomakarmàdhivàsanam .
     tulàpuruùavatkàryaü kuõóamaõóapavedikam ..
     svalpe hyekàgnivat kuryàt gurureva samàhitaþ .
     kà¤canasyàti÷uddhasya dhenuü vatsa¤ca kàrayet ..>% dhenuü vatsa¤cetyanena dhenvarthopàttasuvarõenaiva svecchayà vatsakalpanamuktam ..
     %<uttamà palasàhasrã tadardhena tu madhyamà .
     kanãyasã tadardhena kàmadhenuþ prakãrtità ..
     ÷aktitastripalàdårdhvama÷akto'pãha kàrayet .
     vedyàü kçùõàjinaü nyasya guóaprasthasamanvitam ..
     nyasedupari tàü dhenuü mahàratnairalaïkçtàm .
     kumbhàùñakasamopetàü nànàphalasamanvitàm ..>% mahàratnairutkçùñaratnaiþ ..
     %<tathàùñàda÷a dhànyàni samantàt parikalpayet .
     ikùudaõóàùñakaü tadvannànàphalasamanvitam .
     bhàjana¤càsanaü tadvattàmradohanakantathà ..
     kauùeyavastradvayasaüprayuktàü dãpàtapatràbharaõàbhiràmàm .
     sacàmaràü kuõóalinãü saghaõñàü maõitrikàü candrakaraupyapàdàm ..>% maõitrikà akùamàlà .
     %<rasai÷ca sarvaiþ purato'bhijuùñàü haridrayà puùpaphalairanekaiþ .
     ajàjikustumburu÷arkaràbhirvitànaka¤copari pa¤cavarõam .>% rasaiþ sarvairiti lavaõàdibhiþ ùaóbhiþ . ajàjã jãrakaþ . kustumburu dhanyàkam ..
     %<snàtastato maógalavedaghoùaiþ pradakùiõãkçtya sapuùpahastaþ .
     àvàhayettàü guóadhenumantrairdvijàya dadyàdatha darbhapàõiþ ..>%
     bahutaramatsyapuràõapustakeùu guóadhenumantrairiti pàñhadar÷anàt guóadhenåktayà lakùmãrityàdimantrapàñha÷càtra kartavyaþ . dvijàya dadyàditi ÷ruteþ kçtsnaiva kàmadhenurgurave deyà çtvigbhyastu dakùiõàmàtram ..
     %<tvaü sarvadevagaõamandiramaïgabhåtà vi÷ve÷varatripathagodadhiparvatànàm .
     taddàna÷astra÷akalãkçtapàtakaughaþ pràpto'smi nirvçtimatãva paràü namàmi ..
     loke yathepsitaphalàrthavidhàyinãü tvàmàsàdya ko hi bhavaduþkhamupaiti martyaþ .
     saüsàraduþkha÷amanàya yatasva kàmaü tvàü kàmadhenumiti devagaõà vadanti ..
     àmantrya ÷ãlakularåpaguõànvitàya vipràya yaþ kanakadhenumimàü pradadyàt .
     pràpnoti dhàma sa purandaradevajuùñaü kanyàgaõaiþ parivçtaþ padamindumauleþ .. * ..>%
     atra yajamànaþ samupajàtakàmadhenumahàdànecchaþ tulàpuruùalikhitaü khaïgacarmamayàcchannasannàhatulàpuruùasthàpanãyaharipratimàsàlaïgàratulàhastapnàptapratimàvahiþsarvasambhàramadhikatvena suvarõapalasahasranirmitàmuttamàü suvarõapala÷atapa¤cakanirmitàü madhyamàü suvarõasàrdhapala÷atadvayanirmitàü kanãyasãü a÷aktau palatrayàdårdhvaü yathà÷aktyupàttasuvarõaghañitàmutkçùñaratnàlaïkçtàü savatsàü dhenum . dhenvavasthàpanàrthaü kçùõàjinaü guóaprastha¤ca dhenvalaïkaraõàrthaü yathecchakà¤canaghañitacandratilakalalàñapaññikàkuõóalayugaghaõñàraupyakhuracatuùñayasphàñikàkùamàlàcàmaràõi . dhenvàcchàdanàrthaü kauùeyavastrayugam . dhenupàr÷vasthàpaõàrthaü kumbhàùñakàtipracuravividhaphalàùñàda÷adhànyekùudaõóàùñakakàüsyapàtràsanatàmradohanadãpasàmagrãchatrapàdukàyugàni . dhenvagrataþ sthàpanàrthaü madhuràdirasaùañkaharidrànànàvidhakusumàrhaõadravyajãrakadhanyàka÷arkarà÷cotpàdayet . tatastulàpuruùoktasamayànàmanyatamasya pårbataradine gurvçtvigyajamànajàpakàstulàpuruùabaddhaviùyabhojanàdikaü kçtvà nivedanasaïkalpavàkyayostulàpuruùapadasthàne hiraõyakàmadhenupadaü prakùipya nivedanaü saïkalpa¤ca kuryuþ . aparadine ca yajamànastulàpuruùavadgovindàdyàràdhanàdimadhuparkadànàntaü govindàdyabhyarcanabràhmaõànuj¤àpanadànasaükalpapåõyàhàdivàcanavaraõavàkyeùu tulàpuruùapadasthàne hiraõyakàmadhenupadaü prakùipya kuryàt . tato gurvçtvigyajamànajàpakà upavaseyuþ . aparadine ca kçtanityàstulàpuruùavadagnisthàpanàdimadhyabràhmaõavàcanàntaü karma yathàyathaü kuryuþ . eva¤ca madhyabràhmaõavàcanàntaü karma tulàpuruùagranthamanusandhàyànuùñhàtavyam . tata çtvijaþ savatsàü dhenuü pradhànavedãmadhyalikhitacakropari kçùõàjinamàstãrya tadupari guóaprasthaü nidhàya tatràropya pårboktàlaïkàrairalaïkçtya kauùeyavastrayugenàcchàdya dhenupàr÷ve ca pårõakumbhàùñakaü nànàvidhaphalàni aùñàda÷adhànyàni ratnanànàvidhaphalamikùudaõóàùñakakàüsyabhàjanapaññikàtàmradohanadãpàtapatrapàdukàyugànyàropayeyuþ . ghenvagrataþ madhuràdirasaùañkaharidràvividhapuùpàrhaõasàmagrãjãrakadhanyàka÷arkarà÷càropya maïgalagãtavàdyavandighoùeùu yaj¤akuõóasamãpasthakumbhacatuùñayajalena svasvavedoktàbhiùecanikamantrairyajamànaü snàpayeyuþ . tato yajamànaþ ÷uklamàlyàmbaradharo dhçtasarvàlaïkàraþ ku÷ahastaþ puùpà¤jalimàdàya kàmadhenuü pradakùiõãkçtya yà lakùmãrityàdi devagaõà vadantãtyantaü pañhitvà kàmadhenuü puùpà¤jalinà sampåjya gurave dadyàt . tadyathà, oü adyàmukasagotràyàmukavedàmuka÷àkhàdhyàyine amuka÷armaõe tubhyaü matsyapuràõoktahiraõyakàmadhenumahàdànaphalapràptikàmo'haü etàü kçùõàjinanyastaguóaprasthàropitàü utkçùñaratnasauvarõacandratilakapaññakakuõóalayugalaghaõñàraupyakhurasphàñikàkùamàlàcàmaràlaükçtàü kauùeyavastrayugàcchàditàü pårõakumbhàùñakanànàphalàùñàda÷adhànyaphalasahitekùudaõóàùñakakàüsyapàtràsanatàmradohanadãpachatrapàdukàyugasarvarasaharidrànànàvidhakusumaphalajãrakadhanyàka÷arkaràyutàü pa¤cavarõavitànakasahitàü savàsasàü hiraõyakàmadhenuü dade . guruþ svastãtyuktvà sàvitrãü pañhitvà hiraõyakàmadhenuriyaü viùõudaivateti uktvà yathà÷àkhaü kàmastutiü pañhet . tato gurvçtvigbhyo dakùiõàndadyàt . oü adya kçtaitaddànadakùiõàmimàü utpattiyogyàü bhåmimetàni ca ratnàni dade . svastãti bràhmaõà bråyuþ . gurustu svastyanantaraü dhenupucchaü gçhõãyàt . tato yajamànastulàpuruùavajjàpakemyo dakùiõàü dattvà dãnànàthàdãüstarpayitvà bràhmaõavàcana¤ca kçtvà tvarayà gurave kàmadhenuü pratipàdayet . palatrayàdårdhvaü yathà÷akti svalpamahàdànadàne tu gurureva svagçhyoktavidhinà sarvaü brahmàõóavat kuryàt .. iti hiraõyakàmadhenumahàdànaü samàptam . iti dànasàgaraþ ..

#<kàmadhvaüsã>#, [n] puü, (kàmaü kandarpaü dhvaüsayatãti . kàma + dhvans + õic + õiniþ .) ÷ivaþ . iti halàyudhaþ ..

#<kàmanaþ>#, tri, (kàmayati iti . kam + õiï + yuc .) kàmukaþ . ityamaraþ . 2 . 1 . 24 ..

#<kàmanà>#, strã, (kama + anudàttàde÷ceti õiïntàt bhàve yuc ñàp ca .) icchà . iti halàyudhaþ ..

#<kàmandhamã>#, [n] puü, (kàmaü yatheùñaü dhamati . kàma + dhmà + õiniþ . bàhulakàt dhamàde÷aþ . nipàtanàt mumi sàdhuþ .) kàüsyakàraþ . iti jañàdharaþ ..

#<kàmapatnã>#, strã, (kàmasya patnã .) ratiþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kàmapàlaþ>#, puü, (kàmàn pàlayati . kàma + pàla + aõ .) baladevaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 24 ..

#<kàmapradaþ>#, puü, (kàmaü kàmajaratibhedaü pradadàti . kàma + pra + dà + kaþ .) ratibandhavi÷eùaþ . yathà --
     %<dvau pàdau skandhasaülagnau kùiptbà liïgaü bhage tathà .
     kàmayet kàmukaþ prãtyà bandhaþ kàmaprado hi saþ ..>% iti smaradãpikà .. (kàmànàü sarveùàü puruùàrthàõàü pradaþ . viùõuþ . yathà mahàbhàrate . 13 . 149 . 45 .
     %<kàmahà kàmakçt kàntaþ kàmaþ kàmapradaþ prabhuþ ..>%)

#<kàmaphalaþ>#, puü, (kàmaü yatheùñaü phalamasya .) mahàràjàmravçkùaþ . iti dàjanirghaõñaþ ..

#<kàmam>#, vya (kamerõijantàt amu .) akàmànumatiþ . ityamaraþ . 3 . 4 . 13 .. (yathà, ÷àkuntale 5 aïke
     %<mahàbhàgaþ kàmaü narapatirabhinnasthitirasau na ka÷cidvarõànàmapathamapakçùño'pi bhajate ..>%) anumatiþ . prakàmam . asåyà . anugamanam . iti medinãkarahemacandrau ..

#<kàmamahaþ>#, puü, (kàmasya mahaþ utsavo yatra .) caitrã pårõimà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kàmayità>#, [ç] tri, (kàmayate . kam + õic + tçc .) kàmukaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 24 ..

#<kàmaråpaþ>#, puü, (målaprakçtirbhagavatã kàmaråpiõã satã yatra de÷e viràjamànà sa de÷astannàmnà eva ucyate .) svanàmakhyàtade÷aþ . tatparyàyaþ . pràgjyotiùaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. tatra kàmagirau yonipãñhe kàmàkhyà devã vartate . yathà .
     %<yonipãñhaü kàmagirau kàmàkhyà tatra devatà .>%
     %<sarvatra viralà càhaü kàmaråpe gçhe gçhe ..>% iti tantracåóàmaõau pãñhamàlà .. (ayaü hi gaõe÷agiri÷ikharastho de÷aþ . yaduktaü tantre .
     %<kàle÷varaü ÷vetagiriü traipuraü nãlaparvatam .
     kàmaråpàbhidho de÷o gaõe÷agirimårdhvani ..>% kàle÷varaü ÷vetagiriü traipuraü nãlaparvataü yàvat .. ayaü khalu vaïgade÷asya ã÷ànabhàge àsàmaprade÷asya pa÷cimabhàge vartate ..)

#<kàmaråpaþ>#, tri, (kàmaü kàmyaü manoharaü råpaü yasya .) manoj¤aråpaþ . svecchàråpaþ . (yathà mahàbhàrate . 1 . suparõastutau 23 . 6 .
     %<kàmaråpaþ kàmagarbhaþ kàmabãryo vihaïgamaþ ..>%) tathà ca . meghadåte 6 .
     %<jàtaü vaü÷e bhåvanavidite puùkaràvartakànàü jànàmi tvàü prakçtipuruùaü kàmaråpaü maghonaþ ..>%

#<kàmaråpiõã>#, strã, (kàmaü manoj¤aü råpaü astyasyàþ . kàmaråpa + ini + ïãp .) a÷vagandhàvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàmaråpã>#, [n] puü, (kàmaü kamanãyaü rupamasyàstãti . kàmaråpa + iniþ .) vidyàdharaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. jàhakajantuþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (kàmena svecchayà råpaü dhàryatvenàstyasya iniþ .) manoj¤aråpiõi svecchàråpiõi ca tri . yathà --
     %<sarvamà÷u vicetavyaü haribhiþ kàmaråpibhiþ ..>% iti ràmàyaõam ..

#<kàmarekhà>#, strã, (kàmànàü kàmavyàpàràõàü rekhà cihnaü lakùaõaü ràjirvà yatra .) ve÷yà . iti ÷abdamàlà ..

#<kàmalaþ>#, puü, strã, (kama + õic + kalac .) rogavi÷eùaþ . kàüola kàmalà iti ca prasiddhiþ . iti medinã .. tasya nidànasampràptã yathà --
     %<pàõóurogã ca yo'tyarthaü pittalàni niùevate .
     tasya pittamasçïmàüsaü dagdhvà rogàya kalpate ..>% tasya lakùaõam .
     %<hàridranetraþ subhç÷aü hàridratvaïnakhànanaþ .
     raktapãta÷akçnmåtro bhekavarõo hatendriyaþ ..
     dàhàvipàkadaurbalyasadanàrucikarùitaþ .
     kàmalà bahupittaiùà koùñha÷àkhà÷rayà matà .
     kàlàntaràt kharãbhåtà kçcchrà syàtkumbhakàmalà ..>% tasyàriùñalakùaõam .
     %<kçùõapãta÷akçnmåtro mç÷aü ÷åva÷ca mànavaþ .
     saraktàkùimukhacchardiviõmåtro ya÷ca tàmyati ..
     dàhàrucitçóànàhatandràmohasamanvitaþ .
     na÷yati ÷vàsakàsàrto vióbhedã kumbhakàmalã ..>% iti màdhavakaraþ ..

#<kàmalaþ>#, puü, (kàmayate abhãùñamasmin . kama + adhikaraõe + kalac .) vasantakàlaþ . marubhåmiþ . (kàmaü làti gçhõàtãti . kàma + là + kaþ .) kàmuke tri iti medinã ..

#<kàmalatà>#, strã, (kàmasya lateva .) ÷i÷naþ . iti hebhacandraþ ..

#<kàmalà>#, strã, puü, (kàmala + ñàp .) khanàmakhyàtarogaþ . atha pàõóurogabhedasya kàmalàyà nidànapårbikàü saüpràptimàha .
     %<pàõóurogã tu yo'tyarthaü pittalàni niùevate .
     tasya pittamasçïmàüsaü dagdhvà rogàya kalpate ..>% pittaü kartç . dagdhvà saüdåùya . rogàya kàmalàråpàya . pàõóurogiõa evàti÷ayitapittalasevayà kàmalà bhavati . nàyaü niyamaþ . kintu kàmalà svatantràpi bhavati . yathà ràjayakùmà kàsàdupekùitàdbhavati . nàyaü niyamaþ . kintu ràjayakùmà svatantràpi bhavati . tadvadeùàpi .. * .. kàmalàyà lakùaõamàha .
     %<hàridranetraþ subhç÷aü hàridratvaïnakhànanaþ .
     pãtarakta÷akçnmåtro bhekavarõo hatendriyaþ ..
     dàhàvipàkadaurbalyasadanàrucikarùitaþ ..>% hàridraü haridràvarõam . pãtarakta÷akçnmutraþ . pãte rakte và ÷akçnmåtre yasya saþ . bhekavarõaþ vçhadbhekavarõaþ . tasyà bhedàvàha . %<kàmalà bahupittaiùà koùñha÷àkhà÷rayà matà>% . eùà koùñhà÷rayà aparà ÷àkhà÷rayà . tatra koùñhakàmalàmàha . %<kàlàntaràt kharãmåtà kçcchrà syàt kumbhakàmalà .>% kàlàntaràt kharãbhåtà atiråkùãkçtasarvadhàtuþ . kumbhakàmalà koùñhakàmaletyarthaþ . sà kçcchrà kaùñasàdhyà .. * .. kumbhakàmalino'riùñalakùaõamàha ..
     %<chardyarocakahçllàsajvaraklamanipãóitaþ .
     na÷yati ÷vàsakàsàrto vióbhedã kumbhakàmalã ..>% ubhayorapi kàmalayorariùñalakùaõamàha .
     %<kçùõapãta÷akçnmåtro bhç÷aü ÷åna÷ca mànavaþ .
     saraktàkùimusvacchardivinmåtro ya÷ca tàmyati ..
     dàhàrucitçóànàhatandràmohasamanvitaþ .
     naùñàgnisaüj¤aþ kùipraü hi kàmalàvàn vipadyate .. * ..>% atha kàmalàcikitsà .
     %<triphalàyà guóåcyà và dàrvyà nimbasya và rasaþ .
     pràtarmàkùikasaüyuktaþ ÷ãtalaþ kàmalàpahaþ ..
     a¤jane kàmalàrtànàü droõãpuùpãrasã hitaþ .
     guóåcãpatrakalkaü và pibettakreõa kàmalã ..
     dhàtrãloharajovyoùani÷àkùaudràjya÷arkaràþ .
     lãóhà nivàrayantyà÷u kàmalàmuddhatàmapi ..
     kumbhàkhyakàmalàyàntu hitaþ kàmaliko vidhiþ .
     gomåtreõa pibet kumbhakàmalàyàü ÷ilàjatu ..
     dagdhvàkùakàùñhairmalamàyasantu gomåtranirvàpitamaùñavàràn .
     vicårõalãóhaü madhunàcireõa kumbhàhvayaü pàõóugadaü nihanti ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * ..
     %<marãcatilapuùpàbhyàma¤janaü kàmalàpaham ..>% iti gàruóe 187 adhyàyaþ ..
     %<taõóulãyakagokùuramålaü pãtaü payo'nvitam .
     kàmalàdiharaü proktaü mukharogaharaü tathà ..>% iti tatraiva 188 adhyàyaþ ..

#<kàmavatã>#, strã, (kàmaþ kamaõãyatà astyasyàþ . kàma + matup . masya vaþ . ïãp ca .) dàruharidrà . iti ràjanirghaõñaþ . (kàmaþ kandarpabhàvaþ astya syàþ . maithunànuràgayuktà strã . yathà mahàbhàrate 1 . ÷àntanåpàkhyàne 97 . 5 .
     %<tyàgaþ kàmavatãnàü hi strãõàü sadbhirvigarhitaþ ..>%)

#<kàmavallabhaþ>#, puü, (kàmaþ kamanãyaþ spçhaõãya ityarthaþ ata eva vallabhaþ priyaþ . yadvà kàmasya kandarpasya ballabhaþ . kandarpapriyavasantakàlodbhavatvàt tathàtvam .) àmraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàmavallabhà>#, strã, (kàmasya kandarpasya vallabhà priyà . kàmoddãpakatvàt tathàtvam .) jyotsnà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàmavçddhiþ>#, puü, (kàmasya vçddhiryasmàt .) kùupavi÷eùaþ . kàmava iti karõàñake prasiddhaþ . tatparyàyaþ . smaravçddhisaüj¤aþ 2 manojavçddhiþ 3 madanàyuùaþ 4 kandarpajãvaþ 5 jitendriyàhvaþ 6 kàmaikajãvaþ 7 jãvasaüj¤aþ 8 . asya vãjaguõàþ . madhuratvam . balavardhanatvam . kàmavçddhirucikàritvam . bahulendriyavçddhidatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàmavçntà>#, strã, (kàmaü kamanãyaü vçntaü yasyàþ .) pàñalàvçkùaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<kàmavçkùaþ>#, puü, (kàmaü yathecchaü vãjàdyanapekùatayà utpanno vçkùaþ .) vandàkaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàma÷araþ>#, puü, (kàmasya kandarpasya ÷ara iva kàmoddãpakatvàt .) àmraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàmasakhaþ>#, puü, (kàmasya sakhà . %<ràjàhaþsakhibhyaùñac>% . 5 . 4 . 91 . iti ñac .) vasantakàlaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàmasutaþ>#, puü, (kàmasya sutaþ .) aniruddhaþ . iti hemacandraþ ..

#<kàmàkhyà>#, strã, (kàmayate bhaktànàü kàmaü pårayati yadvà bhaktaiþ sàdhakaiþ kàmyate'sau iti kàmà . kàmà àkhyà yasyàþ .) devãvi÷eùaþ . tannàmakàraõaü yathà . ÷rãbhagavànuvàca . kàmàrthamàgatà yasmànmayà sàrdhaü mahàgirau . kàmàkhyà procyate devã nãlakåñhe rahogatà .. kàmadà kàminã kàmà kàntà kàmàïgadàyinã . kàmàïganà÷inã yasmàt kàmàkhyà tena cocyate .. * .. tatpãñhakàraõaü yathà --
     %<atha kàle bahutidye vyatãte pràõisarjane .
     agçhõàü dakùatanayàü bhàryàrthe'haü badhåvaràm ..
     sà me'bhåt preyasã bhàryà pradàya samayaü pituþ .
     aniùñakàrã tva¤cet syàþ pràõàüstyakùye tadà tvaham ..
     tato yaj¤e samastantu sa ca vavre caràcaram .
     na màü nàpi satãü vavre tadaniùñànmçtà tu sà ..
     tato mohasamàpannastàmàdàya mçtàmaham .
     pràptaþ pãñhavaraü tantu bhramamàõa itastataþ ..
     tasyàstvaïgàni paryàyàt patitàni yato yataþ .
     tattat puõyatamaü jàtaü yoganidràprabhàvataþ ..
     tasmiüstu kubjikàpãñhe satyàstadyonimaõóalam .
     patitaü tatra sà devã mahàmàyà vyalãyata ..
     lãnàyàü yoganidràyàü mayi parvataråpiõi .
     sa nãlavarõaþ ÷ailo'bhåt patite yonimaõóale ..
     sa tu ÷ailo mahàtuïgaþ pàtàlatalamàvi÷at .
     tasyà àkramaõàdvàóhaü tatastaü druhiõo'bhyayàt ..
     sa tu pårbaü brahma÷akti÷ilàü dhartuü catumukhaþ .
     ÷ailaråpo'bhavattena ÷ailaråpeõa màmadhàt ..
     brahmà parvataråpeõa mayi parvataråpiõi .
     saüsakto'dho'gamadgàóhamàkrànto màyayà vidheþ ..
     tato varàhaþ saüsakto mayi màü sa tu màdhavaþ .
     ÷ailaråpaþ ÷ailaråpaü dhartuü samupacakrame ..
     so'pyadho'yànmayà sàrdhaü tadà parvataråpiõà .
     àkramya devãü pçthivãü sthito bhuvi nikhàtakaþ ..
     ÷ataü ÷ataü yojanànàü tuïgamàsãdgiritrayam .
     tadàkràntaü mahàdevyà sarvameva hyadhogatam ..
     kro÷amàtre sthitaü tuïgaü ÷eùaü tattritayasya tu .
     ekà samastajagatàü prakçtiþ sà yatastataþ ..
     brahmaviùõu÷ivairdevairdhçtà sà jagatàü prasåþ .
     tatra pårbo brahma÷ailaþ ÷veta ityucyate budhaiþ ..
     madråpadhàrã ÷ailastu nãla ityucyate tathà .
     sa tu madhyagataþ ÷ailastrikoõodåkhalàkçtiþ ..
     vibhràjamànaþ satataü madhye brahmavaràhayoþ .
     varàhaþ ÷ailaråpo yaþ sa citra iti kathyate ..
     sa sarveùàü sthitaþ pa÷càt dãrghaþ sarvebhya eva tu .
     ai÷ànyàü yo'bhavat kårmaþ ÷ailaråpo mahàdyutiþ ..
     maõikarõaþ sa nàmnà tu khyàto devaughasevitaþ .
     yo'nantaråpaþ ÷ailastu vàyavyàü samavasthitaþ ..
     maõiparvatasaüj¤o'sau parvato màdhavapriyaþ .
     mahàmàyàgiriryasta nairçtyàü samavasthitaþ ..
     sa gandhamàdano nàmnà sarvadà ÷aïkarapriyaþ .
     varàhapçùñhabhavane yatra cchinnau mahàsurau ..
     hariõà tatra saüjàtaþ puõóunàtha iti smçtaþ .
     brahma÷akti÷ilàyàstu pårbabhàge tu madhyataþ ..
     yastu parvataråpo'haü sa tu bhasmàcalàhvayaþ .
     evaü puõyatame pãñhe kubjikàpãñhasaüj¤ake ..
     nãlakåñe mayà sàrdhaü devã rahasi saüsthità .
     satyàstu patitaü tatra vi÷ãrõaü yonimaõóalam ..
     ÷ilàtvamagamat ÷aile kàmàkhyà tatra saüsthità .
     saüspç÷ya tàü ÷ilàü martyo hyamartyatvamavàpnuyàt ..
     amartyo brahmasadanaü tatstho mokùamavàpnuyàt .
     tasyàþ ÷ilàyà màhàtmyaü yatra kàme÷varã sthità ..
     adbhåtaü yasya guhye tu lohaü masma bhavedgatam .
     sà càpi pratyahaü tatra pa¤camårtidharà bhavet ..
     mohàrthaü sarvalokànàü mamàpi prãtaye ÷ivà .
     ahaü pa¤camukhenà÷u pa¤cabhàge vyavasthitaþ ..
     ã÷ànaþ pårbabhàgasthaþ kàme÷varyàþ pradhànataþ .
     ai÷ànyàü tai tatpuruùo hyaghorastasya sannidhau ..
     sadyojàto'tha vàyavyàü vàmadevastu saïgataþ .
     devyà÷càpi nara÷reùñha pa¤caråpàõi bhairava ! ..
     ÷çõu vetàla ! guhyàni devairapi sadaiva hi .
     kàmàkhyà tripurà caiva tathà kàme÷varã ÷ivà ..
     sàradàtha mahotsàhà kàmaråpaguõairyutà .
     mayi liïgatvamàpanne ÷ilàyàü yonimaõóale ..
     sarve ÷ilàtvamagaman ÷ailaråpà÷ca nirjaràþ .
     yathàhaü nijaråpeõa reme vai saha kàmayà ..
     ÷ilàråpapraticchannàstadà sarvàstu devatàþ .
     ÷ilàråpapraticchannàþ ÷aile ÷aile vyavasthitàþ ..
     ramante ca svaråpeõa nityaü rahasi saïgatàþ .
     brahmàviùõuraha¤càtra dikpàlàþ sarva eva te ..
     anye'pyatra sthità devàþ sànukålàþ sadà mayi .
     upàsituü tadà devãü kàmàkhyàü kàmaråpiõãm ..
     nãla÷ailasvikoõastu madhye nimnaþ sadà÷ivaþ .
     tanmadhye maõóalaü càru ùaùñi÷aktisamanvitam ..
     guhà manobhavà tatra manobhavavinirmità .
     yonistasyàü ÷ilàyàntu ÷ilàråpà manoharà ..
     vitastimàtravistãrõà ekaviü÷àïgulàyatà .
     kramasåkùmavinirmàõabhasma÷ailànugàminã ..
     sindårakuïkumàraktà sarvakàmapradàyinã .
     tasyàü yonau pa¤caråpà nityaü tiùñhati kàminã ..
     mahàmàyà jagaddhàtrã målabhåtà sanàtanã .
     tatràùñau yoginãrnityaü målabhåtàþ sanàtanãþ ..
     pårboktàþ ÷ailaputtràdyàþ sthità devyàþ samantataþ .
     tàsàntupãñhanàmàni ÷çõu caikatra bhairava ! ..
     guptakàmà ca ÷rãkàmà tathà ca vindhyavàsinã .
     kañã÷varã dhanasthà tu pàdadurgà tathàparà ..
     dãrghe÷varã kramàdeva prakañà bhuvane÷varã .
     svayoginyaþ pãñhanàmnà khyàtà aùñau ca devatàþ ..
     sarvatãrthàni caikatra jalaråpàõi bhairava ! .
     sthitàni nàmnà saubhàgyà vareõyà pràõipuõyadà ..
     viùõustu tãre tasyàþ sa nàmnà kamala ityuta .
     kàmukàyàstu vañukaþ kàmàkhyàbhyarõasaüsthitaþ ..
     lakùmãþ sarasvatã devyau devyà aïge vyavasthite .
     lalitàkhyà'bhavallakùmãrmàtaïgã tu sarasvatã ..
     gaõàdhyakùaþ pårbabhàüge tasya ÷ailasya saüsthitaþ .
     siddhaþ sa nàmnà vikhyàto dvàri devyàþ priyaþ sutaþ ..
     kalpavçkùaþ kalpavallã tintióã càparàjità .
     bhåtàstasminmahà÷aile sthite devyà dhçtapriye ..
     varàhaþ pàõóanàthàkhyaþ sthitastatra hariryataþ .
     jaghane ÷irasã kçtvà jaghàna madhukaiñabhau ..
     tasyàsanne brahmakuõóaü brahmaõà nirmitaü purà .
     ã÷ànàkhyaü ÷iroratnaü tat siddhe÷varasaüj¤akam ..
     ÷ilàråpaü siddhakuõóaü madhyasthaü viddhi bhairava ! .
     tasyàsanna gayàkùetraü kùetraü vàràõasã tathà ..
     yonimaõóalasaïkà÷aü kuõóaü bhåtvà vyavasthitam .
     tatraivàmçtakuõóantu sudhàsaüghaprapåritam ..
     mama priyàrthamindreõa sthàpitaü saha nirjaraiþ .
     vàmadevàhvayaü ÷ãrùaü ÷rãkàme÷varasaüj¤akam ..
     kàmakuõóaü mahàpuõyaü tasyàsanne vyavasthitam .
     kedàrasaüj¤akaü kùetraü madhyasthaü siddhakàmayoþ ..
     dãrghaü caturda÷avyàmaü chàyàcchatràhvayaü tu tat .
     tasyàsanne ÷ailaputtrã guptakàmàhvayà tu sà ..
     guptakuõóasya madhyasthà kàme÷agràbõi saïgatà .
     kàme÷vara÷ilàsaktà kàmàkhyàsaüj¤ità sadà ..
     pårbabhàgena saüsaktà yonestu parabhàgataþ .
     kàmakàmàkhyayormadhye kàlaràtrirvyavasthità ..
     pãñhe dãrghe÷varã nàmnà sãmàbhàge pracaõóikà .
     kàmàkhyà prastaraprànte kuùmàõóã nàma yoginã ..
     pãñhe koñã÷varã nàmnà yoniråpeõa saüsthità .
     yaccàghoràhvayaü ÷ãrùaü tat kàmàyàstu dakùiõe ..
     pãñhe bhairavanàmà tu gãyate paramàrthibhiþ .
     càmuõóàbhairavã nàmnà bhairavàsannasaüsthità ..
     nàyikà kàmadà bhakte caõóamuõóavinà÷inã .
     kàmàbhairavayormadhye svayaü devã suràpagà ..
     hitàya sarvajagatàü devyàstu prãtaye sthità .
     sadyojàtàhvayaü ÷ãrùaü pãñhe tvàmràtake÷varam ..
     bhairavàkhye gahvare tu sthitaü devarùisevitam .
     viddhi tatraiva durgàkhyàü nàyikàü yogaråpiõãm ..
     siddhakàme÷varã nàmnà khyàtà deveùu nitya÷aþ .
     ajãrõapatraþ succhàyo vçkùastatra tu saüsthitaþ ..
     àmràtakaþ kalpavçkùaþ kalpavallãsamanvitaþ .
     pãñhe tu siddhagaïgàkhyà svayaü gaïgà samutthità ..
     àmràtakasya nikañe mama prãtivivçddhaye .
     puùkaràkhyantu tat kùetraü pãñhe tvàmràtakàhvayam ..
     ai÷ànyàü tatpuråùàkhyaü mama ÷ãrùaü vyavasthitam .
     bhuvane÷varanàmnà tu pãñhe khyàta¤ca bhairava ! ..
     gahvaraü bhuvane÷asya bhuvanànandasaüj¤akam .
     tasyàsanne tu surabhiþ ÷ilàråpeõa saüsthità ..
     kàmadhenuriti khyàtà pãñhe kàmapradàyinã .
     yo'sau sarabhamårtirme madhyakhaõóaþ pracaõóakaþ ..
     mahàbhairavanàmàbhåt koñiliïgàhvayastu saþ .
     mårtibhiþ pa¤cabhiþ pa¤cabhàgeùu samamàsthitaþ ..
     ahaü pa÷càdatiprãtyà bhairavàkhyaþ sthito'dhare .
     mahàgaurã tu yà devã yoginã siddharåpiõã ..
     sà brahmaparvate càste ÷ilàråpeõa cordhvataþ .
     atãvaråpasampannà nàmnà sà bhuvane÷varã ..
     yatra brahmà tu saüsakto mayi parvataråpiõi .
     kalpavallã tu tatràste nàmnà sà tvaparàjità ..
     kàmadhenoradårasthà pårbabhàge mahe÷varã .
     ÷rãkàmàkhyà yoniråpà caõóikà sà tuyoginã ..
     àgneyyàü viddhi tàü saüsthàü sarvakàmapradàü ÷ubhàm .
     yoginã caõóaghaõñàkhyà pãñhe'bhåt vindhyavàsinã ..
     yoginã skandamàtà tatpãñhe'bhådvanavàsinã .
     kàtyàyanã pãñhanàmnà pàdadurgeti gadyate ..
     nairçtyàü nãla÷ailasya prànte sà saüsthità ÷ivà .
     yo'sau nandã mama tanuþ sa tu pàùàõaråpadhçk ..
     saüsthitaþ pa÷cimadvàri hanåmàn pãñhanàmataþ .. * ..>% ÷rãaurva uvàca .
     %<iti tasya vacaþ ÷rutvà ÷ambhoramitatejasaþ .
     bhairavastaü tu papraccha vetàlo'pi samutsukaþ ..>% ÷rãvetàlabhairavàvåcatuþ .
     %<÷rutaþ pãñhakramastàta devyàþ påjàkramantataþ .
     ÷rotumicchàmi mårtãnàü pa¤cànàmapi ÷aïkara ! ..
     råpàõi pa¤camårtãnàü mantràõi ca samantataþ .
     tathà yantràõi tantràõi vada nau vçùabhadhvaja ! ..>% ã÷vara uvàca . ÷çõu vakùyàmi vetàla mantraü tantraü pçthak pçthak . kàmàkhyàpa¤camårtãnàü råpaü kalpa¤ca bhairava ! .. kàmasthaü kàmamadhyasthaü kàmadevapuñãkçtam . kàmena kamayet kàmã kàmaü kàme niyojayet .. jyeùñhantu vya¤janaü brahma na paraþ ÷ànta ucyate . prathamaü kramataþ kuryàt tatsaüsaktaü sudhàmayam .. prajàpatistathà ÷akravãjasaüsthàdisaüyutam . candràrdhasahitaü vãjaü kàmàkhyàyàþ pracakùate .. idaü dharmapradaü kàmamokùàrthànàü pradàyakam . idaü rahasyaü paramamanyatra tu sudurlabham .. ÷rotreõedaü yaþ ÷çõuyàdguruvaktrànnarottamaþ . sa kàmànakhilàn pràpya ÷ivaloke mahãyate .. * ..
     %<÷rutisakalitasàraü devakaõñhaudhahàraü sakalakaluùahàri ÷rãdharàmartyakàri .
     sunaya÷ubhaya÷obhiryojayedyattu gobhistadiha ÷ivasamastaü vighnadharmàïgitàstam ..
     nayanakalitakàri dhyàninàü dattapàri praõayasunayasaüsthaü devasatyàdikastham .
     paramapadavi÷ãrõaü ÷uddhadaurbhàgyajãrõaü ÷çõu ÷ivapadaråpaü kàmadevyàþ svaråpam ..
     ÷ravaõagamanamàtrànmàrgitaü yasya nàma prabhavati bahubhåtyai nãtimàrgaikadhàma .
     suragaõagaõasaüdhà kuõóalã yasya ÷aktistadiha paramaråpaü cintanãyaü kçtã÷aiþ ..
     ravi÷a÷iyutakarõà kuïkumàpãtavarõà maõikanakavicitrà lolakarõà trinetrà .
     abhayavaradahastà sàkùasåtrapra÷astà praõatasuravare÷à siddhakàme÷varã sà ..
     aruõakamalasaüsthà raktapadmàsanasthà navataruõa÷arãrà muktake÷ã suhàrà .
     ÷avahçdi pçthutuïgastanyayugmà manoj¤à ÷i÷uravisamavastrà siddhakàme÷varã sà ..
     vipulavibhavadàtrã smeravaktrà suke÷ã dalitakarakadantà sàsicandràvanamrà .
     manasijadç÷adisthà yonimudràü laùantã pavanacalana÷aktà saü÷rutasthànabhàgà ..
     cintyà caivaü vidyudagniprakà÷à dharmàrthàdyaiþ sàdhità và¤chitàrthaiþ .
     kalpaü tantraü ÷çõvidaü samyagarthaü vetàlatvaü bhairavatvaü pratiùñham ..
     tasminnàdyaü maõóalaü viddhi pa÷càt kàryaü tadvai candanaiþ puùpagandhaiþ .
     tatparyàyo lekhane pårbamukto devãtantre so'tra pårbaü vidheyaþ ..>% iti ÷rãkàlikàpuràõe 61 adhyàyaþ ..

#<kàmàgnisandãpanamodakaü>#, klã, (sandãpyate aneneti sandãpanam . kàmàgnãnàü sandãpanamuddãpakam . kàmàgnisandãpana¤ca tat modaka¤ceti .) auùadhavi÷eùaþ . yathà --
     %<karùo raso gandhakamabhraka¤ca dvikùàracitre lavaõàni pa¤ca .
     ÷añã yamànãdvayakãñahàri tàlã÷apatràõyaparaü dvikarùam ..
     jãraü caturjàtalavaïgajàtãphala¤ca karùatrayamevamanyat .
     savçddhadàraü kañukatraya¤ca tathà catuþkarùamitaü nibodha ..
     dhanyàkayaùñhãmadhukaü ka÷erukarùàþ pçthak pa¤ca varã vidàrã .
     varebhakaõebhabalàtmaguptàvãjaü tathà gokùuravãjayuktam ..
     savãjapatrendrarajaþsamànaüsamàsità kùaudraghçta¤ca tulyam .
     karùaikamindorathamodakaü tat kàmàgnisandãpanametaduktam .. * ..>%
     %<vçùyaü tataþ parataraü satataü na dçùñamenaü niùevya manujaþ pramadàsahasram .
     gacchanna liïga÷ithilatvamavàpnuyàcca nàgàdhipaü vijayate balataþ pramattaþ ..
     kàntyà hutà÷anamapi svarato mayåràn vàhaü yavena nayanena mahàvihaïgam .
     bàtàna÷ãtimathapittagadaü samagraü ÷leùmotthaviü÷atirujaþ paramagnimàndyam ..
     durnàmakàmalabhagandarapàõóurogamehàtisàrakçmihçdgrahaõãpradoùàn .
     kàsajvara÷vasanapãnasapàr÷va÷åla÷ålàmlapittasahitàü÷cirajàn samastàn ..
     hatvà gadànapi ca tat punarapatyakàri sarvartupathyamatha sarvasukhapradàyi .
     vçùyaü balãpalitahàri rasàyanaü syàt ÷rãmåladevakathitaü paramaü pra÷astam ..>% iti bhaiùajyaratnàvalã ..

#<kàmàïku÷aþ>#, puü, (kàme kàmoddãpane aïku÷a iva . nakhàghàtena kàmoddãpanàdasya tathàtvam .) nakhaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (kàmasya aïku÷a iva .) ÷i÷naþ . iti jañàdharaþ ..

#<kàmàïgaþ>#, puü, (kàmaü kàmoddãpakaü aïgaü mukulaü yasya .) àmravçkùaþ . iti jañàdharaþ ..

#<kàmàturaþ>#, tri, (kàmena àturaþ .) kàmàrtaþ . yathà . %<arthãlàghavamucchrito nipatanaü kàmàturo là¤cha nam>% .. iti navaratnamadhye dhanvantariþ ..

#<kàmàndhaþ>#, puü, (kàmena andhayati nijadhvanijanitamanmathoddopanena hataj¤ànaü karotãti . kàma + andha + õic + ac .) kokilaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (kàmena andhaþ . smaràndhaþ . kàmavegena kartavyatàj¤àna÷ånyaþ ..)

#<kàmàndhà>#, strã, (kàmaü yatheùñaü andhayati . andha + õic + ac + ñàp .) kastårã . iti ràjanirghaõñaþ . (smareõa andhà . kartavyaj¤àna÷ånyà . pragalmànàyikàvi÷eùaþ . yathà, sàhityadarpaõe 3 . 70 .
     %<lmaràndhà gàóhatàruõyà samastaratakovidà .
     bhàvonnatà daravrãóà pragalmàkràntanàyakà ..>% asyà udàharaõaü yathà tatraiva .
     %<dhanyàsi yà kathayasi priyasaïgame'pi vi÷rabdhacàñuka÷atàni ratàntareùu .
     nãbãü prati praõihite tu kare priyeõa sakhyaþ ÷apàmi yadi ki¤cidapi smaràmi ..>%)

#<kàmàyuþ># [s] puü, (kàmaü yatheùñaü àyuryasya .) garuóaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kàmàyudhaþ>#, puü, (kàmasya àyudhamiva mukule àkàro'sti asya . ar÷a àditvàt ac .) mahàràjacåtaþ . àmraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. kàmadevàstre klã ..

#<kàmàraõyaü># klã, (kàmaü manoharaü araõyam .) manoj¤avanam . iti ÷abdamàlà .. (kàmasya araõyamiti vigrahe kandarpavanam ..)

#<kàmàriþ>#, puü, (kàmasya ariþ .) viñamàkùikadhàtuþ . iti hemacandraþ .. mahàdevaþ kandarùanà÷akatvàt ..

#<kàmàrtaþ>#, tri, (kàmena çtaþ .) kàmapãóitaþ . kàmàturaþ . yathà, meghadåte 5 .
     %<kàmàrtà hi prakçtikçpaõà÷cetanàcetaneùu ..>%

#<kàmàluþ>#, puü, (kàmaü yatheùñaü alati puùpavikà÷ena paryàpnotãti . ala paryàptau + uõ .) raktakà¤canavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<kàmàvasàyità>#, strã, (kàmena svecchayà avasàyayati sarvàni avidyàbàsanàjàlàni . kàma + ava + so + õic õini tato bhàvàrthe tal .) kàmàn svecchayà avasàyayituü ÷ãlamasya kàmàvasàyã tasya bhàvaþ . iti sàrasundarã .. ÷ivasyàõimàdyaùñadhai÷varyàntargatai÷varyavi÷eùaþ . ityamaraþ ÷abdaratnàvalã ca .. sà tu satyasaïkalpatà .. (aùñai÷varyàõi yathà,
     %<aõimà laghimà vyàptiþ pràkàmyaü garimà tathà .
     ã÷itva¤ca va÷itva¤ca tathà kàmàvasàyità ..>%)

#<kàmàvasàyitvaü>#, klã (kàmàvasàyino bhàvaþ . tvapratyayaþ .) kàmavasàyità . iti hemacandraþ ..

#<kàmiþ>#, puü, (kàmayate iti . kam + õic + iõ .) kàmukaþ . ratyàü strã . iti medinã ..

#<kàmikaþ>#, puü, (kàmaþ astyasya ñhan .) kàraõóavapakùã . iti ÷abdaratnàvalã .. (kàmena nirvçttam . ñha¤ . kàmanirvçttakarmaõi klã . yathà, mahàbhàrate anu÷àsanaparvaõi .
     %<devatàstasya tuùyanti kàmikaü tasya sidhyati ..>%)

#<kàminã>#, strã, (ati÷ayena kàmaþ asyà asti iti . kàma + iniþ + ïãp .) ati÷ayakàmayuktà nàrã . ityamaraþ . 2 . 6 . 3 .. (yathà, manuþ 8 . 112 .
     %<kàminãùu vivàheùu gavàmbhakùye tathendhane .
     bràhmaõàbhyupapattau ca ÷apathe nàsti pàtakam ..>%) bhãrustrã . vandà . iti medinã .. dàruharidrà . madirà . strãsàmànyam . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, àryàsapta÷atã 270 .
     %<karõa ÷va kàminãnàü na ÷obhate nirbharaþ premà ..>%)

#<kàminã÷aþ>#, puü, (kàminyàþ kàminãpriyà¤janasya ã÷aþ tatsàdhanatvàt .) ÷obhà¤janavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<kàmã>#, [n] puü, (ati÷ayena kàmayate . kama + õic + õiniþ .) cakravàkaþ . pàràvataþ . kàmukaþ . iti medinã .. (yathà, meghadåte . 74 .
     %<sabhråbhaïgaü prahitanayanaiþ kàmilakùyeùvamoghaiþ ..>%) cañakaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. candraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. çùabhauùadhiþ . sàrasapakùã . iti ràjanirghaõñhaþ .. (sarvakàmavattvàt viùõuþ . yathà, mahàmàrate 13 . 149 . 83 .
     %<kàmadevaþ kàmapàlaþ kàmã kàntaþ kçtàgamaþ ..>%)

#<kàmãlaþ>#, puü, (kàmamanugacchati iti khaþ . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) ràmaguvàkaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (kàmãna ityapi dç÷yate ..)

#<kàmukaþ>#, tri, (kàmayate iti . %<laùapatapadetyàdinà>% . 3 . 2 . 154 . uka¤ .) kàmã . tatparyàyaþ . kamità 2 anukaþ 3 kamraþ 4 kàmayità 5 abhãkaþ 6 kamanaþ 7 kàmanaþ 8 abhikaþ 9 . ityamaraþ . 3 . 1 . 20 .. (yathà, bhàgavate 9 . 23 . 17 .
     %<duùyantaþ sa punarbheje svavaü÷aü ràjyakàmukaþ ..>%)

#<kàmukaþ>#, puü, (kama + uka¤ .) a÷okavçkùaþ . atimuktakalatà . iti medinã .. cañakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàmukakàntà>#, strã, (kàmukànàü kàntà priyà .) atimuktakalatà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàmukà>#, strã, (kama + uka¤a + striyàü ñàp . na ïãp .) dhanàdãcchàvi÷iùñà . tatparyàyaþ . icchàvatã 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 9 ..

#<kàmukã>#, strã, (kama + uka¤ + %<jànapadakuõóeti>% . 4 . 1 . 42 . ïãù .) maithunecchàvatã . tatparyàyaþ . vçùasyantã 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 9 .. (yathà, naiùadhe 19 . 24 .
     %<ani÷abhavadatyàgàdenaü janaþ khalu kàmukã subhagamabhidhàsyatyuddàmàparàïkavadàvadaþ ..>%)

#<kàme÷varã>#, strã, (kàmyante iti kàmà viùayàsteùàü bhogyànàü pradàyitvena ã÷varã .) kàmàkhyàpa¤camårtyantargatamårtivi÷eùaþ . yathà --
     %<devyà÷càpi nara÷reùñha ! pa¤ca råpàõi bhairava ! .
     ÷çõu vetàla ! guhyàni devairapi sadaiva hi ..
     kàmàkhyà tripurà caiva tathà kàme÷varã ÷ivà .
     màradàtha mahotsàhà kàmaråpaguõairyutà ..>% iti kàlikàpuràõe 61 adhyàyaþ .. * .. asyà mantraü yathà, ÷rãbhagavànuvàca .
     %<devyàþ kàme÷varãü mårtiü ÷çõu vakùyàmi bhairava ! .
     yasyà÷cintanamàtreõa sàdhako lamate priyàn ..
     tantraü tasyàþ prathamatastato'nudhyànagocaram .
     tataþ pålàkçmaü vakùye kramàdvetàlabhairava ! ..
     prajàpatistato vahnirindravãjaü tataþ param ..
     cåóàcandràrdhasahitaü caturthasvarasaüyutam .
     idaü kàme÷varãmantraü sarvakàmàrthasàdhanam .. * ..>% tasyà dhyànaü yathà --
     %<råpantu cintayeddevyàþ kàme÷varyà manoharam .
     prabhinnà¤janasaükà÷àü nãlasnigdha÷iroruhàm ..
     ùaóvaktràü dvàda÷abhujàü aùñàda÷avilocanàm .
     pratyekaü ùañsu ÷ãrùeùu candràrdhakçta÷ekharàm ..
     maõimuktàdimàõiktyakçtàü màlàmuraþsthale .
     kaõñhe ca bibhratãü nityaü sarvàlaïkàramaõóitàm ..
     pustakaü siddhasåtra¤ca pa¤cavàõavaraü tathà .
     khaógaü ÷akti¤ca ÷åla¤ca bibhratãü dakùiõaiþ karaiþ ..
     akùamàlàü mahàpadmaü kodaõóa¤càbhayaü tathà .
     carma pa÷càt pinàka¤ca bibhratãü vàmapàõibhiþ ..
     ÷uklaü rakta¤ca pãta¤ca haritaü kçùõameva ca .
     vicitraü kramataþ ÷ãrùaü ai÷ànyàü pårbameva ca ..
     dakùiõaü pa÷cima¤caiva tathaivottara÷ãrùakam .
     madhya¤ceti mahàbhàga ! kramàt ÷ãrùàõi varõataþ ..
     ÷uklaü màhe÷varãvaktraü kàmàkhyàraktamucyate .
     tripuràpãtasaükà÷aü sàradàharitaü tathà ..
     kçùõaü kàme÷varãvaktraü caõóàyà÷citramiùyate .
     dhammillasaüyatakacaü prati÷ãrùaü prakãrtitam .
     siühoparisitapretaü tasmiüllohitapaïkajam .
     kàme÷varã sthità tatra ãùatprahasitànanà ..
     vicitràü÷ukasaüprãtà vyàghracarmàmbarà tathà .
     evaü kàme÷varãü dhyàyeddharmakàmàrthasiddhaye ..>% ityàdi kàlikàpuràõe 63 adhyàyaþ ..

#<kàmodakaü>#, klã, (kàmena svecchayà dattaü udakam .) mçtodde÷e svecchayà dattodakam . iti mitàkùarà ..

#<kàmodà>#, strã, (kutsito modo àmodo yasyàþ . sahçdayamanoharatvàbhàvàt .) ràgiõãvi÷eùaþ . iti halàyudhaþ ..

#<kàmpilaþ>#, puü, (kampilaþ nadãvi÷eùaþ tasya adåre bhavaþ aõ .) kàmpilyade÷aþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (ayantu pà¤càlasya dakùiõàü÷e vartate . iti harivaü÷aþ ..)

#<kàmpilyaþ>#, puü, (kampila + jàtàrthe ùya¤ .) guõóàrocanãnàmasugandhidravyam . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (kampilàyà adåre bhavaþ iti saïkà÷àditvàt õyaþ .) uttarade÷avi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 139 . 68 .
     %<màkandãmathagaïgàyàstãre janapadàyutàm .
     so'dhyavàtsãt dãnamanàþ kàmpilya¤ca purottamam .
     dakùiõàü÷càpi pà¤càlàn yàvaccarmanvatã nadã ..>%)

#<kàmpillaþ>#, puü, (kàmpila + aõ nipàtanàt sàdhuþ .) guõóàrocanã . kamalàguüóã iti bhàùà . ityamaraþ . 2 . 4 . 146 .. tasya råpàntaràõi kampillaþ . kampãlaþ . kampilaþ . kàmpilyaþ . iti bharataþ ..

#<kàmpillakà>#, strã, (kàmpilla + svàrthe kana ñàpa ca .) kàmpillaþ . iti hàràvalã .. (kvacit klãve 'pi dç÷yate . yathà su÷rute såtrasthàne 45 aþ .
     %<cårõaü kàmpillakaü vàpi tatpãtaü guñikàkçtam .>%)

#<kàmpãlaþ>#, puü, (kàmpila + aõ nipàtanàt sàdhuþ .) kàmpillaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (%<devãü kàmpãlavàsinãm>% . iti yajurvede ..)

#<kàmpãlakaþ># puü, (kàmpãla + svàrthekan .) kàmpillaþ . iti ratnamàlà ..

#<kàmbalaþ>#, puü, (kambalenàvçtaþ . kambala + aõ .) kambalàvçtarathaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 54 ..

#<kàmbavikaþ>#, puü, (kambuþ ÷aïkhaü bhåùaõatvena ÷ilpamasya ñhak .) ÷aïkhakàraþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 8 . ÷àükhàrã iti bhàùà ..

#<kàmbukà>#, strã, (kutsitaü ambu yasyàþ kap . koþ kàde÷aþ .) a÷vagandhà . iti ratnamàlà ..

#<kàmbojaþ>#, puü, (kambojade÷e bhavaþ iti . aõ .) kambo jade÷ajaghoñakaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 45 .. somavalkaþ . punnàgavçkùaþ . iti medinã .. (kambojaþ abhijano yasya sindhvàditvàt aõ .) mlecchajàtivi÷eùaþ . sa tu yavanatulyaþ sagararàjenàsya sarva÷iromuõóanaü kçtam . yathà . harivaü÷e ..
     %<ardhaü ÷akànàü ÷iraso muõóayitvà vyasarjayat .
     yavanànàü ÷iraþ sarvaü kàmbojànàü tathaiva ca .>%

#<kàmbojã>#, strã (kambojeùu bhavaþ kacchàditvàt aõ ïãp .) màùaparõã . màùàõã iti bhàùà . ityamaraþ 2 . 4 . 138 .. valakùakhadiraþ . iti medinã .. pàpiói khaera iti bhàùà .. gu¤jà . kuüca iti bhàùà . vàkucã . hàkuc iti bhàùà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàmyaü>#, tri, (kàmyate iti . kam + õic + karmaõi yat .) kamanãyam . sundaram . iti hemacandraþ ..
     (%<kàmyànàü svaphalàrtha¤ca doùaghàtàrthameva ca .
     ataþ kàmyaü naimittikaü pràya÷cittamiti sthitiþ ..>% iti jàvàlaþ ..) kàmanàyuktavyaktiþ . kartavyakarma . yathà, mugdhabodhañãkàkçdràmatarkavàgã÷adhçtà smçtiþ
     %<yat ki¤cit phalamuddi÷ya yaj¤adànajapàdikam .
     kriyate kàyikaü yacca tatkàmyaü parikãrtitam ..>%

#<kàmyadànaü>#, klã, (kàmya¤ca tat dàna¤ceti .) kamanãyasya vastuno varastrãratnàdinã dànaü kàmanayà và dànaü . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . pravàraõam 2 . ityamaraþ . 3 . 2 . 3 .. (yathà, garuóapuràõe .
     %<apatyavijayai÷varyasvargàrthaü yatpradãyate .
     dànaü tat kàmyamàkhyàtaü çùibhirdharmacintakaiþ ..>%)

#<kàyaü>#, klã, manuùyatãrtham . iti medinã .. (kaþ prajàpatirdevatàsya . %<kasyet>% . 4 . 2 . 25 . ityaõ idantàde÷a÷ca tataþ àdivçddhiþ .) pràjàpatyatãrtham . tattu svalpàüïgulyormålam . kaniùñhànàmikayoradhobhàga iti yàvat . ityamarabharatau .. (yathà manuþ 2 . 59 .
     %<aïguùñhamålasya tale bràhmaü tãrthaü pracakùate .
     kàyamaïgulimåle 'gre daivaü pitryaü tayoradhaþ ..>%)

#<kàyaþ>#, puü, (ko vrahmàsya devatà %<kasyet>% . 4 . 2 . 25 . ityaõ . idantàde÷a÷ca . yasyetilopàt parattvàdàdivçddhiþ kadaivatam . sa tu bràhmatãrtham . (kàyati prakà÷ate iti ac .) mårtiþ .
     (%<kàyaþ sannihitàpàyaþ sampadaþ padamàpadàm .
     samàgamàþ sàpagamàþ sarvamutpàdi bhaïguram ..>% iti hitopade÷aþ ..) saüghaþ . lakùyaþ . svabhàvaþ . iti medinã .. pràjàpatyavivàhaþ . iti smçtiþ .. (yathà manuþ 3 . 38 .
     %<àrùoóhàjaþ sutastrãüstrãn ùañ ùañ kàyoóhajaþ sutaþ ..>%) asya lakùaõaü udvàha÷abde draùñavyam .. måladhanam . yathà -- nàradaþ .
     %<kàyàvirodhinã ÷a÷vat paõàrdhàdyà tu kàyikà ..>%

#<kàyamànaü>#, klã, (kàyasya mànamiva mànamasya .) tçõakuñãraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kàyavalanaü>#, klã, (kàyo valyate àcchàdyate anena . valastçtau karaõe lyuñ .) kavacam . iti hàràvalã . 73 ..

#<kàyasthaþ>#, puü, (kàyeùu sarvabhåta÷arãreùu antaryàmitayà tiùñhatãti . kàya + sthà + kaþ .) para màtmà . (yathà uttaragãtàyàm .
     %<kàyastho'pi na kàyasthaþ kàyastho'pi na jàyate .
     kàyastho'pi na bhu¤jànaþ kàyastho'pi na badhyate ..>% kàye brahmakàye tiùñhatãti . kàya + sthà + kaþ .) narajàtivi÷eùaþ . iti medinã .. tatparyàyaþ . kåñakçt 2 pa¤jãkaraþ 3 . iti trikàõóa÷eùaþ .. karaõaþ 4 pa¤jikàrakaþ 5 . iti jañàdharaþ .. tasyotpattyàdiryathà
\<*) . kàyasthãtpattyàdau granthakçtà ràj¤à yàni pramàõàni saügçhãtàni taditaràõyadhunà pràptàni . katipayapra÷astapràmàõyapramàõànyatroddhçtànãti . tad yathà --
     %<kùaõaü dhyànasthitasyàsya sarvakàyàdvinirgataþ .
     divyaråpaþ pumàn haste masãpàtra¤ca lekhanã ..
     citragupta iti khyàto dharmaràjasamãpataþ .
     pràõinàü sadasatkaürmalekhyàya sa niråpitaþ .
     brahmaõàtãndriyaj¤ànã devàgnyoryaj¤abhuk sa vai .
     bhojanàcca sadà tasmàdàhutirdãyate dvijaiþ ..
     brahmakàyãdbhavo yasmàt kàyasthã varõa ucyate .
     nànàgotrà÷ca tadvaü÷yàþ kàyasthà bhuvi santi vai ..>% iti padmapuràõe sçùñikhaõóam .. * .. dattàtreya uvàca .
     %<trikàlaj¤aü mahàpràj¤aü pulastyamunipuïgavam .
     upasaïgamya papraccha bhãùmaþ ÷astrabhçtàmbaraþ ..
     catuõàmapi varõànàmà÷ramàõàü tathaivaca .
     sambhavaþ saïkaràdãnàü ÷ruto vistarato mayà ..
     kàyasthotpattayo lokekhyàtà÷caiva mahàmane .
     bhåya eva mahàpràj¤a ! ÷rotumicchàmi tattvataþ ..
     vaiùõavà dàna÷ãlà÷ca pitçyaj¤aparàyaõàþ .
     sudhiyaþ sarva÷àstreùu kàvyàlaïkàrabodhakàþ ..
     poùñàro nijavargàõàü bràhmaõànàü vi÷eùataþ .
     tànahaü ÷rotumicchàmi kathayasva mahàmune ! ..
     etanma saü÷ayaü vipra ! vaktumarhasya÷eùataþ .
     iti pçùño munipràj¤aþ, gàïgeya ! ÷çõu tattvataþ ..
     palastya uvàca .
     ÷çõu gàïgeya ! vakùyàmi kàyasthotpattikàraõam .
     na ÷rutaü yat tvayà pårbaü tanme kathayataþ ÷çõu ..
     yenedaü sakalaü vi÷vaü sthàvaraü jaïgamaü tathà .
     utpàdya pàlyate bhåyo nidhanàya prakalpate ..
     avyaktaþ puruùaþ ÷ànto brahmà lokapitàmahaþ .
     yathà'sçjat purà vi÷vaü kathayàmi tava prabho ..>%
     %<mukhatã'sya dvijà jàtà bàhubhyàü kùattriyàsthathà .
     årubhyà¤ca tathà vai÷yàþ padbhyàü ÷ådràþ samudbhavàþ ..
     dvicatuþùañpadàdãü÷ca plavaïgamasarãsçpàn .
     ekakàle'sçjat sarvaü candrasåryagrahàüstathà ..
     evaü bahuvidhànena vi÷vamutpàdya bhàrata ! .
     uvàca taü sutaü jyeùñhaü ka÷yapaü càtivejasam ..
     pratiyatnena bhoþ pattra jagat pàlaya suvrata ! .
     ityàj¤àpya sutaü jyeùñhaü çùisambhavahetukam ..
     tatastu brahmaõà tena yat kçtaü tannibodha me ..>%
     %<da÷avarùasahasràõi da÷avarùa÷atàni ca .
     samàdhistho'bhavat pràõàn saüyamya ÷àntamànasaþ ..
     tataþ samàhitamatairyadbhåtaü tadvadàmi te .
     taccharãrànmahàbàhuþ ÷yàmaþ kamalalocanaþ ..
     kambugrãvo gåóha÷iràþ pårõacandranibhànanaþ .
     lekhanaucchedanàhasto masãbhàjanasaüyutaþ ..
     niþsçtya dar÷ane tasthau brahmaõo'vyaktajanmanaþ .
     uttamaþ suvicitràïgaþ dhyànastimitalocanaþ ..
     tyaktvà samàdhiü gàïgeya ! taü dadar÷a pitàmadvaþ .
     adho'rdhastannirãkùyàtha puruùa÷càgrataþ sthitaþ ..
     nàmadheyaü hi me tàta . vaktumarhasyataþparam .
     yathocita¤ca yat kàryaü tat tvaü màmanu÷àsaya ..>% pulastya uvàca .
     %<ityàkarõya tato brahmà puruùaü sva÷arãrajam .
     prahçùya pratyuvàcedamànanditamatiþ punaþ ..
     sthiracittaü samàdhàya dhyànasthamatisundaram .
     maccharãràt samudbhåtastasmàt kàyasthasaüj¤akaþ ..
     citragupteti nàmnà vai khyàto bhuvi bhaviùyasi .
     dharmàdharmavivekàrthaü dharmaràjapure sadà ..
     sthinirbhavatu te vatsa ! mamàj¤àü pràpya ni÷calàm .
     kùattavarõocito dharmaþ pàlanãyo yathàvidhi ..
     prajàþ sçjakha bhoþ puttra bhuvi bhàrasamanvitàþ .
     tasmai dattvà varaü brahmà tatraivàntaradhãyata ..>% pulastya uvàca .
     %<citraguptànvaye jàtàþ ÷çõu tàn kathayàmi te .
     ÷rãmadrà nàgarà gauràþ ÷rauvatsa÷caiva màthuràþ ..
     ahiphaõàþ saurasenàþ ÷aivasenàstathaiva ca .
     varõàvarõadvaya¤caiva ambaùñhàdyà÷ca sattam ! ..
     ÷çõa teùà¤ca karmàõi kuruvaü÷avivardhana ! .
     puttràn vai sthàpayàmàsa citragupto mahãtale ..
     dharmàdharmavivekaj¤a÷citraguptã mahàmatiþ .
     bhåsthànaü bodhayàmàsa sarvasàdhanamuttamam ..
     påjanaü devatànà¤ca pitéõàü yaj¤asàdhanam .
     varõànàü bràhmaõànà¤ca sarvadàtithisevanam ..
     prajàbhyaþ karamàdàya dharmàdharmavilokanam .
     kartavyaü hi prayatnena puttràþ svargasya kàmyayà ..
     yà màyà prakçtiþ ÷akti÷caõóau caõóapramardinã .
     tasyàstu påjanaü kàryaü siddhiü pràpya divaü gatàþ ..
     svargàdhikàramàsàdya yato yaj¤abhujaþ sadà .
     bhavadbhiþ sà sadà påjyà dhyàtavyà saphalàdibhiþ ..
     bhavantã siddhidà nityaü puttradà sà tu caõóikà .
     tathàcoktà muràpeyà yànapeyà dvijàtibhiþ ..
     vaiùõavaü dharmamà÷ritya madvàkyaü pratipàlaya .
     kartavyaü hi prayatnena lokadvayahitàya vai ..
     anu÷iùya sutànevaü citragupto divaü yayau .
     dharmaràjasyàdhikàrã citragupto babhåva ha ..
     khayaü bhãùma ! samutpannàþ kàyasthà ye prakãrtitàþ .
     ye pçùñàsve mayà khyàtàþ saüvàdaü ÷çõu tatparaþ ..
     ahaü te kathayiùyàmi vicitraü paramàdbhutam .
     prabhàvaü citraguptasya samudbhåtaü yathà punaþ ..>% pulastya uvàca .
     %<saudàso nàma ràjàbhåt samaste kùitimaõóale .
     sadà pàparataþ so'tha dharmàdharmaü na vindati ..
     sa yathà svargamàsàdya lebhe puõyaphalaü ÷çõu .
     sarvapàpo duràcàraþ sarvadharmavivarjitaþ ..
     ràjanãtigataü dharmaü na jànàti katha¤cana .
     àtithyajayakarmàõi tattatsàdhanamuttamam ..
     na kartabyaü dvijaiþ kvàpi mayàj¤aptairmahãtale evamàj¤aptavàülloke daivapitreyakarmaõi ..
     parityajya svakaü de÷aü tato de÷àntaraü yayau .
     ye kecidvasatiü cakrurlokeùu bràhmaõàdiùu ..
     tataþ prabhçti gàïgeya ! na yaj¤ahavanaü kvacit ..>%
     %<na ko'pi kurute bhãùma ! puõyaü tatra niùevitam .
     gçhãtvà bràhmaõàdibhyaþ karaü karmavidåùakaþ ..
     aho dharmabhçtàü ÷reùñha ÷çõu karma vipàkajam ..
     kàlenànyena gàïgeya saudàso vicaran mahãm .
     kàrtike ÷uklapakùe ca dvitãyà cãttamà tithiþ .
     tasyàü kàrya¤ca kàyasthai÷citraguptasya påjanam ..
     mahatãbhaktibhàvena dhåpadãpàdibhistathà ..
     daivayogàttathàyàtaþ saudàsaþ paryañanmahãm .
     ÷raddhàyukta÷arãreõa dçùñvà ca pajanaü tataþ .
     kçtvà supåjanaü tatra citraguptasya bhaktitaþ ..
     gatapàpo'bhavat sadyaþ saudàso'sau mahãpatiþ .
     citraguptaprabhàveõa gato lokaü suõalayam ..
     idaü vicitramàhàtmyaü citraguptaprabhàvajam .
     kathitaü nçpa÷àrdåla ! kimanyat ÷rotumicchasi ..
     ityàkarõya tato bhãùmaþ pratyuvàca muniü tataþ .
     vidhinà kena tatràpi påjà kàryà mahàmune ! ..
     ko mantraþ ko vidhisvatra sarvaü tadvadra me prabho .
     yàmàsàdya muni÷reùñha ! saudàsaþ svargamàptavàn ..
     pulastya uvàca .
     citraguptasya påjàyà vidhànaü kathayàmyaham .
     naivedyairghçtapakvai÷ca yathàkàlodbhavaiþ phalaiþ ..
     gandhapuùpopahàrai÷va dhåpadãpaiþ samàsataþ .
     citragupta¤ca saüpåjya ÷raddhàbhaktisamanvitaþ ..
     navakumbhaü samànãya pànãyaparipåritam .
     ÷arkaràpåritaü kçtvà pàtraü tasyopari nyasyet ..
     påjànte ca prayatnena dàtavya¤ca dvijanmane .
     bràhmaõàn bhojayettatra kàyasthànapi mantravit ..
     masãbhàjanasaüyuktaþ sadà carasi bhåtale .
     lekhanãcchedanãhastacitragupta ! namo'stu te ..
     citragupta namastubhyaü namastaü dharmasçpiõe .
     teùàü tvaü pàlakã nityaü namaþ ÷àntiü prayaccha me ..
     santreõànena ràjendra citraguptasya påjanam .
     evaü saüpåjya vidhivat saudàso bhaktibhàvataþ ..
     aciràt pàpasaümukto ràjyaü kçtvà mçto nçpaþ .
     nãto'sau yamadåtai÷ca yamalokaü bhayànakam ..
     citraguptantadàpçcchaddharmaràjo'pi bhàrata ! ..
     dharmaràja uvàca .
     saudàso'sau duràcàraþ pàpakarmasadàrataþ .
     yàni kàni ca pàpàni ràjàsau kçtavàn bhuvi ..
     pçùño'sau yamaràjena dharmàdharmavi÷àradaþ .
     dharmaràjaü tataþ pràha citragupto mahàmatiþ ..
     vipàkaü dharmajaü j¤àtvà taü prahasyàbrabãdvacaþ ..
     cicagupna uvàca .
     jàne'haü pàpakarmàsau ràjàyaü viditaþ sadà .
     tvatprasàdàdahaü saure ! påjyo'smi vasudhàtale ..
     tvayà dattaü varaü syànaü bhaktaste'haü sadà priyaþ .
     iti j¤àtvà vadàmyatra ràjàpàpo'sti me matiþ ..
     påjàü cakàra ràjàsau dvaùñvà påjà¤ca màmakãm .
     atastaùño'smi he deva ! yàtu viùõupadaü nçpaþ ..
     yamenàj¤àpito ràjà vaiùõavaü padamàptavàn .
     ye cànye påjayiùyanti citraguptaü mahãtale ..
     kàyasthàþ pàpanirmuktà yàsyanti paramàü gatim .
     taspràt lamapi gàïgeya ! påjàü kuru vidhànataþ ..
     dattàtreya uvàca .
     munervacanamàkarõya bhãùmaþ prayatamànasaþ .
     cakàra påjanaü tatra citraguptasya tatparaþ ..
     kàrtike ÷uklapakùe tu dvitãyàyà¤ca bhàrata ! .
     yama¤ca citragupta¤ca yamadåtàü÷ca påjayet ..
     ato yamadvitãyeti saüj¤à loke babhåva ha .
     tenaiva bhaginãhaste bhoktavyaü puùñivardhanam ..
     nityaü ya÷asyamàyuùyasarvakàmàrthasiddhidam .
     dànàni dàpayedyastu bhaginyai ca vi÷eùataþ ..
     kàle tatra ca saüpåjya citragupta¤ca lekhakam citrai÷ca citrapuùpai÷ca raktacandanami÷ritaiþ ..
     naivedyaü dãyate tasmai modakaü guóami÷ritam ..
     bhãùmoktapràrthanà yathà -- utpattau pralaye caiva bhogye dàne kçtàkçte .
     lekhakastvaü sadà ÷rãmàü÷citragupta namo'stute ..
     ÷riyà saha samutpanna samudramathanãdbhava ! .
     citragupta mahàbàho ! mamàdya varado bhava ..
     cibaguptastu santuùño bhãùmàya ca varaü dadau .
     matprasàdànmahàbàho mçtyuste na bhaviùyati ..
     smariùyasi yadà mçtyuü tadà mçtyurbhaviùyati .
     iti tasmai varaü dattvà citragupto divaü yayau ..
     anena vidhinà yastu citraguptasya påjanam .
     kariùyati mahàbuddhe tasya puõyaphalaü ÷çõu ..
     ihaiva vipulàn bhogàn bhuktvà sarvàn manorathàn .
     akùaya viùõuloka¤ca naro yàti na saü÷ayaþ ..
     citraguptakathàü divyàü kàyasthotpattisaüj¤akàm .
     bhaktiyuktena matasà ye ÷çõvanti narottamàþ ..
     dãrghàyuùo bhaviùyanti sarvavyàdhivivarjitàþ .
     sarve viùõapadaü yànti yatra yànti tapodhanàþ ..>% iti bhaviùyapuràõe citraguptakàyasthãtpattimàhàtmyakatha samàptà .. * ..
     %<evaü hatvàrjunaü ràmaþ sandhàya ni÷itàn ÷aràn .
     eka eva yayau hantuü sarvànevàturàn nçpàn ..
     kecit gahanamà÷ritya kecit pàtàlamàvi÷an .
     sagarbhà candrasenasya bhàryà dàlbhyà÷ramaü yayau ..>%
     %<tato ràmaþ samàyàto dàlabhyà÷ramamanuttamam .
     påjito muninà sadyaþ pàdyàrdhyàcamanàdibhiþ ..
     dadau madhyàhnasamaye tasmai bhojanamàdaràt .
     ràmastu yàcayàmàsa hçdisthaü svamanãratham ..
     yàcayàmàsa ràmàcca kàmaü dàlbhyo mahàmuniþ .
     tatastau paramaprãtau bhojanaü cakraturmudà ..
     bhojanànantaraü dàlbhyaþ papraccha bhàrgavaü prati .
     yattvayà pràrthitaü deva tat tvaü ÷aüsitumarhasi ..
     ràma uvàca .
     tavà÷rame mahàbhàga sagarbhà strau samàgatà .
     candrasenasya ràjarùeþ kùattriyasya mahàtmanaþ ..
     tanme tvaü pràrthitaü dehi hiüseyaü tàü mahàmune .
     tato dàlbhyaþ pratyuvàca dadàmi tava và¤chitam ..
     dàlbhya uvàca .
     striyo garbhamamuü bàlaü tanme tvaü dàtumarhasi .
     tato ràmo'bravãddàlbhyaü yadarthamahamàgataþ ..
     kùattriyàntakara÷càhaü tat tvaü yàcitavànasi .
     pràrthita÷ca tvayà vipra ! kàyastho garbha uttamaþ ..
     tasmàt kàyastha ityàkhyà bhaviùyati ÷i÷oþ ÷ubhà ..
     evaü ràmo mahàbàhurhitvà taü garbhamuttamam .
     nirjagàmà÷ramàt tasmàt kùattriyàntakaraþ prabhuþ ..>%
     %<kàyastha eùa utpannaþ kùattriyyàü kùattriyàttataþ .
     ràmàj¤ayà sa dàlabhyena kùattradharmàdvahiùkçtaþ ..
     kàyasthaùarmo'smai datta÷citragapta÷ca yaþ smçtaþ .
     tadgãtrajà÷ca kàyasthà dàlbhyagotràstato'bhavan ..
     dàlabhyopade÷atasta vai dharmiùñhàþ satyavàdinaþ .
     sadàcàraparà nityaü ratà hariharàrcane ..
     devaviprapitçõà¤ca atithaunà¤ca påjakàþ ..>% iti skànde reõukàmàhàtmyam .. * ..>\ ÷rãhara uvàca . %<bhåyaste'haü pravakùyàmi vagaleti manåttamam . yasya grahaõamàtreõa kàyastho viprasevakaþ .. pàrvatyuvàca . atãva citraü ÷ambho ! tvamuktavànàvayorupa . ÷ådràt kanãyasã jàtirabhavadviprasevakaþ .. ÷roùyàmyàdau hi kàyasthavçttàntaü bråhi vistaràt . kàyasthaþ kùattraviñ÷ådrànçte vipràrcakaþ katham .. kena prakàreõa ca và vagaleti gçhãtavàn . tata÷ca siddhavidyàyà vagalàyà vare÷vara ! .. ÷roùyàmi mahimàna¤ca sàdhanaü tvatta eva hi .. hara uvàca . brahmapàdàü÷ato janma càtaþ kàyasthanàmabhçt . kakàraü bràhmaõaü vidyàdàkàraü nityasaüj¤akam .. àyantu nikañaü j¤eyaü tatra kàye hi tiùñhati . kàyastho'taþ samàkhyàto bhasã÷aü proktavàü÷ca yam .. jãvekùaõe bhçgupade janmatvàt ÷obhanà dhiyaþ . ÷añha÷ca ÷åratà ki¤cidanekapratipàlakçt .. janmàvadhi dvijàrcàyàü matireva nirantaram . ku÷àsanàdi sakalaü gçhãtvà mastakopari .. anugacchàmi satatamiti cintàmanàþ sadà . ÷añhatvàccaturatvàcca viprasevàmanukùaõam .. và¤chatyeva masã÷aþ sa sadodvegãtimàvahan . bràhmaõaü hã÷varaü j¤àtvà bhaktyà stauti puñà¤jaliþ .. yaü yaü gacchati vipra÷ca masã÷a÷cànugacchati . nadyàdau gatvà cedvipraþ snàtvà kuryàttapo'pi ca .. yàvattàvacca tiùñhet sa kùudhayà pãóito'pi ca . tathàpi nàsanaü làti ÷ire dhartuü, dvijo'pi ca .. masã÷àyàdãkùitàya kùattravai÷yopamàya ca . a÷ådràyeti voóhuü na dadàtyevàsanàdikam .. pàrvatyuvàca . citraü bravãùi he nàtha kàyastho'÷ådra eva kim . jàne ÷ådrakaniùñhaü taü ÷ådratulyaþ kathaü sa na .. kùatravai÷yopamo hyuktastvayaiùa kathamã÷vara ! .. hara uvàca . brahmapàdàü÷ata ÷ådramasã÷au dvo babhåvatuþ . ÷ådràt paraþ kaniùñhaþ sa càtaþ vatali ! çta¤ca tat .. kintu sàmàdivedàn hi kùatro viñ ÷ådra eva hi . gçhãtavànna tat ki¤cinmasã÷o'lasataþ ÷ive ! .. ato yaj¤opavãtã na te hi yaj¤opavãtinaþ . ete syurvaidikàcàrà masã÷o hi svamàvataþ .. masyà saha tu lekhanyà sarvaü lekhitumã÷varaþ . lekhituü naiva ÷aknoti vaidikaü ki¤citaü kila .. ato hçdi vicàryàtha khedena vipramã÷varam . j¤àtvà bhaktyànugaccheddhi yatra yàti dharàsuraþ .. kçtatretàdvàpareùu gateùvapi masã÷akaþ . tadapi tyaktavànnaiva dçóhàü bhaktiü dvijeùu ca .. tato hi kçpayà vipraþ kàyasthamanugçhya hi . sàlasaü pràdadadvidyàü bagaseti tava priye ! .. yato dãkùàmàtrameva pavitraþ kàryasiddhità . tataþ ku÷àsanàdãü÷ca voóhuü pràdàt ÷iropari .. evaü prakàreõa kàli ! vipràõàmanugàþ kalau .. kàyasthàþ kàlike ! devi ! punastadvibhavaü ÷çõa .. kaliprathamato ràjà kùattriyàõàü mahàbalaþ . suyaj¤anàmà gomedhamakhamàrabdhavàn priye .. àhåtavàü÷ca sarvàn sa caturyojanamadhyataþ . bràhmaõàn bhràntiva÷ataþ kevalaü sutapasaü vinà .. pràptàhvànadvijàn yàto dçùñvà sutapasaþ priyà . dhavaü tiraskçtavatã yathaitacchçõu kàlike ! .. he svàmiüstvàü nçpo mårkhaü matvà nàhåtavàn makhe . kevalaü tava pàõóityaü matsamãpe na ÷obhate .. sutapà uvàca . kànte ! bravãmi vipràõàü yat kartavyaü ÷çõuùva tat yàtràmàtraü vahannannaü kàïkùitavyaü na càdhikam .. vidvàü÷cedvidyà dàtavyà kvàpi nànàrjavaü caret . mårkha÷cet kevalà sandhyà sadopàsyà prayatnataþ .. priye tena ca vaktavyamçtamevàpriyantvapi . vipreõa satataü kàryaü vaidyamàgamika¤ca tat .. çtau gacchecca svàü kàntàü mudà kàla¤ca pàtayet . kàlãü kàlàdikaü vàpi japedvipro nirantaram .. svayaü svabhàvato néõàü kùattràdãnàü ÷ivaü vacaþ . vaktavyaü cenna gçhõanti viprahànirna tatkùatiþ .. bràhmaõyuvàca . sumànuùatvaü te kànta ! suvipratvaü dhava ! tvayi . tiùñhatveva ciraü vipra te'ntau me maraõaü ÷ivam . kàüsyakaïkaõavalayau saïginau me mçtàvadhi .. sutapà uvàca . priye te hyadhunà tãvraü dhanàntaþkaraõaü sadà . vinà nimantritenàpi gatvà cànãyate dhanam .. ityuktvà sutapàþ kàntàü gatvà ràjasabhàü priye ! . ràntaü suyaj¤aü varaõaü provàca nçpatiü dvijaþ .. re suyaj¤a ! vinàhvànairagacchaü te sabhàmaham . vipràõàü raõaü ràjan ! kùatriyàõàü tathaiva ca .. kçtaü tadapi nàhaü re tvayà dçùñaþ svacakùuùà . bhraùño bhavatu te yaj¤aþ ÷rã÷ca yàtu sthalàntaram .. krudhaitaduktvà sutapàstato nçpasadaþ sthalàt . vipro niþsçtavàn ràjà bhãtena manasàbravãt .. he purohita ! he vipra ! he'ïgiro'sau gataþ sa kaþ . re ityuktvà sabhàmadhye vçttàntaü vada vistaràt .. nçpàj¤ayà kùatriyàrthaü paññàdivastrasaükulam . svarõàïgurãyakamapi cànetuü gatavàn hi yaþ . koùamandiramàlokya ràjàntikamathàgataþ .. ityabravãcca ràjànaü citrante koùamandire . ki¤cicca vastu dçùñaü na dçùñaü bhasmatçõàdikam .. ÷rutvaitat vismito ràjà'bravãccaitat purohitam . he purohita ! vipra ! tvaü kçtavàn yattvabhåcca tat .. ko'paràdho'sti me vipraþ kathaü ÷aptvà gataþ prabho ! . koùamandirasaüpàtasaüvàdaü dattavànayam .. koùe nàsti dhanaü ki¤cit sarvaü bhasmatçõàdikam . ÷rutvaitadaïgirà bråte sutapà yatra tatpaña .. tato durge sa ràjà ca tårõaü svarõakuñhàrakam . gale baddhvà dvijakulairgatavàn sutapo'ntikam .. aïgiràdidvijàþ sarve tatràñya sutapodvijam . stuti¤cakruþ sa ràjà ca dårastho bhaktito'stavãt .. aïgiraþprabhçtaya åcuþ . dharàmaravara ! pràj¤a ! no varastvaü dharàtale . ràj¤aþ ÷ivaü no mànaü tvadyàcàmaha ume÷ahçt ! .. devastvaü devatàj¤astvaü paõóitànà¤ca paõóitaþ . dayàlo ! no dayasva j¤a ! namaste varato vara ! .. brahma brahmaj¤a eva tvaü bràhmaõe÷vara mànada ! . ràj¤aþ ÷ivaü no mànaü tvadyàcàmaha ume÷ahçt>% ! .. suyaj¤aràja uvàca . he nàtha ! he dhare÷e÷a ! dharmakarmavidhàyaka ! . varõe÷vara ! namastubhyaü vande te caraõàmbujam .. he brahmaõyadeva ! he nàtha he dharàmara he prabho ! . kçpàü kuru namastubhyaü praõamàmi padaü tava . nàhaü jànàmi te påjàü nàhaü jànàmi te stutim .. nàhaü jànàmi te dhyànaü måóhaü màü kçpayà daya .. sutapà uvàca . kimarthaü stutha he vipràþ kimarthaü stauùi he nçpa ! . gaccha yàta makhaü gavyaü sukhena saphalaü kuru .. ÷rutveti sutapovàkyaü suyaj¤aþ sukhamànasaþ . kçtà¤jalipuño ràjà càbràvãdidamuttamam .. ràjovàca . nimantraõantu viprendra ! bhojya¤ca sakalottamam . gçhõàparàdhasàhasraü kùamasva me kçpàü kuru .. aparàdhasahasràõi kçtavànahamavyaya ! . gçhõa madràjatãü mudràmayutàü màü kçpàü kuru .. matsabhàsthà dvijà hyete procuþ pàõóityamadbhutam . guõàü÷ca te bahuvidhàn ÷rutvàhaü sukhamànasaþ .. kùamasva nàtha ! me doùamekaü pra÷nottaraü vada . matsabhàstho budhaþ ko'pi na bravãti vidàmbara ! .. àgacchati kalirghorastatra ke bhaktito dvijàn . arciùyantãti ÷rutvà me vara¤ca maraõaü ÷ivam .. ÷rutvaitat sutapà vipro'bravãcca sadayo nçpam .. sutapà uvàca . he suyaj¤a nçpa÷reùñha ! bràhmaõàtipriyo nçpaþ . pa÷yaitàn viprabhçtyàüstvamàsanàdi÷irodhçtàn .. etadghorakalàvete bhaviùyanti dvijàrcakàþ . jàtyà masã÷àþ kàyasthà bràhmaõe÷varamànasàþ .. mahàvidyopàsakà÷ca guõataþ kùatriyopamàþ . kalau hi kùatriyàbhàvàt vai÷yàbhàvàcca suvrata ! .. ete bhaktyà bhaviùyanti vipràmànasahiùõavaþ . viprapriyà viprabhaktà vipramànapradà yataþ .. mahàvidyàptita÷caite kùatrakarmakçtaþ kalau . masyà eve÷a ityasmàt masã÷o'sau nigadyate .. brahmaõo vipramårtestu pàdàü÷e sambhavanti tat . kàyasthà iti saüj¤àþ syuþ suyaj¤aiùàü ÷ivà matiþ .. ÷rutvaitat sakalaü ràjà vçttàntaü sutapomukhàt . premà÷rubhirnçtyakàrã kçtà¤jalipuño'bravãt .. ràjovàca . itaþ paramçùe'ha¤cet mriye tadapi macchivam . ÷rutaü yattava jàtãnàü kùatrahãnakalau sukham .. tato 'tituùñaþ sutapà uvàca madhuraü nçpam . suyaj¤a ! sumatistvaü hi tvatto viprapriyo na hi .. mànena bràhmaõànàü hi vara¤ca maraõaü nayeþ .. suyaj¤ovàca . he nàtha sutapo vipra ! ÷rutaü yanme'ïgakçnmukhàt . kçpayà ÷çõu tat savva te jàtermahimànamu .. bràhmaõo brahma jànàti nànyajàtiriti ÷rutiþ . brahmaj¤ànã sadà vipro na cedbràhmaõasaüj¤akaþ .. vinà prayuktiü yo vipra upakàrã svayaü bhavet . à÷ãþ karoti bråte ca kùatràdãnàü ÷ivaü vacaþ .. sa eva sàkùàdbahmeti vipràõàü jàtilakùaõam . bràhmaõàj¤àvaco ye na gçhõanti pàlayanti ca .. gurvàj¤àlaïghanaü pàpaü spç÷etteùàü ÷arãrataþ . pitreti sakalaü coktaü te ca sandigdhajàtayaþ .. va÷ãkàràdi sakalaü sçùñisthitilaya¤ca yat . ÷aknuvanti hi kartuü te vipràþ pitreti coktamu .. vinàyàsairmudà yo yat vipràya ÷aktito dadat . mudà tadeva gçhõàti vipràõàmiti lakùaõam .. keùàmapi na kàpañyaü kurute bràhmaõaþ kvacit . vinàparàdhairna ÷apediti tajjàtilakùaõam .. hiüsre bhavati hiüsraþ sa ÷añhe ÷àñhyaü samàcaret . àrjava¤cendriyagràmàn svava÷e sthàpayecciram .. dayàlu÷ca sadà vipra iti puttra hçdi smaran . bhãtyà bhaktyà sadà påjyaþ piteti bråtavàü÷ca me .. kañåktyà yadi gçhõàti hçdà duþkhena ràti cet . tadvipro duþkhaü bhajate dàturnaiva ÷ivaü kvacit .. vitta÷àñhyaü gçhõa÷àñhyaü kàryaü nobhayataþ kvacit . ityapyàtmaja vipràcca ÷rutaü ÷àsanasammatam .. ÷çõu putra pravakùàmi sàvadhànaü samàcara . ghnantaü bahu÷apantaü và naiva druhyati bhåsuram .. sutapo nàtha me pitrà yadyaduktaü taduktavàn . tva¤càpi bràhmaõa brahma yathàruci tathà kuru .. ÷rutvaitat sutapà vipra uvàca paramàdaram . ràjan varaü vçõu vçõu yatte manasi và¤chitam .. suyaj¤a uvàca . çùe ! vareõa te naika upakàra ihàdhunà . yaj¤e samàptau me mastacchettà ràmo bhaviùyati .. sutapà uvàca . yaj¤aü samàpya sukhataþ pragacchervindhyanairçtim ! . tatra vai svarõadànadyà madhye dvãpo'sti sundaraþ .. dvàda÷akro÷amànã hi tadgatvà vasatiü kuru . yadà para÷uràmaste kaccicchettà bhaviùyati .. bhaviùyati ca kàõaþ sa naya te và¤chitaü varam . tataþ punaþ kçte ràjan jambådvãpe÷varo bhavàn .. bhaviùyatãti tvaü vãjaråpeõa tiùñha tatra hi . varaü te và¤chitaü gçhõa tuùño'haü bhaktitastava .. ihataþ parato yadyat paramànanda muttamam .. suyaj¤aràjovàca . nàtha ! nàhaü varaü yàce yàce kevalamaïghrite . ciraü mama matistiùñhediti dehi varottamam .. te'ïghrau pavitre parame sarvatra susvade kila . tadevàstu iti procya sutapà gatavàn gçham .. ràjàpi ca makhaü kçtvà viprebhyo dakùiõàü dadat . parivàrayuto'gacchaddvãpe kà¤canadàntare .. vasatiü varataþ pràptàü caturdikùu jalaplutàm . atrasthàþ pràpañan vipràþ paõóitàþ svasvavàsabhåm .. eko masã÷aþ sarvàkhyaþ sarvàõãhçdayadvijàt . kulapradãpaþ svãyànàü jàtãnàü påtatàspçhaþ .. vagaleti mahàvidyàü gçhãtvà sàdhayan mudà . sarvàõãhçdayàkhyasya paõóitasya prasàdataþ .. varaü yàcitavàn bhaktyà trilokàdhipatiü guro ! . kçpayà kuru màü nàtha ! tvameva vagalà mama .. gurustvapi varaü datto ràjyaü bhuktvà punarbhavan . trilokàdhipatirbhåya mudà tatra sukhiùyasi .. gurvàj¤ayà masã÷aþ sa ràjyabhogã dvijàrcitaþ . vihàya dehaü bhåya÷ca tridhàrupo babhåva ha .. citragupta÷citrasena÷citràïgada iti trayaþ . svarge martye ca pàtàle ràjate ciramuttamaþ .. citragupto mahàvidyàü pràpya kullàkhyaviprataþ . putràn yàcitavànnaiva gurodarvetvamàvahan .. yamàntistho babhåvàpi svarmartyàdhovivecakaþ . ciraü ÷ubhà÷ubhaü karma vivicya ÷amanàntike .. yadvadet sakalànàü tu tadevàbhojayet yamaþ . citraseno mahàvidyàü vagaleti gurornayan .. japtvà saütoùya putràdãn yàcitvà pràpya martyataþ . ràjyaü cakàra mudyukta÷citràïgada adhogataþ .. adhogatasya hetuü tvaü vagale ÷çõu kàlike ! . vagaleti bhanuü pràpya vipro'smi iti và¤chayà .. tapa÷cakàra pa¤càbdaü nànnaü ki¤cit gçhãtavàn . phalamålàdikaü ki¤cit sàyamatti yathà milet .. vihàya viprasya gurorapi påjà¤ca pàrvati ! . japennityaü hi vagalàmanyavipra¤ca nekùayan .. j¤àtveti bràhmaõàþ sarve åcu÷citràïgadaü krudhà . vaco hi madhuraü ki¤cit priyàdbhaktàcca sundari ! .. re citràïgada ! aj¤astvaü vatsa vipratvamicchasi . kadàpyupànanmastastho naiveti na hi budhyasi .. vatsa ! ÷ãghramadho gaccha ciraü kuru tapo mudà . tataþ ÷rutveti ÷àpaü sa bhaktyàti÷ayamànasaþ .. kçtà¤jalipuño bråte citràïgada itã÷vari ! .. citràïgada uvàca .
     %<he bràhmaõà he guravo ! màmevàtiniràgasam .
     kathaü ÷epurbhavanto hi vipraråpà ha ã÷varàþ ..
     mukhàdvo ÷rutavàn yadyatkùatiþ kà tatsamàcaran .
     upàsyo yastadbhavituü sarve hyudyoginaþ syuru ..
     jàne'haü bràhmaõo brahma svecchayà vividhàkçtiþ .
     nànàlãlàmàcarituü mànuùàkçtirapyabhåt ..
     tadbrahma bràhmaõaü jàne jàne tat sarvaråpadhçk .
     ràjeti saüj¤àdhàrã kaþ kiü và tacca prajàbhidham ..
     tadeva makalasthàyi tadeva sarvakartç ca .
     tadeva sarvapàtç syàttadeva sarvahartç ca ..
     puüråpaü caiva strãråpaü klãvaråpa¤ca nànyathà .
     àtmà evaikaråpaü tat svamevànekamàkarot ..
     nànàprakàrajãvàdi càtmanàtmànameva hi .
     sthàvaraü jaïgamaü vipràstadeva nàtra saü÷ayaþ ..
     bhavanto hã÷varàþ sarve kimarcayatha tat katham .
     kathaü cintayathàtmànaü devamarcanakàlataþ ..
     chalena bhåta÷uddhyàdi kçtvà devàþ syureva kim .
     ã÷o'pi mànuùàkçtyà ã÷atvapràptaye punaþ ..
     yadyudyogã bhavettat kiü mànuùo'haü na taccare .
     anyàyi na bhavedbahma yåyamanyàyinaþ katham ..
     vagalàpi ca yà japyà sà ca bràhmaõa eva hi .
     ka÷cidvi÷eùo bhedo'pi vagalàyàü dvije'pi na ..
     atastadbhavituü viprà ahamapyeva tàpasaþ .
     gurvàj¤à me puràbhåcca sarvaü tyaktvà japaü kuru ..
     ato'haü sakalaü tyaktvà kevalàü vagalàü jape .
     vagalàyàü dvije naiva ka÷cidbhedo'sti ÷àsane ..
     ato vipro'smãti kàmaü kçtavàn japakarmaõi .
     gurau vipre manau càpi deve càtmani bhåsuràþ ..
     masã÷ajàtiþ ki¤cicca na vi÷aùaü vicintayet .
     bràhmaõo'pyavi÷eùa÷ca tasmiüstasmiü÷ca bhåsuràþ ..
     àtmanyàtmani kãñe'pi ceti vo jàtilakùaõam .
     mårkho'haü yacca ÷rutavàn prabhavo bràhmaõàsyataþ ..
     tadàcaritavàn me ko doùo'sti vadata dvijàþ .
     vinàparàdhato viprà yåyaü vàmanaråpataþ ..
     bali¤càtipriyaü bhaktamadhaþ pràsthàpayan yadi .
     ahaü kãño'tra nà÷caryaü kimadho na pañe katham ..
     kçtà¤jalipuño'haü va÷caraõaü ÷atasaükhyayà .
     praõame svagçhaü viprà gacchatàhamadhaþ pañe ..
     adhogacchàmyahaü tatra ki¤cit khedaü karomi na .
     và¤chayàmãti càj¤à vo na laïghyà bhavatu kvacit ..
     ityàdi ÷rutvà he kàli ! lajjàü pràpyàtikheditàþ .
     bruvanti càtimadhuraü krandanta iva te dvijàþ ..
     he citràïgada ! he vidvan ! daurbalyaü tyaja vatsaka ! .
     du÷cintàü kuru mà tàta bhadraü te kathayàmi te ..
     janastapobalenaiva sarvaü bhavitumarhati .
     nàrhatã÷aü vinà tàta bràhmaõo bhavituü kila ..
     itã÷varàj¤à vede'sti pratijànãhi tattvataþ .
     varaü pràpnoti devatvaü bràhmaõatvaü kadàpi na ..
     yathàmaratvamã÷ena vinà kvàpi na ÷àsane .
     mà ñuþkhã tvamadho gaccha mukhena vagalàü japa ..
     kaleda÷asahakhàõi nàgaloke÷varo bhava .
     tatastrilokanàthastvamindratulyo bhaviùyasi ..
     ràjyaü bhuktvà tato naiva punaràvartanaü tava .
     sadà vayaü tava ÷ivaü cintayàmo na bhãü kuru ..
     ke jànantãdç÷aü tvàü hi bhakta÷reùñhaü vivecakam .
     ÷àpaü dàruõamàhustvamadhunà tanna khaõóati ..
     tàta gaccha sukhaü bhuïakùva nàgaloke'pi vistaràt .
     tata ànandamanasà gatà÷catràïgadastalam ..
     svasthànaü bràhmaõà÷càpi càgacchan lajjitàntaràþ .
     bhåstho masã÷aþ sarvo'pi vipradàsàbhidho'bhavat ..
     vipraprasàdàt ÷ådràõàmapi ÷reùñho babhåva ha .
     vagaleti mahàmantraü sarveùàü sarvakàmadam ..
     kevalena japenaiva lakùeõa kàli . sidhyati .
     va÷ãkaraõakarmàdi da÷asàhasrato bhavet ..
     atha vakùye mahe÷àni . vagalàsàdhanaü tava .
     vagaleti manoþ saükhyà pura÷caraõakarmaõi ..
     lakùeõa mantrasiddhiþ syàt nàstyatra yugasaükhyakam .
     tato va÷yàdi kartavyaü da÷asàhasnasaükhyayà ..
     ÷arãràrogyato vàpi dhanecchu÷càyutaü japet .
     kalàvetasya hi manoþ prabhàvaü kiü bravãmi te ..
     sahasramàtrahomena sarvasiddhirna cànyathà .
     nàstyapekùà hi çùyàdeþ stutipàñhàdikasya và ..
     stutirvà kavacaü vàpi çùyàdinyàsa eva và .
     vagaleti svayaü sarvaü siddhavidyà iti priye ! ..
     tvayàdyàråpayà kàli ! svayamuktaü puraikadà .
     ÷arãràrogyato devi ! vairinigrahato'pi và ..
     divà nakta¤ca kartavyà sahasramànato hutiþ .
     kevalàhutimàtreõa ràtràvàrogyatàü labhet ..
     vagale iti yo dvi÷càpyuktvoccairyatra vàrayet .
     pathisthà vighnadàþ sarve palàyante tamãkùitàþ ..
     bhaveddhi saphalaü karma vagaleti smaran janaþ .
     vagalàjàpinaü dçùñvà sarve bhãtimavàpnuyuþ ..
     kevalaü pañalamidaü pañhan ÷çõvan manoratham .
     labhet kàli ! vapustyaktvà vagalà¤ca na saü÷ayaþ ..
     eùà vidyà masã÷ena sadopàsyà na saü÷ayaþ .
     bràhmaõe vagalàyà¤ca cintayedekaråpataþ ..
     vinà prayuktimapi ca masã÷aü ÷ràvayeddvijaþ .
     ÷ràvaõàyàü dhanàkàïmã na bhavedbràhmaõottamaþ ..
     àlasyàdvà pramàdàdvà ÷ràvayenna yadi dvijaþ .
     masã÷ahatyàbhàgã syàcchràvayitvà tava priyaþ ..
     bràhmaõo'pi varàrohe ! ÷çõuyàt bhaktitatparaþ .
     nirvàõaü labhate kàli ! niùkàmã ko'picet pañhet .
     etadukte'pi kàyasthaþ ÷çõuyànna yadi priye ! .
     pañalaü kàmyada¤cà÷u brahmahatyàphalaü labhet ..>% iti àcàranirõayatantre vàsudevasammate harapàrvatãsaüvàde saptatriü÷attamaþ pañalaþ ..
     %<càñacàraõacaurebhyo vadhabandhabhayàdibhiþ .
     pãóyamànàþ prajà rakùet kàyasthebhyo vi÷eùataþ ..>% iti vahnipuràõe pà÷upatadànàdhyàyaþ .. * .. gauóade÷e teùàmàgamanakàraõam . tatràdau maïgalàcaraõaü yathà --
     %<yasyàbhådbhåmidevo vadanasarasijeyadbhujebhåmipàlo yasyorvorvai÷ya eva dvijabhajanaratiryasya ÷ådraþpadàbje .
     sçùñvà pàtiùyatãdaü jagaditi prakçtiryaþ svayaü påruùastaü vande'haü devadevaütriguõamayavaraü sarva lokànukampam ..>% atha àdi÷åraràjapra÷aüsà . %<÷rãmadràjàdi÷åromavadavanipatirdharmaràjo va ÷àstà sallokaþ sadvicàrairaditisutapatiþ svaryathàsãdtathàsãt . pràtàpàdityataptàkhilatimiraripustattvavettà mahàtmà jitvà buddhàü÷cakàra svayamapi nçpatirgauóaràjyànnirastàn>% .. * .. athàdi÷årasya pàtraü prati kratuj¤abràhmaõakulãna÷ådrayoþ pra÷nastasyottara¤ca . %<pàtraü papraccha påtaü paramasurapadadvandvapadmàrcako'sau kàsante kà÷yapã÷àþ kratukçtiku÷alàþ kvàpi ÷ådràþ kulãnàþ . pàtranteùà mavocat paricayamakhilaü bhåpavàkyàt dvijàste kolà¤casthàþ kuraïgà iva kila tapasà naiva keùàmadhãnàþ .. kolà¤casya mahãpatiþ kùitibhåjàmekapradhànaþ pradhã sveùñe niùñhamatirmahà÷ayavaraü ÷rãvãrasiühaþ svabhåt . tadde÷avàsinaþ samàdhikçtinaþ pàpàlisaühàriõaþ santi vyàsalamàþ sabhàsada ito gauóendrabhåmã÷varàþ>% .. * .. atha vãrasiühaü prati lipipreraõam .
     %<bhåpo'bhådbhavane svaceùñitaparaþ sadbhçtyabhàryànvitàn bhådevàn vçùavàn vicitralikhanairànetukàmaþ svayam .
     pàtreõa praõayapramodaracitàü ÷rãvãrasiühe lipiü gauóakùmàpatireva puõyasumatirdåtena pràsthàpayat .. * ..>% atha lipiprakàraþ .
     %<sukçtasukçtasaüghàþ sarva÷àstràrthadakùà lapitahatavipakùàþ svastivàkyàþ ÷rutij¤àþ .
     sujitasugatavçndegauóaràjye madãye dvijakulavarajàtàþ sànukampàþ prayàntu ..
     nçpatisukçtisàraþ svãyavaü÷àvatàraþ prabalabalavicàro vãrasiüho'tivãraþ .
     mayi varasakhitàste bhåmidevàn sa÷ådràn punarapi mama gauóe pràpaya tvaü nitàntam .. * ..>% atha bràhmaõa÷ådràõàü gauóade÷e gamanecchà .
     %<mudà gantukàmàþ puràvàsagauóàþ samàhàya kolà¤cade÷aü kùitã÷am .
     nçpàj¤à¤ca lavadhvà sadàràdibhçtyà mahàyoginaste babhåvuþ sa÷ådràþ .. * ..>% athàdi÷årasamãpe bràhmaõapreraõam .
     %<mahàràjaràjàdi÷åro mahàtmà tvayà vãrasiühasya me'stvàdisakhyam .
     tavàj¤ànusàràddhi prasthàpayàmi dvijàn pa¤cagotràn sadàràdibhçtyàn .. * ..>% atha bràhmaõànàü gamanam .
     %<calacca¤calà÷vàliyànàþ pradhànà vçhat÷ma÷rugumphàti÷obhànalàbhàþ .
     kratuj¤àþ ÷rutij¤àþ pratij¤ànasàdhyàþ savarmà÷va÷astràþ prayàtàþ prayàgam ..
     tataþ snànadànàdi kçtvà ca vipràþ yayaste'pi vàràõasãü pa¤cagotràþ .
     tato vi÷vanàthaü samàlokya dànairya÷aþ pràpya tasmàdgayàbhå mimàpuþ .. * ..>%
     atha bràhmaõànàü gauóaràjyaprave÷o ràjasamãpe à÷irarthaü gamana¤ca
     %<pitén bàndhavàüstàrayitvà gayàyàü gatàþ ÷àsitaü gauóaràjye÷aràjyam .
     tatastejasà te di÷o bhàsayantaþ ÷rutiü vyàhçtiü bhàratãü pàñhayantaþ ..
     tato hastadårvàkùatàþ pa¤cagotrà nçpa¤cà÷iùaü kartumeva pratasthuþ .
     amã pa¤ca madhyàhnamàrtaõóatulyà dvijàþ sthàpità÷vàþ para÷reyasa¤ca .. * ..>%
     athaiùàü ve÷aü dçùñvà ràj¤o'vaj¤à teùàü ÷uùkavçkùe à÷iùo nikùepa÷ca . %<dçùñvaivaü ve÷ameùàmavanipatirasau bhràttacitto dvijànàü tairàlàpaü na kçtvà svagçhamapi yayau gantu kàmàþ punaste . buddhvà bhåpàlabuddhiü kùaõamapi ca budhàþ ÷uùkavçkùà÷iùaste taddhastàt pràpya dårbàkùatamapi sa vabhau ÷uùkavçkùaþ suvçkùaþ>% .. * .. atha ràj¤à bràhmaõànàü pra÷àntanaü gotranàmapra÷na÷ca .
     %<savismayà vai galabaddhavastrà bhåpàdayaste caraõàravindam .
     pavitrakãrtiü bhuvi bhåsuràõàü ÷rutvà ca petuþ sakalàþ praõamya ..
     kùamadhvamasmàkamuccittavàdaü måóhàtmanà¤càparàdhaü hi vipràþ .
     bho bråta vipràþ kimu nàma gotraü tata÷ca sarve gadituü pravçttàþ .. * ..>% atha pa¤cabràhmaõànàü paricayaþ .
     %<abhådvandyavaü÷odbhavo bhaññanàràyaõo'ya¤ca ÷àõóilyagotre garãyàn . tapasvàn ya÷asvàn dayàvàn suvidvàn vivasvànivàsyàü sabhàyàü vibhàti ..
     ÷rutitattvatadaïgavicàrakaro'tranipàlaka kà÷yapagotravaraþ . kratudakùasamaþ kila dakùamahà÷ayo nàma iti bhuvi bhàti yatiþ .. samasta÷àstrapaõóitastathàgavaprakhaõóitaþ pracaõóasarvavairidarpagarvakharvakàrakaþ . sàvarõagotrasambhavo'tra bhàti vedagarbhakaþ chàndaóaþ prabhàti bhåpa vàtsyagotrasambhavaþ .. ya÷aþsudhàkarottapatsapatnisaïgayoùitànanàmbuje mahàtapastapova÷ãkçtendriyaþ .. ayaü ÷rãlaharùo'ni÷aü dànaharùo maharùiryathàsyàü tapobhiþ prabhàti . kùitãndra ! kùitau yo bharadvàjagotre÷varo vipravaryaþ pratàpàri÷auryaþ .. * ..>% atha ÷ådraparicayapra÷naþ . ke yåyaü nàma kiü và kathayata kçtinaþ svàgatàþ kvàpi de÷àt ? kolà¤càt pa¤ca÷ådrà vayamapi nçpate ! kiïkarà bhåsuràõàm . dhanyà yåyaü pçthivyàü paricayamakhilaü bråta bho viprabhaktàþ ÷rutvocurvipravaryàþ sakalaparicayaü bhåpateratni caiùàm .. * .. atha pa¤ca÷ådràõàü paricayaþ .
     %<sukçtàlikçtàmbara eùa kçtã kùitidevapadàmbujacàruratiþ .
     makaranda iti pratibhàti yatirdvijavandyakulodbhavabhaññagatiþ ..
     sa ca ghoùakulàmbujabhànurayaü prathimenduya÷aþsuralokava÷aþ .
     satataü susukhã sumati÷ca sudhãþ ÷aradindupayo'mbudhikundaya÷àþ ..
     vasudhàdhipacakravartino vasutulyà vasuvaü÷asambhavàþ .
     vasudhàvidità guõàrõavairniyataü te jayino bhavantu naþ ..
     da÷aratho vidito jagatãtale da÷arathaprathitaþ prathamaþ kule .
     da÷adi÷àü jayinàü ya÷asà jayã vijayate vibhavaiþ kulasàgare ..
     ya÷asvinàü ya÷odharaþ sadà hi sarvasàdaraþ pramattasatvamattahaþ÷aratsudhàü÷uvadya÷aþ .
     pratàpatàpanottapaddviùàliyoùidàliko vibhàti mitravaü÷asindhukàlidàsacandrakaþ ..
     dvijàlipàlanàrthako'pyasau ca harùasevakaþ .
     kulàmbujaprakà÷ako yathàndhakàradãpakaþ ..
     ayaü guhakulodbhavo da÷arathàmidhàno mahàn kulàmbujamadhuvrato vividhapuõyapu¤jàntitaþ .
     ni÷amya guhabhàùitaü sakalasabhyahàsyaü vyabhåt sa vaïgagamanodyato vibidhamànabhaïgo yataþ ..
     aha¤ca puruùottamaþ kulabhçdagragaõyaþ kçtã sudattakulasambhavo nikhila÷àstravidyottamaþ .
     vilokitumihàgato dvijavarai÷ca ràjyaü prabho ! cakàra nçpatiþ sa taü vinayahãnato niùkulam .. * ..>% athàùñau siddhamaulikàþ .
     %<gauóe'ùñau kãrtimanta÷ciravasatikçtà maulikà ye hi siddhàste dattàþ senadàsàþ karaguhasahitàþ pàlitàþ siühadevàþ . ye vàpàdyàbhimukhyàþ sthitivinayajuùaþ saptatiste dvipårbà hoóàdyà vãkùya ràj¤à caraõaguõavutà maulikatvena sàdhyàþ .. * ..>% atha dvisaptatiþ sàdhyamaulikàþ . hoóaþ svara dhara dharaõã vàna àica somaþ paisura sàmaþ . bha¤jo vindo guha vala lodhaþ ÷armà varmà hui bhui candraþ .. rudro rakùita ràjàdityo viùõurnàgaþ khila pila gåtaþ . indro guptaþ pàlo bhadra oma÷càïkura bandhura nàthaþ .. ÷àüi he÷a÷ca mano gaõóo ràhà ràõà ràhuta sànà dàhà dànà gaõa upamànà . khàmaþ kùomo ghara vaioùo vãdasteja÷càrõava à÷aþ .. ÷aktirbhåto brahmaþ ÷ànaþ kùemo hemo bardhana raïgaþ . guiþ kãrtirya÷aþ kuõóurnandã ÷ãlo dhanurguõaþ .. * .. iti dakùiõaràóhãyaghañakakàrikà .. * .. * .. * .. atha vaïgajakulàcàryakàrikà likhyante . atha ÷ådrotpattiþ . tathà càgnipuràõoktajàtimàlàyàm .
     %<àdau prajàpaterjàtà mukhàdvipràþ sadàrakàþ .
     bàhvo÷ca kùattriyà jàtà urvorvai÷yà vijaj¤ire ..
     pàdàcchådra÷ca sambhåtastrivarõasya ca sevakaþ .
     hãmanàmà sutastasya pradãpastasya puttrakaþ ..
     kàyasthastasya puttro'bhådbabhåva lipikàrakaþ .
     kàyasthasya trayaþ puttràþ vikhyàtà jagatãtale ..
     citragupta÷citraseno vicitra÷ca tathaiva ca .
     citragupto gataþ svarge vicitro nàgasannidhau ..
     citrasenaþ pçthivyàü vai iti ÷ådraþ pracakùyate .. * ..>% atha citrasenàdisutàþ .
     %<vasurghoùo guho mitro dattaþ karaõa eva ca .
     mçtyu¤jaya÷ca saptaite citrasenasutà bhuvi ..
     karaõasya sutà jàtà nàgo nàtha÷ca dàsakaþ .
     mçtyu¤jayatanådbhåtà devaþ sena÷ca pàlitaþ ..
     siüha÷caiva tathà khyàta÷caite paddhatikàrakàþ .
     ete paddhatikàrà÷ca munibhiþ kathitàþ purà .. * ..>% atha dvàda÷a÷uddhavaü÷ajàþ .
     %<vasurghoùo guho mitro datto nàga÷ca nàthakaþ .
     dàso devastathà senaþ pàlitaþ siüha eva ca ..
     ete dvàda÷anàmànaþ prasiddhàþ ÷uddhavaü÷ajàþ .. * ..>% atha saptà÷ãtiþ paddhatikàràþ .
     %<mçtyu¤jayavaü÷abhåto nityànando nçpe÷varaþ .
     tasyàpi vaü÷asaüjàtàþ saptà÷ãtiþ prakãrtitàþ ..
     te'pi paddhatikàrà÷ca munibhiþ kathitàþ purà .. * ..>% teùàü nàmàni . karo bhadro dharo nandã pàla÷càókaradàmakaþ . smàro dharaõihoóau ca vàna÷càicasomakau .. pai suraþ ÷onaka÷caiva bha¤jo vindurguhastathà . bala÷ca lodaka÷caiva ÷armà varmà ca bhåmikaþ .. hui÷ca rudraka÷caiva candro rakùitaràjakau . àdityaviùõuguptà÷ca khila÷ca pãlakastathà .. cà¤irhe÷a÷ca bandhu÷ca ÷à¤i÷ca sumanustathà . gaõóako ràhaka÷caiva ràõàràhutadàhakàþ .. dànà gaõa÷ca mànà÷ca khàmàpakùemaghàrakàþ . vaitoùavedakà÷cainda÷càrõava÷càva÷aktikaþ .. bhåto brahmaþ saüj¤aþ kùãmo bardhano hemaraïgakau . bhå¤iþ kãrtirya÷aþ kuõóuþ ÷ãla÷caiva dhanurguõaþ .. dàüóirmanoriti÷caiva càki÷ca nandanastathà . ÷yàma÷càóhya÷ca på¤i÷ca tejako nàda eva ca .. roirhroma÷ca hàthi÷ca óhola÷ca dåtakastathà . ete paddhatikàrà÷ca saptà÷ãtiþ prakãrtitàþ .. etàþ saptà÷ãtipaddhatayaþ dvàda÷a÷uddhapaddhataya÷ca militvà navàdhikanavatipaddhatayo bhavanti .. eteùàü purohitagotrapravareõa gotrapravaratvaü munibhiruktam .. * .. atha kànyakubjàt pa¤cànàü vipràõàü ÷ådràõà¤càgamanamàha devãvaraþ .
     %<ambaùñhakulasambhåta àdi÷åro nçpe÷varaþ .
     ràóhagauóavarendrà÷ca vaïgade÷astathaiva ca ..
     eteùàü nçpati÷caiva sarvabhåmã÷varo yathà .
     amàtyairbàndhavai÷caiva mantribhirdvijavçndakaiþ ..
     etaiþ saha mahãpàla ekadà sa nijàlaye .
     upaviùño dvijàn praùñuü dharma÷àstraparàyaõaþ ..
     kena yaj¤ena bhagavatprãtirbhavati ni÷citam .
     tat sarvaü ÷rotumicchàmi kathayadhvaü dvijottamàþ ..
     iti ÷rutvà dvijàþ sarvekharvãkçtakalevaràþ .
     kathayanti nçpàgre tu sarve vikçtamànasàþ ..
     kena kena vidhànena yaj¤o và kriyate budhaiþ .
     vayaü sarve na jànãmo vidhànaü kãdç÷aü kratoþ ..
     iti teùàü vacaþ ÷rutvà cintàyukto mahãpatiþ .
     kiü karomi kva gacchàmi vilalàpa punaþ punaþ ..
     kànyakubjàt samànãtàn dåtena dvijapa¤cakàn .
     veda÷àstreùvavagatàn sarvàstre ca vi÷àradàn ..
     goyànàrohitàn vipràn khaógacarmàdibhiryutàn .
     pattive÷àn samàlocya viùàdo jàyate hçdi ..
     a÷raddhà jàyate ràj¤a iti j¤àtvà dvijottamàþ .
     à÷ãrvàdàrthanirmàlyaü mallakàùñhopari sthitam ..
     tadà kàùñaü sajãvaü syàt phalapallavasaüyutam .
     iti dçùñvà nçpastasmin kampànvitakalevaraþ ..
     stotra¤ca bahudhà teùàmakarot sa nçpottamaþ .
     àsanaü pàdyamànãya dadau vinayapårbakam .
     upaviùñà dvijàþ pa¤ca tathà ca ÷ådrapa¤cakàþ ..
     ràjaüste ku÷alaü sarvaü procu÷cetyavadat sa tàn .
     adya me saphalaü janma jãvita¤ca sujãvitam ..
     påta¤ca bhavanaü jàtaü yuùmàkaü gamanaü yataþ .
     eva¤ca kriyate stotraü pçùñvànyat ÷ådrapa¤cake ..
     yuùmàkaü gotramàkhyà ca kimarthaü và dvijaiþ saha .
     tat sarvaü ÷rotumicchàmi bråta bhoþ ÷ådrapuïgavàþ ..
     iti ràj¤o vacaþ ÷rutvà kathayan nàmagotrake .
     kà÷yape caiva gotre ca dakùanàmà mahàmatiþ ..
     tasya dàso gautamasya gotre da÷aratho vasuþ .
     ÷àõóilyagotre sambhåto bhaññanàràyaõaþ kçtã ..
     saukàlina÷ca dàso'yaü ghoùaþ ÷rãmakarandakaþ .
     bharadvàjeùu vikhyàtaþ ÷rãharùo munisattamaþ ..
     dàsastasya viràñàkhyo guhakaþ kà÷yapaþ smçtaþ .
     sàvarõagotranirdiùño vedagarbhamunistvayam ..
     tasya dàso mitravaü÷o vi÷vàmitra÷ca gotrakaþ .
     kàlidàsa iti khyàtaþ ÷ådravaü÷asamudbhavaþ ..
     vàtsyagotreùu sambhåta÷cchàndaóa÷ceti saüj¤itaþ .
     maudgalyagotrajo dattaþ puruùottamasaüj¤akaþ ..
     eteùàü rakùaõàrthàya àgato'smi tavàlaye .
     iti ÷rutvà nçpastatra manasà harùamàgataþ ..
     vidhànenaiva nirvartya kratu¤ca dharmasaüj¤itam .
     gràmaü suvarõaü gà¤caiva vastràõi vividhàni ca ..
     dakùiõàrthe dvijàtibhyaþ pradadau sa nçpottamaþ .
     atra de÷e kçtàvàsàþ sarve ca dvija÷ådrakàþ ..
     bahava÷ca prajà jàtà nànàde÷anivàsinaþ .. * ..>% atha vallàlakçta÷reõivibhàgaþ .
     %<atha vallàlabhåpa÷ca ambaùñakulanandanaþ .
     kurute'tiprayatnena kula÷àstraniråpaõam ..
     àdi÷årànãtavipràn ÷ådràü÷caiva tathàparàn .
     eteùàü santatãþ sarvà ànayat sa nijàlaye ..
     yatra yatra sthità vipràstatra gràme niropitàþ .
     ÷reõãdvayantu nirõãtaü ràóhãvàrendrasaüj¤itam ..
     tathaiva dvividhaü proktaü kula¤ca sadvijottame .
     ÷ådrasyàtha catamra÷ca nçpeõa ÷reõayaþ kçtàþ ..
     udagadakùiõaràóhau ca vaïgavàrendrakau tathà .
     iti catasraþ saüj¤àþ syustattadde÷anivàsanàt ..
     kulaü caturvidhaü teùàü ÷reõã÷reõãvi÷eùataþ .. * ..>% atha vaïgajakàyastha÷reõinirõayaþ .
     %<tatra vaïgeùu yaiþ ÷ådrairnivàsaþ kriyate'dhunà .
     teùàü nirõayamàcakùe kula¤caiva vi÷eùataþ ..
     vasuvaü÷e ca mukhyau dvau nàmnà lakùaõapåùaõau .
     ghoùeùu ca samàkhyàta÷caturbhujamahàkçtã ..
     guhe da÷aratha÷caiva mitre tàràpatistathà .
     datte nàràyaõa÷caiva ete ca vaïgajàþ smçtàþ ..>% aparantu .
     %<nàge da÷aratha÷caiva mahànandastu nàthakaþ .
     candra÷ekharadàsastu sene gaïgàdharastathà ..
     dàmodarakaraþ khyàto dàmaståùàpatistathà .
     pàlite janasaüj¤aþ syàt candre nàràyaõàkhyakaþ ..
     pàle àvaþ samàkhyàto ràhàvaü÷e ca kçùõakaþ .
     bhadre digambara÷caiva dhare tu vyàsasaüj¤akaþ ..
     prabhàkarastu nandã syàt ke÷avo devavaü÷ajaþ .
     avãpatiriti khyàtaþ kuõóuvaü÷e prakãrtitaþ ..
     some vaü÷adhara÷caiva siühe ratnàkarastathà .
     nàràyaõaþ samàkhyàto rakùite ca tathàpare ..
     vedagarbhàókura÷caiva daityàrirviùõusaüj¤akaþ .
     àóhye trilocanaþ khyàto nandane ca uùàpatiþ ..
     ete vaïgajanirdiùñà vallàlena mahàtmanà .
     anye'pi ÷ådrà vikhyàtàstatra de÷anivàsinaþ ..
     te vaïgajàþ samàkhyàtàþ karaõeùu pratiùñhitàþ .. * ..>% atha vaïgajakulãnàdiniråpaõam .
     %<kulãna iti saüj¤à syàt madhyanya÷ca tathàparaþ .
     mahàpàtro'cala÷caiva iti saüj¤àcatuùñayam ..>% tadyathà .
     %<vasurghoùo guho mitro datto nàga÷ca nàthakaþ .
     dàsaþ senaþ karo dàmaþ pàlita÷candrapàlakau ..
     ràho bhadro dharo nandã devaþ kuõóu÷ca somakaþ .
     rakùitàïkurasiühà÷ca viùõuràóhya÷ca nandanaþ ..
     catvàro'gryàstrayo madhyà mahàpàtràþ pare tathà .
     saptaviü÷atiþ ÷ådràõàü vallàlena pra÷aüsitàþ .. * ..>% iti kulãnamadhyanyamahàpàtràþ . acalàn vakùyàmi .
     %<hoóha÷ca smàraka÷caiva dharaõãvàna eva ca .
     àicaþ paisura÷caiva ÷àna÷ca bha¤javindukau ..
     guha÷ca valalodhau ca ÷armà varmà ca bhåmikaþ .
     hui÷ca rudraka÷caiva ràõàdityau ca pãlakaþ ..
     khila÷ca guptacà¤ã ca bandhu÷ca ÷à¤isaüj¤akaþ .
     he÷a÷ca sumanurgaõóo ràõàràhutadàhakàþ ..
     dànàgaõàpamànàkhyàþ khàmaþ kùema÷ca toùakaþ .
     vai÷càpi gharavedau ca bhåtàrõavakabrahmakàþ ..
     enda÷ca ÷aktisaïgau ca kùemà÷au vardhanastathà .
     hema÷ca bandhaka÷caiva bhå¤iþ kãrti÷ca ÷ãlakaþ ..
     dhanurguõo ya÷a÷caiva manorãti÷ca dàóikaþ .
     càki÷ca ÷yàma på¤i÷ca gaõóako nàdakastathà ..
     roi÷ca homaka÷caiva cà÷aka÷ca tathaiva ca .
     óhola÷ca dåtaka÷ceti dvisaptatyacalàþ smçtàþ ..>% eteùàü pratipuruùakrameõa kulàrcanàt mahàpàtrabhàvo jàyate .. * .. iti vaïgajaghañakaràmànanda÷armakçtakuladãpikà ..

#<kàyasthà>#, strã, (kàyastiùñhatyanayà . kàya + sthà + gha¤arthe kaþ .) harãtakã . iti medinã .. dhàtrãvçkùaþ . iti jañàdharaþ .. kàkolã . ityamarañãkàyàü bharataþ .. elàdvayam . tulasã . iti ràjanirghaõñaþ .. kàyasthastrãjàtiþ . kàyasthapatnyàü kàyasthã ..

#<kàyikaþ>#, tri, (kàyena niùpàditaþ niùpanno và kàyena nirvçtta iti và . kàya + ñhak .) ÷àrãrikaþ . kàyaniùpannaþ . yathà .
     %<adattànàmupàdànaü hiüsà caivàvidhànataþ .
     paradàropasevà ca kàyikaü trividhaü smçtam ..>% iti tithyàditattvam .. (strã, ÷arãrasambandhinã cakravçddhiþ . yathà manuþ 8 . 153 .
     %<cakravçddhiþ kàlavçddhiþ kàrità kàyikà ca yà ..>%)

#<kàyikàvçddhiþ>#, strã, (gobalãvardàdãnàü kàyapari÷ramasàdhyà yà vçddhiþ .) gavàdivalãvardàdikarmayutà vçddhiþ . yathà .
     %<dohyavàhyakarmayutà kàyikà samudàhçtà ..>% iti vyàsaþ .. måladhanàvirodhinã pratyabdadeyapaõatadardhàdiråpà vçddhiþ . yathà .
     %<kàyàvirodhinã ÷a÷vat paõàrdhàdyà tu kàyikà .>% iti nàradaþ .. halàyudhastu paõàrdhàdyà ityatra paõavàhyeti pañhitvà paõasya måladhanasya yàvadavasthànaü tàvat ÷a÷vat varùasahasramapi uttamarõena yà vàhyate pràpyate sà kàyiketi vyàkhyàtavàn tatràdyà bhogalàbhàntargatà aparà ca tadbhinnà iti mi÷ràþ . iti vivàdàrõavasetuþ ..

#<kàraþ>#, puü, (kç hiüsàyàü + bhàve gha¤ .) vadhaþ . ni÷cayaþ . (dhàtånàmanekàrthatvàt atra ni÷cayàrthe'pi .. kaü sukhaü çcchatyanena . ka + ç + karaõe + gha¤ .) baliþ . yatnaþ . yatiþ . (kaü sukhaü nirvçtiü çcchatãti . ka + ç + kartari aõ .) patiþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (kaü niùyandajalamçcchatãti .) tuùàra÷ailaþ . iti medinãkarahemacandrau ... karmopapade kartçvàcakaþ . yathà karmakàraþ svarõakàra ityàdi . iti vyàkaraõam .. kriyà . yathà karaõaü kàraþ kriyà . iti ràmatarkavàgã÷aþ .. (akùarànte tadakùaravàcakaþ . yathà kakàraþ . makàraþ . ityàdiþ ..)

#<kàrakaü>#, klã, (kriyàbhiranvitaü iti . bhàùyamate tu karoti kriyàü nirvartayatãti . kç + kartari õvul .) kriyànimittaü lokataþ siddham . iti durgasiühaþ .. phaõibhàùyamate puü, yathà bhavituþ sa prayojakaþ kàrakaþ . tattu ùaóvidham . karma 1 yathà ràmaü namati . karaõam 2 yathà netraiþ ÷ivo dçùñaþ . kartà 3 yathà janaiþ ÷ivo dçùñaþ . sampradànam 4 yathà hariþ sadbhyaþ sukhaü dadàtu . apàdànam 5 yathà vibhãùaõaþ padàdbhraùñhaþ . adhikaraõam 6 yathà reme ÷aradi govindaþ . iti vopadevaþ .. varùopalodbhavaü jalam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàrakaþ>#, tri, (karoti karmàdikam . kç + %<õvultçcau>% . 3 . 1 . 133 . iti õvul .) kartà . iti medinã .. (yathà manuþ 7 . 204 .
     %<àdànamapriyakaraü dàna¤ca priyakàrakam ..>%)

#<kàrakukùãyaþ>#, puü, (kàrakukùi + cchaþ .) ÷àlvade÷aþ . (tatra bhavaþ aõ bahuùu tasya luk .) tadde÷ãyajane bahuvacanàntaþ . iti hemacandraþ ..

#<kàraõaü>#, klã, (kàryate'nena . õijantàt kç¤o lyuñ .) yena vinà yanna bhavati tat . tatparyàyaþ . hetuþ 2 vãjam 3 . ityamaraþ . 1 . 4 . 28 .. nimittam 4 pratyayaþ 5 . iti jañàdharaþ .. (yathà, viùõupuràõe . 1 . 17 . 30 .
     %<yataþ pradhànapuruùau yata÷caitat caràcaram .
     kàraõaü sakalasyàsya sa no viùõuþ prasãdatu ..>%) kàraõatvamàha . anyathàsiddhi÷ånyatve sati niyatapårbavartitvam . tatrividham . samavàyikàraõatvam 1 asamavàyikàraõatvam 2 nimittakàraõatvam 3 paramàõuparimàõabhinnànàü kàraõatvam . iti bhàùàparicchedaþ . 16-17 .. aõuparimàõantu na kasyàpi kàraõam . iti siddhàntamuktàvalã (yathà, heþ ràmàyaõe . 1 . 64 . 11 .
     %<bahubhiþ kàraõairdeva ! vi÷vàmitro mahàmuniþ .
     lobhitaþ krodhita÷caiva tapasà càbhivardhate ..>%) karaõam . (kç vadhe + svàrthe õic bhàve lyuñ .) badhaþ . iti medinã .. (àdiþ . målam . yathà, manuþ . 11 . 84 .
     %<bràhmaõaþ sambhavenaiva devànàmapi daivatam .
     pramàõa¤caiva lokasya brahmàtraiva hi kàraõam ..>% pramàõam . yathà, manuþ . 8 . 200 .
     %<sambhogo dç÷yate yatra na dç÷yetàgamaþ kvacit .
     àgamaþ kàraõaü tatra na sambhoga iti sthitiþ ..>%) indriyam . (yathà, gãtàyàm . 13 . 20 .
     %<kàryakàraõakartçtve hetuþ prakçtirucyate .
     puruùaþ sukhaduþkhànàü bhoktatve heturucyate ..>%
     %<kàryaü ÷arãraü kàraõàni sukhaduþkhasàdhanànãndriyàõi teùàü kartçtve tadàkàrapariõàme .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã ..) dehaþ . (yathà, ÷àïkaràtmabodhe . 13 .
     %<anàdyavidyà'nirvàcyà kàraõopàdhirucyate .
     upàdhitritayàdanyamàtmànamavadhàrayet ..>%) sàdhanam . (karaõameva svàrthe aõ .) karma . (yathà, càõakye . 23 .
     %<na ka÷citkasyacinmitraü na ka÷citkasyacit ripuþ .
     kàraõena hi jànàti mitràõi ca ripåüstathà ..>%) kàyasthaþ . (karaõa÷abde'sya vi÷eùo j¤eyaþ ..) vàdyaprabhedaþ . gãtaprabhedaþ . iti bharatadhçtaratnakoùaþ .. (àdikàraõatvàt viùõuþ . yathà mahàbhàrate . 13 . 149 . 54 .
     %<karaõaü kàraõaü kartà vikartà gahano guhaþ ..>% ÷ivaþ . yathà ÷aïkarakçte vedasàra÷ivastave 7 .
     %<ajaü ÷à÷vataü kàraõaü kàraõànàm ÷ivaü kevalaü bhàsakaü bhàsakànàm ..>%)

#<kàraõaguõodbhavaguõaþ>#, puü, (kàraõaguõa udbhavo yasya . sa càsau guõa÷ceti karmadhàrayaþ .) kàraõaguõapårbakaguõaþ . tadyathà . råpam 1 rasaþ 2 gandhaþ 3 apàkajaspar÷aþ 4 dravatvam 5 snehaþ 6 vegaþ 7 gurutvam 8 ekatvam 9 pçthaktvam 10 parimàõam 11 sthitisthàpakasaüskàraþ 12 . iti bhàùàripacchede . 96 ..

#<kàraõa÷arãraü>#, klã, (kàraõaü avidyà saiva ÷arãram . anàdyavidyà'nirvacanãyaü ÷arãradvayakàraõamàtram . satsvaråpàj¤ànaü yadasti tatkàraõa÷arãramityàhuþ .) sattvapradhànamaj¤ànam . (kintu vãjàvasthàyàü såkùmavçttitvàt viùayavyàpàrarahitasyàntaþkaraõasya sutaràüsukhasvaråpeõànubhåyate'sau draùñà .) tatparyàyaþ . ànandamayakoùaþ 2 suùuptiþ 3 . (yaduktaü vedàntasàre . 16 .
     %<asyàpãyamahaïkàràdikàraõatvàt kàraõa÷arãraü ànandapracuratvàt koùavadàcchàdakatvàcca ànandamayakoùaþ sarvoparamatvàt suùuptiþ ataeva sthålasåkùma÷arãralayasthànamiticocyate>% .. atra subodhanã yathà .
     pralayakàle hiraõyagarbhàdiprapa¤cotpàdake÷varagatamålaprakçtivat suùuptikàle ahaïkàràdi÷arãrotpàdakasaüskàramàtràva÷iùñajãvagatàj¤ànasyàpi kàraõa÷arãratvaü indriyatadviùayàbhàve vyàsaïgàbhàvàdànandabàhulyàdànandamayatvaü àcchàdakatvàtkoùatva¤ca yuktamitibhàvaþ . nanu sthålasåkùma÷arãralayasthànasya kathaü suùupti÷abdavàcyatvamityà÷aïkya pårbavat saüj¤àbheda iti vaktuü tatra yuktimàha sarvoparamatvàditi . pa¤cãkçtasthåla÷arãrasya vyàvahàrikasya svàpnaprapa¤casya svakàraõe'j¤àne lãnatvàt sarvoparatirityarthaþ . tathà coktam .
     %<laye phenasya taddharmà dravyàdyàþ syustaraïgake .
     tasyàpi vilaye nãre tiùñhantyete yathà purà ..
     vyavahàrika dehasya layaþ syàt pratibhàsike .
     tallaye saccidànandàþ paryavasyanti sàkùiõi ..>%)

#<kàraõà>#, strã, (kç hiüsàyàm . õijantàt kç¤o %<õyàsa÷rantheti>% . 3 . 3 . 107 . yuc tataþ ñàp .) yàtanà . gàóhavedanà . ityamaraþ . 1 . 9 . 3 .. narakarujà yamayàtanà . iti kecit . iti bharataþ ..

#<kàraõikaþ>#, tri, (karaõaiþ kàraõairvà carati . %<caratãti>% . 4 . 4 . 8 . ñhak .) parãkùakaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 7 ..

#<kàraõottaraü>#, klã, (kàraõena uttaram .) pratyavaskandanam . satyatvenàïgãkçtya tatpratikålaråpakàraõaü bråyàt tadà taduttaram . tattrividham . balavat 1 tulyabalam 2 durbalam 3 . àdyaü yathà mayà tvattaþ ÷ataü gçhãtamiti satyaü kintu tat pari÷odhitam . dvitãyaü yathà madãyeyaü bhåmiþ kramàgatatvàditi vàdyukte prativàdino'pi tatho ttaram . tçtãyaü yathà mameyaü bhåmiþ kramàgatatvàt iti vàdyuktemameyaü bhåmiþ da÷avarùopabhujyamànatvàt iti pratyuttaram . iti vyavahàratattvam ..

#<kàraõóavaþ>#, puü, strã, (¤amantàóaóa iti rameróa . raõóaþ . ãùat raõóaþ . %<ãùadarthe>% 6 . 7 . 105 . iti koþ kàde÷aþ . kàraõóaü vàti . và gatau + %<àtonupeti>% . 3 . 2 . 3 . kaþ . karaõóasyedaü kàraõóaü tadàkàraü vàti và .) haüsavi÷eùaþ ityamaraþ . 2 . 5 . 34 .. khaóahàüsa iti bhàùà (yathà çtusaühàre . ÷aradvarõaõe 8 .
     %<kàraõóavànanavighaññitavãcimàlàþ kàdambasàrasakulàkulatãrade÷àþ ..>%)

#<kàraõóavyåhaþ>#, puü, buddhabhedaþ . iti trikàõóa÷eùaþ . (bauddha÷àstravi÷eùaþ ..)

#<kàrandhamã>#, [n] puü, (kara eva kàrastaü dhamatãti . dhmà + iniþ . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) kàüsyakàraþ . dhàtuvàdarataþ iti medinã ..

#<kàrambhà>#, strã, (ãùat rambhà . koþ kàde÷aþ .) priyaïguvçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 56 ..

#<kàravaþ>#, puü, (kà iti ravo yasya . kutsito ravo yasyeti và .) kàkaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kàravallã>#, strã, (kàrà itastato vikùiptà ballã yasyàþ . yadvà kutsita àro gatiryasyàþ . sà càsau vallã ceti .) kàravellaþ . kàõóãraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàravã>#, strã, (kàraü vàti . và + kaþ . ke jalopalakùitavarùàkàle ravo yasya . kàravaþ kekàvaro mayårastasya pucchamivàkàro'styasya ac . yadvà kç hiüsàyàü svàrthe õic tataþ kvip . kàramavati . karma õyaõ . gauràditvàt ïãù .) madhurà . maurã iti bhàùà . dãpyaþ . mayåra÷ikhà . rudrajañà iti bhàùà . kùetrayamànikà iti kecit . suùavã . kele jãrà iti bhàùà . hiïgupatrã . hiïgera pàtà iti bhàùà . ityamarabharatau .. kùudrakàravellã . iti ràjanirghaõñaþ . choña karalà iti bhàùà ..

#<kàravellaü>#, klã, (kàraü vellati . vella calane karmaõyaõ . yadvà kàreõa vàtagamanena vellati calati gacchati và vella calane ac .) kañhillakam . karalà iti bhàùà . tatparyàyaguõàþ .
     %<kàravellaü kañhillaü syàt kàravellã tato laghuþ .
     kàravellaü himaü bhedi laghu tiktamavàtalam ..
     jvarapittakaphàsradhnaü pàõóumehakçmãn haret .
     tadgaõà kàravellã syàdvi÷eùàddãpanã laghuþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. amare puüliïgo'yam ..

#<kàravellaþ>#, puü, (kàreõa vàyuvat gatyà vellati calatãti . kàra + vella + ac .) latàvi÷eùaþ . karalà iti bhàùà . tatparyàyaþ . kañhillakaþ 2 suùavã 3 . ityamaraþ . 2 . 4 . 154 .. ÷uùavã 4 su÷avã 5 . iti taññãkà .. kaõóuraþ 6 kàõóakañukaþ 7 sukàõóaþ 8 ugrakàõóaþ 9 kañhillaþ 10 nàsàsambedanaþ 11 pañuþ 12 . iti ràjanirghaõñhaþ . tatpuùpaguõaþ . dhàrakatvam . raktapittaroge supathyatva¤ca .. tatphalaguõaþ . ÷ukrakaphapittanà÷itvam . rucikaratva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<kàravellakaþ>#, puü, (kàravella eva . svàrthe kaõ .) kàravellaþ . iti ratnamàlà .. (klãvatvamapi dç÷yate . yathà ÷u÷rute såtrasthàne 46 adhyàye .
     %<tadvat karkoñakaü proktaü kàravellakameva ca ..>%)

#<kàravellã>#, strã, (kàravella + alpàrthe ïãù .) kùudrakàravellam . karelã iti hindã bhàùà . ucche iti vaïgabhàùà .. (yaduktaü pàkaràje÷vare .
     %<kàravellãphalaü takre ÷veditaü hiïgumarditam .
     bharjitaü navanãtena saindhavena samanvitam ..
     vidalitamukhamãùat kàravellãkañhoraü pulakitamiva taile sàdhitaü ràmañhena .
     racitamaricacårõaü saindhavenàtipårõam sulalitarasanàgraü lolatà màtanoti ..>% anyat kàravella÷abde draùñavyam ..)

#<kàramihikà>#, strã, (kàrasya tuùàra÷ailasya mihikà nãhàra iva .) karpåram . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàraskaraþ>#, puü, (kàraü vadhaü karotãti . kç + %<kç¤ohetutàcchãlyànulomyeùu>% . 3 . 2 . 20 . iti ñaþ nipàtanàt suñ .) vçkùavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . kimpàkaþ 2 viùatinduþ 3 karadrumaþ 4 ramyaphalaþ 5 kupãluþ 6 kàlakåñaþ 7 . (yathà mahàbhàrate 2 . dyåtaparvaõi 49 . 21 .
     %<àvarjità ivàbhànti nãpà÷citrakakaukuràþ .
     kàraskarà lauhajaïghà yudhiùñhiranive÷ane ..>%) asya guõàþ . kañutvam . uùõatvam . tiktatvam . kuùñhavàtàmayàsrakaõóåtikaphàr÷ovraõanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàraskaràñikà>#, strã, (kàraskara iva añati . añ + õvul ñàp ata itva¤ca .) karõajalaukà . iti trikàõóa÷eùaþ .. kerõo kenui iti ca bhàùà ..

#<kàrà>#, strã, (kãryate kùipyate daõóàrho yasyàm . ké vikùepe bhidàditvàt aï . %<çdç÷o'ïãti>% 7 . 4 . 16 . guõe dãrghatvaü nipàtyate .) kàràgàram . tatparyàyaþ . bandhanàlayaþ 2 ityamaraþ . 2 . 8 . 119 .. dåtã . prasevakaþ . suvarõakàrikà . bandhanam . iti medinã .. pãóà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kàràgàraü>#, klã, (kàraiva àgàraü kàràyai bandhanàya àgàraü và .) bandhanagçham . yathà . %<ripuþ kàràgàraü kalayati ca taü kelikalayà>% . iti tantrasàre ÷yàmàstotram ..

#<kàràguptaþ>#, stri, (kàràyàü bandhanàgàre guptaþ ruddhaþ rakùito và .) kàràgàrasthaþ . iti hemacandraþ . kayedã iti bhàùà ..

#<kàràyikà>#, strã, (kaü jalaü àràti àdatte pracaraõasthànatayà iti yàvat . à + rà + õvul ñàp itva¤ca .) balàkà . iti jañàdharaþ ..

#<kàràve÷ma>#, [n] klã, (kàraiva kàràyai và ve÷ma gçham .) kàràgàram . tatparyàyaþ . vadhàïgakam 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kàriþ>#, strã, (kriyate'sau . kç + %<vibhàùàkhyànaparipra÷nayori¤aca>% . 3 . 3 . 11 . iti i¤ .) kriyà . (yaduktaü siddhàntakaumudyàü . %<tvaü kàü kàrimakàrùoþ . sarvàü kàrimakàrùam>% ..) karotãti óu kç¤ karaõe . %<kç¤a udãcàü kàruùu>% uõàü . 4 . 128 . iti i¤ .) ÷ilpini tri . iti medinã ..

@<[Page 2,100b]>@
#<kàrikà>#, strã, (dhàtvarthe nirde÷e karoterõvul õittvàdvçddhiþ . yadvà karotãti õvul pratyayasthàditi itvam .) nañastrã . kçtiþ . vivaraõa÷lokaþ . (yathà, mahàbhàrate . 2 . 11 . 33 .
     %<nàñakà vividhàþ kàvyàþ kathàkhyàyikakàrikàþ ..>%) ÷ilpam . yàtanà . iti medinã .. vçddhiþ . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ . suda iti bhàùà .. svalpàkùaravçttyà bahvarthaj¤àpikà kavità . yathà --
     %<kàrikà tu svalpavçttau bahorarthasya såcanã .>% iti hemacandraþ ..

#<kàritaþ>#, tri, (kç + õic + karmaõi ktaþ .) kurvan preritaþ . karàõa iti bhàùà . yathà, màrkaõóeye . devãmàhàtmye 81 . 65 .
     %<viùõuþ ÷arãragrahaõamahamã÷àna eva ca .
     kàritàste yato'tastvàü kaþ stotuü ÷aktimàn bhavet ..>%

#<kàrità>#, strã, (kàrita + ñàp .) çõikena yà svakàryasàdhakatayà a÷ãtitamabhàgadvika÷atàdito'dhikà vçddhirvyavasthàpità sà . adhik suda iti bhàùà . yathà, vivàdàrõavasetau kàtyàyanaþ ..
     %<çõikena tu yà vçddhiradhikà saüprakãrtità .
     àpatkàlakçtà nityaü dàtavyà sà tu kàrità ..>% (tathà ca manuþ 8 . 153 .
     %<nàti sambatsarãü vçddhiü na càdçùñàü punarharet .
     cakravçddhiþ kàlavçddhiþ kàrità kàyikà ca yà ..>%) tatparyàyaþ . kàrikà 2 kàritàvçddhiþ 3 . iti mitàkùarà ..

#<kàrã>#, strã, (kçõàti hinasti kaõñakaiþ . kç hiüsàyàü + i¤ tato ïãù .) vçkùavi÷eùaþ . kaõñakàrã àkarùakàrãtyeùà dvidhà . tatparyàyaþ . kàrikà 2 kàryà 3 girijà 4 kañupatrikà 5 . asyà guõàþ . kaùàyatvam . madhuratvam . pittanà÷itvam . dãpanatvam . gràhitvam . rucikaõñha÷oùakàritvam . gurutva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàrãùaü>#, klã, (karãùàõàü samåhaþ . bhidàditvàt aõ .) karãùasamåhaþ . ityamaraþ . 3 . 2 . 43 .. ghuñera rà÷i iti bhàùà . (yathà, harivaü÷e .
     %<kàrãùeùu prakëpteùu dãpyamàneùu sarva÷aþ ..>%

#<kàruþ>#, puü, (karoti iti . %<kçvàpàjimãti .>% uõàü 1 . 1 . uõ .) vi÷vakarmà . iti medinã .. (bhàve uõa .) ÷ilpam . iti hemacandraþ ..

#<kàruþ>#, tri, (karoti iti . kç + uõ . uõàü . 1 . 1 .) kàrakaþ . (yathà, bhaññiþ 7 . 28 .
     %<ràghavasya tataþ kàryaü kàrurvànarapuïgavaþ .
     sarvavànarasenànàmà÷vàgamanamàdi÷at ..>%) ÷ilpã . iti medinã .. (yathà, kårmapuràõe .
     %<kàrayitvà tu karmàõi kàruü pa÷cànna va¤cayet ..>%)

#<kàrukaþ>#, tri, (kàru + svàrthe kan .) ÷ilpã . (yathà manuþ . 4 . 219 .
     %<kàrukànnaü prajàü hanti balaü nirõejakasya ca gaõànnaü gaõikànna¤ca lokebhyaþ parikçntati ..>%)

#<kàrujaþ>#, puü, (kaü jalaü àrujati . à + ruja + kaþ .) karabhaþ . phenaþ . valmãkaþ . nàgake÷araþ . gairikam .. (kàroþ kàruto jàyate . kàru + jana + óaþ .) ÷ilpinàü citram . svayaü jàtatilaþ . iti hemacandraþ ..

#<kàruõikaþ>#, tri, (karuõà ÷ãlamasya . ÷ãlamitiñhak .) dayàluþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 15 .. (yathà, raghuþ . 15 . 71 .
     %<kaviþ kàruõiko vavre sãtàyàþ samparigraham ..>%)

#<kàruõóã>#, strã, (kutsità ãùat và ruõóã mårdhahãnà iva .) jalaukàþ . iti ÷abdacandrikà .. kàruõóikà iti ca pàñhaþ ..

#<kàruõyaü>#, klã, (karuõaþ karuõàvàn . tasya bhàvaþ . karuõaiva và ùya¤ .) karuõà . ityamaraþ . 1 . 7 . 18 .. (yathà goþ ràmàyaõe 1 . 2 . 15 .
     %<muneþ ÷iùyasahàyasya kàruõya samajàyata ..>%)

#<kàråùàþ>#, puü, (karåùo abhijana eùàm . bhargàditvàt aõ bahuùu na tasya luk .) karåùade÷avàsinaþ . tatparyàyaþ . vçhadgahàþ 2 . iti hemacandraþ .. bahuvacanànto'yaü ÷abdaþ .. (yathà, viùõupuràõe 2 . 3 . 16 .
     %<kàråùà màlavà÷caiva pàripàtranivàsinaþ ..>%)

#<kàrottamaþ>#, puü, (kàreõa suràgàlanena uttamaþ . maõóasya uttamatayà tathàtvam .) kàrottaraþ . ityamarañãkàyàü svàmã ..

#<kàrottaraþ>#, puü, (kàreõa suràgàlanakriyayà uttarati . ut + té + ac .) suràgrabhàgaþ . tatparyàyaþ . suràmaõóaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 10 . 43 .. kåpaþ . iti hàràvalã ..

#<kàrka÷yaü>#, klã, (karka÷asya bhàvaþ . karka÷a + ùya¤ .) karka÷atà . (yathà, amaru÷atake 24 .
     %<kàrka÷yaügamitepi cetasi tanå romà¤camàlambate .>%)

#<kàrtavãryaþ># puü, (kçtavãryasya apatyaü aõ .) candravaü÷ãyakçtavãryaràjaputtraþ . tatparyàyaþ . hehayaþ 2 doþsahasrabhçt 3 arjunaþ 4 . (yathà, bhàgavate 9 . 23 . 24 .
     %<na nånaü kàrtavãryasya gatiü yàsyanti pàrthivàþ .
     yaj¤adànatapoyoga÷rutavãryajayàdimiþ ..>%
     asya khalu màhiùmatã nàma purã ràjadhànyàsãt . mujavãryeõàyaü saptadvãyàü dharàmajayat . dattàttreyayogàt bàhusahasasrabhàvaü labdhavàn . digvijaye àgato ràvaõo'nena paràjito nigaóe baddhaþ pitàmahena pulastyamuninà tato mocitaþ . ayantu jamadagnerà÷ramaü gàtvà balàt savatsàü homadhenuü jahàra . tataþ kaddhena jàmadagnena sabalonihato'sau kàrtavãryaþ . atha vaira÷uddhiü cikãrùubhiþ duràtmabhiþ kàrtavãryaputtrairàgatya svà÷rame dhyànastho jamadagnirnipàtitaþ . tato'nena pitçvadhàmarùàt jàtakrodhena paru÷uràmeõa sarvehaihayàþ nipàtitàþ .. jainaràjacakravattivi÷eùaþ . tatparyàyaþ . subhåmaþ 2 . iti hemacadraþ ..

#<kàrtasvaraü># klã, (kçtasvare àkarabhede bhavam aõ kçtàþ pañhitàþ svarà yena saþ kçtasvaraþ sàmagànakartà tasmai dakùiõàtvena deyaü và . %<÷eùe>% . 4 . 2 92 ityaõa .) svarõam . (yathà, màghe 1 . 20 .
     %<sa taptakàrtasvarabhàsvaràmbaraþ ..>%) dhuståraþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 77 ..

#<kàrtàntikaþ>#, puü, (kçtàntaü vetti . %<kratåkthàdi såttràntàñvak>% . 4 . 2 . 30 . iti ñhaka .) jyotirvit . daivaj¤aþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 14 ..

#<kàrtikaþ>#, puü, (kçttikànakùatrayuktà paurõamàsã yatra màse iti pàkùiko aõ .) vai÷àkhàdidvàda÷a màsàntargatasaptamamàsaþ . kçttikànakùatrayuktà pauõamàsã yatra màse saþ . ayaü tulàstharavipràrabdha÷uklapratipadàdidar÷àntaråpagukhyacàndraþ . saurastu tulàrà÷istharavikakàlaþ . iti smçtiþ .. tatparyàyaþ . bàhulaþ 2 årjaþ 3 kàrtikikaþ 4 . ityamaraþ . 1 . 17 .. kaumudaþ 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. * .. atha kàrtikakçtyam . padmapuràõe .
     %<tulàmakarameùeùu pràtaþsnànaü vidhãyate .>% tatra saükalpaþ aruõodayakàle majjanaü kçtvàcamya oü tatsadadya kàrtike màsi amukapakùe amukatithàvàrabhya tulàstharaviü yàvat pratyahaü amukagotraþ ÷rã amukadeva÷armà ÷rãviùõuprãtikàmaþ pràtaþsnànamahaü kariùye iti saükalpya yathoktavidhinà itikartavyatàü vidhàya --
     %<oükàrtike'haü kariùyàmi pràtaþsnànaü janàrdana ! .
     prãtyarthaü tava deve÷a ! dàmodara ! mayà saha ..>% iti snàyàt . mayà lakùmyà . pratidinasaükalpe tu àrabhya tulàstharaviü yàvat pratyahaü iti na vaktavyam . kintu màsãtyanantaraü tulàstharavàvityadhikaü vaktavyam . càndrasnànavàkyantu vai÷àkhakçtye anusandheyam . tathà vàyupuràõe .
     %<yadãcchedvipulàn bhogàn candrasåryagrahopamàn .
     kàrtikaü sakalaü vyàpya pràtaþsnàyã bhavennaraþ .. * ..>% tathà ca gàruóe .
     %<gavàmayutadànena yat phalaü labhate khaga ! .
     tulasãpatrakaikena tat phalaü kàrtike smçtam ..>% oüadyetyàdi tulasãpatrakaikasamasaükhyàyutadhenudànajanyaphalasamaphalapràptikàmaþ etàni tulasãpatràõi ÷rãviùõave'haü dade . ityabhilapya etàni tulasãpatràõi ÷rãviùõave namaþ . ityanena dadyàt .. * .. brahmàõóapupàõe .
     %<viùõuve÷mani yo dadyàt kàrtike màsi dãpakam .
     agniùñomasahasrasya phalamàpnoti mànavaþ ..
     oüdàmodaràya nabhasi tulàyàü lolayà saha .
     pradãpante prayacchàmi namo'nantàya vedhase ..>% lolayà lakùmyà .
     %<iti mantreõa yo dadyàt pradãpaü sarpiràdinà .
     àkà÷e maõóape vàpi sa càkùayaphalaü labhet ..>% snànavat . oüadyetyàdi amukatithàvàrabhya tulàstharaviü yàvat pratyahaü amukagotro'mukadeva÷armà akùayadãpadànaphalapràptikàmaþ ÷rãviùõuprãtikàmo và àkà÷e maõóape vàpi ÷rãviùõave dãpadànamahaü kariùye . iti saükalpya dàmodaràyetyàdinà dadyàt . dvitãyàdidine oüdàmodaràyetyaneneti vi÷eùaþ . viùõugçhe tu . oüadyetyàdi amukatithàvàrabhya tulàstharaviü yàvat pratyahaü amukagotro'mukadeva÷armàagniùñomasahasrajanyaphalasamaphalapràptikàmaþ ÷rãviùõaprãtikàmo và ÷rãviùõuve÷mani ÷rãviùõave dãpadànamahaü kariùye . iti saükalpya oü dàmodaràyetyàdinà dadyàt . dvitãyàdidine oü dàmodaràyetyaneneti vi÷eùaþ .. * .. haviùyànnàdau tu brahmapuràõe .
     %<vratopavàsaniyamaiþ kàrtiko yasya gacchati .
     devo vaimàniko bhåtvà sa yàti paramaü padam ..>% tatra adyetyàdi amukatithàvàrabhya tulàstharaviü yàvat pratyahaü amukagotro'mukadeva÷armà vaimànikadevatvabhavanapårbakaparamapadapràptikàmaþ ÷rãviùõuprãtikàmo và haviùyetarabhojananivçttimahaü kariùye . ityàdivàkye vi÷eùaþ . evaü phalàhàràdàvapi .. * .. haviùyadravyàõi ca .
     %<haimantikaü sitàsvinnaü dhànyaü mudgàstilà yavàþ .
     kalàyakaïgunãvàrà vàståkaü hilamocikà ..
     yaùñikà kàla÷àka¤ca målakaü kemuketarat .
     lavaõe saindhavasàmudre gavye ca dadhisarpiùã ..
     payo'nuddhçtasàra¤ca panasàmraharãtakã .
     tintióã jãraka¤caiva nàgaraïga¤ca pippalã ..
     kadalã lavalã dhàtrã phalànyaguóamaikùavam .
     atailapakvaü munayo haviùyànnaü vidurbudhàþ ..>% haimantikamityabhidhàyàgastyasaühitàyàm .
     %<nàrikelaphala¤caiva kadalãü lavalãntathà .
     àmramàmalaka¤caiva panasa¤ca harãtakãm ..
     vratàntarapra÷asta¤ca haviùyaü manvate budhàþ .>% atra ca àrabdhavratopavàsàdau phalajalàdibhakùaõamapyàhaturudyogaparvavaudhàyanau .
     %<aùñau tànyavrataghnàni àpo målaü phalaü payaþ .
     havirbràhmaõakàsyà ca gurorvacanamauùadham .. * ..>% phalàhàràdàvapi tulasãràhitye doùamàha .
     %<tulasãü vinà yà kriyate na påjà snànaü na tadyat tulasãü vinà kçtam .
     bhuktaü na tadyat tulasãvivarjitaü pãtaü na tadyattulasãvivarjitam .. * ..>% nàradãye .
     %<na màtsya bhakùayenmàüsaü na kaurmaü nànyadeva hi .
     caõóàlo jàyate ràjan kàrtike màüsabhakùaõàt ..>% tathà ca mahàbhàrate .
     %<kaumudantu vi÷eùeõa ÷uklapakùe naràdhipa ! .
     varjayet sarvamàüsàni dharmo hyatra vidhãyate ..>% kaumudaü kàrtikam . kàrtikamadhikçtya brahmapuràõam .
     %<ekàda÷yàdiùu tathà tàsu pa¤casu ràtriùu .
     dine dine ca snàtavyaü ÷ãtalàsu nadãùu ca .
     varjitavyà tathà hiüsà màüsabhojanameva ca ..>% tata÷ca màüsabhojananiùeghe kàrtikamàsatat÷uklapakùatadekàda÷yàdipa¤cadinàni ÷aktà÷aktabhedàt pàpatàratamyàdvà niùiddhàni . %<kàrtike ÷aukaraü màüsaü yastu bhu¤jãta durmatiþ . ùaùñhivarùasahasràõi raurave paripacyate>% .. olapañolakadambavçntàkakàüsyasandhijàni varjayet .
     %<pañolàni phadambàni vçntàkasahitàni ca .
     bhu¤jànaþ kàrtike màsi yàdadàhåtanàrakã .. * ..>% bhåtacaturda÷ãkçtyaü tat÷abde draùñavyam . tatra dãpadàne vi÷eùo sathà --
     %<tataþ pravoùasamaye dãpàndadyàt prayatnataþ .
     brahmaviùõu÷ivàdãnàü bhavaneùu mañheùu ca .
     kåñàgàreùu caityeùu guhàsu ca nadãùu ca ..>% dãpadànamantraþ .
     %<oünamaþ pitçbhyaþ pretebhyo namo dharmàya viùõave .
     namo dharmàya rudràya kàntàrapataye namaþ .. * ..>% dãpànvitàkçtyaü tat÷abde draùñavyam . tatra vi÷eùo yathà . tatra bàlàturavçddhavyatirekeõa divà na bhoktavyam . tatra pàrvaõa÷ràddhaü kçtvà pradoùe pràcãnàvãtã dakùiõàmukho jvaladulkàm .
     %<oü ÷astrà÷astrahatànà¤ca bhutànàü bhåtadar÷ayoþ .
     ujjvalajyotiùà dehaü daheyaü vyomavahninà ..>% ityanena gçhõãyàt .
     %<oü agnidagdhà÷ca ye jãvà ye'pyadagdhàþ kule mama .
     ujjvalajyotiùà dagdhàste yàntu paramàü gatim ..>% ityanena bhåmau sthàpayet .
     %<oü yamalokaü parityajya àgatà ye mahàlaye .
     ujjvalajyotiùà vartma prapa÷yanto vrajantu te ..>% ityanena pitén visarjayet . yadyevaü pårbadina eva pradoùavyàpinyamàvàsyà tadà pårbadina eva ÷ràddhamakçtvàpi ulkàdànaü kartavyam . àcàràt pa¤cabhåtopàkhyàna¤ca ÷rotavyam . ubhayataþ pradoùavyàptau paradina eva yugmàt . ubhayataþ pradoùàpràptàvapi ulkàdànaü paradine pàrvaõànurodhàt . atraiva pårbadine lakùmã ràtrau påjyà .
     %<amàvasyà yadà ràtrau divàbhàge caturda÷ã .
     påjanãyà tadà lakùmãrvij¤eyà sukharàtrikà ..>% iti vacanàt . lakùmãpåjàviùaye'pyevaü vyavasthà . tato gçhamadhye uttaràbhimukho lakùmãü påjayet . tataþ svastivàcanapårbakaü oü såryaþ soma iti oü tadviùõoriti ca pañhitvà tilapuùpajalànyàdàya oü tatsadityuccàrya oü adyetyàdi amukagotro'mukadeva÷armà paramavisåtilàbhakàmo lakùmãpåjanamahaü kariùye . iti saükalpya ÷àlamràme ghañàdisthajale và bhåta÷uddhyàdikaü kçtvà lakùmãüpåjayet . tadyathà . oü pà÷àkùamàlikàmbhoja ityàdinà dhyàttvàü . oü bhårmuvaþsvarmaha . lakùmi ! ihàgaccha ityàdyàvàhya etatpàdyaü oü lakùmyai namaþ . evamarghyàcamanãyagandhapuùpadhåpadãpanaivedyapunaràcamanãyatàmbålàdi pratyekaü dadyàt .
     %<oü namaste sarvadevànàü varadàsi haripriye ! .
     yà gatistvatprapannànàü sà me bhåyàttvadarcaõàt ..>% ityanena puùpà¤jalitrayaü dattvà praõamet . oü vi÷varåpasya bhàryàsi padme padmàlaye ! ÷ubhe ! . sarvataþ pàhi màü devi mahàlakùmi ! namo'stute .. tataþ . %<sukharàtryàþ pradoùe tu kuveraü påjayanti ye ..>% iti rudradharavacanàt . kuveramapi pàdyàdibhiþ påjayet .
     %<oü dhanadàya namastubhyaü nidhipadmàdhipàya ca .
     bhavantu tvatprasàdànme dhanadhànyàdisampadaþ ..>% iti pañhitvà . oü kuveràya nama iti triþ påjayet . tato gçhàdiùu dãpàndadyàt . tatra mantraþ . oü agnijyotã ravijyoti÷candrajyotistathaiva ca . uttamaþ sarvajyotãnàü dãpo'yaü pratigçhyatàm .. tato bràhmaõàn bandhåü÷ca bhojayitvà svayaü bhu¤jãta . tatra pratyåùe bhaviùyoktaü karma kartavyam . gorocanàtilakadhàraõaü pradãpavandanaü kçtvà lakùmãü triþ påjayet .. tatra mantraþ .
     %<oü vi÷varåpasya bhàryàsi padme padmàlaye ! ÷ubhe ! .
     malàlakùmi ! namastubhyaü sukharàtriü kuruùva me ..
     varùàkàle mahàghore yanmayà duùkçtaü kçtam .
     sukharàtri ! prabhàte'dya tanme lakùmãrvyapohatu ..
     yà ràtriþ sarvabhåtànàü yà ca deveùvavasthità .
     sambatsarapriyà yà ca sà mamàstu sumaïgalà ..
     màtà tvaü sarvalokànàü devànàü sçùñisambhavà .
     àkhyàtà bhåtale devi ! sukharàtri ! namo'stu te ..>% oü lakùmyai namaþ iti triþ påjayet .. anyat sukharàtri÷abde draùñavyam .. * ..
     atha dyåtapratipat . tatra prabhàte akùakrãóàdikaü kàryam . tatra jayevarùaü ÷ubham . paràjaye varùama÷ubham . tataþ saükalpya ÷àlagràme jale và etat pàdyaü oü balaye namaþ . ityàdi saüpåjya .
     %<oü baliràja ! namastubhyaü virocanasuta prabho ! .
     bhaviùyendra suràràte ! påjeyaü pratigçhyatàm ..>% anena puùpà¤jalitrayaü dadyàt .
     %<yo yo yàdç÷abhàvena tiùñhatyasyàü yudhiùñhira ! .
     harùadainyàdinà tena tasya varùaü prayàti hi ..>% tathà . mahàpuõyà tithiriyaübaliràjyavivardhinã . snànaü dànaü ÷ataguõaü kàrtike'syàü tithau bhavet .. * ..
     atha bhràtçdvitãyà . tatràùñadhàvibhaktadinapa¤camayàmàrdhapràptàyàü dvitãyàyàü ubhayàdane tathà cetparadine kçtyaü yugmàt . tata oü tatsadityuccàrya oü adyetyàdi amukagotro'mukadeva÷armà svarakùaõakàmo yamàdipåjanamahaü kariùye . iti saükalpya ÷àlagràme ghañàdisthajale và påjayet . etat pàdyaü oü yamàya namaþ . evaü krameõa saüpåjya .
     %<ehyehi màrtaõóaja ! pà÷ahasta ! yamàntakàlokadharàmare÷a ! .
     bhràtçdvitãyàkçtadevapåjàü gçhàõa càrghyaü bhagavannamaste ..>% idamarghyaü oü yamàya namaþ tata àcamanãyàdikaü dattvà praõamet .
     %<oü dharmaràja ! namastubhyaü namaste yamunàgraja ! .
     pàhi màü kiïkaraiþ sàrdhaü såryaputtra ! namostu te ..>% tata oü citraguptàya namaþ . ityanena påjayet . tata oü yamadåtebhyo namaþ . ityanena pàdyàdibhiþ påjayet . yamunà¤ca pàdyàdibhiþ saüpåjya praõamet .
     %<oü yamasvasarnamaste'stu yamune ! lokapåjite .
     varadà bhava me nityaü såryaputtri ! namo'stu te ..>% tato bhràtçbhojanakàle annàdikaü dattvà bhaginã pañhet .
     %<bhràtastavànujàtàhaü bhuïkùva bhaktamidaü ÷ubham .
     prãtaye yamaràjasya yamunàyà vi÷eùataþ ..>% jyeùñhà cet tavàgrajàtàhamiti vadet . tataþ puùñikàmo bhràtà bhu¤jãta . %<yatnena bhaginãhastàt bhoktavyaü puùñivardhanaü>% iti vacanàt .. * ..
     viùõåtthànaü utthànaikàda÷ã÷abde draùñavyam . tatra kàrtika÷uklaikàda÷yàditithipa¤cake vakapa¤cakam .
     %<vako'pi tatra nà÷nãyànmatsya¤caiva kadàcana .>% iti vacanàt .. kàrtikyàü godànàdau phalàdhikyam . %<kàrtikyàü goprado bhavet>% . iti vacanàt . iti kçtyatattvam .. * .. * .. api ca . athaü kàrtikavratanityatà . skàndebrahmanàradasaüvàde .
     %<duùpràpyaü pràpya mànuùyaü kàrtikoktaü carenna hi .
     dharmaü dharmabhçtàü ÷reùñha ! sa màtçpitçghàtakaþ ..
     avratena kùipedyastu màsaü dàmodarapriyam .
     tiryagyonimavàpnoti sarvadharmavahiùkçtaþ ..
     sa brahmahà sa goghna÷ca svarõasteyã sadànçtã .
     na karoti muni÷reùñha ! yo naraþ kàrtike vratam ..
     vidhavà ca vi÷eùeõa vrataü yadi na kàrtike .
     karoti muni÷àrdåla ! narakaü yàti sà dhruvam ..
     vratantu kàürtike màsi yadà na kurute gçhã .
     iùñàpårtaü vçthà tasya yàvadàhåtanàrakã ..
     saüpràpte kàrtike màse dvijo vrataparàïmukhaþ .
     bhavanti vimukhàþ sarve tasya devàþ savàsavàþ ..
     iùñvà ca tahubhiryaj¤aiþ kçtvà ÷ràddha÷atàni ca .
     svargaü nàpnoti viprendra ! akçtvà kàrtike vratam ..
     yati÷ca vidhavà caiva vi÷eùeõa vanà÷ramã .
     kàrtike narakaü yànti akçtvà vaiùõavaü vratam ..
     vedairadhãtaiþ kiü tasya puràõapañhanai÷ca kim .
     kçtaü yadi na viprendra ! kàrtike vaiùõavaü vratam ..
     janmaprabhçti yatpuõyaü vidhivatsamupàrjitam .
     bhasmã bhavati tatsarvamakçtvà kàrtike vratam ..
     yaddatta¤ca paraü japtaü kçta¤ca sumahattapaþ .
     sarvaü viphalatàmeti akçtvà kàrtike vratam ..
     saptajanmàrjitaü puõyaü vçthà bhavati nàrada ! .
     akçtvà kàrtike màsi vaiùõavaü vratamuttamam ..
     pàpabhåtàstu te j¤eyà loke martyà mahàmune ! .
     vaiùõavàkhyaü vrataü yaistu na kçtaü kàrtike ÷ubham ..>% ki¤ca .
     %<akçtvà niyamaü viùõoþ kàrtikaü yaþ kùipennaraþ .
     janmàrjitasya puõyasya phalaü nàpnoti nàrada ! ..>% ki¤ca .
     %<niyamena vinà caiva yo nayet kàrtikaü mune ! .
     càturmàsyaü tathà caiva brahmahà sa kulàdhamaþ ..>% ki¤ca .
     %<piõóadànaü pitéõà¤ca pitçpakùe na vai kçtam .
     vrataü na kàrtike màsi ÷ràvaõyàmçùitarpaõam ..
     caitre nàndolito viùõurmàghasnànaü na sajjale .
     na kçtà mardakã puùye ÷ràvaõe rohiõàùñamã ..
     saïgame na kçtà yena dvàda÷ã ÷ravaõànvità .
     kutra yàsyanti te måóhà nàhaü jànàmi nàrada ! ..>% pàdme ca . ÷rãsaunakàdimunigaõasaüvàde .
     %<mànuùaþ karmabhåmau yaþ kàrtikaü nayate mudhà cintàmaõiü kare pràpya kùipate kardamàmbuni ..
     niyamena vinà vipràþ kàrtikaü yaþ kùipennaraþ .
     kçùõaþ paràïmukhastasya yasmàdårjo'sya vallabhaþ .. * ..>% tatra vi÷eùeõa snànadànàdisatkarmanityatà . skànde tatraiva .
     %<yairna dattaü hutaü japtaü na snànaü na harervratam .
     na kçtaü kàrtike puttra ! dvijàste vai naràdhamàþ .>% ki¤ca .
     %<yainna dattaü hutaü japtaü kàrtike na vrataü kçtam .
     tenàtmà hàrito nånaü na pràptaü pràrthitaü phalam .>% ki¤ca .
     %<saüpràpte kàrtike màsi ye ratà na janàrdane .
     teùàü sauripure vàsaþ pitçbhiþ saha nàrada ..>% ki¤ca .
     %<kàrtike nàrcito yaistu bhaktibhàvena ke÷avaþ .
     narakaü te gamiùyanti yamadåtaistu yantritàþ ..
     janmakoñisahasraistu mànuùyaü pràpya durlabham .
     kàrtike nàrcito viùõurhàritaü tena janma vai ..
     viùõoþ påjà kathà viùõorvaiùõavànà¤ca dar÷anam .
     na bhavet kàrtike yasya hanti puõyaü da÷àbdikam ..>% atha kàrtikamàhàtmyam . skànde .
     %<kàrtikasya tu màhàtmyaü pràk sàmànyena likhyate .
     tato vi÷eùatastatra karma de÷àdibhedataþ ..>% atha sàmànyataþ skànde tatraiva . %<kàrtikasya tu màsasya koñyaü÷enàpi nàrhati . sarvatãrtheùu yat snànaü sarvadàneùu yat phalam .. ekataþ sarvatãrthàni sarve yaj¤à sadakùiõàþ . ekataþ puùkare vàsaþ kurukùetre himàcale .. merutulyasuvarõàni sarvadànàni caikataþ . ekataþ kàrtiko vatsa ! sarvadà ke÷avapriyaþ .. yat ki¤cit kriyate puõyaü viùõumuddi÷ya kàrtike tadakùayaü bhavetsarvaü satyoktaü tava nàrada ! .. kàrtikaü khalu vai màsaü sarvamàseùu cottamam . puõyànàü paramaü puõyaü pàvanànà¤ca pàvanam .. yathà nadãnàü viprendra ÷ailànà¤caiva nàrada ! . udadhãnà¤ca viprarùe ! kùayo naivopapadyate .. puõyaü kàrtikamàse tu yat ki¤cit kriyate mune ! . na tasyàsti kùayo brahman pàpasyàpyevameva ca .. na kàrtikasamo màso na kçtena samaü yugam . na vedasadç÷aü ÷àstraü na tãrthaü gaïgayà samam .. kàrtikaþ pravaro màso vaiùõavànàü priyaþ sadà . kàrtikaü sakalaü yastu bhaktyà seveta vaùõavaþ .. piténuddharate sarvàn narakasthàn mahàmune>% ! . pàdme ca tatraiva .
     %<dvàda÷asvapi màseùu kàrtikaþ kçùõavallabhaþ .
     tasmin saüpåjito viùõuralpakairapyupàyanaiþ ..
     dadàti vaiùõavaü lokamityevaü ni÷citaü mayà .
     yathà dàmodaro bhaktavatsalo vidito janai tasyàyantàdç÷o màsaþ svalpamapyurukàrakaþ .
     durlabho mànuùo deho dehinàü kùaõabhaïguraþ ..
     tatràpi durlabhaþ kàlaþ kàrtiko harivallabhaþ .
     dãpenàpi hi yatràsau prãyate harirã÷varaþ ..
     sugati¤ca dadàtyeva paradãpaprabodhanàt .. * ..>% atha vratamàhàtmya skànde tatraiva .
     %<vratànàmiha sarveùàmekajanmànugaü phalam .
     kàrtike tu vratasyoktaü phalaü janma÷atànugam ..
     akråratãrthe viprendra ! kàrtikyàü samupoùya ca .
     snàtvà yat phalamàpnoti tacchrutvà vaiùõavaü vratam ..
     vàràõasyàü kurukùetre naimiùe puùkare'rbude .
     gatvà yat phalamàpnoti vrataü kçtvà tu kàrtike ..
     aniùñvà ca sadà yaj¤airna kçtvà pitçbhiþ svadhàm .
     vratena kàrtike màsi vaiùõavantu padaü vrajet ..
     pravçttànà¤ca bhakùyàõàü kàrtike niyame kçte .
     ava÷yaü kçùõaråpatvaü pràpyate muktidaü ÷ubham ..>% ki¤ca .
     %<bràhmaõaþ kùattriyo vai÷yaþ ÷ådro và munisattama ! .
     viyoniü na vrajatyeva vrataü kçtvà tu kàrtike ..>% ki¤ca .
     %<kàrtike muni÷àrdåla ! sva÷aktyà vaiùõavaü vratam .
     yaþ karoti yathoktantu muktistasya kare sthità ..
     supuõye kàrtike màsi devarùipitçsevite .
     kriyamàõe vrate néõàü svalpe'pi syànmahàphalam .. * ..>% atha karmavi÷eùamàhàtmyam . skànde tatraiva . %<dànaü dattaü hutaü japtaü tapa÷caiva tathà kçtam . tadakùayaphalaü proktaü kàrtike ca dvijottama>% ! .. ki¤ca .
     %<yat ki¤cit kàrtike dattaü viùõumuddi÷ya mànavaiþ .
     tadakùayaü labhyate vai annadànaü vi÷eùataþ ..>% ki¤ca .
     %<yastu sambatsaraü pårõamagnihotramupàsate .
     kàrtike svastikaü kçtvà samametanna saü÷ayaþ ..
     kàrtike yà karotyevaü ke÷avàlayamaõóalam .
     svargasthà ÷obhate sà tu kapotã pakùiõã yathà ..
     yaþ karoti naro nityaü kàrtike patrabhojanam .
     na sa durgatimàpnoti yàvadindrà÷caturda÷a ..
     janmaprabhçti yatpàpaü mànavai÷ca kçtaü bhavet .
     tatsarvaü nà÷amàpnoti brahmapatreùu bhojanàt ..
     sarvakàmaphalaü tasya sarvatãrthaphalaü labhet .
     na vàpi narakaü pa÷yetbrahmapatreùu bhojanàt ..
     brahma caiùa smçtaþ sàkùàt palà÷aþ sarvakàmadaþ .
     madhyamaü varjitaü patraü ÷ådrasya munisattama ! ..
     bhu¤jannarakamàpnoti yàvadindrà÷caturda÷a .
     tiladànaü nadãsnànaü satkathà sàdhusevanam ..
     bhojanaü brahmapatreùa kàrtike muktidàyakam .
     jàgaraü kàrtike màsi yaþ karotyaruõodaye ..
     dàmodaràgre viprendra ! gosahasraphalaü labhet ! .
     jàgaraü pa÷cime yàme yaþ karoti mahàmune ! ..
     kàrtike sannidhau viùõostatpadaü karasaüsthitam .
     sàdhusevà gavàü gràsaþ kathà viùõorathàrcanam .
     jàgaraþ pa÷cime yàme durlabhaþ kàrtike kalau ..>% ki¤ca .
     %<jaladhenusahasra¤ca vçùasaüsthe divàkare .
     toyaü dattvà yadàpnoti snànaü kçtvà tu kàrtike ..
     sannihatyàü kurukùetre ràhugraste divàkare .
     såryavàreõa yatsnànaü tadekàhena kàrtike ..
     piténuddi÷ya yaddattaü kàrtike kçùõavallabhe .
     annodakaü muni÷reùñha ! akùayaü jàyate nçõàm .. * ..>% ki¤ca .
     %<gãta÷àstravinodena kàrtikaü yo nayennaraþ .
     na tasya punaràvçttirmayà dçùñà kalipriya ! ..>% ki¤ca .
     %<pradakùiõa¤ca yaþ kuryàt kàrtike viùõusadmani .
     pade pade'÷vamedhasya phalabhàgã bhavennaraþ ..
     gãtaü vàdya¤ca nçtya¤ca kàrtike purato hareþ .
     yaþ karoti naro bhaktyà labhate càkùayaü phalam ..
     harernàma sahasràkhyaü gajendrasya ca mokùaõam .
     kàrtike pañhate yastu punarjanma na vidyate ..
     kàrtike pa÷cime yàme stavaü gànaü karoti yaþ .
     vasate ÷vetadvãpe tu pitçbhiþ saha nàrada ! ..
     naivedyadànena tu hareþ kàrtike yavasaükhyayà .
     yugàni vasate svarge tàvanti munisattama ! ..
     aguruntu sakarpåraü yo dahet ke÷avàgrataþ .
     kàrtike tu muni÷reùñha ! yugànte na punarbhavaþ ..>% ki¤ca .
     %<niyamena kathàü viùõorye ÷çõvanti ca bhàvitàþ .
     ÷lokàrdhvaü ÷lokapàdaü và kàrtike go÷ataü phalam ..
     sarvadharmàn parityajya kàrtike ke÷avàgrataþ .
     ÷àstrasyoccàraõaü puõyaü ÷rotavya¤ca mahàmune ! ..
     ÷reyasà lobhabuddhyà và yaþ karoti hareþ kathàm .
     kàrtike muni÷àrdåla ! kulànàü tàrayecchatam ..
     nityaü ÷àstravinodena kàrtikaü yaþ kùipennaraþ .
     nirdahet sarvapàpàni yaj¤àyutaphalaü labhet ..
     na tathà tuùyate dànairna yaj¤airgogajàdikaiþ .
     yathà÷àstrakathàlàpaiþ kàrtike madhusådanaþ ..
     kàrtike muni÷àrdåla ! yaþ ÷çõoti hareþ kathàm .
     sa nistarati durgàõi janmakoñi÷atàni ca ..
     yaþ pañhet prayato nityaü ÷lokaü bhàgavataü mune ! .
     aùñàda÷apuràõànàü kàrtike phalamàpnuyàt ..>% ki¤ca .
     %<sarvàn dharmàn parityajya iùñàpårtàdikànnaraþ .
     kàrtike parayà bhaktyà vaiùõavaiþ saha saüvaset ..>% pàdme ca tatraiva .
     %<kàrtike bhåmi÷àyã yo brahmacàrã haviùyabhuk .
     palà÷apatre bhu¤jàno dàmodaramathàrcayet ..
     sa sarvapàtakaü hitvà vaikuõñhe harisannidhau .
     modate viùõusadç÷o bhajanànandanirvçtaþ ..>% ki¤ca .
     %<kàrtikaü sakalaü màsaü pràütaþsnàyã jitendriyaþ .
     japan haviùyabhuk dàntaþ sarvapàpaiþ pramucyate ..
     kàrtikantu naro màsaü yaþ kuryàdekabhojanam .
     ÷åra÷ca bahuvãrya÷ca kãrtimàü÷ca sa jàyate ..>% ki¤ca .
     %<palà÷apatrabhojã ca kàrtike puruùo naraþ .
     niùpàpaþ syàttu naivedyaü harebhuktvà vimucyate ..
     madhyasthamai÷varaü patraü varjayedbràhmaõetaraþ .>% ki¤ca .
     %<aparàdhasahasràõi pàtakàni mahàntyapi .
     kùamate'sya harirdevaþ påjitaþ kàrtike prabhuþ ..
     naivedyaü pàyasaü viùõoþ priyaü khaõóaü ghçtànvitam .
     vibhajya tacca bhu¤jàno yaj¤asàmyaü dine dine ..>% tatraiva ÷rãkçùõasatyà saüvàde .
     %<snànaü jàgaraõaü dãpaü tulasãvanapàlanam .
     kàrtike ye prakurvanti te narà viùõumårtayaþ ..
     itthaü dinatrayamapi kàrtike ye prakurvate .
     devànàmapi te vandyàþ kiüyairàjanmatat kçtam .. * ..>% tatraiva kàrtikavratàïgàni .
     %<harijàgaraõaü pràtaþsnànaü tulasisevanam .
     udyàpanaü dãpadànaü vratànyetàni kàrtike ..>% ki¤ca .
     %<pa¤cabhirvratakairebhiþ sampårõaü kàrtike vratã .
     phalamàpnoti tat proktaü bhuktimuktiphalapradam ..
     viùõoþ ÷ivasya và kuryàdàlaye harijàgaram .
     kuryàda÷vatthamåle và tulasãnàü vaneùu ca ..
     àpadgato yadàpyambho na labhet savanàya saþ .
     vyàdhito và punaþ kuryàdviùõornàmàpamàrjanam ..
     udyàpanavidhiü kartuma÷akto yo vrate sthitaþ .
     bràhmaõàn bhojayecchaktyà vratasampårõahetave ..
     a÷akto dãpadànasya paradãpàn prabodhayet .
     teùàü và rakùaõaü kuryàdvàtàdibhyaþ prayatnataþ ..
     abhàve tulasãnà¤ca påjayedvaiùõavaü dvijam .
     sarvàbhàve vratã kuryàdbràhmaõànàü gavàmapi ..
     sevàü và bodhivañayorvratasampårõahetave .. * ..>% atha dãpadànamàhàtmyam . skànde tatraiva .
     %<kçtvà koñisahasràõi pàtakàni bahånyapi .
     nimeùàrdhenadãpasya vilayaü yànti kàrtike ..>% ki¤ca .
     %<÷çõu dãpasya màhàtmyaü kàrtike ke÷avapriyam .
     dãpadànena viprendra ! na punarjàyate bhuvi ..
     ravigrahe kurukùetre narmadàyàü ÷a÷igrahe .
     tat phalaü koñiguõitaü dãpadànena kàrtike ..
     ghçtena dãpako yasya tilatailena và punaþ .
     jvalate muni÷àrdåla ! a÷vamedhena tasya kim ..
     mantrahãnaü kriyàhãnaü ÷aucahãnaü janàrdane .
     sarvaü sampårõatàü yàti kàrtike dãpadànataþ ..
     teneùñaü kratubhiþ sarvaiþ kçtaü tãrthàvagàhanam .
     dãpadànaü kçtaü yena kàrtike ke÷avàgrataþ ..
     tàvadgarjanti puõyàni svarge martye rasàtale .
     yàvanna jvalate jyotiþ kàrtike ke÷avàgrataþ ..
     ÷råyate càpi pitçbhirgàthà gãtà purà dvija ! .
     bhaviùyati kule'lmàkaü pitçbhaktaþ suto bhuti ..
     kàrcike dãpadànena yastoùayati ke÷avam .
     muktiü pràpsyàmahe nånaü prasàdàccakrapàõinaþ ..>% ki¤ca .
     %<merumandaramàtràõi kçtvà pàpànya÷eùataþ .
     dahate nàtra sandeho dãpadànàttu kàrtike ..
     gçhe vàyatane vàpi dãpaü dadyàcca kàrtike .
     purato vàsudevasya mahàphalavidhàyinaþ ..
     sa jàto mànuùo loke sa dhanyaþ sa ca kãrtimàn .
     pradattaþ kàrtike màsi dãpo vai madhuhàgrataþ ..
     nimiùàrdhàrdhamàtreõa dãpadànena kàrtike .
     na tat kratu÷ataiþ pràpyaü phalaü tãrtha÷atairapi ..
     sarvànuùñhànahãno'pi sarvapàparato'pi san .
     påyate nàtra sandeho dãpaü dattvà tu kàrtike ..
     tannàsti pàtakaü ki¤cit triùu lokeùu nàrada ! yanna ÷odhayate dãpaþ kàrtike ke÷avàgrataþ ..
     purato vàsudevasya dãpaü dattvà tu kàrtike .
     pràpnoti ÷à÷vataü sthànaü sarvàvàdhàvivarjitam ..
     yaþ kuryàt kàrtike màsi karpåreõa tu dãpakam .
     dvàda÷yà¤ca vi÷eùeõa tasya puõyaü vadàmi te ..
     kule tasya prasåtà ye ye bhaviùyanti nàrada ! .
     samatãtà÷ca ye kecid yeùàü saïkhyà na vidyate ..
     krãóitvà suciraü kàlaü devaloke yadçcchayà .
     te sarve muktimàyànti prasàdàccakrapàõinaþ ..>% ki¤ca .
     %<dyåtavyàjena viprendra ! kàrtike ke÷avàlayam .
     dyotayed yo mahàbhàga ! punàtyàsaptamaü kulam ..
     kàrtike dãpadànantu kuryàd yo vaiùõavàlaye .
     dhanaü puttro ya÷aþ kãrtirbhavettasya ca sarvadà ..
     yathà ca mathanàdvahniþ sarvakàùñheùu dç÷yate .
     tathà ca dç÷yate dharmo dãpadàne na saü÷ayaþ ..>% ki¤ca .
     %<nirdhanenàpi viprendra ! kçtvà caivàtmavikrayam .
     kartavyaü dãpadànantu yàvat kàrtikapårõimà ..
     vaiùõavo na sa mantyavyaþ saüpràpte kàrtike mune ! .
     yo na yacchati måóhàtmà dãpaü ke÷avasadmani ..>% nàradãye ÷rãrukyàïgadamohinãsaüvàde .
     %<ekataþ sarvadànàni dãpadànàni caikataþ .
     kàrtike na samaü proktaü dãpado hyadhikaþ smçtaþ ..>% pàdme ca tatraiva ..
     %<kàrtike khaõóadãpaü yo dadàti harisannidhau .
     divyakàntivimànàgre ramate sa hareþ pure .. * ..>% atha tatra paradãpaprabodhanamàhàtmyam . skànde tatraiva .
     %<pitçpakùe'nnadànena jyaiùñhàùàóhe ca vàriõà .
     kàrtike tat phalaü puüsàü paradãpaprabodhanàt ..
     bodhanàt paradãpasya vaiùõavànà¤ca sevanàt .
     kàrtike phalamàpnoti ràjasåyà÷vamedhayoþ ..
     dãyamànantu ye dãpaü bodhayanti harergçhe .
     pareõa nçpa÷àrdåla ! nistãrõà yamayàtanà ..
     na tadbhavati viprendra ! iùñairapi mahàmakhaiþ .
     kàrtike yat phalaü proktaü paradãpaprabodhanàt ..
     ekàda÷yàü parairdattaü dãpaü prajvàlya måùikà .
     mànuùyaü durlabhaü pràpya paràü gatimavàpa sà .. * ..>% atha ÷ikharadãpamàhàtmyam . skànde tatraiva .
     %<yadà yadà bhàsayate dãpakaþ kalasopari .
     tadà tadà muni÷reùñha ! dravate pàpasa¤cayaþ ..
     yo dadàti dviüjàtibhyo mahãmudadhimekhalàm .
     hareþ ÷ikharadãpasya kalàü nàrhati ùoóa÷ãm ..
     yo dadàti gavàü koñiü savatsàü kùãrasaüyutàm .
     hareþ ÷ikharadãpasya kalàü nàrhati ùoóa÷ãm ..
     sarvasvadànaü kurute vaiùõavànàü mahàmune ! .
     ÷ikharopari dãpasya kalàü nàrhati ùoóa÷ãm ..>% ki¤ca .
     %<yaþ karoti paraü dãpaü målyenàpi mahàmune ! .
     ÷ikharopari madhye ca kulànàü tàrayecchatam ..
     vimànaü jyotiùà dãptaü ye nirãkùanti kàrtike .
     ke÷avasya mahàbhaktyà kule teùàü na nàrakã ..
     divi devà nirãkùante viùõudãpapradaü naram .
     kadà bhaviùyatyasmàkaü saïgamaþ puõyakarmaõà ..
     kàrtike kàrtikoü yàvat pràsàdopari dãpakam .
     yo dadàti buni÷reùñha ! tasyendratvaü na durlabham .. * ..>% atha tatra dãpamàlàmàhàtmyam . skànde tatraiva .
     %<dãpapaïke÷ca racanàü savàhyàbhyantare hareþ .
     viùõorvimàne kurute sa naraþ ÷aïkhavakraghçt ..
     dãpapaïkte÷ca racanàü kurute ke÷avàlaye .
     tasyàlaye prasåtànàü lakùàõàü narakaü na hi ..
     viùõorvimànaü dãpàóhyaü savàhyàbhyantare mune ! .
     dãpodyatakare màrge tena pràptaü paraü padam ..>% bhaviùye ca .
     %<yaþ kuryàt kàrtike màsi ÷obhanàü dãpamàlikàm .
     prabodhe caiva dvàda÷yàmekàda÷yàü vi÷eùataþ ..
     såryàyataprakà÷astu tejasà bhàsayan di÷aþ .
     tejorà÷ivimànastho jagadudyotayaüstviùà ..
     yàvatpradãpasaïkhyà tu ghçtenàpårya bodhità .
     tàvadvarùasahasràõi viùõuloke mahãyate .. * ..>% atha àkà÷àdidãpamàhàtmyam . pàdme tatraiva .
     %<uccaiþ pradãpamàkà÷e yo dadyàt kàrtike naraþ .
     sarva kulaü samuddhçtya viùõulokamavàpnuyàt ..
     viùõuke÷avamuddi÷ya dãpaü dadyàttu kàrtike .
     àkà÷asthaü jalastha¤ca ÷çõu tasyàpi yatphalam ..
     dhanaü dhànyaü samçddhi÷ca puttravànã÷varo gçhe .
     locane ca ÷ubhe tasya vidvànapi ca jàyate ..>% ki¤ca .
     %<viprave÷mani yo dadyàt kàrtike màsi dãpakam .
     agniùñomaphalaü tasya pravadanti manãùiõaþ ..
     catuùpatheùu rathyàsu bràhmaõàvasatheùu ca .
     vçkùamåleùu goùñheùu kàntàre gahaneùu ca ..
     dãpadànàddhi sarvatra mahàphalamavàpnuyàt .. .. *>% àkà÷adãpadànamantraþ . tatraiva .
     %<dàmodaràya nabhasi tulàyàü lolayà saha .
     pradãpante prayacchàmi namo'nantàya vedhase ..>% atha de÷avi÷eùe kàrtikamàhàtmyavi÷eùaþ .. pàdme tatraiva . %<yatra kutràpi de÷e'yaü kàrtikaþ snànadànataþ . agnihotrasamaphalaþ påjàyà¤ca vi÷eùataþ .. kurukùetre koñiguõo gaïgàyà¤càpi tatsamaþ . tato'dhikaþ puùkare syàddvàrakàyà¤ca bhàrgava ! .. kçùõusàlokyado màsaþ påjàsnànai÷ca kàrtikaþ . anyàþ påryàstatsamànà munayo mathuràü vinà .. dàmodaratvaü hi harestatraivàsãdyataþ kila . mathuràyàü tata÷corjo vaikuõñhaprãtibardhanaþ . kàrtiko mathuràyàü vai paramàvadhiriùyate . yathà màghe prayàgaþ syàdvai÷àkhe jàhnavã yathà .. kàrtike mathurà sevyà tatotkarùaþ paro na hi .. mathuràyà narairårje snàtvà dàmodaro'r¤citaþ . kçùõaråpà hi te j¤eyà nàtra kàryà vicàraõà . durlamaþ kàrtiko vipra ! mathuràyàü nçõàmiha . yatràr¤citaþ svakaü råpaü maktebhyaþ saüprayacchati .. bhuktiü muktiü harirdadyàdarcito'nyatra sevinàm . bhakti¤ca na dadàtyeùa yato va÷yakarã hareþ .. sà tva¤jasà harairbhaktirlabhyate kàrtike naraiþ . mathuràyàü sakçdapi ÷rãdàmodarapåjanàt .. mantradravyavihãna¤ca vidhihãna¤ca påjanam . manyate kàrtike devo mathuràyàü sadarcanam .. yasya pàpasya yujyeta maraõàntà hi niùkçtiþ . tacchaddhyarthamidaü proktaü pràya÷cittaü suni÷citam . kàrtike mathuràyàü vai ÷rãdamodarapåjanam .. kàrtike mathuràyàü vai påjanàddar÷anaü dhruvaþ . ÷ãdhraü saüpràptavàn bàlo durlabhaü yogatatparaiþ .. sulamà mathurà bhåmau pratyabdaü kàrtikastathà . tathàpi saüsarantãha narà måóhà bhavàmbudhau .. kiü yaj¤aiþ kiü tapobhi÷ca tãrthairanyai÷ca sevitaiþ . kàrtike mathuràyà¤cedarcyate ràdhikàpriyaþ .. yàni sarvàõi tãrthàni nadà nadyaþ saràüsi ca . kàrtike nivasantyatra màthure sarvamaõóale .. kàrtike janmasadane ke÷avasya ca ye naràþ . sakçtpraviùñàþ ÷rãkçùõaü te yànti paramavyayam .. paropahàsamddi÷ya kàrtike haripåjayà . mathuràyàü labhedbhaktiü kiü punaþ ÷raddhayà naraþ>% .. iti ..
     %<itthaü kàrtikakçtyàni vyaktànyeva svato'bhavan .
     tatra ki¤cidvi÷eùeõa tadvidhirlikhyate'dhunà .. * ..>%
     atha kàrtikakçtyavidhiþ . tatropakramakàla÷coktaþ ÷rãkçùõasatyàsavàdãyakàrtikamàhàtmye . à÷vinasya tu màsasya yà ÷uklaikàda÷ã bhavet . kàrtikasya vratànãha tasyàü kuryàdatandritaþ .. nityaü jàgaraõàyànte yàme ràtreþ samutthitaþ . ÷ucirbhåtvà prabodhyàtha stotrairnoràjayet prabhum .. ni÷amya vaiùõavàn dharmàn vaiùõavaiþ saha harùitaþ . kçtvà gãtàdikaü pràtardevaü nãràjayet punaþ .. nadyàdau ca tato gatvàcamya saïkalpamàcaret . prabhuü pràrthyàtha tasmai ca dadryàvarghyaü yathàvidhi .. tatra saïkalpamantraþ .
     %<kàrtike'haü kariùyàmi pràtaþsnànaü janàrdana ! .
     prãtyarthaü tava deve÷a dàmodara ! mayà saha ..>% pràrthanamantrastu .
     %<tava dhyànena deve÷a ! jale'smin snàtumudyataþ .
     tvatprasàdàcca me pàpaü dàmodara ! vina÷yatu ..>% arghyamantraþ .
     %<vratinaþ kàrtike màsi snàtasya vidhivanmama .>% arghyaü gçhàõa deve÷a ! namàmi tvàü sure÷vara ! .. kà÷okhaõóe .
     %<vratinaþ kàrtike màsi snàtasya vidhivanmama .
     dàmodara ! gçhàõàrghyaü danujendranisådana ! ..
     nitye naimittike kçtsne kàrtike pàpa÷oùaõe .
     gçhàõàrghyaü mayà dattaü ràdhayà sahito hare ! .. * ..>%
     %<tilairàlipya dehaü svaü nàmoccàraõapårbakam .
     snàtvà sa vidhinà sandhyàmupàsya gçhamàvrajet ..
     upalipyàtha devàgre nirmàya svastikaü prabhum .
     tulasãmàlatãpadmàgastyapuùpàdinàrcayet ..
     nityaü vaiùõavasaïgatyà seveta bhagavatkathàm .
     sarpiùàharni÷aü dãpaü tilatailena càrcayet ..
     vi÷eùata÷ca naivedyànyarpayedàcarettathà .
     praõàmàü÷ca yathà÷aktyà ekabhaktàdikaü vratam ..>% tathà ca pàdme tatraiva .
     %<pràtarutthàya ÷aucàdi kçtvà gatvà jalà÷aye .
     kçtvà ca vidhivat snànaü tato dàmodaràrcanam ..>% ki¤ca .
     %<maunena bhojanaü kàryaü kàrtike vratadhàriõà .
     ghçtena dãpadànaü syàttilatailena và punaþ ..
     dina¤ca kçùõakathayà vaiùõavànà¤ca saïgamaiþ .
     nãyatàü kàrtike màsi saïkalpavratapàlanam ..
     à÷vine ÷uklapakùasya pràrambho harivàsare .
     atha và paurõamàsãtaþ saükràntau và tulàgame ..
     dãpadànamakhaõóa¤ca dadyàdvai viùõusannidhau .
     devàlaye tulasyàü và àkà÷e và taduttamam ..>% ki¤ca .
     %<rajata kanakaü dãpàn maõimuktàphalàdikam .
     dàmodarasya prãtyarthaü pradadyàt kàrtike naraþ ..>% skànde ca ÷rãrukmàïgadamohinãsaüvàde .
     %<na gçhe kàrtike kuryàdvi÷eùeõa tu kàrtikãm .
     tãrthetu kàrtikãü kuryàt sarvayatnena bhàvini ! .. * ..>% atha kàrtike varjyàni . tatraivabrahmanàradasaüvàde .
     %<kàrtike tu vi÷eùeõa ràjamàùàü÷ca bhakùayan .
     niùpàvàn muni÷àrdåla ! yàvadàhåtanàrakã ..
     kaliïgàni pañolàni vçntàkaü sandhitàni ca .
     na tyajet kàrtike màsiü yàvadàhåtanàrakã ..
     kàrtike màsi dharmàtmà matsyamàüsaü na bhakùayet .
     tatraiva yatnatastyàjyaü ÷à÷akaü ÷aukaraü tathà ..>% ki¤ca .
     %<parànnaü para÷ayyà¤ca paravàdaü paràïganàm .
     sarvadà varjayet pràj¤o vi÷eùeõa tu kàrtike ..
     tailàbhyaïgaü tathà ÷ayyàü parànnaü kàüsyabhojanam .
     kàrtike varjayedyastu paripårõavratã bhavet ..
     saüpràptaü kàrtikaü dçùñvà parànnaü yastu varjayet .
     dine dine tu kçcchrasya phalaü pràpnoti mànavaþ ..>% tatraiva ÷rãrukmàïgadamohinãsaüvàde .
     %<kàrtike varjayettailaü kàrtike varjayenmadhu .
     kàrtike varjayet kàüsyaü kàrtike ÷uklasandhitam ..
     na màtsyaü bhakùayenmàüsaü sa kaurmaü nànyadeva hi .
     càõóàlaþ sa bhavet subhru ! kàrtike màüsabhakùaõàt ..>% atha ÷rãràdhàdàmodarapåjàvidhiþ . pàdme tatraiva .
     %<tataþ priyatamà viùõo ràdhikà gopikàsu ca .
     kàrtike påjanãyà ca ÷rãdàmodarasannidhau ..
     dvijaü dàmodaraü kçtvà tatpatnoü ràdhikàü tathà .
     kàrtike påjanãyau tau vàso'laïkàrabhojanaiþ ..
     ràdhikàpratimàü vipràþ påjayet kàrtike tu yaþ .
     tasya tuùyati tatprãtyai ÷rãmàn dàmodaro hariþ ..>%
     %<dàmodaràùñakaü nàma stotraü dàmodaràrcane .
     nityaü dàmodaràkarùi pañhet satyavratoditam .. * ..>% atha ÷rãdàmodaràùñhakam . tatraiva .
     %<namàmã÷varaü saccidànaråpaü lasatkuõóalaü gokule mràjamànam .
     ya÷odàbhiyolåkhalàddhàvamànaü paràmçùñamatyantato drutya gopyà ..
     rudantaü måhurnetrayugmaü mçjantaü karàmbhojayugmena sàtaïkanetram .
     muhuþ ÷vàsakampatrirekhàïkakaõñhasthitagraivadàmodaraü bhaktibandham ..
     itãdçk svalãlàbhirànandakuõóe svaghoùaü nimajjantamàkhyàpayantam .
     tadãye ÷itaj¤eùu bhaktairjitatvaü punaþ prematastvàü ÷atàvçtti vande ..
     varaü deva mokùaü na mokùàvadhiü và na cànyaü vçõe'haü vare÷àdapãha .
     idante vapurnàtha gopàlabàlaü sadà me manasyàviràstàü kimanyaiþ ..
     idante mukhàmbhojamatyantanãlairvçtaü kuntalaiþ snigdharaktai÷ca gopyà .
     muhu÷cumbitaü vimbaraktàdharaü me manasyàviràstàmalaü lakùalàbhaiþ ..
     namo deva ! dàmodarànanta ! viùõo ! prasãda pramo ! duþkhajàlàbdhimagnam .
     kçpàdçùñivçùñyàtidãnaü vatànugçhàõe÷a màmaïga me'dhyakùidç÷yaþ ..
     kuveràtmajau baddhamårtyaiva yadvattvayà mocitau bhaktibhàjau kçtau ca .
     tathà premabhaktiü svakàü me prayaccha na mokùe graho me'sti dàmodareha ..
     namaste'stu dàmne sphuraddãptidhàmne tvadãyodaràyàtha vi÷vasya dhàmne .
     mano ràdhikàyai tvadãyapriyàyainamo'nantalãlàya devàya tubhyam .. * ..>% atha tatra ÷rãkçùõàùñamãkçtyam . pàdme tatraiva .
     %<govardhane girau ramye ràdhàkuõóaü priyaü hareþ .
     kàrtike bahulàùñamyàü tatra snàtvà hareþ priyaþ ..
     naro bhakto bhavedvipràstaddhi tasya pratoùaõam ..
     yathà ràdhà priyà viùõostasyàþ kuõóaü priyaü tathà .
     sarvagopãùu saivaikà viùõoratyantavallabhà ..>% ki¤ca . tatraiva ÷rãràdhikopàkhyànànte .
     %<vçndàvanàdhipatya¤ca dattaü tasyàþ pratuùyatà .
     kçùõenànyatra devã tu ràdhà vçndàvane vane ..
     tatkuõóe kàrti kàùñamyà snàtvà påjyo janàrdanaþ .
     subodhanyàü yathà prãtastathà prãtastato bhavet .. * ..>% atha tatra kçùõatrayoda÷ãkçtyam . pàdme ca tatraiva . kàrtike kçùõapakùe tu trayoda÷yàü ni÷àmukhe . yamadãpaü vahirdadyàdapamçtyurvina÷yati .. tatra mantraþ .
     %<mçtyunà pà÷adaõóàbhyàü kàlaþ ÷yàmalayà saha .
     trayoda÷yàü dãpadànàt såryajaþ prãyatàmiti .. * ..>% atha kçùõacaturda÷ãkçtyam . tatraiva .
     %<caturda÷yàü dharmaràjapåjà kàryà prayatnataþ .
     snànamàva÷yakaü kàryaü narairnarakabhãrubhiþ ..
     aruõodayato'nyatra riktàyàü snàti yo naraþ .
     tasyàbdikabhavo dharmo na÷yatyeva na saü÷ayaþ ..>% skànde ca tatraiva .
     %<kàrtike kçùõapakùe tu caturda÷yàü vidhådaye .
     ava÷yameva kartavyaü snànaü narakabhãrubhiþ ..>% ki¤ca . pàdme tatraiva .
     %<tata÷ca tarpaõaü kàryaü dharmaràjasya nàmabhiþ .
     jãvatpità na kurvãta tarpaõaü yamabhãùmayoþ ..
     yaj¤opavãtinà kàryaü pràcãnàvãtinà tathà devatva¤ca pitçtva¤ca yamasyàste dviråpatà ..
     naktaü yamacaturda÷yàü yaþ kuryàcchivasannidhau .
     na tat kratu÷atenàpi pràpyate puõyamãdç÷am ..
     kumàrãvañukàn påjya tathà ÷aivatapodhanàn .
     ràjasåyaphalaü tena pràpyate nàtra saü÷ayaþ ..
     kàrtike bhaumavàreõa citrà kçùõà caturda÷ã .
     tasyàü bhåte÷amabhyarcya gacchecchivapuraü naraþ ..>% ki¤ca .
     %<amàvasyàcaturda÷yoþ pradoùe dãpadànataþ .
     yamamàrgàndhakàrebhyo mucyate kàrtike naraþ .. * ..>% athàmàvàsyàkçtyam . pàdme tatraiva .
     %<divà tatra na bhoktvavyaü vinà bàlàturàn janàn .
     pradoùasamaye lakùmãü påjaye¤ca yathàkramam ..>% ki¤ca .
     %<pradoùasamaye vipràþ kartavyà dãpamàlikà .
     dãpadànàt tataþ pa÷càllakùmãü suptàü prabodhayet ..
     tvaü jyotiþ ÷rãravi÷candro vidyut sauvarõatàrakàþ .
     sarveùàü jyotiùàü jyotirdãpajyotiþsthite namaþ ..
     mantreõànena kamalàü dãpahastàþ ÷riyo dvijàþ .
     devãü prabodhayeyu÷ca tataþ kuryu÷ca bhojanam ..
     pradoùasamaye lakùmãü bhojayitvà bhunakti yaþ .
     pumàn saüvatsaraü yàvat lakùmãstaü naiva mu¤cati .. * ..>%
     athàmàvàsyànirõayaþ . yathà nirõayàmçte . upavàsàdiùvamàvàsyà pratipadyutaiva gràhyà taduktam .
     %<amàvàsyà tçtãyà ca sà upoùyà parànvità ..>% iti . caturda÷ãviddhàniùedha÷ca nigame .
     %<bhåtaviddhà tvamàvàsyà niùphalaü syàttrayaü tvidam .>% skànde'pi .
     %<bhåtaviddhà tvamàvàsyà na gràhyà munipuïgavaiþ ..>% atha ÷uklapratipatkçtyam . skànde .
     %<pràtargovardhanaü påjya dyåta¤caiva samàcaret .
     bhåùaõãyàstathà gàvaþ påjyà÷ca dohavàhanàþ ..
     ÷rãkçùõadàsavaryo'yaü ÷rãgovardhanabhådharaþ .
     ÷uklapratipadi pràtaþ kàrtike'rcyo'tra vaiùõavaiþ ..>% %<pràtargovardhanaü påjya ràtrau jàgaraõaü caret>% . iti kvacit pàñhaþ . tasmàttadidaü karma govardhanapràdhànyena gopràdhànyena ca khyàtamapyekameva j¤eyam . atra dinanirõayaþ . yadàha devalaþ .
     %<pratipaddar÷asaüyoge krãóanantu gavàü matam .
     paraviddhàntu yaþ kuryàt puttradàradhanakùayaþ ..>% nirõayàmçtadhçtapuràõàntaravacanam .
     %<yà kuhåþ pratipanmi÷rà tatra gàþ påjayennçpa ! .
     påjàmàtreõa vardhante prajà gàvo mahãpateþ ..>% tataþ pràtargovardhvanaü påjyeti pårbàhnatàtparyakam . dvitãyàsamaye tu sarvathà niùiddham . tatraiva . tadyathà .
     %<nandàyàü dar÷ane rakùàbalidànada÷àsu ca .
     bhadràyàü gokulakrãóà de÷anà÷àya jàyate ..>% puràõasamuccaye tu sambhàvitacandrodayadvitãyàsaüyoga eva niùidhyate .
     %<gavàü krãóàdine yatra ràtrau dç÷yeta candramàþ .
     somo ràjà pa÷ån hanti surabhãpåjakàüstathà ..>%
     tadudayasambhàvana¤ca nirõayàmçte nirõãtam . pratipadyàparàhnikatrimuhårtavyàpinyàü dvitãyàyàü candradar÷anaü sambhàvyate . taduktamagnyàdhànaviùaye vçddha÷àtàtapena . %<dvitãyà trimuhårtà cet pratipadyàparàhõikã . agnyàdhàna¤caturda÷yàü parataþ somadar÷anàt>% .. iti
     aparàhõa÷ca pa¤cadhàvibhaktasyàhna÷caturtho bhàgaþ . tata÷ca yatra pratipadi ùanmuhårta vyàpinã dvitãyà tatra candradar÷anasambhàvanamiti . anyadà tåttaraiva pratipattatra gçhãtà . tathaiva puràõasamuccaye .
     %<vardhamànatithau nandà yadà sàrdhatriyàmikà .
     dvitãyavçddhigàmitvàduttrà tatra cocyate ..>% ki¤ca . yadà pårõapratipat paratra ca niùkràmati tadàpyuttaraiva kàryà . yathoktaü bhaviùyottare .
     %<yathà dvàda÷abhirmàsairmàso vçddho malimlucaþ .
     tathaivàhoràtrivçddhyà tithiþ prokto malimlucaþ ..
     yathà malimlucaþ pårbà màso daivastathàparaþ .
     tyàjyà tithistathà pårbà gràhyà caiva tathottarà ..>% iti nirõayàmçtamatam . kintu ba¤julãnyàyena pårbaiva mantuü ÷akyate . tadvadavàpi devalàdi vacanapràmàõyamastãti .. * .. atha govarrdhanapåjàvidhiþ . pàdme tatraiva .
     %<mathuràyàü tathànyatra kçtvà govardhanaü girim .
     gomayena mahàsthalaü tatra påjyo giriryathà ..
     mathuràyàü tathà sàkùàt kçtvà caiva pradakùiõam .
     vaiùõavaü dhàma saüpràpya modate harisannidhau ..>% påjàmantraþ . %<govardhanadharàdhàra gokulatràõakàraka ! . viùõubàhukçtocchràya gavàü koñiprado bhava>% .. iti gopåjàmantraþ . skànde tatraiva .
     %<lakùmã ryà lokapàlànàü dhenuråpeõa sasthità .
     ghçtaü vahati yaj¤àrthaü yamapà÷aü vyapohatu ..
     agrataþ santu me gàvo gàvo me santu pçùñhataþ .
     gàvo me pàr÷vataþ santu gavàü madhye vasàmyaham ..>% atha gokrãóà tatraiva .
     %<krodhàpayeddhvàvayecca gomahiùyàdikaü tataþ .
     vçùàn karùàpayedgopairuktipratyuktivàdanàt ..>% pàdme ca tatraiva .
     %<mahiùyàdestathà bhåùà krãóanaü vàraõantathà .>% tanmàhàtmya¤ca tatraiva .
     %<evaü govardhanaü gà÷ca påjanãyà vidhànataþ .
     govardhanamakho ramyaþ kçùõasantoùakàrakaþ .. * ..>% atha ÷rãbalidaityaràjapåjà .
     %<likhitvà ÷rãbaliü paññe vindhyàvalyànvitaü mudà .
     pradoùe tatpratipado bhagavadbhaktamarcayet ..>% tathà ca skànde .
     %<balimàlikhya daityendraü varõakaiþ pa¤caraïgakaiþ .
     sarvàbharaõasampårõaü vindhyàvalyà sahàsitam ..
     kuùmàõóamayajambhoru muradànavasaüvçtam .
     sampårõahçùñavadanaü kirãñotkañakuõóalam ..
     dvibhujaü daityaràjànaü kàrayitvàrcayennçpa ! .>% tatpåjàkàraõam . pàdme tatraiva .
     %<yathàrpitaü dehamanena viùõave bhãtena mithyàvacaso mahàtmanà .
     daityena tenàtha kañhoraceùñayà baddho balirvàmanamårtinà vata ..
     baddhvànãto'tha pàtàlaü vimanàþ khinnamànasaþ .
     nàbhyasåyaddhariü daityastyaktàhaümamataþ sudhãþ ..
     tadovàca hariþ prãtastasmai daityàya bhàgakçt ..
     a÷rotriye dattamamantrakaü hutaü japtaü tathà vyagradhiyà janena yat .
     tathorja÷uklapratipaddinena tu tvàmarcayettatsukçtaü tavàstu ..
     iti tasmai varo datto hariõà ditijàya ca .
     tato'va÷yaü prapåjyo'sau baliràjadine mudà ..
     kçùõasànnidhyata÷càpi påjanãyaþ prayatnataþ .. * ..>% atha balipåjàvidhiþ . skànde tatraiva .
     %<gçhasya madhye ÷àlàyàü vi÷àlàyàü tato'rcayat .
     bhràtçmàtçjanaiþ sàrdhaü santuùño bandhubhistathà ..
     kamalaþ kumudaiþ puùpaiþ kahlàrai raktakotpalaiþ .
     gandhapuùpàdinaivedyairakùatairguóapåpakaiþ ..>% tatra påjàmantraþ .
     %<baliràja ! namastubhyaü virocanasutaprabho ! .
     bhaviùyendrasuràràte ! påjeyaü pratigçhyatàm ..
     dãpotsavairjanitasarvajanapramodaiþ kurvanti ye sumatayo baliràjapåjàm .
     dànopabhogasukhavçddhi÷atàkulànàü nånaü prayàti sakalaü pramudaiva varùam ..>% atha yamadvitãyàkçtyam . skànde pàdme ca .
     %<årje ÷ukladvitãyàyàü madhyàhne yamamarcayet .
     snànaü kçtvà bhànujàyàü yamalokaü na pa÷yati ..>% ki¤ca .
     %<tasyàü nijagçhe vipra ! na bhoktavyaü tato budhaiþ .
     snehena bhaginãhastàdbhoktavyaü puùñivardhanam ..
     dànàni ca pradeyàni bhaginãbhyo vidhànataþ .
     sarvà bhaginyaþ saüpåjyà abhàve pratipatnajàþ ..>% ki¤ca .
     %<yasyàü tithau yamunayà yamaràjadevaþ saübhojitastvati÷ayasvasçsauhçdena .
     tasyàü svasuþ karatalàdiha yo munakti pràpnoti vittasubhagaü dhanamuttamaü saþ .. * ..>% atha ÷uklàùñamãkçtyam . pàdme tatraiva kårmapuràõe ca .
     %<kàrtike ÷uklapakùe tu smçtà gopàùñamã bughaiþ .
     taddine vàsudevo'bhådgopaþ pårbantu vatsapaþ .
     tatra kuryàdgavàü påjàü gogràsaü gopradakùiõam .
     gavànugamanaü kàryaü sarvàn kàmànabhãpsatà ..>% prabodhanãkçtyaü tat÷abde draùñavyam . iti ÷rãgo pàlabhaññavilikhite likhite bhagavadbhaktivilàse ÷rãdàmodarapriyo nàma 16 ùoóa÷avilàsaþ .. tatra jàtasya phalam .
     %<dakùaþ kraye vikrayaõe dhanàñyaþ syàdvàvadåko'khilakau÷alaj¤aþ .
     yaþ kàrtike kàrtikaråpadhàrã jàto bhavedyuddhavi÷àrada÷ca ..>% iti koùñhãpradãpaþ .. * .. varùavi÷eùaþ . sa ca kçttikàrohiõyorekatarasmin vçhaspaterastodayaikatarasambandhe bhavati . iti malamàsatattvam .. kàrtikeya yathà -- brahmavaivarte gaõe÷akhaõóam ..
     %<dçùñvà tàn kçttikàþ sarvà bhayavihvalamànasàþ .
     kàrtikaü kathayàmàsurjvalantaü brahmatejasà ..>%

#<kàrtikikaþ>#, puü, (kàrtikã paurõamàsã asmin màse iti . %<vibhàùà phàlgunã÷ravaõàkàrtikãcaitrãbhyaþ>% . 4 . 2 . 23 . iti ñhak .) kàrtikamàsaþ . ityamaraþ . 1 . 4 . 18 ..

#<kàrtikeyaþ>#, puü, (kçttikànàmapatyam . %<strãbhyoóhak .>% 4 . 1 . 120 . iti óhak .) ÷ivaputtraþ . yathà --
     %<yà babhåva rahaþkrãóà pàrvatã÷ivayoþ purà .
     dçùñasya ca suraiþ ÷ambhorvãryaü bhåmau papàta ha ..
     bhåmistadakùipat vahnau vahni÷ca ÷arakànane .
     tattvaü labdhaþkçttikàbhiraghunà gaccha sàmpratam ..
     tavàbhiùekaü viùõu÷ca kariùyati suraiþ saha .
     haniùyasi tàrakàkhyaü sarva÷astraü labhiùyasi ..
     puttrastvaü vi÷vasaühartustvàü goptumakùamà imàþ .
     nàgniü goptuü yathà÷aktaþ ÷uùkavçkùaþ svakoñare ..>% iti brahmataivarte gaõe÷akhaõóam .. * .. sa eva kalpabhede agniputtraþ . yathà --
     %<kumàra÷càbhavat tatra taruõàrkasamadyutiþ .
     vahnitejobhavaþ ÷rãmàn gaïgàkukùiparicyutaþ ..
     taü kumàraü tato jàtaü dçùñvà sendrà marudgaõàþ .
     tadà kùãrapradànàrthaü kçttikàþ saünyayojayan ..
     tàþ kùãraü tasya devasya samayena dadustadà .
     syàdasmàkamayaü puttraþ khyàto nàmneti ràghava ! ..
     anyonyaü pibatastàsàü tanayasya mukhàni ùañ .
     samabhåvan mahàbàho ! ùaõmukhastena vi÷rutaþ ..
     tatastà devatà åcuþ kàrtikeya iti prabhuþ .
     puttro'yaü jagati khyàto bhaviùyati na saü÷ayaþ ..>% iti vàlmãkãyaràmàyaõam .. * .. tatparyàyaþ mahàsenaþ 2 ÷arajanmà 3 ùaóànanaþ 4 pàrvatãnandanaþ 5 skandaþ 6 senànãþ 7 agnibhåþ 8 guhaþ 9 bàhu leyaþ 10 tàrakajit 11 vi÷àkhaþ 12 ÷ikhivàhanaþ 13 ùàõmàturaþ 14 ÷aktidharaþ 15 kumàraþ 16 krau¤cadàraõaþ 17 . ityamaraþ . 1 . 1 . 41-43 .. àgneyaþ 18 dãptakãrtiþ 19 anameyaþ 20 mayåraketuþ 21 dharmàtmà 22 bhåte÷aþ 23 mahiùàrdanaþ 24 kàmajit 25 kàmadaþ 26 kàntaþ 27 satyavàk 28 bhuvane÷varaþ 29 ÷i÷uþ 30 ÷ãghraþ 31 ÷uciþ 32 caõóaþ 33 dãptavarõaþ 34 ÷ubhànanaþ 35 amoghaþ 36 anaghaþ 37 raudraþ 38 priyaþ 39 candrànanaþ 43 dãpta÷aktiþ 41 pra÷àntàtmà 42 bhadrakçt 43 kåñamohanaþ 44 ùaùñhãpriyaþ 45 pavitraþ 46 màtç vatsalaþ 47 kanyàhartà 48 vibhaktaþ 49 svàheyaþ 50 revatãsutaþ 51 prabhuþ 52 netà 53 naigameyaþ 54 sudu÷caraþ 55 suvrataþ 56 lalitaþ 57 bàlakrãóanapriyaþ 58 khacàrã 59 brahmacàrã 60 ÷åraþ 61 ÷aravaõodbhavaþ 62 vi÷vàmitrapriyaþ 63 devasenàpriyaþ 64 vàsudevapriyaþ 65 priyakaþ . 66 iti vanaparva .. gàïgaþ 67 svàmã 68 dvàda÷alocanaþ 69 . itijañàdharaþ .. siddhasenaþ 70 ÷ambhutanayaþ 71 devasenàpatiþ 72 bàlacaryaþ 73 kçkavàkudhvajaþ 74 mahàbàhuþ 75 yuddharaïgaþ 76 ÷ikhidhvajaþ 77 . iti ÷abdaratnàvalã .. (pàvakàtmajaþ 78 . rudrasånuþ 79 . ùañ÷iràþ 80 . ditijàntakaþ 81 . iti mahàbhàratam .. * ..) asya dhyànam . yathà .
     %<kàrtikeyaü mahàbhàgaü mayåroparisaüsthitam .
     taptakà¤canavarõàbhaü ÷aktihastaü varapradam ..
     dvibhujaü ÷atruhantàraü nànàlaïkàrabhåùitam .
     prasannavadanaü devaü sarvasenàsamàvçtam ..>% iti kàrtikeyapåjàpaddhatiþ ..

#<kàrtikeyaprasåþ>#, strã, (kàrtikeyaü prasåte yà . pra + så + kvip . kàrtikeyasya prasårvà .) durgà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kàrtikotsavaþ>#, puü, (kàrtikyàü kàrtikãpaurõamàsyàü bhava utsavaþ . tatsambandhã tatkartavyaþ utsavo và .) kaumudã . kàrtikã pårõimà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kàrpañaþ>#, puü, (kàrpaña iva àkàro'styasya . kàrpàña + ac .) jatu . jau iti bhàùà . kàryã ! iti hemacandraþ .. daravàrã umedoyàra ityàdi pàrasyabhàùà .. (karpaña eva ! svàrthe aõ . jãrõavastrakhaõóam ..)

#<kàrpañikaþ>#, puü, (kàrpañaü antastattvaü vetti iti karpañena carati iti và . ñhak . kàrpaño'styasya và ñhan .) marmavettà . iti trikàõóa÷eùaþ .. tãrthasevã . iti kà÷ãkhaõóam ..
     (%<sàyaü ca tatraiva vahiþ sakuñumbastarostale .
     samàvasat kàrpàñikaiþ so'nyade÷àgataiþ saha ..>% iti kathàsaritsàgare ..)

#<kàrpaõyaü>#, klã, (kçpaõasya bhàvaþ . kçpaõa + ùya¤ .) kçpaõatà . tatparyàyaþ . dainyam 2 . iti hemacandraþ .. (yathà, bhagavadgãtàyàm 2 . 7 .
     %<kàrpaõyadoùopahatasvabhàvaþ pçcchàmi tvàü dharmasaümåóhacetàþ ..>%)

#<kàrpàsaþ>#, puü, klã, (karpàsa eva . svàrthe aõ .) karpàsavçkùaþ . kàpàs iti bhàùà .. (asya patràdinà sarpadaùñaþ puruùo nãrogo bhavati . idànãü patràdãnàü vyavahàrakrama ucyate .
     daü÷anànantarameva daùñaü puruùa sàrdhadvitolakaparimitaþ kàrpàsapatrarasaþ pàyayitavyaþ . atha kùataprade÷aü vidhautaü pariùkéta¤ca vidhàya tatra patrarasaþ pradeyaþ . kùatasthànopari ca kàrpàsapatraiþ pralepo dàtavyaþ . evaü kçte'pi yadi ÷arãrasya ka÷cidaü÷aþ sphãto bhavet tadà tatraiva etatpatrarasena peùayitavyam . àsusthàt pratisapàdadaõóamevaü kçte sarpadaùñaþ puruùaþ sustho bhaviùyatãti ni÷cayaþ ..)

#<kàrpàsaü>#, tri, (karpàsyàþ vikàre avayave và aõ vilvàdyaõ và .) kàrpàsajàtavastràdi . tatparyàyaþ . phàlam 2 vàdaram 3 . ityamaraþ . 2 . 6 . 111 .. (yathà, mahàbhàrate 2 . 50 . 24 .
     %<÷lakùõaü vastramakàrpàsamàvikaü mçdu càjinam ..>%)

#<kàrpàsadhenuþ>#, strã, (dànàrthaü kalpità kàrpàsavastranirmità dhenuþ .) dànàrthakàrpàsàdinirmitadhenuþ . yathà . hotovàca .
     %<athàtaþ saüpravakùyàmi dhenuü kàrpàsikãü nçpa ! .
     yatpradànànnarà yànti aindralokamanuttamam ..
     viùuve tvayane puõye yugàdigrahaõe tathà .
     grahapãóàsu cogràsu duþsvapnàriùñadar÷ane ..
     puõye hyàyatane ràjan ÷ucide÷e gavàü gaõe .
     gomayenopaliptàyàü darbhànàstãrya tai tilàn ..
     tanmadhye sthàpayet dhenuü vastramàlyànulepanaiþ .
     naivedyadhåpadãpàdyaiþ påjayecca vimatsaraþ ..
     uttamà caturbhirbhàraistadardhena tu madhyamà .
     bhàreõa càdhamà proktà vitta÷àñhyaü vivarjayet ..
     caturthàü÷ena kçtvà vai vatsantu parikalpayet .
     kartavyà rukma÷çïgaistu rajatakùurasaüyutà ..
     nànàphalamayà dantà ratnagarbhasamanvità .
     ityevaü sarvasaüpårõaü kçtvà ÷raddhàsamanvitaþ ..
     àvàhayettàü kàrpàsadhenuü mantrairdvijàtaye .
     dadyàdatha darbhapàõiþ prayataþ ÷raddhayànvitaþ ..
     pårboktastu vidhiþ kàryo dànamantrapuraþraþ ..>% pårboktavidhiþ lavaõadhenåktavidhiþ .
     %<yathà devagaõaþ sarvastvayà hãno na vartate .
     tathà màmuddharerdevi ! pàhi saüsàrasàgaràt ..>% ityàdivaràhapuràõe ÷vetopàkhyàne kàrpàsadhenumàhàtmyam ..

#<kàrpàsanàsikà>#, strã, (kàrpàsasya nàsikà iva .) tarkuþ . iti ÷abdaratnàvalã . ñeko iti bhàùà ..

#<kàrpàsikà>#, strã, (kàrpàsã + kan . tataùñàp .) kàrpàsã . iti ÷abdaratnàvalã .. (tri, kàrpàsàjjàtaþ . kàrpàsanirmitam . yathà goþ ràmàyaõe . 5 . 49 . 5 .
     %<aveùñayanta làïgålaü jãrõaiþ kàrpàsikaiþ pañaiþ ..>%)

#<kàrpàsã>#, strã, (kàrpàsa + jàtitvàt ïãù . yadvà karpàso'styasyàþ praj¤àdyaõ tato ïãp .) kàrpàsavçkùaþ . kàpàsa iti bhàùà .. tatparyàyaþ . badarà 2 tuõóikerã 3 samudràntà 4 . ityamaraþ . 2 . 4 . 116 .. pañadaþ 5 . iti ratnamàlà .. sàriõã 6 cavyà 7 tålà 8 guóaþ 9 tuõóakerikà 10 marådbhavà 11 picuþ 12 bàdaraþ 13 . asyà guõàþ . madhuratvam . ÷ãtatvam . stanadugdhakàritvam . pittakaphatçùõàdàha÷ramabhràntimårchànà÷itvam . balakàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. tatpatraguõàþ . vàyunà÷itvam . raktakàritvam . måtravardhakatvam . karõapiõóikànàdapåyàsràvanà÷itva¤ca . tadvãjaguõàþ . stanyadatvam . vçùyatvam . snigdhatvam . kaphakaratvam . gurutva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<kàrmaþ>#, tri, (karma ÷ãlaü asya . chatràditvàt õaþ . %<kàrmastàcchãlye>% . 6 . 4 . 192 . iti såtrànusàreõa nipàtanàt ñilopaþ . phala manapekùya karmasu pravçttaþ .) karma÷ãlaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 18 ..

#<kàrmaõaü>#, klã, (karmaiva iti . karman + %<tadyuktatvàt karmaõo'õ>% . 5 . 4 . 26 . iti aõ . karmaõe hitamiti aõ và .) målakarma . ityamaraþ . 3 . 2 . 4 .. oùadhyàdimålena yat tràsanoccàñanastambhanava÷ãkaraõàdikarma tat . iti bharataþ .. (yathà màghe . 10 . 37 .
     %<càñu càkçtakasamramamàsàü kàrmaõatvamagaman ramaõeùu ..>% tathà ca, kà÷ãkhaõóe 45 . 9 .
     %<kàcitkàrmaõatattvaj¤à kàcitmauktikagumphikà ..>%) mantratantràdiyojanam . (karma sàdhyatvena astyasya iti aõ .) karmañhe tri . iti medinã ..

#<kàrmikaþ>#, tri, (karmaõà citrakarmaõà nirvçttaþ . iti ñhak .) vicitravastràdi . (%<kàrmikaü karmaõà citreõa nirmitaü yatra niùpanne pañe cakrasvastikàdikaü citrasåtraiþ kriyate tatkàrmikamityucyate>% ..) iti mitàkùarà . (tathà ca yàj¤avalkyaþ . 2 . 183 .
     %<kàrmike romabaddhe ca triü÷adbhàgakùayo mataþ ..>%)

#<kàrmukaü># klã, (karmaõe prabhavatãti . %<karmaõa uka¤>% . 5 . 1 . 103 . iti uka¤ .) dhanuþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 83 . dhanuk iti bhàùà .. (yathà, màghe . 2 . 97 .
     %<kàrmukeõeva guõinà vàõaþ sandhànameùyati ..>%)

#<kàrmukaþ>#, puü, (kàrmukaü dhanuþ sàdhyatvenàstyasya iti ac .) vaü÷aþ . vàü÷ iti bhàùà . (karmaõe kàryàya prabhavatãti . karman + uka¤ .) karmakùame tri . iti medinã .. ÷vetakhadiraþ . hijjalaþ . mahànimbaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàryaü>#, klã, (kriyate yat tat . kç + %<vibhàùà kç vçùoþ>% . 3 . 1 . 120 . iti kyavabhàve %<çhalorõyat>% . 3 . 1 . 125 . iti õyat . tato vçddhiþ .) kriyate yat . iti vyàkaraõam . kàja iti bhàùà . (%<kàryantu tadyasyàbhinirvçttirabhisandhàya pravartate kartà>% . iti carake vimànasthàne . 8 adhyàyaþ .. tathà manuþ . 9 . 299 .
     %<àrabheta tataþ kàryaü sa¤cintya gurulàghavam ..>% kartavyam . yathà tatraiva . 3 . 80 .
     %<à÷àsate kuñumbibhyastebhyaþ kàryaü vijànatà ..>%) tatprati kàraõam trividham . samavàyikàraõam 1 yathà ghañakàryaü prati kapàlam . asamavàyikàraõam 2 yathà ghañakàryaü prati kapàlasaüyogàdi . nimittakàraõam 3 yathà ghañaü prati daõóacakràdi . iti tarka÷àstram .. hetuþ . prayojanam . iti medinã .. çõàdivivàdaþ yathà --
     %<yasmàt kàryasamàrambha÷ciràttena vini÷citaþ .
     tasmànna labhate kàlamabhiyukta÷ca kàlabhàk ..>% iti vyavahàratattve kàtyàyanaþ .. (tathà ca manuþ . 8 . 43 .
     %<notpàdayet svayaü kàryaü ràjà nàpyasya påruùaþ ..>%) apårbam . yathà --
     %<vidhipratyayasya kàrye ÷aktiriti mãmàüsakàþ ..>% vyàkaraõamate àde÷apratyayàgamàþ . iti durgàdàsaþ .. (tri, karaõãyam . kartavyam . yathà manuþ . 2 . 248 .
     %<sahapiõóakriyàyàntu kçtàyàmasya dharmataþ .
     anayaivàvçtà kàryaü piõóanirvapanaü sutaiþ ..>%)

#<kàryaku÷alaþ>#, tri, (kàrye karmaõi ku÷alaþ nipuõaþ .) karmañhaþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<kàryapuñaþ>#, puü, (kàryàü kriyàyàü na puñati . kàri + puñ saü÷leùaõe + kaþ .) kùapaõaþ . unmattaþ . anarthakaraþ . iti vi÷vamedinyau ..

#<kàryapradveùaþ>#, puü, (kàryaü pradveùñi anena . pra + dviù + karaõe gha¤ .) àlasyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàryà>#, strã, (kç + õyat . ñàp .) kàrãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàryã>#, [n] puü, (kàryaü astyasya iti iniþ .) yasya nirdi÷yate kàryaü saþ . iti durgàdàsaþ .. karmàrthà . iti kàrpaña÷abdàrthe hemacandraþ . (yathà manà . 8 . 2 .
     %<vinãtaveùàbharaõaþ pa÷yetkàryàõi kàryiõàm ..>%)

#<kàr÷marã>#, strã, (kç÷ + svàrthe õic bhàve manin kàr÷ma tat ràti . rà + kaþ gauràditvàt ïãù .) kà÷marã . gambhàrãvçkùaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<kàr÷yaþ>#, puü, (kç÷ + svàrthe ùya¤ .) kàrùyaþ . sàlavçkùaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. kaccåraþ . lakåcaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (kç÷asya bhàvaþ . %<varõadçóhàdibhyaþ ùya¤ca>% . 5 . 1 . 123 . iti ùya¤ .) kç÷atàyàü klã .. (yathà, meghadåte 31 .
     %<saubhàgyante subhaga ! virahàvasthayà vya¤jayantã kàr÷yaü yena tyajati vidhinà sa tvayaivopapàdyaþ ..>%)

#<kàrùakaþ>#, puü, (karùati iti . kçùa + %<kçùervçddhi÷codãcàü>% . uõàü . 2 . 38 . iti kvun . yadvà kçùiþ ÷ãlamasya chatràditvàt õaþ svàrthe kan .) karùakaþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<kàrùàpaõaþ>#, puü klã, (karùasyàyaü %<tasyedam>% . 4 . 3 . 120 . ityaõ . nityaü paõaþ parimàõe ityap gocarasa¤careti gho và kàrùasya kàrùeõa và àpaõaþ vyavahàro yatra . yadvà karùasyedaü svàrthe và aõ tena àpaõyate . à + paõa karmaõi ghaþ .) kàrùikaþ . ùoóa÷apaõaþ . iti medinã .. råpyakarùakçtavyavahàradravyam . loke tu tanmålye ùoóa÷apaõasamudàye kàrùàpaõasyopacàreõa pravçttiþ . tathà hi ÷àstrãyo rajatamàùo dvikçùõalaþ . dve kçùõale samadhçte vij¤eyo råpyamàùakaþ . iti manuþ .. àdye kçtayuge rajatakçùõalayorda÷agaõóà målyamiti dvàtriü÷atà kçùõalàbhã rajatakarùasya ùoóa÷apaõà eva målyam . puràõa÷abda÷càtra kàrùikaü puràõa¤ca kàrùàpaõa iti vopàlitaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, manuþ . 8 . 136 .
     %<kàrùàpaõastu vij¤eyastàmrikaþ kàrùikaþ paõaþ ..>%)

#<kàrùikaþ>#, puü, (karùa + svàrthe ñhak .) kàrùàpaõaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 88 .. (yathà yàj¤avalkyaþ . 1 . 365 .
     %<niùkaþ ÷uvarõà÷catvàraþ kàrùikastàmrikaþ paõaþ ..>% karùaþ karùaõaü ÷ãlamasya . karùa + ñhak .) kçùakaþ . iti hemacandraþ .. (karùasyàyam . karùa + ñha¤ . ÷àstrãyapalacaturbhàgaþ . karùaþ parimàõamasya ñhak . karùaparimitadravyam . karùeõa krãtaþ . ñha¤ . karùakrãtaþ ..)

#<kàrùõiþ>#, puü, (kçùõasyàpatyam . ata i¤ .) kàmadevaþ . iti trikàõóa÷e÷aþ . (yathà harivaü÷e . 163 . 19 .
     %<tàmàpatantãü màyàntu kàrùõiþ kamalalocanaþ ..>% gandharvavi÷eùaþ . yathà mahàbhàrate . 1 . 123 . 53 .
     %<yugapastçõapaþ kàrùõirnandi÷citrarathastathà ..>%)

#<kàrùõã>#, strã, (kàrùõa + ïãp .) ÷atàvarã . iti ràjanirghaõñaþ .. (÷atàvarã÷abde'syà vivaraõaü j¤àtavyam ..)

#<kàrùyaþ>#, puü, (kçù + %<igupadheti>% 3 . 1 . 145 . kaþ . caturvarõàditvàt svàrthe ùyaõ .) sàlavçkùaþ .. ityamaraþ . 2 . 4 . 44 .. (asya paryàyo yathà .
     %<÷àlastu sarjakàrùyà÷vakarõikà÷asyasambaraþ .>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<kàla># t ka kàlopade÷e . iti karikalpadrumaþ . (adantacuràü--paraü--sakaü--señ .) yathà acakàlat kàlamiyattayà gaõakaþ . etàvatã veleti kathitavànityarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<kàlaü>#, klã, (ãùat kçùõatvaü làti gçhõàti . là + kaþ dhàtuùu kutsitaråpatayà alati và . al + ac . koþ kàde÷aþ .) lauham . iti vàcaspatirityamarañãkàyàü bharataþ .. kakvolakam . iti ràjanirghaõñaþ .. kàlãyakam . iti ÷abdacandrikà ..

#<kàlaþ>#, puü, (kalayati àyuþ . kal saükhyàne pacàdyac tataþ praj¤àdyaõ . yadvà kàlayati sarvàõi bhåtàni . kal preraõe õyantàt pacàdyac .) kùaõadaõóamuhårtapraharadinaràtripakùamàsàyanavatsaràdiþ . iti durgàdàsaþ .. tatparyàyaþ . diùñaþ 2 anehà 3 samayaþ 4 . ityamaraþ . 1 . 4 . 1 .. %<janyànàü janakaþ kàlo jagatàmà÷rayo mataþ . paràparatvadhãhetuþ kùaõàdiþ syàdupàdhitaþ>% .. (yathà viùõupuràõe . 1 . 2 . 14 .
     %<parasya brahmaõo råpaü puruùaþ prathamaü dvija ! .
     vyaktàvyakte tathaivànye råpe kàlastathà param ..>%) asya guõàþ . saïkhyà 1 parimitiþ 2 pçthaktvam 3 saüyogaþ 4 vibhàgaþ 5 . iti bhàùàparicchedaþ ..
     %<anàdinidhanaþ kàlo rudraþ saïkarùaõaþ smçtaþ .
     kalanàt sarvabhåtànàü sa kàlaþ parikãrtitaþ ..>% iti tithyàditattvam .. * ..
     (%<kàlastu trividho j¤eyo'tãto'nàgata eva ca .
     vartamànastçtãyastu vakùyàmi ÷çõu lakùaõam ..
     kàlaþ kalayate lokaü kàlaþ kalayate jagat .
     kàlaþ kalayate vi÷vaü tena kàlo'bhidhãyate ..
     kàlasya va÷agàþ sarve devarùisiddhakinnaràþ .
     kàlo hi bhagavàndevaþ sa sàkùàtparame÷varaþ ..
     sargapàlanasaühartà sa kàlaþ sarvataþ samaþ .
     kàlena kalpyate vi÷vaü tena kàlo'bhidhãyate ..
     yenotpatti÷ca jàyeta yena vai kalpyate kalà .
     so'ntavacca bhavetkàlo jagadutpattikàrakaþ ..
     yaþ karmaõi prapa÷yeta prakarùe vartamànake .
     so'pi pravartako j¤eyaþ kàlaþ syàt pratipàlakaþ ..
     yena mçtyuva÷aü yàti kçtaü yena layaü vrajet .
     saühartà so'pi vij¤eyaþ kàlaþ syàt kalanàparaþ ..
     kàlaþ sçjati bhåtàni kàlaþ saüharate prajàþ .
     kàlaþ svapiti jàgarti kàlo hi duratikramaþ ..
     kàle devà vina÷yanti kàle càsurapannagàþ .
     narendràþ sarvajãvà÷ca kàle savva vina÷yati ..
     trikàlàt parato j¤eya àganturgataceùñakaþ .
     tathà varùàhimoùõàkhyà strayaþ kàlà ime matàþ ..
     tathà trayo'nye'pi j¤eyà udyanmadhyàstaråpiõaþ .
     såkùmo'pi sarvagaþ sa vai vyaktàdvyaktataraþ ÷ubhaþ ..>% iti prathamasthàne 4 aþ . hàrãtenoktam ..) yamaþ . (yathà goþ ràmàyaõe . 3 . 35 . 43 .
     %<àpatantã¤catàü dçùñvà kàladaõóopamàü gadàm ..>%) kçùõavarõaþ . kçùõaguõavati tri . ityamaraþ . 1 . 5 . 14, 16 . (yathà goþ ràmàyaõe . 6 . 67 . 2 .
     %<udyatàyudhanistriü÷e rathe ca samalaïkçte .
     kàlà÷vayukte mahati sthitaþ kàlàntakopamaþ ..>%) mçtyuþ . (yathà bhàgavate . 9 . 9 . 2 .
     %<dilãpastatsutastadvada÷aktaþ kàlameyivàn bhagãrathastasya puttrastepe sa sumahat tapaþ ..>%) mahàkàlaþ . iti medinã .. ÷aniþ . iti dãpikà .. kàsamardaþ . raktacitrakaþ . ràlaþ . kokilaþ . iti ràjanirghaõñhaþ .. (sarvakalanàt ÷ivaþ . yathà mahàbhàrate . 13 . 17 . 47 .
     %<gajahà daityahà kàlo lokadhàtà guõàkaraþ ..>% kàlaniyantçtvàt viùõuþ . yathà mahàbhàrate . 13 . 1 . 49 . 58 .
     %<çtuþ sudar÷anaþ kàlaþ parameùñhã parigrahaþ ..>% parvatavi÷eùaþ . yathà goþ ràbhàyaõe . 4 . 44 . 21 .
     %<tato mahà÷ramaü gatvà devagandharvasevitam .
     kàlaü nàma sadà ÷àntaü gamiùyatha ÷iloccayam ..>%)

#<kàlakaü>#, klã, (kàla + svàrthe kan . yadvà, kalayati nodayati raktatàm . kala nodane + õvul .) kàla÷àkam . iti bhàvaprakà÷aþ .. (kàla÷àka÷abde'sya guõàdikaü bodhyam ..) yakçt . iti hemacandraþ ..

#<kàlakaþ>#, puü, (kàlayatãti . kalatkakùepe + %<õvultçcau>% 3 . 1 . 133 iti õvul .) jatukaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 49 .. jaóura iti bhàùà .. (%<varõe cànitye>% . %<rakte>% . %<kàlàcca>% . 5 . 4 . 31, 33 iti kan . kàlakaþ pañaþ . kàlikà ÷àñã . kàlakaü mukhaü iti siddhàntakaumudã ..) alagardasarpaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (ràkùasavi÷eùaþ . yathà goþ ràmàyaõe 3 . 29 . 30 .
     %<durjayaþ kàlakàkhya÷ca paruùaþ kàlikàmukhaþ ..>%)

#<kàlakañaïkañaþ>#, puü, (kàlaråpaþ kañaïkañaþ .) ÷ivaþ . ÷àlakañaïkaño'pi pàñhaþ . iti dànadharme ÷ivasahasnanàmasu pañhitaþ .. (yathà, mahàbhàrate 13 . ÷ivasahasnanàmakathane . 17 . 57 .
     %<vaiõavã paõavã tàlã khalã kàlakañaïkañaþ ..>%)

#<kàlakaõñhaþ>#, puü, (kàlaþ kçùõavarõaþ nãlo và kaõñhoyasya .) ÷ivaþ . pãtasàraþ . mayåraþ . kha¤janaþ . kalaviïkaþ . dàtyåhapakùã . iti medinã ..

#<kàlakaõñhakaþ>#, puü, (kàlaüþ kçùõaþ kaõñho'sya . tataþ kap svàrthe kan và .) dàtyåhapakùã . ityamaraþ . 2 5 . 21 .. (dàtyåha÷abde'sya guõaparyàyà vaktavyàþ ..)

#<kàlakandakaþ>#, puü, (kàlaü kçùõasarpaü kandati spardhate yadvà kàlaþ san kandate vaiklavyaü gacchati . kàla + kadi + ac . svàrthe kan .) jalasarpaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kàlakarõikà>#, strã, (kàlasya karõikà iva .) alakùmãþ . iti hemacandraþ ..

#<kàlakarõã>#, strã, (kàlaþ karõo'syàþ . ac tataþ striyàü ïãp .) alakùmãþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kàlakà>#, strã, (kàlakeyàkhyàsuràõàü màtà kàlà eva kan . bàhulakàt na itvam .) kàlakeyanàmà 'suragaõamàtà . iti jañàdharaþ .. (sà ca vai÷vànarakanyà . yathà, bhàgavate 6 . 6 . 32 .
     %<vai÷vànarasutà ya÷ca catasra÷càrudar÷anàþ .
     upadànavã haya÷irà pulomà kàlakà tathà ..>%)

#<kàlakãlaþ>#, puü, (kàlaü prakçtakàlopayuktaü sat prasaïgàdikaü kãlayati àvçõoti nà÷ayati và . kàla + kãla + aõ . kolàhalasya satkathàdinà÷akatvàt tathàtvam .) kohàhalaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kàlakuõñhaþ>#, puü, (kàlena kàlaråpiõà parame÷vareõa kuõñhyate asau . kuõñha + karmaõi gha¤ .) yamaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<kàlakuùñaü>#, klã, (kàlàt kçùõaparvatàt kuùyate niùkuùyate . kuù + karmaõi ktaþ .) kaïkuùñam . parvatãyamçttikàvi÷eùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàlakåñaü>#, klã, (kàlaü ÷ivamapi kåñayati avasàdayati yadvà kàlasya mçtyoþ kåñaü àyojana samaùñiþ dåta iva và .) volam . viùam . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, bhàgavate 8 . 6 . 25 .
     %<nabhetavyaü kàlakåñàt viùàjjaladhisambhavàt ..>%)

#<kàlakåñaþ>#, puü klã, (kàlasya mçtyoþ kåñaþ chadmadåta iva .) sthàvaraviùabhedaþ . ityamaraþ .. 1 . 8 . 10 . (yathà bhàgavate 3 . 2 . 23 .
     %<aho vakã yaü stanakàlakåñaü jighàüsayà'pàyayadapyasàdhvã ..>% asya svaråpaü yathà --
     %<devàsuraraõe devairhatasya pçthumàlinaþ .
     daityasya rudhiràjjàtastarura÷vatthasannibhaþ ..
     niryàsaþ kàlakåño'sya munibhiþ parikãrtitaþ so hi kùetre ÷çïgavere koïkaõe malaye bhavet ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe 1 bhàge ÷odhanamàraõàdhikàre .. * .. de÷avi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate 2 . 20 . 26 .
     %<kurubhyaþ prasthitàste tu madhyena kurujàïgalam .
     ramyaü padmasaro gatvà kàlakåñamatãtya ca ..>%)

#<kàlakåñakaþ>#, puü, (kàlasya kåñamiva kàyati prakà÷ate . kai + kaþ .) kàraskaravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 128 . 44 .
     %<tato duryodhanaþ pàpastadbhakùye kàlakåñakam .
     viùaü prakùepayàmàsa bhãmasenajighàüsayà ..>% kàraskara÷abde'sya guõaparyàyà j¤eyàþ ..)

#<kàlakçt>#, puü, (kàlaü karotãti . kàlasya parimàõaü udayàstàbhyàü daõóapalàdikrameõa sampàdayatãti . kç + kvip tugàgama÷ca .) såryaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kàlakçtaþ>#, puü, (kàlena parame÷vareõa kçtaþ sçùñaþ . yadvà kàlaü kàùñhàkalàdimànaü kçtaþ kartàü . kç + kartari + ktaþ .) såryaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. kàlajàte, tri . yathà, puràõe --
     %<sarvaü kàlakçtaü manye kàlo hi balavattaraþ ..>%

#<kàlakha¤janaü>#, klã, (kàlena kàlàntareõa kha¤jati vikçtiü gacchatãti . kàla + khaji + lyuþ .) yakçt . iti hemacandraþ ..

#<kàlakhaõóaü>#, klã, (kàlaü kçùõaü khaõóam .) yakçt . dakùiõakukùisthamàüsakhaõóam . ityamaraþ . 2 . 6 . 66 .. (yakçt÷abde'sya vi÷eùo j¤àtavyaþ ..)

#<kàlagranthiþ>#, puü, (kàlasya granthiriva .) vatsaraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kàlaïkçtaþ>#, puü, (kutsito'pi alaïkçtaþ ãùadalaïkçto và . koþ kàde÷aþ .) vçkùavi÷eùaþ . kàlakàsunde iti bhàùà . tatparyàyaþ . arimardaþ 2 kàsamardaþ 3 karka÷aþ 4 . iti ratnamàlà ..

#<kàlacakraü>#, klã, (kàlasya kàlagate÷cakramiva .) kàlaråpacakram . yathàha -- hemacandraþ ..
     %<kàlo dvividho'vasarpiõyutsarpiõãùu bhedataþ .
     sàgarakoñikoñãnàü viü÷atyà sa samàpyate ..
     avasarpiõyàü ùaóarà utsarpiõyàü ta eva viparãtàþ .
     evaü dvàda÷abhirarairvivartate kàlacakramidam ..>% jyoti÷cakravi÷eùaþ . yathà --
     %<trinàbhimati pa¤càre ùaõõeminyakùayàtmake .
     sambatsaramaye kçtsnaü kàlacakraü pratiùñhitam ..>% iti viùõupuràõe 2 . 8 . 4 . cakramevopàsanàrthaü vi÷iùyannàha . trinàbhimatãti . nàbhiþ stambhaþ yatràkùaþ protaþ sa ca trimekhalaþ . ahna÷càtra nàbhitvenopàsyatvàt mekhalàråpàstisro nàbhayaþ pårbàhõamadhyàhnàparàhõàstadyukte . pa¤càre pa¤ca saüvatsaraparivatsaràdayo vakùyamàõà aràþ ÷alàkà yasya saþ tasmin . ùaõõemini ùañ çtavo nemayaþ pràntabalayàni tadvati . kàlàtmakatvàdakùayàtmake . saüvatsaramaye saüvatsaràvayavamàsà rambhakatvàt saüvatsaratvenopàsyatvàcca tanmayam . taduktaü màtsye .
     %<ahastrinàbhiþ såryasya tvekacakrasya vai smçtam .
     aràþ saüvatsaràþ pa¤ca nemyaþ ùaóçtavaþ smçtàþ ..>% iti . tasmin kàlacakraü kàlopalakùaõabhåtaü kçtsnaü jyoti÷cakraü pratiùñhitaü à÷ritam . såryagatyadhãnatvàt kàlacakraphalasya . iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã .. (%<sa eùa nimeùàdiyugaparyantaþ kàla÷cakravat parivarta mànaþ kàlacakramucyata ityeke>% .. iti su÷rute såtrasthàne 6 adhyàye ..)

#<kàlaj¤aþ>#, puü, (kàlaü kàlànuyàyikartavyàdikaü kàlagatiü và jànàtãti . kàla + j¤à + kaþ .) kukkuñaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (kàlavettari tri, yathà, manuþ 7 . 217 .
     %<tatràtmabhåtaiþ kàlaj¤airahàryaiþ paricàrakaiþ ..>%)

#<kàla¤jaraþ>#, puü, (kàlaü jarayati . kàla + jé + õic + ac . bàhulakàt mum .) yogicakramelakam . (kàlaü mçtyuü jarayatãti .) bhairavaþ . (kàlena jãryati . jé + ac .) parvatavi÷eùaþ . iti medinã .. (yathà, mahàbhàrate 3 . tãrthayàtràparvaõi 85 . 56 .
     %<atra kàla¤jaraü nàma parvataü lokavi÷rutam .
     tatra devahrade snàtvà gosasraphalaü labhet ..>%) de÷avi÷eùaþ . iti dharaõã ..

#<kàla¤jarã>#, strã, (kàlaü jarayati . kàla + jé + õic + ac . mçtyu¤jayaþ tasya patnã ïãp .) caõóã . iti dharaõã .. (svayameva kàlaü jarayatãti vyutpattyà ñàveva .) tadà kàla¤jarà iti råpàntaram ..

#<kàlatàlaþ>#, puü, (kàlatàyai kçùõatvàt alati paryàpnoti . kàlatà + ala + ac .) tamàlavçkùaþ iti ràjanirghaõñaþ .. (asya guõàdikantamàla÷abdej¤eyam ..)

#<kàladharmaþ>#, puü, (kàlasya dharmaþ . àyuùaþ pariõàma kàle pa¤catvapràptiråpo dharmaþ .) mçtyuþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 116 .. samayasya svabhàvaþ .. (yathà, heþ ràmàyaõe . 2 . 72 . 37 .
     %<kàladharmaparikùiptaþ pà÷airiva mahàgajaþ ..>%)

#<kàlaniryàsaþ>#, puü, (kàlaþ kçùõavarõo niryàsaþ .) gugguluþ . iti ratnamàlà ..

#<kàlanemiþ>#, puü, (kàlamya mçtyoþ nemiriva cakravat .) svanàmakhyàtaràkùasaþ . sa ca laïkàpate ràvaõasya màtulaþ . yathà --
     %<kàlanemiü duràdharùaü rakùaþparamadurjayam .
     caturàsyaü caturhastamaùñanetraü bhayàvaham ..>% iti goþ ràmàyaõe 6 . 82 . 64 .. daityavi÷eùaþ . yathà -- ÷rãbhàgavate .
     %<àtmànamiha saüjàtaü jànan pràmviùõunà hatam .
     mahàsuraü kàlanemiü yadubhiþ sa vyarudhyata ..>% sa tu hiraõyaka÷ipuputtraþ . iti harivaü÷aþ .. (kàlacakram ..)

#<kàlanemiripuþ>#, puü, (kàlanemeþ kàlanemisaüj¤akàsurasya ripuþ hantà .) viùõuþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (kàlaneme ràvaõamàtulasya ripuþ hantà . hanåmàn . iti vyutpattilavdho'rthaþ ..)

#<kàlanemihà>#, [n] puü, (kàlanemiü tannàmànaü asuraü hatavàn . han + kvip .) viùõuþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yaduktaü mahàbhàrate 13 . 149 . 82 .
     %<kàlaneminihà vãraþ ÷auriþ ÷årajane÷varaþ ..>% kàlanemiü svanàmakhyàtaràvaõamàtulaü hatavàniti vyutpatthà hanåmàn ..)

#<kàlanemã>#, [n] puü, (kàlasyeva nemirastyasya brãhyàderàkçtigaõatvàt iniþ .) kàlanemiþ . iti dvisvapakoùaþ ..

#<kàlanemyariþ>#, puü, (kàlanemeþ ariþ ÷atruþ .) viùõuþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kàlaparõaþ>#, puü, (kàlaü kçùõaü parõaü pattraü yasya .) tagaravçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kàlapàlakaü>#, klã, (kàlaü kçùõavarõaü pàlayati dhàrayatãti . kàla + pàla + õvu l .) kaïkuùñamçttikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàlapãlukaþ>#, puü, (kàlaþ kçùõaþ pãluþ . svàrthe kan .) kupãluþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. (guõàþ paryàyà÷càsya kupãlu÷abde boddhavyàþ ..)

#<kàlapuruùaþ># puü, (kàlaþ kàlacakraü puruùa iva .) yamasahàyaþ . iti jañàdharaþ .. jyotiþ÷àstram . yathà
     %<kintvasya kàlapuruùàkhyamahàrõavasya gacchet kadàcidançùirmanasàpi pàram ..>% kàlapuruùaþ sa càkhyà nàma yasyàsau tasya jyotiþ÷àstravistãrõasamudrasya . iti bhaññotpalaþ .. * .. naràõàü ÷ubhà÷ubhaj¤ànàrthaü janmalagnàdidvàda÷arà÷ikalpitapuruùàkàraþ . yathà -- %<÷ãrùamukhabàhuhçdayodaràõikañivastiguhyasaüj¤akàni . åråjànukajaïghecaraõàviti ca rà÷ayo'jàdyàþ>% .. iti dãpikà .. * .. naràõàü ÷ubhà÷ubhaj¤ànàrthaü janmalagnàdirà÷idrekkàõaghañitapuruùàkàraþ . yathà, %<kaü dçk÷rotranasàkapolahanavo vaktra¤ca horàdayaste kaõñhàü÷akabàhupàr÷vahçdayakroóàninàbhistataþ . vastiþ ÷i÷nagude tata÷ca vçùaõàvåråtato jànunã jaïkùàïghrã hyubhayatra vàmamuditairdrekkàõabhàgaistridhà>% .. iti %<kàlanarasyàïgesadasadgrahayogataþ . puüsàmapi tadaïgeùu ÷ubhà÷ubhaphalaü vadet>% .. iti vçhajjàtakam ..

#<kàlapçùñhaü>#, klã, (kàlaü kçùõaü pçùñaü yasya .) karõadhanuþ . dhanurmàtram . iti hemacandraþ ..

#<kàlapçùñhaþ>#, puü, (kàlaü kçùõavarõaü pçùñhaü pçùñabhàgo yasya .) kaïkapakùã . mçgavi÷eùaþ . iti hemacandraþ ..

#<kàlapeùã>#, strã, (piùyate'sau . più + karmaõi gha¤ . peùaþ . kàlaþ peùaþ . tataþ striyàü ïãp .) ÷yàmàlatà . iti ratnamàlà .. (asyà paryàyà yathà ..
     %<kàlapeùã mahà÷yàmà sumadrotpala÷àrivà .
     dãrghamåla ca pàlindãmasåravidalà ca sà ..>%)

#<kàlaprabhàtaü>#, klã, (kàlaü kçùõaü prabhàtaü yatra .) ÷aradçtuþ . ÷aratkàlaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kàlabhàõóikà>#, strã, (kàlabhàyai kçùõaprabhàyai aõóati udyacchati . aói + õvul ñàp itva¤ca .) ma¤jiùñà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàlamànaþ>#, puü, (kàlo manyate yaþ janairiti÷eùaþ . kàla + mana + karmaõi gha¤ .) kçùõàrjakaþ . iti ratnamàlà .. kàlatulasã iti bhàùà . ràjanirghaõñe lànta÷abdo'yam .. (lakàràntasyàsya vyavahàro yatra tadyathà .. su÷rute såtrasthàne . 38 aþ .. surasà-÷veta÷urasà-phaõijjhakàrjaka-bhåstçõa-sugandhaka-sumukha-kàlamàla-kàsamarda-kùavaka-kharapuùpàvióaïga-kañphala-surasãtyàdayaþ, surasàdigaõe ..)

#<kàlamuùkakaþ>#, puü, (kàlo muùka iva kàyati prakà÷ate . kai + kaþ .) ghaõñàpàralivçkùaþ . iti ratnamàlà .. (yasminnasya vyavahàrastadyathà --
     %<pra÷aste'hani nakùatre kçtamaïgalapårbakam .
     kàlamuùkakamàhçtya dagdhvà bhasma samàharet ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe ar÷o'dhikàre kutracitkùàranàmakauùadhe ..)

#<kàlamålaþ>#, puü, (kàlaü målaü yasya .) raktacitrakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàlame÷ikà>#, strã, (kàlaþ mi÷yate kàlo'yamiti kathyate janairiti ÷eùaþ . mi÷a + karmaõi gha¤ gauràditvàt ïãù tataþ kan ñàp hrasva÷ca .) kàlameùikà . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<kàlame÷ã>#, strã, (kalame÷a + ïãù) kàlameùikà . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<kàlameùikà>#, strã, (kàlaü miùati spardhate svakàõóena . miùa + aõ . gauràditvàt ïãù svàrthekan ñàp hrasva÷ca .) ma¤jiùñhà . kçùõatrivçtà . ityamaraþ 2 . 4 . 109 .. asyàþ paryàyà yathà --
     %<trivçt÷yàmàrdhacandrà ca pàlindã ca suùeõikà .
     masåravidalà kolakaiùikàkàlameùikà ..>% iti bhàvaprakà÷asya purbakhaõóe 1 bhàge ..)

#<kàlameùã>#, strã, (kàlameùa + ïãù .) somaràjã . ityamaraþ . 2 . 4 . 96 .. (asyàþ paryàyo yathà --
     %<avalgujo vàkucã syàt somaràjã suparõikà .
     ÷a÷ilekhàkçùõaphalà somà påtiphalãti ca ..>% somavallã kàlameùã kuùñhaghnã ca prakãrtità .. iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge . guõà÷càsyà vàkucã÷abde j¤eyàþ ..) ma¤jiùñhà . iti ÷abdaratnàvalã .. trivçt . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàlaràtriþ>#, strã, (kàlaþ kàlaråpà brahmaikadine caturda÷amanånàmadhikàràvasàne sçùñisaühàrahetubhåtà ràtriþ .) ràtrivi÷eùaþ . sà tu kàlaþ saühàraþ . maraõaü tadupalakùitàràtriþ kalpàntaràtrirityarthaþ . iti devãmàhàtmyañãkàyàü vidyàvinodaþ .. bhãmarathã . iti hàràvalã .. durgàyàþ ÷aktivi÷eùaþ . yathà --
     %<sà dårgà ÷aktibhiþ sàrdhaü kà÷ãü rakùati sarvataþ .
     tàþ prayatnena saüpåjyàþ kàlaràtrimukhà naraiþ ..>% iti kà÷ãkhaõóam .. (dãpàvalã . yathà --
     %<dãpàvalã tu yà proktà kàlaràtri÷ca sà matà .>% ityàgamavacanàt . kriyàyogyakàlavi÷eùaþ . yaduktaü dãpikàyàm .
     %<ravau ùaùñhaü vidhau vedaü kujavàre dvitãyakam .
     vudhe sapta gurau pa¤ca bhçguvàre tçtãyakam ..
     ÷anàvàdyaü tathà càntaü ràtrau kàlaü vivarjayet ..>%)

#<kàlarudraþ>#, puü, (kàlaþ kàlaråpaþ sarvasaühàrako rudraþ .) kàlàgnirudraþ . yathà, devãpuràõe --
     %<yeùu naþ kàlarudrasya nànàstrã÷atasaïkulà .
     vicitraharmyavinyàsà kutaste merupçùñhataþ ..
     sà eva kàlarudrasya tanuråpeõa saüsthità ..>%

#<kàlalavaõaü>#, klã, (kàlaü kçùõavarõaü lavaõam .) viólavaõam . iti ratnamàlà ..
     (%<na kàlalavaõe gandhaþ sauvarcalaguõà÷ca te ..>% iti carake såtrasthàne 27 aþ ..)

#<kàlalauhaü>#, klã, (kàlaü kçùõaü lauhaü àyasamityarthaþ .) kàlàyasam . tikhà iti bhàùà . tatparyàyaþ . kçùõàyasam 2 rukmam 3 tãkùõam 4 . iti ratnamàlà .. (kàlàyasa÷abde'sya vivaraõaü j¤àtavyam ..)

#<kàlavalanaü>#, klã, (kalayati upabhunakti viùayaü . kala + õic + ac . kàlyate preryate'sau kàlena và õic karmaõi pa¤ . kàlaþ kàyaþ tasya valanaü àvaraõam . vala saüvaraõe + karaõelyuñ .) varma . iti trikàõóa÷eùaþ .. kàyavalanamiti sàdhupàñhaþ ..

#<kàlavçntaþ>#, puü, (kàlaü vçntaü yasya .) kulatthavçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<kàlavçntã>#, strã, (kàlavçnta + gauràditvàt ïãù .) pàñalàvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàlavelà>#, strã, (kàlasya velà .) kreyànarhakàlavi÷eùaþ . sà tu ravyàdivàre kàlasya ÷anestattadyàmàrdharupavelà . yathà . ravau divà pa¤camayàmàrdhaü nakta ùaùñhayàmàrdham . some divà dvitãyayàmàrdhaü naktaü caturthayàmàrdham . kuje divà ùaùñayàmàrdhaü naktvaü saptamayàmàrdham . vudhe divà tçtoya yàmàrdhaü naktaü saptamayàmàrdham .. gurau divà saptamayàmàrdhaü naktaü pa¤camayàmàrdham . ÷ukre divà caturthayàmàrdhaü naktaü tçtãyayàmàrdham . ÷anau divà prathamàùñamayàmàrdhaü naktaü tadeva . iti dãpikà .. la÷àkaü, klã, (kàlaü kçùõaü ÷àkam .) svanàmakhyàta÷àkam . naracà iti hindã bhàùà . tatparyàyaþ . nàóikam 2 ÷ràddha÷àkam 3 kàlakam 4 . asya guõàþ . sàrakatvam . rucivàyubalakàritvam . kapha÷otharaktapittanà÷itvam . medhyatvam . himatva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. tiktapåtikà . kulattha÷àkaü iti kecit . asya guõàþ . kañutvam . agnidãpanatvam . gurutvam . ÷othanà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. (yathà ca vàbhañe såtrasthàne . 6 adhyàye .
     %<varùàbhvau kàla÷àka¤ca sakùàraü kañutiktakam .
     dãpanaü bhedanaü hanti gara÷ophakaphànilàn ..>%)

#<kàla÷àliþ>#, puü, (kàlaþ kçùõaþ ÷àliþ utkçùñadhànyavi÷eùaþ .) kçùõa÷àliþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàla÷eyaü>#, klã, (kala÷yàü bhavam . kala÷ã + óhak .) kàlaseyam . gholam . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<kàlasaürodhaþ>#, puü, (kàlasya saürodhaþ .) cirakàlàvasthànam . iti mitàkùarà .. yathà .
     %<na càdheþ kàlasaürodhànnisargo'sti na vikrayaþ .>% iti yàj¤avalkyaþ ..

#<kàlasarpaþ>#, puü, (kàlaþ kçùõaþ sarpaþ .) kçùõasarpaþ . tatparyàyaþ . alagardhaþ 2 mahàviùaþ 3 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà kà÷ãkhaõóe 100 adhyàye .
     %<sa daùñaþ kàlasarpeõa sa daùño mçttyunà sphuñam .
     sa muùñastatra divase vi÷ve÷o yatra nekùitaþ ..>%)

#<kàlasàraü>#, klã, (kàlaþ sàraþ pradhànaü yasya .) pãtacandanam . iti bhàvaprakà÷aþ .. (kàlãyaka÷abde'syaguõàdayo boddhavyàþ ..)

#<kàlasàraþ>#, puü, (kàlaþ sàraþ pradhànaü yasya .) svanàmakhyàtahariõaþ . tatparyàyaþ . kçùõasàraþ 2 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kàlasåtraü>#, klã, (kàlasya yamasya vandhanahetukàyàþ såtramiva .) narakavi÷eùaþ . ityamaraþ . 1 . 8 . 2 .. tattu kulàlacakrasåtracchedanaråpam . iti manuþ .. (yathà màrkaõóeye 14 . 89 .
     %<kàlasåtre tathàcchedamanekà÷caiva yàtanàþ .
     pràpya niùkçtimetasmàt na vedmi kathameùyati ..>%)

#<kàlaseyaü>#, klã, (kalasyàü bhavam . kalasã + óhak .) gholam . ityamaraþ . 2 . 9 . 53 ..

#<kàlaskandhaþ>#, puü, (kàlaþ kçùõaþ skandho yasya .) tamàlavçkùaþ . tindukavçkùaþ . jãvakadrumaþ . iti medinã .. duùkhadiraþ . udumbaraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (asya vyavahàro yathà -- su÷rute såtrasthàne . 38 adhyàye sàlasàdivarge ..
     %<sàlasàràjakarõakhadirakadarakàlaskandhakramukabhårjameùa÷çïgãtyàdiùu ..>%)

@<[Page 2,111b]>@
#<kàlà>#, strã, (kàlo varõo'styasya ar÷a àdibhya ac ñàp ca . atra varõasyàvivakùàyàü jànapadeti na ïãù . ar÷a àdyajantàt na ïãù ityarthaþ .) nãlinã . kçùõatrivçtà . kçùõajãrakaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 94 .. ma¤jiùñhà iti medinã .. kulikavçkùaþ . kàliyàkaóà iti bhàùà . iti ratnamàlà .. a÷vagandhàvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. pàñalàvçkùaþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. (dakùakanyàvi÷eùaþ . sà tu ka÷yapapatnã . yathà mahàbhàrate 1 . sambhavaparvaõi 65 . 12 .
     %<aditirditirdanuþ kàlà danàyuþ siühikà tathà ..>%)

#<kàlàguru>#, klã, (kàlaü kçùõaü aguru .) kçùõàguru . ityamaraþ . 2 . 6 . 127 .. (yathà raghuþ 4 . 81 .
     %<cakampetãrõalauhitye tasmin pràgjyotiùe÷varaþ .
     tadgajàlànatàü pràptaiþ saha kàlàgurudrumaiþ ..>% kçùõàguru÷abde'sya paryàyaþ guõà÷caj¤eyàþ ..)

#<kàlàgniþ>#, puü, (kàlaþ sarvasaühàrakaþ agniþ . pralayàgniþ . yathà mahàbhàrate 1 . 54 . 25 .
     %<brahmadaõóaü mahàghoraü kàlàgnisamatejasam .
     nà÷ayiùyàmi mà'tra tvaü bhayaü kàrùãþ katha¤cana ..>% tadadhiùñàtçrudradevasya priyatvàt pa¤camukharudràkùo'pi kàlàgninàbhnàkhyàyate .) pa¤camukharudràkùaþ . yathà skànde .
     %<pa¤cavaktraþ svayaü rudraþ kàlàgnirnàma nàmataþ .
     agamyàgamanà¤ceva abhakùyasya ca bhakùaõàt .
     mucyate sarvapàpebhyaþ pa¤cavakvrasya dhàraõàt ..>% iti tithyàditattvam ..

#<kàlàgnirudraþ>#, puü, (kàlaþ saühàrakaþ agniþ sambartakàgnirityarthaþ . tasyàdhiùñhàtà rudraþ . kàlàgni riva rudro và .) saühàrakàrirudraþ . yathà . kàlàgnirudra çùirityàdi vaidikasandhyàyàü rudropasthànam .. * .. tadvivaraõaü yathà -- ÷akra uvàca .
     %<bhagavaüstava vàkyànàü na tçptirbhavate mama .
     kàlàgnipàrthivaü mànaü ÷rotumicchàmi tattvataþ ..>% bhagavànuvàca .
     %<na hi pàrthivadvãpeùu merupçùñhe'pi vàsava ! .
     bhogàhlàdakarà néõàü tathà pàtàlavàsiùu ..
     yeùu naþ kàlarudrasya nànàstrã÷atasaükulà .
     vicitraharmyavinyàsà kutaste merupçùñataþ ..
     sà eva kàlarudrasya tanurupeõa saüsthità .
     sà parà÷ivabhàvena paramàpadadàyikà ..
     tasyà yadduþsahaü tejo brahmàdãnàü kùayaü karam .
     taü viddhi kàlarudreti saumyaråpaü sadà÷ivam ..
     kàlàgnivyasanaü lakùaü yojanànàü pramàõataþ .
     ardhenocchrayatastasya pàdàþ pàdena vàsava ! ..
     siüharåpà mahàghorà mahànakrà mahàbalàþ .
     kàlàgnirudraråpo yo bahuråpasamàvçtaþ ..
     anantapadmaråpa÷ca dhàtàraþ kàraõe÷varaþ .
     dàruõàgni÷ca rudra÷ca yamahantà kùamàntakaþ ..
     lohitaþ kråratejàtmà ghano vçùñirbalàhakaþ .
     vidyuta÷cala÷ãghra÷ca prasannaþ ÷àntasaumyadçk ..
     sarvaj¤o vividho buddho dyutimàn dãptisuprabhaþ .
     ete rudrà mahàtmànaþ kàlikà÷aktivçühitàþ ..
     saüharanti samastedaü brahmàdyaü sacaràcaram .
     kàlàgnibhuvanã÷o'yaü bahukoñibhiràvçtaþ ..
     tasyàþ purasya vistàraü ÷atakoñisuvartulà .
     devagandharvasiddhànàü tatra bhogàþ sudurlabhàþ ..
     pårbottaraparà païktiryàmyottarasthità parà .
     analànilaparà ca nairçtã÷ànagàparà ..
     eteùàü madhyato ràjan kàlarudrastu ÷obhane .
     païktyàkàraiþ puraiþ sarvaü kañakaü tasya saüsthitam ..
     samantàdveùñitavanaü pràkàràññàlagopuraiþ .
     vajrendranãlavaidåryaiþ pràkàraiþ sarvato'nvitam ..
     kàlàgninarakànte tu puraü kàlasya saüsthitam .
     pa¤cà÷allakùavistàraü samantàt parivartulam ..
     jàmbånadamayairhemaiþ khacitaü ratnadhàtubhiþ ..
     pramadàjanasaüjuùñaü nànàvarõasamàvçtam ..
     kàmonmattapramatta÷ca tadbhàti janasaükulam .
     kàlasya bhuvanaü divyaü vçttàkàraü manoharam ..
     veùñitaü hemapràkàrairyojanàyutamucchritam .
     pràkàràvahidaõóànte antaraü yojanàyutam ..
     agnijvàlai÷ca nivióairbhayadaiþ kiü÷ukaprabhaiþ .
     haritàlanibhà jvàlà sindåragairikàprabhà ..
     ata urdhvaü prajajvàla vàtoddhåtàgnibhàsvarà .
     vãcitaraïgakallolajvàlàmàlàkulàmbarà ..
     pravçttàstàþ pramàõena yojanadvayakoñayaþ .
     aùñànavatilakùàõi jvàlà årdhvantataþ ÷ilà ..
     vajrabhåtà sadà taptà tasya tejoniyàmikà .
     catvàri koñimànena kàraõena tu sthàpità ..
     tasyàrdhena bhavet ki¤cit koñya÷catvàri vàsava ! .
     evaü kàlàgnirudrasya màhàtmyaü kãrtitaü mayà ..
     ÷ravaõàt sarvapàpàni ÷àmyanti kàlajànyapi ..>% ityàdye devãpuràõe kàlàgnirudrapurakathanam .. (kçùõayajurvedagatopaniùadvi÷eùaþ . yathà, muktikopaniùadi .
     %<kàlàgnirudramaitreyã suvàlakùari mantrikà ..>% vañikauùadhavi÷eùaþ . yathà --
     %<såtakàntàbhralauhànàü bhasmamàkùikagandhakam .
     bhådharàkhye puñe pa÷càddinaikaü tadvipàcayet ..
     da÷amàü÷aü viùaü yojyaü màùamàtra¤ca bhakùayet .
     rasaþ kàlàgnirudro'yaü da÷àhena visapenut ..>% kàlàgnirudrorasaþ .. iti rasendrasàrasaügrahe vãsarpàdhikàre .. * ..)

#<kàlà¤janã>#, strã, (ajyate'nayà . anj + karaõe lyuñ + ïãp . kàlã a¤janã tataþ puüvadbhàvaþ .) kùupavi÷eùaþ . kàlikarpasikinã iti khyàtà . tatparyàyaþ . a¤janã 2 recanã 3 ÷ilà¤janã 4 nãlà¤janã 5 kçùõàbhà 6 kàlã 7 kçùõà¤janã 8 . asyà guõàþ . kañutvam . uùõatvam . amalatvam . kçmi÷odhanatvam . apànàvarta ÷amanatvam . jàñharàmayanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàlànunàdã>#, [n] puü, (kala eva kàlaþ avyaktamadharadhvaniþ . taü anunadatãti . anu + nad + õiniþ .) rolambaþ . bhramaraþ . kalaviïkaþ . cañà iti bhàùà . kapi¤jalaþ . càtakapakùã . iti medinã ..

#<kàlànu÷àrivà>#, strã, (kàlena kçùõavarõena anukçtà ÷àrivà .) tagarapàdikam . tagaramåla iti bhàùà . ÷ãtalãjañà . iti ratnamàlà . ÷ãulãchop iti bhàùà .. (tagara÷abde 'syà guõàdayo bodhyàþ ..)

#<kàlànusàrakaü>#, klã, (kàlaü kçùõavarõaü mçgamadaü anusarati gandhena . anu + sç + õvul .) tagaram . iti ràjanirghaõñaþ .. pãtacandanam . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<kàlànusàriþ>#, puü, (kàlaü kçùõavarõaü mçgamadaü anusaratãti . kàla + anu + sç + i¤ .) ÷aileyam . ÷ailajanàmagandhadravyam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kàlànusàryaü>#, klã, (kàlena mçgamadenànusriyate . anu + sç gatau + %<çhalorõyat>% . 3 . 1 . 124 . iti õyat .) ÷aileyam . ÷ailaja iti bhàùà . kàlãyakam . kàlãyànàmapãtavarõasugandhikàùñham . ityamaraþ . 2 . 4 . 122 .. ÷iü÷apàvçkùaþ . iti medinã . ÷i÷u iti bhàùà .. tagaram . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<kàlànusàryakaü>#, klã, (kàlànusàrya + kap .) ÷aileyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàlàntaraviùaþ>#, puü, (kàlàntare daü÷anàdanyasmin kàle viùa vikçtikàri yasya .) måùikàdiþ . iti hemacandraþ ..

#<kàlàpaþ>#, puü, (kàlaþ mçtyuràpyate yasmàt . kàla + àp + apàdàne gha¤ .) sarpabhogaþ . ràkùasaþ . iti dharaõã .. (kalàpaü svanàmakhyàtaü vyàkaraõaü vettãti . aõa .) kalàpavyàkaraõavettari tri . (çùivi÷eùaþ . yathà mahàbhàrate . 2 . 4 . 17 .
     %<kukkuro veõujaïgho'tha kàlàpaþ kañha eva ca .
     munayo dharmavidvàüso dhçtàtmàno jitendriyàþ ..>%)

#<kàlàyasaü>#, klã, (kàla¤ca tat aya÷ceti . %<ano÷màyaþ sarasàü jàtisaüj¤ayoþ>% . 5 . 4 . 94 . iti ñac .) lauham . ityamaraþ . 2 . 9 . 98 . (yathà, goþ ràmàyaõe . 5 . 49 . 32 .
     %<dadar÷a vãkùamàõa÷ca parighaü toraõà÷rayam .
     tamàdàya mahàbàhuþ kàlàyasamayaü dçóham ..>% asya paryàyà yathà --
     %<loho'strã ÷astrakaü tãkùõaüpiõóaü kàlàyasàyasã .>% asya saptadoùà yathà --
     %<gurutà dçóhatotkledaþ ka÷malaü dàhakàrità .
     a÷madoùaþ sudurgandho doùàþ saptàyasasya tu ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<kàlikaü>#, klã, (kàlaþ kçùõo varõo'styasya iti ñhan .) kçùõacandanam . tatparyàyaþ . kàlãyam 2 kàlàyakam 3 haripriyam 4 . iti ÷abdacandrikà .. (kàle bhavam . ñha¤ . kàlena nirvçttaü ñhak và .) sàmayike tri . (yathà, bhàùàparicchede 122 .
     %<dai÷ikaü kàlika¤càpi mårta eva tu dai÷ikam ..>%)

#<kàlikaþ>#, puü, (kàle varùàkàle carati ñha¤ . ke jale alati paryàpnoti al + bàhulakàt ikan và .) krau¤caþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kàlikà>#, strã, (kàlo varõo'styasyàþ iniñhanàviti ñhan . yadvà, kàla + jànapadàt ïãù svàrthe kan hrasva÷ca . caõóikàbhedaþ . kàlã . tannàmakàraõaü yathà .
     %<sarve suragaõàþ sendràstato gatvà himàcalam .
     gaïgàvatàranikañe mahàmàyàüpra tuùñuvuþ ..
     anekasaüstutà devã tadà sarvàmarotkaraiþ .
     màtaïgavanitàmårtirbhåtvà devànapçcchata ..
     yuùmàbhiramarairatra ståyate kà ca bhàvinã .
     kimarthamàgatà yåyaü màtaïgasyà÷ramaü prati .
     evaü bruvantyà màtaïgyàstasyàstu kàyakoùataþ .
     samudbhåtàbravãddevã màü stuvanti surà iti ..
     ÷umbho ni÷umbho hyasurau vàdhete sakalàn suràn .
     tasmàttayorvadhàyàhaü ståye'dya sakalaiþ suraiþ ..
     viniþsçtàyàü devyàntu màtaïgyàþ kàyatastadà .
     bhinnà¤jananibhà kçùõà sàbhåt gaurã kùaõàdapi ..
     kàlikàkhyà'bhavatsàpi himàcalakçtà÷rayà .
     tàmugratàràü çùayo vadantãha manãùiõaþ .
     ugràdapi bhayàtràti yasmàdbhaktàn sadàmbikà ..
     etasyàþ prathamaü vãjaü kathitaü tantrameva ca .
     eùaivaikajañà khyàtà yasmàttasyà jañaikikà .
     ÷çõutaü cintanaü càsyàþ samyagvetàlabhairavau ! ..
     yathà dhyàtvà mahàdevãü bhaktaþ pràpnotyabhãpsitam .
     caturbhujàü kçùõavaõà muõóamàlàvimåùitàm ..
     khaïgaü dakùiõapàõibhyàü bibhratãndãvaraü tvadhaþ .
     kartrã¤ca kharpara¤caiva kramàdvàmena bibhratãm ..
     khaü liükhantãü jañàmekàü bibhratãü ÷irasà svayam .
     muõóamàlàdharàü ÷ãrùe grãvàyàmapi sarvadà ..
     vakùasà nàgahàrantu bimratoü raktalocanàm .
     kçùõavastradharàü kañyàü vyàghràjinasamanvitàm ..
     vàmapàdaü ÷avahçdi saüsthàpya dakùiõaü padam .
     vinyasya siühapçùñhe tu lelihànàsavaü svayam ..
     sàññahàsamahàghoraràvayuktàtibhãùaõà .
     cintyogratàrà satataü bhaktimadbhiþ sukhepsubhiþ ..
     etasyàþ saüpravakùyàmi yà aùñau yoginãstu tàþ .
     mahàkàlyatha rudràõã ugrà bhãmà tathaiva ca ..
     ghorà ca bhràmarã caiva mahàràtri÷ca saptamã .
     bhairavã càùñamã proktà yoginãstàþ prapåjayet ..>% iti kàlikàpuràõe uttaratantre 60 adhyàyaþ . kàrùõyam . vç÷cikapatravçkùaþ . kramadeyavastumålyam . dhåsarã . navameghaþ . pañola÷àkhàü . romàlã .. màüsã . kàkã . ÷ivà . meghàvaliþ . iti medinã .. (yathà raghuþ 11 . 15 .
     %<tàóakà calakapàlakuõóalà kàlikeva nivióà valàkinã ..>%) svarõadoùaþ . iti jañàdharaþ .. kùãrakãñaþ . iti hàràvalã .. masã . iti ÷abdaratnàvalã .. kàkolã . ÷yàmàpakùã . iti ràjanirghaõñaþ .. pratimàsãyà vçddhiþ . yathà --
     %<pratimàsaü sravati yà vçddhiþ sà kàlikà matà .>% iti vivàdàrõavasetau nàradaþ .. surà . iti hemacandraþ .. ku¤jhañikà . ityamarañãkàyàü bharataþ .. himàcalabhavà tri÷irà harãtakã . sà gandhayogakaraõe pra÷astà . iti ràjavallabhaþ .. (nadãvi÷eùaþ . yathà mahàbhàrate 3 . 84 . 146 .
     %<kàlikàsaïgame snàtvà kau÷ikyàruõayoryataþ .
     triràtropaùito vidvàn sarvapàpaiþ pramucyate ..>%)

#<kàlikàvrataü>#, klã, (kàlikàyàþ prãtaye yadvrataü vihitaniyamàdikam .) amàvàsyàyàü stràkartavyavratavi÷eùaþ . yathà -- yudhiüùñhira uvàca .
     %<kàlikàvratamàhàtmyaü vada vedavidàmbara ! .
     kimetasya phalaü deva ko và tadvidhireva ca ..
     kasmàdvratamidaü bhåtaü martye kena prakà÷itam .
     tvattastat ÷rotumicchàmi tatsarvaü bråhi ke÷ava ! ..>% ÷rãkçùõa uvàca .
     %<purà maviùya÷àstreùu yaduktaü dharmasaühitam .
     tatsarvaü ÷çõu ràjendra ! kàlikàvratamuttamam ..
     svarge purandara÷càsãttasyaiva ràjasadmani .
     yadvçttàntamabhåttatra tacchçõuùva yudhiùñhira ! ..
     sabhàyàü saüsthito ràjà nçtyàsakto hi nitya÷aþ .
     dinaikasya ca vçttàntaü ÷rutvà hçùño babhåva saþ ..
     atyàmodaü samabhyetya puùpavçùñiramuttadà .
     purandaraþ svayaü pràpya pàrijàtaü gçhãtavàn ..
     ghràtvà ràj¤à tadà puùpaü pradattaü taddvijàtaye .
     lajjito bràhmaõaþ so'pi mànahãno'bhavattadà ..
     krodhena mahatàviùñaþ ÷aptuü kàmasamanvitaþ .
     kùaõaü vimçùya cendràya ÷àpo dattaþ sudàruõaþ ..
     vyàdhàlayeùu màrjàro dvàda÷àbdaü bhaviùyasi .
     tena karmavipàkena madayukto vicetanaþ ..
     pràptamàrjàradeho'sau ràjà vipinamàsthitaþ .
     patnã tasya ca tatràsãt patyuþ sarvàdhikàriõã ..
     tato vyàdhagçhe ràjà màrjàrãbhåya tiùñhati .
     tataþ purandarapuraü ràja÷ånyamabhåttadà ..
     ÷acã tu cintàyàmàsa annapànaü vihàya sà .
     upavàsaü samàcarya màsamekantu tiùñhati ..
     tato devagaõàþ sarve cintayà vyàkulendriyàþ .
     gatvà tu ràjabhavanaü vyàkulàü tàü vilokya ca ..
     vimçùya càmaràþ sarve ÷acyai vàkyamudàharan .
     ÷aci ! tvaü ràjajàyàsi kathametat karoùi ca ..
     màsamekamanàhàraü kçtvà tiùñhasi suvrate ! .
     kiü và tvadãpsitaü devi ! satyena vada paõóite ..
     tacchrutvà tu tadà devã kçtà¤jalirabhàùata .
     yåyameva jagannàthàþ sçùñisthitthantakàrakàþ ..
     kva gato mama bhartà ca tanna jànàmi katthatàm .
     paricintyàmaràþ sarva dhyànamàsthàya saüsthitàþ ..
     màrjàraråpamàsthàya sthãyate càntyajà÷rame .
     tacchrutvà ràjapatnã ca vepamànà muhurmuhuþ ..
     uvàca ku÷alaü pra÷naü ràjàrthaü kiü karomyaham .
     patyuryathà vimokùaþ syàt tat kurudhvaü sudhà÷anàþ ..
     pratyåcu÷càmaràþ sarve yàhi tvaü dijasannidhim .
     saübhàvya madhuraü pra÷naü dvijasevàü samàcara .
     dvijagehaü samàgatya dvijasevàparà'bhavat ..
     sa tasyàþ priyakàryeõa santuùño dvijasattamaþ .
     hiüsàdrohavimukta÷ca balihomaparàyaõaþ .
     ÷ànto dàntaþ kùamàyuktaþ sadà madhurabhàùitaþ ..
     sarvapràõihitàrthã ca lobhamohavivarjitaþ .
     jitendriyo jitakrodho vçddho'sau bràhmaõottamaþ ..
     ràjapatnyàþ susevàbhiþ prãto'sau dvijasattamaþ .
     pratyuvàca sa tàü prãtyà ÷aci ! tvaü càtidurlabhe .
     kiü và tvadãpsitaü devi ! satyena vada paõóite ..>% ÷acyuvàca .
     %<pàpaü yajj¤ànato bhartrà samastaü karmaõà kçtam tat kùamasva mahàbhàga ! rakùasva surapàlakam ..
     vàsavastava ÷àpena màrjàratvamupàgataþ .
     indro vyàdhagçhe deva ! vidyate hi na saü÷ayaþ .
     purandarasya ÷àpàntaþ kenopàyena sidhyati ..>% bràhmaõa uvàca .
     %<÷aci ! tvaü patibhaktàsi madvàkyamavadhàraya .
     pativrate ! mahàbhàge ! kàlikàvratamàcara ..
     dàruõaü yat kçtaü tena vratenaiva vimucyate .
     kopàt ÷àpo mayà datto tanmokùaü kuru suvrate ! ..>% ÷acyuvàca .
     %<vidhànaü bråhi me brahman kàlikàyà vratasya ca .
     tadà tava prasàdena karomi tadvrataü dvija ! ..>% bràhmaõa uvàca .
     %<a÷vatthatarumåle'sti vañako nàma hiüsakaþ .
     tasyaiva bhavanaü gaccha ÷àpànmokùaü ca kàraya ..
     patnã subhadrà tasyàsti pati÷u÷råùaõe ratà .
     tasyàþ kulavrataü karma tatparà bhava ÷obhane .
     tata÷ca pràïmakhãbhåya gatà sà tasya mandiram ..
     dçùñvà vyàdhaþ ÷acãü devãü pratyuvàca subhadrikàm .
     àyàntãyaü ÷acã devã tasyàþ sambhàùaõaü kuru ..
     iti tasya vacaþ ÷rutvà subhadrà hçùñamànasà .
     tasyàþ sambhàùaõarthantu subhadrà càgatà vahiþ .
     tà¤ca dçùñvà ÷acãü devoü sàrghyapàdyàdikaü dadau ..
     ÷aci ! tvaü ràjabhàryàsi kasmàdàgamanaü tava .
     kiü kàryaü kathaya tvaü hi ityuvàca ÷acãü prati ..
     pratyuvàca ÷acã tàntu bhartà me surapàlakaþ .
     sa ca bràhmàõa÷àpena màrjàra÷càbhavaddrutam ..
     kva gataþ pràõaàtho'sàviti cintàparàni÷am .
     j¤àtvà kenàpyupàyena pràptà ca bhavatãgçham ..
     ityuktà ràjapatnyà ca dçùño màrjàrakastadà .
     sà j¤àtvà taü priyaü ÷akraü cintàü pràptà duratyayàm ..
     dçùñvà màrjàratàü pràptaü vilalàpàkulendriyà .
     vilapantãü ÷acãü dçùñvà subhadrà pratyuvàca tàm ..
     pativrate mahàbhàge ! tvameva ràjagehinã .
     tvaü duþkhena viliptàsi sandeho nàsti tatra vai ..
     kila tasyàpyupàyo'sti kàlikàvratamàcara .
     atipratthakùaråpà sà asmàkaü kuladevatà ..
     kàlikà sà mahàdevã ÷ubhasantatidàyinã .
     vratasyàsya prabhàveõa sàkalyamupajàyate ..>% ÷acyuvàca .
     %<vidhànaü càsya me bråhi kàlikàyà vratasya ca .
     mamopadi÷yatàmeva tadvrata¤ca karobhyaham ..
     ÷uddhakàle samàrabhya kçùõapakùe caturda÷ãm ..
     saükalpya vidhinà pårbamamàvàsyàü vrataü caret .
     samàrabhya guõaikena dviguõaü pari÷odhayet ..
     na ràtrau bhojanaü kàryaü vàmahaste bhujikriyà .
     siddhamannaü ràtrikàle dagdhamãna¤ca sarvadà ..
     varjayet piùñakaü ki¤cit rakta÷àkasya càmlakam .
     dviùañkàü viprajàyà¤ca sadhavàü bhojayettataþ ..
     evaü krameõa kçtvà tu katikàlaü nayedvratam .
     tataþ ÷uddhadine pràpte bhaumàhe mandavàsare ..
     yathà÷aktyupacàrai÷ca påjàü kuryàdvidhànataþ .
     tathàparàhõakàle tu sandhyopasamaye tathà ..
     ràtrau tu kadalãkàõóe gçhaü nirmàya pràïgaõe .
     tasya madhye samàropya kàlikàü påjayet sadà ..
     pàdyàrghyàcamanãyai÷ca gandhapuùpàdibhistathà .
     dhåpairdivyapradãpai÷ca naivedyairvividhaistathà ..
     piùñakaü caiva siddhànnaü vya¤janaü dagdhamãnakam .
     nivedya sakalaü devyai baliü dattvà praõamya ca ..
     tadannaü vya¤janaü sarvaü naivedyàdibaliü tathà .
     mahàraõye pradàtavyaü kçtvaitat vratamuttamam ..
     vaiõave kadalãmåle yà kuryàt kàlikàvratam .
     kàryasiddhirbhavet tasyà bhavità gatiruttamà ..
     etadvratavidhànantu kçtvà siddhirbhaviùyati .
     etadvratamidaü bhadre kuru gatvà nijàlayam ..
     tasyàstadvacanaü ÷rutvà sà ÷acã harùamànasà .
     gçhamàgatya sà tasyà vàrùikaü vratamàcarat ..
     gandhapuùpairdhåpadãpairnaivedyairuttamaistathà .
     kçtvà cà÷mamayãü devãü påjayet bhaktisaüyutà ..
     nànàsugandhipuùpàõi divyaratnàdyalaïkçtam .
     siddhànnaü pàyasa¤caiva ÷arkarànvitapiùñakam ..
     amçtàyutahàva¤ca dãyate ca prayatnataþ .
     lulàpacchàgameùàdibaliü dattvà prabhåtakam ..
     nànàvàdyo dyamairgãtaiþ praõipatya punaþ punaþ .
     kçtà¤jalipuñà stotraü bhaktinamrà cakàra sà ..
     tuùñà pràha mahàkàlã varaü vçõu ÷ubhànane ! .
     tat ÷rutvà ràjapatnã sà babhàùe ca mudànvità ..
     matprabhuràkhubhuk bhåtastanmokùaü kuru ce÷vari ! .
     varaü dattvà haimavatã babhåvàntarhità nçpa ! ..
     dvàda÷àbdàcca tat÷àpànmocito vatsare tadà .
     màrjàraråpaü santyajya sa gato'nte'maràvatãm ..
     puùpavçùñi÷ca dundubhyà vàdyaü devagaõaiþ kçtam .
     kàlikàyàþ prasàdena gataþ ÷akro nijàlayam ..
     anenaiva vidhànena yà kuryàt kàlikàvratam .
     satvaraü kàryasiddhiþ syàttasyà atra na saü÷ayaþ ..>% iti bhaviùyapuràõe kàlikàvratakathà samàptà ..

#<kàliïgaü>#, klã, (kena jalena àliïgyate'sau . à + ligi + karmaõi gha¤ .) phalavi÷eùaþ . taramuj iti khyàtam . tatparyàyaþ . kàlindakam 2 kçùõavãjam 3 phalavartulam 4 . asya guõàþ . ÷ãtalatvam . gràhitvam . svàdupàkarasatvam . gurutvam . viùñambhitvam . syanditvam . dçk÷ukrapittanà÷itvam . kaphavàtakàritva¤ca . pakvasya tasya guõàþ . pittaüvçddhikàritvam . uùõatvam . kùàratvam . kaphavàtanà÷itva¤ca . tatpatraguõau . rudhirasthàpanatvam . tiktatva¤ca . iti pathyàpathyavivekaþ ..

#<kàliïgaþ>#, puü, (kena jalenàliïgyate iti . ka + à ligi + karmaõi gha¤ .) bhåmikarkàruþ . (kaü jalamàliïgati . à + ligi + karmaõyaõ .) hastã . (kaü vàtaü àliïgati gçhõàti a÷nàti ityarthaþ .) sarpaþ . iti medinã .. (kutsitaü liïgaü aïgàdicihnaü yasyeti koþ kàde÷aþ .) lauhabhedaþ . asya lakùaõam . %<kàliïgo liïgavàn yaþ syàdghanaþ såkùmàïgako mataþ>% . iti sukhabodhaþ .. (kaliïge bhavaþ . aõ . kaliïgade÷odbhavaþ . yathà mahàbhàrate 8 . karõa÷alyasaüvàde 45 . 14 .
     %<kuravaþ sahapà¤càlàþ ÷àlvà matsyàþ sanaimiùàþ .
     komalàþkà÷ayo'ïgà÷ca kàliïgà màgadhà stathà ..>% kaliïgade÷asya ràjà . aõ . kaliïgaràjaþ . yathà raghuþ 4 . 40 .
     %<pratijagràha kàliïgaþ tamastrairgajasàdhanaþ .
     pakùacchedodyataü ÷akraü ÷ilàvarùãva parvataþ ..>%)

#<kàliïgikà>#, strã, (kàliïga + gauràditvàt ïãù . svàrthe saüj¤àyàü và kan ñàp hrasva÷ca .) trivçt . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàliïgã>#, strã, (kàliïga + gauràditvàt ïãù .) ràjakarkañã . iti medinã .. (kàliïgade÷odbhavà . yathà mahàbhàrate 1 . 95 . 22 .
     %<akrodhanaþ khalu kàliïgãü karambhàü nàmopayeme ..>%)

#<kàlidàsaþ>#, puü, (kàlyàþ dàsaþ . saüj¤àyàü hrakhaþ .) svanàmakhyàtakaviþ . tatparyàyaþ . raghukàraþ 2 medhàrudraþ 3 koñijit 4 . iti trikàõóa÷eùaþ .. sa tu raghukumàrasambhava÷rutabodhameghadåtàbhij¤àna÷akuntalanalodaya÷çïgàratilakàdigranthakartà vikramàdityaràjasabhàsthanavaratnamadhye saptamaratna¤ca .. (yaduktam .
     %<dhanvantarikùapaõakàmarasiüha÷aïkuvetàlabhaññaghañakarparakàlidàsàþ .
     khyàto varàhamihiro nçpateþ sabhàyàü ratnàni vai vararucirnava vikramasya ..>%)

#<kàlidàsakaþ>#, puü, (kàlidàsa + svàrthe kan .) kàlidàsaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kàlinã>#, strã, (kàlaþ ÷ivaþ adhiùñhàtçtayà yadvà kàlaþ puruùàkàraþ àkà÷astho lubdhakaþ sannikçùñatvena astyasyàþ .) àrdrànakùatram . iti hemacandraþ ..

#<kàlindakaü>#, klã, (kàliü jalarà÷iü dadàtãti . dà + kaþ . svàrthe kan .) kàliïgam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàlindã>#, strã, (kalindàkhyaparvate tatsannihitade÷e và jàtà . kalindàt niþsçtà và %<tatra bhavaþ .>% 4 . 3 . 53 . iti aõ tato ïãp .) yadunà nadã . itthamaraþ . 1 . 10 . 32 .. (yathà raghuþ 15 . 28 .
     %<upakålaü sa kàlindyàþ purãü pauruùabhåùaõaþ .
     nirmame nirmamo'rtheùu mathuràü madhuràkçtiþ ..>%) raktatrivçt . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàlindãkarùaõaþ>#, puü, (kàlindãü karùati yaþ . kçù + kartari lyuþ . kàlindyàþ karùaõo và .) baladevaþ . iti halàyudhaþ .. (kàlindãsaïkarùaõakathà harivaü÷e 102 adhyàye uktà . tadyathà --
     %<ràmastu yamunàmàha snàtumicche mahànadi ! .
     ehi màmabhigacchasva råpiõã sàgaraïgame ..
     saïkarùaõasya mattoktàü bhàratãü paribhåya sà .
     nàbhyavartata taü de÷aü strãsvabhàvena mohità ..
     tata÷cukrodha balavàn ràmo madasamãritaþ .
     cakàra sa halaü haste karùaõadhomukhaü balã ..
     tasyàmupari medinyàü petustàmarasasrajaþ .
     mumucuþ puùpakoùai÷ca puùpareõvaruõaü jalam ..
     sa halenànatàgreõa kule gçhya mahànadãm .
     cakarùa yamunà ràmo vyutthitàü vanitàmiva ..
     sà vihvalajalasrotà hradaprasthitasa¤cayà .
     vyàvartata nadã bhãtà halamàrgànusàriõã ..
     làïgalàdiùñamàrgà sà vegagà vakragàmiõã .
     saïkarùaõabhayatrastà yoùevàkulatàü gatà ..
     pulina÷roõivimboùñhã mçditaistoyatàóitaiþ .
     phenamekhalasåtrai÷ca vegagàmbudagàminã ..
     taraïgaviùabhàpãóà cakravàkonmukhastanã .
     vegagambhãravakràïgã trastamãnavibhåùaõà ..
     sitahaüsekùaõàpàïgã kà÷akùaumocchritàmbarà .
     tãrajoddhåtake÷àntà jalaskhalitagàminã ..
     làïgalollikhitàpàïgã kùubhità sàgaraïgamà .
     matteva kuñilà nàrã ràjamàrgeõa gacchatã ..
     kçùyate sà sma vegena srotaþskhalitagàminã .
     unmàrgà nãtamàrgà sà yena vçndàvanaü vanam ..
     vçndàvanasya madhyena sà nãtà yamunà nadã .
     roråyamàõeva khagairanvità toyavàsibhiþ ..
     sà yadà samabhikràntà nadã vçndàvanaü vanam .
     tadà strãråpiõã bhåtvà yamunà ràmamabravãt ..
     prasãda nàtha ! bhãtàsmi pratilomena karmaõà .
     viparãtamidaü råpaü toya¤ca mama jàyate ..
     asatyahaü nadãmadhye rauhiõeya ! tvayà kçtà .
     karùaõena mahàbàho svamàrgavyabhicàriõã ..
     pràptàü màü sàgare nånaü sapatnyo vegagarvitàþ .
     phenahàsairhasiùyanti toyavyàvçttagàminãm ..
     prasàdaü kuru me vãra ! yàce tvàü kçùõapårbaja ! .
     suprasannamanà nityaü bhava tvaü surasattama ! ..
     karùaõàyudhakçùñàsmi roùo'yaü vinivartyatàm ..
     gacchàmi caraõau mårdhnà tavaiùà làïgalàyugha ! .
     màrgamàdiùñamicchàmi kva gacchàmi mahàbhuja ! ..>%)

#<kàlindãbhedanaþ>#, puü, (kàlindãü bhinatti . bhid + kartari lyuþ . kàlindyà bhedano và .) baladevaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 25 .. (%<kàlindãbhedano halãti>% puràõam ..)

#<kàlindãsåþ>#, strã, (såte iti . så + kvip . kàlindyàþ yamunàyàþ såþ màtà prasavitrãtyarthaþ . kàlindãü såte såtavatã và .) såryapatnã . gramunàmàtà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kàlindãsodaraþ>#, puü, (kàlindyàþ sodaraþ sahodaraþ .) yamaþ . iti hemacandraþ ..

#<kàlã>#, strã, (kàlaþ kçùõavarõo'bhtyasyàþ . kàla + %<jànapadakuõóagolasthalabhàjanàgakàlanãletyàdinà .>% 4 . 1 . 42 . ïãù .) ÷àntanuràjapatnã . iti trikàõóa÷eùaþ .. (kàlaþ ÷ivaþ . tasya patnãti ïãù .) kàlikà . ambikàlalàñaniùkràntà devã . yathà,
     %<tataþ kopaü cakàroccairambikà tànarãn prati .
     kopena càsyà vadanaü masãvarõamabhåttadà ..
     bhrukuñãkuñilàttasyà lalàñaphalakàddrutam .
     kàlã karàlavadanà viniùkràntàsipà÷inã ..>% iti màrkaõóeyapuràõe 87 . 5 .. * .. anyacca .
     %<devyà lalàñaniùkràntà yà kàlãti ca vi÷rutà .
     tasyàstantraü pravakùyàmi kàmada ÷çõu bhairava ! ..
     samàptisahito dantyaþ pràntyastasmàt puraþsaraþ .
     ùaùñhasvaràgnivindvindusahito màdireva ca ..
     kàlãtantramiti proktaü dharmakàmàthadàyakam .
     etanmårtiü pravakùyàmi vatsaikàgramanàþ ÷çõa ..
     nãlotpaladala÷yàmà caturbàhusamanvità .
     khañañhvàïgaü candrahàsa¤ca bibhratã dakùiõe kare ..
     vàme carma ca pà÷a¤ca årdhvàdho bhàvataþ punaþ .
     dadhatã muõóamàlà¤ca vyàghracarmavaràmbarà ..
     kç÷àïgã dorghadaüùñrà ca atidãrghàtibhãùaõà .
     lolajihvà nimnaraktanayanà nàdabhairavà ..
     kavandhavàhanà pãnavistàra÷ravaõànanà .
     eùà tàràhvayà devã càmuõóeti ca kathyate ..
     etasyà yoginã÷càùñau påjaye¤cintayedapi .
     tripurà bhãùaõà caõóã kartrã hantrã vidhàtçkà ..
     karàlà ÷ålinã ceti aùñau tàþ parikãrtitàþ .
     eùàtikàmadà devã jàóyahànikarã sadà ..
     etasyàþ sadç÷ã kàcit kàmadà na hi vidyate .>% iti ÷rãkàlikàpuràõe uttaratantre 60 adhyàyaþ . kùãrakãñaþ . màtçbhedaþ . umà . navameghasamåhaþ . parãvàdaþ . iti hemacandraþ .. kàlà¤janã . tuvarã . trivçt . ràtriþ . iti ràjanirghaõñaþ .. agni÷ikhàbhedaþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, muõóakopaniùadi 1 . 2 . 4 .
     %<kàlãkaràlã ca manojavà ca sulohità yà ca sudhåmravarõà .
     sphuliïginã vi÷varåpã ca devã lelàyamànà iti sapta jihvà ..>% vç÷cikàlãvçkùaþ . iti ratnamàlà . (kàliyà vichàñã iti bhàùà .. latà . yathà vaidyake .
     %<saptaparõastathà kàlã guóucã picumardakam .. * ..>% bhãmasenasya patnãbhedaþ . yathà, bhàgavate 9 . 22 . 31 .
     %<yudhiùñhiràttu pauravyàü devako'tha ghañotkacaþ .
     bhãmasenàt hióimbàyàü, kàlyàü sarvagatastataþ ..>% màtçkàdhyànaü càmuõóà÷abde draùñavyam . kàlikàyà dhyànaü likhyate yathà --
     %<karàlavadanàü ghoràü muktake÷ãü caturbhujàm .
     kàlikàü dakùiõàü divyàü muõóamàlàvibhåùitàm ..
     sadya÷chinna÷iraþkhaïgavàmàdhordhakaràmbujàm .
     abhayaü varada¤caiva dakùiõordhàdhapàõikàm ..
     mahàmeghaprabhàü ÷yàmàü tathà caiva digambarãm .
     kaõñhàvasaktamuõóàlãgaladrudhiracarcitàm ..
     karõàvataüsatànãta÷avayugmabhayànakàm .
     ghoradaüùñràü karàlàsyàü pãnonnatapayodharàm ..
     ÷avànàü karasaüdhàtaiþ kçtakà¤cãü hasanmukhãm .
     sçkvadvayagaladraktadhàràviùphuritànanàm ..
     ghoraràvàü mahàraudrãü ÷ma÷ànàlayavàsinãm .
     bàlàrkamaõóalàkàralocanatritayànvitàm danturàü dakùiõavyàpimuktàlambikacoccayàm .
     ÷avaråpamahàdevahçdayoparisaüsthitàm ..
     ÷ivàbhirghoraràdabhi÷caturdikùu samanvitàm .
     mahàkàlena ca samaü viparãtaratàturàm ..
     sukhaprasannavadanàü smerànanasaroruhàm .
     evaü sa¤cintayet kàliü sarvakàmàrtha siddhidàm ..>% iti tantrasàradhçtakàlatantram .. (kàla÷aktyà sarvamidaü jagat paricàlayati saiva kàlã prakãrtità yadvà kàlayati kalayati và utpàdayati pàlayati pralaye punaràtmanyeva vilàpayatãti kàlã àdyà målaprakçtiþ mahattatvàderutpattilayàdãnàmàdhàrabhåtà . kalihali kàmadhenuriti kaladhàtuþ bahvarthabodhinã svaråpataþ brahmaõaþ sakà÷àt nànàvidhajagadvicitravirmàõasamarthà buddhiråpà brahma÷aktireva prakçtiþ kàlãti saüj¤ayà prakãrtyate . etat prabodhanàya samàsataþ katipayavacanànyatroddhçtàni yathàyathaü draùñavyàni . tathàhi j¤ànasaïkalinãtantre . bhàgavate ca .
     %<sà màyà pàlinã÷aktiþ sçùñisaühàrakàriõã .
     sà và etasya saüsraùñuþ ÷aktiþ sadasadàtmikà ..
     màyà nàma mahàbhàga ! yayedaü nirmame vibhuþ .>% eùaiva pàrame÷varã måla÷aktiþ durbalàdhikàriõàmupàsanàsaukaryàya tantràdi÷àstreùu kàlã÷yàmàtàràdivividhanàmaråpaiþ kalpità .. yathà --
     %<yà devã sarvabhåteùu viùõumàyeti ÷abdità .>% citiråpeõa yà kçtsnametadvyàpya sthità jagaditi .. iti màrkaõóeyapuràõãyadevãmàhàtmye devakçtadevyàþ stutau . 85 . 12, 34 . tathà ca mahànirvàõokte 4 rtha ullàse . devãü prati sadà÷ivoktiþ .
     %<tvaü parà prakçtiþ sàkùàt brahmaõaþ paramàtmanaþ .
     mahattattvàdibhåtàntaü tvayà sçùñhamidaü jagat ..
     nimittamàtraü tadbrahma sarvakàraõakàraõat .
     tasyecchàmàtramàlambya tvaü mahàyoginã parà ..
     karoùi pàsi haüsyante jagadetaccaràcaram .
     kalanàt sarvabhåtànàü mahàkàlaþ prakãrtitaþ .
     mahàkàlasya kalanàt tvamàdyà kàlikàparà ..
     kàlatvàdàdibhåtattvàdàdyà kàlãti gãyate ..
     dhyànantu dvividhiü proktaü svaråpàråpabhedataþ .
     svaråpaü tava yaddhyànamavàïmanasagocaram ..
     manasodhàraõàrthàya ÷ãdhraü svàbhãùñasiddhaye .
     såkùmadhyànaprabodhàya sthåladhyànaü vadàmi te ..
     aråpàyàþ kàlikàyàþ kàlamàturmahàdyuteþ .
     guõakriyànusàreõa kriyate råpakalpanà ..>% tasyà aråpàyà mahàkàlyà kathameva råpakalpanàdikamiti jij¤àsitavatãü pàrvatãü prati bhagavataþ ÷ivasyottaradànaü tatraiva 13 ullàse ..
     %<upàsakànàü kàryàya puraiva kathitaü priye ! .
     guõakriyànusàreõa råpaü devyàþ prakalpitam ..
     ÷vetapãtàdiko varõo yathà kçùõe vilãyate .
     pravi÷anti tathà kàlyàü sarvabhåtàni ÷ailaje ! ..
     avastasyàþ kàla÷akternirguõàyà niràkçteþ .
     hitàyàþ pràptayogànàü varõaþ kçùõo niråpitaþ ..
     nityàyàþ kàlaråpàyà avyayàyàþ ÷ivàtmanaþ .
     amçtatvàt lalàñe'syàþ ÷a÷icihnaü niråpitam ..
     ÷a÷isåryàgnibhirnityai rakhilaü kàlikaü jagat .
     sampa÷yati yatastasmat kalpitaü nayanatrayam ..>% tasyàþ sthåladhyànaü yathà tatraiva 5 ma ullàse . meghàïgãü ÷a÷i÷ekharàü trinayanàü raktàmbaraü bibhratãü pàõibhyàmabhayaü vara¤ca vilasadraktàravinda sthitàm .. meghàïgãmiti varõanenàsyàþ kçùõavarõatvaü såcitaü paro aråpàyà niràkçteþ kàla÷aktereva dhyànàlambanatayà j¤àpakatvamiti yàvat ..
     ÷a÷i÷ekharetyuktyà ÷a÷ã candraþ jãvasamaùñiþ sarvajãvavãjasvaråpo hiraõyagarbho brahmà eva candranàmnàkhyàyate ataevàsyà devyà lalàñe årdhvade÷e iti nirde÷àt samastajaóa÷aktibhyaþ pçthak kçtvà jãva÷akterutkarùaü bodhayati yathà --
     %<bhåmiràpo'nalo vàyuþ khaü mano buddhireva ca .
     ahaïkàra itãyaü me bhinnà prakçtiraùñadhà ..
     apareyamitastvanyàü prakçtiü viddhi me paràm .
     jãvaråpàü mahàbàho ! yayedaü dhàryate jagat ..>%
     ato'syà jãva÷aktyàdhàyakatayà saiva paramàtmaråpiõã cidànandamayãti prabodhyate . yadi ca sthànamede kvacit parabrahmaõaþ sakà÷àdasyàþ pàrthakyaü dç÷yate tattu kevalamaj¤ànàü kriyàvi÷eùabodhanàyaiva svaråpataþ agnerdàhikà÷aktivat sarvatraiva ÷àstrakçdbhistayorabhedaþ pratipàditaþ . trinayanamityuktyà sarvajyotiþpadàrthànàü pradhànabhåtà÷candrasåryàgrayaþ prakà÷a÷akteràdhikyàt tairevàsyà devyà nayanatritayatvena prakalpitaü vastutaþ sarvaprakà÷akànàü såryàdãnàü saivàntaryàmitayàdhiùñhàtrãdevatàtmaråpiõãti bodhyam .. raktàmbaraü bibhratoü iti sçùñikaraõarthaü saiva paramàtmaråpiõã rajoguõodrekaråpamambaraü vastraü àvaraõa÷aktimiti bhàvaþ bibhratãü dhàriõãü . pàõibhyàmamayaü vara¤ca iti bhaktasàdhakànàü rakùàrthaü ku÷alàrtha¤ca varàbhayadànaråpa÷aktidvayasya pàõidvayatvena kalpitaü raktàravindasthitàmiti rajoguõasamudbhavàyà icchà÷akterevàravindatvena prakalpanaü kçtamiti bodhyam . ataþ sthåladhyànàdãnàü yadicàpàtataþ sthåladçùñyà nàmaråpàdisthålajaóabhàvo lakùyate paraü sarvatraiva teùàü såkùmàrtharåpaparamàtmanyeva gåóhatàtparyàrthaþ pratiphalatyeva vijànadbhireva tatsarvatoj¤àtuü ÷akyate . na hyetadasmàkaü kevalaü svakapolakalpanàmàtraü ÷rãmadbhagavadgãtàprabhçtitattvaj¤ànapratipàdaka÷àstreùu vi÷eùatoni÷citaü ki¤ca prakçtipuruùayorapi tattacchàstre bhåyobhåyo'vina÷varatvamanàditvaü càïgãkçtam .
     %<prakçtiü puruùa¤caiva biddhyanàdã ubhàvapãtyàdi .>% bhåribhåri pramàõàõi santi bàhulyabhiyà naivà smadbhistànyuddhçtàni ..)

#<kàlãkaþ>#, puü, (ke jale alati paryàpnoti prabhavatãtyarthaþ . ala + ikan pçùodaràditvàt dãrghaþ . yadvà ke jale + alãkaþ matsyalàbhàya kapaña÷àntamårtiriva .) krau¤caþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kàlãcã>#, strã, (kàlyà yamabhaginyà cãyate'tra . ci¤ + bàhulakàt adhikaraõe óaþ . gauràditvàt ïãù .) yamavicàrabhåmiþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kàlãtanayaþ>#, puü, (kàlyàþ yamaråpàyà yamabhaginyàþ yamatva÷akte rvà tanayaþ iva yamavàhanatvàttathàtvam . yadvà, kàlãü itaþ j¤àtaþ san balidànàya àtmànaü nayati pràpayati . nã + ac . kàlãü prati uddi÷ya và itaþ pràptaþ upasthita ityarthaþ àtmano nayaþ pràpaõaü yasya . mahiùasya kàlãsannidhàne balidànàya nãyamànatayà tathàtvam .) mahiùaþ . iti hemacandraþ ..

#<kàlãyaü>#, klã, (kàlasya kçùõavarõasyàyaü kàlasthàne bhavaü và %<vçddhàcchaþ>% . 4 . 2 . 114 . iti cchaþ .) kçùõacandanam . iti ÷abdacandrikà .. (asya vyavahàro yathà, vaidyakacakrapàõisaügrahe ekàda÷a÷atikaprasàraõãtaile . %<kàlãyotpalapadmakàhvayani÷etyàdi>% ..)

#<kàlãyakaü>#, klã, (kàlãya + svàrthe kan . kàlãyamiva kàyati và . kai + kaþ .) kàliyà iti khyàtaü pãtavarõasugandhikàùñham . ityamarañãkàsàrasundarã .. (yathà, mahàbhàrate 2 . 51 . 10 .
     %<candanàgurukàùñhànàü bhàràn kàlãyakasya ca .
     carmaratnamuvarõànàü gandhànà¤caiva rà÷ayaþ ..>%) tatparyàyaþ . jàyakaü 2 kàlànusàryaü 3 . ityamaraþ . 2 . 6 . 126 .. jàvakam 4 . iti ñãkàsarvasvam .. kàleyam 5 varõakam 6 kàntidàyakam 7 . iti bharatadhçtavyàóiþ .. ràjanirghaõñoktaguõaparyàyau pãtacandana÷abde draùñavyau .. kçùõacandanam . tatparyàyaþ . kàlãyam 2 kàlikam 3 haripriyam 4 . iti ÷andacandrikà .. dàruharidrà . iti ràjanirghaõñaþ .. (asya vyavahàro yatra tadyathà, %<sàlasàràjakarõasvadirakadarakàlaskandhakramukabhårjameùa ÷çïgãti ni÷acandanakucandana÷iü÷apà ÷irãùàsanadhavàrjunatàla÷àkanaktamàlapåtãkà÷vakarõàguråõi kàlãyaka¤ceti>% .. iti su÷rute såtrasthàne . 38 cyadhyàyaþ ..)

#<kàlãyakaþ>#, puü, (kàlãya + saj¤àyàü svàrthe và kan .) dàruharidrà . iti ÷abdaratnàvalã .. (asya paryàyà yathà --
     %<dàrvã dàruharidrà ca parjanyàparjanãti ca .
     kañaïkañerã pãtà ca bhavet saiva pacampacà ..
     saivakàlãyakaþ proktastathà kàleyako'pi ca .
     pãtadru÷ca haridru÷ca pãtadàrukapãtakam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<kàleyaü>#, klã, (kaü sukhaü àleyaü àdeyaü yasmàt .) kàliyànàmapãtavarõasugandhikàùñham . iti vyàóiþ ramànàtha÷ca .. (yathà, kumàre 7 . 9 .
     %<tàü lodhrakalkena hçtàïgatailàmà÷yànakàleyakçtàïgaràgàm ..>% kalàyai raktadhàriõyai hitaü iti óhak .) kàlakhaõóanam . yakçt iti yàvat iti medinã ..

#<kàleyaþ>#, puü, (kàlàyà apatyaü óhak .) daityabhedaþ . iti medinã .. (yathà, mahàbhàrate 1 . 65 . 34 .
     %<kàlàyàþprathitàþ puttràþ kàlakalpàþ prahàriõaþ .
     pravikhyàtà mahàvãryà dànaveùu parantapàþ ..
     vinà÷ana÷ca krodha÷ca krodhahantà tathaiva ca .
     krodha÷atrustathaivànyaþ kàleyà iti vi÷rutàþ ..>%)

#<kàleyakaü>#, klã, (kàleya + svàrthe kan .) kàlãyakam . kàliyànàma pãtavarõasugandhikàùñam . ityamarañãkà .. (%<madhukarakulakalaïkakàlãkçtakàleyakakusumakudmaleùu>% . iti kàdambarã ..)

#<kàleyakaþ>#, puü, (kàleya + saüj¤àyàü svàrthe và kan .) dàruharidrà . ityamaraþ 2 . 4 . 101 .. (yathà, su÷rute såtrasthàne 39 adhyàyaþ . %<kàleyakàgurutilaparõã kuùñhaharidreti>% .. kàlãyaka÷abde'sya vivaraõaü j¤àtavyam .. kalaye vivàdàya sàdhuþ . kala + óhak + saüj¤àyàü kan . kukkuràõàü hi anyonyakalahaparatvaü prasiddham .) kukkuraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàlpaþ>#, puü, (kalpe vidhau bhavaþ . %<tatra bhavaþ>% 4 . 3 . 53 . iti aõ .) haridràvi÷eùaþ . kàücà halud iti bhàùà . tatparyàyaþ . karvåraþ 2 dràvióakaþ 3 dràvióabhåtikaþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kàlpakaþ>#, puü, (kalpe vidhau bhavaþ . %<tatra bhava>% . 4 . 3 . 53 . ityaõantàt saüj¤àyàü khàrthe và kan .) karvårakaþ . ityamaraþ 2 . 4 . 125 .. kàücà halud iti bhàùà ..

#<kàlpanikaþ>#, tri, (kalpanàyàþ àgataþ . ñha¤ .) kalpanàbhavaþ . kalpitaþ . yathà . %<rasaþ svàdyate iti kàlpanikaü bhedamurãkçtya karmakartari và prayogaþ>% . iti sàhityadarpaõam ..

#<kàlyaü>#, klã, (kalayati ceùñàm . aghnyàdaya÷ceti kaleryak . tataþ praj¤àdyaõ .) pratyåùaþ . iti hemacandraþ .. (yathà heþ ràmàyaõe 2 . 34 . 34 .
     %<tarpitaþ sarvakàmaistvaü÷vaþ kàlye sàdhayiùyasi ..>%)

#<kàlyakaþ>#, puü, (kàle sàdhuþ . tatra sàdhuriti yat . svàrthe kan .) kàlpakaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kàlyà>#, strã, (kàlaþ pràpto'syàþ . kàlàdyat . ñàp ca .) garbhagrahaõapràptakàlà çtumato gauþ . tatparyàyaþ . upasaryà 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 70 .. (%<upasaryà kàlyà prajane>% . iti pàõiniþ . 3 . 1 . 104 ..)

#<kàvacikaü>#, klã, (kavacinàü samåhaþ . %<ñha¤ kavacina÷ca>% . 4 . 2 . 41 . iti ñha¤ .) varmabhçtàü gaõaþ . kavacadhàriyoddhçsamåhaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 66 ..

#<kàvàraü>#, klã, (kaü jalaü àvçõotãti . à + vç + aõ .) ÷aivalaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kàvàrã>#, strã, (kàvàra + ïãù .) tçõàdicchatram . tatparyàyaþ . jaïgamakuñã 2 bhramatkuñã 3 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kàvçkaþ>#, puü, (kutsitaþ vçka iva ãùat vçka iva và . koþ kàde÷aþ .) kukkuñaþ . cakravàkaþ . pãtamastaka parkùà . iti vi÷vamedinyau ..

#<kàveraü>#, klã, (kasya såryasyeva à ãùat veraü aïgaü yasya . jyotirmayatvàt tathàtvam .) kuïkumam . iti jañàdharaþ .. (kuïkuma÷abde'sya vivaraõaü j¤àtavyam ..)

#<kàverã>#, strã, (kaü jalameva veraü ÷arãraü . tasyeyam . %<tasyedam>% . 4 . 3 . 120 . iti aõ . ïãp .) nadãvi÷eùaþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 35 .. (yathà, mahàbhàrate 3 . 85 . 22 .
     %<tato gaccheta kàverãü vçtàmapsarasàü gaõaiþ .
     tatra snàtvà naro ràjan gosahasraphalaü labhet ..>% iyaü hi sahyàdreþ malayaparvatasya ca sànusannikañasthà . iti raghuþ .. kutsitaü apavitraü veraü ÷arãraü yasyàþ . koþ kàde÷aþ .) ve÷yà . haridrà .. iti medinã ..

#<kàvyaü>#, klã, (kaveridaü karma bhàvo và . ùya¤ .) granthaþ . iti medinã .. rasayuktavàkyam . yathà --
     %<vàkyaü rasàtmakaü kàvyaü doùàstasyàpakarùakàþ .
     utkarùahetavaþ proktà guõàlaïkàrarãtayaþ ..>% eùàü pratyekaü lakùaõàni likhyante . tatràdau vàkyalakùaõaü yathà --
     %<vàkyaü syàdyogyatàkàïkùàsattiyuktaþ padoccayaþ ..>% rasalakùaõaü yathà --
     %<vibhàvenànubhàvena vyaktaþ sa¤càriõà tathà .
     rasatàmeti ratyàdiþ sthàyã bhàvaþ sacetasàm ..>% doùalakùaõaü yathà -- rasàpakarùakà doùàste punaþ pa¤cadhà matàþ . pade tadaü÷e vàkyàrthe sambhavanti rase'pi yat .. guõalakùaõaü yathà --
     %<rasasyàïgitvamàptasya dharmàþ ÷auryàdayo yathà .
     guõà màdhuryamojo'tha prasàda iti te tridhà ..>% alaïkàralakùaõaü yathà --
     %<÷abdàrthayorasthirà ye dharsmàþ ÷obhàti÷àyinaþ ..
     rasàdãnupakurvanto'laïkàràste'ïgadàdivat ..>% rãtilakùaõaü yathà --
     %<padamaüdhañanàrãtiraïgasaüsthàvi÷eùavat .
     upakartrã rasàdãnàü sà punaþ syàccaturvidhà .
     vaidarmã càtha gauóã ca pà¤càlã làñikà tathà ..>% iti màhityadarpaõam .. * .. tat kàvyaü trividhaü dhvaniguõãbhåtavyaïgyacitramedena . tatràdyàsya lakùaõam . %<idamuttamamati÷ayini vyaïgya vàcyàt dhvanirbudhaiþ kathitaþ>% . hitãyasya lakùaõam .
     %<atàdç÷i guõãbhåtavyaïgyaü vyaïgye tu sadhyakam ..>% tçtãyasya lakùaõam .
     %<÷abdacitraü vàcyacitramavyaïgyaü tvavaraü smçtam .>% iti kàvyaprakà÷aþ ..
     %<eteùàü vivaraõàni tattacchabde draùñavyàni ..>%

#<kàvyaþ>#, puü, (kaveþ bhçgorapatyaü pumàn iti %<kurvàddibhyo õyaþ>% 4 . 1 . 151 . iti õyaþ . ya¤ iti kecit .) ÷ukràcàryaþ . iti medinã .. (yathà, mahàbhàrate 1 . sambhavaparvaõi 76 . 6 .
     %<jigãùayà tato devà vavrire'ïgirasaü munim .
     paurahityena yàjyatve kàvyaü tå÷anasaü pare ..>% tàmasamanvantarãyaçùivi÷eùaþ . yathà, màrkaõóeye 74 . 59 .
     %<jyãtirdhàmà pçthuþ kàvya÷caitro'gnirbalakastathà .
     pãbara÷ca tathà brahàn sapta saptarùayo'bhavan ..>%)

#<kàvyacauraþ>#, puü, (kàvyasya caura iva . anyaracitakàvasya svakãyatvena prakhyàpakatvàt tasya tathàtvaü bodhyam .) candrareõuþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kàvyà>#, strã, (kavavarõane stutigàne ca . bàhulakàditvàt õyat . ñàp ca . påtanàyà hi vàkvilàsavinyàsàdinà nàrãõàü mano mohayitvà tàbhyo ÷i÷ånàkçùya nà÷akàritayà tathàtvaü bodhyam .) påtanà . buddhiþ . iti medinã ..

#<kà÷a># ç ïa dyutau . kavikalpadrumaþ .. (bhvàü--àtmaü-- akaü--señ .) ç acakà÷at . ïa kà÷ate candraþ . dantyànta iti kecit . iti durgàdàsaþ ..

#<kà÷a># ya u ç ïa dyutau . iti kavikalpadrumaþ .. (divàü-- àtmaü-akaü-señ .) ya ïa kà÷yate . u kà÷itvà kàùñvà . ç acakà÷at . iti durgàdàsaþ ..

#<kà÷aþ>#, puü klã, (kà÷ate dãpyate ÷obhate iti yàvat . kà÷ç ïa dãptau + pacàdyac .) tçõabhedaþ . ke÷yà iti bhàùà . iti medinã .. (yathà raghuþ 4 . 17 .
     %<puõóarãkàtapatrastaü vikasat kà÷acàmaraþ .
     çturvióambayàmàsa na punaþ pràpa tacchriyam ..>%) tatparyàyaþ .. ikùugandhà 2 poñagalaþ 3 . ityamaraþ . 2 . 4 . 162 .. kàsaþ 4 . iti bharataþ .. kà÷ã . 5 . iti mukuñàdayaþ .. kà÷à 6 . iti nayanànandaþ .. vàyasekùuþ 7 kàõóekùuþ 8 amarapuùpakaþ 9 . iti ratnamàlà .. kà÷akaþ 10 vanahàsakaþ 11 . iti ÷abdaratnàvalã .. ikùvàriþ 12 kàkekùuþ 13 ikùuraþ 14 ikùukàõóaþ 15 ÷àradaþ 16 sitapuùpakaþ 17 nàdeyaþ 18 darbhapatraþ 19 lekhanaþ 20 kàõóakàõóakaþ 21 kacchalakàrakaþ 22 . asya guõàþ . ÷i÷iratvam . gaulyatvam . rucikàritvam . pittadàhanà÷itvam . tçptibala÷ukrakàritvam . ÷rama÷oùakaphàpahatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. kaõñhakaõóåyanam . iti ÷abdaratnàvalã .. tatparyàyaguõàþ .
     %<kà÷aþ kàkekùuruddiùñaþ sa syàdikùurasastathà .
     ikùvàlikekùugandhà ca tathà poñagalaþ smçtaþ ..
     kà÷aþ myànmadhurastiktaþ svàdupàke himaþ saraþ .
     måtrakçcchrà÷madàhàsrakùayapittajarogajit ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<kà÷aþ>#, puü, (kena jalena kaphàtmakena a÷yate vyàpyate'tra . ka + a÷a + adhikaraõe gha¤ .) kùatam . iti ÷abdaratnàvalã .. svanàmakhyàtarogavi÷eùaþ . kà÷ã iti bhàùà . ityamarañãkàyàü marataþ .. tatparyàyaþ . kùavathuþ 2 kà÷ikà 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. kàsaþ 4 . ityamaraþ . 2 . 4 . 161 .. kàsayati kutsita÷abdaü kàrayati kàsaþ . kàsçï ku÷abde ¤yantàt pacàdyan kàso dantyàntaþ . ka÷a ÷abde ityasmàt ¤yantàt pacàdyani kà÷astàlavyànta÷ca . ÷àlårakà÷a÷allakya ityuùmabhede dantyatàlavyàntamadhye pàñhàt .
     %<vàràõasyàü bhavet kà÷ã kùavathau nà tçõe striüyà .>% miti tàlavyànteùu rabhasaþ . iti taññãkàyàü bharataþ .. * .. tasya nidànaü yathà -- dhanvantariruvàca . à÷ukàrã yataþ kà÷aþ sa evàtaþ pravakùyate . pa¤ca kà÷àþ smçtà vàtapitta÷lepmakùatakùayaiþ .. kùayàyopekùitàþ sarve balina÷cottarottaram . teùàü bhaviùyatàü rupaü kaõñhe kaõóårarocakaþ .. ÷åkakarõàsyakaõñhatvaü tatràdho vihito'nilaþ . årdhvaü pravçttaþ pràpyorastasmin kaõñhe ca saüsçjan .. ÷iraþ ÷rotàüsi saüpårya tato'ïgànyutkùipanti ca . kùipannivàkùiõã pçùñhamuraþ pàr÷veca pãóayan .. pravartate sa vaktreõa bhinnakàüsyopamadhvaniþ . hçtpàr÷voraþ÷iraþ÷ålamohakùobhasvarakùayàn .. karoti ÷uùkakà÷a¤ca mahàvegarujà svanam . so'ïgaharùã kaphaü ÷uùkaü kçcchrànmukto'lpatàü vrajet .. pittàttu pãtàkùikatà tiktàsyatvaü jvaro bhramaþ . pittàsçgvamanaü tçùõà vaisvaryaü dhåmako madaþ .. pratataü kà÷avege ca jyotiùàmiva dar÷anam . kaphàduro'lparuïmårdhahçdayaü stimitaü guru .. kaõñhe pralepadamanaü pãnasacchardyarocakaþ . romaharùaghanasnigdha÷leùmaõa÷ca pravardhanam .. yuddhàdyaiþ sàhasaistaistaiþ sevitairayathàbalam . urasyantaþkùito vàyuþ pitte cànugato balã .. kupitaþ kurute kà÷aü kaphaü tena sa÷oõitam . pãta÷yàva¤ca ÷uùka¤ca grathitaü kvaõitaü bahu .. ùñhãvet kaõñhena rujatà vibhinnenaiva corasà . såcãbhiriva tãkùõàbhistudyamànena ÷ålinà .. parvabhedajvara÷vàsatçùõàvaisvaryakampavàn . pàràvata ivotkåjan pàr÷va÷ålã tato'sya ca kaphàdyairvamanaü paktirbalaü varõa÷ca hãyate . kùãõasya sàsçïmåtratva ÷yàbapçùñhakañãgrahaþ .. vàyapradhànàþ kupità dhàtavo ràjayakùmaõaþ . kurvanti yakùmàyatanaiþ kà÷aü ùñhãvet kaphaü tataþ .. påtipåyopamaü pãtaü visraü haritalohitam . luùyate tudyata iva hçdayaü pacatãva ca .. akasmàduùõaü ÷ãtecchà bahvà÷itvaü balakùayaþ . snigdhaprasannavaktratvaü ÷rãmaddar÷ananetratà .. tato'sya kùayaråpàõi sarvàõyàvirbhavanti ca . itthevaü kùayajaþ kà÷aþ kùãõànàü dehanà÷anaþ .. yàpyo và balinàü tadvat kùatajo'pi navau ca tau . sithyetàmapi sàmarthyàt sàdhyàdau ca pçthakkramaþ .. mi÷ràyàpyà÷u ye sarve jarasaþ sthavirasya ca . kà÷a÷vàsakùayacchardisvarasàdàdayo gadàþ .. bhavantyupekùayà yasmàt tasmàttaü tvarayà jayet . iti gàruóe kà÷aroganidànaü 154 adhyàyaþ .. * .. atha kà÷asya cikitsà . tatra vàtakà÷asya cikitsà .. vàståko vàyasã÷àkaü målakaü suniùaõõakam . snehàstailàdayo bhakùyàþ kùãrekùurasagauóikàþ .. dadhyàraõàlàmlaphalaü prasannàpànameva ca . ÷asyate vàtakà÷eùu svàdvamlalavaõàni ca .. vàyasã kàkamàcã kavaã iti loke . suniùaõõakaü sinuyàri iti loke ÷àkavi÷eùaþ . càïgerãsadç÷acatuùpatrà sajalade÷e bhavati . caupati iti loke ..
     %<gràgyànåpodakaiþ ÷àliyavagodhåmaùaùñikàn .
     rasairmàùàtmaguptànàü yåùairvà bhojayeddhitàn ..>% gràmyànåpodakaiþ rasairityanvayaþ . àtmaguptà kivàccha iti loke ..
     %<da÷amålãkçtà kà÷a÷vàsahikkàrujàpahà .
     yavàgårdãpanã vçùyà vàtarogavinà÷inã ..
     rasaþ karkañakànàü và ghçtabhçùñaþ sa nàgaraþ .
     vàtakà÷apra÷amanaþ ÷çïgimatsyasya và punaþ .. * ..>% atha pittakà÷asya cikitsà .
     %<kaõñakàrãyugadràkùàvàsàkarcåravàlakaiþ .
     nàgareõa ca pippalyà kvathitaü salilaü pibet ..
     ÷arkaràmadhusaüyuktaü pittakà÷aharaü param .. * ..>% atha kaphakà÷asya cikitsà .
     %<pippalã kañphalaü ÷uõñhã ÷çïgã bhàrgã tathoùaõam .
     kàravã kaõñakàrã ca sindhuvàro yavànikà ..
     citrako vàsaka÷caiùàü kaùàyaü vidhivat kçtam .
     kaphakà÷avinà÷àya pibet kçùõàrajoyutam ..>% pippalyàdikvàthaþ .. * .. atha kùatajakà÷asya cikitsà .
     %<ikùvikùuràlikàpadmamçõàlotpalacandanam .
     madhukaü pippalã dràkùà làkùà ÷çïgã ÷atàvarã ..
     dviguõà ca tugàkùãrã sità sarvacaturguõà .
     lihyàttanmadhusarpirbhyàü kùatakà÷anivçttaye ..>% ikùuràlikà ikùubhedaþ . candra iti loke . padmaü padmakàùñham . mçõàlaü vi÷am . utpalaü kamalam . candanamatra dhavalam cårõatvàt . ÷çïgã karkaña÷çïgã . tugàkùãrã vaü÷alocanà . sà cekùordviguõà .. * .. atha kùayakà÷acikitsà . %<cårõaü kàkubhamiùñaü vàsakarasabhàvitaü bahån vàràn . madhughçtasitopalàbhirlehyaü kùayakà÷araktapittaharam ..>% kàkubhaü cårõaü kakubhatvakcårõam .. * .. atha kà÷asya sàmànyata÷cikitsà .
     %<tàmyamànasya kà÷ena nàsàsràve svare jaóe .
     kùavathau gandhanà÷e ca dhåmapànaü prayojayet ..
     manaþ÷ilàlamaricaü màüsãmusteïgudaiþ pibet .
     dhåmaü tryahaü ca tasyànu paya÷ca saguóaü pibet ..
     eùa kà÷àn pçthak dvandvasarvadoùasamudbhavàn .
     ÷atairapi prayogàõàmasàdhyàn sàdhayet dhruvam ..>% àlaü haritàlam .. iïgudamiha puttrajãvakaphalam ..
     %<badarãdalamàliptaü ÷ilàyà gharma÷oùitam .
     taddhåmapànaü sakùãraü mahàkà÷anivàraõam ..
     kaõñakàrikçtakvàthaþ sakçùõaþ sarvakà÷ahà .
     kaõñakàryàþ kaõàyà÷ca cårõaü samadhu kà÷ahçt ..
     lavaïgajàtãphalapippalãnàü bhàgàn prakalpyàkùasamànamãùàm .
     palàrdhamànaü maricaü pradeyaü pralàni catvàri mahauùadhasya ..
     sitàsamastena samàpya cårõaü rogànimànà÷u balànnihanti .
     kà÷ajvaràrocakamehagulma÷vàsàgnimàndyagrahaõãvikàràn ..>% sama÷arkaracårõaü vañikà và ..
     %<kunañãsaindhavavyoùavióaïgàmayahiïgubhiþ .
     lehaþ sàjyamadhuþ kà÷a÷vàsahikkànivàraõaþ .. * ..>%
     %<harãtakãkaõà ÷uõñhã maricaü guóasaüyutam .
     kà÷aghno modakaþ proktaþ paraü vahneþ pradãpanaþ .. * ..>%
     %<karùaþ karùà÷au palaü paladvayaü syàttato'rdhakarùa÷ca .
     maricasya pippalãnàü dàóimaguóayàva÷åkànàm ..>% sarvauùadhairasàdhyàþ kà÷à ye vaidyanirmuktàþ . api yåyaü chardayatàü teùàmidamauùadham .. pathyam .. vaïgasenastu karùàü÷a iti pàñhe karùàü÷aþ karùàrdhamiti vyàcaùñe ..
     %<maricaü karùamàtraü syàt pippalã karùasaümità .
     ardhakarùo yavakùàraþ karùayugma¤ca dàóimam ..
     etaccårõãkçtaü yu¤jyàdaùñakarùaguóena hi .
     ÷àõapramàõaü guñikàü kçtvà vaktre vidhàrayet ..
     asyàþ prabhàvàt sarve'pi kàsà yàntyeva saükùayam ..>% dàóimaü dàóimaphalavalkalaü gràhyam . maricàdivañikà .. * ..
     %<samålavalkacchadakaõñakàryàstulàü tato droõamitaü jala¤ca .
     harãtakãnàü ÷atamekapàtre vipacya kuryàccaraõàmbu÷eùam ..
     tasmin kaùàye tanuvastrapåte harãtakãbhiþ sahito guóasya .
     tulàü viniþkùipya pacet supakvametat samuttàrya sur÷ãtale ca ..
     palaü pala¤càpi kañutraya¤ca tathà caturjàtapalaü vicårõya .
     palàni ùañ puùparasasya càpi viniþkùipettatra vimi÷rayecca ..
     prayujyamàno vidhinaùa leho yathàbala¤càpi yathànala¤ca .
     vàtàtmakaü pittakçtaü kaphotthaü dvidoùajàtànapi ca tridoùam ..
     kùatodbhava¤ca kùayaja¤ca kà÷aü ÷vàsa¤ca hanyàt saha pãnasena .
     yakùmàõamekàda÷amugraråpaü harãtakãyaü bhçgaõopadiùñà ..>% puùparaso madhu . caturjàtaü tvagelàpatranàgake÷aràþ . bhçguharãtakã .. * ..
     %<kaõñakàrãtulàü nãradrãõe paktvà kaùàyakam .
     pàda÷eùaü gçhãtvà ca tatra cårõàni dàpayet ..
     pçthak palàü÷ànyetàni guóåcãcavyacitrakàþ .
     mustaü karkaña÷çïgã ca tryuùaõaü dhanvayàsakaþ ..
     bhàrgã ràsnà sañã caiva ÷arkarà palaviü÷atiþ .
     pratyeka¤ca palànyaùñau pradadyàt ghçtatailayoþ ..
     paktvà lehatvamànãya ÷ãte madhupalàùñakam .
     catuùpalaü tugàkùãryàþ pippalã¤ca catuùpalàm ..
     kùiptvà nidadhyàt sudçóhe mçõmaye bhàjane ÷ubhe .
     leho'yaü hanti hikkàrtikàsa÷vàsàna÷eùataþ ..>% kaõñakàryàvalehaþ . iti kàsàdhikàraþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. api ca .
     %<harãtakãkaõà ÷uõñhã maricaü guóasaüyutam .
     kà÷aghno modakaþ proktastçùõàrocakanà÷anaþ ..
     kaõñakàrãguóåcãbhyàü pçthak triü÷atpalàdrase .
     prasthasiddho ghçtàdvàtakà÷anuddahnidãpanaþ ..>% iti gàruóe 174 adhyàyaþ ..
     %<manaþ÷ilà balàpålaü kàkaparõa¤ca guggulum .
     jàtipatraü kolipatraü tathà caiva manaþ÷ilà ..
     ebhi÷caiva kçtà vartirbadaràgnau mahe÷vara ! .
     dhåmapànaü kà÷aharaü nàtra kàryà vicàraõà ..>% iti ca gàruóe 194 adhyàyaþ ..
     %<katakasya phalaü ÷aïkhaü saindhavaü tryuùaõaü vacà .
     phenorasà¤janaü kùaudraü vióaïgàni manaþ÷ilà .
     eùàü vartirhanti kà÷aü timiraü pañalaü yathà ..>% iti tatraiva 198 adhyàyaþ ..
     %<abhayàmalakaü dràkùà pippalã kaõñakàrikà .
     ÷çïgaü punarnavà ÷uõñhã jagdhà kà÷aü nihanti vai ..>% iti ca tatraiva 199 adhyàyaþ ..

#<kà÷akaþ>#, puü, (kà÷ate dãpyate iti . kà÷a + kartari õvul .) kà÷aþ . iti ÷abdaratnàvalã .. ke÷yà iti bhàùà ..

#<kà÷amardaþ>#, puü, (kà÷aü mçdgàti upa÷amayati nà÷ayati và . mçd + %<karmaõyaõ>% . 3 . 2 . 1 . iti aõ .) kàsamardavçkùaþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ .. (kàsamarda÷abde 'sya guõàþ paryàyà÷ca j¤eyàþ ..)

#<kà÷à>#, strã, (kà÷ate iti . kà÷a + ac + ñàp .) kà÷atçõam . ityamara-ñãkàyàü bharataþ ..

#<kà÷àlmaliþ>#, strã, (kutsità ÷àlmaliþ . koþ kàde÷aþ .) kåña÷àlmaliþ . iti jañàdharaþ ..

#<kà÷iþ>#, strã, (kà÷ + %<sarvadhàtubhya in>% . uõàü 4 . 117 . iti in .) kà÷ã . ityuõàdikoùaþ .. (yathà heþ ràmàyaõe 1 . 13 . 23 .
     %<tathà kà÷ipatiü snigdhaü satataü priyavàdinam .
     sadvçttaü devasaïkà÷aü svayamevànayasva hi ..>%) kà÷inagaropalakùite janapade puübhåmni . yathà mahàbhàrate 6 . 9 . 41 .
     %<ata årdhaü janapadànnibodha gadato mama .>%
     %<bodhà mavràþ kaliïgà÷ca kà÷ayo parakà÷ayaþ ..>% muùñiþ . iti niruktiþ . yathà çgvede 7 . 104 . 8 . %<àpa iva kà÷inà saügçbhãto asannastvàsata indra vaktà>% .. %<kà÷inà muùñinà>% iti bhàùyam ..) sårye puü . iti jumaravyàkaraõam ..

#<kà÷ikà>#, strã, (kà÷i + svàrthe kan ñàp . yadvà kà÷ayati j¤ànaü bhaktànàü iti . kà÷a + õic + õvul ñàp ata itva¤ca .) kà÷ã . iti ÷abdaratnàvalã .. (pàribhàùikakà÷ikàyà lakùaõamuktaü yathà ÷aïkaràcàryeõa .
     %<manonivçttiþ paramopa÷àntiþ sà tãrthavaryà maõikarõikà vai .
     j¤ànapravàhà vimalà hi gaïgà sà kà÷ikà'haü nijabodharåpaþ .. * ..>% vàmanakçtà pàõinivçttiþ ..)

#<kà÷ikàpriyaþ>#, puü, (kà÷ikàpriyà yasya . kà÷ikàyàþ priyo và .) divodàsaþ . iti ÷abdaratnàbalã ..

#<kà÷iràjaþ>#, puü, (kà÷yàþ ràjà . %<ràjàhaþ sakhibhyaùñac>% . 5 . 4 . 91 iti ñac .) vàràõasãràjaþ . tatparyàyaþ . dhanvantariþ 2 divodàsaþ 3 sudhodbhavaþ 4 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yadi ca kragàõvayena tatra bahavo ràjàna àsan . tathàpi tatsthànàdhikàritvàt yadà yo'dhikàrã sa eva kà÷iràjaþ ato nàsàdhuprayoga iti manyàmahe .. %<atha khalu bhagavantamamaravaramçùigaõaparivçtamà÷ramasthaü kà÷iràjaü divodàsaü dhanvantarimaupadhenava vaitaraõaurabhrapauùkalàvatakaravãryagopurarakùitasu÷rutaprabhçtaya åcuþ ..>% iti su÷rute såtrasthàüne 1 aþ ..)

#<kà÷ã>#, strã, (kà÷ate ÷ivatri÷ålopari . kà÷çï dãptau + ac gauràditvàt ïãù . kà÷a + in ïãp và . athavà kà÷ayati prakà÷ayatãdaü sarvaü yà . kà÷ + õic ac gauràditvàt ïãù .) svanàmakhyàtatãrtham . ÷ivapurã . tatparyàyaþ . vàràõasã 2 tãrtharàjã 3 tapaþsthalã 4 . iti jañàdharaþ .. kà÷ikà 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. kà÷iþ 6 . ityuõàdikoùaþ .. avimuktam 7 ànandavanam 8 ànandakànanam 9 apunarbhavabhåmiþ 10 rudràvàsaþ 11 mahà÷ma÷ànam 12 . tasyà utpattiryathà --
     %<tatastadaikalenàpi svairaü viharatà mayà .
     svavigrahàt svayaü sçùñà sva÷arãrànapàyinã ..
     pradhànaü prakçtiü tvàü tu màyàü guõavatãü paràm .
     buddhitattvasya jananãmàhurvikçtivarjitàm ..
     yugapacca tvayà ÷aktyà sàkaü kàlasvaråpiõà .
     mayàdya puruùeõaitat kùetra¤càpi vinirmitam ..>% skanda uvàca . sà ÷aktiþ prakçtiþ proktà sa pumànã÷varaþ paraþ . tàbhyà¤ca ramamàõàbhyàü tasmin kùetre ghañodbhava ! .. paramànandaråpàbhyàü paramànandaråpiõi ! . pa¤cakro÷aparãmàõe svapàdatalanirmite .. mune pralayakàle'pi na tat kùetraü kadàcana . vimuktaü na ÷ivàbhyàü yadavimuktaü tato viduþ .. na yadà bhåmivalayaü na yadàpàü samudbhavaþ . tadà vihartumi÷ena kùetrametat vinirmitam .. iti kà÷ãkhaõóam .. tatra kartavyayàtràvidhànaü yathà -- såta uvàca .
     %<yàtràparikramaü bråhi janànàü hitakàmyayà .
     yathàvat sidvikàptànàü satyavatyàþ sutottama ! ..
     vyàsa uvàca .
     ni÷àmaya mahàpràj¤a lomaharùaõa ! vatrmi te .
     yathà prathamato yàtrà kartavyà yàtrikairmudà ..
     sacelamàdau saüsnàya cakrapuùkariõãjale .
     santarpya devàn sapitén bràhmaõàü÷ca tapasvinaþ ..
     àdityaü draupadãü viùõuü daõóapàõimahe÷varam .
     namaskçtya tato gacchet draùñuü óhuõóhivinàyakam ..
     j¤ànavàpãmupaspç÷ya nandike÷aü tato'rcayet .
     tàrake÷aü samabhyarcya mahàkàle÷varaü tataþ ..
     tataþ punardaõóapàõimityeùà pa¤catãrthikà .
     dainandinã vidhàtavyà mahàphalamabhãpsubhiþ .. * ..>%
     %<tato vai÷ve÷varã yàtrà kàryà sarvàrthasiddhaye .
     dvisaptàyatanànà¤ca kàryà yàtrà prayatnataþ ..
     kçùõàü pratipadaü pràpya bhåtàvadhi yathàvidhi .
     athavà pratibhåta¤ca kùetra÷uddhimabhãpsubhiþ ..
     tattattãrthakçtasnànastattalliïgakçtàrcanaþ .
     maunena yàtràü kurvàõaþ phalaü pràpnoti yàtrikaþ ..
     oïkàraü prathamaü pa÷yenmatsyodaryàü kçtodakaþ .
     tripiùñapaü mahàdevaü tato vai kçttivàsasam ..
     ratne÷a¤càtha candre÷aü kedàra¤ca tato vrajet .
     dharme÷vara¤ca vãre÷aü gacchet kàme÷varaü tataþ ..
     vi÷vakarme÷varaü càtha maõikarõã÷varaü tataþ .
     avimukte÷varaü dçùñvà tato vi÷ve÷amarcayet ..
     eùà yàtrà prayatnena kartavyà kùetravàsibhiþ .
     yastu kùetramuùitvàpi naitàü yàtràü samàcaret ..
     vighnàstasyopajàyante kùetroccàñanasåcakàþ .. * ..>%
     %<aùñàyatanayàtrànyà kartavyà vighna÷àntaye ..
     dakùe÷aþ pàrvatã÷a÷ca tathà pa÷upatã÷varaþ .
     gaïge÷o narmade÷a÷ca gabhastã÷aþ satã÷varaþ ..
     aùñamastàrake÷a÷ca pratyaùñami vi÷eùataþ .
     dç÷yànyetàni liïgàni mahàpàpopa÷àntaye .. * ..>%
     %<aparàpi ÷ubhà yàtrà yogakùemakarã sadà .
     sarvavighnopahantrã ca kartavyà kùetravàsibhiþ ..
     ÷aile÷aü prathamaü vãkùya varaõàsnànapårbakam .
     snànantu saïgame kçtvà draùñavyaþ saïgame÷varaþ ..
     svarnãlatãrthe susnàtaþ pa÷yet svarnãlamã÷varam .
     snàtvà mandàkinãtãrthe draùñavyo madhyame÷varaþ ..
     pa÷yeddhiraõyagarbhe÷aü tatra tãrthakçtodakaþ .
     pa¤cacåóahrade snàtvà jyeùñhasthànaü tato'rcayet ..
     catuþsamudrakåpe tu snàtvà devaü tato'rcayet .
     devasyàgre tu yà vàpã tatropaspar÷ane kçte ..
     ÷ukre÷varaü tataþ pa÷yet tatkåpavihitodakaþ .
     daõóakhàte naraþ snàtvà vyàghre÷aü påjayettataþ ..
     maunake÷varakuõóe tu snànaü kçtvà tato'rcayet .
     jambuke÷aü mahàliïgaü kçtvà màtràmimàü naraþ ..
     kvacinna jàyate bhåyaþ saüsàre duþkhasàgare ..
     samàrabhya pratipadaü yàvatkçùõàü caturda÷ãm ..
     etatkrameõa kartavyànyetadàyatanàni vai .
     imàü yàtràü naraþ kçtvà na bhåyo'pyapijàyate .. * ..>%
     %<anyà yàtrà prakartavyaikàda÷àyatanodbhavà .
     agnãdhrakuõóe susnàtaþ pa÷yedagnãdhramã÷varam ..
     urva÷ã÷aü tato gacchettatastu nakulã÷varam .
     àùàóhã÷aü tato dçùñvà bhàrabhåte÷varaü tataþ ..
     làïgalã÷amathàlokya tatastu tripuràntakam .
     tato manaþprakàme÷aü prãtike÷amatho vrajet ..
     bhadàlase÷varaü tasmàt tilaparõe÷varaü tataþ .
     yàtraikàda÷aliïgànàmeùà kàryà prayatnataþ ..
     imàü yàtràü prakurvàõo rudratvaü pràpnuyànnaraþ .. * ..>%
     %<ataþ paraü pravakùyàmi gaurãyàtràmanuttamàm ..
     ÷uklapakùatçtãyàyàü yà yàtrà vi÷vavçddhikà .
     goprekùyatãrthe susnàya mukhanirmàlikàü vrajet ..
     jyeùñhavàpyàü naraþ snàtvà jyeùñhàü gauroü samarcayet .
     saubhàgyagaurã saüpåjyà j¤ànavàpyàü kçtodakaiþ ..
     tataþ ÷çïgàragaurã¤ca tatraiva ca kçtodakaþ .
     snàtvà vi÷àlagaïgàyàü vi÷àlàkùãü tato vrajet ..
     susnàto lalitàtãrthe lalitàü pålayettataþ .
     snàtvà bhavànãtãrthe tu bhavànãü paripåjayet ..
     maïgalà ca tato'bhyarcyà vindutãrthakçtodakaiþ .
     tato gacchenmahàlakùmãü sthiralakùmãsamçddhaye ..
     imàü yàtràü naraþ kçtvà kùetre'smin muktijanmani na duþkhairabhibhåyeta ihàmutràpi kutracit ..
     kuryàt praticaturthoha påjàü vighne÷ituþ sadà .
     bràhmaõebhyastadudde÷àddeyà vai sodakà mude .. * ..>%
     %<bhaume bhairavayàtrà ca kàryà pàtakahàriõã .
     ravivàre raveryàtràü ùaùñhyàü và ravisaüyuji ..
     tathaiva ravisaptamyàü sarvavighnopa÷àntaye .
     navamyàmathavà ùaùñhyàü caõóãyàtrà ÷ubhàvahà .. * ..>%
     %<antargçhasya yàtrà vai kartavyà prativatsaram .
     pràtaþ snànaü vidhàyàdau natvà pa¤ca vinàyakàn ..
     namaskçtyàtha vi÷ve÷aü sthitvà nirvàõamaõóape .
     antargçhasya yàtràü hi kariùye'ghaugha÷àntaye ..
     gçhãtvà niyama¤ceti gatvàtha maõikarõikàm .
     snàtvà maunena càgatya maõikarõã÷amarcayet ..
     kambalà÷vatarau natvà vàsukã÷aü praõamya ca .
     parvate÷aü tato dçùñvà gaïgàke÷avamapyatha ..
     tatastu lalitàü dçùñvà jaràsandhe÷varaü tataþ .
     tato vai somanàtha¤ca varàha¤ca tato vrajet ..
     brahme÷varaü tato natvà natvàgastã÷varaü tataþ .
     ka÷yape÷aü namaskçtya harike÷avanantataþ ..
     vaidyanàthaü tato gatyà dhruve÷amatha vãkùya ca .
     gokarõe÷aü tato'bhyarcya hàñake÷amatho vrajet ..
     asthikùepataóàga¤ca dçùñvà vai kãka÷e÷varam .
     bhàrabhåtaü tato natvà citragupte÷varaü tataþ ..
     citraghaõñàü praõamyàtha tataþ pa÷upatã÷varam .
     pitàmahe÷varaü gatvà tatastu kalase÷varam ..
     candre÷astvatha vãre÷o vighne÷o'gnã÷a eva ca .
     nàge÷varo hari÷candra÷cintàmaõivinàyakaþ ..
     senàvinàyaka÷càtha draùñavyaþ sarvavighnahat .
     va÷iùñhavàmadevau ca mårtiråpadharàvubhau ..
     draùñhavyau yatnataþ kà÷yàü mahàvighnavinà÷anau .
     sãmàvinàyakaü nàthaü karuõe÷aü tato vrajet ..
     trisandhye÷o vi÷àlàkùã dharme÷o vi÷vabàhukà .
     à÷àvinàyaka÷càtha vçddhàdityastataþ punaþ ..
     caturvaktre÷varaü liïgaü brahme÷astu tataþ param .
     tato bhanaþprakàme÷a ã÷àne÷astataþ param ..
     caõóãcaõóe÷varau dç÷yau bhavànã÷aïkarau tataþ .
     óhuõóhiü praõamya ca tato ràjaràje÷amarcayet ..
     làïgalã÷antato'bhyarcya tatastu nakulã÷varam .
     parànne÷amatho natvà paradravye÷varaü tataþ ..
     pratigrahe÷vara¤càpi niùkalaïke÷ameva ca .
     màrkaõóeye÷amabhyarcya tata÷càpsarase÷varam ..
     gaïge÷o'rcyastato j¤ànavàpyàü snànaü samàcaret nandike÷aü tàrake÷aü mahàkàle÷varaü tataþ ..
     daõóapàõiü mahe÷a¤ca mokùe÷aü praõamettataþ .
     vãrabhadre÷varaü natvà avimukte÷varaü tataþ ..
     vinàyakàüstataþ pa¤ca vi÷vanàthaü tato vrajet .
     tato maunaü visçjyàtha mantramenamudãrayet ..
     antargçhasya yàtreyaü yathàvat yà mayà kçtà .
     nyånàtiriktayà ÷ambhuþ prãyatàmanayà vibhuþ ..
     iti mantraü samuccàrya kùaõaü vai muktimaõóape .
     vi÷ràmya yàyàt bhavanaü niùpàpaþ puõyavànnaraþ .. *>%
     %<saüpràpya vàsaraü viùõorviùõutãrtheùu sarvataþ .
     kàryà yàtrà prayatnena mahàpuõyasamçddhaye ..
     namasyapa¤cada÷yà¤ca kulastambhaü samarcayet .
     duþkhaü rudrapi÷àcatvaü na bhavedyasya påjanàt ..
     ÷raddhàpårbamimà yàtràþ kartavyàþ kùetravàsibhiþ .
     parvakhapi vi÷eùeõa kàryà yàtrà÷ca sarvataþ ..
     na vandhyaü divasaü kuryàdvinà yàtràü kvacit kçtã .
     yàtràdvayaü prayatnena kartavyaü prativàsaram ..
     àdau svargataraïgiõyàstato vi÷ve÷iturdhruvam .
     yasya vandhyaü dinaü yàtaü kà÷yàü nivasataþ sataþ ..
     nirà÷àþ pitarastasya tasminneva dine bhavet .
     sa daùñaþ kàlasarpeõa sa daùño mçtyunà sphuñam ..
     sa muùñastatra divase vi÷ve÷o yatra nekùitaþ .
     sarvatãrtheùu sasnau sa sarvayàtrà vyadhàt sa ca ..
     maõikarõyàntu yaþ snàto yo vi÷ve÷aü niraikùata .
     satyaü satyaü punaþ satyaü satyaü satyaü punaþ punaþ ..
     dç÷yo vi÷ve÷varo nityaü snàtavyà maõikarõikà ..>% iti ÷rãskandapuràõe kà÷ãkhaõóe 100 adhyàyaþ ..
     (cicchaktiþ . suùumnàkhyà nàóã ca . anyà nàóã cidbhàsayà samyagàbhàsità satã prakà÷ate ataeva iyaü hi brahmaprakà÷aråpiõã cinmayã j¤ànaprakà÷akatayà asyàstathàtvaü vedatantràdij¤ànapratipàdaka÷àstraiþ suùumnàyà eva brahmanàóãtvaü pratipàditaü tathà sarvaprakà÷akatayà cicchaktereva svaråpakà÷ãtvaü vij¤àpyate yathà --
     %<yayedaü kà÷yate sarvaü sà kà÷ã parikãrtyate ..>%
     yadi cicchaktireva kà÷yàþ svaråpàrthavàcikà tarhi tasyà vàràõasãtyàkhyàyàü kàgatiriti saü÷aya÷cet tato'vadhãyatàm .
     tadidaü manye devànàü devayajanaü sarveùàü bhåtànàü brahmasadanaü atra hi jantoþ pràõairutkramamàõasya rudrastàrakaü brahma vyàcaùñeyenàsàvamçtãbhåtvà mokùã bhavati tasmàdavimuktameva niùeveta avimuktaü na vimu¤cedevamevaitadyàj¤avatakyaþ . athahainamatriþ papraccha yàj¤avalkyaü . ya eùo'nanto'vyakta àtmà kathamahamimaü vijànãyàmiti so'vimukta upàsya iti so'vimuktaþ kasmin pratiùñhita iti varaõàyàmasyà¤ca pratiùñhita iti kà ca varaõà bhavati kà càsirbhavatiü . sarvàn indriyakçtàn doùàn vàrayatitena varaõà bhavati sarvàõi indriyakçtàni pàpàni asyati tenàsi rbhavati katamamasyàþ sthànaü bhavati iti bhruvorghràõasyobhayasandhiþ sa dyaurlokasya parasya ca sandhirbhavati . evamevainaü sandhiü sandhyàü brahmavida upàsate ko'sau rudra iti rudrastàpatrayàtmakaü saüsàraduþkhaü taddheturvà tatsarvaü dràvayati ÷araõàgatànàmupàsakànàmiti ataeva cicchaktimayaþ sarvaj¤aþ parame÷vara eva rudraþ . tathà hi %<eko rudro na dvitãyàyàvatasthuþ>% .. iti ÷rã÷rãmadbhagavatpåjyapàdaparamahaüsaparivràjakàcàryasure÷varasåripraõãtakà÷ãmuktivivekaþ ..) kà÷atçõam . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (muùñiþ . iti niruktiþ ..)

#<kà÷ã>#, [n] tri, (kà÷o'syàsti iti . iniþ . kà÷arogayuktaþ . iti ràjavallabhaþ .. (kà÷ate iti kà÷a õiniþ . prakà÷a÷ãlaþ ..)

#<kà÷ãnàthaþ>#, puü, (kà÷yàþ nàthaþ .) ÷ivaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà kà÷ãkhaõóe --
     %<kà÷ãnàthaü samà÷ritya kutaþ kàlabhayaü nçõàm ..>%)

#<kà÷ãràjaþ>#, puü, (kà÷yàþ kà÷ãprade÷asya ràjà . %<ràjàhaþ sakhibhyaùñac>% . 5 . 7 . 91 . iti ñac .) divodàsaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (ayaü hi yogaråóhyarthaþ . yaugikàrthena tu sarvasminneva kà÷ãde÷àdhikàriõi prayogo dç÷yate . yathà gãtàyàm 1 . 5 .
     %<dhçùñaketu÷cekitànaþ kà÷ãràja÷ca vãryavàn ..>%)

#<kà÷ã÷aü>#, klã, (kutsitaü ãùat và ÷ã÷amiva . koþ kàde÷aþ . kà÷iü dãptiü iùñe iti kecit . ã÷ + kaþ .) upadhàtuvi÷eùa . hiràkasã iti bhàùà . tat dvividham . dhàtukà÷ã÷am 1 . tat haridvarõaü lohita¤ca . puùpakà÷ã÷am 2 . tat÷uklavarõaü kçùõa¤ca . iti ratnamàlà .. (asya paryàyà guõà÷ca yathà --
     %<kà÷ã÷aü dhàtukà÷ã÷aü pà÷ukà÷ã÷amityapi .
     tadeva ki¤cit pãtantu puùpakà÷ã÷amucyate ..
     kà÷ã÷amamlamuùõa¤ca tikta¤ca tuvarantathà .
     vàta÷leùmaharaïke÷yaü netrakaõóåviùapraõut ..
     måtrakçcchrà÷marã÷vitranà÷anaü parikãrtitam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) dvidantyasakàro'pi pàñhaþ .. (kà÷ãde÷àdhipatau ÷ive ca puü ..)

#<kà÷marã>#, strã, (kà÷ate iti . %<anebhyo'pi>% . 3 . 2 . 75 . iti vanip %<vanoraca>% . 4 . 1 . 7 . iti ïãvrau . pçùodaràt vasya matvam .) gambhàrãvçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 35 .. (asyàþ paryàyà yathà --
     %<gambhàrã bhadraparõã ca ÷rãparõã madhuparõikà ..
     kà÷mãrã kà÷marã hãrà kà÷maryaþ pãtarohiõã .
     kçùõavçntà madhurasà mahàkusumikàpi ca ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. guõà÷càsyà yathàtraiva ..
     %<kà÷marã tu varà tiktà vãryoùõà madhurà guruþ .
     dãpanã pàcanã medhyà bhedinã bhrama÷oùajit ..
     doùatçùõà'ma÷ålàr÷oviùadàhajvaràpahà .
     tatphalaü vçühaõaü vçùyaü guruke÷yaü rasàyanam ..
     vàtapittatçùàraktakùayamåtravivandhanut .
     svàdu pàke himaü snigdhaü tuvaràmlavi÷uddhikçt ..
     hanyàddàhatçùàvàtaraktapittakùayàn tathà .. * ..>% yathà, mahàbhàrate 3 . 158 . 44 .
     %<vilvàn kapitthàn jambåü÷ca kà÷marãrbadarãstathà ..>%)

#<kà÷maryaþ>#, puü, (kà÷marãti ÷abdo'styasya asmin và . anyebhyopãti yap . svàrthe ùya¤ iti kecit .) gambhàrã . ityamaraþ . 2 . 4 . 36 .. klãvaliïgo'pyayam . iti bharataþ ..
     (%<hçdyaü måtravivandhaghnaü pittàsçgvàtanà÷anam .
     ke÷yaü rasàyanaü medhyaü kà÷maryaü phalamucyate ..>% iti su÷rute såtrasthàne . 46 adhyàyaþ ..)

#<kà÷mãraü>#, klã, (ka÷mãre kà÷mãre và bhavaü %<kacchàdibhya÷ca>% . 4 . 2 . 133 . iti aõ .) puùkaramålam . ityamaraþ . 2 . 4 . 145 .. ñaïkaþ . kuïkumam . iti medinã .. (÷odhanamasya yathà --
     %<kà÷mãra¤càpi sarpiùà ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe vàtavyàdhyadhikàre ..)

#<kà÷mãraþ>#, puü, (ka÷mãra eva svàrthe aõ . kà÷mãra iti nàmnàkhyàyate và .) svanàmakhyàtade÷aþ . iti jañàdharaþ . (ukta¤ca ÷aktisaïgamatantre .
     %<÷àradàmañhamàrabhya kuïkumàdritañàntakam .
     tàvatkà÷mãrade÷aþ syàtpa¤cà÷atyojanàtmakaþ ..>%
     atra kapile÷varanàmà mahàdevo vartate ÷ivanàmakãrtaõe %<kà÷mãre kapile÷varaþ>% .. iti vacanàt .. (yathà goþ ràmàyaõe 4 . 43 . 22 .
     %<kà÷mãramaõóalaü caiva ÷amãpãluvanàni ca puràõi ca sa÷ailàni vicinvantu vanaukasaþ ..>% tadde÷avàsini tri . yathà, mahàbhàrate 6 . 9 . 53 .
     %<kà÷mãràþ sindhusauvãrà gandhàrà dar÷akàstathà ..>%)

#<kà÷mãrajaü>#, klã, (kà÷mãre jàyate . jana + %<saptamyàü janeróaþ>% . 3 . 2 . 97 . iti óaþ .) kuùñham . kuïkumam . iti medinã .. puùkaramålam . iti vi÷vaþ .. (guõàþ paryàyà÷càsya kuùñha÷abdekuïkuma÷abde ca j¤àtavyàþ ..)

#<kà÷mãrajanma>#, [n] klã, (kà÷mãre janma yasya tat .) kuïkamam . ityamaraþ . 2 . 6 . 12 ..

#<kà÷mãrà>#, strã, (kà÷mãre bhavaþ . %<tatra bhavaþ>% . 4 . 3 . 53 . ityaõ . kà÷mirade÷a utpàttasthànatvanàsti asyàþ . ac ñàp ca iti kecit .) ativiùà . iti medinã .. kapiladràkùà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kà÷mãrã>#, strã, (kà÷mãrade÷e bhavaþ . %<tatra bhavaþ .>% 4 . 3 . 53 . ityaõ . striyàü ïãp .) gambhàrã . iti bhàvaprakà÷aþ .. (asyàþ paryàyaguõàþ kà÷marã÷abde j¤eyàþ ..)

#<kà÷yaü>#, klã, (kutsitaü à÷yaü yatra . kaü jalaü à÷yaü và yatra . (madyam . iti ràjanirghaõñaþ ..) nçpavi÷eùepuü . yathà mahàbhàrate 1 . 102 . 49 .
     %<akùataþ kùayayitvàrãn saükhye'saükhyeyavikramaþ .
     ànayàmàsa kà÷yasya sutàþ sàgaragàsutaþ ..>%)

#<kà÷yapaü>#, klã, (kà÷yaü madyaü pibatyatra . pà + gha¤rthe kaþ . màüsasya hi madyapànàïgatvena prasiddhestathàtvam .) màüsam . iti hemacandaþ ..

#<kà÷yapaþ>#, puü, (ka÷yapasya gotràpatyam . vidàdya¤ .) kaõàdabhuniþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. mçgabhedaþ .. iti medinã .. gotravi÷eùaþ . tatpravaràntargatamunivi÷eùaþ . iti smçtiþ .. ka÷yapasyàpatyamàtra¤ca .. (vibhàõóakamunyarthe yathà, bhahàbhàrate 3 . 111 . 20 .
     %<svàdhyàyavàn vçttasamàdhiyukto vibhàõóakaþ kà÷yapaþ pràduràsãt .. * ..>% svanàmakhyàto dvijavi÷eùaþ . ayaü hi viùavidyàpàradar÷ã . asya vivaraõamucyate .
     yadà ÷amãkaputtreõa ÷çïgiõà %<sa kauravàdhamaþ saptame'hani sarparàjena takùakena daùño yamasadanaü gamiùyatãti>% ÷aptaþ parãkùit, tadà ràj¤a etacchàpavçttàntamàkarõyàsau kà÷yapo nàma bràhmaõaþ ràjànaü parãkùitaü takùakaviùàt rakùituü dhanàrthã hastinàpuramuddi÷ya prasthitaþ . gacchantamenaü pathi takùako dçùñavànàha ca ko bhavàn kutra và gacchati . atha takùakenaivamukto'sau kà÷yapaþ sarvaü nivedayàmàsa . evamuktavati tu kà÷yape takùakastasya vidyàprabhàvaü didçkùuþ sammukhasthamekaü nyagrodhaü ada÷at . daùño vçkùastu pracaõóaviùatejasà kùaõàt prajajvàla . evambhåte'sau kà÷yapaþ svavidyàprabhàvaü vij¤àpayitukàmo nyagrodhabhasmakaõàmàdàya tarasà mantrabalena punarvanaspatiü jãvayàmàsa . atha nàgaràjastakùaka etadàlokya savismayastasmai prabhåtadhanaü dattvà visarjayàmàsa .. etadvivaraõantu mahàbhàrate 1 . 43 . adhyàye draùñavyam ..)

#<kà÷yapiþ>#, puü, (ka÷yapasyàpatyaü bàhulakàt i¤ .) aruõaþ . %<kà÷yapirgaruóàgrajaþ>% . ityamaraþ 1 . 3 . 32 .. garuóaþ . iti hemacandraþ .. (mahàbhàrate 1 parvaõi tayorutpattivivaraõam . yathà --
     %<etasminneva kàle tu devã dàkùàyaõã ÷ubhà .
     vinatà nàma kalyàõã puttrakàmà ya÷asvinã ..
     tapastaptà vrataparà snàtà puüsavane ÷uciþ .
     upacakràma bhartàraü tàmuvàcàtha ka÷yapaþ ..
     àrambhaþ saphalo devi ! bhavità yastvayepsitaþ .
     janayiùyasi puttrau dvau ghãrau tribhuvane÷varau .
     tapasà vàlikhilyànàü mama saïkalpajau tathà ..>%)

#<kà÷yapã>#, strã, (ka÷yapasyeyaü . %<tasyedam>% . 4 . 3 . 120 . ityaõ striyàü ïãp .) pçthivã . ityamaraþ . 2 . 1 . 2 ..
     (%<athàgamya mahàràja ! namaskçtya ca ka÷yapam .
     pçthivã kà÷yapã jaj¤e sutà tasya maddàtmanaþ ..>% iti mahàbhàrate .. dànadharme . 13 . 154 . 7 .. prajà . etadviùayakapramàõaü kårma÷abde draùñavyam ..)

#<kà÷yapeyaþ>#, puü, (ka÷yapasyeyam . ka÷yapa + aõ ïãp ca ka÷yapã ka÷yapapatnã aditiþ . tatra bhavaþ iti óhak .) såryaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà,
     %<javàkusumasaïkà÷aü kà÷yapeyaü mahàdyutim .
     dhvàntàriü sarvapàpaghnaü praõato'smi divàkaram ..>% iti såryapraõàmaþ .. devamàtraü . ka÷yapãsutatvàt ..)

#<kà÷varã>#, strã, (kà÷a + vanip %<vanoraca>% . 4 . 1 . 7 iti ïãp ra÷ca . jàtau ïãù và .) kà÷marã . iti bharato dviråpakoùa÷ca ..

#<kàùñhaü>#, klã, (kà÷ate dãpyate kà÷atyanena và . kà÷a + %<hanikuùãtyàdinà>% uõàü . 2 . 2 . kthan . vra÷ceti ùatvam titutreti neñ .) dàru . ityamaraþ . 2 . 4 . 13 .. kàñh iti bhàùà . (ukta¤ca .
     %<saüsàramati÷uùkaü yat muùñimadhye sameùyati .
     tatkàùñhaü kàùñhamityàhuþ khadiràdisasudbhavam ..>%)

#<kàùñhakaü>#, klã, (kàùñhaü satkàyati . kàùñha + kai + kaþ kecittukàùñhaü vidyate'sya naóàditvàt cchaþ kuk ca vilvakàditvàt cchamàtrasya luk . pra÷astakàùñhatvàt asya tathàtvaü .) aguru . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàùñhakadalã>#, strã, (kàùñhavat kañhinà kadalã .) kadalãbhedaþ . kàñkalà iti bhàùà . tatparyàyaþ . sukàùñhà 2 vanakadalã 3 kàùñhikà 4 ÷ilàrambhà 5 dàrukadalã 6 phalàóhyà 7 vanabhocà 8 a÷makadalã 9 . asyà guõàþ . rucikàritvam . raktapittanà÷itvam . himatvam . gurutvam . mandàgnijanakatvam . durjaratvam . madhuratvam . hitatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàùñhakãñaþ>#, puü, (kàùñhe jàtaþ kãñaþ . kàùñhalekhakaþ kãño và .) ghuõaþ . iti hemacandraþ ..

#<kàùñhakuññaþ>#, puü, (kàùñhaü kuññatãti . kuñña + aõ .) pakùivi÷eùaþ . kàññhokarà iti bhàùà . tatparyàyaþ . ÷atacchadaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kàùñhakuddàlaþ>#, puü, (kuü malaü uddàlayati vidàrayati nipàtanàt sàdhuþ . kàùñhasya kuddàlaþ kàùñhena nirmitaþ kàùñhamayaþ kuddàlo và .) naukàdermalàpanayanàrthaü kàùñhaghañitakuddàlaþ . tatparyàyaþ . avabhriþ 2 . ityamaraþ ..

#<kàùñhajambåþ>#, strã, (kàùñhapradhànà jambåþ .) bhåmijambåþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàùñhatakùakaþ>#, puü, (kàùñhaü takùati . kàùñha + takùa + õvul .) kàùñhatañ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kàùñhatañ>#, [kùa] puü, (kàùñhaü takùati . takùå tanåkaraõe kvip .) varõasaïkarajàtivi÷eùaþ . chutàra iti bhàùà . tatparyàyaþ . takùà 2 bardhakiþ 3 tvaùñà 4 rathakàraþ . 5 . ityamaraþ . 2 . 10 . 9 ..

#<kàùñhatantuþ>#, puü, (kàùñhe tanturiva vistçtatayàvasthitatvàt .) kàùñhakçmiþ . tatparyàyaþ . koùakàraþ 2 . iti hàràvalã ..

#<kàùñhadàruþ>#, puü, (kàùñhaü dàrusaüj¤akaü . kàùñhapradhàno dàruriti kecit .) devakàùñham . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàùñhadruþ>#, puü, (kàùñhapradhàno drurvçkùaþ .) . palà÷avçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàùñhadhàtrãphalaü>#, klã, (kàùñhamiva ÷uùkaü dhàtrãphalam .) àmalakam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàùñhapàñalà>#, strã, (kàùñhavat kañhinà pàñalà .) sitapàñalikà . iti ràjanirghaõñaþ .. (asyàþ paryàyà yathà .. %<aparà syàtpàñalà sità . muùkako mokùako ghaõñà pàñaliþ kàùñhapàñalà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe 1 ma bhàge ..)

#<kàùñhamañhã>#, strã, (kàùñharacità mañhãva .) cità . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kàùñhamallaþ>#, puü, (kàùñhaü mallaþ vàhaka iva yatra .) ÷avayànam . iti hàràvalã ..

#<kàùñhalekhakaþ>#, puü, (kàùñhaü likhati . kartanena lekhanàkàraü karotãti . likha + õvul .) ghuõaþ . iti hàràvalã ..

#<kàùñhalohã>#, [n] puü, (kàùñhena yuktaü lohaü vidyate yatra . yadvà kàùñhaü ca lohaü ca te sto'tra . iniþ .) lauhayuktamudgaraþ . tatparyàyaþ . vàtardiþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kàùñhavallikà>#, strã, (kàùñhavat ÷uùkà vallikà .) kañukà . iti vaidyakam .. (kañvã÷abde'syà guõàdayo boddhavyàþ ..)

#<kàùñha÷àrivà>#, strã, (kàùñhamiva ÷uùkà ÷àrivà .) ÷àrivà . iti ràjanirghaõñaþ . anantamåla iti bhàùà ..

#<kàùñhà>#, strã, (kà÷ate prakà÷ate . kà÷ dãptau . %<hanikuùinãramikà÷ibhyaþkthan>% . uõàü 2 . 2 . iti kthan . vra÷ceti ùatvaü tataþ ñàp .) dik . (yathà, màghe 11 . 12 .
     %<sphurati vi÷adameùà pårbakàùñhàïganàyàþ ..>%) sthitiþ . sãmà . utkarùaþ . (yathà, kañha÷rutau .
     %<indriyàõi paràõyàhurindriyebhyaþ paraü manaþ .
     manasastu parà buddhiþ buddheràtmà mahàn paraþ ..
     mahataþ paramavyaktaü avyaktàt puruùaþ paraþ .
     puruùànna paraü ki¤cit sà kàùñhà sà parà gatiþ ..>% aùñàda÷animeùàtmakakàlaþ . ityamaraþ . 1 . 4 . 11 .. (yathà manuþ 1 . 64 .
     %<nimeùà da÷a càùñau ca kàùñà triü÷attu tàþ kalà ..>% viùõupuràõamate pa¤cada÷animeùàtmakaþ kàlaþ . yaduktaü, tatraiva 1 . 3 . 7 . kàùñhà pa¤cada÷a khyàtà nimeùà munisattama ! ..) dàruharidrà . iti medinã .. (ka÷yapapatnãbhedaþ . yathà, bhàgavate 6 . 6 . 25 .
     %<aditirditirdanuþ kàùñhà ariùñà surasà ilà ..>%)

#<kàùñhàmbuvàhinã>#, strã, (ambånàü jalànàü vàhinã ambuvàhinã . kàùñhena nirmità kàùñhasya và ambuvàhinã .) kàùñhàdikçtacchinnàgranaukàkçti jalasecanã . seot iti bhàùà . tatparyàyaþ . droõã 2 . ityamaraþ . 1 . 10 . 11 ..

#<kàùñhãlaþ>#, puü, (kàùñhinà ilyate kùipyate iti . kàùñhi + il kùepaõe + karmaõi gha¤ .) ràjàrkaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàùñhãlà>#, strã, (kutsità ãùadvà aùñãleva . kùudràùñhãleva iti và .) kadalãvçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 113 ..

#<kàsa>#, ç ïa ku÷abde . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-- àtmaü-akaü-señ-çdit .) ku÷abda iha roga hetukakutsita÷abdaþ . ç acakàsat . ïa kàsate vçddhaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<kàsaþ>#, puü, (kàsate'nena . kàsç ÷abdakutsanayoþ . %<hala÷ca>% 3 . 3 . 121 . iti gha¤ .) rogavi÷eùaþ . kàsã iti bhàùà . tatparyàyaþ . kùavathuþ 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 52 .. tasya nidànaü yathà --
     %<dhåmopaghàtàdrajasastathaiva vyàyàmaråkùànnaniùevaõàcca .
     vimàrgagatvàcca hi bhojanasya vegàvarodhàt kùavathostathaiva ..>% sampràptiryayà . %<pràõo hyudànànugataþ praduùñaþ ..>% lakùaõaü yathà .
     %<saübhinnakàüsyasvanatulyaghoùaþ .
     nireti vaktràt sahasà sadoùo manãùibhiþ kàsa iti pradiùñaþ ..>% sa ca pa¤cavidho yathà --
     %<pa¤ca kàsàþ smçtà vàtapitta÷leùmakùatakùayaiþ .
     kùayàyopekùitàþ sarve balina÷cottarottaram ..>% teùàü pårbaråpaü yathà --
     %<pårbaråpaü bhavetteùàü ÷åkapårõagalàsyatà .
     kaõñhe kaõóå÷ca bhojyànàmavarodha÷ca jàyate ..>% vàtiko yathà --
     %<hçcchaïkhamårdhodarapàr÷va÷ålã kùàmànanaþ kùãõabalasvaraujàþ .
     prasaktadegastu samãraõena bhinnasvaraþ kàsati ÷uùkameva ..>% paittiko yathà --
     %<urovidàhajvaravaktra÷oùairabhyarditastiktamukhastçùàrtaþ .
     pittena pãtàni vamet kañåni kàset sapàõóuþ paridahyamànaþ ..>% ÷laiùmiko yathà --
     %<pralipyamànena mukhena sãdan ÷irorujàrtaþ kaphapårõadehaþ .
     amaktaruggauravasàdayuktaþ kàsedbhç÷aü sàndrakaphaþ kaphena ..>% kùatajo yathà --
     %<ativyavàyabhàràdhvayuddhà÷vagajavigrahaiþ .
     råkùasyoraþ kùataü vàyurgçhãtvà kàsamàvahet ..
     sa pårbaü kàsate ÷uùkaü tataþ ùñhãvet sa÷oõitam .
     kaõñhena rujatàtyarthaü virugneneva corasà ..
     såcãbhiriva tãkùõàbhistudyamànena ÷ålinà .
     duþkhaspar÷ena ÷ålena bhedapãóàbhitàpinà ..
     parvabhedajvara÷vàsatçùõàvaisvaryapãóitaþ .
     pàràvata ivàkåjan kàsavegàt kùatodbhavàt ..>% kùayajo yathà -- %<viùamàsàtmyabhojyàtivyavàyàdveganigrahàt . ghçõinàü ÷ocatàü néõàü vyàpanne'gnau trayo malàþ . kupitàþ kùayajaü kàsaü kuryurdehakùayapradam .. sagàtra÷ålajvaradàhamohàn pràõakùaya¤copalabheta kàsã .. ÷uùyan viniùñhãvati durbalastu prakùãõamàüso rudhiraü sapåyam . taü sarvaliïgaü bhç÷adu÷cikitsyaü cikitsitaj¤àþ kùayajaü vadanti .. ityeùaþ kùayajaþ kàsaþ kùãõànàü dehanà÷anaþ . sàdhyo balavatàü và syàdyàpyastvevaü kùatotthitaþ .. navau kadàcit sidhyetàmapi pàdaguõànvitau . sthaviràõàü jaràkàsaþ sarvo yàpyaþ prakãrtitaþ . trãn pårbàn sàdhayet sàdhyàn pathyairyàpyàüstu yàpa yet>% .. iti màdhavakaraþ .. * ..
     (%<à÷ukàrã yataþ kàsastamevàtaþ pravakùyati ..>% asya pràgråpasahitàsaüpràptã råpàõi ca yathà ..
     %<teùàü bhaviùyatàü råpaü kaõñhe kaõóårarocakaþ ..
     ÷åkapårõàbhakaõñhatvaü, tatràdho vihato'nilaþ .
     årdhvaü pravçttaþ pràpyorastasmin kaõñhe ca saüsajan ..
     ÷iraþ srotàüsi saüpårya tato'ïgànyutkùipanniva .
     kùipannivàkùiõã pçùñhamuraþ pàr÷ve ca pãóayan ..
     pravartate savaktreõa bhinnakàüsyopamadhvaniþ .
     hetubhedàt pratãghàtabhedo vàyoþ saraühasaþ ..
     yadrujà ÷abdavaiùamyaü kàsànàü jàyate tataþ .
     kupito vàtalairvàtaþ ÷uùkoraþkaõñhavaktratàm ..
     hçtpàr÷voraþ÷iraþ÷ålaü mohakùobhasvarakùayàn .
     karoti ÷uùkaü kàsa¤ca mahàvegarujàsvanam ..
     so'ïgaharùo kaphaü ÷uùkaü kçcchrànmuktvàlpatàü vrajet .
     pittàt pãtàkùi kaphatà tiktàsyatvaü jvarobhramaþ ..
     pittàsçgvamanaütçùõà vaisvaryaü dhåmako madaþ .
     pratataü kàsavegena jyotiùàmiva dar÷anam ..
     kaphàduro'lparuïmårdhahçdayaü stimitaü guru .
     kaõñhopalepaþ sadanaü pãnasacchardyarocakàþ ..
     romaharùãghanasnigdha÷veta÷leùmapravartanam .
     yuddhàdyaiþ sàhasaistaistaiþ sevitairayathàbalam ..
     urasyantaþkùate vàyuþ pittenànugato balã .
     kupitaþ kurute kàsaü kaphaü tena sa÷oõitam ..
     pãtaü ÷yàma¤ca ÷uùka¤ca grathitaü kuthitaü bahu .
     ùñhãvet kaõñhena rujatà vibhinneneva corasà ..
     såcãbhiriva tãkùõàbhistudyamànena ÷ålinà .
     parbabhedajvara÷vàsatçùõàvaisvaryakampavàn ..
     pàràvata ivàkåjan pàr÷va÷ålã tato'sya ca .
     kramàdvãryaü ruciþ paktirbalaü varõa÷ca hãyate ..
     kùãõasya sàsçïmåtratvaü syàcca pçùñhakañãgrahaþ .
     vàyupradhànàþ kupità dhàtavo ràjayakùmiõaþ ..
     kurvanti yakùmàyatanaiþ kàsaü ùñhãvet kaphaü tataþ .
     påtipåyopamaü pãtaü visraü haritalohitam ..
     lu¤cyete iva pàr÷ve ca hçdayaü patatãva ca .
     akasmàduùõa÷ãtecchà bahvà÷itvaü balakùayaþ ..
     snigdhaprasannavaktatvaü ÷rãmadda÷ananetratà .
     tato'sya kùayaråpàõi sarvàõyàvirbhavanti ca ..
     ityeùaþ kùayajaþ kàsaþ kùãõànàü dehanà÷anaþ .
     yàpyo và balinàü tadvat kùatajo'bhinavau tu tau ..
     sighyetàmapi sànàthyàt sàdhyàdoùaiþ pçthaktrayaþ .
     mi÷rà yàpyà dvayàt sarve jarasà sthavirasya ca ..
     kàsàcchvàsakùayacchardi svarasàdàdayo gadàþ .
     bhavantvupekùayà yasmàt tasmàttaü tvarayà jayet ..>% iti vàbhañe nidànasthàne . 3 adhyàye .. * .. atha kàsasya cikitsà yathà ..
     %<kevalànilajaü kàsaü snehairàdàvupàcaret .
     vàtaghnasiddhaiþ snigdhai÷ca peyàyåùarasàdibhiþ ..
     lehairdhåmaistathàbhyaïgaiþ svedasekàvagàhanaiþ .
     vastibhirbaddhavióvàtaü sapittantårdhvabhaktikaiþ ..
     ghçtaiþ kùãrai÷ca sakaphaü jayet snehavirecanaiþ .
     guóåcãkaõñakàrãbhyàü pçthaktriü÷atpalàdrase ..
     prasthaþ siddho dhçtàdvàtakàsanut vahnidãpanaþ .
     kùàraràsnàvacàhiïgupàñhàyaùñyàhvadhànyakaiþ ..
     dvi÷àõaiþ sarpiùaþ prasthaü pa¤cakolayutaiþ pacet ..
     da÷amålasya niryåhe pãtomaõóànupàyinà ..
     sakàsa÷vàsahçtpàr÷vagrahaõãrogagulmanut .
     droõe'pàü sàdhayedràsnà da÷amåla÷atàvarãþ ..
     palonmitàdvikuóavaü kulatthaü vadaraü yavam .
     tulàrdha¤càjamàüsasya tena sàdhyaü ghçtàóhakam ..
     samakùãraü palàü÷ai÷ca jãvanãyaiþ samãkùya tat .
     prayuktaü vàtarogeùu pànanàvanavastibhiþ ..
     pa¤cakàsàn ÷iraþkampaü yonivaïkùaõavedanàm .
     sarvàïgaikàïgarogàü÷ca saplãhordhvànilànjayet .. * ..>%
     %<duràlabhàü ÷çïgaveraü ÷añhãü dràkùàü sitopalàm ..
     lihyàt karkaña÷çïgã¤ca kàse tailena vàtaje .
     duùpar÷àü pippalãü mustàü bhàrgãü karkañakaü ÷añhãm ..
     puràõaguóatailàbhyàü cårõitàõyavalehayet .
     tadvat sakçùõàü ÷uõñhã¤ca sabhàrgãü tadvadeva ca ..
     pibecca kçùõàü koùõena salilena sasaindhavàm .
     mastunà sasitàü ÷uõñhãü dadhnà và kaõareõukàm ..
     pibedvadaramajj¤o và madirà dadhimastubhiþ .
     athavà pippalãkalkaü ghçtabhçùñaü sasaindhavam ..
     kàsãsapãnasodhåmaü snaihikaü vidhinà pibet .>%
     %<yavànãpippalãvilvamadhyanàgaracitrakaiþ .
     ràsnàjàjã pçthakparõã palà÷a÷añhãpauùkaraiþ ..
     siddhàü snigdhàmlalavaõàü peyàmanilaje pibet .
     kañihçt pàr÷vakoùñhàrti÷vàsahikkàpraõà÷anãü ..>%
     %<pittakàse tanukaphe trivçtàü madhurairyutàm .
     yu¤jyàdvirekàyayutàü ghana÷leùmaõi tiktakaiþ ..
     hçtadoùo himaü svàdu snigdhaü saüsarjanaü bhajet .
     ghane kaphe tu ÷i÷iraü råkùaü tiktopasaühitam ..
     lehaþ paitte sità dhàtrã kùaudradràkùà himotpalaiþ .
     sakaphe sàbdamaricaþ saghçtaþ sànile hitaþ ..
     mçdvãkàrdha÷ataü triü÷atpippalãþ ÷arkaràpalam .
     lehayenmadhanà gorvà kùãrapasya ÷akçdrasam ..
     tvagelàvyoùamçdvãkàpippalãmålapauùkaraiþ .
     làjamustà ÷añhãràsnà dhàtrãphalavibhãtakaiþ ..
     ÷arkaràkùaudrasarpirbhirleho hçdrogakàsahà .
     madhurairjàïgalarasairyava÷yàmàkakodravàþ ..
     mudgàdiyåùaiþ ÷àkai÷ca tiktakairmàtrayà hitàþ .
     ghana÷leùmaõi lehà÷ca tiktakàmadhusaüyutàþ ..
     ÷àlayaþ syustanukaphe ùaùñikà÷ca rasàdibhiþ .
     ÷arkaràmbho'nupànàrthaü dràkùekùusvarasàþ payaþ ..
     kàkolã vçhatãmedàdvayaiþ sa vçùanàgaraiþ .
     pittakàse rasakùãrapeyàyåùàn prakalpayet ..>%
     %<punarnavà ÷ivàñikà saralakàsamardàmçtà .
     pañolavçhatãphaõijjakarasaiþ payaþ saüyutaiþ ..
     ghçtaü trikañunà ca siddhamupayujya sa¤jàyate .
     na kàsaviùamajvarakùayagudàïkurebhyo bhayam .. * ..>%
     %<da÷amålaü svayaïguptàü ÷aïkhapuùpãü ÷añhãü balàm ..
     hastipippalyapàmàrgapippalãmålacitrakàn .
     bhàrgãü puùkaramåla¤ca dvipalàü÷àn yavàóhakam ..
     harãtakã÷ata¤caikaü jalepa¤càóhake pacet .
     yavasvinne kaùàyaü taü påtanta¤càbhayà÷atam ..
     pacedguóatulàü dattvà kuóava¤ca pçthagghçtàt .
     tailàt sapippalãcårõàt siddha÷ãte ca màkùikàt ..
     lehaü dve càbhaye nityamataþ khàdedrasàyanàt .
     tadvalãpalitaü hanyàdvarõàyurbalavardhanam ..
     pa¤cakàsàn kùayaü ÷vàsaü sahikkaü viùamajvaram .
     mehagulmagrahaõyar÷ahçdrogàrucipãnasàn ..
     agastivihitaü dhanyamidaü ÷reùñhaü rasàyanam ..>% iti àgastyarasàyanam .. * ..
     %<vidhi÷ca yakùmavihito yathàvasthaü kùate hitaþ ..
     nivçtte kùatadoùe tu kaphe vçddhe uraþ ÷iraþ .
     dàlyate kàsino yasya sadhåmànàpibedimàn ..
     dvimedà dvivalàùaùñãkalkaiþ kùaume subhàvite .
     vartiü kçtvà pibeddhåmaü jãvanãyaghçtànupaþ ..
     manaþ÷ilà palàsàjagandhàtvakkùãrinàgaraiþ .
     tadvadevànupànantu ÷arkarekùuguóodakam ..
     piùñvà manaþ÷ilàü tulyà màrdrayà vaña÷çïgayà .
     sasarpiùkaü pibeddhåmaü tittiripratibhojanam ..
     kùayaje vçühaõaü pårbaü kuryàdagne÷ca bardhanam .
     bahudoùàya sasnehaü mçdudadyàdvirecanam ..
     ÷asyàkena trivçtayà mçdvãkàrasayuktayà .
     tilvakasya kaùàyeõa vidàrãsvarasena ca ..
     sapiþ siddhaü pibedyuktyà j¤oõadeho vi÷odhanam .
     pitte kaphe dhàtuùu ca kùãõeùu kùayakàsavàn ..
     ghçtaü karkañakãkùãradvivalàsàdhitaü pibet .
     vidàrãbhiþ kadambairvà tàla÷amyai÷ca sàdhitam ..
     ghçtaü paya÷ca måtramya vavarõe kçcchranirgame .
     ÷åne savedane meóhre pàyau sa÷roõivaïkùaõe ..
     ghçtamaõóena laghunànuvàsyo mi÷rakeõa và .
     jàïgalaiþ pratimuktasya vartakàdyà yile÷ayàþ ..
     kama÷aþ pramahàstadvat prayojyàþ pi÷ità÷inaþ .
     auùõyàtpramàthimàvàcca srotobhya÷cyàvayantite ..
     kaphaü ÷uddhai÷ca taþpuùñiü kuryàtsamyagvahan rasaþ .
     cavikàtriphalàbhàrgã da÷amålaþ sa citrakaiþ ..
     kulatthapippalãmålapàñhàkàlayavairjale .
     ÷çtairnàgaraduspar÷à pippalã÷añhipauùkaraiþ ..
     piùñaiþ karkaña÷çïgyà ca samaiþ sarpirvipàcayet .
     siddhe'smiü÷cårõitau kùàrau dvau pa¤ca lavaõàni ca ..
     dattvà yuktyàpibenmàtràü kùayakàsanipãóitaþ .
     kàsamardo'bhayàmustàpàñhàkañphalanàgaraiþ ..
     pippalyà kañurohiõyà kà÷maryàþ svarasena ca .
     akùamàtrairghçtaprasthaü kùãradràkùà rasàóhake ..
     pacecchoùajvaraplãhasarvakàsaharaü ÷ivam .. * ..>%
     %<vçùavyàghrã guóåcãnàü pa¤camålaphalàïkuràn ..
     rasakalkairghçtaü pakvaü hanti kàsajvaràrucãþ .>%
     %<syurdoùabaddhaþ kaõñhoraþ srotasà¤ca vi÷uddhaye ..
     prasthonmite yavakvàthe viü÷atirvijayàþ pacet .
     svinnàmçditvà tàstasmin puràõàtùañpalaü guóàt ..
     pippalyà dvipalaü karùaü manohvàyà rasà¤janàt .
     dattvàrdhàkùaü pacedbhåyaþ salehaþ ÷vàsakàsanut ..>%
     %<tadvanmari cacårõaü và saghçtakùaudra÷arkaram .
     pathyà÷uõñhã ghanaguóairguñikàü dhàrayenmukhe ..
     sarveùu ÷vàsakàseùu kevalaü và vibhãtakam .
     patrakalkaü ghçtabhçùñaü tilvakasya sa÷arkaram ..
     peyàvotkàrikàccharditçñkàsàmàtisàranut .
     kaõñakàrãrase siddho mudgayåùaþ susaüskçtaþ ..
     sa gauràmalakaþ sàmlaþ sarvakvàsabhiùagjitam ..
     vàtaghnauùadhaniþkvàthe kùãraü yåùàn rasànapi .
     vaiùkiràn pràtudàn vailàn dàpayet kùayakàsine ..
     kùatakàse ca yedhåmàþ sànupànàni dar÷itàþ .
     kùayakà÷e'pi te yojyà vakùyante yacca yakùmaõi ..
     vçühaõaü dãpana¤càgneþ srotasà¤ca vi÷odhanam .
     vyatyàsàtkùayakàsibhyo balyaü sarvaü pra÷asyate ..
     sannipàtodbhavo ghoraþ kùayakàso yatastataþ .
     yathàdoùabalantasya sannipàtahitaü hitam ..>% iti vàbhañe cikitsàsthàne 3 adhyàye .. * ..
     asya sakàraõasampràptikaü lakùaõaü cikitsita¤ca yathà --
     %<tapasà ya÷asà dhçtyà dhiyà ca parayànvitaþ .
     àtreyaþ kàsa÷àntyarthaü siddhaü pràha cikitsitam ..
     vàtàdibhistrayo ye ca kùatajaþ kùayajastathà .
     pa¤caite syurnçõàü kàsà vardhamànàþ kùayapradàþ ..>%
     %<adhaþpratihato vàyurårdhvasrotaþ samà÷ritaþ .
     udànabhàvamàpannaþ kaõñhe saktastathorasi ..
     àvi÷ya ÷irasaþ khàni sarvàõi prati pårayan .
     àbha¤jannàkùipandehaü hanumanye tathàkùiõã ..
     netre pçùñhamuraþ pàr÷ve nirbhajya stambhayaüstataþ .
     ÷uùko và sakapho vàpi kasanàt kàsa ucyate .
     pratighàtavi÷eùeõa tasya vàyoþ saraühasaþ ..
     vedanà÷abdavaiùamyaü kàsànàmupajàyate .
     råkùa÷ãtakaùàyàlpapramitàna÷anaü striyaþ ..
     vegadhàraõamàyàso vàtakàsapravartakàþ .
     hçtpàr÷voraþ ÷iraþ÷ålasvarabhedakaro bhç÷am ..
     ÷uùkoraþkaõñavaktràsyahçùñalomnaþ pratàmyataþ .
     nirghoùãstanato dainyadaurbalyakùayamohakçt ..
     ÷uùkakàsaþ kaphaü ÷uùkaü kçcchrànmuktàlpatàü vrajet .
     snigdhàmlalavaõoùõai÷ca bhuktamàtre pra÷àmyati ..
     årdhvavàtasya jãrõe'nne vegavànmàruto bhavet .
     kañukoùõavidàhyamlakùàràõàmatisevanam ..
     pittakàsakaraü krodhaþ santàpa÷càgnisåryajaþ .
     pãtaniùñhãvanàkùitvaü tiktàsyatvaü svaràmayaþ ..
     uro dhåmàyanaü tçùõà dàhomoho'rucirbhramaþ .
     pratataü kàsamàna÷ca jyotãüùãva ca pa÷yati .
     ÷leùmàõaü pittasaüsçùñaü niùñhãvati ca paittike ..
     gurvabhiùyandimadhurasnigvasvapnàviceùñanaiþ .
     vçddhaþ ÷leùmànilaü ruddhvà kaphakàsaü karoti hi ..
     mandàgnitvàrucicchardi pãnasotkle÷agauravaiþ .
     lomaharùàsyamàdhuryakledasaüsadanairyutam .
     vçühaõaü madhuraü snigdhaü niùñhãvati ghanaü kapham .
     kàsamàno'tirugvakùaþ sampårõamiva manyate ..>%
     %<durgandhaü haritaü raktaü ùñhãvet påyopamaü kapham .
     sthànàdutkàsamàna÷ca hçdayaü manyate cyutam ..
     akasmàduùõa÷ãtàrto bahvà÷ãdurbalaþ kç÷aþ .
     snigdhàcchamukhavarõatvak ÷rãmadda÷analocanaiþ ..
     pàõipàdatalau ÷lakùõau satatàsåyakoghçõã .
     jvaro mi÷ràkçtistasya pàr÷varuk pãnaso'ruciþ ..
     bhinnasaïghàtavarcastvaü svarabhedo'nimittataþ .
     ityeùaþ kùayajaþ kàsaþ kùãõànàü dehanà÷anaþ ..>%
     %<råkùasyànilajaü kàsaü àdau snehairupàcaret .
     sarpirbhirvastibhiþ peyàyåùakùãrarasàdibhiþ .
     vàtaghnasiddhaiþ snehàdyairdhåmairlahai÷ca yuktitaþ ..
     abhyaïgaiþ pariùekai÷ca snigdhaiþ svedai÷ca buddhimàn .
     vastibhirvaddhavióvàtaü ÷uùkordhvaü cordhvabhaktikaiþ ..
     ghçtaiþ sapittaü sakaphaü jayet snehavirecanaiþ .>%
     %<pippalã pippalãmålacavyacitrakanàgaraiþ .
     dhànyapàñhàvacàràsnà yaùñyàhvakùàrahiïgubhiþ .
     kolamàtrairghçtaprasthàdda÷amålã rasàóhake ..
     siddhàü caturthikàü pãtvà peyàmaõóaü pibedaünu .
     tacchvàsakàsahçtpàr÷vagrahaõãdoùagulmanut ..>%
     %<tryåùaõaü triphalàü dràkùàü kà÷maryàõi paråùakam .
     dve pàñe saralaü vyàghrãü svaguptàcitrakaü ÷añhãm .
     bràhmãü tàmalakãü medàü kàkanàsàü ÷atàvarãm .
     trikaõñakàü vidàrã¤ca piùñvà karùasamaü ghçtàt ..
     prasthaü caturguõaü kùãraü siddhaü kàsaharaü pibet .
     jvaragulmàruciplãha÷irohçtpàr÷va÷ålanut ..
     kàmalàr÷o'nilàùñhãlà kùata÷oùakùayàpaham .
     tryåùaõaü nàma vikhyàtametadghçtamanuttamam ..>% iti tryåùaõàdyaü ghçtam .. * ..
     %<droõe'pàü sàdhayedràsnàü da÷amålãü ÷atàvarãm .
     palikàü màõikàü ÷àüstu kulatthàn vadaràn yavàn ..
     tulàrdha¤càjamàsasya pàda÷eùeõa tena ca .
     ghçtàóhakaü samakùãraü jãvanãyaiþ palonmitaiþ ..
     siddhaü tadda÷abhiþ kalkaiþ nasyapànànuvàsanaiþ .
     samãkùya vàtarogeùu yathàvasthaü prayojayet ..
     pa¤ca kàsàn ÷iraþkampaü ÷ålaü vaïkùaõayonijam .
     sarvàïgaikàïgarogàü÷ca saplãhordhvànilàn jayet ..>%
     %<da÷amålãü svayaïguptàü ÷aïkhapuùpãü ÷añhãü balàm .
     hastipippalyapàmàrgapippalãmålacitrakàn ..
     bhàrgãü puùkaramåla¤ca dvipalàü÷ayavàóhakam .
     harãtakã÷ata¤caikaü jalapa¤càóhake pacet ..
     yave svinne kaùàyantampåtantaccàbhayà÷atam .
     pacet guóatulàü dattvà kuóava¤ca pçthag ghçtàt ..
     tailàt sapippalãcårõàt siddha÷ãte camàkùikàt ..
     lihyàddve càbhaye nityamataþ khàdedrasàyanàt ..
     tadvalãpalitaü hanti varõayurbalavardhanam .
     pa¤cakàsàn kùayaü kàsaü hikkàü saviùamajvaràm ..
     hanyàttathàr÷ograhaõãhçdrogàrucipãnasàn .
     agastyavihitaü ÷reùñhaü rasàyanamidaü ÷ubham ..>% ityagastyaharãtakã .. * ..
     %<÷irasaþ sadane sràve nàsàyà hçdi tàmyati .
     kàsaprati÷yàyarase dhåmaü vaidyaþ prayojayet ..
     da÷àïgulonmitàü nàóãü athavàùñàïgulonmitàm .
     ÷aràvasaüpuñacchidre kçtvàjçhmàü vicakùaõaþ ..
     vairecanaü mukhenaiva kàsavàn dhåmamàpibet .
     tamuraþ kevalaü pràptaü mukhenaivoddhamet punaþ ..
     sahyasya taikùõyàdvikùipya ÷leùmàõamurasi sthitam .
     niùkçùya ÷amayet kàsaü vàta÷leùmasamudbhavam ..>%
     %<manaþ÷ilàlamadhukamàüsãmusteïgudaiþ pibet .
     dhåmaü tasyànu ca kùãraü sukhoùõaü saguóaü pibet ..
     eùa kàsàn pçthagdoùasannipàtodbhavàn jayet .
     prasahya paryasaüsiddhànanyairyoga÷atairapi ..>%
     %<manaþ÷ilailàmaricakùàrà¤janakuñannañaiþ .
     vaü÷alocana÷aivàlakùaumanaktakarohiùaiþ ..
     pårbakalpena dhåmo'yaü sànupàno vidhãyate .
     àlaü manaþ÷ilà tadvat pippalãnàgaraiþ ràha ..
     tvagaiïgudãvçhatyau dve tàlamålaü manaþ÷ilà .
     kàrpàsàsthya÷vagandhà ca dhåmaþ kàsavinà÷anaþ ..>% paittike sa kaphe kàse vamanaü sarpiùà hitam . tathà madanakà÷maryamadhåkakvathitairjalaiþ .. yaùñyàhvaphalakalkairvà vidàrãkùurasàyutaiþ . hçtadoùastataþ ÷ãtaü madhura¤ca kramaü bhajet .. paitte tanukaphe kàse trivçtàü madhurairyutàm . dadyàdghanakaphe tiktairvirekàrthe yutàü bhiùak ..
     %<÷arkaràcandanadràkùà madhudhàtrãphalotpalaiþ .
     paittesamustamaricaþ sakaphe saghçto'nile ..
     mçdvãkàrdha÷ataü triü÷at pippalã÷arkaràpalam .
     lehayenmadhunà gorvà kùãrapasya ÷akçdrasam ..>%
     %<balinaü vamanairàdau ÷odhayet kaphakàsinam .
     yavànnaiþ kañurukùoùõaiþ kaphaghnai÷càpyupàcaret ..
     pippalãkùàrikairyåùaþ kolatthaü målakasya ca .
     laghånyannàni bhu¤jãta rasairvà kañukànyitaiþ ..>% kàsamardà÷vabiñbhçïgaràjovàrtàkujàrasàþ . sakùaudràþ kaphakàsaghnàþ murarasyàsitasya ca ..
     %<kùatakàsàbhibhåtànàü vçttiþ syàt pittakàsikã .
     kùãrasarpirmadhupràyà saüsarge tu vi÷eùaõam ..
     vàtapittàrdite'bhyaïgo gàtrabhedeghçtairhitaþ .
     tailairmàrutarogaghnaiþ pãóyamàne ca vàyunà ..
     hçtpàr÷vàrtiùu pànaü syàjjãvanãyasya sarpiùaþ .
     sadàhaü kàsino raktaü ùñhãvataþ sabale'nile .
     màüsocitebhyaþ kàmebhyo làvàdãnàü rasà hitàþ ..>%
     %<nivçtte kùatadoùe tu kaphe vçddha uraþ ÷iraþ .
     dàlyate kàsino yasya sadhåmànnàpibedimàn ..
     dve mede madhukaü dve ca baletaiþ kùaumanaktakaiþ .
     vartitairdhåmamàpãya jãvanãyaghçtaü pibet ..>%
     %<sampårõaråpaü kùayajaü durbalasya vivarjayet .
     navotthitaü balavataþ pratyàkhyàyàcaret kriyàm ..>%
     %<pitte kaphe ca saükùãõe parikùãõeùu dhàtuùu .
     ghçtaü karkañakãkùãradvivalàsàdhitaü pibet ..>%
     %<kùatakàse ca ye dhåmàþ sànupànà nidar÷itàþ .
     kùatakàse'pi tàneva yathàvasthaü prayojayet ..>%
     %<sannipàtabhavo'pyeùa kùayakàsaþ sudàruõaþ .
     sannipàtahitaü tasmàt sadà kàryaü bhiùagjitam ..
     doùànubalayogàcca haredrogabalàbalam .
     kàseùveùu garãyàüsaü jànãyàduttarottaram ..>%
     iti cikitsàsthàne 22 adhyàye carakeõoktam .. * ..
     kàsasya nidànasampràptilakùaõasàühataü pràgråpaü cikitsita¤ca yathà --
     %<uktà ye hetavo néõàü rogayoþ ÷vàsahikkayoþ .
     kàsasyàpi ca te j¤eyàstatra votpattihetavaþ ..>%
     %<sa vàtapittaprabhavaþ kaphàcca kùatàttathànyaþ kùayajo'para÷ca .
     pa¤caprakàraþ kathito bhiùagbhirvivardhito yakùmavikàrakçtsyàt ..
     bhaviùyatastasya tu kaõñhakaõóårbhojyoparodhogalatàlulepaþ .
     sva÷abdavaiùamyamarocako'gnisàda÷ca liïgàni bhavantyamåni ..>%
     %<vçddhatvamàsàdya bhavatyatho vai yàpyantamàhurbhiùajastu kàsam ..
     ÷çïgãvacà kañphalakattçõàbdadhànyàbhayàbhàrgyamaràhvavi÷vam .
     uùõàmbunà hiïguyutaü tu pãtvàbaddhàsyamapyà÷u jahàti kàsam ..
     phalatrikavyoùavióaïga÷çïgã rosnàvacàpadmakadevakàùñhaiþ .
     lehaþ samaiþ kùaudrasitàghçtàktaþ kàsaü nihanyàdaciràdudãrõam ..
     pathyàü sitàmàmalakàni làjàü samàgadhã¤càpi vicårõya ÷uõñhãm .
     sarpirmadhubhyàü vilihãtakàsã sa saindhavàü voùõajalena kçùõàm ..
     khàdedguóaü nàgarapippalãbhyàü dràkùà¤ca sarpirmadhunàvalihyàt .
     dràkùàü sitàü màgadhikà¤ca tulyàm sa÷çïgaveraü madhakantugà¤ca ..
     lihyàdghçtakùaudrayutàü samàüsàü sitopalàü và maricàü÷ayuktàm .
     dhàtrãkaõàbi÷vasitopalà÷ca sa¤carõya maõóena pibecca dadhnà ..
     hareõakàü màgadhikà¤ca tulyàm dadhnà pibet kàsagadàbhibhåtaþ ..>%
     %<pibecca sãdhuü maricànvitaü và tenà÷u kàsaü ÷amamabhyupaiti .
     dràkùàmbuma¤jiùñhapuràhvayàbhiþ kùãraü ÷rutaü màkùikasaüprayuktam ..
     nidigdhikànàgarapippalãbhiþ khàdecca mudgàn madhunà susiddhàn .
     utkàrikàü sarpiùi nàgaràóhyàm paktvà samålaistruñikolapatraiþ ..
     ebhirniùeveta kçtà¤ca peyàm tanvãü su÷ãtàü madhunà vimi÷ràm yatplãhni sarpirvihitaü ùaóaïgam tadvàtakàsaü jayati prasahya ..
     vidàri gandhàdikçtaü ghçtaü và rasena và vàsakajena pakvam .
     virecanaü snaihikamatra coktamàsthàpana¤càpyanuvàsana¤ca ..
     dhåmaü pibet snaihikamapramattaþ pibet sukhoùõaü ghçtameva càtra .
     hità yavàgva÷ca raseùu siddhàþ payàüsi lehàþ sa ghçtàstathaiva ..
     pracchardaünaü kàya÷iro virekà stathaivadhåmàkabalagrahà÷ca .
     uùõà÷ca lehàþ kañukàni hanyuþ kaphaü vi÷eùeõa vi÷oùaõaü và ..>%
     %<kharjårabhàrgãmagadhàpiyàlamadhålikailàmalakaiþ samàü÷aiþ .
     cårõaü sitàkùaudraghçtapragàóhantrãn hanti kàsànupayujyamànaþ ..>%
     %<prasthatrayeõàmalakãrasasya ÷uddhasya dattvàrdhatulàü guóasya ..
     cårõãkçtairgranthikacavyajãravyoùebhakçùõà ha puùàjamodaiþ .
     vióaïgasindhutriphalàyamànã pàñhàgnidhànyai÷ca picupramàõaiþ ..
     dattvà trivçccårõapalàni càùñàvaùñau ca tailastha pacedyathàvat .
     tambhakùayedakùaphalapramàõam yatheùñaceùñaü trisugandhi yuktam ..
     anena sarve grahaõã vikàràþ sa ÷vàsakàsasvarabheda÷oùàþ .
     ÷àmyanti càyaü ciramantaragnerhatasya puüstvasya ca vçddhihetuþ ..
     strãõà¤ca bandhyàmayanà÷anaþ syàt kalyàõako nàma guóaþ pratãtaþ ..>% iti kalyàõako guóaþ .. * ..
     %<kulãra ÷uktã cañakaiõalàvànniþkvàthya vargairmadhuraistathànyaiþ ..
     pacedghçtaü tattu niùevyamànam hanyàt kùatotthaü kùayaja¤ca kà÷am ..>% iti su÷rute uttaratantre . 52 adhyàye .. * ..
     %<pàradaü gandhakaü ÷uddhaü mçtalauha¤ca ñaïkaõam .
     ràsnà vióaïgatriphalà vevadàrukacitrakam .
     amçtàü padmakaü kùaudraü viùa¤caiva vicårõayet .
     dvigu¤jaü vàtakàsàrtiþ sevayedamçtàrõavam ..>% iti amçtàrõavo rasaþ .. * ..
     %<bhasmatàmràbhrakàntànàü kàsamatvardaco rasaiþ .
     munijairvetasàmlena dinaü mardyaü prayatnataþ ..
     niùkàrdhaü pittakàsàrto bhakùayecca dinatrayam .
     ÷vàsakàsàgnimàndya¤ca kùayakàsaü nikçntati ..>% iti pittakàsàntako rasaþ .. * ..
     %<su÷uddhaü pàradaü gandhaü pratyekaü ÷uktisammitam .
     tataþ kajjalikàü kçtvà mardayecca pçthak pçthak ..
     vi÷vàgnimantha÷yonàkakà÷maryaþ pàñalà balà .
     mustaü punarnadà dhàtrã vçhatãvçùapatrakam ..
     vidàrã bahuputtrã ca eùàü karùarasaiþ pçthak .
     suvarõaü rajataü tàmraü pratyekaü ÷àõamànakam ..
     palamàtrantu kçùõàbhraü tadardhantu ÷ilàhvayam .
     jàtãkoùaphalaü màüsã tàlã÷ailà lavaïgakam .
     pratyekaü kolamànantu vàsànãrairvimardayet .
     ÷oùayitvà tataþ pa÷càdvidàrã rasamarditaþ ..
     trigu¤jàü tàü vañãü khàdetpippalã madhusaüyutàm .
     nàmnà nityodaya÷càyaü raso viùõuvinirmitaþ ..
     pa¤ca kàsànnihantyà÷u cirakàlasamudbhavam .
     ràjayakùmàõamatyugramityàdi bahavo guõàþ ..>% iti nityodayo rasaþ .. * ..
     %<÷uddhaü kçùõàbhracårõadvipalaparimitaü ÷àõamànaü yadanyat karpåraü jàtikoùaü sajalamibhakaõàtejapatraü lavaïgam .
     màüsãtàlã÷acocaü gajakumumagadaüdhàtakãceti tulyam pathyàdhàtrã vibhãtaü trikañurapi pçthak tvardha÷àõaü dvi÷àõam ..
     elà jàtãphalàkhyaü kùititalavidhinà ÷uddhagandhasya kolam kolàrdhaü pàradasya pratipadavihitaü piùñamekatra mi÷ram .
     pàõãyenaivakàryàþ pariõatacaõakasvinnatulyà÷ca vañhyaþ pràtaþkhàdyà÷catasrastadanu khalu kiyat ÷çïgaveraü saparõam ..
     pàõãyaü pãtamante dhruvamapaharatikùiprametàn vikàràn koùñe duùñàgnijàtàn jvaramudararujaüràjayakùmakùata¤ca .
     kàsaü ÷vàsaü sa÷othaü nayanaparibhavaümehamedo vikàràn hanyàdàmànilotthàn kaphapavanakçtàn pittarogàn vi÷eùàn ..
     balyovçùya÷ca yogantaruõakaravaraþsarvarogapra÷astaþ pathyaü màüsai÷ca yåùairdhçtaparilulitargavyadugdha¤ca bhåyaþ .
     bhojyo yojyo yatheùñaü lalitalalanayàdãyamàno mudà yat ÷çïgàràbhreõakàmã yuvatijana÷atàbhogayogàdatuùñaþ ..
     varjyaü ÷àkàmlamàdau na ca katipayacitsvecchayà bhojyamànaþ ..>% iti ÷çïgàràbhraþ .. * ..
     %<jãrõaü suvarõaü lauhaü và yadyatraiva pradãyate .
     tadàyaü sarvarogàõàü sàrvabhaumo na saü÷ayaþ ..>% iti sàrvabhaumo rasaþ .. * ..
     %<trikañu triphalàdhànyaü cavyaü citrakasaindhavam .
     divyauùadhihata¤càpi sarvatulyantvayorajaþ ..
     navagu¤jàpramàõena vañikàü kàrayedbhiùak .
     pràtaþkàle ÷ucirbhåtvà cintayitvàmçte÷varãm ..
     ekaikàü vañikàü khàdet raktotpalarasaplutàm .
     nãlotpalarasairvàpi kulatthasya rasena và ..
     nihanti vividhaü kàsaü doùatrayasamudbhavam .
     vàtikaü paittika¤caiva garadoùasamudbhavam .
     saraktamathavà raktaü kàsa÷vàsasamanvitam ..
     tçódàühabhrama÷ålaghnã rucyà vahõipradãpanã .
     balavarõakarã vçùyà jãrõajvaravinà÷inã ..
     iyaü candràmçtà nàmnà candranàthena nirmità .
     vàsàguóåcikà bhàrgo mustakaü kaõñakàrikà ..
     bhojanànte prakartavyà vañikà kàryasiddhaye ..>%
     iti ÷rãcandràmçtà vañã .. candràmçtaü lauhamityapi pàñhaþ .. * ..
     %<rasagandhakalauhànàü pratyekaü kàrùikaü kùipet .
     ñaïgaõasya palaü dattvà maricasya palàrdhakam ..
     trikañutriphalàcaùya dhànyajãrakasaindhavam .
     pratyekaü tolakaü gràhyaü chàgãdugdhena peùayet ..
     navagu¤jàpramàõena vañikàü kàrayedbhiùak .
     pràtaþkàle ÷ucirbhåtvà cintayitvàmçte÷varãm ..
     ekaikàü vañikàü khàdet raktotpalarasaplutàm .
     nãlotpalarasenàpi kulatthasya rasena và ..
     nihanti vividhaü kàsaü tàtaraktakaphodbhavam .
     saraktamathavà raktaü jvara÷vàsasamanvitam ..
     hçcchålaü pàr÷va÷åla¤ca jãrõajvaravinà÷anaþ .
     candràmçtaraso jàma candranàthena bhàùitaþ ..>% iti vçhaccandràmçto rasaþ .. * ..
     iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe kàsarogàdhikàre .. * .. * .. atha kàsapathyam ..
     %<svedo virecanaü chardirdhåmapànaü samà÷anam .
     ÷àliùaùñikagodhåma÷yàmàkayavakodravàþ ..
     àtmaguptà màùamudgakulatthànàü rasàþ pçthak .
     gràmyaudakànåpadhanvamàüsàni vividhàni ca ..
     surà puràtanaü sarpi÷chàga¤càpi payo ghçtam .
     vàstukaü vàyasã ÷àkaü vàrtàkuü bàlamålakam ..
     kaõñakàrã kàsamardã jãvantã suniùaõõakam .
     dràkùàvimbã màtuluïgaü pauùkaraü vàsakastruñiþ ..
     gomåtraü ÷unaü payyà vyobusaùõodakaü madhu .
     làjà divasanidrà ca laghånyannàni yàni ca ..
     pathyametadyathà doùamuktaü kàsagadàture ..>% athàpathyamàha ..
     %<vastiü nasyamasçïmokùaü vyàyàmaü dantagharùaõam .
     àtapaü duùñapavanaü rajomàrganiùevaõam ..
     viùñambhãni vidàhãni råkùàõi vividhàni ca .
     ÷akçnmåtrodgàrakàsavamiveganidhàraõam ..
     matsyaü kandaü sarùapa¤ca tumbãphalamupodikàm .
     duùñàmbu cànnapàna¤ca viruddhànya÷anàni ca ..
     guru÷ãta¤cànnapànaü kàsarogã parityajet ..>% iti vaidyakapathyàpathyavidhau kàsarogàdhikàraþ .. * ..) kà÷atçõam . ityamarañãkàyàü bharataþ .. ÷obhà¤janaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<kàsakandaþ>#, puü, (kàsahetuþ kandaþ .) kàsàluþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàsaghnã>#, strã, (kàsaü hanti . kàsa + han + ñak . striyàü ïãp .) kaõñakàrã . iti ÷abdacandrikà .. (kaõñakàrã÷abde'syà guõàdivivaraõaü j¤eyam ..)

#<kàsajit>#, strã, (kàsaü jayatãti . kàsa + ji + kvip .) bhàrgã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàsanà÷inã>#, strã, (kàsaü nà÷ayatãti . kàsa + na÷a + õic + õiniþ .) karkaña÷çïgãvçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<kàsandãvañikà>#, strã, (kàsaü dyati nà÷ayatãti . do + kaþ tato ïãù . kàsandãü vañati vakti tannàmnà prakà÷ate ityarthaþ . vañ + õvul . ñàp ata itvam . kàsandãvañikà iti pàribhàùikanàmnà àkhyàyate và .) vesavàravi÷eùaþ . goñà kàsun iti bhàùà . asyà guõàþ . hçdyatvam . vàta÷leùmaroganà÷itvam . rucyagnikàritvam . vàyumalànulomakàritva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<kàsamardaþ>#, puü, (kàsaü mçdgàti . kàsa + mçd + %<karmaõyaõ>% . 3 . 2 . 1 . iti aõ .) peùitajala mi÷ritavastragalitavesavàraþ . iti pàkaràje÷varaþ .. kàsundã iti khyàtaþ . gulmabhedaþ . ityamarabharatau .. kàla kàsundà iti bhàùà .. ÷eùasya paryàyaþ . arimardaþ 2 kàsàriþ 3 kàsamardakaþ 4 kàlaþ 5 kanakaþ 6 jaraõaþ 7 dãpanaþ 8 asya guõàþ . tiktatvam . uùõatvam . madhuratvam . kaphavàtàjãrõakàsapittanà÷itvam . pàcakatvam . kaõñha÷odhanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. agnidãpanatvam . svàdutva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. asya patraguõàþ . rucikàritvam . ÷ukravardhakatvam . kàsaviùaraktakaphavàtapittanà÷itvam . madhuratvam . pàcanatvam . kaõñha÷odhanatvam . ladhutvam . vi÷eùataþ kàsaharatvam . gràhakatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàsamardanaþ>#, puü, (kàsaü mçdgàti . kàsa + mçd + kartari lyuþ . kàsasya mardano và .) pañolaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàsaraþ>#, puü, (ke jale àsarati . à + sç + ac . mahiùasya pràyeõa jalavàsàttathàtvam .) mahiùaþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 4 .. (yathà, àryàsapta÷atã 521 .
     %<vyàroùaü màninyàstamodivaþ kàsaraü kalamabhåmeþ .
     vaddhamaliü ca nalinyàþ prabhàtasandhyàpasàrayati ..>%)

#<kàsàraþ>#, puü, (kàsa + %<tuùàràdaya÷ca>% uõàü 3 . 139 iti àran pratyayaþ . kasya jalasya àsàro yatra và . athavà kàsaü ÷abdaü çcchati pràpnoti jalagamanapatanàdikàle . ç + %<karmaõyaõ>% . 3 . 2 . 1 . iti aõ .) sapadmo niùpadmo và mahàjalà÷ayaþ . sarobaraþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 28 .. (yathà -- gãtagovinde 2 . 20 .
     %<duràlokastokastavakanavakà÷okalatikàvikà÷aþ kàsàropavanapavano'pi vyathayati ..>%)

#<kàsàriþ>#, puü, (kàsasya ariþ nà÷akaþ .) kàsamardaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàsàluþ>#, puü, (kàsahetuþ kàsajanako và àluþ .) kandavi÷eùaþ . kokaõade÷e prasiddha àluvi÷eùaþ . tatparyàyaþ . kàsakandaþ 2 kandàluþ 3 àlukaþ 4 àluþ 5 vi÷àlapatraþ 6 patràluþ 7 . asya guõàþ . ugratvam . kaõóuvàta÷leùmàmayàrocakanà÷itvam . svàdutvam . pathyatvam . agnidãpanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kàsãsaü>#, klã, (kàsãü kùudrakàsaü syati nà÷ayatãti . so + kaþ .) upadhàtuvi÷eùaþ . hiràkasã iti bhàùà . (yathà su÷rute såte 36 adhyàye .
     %<kàsãsakadurohiõyorjàtãkandaharidrayoþ ..>%) tatparyàyaþ . dhàtukàsãsam 2 khecaram 3 dhàtu÷ekharam 4 . iti hemacandraþ .. kesaram 5 haüsaloma÷am 6 ÷odhanam 7 pàü÷ukàsãsam 8 ÷ubhram 9 . asya guõàþ . kaùàyatvam . ÷i÷iratvam . viùakuùñhakçmikharjånà÷itvam cakùurhitatvam . kàntivardhanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (vistçtavivaraõamasya kà÷ã÷a÷abde j¤eyam ..)

#<kàsåþ>#, strã, (ka÷ati kutsita÷abdaü gacchatãti . ka÷a gatau + %<õit ka÷ipadyateþ>% . uõàü 1 . 87 . iti åþ pçùodaràditvàt satvam .) vikalavàk . ÷aktyastram . iti medinã .. (kàsate prakà÷ate iti kàs + å .) dãptiþ . bhàùà . iti ÷abdaratnàvalã .. rogaþ . buddhiþ . iti hemacandraþ ..

#<kàhakà>#, strã, (kàhalà iti . pçùodaràditvàt lasya kaþ .) kàhalàvàdyam . iti dviråpakoùaþ ..

#<kàhalaü>#, klã, (kutsitaü aspaùñamavyaktaü halaü vàkyaü dhvanirvà yatra . vilekhanàrthakasyàpi haladhàtoratradhàtånàmanekàrthatvàt tathàtvam .) avyaktavàkyam . iti hemacandraþ ..

#<kàhalaþ>#, puü, (kutsitaü yathà syàt tathà halati . likhati nakhairbhåmimiti ÷eùaþ . hala + ac . koþ kàde÷aþ .) kukkuñaþ . ÷abdamàtram . iti medinã .. vióàlaþ . iti ÷abdamàlà .. vçhaóóhakkà . tatparyàyaþ . mahànàdaþ 2 . iti hàràvalã ..

#<kàhalaþ>#, tri, (kena jalena ahalaþ aspçùñaþ .) ÷uùkaþ . bhç÷am . khalaþ . iti medinã ..

#<kàhalà>#, strã, (kutsitaü avyaktaü và halati ÷abdaü karoti . hal + ac ñàp ca .) vàdyabhàõóabhedaþ . (ãùadapi na halaü kutsitaü aïgaü yasyàþ . koþ kàde÷aþ .) apsarovi÷eùaþ . iti medinã ..

#<kàhalàpuùpaþ>#, puü, (kàhalàkçtiriva puùpamasyàþ .) dhuståraþ . iti ÷abdamàlà ..

#<kàhalã>#, strã, (kaü sukhaü àhalati dadàtãti . à + hala + in . tato ïãp .) taruõã . yuvatã . iti medinã ..

#<kàhàrakaþ>#, puü, (kutsitaü ÷ivikàdikamàlambya jã vanayàtràmàharati . à + hç + õvul .) ÷ivikàvàhakajàtiþ . kàhàra iti vehàrà iti ca bhàùà . yathà --
     %<tathà gàruóikà vãràþ kùurakarmopajãvakàþ .
     vyàdhàþ kàhàrakàþ puùñàþ kçùõaü saüvàhayanti ye ..>% iti jaiminibhàrate à÷vamedhike parvaõi 10 adhyàyaþ ..

#<kàhã>#, strã, (kena vàyunà àhanyate . à + han + óaþ ïãp . yadvà kaü sukhaü àhanti dadàti pràpayati . à + han + antarõijantàt óaþ . óãp ca .) kuñajavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ki># ra li j¤àne . iti kavikalpadrumaþ .. (hvàdiüparaü-sakaü-señ .) ra vaidikaþ . li ciketi . iti durgàdàsaþ ..

#<kiü>#, vya, kim . iti medinã .. (yathà viùõupuràõe 1 màü÷e 17 . 24 .
     %<na kevalaü tàta ! mama prajànàü sa brahmabhåto bhavata÷ca viùõuþ .
     dhàtà vidhàtà parame÷vara÷ca prasãda kopaü kuruùe kimartham ..>%)

#<kiü>#, [m] tri, jij¤àsàrtham . ki iti bhàùà . sarvanàmakim÷abdasya klãvaliïge råpamidam . iti vyàkaraõam .. asyàrthàntaràõi kim÷abde draùñavyàni .. (sarva÷abdamayatvàt viùõuþ . yathà, mahàbhàrate 13 . 149 . 91 .
     %<eko naikaþ savaþ kaþ kiü yattatpadamanuttamam ..>%)

#<kiüvadantiþ>#, strã, (kiü + vada + jhic .) kiüvadantã . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<kiüvadantã>#, strã, (kim + vada + jhic ïãù ca .) jana÷rutiþ . satyamasatyaü và lokavàdaþ . ityamaraþ . 1 . 6 . 7 .. (%<asti kilaiùà kiüvadantã asmàkaü kule kàlaràtrikalpà vidyà nàma ràkùasã samutpatsyate>% . iti prabodhacandrodayanàñakam ..)

#<kiüvà>#, vya, (kim ca và ca . iti dvandvasamàsaþ .) vikalpaþ . athavà . tatparyàyaþ . utàho 2 yadi và 3 yadvà 4 neti 5 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kiü÷àruþ>#, puü, (kiü ki¤cit kutsitaü và ÷çõàtãti ÷é hiüsàyàü + %<ki¤jarayoþ ÷riõaþ>% . uõàü 1 . 4 . iti ¤uõ .) ÷asya÷åkam . ÷uüyà iti bhàùà . ityamaraþ . 2 . 9 . 21 .. vàõaþ . kaïkapakùã . iti medinã ..

#<kiü÷ukaþ>#, puü, (ki¤cit avayavaikade÷aþ ÷uka iva ÷ukatuõóàbhapuùpatvàt tathàtvamiti bodhyam .) palà÷avçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 29 .. (asya paryàyo yathà -- bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..
     %<palà÷aþ kiü÷ukaþ parõo yaj¤iyo raktapuùpakaþ .
     kùàra÷reùñho vàtaharo brahmavçkùaþ samidvaraþ ..>% yathà goþ ràmàyaõe 6 . 68 . 31 .
     %<tayoþ kçtavraõau dehau ÷u÷ubhàte mahàtmanoþ .
     puùpitàviva niùpatrau yathà ÷àlmalikiü÷ukau ..>% tatpuùpàdayo'pi . yathà càõakye 7 .
     %<råpayauvanasampannà vi÷àlakulasambhavàþ .
     vidyàhãnàna ÷obhante nirgandhà iva kiü÷ukàþ ..>%) vivaraõamasyànyat palà÷a÷abde j¤àtavyam .. nandã vçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kiü÷ulukaþ>#, puü, (kiü÷uka + nipàtanàt sàdhuþ .) palà÷avçkùavi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kikiþ>#, puü, (kaka + in . pçùodaràditvàt àderitvam .) kikãdiviþ . iti ÷abdamàlà . nàrikelaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kikidiviþ>#, puü, (kikãti asphuñanàdena dãvyatãti . div + in .) càùapakùã . iti ÷abdamàlà ..

#<kikãdivaþ>#, puü, (kikãti avyakta÷abdena dãvyati . diva + kaþ .) càùapakùã . iti ÷abdamàlà ..

#<kikãdiviþ>#, puü, (kikã iti asphuñanàdaü kurvan dãvyati . %<kçvidhçùvicchavisthavi kikãdiviþ .>% uõàü 4 . 56 iti kvin nipàtanàt siddham .) svarõattàtakaþ . soõàcaóà iti bhàùà . nãlakaõñha iti kvacit khyàtaþ . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . càùaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 5 . 16 .. càsaþ 3 kikãdãviþ 4 . iti bharataþ .. kikã 5 diviþ 6 . iti svàmã .. kikiþ 7 kikidivaþ 8 kikidãviþ 9 . iti ÷abdamàlà .. kikãdivaþ 10 svarõacåóaþ 11 iti jañàdharaþ ..

#<kikãdãviþ>#, puü, (kikã ityavyakta÷abdena dãvyati krãóati . nipàtanàt dãrghatve sàdhuþ .) càùapakùã . iti ÷abdamàlà ..

#<kikhiþ>#, strã, (khadati hinasti . khad hiüsàyàü nipàtanàt sàdhuþ .) laghu÷çgàlaþ . iti hemacandraþ .. khyàük÷eyàli iti bhàùà ..

#<kikhiþ>#, puü, (kikhiriti kutsita÷abdaü karoti yaþ .) kapiþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<kiïkaraþ>#, tri, (ki¤cit karãti . divàvibhetç tra kiü yattadbahuùvityac .) dàsaþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 17 .. (yaduktaü puràõe .
     %<viprasya kiïkaro bhåpo vai÷yobhåpasya bhåmipa ! .
     sarveùàü kiïkaràþ ÷ådrà bràhmaõasya vi÷eùataþ ..>%)

#<kiïkiõã>#, strã, (kimapi ki¤cid và kaõati . kaõa ÷abde + in + ïãp ca . pçùodaràt sàdhuþ .) kañyàbharaõavi÷eùaþ . ghàghara iti bhàùà . tatparyàyaþ . kùudraghaõñikà 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 110 .. kaïkaõã 3 . iti bharata .. kiïkaõikà 4 ki ïkiõiþ 5 . iti kecit .. kùudraghaõñã 6 pratisarà 7 kiïkiõãkà 8 kaïkaõikà 9 kùudrikà 10 . iti ÷abdaratnàbalã .. ghargharã 11 . iti jañàdharaþ .. (yathà, mahàbhàrate 13 . 53 . 31 .
     %<kiïkiõãsvananirghoùo yuktastoraõakalpanaiþ ..>%) vikaïkatavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kiïkiraü>#, klã, (kiü kutsitaü madavàri kirati vikùipati . ké + kaþ .) gajakumbhaþ . iti sàrasvataþ ..

#<kiïkiraþ>#, puü, (kimapi anirvacanãyaü madhuràsphuñaü kirati rauti . ki¤cit kirati kùipati cittaü virahiõàü và .) kokilaþ . bhramaraþ . ghoñakaþ . kàmadevaþ . iti sàrasvataþ ..

#<kiïkirà>#, strã, (ki¤cit kutsitaü và kirati ÷arãràt niþsarati . kiü + ké + kaþ ñàp ca .) raktam . iti sàrasvataþ ..

#<kiïkiràtaþ>#, puü, (kiïkiraü raktavarõatvaü atati puùpakàle nirantaraü pràpnoti . ata + aõ .) a÷okavçkùaþ . kàmadevaþ . ÷ukapakùã . kokilaþ . iti sàrasvataþ .. raktàmlànaþ . ràïgà jhàüñã iti bhàùà . iti jañàdharaþ .. puùpavçkùavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . hemagauraþ 2 pãtakaþ 3 pãtabhadrakaþ 4 vipralobhã 5 pãtàmlànaþ 6 ùañpadànandaþ 7 . asya guõàþ . kaùàyatvam . uùõatvam . tiktatvam . agnidãpanatvam . kaphavàyukaõóu÷otharaktatvagdoùanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. tatparyàyaguõàþ .
     %<kiïkaràto hemagauraþ pãtakaþ pãtabhadrakaþ .
     kiïkiràto himastiktaþ kaùàya÷ca haredasau ..
     kaphapittapipàsàsradàha÷oùavamikrimãn ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<kiïkiràlaþ>#, puü, (kiïkiràya raktatvàya alati . paryàpnoti . ala + ac . kiïkireõa raktatvenàlati và . varvåravçkùaþ . iti vaidyakam ..

#<kiïkirã>#, [n] puü, (kiïkiraü raktavarõaphalamastyasmin asya và . kiïkira + iniþ .) vikaïkatavçkùaþ . iti jañàdharaþ .. vaüici iti bhàùà .. (vikaïkata÷abde'syà guõàdikaü boddhavyam ..)

#<ki¤ca>#, vya, (kim ca, ca ca . dvandvasamàsaþ .) àrambhaþ . sàkalyam . iti medinã .. avàntaram . iti jañàdharaþ ..

#<ki¤cana>#, vya, (kim ca cana ca . mugdhabodhamate tu %<kimaþ ktyantàt cit canau>% . iti canapratyayaþ .) asàkalyam . akàrtsnyam . ityamaraþ . 3 . 4 . 3 ..

#<ki¤canaþ>#, puü, (kim + can + ac .) hastikarõapalà÷aþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ki¤cit># vya, (kimca citca pàõinimate padadvayam . mugdhabodhamate tu %<kimaþ ktyantàt ciccanau>% . iti citpratyayaþ .) alpam . tatparyàyaþ . ãùat 2 manàk 3 . asàkalyam . yathà . asàkalye tu ciccana . ityamaraþ . 3 . 4 . 3 .. (yathà vivekacåóàmaõau 11 .
     %<cittasya ÷uddhaye karma na tu vaståpalalabdhaye .
     vastusiddhirvicàreõa na ki¤cit karmakoñibhiþ ..>%)

#<ki¤cilikaþ>#, puü, (ki¤cit culumpati . culumpa iti sautradhàtuþ . óuþ saüj¤àyàü kan . pçùodaràt ubhayatra usthàne itvam .) ki¤culukaþ . ityamarañãkà ..

@<[Page 2,126b]>@
#<ki¤culukaþ>#, puü, (ki¤cit culumpati culump + óuþ + saüj¤àyàü kan .) kãñavi÷eùaþ . kaüco iti bhàùà . tatparyàyaþ . mahãlatà 2 gaõóåpadaþ 3 . ityamaraþ . 1 . 10 . 22 . (%<vàhyà yåkàþ prasiddhàþ syuþ ki¤cu låkàsthathàntaràþ>% .. iti hàrãte cikitsitasthàne 5 adhyàye ..)

#<ki¤jaü>#, klã, (ki¤ci¤jalaü yatra . pçùodaràditvàt la lope sàdhuþ .) ki¤jalkam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ki¤jalaþ>#, puü, (ki¤cit jalaü atra .) ki¤jalkaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ki¤jalkaü>#, klã, (ki¤cit jalati . jal apavàraõe + bàhulakàt kaþ .) nàgake÷arapuùpam . padmàbhyantarasthaü ke÷àkàraü karahàñakaveùñhanam . kesara iti khyàtam . (yathà, raghuþ 15 . 52 .
     %<sa tadvaktraü himakliùñaki¤jalkamiva païkajam .
     jyotiùkaõàhata÷ma÷ru kaõñhanàlàdapàtayat ..>%) tatparyàyaþ . makarandam 2 ki÷aram 3 padmake÷aram 4 ki¤jam 5 pãtaparàgam 6 tuïgam 7 càmpeyakam 8 . asya guõàþ . madhuratvam . råkùatvam . kañutvam . àsyabraõàpahatvam . ÷i÷iratvam . rucyatvam . pittatçùõàdàhavinà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .

#<ki¤jalkaþ>#, puü, (kim + jala + bàhulakàt kaþ .) ke÷araþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 47 .. padmake÷araþ . tatparyàyaguõàþ .
     %<ki¤jalkaþ ke÷araþ prokta÷càmpeya÷càpi sa smçtaþ .
     ki¤jalkaþ ÷ãtalo råkùaþ kaùàyogràhako'pi saþ ..
     kaphapiüttatçùàdàharaktàr÷oviùa÷othajit .>% iti bhàvaprakà÷aþ . (vaidyacakrapàõisaügrahe rakta pittàdhikàre dårvàdyataile vyavahàro yathà --
     %<dårvàsotpalaki¤jalkama¤ciùñhàsailavàlukàþ ..>%)

#<kiña># gatau . bhayabhãùayoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüparaü--sakaü aka¤ca--señ .) bhãùà svato bhayotpàdanà . keñati jano vyàghro janaü bhãùayatãtyarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<kiñiþ>#, puü, (keñati ÷atruü prati vegena gacchati malàdãnuddi÷ya gacchati và . kiñ-gatau in igupadhàt kit ca .) ÷åkaraþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 2 ..

#<kiñibhaþ>#, puü, (kiñiriva bhàti . bhà + kaþ .) ke÷akãñaþ . iti hemacandraþ . ukuõa iti bhàùà ..

#<kiññaü>#, klã, (keñati lohàdidhàtvavayavàt nirgacchatãti . gatyarthetiktaþ . àgama÷àstrasyànityatvàt neñ .) malaþ . ityamaraþ . 6 . 2 . 65 .. (yaduktaü cintàmaõau .
     %<dhmàyamànasya lohasya malaü maõóåramucyate .
     yallohaü yadguõaü proktaü tatkiññamapi tadguõam ..>% yasya kasyàpi asàràü÷e . yathà --)
     %<àhàrasya rasaþ sàraþ sàrahãno maladravaþ .
     ÷iràbhistajjalaü nãtaü vastiü måtratvamàpnuyàt ..
     ÷eùaü kiñña¤ca yattasya tatpurãùaü nigadyate ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<kiññavarjitaü>#, klã, (kiññena malena varjitam .) ÷ukram . iti hemacandraþ ..

#<kiññàlaþ>#, puü, (kiññena malena alati paryàpnoti . ala + ac .) tàmrakalasaþ . lohagåthakam iti medinã ..

#<kiõaþ>#, puü, (kaõ gatau + ac . pçùodaràditvàt ata itvam .) màüsagranthiþ . nirgharùaõajavyathàcihnam . iti liïgàdisaügrahe amarabharatau . kaóà iti bhàùà .. (yathà, raghuvaü÷e . 16 . 84 .
     %<tadetadàjànuvilambinà te jyàghàtarekhàkiõalà÷chanena .
     bhujena rakùàparigheõa bhåmerupaitu yogaü punaraüsalena ..>% yathà ca -- vàbhañe uttarasthàne 37 adhyàye ..
     %<ràjakoùàtakã målaü kiõo và mathitodbhavaþ ..>%) ghuõaþ . iti hàràvalã ..

#<kiõiþ>#, strã, (kiõàya tannivçttaye prabhavati . bàhulakàt in .) apàmàrgaþ . iti ÷abdaratnàvalã . (apàmàrga÷abde'syà guõàdayo j¤àtavyàþ ..)

#<kiõihã>#, strã, (kiõaþ astyasmin asya và iti iniþ . kiõino braõàn hanti . han + óaþ gauràditvàt ïãù .) apàmàrgavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 89 . (yatràsya vyavahàrastadyathà --
     %<rasaü ÷irãùà kiõihã pàribhadrakakembukàt ..>% iti vàbhañe ttrikitsàsthàne 21 adhyàye .. asyàþ paryàyà yathà --
     %<apàmàrgastu ÷ikharã hyadhaþ ÷alyo mayårakaþ .
     markañã durgrahà càpi kiõihã kharama¤jarã ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<kiõvaü>#, klã, (kaõa + %<ulvàdaya÷ca>% . uõàü 4 . 95 iti sàdhuþ . yadvà %<a÷åpruùi lañãti>% . uõàü 1 . 151 . iti kvan bahulavacanàditvam .) suràvãjam . (yathà, manuþ . 8 . 326 .
     %<såtrakàrpàsakiõvànàü gomayasya guóasya ca ..>%) pàpam . iti medinã ..

#<kiõvaþ>#, puü, klã, (kaõ + %<a÷åpruùãti>% uõàü 1 . 151 . iti kvan bahulavacanàditvam .) suràbãjam . iti vàcaspatirityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<kita># saü÷aye . icchàyàü . vàse . àrogye . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-akaü-saka¤ca-señ .) vicikitsati manaþ sa÷ete ityarthaþ . àrogye cikitsatyàturaü vaidyaþ . icchànivàsayostu ketatãti vopadevaþ .. tatra tivàdayo na prayujyante . iti ramànàthaþ .. iti na vanitàmetàü hantuü mano vicikitsate . iti tu antarbhåta¤yarthatayà karmakartari san÷ranthagranthaityàdinà yaknipedhe siddham . iti durgàdàsaþ ..

#<kita># ra li matau . iti kavikalpadrumaþ .. (hvàdiüparaü-sakaü-señ .) ra vaidikaþ . li ciketti . iti durgàdàsaþ ..

#<kitavaþ>#, puü, (kitaü vàyati kitena vàti và . kita + và + kaþ .) akùadevã . (yathà, manuþ . 3 . 151 .
     %<jañila¤cànadhãyànaü durbalaü kitavantathà .
     yàjayanti ca ye pågàüstàü÷ca ÷ràddhe na bhojayet ..>%) dhuståraþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 77 .. (%<kitavàóa÷ayorvãjaü nàgaraü saharãtakam . cårõãkçtyàrdrakarasaiþ>% .. iti vaidyakakaùàyasaügrahe kàsàdhikàre ÷àmbharãguóikàyàm ..) mattaþ . va¤cakaþ . iti medinã .. (yathà, bhàgavate . 8 . 20 . 3 .
     %<sa càhaü vittalobhena pratyàcakùe kathaü dvijam .
     prati÷rutya dadàmãti pràhràdiþ kitavo yathà ..>% dhårtaþ . yathà, àryàsapta÷atã 33 . %<asthiraràgaþ kitavo mànã capalo vidåùakastvamasi . mama sakhyàþ patasi kare pa÷yàmi yathà çjurbhavasi>% ..) khalaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà mahàbhàrate . 1 . 1 . 156 .
     %<yadà÷rauùaü vàsasàü tatra rà÷iü samàkùipat kitavo mandabuddhiþ ..>%) rocananàmagandhadravyam . iti jañàdharaþ ràjanirghaõña÷ca ..

#<kintanuþ>#, puü, (kiü kutsità tanurasya .) aùñapàdaþ . iti trikàõóa÷eùaþ . màkaóasà iti bhàùà ..

#<kintamàm>#, vya, (kutsitàrthe kim . bahånàü madhye ekasya ati÷aye tamap . %<kimettiïavyayeti>% . 5 4 . 11 . iti àmuþ .) pçùñaikatamam . iti ÷abdaratnàvalã .. idameùàmati÷ayena kim . iti vyàkaraõam ..

#<kintaràü>#, vya, (dvayormaghye ekasyàti÷aye tarap àmu÷ca .) pçùñaikataram . iti ÷abdaratnàvalã .. idamanayorati÷ayena kim . kim ÷abdo'tra kutsàrthaþ . atikutsitaü råpamityarthaþ . iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ ..

#<kintu>#, vya, (kiü ca tu ca iti dvandvasamàsaþ .) kimpunaþ . pràguktiviruddhàrtham . yathà --
     %<bhçtyàbhàve bhavati maraõaü kintu sambhàvitànàm .>% iti pràcãnàþ ..

#<kintughnaþ>#, puü, vavàdyekàda÷akaraõàntargata÷eùakaraõam . iti dãpikà .. tatra jàtaphalam .
     %<mitràmitre naiva ki¤cit vi÷eùo dharmàdharme tulyatà mànavasya .
     stotre vàde sarvadà prãtiyuktaþ kintughnàkhye yasya nånaü janiþ syàt ..>% iti koùñhãpradãpaþ ..

#<kindhã>#, [n] puü, (kiü kutsità dhãrastyasya . iniþ .) a÷vaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kinnaraþ>#, puü, strã, (kiü kutsito naraþ . a÷vamukhatvà ttathàtvam .) svanàmakhyàtadevayoniþ . sa tu a÷vamukhatvàt kutsitanaraþ svargagàyakaþ tumburuprabhçtiþ . tatparyàyaþ . kimpuruùaþ 2 turaïgavadanaþ 3 mayuþ 4 . ityamaraþ . 1 . 1 . 74 .. a÷vamukhaþ 5 gãtamodã 6 hariõanartakaþ 7 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà --
     %<ràkùasà÷ca pulastyasya vànaràþ kinnaràstathà .
     yakùà÷ca manujavyàghra ! puttràstasya ca dhãmataþ ..>% iti mahàbhàte . 1 . 66 . 7 ..) arhadupàsakavi÷eùaþ .. iti hemacandraþ ..

#<kinnare÷aþ>#, puü, (kinnaràõàü ã÷o ràjà .) kuveraþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 72 ..

#<kinnare÷varaþ>#, puü, (kinnaràõàü ã÷varaþ .) kuveraþ . iti halàyudhaþ ..

#<kinnu>#, vya, (kiü ca nu ca . iti dvandvasamàsaþ .) pra÷naþ .. (yathà heþ ràmàyaõe . 2 . 74 . 3 .
     %<kinna te'doùayadràjà ràmo và bhç÷adhàrmikaþ .
     yayormçtyurvivàsa÷ca tvatkçte tyulyamàgatau ..>%) vitarkaþ . (yathà ÷akuntalàyàü 1 aïke . %<kinnu khalu yathà vayamasyàmevamiyamasmàn prati syàt>% ..) sthànam . sàdç÷yam . karaõam . iti jañàdharaþ ..

#<kim>#, vya, (ku + bàhulakàt óim .) kutsà . (yathà goþ ràmàyaõe . 1 . 22 . 21 .
     %<devadànavagandharvà yakùàþ patagapannagàþ .
     na ÷aktà ràvaõaü soóhuü kiü punarmànavà yudhi ..>%) vitarkaþ . (yathà, hitopede÷e . %<kimanurakto virakto và mayi svàmãti j¤àsyàmi tàvat>% ..) niùedhaþ . pra÷naþ . itimedinã ..

#<kim>#, tri, kùepaþ . vitarkaþ . nindà . paripra÷naþ . iti medinã .. (yathà, manuþ 11 . 195 .
     %<praõataü paripçccheyuþ sàmyaü saumyecchasãti kim ..>% kimapi anirvacanãyam . yathà, viùõupuràõe 1 . 19 . 75 .
     %<tasmàcca såkùmàdivi÷eùàõàü agocare yat paramàtmaråpam .
     kimapyacintyaü tava råpamasti tasmai namaste puruùottamàya ..>%)

#<kimicchakaþ>#, puü, (kimicchasãti pra÷nena dànàrthaü kàyati ÷abdàyate'tra . nipàtanàt sàdhuþ .) vratavi÷eùaþ . tadvivaraõaü yathà -- màrkaõóeya uvàca .
     %<atha sà'vãkùito màtà vãrà vãraprajàvatã .
     puõye'hani samàhåya pràha puttramavãkùitam ..
     puttràhamabhyanuj¤àtà tava pitrà mahàtmanà .
     upavàsaü kariùyàmi duùkaro'yaü kimicchakaþ ..
     sa càyattastava pitustvayà sàdhyo mayàpi và .
     pratij¤àte tvayà puttra ! tatastatra yatàmyaham ..
     dravyasyàrdhaü mahàkoùàt tava dàsyàmyahaü pituþ .
     dhanaü te pituràyattamanuj¤àtàsmi tena ca ..
     kle÷asàdhyo mamàyattaþ sa hi ÷reyo bhaviùyati .
     sàdhyo bhaviùyo yadi te ka÷cidbalaparàkramaiþ ..
     sa te sàdhyo'nyathà vàpi duþkhasàdhyo bhaviùyati .
     tattvaü pratij¤àü kuruùe yadi puttràtra vai vrate ..
     tadetadahamàrapmye kathyatàü yanmataü tava .
     avãkùiduvàca .
     vittaü me pituràyattaü mame÷atvaü na tatra vai .
     yanmaccharãraniùpàdyaü tat kariùye tvayoditam ..
     kimicchakaü vrataü màtarni÷citya bhava nirvyathà .
     ràj¤à pitràbhyanuj¤àtaü yadi vitte÷vareõa me ..
     màrkaõóeya uvàca .
     tataþ sà ràjamahiùã tadvrataü samupoùità .
     yathoktaü sà'karot påjàü ràjaràjasya saüyatà ..
     nidhãnàmapya÷eùàõàü nidhipàlabalasya ca .
     lakùmyà÷ca parayà bhaktyà yatavàkkàyamànasà ..
     vivikte tu gçhàntaþsthaþ so'tha ràjà karandhamaþ .
     àsãna uktaþ sacivairnoti÷àstravi÷àradaiþ ..
     sacivà åcuþ .
     ràjan vayaþpariõataü tavaivaü ÷àsato mahãm .
     ekaste tanayo'vãkùit tyaktadàraparigrahaþ ..
     aputtraþ sa vane niùñhàü yadà bhåpa ! gamiùyati .
     tadàripakùaü pçthivã ni÷citaü tava yàsyati ..
     vaü÷akùayaste bhavità pitçpiõóodakakùayaþ .
     etanmahatte vivaraü kriyà hànyà bhaviùyati ..
     tasmàt kuru tathà bhåpa ! yathà te tanayaþ punaþ .
     karoti satataü buddhiü pitéõàmupakàriõãm ..
     ÷rãmàrkaõóeya uvàca .
     etasminnantare ÷abdaü ÷u÷ràva jagatãpatiþ .
     purohitasya vãràyà gadato'rthijanaü prati ..
     kaþ kimicchati duþsàdhyaü kasya kiü sàdhyatàmiti .
     karandhamasya mahiùã kimicchakamupoùità .
     ràjaputtro'pyavãkùittu ÷rutvà paurohitaü vacaþ .
     pratyuvàcàrthinaþ sarvàn ràjadvàramupàgatàn ..
     mayà sàdhyaü ÷arãreõa yasya ki¤cit bravãtu saþ .
     mama màtà mahàbhàgà kimicchakamupoùità ..
     ÷çõvantu me'rthinaþ sarve pratij¤àtaü mayàtra ca .
     kimicchatha dadàmyeùa kriyamàõe kimicchake ..
     màrkaõóeya uvàca .
     tato ràjà ni÷amyaitat vàkyaü puttramukhàccyutam .
     samupetyàbravãt puttramahamarthã prayaccha me ..
     avãkùiduvàca .
     dàtavyaü yanmayà tàta ! bhavate tadbravãhi màm .
     kartavyaü duùkaraü và te sàdhyaü duþsàdhyameva ca ..
     ràjovàca .
     yadi satyapratij¤astvaü dadàsi ca kimicchakam .
     pauttrasya dar÷aya mukhaü mamotsaïgagatasya tat ..
     avãkùiduvàca .
     ahaü tavaiva tanayo brahmacarya¤ca me nçpa ! .
     na me puttro'sti pauttrasya dar÷ayàmi kathaü mukham ..
     ràjovàca .
     pàpàya brahmacaryaü te yadidaü dhàryate tvayà .
     tasmàttvaü mocayàtmànaü mama pauttraü pradar÷aya ..
     avãkùiduvàca .
     viramàsmànmahàràja ! yadanyattat samàdi÷a .
     vairàgyeõa mayà tyaktaþ strãsambhogastathà rasaþ ..
     ràjovàca .
     bahubhiryudhyamànasya na dçùño vairibhirjayaþ .
     tatràpi yadi vairàgyamupaiùi tadapaõóitaþ ..
     kiü và no bahunoktena brahmacaryaü parityaja .
     màtustvamicchayà vaktraü pauttramya mama dar÷aya ..
     bhàrkaõóeya uvàca .
     yadà sa bahu÷astena proktaþ pattreõa pàrthivaþ .
     nànyat pràrthayate ki¤cit tadà puttro'brãt punaþ ..
     dattvà kimicchakaü tubhyaü pràpto'haü tàta ! saïkañam .
     tat kariùyàmi nirlajjobhåyo dàraparigraham ..
     striyàþ samakùaü vijitaþ patito dharaõãtale .
     strãpatirbhavità bhåyastàtaitadatiduùkaram ..
     tathàpi kiü karomyeùa satyapà÷ava÷aïgataþ .
     kariùyàmi yathàttha tvaü bhujyatàü nija÷àsanam ..>% iti ÷rãmàrkaõóeyapuràõe avãkùiccaritanàmàdhyàyaþ ..

#<kimu>#, vya, (kim ca uca iti dvandvasamàsaþ .) sambhàvanà . vimarùaþ . iti medinã .. (yathà -- %<nirvàõadãpe kimutailadànaü>% iti ÷iùñoktiþ ..)

#<kimuta>#, vya, (kim ca ut ca iti dvandvasamàsaþ .) pra÷naþ . vitarkaþ . vikalpaþ . ati÷ayaþ . iti medinã ..

#<kimpacaþ>#, tri, (kiü kutsitaü atithyàdibhyo'pradàya kevalaü svodaramàtrapåraõàyaiva pacatãti . kim + pac + ac .) kimpacànaþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<kimpacànaþ>#, tri, (kiü kutsitaü kasmaicidapi na dattvà kevalaü àtmàrthaü pacatãti . pac + ànac .) kçpaõaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 48 ..

#<kimpàkaþ>#, tri, (kiü kathamapi pàkaþ ÷ikùàprakàro yasya .) màtç÷àsitaþ . iti jañàdharaþ ..

#<kimpàkaþ>#, puü, (kutsitaþ pàkaþ pariõàmo yasya .) mahàkàlalatà . iti ratnamàlà . màkàla iti bhàùà .. (yathà, heþ ràmàyaõe 2 . 66 . 6 .
     %<na lubdho budhyate doùàn kimpàkamiva bhakùayan ..>% mahàkàla÷abde'sya vivaraõaü boddhavyam ..)

#<kimpuruùaþ>#, puü, (kutsitaþ puruùaþ .) kinnaraþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 74 . (yathà, kumàre 3 . 38 .
     %<puùpàsavàghårõitanetra÷obhi priyàsukhaü kimpuruùa÷cucumbe ..>%) lokabhedaþ . iti medinã .. (agnidhrasya navaputtràõàmekaþ . yathà, viùõupuràõe 2 . 1 . 16, 19 .
     %<jambudvãpe÷varo yastu àgnãdhro munisattama ! .
     tasya puttrà babhåvuste prajàpatisamà nava ..
     nàbhiþ kimpuruùa÷caiva harivarùa ilàvçtaþ ..>%
     %<hemakåñaü tathà varùaü dadau kimpuruùàya saþ ..>% kiüpuruùa iti saüj¤à yasya varùasya .) jambådvãpasya navakhaõóàntargataü himàcalahemakåñayormadhyavarti varùam . iti ÷rãbhàgavatam .. kutsitapuruùaþ . iti byutpattilabdho'rthaþ ..

#<kimpuruùe÷varaþ>#, puü, (kimpuruùàõàü ã÷varaþ ÷àstà ràjà và .) kuveraþ . iti hemacandraþ ..

#<kimpåruùaü>#, klã, (kimpåruùa ityàkhyà yasya varùasya .) kimpuruùavarùam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kimbharà>#, strã, (ki¤cit bibharti . kim + bhç + ac .) nalãnàmagandhadravyam . iti ÷abdacandrikà ..

#<kiyat>#, tri, kimparimàõamasya (%<kimidaübhyàü vo ghaþ .>% 5 . 2 . 40 . iti vatup . kimaþ kyàde÷aþ . vasya ghaþ .) kiyat parimàõam .. kato iti bhàùà ..
     (%<gantavyamasti kiyadityasakçdbråvàõà ..>% iti sàhityadarpaõam ..)

#<kiyadetikà>#, strã, utsàhaþ . udyogaþ . iti hemacandraþ ..

#<kiyàhaþ>#, puü, (kiyàn raktavarõaþ hayaþ . pçùodaràditvàt nipàtanàt sàdhuþ .) raktavarõaghoñakaþ . iti hemacandraþ ..

#<kiraþ>#, puü, (kirati vikùipati malopalakùitasthalam . ké + kaþ .) ÷åkaraþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 2 ..

#<kirakaþ>#, puü, (kirati likhatãti . ké + õvul .) lekhakaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kiraõaþ>#, puü, (kãryante vikùipyante ra÷mayaþ asmàt %<kvépévçjimandinidhà¤aþ kyuþ>% . uõàü 2 . 81 . iti kyuþ .) såryaþ . iti hemacandraþ .. (kãryate paritaþ kùipyate'sau . ké + karmaõi kyuþ .) såryara÷miriti bhagãrathamàdhavyau .. candrasåryayora÷miriti ràyamukuñaþ .. ratnara÷mau gabhasti÷abdaprayogàt sàmànyara÷miþ . tathà ca bhaññiþ . 1 . 6 .
     %<årdhasphuradratnagabhastibhiryà>% . iti ma¤jarã . ityamarañãkàsàrasundarã .. tatparyàyaþ . asraþ 2 mayåkhaþ 3 aü÷uþ 4 gabhastiþ 5 ghçõiþ 6 dhçùõiþ 7 bhànuþ 8 karaþ 9 marãciþ 10 dãdhitiþ 11 . ityamaraþ . 1 . 4 . 33 .. tviñ 12 dyutiþ 13 àbhà 14 prabhà 15 vibhà 16 ruk 17 ruciþ 18 bhàþ 19 chaviþ 20 dãptiþ 21 ra÷miþ 22 abhãùuþ 22 mahaþ 24 jyotiþ 25 sahaþ 26 rociþ 27 ÷ociþ 28 tviùà 29 pç÷niþ 30 prakà÷aþ 31 àtapaþ 32 dyotaþ 33 . iti ÷abdaratnàvalã .. pàdaþ 34 àlokaþ 35 vasuþ 36 çùiþ 37 bhàmaþ 38 gharmaþ 39 lokaþ 40 arciþ 41 bhàsaþ 42 vãciþ 43 hetiþ 44 dhàma 45 varcaþ 46 ÷uùma 47 tejaþ 48 ojaþ 49 . iti jañàdharaþ .. (yathà, raghuvaü÷e 5 . 74 .
     %<bhavati viralabhaktirmlànapuùpopahàraþ svakiraõapariveùodbheda÷ånyàþ pradãpàþ ..>%)

#<kiraõamàlã>#, [n] puü, (kiraõàõàü màlà astyasya . kiraõamàlà + iniþ .) såryaþ . iti hàràvalã ..

#<kiràtaþ>#, puü, (kiraü avaskàràdernikùepasthànabhåmiü atati satataü añatãti . ata + aõ . yadvà kiraü ÷åkaràdikaü atati hinastãti . ac .) mlecchabhedaþ .. (niùàdaþ . yathà, kiràte 12 . 55 .
     %<kacchànte surasarito nidhàya senàbhanvãtaþ sa katipayaiþ kiràtavaryaiþ ..>%) bhånimbaþ . (yathà, ÷àrïgadhare madhyakhaõóe 2 aþ . 17 ÷loke .
     %<parpañàbdàmçtàvi÷vakiràtaiþ sàdhitaü jalam .
     pa¤jabhadramidaü j¤eyaü vàtapittajvaràpaham ..>%) alpatanuþ . iti medinã .. ghoñakarakùakaþ . iti sàrasvataþ ..

#<kiràtakaþ>#, puü, (kiràta eva . svàrthe kan .) bhånimbaþ iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kiràtatiktaþ>#, puü, (kiràtaþ bhånimbastadvat tiktaþ .) vçkùavi÷eùaþ . ciràtà iti bhàùà . tatparyàyaþ . bhånimbaþ 2 anàryatiktaþ 3 . ityamaraþ . 2 . 4 . 143 .. kairàtam 4 kàõóatiktakaþ 5 . iti ratnamàlà .. kiràtakaþ 6 iti jañàdharaþ .. ciratiktaþ 7 ciràtiktaþ 8 tiktakaþ 9 sutiktakaþ 10 . iti ÷abdaratnàvalã .. kañutiktaþ 11 ràmasenakaþ 12 .. asya guõàþ . vàyuvçddhikàritvam . råkùatvam . kaphapittajvaranà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..
     %<kiràtako'nyo naipàlaþ sàrdhatikto jjvaràntakaþ .
     kiràtaþ sàrako råkùaþ ÷ãtalastiktako laghuþ ..
     sannipàtajvara÷vàsakaphapittàsradàhanut .
     kà÷a÷oùatçùàkuùñha¤varavraõakçmipraõut ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. ràjanirghaõñoktaguõaparyàyau bhånimba÷abde draùñavyau .. (kiràtatiktamamçtàü dràkùàmàmalakãü ÷añhã . niùkvàthya pittànilaje kvàthantaü saguóaü pibet .. iti vaidyakacakrapàõisaügrahe jvaràdhikàre ..)

#<kiràtà÷ã>#, [n] puü, (kiràtàn niùàdàn a÷nàtãti . a÷a bhojane + õiniþ .) garuóaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (asya vivaraõaü yathà mahàbhàrate 1 . 28 adhyàye .
     %<ittyukto garuóaþ sarpaistato màtaramabravãt .
     gacchàmyamçtamàhartuü bhakùyamicchàmi veditum ..
     vinatovàca .
     samudrakukùyàvekànte niùàdàlayamuttamam .
     niùàdànàü sahasnàõi tàn bhuktvà'mçtamànaya .
     naca te bràhmaõaü hantuü kàryà buddhiþ katha¤cana ..>%)

#<kiràtiþ>#, strã, (kireõa samantàt jalakùepeõa atati gacchatãti . ata + in .) gaïgà . iti jañàdharaþ ..

#<kiràtinã>#, strã, (kiràtade÷a utpattisthànatvenàstyasyàþ . iniþ . ïãp .) jañàmàüsã . iti ÷abdaratnàvalã .. (jañàmàüsã÷abde'syà guõàdiviùayo j¤eyaþ ..)

#<kiràtã>#, strã, (kiràti + và ïãù .) durgà . gaïgà kuññinã . iti medinã .. svargagaïgà . iti ÷abdamàlà ..

#<kiriþ>#, puü, (kirati samalabhåmim . %<kégé÷épé kuñibhidicchidibhyaþ>% . uõàü 4 . 142 . iti ipratyayaþ .) ÷åkaraþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 2 ..

#<kiriñi>#, klã, (kiriõà ÷åkareõa ñalyate viklavyate . ñala viklave + óiþ .) hintàlaphalam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kirãñaþ>#, puü klã, (kirati kãryate'nena và . %<kétékçùibhyaþ kãñan>% . uõàü 4 . 184 iti kãñan .) mukuñaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 102 ..

#<kirãñã>#, [n] puü, (kirãño'styasya . kirãña + iniþ .) arjunaþ . iti trikàõóa÷eùaþ . (yathà, mahàbhàrate . 4 . 42 . 17 ..
     %<purà ÷akreõa me dattaü yudhyato dànavarùabhaiþ .
     kirãñaü murdhni såryàmaü tenàhurmàü kirãñinam ..>%) kirãñayukte tri .. (yathà bhagavadgãtàyàü 11 . 17 .
     %<kirãñinaü gadinaü cakriõa¤ca tejorà÷iü sarvato dãptimantam . pa÷yàmi tvàü durnirãkùyaü samantàddãptànalàrkadyutimaprameyam ..>%)

#<kirmã>#, strã, (ké + ki + nipàtanàt muñ . tato ïãp .) palàlaþ . gçham . svarõaputtalikà . iti medinã .. lohaputtalikà . iti vi÷vaþ ..

#<kirmãraþ>#, puü, (ké + gambhãràditvàt ãran nipàtanàt sàdhuþ .) nàgaraïgavçkùaþ . ràkùasavi÷eùaþ . (yathà mahàbhàrate 3 . 11 . 22 .
     %<pratyuvàcàtha tadrakùo dharmaràjaü yudhiùñhiram .
     ahaü vakasya vai bhràtà kirmãra iti vi÷rutaþ ..>%) karvåravarõaþ . iti medinã .. tadvarõayukte tri . ityamaraþ . 1 . 5 . 17 ..

#<kirmãrajit>#, puü, (kirmãraü jitavàn . ji + bhåte kvip .) bhãmasenaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (kirmãravadhakathà mahàbhàrate 3 . 11 adhyàye uktà . tadyathà --
     %<pratyuvàcàtha tadrakùo dharmaràjaü yudhiùñhiram .
     ahaü vakasya vai bhràtà kirmãra iti vi÷rutaþ ..
     vane'smin kàmyake ÷ånye nivasàmi gatajvaraþ .
     yudhi nirjitya puruùànàhàraü nityamàcaran ..
     ke yåyamabhisaüpràptà bhakùyabhåtà mamàntikam .
     yudhi nirjitya vaþ sarvàn bhakùayiùye gatajvaraþ ..>% vai÷ampàyana uvàca .
     %<yudhiùñhirastu tacchrutvà vacastasya duràtmanaþ .
     àcacakùe tataþ sarvaü gotranàmàdi bhàrata ! ..>%
     %<kirmãrastvabravãdenaü diùñyà devairidaü mama .
     upapàditamadyeha cirakàlànmanogatam ..
     bhãmasenavadhàrthaü hi nityamabhyudyatàyudhaþ .
     caràmi pçthivãü kçtsnàü naina¤càsàdayàmyaham ..
     so'yamàsàdito diùñyà bhràtçhà kàïkùita÷ciram .
     anena hi mama bhràtà vako vinihataþ priyaþ ..
     vetrakãyagçhe ràjan ! bràhmaõacchadmaråpiõà .
     vidyàbalamupà÷ritya na hyastyasyaurasaü balam ..>%
     %<yadi tena purà mukto bhãmaseno vakena vai .
     adyainaü bhakùayiùyàmi pa÷yataste yudhiùñhira ! ..>%
     %<evamuktastu dharmàtmà satyasandho yudhiùñhiraþ .
     naitadastãti saükruddho bhartsayàmàsa ràkùasam ..
     tato mãmo mahàbàhuràrulya tarasà drumam .
     da÷avyàmamathodviddhaü niùpatramakarottadà ..>%
     %<kirmãra÷càpi sahasà vçkùamutpàñya pàõóavam .
     daõóapàõiriva kruddhaþ samaye pratyadhàvata ..>%
     %<tàvanyonyaü samà÷liùya prakarùantau parasparam .
     ubhàvapi cakà÷ete praùñaddhau vçùabhàviva ..
     tayoràsãtsutumulaþ saüprahàraþ sudàruõaþ .
     nakhadaüùñràyudhavatorvyàghrayoriva dãptayoþ ..>%
     %<tayorbhujaviniùpeùàdubhayorbalinostadà .
     ÷abdaþ samabhavadghoro veõusphoñasamo yudhi ..
     athainamàkùipya balàdgçhya madhye vçkodaraþ .
     dhånayàmàsa vegena vàyu÷caõóa iva drumam ..
     sa bhãmena paràmçùño durbalo balinà raõe .
     vyaspandata yathà pràõaü vicakarùa ca pàõóavam ..
     tata enaü pari÷ràntamupalakùya vçkodaraþ .
     yoktrayàmàsa bàhubhyàü pa÷uü rasanayà yathà ..
     vinadantaü mahànàdaü bhinnabherãsvanaü balã .
     bhràmayàmàsa suciraü viùphurantamacetanam ..
     taü visãdantamàj¤àya ràkùasaü pàõóunandanaþ .
     pragçhya tarasà dorbhyàü pa÷umàramamàrayat ..
     atha jarjarasarvàïgaü vyàviddhanayanàmbaram .
     bhåtale bhràmayàmàsa vàkya¤cedamuvàca ha ..
     hióimbavakayoþ pàpa ! na tvama÷rupramàrjanam .
     kariùyasi gata÷càpi yamasya sadanaü prati ..
     ityevamuktvà puruùapravãrastaü ràkùasaü krodhaparãtacetàþ .
     visrastavastràbharaõaü sphurantamudbhràntacittaü vyasumutsasaja .. * ..>%)

#<kirmãratvak># [c] strã, (kirmãrà citrà tvak yasya .) nàraïgavçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (nàraïganàgaraïga÷abdayorasyà guõàdayo bodhyàþ ..)

#<kirmãrabhit># [d] puü, (kirmãraü ràkùasavi÷eùaü bhinnavàn . bhid + kvip bhåte .) bhãmasenaþ . iti bhåriprayogaþ .. (asya vivaraõaü kirmãrajit-÷abde draùñavyam ..)

#<kirmãrasådanaþ>#, puü, (kirmãraü sådayati hantãti . såda + õic + lyuþ . kartçvivakùàva÷àt kvacid bhåtàrthe và .) bhãmasenaþ . iti hemacandraþ .. (asya vivaraõaü kirmãrajicchabde draùñavyam ..)

#<kila># ka nudau . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-paraüsakaü-señ .) ka kelayati . nudiriti õuda ¤au÷ preraõe ityasya auõàdikakipratyaye råpam . iti durgàdàsaþ ..

#<kila># ÷a ÷auklye . krãóe . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàü-paraü-akaü-señ .) ÷a kilati pràsàdaþ ÷i÷urvà . kelità . iti durgàdàsaþ ..

#<kila>#, vya, (kila + kaþ .) vàrtà . sambhàvyam . ityamaraþ . 3 . 3 . 253 .. ni÷cayaþ . iti taññãkàsàrasundarã .. (yathà ÷àkuntale 1 màïke duùmantoktiþ .
     %<idaü kilàvyàjamanoharaü vapustapaþkùamaü sàdhayituü ya icchati .
     dhruvaü sa nãlotpalapatradhàrayà ÷amãlatàü chettumçùirvyavasyati ..>%) anunayàrtham iti medinã ..

#<kilaki¤citaü>#, klã, (kila alãkena kiü ãùat citaü racitam .) hàvaþ . ÷çïgàrabhàvajà kriyà . iti jañàdharaþ .. tasya lakùaõam . yathà, alaïkàrakaustubhe .
     %<garvà'bhilàsaruditasmitàsåyàbhayakrudhàm .
     saïkarãkaraõaü yat syàducyate kilaki¤citam ..>% (tathà ca sàhityadarpaõe 3 . 109 .
     %<smita÷uùkaruditahasitatràsakrodha÷ramàdãnàm .
     sàïkaryaü kilaki¤citamabhàùñatamasaïgamàdijàddharùàt ..>% udàharaõaü tatraiva yathà --
     %<pàõirodhamavirodhitavà¤chaü bhartsanà÷ca madhurasmitagarbhàþ .
     kàminaþ sma kurute karabhoru hàri÷uùkarudita¤ca sukhe'pi ..>%)

#<kilakilà>#, strã, (kila + kaþ . prakàre vãpsàyàü và dvitvam . striyàü ñàp .) harùadhvaniþ . kilakila÷abda iti yàvat . tatparyàyaþ . harùasvanaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (%<àsãt kilakilà÷abda stasmin gacchati pàrthive>% . iti mahàbhàrate 1 . 69 . 6 ..)

#<kilàñaþ>#, puü, kùãravikçtiþ . iti jañàdharaþ .. dadhikårcikàtakrakårcikayoþ piõóaþ . asya guõàþ . ÷ãtatvam . snigdhatvam . gurutvam . gaulyatvam . vçùyatvam . pittàpahatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..
     (%<naùñadugdhasya pakvasya piõóaþ proktaþ kilàñakaþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ . tathà carake såtrasthàne . 27 adhyàye ..
     %<pãyåùo moraña¤caiva kilàñà vividhà÷ca ye .
     dãptàgnãnàmanidràõàü sarva ete sukhapradàþ ..
     guravastarpaõà vçùyà vçühaõàþ pavanàpahàþ ..>% asyotpattivivaraõaü yathà bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe dvitãye bhàge .. kilàñakaþ gijirã iti loke .
     %<apakvameva yannaùñhaü kùãra÷àkaü hi tatpayaþ .>% kùãra÷àkaü tuùibharà iti loke .
     %<dadhnà takreõa và naùñaü dugdhaü baddhaü suvàsasà .
     dravabhàvena sahitaü takrapiõóaþ sa ucyate ..
     naùñadugdhaü bhavannãraü moraña¤je¤jaño'bravãt .
     peyåùa¤ca kilàña÷ca kùãra÷àkaü tathaiva ca ..
     takrapiõóa ime vçùyà vçühaõà balavardhanàþ .
     guravaþ ÷leùmalà hçdyà vàtapittavinà÷anàþ ..
     dãptàgnãnàü vinidràõàü vidradhau càbhipåjitàþ .
     mukha÷oùatçùàdàharaktapittajvarapraõut .>%)

#<kilàñã>#, strã, (kilàña + gauràditvàt ïãù .) kùãravikçtiþ . tatparyàyaþ . kårcikà 2 . iti hemacandraþ .. (kårcikà÷abde'syà guõaparyàyà j¤àtavyàþ ..)

#<kilàñã>#, [n] puü, (kilatãti . kila + kaþ . aña + õiniþ . tataþ . kila÷càsau àñã ceti karmadhàrayaþ . yadvà kilamañatãti .) vaü÷aþ . iti hàràvalã .. vàü÷ iti bhàùà ..

#<kilàsaü>#, klã, (kilaü varõaü asyati kùipati vikçtiü karoti iti yàvat . kila + asa + %<karmaõyaõ>% . 3 . 2 . 1 . iti aõ .) rogavi÷eùaþ . chulã iti bhàùà . tatparyàyaþ . sidhmà 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 53 .. sidhmam 3 . iti bharataþ .. tvakpuùpam 4 tvakpuùpã 5 . iti hemacandraþ ..
     (%<kuùñhaikasambhavaü ÷vitraü kilàsaü dàruõa¤ca tat .
     nirdiùñamaparisràvi tridhàtådbhavasaü÷rayam ..
     vàtàdrukùàruõaü pittàttàmraü kamalapatravat .
     sadàhaü romavidhvaüsi kakàcchvetaü ghanaü guru ..
     sakaõóu ca kramàdraktamàüsamedaþ sucàdi÷et .
     varõenaivedçgubhayaü kçcchraü taccottarottaram ..
     a÷uklaromàbahulamasaüsçùñaü mitho navam .
     anagnidagdhajaü sàdhyaü ÷vitraü varjyamato'nyathà ..>% iti vàmañe nidànasthàne 14 adhyàye .. asyauùadhaü yathà ..
     %<kuùñhaü tamàlapatraü maricaü samanaþ÷ilaü sakà÷ã÷am .
     tailena yuktamucitaü saptàhaü bhàjane tàmre ..
     tenàliptaü sidhmaü saptàhàdvyeti tiùñhato gharme .
     màsànnavaü kilàsaü snànaü muktvà vi÷uddhatanoþ ..>% iti sidhmalepaþ .. * ..
     %<kilàsahantà målànyàvalgujàni làkùà ca .
     gopittama¤jane dve pippalyaþ kàlaloharajaþ ..>% iti ÷vitre pralepaþ ..
     %<dàruõaü vàruõaü ÷vitraü kilàsaü nàmabhistribhiþ .
     vij¤eyaü trividhaü tacca tridoùaü pràya÷a÷ca tat ..
     doùe raktà÷rite raktaü tàmraü màsasamà÷rite .
     ÷vetaü medaþ ÷rite ÷vitraü gurutà cottarottaram ..>% asàdhyalakùaõamasya yathà --
     %<yatparasparato bhinnaü bahu yadraktalomavat .
     yacca varùagaõotpannaü tacchvitraü naiva sidhyati ..>% asya nidànaü yathà --
     %<vacàüsyatathyàni kçtaghnabhàvo nindà bhuràõàü gurudharùaõa¤ca .
     pàpakriyà pårbakçta¤ca karma hetuþ kilàsasya virodhicànnam ..>% iti carake cikitsàsthàne 6 adhyàye ..)

#<kilàsaghnaþ>#, puü, (kilàsaü hantãti . han + ñak .) vçkùavi÷eùaþ . kàükarola iti bhàùà . tatparyàyaþ . karkoñakaþ 2 tiktapatraþ 3 sugandhakaþ 4 . iti hema candraþ .. (karkoñaka÷abde'sya guõaparyàyà j¤eyàþ ..)

#<kilàsã>#, [n] tri, (kilàsaü asyàstãti iniþ .) kilàsarogayuktaþ . tatparyàyaþ . sidhmalaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 61 ..

#<kili¤caü>#, klã, (kilyate'nena . kil + in . kiliü cinotãti . ci + óaþ . pçùodaràt sàdhuþ .) såkùma dàru . iti jañàdharaþ .. kili¤camiti ca pàñhaþ ..

#<kili¤jaþ>#, puü, (kilito jàyate . jana + óaþ . pçùodaràditvàt mum ca .) såkùmadàru . iti trikàõóa÷eùaþ .. (kvacit napuüsakatvamapi dç÷yate ..)

#<kili¤jakaþ>#, puü, (kili¤ja + svàrthe kaþ .) kà÷àdirajjuþ . yena kusålaü veùñyate kusåla¤ca maràyiriti ñãkàntaram . tçõaracitañàñã iti khyàta ityanye . ityamarañãkàyàü marataþ .. tatparyàyaþ . kañaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 26 ..

#<kilimaü>#, klã, (kila + iman .) devadàru . iti ÷abdaratnàvalã ràjanirghaõña÷ca ..
     (%<maricaü pippalãmålaü magadhàgajapippalã .
     saralaþ kilimaü hiïgu bhàrgotejovatãtvacau ..>% iti carake kalpasthàne 7 adhyàye ..)

#<kilviùaü>#, klã, (%<kilervuk ca>% . uõàü 1 . 51 iti ñiùac vukàgama÷ca .) pàpam . aparàdhaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 222 .. (yathà gãtàyàü 3 . 13 .
     %<yaj¤a÷iùñà÷inaþ santo mucyante sarvakilviùaiþ ..>%) rogaþ . iti medinã ..

#<kilvã>#, [n] puü, (kil + bhàve kvip tato'styarthe bàhulakàt viniþ .) ghoñakaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ki÷alaü>#, klã puü, (ki¤cit ÷alati . ÷ala calane gatau và + ac pçùodaràditvàt malopaþ .) pallavaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ki÷alayaü>#, klã puü, (ki¤cit ÷alati . ÷ala calane + bàhulakàt kayan pratyayaþ pçùodaràt malopesàdhuþ .) pallavaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..
     (%<kulyàmbhobhiþ pavanacapalaiþ ÷àkhino dhautamålàþ bhinno ràgaþ ki÷alayarucàmàjyadhåmodgamena ..>% iti ÷àkuntale 1 màïkaþ . atra kecit dantyasakàramapi pañhanti ..)

#<ki÷oraþ>#, puü, (ki¤cit ÷çõàti . ÷é hiüsàyàm . %<ki÷oràdaya÷ca>% . uõàm . 1 . 66 . iti oran . nipàtanàt sàdhuþ .) a÷va÷i÷uþ . (%<ki÷oraü vaóavà yathà>% . iti mahàbhàratam ..) taila parõyoùadhiþ . såryaþ . taruõàvasthaþ . sa tu ekàda÷avarùàvadhipa¤cada÷avarùaparyantavayaskaþ . iti medinã .. kai÷oràvasthàyukte vàcyaliïgo'pi .. (yathà, ÷rãbhàgavatañãkàkçtsvàmipàdadhçtavacanam .
     %<kaumàraü pa¤camàbdàntaü paugaõóaü da÷amàvadhi .
     kai÷oramàpa¤cada÷àt yauvana¤ca tataþ param ..>%)

#<kiùka># ka ïa vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüàtmaü-sakaü-señ .) mårdhanyopadhaþ . ka ïa kiùkayate . iti durgàdàsaþ ..

#<kiùkindhaþ>#, puü, (kiü kiü dadhàti . dhà + kaþ . pàraskàràditvàt pårbasya kimo malopaþ suñ ùatva¤ca nipàtanàt .) oórade÷asthaparvatavi÷eùaþ . tatparvataguhà ca . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kiùkindhã>#, strã, (kiùkindha + gauràditvàt ïãù .) kiùkindhaparvataguhà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kiùkindhyaþ>#, puü, (kiü kiü dadhàtãti dhà pàraskàràdisuñi pårbamalope ca svàrthe yat pratyayena nipàtanàt sàdhuþ .) svanàmakhyàtaparvataþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kiùkindhyà>#, strã, (kiùkindhya + ñàp .) kiùkindhyaparvataguhà . iti ÷abdaratnàvalã .. sà tu puràvàlinàmavànararàjadhànyàsãt ÷rãràmacandrastaü hatvà sugrãvàya tadràjadhànãü dattavàn . iti ràmàyaõam ..

#<kiùkindhyàdhipaþ>#, puü, (kiùkindhyàyà adhipaþ .) vàlinàmavànararàjaþ . iti jañàdharaþ .. (sugrãvaþ . iti ràmàyaõam ..)

#<kiùkuþ>#, puü, strã, (kai + mçgayvàditvàt kuþ . pàraskàràditvàt suñi ùatve ca nipàtanàt sàdhuþ .) vitastiþ . dvàda÷àïguliparimàõam . prakoùñhaþ . kaphoõeradhomaõibandhaparyantaþ . hastaþ . iti medinã .. (yathà mahàbhàrate 2 . 1 . 19 .
     %<sarvartuguõasampannàü divyaråpàü manoramàm .
     da÷akiùkusahasràü tàü màpayàmàsa sarvataþ ..>%) kutsite tri . iti vi÷vo hemacandra÷ca ..

#<kiùkuparvà>#, [n] puü, (kiùkumitaü vitastimitaü hastamitaü và parva yasya .) ikùuþ . veõuþ . poñagalaþ . iti medinã . nala iti bhàùà ..

#<kisalaü>#, klã puü, (kimãùat salati . sala gatau + ac . pçùodaràditvàt malope nipàtanàt sàdhuþ .) kisalayam . iti ÷abdaratnàvalã bharata÷ca ..

#<kisalayaü>#, klã puü, (ki¤cit ãùat và salati . sala + bàhulakàt kayan . pçùodaràt malope sàdhuþ .) pallavaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 14 .. sa tu navapatràdiyukta÷àkhàgraparvaõi navapatrastavakaþ iti madhuþ . iti bharataþ .. (yathà goþ ràmàyaõe . 4 . 50 . 28 .
     %<taruõàdityasaïkà÷àn raktaiþ kisalayairvçtàn .
     jàtaråpamayai÷càpi caradbhi rmatsyakacchapaiþ ..>%)

#<kãkañaþ>#, puü, (kã ÷anairdrutaü và kañati gacchati dhàvati . kã + kañ + ac .) ghoñakaþ . de÷abhedaþ . iti vi÷vaþ .. (yathà ÷aktisaïgamatantre .
     %<caraõàdriü samàrabhya gçdhrakåñàntakaü ÷ive ! .
     tàvat kãkañade÷aþ syàt tadantarmagadho bhavet ..>% vehàra iti khyàtaþ . atra buddhaþ samajani . iti bhàgavatam . 1 . 3 . 24 .. asya kãkaña iti puràtananàma àsãt tato jaràsandhena magadha ityàkhyà pradattà .. svanàmakhyàtaþ saïkañaputtraþ . yathà, màgavate 6 . 6 . 6 .
     %<kakubhaþ saïkañastasya kãkañastanayo yataþ ..>%)

#<kãkañaþ>#, tri, (kã kutsitaü dhanàbhàvàt kañati prakà÷ate . kã + kañ + ac .) nirdhanaþ . (kã kutsitaü kañati varùati dadàti arthine kàrpaõyàt iti .) kçpaõaþ . iti medinã ..

#<kãkañàþ>#, puü, (kã kutsitaü ãùat và kañati varùati yeùu indraþ . ãùadvarùatayà tadde÷ànàü tathàtvam . kã + kañ + adhikaraõe ap .) de÷avi÷eùaþ . bahuvacanànta÷abdo'yam . iti medinã .. vehàra iti khyàtaþ . iti kecit .. (yathà, bhàgavate 1 . 3 . 24 ..
     %<tataþ kalau saüpravçtte saümohàya suradviùàm .
     båddho nàmnà¤janasutaþ kokañeùa bhaviùyati ..>% de÷o'yaü kutsitàcàraparipårõaþ . yathà, bhàgavate . 7 . 10 . 18 .
     %<sàdhavaþ samudàcàràste påyantya'pi kãkañàþ ..>%)

#<kãkasaü>#, klã, (kã kutsitena raktàdinà dehàbhyantare kasati utpadyate . kã + kasa + ac .) asthi . ityamaraþ . 2 . 6 . 68 .. (asthi÷abde vivaraõaü j¤àtavyam ..)

#<kãkasaþ>#, puü, (kã kutsitaü yathà syàt tathà kasati . kasa gatau + ac .) kçmijàtiþ . iti medinã .. karka÷e tri . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kãkasàsyaþ>#, puü, (kãkasaü asthi àsye'sya .) pakùã . iti hàràvalã ..

#<kãkiþ>#, puü, (kãti ÷abdaü kàyati . kai + bàhulakàt óiþ .) kikiþ . càùapakùã . ityamarañãkà ..

#<kãcakaþ>#, puü, (cãkayati ÷abdàyate . cãka marùaõe %<cãkayateràdyantaviparyaya÷ca>% . uõàü 5 . 36 iti vun àdyantaviparyaya÷ca .) anilayogàt ÷abdàyamànavaü÷aþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 161 .. sarandhrakavaü÷aþ . (yathà, kumàre 1 . 8 .
     %<yaþ pårayan kãcakarandhrabhàgàn darãmukhotthena samãraõena ..>%) ràkùasavi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. daityabhedaþ . vçkùavi÷eùaþ . iti vi÷vaþ .. nalaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. kekayaràjaputtraþ . sa ca viràñaràjasya ÷yàlaþ senàpati÷ca .. (yathà mahàbhàrate 4 . kãcakavadhaparvaõi 13 . 5 .
     %<senàpatirviràñasya dadar÷a drupdàtmajàm .
     tàü dçùñvà devagarbhàbhàü carantãü devatàmiva .
     kãcakaþ kàmayàmàsa kàmavàõaprapãóitaþ ..>% ayantu chadmave÷adhàriõà viràñabhavanasthena bhãmasenena hataþ . asya vivaraõaü mahàbhàrate 4 parvaõi 13 adhyàyamàrabhya draùñavyam . de÷avi÷eùaþ . tatra bahuvacanànto'yam .. yathà, mahàbhàrate 1 . 157 . 2 .
     %<matsyàn trigartàn pà¤càlànkãcakànantareõaca .
     ramaõãyànvanodde÷àn prekùamàõàþ saràüsi ca ..>%)

#<kãcakajit>#, puü, (kãcakaü jitavàn . ji + bhåte kvip tuk ca .) bhãmasenaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (puràkila duùñàtmà kãcakaþ viràñabhavanasthàü sairindhrãråpadhàriõãü draupadãmakàmayata . draupadã tu tasya kàmukasya durabhisandhiü vij¤àya taü bahula kañåktyà nirbhartsayàmàsa . atha kãcaka evamapamànitaþ krudhà tàü padà tàóitavàn . atha sàbhimàninã draupadã nijaduþkhaü bhãmaü nivedayàmàsa . bhãmastu etadàkarõya saüjàtaroùaþ kãcakaü hantuü mano dadhe . atha subuddhirbhãmo draupadãü upadide÷a ÷vo ni÷àyàü yathà sa duràtmà ràja÷yàlakaþ matsyaràja÷uddhàntakanyànartana÷àlàyàü tvallobhena samupatiùñheta tathà''÷vàsya samayo vidhãyatàm . tatastvadve÷ena tatra saïgato'hamenaü kàmàrtaü duùkàryasya phalaü anubhàvayàmi . evaü sthirãkçte draupadã pårboktamattritaü sthànaü kãcakaü vij¤àpitavato . atha ni÷àyàü måóhabuddhiþ kàmukave÷adhàrã tatraiva gataþ pracchannopaviùñena balãyasà bhãmena pa÷umàraü nipàtitaþ .. etadvistçtistu mahàbhàrate 4 . 21 adhyàye draùñavyà ..)

#<kãcakanisådanaþ>#, puü, (kãcakaü nisådayatãti . ni + såda + õic lyuþ .) bhãmasenaþ . iti hemacandraþ .. (asya vivaraõaü kãcakajicchabde draùñavyam ..)

#<kãcakabhit>#, puü, (kãcakaü bhinnavàn . bhid + kvip .) bhãmasenaþ . iti bhåriprayogaþ .. (asya vivaraõaü kãcakajicchabde draùñavyam ..)

#<kãña>#, ka bandhe . varõe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüparaü-akaü-señ .) ka kãñayati kãñaþ . varõaþ kai÷cinnamanyate . iti durgàdàsaþ ..

#<kãñaþ>#, puü, (kãñ + ac .) kçmijàtiþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà manuþ 1 . 40 .
     %<kçmikãñapataïgàü÷ca yåkàmakùikamatkuõam ..>%
     %<sarpàõàmeva viõmåtra÷ukràõóa÷avakothajàþ .
     doùairvyastaiþ samastai÷va yuktàþ kãñà÷caturvidhàþ ..
     daùñasya kãñairvàyavyaidaü÷astodarujolvaõaþ .
     àgneyairalpasaüsràvo dàharàgavisarpavàn ..
     pakvapãlu phalaprakhyaþ kharjårasadç÷o'thavà .
     kaphàdhikairmandarujaþ pakvodumbarasannibhaþ ..
     sràvàóhyaþ sarvaliïgastu vivarjyaþ sànnipàtikaiþ .
     vegà÷ca sarpavacchopho vardhiùõurvisraraktatà ..
     ÷iro'kùi gauravaü mårchàbhramaþ ÷vàso'tivedanà .
     sarveùàü karõikà÷opho jvaraþ kaõóårarocakaþ ..>% asya cikitsà yathà .
     %<arkasya dugdhena ÷irãùavãjaü trirbhàvitaü pippalãcårõami÷ram .
     eùo gado hanti viùàõi kãñabhujaïgalåtonduravç÷cikànàm ..>% iti ca vàbhañe uttaratantre 37 adhyàye .. asyauùadhaü yathà ..
     %<jatusevyapatraguggulubhallàtakakakubhapuùpasarjarasàþ .
     ÷vetà eva dhåma uragàkhukãñavastrakçminudagryaþ ..>%
     %<kùãrivçkùatvagàlepaþ ÷uddhaþ kãñaviùàpahaþ ..>% iti carake cikitsàsthàne 25 adhyàye .. sarpàõàü ÷ukraviõmåtra÷avapåtyaõóasambhavàþ . vàyvagnyambuprakçtayaþ kãñàstu vividhàþ smçtàþ .. sarvadoùaprakçtibhiryuktà÷càpariõàmataþ . kãñatve'pi sughoràste sarva eva caturvidhàþ .. kumbhãnasastuõóikerã ÷çïgã÷atakulãrakaþ . ucciñiïgo'gninàmàca cicciñiïgo mayårikà .. àvartakastathorabhrasàrikà mukhavaidalau . ÷aràvakurdo'bhãràjã paruùa÷citra÷ãrùakaþ .. ÷atabàhu÷ca ya÷càpi raktaràjiþ prakãrtitaþ . aùñàda÷eti vàyavyàþ kãñàþ pavanakopanàþ .. tairbhavantãha daùñànàü rogà vàtanimittajàþ .. * .. kauõóilyakaþ kaõabhako varañã patravç÷cikaþ .. vinàsikà brahmaõikà vindulo bhramarastathà . vàhyakã picciñaþ kumbhã varcaþ kãño'rimedakaþ .. padmakãño dundubhiko makaraþ ÷atapàdakaþ . pa¤càlakaþ pàkamatsyaþ kçùõatuõóo'tha gardabhã .. klãtaþkçmisaràrã ca ya÷càpyutke÷akaþ smçtaþ . ete hyagniprakçtaya÷caturviü÷àþ prakrãrtitàþ .. tairbhavantãha daùñànàü rogàþ pittanimittajàþ .. * ..
     %<vi÷vambharaþ pa¤ca÷uklaþ pa¤cakçùõo'tha kokilaþ .
     saireyakaþ pracalako valabhaþ kiñimastathà ..
     såcãmukhà kçùõagodhà ya÷ca kàùàyavàsikaþ .
     kãñagardabhaka÷caiva tathàtroñaka eva ca ..
     trayoda÷aite saumyàþ syuþ kãñàþ ÷leùmaprakopaõàþ .
     tairbhavantãha daùñànàü rogàþ kaphanimittajàþ .. * ..
     tuïgãnàso vicilakastàlako vàhakastathà .
     koùñhàgàrã krimikaro ya÷ca maõóalapucchakaþ ..
     tuïgalàbhaþ sarùapiko'valgulã ÷ambukastathà .
     agnikãña÷ca ghoràþ syurdvàda÷a pràõanà÷anàþ ..
     tairbhavantãha daùñànàü vegaj¤ànàni sarpavat .
     tàstà÷ca vedanàstãvrà rogà vai sànnipàtikàþ ..>% kùàràgnidagdhavaddaü÷o raktapãtasitàruõaþ . jvaràïgamarda romà¤cavedanàbhiþ samanvitaþ .. chardyatãsàratçùõà ca dàho mohavijçmbhikà . vepathu÷vàsahikkà÷ca dàhaþ ÷ãta¤ca dàruõam .. pióakopacayaþ ÷opho granthayo maõóalàni ca . dadravaþ karõikà÷caiva visarpàþ kiñibhàni ca .. tairbhavantãha daùñànàü yathàsva¤càpyupadravàþ . ye'nye teùàü vi÷eùàstu tårõaü teùàü samàdi÷et .. ekajàtãnatastårdhvaü kãñàn vakùyàmi bhedataþ . sàmànyato daùñaliïgaiþ sàdhyàsàdhyakrameõa ca .. trikaõñakaþ kuõã càpi hastikakùo'paràjitaþ . catvàra ete kaõabhà vyàkhyàtàstãvravedanàþ .. tairdaùñasya ÷vayathuraïgamardogurutà gàtràõàü daü÷aþ kçùõa÷ca bhavati .. pratisåryaþ piïgabhàso bahuvarõo mahà÷iràþ . tathà nirupama÷càpi pa¤cagaudherakàþ smçtàþ .. tairbhavantãha daùñànàü vegaj¤ànàni sarpavat . ruja÷ca vividhàkàrà granthaya÷ca sudàruõàþ ..
     galagolã ÷vetakçùõà raktaràjã raktamaõóalà sarva÷vetà sarùapiketyevaü ùañ tàbhirdaùñe sarùapikàvarjaü dàha÷ophakledà bhavanti .. sarùapikayà hçdaya pãóàtisàra÷ca ..
     ÷atapadyastu paruùà kçùõà citrà kapilikà pãtikà raktà ÷vetà agniprabhà ityaùñau tàbhirdaùñe ÷opho vedanà dàha÷ca hçdaye . ÷vetàgniprabhàbhyàmetadeva dàho mårchàcàtimàtraü ÷vetapióakotpatti÷ca ..
     maõóåkàþ kçùõaþ sàraþ kuhako harito rakto yavavarõabho bhçkuñã koñika÷cetyaùñau tairdaùñasya daü÷akaõóårbhavati pãtapheõàgama÷ca vaktràt . bhçkuñã koñikàbhyàmetadeva dàha÷chardimårchàcàti màtram ..
     vi÷vambharàbhidaùñe daü÷aþ sarùapàkàràbhiþ pióakàbhi÷cãyate ÷ãtajvaràrta÷ca puruùo bhavati ..
     ahituõóakàbhirdaùñe todadàhakaõóu÷vayathavo moha÷ca . kaõóåmakàbhirdaùñe pãtàïga÷chardyatãsàraþ jvaràdibhirabhihanyate . ÷åkavçntàdibhirdaùñe kaõóåkoñhàþ pravardhante ÷åka¤càtra lakùyate ..
     pipãlikàþ sthåla÷ãrùà sambàhikà brahmaõikàïgalikà kapilikà citravarõeti ùañ tàbhirdaùñe daü÷e ÷vayathuragnispar÷avaddàha÷ophau bhavataþ ..
     makùikàþ kàntàrikà kçùõà piïgalikà madhålikà kàùàyã sthàliketyevaü ùañ tàbhirdaùñasya dàha÷ophau bhavataþ sthàlikàkàùàyãbhyàmetadeva pióakà÷ca sopadravà bhavanti ..
     ma÷akàþ sàmudraþ parimaõóalo hastima÷akaþ kçùõaþ pàrvatãya iti pa¤ca tairdaùñasya tãvrakaõóårdaü÷a÷opha÷ca pàrvatãyastu kãñaiþ pràõaharaistulyalakùaõaþ .. nakhàvakçùñe'tyarthaü pióakàþ sadàhapàkà bhavanti . jalaukasàü daùñalakùaõamuktaü cikitsita¤ca .. bhavanti càtra .. godherakaþ sthàlikà ca ye ca ÷vetàgnisaüprabhe . bhçkuñã koñika÷caiva na sidhyantyekajàtiùu .. ÷avamåtrapurãùaistu saviùairavamarùaõàt . syuþ kaõóådàhakoñhàruþ pióakàtodavedanàþ .. prakledavàüstathàsràvo bhç÷aü sampàcayettvacam .. digdhaviddhakriyàstatra yathàvadavacàrayet .. nàvasannaü nacotsannamatisaürambhavedanam . daü÷àdau viparãtàrti kãñadaùñaü subàdhakam .. kãñairdaùñànugraviùaiþ sarpavat samupàcaret .. iti su÷rute kalpasthàne 8 adhyàyaþ ..)

#<kãñakaþ>#, puü, (kãñ + saüj¤àyàü alpàrthe svàrthe và kan .) màgadhajàtiþ . iti dharaõã .. kçmijàtiþ . niùñhare tri . iti medinã ..

#<kãñaghnaþ>#, puü, (kãñaü hanti . han + ñak .) gandhakaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (gandhaka÷abde'sya guõàdayo boddhavyàþ ..)

#<kãñajà>#, strã, (kãñebhyo jàyate . jan + óaþ . ñàp .) làkùà . iti ratnamàlà .. (làkùà÷abde 'syà guõàdikaü j¤eyam .. kãñasambhave, tri, . yathà mahàbhàrate 2 . 5 . 23 .
     %<aurõa¤ca ràïkava¤caiva paññajaü kãñajantathà ..>%)

#<kãñapàdikà>#, strã, (kãñàþ pàde måle'syàþ . kãñapàda + kap . ata itvaü ñàpi .) haüsapadãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kãñamàtà>#, strã, (kãñànàü màtà iva . målade÷àt bahulakãñotpannatvàttathàtvam .) haüsapadãvçkùaþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. (haüsapadã÷abde 'syà guõaparyàyà bodhyàþ ..)

#<kãñamàrã>#, strã, (kãñaü màrayati . mç + õic + aõ . upapada màsaþ . gauràditvàt ïãù .) haüsapadãvçkùaþ . iti ràjarghaõñaþ ..

#<kãóeraþ>#, puü, (kãla + erac . lasya óaþ .) taõóulãya÷àkaþ . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<kãdçk>#, [÷] tri, (kasyeva dar÷anamasya ka iva dç÷yate ityàdi và . kim + dç÷ + kvin . %<idaü kimorã÷kã>% . 6 . 3 . 90 . iti kyàde÷aþ .) kimprakàraþ . iti vyàkaraõam .. (yathà naiùadhe 1 . 137 .
     %<vilokayantyà rudato'tha pakùiõaþ priye sa kãdçk bhavità tava kùaõaþ ..>%)

#<kãdç÷aþ>#, tri, (ka iva dç÷yate 'sau kasyeva và dar÷anamasya . kim + dç÷ + kaï .) kimprakàraþ . iti vyàkaraõam .. (yathà, mahàbhàratam ..)
     %<kãdç÷àþ sàdhavo vipràþkebhyo dattaü mahàphalam .
     kãdç÷ànà¤ca bhoktavyaü tanme bråhi pitàmaha ! ..>%)

#<kãnà÷aþ>#, puü, (kli÷nàtãti . kli÷å vibàdhane vadhe và .
     %<kli÷erãccopadhàyàþ lopa÷ca lo nàm ca .>% uõàü 5 . 56 .. iti kan upadhàyà ãtvaü lalopo nàmàgama÷ca .) yamaþ . ityamaraþ 3 . 3 . 214 .. (%<vidhehi kãnà÷aniketanàtithiü .>% màghaþ . 1 . 73 ..) vànaravi÷eùaþ . iti taññãkàyàü svàmã ..

#<kãnà÷aþ>#, tri, (kli÷nàtãti . kli÷åvivàdhane vadhe ca . %<kli÷erãccopadhàyà lopa÷ca lo nàm ca .>% uõàü 5 . 56 . iti kan upadhàyà ãtvaü lalopo nàmàgama÷ca .) karùakaþ . (yathà manuþ 9 . 150 .
     %<kãnà÷o govçùo yànamalaïkàra÷ca ve÷ma ca .
     viprasyoddhàrikaü deyamekàü÷a÷ca pradhànataþ ..>%) kùudraþ . pa÷ughàtã . iti medinãkarahemacandrau ..

#<kãraü>#, klã, (kãlati badhnàti ÷arãram . kãla + ac . lasya raþ .) màüsam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kãraþ>#, puü, (kãti avyaktaü ãrayatãti . ãra + õic + ac .) ÷ukapakùã . ityamaraþ 2 . 5 . 21 .. (yathà, naiùadhe 2 . 15 . %<khagavàgiyaü ityato'pi kiü na mudaü dhàsyati kãragãriva>% ..)

#<kãrakaþ>#, puü, (kãra + saüj¤àyàü kan .) vçkùabhedaþ . kùapaõakaþ . pràpaõam . iti dharaõã .. (÷ukapakùã . iti àcàryàþ ..)

#<kãravarõakaü>#, klã, (kãrasyeva varõo yasya . varõa + kap .) sthauõeyakanàmasugandhidravyam . iti ràjanirghaõñaþ .. (sthauõeyaka÷abde vivaraõamasya j¤àtavyam .)

#<kãràþ>#, puü, (ka + ãra + õic + ac pçùodaràt sàdhuþ .) kà÷mãrade÷aþ . tadde÷asthajanaþ . bahuvacanànto'yaü bdaþ . iti medinãtrikàõóa÷eùau ..

#<kãreùñaþ>#, puü, (kãrasya ÷ukasya iùñaþ priyaþ .) àmravçkùaþ . àkhoñavçkùaþ . jalamadhåkavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kãrõaþ>#, tri, (kãryate'sau . ké + karmaõi ktaþ .) àcchannaþ . vikùiptaþ . (yathà, ÷àkuntale 1 màïke .. %<grãvàbhaïgàbhiràmaü muhuranupatati syandane dattadçùñiþ pa÷càrdhena praviùñaþ ÷arapatanabhayàt bhåyasà pårbakàyam . ÷aùpairardhàvalãóhaiþ ÷ramavivçtamukhabhraü÷ibhiþ kãrõavartmà pa÷yodagraplutatvàt viyati bahutaraü stokamurvyàü prayàti>% ..) hiüsitaþ . iti medinã ..

#<kãrtanaü>#, klã, (két + bhàve lyuñ .) kathanam . vacanam . iti jañàdharaþ .. (yathà, màrkaõóeye 92 . 22 .
     %<rakùàü karoti bhåtebhyo janmanàü kãrtanaü mama ..>%)

#<kãrtanà>#, strã (két + karmaõi yuc ñàp ca .) ya÷aþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kãrtiþ>#, strã, (két + ktin . yadvà, két saü÷abdane %<hçpiùiruhãti>% uõàü 4 . 118 . iràdikàrye in .) sukhyàtiþ . tatparyàyaþ . ya÷aþ . samaj¤à 3 . ityamaraþ 1 . 6 . 11 .. samàj¤à 4 samàkhyà 5 samajyà 6 . iti taññãkàyàü bharataþ .. abhikhyà 7 ÷lokaþ 8 varõaþ 9 . iti jañàdharaþ .. kãrtanà 10 . iti ÷abdaratnàvalã ..
     %<dànàdiprabhavà kãrtiþ ÷auryàdiprabhavaü ya÷aþ ..>% iti màdhavã .. ata eva ya÷aþkãrtyorbhedasyàti dar÷anàt %<ya÷aþkãrtipravibhraùño jãvannapi na jãvati>% iti kasyacit prayogaþ . jãvataþ khyàtirya÷o mçtasya khyàtiþ kãrtiriti kecittanna sàdhu %<kãrtiste nçpadåtiketi>% prayogadar÷anàt . iti bharataþ .. * .. prasàdaþ . iti medinã .. ÷abdaþ . dãptiþ . màtçkàvi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. vistàraþ . kardamaþ . iti vi÷vaþ ..

#<kãrtitaþ>#, tri, (két + ktaþ .) kathitaþ . khyàtaþ . yathà -- bhàvaprakà÷e ..
     %<kuùmàõóã tu bhç÷aü ladhvã karkàrurapi kãrtità ..>%

#<kãrtibhàk>#, [j] puü, (kãrtiü bhajate . bhaja + õviþ .) droõàcàryaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. kãrtiyuktetri .. yathà -- mahàbhàrate 1 . 83 . 41 .
     %<ràjyabhàk sa bhavedbrahman ! puõyabhàk kãrtibhàk tathà ..>%)

#<kãrtimàn># [t] puü, (kãttirasyàstãti matup .) vasudevajyeùñhaputtraþ . (yathà bhàgavate 9 . 24 . 53 .
     %<vasudevastu devakyàü aùñaputtrànajãjanat .
     kãrtimantaü suùeõa¤ca bhadrasenamudàradhãþ .
     çjuü saümardanaü bhadraü saïkarùaõamahã÷varam ..>%) kãrtivi÷iùñe tri .. (yathà, heþ ràmàyaõe 1 . 2 . 42 .
     %<udàravçttàrthapadairmanoramaistadàsya ràmasya cakàra kãrtimàn .
     samàkùaraiþ ÷loka÷atairya÷asvino ya÷askaraü kàvyamudàradar÷anaþ ..>%)

#<kãrti÷eùaþ>#, puü, (kãrtiþ ÷eùo yasya .) maraõam . iti jañàdharaþ ..

#<kãla>#, bandhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü--paraü-- sakaü--señ .) caturthasvarã . kãlati . iti durgàdàsaþ ..

#<kãlaþ>#, puü strã, (kãlyate rudhyate'sau anenàtra bà . kãla bandhe + karmaõi karaõe'dhikaraõe ca yathàyathaü gha¤ puüsãti ghovà .) agni÷ikùà . ÷aïkuþ . ityamaraþ 3 . 3 . 196 .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 15 . 15 .
     %<parikhà÷càpi kauravya ! kãlaiþ sunicitàþ kçtàþ ..>% tathà ca àryàsapta÷atã 374 .
     %<yà luptakãlabhàvaü yàtà hçdi vahiradç÷yàpi ..>%) stambhaþ . le÷aþ . kaphoõiþ . iti medinã .. kaphoõinirghàtaþ . iti vi÷vaþ .. (måóhagarbhasya prakàrabhedaþ . yathà .. %<tatra årdhvabàhu÷iraþ pàdau yo yonimukhaü niruõaddhi kãla iva sa kãlaþ ..>% iti su÷rute nidànasthàne 8 adhyàye ..)

#<kãlakaþ>#, puü, (kãlati badhnàti anena . karaõe gha¤ svàrthe kaþ .) kãlaþ . khoüñà goüja khila ityàdi bhàùà . gavàü gàtrakaõóåyanàrthaü goùñhe nikhàtastambhaþ . iti subhåtiþ .. kaõóåyaõàrthaü kàùñham . iti kecit . bandhanakhaõñaþ . iti kecit . yatra baddhà gaurduhyate saþ . iti kecit . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . ÷ivakaþ 2 . ityamaraþ 2 . 9 . 83 ..

#<kãlasaüspar÷aþ>#, puü, (kãlaü saüspç÷ati . sam + spç÷ + ac .) vçkùavi÷eùaþ . iti ÷abdacandrikà .. gàva iti bhàùà ..

#<kãlà>#, strã puü, (kãla + ñàp .) kãlaþ . dvatyamaramedinãkarau ..

#<kãlàlaü>#, klã, (kãlaü vahnijvàlàü alati vàrayatãti . kãla + al + karmaõyaõ . yadvà kãlàt vahni÷ikhàyàþ ÷ikhàgrahaõenàtra vahnereva grahaõamiti dhyeyam, ataevàgneþ sakà÷àt alatiparyàpnoti utpadyate iti yàvat %<agneràpaþ>% iti ÷ruteþ . al + ac .) jalam . (yathà, ÷aïkarakavikçte ambàùñake 2 . %<kålàtigàmibhayatålàvalijvalanakãlànijastutividhàkolàhalakùapitakàlàmarã ku÷alakãlàlapoùaõanabhàþ>% ..) raktam . ityamaraþ 3 . 3 . 199 .. (aurvàgneþ kãlaü àlàti . àlà + kaþ .) amçtam . madhu . iti ÷abdaratnàvalã .. (puü kãlàya vandhàya alati paryàpnotãti . pa÷uþ ..)

#<kãlàladhiþ>#, puü, (kãlàlaü jalaü dhãyate'smin . dhà + kiþ .) samudraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kãlàlapaþ>#, puü, (kãlàlaü rudhiraü pibati . pà + %<àto'nupasarge kaþ>% . 3 . 2 . 3 . iti kaþ .) ràkùasaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kãlitaþ>#, tri, (kãlyate'sau .. kãla + karmaõi ktaþ .) baddhaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 42 .. (yathà, ràjendrakarõaüpåre 30 .
     %<kiü vànyattava deva ! vellati yadi bhråvallarãpallavaþ so'pi kùàmakapolakãlitakaraþ saükrandanaþ krandati ..>%) kã÷aþ, puü, (kã iti ÷abdaü ãùñe . ã÷ + kaþ . yadvà kasya vàyorapatyaü ata i¤ . kiþ hanumàn ã÷o yasya .) vànaraþ . ityamaraþ 2 . 5 . 3 .. (yathà, kà÷ãkhaõóe 42 . 31 .
     %<ràsabhaiþ karabhaiþ kã÷aiþ ÷yenaira÷varairvakaiþ ..>% ke àkà÷e ãùñe prabhavatãti . ka + ã÷ + kaþ .) såryaþ . pakùã . iti ÷abdaratnàvalã .. nagne tri . iti medinã ..

#<kã÷aparõaþ>#, puü, (kã÷aþ vànaraþ tasya lomeva parõamasya .) apàmàrgaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kã÷aparõã>#, strã, (kã÷aparõa + jàtau ïãù .) apàmàrgaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 89 ..

#<ku># ïa ÷abde . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-àtmaü-akaüseñ .) ïa kavate iti durgàdàsaþ ..

#<ku># la ÷abde . iti kavikalpadrumaþ .. (adàü-paraü-akaüseñ .) la kauti . iti durgàdàsaþ ..

#<ku># ÷i ïa àrtasvare . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàüàtmaü-akaü-señ .) ÷i ïa kuvate akuta . iti durgàdàsaþ ..

#<ku>#, vya, (ku + óuþ .) pàpam . kutsà . ãùadarthaþ . nivàraõam . iti medinã ..

#<kuþ>#, strã, (ku + mitàditvàt óuþ .) pçthivã . ityamaraþ . 2 . 1 . 7 ..

#<kuk>#, ïa àdàne . iti kavikalpadrumaþ . (bhvàü-àtmaüsakaü-señ .) ïa kokate . iti durgàdàsaþ ..

#<kukabhaü>#, klã, (kukena àdànena pànenetyarthaþ bhàtãti . bhà + kaþ .) madyam . iti ÷abdacandrikà ..

#<kukaraþ>#, triü, (kutsitaþ karoþ yasya .) kutsitahastayuktaþ rogàdinà ku¤citakaraþ . tatparyàyaþ . kuõiþ 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 48 .. kåõiþ 3 koõiþ 4 . iti taññãkà ..

#<kukãlaþ>#, puü, (kuþ pçthivo tasyàþ kãla iva .) parvataþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kukuñaþ>#, puü, (ku ãùat kutsitaü yathà syàt tathà và kuñatãti . kuñ + kaþ .) sitàvaraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. suùaõi ÷àka iti bhàùà .. (asya paryàyà yathà bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe 1 bhàge .
     %<÷itivàra ÷itivaraþ svastikaþ suniùaõõakaþ .
     ÷rãvàrakaþ såcipatraþ parõakaþ kukuñaþ ÷ikhã ..>% guõà÷càsya suniùaõõaka÷abde j¤eyàþ ..)

#<kukudaþ>#, puü, (kuku ityavyayaü alaókçtà kanyà . tàü satkçtya pàtràya dadàti yaþ .) kåkudaþ . satkàrapårbakàlaïkçtakanyàdànakartà . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<kukundaraü>#, klã, (skundyate kàminà'tra . skudi àplavane madguràdaya÷ceti nipàtanàt sàdhuþ .) nitambasthakåpakadvayam . pçùñhavaü÷àdadhogartadvayam . ityamaraþ . 2 . 6 . 79 .. kukundare iti dvivacanànto'pi prayogaþ .. (yathà su÷rute ÷àrãrasthàne . 6 a ..
     %<pàr÷vajadhanavahirbhàge pçùñhavaü÷amubhayato nàtinimne kukundare nàma marmaõã tatra spar÷àj¤ànamadhaþkàye ceùñopaghàta÷ca ..>%)

#<kukundaraþ>#, puü, (kuü bhåmiü darayati dàrayati và antarbhåtaõyantàt dé aõ nipàtanàt vçddhyabhàvena sàdhuþ . ku ãùat kutsitaü và kundaramatra .) kukkuradruþ . kukuraudà iti hindã bhàùà . tatparyàyaguõàþ . yathà bhàvaprakà÷e ..
     %<kukundarastàmracåóaþ såkùmapatro mçducchadaþ .
     kukundaraþ kañustikto jvararaktakaphàpahaþ ..
     tanmålamàrdraü niþkùiptaü vadane mukha÷oùahçt ..>% (puüliïgo'yaü ÷abdo'pi nitambasthakåpakadvaye vartate yathà ..
     %<pçùñhavaü÷aü hyubhayato yau sandhã kañipàr÷vayoþ .
     jaghanasya vahirbhàge marmaõã tau kukundarau ..>% iti vàbhañe ÷àrãrasthàne . 4 adhyàye ..)

#<kukubhà>#, strã, (ku ãùat kuþ pçthvyadhiùñhàtrã devatà iva bhà yasyàþ .) ràgiõãvi÷eùaþ . iti halàyudhaþ ..

#<kukuraþ>#, puü, (ku kutsitaü kurati ÷abdàyate . kur + ac .) kukkuraþ . (kuü pçthivãü kurati svàmitvena àdattavàn . kur + kaþ . yadvà -- kukdhàtoþ %<madguràdaya÷ca>% . uõàü 1 . 42 . iti sàdhuþ .) kùatriyavi÷eùaþ . ityuõàdikoùaþ . sa tu yaduvaü÷ãyàndhakaràjaputraþ . iti ÷robhàgavatam .. (yathà màghe 13 . 16 .
     %<pariphullagaõóaphalakàþ parasparam parirebhire kukurakauravastriyaþ ..>%) granthiparõãvçkùaþ . iti tri kàõóa÷eùaþ ..

#<kukuràþ>#, puü, (kukuràþ svanàmakhyàtàþ kùatriyàþ teùàü janapadaþ .) de÷avi÷eùaþ . tadde÷asthaloka÷ca . tatparyàyaþ . yadavaþ 2 da÷àrhàþ 3 sàtvatàþ 4 . bahuvacanànto'yaü ÷abdaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kukåñã>#, puü, (koþ pçthivyàþ kåño'styasyàþ . ac gauràditvàt ïãù .) ÷àlmalivçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (÷àlmali÷abde'sya vivaraõaü j¤eyam ..)

#<kukålaü>#, klã, (koþ bhåmeþ kålaü . kutsitaü kålaü và .) ÷aïkubhiþ saïkãrõaü ÷vabhram . ityamaraþ . 3 . 3 . 202 . tanutram . iti hàràvalã ..

#<kukålaþ>#, puü, (ku + ålac kugàgama÷ca .) tuùànalaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 202 .. (%<÷irãùàdapi mçdvaïgã kveyamàyatalocanà ayaü kvaca kukålàgnikarka÷o madanànilaþ>% . iti udbhaññaþ . kecittu %<kukålàgniþ karka÷o madanànalaþ>% ityevamàhuþ ..)

#<kukolaü>#, klã, (kutsitaü kolati . kula + ac .) kolivçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<kukkuñaþ>#, puü strã, (kuk + sampadàditvàt kvip . kukà àdànena kuñatãti . kuña + kaþ .) pakùivi÷eùaþ . kukuóà iti bhàùà . tatparyàyaþ . kçkavàkuþ 2 tàmracåóaþ 3 caraõàyudhaþ 4 . ityamaraþ . 2 . 5 . 17 .. kàlaj¤aþ 5 niyoddhà 6 viùkiraþ 7 nakharàyudhaþ 8 tàmra÷ikhã 9 . iti jañàdharaþ .. ràtrivedaþ 10 uùàkaraþ 11 vçtàkùaþ 12 kàhalaþ 13 . iti ÷abdaratnàvalã .. dakùaþ 14 yàmanàdã 15 ÷ikhaõóikaþ 16 . tanmàüsaguõàþ . (yathà, bhàvaprakà÷e .
     %<kukkuño vçühaõaþ snigdho vãryoùõo'nilakçdguruþ .
     cakùuùyaþ ÷ukrakaphakçdbalyo råkùaþ kaùàyakaþ ..
     àraõyakukkuñaþ snigdho vçühaõaþ ÷leùmalo guruþ .
     vàtapittakùayavamiviùamajvaranà÷anaþ ..>%
     araõyakukkuñamàüsaguõàþ . hçdyatvam . ÷leùmaharatvam . laghutva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. råkùatvam . kaùàyatvam . svàdutvam . ÷ãtalatva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. gràmyakukkuñamàüsaguõàþ . snigdhatvam . vàtaharatvam . dãpanatvam .. gurutva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. balakàritvam . uùõatvam . madhuratva¤ca . iti ràjavallavaþ .. * .. niùàdaputtraþ . ÷ådraputtraþ . tçõolkà . kukkubhapakùã . iti medinã .. vahnikaõaþ . iti hemacandraþ .. (àsanavi÷eùaþ . yathà hañhayogadãpikàyàm . 1 . 23 .
     %<padmàsanantu saüsthàpya jànårvorantare karau .
     nive÷ya bhåmau saüsthàpya vyomasthaü kukkañàsanam ..>%)

#<kukkuñakaþ># puü, (kukkuña + sàüj¤àyàü kan .) kukkubhapakùã . iti ÷abdaratnàvalã .. svàrthe kan pratyaye kukkuña÷abdàrtho'pyatra ..)

#<kukkuñavrataü>#, klã, (kukkuña ityàkhyaü vratam .) santànàrthaü strãkartavyavratam . iti ÷abdamàlà .. kukkuñãvratamapi pàñhaþ . lalitàsaptamãvratamidam . yathà --
     %<bhàdre màsi site pakùe saptamyàü niyamena yà .
     snàtvà ÷ivaü lekhayitvà maõóale ca sahàmbikam ..
     påjayecca tadà tasyà duùpràpaü naiva vidyate ..>% iti tithyàditattve bhaviùyapuràõam ..

#<kukkuñamaõóapaþ>#, puü, muktimaõóapaþ . yathà, kà÷ãkhaõóe .
     %<tato lokàstadàrabhya kathayiùyanti sarvataþ .
     muktimaõóapanàmaitadeùa kukkuñamaõóapaþ ..>%

#<kukkuñamastakaü>#, klã, (kukkuñasyeva mastakaü ÷ikhà yasya .) cavyam . iti ràjanirghaõñaþ . coüi iti bhàùà .. (cavya÷abde'sya guõàdayo boddhavyàþ ..)

#<kukkuña÷ikhaþ>#, puü, (kukkuñasya ÷ikheva ÷ikhà yasya .) kusumbhavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<kukkuñàbhaþ>#, puü, (kukkuña iva àbhàti . à + bhà + kaþ .) kukkuñatulyavarõacaraõasarpavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . kukkuñàhiþ 2 . iti hemacandraþ ..

#<kukkuñàhiþ>#, puü, (kukkuñaþ taccaraõa iva ahiþ sarpaþ .) kukkuñàbhasarpaþ . iti hemacandraþ ..

#<kukkuñiþ>#, strã, (kukkuña iva àcarati . àcàre kvipi in .) dambhacaryà . iti hemacandraþ ..

#<kukkuñã>#, strã, (kukkuñi + và ïãp .) ançtacaryà . iti medinã .. jyeùñhã . iti ÷abdaratnàvalã .. ñik ñiki iti bhàùà ÷àlmalãvçkùaþ . iti jañàdharaþ . (yathà, su÷rute uttaratantre . 60 aø ..)
     %<kukkuñã sarpagandhà÷ca tathàkàõaviùàõike ..>% yoùidvi÷eùaþ . iti cintàmaõiþ ..)

#<kukkuñãvrataü>#, klã, (kukkuñã iti saüj¤akaü vrataü niya mavi÷eùaþ .) bhàdra÷uklasaptamãkartavyaniyamavi÷eùaþ . tadvivaraõaü lalitàsaptamã÷abde draùñavyam ..

#<kukkubhaþ>#, puü, (kukku÷abdaü bhàùate . bhàù + bàhulakàt óaþ . yadvà kuk ityavyaktaü kauti ÷abdàyate . ku + bàhulakàt bhak .) pakùivi÷eùaþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 35 . pàtkukà iti bhàùà ..

#<kukkuraü># klã, granthiparõam . ityamaraþ . 2 . 4 . 132 . gàüñhiyàlà iti bhàùà .. (asya paryàyà yathà --
     %<sthauõeyakaü vahirvaüha ÷uùkavarha¤ca kukkuram .
     ÷ãrõaroma ÷uka¤càpi ÷ukapuùpaü ÷ukacchadam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe 1 bhàge .. guõà÷càsya sthauõeyaka÷abde j¤eyàþ ..)

#<kukkuraþ>#, puü, (kokate àdatte iti . kuk + kvip . kuk yatki¤cidapi gçhõantaü janaü dçùñvà kurati ÷abdàyate . kura + kaþ .) jantuvi÷eùaþ . kukura iti bhàùà .. tatparyàyaþ . kauleyakaþ 2 sàrameyaþ 3 mçgadaü÷akaþ 4 ÷unakaþ 5 bhaùakaþ 6 ÷và 7 . ityamaraþ . 2 . 10 . 21 .. kukkuraþ 8 ÷unaþ 9 ÷uniþ 10 ÷vànaþ 11 . iti taññãkà .. bhaùaõaþ 12 bhallåkaþ 13 vakralàïgålaþ 14 vçkàriþ 15 ràtrijàgaraþ 16 kàleyakaþ 17 gràmyamçgaþ 18 mçgàriþ 19 ÷åraþ 20 ÷ayàluþ 21 . iti ràjanirghaõñaþ .. tasya guõàþ .
     %<bahvà÷ã svalpasantuùñaþ sunidraþ ÷ãghracetanaþ .
     prabhubhakta÷ca ÷åra÷ca ùaóete ca ÷uno guõàþ ..>% iti càõakyam .. tasya parãkùà yathà . %<mçgayàrthaü ÷àkunàrthaü kautukàrthimahãkùità . ÷vànaþ poùyàstatasteùàmatra vakùyàmi lakùaõam .. guõajàtiprabhedena ÷uno bhedo hyanekadhà>% . tadyathà . sàttvikà ràjasà÷caiva tàmasà÷ca tridhàmatàþ .. a÷ràntà aparikùãõàþ pavitràþ svalpabhojinaþ . ÷vànaste sàttvikàþ proktà dç÷yanteca kvacit kvacit .. 1 kruddhà bahubhujo dãrghà guruvakùastanådaràþ . jàïgalasthà jàïghikà÷ca ÷vànaste ràjasà matàþ .. 2 alpa÷rameõa ye ÷ràntà lalajjihvà gurådaràþ . ÷vànaste tàmasà j¤eyàþ sandhyàvanasamà÷rayàþ .. 3 brahmàdijàtibhedena caturdhà sarva eva hi . ÷ubhrà dãrghà stabdhakarõà laghupucchàstanådaràþ .. su÷uktakharadantà÷ca ÷vànaste brahmajàtayaþ .. 1 raktàïgàstanulomàno lalatkarõàstanådaràþ .. dãrghà dãrghà nakharadàþ ÷vànaste kùattrajàtayaþ . 2 ye pãtavarõà mçdavastanulomàna eva ca .. kruddhà kruddhà lalajjihvàste ÷vàno vai÷yajàtayaþ .. 3 kçùõavarõàstanumukhà dãrgharomàõa eva ca .. akruddhàþ ÷ramayuktà÷ca te ÷vànaþ ÷ådrajàtayaþ .. 4 laghupramàõàstu gurådarà ye ye'medhyabhakùà bahuputtrakà÷ca . pravçddhapucchà laghusåkùmadantà stecàntyajàþ kukku rajàtayaþ syuþ .. 5 .. dvijàticihnasaüsargàt dvijàtiþ ÷và bhayàvahaþ . lakùaõatrayasambandhàt trijàtirdhananà÷anaþ .. bhojo'pi . dvijàtirvà trijàtirvà vijàtiþ÷vàmahãbhçtàm . bhayaü dhanakùayaü ÷okaü vidadhàti yathàkramam .. iti bhojaràjakçtayuktikalpataruþ .. (munivi÷eùaþ . yathà mahàbhàrate . 2 . 4 . 17 .
     %<kukkuro veõujaïgho'tha kàlàpaþ kañha eva ca .
     munayo dharmavidvàüso dhçtàtmàno jitendriyàþ ..>%)

#<kukkuradruþ>#, puü, (kukkuraþ kukkuragandhopalakùitaþ drurvçkùaþ .) vçkùavi÷eùaþ . kukura÷oükà iti bhàùà . tatparyàyaþ . tàmracåóaþ 2 såkùmapatraþ 3 mçducchadaþ 4 . asya guõàþ . kañutvam . tiktatvam . jvararaktakaphanà÷itva¤ca . iti madanavinodaþ ..
     %<tanmålamàrdraü nikùiptaü vadane mukha÷oùahçt ..>% iti bhàprakà÷aþ ..

#<kukkurã>#, strã, (kukkura + striyàü jàtitvàt ïãù .) kukkurastrã . kuttã iti bhàùà . tatparyàyaþ . saramà 2 ÷vànã 3 sàrameyã 4 ÷unã 5 bhaùã 6 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kukkuvàk>#, puü, (kukkurasya vàk ÷abda iva ÷abdoyasya .) sàraïgamçgaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kukùaþ>#, puü, (kuùaniùkarùe + %<undigudhikuùibhya÷ca .>% uõàü 3 . 68 . iti saþ kicca .) kukùiþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<kukùiþ>#, puü, (kuùaniùkarùe + %<pluùikuùi÷uùibhyaþksiþ .>% uõàü 3 . 155 iti kisaþ .) udaram . ityamaraþ . 2 . 6 . 77 .. (yathà, mahàbhàrate 1 . 77 . 13 .
     %<yàtroùitaü vi÷àlàkùi ! tvayà candranibhànane ! .
     tatràhamuùito bhadrekukùau kàvyasya bhàvini ! ..>% dànavavi÷eùaþ . yathà mahàbhàrate 1 . 67 . 57 .
     %<kukùistu ràjan vikhyàto dànavànàü mahàbalaþ ..>%)

#<kukùimbhariþ>#, tri, (kukùiü bibhartãti . bhç + khaþ + mum ca .) àtmambhariþ . svodarapårakaþ . ityamaraþ 3 . 1 . 21 ..

#<kukùirandhraþ>#, puü, (kukùau randhraü chidraü yasya .) nalaþ . iti nirghaõñaþ .

#<kuïkumaü>#, klã, (kumkum iti ÷abdo'sti vàcakatvenàsya ar÷a àdyac . yadvà kukyate àdãyate'sau . kuk àdàne umak nipatanàt mum .) svanàmakhyàtagandhadravyam . kumkum iti ke÷ara iti bhàùà . (yathà màghe 11 . 14 .
     %<kçtadhavalimabhedaiþ kuïkumeneva ki¤cit .
     malayaruharajobhirbhåùayan pa÷cimà÷àm ..>%) tatparyàyaþ . kà÷mãrajanma 2 agni÷ikham 3 varam 4 vàhlãkam 5 pãtanam 6 raktvam 7 saïkocam 8 pi÷unam 9 dhãram 10 lohitacandanam 11 . ityamaraþ . 2 . 6 . 124 . càru 12 vàhlikam 13 varavàhlãkam 14 raktacandanam 15 . iti taññãkà .. agni÷ekharam 16 asçk 17 kà÷mãrajam 18 pãtakam 19 kà÷mãram 20 ruciram 21 ÷añham 22 ÷oõitam 23 ghusçõam 24 vareõyam 25 aruõam 26 kàleyakam 27 jàguóam 28 kàntam 29 vahni÷ikham 30 ke÷aravaram 31 gauram 32 kesaram 33 haricandanam 34 khalam 35 rajam 36 dãpakam 37 lohitam 38 saurabham 39 candanam 40 iti ÷abdaratnàvalã .. asya guõàþ . surabhitvam . tiktatvam . kañutvam uùõatvam . kàsavàtakaphakaõñharogamårdha÷ålaviùadoùanà÷itvam . rocanatvam . tanukàntikaratva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. recakatvam vivarõatàkaõóånà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. snigdhatvam . ÷irorugvraõajantuvamivyaïgadoùatrayàpahatvam . balyatva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. tvagdoùanà÷itvam . iti ratnàvalã tattvacandrikà ca .. de÷abhede tat trividham . yathà --
     %<kà÷mãrade÷aje kùetre kuïkumam yadbhaveddhi tat .
     såkùmake÷aramàraktaü padmagandhi taduttamam .. 1 ..
     vàhlãkade÷asaüjàtaü kuïkumaü pàõóuraü bhavet .
     ketakãgandhayuktaü tanmadhyamaü såkùmake÷aram .. 2 ..
     kuïkumaü pàrasãkeyaü madhugandhi tadãritam .
     ãùatpàõóuravarõaü tadadhamaü sthålake÷aram .. 3 ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<kuïganã>#, strã, (kuïkumavarõo'styasyàþ . ac gauràditvàt ïãù . tataþ pçùodaràditvàt sàdhuþ .) mahàjyotiùmatã . iti ràjanirghaõñaþ .. (kuïkumãti kecit ..)

#<kuca>#, ja rodhaparkakauñilyalekhane . iti kavikalyadrumaþ .. (bhvàü-paraü-saka, akaü ca-señ-jvalàü .) ja kocaþ kucaþ . rodhaþ kriyàrodhaþ jaóãbhàva ityarthaþ . asminnartha eva pràyo vartate . yasmin pramudite ràj¤i tamaþ saïkocati kùitau . parkaþ samparkaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<kuca>#, ÷i saïkoce . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàüpara-akaü, señ .) pràyaþ saüpårbasya prayogaþ . ÷isaükucati akucãt cukoca . iti durgàdàsaþ ..

#<kuca>#, tàra÷abde . uccaiþ÷abda iti yàvat . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-akaü-señ .) kocati óhakvà . bhaññamallastu tàre ÷abde ca kocati iti nànàrthe pañhati . tanmate tàra÷cikkaõatà . kocati kà¤cãü vaõik cikkaõayatãtyarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<kucaþ>#, puü, (kucati saükucatãti . kuc saükoce . %<igupadheti>% . 3 . 1 . 135 . kaþ .) stanaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 77 . (yathà goþ ràmàyaõe . 5 . 13 . 57 .
     %<anyà vakùasi cànyasyàstasyà÷càpyaparàþ kuce .
     uråpàr÷vakañãpçùñhamanyonyaü samupà÷ritàþ ..>% strãõàü yauvane kucaparivçddhirbhavati . yathàha bhàvaprakà÷e .
     %<puùpàõàü mukule gandho yathà sannapi nàpyate .
     teùàü tadapi tàruõye puùñatvàt vyaktimeti hi ..
     kusumànàü praphullànàü gandhaþ pràdurbhavedyathà .
     romaràjyàdayaþ puüsàü nàrãõàmapi yauvane ..
     jàyate 'tra ca yo bhedo j¤eyo vyàkhyànataþ sa ca ..>% vyàkhyànaü yathà --
     %<puüsàü romaràji÷ma÷ruprabhçtayaþ nàrãõàntu romaràjã sta nàrtavàdayaþ ..>%)

#<kucaõóikà>#, strã, (kutsità caõóikà kopanà iva . vikçtikàritayà tathàtvam .) mårvàlatà . iti ÷abdacandrikà ..

#<kucandanam>#, klã, (kutsitaü gandhahãnatayà yaccandanaü yadvà kau pçthivyàü candanamiva .) raktacandanam . ityamaraþ . 2 . 6 . 132 .. patràïgam . vakam kàñh iti bhàùà . vçkùabhedaþ . iti medinã .. kuïkumam . iti ÷abdacandrikà . (asya paryàyà yathà -- vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<pataïgaü ra¤janaü raktaü patràïga¤ca kucandanam ..>%)

#<kucaphalaþ>#, puü, (kuca iva phalaü yasya . kucasadç÷atvàttathàtvam .) dàóimavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (guõaparyàyà dàóima÷abde 'sya j¤àtavyàþ ..)

#<kucaraþ>#, tri, (kutsitaü caratãti . ku + car + ac .) kuvàdaþ . paradoùakathana÷ãlaþ . ityamaraþ . 3 . 1 37 .. (durgamade÷agantà . yathà, çgvede . 1 . 154 . 2 . %<pra tadviùõuþ stavate vãryeõa mçgo na mãmaþ kucaro giriùñhàþ>% .. kusthàne caratãti . kàntàràdiparyañakaþ . kau pçthvyàü caratãti . bhåmicaraþ .. yathà mahàbhàrate . 14 . 38 . 13, 14 .
     %<dçùñvà tvàdityamudyantaü kucaràõàü bhayaü bhavet .
     adhvagàþ paritapyeyuruùõato duþkhabhàginaþ ..
     àdityaþ satvamudriktaü kucaràstu tathà tamaþ .
     paritàpo'dhvagànà¤ca rajaso guõa ucyate ..>%)

#<kucàgraü>#, klã, (kucasya kucayorvà agram .) stanàgrabhàgaþ . tatparyàyaþ . cåcukam 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 77 .. cucukam 3 . iti taññãkà ..

#<kucàïgerã>#, strã, (kutsità càïgerã .) iti ratnamàlà .. cukrikà . cukàpàlaü iti bhàùà ..

#<kucikaþ>#, puü strã, (kuca + bàhulakàt ikan .) matsyavi÷eùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ . kuüciyà iti bhàùà ..

#<kucelaþ>#, tri, (kutsitaü celaü vastraü yasya .) kuvàsàþ . parihitakutsitavastro janaþ . iti medinã .. (kutsitaü celamiti vigrahe . klã, jãrõavastram . yathà, manuþ 6 . 44 .
     %<kapàlaü vçkùamålàni kucelamasahàyatà .
     samatà cava sarvasminnetanmuktasya lakùaõam ..>%)

#<kucelà>#, strã, (kucà saïkucà ilà bhåmiþ nidrà và yasyàþ .) viddhakarõã . iti medinã (yathà, bhaiùajyaratnàvalyàm .
     %<kucelà kulakà ràtrirmeghanàmà ca granthikà ..>% asyàþ paryàyà yathà .
     %<ambaùñhàmbaùñhakãpàñà kucelà pàpacelikà .
     ekàùñhãlà varà tiktà pràcãnaukà÷ivàvukà ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

#<kucelã>#, strã, (kucela + gauràditvàt ïãù .) amvaùñhà . iti ratnamàlà .. àkanàdi iti bhàùà ..

#<kucchaü>#, klã, (koþ pçthivyàþ duþkhaü chyati dar÷anàghràõàdinà lunàtãti . ku + cho + kaþ .) kumudam . iti ÷abdacandrikà .. (kumuda÷abde'sya guõaparyàyà boddhavyàþ ..)

#<kuja># u steye . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-sakaüseñ .) u kojitvà kuktvà . steyaü cauryam . iti durgàdàsaþ ..

#<kuja>#, i avyakta÷abde . iti candraþ . (bhvàü-paraü-akaüseñ-idit .) ku¤jati ku¤jaraþ . iti durgàdàsaþ ..

#<kujaþ>#, puü, (koþ pçthivyàþ jàyate . ku + jan + óaþ .) bhaïgalagrahaþ . (yathà, maïgalagrahastutau . %<aïgàrakaþ kujo bhaumaþ>% iti .) narakàsuraþ . (yathà --
     %<tatràhçtàstà naradevakanyàþ kujena dçùñvà harimàrtavandhum ..>% ÷rãmadbhàgavate 3 . 3 . 8 ..) vçkùaþ . iti hemacandraþ .. kujambhalaþ, tri, (koþ pçthivyàþ kau và jambhalaþ mçttikàdikhananena sandhicauraþ .) cauravi÷eùaþ . iti hàràvalã . siüdela cora iti bhàùà ..

#<kujambhalaþ>#, tri, (kujambho'syàstãti . ilac .) kujambhalaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kujà>#, strã, (kujàþ pçthivãjàþ vçkùàþ à÷rayatvena santi asyàþ iti ac tataùñàp . yathà --
     %<kadalã dàóimã dhànyaü haridrà mànakaü kacuþ .
     vilvà÷okau jayantã ca vij¤eyà navapatrikà ..>% iti mantroktanavapatrikàsu %<tava sthànamidaü martye>% ityàdi nirde÷ena càsyàþ à÷rayatvàt tathàtvam .) kàtyàyanã devã . iti medinã .. (koþ pçthivyàþ jàyate . jana + óaþ ñàp ca . sotà deùã bhåmeþ tadutpattikathà kàlikà puràõe 37 adhyàyeþ .
     %<tataþ purodhasaü ràjà gotamaü munisattamam .
     tatputtra¤ca ÷atànandaü purodhàyàkaronmakham ..
     dvau puttrau tasya sa¤jàtau yaj¤abhåmau parau smçtau .
     ekà ca duhità sàdhvã bhåmyantaragatà ÷ubhà ..>%)

#<kujji÷aþ>#, puü, matsyabhedaþ . asya guõàþ . madhuratvam . hçdyatvam . kaùàyatvam . dãpanatvam . balakàritvam . snigdhatvam . gurutvam . gràhitvam . vàte hitatvam . rocanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kujjhañiþ>#, stro, (kojati apaharati såryaprakà÷am . kuj + kvip na kutvam . jhañ saüghàte in . tataþ karmadhàrayaþ .) kujjhañikà . kuyà . kuyàsà iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . dhåmamahiùã 2 ratàndhrã 3 kuhelikà 4 dhåmikà 5 nabhoreõuþ 6 . iti trikàõóa÷eùaþ .. asya guõàþ . råkùatvam . tamoguõapràyatvam . kaphapittakàritva¤ca . iti ràjavallamaþ ..

@<[Page 2,135c]>@
#<kujjhañikà>#, strã, (kujjhañi + svàrthe kan ñàp .) kujjhañiþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kujjhañã>#, strã, (kujjhañi + striyàü và ïãp .) kujjhañiþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ku¤canaü>#, klã, (ku¤cati anena . kunca + karaõe lyuñ .) netrarogavi÷eùaþ . tasya lakùaõaü yathà --
     %<vàtàdyà vartmasaïkocaü janayanti yadà malàþ .
     tadà draùñuü na ÷aknoti ku¤canaü nàma tadviduþ ..>% iti màdhavakaraþ .. (bhàve lyuñ . saïkocaþ . yathà su÷rute .
     %<kuryàt ÷iràgataü måla÷irà ku¤canapåraõam ..>%)

#<ku¤caphalà>#, strã, (ku¤caü ku¤citaü phalaü asyàþ .) kuùmàõóã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ku¤ciþ>#, puü, (kunca + in .) aùñamuùñiparimàõam . yathà, smçtiþ ..
     %<aùñamuùñirbhavet ku¤ciþ ku¤cayo'ùñau ca puùkalam ..>%

#<ku¤cikà>#, strã, (kunca + õvul + ñàp itvaü¤ca .) gu¤jà . kuüc iti bhàùà . vaü÷a÷àkhà . ka¤ci iti bhàùà . iti ÷abdacandrikà .. kçùõajãrakaþ . iti jañàdharaþ .. (asyà vyavahàro yathà maricàdyacårõe .
     %<maricaþ ku¤cikàmbaùñhà vçkùàmlàþ kuóavàþ pçthak ..>% ityàdiùu draùñavyam . iti carake cikitsàsthàne . 19 aþ ..) kårcikà . kuüji càvi iti ca bhàùà . iti hemacandraþ .. methikà . iti ràjanirghaõñaþ .. matsyabhedaþ . kuüce iti bhàùà . yathà . %<ku¤cikayainaü vismàyayati bhàyayati>% . iti mugdhabodham ..

#<ku¤citaü>#, tri, (kunca + ktaþ .) vakram . ityamaraþ . 3 . 1 . 71 .. (yathà, naiùadhe 3 . 1 .
     %<àku¤citàbhyàmatha pakùatibhyàü nabhovibhàgàttarasàvatãrya ..>%) tagarapuùpe klã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ku¤jaþ>#, puü klã, (kau jàyate jana + óaþ . pçùodaràditvàt mumi sàdhaþ .) parvatàderlatàpallavàdibhiþ samantàcchàditagarbho gahvaràdide÷aþ . iti madhuprabhçtayaþ .. upari caturdikùu ca latàdibhiràcchàditasya sthànasya madhye ÷ånyade÷aþ . ityanye . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . niku¤jaþ . ityamaraþ . 2 . 3 . 8 .. (yathà, padàïkadåte 1 .
     %<gopãbharturvirahavidhurà kàcidindãvaràkùã unmatteva skhalitakavarã niþ÷vasantã vi÷àlam .
     atraivàste muraripuriti bhràntidåtãsahàyà tyaktvà gehaü jhañiti yamunà ma¤juku¤jaü jagàma ..>%) hanuþ . hastidantaþ . iti medinã ..

#<ku¤jaraþ>#, puü, (pra÷astaþ ku¤jaþ hanurdanto và astyasya . ku¤ja + %<raprakaraõe khamukhaku¤jebhyaþ upasaükhyànam .>% vàrtikaü iti raþ .) hastã . (yathà, mahàbhàrate 3 . dvaitavanaprave÷e 26 . 15 .
     %<ku¤jarasyeva saügràme parigçhyàïku÷agraham ..>%) uttarapade ÷reùñhavàcakaþ . yathà puruùaku¤jara ityàdi . ityamaraþ . 2 . 8 . 34 .. (sarpavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 35 . 15 .
     %<kuñharaþ ku¤jara÷caiva tathà nàgaþ prabhàkaraþ ..>%) ke÷aþ . iti medinã .. de÷abhedaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (parvatavi÷eùaþ .. yathà goþ ràmàyaõe 4 . 41 . 50 .
     %<tataþ ÷akradhvajàkàraþ ku¤jaro nàma parvataþ .
     agastyabhavanaü tatra nirmitaü vi÷vakarmaõà ..>%)

#<ku¤jarapippalã>#, strã, (ku¤jaranàmnã pippalã .) gajapippalã . iti ÷abdamàlà .. (gajapippalã÷abde'syà vivçtirj¤eyà ..)

#<ku¤jarakùàramålaü>#, klã, (ku¤jarapippalyà iva kùàraü ugraü målamasya .) målakam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ku¤jarà>#, strã, (ku¤jaþ hastidanta iva puùpaü astyasyàþ . rapratyaye ac tata ajàditvàt ñàp .) dhàtakã . dhàiphula iti bhàùà . (asyàþ paryàyà yathà --
     %<dhàtakã dhàtupuùpã ca tàmrapuùpã ca ku¤jarà .
     subhikùà bahupuùpã ca vahnijvàlà ca sà smçtà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge . guõà÷càsyà dhàtakã÷abde j¤àtavyàþ ..) pàñalàvçkùaþ . iti medino .. (ku¤jara + ñàp .) hastinã . iti ÷abdacandrikà ..

#<ku¤jaràràtiþ>#, puü, (ku¤jarasya aràtiþ ÷atruþ .) ÷arabhaþ iti hemacandraþ .. (siühaþ . iti vyutpattilavdho'rthaþ ..)

#<ku¤jaràlukaü>#, klã, (ku¤jarasaüj¤akaü àlukam .) àlukavi÷eùaþ . hastyàlu . iti ÷abdacandrikà ..

#<ku¤jarà÷anaþ>#, puü, (ku¤jareõa a÷yate . a÷a bhojane + karmaõi lyuñ .) a÷vatthavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 20 .. (a÷vattha÷abde'sya vivaraõaü j¤eyam ..)

#<ku¤jarã>#, strã, (ku¤jara + jàtitvàt ïãù .) hastinã . iti ÷abdacandrikà ..

#<ku¤jalaü>#, klã, (kutsitaü jalamiva jalaü yatra . pçùodaràt sàdhuþ .) kà¤jikam . ityamaraþ . 2 . 9 . 39 ..

#<ku¤javallarã>#, strã, (ku¤jàkçtiriva ku¤jàkàrà và vallarã .) niku¤jikàmlàvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ku¤jikà>#, strã, (kunja + õvul + ñàp itvaü ca .) kçùõajãrakaþ . ku¤cikà iti kvacit pàñhaþ . iti jañàdharaþ .. niku¤jikàmlàvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kuña># i vaikalye . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü--paraü-- sakaü--señ . idit .) pa¤camasvarã . i kuõñyate . vaikalyamiha vikalãkaraõam . kuõñati janaü ÷okaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<kuña># ÷i kauñilye . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàü-paraü -akaü-saka¤ca-señ .) ÷i kuñati akuñãt cukoña kauñilyamiha kuñilãbhàvaþ kuñilãkaraõa¤ca . iti durgàdàsaþ ..

#<kuña># ka ïa pratàpane . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüàtmaü--sakaü--señ .) pa¤camasvarã . ka ïa koñayate . eùo'nyairna manyate . iti durgàdàsaþ ..

#<kuñaþ>#, puü klã, (kuña + kaþ .) kala÷aþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 32 ..

#<kuñaþ>#, puü, (kuñ + kaþ .) koñaþ . iti medinã . gaóa ityàdi bhàùà .. ÷ilàkuññam . pàtarabhàïgà hàtuóã iti bhàùà . vçkùaþ . iti hemacandraþ .. parvataþ . iti hàràvalã .. (kuñile tri, yathà, çgavede 1 . 46 . 4 . %<haviùàjàro apàü piparti papurirnarà . pità kuñasya carùaõiþ>% ..)

#<kuñaïkaþ>#, puü, (kurgçhabhåmiþ ñaïkyate àcchàdyate'nena . ku + ñaki àcchàdane . karaõe gha¤ .) gçhàcchàdanam . iti ÷abdamàlà .. càla iti khyàtaþ ..

#<kuñaïgakaþ>#, puü, (kuñasyàïgamiva . ÷akandhvàditvàt sàdhuþ .) vçkùalatàgahanam . chadiþ . càla iti bhàùà . gçhabhedaþ . ityamarañãkàyàü mukuñàdayaþ .. kuüóe iti bhàùà ..

#<kuñacaþ>#, pu, (kuñe girau cãyate utpadyate . ci + óaþ .) kuñajavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. (kuñaja÷abde guõàdayo'sya boddhavyàþ ..)

#<kuñajaþ>#, puü, (kuñe parvate jàyate . jan + óaþ .) puùpavçkùavi÷eùaþ . yasya phalaü indrayavaþ . kuóacã iti bhàùà .. (yathà, màghe 6 . 35 .
     %<kuñajapuùpaparàgakaõàþ sphuñaü vidadhire dadhireõuvióambanàm ..>%) tatparyàyaþ . ÷akraþ 2 vatsakaþ 3 girimallikà 4 . ityamaraþ . 2 . 4 . 66 .. kauñajaþ 5 . iti taññãkà .. vçkùakaþ 6 ÷akraparyàyaþ 7 . iti ratnamàlà .. kuñajaþ 8 kàhã 9 kàliïgaþ 10 mallikàpuùpaþ 11 pràùñaùyaþ 12 ÷atrupàdapaþ 13 varatiktaþ 14 yavaphalaþ 15 saügràhã 16 pàõóuradrumaþ 17 pràvçùeõyaþ 18 mahàgandhaþ 19 pàõóaraþ 20 . iti ÷abdaratnàvalã .. api ca .
     %<kuñajaþ kåñajaþ kauño vatsako girimallikà .
     kàliïgaþ ÷atru÷àkhã ca mallikàpuùpa ityapi ..
     indro yavaphalaþ prokto vçkùakaþ pàõóuradrumaþ .
     kuñajaþ kañuko råkùo dãpanastuvaro himaþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. asya guõàþ . kañutvam . tiktatvam . uùõatvam . kaùàyatvam . atisàranà÷itva¤ca . asitasya tasya guõaþ . raktapittatvagdoùàr÷onà÷itvam . iti ràjanirghaõñaþ .. kaphanà÷akatvam . iti ràjavallabhaþ ..
     (%<kuñajatvakkçtaþ kvàtho ghanãbhåtaþ su÷ãtalaþ .
     lehito'tiviùàyuktaþ sarvàtãsàranudbhavet ..>%
     %<kuñajasya palaü gràhyamaùñabhàgajale ÷çtam .
     tathaiva vipacedbhåyo dàóimodakasaüyutam ..
     yàvaccaivalasãkàbhaü ÷çtaü tamupakalpayet .
     tasyàrdhakarùatakreõa pibedraktàtisàravàn ..
     ava÷yamaraõãyo'pi mçtyoryàti na gocaram .>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe'tisàràdhikàre ..) agastyamuniþ . droõàcàryaþ . iti medinã ..

#<kuñannañaü>#, klã, (kuñan vakrãbhavan san nañati . naña spandane + pacàdyac .) kaivartãmustakam . ityamaraþ . 2 . 4 . 131 .. keuñiyà mutà iti khyàtam . ke÷ura iti nãcoktiþ . iti taññãkà .. (asya vyavahàro yatra tadyathà .
     %<padmakaü candano÷ãraü pàñhaü mårvàü kuñannañam ..>% iti vàbhañe cikitsàsthàne 10 adhyàye . asya paryàyàþ yathà .
     %<kuñannañaü paraü balyaü mustàbha¤ca parãlavam ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm .. kosacã mothà . guóatajã iti ca . iyantu vitunnakanàmno vçkùasya tvak mustàkçtiþ .. paryàyà÷ca-yathà .
     %<kuñannañaü dàsapuraü bàleyaü paripelavam .
     plavagopuragonardakaivartãmustakàni ca .
     mustàvat pelavapuñaü ÷ukràbhaü syàdvitunnakam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathamabhàge .. guõà ÷càsya vitunnaka÷abde j¤àtavyàþ ..)

#<kuñannañaþ>#, puü, (kuñan san nañati . nañ + ac .) ÷yonàkavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 57 .. (asya paryàyà yathà .
     %<÷yonàkaþ ÷oùaõa÷ca syànnañakañvaïgañuõñukaþ .
     maõóåkaparõapatroõaü ÷ukanàsakuñannañàþ .
     dãrghavçnto ralu÷càpi pçthu÷imvaþ kañambharaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. ÷yonàka÷abde'sya guõà÷ca boddhavyàþ ..)

#<kuñapaþ>#, puü, (kuñàt vipajjàlàt pàti rakùati . kuñ + pà + kaþ .) muniþ . niùkuñaþ . gçhasamãpopavanam . (kuña + %<uùikuñidalãti>% . uõàü 3 . 142 . iti kapan .) mànabhedaþ . sa tu kuóavaparimàõam . iti hemacandraþ .. kamale klã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kuñaraü>#, klã, (kuña + bàhulakàt karan .) kuñharaþ manthànadaõóabandhanastambhaþ . ityamarañãkàyàü nãlakaõñhaþ ..

#<kuñaruþ>#, puü, (kuña + %<kuñaþ ki¤cca>% . uõàü 4 . 80 . ityaruþ ki¤ca .) vastragçham . ityuõàdikoùaþ .. kànàt tàüvu iti bhàùà ..

#<kuñaruõà>#, strã, (kuñeùu vçkùeùu aruõà . ÷akandhvàditvàt sàdhuþ .) trivçtà . iti ratnamàlà .. teuóã iti bhàùà ..

#<kuñalaü>#, klã, (kuñati àcchàdayatyanena . kuñ + karaõe kalac .) pañalam . iti hàràvalã .. càla chàda iti bhàùà ..

#<kuñahàrikà>#, strã, (kuñaü kala÷aü harati jalàdyànayanàrthaü gçhõàti yà . kuña + hç + õvul ñàp itvaü ca .) dàsã . iti hemacandraþ ..

#<kuñiþ>#, strã, (kuñyate sa¤cãyate dravyàdibhiþ asau . kuñ + %<ké gé ÷é pé kuñãti>% . uõàü 4 . 142 . iti iþ sa ca kit .) gçham . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<kuñiþ>#, puü, (kuñhyate chidyate 'sau . kuña chedane + %<kuñi kaüpyornalopa÷ca>% . uõàü 4 . 143 . iti iþ . sa ca kit . dhàtornalopa÷ca .) vçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷arãram . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. (parvataþ . ityujjvaladattaþ . 4 . 143 ..)

#<kuñicaraþ>#, puü, (kuñi kuñilaü jale caratãti . kuñi + cara + ñaþ .) jala÷åkaraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷u÷uk iti bhàùà ..

#<kuñitaü>#, tri, (kuñaü kauñilyaü jàtamasya . kuñ + itac kicca .) kuñilam . ityuõàdikoùaþ ..

#<kuñiram>#, klã, (kuñyate nirmãyate yat . kuñ + iran .) kuñãram . laghukuñã . ityamarañãkàyàü marataþ ..

#<kuñilaü>#, tri, (kuñ vakrãbhàve + bàhulakàt ilac .) ançju . vàükà iti bhàùà . tatparyàyaþ . aràlam 2 vçjinam 3 jihmam 4 årmimat 5 ku¤citam 6 natam 7 àviddham 8 bhugnam 9 vellitam 10 vakram 11 . ityamaraþ . 3 . 1 . 71 .. maïguram 12 . iti hemacandraþ .. veïku 13 vinatam 14 unduram 15 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, viùõupuràõe 1 . 9 . 23 .
     %<jvalajjañàkalàpasya bhçkuñãkuñilaü mukham .
     nirãkùya kastribhuvane mama yo na gato bhayam ..>%) tagarapuùpe klã . iti ràjanirghaõñaþ .. (asya paryàyà yathà --
     %<kàlànu÷àrivà vakraü tagaraü kuñilaü ÷añham .
     mahoragaü nataü jihmaü dãnaü tagarapàdikam ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm .. klã, chandobhedaþ ..)

#<kuñilà>#, strã, (kuñati vakraü vrajatãti . kuñ + ilac + striyàü ñàp .) nadãvi÷eùaþ . iti medinã .. sarasvatã nadã . spçkkànàmagandhadravyam . iti ràjanirghaõñaþ .. (ràdhikàbhartçbhaginã .. tri, asaralam ..)

#<kuñã>#, strã puü, (kuñi + và ïãp .) kuñaþ . gçham . ityamaraþ . 2 . 2 . 6 .. (yathà manuþ . 11 . 72 .
     %<brahmahà dvàda÷asamàþ kuñãü kçtvà vane vaset ..>%)

#<kuñã>#, strã, kumbhadàsã . kuñinã iti bhàùà .. murànàmagandhadravyam . citragucchaþ . iti medinã ..

#<kuñãcakaþ>#, puü, (kuñyà kle÷ena puttrànnena cakate tçpnoti . kuñã + cak + ac .) puttrànnajãvã . tatparyàyaþ . puttrànnàdaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (kuñyàü parõakuñãre cakate tçpnoti vasatãti . sannyàsibhedaþ . sa ca karmaniùñhaþ . yathà -- mahàbhàrate 13 . 14 adhyàye .
     %<caturvidhà bhikùavaste kuñãcakabahådakau .
     haüsaþ paramahaüsa÷ca yo'tra pa÷càt sa uttamaþ ..>%)

#<kuñãcarakaþ>#, puü, (kuñyàü carati . kuñã + cara + ñaþ svàrthe kan .) yativi÷eùaþ . iti yatidharmasaügrahaþ ..

#<kuñãraþ>#, puü, (kuñã + svalpàrthe raþ .) kùudragçham . kuüóe iti bhàùà . tatparyàyaþ . svalpave÷ma 2 . iti jañàdharaþ .. (yathà, gãtagovinde . 10 . 28 .
     %<lalita-lavaïga-latà-pari÷ãlana-komala-malayasamãre . madhukara-nikara-karambita-kokila-kåjita-ku¤ja-kuñãre ..>%)

#<kuñuïgakaþ>#, puü, (kuñuïga + svàrthe kan .) vçkùalatàgahanam . piñaþ . óola iti bhàùà . chadiþ . càla iti bhàùà . ityamarañãkàyàü bharataþ .. vçkùalatà . gçhabhedaþ . ityamarañãkàsàrasundarã .. kuüóe iti bhàùà ..

@<[Page 2,137b]>@
#<kuñumba>#, ka ïa dhçtyàm . iti kavikalpadrumaþ . (curàüàtmaü-akaü-señ .) oùñhavarga÷eùopadhaþ . ka ïa kuñumbayate . ayaü kai÷cinna manyate . iti durgàdàsaþ ..

#<kuñumbaþ>#, puü, (kuñumbayate pàlayati . kuñumba + aca . yadvà kuñumbyate pàlyate sambadhyate và . kuñumba + karmaõi gha¤ .) nàma . j¤àtiþ . bàndhavaþ . santatiþ . iti ÷abdaratnàvalã .. poùyavargaþ . ityamaramàlà .. (yathà, manuþ . 11 . 22 ..
     %<tasya bhçtyajanaü j¤àtvà svakuñumbànmahãpatiþ .
     ÷ruta÷ãle ca vij¤àya vçttiü dharmyàü prakalpayet ..>%)

#<kuñumbavyàpçtaþ>#, tri, (kuñumbabharaõàya vyàpçtaþ niyuktaþ .) kuñumbapoùaõàsaktaþ . tatparyàyaþ . abhyàgàrikaþ 2 upàdhiþ 3 . ityamaraþ . 3 . 1 . 11 .. (kuñumbena puttradàràdipoùyavargeõa vyàpçtaþ saüyuktaþ . bahuparivàravi÷iùñaþ puruùaþ ..)

#<kuñumbinã>#, strã, (kuñumbaþ ati÷ayena astyasyàþ . astyarthe iniþ . tato ïãp .) kuñumbavi÷iùñà . patiputtraduhitràdimatã pratiùñhità strã . tatparyàyaþ . purandhrã 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 6 .. purandhriþ 3 . iti bharataþ .. purandhrikà 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà raghuvaü÷e . 8 . 86 .
     %<apa÷okamanàþ kuñumbinãmanugçhõãùva nivàpadattibhiþ>% ..) kùudrakùupaviùeùaþ . tatparyàyaþ . payasyà 2 kùãriõã 3 jalakàmukà 4 vakra÷alyà 5 duràdharùà 6 krårakarmà 7 siriõñikà 8 ÷ãtà 9 praharakuñuvã 10 ÷ãtalà 11 jaleruhà 12 . asyà guõàþ . madhuratvam . gràhitvam . kaphapittavraõaraktadoùakaõóånà÷itvam . rasàyatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kuñumbã>#, [n] puü, (kuñumbaþ astyasya . astyarthe iniþ .) gàrhasthyà÷ramavi÷iùñaþ . tatparyàyaþ . gçhã 2 gçhamedhã 3 gçhasthaþ 4 . iti jañàdharaþ .. (yathà, kumàre . 6 . 8 . 5 .
     %<÷ailaþ sampårõakàmo'pi menàmukhamudaikùata .
     pràyeõa gçhiõãnetràþ kanyàrtheùu kuñumvinaþ ..>%)

#<kuñumbã># [n], tri, (kuñumbaþ poùyavargo 'styasya astyarthe iniþ .) kçùakaþ . iti ÷abdacandrikà .. kuñumbavi÷iùña÷ca ..

#<kuñumbaukaþ>#, [s] klã, (kuñumbànàü j¤àtibàndhavànàü dàra-puttràdãnàü okaþ vàsasthànam .) kuñumbavàsasthànam . iti jañàdharaþ ..

#<kuñña>#, ka kutsàyàm . chidi . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-paraü-sakaü-señ .) ka kuññayati . iti durgàdàsaþ ..

#<kuñña>#, ka ïa pratàpane . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-- àtmaü--sakaü--señ .) pa¤camasvarã . ñadvayàntaþ . ka ïa kuññayate . eùo'nyairna manyate . iti durgàdàsaþ ..

#<kuññakaþ>#, puü, (kuññakaþ bhàjyabhàjakàdigaõanaü yatra .) aïkavi÷eùaþ . tasya såtraü yathà,
     %<bhàjyo hàraþ kùepaka÷càpavartyaþ kenàpyàdau saübhavet kuññakàrtham .
     yena cchinnau bhàjyahàrau na tena kùepa÷caitadduùñamuddiùñameva ..>% udàharaõaü yathà .
     %<ekaviü÷atiyutaü ÷atadvayaü yadguõaü guõakapa¤caùaùñiyuk .
     pa¤cavarjita÷atadvayoddhçtaü ÷uddhimeti guõakaü vadà÷u tam ..>% iti lãlàvatã .. (kuññayati upaladantàdimirbhinatti chinatti cårõayati và . kuñña chede + õvul . chedake, tri . yathà, yàj¤avalkyaþ . 3 . 49 .
     %<dantolåkhalikaþ kàlapakvà÷ã và÷makuññakaþ ..>%)

#<kuññanaü>#, klã, (kuññate iti . kuñña chedane + bhàve lyuñ .) chedanam . koñà iti bhàùà . kutsanam . pratàpaõam ..

#<kuññanã>#, strã, (kuññayati chinatti nà÷ayati strãõàü kulamanayà . kuñña + svàrthe õic tataþ lyuñ ïãp . yadvà kuññyate chidyate strãõàü kulaü anayà . kuñña chedane + karaõe lyuñ ïãp ca .) puruùeõa saha parastrãyogakartrã . kuñnã iti bhàùà . tatparyàyaþ . ÷ambhalã 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 19 .. kuñunã 3 sambhalã 4 . iti taññãkà .. màdhavã 5 raïgamàtà 6 arjunã 7 . iti jañàdharaþ .. kumbhadàsã 8 gaõerukà 9 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, hitopade÷e . 1 . 243 .
     %<tadàliïganamavalokya samãpavartinãü kuññanyacintayat ..>%)

#<kuññamitaü>#, klã, strãõàü da÷adhà÷çïgàraceùñàntargataceùñàvi÷eùaþ . strãõàü svàbhàvikada÷àlaïkàràntargatamidam . iti hemacandraþ .. tasya lakùaõaü yathà, sàhityadarpaõe . 3 . 111 .
     %<ke÷astanàdharàdãnàü yattu harùo'pi sambhramàt .
     pràhuþ kuññamitaü nàma ÷iraþkaravidhånanam ..>%

#<kuññàraü>#, klã, (kuñña + àran .) kevalam . ratiþ . iti medinã .. kambalam . iti vi÷vaþ ..

#<kuññàraþ>#, pu, (kuññate bhidyate hanyate và'smin pataneneti ÷eùaþ . kuñña + àran .) parvataþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kuññimaþ>#, puü klã, (kuñña + bhàve gha¤ . tena nirvçttaþ niùpannaþ ityarthe imap .) maõibhåþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà raghuþ 11 . 9 .
     %<mamlaturna maõikuññimocitau màtçpàr÷vaparivartinàviva ..>%) sudhàghañitabhåtalam . iti subhåtiþ .. kuñãraþ . iti mathurànàthaþ .. dàóimavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kuññihàrikà>#, strã, (kuññate yat . kuñña + in . kuññiü matsyamàüsàdikaü harati . kuññi + hç + õvulñàp ata itvaü ca .) dàsã . iti halàyudhaþ ..

#<kuññãraþ>#, puü, (kuññyate 'smin . kuñña + ãran .) parvataþ . iti hàràvalã ..

#<kudmalaü>#, klã, (kuññate nàrakibhyo yantvaõà dãyate yatra . kuña + %<vçùàditvàt>% . uõàü 1 . 108 . iti kalac tasya muñ ca .) narakabhedaþ . iti medinã .. yatra rajjubhiþ pãóanam . iti manuþ ..

#<kudmalaþ>#, puü, klã, (kuñati ãùat vikàsonmukhãbhavatãti . kuñi + %<vçùàdibhya÷cit>% . uõàü 1 . 108 . iti kmalac .) vikàsonmukhaprauóhakalikà . ãùadvikasità kalikà . tatparyàyaþ . mukulaþ 2 . ityamaraþ .. koùaþ 3 . iti jañàdharaþ .. (yathà, màghe . 2 . 7 .
     %<dyotitàntaþ sabhaiþ kundakudmalàgradataþ smitaiþ ..>%)

#<kuñha># chidi . sautradhàturayam . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-sakaü-señ .) kuñheraþ kuñhàraþ kuñhàkuþ . iti durgàdàsaþ ..

#<kuñha># i khoñane . vaikalye . àlasye . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-akaü-señ-idit .) pa¤camasvarã . karmbhaõi i kuõñhyate . vaikalyaü vikalãbhàvaþ . àlasyaü mandãbhàvaþ . kuõñhati kha¤jaþ ÷okàrto vçddho và . iti durgàdàsaþ ..

#<kuñhaþ>#, puü, (kuñhyate chidyate'sau . kuñha chedane + karmaõi gha¤arthe kaþ .) vçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 5 ..

#<kuñharaþ>#, puü, (kuña + bàhulakàt karan .) manthànadaõóabandhanàrthastambhaþ . tatparyàyaþ . daõóaviùkambhaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 74 .. (nàgavi÷eùaþ . (yathà, mahàbhàrate 1 . 35 . 15 .
     %<kuñharaþ ku¤jara÷caiva tathà nàgaþ prabhàkaraþ ..>%

#<kuñhàkuþ>#, puü, (koñhati àhanti bhinatti kàùñham . kuñha cheüdane + àkun kicca .) pakùivi÷eùaþ . ityuõàdikoùaþ . kàñhñhokrà iti bhàùà ..

#<kuñhàñaïkaþ>#, puü strã, (kuñhàraùñaïka iva . pçùodaràditvàt ralope sàdhuþ .) kuñhàraþ . iti jañàdharaþ ..

#<kuñhàraþ>#, puü strã, (koñhatãtyanena . kuñha + karaõe àran .) astravi÷eùaþ . kuóàla iti bhàùà . tatparyàyaþ . sudhitiþ 2 para÷uþ 3 para÷vadhaþ 4 . ityamaraþ . 2 . 8 . 92 .. kuñhàrã 5 par÷uþ 6 para÷vadhaþ 7 par÷vadhaþ 8 . iti taññãkà .. kuñhàñaïkaþ 9 drughaõaþ 10 . iti jañàdharaþ .. (yathà, ÷rãmadbhàgavate 3 . 25 . 12 .
     %<taü tvàgatàhaü ÷araõaü ÷araõyaü svabhçtyasaüsàrataroþ kuñhàram ..>%)

#<kuñhàraþ>#, puü, (kuñhyate chidyate'sau . kuñha + karmaõi àran .) vçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kuñhàruþ>#, puü, (kuñha + àru .) vçkùaþ . vànaraþ . iti medinã .. ÷astrakàraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kuñhiþ>#, puü, (kuñha + %<kuñhikaüpyornalopa÷ca>% . uõàü 4 . 143 . iti in kicca .) parvataþ . vçkùaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<kuñhikaþ>#, puü, (kuñha + ikan kicca .) kuùñham . iti hàràvalã . kuó iti bhàùà ..

#<kuñheraþ>#, puü, (kuõñhati tàpayati vaikalyaü karoti và . kuñhi khoñhane vaikalye àlasye ca + %<patikañhikuñhãti>% . uõàü 1 . 59 . iti erak bàhulakàt numo'bhàvaþ .) agniþ . iti ÷abdamàlà .. tulasã . ityuõàdikoùaþ .. arjakaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. varvarã iti khyàtaþ . (yathà, goþ ràmàyaõe 3 . 17 . 10 .
     %<dàóimàn karabãràü÷ca a÷okàüstilakàüstathà .
     aïkoñàü÷ca kuñheràü÷ca nãlà÷okàü÷ca sarva÷aþ ..>%)

#<kuñherakaþ>#, puü, (kuñhera iva kàyati prakà÷ate . kai + kaþ .) parõàsaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 79 .. tulasã iti khyàtaþ . ÷vetacchadaþ . iti ÷abdacandrikà .. ÷vetatulasã vàbui tulasã iti ca khyàtaþ . (asya paryàyàþ .
     %<arjukaþ ÷vetaparõàso gandhaputtraþ kuñherakaþ .>% iti vaidyakaratnamàlàyàm . varvarã . etadarthe'sya paryàyà yathà -- màvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathamabhàge .
     %<varvarã tuvarãtuïgã kharapuùpàjagandhikà .
     parõà÷astatra kçùõe tu kañhillakakuñherakau ..>% guõà÷càsya varvarã÷abde j¤eyàþ ..) nandãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kuñherajaþ>#, puü, (kuñhera iva jàyate . jan + óaþ .) kuñherakaþ . ÷vetatulasã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kuñheruþ>#, puü, (kuñha + eruk .) càmaravàtaþ . càmarera vàtàsa iti màùà . tatparyàyaþ . mantharuþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kuóa># ÷i bàlye . adane . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàü -- paraü-akaü-saka¤ca-señ .) etadàdyà÷catvàraþ pa¤camasvariõaþ . bàlyamiha ÷i÷uvyàpàraþ . ÷i kuóati akuóãt sitàbhiþ ÷i÷uþ . iti durgàdàsaþ ..

#<kuóa># i vaikalye . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-set-idit .) i karmaõi kuõóyate . kuõóati janaü daivaþ vikalaü karotãtyarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<kuóa># i ïa dàhe . iti kavikalpadrumaþ . (bhvàü-àtmaüsakaü-señ-idit .) i karmaõi kuõóyate . ïa kuõóate iti durgàdàsaþ ..

#<kuóa># i ka rakùe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-paraüsakaü-señ-idit .) i ka kuõóayati . iti durgàdàsaþ ..

#<kuóapaþ>#, puü, (kuóa + kapan .) kuóavaparimàõam . itthamarañãkàyàü svàmã ..

#<kuóavaþ>#, puü, (kuõóati parimàti anenàsmin và . kuóa + kavan .) parimàõavi÷eùaþ . (yathà, àryàsapta÷atthàm . 130 . %<upanãya kamalakuóavaü kathayati samaya÷cikitsake halikaþ>% ..) sa tu prasthacaturthàü÷aþ . iti lãlàvatã .. vaidyakamate viprasçtaparimàõam . dvàtriü÷attolakamiti yàvat . tatparyàyaþ . a¤jaliþ 2 aùñamàram 3 ÷aràvàrdham 4 . iti paribhàùà .. (yaduktaü vaidyakaparibhàùàyàm ..
     %<rattikàdiùu màneùu yàvanna kuóavo bhavet .
     ÷uùkadravàrdrayo÷càpi tulyamànaü prakãrtitam ..>% %<prasçtibhyàma¤jaliþ syàt kuóavo'rdha÷aràvakaþ .. aùñhamàna¤ca sa j¤eyaþ>% . iti ÷àrïgadharasya pårbakhaõóe . 1 aþ ..)

#<kuóahu¤cã>#, strã, (kuóã kùudrà hu¤cã kàravellã .) kùudrakàravellã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kuóiþ>#, puü, (kuõóyate dahyate iti . kuói dàhe + in .) ÷arãram . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<kuói÷aþ>#, puü, (kuóyate bhakùyate'sau . kuóa adane + bàhulakàt ÷aþ tata iñ .) matsyavi÷eùaþ . kuóaci màc iti bhàùà . asya guõàþ . madhuratvam . hçdyatvam . kaùàyatvam . agnidãpanatvam . laghutvam . snigdhatvam . vàtaroge pathyatvam . rocanatvam . balakoùñhabandhakàritva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<kuómalaþ>#, puü, (kuóa bàlye + %<vçùàdibhya÷cit .>% uõàü 1 . 108 . iti kalac kuóerapi . muñ ca .) kudmalaþ . ityamarañãkà siddhàntakaumudã ca ..

#<kuóyaü>#, klã, (kuói + tatra sàdhuriti yat . kauteraghnyàditvàt yak óugàgama÷ca ityujjvaladattàdayaþ .) bhittiþ . bhit deyàla ityàdi bhàùà . ityamaraþ . 2 . 2 . 4 .. (yathà, mahàbhàrate 1 . 145 . 10 .
     %<sarpistailavasàbhi÷ca làkùayà càpyanalpayà .
     mçttikàü mi÷rayitvà tvaü lepaü kuóyeùu dàpaya ..>%) vilepanam . iti medinã .. kautåhalam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kuóyakaü>#, klã, (kuóya + svàrthe kan .) kuóyam . bhittiþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kuóyacchedã>#, [n] puü, (kuóyaü bhittiü chinatti vidàrayatãti . kuóya + chid + õiniþ .) cauravi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. siüdela cora iti bhàùà ..

#<kuóyacchedyaü>#, klã, (kuóyasthitaü kuóyasya và chedyam .) khànikam . iti trikàõóa÷eùaþ . deyàlera garta iti bhàùà ..

#<kuóyamatsã>#, strã, (kuóye mastã iva . matsya + jàtitvàt ïãù yalopaþ .) gçhagodhikà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kuóyamatsyaþ>#, puü, (kuóye matsya iva .) gçhagodhikà . iti hemacandraþ ..

#<kuõa># t ka àbhàùe . mantre . iti kavikalpadramaþ .. (adanta-curàü-paraü-sakaü-señ .) hrasvo mårdhanyopadhaþ . kuõayati . mantro'bhimukhãkaraõam . guptoktirityeke . iti durgàdàsaþ ..

#<kuõa># ÷a upakaraõe . ÷abde . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàü-paraü-sakaü-señ .) upakaraõaü dànàdinà poùaõam . ÷a kuõati dãnaü dayàluþ . koõità . iti durgàdàsaþ ..

#<kuõa¤jaraþ>#, puü, (kuõaü bhuktànnàdikaü jarayati . kuõa + jé + bàhulakàt khac .) vçkùavi÷eùaþ . vanavetuyà iti bhàùà . tatparyàyaþ . kuõa¤jà 2 kçõa¤jaþ 3 araõyavàståkaþ 4 . asya guõàþ . madhuratvam . rucikàritvam . dãpanatvam . pàcanatvam . hitatva¤ca . etacchàkaguõàþ . tridoùanà÷itvam . madhuratvam . rucikàritvam . dãpanatvam . ãùatkaùàyatvam . saügràhitvam . pitta÷leùmaharatvam . laghutva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kuõapaþ>#, puü, (kvaõeþ + kapan samprasàraõa¤ca .) ÷avam . mçta÷arãram . ityamaraþ . 2 . 8 . 118 .. (yathà, mahàbhàrate 14 . 6 . 22-23 . nàrada uvàca .
     %<unmattave÷aü bibhrat sa caükramãti yathàsukham vàràõasyàü mahàràja ! dar÷anepsurmahe÷varam ..
     tasyà dvàraü samàsàdya nyasethàþ kuõapaü kvacit .
     taü dçùñvà yo nivarteta sa sambarto mahãpate ! ..>%)
     etadarthe napuüsakaliïgo'pãti nayanànandaþ .. påtigandhiþ . iti medinã .. astravi÷eùaþ . vaóa÷à iti bhàùà . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ .. påtigandhau triliïgo'pi yathà --
     %<kuõapaü mastuluïgàbhaü sugandhaü kvathitaü bahu ..>% iti màdhavakaraþ .. (rogavi÷eùaþ . yathà .. %<kuõapa¤càsrapittàbhyàm>% . iti ÷àrïgadhare madhyakhaõóe . 1 adhyàyaþ ..)

#<kuõapã>#, strã, (kuõapa + gauràditvàt ïãù .) viñ÷àrikà . iti medinã .. gaye÷àlika iti bhàùà ..

#<kuõàlaþ>#, puü, (kvaõa + %<pãyukvaõibhyàmiti>% uõàü 3 . 76 . iti . kàlan . samprasàraõa¤ca .) de÷abhedaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. (a÷okaràjaputtreùvekaþ . sa ca bauddhaþ ..)

#<kuõiþ># puü, (kuõa + in .) tunnavçkùaþ . ityamaramedinãkarau .. tuüd iti bhàùà . (÷arãrasya sthànavi÷eùaþ .
     %<kakùàkùamadhye kakùàdhçk kuõitvaü tatra jàyate ..>% iti vàbhañe ÷àrãrasthàne 4 adhyàye ..)

#<kuõiþ>#, tri, (kuõa + in .) kukaraþ . iti medinã .. kopà iti bhàùà .. (yathà, su÷rute . %<garbhavàtaprakopeõa dohade càvamànite . bhavet kubjaþ kuõiþ païguþ>% iti ..)

#<kuõindaþ>#, puü, (kuõa ÷abde + %<kuõipulyoþ kindac .>% uõàü 4 . 85 . iti kindac .) ÷abdaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<kuõñakaþ>#, tri, (kuñi + õvul .) sthålaþ . iti ÷abdamàlà . moñà iti bhàùà ..

#<kuõñhaþ>#, tri, (kuõñhati kriyàsu mandãbhåto bhavati . kuñhi + ac .) kriyàsu mandaþ . akarmaõyaþ . ityamaraþ . 2 . 1 . 17 .. (yathà, ÷aïkarakavikçte viùõustotre 34 . %<vaikuõñhãye 'trakaõñhe vasatu mama matiþ kuõñhabhàvaü vihàya>% ..) mårkhaþ . iti medinã ..

#<kuõñhakaþ>#, tri, (kuõñhati kuõñhayati và àtmànaü jaóãbhåtaü karoti . kuñhi + õvul .) mårkhaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<kuõñhitaþ>#, tri, (kuñhi + kartari ktaþ .) saïkucitaþ . yathà . %<da÷avadanabhujànàü kuõñhità yatra ÷aktiþ ..>% iti mahànàñakam ..

#<kuõóaü>#, klã, (kuõatãti . %<¤amantàt óaþ>% . uõàü 1 . 113 . iti óaþ .) mànabhedaþ . (kuõóyate rakùyate jalaü yatra . kuói + adhikaraõe ap .) devajalà÷ayaþ . iti medinã .. jalàdhàravi÷eùaþ . cauvàccà iti bhàùà .. tajjalaguõàþ . agnikaphakàritvam . råkùatvam . madhuratvam . laghutva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. kaphàjanakatvam . iti ràjavallabhaþ .. * .. (pàtravi÷eùaþ . yathà, raghau 1 . 84 .
     %<bhuvaü koùõeõa kuõóodhnã medhyenàvabhçtàdapi ..>%) homãyàgnyàlayaþ . tattu pràya÷caturhastamitaü bhavati tasya vidhiþ . tatra matsyapuràõam .
     %<pràgudakplavanàü bhåmiü kàrayedyatnato naraþ ..>% pràgudakplavanàü pårbanãcàü uttaranãcàü và .. tatra va÷iùñhapa¤caràtre vij¤ànalalitàyà¤ca .
     %<sarvàdhikàrikaü kuõóaü caturasrantu sarvadam .>% caturasraü catuùkoõam .. bhaviùyottaram .
     %<sahasre tvatha hotavye kuryàt kuõóaü karàtmakam .
     dvihastamayute tacca lakùahome catuùkaram ..>% dvihastàdike yàmalaþ .
     %<pårbapårbasya kuõóasya koõasåtreõa nirmitam .
     uttarottarakuõóànàü mànaü tatparikãrtitam ..>% pårbapårbasya kuõóasya hastadvihastàdimitasya koõasåtreõa ã÷ànànnirçtikoõadattasåtreõa parimitaü yanmànaü uttarottarakuõóànàü tadeva pàribhàùikaü dvihastàdimànaü na tu prakçtahastadvaiguõyàdimitam . tathàtve dvihastàdimitasya caturhastaparimàõàpatteþ . kçùakasya bhåmeþ parimàõavat .. va÷iùñhapa¤caràtre .
     %<yàvàn kuõóasya vistàraþ khananaü tàvadiùyate .
     hastaike mekhalàstisro vedàgninayanàïgulàþ ..
     kuõóe dvihaste tà j¤eyà rasavedaguõàïgulàþ .
     caturhaste tu kuõóe tà vasutarkayugàïgulàþ ..>% mekhalà brahmacàrimekhalàvat kuõóaveùñità mçdghañitàþ . tà÷ca khàtade÷àdvàhye ekàïgularåpaü kaõñhaü parityajya ucchràyeõa vistàreõa cetyàdikrameõa vedàdyaïgulàþ . etadviparãtàstantràntaroktà vyavahàraviruddhàþ . vedà÷catvàraþ agnayastrayaþ nayane dve rasàþ ùañ guõàstrayaþ vasutarkayugàni aùñaùañcatvàri .. piïgalàmate .
     %<khàtàdekàïgulaü tyaktvà mekhalànàü vidhirbhavet ..>% ekakuõóasya pa÷cimadikkartavyatàmàha mahàdànanirõaye va÷iùñhapa¤caràtram .
     %<bhuktau muktau tathà puùñau jãrõoddhàre tathaiva ca .
     sadà home sadà ÷àntàvekaü vàruõadiggatam ..>% ÷àradàtilake .
     %<hoturagra yoniràsàmuparya÷vatthapatravat .
     muùñyaratnyekahastànàü kuõóànàü yonirãrità ..
     ùañcaturdvyaïgulàyàmavistàronnati÷àlinã .
     ekàïgulantu yonyagraü kuryàdãùadadhomukham ..
     ekaikàïgulato yoniü kuõóeùvanyeùu vardhayet .
     yavadvayakrameõaiva yonyagramapi vardhayet ..
     sthalàdàrabhya nàlaü syàdyonyà madhye sarandhrakam ..>% àsàü mekhalànàü a÷vatthapatravadityanena caturaïgulavistçtamålàt yathoktakrameõa ekàïgulàntaþsaükucitavistàrà .. yàmale .
     %<nàlamekhalayormadhye paridheþ sthàpanàya ca .
     ragdhraü kuryàttathà vidvàn dvitãyamekhalopari ..>% paridhãü stadvinyàsànàha chandogapari÷iùñe .
     %<bàhumàtràþ paridhaya çjavaþ satvaco'vraõàþ .
     trayo bhavantya÷ãrõàgrà ekeùàntu caturdi÷am ..
     pràgagràvabhitaþ pa÷càdudagagramathàparam .
     nyaset paridhimanya÷cedudagagraþ sa pårbataþ ..>%
     avraõàþ chidrarahitàþ abhito'gneþ pàr÷vadvaye dakùiõataþ uttarataþ pa÷càt pa÷cime udagagraü uttaràgram .. trailokyasàre'pi .
     %<kumbhadvayasamàyuktà a÷vatthadalavannatà .
     aïguùñhamekhalàyuktà madhye tvàjyasthitiryathà ..>%
     kumbhadvayasamàyuktà gajakumbhàkàramålade÷ayuktà natà namrà aïguùñhamitamçdghañitamekhalàveùñanayuktà tathàtve hastagalitàjyasthityà kuõóe tatpàto bhavatãtyarthaþ .. pa¤caràtre .
     %<kalpayedantare nàbhiü kuõóasyàmbujasannimàm .
     muùñyaratnyekahastànàü nàbhirutsedhavistçtà ..
     netravedàïgulopetà kuõóeùvanyeùu vardhayet .
     yavadvayakrameõaiva nàbhiü pçthagudàradhãþ ..
     nàbhikùetraü tridhà kçtvà madhye kurvãta karõikàm .
     vahiraü÷advaye nàùñau patràõi parikalpayet .. * ..>%
     tatra kuõóasya doùànàha vi÷vakarmà .
     %<khàtàdhike bhavedrogã hãne dhenudhanakùayaþ .
     vakrakuõóeca santàpo maraõaü chinnamekhale ..
     mekhalàrahite ÷oko hyadhike vittasaükùayaþ .
     bhàryàvinà÷akaü kuõóaü proktaü yonyà vinà kçtam ..
     apatyadhvaüsanaü proktaü kuõóaü yat kaõñhavarjitam ..>% ata eva va÷iùñhasaühitàyàm .
     %<tasmàt samyak parãkùyaivaü kartavyaü ÷ubhavedikam .
     hastamàtraü sthaõóilaü và saükùipte homakarmaõi ..>% iti tithyàditattvam ..

#<kuõóaü>#, klã strã, (kuõóyate rakùyate makùyàdi asmin . kuói rakùaõe + ac .) sthàlã . ityamarabharatau .

#<kuõóaþ>#, puü, (kuõóyate dahyate kulaü anena . kuói-dàhe + karaõe-gha¤ .) amçte bhartari jàrajaþ . jãvati bhartari upapatijàtaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 36 .. svàmã vàüciyà thàkite upapatijàta vijanma santàna iti bhàùà .. (yathà manuþ 3 . 174 .
     %<patyau jãvati kuõóaþ syànmçte bhartari golakaþ ..>% sarpavi÷eùaþ . yathà mahàbhàrate . 1 . 123 . 68 .
     %<kacchapa÷càtha kuõóa÷ca takùaka÷ca mahoragaþ ..>%)

#<kuõóakãñaþ>#, puü, (kuõóe narakakuõóe sthitaþ kãña iva càrvàkasaüsçùñatvàt .) càrvàkavacanàbhij¤apuruùaþ . patitabràhmaõãputtraþ .. (kuõóe yonikuõóe kãñaiva .) dàsãkàmukaþ . iti medinã ..

#<kuõóagolakaü>#, klã, (kuõóe pàtravi÷eùe golaü golàkàraü kaü jalaü atra .) kà¤jikam . iti hemacandraþ .. (kà¤jã iti bhàùà .. * .. kuõóa÷ca golaka÷ca iti dvandekçte kuõóagolakau . yathà manuþ . 3 . 174 .
     %<paradàreùu jàyete dvau sutau kuõóagolakau .
     patyau jãvati kuõóaþ syàt mçte bhartari golakaþ ..>%)

#<kuõóaïgaþ>#, puü, (kuõóaü tadàkàraü gacchati . gama + bàhulakàt khaþ óicca .) ku¤jam . vçkùacchàditasthànam . iti hemacandraþ ..

#<kuõóapàyyaþ>#, puü, (kuõóaiþ camasaiþ pãyate'tra somaþ . kuõóa + pà + adhikaraõe yat yugàgama÷ca nipàtthate .) kratuþ . iti mugdhabodham ..

@<[Page 2,140a]>@
#<kuõóalaü>#, klã, (kuõóyate rakùyate iti kuói rakùàyàü + vçùàditvàt kalac . yadvà kuõóaü tadàkàraü làti gçhõàtãti . là + kaþ .) svanàmakhyàtakarõabhåùaõam . (yathà viùõudhyàne .
     %<dhyeyaþ sadà savitçmaõóalamadhyavartã nàràyaõaþ sarasijàsanasanniviùñaþ keyåravàn kanakakuõóalavàn kirãñã ..>%) tatparyàyaþ . karõaveùñanam 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 103 . pà÷aþ . valayaþ . iti medinã .. (puü, kauravyakulajasarpavi÷eùaþ . yathà mahàbhàrate 1 . 57 . 13 .
     %<erakaþ kuõóalo veõã veõãskandhaþ kumàrakaþ .
     bàhukaþ ÷çïgavera÷ca dhårtakaþ pràtaràtakau .
     kauravyakulajàstvete praviùñà havyavàhanam ..>% puüliïge 'sya raktakà¤canavàcakatà uktà . yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<raktapuùpaþ kovidàro yugmapatrastu kuõóalaþ ..>%)

#<kuõóalinã>#, strã, (kuõóalin + striyàü ïãp .) kulakuõóalinã ÷aktiþ . yathà --
     %<dhyàyet kuõóalinãü såkùmàü målàdhàranivàsinãm .
     tàmiùñadevatàråpàü sàrdhatrivalayànvitàm ..
     koñisaudàminãmàsàü svayambhåliïgaveùñinãm .
     tàmutthàpya mahàdevãü pràõamantreõa sàdhakaþ ..
     udyaddinakarodyotàü yàvacchvàsaü dçóhàsanaþ .
     a÷eùà÷ubha÷àntyarthaü samàhitamanà÷ciram .
     tatprabhàpañalavyàptaü ÷arãramapi cintayet ..>% iti tantrasàraþ .. * .. guóåcã . iti ràjanirghaõñaþ .. miùñànnavi÷eùaþ . jilipã iti bhàùà . tasya pàkaprakàro yathà .
     %<nåtanaü ghañamànãya tasyàntaþ ku÷alo janaþ .
     prasthàrdhaparimàõena dadhyamlena pralepayet ..
     dviprasthàü samitàü tatra dadhyamlaü prasthasammitam .
     ghçtamardha÷aràva¤ca gholayitvà ghañe kùipetå ..
     àtape sthàpayettàvadyàvadyàti tadamlatàm .
     tàü supakvàü ghçtànnãtvà sitàpàke tanudrave ..
     karpåràdisugandhe ca slapayitvoddharettataþ ..>% asyà guõàþ .
     %<eùà kuõóalinã nàmnà puùñikàntibalapradà .
     dhàtuvçddhikarã vçùyà rucyà cendriyatarpaõã ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<kuõóalã>#, strã, (kuõóala + jàtau ïãù .) miùñànnavi÷eùaþ . jilipã iti bhàùà . iti pàkaràje÷varaþ .. * .. kulakuõóalinã ÷aktiþ . yathà --
     %<trikoõaü tattu vij¤eyaü ÷aktipãñhaü manoharam .
     tadgahvare kàmavàyurjãvaråpo'tica¤calaþ ..
     adhomukhastatra liïgaþ svayambhustena càlyate ..
     nãvàra÷åkavattanvã kuõóalã paradevatà ..
     ÷aïkhatulyanibhà devã sàrdhatrivalayànvità .
     mukhenàcchàdya brahmàsyaü tayà saüveùñitaþ prabhuþ ..
     óàkinã hyatra vasati dvàrapàlã sayaùñikà .
     yaþ sàdhako'tra ramate sa divyo naiva mànuùaþ ..>% iti sambhohanatantram .. (asyàþ paryàyà yathà, hañhayogadãpikàyàm . 3 . 104 .. kuñilàïgã 2 kuõóalinã 3 bhujaïgã 4 ÷aktiþ 5 ã÷varã 6 arundhatã 7 ..) guóåcã . kà¤canavçkùaþ . iti medinã . (asyàþ paryàyà yathà --
     %<kovidàra÷camarikaþ kuddàlo yugapatrakaþ .
     kuõóalãtàmrapuùpa÷ca smantakaþ svalpake÷arã ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe 1 bhàge ..) kapikacchuþ . sarpiõãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kuõóalã>#, [n] puü, (kuõóalaü astyasya iti iniþ . kuõóalàkàreõa sthiterasya tathàtvam .) sarpaþ . ityamaraþ . 1 . 8 . 7 .. varuõaþ . (kuõóalaü kuõóalavadàkàraü ÷arãre astyasya .) mayåraþ . iti medinã .. cittalamçgaþ . ityajayapàlaþ . (viùõuþ . yathà, mahàbhàrate 13 . 149 . 110 .
     %<araudraþ kuõóalã cakrã vikramyårjita÷àsanaþ ..>%) kuõóalayukte, tri . iti medinã . (yathà goþ ràmàyaõe . 3 . 9 . 11 .
     %<ime ca puruùà divyà yàntyasya rathamantikàt .
     paraü ÷ubhàþ kuõóalino yuvànaþ khaïgapàõayaþ ..>%)

#<kuõóà÷ã>#, [n] tri, (kuõóaü yonikuõóaü tadupalakùãkçtya a÷nàti jãvanayàtràü yàpayatãti . kuõóa + a÷ + õiniþ .) bhagabhakùakaþ . koñnà iti bhàùà . iti mahàbhàrate dànadharmaþ . (kuõóasya jàrajàtasya annaü a÷nàtãti .) kuõóànnabhojã . tasya narako yathà --
     %<raïgopajãvã kaivartaþ kuõóà÷ã garadastathà .
     såcã màhiùaka÷caiva parvakàrã ca yo dvijaþ ..
     àgàradàhã mitraghnaþ ÷àkunirgràmayàjakaþ .
     rudhiràndhe patantyete somaü vikrãõate ca ye ..>% iti viùõupuràõe . 2 . 6 . 20, 21 .. raïgopajãvã nañamallàdivçttiþ . kaivartaþ dhãvaravçttiþ patyau jãvati jàràjjàtaþ kuõóaþ tadannabhojã kuõóà÷ã . såcã pi÷unaþ . màhiùo mahiùopajãvã . yadvà .
     %<mahiùãtyucyate bhàryàbhagenopàrjitaü dhanam .
     upajãvati yastasyàþ sa vai màhiùakaþ smçtaþ ..>% iti smçtiproktaþ . pavvakàrã dhanàdilobhenàparvasu amàvasyàdikriyàpravartakaþ . parvagàmãti pàñhe parvasu strãgàmã . ÷àkuniþ pakùijãvã . ÷ubhanimitta÷akunopajãvã và . gràmayàjakaþ gràmàrthe yajvà . iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã .. (dhçtaràùñraputtraþ . yathà mahàmàrate . 1 . 117 . 13 .
     %<kuõóà÷ã virajà÷caiva duþ÷alà ca ÷atàdhikà ..>%)

#<kuõóikà>#, strã, (kuõóa + svàrthe kan ñàp ata itvaü ca .) kamaõóaluþ . iti hemacandraþ .. piñharaþ . iti ÷abdacandrikà . kuüói iti bhàùà .. (tàmrakuõóam . sthàlã . sàmavedàntargata upaniùadvi÷eùaþ . yathà, muktikopaniùadi .
     %<avyaktaikàkùaraü pårõà såryàkùyadhyàtmakuõóikà ..>%)

#<kuõóinaü>#, klã, vidarbhanagaram . iti hemacandraþ . (yathà, hariva÷e .
     %<kuõóine puõóarãkàkùa ! bhojaputtrasya ÷àsanàt ..>%)

#<kuõóinaþ>#, puü, (kuói rakùàyàü dàhe ca %<bahulamanyatràpi>% . uõàü . 2 . 49 . iti inac .) munivi÷eùaþ . ityuõàdikoùaþ . (yathà, à÷valàyane .
     %<kuõóinànàü và÷iùñhamaitràvaruõakauõóinyeti ..>% kuruvaü÷ãyançpabhedaþ . sa ca ghçtaràùñrasya puttraþ . yathà mahàbhàrate 1 . 94 . 56 .
     %<hastã vitarkaþ kràtha÷ca kuõóina÷càpi pa¤camaþ ..>%)

#<kuõóã>#, strã, (kuói + in . tato và ïãp . kuõóa + saüj¤àyàü và ïãù .) kamaõóaluþ . ityamaraþ . 2 . 7 . 46 .. sthàlã . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<kuõóãraþ>#, puü, (kuõóyate dahyate saüsàrànalasantàpena . kuói + ãran .) manuùyaþ . (kuõóyate rakùyate durbalo yena .) balavati tri . iti dharaõã ..

#<kut># àstçtau . sautradhàturayam . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-sakaü-señ .) kutapaþ . iti durgàdàsaþ .. kut apastyaþ kutapaþ kàlavi÷eùaþ . kçttiracitasnehapàtra¤ca . iti kecit ..

#<kutaþ>#, [s] vya, pra÷naþ . pa¤camyarthaþ . nihnavaþ . iti vi÷vaþ . (yathà, viùõupuràõe . 1 . 19 . 37 .
     %<sarvabhåtàtmake tàta ! jagannàthe jaganmaye .
     paramàtmani govinde mitràmitrakathà kutaþ ..>%)

#<kutanuþ>#, puü, (kutsità tanuryasya . piïgalanetratvàt tathàtvam .) kuveraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (tri, kutsita÷arãraþ . iti vyutpattilabdho'rthaþ ..)

#<kutapaþ>#, puü klã, ahno'ùñamo'ü÷aþ . divasasyàùñamo måhårtaþ . yathà --
     %<ahno muhårtà vikhyàtà da÷a pa¤ca ca sarvadà .
     tatràùñamo muhårto yaþ sa kàlaþ kutapaþ smçtaþ ..>% iti ÷ràddhvatattve matsyapuràõavacanam .. * .. pàribhàùikakutapà yathà --
     %<madhyàhnaþ khaïgapàtra¤ca tathà nepàlakambalaþ .
     raupyaü darbhàstilà gàvo dauhitra÷càùñamaþ smçtaþ ..
     pàpaü kutsitamityàhustasya santàpakàriõaþ .
     aùñàvete yatastasmàt kutapà iti vi÷rutàþ ..>% iti mitàkùaràyàmàcàràdhyàyaþ .. sa ca triü÷addaõóadinamàne dvitãhaprahara÷eùadaõóàvadhi tçtãyapraharaprathamadaõóaparyantakàlaþ . ityamaraþ . 2 . 7 . 31 .. sa tu ekoddiùña÷ràddhàrambhakàlaþ . yathà --
     %<àrabhya kutape ÷ràddhaü kuryàdàrauhiõaü budhaþ .
     vidhij¤o vidhimàsthàya rauhiõantu na laïghayet ..>% iti ÷ràddhatattvam ..
     %<divasasyàùñame bhàge mandãmavati bhàskaraþ .
     sa kàlaþ kutapo j¤eyaþ pitéõàmannamakùayam ..>% iti ÷àtàtapaþ .. * .. dauhitraþ . vàdyam . chàgalomajakambalam . ku÷atçõam . iti medinã ..

#<kutapaþ>#, puü, (kutsitaü pàpaü tapati kuü bhåmiü tapati và . tapa + ac . kut + kapan và .) såryaþ . vai÷vànaraþ . dvijanmà . atithiþ . gauþ . bhàgineyaþ . iti hemacandraþ ..

#<kutukaü>#, klã, (kut + bàhulakàt uka¤ .) kautukam . ityamaraþ . 1 . 7 . 31 .. (yathà, gumànikavikçtopade÷a÷atake . 102 .
     %<kutukàya kovidànàü måóhamatãnàü mahopakàràya .
     niramàtkavirgumàniþ ÷atopade÷aprabandhamamum ..>%)

#<kutupaü>#, klã puü, (kutapa + pçùodaràditvàt sàdhuþ .) kutaùaþ . dinasyàùñamamuhårtaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kutupaþ>#, puü, (hrasvà kutuþ tato óup ca . tataþ pçùodaràt akàràgame sàdhuþ .) carmanirmitàlpasnehapàtram . ityamaraþ . 2 . 9 . 33 .. choña kupo iti bhàùà ..

#<kutåþ>#, strã, (kutsitaü tanyate . tan bàhulakàt kåþ . ñilopa÷ca .) carmanirmitasnehapàtram . ityamaraþ . 2 . 9 . 33 .. masaka iti kupo iti ca bhàùà ..

#<kutåõakaþ>#, puü, (ku ãùat tåõayati saïkocayati cakùuþ yaþ . ku + tåõa saïkoce + õvul .) bàlarogavi÷eùaþ . sa tu netrarogaþ . katuyà iti bhàùà . tasya lakùaõam ..
     %<kutåõakaþ kùãradoùàcchi÷ånàmeva vartmani .
     jàyate tena tannetraü kaõóåra¤ca sravenmuhuþ ..
     ÷i÷uþ kuryàllalàñàkùikåñanàsàvagharùaõam .
     ÷akto nàrkaprabhàü draùñuü na vartmonmãlanakùamaþ ..>% iti màdhavakaraþ .. kukåõaka ityapi pàñaþ .. (yathà --
     %<kukåõakaþ ÷i÷oreva dantotpattinimittajaþ ..
     syàttena ÷i÷urucchånatàmràkùo vãkùaõàkùamaþ .
     sa vartma÷ålapaicchilyakarõanàsàkùimardanaþ ..>% ityuttaratantre 8 adhyàye vàbhañenoktam .. * .. cikitsà yathà ..
     %<÷uõñhã bhçïgani÷àkalkaþ puñapàkaþ sasaindhavaþ .
     kukåõake'kùirogeùu bhadramà÷cyotanaü hitam ..
     krimighnàla÷ilàdàrvã làkùàkà¤jikagairikaiþ .
     cårõà¤janaü kukåõe syàcchi÷ånàü pothakãùu ca .
     sudar÷anàmålacårõàda¤janaü syàt kukåõake ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe bàlarogàdhikàre ..)

#<kutåhalaü>#, klã, (kutåü carmamayatailàdipàtrabat antarhalati sotsukaü karoti . hal + ac .) apårbabastudidçkùàdyati÷ayaþ . tatparyàyaþ . kautåhalam 2 kautukaþ 3 kutukam 4 . ityamaraþ . 1 . 7 . 31 .. citram 5 . iti ÷abdaratnàvalã . (yathà, naiùadhe . 1 . 119 .
     %<priyàviyogàdvidhuro'pi nibhara kutåhalàkràntamanà manàgabhåt ..>% nàyakàlaïkàravi÷eùaþ . tallakùaõaü yathà sàhityadarpaõe . 3 . 119 .
     %<ramyavastusamàloke lolatà syàtkutåhalam ..>%)

#<kutåhalaþ>#, tri, pra÷astaþ . adbhutaþ . iti hemacandraþ ..

#<kutçõaü>#, klã, (kutsitaü tçõamiva .) kumbhã . iti hàrà valã . pànà iti bhàùà .. (kumbhikà÷abde 'sya viùñatirj¤eyà ..)

#<kutra>#, vya, (%<saptamyàstral>% . 5 . 3 . 10 . iti tral .) kasmin iti vyàkaraõam . kothàya iti bhàùà .. (yathà, màhànàñake .
     %<hà ! sãtà kena nãtà mama hçdayagatà kena và kutra dçùñà ..>%)

#<kutracit>#, vya, (kutra ca cit ca iti dvandvasamàsaþ . mugdhabodhamate %<kimaþ ktyantàcciccanau>% . iticit .) konakhàne iti bhàùà . iti vyàkaraõam . (yathà mahàbhàrate . 3 . 142 . 53 .
     %<asurebhyo bhayaü nàsti yuùmàkaü kutracit kvacit ..>%)

#<kutsa># ïa ka ¤a avakùepe . iti kavikalpadrumaþ .. curàü-- àtmaü--ubha¤ca--sakaü--señ .) pa¤camasvarã . dantyavargàdyopadhaþ . avakùepo nindà . ïa ka, yo na kutsayate kutsyamiti halàyudhaþ .. ¤a, kutsayati kutsayate . ayamàtmanepadãtyanye . kadàcit parasmaipadàrtho ¤akàraþ . iti durgàdàsaþ ..

#<kutsanaü>#, klã, (kuts + bhàve lyuñ .) nindanam . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà manau 4 . 163 .
     %<nàstikyaü vedanindà¤ca devatànà¤ca kutsanam ..>% kutsyate nindyate'nena . karaõe lyuñ . nindàsàdhanadharmaþ . tri kutsàyuktaþ ..)

#<kutsalà>#, strã, (kutsaü krayavikrayayorniùiddhatayà nindàü làti . là + kaþ + ñàp .) nãlãvçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<kutsà>#, strã, (kuts nindane + bhàve ap--ñàp ca .) kutsanam . tatparyàyaþ . avarõaþ 2 àkùepaþ 3 nirvàdaþ 4 parãvàdaþ 5 apavàdaþ 6 upakro÷aþ 7 jugupsà 8 nindà 9 garhaõam 10 . ityamaraþ . 1 . 6 . 13 .. garhà 11 nindanam 12 kutsanam 13 parivàdaþ 14 jugupsanam 15 apakro÷aþ 16 bhartsanam 17 apavàdaþ 18 . iti ÷abdaratnàvalã .. uparàgaþ 19 avadhvaüsaþ 20 ghçõà 21 dhik 22 sàmi 23 . iti jañàdharaþ ..

#<kutsitaü>#, klã, (kutsa + karmaõi ktaþ .) kuùñhanàmauùadham . iti ràjanirghaõñaþ .. (kuó iti bhàùà ..)

#<kutsitaþ>#, tri, (kuts + ktaþ .) ninditaþ . tatparyàyaþ . nikçùñaþ 2 pratikçùñaþ 3 arvà 4 rephaþ 5 yàpyaþ 6 . avamaþ 7 adhamaþ 8 kupåyaþ 9 avadyaþ 10 kheñaþ 11 garhyaþ 12 aõakaþ 13 ityamaraþ . 3 . 1 . 54 .. repaþ 14 aramaþ 15 àõakaþ 16 anakaþ 17 . iti taññãkà .. kupriyaþ 18 . iti jañàdharaþ .. àkheñaþ 19 repasaþ 20 kàõóaþ 21 garhitaþ 22 apakçùñakaþ 23 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kutha># i kle÷e . vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü--paraü-- akaü--saka¤ca--señ idit .) pa¤camasvarã . i karmaõi kunthyate . kle÷a iha duþkhànubhavaþ . ÷ãtàrta÷ca na kunthatãti halàyudhaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<kutha># ya påtitve . iti kavikalpadrumaþ .. (divàü-paraüakaü-señ .) påtitvaü durgandhãbhàvaþ . ya, kuthyati mãno durgandhaþ syàdittharthaþ . cukotha . iti durgàdàsaþ ..

#<kuthaþ>#, puü strã, (kunthati a÷obhàü kle÷aü và . kutha i hiüsàyàü ac . àgamavidheranityatvàt na numàgamaþ .) gajapçùñasthitacitrakambalam . hàtira piñhera jhul iti bhàùà . tatparyàyaþ . praveõã 2 àstaraõam 3 varõaþ 4 paristomaþ 5 . itthamaraþ . 2 . 8 . 42 .. praveõiþ 6 pariùñomaþ 7 kuthà 8 kutham 9 . iti taññãkà .. volaþ 10 àstaraþ 11 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà ÷abdarthacintàmaõau .
     %<kuthà kanyà samàkhyàtà kuthaþ syàt karikambalam .
     kuthaþ ku÷aþ kuthaþ kãñaþ pràtaþsnàyã dvijaþ kuthaþ ..>% yathà mahàbhàrate 2 . 51 . 36 .
     %<÷ata÷a÷ca kuthàüstatra siühalàþ samupàharan ..>%)

#<kuthaþ>#, puü, (kutha + ac .) ku÷atçõam . ityamaraþ . 2 . 4 . 166 .. (yathà heþ ràmàyaõe . 2 . 30 . 14 .
     %<÷àdbaleùu yadà ÷i÷ye vanànte vanagocarà .
     kuthàstaraõatalpeùu kiü syàt sukhataraü tataþ ..>%)

#<kuthodarã>#, strã, (kuthaü hiüsàtmakamudaraü yasyàþ sà .) nikumbhaduhità . kumbhakarõapauttrã . sà ca kalki devena hatà . yathà . munaya åcuþ .
     %<÷çõu viùõuya÷aþputtra ! kumbhakarõàtmajàtmajà .
     kuthodarãti vikhyàtà gaganàrdhasamutthità ..
     kãlaka¤jasya mahiùã vika¤jajananã ca sà .
     himàlaye ÷iraþ kçtvà pàdau ca niùadhàcale ..
     ÷ete stanaü pàyayantã vika¤jaü prasnutastanã .
     tasyà ni÷vàsavàtena viva÷à vayamàgatàþ ..
     daivenaiva samànãtàþ pràptàstava padàmbujam .
     munayo rakùaõãyàste rakùaþsu ca vipatsu ca ..
     iti teùàü vacaþ ÷rutvà kalkiþ parapura¤jayaþ .
     senàgaõaiþ parivçto jagàma himavadgirim ..>% ityàdi ..
     %<sà krudhotthàya sahasà nanarda paramàdbhutam .
     tena nàdena mahàtà vitrastàü÷càbhavan janàþ .
     nipetuþ sainikàþ sarve mårchità dharaõãtale ..
     sà rathàü÷ca gajàü÷càpi vivçtàsyà bhayànakà .
     jaghàsa pra÷vàsavàtaiþ samànãya kuthodarã ..
     senàgaõàstadudaraü praviùñàþ kalkinà saha .
     yatharkùamukhavàtena pravi÷anti pipãlikàþ ..
     taddçùñvà devagandharvà hàhàkàraü pracakrire .
     tatrasthà munayaþ ÷epurjepu÷cànye maharùayaþ ..
     nipeturanye duþkhàrtà bràhmaõà brahmavàdinaþ .
     ruruduþ pçùñhayodhà ye jahçùustanni÷àcaràþ ..
     jagatàü kadanaü dçùñvà sasmàràtmànamàtmanà .
     kalkiþ kamalapatràkùaþ suràràtinisådanaþ ..
     vàõàgniü celacarmabhyàü kambalairyànadàrubhiþ .
     prajvàlyodaramadhyen karavàlaü samàdade ..
     tena khaïgena mahatà kukùiü nirbhidya bandhubhiþ .
     balibhirbhràtçbhirvàhairvçtaþ ÷astràstrapàõibhiþ ..
     vahirbabhåva sarve÷aþ kalkiþ kalkavinà÷anaþ .
     sahasràkùoü yathà vçtrakukùiü dambholineminà ..
     yonirandhràdgajarathàsturagà÷càbhavan vahiþ .
     nàsikàkarõavivaràt ke'pi tasyà vinirgatàþ ..
     te nirgatàstatastasyàþ sainikàrudhirokùitàþ .
     tàü vivyadhurniþkùipantãü tarasà caraõau karau ..
     mamàra sà bhinnadehà bhinnakukùi÷irodharà .
     nàdayantã di÷o dyàü khaü cårõayantã ca parvatàn .>% iti kalkipuràõe 16 adhyàyaþ ..

#<kudàlaþ>#, puü, (kuü bhåmiü dàlayati vidàrayati . ku + dal vidàraõe + õic + aõ .) kuddàlaþ . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ ..

#<kuddàraþ>#, puü, (kuü pçthvãü dàrayati vidàrayati . ku + dé + õic + karmaõyaõ . pçùodaràt sàdhuþ .) kuddàlaþ . iti jañàdharaþ .. (kà¤canavçkùaþ . vçkùamàtram . bhåvidàraõena samutthitatvàt ..)

#<kuddàlaþ>#, puü, (kuü bhåmiü dàlayati . ku + dal + õic + aõ . pçùodaràt dvitve sàdhuþ .) kovidàravçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 22 .. (yathàsya paryàyàþ .
     %<kovidàra÷camarikaþ kuddàlo yugapatrakaþ .
     kuõóalãtàmrapuùpa÷ca smantakaþ svalpake÷arã ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe 1 bhàge .. guõà÷càsya kà¤canàra÷abde uktàþ ..) bhåmidàraõàstram . iti medinã .. kodàla iti bhàùà . (yathà mahàbhàrate . 3 . 107 . 23 .
     %<samàsàdya vilaü taccàpyakhanan sagaràtmajàþ .
     kuddàlairhreùukai÷caiva samudraü yatnamàsthitàþ ..>%)

#<kudyaü>#, klã, (kud + kyap .) kuóyam . bhittiþ . ityamarañãkà ..

#<kudra>#, i ka mithyoktau . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüparaü-sakaü-señ . idit .) pa¤camasvarã . dantyavargatçtãyopadhaþ . i ka kundrayati nãcaþ . mithyàü vadatãtyarthaþ . kundra ityanenaiveùñasiddhe idanubandho vedeùåccàraõabhedàrthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<kudraïkaþ>#, puü, (kudraü mithyeva kàyate anityatvàt kùaõabhaïguratvàcca . kai + kaþ . nipàtanàt sàdhuþ .) gçhavi÷eùaþ . ma¤coparimaüõóapaþ . tatparyàyaþ . udghàñaþ 2 piñharaþ 3 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kudraïgaþ>#, puü, (ku ãùat udgato ra¤jaþ ra¤janaü yatra anityatvàt . ku + ut + ranja + adhikaraõe gha¤ . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) ma¤camaõóapaþ . iti hàràvalã ..

#<kudravaþ>#, puü, (kuü bhåmiü dràvayati . ku + dru + antarõic ac .) kodravaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (kodadhàn iti bhàùà ..)

#<kudhraþ>#, puü, (kuü pçthvãü bhåmiü dhàrayati . ku + dhç + målavibhujàditvàt kaþ .) parvataþ . iti halàyudhaþ .. (yathà kàlidàsoktau .
     %<vàrcàreódhvajadhagdhçtoóvadhipatiþ kudhreójajànirgaõeó goràóàruóuraþsareóuóutaragraiveyakabhràóaóam .
     uóvãóruïnarakàgnibhistridçgibheóàrdràjinàcchacchaviþ sa stàdambumadambudàligalarugdevo mude vo mçóaþ ..>%)

#<kunakhaþ>#, puü, (kutsito nakho yatra .) kùudrarogavi÷eùaþ . tasya lakùaõaü yathà .
     %<nakhamàüsamadhiùñhàya vàtaþ pitta¤ca dehinàm .
     kurùvàte dàhapàkau ca taü vyàghiü cippamàdi÷et ..
     tadevàlpatarairdoùaiþ paruùaü kunakhaü vadet ..>% iti màdhavakaraþ .. (asya cikitsà yathà ..
     %<cippe sañaïkaõàsphotà målalepo nakhapradaþ .>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe kùadrarogàdhikàre .. tathàca su÷rate .
     %<abhighàtàt praduùño yo nakhoråkùo'sitaþkharaþ .
     bhavettu kunakhaü vidyàt kulãnamiti saüj¤itam ..>%
     ayaü hi rogaþ janmàntarãõasuvarõàpaharaõàkçtapràya÷cittasya bhuktàva÷iùñamahàpàtakasya cihnaråpaþ . yathà viùõusaühitàyàm . %<narakànubhåtaduþkhànàü tiryaktvamuttãrõànàü mànuùye lakùaõàni bhavanti . kuùñhyatipàtakã brahmahà yakùmã suràpaþ ÷yàvadantakaþ suvarõahàrã kunakhã gurutalpago du÷carmà>% ..) kutsitanakhayukte, tri ..

#<kunakhã># [n] tri, (kunakha iti svanàmavi÷rutarogo 'syàstãti .) kunakharogayuktaþ . saïkucitanakhaþ . yathà . %<suvarõahàrã kunakhã . kunakhã ÷yàvadanta÷ca dvàda÷aràtraü vrataü caritvà taddantanakhàvuddhareyàtàm ..>% iti ÷uddhitattvam ..

#<kunañaþ>#, puü, (kutsitaü nañatãti . ku + nañ + ac .) ÷yonàkaprabhedaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (kutsito nañaþ iti vigrahe nañàdhamaþ .. ÷yonàka÷abde 'sya vivaraõaü j¤àtavyam ..)

#<kunañã>#, strã, (kunaña + gauràditvàt ïãù .) manaþ÷ilà . ityamaraþ . 2 . 9 . 108 .. (asyàþ paryàyàþ ..
     %<manaþ ÷ilà manoj¤à ca naipàlã kunañã ÷ilà .>% iti vaidyakaratnamàlàyàm .. anyadvivaraõamasya manaþ÷ilà ÷abde vyàkhyeyam ..) dhanyàkam . iti ràjanirghaõñaþ .. (paryàyà yathà ..
     %<dhànyakaü dhànakaü dhànyaü dhànàdhàneyakantathà .
     kunañã dhenukàcchatrà kustumburuvitunnakam ..>% guõà÷càsya dhanyàka÷abde j¤àtavyàþ .. iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) nepàlade÷ajamanaþ÷ilà . iti kecit . iti bharataþ .. (kutsità nartakã . anipuõà nartakã ..)

#<kunalã>#, [n] puü, (kutsita ãùad và nalo'syàstãti iniþ .) vakavçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kunàbhiþ>#, puü, (ãùat nàbhiriva àvartavattvàt .) vàtamaõóalã . iti trikàõóa÷eùaþ .. ghårõevàtàsa iti bhàùà .. nidhiþ . iti hemacandraþ ..

#<kunà÷akaþ>#, puü, (ãùat nà÷ayati spar÷anena . ku + na÷a + õic + õvul .) yavàsaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 91 .. (duràlabhà . àlku÷ãti bhàùà .. asya paryàyà yathà ..
     %<yàsopavàso duùpar÷o dhanvayàsaþ kunà÷akaþ .
     duràlabhàduràlambhà samudràntà ca rodinã ..
     gàndhàrã kacchurànantà kaùàyà haravigrahà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe 1 ma bhàge ..)

#<kunca># vakraõe . taucchye . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüparaü-akaü-sakaü-señ .) pa¤camasvarã . vakraõamiti vakra ivàcaratãti kvau vakraü karotãti ¤au ca råpam . tena kuñilãbhàvaþ kuñilãkaraõa¤ca . taucchyamalpãbhàvaþ alpokaraõa¤ca . ku¤cati khalaþ kuñilo'lpo bà syàdityarthaþ . ku¤cati latàü vàyuþ kuñilàmalpàü và karotãtyarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 2,142c]>@
#<kuntaþ>#, puü, (kuü bhåmiü unatti kledayati . kuü ÷arãra unatti bhedayati dàrayati và dhàtånàmanekàrthatvàt unda + bàhulakàt taþ . ÷akandhvàdivat sàdhuþ .) gavedhukà . pràsàstram . iti medinã .. (bhallàstram . bhàlà iti bhàùà . yathà kathàsarit sàgare .
     %<kuntadantà kathaükuryàt ràkùasãva hi sà ÷ivam ..>%) caõóabhàvaþ . kùudrajantuþ . iti vi÷vaþ .. kùudrakãñaþ . utkunam . (ukun iti bhàùà ..)

#<kuntalaþ>#, puü, (kuntaü utkunaü làti gçhõàti . là + kaþ .) ke÷aþ . (yathà sàhityadarpaõe 3 . 124 .
     %<kàpi kuntalasaüvyànasaüyamavyapade÷ataþ .
     bàhumålaü stanau nàbhipaïkajaü dar÷ayet sphuñam ..>%) hrãveram . ityamaraþ 2 . 6 . 95 .. caùakaþ . yavaþ . iti medinã .. (kuntasya agràkàramiva làti .) làïgalaþ . iti vi÷vaþ .. dhruvakabhedaþ . yathà --
     %<varõaiþ ùoóa÷abhiþ kàryaþ kuntalo laghu÷ekhare .
     ÷çïgàre ca rase proktamànandaphaladàyakaþ ..>% iti saïgãtadàmodaraþ .. (dàkùiõàtyajanapadavi÷eùaþ . tadadhiùñhàtà ràjà ca yathà mahàbhàrate 2 . ràjasåyikaparvaõi 34 . 11 .
     %<àkarùaþ kuntala÷caiva màlavà÷càndhrakàstathà .
     dràvióàþ siühalà÷caiva ràjà kà÷mãrakastathà ..>%)

#<kuntalavardhanaþ>#, puü, (kuntalàn ke÷àn svarasena vardhayati . vçdh + õic + lyuþ .) bhçïgaràjavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kuntalàþ>#, puü, (kuntà astravi÷eùà lãyante gçhyante yatra . là + gha¤arthe kaþ .) de÷avi÷eùaþ . bahuvabanànta÷abdo'yam . iti medinã .. (sa ca dàkùiõàtyaprade÷a ityucyate . yathà mahàbhàrate 6 . 9 . 59 .
     %<jhillikàþ kuntalà÷caiva sauhçdà nalakànanàþ .
     kokuññakàstathà colàþ koïkaõà màlavà naràþ ..>%)

#<kuntalikà>#, strã, (kuntalasya làïgalasyàgràkàra iva vidyate'syàþ iti ñhan . ñàp ata itvaü ca .) dadhyàdicchedano . daikàñà churã iti bhàùà . tatparyàyaþ . pàlikà 2 . iti hàràvalã .. (bàlànàmauùadham . yuthà su÷rute . kuntalikà kuraõñikà prabhçtãnãtyupakramya .. asyàþ guõàstatraivoktàþ .
     %<svàdupàkarasàþ ÷ãtàþ kaphaghnà÷càtipittalàþ .
     lavaõàrdrarasà råkùàþ sakùàrà vàtalàþ saràþ ..>% svàdutiktà kuntalikà ..)

#<kuntalã÷ãraü>#, klã, (kuntala iva u÷ãram .) bàlakam . iti ràjanirghaõñaþ .. bàlà iti bhaùà ..

#<kuntã>#, strã, (ràj¤à kuntabhojena àbàlyàt pàlità satã pçthà vasudevabhaginã kuntãti nàmnà vikhyàtà . yathà, harivaü÷e 34 . 23-24 .
     %<pçthàü duhitaraü vavre kuntistu kurunandana ! .
     ÷åraþ påjyàya vçddhàya kuntibhojàya tàü dadau ..
     tasmàtkuntãti vikhyàtà kuntibhojàtmajà pçthà ..>%) pàõóuràjabhàryà . sà ca ÷årasenaràjakanyà pçthà nàmnà khyàtà . tatpità ÷årasenaþ tàü ràj¤e kuntibhojàya dattavàn . iyaü hi kanyàvasthàyàü munidattavidyàparãkùàrthaü mantrabalàhåtàt såryàt karõaü pràsoùña . vivàhàt para¤ca sà mçgãbhåtasya muneþ ÷àpàt strãsaïgamava¤citasya svàmino mahàràjapàõóoràj¤ayà dharmàdyudhiùñhiraü pavanàdbhãmaü indràdarjunaü suùuve . iti mahàbhàrate 1 . 111 adhyàyaþ .. iya¤ca paramasàdhvãtayà bhagavadvàdaràyaõàdimaharùigaõavaraprabhàveõa pràtaþsmaraõãyà ramaõã . yaduktam --
     %<ahalyà draupadã kuntã tàrà mandodarã tathà .
     pa¤cakanyàþ smarennitthaü mahàpàtakanà÷anam ..>%) gugguluvçkùaþ . ÷allakã . iti vi÷vamedinyau .. bràhmaõã . iti jañàdharaþ ..

#<kuntha># ga ÷liùi . kli÷i . iti kavikalpadrumaþ .. (kryàü-paraü-sakaü-akaü ca-señ .) pa¤camasvarã . kli÷i duþkhànubhave . ga kuthnàti bubhukùàrtaþ . iti halàyughaþ . cukuntha . iti durgàdàsaþ ..

#<kunthuþ>#, puü, (kuthnàti duþkhasahanakùamo bhavati . kuntha + un .) bauddhavi÷eùaþ . jinacakravartivi÷eùaþ . iti hemacandraþ ..

#<kundaþ>#, puü klã, (ku kutsitaü durgandhàdijanitakle÷aü dyati nà÷ayati . ku + do chedane + kaþ . pçùodaràt nuüm . yadvà kautãti . %<abdàdaya÷ca .>% uõàü 4 . 98 . iti nipàtanàt siddham .) puùpavçkùavi÷eùaþ . kuüdphulera gàcha iti bhàùà . tatparyàyaþ . màghyam 2 . ityamaraþ . 2 . 4 . 73 .. ÷uklapuùpaþ 3 . iti ratnamàlà .. makarandaþ 4 mahàmodaþ 5 manoharaþ 6 muktàpuùpaþ 7 sadàpuùpaþ 8 tàrapuùpaþ 9 aññahàsakaþ 10 damanaþ 11 vanahàsaþ 12 manoj¤aþ 13 vorañam 14 varañam 15 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, navagrahastotre ÷ukrastutiþ .
     %<oü himakundamçõàlàbhaü daityànàü paramaü gurum .
     sarva÷àstrapravaktàraü bhàrgavaü praõamàmyaham ..>%) api ca . bhàvaprakà÷e ..
     %<kundantu kathitaü màdhyaü sadàpuùpa¤ca tat smçtam .
     kundaü÷ãtaü laghu ÷leùma÷irorugviùapittahçt ..>% asya guõàþ . atimadhuratvam . ÷ãtatvam . kaùàyatvam . kai÷yabhàvanatvam . kaphapittaharatvam . sàrakatvam . dãpanatvam . pàcanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. tatpuùpaguõau . ÷leùmakàritvam . gràhitva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<kundaþ>#, puü, kundurunàmagandhadravyam . (asya paryàyà yathà ..
     %<kundurustu mukundaþ syàt sugandhaþ kunda ityapi ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) bhramiyantram . kuüd iti bhàùà . kuverasya nidhivi÷eùaþ . iti medinã .. karavãravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (kundapuùpavarõa iva ÷vetatayà satyayuge haüsàvatàratvàcca . viùõuþ . yathà mahàbhàrate 13 . 149 . 100 .
     %<kumudaþ kundaraþ kundaþ parjyanyaþ pavano'nilaþ ..>% yadvà kuü pçthvãü ka÷yapàya dattavàn . dà + kaþ . dvitãyàyà aluk . para÷uràmàvatàre kùatriyahatyàpàpa÷uddhyarthaü màrãcàya a÷vamedhayaj¤e mahàdànasya dakùiõàsvaråpavasundharàdànàdasya tathàtvam . tatkathà yathà harivaü÷e .
     %<sarvapàpavi÷uddhyarthaü vàjimedhena ceùñavàn .
     tasmin yaj¤e mahàdàne dakùiõàü bhçgunandanaþ .
     màrãcàya dadau prãtaþ ka÷yapàya vasundharàm ..>%)

#<kundakaþ>#, puü, (kunda + saüj¤àyàü kan .) kundurukaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kundamaþ>#, puü, (aniùñakàritvàt kutsitaü unduràdikaü damayati nà÷ayatãti . dama + õic + ac pçùodaràt mumi sàdhuþ . yadvà kundena mãyate pràyeõa ÷ubhravarõatvàt . kunda + mà + gha¤arthe kaþ .) vióàlaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kundaraþ>#, puü, (kuü bhåmiü dàrayati . antarbhåtaõijarthe dé + ac pçùodaràt mumi sàdhuþ .) tçõabhedaþ . kundarà iti kaliïge khyàtaþ . tatparyàyaþ . kaõóuraþ . 2 jhiõñã 3 dãrghapatraþ 4 kharacchadaþ 5 rasàlaþ 6 kùetrasambhåtaþ 7 sutçõaþ 8 mçgavallabhaþ 9 . asya målaguõàþ . gaulyatvam . ÷ãtatvam . pittàtisàranà÷itvam . godhanànàü pra÷astatvam . balapuùñivivardhvanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (kundavat nirmalàni dharmànuvandhãni phalàni ràti dadàti . kunda + rà + kaþ . yadvà kuü pçthvãü, hiraõyàkùadaityaü hantukàmo bhagavàn viùõuþ varàharåpeõa dàrayati . dé + õic + ac pçùodaràt mumi sàdhuþ . viùõuþ . yathà mahàbhàrate 13 . 149 . 100 .
     %<kumudaþ kundaraþ kundaþ parjanyaþ pavano'nilaþ ..>%)

#<kundinã>#, strã, (kundànàü padmànàü samåhaþ . khalàditvàt iniþ . striyàü ïãp .) papminã . padmasamåhaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kunduþ>#, strã, (kuü bhåmiü dçõàtãti . ku + dé + bàhulakàt óuþ .) kundurunàmagandhadravyam . iti ÷abdamàlà amarañãkà ca .. (kundaru÷abde 'syà vivaraõaü j¤àtavyam ..) måùike puü . iti÷abdaratnàvalã ..

#<kunduraþ>#, puü, (kuü bhåmiü dàrayati . dé vidàre + uran .) kundurunàmagandhadravyam . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<kunduruþ>#, puü, strã, (kuü bhåmiü unatti . und + jatrvàditvàt nipàtanàt sàdhuþ .) svanàmakhyàtasugandhidravyam . yasya niryàse kundurukhoñi iti khyàtiþ . tatparyàyaþ . pàlaïkyà 2 mukundaþ 3 kundaþ 4 . ityamaraþ . 2 . 4 . 121 .. pàlaïkã 5 mukunduþ 6 kunduþ 7 kunduraþ 8 . iti taññãkàyàü bharataþ .. kundurukaþ 9 sauràùñraþ 10 ÷ikharã 11 kundakaþ 12 tãkùõaþ 13 gopurakaþ 14 bahugandhaþ 15 pàlindaþ 16 bhãùaõaþ 17 tãkùõagandhaþ 18 balã 19 . iti jañàdharaþ .. api ca .
     %<kundurustu mukundaþ syàt sugandhaþ kunda ityàpa .
     kundururmadhurastiktastãkùõastvacyaþ kañurharet .
     jvarasvedagrahàlakùmãmukharogakaphànilàn ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. asya guõàþ . madhuratvam . tiktatvam . kaphapittàrtidàhanà÷itva¤ca . asya pànalepanayorguõaþ . ÷i÷iratvam . pradaràmaya÷ànti kàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. alakùmãrakùojvaranà÷itvam . iti ràjavallabhaþ .. (asya vyavahàro yathà vaidyakacakrapàõi-saügrahe 'ùñàda÷a÷atikaprasàraõã taile ..
     %<karpåraü kunduruni÷àlavaïgadhyàmacandanam .. * ..>%)

#<kundurukaþ>#, puü, strã, (kunduru + svàrthe kan .) kundurunàma sugandhidravyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kundurukã>#, strã, (kunduruka + jàtitvàt ïãù .) ÷allakãvçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 124 ..

#<kupa># i ki stçtau . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüparaü-sakaü-señ-idit .) pa¤camasvarã . i kumpyate . ki kumpayati kumpati . stçtiràcchàdanam . iti durgàdàsaþ ..

#<kupa>#, ka dyutau . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-paraüakaü-señ .) ka kopayati . iti durgàdàsaþ ..

#<kupa># ya ir kope . iti kavikalpadrumaþ .. (divàüparaü-akaü-señ-irit .) kopo netralauhityàdihetu÷cittavikàraþ . ya, kupyati màtà ÷i÷ave . ir akupat akopãt . asmàt puùàditvànnityaü ïa ityanye . %<kadàcit kupyate màtà nodarasthà harãtakã>% . iti tu kupyatãti kup tataþ sa ivàcarati iti ïye sàdhyam . iti durgàdàsaþ ..

#<kupathaþ>#, puü, kutsitaþ panthàþ . (pàõinimate kàpatha iti nityaü syàt . vopadevamate tu %<pathi puruùe và>% . iti såtreõa vibhàùayà koþ kàde÷aþ .) kàpathaþ . iti ÷abdaratnàvalã . (yathà, ÷rãmadbhàgavate 5 . 6 . 10 . %<svadharmapathamakutobhayamapahàya kupathapàùaõóamasama¤jasaü nijamanãùayà mandaþ pravartayiùyati ..>% kupathaþ sevyatvenàstyasya . ar÷a àditvàt ac . kupathagàmini, tri . yathà mahàbhàrate . 1 . 67 . 29 .
     %<kupathastu mahàvãryaþ ÷rãmàn ràjan ! mahàsuraþ .
     supàr÷va iti vikhyàtaþ kùitau jaj¤e mahãpatiþ ..>%)

#<kupàõiþ>#, tri, (kutsitaþ pàõiryasya .) vakrahastaþ . iti jañàdharaþ . kopà iti bhàùà ..

#<kupinã>#, [n] puü, (kupinã matsyadhànã asyàstãti . vrãhyàditvàt iniþ .) kaivartaþ .. iti trikàõóa÷eùaþ . jàliyà iti bhàùà ..

#<kupinã>#, strã, (kumpyate rakùyate matso'tra . kupa i ki stçtau adhikaraõe bàhulakàt ini . kicca ïãp pçùodaràditvàt sàdhuþ .) svalpamatsyadhànã . iti ÷abdaratnàvalã . khàlui iti bhàùà ..

#<kupindaþ>#, puü, (kumpayati vistàrayati såtràõi . kupa i ki stçtau + %<kupervà va÷ca>% . uõàü 4 . 86 . iti kindac .) tantravàyaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<kupãluþ>#, puü, (kutsitaþ pãluþ .) kàraskaravçkùaþ tindukavi÷eùaþ . madhuratendu màkaóàkeüdu iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . jalajaþ 2 dãrghapatrakaþ 3 kulakaþ 4 kàlatindukaþ 5 kàlapãlukaþ 6 kàkenduþ 7 viùatinduþ 8 markañatindukaþ 9 . asya guõàþ . ÷ãtalatvam . tiktatvam . vàtamadakàritvam . laghutvam . vyathàharatvam . gràhitvam . kaphapittàsranà÷itva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<kupåyaþ>#, tri, (kutsitaü påyate . påyãï visaraõe + pacà dyac .) kutsitaþ . jàtyàcàràdininditaþ . ityamarabharatau ..

#<kupyaü>#, klã, (gupyate rakùyate dravyàdikamatra . gupå rakùaõe . %<ràjasåyasåryamçùodyarucyakupyakçùñapacyàùyathyàþ>% . 3 . 1 . 114 . iti kyavanto nipàtitaþ . guperàdeþ katvaü ca saüj¤àyàm .) svarõaråpyabhinnadhàtuþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 91 .. (yathà, mahàbhàrate . 15 . 6 . 11 .
     %<bhåmiralpaphalà deyà viparãtasya bhàrata ! .
     hiraõyaü kupyabhåyiùñhaü mitraü kùãõamatho balam ..>%) dastà iti khyàtadhàtuþ . ityaùñadhàtumadhye vaidyakam ..

#<kupya÷àlà>#, strã, (kupyànàü svarõaråpyàbhyàmanyeùàü bhàjanàdãnàü ÷àlà gçham .) svarõaråpyabhinnadhàtupàtràdinirmàõàdigçham . kàüsàrira dokàna iti bhàùà . tatparyàyaþ . sandhànã 2 . iti hemacandraþ ..

#<kupriyaþ>#, tri, (kutsitaü prãõàtãti . ku + prã + %<igupadhaj¤eti>% . 3 . 1 . 135 . kaþ .) jaghanyaþ . iti halàyudhaþ .. (bahuvrãhau tu kutsitapriyaþ ..)

#<kuba># i ki stçtau . iti kavikalpadrumaþ . (curàü-pakùebhvàü-paraü-sakaü-señ .) pa¤camasvarã . i kumbyate . ki kumbayati kumbati . stçtiràcchàdanam . iti durgàdàsaþ ..

#<kube(ve)raþ>#, puü, (kumbatãti . kuba i ki àcchàdane %<kumbernalopa÷ca>% . uõàü 1 . 60 . iti erak . nalopa÷ca . yadvà kutsitaü veraü ÷arãraü yasya . piïgala netratvàttathàtvam .) yakùaràjaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. (sa ca vi÷ravasa çùe rilavilàyàü jàtaþ . sa tu tripàt aùñadantaþ kekaràkùa÷ca . yathà, vàyupuràõe .
     %<kutsàyàü kviti÷abdo'yaü ÷arãraü veramucyate .
     kuveraþ ku÷arãratvàt nàmnà tenaiva so'ïkitaþ ..>% tathà kà÷ãkhaõóe devãdatta÷àpoktau ca .
     %<kuvero bhava nàmnà tvaü mama råperùyayà suta ! ..>%)

#<kubjaþ>#, tri, (ku ãùat ubja àrjavamasya . ubja àrjave gha¤ ÷akabdhvàdivadulopaþ .) vàyunonnatahçdayaþ . unnatapçùñha÷ca . kujà iti bhàùà . tatparyàyaþ . gaóuþ 2 gaóulaþ 3 ityamaraþ .. nyubjaþ 4 gaóuraþ 5 iti ÷abdaratnàvalã .. tasya lakùaõamàha .
     %<hçdayaü yadi và pçùñhamunnataü krama÷aþ saruk .
     kruddho vàyuryadà kuryàttadà taü kubjamàdi÷et ..>% iti màdhavakaraþ .. yadetyuktyà yadiveti vikalpàrthastena na punaruktidoùaþ . nanvantaràyàmaþ kroóanato bhayati vahiràyàmaþ pçùñanato bhavati tàbhyàmasya ko bhedaþ . ucyate . antaràyàmavahiràyàmayoþ prakçtasyaivàntaþ÷arãrasya vahiþ÷arãrasya càvanamanamatra tu hçdayaü pçùñhaü và ÷arãràdvahirbhavatãti bhedaþ .. * .. atha cikitsà .
     %<vàhyàyàme'ntaràyàme dhanustabdhe ca kubjake .
     yojyaü prasàriõãtailaü tena teùàü ÷amo bhabet ..
     vàtavyàdhiùu sàmànyà yàþkriyàþ kathitàþ purà .
     kartavyà eva tàþ sarvàstailametadvi÷eùataþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (yathà, harivaü÷e 83 . 34 .
     %<tàntu kubjàü sthaóormadhye dvyaïgulenàgrapàõinà .
     ÷anaiþ santoóayàmàsa kçùõo lãlàvidhànavit ..>% rogavi÷eùasyàsya cikitsàrthaü vañikauùadhaü yathà .. * ..
     %<rasau gandhau samau ÷uddhau tàlaka¤càbhayà tathà .
     viùaü vyoùa¤ca kañukãü volajaipàlakau samau ..>%
     %<bhçïgaràjarasaimardyaü snuhyarkasvarasaistathà .
     gu¤jàdvayaü pradàtavyaü rasaþ kubjavinodakaþ ..
     àmavàtàóhyavàtàdãn kañã÷åla¤ca nà÷ayet .
     agni¤ca kurute dãptaü sthaulyànàü nà÷anaü param ..>% kubjavinodo rasaþ .. iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe vàtarogàdhikàre .. * ..)

#<kubjaþ>#, puü, (ku ãùadubjaü àrjavamasya . ÷akandhvàditvàt sàdhuþ .) apàmàrgaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. khaïgaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<kubjakaþ>#, puü, (kau pçthivyàü ubjati . ubja + õvul . ÷akandhvàditvàt ulope sàdhuþ .) puùpavçkùavi÷eùaþ . kåjà iti khyàtaþ . (yathà, ÷abdàrthacintàmaõighçtançsiühapuràõe .
     %<campakàt puùpa÷atakàda÷okaü puùpamuttamam .
     a÷okàt puùpasàhasràt sevatãpuùpamuttamam .
     sevatãpuùpasàhasràt kubjakaþ puùpamuttamam ..>% tatparyàyaþ . bhadrataruõã 2 vçttapuùpaþ 3 atike÷araþ 4 mahàsahaþ 5 kaõñakàóhyaþ 6 kharvaþ 7 alikulasaïkulaþ 8 vàrikaõñakaþ 9 . iti trikàõóa÷eùaþ .. api ca .
     %<kubjako bhadrataraõirvçhatpuùpo'tike÷araþ .
     mahàsahà kaõñakàóhyà nãlàlikulasaïkulà ..>% ràjanirghaõñe mahàsahetyàdi÷abdàþ puüliïgàþ . asya guõàþ .
     %<kubjakaþ surabhiþ svàduþ kaùàyànurasaþ saraþ .
     tridoùa÷amano vçùyaþ ÷ãtahartà ca sa smçtaþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. surabhitvam . raktapittakaphanà÷itva¤ca .. tatpuùpaguõàþ . ÷ãtalatvam . varõakàritvam . dàhavàtapittanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kubjakaõñakaþ>#, puü, (kubjaþ kaõñako'tra .) ÷vetakhadiraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kubraü>#, (vraü)klã, (kubi àcchàdane + %<çjrendràgrabajreti .>% uõàü 2 . 28 . iti nipàtanàt ran .) vanam . ityuõàdikoùaþ .. kuõóam . kuõóalam . tantuþ . ÷araõam . ÷akañam . iti saïkùiptasàre uõàdiùñattiþ ..

@<[Page 2,144c]>@
#<kumàra>#, t ka kelau . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràü-paraü-akaü-señ .) hrasvã . acukumàrat . iti durgàdàsaþ ..

#<kumàraü>#, klã, (kumàrayati nandati yatra yasmin satãtyarthaþ .) jàtyakà¤canam . iti medinã . khàüñi soõà iti bhàùà ..

#<kumàraþ>#, puü, (kutsito màraþ kandarpo yasmàt .) kàrtikeyaþ tadutpattivivaraõantu kàrtikeya÷abde draùñavyam .. (tathà mahàbhàrate . 1 . 66 . 23-24 .
     %<agneþ puttraþ kumàrastu ÷rãmàn ÷aravaõàlayaþ .
     tasya ÷àkho vi÷àkha÷ca naigameya÷ca pçùñhajaþ .
     kãrtikàbhyupapatte÷ca kàrtikeya iti smçtaþ ..>% kau pçthivyàü màrayati duùñàn . ku + mç + õic + ac .) nàñhyoktau yuvaràjaþ . ityamaraþ .. (ràjakumàraþ . yathà, raghau 7 . 63 .
     %<tataþ priyopàttarase'dharauùñhe nive÷ya dadhmau jalajaü kumàraþ ..>%) ÷ukaþ . a÷vavàrakaþ . (kumàrayati krãóatãti . kumàra-t ka krãóane + ac .) pa¤cavarùãyabàlakaþ . (yathà manau 7 . 175 .
     %<kanyànàü sampradàna¤ca kumàràõà¤ca rakùaõam ..>%
     %<tasyàstu khalvamaràyàþ prapatanàrthe khalvevamevakarmaõi kriyamàõe jàtamàtre 'syaiva kumàrasya kàryàõyetàni karmàõi bhavanti tadyathà-a÷manoþ saïghaññanaü karõayormåle ÷ãtodakenoùõodakena và sukhapariùekaþ . tathà saükle÷avihatàn pràõàn punarlabheta kçùõakapàlikà ÷årpeõa cainamabhiniùpunãyàd yad yacceùñaü syàt yàvat pràõànàü pratyàgamaü tattat sarvameva kuryuþ . tataþ pratyàgatapràõaü prakçtibhåtamabhisamãkùya snànodakagrahaõàbhyàmupapàdayet . athàsya tàlvoùñhakaõñha-jihvà-pramàrjanamàrabheta aïgulyà suparilikhitanakhayàsuprakùàlitopadhànakàrpàsapicumatyà prathamaü pramàrjitasyàsyaca ÷irastàlå kàrpàsapicunà snehagarbheõa praticchàdayet . tato 'syànantaraü kàryaü saindhavopahitena sarpiùà pracchardanam .>%
     %<da÷amyàü ni÷yatãtàyàü saputtràstrã sarvagandhauùadhairgaurasarùapa-lodhrai÷ca snàtà laghvahatavastraü paridhàya pavitreùñalaghuvicitrabhåùaõavatã saüspç÷ya maïgalànyucitàmarcayitvà ca devatàü ÷ikhinaþ ÷uklavàsaso vyaïgyàü÷ca bràhmaõàn svastivàcayitvà kumàramahatena ÷ucivàsasàcchàdayet . pràk ÷irasamudak÷irasaü và saüve÷ya devatàpårbaü dvijàtibhyaþ praõamatãtyuktvà kumàrasya pità dve nàmabã kàrayet nàkùatrikaü nàmàbhipràyika¤ca .>%
     %<kçte ca nàmakarmaõi kumàraü parãkùitumupakràme dàyuùaþ pramàõa j¤àna-hetoþ . tatremànyàyuùmatàü kumàràõàü lakùaõàni bhavanti tadyathà -- ekaikajà mçdavo'lpàþ snigdhàþ subaddhamålàþ kçùõàþ ke÷àþ pra÷asyante . sthirà bahalà tvak prakçtyàkçtisusrampannamãùatpramàõàtiriktamanuråpamàtapatropamaü ÷iraþ pra÷asyate . vyåóhaü dçóhaü samaü su÷liùña÷aïkhasandhyardhavya¤janamupacitaü balinamardhacandràkçtilalàñaü bahalau vipulasamapiñhau samau nãcau vçddhau pçùñhato'vanatau su÷liùñakarõapuñakau mahàcchidrau karõau ãùat pralambinyàvasaïgate same saühate mahatyau bhruvau same samàhitadar÷ane vyaktabhàgavibhàge balavatã tejasopapanne svàïgopàïge cakùuùã . çjvã mahocchvàsàvaü÷asampanneùadavanatàgrà nàsikà . mahadçju-suniviùñadantamàsyam . àyàmavistaropapannà ÷lakùõà tanvã prakçtiyuktà pàñalavarõà jihvà . ÷lakùõaü yuktopacayamuùõopapannaü raktaü tàlu . mahànadãnaþ snigdho'nunàdã gambhãrasamuttho dhãrasvaraþ . nàtisthålau nàtikç÷au vistàropapannàvàsya pracchàdanau raktàvoùñhau . mahatthau hanuvçttau . nàtimahatã grãvà . vyåóhamupacitamuro gåóhaü jatru pçùñhavaü÷a÷ca . vikçùñàntarau stanau, aüsapàtinã sthire pàr÷ve, vçttaparipårõàyatau bàhå, sakthinã aïgulaya÷ca . mahadupacitaü pàõipàdam . sthiràvçttàþ snigdhàstàmràstuïgàþ kårmàkàràþ karajàþ, pradakùiõàvartà sotsaïgà ca nàbhiþ . nàbhyurastribhàgahãnà samàsamupacitamàüsà kçñãvçttau sthiropacitamàüsau nàtyunnatau nàtyavanatau sphicàvanupårbavçttau upacayayuktàvurå . nàtyupacite nàtyapacite õõãpade pragåóhasiràsthisandhã jaïghe . nàtyupacitau nàtyapacitau gulphau pårbopadiùñaguõau pàdau kårmàkàrau . prakçtiyuktàni vàta-måtra-purãùaguhyàni tathà svapnajàgaraõàyàsasmitaruditastanagrahaõàni . yacca ki¤cidanyadapi anuktamastiü tadapi sarvaü prakçtisampannamiùñaü viparãtaü punaraniùñamiti dãrghàyurlakùaõàni>% .. * .. ato'nantaraü kumàràgàravidhimanuvyàkhyàsyàmaþ ..
     vàstuvidyàku÷alaþ pra÷astaü ramyatamaskaü nivàtaü pravàtaikade÷aü dçóhamapagata÷vàpadapa÷udaüùñrimåùikàpataïgaü susaüvibhaktasalilodåkhalamåtravarcasthànasrànabhåmimahànasamçtusukhaü yathartu÷ayanàsanàstaraõasampannaü kuryàt . tathà suvihitarakùàvidhànabalimaïgalahomapràya÷cittaü ÷ucivçddhavaidyànuraktajanasampårõamiti kumàràgàravidhiþ .
     ÷ayanàstaraõapràvaraõàni kumàrasya mçdulaghu÷ucisugandhãni syuþ . svedamalajantumanti måtrapurãùopasçùñàni ca varjyàni syuþ .
     asati sambhave'nyeùàü tànyeva ca suprakùàliütopadhànàni sudhåpitàni su÷uddha÷uùkànyupayogaü gaccheyuþ .
     dhåpanàni punarvàsasàü ÷ayanàstaraõapràvaraõànà¤ca yavasarùapàtasã-hiïgu-gugguluvacàrocakavayaþsthàgolomãjañilàpalaïkaùà÷àkarohiõãsarpanirmokàni ghçtasaüprayuktàni syuþ .
     maõaya÷ca dhàraõãyàþ kumàrasya khaógarurugavayavçùabhàõàü jãvatàmeva dakùiõebhyo viùàõebhyo 'gràõi gçhãtàni syuþ . mantràdyà÷cauùadhayo jãvakarùabhakau yànyapyanyàni bràhmaõàþ pra÷aüseyuþ .
     krãóanakàni khalvasya tu vicitràõi ghoùavantyabhiràmàõi aguråõyatãkùõàgràõi anàsyaprave÷ãni apràõaharàõi avitràsanàni syuþ .
     nahyasya vitràsanaü sàdhu tasmàttasmin rudatyabhu¤jàne vànyatra vidheyatàmagacchati ràkùasapi÷àcapåtanàdyànàü nàmànyàhvayatà kumàrasya vitràsanàrthaü nàmagrahaõaü na kàryaü syàt .
     yadi tvàturyaü ki¤cit kumàramàgacchet tatprakçtinimittapårbaråpaliïgopa÷ayavi÷eùaistattato'nubudhyasarvavi÷eùànàturauùadha-de÷a-kàlà÷rayànavekùamàõa÷cikitsitumàrabhetainaü madhuramçdulaghusurabhi÷ãtasaïkaraü karmapravartayannevaü sàtmyàhi kumàrà bhavanti tathà te ÷arma labhante ciràya rogatve'rogavçttamàtiùñhet de÷akàlàtmaguõaviparyayeõa vartamànaþ .
     krameõàsàtmyàni parivartyopayu¤jànaþ sarvàõyahitàni varjayettathàbalavarõa÷arãràyuùàü sampadamavàpnotãti .
     evamenaü kumàramàyauvanapràpterdharmàrthaku÷alàgamanàccànupàlayediti puttrà÷iùàü samçddhikaraü karma vyàkhyàtam . tadàcaran yathoktairvidhibhiþ påjàü yatheùñaü labhate 'nasåyaka iti .. iti ÷àrãrasthàne 'ùñame'dhyàye carakeõoktam .. * ..
     atha kumàraü ÷ãtàbhiradbhirà÷vàsya jàtakarmaõi kçte madhusarpiranantà bràhmãrasena suvarõacårõamaïgulyanàmikayà lehayettato balàtailenàbhyajya kùãravçkùakaùàyeõa sarvagandhodakena và råpyahemaprataptena và vàriõà snàpayedenaü kapitthapatrakaùàyeõa và koùõena yathàkàlaü yathàde÷aü yathà vibhava¤ca ..
     kùãràhàràya sarpiþ pàyayet siddhàrthakavacàmàüsãpayasyàpàmàrga÷atàvarãsàrivàbràhmãpippalãharidràkuùñhasaindhavasiddhaü kùãrànnamàdàya madhukavacà pippalã citrakatriphalà siddhamannamàdàya dvipa¤camålãkùãra-tagara-bhadradàru-marica-madhu-vióaïga-dràkùà-dvibràhmã siddham . tenàrogyabalamedhàyåüùi ÷i÷ormavanti ..
     bàlaü punargàtrasukhaü gçhõãyàt nacainaü tarjayet sahasà na pratibodhayet vitràsabhayàt sahasà nàpaharedutkùipedvà vàtàdivighàtabhayàt nopave÷ayet kaubjyabhayàt nitya¤cainamanuvarteta priya÷atairajighàüsuþ . evamanabhihatamanàstvabhivardhate nityamudagrasattva-sampanno nãrogaþ suprasannamanà÷ca bhavati . vàtàtapavidyutprabhàpàdapalatà÷ånyàgàranimnasthànagçhacchàyàdibhyo durgrahopasargata÷ca bàlaü rakùet . nà÷ucau visçjedbàlaü nàkà÷e viùame na ca . noùmamàrutavarùeùu rajodhåmodakeùu ca .. kùãrasàtmyatayàkùãramàjaü gavyamathàpi và . dadyàdàstanyaparyàpterbàlànàü vãkùya màtrayà ..
     ùaõmàsa¤cainamannaü prà÷ayellaghuhita¤ca . nityamavarodharata÷ca syàt kçtarakùa upasargabhayàt . prayatnata÷ca grahopasargebhyo rakùyà bàlà bhavanti ..
     atha kumàra udvijate trasyati roditi naùñasaüj¤o bhavati nakhada÷anairdhatrãmàtmàna¤ca pariõudati dantàn khàdati . kåjati jçmbhate bhruvau vikùipatyårdhvaü nirãkùate phenamudvamati sandaùñauùñhaþ kråro bhinnàmavarcà dãnàrtasvaro ni÷i jàgarti durbalo mlànàïgo matsyacchucchundarimatkuõagandho yathà purà dhàtryàþ stanyamabhilaùati tathà nàbhilaùatãti sàmànyena grahopasçùñalakùaõamuktaü vistareõottare vakùyàmaþ .. iti su÷rutenottaratantre 10 adhyàye uktam ..) varuõavçkùaþ . iti medinã .. arhadupàsakavi÷eùaþ . iti hemacandraþ .. sindhunadaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (sanakasanàtanasanatsanandà ete catvàro'pi bàlyata eva brahmacàritvàt kumàrà ityucyante .. ta iva ye ca kaumàrato brahmacàriõaste'pi vij¤eyàþ . yathà, manau . 5 . 159 .
     %<anekàni sahasràõi kumàrabrahmacàriõàm .
     divaü gatàni vipràõàmakçtvà kulasantatim ..>% maïgalagrahaþ . yathà, navagrahastotre .
     %<dharaõãgarbhasambhåtaü vidyutpu¤jasamaprabham .
     kumàraü ÷aktihasta¤ca lohitàïgaü namàmyaham ..>% ÷uktimatparvatodbhåtaçùikulyàvi÷eùaþ . yathà, viùõupuràõe .
     %<çùikulyàþ kumàràdyàþ ÷uktimatpàdasambhavàþ ..>% ÷àkadvãpàdhipateþ saptaputtràõàmekaþ . tannàmnà tadvarùasyàpi tathà saüj¤à . yathà, viùõupuràõe 2 . 4 . 59-60 .
     %<÷àkadvãpe÷varasyàpi bhavasya sumahàtmanaþ .
     saptaiva tanayàsteùàü dadau varùàõi sapta saþ ..
     jalada÷ca kumàra÷ca sukumàro manãcakaþ .
     kusumoda÷ca maudàkiþ saptama÷ca mahàdrumaþ ..
     tatsaüj¤ànyeva tatràpi saptavarùàõyanukramàt ..>%
     mantravi÷eùaþ . yathà, tantrasàradhçtavi÷vasàravacanam .
     %<hçtavãrya÷ca bhãma÷ca pradhvasto bàlakaþ punaþ .
     kumàra÷ca yuvà prauóho vçddho nistriü÷akastathà ..>% svarodayoktabàlacakrasthasvarabhedaþ . bàlopadravakagrahabhedaþ . yathà, su÷rute uttaratantre 37 aþ ..
     %<skandaþ sçùño bhagavatà devena tripuràriõà .
     bibharti càparàü saüj¤àü kumàra iti sa grahaþ ..>% tri, sundaraþ ..)

#<kumàrakaþ>#, puü, (kumàra + saüj¤àyàü svàrthe và kan .) varuõavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 25 .. bàlakaþ .. iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 128 . 22 .
     %<prahàravegàbhihatà drumà vyàghårõitàstataþ .
     saphalàþ prapatanti sma drutaü srastàþ kumàrakàþ ..>% ràjakumàraþ . yathà mahàbhàrate . 1 . 133 . 7 .
     %<te taü dçùñvà mahàtmànamupagamya kumàrakàþ .
     bhagrotsàhakriyàtmàno bràhmaõaü paryavàrayan ..>%) kauravyavaü÷odbhavo nàgavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate 1 . àstãkaparvaõi 57 . 13 .
     %<erakaþ kuõóalo veõã veõãskandhaþ kumàrakaþ .
     bàhukaþ ÷çïgavera÷ca dhårtakaþ pràtaràtakau .
     kauravyakulajàstvete praviùñà havyavàhanam ..>%)

#<kumàrajãvaþ>#, puü, (kumàraü jãvayatãti . jãva + õic + aõ .) puttra¤jãvakavçkùaþ . iti ratnamàlà . jãyàputà iti bhàùà ..

#<kumàrapàlaþ>#, puü, (kumàraü pàlayati . pàl + õic + ac .) ÷àlivàhanaràjaþ . iti hemacandraþ .. (÷i÷upàlake, tri ..)

#<kumàrabhçtyà>#, strã, (kumàrasya garbhasya nirvighnaprasavàrthaü garbhacikitsàku÷alaiþ bhiùagbhiþ dhàtryà và bhçtyà pàlanam .) garbhiõyàþ paricaryà . iti hàràvalã .. tatparyàyaþ . bàlatantram 2 garbhiõyavekùaõam 3 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, raghuþ . 3 . 12 .
     %<kumàrabhçtyàku÷alairanuùñhite bhiùagbhiràptairatha garbhabharmaõi .
     patiþ pratãtaþ prasavonmukhãü priyàü dadar÷a kàle divamabhritàmiva ..>%)

#<kumàrayuþ>#, puü, (kumàraü kaumàraü yàti . mitrayvàditvàt kuþ nipàtanàt sàdhuþ .) yuvaràjaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<kumàravàhã>#, [n] puü, (kumàraü kàrtikeyaü vahati . vaha + õiniþ .) mayåraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kumàrasåþ>#, strã, (kumàraü kàrtikeyaü såte . så + kvip .) gaïgà . iti hemacandraþ .. durgà . iti vyutpattilabhyo'rthaþ .. (puü vahniþ . yathà, mahàbhàrate . 2 . sahadevadigvijaye 31 . 43 .
     %<vai÷vànarastvaü piïge÷aþ plavaïgo bhåritejasaþ .
     kumàrasåstvaü bhagavàn rudragarbho hiraõyakçt ..>%)

#<kumàrikà>#, strã, (kumàrayati ànandena krãóati . kumàra + õic + õvul + ñàp ata ityam .) kumàrã . iti ÷abdaratnàvalã .. navamallikà . iti ratnamàlà .. bhàratavarùasya khaõóavi÷eùaþ . yathà --
     %<varõavyavasthitirihaiva kumàrikàkhye ÷eùeùu càntyajajanà nivasanti sarve ..>% iti siddhànta÷iromaõau golàdhyàyaþ .. sthålailà . iti ràjanirghaõñaþ .. (oùadhivi÷eùaþ . ghçtakumàrã iti khyàtà . asyà vyavahàro yathà trailokyacintàmaõirase draùñavyaþ .
     %<khalve draveõaiva kumàrikàyàþ .>% iti rasendrasàrasaïgrahe vàtavyàdhyadhikàre . netramaõóalasthaprativimbavi÷eùaþ . yathà --
     %<dçùñà yasya vijànãyàt pannaråpàü kumàrikàm .
     praticchàyàmayomakùõo rnainamiccheccikistitum ..>% iti carake indriyasthàne 7 adhyàye ..)

#<kumàrã>#, strã, (kumàra + prathamavayovacanatvàt striyàü ïãùa .) dvàda÷avarùãyà kanyà . yathà --
     %<aùñavarùà mavedgaurã da÷avarùà ca kanyakà .
     sampràpte dvàda÷e varùe kumàrãtyabhidhãyate ..>% iti smçtau bhedaþ . iha abhedopacàràt kanyà kumàrãtthamaraþ .. iti bharataþ .. àgame tu kumàrãpåjane ajàtapuùpà cet tadà ùoóa÷avarùaparyantavayaskà . tasyà vayobhedena nàmabhedàþ . yathà --
     %<ekavarùà bhavet sandhyà dvivarùà ca sarasvatã .
     trivarùà tu tridhàmårti÷caturvarùà tu kàlikà ..
     subhagà pa¤cavarùà ca ùaóvarùà ca umà bhavet .
     saptabhirmàlinã sàkùàdaùñavarùà ca kubjikà ..
     navabhiþ kàlasaïkarùà da÷abhi÷càparàjità .
     ekàda÷e tu rudràõã dvàda÷àbde tu bhairavã ..
     trayoda÷e mahàlakùmãrdvisaptà pãñhanàyikà .
     kùetraj¤à pa¤cada÷abhiþ ùoóa÷e cànnadà matà ..
     evaü krameõa sampåjyà yàvat puùpaü na jàyate .
     puùpitàpi ca sampåjyà tatpuùpàdànakarmaõi .. * ..>% tatpåjàvidhiryathà .
     %<athànyat sàdhanaü vakùye mahàcãnakramodbhavam .
     yenànuùñhitamàtreõa ÷ãghraü devã prasãdati ..
     aùñamyà¤ca caturda÷yàü kuhvàü và ravisaükrame .
     kumàrãpåjanaü kuryàdyathà vibhavamàtmanaþ ..
     vastràlaïkaraõàdyai÷ca bhakùyairbhojyaiþ suvistaraiþ .
     pa¤catattvàdibhiþ samyagdevãbuddhyà susàdhakaþ ..>% ityannadàkalpaþ .. * .. (svanàmakhyàtà parãkùitputtrasya bhãmasenasya patnã . yathà -- mahàbhàrate 1 . påruvaü÷ànukãrtane 95 . 43 .
     %<bhãmasenaþ khalu kaikeyãmupayeme kumàrãü nàma tasyàmasya jaj¤e prati÷ratà nàma>% ..) pàrvatã . navamallikà . nadãvi÷eùaþ . (iyaü hi ÷àkadvãpàntargatasaptanadãnàmekà . yathà, viùõupuràõe 2 . 4 . 65 .
     %<nadya÷càtra mahàpuõyàþ sarvapàpabhayàpahà .
     sukumàrã kumàrã ca nalinãdhenukà ca yà ..>%) sahà . ghçtakumàrã iti khyàtà . aparàjità . jambudvãpaþ . iti medinã .. sãtà . iti hemacandraþ .. bandhyàkarkoñakã . sthålailà . modinãpuùpam . taruõãpuùpam . ÷yàmàpakùã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kumàla># t ka kelau . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràü-paraü-akaü-señ .) hrasvãü . acukumàlat . iti durgàdàsaþ ..

#<kumàlakaþ>#, puü, (kumàla + saüj¤àyàü kan . kumàla tka kelau + õvul và .) sauvãrade÷aþ . iti hemacandraþ ..

#<kumut>#, [d] klã, (kau pçthivyàü modate iti . ku + mud + kvip .) kumudam . iti medinã . helà iti bhàùà . raktotpalam . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, bhàgavate 3 . 23 . 38 .
     %<babhràja utkacakumudgaõavànapãbya stàràbhiràvçta ivoóupatirnabhasthaþ ..>% kumudasya kandavi÷eùaþ . ÷àluka iti yasya khyàtiþ . asya paryàyà yathà --
     %<kairavaü candrakànta¤ca gardabhaü kumudaü kumut ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

#<kumut># [d] tri, (kustite viùaye mut harùo yasya kutsità mud asya và .) kçpaõaþ . iti medinã .. aprãtaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kumudaü>#, klã, (kau modate . mud %<igupadheti>% . 3 . 1 . 135 . kaþ .) ÷vetotpalam . helà suüdi ityàdi bhàùà .. (yathà, ràmàyaõe 5 . 55 . 1 .
     %<sacandrakumudaü ramyaü sàrkakàraõóavaü ÷ubham .
     puùpa÷ravaõakàdambamabhra÷aivala÷àdvalam ..>%) tatparyàyaþ . kairavam 2 . ityamaraþ . 1 . 10 . 37 . candrakàntam 3 gardabham 4 kumut 5 . iti ratnamàlà .. dhavalotpalam 6 kahlàram 7 ÷ãtalakam 8 ÷a÷ikàntam 9 indukamalam 10 candrikàmbujam 11 gandhasomam 12 . iti ÷abdaratnàvalã .. api ca .
     %<÷vetaü kuvalayaü proktaü kumudaü kairavaü tathà .
     kumudaü picchilaü snigdhaü madhuraü hlàdi ÷ãtalam ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. asya guõàþ . ÷ãtalatvam . svàdutvam . pàke tiktatvam . kapharaktadoùadàha÷ramapittanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ . raktapadmam . iti medinã .. råpyam .. iti hemacandraþ ..

#<kumudaþ>#, puü, (kutsite nairçtakoõe modate iti . ku + mud + kaþ .) nairçtakoõasthadighastã . ityamaraþ . 1 . 3 . 3 .. vànaravi÷eùaþ . (ayaü khalu ràmacandrasya senàpativànaràõàü ekatamaþ . yathà, ràmàyaõe . 6 . 2 . 28 .
     %<nàmnà saükocalo nàma nànàdvijayuto giriþ .
     tatra ràjyaü pra÷àstyeùa kumudo nàma vànaraþ .
     yo'sau ÷atasahasràõi sahasraü parikarùati ..>%) nàgavi÷eùaþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 35 . 15 .
     %<kuñharaþ ku¤jara÷caiva tathà nàgaþ prabhàkaraþ .
     kumudaþ kumudàkùa÷ca tittirirhalikastathà ..>%) daityabhedaþ . sitotpalam . iti hemacandraþ .. karpåraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. dhruvakabhedaþ . yathà --
     %<ekàviü÷ativarõàïghrirmavet ÷çïgàrake rase .
     kumudo'bhoùñada÷caiva tàle turagalãlake ..>% iti saïgãtadàmodaraþ .. (kuü pçthvãü bhåmiü và modayati . antarbhåtaõijantàt mudaþ kaþ . viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 76 .
     %<÷ubhàïgaþ ÷àntidaþ sraùñà kumudaþ kuvale÷ayaþ ..>% viùõupàr÷vadaþ . yathà, bhàgavate . 8 . 21 . 10 .
     %<kumudaþ kumudàkùa÷ca vi÷vaksenaþ patatriràñ ..>% merorupaùñambhagirivi÷eùaþ . sa càyutayojanavistçtaþ . yathà, bhàgavate 5 . 16 . 12 . %<mandaro merumandaraþ supàr÷vaþ kumuda iti . ayutayojanavistàronnàhà mero÷caturdi÷amavaùñambhagiraya upakëptàþ>% .. ÷àlmaladvãpàntargataprathamaparvataþ . yathà, viùõupuràõe 2 . 4 . 26 .
     %<kumuda÷cànnata÷caiva tçtãya÷ca valàhakaþ ..>% ànåpajantuvi÷eùaþ . yathà --
     %<haüsasàrasacakràdyàþ kumudà÷ca kapi¤jalàþ .
     ànåpàsteùu vij¤eyàþ ÷leùmalà vàtakopanàþ ..>% iti hàrãte prathamesthàne 11 adhyàyaþ ..)

#<kumudabàndhavaþ>#, puü, (kumudasya bàndhavaþ .) candraþ . karpåraþ . ityamaraþ . 1 . 3 . 13 ..

#<kumudavatã>#, strã, (kumudàni santyasyàü iti . matup masya vaþ ïãp .) kumudvatã . kumudasamåhaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<kumudà>#, strã, (kutsitaü modate . ku + mud + kaþ . ñàp ca .) kumbhikà . pànà iti bhàùà . gambhàrãvçkùaþ . iti medinãkarahemacandrau .. (asyàþ paryàyà yathà --
     %<÷rãparõã kà÷marã bhadrà gàmbhàrã gopabhadrikà .
     kumudà ca sadà bhadrà kañphalà kçùõavçntikà ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..) ÷àlaparõovçkùaþ . dhàtakãvçkùaþ . kañphalaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kumudàvàsaþ>#, puü, (kumudànàü àvàsaþ . kumudàniàvasantyatra và . à + vas + adhikaraõe gha¤ .) kumudapràyade÷aþ . iti hemacandraþ ..

#<kumudikà>#, strã, (kau bhåmau modate iti . mud + kartari õvul ñàp ata itva¤ca .) kañphalaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 40 .. (asyàþ paryàyà yathà --
     %<kañphalaþ somavalka÷ca kaiñaryaþ kumbhikàpi ca .
     ÷rãparõikà kumudikà bhadràbhadravatãti ca ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge . guõà÷càsya kañphala÷abde vyaktàþ ..)

#<kumudinã>#, strã, (kumudàni santyasyàm . kumuda + iniþ ïãp .) kumudayuktapuùkariõyàdiþ . kumudasamåhaþ . kumudalatà . iti bharataþ .. (yathà bhramaràùñake . 7 .
     %<alirasau nalinãvanavallabhaþ kumudinã kulakelikalàrasaþ .
     vidhiva÷ena vide÷amupàgataþ kuñajapuùparasaü bahu manyate ..>%) tatparyàyaþ . kumudvatã 2 . ityamaraþ . 1 . 10 . 39 .. utpalinã . iti ràjanirghaõñaþ .. choña suüdi iti bhàùà ..

#<kumudinãpatiþ>#, puü, (kumudinyàþ patiþ vallabhaþ .) candraþ . iti hemacandraþ ..

#<kumudã>#, strã, (kumuda + striyàü ïãù .) kañphalaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (asyà guõàdayaþ kañphala÷abde j¤àtavyàþ ..)

#<kumude÷aþ>#, puü, (kumudànàü ã÷aþ .) candraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kumudvatã>#, strã, (kumuda + %<kumudanaóavetasebhyo ómatup .>% 4 . 2 . 87 . iti ómatup %<màdupadhàyà÷ca .>% 8 . 2 . 9 . iti masya vaþ . ugita÷ceti ïãp .) kumudinã . ityamaraþ . 1 . 10 . 38 .. (yathà, bhaññikàvye . 2 . 6 .
     %<prabhàtavàtàhatikampitàkçtiþ kumudvatãreõupi÷aïgavigraham .
     niràsa bhçïgaü kupiteva padminã na màninã÷aü sahate'nyasaïgamam ..>% asyàþ paryàyà yathà --
     %<kumudvatã kairavikà tathà kumudinãti ca .>% guõà÷càsyà kumudinã÷abde j¤eyàþ . iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. kumudàkhyanàgaràjasya yavãyasã svasà sà tu ràmacandraputtrasya ku÷asya patnã . yathà, raghuþ 17 . 6 .
     %<taü svasà nàgaràjasya kumudasya kubhudvatã .
     anvagàt kumudànandaü ÷a÷àïkamiva kaumudã ..>% krau¤cadvãpàntargatànàü saptanadãnàmekà nadã . yathà, viùõupuràõe 2 . 4 . 55 .
     %<gaurã kumudvatã caiva sandhyàràtrirmanojabà .
     kùànti÷ca puõóarãkà ca saptaità varùanimnagàþ ..>%)

#<kumudvàn>#, tri, (kumud + %<kumudanaóavetasebhyaþ>% . 4 . 2 . 87 . iti ómatup masya vaþ .) kumudabahulade÷aþ . ityamaraþ . 2 . 1 . 9 .. (yathà raghuvaü÷e 4 . 19 .
     %<haüsa÷reõãùu tàràsu kumudvatsu ca vàriùu .
     vibhåtayastadãyànàü paryastà ya÷asàmiva ..>%)

#<kumodakaþ>#, puü, (kuü pçthvãü modayati . ku + mud + õic + õvul . pçthivyàþ bhàràvatàraõàdilãlàkarmabhiþ sarveùàmànandakàrakatvàt tasya tathàtvam .) viùõuþ . iti hemacandraþ ..

#<kumpaþ>#, tri, (kumpati kumpayati và . kupi veùñhane + ac iditvàt num .) bàhukuõñhaþ . iti jañàdharaþ . kopà iti bhàùà ..

#<kumbà>#, strã, (kuvi veùñane + ac ñàp ca .) sugahanàvçtiþ . aspç÷yàdidar÷anavàraõàya veùñanam . ityamaraþ . 2 . 7 . 18 .. (yathà taittirãyasaühitàyàm . %<tasminudãcãnakumbàü ÷amyàü nidadhàti>% .. tathà ÷aïkarakavikçte ambàùñake . 7 . %<kumbàvatãsamavióambà galena navatumbàbhavãõasavidhà ÷aü bàhuleya÷a÷ibimbàbhiràmamukhasambàdhitastanabharà>% .. iti ..)

#<kumbhaü>#, klã, (kuü bhåmiü umbhati gandhena pårayati . ku + unbha påraõe + ac .. ÷akandhvàditvàt sàdhuþ .) gugguluþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 134 .. trivçt . iti hemacandraþ ..

#<kumbhaþ>#, puü, (kuü bhåmiü umbhati jalena . unbha + ac . ÷akandhvàditvàt sàdhuþ .) ghañaþ . asya parimàõaü kalasa÷abde draùñavyam .. gajakumbhaþ . hasti÷irasaþ piõóadvayam . ityamaraþ . 3 . 3 . 134 .. (yathà prasannaràghave -- %<taiþ kiü mattakarãndrakumbhakuharenàropaõãyàþ karàþ>% ..) kumbhakarõaputtraþ . (yathà, goþ ràmàyaõe . 5 . 79 . 15 .
     %<suto'tha kumbhakarõasya kumbhaþ paramakopanaþ .
     abravãt paramakruddho ràvaõaü lokaràvaõam ..>%) ve÷yàpatiþ . iti vi÷vamedinyau .. samàdhivi÷eùaþ . pràõàyàmàïgakumbhaka iti yàvat . iti dharaõã .. (prahlàdaputtraþ . yathà mahàbhàrate 1 . 65 . 19 .
     %<prahlàdasya trayaþ puttràþ khyàtàþ sarvatra bhàrata ! ..
     virocana÷ca kumbha÷ca nikumbha÷ceti bhàrata ! ..>% viùõuþ . yathà mahàbhàrate 13 . 149 . 81 .
     %<arciùmànarcitaþ kumbho vi÷uddhàtmà vi÷odhanaþ ..>%)
     droõadvayaparimàõam . 64 sera iti bhàùà . tatparyàyaþ . sårpaþ 2 . iti vaidyakaparibhàùà .. meùàdidvàda÷arà÷yantargataikàda÷arà÷iþ . tasya paryàyaþ . hçdrogaþ 2 . iti dãpikà .. sa ca dhaniùñhà÷eùàrdhasampårõa÷atabhiùàyuktapårbabhàdrapadà prathamapàdatrayeõa bhavati . asyàdhiùñhàtrã devatà kalasadhàrã puruùaþ . sa tu ÷ãrùodayaþ . caraõarahitaþ . madhyasantànaþ . madhyamastrãsaïgaþ . karvåravarõaþ . vanacàrã . vàyurà÷iþ . snigdhaþ . uùõaþ . ardhasvaraþ . vàtapittakaphaprakçtiþ . ÷ådravarõaþ . pa÷cimadiksvàmã . ÷lathàïgaþ . tatra jàtaphalam .. %<medhàvã hastighoñakadhane÷varo dantapãóàyuktaþ sneha÷ånyaþ>% . iti jyotiùam . janmakàlãnacandrà÷ritaitadrà÷iphalam .
     %<alasatàsahito'nyasutapriyaþ ku÷alatàkalito'tivicakùaõaþ .
     kalasagàmini ÷ãtakare naraþ sadasi sajjanamànasurocanaþ ..>% iti koùñhãpradãpaþ .. tasyodaye tannàmakalagnaü bhavati . tasya gaõitapràptaparimàõaü yathà . da÷avyaïgulàdhikaþ pa¤càïgulaprabhe de÷e vartamànonaviü÷àyanàü÷e aùñapa¤cà÷atpalàdhikatridaõóàþ . iti jyotiùam . tatra jàtaphalam .
     %<kumbhalagne samudbhåta÷calacitto'tisauhçdaþ .
     paradàrarato nityaü sattvakàyo mahàsukhã ..>% iti koùñhãpradãpaþ ..

#<kumbhakaþ>#, puü, (kumbha iva kàyati prakà÷ate ni÷calatvàt . kai + kaþ . yadvà kumbha + svàrthe kaþ .) dakùiõahastena nàsàpuñadvayaü dhçtvà pràõàyàmàïgaü vàyustambhanam . iti tantram .. (pàta¤jalayàj¤avalkyàdau tu .
     %<kumbhakaþ pårako recaþ pràõàyàmastrilakùaõaþ .
     pårakaü påraõaü vàyoþ kumbhakaþ sthàpanaü kvacit ..
     vahirniþsàraõaü tasya recakaþ parikãrtitaþ ..
     dakùiõe recayed vàyuü vàmena påritodaraþ .
     kumbhena dhàrayennityaü pràõàyàmaü vidurbudhàþ ..
     aïguùñhena puñaü gràhyaü nàsayà dakùiõaü punaþ .
     kaniùñhànàmikàbhyà¤ca vàmaü pràõasya saügrahe ..
     aïguùñhatarjanãbhyàntu çgvedã sàmagàyanaþ .
     aïguùñhànàmikàbhyàntu gràhyaü sarvairatharvabhiþ ..>%) (tathà ca, hañhayogadãpikàyàm . 2 . 43 .
     %<tatsiddhaye vidhànaj¤à÷citràn kurvanti kumbhakàn .
     vicitrakumbhakàbhyàsàdvicitràü siddhimàpnuyàt ..>%
     %<tatsiddhaye unmanyavasthàsiddhaye>% . iti taññãkà .. asya bhedàþ yathà tatraiva 2 . 44 .
     %<såryabhedanamujjàyã sãtkàrã sãtalã tathà .
     bhastrikàbhràmarãmårchà plàvinãtyaùñakumbhakàþ ..>% tathà punastatraiva 2 . 71 .
     %<pràõàyàmastridhà prokto recapårakakummakaiþ .
     sahitaþ kevala÷ceti kumbhako dvividho mataþ .. * ..>%)

#<kumbhakàraþ>#, puü, (kumbhaü karoti . kumbha + kç + %<karmaõyaõ>% . 3 . 2 . 1 . iti aõ .) jàtivi÷eùaþ . kumora iti bhàùà . sa tu ÷ådràgarbhe vi÷vakarmaairasàjjàtaþ . iti brahmavaivartapuràõam .. tatparyàyaþ . kulàlaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 10 . 6 .. cakrã 3 . iti jañàdharaþ .. (etajjàtiviùaye tu puràõabhedena matabhedo dç÷yate . yathà .
     %<vai÷yàyàü viprata÷cauràt kumbhakàraþ sa ucyate ..>%
     %<màlàkàràccarmakàryàü kumbhakàro vyajàyata ..>%
     %<paññãkàràcca tailikyàü kumbhakàro babhåva ha ..>% ityàdi bahulamatamasti bàhulyabhiyà nàsmàbhiruddhriyate ..) kukkubhapakùã . iti hemacandraþ ..

#<kumbhakàrikà>#, strã, (kumbhasyeva kàra àkàro yasyàþ . kumbhakàra + kap + ñàp ata itva¤ca .) kulatthà . iti ràjanirghaõñaþ .. (kumbhaü karotãti . kumbha + kç + õvul striyàü ñàp ata itvam . kumbhakàrastrã . iti vyutpattilabdho'rthaþ ..)

#<kumbhakàrã>#, strã, (kumbhasyeva kàra àkàro yasyàþ . gauràditvàt ïãù .) kulatthà¤janam . kulatthikà . iti ràjanirghaõñaþ .. manaþ÷ãlà . iti jañàdharaþ .. (kumbhakàrasya patnãti ïãù .) kumbhakàrabhàryà ..

#<kumbhatumbã>#, strã, (kumbha iva tumbã .) alàvuprabhedaþ . gola làu iti bhàùà . tatparyàyaþ . kumbhàlàvuþ 2 gorakùatumbã 3 gorakùã 4 nàgàlàvuþ 5 ghañàbhidhà 6 ghañàlàvuþ 7 . asyà guõàþ . madhuratvam . ÷ãtatvam . pitta÷vàsakaphàsrajvarakà÷anà÷itvam . ramyatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kumbhadàsã>#, strã, (kumbhasya ve÷yàpaterdàsã .) kuññanã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kumbhayoniþ>#, puü, (kumbhaþ yonirjanmasthànaü yasya .) agastyamuniþ . (yathà raghuþ 4 . 21 .
     %<prasasàdodayàdambhaþ kumbhayonermahaujasaþ ..>%) va÷iùñhamuniþ . (etayormunisattamayorutpattivivaraõaü tu urva÷ãkçte kandarpapãóitayormitràvaruõayoþ skhalitenaikasmin kumbhe saïgatena retasà yathà ghañitaü tathà tat ràmàyaõottarakàõóe 66 -- 67 sarge vi÷eùato draùñavyam ..) droõàcàryaþ . iti medinã .. (asya utpattikathàyathà mahàbhàrate 1 . 131 . 9-14 . gaïgàdvàraü prati mahàn babhåva bhagavànçùiþ . bharadvàja iti khyàtaþ satataü ÷aüsitavrataþ .. so'bhiùektuü tato gaïgàü pårbamevàgamannadãm . maharùibhirbharadvàjo havirdhàne caran purà .. dadar÷àpsarasaü sàkùàt ghçtàcãmàplutàmçùiþ . råpayauvanasaümpannàü madadçptàü madàlasàm .. tasyàþ punarnadãtãre vasanaü paryavartata . vyapakçùñàmbaràü dçùñvà tàmçùi÷cakame tataþ .. tatra saüsaktamanaso maradvàjasya dhãmataþ . tato'sya reta÷caskanda tadçùirdroõa àdadhe .. tataþ samamavadroõaþ kalase tasya dhãmataþ . adhyagãùña sa vedàü÷ca vedàïgàni ca sarùva÷aþ ..) droõapuùpãùñakùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (stro, apsarovi÷eùaþ . yathà mahàbhàrate . 3 . 43 . 30 .
     %<gopàlã sahajanyà ca kumbhayoniþ prajàgarà .
     citrasenà citralekhà sahà ca madhurasvanà ..>%)

#<kumbhalà>#, strã, (kumbhaü kumbhàkàraü làti àdatte . kumbha + là àdàne + kaþ ñàp ca .) muõóitikà . iti ratnamàlà .. muõóirã iti bhàùà .. (muõóã÷abde vivçtirasyà j¤eyà ..)

#<kumbhavãjakaþ>#, puü, (kumbha iva vãjaü yasya . tataþ svàrthe kaþ .) rãñhàkara¤jaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kumbha÷àlà>#, strã, (kumbhàya kumbhanirmàõàrthaü yà ÷àlà .) kumbhanirmàõàdigçham . tatparyàyaþ . pàkapuñã 2 . iti hemacandraþ ..

#<kumbhasandhiþ>#, puü, (kumbhayoþ sandhirmilanam .) hastikumbhadvayamadhyasthànam . tatparyàyaþ . àrakùaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kumbhasambhavaþ>#, puü, (kumbhaþ sambhava utpattisthànaü yasya .) agastyamuniþ . ityamaraþ . 1 . 3 . 20 .. (yathà ràjendrakarõapure 71 . %<tadyuktaü nanu kumbhasambhava ! bhavat praj¤àrahasyena yat dyà¤ca kùmà¤ca tirodadhanniravadhirvindhyo'pi vandhyaþ kçtaþ>% .. va÷iùñhaþ . droõaþ . etayorapi kumbhotpattestathàtvam . etadvivaraõantu kumbhayoni÷abde draùñavyam ..)

#<kumbhà>#, strã, (ku kutsitayà ninditavçttyà umbhà pårtirdehàderbharaõaü yasyàþ . ÷akandhvàditvàt sàdhuþ .) ve÷yà . iti ÷abdamàlà ..

#<kumbhàõóaþ>#, puü, (kumbha iva aõóaü yasya .) vàõàsurasyàmàtyavi÷eùaþ . iti ÷rãbhàgavatam .. (yathà, harivaü÷e 175 . 163 .
     %<kumbhàõóavacanairevaü dànavendraþ pracoditaþ .
     vàcaü råkùàmatikruddhaþ provàca vadatàmbaraþ ..>% aya¤ca vàõaparàjayànte ÷rãkçùõaprasàdàt tadràùñrasvàmã babhåva .. yaduktaü tatraiva 183 . 27 -- 38 . ÷rãkçùõa uvàca .
     %<kumbhàõóa ! mantriõàü ÷reùñha ! prãto'smi tava suvrata ! .
     sukçtante vijànàmi ràùñriko'stu bhavàniha ..
     saj¤àtipakùaþ susukhã nirvçto'stu bhavàniha .
     ràjya¤caü te mayà dattaü ciraü jãva mamà÷rayàt ..>%) kuùmàõóam . kuùmàõóãparyàye kumbhàõóãdar÷anàt ..

#<kumbhàõóã>#, strã, (kumbhàõóa + striyàü jàtitvàt ïãù .) kuùmàõóã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kumbhikà>#, strã, (ku kustitaråpeõa umbhati pårayati àcchàdayati vàri puùkariõyàdeþ . ÷akandhvàditvàt sàdhuþ .) jalajatçõavi÷eùaþ . pànà iti bhàùà . tatparyàyaþ . vàriparõã 2 . ityamaraþ . 1 . 10 . 38 .. ÷vetaparõà 3 a÷akumbhã 4 pànãyapçùñhajaþ 5 . iti ratnamàlà .. àkà÷amålã 6 kutçõam 7 jalavalkalam 8 . iti hàràvalã .. vàrimålã 9 khamålikà 10 parõã 11 pç÷nã 12 khamålã 13 khamåliþ 14 vàrikaõikà 15 . iti ÷abdaratnàvalã .. kumudà 16 dalàóhakaþ 17 . iti jañàdharaþ .. asya guõàþ vàriparõo÷abde draùñavyàþ . pàñalàvçkùaþ . droõapuùpã . iti ràjanirghaõñaþ .. netrarogavi÷eùaþ . tasyaü lakùaõaü yathà --
     %<vartmànte pióakàdhmàtà bhidyante ca sravanti ca .
     kumbhãkavãjasadç÷àþ kumbhikàþ sannipàtajàþ ..>% iti màdhavakaraþ .. (kumbhà + svàrthe kan ñàp itva¤ca . ve÷yà . iti ÷abdamàlà . kañphalam . bhàvaprakà÷e asyàþ paryàyàþ yathà --
     %<kañphalaþ somavalka÷ca kaiñaryaþ kumbhikàpi ca .
     ÷rãparõikà kumudikà bhadrà bhadravatãti ca ..>% guõà÷càsyàþ kañphala÷abde boddhavyàþ ..)

#<kumbhinãvãjaü>#, klã, (kumbhinyà vãjam .) jayapàlaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kumbhipàkã>#, strã, (kumbhinà pàko'syàþ . gauràditvàt ïãù .) kañphalaþ . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<kumbhimadaþ>#, puü, (kumbho'styasya kumbhã hastã tasya madaþ .) hastimadaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (gandhadravyavi÷eùaþ ..)

#<kumbhilaþ>#, puü, (kumbha + ilac .) coraþ . ÷àlamatsyaþ . ÷lokàrthacauraþ . ÷yàlaþ . iti hemacandraþ ..

#<kumbhã>#, [n] puü, (kumbho'syàstãti . iniþ .) hastã . kumbhãraþ . iti hemacandraþ .. gugguluþ . iti jañàdharaþ .. (agniprakçtiviùakãñavi÷eùaþ . yathà, %<vàhyakã pi¤ciñaþ kummã>% .. iti su÷rute kalpasthàne 8 adhyàye ..)

#<kumbhã>#, strã, (kumbha + alpàrthe ïãp . kùudrakumbhaþ .) ukhà pàñalàvçkùaþ . vàriparõã . kañphalaþ . iti hemacandraþ .. vçkùavi÷eùaþ . kumbhãpuùpa iti kokaõe prasiddhà . tatparyàyaþ . romàluviñapã 2 roma÷aþ 3 parpañadrumaþ 4 . asya guõàþ . kañutvam . kaùàyatvam . uùõatvam . gràhitvam . vàtakaphàpahatva¤ca . dantãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kumbhãkaþ>#, puü, (kumbhãva kàyate prakà÷ate . kai + kaþ .) punnàgavçkùaþ . iti ratnamàlà .. (yathà, su÷rute . %<priyaïgusamaïgàdhàtakãpunnàgaraktacandanacandanamocarasarasà¤janakumbhãkasroto'¤janapadmakesarayojanavallyo dãrghamålàceti>% ..) kumbhikà . yathà --
     %<dårvàka÷erupåtãkakumbhãkaplava÷aivalam .>% iti cakrapàõidattaþ .. (vikçtagarbhavi÷eùaþ . yathà,
     %<puüstvadoùàstu pa¤caiva proktàstatrerùyakaþ smçtaþ .
     àsekya÷caiva kumbhãkaþ sugãndhakhaõóasaüj¤itaþ ..>% iti ÷àrïgadhareõa pårbakhaõóe saptame'dhyàye uktam .. %<sve gude'brahmacaryàdyaþ strãùu puüvat pravaürtate . kumbhãkaþ sa ca vij¤eyaþ>% . iti su÷rute ÷àrãrasthàne 2 adhyàye ..)

#<kumbhãnasaþ>#, puü, (kumbhãva nasà nàsà yasya .) krårasarpaþ . iti medinã .. (vàyuprakçtikaviùakãñavi÷eùaþ . yathà . %<kumbhãnasastuõóikerã>% .. iti su÷rute kalpasthàne 8 adhyàye uktam ..)

#<kumbhãnasã>#, strã, (kumbhãnasa + striyàü ïãù .) lavaõadànavamàtà . iti medinã .. (yathà, ràmàyaõe . 7 . 30 . 19 .
     %<j¤àtãüstàn dharùayitvemàstvayà nãtà varàïganàþ .
     tvàmatikramya madhunà ràjan kumbhãnasã hçtà ..>%)

#<kumbhãpàkaþ>#, puü, (kumbhyàü ukhàyàü pàka iva pàko yatra .) narakavi÷eùaþ . iti jañàdharaþ .. tatparyàyaþ . sampratàpanaþ 2 . iti manuþ .. ya iha pa÷ån pakùiõo và pràõato randhayati taü paratra yamadåtàstaptataile randhayanti yatra . iti ÷rãmàgavate . 6 . 26 . 7 ..

#<kumbhãraþ>#, puü, (kumbhinaü hastinamapi ãrayati . ãra + %<karmaõyaõ>% . 3 . 2 . 1 .) jalajantuvi÷eùaþ . kumãraü iti bhàùà . tatparyàyaþ . nakraþ 2 . ityamaraþ . 1 . 10 . 21 .. kumbhãlaþ 3 . iti taññãkà .. gilagràhaþ 4 mahàbalaþ 5 . iti ràjanirghaõñaþ .. vàrbhañaþ 6 ambukiràtaþ 7 ambukaõñakaþ 8 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 111 . 58 .
     %<gardabhatvantu saüpràpya da÷avarùàõi jãvati .
     saüvatsarantu kumbhãrastato jàyeta mànavaþ ..>%)

#<kumbhãramakùikà>#, strã, (kumbhãra ityàkhyà makùikà . yadvà kumbhãropapadayuktà makùikà .) makùikàvi÷eùaþ . kumãrà pokà iti bhàùà . tatparyàyaþ . kaõà 2 . iti hàràvalã ..

#<kumbhãlaþ>#, puü, (kumbhãra + rasya laþ .) kumbhãraþ . ityamarañãkà ..

#<kumbhãvãjaü>#, klã, (kumbhyà vãjam .) jayapàlaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (jayapàla÷abde'sya guõàdikaü j¤eyam ..)

#<kura># ÷a ÷abde . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàü-paraüakaü-señ .) ÷a kurati korità . iti durgàdàsaþ ..

#<kurakà>#, strã, (kur + kaþ . kuraþ ÷abdaþ kàyati prakà÷ate'smin . kai + kaþ .) sallakãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kuraïkaraþ>#, puü, (kuramityavyakta÷abdaü karoti . kuram + kç + ñaþ .) sàrasapakùã . iti hemacandraþ ..

#<kuraïkuraþ>#, puü, (kuraü ityasphuña÷abdaü kurati . kur + kaþ .) sàrasapakùã . iti hàràvalã ..

#<kuraïgaþ># puü, (kau pçthivyàü bhåmau và raïgati . ragi + ac . yadvà, %<vióàdibhyaþ kicca>% . uõàü 1 . 120 iti aïgac bàhulakàt utvaü raparatva¤ca . kuraïgavihaïgàdayaþsarvenipàtyante . iti và .) hariõaþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 8 .. kutaïgako'pi .. (yathà, bhàgavatañãkàyàü svàminà proktam .
     %<kuraïgamàtaïgapataïgabhçïgamãnà hatàþ paü¤cabhireva pa¤ca ..>% asya guõàþ yathà --
     %<kuraïgo vçühaõo balyaþ ÷otalaþ pittahçdguruþ .
     madhuro vàtahçdgràhã ki¤citkaphakaraþ smçtaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe dvitãye bhàge .. * .. asya lakùaõaü yathà --
     %<na kçùõo na ca tàmra÷ca kuraïgaþ so'bhidhoyate ..>% iti såtrasthàne ùañcatvàriü÷e'dhyàye su÷ratenoktam ..)

#<kuraïganayanà>#, strã, (kuraïgasya nayane iva nayane yasyàþ .) mçganayanà nàrã . iti ràjanirghaõñaþ .. (ukta¤ca,
     %<kintvekàyamunà kuraïganayanà netràmbubhirvardhate ..>%)

#<kuraïganàbhiþ>#, puü, (kuraïgasya nàbhiþ .) kastårã . iti ràjanirghaõñaþ .. (kastårã÷abde 'sya guõàdayo boddhavyàþ ..)

#<kuraïgamaþ>#, puü, (kau bhåmau raïgaü mimãte . mà + óaþ .) hariõavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . eõaþ 2 ç÷yaþ 3 ri÷yaþ 4 càrulocanaþ 5 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kuraïgikà>#, strã, (kau raïgo'syà astãti . ñhan ñàp ca .) mudgaparõã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kuracillaþ>#, puü, (kure ÷abde cillati . cilla ÷aithilye + ac .) karkañaþ . iti hemacandraþ ..

#<kurañaþ>#, puü, (kur + añan kicca . ku kutsitavçttyà rañati jãvati dehayàtràü sampàdayati và . raña + ac .) carmakàraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kuraõñakaþ>#, puü, (kuryate ÷abdyate iti . kur + karmaõi bàhulakàt aõñak svàrthe kan .) pãtàmlànaþ . pãtajhiõñã . iti ràjanirghaõñaþ .. (asya paryàyalakùaõaguõà yathà --
     %<saireyakaþ ÷vetapuùpaþ saireyaþ kañasàrikà .
     sahàcaraþ sahacaraþ sa ca mindyapi kathyate ..
     kuraõñako'tra pãte syàdrakte kuravakaþ smçtaþ .
     nãle vàõàdvayorukto dàse àrtagala÷ca saþ ..
     saireyaþ kuùñhavàtàsrakaphakaõóåviùàpahaþ .
     tiktoùõo madhuro'namlaþ susnigdhaþ ke÷ara¤janaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..
     %<kiü÷ukaü kaphapittaghnaü tadvadeva kuraõñakam ..>% iti ÷u÷rute såtrasthàne 46 aþ .. atràsya napuüsakatvaü vyajyate ..)

#<kuraõóaþ>#, puü, (kura + aõóak .) muùkavçddhirogaþ . koraõóa iti bhàùà . tatparyàyaþ . vçddhiþ 2 aõóavardhanaþ 3 . iti hemacandraþ .. tasya sampràptipårbakaü lakùaõaü yathà --
     %<kruddho'nårdhvagatirvàyuþ ÷otha÷ålakara÷caran .
     muùkau vaïkùaõataþ pràpya phalakoùàbhivàhinãþ ..
     prapãóya dhamanãrvçddhiü karoti phalakoùayoþ .
     doùàsramedomåtràntraiþ savçddhiþ saptadhà mataþ ..
     måtràntrajàvapyanilàddhetubheda÷ca kevalam .
     vàtapårõadçtispar÷o råkùo vàtàdaheturuk ..
     pakvoóumbarasaïkà÷aþ pittàddàhoùmapàkavàn .
     kaphàcchãto guruþ snigdhaþ kaõóåmànkañhino'lparuk ..
     kçùõasphoñàvçtaþ pittavçddhiliïga÷ca raktajaþ .
     kaphavanmedasà vçddhirmçdustàlaphalopamaþ ..
     måtradhàraõa÷ãlasya måtrajaþ sa tu gacchataþ .
     ambhobhiþ pårõadçtivat kùobhaü yàti saruïmçduþ ..
     måtrakçcchramadhaþ syàcca càlayan phalakoùayoþ .
     vàtakopibhiràhàraiþ ÷ãtatoyàvagàhanaiþ ..
     dhàraõe raõabhàràdhvaviùamàïgapravartanaiþ .
     kùobhaõaiþ kùubhita÷cànyaiþ kùudràntràvayavaü yadà ..
     pavano viguõãkçtya svanive÷àdadho nayet .
     kuryàdvaïkùaõasandhistho granthyàbhaü ÷vayathuü tadà ..
     upekùyamàõasya ca muùkaùñaddhimàdhmànaruk stambhavatãü sa vàyuþ .
     prapãóito'ntaþsvanavàn prayàti pradhmàpayanneti puna÷ca muktaþ ..
     antravçddhirasàdhyo'yaü vàtavçddhisamàkçtiþ ..>% iti vçddhinidànam .. iti màdhavakaraþ .. * .. tasyauùadhaü yathà --
     %<dvijayaùñyà÷ca vai målaü piùñaü taõóulavàriõà .
     gaõóamàlàü harellepàt kuraõóagalagaõóakam ..
     rasà¤janaü harãtakyà÷cårõaü tenaiva guõñhanàt .
     na÷yedvai puruùavyàdhiü nàtra kàryà vicàraõà ..>% iti gàruóe 190 adhyàyaþ .. * .. anyacca .
     %<gavyaü ghçtaü saindhavasaüprayuktaü ÷ambåkabhàõóe nihitaü tadeva .
     saptàhamàdityakarairvipakvaü hanyàt kuraõóaü cirajaü pravçddham ..>%
     gavyaghçta karùa 1 . saindhava mà 4 . ÷ambåkabhàõóe kçtvà saptadinaü yàvat raudre bhàvayet tena kuraõóamrakùaõam .. saindhava¤ca ghçtàbhyaktaü tàmrabhàjana àtape . prataptamårõayà ghçùñaü tanmala¤ca samàharet .. kuraõóaü mrakùayettena sa nirvighnaü divàni÷am . kuraõóaü tena saüliptaü nàstãtyàha punarvasuþ ..
     tàmrabhàjane ghçtaü saindhavaü dattvà raudre taptaü kçtvà meùalomaluõóikayà ghçùñvà malagrahaü kçtvà tena mrakùayet .. bahuvàrasya vãja¤ca piùñvà taccàrdrakaiþ saha . kuraõóaü nà÷ayedbhadre lepanànnàtra saü÷ayaþ .. ghçtairnãlotpalaü målaü piùñvà limpet kuraõóakam . athavà lepanaü kuryàt gçhamaõóåka÷oõitaiþ .. iti bhaiùajyaratnàvalã .. * .. apara¤ca .
     %<gugguluü ruvutailaü và gomåtreõa pibennaraþ .
     vàtavçddhiü nihantyà÷u cirakàlànubandhinãm ..
     sakùãraü và pibettailaü màsameraõóasambhavam .
     punarnavàyàstailaü và tailaü nàràyaõantathà ..
     pàne vastau ruvostailaü peyaü và da÷akàmbhasà .
     candanaü madhukaü padmamu÷ãraü nãlamutpalam ..
     kùãrapiùñaiþ pradehaþ syàddàha÷otharujàpahaþ .
     pa¤cavalkalakalkena saghçtena pralepanam ..
     sarvaü pittaharaü kàryaü raktaje raktamokùaõam .
     ÷leùmavçddhiü tåùõavãryairmåtrapiùñaiþ pralepayet ..
     pãtadàrukaùàya¤ca pibenmåtreõaü saüyutam .
     svinnàü medaþsamutthàntu lepayet surasàdinà ..
     ÷irovirekadravyairvà sukhoùõairmåtrasaüyutaiþ .
     saüsvedya måtraprabhavàü vastrapaññena veùñayet ..
     sevanyàþ pàr÷vato'dhastàdvidhyedvrãhimukhena vai .
     ÷aïkhopari ca karõànte tyaktvà sevanimàdaràt ..
     vyatyàsàdvà sirà vidhyedantravçddhinivçttaye .
     aïguùñhamadhye tvak chitvà dahedaïgaviparyaye ..
     ràsnàyaùñyamçtairaõóabalàgokùurasàdhitaþ .
     kvàtho'ntravçddhiü hantyà÷u ruvutailena mi÷ritaþ ..
     tailameraõóajaü pãtvà balàsiddhapayo'nvitam .
     àdhmàna÷å lopacitàmantravçddhiü jayennaraþ ..
     harãtakãü måtrasiddhàü satailalavaõànvitàm .
     pràtaþpràta÷ca seveta kaphavàtàmayàpahàm ..
     gomåtrapiùñàü ruvutailabhçùñàü harãtakãü saindhavacårõayuktàm .
     khàdennaraþ koùõajalànupànàü nihanti vçddhiü cirajàü pravçddhàm ..
     triphalàkvàthagomåtraü pibet pràtaratandritaþ .
     kaphavàtodbhavaü hanti ÷vayathuü vçùaõotthitam ..
     saralàgurukuùñhàni devadàrumahauùadham .
     måtràranàlasaüpiùñaü ÷othaghnaü kaphavàtanut ..
     triphalàkvàthagomåtraü kalkaþ pathyàsamudbhavaþ .
     kçùõàsaindhavasaüyukto vçddhirogaharaþ paraþ ..
     gavyaü ghçtaü saindhavasaüprayuktaü ÷ambåkabhàõóe nihitaü prayatnàt .
     saptàhamàdityakarairvipakvaü nihanti kuraõóamatipravçddhabh ..
     aindrãmålabhavaü cårõaü ruvutailena marditam .
     tryahàdgopayasà pãtaü sarvavçddhinivàraõam ..
     rudrajañàmålaliptà karañavyaïgacarmaõà .
     baddhà vçddhiþ ÷amaü yàti cirajàpi na saü÷ayaþ ..
     nipiùñenàranàlena råpikàmålavalkalam .
     lepovçddhyàmayaü hanti baddhamålamapi dçóham ..
     vacàsarùapakalkena lepo vçddhivinà÷anaþ .
     lajjàgçghramalàbhyàntu lepo vçddhiharaþ paraþ .. * ..>%
     %<målaü vilvakapitthayorallakasyàgnervçhatyordvayoþ ÷yàmàpåtikara¤ja÷igrukatarorvi÷vauùadhàruùkaram .
     kçùõàgranthikacavyapa¤calavaõaü kùàràjamodànvitaü pãtaïkà¤jikakoùõatoyamathitai÷cårõãkçtaü bradhnajit ..
     avãkùãreõa godhåmakalkaü kundurukasya và .
     pralepanaü sukhoùõaü syàt bradhna÷ålaharaü param ..
     mçtpàtre tu vai kàkodare tattu prave÷ayet .
     bradhraü muhårtaü medhàvã tatkùaõàdarujo bhavet ..
     ajàjã havuùà kuùñhaü godhåmaü vadaraõi ca .
     kà¤jikena samaü piùñvà kuryàdbradhrapralepanam ..
     saindhavaü madanaü kuùñhaü ÷atàhvàü niculaü vacàm ..
     hrãveraü madhukaü bhàrgã devadàru sanàgaram ..
     kañphalaü pauùkaraü medàü cavikàü citrakaü ÷añãm .
     vióaïgàtiviùe ÷yàmàü reõukàü nãlinãü sthiràm ..
     vilvàjamodàü kçùõà¤ca dantãü ràsnàü prapiùya ca .
     sàdhyaseraõóajaü tailaü tailaü và kaphavàtanut ..
     bradhrodaràrtagulmàr÷aþplãhamehàóhyamàrutàn .
     ànàhama÷marã¤caiva hanyàttadanuvàsanàt ..>% vçhatsaindhavàdyaü tailam ..
     %<saure÷varaghçtaü yojyaü bradhravçddhinivçttaye ..>% itibradhravçddhyadhikàraþ . iti cakrapàõidattaþ .. * ..
     (asya sanidànaü pårbaråpasahitaü lakùaõaü saüpràpti÷ca yathà . vàtapitta÷leùma÷oõitamedo måtràntranimittàþ sapta vçddhayaþ . tàsàü måtràntranimitte vçddhã vàtasamutthe kevalamutpattiheturanyatamaþ .. adhaþ prakupito'nyatamo hi doùaþ phalako÷avàhinãrabhiprapadyadhamanãþ phalakoùayorvçddhiü janayati tàü vçddhimityàcakùate .. tàsàü bhaviùyatãnàü pårbaråpàõi vastikañãmuùkameóhreùu vedanà màrutanigrahaþ phalako÷a÷opha÷ceti ..
     tatrànilaparipårõàü vastimivàtatàü paruùàmanimittànilarujaü vàtavçddhimàcakùate, pakvoóumbarasaïkà÷àü jvaradàhoùmavatã cà÷usamutthànapàkàü pittavçddhiü kañhinàmalpavedanàü ÷ãtàü kaõóåmatãü ÷leùmavçddhiü kçùõaskoñàvçtàü pittavçddhiliïgàü raktavçddhiü mçdusnigdhàü kaõóåmatãmalpavedanàü tàlaphalaprakà÷àü medovçddhim .. måtrasandhàraõa-÷ãlasya måtravçddhirbhavati sà gacchato'mbupårõà dçtiriva kùubhyati måtrakçcchravedanàü vçùaõayoþ÷vayathuü koùayo÷càpàdayati tàü måcavçddhiü vidyàt .. bhàraharaõabalavadvigrahavçkùaprapatanàdibhiràyàsavi÷eùairvàyuratipravçddhaþ prakupita÷ca sthålàntrasyetarasya caikade÷aü dviguõamàdàyàdhogatvà vaïkùaõasandhimupetya granthiråpeõa sthitvà'pratikriyamàõe ca kàlàntareõa phalakoùaü pravi÷ya muùka÷ophamàpàdayatyàdhmàto vastirivàtataþ pradãrghaþ ÷opho bhavati sa÷abdamavapãóita÷cordhvamupaiti vimukta÷ca punaràdhamati tàmantravçddhimasàdhyàmàcakùate .. * .. iti su÷rute nidànasthàne . 12 adhyàye .. cikitsata¤càsya yathà --
     %<antravçddhyà vinà ùaó yà vçddhayastàsu varjayet .
     a÷vàdiyànaü vyàyàmaü maithunaü veganigraham ..
     atyàsana¤caïkramaõamupavàsaü guråõi ca .
     tatràdito vàtavçddhau traivçtasnigdhamàturam ..
     svinna¤cainaü yathànyàyaü pàyayeta virecanam .
     ko÷àmratilvakairaõóaphalatailàni và naram ..
     sakùãraü và pibenmàsaü tailameraõóasambhavam .
     tataþ kàle'niladhnànàü kvàthaiþ kalkai÷ca buddhimàn ..
     niråhayenniråóha¤ca bhuktavantaü rasaudanam ..
     yaùñãmadhukasiddhena tatastailena yojayet .
     snehopanàhau kuryàcca pradehàü÷cànilàpahàn ..
     vidagdhàü pàcayitvà và sevanãü parivarjayet ..
     bhindyàttataþ prabhinnàyàü yathoktaü kramamàcaret .
     pittajàyàmapakvàyàü pittagranthikramo hitaþ ..
     pakvàü và bhedayedbhinnàü ÷odhayet kùaudrasarpiùà .
     ÷uddhàyà¤ca bhiùagdadyàt tailaü kalka¤ca ropaõam ..
     raktajàyàü jalaukobhiþ ÷oõitaü nirharedbhiùak .
     pibedvirecanaü vàpi ÷arkaràkùaudrasaüyutam ..
     pittagranthikramaü kuryàdàme pakve ca sarvadà .
     vçddhiü kaphàtmikàmuùõairmåtrapiùñaiþ pralepayet ..
     pãtadàru kaùàya¤ca pibenmåtreõa saüyutam ..
     vimlàpanàdçte vàpi ÷leùmagranthikramo hitaþ .
     pakvàyà¤ca vibhinnàyàü tailaü ÷odhanamiùyate ..
     sumanàruùkaràïkoñhasaptaparõeùu sàdhitam .
     medaþsamutthàü saüsvedya lepayet surasàdinà ..
     ÷irovirekairdravyairvà sukhoùõairmåtrasaüyutaiþ .
     svinnà¤càveùñya paññena samà÷vàsya tu mànavam ..
     rakùet phale sevanã¤ca vçddhipatreõa dàrayet .
     medastataþ samuddhçtya dadyàtkàsãsasaindhave ..
     badhnãyàcca yathoddiùñaü ÷uddhe taila¤ca dàpayet .
     manaþ÷ilàlalavaõaiþ siddhamàruùkareùu ca ..
     måtrajàü svedayitvà tu vastrapaññena veùñayet .
     sevanyàþ pàr÷vato'dhastàdvidhyeddhrãhimukhena tu ..
     athàtra vimukhàü nàóãü dattvà visràvayedbhiùak måtraü nàóãmathoddhçtya sthagikàbandhamàcaret ..
     ÷udvàyàü ropaõaü dadyàdvarjayedantrahetukãm ..
     apràptaphalako÷àyàü vàtavçddhikramo hitaþ .
     tatra yà vaïkùaõasthà tàü dahedardhenduvaktrayà ..
     samyagmàrgàvarodhàrthaü ko÷apràptàntu varjayet .
     tvacaü bhittvàïguùñhamadhye daheccàïgaviparyayàt ..
     anenaiva vidhànena vçddhã vàtakaphàtmike .
     pradahet prayataþ kintu snàyucchedo'dhikastayoþ ..
     ÷aïkhopari ca karõànte tyaktvà yatnena sevanãm .
     vyatyàsàdvà siràü vidhyedantravçddhinivçttaye ..>% iti su÷rute cikitsitasyàne 19 aþ .. * ..) bhàvaprakà÷oktacikitsàdiþ antravçddhi÷abde draùñavyaþ .. sàkaruõóavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .

#<kuraõóakaþ>#, puü, (kuryate ÷abdyate iti . kur + bàhulakàt aõñak . pçùodaràt sàdhuþ . tataþ svàrthe kan .) kuraõñakavçkùaþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ .. (kuraõñaka÷abde'sya vivaraõaü j¤àtavyam ..)

#<kuraraþ>#, puü, (kuï÷abde + %<kuvaþ krarac>% . uõàü 3 . 133 . iti krarac pratyayaþ .) kuralapakùã . tatparyàyaþ . utkro÷aþ 2 . ityamaraþ . 2 . 5 . 23 .. khara÷abdaþ 3 krau¤caþ 4 paükticaraþ 5 kharaþ 6 . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà mahàbhàrate 3 nalopàkhyànaparvaõi . 64 . 110 .
     %<prodghuùñàü krau¤cakurarai÷cakravàkopakåjitàm ..>% ayaü jalacaràntargatapakùivi÷eùaþ . yathà -- %<kuraravakamakaràþ kaïkacañakapikabhçïgasàrasàþ . àóidàtyåhahaüsà jalakarañikapiïgà ñiññibhàdyàþ . jalecarà vihaïgàste bhàsakàþ kha¤jarãñakàþ . ityete jalajà jãvàþ>% .. iti hàrãte prathame sthàne 11 adhyàye ..)

#<kuraràïghriþ>#, puü, (kurarasya aïghiriva .) devasarùapaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kurarã>#, strã, (kurara + striyàü jàtitvàt ïãù .) meùã . iti hemacandraþ .. kurarapakùistrã . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 6 . 12 .
     %<tato màmanayadrakùaþ kro÷antãü kurarãmiva ..>%)

#<kuralaþ>#, puü, (kurara iti rasya laþ .) kurarapakùã . cårõakuntalaþ . iti dharaõã ..

#<kuravaþ>#, puü, (ku ãùat rabaþ gu¤janadhvanirmadhukaràõàü svalpamadhutayà yatra .) sitamandàraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. kuravakaþ . raktajhiõñã . iti ÷abdaratnàvalã .. pãtajhiõñã . iti hemacandraþ .. (kutsito rava iti karmadhàrayaþ .) kutsita÷abdaþ .. (kutsito ravo yasya .) kutsita÷abdayukte tri ..

#<kuravakaþ>#, puü, (kurava + svàrthe kan .) raktàmlànaþ . raktajhiõñã . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà ràjendrakarõapåre 65 .
     %<ki¤citkuómalitaikalocanapuñaü kaõóåü muhurgaõóayoþ jhampàkampitakuómale kuravake nirvàpya vanyadvipaiþ ..>%
     tasya puùpàdirapi . yathà kumàrañãkàyàü mallinàthaþ . %<àlokitaþ kuravakaþ kurute vikà÷am>% .. asya paryàyà lakùaõa¤ca yathà ..
     %<saireyakaþ ÷vetapuùpaþ saireyaþ kañasàrikà .
     sahàcaraþ sahacaraþ sa ca bhindyapi kathyate .
     kuraõñako'tra pãte syàdrakte kuravakaþ smçtaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) kutsitarave tri ..

#<kurasaþ>#, puü, (kutsito raso yatra .) madyabhedaþ . iti hàràvalã .. karmadhàraye kutsitarasaþ . bahuvrãhau kutsitarasayukte tri ..

#<kurasà>#, strã, (kutsitaþ ãùat và raso yasyàþ .) gojihvà latà . iti ÷abdacandrikà ..

#<kuràhaþ>#, puü, kulàhaþ . ãùatpàõóuþ kçùõajaïgho ghoñakaþ . iti hemacandraþ ..

#<kurã>#, strã, (kuü bhåmiü ràti dadàti . ku + rà + kaþ . tato gauràditvàt ïãù .) tçõadhànyabhedaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kurãraü>#, klã, (%<kç¤a ucca>% . uõàü 4 . 33 . iti ãran ukàràde÷a÷ca .) maithunama . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<kuruþ>#, puü, (kç + %<kçgrorucca>% . uõàü 1 . 25 . iti kuþ ucca .) àgnãdhraràjaputtraþ . sa tu priyavrataràjapauttraþ . (svàyambhuvamanoþ prapauttraþ uttarakururàjyaü pràptavàü÷ca . tatratyà nadã ca bhadreti nàmnà vi÷rutà . yathà viùõupuràõe . 2 . 1 . 16-22 .
     %<jambudvãpe÷varo yastu àgnãdhro munisattama ! .
     tasya puttrà babhåvuste prajàpatisamà nava ..
     nàbhiþ kimpuruùa÷caiva harivarùa ilàvçtaþ .
     ramyo hiraõvàn ùaùñha÷ca kururbhadrà÷va eva ca ..
     ketumàlastathaivànyaþ sàdhuceùño nçpo'bhavat .
     jambudvãpavibhàgàü÷ca teùàü vipra ! ni÷àmaya ..
     pitrà dattaü himàhvantu varùaü nàbhesta dakùiõam .
     hemakåñaü tathà varùaü dadau kimpuruùàya saþ ..
     tçtãyaü naiùadhaü varùaü harivarùàya dattavàn .
     ilàvçtàya pradadau meruryatra tu madhyagaþ ..
     nãlàcalà÷ritaü varùaü ramyàya pradadau pità .
     ÷vetaü taduttaraü varùaü pitrà dattaü hiraõvate ..
     yaduttaraü ÷çïgavato varùaü tatkurave dadau .
     meroþ pårbeõa yadvarùaü bhadrà÷vàya pradattavàn ..>% vaivasvatamanuvaü÷ya÷candravaü÷ãyaràjavi÷eùaþ . sa tu sambaraõaràjabhàryàyàü såryakanyàyàü tapatyàü jàtaþ . ayameva kurukùetrapatiþ . dhàrtaràùñrapàõóavànàü pårbapuruùaþ . yathà --
     %<yo'jamãóhasutastvanya çkùaþ sambaraõastataþ .
     tapatyàü såryakanyàyàü kurukùetrapatiþ kuruþ ..
     parãkùit sadhanurjahnurniùadhà÷vaþ kuroþ sutàþ ..>% iti ÷rãbhàgavate . 9 . 22 . 4 ..) bhaktam . de÷avi÷eùaþ . iti medinã .. sa tu jambudvãpasya navavarùàntargatavarùavi÷eùaþ . iti jyotiùam .. tadde÷avàsã . tatra bahuvacanàntaþ . (yathà gãtàyàm 1 . 25 .
     %<uvàca pàrtha ! pa÷yaitàn samavetàn kuråniti ..>%) kaõñakàrikà . iti ÷abdacandrikà ..

#<kurukandakaü>#, klã, (kuruþ iva vistãrõaþ kando yasya . kap .) målakam . iti ÷abdamàlà ..

#<kurukùetraü>#, klã, (kuruõà candravaü÷odbhavena ràjavi÷eùeõa bhåritapasopàrjitaü dharmakùetranàmnà prasiddhaü kurude÷àntargataü kùetram . ÷àkapàrthivàditvàt madhyapadalopaþ .) de÷avi÷eùaþ . tattu dharmakùetram . (ki¤càsminneva kùetre kùattriyakulàraõyakuñhàreõa bhçguvaü÷adhurandhareõa bhagavatà jàmadagryaràmeõa kùattriya÷oõitaiþ pa¤ca hradàþ kçtàþ tadàrabhya ca kùetrametat samantapa¤cakanàmnocyate . nitaràmevàtra yudhyatàü kùattriyàõàü ÷arãravisarjanena puõyapràcuryàt vaikuõñhapràptiþ . tata evàtra kurupàõóavànàü sumahadyuddhaü nirvçttam . etadvivaraõaü mahàbhàratãye 12 . 48 adhyàye ÷rãkçùõayudhiùñhirasaüvàde draùñavyam .. yathà bhagavadgãtàyàm 1 . 1 .
     %<dharmakùetre kurukùetre samavetà yuyutsavaþ .
     màmakàþ pàõóavà÷caiva kimakurvata sa¤jaya ! ..>% etatkùetrasya sãmànirde÷e bahåni matàni lakùyante diïmàtramudàhçtamatra . yathà, hemacandraþ .
     %<dharmakùetraü kurukùetraü dvàda÷ayojanàvadhi ..>% tathà trikàõóa÷eùe'pi .
     %<kurukùetraü prayàga¤ca himàdriü vindhyamantarà ..>% eùa hi brahmarùide÷aþ . yathà, manau . 2 . 19 .
     %<kurukùetraü ca matsyà÷ca pa¤càlàþ ÷årasenakàþ .
     eùa brahmarùide÷o vai brahmàvartàdanantaraþ ..>%)

#<kurukùetrãyogaþ>#, puü, ekasmin sàvanadine tithitrayanakùatratrayayogatrayàõà¤ca spar÷aþ . iti smçtiþ .. kurukùetre mçtyuyogaþ . yathà --
     %<pa¤cagrahayute mçtyau lagnasaüsthe vçhaspatau .
     saumyakùetragate lagne kurukùetre mçtirbhavet ..>% iti jàtakàmçtasaügrahe yogàdhyàyaþ ..

#<kuruñaþ>#, puü, (kutsitaü roñate dãpyate pratihanti và . ruña dãptau pratighàtàdiùu ca + %<igupadheti>% 3 . 1 . 135 . kaþ .) sitàvara÷àkaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kuruõñaþ>#, puü, (kutsitaü durgandhàdikaü ruõñati luõñhatãti . ku + ruñi steye + ac .) pãtajhiõñã . pãtàmlànaþ . iti medinã .. (kuruõñaka÷abde'sya vivçtiruktà ..)

#<kuruõñakaþ>#, puü, (kuruõña + svàrthe kan .) pãtàmlànaþ . pãtajhiõñã . tatparyàyaþ . sahacarã 2 sahacaraþ 3 . ityamaraþ . 2 . 4 . 75 .. sahàcaraþ 4 kuraõñakaþ . iti bharataþ ..
     (%<vãraþ sahacaraþ pãtapuùpo dàsãkuruõñakaþ ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm . yatràsya vyavahàrastadyathà, su÷rute såtrasthàne 38 adhyàye àragvadhàdivarge .. àragvadhamadanagopaghoõñà kuñajapàñhà kaõñakãpàñalàmårvendrayavasaptaparõanimbakuruõñakadàsãtyàdiùu draùñavyaþ ..)

#<kuruõñã>#, strã, (ku kutsitaü ruõñati svabhàsà . ku + ruñi + ac . gauràditvàt ïãù .) dàruputtalikà . iti medinã .. (ku kutsitaü pàpaü ruõñati nà÷ayati brahmaõaþ patyurvà paricaryayà .) bràhmaõã . iti jañàdharaþ ..

#<kurumbaü>#, klã, (kur + bàhulakàt umbac .) kålapàlakam . iti ÷abdacandrikà .. kamalàlevu iti bhàùà ..

#<kurumbà>#, strã, (kurumba + striyàü ñàp .) droõapuùpã . iti ràjanirghaõñaþ .. (drãõapuùpã÷abde'syà guõàdayo j¤eyàþ ..)

#<kurumbikà>#, strã, (kurumbà + svàrthe kaþ ñàp itvaü ca .) droõapuùpã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kurumbã>#, strã, (kurumba + striyàü gauràditvàt ïãù .) saihalãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kururàñ># [j] puü, (kuruùu ràjate . ràj + kvip .) duryodhanaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kurulaþ>#, puü, (kur + ulak .) màlasthitacårõakuntalaþ . tatparyàyaþ . bhramarakaþ 2 bhramaràlakaþ 3 . iti hemacandraþ ..

#<kuruvakaþ>#, puü, (rautãti ruvo bhramaraþ . kutsitaþ svalpamadhulàbhàt virakto ruvo yatra . svalpamadhutvàdasya tathàtvam .) raktajhiõñã . raktàmlànaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 74 .. pãtajhiõñã . iti hemacandraþ .. (kuravaka÷abde pãtajhiõñã÷abde ca asya vivçtirj¤àtavyà ..)

#<kuruvindaü>#, klã, (kurån vindati + vidilàbhe %<anupasargàt limpavindadhàripàrivedyudejiceti sàti sàhibhya÷ca>% . 3 . 1 . 138 . iti ÷aþ mucàditvàt num ca .) kàcalavaõam . màõikyam . iti ràjanirghaõñaþ .. kuruvilvaratnam . kulmàùa÷asyam . iti medinã .. (kvacidasya puüliïgatvamapi dç÷yate . yathà, su÷rute såtrasthàne 36 aþ .
     %<kàsãsasaindhavaü kiõvaü kuruvindo manaþ÷ilà ..>%)

#<kuruvindaþ>#, puü, (kuru + vid + ÷aþ num ca .) mustakam . ityamaraþ . 2 . 4 . 159 .. màùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (asya paryàyà yathà --
     %<mustakaü na striyàü mustaü triùu vàridanàmakam .
     kuruvinda÷ca saïkhyàto'paraþ kroóakaserukaþ .
     bhadramusta¤ca gundrà ca tathà nàgaramustakaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<kuruvilvaþ>#, puü, (kuruùu villa iva .) padmaràgamaõiþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kuruvilvakaþ>#, puü, (kuruvilla + saüj¤àyàü kan .) kulmàùaþ . vanakulatthikà . iti ratnamàlà .. (guõà÷càsya kulmàùa÷abde j¤eyàþ ..)

#<kuruvistaþ>#, puü, (kuruùu vikhyàtaþ vistaþ .) svarõapalam . ityamaraþ . 2 . 9 . 86 .. càri tolà soõà . iti bhàùà ..

#<kuråpyaü>#, klã, (ku ãùat råpyamiva . råpyavat ÷ubhratvàttathàtvam .) raïgam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kurkuraþ>#, puü strã, (kur ityasphuñaü ÷abdaü kurati ÷abdàyate . kur + kur + kaþ .) kukkuraþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<kurõajaþ>#, puü, kula¤janavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 2,152a]>@
#<kurda># ïa krãóàyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-àtmaüakaü-señ .) pa¤camasvarã . dãrghiõaþ pçthak pàñhasàmarthyàt pårbasya rvanactayãti dãrgho na syàt . ïa kurdate . iti durgàdàsaþ ..

#<kurdanaü>#, klã, (kurda + bhàve lyuñ .) krãóà . ityamarañãkàyàü svàmã ..

#<kurparaþ>#, puü, (kur + kvip kuþ . piparti . pç + ac paraþ . tataþ karmadhàrayaþ .) kaphoõiþ . jànu . iti medinãkarahemacandrau .. (kurpara÷abde'sya vivaraõaü vyàkhyeyam ..)

#<kurpàsaþ>#, puü, (kurpare asyate àste và . as, às và + gha¤ tataþ pçùodaràt sàdhuþ .) ardhacolakaþ . iti hàràvalã ..

#<kurpàsakaþ>#, puü, (kurpàsa + svàrthe kan .) ka¤culikà . ityamaraþ .. kàüculi iti bhàùà . (yathà ratnàvalãnàñake . %<manoj¤akurpàsakapãóitastanà>% ..)

#<kurvat>#, tri, (karoti iti . kç + ÷atç .) karmakàraþ . bhçtyaþ . iti vi÷vaþ ..

#<kula># ja bandhau . saühatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-akaü-kvacit sakaü señ . jvalàdiþ .) ja kolaþ kulaþ . kolati kulãnaþ sarveùàü bandhuþ syàdityarthaþ . saühatã rà÷ãkaraõamiti caturbhujaþ .. kecittu saühatisthàne saükhyànaü pañhitvà kolati kulàlaþ gaõayati ityarthaþ ityàhuþ . saüstyànaü pañhitvà saüstyànaü upacayaþ . iti ràmaþ .. anye tu bandhuùu j¤àtiùu vartamàno'yaü anyatràsya na prayogaþ . gaói gaõóe itivadityàhuþ . iti durgàdàsaþ ..

#<kulaü>#, klã, (kul + %<igupadheti>% . 3 . 1 . 135 . kaþ .) vaü÷aþ . (yathà, raghau . 16 . 86 .
     %<ityåcivànupahçtàbharaõaþ kùitã÷aü ÷làghyo bhavàn svajana ityanubhàùitàram .
     saüyojayàü vidhivadàsa sametabandhuþ kanyàmayena kumudaþ kulabhåùaõena ..>% tasya lakùaõaü yathà, ÷iùñoktau .
     %<àcàro vinayo vidyà pratiùñhà tãrthadar÷anam .
     niùñhà vçttistapo dànaü navadhà kulalakùaõam ..>%) tannà÷akàraõaü yathà .
     %<gobhi÷ca daivatairviprakçùyà ràjopasevayà .
     kulànyakulatàü yànti yàni hãnàni vçttataþ ..
     kuvivàhaþ kriyàlopairvedànadhyayanena ca .
     kulànyakulatàü yànti bràhmaõàtikrameõa vai ..
     ançtàt pàradàryàcca tathà'bhakùasya bhakùaõàt .
     a÷rautadharmàcaraõàt kùipraü na÷yati vai kulam ..
     a÷rotriye vai vedànàü vçùaleùu tathaiva ca .
     vihitàcàrahãneùu kùipraü na÷yati vai kulam ..>% iti kårmapuràõe uparibhàge 15 adhyàyaþ .. sajàtãyagaõaþ . ityamaraþ . 2 . 7 . 1 .. (kuü bhåmiü làti gçhõàti . là + kaþ .) janapadaþ . gçham . (kau bhåmau jãyate . anyebhyopãti óaþ .) ÷arãram . iti medinã .. agram . iti mahàbhàratam .. (madhyama-haladvayena yàvatã bhåmiþ kçùyate tàvato bhåmiþ . yathà, manuþ . 7 . 111 .
     %<da÷ã kulantu bhu¤jãta viü÷ã pa¤cakulàni ca ..>%)

#<kulaþ>#, puü, (kul + kaþ .) kulikaþ . ÷ilpikulapradhànaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<kulakaü>#, klã, (kau bhåmau lãyate . ku + lã + óaþ . saüj¤àyàü kan .) pañolalatà . sambaddha÷lokasamåhaþ . iti medinã .. (yathà, sàhityadarpaõe 6 . 287 .
     %<kalàpakaü caturbhi÷ca tadårdhaü kulakaü matam ..>% pañolàrthe yathà -- %<karãraü kulakaü nandã>% iti vàbhañe såtrasthàne . 6 aþ . kulakaü pañolabhedaþ . titpallà iti khyàtam .. iti taññãkà ..)

#<kulakaþ>#, puü, (kul + saüj¤àyàü kan .) kàkenduþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 39 .. valmãkaþ . kula÷reùñhaþ . iti medinã .. maruvakavçkùaþ . iti ratnamàlà .. haritasarpaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. kupãluþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. ÷ilpikulapradhànaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<kulakarkañã>#, strã, (kulà karkañã iti nityakarmadhàrayaþ .) cãnàkarkañã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kulakuõóalinã># strã, (kule kulacakre pçthivãtattvaråpemålàdhàre kuõóalàkçtyà sàrdhatrivalayàkàreõa svayambhuliïgaü veùñayitvà tiùñhatãti . kula + kuõóalin + ïãp . kuõóala + ïãù . yadvà kau pçthivãtattvàdhàre målàdhàre ityarthaþ lãyate iti . ku + lã + anyebhyopãti óaþ . tataþ karma dhàrayaþ .) målàdhàrapadmasthita÷iva÷aktivi÷eùaþ . yathà . pårõànandakçtaùañcakraprakà÷aþ .

#<kulakuõóalinã># strã, (kule kulacakre pçthivãtattvaråpe målàdhàre kuõóalàkçtyà sàrdhatrivalayàkàreõa svayambhuliïgaü veùñayitvà tiùñhatãti . kula + kuõóalin + ïãp . kuõóala + ïãù . yadvà kau pçthivãtattvàdhàre målàdhàre ityarthaþ lãyate iti . ku + lã + anyebhyopãti óaþ . tataþ karma dhàrayaþ .) målàdhàrapadmasthita÷iva÷aktivi÷eùaþ . yathà . pårõànandakçtaùañcakraprakà÷aþ .
     %<kåjantã kulakuõóalã ca madhuraü mattàlimàlàsphuñaü vàcaþ komalakàvyabandharacanàbhedàtibhedakramaiþ .
     ÷vàsocchvàsavivartanena jagatàü jãvo yayà dhàryate sà målàmbujagahvare vilasati proddàmadãptàvalã ..>%
     kåjantãti . sà målàmbujagahvara ityàdi vyàkhyàtam . kãdç÷ã komalakàvyabandharacanàbhedàtibhedakramaiþ komalà kamanãyatvavi÷iùñà yà kàvyabandharacanà tasyàþ bhedàtibhedakramaiþ bhedàti÷ayabhedakramairvi÷iùñà vàcaþ mattàlimàlàsphuñaü mattà yà alimàlà bhramarasamåhastadvadasphuñaü yathà syàt evaü madhuraü yathà syàt tathà kåjantã avyaktamadhuradhvaniü kurvantãtyarthaþ . sà kà ityàkàïkùàyàmàha yathà kulakuõóalinyà ÷vàsocchvàsavivartanena ÷vàsocchvàsayoþ parivartanena gamanàgamanena jagatàü saüsàràõàü jãvaþ pràõo dhàryate . punaþ kãdç÷ã proddàmadãptàvalã prakçùñottuïgadãpti÷reõãsvaråpà . tathà ca målàdhàrapadme sarpàkàrasàrdhatritayaveùñhanavi÷iùñà vidyutsamåharåpà kulakuõóalinã tiùñhatãtyarthaþ . iti taññãkà .. * .. anyat cakra÷abde målàdhàra÷abde ùañcakra÷abde ca draùñavyam ..

#<kulakkaþ>#, puü, (ku + lakka + bhàve gha¤ .) karatàlã . tatparyàyaþ . tàlamardalaþ 2 . iti hàràvalã ..

#<kulakùayà>#, strã, (kulasya målasya vistçtavallãjàlasya và kùayo yasyàþ .) ÷åka÷imbã . iti ÷abdacandrikà ..

@<[Page 2,152c]>@
#<kulajaþ>#, puü, (kule satkule jàyate . jan + óaþ .) kulãnaþ . satkulodbhavaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, manuþ 8 . 179 .
     %<kulaje vçttasampanne dharmaj¤e satyavàdini .
     mahàpakùe dhaninyàrye nikùepaü nikùipedbudhaþ ..>%)

#<kula¤jaþ>#, puü, (kuü pçthivãü ra¤jayati . ra¤ja + õic + aõ rasya laþ .) kula¤janavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kula¤janaþ>#, puü, (ku + ra¤ja + õic + lyuþ . rasya laþ .) svanàmakhyàtavçkùaþ . tatparyàyaþ . kurõajaþ 2 gandhamålaþ 3 kula¤jaþ 4 . asya guõàþ . kañutvam . tiktatvam . uùõatvam . dãpanatvam . mukhadoùanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kulañà>#, strã, (kulàt vyabhicàràrthaü kulàntaraü añatãti . kula + añ + ac . ÷akandhvàditvàt alopaþ .) vyabhicàriõã . bhraùñà . (yathàha, àryàsapta÷atã 393 .
     %<parapatinirdayakulañà÷oùita÷añha ! nerùayà na kopena .
     dagdhamamatopataptà rodimi tava tànavaü vãkùya ..>%) tatparyàyaþ . puü÷calã 2 dharùiõã 3 bandhakã 4 asatã 5 itvarã 6 svairiõã 7 pàü÷ulà 8 . ityamaraþ . 2 . 6 . 10 .. dharùaõã 9 pàüsulà 10 . iti taññãkà .. ghçùñà 11 duùñà 12 dharùità 13 . iti ÷abdaratnàvalã .. laïkà 14 ni÷àcarã 15 trapàraõóà 16 . iti jañàdharaþ .. * .. parakãyàntargatanàyikàvi÷eùaþ . yathà --
     %<ete vàrikaõàn kiranti puruùàn varùanti nàmbhodharàþ ÷ailàþ ÷àdvalamudvahanti na sçjantyete punarnàyakàn . trailokye taravaþ phalàni suvate naivàrabhante janàn dhàtaþ ! kàtaramàlapàmi kulañàhetostvayà kiü kçtam>% .. iti rasama¤jarã .. * .. asyà annabhojanapràya÷cittaü pràya÷citta÷abde abhojyànnabhakùaõaprakaraõe draùñavyam ..

#<kulañã>#, strã, (kutsitaü rañyate . raña bhàùaõe + gha¤arthe kaþ . gauràditvàt ïãù rasya laþ .) manaþ÷ilà . iti ratnamàlà amarañãkà ca .. (asyà guõàdayo manaþ÷ilà÷abde boddhavyàþ ..)

#<kulatithiþ>#, strã puü, (kulà tithiþ .) caturthyaùñamãdvàda÷ãcaturda÷yaþ . yathà, tantrasàre .
     %<dvitãyà da÷amã ùaùñhã kulàkulamudàhçtam .
     viùasà÷càkulàþ sarve ÷eùà÷ca tithayaþ kulàþ ..>%

#<kulatthaþ>#, puü, (kulaü bhåmilagnaü sat tiùñhati . kula + sthà + kaþ . pçùodaràt sàdhuþ .) ÷asyabhedaþ . kulatthakaóài iti bhàùà .. (yathà, màrkaõóeye . 15 . 7 .
     %<dhànyaüyavàüstilànmàùànkulatthànsarùapàü÷caõàn ..>%) tatparyàyaþ . kàlavçntaþ 2 tàmravçkùaþ 3 kulatthikà 4 . iti ratnamàlà .. tàmravçntaþ 5 . iti trikàõóa÷eùaþ .. tàmravãjaþ 6 sitetaraþ 7 . iti ràjanirdhaõñaþ .. asya guõàþ . kaphavàtagulma÷ukrà÷marãmedaþ÷vàsakàsapramehanà÷itvam . vçühaõatvam . uùõatvam . kañutvam . gràhitva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. kaùàyatvam . råkùatvam . raktapittakàritvam . balanà÷itva¤ca . asya yåùaguõaþ . vàyu÷arkarà÷marãnà÷itvam . iti ràjanirghaõñaþ .. (asya apare paryàyaguõà yathà --
     %<kulatthikà kulattha÷ca kathyante tadguõà atha .
     kulatthaþ kañukaþ pàke kaùàyaþ pittaraktakçt .
     laghurvidàhã vãryoùõaþ ÷vàsakàsakaphànilàn ..
     hanti hikkà÷marã÷ukradàhànàhàn sapãnasàn .
     svedasaügràhako medojvarakrimiharaþ paraþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. * ..
     %<uùõaþ kulattho rasataþ kaùàyaþ kañurvipàke kaphamàrutaghnaþ .
     ÷ukrà÷marãgulma-niùådana÷ca saügràhakaþ pãnasakàsahàrã ..
     ànàhamedogudakãlahikkà ÷vàsàpahaþ ÷oõitapittakçcca .
     kaphasya hantà nayanàmayaghno vi÷eùato vanyakulattha uktaþ ..>% iti su÷rute såtrasthàne 46 adhyàye .. * ..)

#<kulatthà>#, strã, (kulattha + striyàü ñàp .) vanakulatthaþ . tatparyàyaþ . dçkprasàdà 2 araõyakulatthikà 3 kulàlã 4 locanahità 5 cakùuùyà 6 kumbhakàrikà 7 kulatthikà 8 . iti ràjanirghaõñaþ .. kulmàùaþ 9 kuruvilvakaþ 10 . iti ratnamàlà .. asyà guõàþ . kañutvam . tiktatvam . ar÷aþ÷ålanà÷itvam . vibandhàdhmàna÷amanatvam . cakùurhitatvam . vraõaropaõatva¤ca . kulatthà¤janam . asya paryàyaþ pårbavattadadhikastuü . kumbhakàrã 1 pralàpahà 2 . asya guõàþ . cakùurhitatvam . kaùàyatvam . kañutvam . himatvam . viùavisphoñakaõóåvraõadoùanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kulatthikà>#, strã, (kulatthà svàrthe saüj¤àyàü và kan ata itvam .) kulatthàkàrà¤janaprastaravi÷eùaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 102 .. asya guõaparyàyau kulatthà÷abde draùñavyau . vanakulatthaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kuladharmaþ>#, puü, (kulasya kule và àcarito dharmaþ .) svajàtãyadharmaþ . kulàcàraþ . yathà --
     %<utsannakuladharmàõàü manuùyàõàü janàrdana ! .
     narake niyataü vàso bhavatãtyanu÷u÷ruma ..>% iti ÷rãbhagavadgãtàyàm . 1 . 43 ..

#<kuladhàrakaþ>#, puü, (kulaü dhàrayati rakùati yaþ . kula + dhç + õic + õvul .) puttraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kulanàyikà>#, strã, (kule kulàcàrayajanakàle påjyà yà nàyikà .) pa¤ca-makàrayajane påjyà strã . yathà --
     %<raktamàlyena sambãto raktapuùpavibhåùitaþ .
     pa¤cãkaraõasaïketaiþ påjayet kulanàyikàm ..>% sà navavidhà yathà --
     %<nañã kàpàlinã ve÷yà rajakã nàpitàïganà .
     bràhmaõã ÷ådrakanyà ca tathà gopàlakanyakà .
     màlàkàrasya kanyà ca nava kanyàþ prakãrtitàþ ..>% iti tantrasàraþ ..

#<kulanakùatraü>#, klã, (tantrasàroktapàribhàùikalakùaõaü kulaü tatra tatsambandhi và nakùatram .) bharaõãrohiõãpuùyamaghottaraphalgunãcitràvi÷àkhàjyeùñhàpårbàùàóhà÷ravaõottarabhàdrapadaþ . yathà --
     %<vàruõàrdràbhijinmålaü kulàkulamudàhçtam .
     kulàni samadhiùñyàni ÷eùàõi càkulàni ca ..>% iti tantrasàraþ ..

#<kulanà÷aþ>#, puü, (kulaü måmilagnaü na a÷nàti . na + a÷ + ac . supsupeti samàsaþ . uùñrasya hi unnatakandharatvàt bhåmilagnasyàbhakùakatayà tathàtvam .) uùñraþ . iti hemacandraþ .. (kulasya nà÷aþ dhvasaþ .) kuladhvaüsaþ ..

#<kulapatiþ>#, puü, (kulasya vaü÷asya gotrasya và patiþ svàmã .) kulasvàmã . gotrapradhànaþ . kulanàthaþ . yathà . %<atha sindhusauvãrapaterahågaõasya vrajata ikùumatyàstañe tatkulapatinà ÷ivikàvàhapuruùànveùaõasamaye daivenopasàditaþ sa dvijavara upalabdhaþ>% . iti ÷rãbhàgavate 5 . 10 . 1 .. (kulasya chàtravargasya patiþ pàlakaþ . annadànapoùaõapårbakaü adhyàpako munivi÷eùaþ . ukta¤ca .
     %<munãnàü da÷asàhasraü yo'nnadànàdipoùaõàt .
     adhyàpayati viprarùiþ sa vai kulapatiþ smçtaþ ..>%)

#<kulapatraþ>#, puü, (kulaü bhålagnaü patraü parõamasya .) damanakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kulapàlakaü>#, klã, (kulaü samåhaü pàlayatãti . pàli + õvul . bahuphalotpattestathàtvam .) kurumbam . kamalànevu iti bhàùà . iti ÷abdacandrikà .. (kulaü vaü÷aü pàlayati . pàla + õic + õvul .) vaü÷apratipàlake, tri ..

#<kulapàliþ>#, strã, (kulaü pàlayati yà . pàli + in .) kulavatã . iti ÷abdamàlà ..

#<kulapàlikà>#, strã, (kulaü pàlayati . pàli + õvul ñàp itvam . yadvà kulapàli + svàrthe kan ñàp .) kulastrã . ityamaraþ . 2 . 6 . 7 ..

#<kulabhçtyà>#, strã, (kulaiþ vaü÷abhavaiþ bhçtthà bharaõam . kula + bhç + bhàve kyap .) garbhiõãparyupàsanà . iti jañàdharaþ .. (kulasya bhçtyà . vaü÷abharaõam ..)

#<kulambharaþ>#, puü, (kulaü gçhaü bhalati hanti sandhikartanàdinà iti . kula + bhala + ac . nipàtanàt mum lasya raþ .) kujambhalaþ . cauraþ . iti hàràvalã ..

#<kulavarõà>#, strã, (kuleùu bhiùakkuleùu varõaþ varõanaü guõakathanaü yasyàþ .) raktatrivçt . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kulavàraþ>#, puü, (kulastadàkhyayà prasiddho vàraþ .) maïgala÷ukravàrau . yathà .
     %<ravi÷candro guruþ sauri÷catvàra÷càkulà ime .
     bhauma÷ukrau kulàkhyau hi budhavàraþ kulàkulaþ ..>% iti tantrasàraþ ..

#<kulavipraþ>#, puü, (kulaparamparàgataþ kulahitàya niyukto và vipraþ .) kulapurohitaþ . ityamarañãkàyàü svàmã ..

#<kula÷reùñhã>#, [n] tri, (kuleùu ÷ilpikuleùu ÷reùñhã .) ÷ilpikulapradhànaþ . tatparyàyaþ . kulikaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 10 . 5 .. kulakaþ 3 kulaþ 4 ÷reùñhã 5 . iti taññãkàyàü bharataþ ..

#<kulasambhavaþ>#, puü, (kule kasyacit vaü÷e sambhavaþ utpattirasya .) yasya kasyacit kule jàtaþ . tatparyàyaþ . vãjyaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 7 . 2 ..

#<kulasaurabhaü>#, klã, (kulaü ÷reùñhaü saurabhaü yasya .) maruvakavçkùaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<kulastrã>#, strã, (kule kulasthità strã .) kulapàlikà . ananyagàminã kularakùikà strã . ityamaraþ . 2 . 6 . 7 .. (tathà ca càõakye .
     %<asantuùñà dvijà naùñàþ santuùñà iva pràrthivàþ .
     salajjà gaõikà naùñà nirlajjà÷ca kulastriyaþ ..>% kule kulacakre målàdhàre viràjate yà strã . kulakuõóalinã÷aktiþ . yathà, kulàrõave .
     %<kulastrãj¤ànamàtreõa jãvanmukto bhavennaraþ ..>%)

#<kulahaõóakaþ>#, puü, (kulàya saüghàya huõóate . huói saüghe + õvul . pçùodaràt ukàralopaþ .) àraõiþ . àvartaþ . iti hàüràvalã ..

#<kulàkulatithiþ>#, puü strã, (tantroktakulàkulanàmnà prasiddhà tithiþ .) dvitãyàùaùñhãda÷amyaþ . yathà .
     %<dvitãyà da÷amã ùaùñhã kulàkulamudàhçtam ..>% iti tantrasàraþ ..

#<kulàkulanakùatraü>#, klã, (tantroktakulàkulasaüj¤akaü nakùatram .) àrdràmålàbhijicchatabhiùànakùatràõi . yathà, tantrasàre ..
     %<vàruõàrdràbhijinmålaü kulàkulamudàhçtam ..>%

#<kulàkulavàraþ>#, puü, (tantroktakulàkulanàmà vàraþ .) budhavàraþ . yathà, tantrasàre ..
     %<bhauma÷ukrau kulàkhyau hi budhavàraþ kulàkulaþ ..>%

#<kulàcalaþ>#, puü (kulasaüj¤akaþ acalaþ parvataþ . ÷àkapàrthivàdivat madhyapadalopaþ .) kulaparvataþ . yathà .
     %<aùñakulàcalasaptasamudrà brahmapurandaradinakararudràþ .
     na tvaü nàhaü nàyaü lokastadapi kimarthaü kriyate ÷okaþ ..>% iti mohamudgare 7 .. saptakulaparvatà yathà .
     %<sapta ye'smin mahàparvàþ vistçtàþ kulaparvatàþ .
     màhendro malayaþ sahyaþ ÷uktimànçkùavànapi ..
     vindhya÷ca pàripàtra÷ca ityete kulaparvatàþ ..>% iti màtsye 95 adhyàyaþ ..

#<kulàcàryaþ>#, puü, (kulasya vaü÷asya vyàkhyàyàü varõanàdau guõakãrtanaviùaye và àcàryaþ .) kulaj¤aþ . kulãnàdãnàü vaü÷àü÷avyàkhyàkartçbràhmaõaþ . asya vivaraõaü ghañaka÷abde draùñavyam ..

#<kulàñaþ>#, puü, (kulena saüghena añatãti . añ + ac .) kùudramatsyabhedaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<kulàdriþ>#, puü, (kulanàmnà khyàto'driracalaþ .) kulàcalaþ . iti siddhànta÷iromaõiþ ..

#<kulàdhàrakaþ>#, puü, (kulasya vaü÷asya àdhàrakaþ pratiùñhàpakaþ .) puttraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kulàyaü>#, klã, (kau pçthivyàü làyo layo yasya .) ÷arãram . iti puràõam ..

#<kulàyaþ>#, puü, (kulànàü pakùisamåhànàü ayaþ vàsasthànam .) nãóaþ . (yathà, màghe .
     %<khagakulàyakulàyanilàyitàm .>%) sthànamàtram . iti medinã ..

#<kulàyasthaþ>#, puü, (kulàye nãóe tiùñhati . sthà + kaþ .) pakùã . iti ÷abdacandrikà ..

#<kulàyikà>#, strã, (kulàyaþ pakùivàsasthànaü vidyate 'syàm . ñhan .) pakùi÷àlà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kulàlaþ>#, puü, (kulaü ghañàdinirmàõopayogimçdàdyupàdànaü àlàti samyagàdatte . à + là + kaþ . kulaü vaü÷aü ghañàdisamåhaü và alati paryàpnoti và al + karmaõyaõ . kul + %<tamivi÷i vióãti>% uõàü 1 . 117 . iti kàlan và .) kumbhakàraþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 6 .. tasyotpattiryathà .
     %<màlàkàràt karmakàryàü kumbhakàro vyajàyata ..>% iti paràsarasaühità ..
     %<paññikàràcca tailikyàü kumbhakàro babhåva ha ..>% iti parà÷arapaddhatiþ .. brahmavaivartoktà ca kumbhakàra÷abde draùñavyà .. kukkubhapakùã . iti medinã ..

#<kulàlã>#, strã, (kulaü parvatakulaü kalàyakulaü và alati parivardhayati . al + aõ . ïãp .) kulatthàkàrà¤janaprastaravi÷eùaþ . kulatthà¤janamiti khyàtà . ityamaraþ . 2 . 9 . 102 .. araõyakulatthikà vanakulatthakaóài iti bhàùà . iti ràjanirghaõñaþ .. (kulàla + striyàü ïãù .) kulàlabhàryà ..

#<kulàhaþ>#, puü, (kulaü pàlakakulaü svakulaü và àhanti . à + han + óaþ .) ãùatpãtavarõaþ kçùõajànurghoñakaþ . iti hemacandraþ ..

#<kulàhakaþ># puü, (kulàha + saüj¤àyàü kan .) kçkalàsaþ . iti ÷abdamàlà .. vçkùavi÷eùaþ . ràïgà kule khàóà iti bhàùà . asya guõaþ . àmavàta-vàtaraktaroganà÷itvam . iti ràjavallabhaþ ..

#<kulàhalaþ>#, puü, (kulaü àhalati spç÷ati spardhate và . à + hala vilekhane + ac .) kùudravçkùavi÷eùaþ . kokasãmà iti bhàùà . tatparyàyaþ . alambuùaþ 2 gocchàlaþ 3 bhåkadambaþ 4 . iti ratnamàlà ..

#<kuliþ>#, puü, (kul + in ki¤ca .) hastaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kuliþ>#, strã, (kul in kicca .) kaõñakàrã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kulikaþ>#, tri, (kulaü adhãnatayà pra÷astatayà và astyasya . iti ñhan .) ÷ilpikulapradhànaþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 5 .. kulasattamaþ iti medinã ..

#<kulikaþ>#, puü, aùñamahànàgàntargatanàgavi÷eùaþ . (yathà, bhàgavate . 5 . 24 . 31 .
     %<tato'dhastàt pàtàle nàgalokapatayo vàsukipramukhàþ ÷aïkhakulikamahà÷aïkha÷vetadhana¤jayadhçtaràùñra÷aïkhacåóakambalà÷vataradevadattàdayo mahàbhogino mahàmarùà nivasanti ..>% amya råpamapyuktaü hemàdrau yathà .
     %<kuliko'rdhacandramaulirjvàlàdhåmasamaprabhaþ ..>%) vçkùavi÷eùaþ . iti medinã .. kelekaóà iti bhàùà .. likaùelà, strã, ravyàdivàreùu ÷ubhakarmaùu niùiddhakàlavi÷eùaþ . yathà . ravau saptamayàmàrdham some ùaùñhayàmàrdham . maïgale pa¤camayàmàrdham . budhe caturthayàmàrdham . gurau tçtãyayàmàrdham . ÷ukre dvitãyayàmàrdham . ÷anau prathamayàmàrdham . ràghavabhaññamate tu pårboktayàmàrdhànàü divà÷eùabhàgaþ . ràtrau prathamabhàgaþ . iti jyotiùatattvam ..

#<kuliïgaþ>#, puü, (kau pçthivyàü liïgati gacchatãti . ku + ligi + ac + iditvàt num . yadvà kutsitaü kçùõavarõaü liïgaü varõaü yasya .) pakùivi÷eùaþ . phiïgà iti bhàùà . tatparyàyaþ . kaliïgaþ 2 dhumyàñaþ 3 phiïgakaþ 4 . iti ÷abdamàlà .. bhçïgaþ 5 . ityamaraþ .. asya màüsaguõàþ . madhuratvam . snigdhatvam . kaphapittakàritva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<kuliïgakaþ>#, puü, (kuliïga + alpàrthe kan .) cañakapakùã . iti hemacandraþ ..

#<kuliïgàkùã>#, strã, (kuliïgasya akùivat phalaü yasya .) peñikàvçkùaþ . iti ratnamàlà . peñàrã iti bhàùà ..

#<kuliïgã>#, klã, (kuliïga + striyàü gauràditvàt ïãù .) karkaña÷çïgãvçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<kuliraþ>#, puü, (kul + bàhulakàt iran kicca .) karkañaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kuli÷aü>#, klã, puü, (kulau haste ÷ete avatiùñhate . kula + ÷ã + óaþ . yadvà kulinaþ parvatàn ÷yati dàrayatãti . ÷o + óaþ . %<àtonupasarge kaþ>% . 3 . 2 . 3 . iti ko và .) vajram . ityamarabharatau .. (yathà, kumàre . 1 . 20 .
     %<kruddhe'pi pakùacchidi vçtra÷atràvavedanàj¤aü kuli÷akùatànàm ..>% ku ãùat kutsitaü và li÷ati . ku + li÷a alpãbhàve gatau ca + kaþ .) matsyavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . kaõñakàùñhãlaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, su÷rute såtrasthàne 64 adhyàye . %<timimiïgilakuli÷àpàkamastyaniràlakanandivàralakamakaragargarakacandrakamahàmãnaràjãvaprabhçtayaþ sàmudràþ>% .. kau bhåmau li÷ati alpãbhavati kuübhåmiü li÷ati gacchati hrasvatayà pràpnoti và .) asthisaühàravçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<kuli÷anàyakaþ>#, puü, (kuli÷avat nàyako yasmin .) ÷çïgàrabandhavi÷eùaþ . tasya lakùaõam .
     %<strãpàdadvayamàkçùya vimumukùitaliïgakaþ .
     yoni¤ca pãóayet kàmã bandhaþ kuli÷anàyakaþ ..>% iti ratima¤jarã ..

#<kuli÷àïku÷à>#, strã, (kuli÷enàïku÷ena caiva nimçhyate mano yayà . yadvà kuli÷avat dçóhamaïku÷aü yasyàþ .) bauddhànàü vidyàdevãti÷eùaþ . iti hemacandraþ ..

#<kuli÷àsanaþ>#, puü, (kuli÷aü vajraü tadvat dçóhamàsanamasva .) ÷àkyamuniþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kulã>#, strã, (kuli + kçdikàràntatvàt và ïãù .) kaõñakàrã . ityamaraþ . 2 . 4 . 94 .. patnãjyeùñhabhaginã . iti hemacandraþ .. vçhatã . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 2,154c]>@
#<kulãnaþ>#, puü, (kule pra÷astavaü÷e jàtaþ . %<kulàt khaþ .>% 4 . 1 . 139 . iti khaþ .) ÷reùñhaghoñakaþ . tatyaryàyaþ . àjàneyaþ 2 . ityamaraþ .. ajàneyaþ 3 . iti taññãkà .. svajàneyaþ 4 jàtyaþ 5 bàlà÷viþ 6 . iti ÷abdaratnàvalã .. (tantra÷àstroktakulàcàravrate sthitaþ kaulaþ ..) uttama kulodbhave, tri . tatparyàyaþ . mahàkulaþ 2 àryaþ 3 sabhyaþ 4 sajjanaþ 5 sàdhuþ 6 . ityamaraþ . 2 . 7 . 3 .. * .. athàdhunikakulãnalakùaõam . kulaü utkarùavi÷eùavaü÷aþ . iti saïketam . athavà råóhyartham . tasyàpatyamityarthekula÷abdàdãnapratyayena kulãna iti padasiddhiriti kecit . arthàt kulãna÷abdena utkarùavi÷eùavaü÷ajàtakavyaktiriti . tathà ca lakùaõam . utkarùavi÷eùadharmàvacchinnavaü÷ajàtakatve sati taddharmavattvaü kulãnatvamiti . utkarùavi÷eùastu navadhà guõàþ . te ca yathà .
     %<àcàro vinayo vidyà pratiùñhà tãrthadar÷anam .
     niùñhà''ùñattistapo dànaü navadhà kulakùaõam ..>% ata eva utkarùavi÷eùàtmakanavadhàguõavi÷iùñatvaü kulãnatvam . etena idànoü sàdhàraõasàmànyajanànàü yadi navadhà guõà vartante tadà te'pi kulãnàþ syustanna . anavacchinnaparyàyatvaü kulãnatvam . pramàõaü yathà --
     %<saparyàyaü samàsàdya dànagrahaõamuttamam .
     kanyà'bhàve ku÷atyàgaþ pratij¤à và parasparam ..>% tathà ca .
     %<kulãnasya sutàü labdhvà kulãnàya sutàü dadau .
     paryàyakramata÷caiva sa eva kuladãpakaþ ..>% tathà ca .
     %<àdàna¤ca pradàna¤ca ku÷atyàgastathaiva ca .
     pratij¤àghañakàgre ca kulakarma caturvidham ..>% iti kuladãpikà .. * .. atha vallàlabhåpàlakçtàþ pa¤cagotrajaràóhãyabràhmaõasya gràmavi÷iùñasya mukhyagauõabhedena dvàviü÷atikulãnàþ yathà . ÷àõóilyagotre bhaññanàràyaõavaü÷aja àdivaràhavandyaþ sa mukhyaþ . ràmagaóagaóaþ nipake÷arakoõã guüyã kulabhã vañu dirghàñiþ vaikuõñhapàriyàlaþ ete pa¤ca gauõàþ .. kà÷yapagotre dakùavaü÷ajaþ sulocanacaññaþ sa mukhyaþ . jagahaóaþ dhãraguóaþ kàkapãtamaõóã ete trayo gauõàþ .. bharadvàjagotre ÷rãharùavaü÷ajaþ dhurandhara mukhayañã sa ca sukhyaþ . vinàyakadiõóãsàüyã gandharvaràyã etau dvau gauõau .. sàvarõagotre vedagarbhavaü÷ajaþvãravratagàïgalã sudhãrakundaþ etau dvau mukhyau . vãrasådanaghaõñe÷varaþ eùa gauõaþ .. vàtsyagotre chàndaóavaü÷ajaþ surabhighoùavàlaþ kavikà¤jilàlaþ ravipåtitaõóaþ ete mukhyàþ . bhànucauñakhaõóo panikàlumahintyà vanamàlipippalã ete gauõàþ .. adhunà eùàü madhye mukhyà aùñau kulãnà gauõà÷caurda÷a÷rotriyàþ . anye'pi pa¤cagotràjjàtàþ saptatriü÷acchrotriyàþ santi .. tato lakùaõasenena mukhyàùñakulãno na viü÷atiputtràõàü samãkaraõaü kçtam . tata eteùàü nànàdoùadar÷anàt devãvareõa phuliyà khaóadahavallavãsarvànandã ityàdyàþ ùañtriü÷anmelàþ kçtàþ . tato bhàgayåthathàka iti tisraþ saüj¤à jàtàþ kulàcàryagranthàt j¤eyàþ .. * .. atha vàrendrabràhmaõakulãnàþ .
     %<àdau maitrastato bhãmo rudraþ saüjàministathà .
     làhióirbhàduóiþ sàdhurbhàdaóàþ païktipårakàþ ..>% eùàü nànàdoùadar÷anàt kulàcàryeõa aùñau pañã iti saüj¤à kçtà . tadyathà . niràvilà 1 rohilà 2 bhåùõà 3 àlekhànã 4 kutalakhànã 5 veõã 6 jonàlã 7 bhavànãpura 8 . eteùàü kulàghàtàt kàpa iti saüj¤à jàtà .. * .. atha vaidyasyàdikulãnàþ . dhanvantarigotre vinàyakasenaþ . maudgalyagãtre càyudàsaþ . kà÷yape kàyuguptaþ . vallàlenaiùàü kulaü mahàmadhyamakaniùñhakulabhedena tridhà kçtam . tatra mahàkulãnàþ pa¤ca . yathà . kçùõasenakhànaþ 1 hariharasenakhànaþ 2 caõóãvaradàsaþ 3 gaõapatidàsaþ 4 durjayadàsaþ 5 . adhunaiùàü kulasya hràsavçddhibhaïgà na santi .. * .. atha dakùiõaràóhãyakàyasthakulãnàþ . tatràdi÷åraràjena kànyakubjade÷àdànãtairbràhmaõapa¤cakaiþ saha ghoùavasumitradattaguhàþ pa¤càgatà àdikulãnàþ yathà . saukàlãnagotre makarandaghoùaþ 1 . gautame da÷arathavasuþ 2 . vi÷vàmitre kàlidàsamitraþ 3 . kà÷yapagotre da÷arathaguhaþ svàhaïkàràdavamànito vaïge gataþ 4 . bharadvàjagotre puruùottamadattaþ vinayahãnato niùkulaþ 5 . vaïgajakulàcàryagranthe sa eva maudgalyagotraþ .. * .. atha vallàlasenakçtasamàjàdayaþ .
     tatràdyasya ùaùñha puruùayorni÷àpatiprabhàkaraghoùayorvàsasthàne krameõa vàlãàkanàkhyau gràmau . dvitãyasya pa¤camapuruùayoþ ÷uktimuktivasvorvàsasthàne krameõa vàgàõóimàhinagaràkhyau gràmau . tçtãyasyàùñamapuruùayoþ dhåüi guüi mitrayorvàsasthàne krameõa vaói÷àñekànàmagràmau .. apare'ùñàda÷asamàjàstatsthànàü kulàbhàvàt na likhitàþ .. * .. teùàü kulantu navavidham . mukhya 1 . kaniùñha 2 chabhàyà 3 madhyàü÷a 4 teoja 5 etàni pradhànàni . kaniùñhadvitãyaputtra 6 chabhàyàdvitãyaputtra 7 madhyàü÷advitãyaputtra 8 teojadvitãyaputtra iti ca 9 . navaraïgànurodhàt chabhàyàjyeùñhaputtrasya madhya÷reùñha iti saüj¤à jàtà .. * .. atha kulànàü vivaraõam .
     mukhyakulãnasya prathamaputtraþ pitçtulyaþ dvitãyaþ kaniùñhanàmakulavi÷iùñaþ tçtãyo madhyàü÷anàmakulayuktaþ caturthaþ teojanàmakulànvitaþ pa¤camàdiyàvatputtràþ madhyàü÷advitãyaputtranàmakulayuktà bhavanti .. kaniùñhakulãnasya jyeùñhaputtraþ chabhàyànàmakulayuktaþ tasya jyeùñhaputtraþ madhya÷reùñhanàmakulayuktaþ tasya jyeùñhaputtraþ madhyàü÷anàmakulavi÷iùñaþ sa eva aparamadhyàü÷avàrabhàyàmadhyàü÷a iti saüj¤àdvayayuktaþ .. * .. eùàü karmaõà vçddhiryathà . mukhyakulãnasya dvitãyatçtãyaputtrayoþ kulasya vàóimukhya iti saüj¤à caturthapa¤camaùaùñhaputtràõàü kulasya vàóikaniùñha iti saüj¤à saptamàùñamanavamaputtràõàü kulasya vàóimadhyàü÷a iti saüj¤à da÷amaikàda÷advàda÷aputtràõàü kulasya vàóiteoja iti saüj¤à bhavati .. kaniùñhanàmakulãnasya dvitãyaputtrasya kulasya teoja iti saüj¤à bhavati . mukhyakulãnasya tçtãyaputtrasya dvitãyaputtrasya kulasya teoja iti saüj¤à .. madhyàü÷advitãyaputtra iti saüj¤aü kulaü mukhyakaniùñhachabhàyàmadhya÷reùñhamadhyàü÷a iti kulapa¤cakàt bhavati .. * .. mukhyakulantu trividhaü yathà . prakçtam 1 sahajam 2 komalam 3 . àdau ùañsamàje ùañ prakçtàmukhyà abhåvan . tatasteùàü dvitãyatçtãyaputtrayoþ kulasya vçddhyà krameõa sahajakomala iti saüj¤à jàtà . prakçtamukhyakule dànagrahaõàbhyàü sahaja iti saüj¤à komalamukhyakule dànagrahaõàbhyàü komala iti saüj¤à bhavati . sahajaþ sahajena komalaþ komalenàpi kulaü kçtvà tattadbhàvàpannau bhavataþ .. pitçkulànusàreõa jyeùñhaputtràõàü kulasya janmamukhyajanmakaniùñhàdisaüj¤à .. * .. prakçvamukhyakulasya hràsavçddhã na bhavataþ . sahajamukhyakulasya hràsavçddhã bhavataþ . komalamukhyakulasyàpi hràsavçddhã na bhavataþ . kaniùñhakulasya mukhyatvaü chabhàyàkulasya kaniùñhatvaü bhavati . madhyàü÷akulasya sthirataratvam . kaniùñhadvitãyaputtraþ vàóiteoja iti saüj¤àü pràpnoti . mukhyatçtãyaputtrasya dvitãyaputtraþ teoja iti saüj¤àmapi pràptumarhati . chabhàyàdvitãyaputtramadhyàü÷advitãyaputtrayoþ kule hràsavçddhã na staþ . sarve kulãnàþ kulanà÷àt vaü÷ajabhàvàpannà bhavanti .. * .. àdau yadi pitçparyàyàya athavà maulikàya kanyàü dadyàt taddànaü pràmàõikasaüj¤aü bhavati . pa÷càt kulakarmakartavyam . tadyathà . mukhyasya kanyàyàþ pradàne tasyàþ chei saüj¤à ùaùñhakanyàvadhi garachei iti saüj¤à bhavati . anyakulànàü jyeùñhakanyàyàþ pradàne tasyà àkçtiriti saüj¤à tadanantaraü yàvatkanyànàü pradàne tàsàü krameõa pratisàraõã jaghanyà iti saüj¤àdvayaü bhavati .. àtmasamakulãnàya àkçtinàmakanyàdàne kulasya ÷reùñhatvam . anujakanyàgrahaõe tu kulahràso bhavati . mukhyasya garachei iti nàmnãü kanyàü anyakulãnasya pratisàraõã¤ca kanyàü mauliko vaü÷aja÷ca grahãtumarhati . uttamamadhyamàdhamakarmabhiþ ÷auryasamàve÷anindà iti trayaü kulasyàü÷akarma .. * .. pårbaü viparyàye vivàho jàtaþ . purandaravasunaiùàü trayoda÷aparyàyàvadhi÷reõãparyàyabandhabhramakçtakuloddharaõe kçte . yathà .
     %<viparyàye kulaü nàsti na kulaü raõóapiõóayoþ .. * ..>% atha mukhyetarakulãnànàü pàõidoùàþ .
     %<devã gaïgà tathà gaurã bhairavã bhàskarã tathà .
     valàyã caõóidàsã ca saptaite kulakaõñakàþ ..>% api ca .
     %<÷rãnàthã ÷rãkarã viùõudàsã hçdaya eva ca .
     kandarpã ca sadànandã ùaóete kulakaõñakàþ ..>% iti kulàcàryakàrikà .. * .. atha mukhyakulãnasya kàryam . sa ca àgachei arthàdagrimàü kanyàü àtmatulyàya dvitãyàü kaniùñhakulãnàyatçtãyàü chabhàyànàmakulayuktàya caturthãü madhya÷reùñhanàmakulavi÷iùñàya athavà mukhyatçtãyaputtramadhyàü÷akulãnàya pa¤camãü teojanàmakula yuktàya dadyàt . tanadantarajàtànàü garachei iti saüj¤à tàþ maulikamadhyàü÷advitãyaputtramukhyakulã nebhyo dàtumarhati . sa evàdau mukhyakulãnasyàgrimàü kanyàü tataþ kaniùñhakulãnasya kanyàü tato madhyàü÷a iti nàmakulayuktasya kanyàü tato janmateoja itinàmakulavi÷iùñasya kanyàü gçhõãyàt .. * .. atha kaniùñhakulãnasya kàryam . sa prathamàü kanyàü àtmatulyakulãnàya dvitãyàü teoja iti nàmakulayuktàya dadyàt . mukhyatçtãyaputtràya madhyàü÷anàmakulayuktàya athavà mukhyadvitãyaputtràya kanyàü dàtumarhati . mukhyakulãnasya dvitãyàü kanyàü athavà kaniùñhakulãnasya prathamàü gçhõãyàt . tato mukhyakulãnasya tçtãyaputtrasya madhyàü÷anàmakulayuktasya kanyàü gçhõãyàt .. * .. atha chabhàyà kulãnasya kàryam . sa madhyàü÷anàmakulavi÷iùñàya prathamàü kanyàü madhyàü÷a itikulayuktànujàya arthàt vàóiteojanàmakulavi÷iùñàya dvitãyàü dadyàt . mukhyakulãnasya tçtãyakanyàü athavà kaniùñhakulãnasya prathamàü kanyàü gçhõãyàt .. * .. atha mukhyatçtãyaputtrasya madhyàü÷anàmakulãnasya kàryam . sa prathamakanyàü janmateojanàmakulavi÷iùñàya dvitãyàü madhyàü÷akulavi÷iùñasya dvitãyaputtràya dadyàt . kaniùñhasya prathamàü kanyàü tatasteojakulayuktasya prathamàü kanyàü tatasteojànujakulãnasya prathamàü kanyàü gçhõãyàt mukhyasya tçtãyakanyàgrahaõaü tasya mahat karma .. * .. atha janmateojanàmakulãnasya kàryam . sa prathamàü kanyàü mukhyakulãnasya caturthaputtràya athavà madhyàü÷anàmakulavi÷iùñasya dvitãyaputtràya dvitãyàü teojanàmakulavi÷iùñasya dvitãyaputtràya dadyàt . mukhyakulãnasya pa¤camakanyàü athavà madhyàü÷anàmakulãnasya prathamakanyàü gçhõãyàt .. * .. atha kaniùñhakulãnasya dvitãyaputtrasya kàryam . sa àtmatulyàya athavà teojanàmakulavi÷iùñadvitãyaputtràya prathamàü kanyàü dadyàt . mukhyacaturthaputtrajanmateojanàmakulayuktasya prathamàü athavà kaniùñhanàmakulãnasya dvitãyàü kanyàü gçhõãyàt .. * .. atha chabhàyànàmakulãnasya dvitãyaputtrasya kàryam . sa àtmatulyàya athavà teojanàmakulavi÷iùñadvitãyaputtràya prathamàü kanyàü dadyàt . teojanàmakulavi÷iùñasya prathamàü kanyàü athavà chabhàyànàmakulayuktasya dvitãyàü gçhõãyàt .. * .. atha madhyàü÷anàmakulãnasya dvitãyapuüttrasya kàryam . sa àtmatulyàya athavà teojanàmakulavi÷iùñasya dvitãyaputtràya prathamàü kanyàü dadyàt . teojanàmakulavi÷iùñasya prathamàü athavà anyakulãnànàü madhyàü÷anàmakulavi÷iùñasya và dvitãyàü kanyàü gçhõãyàt .. * .. atha teojanàmakulãnasya dvitãyaputtrasya kàryam . sa àtmatulyàya athavà vaü÷ajàya prathamàü kanyàü dadyàt . madhyàü÷anàmakulavi÷iùñasya dvitãyaputtrasya prathamàü kanyàü athavà teojanàmakulavi÷iùñasya dvitãyàü gçhõãyàt .. * .. atha madhya÷reùñhanàmakulãnasya kàryam . sa madhya÷reùñhaputtravàrabhàyàmadhyàü÷anàmakulãnàya prathamàü madhyàü÷akulavi÷iùñasya dvitãyaputtràya teojanàmakulãnàya dvitãyàü kanyàü dadyàt . mukhyakulãnasya caturthãü kanyàü athavà kaniùñhakulãnasya prathamàü kanyàü gçhõãyàt . tataþ teojanàmakulavi÷iùñasya prathamàü kanyàü gçhõãyàt . tataþ teojànujakulãnasya agrimàü kanyàü gçhõãyàt .. * .. atha madhya÷reùñhaputtravàrabhàyàmadhyàü÷anàmakulãnasya kàryam . sa teojanàmakulayuktàya prathamàü kanyàü dadyàt . kaniùñhakulavi÷iùñasya athavà chabhàyànàmakulayuktasya kiü bà madhya÷reùñhakulãnasya prathamàü kanyàü gçhõãyàt .. * .. atha catustriü÷adadhikasaptada÷a÷ata÷akàbde matpitrà tàvatkulãnakulàcàryamatena mukhyakulãnasya dvitãyatçtãyayoþ kanyayoþ krameõa grahaõena tadalàbhe ÷auryakule dànena samànakule grahaõena ca kaniùñhachabhàyànàmakulayoþ puruùànukrameõa sthirataratvaü nirõãtam . tadyathà --
     %<kaniùñhakulave÷mani kvacana ke'pi ke'pãcchayà pare'pi puruùatrayàdagamaneva doccheyikàm .
     niùedhamiha nekùate kamapi tatra ùaóbhràtçjaþ sutaþ pitçpadaü kathaü jananato hi na pràpsyati ..
     ÷àke padyapadatrisaptavasudhàgaõye vareõye tathà paryàye paripårite hi viùame dhanye trayoviü÷ake .
     gopãmohanadevavaü÷atilakenàpårbakaü ÷rãmatà nirõãtaü yadapãha tacca ghañakaiþ sarvaiþ kulãnairmatam ..
     kaniùñhaùaóbhràtçkulasya tadvat svaccheyikàyàmidameva målam .
     àdànataþ pitryapadasya làbho jyeùñhatvabhàvaþ puruùakrameõa ..
     cheyikàyàma÷aktasya dàna¤cet prabalaü bhavet .
     paryàyasya samànasya grahaõàdapi tiùñhati ..
     ÷auryaü nindà samàve÷astrividho'ü÷aþ kulasya vai .
     tasya dhvaüso na hi bhavedyatnato rakùitaþ sa hi ..
     atra yadyanyathàbhàvo bhavedapi yathàvidhi .
     kramàgateùu vargerùu tadà hànirbhaviùyati ..
     sarvaiþ kulaj¤ai÷ca kulãnavargairgoùñhãpatãnàü purataþ saharùaiþ .
     idaü hi patraü likhitaü prayatnàt nirõãta eùa pracaliùyatãti .. * ..>% atha vaïgajakulãnàþ .
     %<vasuvaü÷e ca mukhyau dvau nàmnà lakùmaõapåùaõau .
     ghoùeùu ca samakhyita÷caturbhujamahàkçtã ..
     da÷aratho guha÷caiva mitrastàràpatistathà ..>% eteùàmàdiparuùanirõayo yathà . gautamagotre sarvàdau da÷arathavasusutau kçùõavasuparamavasukau kçùõavasudakùiõaràóhe khyàtastasya sutaþ bhavavasuþ tatsutaþ haüsavasuþ tatsutàþ ÷uktimuktyalaïkàravasukàþ . alaïkàravasuþ ràóhàt vaïge gataþ tasya vaïge kulahànirjàtà tasya sutaþ madhuvasuþ tatsutaþ guõàkaravasuþ tatsutà anantàdayaþ . da÷arathasutaþ paramavasustatsutau lakùmaõavasupåùaõavasukau vaïge khyàtau . saukàlãnagotre makarandaghoùasutau bhavanàthaghoùasubhàùitaghoùau bhavanàthaghoùo dakùiõaràóhe khyàtaþ subhàùitaghoùo vaïge khyàtaþ tasya suta÷caturbhujaghoùaþ .. vi÷vàmitragotre sarvàdau kàlidàsamitrasutau a÷vapatimitra÷rãdharamitrau ÷rãdharamitro dakùiõaràóhe khyàtaþ a÷vapatimitro vaïge khyàtastasya sutastàràpatimitraþ .. iti vaïgakulàcàryagranthaþ kuladãpikà ..

#<kulãnakaþ>#, puü, (kulãna + saüj¤àyàü kan .) vanamudgaþ . iti hemacandraþ ..

#<kulãnasaü>#, klã, (kau lãnaü bhålagnaü dravyàdikaü syatãti . so + kaþ .) jalam . iti hemacandraþ ..

#<kulãraþ>#, puü, (kul saüstyàne + ãran kicca .) karkañaþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 21 .. kàükóà iti bhàùà . (%<atha kulãraprabhçtayo jalajantavastamabhyupetya procuþ>% . iti hitopade÷aþ ..) karkañarà÷iþ iti jyotiùam ..

#<kulãra÷çïgã>#, strã, (kulãràvayava iva ÷çïgaü yasya . kulãra÷çïga + gauràditvàt ïãù .) karkaña÷çïgãvçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<kulãràt>#, [d] puü, (kulãraü attãti . ad + kvip . utpattimàtreõaivàtmaprasåtibhakùaõàdasya tathàtvam .) karkaña÷i÷uþ . tatparyàyaþ . syegaviþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kulã÷aþ>#, puü klã, (kuli÷a + pçùodaràt dãrghaþ .) kuli÷am . ityamarañãkàsàrasundarã ..

#<kulukaü>#, klã, (kul + bàhulakàt ulac kicca nipàtanàt lasya kaþ .) jihvàmalam . iti hemacandraþ ..

#<kulukkagu¤jà>#, strã, (kau bhåmau lukkà guptà gu¤jà iva .) ulkàgniþ . iti hàràvalã ..

#<kule÷varaþ>#, puü, (kulasya jagatsamåhasya kulacakrasya và ã÷varaþ .) ÷ivaþ . (kulasya vaü÷asya ã÷varaþ netà kartà và .) kulapatiþ . iti ÷abdamàlà ..

#<kulotkañaþ>#, puü, (kule kulena và utkañaþ udriükta ugro và .) kulãnà÷vaþ . iti ÷abdacandrikà .. utkañakulodbhave tri ..

#<kulphaþ>#, puü klã, (kala saükhyàne %<kaligalibhyàü phagasyocca>% . uõàü 5 . 26 . iti phak asya ucca .) rogaþ . gulphe puü ityuõàdikoùaþ .. (yathà, çgvede 7 . 50 . 2 . %<yadvijàmanparuùi vandanaü bhuvadaùñãvantau parikulphau ca dehat>% ..)

#<kulmalaü>#, klã, (kuù niùkarùe %<kuùerla÷caü>% . uõàü 4 . 187 . iti kmalan la÷càntàde÷aþ .) pàpam . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. (yathà, atharvavede 2 . 30 . 3 .
     %<tatra me gacchatàddhavaü ÷alya iva kulmalaü yathà ..>%)

#<kulmàùaü>#, klã, (kolatãti . kul + kvipa . tataþ kulaü bhaktami÷ritajalaü masyatãti . masãrya pariõàme + aõ pçùodaràt ùatvam .) kà¤jikam . ityamaraþ . 2 . 9 . 39 ..

#<kulmàùaþ>#, puü, (kolati iti . kul + kvip . kul ardhasvinno màùo'smin .) yàvakaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 18 .. (yathà, su÷rute såtrasthàne 46 adhyàye ..
     %<kulmàùà vàtalà råkùà guravo bhinnavarcasaþ ..>%) voravadhànyam . kulattha ityanye . màùàkçtipatraþ . kà÷mãreùu tulasã iti khyàtaþ iti subhåtiþ . iti bharataþ .. ràjamàùa ityanye . iti nayanànandaþ .. màùàdimi÷ramardhasvinnabhaktam . khi¤caóã iti khyàta÷ca . iti liïgàdisaügrahañãkàyàü bharataþ .. pàcitamàùàdiriti bhãmaþ . iti sàrasundarã .. ardhasvinnagodhåmacaõakàdayaþ . (yathà, ÷abdàrthacintàmaõau .
     %<ardhasvinnàstu godhåmà anye'pi caõakàdayaþ .
     kulmàùà iti kathyante ÷abda÷àstreùu paõóitaiþ ..>%) asya guõàþ . gurutvam . råkùatvam . vàtakàritvam . malabheditva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. rogavi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. vanakulatthaþ . iti ratnamàlà ..

#<kulmàùàbhiùutaü>#, klã, (kulmàùairyavàdibhirardhasvinnairabhiùåyate sma iti . abhi + ùu + ktaþ .) kà¤jikam . ityamarañãkàyàü svàmã ..

#<kulmàsaü>#, klã, (kolatãti kul bhaktami÷ritajalam . tat masyati pariõamayatãti aõ .) kulmàùama . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<kulyaü>#, klã, (kul bandhe + kyap .) asthi . ityamaraþ . 2 . 6 . 68 .. aùñadroõaparimàõam . sårpam . àmiùam . iti medinã ..

#<kulyaþ>#, tri, (kulasyàpatyam . %<apårbapadàdanyatarasyàmiti>% . 4 . 1 . 140 . iti yat . yadvà kule bhavaþ kulàya hitaþ kule sàdhuþ và digàditvàt tatra sàdhurivi và yat .) kulodbhavaþ . kulahitaþ . (yathà, bhàgavate 7 . 6 . 13 .
     %<gçhàn manoj¤oruparicchadàü÷ca vçttã÷ca kulyàþ pa÷ubhçtyavargàn ..>%) mànye puü iti . medinã .

#<kulyà>#, strã, (kule pràõigaõe sàdhuþ tatra sàdhuriti yat .) kùudrà kçtrimà nadã . ityamaraþ . 1 . 10 . 34 .. (yathà, ÷àkuntale 1 màïke .
     %<kulyàmbhobhiþ pavanacapalaiþ ÷àkhino dhautamålàþ ..>%) payaþpraõàlã . payanàlà iti bhàùà . jãvantikauùadhiþ . nadãmàtram . iti medinã .. (yathà, mahàbhàrate 3 parvaõi .
     %<saindhavàraõyamàsàdya kulyànàü kuru dar÷anam ..>%) kulastrã . iti halàyudhaþ .. sthålavàrtàkuþ . iti ratnamàlà ..

@<[Page 2,157a]>@
#<kuvaü>#, klã, (kau pçthivyàü valate maõóalàkàrapuùpàvayavena saüvçõotãva . vala saüvaraõe anyebhyo'pãti óaþ . yadvà kuü bhåmiü vàti . ku + và + kaþ .) utpalam . jalajapuùpamàtram . iti hemacandraþ ..

#<kuvakàlukà>#, strã, (kuvamiva kàyate prakà÷ate . kuva + kai + kaþ . kuvakà àlukà iva .) gholã÷àkam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kuvaïgaü>#, klã, (kutsitaü vaïgamiva guõaiþ .) sãsakam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kuvacaþ>#, tri, (kutsitaü vacaþ yasya .) kuvàdaþ . paradoùakathana÷ãlaþ . ityamaraþ ..

#<kuvajrakaü>#, klã, (ku ãùat vajraü hãrakamiva kàyate . kai + kaþ .) vaikràntamaõiþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kuvaraþ>#, puü, (kutsitaü yathà syàt tathà vriyate . vç + ap . yadvà kutsitaü rasaü vçõoti gçhõàti . ku + vç + ac .) tuvaraþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<kuvalaü>#, klã, (kau valate . val + pacàdyac .) utpalam . muktàphalam . vadarãphalam . iti medinã ..

#<kuvalayaü>#, klã, (koþ pçthivyà bhåmervà valayamiva ÷obhàkàrakatvàt .) utpalam . ityamaraþ . 6 . 10 . 37 .. nãlotpalam . iti ràjanirghaõñhaþ .. (yathà -- meghadåte 46 .
     %<jyotirlekhà valayigalitaü yasya varhaü bhavànã .
     puttrapremnà kuvalayadalapràpi karõe karoti ..>%)

#<kuvalayàpãóaþ>#, puü, (kuvalayaü utpalaü à samyak pãóayati . kuvalayaü sarvaü bhåvalayaü àpãóayati và à + pãó + ac .) kaüsasya hastiråpo daityavi÷eùaþ . iti ÷rãbhàgavatam .. (yathà, harivaü÷e 105 . 26-27 .
     %<÷akuniü ke÷ina¤caiva yamalàrjunakàvapi .
     nàgaü kuvalayàpãóaü cànåraü muùñikaü tathà ..
     kaüsa¤ca balinàü ÷reùñhaü sagaõaü devakãsutaþ .
     nihatya gopave÷ena krãóayàmàsa ke÷avaþ ..>% kuvalayaü nãlotpalaü àpãóaþ bhåùaõaü yasya iti vyutpatyà nãlotpalàlaïkçto janaþ ..)

#<kuvalayinã>#, strã, (kuvalayànàü saïghaþ tataþ khalàditvàt iniþ . yadvà kuvalayàni santyasyàü iti iniþ ïãù .) utpalinã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kuvalà÷vaþ>#, puü, (kau pçthivyàü valate vicaraõasamartho bhavati yadvà kuü bhåmiü pçthivãü và valate vyàpnotãva . val + ac . kuvalaþ vegagamanena bhåvalayabhramaõakùamaþ a÷vo yasya .) dhundhumàraràjaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, viùõupuràõe 4 . 2 . 12 . %<÷ràvastasya vçhada÷vastasyàpi kuvalà÷vaþ yo'sàvutaïkasya maharùerapakàriõaü dhundhunàmànamasuraü vaiùõavena tejasà''pyàyitaþ puttrasahasrairekaviü÷atibhiþ parivçto jaghàna dhundhumàrasaüj¤àmavàpa ca>% .. ayameva kuvalayà÷va iti nàmnàpi vi÷rutaþ ..)

#<kuvalã>#, strã, (kubala + striyàü gauràditvàt ïãù .) koliùñakùaþ . iti ratnamàlà ..

#<kuvàdaþ>#, tri, (kutsito vàdaþ bhàùaõaü yasya .) kuvacaþ . paradoùakathana÷ãlaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 37 ..

@<[Page 2,157b]>@
#<kuvàhulaþ>#, puü, (kutsitaü vahatãti . ku + vaha + ula¤ .) uùñraþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<kuvindaþ>#, puü, (kutsitaü bhaktàdimrakùitasåtràdikaü kutsitavçtyà và jãvikàü vindatãti .) tantravàyaþ . sa tu ÷ådràgarbhe vi÷vakarmaurasajàtaþ . iti brahmavaivartapuràõam ..

#<kuvçttikçt>#, puü, (kuvçttiü ãùadàvaraõaråpaü caraõaü karoti kutsitaiþ kaõñakàdibhirvà vçttiü àvaraõaü karoti àtmànamiti ÷eùaþ . kuvçtti + kç + kvip tugàgama÷ca .) påtikaþ . iti ÷abdacandrikà .. kàüñà kara¤ja iti bhàùà .. (kutsitàü vçttiü vyavahàraü karotãti asadvyavahàrakàrã ..)

#<kuveõã>#, strã (ku ãùat veõante gacchanti matsyà asyàm . ku + veõ + in . tataþ kçdikàràntàditi và ïãp .) matsyadhànã ityamaraþ . 1 . 10 . 16 .. khàlai iti bhàùà . kutsità veõã yasyàþ . ninditaveõã nàrã ca ..

#<kuveraþ>#, puü, (kutsitaü veraü ÷arãramasya .) tathà ca vàyumàrkaõóeyapuràõe .
     %<kutsàyàü kviti ÷abdo'yaü ÷arãraü veramucyate .
     kuveraþ ku÷arãratvàt nàmnà tenaiva so'ïkitaþ ..>% ityamarañãkàyàü bharataþ .. devatàvi÷eùaþ . sa tu vi÷ravomunerióavióàbhàryàyàü jàtaþ . dhanayakùottaradi÷àü pati÷ca . iti ÷rãbhàgavatam .. tricaraõo'ùñadaüùñro'yaü jàtaþ . tatparyàyaþ . tryambakasakhaþ 2 yakùaràñ 3 guhyake÷varaþ 4 manuùyadharmà 5 dhanadaþ 6 ràjaràjaþ 7 dhanàdhipaþ 8 kinnare÷aþ 9 vai÷ravaõaþ 10 paulastyaþ 11 naravàhanaþ 12 yakùaþ 13 ekapiïgaþ 14 ailavilaþ 15 ÷rãdaþ 16 puõyajane÷varaþ 17 . ityamaraþ . 1 . 1 . 71 -- 73 . haryakùaþ 18 alakàdhipaþ 19 . iti jañàdharaþ .. * .. nandãvçkùaþ . iti medinã .. arhadupàsakavi÷eùaþ . iti hemacandraþ ..

#<kuveraþ>#, tri, (kutsitaü veraü kùepaõaü dànàdikaü gatirvà yasya .) mamdaþ . iti dharaõã .. (kutsitaü veraü ÷arãraü yasya .) ku÷arãraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kuverakaþ>#, puü, (kuvera + saüj¤àyàü kan .) nandãvçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 127 ..

#<kuveràkùã>#, strã, (kuverasya akùãva piïgalaü puùpamasyàþ .) pàñalàvçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 55 .. latàkara¤jaþ . sitapàñalikàvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kuveràcalaþ>#, puü, (kuverasya acalaþ .) kailàsaparvataþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kuveràdriþ>#, puü, (kuverasya adriþ parvataþ .) kailàsaparvataþ . iti jañàdharaþ ..

#<kuvelaü>#, klã, (kuveùu jalajapuùpeùu madhye iü ÷obhàü làti gçhõàtãti . là + kaþ .) kuvalayam . iti hemacandraþ ..

#<ku÷a># i ki dyutau . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü pakùe bhvàü--paraü-akaü-señ-idit .) pa¤camasvarã . i kuü÷yate . ki kuü÷ayati kuü÷ati . iti durgàdàsaþ ..

#<ku÷a># ya ir ÷liùi . àliïgana iti yàvat . iti kavikalpadrumaþ .. (divàü-paraü-sakaü-señ .) ya ku÷yati bàlà kàntam . ir aku÷at ako÷ãt . asmàt påùàditvànnityaü ïa ityanye . iti durgàdàsaþ ..

#<ku÷aü>#, klã puü, (ku pàpaü ÷yati nà÷ayati . ku + ÷o + óaþ . yadvà kau bhåmau ÷ete ràjate ÷obhate ityarthaþ .) svanàmakhyàtatçõam . tatparyàyaþ . kuthaþ 2 darbhaþ 3 pavitram 4 . ityamaraþ . 2 . 4 . 166 .. yàj¤ikaþ 5 hrasvagarbhaþ 6 varhiþ 7 kutupaþ 8 . iti ÷abdaratnàvalã .. api ca .
     %<ku÷o darbhastathà varhiþ såcyagro yatra bhåùaõaþ .
     tato'nyo dãrghapatraþ syàt kùurapatrastathaiva ca ..>% tasyotpattiryathà --
     %<varhiùmatã nàma purã sarvasampatsamanvità .
     nyapatan yatra romàõi yaj¤asyàïgaü vidhunvataþ ..
     ku÷akà÷àsta evàsan ÷a÷vaddharitavarcasaþ .
     çùayo yaiþ paràbhàvya yaj¤aghnàn yaj¤amãjire ..>% iti ÷rãbhàgavatam .. asya guõàþ .
     %<darbhadvayaü tridoùaghnaü madhuraü tuvaraü himam .
     måtrakçcchrà÷marãtçùõàvastirukpradaràsrajit ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. tasya dhàraõavidhistat pratinidhi÷ca yathà --
     %<påjàkàle sarvadaiva ku÷ahasto bhavecchuciþ .
     tarjanyà rajataü dhàryaü svarõaü dhàryamanàmayà ..
     ku÷akàryakaraü yasmànna tu vanyàþ ku÷àþ ku÷àþ .
     ku÷ena rahità påjà viphalà kathità mayà ..
     nànyasya rajataü svarõaü dhàryaü hi nijamaïgale ..>% iti varadàtantre 1 pañalaþ .. * .. sadhavàyàstatspar÷aniùedho yathà --
     %<na spç÷ettiladarbhàü÷ca sadhavà tu katha¤cana ..>% iti halàyudhakçtabràhmaõasarvasvam .. anyat darbha÷abde draùñavyam ..

#<ku÷aü>#, klã, (kau pçthivyàü bhåmau ÷ete . bhålagnatvàt tathàtvam .) jalam . iti medinã ..

#<ku÷aþ>#, puü, (ku pàpaü ÷yati nà÷ayati vihitaràjadharmànuùñhànena . ku + ÷o + óaþ . aparà vyutpattiryathà yathà, ràmàyaõe .
     %<yastayoþ pårbajo jàtaþ sa ku÷ermantrasatkçtaiþ .
     nirmàrjanãyastu tadà ku÷a ityasya nàma tat ..>%) ràmasutaþ . (yathà, raghuþ 16 . 72 .
     %<yat kumbhayoneradhigamya ràmaþ ku÷àya ràjyena samaü dide÷a .
     tadasya jaitràbharaõaü viharturaj¤àtapàtaü salile mamajja ..>%) yoktram . iti medinã .. puràõoktasaptadvãpeùu dvãpabhedaþ . sa tu ghçtasamudreõàvçtaþ . tatra deva nirmito'gnitulyaþ ku÷astambo'sti . (ataþ ku÷advãpa iti saüj¤ayà vikhyàtaþ .) tadadhipaþ priyavrataràjaputtro hiraõyaretàþ taddvãpaü vibhajya saptaputtrebhyo dattavàn . teùàü nàmàni yathà . vasuþ 1 vasudànaþ 2 dçóharuciþ 3 nàbhiguptaþ 4 stutyavrataþ 5 vipranàmà 6 devanàmà 7 . eùàü varùeùu sapta sãmàgirayaþ . yathà . babhruþ 1 catuþ÷çïgaþ 2 kapilaþ 3 citrakåñaþ 4 devànãkaþ 5 årdhvaromà 6 draviõaþ 7 . sapta nadya÷ca yathà . rasakulyà 1 mitravindà 2 ÷rutavindà 3 devagarbhà 4 ghçtacyutà 5 madhuþ 6 màlà 7 . tatra sthitàþ ku÷alakovidàbhimuktakulakasaüj¤àþ krameõa bràhmaõakùattriyavai÷ya÷ådràþ bhagavantamagniråpiõaü àsàü nadãnàü payobhiryajante . iti ÷rãbhàgavatam .. (viùõupuràõe tu etaddvãpàdhipatestatputtràõàü girãõàü nadãnà¤ca nàmàntaràõi dç÷yante . yathà 2 . 4 . 36 -- 44 .
     %<jyotiùmataþ ku÷advãpe sapta puttràþ ÷çõuùva tàn .
     udbhido veõumàü÷caiva vairatho lambano dhçtiþ ..
     prabhàkaro'tha kapilastannàmà varùapaddhatiþ .
     tasmin vasanti manujàþ saha daiveyadànavaiþ ..
     tathaiva devagandharvayakùakiüpuruùàdayaþ .
     varõàstatràpi catvàro nijànuùñhànatatparàþ ..
     daminaþ ÷uùmiõaþ snehà mandehà÷ca mahàmune ! .
     bràhmaõàþ kùattriyà vai÷yàþ ÷ådrà÷cànukramoditàþ ..
     yathoktakarmakartçtvàt svàdhikàrakùayàya te .
     tatraiva taü ku÷advãpe brahmaråpaü janàrdanam ..
     yajantaþ kùapayantyugramadhikàraü phalapradam .
     vidrumo hema÷aila÷ca dyutimàn puùpavàüstathà ..
     ku÷e÷ayo havi÷caiva saptamo mandaràcalaþ .
     varùàcalàstu tatraite saptadvãpe mahàmune ! ..
     nadyastu sapta tàsàntu ÷çõu nàmànyanukramàt .
     dhåtapàpà ÷ivà caiva pavitrà sammatistathà ..
     vidyudambhà mahã cànyà sarvapàpaharàstvimàþ .
     anyàþ sahasra÷astatra kùudranadyastathàcalàþ ..
     ku÷advãpe ku÷astambaþ saj¤ayà tasya tat smçtaþ .
     tatpramàõena sa dvãpo ghçtodena samàvçtaþ ..>%)

#<ku÷aþ>#, tri, (ku kustite karmaõi ÷ete avatiùñhate . ku + ÷ã + kaþ .) pàpiùñhaþ .. (kutsite mada÷ayyàyàü ÷ete iti .) mattaþ . iti medinã ..

#<ku÷aõóikà>#, strã, (ku÷aiþ kaõóikà iva . ku÷akaõóikà pçùodaràt kasya lopaþ .) sarvahomàrthàgnisaüskàrakakriyà . tatra sarveùàmàhutiyuktakarmaõàü ku÷aõóikàsaüskçtàgnisàdhyatvàt saiva prathamamabhidhãyate . tatra hastapramàõaü caturasraü sthaõóilaü ÷arkaràïgàràsthike÷atuùàdirahitaü pårbottaraplavaü samaü và chàyàmaõóapasahitaü gomayenopalipya snàtaþ ÷uciràcàntaþ pràïmukhaþ ku÷asahitàsanopaviùñaþ kartà uttarasyàü di÷yabhyukùaõàrthaü ku÷akusumasahitajalapàtraü nidhàya dakùiõaü jànu bhåmau pàtayitvà uttaràgraku÷opari savyahastapràde÷amuttànaü vahnisthàpanaparyantaü bhåmau nidhàya dakùiõahastànàmikàïguùñhagçhãtaku÷amålena sthaõóiladakùiõaprànte dvàda÷àïgulapramàõàü pràïmukhãü rekhàmullikhya rekheyaü pçthvãdevatàkà pãtavarõà iti dhyàyet . tanmålataþ prabhçtyekaviü÷atyaïgulapramàõàü uttaràbhimukhãü rekhàmullikhya rekheyaü agnidevatàkà lohitavarõà iti dhyàyet . tataþ prathamarekhàyàþ uttarataþ saptàïgulàntaritàü pràde÷apramàõàü pårbàbhimukhãü rekhàmullikhya rekheyaü prajàpatidevatàkà kçùõavarõà iti dhyàyet . tataþ saptàïgulàntaritàü pràde÷apramàõàü pårbabhimukhãü rekhàmullikhya rekheyaü indradevatàkà nãlavarõà iti dhyàyet . tato'pi saptàïgulàntaritàü pràde÷apramàõàü pårbàbhimukhãü rekhàmullikhya rekheyaü somadevatàkà ÷uklavarõà iti dhyàyet . tataþ krameõa dakùiõahastàïguùñhànàmikàbhyàü rekhàsåtkaraü gçhãtvà prajàpatirçùistçùñupchando'gnirdevatà rekhàsåtkaranirasane viniyogaþ . oü nirastaþ paràvasurityai÷ànyàü di÷i aratnimàtràntarite de÷e prakùipet . tataþ pårbasthàpitajalena rekhàbhyukùaõaü kçtvà dakùiõadiksthakàüsyapàtrasthàgnernava÷aràvasthàgnervà jvaladindhanaü gçhãtvà prajàpatirçùistçùñupchandaþ agnirdevatàgnisaüskàre viniyogaþ . oü kravyàdamagniü prahiõomi dåraü yamaràjyaü gacchatu ripravàhaþ . anena dakùiõapa÷cimakoõe prakùipet . tato'paramagniü gçhãtvà prajàpatirçùirvçhatãcchandaþ prajàpatirdevatà agnisthàpane viniyogaþ . oü bhårbhuvaþ svarom . ityanenàgnimàtmàbhimukhaü tçtãyarekhopari sthàpayet tato vàmahastamuttolyà¤jaliü baddhvà pañhet . prajàpatirçùistçùñupchando'gnirdevatàgnisthàpane viniyogaþ . oü ihaivàyamitaro jàtavedà devebhyo havyaü vahatu prajànan .. tato'gne ! tvaü vi÷varåpanàmàsi iti nàma kçtvà dhyàtvà''vàhya vi÷varåpanàmne agnaye namaþ iti pàdyàdinàbhyarcya . oü sarvataþ pàõipàdàntaþ sarvato'kùi÷iromukhaþ . vi÷varåpo mahànagniþ praõãtaþ sarvakarmasu .. iti pañhet .. tataþ pràde÷apramàõàü ghçtàktàü samidhaü tåùõãmagnau hutvà brahmasthàpanaü kuryàt . samàgrapa¤cà÷atku÷apatraracitaü dvirdakùiõàvartamårdhvamukhaü darbhavañuü adhãtavedaü bràhmaõaü và chatramuttaràsaïgaü và kamaõóaluü và brahmatvena parikalpya dhàràsahitamudakapàtraü gçhãtvà agneruttarataþ prabhçti dakùiõàvartena dakùiõade÷aü gatvà aratnimàtràntarite de÷e pårbàbhimukhãü vàridhàràü dattvà tadupari pràgagràn ku÷ànàstãrya pa÷cimàbhimukho'nupaviùñastiùñhet . vàmahastànàmikàïguùñhàbhyàmàstãrõaku÷apatramekaü gçhãtvà prajàpatirçùiranuùñupchando'gnirdevatà tçõanirasane viniyogaþ . oü nirastaþ paràvasurityanena dakùiõapa÷cimakoõe prakùipet . tato'pa upaspç÷ya dakùiõapàdena savyapàdamavaùñabhya uttaràbhimukhãbhåya àstãrõaku÷ànadbhirabhyukùya prajàpatirçùiranuùñupchandaþ agnirdevatà brahmopave÷ane viniyogaþ . oü àvasoþ sadane sãda iti . bràhmaõabrahmapakùe tu bràhmaõa eva sãdàmãti bråyàt . anena ku÷opari pårbàgraü ku÷abràhmaõaü bràhmaõabrahmapakùe tu uttaràbhimukhaü sthàpayitvà tadupari ku÷àn dattvà adbhirabhyakùya ku÷akusumairarcayet . tatastenaiva pathà pratyàvçtyàsane pårbàbhimukha upaviùño bhåmijapàdikaü kuryàt . yadi tu brahmatvenàropito bràhmaõaþ ayaj¤ãyavàcaü vadettadà imaü mantraü japet . prajàpatirçùirgàyatrãcchando viùõurdevatà ayaj¤ãyavàgvacananimittajape viniyogaþ . oü idaü viùõurvicakrame tredhà nidadhe padaü samåóhamasya pàü÷ule . iti japet . ku÷àdibrahmapakùe tu karmakartureva kçtàkçtàvekùaõàdibrahmakàryakartçtvàdayaj¤ãyavàgvacananimittaü sa eva japet . yadi prakçte karmaõi caruhomo'sti tadà asminneva samaye caruü ÷rapayitvà tadupari ghçtaü dattvà agneruttarataþ ku÷opari saüsthàpya bhåmijapàdikaü kuryàt . dakùiõajànu bhåmau pàtayitvà dakùiõahastoparibhàvena adhomukhau hastau bhåmau nidhàya . parameùñhã çùiranuùñupchando'gnirdevatà bhåmijape viniyogaþ . oü idaü bhåmerbhajàmaha idaü bhadraü sumaïgalam . paràsrapatnàn bàdhasvànyeùàü vindate dhanam . iti japtvà ràtrau cet karma tadà dhanamitisthàne vasviti prayoktavyam . tato dakùiõahastena ku÷àn gçhãtvà agneruttarataþ prabhçti dakùiõàvartena tçõàdikamanena mantreõa pari÷odhayet . trayàõàü mantràõàmçùyàdayaþ sàdhàraõàþ . kautsaçùirjagatãcchando'gnirdevatà pçùñhasya ùaóahasya ùaùñhe'hanyagnimàrute ÷aste parisamåhane viniyogaþ . oü imaü stomamarhate jàtavedarathamiva sammahe mà manãùayà bhadrà hi naþ pramatirasya saüsadyagne sakhye mà riùàmà vayantava . oü bharàmedhmaü kçõavàmà havãüùi te citayantaþ parvaõà parvaõà vayam . jãvàtave prataràü sàdhayà dhiyo'gne sakhye mà riùàmà vayantava . oü ÷akema tvà samidhaü sàdhayà dhiyaste devà haviradantyàhutaü tvamàdityànàvahatàü hyu÷masyagne sakhye mà riùàmà vayantava . tatastàn ku÷àn ai÷ànyàü di÷i prakùipet . tato'gneþ pårbataþ uttaràntàddakùiõàntaü yàvat upamålalånàn ekapatrãkçtàn ku÷àn agreõa målamàcchàdayan vàratrayamàstaret . evaü dakùiõasyàü pårbàntàt pa÷cimàntaü yàvat . pratãcyà¤ca dakùiõàduttaràntaü yàvat . evamuttarasyàü pa÷cimàntàt pårbàntaü yàvat krameõàstaret . tato ghçtàktasvastikàn da÷adikùu pårbàdikrameõa dadyàt . oü indràya lokapàlàya svàhà . evaü agnaye ityàdi . tataþ pràde÷advayapramàõàü dhavakhadirapalà÷oóumbaràõàmanyatamasya viü÷atikàùñhikàü madhye ghçtasruvaü dattvà prajàpatiü manasà dhyàtvà tåùõãmagnau juhuyàt . tataþ staraõaku÷àdeva samàgraku÷apatradvayaü gçhãtvà prajàpatiürçùiþ pavitre devate pavitracchedane viniyogaþ . oü pavitre stho vaiùõavyau iti mantreõa pràde÷apramàõaü kçtvà ku÷àntareõa veùñayitvà nakhavyatirekeõa chitvà prajàpatirçùiþ pavitre devate pavitramàrjane viniyogaþ . oü viùõormanasà påte sthaþ ityanenàbhyakùya tàmràdipàtre pavitramuttaràgraü nidhàya tatra homàrthaü ghçtaü niþkùipet . tatastatku÷apatradvayamagre dakùiõahastànàmikàïguùñhàbhyàü måle ca vàmahastànàmikàïguùñhàbhyàü gçhãtvà dakùiõahastoparibhàvenàdhomukhavyastapàõiþ prajàpatirçùiràjyaü devatà àjyotpavane viniyogaþ . oü devastvà savitotpunàtvachidreõa pavitreõa vasoþ såryasya ra÷mibhiþ svàhà . ityanena ku÷apatradvayamadhyena ghçtamagnau sakçjjuhuyàt . tåùõãü vàradvayam . tatastatku÷apatradvayamadbhirabhyukùyàgnau niþkùipet . tatastasyàjyapàtrasyodakenànumàrjanamagnerupari nidhànaü uttarasyàü di÷yavatàraõaü itthameva vàratrayaü saüskuryàt ityàjyasaüskàraþ . tato dhavakhadirapalà÷oóumbaràõàmanyatamasya aratnimàtraü bhramitàïguùñhaparvavilaü nàsàrandhravanmadhyasthitamaryàdaü sruvaü itthameva vàratrayaü saüskuyyàditi . sruvasaüskàraþ . evaü sruïmekùaõàdikaü saüskuryàt . tato dakùiõaü jànu bhåmau pàtayitvà udakà¤jaliü gçhãtvà prajàpatirçùiraditirdevatà udakà¤jaliseke viniyogaþ . oü adite anumanyasva ityanenàgnerdakùiõataþ pa÷cimàntàt pårbàntaü yàvadudakà¤jalinà si¤cet . tataþ prajàpatirçùiranumatirdevatà udakà¤jaliseke viniyogaþ . oü anumate anumanyasva ityanenàgneþ pa÷cimato dakùiõàntàduttaràntaü yàvadudakà¤jalinà si¤cet . tataþ prajàpatirçùiþ sarasvatã devatà udakà¤jaliseke viniyogaþ . oü sarasvatyanumanyasva ityanenàgneruttarataþ pa÷cimàntàt pårbàntaü yàvadudakà¤jalinà si¤cet . tataþ prajàpatirçùiþ savità devatà agniparyukùaõe viniyogaþ . oü deva savitaþ prasuvayaj¤aü prasuvayaj¤apatiü bhagàya divyo gandharvaþ ketapåþ ketannaþ punàtu vàcaspatirvàcannaþ svadatu ityanenodakà¤jalinà dakùiõàvartenàgniü veùñayet . tato dakùiõaü jànåtthàpya uparyadhaþsthitadakùiõavàmamuüùñibhyàü phalapuùpaku÷àn gçhãtvà viråpàkùajapaü kuryàt . parameùñhã çùã rudraråpo'gnirdevatà viråpàkùajape viniyogaþ . oü bhårbhuvaþ svarom mahàntamàtmànaü prapadye viråpàkùo'si dantà¤jistasya te ÷ayyà parõe gçhàntarãkùe vimitaü hiraõmayaü taddevànàü hçdayànyayasmaye kumbhe'ntaþ sannihitàni tàni balabhçcca balasàcca rakùato'pramaõã animiùattat satyaü yatte dvàda÷aputtràüste tvà saüvatsare saüvatsare kàmapreõa yaj¤ena yàjayiütvà punarbrahmacaryamupayanti tvaü deveùu bràhmaõo'smyahaü manuùyeùu bràhmaõo vai bràhmaõamupadhàvatyupadhàvàmi japantaü mà mà pratijàpãrjuhvantaü mà mà pratihauùãþ kurvantaü mà mà pratikàrùãstvàü prapadye tvayà prasåta idaü karma kariùyàmi tanme ràdhyatàü tanme samçddhyatàü tanma upapadyatàü samudro mà vi÷vavyacà brahmà'nujànàtu tutho mà vi÷vavedà brahmaõaþ puttro'nujànàtu ÷vàtro mà pracetà maitràvaruõo'nujànàtu tasmai viråpàkùàya dantà¤jaye samudràya vi÷vavyacase tuthàya vi÷vavedase ÷vàtràya pracetase sahasràkùàya brahmaõaþ puttràya namaþ . iti japitvà gçhãtaku÷àn pràgudãcyàü di÷i kùipet . phalapuùpe brahmaõe nivedayet .. * .. atha kàmyakammàrthaü ku÷aõóikà tadà pràõàn saüyamya prathamaü puñà¤jaliþ . oü tapa÷ca teja÷ca ÷raddhà ca hrã÷ca satya¤càkrodha÷ca tyàga÷ca ghçti÷ca dharma÷ca satva¤ca vàk ca mana÷càtmà ca brahma ca tàni prapadye tàni màmavantu . iti japitvà pa÷càt viråpàkùajapaü kuryàt . iti sàmavedinàü sarvasàdhàraõã ku÷aõóikà samàptà . iti bhavadevabhaññaþ .. * .. anyat raghunandanabhaññàcàryakçtasaüskàratattve draùñavyam .. yajurvedinàü ku÷aõóikà pa÷upatikçtada÷akarmapaddhatau çgvedinàü ku÷aõóikà kàle÷ikçtada÷akarmapaddhatau ca draùñavyà .. * .. * .. atha ku÷aõóikànantaraü prakçtaü karma kartavyam . tatra prathamaü pràde÷apramàõàü ghçtàktàü samidhaü tåùõãmagnau hutvà mahàvyàhçtihomaü kuryàt . prajàpatirçùirgàyatrãcchando'gnirdevatà mahàvyàhçtihome viniyogaþ . oü bhåþ svàhà . prajàpatirçùiruùõikchando vàyurdevatà mahàvyàhçtihome viniyogaþ . oü bhuvaþ svàhà . prajàpatirçùiranuùñupchandaþ såryo devatà mahàvyàhçtihome viniyogaþ . oü svaþ svàhà . iti sruveõàjyàhutitrayandadyàt . yadi prakçte karmaõi caruhomo'sti tadà àjyatantropakramavihitatvàt mahàvyàhçtihomasya prathamaü mahàvyàhçtihomo na kartavyo'nte tu kartavya eva vihitatvàt . tataþ prakçtaü karma samàpya punarmahàvyàhçtihomaü kçtvà pràde÷apramàõàü samidhaü tåùõãmagnau hutvà ÷àñyàyanahomàdivàmadevyagànàntaü udãcyaü sàdhàraõaü karma karaõãyam . tadabhidhãyate . tatra prathamaü oü adyetyàdi atràmukakarmaõi yatki¤cidvaiguõyaü jàtaü taddoùapra÷amanàya ÷àñyàyanahomamahaü kurvãya iti saïkalpaü kçtvà agne tvaü vidhunàmàsi iti nàma kçtvà saüpåjya punarghçtàktàü pràde÷apramàõàü samidhaü tåùõãmagnau hutvà mahàvyàhçtihoma¤ca pårbavat kçtvà pràya÷cittahomaü kuryàt . prajàpati rçùiragnirdevatà pràya÷cittahome viniyogaþ . oü pàhi no'gna enase svàhà . prajàpatirçùirvi÷vedevà devatàþ pràya÷cittahome viniyogaþ . oü pàhi no vi÷vavedase svàhà . prajàpatirçùirvibhàvasurdevatà pràya÷cittahome viniyogaþ . oü yaj¤aü pàhi vibhàvaso svàhà . prajàpatirçùiþ ÷atakraturdevatà pràya÷cittahome viniyogaþ . oü savyaü pàhi ÷atakrato svàhà . prajàpatirçùiranuùñupchando'gnirdevatà pràya÷cittahome viniyogaþ . oü pàhi no agna ekayà pàhyuta dvitãyayà pàhi gãrbhistisçbhirurjàüpate pàhi catasçbhirvaso svàhà . prajàpatirçùirgàyatrãcchando'gnirdevatà pràya÷cittahome viniyogaþ . oü punarårjà nivartasva punaragna iùàyuùà punarnaþ pàhyaühasaþ svàhà . prajàpatirçùirgàyatrãcchando'gnirdevatà pràya÷cittahome viniyogaþ . oü saharjà nivartasvàgne pinusva dhàrayà vi÷vapsyàþ vi÷vataþ pari svàhà . prajàpatirçùiranuùñupchando'gnirdevatà pràya÷cittahome viniyogaþ . oü àj¤àyadanàj¤àtaü yaj¤asya kriyate mithaþ agne tadasya kalpaya tvaü hi vettha yathàyathaü svàhà . prajàpatirçùiþ païkticchandaþ prajàpatirdevatà pràya÷cittahome viniyogaþ . oü prajàpate na tvadetànyanyo vi÷và jàtàni parità babhåva . yatkàmàste juhumastanno'stu vayaü syàmaþ patayo rayãõàü svàhà . tataþ pårbavadeva mahàvyàhçtihomaþ samitprakùepa÷ca . prajàpatirçùirgàyatrãcchando'gnirdevatà mahàvyàhçtihome viniyogaþ . oü bhåþ svàhà . prajàpatirçùiruùõikchando vàyurdevatà mahàvyàhçtihome viniyogaþ . oü bhuvaþ svàhà . prajàpatirçùiranuùñhupchandaþ såryo devatà mahàvyàhçtihome viniyogaþ oü svaþ svàhà .. * .. tatonavagrahahomaþ . oü àkçùõena rajasà vartamàno nive÷ayannamçtaü martya¤ca hiraõyayena savità rathenà devo yàti bhuvanàni pa÷yan svàhà . oü àpyàyasva sametu te vi÷vataþ somavçùñyaü bhavà vàjasya saïgathe svàhà . oü agnirmårdhà divaþ kakut patiþ pçthivyà ayaü apàü retàüsiü jinvati svàhà . oü agne vivasvaduùasa÷citraü ràdho'martya àdà÷uùe jàtavedo vahà tvamadyàü devàü uùarvudhaþ svàhà . oü vçhaspate paridãyà rathena rakùohà'mitràü apabàdhamànaþ prabha¤jatsenàþ pramçõo yudhà jayannasmàkamedhyavità rathànàü svàhà . oü ÷ukrante'nyadyajante'nyadviùuråpe'hanã dyaurivàsi . vi÷và hi màyà avasi svadhàvan bhadrà te påùanniha ràtirastu svàhà . oü ÷anno devã rabhãùñaye ÷anno bhavantu pãtaye . ÷aüyorabhisravantu naþ svàhà . oü kayàna÷citra àbhuvadåtã sadàvçdhaþ sakhà kayà sacãùñayà vçtà svàhà . oü ketuü kçnvannaketave pe÷o maryà ape÷ase samu÷adbhirajàyathàþ svàhà .. * .. tataþ indràdyaùñalokapàlahomaü pratyakùadevatàhoma¤ca kçtvà ghçtàktàü pràde÷apramàõàü samidhaü tåùõãmagnau hutvà udakà¤jalisekaü kuryàt . prajàpatirçùiþ savità devatàgniparyukùaõe viniyogaþ . oü deva savitaþ prasuvayaj¤aü prasuvayaj¤apatiü bhagàya divyo gandharvaþ ketapåþ ketannaþ punàtu vàcaspatirvàcannaþ svadatu . anenodakà¤jalinà dakùiõàvartenàgniü veùñayet . prajàpatirçùiraditirdevatà udakà¤jaliseke viniyogaþ . oü adite'nvamaüsthàþ anenàgnerdakùiõataþ pa÷cimàntàt pårbàntaü yàvadudakà¤jalinà si¤cet . prajàpatirçùiranumatirdevatà udakà¤jaliseke viniyogaþ . oü anumate'nvamaüsthàþ anenàgneþ pa÷cimato dakùiõàntàduttaràntaü yàvadudakà¤jalinà si¤cet . prajàpatirçùiþ sarasvatã devatà udakà¤jaliseke viniyogaþ . oü sarasvatyanvamaüsthàþ . anenàgneruttarataþ pa¤cimàntàt pårbàntaü yàvadudakà¤jalinà si¤cet . tata uttànahastadvayena katipayàstaraõaku÷àn gçhãtvà prajàpatirçùirvayo devatà darbhatçõàbhya¤jane viniyogaþ . oü aktaü rihà õàvyantu vayaþ . anenàgramadhyamålàni ghçtenàbhyanakti vàratrayaü mantra÷ca vàratrayameva pañhanãyaþ . tatastàn ku÷ànadbhirabhyukùya prajàpatirçùiranuùñupchando rudraråpo'gnirdevatà darbhajuñikàhome viniyogaþ . oü yaþ pa÷ånàmadhipatã rudrastasticaro vçùà . pa÷ånasmàkaü mà hiüsãretadastu hutantava svàhà . anenàgnau kùipet . tata agne tvaü mçóanàmàsãti nàma kçtvà gandhamàlyavastratàmbålairagnimabhyarcya prajàpatirçùirviràñchanda indro devatà ya÷askàmasya yajanãyaprayoge viniyogaþ . oü pårõahomaü ya÷ase juhomi yo'smai juhoti varamasmai dadàti varaü vçõe ya÷asà bhàmi loke svàhà . anena pårõàhutiü dadyàt . tato brahmaõe pårõapàtràdi dakùiõàü dattvà homadakùiõàü kuryàt . tataþ pradakùiõena dakùiõaü de÷aü gatvà brahmagranthiü muktvà pratyàvçtyàsane punarupavi÷ya ku÷akusumasahitajalapàtre hastaü nidhàya mahàvàmadevya çùirviràóagàyatrãcchanda indro devatà ÷àntikarmaõi jape viniyogaþ . oü kayà na ÷citra àbhuvadåtã sadà vçdhaþ sakhà kayà sacãùñayà vçtà . oü kastvà satyo madànàü maühiùñho matsadandhasaþ dçóhàcidàruje vasu . oü abhãùuõaþ sakhãnàmavità jaritéõàü ÷atambhavàsyåtaye . oü svasti na indro vçddha÷ravàþ svasti naþ påùà vi÷vavedàþ svasti nastàrkùyo'riùñanemiþ svasti no vçhaspatirdadhàtu .. età çco gãtvà ÷àntiü kuryàt . gànà÷aktau età eva çcastriràvçttyà pañhediti . tato dakùiõàü dattvà acchidràvadhàraõaü kuryàt . iti sarvakarmasàdhàraõamudãcyaü karma samàptam ..

#<ku÷apaþ>#, puü, (ku÷ ya saü÷leùe + bàhulakàt kapan .) pànapàtram . ityuõàdikoùaþ ..

#<ku÷apuùpaü>#, klã, (ku÷àkàraü puùpamasya .) granthiparõam . iti ratnamàlà .. gàüñhiyàlà iti bhàùà ..

#<ku÷alaü>#, klã, (ku÷ + vçùàditvàt kalan . yadvà kuü pàpaü tasmàt ÷alati gacchati pçthaktvaü pràpnotãtyarthaþ . ku + ÷al + ac .) kalyàõam . (yathà, raghuþ 1 . 58 .
     %<prapraccha ku÷alaü ràjye ràjyà÷ramamuniü muniþ .. * ..>%
     samàgame vihite abhivàdakamavaravayaskaü samànavayaskamanabhivàdakamapi bràhmaõaü ku÷alamiti ÷abdavi÷eùoccàraõenaiva kalyàõapra÷naü pçcchet . yaduktaü manau 2 . 127 .
     %<bràhmaõaü ku÷alaü pçcchet kùattrabandhumanàmayam .
     vai÷yaü kùemaü samàgamya ÷ådramàrogyameva ca ..>%) paryàptiþ . puõyam . (tadvati, tri . yathà, gãtàyàm 18 . 10 .
     %<nadveùñyaku÷alaü karma ku÷ale nànuùajjate ..>% kau pçthivyàü ÷alati ÷làghà pràpnotãti . ÷ala + ac .) ÷ikùite, tri . ityamaraþ . 3 . 3 . 203 .. (yathà, manuþ 8 . 157 .
     %<samudrayànaku÷alà de÷akàlàrthadar÷inaþ .
     sthàpayanti tu yàü vçddhiü sà tatràdhigamaü prati ..>% ku÷aü làti gçhõàti . ku÷a + là + kaþ . ku÷agràhakaþ . iti vyutpattilabdho'rthaþ ..)

#<ku÷alavau>#, puü, (puùpavatoriva eka÷aktyà tayoreva bodhakatvam dvandvasamàse tu ku÷a÷ca lava÷ca tau ku÷ãlavau mitràvaruõàvityàdivajj¤eyam .) ekayoktyà ràmaputtrau . iti hemacandraþ .. tayornàmakàraõaü yathà --
     %<yastayoþ prathamaü jàtaþ sa ku÷airmantrasaüskçtaiþ .
     nirmàrjanãyo nàmnà hi bhavità ku÷a ityasau ..
     ya÷càvaraja evàsãllavaõena samàhitaþ .
     nirmàrjanãyo vçddhàbhirnàmnà sa bhavità lavaþ ..
     evaü ku÷alavau nàmnà yamau tau sambabhåvatuþ .
     bhagavatkçtanàmànau sukhinàvakùayau ca tau ..>% iti ràmàyaõam ..

#<ku÷alapra÷naþ>#, puü, (kuü÷alaþ ÷ubhaþ pra÷naþ .) ku÷alajij¤àsà . tatparyàyaþ . kau÷alã 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ku÷alã>#, strã, (ku÷a iva lãyate . lã + óaþ gauràditvàt ïãù .) a÷mantakavçkùaþ . kùudràmlikà . iti vaidyakam ..

#<ku÷alã>#, [n] tri, (ku÷alaü astyasya . ku÷ala + iniþ .) maïgalànvitaþ . (yathà, raghau 5 . 4 .
     %<apyagraõãrmantrakçtàmçùãõàü ku÷àgrabuddhe ! ku÷alã guruste ..>%)

#<ku÷asthalaü>#, klã, (ku÷apradhànaü sthalam .) kànyakubjade÷aþ . iti hemacandraþ .. (yathà, veõãsaühàre .
     %<ku÷asthalaü vçkasthalaü màkandaü vàràõavatam .
     dehi me caturo gràmàn ka¤cideka¤ca pa¤camam ..>%)

#<ku÷asthalã>#, strã, (ku÷asthala + striyàü ïãù .) dvàrikà . iti jañàdharaþ .. (yathà -- mahàbhàrate 2 . mantraõàparvaõi 14 . 49 .
     %<iti sa¤cintya sarve sma pratãcãü di÷amàü÷ritàþ .
     ku÷asthalãü purãü ramyàü raivatenopa÷obhitàm ..>% puryeùà tu purà revatanàmnà kenacit narapatinà nirmità kàlava÷àt ràkùasairutsàdità ÷vàpadà÷rayãbhåtà''sãt tato devapramukhairyàdavaiþ saüskçtà satã teùàmeva vàsabhåmiràsãt ..)

#<ku÷à>#, strã, (ku÷ ya saü÷leùe + kaþ ñàp ca .) rajjuþ . iti medinã . madhukarkañikà . iti ÷abdacandrikà .. valgà . iti hemacandraþ .. (chandogàþ stotrãyàgaõanàrthànaudumbaràn ÷aïkån ku÷à iti vyavaharanti .. iti cintàmaõiþ ..)

#<ku÷àkaraþ>#, puü, (ku÷airàkãryate samantàt agreõa målàcchàdanena veùñyate'tra . à + ké + adhikaraõe ap . ku÷aõóikàsamaye ku÷airveùñanàt tathàtvam .) agniþ . iti ÷abdamàlà .. (ku÷àü rajjuü karotãti vyutpattyà rajjukàrakaþ ..)

#<ku÷àkùaþ>#, puü, (ku÷a iva såkùmaü kùudramityarthaþ akùi yasya . samàse ac .) vànaraþ . iti ÷abdamàlà ..

#<ku÷àgrãyamatiþ>#, tri, (ku÷àgrãyà ku÷ànàü agravat såkùmà matiryasya .) tãkùõabuddhiþ . (yaduktaü ÷iùñaiþ .
     %<aha¤ca bhàùyakàra÷ca ku÷àgrãyadhiyàbubhau .
     naiva ÷abdàmbudheþ pàraü kimanye jaóabuddhayaþ ..>%) tatparyàyaþ . såkùmadar÷ã 2 tatkàladhãþ 3 pratyutpannamatiþ 4 . iti hemacandraþ .. såkùmàyàü buddhau karmadhàrayastatra strã ..

#<ku÷àraõiþ>#, puü, (ku÷aü ÷àpapradànàrthaü jalaü araõiriva yasya .) durvàsàþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ku÷àlmaliþ>#, puü, (kutsitaþ ÷àlmaliþ .) rohitavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ku÷iü÷apà>#, strã, (kutsità ÷iü÷apà .) kapila÷iü÷apà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ku÷ikaþ>#, puü, (ku÷aþ ku÷asaüj¤ako mahãpàlo janakatvenàstyasya . ku÷a + ñhan .) svanàmakhyàtançpavi÷eùaþ . (sa tu vi÷vàmitrapitàmahaþ gàdheþ pità . etadvivaraõantu mahàbhàrate 13 . bhãùmayudhiùñhirasaüvàde 52 adhyàyamàrabhya draùñavyam ..) phàlaþ . sarjavçkùaþ . vibhãtakavçkùaþ . iti hemacandraþ .. a÷vakarõavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. taila÷eùaþ . iti vi÷vaþ .. kekare tri . iti ÷abdamàlà ..

#<ku÷itaü>#, tri, (ku÷ + itac . yadvà ku÷asaü÷leùe + kta iñ ca .) jalami÷ritam . ityuõàdikoùaþ ..

#<ku÷ã>#, strã, (ku÷a + ayovikàràrthe %<jànapadeti>% 4 . 1 . 42 . iti ïãù .) phàlaþ . iti medinã ..

#<ku÷ã>#, [n] puü, (ku÷àþ santyasya . samàdhiyogakàle aïgeùu ku÷otpattestathàtvam .) vàlmãkimuniþ . iti hemacandraþ .. (ku÷avi÷iùñhe, tri . yathà, mahàbhàrate 13 . meghavàhanopàkhyàne 14 . 374 .
     %<dine'ùñame tu vipreõa dãkùito'haü yathàvidhi .
     daõóã muõóã ku÷ã cãrã ghçtàkto mekhalãkçtaþ ..>%)

#<ku÷ãdaü>#, klã, (kusãda + pçùodaràt sasya ÷atvam .) vçddhijãvikà . ityamarañãkàyàü bharataþ .. raktacandanam . iti muõóamàlàtantram ..

#<ku÷ãlavaþ>#, puü, (kutsitaü ÷ãlaü asya iti ku÷ãlaþ . kugatãtisamàsaþ anyatràpi dç÷yate iti vaþ . yadvà ku÷ãlaü vàti gacchati pràpnàtãti yàvat . và + kaþ .) càraõaþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 12 .. nañavi÷eùaþ . kathakàdiþ . ityanye . de÷àntare kãrtiü pracàrayati yo nañaþ . ityanye . iti bharataþ .. (ete hi apàïkteyà havyakavyayorvarjyàþ . yathà, manuþ 3 . 155 .
     %<ku÷ãlavo'vakãrõã ca vçùalãpatireva ca ..>% ku÷ãlavavçttyarthaü nàñya÷àstrapracàrakatvàt vàlmãkimuniþ ..)

#<ku÷ãlavau>#, puü, (ku÷a÷ca lava÷ca tau ku÷ãlavau .) ekayoktyà ràmaputtrau . iti hemacandraþ .. (yathà, ràmàyaõe 7 . 107 . saga .
     %<abhiùicya mahàtmànàvubhau ràmaþ ku÷ãlavau ..>%)

#<ku÷ãva÷aþ>#, puü, (ku÷ãva ku÷avàn san ÷ete samàdhau avatiùñhate iti . ÷ã + óa .) vàlmãkimuniþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ku÷ålaþ>#, puü, (kusåla + puùodaràt ÷atvam .) tuùànalaþ . iti jañàdharaþ .. dhànyàgàram . tatparyàyaþ . annakoùñhakaþ 2 . iti hemacandraþ .. vrãhyagàram 3 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, manuþ 4 . 7 .
     %<ku÷åladhànyako và syàt kumbhãdhànyaka eva và .
     tryahaihiko vàpi bhaveda÷vastanika eva và ..>%)

#<ku÷e÷ayaü>#, klã, (ku÷e jale ÷ete . ku÷a + ÷ã + ac . aluk samàsaþ .) padmam . (yathà, raghuþ 6 . 18 . %<ku÷e÷ayàtàmratalena ka÷cit kareõa rekhàdhvajalà¤chanena>% ..) sàrasapakùã . ityamaraþ . 1 . 10 . 40 ..

#<ku÷e÷ayaþ>#, puü, (ku÷e÷ayaü padmamiva àkçtirvidyate'sya . ar÷a àdyac .) karõikàravçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. (ku÷advãpasthaparvatavi÷eùaþ . iti viùõupuràõe .. 2 . 4 . 36 ..)

#<kuùa># ga niùkarùe . iti kavikalpadrumaþ . (kryàü -- paraü -- sakaü -señ .) ga kuùõàti cukoùa . niùkarùa iyattàparicchedaþ . tålairavakuùõàtãti vopadevaþ .. niùkarùo'ntaþprakà÷anamiti govindabhaññaþ .. %<tato'kuùõàdda÷agrãvaþ kruddhaþ pràõàn vanaukasàm>% . iti bhaññau anekàrthatvàünniùkoùaõàrthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<kuùalaþ>#, tri, (kuù + bàhulakàt kalac .) ku÷alaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<kuùàkuþ>#, puü, (kuùa + %<kañhikuùibhyàü kàkuþ>% . uõàü 3 . 77 . iti kàkuþ .) kapiþ . agniþ . arkaþ . parottàpini, tri . iti medinã ..

#<kuùitaþ>#, tri, (kuù niùkarùe + ktaþ .) jalami÷ritaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<kuùãdaü>#, klã, (kusãda + pçùodaràt ùatvam .) kusãdam . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<kuùñhaü>#, klã, (kuùõàti rogam . kuù + %<hani kuùãti .>% uõàü 2 . 2 . iti kthan .) viùabhedaþ . iti hemacandraþ .. auùadhavi÷eùaþ . kuó iti bhàùà . tatparyàyaþ . vyàdhiþ 2 pàribhavyam 3 vàpyam 4 pàkalam 5 utpalam 6 . ityamaraþ . 2 . 4 . 126 .. àpyam 7 . iti taññãkà .. jaraõam 8 . iti ratnamàlà .. rujà 9 gadaþ 10 àmayaþ 11 pàribhadrakam 12 ràmam 13 vàõãrajam 14 pàvanam 15 kutsitam 16 padmakam 17 gadàhvam 18 gadàhvayam 19 kauveram 20 bhàsuram 21 . iti ÷abdaratnàvalã .. kàkalam 22 nãrujam 23 . iti jañàdharaþ ..
     %<kuùñhaü rogàhvayaü vàpyaü pàribhavyaü tathotpalam .
     kuùñhamuùõaü kañu svàdu ÷ukralaü tiktakaü laghu .
     hanti vàtàsravãsarpakàsakuùñhamarutkaphàn .. * ..>% atha kuùñhabhedapuùkaramålam .
     %<uktaü puùkaramålantu puùkaraü pauùkara¤ca tat .
     padmapatra¤ca kà÷mãraü kuùñhabhedamidaü jaguþ ..
     pauùkaraü kañukaü tiktamuùõaü vàtakaphajvaràn .
     hanti÷othàruci÷vàsàn vi÷eùàt pàr÷va÷ålanut ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. asya guõàþ . kañutvam . uùõatvam . tiktatvam . kaphavàyukuùñharogavisarpaviùakaõóåkharjådadrunà÷itvam . kàntikàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷vàsakàsajjvarahikkànà÷itvam . iti ràjavallabhaþ .. * .. svanàmakhyàtarogaþ . kuñ iti bhàùà . tatparyàyaþ . ÷vitram 2 . ityamaraþ . 2 . 4 . 54 .. ÷vetam 3 ÷vetram 4 . iti taññãkà . tasya nidànapårbikà saüpràptiryathà .
     %<virodhãnyannapànàni dravasnigdhaguråõi ca .
     bhajatàmàgatàü chardiü vegàü÷cànyàn pratighnatàm ..
     vyàyàmamatisantàpamatibhuktvà niùeviõàm .
     ÷ãtoùõalaïghanàhàràn kramaü muktvà niùeviõàm ..
     gharma÷ramabhayàrtanàü drutaü ÷ãtàmbusevinàm .
     ajãrõàdhya÷inà¤caiva pa¤cakarmàpacàriõàm ..
     navànnadadhimatsyàtilavaõàmlaniùeviõàm .
     màüsamålakapiùñànnatilakùãraguóà÷inàm ..
     vyàyàma¤càpyajãrõe'nne nidrà¤ca bhajatàü divà .
     vipràn gurån dharùayatàü pàpaü karma ca kurvatàm ..
     vàtàdayastrayo duùñàstvagraktaü màüsamambu ca .
     dåùayanti sa kuùñhànàü saptako dravyasaügrahaþ ..
     ataþ kuùñhàni jàyante sapta caikàda÷aiva tu .
     kuùñhàniü saptadhà doùaiþ pçthagdvandvaiþ samàgataiþ ..
     sarveùvapi tridoùeùu vyapade÷o'dhikatvataþ .. * ..>% tasya pårbaråpaü yathà .
     %<ati÷lakùõaþ kharaþ spar÷aþ svedàsvedau vivarõatà .
     dàhaþ kaõóustvaci svàpastodaþ koñhonnatirbhramaþ ..
     vraõàõàmadhikaü ÷ålaü ÷ãghrotpatti÷cirasthitiþ .
     råóhànàmatiråkùatvaü nibhitte'lpe'pi kopaõam ..
     romaharùo'sçjaþ kàrùõyaü kuùñhalakùaõamagrajam .. * ..>% tacca vàtàdibhedena aùñàda÷aprakàram . tatra saptamahàkuùñhàni yathà .
     %<kçùõàruõakapàlàbhaü yadråkùaü paruùaü tanu .
     kàpàlaü todabahulaü tatkuùñhaü viùamaü smçtam .. 1 ..
     rugdàharàgakaõóåbhiþ parãtaü romapi¤jaram .
     uóumbaraphalàbhàsaü kuùñhamauóumbaraü vadet .. 2 ..
     ÷vetaü raktaü sthiraü styànaü snigdhamutsannamaõóalam .
     kçcchramanyonyasaüyuktaü kuùñaü maõóalamucyate .. 3 ..
     karka÷aü raktaparyantamantaþ÷yàvaü savedanam .
     yadçùyajihvàsaüsthànamçùyajihvaü taducyate .. 4 ..
     sa÷vetaü raktaparyantaü puõóarãkadalopamam .
     sotsedha¤ca saràga¤ca puõóarãkaü pracakùate .. 5 ..
     ÷vetaü tàmraü tanu ca yadrajo ghçùñaü vimu¤cati .
     pràya÷corasi tat sidhmamalàvukusumopamam .. 6 ..
     yat kàkaõantikàvarõamapàkaü tãvravedanam .
     tridoùaliïgaü tatkuùñhaü kàkaõaü naiva sidhyati .. 7 ..>% ekàda÷akùudrakuùñhàni yathà .
     %<asvedanaü mahàkàstu yanmatsyasakalopamam .
     tadeva kuùñhaü carmàkhyaü bahulaü hasticarmavat .. 1 ..
     ÷yàvaü kiõakharaspar÷aü paruùaü kiñimaü smçtam .. 2 ..
     vaipàdikaü pàõipàdasphuñitaü tãvravedanam .. 3 ..
     kaõóumadbhiþ saràgai÷ca gaõóairalasakaü citam .. 4 ..
     sakaõóuràgapióakaü dadrumaõóalamudgatam .. 5 ..
     raktaü sa÷ålaü kaõóåmat sasphoñaü yadgalatyapi .
     taccarmadalamàkhyàtaü saüspar÷àsahamucyate .. 6 ..
     såkùmà bahvyaþ pióakàþ sràvavatyaþ pàmetyuktàþ kaõóumatyaþ sadàhàþ . 7 ..
     saiva sphoñaistãvradàhairupetà j¤eyà pàõyoþ kacchurugràsphico÷ca .. 8 ..
     sphoñàþ ÷yàvàruõà bhàsà viùphoñàþ syustanutvacaþ .. 9 ..
     raktaü ÷yàvaü sadàhàrti ÷atàruþ syàdbahuvraõam .. 10 ..
     sakaõóupióakà ÷yàvà bahusràvà vicarcikà .. 11 ..>% iti màdhavakaraþ ..

#<kuùñhaþ>#, puü, (kuùõàti ÷arãrastha÷oõitaü vikurute iti . niùkarùàrthakasya kuùdhàtoratra vikàràrthatvaü bodhyate dhàtånàmanekàrthatvàt . kuù niùkarùe + %<hanikuùãti>% . uõàü 2 . 2 . iti kthan .) svanàmakhyàtarogaþ . tasya nidànaü pårbalikhitam . auùadhaü yathà .
     %<sarvakuùñeùu vamanaü recanaü raktamokùaõam .
     vacàvàsàpañolànàü nimbasya phalinãtvacaþ ..
     kaùàyo madhunà pãto vàtahçnmadanànvitaþ .
     virecanaü prayoktavyaü trivçddantãphalatrikaiþ ..
     manaþ÷ilà marãcàni tailapàkaü payo haret .
     sarvakuùñhànulepo'yaü ÷ivà pa¤caguóodanam ..
     kara¤jaióagajau kuùñhaü gomåtreõa pralepataþ .
     karavãrodvartana¤ca tailàktasya tu kuùñhahçt ..
     haridràmalayaü ràsnà guóåcyeóagajastathà .
     àragvadhaþ kara¤ja÷ca lepaþ kuùñhaharaþ paraþ ..
     manaþ÷ilà vióaïgàni vàkucã sarùapastathà .
     kara¤jo måtrapiùño'yaü lepaþ kuùñhaharo'rkavat ..
     vióaïgaióagajàkuùñhani÷àsindhåtthasarùapaiþ .
     måtràmbupiùño lepo'yaü dadrukuùñhavinà÷anaþ ..
     prapunnàñakavãjàni dhàtrã sarjarasaþ snåhã .
     sauvãrapiùñaü dadrå õàmetadudvartanaü param ..
     àragvadhasya patràõi àranàlena peùayet .
     dadrukiññimakuùñhàni hanti sidhmànameva ca ..
     uùõà pãtà vàkucã ca kuùñhajit kùãrabhojinaþ .
     tilàjyatriphalàkùaudravyoùabhallàta÷arkaràþ ..
     vçùyaþ saptasamo medhyaþ kuùñhahà kàmacàriõaþ .
     vióaïgatriphalàkçùõàcårõaü lãóhaü samàkùikam ..
     hanti kuùñhaü kçmãnmehanàóãvraõabhagandaràn .
     yaþ khàdedabhayàriùñàmalakàni tathà ni÷à ..
     sa jayet sarvakuùñhàni màsàdårdhvaü na saü÷ayaþ .
     dahyamànàcyutaþ kumbhe målage khadiràïkuraþ ..
     sàkùadhàtrãrasakùaudraü hanyàt kuùñhaü rasàyanam .
     dhàtrãkhadirayoþ kvàthaü pãtvàvalgujasaüyutam ..
     ÷aïkhendudhavalaü ÷vitraü hanti tårõaü na saü÷ayaþ .
     pãtvà bhallàtakaü tailaü màüsavyàdhiü jayennaraþ ..
     sevitaü khàdiraü vàri pànàdyaiþ kuùñhajidbhavet .
     vàsà guóåcã triphalà pañola¤ca kara¤jakam ..
     nimbàsanaü kçùõavetraü kvàthakalkena yadyutam .
     vajrakaü taddharet kuùñhaü ÷ataü varùàõi jãvati ..
     svarasena ca dårvàyàþ pacettailaü caturguõam .
     kacchurvicarcikà pàmà abhyaïgàdeva na÷yati ..
     drumatvagarkakuùñhàni lavaõàni ca måtrakam .
     gaõóãrikà citrakaistaistailaü kuùñhavraõàdinut ..>% iti gàruóe 175 adhyàyaþ ..
     %<kuùñhendrayavasiddhàrthani÷à dårvà ca kuùñhajiüt ..>% iti tatraiva 175 adhyàyaþ ..
     %<karavãraü bhçïgaràjaü lavaõaü kuùñhamardakam .
     caturguõena måtreõa pacettailaü harecca tat .
     pàmàü vicarcikàü kuùñhamabhyaïgàddhi vraõàni vai ..>%
     %<sainyava¤ca vióaïgàni sosaràjã tu sarùapàþ .
     rajanã dve viùà¤caiva gomåtreõa ca peùayet .
     kuùñhanà÷a÷ca tatkùepànnimbapatràdanàttathà ..>% iti ca gàruóe 187 adhyàyaþ ..
     %<satakrakà÷amålaü và vàkucãmålameva và .
     kà¤jikena ca vàkucyà målaü vai kuùñharoganut ..>% iti gàruóe 188 adhyàyaþ ..
     %<pãtaü vç÷cikamålantu paryuùitajalena vai .
     sàrdhaü vinà÷ayeddàhajvara¤ca parame÷vara ! ..
     ÷ikhàyà¤caiva tadbaddhaü bhavedaikàhikàdinut .
     etat sakà¤jikaü pãtaü vàtakuùñhajvaràdinut ..>% iti gàruóe 193 adhyàyaþ ..
     %<nityaü nimbadalànà¤ca cårõamàmalakasya ca .
     pratyåùe bhakùayeccaiva tasya kuùñhaü vina÷yati ..
     harãtakã vióaïga¤ca haridrà sitasarùapàþ .
     somaràjasya vãjàni kara¤jasya ca saindhavam .
     gomåtrapiùñànyetàni kuùñharogaharàõi ca ..>% vãjàni sthàne målàni và pàñhaþ . iti tatraiva 194 adhyàyaþ ..
     %<candanaü kuïkumaü màüsã karpåro jàtipatrikà .
     jàtãkakkolapågàõàü lavaïgasya phalàni ca ..
     agurå÷ãrakaståryaþ kuùñhaü tagaranàlikà .
     gorocanà priyaïgu÷ca volaü madanakaü nakham ..
     saralaþ saptaparõa÷ca làkùà càmalakã tathà .
     karvårakaþ padmaka¤ca etaistailaü prasàdhitam .
     prasvedamaladaurgandhyakaõóåkuùñhaharaü param ..>% iti gàruóe 198 adhyàyaþ .. * .. atha vaidyakamate kuùñhacikitsàmàha .
     %<vàtottareùu sarpirvamanaü ÷leùmottareùu kuùñheùu .
     pittottareùu mokùo raktasya virecanaü ÷reùñham ..
     puràõadhànyàni ca jàïgalàni màüsàni mudgà÷ca pañolayuktàþ .
     yavàdaya÷càtra hitàþ puràõà ghçtàni ÷àkàni ca tiktakàni ..>% tantràntare . puràõàþ ÷àligodhåmamudgàdyàþ kuùñhino hitàþ . tikta÷àkaü jàïgala¤ca pànàdau khadirodakam .. ye lepàþ kuùñhànàü yajyante nirgatàsradoùàõàm . saü÷odhità÷ayànàü sadyaþ siddhirbhavetteùàm .. dårvà'bhayàsaindhavacakramardakuñherakàþ kà¤jikatakrapiùñàþ . ebhiþ pralepairapi baddhamålàü kaõóå¤ca dadru¤ca nivàrayanti .. tulyo rasaþ ÷àlatarostuùeõa sacakramardo'pyabhayàvimi÷raþ . pànãyabhuktena tadamlapiùño lepaþ kçto dadrugajendrasiühaþ .. vióaïgaióagajàkuùñhani÷àsindhåtthasaùapaiþ . dhànyàmlapiùñairlepo'yaü dadrukuùñhavinà÷anaþ .. eóagajakuùñhasaindhavasauvãrasarùapaiþ krimighnaiþ . krimisidhmadadrumaõóalakuùñhànàü nà÷ano lepaþ .. parõàni piùñvà caturaïgulasya takreõa parõànyatha kàkamàcyàþ . tailàktagàtrasya narasya kuùñhànyudvartayeda÷vahanacchadai÷ca .. 5 .. vióaïgasaindhava÷ivà÷a÷irekhàsarùapakara¤jarajanãbhi÷ca . gojalapiùño lepaþ kuùñhaharo divasanàthasamaþ .. 6 .. kàsamardakamåla¤ca kà¤jikena prapeùitam . dadrukiññimakuùñhàni jayedetatpralepanàt .. 7 .. àragvadhasya patràõi àranàlena peùayet . dadrukiññimakuùñhàni hanti sidhmànameva ca .. 8 .. cakràhvayaü snuhãkùãraü bhàvitaü måtrasaüyutam . ravitaptaü hi ki¤cittu lepanaü kiññimàpaham .. 9 .. ÷ikharãrasena supiùñaü målakavãjaü pralepataþ sidhma . kùàreõa và kadalyà rajanãmi÷reõa nà÷ayati .. 10 .. .. 11 .. sakùàraü gandhakaü lepàt kañutailena sidhmajit .. kàsamardakavãjàni målakànàü tathaiva ca .. 12 .. 13 .. gandhà÷vacårõami÷ràõi sidhmanàü paramauùadham .. upade÷àt kà¤jikapiùñairlepaþ .. 14 .. gandhapàùàõacårõena yavakùàreõa lepitam . sidhmanà÷aü vrajatyà÷u kañutailayutena ca .. dvayaü samaü kañutailena lepaþ .. 15 .. kuùñhaü målakavãjaü priyaïgavaþ sarùapàstathà rajanã . etat ke÷araùaùñhaü nihanti bahuvàrùikaü sidhma .. 16 .. nãlakuruõñakapatrairàlipya gàtramatibahu÷aþ . limpenmålakavãjaiþ piùñaistakreõa sidhmanà÷àya .. 17 .. eóagajàtilasarùapakuùñhaü màgadhikàlavaõatrayamastu . påtikçtaü divasatrayametaddhanti vicarcikadadrukakuùñham .. 18 .. sindåramaricacårõaü mahiùãnabanãtasaüyutaü bahu÷aþ . lepànnihanti pàmàü tailaü karavãrasiddhaü và .. 19 .. 20 .. pàradaü ÷aïkhagandha¤ca ÷ilàcottaravàruõã . prapånnàóa÷ca sarpàkùimeghanàdàgnilàïgalã .. uttaravàruõã, ràkhàla÷a÷à iti khyàtà .. bhallàtaü gçhadhåma¤ca munigu¤jà snuhãpayaþ . ariùña¤ca guóaþ kùaudraü vàgujãvãjatulyakam .. gomåtrairàranàlairvà piùñvà lepa¤ca kàrayet . dadrumaõóalakaõóå¤ca vicar¤ci¤ca vinà÷ayet .. 21 .. manaþ÷ilàle marica¤ca tailamàrkaü payaþ kuùñhaharaþ pralepaþ .. 22 .. viùavaruõaharidràcitrakàgàradhåmamanalamaricadårvàkùãramarkasnuhãbhyàm . dahati patitamàtràt kuùñhajàtãra÷eùàþ . kuli÷amiva saroùàcchakrahastàdvimuktam .. atra analaü bhallàtakaþ .. 23 .. bhallàtakà dvãpi sudhàrkamålaü gu¤jàphalatryåùaõa÷aïkhacårõam . tutthaü sakuùñhaü lavaõàni pa¤ca kùàradvayaü làïgalikà¤ca paktvà .. snuhyarkadugdhaü ghanamàyasasthaü ÷alàkayà tadvidadhãta lepam . kuùñhe kilàse tilakàlake ca a÷eùadurnàmasacarmakãle .. bhallàtakà dvãpi citrakaü tanmålam .. eùàü samabhàgacårõaü sijàrkayoþ kùãre dattvà ki¤cit pàkaü kuryàt . atha và kùãradvayaü caturguõaü cårõaü pàdikaü lepayogyaü pàkaü kuryàt . ÷alàkayà kuùñhasthàne dadyàt .. 24 ..
     %<snukkàõóa÷u÷ire dagdhvà gçhadhåmaü sasaindhavam .
     antardhåmaü tailayuktaü lepàddhanti vicarcikàm ..>% sijanalake saindhavagçhadhåmaü samabhàgaü prapårya sthàlyabhyantare kçtvà ÷aràveõa pidhàya dagdhvà piùñvà kañutailena lepaþ .. 25 ..
     %<snukkàõóe sarùapàt kalkaþ kukålànalapàcitaþ .
     lepàdvicarcikàü hanti ràgavegaü iva trapàm ..>% sijanalake ràikalkaü prapårya ÷uùkagomayàgnau dagdhvà kañutailena lepaþ .. 26 ..
     %<nàrikelodare nyastastaõóulaþ påtità gataþ .
     lepàdvipàdikàü hanti cirakàlànubandhinãm .. 27 tilakusumalavaõagojalakañutailaü lauhabhàjane kçtvà .
     ÷oùitamarkamayåkhaiþ pàdasphuñanaü nihanti lepena .. 28>%
     %<unmattakasya vãjena màõakakùàravàriõà .
     kañutailaü vipaktavyaü ÷ãghraü hanti vipàdikàm ..>% kañutaila ÷aü 4 bhàõanàlapatràõàü kùàra pala 64 jala ÷aü 64 ÷eùa ÷aü 16 kalka dhuståravãja pala 8 . unmattatailam .. 29 .. avalgujaü kàsamardaü cakramardaü ni÷àyugam . màõimantha¤ca tulyàü÷aü mastukà¤jikapeùitam .. kaõóåü kacchåü jayatyugràü siddha eùa prayogaràñ .. 30 .. komalasiühàsyadalaü sani÷aü surabhãjalena piùñam . divasatrayeõa niyataü kùapayati kacchåü vilepanataþ .. 31
     %<vàyasyeóagajàkuùñhakçùõàbhirguóikà kçtà .
     vastamåtreõa saüpiùñvà lepàcchåitravinà÷inã ..>% samabhàgacårõaü chàgamåtreõa piùñvà guóikà kàryà . tenaiva lepaþ .. 32 ..
     %<påtikàrkasnuknarendradrumàõàü måtraiþ piùñvà pallavàþ saumanà÷ca .
     lepàcchvitraü hanti dadruvraõàü÷ca kuùñhànyar÷àüsyasranàóãvraõàü÷ca ..>% saumanà jàtãpatrã .. sarveùàü pallavàn gomåtreõa piùñvà lepo deyaþ .. 33 ..
     %<gajacitravyàghracarmamasãtailavilepanàt .
     ÷vitraü nà÷aü vrajet kiü và påtikãñavilepanàt ..>% gajacarma citraromavyàghracarma anayorbhasma kañutaila¤ca lepaþ . athavà pàduóiyàkãñaü piùñvà lepaþ .. 34 .. 35 .. %<kuóavo'valgujavãjàt haritàlacaturthamàgasaümi÷raþ . gavàü måtreõa piùñaþ svavarõakaraõaþ paraü ÷vitre>% .. àyurvedasàre'pi .
     %<kuóavo vàgujãvãjàt haritàlapalànvitaþ .
     gavàü måtreõa saüpiùya lepanàt ÷vitranà÷anam .. 36 ..
     dhàtrãkhadirayoþ kvàthaü pãtvà ca madhusaüyutam .
     ÷aïkhakundendudhavalaü jayecchitraü na saü÷ayaþ .. 37 ..
     dhàtrãkhadirayoþ kvàthamavalgujarajo'nvitam .
     pãtvà ÷aïkhendukundàbhaü hanti ÷vitraü na saü÷ayaþ .. 38 ..
     kùàre sudagdhe gajalaõóaje ca gajasya måtreõa bahu÷rute ca .
     droõapramàõaü da÷abhàgayuktaü dattvà pacet vãjamavalgujasya ..
     etadyadà cikvaõatàmupaiti tadà÷u siddhàü guóikàü prakuryàt .
     ÷vitraü pralimpedatha tena ghçùñaü tadà vrajatyà÷u svavarõabhàvam .. 39 ..
     ÷vetajayantãmålaü pãtaü piùña¤ca payasaiva .
     ÷vitraü nihanti niyataü ravivàre vaidyanàthàj¤à .. 40 ..
     gu¤jàphalàgnicårõantu lepitaü ÷vetakuùñhanut .
     ÷ilàpàmàrgabhasmàpi liptvà ÷vitraü vinà÷ayet ..
     41 .. 42 ..
     eraõóatulasãvãjaü vàgujã cakramardakam .
     tiktakoùàtakãvãjaü kçùõàïkoñhasya vãjakam ..
     gomåtradadhidugdhai÷ca pacedapyàjamåtrakaiþ .
     kalkaü dattvà ÷ilà kà÷ã pathyà kuùñhaü vióaïgakam ..
     kañutaila¤ca tallepàdghçùñvà ghçùñvà vilepanaiþ .
     pa¤cànanamidaü tailaü ÷vetakuùñhakulàpaham ..>% kuñutaila ÷aü 4 kvàthyaeraõóavãjàdãnàü militvà ÷aü 2 kalka÷ilàkà÷yàdãnàü militvà ÷aü 1 . iti ÷vitre pa¤cànanatailam .. 43 ..
     %<àragvadhaü dhavaü kuùñhaü haritàlaü manaþ÷ilà .
     rajanãdvayasaüyuktaü pacettailaü vidhànavit ..
     etenàbhya¤janàdeva kùipraü ÷vitraü vina÷yati ..>% tilataila ÷aü 4 pà ÷aü 16 kalkamilita ÷aü 1 . iti àragvadhàdyaü tailam .. 44 ..
     %<÷uddhasåtaü samaü gandhaü triphalà bhçïgavàgujã .
     bhallàtakaü tilaþ kçùõo nimbavãjaü samaü samam .
     mardayedbhçïgajadràvaiþ ÷oùyaü peùyaü punaþ punaþ ..
     itthaü kuryustrisaptàhaü rasaþ ÷vetàriko bhavet .
     madhvàjyairniùkamàtrantu khàdet ÷vetaü vinà÷ayet ..>% iti ÷vetàriþ .. 45 ..
     %<pibati sakañutailaü gandhapàùàõacårõaü ravikiraõasutaptaü pàmano yaþ palàrdham .
     tridinatadanusiktaþ kùãrabhojã ca ÷ãghraü bhavati kanakadãptiþ kàmaråpã manuùyaþ .. 66 ..>%
     %<tãvreõa kuùñena parãtadeho yaþ somaràjãü niyamena khàdet .
     saüvatsaraü kçùõatiladvitãyàü sa somaràjãü vapuùà'ti÷ete .. 47 ..
     gharmasevã kaduùõena vàriõà vàgujãü pibet .
     kùãrabhojã ca saptàhàt kuùñhã kuùñhaü vyapohati .. 48 avalgujavãjakarùaü pãtvà koùõena vàriõà .
     bhojanaü sarpiùà kàryaü sarvakuùñhavinà÷anam .. 49 ..
     chinnàyàþ svaraso vàpi sevyamàno yathàbalam .
     jãrõe ghçtena bhu¤jãta mudgayåùaudanena ca ..
     api påti÷arãro'pi divyaråpã bhavennaraþ .. 50 ..
     yaþ khàdedabhayàriùñamariùñàmalakàni và .
     sa jayet sarvakuùñhàni màsàdårdhvaü na saü÷ayaþ .. 51 .. 52 ..
     nimbasya patraü målàni satvakpuùpaphalàni ca .
     cårõitàni ghçtakùaudrasaüyutàni dine dine ..
     lihyàt pibedvà måtreõa saüyaktànyudakena và .
     madiràmalatoyena payasà và yathàbalam ..
     bhu¤jãta ghçtayåùàdyaiþ ÷àlyannaü payasàpi và .
     sarvakuùñhavisarpàr÷onàóãduùñavraõànapi ..
     kàmalà¤ca gadànanyàüstathà pittakaphàsrajàn .
     saüvatsaraprayogeõa sarvavarjyavivarjitaþ ..
     jayatyetat pa¤canimbaü rasàyanamanuttamam ..>% iti pa¤canimbam .. 53 ..
     %<puùpakàle ca puùpàõi phalakàle phalàni ca .
     saücårõya picumardasya tvaïmålàni dalàni ca ..
     dviraü÷àni samàhçtya bhàgikàni prakalpayet .
     triphalàtryuùaõaü brahmã ÷vadaüùñràruùkaràgnikàþ ..
     vióaïgasàravàràhãlauhacårõàmçtàþ samàþ .
     haridràdvayàvalgujavyàdhighàtàþ sa÷arkaràþ ..
     kuùñhendrayavapàñhà÷ca kçtvà cårõaü susaüyutam .
     khadiràsananimbànàü ghanakvàthena bhàvayet ..
     saptadhà pa¤canimba¤ca màrkarasvarasena ca .
     snigdha÷uddhatanurdhãmàn yojayecca ÷ubhe dine ..
     adhunà tiktahaviùà khadiràsanavàriõà .
     sevyamuùõàmbunà vàpi kolavçddhyà palaü pibet ..
     tiktahaviùà vakùyamàõapa¤catiktaghçtena ..
     jãrõe ca bhojanaü kàryaü snigdhaü laghu hita¤ca yat ..
     vicarcikoóumbarapuõóarãkakapàladadråkiñimàlasàdi .
     ÷atàruvisphoñavisarpapàmàü kuùñhaprakopaü vividhaü kilàsam ..
     bhagandaraü ÷lãpadavàtaraktaü jaóàndhyanàóãvraõa÷ãrùarogàn .
     sarvapramehàn pradaràü÷ca sarvàn daüùñràviùaü målaviùaü nihanti ..
     sthålodaraþ siühakç÷odara÷ca su÷liùñasandhirmadhunopayogàt .
     samãpayogàdapi ye da÷anti sarpàdayo yànti vinà÷amà÷u ..
     jãvecciraü vyàdhijaràvimuktaþ ÷ubhe rata÷candrasamànakàntiþ ..>% iti pa¤canimbaþ .. 54 ..
     %<amçtàyàþ pala÷ataü da÷amålyàstathà ÷atam .
     pàñhàmårvàbalàtiktàdàrvãgandharvahastakàþ ..
     eùàü da÷apalàn bhàgàn vibhãtakyàþ ÷ataü haret .
     dve ÷ate ca harãtakyà àmalakyàstathà ÷atam ..
     jaladroõadvaye paktvà aùñabhàgàva÷eùitam .
     prasthaü guggulumàhçtya prasthàrdha¤ca ghçtaü pacet ..
     pàkasiddhau pradàtavyaü guóåcyàþ sattvameva ca .
     paladvayaü tathà ÷uõñhyàþ pippalyà÷ca paladvayam ..
     tato màtràü prayu¤jãta j¤àtvà doùabalàbalam .
     aùñàda÷asu kuùñheùu vàtaraktagadeùu ca ..
     kàmalàmàmavàta¤ca agnimàndyaü bhagandaram .
     pãnasa¤ca prati÷yàyaü plãhànamudaraü tathà ..
     etàn rogànnihantyà÷u bhàskarastimiraü yathà ..>% amçtàgugguluþ . ayaü vàtarakte pra÷astaþ .. 55 ..
     %<nimbàmçtàvçùapañolanidigdhikànàü bhàgàn pçthagda÷apalàn vipacedghañe'pàm .
     aùñàü÷a÷eùitarasena suni÷citena prasthaü ghçtasya vipacet picubhàgakalkaiþ ..
     pàñhàvióaïgasuradàrugajopakulyàdvikùàranàgarani÷àmiùicavyakuùñhaiþ .
     tejovatãmaricavatsakadãpyakàgnirohiõyaruùkaravacàkaõamålayuktaiþ ..
     ma¤jiùñhayàtiviùayà varayà yamànyà saü÷uddhaguggulupalairapi pa¤casaükhyaiþ .
     tat sevitaü vidhamati prabalaü samãraü sandhyasthimajjagatamapyatha kuùñhamãdçk ..
     nàóãvraõàrvudabhagandaragaõóamàlàjatrårdhvasarvagadagulmagudotthamehàn .
     yakùmàruci÷vasanapãnasakàsa÷oùahçt pàõóurogagalavidradhivàtaraktam ..>% iti pa¤catiktaghçtagugguluþ .. 56 .. * .. ÷vetakaravãramålaü viùàü÷akaü sàdhitaü gomåtre .
carmadalasidhmapàmàvisphoñakrimikiñimajittailam .. tilataila 4 ÷era, gomåtra 16 ÷era, ÷vetakaravãramåla 4 pala, viùa 4 pala . karavãratailam .. 57 ..
     %<mçtasya kçùõasarpasya ÷iraþpucchàntravarjitam .
     antardhåmaü kçtaü bhasma vàgujãtailami÷ritam .
     etena mardanàdeva galatkuùñhaü vina÷yati ..>% iti kçùõasarpatailam .. 58 ..
     %<såtakaü gandhakaü kuùñhaü saptaparõa¤ca citrakam .
     sindåra¤ca rasona¤ca haritàlamavalgujam ..
     àragvadhasya vãjàni jãrõatàmraü manaþ÷ilà .
     pratyekaü karùameteùàü kañutailaü palàùñakam ..
     sàdhayet såryatàpena sarvakuùñhavinà÷anam .
     ÷vitramauóumbaraü kacchåü màüsavçddhiü bhagandaram ..
     vicarcikà¤ca pàmànaü vàtaraktaü sudàruõam .
     gambhãra¤ca tathottànaü nà÷ayet yasya mrakùaõàt ..
     kuùñharàkùasanàmedaü svavarõakaraõaü param .
     a÷vibhyàü nirmitaü hyetat lokànugrahahetave ..>% iti kuùñharàkùasatailam .. 59 ..
     %<såtaü gandhaü ÷ilà tàlaü kà¤jikairmardayeddinam .
     talliptavastravartãü tàü tailàktàü jvàlayedadhaþ ..
     sthite pàtre pacettailaü gçhãtvà lepayettataþ .
     kuùñhasthànaü vi÷eùeõa sarvakuùñhaü haratyalam ..
     idaü kàlànalaü tailaü vàtakuùñhe mahauùadham ..>%
     %<eùàü samaü kà¤jikaü sarveùàü dviguõaü tilatailaüm . kalkaü vastre saülipya saü÷oùya vartãü kuryàt tàü tailàktàü samdaü÷ikayà jvàlayitvà upari tailaü dattvà tataþ patitaü tailaü adhaþpàtre gçhõãyàt tataþ kuùñhasthàne dadyàt ..>% iti kuùñhakàlànalatailam .. 60 ..
     %<sindåràmçtatàlagairikahalàjàjãgadatryåùaõairhçtpàùàõarasonavàõadahanasnuhyarkadugdhairni÷à .
     ràjãgandhakahiïgubhiþ parimitaiþ ÷uktyà pacet sàrùapaü tailaü prasthamitaü ghçtasya kuóavaü pàtraü tathàrkàdrasam ..>% hçtpàùàõaü manaþ÷ilà . %<gomåtra¤ca tathà vinãya sakalaü påtaü ÷çtaü rogiõa dadyàt kuùñhavicarcikàdiùu bhiùak nàmnà tu ùaóvindukam>% .. iti ùaóvindutailam .. 61 ..
     %<sarvakuùñhe sarvavraõe sarvatra galite kùate .
     naktamàlaü haridre dve arkaü tagarameva ca ..
     karavãravacàkuùñhaü àsphotà raktacandanam .
     màlatã sindhuvàra¤ca ma¤jiùñhà saptaparõakam ..
     eùàmardhapalàn bhàgàn viùasya dvipalaü tathà .
     caturguõe gavàü måtre tailaprasthaü vipàcayet ..
     ÷vitravisphoñakiñimakãñalåtàvicarcikàþ .
     kaõóåkacchurikàyà÷ca ye vraõà viùadåùitàþ ..
     te sarve nà÷amàyànti tamaþ såryodaye yathà ..
     viùatailamidaü nàmnà sarvabraõavi÷odhanam ..>% iti viùatailam .. 62 ..
     %<somaràjã haridre dve sarùapàþ kuùñhameva ca .
     kara¤jaióagajàvãjaü patràõyàragvadhasya ca ..
     vipacet sàrùapaü tailaü nàóãduùñavraõàpaham .
     anenà÷u pra÷àmyanti kuùñhànyaùñàda÷aiva tu ..
     nãlikà pióakà vyaïgà gambhãraü vàta÷oõitam .
     kaõóåkacchupra÷amanaü dadrupàmànivàraõam ..>% iti somaràjãtailam .. 63 ..
     %<somaràjãtulàkvàthe yathà dadruhanasya ca .
     gomåtrasya tathà pàtre kalkaü dattvà vicakùaõaþ ..
     vipacet kàrùikairbhàgaiþ kañutailàóhakaü bhiùak .
     citrakaü làïgalàkhyà ca nàgaraü kuùñhameva ca ..
     haridrà naktamàla¤ca haritàlaü manaþ÷ilà .
     àsphotàrkakaravãraü saptaparõa¤ca gomayam ..
     khadiro nimbapatra¤ca maricaü kàsamardakam .
     etàni ÷lakùõapiùñàni kalkaü dattvà vicakùaõaþ ..
     hanti sarvàõi kuùñhàni krimiduùñavraõàni ca .
     kiñimaü dadrujàta¤ca gàtravaivarõyameva ca ..
     vi÷ãrõacarmamàüsàdidçóhãkaraõamuttamam .
     pàõóurogaü tathà kaõóåü visarpaü hanti dàruõam .
     ye cànye tvaggatà rogàstàüstu ÷ãghraü vyapohati ..>% iti vçhatsomaràjãtailam .. 64 ..
     %<maricàla÷ilàbdàrkapayo'÷vàrijañàtrivçt .
     ÷akçdrasavi÷àlàruk ni÷àyukdàrucandanaiþ ..
     kañutailàt pacet prasthaü dvyakùairviùapalànvitaiþ .
     sagomåtraistadabhyaïgàddadru÷vitravinà÷anam ..
     sarveùvapi ca kuùñheùu tailametat pra÷asyate ..>% iti maricàdyaü tailam .. 65 ..
     %<maricaü trivçtà dantã kùãramàrkaü ÷akçdrasaþ .
     devadàru haridre dve màüsã kuùñhaü sacandanam ..
     vi÷àlà karavãra¤ca haritàlaü manaþ÷ilà .
     citrako làïgalàkhyà ca vióaïgaü cakramardakam ..
     ÷irãùaü kuñajo nimbaþ saptaparõaþ snuhàmçtà .
     ÷ampàko naktamàlo'bdaü khadiraü pippalã vacà ..
     jyotiùmatã ca palikà viùasya dvipalaü bhavet .
     àóhakaü kañutailasya gomåtra¤ca caturguõam ..
     mçtpàtre lauhapàtre và ÷anairmçdvagninà pacet .
     paktvà tailavaraü hyetanmrakùayet kuùñhakàn vraõàn ..
     pàmàvicarcikàdadrukaõóåvisphoñakàni ca .
     valayaþ palitaü chàyà nalã vyaïgaü tathaiva ca ..
     abhyaïgena praõa÷yanti saukumàrya¤ca jàyate .
     prathame vayasi strãõàü yàsàü nasyantu dãyate ..
     paràmapi jaràü pràpya na stanà yànti namratàm .
     balãvardasturaïgo và gajo và vàyupãóitaþ ..
     tribhirabhya¤janairgàóhaü bhavenmàrutavikramaþ ..>%
     kañutaila 16 ÷era, gomåtra 64 ÷era, kalkàrthaü maricàdãnàü pratyekaü 1 pala, viùa 2 pala . iti vçhanmaricàdyaü tailam .. 66 ..
     %<saptaparõastathà kàlã guóåcã picumardakam .
     ÷irãùa¤ca mahàtiktà jayà tumbã mçgàdanã ..>% kàlã kàliþ latà ..
     %<ni÷àda÷apalàn màgàn jaladroõe vipàcayet .
     tailaprasthaü samàdàya gomåtra¤ca caturguõam ..
     àragvadho bhçïgaràjo jayàdhuståraràtrayaþ .
     indrà÷anàgnikharjåraü gomayàrkasnuhãcchadam ..
     tailatulyaü pradàtavyaü svarasa¤ca pçthak pçthak .
     mahàkàlavacà brahmã tumbyagnigçhaputtrikà ..
     kucelà kulakà ràtrirmeghanàmà ca granthikà .
     sampàkamarkakùãra¤ca kàsunde÷varamålakam ..>%
     kàsundamålakaü kàlakàsundàmålam . kàsundaþ kharamardakamiti kvacitpàñhaþ tanmate ã÷varamålasthàne apàmàrgamålam ..
     %<àcu jiïgã mahàtiktà vi÷àlà chapipatrakam .
     påtikàsphota mårvà ca saptaparõaü ÷irãùakam ..>% chapipatrakaü vichàtipatram ..
     %<kuñajaü picumarda÷ca mahànimbaü tathaiva ca .
     guóåcã candrarekhà ca somaràñ cakramardakam ..
     tumburubhçïgaùaùñyàhvakandakaü kañurohiõã .
     ÷añãdàrvã trivçt padmagranthikàgurupuùkaram ..
     karpåraü kañphalaü màüsã murailàñaruùàbhayam .
     eteùàü kàrùikaiþ kalkairnàmnà kandarpa ucyate ..
     aùñàda÷avidhaü kuùñhaü granthimajjagataü tathà .
     hastapàdàïgulãsandhigalitaü sarvasandhiùu ..
     adhikàni ca màüsàni yasya gàtre bhaviùyati .
     nàsàkarõàsyavaikalyaü bhekàkàravapustvacam ..
     ÷vetaü raktaü tathà kuùñhaü nànàvarõaü vipàdikabh .
     ÷vitraü bahuvidha¤caiva vàta÷oõitameva ca ..
     kapàlaü krimijaü kuùñhaü kaõóådadruvicarcikàm .
     pàmàdisphoñakàdãni krimivçddhiü tathaiva ca ..
     kañãdadruü masårã¤ca kiñimaü raktamaõóalam .
     kuùñhamauóumbaraü padmaü mahàpadmaü tathaiva ca ..
     galagaõóàrvudaü hanyàdgaõóamàlàü bhagandaram .
     vàtajaü pittaja¤caiva ÷leùmajaü sànnipàtikam ..
     ekolvaõaü dvyulvaõa¤ca kuùñhaü hanyànna saü÷ayaþ ..>% iti kandarpasàratailam .. 67 .. * ..
     %<bhallàtakànàü pavanoddhatànàü vçntavyudànà¤ca yadàóhakaü syàt .
     tacceùñakàcårõakaõairvighçùya prakùàlayitvà visçjet pravàte ..
     ÷uùkaü punastadvidalãkçta¤ca tataþ pacedapsu caturguõàsu .
     tatpàda÷eùaü paripåta÷ãtam kùãreõa tulyena punaþ pacettu ..
     tadardhayà ÷arkarayà vikãrõaü tataþ khajenonmathitaü vidhàya .
     tat saptaràtràdupajàtavãryaü sudhàrasàdapyadhikatvameti ..
     pràtarvibuddhaþ kçtadevakàryo màtrà¤ca khàdet sva÷arãrayogyàm .
     na cànnapàne parihàryamasti na càtape càdhvani maithune ca ..
     yatheùñaceùño vihitopayogàdbhavennaraþ kà¤canarà÷igauraþ .
     ananyamedhà narasiühatejà hçùñendriyo'vyàhatabuddhisattvaþ ..
     dantà÷ca ÷ãrõàþ punarudbhavanti ke÷à÷ca ÷uklàþ punareva divyàþ .
     nãlà¤janàlipratimà bhavanti tvaco vivarõàþ punareva divyàþ ..
     vi÷ãrõakarõàïgulinàsiko'pi krimyardito bhinnagalo'pi kuùñhã .
     so'pi kramàdaïkuritàgra÷àkhastaruryathà bhàti nabho'mbusiktaþ ..
     uùñràn mayåràn jayati svareõa balena nàgasturago javena .
     rasàyanasyàsya naraþ prasàdàdvçhaspaterapyadhiko'pi buddhyà ..
     granthàn vi÷àlàn punaruktidoùàn gçhõàti ÷ãghraü na ca na÷yate tu .
     kurvannimaü kalpamanalpabuddhirjãvennaro varùa÷atàni pa¤ca ..
     ràjà hyayaü sarvarasàyanànàü cakàra yogaü bhagavànagastyaþ ..>% iti amçtabhallàtakam .. 68 ..
     %<nimbaü gopàruõà kañhvã tràyantã triphalà ghanam .
     pappañàraõóajànantàvacàkhadiracandanam ..>% araõóajaü hàkucavãjam .
     %<pàñhà ÷uõñhã ÷añã bhàrgã vàsà bhånimbavatsakam .
     ÷yàmendravàruõã mårvà vióaïgendraviùànalam ..
     hastikarõàmçtà drekà pañolaü rajanãdvayam .
     karõàragvadhasaptàhvakçùõavetroccañàphalam ..>% drekà mahànimbam . karõàragvadhaþ ÷oõàliphala majjà .
     %<bhåkandaü tçõaparõa¤ca jiïgã padmàñamåùalã .
     vi÷vaksenà ca kaiñaryaü ÷arapuïkhà kùãraka¤cukã ..
     eùàü dvipalikàn bhàgàn jaladroõe vipàcayet .
     aùñamàgàva÷eùantu kaùàyamavatàrayet ..
     bhallàtakasahasràõi trãõi chitvàrmaõe'mbhasi .
     caturbhàgàva÷eùantu kaùàyamavatàrayet ..
     tau kaùàyau samàdàya vastrapåtau ca kàrayet .
     guóasya tu tulà tàbhyàü kaùàyaü vipacet bhiùak ..
     bhallàtakasahasràõàü majjànaü tatra dàpayet .
     trikañutriphalàmustasaindhavànàü palaü palam ..
     dãpakasya pala¤caiva càturjàtaü palàü÷ikam .
     saücårõya prakùipedatra kandaka¤ca catuþpalam ..
     snigdhabhàõóe vinikùipya sthàpayet ku÷alo bhiùak .
     mahàbhallàtako hyeùa mahàdevena nirmitaþ ..
     jagatastu hitàrthàya jayecchãghraü na saü÷ayaþ .
     ÷vitramauóambaraü dadrumçùyajihvaü sakàkaõam ..
     puõóarãka¤ca carmàkhyaü viùphoñaü maõóalaü tathà .
     kaõóaü kapàlaü kaõóå¤ca pàmànaü savipàdikam ..
     vàtaraktamudàvartaü pàõóurogaü braõakrimãn .
     ar÷àüsi ùañprakàràõi kàsaü ÷vàsaü bhagandaram ..
     sadàbhyàsena palitamàmavàtaü sudustaram .
     anupàne prayoktavyaü chinnàkvàthaü payo'thavà .
     bhojane ca sadà bhojyamuùõa¤cànnaü vi÷eùataþ ..>% iti mahàbhallàtakaguóaþ .. 69 ..
     %<hutà÷amukhasaü÷uddhaü palamekaü rasasya vai .
     palaü lauhasya tàmrasya palaü bhallàtakasya ca ..
     gandhaka¤ca pala¤caikamabhrakasya ca gugguloþ .
     harãtakãvibhãtakyo÷cårõaü karùadvayaü dvayoþ ..
     aùñamàùàdhikaü tatra dhàtryàþ pàõitalàni ùañ .
     ghçtaü dvyaùñaguõaü lohàt dvàtriü÷attriphalàjalam ..
     ekaü kçtvà pacet pàtre lauhe ca vidhipårbakam .
     pàkametasya jànãyàt ku÷alo lohapàkavit ..
     vibuddhaþ pràtarutthàya gurudevadvijàrcakaþ .
     raktikàdikrameõaiva ghçtabhràmaramarditam ..
     lauhe lauhasya daõóena kuryàdetadra÷àyanam .
     anupàna¤ca kurvãta nàrikelodakaü payaþ ..
     sarvakuùñhaharaü ÷reùñhaü valãpalitanà÷anam .
     pàõóumehàmavàtaghnaü vàtaraktarujàpaham ..
     krimi÷othà÷marã÷åladurnàmavàtaroganut .
     kùayaü hanti mahà÷vàsamatyarthaü ÷ukravardhanam .
     agnisandãpanaü hçdyaü kàntyàyurbalavçddhikçt ..
     vivarjyya ÷àkàmlamapi striya¤ca sevyo raso jàïgalajàvikànàm .
     ÷àlyodanaü ùaùñhikamàjyamudgakùaudraü guóaþ kùãramiha kriyàyàm ..
     ÷àli¤ca gurvàdivçhatkara¤ja÷ilàjatukùaudrayutaü paya÷ca .
     sarpiryutaü bhakùayato vihaïgàn prapåryate durbaladehadhàtuþ ..
     kçùõasya pakùasya site tu pakùe tripa¤caràtreõa yathà ÷a÷àïkaþ ..>% pàkalakùaõaü yathà --
     %<vastre niùpãóitaü såkùme sthålatantau ghane dçóhe .
     samudraü jàyate vyaktaü na niþsarati sandhibhiþ .
     na ca ÷abdàyate bahnau tadà siddhiü vinirdi÷et ..>% iti amçtàïkuralauham .. 70 ..
     %<gandhakena hataü tàmraü da÷abhàgaü samuddharet .
     uùaõaü pa¤cabhàgaü syàdamçta¤ca dvibhàgikam ..
     dàtavyaü kuùñhine samyaganupànasya yogataþ .
     galite sphuñite caiva vipule maõóale tathà ..
     vicarcikàdadrupàmàsarvakuùñhapra÷àntaye ..>% iti udayabhàskaraþ .. 71 ..
     %<tàlakaü vaü÷apatràkhyaü kuùmàõóasalile kùipet .
     saptadhà và tridhà vàpi dadhnàmlena tathaiva ca ..
     ÷odhayitvà punaþ ÷uùkaü cårõayet taõóulàkçtiþ .
     tataþ ÷aràvake yantre sthàpayet ku÷alo bhiùak ..
     vadarãpallavotthena lepanaü kàrayet tataþ .
     aruõàbhamadhaþpàtraü tàvajjvàlà pradãyate ..
     svàïga÷ãtaü samuddhçtya màõikyàbho bhavedrasaþ .
     ghçtakùaudreõa saümardya khàdayedraktikàdvayam ..
     saüpåjya devadeve÷aü kuùñharogàdvimucyate .
     sphuñitaü galitaü kuùñhaü vàtaraktaü bhagandaram ..
     nàóãvraõaü vraõaü duùñamupadaü÷aü vicarcikàm . [õàn .
     nàsàsyasambhavàn rogàn kùatàn hanyàt sudàrupuõóarãka¤ca carsmàkhyaü visphoñaü maõóalaü tathà ..>% iti rasamàõikyam .. 72 ..
     %<kuùmàõóatriphalàtailakanyàkà¤jikabhàvitam .
     tàlakaü tulyagandhaü syàdardhapàradamarditam ..
     ajàkùãreõa nimbåkakanyàtoyairdinatrayam .
     pratyekaü bhàvayet ÷uùkaü cakrikàkàratàü gatam ..
     vipacet haõóikàmadhye palà÷akùàramadhyagam .
     yàmàn dvàda÷a ÷ãte'smin prayojyaü raktikàdvayam ..
     hantyaùñhàda÷akuùñhàni romavidhvaüsanaü tathà .
     dvividhaü vàtarakta¤ca nàóãduùñavraõàni ca ..>% iti tàlake÷varaþ .. 73 ..
     %<dadrughnavàõàïghrirasaü dattvà tàlaü sucårõitam punaþ puna÷ca saümardya ÷uùkaü kçtvà puñe dahet ..>% vàõàïghrirasaü ÷arapuïkhapatrarasam .. dçóhasthàlyàü ghçtaü kùàraü pàlà÷a¤càpyuparyadhaþ . tato jvàlà pradàtavyà dinaràtre mçtaü bhavet .. ÷uklavarõo yadà ca syàdagnau datte na dhåmakam . tadà j¤àtaü mçtaü tàlaü sarvakuùñhavinà÷anam .. galat kuùñhaü vàtaraktaü tàmravarõa¤ca maõóalam . ÷ãtapittamahàdadruchucchundaravinà÷anam . pathyaü masåracaõakaü mudgasåpaü yathecchayà .. iti tàlake÷varaþ .. 74 .. atidçùñaphalo'yam .
     %<saümardya tàlakaü ÷uùkaü vaü÷apatràkhyamuccakaiþ .
     kuùmàõóanãre sambhàvya tridinaü ÷odhayet punaþ ..
     ghçtakanyàdravairbhåyo bhàvayecca dinatrayam .
     saümardya kà¤jikenaiva dadhràmlena vimardayet ..
     saümardya cårõasalile rase paunarnave punaþ .
     tridinaü mardayitvà tu kàrayet svañikàkçtim ..
     sthàlyàü dçóhataràyàntu palà÷akùàrasa¤cayam .
     uparyadhastàlakasya kùàraü dattvà ÷aràvakaiþ ..
     pidhàya lepayet yatnàt pårayet kùàrasa¤cayam .
     punarårdhvaü ÷aràveõa lepayettat dçóhaü tataþ ..
     dvàtriü÷adyàmaparyantaü vahnijvàlà pradãyate .
     evaü siddhena tàlena gandhatulye na melayet ..
     dvayostulyaü jãrõatàmraü vàlukàyantragaü pacet .
     ayaü tàle÷varo nàma rasaþ paramadurlabhaþ ..
     hantyaùñàda÷a kuùñhàni vàta÷oõitanà÷anaþ .
     raktamaõóalamatyugraü sphuñitaü galitaü tathà ..
     bahuråpaü sarvajàtaü nà÷ayedavikalpataþ .
     duùñavraõa¤ca vãsarpaü tvagdoùa¤ca vinà÷ayet ..
     dçùño vàrasahasra¤ca rogavàraõake÷arã ..>% iti mahàtàlake÷varaþ .. 75 ..
     %<kuùmàõóatriphalàtailakanyàkà¤jikabhàvitam tàlukaü tulyagandhaü syàdardhapàradamarditam ..
     ajàkùãreõa nimbåkakanyàtoyairdinatrayam .
     pratyekaü bhàvayecchuùkaü cakrikàkàratàü gatam ..
     vipacet haõóikàmadhye palà÷akùàramadhyagam .
     yàmàn dvàda÷a÷ãte'smin prayojyaü raktikàdvayam .
     hantyaùñàda÷a kuùñhàni romavidhvaüsanàdikam ..>% iti tàlake÷varaþ .. 76 .. iti govindavi÷àradakçtabhaiùajyaratnàvalyàü kuùñacikitsà samàptà ..

#<kuùñhaketuþ>#, puü, (kuùñhastannà÷akaþ keturiva .) bhåbhyàhulyaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kuùñhagandhi>#, klã, (kuùñhasyeva gandho'sya . samàse ic .) elavàlukam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kuùñhaghnaþ>#, puü, (kuùñhaü hanti iti . han + ñak .) hitàvalã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kuùñhaghnã>#, strã, (kuùñhaghna + striyàü ñitvàt ïãp .) kàkodumbarikà . iti ràjanirghaõñaþ .. (vàkucã . asyàþ paryàyà yathà .
     %<avalgujo vàkucã syàt somaràjã suparõikà .
     ÷a÷ilekhà kçùõaphalà somàpåti phalãti ca ..
     somavallã kàlameùã kuùñhaghnã ca prakãrtità ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. asyà vyavahàro yathà --
     %<kuñajàgninimbançpatarukhadiràsanasaptaparõaniryåhe .
     siddhà madhu-ghçtayuktàþ kuùñhaghnãrbhakùayedabhayàþ ..>% iti vàbhañe cikitsàsthàne 19 adhyàye ..)

#<kuùñhanà÷anaþ>#, puü, (kuùñhaü nà÷ayatãti . na÷ + õic + lyuþ .) vàràhãkandaþ . gaurasarùapaþ . iti ràjanirghaõñaþ . kùãrã÷avçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<kuùñhanà÷inã>#, strã, (kuùñhaü nà÷ayatãti . na÷a + õic õiniþ . striyàü nàntatvàt ïãp .) somaràjiþ . iti ratnamàlà ..

#<kuùñhalaü>#, klã, (ku kutsitaü sthalam . ambaùñhàditvàt ùatvam .) kutsitasthalam . iti saükùiptasàravyàkaraõam ..

#<kuùñhasådanaþ>#, puü, (kuùñhaü sådayati nà÷ayatãti . sådi + lyuþ .) àragbadhaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (àragbadha÷abde guõaparyàyà asya j¤àtavyàþ ..)

#<kuùñhahantà>#, [tç] puü, (kuùñhaü hanti iti . kuùñha + han + tçc .) hastikandaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kuùñhahantrã>#, strã, (kuùñhahantç + striyàü çdantàt ïãp .) vàkucã . iti ràjanirghaõñaþ . hàkuc iti bhàùà ..

#<kuùñhahçt>#, puü, (kuùñhaü haratãti . kuùñha + hç + kvipa tugàgama÷ca .) khadiravçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kuùñhàriþ>#, puü, (kuùñhasya ariþ ÷atraþ nà÷aka ityarthaþ .) viñkhadiraþ . iti ÷abdacandrikà .. pañolaþ . àdityapatraþ . khadiraþ . gandhakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kuùñhã>#, [n] tri, (kuùñhaþ asyàstãti . kuùñha + iniþ .) kuùñharogayuktaþ . (yathà, manuþ . 3 . 7 .
     %<kùayyàmayàvyapasmàri÷vitrikuùñhikulàni ca ..>%)

#<kuùmalaü>#, klã, (kuù + %<kuñikuùibhyàü kmalan>% . uõàü 4 . 186 . iti kmalan .) chedanam . vika÷itam . ityuõàdikoùaþ ..

#<kuùmàõóaþ>#, puü strã, ÷ivasya gaõadevatàbhedaþ . (yathà, viùõupuràõe . 1 . 12 . 13 .
     %<kuùmàõóà vividhai råpaiþ sahendreõa mahàmune ! .
     samàdhibhaïgamatyantaü àrabdhàþ kartumàturàþ ..>%) bhråõavi÷eùaþ iti medinã .. (kuùmàõóàkàratvàt ÷ivagaõabhråõayostathàtvam .. ku ãùat uùmà aõóeùu vãjeùu yasya .) vçhatphalalatàvi÷eùaþ . kumóà iti kohaóà iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . dhçõàvàsaþ 2 timiùaþ 3 gràmyakarkañã 4 . iti trikàõóa÷eùaþ .. kuùmàõóakaþ 5 karkàruþ 6 . ityamaraþ .. puùpaphalaþ 7 . iti ratnamàlà .. kuùmàõóã 8 karkoñikà 9 kumbhàõóã 10 vçhatphalà 11 suphalà 12 ku¤caphalà 13 nàgapuùpaphalà 14 ÷unã 15 kåùmàõóaþ 16 ÷ikhivardhakaþ 17 . iti ÷abdaratnàvalã .. kåùmàõóakaþ 18 . ityamarañãkà .. api ca .
     %<kuùmàõóaü syàt puùpaphalaü pãtapuùpaü vçhatphalam .
     kuùmàõóaü vçühaõaü vçùyaü gurupittàsravàtanut ..
     bàlaü pittàpahaü ÷ãtaü madhyamaü kaphakàrakam .
     vçddhaü nàtihimaü svàdu sakùàraü dãpanaü laghu ..
     vasti÷uddhikaraü cetorogahçt sarvadoùajit .. * ..>% atha kohaõóã .
     %<kuùmàõóã tu bhç÷aü laghvã karkàrurapi kãrtità .
     karkàrurgràhiõã ÷ãtà raktapittaharà guruþ .
     pakvà tiktàgnijananã sakùàrà kaphavàtanut ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. asya phalaguõàþ . måtràghàtapramehakçcchrà÷marãnà÷itvam . viõmåtraglapanatvam . tçùõàrti÷amanatvam . jãrõàïgapuùñipradatvam . ÷ukravçddhikàritvam . svàdutaratvam . arocakaharatvam . balakàritvam . pittàpahatvam . vallãphalànàü madhye pravaratva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. tasya bàlaphalaguõaþ . pittaharatvam . madhyamaphalaguõau . kaphakàritvam . atigurupàkitvam .. pakvaphalaguõàþ . laghupàkitvam . uùõatvam . kùàrarasatvam . agnidãpanatvam . vasti÷odhanatvam . sarvadoùanà÷itvam . hçdyatvam . cittavikàriõaþ pathyatva¤ca .. asya nàóikàguõàþ . kùàrarasatvam . madhuratvam . gurutvam . råkùatvam . rucikàritvam . vàyukaphà÷marã÷arkaràroganà÷itva¤ca .. asya majjaguõàþ . ÷ukrakàritvam . pittanà÷itvam . vasti÷odhanatva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<kuùmàõóakaþ>#, puü, (kuùmàõóa + svàrthe kan .) kuùmàõóaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 155 .. (yathà, bhàvaprakà÷e .
     %<ghçte tapte viniþkùipya khaõóàn kuùmàõóasambhavàn .
     vàrtàkuvidhinà kuryàt pralehatalanàdikam ..
     vesavàràmlatakreõa dhçte talanapårbakam .
     kuùmàõóakaü phalaü siddhaü viduþ susvàdu sundaram ..>% nàgavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 25 . 11 .
     %<nàgaþ ÷aïkhamukha÷caiva tathà kuùmàõóako'paraþ ..>%)

#<kuùmàõóã>#, strã, (kuùmàõóa + striyàü jàtitvàt ïãù .) umà . (masinà .) oùadhã . iti hemacandraþ .. karkàruþ . iti ràjanirghaõñaþ .. yàgakriyàvi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kusa># i ki bhàsane . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüpakùe bhvàü--paraü--akaü--señ--idit .) pa¤camasvarã . i kuüsyate . kiü kuüsayati kuüsati . bhàsanaü dãptiþ . iti durgàdàsaþ ..

#<kusa># ya ir ÷liùi . iti kavikalpadrumaþ .. (divàüparaü--sakaü--señ .) ya, kusyati bàlà kàntam . ir akusat akosãt . asmàt puùàditvànnityaü ïa ityanye . iti durgàdàsaþ ..

#<kusalaü>#, klã, (kus + kalac .) ku÷alam . ityamarañãkà ..

#<kusitaþ>#, puü, (kusa + %<kuserumbhomedetàþ>% . uõàü 4 . 106 . iti itaþ .) janapadaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<kusidàyã>#, strã, (strãtyarthe %<vçùàkapyagnikusitakusidànàmudàttaþ>% . 4 . 1 . 37 . iti prakçteraikàrà de÷o ïãp ca .) kusãdapatnã . iti jañàdharaþ ..

#<kusimbã>#, strã, (kau pçthivyàü ÷imbãti khyàtà . pçùodaràt saþ .) ÷imbã . iti ràjanirghaõñaþ ..
     (%<kusimbivallãprabhavàstu ÷imbàþ ..>% iti su÷rute såtrasthàne 46 adhyàye ..)

#<kusãdaü>#, klã, (kus + %<kuserumbhomedetàþ>% uõàü . 4 106 . iti ãdapratyayaþ . iha såtre tçtãyapratyayo hrasvàdirdorghàdi÷ceti tantreõopàttaþ . vçùàkapyagnãti såtre hrasva eveti vçttikàraharadattàdayaþ . yadvà kutsitaü nikçùñaråpavçddhidànenetyarthaþ sãdatiadhomarõo yatra . pçùodaràt sàdhuþ . yathà vçhaspatyuktau %<kutsitàt sãdata÷caiva nirvi÷aïkaiþ pragçhyate . caturguõaü vàùñaguõaü kusãdàkhyamçõantataþ>% ..) çõadànajãvikà . vçddhyàjãvanam . sud vàói deoyà ityàdi bhàùà . tatparyàyaþ . artha prayogaþ 2 vçddhijãvikà 3 . ityamaraþ . 2 . 9 . 4 .. yathà --
     %<kusãdakçùivàõijyaü prakurvãtàsvayaükçtam .
     àpatkàle svayaü kurvannainasà yujyate dvijaþ ..
     bahavo vartanopàyà çùibhiþ parikãrtitàþ .
     sarveùàmapi caivaiùàü kusãdamadhikaü viduþ ..
     anàvçùñyà ràjabhayànmåùikàdyairupadravaiþ .
     kçùyàdike bhavedbàdhà sà kusãde na vidyate ..
     ÷uklapakùe tathà kçùõe rajanyàü divase'pi và .
     uùõe varùati ÷ãte và vardhvanaü na nivartate ..
     de÷aü gatànàü yà vçddhirnànàpaõyopajãvinàm .
     kusãdaü sarvataþ samyak saüsthitasyaiva jàyate ..
     labdhalàbhaþ pitén devàn bràhmaõàü÷caiva påjayet .
     te tçptàstasya taddoùaü ÷amayanti na saü÷ayaþ ..
     vaõik kusãdo dadyàttu vastraü gàü kà¤canàdikam .
     kçùãvalo'nnapànàni yàna÷ayyàsanàni ca ..
     paõyebhyo viü÷atiü dattvà pa÷usvarõàdikaü ÷atam .
     pàdenàyasya pàrakyaü kuryàt sa¤cayamàtmavàn ..
     ardhena càtmabharaõaü nityanaimittikànvitam .
     pàda¤ca pràrthamàyasya målabhåtaü vivardhayet ..
     vidyà ÷ilpaü bhçtiþ sevà gorakùaü vipaõiþ kçùiþ .
     vçttirbhaikùaü kusãda¤ca da÷a jãvanahetavaþ ..>% iti gàruóe 215 adhyàyaþ .. * .. gotamaþ .
     %<kçùigorakùavàõijya¤càsvayaü kçtaü kusãda¤ceti .
     kusãdasya pçthak grahaõaü svayaükçtasyàbhyanuj¤ànàrtham ..>% kusãdaü vçddhikarmeti prade÷àntare'bhidhànàt iti kalpataruþ .. vçhaspatiþ .
     %<kusãdaü kçùivàõijyaü prakurvãtàsvayaü kçtam .
     àpatkàle svayaü kurvan nainasà yujyate dvijaþ ..
     labdhalàbhaþ pitén devàn bràhmaõàü÷caiva bhojayet .
     te tçptàstasya taü doùaü ÷amayanti na saü÷ayaþ ..
     vaõik kusãdã dadyàttu vastragokà¤canàdikam .
     kçùãvalo'nnapànàni yàna÷ayyàsanàni ca ..
     paõyebhyo viü÷akaü dattvà pa÷usvarõàdikaü ÷atam ..
     vaõik kusãdyadoùaþ syàt bràhmaõànà¤capåjanàt .
     ràj¤e dattvà tu ùaóbhàgaü devatànà¤ca viü÷akam ..
     triü÷adbhàga¤ca vipràõàü kçùiü kçtvà na doùabhàk ..>% tathà, manuþ .
     %<a÷ãtibhàgaü gçhõãyàt màsàdvàrdhuùikaþ ÷atàt .
     dvikaü ÷ataü và gçhõãyàt satàü dharmamanusmaran ..
     dvikaü ÷ata¤ca gçhõàno na bhavatyarthakilviùã .
     ÷atakàrùàpaõe a÷ãtibhàgaü viü÷atiü paõàn ..>% dvikaü puràõadvayam . evaüvidhaniyamamatikramya anàpadi svayamanyadvàrà và yaþ svàcchandyena vyavaharati tasyaiva pràya÷cittam . àpadi tu svayaükaraõa niyamàtikrame ca na doùaþ . iti pràya÷cittavivekaþ . ityàhnikàcàratattvam .. kusãdike tri . iti medinã ..

#<kusãdàyã>#, strã, (kusãdaþ kusãdajãvã tasya patnã . mugdhabodhamate ãp aiïca . pàõinyàdimate tu kusitakusida÷abdàbhyàü hrasvamadhyàbhyàmeva ïãp aicca iti vi÷eùaþ . tadà %<vçùàkapyagnikusitakusidànàmu dàttaþ>% . 4 . 1 37 . iti prakçteraikàràde÷o ïãp ca .) kusãdapatnã . iti jañàdharaþ ..

#<kusãdikaþ>#, tri, (kusãdaü vçddhistadarthaü dravyaü kusãdaü tat prayacchati . %<kusãdada÷aikàda÷àt ùñhanùñhacau>% . 4 . 4 . 31 . iti ùñhan .) vçddhijãvã . tatparyàyaþ . vàrdhuùikaþ 2 vçddhyàjãvaþ 3 vàrdhuùiþ 4 . ityamaraþ . 2 . 9 . 5 .. kusãdaþ 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. kusãdã 6 . yathà, àhnikatattve ..
     %<vaõik kusãdyadoùaþ syàt bràhmaõànà¤ca påjanàt ..>%

#<kusumaü>#, klã, (%<kuserumbhomedetàþ>% . uõàü 4 . 106 . iti umaþ . nipàtanàt guõàbhàvaþ .) puùpam . (yathà, çtusaühàre vasantavarõane 4 .
     %<vàpãjalànàü maõimekhalànàü ÷a÷àïkabhàsàü pramadàjanànàü .
     cåtadrumàõàü kusumànatànàü dadàti saurabhyamayaü vasantaþ ..>% phalakusumavi÷eùàõàü dravyàntarasulabhatvàdisåcakatvaü dar÷itaü yathà vçhatsaühitàyàü 29 adhyàye .
     %<phalakusumasampravçddhiü vanaspatãnàü vilokya vij¤eyam . sulabhatvaü dravyàõàü niùpatti÷càpi ÷asyànàm ..>% kena kasya vçddhirj¤eyà tadàha .
     %<÷àlena kalama÷àlãraktà÷okena rakta÷àli÷ca .
     pàõóåkaþ kùãrikayà nãlà÷okena masårakaþ ..
     nyagrodhena tu yavakastindukavçddhyà ca ùaùñiko bhavati .
     a÷vatthena j¤eyà niùpattiþ sarva÷asyànàm ..
     jambåmistilamàùàþ ÷irãùavçddhyà ca kaïgu niùpattiþ .
     godhåmà÷ca madhukairyavavçddhiþ saptaparõena ..
     atimuktakakundàbhyàü karpàsaü sarùapàn vadedasanaiþ .
     badarãbhi÷ca kulatthàü÷ciravilvenàdi÷enmudgàn ..
     atasãvetasapuùpaiþ palà÷akusumai÷ca kodravà j¤eyàþ .
     tilakena ÷aïkhamauktikarajatànyatha ceïgudena ÷aõaþ ..
     kariõa÷ca hastikarõai ràde÷yà vàjino'÷vakarõena .
     gàva÷ca pàñalàbhiþ kadalãbhirajàvikaü bhavati ..
     campakakusumaiþ kanakaü vidrumasampacca bandhajãvena .
     kuruvakavçddhyà vajraü vaidåryaü nandikàvartaiþ ..
     vidyàcca sindhuvàreõa mauktikaü kuïkumaü kusumbhena .
     raktotpalena ràjà mantrã nãlotpalenoktaþ ..
     ÷reùñhã suvarõapuùpaiþ padmairvipràþ purohitàþ kumudaiþ .
     saugandhikena balapatirarkeõa hiraõyaparivçddhiþ ..
     àmraiþ kùemaü bhallàtakairbhayaü pãlubhistathàrogyam .
     khadira÷amãbhyàü durbhikùamarjunaiþ ÷obhanà vçùñiþ ..
     picumardanàga kusumaiþ subhikùamathamàrutaþ kapitthena .
     niculenàvçùñimayaü vyàdhibhayaü bhavati kuñajena ..
     dårvàku÷akumumàbhyàü bhikùurvahni÷ca kovidàreõa .
     ÷yàmàlatàbhivçddhyà bandhakyo vçddhimàyànti ..>%) phalam . strãrajaþ . (yathà, jyotiùa÷àstre .
     %<yadà nàryàþ piturgehe kusumastanasambhavaþ ..>%) netrarogavi÷eùaþ . iti medinã ..

#<kusumapuraü>#, klã, (kusumàkhyaü puram .) puravi÷eùaþ . pàñanà iti khyàtam . tatparyàyaþ . pàñaliputtram 2 . iti hemacandraþ .. (yathà, mudràràkùase 2yàïke . %<sakhe ! viràdhagupta ! varõayedànãü kusumapuravçttànta÷eùaü api kùamante kusumapuranivàsino'smadupajàpaü candraguptaprakçtayaþ>% ..)

#<kusumamadhyaü>#, klã, (kusumaü madhye abhyantare yasya .) vçkùavi÷eùaþ . iti ÷abdacandrikà . càlità gàcha iti bhàùà ..

#<kusumà¤janaü>#, klã, (kusumàkàrama¤janaü ÷àkapàrthivàdivat samàsaþ .) kusumàkàrarãtimalasambhavama¤janam . tatparyàyaþ . pauùpakam 2 rãtipuùpam 3 puùpaketu 4 . ityamaraþ . 2 . 9 . 103 .. ràjanirghaõñoktaguõaparyàyau puùpà¤jana÷abde draùñavyau ..

#<kusumàtmakaü>#, klã, (kusumamevàtmà svaråpaü yasya . kap .) kuïkumam . iti hàràvalã ..

@<[Page 2,167b]>@
#<kusumàdhipaþ>#, puü, (kusumeùu kusumapradhànavçkùeùu adhipaþ ÷reùñhaþ .) campakavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (campaka÷abde 'sya vivçtirvyàkhyeyà ..)

#<kusumàdhiràñ>#, [j] puü, (kusumeùu kusumapradhànavçkùeùu adhiràjate dåravyàpisugandhitvàt . adhi + ràj + kvip .) campakavçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kusumàyudhaþ>#, puü, (kusumàni àyudhàni astràõi asya .) kàmadevaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, ÷àkuntale 3 yàïke . %<bhagavan manmatha ! kutaste kusumàyudhasya satastaikùõyametat>% .. tathà, kumàre ca . 4 . 40 . %<kusumàyudhapatni ! durlabhastava bhartà na ciràdbhaviùyati>% .. iti ..)

#<kusumàlaþ>#, puü, (kusumavat lobhanãyaü dravyàdikaü àlàti samyak agocareõaiva gçhõàti . à + là + kaþ .) cauraþ . iti hàràvalã ..

#<kusumàsavaü>#, klã, (kusumànàü tadrasànàü àsavam madyam .) madhu . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kusumeùuþ>#, puü, (kusumàni iùavo vàõà yasya .) kàmadevaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 27 .. (yathà, màghe . 8 . 70 .
     %<svacchàmbhaþ snapanavidhau tamaïgamauùñha stàmbåladyutivi÷ado vilàsinãnàm .
     vàsa÷ca pratanu viviktamastvitãyànàkalpo yadi kusumeùuõà na ÷ånyaþ ..>%)

#<kusumbhaü>#, klã, (kau pçthivyàü sumbhati ÷obhate dãptiü pràpnotãtyarthaþ . ku + subhi + ac iditvàt num .) svarõam . iti medinã .. puùpaüvi÷eùaþ . kusumaphula iti bhàùà .. (yathà, çtusaühàre vasantavarõane 6 .
     %<kusumbharàgàruõitairdåkålai rnitambavimbàni vilàsinãnàm .
     tanvaü÷ukaiþ kuïkumaràgagauraiþ alaïkriyante stanamaõóalàni ..>%) tatparyàyaþ . kamalottamam 2 vahni÷ikham 3 mahàrajanam 4 . ityamaraþ . 2 . 9 . 106 .. pàvakam 5 pãtam 6 pardmottaram 7 raktam 8 lohitam 9 vastrara¤janam 10 agni÷ikham 11 . asya ÷àkaguõàþ . madhuratvam . kañutvam . uùõatvam . viõmåtradoùamadanà÷itvam . dçùñiprasàdanatvam . rucipradatvam . agnidãptikàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. råkùatvam . kaphavàyunà÷itvam . pittakàritva¤ca . tattailaguõàþ . kañutvam . uùõatvam . tridoùakàritvam . gurutva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. kçmiyakùmamalanà÷itvam . tejobalakàritva¤ca . gharùaõenàsya guõàþ . tridoùakàritvam . puùñibalakùayakaõóåkàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (kusumbha÷àkabhakùaõe niùedhamàha tithitattvadhçto÷anovacane yathà --
     %<kusumbhaü lalità÷àkaü vçntàkaü påtikàü tathà .
     bhakùayan patitastu syàdapi vedàntago dvijaþ ..>%)

#<kusumbhaþ>#, puü, (%<kuserumbhomedetàþ>% . uõàü . 4 . 106 . iti umbha pratyayaþ .) kamaõóaluþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 136 .. (yathà, manau . 6 . 52 .
     %<klaptake÷anakha÷ma÷ruþ pàtrã daõóã kusumbhavàn ..>%) mahàrajanavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (kusuma phula iti bhàùà .. asya paryàyà yathà .
     %<padmottamavikà÷aþ syàt kusumbhaþ ÷arañastathà ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm .. asya guõà÷ca yathà .
     %<kañurvipàke kañukaþ kaphaghno vidàhibhàvàdahitaþ kusumbhaþ ..>% iti su÷rute såtrasthàve 46 adhyàye ..)

#<kusåþ>#, puü, (kus + kåpratyayaþ .) ki¤culukaþ . iti hemacandraþ ..

#<kusålaþ>#, puü, (kus + kålac . yadvà ku÷ålaþ nipàtanàt satvam .) ku÷ålaþ . iti kaña÷abdàrthe bharataþ ..

#<kusçtiþ>#, strã, (kutsità sçtiþ upàyaþ vyavahàro và .) ÷àñhyam . ityamaraþ . 1 . 7 . 30 . indrajàlam . iti hemacandraþ . (karmbhadhàraye kutsitapathaþ . iti vyutpattilabdho'rthaþ .. kutsità sçtiràcàro yasyeti vigrahe, duràcàre tri . yathà, bhàgavate 8 . 23 . 7 .
     %<kasmàdvayaü kusçtayaþ khalayonayaste dàkùiõyadçùñipadavãü bhavataþ praõãtàþ ..>%)

#<kustubhaþ>#, puü, (kuü bhuvaü stubhnoti . stunbha + målà ditvàt kaþ .) viùõuþ . ityamarañãkàyàü bharatàdayaþ .. (samudraþ . tasyedaü aõ kaustubham iti ÷abdàrthacintàmaõiþ .

#<kustumbarã>#, strã, (kutsità tumbarã . pçùodaràt suñi sàdhuþ .) dhanyàkam . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, su÷rute såtrasthàne 46 adhyàyaþ .
     %<àdràü kustumbaroü kuryàt svàdusaugandhyahçdyatàm .
     sà ÷uùkà madhuràpàke snigdhà tçódàhanà÷anã ..>%)

#<kustumburu>#, klã, (kutsitaü tumbati ardayati yat . tuvi ardane + bàhulakàt urupratyayaþ . jàtinirde÷àt suñ .) dhanyàkam . ityamaraþ . 2 . 9 . 38 .. (asya paryàyà yathà, vaidyakaratnamàlàyàm ..
     %<dhanyàkaü dhanyaka dhànyaü kustumburu dhanãyakam .
     dhanyà kustumburã cànyà veùalogrà vitunnakam ..>%) (puü, yakùavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 2 . 10 . 15 .
     %<kustumburuþ pi÷àca÷ca gajakarõo vi÷àlakaþ .
     ete cànye ca bahavo yakùàþ ÷atasahasra÷aþ ..>%)

#<kusma># ka ïa matãkùite . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüàtmaü-sakaü-señ .) kusmiti ca . (atra akaü) hrasvã dantyopadhaþ . matãkùitaü buddhipårbakadar÷anam . kusmit kutsitamãùaddhàsyam . ka ïa, kusmayate janaþ . buddhyà pa÷yati kutsitaü smayate vetyarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<kuha># t ka ïa vismàyane . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràü-àtmaü-sakaü-señ .) hrasvã . vismàyanamanyato vismayotpàdanam . ïa kuhayate . kuhakenendrajàliko lokaü vismàyayati ityarthaþ . syàtàü kuhayate vismàpayate hetuto bhayamiti bhaññamalladar÷anàdvismàpane iti pàñha ityeke . iti durgàdàsaþ ..

#<kuha>#, vya, (%<và ha ca chandasi>% . 5 . 3 . 13 . iti haþ . %<ku tihoþ>% . 7 . 2 . 104 . iti kimaþ kuþ .) kutra . vaidikaprayogo'yam . iti vyàkaraõam .. (yathà, çgvede 2 . 12 . 5 . %<yaü smà pçcchanti kuha setighoramutemàhurnaiùo astãtyenam>% ..)

#<kuhaþ>#, puü, (kuhayati vismàyayati ai÷varyaprabhàvena yaþ . kuha + õic + ac .) kuveraþ . iti hemacandraþ .. (klã, màyà . kuhakam . yathà, ràmàyaõe 2 . 109 . 27 . santuùñapa¤cavargo'haü lokayàtràü pravàhaye .
     %<akuhaþ ÷raddadhànaþ san kàryàkàryavicakùaõaþ ..>%)

#<kuhakaü>#, klã, (kuha + %<bahulamanyatràpi>% . uõàü 2 . 37 iti kvub .) màyà . (yathà, bhàgavate . 1 . 1 . 1 . %<janmàdyasya yato'nvayàditarata÷càrtheùvabhij¤aþ svaràñ tene brahma hçdà ya àdikavaye muhyanti yat sårayaþ . tejovàrimçdàü yathà vinimayo yatra trisargo mçùà dhàmnà svena sadà nirastakuhakaü satyaü paraü dhãmahi>% ..) tatparyàyaþ . indrajàlam 2 jàlam 3 kusçtiþ 4 . tadyukte tri . tatparyàyaþ . dhårtaþ 2 va¤cakaþ 3 vyaüsakaþ 4 dàõóàjinikaþ 5 màyã 6 jàlikaþ 7 . iti hemacandraþ .. dàmbhikaþ . ityuõàdikoùaþ . (sarpavi÷eùaþ . yathà, viùõupuràõe 1 . 17 . 38 ..
     %<ityuktàstena te sarpàþ kuhakàstakùakàndhakàþ .
     ada÷anta samasteùu gàtreùvativiùolvaõàþ ..>%)

#<kuhakajãvã>#, [n] tri, (kuhakena indrajàlavidyayà jãvati jãvanayàtràü sampàdayatãti . kuhaka + jãv + õiniþ .) màyàjãvã . iti mahàbhàratam .. vàjikara iti bhàùà .. (sarpajãvi . iti vyutpattilabdho'rthaþ . sàpuóe iti bhàùà ..)

#<kuhakasvanaþ>#, puü, (kuhakaþ vismàpakaþ svanaþ ÷abdo'sya .) kukkuñapakùã . iti hemacandraþ ..

#<kuhakasvaraþ>#, puü, (kuhakaþ vismàpakaþ svaro yasya . kukkuñaþ . iti hàràvalã ..

#<kuhakkaþ>#, puü, tàlabhedaþ . yathà, saïgãtadàmodare .
     %<drutadvandvaü laghudvandvaü tàle kuhakkasaüj¤ake ..>%

#<kuhanaü>#, klã, (ku ãùat prayatnena hanyate iti . han + karmaõi ap .) mçdbhàõóavi÷eùaþ . kàcabhàjanam . (kutsitàcàreõa hantãti . han + ac .) ãrùyàlau tri . iti medinã ..

#<kuhanaþ>#, puü, (kuü pçthvãü bhåmiü và hanti khanatãtyarthaþ . han + ac .) måùikaþ . (kau pçthivyàü kutsitaü và hanti da÷atãti . han + ac .) sarpaþ . iti hemacandraþ ..

#<kuhanà>#, strã, (kuha + %<õyàsa÷rantho yuc>% . 3 . 3 . 107 . iti yuc .) dambhacaryà . iti medinã .. lomànmithyeryàpathakalpanà . ityamaraþ . 2 . 7 . 53 .. arthalipsayà mithyàcàrabhedasya sampàdanà . dambhamàtrakçtadhyànamaunàdiþ . arthalipsayà dharmà÷ravaõaü ityanye . iti bharataþ ..

#<kuhanikà>#, strã, (kuha + yuc svàrthe kaþ ñàp ata itvam .) kuhanà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kuharaü>#, klã, (kuü bhåmiü haratãti . ku + hç + ac .) gahvaram . chidram . iti medinã .. (yathà, prasannaràghave .
     %<taiþ kiü mattakarãndrakumbhakuhare nàropaõãyàþ karàþ ..>%) karõaþ kaõñha÷abdaþ . galaþ . antikam . ityajayapàlaþ ..

#<kuharaþ>#, puü, (kuha vismàyane + kaþ . kuhaü vismàyanaü bhayamityarthaþ ràti dadàti bhayaü janayatãti bhàvaþ . rà + kaþ .) nàgavi÷eùaþ . iti medinã ..

#<kuharitaü>#, klã, (kuharayati kaõñha÷abdaü karoti . kuhara + kçtau õic + bhàve ktaþ .) pikàlàpaþ . ratidhvaniþ . iti medinã .. rañitam . iti vi÷vaþ ..

#<kuhaliþ>#, puü, (ku + hali + in .) pågapuùpikà . iti trikàõóa÷eùaþ . pàna iti bhàùà ..

#<kuhà>#, strã, (kuha + kaþ ñàp ca .) kañukã . iti ÷abdacandrikà .. (vadarã .. iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. guõà÷càsya vadara÷abde j¤eyàþ ..)

#<kuhuþ>#, strã, (kuha + mçgaùvàditvàt kuþ .) kuhåþ . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate .
     %<kokilànàü kuhuravaiþ sukhaiþ ÷rutimanoharaiþ ..>%)

#<kuhåþ>#, strã, (kuha + bàhulakàt kåpratyayaþ .) naùñendukalàmàvàsya . ityamaraþ . 1 . 4 . 9 .. (yathà, ÷rutau . %<dve ha và amàvàsyà yà pårbàmàvàsyà sinãvàlã yottarà sà kuhåriti ..>% vyaktamàha kàlamàdhavãye vyàsaþ .
     %<dçùñacandrà sinãvàlã naùñacandrà kuhårmatà ..>% matàntare tu .
     %<tithikùaye sinãvàlã naùñacandrà kuhårmatà .
     bàhulyepi kuhårj¤eyà vedavedàntavedibhiþ ..>% tatra ÷ràddhàdhikàribhedamàha . yathà, jàvàliþ .
     %<aparàhõadvayàvyàpã yadi dar÷astithikùaye .
     àhitàgneþ sinãvàlã niragnyàdeþ kuhårmatà ..>% àdi÷abdàt strã÷ådrayorapi grahaõaü yathàha logàkùiþ .
     %<sinãvàlã dvijaiþ kàryà sàgnikaiþ pitçkarmaõi .
     strãbhiþ ÷ådraiþ kuhåþ kàryà tathà cànagnikairdvijaiþ ..>% tadadhiùñhatrã devapatnã . yathà, nirukte .
     %<sinãvàlã kuhåriti devapatnyàviti ..>% sà ca aïgirasaþ sutà . yathàha bhàgavate 4 . 1 . 29 .
     %<÷raddhà tvaïgirasaþ patnã catasro'såta kanyakàþ .
     sinãvàlã kuhåràkà caturthyanumatistathà ..>%) kokilàlàpaþ . iti medinã .. (yathà, àryàsapta÷atã 630 .
     %<kenà÷ràvi pikànàü kuhåü vihàyetaraþ ÷abdaþ ..>%)

#<kuhåkaõñhaþ>#, puü, (kuhåriti÷abdaþ kaõñhe yasya .) kokilaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kuhåmukhaþ>#, puü, (kuhåriti ÷abdaþ mukhe yasya .) kokilaþ iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kuhåravaþ>#, puü, (kuhåriti ravo yasya .) kokilaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yaduktam .
     %<pika ! vidhustava hanti samaü tamastvamapi candravirodhikuhåravaþ ..>%)

#<kuhålaü>#, klã, (kuha + ålakpratyayaþ .) sa÷alyabhårandhram . iti jañàdharaþ ..

#<kuheóikà>#, strã, (ku ãùat heóati veùñate netrasa¤càro'syàm . heó ïa veùñane + in tataþ svàrthekan tataþ ñàp .) kujjhañikà . iti bhåriprayogaþ ..

#<kuheóã>#, strã, (ku ãùat heóati veùñate netrasa¤càro 'syàm . heóa veùñane + %<sarvadhàtubhyaþ in>% uõàü 4 . 117 . iti in . tataþ kçdikàràntàt và ïãù .) kuheóikà . iti ÷abdamàlà ..

#<kuhelikà>#, strã, (ku ãùat heóati ùeùñate netrasa¤càro'syàm . heóaveùñane + in . tataþ svàrthe kan . ñàp . óasya latvam .) kujjhañiþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kå># ÷i ïa àrtasvare . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàü-- àtmaü--akaü--señ .) ÷i ïa kuvate akuviùña . iti durgàdàsaþ ..

#<kå># ¤a ga ÷aübde . iti kavikalpadrumaþ .. (kryàü--ubhaü --akaü--señ .) ¤a ga kånàti kånãte . hrasvànto'yamiti jaiminiþ . dantyanopadho'pi . nakàrarahito hrasvànta iti ramànàthaþ . dãrghànta iti jaumaràþ . iti durgàdàsaþ ..

#<kåþ>#, strã, (kånàti ÷abdàyate iti . kå + kvip .) pi÷àcã . iti ÷abdamàlà ..

#<kåkudaþ>#, tri, (kå ÷abde bhàve kvip . kuvaþ ÷abdasya kãrterityarthaþ kuü bhåmiü àspadasvaråpàmiti yàvat dadàtãti . kåku + dà + kaþ .) satkçtyàlaïkçtàü kanyàü yo dadàti saþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 14 ..

#<kåcaþ>#, puü, (ku ÷abde %<kuva÷cañ dãrgha÷ca>% . uõàü 4 . 91 . iti cañ dãrgha÷ca .) stanaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<kåcikà>#, strã, (kåca + ñitvàt ïãp . svàrthe kan .) tålikà . iti hemacandraþ ..

#<kåja># hikvane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-akaüseñ .) dãrghã . hikvanamavyakta÷abdaþ . kåjati kokilaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<kåjitaü>#, klã (kåj + bhàve ktaþ .) pakùidhvaniþ iti hemacandraþ .. (yathà, gãtagovinde 1 . 4 . 2 .
     %<lalitalavaïgalatàpari÷ãlanakomalamalayasamãre .
     madhukaranikarakarambitakokilakåjitaku¤jakuñãre ..>%)

#<kåña># ka ïa aprasàdàpradoþ . iti kavikalpadramaþ .. (curàü-àtmaü-akaü-señ .) apradà dànàbhàvaþ . ka ïa kåñayate khalaþ sphuñamapyarthaü prasannaü na karoti . ki¤cinna dadàti vetyarthaþ . iti durgàdàsa ..

#<kåña># t ka dàhe . mantre . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràü-paraü-sakaü-señ .) dãrgho . acukåñat . iti durgàdàsaþ ..

#<kåñaþ>#, puü, (kåñayati dagdhãkaroti ÷àpaprabhàvena sàparàdhàn iti . kåña dàhe + õic + ac .) agastyamuniþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

@<[Page 2,169a]>@
#<kåñaþ>#, puü, strã, (kåñyate dàtuü na ÷akyate sthàvara tvàditi . kåña apradàne + karmaõi gha¤ .) gçham . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kåñaþ>#, puü, klã, (kåñ + gha¤ .) ni÷calaþ . rà÷iþ . (yathà, heþ ràmàyaõe . 1 . 14 . 15 .
     %<annakåñà÷ca dç÷yante bahavaþ parvatopamàþ ..>%) lauhamudgaraþ .. (yathà, bhàgavate . 4 . 25 . 8 .
     %<ete tvàü saüpratãkùante smaranto vai÷asaü tava .
     saüparetamayaþkåñai÷chindantyutthitamanyavaþ ..>%) màyà . (yathà, mahàbhàrate vanaparvaõi .
     %<naiva dharmeõa tadràjyaü nàrjavena na caujasà .
     akùakåñamadhiùñàya hçtaü duryodhanena vai ..>%) parvata÷çïgam . (yathà, mahàbhàrate ànu÷àsanike .
     %<adrãõàmiva kåñàni dhàturaktàni ÷erate ..>%) tucchaþ . sãràvayavaþ . yantram . phàüd iti bhàùà . (yathà, ràmàyaõe .
     %<vàguràbhi÷ca pà÷ai÷ca kåñai÷ca vividhaistathà ..>%) ançtam . iti medinã .. bhagna÷çïgaùaõóaþ . iti hemacandraþ .. kaitavam . ityamaraþ . 3 . 3 . 36 .. (yathà, bhàgavate . 6 . 5 . 10 .
     %<vàcaþ kåñantu devarùeþ svayaü vimamç÷urghiyà ..>% tadvati tri . yathà, manuþ . 7 . 90 .
     %<na kåñairàyudhairhanyàt yudhyamàno raõe ripån ..>% mithyàbhåte tri . yathà, yàj¤avalkyaþ .
     %<dviguõà vànyathà bråyuþ kåñàþsyuþ pårbasàkùiõaþ ..>% puradvàram . yathà, mahàbhàrate . 4 . 5 . 14 .
     %<iyaü kåñe manuùyendra ! gahane mahatã ÷amã .
     bhãma÷àkhà duràrohà ÷ma÷ànasya samãpataþ ..>% atra kåña÷abdastu ñãkàkçnmatabhedena arthàntare'pi vartate . agrabhàgamàtram . yathà, ràmàyaõe .
     %<kirãñakåñairjvalitaü ÷çïgàraü dãptakuõóalam ..>% bhàgavate ca . 3 . 13 . 29 .
     %<savajrakåñàïganipàtavegavi÷ãrõakukùiþ stanayannudanvàn .
     utsçùñadãrghormibhujairivàrta÷cukro÷a yaj¤e÷vara ! pàhi meti ..>%)

#<kåñakaü>#, klã, (kåñ + saüj¤àyàü kan .) phàlam . ityamaraþ . 2 . 9 . 13 ..

#<kåñakaþ>#, puü, (kåñ + õvul .) kavarã . iti trikàõóa÷eùaþ .. murànàmagandhadravyam . iti ÷abdamàlà .. (parvatavi÷eùaþ . yathà, bhàgavate . 5 . 19 . 17 .
     %<bhàrate 'sminvarùe saricchailàþ santi bahavaþ .>% %<trikåña çùabhaþ kåñakaþ krau¤caþ sahyaþ>% iti ..)

#<kåñakçt>#, puü, (kåñaü karotãti . kåña + kç + kvip tugàgama÷ca .) ÷ivaþ . kàyasthaþ . iti trikàõóa÷eùaþ . kitave, tri .. (tulàkarmaõi kaitavakàrã . yathà, yàj¤avalkyaþ . 2 . 243 .
     %<tulà÷àsanamànànàü kåñakçnnàõakasya ca ..>%)

#<kåñajaþ>#, puü, (kåñe parvate eva jàyate . jana + óaþ .) kuñajavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (kuñaja÷abde 'sya guõàdayo j¤eyàþ ..)

#<kåñapårvaü>#, puü, hastinàü tridoùajajvaraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. kåñaparbo'pi kvacitpàñhaþ ..

#<kåñapàlakaþ>#, puü, (kåñaü mçtstomaü pàlayatãti . pàli + õvul .) kulàlasya pavanam . kumàrera poyàn iti bhàùà . pittajvaraþ . iti hàràvalã ..

#<kåñayantraü>#, klã, (kåñaü kaitavavat yantram .) àmiùaü dattvà mçgapakùibandhanàrthaü yat sandhànayantraü nive÷yate tat . phàüd iti bhàùà . tatparyàyaþ . unmàthaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 10 . 26 ..

#<kåña÷àlmaliþ>#, puü, (kåñaþ ÷àlmaliþ .) ÷àlmalivi÷eùaþ . kà÷imàlà iti khyàtaþ . kutsita÷àlmaliþ ançta÷àlmalirvà . ityanye . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . rocanaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 4 . 47 .. (kvacit strãliïge 'pi dç÷yate . kåña÷àlmaliriva iti vyutpattyà yamasya gadàyàþ gauõã saüj¤à . yathà, raghau 12 . 95 .
     %<ayaþ÷aïkucitàü rakùaþ ÷ataghnãmatha ÷atrave .
     hçtàü vaivasvatasyeva kåña÷àlmalimakùipat ..>% narakasthakaõñakàcitaloha÷àlmalivçkùavi÷eùaþ . sa ca duràrohaþ . yathà, mahàbhàrate 18 . 3 . 4 .
     %<nàdç÷yanta ca tàstatra yàtanàþ pàpakarmiõàm .
     nadã vaitaraõã caiva kåña÷àlmalinà saha ..>%) ràjanirghaõñoktaguõaparyàyau rohitaka÷abde draùñavyau ..

#<kåñasaükràntiþ>#, strã, ardharàtràtãte såryasya rà÷yantaragabhanam . yathà --
     %<saükràntirdvividhà yatra pårbaü tatra parityajet .
     kartavyaü kåñasaükràntyàü snànadànatapovratam ..
     ardharàtravyatãte tu yadà saükramate raviþ .
     sà j¤eyà kåñasaükràntirmunibhiþ parikãrtità ..>% iti vidyànidhikçtajyotiþsàgarasàradhçtaü vacanam .. * .. api ca . ardharàtre vyatãte tu saükràntiryadaharbhavet . pårbe vratàdikaü kuryàt paredyuþ snànadànayoþ .. iti bhãmaparàkramãyam .. snànadànayorityatra saptamãnirde÷àt paradivasãyasrànadànanimittakaü pårbadine upavàsasaüyamanaråpavratàdikaü kuryàdityarthaþ . iti tithyàditattvam ..

#<kåñasthaþ>#, tri, (kåñe màyàyàü tiùñhatãti . yadvà, kåñavat nirvikàreõa ni÷calaþ san tiùñhatãti . kåñ + sthà + kaþ .) ekaråpatayà yaþ kàlavyàpã saþ . ityamaraþ .. (paramàtmà . yathà, pa¤cada÷yàü 6 . 22-27 .
     %<adhiùñhànatayà dehadvayàvacchinnacetanaþ .
     kåñavannirvikàreõa sthitaþ kåñastha ucyate ..
     kåñasthe kalpità buddhistatra citprativimbakaþ .
     pràõànàü dhàraõàjjãvaþ saüsàreõa sa yujyate ..
     jalavyomnà ghañàkà÷o yathà sarvastirohitaþ .
     tathà jãvena kåñasthaþ so'nyonyàdhyàsa ucyate ..
     ayaü jãvo na kåñasthaü vivinakti kadàcana .
     anàdiraviveko'yaü målàvidyeti gamyatàm ..
     vikùepàvçtiråpàbhyàü dvidhà 'vidyà prakalpità .
     na bhàti nàsti kåñastha ityàpàdanamàvçtiþ ..
     aj¤ànã viduùà pçùñaþ kåñasthaü na prabudhyate .
     na bhàti nàsti kåñastha iti buddhvà vadatyapi ..>% kåñasthacaitanyasya avidyàdhyastatayaiva jãvatvaü natu svaråpataþ nitaràü tasmàdapi niradhyastatvàt nirmalaþ saccidànandasvaråpàvasthaþ puruùottamaþ paramàtmetyucyate . yathà, gãtàyàü 15 . 16-17 .
     %<dvàvimau puruùau loke kùara÷càkùara eva ca .
     kùaraþ sarvàõi bhåtàni kåñastho'kùara ucyate ..
     uttamaþ puruùastvanyaþ paramàtmetyudàhçtaþ .
     yo lokatrayamàvi÷ya vibhartyavyaya ã÷varaþ ..>%) ekenaiva svabhàvena niravadhikàlasya vyàpako ya àkà÷àdiþ . iti bharataþ .. (kåñe bhayàvahe tiùñhati yaþ . sthà + kaþ .) vyàlanakhaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (vyàghranakha iti bhàùà ..)

#<kåñasthaü>#, klã, (kåñastha iva prakà÷ate yat . ar÷aàderac .) vyàghranakhàkhyagandhadravyam . iti jañàdharaþ ..

#<kåñasàkùã>#, [n] tri, (kåñaþ màyàvã mithyàvàdã kapañãtyarthaþ sàkùã .) mithyàsàkùã iti vyavahàratattvam .. (yàj¤avalkye kåñasàkùilakùaõam . yathà --
     %<dviguõà vànyathà bråyuþ kåñàþ syuþ pårbasàkùiõaþ ..>% te tu gurudaõóàrhàþ . akçtapràya÷cittàþ rauravàkhyanarakaü vrajeyuþ .. yo hi jànannapi sàkùyaü na dadàti sa kåñasàkùitulyaþ . tathà ca tatraiva .
     %<na dadàti tu yaþ sàkùyaü jànannapi naràdhamaþ .
     sa kåñasàkùiõàü pàpaistulyo daõóena caiva hi ..>%)

#<kåñàgàraü>#, klã, (kåñaü àgàraü gçham .) vaóabhã . tatparyàyaþ . candra÷àlikà 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. strãõàü krãóàgàram . ityàdikàõóañãkà ..

#<kåñàrthabhàùità>#, strã, (kåñàrthasya durbhedyàrthasya kalpitàrthasya và yà bhàùità .) prabandhakalpanàkathà . iti ÷abdaratnàvalã .. råpakathà iti bhàùà ..

#<kåóa>#, ÷i ghànye . bhakùe . iti kavikalpadrumaþ . (tudàüpara-akaü-saka¤ca-señ .) ùaùñhasvarã . phalàbhàve 'pyasya kåñàdau pàñhaþ pràcàmanurodhàt . prà¤co'pi óàntaprastàvàdimaü kåñàdau pañhitavantaþ . ÷i, kåóatã kåóantã . ghànyaü ghanãbhàvaþ . kåóati dugdhaü vahniyogàt . kåóatyannaü lokaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<kåóyaü>#, klã, (kåóati ghanãbhavati mçdàdinà . kåó + õyat .) bhittiþ . iti ÷abdaratnàvalã .. deyàla iti bhàùà ..

#<kåõa>#, t ka saïkoce . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràü-paraü-akaü-señ .) dãrghã mårdhanyopadhaþ acukåõaccakùuþ saïkucitamabhådityarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<kåõa>#, ka ïa saïkuci . iti kavikalyadrumaþ .. (curàüàtmaü-akaü-señ .) ùaùñhasvarã . ka ïa, kåõayate cakùuþ saïkucitaü syàdityarthaþ . pa¤camasvarãtyeke . iti durgàdàsaþ ..

#<kåõiþ>#, tri, (kåõati ku¤cito bhavati rogàdibhiriti ÷eùaþ . kåõa saïkoce %<sarvadhàtubhya in>% . uõàü 4 . 117 . iti in .) kåõiþ . rogàdinà ku¤citakaraþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<kåõikà>#, strã, (kåõ + õvul ñàp ata itva¤ca .) ÷çïgam . vãõàmålasthava÷a÷alàkà . tatparyàyaþ . kalikà 2 . iti hemacandraþ ..

#<kådaraþ>#, puü, (kutsitaü udaraü yasya . çtudoùataþ pàpodarajàtatvàt tathàtvam .) jàtivi÷eùaþ . yathà -- brahmavaivartapuràõe .
     %<bràhmaõyàmçùivãryeõa çtoþ prathamavàsare .
     kutsite codare jàtaþ kådarastena kãrtitaþ ..
     tada÷aucaü vipratulyaü patito hyçtudoùataþ .
     sadyaþ koñakasaüsargàdadhamo jagatãtale ..>%

#<kåddàlaþ>#, puü, (kuddàla + pçùodaràt dãrghatve sàdhuþ .) kuddàlavçkùaþ . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ ..

#<kåpa>#, t ka daurbalye . (adantacuràü--paraü--akaü--señ .) ayaü ùaùñhasvarã . iti trilocanaþ .. saptamakharã . iti kavikalpadrumañãkàyàü durgàdàsaþ ..

#<kåpaþ>#, puü, (ku ãùat àpã yatra . %<çkpårityaþ .>% 5 . 4 . 74 . ådanorityatra dãrghanirde÷àdanyatràpyåditi và . yadvà kutanti maõóåkàþ atra . %<kupu bhyà¤ca>% . uõàü 3 . 27 iti po dãrgha÷ca .) svanàmakhyàto jalàdhàraþ .. kåyà iti pàtkåyà iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . andhuþ 2 prahiþ 3 udapànam 4 . ityamaraþ . 1 . 10 . 26 .. avañaþ 5 koññàraþ 6 . iti jañàdharaþ .. kàttaþ 7 kartaþ 8 vajraþ 9 kàñaþ 10 khàtaþ 11 avataþ 12 kriviþ 13 sådaþ 14 utsaþ 15 çùyadàt 16 kàrotaràt 17 ku÷eùaþ 18 kevañaþ 19 . iti vedanighaõñau 3 adhyàye trayoda÷akåpanàmàni .. tasya lakùaõaü yathà --
     %<bhåmau khàto'lpavistàro gambhãro maõóalàkçtiþ .
     baddho'baddhaþ sa kåpaþ syàttadambhaþ kaupamucyate ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. tajjalaguõàþ . vàtakaphanà÷itvam . agnidãpanatvam . laghutvam . pittavardhanatvam . kùàratvam . ÷ãtakàle uùõatvam . uùõakàle ÷ãtatvam . vasantakàle pra÷astatva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..
     (%<råkùaü kaphaghnaü lavaõàtmaka¤ca sandãpanaü pittakaraü laghåùõam .
     kåpodakaü vàtaharaü pradiùñaü hitaü na ÷astaü ÷arado vadanti ..>% iti hàrãte prathamasthàne 7 adhyàye .. kåpàdikaraõaphalàdikaü jalà÷ayatattvadhçtàdityapuràõavacanam . yathà --
     %<setubandharatà ye ca tãrtha÷aucaratà÷ca ye .
     taóàgakåpakartàro mucyante te tçùàbhayàt ..>% viùõau ca . %<atha kåpakartustatpravçtte pànãye duùkçtàrdhaü vina÷yati>% . tatpravçtte kçtakåpàdutthite . viùõudharmottare ca .
     %<taóàgakåpakartàrastathà kanyàpradàyinaþ .
     chatropànahadàtàraste naràþ svargagàminaþ ..>% tathà, nandike÷varapuràõe .
     %<yo vàpãmathavà kåpaü de÷e toyavivarjite .
     khànayet sa divaü yàti vindau vindau ÷ataü samàþ ..>% tatsaüskàrakarturapi phalamucyate viùõau . yathà --
     %<kåpàràmataóàgeùu devatàyataneùu ca .
     punaþ saüskàrakartà ca labhate maulikaü phalam ..>% paraü jala÷ånyade÷akhanane eva pratiùñhà na tu païkoddhàramàtre . %<ajale jalamutpàdya>% iti vacanàt ..) gartaþ . guõavçkùaþ . nadãmadhyasthito vçkùaþ parvato và . ityuõàdikoùaþ . kåpakaþ . kåpà iti bhàùà . mçnmànam . iti medinã ..

#<kåpakaþ>#, puü, (kåpe garte kàyate prakà÷ate iti . kai + kaþ .) naukàguõabandhanastambhaþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 12 . màstula iti bhàùà . tailapàtram . kåpà iti bhàùà . kukundaram . udapànam . cità . iti medinã .. (÷uùkanadyàdau jalàrthaü kçto gartaþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 10 ..)

#<kåpàïgaþ>#, puü, (kåpàkàraü aïga asmin .) romà¤caþ . iti ÷abdaratnàvalã .. kåpàïko'pi pàñhaþ ..

#<kåpàraþ>#, puü, (kuü pçthivãü piparti pårayati . pé + aõ pçùodaràt ukàrasya dãrghaþ .) akåpàraþ . ityamarañãkà .. kåvàro'pi pàñhaþ ..

#<kåpikà>#, strã, (kåpa + saüj¤àyàü kan tataùñàp ataitva¤ca .) ambhogatopalam . jalamadhyasthitaparvatàdiþ . iti medinã ..

#<kåpã>#, strã, (kåp + in tato ïãp .) pàtravi÷eùaþ . yathà, ajãrõacikitsàyàü bhàvaprakà÷aþ ..
     %<bhàvayet saptakçtvastaccaõakàmlajalena ca .
     tataþ saü÷oùya saüpiùya kåpãmadhye nidhàpayet ..>%

#<kåmaü>#, klã, (koþ pçthivyàþ bhåmervà umà kàntiryasmàt .) sarovaraþ . iti jañàdharaþ ..

#<kåraþ>#, puü, (ve¤a syåtau + bhàve kvip åþ . kau bhåmau uvaü vayanaü làti gçhõàtãti . là + kaþ . lasya raþ .) bhaktam . iti halàyudhaþ ..

#<kårcaü>#, klã, (kuryate iti kur bàhulakàt cañ nipàtanàt dãrghaþ .) malàpakarùàrthake÷àdimuùñiþ . kuüci iti bhàùà . yathà -- narasiühapuràõe .
     %<tataþ samarpayet kårcamu÷ãràdivinirmitam .
     malàpakarùaõàdyarthaü ÷rãmanmårtyaïgasandhitaþ ..>% viùõudharmottare ca .
     %<u÷ãrakårcakaü dattvà sarvapàpaiþ pramucyate .
     dattvà godàlajaü kårcaü sarvàüstàpàn vyapohati .
     dattvà càmarakaü kårcaü ÷riyamàpnotyanuttamàm ..>% iti ÷rãharibhaktivilàsasya 6 vilàse 48 ÷lokaþ ..

#<kårcaþ>#, puü klã, (kur + cañ nipàtanàt dãrghaþ .) bhruvormadhyam . bhrådvayamadhyasthànam . ityamaraþ . 2 . 6 . 92 .. mayårapucchamuùñiþ . ku÷amuùñiþ . iti harivaü÷e puõyakavratañãkàyàü nãlakaõñhaþ .. kañhinam . ÷ma÷ru . kaitavam . iti medinã .. vikatthanam . dambhaþ . kùiproparibhàgaþ . sa tu aïguùñhàïgulimadhyasya uparibhàgaþ . iti hemacandraþ .. håü vãjam . iti tantram .. (yathà, karpårastave %<vargàdyaü vahnisaüsthaü vidhurativalitaü tattrayaü kårcayugmam ..>% tathà, bhairavatantre .
     %<kàlãvãjadvayaü devi ! dãrghaü håükàrameva ca .
     tryakùarã sà mahàvidyà càmuõóà kàlikà smçtà ..>%)

#<kårcaþ>#, puü, (kur + bàhulakàt cañ nipàtanàt dãrghaþ .) ÷ãrùam . iti dharaõã ..

#<kårca÷iraþ>#, [s] klã, (kårcasya ÷iraþ iva ÷iro'sya .) aïghriskandhaþ . iti hemacandraþ . guómuóà iti bhàùà .. (%<gulphasandheradha ubhayataþ kårca÷iro nàma tatra rujà ÷ophau>% .. %<dvedve kårca÷iràüsi ca ..>% iti su÷rute ÷àrãrasthàne 6 adhyàye ..)

#<kårca÷ãrùaþ>#, puü, (kårcaü ÷ma÷ru tadvat ÷ãrùaü yasya .) jãvakavçkùaþ . sa tu aùñavargamadhyapañhitauùadhiþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 142 .. (jãvaka÷abde 'sya vivaraõaü vyàkhyeyam ..)

#<kårca÷ãrùakaþ>#, puü, (kårcaü ÷ma÷ru tadvat ÷ãrùaü yasya . kap .) jãvakaþ . iti ràjanirghaõñaþ . (nàrikelavçkùaþ . iti cintàmaõiþ ..)

#<kårca÷ekharaþ>#, puü, (kårcamiva ÷ekharamasya .) nàrikelavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kårcikà>#, strã, (kårcàkàro'styasyàþ . kårca + ñhan .) kùãravikçtiþ . kùãrasà iti bhàùà . ityamaraþ . 2 . 9 . 44 .. sà dvidhà yathà --
     %<dadhrà saha ca yat pakvaü kùãraü sà dadhikårcikà .
     takreõa pakvaü yat kùãraü sà bhavettakrakårcikà ..>% iti bharataþ ..
     (%<kårcikà vikçtà bhakùyà guravo nàtipittalàþ ..>% iti su÷rate såtrasthàne 46 adhyàye ..) såcikà . såüca iti bhàùà . tålikà . tulã iti bhàùà . kudmalaþ . kuüói iti bhàùà . ku¤cikà . kuüji iti bhàùà . iti hemacandro medinã ca ..

#<kårda># ïa krãóàyàm . iti kavikalpadrumaþ . (bhvàüàtmaü--akaü--señ .) ùaùñhasvarã . ïa, kårdate . iti durgàdàsaþ ..

#<kårdanaü>#, klã, (kårda + bhàve lyuñ .) krãóà . khelà . ityamaraþ . 1 . 7 . 33 ..

#<kårdanã>#, strã, (kårdyate'syàm . kårda + adhikaraõe lyuñ tato ïãp .) caitrãpårõimà . sà tu kàmadevotsavatithiþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kårpaü>#, klã, (kuraü pàti . pà + kaþ .) bhrådvayamadhyasthalam . iti hemacandraþ ..

#<kårpàsaþ>#, puü, (kurpare ÷arãre asyate àste và . as + va¤ . pçùodaràt ralopaþ pårbadãrgha÷ca .) ka¤cukaþ . dhàravàõaþ . iti hemacandraþ .. (svàrthe kan pratyayenàsyodàharaõaü yathà, màghe . 5 . 23 .
     %<prasvedavàrisavi÷eùaviùaktamaïge kårpàsakaü kùatanakhakùatamutkùipantã ..>%)

#<kårmaþ>#, puü, (kutsitaþ ãùad và årmiþ vego yasya . ke jale årmiryasyeti và pçùodaràt sàdhuþ .) jalajantuvi÷eùaþ . kàchim iti bhàùà . (yathà, bhagavadgãtàyàm . 2 . 58 .
     %<yadà saüharate càyaü kårmo'ïgànãva sarva÷aþ .
     indriyàõãndriyàrthebhyastasya praj¤à pratiùñhità ..>%) tatparyàyaþ . kacchapaþ 2 pa¤canakhaþ 3 guhyaþ 4 pa¤caguptaþ 5 pãbaraþ 6 kamañhaþ 7 jalagulmaþ 8 . iti jañàdharaþ .. asya màüsàdiguõaparyàyàntarau kacchapa÷abde draùñavyau .. * .. (tallakùaõaü yathà -- vçhatsaühitàyàm 64 adhyàye .
     %<sphañikarajatavarõo nãlaràjãva citraþ kala÷asadç÷amårti÷càruvaü÷a÷ca kårmaþ .
     aruõasamavapurvà sarùapàkàracitraþ sakalançpamahattvaü mandirasthaþ karoti ..
     a¤janamçïga÷yàmavapurvà vinduvicitro'vyaïga÷arãraþ .
     sarpa÷irà và sthålagaloyaþ sopi nçpàõàü ràùñravivçddhyai ..
     vaidåryatviñ sthålakaõñhastrikoõo gåóha÷chidra÷càruvaü÷a÷ca ÷astaþ .
     krãóàvàpyàü toyapårõe maõau và kàryaþ kårmo maïgalàrthaü narendraiþ ..>% parame÷varaþ . yathàha çgvedabhàùyopakramaõikàyàü dayànandaþ . %<parame÷vareõedaü sakalaü jagaktriyate tasmàt tasya kårma iti saüj¤à>% .. prajàpateravatàravi÷eùaþ . yathà, ÷atapathabràhmaõe . 7 . 5 . 1 . 5 . %<sa yat kårmo nàma etadvà råpaü kçtvà prajàpatiþ prajà asçjata yadasçjatàkarottad yadakarot tasmàt kårmaþ ka÷yapo vai kårmastasmàdàhuþ sarvàþ prajàþ kà÷yapya iti . sa yaþ sa kårmo'sya sa àdityaþ>% .. iti .. * ..) vàhyavàyuvi÷eùaþ . yathà --
     %<unmãlane smçtaþ kårmo bhinnà¤janasamaprabhaþ ..>% iti ÷àradàtilakañãkà .. * .. mudràvi÷eùaþ . yathà --
     %<vàmahastasya tarjanyàü dakùiõasya kaniùñhayà .
     tathà dakùiõatarjanyàü vàmàïguùñhena yojayet ..
     unnataü dakùiõàïguùñhaü vàmasya madhyamàdikàþ .
     aïgulãryojayet pçùñhe dakùiõasya karasya ca ..
     vàmasya pitçtãrthena madhyamànàmike tathà .
     adhomukhe ca te kuryàddakùiõasya karasya ca ..
     kårmapçùñhasamaü kuryàddakùapàõi¤ca sarvataþ .
     kårmamudreyamàkhyàtà devatàdhyànakarmaõi ..>% iti tantrasàraþ .. * .. (àsanavi÷eùaþ . yathà hañhayogadãpikàyàm . 1 . 22 .
     %<gudaü nirudhya gulphàbhyàü vyutkrameõa samàhitaþ .
     kårmàsanaü bhavedetaditi yogavido viduþ ..>%) satyayuge samudramanthanakàle mandaraparvatadhàraõàrthaü kacchaparåpabhagavadavatàravi÷eùaþ . yathà --
     %<kùãrodamadhye bhagavàn kårmaråpã svayaü hariþ ..>% iti padmapuràõam .. api ca .
     %<vilokya vighne÷avidhiü tade÷varo durantavãryo'vitatho'bhisandhiþ .
     kçtvà vapuþ kàcchapamadbhutaü mahat pravi÷ya toyaü girimujjahàra ..>% iti ÷rãbhàgavatam .. * .. (kà÷yapapatnyàþ kadroþ puttreùu ekaþ . sa ca nàgavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 65 . 41 .
     %<÷eùo'nanto vàsuki÷ca takùaka÷ca bhujaïgamaþ .
     kårma÷ca kulika÷caiva kàdraveyàþ prakãrtitàþ ..>%)

#<kårmacakraü>#, klã (kårmàkàraü cakram . madhyapadalopã karmadhàrayaþ .) kçùikarmoktakacchapàkàracakram . tasyàkàro yathà --
     %<pràïmukho bhagavàn devaþ kårmaråpã vyavasthitaþ .
     àkramya bhàrataü varùaü navabhedaü yathàkramam ..>% tatra nakùatranyàsakramaþ .
     %<madhyapràgagniyàmyàdikçttikàditrayatrayaiþ .
     kråravedhayutaistaistu pãóyante tannivàsinaþ ..>% tatra vedho yathà --
     %<pårbàpare bhavedvedho vedha÷cottaradakùiõe .
     ã÷àne ràkùase vedho vedha àgneyamàrute .
     tàràtrayànvitaü tatra sauriü yatnena cintayet ..>% tatra vedhàdijanyadoùàþ .
     %<ativçùñiranàvçùñiþ ÷alabhà måùikàþ khagàþ .
     svacakraü paracakra¤ca saptaite sambhavanti ca ..
     evaü de÷agçhagràmakùetranàmarkùato vadet .
     tathà ca yatra nakùatre divyapàrthivanàbhasàþ ..
     dç÷yante sumahotpàtàþ svàü di÷aü tatra pãóayet .
     saurirbalàdhipo duùñaþ svalpavãryaþ ÷ubhàvahaþ ..
     ekadà pãóayedyatra bhànujaþ kårmapa¤cake .
     tatra sthàne mahàvighno jàyate nàtra saü÷ayaþ ..
     duùñasthàne gate candre kartavyaü ÷àntipauùñikam ..>% taccakramadhyasthà de÷àþ .
     %<madhye sàrasvatà matsyàþ ÷årasenàþ samàthuràþ .
     pa¤càla÷àlvamàõóavyakurukùetragajàhvayàþ ..
     marunaimiùavindhyàdripàõóyaghoùàþ sayàmunàþ .
     kà÷yayodhyà prayàga÷ca gayà vaidehakàdayaþ ..>% tatra pårbasthade÷àþ .
     %<pràcyàü màgadha÷oõau ca vàrendrogauóarà óhakàþ .
     vardhamànatamoliptapràg jyotiùodayàdrayaþ ..>% tatràgnikoõasthade÷àþ .
     %<àgneyyàmaïgavaïgopavaïgatraipurako÷alàþ .
     kaliïgauóràndhrakiùkindhyàvidarbha÷avaràdayaþ ..>% tatra dakùiõasthade÷àþ .
     %<dakùiõe'vantimàhendramalayà çùyamåkakàþ .
     citrakåñamahàraõyakà¤cãsiühalakoïkaõàþ .
     kàverã tàmraparõã ca laïkàtrikåñakàdayaþ ..>% tatra nairçtakoõasthade÷àþ .
     %<nairçte dravióànartamahàràùñrà÷ca raivataþ .
     yavanaþ pahnavaþ sindhuþ pàrasãkàdayo matàþ ..>% tatra pa÷cimasthade÷àþ .
     %<pa÷cime haihayà'stàdrimlecchavàsa÷akàdayaþ ..>% tatra vàryukoõasthade÷àþ .
     %<vàyavye gujjaràña÷ca nàñajàlandharàdayaþ ..>% tatra uttarasthade÷àþ .
     %<uttare cãnanepàlahånakaikeyamandaràþ .
     gàndhàrahimavatkrau¤cagandhamàdanamàlavàþ .
     kailàsamadrakà÷mãramlecchade÷àþ khasàdayaþ ..>% tatre÷ànakoõasthade÷àþ .
     %<ai÷àne svarõabhauma÷ca gaïgàdvàrastu ñaïkaõaþ .
     vàhlãkabrahmapurakakãràtà daradàdayaþ ..>% iti jyotistattvam .. * .. japayaj¤akarmoktakamañhàkàracakram . tasya likhanakramaþ .
     %<caturasràü bhuvaü bhittvà koùñhànàü navakaü likhet .
     pårbakoùñhàdi vilikhet saptavargànanukramàt ..
     lakùamã÷e madhyakoùñhe svaràn yugmakramàllikhet .
     dikùu pårbàdito yatra kùetràdyakùarasaüsthitiþ ..
     mukhaü tattasya jànãyàt hastàvubhayataþ sthitau ..
     koùñhe kukùã ubhe pàdau dve ÷iùñaü pucchamãritam ..
     krameõànena vibhajenmadhyasthamapi bhàgataþ .. * ..>% tasyàïgavi÷eùe sthitasya japàdau guõadoùàþ yathà .
     %<mukhastho labhate siddhiü karasthaþ svalpajãvanaþ .
     udàsãnaþ kukùisaüsthaþ pàdastho duþkhamàpnuyàt ..
     pucchasthaþ pãóyate mantrã bandhanoccàñanàdibhiþ .
     kårmacakramidaü proktaü mantriõàü siddhidàyakam .. * ..>% tadaj¤àne doùo yathà, piïgalàyàm .
     %<kårmacakramavij¤àya yaþ kuryàt japayaj¤akam .
     tasya yaj¤aphalaü nàsti sarvànarthàya kalpate ..>% iti tantrasàraþ .. (tantroktagrahaõãyamantra÷ubhàdisåcakakårmàkàracakravi÷eùaþ . tatsvaråpàdi rudrayàmale uktam . yathà .
     %<kårmacakraü pravakùyàmi ÷ubhà÷ubhaphalàtmakam .
     yajj¤àtvà sarva÷àstràrthaü jànàti paõóitottamaþ ..
     abhedyaü bhedakaü cakraü ÷çõuùvàdarapårbakam .
     kårmàkàraü mahàcakraü catuùpàdasamàvçtam ..
     tuõóe svaràn, dakùapàde kavargaü, vàmapàdake .
     cavargaü, kãrtitaü pa÷càt adhaþpàde ñavargakam ..
     tadadhastu tavargaþ syàdudare ca pavargakam .
     yavàntaü hçdaye proktaü ÷ahàntaü pçùñhamadhyake ..
     làïgåle ÷akravãja¤ca kùakàraü liïgamadhyake .
     likhitvà gaõayenmantrã cakràkàraü malàpaham ..
     svare làbhaþ kavarge ÷rã÷cavarga÷ca vivekadaþ .
     ñavarge ràjapadavã tavarge dhanavàn bhavet ..
     udare sarvanà÷aþ syàt hçdaye bahuduþkhabhàk .
     pçùñhe ca sarvasantàpaþ làïgåle maraõaü dhruvam ..
     vaiùõave pçùñhede÷e tu duþkha¤ca vàmapàdake .
     viruddhadvayalàbhe tu na kuryàccakracintanam ..
     viruddhaike dharmanà÷o yugmadoùe ca màraõam .
     yatra devàkùara¤càsti tatra cennijavarõakam ..
     viruddha¤ca tyajeccakramanyamantraü vicàrayet .
     pçthak home yadi bhavet varõamàlà mahe÷vara ! ..
     yadi tatsaukhyabhàvaþ syàt tatsaukhyaü nàpi varjayet ..
     vibhinnagehe doùa÷cet ÷ubhamantra¤ca saütyajet ..
     iti te kathitaü deva ! dçùñàdçùñaphalapradam .
     ye ÷odhayanti cakrendraü mantrasiddhipradaü ÷ubham .. * ..>% kårmaråpã viùõuþ kena råpeõa viràjate tatsaüsthànavivaraõaü màrkaõóeyapuràõe 58 adhyàye uktam .. tad-yathà . kroùñukiruvàca .
     %<bhagavan ! kathitaü samyak bhavatà bhàrataü mama .
     saritaþ parvatà de÷à ye ca tatraü vasanti va ..
     kintu kårmastvayà pårbaü bhàrate bhagavàn hariþ .
     kathitastasya saüsyànaü ÷rotumicchàmya÷eùataþ ..
     kathaü sa saüsthito devaþ kårmaråpã janàrdanaþ ..
     ÷ubhà÷ubha manuùyàõàü vyajyate ca tataþ katham .
     yathàmukhaü yathàpàdastasya tadbråhya÷eùataþ ..
     màrkaõóeya uvàca .
     pràïmukho bhagavàn ! devaþ kårmaråpã vyavasthitaþ .
     àkramya bhàrataü varùaü navabhedamidaü dvija ! ..
     navadhà saüsthitànyasya nakùatràõi samantataþ .
     viùayà÷ca dvija÷reùñha ! ye samyak tànnibodha me ..
     vedamantrà vimàõóavyàþ ÷àlvanãpàstathà ÷akàþ .
     ujjihànàstathà vatsa ! ghoùasaïkhyàstathà kha÷àþ ..
     madhye sàrasvatà matsyàþ ÷årasenàþ samàthuràþ .
     dharmàraõyà jyotiùikà gauragrãvà guóà÷makàþ ..
     videhakàþ sapà¤càlàþ saïketàþ kaïkamàrutàþ .
     kàlakoñisapàùaõóàþ pàripàtranivàsinaþ ..
     kàpiïgalàþ kururvàhyastathaivoóumbarà janàþ .
     gajàhvayà÷ca kårmasya jalamadhyanivàsinaþ ..
     kçttikà rohiõã saumyà eteùàü madhyavàsinàm .
     nakùatratritayaü vipra ! ÷ubhà÷ubhavipàñakam ..
     vçùadhvajo'¤jana÷caiva jambvàkhyo mànavàcalaþ .
     sårpakarõo vyàghramukhaþ kharmakaþ karvañà÷anaþ ..
     tathà candre÷varà÷caiva kha÷à÷ca magadhàstathà .
     girayo maithilàþ ÷ubhràstathà vadanadanturàþ ..
     pràgjyotiùàþ salauhityàþ sàmudràþ puruùàdakàþ .
     pårõotkaño bhadragaurastathodayagirirdvija ! ..
     ka÷àyà mekhalàmuùñàstàmraliptaikapàdapàþ .
     vardhamànàþ ko÷alà÷ca mukhe kårmasya saüsthitàþ ..
     raudraþ punarvasuþ puùyo nakùatratritayaü mukhe .
     pàde tu dakùiõe de÷àþ kroùñuke vadataþ ÷çõu ..
     kaliïgavaïgajañharàþ ko÷alà mçùikàstathà .
     cedaya÷cordhakarõà÷ca matsyàdyà vindhyavàsinaþ ..
     vidarbhà nàrikelà÷ca dharmadvãpàstathailikàþ .
     vyàghragrãvà mahàgrãvàstraipuràþ ÷ma÷rudhàriõaþ ..
     kaiskindhà haimakåñà÷ca niùadhàþ kañakasthalàþ .
     da÷àrõàhàrikà nagnà niùàdàþ kàkulàlakàþ ..
     tathaiva parõa÷avaràþ pàde vai pårbadakùiõe .
     a÷leùarkùaü tathà paitryaü phàlagunyaþ prathamàstathà ..
     nakùatratritayaü pàdamà÷ritaü pårbadakùiõam .
     laïkà kàlàjinà÷caiva ÷ailikà nikañàstathà ..
     mahendramalayàdrau ca dardrure ca vasanti ye .
     karkoñakavane ye ca bhçgukacchàþ sakoïkaõàþ ..
     sarvà÷caiva tathà''bhãrà vaiõyàstãranivàsinaþ .
     avantayo dàsapurà stathaivàkaõino janàþ ..
     mahàràùñràþ sakarõàñà gonardà÷citrakåñakàþ .
     colàþkolagirà÷caiva krau¤cadvãpajaóhàdharàþ ..
     kàverã çùyamåkasthà nàsikyà÷caiva ye janàþ .
     ÷aïkha÷uktyàdivaidårya÷ailapràntacarà÷ca ye .
     tathà vàricaràþ kolàþ carmapaññanivàsinaþ .
     gaõavàhyàþ paràþ kçùõàdvãpavàsanivàsinaþ ..
     såryàdrau kumudàdrau ca te vasanti tathà janàþ .
     aukhàvanàþ sapi÷ikà stathà ye karmanàyakàþ ..
     dakùiõàþ kauruùà ye ca çùikàstàpasà÷ramàþ ..
     çùabhàþ siühalà÷caiva tathà kà¤cãnivàsinaþ .
     tilaïgà ku¤jaradarã kacchavàsà÷ca ye janàþ .
     tàmraparõã tathà kukùiriti kårmasya dakùiõaþ .
     phàlagunya÷cottarà hastà citrà carkùatrayaü dvija ! .
     kårmasya dakùiõe kukùau vàhyapàdastathàparam ..
     kàmbojàþ pahlavà÷caiva tathaiva vaóavàmukhàþ .
     tathà ca sindhusauvãràþ sànartà vanitàmukhàþ ..
     dràvaõàþ sàrgigàþ ÷ådràþ karõapràdheyavarvaràþ .
     kiràtàþ pàradàþ pàõóyàstathà pàra÷avàþ kalàþ ..
     dhårtakà haimagirikàþ sindhukàlakavairatàþ .
     sauràùñrà daradà÷caiva dràvióà÷ca mahàrõavàþ ..
     ete janapadàþ pàde sthità vai dakùiõe'pare ! svàtyo vi÷àkhà maitra¤ca nakùatratrayameva ca ..
     maõimeghaþ kùuràdri÷ca kha¤jano'stagiristathà .
     aparàntikà haihayà÷ca ÷àntikà vipra÷astakàþ ..
     kokaïkaõàþ pa¤cadakàþ vamanà hyavaràstathà .
     tàrakùurà hyaïgatakàþ ÷arkaràþ ÷àlmave÷makàþ ..
     gurusvaràþ phalgunakàþ veõumatyà¤ca ye janàþ .
     tathà phalgulukà ghorà guruhà÷ca kalàstathà ..
     ekekùaõà vàjike÷à dãrghagrãvàþ sacålikàþ .
     a÷vake÷àstathà pucche janàþ kårmasya saüsthitàþ ..
     aindramålantathàùàóhà nakùatratrayameva ca .
     màõóavyà÷caõóakhàrà÷ca a÷vakàlanatàstathà ..
     kunyatàlaóahà÷caiva strãvàhyà bàlikàstathà .
     nçsiühà veõumatyà¤ca balàvasthàstathàpare ..
     dharmabaddhàstathàlåkà urukarmasthità janàþ .
     vàmapàde janàþ pàr÷ve sthitàþ kårmasya bhàgure ..
     àùàóhà÷rabaõe caiva dhaniùñhà yatra saüsthità .
     kailàso himavàü÷caiva dhanuùmàn vasumàüstathà ..
     krau¤càþ kuruvakà÷caiva kùudravãõà÷ca ye janàþ .
     rasàlayàþ sakaikeyà bhogaprasthàþ sayàmunàþ ..
     antardvãpàstrigartà÷ca agnãjyàþ sàrdanà janàþ .
     tathaivà÷vamukhàþ pràptà÷civióàþ ke÷adhàriõaþ ..
     dàserakà vàñadhànàþ ÷avadhànàstathaiva ca .
     puùkalàdhamakairàtà stathà takùa÷ilà÷rayàþ ..
     ambàlà màlavà madrà veõukàþ savadantikàþ .
     piïgalà mànakalahà håõàþ kohalakàstathà ..
     màõóavyà bhåtiyuvakàþ ÷àtakà hematàrakàþ .
     ya÷omatyàþ sagàndhàràþ svarasàgararà÷ayaþ ..
     yaudheyà dàsameyà÷ca ràjanyàþ ÷yàmakàstathà .
     kùemadhårtà÷ca kårmasya vàmakukùimupà÷ritàþ ..
     vàruõa¤càtra nakùatraü tatra prauùñhapadàdvayam .
     yena kinnararàjya¤ca pa÷upàlaü sakãcakam ..
     kà÷mãrakaü tathà ràùñramabhisàrajanastathà .
     davadàstvaïganà÷caiva kulañà vanaràùñrakàþ ..
     sairiùñà brahmapurakàstathaiva vanavàhyakàþ .
     kiràtakau÷akànandà janàþ pahlavalolanàþ ..
     dàrvàdà marakà÷caiva kurañà÷cànnadàrakàþ .
     ekapàdàþ kha÷à ghoùàþ svargabhaumànavadyakàþ ..
     tathà sayavanà hiïgà÷cãrapràvaraõà÷ca ye .
     trinetràþ pauravà÷caiva gandharvà÷ca dvijottama ! ..
     pårbottarantu kårmasya pàdamete samà÷ritàþ .
     revatyà÷cà÷vidaivatyaü yàmya¤carkùamiti trayam ..
     tatra pàde samàkhyàtaü pàkàya munisattama ! .
     de÷eùveteùu caitàni nakùatràõyapi vai dvija ! ..
     etatpãóà amã de÷àþ pãóyante ye kramoditàþ .
     yànti càbhyudayaü vipra ! grahaiþ samyagavasthitaiþ .
     yasyarkùasya patiryo vai grahastadbhàvito bhayam ..
     tadde÷asya muni÷reùñha ! tadutkarùe ÷ubhàgamaþ .
     pratyekaü de÷asàmànyaü nakùatragrahasambhavam ..
     bhayaü lokasya bhavati ÷obhanaü và dvijottama ! .
     svarkùaira÷obhanairjantoþ sàmànyamiti bhãtidam ..
     grahairbhavati pãóotthamalpàyàsama÷obhanam .
     tathaiva ÷obhanaþ pàko duþsthitai÷ca tathà grahaiþ ..
     alpopakàràya nçõàü de÷aj¤ai÷càtmano budhaiþ .
     dravye goùñhe'tha bhçtyeùu suhçtsu tanayeùu và ..
     bhàryàyà¤ca grahe duþsthe bhayaü puõyavatàü nçõàm ..
     àtmanyathàlpapuõyànàü sarvatraivàtipàpinàm .
     naikatràpi hyapàpànàü bhayamasti kadàcana ..
     digde÷ajanasàmànyaü nçpasàmànyamàtmajam .
     nakùatragrahasàmànyaü naro bhuïkte ÷ubhà÷ubham ..
     parasparàbhirakùà ca grahàdauþsthyena jàyate .
     etebhya eva viprendra ! ÷ubhahànistathà÷ubhaiþ ..
     yadetat kårmasaüsthànaü nakùatreùu mayoditam .
     etat tu de÷asàmànyama÷ubhaü ÷ubhameva ca .
     tasmàt vij¤àya de÷arkùaü grahapãóàntathàtmanaþ ..
     kurvãta ÷àntiü medhàvã lokavàdàü÷ca sattama ! .
     àkà÷àddevatànà¤ca daityàdãnà¤ca daurhçdàþ ..
     pçthvyàü patanti te loke lokavàdà iti ÷rutàþ .
     tàü tathaiva budhaþkuryàt lokavàdànna hàpayet ..
     teùàntatkaraõànnéõàü yukto duùñàgamakùayaþ ..
     ÷ubhodayaü prahàõi¤ca pàpànàü dvijasattama ! .
     praj¤àhàniü prakuryuste dravyàdãnà¤ca kurvate ..
     tasmàcchàntiparaþ pràj¤o lokavàdaratastathà .
     lokavàdàü÷ca ÷àntã÷ca grahapãóàsu kàrayet ..
     adrohànupavàsàü÷ca ÷astaü caityàdivandanam .
     japaü homaü tathà dànaü snànaü krodhàdivarjanam ..
     adrohaþ sarvabhåteùu maitrãü kuryàcca paõóitaþ .
     varjayedasatãü vàcamativàdàüstathaiva ca ..
     grahapåjà¤ca kurvãta sarvapãóàsu mànavaþ .
     evaü ÷àmyantya÷eùàõi ghoràõi dvijasattama ! ..
     prayatànàü manuùyàõàü graharkùotthànya÷eùataþ .
     eùa kårmo mayà khyàto bhàrate bhagavàn vibhuþ ..
     nàràyaõo hyacintàtmà yatra sarvaü pratiùñhitam .
     tatra devàþ sthitàþ sarve pratinakùatrasaü÷rayàþ ..
     tathà madhye hutavahaþ pçthvã soma÷ca vai dvija ! .
     meùàdayastrayo madhye mukhe dvau mithunàdikau ..
     pràgdakùiõe tathà pàde karkisiühau vyavasthitau .
     siühakanyàtulà÷caiva kukùau rà÷itrayaü sthitam .
     tulàtha vç÷cika÷cobhau pàde dakùiõapa÷cime ..
     pçùñhe ca vç÷cikenaiva saha dhanvã vyavasthitaþ .
     vàyavye càsya vai pàde dhanurgràhàdikaü trayam ..
     kumbhamãnau tathaivàsya uttaràü kukùimà÷ritau .
     mãnameùau dvija÷reùñha ! pàde pårbottare sthitau ..
     kårme de÷àstatharkùàõi de÷eùveteùu vai dvija ! ..
     rà÷aya÷ca tatharkùeùu graharà÷iùvavasthitàþ .
     tasmàdgraharkùapãóàsu de÷apãóàü vinirdi÷et ..
     tatra snàtvà prakurvãta dànahomàdikaü vidhim .
     sa eùa vaiùõavaþ pàdo brahmà madhye grahasya yaþ .. * ..>% viùõuþ . sa eva ka÷yapasaüj¤ayà parikãrtyate tatpramàõàdikaü yathà -- ÷atapathabràhmaõe . 7 . 5 . 1 . 5 . %<sa yatkårmo nàma . prajàpatiþ prajà asçjata yadasçjatàkarot tad yadakarot tasmàt kårmaþ ka÷yapo vai kårmastasmàdàhuþ sarvàþ prajàþ kà÷yapya>% iti .. atra svàmidayànandakçtabhàùyam . sa yat kårma iti . %<parame÷vareõedaü sakalaü jagat kriyate tasmàttasya kårma iti saüj¤à . ka÷yapo vai kårma ityanena parame÷varasyaiva ka÷yapanàmàsti . tenaiva imàþ sarvàþ prajà utpàditàstasmàt sarvà imàþ prajàþ kà÷yapya ityucyante . ka÷yapaþ kasmàt pa÷yako bhavatãti niruktyà pa÷yatãti pa÷yaþ sarvaj¤atayà sakalaü jagat vijànàti sa pa÷yaþ pa÷ya eva nirbhramatayàtisåkùmamapi vastu yathàrthaü jànàtyeva ataþ pa÷yaka iti . àdyàntàkùaraviparyayàsiddheþsiühaþ kçtestarkurityàdivat ka÷yapa iti hayavarañ ityetasyopari mahàbhàùyapramàõena padaü sidhyati ataþ suùñu vij¤àyate kà÷yapyaþ prajà iti>% .. * ..)

#<kårmapçùñhaþ>#, puü, (kårmasya pçùñhamiva . kañhoratvàt tathàtvam .) amlànavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. kacchapasya pçùñhade÷aþ .. (yathà, mahàmàrate 3 . 46 . 11 .
     %<gåóhagulpha÷irau pàdau tàmràyatatalàïgulã .
     kårmapçùñhonnatau càpi ÷obhete kiïkiõãkiõau ..>%)

#<kårmapçùñhakaü>#, klã, (kårmapçùñhamiva kàyate prakà÷ate iti . kai + kaþ .) ÷aràvam . iti ÷abdacandrikà . ÷arà iti bhàùà ..

#<kårmaràjaþ>#, puü, (kårmaråpeõa kårmeùu và ràjate yaþ . ràj + ac .) kacchaparàjaþ . tatparyàyaþ . akåpàraþ 2 parãvartaþ 3 . iti jañàdharaþ . tathàhi .
     %<pçthvi ! sthirà bhava bhujaïgama ! dhàrayainàü tvaü kårmaràja ! tadidaü dvitayaü dadhãthàþ .
     dikku¤jaràþ kuruta tattritaye didhãrùàmàryaþ karotu harakàrmukamàtatajyam ..>% iti mahànàñakam .. sa evàdikacchapaþ . yathà .
     %<vilokya vighne÷avidhiü tade÷varo durantavãryo'vitatho'bhisandhiþ .
     kçtvà vapuþ kàcchapamadbhutaü mahat pravi÷ya toyaü girimujjahàra ..
     suràsurendrairmujavãryavepitaü parimramantaü girimaïga ! pçùñhataþ .
     bibhrattadàvartanamàdikacchapo mene'ïgakaõóåyanamaprameyaþ ..>% iti ÷rãbhàgavate . 8 . 7 . 8, 10 ..

#<kåla>#, àvçtau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü--paraü-- sakaü--señ .) ùaùñhasvarã . kålati vàñã pràcãram . iti durgàdàsaþ ..

#<kålaü>#, klã, (kålati jalapravàhaü àvçõotãti . kål + ac .) nadyà jalasamãpasthànam . (yathà, raghuþ . 16 . 35 .
     %<ityadhvanaþ kai÷cidahobhirante kålaü samàsàdya ku÷aþ sarayvàþ ..>%) tatparyàyaþ . rodhaþ 2 tãram 3 pratãram 4 tañam 5 tañaþ 6 tañã 7 . ityamaraþ . 1 . 10 . 7 .. rodham 8 . iti ÷abdaratnàvalã .. velà 9 . iti jañàdharaþ .. (kålyate àbriyate'sau . kåla + gha¤arthe kaþ .) ståpaþ . sainyapçùñham . taóàgaþ . iti vi÷vaþ ..

#<kålakaü>#, klã, puü, (kåla + svàrthe saüj¤àyàü và kan .) ståpaþ . iti medinã . tãram . iti vi÷vaþ ..

#<kålakaþ>#, puü, (kåla + saüj¤àyàü kan .) kçmiparbataþ . iti medinã . uera óhipi iti bhàùà ..

#<kålaïkaùaþ>#, puü, (kålaü tãraü kaùati bhinattãti . kaù + kha÷ mum ca .) samudraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kålaïkaùà>#, strã, (kålaïkaùa + ñàp .) nadã . iti halàyudhaþ .. (yathà, ÷àkuntale 5 màïke .
     %<vyapade÷amàvilayituü samãhase mà¤ca nàma pàtayitum . kålaïkaùeva sindhuþ prasannamoghaü tañataru¤ca ..>%)

#<kålabhåþ>#, strã, (kålasya tãrasya bhåþ bhåmiþ .) tãrabhåmiþ . iti hemacandraþ ..

#<kålavatã>#, strã, (kålaü tañaþ astyasyàþ . astyarthe matup masya vaþ . tato ïãp .) nadã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kålahaõóakaþ>#, puü, (kåle taóàgàdau huõóate saüghãbhavatãti . huói saghe + õvul iditvàt num ca . pçùodaràt ukàralopaþ .) jalàvartaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kåvaraþ>#, puü, klã, (kå ÷abde + varac .) yugandharaþ . yatra rathasya yåpakàùñhamàsajyate tatra . ityamaramedinãkarau .. (yathà, ràmàyaõe 3 . 28 . 30 .
     %<hemacandramasambàdhaü vaidåryamaõikåvaram ..>% rathamityarthaþ ..)

#<kåvaraþ>#, puü, (kå + varac .) kubjakaþ . kuüjà iti bhàùà . manoj¤e, tri . iti medinã ..

#<kåvarã>#, strã, (kåvara + gauràditvàt ïãù .) kambalàcchàditarathaþ . iti halàyudhaþ ..

#<kåùmàõóaþ>#, puü, (ku ãùat åùmà aõóeùu vãjeùu yasya .) karkàruþ . gaõadevatàvi÷eùaþ . iti hemacandraþ .. (kåùmàõóàkàratvàt ÷ivagaõo'pi tannàmnà''khyàyate . yathà, bhàgavate 2 . 6 . 42 . %<anye ca ye pretapi÷àcabhåtakåùmàõóayàdomçgapakùyadhã÷àþ ..>% çùivi÷eùaþ . yathà, yàj¤avalkye .
     %<kuùmàõóo ràjaputtra÷cetyante svàhàsamanvitaiþ ..>% yajurvedikamantravi÷eùaþ . yathà, manuþ 8 . 106 .
     %<kuùmàõóairvàpi juhuyàd ghçtamagnau yathàvidhi ..>%
     %<kuùmàõóamantrà yajurvedikàþ yaddevà devahelanamityevamàdayaþ . tairmantradevatàyai ghçtamagnau juhuyàt .>% iti taññãkàyàü kullåkabhaññaþ ..)

#<kåùmàõóakaþ>#, puü, (kåùmàõóa + svàrthe kan .) kåùmàõóaþ . ityamarañãkàyàü svàmã ..

#<kåùmàõóã>#, strã, (kåùmàõóa + gauràditvàt jàtitvàt và ïãù .) oùadhiþ . ambikà . iti hemacandraþ .. (ambikàyà÷ca kåùmàõóabalipriyatvàt tathàtvam . mantràtmakadevatàsu çkùu tu striyàü ïãp . yathà, yàj¤avalkye .
     %<triràtropoùito bhåtvà kåùmàõóãbhirghçtaü ÷uciþ .
     suràpaþ svarõahàrã ca rudrajàpã jale sthitaþ ..>% %<triràtrasupoùitaþ kåùmàõóãbhiryaddevà devaheóanamityàdyàbhiþ kåùmàõóadçùñàbhiranuùñuvbhirmantraliïgadevatàbhirçgbhi÷catvàriü÷adghçtàhutãrhutvà ÷ucirbhavet>% .. tathà, mitàkùaràyàm . %<atha kåùmàõóãbhirjuhuyàdyo'påtamivàtmànaü manyeta yadarvàcãnamenområõahatyàyàstasmànmucyate ayonau và retaþ siktvà anyatra svapnàditi>% . va÷iùñhasmçtau ca .
     %<sarvavedapavitràõi vakùyàmahamataþ param .
     yeùàü japai÷ca homai÷ca påyante nàtrasaü÷ayaþ ..
     aghamarùaõaü devakçtaþ ÷uddhavatyastarat samàþ .
     kåùmàõóyaþ pàvamànya÷ca durgàsàvitryathaiva ca ..>%)

#<kåhanà>#, strã, (kuha + yuc . pçùodaràt pårbadãrghaþ .) kuhanà . iti ÷abdaratnyavalã ..

#<kåhà>#, strã, (ku kutsitaü ãùadvà åhyate'tra . åha vitarke + adhikaraõe gha¤arthe kaþ . yadvà kuhayati mohayati lokàn . kuha + kaþ pçùodaràditvàd dãrghaþ .) kujjhañikà . iti ÷abdaratnàvalã . kuyà iti bhàùaþ ..

#<kç>#, ¤a kçtau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-ubhaü-sakaüaniñ .) ¤a, karati karate . ayaü kai÷cit na manyate . iti durgàdàsaþ ..

#<kç>#, ¤a na vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. (svàü--ubhaü--sakaü-- aniñ .) ¤a na, kçõoti kçõute . iti durgàdàsaþ ..

#<kç>#, ¤a da óu kçtau . iti kavikalpadrumaþ .. (tanàü--ubhaü --sakaü--aniñ .) ¤a da, karoti kurute . óu, kçtrimam . asmàdguõã makàro'pyaguõã và vaktavya iti vararuciþ .. %<tena kiü karomi kathaü kurmi kvànu gacchàmi màdhava ! . duryodhanavihãnantu ÷ånyaü sarvamidaü jagat>% .. iti durgàdàsaþ ..

#<kçkaþ>#, puü, (kç + kak .) galaþ . iti hemacandraþ ..

#<kçkaõaþ>#, puü, (kç iti kaõati ÷abdaü karotãti . kç + kaõa÷abde + ac .) krakarapakùã . kayàra iti bhàùà . ityamaraþ . 2 . 5 . 19 .. kçmiþ . iti hàràvalã ..

#<kçkaraþ>#, puü, (kç karaõaü sçùñyàdikàryaü karotãti . kç + ña .) ÷ivaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (kç iti kùutàdi÷abdaü karotãti .) ÷arãravàhyapa¤cavàyvantargatavàyuvi÷eùaþ . yathà --
     %<kçkarastu kùute caiva javàkusumasannibhaþ .>% iti ÷àradàtilakañãkà .. kçkaõapakùã . iti ÷abdaratnàvalã .. cavyakam . karavãravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kçkalà>#, strã, (kçkàkàraü galade÷àkçtiü làtãti . là + kaþ ñàp ca .) pippalã . iti ràjanirghaõñaþ .. (kçkaü ÷obhitagalaü làtãti . kçkalàsastrã . yathà, indrajàlatantre .
     %<sarpadantaü gçhãtvà tu kçùõavç÷cikakaõñakam .
     kçkalàraktasaüyuktaü såkùmacårõantu kàrayet ..>%)

@<[Page 2,174a]>@
#<kçkalà÷aþ>#, puü, (kçkaü kaõñaü làsayati ÷obhàyuktaü karoti . kçka + lasa + õic + ac . pçùodaràt tàlavya÷akàraþ .) kçkalàsaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kçkalàsaþ>#, puü, (kçkaü kaõñaü làsayati ÷obhànvitaü karotãti . kçka + lasa + õic ac .) jantuvi÷eùaþ . kàükalàs iti bhàùà .. (yathà, bhàgavate . 8 . 10 . 11 .
     %<÷ivàbhiràkhubhiþ kecit kçkalàsaiþ ÷a÷airnaraiþ .>%) tatparyàyaþ . sarañaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 5 . 12 .. vedàraþ 3 krakacapàt 4 tçõà¤janaþ 5 pratisåryaþ 6 . iti trikàõóa÷eùaþ .. pratisåryakayànakaþ 7 vçttisthaþ 8 kaõñakàgàraþ 9 duràrohaþ 10 drumà÷rayaþ 11 . iti ràjanirghaõñaþ .. (såryavaü÷odbhavonçganàmako ràjà brahmagoharaõena kçkalàsatvaü gatastadvivaraõaü mahàbhàrate 13 . 70 adhyàye . uktaü yathà --
     %<atraiva kãrtyate sadbhirbràhmaõasvàbhimarùaõe .
     nçgeõa sumahatkçcchraü yadavàptaü kurådvaha ! ..
     adç÷yata mahàkåpastçõavãrutsamàvçtaþ .
     prayatnaü tatra kurvàõàstasmàt kåpàjjalàrthinaþ ..
     ÷rameõa mahatà yuktàstasmiüstoye susaüvçte .
     dadç÷uste mahàkàyaü kçkalàsamavasthitam ..
     tasya coddharaõe yatnamakurvaüste sahasra÷aþ .
     pragrahai÷carmapaññai÷ca taü baddhvà parvatopamam .
     nà÷aknuvan samuddhartuü tato jagmurjanàrdanam .
     khamàvçtyodapànasya kçkalàsaþ sthito mahàn .
     tasya nàsti samuddhartetyetat kçùõe nyavedayan ..>%)

#<kçkavàkuþ>#, puü, (kçkena galena vakti . %<kçke vacaþ ka÷ca .>% uõàü 1 . 6 . iti kçka÷abda upapade ¤uõ ka÷càntàde÷aþ .) kukkuñaþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 17 .. (yathà, màghe 11 . 9 . %<anunayamagçhãtvà vyàjasuptà paràcã rutamatha kçkavàkostàramàkarõyakalye>% ..) mayåraþ . sarañaþ . iti medinã ..

#<kçkavàkudhvajaþ>#, puü, (kçkavàkuþ mayåraþ dhvaje rathadhvaje yasya .) kàrtikeyaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kçkàñikà>#, strã, (kçkaü kaõñhaü añati àpnoti kaõñhaü vyàpyàstãti bhàvaþ . añ + õvul ñàp ata itvaü ca .) ghàñà . ityamaraþ . 2 . 6 . 88 .. ghàóa iti bhàùà .. (yathà, su÷rute %<jatrårdhva marmàõi catasro dhamanyo'ùñau màtçkà dve kçkàñike ..>%
     %<jànukårparasãmantàdhipatigulphamaõibandhakukundaràvartakçkà÷ceti sandhimarmàõi ..>%)

#<kçkålàsaþ>#, puü, (kçkalàsa + pçùodaràt dãrghaåkàraþ .) kçkalàsaþ . ityamarañãkà ..

#<kçcchraü>#, klã, (kçntati sukham . kçti chedane %<kçte÷chakrå ca>% . uõàü . 2 . 21 iti rak cha÷càntàde÷aþ .) kaùñam . (yathà, manuþ 6 . 78 .
     %<nadãkålaü yathà vçkùo vçkùaü và ÷akuniryathà .
     tathà tyajannimandehaü kçcchràdgràhàdvimucyate ..>%
     %<mivopalà và samayàva÷åkà kçcchreya sarveùvapi bheùanaü syàt ..>%
     %<retovighàtaprabhave tu kçcchre samãkùya doùaü pratikarma kuryàt ..>% iti carake cikitsàsthàne 26 adhyàye ..) tadvati tri .. kçntatyanena pàpamiti . sàntapanàdivratam . ityamaraþ . 2 . 7 . 42 .. (yathà, yàj¤avalkye .
     %<gomåtraü gomayaü kùãraü dadhisarpiþku÷odakam .
     jagdhvà parehnyupavaset kçcchraü sàntapanaü caran ..>%) smçtau vrate puüliïgo'pyayam .. pàpam . iti medinã .. måtrakçcchrarogaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..
     (%<harãtakãgokùuraràjavçkùapàùàõabhiddhannayavàsakànàm .
     kvàthaü pibenmàkùikasaüprayuktam ..>% iti vaidyakacakrapàõisaïgrahe måtrakçcchràdhikàre .. vyasanam . yathà, ràmàyaõe 4 . 14 . 14 .
     %<ançtaü noktapårbaü me ciraü kçcchre'pi tiùñhatà .
     dharmalobhaparãtena na ca vakùye katha¤cana ..>%)

#<kçcchràtikçcchraþ>#, puü, (kçcchràt kaùñàdapi atikçcchraþ .) vratavi÷eùaþ . yathà, va÷iùñhaþ . %<abbhakùastçtãyaþ kçcchràtikçcchro yàvat sakçdàdadãta . yàvadekavàramudakaü hastenaü grahãtuü ÷aknoti tàvannavasu divaseùu bhakùayitvà tryahamupavàsaþ kçcchràtikçcchraþ>% .. sumanturyaüthà . %<dvàda÷aràtraü niràhàraþ sa kçcchràtikçcchraþ . etat kçcchràtikçcchradvayaü dvàda÷àhasàdhyama÷aktaviùayam>% .. brahmapuràõam .
     %<caret kçcchràtikçcchra¤ca pibettoya¤ca ÷ãtalam .
     ekaviü÷atiràtrantu kàleùveteùu saüyataþ ..>% kàleùviti pràtaþsàyaümadhyàhneùvityarthaþ . iti pràya÷cittavivekaþ .. (yathà, manuþ 11 . 208 .
     %<avagårya caret kçcchramatikçcchraü nipàtane .
     kçcchràtikçcchrau kurvãta viprasyotpàdya ÷oõitam ..>%)

#<kçcchràriþ>#, puü, (kçcchràsya måtrakçcchrarogasya kaùñasya và arirnà÷akaþ .) vilvàntaravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kçcchràrdhaþ>#, puü, (kçcchrasya atãvakle÷asahavratavi÷eùasya ardhaþ aü÷avi÷eùaþ . dinaùañkasàdhyatvàttathàtvam .) dinaùañkasàdhyavratavi÷eùaþ . yathà, àpastambaþ .
     %<sàyaü pràtastathaikaikaü dinadvayamayàcitam .
     dinadvaya¤ca nà÷nãyàt kçcchràrdhaþ so'bhidhãyate ..>% iti pràya÷cittavivekaþ ..

#<kçõuþ>#, puü, (karoti pratimårtyàdikam . kç + bàhulakàt nu õatva¤ca .) citrakarajàtiþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kçt>#, ã ÷a pa chidi . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàüparaü-sakaü-señ .) ã, kçttaþ . ÷a pa, kçntati . (yathà, hitopade÷e --
     %<na vi÷vasedavi÷vaste vi÷vaste nàtivi÷vaset .
     vi÷vàsàdbhayamutpannaü målànyapi nikçntati ..>%) nçtkçtvçdityàdisåtreõa vematvàdeva niùñhàyàü animatve siddhe asya pårbasya ca ãdanubandho nemóã÷vãtyasya vyabhicàrasåcanàrthaþ . tena dhàvu¤a jave mçjãtyàdãnàü dhàvitàþ pànthasàrthà ityàdi siddhamiti ramànàthaþ . manitaþ yatitaü ityàdi siddhamiti kramadã÷varaþ . ãditkaraõamàbhyàü yaïluki niùñhàyàü imniùedhàrthaü iti kecit . carãkçtta iti . ki¤caitanmate dhàvitàdãnàü dhàvanaü dhàvaþ dhàvo'sya jàtaþ dhàvitaþ ityàdi samàdhànam . %<virahinikçntanakuntamukhàkçtiketakidanturità÷e>% ityatra nikçntana iti jayadevoktaü nikçntaü karoti iti ÷atrantàt ¤au nandyàditvàdane sàdhyam . iti durgàdàsaþ ..

#<kçt>#, ã dha veùñe . iti kavikalpadrumaþ .. (rudhàü-paraüsakaü-señ . ãrniùñhàyàmaniñ .) ã, kçttaþ . dha, kçõatti cakarta . iti durgàdàsaþ ..

#<kçtaü>#, klã, (kriyate satyamevànuùñhãyate'smin yadvà kriyate satye sthàpyate loko yatra . kç + ktaþ .) satyayugam . (yathà, viùõupuràõe . 2 . 1 . 43 .
     %<kçtatretàdisargeõa yugàkhyàü hyekasaptatiþ ..>%) paryàptam . ityamaraþ . 3 . 3 . 76 .. phalam . iti hemacandraþ .. alamarthaþ . iti medinã .. (yathà -- ÷àkuntale 1 màïke . %<athavà kçtaü sandehena ..>% puü, vasudevasya rohiõyàü patnyàü jàtaþ puttravi÷eùaþ . yathà, bhàgavate 9 . 24 . 46 .
     %<balaü gadaü sàraõa¤ca durmadaü vimalaü dhruvam .
     vasudevastu rohiõyàü kçtàdãnudapàdayat ..>%)

#<kçtaü>#, tri, (kriyate vidhãyate hanyate niùpàdyate và . kç + karmaõi ktaþ .) vihitam . (yathà, veõãsaühàre .
     %<kçtamanumataü dçùñaü và yairidaü gurupàtakam ..>%) hiüsitam . iti medinã .. niùpàditam . ityamarañãkàyàü mathurànàthaþ ..

#<kçtakaü>#, klã, (kçta + saüj¤àyàü kan .) vióalavaõam . ityamaraþ .. (asya paryàyà yathà,
     %<vióampàkya¤ca kçtakaü tathà dràvióamàsuram ..>% iti bhàvaprakà÷e pårbakhaõóe prathame bhàge .. kçntatãti kçtã chedane + %<bahulamanyatràpi .>% uõàü 2 . 37 . iti kvun . mithyà . ityujjvaladattaþ .. puü, vasudevasya madiràyàü patnyàü jàtaþ puttravi÷eùaþ . yathà, bhàgavate 9 . 24 . 48 .
     %<nandopanandakçtaka÷åràdyà madiràtmajàþ ..>% trailokyametat kçtakamityucyate kàryatvàt . yathà, viùõupuràõe . 2 . 7 . 16-20 .
     %<pàdagamyantu yatki¤cit vastvasti pçthivãmayam .
     sa bhårlokaþ samàkhyàto vistàro'sya mayoditaþ ..
     bhåmisåryàntaraü yattu siddhàdimunisevitam .
     bhuvarlokastu so'pyukto dvitãyo munisattama ! ..
     dhruvasåryàntaraü yacca niyutàni caturda÷a .
     svarlokaþ so'pi gadito lokasaüsthànacintakaiþ ..
     trailokyametat kçtakaü maitreya ! paripañhyate .
     janastapastathà satyamiti càkçtakaü trayam ..
     kçtàkçtakayormadhye marhaloka iti smçtaþ .
     ÷ånyo bhavati kalpànte yo'tyantaü na vina÷yati ..>% atra vyàkhyàyàü ÷rãmatsvàmipàdenoktam . yathà --
     %<trailokyaü kçtakaü pratikalpaü kàryatvàt .
     janarlokàditrayaü akçtakaü pratikalpamakàryatvàt ..
     mahalàkasya kçtàkçtatve hetumàha ÷ånya iti ..>%)

#<kçtakaþ>#, tri, (kçntati svaråpam . kçt + kkun . karaõàjjàta ityarthaþ . kçtrimasya svaråpàcchàdakatvàt tathàtvam .) kçtrimaþ . ityuõàdikoùaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 4 . 2 . 29 .
     %<etena vidhinà channaþ kçtakena yathànalaþ ..>%)

#<kçtakarmà>#, [n] tri, (kçtaü karma yena saþ .) kàryakùamaþ . tatparyàyaþ . pravãõaþ 2 ÷ikùitaþ 3 niùõàtaþ 4 nipuõaþ 5 dakùaþ 6 kçtahastaþ 7 kçtamukhaþ 8 ku÷alaþ 9 caturaþ 10 abhij¤aþ 11 vij¤aþ 12 vaij¤ànikaþ 13 pañuþ 14 chekaþ 15 vidagdhaþ 16 . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate 1 . 155 . 29 .
     %<athavàpyahamevainaü haniùyàmi vçkodara ! .
     kçtakarmà pari÷ràntaþ sàdhu tàvadupàrama ..>% puü, viùõuþ . yathà, mahàbhàrate 13 . 149 . 97 .
     %<indrakarmà mahàkarmà kçtakarmà kçtàgamaþ ..>%)

#<kçtakçtyaþ>#, tri, (kçtaü niùpàditaü kçtyaü kàryaü yena saþ .) niùpannakarmà . samàptakàryaþ . yathà, màghe . 2 . 32 .
     %<kçtakçtyo vidhirmanye na vardhayati tasya tàm ..>%

#<kçtakoñiþ>#, puü, (kçtà vihità koñiþ ÷àstràõàü antararthàdibhedane pårbapakùavi÷eùo yena . yadvà, kçtà labdhà koñiþ ÷reùñhatà yena . dhàtånàmanekàrthatvàt kçdhàturatra pràptyarthe yujyate .) kà÷yapamuniþ . upavarùamuniþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kçtakriyaþ>#, tri, (kçtà kriyà kàryaü yena saþ .) kçtakàryaþ . yathà, manuþ . 5 . 99 .
     %<vipraþ ÷udhyatyapaþ spçùñà kùattriyo vàhanàyudham .
     tai÷yaþ pratodaü ra÷mãn và yaùñiü ÷ådraþ kçtakriyaþ ..>%

#<kçtaghnaþ>#, tri, (kçtaü yena kenacijjanena upakçtaü hanti nà÷ayati yaþ . ahaïkàràdiprayuktayà duùñabuddhyà upakçtasyànaïgãkàrakatvàt tathàtvam .) kçtahantà . arthàt yena kenacitkçtasya upakàràderghàtakaþ asvãkartà . nemakhàràma iti pàrasya bhàùà .. (yathà, manuþ 4 . 214 .
     %<pi÷unànçtino÷cànnaü kratuvikrayiõastathà .
     ÷ailåùatunnavàyànnaü kçtaghnasyànnameva ca ..>%) tasya pràya÷cittàbhàvo yathà --
     %<brahmaghne ca suràpe ca caure ca gurutalpage .
     niùkçtirvihità sadbhiþ kçtaghne nàsti niùkçtiþ ..>% sa tu bahuvidho yathà --
     %<bhartçpiõóàpahartà ca pitçpiõóàpahàrakaþ .
     yasmàdgçhãtvà vidyà¤ca dakùiõàü na prayacchati ..
     puttràn striya÷ca yo dveùñi ya÷ca tàn ghàtayennaraþ .
     kçtasya doùaü vadati sakàmàn na karoti yaþ ..
     na smarecca kçtaü yastu à÷ramàn yastu dåùayet .
     sarvàüstànçùibhiþ sàrdhaü kçtaghnànabravãnmanuþ ..>% iti pràya÷cittatattve skandapuràõavacanam ..

#<kçtacchidrà>#, strã, (kçtaü chidraü yasyàm .) ko÷àtakã latà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kçtaj¤aþ>#, tri, (kçtaü upakçtaü jànàti svãkaroti yaþ . j¤à + kaþ .) maryàdã . (yathà, manuþ . 7 . 209--210
     %<dharmaj¤a¤ca kçtaj¤a¤ca tuùñiprakçtimeva ca .
     anuraktaü sthiràrambhaü laghumitraü pra÷asyate ..
     pràj¤aü kulãnaü ÷åra¤ca dakùaü dàtàrameva ca .
     kçtaj¤aü dhçtimanta¤ca kaùñamàhurariü budhàþ ..>%) kukkure, puü . iti medinã .. (puü, viùõuþ . yathà, mahàbhàrate 13 . 149 . 22 .
     %<anuttamo duràdharùaþ kçtaj¤aþ kçtiràtmavàn ..>%)

#<kçtatrà>#, strã, (kçtaü tràyate . kçta + trai + kaþ .) tràyamàõà latà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kçtadàsaþ>#, puü, (kçtaþ vihitaþ kçtaniyamo và dàsaþ .) nàradoktapa¤cada÷adàsàntargatadàsavi÷eùaþ . sa tu kenacinnimittena etàvatkàlaparyantaü tavàhaü dàsa iti kçtasamayaþ . iti kramasaügrahaþ ..

#<kçtapuïkhaþ>#, tri, (kçtaþ abhyastaþ puïkhaþ puïkhayukto vàõo yena .) vàõa÷ikùàvicakùaõaþ . bhàla tiràndàja iti bhàùà . tatparyàyaþ . kçtahastaþ 2 suprayogavi÷ikhaþ 3 . ityamaraþ . 2 . 8 . 68 ..

#<kçtapårvã>#, [n] tri, (kçtaü niùpàditaü pårvamanena . kçtapårba + %<sapårbàcca>% . 5 . 2 . 87 . iti iniþ .) pårbaniùpannakarmà . yathà . kçtapårbo kañam . iti saükùiptasàravyàkaraõam ..

#<kçtaphalaü>#, klã, (kçtaü phalaü asya .) kakkolam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kçtaphalà>#, strã, (kçtaü phalaü asyàþ .) kola÷imbã iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kçtamàlaþ>#, puü, (kçtà màlà asya . màlàvadutpannaprasunatvàdasya tathàtvam .) àragbadhavçkùaþ . soüdàli iti bhàùà . ityamaraþ . 2 . 4 . 24 .. karõikàravçkùaþ . sa tu laghvàragbadhaþ . iti ràjanirghaõñaþ . choña ÷onàlu iti bhàùà .. (asya paryàyà yathà .
     %<àrevato ràjavçkùaþ pragraha÷ca turaïgalaþ .
     àragbadho'tha ÷ampàkaþ kçtamàlaþ suvarõakaþ ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm .. carake kalpasthàne 'ùñame'dhyàye 'sya paryàyà yathà .
     %<àragbadho ràjavçkùaþ sampàka÷ca turaïgulaþ .
     pragrahaþ kçtamàla÷ca karõikàro'vaghàtakaþ ..>%)

#<kçtamukhaþ>#, tri, (kçpaü saüskçtaü mukhaü yasya .) kçtakarmà . kçtã . ityamaraþ . 3 . 1 . 4 ..

#<kçtalakùaõaþ>#, tri, (kçtàni lakùaõàni asya .) guõaiþ pratãtaþ . ÷auryàdiguõaiþ khyàtaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 10 .. (puü, sarvalakùaõavattvàt viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 64 .
     %<avij¤àtà sahasràü÷urvidhàtà kçtalakùaõaþ ..>%)

#<kçtavetanaþ>#, tri, (kçtaü vihitaü vetanaü yasya .) vetanena niyuktadàsàdiþ . iti smçtiþ ..

#<kçtavedhakaþ>#, puü, (kçtaþ vedho'sya . tataþ kap .) ghoùàtakã . iti ratnamàlà . ÷vetaghoùà iti bhàùà ..

#<kçtavedhanà>#, strã, (kçtaü vedhanaü asyàþ .) koùàtakã latà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kçta÷ramaþ>#, tri, (kçtaþ ÷ramo yatra .) mahotsàhaþ . yena ÷ramaþ kçtaþ saþ . iti ÷abdamàlà ..

@<[Page 2,175c]>@
#<kçtasàpatnikà>#, strã, (kçtaü sàpatnyaü yasyàþ . kap ñàpa tataþ ata itve ya lopaþ .) kçtasapatnãbhàvà . prathamavivàhità strã . tatparyàyaþ . adhyåóhà 2 adhivinnà 3 . ityamaraþ . 2 . 6 . 7 .. kçtasàpatnakà 4 kçtasàpatnã 5 kçtasàpatnãkà 6 . iti taññãkàyàü ramànàthaþ ..

#<kçtahastaþ>#, tri, (kçtaþ abhyastaþ hastaþ vàõàdinikùepalàghaüvaråpà ÷ikùà yena saþ .) kçtapuïkhaþ . su÷ikùita÷aramokùayodhàdiþ . ityamaraþ 2 . 8 . 68 .. (yathà, mahàbhàrate . 4 . 56 . 20 .
     %<apràptàü÷caiva tànpàrtha÷ciccheda kçtahastatat ..>%)

#<kçtà¤jaliþ>#, tri, kçtaþ a¤jaliþ yena saþ . baddhà¤jaliþ . yathà, chandogapari÷iùñe .
     %<tadasaüyuktapàrùõirvà ekapàdardhapàdapi .
     kuryàtkçtà¤jalirvàpi årdhvabàhurathàpi và ..>% iti såryopasthàne àhnikàcàratattvam .. (kçtaþ a¤jaliriva patrasaïkoco yena .) oùadhibhede, puü . iti dharaõã ..

#<kçtàntaþ>#, puü, (kçtaþ antaþ nà÷aþ, ÷àstranirõayaþ, viparyayo và yena . yathàyathaü vyutpattirdar÷anãyà .) yamaþ . (yathà, goþ ràmàyaõe . 5 . 35 . 3 .
     %<ai÷varye và suvistãrõe vyasane và sudàruõe .
     rajjveva puruùo baddhvà kçtàntenopanãyate ..>%) siddhàntaþ . (yathà, bhagavadgãtàyàm . 14 . 13 .
     %<pa¤cemàni mahàbàho kàraõàni nibodha me .
     sàïkhye kçtànte proktàni siddhaye sarvakarmaõàm ..>%) daivam . pårbadehakçtaü phalonmukhãbhåtaü ÷ubhà÷ubhakarma . aku÷alakarma . ityamaraþ . 3 . 3 . 64 .. ÷anivàraþ . iti ÷abdacandrikà .. (yathà, tithitattvadhçtajyotiùavacane .
     %<kçtàntakujayorvàre yasya janmadinaü bhavet ..>% yamadaivatyamaraõãnakùatram . tena dvitvasaïkhyà .. a÷viyamadahaneti vacanàt ..)

#<kçtàntajanakaþ>#, puü, (kçtàntasya yamasya janakaþ janmadàtà .) såryaþ . iti hemacandraþ ..

#<kçtàntà>#, strã, (kçtànta + ñàp .) reõukànàmagandhadravyam . iti ÷abdacandrikà ..

#<kçtàrthaþ>#, tri, (kçtaþ niùpàditaþ pràpto và arthaþ prayojanaü yena .) kçtaprayojanaþ . kçtakàryaþ . yathà, màghe . 1 . 9 . %<vilokanenaiva tavàmunàmune kçtaþ kçtàtho'smi nivarhitàühasà ..>%

#<kçtàlayaþ>#, puü, (kçte anyakçtagarte jalà÷ayàdo àlayaþ à÷rayo yasya .) bhekaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (kçtaþ àlayaþ yena . kçtavàse, tri . yathà, ràmàyaõe .
     %<yatra te dayità bhàryà tanayà÷ca kçtàlayàþ ..>%)

#<kçtàva÷akthikaþ>#, tri, (kçtà àva÷akthikà yena .) vastràdinà kçtapçùñhajànujaïghàdibandhaþ . iti kàtyàyanaþ .. (yathà, àhnikatattvadhçtakàtyàyanavacane .
     %<prauóhapàdo na kurvãta svàdhyàyapitçtarpaõam .
     àsanàråóhapàdastu jànunorjaïghayostathà .
     kçtàva÷akthiko yastu prauóhapàdaþ sa ucyate ..>%)

#<kçtiþ>#, strã, (kç + bhàve ktin .) karaõam . hiüsà . iti medinã .. (puruùaprayatnaþ . kartçvyàpàraþ . kriyà . yathà, mugdhabodhe .
     %<jagatàü kàrakaþ kçùõaþ kçtirmurariporiyam ..>% puü, çùivi÷eùaþ . yathà, viùõupuràõe . 3 . 6 . 7 .
     %<hiraõyanàbha÷iùya÷ca caturviü÷atisaühitàþ .
     provàca kçtinàmàsau ÷iùyebhyaþ sa mahàmatiþ ..>% nçpabhedaþ . yathà, bhàrkaõóeyapuràõe . 8 . 21 .
     %<saptà÷vamedhànàhçtya ràjasåya¤ca pàrthivaþ .
     kçtirnàma cyutaþ svargàt asatyavacanàt sakçt ..>% sa tu janakavaü÷ajàtaþ . yathà, bhàgavate . 9 . 13 . 26 .
     %<bahulà÷vo ghçtestasya kçtirasya mahàbalaþ ..>% viü÷atyakùarapàdakachandobhedaþ .. yathà, %<kçtiþ prakç tiràkçtiþ>% .. viü÷atisaïkhyà . kartanã . yathà, çgvede . 1 . 169 . 3 .
     %<aiùàmaüseùu rambhiõãva ràrabhe hasteùu khàdi÷ca kçti÷ca sandadhe ..>% viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 22 .
     %<anuttamo duràdharùaþ kçtaj¤aþ kçtiràtmavàn ..>%)

#<kçtikaraþ>#, puü, (kçtisaïkhyà viü÷atisaïkhyà karà yasya .) ràvaõaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<kçtã>#, [n] tri, (kçtaü karma pra÷astamasyàstàti . ata iniþ .) nipuõaþ . paõóitaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 4 .. sàdhuþ . puõyavàn . iti ÷abdaratnàvalã .. (kçta kriyaþ . yathà, raghau 3 . 51 .
     %<gçhàõa ÷astraü yadi sarga eùa te nakhalvanirjitya raghuü kçtã bhavàn ..>%)

#<kçttaü>#, tri, (kçtã ÷a p chidi + ktaþ .) chinnam . ceùñitam . iti hemacandraþ ..

#<kçttiþ>#, strã, (kçtyate iti . kçt + karmaõi ktin .) kçùõasàràdicarma . ityamaraþ . 2 . 7 . 47 .. (yathà, mahàdevadhyàne .
     %<samantàt stutamamaragaõairvyàghrakçttiü vasànam ..>%) tvak . bhårjaþ . kçttikànakùatram . iti medinã ..

#<kçttikà>#, strã, (kçntati ugratvàt . kçt + %<kçtibhidilatibhyaþ kit>% . uõàü 3 . 147 . iti tikan kicca .) a÷vinyàdisaptaviü÷atyantargatatçtãyanakùatram . tatparyàyaþ . bahulà 2 agnidevà 3 . iti hemacandraþ .. tasyà råpam . agni÷ikhàkçtiùañtàrakàmayam . iti kàlidàsaþ . kùuranibhaùañtàràmayam . iti kecit . tasyà adhiùñhàtrã devatà agniþ . sà tu mi÷ragaõàntargatà . iti dãpikà .. tatra jàtasya phalam .
     %<kùudhàdhikaþ satyadhanairvihãno vçthàñanotpannamatiþ kçtaghnaþ .
     kañhoravàk càhitakarmakçt syàt cet kçttikàyàü manujaþ prasåtaþ ..>% iti koùñhãpradãpaþ ..

#<kçttikàbhavaþ>#, puü, (kçttikàyàþ bhavo'sya .) candraþ . iti ÷abdacandrikà .. (kçttikàdhavaþ . iti kecita ..)

@<[Page 2,176b]>@
#<kçttikàsutaþ># puü, (kçttikàyàþ sutaþ tayà pàlitatvàt .) kàrtikeyaþ . iti hemacandraþ ..

#<kçttivàsaþ>#, puü, (kçttyà gajàsuracarmaõà vaste svakañide÷aü àcchàdayati yaþ . vas àcchàdane + %<karmaõyaõ>% . 3 . 2 . 1 . iti aõ .) ÷ivaþ . iti dviråpakoùaþ ..

#<kçttivàsàþ>#, [s] puü, (kçttirgajàsurasya carma vàso'sya .) ÷ivaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 33 .. (yathà ca mahàdevasya carmavasanatvaü jàtaü tathà kà÷ãkhaõóe 64 adhyàye varõitaü yathà --
     %<kolàhalo mahànàsãt tràta tràteti sarvataþ .
     mahiùàsuraputtro'sau samàyàti gajàsuraþ ..
     pramaghnan pramathàn sarvàn nijabãryamadoddhataþ .
     yatra yatra dharàyàü sa caraõaü pramiõoti hi ..
     acalàn dolayà¤cakre tatra tatràsya bhàrataþ .
     uruvegeõa taravaþ patanti ÷ikharaiþ saha ..
     tasya dordaõóavàtena cårõàþ syu÷ca ÷iloccayàþ .
     yasya maulijasaügharùàt ghanà vyoma tyajantyalam ..
     nãlimànaü na càdyàpi jahustatke÷asaïgajam .
     yasya niþ÷vàsasambhàrairuttaraïga mahàbdhayaþ ..
     nàdyàpyamandakallolà bhavanti timibhiþ saha .
     yojanànàü sahasràõi nava yasya samucchrayaþ ..
     tàvàneva hi vistàrastanormàyàvino'sya hi .
     yannetrayoþ piïgalimà tathà taralimà punaþ ..
     vidyutà nohyate'dyàpi so'yamàyàti satvaraþ .
     yàü yàü di÷aü samabhyeti soyaü duþsahadànavaþ ..
     nàdya samãbhavedasya sàdhvasàdiva digbhayam .
     brahmalavdhavara÷càyaü tçõãkçtajagattrayaþ ..
     avadhyo'haü bhavàmãti strãpuübhiþ kàmanirjitaiþ .
     tatastri÷ålahetistamàyàntaü daityapuïgavam ..
     vij¤àyàvadhyamanyena ÷ålenàbhijaghàna tam .
     protastena tri÷ålena sa ca daityo gajàsuraþ ..
     chatrãkçtamivàtmànaü manyamàno jagau haram ..
     gajàsura uvàca .
     tri÷ålapàõe ! deve÷a ! jàne tvàü smarahàriõam ..
     tava haste mama vadhaþ ÷reyàneva puràntaka ! .
     ki¤cidvij¤aptumicchàmi avadhehi mameritam ..
     satyaü bravãmi nàsatyaü mçtyu¤jaya ! vicàraya .
     tvameko jagatãbandho ! vi÷vasyopari saüsthitaþ ..
     ahatvadupariùñàcca sthitosmãti jitaü mayà .
     dhanyosmyanugçhãtosmi tvattri÷ålàgrasaüsthitaþ ..
     kàlena sarvairmartavyaü ÷reyase mçtyurãdç÷aþ .
     iti tasya vacaþ ÷rutvà devadevaþ kçpànidhiþ .
     provàca prahasan ÷ambhurghañodbhavagajàsuram ..
     ã÷vara uvàca .
     gajàsura ! prasannosmi mahàpauruùasevadhe ! .
     svànukålaü varaü bråhi dadàmi sumate 'sura ! ..
     ityàkarõya sa daityendraþ pratyuvàca mahe÷varam ..
     gajàsura uvàca .
     yadi prasanno digvàsastadà nityaü vasàna me .
     imàü kçttiü viråpàkùa ! tvattri÷ålàgnipàvitàm .
     supramàõàü sukhaspar÷àü raõàïgaõapaõãkçtàm ..
     iùñagandhiþ sadaivàstu sadaivàstvatikomalà .
     sadaiva nirmalà càstu sadaivàstvatimaïgalam ..
     mahàtapànalajvàlàü pràpyàpi suciraü vibho ! .
     na dagdhà kçttireùà me puõyagandhanidhistataþ ..
     yadi puõyavatã naiùà mama kçttirdigambara ! .
     tadà tvadaïgasaïgo'syàþ kathaü jàto raõàïgane ..
     anya¤ca me varaü dehi yadi tuùño'si ÷aïkara ! .
     nàmàstu kçttivàsàste pràrabhyàdyatanaü dinam ..
     iti tasya vacaþ ÷rutvà tathetyuktvà ca ÷aïkaraþ .
     punaþ provàca taü daityaü maktinirmalamànasam ..
     ã÷vara uvàca .
     ÷çõu puõyanidhe ! daitya ! varamanyaü sudurlabham .
     avimukte mahàkùetre raõatyaktakalevara ! ..
     idaü puõya÷arãraü te kùetre'smin muktisàdhane .
     mama liïgaü bhavatvatra sarveùàü muktidàyakam ..
     kçttivàse÷varaü nàma mahàpàtakanà÷anam .
     sarveùàmeva liïgànàü ÷irobhåtamidaü varam ..
     yàvanti santi liïgàni vàrànasyàü mahàntyapi .
     uttamaü tàvatàmetaduttamàïgavaduttamam .. * ..>% yadi càtra gajàsuracarmaõàcchàdakatvaü varõitaü tathàpi kàryàvasthàvi÷eùeõa vyàdhracarmaõàpyasya paridheyakatvaü dç÷yate yathà vyàghrakçttiü vasànamiti dhyànàdau sphuñameva vastutastu nacaitat vàhyacarmàdiviùaya eva granthakàreõa bhagavatà maharùiõà varõitaþ triguõàtmikà prakçtireva tasyàcchàdikà iti àdhyàtmikã svaråpoktiþ . yathà, %<guõamayã màyaiùà vàvaha tasya paramasya àcchàdanã>% . vyàdhrahastyàderuktistu màyàyà vaicitrapradar÷anàyaiva . api ca kañide÷aparyantoktirekapàda eva màyàcchàditatvàt . yathà, ÷rutiþ .
     %<pàdo'sya vi÷vàbhåtàni tripàdo'sti svayaüprabhaþ ..>%)

#<kçtnuþ>#, tri, (kç + %<kçhanibhyàü ktnu>% . uõàü 3 . 30 . iti ktnuþ .) ÷ilpã . ityuõàdikoùaþ .. (yathà -- çgvede 1 . 92 . 10 . %<÷vaghnãva kçtnurvija àminànà martasya devã jarayantyàyàþ>% ..)

#<kçtyaü>#, klã, (kç + %<vibhàùà kçviùoþ>% . 3 . 1 . 120 . iti kyap tugàgama÷ca .) kàryam . (yathà, goþ ràmàyaõe 3 . 60 . 27 .
     %<tathà sa ràkùasãruktvà ràkùasendraþ pratàpavàn .
     niùkramyàntaþpuràttasthau kiü kçtyamiti cintayan ..>%) prayojanam . iti hemacandraþ ..

#<kçtyaþ>#, tri, (kç + kyap tugàgama÷ca .) vidviùñaþ . iti medinã .. dhanàdibhirbhedyaþ . iti jañàdharaþ .. pratyayavi÷eùaþ . yathà --
     %<kçtyàþ ùañtesamàkhyàtàþkyapõyatau bhàvakarmaõoþ .
     tavyànãyàvanantàdyatkelimaþ karmakartari ..>% iti supadmasammatà kàrikà .. kartari karmaõi càrthe vihitàþ kçtyà vàcyaliïgàþ syuþ . kçtyàstavyàdayaþ vopadevamate %<te lyàþ>% %<kçddhoþ kabhàve>% ityukteþ kvacit kçtthàþ kartaryapi syuþ . kartari yathà bhavyastaruþ bhavyà latà bhavyaü vanam . karmaõi yathà, gràmo gantavyaþ nagarã gantavyà puraü gantavyam . kartari karmaõi kiü sthàtavyaü stheyaü brahmabhåyam .. brahmahatyà iha bhàve kçtyàþ . asaüj¤àyàmityeva såryo'rkaþ bhidyoddhyau nadau . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<kçtyà>#, strã, (kç + bhàve kyap .) kriyà . yathà kàü kçtyàmakàrùãþ . devatà . yaj¤adevatàvi÷eùaþ . ityamarabharatau .. yathà, prahlàdacarite .
     %<kçtyàmutpàdayàmàsurjvàlàmàlojjvalàkçtim ..>% tasyà dhyànaü yathà --
     %<krodhàjjvalantãü jvalanaü vamantãü sçùñiü dahantãü ditijaü grasantãm .
     bhãmaü nadantãü praõamàmi kçtyàü roråyamàõàü kùudhayograkàlãm .. * ..>% àbhicàrikã kriyà . yathà --
     %<rogakçtyàgrahàdãnàü niràsaþ ÷àntirãrità .
     va÷yaü janànàü sarveùàü vidheyatvamudãritam ..>% iti ùañkarmadãpikà ..

#<kçtrimaü>#, klã, (kç + ktriþ map ca .) viólavaõam . iti medinã . kàcalavaõam . javàdinàmagandhadravyam . rasà¤janam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kçtrimaþ>#, puü, sihlakaþ . (turaskanàmagandhadravyavi÷eùaþ .) iti medinã .. (kç + %<óvitaþ ktriþ>% . kçtyà kriyayà nirvçtta iti %<trermap nityam .>% iti map .) dvàda÷avidhaputtràntargataputtravi÷eùaþ . iti jañàdharaþ . (etadviùayakavivavaraõantu puttra÷abde draùñavyam ..)

#<kçtrimaþ>#, tri, (%<óvitaþ ktriþ>% . 3 . 3 . 88 . iti ktriþ . tataþ kçtyà nirvçttaþ . %<trermap nityam>% 4 . 4 . 20 . iti map .) karaõàjjàtaþ . racitaþ . iti medinã .. (yathà, raghau 19 . 37 .
     %<pràvçùi pramadavarhiõeùvabhåt kçtrimàdriùu vihàravibhramaþ ..>%)

#<kçtrimakaþ>#, puü, (kçtriga + svàrthe saüj¤àyàü và kan .) turaùkanàmagandhadravyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kçtrimadhåpakaþ>#, puü, (kçtrimaþ vividhasugandhidravyàdikalpito dhåpaþ . tataþ svàrthe kan .) nànàsugandhidravyakçtada÷àïgàdidhåpaþ . tatparyàyaþ vçkadhåpaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 128 ..

#<kçtrimaputtraþ>#, puü, (kçtrima÷càsau puttra÷ceti .) dvàda÷aputtramadhye puttravi÷eùaþ . tathà ca manuþ .
     %<sadç÷antu prakuryàdyaü guõadoùavicakùaõam .
     puttraü puttraguõairyuktaü sa vij¤eya÷ca kçtrimaþ ..>% asyàrthaþ . %<yaþ punaþ samànajàtãyaü pitroþpàralaukika÷ràddhàdikaraõàkaraõàbhyàü guõadoùau bhavata ityevamàdij¤aü puttraguõai÷ca màtàpitroràràdhanàdibhiryuktaü puttraü kuryàt sa kçtrimàkhyaþ puttro bodhyaþ .>% iti kullåkabhaññaþ .. puttalikà . yathà . kumàre . 1 . 29 .
     %<sà kandukaiþ kçtrimaputtrakai÷ca reme muhumadhyagatà sakhãnàm ..>%

#<kçtrimamitraþ>#, puü, (kçtrimaü mitraü iti . puü stvaü niyàmakàt .) racitabandhuþ . iti smçtiþ ..

#<kçtsaü>#, klã, (kçntati kçõatti và . kçt chede veùñane ca . %<snuvra÷cikçtyaùibhyaþ kit>% . uõàü 3 . 66 . iti saþ kicca .) jalam . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. samudàyaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<kçtsnaü>#, klã, (kçt + ksna pratyayaþ .) jalam . sarvam . (yathà, gãtàyàm . 11 . 13 .
     %<tatraikasthaü jagatkçtsnaü pravibhaktamanekadhà .
     apa÷yaddevadevasya ÷arãre pàõóavastadà ..>%) kukùiþ . iti medinã ..

#<kçtsnaþ>#, tri, (kçt + %<kçtya÷åbhyàü ksnaþ>% . uõàü 3 . 17 . iti ksnaþ .) a÷eùaþ . samastaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 65 .. (yathà, manuþ 2 . 165 .
     %<tapovi÷eùairvividhairvratai÷ca vidhicoditaiþ .
     vedaþ kçtsno'dhigantavyaþ sarahasyo dvijanmanà ..>%)

#<kçdaraþ>#, puü, (kç + ac . %<kçdaràdaya÷ca>% . uõàü 5 . 41 . iti sàdhuþ .) dhànyàdigçham . golà iti bhàùà .. iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<kçntatraü>#, klã, (kçntati iti . %<kçternum ceti>% . uõàü 3 . 109 . iti katran num ca .) làïgalam . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<kçntanaü>#, klã, (kçtyate iti . kçt + bhàve lyuñ .) chedanam . yathà, karmalocane nàradavacanam ..
     %<kçntanaü nakhake÷ànàü chedana¤ca vanaspateþ .
     ÷àvà÷auce na kartavyaü pàñhanaü pañhanantathà ..>% (tathà ca gãtagovinde, 1 . 32 .
     %<vigalitalajjitajagadavalokanataruõakaruõakçtahàse . virahinikçntanakuntamukhàkçtiketakidanturi tà÷e ..>%)

#<kçpa>#, å ïa va ë kalpane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü--àtmaü--akaü--señ .) saptamasvarã . kalpanaü sàmarthyam . å, akalpiùña aklapta . ïa, kalpate kalpavçkùavaditi halàyudhaþ .. va, kalpsyati cikëpsati . ë, akëpat . hate tasmin priyaü ÷rutvà kalptà prãtiü paràü prabhuriti anekàrthatve'ntarbhåta¤yarthatvàt janayitetyarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<kçpa>#, tka daurbalye . iti kavikalpadrumaþ .. (adanta curàü--paraü--akaü--señ .) saptamasvarã . kçpayati . ùaùñhasvarãti trilocanaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<kçpa>#, ki yutau . citre . kalpane . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü pakùe bhvàü--paraü--akaü saka¤ca--señ .) saptamasvarã . ki kalpayati kalpati . kçpaþ këpo'kçpàdàviti këpàde÷aþ . iti durgàdàsaþ ..

#<kçpaþ>#, puü, (kçpà astyasya pàlanasàdhanatvena . ar÷aàditvàt ac .) kçpàcàryaþ . sa tu droõàcàrya÷yàlakaþ . iti medinã .. tathà coktam .
     %<gautamànmithunaü jaj¤e ÷arastambàccharadvataþ .
     a÷vatthàmna÷ca jananã kçpa÷caiva mahàbalaþ ..>% iti mahàbhàratam .. (sa tu gotamavaü÷yasya ÷aradvataþ puttraþ ràj¤à ÷àntanunà kçpayà pàlitaþ ataþ kçpa iti nàmnà prasiddhaþ . so'sau yàvajjãvaü kaumàrabrahmacaryamàlambya kurubàlakànàmàcàryatve bhãùmàdibhirniyojitaþ kurukùetrayuddhe duryodhanapakùamà÷ritya pàõóavaiþ saha saügràmaü kçtvà lokakùayakare tasmin samare amaratvàt na nihataþ .. asya utpattivivaraõantu mahàbhàrate 1 . 130 adhyàye draùñavyam ..) vyàsaþ . iti dharaõã . (ràjarùivi÷eùaþ . yathà, çgvede . 8 . 3 . 12 . %<÷agdhi yathà ru÷amaü ÷yàvakaü kçpamindra ! pràvaþ svarõaram>% . %<ru÷amaü ÷yàvakaü kçpaü ca etannàmakàüstrãn ràjarùãn yathà pràvaþ>% . iti bhàùyam ..)

#<kçpaõaþ>#, tri, (kalpate svalpamapi dàtum . kçp + bàhulakàt kyun ata eva na latvam .) adàtà . (yathà, vyàsoktau .
     %<dàtàraü kçpaõaü manye mçto'pyarthaü na mu¤cati ..>%) tatparyàyaþ . kadaryaþ 2 kimpacànaþ 3 mitampacaþ 4 kùudraþ 5 . ityamaraþ . 3 . 1 . 48 .. kimpacaþ 6 anamitampacaþ 7 . iti taññãkà .. mandaþ 8 kãkañaþ 9 kumut 10 kãõà÷aþ 11 . iti jañàdharaþ .. (yathà, pa¤catantre . 2 . 75 . %<dàtà laghurapi sevyo bhavati na kçpaõo mahànapi samçddhyà . kåpo'ntaþ svàdujalaþ prãtyai lokasya na samudraþ>% .. dãnaþ . yathà, heþ ràmàyaõe 2 . 32 . 28 .
     %<tataþ sa puruùavyàghrastaddhanaü sahalakùaõaþ .
     dvijebhyo bàlavçddhebhyaþ kçpaõebhyo hçdàpayat ..>% pàribhàùikakçpaõànàha .. mahàvyasanapràpto dãnaþ . yathà, ràmàyaõe 4 . 21 . 19 .
     %<àditaþ kç÷avçttiryaþ kçpaõo na sa ràghava ! .
     mahàtmà vyasanaü pràpto dãnaþ kçpaõa ucyate ..>% yo hi akùaraü brahma avij¤àya lokàntaragàmã bhavati saþ . yaduktaü vçhadàraõyake yàj¤avalkyaprakaraõe . %<yo và etadakùaramaviditvà gàrgyasmàllokàt praiti sa kçpaõaþ>% iti .. duhità hi kçpàpàtratvàt kçpaõam . yaduktaü manau 4 . 185 .
     %<bhràtà jyeùñhaþ samaþ pitrà bhàryà puttraþ svakàtanuþ .
     chàyà svodàsavarga÷ca duhità kçpaõaü param ..>%) kutsitaþ . iti medinã ..

#<kçpaõaþ>#, puü, kçmiþ . iti medinã ..

#<kçpà>#, strã, (krapeþ samprasàraõa¤ceti bhidàdipàñhàdaï ñàp ca .) karuõà . ityamaraþ . 1 . 7 . 18 .. (yathà, mahàbhàrate .
     %<uvàca bhãmaü kalyàõã kçpànvitamidaü vacaþ ..>%)

#<kçpàõaþ>#, puü, (kçpàü nudati prerayati dårãkarotãtyarthaþ . nuda preraõe + anyebhyo'pãti óaþ . pårbapadàditi õatvam .) khaógaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 89 .. (yathà, kàlikàpuràõe .
     %<jaghàna daityamatiraktalocanà kçpàõapà÷àïku÷a÷ålapaññi÷aiþ ..>%)

#<kçpàõakaþ>#, puü, (kçpàõa + svàrthe kan .) khaógaþ . iti hàràvalã ..

#<kçpàõikà>#, strã, (kçpàõaka + striyàü ñàp ata itvaü ca .) churikà . iti hemacandraþ ..

#<kçpàõã>#, strã, (kçpàõa + gauràditvàt ïãù .) kartarã . ityamaraþ . 2 . 10 . 34 .. churikà . iti medinã ..

#<kçpàdvaitaþ>#, puü, (kçpàyàü kçpàvitaraõe và advaitaþ advitãyaþ .) buddhabhedaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

@<[Page 2,178a]>@
#<kçpàluþ>#, tri, (kçpàü làti àdatte . là + óuþ . yadvà kçpàvidyate 'syàsmin và . kçpà + àluc .) dayàluþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 15 .. (yathà bhàgavate . 4 . 12 . 51 . kçpàlordãnanàthasya devàstasyànugçhõate ..)

#<kçpã>#, strã, (kçpa + ïãù .) droõàcàryapatnã . iti medinã .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 131 . 22 .
     %<÷àradvatãü tato bhàryàü kçpãü droõo'nvavindata ..>% asyà janmavivaraõaü yathà -- purà kila maharùe rgotamasya puttraþ ÷aradvàn nàma çùiþ dhanurvedaparatvàt vipulena tapasà ca indraü santàpayàmàsa . indrastu asya tapovighnaü cikãrùurjànapadãü nàma svarve÷yàü pràhiõot . atha råpayauvanàóhyàü tàmavalokayatastasya sahasà reta÷caskanda tattu ÷arastambe sthàpitaü sat dvidhà'bhavat . tatastasmàt mithunaü samajàyata . tadaiva ràjà ÷àntanurmçgayàmàgataþ apatyamithunaü samavalokya ràjadhànãmànãya saüskàràdibhiþ saüvardhayàmàsa . kçpayà saüvardhanàcca kçpaþ kçpãti tayornàma cakre . seyaü kçpàcàryasya bhaginã . eùaiva a÷vatthàmno jananãtyavagantavyà ..)

#<kçpãñaü>#, klã, (kçpa + %<kétékçpibhyaþ kãñan .>% uõàü 4 . 184 . iti kãñan . bàhulakàt latvàbhàvaþ .) udaram . jalam . iti medinã .. vipinam . indhanam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kçpãñapàlaþ>#, puü, (kçpãñaü jalaü pàlayatãti . pàli + aõ .) kenipàtaþ . samudraþ . iti medinã . pavanaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kçpãñayoniþ>#, puü, (kçpãñasya jalasya yoniþ kàraõaü . %<vàyoragniragneràpaþ>% iti ÷rutestathàtvam . yadvà kçpãñaü kàùñhaü yonirutpattisthànaü yasya .) agniþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 56 ..

#<kçpãpatiþ>#, puü, (kçpyàþ kçpabhaginyàþ patirbhartà .) droõàcàryaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<kçpãputtraþ>#, puü, (kçpyàþ puttraþ .) a÷vatthàmà . iti bhåriprayogaþ ..

#<kçpãsutaþ>#, puü, (kçpyàþ sutaþ .) a÷vatthàmà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kçmiþ># puü, (kràmatãti . kramu pàdavikùepe + %<kramitami÷atistambhàmata icca>% . uõàü . 4 . 121 . iti in %<bhrameþ samprasàraõa¤ca>% iti anuvçtteþ samprasàraõa¤ca .) kãñaþ . pokà iti bhàùà . tatparyàyaþ . nãlàïgaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 5 . 13 . nilàïguþ 3 krimiþ 4 . iti taññãkà .. puõóraþ 5 . iti jañàdharaþ .. làkùà . kçmilaþ . kharaþ . iti vi÷vamedinyau .. udarajàtakãñarogaþ . tasyauùadhaü yathà --
     %<vadarãkàravãmålaü guóàjyena samanvitam .
     agninà sàdhitaü jagdhvà kçmãnsarvàn harecchiva ! ..>% iti gàruóe 194 adhyàyaþ ..
     (%<kçmayo dvividhàþ proktà vàhyàbhyantarasambhavàþ .
     vàhyà yåkàþ prisadgàþ syuþ ki¤culåkàstathàntaràþ ..
     saptadhà hi bhavedvàhyàþ ùaódhà÷càntaþ samudbhavàþ .
     teùàü vakùyàmi sabhåtiü vàhyànàbhyantare nçõàm ..
     råkùàdatibalàt svedàt cintayà ÷ocanàdapi .
     kaphadhàtusamudbhåtàstãkùõà yåkà bhavanti hi ..
     yåkàþ kçùõàþ paràþ ÷vetàstçtãyà÷carmaõi sthitàþ .
     såkùmàtivikañà råkùà÷carmàbhà÷carmayåkikàþ .
     caturthã vindukã nàma vartulà måtrasambhavà ..
     matkuõàdyà÷ca pa¤camyo vàhyopadravakàriõaþ .
     yåkà mastakasaüsthàne ÷vetà vastranivàsinã ..
     carmayåkà netracarme såkùme romaõi yaùñikà .
     uùõadravyaniùevàcca ajãrõe madhuradravàt ..
     råkùànnagodhåmayavànnapiùñarguóena và kùãraviparyayeõa .
     divà÷ayàne ca sapicchalena gharmeõa pàpodakasecanena ..
     sa¤jàyate tena malà÷ayeùu kçmivrajaü koùñhavikàrakàri ..
     ùaóvidhàste samuddiùñàsteùàü vakùyàmi lakùaõam .
     kaphakoùñhaü malàdhàraü koùñhe sarpanti sarpavat ..
     pçthumaõóà bhavantyeke kecit ki¤cukasannibhàþ .
     dhànyàïkuranibhàþ kecit kecit såkùmàstathàõavaþ ..
     såcãmukhàþ parij¤eyà÷càntràõi sàdayanti te .
     vakùyàmi lakùaõaü teùàü cikitsà¤ca ÷çõuùva me ..
     jvarohçdroga÷ålaü và vamikçt kledanaü bhramaþ .
     arucirbandhavaivarõyamatãsàraü saphonilam ..
     garjanaü jañhare caiva mandàgnitva¤ca jàyate .
     pipàsà pãtatà netre ki¤cukaiþ pãóitasya ca ..
     iti gaõóåpadalakùaõam .. * ..
     såcãvattudyate'ntràõi rakta¤caivàtisàryate .
     yakçdvà bhakùayantyante raktaü và vamate bhç÷am ..
     kledo mukhe'rucirjàóyaü mandàgnitva¤ca vepathuþ .
     kùuttçùõà ca jvaro j¤eyàþ såcãmukhakçmorujàm ..
     iti ÷åcãmukhalakùaõam .. * ..
     ye ca dhànyàïkuràsteùàü vakùyàmyatha ca lakùaõam .
     malà÷ayasthàþ kçmayo malaü jaghnanti te bhç÷am ..
     taistu saüpãóyate dehe vióvibhedaü paråùatà .
     kç÷atva¤càpi hçtkledaü kçmayo janayanti te ..
     hàrãtaþ saü÷ayàpannaþ pàdau saügçhya pçcchati .
     kathaü dehe manuùyasya malamåtravasà÷aye ..
     sambhavanti katha¤càdau vardhayanti kathaü punaþ .
     kathaü và ÷ãrõe'nnarase nànàhàràvabhakùaõe ..
     jàyante kena kçmayaþ såkùmàdhogàmino'pyatha .
     nànà''mapakvabhakùànnaü dahate và hutà÷anaþ ..
     kathante kçmaya÷cànte na dahyante'ntaràgninà .
     evaü pçùño mahàcàryaþ provàca munipuïgavaþ ..
     àtreya uvàca .
     ÷çõuputtra ! mahàbàho ! kçmisambhavakàraõam .
     viruddhànnarasaiþ puttra ! rakta¤caivàsya kupyati ..
     kaphenaikadinaü yàti ÷ukreõàkàraõaü vrajet .
     pa¤cabhåtàtmake vàyau te tu jàtàþ sacetanàþ ..
     koùñhàgninà na dahyante na jãryante rasàniti .
     viùe jàto yathà kãño na viùeõa mçtiü vrajet ..
     tathà hutà÷anodbhtaü na hutà÷ena jãryati .
     bheùajaü saüpravakùyàmi yena te'pi taranti vai ..
     patanti và ÷amaüyànti bheùajàni ÷çõuùva me .
     vacà'jamodà kçmijitpalà÷a vãjaü ÷añhã ràmañhakaü trivçcca .
     uùõodake tatparipiùyapeyaü patanti ÷ãghraü ÷atadhàtukãñàþ ..
     ÷añhã yavànã picumardapatràn vióaïgakçùõàtiviùà rasonam .
     sampiùya måtreõa trivçtprayuktam vinà÷anaü sarvakçmãrujànàm ..
     maricaü pippalãmålaü vióaïga÷igruyavànikàtrivçtaþ .
     gomåtreõa tu peùyaü pànaü ÷ãghraü kçmãn hanti ..
     mustà vi÷àlà triphalà suparõà ÷igruþ suvàhvaü salilena kalkaþ .
     pànaü sakçùõà kçmi÷atrucårõaü vinà÷anaü sarvakçmãrujà¤ca ..>%
     %<màtuluïgasya målàni rasonaü kçmijittrivçt .
     ajamodà nimbapatraü gomåtreõa tu peùayet ..
     pànametat pra÷aüsanti kçmidoùanivàraõam .
     jvaraproktàni pathyàni kçmidoùe pradàpayet ..
     iti kçmicikitsà .. * ..>% iti maharùyàtreyabhàùite hàrãtottare kçmicikitsà nàma pa¤camo'dhyàyaþ .. * .. asya nidànapårbakasasampràpticikitsitaü-yathà .
     %<ajãrõàdhya÷anàsàtmyairviruddhamalinà÷anaiþ .
     avyàyàmadivàsvapnagurvatisnigdha÷ãtalaiþ .
     màùapiùñànnavidalavisa÷àlåka÷erukaiþ ..
     parõa÷àkasuvà÷uktadadhikùãraguóekùubhiþ .
     palàlànåpapi÷itapiõyàkapçthukàdibhiþ ..
     svàdvamladravyapànai÷ca ÷leùmà pitta¤ca kupyati .
     kçmãn bahuvidhàkàràn karoti vividhà÷rayàn ..
     àmapakkà÷ayasteùàü prasavaþ pràya÷aþ smçtaþ .
     viü÷ateþ kçmijàtãnàü trividhaþ sambhavaþ smçtaþ ..
     purãùakapharaktàni teùàü vakùyàmi lakùaõam .
     ayavà viyavàþ kipyà÷cipyà gaõóåpadàstathà .
     cåravo dvimukhà÷caiva saptaivaite purãùajàþ ..
     ÷vetàþ såkùmàstudantyete gudaü pratisaranti ca .
     teùàmevàpare pucchaiþ pçthava÷ca bhavanti hi ..
     ÷ålàgnimàndyapàõóutvaviùñambhabalasaükùayàþ .
     prasekàrucihçdrogavióbhedàstu purãùajaiþ ..
     raktà gaõóåpadà dãrghà gudakaõóånipàtinaþ .
     ÷ålàñopa÷akçdbhedapaktinà÷akarà÷ca te ..
     darbhapuùpà mahàpuùpàþ pralånà÷cipiñàstathà .
     pipãlikà dàruõà÷ca kaphakopasamudbhavàþ ..
     roma÷à romamårdhànaþ sapucchàþ ÷yàvamaõóalàþ .
     måóhadhànyàïkuràkàràþ ÷uklàste tanavastathà ..
     majjàdà netraleóhàrastàlu÷rotrabhujastathà .
     ÷irohçdrogavamathuprati÷yàyakarà÷ca te ..
     ke÷aromanasvàdà÷ca dantàdàþ kikvi÷àstathà .
     kuùñhajà÷ca parãsarpàþ j¤eyàþ ÷oõitasambhavàþ ..
     te saraktà÷ca kçùõà÷ca snigdhà÷ca pçthavastathà .
     raktàdhiùñhànajàn pràyo vikàràn janayanti te ..
     màùapiùñànnalavaõaguóa÷àkaiþ purãùajàþ .
     màüsamàùaguóakùãradadhi÷uktaiþ kaphodbhavàþ ..
     viruddhà jãrõa÷àkàdyaiþ ÷oõitotthà bhavanti hi ..
     jvaro vivarõatà÷ålaü hçdrogaþ sadanaü bhramaþ ..
     bhaktadveùo'timàra÷ca sa¤jàtakçmilakùaõam .
     dç÷yàstrayoda÷àdyàstu kçmãõàü parikãrtitàþ ..
     ke÷àdàdyàstvadç÷yàste dvàvàdyau parivarjayet .
     eùàmanyatamaü j¤àtvà jighàüsuþ snigdhamàturam ..
     surasàdivipakvena sarpiùà vàntamàditaþ .
     virecayettãkùõatarairyogairàsthàpayecca tam ..
     yavakolakulatthànàü surasàdergaõasya ca .
     vióaïgasnehayuktena kvàthena lavaõena ca ..
     pratyàgate niråhe tu naraü snàtaü sukhàmbunà .
     yu¤jyàt kçmighnaira÷anaistataþ ÷ãghraü bhiùagvaraþ ..
     snehenoktena cainantu yojayet snehavastinà .
     tataþ ÷irãùakiõihã-rasaü kùaudrayutaü pibet .
     kecåkasvarasaü vàpi pårbavattãkùõabhojanaþ ..
     palà÷avãjasvarasaü kalkaü và taõóulàmbunà .
     pàribhadrakapatràõàü kùaudreõa svarasaü pibet ..
     pattårasvarasaü vàpi pibedvà surasàdijam .
     lihyàda÷va÷akçccårõaü vióaïgaü và samàkùikam ..
     patrairmåùikaparõyà và supiùñaiþ piùñami÷ritaiþ .
     khàdet påpàlikàn pakvàn dhànyàmla¤ca pibedanu ..
     surasàdigaõe tailaü pakvaü và pànamiùyate .
     vióaïgacårõa-piùñàbhyàü tasmin bhakùyantu kàrayet ..
     tatkaùàyaprapãtànàü tilànàü snehameva và .
     ÷vàvidhaþ ÷akçta÷cårõaü saptakçtvaþ subhàvitam ..
     vióaïgànàü kaùàyeõa traiphalena tathaiva ca ..
     kùaudreõa lióhvànupibedrasamàmalakodbhavam .
     akùàbhayà rasa¤càpi vidhireùo'yasàmapi ..
     påtãkasvarasaü vàpi pibedvà madhunà saha .
     pibedvà pippalãmålamajàmåtreõa saüyutam ..
     saptaràtraü pibedghçùñantrapuvà dadhimastunà .
     purãùajàn kaphotthàü÷ca hanyàdevaü kçmãn bhiùak ..
     ÷irohçdghràõavaktràkùi saüsçtàü÷ca pçthagvidhàn .
     vi÷eùeõà¤janairnasyairavapãóai÷ca sàdhayet ..
     ÷akçdrasanturaïgasya su÷uùkaü bhàvayedati .
     niþkvàthena vióaïgànàü cårõaü pradhamanantu tat ..
     aya÷cårõànyanenaiva vidhinà yojayedbhiùak .
     sakàüsyanãlaü taila¤ca nasyaü syàt surasàdike ..
     indraluptavidhi÷càpi vidheyo romabhojiùu .
     dantàdànàü samuddiùñaü vidhànaü mukharogikam ..
     raktajànàü samuddiùñaü kuryàt kuùñhacikitsite .
     surasàdintu sarveùu sarvathaivopayojayet ..
     pravyaktatiktakañukaü bhojana¤ca hitaü bhavet .
     kulatthakvàthasaüsçùñaü kùãrapàna¤ca påjitam .. * ..
     kùãràõi màüsàni ghçtàni caiva dadhãni ÷àkàni ca parvavanti .
     samàsato'mlàn madhuràn himàü÷ca kçmãn jighàüsuþ parivarjayettu ..>% iti su÷ruta uttaratantre catuþpa¤cà÷attamo'dhyàyaþ ..)

@<[Page 2,179b]>@
#<kçmikaõñakaü>#, klã, (kçmeþ kçmirogasya roge và kaõñakamiva . tannà÷akatayà tathàtvam .) vióaïgam . citràïgaþ . uóumbaraþ . iti medinã ..

#<kçmikoùotthaü>#, tri, (kçmeþkçmibhirnirmito và koùaþ . ÷àkapàrthivavat madhyapadalopaþ . tasmàt uttiùñhati utpadyate . ut + sthà + kaþ .) kauùeyam . ityamaraþ . 2 . 6 . 111 . resamikàpaóa iti bhàùà .

#<kçmighnaþ>#, puü, (kçmiü hanti iti . han + ñak . %<hanterat pårbasya>% . 8 . 4 . 22 . iti niyamàt na õatvam .) vióaïgaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 106 .. palàõóuþ . kolakandaþ . pàribhadraþ . bhallàtakaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (vióaïgaharidrà ca . iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe dvitãye bhàge ..)

#<kçmighnà>#, strã, (kçmighna + ajàditvàt ñàp .) haridrà . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<kçmighnã>#, strã, (kçmighna + ñitvàt ïãp .) dhåmapatrà . vióaïgaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kçmijaü>#, klã, (kçmibhyo jàyate iti . anyebhyopãti óaþ .) aguru .. ityamaraþ . 2 . 6 . 126 .. (kçmijàtamàtre, tri . yathà, pa¤catantre . 1 . 103 .
     %<kauùeyaü kçmijaü suvarõamupalàddårvàpi goromataþ .
     païkàttàmarasaü ÷a÷àïka udadherindãvaraü gomayàt ..>% asya paryàyà yathà .
     %<aguru pravaraü lohaü ràjàrhaü yogajantathà .
     vaü÷ikaü kçmijaü vàpi kçmijagdhamanàryakam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. guõà÷càsyàguru÷abde j¤àtavyàþ ..)

#<kçmijagdhaü>#, klã, (kçmibhirjagdhaü bhuktam . upacàràt tajjanitatayà tathàtvam .) aguru . iti ràjanirghaõñaþ .. (%<kçmijagdhamanàryakam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<kçmijà>#, strã, (kçmibhyo jàyate yà . jana + óaþ ñàp ca . làkùà .) iti ràjanirghaõñaþ .. (asya paryàyà yathà --
     %<kãñajà kçmijà làkùà jatukà ca gavàyikà ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

#<kçmiripuþ>#, puü, (kçmãõàü ripurnà÷akaþ . tannà÷akatvàt tathàtvam .) vióaïgaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (vióaïga÷abde'sya vi÷eùo j¤eyaþ ..)

#<kçmilà>#, strã, (kçmãn kçmivat santànàn làti àdatte . là + kaþ ñàp ca .) bahuprasåþ . bahusantànaprasavà . iti hemacandraþ .. kçmiyuktetri ..

#<kçmivçkùaþ>#, puü, (kçmipradhànaþ kçmimayo và vçkùaþ .) koùàmraþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. (koùàmra÷abde 'sya vivçtirj¤àtavyà ..)

#<kçmi÷aïkhaþ>#, puü, (kçmiriva jãvan ÷aïkhaþ .) jãva÷aïkhaþ . tatparyàyaþ . kçmijalajaþ 2 kçmivàriruhaþ 3 jantukambuþ 4 . asya guõaþ . rasavãryàdau ÷aïkhasadç÷atvam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kçmi÷uktiþ>#, strã, (vçmiriva ÷uktiþ .) jala÷uktiþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kçmi÷ailakaþ>#, puü, (kçminirmitaþ ÷aila iva . tataþ svàrthe kan .) valmãkaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kçmãlakaþ>#, puü, (kçmãn ãrayati janayatãti . ãr + õvul . rasya latvam .) vanamudgaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kçva>#, i na kçtau . hiüse . iti kavikalpadrumaþ .. (svàü--paraü--sakaü--señ . idit .) hrasvã . na, kçõoti . i, karmaõi kçõvyate . iti durgàdàsaþ ..

#<kçviþ>#, puü, (kriyate vastràdikamanena . óu kç¤ karaõe %<kçvighçùvicchavisthavikikãdivi>% . uõàü 4 . 56 . iti kvin nipàtanàt .) vàpayantram . iti uõàdivçttiþ . tàüta iti bhàùà ..

#<kç÷a>#, ir ya kàr÷ye . iti kavikalpadrumaþ .. (divàüparaü-sakaü-señ . irit .) kàr÷yaü kç÷akaraõam . ir, akç÷at akar÷ãt . asmàt puùàditvànnitye ïa ityanye . ya, kç÷yati candraü kaùõapakùaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<kç÷aþ>#, tri, (kç÷adhàtoþ ktapratyaye %<anupasargàt phullakùãveti>% . 8 . 2 . 55 . nipàtanàt sàdhuþ .) alpaþ . (yathà, manau . 4 . 184 .
     %<àkà÷e÷à÷ca vij¤eyà bàlavçddhakç÷àturàþ ..>%) såkùmaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 61 .. (yathà, àryàsapta÷atã . 495 .
     %<ràjasi kç÷àïgi ! maïgalakalasã sahakàrapallaveneva . tenaiva cåmbitamukhã prathamàvirbhåtaràgeõa ..>%
     %<vyàyàmamatisauhityaü kùutpipàsàmathauùadham .
     kç÷o na sahate tadvadati÷ãtoùõamaithunam ..
     plãhà kàsaþ kùayaþ ÷vàso gulmàr÷àüsyudaràõi ca .
     kç÷aü pràyo'bhidhàvanti, rogà÷ca grahaõãmatàþ ..>%
     %<satataü vyàdhitàvetàvatisthålakç÷au narau .
     satata¤copacayyau hi karùaõairvçühaõairapi ..>%
     %<sthaulyakàr÷ye varaü kàr÷yaü samopakaraõau hitau .
     yadyubhau vyàdhiràgacchet sthålamevàti pãóayet ..>% iti carake såtrasthàne 21 adhyàye ..
     %<ka÷cidanyaþ kç÷o'tãva balavàn dç÷yate tadà ..>% tatra hetumàha .
     %<àdhànasamaye yasya ÷ukabhàgo'dhiko bhavet .
     medobhàgastu hãnaþ syàt sa kç÷o'pi mahàbalaþ ..>% yasyàdhànasamaye janayituþ ÷ukrasyàdhikyaü bhavati . medaso'lpatà tasya kç÷asyàpi bahu balamityarthaþ .. atha kàr÷yasya cikitsà .
     %<råkùànnàdi nimitte tu kç÷e yu¤jãta bheùajam .
     vçühaõaü balakçdvçùyaü tathà vàjãkara¤ca yat ..
     pãtà÷vagandhà payasàrdhamàsaü ghçtena tailena sukhàmbunà và .
     kç÷asya puùñiü vapuùo vidhatte bàlasya ÷asyasya yathàmbuvçùñã ..
     a÷vagandhasya kalkena kvàthe tasmin payasyapi .
     siddhaü tailaü kç÷àïgànàmabhyaïgàdaïgapuùñidam ..>% iti a÷vagandhàtailam .. * .. iti bhàvaprakà÷asya madhyakhaõóe tçtãyabhàge kàr÷yàdhikàre ..) (akùamaþ . yathà, manau . 4 . 135 .
     %<kùattriya¤caiva sarpa¤ca bràhmaõaü và bahu÷rutam .
     nàvamanyeta vai bhåùõuþ kç÷ànapi kadàcana ..>% puü, sarvàkàravattvàt viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 103 .
     %<aõurvçhatkç÷aþ sthålo guõabhçnnirguõo mahàn ..>% svanàmakhyàto muniputtraþ . sa tu parãkùicchàpapradàtuþ ÷çïgiõaþ sakhà . yathà, mahàbhàrate . 1 . 41 . 2 .
     %<sa taü kç÷amabhiprekùya sånçtàü vàcamutsçjan .
     apçcchattaü kathaü tàtaþ sa me'dya mçtadhàrakaþ ..>% airàvatakulotpanno nàgavi÷eùaþ . yathà, tatraiva . 1 . àstãkaparvaõi . 57 . 11 .
     %<pàràvataþ pàrijàtaþ pàõóaro hariõaþ kç÷aþ .
     airàvatakulàdete praviùñà havyavàhanam ..>%)

#<kç÷araþ>#, puü, (kç÷aü alpamàtràü ràtãti . rà + kaþ . kç÷ayo'pi balaü ràti và .) tulyatilànnam . tatparyàyaþ . trisaraþ 2 . iti hemacandraþ .. (yathà, matsyapuràõe --
     %<guóaudanaü raverdadyàt somàya ghçtapàyasam .
     saüyàvakaü kuje dadyàt kùãrànnaü somasånave .
     dadhyodana¤ca jãvàya ÷ukràya tu ghçtodanam .
     ÷anai÷caràya kç÷aramàjamàüsa¤ca ràhave .
     citraudana¤ca ketubhyaþ sarvabhakùaiþ samarcayet ..>%)

#<kç÷arà>#, strã, (kç÷ara + ñàp .) tilaudanam . iti hàràvalã .. dvidalami÷ritànnam . khicaóã iti bhàùà . yathà --
     %<taõóulà dàlisaümi÷rà lavaõàrdrakahiïgubhiþ .
     saüyuktàþ salilaiþ siddhàþ kç÷aràþ kathità budhaiþ ..>% asyà guõàþ . ÷ukrabalakàritvam . gurutvam . pittakaphapradatvam . durjaratvam . viùñambhamalamåtrakàritva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ ..
     (%<màüsekùupiùñakç÷arà tila÷askulãbhiþ .>% iti màdhavakarãyarogavini÷cayasya kapha÷ålavyàkhyànevijayenoktaü yathà --
     %<kç÷arà tilataõóulamàùayavàgåþ ..>%)

#<kç÷alà>#, strã, (kç÷aü kàr÷yaü làtãti . là + kaþ . ñàp .) ke÷aþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<kç÷a÷àkhaþ>#, puü, (kç÷à kùãõà ÷àkhà yasya .) ùarpañaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kç÷àïgã>#, strã, (kç÷àni såkùmàõi aïgàni yasyàþ . svàïgavàcitvàt ïãù .) priyaïguvçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. såkùmàïgavi÷iùñe, tri . (yathà -- àryàsapta÷atã . 495 .
     %<ràjasi kç÷àïgi ! maïgalakala÷ã sahakàrapallaveneva . tenaiva cumbitamukhã prathamàvirbhåtaràgeõa ..>%)

#<kç÷ànuþ>#, puü, (kç÷yati tanåkaroti tçõakàùñhàdivastujàtamiti . %<çtanya¤jãti>% . uõàü . 4 . 2 . iti ànuk .) agniþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 57 .. (yathà, raghuþ . 7 . 24 .
     %<pradakùiõaprakramaõàt kç÷ànorudarciùastanmithunaü cakà÷e ..>% citrakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 2,180b]>@
#<kç÷ànuretàþ>#, [s] puü, (kç÷ànau agnau retaþ niþkùiptaü tejo yasya .) ÷ivaþ . ityamaraþ . 1 . 1 35 .. (asya kç÷ànuretonàmnaþ kàraõaü kàlikàpuràõe 47 adhyàye dç÷yam ..)

#<kç÷à÷vã>#, [n] puü, (kç÷à÷vena dhundhumàravaü÷yançpavi ÷eùeõa proktaü nàñyasåtràdikaü adhãte vetti và %<karmandakç÷à÷vàdiniþ>% . 4 . 3 . 111 . iti iniþ .) nañaþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 12 ..

#<kç÷ikà>#, strã, (kç÷a iva kàyatãti . kaiþ + kaþ . ñàp itvaü¤ca .) àkhukarõãlatà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kçùa>#, au àkçùi . vilekhane . iti kavikalpadrumaþ . (bhvàü-paraü-sakaü-aniñ .) au, akàrkùãt akçkùat akràkùãt . àkçùi àkarùaõe . karùanti turagà ratham . iti durgàdàsaþ .. (yathà, manuþ 3 . 66 .
     %<mantratastu samçddhàni kulànyalpadhanànyapi .
     kulasaïkhyà¤ca gacchanti karùanti ca mahadya÷aþ ..>% àkhukarõã÷abde 'syà vi÷eùo j¤eyaþ ..)

#<kçùa>#, au ¤a ÷a àkarùaõe . vilekhane . iti kavikalpadrumaþ . (tudàü-ubhaü-sakaü-aniñ .) ÷a ¤a, kçùati kç÷ate bhåmiü kçùakaþ . au, akàrkùãt . akràkùãt akçkùat . iti durgàdàsaþ .

#<kçùakaþ>#, tri, (kçùati bhåmiü yaþ . %<kçùervçddhi÷co dãcàm>% . uõàü . 2 . 38 . iti kvun .) karùakaþ . iti medinã ..

#<kçùakaþ>#, puü, (kçùati bhåmimanena iti karaõe kvun .) phàlaþ . iti medinã .. vçùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<kçùàõuþ>#, puü, (kç÷ + ànuk . pçùodaràt ùatvam .) kç÷ànuþ . ityamarañãkà ..

#<kçùiþ>#, strã, (kçù vilekhane . %<sarvadhàtubhya in .>% uõàü 4 . 117 . iti in . %<igupadhàt kit .>% uõàü . 4 . 119 . iti kit .) vai÷yavçttivi÷eùaþ . karùaõam . càsa iti bhàùà . tatparyàyaþ . ançtam 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 2 . prançtam 3 . iti jañàdharaþ .. (yathà, meghadåte . 16 .
     %<tvayyàyattaü kçùiphalamiti bhråvikàrànabhij¤aiþ prãtisnigdhairjanapadavadhålocanaiþ pãyamànaþ ..>%)

#<kçùikaþ>#, puü, (kçùatyanena %<vç÷cikçùyoþ kikan .>% uõàü . 2 . 40 . iti kikan .) phàlaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 6 .. karùakaþ . iti kecit ..

#<kçùãvalaþ>#, tri, (kçùirasyàsti vçttitvena iti %<rajaþ kçùyàsutipariùado valac>% 5 . 2 . 112 . iti valac . %<vale>% 6 . 3 . 118 . iti dãrghaþ .) karùakaþ . kçùijãvã . ityamaraþ . 2 . 9 . 6 .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 5 . 77 .
     %<kaccinna caurairlubdhairvà kumàraiþ strãbalena và .
     tvayà và pãóyate ràùñraü kaccit tuùñàþ kçùãvalàþ ..>%) kàkajaïghàvçkùaþ . iti ratnàmàlà ..

#<kçùkaraþ>#, puü, (kçùaü karoti sçùñisthityàdikaü ÷aktiyogàt sanpàdayatãti . kçùa + kç + ñak .) ÷ivaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

@<[Page 2,180c]>@
#<kçùñaü>#, tri, (kçùyate yat tat . kçù + karmaõi ktaþ .) kçùñakùetram . casà kùet iti bhàùà . tatparyàyaþ . sãtyam 2 halyam 3 . ityamaraþ . 2 . 9 . 8 .. (yathà, manau . 11 . 145 .
     %<kçùñajànàmoùadhãnàü jàtànà¤ca svayaü vane ..>% bhàve ktaþ . karùaõam ..)

#<kçùñapacyaþ>#, tri, (kçùñe kùetre svayameva pacyate iti kammakartari kçùña + pac + %<ràjasåyasåryamçùodyarucya kåpya kçùñapacyàvyathyàþ>% . 3 . 1 . 114 . iti kyavanto nipàtitaþ .) vrãhiþ . dhànyam . iti vyàkaraõam .. (yathà, bhàgavate . 7 . 12 . 18 .
     %<na kçùñapacyama÷nãyàdakçùña¤càpyakàlataþ ..>%)

#<kçùñapàkyaü>#, tri, (kçùñe pacyate iti . kçùña + pac + karmaõi õyat . %<cajoþ ku ghiõyatoþ>% . 7 . 3 . 52 . iti casya kutvam .) kçùñapacyam . iti vyàkaraõam ..

#<kçùñiþ>#, puü, (kçùatyantarbhuvaü vidyàlocanàbhyàsàdibhirasau . kçù + kartari ktic bàhulakàt tirvà .) paõóitaþ . ityamaraþ . 2 . 7 . 6 .. (yathà, çgvede . 6 . 18 . 2 . %<vçhadreõu÷cyavano mànuùãõàmekaþ kçùñãnàmabhavat sahàvà>% ..) karùaõe, strã . iti medinã .. (kçù + bhàve ktin . àkarùaõam .. janamàtram . iti niruktam . yathà çgvede . 8 . 6 . 4 . %<vi÷và namanta kçùñayaþ .>% %<kçùñayaþ prajàþ>% . iti bhàùyam ..)

#<kçùõaü>#, klã, (%<kçùervarõe>% . uõàü 3 . 4 . iti nak tato õatvam .) maricam . ityamaraþ . 2 . 9 . 36 .. (asya paryàyà yathà --
     %<maricaü vellajaü kçùõamåùaõaü dharmapattanam .>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. guõà÷càsya marica÷abde j¤àtavyàþ ..) loham . iti jañàdharaþ .. nãlà¤janam . iti ràjanirghaõñaþ .. kàlàguru . iti ratnamàlà ..

#<kçùõaþ>#, puü, (karùatyarãn mahàprabhàva÷aktyà . yadvà, karùati àtmasàt karoti ànandatvena pariõamayatãti mano bhaktànàü iti yàvat %<kçùe rvarõe>% . uõàü . 3 . 4 . iti bàhulakàt varõaü vinàpi . nak õatva¤ca . yadvà, karùati sarvàn svakukùau pralayakàle . %<karùaõàt kçùõo ramaõàt ràmo vyàpanàt viùõuþ>% . iti ÷rute stathàtvam .. aparà vyutpattiryathà --
     %<kçùirbhåvàcakaþ ÷abdo õa÷ca nirvçtivàcakaþ .
     tayoraikyàt paraü brahma kçùõa ityabhidhãyate ..>% iti ÷rãdharasvàmã .. tathà ca, mahàbhàrate . 5 yànasandhiparvaõi 70 . 5 .
     %<kçùirbhåvàcakaþ ÷abdo õa÷canirvçtivàcakaþ .
     kçùõastadbhàvayogàcca kçùõo bhavati sàttvataþ ..>%) bhagavadavatàravi÷eùaþ . sa ca bhåbhàraharaõàrthaü dvàparayuga÷eùe bhàdrakçùõàùñamyàü rohiõãnakùatre ni÷ãthe devakãgarbhe àvirbhåtaþ . tasya janmasamayo yathà, %<uccasthàþ ÷a÷ibhaumacàndri÷anayo lagnaü vçùo làbhago jãvaþ siühatulàliùu kramava÷àt påùo÷anoràhavaþ . nai÷ãthaþ samayo'ùñamã budhadinaü brahmarkùamatrakùaõe ÷rãkçùõàbhidhamambujekùaõamabhådàviþ paraü brahma tat>% .. iti khamàõikyanàmajyotirgnanthaþ .. (yadi ca bhagavato viùõoþ kçùõàvatàrakàlaþ kvacit dvàparayuga÷eùe ityayaü pàñho lakùyate tathàpi kalàveva kçùõàvatàra ityeva bhårisammatamiti bodhyam . tatra bhåri bhåripramàõàni ca santi teùàü kànicidatroddhçtàni . tadyathà, brahmapuràõe --
     %<atha bhàdrapade màsi kçùõàùñamyàü kalau yuge .
     aùñàviü÷atime jàtaþ kçùõo'sau devakãsutaþ ..>%
     paraü kasminneva kalau pràdurbabhåva bhagavàniti jij¤àsàyàü vaivasvatamanvantarãyàùñàviü÷atime yuge ityuktyà vartamànakaleþ prathama eva nirõãyate . tathà ca uccasthàþ ÷a÷ibhaumacàndri÷anaya iti . khamàõikyanàmajyotirgranthokteþ kaliyugasya 647 varùeùu gateùu etatsamayasya sambhavaþ tataþ pårbaü kalau tàdç÷asamayàsambhavàt . ki¤ca ràjataraïgiõyàm . 1 . 51 .
     %<÷ateùu ùañsu sàrdheùu tryadhikeùu ca bhåtale .
     kalergateùu varùàõàmabhavan kurupàõóavàþ ..>%
     ityanena kaliyugasya 653 varùeùu gateùu tatsamakàlãnayoþ kurupàõóavayorutpattiþ kathità ato bhagavataþ kçùõasyàpi tatkàlotpattikatvaü såcitam . api ca kçùõasya nàmakaraõe yacca gargarùiràha tato'pi kaleràdàveva bhagavadàvirbhàvaþ såcyate . yathà, bhàgavate . 10 . 8 . 9 .
     %<àsan varõàstrayohyasya gçhõato'nuyugaü tanåþ .
     ÷uklo raktastathà'pãta idànãü kçùõatàü gataþ ..>% idànãü kalàvityarthaþ . tathà, puràõàntare --
     %<kçte ÷uklaü hariü vidyàd tretàyàü raktavarõakam .
     dvàpare pãtavarõa¤ca kalau kçùõatvamàgataþ ..>% tathà tatraiva 11 adhyàye yagàvatàrakathane .
     %<kçte ÷ukla÷caturbàhurjañilo valkalàmbaraþ .
     kçùõàjinopavãtàkùàn bibhraddaõóakamaõóalum ..
     hiraõyake÷astrayyàtmà sruksruvàdyupalakùaõaþ .
     tretàyàü raktavarõo'sau caturbàhustrimekhalaþ ..
     dvàpare bhagavàn ÷yàmaþ pãtavàsà nijàyudhaþ .
     ÷rãvatsàdibhiraïkai÷ca lakùaõairupalakùitaþ ..
     nànàtantravidhànena kalàvapi yathà ÷çõu ..
     kçùõavarõaü tviùà'kçùñaü sàïgopàïgàstrapàr÷vadam .
     yaj¤aiþ saükãrtanapràyairyajanti hi sumedhasaþ ..>%
     api cakçte ÷ukla ityàdayo ye ye varõà nirõãtàþ natu kevalaü teùàü vàhyavarõatvena paryavasãtatvaü kintu yugabhedànusàreõa lokànàü guõadharmatvameva ni÷cãyate . yathà, kçte ÷uklaü iti kathanàt satvaguõaþ pradar÷itaþ satvasya hi ÷uklatvaü prasiddhaü yathà --
     %<tatra sattvaü nirmalatvàt prakà÷akamanàmayam .
     sukhasaïgena badhnàti j¤ànasaïgena cànagha ! ..>%
     tretàyàü raktavarõakaü ityuktyà rajasa eva nirde÷aþ kçtaþ yathà --
     %<rajo ràgàtmakaü viddhi tçùõàsaïgasamudbhavam tannibadhnàti kaunteya ! karmasaïgena dehinam ..>%
     dvàpare pãtavarõaü ityuktyà rajomi÷ritatamaso nirde÷aþ . yathà --
     %<vàvaha rajo vai yadà andhakàràtmakena tamasà saügacchate tadà 'sya ghoramauóhyàdibahavo doùà prakà÷ante>% .. tathà, harivaü÷e varõabhedakathane vai÷yatvapràptihetumàha .
     %<gobhyovçttiü samàsthàya pãtàþ kçùyanujãvinaþ .
     svadharmànnànutiùñhanti te dvijà vai÷yatàü gatàþ ..>% pãtàþ rajastamaþpradhànà iti taññãkà .. kalau kçùõatàmàgata ityuktyà tu kevalaü tamaþ pràdhànyanirde÷aþ yathà --
     %<tamastvaj¤ànajaü viddhi mohanaü sarvadehinàm .
     nidrà tandrà tathàlasyaü pramàdo dãrghasåtrità ..>%
     ityataþ duràtmàkràntàyàþ pçthivyà bhàraharaõàya tamaþpradhànàü màyàmadhiùñhàyaiva kalàveva bhagavataþ pràdurbhàvaþ sambhavati ..
     yadà tu ÷àlivàhanasya ÷akàbdàkhyàþ pracalitumàrabdhàstadà vai pàõóukulanandanamahàràjayudhiùñhirapravartitàbdànàü ùaóviü÷àdhikasàrdhadvisahasràõyevàtãtàni . mahàbhàratabhàgavatàdi÷àstroktyà bhagavataþ kçùõasya tçtãyapàõóavenàrjunena tulyavayaskatvàt uparyuktaràjataraïgiõãmatànusàreõa ca kaleþ tripa¤cà÷adadhikaùañ÷ateùu varùeùu gateùu yudhiùñhiràvirbhàvakàlaþ . tadgaõanayà hi kaleþ saptapa¤cà÷adadhikeùu ùañ÷ateùu varùeùu gateùveva katha¤cit kçùõàvatàrasamayo ni÷cãyate . ki¤ca, etàvadapi nirdhàritaü yat vikramàdityàbdà yiùukhrãùñàvirbhàvàdekonà÷ãtivarùottarakàla eva pravartitumàrabdhàþ . ataþ ùaóviü÷àdhikacaturviü÷ati÷atavarùebhya ekonà÷ãtivarùeùu viyukteùu yiùakhrãùñàvirbhàvàt saptacatvàriü÷adadhika÷atavarùapårbameva yudhiùñhiràvirbhàvakàlaþ . tato nitaràmeva yiùukhãùñàt saptacatvàriü÷adadhikaùaóviü÷ati÷atavarùebhyaþ pràgbhagavataþ kçùõasya pràdurbhàvaþ kathamapi niråpyate ..) adhunà asya dhyànam kathyate yathà --
     %<smaredvçndàvane ramye mohayantamanàratam .
     govindaü puõóarãkàkùaü gopakanyàþ sahasra÷aþ ..
     àtmano vadanàmbhoje preùitàkùimadhuvratàþ .
     pãóitàþ kàmavàõena ciramà÷leùaõotsukàþ ..
     muktàhàralasatpãnatuïgastanabharànatàþ .
     srastadhammillavasanà madaskhalitabhàùaõàþ ..
     dantapaïktiprabhodbhàsispandamànàdharà¤citàþ .
     vilobhayantã vividhairvibhramairbhàvagarvitaiþ ..
     phullendãvarakàntiminduvadanaü varhàvataüsapriyaü ÷rãvatsàïkamudàrakaustubhadharaü pãtàmbaraü sundaram .
     gopãnàü nayanotpalàccitatanuü gogopasaüghàvçtaü govindaü kalaveõuvàdanaparaü divyàïgabhåùaü bhaje ..>% iti tantrasàraþ .. * .. asya pàdacihnàni yathà,
     %<candràrdhaü kalasaü trikoõadhanuùã khaü goùpadaü proùñhikàü ÷aïkhaü savyapade'tha dakùiõapade koõàùñakaü svastikam .
     cakraü chatrayavàïka÷aü dhvajapavãjambårdharekhàmbu¤aü vibhràõaü harimånaviü÷atimahàlakùmàrcitàïghriü bhaje ..>% iti råpacintàmaõiþ .. * .. asyàvatàrà hyasaükhyeyàþ . tatra yugàvatàrà÷catvàraþ . yathà --
     %<kçte ÷ukla÷caturbàhurjañilo valkalàmbaraþ .
     kçùõàjinopavãtàkùàn bibhraddaõóakamaõóalum ..
     tretàyàü raktavarõo'sau caturbàhustrimekhalaþ .
     hiraõyake÷astrayyàtmà sruksruvàdyupalakùaõaþ ..
     dvàpare bhagavàn ÷yàmaþ pãtavàsà nijàyudhaþ .
     ÷rãvatsàdibhiraïkai÷ca lakùaõairupalakùitaþ ..
     nànàtantravidhànena kalàvapi yathà ÷çõu .
     kçùõavarõaü tviùà'kçùõaü sàïgopàïgàstrapàr÷vadam ..
     yaj¤aiþ saükãrtanapràyairyajanti hi sumedhasaþ .. * ..>% asya kalpàvatàrà da÷a yathà . matsyaþ 1 kårmaþ 2 varàhaþ 3 nçsiühaþ 4 vàmanaþ 5 para÷uràmaþ 6 ràmaþ 7 kçùõaþ 8 buddhaþ 9 kalkã 10 . iti ÷rãbhàgavatam .. * .. asya guõà÷catuþùaùñiryathà .
     %<ayaü netà suramyàïgaþ 1 sarvasallakùaõànvitaþ 2 .
     rucira -3 stejasà yukto 4 balãyàn 5 vayasànvitaþ 6 .. vividhàdbhutabhàùàvit 7 satyavàkyaþ 8 priyambadaþ 9 . vàvadåkaþ 10 supàõóityo 11 buddhimàn 12 pratibhànvitaþ 13 .. vidagdha -14 ÷caturo 15 dakùaþ 16 kçtaj¤aþ 17 sudçóhavrataþ 18 .
     de÷akàlasupàtraj¤aþ 19 ÷àstracakùuþ 20 ÷uci -21 rva÷ã 22 .. sthiro 23 dàntaþ 24 kùamà÷ãlo 25 gambhãro 26 ghçtimàn 27 samaþ 28 . vadànyo 29 dhàrmikaþ 30 ÷åraþ 31 karuõo 32 mànyamànakçt 33 .. dakùiõo 34 vinayã 35 hrãmàn 36 ÷araõàgatapàlakaþ 37 . sukhã 38 bhaktasuhçt 39 premava÷yaþ 40 sarva÷ubhaïkaraþ 41 .. pratàpã 42 kãrtimàn 43 raktalokaþ 44 sàdhusamà÷rayaþ 45 .
     nàrãgaõamanohàrã 46 sarvàràdhyaþ 47 samçddhimàn 48 .. varãyà -49 nã÷vara -50 ÷ceti guõàstasyànukãrtitàþ . sadàsvaråpasampràptaþ 51 savvaj¤o 52 nityanåtanaþ 53 .. saccidànandasàndràïgaþ 54 sarvasiddhiniùevitaþ 55 . avicintyamahà÷aktiþ 56 koñibrahmàõóavigrahaþ 57 .. avatàràvalãþ vãjaü 58 hatàrigatidàyakaþ 59 . àtmàràmagaõàkarùã -60 tyamã kçùõe kilàdbhutàþ .. sarvàdbhutacamatkàralãlàkallolavàridhiþ 61 . atulyamadhurapremamaõóitapriyamaõóalaþ 62 .. trijaganmàna sàkarùã muralãkalakåjitaþ 63 . asamànordharåpa÷rãvismàpitacaràcaraþ 64 ..
     lãlàpremnàpriyàdhikyaü màdhurye veõuråpayoþ .
     ityasàdhàraõaü proktaü govindasya catuùñayam .
     evaü guõà÷caturbhedà÷catuþùaùñhirudàhçtàþ .. * ..>%
     asya gadà kaumodakã . khaïgaþ nandakaþ . dhanuþ ÷àrïgam . ÷aïkhaþ pà¤cajanyaþ . cakraü sudar÷anaþ . maõiþ kaustubhaþ . vàhanaü garuóaþ . rathaþ garuóadhvajaþ . rathasyà÷vàþ ÷aivyasugrãvameghavàhanapuùkaràþ . iti ÷rãbhàgavatam .. * .. asya patnyaþ goloke vçndàvane ca ÷rãràdhà . vaikuõñhe lakùmãþ . iti brahmavaivartam .. dvàrakàyàü rukmiõã 1 jàmbavatã 2 satyabhàmà 3 kàlindã 4 mitravindà 5 nàgnajitã 6 bhadrà 7 lakùmaõà 8 etàþ pradhànàþ . anyà api ÷atàdhikaùoóa÷asahasràõi sthitàþ . iti ÷rãbhàgavatam .. * .. vrajasthitasyàsya sakhàya÷caturvidhàþ . tatra ki¤cidvayasàdhikàþ suhçdo yathà . subhadraþ 1 maõóalãbhadraþ 2 bhadravardhanaþ 3 gobhañaþ 4 yakùendrabhañaþ 5 bhadràïgaþ 6 vãrabhadraþ 7 mahàguõaþ 8 vijayaþ 9 balabhadraþ 10 ityàdyàþ .. vayasà nyånàþ sakhàyo yathà . vi÷àlaþ 1 vçùabhaþ 2 ojasvã 3 devaprasthaþ 4 varåthapaþ 5 maõibandhaþ 6 karandhamaþ 7 ityàdyàþ .. vayasà tulyàþ priyasakhàyo yathà . ÷rãdàmà 1 sudàmà 2 vasudàmakaþ 3 kiïkiõã 4 stokakçùõaþ 5 aü÷uþ 6 bhadrasenaþ 7 vilàsã 8 puõóarãkaviñaïkàkùaþ 9 kalaviïkaþ 10 ityàdyàþ .. pårbataþ ÷reùñhà àtyantikarahasyeùu yuktàþ bhàvavi÷eùavi÷iùñàþ priyanarmasakhàyo yathà . suvalaþ 1 arjunaþ 2 gandharvaþ 3 vasantaþ 4 ujjvalaþ 5 ityàdyàþ .. iti bhaktirasàmçtasindhuþ .. * .. vçndàvanasthitasya asya sakhyaþ ÷atakoñayaþ . tatra vedamunidevastriyo'pi kçùõàràdhànàrthaü gopàïganà råpeõa jàtàþ . vraje asya nityapriyà yathà . ràdhà 1 candràvalã 2 vi÷àkhà 3 lalità 4 ÷yàmà 5 padmà 6 ÷aivyà 7 bhadrikà 8 tàrà 9 vicitrà 10 gopàlã 11 dhaniùñhà 12 pàlikà 13 kha¤janàkùã 14 manoramà 15 maïgalà 16 vimalà 17 lãlà 18 kçùõà 19 ÷àrã 20 vi÷àradà 21 tàràvalã 22 cakoràkùã 23 ÷aïkarã 24 kuïkumàdayaþ 25 . etàsàü madhye vi÷àkhà lalità padmà ÷aivyà età÷catasraþ sakhyaþ . anyà yåthàdhipàþ . tàsàü madhye ràdhàdayo'ùñau subhagàþ . àsàü ràdhàtrandràvalyau ÷reùñhe . anayorapi ràdhàdhikà . ityujjvalanãlamaõiþ .. * .. api ca . candràvalã 1 su÷ãlà 2 tasyàþ sahacaryaþ caturda÷asahasràõi . ÷a÷ikalà 3 asyàþ sahacaryaþ ùoóa÷asahasràõi . candramukhã 4 asyàþ sahacaryaþ ùoóa÷asahasràõi . màdhavã 5 asyàþ sahacaryaþ ekàda÷asahasràõi . kadambamàlà 6 asyàþ sahacaryaþ trayoda÷asahasràõi . kuntã 7 asyàþ sahacaryaþ da÷asaha÷ràõi . yamunà 8 asyàþ sahacaryaþ caturda÷asahasràõi . jàhvavã 9 asyàþ sahacaryaþ navasahasràõi . padmamukhã 10 asyàþ sahacaryaþ navasahasràõi . sàvitrã 11 asyàþ sahacaryaþ pa¤cada÷asahasràõi . sudhàmukhã 12 asyàþ sahacaryaþ caturda÷asahasràõi . ÷ubhà 13 asyàþ sahacaryaþ caturda÷asahasràõi . padmà 14 asyàþ sahacaryaþ caturda÷asahasràõi . gaurã 15 asyàþ sahacaryaþ caturda÷asahasràõi . sarvamaïgalà 16 asyàþ sahacaryaþ ùoóa÷asahasràõi . sarasvatã 17 asyàþ sahacaryaþ trayoda÷asahasràõi . bhàratã 18 asyàþ sahacaryaþ da÷asahasràõi . aparõà 19 asyàþ sahacaryaþ caturda÷asahasràõi . ratiþ 20 asyàþ sahacaryaþ da÷asahasràõi . gaïgà 21 asyàþ sahacaryaþ caturda÷asahasràõi . ambikà 22 asyàþ sahacaryaþ ùoóa÷asahasràõi . satã 23 asyàþ sahacaryaþ trayoda÷asahasràõi . nandinã 24 asyàþ sahacaryaþ da÷asahasràõi . sundarã 25 asyàþ sahacaryaþ trayoda÷asaha÷ràõi . kçùõapriyà 26 asyàþ sahacaryaþ ùoóa÷asahasràõi . madhumatã 27 asyàþ sahacaryaþ caturda÷asahasràõi . campà 28 asyàþ sahacaryaþ trayoda÷asahasràõi . candanà 29 asyàþ sahacaryaþ caturda÷asahasràõi . iti brahmavaivartapuràõam .. * .. * .. (mahàdevaþ . yathà, mahàbhàrate 13 . 17 . 44 .
     %<dãrgha÷ca harike÷a÷ca sutãrthaþ kçùõa eva ca ..>%) vyàsaþ . (ayantu dvaipàyanaþ vàsavyàü satyavatyàü maharùeþ parà÷aràjjàtaþ kçùõavarõatvàt kçùõakalàvatãrõatvàd và kçùõa ityabhidhãyate . yathà, mahàbhàrate 1 . 105 . 14 .
     %<yo vyasya vedàü÷caturastapasà bhagavànçùiþ .
     loke vyàsatvamàpede kàrùõàt kçùõatvameva ca ..>%) arjunaþ . (ayantu tçtãyapàõóavaþ . asya da÷anàmasvanyatamaü nàma . yathà, mahàbhàrate 3 . 42 . 22 .
     %<kçùõa ityeva da÷amaü nàma cakre pità mama .
     kçùõàvadàtasya sadà priyatvàd bàlakasya vai ..>% kçùõo varõo'syàstãti . nagantàd guõavacanebhyo matupo lugiti luk ..) kokilaþ . iti vi÷vaþ .. kàkaþ . iti medinã .. karamardakaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. varõavi÷eùaþ . kàlavarõaþ . tatparyàyaþ . nãlaþ 1 asitaþ 3 ÷yàmaþ 4 kàlaþ 5 ÷yàmala 6 mecakaþ 7 bahulaþ 8 ràmaþ 9 ÷itiþ 10 . iti jañàdharaþ .. tadvati, tri . ityamaraþ .. (karùati pàpàni ÷araõàgatànàü bàhulakàt kçùernak varõaü vinàpi õatva¤ca . parabrahma . yathà, pauràõikãgàthàyàm .
     %<kçùõeti maïgalaü nàma yasya vàci pravartate .
     masmãbhavanti ràjendra ! mahàpàtakakoñayaþ ..>%
     candrahràsakaraprathamàdipa¤càda÷akalàkriyàråpaþ pratipadàdidar÷àntàtmakapa¤cada÷atithyàtmakaþ kàlabhedo'rdhamàsaþ . yathà, tithitattve 36 .
     %<candravçddhikaraþ ÷uklaþ kçùõa÷candrakùayàtmakaþ ..>% kçùõapakùàbhimànidevatàvi÷eùaþ . yathà, gãtàyàm .
     %<dhåmo ràtristathàkçùõaþ ùaõmàsà dakùiõàyanam ..>% kçùõasàramçgaþ . yathà, mahàbhàrate 1 . 130 . 15 .
     %<dhanu÷ca sa÷araü dçùñvà tathà kçùõàjinàni ca ..>% a÷ubhakarma . vedoktàsuravi÷eùaþ . ayantu indreõa sagaõo nihataþ . çùivi÷eùaþ . ayantu çgvedasya aùñamamaõóalasya 85 -- 87 såktàni, tathà da÷ama maõóalasya 42 -- 44 såktàni ca praõinàya .. atharvavedàntargatopaniùadvi÷eùaþ . yathà, muktikopaniùadi . %<gopàlatàpanakçùõahayagrãvadattàtreyagàruóànàmatharvavedagatànàmekatri÷atsaïkhyakànàü upaniùadàü bhadraü karõebhiriti ÷àntiþ>% ..)

#<kçùõakandaü>#, klã, (kçùõaþ kçùõavarõaþ kando yasya .) raktotpalam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

@<[Page 2,182c]>@
#<kçùõakarmà>#, [n] tri, (kçùõaü a÷ubhaü karma yasya .) pàpàcàrayuktaþ . tatparyàyaþ . ÷i÷vidànaþ 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 46 .. (÷vetitumicchati ÷vitàvarõe ityasya ÷viterda÷cetyànac datvaü sano luk ca iti ÷i÷vidànaþ . kecittu akçùõakarmà iti pañhanti . akçùõaü niùpàpatvàt ÷uklaü karmàsya akçùõakarmà ÷uklakarmà ityarthaþ . iti vyàcakùate . iti bharataþ ..
     %<÷i÷vidànaþ kçùõakarmà ÷uklakarmeti kasyacit ..>% iti jañàdharaþ .. klã, vraõànàü kçùõatvasampàdakakriyàvi÷eùaþ . yathà, su÷rutoktau %<atha vraõasyopakramà bhavantãtyupakramya dàruõakarmakùàrakarmàgnikarma kçùõakarmapàõóukarma>% . iti ..)

#<kçùõakaliþ>#, strã, (kçùõasya cåóà iva kaliþ kalikà yasyàþ .) svanàmakhyàtapuùpavçkùaþ . tasya ÷àkhà raktataõóulãyanàlavadgranthiyuktà patraü kùudratàmbåladalavadbhavati . tasya puùpaü ÷vetaraktapãtapàñalavarõamilitapa¤cadalaü ùañke÷aramadhyaü svalpasadgandhayuktaü aparàhõe prasphuñati . tasya vãjaü kçùõamari catulyaü puùpaü sarvakàle sulamaü varùàkàle pracuraü bhavati . tadutpattistasya målato vãjata÷ca . iti lokaprasiddham .. asyà . piùñapatramålàdinà vraõasphoñanaü bhavati iti vaidyakam ..

#<kçùõakàùñhaü>#, klã, (kçùõaü kàùñaü yasya .) kàlàguru . iti ràjanirghaõñaþ .. (aguru÷abde 'sya viùayo j¤àtavyaþ ..)

#<kçùõakeliþ>#, strã, (kçùõasya keliþ krãóà dravyaü cåóà iva puùpakalikà yasyàþ .) svanàmakhyàtapuùpavçkùaþ . (asyàþ anyadvivaraõaü kçùõakali÷abde draùñavyam ..)

#<kçùõakohalaþ>#, puü, (kçùõakasya kutsitakarmaõa åhaü vitarkaü làti gçhõàtãti . là + kaþ .) dyåtakçt . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kçùõagandhà>#, strã, (kçùõaþ ugro gandho yasyàþ .) ÷obhà¤janaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..
     (%<imàüstrãnaparàn vçkùànàhuryeùàü hitàüstvacaþ .
     påtikaþ kçùõagandhà ca tillaka÷ca tathàtaruþ ..
     virecane prayoktavyaþ påtikastillakastathà .
     kçùõagandhà parãsarpe ÷otheùvar÷aþsu cocyate ..>% iti carake såtrasthàne 1 adhyàye ..

#<kçùõagarbhaþ>#, puü, (kçùõaþ kçùõavarõo garbhaþ abhyantarade÷o yasya .) kañphalaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kçùõaca¤cukaþ>#, puü, (kçùõà ca¤curasya . tataþ kap .) caõakaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (caõaka÷abde vivaraõamasya vyàkhyeyam ..)

#<kçùõacaturda÷ã>#, strã, (kçùõà kçùõapakùasambandhinã caturda÷ã .) kçùõapakùãyacaturda÷ã . tatparyàyaþ . bhåtaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kçùõacaraþ>#, tri, (kçùõasya bhåtapårbà gauþ carañ ..) kçùõasya bhåtapårbo gavàdiþ . iti mugdhabodham ..

#<kçùõacåóà>#, strã, (kçùõasya cåóeva puùpacåóà yasyàþ .) svanàmakhyàtasakaõñakapuùpavçkùaþ . tasya patraü vakavçkùadalavadbhavati . tasya puùpaü pãtaraktavarõaü uparyadhaþ sthålasåkùmada÷adalaü dãrghavçntaü da÷adãrghake÷aramadhyaü ãùatsadgandhayukta¤ca jàyate . tatphalaü ÷imbãsadç÷aü puùpaü sarvakàle sulabhaü varùàkàle pracuraü bhavati . tadutpattistasya målato vãjàcca bhavati iti lokaprasiddham ..

#<kçùõacåóikà>#, strã, (kçùõà cåóà agraü yasyàþ . tataþ kap tataùñàp ata itva¤ca .) gu¤jà . iti ràjanirghaõñaþ .. (kuücphala iti bhàùà ..)

#<kçùõacårõaü>#, klã, (kçùõasya lohasya cårõam . dagdhàllohànniþsçtakãññamityarthaþ .) lauhamalam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kçùõajañà>#, strã, (kçùõà kçùõavarõa jañà yasyàþ .) jañàmàüsã . iti ratnamàlà ..

#<kçùõajãrakaþ>#, puü, (kçùõaþ kçùõavarõo jãrakaþ .) kçùõavarõasthålajãrakaþ . kelejãrà iti bhàùà . tatparyàyaþ . suùavã 2 kàravã 3 pçthvã 4 pçthuþ 5 kàlà 6 upaku¤cikà 7 . ityamaraþ .. su÷avã 8 ku¤cikà 9 . iti taññãkàyàü nayanànandaþ .. upaku¤ciþ 10 . iti ratnamàlà .. kçùõà 11 jaraõà 12 ÷àlã 13 bahugandhà 14 . pçthukà 15 pçthivã 16 bheùajam 17 . iti ÷abdaratnà valã .. api ca .
     %<kçùõajãraþ sugandha÷ca tathaivodgàra÷odhanaþ .
     kaõàjàjã tu suùavã kàlikà copakàlikà ..
     pçthvãkà kàravã pçthvã pçthuþ kçùõopaku¤cikà .
     upaku¤cã ca ku¤cã ca vçhajjãraka ityapi ..
     jãrakatritayaü råkùaü kadåùõaü dãpanaü laghu .
     saügràhi pittalaü medhyaü garbhà÷ayavi÷uddhikçt ..
     jvaraghnaü pàcanaü balyaü vçùyaü rucyaü kaphàpaham .
     cakùuùyaü pavanàdhmànagulmacchardyatisàrahçt ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. asya guõàþ . kañutvam . uùõatvam . kapha÷othajãrõajvaranà÷itvam . rucicakùurhitakàritvam . gràhitva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. sa tu sthålasåkùmabhedena dvidhà ..

#<kçùõataõóulà>#, strã, (kçùõaþ taõóulo vãjaü yasyàþ .) karõasphoñàlatà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kçùõatàmraü>#, klã, (kçùõaü tàmram . %<varõo varõena>% . 2 . 1 . 69 . iti karmadhàrayaþ .) go÷ãrùacandanam . iti ÷abdamàlà ..

#<kçùõatàraþ>#, puü, (kçùõà tàrà yasya .) hariõaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kçùõatrivçtà>#, strã, (kçùõà trivçtà .) kçùõavarõà trivçt . kàla teuóã iti bhàùà .. tatparyàyaþ . ÷yàmà 2 pàlindã 3 kàlameùikà 4 kàlà 5 masåravidalà 6 ardhacandrà 7 suùeõikà 8 . iti jañàdharaþ .. (asyà guõà yathà, kaùàyatvam . madhurutvam . råkùatvam . vipàkekañukatvam . kaphapittapra÷amakàritvam . råkùatvàt vàtakopanatva¤ca .. iti carake kalpasthàne 7 adhyàye ..)

#<kçùõadantà>#, strã, (kçùõaþ kçùõavarõo dantaþ ÷ikharade÷o yasyàþ .) kà÷marãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (kçùõadantavi÷iùñe, tri . dantastu madyapànàdinà kçùõatvaü pràpnoti ..)

#<kçùõadehaþ>#, puü, (kçùõaþ kçùõavarõo deho yasya .) bhramaraþ . iti sàrasvataþ .. kçùõavarõa÷arãre, tri ..

#<kçùõadvaipàyanaþ>#, puü, (dvãpe bhava ityaõ . yadvà dvãpaþ ayanaü utpattisthànaü yasya . praj¤àdyaõ . kçùõa÷càsau dvaipàyana÷ceti .) vedavyàsaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, mahàbhàrate 1 . 105 . 13 .
     %<tatastasmin pratij¤àte bhãùmeõa kurunandana ! .
     kçùõadvaipàyanaü kàlã cintayàmàsa vai munim ..>% asya yamunàdvãpotpattikathà yathà tatraiva 1 . 105 . 7 -- 14 .
     %<dharmayuktasya dharmàrthaü pituràsãttarã mama .
     sà kadàcidahaü tatra gatà prathamayauvane ..
     atha dharmavidàü ÷reùñhaþ paramarùiþ parà÷araþ .
     àjagàma tarãü dhãmàüstariùyan yamunàü nadãm ..
     sa tàryamàõo yamunàü màmupetyàbravãttadà .
     sàntvapårbaü muni÷reùñhaþ kàmàrto madhuraü vacaþ ..
     tamahaü ÷àpabhãtà ca piturbhãtà ca bhàrata ! .
     varairasulabhairuktà na pratyàkhyàtumutsahe ..
     abhibhåya sa màü bàlàü tejasà va÷amànayat .
     tamasà lokamàvçtya naugatàmeva bhàrata ! ..
     matsyagandho mahànàsãt purà mama jugupsitaþ .
     tamapàsya ÷ubhaü gandhamimaü pràdàt sa me muniþ ..
     tato màmàha sa munirgarbhamutsçjya màmakam .
     dvãpe'syà eva saritaþ kanyaiva tvaü bhaviùyasi ..
     pàrà÷aryo mahàyogã sa babhåva mahànçùiþ .
     kanyàputtro mama purà dvaipàyana iti ÷rutaþ ..>% anyat vivaraõàdikamasya vyàsa÷abde draùñavyam ..)

#<kçùõadhattårakaþ>#, puü, (kçùõavarõo dhattårakaþ .) kçùõavarõadhuståraþ . kàladhuturà iti bhàùà . tatparyàyaþ . siddhaþ 2 kanakaþ 3 sacivaþ 4 ÷ivaþ 5 kçùõapuùpaþ 6 viùàràtiþ 7 kråradhårtaþ 8 . asya guõàþ . kañutvam . uùõatvam . kàntikàritvam . vraõà rtitvagdoùakharjukaõóåtijvarabhramanà÷itva¤ca .. %<sitanãlakçùõalohitapãtaprasavà÷ca santi dhattåràþ . sàmànyaguõopetàsteùu guõàóhyastu kçùõakusumaþ syàt>% .. iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kçùõaparõã>#, strã, (kçùõavarõàni parõàni yasyàþ .) kàlatulasã . iti ratnamàlà ..

#<kçùõapakùaþ>#, puü, (kçùõastamasàvçta÷candrakùayàtmakaþ pakùaþ .) asitapakùaþ . sa tu pratipadàdyamàvàsyàntàni pa¤cada÷a dinàni . yathà, tithyàditattvam ..
     %<tatra pakùàvubhau màse ÷uklakçùõau krameõa hi .
     candravçddhikaraþ ÷uklaþ kçùõa÷candrakùayàtmakaþ ..
     pakùatyàdyàstu tithayaþ kramàt pa¤cada÷a smçtàþ .
     dar÷àntàþ kçùõapakùe tàþ pårõimàntà÷ca ÷uklake ..>%

#<kçùõapàkaþ>#, puü, (pacyate'sau . paca + gha¤ . pàkaþ phalam . kçùõaþ kçùõavarõaþ pàkaþ phalaü yasya .) karamardaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kçùõapàkaphalaþ>#, puü, (kçùõapàkaråpaü phalaü yasya .) kara mardakaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 67 ..

@<[Page 2,183c]>@
#<kçùõapiïgalà>#, strã, (%<varõo varõena>% . 2 . 1 . 69 . iti karmadhàrayaþ .) durgà . iti trikàõóa÷eùaþ .. (kçùõapiïgalavarõayukte, tri . oü %<çtaü satyaü paraü brahma puruùaü kçùõapiïgalam . årdhaliïgaü viråpàkùaü vi÷varåpaü namo namaþ>% ..)

#<kçùõapiõóãtakaþ>#, puü, (kçùõaþ piõóãtakaþ . nityakarmadhàrayaþ .) vçkùavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . varàhaþ 2 kçùõapiõóãraþ 3 . iti ratnamàlà ..

#<kçùõapiõóãraþ>#, puü, (kçùõaþ piõóãraþ .) kçùõapiõóãtakavçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<kçùõapipãlã>#, strã, (kçùõà pipãlã .) kçùõavarõapipãlikà . kàlapipãóà iti bhàùà . tatparyàyaþ . sthålà 2 vçkùaruhà 3 . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kçùõapuùpaþ>#, puü, (kçùõaü puùpaü yasya .) kçùõadhattårakaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (kçùõadhattåra÷abde 'sya paryàyà j¤eyàþ ..)

#<kçùõapuùpã>#, strã, (kçùõapuùpa + jàtitvàt ïãùa .) priyaïguvçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<kçùõaphalaþ>#, puü, (kçùõaü ugraü kutsitaü và phalaü asya .) karamardakaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<kçùõaphalapàkaþ>#, puü, (kçùõaü phalaråpeõa pàko yasya .) karamardakaþ . iti dviråpakoùaþ ..

#<kçùõaphalà>#, strã, (kçùõaü phalaü yasyàþ .) somaràjã . ityamaraþ . 2 . 4 . 96 .. (kola÷imbã . àlku÷ã iti bhàùà . choña jàma iti bhàùà . asyàþ paryàyà yathà ..
     %<såkùmakçùõaphalà jambå rdãrghapatrà ca madhyamà ..>% iti baidyakaratnamàlàyàm .. kola÷imbiþ .. suvarà ÷eõói iti bhàùà .. asyàþ paryàyà . yathà --
     %<kola÷imbiþ kçùõaphalà tathà paryaïkapaññikà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<kçùõabhåmaþ>#, puü, (kçùõà kçùõavarõà bhåmirmçttikà yatra de÷e . samàse ac .) kçùõavarõamçttikàyukto de÷aþ . iti hemacandraþ ..

#<kçùõabhåmijà>#, strã, (kçùõàyà bhåmejàyate iti . jana + óaþ . tataùñàp .) gomåtrikàtçõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kçùõabhedà>#, strã, (kçùõavarõena bheda÷chedo'syàþ .) kañukà . iti ràjanirghaõñaþ .. (asyàþ paryàyà yathà ..
     %<kañvã tu kañukà tiktà kçùõabhedà kañumbharà .
     a÷okà matsya÷akalà cakràïgã ÷akulàdanã ..
     matsyapittà kàõóaruhà rohiõã kañurohiõã ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<kçùõabhedã>#, strã, (kçùõena varõena bhedo'syàþ . gauràditvàt ïãù .) kañukã . ityamaraþ . 2 . 4 . 86 .. (kañukã÷abde 'syà guõaparyàyà boddhavyàþ .)

#<kçùõamudgaþ>#, puü, (kçùõaþ kçùõavarõaþ nikçùño và mudgaþ vanajàtatvàt .) mudgavi÷eùaþ . kàlamug iti bhàùà . tatparyàyaþ . vàsantaþ 2 màdhavaþ 3 suràùñrajaþ 4 . asya guõàþ . tridoùadàhanà÷itvam . madhuratvam . laghutvam . dãpanatvam . pathyatvam . balavãryàïgapuùñidàtçtva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathàha bhàvaprakà÷aþ .
     %<mudgo råkùo laghurgràhã kaphapittaraso hi saþ .
     svàduralpànilo netryo jvaraghno vanajastathà ..
     mudgo bahuvidhaþ ÷yàmo haritaþ pãtakastathà .
     ÷veto rakta÷ca teùàntu pårbaþ pårbo laghuþ smçtaþ ..
     ÷u÷rutena punaþ prokto haritaþ pravaro guõaiþ .
     carakàdibhirapyukta eùa eva guõàdhikaþ ..>%)

#<kçùõamålã>#, strã, (kçùõaü målamasyàþ . striyàü ïãp .) ÷àrivàvi÷eùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kçùõamçt>#, strã, (kçùõà mçt mçttikà .) kàlamçttikà . tatparyàyaþ . ÷lakùõabhåmiþ 2 . asyà guõaþ . kùatadàhàsrapradara÷leùmapittaharatvam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kçùõamçttikaþ>#, puü, (kçùõà mçttikà bhåmiryatra .) kçùõabhåmaþ . iti hemacandraþ ..

#<kçùõaruhà>#, strã, (kçùõà satã rohatãti . ruha + kaþ .) jatukà latà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kçùõaråpyaþ>#, tri, (kçùõasya bhåtapårbà gauþ bhåtapårbo råpyaþ . kçùõacaraþ . kçùõasya bhåtapårbo gavàdiþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<kçùõalakaþ>#, puü, (kçùõo varõo'styasyàrdhaphalesidhmàditvàt lac . tataþ svàrthe kan .) gu¤jà . parimàõavi÷eùaþ . yathà, manuþ . 8 . 17 .
     %<pa¤cakçùõalako màùaste suvarõastu ùoóa÷a ..>%

#<kçùõalavaõaü>#, klã, (kçùõaü lavaõam .) sauvarcalalavaõam . kàcalavaõam . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, gàruóe 184 adhyàye .
     %<saindhavaü kçùõalavaõaü sauvãraü matsyapittakam ..>% asya paryàyà yathà . vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<rucakaü kçùõalavaõamakùaü sauvarcala¤ca tat ..>%)

#<kçùõalà>#, strã, (kçùõala + ñàp .) gu¤jà . ityamaraþ . 2 . 4 . 98 .. (klã, parimàõavi÷eùaþ . yathà, manuþ . 8 . 134 .
     %<sarùapàþ ùañ yavo madhyastriyavàstvekakçùõalam .
     pa¤cakçùõalako màùaste suvarõastu ùoóa÷a ..>% asya ñãkàyàü kullåkabhaññena yadvyàkhyàtaü tadyathà .
     %<gaurasarùapàþ ùañ madhyo na sthålo nàpi såkùmo yavo bhavati . tribhiryavaiþ kçùõalaü rattiketi prasiddhaü pa¤cabhiþ kçùõalairmàùàþ ùoóa÷amàùàþ suvarõaþ syàt ..>% asyàþ paryàyà yathà .
     %<sàïguùñhà kçùõalà gu¤jà raktikà kàkaõantikà .
     kàkàdanã kàkatiktà kàkajaïghà ÷ikhaõóanã ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

#<kçùõalohaü>#, klã, (kçùõaü loham .) ayaskàntaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (%<trapusãsatàmrarajatakçùõalohasuvarõàni lohamala¤ceti>% .. iti su÷rute såtrasthàne . 36 adhyàye ..)

#<kçùõalohitaþ>#, puü, (kçùõaþ lohita÷ca . varõo varõena 2 . 1 . 69 . iti samàsaþ .) kçùõaraktami÷ravarõaþ . dhåmravarõaþ . tadvati tri . ityamaraþ 2 . 5 . 16 ..

@<[Page 2,184b]>@
#<kçùõavaktraþ>#, puü, (kçùõaü kçùõavarõaü vaktraü mukhaü yasya .) vànaraþ . iti halàyudhaþ ..

#<kçùõavartmà>#, [n] puü, (kçùõaü kçùõavarõaü vartma yasya . vàyuprasàritadhåmapathàbhyantara eva gatirasyeti bhàvaþ .) agniþ . (yathà, mahàbhàrate 1 . 85 . 12 . %<haviùà kçùõavartmeva bhåya evàbhivardhate>% ..) citraka vçkùaþ . ityamaraþ .. (kçùõaü apavitraü karma àcaraõaü yasya .) duràcàraþ . ràhuþ . iti medinã .. (kçùõaþ vàsudevaþ parabrahma ityarthaþ vartma gatiryasya . brahmaniùñhapuruùaþ . iti vyutpattilabhyo'rthaþ ..)

#<kçùõavallã>#, strã, (kçùõà vallã .) kçùõàrjakaþ . iti ÷abdacandrikà .. sàrivàvi÷eùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (asyàþ paryàyà yathà .
     %<kçùõàrjakaþ kçùõaballã kàlamàlaþ karàlakaþ ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

#<kçùõavallikà>#, strã, (kçùõà vallikà .) jatukà latà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kçùõavarvarakaþ>#, puü, (kçùõaþ varvarakaþ .) varvaravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (varvara÷abde 'sya vivçtirj¤eyà ..)

#<kçùõavànaraþ>#, puü, (kçùõaþ vànaraþ .) kàlavànaraþ . tatparyàyaþ . golàïgålaþ 2 gauràsyaþ 3 kapiþ 4 kçùõamukhaþ 5 . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kçùõavãjaü>#, klã, (kçùõaü vãjaü yasya .) kàliïgam . iti ràjanirghaõñaþ .. (kàlindaü taravåja iti loke . asya paryàyà guõà÷ca yathà .
     %<kàlindaïkçùõavãjaü syàt kàliïga÷ca suvartulam .
     kàlindaü gràhidçkpitta÷ukrahçcchãtalaü guru .
     pakvantu soùõaü sakùàraü pittalaü kaphavàtajit ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<kçùõavãjaþ>#, puü, (kçùõaü ugraü vãjaü yasya .) rakta÷igruvçkùaþ . iti jañàdharaþ ..

#<kçùõavçntà>#, strã, (kçùõaü vçntaü asyàþ .) pàñalàvçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 55 .. (asyàþ paryàyà yathà .
     %<pàñaliþ pàñalà moghà madhuñåtã phaleruhà .
     kçùõavçntà kuveràkùã kàlasthàlyalivallabhà ..
     tàmrapuùpã ca kathità parà syàt pàñalà sità ..>% iti ca tasya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) màùaparõã . iti medinã (asyàþ paryàyà yathà .
     %<siühapucchã çùiproktà màùaparõà mahàsahà .
     kçùõavçntà ca kàmbojã pàõóuloma÷aparõinã ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm .. * .. gambhàrãvçkùaþ . asya paryàyà yathà .
     %<gambhàrã bhadraparõã ca ÷rãparõã madhuparvikà ..
     kà÷mãrã kà÷marãhãrà kà÷maryaþ pãtarohiõã .
     kçùõavçntà madhurasà mahàkusumikà'pi ca ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. guõà÷càsyàþ pàñalàmàùaparõãgambhàrã÷abdeùu vyàkhyeyàþ ..)

#<kçùõavçntikà>#, strã, (kçùõaü vçntaü asyàþ tataþ saüj¤àyàü kan tataùñàp ata itva¤ca .) gambhàrãvçkùaþ . peñikàvçkùaþ . iti ratnamàlà ..

@<[Page 2,184c]>@
#<kçùõa÷àraþ>#, puü, (kçùõaþ ÷àraþ ÷avala÷ca .) kçùõasàramçgaþ . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ ..

#<kçùõa÷àliþ>#, puü, (kçùõaþ ÷àlirdhànyavi÷eùaþ .) kàla dhàna iti bhàùà . tatparyàyaþ . kàla÷àliþ 2 ÷yàma÷àliþ 3 sitetaraþ 4 . asya guõàþ . tridoùadàhanà÷itvam . madhuratvam . puùñivãryavardhanatvam . varõakàntibalakàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kçùõa÷igruþ>#, puü, (kçùõaþ råkùaguõayuktaþ ÷igruþ .) ÷obhà¤janavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kçùõa÷imbikà>#, strã, (kçùõà kçùõavarõà ÷imbikà kutsità ÷imbikà và .) kçùõavarõa÷imbã . kàla ÷ima iti bhàùà . tatparyàyaþ . kàkàõóã 2 . iti ratnamàlà . (asyà guõà gàmbhàrã÷abde j¤àtavyàþ ..
     %<sitàsitàþ pãtakaraktavarõà bhavanti ye'nekavidhàstu ÷imbàþ .
     yathoditàste guõataþ pradhànà j¤eyà kañåùõà rasapàkayo÷ca ..>% iti su÷rute såtrasthàne 46 adhyàye ..)

#<kçùõa÷çïgaþ>#, puü, (kçùõaü ÷çïgaü viùàõo yasya .) mahiùaþ . iti hemacandraþ ..

#<kçùõasakhaþ>#, puü, kçùõasya sakhà . (%<ràjàhaþsakhibhyaùñac>% . 5 . 4 . 91 . iti ñac .) arjunaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (arjunavçkùaþ ..)

#<kçùõasakhã>#, strã, (kçùõasya sakhã . draupadã . sà tu pa¤capàõóavamahiùã pa¤càlaràjaduhità . kçùõasya sakhã sahacarã iva kçùõavaõatvàt .) jãrakaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<kçùõasarùapaþ>#, puü, (kçùõaþ kçùõavarõaþ sarùapaþ .) ràjasarùapaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathàsya paryàyàþ .
     %<kùavaþ kùatàbhijanakaþ kçmikçt kçùõasarùapaþ ..>% astha guõà÷ca .
     %<ati tãkùõà vi÷eùeõa tadvatkçùõàpi ràjikà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<kçùõasàraþ>#, puü, (kçùõa÷càsau sàraþ÷avala÷ceti .) hariõa bhedaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 10 . kàlasàra iti bhàùà .. (yathà, manau 2 . 23 .
     %<kçùõasàrastu carati mçgo yatra svabhàvataþ .
     sa j¤eyo yaj¤iyo de÷o mlecchade÷astataþ paraþ ..>%) asya màüsaguõàþ . saügràhitvam . råcibalakàritvam . jvaranà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. snuhãvçkùaþ . ÷iü÷apàvçkùaþ . iti medinã .. khadiravçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kçùõasàraïgaþ># puü, kçùõavarõaþ sàraïgo mçgaþ . kçùõasàraþ . (yathà, kàtyàyana÷rautavacane . 7 . 9 . 21 .
     %<kçùõasàraïgaü medhyamabhàve lohitasàraïgam ..>% tathà, ÷atapathabràhmaõe . 3 . 3 . 4 . 13 . %<kçùõasàraïgaþ syàdityàha yadi kçùõa sàraïgaü na vindeta atho api lohitasàraïgam>% . %<kçùõasàraïgaþ ÷yàma÷avalaþ>% . iti bhàùyam . pakùe parabrahma . yathà, kçùõaþ nityanirvàõaråpaþ tadaïgaü tatsvaråpaü yadi cet na vindeta labheta atho api tarhi lohitasàraïgaü saguõabhàvaü upàsãta ityarthaþ ..)

#<kçùõasàrathiþ>#, puü, (arjunavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (kçùõaþ sàrathiþ yuddhe sahàyo'sya iti vigrahe .) pàrthaþ . (sa tu tçtãyapàõóavaþ . bhàratãyamahàyuddhe pàrthapràrthanayà ÷rãkçùõasya tatsàrathyàïgãkàraþ . yathà, mahàbhàrate . 5 . 7 . 35-38 . arjuna uvàca .
     %<bhavàn samarthastàn sarvàn nihantu nàtra saü÷ayaþ .
     nihantumahamapyekaþ samarthaþ puruùarùama ! ..
     bhavàüstu kãrtimàn loke tadya÷astvàü gamiùyati .
     ya÷asà càhamapyarthã tasmàdasi mayà vçtaþ ..
     sàrathyantu tvayà kàryaü iti me mànasaü sadà .
     ciraràtrepsitaü kàmaü tadbhavàn kartumarhati ..
     vàsudeva uvàca .
     upapannamidaü pàrtha ! yat spardhethà mayà saha .
     sàrathyaü te kariùyàmi kàmaþ sampadyatàü tava ..>%)

#<kçùõasàrà>#, strã, (kçùõasàra + ajàditvàt ñàp .) ÷iü÷apàvçkùaþ . iti ratnamàlà .. (asyàþ paryàyàþ yathà,
     %<÷iü÷apà picchilà ÷yàmà kçùõasàrà ca sà guruþ .
     kapilà saiva munibhirbhasmagarbheti kãrtità ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<kçùõaskandhaþ>#, puü, (kçùõaþ kçùõavarõaþ skandho yasya .) kàlaskandhaþ . tamàlavçkùaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<kçùõà>#, strã, (kçùe rnak õatvaü tataþ ñàp .) draupadã . (sà tu pa¤capàõóavamahiùã . kçùõavarõatvàdeva asyàþ nàma tathà jàtam . yathà, mahàbhàrate 1 . 168 . 44 .
     %<kçùõetyevàbruvan kçùõàü kçùõà'bhåt sà hi varõataþ .
     tathà tanmithunaü yaj¤e drupadasya mahàmakhe ..>%) nãlãvçkùaþ . pippalã . (asyàþ paryàyà yathà .
     %<pippalã capalà ÷auõóã vaidehã màgadhã kaõà .
     kçùõopakulyà magadhã kolà syàttiktataõóulà ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..) dràkùà . iti medinã .. nãlapunarnavà . kçùõajãrakaþ . gambhàrã . kañukà . sàrivàvi÷eùaþ . ràjasarùapaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. parpañã . iti bhàvaprakà÷aþ .. kàkolã . somaràjã . iti jañàdharaþ .. (dvàda÷aprakàràõàü jalaukasàü madhye saviùaprakàrãyajalaukovi÷eùaþ . tasya lakùaõa yathà .
     %<tàsva¤janacårõavarõà pçthu÷iràþ kçùõà ..>% iti su÷rute såtrasthàne 13 adhyàye ..)

#<kçùõàguru>#, klã, (kçùõaü kçùõavarõaü aguru .) kçùõavarõasugandhikàùñhavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . aguru 2 ÷çïgàram 3 vi÷varåpakam 4 ÷ãrùam 5 kàlàguru 6 ke÷yam 7 vasukam 8 kçùõakàùñham 9 dhåpàrham 10 vallaram 11 mi÷ravarõam 12 gandham 13 . (yathà, bhaviùyapuràõe àtmatattvopade÷e .
     %<vilipya kçùõàguruõà vàjapeyaphalaü labhet ..>%) ùasya guõàþ . kañutvam . uùõatvam . tiktatvam . lepe ÷ãtalatvam . pàne pittaharatvam . keùà¤cit mate tridoùaghnatvam . iti ràjanirghaõñaþ .. tatpaparyàyaguõàþ . atha aguru kçùõàguru .
     %<agurupravaraü lohaü ràjàrhaü joïgajaü tathà .
     vaü÷ikaü kçmijaü càpi kçmijagdhamanàryakam .
     aguråùõaü kañu tvacyaü tiktaü tãkùõa¤ca pittalam ..
     laghu karõàkùirogaghnaü ÷ãtavàtakaphapraõut ..
     kçùõaü guõàdhikaü tattu lauhavadvàri majjati .
     aguruprabhavaþ snehaþ kçùõàgurusamaþ smçtaþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<kçùõàcalaþ>#, puü, (kçùõasya priyaþ acalaþ parvataþ . tadvasatestathàtvam .) raivataparvataþ . iti jañàdharaþ .. (asminneva girau bhagavataþ kçùõasya dvàrakàdhàma . iti puràõaprasiddham ..)

#<kçùõà¤janã>#, strã, (ajyate'nayà iti . anj + karaõe lyuñ tato ïãp . kçùõà kçùõavarõà a¤janã .) kàlà¤janãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kçùõànadã>#, strã, (kçùõà ityàkhyàtà nadã .) nadãbhedaþ . tatparyàyaþ . kçùõasamudbhavà 2 kçùõaveõyà 3 kçùõagaïgà 4 . (yathà, mahàbhàrate 6 . 9 . 33 .
     %<sadà niràmayàü kçùõàü mandagàü mandavàhinãm ..>% asya jalaguõàþ . svacchatvam . rucyatvam . dãpanatvam . pàcanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kçùõàbhà>#, strã, (kçùõà satã àbhàti . à + bhà + kaþ . tataùñàp .) kàlà¤janã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kçùõàmiùaü>#, klã, (kçùõaü kçùõena ityarthaþ àmiùati spardhate varõena . à + miù + kaþ .) kçùõàyasam . iti hemacandraþ ..

#<kçùõàyasaü>#, klã, (kçùõaü kàlaü àyasam .) svàrthe aõ .) kçùõavarõalauham . iti ratnamàlà ..

#<kçùõàrciþ>#, [s] puü, (kçùõaü kçùõavarõaü arciryasya kçùõavarõadhåmena saha arciryasyeti và .) agniþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<kçùõàrjakaþ>#, puü, (kçùõaþ arjakaþ vanavarvaraþ .) kàlatulasã . tatparyàyaþ . kàlamàlaþ 2 màlåkaþ 3 kçùõamàlukaþ 4 kçùõamallikà 5 garaghnaþ 6 vanavarvaraþ 7 varvarã 8 jàtiþ 9 . (anye paryàyà yathà, vaidyakaratnamàlàyàm ..
     %<kçùõàrjakaþ kçùõavallã kàlamàlaþ karàlakaþ ..>%) asya guõàþ . kañutvam . uùõatvam . kaphavàtàmayanetraroganà÷itvam . rucisukhaprasavakàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kçùõàluþ>#, puü, (kçùõaþ kçùõavarõa àluþ .) nãlàluþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kçùõàvàsaþ>#, puü, (àvasatyasmin iti . à + vas + adhikaraõe gha¤ . kçùõasya àvàsaþ àlayaþ .) a÷vatthavçkùaþ . iti hemacandraþ .. (raivataparvataþ .. iti bhàratam .. a÷vattha÷abde'sya guõàdayo j¤eyàþ ..)

#<kçùõà÷ritaþ>#, tri, (kçùõaü à÷ritaþ pràptà÷rayaþ .) yasya à÷rayaþ kçùõaþ saþ . iti mugdhabodham ..

@<[Page 2,185c]>@
#<kçùõikà>#, strã, (kçùõaiva iti . kçùõa + saüj¤àyàü kan ñàp ata itvam . yadvà, kçùõavarõo bhåmnà'styasya iti ñhan ñàp ca .) ràjikà . ityamaraþ . 2 . 9 . 19 .. rài sarùà iti bhàùà ..
     (%<kçùõikà ràjikàsurã kuùñhako ràjasarùapaþ ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..) ÷yàmàpakùiõã . tasyà nàmàni yathà,
     %<÷yàmà varàhã ÷akunã kumàrã durgà ca devã cañikà tathomà .
     tvaü potakã pàõóavikà tvameva tvaü kçùõikà tvaü mitapakùiõã ca ..
     tvaü brahmaputtrã ÷akunaikadevã dhanurdharã pànthasamåhamàtà .
     pratyakùaråpà bhagavatyahomà namo'stu tubhyaü kuru me'rthasiddhim ..>% iti vasantaràja÷àkunam ..

#<kçùõekùuþ>#, puü, (kçùõaþ kçùõavarõa ikùuþ .) ikùubhedaþ . kàjalã àk iti bhàùà . tatparyàyaþ . ÷yàmekùuþ 2 kokilekùukaþ 3 kokilàkùaþ 4 kàntàrakaþ 5 . ityamaraþ .. asya guõàþ . tiktatvam . pàke madhuratvam . svàdutvam . suhçdyatvam . kañutvam . rasàóhyatvam . tridoùahàritvam . samavãrya bahuvãryasuvarõadàtçtva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. asya bhàvaprakà÷oktaguõàþ kàntàra÷abde draùñavyàþ ..

#<kçùõodumbarikà>#, strã, (kçùõasya kàkasya priyà udumbarikà . yadvà kçùõà kçùõavarõà udumbarikà .) kàkodumbarikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kçsaraþ>#, puü, (óu kç ¤ karaõe + %<kçdhåmàdibhyaþ kit .>% uõàü 3 . 73 . iti saran kicca . bàhulakàt na ùatvam .) kç÷araþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, chandogapari÷iùñe --
     %<tilataõóulasampakvaþ kçsaraþ so'bhidhãyate ..>% khicuóã iti bhàùà . yathà, ca manau 5 . 7 .
     %<vçthà kçsarasaüyàvaü pàyasàpåpameva ca .
     anupàkçtamàüsàni devànnàni havãùi ca ..>%)

#<ké>#, ÷a vikùepe . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàü-paraüsakaü-señ .) ÷a, kirati . asyàpi niùñhàyàü kãrõa iti . sålvàdyodidityatra mårchavarjanasàmarthyàt yena kenàpi prakàreõa rephàntànniùñhàtasya na iti vyàkhyànàt édiraõàviti iti uri ca kçte ràntatvàt niùñhà tasya na syàt . evaü gé ÷a nigaraõe ityàderapi gãrõa ityàdi bodhyam . iti durgàdàsaþ ..

#<ké>#, ¤a gi hiüse . iti kavikalpadrumaþ .. (kryàü-ubhaüsakaü-señ .) ¤a gi, kçõàti kçõãte . kãrõaþ kirõiþ . iti durgàdàsaþ ..

#<ké>#, ka ïa vij¤àne . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüàtmaü-sakaü-señ .) ka ïa, kàrayate . iti durgàdàsaþ ..

#<két>#, ka saü÷abde . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü --paraü--sakaü--señ .) dãrdhã . ka, kãrtayanti ca goùñhãùu yadguõànapsarogaõàþ . kãrtàde÷asya nityatve'pi kétapàñhaþ kãrtàde÷asya vyabhicàrasåcanàrthaþ tena acãkçtaditi siddham . iti durgàdàsaþ ..

#<këptaþ>#, tri, kalpanàrthakçpadhàtoþ karmaõi kte këpàde÷aþ . niyataþ . kçtakalpanaþ . kalpanaü sàmarthyaü tadvi÷iùñaþ . yathà, %<ava÷yakëptàbhiþ parvatatvacatvaratvàditattaddharmàvacchinnàdhikaraõatàvyaktibhirevopapattau>% . iti jagadã÷aþ .. (yathà, manau . 11 . 27 .
     %<iùñiü vai÷vànarãü nityaü nirvapedabdaparyaye .
     këptànàü pa÷usomànàü niùkçtyarthamasambhave ..>%)

#<këptakãlà>#, strã, (këptaü kãlayati . kãl + %<karmbhaõyaõ>% . 3 . 2 . 1 . iti aõ .) vyavasthàpatram . tatparyàyaþ . paññolikà 3 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<këptadhåpaþ>#, puü, (këptaþ kçtaþ dhåpo yena gandhadravyavi÷eùeõa .) sihlakaþ . iti jañàdharaþ .. (këpta÷càsau dhåpa÷ceti vigrahe kçtrimo dhåpaþ ..)

#<këptikaþ>#, tri, (këptaü målyadànena sattvaü deyatvenàstyasya . këpta + ñhan .) krãtaþ . iti halàyudhaþ ..

#<kekayaþ>#, puü, (kekayastadàkhyayà prasiddhaþ prade÷o ràjyatvenàstyasya .) såryavaü÷ãyaràjavi÷eùaþ . iti ÷rãbhàgavatam .. (sa tu kekayade÷àdhã÷varaþ da÷aratha÷va÷ura÷ca . yathà, ràmàyaõe 1 . 13 . 23 .
     %<tathà kekayaràjànaü vçddhaü paramadhàrmikam .
     ÷va÷uraü ràjasiühasya saputtrantamihànaya ..>% janapadavàcye tu bahuvacanàntaþ . yathà, mahàbhàrate . 6 . jambåkhaõóavinirmàõaparvaõi 9 . 48 .
     %<upàvçttànupàvçttàþ suràùñràþ kekayàstathà ..>%)

#<kekayã>#, strã, (kekayasyàpatyaü strã . saïkoce mànàbhàvàt kekayàjjanyajanakabhàvo'pi puüyoga iti puüyogàdàkhyàyàü ïãù .) da÷aratharàjapatnã . sà tu kekayaràjaputtrã maratamàtà ca . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, ràmàyaõe .
     %<satkçtya kekayãputtraü kekayo dhanamàdi÷at ..>%)

#<kekaraþ>#, tri, (ke ÷irasi mårdhni ityarthaþ kartuü netratàràü ÷ãlamasya . %<kç¤o hetutàcchãlyànulomyeùu .>% 3 . 2 . 20 . iti ñaþ . %<haladantàt saptamyàþ saüj¤àyàm>% . 6 . 3 . 9 . ityaluk ..) valãraþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 49 .. ñerà iti bhàùà . (yathà, manau .
     %<pitrà vivadamàna÷ca kekaro madyapastathà ..>% catuvarõàtmakamantraþ .. yathà, vi÷vasàratantre . %<caturvarõastu kekaraþ>% ..)

#<kekà>#, strã, (ke mårdhni kàyati . kai + kaþ ñàp . aluk samàsaþ . yadvà, anyebhyo'pãti karmaõi óaþ . %<haladantàt saptamyàþ saüj¤àyàm>% . 6 . 3 . 9 . ityaluk .) mayåravàõã . ityamaraþ . 2 . 5 . 31 .. (yathà, raghau 1 . 39 .
     %<ùaójasaüvàdinãþ kekà dvidhà bhinnàþ ÷ikhaõóibhiþ ..>%)

#<kekàbalaþ>#, puü, (kekàü dhvanivi÷eùaü valate stçõàtãti . kekà + val + ac . yadvà, kekà + astyarthe bàhulakàt valac pratyayaþ .) mayåraþ . iti ÷abdacandrikà ..

@<[Page 2,186b]>@
#<kekã>#, [n] puü, (kekà dhvanibhedaþ asyàstãti . vrãhyàdi÷ceti iniþ .) mayåraþ . ityamaraþ 2 . 5 . 30 .. (yathà, kà÷ãkhaõóe . 3 . 71 .
     %<kekã kekàü parityajya maunaü tiùñhati tadbhayàt .
     cakora÷candrikàbhoktà naktavratamivàsthitaþ ..>%)

#<kekeyã>#, strã, (kaikeyã pçùodaràt ekàratvam .) kekayã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kecana>#, vya, (pàõinimate padadvayam . mugdhabodhamate %<kimaþ ktyantàcciccanau>% . iti canapratyayaþ .) kecit . iti vyàkaraõam .. (yathà, pa¤cada÷ã . 6 . 59 .
     %<pårbàparaparàmar÷avikalàstatra kecana ..>%)

#<kecit>#, vya, (pàõinimate padadvayam . mugdhabodhabhate tu %<kimaþ ktyantàcciccanau>% . iti cit pratyayaþ .) kecana . iti vyàkaraõam . kona vyaktirà iti bhàùà .. (yathà, ràmagãtàyàm . 14 . %<kecidvadantãti vitarkavàdinaþ>% . kecitkàlàpakovidàþ iti ràmatarkavàgã÷aþ ..)

#<kecukaü>#, klã, (kacu + svàrthe kan . pçùodaràt etve sàdhuþ .) kacuþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<keõikà>#, strã, (ke ÷irasi kutsito và aõakaþ tataþ ñàp ata itvam . srãtvaü laukikam .) pañakuñã . iti hemacandraþ .. kànàt iti bhàùà ..

#<keta>#, t ka mantraõe . niþ÷ràvaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràü-paraü-sakaü-señ . mantraõe nimantraõe . aciketat . niþ÷ràvaõaü samayodbhàùaõam . iti durgàdàsaþ ..

#<ketakaþ>#, puü, (kitanivàse + õvul .) ketakãvçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, raghuþ 6 . 17 .
     %<vilàsinãvibhramadantapatramàpàõóuraü ketakavarhamanyaþ ..>% asya paryàyà guõà÷ca yathà --
     %<ketakaþ såcikàpuùpo jambukaþ krakacacchadaþ ..>%
     %<ketakaþ kañukaþ svàdurladhustiktaþ kaphàpahaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<ketakã>#, strã, (ketaka + gauràditvàt ïãù .) puùpavçkùavi÷eùaþ . keyà iti bhàùà .. (yathà, bhramaràùñake . 1 .
     %<gandhàóhyàsau bhuvanavidità ketakã svarõavarõà padmabhràntyà kùudhitamadhupaþ puùpamadhye papàta ..>%) tatparyàyaþ . såcãpuùpaþ 2 halãnaþ 3 jambulaþ 4 . iti ratnamàlà .. ketakaþ 5 såcikàpuùpaþ 6 jambukaþ 7 krakacacchadaþ 8 . iti bhàvaprakà÷aþ .. tãkùõapuùpà 9 viphalà 10 dhålipuùpikà 11 medhyà 12 kaõñadalà 13 ÷ivadviùñà 14 nçpapriyà 15 krakacà 16 dãrghapatrà 17 sthiragandhà 18 gandhapuùpà 19 indukalikà 20 dalapuùpà 21 pàü÷ulà 22 . asyà guõàþ . madhuratvam . tiktatvam . kaphanà÷itvam . kañutvam . laghutva¤ca .. tatpuùpaguõàþ . varõyatvam . ke÷adaurgandhyanà÷itva¤ca .. hemàbhàyàstasyà guõàþ . madanonmàdakatvam . vçühaõatvam . saukhyakàritva¤ca .. tasyàþ stanaguõàþ . ati÷i÷iratvam . kañutvam . pittakaphàpahatvam . rasàyanatvam . varõadehadàróhyakàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ketanaü>#, klã, (kit nivàsàdyartheùu + karmabhàvakaraõàdhikaraõàdiùu yathàyathaü lyuñ .) dhvajaþ . (yathà, raghuvaü÷e 9 . 39 .
     %<apatuùàratayà vi÷adaprabhaiþ suratasaïgapari÷ramanodibhiþ .
     kusumacàpamatejayadaü÷ubhirhimakaro makarorjitaketanam ..>%) kàryam . nimantraõam . ityamaraþ . 3 . 3 . 113 .. (yathà, manuþ . 4 . 110 .
     %<pratigçhya dvijo vidvàn ekoddiùñasya ketanam .
     tryahaü na kãrtayedbrahma ràj¤o ràho÷ca såtake ..>%) cihnam . gçham . iti hemacandraþ . (yathà, ràmàyaõe 1 . 74 . 8 .
     %<sa tvaü dharmaparo bhåtvà ka÷yapàya vasundharàm .
     dattvà vanamupàgamya mahendrakçtaketanaþ ..>%) sthànam . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, viùõupuràõe 1 . 11 . 9 .
     %<etadràjàsanaü sarvabhåbhçtsaü÷rayaketanam ..>%)

#<ketuþ>#, puü, navagrahàntagrahavi÷eùaþ . sa tu ràhoþ ÷arãram . tatparyàyaþ . ÷ikhã 2 . iti dãpikà .. ayaü pàpagrahaþ . yathà -- %<ardho nendvarkasauràràþ pàpàþ saumyàstathàpare . pàpayukto budhaþ pàpo ràhuketå ca pàpadau>% .. iti .. ayantu janmarà÷yapekùayà ùaùñhatrida÷amaikàda÷asthànasthita÷cet ÷ubhaþ . yathà --
     %<ketåpaplavabhaumamandagatayaþ ùaùñhatrisaüsthàþ ÷ubhà÷candràrkàvapi te ca tau ca da÷amau candraþ punaþ saptamaþ .
     jãvaþ saptanavadvipa¤camagato yugmeùu somàtmajaþ ÷ukraþ ùaóda÷asaptavarjamitare sarve'pyupàntye ÷ubhàþ ..>% iti .. * .. asya trikoõa uccasvagçha÷atrumitrasamanãcà yathà -- %<siühastrikoõaü dhanuruccasaüj¤aü mãno gçhaü ÷ukra÷anã vipakùau . såryàracandràþ suhçdaþ samànau jãvendujau ùañ ÷ikhinaþ paràü÷àþ>% .. iti ..
     %<svoccàcca saptamaü nãcaü pràgvadbhàvairvinirdi÷et ..>% iti .. * .. asya riùñiryathà --
     %<keturyasminnçkùe'bhyuditastasmin prasåyate jantuþ .
     raudre sarpamuhårte và pràõaiþ saütyajyate cà÷u ..>% iti ca jyotistattvam .. * .. asya da÷àphalaü keralãnàmagranthe draùñavyam .. * .. athàtaþ ketucàràdhyàyo vyàkhyàyate . tatràdàvevàgamapradar÷anàrthamàha .
     %<gàrgãyaü ÷ikhicàraü parà÷aramasitadevalakçta¤ca .
     anyàü÷ca bahåndçùñvà kriyate'yamanàkula÷càraþ ..>% gàrgãyaü gargaproktaü ketånàü càra tat parà÷areõa kçtaü asitanàmàcàryeõa kçtaü devalaviracitaü etàn ketucàràn avalokya tathànyànapi ka÷yapaçùiputtranàradavajràdiracitàn bahån dçùñvà mayà ayaü anàkulo niþsandehaþ ketucàraþ kriyate .. * .. athodayàstamayalakùaõaü àha .
     %<dar÷anamastamayo và na gaõitavidhinàsya ÷akyate j¤àtum . divyàntarãkùabhaumàstrividhàþ syuþ ketavo yasmàt ..>% asya ketordar÷anaü udayaþ astamayo'dar÷anaü gaõitavidhànena j¤àtuü na ÷akyate . yasmàt ketavastrividhàstriprakàràþ . divi àkà÷e bhavà divyàþ . antarãkùe bhavà àntarãkùàþ . grahanakùatrasthànaü vihàyànyatra àkà÷e ye dç÷yante te àntarãkùàþ . bhåmau bhavàþ bhaumàþ . iti hetoråtpàtaråpatvàt eùàmudayàstamayau na j¤àyete iti .. * .. atha ketånàü divyavarjitànàü anyeùàü svaråpamàha .
     %<ahutà÷e'nalaråpaü yasmiüstatketuråpamevoktam .
     khadyotapi÷àcàlayamaõiratnàdãn parityajya ..>%
     ahutà÷e analavarjite yasmin de÷e analaråpamagniråpaü dç÷yateyat tadeva keturåpamuktam . kintu khadyota indragopakakçmivi÷eùaþ . pi÷àcàlayaü yakùasthànam . maõaya÷candrakàntaprabhçtayaþ . ratnàni marakataprabhçtãni . àdigrahaõàdanyànyapi kàùñhaprabhçtãni tejoråpàõi etàn tyaktvà . yata eùàü khabhàvàdevànalaråpamahutà÷e dç÷yate ato na tat keturåpamiti .. * .. atha divyàntarãkùabhaumànàü ketånàü lakùaõamàha .
     %<dhvaja÷astrabhavanataruturagaku¤jaràdyeùvàntarãkùàste .
     divyà nakùatrasthà bhaumàþ syurato'nyathà ÷ikhinaþ ..>%
     dhvaja÷cihnam . ÷astramàyudhàdi . bhavanaü gçham . tarurvçkùaþ . turago'÷vaþ . ku¤jaro hastã . àdigrahaõàdanyeùu catuùpadeùu ye dç÷yante te àntarãkùàþ . divyà nakùatrasthàþ . ato'smàduktàdanyathà bhåmau ye dç÷yante te bhaumàþ . ÷ikhinaþ ketavaþ iti .. * ..
     atha ketånàü saüsthànaü matàntareõàha .
     %<÷atamekàdhikameke sahasramapare vadanti ketånàm .
     bahuråpamekameva pràha munirnàradaþ ketum ..>%
     eke parà÷aràdayaþ ekàdhikaü ÷ataü ketånàü kathayanti . tathà ca parà÷araþ . %<÷atamekottaraü ketånàü bhavanti teùàü ùoóa÷a mçtyuni÷vàsajàþ . dvàda÷àditthasambhavàþ . da÷a dakùamakhavilayane rudrakrodhajàþ . sapta paitàmahàþ . pa¤cada÷a çùerauddàlikasya puttràþ . saptada÷a marãcika÷yapalalàñajàþ . pa¤ca ca prajàpatisahajàþ . trayovibhàvasujàþ . dhåmodbhava÷caikaþ . caturda÷a mathyamàne'mçte somena saha sambhåtàþ . ekastu brahmakopajaþ>% iti .. * .. apare gargàdayaþ sahasraü ketånàü vadanti . tathà ca gargaþ .
     %<anityodayacàràõàma÷ubhànà¤ca dar÷anam .
     àgantånàü sahasraü syàt grahàõàü sannibodha me ..>%
     bahuråpamekameveti nàradàkhyo munirekameva ketuü bahuråpaü pràha . tanmate eka eva ketustasya bahåni råpàõi sa eva divyàntarãkùabhauma ityarthaþ . tathà ca nàradaþ . %<divyàntarãkùabhaumastha ekaþ ketuþ prakãrtitaþ . ÷ubhà÷ubhaphalaü loke dadàtyastamayodayaiþ>% iti .. * ..
     evaü matàntaràõyuktvà svasiddhàntamàha .
     %<yadyeko yadi bahavaþ kimanena phalantu sarvathà vàcyam . udayàstamayaiþ sthànaiþ spar÷airàdhåpanairvarõaiþ>%
     yadyeka eva ketuþ yadi và bahavaþ ketavaþ kimanena . sarvathà teùàmudayàstamayaiþ sthànaiþ spar÷airàdhåpanaivarõai÷ca ÷ubhà÷ubhaü phalaü punarvaktavyam . udayaþ kasyàü di÷yuditaþ . astamayaþ kasyàmevàstamitaþ . sthànaü yathà kasminnàkà÷amàge kasya nakùatrasya và samãpe udito'stamita÷ca . spar÷anaü kastena graho nakùatraü và spçùñam . àdhåpanaü ko'pi ÷ikhayàbhidhåpitaþ . varõàþ sitaraktapãtakaùõàdikàþ . evamàdibhistasya phalaü vàcyaü tasmàdeko bahavo và bhavantu kà naþ kùatiriti .. * ..
     atha ketucàre yeùàü ketånàmabhidçùñànàü kiyantaü kàlaü yàvat phalapàko bhavati teùàü phalapàkaniyamàrthamàha .
     %<yàvantyahàni dç÷yo màsàstàvanta eva phalapàkaþ .
     màsairabdàü÷ca vadet prathamàt pakùatrayàt parataþ ..>%
     dç÷yaþ keturiti sambadhyate . phalasya pàkaþ phalapàkaþ . yaþ keturyàvantyahàni dç÷yo bhavati tasya tàvanto màsàstasya ketostàvato màsàn phalapàko bråyàt . yàvatsaïkhyakàni dinàni dçùño bhavati tattulyàn màsàn tasya phalapàko vadet . màsaistu punarabdàn saüvatsaràn bråyàt . màsasaïkhyàdar÷ane màsatulyàni varùàõi ca vadet . yàvat saïkhyànmàsàn dç÷yo bhavati tàvatsaïkhyàni varùàõi tasya phalapàko vadet . kasmàt kàlàt prabhçtirityata àha prathamàt pakùatrayàt parataþ . sarveùàü ketånàü dinasàmyatvam . yàvanti dinàni dç÷yaþ ketustasmàddar÷anàdårdhvaü prathamaü pakùatrayaü pa¤cacatvàriü÷addinàni yàvat niùphalàni tasmàt pakùatrayàt parataþ tàvato màsàn phalapàkaþ . atha màsàn dç÷yate tadà tasmàdeva dar÷anàt parataþ pakùattrayamatikramya màsatulyàni varùàõi vadet . prathamàt pakùatrayàt parataþ tatra pakùattrayaü yàvaddinasaïkhyà gçhyate . pakùattrayàdårdhvaü yadà dç÷yate ketustadà màsatulyàni varùàõi vadet . atra sandehavyudàsàrthaü gargoktaü niyamakamabhilikhyate . tathà ca gargaþ .
     %<yàvantyahàni dç÷yaþ syàttàvanmàsàn phalaü bhavet .
     màsàüstu yàvaddç÷yeta tàvato'bdàüstu vaikçtàn ..
     tripakùàt parataþ karma pacettasya ÷ubhà÷ubham .
     yaddiùñamudite ketau phalaü nehàdi÷edbudhaþ ..>% tathà vçddhagargaþ .
     %<yàvato divasàüstiùñhettàvanmàsàn vinirdi÷et .
     tripakùàt parata÷càpi karma ketoþ prapacyate ..
     tasmàt kàlàt paraü bråyàt phalamasya ÷ubhà÷ubham .
     yaddiùñamudaye ketoþ phalaü nehàdi÷edbudhaþ ..>% yadyevaü tadà dvitãyavyàkhyànamatra na ghañate prathamavyàkhyànameva jyàya iti . yathà prathamàt pakùatrayàt parataþ dar÷anàdårdhvaü pakùatrayaü yàvanniùphalaü pakùatrayàt parataþ phalapàkasya kàlasaïkhyà pravartate tasmàduktaü yaddiùñamudaye ketoþ phalaü nehàdi÷edbudhaþ iti . yaduktaü màsairabdàü÷ca vadet tadekade÷enàpi pratimàsamekadvitridinadar÷anena màsasaïkhyà labhyata evetyarthaþ . sarvathà kimanenàsmàkamasadvikalpena . divasaiþ pakùatrayàt parato màsàn vadet . màsaistasmàdeva pakùatrayàt parato'bdàn vadet . màsàt parato dinàdhikyaü dçùñyanupàtava÷àt vàcyam . yathà yadi dinatriü÷atà varùaü labhyate taddçùñyà dinaikena màsaikamiti . tathà ca samàsasaühitàyàm .
     %<kecit ketusahasraü ÷atamekasamanvitaü vadantyeke .
     nàradamatameko'yaü tristhànasamudbhavo vividharåpaþ ..
     divyà graharkùajàtàstãvraphalakarà bhaumàþ .
     pràõidhvajàdituïgeùu càntarãkùà na càtya÷ubhàþ ..
     udayàstamayàdhåpanasaüyogàkàramàrgadikpàtaiþ .
     phalàni divasairmàsàn màsaistu varùàõi sandi÷et ketoþ .. * ..>% atha ÷ubhasya ketorlakùaõamàha .
     %<hrasvatanuþ prasannaþ snigdha çjuracirasaüsthitaþ ÷uklaþ .
     udito vàpyabhidçùñaþ subhikùasaukhyàvahaþ ketuþ ..>% çjurakuñilaþ . acirasaüsthitaþ ÷ãghramevàdar÷anaü yàti . ÷uklaþ ÷vetaþ . udito-vàpyabhidçùñaþ athavodita evàbhidçùñastasmiüstu uditamàtre yadi dçùñirbhavati tadà ÷ubhaþ . anyathà a÷ubhaþ .. a÷ubhasya ketorlakùaõamàha .
     %<uktaviparãtaråpo na ÷ubhakaro dhåmaketurutpannaþ .
     indràyudhànukàrã vi÷eùato dvitricålo và ..>% hrasvatanuþ prasanna ityasmàduktàt yo viparãtaråpaþ keturutpannaþ sa dhåmaketuþ . sa ca na ÷ubhakaraþ pàpaü karotãtyarthaþ . indradhanuþsadç÷o na ÷ubhakara eva . tathà dvi÷ikhastri÷ikha÷ca vi÷eùataþ pàpaphaladaþ . tathà ca samàsasaühitàyàm .
     %<acirasthito'bhidçùñastvajuþ sitaþ snigdhamårtirudaguditaþ . hrasvatanuþ prasannaþ keturlokasya bhavàya ..
     na ÷ubho viparãto vi÷eùataþ ÷akracàpasaükà÷aþ .
     dvitricatu÷cålo và dakùiõasaüstha÷ca mçtyukaraþ .. * ..>% adhunà ketusahasralakùaõaü vivakùustatràdàveva ravijàþ pa¤caviü÷atiþ ketavo bhavanti . teùàü lakùaõamàha . %<hàramaõihemaråpàþ kiraõàkhyàþ pa¤caviü÷atiþ sa÷ikhàþ . pràgaparadi÷ordç÷yà nçpativirodhàvahà ravijàþ>% .. hàro muktàhàraþ . maõaya÷candrakàntaprabhçtayaþ . hema suvarõam . tatsamànavarõà ye ketavaste kiraõàkhyàþ kiraõasaüj¤àþ . sa÷ikhàþ sacålàþ . te ca pa¤caviü÷atã ravijàþ såryasutàþ pràgaparayo÷ca di÷ordç÷yàþ . pràk pårbasyàmaparasyàü pa÷cimàyàü di÷i dç÷yante . eteùàü madhyàdeka eva dç÷yate na sarve yugapaditi . sarvatreyaü paribhàùà . te ca nçpate ràj¤o virodhapradàþ aniùñà ityarthaþ . tathà ca garga
     %<÷uddhasphañikasaükà÷à mçõàlarajataprabhàþ ..
     muktàhàrasuvarõàbhàþ sa÷ikhàþ pa¤caviü÷atiþ ..
     kiraõàkhyà raveþ puttrà dç÷yante pràgdi÷i sthitàþ .
     tathà ca parabhàgasthà nçpatermayadà÷ca te .. * ..>% athàgniputtràstàvanta àha .
     %<÷ukadahanabandhujãvakalàkùàkùatajopamà hutà÷asutàþ .
     àgneyyàü dç÷yante tàvantaste'pi ÷ikhino bhayadàþ ..>% ÷ukapakùã nãlapãtavarõaþ . dahano'gniþ . bandhujãvakaþ puùpavi÷eùo'tilohitaþ . làkùà vçkùaniryàsaþ . kùatajaü raktam . tadupamàstattulyavarõàþ . te ca tàvantaþ pa¤caviü÷atiþ àgniyyàü di÷i dç÷yante . te ca hutà÷asutàþ agniputtràþ agnibhayadàþ . tathà ca gargaþ .
     %<nànàvarõàgnisaïkà÷à dãptimanto'pi cålinaþ .
     sçjantyagnimivàkà÷àt sarvajyotiùanà÷anàþ ..
     te'gniputtrà grahà j¤eyà loke'gnibhayavedinaþ .
     àgneyyàü di÷i dç÷yante pa¤caviü÷àþ prakãrtitàþ ..>% atha mçtyusutàstàvanta evàha .
     %<vakra÷ikhà mçtyusutà råkùàþ kçùõà÷ca te'pi tàvantaþ .
     dç÷yante yàmyàyàü janamarakàvedinaste ca ..>%
     vakra÷ikhàþ aspaùñacåóàþ . te ca råkùà asnigdhàste'pi pa¤caviü÷atireva . te ca mçtyoþ puttrà dakùiõasyàü di÷i dç÷yante . te ca janànàü marakaü àvedayanti . tathà ca gargaþ ..
     %<kçùõà råkùà vakra÷ikhà ñña÷yante yàmyadiksthitàþ .
     pa¤caviü÷à mçtyusutàþ prajàkùayakaràþ smçtàþ ..>% atha bhåputtrà dvàviü÷atirevàha . %<darpaõavçttàkàrà vi÷ikhàþ kiraõànvità dharàtanayàþ . kùudbhayadà dvàviü÷atirai÷ànyàmambutailanibhàþ>% .. darpaõavat vçttaü vartulaü àkàro yeùàü te vi÷ikhà vicålàþ ra÷misaüyuktàþ bhåmeþ puttràþ . te ca dvàviü÷atirai÷ànyàü dç÷yante . jalasya tailasya ca sadç÷akàntayaþ . ete dçùñà durbhikùaü dadati .. tathà ca gargaþ .
     %<samantavçttà vi÷ikhà ra÷mibhiþ parivàritàþ .
     ambutailapratãkà÷à dvàviü÷à bhåsutàþ smçtàþ .
     ai÷ànyàü di÷i dç÷yante durbhikùabhayadà÷ca te .. * ..>%
     atha candrasutàstraya àha . %<÷a÷ikiraõahimarajatakumudakundakusumopamàþ sutàþ ÷a÷inaþ . uttarato dç÷yante trayaþ subhikùàvahàþ ÷ikhinaþ>% .. ete saumyàyàü di÷i dç÷yante . te ca subhikùaü kurvanti . tathà ca gargaþ .
     %<candrara÷misuvarõàbhà himakundendusuprabhàþ .
     trayaste ÷a÷inaþ puttràþ saumyà÷àsthàþ ÷ubhàvahàþ ..>% atha brahmadaõóàkhyasya lakùaõamàha .
     %<brahmasuta eka eva tri÷ikho varõaistribhiryugàntakaraþ .
     aniyatadikasaüprabhavo vij¤eyo brahmadaõóàkhyaþ ..>%
     brahmaputtra eka eva . sa ca tricåóaþ . varõaiþ sitàdimi÷copalakùitaþ . sa tu brahmadaõóasaüj¤o j¤eyaþ . aniyatàyàü ani÷citàyàü di÷i saüprabhavaþ utpadyate sarvàsu dikùu dç÷yata ityarthaþ . sa tu yugasyàntaü karoti sarvakùayakaraþ ityarthaþ . tathà ca gargaþ .
     %<eko brahmasutaþ krårastrivarõastri÷ikhànvitaþ .
     sarvàsvà÷àsu dç÷yaþ syàt brahmadaõóaþ kùayàvahaþ ..>%
     ekàdhikaü ÷ataü kathitaü anyàni nava÷atànyekonàni kathanãyàni ityata àha .
     %<÷atamabhihitamekasametamekàdhikàcchatàtparataþ .
     ekonàni nava÷atàni ketånàü spaùñairlakùaõaiþ kathayiùye ..>%
     ÷atamabhihitamekasametaü ekenàdhikaü ketånàü ÷atamabhihitamuktam . tasmàdekàdhikàcchatàt parataþ ekonàni ekena virahitàni nava÷atàni ketånàü spaùñairvyaktairlakùaõai÷cihnaiþ kathayiùye ..
     atha ÷ukraputtrà÷catura÷ãtisaüj¤à÷càha . %<÷ukrasutà visarpakàþ saumyai÷ànyorudayaü yànti catura÷ãtyàkhyàþ . vipulasitatàrakàste snigdhà÷ca bhavanti tãvraphalàþ>% .. saumyà uttarà . ai÷ànã ã÷ànadik . tayorudayaü dar÷anaü gacchanti ! te ca vipulà vistãrõàþ sitàþ ÷uklàþ tàrakà yeùàm . snigdhà nirmaladehàþ te ca tãvraphalà aniùñaphalà iti . tathà ca gargaþ .
     %<sthålaikatàrakàþ ÷vetàþ snehavanta÷ca suprabhàþ .
     arciùmantaþ prasannà÷ca tãvreõa ca sukhànvitàþ ..
     ete visarpakà nàma ÷ukraputtràþ purodayàþ .
     a÷ãti÷catura÷caiva lokakùayakaràþ smçtàþ .. * ..>% atha ùaùñi÷anai÷caraputtrànàha . %<snigdhàþ prabhàsametà dvi÷ikhàþ ùaùñiþ ÷anai÷caràïgaruhàþ . atikaùñaphalà dç÷yàþ sarvatraite kanakasaüj¤àþ>% .. ãdç÷àþùaùñiþ ÷anai÷caraputtràþ kanakaketavaþ sarvatra sarvàsu dikùu dçùñàþ atya÷ubhaphalà÷ca te . tathà ca gargaþ .
     %<susnigdhà ra÷misaüyuktà dvi÷ikhàþ sitatàrakàþ .
     ùaùñhiste kanakà ghoràþ ÷anai÷carasutà grahàþ .. * ..>% atha gurusutàþ pa¤caùaùñiràha .
     %<vikacà nàma gurusutàþ sitaikatàràþ ÷ikhàparityaktàþ . ùaùñipa¤cabhiradhikàþ snigdhà yàmyà÷ritàþ pàpàþ ..>%
     pa¤caùaùñiþ ketavo vikacà nàma vçhaspatiputtràþ . te ca sitaþ ÷vetaþ ekastàrako yeùàü cåóàrahitàþ . te ca dakùiõasyàü dç÷yante pàpà aniùñaphaladà ityarthaþ . tathà ca gargaþ .
     %<snigdhàþ ÷uklàþ prasannà÷ca mahàråpàþ prabhànvitàþ .
     ekatàrà vapuùmanto vi÷ikhà ra÷mibhirvçtàþ ..
     ete vçhaspateþ puttràþ pràya÷o dakùiõà÷rayàþ .
     nàmato vikacà ghoràþ pa¤caùaùñirbhayàvahàþ ..>% athaikapa¤ca ÷adbudhaputtrànàha .
     %<nàtivyaktàþ såkùmà dãrghàþ ÷uklà yatheùñadikprabhavàþ .
     budhajàstaskarasaüj¤àþ pàpaphalàstvekapa¤cà÷at ..>%
     taskaranàmàna ekapa¤cà÷at ketavo budhasya puttràþ . nàtisphuñàþ alpadehàþ yatheùñàyàü di÷i prabhava utpattiryeùàü sarvàsu dikùu dçü÷yanta ityarthaþ . te càniùñaphalàþ . tathà ca gargaþ .
     %<arundhatisamà vyaktàþ kecidavyaktatàrakàþ .
     pàõóuvarõàþ sudãrghà÷ca såkùmà ra÷mibhiràvçtàþ ..
     ete budhàtmajà j¤eyàstaskaràkhyà bhayàvahàþ .
     ekàdhikàste pa¤cà÷adatho'tyarthacarà grahàþ .. * ..>% atha ùaùñibhaumaputtrànàha . %<kùatajànalànuråpàstricålatàràþ kujàtmajàþ ùaùñiþ . nàmnà ca kauïkumàste saumyà÷àsaüsthitàþ pàpàþ>% .. kauïkumanàmànaþ ùaùñiketavo maïgalaputtràþ raktavahnisadç÷àþ lohità ityarthaþ . tricålàstri÷ikhàstàrà yeùàü te ca uttarasyàü dç÷yante pàpaphalà÷ca . tathà ca gargaþ .
     %<tri÷ikhà÷ca tritàrà÷ca raktalohitara÷mayaþ .
     pràya÷aståttaràmà÷àü sevante nityameva te ..
     lohitàïgàtmajà j¤eyà grahàþ ùaùñiþ samàsataþ .
     nàmataþ kauïkumà j¤eyà ràj¤àü saügràmakàrakàþ .. * ..>% atha trayastriü÷adràhuputtrànàha .
     %<triü÷attu tryadhikà ràhoste tàmasakãlakà iti khyàtàþ . ravi÷a÷inà dç÷yante teùàü phalamarkacàroktam ..>%
     trayastriü÷at svarbhànuputtràste ca nàmataþ tàmasakãlakà iti prasiddhàþ . te ca arkacandramaõóalasthà dç÷yante teùà¤ca phalaü såryacàre kathitaü tàmasakãlakasaüj¤à ràhusutà iti . tathà ca gargaþ .
     %<kçùõàbhàþ kçùõaparyantàþ saükulàþ kçùõara÷mayaþ .
     ràhuputtràstrayastriü÷at kãlakà÷càtidàruõàþ ..
     ravimaõóalagà÷caite dç÷yante candragàstathà ..>% tathà ca parà÷araþ . %<aparvaõyeva dç÷yante hyaïgiràþ kàkakãlakàþ . raverivàïgiràmadhye hyubhayoþ kàkakãlakau .. aïgiràþ saratho vàpi dç÷yate puruùàkçtiþ . kàkaþ kàkàkçtirghorastrikoõo vàtha lakùyate .. maõóalaü kãlako madhye maõóalasyàsito grahaþ . mahànçpavirodhàya yasyarkùaü tasya mçtyave>% iti .. * ..
     atha viü÷atyadhikaü ÷atamagniputtrànàha .
     %<viü÷atyadhikamanyacchatamagnervi÷varåpasaüj¤ànàm .
     tãvrànalabhayadànàü jvàlàmàlàkulatanånàm ..>%
     anyat aparaü ÷ataü viü÷atyadhikaü ketånàmagneþ sutànàü vi÷varåpanàmnàü kãdç÷ànàü jvàlàmàlàbhiràkulà vyàptàstanavo mårtayo yeùàm . tathà tãvraü ghoramagnibhayaü dadati . tathà ca gargaþ .
     %<nànàvarõà hutà÷àbhà dãptimanto vicålinaþ .
     sçjantyagnimivàkà÷e sarvajyotirvinà÷anàþ ..
     te'gniputtrà grahà j¤eyà loke'gnibhayavedinaþ .
     viü÷aü graha÷ataü ghoraü vi÷varåpeti vi÷rutam .. * ..>% atha saptasaptativàyuputtrànàha .
     %<÷yàvàruõà vitàrà÷càmararåpà vikãrõadãdhitayaþ .
     aruõàkhyà vàyoþ saptasaptatiþ pàpadàþ paruùàþ ..>%
     aruõasaüj¤à vàyoþ puttràþ ÷yàvalohitavarõàþ tàrakavarjità÷càmararåpà vàlavyajanàkçtayaþ vyàkùiptara÷mayaþ råkùàþ duùñaphalapradàþ . atra yeùàü diïniyamo nàsti te'niyatadar÷anàþ sarvàsvapi dikùu dç÷yante . tathà ca gargaþ .
     %<atàraråpapratimàþ ÷yàvaraktasuvarõinaþ .
     vàlaråpà ivàbhànti ÷uklavistãrõara÷mayaþ ..
     saptasaptati caivànye vàyoþ puttràþ pracakùate .
     lokavidhvaüsanà vçkùà nàmatastvaruõà grahàþ .. * ..>%
     athàùñau prajàpatisutà dve ca ÷ate caturadhike brahmaõaþ puttràstànàha .
     %<tàràpu¤janikà÷à gaõakà nàma prajàpateraùñau .
     dve ca ÷ate caturadhike caturasrà brahmasantànàþ ..
     aùñau ketavo gaõakà nàma prajàpateþ puttràþ .>%
     te ca tàràõàü nakùatràõàü pu¤jaþ samåhastadàkàràþ . te ca a÷ubhadàyinaþ . tathà ca . dve ÷ate caturadhike ketånàü te ca caturasrasaüj¤àþ caturàkçtayaste ca brahmaõaþ puttràþ pàpaphalà eva j¤eyàþ te càgneyadigbhavàþ . tathà ca gargaþ .
     %<tàràpu¤japratãkà÷à vyomamaõóalasaüsthitàþ .
     pràjàpatyà grahàstvaùñau gaõakà bhayavedinaþ ..
     tryasrà÷ca caturasrà và sa÷ikhàþ ÷vetara÷mayaþ .
     dve ÷ate catura÷caiva brahmajà bhayadà÷ca te .. * ..>% atha dvàtriü÷advaruõaputtrànàha .
     %<kaïkà nàma varuõajà dvàtriü÷at gulmasaüsthànàþ .
     ÷a÷ivatprabhàsametàstãvraphalàþ ketavaþ proktàþ ..>%
     te varuõaputtràþ vaü÷agulmavat saüsthànamàkçtiryeùàü . gulma ekamålajo latàsamåhaþ . ÷a÷ivat candravat prabhayà kàntyà sametàste ca tãvraphalàþ kaùñaphalàþ proktàþ kathitàste càniyatadikprabhavàþ . tathà ca gargaþ .
     %<vaü÷agulmapratãkà÷à mahàntaþ pårõara÷mayaþ .
     kàkatuõóanibhai÷càbhi ra÷mibhiþ kecidàvçtàþ ..
     mayåkhànunmçjantãva snigdhatvàt saumyadar÷anàþ .
     ete kaùñaphalàþ kaïkà dvàtriü÷advàruõà grahàþ .. * ..>% atha ùaõõavatikàlaputtrànàha .
     %<ùaõõavatiþ kàlasåtàþ kabandhasaüj¤àþ kabandhasaüsthànàþ .
     puõórà'bhayapradàþ syurviråpatàràste ÷ikhinaþ ..>%
     kàlaputtràþ kabandhasaüsthànàþ ùaõõavatiþ . kabandha÷chinna÷iraþpuruùastadvat saüsthànamàkçtiryeùàü te ca viråpà asphuñàstàrakà yeùàü te ÷ikhinaþ ketavaþ puõóà nàma janapadàsteùàü ÷reyaskaràþ syuþ . anyatra punarbhayadàste càniyatadikasaüprabhavàþ . tathà ca gargaþ .
     %<tàràpu¤javiråpà÷ca kabandhàkçtisaüsthitàþ .
     pãtàruõàþ savarõà÷ca bhasmakarpårara÷mayaþ ..
     kàlaputtràþ kabandhà÷ca nabatiþ ùañ prakãrtitàþ .
     lokarogakarà ghoràþ puõóràõàmabhayapradàþ .. * ..>%
     atha navavidikputtràþ sarveùà¤ca saükhyàmanyeùà¤ca vakùyàmãtyetadàha .
     %<÷uklavipulaikatàrà navavidi÷àü ketavaþ samutpannàþ .
     evaü ketusahasraü vi÷eùameùàmato vakùye ..>%
     vidi÷àü digantaràõà¤ca nava ketavaþ samutpannàþ vidikputtrà ityarthaþ . kimbhåtàþ ÷uklaþ ÷vetavarõo vipulo vistãrõa ekatàro yeùàü te vidikketavo dç÷yante dçùñà÷ca pàpaphalàþ . tathà ca gargaþ .
     %<÷uklaikatàrà vipulà vidikputtrà navagrahàþ .
     vidikùu saüsthità eva dç÷yante bhayadàyakàþ ..>%
     evaü ketusahasramiti . evaü ketånàü sahasraü uktaü eùàmeva vi÷eùalakùaõaü vakùye . eùàü madhyàt kecit dç÷yante na sarva eva . tatra ye dç÷yante teùàü lakùaõaü vaktukàmastatràdàveva ketorlakùaõamàha .. * .. %<udagàyato mahàn snigdhamårtiraparodayã vasà ketuþ . sadyaþ karoti marakaü subhikùamapyuttamaü kurute>% .. udagàyata uttarasyàü di÷yàyato dãrghaþ mahànatisthålaþ nirmalatanuþ aparodayã pa÷cimàyàü di÷yudayaü yàti . sa ca nàmnà vasàketurdçùñaþ sadya eva tasminnahani maraõaü karoti . uttamamapi pradhànaü subhikùa¤ca kurute .. * .. athàsthiketoþ ÷astràkhyasya ca lakùaõamàha .
     %<tallakùaõo'sthiketuþ sa tu råkùaþ kùudbhayàvahaþ proktaþ snigdhastàdçk pràcyàü ÷astràkhyo óamaramarakàya ..>%
     tadityanena vasàketoþ paràmar÷aþ . asthiketu÷ca tallakùaõairvasàketusadç÷airyuktaþ . udagàyata ityàdi kintvayaü vi÷eùaþ sa tu råkùaþ sneharahitaþ dçùña÷ca kùudbhayàvahaþ kathitaþ . snigdhastàdçgiti tàdçgvasàketusadç÷o'nyaþ snigdho nirmaladehaþ pràcyàü dç÷yate . sa tu ÷astranàmà ketardçùñaþ óamaraü ÷astrakalahaü maraka¤ca karoti . tathà ca parà÷araþ .
     %<ebhiþ ùaóviü÷atirudayaiþ phalamàvedayanti .
     tannàmato råpataþ phalataþ kàlato'bhidhàsyàmaþ ..>%
     tatra màrtivàstraya udayaü yànti . ekaika÷o vasàsthi÷astraketurvà . tatra vasàketuþ snigdho mahànudagàyata÷ikhastriü÷advarùa÷ataü proùya saüplave yuge pa÷cimoditaþ sadyo marakaphalaþ saubhikùakaraþ råkùo'sthiketuþ saubhikùakarastulyapravàsakàlaphalaþ pårbeõa snigdha eva ÷astraketåràjavirodhamarakaphalaþ samodayaþ .. * .. atha kapàlaketorlakùaõamàha .
     %<dç÷yo'màvàsyàyàü kapàlaketuþ sadhåmrara÷mi÷ikhaþ .
     pràïnabhaso'rdhavicàrã kùunmarakàvçùñirogakaraþ ..>%
     kapàlaketurnàma amàvasyàyàü dç÷yate pårbadi÷i udyaü yàti . kãdç÷aþ sadhåmrà ra÷mi÷ikhà yasya kiraõakàntirdhåmravarõetyarthaþ . nabhasa àkà÷asya ardhaü yàvadvicarati . sa ca durbhikùamarakàvarùaõarogapradaþ . tathà ca parà÷araþ .
     %<athàdityajànàü kapàlaketurudayate amàvàsyàyàü pårbasyàü di÷i sadhåmràrci÷ikho nabhaso viùayàrdhacaro dç÷yate . pa¤caviü÷avarùa÷ataü proùya trãü÷ca pakùàn sçtiryasya kumudaketo÷càrànte sa dçùña eva .
     durbhikùànàvçùñivyàdhibhayaü pratyupadravàn sçjati .
     yàvato divasàn dç÷yate tàvanmàsànmàsaiþ saüvatsaràn pa¤caprasthaü varùàdhànyasyàrghyaü kçtvà prajànàmekamupayuïkte ..>% atha raudraketorlakùaõamàha .
     %<pràgvai÷vànaramàrge ÷ålàgraþ ÷yàvaråkùatàmràrciþ .
     nabhasastribhàgagàmã raudra iti kapàlatulyaphalaþ ..>%
     raudranàmà ketuþ pårbasyàü di÷i vai÷vànaramàrge dahanavãthyàü dç÷yate . pårbàùàóhottaràùàóhayoþ samãpa ityarthaþ . kãdç÷aþ ÷ålàgraþ ÷ålàkçtiragraü yasya ketoþ sa ÷ålàgraþ tri÷ikha ityarthaþ . tasyaiva vi÷eùaõaü ÷yàvaråkùatàmràrciþ ÷yàvaråkùaü tàmraü càrcistejo yasya sa ÷yàvaråkùatàmràrciþ . nabhasa àkà÷asya tribhàgagamana÷ãlaþ . sa ca kapàlaketoþ samaphalaþ . etaduktaü bhavati kùunmarakàvçùñirogakçt . àcàryeõa ÷ukràcàre vai÷vànaramàrgaþ pradar÷ita eva àùàóhàdvayaü dahana iti . tathà ca parà÷araþ . %<atha dakùayaj¤e rudrakrodhodbhavaþ kàlaketustrãõi varùa÷atàni nava ca màsàn proùya udayate . pårbeõa vai÷vànaramàrge ityamçtamayasya maõiketo÷càrànte ÷yàvaråkùatàmràruõàü ÷ålàkàrasadç÷ãü ÷ikhàü kçtvà nabhasastribhàgacàrã sa ÷astrabhayarogadurbhikùàvçùñimarakairyàvanmàsàn dç÷yate tàvadvarùàõi tribhàga÷eùàü prajàü kçtvà>% .. ÷àradadhànyasyàóhakamardhaü kçtvà càstaü vrajati . tathà ca vçddhagargaþ .
     %<jyaiùñhamålamanuràdhà yà vãthã saüprakãrtità .
     tà¤ca vãrthã samàruhya ketu÷cet krãóate bhç÷am ..
     dakùiõàbhinatàü kçtvà ÷ikhàü ghoràü bhayaïkaràm .
     ÷ålàgrasadç÷ãü tãkùõàü ÷yàvatàmràruõaprabhàm ..
     pårbeõa udita÷caiva nakùatràõyupadhåpayet .
     ghoraü prajàsåtsçjati phalaü màse trayoda÷e ..
     tribhàgaü nabhaso gatvà tato gacchatyadar÷anam .
     yàvato divasàüstiùñhet tàvadvarùàõi tadbhayam ..
     ÷àstràgnibhayarogai÷ca durbhikùamarakairhatàþ .
     ghårõamànàþ prajàþ sarvà vidravanti di÷o da÷a .. * ..>% atha calaketorlakùaõamàha .
     %<aparasyàü calaketuþ ÷ikhayà yàmyàgrayàïgulocchritayà . gacchet yathodak tathà tayà dairghyamàyàti ..
     saptamunãn saüspç÷ya dhruvamabhijitameva pratinivçttaþ syàt . nabhaso'rdhabhàgamitvà yàmyenàsta samupayàti .. hanyàt prayàgakålàt yàvadavantã¤ca puùkaràraõyam . udagapi ca devikàmapi bhåyiùñhaü madhyade÷àkhyam .. anyànapi ca sa de÷àn kvacit kvaciddhanti rogadurbhikùaiþ . da÷a màsàn phalapàko 'sya kai÷cidaùñàda÷a proktaþ ..>%
     aparasyàmiti pa÷ciyàmàü di÷i calaketunàmà keturdç÷yate . sa ca kãdç÷aþ yàmyàyàü di÷i agraü yasyàþ tayà aïgulapramàõocchritayà yathà yena prakàreõa udaka uttarasyàü di÷i yàti tathà tenaiva prakàreõa dairghyaü dãrghatàü pràpnoti . saptamunãt va÷iùñhàdãn saüspç÷ya tathà dhruvaü dhruvatàrakaü abhijita¤ca nakùatraü saüspç÷ya tataþ pratinivçttaþ pratyàgataþ nabhasa àkà÷asya ardhabhàgamitvà gatvà pràpya yàmyena dakùiõasyàü di÷i adar÷anaü yàti . sa eva calaketuþ prayàgakålàdàrabhya yàvadavantãü puùkaràraõyanàmasthànaü tàvat nà÷ayet . udagapi cottarasyàü di÷yapi ca yàvat devikàü nadãü tàvaddhanyàt . madhyade÷àkhyaü madhyade÷aü bhåyiùñhamati÷ayena hanyàt . anyànapi ca sa de÷àniti . sa calaketuþ anyàn aparàn de÷ànapi rogadurbhikùaiþ kvacit kvacit nà÷ayati na sarvatra . asya ketorda÷amàsàn yàvat phalapàkaþ . adar÷anàt tripakùàt parato yàvadda÷a màsàüstàvada÷ubhaü phalaü dadàdi . kai÷cidanyairgargàdibhiraùñàda÷a màsàn yàvat phalapàkaþ proktaþ . tathà ca parà÷araþ .
     atha paitàmaha÷calaketuþ pa¤cada÷avarùa÷ataü proùya uditaþ pa÷cimenàïguliparvamàtràü ÷ikhàü dakùiõàbhinatàü kçtvà calaketu÷càrànte nabhasastribhàgamanucaran yathà yathottaràü vrajati tathà tathà ÷ålà gràkàràü ÷ikhàü dar÷ayan bràhmaü nakùatramupasçtya manàk dhruvaü vrajarà÷iü saptarùãn saüspç÷ya nabhaso'rdhamàtraü dakùiõamanuparikramya astaü vrajati . sa svarge dàruõakarmà svargapràptitvàdeva vakràstamabhinihanti lokamapi ca . bhåmiü kampayitvà da÷a màsàn madhyade÷e bhåyiùñhaü janapadamava÷eùaü kurute . teùvapi ca kvacit kvacit ÷astradurbhikùamarakavyàdhibhayaiþ kliùõàtyaùñàda÷amàsàniti .. tathà ca gargaþ .
     %<kùucchastramarakavyàdhibhayaiþ saüpãóayet prajàþ .
     màsàn da÷a tathàùñau ca calaketuþ sudàruõaþ .. * ..>% tata ÷vetaketorlakùaõamàha . pràgardharàtradç÷yo yàmyàgraþ ÷vetaketuranya÷ca . ka iti yugàkçtirapare yugapattau saptadinadç÷yau .. snigdhau mubhikùa÷ivadau athàdhikaü dç÷yate kanàmà yaþ . da÷avarùàõyupatàpaü janayati ÷astraprakopakçtaü .. pràgardharàtradç÷ya iti . ÷vetaketunàmà ketuþ pràk pårbasyàü di÷i ardharàtrakàle dç÷yate yàmyàgro dakùiõa÷ikhaþ anya÷ca dvitãyaþ ka iti kanàmà keturapare pa÷cimàyàü di÷i dç÷yate . yugàkçtiþ yugasaüsthànàkàraþ tau dvàvapi yugapattulyakàlaü sapta divasàn dç÷yete . tau ca dvàvapi snigdhàvati nirmalau dç÷yau ca subhikùa÷ivadau . atha yaþ kanàmà sa yadi saptabhyo'dhikaü dç÷yate tadà ÷astraprakopajaü saügràmajamupatàpaü janayati . tathà ca parà÷araþ .
     %<athoddàlakaþ ÷vetaketurda÷ottaraü varùa÷ataü proùya bhañaketo÷càrànte pårbasyàü dakùiõàbhinata÷ikho'rdharàtrakàle dç÷yastenaiva saha dvitãyaþ kaþ prajàpatiputtraþ . pa÷cimakena gçhaketuryåpasaüsthàyãyugapaddç÷yeta . tatastàvumau saptaràtradç÷yau da÷avarùàõi prajàþ pãóayete . kaþ prajàpatiputtro yadyadhikaü dç÷yate tadà dàruõataraü prajànàü ÷astrakopaü kuryàt . tathaiva snehavarõayuktau kùemàrogyasubhikùadau bhavataþ ..>% atha ÷vetasya lakùaõamàha .
     %<÷veta iti jañàkàro råkùaþ ÷yàvo viyattribhàgagatiþ . vinivartate'pasavyaü tribhàga÷eùàþ prajàþ kurute ..>%
     ÷vetanàmà ketuþ jañàkàro jañàsadç÷aþ ÷yàvaþ kçùõavarõaþ viyatyàkà÷e tribhàgaü yàvadgacchati tato'pasavyaü pradakùiõaü vàmabhàge nivartate tçtãyàü÷àva÷eùàþ prajàþ kurute . tathà ca parà÷araþ .
     %<atha kà÷yapaþ ÷vetaketuþ pa¤cada÷avarùa÷ataü proùyograþ somasahajasya vapraketo÷càrànte ÷yàvaråkùo nabhasastribhàgamàkramyàpasavyaü nivçtyordhvaü pradakùiõajañàkàra÷ikhaþ sa yàvanmàsàn dç÷yate tàvadvarùàõi subhikùamàvahati . madhyade÷e àryagaõà nàmado nàmodãcyairbhåmiùñhastribhàga÷eùàü prajàmava÷eùayati>% .. * .. atha ra÷miketorlakùaõamàha .
     %<àdhåmrayàti÷ikhayà dar÷anamàyàti kçttikàsaüsthaþ . j¤eyaþ sa ra÷miketuþ ÷vetasamànaü phalaü dhatte ..>% yaþ keturàdhåmravarõayà ÷ikhayopalakùitastathà kçttikàsaüsthaþ kavikànàü samãpe dar÷anaü gacchati sa ra÷miketuþ ÷vetaketoþ sadç÷aü phalaü dhatte . tathà ca parà÷araþ .
     %<atha ra÷miketurvibhàvasujaþ proùyavarùa÷atamàvartaketoþ . udita÷càrànte kçttikàsu dhåmraketuþ>% .. * .. dhruvaketorlakùaõamàha .
     %<dhruvaketuraniyatagatiþ pramàõàkçtirbhavati . vi÷vak divyàntarãkùabhaumo bhavatyayaü snigdha iùñaphalaþ .. senàïgeùu nçpàõàü gçhataru÷aileùu càpi de÷ànàm . gçhiõàmupaskareùu ca vinà÷inàü dar÷anaü yàti ..>%
     dhruveti . aniyatà ani÷cità gatirgamanaü pramàõaü sthålasåkùmamadhyabhàvamàkçtiþ àkàro yasya sa tathàbhåtaþ . sa ca vi÷vak samantato bhavati sarvàsu dikùvityarthaþ . sa ca divyàntarãkùabhaumastrividho bhavati . kvaciddvividho nànàkàro bhavati . sa ca snigdho nirmala÷arãra iùñaphalaþ . eùa ca evaü vidhànàü vinà÷inàü mumårùåõàü dar÷anamudayaü yàti . nçpàõàü vinà÷inàü senàïgeùu sopakaraõeùu khalãnatoraõàdiùu dar÷anaü yàti . de÷ànàü vinà÷inàü gçhavçkùaparvateùu ca dç÷yate . tathà gçhiõàmupaskareùu upaskarabhàõóeùu darvãsårpamàrjanyàdiùu gçhataru÷aileùu vinà÷inàmeva dar÷anaü yàti . tathà ca parà÷araþ .
     %<athàniyatadikkàlaråpavarõapramàõasaüsthàno dhåmaketuþ parà bhaviùyatàü de÷ànàü ràj¤àü janapadànà¤ca vçkùapuraparvatave÷madhvajapatàkà÷astravarmàyudhàvaraõarathanàgoùñrapuruùa÷ayanàsanabhàõóeùu ca dç÷yate . sa eva divi snigdho vimalaþ pradakùiõa÷ikho gajanàgavãthãnàmuttareõa vrajan subhikùakùemàrogyaü càvahati . da÷aikaviü÷atidviùaùñhi÷atadhà và dar÷anamicchanti munayo dhåmaketostasya ca pràgudayànnimittànyarvàcãnacalanamagneþ prabhàmatsyapradhåpanaü di÷àü ÷ãtoùõaviparyaya ãtirvyakùibàhusambhava÷ca>% .. * .. atha kumudaketorlakùaõamàha .
     %<kumuda iti kumudakàntirvàruõyàü pràk÷ikho ni÷àmekàm . dçùñaþ subhikùamatulaü da÷a kila varùàõi sa karoti>% .. kumuda iti ÷vetavarõa ityarthaþ . pa÷cimàyàü pràk÷ikhaþ pårbàgro ni÷àmekàü dç÷yate . kiletyàgamasåcane . sa ca dçùño da÷a varùàõyatulamasamaü subhikùaü karoti . tathà ca parà÷araþ . %<athàmçtajaþ kumudo maõirjalo bhavaþ padmaþ àvartaþ sambartaþ ÷aïkho himo råkùaþ kukùiþ phalo visarpaõaþ ÷ãta÷ceti . tatra kumudaketurvasàketo÷càrdhasamàptau vàruõyàü dar÷anamupaiti . gokùãravimalasnigdhaprabhàü pårbeõàbhigatàü ÷ikhàü ghçtvaikaràtricaraþ sa dçùña eva subhikùamutpàdayati da÷a varùàõi prajànàmavirodha¤ca . pratãcyànà¤ca mukharogàrocakaprati÷yàyapàõóurogajvaraiþ prajànàü bàdhata iti>% .. * .. atha maõiketorlakùaõamàha . %<sakçdekayàmadç÷yo susåkùmatàraþ pariõamati maõiketuþ . çjvã ÷ikhà'sya ÷uklà stanodgatà kùãradhàreva .. udayanneva subhikùaü caturo màsàn karotyasau sàrdhàn . pràdurbhàvaü pràyaþ karoti ca kùudrajantånàm>% .. sakçditi . maõiketuþ sa ca pa÷cimàyàü di÷i såkùmatàro'lpatàrakaþ sakçdekavàramekayàmadç÷yaþ . yàma÷abdena ràtricaturbhàgaþ . asya ketorçjvã spaùñà ÷ikhà cåóà ÷vetavarõà dç÷yate . kãdç÷ã stanotthà kùãradhàreva stanàt niþsçtà kùãradhàrà yathà dç÷yate tadvattacchikhà . udayanneveti . asau keturudayannevoditamàtra eva caturaþ sàrdhànardhonapa¤camàsàn subhikùaü kùemamutpàdayati . pràyo bàhulyena kùudrajantånàü nakulàdãnàü pràdurbhàvamåtpattiü karoti . tathà ca parà÷araþ .
     maõiketurapi kapàlaketoravasàne pratãcyàmudayaü yàti . sa tu såkùmatàrakaþ ÷vetavarõayà kùãraprasekayà pårbàbhinatayà ÷ikhayà ÷arvaryàmekayàmadç÷yaþ . sa udayàt prabhçti pa¤ca màsàn kùemaü subhikùamutpàdayati .. kùudrajantånàü pràdurbhàvaü karotyatimàtrakàladçùñaþ .. * .. atha jalaketorlakùaõamàha .
     %<jalaketurapi ca pa÷càt snigdhaþ ÷ikhayà'pareõa connatayà . nava màsàn subhikùaü karoti ÷oka÷ànti¤ca lokasya>% .. pa÷càt pa÷cimàyàü di÷i dç÷yate apareõa pa÷cimena connatayà uccayà ÷ikhayà yuktaþ . sa ca dçùñaþ navamàsaparyantaü subhikùaü karoti lokamaïgalakara÷ca . tathà ca parà÷araþ . %<atha jalaketuþ paitàmahaþ yasya calaketornavamàsàva÷iùñe karmaõi kçte pravartayati . pa÷cimenoditaþ snigdhaþ sujàto'nupa÷cimàbhinataþ . sa ca ÷ikhã navamàsàntàt kùemasubhikùàrogyàõi prajàbhyo vatte . anyagrahakçtànàü cà÷ubhànàü vyàghàtàyeti>% .. * .. atha bhavaketorlakùaõamàha .
     %<bhavaketurekaràtraü dç÷yaþ pràk susåkùmatàrakaþ snigdhaþ . harilàïgålopamayà pradakùiõàvartayà ÷ikhayà .. yàvadeva muhårtàn dar÷anamàyàti nirdi÷enmàsàn . tàvadatulaü subhikùaü råkùe pràõàntikàn rogàn>% .. bhavaketuþ pårbasyàü di÷i ekàü ni÷àü dç÷yaþ susåkùmo'lpaþ tàrako yasya snigdho nirmaladehaþ ÷ikhayopalakùitaþ . kãdç÷ayà hariþ siühastasya làïgålaü pucchaü tadupamayà tadàkàrayà pradakùiõenàvarto yasyàþ tathàbhåtayà sa ca yàvatsaükhyàn kùaõàn dç÷yate tàvanmàsàn samaü subhikùaü nirdi÷et yadi snigdhaþ . råkùe tu punaþ pràõàntikàn rogàn vadet . tathà ca parà÷araþ . %<atha jalaketoþ karmasamàptàþ dhåmràdayaþ ÷ãtàrtà aùñau pràdurbhavanti . tatra trayoda÷acaturda÷àùñàda÷avarùàntàt dç÷yate . subhikùyà kùemyà viparyayà viparãtàþ kùudrajantånà¤ca vadhàya teùàmaùñànàü karmaõyatãte bhavaketurdç÷yate . pårbeõaikaràtraü yàvat kçttikànàmantarato và tatpramàõayà snigdhapàruùyàbhayà siühalàïgålasaüsthànayà pradakùiõatàmrayà ÷ikhayoditaþ . sa yàvanmuhårtàn dç÷yate tàvanmàsàn bhavatyatãva subhikùàya .. råkùaþ pràõaharàõà¤ca rogàõàü pràdurbhàvàyeti>% .. * .. atha padmaketorlakùaõamàha .
     %<apareõa padmaketurmçõàlagauro bhavenni÷àmekàm .
     sapta karoti subhikùaü varùàõyatiharùayuktàni ..>%
     padmaketuþ pa÷cimàyàü di÷i ràtrimekàü dç÷yate kãdç÷aþ mçõàlavat gauraþ ÷veta ityarthaþ . dçùñaþ saptavarùàõi atiharùayuktàni subhikùaü karoti . tathà ca parà÷araþ .
     %<saptavarùàõyatyucchritaü harùamàvahati jagataþ .. * ..>% athàvartaketorlakùaõamàha . %<àvarta iti ni÷àrdhe'savya÷ikho'ruõanibho'pare snigdhaþ . yàvatkùaõàn sa dç÷yastàvanmàsàn subhikùakaraþ>% .. ni÷àrdhe pa÷cimàyàü di÷i dakùiõadigà÷rita÷ikhaþ snigdho nirmalamårtirdç÷yate sa tu yàvatsaükhyàn muhårtàn dç÷yate tàvadeva màsàn subhikùaü karoti . tathà ca parà÷araþ .
     %<athàvartaketuþ ÷vetaketoþ karmaõyatãte'pare'rdharàtre'savyoditàruõàbhayà pradakùiõena tàmrayà ÷ikhayoditaþ . sa yàvanmuhårtàn dç÷yate tàvanmàsàn atãva subhikùaü nityayaj¤otsavaü jagat>% .. * .. atha sambartaketorlakùaõamàha .
     %<pa÷càt sandhyàkàle sambarto nàma dhåmratàmra÷ikhaþ .
     nabhastribhàgamàkramya samålàgrasthito raudraþ ..>%
     yàvata eva muhårtàn dç÷yo varùàõi hanti tàvanti . bhåpàü÷ca ÷astranipàtairudayarkùaü càpi pãóayati .. pa÷càditi . pa÷cimàyàü di÷i yàvato muhårtàn dç÷yastàvanti tatsaükhyàni varùàõi nà÷ayati tathà nçpàn saügràmairhanti . tathodayarkùaü yasminnakùatre udito dç÷yate tacca pãóayati . tathà ca parà÷araþ . atha sambartako varùasahasramaùñottaraü proùya pa÷cimenàstaü gate savitari sandhyàyàü dç÷yate tanvãü tàmraråpàü ÷ålàbhàü dhåmaü vimu¤cantãü dàruõàü ÷ikhàü kçtvà nabhastribhàgamàkramya yàvanmuhårtàn ni÷i tiùñhati tàvadvarùàõi hanti parasparaü ÷astraughamapi pàrthivàþ . yàni nakùatràõi samà÷rayati yatra vodeti tàni dàhanataraü pãóayati tadà÷ritàü÷ca de÷àniti . tathà ca gargaþ .
     %<yeùàü nakùatraviùaye råkùaþ sa jvàlalohitaþ .
     dç÷yate bahumårti÷ca teùàü vidyàt mahàbhayam ..
     avarùa÷astrapàruùyakopaü durbhikùameva ca .
     kuryànnçpatipãóà¤ca sacakraparacakrataþ ..
     yatra tiùñhati nakùatre pravàsaü yatra gacchati .
     dhåpayedvà spç÷edvàpi hanyàdde÷àüstathà÷rayàn ..
     yasyàbhiùekanakùatraü janmabhaü karmabhaü tathà .
     de÷arkùaü pãóayedvàpi sa ÷àntiparamo bhavet ..
     snigdhaþ prasanno vimalaþ pradakùiõa÷ikhastathà .
     dç÷yate yeùu de÷eùu ÷ivaü teùu vinirdi÷et ..>% atha ÷ubhàn ketån varjayitvà÷ubhànàü nakùatraspar÷anàdhåpanàdduùñaphalaü vakùyàmãtyàha .
     %<ye ÷astàstàn hitvà ketubhiràdhåpite'thavà spçùñe .
     nakùatre bhavati vadho yeùàü ràj¤àü pravakùye tàn ..>%
     ye ketavaþ ÷astàþ pra÷astaphalàstàn tyaktvànyaiþ ketubhiþ nakùatre dhåpite athavà spçùñe yeùàü nçpàõàü vadho maraõaü bhavati tàn nçpàn kathayiùye tàü÷càdhunàha . %<a÷vinyàma÷makapaü bharaõãùu kiràtapàrthivaü hanyàt . bahulàsu kaliïge÷aü rohiõyàü ÷årasenàpatim>% .. a÷vinyàmabhidhåpitàyàü spçùñàyàü và ketunà a÷makànàü janànàmadhipatiü nà÷ayet evaü sarvatra . anyeùvàha . %<u÷ãnaramapi bhàgye ujjayanãpamàryamne . sàvitre daõóakàdhipatiü bhaujaïge asike÷am . maghàyàü aïgàdhipaü pårbaphalgunyàü pàõóunàtham>% .. bhàgye pårbaphalgunyàü u÷ãnaram . àryanme uttaraphalgunyàü ujjayanãpatim . sàvitre hastàyàü daõóakàraõyanàtham . bhaujaïge a÷leùàyàü asikà janàsteùàmã÷am . anyeùvàha .
     %<citràsu kurukùetràdhipasya maraõaü samàdi÷et .
     vàcà kà÷mãrakàmbojau nçpatã pràbha¤jane na staþ ..>%
     citràsu ketunàbhidhåpitàsu spçùñàsu ca kurukùetràdhipasya maraõaü vadhaü ketåpaghàtaj¤aþ samàdi÷et . pràbha¤jane khàtyàü kà÷mãrakàmbojàdhipau na staþ na bhavataþ . anyeùvàha . %<ikùvàkvalakanàtha÷ca hanyate yadi bhavedvi÷àkhàsu . maitre puõóràdhipatiü jyeùñhàsu ca sàrvabhaumakànyakubjàdhipavadhaþ ..>% vi÷àkhàsu yadi ketåpaghàto bhavet tadà ikùvàkunàtho'lakanàtha÷ca hanyate . ikùvàkavo janàþ . alakà nagarã . anuràdhàyàü puõóràdhipatiü hanyàt . jyeùñhàsu ca sàrvabhaumasya ràj¤o vadhaþ kànyakubjàdhipasya ca vadhaþ . anyeùvàha . %<måle nçmadrakapatã jaladeve kà÷ipo maraõameti . yaudheyakàrjunàyana÷ivivaidyàn vai÷vadeve ca ..>% måle ketunàbhidhåpite spçùñe và nçpatiü madrakapatiü ca hanti . jaladeve pårbàùàóhàyàü kà÷ipatirmaraõameti . vai÷vadeve uttaràùàóhàyàü yaudheyakaþ arjunàyanaþ ÷iviþ vaidyaþ etànnçpatãn hanti . athànyeùvapyàha . %<hanyàt kaikayanàthaü pà¤canadaü siühalàdhipaü vaïgapam . naimiùançpaü kiràtapaü ÷ravaõàdiùu ùañsu ùaóimàn krama÷aþ>% .. ùañsu ÷ravaõàdiùu hateùu ùaóimànnçpàn krama÷aþ krameõa hanyàt .. tadyathà .
     ÷ravaõe hate kaikayanàtham . dhaniùñhàyàü pa¤canadàdhipatim . ÷atabhiùàyàü siühalàdhipatim . pràgmàdrapadàyàü vaïgàdhipatim . uttaràsu naimiùançpam . revatyàü kiràtàdhipaü hanyàt .. * .. atha ketorvi÷eùamàha .
     %<ulkàbhitàóita÷ikhaþ ÷ikhã ÷ivaþ ÷ivataro'bhidçùñaþ . a÷ubhaþ sa eva colavaïgasitahånacãnànàm>% .. yaþ ÷ikhã ketuþ ulkayàbhimukhyena tàóità hatà ÷ikhà cåóà yasya sa ÷ivaþ ÷reyaskaraþ yo'bhidçùña uditamàtra eva dçùñaþ sa ÷ivataraþ ati÷ayena ÷ubhapradaþ keturevaü vidha÷colànàü vaïgànàü sitànàü hånànàü cà÷ubhaþ . colàdyàþ sarva eva janàþ .. * .. anyadvi÷eùamàha .
     %<namrà yataþ ÷ikhi÷ikhàbhisçtà yato vàtharkùaü ca saüspç÷ati tatkathitàü÷ca de÷àn .
     divyaprabhàvanihatàn sa yathà garutmàn bhuïkte gato narapatiþ parabhogibhogàn ..>%
     yato yasyàü di÷i ÷ikhinaþ ÷ikhà ketu÷ikhà namrà vakrà tatra ye de÷à yasyàü và gantuü pravçttà atha yadi çkùaü nakùatraü saüspç÷ati tatkathitàü÷ca de÷àn yasyàü di÷i ÷ikhà namrà tatra ca ye de÷à vakùyamàõàstàüstatkathitàn narapatã ràjà gato bhuïkte svãkaroti . kãdç÷àn divyenàpratihatena prabhàveõa paràkrameõa nihatàn nirjitàn kãdç÷àn parairanyairbhogibhirbhujyante bhogà gràmàstàn kathaü sa ràjà muïkte yathà garutmàn garuóaþ divyaprabhàvanihatàn parabhogibhogàn bhuïkte parà utkçùñà ye bhoginaþ sarpàsteùàü bhogàþ ÷arãràõyaïgàni ca tàn yathà yena prakàreõa tathà . tathà ca parà÷araþ .
     %<yasyàü di÷i samuttiùñhet tàü di÷aü nàbhiyojayet .
     yataþ ÷ikhà yato dhåmastato yàyànnaràdhipaþ ..
     pratilomo yataþ keturyayà dhyàyati pàrthivaþ .
     sàmànyavàhanabalastannà÷amadhigacchati ..>%
     iti bhaññotpalaviracitàyàü saühitàvçttau ketucàràdhyàyaþ .. * .. anyacca .
     %<anagnàvagniråpaü và dhvaja÷astragçhopamam .
     turaïgagajavçkùàdinànàråpàõi ketavaþ ..
     ÷atamekottaraü vyomni sahasramapare viduþ .
     nànàråpamaneka¤càpyekamevàha nàradaþ ..
     divyà nakùatragà bhaumàþ ketavastrividhà matàþ .
     ÷uklo hrasvatanuþ snigdha çju÷càcirasaüsthitaþ ..
     udito'pyativçùñiþ syàt subhikùasukhakçcchikhã .
     viparãtasvaråpastu dhåmaketurna ÷obhanaþ ..
     indràyudhànukàrã ca dvicåóo và tricåóakaþ .
     ÷vetaþ ÷astràkulaü kuryàllohitastvagnijaü bhayam ..
     kùudbhayaü pãtakaþ kuryàt kçùõo rogamatholvaõam .
     ÷aktyàkàro vinà÷àya sukhàya muùalàkçtiþ ..
     dãrghaþ såkùmaþ sukhàyaiva hrasvaþ sthålo vinà÷akçt .
     maõivarõasuvarõàbhyàü kiraõàbhyàü ÷ikhànvitàþ ..
     pràk pa÷cimadi÷odç÷yà nçpayuddhàya te'rkajàþ .
     vahnijàþ ÷uklavarõà÷ca làkùàbandhåkasannibhàþ ..
     àgneyyàü di÷i dç÷yante te ca vahnibhayapradàþ .
     kçùõà vakra÷ikhà råkùà mçtyujàþ pa¤caviü÷atiþ ..
     yàmyàyàü te ca dç÷yante nçõàü marakasåcakàþ .
     àdar÷avçttàkçtayo vi÷ikhàþ kùitisambhavàþ ..
     sàü÷avastailatoyàbhà ai÷ànyàü kùudbhayapradàþ .
     candrajà himakundendukumudàbhà÷ca tailavat ..
     jalàbhà÷cottare dç÷yàþ ketavaste subhikùadàþ .
     trivarõastri÷ikha÷caiko brahmajo'sau yugàntakçt ..
     sa càniyatadiksaüstho brahmadaõóaþ sa ucyate .
     arkajà vahnijà yàmyàstrayaste tattvasaïkhyayà (25) ..
     kùitijà jàtisaïkhyà÷ca(22) trayo'nye brahmajo'pyayaü .
     ekottara÷ataü hyete sahasrantvatha lakùaõaiþ ..
     ÷ukràccatura÷ãtyàkhyà vipulàþ sitatàrakàþ .
     snigdhàstãvraphalà j¤eyàþ saprabhà dvi÷ikhàþ pare ..
     ùaùñiþ ÷anitanådbhåtàste'tinaùñaphalapradàþ .
     sarvatra kanakoddãptà vikacà nàma jãvajàþ ..
     ÷itaikatàrà vi÷ikhàþ pàpà yàmyà÷ritàstu te .
     nàtivyaktàþ såkùmadãrghàþ ÷uklà budhasamudbhavàþ ..
     pàpadàstaskaràkhyàste yatheùñadikprabhànvitàþ .
     tricåóatàràþ kùatajà nànàråpàþ kujàtmajàþ ..
     kauïkumàkhyà hi te saumya diksthàþ pàpaphalapradàþ .
     tri÷ikhà÷ca tritàrà÷ca raktalohitara÷mayaþ ..
     lohitàïgàtmajàþ ùaùñiþ saügràmabhayakàrakàþ .
     tàmasàþ kãlakàkhyà÷ca ràhujàþ såryavimvagàþ ..
     dçùñàþ ÷ubhaphalàste ca candrasthàþ pàpadàyinaþ .
     kabandhadhmàükùa÷astràbhà÷candre'rke'pya÷ubhapradàþ ..
     kçùõàbhàþ kçùõaparyantàþ saükulàþ kçùõara÷mayaþ .
     ràhuputtràstrayastriü÷at ketava÷càtidàruõàþ ..
     yatràrkavimbe dç÷yante vyasanantanmahãpateþ .
     svacakraü paracakreõa pãóyate kùudrujànvitam ..
     anodhanuþkùetraråpà nçpavittakùayàvahàþ .
     dhmàïkùo và kçùõa÷aïkurvà kabandho vàrkamaõóale ..
     dç÷yate yatra tatrà÷u bhåmipàlo vina÷yati .
     daõóakãlakapãñhàstraü dç÷yate såryamaõóale ..
     durbhikùetibhayavyàdhivahnicauràdipãóanam .
     ÷çgàlàn gardabhàna÷vàn yàü÷cànyàn mçgapakùiõaþ ..
     àdityamaõóale dçùñvà de÷abhaïgaü vinirdi÷et .
     maõóalàbhyantarasthai÷ca kravyàdairmçgapakùibhiþ ..
     paracakràgamo vàcyaþ prajànà÷astathaiva ca .
     yatràrkavimbastatra syàdràjà'nyatra prajàkùayaþ ..
     eko durbhikùakçdvàtyànçpanà÷abhayapradaþ ..
     sitaraktaharitkçùõairviddho dvijançpàdihà .
     vahnijà vi÷varåpàkhyà jvàlàmàlàkulàþ ÷atam ..
     ÷yàmàruõà vitàrà÷ca vikãrõàmarasannibhàþ .
     tàràpu¤janibhà råkùà vàyujàþ saptasaptatiþ ..
     brahmajà÷caturasràste vedàdhika÷atadvayam .
     dvàtriü÷advaü÷agulmàbhàþ kaïkàkhyà varuõodbhavàþ ..
     prabhàóhyàþ ÷a÷ivatte ca j¤eyàstãkùõaphalapradàþ .
     viråpatàrà÷citrà và ÷ikhinaste'÷ubhapradàþ ..
     sarvadikprabhavàþ ÷uklàþ ketavo bhayadàyinaþ .
     evaü ketusahasra¤ca tadvi÷eùa÷ca vakùyate .. * ..>%
     %<uttaràyatasusnigdho mahàn ya÷càparodayã .
     karoti marakaü sadyaþ subhikùa¤ca tathottamam ..
     råkùo'sthiketuþ kùudbhãtyai pràcyàü snigdho'pyupaplavaþ .
     kapàlaketuryo dar÷e sadhåmràü÷u÷ikho bhavet ..
     pràgardhacàrã nabhasaþ kùunmàràvçùñikàrakaþ .
     pràgagnimàrgàcchålàgro råkùaþ ÷yàmalatàmraruk ..
     tribhàgacàrã nabhaso raudràkhyaþ pårbavat phalam .
     aparasyàü calaketuþ ÷ikhayà dakùiõàgrayà ..
     aïgulocchràyayà gaccheduttarà÷àü yathà yathà .
     tathà dairghyaü samàyàti munãn saüspç÷ya sapta ca ..
     dhruvaü pratinivçtto'bhijita¤ca nabhaso'rdhakam .
     gatvà'staü yàti yàmyena sa prayàgakulàvadhi ..
     avantãü puùkaràraõyaü yàvaddhanyàttathàparàn .
     de÷àn kvacit kvacidrogadurbhikùaiþ paripãóitàn ..
     ÷vetàkhyastu jañàkàro ÷yàmo vyomatribhàgagaþ .
     nivartate'pasavyena trimàgã kurute prajàþ ..
     àdhåmra÷ikhayà dç÷yaþ kçttikàsaüsthito'paraþ .
     ra÷miketuriti khyàtastribhàgã kurute prajàþ ..
     pa÷càt sandhyàsu sambarto dhåmatàmra÷ikho viyat .
     tryaü÷amàkramya ÷ålàgràvasthito raudradar÷anaþ ..
     muhårtàn yàvato dç÷yastàvadvarùàõi hanti saþ .
     bhåpa÷astranipàtàdyairudayarkùaü nipãóayet .. * ..>%
     %<caitravai÷àkhayormadhye kauveràüstu vinirdi÷et .
     ucchritairyåpavedãbhirucchritairdhvajatoraõaiþ ..
     havirdhåmàkulà tatra dç÷yate ca vasundharà .
     jyaiùñhe caiva tathàùàóhe vàyuputtràü÷ca nirdi÷et ..
     vànti caiva tathà vàtà mahàyuddhaü mahàbhayam .
     ÷ràvaõaprauùñhapadayorvàruõàüstu vinirdi÷et ..
     àrohayanti te meghàn pårõàü kuryurvasundharàm .
     dhànyaü samàrghyatàü yàti ãtayo na bhavanti ca ..
     à÷vine kàrtike caiva såryaputtràn vinirdi÷et .
     tato dahati tãvràü÷uþ sarvànnàni divàkaraþ ..
     mriyante ca tadà gàvaþ ÷vàpadà÷ca vi÷eùataþ .
     màrga÷ãrùe ca pauùe ca vahniputtràn vinirdi÷et ..
     ÷ãghraü bhavati durbhikùaü hàhàbhåtamacetanam .
     màghe ca phàlgune caiva yamaputtràn vinirdi÷et ..
     chardirjvaràtisàra÷ca glàni÷caivàkùivedanà .. * ..
     kçttikà rohiõã saumyaü pçthivyà madhyamucyate ..
     ketavo hyatra dç÷yante àgneyà da÷a pa¤ca ca .
     àgneyeùu ca dçùñeùu lokànàü saükùayo bhavet ..
     nityodvignàþ prajàþ sarvà bhavanti hi na saü÷ayaþ .
     punarvasustathà puùyaþ pçthivyàþ pårbamucyate ..
     ketavo hyatra dç÷yante raudràste'pyekaviü÷atiþ .
     yadà raudràþ pradç÷yante durbhikùaü nirdi÷ettadà ..
     ghårõante ca prajàþ sarvà mçtyukùudrogapãóitàþ .
     a÷leùàpitryabhàgyàni vidyàddakùiõapårbataþ ..
     ketavo hyatra dç÷yante auddàlakisutà da÷a .
     subhikùaü kùemamàrogyaü suvçùñiþ ÷asyasampadaþ ..
     àryamnàdãni ca trãõi vidyàddakùiõabhàgataþ .
     ketavo hyatra dç÷yante kà÷yapeyà÷caturda÷a ..
     anàvçùñibhayaü ghoraü prajànàmatidàruõam .
     svàtã vi÷àkhà mitra¤ca bhàgo dakùiõapa÷cimaþ ..
     ketavo hyatra dç÷yante catvàro mçtyusambhavàþ .
     durbhikùaü marakaü ghoramanàvçùñistathaiva ca ..
     upadrava÷ca bhåtànàü tadà bhavati dàruõaþ .
     jyeùñhà målamathàùàóhà bhàga uttarapa÷cimaþ ..
     ketavo hyatra dç÷yante trayaste somasambhavàþ .
     mubhikùa¤ca suvçùñi¤ca mahã yaj¤otsavàkulà ..
     uttarà ÷ravaõà caiva nakùatraü vasudaivatam .
     ketavo hyatra dç÷yante màheyàþ pa¤caviü÷atiþ ..
     màheyeùu ca dçùñeùu lokànàü saükùayo dhruvam .
     tadà ràjasahasràõàü mahã pibati ÷oõitam ..
     vàruõa¤caiva nakùatraü tathà bhàdrapadadvayam .
     ketavo hyatra dç÷yante vàruõàstraya eva te .. * ..>%
     %<årmiketuþ ÷vetaketurdhåmaketustçtãyakaþ .
     årmiketuryadà dç÷yettadàpyudakajaü bhayam ..
     ÷vetaketuryadà dç÷yet ÷vetàsthi kurute mahãm .
     tadà mànuùamàüsàni bhakùayantãha mànuùàþ ..
     kùudbhayàrtaü jagat kçtsnaü cakravadbhramate tadà .
     dhåmaketuryadà dç÷yettasya vakùyàmi lakùaõam ..
     sa hanti ÷ikhayà yodhàn ràjànaü mantriõaü janàn .
     revatyà÷vayuja¤caiva nakùatraü yamadaivatam ..
     ketavo hyatra dç÷yante yamaputtràstrayoda÷a .
     yamaputtreùu dçùñeùu lokànàü saükùayo dhruvam ..
     caturvidhànàü bhåtànàü saü÷ayo jàyate mahàn .. * ..>%
     %<apare vividhàþ santi vçhaspatyàdiketavaþ ..
     nçpade÷avinà÷àya durbhikùabhayadàyakàþ .
     kumudàbhastu kumudo vàruõyàü pràk÷ikho ni÷àm ..
     ekàü dçùñaþ subhikùàya da÷avarùàõi saukhyadaþ .
     pa÷cimàbhyudità÷cànye kurvanti prabalàn jvaràn ..
     pàõóurogaü prati÷yàyaü mukharogamarocakam .
     kùãradhàreva ÷uklàbhà çjvã såkùmatarà ÷ikhà ..
     sakçdyàmaikadç÷yàste caturmàsaü subhikùadàþ .
     jalaketustu yaþ pa÷càt ÷ikhayà natayà pare ..
     subhikùaü kurute ÷àntiü prajànàü navamàsataþ .
     bhavaketustvekaràtraü dç÷yaþ pràk såkùmatàrakaþ ..
     dakùiõàvarta÷ikhayà harilaïgålatulyayà .
     muhårtàn yàvato dç÷yastàvanmàsàn subhikùadaþ ..
     sa eva råkùo dç÷ya÷cedrogapràõàntakàraõam .
     padmaketurmçõàlàbho ni÷àmekàü pradç÷yate ..
     sapta màsàn subhikùaü sa harvavarùaõadàyakaþ .
     àvartaþ savya÷ikhayàraõàbha÷ca ni÷àrdhagaþ ..
     snigdhoyàvatkùaõàn dç÷yastàvanmàsàn subhikùadaþ .
     dhruvaketustvaniyatagativarõàkçtirbahuþ ..
     divyàntarãkùabhaumo'yaü snigdha iùñaþ sa nànyathà .
     senàïgeùu mahãndràõàü de÷asya giri÷àkhiùu ..
     upaskareùu gçhiõàü dç÷yate ca vinà÷akçt .
     hanyàdulkà yadàgastyaü keturvàpyupadhåpayet ..
     durbhikùaü maraka¤caiva tadà jagati jàyate .
     yadà tu bhàrgavaü pràpya dhåmaketuþ pradhåpayet ..
     tadà sainyàni vadhyante yatrodyuktà naràdhipàþ .
     yàtràgatà÷ca ye sàrthà asumanta÷ca ye janàþ ..
     tathà càragaõàþ sarve bhayamçcchanti dàruõam .
     yadà pradhåpayet ketuþ saptarùãn dhruvameva ca ..
     tadà lokàþ kùayaü yànti salila¤càpi ÷uùyati .
     dhåmaketuryadà ràj¤o dç÷yate viùaye kvacit ..
     saràùñraþ sapuro ràjà kùiprameva praõa÷yati .
     yàvantyahàni dç÷yante tàvanmàsàn phalapradàþ ..
     màsairabdàn vijànãyàt prathame tu tripakùataþ .. * ..>%
     %<ketåtpàte tu sarvasmin sabhaye samupasthite ..
     mahà÷àntiü prakurvãta vividhàü bhåridakùiõàm .
     dhanaü và sarvamutsçjya mçtyormucyeta bandhanàt ..
     dadyàdvà pçthivãü sarvàü ràjà ÷àntiü niyacchati .
     akasmàddç÷yate keturudaye'stamaye'pi và ..
     nihantyantaþpure ràj¤o jvaraþ pittodbhavo bhavet .
     dadhimadhughçtàktànàü puùpàõàmayutaü tataþ ..
     juhuyàdindranãlasya ketuü dadyàddvijàtaye .
     bhåùitaü hemaratnàdyaistataþ sampadyate ÷ubham ..>% iti mathurànàthavidyàlaïkàrakçtasamayàmçte ketåtpàtàþ samàptàþ .. ketugaõaþ ku÷advãpajàtaþ jaiminimuneþ santànaþ ùaóaïgulaþ dhåmravarõaþ gçdhravàhanaþ ÷ådravarõaþ vikçtànanaþ såryàbhimukhaþ vçddhaþ dhåmravasanaþ varadaþ gadàdhara÷ca . tasyàdhidevatà citraguptaþ pratyadhidevatà brahmà . iti grahayàgatattvam .. asya svaråpaü ÷aniràhuvat . sa ca ÷ikhàvàn anekaråpaþ . iti jàtakam .. * .. rogaþ . patàkà . (yathà, raghau 7 . 65 .
     %<sa÷oõitaistena ÷ilãmukhàgrairnikùepitàþ ketuùu pàrthivànàm ..>%) utpàtaþ . (yathà, manuþ 1 . 38 .
     %<ulkànighàtaketåü÷ca jyotãüùyu¤càvacàni ca ..>%) cihnam . iti medinã . (yathà, raghuþ 2 . 33 .
     %<tamàryagçhyaü nigçhãtadhenurmanuùyavàcà manuvaü÷aketum .
     vismàyayan vismitamàtmavçttau siühorusatvaü nijagàda siühaþ ..>%) dãptiþ . iti hemacandraþ .. (såryaþ . yarthà, çgvede 10 . 8 . 1 . %<praketunà vahatà yàtyagniþ .>% tatraiva . 3 . 34 . 4 %<pràrocayan manave ketumahnàm>% . ra÷miþ .. yathà, oü udutyaü jàtavedasraü devaü vahanti ketavaþ dç÷e vi÷vàya såryam ..)

#<ketubhaþ>#, puü, (keturiva bhàtãti . bhà + kaþ .) meghaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<ketumàlaü>#, klã, jambudvãpasya navakhaõóàntagatakhaõóavi÷eùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (kvacit puüliïgo'pi dç÷yate . yathà, mahàbhàrate 6 . 6 . 32 .
     %<merostu pa÷cime pàr÷ve ketumàlo mahãpate ! .
     jambukhaõóe ca tatraiüva mahàjanapado nçpa ..>%
     àgnãdhraràjaputtraþ svàyambhuvamanoþ prapauttra÷ca . yathà, bhàgavate 5 . 2 . 20 .
     %<tasyàmuha và àtmajàn sa ràjavara àgnãdhro nàbhikimpuruùaharivarùelàvçtaramyakahiraõmayakurubhadrà÷vaketumàlasaüj¤àn navaputtrànajanayat ..>% strã, nadã . yathà, mahàbhàrate . 3 . 89 . 14 .
     %<tataþ puõyatamà ràjan ! satataü tàpasairyutà .
     ketumàlà ca medhyà ca gaïgàdvàra¤ca bhåmipa ! ..>%)

#<keturatnaü>#, klã, (ketoþ ratnaü ketubhiþ ra÷mibhiþ yuktaü và ratnam .) vaidåryamaõiþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kedaraþ>#, puü, (ke mastake dçõàti . dé + ac . kena dãryate và . dé + ap karmaõi .) vçkùavi÷eùaþ . iti liïgàdisaügrahe amaraþ . ñerake tri . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kedàraþ>#, puü, (ke jale dàra àdaro yasya . yadvà kena jalena driyate àdriyate iti . nipàtanàt etvam .) kùetram . kùet iti bhàùà . ityamaraþ . 2 . 9 . 11 .. (yathà, manau 9 . 38 .
     %<bhåmàvapyekakedàre kàloptàni kçùãvalaiþ .
     nànàråpàõi jàyante vãjànãha svabhàvataþ ..>% kùetrasthakùudrajalàdhàravi÷eùaþ . yathà, ràmàyaõe 3 . 22 . 18 .
     %<vçùaþ pibati kedàre ni÷vàsàkulitaü payaþ ..>%) kedàrajalaguõàþ . madhuratvam . vipàke gurutvam . doùalatvam . %<tadeva baddhamuktantu vi÷eùàddoùadaü bhavet>% . iti ràjanirghaõñaþ .. (ke mastake ÷ikharade÷e dàraþ pra÷ravaõàdikàraõasvaråpavidãrõasthànaü asya .) parvatavi÷eùaþ . (ke mastake ÷iraþsthitajañàbhyantare gaïgàråpiõã dàràþ patnã yasya sarvatra nipàtanàt etvam .) ÷ivaþ . bhåmibhedaþ . àlavàlam . iti medinã .. (bhråmadhyasthànavi÷eùaþ . yathà, hañhayogadãpikàyàm . 3 . 24 .
     %<kàlapà÷amahàbandhavimocanavicakùaõaþ .
     triveõãsaïgamaü dhatte kedàraü pràpayenmanaþ ..>% %<kedàrabhruvormadhye ÷ivasthànaü kedàra÷abdavàcyaü taü manaþ svàntaü pràpayet>% . iti taññãkà .. tãrthavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 83 . 66 .
     %<kedàre caiva ràjendra ! kapilasya mahàtmanaþ .
     brahmàõamadhigatvà ca ÷uciþ prayatamànasaþ .
     sarvapàpavi÷uddhàtmà brahmalokaü prapadyate .. * ..>%
     kedàraparvatasthaliïgabhedaþ . sa tu liïgamårtyà kà÷yàmàvirbhàvàt tannàmnà evàkhyàtaþ tadvivaraõaü yathà, kà÷ãkhaõóe . 77 adhyàye . ÷rãpàrvatyuvàca .
     %<namaste devadeve÷a ! praõamatkaruõànidhe ! .
     vada kedàramàhàtmyaü bhaktànàmanukampayà ..
     tasmin liïge sadà prãtistava kà÷yàmanuttamà .
     tadbhaktà÷ca janà nityaü devadeva ! mahàdhiyaþ ..
     ÷rãdevadeva uvàca .
     ÷çõvaparõe'bhidhàsyàmi kedàre÷varasaükathàm .
     samàkarõyàpi yàü pàpo'pyapàpo jàyate kùaõàt ..
     kedàraü yàtukàmasya puüso ni÷citacetasaþ .
     àjanmasa¤citaü pàpaü tatkùaõàdeva na÷yati ..
     gçhàdvinirgate puüsi kedàragatini÷cite .
     janmadvayàrjitaü pàpaü ÷arãràdapi nirvrajet ..
     madhyemàrgaü prapannasya trijanmajanitaü tvagham .
     dehagehàdviniþsçtya nirà÷aü yàti ni÷vasat ..
     sàyaü kedàra kedàra kedàreti triruccaran .
     gehe'pi nivasannånaü yàtràphalamavàpnuyàt ..
     dçùñvà kedàra÷ikharaü pãtvà tatratyamambu ca .
     janmajanmakçtàtpàpàt mucyate nàtra saü÷ayaþ ..
     harapàpahrade snàtvà kedàre÷aü prapåjya ca .
     koñijanmàrjitainobhirmucyate nàtra saü÷ayaþ ..
     sakçtpraõamya kedàraü harapàpakçtodakaþ .
     sthàpya liïgaü hçdambhoje prànte mokùaü gamiùyati ..
     harapàpahrade ÷ràddhaü ÷raddhayà yaþ kariùyati .
     uddhçtya sapta puruùàn sa me lokaü gamiùyati ..
     purà rathantare kalpe yadabhådatra tat ÷çõu .
     aparõe dattakarõà tvaü varõayàmi tavàgrataþ ..
     eko bràhmaõadàyàda ujjayinyà ihàgataþ .
     kçtopanayanaþ pitrà brahmacaryavrate sthitaþ ..
     sthalãü pà÷upatãü kà÷ãü sa vilokya samantataþ .
     dvijaiþ pà÷upataiþ kãrõàü jañàmukuñamaõóitaiþ ..
     kçtaliïgasamarcai÷ca bhåtibhåùitavarùmabhiþ .
     bhikùàhçtànnasantuùñaiþ puùñairgaïgodakàmçtaiþ ..
     babhåvànanditamanà vrataü jagràha cottamam .
     hiraõyagarbhàdàcàryànmahatpà÷upatàbhidham ..
     sa ca ÷iùyo va÷iùñho'bhåt sarvapà÷upatottamaþ snàtvà hrade harapàpe nityaü pràtaþ samutthitaþ ..
     vibhåtyàharahaþ snàti trikàlaü liïgamarcayan .
     nàntaraü sa vijànàti ÷ivaliïge gurau tathà ..
     sa dvàda÷àbdade÷ãyo va÷iùñho guruõà saha .
     yayau kedàrayàtràrthaü giriü gaurãgurorgurum ..
     yatra gatvà na ÷ocanti ki¤cit saüsàriõaþ kvacit .
     prà÷yodakaü liïgaråpaü liïgaråpatvamàgatàþ .
     asidhàraü giriü pràpya va÷iùñhasya tapasvinaþ ..
     gururhiraõyagarbhàkhyaþ pa¤catvamagamat tadà .
     pa÷yatàü tàpasànà¤ca vimàne sàrvakàmike ..
     àropya taü pàriùadàþ kailàsamanayan mudà .
     yastu kedàramuddi÷ya gehàdardhapathe'pyaho ..
     akàtarastyajet pràõàn kailàse sa ciraü vaset .
     tadà÷caryaü samàlokya sa va÷iùñhastapodhanaþ ..
     kedàrameva liïgeùu bahvamaüsta suni÷citam .
     atha kçtvà sa kaidàrãü yàtràü vàràõasãmagàt ..
     agrahãnniyamaü càpi yathàrthaü càkarot punaþ .
     praticaitraü sadà caitryàü yàvajjãvamahaü dhruvam ..
     vilokayiùye kedàraü vasan vàràõasãü purãm .
     tena yàtràþ kçtàþ samyak ùaùñirekàdhikà mudà ..
     ànandakànane nityaü vasatà brahmacàriõà .
     punaryàtràü sa vai cakre madhau nikañavartmani ..
     paramotsàhasantuùñaþ palitàkalito'pyalam .
     tapodhanaistannidhanaü ÷aïkamànairnivàritaþ ..
     kàruõyapårõahçdayairanyairapi ca saïgibhiþ .
     tato'pi na tadutsàhabhaïgo'bhåddçóhacetasaþ ..
     madhye màrgaü mçtasyàpi guroriva gatirmama .
     iti ni÷citacetaske va÷iùñhe tàpase ÷ucau ..
     a÷ådrànnaparãpuùñe tuùño'haü caõóike'bhavam .
     svapne mayà sa saüprokto va÷iùñastàpasottamaþ .
     dçóhavrata ! prasanno'smi kedàraü viddhi màmiha ..
     abhãùña¤ca varaü mattaþ pràrthayasvàvicàritam .
     ityuktavattyapi mayi svapno mithyeti so'bravãt ..
     tato'pi sa mayà proktaþ svapno mithyà÷uciùmatàm .
     bhavàdç÷àmamithyaiva svàdhyàyava÷avartinàm ..
     varaü bråhi prasanno'smi svapna÷aïkàü tyaja dvija ! .
     tava satvavataþ ki¤cit mayà'deyaü na ki¤cana ..
     ityuktaü me samàkarõya varayàmàsa màmiti .
     ÷iùyo hiraõyagarbhasya tapasvijanasattamaþ ..
     yadi prasanno deve÷a ! tadà me sànugà ime .
     sarve ÷ålinnanugràhyà eùa eva varo mama ..
     devi ! tasyedamàkarõya paropakçti÷àlinaþ .
     vacanaü nitaràü prãtastatheti tamuvàca ha ..
     punaþ paropakaraõàt tattapodviguõãkçtam .
     tena puõyena sa mayà punaþ prokto varaü vçõu ..
     sa va÷iùñho mahàpràj¤o dçóhapà÷upatavrataþ .
     devi ! me pràrthayàmàsa hima÷ailàdihasthitim ..
     tatastattapasà tuùñaþ kalàmàtreõa tatra hi .
     hima÷aile sthita÷càtra sarvabhàvena saüsthitaþ ..
     tataþ prabhàte saüjàte sarveùàü pa÷yatàmaham .
     himàdreþ prasthitaþ pràptaþ ståyamànaþ surarùibhiþ ..
     va÷iùñhaü purataþ kçtvà sarvasàrthasamàyutam .
     harapàpahrade tãrthe sthito'haü tadanugrahàt ..
     matparigrahataþ sarve harapàpe kçtodakàþ .
     àràdhya màmanenaiva vapuùà siddhimàgatàþ ..
     tadàprabhçti liïge'smin sthitaþ sàdhakasiddhaye .
     avimukte pare kùetre kalikàle vi÷eùataþ ..
     tuùàràdriü samàruhya kedàraü vãkùya yat phalam .
     tat phalaü saptaguõitaü kà÷yàü kedàradar÷ane ..
     gaurãkuõóaü yathà tatra haüsatãrtha¤ca nirmalam .
     yathà madhasravà gaïgà kà÷yàü tadakhilaü tathà ..
     idaü tãtha harapàpaü saptajanmàghanà÷anam .
     gaïgàyàü militaü pa÷càjjanmakoñikçtàghaham ..>% kedàràkhyaþ parvata÷ca tãrthayàtribhiþ pràyeõa vadaryà÷ramàt saptadinaiþ samàgamanãyaþ .. * ..)

#<kedàrakañukà>#, strã, (kedàrasya kùaitrasya kañukà iva .) kadukà . iti ràjanirghaõñaþ . kañkã iti bhàùà .. (kañukà÷abde'sya vivaraõaü j¤àtavyam ..)

#<kedàrajaü>#, klã, (kedàràt jàyate iti . jan + óaþ .) padmakàùñham . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kedàre÷aþ>#, puü, (kedàra etannàmà parvataþ tatra ya ã÷aþ liïgaråpã mahàdevaþ . yadvà, kedàràkhyaþ ã÷aþ .) kà÷ãstha÷iyavi÷eùaþ . yathà --
     %<harapàpahrade snàtvà kedàre÷aü prapåjya ca .
     koñijanmàrjitainobhirmucyate ÷raddhayànvitaþ ..>% iti skànde kà÷ãkhaõóe 77 adhyàyaþ ..

#<kedàre÷varaþ>#, puü, (kedàràkhya ã÷varaþ . kedàraparvatastha ã÷varo và .) kà÷ãstha÷ivaviü÷eùaþ . yathà --
     %<÷çõvaparõe'bhidhàsyàmi kedàre÷varasaükathàm .
     samàkarõyàpi yàü pàpo'pyapàpo jàyate kùaõàt ..>% iti skànde kà÷ãkhaõóe 77 adhyàyaþ ..

#<kenàraþ>#, puü, (ke mårdhni nàraþ . aluksamàsaþ .) kumbhinarakaþ . iti hemacandraþ . ÷iraþ . kapolaþ . sandhiþ . iti medinã ..

#<kenipàtaþ>#, puü, (ke jale nipàtyate'sau . ni + pat + õic + ap .) aritram . iti ÷abdaratnàvalã . hàli iti bhàùà ..

#<kenipàtakaþ>#, puü, (kenipàta + svàrthe kan .) kenipàtaþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 13 ..

#<kenduþ>#, puü, (ku ãùat induriva . koþ kàde÷aþ .) tindukavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kendukaþ>#, puü, (kendu + saüj¤àyàü kan .) gàlavavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. gàv iti bhàùà .. tàlavi÷eùaþ . yathà . %<laghudvayaü viràmàntatàle kendukasaüj¤ake>% . laghudvayaü sthàne drutadvayamiti ca pàñhaþ . aparaü niyamaü vinà . iti saïgãtadàmodaraþ ..

#<kendraü>#, klã, lagnam . lagnàt caturthasaptamada÷amasthànàni . tatparyàyaþ . kaõñakam 2 . yathà --
     %<lagnàmbudvyånakarmàõi kendramukta¤ca kaõñakam .
     catuùñaya¤càtra kheño balã lagne vi÷eùataþ ..>% iti nãlakaõñhakçtavarùatantràkhyajàtakam .. spaùñagrahànayanàrthaü ÷ãghramandasaüj¤akàïkadvayam . yathà --
     %<mçdåccena hãno graho mandakendraü caloccaü grahàõàü bhavecchãghrakendram ..>% iti bhàskarãyasiddhànta÷iromaõau spaùñàdhikàraþ .. grahaü saü÷odhya mandoccàt tathà ÷ãghràt vi÷odhya ca ÷iùñaü kendram . iti såryasiddhàntaþ .. golasya madhyasthànam . yathà --
     %<vçttasya madhyaü kila kendramuktam kendraü grahoccàntarasucyate'taþ .
     yavo'ntare tàvati tuïgade÷ànnãcoccavçttasya sadaiva kendram ..>% iti siddhànta÷iromaõau golàdhyàyaþ .. (yàtràyogaviùeùaþ . yathà, ÷abdàrthacintàmaõidhçtavacane .
     %<àpoklimagate candre kendrasthe surapåjite .
     yogaþ kendra iti khyàto yàturiùñàrthasiddhidà ..>% pràntasãmà . yathà, yoga÷àstre .
     %<pçthivyà ubhayoþ kendrayoþ sthitau dvàveva yoginau .
     ekatra sànnidhyasthitivat sannikarùasthitàviva và anyonyamàlapati ..>%)

#<kepa>#, ç ïa gatyàm . càle . iti kavikalpadrumaþ . (bhvàü-àtmaü-sakaü-señ-çdit .) ïa, kepate . ç, acikepat . iti durgàdàsaþ ..

#<kemadrumaþ>#, puü, janmakàlãnagrahayogavi÷eùaþ . yathà .
     %<ravivarjaü dvàda÷agairanaphà candràt dvitãyagaiþ sunaphà .
     ubhayasthitairduradhurà kemadrumasaüj¤ito 'nyaþ ..>% anaphàdiyogaþ . sacchãlaü viùayasukhànvitaü prabhu khyàtiyuktamanaphàyàm . sunaphàyàü dhãdhanakãrtiyuktamàtmàrjitai÷varya¤ca .. bahubhçtyakuñumbàrambha mudvignacittamapi dauradhure . bhçtakaü duþkhinamadhanaü jàtaü kemadrume vidyàt .. anaphàdiphalam . iti jyotistattvam .. (kemadrumayoge jàtaüsya phalaü yathà, jàtakapaddhatau .
     %<nçpatervaü÷ajàto'pi kemadrumabhavo naraþ .
     malino duþkhito nãco niþsvo dàso bhavetkhalaþ ..>% tadbhaïgastu tatraiva . %<candre kendragate'thavà grahayute sarvai÷ca dçùñe vidhau sarvaiþ kaõñakasaüj¤itairgrahayutaiþ kemadrumo neùyate . lagnàd vidho rvà vçddhisthaiþ ÷ubhaiþ sarvaü ÷ubhaü phalaü . dvàbhyàü madhyaü tathaikenàlpaü cennàsti draridratà>% ..)

#<kemukaþ>#, puü, (ke ÷irovacchede amayatãti . am roge + uka pratyayaþ .) vçkùavi÷eùaþ . keüu iti bhàùà . tatparyàyaþ . pecukaþ 2 pecunã 3 pecuþ 4 pecikà 5 dalasàriõã 6 kecukaþ 7 . iti ratnamàlà .. tasya målaguõàþ . kaphapittanà÷itvam . rocanatvam . agnidãpanatva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. kañutvam . pàke tiktatvam . gràhitvam . himatvam . laghutvam . pàcanatvam . hçdyatvam . jvarakuùñhakàsapramehàsranà÷itvam . vàtalatvam . pañutva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. (etat phalaü haviùye varjanãyam . klã, kanda÷àkavi÷eùaþ ..)

#<keyåraü>#, klã, (ke bàhu÷irasi bhåùaõatàü yàti . yà gatyàü + åraþ . aluk samàsaþ .) alaïkàravi÷eùaþ . tàóa iti bhàùà . tatparyàyaþ . aïgadam 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 107 .. (yathà, mahàbhàrate . 6 . 67 . 21 .
     %<pàdànàü bhåùaõànà¤ca keyåràõà¤ca sarva÷aþ .
     rà÷aya÷càtra dç÷yante bhãùmabhãmasamàgame ..>%)

#<keyåraþ>#, puü, ratibandhavi÷eùaþ . yathà --
     %<strãjaïghe caiva saüpãóya dãrbhyàmàliïgya sundarãm .
     kàrayet ùñhàpanaü kàmã bandhaþ keyårasaüj¤akaþ ..>% iti smaradãpikà .. apri ca .
     %<strãõàü jaïghàntaràviùñau gàóhamàliïgya sundarãm .
     kàmayedvipulaü kàmã bandhaþ keyårasaüj¤akaþ ..>% iti ratima¤jarã ..

#<keralaþ>#, puü, de÷abhedaþ . màleoyàra iti bhàùà . yathà . ugràþ keralaparyàyàþ . iti hemacandraþ .. vedayàgànadhikàri÷ma÷rudhàrimlecchavi÷eùaþ . puraite kùattriyà àsan sagareõaiùàü dharmo nà÷itaþ ve÷ànyatva¤ca kçtam . yathà --
     %<niþsvàdhyàyavaùañkàràþ kçtàstena mahàtmanà .
     ÷akà yavanakàmbojàþ pàradàþ pahnavàstathà ..
     kolisarpà màhiùakà darvà÷colàþ sakeralàþ .
     sarve te kùattriyàstàta ! dharmasteùàü niràkçtaþ ..>% iti harivaü÷aþ . (tathà ca raghuvaü÷e . 4 . 54 .
     %<bhayotsçùñavibhåùàõàü tena keralayoùitàm .
     alakeùu camåreõu÷cårõapratinidhãkçtaþ ..>%)

#<keralã>#, strã, (kerala + gauràditvàt ïãù .) jyotirgranthavi÷eùaþ . horà . iti ÷abdaratnàvalã .. (keralajyotirvidyàyàü saïketavi÷eùo diïmàtraü pradar÷yate gargasaühitàyàü yathà --
     %<vargavarõapramàõa¤ca sasvaraü tàóitaü mithaþ .
     piõóasaïkhyà bhavettasya yathàbhàgaistu kalpanà ..>% asyàrthaþ a ka ca ña ta pa ya ÷à ityaùñau vargà etaireva pra÷nàdayo yathàyathaü sàïketikakramamàlambya niråpyante .. keralade÷odbhavà strã . yathà, ràjendrakarõapåre . 6 .
     %<cauóã cåóàbharaõaharaõaþ kãrõakarõàvataüsaþ karõàñãnàü muùitamåralã keralãhàralãlaþ ..>%)

#<kela>#, ç càle . gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüparaü-akaü-gatyarthe sakaü-señ-çdit .) ç, acikelat . càlaþ kampaþ . càlaþ kai÷cinna manyate . iti durgàdàsaþ ..

#<kelakaþ>#, puü, (kel + kartari õvul .) khaïgadhàràdinartakaþ . tatparyàyaþ . plavakaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<keliþ>#, puü strã, (kel + in .) parãhàsaþ . tatparyàyaþ . dravaþ 2 krãóà 3 lãlà 4 narma 5 . ityamaraþ . 1 . 7 . 32 .. (nàyikàlaïkàravi÷eùaþ . yathà, etallakùaõaü sàhityadarpaõe . 3 . 122 .
     %<vihàre saha kàntena krãóitaü kelirucyate ..>% yathà, bhramaràùñake . 4 .
     %<màlatyàþ kusumeùu yena satataü keliþ kçtà helayà ..>%)

#<keliþ>#, strã, (kelati sadà gacchatãti . %<sarvadhàtubhya in>% . iti in .) pçthivã . iti ÷abdamàlà ..

#<kelikaþ>#, puü, (kelirvilàsaþ prayojanamasya iti ñhan .) a÷okavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (vivçtirasyà÷oka÷abde j¤eyà ..)

#<kelikalà>#, strã, (keliråpà kalà . ÷àkapàrthivàdivat madhyapadalopisamàsaþ .) sarasvatãvãõà . iti ÷abdaratnàvalã .. (keliþ krãóà tasyàþ kalà aü÷avi÷eùaþ . yathà, bhramaràùñake . 7 .
     %<alirasau nalinãvanavallabhaþ kumudinãkulakelikalàrasaþ ..>%)

#<kelikilaþ>#, puü, (kelinà lãlayà kilatãti . kila krãóàyàü + kaþ .) kuùmàõóakaþ . sa tu ÷ivasyànucaraþ . nàñye nàyakavayasyaþ . tatparyàyaþ . vidåùakaþ 2 vàsantikaþ 3 vaihàsikaþ 4 prahàsã 5 prãtidaþ 6 . iti hemacandraþ .. (kelinà parãhàsena kilatãti vigrahe vàcyaliïgaþ . yathà, harivaü÷e .
     %<sa tu kelikilo vipro bheda÷ãla÷ca nàradaþ ..>%)

#<kelikilà>#, strã, (kelinà vihàreõa kilatãti kil + kaþ . tataþ ñàp .) ratiþ . sà tu kàmadevapatnã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kelikãrõaþ>#, puü, (kelitimittakaiþ pàü÷ubhiþ kãrõaþ .) uùñraþ . iti hemacandraþ ..

#<keliku¤cikà>#, strã, (kelãnàü ku¤cikà iva . ÷yàlikà . iti trikàõóa÷eùaþ . ÷àlã iti bhàùà ..

#<kelikoùaþ>#, puü, (kelãnàü rahasyànàü krãóàparãhàsàdãnàü và koùa àdhàra iva .) nañaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kelinàgaraþ>#, puü, (kelinipuõaþ pradhànako và nàgaraþ .) sambhogavàn . iti jañàdharaþ ..

#<kelimukhaþ>#, puü, (keliþ mukhaü pradhànamatra .) parãhàsaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kelivçkùaþ>#, puü, (kelinimittako vçkùaþ .) kadambavi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. kelikadamba iti khyàtaþ ..

#<kelisacivaþ>#, puü, (kelau krãóàviùaye sacivaþ sahàyaþ .) narmadaþ . krãóàviùayakamantrã . iti ÷abdamàlà ..

#<keva>#, ç ïa sevane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü--àtmaü-- sakaü--señ--çdit .) ïa, kevate . ç, acikevat . iti durgàdàsaþ ..

#<kevartaþ>#, puü, (ke jale vartate . vçt + ac . aluk samàsaþ .) kaivartajàtiþ . iti dviråpakoùaþ .. (eùo'ntyaja÷ådraþ . yathà, brahmavaivartapuràõe .
     %<rajaka÷carmakàra÷ca nañã varuóa eva ca .
     kevarto medabhilla÷ca ùaóete antyajàþ smçtàþ ..>%)

#<kevalaü>#, klã, (kevç ïa sevane + vçùàditvàt kalac . yadvà, ke ÷irasi mårdhvàvacchede valayati . val + ac . aluk samàsaþ .) nirõãtam . ityamaramedinãkarau .. j¤ànabhedaþ . iti vi÷vo hemacandra÷ca .. (sàïkhyakàrikàyàü yathà -- %<aviparyayàt vi÷uddhaü kevalamutpadyate j¤ànam>% ..) ÷uddham . (yathà, raghau 2 . 63 .
     %<na kevalànàü payasàü prasåtimavehi màü kàmadughàü prasannàm ..>%) kçtsnam . (yathà, raghuvaü÷e 10 . 29 .
     %<kevalaü smaraõenaiva punàsi puruùaü yataþ .
     anena vçttayaþ ÷eùà niveditaphalàstvayi ..>%) asahàyaþ . iti saükùiptasàre uõàdivçttiþ .. (advitãyaþ . yathà, kumàre 5 . 83 .
     %<na kevalaü yo mahato'pabhàùate ÷çõoti tasmàdapi yaþ sa pàpabhàk ..>%)

#<kevalaþ>#, puü, kuhanaþ . iti medinã . (kumbhakavi÷eùaþ . yathà, hañayogadãpikàyàm . 2 . 71 .
     %<pràõàyàmastridhà prokto recapårakakumbhakaiþ .
     sahitaþ kevala÷ceti kumbhako dvividho mataþ ..>%)

#<kevalaþ>#, tri, ekaþ . (yathà, raghuvaü÷e . 11 . 19 .
     %<vàõabhinnahçdayà nipetuùã sà svakànanabhuvaü na kevalàm .
     viùñapatrayaparàjayasthiràü ràvaõa÷riyamapi vyakampayat ..>%) kçtsnaþ . ityamaramedinãkarau . (yathà, raghuþ . 10 . 29 .
     %<kevalaü smaraõenaiva punàsi puruùaü yataþ .
     anena vçttayaþ ÷eùà niveditaphalàstvayi ..>%)

#<kevalaj¤ànã>#, [n] puü, (kevalaü ÷uddhaü j¤ànaü asyàstãti . iniþ .) såtàrhadvi÷eùaþ . iti hemacandraþ ..

#<kevaladravyaü>#, klã, (kevalaü dravyam .) maricam . iti ÷abdacandrikà ..

@<[Page 2,195c]>@
#<kevalã>#, strã, (kevala + ïãù .) j¤ànabhedaþ . iti medinã . granthavi÷eùaþ . iti hemacandraþ ..

#<kevalã>#, [n] puü, (kevalaü ÷uddhaü j¤ànamasyàstãti . iniþ .) jainavi÷eùaþ . iti halàyudhaþ ..

#<kevikà>#, strã, (keva gaticàlanayoþ + õvul + ñàp ata itvam .) puùpavi÷eùaþ . kevera iti bhàùà kokaõe prasiddhà . tatparyàyaþ . kavikà 2 kevã 3 bhçïgàriþ 4 nçpavallabhà 5 bhçïgamàrã 6 mahàgandhà 7 ràjakanyà 8 alivàhinã 9 . asyà guõàþ . madhuratvam . ÷ãtatvam . dàhapitta÷ramavàta÷leùmarogapittacchardivinà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ke÷aþ>#, puü, (ke mastake ÷ete . ÷ã + ac . aluksamàsaþ .) majjajàtopadhàtuvi÷eùaþ . cul iti bhàùà . sa tu garbhasthabàlakasya aùñàbhirmàsairjàyate . iti sukhabodhaþ . (ke÷àdayastu pitçto jàyante . yathà, su÷rute ÷àrãrasthàne tçtãye'dhyàye . %<garbhasya ke÷a÷ma÷rulomàsthinakhadantasiràsnàyudhamanãretaþprabhçtãni sthiràõi pitçjàni>% .. bhàvaprakà÷e ca .
     %<ke÷àþ ÷ma÷ru ca lomàni nakhà dantàþ siràstathà .
     dhamanyaþ snàyavaþ ÷ukrametàni pitçjàni hi ..>%) tatparyàyaþ . cikuraþ 2 kuntalaþ 3 vàlaþ 4 kacaþ 5 ÷iroruhaþ 6 . ityamaraþ . 2 . 6 . 95 .. ÷irasijaþ 7 mårdhajaþ 8 asraþ 9 vçjinaþ 10 . iti jañàdharaþ .. (rogavi÷eùeõàsyotpàñanànantaramudbhavopàyà÷ca . yathà --
     %<vañàvarohake÷inyo÷cårõenàdityapàcitam .
     guóåcãsvarasetailamabhyaïgàtke÷arohaõam ..>% iti àdityapàkaguóacãtailam .. * ..
     %<madhukendãvaramårvà tilàjyagokùãrabhçïgalepena .
     aciràdbhavanti ghanake÷à dçóhamålàyatànçjavaþ ..>%
     %<candanaü madhukaü mårvà triphalà nãlamutpalam .
     kàntàvañapraroha÷ca guóacãviùameva ca ..
     lauhacårõaü tathàke÷ã ÷àrive dve tathaiva ca .
     màrkavasvarasenaiva tailaü mçdvagninà pacet ..
     ÷irasyutpatitàþ ke÷à jàyante ghanaku¤citàþ .
     dçóhamålà÷ca snigdhà÷ca tathà bhramarasannibhàþ ..
     nasyenàkàlapalitaü nihanyàttailamuttamam ..>% iti candanàdyaü tailam .. * ..
     %<tailaü sayaùñãmadhukaiþ kùãre dhàtrãphalaiþ ÷çtam .
     nasye dattaü janayati ke÷àn ÷ma÷råõi càpyatha ..>% pakkàvasthàpannasyàsya kçùõãkaraõopàyà yathà --
     %<triphalàcårõasaüyuktaü lauhacårõaü vinikùipet .
     ãùatpakve nàrikele bhçïgaràjarasànvite ..
     màsamekantu niþkùipya samyaggarmàt samuddharet tataþ ÷iro muõóayitvà lepaü dadyàdbhiùagvaraþ ..
     sambeùñya kadalãpatrai-rmocayetsaptame dine .
     kùàlayettriphalàkvàthaiþ kùãramàüsavasà÷inaþ ..
     kapàlara¤jana¤caiva kçùõãkaraõamuttamam ..>%
     %<utpalaü payasà sàrdhaü màsaü bhåmau nidhàpayet .
     ke÷ànàü kçùõakaraõaü snehana¤ca vidhãyate ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe kùudrarogàdhikàre ..) tatsamåhàrthavàcakàþ ÷abdàþ yathà --
     %<vàlàþ syustatparàþ pà÷o racanàbhàra uccayaþ .
     hastaþ pakùaþ kalàpa÷ca ke÷abhåyastvavàcakàþ ..>% iti hemacandraþ .. * .. (kasya jalasya ã÷aþ .) varuõaþ . hrãveram . iti medinã .. (asya paryàyà yathà --
     %<vàlaü hrãveravarhiùñhodãcyaü ke÷o'mbunàma ca ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..) daityavi÷eùaþ . iti hemacandraþ .. (kasya brahmaõo'pi ã÷aþ . ke jale ÷ete và .) viùõuþ . iti ÷abdaratnàvalã . (kà÷ate prakà÷ate loke lokaü kà÷ayati và . kà÷a + ac pçùodaràt etve sàdhuþ . såryàgniprabhçtira÷miþ .
     %<brahma-viùõu-rudra-saüj¤àþ ÷aktayaþ ke÷asaüj¤itàþ ..>% iti bhàgavatokteþ parabrahma÷aktiþ . brahmà .
     %<ke÷o yonau tathà bhàve hàvalàvaõyayorapi .
     lampañe puruùe caiva pramadàyàü vi÷eùataþ ..>%
     %<prajàpatau kace caiva ke÷a÷abdaþ prakãrtyate ..>% iti mahàbhàratañãkàkçnnãlakaõñhaþ ..)

#<ke÷akalàpaþ>#, puü, (ke÷ànàü kalàpaþ samåhaþ .) ke÷apà÷aþ . ke÷asamåhaþ . iti hemacandraþ ..

#<ke÷akàraþ>#, puü, (ke÷aü ke÷avat ke÷àkçtiü và karoti àtmànaü ke÷àkàreõa vardhayati iti bhàvaþ . ke÷a + kç + %<karmaõyaõ>% . 3 . 2 . 1 . iti aõ .) ikùubhedaþ . kariyà ku÷iyàra iti hindã bhàùà . asya guõàþ . gurutvam . ÷ãtatvam . raktapittakùayàpahatva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<ke÷agarbhakaþ>#, puü, (ke÷o garbhe abhyantare'sya . kap .) kavarã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ke÷aghnaü>#, klã, (ke÷aü hanti nà÷ayatãti . han + ñak .) indraluptakam . iti hemacandraþ ..

#<ke÷acchit>#, [d] puü, ke÷aü chinatti . chid + kvip .) nàpitaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<ke÷añaþ>#, puü, (ko brahmà ã÷aþ mahàdevaþ tau añataþ gacchataþ pralaye yaü . mahàpralaye mårtyavi÷eùàt tathàtvam . yadvà brahma÷ivàbhyàü añati gacchati yaþ saþ . trayàõàmekàtmatvàt .) viùõuþ . (ke÷eùu kà÷àditçõajàteùu añati caratãti . añ + ac . ÷akandhvàditvàt sàdhuþ .) chàgaþ . (ke÷eùu mårdhajeùu añatãti . añ + ac ÷akandhvàditvàt alope màdhuþ .) okaõaþ . iti medinã . bhràtà . iti ÷abdaratnàvalã .. (ke÷eùu kàmàrtapuruùanàrãùu añati . añ + ac .) kàmadevasya ÷oùaõavàõaþ . iti vi÷vaþ . (ke÷a iva pratimàsu nañanañyàdiùu ca añati tvagàtmaneti yàvat .) ÷oõakavçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ke÷adhçt>#, puü, (ke÷amiva dharati . dhç + kvip .) bhåtake÷anàmakatçõabhedaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<ke÷anàma>#, [n] klã, (ke÷anàmnaiva nàma yasya .) vàlam . ityamaraþ .. vàlà iti bhàùà ..

#<ke÷apakùaþ>#, puü, (ke÷ànàü pakùaþsamåhaþ . bàhulakàt pakùàde÷ovà .) ka÷apà÷aþ ityamaraþ . 2 . 6 . 98 .. (yathà, mahàbhàrate . 4 . 36 . 41 .
     %<uttarantu pradhàvantamanudrutya dhana¤jayaþ .
     gatvà ÷atapada tårõaü ke÷apakùe paràmç÷at ..>%)

#<ke÷aparõã>#, strã, (ke÷a iva parõànyasya . jàtitvàt ïãù .) apàmàrgaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ke÷apà÷aþ>#, puü, (ke÷ànàü pà÷aþ samåhaþ .) ke÷asamåhaþ . yathà --
     %<pà÷aþ pakùa÷ca hasta÷ca kalàpàrthàþ kacàt pare ..>% ityamaraþ . 2 . 6 . 98 .. (yathà, kumàre . 1 . 48 .
     %<taü ke÷apà÷aü prasamãkùya kuryurvàlapriyattvaü ÷ithilaü camaryaþ ..>%)

#<ke÷apà÷ã>#, strã, (ke÷apà÷a + svàïgàt ïãp .) ÷iro madhyastha÷ikhà . cåóà . ityamaraþ . 2 . 6 . 97 ..

#<ke÷abhåþ>#, puü, (ke÷ànàü bhårutpattisthànam .) ÷iraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ke÷amathanã>#, strã, (ke÷à mathyante'nayà . mantha viloóane + karaõe lyuñ tato ïãp . asyàþ kaõñakaiþ samãpaü gantuþ ke÷otpàñanàt tathàtvam .) ÷amãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ke÷amàrjakaü>#, klã, (ke÷aü màrùñi . mçj ÷odhane + kartari õvul .) kaïkatikà . iti jañàdharaþ . ciruõã iti bhàùà ..

#<ke÷amàrjanaü>#, klã, (ke÷o mçjyate'nena . mçj + karaõe lyuñ vçddhi÷ca .) kaïkatikà . iti hemacandraþ . ke÷a÷uddhi÷ca . (bhàve lyuñ . ke÷a÷odhanakriyàmàtram ..)

#<ke÷amuùñiþ>#, puü, (ke÷ànàü muùñiriva .) viùamuùñivçkùaþ . mahànimbaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ke÷araþ>#, puü klã, (ke jale padma÷irasi và . saratãti . sç + ac . pçùodaràt ÷atvam . yadvà ke÷a iva ke÷àkàraþ asyàstãti . ke÷a + raþ .) ki¤jalkaþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 43 ..

#<ke÷araþ>#, puü, (ke÷a iva ke÷àkçtipadàrthaþ asyàstãti matvarthãyo raþ .) nàgake÷aravçkùaþ . (yathà -- gãtagovinde . 1 . 31 . %<madanamahãpatikanakadaõóarucike÷arakusumavikà÷e>% .. vakulavçkùaþ . (yathà, kumàre . 3 . 55 .
     %<srastàü nitambàdavalambamànà punaþ punaþ ke÷aradàmakà¤cãm ..>%) punnàgavçkùaþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 125 . 3 .
     %<palà÷aistilakai÷cåtai÷campakaiþ pàribhadrakaiþ .
     karõikàraira÷okai÷ca ke÷arairatimuktakaiþ ..>%) siühajañà . iti medinã .. (yathà, kàdambaryàm
     %<mçgapatiriva skandhàvalambitake÷aramàlaþ ..>%) hiïguvçkùaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. nãpaþ . kelikadamba iti bhàùà . yathà, meghadåte . 22 .
     %<nãpaü dçùñvà haritakapi÷aü ke÷arairardharåóhaiþ ..>%)

#<ke÷ara¤janaþ>#, puü, (ke÷àn ra¤jayati . ran¤ja + õic + lyuþ .) bhçïgaràjavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ . bhãmaràja iti bhàùà ..

#<ke÷aràjaþ>#, puü, (ke÷o ràjate'nen . ràja + karaõe gha¤ .) ÷àkabhedaþ . ke÷ure iti bhàùà . tatparyàyaþ . bhçïgaràjaþ 2 bhçïgaþ 3 pataïgaþ 4 màrkaraþ 5 . iti ratnamàlà .. màrkavaþ 6 . ityamaraþ .. nàgamàraþ 7 pavaruþ 8 bhçïgasodaraþ 9 . iti trikàõóa÷eùaþ .. ke÷ara¤janaþ 10 ke÷yaþ 11 . kuntalavardhanaþ 12 . iti vaidyakam .. aïgàrakaþ 13 ekarajaþ 14 kara¤jakaþ 15 bhçïgarajaþ 16 bhçïgàraþ 17 . iti jañàdharaþ .. ajàgaraþ 18 bhçïgarajàþ 19 makaraþ 20 . iti ÷abdaratnàghalã .. api ca .
     %<bhçïgaràjo bhçïgarajo màrkavo bhçïga eva ca .
     bhçïgàrakaþ ke÷aràjo bhçïgàraþ ke÷ara¤janaþ ..
     bhçïgaràjaþ kañustikto råkùoùõaþ kaphavàtanut .
     ke÷yastvacyaþ kçmi÷vàsakàsa÷othàmayàpahçt ..
     dantyo rasàyano balyaþ kuùñhanetra÷iro'rtijit ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. asya guõàþ . agnikàritvam . ke÷acakùurhitatvam . pàõóukaphàpahatvam . rasàyanatva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<ke÷aràmlaþ>#, puü, (ke÷are tadavacchede amlaraso yasya .) màtuluïgakavçkùaþ . iti jañàdharaþ

#<ke÷arã>#, [n] puü, (ke÷aràþ santyasya iti iniþ .) siühaþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 1 .. (yathà, raghuvaü÷e 2 . 29 .
     %<sa pàñalàyàü gavi tasthivàüsaü dhanurdharaþ ke÷ariõaü dadar÷a ..>%) ghoñakaþ . punnàgavçkùaþ . nàgake÷aravçkùaþ . iti medinã .. vãjapårakavçkùaþ . iti jañàdharaþ ..

#<ke÷aruhà>#, strã, (ke÷a iva rohati atra . ke÷aruha + %<igupadheti>% . 3 . 1 . 135 . iti kaþ .) bhadrada ntikàvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ke÷aråpà>#, strã, (ke÷avadråpamasyàþ .) vandàkavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ . (paragàchà iti bhàùà ..)

#<ke÷avaþ>#, puü, (ko brahmà ã÷aþ rudraþ tau àtmani svaråpe vayati pralaye upàdhiråpamårtitrayaü muktvà ekamàtraparamàtmasvaråpeõàvatiùñhate iti . yathà, bhàgavate 2 adhyàye catuþ÷lokyàm .
     %<ahamevàsamevàgre nànyad yat sadasat param .
     pa÷càdahaü yadetacca yo'va÷iùyeta so'smyaham .
     çte'rthaü yat pratãyeta na pratãyeta càtmani tadvidyàdàtmano màyàü yathàbhàso yathàtamaþ ..
     yathà mahànti bhåtàni bhåteùåccàvaceùvanu .
     praviùñànyapraviùñàni tathà teùu na teùvaham ..
     etàvadeva jij¤àsyaü tattvajij¤àsunàtmanaþ .
     anvayavyatirekàbhyàü yat syàt sarvatra sarvadà ..
     etanmataü samàtiùñha parameõa samàdhinà .
     bhavàn kalpavikalpeùu na vimuhyati karhicit ..>% tathà, ke÷aü ke÷inaü vàtiü hanti . ke÷a + và + kaþ . yathà, harivaü÷e . 80 . 66 .
     %<yasmàttvayà hataþ ke÷ã tasmànmacchà÷anaü ÷çõu .
     ke÷avo nàma nàmnà tvaü khyàto loke bhaviùyasi ..>%
     yadvà, ke jale ÷avavat bhàtãti . pralayakàle kùãroda÷àyitayà tathàtvam . ka÷ca a÷ca ã÷a÷ca te ke÷à brahmaviùõurudràþ niyamyatayà santyasya . yadvà, ka÷ca ã÷a÷ca tau ke÷au puttrapauttratvena bhavato 'sya . %<ke÷àdvo'nyatarasyàm>% . 5 . 2 . 109 . iti vapratyayaþ . athavà vàti gacchati tadvattayà . và + kaþ . svaråpatasteùàü bhedàbhàvàdapi vàsudeve sarvàtmani parame÷vare'sya vçttiþ . ato viùõusaühitàyàm .
     %<narasiühavapuþ ÷rãmàn ke÷avaþ puruùottamaþ ..>% ki¤ca .
     %<trilokàtmà triloke÷aþ ke÷avaþ ke÷ihà hariþ ..>% påjyapàdairbhàùyakçdbhirapi ke÷ava÷abdasya niruktidvayamavalambya nàmadvayaü samarthitaü tayoràdye . abhiråpàþ ke÷à yasya sa ke÷avaþ . ka÷ca a÷ca ã÷a÷ca ke÷àstrimårtayaste va÷e vartante yasya saþ . ke÷idànavahananàdvà ke÷avaþ .
     %<yasmàt tvayaiva duùñàtmà hataþ ke÷ã janàrdana ! tasmàt ke÷avanàmnà tvaü loke j¤eyo bhaviùyasãti ..>% bhàügavatàdiùu . dvitãye . ke÷asaüj¤itàþ såryàdisaükràntà aü÷avaþ tadvattvena ke÷avo và .
     %<aü÷avo ye prakà÷ante mama te ke÷asaüj¤itàþ .
     sarvaj¤àþ ke÷avaü tasmàt pràhurmàü dvijasattamàþ ..>% iti mahàbhàratam . %<trayaþ ke÷inaþ>% . iti ÷rute÷ca brahmaviùõu÷ivàkhyà hi ÷aktayaþ ke÷asaüj¤itàþ . %<matke÷à vasudhàtale>% iti bhàgavate ca . yathà, harivaü÷oktau --
     %<ko brahmeti samàkhyàtaþ ã÷o'haü sarvadehinàm .
     àvàü tavàü÷asambhåtau tasmàt ke÷avanàmavàn ..>% tenàsya bahudhà niruktiþ .) viùõuþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 18 .. punnàgavçkùaþ .. (ke÷àþ pra÷astàþ santyasya . %<ke÷àdvo'nyatarasyàm>% . 5 . 2 . 109 . iti vaþ .) ke÷avati tri . iti medinã .. (jalastha÷avadehaþ . yathà, vidagdhamukhamuõóanam .
     %<ke÷avaü patitaü dçùñvà droõo harùamupàgataþ .
     rudanti pàõóavàþ sarve hà ! hà ! ke÷ava ! ke÷ava ! ..>% ke jale ÷avaü patitaü dçùñvà droõaþ kàkaþ harùaü pràptavàn pàõóavàþ ÷çgàlàþ rudanti cãtkàraü kurvantãtyarthaþ ..)

#<ke÷avardhinã>#, strã, (ke÷àþ vardhyante'nayà . ke÷a + vçdh + karaõe lyuñ ñitvàt ïãù .) sahadevãlatà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ke÷avàyudhaþ>#, (ke÷avasya viùõoràyudhàkàraü mukulàdyasya .) àmravçkùaþ . iti ÷abdamàlà . (ke÷avasya viùõoþ àyudhaü astram . iti vigrahe puü, viùõorastre, klã ..)

#<ke÷avàlayaþ>#, puü, (ke÷avasya àlayaþ vàsasthànam .) a÷vatthavçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ke÷avàvàsaþ>#, puü, (àvasatyasmin iti . à + vas + adhikaraõe gha¤ .) ke÷avasya àvàsaþ a÷vatthavçkùaþ . iti jañàdharaþ ..

#<ke÷ave÷aþ>#, puü, (ke÷asya kuntalasya ve÷aþ bandhanaråpaveõyàdibhirvinyàsa iti yàvat .) kavarã . ityamaraþ .. culerakhoüpà iti bhàùà . (yathà, à÷valàyanagçhye . 1 . 17 . 17 . %<kuladharmaü ke÷ave÷àn kàrayet>% . %<eka÷ikhastri÷ikhaþ pa¤ca÷ikho và>% iti baudhàyanaþ . %<parba÷ikhaþ para÷ikhaþ>% iti kuladharmàþ . %<teùu yo yasya kuladharmaþ tena tasya ke÷asannive÷àn kàrayet>% iti nàràyaõãvçttiþ ..)

#<ke÷ahantrã>#, strã, (ke÷asya hantrã nà÷inã . yadvà ke÷àn hanti yà . ke÷a + han + tçc tato ïãù .) ÷amãvçkùaþ .. iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ke÷ahastaþ>#, puü, (ke÷ànàü ke÷asya và hastaþ samåhaþ . hastàdaya÷ca ke÷àt samåhàrthe .) ke÷asamåhaþ . ityamaraþ ..

#<ke÷àke÷i>#, klã, ke÷eùu ke÷eùu gçhãtvà pravçttaü yaddham . (%<tatra tenedamiti saråpe>% . 2 . 2 . 27 . iti karmavyatihàre ic samàse pårbadãrghaþ .) anyonyake÷agrahaõapårbakapravçttayuddham . iti vyàkaraõam .. culàculi iti bhàùà . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 283 . 37 .
     %<ke÷àke÷yabhavadyuddhaü rakùasàü vànaraiþ saha ..>%)

#<ke÷àruhà>#, strã, (ke÷à àrohantyanayà . à + ruha + karaõe gha¤arthe kaþ .) sahadevãlatà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ke÷àrhà>#, strã, (ke÷aü ke÷avarõaü arhati iti . ke÷a + arha + %<karmaõyaõ>% . 3 . 2 . 1 . iti aõ .) mahànãlã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ke÷ikaþ>#, tri, (pra÷astaþ ke÷aþ asyàstãti ñhan .) pra÷astake÷ayuktaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 45 ..

#<ke÷ikà>#, strã, (ke÷ãva kàyati prakà÷ate . ke÷in kai + kaþ .) ÷atàvarã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ke÷inisådanaþ>#, puü, (ke÷ãtyàkhyaþ dànavaþ kaüsàsuracarastaü nisådayati hanti . ni + såd + kartari lyuþ .) ÷rãkçùõaþ . (yathà, gãtàyàü 18 . 1 .
     %<sannyàsasya mahàbàho ! tattvamicchàmi veditum .
     tyàgasya ca hçùãke÷a ! pçthak ke÷inisådana ! ..>% ke÷idànavavadhavivaraõaü harivaü÷e 80 adhyàye dç÷yam .)

#<ke÷inã>#, strã, (ke÷àkàràþ santyasyàþ .) jañàmàüsã . iti ràjanirghaõñaþ .. corapuùpã . pra÷astake÷avi÷iùñà . ityamaraþ . 2 . 6 . 45 ..

#<ke÷isådanaþ>#, puü, (ke÷inaü tadàkhyayà prasiddhaü daityaü sådayatãti . ke÷in + såda + kartari lyuþ .) ÷rãkçùõaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (ke÷idànava vadhavivaraõaü harivaü÷e 80 adhyàye draùñavyam ..)

#<ke÷ihà>#, [n] puü, (ke÷inaü hatavàn . han + kvip) ÷rãkçùõaþ . iti hemacandraþ ..

#<ke÷ã>#, [n] tri, (pra÷astàþ ke÷àþ santyasya .) pra÷astake÷ayuktaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 45 ..

#<ke÷ã>#, [n] puü, (ke÷aþ sarvaj¤à ÷aktirasyàstãti .) viùõuþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. daityabhedaþ . iti medinã .. (yathà, harivaü÷e . 80 . 65 .
     %<yasmàttvayà hataþ ke÷ã tasmàt macchàsanaü ÷çõu .
     ke÷avo nàma nàmnà vai khyàto loke bhaviùyaùi ..>% ke÷àþ kesarà santyasya .) siühaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ke÷ã>#, strã, (ke÷a + striyàü gauràditvàt ïãù .) nãlã . iti ràjanirghaõñaþ .. bhåtake÷ãvçkùaþ .. ajalomàvçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<ke÷occayaþ>#, puü, (ke÷ànàü uccayaþ samåhaþ .) ke÷a samåhaþ . iti hemacandraþ ..

#<ke÷yaü>#, klã, (ke÷àya hitaü iti yat .) kçùõàguru . bhçïgaràje, puü . iti ràjanirghaõñaþ .. (ke÷ahitakàrake, tri ..)

#<kesaraü>#, klã, (ke jale saratãti . sç + ac .) hiïguþ iti hemacandraþ .. nàgakesarapuùpam . kàsãsam . svarõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kesaraþ>#, puü, (ke vçkùa÷iro'vacchede ucchritade÷e ityarthaþ sarati . sç + ac .) nàgake÷aravçkùaþ . turaïgaskandhake÷aþ . (yathà, raghuvaü÷e . 4 . 67 .
     %<vinãtàdhva÷ràmàstasya sindhutãraviceùñanaiþ .
     dudhuvurvàjinaþ skandhàn lagnakuïkumakesaràn ..>%) siühaskandhake÷aþ . (yathà, pa¤catantre . 1 . 204 .
     %<vyàkãrõakesarakaràlamukhà mçgendrà nàgà÷ca bhåri madaràji viràjamànàþ ..>%) vakulavçkùaþ . (yathà, raghuvaü÷e . 9 . 36 .
     %<lalitavibhramabandhavicakùaõaü surabhigandhaparàjitakesaram ..>%) punnàgavçkùaþ . ki¤jalkaþ . iti hemacandraþ ..

#<kesaraþ>#, puü klã, (ke jale saratãti . sç + pacàdyac . hçladantàditi aluksamàsaþ .) ki¤jalkaþ . hiïguni, puü strã . iti rabhasaþ ..

#<kesaravaraü>#, klã, (kesareùu varaü ÷reùñhaü guõàdhikyàt . yadvà, kesareõa ki¤jalkena vçõàtãti . vç + ac .) kuïkumam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kesaràmlaþ>#, puü, (ke jalanimittakaþ saraþ amlaþ tadra so yasya .) vãjapåraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kesarikà>#, strã, (ke jale sarati svàdyatayà sàdhukàritayà và . vun aluksamàsaþ . tataùñàp ata itvam .) sahadevãlatà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kesarisutaþ>#, puü, (kesarã svanàmakhyàto vànarabhedaþ tasya sutaþ puttraþ .) hanåmàn . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate 3 . 147 . 27 .
     %<ahaü kesariõaþ kùetre vàyunà jagadàyunà .
     jàtaþ kamalapatràkùa ! hanåmàn nàma vànaraþ ..>%)

#<kesarã>#, [n] puü, (kesaràþ jañàþ santyasya . kesara + iniþ .) siühaþ . ghoñakaþ . punnàgaþ . nàgake÷ara . iti medinã .. rakta÷igraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. vànaravi÷eùaþ . sa tu hanåmatpità . (yathà, ràmàyaõe . 7 . 40 . 19 .
     %<såryadattavaraþ svarõaþ sumerurnàma parvataþ .
     yatra ràjyaü pra÷àstyasya kesarã nàma vai pità ..>%)

#<kai>#, ÷abde . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-akaüaniñ .) kàyati . eùàmàdantatvena divàdau pàñhe'pãùñasiddhau bhvàdàvaikàràntatvena pàñho gaõakçtamanityamiti j¤àpayati . tena ayadhàtoràtmanepadànityatva ÷apo luki ca yvorlopa iti yalope ayadhàtau pare upasargarepho la iti vaktavyàt parà÷abdasya rephasya lakàre %<eùa kàlaþ samåtpanno yaþ palàti sajãvati>% iti siddham . vedeùåccàraõabhedàrtho bhvàdau pàñha iti kecit . iti durgàdàsaþ ..

#<kaikayã>#, strã, (janapadàt kùattriyàt a¤ . yadvà, kekaya + svàrtheaõ . kaikaya + bàhulakàt na yàde riyàde÷aþ . tasyàpatyaü strã ïãp .) kekayã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kaikeyã>#, strã, (kaikeyaþ kekayaràjaþ tasyàpatyaü strã ïãp .) kekayã . sà tu kekayaràjakanyà da÷aratharàjapatnã ca . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, raghau 12 . 2 .
     %<taü karõamålamàgatya ràme ÷rãrnyasyatàmiti .
     kaikeyã÷aïkayevàha palitachadmanà jarà ..>%)

#<kaiïkaryaü>#, klã, (kiïkarasya bhàvaþ kiïkarasyedaü kiïkarasyakarma và . kiïkara + ya¤ .) kiïkaratvam . dàsatvam .. (yathà, bhàgavate . 3 . 2 . 22 .
     %<tat tasya kaiïkaryamalaü bhçtàn no viglàpayatyaïga ! yadugrasenam ..>%)

#<kaiñajaþ>#, puü, (kuñaja eva svàrthe aõ vçddhiþ . pçùodaràt aukàrasya aikàratvam .) kuñajavçkùaþ . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<kaiñabhaþ>#, puü, svanàmakhyàto daityavi÷eùaþ .. (ayantu viùõoþkarõamalodbhåtayorasurayoranyataraþ . pàdmakalpe jàtaþ san ekàrõave yoganidràyàü sthitasya bhagavato nàbhipadmàdàvirbhåtaü abjayoniü brahmàõaü yadà hantumudyataþ tadà yoganidràü vihàya samutthitena bhagavatà jaghanopari samutthàpya nihato'yaü durdànto'suraþ ..) yathà -- màrkaõóeyapuràõam .
     %<yoganidràü yadà viùõurjagatyekàrõavãkçte .
     àstãrya ÷eùamabhajat kalpànte bhagavàn prabhuþ ..
     tadà dvàvasurau ghorau vikhyàtau madhukaiñabhau .
     viùõukarõamalodbhåtau hantuü brahmàõamudyatau ..>% (etasyotpattyàdikaü savistaraü harivaü÷e 52 adhyàye dar÷anãyam ..)

#<kaiñabhajit>#, puü, (kaiñabhaü svanàmakhyàtamasuraü jitavàn . ji + bhåte kvip . tugàgama÷ca .) viùõuþ . ityamaraþ .. (asya vivaraõaü harivaü÷e 52 adhyàye draùñavyam ..)

#<kaiñabhahà>#, [n] puü, (kaiñabhaü svanàmakhyàtaü mahàsuraü hanti hatavàn và . han + kvip bhåte .) viùõuþ . iti hemacandraþ .. (sa ca sarva÷aktirbhagavàn svaråpato nirguõo'pi sçùñyàdikàryasampàdanàrthaü guõàdhiùñhàtçtvamabhyupaiti, tatra tu yadà jãvàdçùñava÷àt yadyadguõodrekàtmikà kriyà÷aktirupatiùñhate nitaràü guõàdhiùñàtçkataya bhagavànapi tadà tattadguõopayogikriyàvàniva pratibhàti . paraü dehàbhimànavatàü jãvànàmiva tasya prakçterudriktaguõe mano na hyàsajjate hçùãke÷atvàt guõaniyantçtvàdityarthaþ dehàbhimànaràhityàcca . ataeva sa kaiñabhajinmadhujidityàdyupàdhikatayocyate vastutastu jãvairyat ki¤cit kriyate tat sarvameva guõaparatantrairava÷ata eva . ã÷varasya tu bhçtyà iva guõà evàdhãnàþ santaþ tadàj¤ayaiva kriyà utpàdayanti sampàdayanti ca ..)

@<[Page 2,198b]>@
#<kaiñabhà>#, strã, (kåñà guõàstatkàryaü sçùñyàdikaü kaiñaü . kåña + aõ vçddhiþ pçùodaràt aukàrasya aikàratvaü . tena tairvà bhàti prakà÷ate yà . bhà + kvip .) durgà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kaiñabhàriþ>#, puü, (kaiñabhasya svanàmakhyàtasyàsurabhedasya ariþ ÷atruþ . pakùe kaiñabhasya tamasaþ arirdamayità . saguõàvasthàyàmapi ã÷varasya viùõoþ sattvaguõapràdhànyàt tathàtvam .) viùõuþ . iti halàyudhaþ ..

#<kaiñabhã>#, strã, (keñabhaü tadàkhyayà prasiddhaü asuraü prati iþ hananakriyàråpatejaþprakà÷o'syàþ .) yadvà, kåñaü tamaþpradhànabhàvamadhiùñhàya tàmasã prakçtiriti vi÷rutà devakàryasàdhanànurodhàt tadvattvayà bhàtãti . kåña + aõi vçddhau kauñaü pçùodaràt aukàrasya aikàratvaü kaiñaü bhà + kaþ . tato ïãp kaiñabhã tàmasãtyarthaþ ..) durgà . iti trikàõóa÷eùaþ . (madhukaiñabhabhãtabrahmaõastutyà prasàditatayà tàmasyà vimohitau tau durdàntàvasurau viùõunà nihatau . yathà, màrkaõóeyapuràõe devãmàhàtmye 81 adhyàye .
     %<evaü stutà tadà devã tàmasã tatra vedhasà .
     viùõoþ prabodhanàrthàya nihantuü madhukaiñabhau ..
     netràsyanàsikàbàhuhçdayebhyastathorasaþ ! nirgamya dar÷ane tasthau brahmaõo'vyaktajanmanaþ ..>% ityupakramya .
     %<samutthàya tatastàbhyàü yuyudhe bhagavàn hariþ .
     pa¤cavarùa sahasràõi bàhupraharaõovibhuþ ..
     tàvapyati balonmattau mahàmàyàvimohitau .
     uktavantau varo'smatto vriyatàmiti ke÷avam ..>%)

#<kaiñabhe÷varã>#, strã, (kaiñabhasya kaiñabhapuryà ã÷varã karto . pakùe kaiñabhasya tamoguõasya ã÷varã niyantrã .) durgà . yathà .
     %<kaiñabhantu va÷aü kçtvà gçhãtà tatpurã yathà .
     tena sà gãyate devã puràõe kaiñabhe÷varã ..>% iti devãpuràõe 45 adhyàyaþ ..

#<kaiñaryaþ>#, puü, (kiñ tràse + bhàve gha¤ . keñaü tràsaü ràti dadàti tiktàdãnàmàti÷ayyàt . rà dàne + kaþ . tataþ svàrthe ùya¤ .) kañphalaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 40 .. nimbaþ . mahànimbaþ . iti ratnamàlà .. madanavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kaióaryaþ>#, puü, (kaiñarya + pçùodaràt óatve sàdhuþ .) kañphalaþ . påtikara¤jaþ . kañabhãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kaitakaü>#, klã, (ketakyà idaü %<tasyedam>% . 4 . 3 . 120 . itthaõ) ketakãpuùpam . yathà . kaitakaü tiktakañukamiti ràjavallabhaþ ..

#<kaitavaü>#, klã, (kitava + svàrthe aõ .) kapañaþ . (kitavasya bhàvaþ karma và . yuvàditvàdaõ .) dyåtaþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 45 .. vaidåryamaõiþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (kitavasya bhàvaþ . kapañatà . yathà, bhàgavate 1 . 1 . 2 . %<dharmaþ projjhitakaitavo 'traparamo nirmatsaràõàü satàü vedyaü vàntavamatra vastu ÷ivadaü tràpatrayonmålanam>% ..)

#<kaidàraü>#, klã, (kedàràõàü kùetràõàü samåhaþ . iti aõ .) kùetrasamåhaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (kedàre kùetre prayatnenànãtaü yajjalaü tatkaidàram . tadguõàdikamuktaü bhàvaprakà÷e yathà --
     %<kedàraü kùetramuddiùñaü kaidàraü tajjalaü smçtam .
     kaidàraü vàryabhiùyandi madhuraü gurudoùakçt ..>%)

#<kaidàraþ>#, puü, (kedàre kùetre bhavaþ ittyaõ .) ÷àlidhànyam . iti ràjanirghaõñaþ .. (kedàrasambandhino ye te kaidàrà ityarthaþ . yathà, bhàvaprakà÷e .
     %<kaidàrà vàtapittaghnà guravaþ kapha÷ukralàþ .
     kaùàyà alpavarcaùkà medhyà÷caiva balàvahàþ ..>%)

#<kaidàrakaü>#, klã, (kedàràõàü samåhaþ kedàrasya idaü và . kedàra + vu¤ .) kedàrasamåhaþ . kùetragaõaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 11 ..

#<kaidàrikaü>#, klã, (kedàràõàü samåhaþ kedàre bhavaü tasyedaü và . kedàra + ñha¤a .) kaidàrakam . ityamaraþ . 2 . 9 . 11 ..

#<kaidàryaü>#, klã, (kedàràõàü samåhaþ . kedàra + ùya¤ .) kùaitram . kùetrasamåhaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 11 ..

#<kaimutikaþ>#, puü, (kimuta ityavyayaü tasmàt àgataþ . ñhak .) nyàyavi÷eùaþ . tathà ca chandogapari÷iùñam .
     %<vedà÷chandàsi sarvàõi brahmàdyà÷ca divaukasaþ .
     jalàrthino'tha pitaro marãcyàdyàstatharùayaþ ..
     upàkarmaõi cotsarge snànàrthaü brahmavàdinaþ .
     yiyàsånanugacchanti saühçùñà hya÷arãriõaþ ..
     samavàya÷ca yatraiùàü tatrànye bahavo malàþ .
     nånaü sarve kùayaü yànti kimutaikaü nadãrajaþ ..>% iti pràya÷cittatattvam ..

#<kairavaü>#, klã, (ke jale rauti kalanàdaü karotãti . ru + ac keravaþ haüsaþ tatpuruùe kçtãtyaluk . tasya priyamityaõ .) kumudam . ÷vetotpalam . ityamaraþ . 1 . 10 . 37 .. (yathà, mahàbhàrate 1 . 1 . 86 .
     %<puràõapårõacandreõa ÷rutijyotsnàþ prakà÷itàþ .
     nçbuddhikairavàõà¤ca kçtametat prakà÷anam ..>%)

#<kairavaþ>#, puü, (kutsito ravo yasya sa eva svàrthe aõ . pçùodaràt aukàrasya aikàratvam .) ÷atruþ . kitavaþ . iti medinã ..

#<kairaviõã>#, strã, (kairava puùkaràditvàt iniþ . tato ïãp .) kumudinã . iti ÷abdaratnàvalã .. (kairavàõi santyasyàü iti ini ïãp ca . kumudayuktà puùkariõã ..)

#<kairavã>#, strã, (kairavasya priyà ityaõ ïãp ca .) candrikà . iti medinã .. methikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kairavã>#, [n] puü, (kairavaü priyatvena prakà÷yatvena và astyasya iti iniþ .) candraþ . iti ÷abdamàlà ..

#<kairàñakaþ>#, puü, (kiraü paryantabhumiü caramàvasthàü mçtyuda÷àmityarthaþ añati pràpnoti yasmàt . kira + añ + ac . tataþ svàrthe kan aõ ca .) sthàvaraviùabhedaþ . iti hemacandraþ ..

@<[Page 2,199a]>@
#<kairàtaü>#, klã, (kiràte paryantabhumau bhavaü ityaõ .) bhånimbaþ . iti ÷abdacandrikà .. ÷ambaracandanam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kairàtaþ>#, puü, (kiràte paryantabhåmau bhavaþ . ityaõ .) bhånimbaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (kiràta iva ÷åraþ ivàrthe aõ .) balavàn puruùaþ . tatparyàyaþ . dorgrahaþ 2 kùàmaþ 3 . iti hàràvalã .. (kiràtasya ve÷a iva ve÷o yasya . ar÷a àdyaca tataþ svàrthe aõ . kiràtave÷adhàriõi, tri . yathà, mahàbhàrate 1 . 2 . 50 .
     %<ã÷varàrjunayoryuddhaü parvakairàtasaüj¤itam ..>% tathà, manasàdhyàne . %<kairàtãü varadàbhayodyatakaràü devãü trinetràü bhaje>% ..)

#<kairàlaü>#, klã, (kiraü paryantabhåmiü alati paryàpnotãti . al + %<karmaõyaõ>% ityaõ . tataþ svàrtheaõ .) vióaïgam iti vaidyakam ..

#<kairàlã>#, strã, (kairàla + striyàü gauràditvàt ïãù .) vióaïgà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kailàsaþ>#, puü, (ke jale làso lasanaü dãptirasya . %<haladantàt saptamyàþ>% . 6 . 3 . 9 . iti aluk kelasaþ sphañikamaõiþ tadvat ÷ubhraþ ityaõ . yadvà, kelãnàü samåhaþ . kailaü . %<tasya samåhaþ .>% 4 . 2 . 37 . ityaõ vçddhi÷ca . kailenàsyate'tra . às + adhikaraõe gha¤ .) svanàmakhyàtaparvataþ . ityamaraþ . 1 . 2 . 74 .. sa ca ÷ivakuverayoþ sthànam . tasya parimàõaü yathà . %<jañharadevakåñau meroþ pårbeõàùñàda÷ayojanasahasramudagàyatau dvisahasraü pçthutuïgau bhavataþ . evamapareõa pavanapàripàtrau dakùiõena kailàsakaravãrau pràgàyatau>% . iti ÷rãbhàgavatam .. (ayaü hi vçhatsaühitàyàü kårmavibhàge uttarasyàmuktaþ ..)

#<kailàsaniketanaþ>#, puü, (kailàsaþ niketanaü yasya .) ÷ivaþ . iti kavikalpalatà ..

#<kailàsaukàþ>#, [s] puü, (kailàsaþ okaþ sthànaü àlayo'sya .) kuveraþ . iti hemacandraþ ..

#<kaivartaþ>#, puü, (ke jale vartate . vçt + ac aluk samàsaþ . tataþ svàrthe aõ .) svanàmakhyàtavarõasaïkarajàtiþ . sa tu ve÷yàgarbhe kùattriyasyaurasajàtaþ . iti brahmavaivartapuràõam .. tatparyàyaþ . dàsaþ 2 dhãvaraþ 3 . ityamaraþ . 1 . 10 . 15 .. dà÷erakaþ 4 jàlikaþ 5 . iti jañàdharaþ .. (yathà, manuþ . 10 . 34 .
     %<niùàdo màrgavaü såte dà÷aü naukarmajãvinam .
     kaivartamiti yaü pràhuràryàvartanivàsinaþ ..>% asya ñãkàyàü kullåkabhaññena yaduktaü tadyathà .
     %<bràhmaõena ÷ådràyàü jàto niùàdaþ pràguktaþ prakçtàyàmàyogavyàü màrgavaü dà÷àparanàmànaü nauvyavahàrajãvinaü janayati . yamàryàvartade÷avàsinaþ kaivarta÷abdena kãrtayanti ..>%)

#<kaivartamustaü>#, klã, (ke jale jalayuktabhåmau vartate jàyate iti kevartaü tataþ svàrthe aõ . kaivartaü ca tat musta¤ceti karmadhàrayaþ .) kaivartamustakam . iti ÷abdaratnàvalã ..

@<[Page 2,199b]>@
#<kaivartamustakaü>#, klã, (kaivartamusta + svàrthe kan . yadvà kaivartasya priyaü mustakam .) kaivartãmustakam . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<kaivartikà>#, strã, (kaivartã jalasthà iva . ivàrthe kan tato hrasvaþ .) màlave prasiddho latàvi÷eùaþ . tatparyàyaþ . suraïgà 2 latà 3 vallã 4 da÷àruhà 5 raïgiõã 6 vastraraïgà 7 subhagà 8 . asyà guõàþ . laghutvam . vçùyatvam . kaùàyatvam . kaphakàsa÷vàsamandàgnidoùanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kaivartimustakaü>#, klã, (kaivartyàþ kaivartapatnyàþ priyaü mustakam . saüj¤àyàü %<ïyàpoþ>% . 6 . 3 . 63 . iti và hrasvaþ .) kaivartãmustakam . ityamarañãkà ..

#<kaivartã>#, strã, (ke jale vartate iti . vçt + ac . kevartà jalasthà sà eva iti svàrthe aõ tato ïãp .) paripelam . iti vaidyakam .. kaivartapatnã ca ..

#<kaivartãmustakaü>#, klã, (kevartyà kaivartapatnyàþ priyaü mustakam . saüj¤àyàü %<óyàpoþ>% . 6 . 3 . 63 . iti vikalpe hrasvavidheratra hrasvàbhàvaþ .) mustàprabhedaþ . iti bharataþ .. keoñamutà iti bhàùà . ke÷ura iti nãcoktiþ . ke÷uriyà muthà . iti sàrasundarã .. tatparyàyaþ . kuñannañam 2 da÷apuram 3 vàneyam 4 paripelavam 5 plavam 6 gopuram 7 gonardam 8 ityamaraþ . 2 . 4 . 131 .. dà÷apuram 9 dà÷apåram 10 da÷apuram 11 da÷apåram 12 paripelam 13 pàripelam 14 kaivartamustakam 15 kaivartimustakam 16 . iti taññãkà .. vanasambhavam 17 . iti ratnakoùaþ .. dhànyam 18 ÷ãtapuùpam 19 jãrõabudhrakam 20 vanyam 21 sitapuùpam 22 . iti jañàdharaþ .. asya guõàþ . kañutvam . uùõatvam . kaphavàyuvraõadàhàma÷ålaraktadoùanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. himatvam . tiktatvam . kaùàyatvam . kàntidatvam . pittavisarpakuùñhakaõóuviùanà÷itva¤ca . idantu vitunnakanàmno vçkùasya tvak mustàkçti .. iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<kaivalaü>#, klã, (ke ÷iro'vacchede valate saüvçõoti ke÷àderatisaurabhyakaraõàt ke jale valate guõàdhikyàt vardhate và . vala + ac tataþ svàrthe aõ .) vióaïgam . iti ratnamàlà .. (kevalasya bhàvaþ iti kevalabdabdàt bràhmaõàditvàt ùya¤ ..)

#<kaivalyaü>#, klã, (kevalasya sarvopàdhivarjitasya bhàvaþ iti . kevala + ùya¤ .) muktiþ . ityamaraþ . 1 . 5 . 6 .. (tathà ca pàta¤jale kaivalyapàde 3 såtraü yathà,
     %<nimittamaprayojakaü prakçtãnàü varaõabhedastu tataþ kùetrikavat ..>% nimittaü dharmàdi tatprakçtãnàmarthàntarapariõàmena prayojakaü na hi kàryeõa kàraõaü pravartate . varaõabhedastu tataþ kùetrikavat tatastasmàdanuùñhãyamànàd dharmàt varaõamàvaraõakaü adhammàdi tasyaiva virodhitvàt bhedaþ kùayaþ kriyate tasmin pratibandhe kùãõe prakçtayaþ svayamabhimatakàryàya prabhavanti . kùetrikavat . yathà, kùetrikaþ kçùãvalaþ kedàràt kedàràntaraü jalaü ninãùurjalapratibandhakavaraõabhedamàtraü karoti . tasmin bhinne jalaü svayameva prasara dråpaü pariõàmaü gçhõàti na tu jalaprasaraõe tasya ka÷cit prayatnaþ . phalataþ yàvat yogàdiprabhàveõa adharmàdyàvaraõabhedo na bhavet tàvat kutastattvaj¤ànaü ki¤ca yàvattattvaj¤ànaprabhàvàt sarvà vàsanà na kùayaü yànti tàvat vçthaiva kaivalyà÷eti dhyeyam . tathà ca tatraiva . 11 .
     %<hetuphalà÷rayàlambanaiþ saügçhãtatvàdeùàmabhàve tadabhàvaþ ..>% vàsanànàmanantarànubhavo hetustasyànubhavasya ràgàdayasteùàmavidyeti sàkùàt pàramparyeõa ca hetuþ . phalaü ÷arãràdi smçtyàdi ca . à÷rayo buddhiràlambanaü yadevànubhavasya tadeva vàsanànàmatastairhetuphalà÷rayàlambanaranantànàmapi vàsanànàü saügçhãtatvàtteùàü hetånàmabhàve j¤ànayogàbhyàü dagdhavãjakalpatve vihite nirmålatvàcca vàsanàþ prarohaü na yànti na và kàryamàrambhanta iti tàsàmabhàvaþ .. atra bhagavadgãtàyàm . 4 . 37 .
     %<yathaidhàüsi samiddho'gnirbhasmasàt kurute'rjuna ! .
     j¤ànàgniþ sarvakarmàõi bhasmasàt kurute tathà ..>% ataeva sattvàdiùu guõeùu kçtàrtheùu bhogàpavargàdilakùaõeùu puruùàrtheùu samàpteùu kaivalyamityeva sàrasiddhàntavàkyam . yathà, pàta¤jale . 33 .
     %<puruùàrtha÷ånyànàü guõànàü pratiprasavaþ kaivalyaü svaråpapratiùñhà và citi÷aktiriti .>% samàptabhogàpavargalakùaõapuruùàrthànàü guõànàü yaþ pratiprasavaþ pratilomasya pariõàmasya samàptau vikàrànudbhava kùaõeùu yadi và cicchaktervçttisàråpyanivçttau svaråpamàtre'vasthànaü tat kaivalyamucyate . itthaü sarveùveva dar÷aneùvadhiùñhàtçtvaü vihàya nànyadàtmanoråpamupapadyate . adhiùñhàtçtva¤ca cidråpatvaü tacca jaóàt vailakùaõyameva cidråpatayà yadadhitiùñhati tadeva bhogyatàü nayati yacca cetanàdhiùñhitaü tadeva sakalavyàpàrayogyaü bhavati . eva¤ca sati nityatvàt pradhànasya vyàpàranivçttau yadàtmanaþ kaivalyamasmàbhiruktaü tadvihàya dar÷anàntaràõàü nànyà gatiþ tasmàdidameva yuktamuktaü vçttisàråpyaparihàreõa svaråpe pratiùñhà citi÷akteþ kaivalyam . yathà, %<puruùasya j¤àtçtvamuktvà cittadvàreõa sakalavyavahàraniùpattimupapàdyapuruùasattve pramàõamupadar÷ya kaivalyanirõayàya da÷abhiþ såtraiþ krameõopayoginorthànabhidhàya ÷àstrànte'pyetadeva kaivalyamityupapàdya kaivalyasvaråpaü nirõãtam>% . paraü janmauùadhimantrasamàdhijanyàsu siddhiùu satãùvapi j¤ànabhaktyàdi yogena yena kenacidupàyena bhagavadanukampàlàbha eva kaivalyopàyaþ . pàta¤jaladar÷anañãkàkçt mahàràjabhojàdhã÷varopyetadaïgãkçtya kaivalyapàdasya ñãkàyàü maïgalàcaraõaü kçtavàn . yathà --
     %<yadàj¤ayaiva kaivalyaü vinopàyaiþ prajàyate .
     tamekamajamã÷ànaü cidànandamayaü stumaþ ..>% kçùõayajurvedàntargatopaniùadvi÷eùaþ . yathà, muktikopaniùadi . %<kañhavallãtaittirãyakabrahmakaivalya÷vetà÷vataretyupakramya kçùõayajurvedagatànàü dvàtriü÷atsaïkhyakànàmupaniùadàü sahanàvavatviti ÷àntiþ>% ..)

#<kai÷ikaü>#, klã, (ke÷ànàü samåhaþ . %<ke÷à÷vàbhyàü ya¤chàvanyatarasyàm>% . 4 . 2 . 48 . iti pakùe ñhak .) ke÷asamåhaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 96 ..

#<kai÷ikaþ>#, puü, (ke÷eùu ke÷avinyàsàdau sàdhuþ . ke÷a + ñhak .) ÷çïgàrarasaþ . iti ÷abdaratnàvalã jañàdhara÷ca ..

#<kai÷ikã>#, strã, (kai÷ika + striyàü ïãp .) nàñakavçttivi÷eùaþ . yathà . %<bhàratã sàtvatã ka÷ikyàrabhañyau ca vçttayaþ>% .. iti hemacandraþ ..

#<kai÷oraü>#, klã, (ki÷orasya bhàvaþ . ki÷ora + a¤ .) ki÷oràvasthà . iti ÷abdaratnàvalã .. sà tu da÷amavarùottarapa¤cada÷avarbàvadhiþ . iti smçtiþ ..

#<kai÷yaü>#, klã, (ke÷ànàü samåhaþ . iti ùya¤ .) ke÷asamåhaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 96 ..

#<kokaþ>#, puü, (kokate àdatte candrasudhàmiti . kuk àdàne + pacàdyac .) cakravàkaþ . (yathà, gãtagovinde 5 . 17 .
     %<kokànàü karuõasvanena sadç÷ã dãrghà madabhyarthanà ..>%) vçkaþ . (yathà, ràmàyaõe . 5 . 26 . 9 .
     %<vane yåthaparibhraùñà mçgã kokairivàrdità ..>%) jyeùñhã . kharjårãvçkùaþ . bhekaþ . iti medinã .. viùõuþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kokaóaþ>#, puü, (kokaü kokaravaü vçkadhvanivat dhvanimityarthaþ làti gçhõàtãti . là + kaþ . lasya óatvam .) vile÷ayamçgavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . javinaþ 2 kokavàcaþ 3 vile÷ayaþ 4 camarapucchaþ 5 loma÷aþ 6 dhåmravarõakaþ 7 . tanmàüsaguõaþ . ÷vàsànilakàsaharatvam . pittadàhakaratva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kokadevaþ>#, puü, (koka÷cakravàkaþ sa iva dãvyati krãóatãti . div + ac .) kapotaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kokanadaü>#, klã, (kokàn cakravàkàn nadati nàdayati vàtmavikàsena . koka + nad + antarõic tato'c målavibhujàditvàt ko và .) raktakumudam . raktapadmam . iti medinã .. (yathà, gãtagovinde . 10 . 5 . %<nãlanalãnàbhamapi tandhi ! tava locanaü dhàrayati kokanadaråpam>% .. asya paryàyà yathà --
     %<raktaü kokanadaü padmamalpamanyadalohitam ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

#<kokanadacchaviþ>#, puü, (kokanadasya raktotpalasya chaviriva chavirdãptiryasya .) raktavarõaþ . tadvati tri . ityamaraþ ..

#<kokabandhuþ>#, puü, (kokayoþ cakravàkayugalayordivasaprabhayà saüyogakàritayà bandhuriva .) såryaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<kokàgraþ>#, puü, (kokaþ kharjurãvçkùantadvadagramàgo'sya .) samaùñhilavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kokàhaþ>#, puü, (koka iva àhanti vegena gacchatãti . à + han + óaþ .) ÷vetaghoñakaþ . tatparyàyaþ . karkaþ 2 . iti hemacandraþ .. kvacit pustake kàkàha iti pàñhaþ ..

#<kokilaþ>#, puü, (kuk àdàne + %<salikalyanimahi bhaóibhaõói÷aõóipiõóituõóikukibhåbhya ilac>% . uõàü 1 . 55 . iti ilac .) svanàmakhyàtakçùõavarõamadhurasvarapakùã . (yathà, ràmàyaõe . 2 . 52 . 2 .
     %<bhàskarodayakàlo'yaü gatà bhagavatã ni÷à .
     asau sukçùõavihagaþ kokilastàta ! kåjati ..>%) tatparyàyaþ . vanapriyaþ 2 parabhçtaþ 3 pikaþ 4 . ityamaraþ . 2 . 5 . 19 .. parapuùñaþ 5 kàlaþ 6 vasantadåtaþ 7 tàmràkùaþ 8 gandharvaþ 9 madhugàyanaþ 10 vàsantaþ 11 kalakaõñhaþ 12 kàmàndhaþ 13 kàkalãravaþ 14 kuhåravaþ 15 anyapuùñaþ 16 mattaþ 17 madanapàñhakaþ 18 . iti ràjanirghaõñaþ .. (asya guõà yathà -- hàrãte 1 sthàne 11 adhyàye .
     %<kokilaþ ÷leùmalo j¤eyaþ pittasaü÷amanastathà ..>% måùikakalpàntargata÷ukra-viùa-jàtãyavi÷eùaþ . taddaü÷anajanitalakùaõàni yathà --
     %<granthayaþ kokilenogrà jvaro dàha÷ca dàruõaþ ..>% iti su÷rutena kalpasthàne ùaùñhàdhyàya uktam ..) aïgàraþ . iti trikàõóa÷eùaþ . (chandovi÷eùaþ . iti vçttaratnàkaraþ ..)

#<kokilanayanaþ>#, puü, (kokilasya nayanamiva raktavarõaü puùpamasya .) kokilàkùavçkùaþ . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ .. (kokilàkùa÷abde'sya vivçtirj¤eyà ..)

#<kokilàkùaþ>#, puü, (kokilasyàkùãva raktaü puùpamasya . %<akùõo'dar÷anàt>% . 5 . 4 . 36 . iti ac .) vçkùavi÷eùaþ . kuliyàkhàóà iti bhàùà . tàlama khànà iti hindã bhàùà .. tatparyàyaþ . ikùugandhà 2 kàõóekùuþ 3 ikùuraþ 4 kùuraþ 5 . ityamaraþ . 2 . 4 . 104 .. ÷çgàlã 6 ÷çïkhalã 7 ÷urakaþ 8 ÷çgàlaghaõñã 9 vajràsthiþ 10 ÷çïkhalà 11 vajrakaõñakaþ 12 ikùuþ 13 ikùurakaþ 14 vajraþ 15 ÷çïkhalãkà 16 pikekùaõà 17 picchilà 18 . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷vetasya tasya paryàyaþ . vãrataruþ 2 trikùuraþ 3 kùurakaþ 4 ÷uklapuùpaþ 5 .. raktasya tasya paryàyaþ .. chatrakaþ 2 aticchatraþ 3 . iti ratnamàlà .. sàmànyasya tasya guõàþ . àmavàtavàtaraktaroganà÷itvam . iti ràjavallabhaþ .. madhuratvam . ÷ãtatvam . pittàtisàranà÷itvam . ÷ukrakaphabalarucikàritvam . santaparõatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (÷vetakokilàkùamålaü chàgãdugdhena piùñaü sat bhakùitaü kùayarogaü nà÷ayet . yaduktaü gàruóe 193 adhyàye .
     %<÷vetakokilàkùamålaü chàgãkùãreõa saüyutam .
     trisaptàhena vai pãtaü kùayarogaü kùayaü nayet ..>%)

#<kokilàkùakaþ>#, puü, (kokilàkùa + svàrthe kan .) kokilàkùatçkùaþ . ityamarañãkàyàü svàmã .. (yasminnasya vyavahàrastadyathà --
     %<kokilàkùakaniryåhaþ pãtastacchàkabhojinà .
     kçpàbhyàsa iva krodhaü vàtaraktaü niyacchati ..>% iti vàbhañe cikitsàsthàne 22 adhyàye ..)

#<kokilàvàsaþ>#, puü, (àvasatyasmin iti . à + vas + adhikaraõe gha¤ . kokilànàü àvàsaþ .) àmravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kokilekùuþ>#, puü, (kokila iva kçùõavarõa ikùuþ .) kçùõekùuþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kokileùñà>#, strã, (kokilasya iùñà priyà .) mahàjambåþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kokilotsavaþ>#, puü, (kokilànàü utsavo'tra .) àmravçkùaþ . iti ràjanirdhaõñaþ ..

#<koïkaõaü>#, klã, (koïkaõe bhavaü koïkaõade÷asthaiþ kammakàrai rnirmitamiti bhàvaþ . %<tatra bhavaþ>% . 4 . 3 . 53 . ityaõ tasya luk .) ÷astrabhedaþ . iti hemacandraþ ..

#<koïkaõaþ>#, puü, de÷avi÷eùaþ . iti vi÷vaþ . kokaõa iti bhàùà .. (yathà, àgame .
     %<athàbhyaïgaü samàrabhya kañide÷asya madhyage .
     samudrapràntade÷o hi koïkaõaþ parikãrtitaþ ..>% de÷o'yaü kårmavibhàge dakùiõasyàü di÷i vartate . yathà, mahàbhàrate . 6 . 9 . 59 . %<athàpare janapadà dakùiõà bharatarùabha>% ! .
     %<kaukuññakàstathà colàþ koïkaõà malavà naràþ ..>% kvacidekavacanatvamapi dç÷yate . yathà, smçtisaügrahe .
     %<màlave gauóade÷e ca sindhude÷e ca koïkaõe .
     vrataü cåóàü vivàha¤ca varjayet makare gurau ..>%)

#<koïkaõàsutaþ>#, puü, (koïkaõe tadàkhyaprade÷e bhavà . aõ tasya luk ca . koïkaõà reõukà tasyàþ sutaþ puttraþ .) para÷uràmaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<kocaþ>#, puü, (kuc + jvalàditvàt kattari õaþ .) jàtivi÷eùaþ . sa tu màüsacchedigarbhe tãvarasyaurasajàtaþ . iti brahmavaivartapuràõam ..

#<kojàgaraþ>#, puü, (ko jàgarti asyàü paurõamàsãni÷àyàü iti lakùmyà devyà uktiryatra samaye . pçùodaràt sàdhuþ .) à÷vinã pårõimà . tatparyàyaþ . ÷àradã 2 dyåtapårõimà 3 ÷aratparva 4 kaumudã 5 . iti trikàõóa÷eùaþ .. atha kojàgarakçtyàni . tatra brahmapuràõam .
     %<à÷vayujyàü paurõamàsyàü nikumbho vàlukàõavàt .
     àyàti senayà sàrdhaü kçtvà yuddhaü sudàruõam ..
     tasmàt tatra narairmàrgàþ svagehasya samãpataþ .
     ÷odhitavyàþ prayatnena bhåùitavyà÷ca maõóanaiþ ..
     puùpàrghyaphalamålaughasarùapaprakaraistathà .
     ve÷màni bhåùitavyàni nànàvarõairvi÷eùataþ ..
     susnàtairanuliptai÷ca narairbhàvyaü sabàndhavaiþ .
     divà tatra na bhoktavyaü manuùyai÷ca vivekibhiþ ..
     strãbàlavçddhamårkhai÷ca bhoktavyaü påjitaiþ suraiþ .
     påjyà÷ca saphalaiþ patraistathà dvàrordhvabhittayaþ ..
     dvàropànte sudãptastu saüpåjyo havyavàhanaþ .
     yavà'kùataghçtopetaistaõóulai÷ca sutarpitaþ ..
     saüpåjitavyaþ pårõenduþ payasà pàyasena ca .
     rudraþ mabhàryaþ skanda÷ca tathà nandã÷varo muniþ ..
     gomadbhiþ surabhiþ påjyà chàgavadbhirhutà÷anaþ .
     urabhravadbhirvaruõà gajavadbhirvinàyakaþ ..
     påjyaþ sà÷vai÷ca revanto yathàvibhavavistaraiþ .
     tataþ påjyo nikumbho'pi samàùaistilataõóulaiþ ..
     sugandhibhirghçtopetaiþ kç÷aràkhyai÷ca bhåribhiþ .
     bràhmaõàn bhojayitvà tu bhoktavyaü màüsavarjitam ..
     vahnipàr÷vagatairneyà dçùñvà krãóàþ pçthagvidhàþ .. * ..>% liïgapuràõe yathà --
     %<à÷vine paurõamàsyàntu carejjàgaraõaü ni÷i .
     kaumudã sà samàkhyàtà kàryà lokavibhåtaye ..
     kaumudyàü påjayellakùmãmindramairàvataü sthiram .
     sugandhirni÷i sadve÷a÷càkùairjàgaraõa¤caret ..
     ni÷ãthe varadà lakùmãþ ko jàgartoti bhàùiõã .
     tasmai vitta prayacchàmi akùaiþ krãóàü karoti yaþ ..
     nàrikelai÷cipiñakaiþ pitén devàn samarcayet ..
     bandhåü÷ca prãõayettena svayaü tada÷ano bhavet ..>% iti tithyàditattvam .. (atra ni÷àyàü bandhubhirakùaiþ krãóayitvà lakùmãprasàdàt dhanabhàgbhavet . akùakrãóàniyama÷ca caturaïga÷abde draùñavyaþ ..)

#<koñaþ>#, puü, (kuñyate pratàpyate ÷atruratra anena và . durgamà÷ritya prabalavipakùamapi pratàpayituü ÷akyate ityarthaþ . kuña pratàpane + adhikaraõe karaõe và gha¤ .) durgam . iti kuña÷abdàrthe medinã .. gaóa kellà iti ca bhàùà .. (kuñ + bhàve gha¤ . kauñilyam pratàpanam ..)

#<koñakaþ>#, puü, (kuñ + kartari õvul .) gçhakàrakaþ . gharàmi iti bhàùà . sa tu kumbhakàryà garbhe aññàlikàkàrasyaurasajàtaþ . iti brahmavaivarta puràõam ..

#<koñaraü>#, klã puü, (koñaü kauñilyàkàraü sthànaü gartamiti yàvat . ràtãti . rà + kaþ .) vçkùasthitagahvaram . gàchera khoóola iti bhàùà .. tatparyàyaþ . niùkuhaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 4 . 13 .. nirgåóhaþ 3 koñaraþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. pràntaram 5 . taruvivaram 6 . iti jañàdharaþ .. (koña÷abdàt caturarthyàü a÷maràditvàt raþ . pàü, 4 . 2 . 80 .. durgasannihitade÷àdau, tri ..)

#<koñaràvaõaü>#, klã, (koñarànvitànàü taråõàü vanam . pårbadãrvatvaü õatva¤ca .) sakoñaravçkùayuktavanam . iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ ..

#<koñarã>#, strã, (koñaü kauñilyaü rãõàti gacchatãti . rãgagatau + kvip .) nagnà strã . ityamaraþ . 2 . 6 . 17 .. (koñaü kuñilasvamàvaü ràkùasàsuràdikaü rãõàti hanti . rã + kvip .) caõóikà .. ityamarañãkà ..

#<koñavã>#, strã, (koñaü kauñilyaü nirlajjatàü vàti gacchatãti . koña + và gamanahiüsayoþ %<àto'nupasarge kaþ>% . 3 . 2 . 3 . iti kaþ . tato gauràditvàt ïãù .) vivastrà strã . ityamarañãkà . (koñaü durgaü durganàmànamasuraü vàti nà÷ayatãti .) durgà . iti dharaõã ..

#<koñiþ>#, strã, (koñyate chidyate'nayà . kuña chede . %<sarvadhàtubhya in>% . uõàü . 4 . 117 . iti in . bàhulakàt guõaþ .) astràdeþ koõaþ . (yathà, raghuvaü÷e . 7 . 46 .
     %<hçtànyapi ÷yenanakhàgrakoñi vyàsaktake÷àni cireõa petuþ ..>%) utkarùaþ . ÷atalakùasaïkhyà . krora iti bhàùà .. (yaduktaü aïka÷àstre .
     %<ekaü da÷aü ÷ata¤caiva sahasramayutantathà .
     lakùa¤ca niyuta¤caiva koñirarvudameva ca ..>%) dhanuragram . ityamaramedinãkarau .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 40 . 22 .
     %<tasya skandhe mçtaü sarpaü kruddho ràjà samàsçjat .
     samutkùipya dhanuùkoñyà sa cainaü samupaikùata ..>%) (rekhà . yathà, kumàre . 2 . 26 .
     %<àvarjitajañàmaulivilambi÷a÷ikoñayaþ .
     rudràõàmapi mårdhànaþ kùatahåïkàra÷aüsinaþ ..>% vàdavicàraþ . saü÷ayanirõayàya pårbapakùaþ . yathà, gàdàdharãsaü÷ayahetåktiþ .
     %<vipratipattivàkyajanyakoñyupasthitiþ .>% lãlàvatyuktatrikoõàdikùetràvayavarekhàbhedaþ . yathà,
     %<iùñàdbàhoryaþsyàt tatspardhinyàü di÷ãtarobàhuþ .
     tryasre caturasre và sà koñiþ kãrtità tajj¤aiþ ..>% siddhànta÷irãmaõyuktarà÷icakrasya tçtãyàü÷aþ . yathà, %<tribhirbhaiþ padaü tàni catvàri cakre kramàt syàdayugyugmasaüj¤à ca teùàü . ayugme pade yàtameùyantu yugme bhujabàhuhãnaü tribhaü koñiruktà>% .. chàyàniråpaõàrthaü kalpyamànakùetràvayavarekhàvi÷eùaþ . yathà, siddhànta÷iromaõau .
     %<diksåtrasampàtagatasya ÷aïko÷chàyàgrapårbàparasåtramadhyam .
     dordoþ prabhà vargaviyogamålaü koñirnaràt pràgaparà tataþ syàt .. * ..>% %<diksampàtasthasya ÷aïkorbhàgraü yatra patati tasya pårbàparasåtrasya ca yadantaraü sa dorityucyate . do÷chàyayorvargàntarapadaü pårbaparà koñiþ>% . iti .. candrasya ÷çïgonnatij¤ànàrthaü kùetràvayavavi÷eùaþ . yathà, tatraiva %<yo'dho naro dinakçtaþ sa vidhorudagra÷aïkvanvito mama matà khalu saiva koñiþ ..>% api ca arkasya yo'sau adhaþ ÷aïkuþyasya årdhva÷aïkunà yukta÷cet tarhyeva koñirmateti . yathà, tatraiva .
     yo raveradhaþ ÷aïkurasau vidhorårdhva÷aïkunà yutaþ . saiva koñirmama matà . atropapattiþ . ihàrkendvoryàmyottarabhàvena yadantaraü sa bhujaþ . årdhvàdhobhàvena yadantaraü sà koñiþ . sà caiva bhavati . udaye'ste và yadi ÷çïgonnatistadàravi÷aïkorabhàvàt ÷a÷i÷aïkureva koñiþ . yadà ni÷i raveradhaþ ÷aïku stadà sa ÷aïkurvidhorudaya÷aïkunà yuto yàvàüstàvat teyoryatrasthayoþ årdhvàdharamantaraü saiva koñirucità . yato draùñrà puruùeõàtmano'vasthànava÷ena ÷a÷inaþ ÷çïgamunnatamavalokyam . ataþ svàvasthànasamasåtràdårdhvaråpiõyà koñyà bhavitavyam . bhujakoñikarõakçtaü tryasraü dçùñeragrata àdar÷avat sammukhaü yathà bhavati tathà kalpyam .. ki¤ca, udayàstasåtrakalpitakùetràvayavavi÷eùaþ . tatraiva yathà --
     %<såtràddivà ÷aïkutalaü yamaü÷aü yàmyàü gataü hi dyuni÷aü kujordhve .
     adha÷ca saumyàü ni÷i saumyamasmàt sadyuktiyuktaü nçtalaü niruktam ..
     saumyàgrakàgrànnçtalaü hi yàmyaü yàmyàgrakàgràt punareva yàmyam .
     tadantaraikyaü samavçttakheñamadhyàü÷ajãvàü bhuvi bàhumàhuþ .
     dçgjyàü ÷rutiü càtha tayostu koñiü pårbàparàü vargaviyogamålam ..>%
     %<kùitijasyàhoràtravçttasampàtayorbaddhaü såtramudayàstasåtram . grahasthànàt lambaþ ÷aïkuþ tasya talaü udayàstasåtràt dakùiõato bhavati . yataþ kùitijàdupari dakùiõato'horàtravçttaü gatam .
     adhastu uttarato gatam . ato ni÷i uttaraü nçtalam . atha bhuja ucyate . uttaragole'grottaraü nçtalaü yàmyam . atastenonàgrà bàhurbhavati .
     bàhurnàma÷aïkuþ pràci aparasåtrayorantaram . yadà'grà ÷aïkutalàdånà tadà tayorantaraü dakùiõaü ÷aïkutalaü bàhuþ syàt . evaü samavçttaprave÷àdupari dakùiõagole tu agrà yàmyà ÷aïkutalaü ca yàmyaü tayoryoge kçte bàhuþ syàt ravisamamaõóalayorantaràü÷ànàü jyà bàhuþ . tatra yà dçgjyà sa karõaþ . tayorvargàntarapadaü pårbàparà koñiþ ..>%) pçkkà . ityamaraþ .. pióiïga ÷àka iti bhàùà ..

#<koñikaþ>#, puü, (koñyà bahusaïkhyayà kàyati prakà÷ate . kai + kaþ .) indragopanàmakãñaþ . iti jañàdharaþ ..

#<koñijit>#, puü, (koñiü paõóitànàü samåhaü vicàrapaõe koñiparimitaü dravyaü và jitavàn . koñi + ji + kvip tugàgama÷ca .) kàlidàsaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (medhàrudraþ . iti ÷abdàrthacintàmaõiþ ..)

#<koñipàtraþ>#, puü, (koñiragramàgaþ pàtraü patràkàramasya . yadvà, koñiragraü pàtre jalàü÷e'syaü jalakùepaõàditi bhàvaþ .) kenipàtakaþ . iti hemacandraþ .. keroàla iti bhàùà ..

#<koñiraþ>#, puü, (koñi asaïkhyaü ràti dadàtãti . rà + kaþ .) indraþ . nakulaþ . ÷akragopakakãñaþ . iti medinã .

#<koñivarùaü>#, klã, (koñisaïkhyakàni astràõi upasthitàn ÷atrån prati varùatyatra . koñi + vçù + ap .) vàõapuram . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<koñivarùà>#, strã, (koñibhiragrabhàgairvarùati madhu . koñi + vçù + ap . striyàü ñàp .) pçkkà . ityamaraþ .. pióiïga ÷àka iti bhàùà .. (asyàþ paryàyàþ yathà .
     %<spçkkàsçk bràhmaõã devã marunmàlà latà laghuþ .
     samudràntà vadhåþ koñivarùà laïkopiketyapi ..>% iti bhàvaprakà÷astha pårbakhaõóe prathame màge .. guõà÷càsyàþ spçkkà÷abde j¤eyàþ ..)

#<koñi÷aþ>#, puü, (koñyà agreõa ÷yati nà÷ayati cårõãkarotãtyarthaþ . koñi + ÷o + kaþ .) loùñabhaïgasàdhanamudgaraþ .. iti bharataþ .. mai iti khyàta iti kecit . tatparyàyaþ . leùñubhedanaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 12 .. leùñughnaþ 3 koñã÷aþ 4 . iti ratnakoùaþ .. leùñubhedã 5 cårõadaõóaþ 6 loùñabhaïgàrthamudgaraþ 7 . iti ÷abdaratnàvalã .. loùñaghnaþ 8 . iti jañàdharaþ .. (koñirasyàstãti lomàditvàt ÷aþ . koñiyukte, tri .. vàsukãvaü÷ãyanàgavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 57 . 5 .
     %<koñi÷o mànasaþ pårõaþ ÷alaþ pàlo halãmakaþ ..>%)

#<koñi÷aþ>#, [s] vya, (koñi + vàràrthe ca÷as .) koñiþ koñiþ . iti vyàkaraõam . (yathà, raghau . 2 . 49 .
     %<gàþ koñi÷aþ spar÷ayatà ghañodhnãþ ..>%)

#<koñã>#, strã, (kuñ + %<sarvadhàtubhya in>% . uõàü 4 . 117 . itãn tato và ïãù .) khaógàderagrabhàgaþ . ityamarañãkà .. pçkkà÷àkam . iti ÷abdaratnàvalã . koñisaïkhyà . iti liïgàdisaügrahañãkàyàü bharataþ .. (yathà, mahàbhàrate . 7 . jayadrathavadhaparvaõi . 87 . 30 .
     %<pratodai÷càpakoñãbhirhåïkàraiþ sàdhu vàhitaiþ .
     ka÷àpàrùõyabhighàtai÷ca vàgbhirugràbhireva ca ..>%)

#<koñãraþ>#, puü, (koñãbhiþ ãrayati prerayati . koñã + ãr + õic ac .) jañà . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, ànandalaharyàm . 30 .
     %<kirãñaü vaira¤caü parihara puraþ kaiñabhabhidaþ kañhorekoñãre skhalasi jahi jambhàrimukuñam ..>%) kirãñam . iti hemacandraþ ..

#<koñãvarùaü>#, klã, (koñãsaïkhyakàni vàõàdyastràõi vipakùàn prati varùanti atra . koñã + vçù + ap .) vàõapuram . iti trikàõóa÷eùaþ .. (idànãü devãkoña ityàkhyayàkhyàyate ..)

#<koñãvarùà>#, strã, (koñãü koñãrvà varùati màdhuryàdisvàdam . vçù + ac + ñàp .) koñivarùà . iti ÷abdaratnàvalã . pióiïga ÷àka iti bhàùà ..

#<koñã÷aþ>#, puü, (koñãü loùñràdonàü koñãsaükhyàü ÷yati cårõayaütãti . koñã + ÷o + kaþ .) koñi÷aþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<koññaü>#, klã, (kuññyate vipakùo'smin atra và . kuñña + adhikaraõe gha¤ . nipàtanàt guõaþ .) durgam . iti hemacandraþ . kellà gaóa ityàdi bhàüùà ..

#<koññaþ>#, puü, (kuññyante ÷atravo'tra . kuñña chede + gha¤ . nipàtanàt guõaþ .) durgapuram . iti liïgàdisaügrahe amaraþ ..

#<koññavã>#, strã, durgà . iti trikàõóa÷eùaþ .. nagnà strã . iti ÷abdaratnàvalã .. nagnamuktake÷ã nàrã .
     %<yà tvavàsà muktake÷ã koññavã nagnikà ca sà ..>% iti jañàdharaþ .. (koññaü kuññanaü chedanaü svaputtrasyeti yàvat vàti hinasti nivàrayatãtyarthaþ . yadvà, koññe kuññane saügràme svasutasya rakùàrthaü vàti gacchatãti . koñña + và gamanahiüsayoþ + kaþ gauràditvàt ïãù ..) nagnà strãråpiõãdurgà .
     %<tanmàtà koññavã nàma nagnà mukta÷iroruhà .
     puro'vatasthe kçùõasya puttrapràõarirakùayà ..>% iti bhàgavate . 10 . 63 . 20 .. (nahãyaü svayamàdyà÷aktiråpiõã durgà kintvasyàþ lambàkhyo'ùñamo bhàgaþ . yathà, harivaü÷e vàõakçùõayuddhe 182 adhyàye 22-23 .
     %<vyàvidhyabhàne cakre tu kçùõenàpratibhaujasà .
     kumàrarakùaõàrthàya bibhratã sutanuü tadà ..
     digvàsà devavacanàt pràtiùñhattatra koññavã ..
     lambà nàma mahàbhàgà bhàgo devyàstathàùñamaþ .
     citràkanaka÷aktistu sà ca nagnà sthitàntare ..>%)

#<koññavãpuraü>#, klã, (koññavyàþ puram .) vàõapuram . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<koññàraþ>#, puü, (kuñña + àrakpratyayaþ . pçùodaràt sàdhuþ . koññaü koñaü durgamityarthaþ çcchati pràpnoti . koñña + ç + %<karmaõyaõ>% . iti aõ .) nàgaraþ . kåpaþ . puùkariõyàþ pàñakaþ . iti medinã .. durgapuram . iti liïgàdisaügrahañãkàyàü bharataþ ..

#<koñhaþ>#, puü, (kuñhi + ac nipàtanàt nalope sàdhuþ .) cakràkàrakuùñharogaþ . tatparyàyaþ . maõóalakam 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 54 .. du÷carmà 3 tvagdoùaþ 4 carmadåùikà 5 . iti ràjanirghaõñaþ .. tasya lakùaõaü yathàha màdhavakaraþ .
     %<asamyagvamano dãrõapitta÷leùmànnanigrahaiþ .
     maõóalàni sakaõóåni ràgavanti bahåni ca .
     utkoñhaþ sànubandha÷ca koñha ityabhidhãyate ..>% anyacca . %<varañãdaùñanikà÷aþ kaõóåmàn lohito'srakaphapittàt . kùaõikotpàdavinà÷aþ koñha iti nigadyate tajj¤aiþ>% .. iti rakùitaþ .. (asya cikitsà yathà, vaidyakacakrapàõisaügrahe ÷ãtapittodardhàdyadhikàre .
     %<agnimanthabhavaü målaü piùñaü pãta¤ca sarpiùà .
     ÷ãtapittodardhakoñhàn saptàhàdeva nà÷ayet ..
     udardhoktàü kriyà¤càpi koñharoge samàsataþ .
     sarpiþ pãtvà mahàtiktaü kàryaü ÷oõitamokùaõam ..>%)

#<koñharaþ>#, puü, (kuñhyate chidyate'sau . kuñha + arapratyayaþ .) aïkoñhavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. àükoóa iti bhàùà ..

#<koñharapuùpã>#, strã, (koñharasya puùpamiva puùpamasyàþ . koñharapuùpa + ïãp .) vçddhadàrakaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (vçddhadàraka÷abde'syà guõàdayo j¤àtavyàþ ..)

#<koõaþ>#, puü, (kuõati vàdayatyanena kuõati vàdayatãti và . kuõa ÷abde + karaõe gha¤ . kartari + ac và .) vãõàdivàdanam . bherãprabhçti yantra vàjàivàra kàñhã iti bhàùà .. (yathà, ràmàyaõe 2 . 71 . 29 .
     %<bherãmçdaïgavãõànàü koõasaüghaññitaþ punaþ ..>%) astràderagrabhàgaþ . tatparyàyaþ . pàliþ 2 a÷riþ 3 koñiþ 4 . ityamaraþ . 2 . 8 . 93 .. (yathà, kàdambaryàm . %<kanaka koõairabhihanyamànaþ>% ..) vàdyaprabhedaþ . gçhàderekade÷aþ . (yathà, kathàsaritsàgare . 19 . 33 .
     %<svagçhasyàïgane tena catvàraþ svarõapåritàþ .
     kumbhà÷caturùu koõeùu nigåóhàþ sthàpità bhuvi ..>%) laguóaþ . iti medinã . maïgalagrahaþ . iti hemacandraþ .. ÷aniþ . iti vi÷vaþ .. dvayordi÷ormadhyabhàgaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. asya vivaraõaü vidik÷abde draùñavyam .. (koõamàtram . yathà, tantrasàre .
     %<vindutrikoõavasukoõada÷àrayugmam ..>%)

#<koõakuõaþ>#, puü, (koõe mastakaikade÷abhàge kuõati vicaratãti . kuõ + ac .) utkuõaþ . iti hemacandraþ .. ukuõa iti bhàùà . (matkuõam . chàrapokà iti bhàùà . khadmala iti hindãbhàùà ..)

#<koõiþ>#, tri, (kuõa + %<sarvadhàtubhya in>% . uõàü 4 . 117 . iti in bàhulakàt guõaþ .) kuõiþ . ityamarañãkà .. kopà iti bhàùà ..

#<kothaþ>#, puü, (kuthyate påtitvaü gamyate anena . kuth påtitve + karaõe gha¤ .) netrarogabhedaþ . katho iti bhàùà . (kuthyati gudaü kùiõoti . kuth kartari ac . guhyakùayakàrakabhagandara rogavi÷eùaþ . yathà, su÷rute . %<måóhena màüsalubdhena yadasthi÷alyamannena sahàbhyavahçtaü yadàvagàóhapurãùonmi÷ramapànenàdhaþ preritaü asamyagàgataü gudaü kùiõoti tatra kùatanimittaþ kotha upajàyate>% . bhàve gha¤ . galanam . yathà, tatraiva .
     %<tasmin kùate påyarudhiràvakãrõamàüsakothe bhåmàviva jalasiktàyàü kçmayo jàyante ..>%) ÷añite mathite ca tri . iti medinãkarahemacandrau ..

#<kodaõóaü>#, klã, (ku ÷abde + vic . kauþ ÷abdàyamàno daõóo'sya .) dhanuþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 83 .. (yathà, bhàgavate 3 . 21 . 52 .
     %<visphårjaccaõóakodaõóo rathena tràsayannaghàn ..>%)

#<kodaõóaþ>#, puü, (kodaõóaü dhanuþ tatsadç÷amàkàro vidyate asya . ar÷a àditvàdaca .) bhråþ . janapadavi÷eùaþ . iti medinã ..

#<kodravaþ>#, puü, (ku + vic . kauþ san dravatãti . dru + ac . dravaþ . kau rdrava iti karmadhàrayaþ . kena vàyunà dravati và pçùodaràt pårbasya okàràde÷e sàdhuþ .) dhànyavi÷eùaþ . kodo iti bhàùà . tatparyàyaþ . koradåùaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 13 .. kudravaþ 3 . iti taññãkà .. kuddàlaþ 4 madanàgrakaþ 5 kordravaþ 6 koraduùkaþ 7 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà ÷rutau . %<ayaj¤iyà vai kodravàþ>% ..) àpa ca .
     %<kodravaþ koradåùaþ syàduddàlo vanakodravaþ .
     kodravo vàtalo gràhã himaþ pittakaphàpahaþ .
     uddàlastu bhaveduùõo gràhã vàtakaro bhç÷am ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. asya guõàþ . madhuratvam . tiktatvam . vraõinàü pathyakàrakatvam . kaphapittaharatvam . råkùatvam . mohakàritvam . nåtanasya tu gurutva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. paramagràhitvam . vàtalatvam . iti ràjavallabhaþ ..

#<kopaþ>#, puü, (kupyate iti . kup + bhàve gha¤ .) krodhaþ . ityamaraþ . 1 . 7 . 26 .. (yathà, viùõupuràõe 1 . 11 . 13 .
     %<vatsa ! kaþ kopahetuste ka÷ca tvàü nàbhinandati ..>%)

#<kopakramaü>#, klã, (upakramyate àrabhyate yat tat upakramaü sçùñàdikam . upa + kram + karmaõi gha¤ . kasya brahmaõaþ upakramaü sçùñiþ .) brahmaõaþ sçùñiþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ .. (kopena kramyate iti . yadvà, kopasya kramaþ udyogo'sya .) kopayukte, tri ..

#<kopanaþ>#, tri, (kup + yuc .) kopavi÷iùñaþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, mahàbhàrate 1 . 29 . 16 .
     %<àsãdvibhàvasurnàma maharùiþ kopano bhç÷am ..>% puü, balivaü÷ãyaþ kopano nàmàsuraþ . yathà, harivaü÷e . 41 . 84 .
     %<÷arabhaþ ÷alabha÷caiva kupanaþ kopanaþ krathaþ ..>% klãü, kup + õic bhàve lyuñ . doùavikàrakàrakavyàpàravi÷eùakopaniùpàdanam . yathà, mahàbhàrate anugãtàyàm . 14 . 17 . 13 .
     %<svadoùakopanàdrogaü labhate maraõàntikam .
     api vodbandhanàdãni parãtàni vyavasyati ..>%)

#<kopanakaþ>#, puü, (kopanaþ kopa÷ãla iva kàyati prakà÷ate . kai + kaþ .) corakanàmagandhadravyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kopanà>#, strã, (kupyatãti . kup + tàcchãlye yuc + ñàp .) kopavatã . tatparyàyaþ . bhàminã 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 4 .. caõóã 3 . iti jañàdharaþ .. bhãmà 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, kumàre . 3 . 8 .
     %<kayàsi kàmin suratàparàdhàt pàdànataþ kopanayàvadhåtaþ .
     tasyàþ kariùyàmi dçóhànutàpaü pravàla÷ayyà÷araõaü ÷arãram ..>%)

#<kopalatà>#, strã, (kopaheturlatà .) karõasphoñàlatà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kopã>#, [n] tri, (ava÷yaü kupyati iti àva÷yake õiniþ .) krodhanaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 32 .. (yathà, màrkaõóeye 28 . 29 .
     %<sarvasaïgaüparityàgo brahmacaryamakopità .
     yatendriyatvamàvàse naikasmin vasati÷ciram ..>%) jalapàràvate, puü, . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<komalaü>#, klã, (kauti ÷abdàyate vàùvàdiyogena srotovegena và . ku ÷abde vçùàditvàt kalac tasya muñ ca . bàhulakàt guõaþ .) jalam .. iti medinã ..

#<komalaþ>#, tri, (kamu kàntau + bàhulakàt kalac ata utvaü guõa÷ca ..) akañhinaþ . narama iti bhàùà . tatparyàyaþ . sukumàraþ 2 mçdulaþ 3 mçduþ 4 . ityamaraþ . 3 . 1 . 78 . pelavaþ 5 . iti jañàdharaþ .. manoj¤aþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, raghuþ . 9 . 35 .
     %<÷rutisukhabhramarasvanagãtayaþ kusumakomaladantaruco vabhuþ .
     upavanàntalatàþ pavanàhataiþ kisalayaiþ salayairiva pàõibhiþ ..>%)

#<komalakaü>#, klã, (komala + saüj¤àyàü kan .) mçõàlam . iti ÷abdacandrikà .. (svàrthe kan . jalam ..)

#<komalà>#, strã, (komala + striyàü ñàp .) kùãrikà . iti ÷abdacandrikà .. (vçttyanupràsaghañakavçttibhedaþ . kùãrikà÷abde'sya vivaraõaü j¤eyam ..)

#<komàsikà>#, strã, (ku ãùat umà atasãvçkùaþ sa iva àste . às + õvul + ñàp ata itvam . koþ kàde÷aþ .) jàlikà . iti hàràvalã .. phaülera jàli iti bhàùà ..

#<koyaùñiþ>#, puü, (kaü jalaü yaùñirivàsya pçùodaràt ata utve guõatve ca sàdhuþ .) jalakukkubhapakùã . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, manau . 5 . 13 .
     %<pratudàn jàlapàdàü÷ca koyaùñinakhaviùkiràn ..>%)

#<koyaùñikaþ>#, puü, (koyaùñi + saüj¤àyàü kan .) pakùibhedaþ . koüóàpakùã iti bhàùà . ityamaraþ . 2 . 5 . 35 ..

#<korakaþ>#, puü, (kula saüstyàne + kartari õvul . lasya ratvam .) kalikà . ityamaraþ . 2 . 4 . 16 .. (%<kalikà korakaþ pumàn>% ityamaravàkyaü pràyikàbhipràyeõa iti bodhyam . yataþ %<korakaü kuñmale'pisyàt kakkolakamçõàlayoriti>% %<korako'strã kuñmale syàditi>% ca vi÷vamedinãkàràbhyàmuktam ..)

#<korakaþ>#, puü klã, (kul + õvul . lasya raþ .) mukulam . (yathà, màghe . 7 . 26 .
     %<marudavaniruhàü rajovadhåbhyaþ samupaharan vicakàra korakàõi ..>%) kakkolakam . mçõàlam . iti medinã .. coranàmagandhadravyam . iti jañàdharaþ ..

#<koraïgã>#, strã, (kurati koraïgãtyàkhyàü gacchatãtikur + aïgac gauràditvàt ïãù .) såkùmailà . ityamaraþ . 2 . 4 . 125 .. (asyàþ paryàyàþ yathà,
     %<såkùmopaku¤cikà tucchà koraïgã dràvióãguñiþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) pippalã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<koradåùaþ>#, puü, (kolaü saüstyànaü dåùayati . dåù + õic %<karmaõyaõ>% . 3 . 2 . 1 . ityaõ . lasya ratvam .) kodravaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 16 .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 190 . 18--19 .
     %<ãdç÷o bhavità loko yugànte paryupasthite .
     vastràõàü pravarà ÷àõã dhànyànàü koradåùakaþ .
     bhàryàmitrà÷ca puruùà bhaviùyanti yugakùaye ..>% asya guõà yathà --
     %<sa koradåùaþ ÷yàmàkaþ kaùàyamadhuro laghuþ .
     vàtalaþ kaphapittaghnaþ ÷ãtasaügràhi ÷oùaõaþ ..>% iti såtrasthàne saptaviü÷e'dhyàye carakeõoktam ..)

#<kolaü>#, klã, (kul ac gauràditvàt ïãù . kolã tasyàþ phalamityaõ tasya luk %<luktaddhitaluki>% . 1 . 2 . 49 . iti ïãùo luk .) vadarãphalam . tatparyàyaþ . kuvalam 2 phenilam 3 sauvãram 4 vadaram 5 ghoõñà 6 . ityamaraþ . 1 . 4 . 36 .. picchilam 7 svàduphalam 8 vadarãphalam 9 . iti ÷abdaratnàvalã .. kokilam 10 . iti jañàdharaþ .. api ca .
     %<puüsi striyà¤ca karkandhurvadarãkolamityapi .
     phenilaü kuvalaü ghoõñà sauvãraü vadara¤ca tat ..
     ajàpriyà kuhà koliviùamo bhayakaõñakaþ ..>% atha vadaravi÷eùàõàü lakùaõàni guõà÷ca .
     %<pacyamànaü sumadhuraü sauvãraü vadaraü mahat .
     sauvãraü vadaraü ÷ãtaü bhedanaü guru ÷ukralam ..
     vçühaõaü pittadàhàsrakùayatçùõànivàraõam .
     sauvãràllaghu saüpakvaü madhuraü kolamucyate ..
     kolantu vadaraü dàhi rucyamuùõa¤ca vàtahçt .
     kaphapittakaraü càpi guru sàrakamãritam ..
     karkandhuþ kùudravadaraü kathitaü pårbasåribhiþ .
     amlaü syàt kùudravadaraü kaùàyaü madhuraü manàk ..
     snigdhaü guru ca tikta¤ca vàtapittàpahaü smçtam .
     ÷uùkaü bhedyagnikçt sarvaü laghu tçùõàklamàsrajit ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. vadaràdidvayaü ÷çgàlakolau . vadarãsadç÷à ghoõñà ÷çgàlakoliþ . yaduktam .
     %<vadarãsadç÷àkàro vçkùaþ såkùmaphalo bhavet .
     añavyàmeva sà ghoõñà gopaghoõñeti cocyate ..>% iti subhåtiþ .. %<hastikolirgopaghoõñà ghoõñà ca vadarãcchadà . ÷çgàlakoliþ karkandhuþ>% iti . ratnakoùaþ .. kecittu kolàditrayaü vadarãphale sauvãràditrayaü ÷çgàlakolàvityàhuþ .. svàmã tu %<karkandhurvadarã kolirghoõñà kuvalaphenilau . sauvãraü vadaraü kolam ..>% iti pañhati . tatràdyàstrayo vçkùàrthàþ anye phalàrthà ghoõñà tåbhayaspçgiti vyàcaùñe . %<sauvãraü vadaraü kolaü vadarãõàü phalaü matam>% . iti koùàntara¤ca . iti bharataþ .. * .. asya guõaþ . amlatvam . vàyukaphanà÷itva¤ca .. pakvasyàsya guõàþ . vàyupittanà÷itvam . snigdhatvam . sumadhuratvam . sàrakatva¤ca .. ÷uùkasyàsya guõaþ . kaphavàyunà÷itvam . pittavirodhitva¤ca .. puràtanasyàsya guõàþ . ÷ramatçùõànà÷itvam snigdhatvam . laghutva¤ca .. asya majjaguõaþ . madhuratvam . pittaccharditçùõànà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. * .. tolakaparimàõam . iti vaidyakaparibhàùà .. (yathà, carake kalpasthàne 12 aþ .
     %<÷àõau dvau draükùaõaü vidyàt kolaü vadarameva ca ..>%) maricam . iti ràjanirghaõñaþ .. cavyam . iti vaidyakam ..

#<kolaþ>#, puü, (kolati kàmapi bàdhàü na matvaiva ÷atruü pratidhàvatãti . kula + ac .) ÷åkaraþ . (kolati plavate jale iti .) plavaþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 11 .. bhelà màóa ityàdi bhàùà . aïkapàliþ . ÷aniþ . citram . cità iti bhàùà . (kolanti àliïgantyaïgànyatra . kula + adhikaraõe hala÷ceti gha¤ .) kroóam . iti medinã . de÷avi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. astrabhedaþ . iti dharaõã .. varõasaïkarajàtivi÷eùaþ . (yathà, harivaü÷e . 32 . 123 .
     %<pàõóya÷ca kerala÷caiva kola÷cola÷ca pàrthiva ! .
     teùàü janapadàþ sphãtàþ pàõóyà÷colàþ sakeralàþ ..>%) sa tu leñàt tãvarakanyàyàü jàtaþ . iti brahmavaivartapuràõam .. ÷ma÷rudhàrimlecchajàtivi÷eùaþ . sa ca pårbaü kùattriya àsãt sagararàjenàsau vedayàgàdàvanadhikàrã kçtaþ . etadvivaraõaü harivaü÷eþ 14 adhyàye draùñavyam ..
     (ayantu kolaþ yajàtivaü÷ãyasya ràj¤o duùmantasya pauttreùvanyatamaþ .. idànãü pàrvatyaþ asabhyajàtivi÷eùaþ . utkalade÷àduttarabhàge hyasya vasatiþ . iyantu kolajàtiþ satyapriyà saralaprakçtiþ àtithyasatkàrapriyà ceti ucyate ..)

#<kolakaü>#, klã, (kol + saüj¤àyàü kan . kul + kç¤àdi tvàt vun và .) gandhadravyavi÷eùaþ . kàükalà iti bhàùà . maricam . ityamaraþ . 2 . 9 . 36 ..

#<kolakaþ>#, puü, (kul + kartari õvul kç¤àditvàt vun và .) aïkoñhavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. bahuvàravçkùaþ . iti jañàdharaþ ..

#<kolakandaþ>#, puü, (kola iva kando'sya .) mahàkandavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . kçmighnaþ 2 pa¤jalaþ 3 vastrapa¤jalaþ 4 puñàluþ 5 supuñaþ 6 puñakandaþ 7 . asya guõàþ . kañutvam . uùõatvam . kramidoùanà÷itvam . vàntivicchardi÷amanatvam . viùadoùanivàraõatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kolakarkañikà>#, strã, (kola iva karkañikà .) madhukharjårikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<koladalaü>#, klã, (kolaü vadarãphalaü tadvatdalamasya .) nakhãnàmagandhadravyam . ityamaraþ . 2 . 4 . 130 .. (nakhã÷abde'sya guõàdayo j¤àtavyàþ ..)

#<kolanà÷ikà>#, strã, (kolasya ÷åkarasya nà÷ikà nà÷inã . na÷ + õvul ñàp ata itvam .) vaïkiõãvçkùaþ . iti hàràvalã ..

#<kolapucchaþ>#, puü, (kolasya ÷åkarasya puccha iva puccho'sya .) kaïkapakùã . iti hàràvalã ..

#<kolamålaü>#, klã, (kolasya vadarãphalasya målavat målamasya . yadvà, kolaü vadarãphalamiva målamasya .) pippalãmålam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kolambakaþ>#, puü, (kul + bàhulakàt ambac . tataþ saüj¤àyàü kan .) vãõàyàþ kàyaþ . ityamaraþ . 1 . 7 . 7 .. sa tu tantrãdaõóàdisamudàyaþ ÷arãram . alàvudaõóakakubhasamudàyastantrãhãna ityanye . iti bharataþ ..

#<kolavallã>#, strã, (kolo varàhaþ tallomavat vallã . varàhalomatulya÷åïgàvattvàt tathàtvam .) gajapippalã . ityamaraþ . 2 . 4 . 97 .. cavyam . iti ràjanirghaõñaþ .. (asyàþ paryàyà yathà --
     %<cavikàyàþ phalaü pràj¤aiþ kathità gajapippalã .
     kapivallã kolavallã ÷reyasãva÷ira÷ca sà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<kola÷imbã>#, strã, (kolasya ÷åkarasya pàdàkàrà ÷imbirasyàþ . tato và ïãù .) latàvi÷eùaþ . àlkusã iti bhàùà . tatparyàyaþ . kçtaphalà 2 khañhvà 3 ÷åkarapàdikà 4 kàkàõóolà 5 dadhipuùpà 6 kàkàõóà 7 paryaïkapàdikà 8 . asyà guõàþ . vàyunà÷itvam . gurutvam . uùõatvam . kaphapittakàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (tatparyàyaguõàþ . yathà, bhàvaprakà÷e .
     %<kola÷imbã kçùõaphalà tathà paryaïkapàlikà .
     kola÷imbã samãraghnã guråùõà kaphavàtahçt .
     ÷ukràgnisvàdakçdbalyà rucikçt baddhavióguruþ ..>%)

#<kolà>#, strã, (kul + jvalàditvàt õaþ tataùñàp .) kolivçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. pippalã . (asyàþ paryàyà yathà --
     %<pippalã capalà ÷auõóã vaidehã màgadhã kaõà .
     kçùõopakulyà magadhã kolà syàttiktataõóulà ..>%) cavyam . iti medinã .. (asyàþ paryàyà yathà --
     %<cavyaü tejovatã kolà nàkulã ca vikoùaõà ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

#<kolà¤caþ>#, puü, de÷avi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. tatra puraü kànyakubjam ..

#<kolàhalaþ>#, puü, (kola ekãbhåtàvyakta÷abdavi÷eùaþ taü àhalati àlikhatãti . hal vilekhane + ac .) bahuvidhadåragàvyaktadhvaniþ . tatparyàyaþ . kalakalaþ 2 . ityamaraþ . 1 . 6 . 25 .. kàlakãlaþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, ràmàyaõe . 3 . 31 . 41 .
     %<tato halahalà÷abdaþ punaþ kolàhalo mahàn .
     mahàn ràkùasanàdastu punaståryaravo mahàn ..>%)

#<koliþ># puü strã, (kul + %<sarvadhàtubhya in>% . uõàü 4 . 117 . itãn .) vçkùavi÷eùaþ . kulagàcha iti bhàùà . tatparyàyaþ . karkandhuþ 2 vadarã 3 . ityamaraþ . 2 . 4 . 36 .. karkandhåþ 4 vadaraþ 5 kolã 6 kolà 7 kuvalã 8 . iti taññãkàyàü bharataþ .. kolaþ 9 . iti taññãkà sàrasundarã .. (yathà, gàruóe 194 adhyàye .
     %<jàtãpatraü kolipatraü tathàcaiva manaþ÷ilà .
     ebhi÷caiva kçtà vartivadaràgnau mahe÷vara ..
     dhåmapànaü kàsaharaü nàtra kàryà vicàraõà ..>%)

#<kolã>#, strã, (kolati pãnatvena jàyate bardhate và . kul + ac + gauràditvàt ïãù . yadvà, koli + và ïãù .) kolivçkùaþ ityamarañãkàyàü bharataþ .. (asyàþ paryàyà yathà --
     %<puüsi striyàntu karkandhurvadarã kolamityapi .
     phenilaü kuvalaü ghoñà sauvãraü vadaraü mahat .
     ajapriyà kuhà kolã viùamobhayakaõñakà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. nyagrodhàdigaõe vyavahàro'sya yathà --
     %<kolã kadambaviralà madhukaü madhåkam ..>% iti såtrasthàne pa¤cada÷e'dhyàye vàbhañenoktam ..)

#<kolyà>#, strã, (kolamarhatãti yat .) pippalã . iti ratnamàlà ..

#<kovidaþ>#, tri, (kuï ÷abde vic kauþ vedaþ taü vetti jànàtãti . vid + %<igupadheti>% . 3 . 1 . 115 . iti kaþ .) paõóitaþ . ityamaraþ . 2 . 7 . 5 .. (yathà, bhàgavate . 1 . 12 . 29 .
     %<iti ràj¤a upàdi÷ya viprà jàtakakovidàþ .
     labdhopacitayaþ sarve pratijagmuþ svakàn gçhàn ..>%)

#<kovidàraþ>#, puü, (kuü bhuvaü vidçõàti vidàrayati bhåmiü vidàryodbhavatãtyarthaþ . dé + %<karmaõyaõ>% . 3 . 2 . 1 . iti aõ . tataþ pçùodaràt sàdhuþ .) raktakà¤canavçkùaþ . tatparyàyaþ . camarikaþ 2 kuddàlaþ 3 yugapatrakaþ 4 . ityamaraþ . 3 . 4 . 22 .. kà¤canàraþ 5 kaõakàrakaþ 6 kàntapuùpaþ 7 karakaþ 8 kàntàraþ 9 yamalacchadaþ 10 kà¤canàlaþ 11 tàmrapuùpaþ 12 kudàraþ 13 raktakà¤canaþ 14 . iti jañàdharaþ .. vidalaþ 15 . iti ÷abdaratnàvalã .. api ca .
     %<kà¤canàlaþ kà¤canako gaõóàriþ ÷oõapuùpakaþ ..>% atha kacanàrabhedaþ .
     %<kovidàra÷camarikaþ kuddàlo yugapatrakaþ .
     kuõóalã tàmrapuùpa÷cà÷màntakaþ svalpake÷arã ..
     kà¤canàlo himo gràhã tuvaraþ ÷leùmapittanut .
     kçmikuùñhagudabhraü÷agaõóamàlàvraõàpahaþ ..
     kovidàro'pi tadvatsyàt tayoþ puùpaülaghu smçtam .
     råkùaü saügràhi pittàsrapradarakùayakàsanut ..>% iti bhàvaprakà÷aþ . asya guõàþ . kaùàyatvam . saügràhitvam . vraõaropaõatvam .. dãpanatvam . kaphavàtamåtrakçcchranà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. tatpuùpaguõàþ . dhàrakatvam . rucikàritvam . raktapittaroge supathyatva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. (yathà, pàka÷àstre .
     %<kovidàrakalikàütikomalà takrasiddhatilatailapàcità .
     hiïguvàsakasuvàsavàsità vesavàralulitàtilobhadà ..>% pàrijàtaþ . harivaü÷e kovidàrasya vyutpattikathane etadvivçtiryathà . 124 . 70-71 .
     %<ko'pyayaü dàrurityàhurajànanto yato janàþ .
     kovidàra iti khyàtastataþ sa mumahàtaruþ ..
     mandàraþ kovidàra÷ca pàrijàta÷ca nàmabhiþ .
     sa vçkùo j¤àyate divyo yasyaitat kusumottamam ..>%)

#<ko÷aþ>#, puü, (ku÷yate saü÷liùyate . ku÷a saü÷leùaõe + gha¤akartari ceti adhikaraõàdau gha¤ .) aõóam . iti ÷abdaratnàvalã .. kuùyate àkçùyate àyasthànebhyaþ koùaþ . kuùa ga niùkarùe gha¤ koùo mårdhanyàntaþ tàlavyànta ityanye . iti bharataþ . kçtàkçtaü hemaråpyam . tatparyàyaþ . hiraõyam 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 91 .. kçtàkçtaü hemaråpya¤ca militaü pratyeka¤ca ko÷àdidvayavàcyam . kçtamàvartitaü akçtamàkarotthaü cårõaü ghañitàghañitamiti svàmã .. kçtamàbharaõãkçtaü akçtaü cårõàdiråpamàkarotthamiti kecit . (àvaraõavi÷eùaþ . yathà, bhàgavate . 2 . 1 . 34 .
     %<avyaktamàhurhçdayaü mana÷ca sa candramàþ sarvavikàrako÷aþ ..>% mukulam . yathà, raghau . 3 . 8 .
     %<tira÷cakàra bhramaràbhilãnayoþ sujàtayoþ païkajako÷ayoþ ÷riyam ..>%)

#<ko÷akàraþ>#, puü, (ko÷aü karoti tvakpatràdibhiràtmànamàcchàdayati . ko÷a + kç + aõ .) ikùuþ . iti ÷abdaratnàvalã .. mårdhanyamadhyo'pyayam .. (ko÷aü karoti svamukhalàlàråpatantubhiràtmànamàvçõotãti . kãñavi÷eùaþ . guñipokà iti bhàùà . yathà, bhàgavate . 6 . 1 . 52 .
     %<ko÷akàra ivàtmànaü karmaõàchàdya muhyati ..>%)

#<ko÷aphalaü>#, klã, (ko÷e phalaü vãjaü asya .) kakkolakam . ityamaraþ . 2 . 6 . 130 . (kakkolaka÷abde'sya vivaraõaü j¤eyam ..)

#<ko÷aphalà>#, strã, (ko÷e phalaü yasyàþ .) mahàko÷àtakã . apuùã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ko÷alaþ>#, puü strã, (ku÷ + %<vçùàditvàt>% uõàü . 1 . 108 . kalaþ bàhulakàt guõaþ .) ayodhyànagarã . iti ÷abdamàlà uõàdikoùa÷ca . mårdhanyamadhyo'pyayam . (yathà, ràmàyaõe . 1 . 5 . 5 .
     %<ko÷alo nàma muditaþ sphãto janapado mahàn .
     niviùñaþ sarayåtãre prabhåtadhanadhànyavàn ..>%)

#<ko÷alàtmajà>#, strã, (ko÷alasya ko÷alançpateràtmajà duhità .) kau÷alyà . sà tu ÷rãràmamàtà da÷aratharàjapatnã ca . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ko÷alikaü>#, klã, (ku÷alàya karmaõe hitajanakakàryasiddhyarthamiti bhàvaþ dãyate yat . ku÷ala + ñhak nipàtanàt pårbasya okàratvam .) utkocaþ . iti hemacandraþ . ghuùa iti bhàùà . mårdhvanyamadhyo'pyayam ..

#<ko÷àïgaü>#, klã, (ko÷a iva aïgamasya .) itkañaþ . iti hàràvalã .. okaóà iti bhàùà .. mårdhanyamadhyo'pyayam ..

#<ko÷àtakaþ>#, puü, (ko÷aü ÷iraþko÷aü atati gacchati sàtatyena pràpnotãti . ata + kvun .) kacaþ . iti vi÷vamedinyau .. (ko÷aü vedàtmakamàkaramatati pràpno tãti vàkye . yajurvedãya÷àkhàvi÷eùaþ . kañhavallã upaniùad ..)

#<ko÷àtakã>#, strã, (ko÷aü atatãti . ata + kvun . tataþ ko÷àtaka + gauràditvàt ïoù .) pañolã . ghoùakaþ . iti medinã .. phala÷àkaviü÷eùaþ . jhiïgà iti bhàùà . tatparyàyaþ . kçtacchidrà 2 jàlinã 3 kçtavedhanà 4 kùveóà 5 sutiktà 6 ghaõñàlã 7 mçdaïgaphalinã 8 karka÷acchadà 9 . asyà guõàþ . ÷i÷iratvam . kañutvam .. kaùàyatvam . pittavàtakaphanà÷itvam . malàdhmànavi÷odhanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. mårdhanyamadhyo'pyayam . mahàko÷àtakã . ràjako÷àtakã . yathà . atha nenuà .
     %<mahàko÷àtakã proktà hastighoùà mahàphalà .
     dhàmàrgavo ghoùaka÷ca hastiparõa÷ca sa smçtaþ ..
     mahàko÷àtakã snigdhà sarà pittànilàpahà ..>% atha torai .
     %<dhàmàrgavo pãtapuùpo jàlinã kçtavodhanà .
     ràjako÷àtakã ceti tathoktà ràjimatphalà ..
     ràjako÷àtakã ÷ãtà madhurà kaphavàtalà .
     pittaghnã dãpanã ÷vàsajvarakàsakçmipraõut ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (asyà guõà yathà --
     %<ko÷àtakã phalaü svàdu madhuraü vàtapittanut .
     vipàke ca kaphaü hanti jvare ÷astaü pradi÷yate ..>% iti hàrãte prathamasthàne 10 adhyàye ..)

#<ko÷àtakã>#, [n] puü, (ko÷àtako'syàstãti . iniþ .) vàõijyam . vaõik . vàóavàgniþ . iti vi÷vaþ ..

#<ko÷àmraþ>#, puü, (ko÷e + àmra iva phalamasya .) phalavçkùavi÷eùaþ . ko÷àma iti bhàùà . tatparyàyaþ . kçmivçkùaþ 2 suke÷akaþ 3 . iti bhàvaprakà÷aþ .. ghanaskandhaþ 4 vanàmraþ 5 jantupàdapaþ 6 kùudràmraþ 7 raktàmraþ 8 làkùàvçkùaþ 9 suraktakaþ 10 . asya guõaþ . kuùñha÷othàsrapittavraõakaphàpahatvam . tatphalaguõàþ . gràhitvam . vàtaghnatvam . amlatvam . uùõatvam . gurutvam . pittadatva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. kaphàrtipradatvam . vidàhitvam vi÷ophakàritva¤ca .. pakvasya tasya guõaþ . madhuratvam . amlattva¤ca .. pañvàdiyuktasya tasya guõaþ . dãpanatvam . rucipuùñibalakàritva¤ca . tattailasya guõàþ . sàrakatvam . kçmikuùñhavraõàpahatvam . amlamadhuratvam . balyatvam . pathyatvam . rocanatvam . pàcanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (rogavi÷eùe'sya vyavahàro yathà, su÷rute cikitsitasthàne 9 adhyàye ..
     %<kàra¤jaü và sàrùapaü và kùateùu kùepyaü tailaü ÷igruko÷àmrayorvà ..>%)

#<ko÷ilà>#, strã, (ko÷aþ ko÷a iva padàrtho và asyàþ astãti . ko÷a + picchàditvàt ilac .) mudgaparõã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ko÷ã>#, strã, (ku÷ saü÷leùe + ac gauràditvàt ïãù .) upànat . jutà mojà iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . panna dhrã 2 pàdavirajàþ 3 pàdarathã 4 . iti hàràvalã .. ÷uïgà . iti hemacandraþ . dhànyàdira ÷uüyà iti bhàùà ..

#<koùaþ>#, puü klã, (kuùyante àkçùyante phalapuùpotpàdakamadhumayaparàgàdayo yasmin . kuù ga niùkarùe + gha¤akartari ceti adhikaraõe gha¤ .) kudmalaþ . kuüói iti bhàùà . khaïgapidhànam . khàpa iti bhàùà . (yathà, mahàbhàrate . 4 . 40 . 13-15 .
     %<kasyàyaü vipulaþ khaïgo gavye koùe samarpitaþ .
     hematsaruranàdhçùyo naiùadhyo bhàrasàdhanaþ ..
     kasya pà¤canakhe koùe ÷àyako hemavigrahaþ .
     pramàõaråpasampannaþ pãta àkà÷asannibhaþ ..
     kasya hemamaye koùe sutapte pàvakaprabhe .
     nistriü÷o'yaü guruþ pãtaþ ÷aikyaþ paramanirvraõaþ ..>%) arthasamåhaþ . (yathà, raghau . 5 . 1 .
     %<tamadhvare vi÷vajiti kùitã÷aü niþ÷eùavi÷ràõitakoùajàtam ..>%) divyam . (yathà, ràjataraïgiõyàü . 5 . 335 .
     %<tato nikùipya caraõaü raktàkte meùacarmaõi .
     koùaü cakraturanyo'nyaü sakhaógau nçpaóàmarau ..>%) aõóam . kçtàkçtaü hemaråpyam . ityamaraþ . 2 . 9 . 91 . asya vivaraõaü tàlavyànte draùñavyam . pàtram . jàtãkoùaþ . jàyaphala iti bhàùà . (jàtãpatrã . jayitrã-arthe vyavahàro . yathà, garbhacintàmaõirase .
     %<rasaü tàlaü tathà lauhaü pratyekaü karùamàtrakam .
     karùadvayantathàcàbhraü karpåraü vaïgatàmrakam ..
     jàtãphalaü tathà koùaü gokùura¤ca ÷atàvarãm .
     balàtibalayormålaü pratyekaü tolakaü ÷ubham ..
     vàriõà vañikà kàryà dvigu¤jà phalamànataþ .
     sannipàtaü nihantyà÷u strãõà¤caiva vi÷eùataþ ..
     garbhiõyà jvaradàha¤ca pradaraü såtikàmayam ..>% iti vaidyakabhaiùajyadhanvantarigranthe strãrogàdhikàre ..) ÷abdàdisaügrahaþ . iti medinã . (yathà, amarakoùaþ ..) bhàõóàgàram . pànapàtracaùakaþ . yoniþ . ÷imbà . iti hemacandraþ .. panasàdiphalasyàntaþ . iti dharaõã .. ÷abdàntarasaüyoge golakavàcakaþ . yathà såtrakoùaþ netrakoùa ityàdi . pratyamarañãkàyàü svàmã .. dhanasaühatiþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, màrkaõóeyapuràõe devãmàhàtmye .
     %<koùo bala¤càpahçtaü tatràpi svapure tataþ ..>%) tatsa¤cayaguõàþ .
     %<koùo mahãpaterjãvo na tu pràõàþ katha¤cana .
     dravyaü hi ràjà bhåpasya na ÷arãramiti sthitiþ ..
     dharmahetoþ sukhàrthàya bhçtyànàü bharaõàya ca .
     àpadartha¤ca saürakùyaþ koùaþ koùavatà sadà ..
     dhanàt kulaü prabhavati dhanàddharmaþ pravartate .
     nàdhanasya bhaveddharmaþ kàma÷caiva katha¤cana ..
     adharmànna dhanaü kuryàttaddhanaü gçhyate paraiþ .
     svayaü pàpasya pàtraü syàt siüho hastivadhàdiva ..
     tàdàtmiko målaharaþ kadaryastrividho'rjakaþ .
     utpannàrthavyayakaro yo bhaviùyaddhanà÷ayà ..
     sa tàdàtmika àkhyàtaþ kalyàõã tasya nàyatiþ .
     yaþ pitràdyarjitaü vittamanyàyena tu bhakùayet ..
     sa målahara àkhyàtastadudarko'pi cà÷ubhaþ .
     sa kadaryastu bhçtyàtmapãóanairarthasa¤cayã ..
     taddhanaü ràjadàyàdataskaràõàü nidhirbhavet .
     bhikùà ca ràjakoùa÷ca stokastokena vardhate ..
     a¤jana¤ca dhana¤caiva stokastokena hãyate .
     kovasya sàdhanopàyo mukhyaü ràùñramiti smçtam ..
     bhåguõervardhate ràùñraü tadvçddhirnçpavçttatà .
     ràj¤opàyena saürakùyà gràme gràme kçùãtalàþ ..
     tebhyaþ kçùistata÷càrthà arthebhyaþ sarvasampadaþ .
     ÷arãrakarùaõàt pràõàþ kùãyante pràõinàü yathà ..
     tathà varùeùu varùeùu karùaõàt bhåguõakùayaþ .
     ekasyàü guõahãnàyàü kçùimanyatra kàrayet ..>% iti yuktikalpataruþ .. * .. (vedànta÷àstroktasthålasåkùmàdibhedena ÷arãratrayàvacchinnaþ annamayaþ pràõamayaþ manomayaþ vij¤ànamayaþ ànandamaya÷ca ityete pa¤ca koùavadàcchàdakatvàdàtmanaþ koùatayocyante . yathà, pa¤cada÷yàü 3 . 1-11 .
     %<guhàhitaü brahma yattat pa¤cakoùavivekataþ .
     boddhuü ÷akyaü tataþ koùapa¤cakaü pravivicyate ..
     dehàdabhyantaraþ pràõaþ pràõàdabhyantaraü manaþ .
     tataþ kartà tato bhoktà guhà seyaü paramparà ..
     pitçbhuktànnajàdvãryàjjàto'nnenaiva vardhate .
     dehaþ so'nnamayo nàtmà pràkcordhvaü tadabhàvataþ ..
     pårbajanmanyasatve tajjanma sampàdayet katham .
     bhàvijanmanyasatkarma na bhu¤jãteha sa¤citam ..
     pårõo dehe balaü yacchannakùàõàü yaþ pravartakaþ .
     vàyuþ pràõamayo nàsàvàtmà caitanyavarjanàt ..
     ahantàü mamatàü dehe gçhàdau ca karoti yaþ .
     kàmàdyavasthayà bhrànto nàsàvàtmà manomayaþ ..
     lãnà suptau vapurbodhe vyàpnuyàdànakhàgragà .
     cicchàyopetadhãrnàtmà vij¤ànamaya÷abdabhàk ..
     kartçtvakaraõatvàbhyàü vikriyetàntarindriyam .
     vij¤ànamanasã antarvahi÷caite parasparam ..
     kàcidantarmukhà vçttirànandaprativimbabhàk .
     puõyabhoge bhoga÷àntau nidràråpeõa lãyate ..
     kàdàcitkatvato nàtmà syàdànandamayo'pyayam .
     vimbabhåto ya ànanda àtmà'sau sarvadàsthiteþ ..
     nanu dehamupakramya nidrànandàntavastuùu .
     màbhådàtmatvabhanyastu na ka÷cidanubhåyate ..>%)

#<koùakaþ>#, puü, (koùa eva . koùa + svàrthe kan .) aõóam . aõóakoùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<koùakàraþ>#, puü, (koùaü karoti svapatratvagàdibhiràtmànaü chàdayati . koùa + kç + %<karmaõyaõ>% . 3 . 2 . 1 . iti aõ .) ikùuþ . iti ÷abdaratnàvalã .. ikùuvi÷eùaþ . kuùàri iti bhàùà . asya guõàþ . gurutvam . ÷ãtatvam . raktapittakùayàpahatva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. (koùaü svaveùñanaü svamukhaniþsçtalàlàråpatantubhiþ karotãti . kç + aõ .) kãñavi÷eùaþ . guñipokà iti bhàùà . tatparyàyaþ . tantrakãñaþ 2 . iti jañàdharaþ .. (yathà, mahàbhàrate 12 . 329 . 29 .
     %<alaü parigraheõeha doùavàn hi parigrahaþ .
     kçmirhi koùakàrastu badhyate svaparigrahàt ..>% koùaü athaþ saha ÷abdasaüyojanaråpagranthavi÷eùaü karotãti .) abhidhànakartà ca . tàlavyamadhyo'pyayam ..

#<koùaca¤cuþ>#, puü, (koùaþ khaïgakoùa iva ca¤curyasya .) sàrasapakùã . iti ÷abdamàlà ..

#<koùapànaü>#, klã, (parãkùàvi÷eùàrthaü koùajalasya prasçtitrayajalasya pànam .) tattaditikartavyatàkaprasç titrayajalapànaråpaparãkùàvi÷eùaþ . yathà -- atha koùavidhiþ . nàradaþ .
     %<pabbàhõa sopavàsasya snàtasyàrdrapañasya ca .
     saüsåcakàvyasaninoþ koùapànaü vidhãyata ..
     icchataþ ÷raddadhànasya devabràhmaõasannidhau .
     madyapastrãvyasaninàü kiràtànàntathaiva ca ..
     koùaþ pràj¤airna dàtavyo ye ca nàstikavçttayaþ .
     mahàparàdhe nirdharme kçtaghne klãvakutsite ..
     nàstikavràtyadàseùu koùapànaü vivarjayet .
     tamàhåyàbhi÷astantu maõóalàbhyantare sthitam ..
     àdityàbhimukhaü kçtvà pàyayet prasçtitrayam .
     årdhvaü yasya hi saptàhàdvaikçtantu bhahadbhavet ..
     nàbhiyojyaþ sa viduùà kçtakàlavyatikramàt ..>% saüsåcaka àstika iti mitàkùarà .. mahàparàdhã mahàpàtakã . nirdharmo varõà÷ramarahitaþ . kutsitaþ pratilomajaþ . dàsaþ kaivartaþ . maõóalàbhyantare gomayakçtamaõóalàmyantare . vaikçtaü rogàdi . mahannàlpam . tasya dehinàmaparihàryatvàt . tadàha kàtyàyanaþ .
     %<atha daivavisambàde dvisaptàhantu dàpayet .
     abhiyuktaü prayatnena tadarthaü daõóameva ca ..
     tasyaikasya na sarvasya janasya yadi tadbhavet .
     rogo'gnirj¤àtimaraõamçõaü dàpyo dama÷ca saþ ..
     jvaràtisàravisphoñagåóhàsthiparipãóanam .
     netraruk galaroga÷ca tathonmàdaþ prajàyate ..
     ÷irorugbhajabhaïga÷ca daivikà vyàdhayo nçõàm ..>% galaroga ityatra ÷ålaroga iti kvacit pàñhaþ . dvisaptàhantu mahàbhiyogabhavaviùayam . mahàbhiyogeùvetànãti prastutya caturda÷akàdahna iti yàj¤avalkyàbhidhànàt . mitàkùaràpyevam . yattu
     %<triràtràtsaptaràtràdvà dvàda÷àhàt dvisaptakàt .
     vaikçtaü yasya dç÷yeta pàpakçt sa udàhçtaþ ..>% iti pitàmahoktaü tanmahàbhiyogàt kçtsnadravyàdarvàcãnaü dravyaü tridhà vibhajya triràtràdi pakùatrayavyavasthàpanãyamiti mitàkùarà .. tathà .
     %<bhakto yo yasya devasya pàyayettasya tajjalam .
     samabhàve tu devànàmàdityasya tu pàyayet ..
     durgàyàþ pàyayeccauràn ye ca ÷astropajãvinaþ .
     bhàskarasya tu yattoyaü bràhmaõaü tanna pàyayet ..
     durgàyàþ snàpayecchålamàdityasya ca maõóalam .
     anyeùàmapi devànàü snàpayedàyudhàni ca ..
     atra, svalpàparàdhe devànàü snàpayitvàyudhodakam .
     pàyyo vikàre cà÷uddho niyamyaþ ÷uciranyathà ..>% iti kàtyàyanoktavi÷eùànmahàparàdhe devasnànodakamiti viùayabhedaþ . ratnàkaro'pyevam . maõóalaü vyometi vyavahàradãpikà .. tasyàü viùõuþ . ugràn devàn samabhyarcya tatsnànodakaprasçtitrayaü pibet . idaü mayà na kçtamiti vyàharandevatàmukha iti . etadanusàràdevànyatra pratij¤à pràguktà . tatra kramaþ . pràóvivàko gomayakçtamaõóalàbhyantare dharmàvàhanàdisarvadevatàpåjàü havanàntàü nirvartya dakùiõàü datvà samantrakaü pratij¤àpatraü ÷odhya ÷irasi nidhàya yathàvihitaü devaü saüpåjya tatsnànodakamànãya . oütàya tvaüpràõinàü pràõaþ sçùñeràdyantu nirmitam . ÷uddhe÷ca kàraõaü proktaü dravyàõàü dehinàntathà . atastvaü dar÷ayàtmànaü ÷ubhà÷ubhaparãkùaõe .. ityàbhyàmabhimantrya gomayakçtamaõóalàbhyantare sthitaü sopavàsaü snàtàrdravàsasamàdityàbhimukhaü oü satyena màmabhirakùasva varuõetyanena ÷odhya pañhitenàbhimantritaü prasçtitrayaü jalaü pàyayet . tato yadi adadhikàlàbhyantare rogapãóà na bhavati tadà ÷uddha iti . tato dakùiõà deyà . iti divyatattvam ..

#<koùaphalaü>#, klã, (koùe phalamasya .) kakvolam . tacca karpåratulyagandhadravyavi÷eùaþ . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ sàrasundarã ca ..

#<koùaphalaþ>#, puü, (koùe phalamasya .) ghoùakalatà . iti jañàdharaþ ..

#<koùaphalà>#, strã, (koùaphala + ajàditvàt ñàp .) pãtaghoùà . iti ratnamàlà .. tàlavyamadhyàpãyam .. (ghoùaka÷abde'syà vivaraõaü j¤eyam ..)

#<koùalà>#, strã, (ku÷ + vçùàditvàt kalapratyayaþ bàhulakàd guõaþ pçùodaràd ùakàràde÷aþ .) ayodhyà . iti ÷abdaratnàvalã .. (sà ca sarayåtañasthàràjadhànã . yathà, màrkaõóeye . 8 . 249 .
     %<macchokamagnamanasaþ koùalànagare janàþ .
     tiùñhanti tànapohyàdya kathaü yàsyàmyahaü divam ..>% parantu koùalade÷o dvividhaþ pràcyottarabhedena . tatràyodhyàyuktade÷asyottarakoùalatvam . yathà, raghuvaü÷e . 9 . 1 .
     %<pituranantaramuttarakoùalàn samadhigamya samàdhijitendriyaþ .
     da÷arathaþ pra÷a÷àsa mahàratho yamavatàmavatà¤ca dhuri sthitaþ ..>% pràcyakoùalastu ràmamàtàmahasya . tasya ràjà abhijano và ùya¤ bahuùu tasya luk . tadde÷avàsini . yathà, mahàbhàrate . 2 . 31 . 12 .
     %<sa vijitya duràdharùaü bhãùmakaü màdrinandanaþ .
     koùalàdhipati¤caiva tathà veõvàstañàdhipam .
     kàntàrakàü÷ca samare tathà pràkkoùalàn nçpàn ..>%)

#<koùavçddhiþ>#, strã, (koùasya aõóakoùasya vçddhiþ .) kuraõóaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (koùasya vçddhiriti vigrahe arthasa¤cayavçddhiþ ..)

#<koùa÷àyikà>#, strã, (koùe pidhànamadhye ÷ete tiùñhatãtyarthaþ . koùa + ÷ã + kartari õvul tataùñàp ata itvam .) churikà . iti jañàdharaþ ..

#<koùàtakaþ>#, puü, (koùàkàraü atati pràpnotãti . koùa + ata + kvun .) ke÷aþ . iti jañàdharaþ .. (koùaü gacchati pràpnoti j¤ànànàmàkaratvàt . vedakañha÷àkhàvi÷eùaþ ..)

#<koùàtakã>#, strã, (koùàtaka + gauràditvàt ïãù .) ghoùàlatà . asyàþ phalaguõaþ . kaphàr÷onà÷itvam .. pakvaphalaguõaþ . àmà÷aya÷uddhikàritvam .. iti ràjavallabhaþ .. (iyameva kvacit ràjapårbà koùàtakãti ca khyàtà . yathà, bhàvaprakà÷e .
     %<dhàmàrgavaþ pãtapuùpà jàlinã kçtavedhanà .
     ràjakoùàtakã ceti tathoktà ràjimatphalà ..
     ràjakoùàtakã ÷ãtà madhurà kaphavàtalà .
     pittaghnã dãpanã ÷vàsajvarakàsakçmipraõut ..>% asyà vyavahàro yatra tadyathà --
     %<koùàtakãnàü svarasena nasyaü tumbyàstu và pippalisaüyutena .
     tailena vàriùñabhavena kuryàdvacopakulye saha màkùikeõa ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe galagaõóàdyadhikàre ..) jyotsnikà . jhiïgà iti bhàùà . jyotsnàvatã ràtriþ . ityamarabharatau .. tàlavyamadhyàpãyam ..

#<koùàmraü>#, klã, (koùe àmraphalamiva .) phalavi÷eùaþ . keoóà iti bhàùà . asya guõàþ . kaphavàyunà÷itvam . agnidãpanatvam . malabaddhatàkàritva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. (kvacit puüliïgo'pi dç÷yate . yathà, bhàvaprakà÷e .
     %<koùàmraþ kuùñha÷othàsrapittavraõakaphàpahaþ .
     tatphalaü gràhi vàtaghnamamloùõaü guru pittalam .
     pakvantu dãpanaü rucyaü laghåùõaü kaphavàtahçt ..>%) tàlavyamadhyamapãdam ..

#<koùã>#, strã, (kuù + ac . gauràditvàt ïãù .) pàdukà . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷uïgà . iti tàlavyànte hemacandraþ .. ÷asyera ÷uüyà iti bhàùà ..

#<koùã>#, [n] puü, (koùo'styasya iti iniþ .) àmravçkùaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<koùñhaþ>#, puü, (kuù ga niùkarùe + %<uùikuùigatibhyasthan .>% uõàü . 2 . 4 . iti than .) kusålaþ . (yathà, mahàbhàrate . 2 . 5 . 68 .
     %<kaccit koùa÷ca koùñha÷ca vàhanaü dvàramàyudham .
     àya÷ca kçtakalyàõaistava bhaktairanuùñhitaþ ..>%) gçhamadhyam . (yathà, bhàgavate . 9 . 10 . 17 . sà vànarendrabalaruddhavihàrakoùñha÷rãdvàragopurasadobhalabhãviñaïkà ..) kukùimadhyam . yathà, vaidyake .
     %<sthànànyàmàgnipakvànàü måtrasya rudhirasya ca .
     hçdåõóukaþ phuùphuùa÷ca koùñha ityabhidhãyate ..>% %<koùñhaþ punarucyate mahàsrotaþ ÷arãramadhyaü mahànimnamàmapakvà÷aya÷ceti paryàya÷abdaistantre sarogamàrga àbhyantaraþ>% .. %<vãsarpa÷vayathugulmàr÷o vidradhyàdayaþ koùñhamàrgànusàriõo bhavanti rogàþ ..>% iti carake såtrasthàne 11 adhyàye .. koùñhàïgàni yathà --
     %<saptacàdhàràþ raktasyàsya kramàt pare .
     kaphàmapittapakvànàü vàyormåtrasya ca smçtàþ ..
     garbhà÷ayo'ùñamaþ strãõàü pittapakvà÷ayàntare .
     koùñhàïgàni sthitànyeùu hçdayaü klomaphuùphaùam ..>% iti ca vàbhañe ÷àrãrasthàne 3 aþ .. pa¤cada÷a koùñhàïgàni tadyathà, %<nàbhi÷ca hçdaya¤ca kloma ca yakçcca plãhà ca vukkau ca vasti÷ca purãùàdhàra÷càmà÷aya÷ceti pakvà÷aya÷cottaraguda¤càdharaguda¤ca kùudràntra¤ca sthålàntra¤ca vapàvahana¤ceti>% . iti ca carake ÷àrãrasthàne 7 adhyàye .. udaram . yathà, bhàgavate . 6 . 18 . 53 .
     %<patiü bhàryopatiùñheta dhyàyet koùñhagata¤ca tam ..>% nàbheruparisthitamaõipårapadmam . yathà, tatraiva . 4 . 23 . 14 .
     %<saüpãóya pàyuü pàùõirbhyàü vàyumutsàrayan ÷anaiþ .
     nàbhyàü koùñheùvavasthàpya hçduraþkaõña÷ãrùaõi ..>% pràkàraþ . yathà, bhàgavate . 4 . 28 . 56 .
     %<pa¤càràmaü navadvàramekapàlaü trikoùñhakam .
     ùañkulaü pa¤cavipaõaü pa¤capçkçti strãdhavam ..>% atra ñãkàcårõã trikoùñhakaü tripràkàramityàha .. tantroktamantradãkùàprakaraõe akathahàdicakracatuþpàr÷vasthitarekhàcatuùkayutasthànabhedaþ ..) àtmãye tri . iti medinã ..

#<koùõaü>#, klã, (ku ãùat uùõam . koþ kàde÷aþ .) ãùaduùõam . tatparyàyaþ . kavoùõam 2 mandoùõam 3 kaduùõam 4 . tadvati tri . ityamaraþ . 1 . 4 . 35 .. (yathà, raghau . 1 . 84 .
     %<bhuvaü koùõena kuõóodhnã medhyenàvabhçthàdapi .
     prasraveõàbhivarùantã vatsàlokapravartinà ..>%)

#<kohalaþ>#, puü, (kohayati vismàpayatãti . kuhatka vismàpane + bàhulakàt kalac . pçùodaràt guõaþ .) madyabhedaþ . iti hemacandraþ .. (asya guõà yathà --
     %<tridoùo bhedyavçùya÷ca kohalo vadanapriyaþ ..>% iti su÷rute såtrasthàne 45 adhyàye .. * .. kau pçthivyàü pàrthivakolàhalena saha halati spardhate pçùodaràt otvaü .) vàdyabhedaþ . nàñya÷àstrapravaktà munivi÷eùaþ . iti medinã .. (ayameva sarpasatre sadasya àsãt . yathà, mahàbhàrate . 1 . 53 . 9 .
     %<kohalo deva÷armàca maudgalyaþ samasaurabhaþ ..>%)

#<kaukçtyaü>#, klã, (kutsitaü aj¤ànajanyaü kçtyaü kàryam . tasmàt bhavamityaõ .) anutàpaþ .. (svàrthe aõ .) ayuktakaraõam . iti medinã ..

#<kaukkuñikaþ>#, puü, (kukkañavaddambhena viharati . yadvà, kukkuñãü màyàü kàpañyàdikaü và pàdavikùepasthàna¤ca pa÷yati iti . %<saüj¤àyàü lalàñakukkuññau pa÷yati .>% 4 . 4 . 46 . iti ñhak .) dàmbhikaþ . adåreritekùaõaþ . kãñàdivadhabhãtyà saüyatacakùuþ pàdanikùepade÷adar÷ã bhikùuþ . ityamarabharatau .. adåradar÷ana÷ãlaþ . iti sàrasundarã ..

#<kaukkuñikandalaþ>#, puü, (kukkuñasya vahnisphuliïgasyàyaü iti i¤ kaukkuñiþ . kaukkuñiriva kandalaþ kapàlo yasya . asyàgnisphuliïgavat cakùuùmattvàt bhogàdau ca sphuliïgavat càkacikyatvàttathàtvam .) sarpavi÷eùaþ . voóàsàpa iti bhàùà . tatparyàyaþ . bhàõóapuùpaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kaukùeyakaþ>#, puü, (kukùau koùe tiùñhati iti óhaka¤ .) khaógaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 89 ..

#<kauïkaþ>#, puü, (koïka + khàrthe aõ .) de÷avi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. kokaõa iti khyàtaþ ..

#<kauïkiõaþ>#, puü, (koïkaõa + khàrthe aõ . tataþ pçùodaràditvàt ikàraþ .) koïkaõade÷aþ .. iti ÷abdaratnàvalã ..

@<[Page 2,207c]>@
#<kau¤caþ>#, puü, (kru¤ca eva svàrthe aõ . pçùodaràt ralopaþ .) krau¤caparvataþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kau¤jàyanaþ>#, puü, (ku¤jasya pumapatyam . %<gotreku¤jàdibhya÷ca pha¤>% . 4 . 1 . 98 . iti pha¤ .) ku¤jasya puttràdiþ . iti . vyàkaraõam ..

#<kau¤jàyanã>#, strã, (ku¤jasyàpatyaü strã . %<gotre ku¤jàdibhya÷ca pha¤>% . 4 . 1 . 98 . iti pha¤ . tataþ striyàü ïãù .) bràhmaõã . iti jañàdharaþ .. ku¤jasya stryapatyam . iti mugdhabodham ..

#<kau¤jàyanyaþ>#, puü, (%<gotre ku¤jàdibhya÷ca pha¤>% . 4 . 1 . 98 . iti pha¤ . tataþ svàrthe ¤ya pratyayaþ .) ku¤jasya pumapatyam . iti mugdhabodham ..

#<kauñaþ>#, puü, (kuñe girau bhavaþ . %<tatra bhavaþ>% . 4 . 3 . 53 . ityaõ .) kuñajavçkùaþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. (asya guõàdayaþ kuñaja÷abde dar÷anãyàþ .. kåñe màyàyàü bhavaþ aõ . kapañasàkùã .. kåñyàü va÷ãkçtamàyàyàü bhava ityaõ . svàdhãnatantraþ .. iti vyutpattilabhyo'rthaþ ..)

#<kauñakikaþ>#, tri, (kåñameva iti svàrthe kan . kåñakaü màüsaü paõyamasya iti ñha¤ .) màüsikaþ . màüsavikretà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kauñajaþ>#, puü, (kuñameva kauñaü svàrthe aõ . tatra jàyate iti . %<anyebhyo'pãti>% . janeróaþ .) kuñajavçkùaþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ .. (asya guõàdayaþ kuñaja÷abde j¤eyàþ ..)

#<kauñatakùaþ>#, puü, (kauñaþ svàdhãnaþ sa càsau takùàceti karmadhàrayaþ . %<gràmakauñàbhyà¤ca takùõaþ>% . 5 . 4 95 . iti ñac .) svakarmajãvã svagçhasthito'nadhãnastakùà . ityamaraþ . 2 . 10 . 9 .. svàdhãna chutara iti bhàùà ..

#<kauñalyaþ>#, puü, (kuñaþ ghañaþ taü lànti kuñalàþ kuladhànyàþ teùàmapatyaü kauñalyaþ . gargàderya¤ .) vàtsàyanamuniþ . iti hemacandraþ ..

#<kauñasàkùã>#, [n] puü, kåñameva kauñaü svàrthe aõ . tàdç÷aþ sàkùã .) mithyàsàkùã iti mitàkùarà ..

#<kauñikaþ>#, tri, (kåñena mçgàdibandhanayantreõa carati . %<carati>% . 4 . 4 . 8 . iti ñhak .) màüsavikretà . kaùài iti bhàùà . tatparyàyaþ . vaitaüsikaþ 2 màüsikaþ 3 . ityamaraþ . 2 . 10 . 14 ..

#<kauñilikaþ>#, puü, (kuñilikà vyàdhànàü gativi÷eùaþ karmàranirmitalohàstravi÷eùa÷ca . tayà harati mçgàn aïgàràn và . %<aõ kuñilikàyàþ .>% 4 . 4 . 18 . ityaõ .) vyàdhaþ . lauhakàraþ . iti kecit ..

#<kauñilyaü>#, klã, (kuñilasya bhàvaþ iti ùya¤ . càõakyamålakam . iti ràjanirghaõñaþ .. kuñilatà . yathà . %<kauñilyaü kacanicaye karacaraõàdharataleùu ràgaste . kàñhinyaü kucayugale taralatvaü nayanayorvasati>% .. iti kàtyaprakà÷aþ ..

#<kauñumbikaþ>#, puü, (kuñumbe kuñumbabharaõe prasçtaþ vyàpta àsakto và . kuñumba + ñhak .) kuñumbã . kuñumbavi÷iùñaþ . kuñumvo'syàstãtyarthe ùõikapratyayaþ . iti mugdhabodhamatam .. (yathà, ÷rãmadbhàgavate . 5 . 13 . 8 .
     %<pade pade'bhyantaravahninàrditaþ kauñumbikaþ krudhyati vai janàya ..>%)

#<kauóavikaü>#, tri, (kuóavasya vàpaþ . %<tasya vàpaþ>% . 5 . 1 . 45 . iti ñha¤ .) kuóavaparimitavãjavapanayogyakùetram . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<kauõapaþ>#, puü, (kuõapastridhàtukaü ÷arãraü ÷avo và taü bhakùayituü ÷ãlamasya . ityaõ .) ràkùasaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 62 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 171 . 14 .
     %<na kauõapàþ ÷çïgiõo và na ca devà¤janasrajaþ ..>% vàsukivaü÷odbhavaþ sarpavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 57 . 5 .
     %<picchalaþ kauõapa÷cakraþ kàlavegaþ prakàlanaþ .
     hiraõyabàhuþ ÷araõaþ kakùakaþ kàladaõóakaþ .
     ete vàsukijà nàgàþ praviùñà havyavàhane ..>%)

#<kauõapadantaþ>#, puü, (kauõapasya dantà iva dantà asya .) bhãùmaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kauõóinyaþ>#, puü, (kuõóinasya svanàmakhyàtamunivi÷eùasya gotràpatyaü iti . gargàditvàt ya¤ .) kuõóinamuniputtraþ . tatparyàyaþ . viùõuguptaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kautukaü>#, klã, (kutuka + praj¤àditvàt svàrthe aõ . kutukasya bhàvaþ iti yuvàditvàt aõ và .) kutåhalam ityamaraþ . 1 . 7 . 31 .. (yathà, ràjataraïgiõã . 5 . 364 . cakratuþ kautukodgrãvàü sabhàü citràrpitàmiva ..) abhilàùaþ . (yathà, kathàsaritsàgare .
     %<pa÷yantyàstaü nçpaü tasyà lajjàkautukayordç÷i .
     abhådanyonyasaümardo racayantyàü gatàgatam ..>%) utsavaþ . (yathà, bhàgavate . 4 . 3 . 13 .
     %<kathaü sutàyàþ pitçgehakautukaü ni÷amya dehaþ suravarya ! neïgate ..>%) narma . harùaþ . (yathà, bhàgavate . 1 . 17 . 25 .
     %<iya¤ca bhårbhagavatà nyàsitorubharà satã .
     ÷rãmadbhistatpadanyàsaiþ sarvataþ kçtakautukà ..>%) parasparàyàtapaïgalam . vivàhasåtram . (yathà, kumàre . 7 . 2 .
     %<vaivàhikaiþ kautukasaüvidhànairgçhe gçhe vyagrapurandhrãvargam ..>%) gãtàdibhogaþ . iti medinã .. gãtàdiþ . bhogakàlaþ . iti hemacandraþ ..

#<kautåhalaü>#, klã, (kutåhalasya bhàvaþ karma và yuvàditvàt aõ . yadvà, kutåhalameva iti praj¤àdyaõ .) kutåhalam . apårbavastudidçkùàdyati÷ayaþ . ityamaraþ . 1 . 8 . 31 .. (yathà, màrkaõóeye . 8 . 1 .
     %<bhavadbhiridamàkhyàtaü yathàpra÷namanukramàt .
     mahat kautåhalaü me'sti hari÷candrakathàü prati ..>%)

#<kaudàlãkaþ>#, puü, (kuü bhåmiü dàrayatãti . kudàraþ . tena àcaratãti ãkan ralayo raikyàt rasya latvam .) kudàlãkaþ tataþ svàrthe aõ .) varõasaïkarajàtivi÷eùaþ . sa tu rajakyàü tãvaràjjàtaþ . iti brahmavaivartapuràõam ..

#<kaudravikaü>#, klã, (kodravaü tat nimittamasya iti ñha¤ .) sauvar¤calalavaõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kaudravãõaü>#, tri, (kutsitaü yathà tathà dravati iti . pçùodaràt siddhe kodravaü kutsitadhànyabhedaþ tasya bhavanaü utpattisthànaü . %<dhànyànàü bhavane kùetre kha¤ .>% 5 . 2 . 1 . iti kha¤ .) kodravadhànyodbhavayogyakùetram . ityamaraþ . 2 . 9 . 8 . kodora kùeva iti bhàùà ..

#<kauntikaþ>#, puü, (kuntàstreõa pràsena yudhyate . kuntaþ pràsaþ praharaõamasyeti và . ñha¤ .) pràsikaþ . pràsàstradhàrã yoddhà . ityamaraþ . 2 . 8 . 70 ..

#<kauntã>#, strã, (kuntiùu de÷avi÷eùeùu bhavà . %<tatrabhavaþ ..>% 4 . 3 . 53 . iti aõ . tato ïãù .) reõukànàmagandhadravyam . ityamaraþ . 2 . 4 . 120 .. (asyàþ paryàyàþ yathà --
     %<reõukà ràjaputtrã ca nandinã kapilà dvijà .
     bhasmagandhà pàõóuputtrã smçtà kauntã hareõukà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathamabhàge .. paryàyàntara¤ca yathà --
     %<hareõu reõukà kauntã bràhmaõã hemagandhinã ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm . guõà÷càsyà reõukà÷abde boddhavyàþ ..)

#<kaunteyaþ>#, puü, (kuntyà apatyaü iti óhak .) kuntãputtraþ . sa tu yudhiùñhiràdiþ . iti mahàbhàratam . (yathà, bhagavadgãtàyàm . 2 . 3 .
     %<mà klaivyaü gaccha kaunteya ! naitattvayyupapadyate ..>%) arjunavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kaupaü>#, klã, (kåpe bhavaü kåpasyedaü và ityaõ .) kåpodakam . asya guõàþ yathà --
     %<kaupaü payo yadi svàdu tridoùaghnaü himaü laghu .
     tatkùàraü kaphavàtaghnaü dãpanaü pittakçt param ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (su÷rutoktà guõà yathà --
     %<sakùàraü pittalaü kaupaü ÷leùmaghnaü dãpanaü laghu ..>% kaupasalilasevane kàlanirde÷aþ . yathà, tatraiva .
     %<vasante kaupaü pràsravaõaü và grãùmeùvevam ..>%)

#<kaupãnaü>#, klã, (kåpapatanamarhatãti . %<÷àlãnakaupãne aghçùñà kàryayoþ>% . 5 . 2 . 20 . iti sàdhuþ .) pàpam . tatsàdhanatvàt tadvadgopyattvàt puruùaliïgamapi . tatsambandhàt tadàcchàdanamapi . iti siddhàntakaumudã .. akàryam . guhyade÷aþ . ityamaraþ .. cãram . iti medinã .. tattu mekhalàbaddhaparidheyavastrakhaõóam . kapinã iti bhàùà . tatparyàyaþ . kacchà 2 kacchañikà 3 kakùà 4 dhañã 5 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, bhàgavate . 7 . 13 . 2 .
     %<vibhçyàd yadyasau vàsaþ kaupãnàcchàdanaüparam ..>%)

#<kaupodakã>#, strã, (kaumodakã iti pçùodaràditvàt masya patvam .) kaumodakã . iti bharato dviråpakoùa÷ca ..

#<kaumàraü>#, klã, (kumàrasya karma bhàvo và . vayovacanatvàda¤ .) kumàràvasthà .
     (%<jàtaþ kuü pçthivãü padbhyàü bhàrayet tatkumàrakaþ .
     iti pramàõato viddhi kaumàraü pràgbhavàbdataþ ..>% ityuktàvadhike %<kaumàraü pa¤camàvadhi>% . ityante vayovasthàbhede . sà tu janmàvadhipa¤camavarùaparyantà . ityarthaþ ..) tantramate ùoóa÷avarùaparyantà . (yathà, bhagavadgãtàyàm . 2 . 13 .
     %<dehino'smin yathà dehe kaumàraü yauvanaü jarà .
     tathà dehàntarapràptirdhãrastatra na muhyati ..>% puü, kumàrasya sanatkumàrasya idaü aõ sçùñibhedaþ . yathà, %<kaumàra àrùaþ pràjàpatyo mànava ityàdi sarganàmàni>% . iti ÷rãdharaþ . tathà ca bhàgavate . 1 . 3 . 6 .
     %<sa eva prathamaü devaþ kaumàraü sargamà÷ritaþ .
     cacàra du÷caraü brahmà brahmacaryamakhaõóitam ..>%) tadvati puü, strã . iti ÷abdamàlà .. apårbapatiü kumàrãü patirupapannaþ kaumàràpårbavacane . 4 . 2 . 13 . iti dvitãyàntàdupayamanakartaryaõpratyayena sàdhuþ .. apårbapatikumàrãpatiþ . iti siddhàntakaumudã ..)

#<kaumàrã>#, strã, màtçkàvi÷eùaþ . sà tu kàrtikeya÷aktiþ . iti ÷abdamàlà .. yathà --
     %<kaumàrã ÷aktihastà ca mayåravaravàhanà .
     yoddhumabhyàyayau daityànambikà guharåpiõã ..>% iti màrkaõóeyapuràõe devãmàhàtmye . 81 . 16 .. (apårbapatiþ kumàrã patimupapannà . %<kaumàràpårbavacane>% . 4 . 2 . 13 . iti svàrthe aõ pratyayena sàdhuþ tato ïãù . apårbabhàryakumàrapatnã . yathà, bhaññau . 7 . 90 . %<upalambhyàmapa÷yantaþ kaumàrãü patatàmbara>% ! .. pa¤camavarùãyà bàlikà . kaumàrã avasthà . yathà, bhàgavate . 3 . 2 . 28 .
     %<kaumàrãü dar÷ayaü÷ceùñàü prekùaõãyo vrajaukasàm ..>%) vàràhãkandaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kaumudaþ>#, puü, (kau pçthivyàü modante janà yasmin . mud + kaþ . saptamyà aluk .) kàrtikamàsaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, mahàbhàrate .
     %<etairanyai÷ca ràjendraiþ purà màüsaü na bhakùitam .
     ÷àradaü kaumudaü màsaü tataste svargamàpnuyuþ ..
     kaumudantu vi÷eùeõa ÷uklapakùaü naràdhipaþ .
     varjayet sarvamàüsàni dharmo hyatra vidhãyate ..>%)

#<kaumudikà>#, strã, (kaumudã + saüj¤àyàü kan tato hrasvaþ ñàp ca .) umàsakhãvi÷eùaþ . iti ÷abdamàlà .. (svàrthe kan hrasvaþ ñàp ca . jyotsnà . tri, caturarthyàü kumudàditvàt ñhak . kaumudikaþ . kumudàkhyaparvatasannikçùñade÷avi÷eùaþ ..)

#<kaumudã>#, strã, (kumudasya iyaü prakà÷akatvàt %<tasyedaü .>% 4 . 3 . 120 . ityaõ tato ïãp .) jyotsnà . ityamaraþ . 1 . 3 . 16 . (yathà, kumàre . 4 33 .
     %<÷a÷inà saha yàti kaumudã ..
     saha meghena taóitpralãyate .
     pramadàþ pativartmagà iti pratipannaü hi vicetanairapi ..>%) utsavaþ . iti dharaõã . (yathà, mahàbhàrate 13 parvaõi .
     %<akàlakaumudã¤caiva cakratuþ sàrvakàlikãm ..>% kaumudasya kàrtikamàsasya iyaü %<tasyedam>% . 4 . 3 . 120 . iti aõ . tato ïãp . yaduktam .
     %<ku÷abdena mahã j¤eyà muda harùe tato dvayam .
     dhàtuj¤airniyamai÷caiva tena sà kaumudã smçtà ..>%) kàrtikotsavaþ . sa tu kàrtikãpårõimàyàü kartavyaþ . iti trikàõóa÷eùaþ . kàrtikãpårõimà .. à÷vinãpårõimà . iti ÷abdaratnàvalã . (yathà --
     %<à÷vine paurõamàsyàntu carejjàgaraõaü ni÷i .
     kaumudã sà samàkhyàtà kàryà lokavibhåtaye ..>% dãpotsavatithiþ . yathà, raghuprabhçtiñãkàkçnmallinàthadhçtabhaviùyottaravacanam .
     %<kau modante janà yasyàü tenàsau kaumudã smçtà ..>% kumudànyeva kaumudã . sudã và sàluka iti bhàùà ..)

#<kaumudãcàraþ>#, puü klã, (kaumudyàþ jyotsnàyàþ càraþ prà÷astyamatra samaye .) kojàgarapårõimà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kaumudãpatiþ>#, puü, (kaumudyàþ jyotsnàyàþ patiþ .) candraþ . iti hemacandraþ ..

#<kaumudãvçkùaþ>#, puü, (kaumudyàþ iva prakà÷ikàyàþ dãpa÷ikhàyà vçkùa ivàdhàraþ .) dãpavçkùaþ . iti hàràvalã .. dãpagàcchà pilasuja ityàdi bhàùà ..

#<kaumodakã>#, strã, (koþ pçthivyàþ pàlakatvàt modakaþ . kumodako viùõuþ . tasyeyaü ityaõ tato ïãp .) viùõugadà . ityamaraþ . 1 . 1 . 30 .. (yathà, bhàgavate . 8 . 4 . 19 .
     %<÷rãvatsaü kaustumaü màlàü gadàü kaumodakãü mama ..>%)

#<kaumodã>#, strã, (kuü pçthvãü modayati nandayatãti . kumodaþ viùõuþ tasyeyaü iti aõ tato ïãp .) viùõugadà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kauravaþ>#, puü strã, (kurorapatyamiti aõ . kurorayaü iti kacchàditvàdaõ và . kururàjasantatiþ . iti mahàbhàratam .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . drupada÷àsane 139 . 16 .
     %<tamudyataü rathenaikamà÷ukàriõambahave .
     anekamiva santràsànmenire tatra kauravàþ ..>% kurusambandhide÷aþ . yathà, meghadåte . 50 .
     %<kùetraü kùattrapradhanapi÷unaü kauravaü tadbhajethàþ ..>% striyàü óãp kauravã kurusambandhinãtyarthaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 1301 . 15 .
     %<drupadaþ kauravàn dçùñvà pràdhàvata samantataþ .
     ÷arajàlena mahatà mohayan kauravãü camåm ..>%)

#<kauravyaþ>#, puü, (kurorapatyam . %<kurvàdibhyo õyaþ>% . 4 . 1 . 151 . iti õyaþ .) kauravaþ . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 232 . 55 .
     %<ani÷àyàü ni÷àyà¤ca sahàyàþ kùutpipàsayoþ .
     àràdhayantyàþ kauravyàüstulyà ràtriraha÷ca me ..>% kauravyàþ bràhmaõàþ kurusambandhino bràhmaõà ityarthaþ . kùattriye tu . %<kurvàdibhyo õyaþ>% . 4 . 1 . 172 . iti õye kçte tadràjasya bahuùu tenaivàstriyàmiti bahutve luki kurava iti bodhyam .. nàgavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 35 . 13-14 .
     %<kauravyo dhçtaràùñra÷ca ÷aïkhapiõóa÷ca vãryavàn .
     virajà÷ca subàhu÷ca ÷àlipiõóa÷ca vãryavàn ..>%)

#<kaurpyaþ>#, puü, vç÷cikarà÷iþ . yathà, dãpikàyàm .
     %<kriyatàvarijittamakulãraleyapàtheya yåkakaurpàkhyàþ .
     taukùika àkokero hçdroga÷càntyabhaü cettham ..>%)

#<kaulaþ>#, tri, (kule satkule bhava ityaõ .) satkulodbhavaþ . tatparyàyaþ . ànvayikaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (kule kulàcàre rataþ kulaü kulatattvaü vetti và ityaõ .) divyavãrapa÷ubhàvatrayàntargatadivyabhàvarataþ . sa tu brahmaj¤ànã . tadyathà --
     %<divyabhàvarataþ kaulaþ sarvatra samadar÷anaþ ..>% iti kulàrõavatantram .. %<pa÷orvaktràllabdhamantraþ pa÷ureva na saü÷ayaþ . vãràllabdhamanurvãraþ kaulàcca brahmavidbhavet>% .. iti mahànãlatantram .. (kulamadhikçtya kçto granthaþ . kulàcàratattvavidhipratiùedhopade÷asàdhyasàdhanavyàpàravi÷iùñakulopaniùadàdigranthavi÷eùaþ ..)

#<kaulakeyaþ>#, tri, (kule satkule bhava iti óhak kuk ca .) satkulodbhavaþ . (kulañàyàþ apatyaü iti óhak . pçùodaràt tataþ ka÷ca .) asatãputtre, puü . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kaulañineyaþ>#, puü strã, (kulañàyà apatyaü . %<kulañàyàvà>% . 4 . 1 . 127 . iti . inaï . strãbhyo óhak .) asatãputtraþ . tatparyàyaþ . kaulañeyaþ 2 . ityamaraþ .. kaulañeraþ 3 . iti taññãkàsàrasundarã . 2 . 6 . 27 .. satã yà bhikùàrthaü kulàni gçhàõi añati na tu jàràrthaü sàpi kulañà tatputtro'pi ..

#<kaulañeyaþ>#, puü, strã, (kulañàyàþ asatyàþ apatyaü iti óhak .) kaulañineyaþ . asatãsutaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 26 .. (kulàni gçhàõi bhikùàrthaü añati yà satã sàpi kulañà . tasyà apatye'pi iti ka÷cit .. striyàü ïãp kaulañeyã ..)

#<kaulañeraþ>#, puü strã, (kulàni gçhàõi vyabhicàràrthaü añati sà kulañà . tasyàþ asatyàþ apatyam . %<kùudràbhyo và>% . 4 . 1 . 131 . iti óhrak .) asatãsutaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 26 .. kaulañineyaþ . iti sàrasundarã . (kulàni gçhàõi bhikùàrthamañati yà satã sàpi kulañà tasyà apatye'pi . iti ka÷cit . striyàü ïãp kaulañerã ..)

#<kaulatthãnaü># tri, (kulatthasya kulatthàkhyakalàyavi÷eùasya bhavanaü kùetraü và iti . %<dhànyànàü bhavane kùetre kha¤>% . 5 . 21 . iti . kha¤ .) kulatthakalàyodbhavakùetram . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<kaulavaþ>#, puü, vavàdyekàda÷àntargatatçtãyakaraõam . tatra jàtasya phalaü yathà --
     %<vàgmã vinãto nitaràü svatantraþ pràgalbhyayukto manujo mahaujàþ .
     susammataþ syàdviduùàü kçtaghna÷cet kaulavàkhyaü karaõaü prasåtau ..>% iti koùñhãpradãpaþ ..

@<[Page 2,209c]>@
#<kaulikaþ>#, puü, (kulaü såtràdikaü vayati vastratvenàvaraõàdikaü àpàdayatãti . ñhak .) tantravàyaþ . iti ÷abdamàlà .. (ku kutsitaü jaghanyàcàraü làtãti . kulaþ duþ÷ãlaþ tataþ svàrthe ñhak .) pàùaõóaþ . iti trikàõóa÷eùaþ . (kulàdàgatamiti ñhak .) kulaparamparàyàte, tri .. (yathà, pa¤catantre .
     %<varjayet kaulikàcàraü mitraü pràj¤ataro naraþ ..>% kule kulàgame kulatantre ÷ivokta÷àstre iti yàvat siddhaþ iti ñhak . kulatantraj¤aþ .. kaulaü kuladharmaü pravartayati tattvaj¤ànaü ÷iùyaparamparopade÷ena vistàrayati iti ñhak . kuladharmapravartakaþ ÷ivaþ .. kulaü kulàcàraþ prayojanamasya iti ñhak . brahmatattvaj¤aþ . yathà, ÷rutau . %<÷annaþ kaulikaþ>% ..)

#<kaulãnaü>#, klã, (kau pçthivyàü lãnam . bhålãnapadàrthànàmiva eteùàmaprakà÷atayà tathàtvam .) guhyam . janyam . kukarma . (kulãnasya bhàvaþ . yuvàditvàdaõ .) kulãnatvam . (yathà, ràmàyaõe .
     %<sada÷va iva maryàdàü kaulãnàü nàbhyavartata ..>%) pa÷vahipakùiõàü yuddham . iti medinã .. kauleyakaþ . iti vi÷vaþ .. (lã bhàve ktaþ tasya natvam . lãnaü layaþ . kau pçthivyàü lãnaü layo yasmàt . kulãnaü bhåmilayamarhatãti aõ và .) lokavàdaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 116 . (yathà, raghau . 14 . 84 .
     %<kaulãnabhãtena gçhànnirastà na tena vaidehasutà manastaþ ..>% nindà . yathà, tatraiva . 14 . 36 .
     %<kaulãnamàtmà÷rayamàcacakùe tebhyaþ puna÷cedamuvàca vàkyam ..>%)

#<kaulãrà>#, strã, (kulãraþ karkañaþ tacchçïgàkàro'styasyà ityaõ . tataùñàp .) karkaña÷çïgã . iti ràjanirghaõñaþ .. (karkaña÷çïgã÷abde'syà vivçtirj¤eyà ..)

#<kauleyaþ>#, tri, (kule satkule bhavaþ iti bàhulakàt óhak .) kulãnaþ . iti bharato dviråpakoùa÷ca ..

#<kauleyakaþ>#, puü, (kule bhavaþ . kulakukùigrãvàbhyaþ ÷vàsyalaïkàreùu . 4 . 2 . 96 . iti óhaka¤ .) kukkuraþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 21 .. (kulasyàpatyam . %<apårbapadàdanyatarasyàü yaóóhaka¤au>% . 4 . 1 . 140 . iti óhaka¤ .) kulãne tri . iti medinã ..

#<kaulmàùãõaü>#, tri, (kulmàùàõàü dhànyakulatthàdãnàü bhavanaü kùetraü iti kha¤ .) kulmàùadhànyodbhavakùetram . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<kaulyaþ>#, tri, (kule satkule bhavaþ bàhulakàt ùya¤ .) kulãnaþ . iti bharato dviråpakoùa÷ca ..

#<kauvalaü>#, klã, (kuvalameva iti . praj¤àditvàt svàrthe õaþ .) kuvalam . koliphalam . iti bharato dviråpakoùa÷ca ..

#<kauveraü>#, klã, (kuvero adhiùñhàtrã devatà'sya ityaõ .) kuùñham . kuó iti bhàùà . iti ÷abdaratnàvalã .. (kuverasya idaü ityaõ .) kuverasambandhini tatkàrye ca tri . yathà, màrkaõóeye . 85 . 2 .
     %<kauveramatha yàsya¤ca cakràte varuõasya ca ..>%

#<kauverã>#, strã, (kuveraþ adhiùñhàtrã devatà asyà ityaõ . tato ïãp .) uttarà dik . yathà --
     %<dvigvibhàge tu kauverã dik ÷ivà prãtidàyinã ..>% iti tithyàditattvam . kuvera÷akti÷ca ..

#<kau÷aü>#, klã, (ku÷àþ pràcuryeõa bhåmnà và santyatra ityaõ .) kànyakubjade÷aþ . iti hemacandraþ .. (ku÷a + svàrthe aõ . ku÷advãpaþ . yathà, siddhànta÷iromaõau .
     %<÷àkaü tataþ ÷àlmalamatra kau÷am ..>% ko÷e bhavam . kçmiko÷odbhavaü paññavastram . yathà, bhàgavate . 3 . 4 . 7 .
     %<dorbhi÷caturbhirviditaü pãtakau÷àmbareõa ca ..>% etadupalakùitaü kçùõaü adràkùamityanvayaþ .. ku÷asyedaü tadvikàro và aõ . ku÷amayam . ku÷asambandhi và . yathà, mahàbhàrate . 13 . 19 . 29 .
     %<tatra vàsàya ÷ayane kau÷ye sukhamuvàsa ha ..>% striyàü ïãp . kau÷ã . tatraiva . 13 . 54 . 21 .
     %<kau÷yàü vçùyàü samàsãnaü japamànaü mahàvratam ..>%)

#<kau÷alaü>#, klã, (ku÷alasya bhàvaþ karma và iti . yuvàditvàt aõ .) ku÷alatà . yathà --
     %<kva càtikarka÷aþ ÷àntaþ kva càtilalitaþ ÷uciþ .
     ekatra kàvye vyàkhyàtustàvaho kau÷alaü kaveþ ..>% iti amaru÷atakañãkà .. (naipuõyam . yathà, bhàgavate . 1 . 16 . 27 .
     %<svàtantryaü kau÷alaü kàntirdhairyaü màrdavameva ca ..>% ku÷alameva iti . svàrthe aõ . maïgalam . yathà, tatraiva . 3 . 1 . 13 .
     %<sa eùa doùaþ puruùadvióàste gçhàn praviùño'yamapatyamatyà .
     puùõàsi kçùõàd vimukho gata÷rãstyajà÷va÷aivaü kulakau÷alàya ..>% càturyam . yathà, bhagavadgãtàyàm . 2 . 50 .
     %<tasmàdyogàya yujyasva yogaþ karmasu kau÷alam ..>%)

#<kau÷alikà>#, strã, (ku÷alàya maïgalàya hità . iti ñhak ñàp ca .) pràbhçtakam . iti hàràvalã . najara iti bhàùà .. (ku÷alasya pçcchà iti ñhak ñàp ca . ku÷alapra÷naþ ..)

#<kau÷alã>#, strã, (ku÷alasya pçcchà ku÷alàya dãyate và . aõ tato ïãp .) ku÷alapra÷naþ . pràbhçtam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kau÷aleyaþ>#, puü, (kau÷alyàyàþ apatyaü pumàn iti óhak . yalopa÷ca .) ÷rãràmaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, ràmàyaõe . ujjahàra priyàü devo hatvà tu nika÷àtmajam . ÷rãmàn dà÷arathirvoraþ kau÷aleyaþ pratàpavàn ..)

#<kau÷alyà>#, strã, (ko÷alamya ràj¤o'patyaü strã . ko÷ala + ùya¤ . yadvà, ku÷alaiva svàrthe ùya¤ .) ÷rãràmamàtà . sà tu ko÷alaràjakanyà da÷arathapatnã ca . iti ÷abdaratnàvalã . (yathà, ràmàyaõe 1 . 16 . 26 .
     %<so'ntaþpuraü pravi÷yaiva kau÷alyàmidamabravãt ..>% ko÷ale bhavàþ . tadde÷avàminyarthe ¤ya . ko÷alade÷ãyàþ . atra bahuvacanam . yathà, mahàbhàrate . 6 . 9 . 40 .
     %<matsyàþ ku÷aññàþ kau÷alyàþ kuntayaþ kà÷iko÷alàþ ..>% ku÷alasya bhàvaþ karma và ku÷alameva và iti bràhmaõàditvàt ùya¤ . ku÷alatve, klã . yathà, mahàbhàrate . 3 . 44 . 30 .
     %<pçùñvà kau÷alyamanyonyaü ratheùvevàvatasthire ..>%)

#<kau÷alyànandanaþ>#, puü, (kau÷alyàyàþ da÷arathapatnyàþ nandanaþ puttraþ .) ÷rãràmaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kau÷alyàyaniþ>#, puü, (kau÷alyàyà apatyaü . %<kau÷alyakàrmàryàbhyà¤ca>% . 4 . 1 . 155 . iti phi¤ . phasyàyanàde÷aþ .) ÷rãràmaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, bhaññau . 7 . 90 .
     %<mriyàmahe na gacchàmaþ kau÷alyàyanivallabhàm .
     upalambhyàmapa÷antaþ kaumàrãü patatàü vara ! ..>%)

#<kau÷àmbã>#, strã, (ràj¤aþ ku÷asya puttreõa svanàmaprasiddhena ku÷àmbena nirvç ttà yà . %<tena nirvçttam .>% 4 . 2 . 68 . iti aõ tato ïãp .) de÷avi÷eùaþ . tatparyàyaþ . vatsapattanam 2 . iti hemacandraþ .. (yathà, ràmàyaõe . 1 . 32 . 5
     (%<ku÷àmbastu mahàtejàþ kau÷àmbãmakarotpurãm ..>% sà tu gauóade÷àntargatamatsyaràjabhåmigatà nagarã tataþ càõakyena candraguptàdisamaye kusumapurãtyàkhyà pradattà idànãü saiva purã pàñalãputtranagarã pàñanà iti bhàùàyàü prasiddhà jàtà . yathà, kathàsaritsàgare . %<asti vatsa iti khyàtode÷aþ . ityupakramya kau÷àmbã nàma tatràsti madhyabhàge mahàpurã>% ityuktam ..)

#<kau÷ikaþ>#, puü, (ku÷ikasyàpatyam çùyaõ . ku÷ike tadvaü÷e bhavo và ityaõ .) indraþ . (ayaü hi tapasvinaþ ku÷ikaràj¤astapaþprabhàvaü vicàrya tràsàt tatputtratàmaïgãcakàra . yathà, havivaü÷e . 27 . 13-16 .
     %<ku÷ikastu tapastepe puttramindrasamaü vibhuþ .
     labheyamiti taü ÷akrastràsàdabhetya jaj¤ivàn ..
     pårõe varùasahasne vai tantu ÷akro hyapa÷yata .
     atyugratapasaü dçùñvà sahasràkùaþ purandaraþ ..
     samarthaü puttrajanane svamevàü÷amavàsayat .
     puttratve kalpayàmàsa sa devendraþ surottamaþ ..
     sa gàdhirabhavadràjà maghavàn kau÷ikaþ svayam ..>% pakùe tu devendrasya janmakàle ku÷àvçtatvàt kau÷ikatvamiti . ku÷ena vçta iti ñha¤ . yathà, harivaü÷e . 219 . 2--3 ..
     %<sa vajrã kavacã jiùõuradityàmabhijaj¤ivàn .
     smçteþ sahàyo dyutimàn yathà so'dhvaryubhiþ stutaþ .
     jàtamàtrastu bhagavàn adityàü sa ku÷airvçtaþ .
     tadàprabhçti deve÷aþ kau÷ikatvamupàgataþ ..>%) gugguluþ . ulåkaþ . vyàlagràhã . ityamaraþ . 2 . 4 . 34 .. nakulaþ . ko÷aj¤aþ . (magadharàjajaràsandhasya senàpatirhaüsanàmà narapatirapi kau÷ikanàmnà vi÷ruta àsãt . yathà, mahàbhàrate . 2 . jaràsandhavadhaparvaõi . 22 . 31-32 .
     %<sa tu senàpatiü ràjà sasmàra bharatarùabha ! .
     kau÷ikaü citrasena¤ca tasmin yuddha upasthite ..
     yayostu nàmanã ràjan ! haüseti óibhaketi ca .
     pårbaü saükathite puübhinçloke lokasatkçte ..>% ku÷ikasya gotràpatyaü iti vidàdya¤ . ku÷ikasya puttro gàdhistatputtro vi÷vàmitro'pi ku÷ikavaü÷ajàtatvàt kau÷ikaþ . (vi÷vàmitramuniþ . iti medinã . (yathà, ràmàyaõe . 1 . 21 . 1 .
     %<tacchrutvà vacanaü tasya snehaparyàkulàkùaram .
     samanyuþ kau÷iko vàkyaü pratyuvàca mahãpatim ..>% puruvaü÷ãyançpavi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e .
     %<pratiùñhàyà÷ca dvau puttrau paippalàdi÷ca kau÷ikaþ ..>% ko÷aü karotãti . ko÷a + ñhak ñha¤ và bàhulakàt .) koùakàraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷çïgàrarasaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. majjà . iti hemacandraþ .. a÷vakarõavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (ko÷àt kçmiko÷àjjàtam . kçmikoùodbhave, tri . yathà, mahàbhàrate . 3 . 27 . 14 .
     %<yà tvàhaü kau÷ikairvastraiþ ÷ubhairàcchàditaü purà .
     dçùñavatyasmi ràjendra ! sàtvàü pa÷yàmi cãriõam ..>%)

#<kau÷ikapriyaþ>#, puü, (kau÷ikasya ku÷ikapau ttrasya ràüjarùeþ vi÷vàmitrasya priyaþ .) ÷rãràmaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kau÷ikaphalaþ>#, puü, (kau÷ikaü ko÷agataü phalamasya .) nàrikelavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kau÷ikà>#, strã, (ko÷a eva svàrthe kaþ tato'õ tataþ ñàp ata itva¤ca .) caùakam . pànabhàjanam . iti hemacandraþ ..

#<kau÷ikàtmajaþ>#, puü, (kau÷ikasya indrasya àtmajaþ . jayantaþ .. pàõóuràjapatnyàü kuntyàü indraurasajàtatvàt arjunasyàpi tathàtvam .) arjunaþ . iti ÷abdamàlà .. (asya janmavivaraõaü yathà, mahàbhàrate . 1 . 123 . 32 .
     %<evamuktà tataþ ÷akramàjuhàva ya÷asvinã .
     athàjagàma devendro janayàmàsa càrjunam ..>% kau÷ikasya vi÷vàmitrasya àtmajaþ . iti vigrahe vi÷vàmitraputtraþ ÷unaþ÷erphàdiþ ..)

#<kau÷ikàyudhaü>#, klã, (kau÷ikasya indrasya àyudham .) indradhanuþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kau÷ikàràtiþ>#, puü, (kau÷ikasya pecakasya aràtiþ ÷atruþ .) kàkaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kau÷ikàriþ>#, puü, (kau÷ikasya ulåkasya ariþ ÷atruþ .) kàkaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kau÷ikã>#, strã, (kau÷ikasya gotràpatyam . ku÷ika + aõ + ïãp . suraràjasya indrasya ku÷ikançpateþ sakà÷àt puttratvenotpadyamànatvàt kau÷ikàbhidhànapràptestenaivendreõàsyà yogamàyàyà bhaginãtayàïgãkçtatvàttathàtvam .) caõóikà . (yathà, harivaü÷e . 57 . 48 .
     %<tatraiva tvàü bhaginyarthe grahãùyati sa vàsavaþ .
     ku÷ikasya tu gotreõa kau÷ikã tvaü bhaviùyasi ..>% tatraivàsyàþ stutau . 58 . 3 .
     %<àryà kàtyàyanã devã kau÷ikã brahmacàriõã .
     jananã siddhasenasya ugracàrã mahàtapàþ ..>% ku÷ikasya gotràpatyaü iti vidàdya¤ . ku÷ikàkhyanarapateþ pauttrã gàdhiràjasya kanyà vi÷vàmitrasya bhaginã çcãkamunipatnã . ku÷ikavaü÷ajàtatvàt tasyàstathàtvam ..) nadãvi÷eùaþ . iti medinã .. (yathà, ràmàyaõe . 1 . 34 . 6--11 .
     %<sa pità mama kàkutstha ! gàdhiþ paramadhàrmikaþ .
     ku÷avaü÷aprasåto'smi kau÷iko raghunandana ! ..
     pårbajà bhaginã càpi mama ràghava ! suvratà .
     nàmnà satyavatã nàma çcãke pratipàdità ..
     sa÷arãràgatà svargaü bhartàramanuvartinã .
     kau÷ikã paramodàrà pravçttà ca mahà nadã ..
     divyà puùpodakà ramyà himavantamupà÷rità .
     lokasya hitakàryàrthaü pravçttà bhaginã mama ..
     tato'haü himavatpàr÷ve vasàmi niyataþ sukham .
     bhaginyàü snehasaüyuktaþ kau÷ikyàü raghunandana ! ..
     sà tu satyavatã puõyà satye dharme pratiùñhità .
     pativratà mahàbhàgà kau÷ikã saritàü varà ..>%
     %<kau÷ikã saritàü ÷reùñhà kuloddyotakarã tava .. 21>% asàvevedànãü ku÷ã nadãti khyàtà . iyantu nepàlaràjyàntargatàyà himavacchàkhàyà niþsçtà satã 166 kro÷àntaü gatà gaïgayà saïgatà ..)

#<kau÷ikyojaþ>#, puü, (kau÷ikyà iva tãvraü ojo yasya . pçùodaràt salopaþ .) ÷àkhoñavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ . ÷yàoóà iti bhàùà ..

#<kau÷ãtakã>#, strã, (ku÷itakasyàpatyam . çùyaõ tato ïãp .) agastyapatnã . iti trikàõóa÷eùaþ .. (ku÷ãtakenàdhãtà praõãtà và yà ÷àkhà sà kau÷ãtakã . svanàmakhyàtavedàntargata÷àkhàvi÷eùaþ .. (çgvedàntargata upaniùadvi÷eùaþ . yaduktaü muktikopaniùadi .
     %<maitràyaõo kau÷ã(ùã)takã vçhajjàvàlatàpanã ..>%)

#<kau÷eyaü>#, tri, (ko÷e bhavam . iti óhak .) kçmiko÷otthavastràdi . ityamaraþ . 2 . 6 . 111 .. mårdhanyamadhya¤ca .. (yathà, màghe . 8 . 6 .
     %<kau÷eyaü vrajadapi gàóhatàmajasram .
     sasraüse vigalitanãvinãrajàkùyàþ ..>%)

#<kauùikaþ>#, puü, (kau÷ika + pçùodaràt ùakàràde÷aþ .) kau÷ikaþ . iti medinã ..

#<kauùikã>#, strã, (kau÷ikã + pçùodaràt ùakàràde÷aþ .) kau÷ikã . iti medinã .. kàlikàkàyakoùaniþsçtadevãvi÷eùaþ . yathà --
     %<kàyakoùànniþsçtà yà kàlikàyàstu bhairava ! .
     sà kauùikãti vikhyàtà càruråpà manoharà ..
     niþsçtà hçdayàddevyà rasanàgreõa caõóikà .
     naitasyàþ sadç÷ã mårtyà càruråpeõa vidyate ..
     triùu lokeùu kàntyà và nàsyàstulyà bhaviùyati .
     yoganidrà mahàmàyà yà målaprakçtiþ smçtà ..
     tasyàþ pràõasvaråpeyaü devã sà kauùikã smçtà .
     netravãjaü tathaitasyà vãjantu parikãrtitam ..
     tantramasyàþ pravakùyàmi sarvakàmapradaü nçõàm .
     samàpti nàntyadantyastu ùaùñhavargàdivindunà ..
     ùaùñhasvareõa saüsçùñho vindunà samalaïkçtaþ .
     kauùikãtantramantro'yaü dharmakàmàrthadàyakaþ ..
     etasyàþ sampravakùyàmi mårtiråpa¤ca bhairava ! .
     ÷çõuùvaikamanà bhåtvà jagadàhlàdakàrakam ..
     dhammillasaüyatakacà vidho÷càdhomukhãü kalàm .
     ke÷ànte tilakasyãrdhe dadhatã sumanoharà ..
     maõikuõóalasaüghçùñagaõóà mukuñamaõóità .
     sajyotiþkarõapåràbhyàü karõamàpårya saïgatà ..
     suvarõamaõimàõikyanàgahàraviràjità .
     sadà sugandhibhiþ puùpairamlànairatisundarã ..
     màlàü bibharti grãvàyàü ratnakeyåradhàriõã .
     mçõàlàyatavçttaistu bàhubhiþ komalaiþ ÷ubhaiþ ..
     ràjantã ka¤cukopetapãnonnatapayodharà .
     kùãõamadhyà pãtavastrà trivalãparibhåùità ..
     ÷ålaü vajra¤ca vàõa¤ca khaógaü ÷aktiü tathaiva ca .
     dakùiõaiþ pàõibhirdevã gçhãtvàtiviràjità ..
     gadàü ghaõñà¤ca càpa¤ca carma ÷aïkhaü tathaiva ca .
     årdhvàdikramato devã dadhatã vàmapàõibhiþ ..
     siühasyopari tiùñhantã vyàghracarmaõi kauùikã .
     bibhratã råpamatulaü suràsuramanoharam ..
     etasyàþ ÷çõu vatsa tvaü yàþ påjyà aùñayoginãþ .
     tàþ påjità÷ca kurvanti caturvargaü nçõàü sadà ..
     brahmàõã prathamà proktà tato màhe÷varã parà .
     kaumàrã vaiùõavã caiva vàràhã pa¤camã tathà ..
     nàrasiühã tathaivaindrã ÷ivadåtã tathàùñamã .
     etàþ påjyà mahàbhàgà yoginãþ kàmadàyinãþ ..>% iti kàlikàpuràõe uttaratantre 60 adhyàyaþ .. * .. anyacca .
     %<÷arãrakoùata÷càsyàþ samudbhåtàbravãcchivà .
     stotraü mamaitat kriyate ÷umbhadaityaniràkçtaiþ ..
     devaiþ sametaiþ samare ni÷umbhena paràjitaiþ .
     ÷arãrakoùàdyattasyàþ pàrvatyà niþsçtàmbikà ..
     kauùikãti samasteùu tato lokeùu gãyate ..>% iti màrkaõóeyapuràõe devãmàhàtmye 5 adhyàyaþ .. aparà vyutpattiryathà --
     %<alpenaivopakàreõa yasmàlloke sukhapradà .
     kauùeyadhàraõàdvàpi saprasàdàtha kauùikã ..>% iti devãpuràõe devãniruktàdhyàyaþ 45 ..

#<kauùeyaü>#, tri, (kau÷eya + pçùodaràt ùakàràde÷aþ .) kçmikoùotthavastràdi . resamã kàpaóa iti bhàùà . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, màrkaõóeyapuràõe . 15 . 27 .
     %<koùakàra÷ca kauùeye hçte vastre'bhijàyate ..>%)

#<kausãdyaü>#, klã, (kutsitaü sãdati asmin iti . sãd + ÷aþ . tataþ svàrthe ùya¤ .) àlasyam . tandrà . iti hemacandraþ . (kusãdasya karma bhàvo và . iti ùya¤ .) kusãdatvam ..

#<kausumaü>#, klã, (kusumena nirvçttam . ityaõ .) kusumà¤janam . puùpà¤janam . iti ràjanirghaõñaþ .. (kusumasyedam . tasyedamityaõ . kusumasambandhi vastujàtam . kusumeùu bhavam . yathà, màghe . 7 . 57 .
     %<vinayati sudç÷o dç÷aþ paràgaü praõayini ! kausumamànanànilena ..>%)

#<kausumbhaþ>#, puü, (kusumbha + svàrthe aõ .) araõyakusumbhaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (÷àkavi÷eùaþ . yathà --
     %<kausummaü komalaü ÷àkaü kàsamardavimarditam .
     pàcitaü taptasughçte màõimanthavimi÷ritam ..>% iti ÷abdàrthacintàmaõiþ .. kusumbhena raktam . %<tena raktaü ràgàt>% . 4 . 2 . 1 . ityaõ .) kusumbhapuùparàgayukte tri . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ . (yathà, màghe .
     %<kausumbhaü pçthukucakumbhasaïgivàsaþ ..>% kusumbhasyedaü tasyedamityaõ . kusumbhasambandhivastumàtram . yathà, màghe . 11 . 52 .
     %<dinakarakarasaïgavyaktakausumbhakànti ..>%)

#<kausçtikaþ>#, tri, (kusçtyà kutsitagatyà carati iti . ñhak .) màyàkàraþ . iti jañàdharaþ ..

#<kaustubhaþ>#, puü, (kuü bhuvaü stubhnàti vyàpnoti iti . kustubhaþ sàgaraþ tatra bhava ityaõ . yadvà, kuü bhåmiü jagadityarthaþ stubhate vyàpnoti sarvamàkramya tiùñhatãti bhàvaþ . krustubho viùõuþ taüsyàyaü maõirityaõ .) svanàmakhyàto viùõuvakùaþstho maõiþ . ityamaraþ 1 . 1 . 30 .. (yathà, bhàgavate . 8 . 8 . 5 .
     %<kaustubhàkhyamabhådratnaü padmaràgo mahodadheþ .
     tasmin hariþ spçhàü cakre vakùo'laïkaraõe maõau ..>%
     %<kaustubhastu mahàtejàþ koñisåryasamaprabhaþ .
     idaü kimuta vaktavyaü pradãpàddãptimàniti ..>% iti bhàgavatàmçtam .. mudràvi÷eùaþ . yathà --
     %<anàmàïguùñhasaülagnà dakùiõasya kaniùñhikà .
     kaniùñhayànyayà baddhà tarjanyà dakùayà tathà ..
     vàmànàmà¤ca badhnãyàt dakùiõàïguùñhamålake .
     aïguùñhamadhyame bhåyaþ saüyojya saralàþ paràþ .
     catasro'pyagrasaülagnà mudrà kaustubhasaüj¤ikà ..>% iti tantrasàraþ ..

#<kaustubhavakùàþ>#, [s] puü, (kaustubhaþ vakùasi uraþsthale yasya .) viùõuþ . iti hàràvalã ..

#<knatha>#, ki ma vadhe . iti kavikalpadrumaþ . (curàü pakùe bhvàü--paraü--sakaü--señ .) ki ma, knathayati . iti durgàdàsaþ ..

#<knasa>#, u ma ya hvçtau . bhàsane . iti kavikalpadrumaþ .. (divàü--paraü--akaü--señ .) eùa dantyanakàrayaktaþ . u, knasitvà knastvà . ma, knasayati kàntyàü jagatpànthaþ . ya, knasyati khalaþ kuñilaþ syàdityarthaþ . hvçtiriha kauñilyam . iti durgàdàsaþ ..

#<knasa>#, i ki bhàsane . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü pakùe bhvàü--paraü--akaü--señ .) i, knaüsyate . ki, knaüsayati knaüsati . bhàsanaü dãptiþ . iti durgàdàsaþ ..

#<knåya>#, ã ïa durgandhe . àrdratve . ÷abde . iti kavikalpadrumaþ .. dantyanakàrayukto dãrghã . (bhvàü--àtmaü-- akaü--señ--ãrniùñhàyàmaniñ .) tathà ca . knåyo sphàyati te videva ya ime sevi÷ca mevistatà . iti ÷àrdålavikrãóite caõóe÷varaþ .. ã, knåtaþ . ïa, knåyate matsyaþ durgandhaþ syàdityarthaþ . knåyate vastramambhasà . iti durgàdàsaþ ..

#<kmaraü>#, kauñilye . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü--paraü-- akaü--señ .) oùñhavarga÷eùayuktaþ . kmarati khalaþ kuñilaþ syàdityarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<krakacaþ>#, puü klã, granthilavçkùaþ . iti medinã .. (jyotiùoktayogabhedaþ . tasya lakùaõaü yathà --
     %<ùaùñhyàditithayo mandàd vilomaü krakacaþ smçtaþ ..>% asya vivçtiryathà . %<÷anau ùaùñhã, ÷ukre saptamã, gurau aùñamã, budhe navamã, bhaume da÷amã, some ekàda÷ã, ravau dvàda÷ã, ete yogàþ krakacàkhyà vij¤eyàþ>% . yathà, nàradoktiþ .
     %<trayoda÷asyurmilane sakhyayostithivàrayoþ .
     krakaco nàma yogo'yaü maïgaleùvatigarhitaþ .. * ..>% kra iti kçtvà kacati ÷abdàyate . kaca ÷abde + pacàdyac .) karapatram . kàùñhavidàraõàstravi÷eùaþ . karàt iti bhàùà . ityamaraþ . 1 . 10 . 35 .. (yathà, mahàbhàrate 3 . 22 . 34 .
     %<madhyena pàñayàmàsa krakaco dàrvivocchritam ..>%) atha krakacavyavahàre karaõasåtraü vçttam . piõóayogadalamagramålayordairghasaüguõitamaïgulàtmakam . dàrudàraõapathaiþ samàhataü ùañsvareùu vihçtaü karàtmakam .. udàharaõam . måle nakhàïgulamito'tha nçpàïgulo'gre piõóaþ ÷atàïgulamitaü kila yasya dairghyam . taddàrudàraõapatheùu caturùu kiü syàddhastàtmakaü vada sakhe gaõitaü drutaü me .. nyàsaþ 20 kràkacyaü dàruviùamaü 16 100 piõóayogadalam . 18 . dairghyeõa . 100 . saüguõitam . 1800 . dàrudàraõapathaiþ . 4 . guõitam . 7200 . ùañsvareùu . 576 . vihçtaü jàtaü karàtmakaü gaõitam . 25/2 .. krakacàntare karaõasåtraü sàrdhavçttam . chidyate tu yadi tiryaguktavat piõóavistçtihate phalaü tadà . iùñikàcitidçùaccitikhàtakràkacavyavahçtau khalu målyam . karmakàrajanasampratipattyà tanmçdutvakañhinatvava÷ena .. udàharaõam . yadvistatirdantamitàïgulàni piõóastathà ùoóa÷a yatra koùñhe . chedeùu tiryaïnavasu pracakùva kiü syàt phalaü tatra karàtmakaü me .. vistçtihatiþ . 512 . dàrudàraõamàrga . 9 . ghnà . 4608 . ùañsvareùu . 576 . vihçtaü jàtaü phalaü hastàþ . 8 . iti lãlàvatyàü krakacavyavahàraþ .. * ..

#<krakacacchadaþ>#, puü, (krakacaþ karapatramiva cchadàþ patràõi yasya .) ketakãvçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<krakacapatraþ>#, puü, (krakacavat patraü asya .) ÷àkavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (ketakãvçkùaþ ..)

#<krakacapàt>#, [d] puü, (krakaca iva pàdo yasya . antyalopaþ .) kçkalàsaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<krakacapàdaþ>#, puü, (krakacamiva pàdo yasya .) kçkalàsaþ . iti hàràvalã ..

#<krakacapçùñhã>#, strã, (krakacavat pçùñhaü pçùñhade÷o yasyàþ . iti ïãù .) kavayã matsyaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<krakacà>#, strã, (krakacastadàkàro'styasyàþ . ar÷a àdibhyaþ ac tataùñàp .) ketakã iti ratnamàlà ..

#<krakaõaþ>#, puü, (kra iti kaõati ÷abdàyate . kaõa ÷abde + ac . jàtitvàt striyàü ïãù .) pakùivi÷eùaþ . ityamaraþ .. kayàra iti bhàùà ..

#<krakaraþ>#, puü, (kra iti ÷abdaü kartuü ÷ãlamasya iti . kç + tàcchãlye ñaþ .) karãravçkùaþ . uñkàñàra iti bhàùà . krakaõapakùã . ityamaraþ . 2 . 5 . 19 .. kayàra iti karakarà iti ca bhàùà .. (yathà -- mahàbhàrate 13 . 111 . 103 .
     %<patrorõaü corayitvà tu krakaratvaü niyacchati ..>%) asya màüsasya guõaþ . laghutvam . hçdyatvam . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, su÷rute .
     %<cakorakalaviïkamayårakrakara ityàdyupakramya laghavaþ krakarà hçdyàstathà caivopacakrakàþ ..>% ityantenopasaühçtàþ ..) dãnaþ . krakacaþ . iti medinã ..

#<kratuþ>#, puü, (kriyate'sau iti . kç + %<kç¤aþ ktuþ .>% uõàü 1 . 78 . iti karmaõi ktu pratyayaþ .) yaj¤aþ ityamaraþ .. saptarùyantargatabrahmamànasaputtramunivi÷aùaþ . iti medinã . ayantu brahmaõaþ karàjjàtaþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 65 . 10 .
     %<brahmaõo mànasàþ puttrà viditàþ ùaõmaharùayaþ .
     marãciratryaïgirasau pulastyaþ pulahaþ kratuþ ..>%) etasya bhàryà prajàpateþ kardamasya kanyà kriyà . putràþ ùàùñhisahasravàlikhilyàkhyàïguùñhamàtrà çùayaþ . (yathà -- bhàgavate . 4 . 1 . 38 .
     %<kratorapi kriyà bhàryà vàlakhilyànasåyata .
     çùãn ùaùñisahasràõi jvalato brahmatejasà ..>% vi÷vedevavi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e . àtmàrthe càsçjatputtràn lokakartén pitàmahaþ .. vi÷ve prajànàü patayo yebhyo lokà viniþsçtàþ .. tata uktaü %<dakùaü marãcimatri¤ca pulastaü pulahaü kratuü . va÷iùñhaü gautama¤caiva bhçgumaïgirasaü manum>% . ityàdyupakramya .
     %<atharvabhåtà ityete khyàtà÷caiva maharùayaþ .
     trayoda÷asutà yeùàü vaü÷à vai saüpratiùñhitàþ ..>% jañàdhareõa tu %<vi÷vedevà da÷asmçtàþ>% . ityuktaü tatkalpabhedàdaviruddham .. yathà, ÷atapathabràhmaõe 10 . 6 . 3 . 1 .
     %<yàvat kraturayamasmàllokàt pretyaivaü kraturamuü lokaü pretya sambhavati ..>% yåpasahitaþ somasàdhyo yaj¤aþ . viùõuþ . yathà, viùõusaühitàyàm .
     %<yaj¤a ãjyo mahejya÷ca kratuþ satraü satàü gatiþ ..>% asya bhàùyaü yathà -- %<asya sarvayaj¤asvaråpatvàt yaj¤aþ yåpasahito yaj¤aþ kraturiti>% . ataeva viùõoþ sarvayaj¤amayatvàt yaj¤atvaü kratu÷abdasyàpi yåpasahitayaj¤abodhakatvaü prasiddham .. tadyàge ÷atapathabràhmaõàdàvullikhità yåpavi÷eùàþ . yathà, tatra somasàdhyayàgà÷ca trayaþ kratavaþ . tathàhi ÷rutau %<trãnkratånanvàhàgneyamuùasyamà÷vinam>% . saïkalpaþ . sa ïkalpastu kàmanàdhãna÷cittavçttivi÷eùaþ . ukta¤ca
     %<kàmaþ kratuþ karma janmetyevameùàü kramo bhavet .>% puüso yà viùayàpekùà sa kàma iti bhaõyate . sa eva vardhamàna÷cet kratutvaü pratipadyate .. ruceràti÷ayyam . yathà --
     %<rucerati÷ayaþ kàmye viùaye kraturãryate ..>% stutyàdikarma . yathà, çgvede . 4 . 21 . 10 . %<puruùñuta ! kratvà naþ svasti>% . %<kratvà karmaõà stutyàdihetunà>% . iti bhàùyam .. praj¤à . yathà, chàndogyopaniùadi . %<atha khalu kratumayaþ puraùo yathà kraturasmin loke puruùo bhavati . tathetaþ pretya bhavati sa kratuü kurvãta ..>% asya bhàùyaü yathà -- kathamupàsãta . sa kratuü kurvãta kraturni÷cayo'dhyavasàya÷ca evameva nànyatheti avicalaþ pratyayastaü kratuü kurvãtopàsãta ityanena vyavahitena sambandhaþ . kiü punaþ kratukaraõena kartavyaü prayojanam ? kathaü và kratuþ kartavyaþ ? kratukaraõaü vàbhipretàrthasàdhanaü katham ? ityasyàrthasya pratipàdanàrthamathetthàdigranthaþ . atha khalviti hetvarthaþ . yasmàt kratumayaþ kratåpàyo'dhyavasàyàtmakaþ puruùo jãvaþ . yathà kraturyàdç÷aþ kraturasya so'yaü yathà kraturyathà'dhyavasàyo yàdçïni÷cayo'smiülloke jãvanniha puruùo bhavati . tatheto'syàddehàt pretya mçtvà bhavati . kratvanuråpaphalàtmako bhavatãtyarthaþ . eva hyetacchàstrato dçùñam . %<yaü yaü vàpi smaran bhàvaü tyajatyante kalevaramityàdi>% . yata evaü vyavasthà ÷àstradçùñyà'taþ sa evaü jànan kratuü kurvãta yàdç÷aü kratuü vakùyàmastam . yata evaü ÷àstrapràmàõyàdupapadyate kratvanuråpaü phalamataþ sa kartavyaþ kratuþ . àùàóhamàsaþ . asminneva màse càturmàsyàdiyàgapràcuryàt tasya tathàtvam . yathà, yajurvade . 18 . 28 . %<vàjàya svàhà, prasavàya svàhà, apijàya svàhà, kratave svàhà, vasave svàhà>% . iti . %<kratave yàgaråpàya càturmàsyàdiyàgapràcuryàt kraturàùàóhaþ ..>% iti vedadãdhitiþ .. a÷vamedhayaj¤aþ . yathà, manau . 7 . 79 .
     %<yajeta ràjà kratubhirvividhairàptadakùiõaiþ .
     dharmàrtha¤caiva viprebhyo dadyàdbhogàn dhanàni ca ..>%)

#<kratudviñ>#, [ù] puü, (kratuü yaj¤aü dveùñãti . dviù + %<satsådviùeti>% . 3 . 2 . 61 . kvip .) asuraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kratudhruk>#, [h] puü, (kratave yaj¤àya druhyati drohamàcaratãti . druh + kvip .) asuraþ . iti jañàdharaþ .. asya råpàntaràõi . kratudhrug . kratudhruñ . kratudhruó ..

#<kratudhvaüsã>#, [n] puü, (kratuü dakùayaj¤aü dhvaüsayatãti . dhvans + õiniþ . svajañotpàditavãrabhadreõa kratudhvaüsakàritatvàdasya tathàtvam .) ÷ivaþ . ityamaraþ .. (yathàhi anena dakùayaj¤adhvaüsaþ kçtastathà tadvivaraõamucyate . purà kila kopaparava÷o dakùaþ vairaniryàtanàya ÷ivarahitayaj¤aü cikãrùustatra sarvàn devàpadevabrahmarùiprabhçtãn àhåtavàn . atha patyurbhavasyàvamànanàmasahamànà bhavànã satã dàkùàyaõã piturdakùasya yaj¤aü didçkùuranàhåtà'pi dakùagçhaü samàyayau . dakùastu tàü ÷ivàü dçùñvà mohàndhaþ kàlapreritaþ ÷ivanindayà satãü tira÷cakàra . sà tu ÷ivanindàmàkarõya samàdhiyogàgninà sva÷arãraü paritatyàja . etacchrutvà rudraråpã devadevaþ svajàñàtaþ vãrabhadramutpàdayan dakùayaj¤akùayamanaiùãt . etadvivaraõantu kà÷ãkhaõóe 89 adhyàye tathà ÷rãmadbhàgavataprabhçtigranthe ca vistara÷o draùñavyam ..)

#<kratupa÷uþ>#, puü, (kratora÷vamedhàderyaj¤asya aïgavi÷eùaþ pa÷uþ .) a÷vaþ . iti hàràvalã ..

#<kratupuruùaþ>#, puü, (kratuþ yaj¤aþ tanmayaþ tadadhiùñhàtà và puruùaþ .) viùõuþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (ayaü hi varàharåpiyaj¤apuruùaþ . yaduktaü bhàgavate . 3 . 13 . 21--24 .
     %<kimetat÷aukaravyàjaü sattvaü divyamavasthitam .
     ahovatà÷caryamidaü nàsàyà me viniþsçtam ..
     dçùño'ïguùñha÷iromàtraþ kùaõàd gaõóa÷ilàsamaþ .
     apisvidbhagavàneùa yaj¤o me khedayan manaþ ..
     iti mãmàüsatastasya brahmaõaþ saha sånubhiþ .
     bhagavàn yaj¤apuruùo jagarjà'ïgendrasannibhaþ ..
     brahmàõaü harùayàmàsa haristàü÷ca dvijottamàn .
     svagarjitena kakubhaþ pratisvanatayà vibhuþ ..>% asya råpavarõanaü yathà, tattraiva . 35--38 .
     %<råpaü tavaitannatu duùkçtàtmanàü durdar÷anaü deva ! yadadhvaràtmakam .
     chandàüsi yasya tvaci varhiroma svàjyaü dç÷i tvaïghriùu càturhotram ..
     sruk tuõóa àsãt sruva ã÷a ! nàsayorióodare camasàþ karõarandhre .
     prà÷itramàsye grasane grahàstu te yaccarvaõante bhagavannagnihotram ..
     dãkùànujanmopasadaþ ÷irodharaü te pràyaõãyodayanãyadaüùñraþ .
     jihvà pravargyastava ÷ãrùakaü kratoþ sabhyàvasathyaü citayo'savo hi te ..
     somastu retaþ savanànyavasthitiþ saüsthàvibhedàstava deva ! dhàtavaþ .
     satràõi sarvàõi ÷arãrasandhayastvaü sarvayaj¤akraturiùñibandhanaþ ..>% atra ÷rãdharasvàminà yadvyàkhyàtaü tadyathà,
     %<yaj¤àtmatàü prapa¤cayantaþ stuvanti råpamityàdi caturbhiþ . chandàüsi gàyatryàdãni yaj¤àïgabhåtachandaàdyanuvàdena bhagavadavayavatà vidhãyate varhiþ ÷abde dãrghàbhàvaþ àrùaþ . dç÷i cakùuùi càturhotraü hotràdicatuùñayaü karma . sruk juhåþ .
     tuõóe mukhàgre . sruvo nàsikayoþ . ióà bhakùaõapàtraü camasà grahà÷ca somapàtràõi . prà÷itraü brahmabhàgapàtram . grasyate'neneti grasanaü mukhàntarvarticchidraü carvaõaü bhakùaõam . dãkùà dãkùaõãyeùñhiþ anujanma vàraüvàraü abhivyàptiþ . upasadastisra iùñayaþ ÷irodharaü grãvà . pràyaõãyà dãkùànantareùñiþ . udayanãyà samàptãùñiþ te eva draüùñre yasya .
     pravargyo mahàvãraþ pratyupasadaþ pårbaü kriyate . sabhyo homarahito'gniþ . àvasathya aupàsanàgniþ tato dvandaikyaü kratujapasya ÷ãrùakaü ÷iraþ . citayaþ iùñakàvacayanàni pa¤ca asavaþ pràõàþ . pràtaþ savanàdãni avasthitiràsanaü bàlyàdyavasthà và . agniùñomo ityagniùñomaþ ukthaþ ùoóa÷ã vàjapeyo'tiràtraþ àptoryàmaþ iti saptasaüsthàvibhedàþ saptatvaómàüsàdidhàtavaþ . satràõi dvàda÷àhàdãni bahuyàgasaïghàtaråpàõi asomà yaj¤àþ sasomàþ kratavastadyåpastvaü iùñiryajanaü anuùñhàna¤ca tadevabandhanaü yasya saþ ..>%)

#<kratubhuk>#, [j] puü, (kratau yaj¤e deyaü àjyàdikaü bhuïkte . kratu + bhuj + kvip .) devatà . ityamaraþ 1 . 1 . 9 ..

#<kraturàjaþ>#, puü, (kratuùu yaj¤eùu ràjate iti . ràj + ac . yadvà, kratånàü ràjà . ràjan + ñac .) ràjasåyayaj¤aþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (kraturàñ . a÷vamedhayaj¤aþ . yathà, manau 11 . 260 .
     %<yathà÷vamedhaþ kraturàñ sarvapàpàpanodanaþ .
     yathàghamarùaõaü såktaü sarvapàpàpanodanam ..>%)

#<kratåttamaþ>#, puü, (kratuùu yaj¤eùu uttamaþ .) ràjasåyayaj¤aþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kratha>#, ma vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü--paraü--sakaü-- señ . ghañàü . krathati . ma, krathayati ..)

@<[Page 2,213c]>@
#<kratha>#, ka pratiharùe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-- paraü--sakaü--señ .) rephayuktaþ . pratiharùaþ punaþ punarhçùñãkaraõam . ka, krathayati ÷i÷uü lokaþ punaþpunarharùayati ityarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<kratha>#, ki vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü pakùe bhvàü--paraü--sakaü--señ .) rephayuktaþ . ki, kràthayati krathati . iti durgàdàsaþ ..

#<kratha>#, ki ma vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü pakùe bhvàü--paraü--sakaü--señ .) rephayuktaþ . punaþ pàñhàt pårbo na mit . ki ma, krathayati . iti durgàdàsaþ ..

#<krathanaü>#, klã, (krathyate iti . krath vadhe + bhàve lyuñ .) màraõam . ityamaraþ . 2 . 8 . 115 .. (÷uklàguru . iti ÷abdàrthacintàmaõiþ .. puü, devayonivi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 32 . 18 .
     %<a÷vakrandrena vãreõa reüõukena ca pakùiràñ .
     krathanena ca ÷åreõa tapanena ca khecaraþ ..
     prarujena ca saügràmaü cakàra pulinena ca ..>% dànavavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 67 . 58 .
     %<krathanastu mahàvãryaþ ÷rãmàn ràjan mahàsuraþ ..>%)

#<krathanakaü>#, klã, (krathana + svàrthe kan .) sitàguru . iti ÷abdacandrikà .. (puü, krathane dantakaraõakakaõñakachedane prasçtaþ kan . uùñraþ . iti pa¤catantram ..)

#<krada>#, i rodane . àhvàne . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü--paraü--akaü--àhvàne sakaü--señ . idit .) i, krandyate . tato'krandãdda÷agrãva iti . krandati bhartàramivàbhipannam . durgàdàsamate tu ùamaïànu bandhã . yathà, ùa, krandà . ma, krandayati . ïa, krandate . iti ..

#<krada>#, ùa ma ïa vaiklavyavikalatvayoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü--àtmaü--akaü--señ--ghañàü .) ùa, kradà . ma, kradayati . ïa, kradate . iti durgàdàsaþ ..

#<kranda>#, ka ÷abdasàtatye . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-- paraü--akaü--señ .) rephayuktaþ . à upasargapårbakaþ . ka, àkrandayati . ÷abdasàtatyaü nirantara÷abdakriyà . itidurgàdàsaþ ..

#<krandanaü>#, klã, (kradi + bhàve lyuñ .) ÷okàdinà'srupatanam . kàüdana iti bhàùà . tatparyàyaþ . kranditam 2 ruditam 3 kruùñam 4 rodanam 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, pa¤catantre 4 . 31 .
     %<taü bhakùitaü matvà gaïgadattastàrasvareõa dhigdhik pralàpaparaþ katha¤cidapi na krandanàt viraràma ..>%) yodhasaüràvaþ . àhvànam . ityamaraþ . 2 . 8 . 107 ..

#<krandanaþ>#, puü, (krandanaü rodanamiva ÷abdavi÷eùaþ asyàstãti ac .) vióàlaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<kranditaü>#, klã, (kradi + bhàve ktaþ .) rodanam . ityamaraþ . 1 . 7 . 35 .. àhvànam . iti medinã .. yodhacãtkaraõam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<krapa>#, ùa ma ïa kçpàyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü--àtmaü--akaü--señ .) kçpà dayà . ùa, kçpà . bhãùi cintãti ïe manãùàdyà iti nipàtanàt rephasya çkàraþ . ma, krapayati . ïa, krapate dayàlurdãnam . iti durgàdàsaþ ..

#<krama>#, u gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü--paraü-- sakaü--señ .) u, kramitvà kràntvà krantvà . kràmati . vàripårõàü mahãü kçtvà pa÷càt saükramate gururiti saü÷abdasyopasargapratiråpakatve vàgerityàtmanepadam . vçttyutsàhatàyaneùåpasargàntarapårbàdapyàtmanepadamiti ÷araõadevaþ . saükràmayatãtyàdi tu saükràmantaü karotãti ÷atrantàt ¤au sàdhyam . anyathà amantatvàddhrasvaþ syàt . hareryadakràmi padaikakena khamiti tu dhàtupàràyaõamate curàdivivakùayà siddham . tanmatantu paribhàùàyàü likhitam . athavà àtmeti karmaõo'dhyàhàre preraõe ¤au sàdhyam . hareþ padaü àtmànaü yat khaü kràmayàmàsa . ityarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<krama>#, ya gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (divàü-paraüsakaü-señ .) ya, kramyati . govindabhaññakramadã÷varau tu dãrghaü vidhàya . kràmyatãtyàhatuþ . tathà ca .
     %<iùyate ÷yani dãrghatvaü dàkùilakùaõavedibhiþ .
     tena kràmyati kaumàre ÷yanãtyasyopalakùaõàt ..>% iti durgàdàsaþ ..

#<kramaþ>#, puü, (kramyate pràpyate pàñhabhedo 'nena . krama + gha¤ . %<nodàttopade÷asyeti>% . 7 . 3 . 34 . iti na vçddhiþ .) vaidikavidhànam . tatparyàyaþ . kalpaþ 2 vidhiþ 3 . ityamaraþ . 2 . 7 . 40 .. (krama + bhàve gha¤ .) anukramaþ . (yathà, raghuþ . 11 . 24 .
     %<lokamandhatamasàt kramoditau ra÷mibhiþ ÷a÷idivàkaràviva ..>%) ÷aktiþ . àkramaõam . iti medinã .. (kràmatyanena gha¤ na vçddhiþ .) caraõaþ . iti hemacandraþ .. (svanàmakhyàto vatsaprãputtraþ . yathà, màrkaõóeye 118 . 1 .
     %<tasya tasyàü sunandàyàü puttrà dvàda÷a jaj¤ire .
     pràü÷uþ pravãraþ ÷åra÷ca sucakro vikramaþ kramaþ ..>% sarvàkramaõàt rudraþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 129 .
     %<chatraü succhatro vikhyàto lokaþ sarvà÷rayaþ kramaþ ..>% tripàdena sarvàkramaõàt viùõuþ . yathà, tatraiva 13 . 149 . 22 .
     %<ã÷varo vikramã dhanvã medhàvã vikramaþ kramaþ ..>%)

#<kramakaþ>#, puü, (kramaü vedapàñhabhedaü adhãte vetti và . %<kramàdibhyo vun>% . 4 . 2 . 61 . iti vun .) kramaj¤aþ . iti mugdhabodham ..

#<kramaõaþ>#, puü, (kràmatyanena karaõe lyuñ .) caraõaþ . iti hemacandraþ .. (yaduvaü÷ãyançpavi÷eùaþ . yathà harivaü÷e .
     %<kçmi÷ca kramaõa÷caiva dhçùñaþ ÷åraþ pura¤jayaþ ..>% klã . bhàve lyuñ . pàdavikùepaþ . yathà, bhàgavate 8 . 10 . 21 .
     %<pçùñhe tvadharmaü kramaõeùu yaj¤am ..>%)

#<kramapårakaþ>#, puü, (krameõa pårayati vãjam . påra + õic õvul . puùpavçnte krameõàsya vãjapårakatvàt tathàtvam .) vakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<krama÷aþ>#, [s] vya, (kàrakàrthavçtteþ kramàt + vãpsàyàü ÷as .) krameõa krameõa . kramekrame iti bhàùà . yathà . %<bhavati vij¤atamaþkrama÷o janaþ>% . iti pràcãnàþ .. (tathà ca manau . 3 . 12 .
     %<savarõà'gre dvijàtãnàü pra÷astà dàrakarmaõi .
     kàmatastu pravçttànàmimàþ syuþ krama÷o'varàþ ..>%)

#<kramàgataü>#, tri, (krameõàgataü àyàtam .) kramàyàtam . pitçpitàmahàdikrameõa pràptam . yathà --
     %<asvatantràþ striyaþ sarvàþ puttradàsaparigrahàþ .
     asvatantrastatra gçhã yatra tat syàt kramàgatam ..>% iti vyavahàratattve nàradaþ .. (tathà ca manuþ . 2 . 18 .
     %<tasmin de÷e ya àcàraþ pàramparyakramàgataþ .
     varõànàü sàntaràlànàü sa sadàcàra ucyate ..>%)

#<kramàyàtaþ>#, tri, (krameõàyàtaþ àgataþ .) kramàgataþ . iti mitàkùarà ..

#<kramiþ>#, puü, (kram + in .) kçmiþ . iti bharato dviråpakoùa÷ca .. rogavi÷eùaþ . taccikitsà yathà,
     %<vióaïgavyoùasaüyuktamannamaõóaü pibennaraþ .
     dãpanaü kriminà÷àya jañharàgnivivçddhaye ..
     pratyahaü kadukaü tiktaü bhojanaü kaphanà÷anam .
     krimãõàü nà÷anaü rucyamagnisandãpanaü param ..
     vióaïga÷çtapànãyaü vióaïgenàvadhålitam .
     pãtaü krimiharaü dçùñaü krimijàü÷ca gadàn jayet ..
     lihyàdvióaïgacårõaü và madhunà kriminà÷anam .
     palà÷avãjasya rasaü pibenmàkùikasaüyutam ..
     pibettadvãjakalkaü và takreõa kriminà÷anam .
     kàmpilyacårõakarùàrdhaü guóena saha bhakùitam ..
     pàtayeta krimãn sarvànudarasthànna saü÷ayaþ .
     vióaïgaü kauñajaü vãjaü tathà vãjaü palà÷ajam ..
     saücårõya khàdet khaõóena krimãnnà÷ayituü naraþ .
     nimbapatrasamudbhåtaü rasaü kùaudrayutaü pibet ..
     dhåstårapatrajaü vàpi kriminà÷amanuttamam .
     rasendreõa samàyukto raso dhustårapatrajaþ ..
     tàmbålapatrajo vàpi lepàdyåkàvinà÷anaþ .
     dhattårapatrakalkena tadrasenaiva pàcitam ..
     tailamabhyaïgamàtreõa yåkànnà÷ayati kùaõàt .
     krimãõàü viñkaphotthànàmetaduktaü cikitsitam ..
     raktajànàntu saühàraü kuryàt kuùñhacikitsayà ..
     kùãràõi màüsàni ghçtàni vàpi dadhãni ÷àkàni ca parõavanti .
     amla¤ca miùña¤ca rasaü vi÷eùàt krimãn jighàüsuþ parivarjayeddhi ..>% iti krimyadhikàraþ . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<kramikaõñakaü>#, klã, (kramau kraminà÷e kaõñakamiva . tasya nà÷akatvàttathàtvam .) citràïgaþ . vióaïgam . uóumbaraþ . iti medinã ..

#<kramighnaü>#, klã, (kramiü hanti . han + ñaþ .) vióaïgam . iti ratnamàlà ..

@<[Page 2,214c]>@
#<kramijaü>#, klã, (krameþ kramibhyo và jàyate iti . jan + óaþ .) aguru . ityamaraþ ..

#<kramijà>#, strã, (kramija + ñàp .) làkùà . iti iti ratnamàlà ..

#<krami÷atruþ>#, puü, (krameþ kramãõàü và ÷atruriva nà÷akatvàt .) vióaïgaþ . iti ratnamàlà ..

#<kramuþ>#, puü, (kramu + bàhulakàduþ .) guvàkaþ . iti bharato dviråpakoùa÷ca ..

#<kramukaþ>#, puü, (kramu + saüj¤àyàü kan .) paññikàlodhraþ . guvàkavçkùaþ . brahmadàruvçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 41 .. bhadramustakam . kàrpàsikàphalam . iti medinã .

#<kramukaphalaü>#, klã, (kramuka eva phalam . kramukasya guvàkàdivçkùasya phalaü và .) guvàkam . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, màghe .
     %<àsvàditàrdrakramukàþ samudràt ..>% kramukàþ kramukaphalànãtyarthaþ ..) asya guõaparyàyau guvàka÷abde draùñavyau ..

#<kramukã>#, strã, (kramuka + striyàü gauràditvàt ïãù .) guvàkaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kramelaþ>#, puü, (kramamàlambya elati gacchatãti . el + ac .) uùñraþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<kramelakaþ>#, puü, (kramamàlambya elati gacchati . elgatau + õvul . yadvà, kramela + svàrthe kan .) uùñraþ . ityamaraþ 2 . 9 . 75 .. (yathà pa¤catantre . 1 . 414 .
     %<bho mamàgre'pi kramelakahçdayaü bhakùayitvà adhunà mama mukhamavalokayasi ..>%)

#<kramodvegaþ>#, puü, (krameõa udgataþ utkçùño và vego yasya .) vçùaþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<krayaþ>#, puü, (krã + bhàve ac .) paõapåraõàdimålyadànena vikretuþ svatvàpanayanena svatvàpàdanavyàpàravi÷eùaþ . målyena dravyagrahaõam . kenà iti bhàùà . yathà --
     %<prakà÷aü và krayaü kuryàt målyaü vàpi samarpayet ..>% iti pràya÷cittatattve vçhaspatiþ ..

#<krayalekhyaü>#, klã, (krayasya kraye krayamadhikçtya và lekhyam .) bhåmyàdikrayalipiþ . kavàlà iti pàrasya bhàùà . yathà,
     %<gçhaü kùetràdikaü krãtvà tulyamålyàkùarànvitam .
     patraü kàrayate yattu krayalekhyaü taducyate ..>% iti pràya÷cittatatve vçhaspatiþ ..

#<krayavikrayaþ>#, puü, (krayeõa saha vikrayaþ .) vàõijyam . kenà vecà iti bhàùà . yathà --
     %<çõadànaü tathàdànaü vastånàü krayavikrayam .
     na kuryàt guruõà sàrdhaü ÷iùyo bhåtvà kadàcana ..>% iti tantrasàraþ .. (kecittu etau dvivacanàntàvicchanti . tatra dvandaþ yathà, kraya÷ca vikraya÷ca tau krayavikrayau . yaduktaü manusaühitàyàm .
     %<àgamaü nirgamasthànaü tathà vçddhikùayàvubhau .
     vicàrya sarvapaõyànàü kàrayet krayavikrayau ..
     pa¤caràtre pa¤caràtre pakùe pakùe 'thavà gate .
     kurvota caiùàü pratyakùamarthasaüsthàpanaü nçpaþ ..>%

#<krayavikrayànu÷ayaþ>#, puü, (kraye vikraye ca krayavikrayorvà anu÷ayaþ pa÷càttàpaþ .) aùñàda÷avivàdàntargatavivàdavi÷eùaþ . yathà .
     %<vetanasyaiva càdànaü saüvida÷ca vyatikramaþ .
     krayavikrayànu÷ayo vivàdaþ svàmipàlayoþ ..>% asya vivaraõam . yathà, manau .
     %<krãtvà vikrãya và ki¤cit yasyehànu÷ayo bhavet .
     yo'ntarda÷àhàt taddravyaü dadyàccaivàdadãta và ..>%

#<krayavikrayikaþ>#, puü, (krayavikrayàbhyàü jãvatãti . %<vasnakrayavikrayàt ñhan>% . 4 . 4 . 13 . iti ñhan .) vaõik . ityamaraþ . 2 . 9 . 78 ..

#<kraya÷ãrùaü>#, klã, (kapi÷ãrùa + pçùodaràt sàdhuþ .) kapi÷ãrùam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<krayàrohaþ>#, puü, (à + ruha + adhikaraõe gha¤ . krayàrthaü àrohaþ samàroho'tra .) haññaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<krayikaþ>#, puü, (krayaþ prayojanamastyasya iti ñhan .) kretà . tatparyàyaþ . kràyakaþ 2 . ityamaraþ .. krayã 3 . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 13 .
     %<dhanena krayiko hanti khàdaka÷copabhogataþ ..>% krayeõa jãvatãti . %<vasnakrayavikrayàt ñhan .>% 4 . 4 . 13 . iti vyastàdapi ñhan) krayajãvã . vaõik . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, màghe .
     %<paryàpatat krayikalokamagaõyapaõyà ..>%)

#<krayã>#, [n] tri, (krayo'styasya iti . kraya + iniþ .) krayakartà . iti hemacandraþ ..

#<krayyaü>#, tri, (óukr㤠dravyaparyaye + %<ato yat>% . 3 . 1 . 97 . %<krayyastadarthe>% 6 . 1 . 82 . iti sàdhuþ .) kraye prasàritam . krayanimittaü haññàdau nyastaü yat dravyam . ityamaraþ .. (yathà, ÷atapathabràhmaõe . 3 . 3 . 3 . 1 . %<krayyaste somo ràjà iti kraya ityàha somavikrayã>% ..)

#<kravyaü>#, klã, (klava + yat . lasya ratvam .) màüsam . ityamaraþ .. (yathà, bhàgavate . 4 . 18 . 24 .
     %<kravyàdàþ pràõinaþ kravyaü duduhuþ sve kalevare .
     suparõavatsà vihagà÷caraü và'carameva ca ..>%)

#<kravyaghàtanaþ>#, puü, (kravyasya kravyàrthaü và ghàtyate'sau . han + svàrthe õic + karmaõi lyuñ .) mçgaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<kravyàt>#, [d] puü, (kravyaü màüsaü attãti . %<kravye ca viñ .>% 2 . 2 . 69 . iti .) ràkùasaþ . ityamaraþ .. màüsà÷ini tri . iti medinã . (gçdhràdimàüsabhuk pakùivi÷eùa÷càpi . yathà, raghau . 15 . 16 .
     %<dhåmadhåmro vasàgandhã jvàlàbabhru÷iroruhaþ ..
     kravyàdgaõaparãvàra÷citàgniriva jaïgamaþ ..>% %<kç÷ànupakùe kravyàdo gçdhràdayaþ>% . iti mallinàthaþ . vyàghràdihiüsrapa÷ubhedaþ . yathà, manuþ 5 . 131 .
     %<÷vabhirhatasya yanmàüsaü ÷uci tanmanurabravãt .
     kravyàdbhi÷ca hatasyànyai÷caõóàlàdyai÷ca dasyubhiþ ..>% %<kravyàdbhiþ vyàghra÷yenàdibhi÷ceti>% . kullåkabhaññaþ .. gràmyakravyàdo màrjàràdayaþ . yathà, manau . 11 . 199 .
     %<÷va÷çgàlakharairdaùño gràmyaiþ kravyàdbhireva ca .>%
     %<gràmyaiþ kravyàdbhiràmamàüsàdairmàrjàdibhiþ .>% iti kullåkabhaññaþ .. gurupatnãgàminàü narakabhogàvasàne kravyàdàü àmamàüsà÷inàü yonipràptirbhavati . yathà, tatraiva . 12 . 58 .
     %<tçõagulmalatànà¤ca kravyàdàü daüùñriõàmapi .
     krårakarmakçtà¤caiva ÷ata÷o gurutalpagaþ ..>% ÷avadàhakàgnibhedaþ . yathà, ÷atapathabràhmaõe . 1 . 2 . 1 . 4 . %<apàgne ! agnimàmàdaü jahi niùkravyàdaü sedha ityayaü và àmàd yenedaü manuùyàþ paktvà'÷nanti atha yena puruùaü dahanti sa kravyàd etàvevaitadubhàvato'pahanti>% . he agne ! gàrhapatya ! àmàdamagnimapajahi parityaja tathà --
     %<kravyàdamagniü niþsedhaniþ÷eùaü dåre gamaya .>% iti bhàùyam .. çgvede ca . 10 . 16 . 10 .
     %<yo'gniü kravyàt pravive÷a yo gçham ..>%)

#<kravyàdaþ>#, puü, (kravyaü màüsamatti . ad upapade %<karmaõyaõ>% . 3 . 2 . 1 . iti aõ . kçttaü chinnaü tadeva punarvi÷eùataþ kçttaü pakva¤ca bhuïkte iti kçttavikçttapakva÷abdasya pçùodaràt kravyàde÷aþ . iti kà÷ikà .) ràkùasaþ . ityamaraþ .. siühaþ . ÷yenaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷avabhakùakàgniþ . yathà, %<kravyàdo mçtabhakùaõe>% . iti tithyàditattvam .. màüsà÷ini tri . iti dharaõã .. (purà kila kenacidrakùasàgnimukhàdiyameva sà bhçgubhàryà pulometi viditenaivàpahçtàyàntasyàü pulomàyàü maharùirbhçguratyantà'marùamàharan tvaü sarvabhakùo bhaviùyasãti tasmai vahnaye ÷àpaü pradadau tena hi tasya kravyàdatvaü prasiddham . tataþ ÷aptenàpi tenàgnidevenàtmanaþ sarvabhakùakatvaråpa÷àpaü parihartukàmena sarvabhakùaþ sankathaü devàdãnàü mukhaü bhaviùyàmãti cintayatà agnihotreùu yaj¤asatrakriyàsu ca à tmanaþ saühàra÷cakre . pitàmahastu devàdibhiranuruddho vahneþ svaprabhàvamanusmàrayan kau÷alena hutabhàgagrahaõasvãkàramakàrayat . etadvivaraõantu mahàbhàrate . 1 . 6--7 adhyàyayordraùñavyam . tadyathà, bhçguruvàca .
     %<kenàsi rakùase tasmai kathità tvaü jihãrùate .
     na hi tvàü veda tadrakùo madbhàryàü càruhàsinãm ..
     tattvamàkhyàhi taü hyadya ÷aptumicchàmyahaü ruùà .
     vibheti ko na ÷àpànme kasya càyaü vyatikramaþ ..
     pulomovàca .
     agninà bhagavaüstasmai rakùase'haü nivedità .
     tato màmanayadrakùaþ kro÷antãü kurarãmiva ..
     sàhaü tava sutasyàsya tejasà parimokùità .
     bhasmãbhåtantu tadrakùo màmutsçjya papàta vai ..
     såta uvàca .
     iti ÷rutvà pulomàyà bhçguþ paramamanyumàn .
     ÷a÷àpàgnimatikruddhaþ sarvamakùo bhaviùyasi ..>%
     %<÷aptastu bhçguõà vahniþ kruddho vàkyamathàbravãt .
     kimidaü sàhasaü brahman kçtavànasi màü prati ..>%
     %<amàvàsyà¤ca pitaraþ paurõamàsyà¤ca devatàþ .
     manmukhenaiva håyante bhu¤jate ca hutaü haviþ ..
     sarvabhakùaþ kathaü teùàü bhaviùyàmi mukhaü tvaham ..>%
     %<cintayitvà tato vahni÷cakre saühàramàtmanaþ .
     dvijànàmagnihotreùu yaj¤asatrakriyàsu ca ..
     niroïkàravaùañkàràþ svadhàsvàhàvivarjitàþ .
     vinàgninà prajàþ sarvàstata àsan suduþkhitàþ ..
     atharùayaþ samudvignà devàn gatvàbruvan vacaþ .
     agni÷àpàtkriyàbhraü÷àtbhràntà lokàstrayo'naghàþ .
     vidadhvamatra yatkàryaü na syàt kàlàtyayo yathà .
     atharùaya÷ca devà÷ca brahmàõamupagamya tu ..
     agneràvedayacchàpaü kriyàsaühàrameva ca .
     bhçguõà vai mahàbhàga ! ÷apto'gniþ kàraõàntare ..
     kathaü devamukho bhåtvà yaj¤abhàgàgrabhuk tathà .
     hutabhuk sarvabhåteùu sarvabhakùatvameùyati ..
     ÷rutvà tu tadvacasteùàmagnimàhåya vi÷vakçt .
     uvàca vacanaü ÷lakùõaü bhåtabhàvanamavyayam ..
     lokànàmiha sarveùàü tvaü kartà cànta eva ca .
     tvaü dhàrayasi lokàüstrãn kriyàõà¤ca pravartakaþ ..
     sa tathà kuru loke÷a ! nocchidyeran kriyà yathà .
     kasmàdevaü vimåóhastvamã÷varaþ san hutà÷ana ! ..
     tvaü pavitraþ sadà loke sarvalokagati÷ca ha .
     na tvaü sarva÷arãreõa sarvabhakùatvameùyasi ..
     apàne hyarciùo yàste sarvaü bhokùyantitàþ ÷ikhin ! .
     kravyàdà ca tanuryà te sà sarvaü bhakùayiùyati ..
     yathà såryàü÷ubhiþ spçùñaü sarvaü ÷uci vibhàvyate .
     tathà tvadarcirnirdagdhaü sarvaü ÷uci bhaviùyati ..
     tvamagne ! paramaü tejaþ svaprabhàvàdvinirgatam .
     svatejasaiva taü ÷àpaü kuru satyamçùervibho ! ..
     devànà¤càtmano bhàgaü gçhàõa tvaü mukhe hutam .>%
     %<evamastviti taü vahniþ pratyuvàca pitàmaham ..
     jagàma ÷àsanaü kartuü devasya parameùñhinaþ .. * ..>% ataeva çïmantreõa kravyàdàkhyàgneþ ÷àntikarmàdiùvapasàraõaü jàtavedo'gneràdànaü proktam . yathà, çgvede . 10 . 16 . 9 .
     %<kravyàdamagniü prahiõomi dåraü yamaràj¤o gacchatu ripravàhaþ .
     ihaivàyamitaro jàtavedà devebhyo havyaü vahatu prajànan ..>%
     kravyaü àmiùaü atti kravyàdaþ taü tãvramagniü dåraü viprakçùñe de÷e prahiõomi pragamayàmi . ripraü pàpaü tasya vàhaþ voóhà yadvà ripraü pàpaü vahati upapade %<karmaõyaõ>% iti vaha + aõ . so'gniþ yamaràj¤aþ yamo ràjà yeùàü tàn yamaràjakàn prade÷àn gacchatu pràpnotu . atha ÷àntikarmàrthaü upàsane itaraþ kravyàdàdanyaþ jàtavedà agniþ ihaiva de÷e devebhyaþ devàrthaü havyaü vahutu .. iti bhàùyam .. kravyaü màüsaü atti . ad + upapade %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ . rurunàmàmamàüsà÷imçgabhedaþ . yathà, bhàgavate . 5 . 26 . 11 .
     %<evameva mahàrauravo yatra nipatitaü puruùaü kravyàdà nàma ruravastaü kravyeõa ghàtayanti yaþ kevalaü dehambharaþ ..>%)

#<kràntaþ>#, puü, (kramyate àkramyate iti . krama + ktaþ .) ghoñakaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (pàdendriyam . yathà, manau . 12 . 121 .
     %<manasãnduü di÷aþ ÷rotre krànte viùõuü bale haram .
     vàcyagniü mitramutsarge prajane ca prajàpatim ..>% %<krànte pàdendriye viùõumiti>% . kullåkabhaññaþ .. bhàve + ktaþ . klã, àråóham . kramaõam . yathà màghe .
     %<kràntaü rucà kà¤canavaprabhàjà ..>% yathà ca ÷atapathabràhmaõe 5 . 4 . 2 . 6 .
     %<viùõoþ kràntamasãtãme lokàþ viùõorvikramaõaü viùõorvikràntaü viùõoþ kràntam ..>%) àkrànte tri ..

#<kràntà>#, strã, (krama + kartari kta . striyàü jàtitvepi saüyogopadhatvàt ñàp .) vçhatã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kràntiþ>#, strã, (krama + bhàve ktin .) khagolamadhyavartisåryagamanàrthatiryaggolarekhà . yathà --
     %<ayanàdayanaü yàvat kakùà tiryak tathàparà .
     kràntisaüj¤à tayà såryaþ sadà paryeti bhàsayan ..>% iti såryasiddhànte golàdhyàyaþ .. %<nàóãmaõóalàt dakùiõottaraü kràntimaõóalàvadhiyadantaraü tat .>% iti taññãkàyàü nçsiühavidàmbaraþ .. tatparyàyaþ . apamaõóalam 2 apavçttam 3 apakramaþ 4 apakràntiþ 5 . iti såyyasiddhàntaþ .. apamaþ 6 . iti siddhànta÷iromaõiþ .. iùñakràntyànayanakramo yathà --
     %<paramàpakramajyà ca saptarandhraguõendavaþ .
     tadguõàjyà trijãvàptà taccàpakràntirucyate ..>% iti såryasiddhàntaþ .. * .. àkramaþ . iti hemacandraþ .. gatiþ . gatyarthàt kramadhàtorbhàve ktinpratyayàt tathàtvam ..

#<kràntivalayaþ>#, puü, (såryasiddhàntoktà kràntireva valayaþ vçttam .) kràntimaõóalam . viùuvadvçttàt caturviü÷atibhàgairdakùiõe cottare yadvçttaü tat . iti siddhànta÷iromaõiþ ..

#<kràntuþ>#, puü, (kràmatãti . %<kramigamikùamibhyastun vçddhi÷ceti>% . uõàü 5 . 43 . iti tun vçddhi÷ca .) pakùã . ityuõàdikoùaþ ..

#<kràyakaþ>#, puü, (krãõàti iti . kartari õvul .) kretà . ityamaraþ .. krayajãvã . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<krimiþ>#, puü, (kramu pàdavikùepe . %<kramitami÷atistaübhàmata icca>% . uõàü 4 . 121 . iti in kit ata icca .) kãñaþ . drumàmayaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. rogavi÷eùaþ . tasya prakàro yathà -- krimayastu dvidhà proktà vàhyàbhyantarabhedataþ . vahirmalakaphàsçgviójanmabhedàccaturvidhàþ .. nàmato viü÷atividhà vàhyàstatra malodbhavàþ . tilapramàõasaüsthànavarõàþ ke÷àmbarà÷rayàþ .. bahupàdà÷ca såkùmà÷ca yåkà likhyà÷ca nàmataþ . dvidhà te koñhapióakà kaõóågaõóàn prakurvate .. * .. nidànam yathà .
     %<ajãrõabhojã madhuràmlanityo dravapriyaþ piùñaguóopabhoktà .
     vyàyàmavarjã ca divà÷ayàno viruddhabhuk saülabhate kramãü÷ca ..>% purãùajanidànaü yathà --
     %<màüsapiùñànnalavaõaguóa÷àkaiþ purãùajàþ .. * ..>% kaphajanidànaü yathà --
     %<màüsamàùaguóakùãradadhi÷uktaiþ kaphodbhavàþ ..>% raktajanidànaü yathà --
     %<viruddhàjãrõa÷àkàdyaiþ ÷oõitotthà bhavanti hi ..>% abhyantarakrimilakùaõaü yathà --
     %<jvaro vivarõatà ÷ålaü hçdrogacchardanaü bhramaþ .
     bhaktadveùo'tisàra÷ca saüjàtakrimilakùaõam ..>% kaphajaråpaü yathà --
     %<kaphàdàmà÷aye jàtà vçddhàþ sarpanti sarvataþ ..
     pçthubradhnanibhàþ kecit kecidgaõóåpadopamàþ .
     råóhadhànyàïkuràkàràstanudãrghàstathàõavaþ ..
     ÷vetàstàmràvabhàsà÷ca nàmataþ saptadhà tu te .
     antràdà udaràveùñà hçdayàdà mahàgudàþ ..
     curavo darbhakusumàþ sugandhàste ca kurvate .
     hçllàsamàsyasravaõamavipàkamarocakam ..
     mårchàcchardijvarànàhakàr÷yakùavathupãnasàn .. * ..>% raktajaråpaü yathà --
     %<raktavàhi÷iràsthànà raktajà jantavo'õavaþ ..
     apàdà vçttatàmrà÷ca saukùmàt kecidadar÷anàþ .
     ke÷àdà romavidhvaüsà romadvãpà uóumbaràþ ..
     ùañ te kuùñhaikakarmàõaþ sahasaurasamàtaraþ ..>% viójaråpaü yathà --
     %<pakvà÷aye purãùotthà jàyante'dhovisarpiõaþ .
     vçddhàste syurbhaveyu÷ca te yadàmà÷ayonmukhàþ .
     tadàsyodgàrani÷vàsaviógandhànuvidhàyinaþ ..
     pçthuvçttatanusthålàþ ÷yàvapãtasitàsitàþ .
     te pa¤ca nàmnà krimayaþ kakerukamakerukàþ ..
     sausvaràdàþ sa÷ålàkhyà lelihà janayanti hi ..>% vimàrgagakrimilakùaõaü yathà --
     %<vióbheda÷ålaviùñambhakàr÷yapàruùyapàõóutàþ .
     romaharùàgnisadanagudakaõóårvimàrgagàþ ..>% iti màdhavakaraþ .. (asya sahetukalakùaõacikitsitàni yathà --
     iha khalvagnive÷aviü÷atividhàþ krimayaþ pårbamuktà nànàvidhena pravibhàgenànyatra sahajebhyaþ . te punaþ prakçtibhirbhidyamànà÷caturvidhàstadyathà . purãùajàþ ÷leùmajàþ ÷oõitajàþ malajà÷ceti . tatra malo vàhya÷càbhyantara÷ca . tatra vàhye male jàtàn malajàn sa¤cakùmahe, teùàü samutthànaü mçjàvarjanaü, sthànake÷a÷ma÷rulomapakùmavàsàüsi, saüsthànamaõavastilàkçtayo bahupàdà varõaþ kçùõaþ ÷ukla÷ca, nàmàni yåkàþ pipãlikà÷ceti, prabhàvaþ kaõóåjananaü koñhapióakàbhinirvartana¤ca, cikitsitaü tveùàmapakarùaõaü malopaghàto malakaràõà¤ca bhàvànàmupasevanamiti . ÷oõitajànàntu kuùñhaiþ samànaü samutthànaü, sthànaü raktavàhinyo dhamanyaþ, saüsthànamaõavo vçttà÷càpàdà÷ca såkùmatvàccaike bhavantyadç÷yàþ, varõastàmraþ, nàmàni ke÷àdà lomàdà lomadvãpàþ saurasà audumbarà jantumàtara iti . prabhàvaþ ke÷a÷ma÷runakhalomàpadhvaüso braõagatànà¤ca harùakaõóåtodasaüsarpaõànyavçddhànà¤ca tvaksiràsnàyumàüsataruõàsthibhakùaõamiti, cikitsitamapyeùàü kuùñhaiþ samànaü taduttaürakàlamupadekùyate .
     ÷leùmajàþ kùãraguóatilamatsyànåpa-màüsa-piùñànnaparamànnakusumbhasnehàjãrõa-påtiklinnasaïkãrõa-viruddhàsàtmyabhojanasamutthànàþ . teùàmà÷aüyaþ sthànaü pravardhamànàstårdhvamadho và visarpanti, ubhayato và . saüsthànavarõavi÷eùàstu ÷vetàþ pçthubradhnasaüsthànàþ kecit, kecidvçttapariõàhàþ gaõóåpadàkçtaya÷ca ÷vetàstàmràvabhàsàþ, kecidaõavo dãrghàstantvàkçtayaþ ÷vetàþ . teùàü trividhànàü ÷leùmanimittànàü krimãõàü nàmàni, antràdà, udaràdà, hçdayàdà÷curavo darbhapuùpàþ, saugandhikàþ, mahàgudà÷ca iti . prabhàvo hçllàsàsyasaüsravaõamarocakà vipàko jvaro mårchàjçmbhàkùavathurànàho'ïgamardaþ chardiþ kàr÷yaü pàruùyamiti .
     purãùajàstulyasamutthànàþ ÷leùmajaisteùàü sthànaü pakvà÷ayaþ . pravardhamànàstvadho visarpanti . yasya punaràmà÷ayàbhimukhàþ syustadanantaraü tasyodgàraniþ÷vàsàþ purãùagandhinaþ syuþ . saüsthànavarõavi÷eùàstu såkùmavçttaparãõàhàþ ÷vetà dãrghorõàü÷ukasaïkà÷àþ kecit kecit punaþ sthålavçttaparãõàhàþ ÷yàvanãlaharita pãtàþ . teùàü nàmàni kakerukamakerukàþ lelihàþ ÷àlåvakàþ sausuràdà÷ceti . prabhàvaþ purãùabhedaþ kàr÷yaü pàruùyaü lomaharùàbhinirvartana¤ca . tatra vàsya gudamukhaü paritudantaþ kaõóå÷copajanayanto gudamukhaü paryàsate . sa jàtaharùo gudànniùkramaõamativelaü karoti !
     ityeùa÷leùmajàünàü purãùajànà¤ca krimãõàü samutthànàdivi÷eùaþ . cikitsitantu khalveùàü samàsenopadi÷ya pa÷càdvistareõopadekùyate . tatra sarvakrimãõàmapakarùaõamevàditaþ kàryam . tataþ prakçtivighàto'nantaraü nidànoktànàü bhàvànàmanupasevanamiti .
     tatràpakarùaõaü hastenàbhimç÷yàpanayanamupakaraõavatànuüpakaraõena và . sthànagatànàntu krimãõàü bheùajenàpakarùaõaü nyàyata÷caturvidhamiti . tadyathà -- ÷irovirecanaü vamanaü virecanamàsthàpanamityapakarùaõavidhiþ .
     prakçtivighàtastveùàü kañutiktakaùàyakùàroùõànàü dravyàõàmupayogo yaccànyadapi ki¤cit ÷leùmapurãùapratyanãkabhåtaü tatsyàditi prakçtivighàtaþ .
     anantaraü nidànoktànàü bhàvànàmanupasedanam . yaduktaü nidànavidhau, tasya varjanaü tathàvidhapràyàõàü càpareùàü dravyàõàmiti lakùaõata÷cikitsitamanuvyàkhyàtametadeva punarvistareõopadekùyate .
     athainaü krimikoùñhamàturamagre ùaóràtraü saptaràtraü và snehasvedàbhyàmupapàdya ÷vobhåte enaü saü÷odhanaü pàyayitàsmãti, kùãradadhiguóatilamatsyànåpamàüsapiùñànnaparamànnakusumbhasneha samprayuktairbhojyaiþ sàyampràtarupapàdayet samudãraõàrtha¤caiva krimãõàïkoùñhàbhisaraõàrtha¤ca . bhiùagatha vyuùñàyàü rajanyàü sukhoùitaü suprajãrõabhukta¤càj¤àyàsthàpanavamanavirecanaistadaharevopapàdayet . upapàdanãya÷cetsyàt sarvàn parãkùya vi÷eùàn samãkùya samyak . athàhareti bråyàt . målaka-sarùapala÷unakara¤ja-÷igru-kharapuùpabhåstçõa-sumukha-surasa-kuñherakakaõóãra-kàlamàlaparõàsakùavakaphaõijjhakàni sarvàõyathavà yathàlàbham . tànyàhçtànyabhisamãkùya khaõóa÷a÷chedayitvà prakùàlya pànãyena suprakùàli tàyàü sthàlyàü samàvàpya gomåtreõàrdhodakenàbhyàsicya sàdhayet . satatamavaghaññayan darvyà tamupayuktaü bhåyiùñe'mbhasi . gataraseùvauùadheùu sthàlãmavatàrya suparipåtaü kaùàyaü sukhoùõaü madanaphalavióaïgakalkatailopahitaü sarjikàlavaõamabhyàsicya vastau vidhivadàsthàpayedenam .
     madanaphalapippalãkaùàyeùva¤jalimàtreõa trivçt kalkàkùamàtràmàloóya pàtumasmai prayacchet . tadasya doùamabhayato nirharati sàdhu . evameva kalpoktàni vamanavirecanàni saüsçjya pàyayedenaü buddhyà sarvavi÷eùànavekùamàõaþ .
     athainaü samyagviriktaü vij¤àyàparàhõe ÷aikharikakaùàyeõa sukhoùõena pariùecayet . tenaiva ca kaùàyeõa vàhyàbhyantaràn sarvodakàrthàn kàrayet ÷a÷vat . tadabhàve và kañukatiktakaùàyàõàmauùadhànàü kvàthairmåtrakùàrairvà pariùecayet . pariùikta¤ca evaü nivàtamàgàramanuprave÷ya pippalãpippalãmålacavyacitraka÷çïgaverasiddhena yavàgvàdinà krameõopakràmayet . vilepyàkramàgata¤cainamanuvàsayet vióaïgatailenaikàntaraü dvistrirvà . yadi punarasyàtipravçddhàn ÷ãrùàdãn krimãn manyeta, ÷irasyevàbhisarpataþ kadàcit . tataþ snehasvedàbhyàmasya ÷ira upapàdya, virecayedapàmàrgataõóulàdinà ÷irovirecanena .
     yastvabhyàhàryavidhiþ prakçtivighàtoktaþ krimãõàü so'nuvyàkhyàsyate . måùikaparõãü samålàgrapratànàmapahçtya khaõóa÷a÷chedayitvà udåkhale kùodayitvà pàõibhyàü pãóayitvà ca rasaü gçhõãyàt . tena rasena lohita÷àlitaõóulapiùñaü samàloóya påpalikàü kçtvà vidhåmeùbaïgàreùåpakuóya vióaïgatailalavaõopahitàü krimikoùñhàya bhakùayitumupayacchet . tadanantaramamlakà¤jikamuda÷vidvà pippalyàdi pa¤cavargasaüsçùñaü salavaõamanupàyayet .
     athà÷va÷akçdàhçtya mahati kili¤je pratãryàtape ÷oùayitvodåkhale kùodayitvà dç÷adi punaþ såkùmàõi cårõàni kàrayitvà vióaïgakaùàyeõa triphalàkaùàyeõa và aùñakçtvo da÷akçtvo và àtape suparibhàùitàni bhàvayitvà du÷adi puünaþ såkùmàõi cårõàni kàrayitvà nave kalase samavàpyànuguptaü nidhàpayet . teùàntu khalu cårõànàü pàõitalaü pårõaü yàvadvà sàdhu manyeta kùaudreõa saüsçjya krimikoùñhàya leóhumprayacchet ..
     tathà bhallàtakàsthãnyàhàrya kalasapramàõena sampothya snehabhàvite dçóhe kalase såkùmànekacchidrabradhre mçdàvalipte samavàpyoóupena pidhàya bhåmàvàkaõñhaü nikhàtasya snehabhàvitamyaiva dçóhasyopari kumbhasyàropya samantàt gomayaiõpacitya dàhayet . sa yadà jànãyàt sàdhu dagdhàni gomayàni vigatasnehàni bhallàtakàsthãnãti tatastaü kumbhamuddhàrayet . atha tasmàt dvitãyàt kumbhàttaü snehamàdàya vióaïgataõóulacårõaiþ snehàrdhamàtraiþ prati saüsçjyàtape sarvamahaþ sthàpayitvà tato'smai màtràü prayacchet pànàya . tena sàdhu viricyate viriktasya cànupårbã yathoktà ..
     %<athàhareti bråyàt ÷àradànnavàüstilàn sampadupetànàhçtya suniùpåtànniùpåya su÷uddhàn ÷odhayitvà vióaïgakaùàye sukhoùõe prakùipya sunirùvàpitàn nirvàpayet àdoùa÷amanàt . gatadoùànabhisamãkùya sapralånàn pralucya punareva suniùpåtànniùpåya su÷uddhàn ÷odhayitvà vióaïgakaùàyeõa triþsaptakçtvaþ suparibhàvitàn bhàvayitvàtape ÷odhayitvodåkhale saükùudya dç÷adi punaþ ÷lakùõapiùñàn kàrayitvà droõyàmabhyavadhàya vióaïgakaùàyeõa muhurmuhuravasi¤cya pàõimardaü mardayet . tasmin khalu prapãóyamàne yattailamupadiyàt tatpàõibhyàü paryàdàya ÷ucau dçóhe kalase samàsicyànuguptannidhàpayet . athàhareti bråyàt tilvakoddàlakayordvau vilvamàtrau piõóau ÷lakùõapiùñau vióaïgakaùàyeõa, tato'rdhamàtrau ÷yàmàtrivçtayorardhamàtrau dantãdravantyorato ardhamàtraucavyacitrakayorityetat sambhàraü vióaïga-kaùàyasyàrdhàóhakamàtreõa pratisaüsçjya tatastailaprasthamàvàpya sarvamàloóya mahati paryoge samàsicyàgnàvadhi÷ritya mahatyàsane sukhopaviùñaþ sarvataþ snehamavalokayannajasraü mçdvagninà sàdhayeddarvyà satatamavaghaññayan . sa yadà jànãyàdviramati ÷abdaþ, pra÷àmyati ca pheõaþ, prasàdamàpadyate sneho yathàsvaïgandhavarõarasotpattiþ saüvartate, bheùajamaïgulibhyàü mçdyamànamanatimçdumanatidàruõamanaïguligràhi ceti . sakàlastasyàvatàraõàya . tatastamavatãrõaü hçtaü ÷ãtãbhåtaü mahatà vàsasà paripåya ÷ucau dçóhe kalase samàsicya pidhànena pidhàya ÷uklena vastrapaññenàcchàdya såtreõa subaddhaü anuguptannidhàpayet . tato'smai màtràmprayacchet pànàya . tena sàdhu viricyate . samyagapahçtadoùasya càsyànupårbã yathoktà . tata÷cainamanuvàsayedanuvàsanakàle ..>%
     %<ityetat dvayànàü ÷leùma-purãùa-sambhavànàü krimãõàü samutthànasthànamaüsthànavarõa-nàma-prabhàvacikitsitavi÷eùà vyàkhyàtàþ sàmànyataþ . vi÷eùatastvalpamàtramàsthàpanànuvàsanànulomaharaõaü bhåyiùñhaü teùvauùadheùu purãùajànàü krimãõàü cikitsitaü kàryaü màtràdhikaü punaþ ÷irovirecanavamanopa÷amanabhåyiùñhaü teùvauùadheùu ÷leùmajànàü krimãõàü cikitsitaü kàryam . ityeùa krimighno bheùajavidhiranuvyàkhyàto bhavati>% .. iti carake vimànasthàne saptamo'dhyàyaþ .. * ..
     %<såtaü gandhaü mçtaü lauhaü maricaü viùameva ca .
     mustakaü triphalà ÷uõñhã dhàtakã sarasà¤janam ..
     tryåùaõaü mustakaü pàñhà bàlakaü vilvameva ca .
     etàni samabhàgàni svarasairbhçïgajaistathà ..
     varàñikà pramàõena bhakùaõàya vi÷eùataþ .
     krimirogavinà÷àya krimirogavinà÷anaþ ..>% iti krimirogàrirasaþ .. * ..
     %<krameõa vçddhaü rasagandhakàjamodà vióaïgaü viùamuùñikà ca .
     palà÷avãja¤ca vicårõyamasya niùkapramàõaü madhunàvalãóham ..
     pivet kaùàyaü ùanajaü tadårdhvaü raso'yamuktaþ krimimudgaràkhyaþ .
     krimãnnihanyàt krimijàü÷ca rogàn sandãpayatyagnimayaü triràtràt ..>% iti krimimudgaro rasaþ .. iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe krimirogàdhikàre .. * .. athàsya pathyàpathyavidhiþ . pathyàni yathà --
     %<àsthàpanaü kàya÷irovirecanaü dhåmaþ kaphaghnàni ÷arãramàrjanà .
     cirantanà vaiõavarakta÷àlayaþ pañolavetràgrarasonavàstukam ..
     hutà÷amandàradalàni sarùapà navãnamocaü vçhatãphalànyapi .
     tiktàni nàlã ca dalàni mauùikaü màüsaü vióaïgaü picumardapallavam ..
     pathyà ca tailantilasarùapodbhavaü sauvãra÷ukta¤ca tuùodakaü madhu .
     pacelimaü tàlamaruùkaraü gavàü måtra¤ca tàmbålasuràmçgàõóajam ..
     auùñràõi måtràjyapayàüsi ràmañhaü kùàràjamodà khadira¤ca vatsakam .
     jambãranãraü suùavã yamànikà kùàràþ suràhvà guru÷iü÷apodbhavàþ ..
     tiktaþ kaùàyaþ kañuko raso'pyayaü vargo naràõàü krimirogiõàü sukhaþ .. * ..>% apathyàni yathà --
     %<chardi¤ca tadvegavidhàraõa¤ca viruddhapànà÷anavahõinidràm .
     drava¤ca piùñànnamajãrõatà¤ca ghçtàni màùàn dadhipatra÷àkam ..
     màüsaü payo'mlaü madhuraü rasa¤ca krimãn jighàüsuþ parivarjayecca ..>% iti vaidyakakrimirogapathyàpathyavidhigranthe ..)

#<krimikaõñakaü>#, klã, (krimau kaõñakamiva .) kçmikaõñakam . iti medinã ..

#<krimighnaþ>#, puü, (krimiü hanti nà÷ayatãti . %<amanuùyakartçke ca>% . 3 . 2 . 53 . iti ñak . målavibhåjàditvàt siddhaþ . at pårbasyeti niyamànna õatvam .) kçmighnaþ . vióaïgaþ . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ .. (krimiroganà÷akauùadhavi÷eùaþ .
     %<krimighnaü kiü÷ukàriùñavãjaü sarasabhasmakam .
     valvadvaya¤càkhuparõãrasaiþ krimivinà÷anaþ ..>% iti krimighno rasaþ .. iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe krimyadhikàre ..)

#<krimighnã>#, strã, (krimighna + ñitvàt striyàü ïãp .) somaràjã . iti ÷abdacandrikà ..

#<krimijaü>#, klã, (krimibhyaþ jàyate iti . %<anyeùvapi dç÷yate>% . 3 . 2 . 101 . iti óaþ .) aguru . ityamaraþ ..

#<krimijà>#, strã, (krimija + striyàü ñàp .) làkùà . iti ratnamàlà ..

#<krimi÷atruþ>#, puü, (krimeþ ÷atruriva nà÷akatvàt .) raktapuùpakaþ . iti ÷abdacandrikà . pàlitàmàdàra rati bhàùà ..

#<krimi÷àtravaþ>#, puü, (÷atru + svàrthe aõ ÷àtravaþ . krimeþ ÷àtrava iva tannà÷akatvàt .) viñkhadiraþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<krimi÷ailaþ>#, puü, (krimibhinirmitaþ ÷aila iva .) valmãkaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kriyaþ>#, puü, (kriyà grahàõàmàdyagatikriyà vidyateatra ar÷aàderac .) meùarà÷iþ . iti dãpikà ..

#<kriyà>#, strã, (kriyate anayà asau asmin iti và . óu kç ¤ karaõe karaõakarmàdhikaraõàdau ca yathàyathaü ÷a pratyayaþ . %<riï ÷ayagliïkùu .>% 7 . 4 . 18 . iti riïàde÷aþ . %<aci÷nudhàtubhruvàü yvoriyaïuvaïau>% . 6 . 4 . 77 . iti iyaï .) àrambhaþ . niùkçtiþ . ÷ikùà . påjanam . sampradhàraõam . upàyaþ . karma . tannavavidham . yathà --
     %<àrambho niùkçtiþ ÷ikùà påjanaü sampradhàraõam .
     upàyaþ karma ceùñà ca cikitsà ca nava kriyàþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. ceùñà . cikitsà . ityamaraþ . 3 . 3 . 156 .. kàraõam . iti hemacandraþ .. ÷ràddham . ityamarañãkàyàü svàmã .. ÷aucam . iti ÷abdaratnàvalã .. dhàtvarthaþ karotyartho và . iti vaiyàkaraõàþ .. kriyàþ sàdhyaråpàþ vastadharmàþ pàkàdayaþ eùu hi adhi÷rayaõàdyava÷rayaõàntàdiþ pårbàparãbhåto vyàpàrakalàpaþ pàkàdi÷abdavàcyaþ . iti sàhityadarpaõam .. catuþprakàravyavahàrapàdàntargatavyavahàrapàdavi÷eùaþ . sà dvidhà mànuùã daivikã ca . tatràdyà sàkùyalekhyànumànabhedena tridhà . dvitãyà dhañàgnyudakaviùakoùataõóalataptamàùakaphàladharmajabhedena navadhà diùyàni . yathà --
     %<dviprakàrà kriyà proktà mànuùã daivikã . tathà sàkùyalekhyànumàna¤ca mànuùã trividhà smçtà .
     dhañàdyà dharmajàntà÷ca daivikã navadhà smçtà ..>% iti vyavahàratattve vçhaspatiþ .. (cikitsàkàryaü yathà -- carake såtrasthàne 17 adhyàye ..
     %<yàbhiþ kriyàbhirjàyante ÷arãre dhàtavaþ samàþ .
     sà cikitsà vikàràõàü karmatadbhiùajàü matam ..
     kathaü ÷arãre dhàtånàü vaiùamyaü na bhavediti .
     samànà¤cànubandhaþ syàdityarthaü kriyate kriyàþ ..>%
     %<yàtyudãrõaü ÷amayati nànyaü vyàdhiü karoti ca .
     sà kriyà na tu yà vyàdhiü haratyanyamudãrayet ..>% ÷ãte ÷ãtapratãkàra uùõecoùmanivàraõam . kçtvàkuryàt kriyàüpràptàü kriyàkàlaü na hàpayet .. iti ca su÷rute såtrasthàne 35 adhyàye ..)

#<kriyàkàraþ>#, puü, (kriyàü ÷ikùàrambhaü karotãti . kç + upapade %<karmaõyaõ>% 3 . 1 . 1 . ityaõ .) navacchàtraþ . nåtana paóuyà itibhàùà . iti trikàõóa÷eùaþ .. karmakartari tri ..

#<kriyàdveùã>#, [n] puü, (kriyàü vyavahàràïgasàdhanaü sàkùilekhyàdikaü dveùñi . dviù + õiniþ .) sàkùyalikhitabhuktiyukti÷apathadveùñà . sa caü vyavahàraviùaye pa¤cadhà . hãnàntargatahãnavi÷eùaþ . yathàha -- vyavahàratattve nàradaþ .
     %<anyavàdã kriyàdveùã nopasthàyã niruttaraþ .
     àhåtaprapalàyã ca hãnaþ pa¤cavidhaþ smçtaþ ..>% (tallakùaõaü yathà . vãramitradhçtakàtyàyanavacane .
     %<lekhya¤ca dàkùiõa¤caiva kriyà j¤eyà manãùibhiþ .
     tàü kriyàü dveùñi yo mohàt kriyàdveùã sa ucyate ..>%) karmadveùñari tri ..

#<kriyàpàdaþ>#, puü, (kriyà vivàdasàdhanaü pàda iva .) catuùpàdavyavahàràntargatatçtãyapàdaþ . yathà --
     %<pårbapakùaþ smçtaþ pàdo dvitãya÷cottaraþ smçtaþ .
     kriyàpàdastathà cànya÷caturtho nirõayaþ smçtaþ ..>% iti vçhaspatiþ .. sa ca sàkùyalikhitabhuktiyukti÷apatharåpaþ . iti vyavahàratattvam ..

#<kriyàbhyupagamaþ>#, puü, (kriyàyàþ karùaõàdikriyàrthaü abhyupagamaþ svãkàraþ .) parasparakriyàsvãkàraþ . dvayoþ puruùayoþ kasmiü÷cidviùaye parasparàïgãkàreõa anumatiþ . yathà --
     %<kriyàbhyupagamàt kùetraü vãjàrthaü yat pradãyate .
     tasyeha bhàginau dçùñau vãjã kùetrika eva ca ..>% iti manuþ .. asyàrthaþ . %<yadatràpatyaü bhaviùyati tadàvayorubhayoreveti niyamyaitat kùetrasvàminà vãjavapanàrthaü yadvãjino dãyate tasyàpatyasya loke vãjikùetriõau dvàvapi bhàginau dçùñau>% . iti kullåkabhaññaþ .. upalakùaõametat ..

#<kriyàyogaþ>#, puü, (kriyaiva yogaþ yoga upàyaþ .) devàràdhanatadàlayàdikaraõaråpapuõyakriyà . yathà -- nàrada uvàca . kriyàyogaþ kathaü proktastvayà me prapitàmaha ! . tadahaü ÷rotumicchàmi phalaü càsya yathàtatham .. brahmovàca . j¤ànayogastu yogasya yastu sàdhanamàtmanà . yastu vàhyàrthasaüyogaþ kriyàyogaþ sa ucyate .. pradhànaü kàraõaü yogo muktermunivarottama ! . kriyàyogastu yogasya paramaü tàta ! sàdhanam .. yadetadbhavatà pçùñaü tadihaikamanàþ ÷çõu . yaistu devàlayaü viùõoþ ÷ubhaü dàrumayaü kçtam .. kàrayenmçõmayaü vàpi ÷çõu tasya phalaü mune ! . ahanyahani yogena yajato yanmahàphalam .. pràpnoti tat phalaü viùõoryaþ kàrayati mandiram . kulànàü ÷atamàgàmi samatãtaü tathà ÷atam .. kàrayedbhagavaddhàma nayatyacyutamandiram . saptajanmakçtaü pàpaü svalpaü và yadi và bahu .. viùõoràlayavinyàsapràrambhàdeva na÷yati . patitaü patamànantu tathàrdhapatitaü tathà .. samuddhçtya harerdhàma dviguõaü phalamàpnuyàt ..
     %<pratimàü lakùaõavatãü yaþ kuryàccaiva mànavaþ ..
     ke÷avasya paraü lokamakùayaü pratipadyate .
     anuj¤àto mayà ràjye yamo ràjàtha kiïkaràþ ..
     kevalaü ye jagaddhàmamanantaü samupà÷ritàþ .
     bhavadbhiþ parihàryàste teùàü nàstãha saüsthitiþ ..
     namaþ kçùõàcyutànanta vàsudevetyudãritam .
     yairbhàvabhàvitairdåtàste ca tyàjyàþ sudårataþ ..
     dànaü dadadbhiryairuktamacyutaþ prãyatàmiti .
     ÷raddhàpuraþsarairnityaü te ca tyàjyàþ sudårataþ ..>% ityàdye vahnipuràõe vaiùõavakriyàyoge yamànu÷àsananàmàdhyàyaþ .. tathà ca pàta¤jale .
     %<tapaþ svàdhyàye÷varapraõidhànàni kriyàyogàþ ..>%)

#<kriyàvasannaþ>#, tri, (kriyayà avasannaþ .) sàkùyàdinà pràptaparàjayaþ . yathà --
     %<svayamabhyupapanno hi svacaryàvasito'pi san .
     kriyàvasanno vàde tu paraü sabhyàvadhàraõam ..>% iti vyavahàratattvam ..

#<kriyàvàn>#, [t] tri, (kriyà asyàstãti matum . masya vaþ .) karmasådyataþ . kriyàsu niyuktaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 18 .. (yathà, bhaññiþ . 1 . 10 .
     %<puttrãyatà tena varàïganàbhirànàyi vidvàn kratuùu kriyàvàn ..>%)

#<kriyàvàdã>#, [n] puü, (kriyàü kriyàsàdhyaü vadati . vada + õiniþ .) pramàõavàdã . kàryavàdã . iti mitàkùarà .. phariyàdã iti pàrasyabhàùà ..

#<kriyendriyaü>#, klã, (kriyàyàþ karmaõaþ sàdhanaü indriyam .) karmendriyam . iti hemacandraþ .. (tàni ca pa¤casaükhyakàni j¤ànakarmabhedena da÷asaükhyakàni ca prasiddhàni manastu ubhayàtmakaü sarveùàü pravartakam . yathà manau .
     %<÷rotraü tvak cakùuùã jihvà nàsikà caiva pa¤camã .
     pàyåpasthàpàõipàdavàk caiva da÷amã smçtà ..>%)

#<krã>#, óu ¤a ga dravyaparyaye . iti kavikalpadrumaþ .. (kryàü--ubhaü-sakaü-aniñ .) paryàyaþ parãvartaþ . óu, krãtrimam . ¤a ga, krãõàti krãõãte dhànyaü dhanena lokaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<krãóa>#, ç khele . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüparaü-akaü-señ .) ç, acikrãóat . krãóati bàlaþ ÷i÷ubhiþ . iti durgàdàsaþ ..

#<krãóaþ>#, puü, (krãóa + bhàve gha¤ .) parãhàsaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<krãóanaü>#, klã, (krãóa + bhàve lyuñ .) khelà . yathà .
     %<bàlakrãóanamindu÷ekharadhanurbhaïgàvadhi prahvatà tàte kànanasevanàvadhi kçpà sugrãvasakhyàvadhi .>% iti mahànàñakam ..

#<krãóà>#, strã, (krãóa + bhàve ap tataùñàp .) parãhàsaþ . khelà . ityamaraþ . 1 . 7 . 33 .. (yathà, bhàgavate . 2 . 3 . 15 .
     %<sa vai bhàgavato ràjà pàõóaveyo mahàrathaþ .
     bàlakrãóanakaiþ krãóan kçùõakrãóàü ya àdade ..>%) avaj¤ànam . iti medinã ..

#<krãóàtàlaþ>#, puü, (krãóànàmakastàlaþ .) tàlaprabhedaþ . yathà -- %<eka eva pluto yatra krãóàtàlaþ sa kathyate . aparaü niyamaü vinà>% . iti saïgãtadàmodaraþ ..

#<krãóàratnaü>#, klã, (krãóàyàü krãóàyàþ và ratnamiva .) ratiþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<krãóàrathaþ>#, puü, (krãóàyai rathaþ .) krãóàrtharathaþ . iti halàyudhaþ ..

#<krãtaþ>#, puü, (krã + karmaõi ktaþ .) krãtakaputtraþ . sa tu dvàda÷avidhaputtràntargataputtrabhedaþ . iti jañàdharaþ .. (yathàha, yàj¤avalkyaþ .
     %<dadyàt màtàpità và yaü sa puttro dattako bhavet .
     krãta÷ca tàbhyàü vikrãtaþ kçtrimaþ syàt svayaü kçtaþ ..>%) kçtakraye tri . kenà iti bhàùà . yathà --
     %<dãyamànaü na gçhõàti krãtaü paõyantu yaþ krayã .
     sa evàsya bhaveddoùo vikreturyo'prayacchataþ ..>% iti pràya÷cittatattve nàradaþ ..

#<krãtakaþ>#, puü, (krãta + svàrthe kan .) krãtaputtraþ . yathà, manuþ . 9 . 174 .
     %<krãõãyàdyastvapatyàrthaü màtàpitroryamantikàt .
     sa krãtakaþ sutastasya sadç÷o'sadç÷o'pi và ..>%

#<krãtànu÷ayaþ>#, puü, (krãte kraye anu÷ayaþ pa÷càttàpaþ .) dravyaü krãtvà pa÷càdanutàpaþ . yathà --
     %<krãtvà målyena yaþ paõyaü kretà na bahu manyate .
     krãtànu÷aya ityetat vivàdapadamucyate ..>% iti yàj¤avalkyaþ ..

#<kruï>#, [¤c], puü strã, (kru¤cati vakraü yathà syàt tathà gacchati . %<çtvig dadhçk sragiti>% . 3 . 2 . 59 . iti nipàtanàt sàdhuþ .) krau¤caþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 22 .. koc vaka iti bhàùà . (yathà, yajurvede 16 . 73 .
     %<adbhyaþ kùãraü vyàpibat kruïaïàïgiraso dhiyà .
     çtena satyamindriyam .>% %<àïgirasaþ aïgànàü rasaþ pràõo yathà, kruï haüso bhåtvà dhiyà praj¤ayà adbhyaþ sakà÷àt kùãraü dugdhaü vyàpibat pibati saüsçùñàbhyàü kùãrodakàbhyàü kùãrameva haüsaþ pibatãti jàtisvabhàvaþ>% . iti bhàùyam ..)

#<kru¤caþ>#, puü, (krunca + ac .) krau¤caparvataþ . iti hemacandraþ .. (vakavi÷eùaþ . yathà, yajurvede 24 . 22 .
     %<vàyave valàkà indràgnibhyàü kru¤càn ..>%)

#<kru¤cà>#, strã, (kru¤ca + striyàü saüyogopadhatvàt ñàp .) ajàditvàt ñàvityeke . vãõàbhedaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<krut>#, [dh] strã, (krudh + sampadàditvàt kvip bhàve .) krodhaþ . ityamarahemacandrau .. asyà råpàntaràõi . krud . krutta krudda . iti saükùiptasàravyàkaraõam ..

#<kruddhaþ>#, tri, (krudh + kartari ktaþ .) krodhayuktaþ . yathà .
     %<yoddhumabhyàyayau kruddho raktavãjo mahàsuraþ ..>% iti devãmàhàtmyam .. (bhàve ktaþ .) krodhe klã ..

#<krudha>#, ë ya au kope . iti kavikalpadrumaþ .. (divàü-paraü-akaü-aniñ .) ë, akrudhat . ya, krudhyati lokaþ ÷i÷ave . au, kroddhà . iti durgàdàsaþ .. * .. relate 1 helate 2 bhràmate 3 bhçõãyate 4 bhrãõàti 5 bhreyati 6 dodhati 7 vanayyati 8 kampate 9 bhojate 10 . iti da÷a krudhyatikarmàõaþ . iti vedanighaõñau 2 adhyàyaþ ..

#<krudhà>#, strã, (krudh + kvip striyàü halantatvàt và ñàp .) krodhaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<krunca>#, gatyàm . vakraõe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüparaü-sakaü-akaü ca-señ .) rephayuktàdiþ pa¤camasvarã . kru¤cati . iti durgàdàsaþ ..

#<kruntha>#, ga ÷liùi . kli÷i . iti kavikalpadrumaþ .. (kryàü-paraü-akaü-señ .) pa¤camasvarã rephayuktaþ . kli÷i duþkhànubhave . ga, kruthnàti bubhukùàrtaþ . iti halàyudhaþ . cukruntha . iti durgàdàsaþ ..

#<kru÷a>#, ja au rode . håtau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-rodane akaü-àhvàne sakaü-aniñ .) ja, kro÷aþ kru÷aþ . au, akrukùat . rodo'÷ruvimocanam . håtiràhvànam . iti durgàdàsaþ ..

#<kru÷và>#, [n] puü strã, (kro÷ati rautãti . kru÷a + %<lãï kru÷iruhãti>% . uõàü 4 . 113 . iti kvanip .) ÷çgàlaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<kruùñaü>#, klã, (kru÷ + bhàve ktaþ .) rodanam . ityamaraþ . 1 . 7 . 35 .. ràvaþ . iti medinã ..

#<kråraþ>#, tri, (kçt chedane + %<kçte÷chakråca>% . uõàü 2 . 21 . iti rakpratyayaþ dhàtoþ krvàde÷a÷ca .) paradrohakàrã . (yathà, meghadåte . 107 .
     %<krårastasminnapi na sahate saïgamaü nau kçtàntaþ ..>%) nirdayaþ . tatparyàyaþ . nç÷aüsaþ 2 ghàtukaþ 3 pàpaþ 4 . (yathà, bhàgavate . 9 . 14 . 37 .
     %<striyo hyakaruõàþ krårà durmarùàþ priyasàhasàþ ..>% yathà, ca kumàre . 2 . 48 .
     %<tasminnupàyàþ sarve naþ kråre pratihatakriyàþ .>% %<kråre ghàtuke>% iti mallinàthaþ ..) kañhinaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 190 .. (yathà, raghuvaü÷e . 12 . 4 .
     %<tasyàbhiùekasambhàraü kalpitaü krårani÷cayà ..>%) ghoraþ . iti medinã .. (yathà, pa¤catantre 3 . 25 .
     %<kråro lubdho'laso'satyaþ pramàdã bhãrurasthiraþ ..>%) uùõaþ . iti hemacandraþ .. prathamatçtãùapa¤camasaptamanavamaikàda÷arà÷ayaþ . yathà --
     %<ojo'tha yugmaü viùamaþ sama÷ca kråro'tha saumyaþ puruùo'ïganà ca .
     carasthiradvyàtmakanàmadheyà meùàdayo'mã krama÷aþ pradiùñàþ ..>% iti dãpikà ..

#<kråraþ>#, puü, (kçntatãti . %<kçte÷chakråca>% . uõàü 2 . 21 . iti rak dhàtoþ krvàde÷a÷ca .) bhåtàïku÷avçkùaþ . raktakaravãravçkùaþ . ÷yenapakùã . kaïkapakùã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<krårakarmà>#, [n] puü, (kråraü karma yasya .) bhayànakakarmakartari tri .. (yathà, pa¤catantre . 1 . 70 .
     %<dvijihlà krårakarmàõo niùñhàcchidrànusàriõaþ .
     dårato'pi hi pa÷yanti ràjàno bhujagà iva ..>%) kañutumbinãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (akapuùpã . asyàþ paryàyà yathà -- bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .
     %<arkapuùpã krårakarmà payasyà jalakàmukà ..>%)

#<kråragandhaþ>#, puü, (kråraþ ugro gandho'sya .) gandhakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kråragandhà>#, strã, (kråraþ ugro gandha ekade÷aü 'syàþ . striyàü ñàp .) kanthàrãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kråradçk>#, [÷] tri, (krårà dçk dçùñiryasya . kråraü yathà syàt tathà pa÷yati và . dç÷ + kvin .) pi÷unaþ . ÷anai÷care puü . iti medinã .. (yathà -- jyotiùatattve . %<àrovakraþ kråradçk càvaneyaþ>% ..)

#<kråradhårtaþ># puü, (kråraþ kçùõavarõatayà dhårta iva .) kçùõadhattårakaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (kçùõadhattåraka÷abde 'sya guõaparyàyà j¤àtavyàþ ..)

#<kråraràvã>#, [n] puü, (kråraü karka÷aü ugraü và rautãti . ru + õiniþ .) droõakàkaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kråralocanaþ>#, puü, (kråre locane kråraü locanaü và asya .) ÷aniþ . iti hàràvalã ..

#<krårasvaraþ>#, tri, (kråraþ karka÷aþ svaro'sya .) karka÷adhvaniyuktaþ . yathà --
     %<krårasvarà kàkolåkagharaññoùñrà÷vagardabhàþ ..>% iti kavikalpalatàyàü dvitãya÷leùastavake tçtãyakusumam ..

#<krårà>#, strã, (kråra + striyàü jàtitvepi na ïãù ataþ ñàp .) raktapunarnavà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kråràkçtiþ>#, puü, (krårà àkçtiryasya .) ràvaõaþ . iti ÷abdamàlà .. (kañhoramårtau, tri ..)

#<kreõiþ>#, puü, (krã + niþ .) krayaõam . ityuõàdikoùaþ .

#<kretavyaü>#, tri, (krã + karmaõi tavyat .) kreyavastu . yathà, %<kreyaü kretavyamàtrake>% . ityamaraþ . 2 . 9 . 81 ..

#<kretà>#, [ç] tri, (krã + tçc .) krayakartà . yathà .
     %<vikreturdar÷anàcchuddhiþ svàmã dravyaü nçpo damam ..
     kretà målyamavàpnoti tasmàdyastasya vikrayã ..>% iti pràya÷cittatattve yàj¤avalkyaþ ..

#<kreyaü>#, tri, (krã + karmaõi yat .) kretavyamàtrakam . ityamaraþ . 1 . 9 . 81 .. kinivàra upayukta dravya iti bhàùà .. kro¤cadàraõaþ, puü, (kru¤ca + ac bàhulakàdguõaþ . kro¤caþ parvatavi÷eùaþ . tasya dàraõaþ dàrakaityarthaþ . ko¤caü dàrayati và . dé + õic + lyuþ .) kàrtikeyaþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<kroóaü>#, klã, strã, (kråóa + gha¤ .) bàhvormadhyam . kola iti bhàùà . tatparyàyaþ . bhåjàntaram 2 uraþ 3 vatsam 4 vakùaþ 5 . ityamaraþ . 2 . 6 . 77 .. utsaïgaþ 6 bhogaþ 7 vapuùaþpràk 8 . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, yajurvede . 25 . 8 . %<indrasya kroóo'dityaipàjasyam>% . kàtyàyana÷rautasåtre ca . 6 . 8 . 13 . %<÷eùamióà pàtryàmàsicya kroóamanasthãni ca pàsyati>% .. hitopade÷e ca .
     %<tatra tarornirmitanãóakroóe pakùiõaþ sukhaü varùàsu nivasanti ..>%)

#<kroóaþ>#, puü, (kåóa + gha¤ . kroóo'syàstãti ar÷a àdibhyaþ ac và .) ÷åkaraþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 2 .. ÷aniþ . iti medinã .. vàràhãkandaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 50 . 20 .
     %<nadã ÷aivàladigdhàïgaü hari÷ma÷rujañàdharam .
     nagnaiþ ÷aïkhanakhairgàtraiþ kroóai÷citrairivàrpitam ..>%)

#<kroóakanyà>#, strã, (kroóasya ÷åkarasya kanyà iva .) vàràhãkandaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kroóacåóà>#, strã, (kroóe cåóà yasyàþ .) mahà÷ràvaõikàvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. vaóa thulakuói iti bhàùà .

#<kroóaparõã>#, strã, (kroóe kaõñakamadhye parõaü yasyàþ .) kaõñakàrikà . iti ÷abdacandrikà .. (kaõñakàrã÷abde vivaraõamasya j¤eyam ..)

#<kroóapàdaþ>#, puü, (kroóe ÷arãràbhyantare pàdo'sya .) kacchapaþ . iti hemacandraþ ..

#<kroóàïgaþ>#, puü, (kroóe aïgàni asya .) kacchapaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kroóàïghriþ>#, puü, (kroóe aïghrirasya .) kacchapaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kroóã>#, strã, (kroóa + jàtivàcakatvàt gauràditvàt ïãù .) vàràhãkandaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kroóãkaraõaü>#, klã, (kroóa + kç + bhàve lyuñ . abhåtatadbhàve cciþ .) àliïganam . iti halàyudhaþ ..

#<kroóãkçtiþ>#, strã, (kroóa + kç + bhàve + ktin . abhåtatadbhàve ciþ .) àliïganam . iti hemacandraþ ..

#<kroóãmukhaþ>#, puü, (kroóyàþ ÷åkaryàþ mukhamiva mukhaü amya .) gaõóakaþ . gaõóàraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. gaõóàra iti bhàùà .

#<kroóeùñà>#, strã, (kroóasya ÷åkarasya iùñà priyà .) mustà iti ràjanirghaõñaþ ..

#<krothaþ>#, puü, (kruth hiüsane + bhàve gha¤ .) hananam . iti hemacandraþ ..

#<krodhaþ>#, puü, (kradh + bhàve gha¤ .) pratikåle sati taikùõasya prabodhaþ . (yathà, bhamavadgãtàyàm . 3 aø
     %<kàma eùa krodha eùa rajoguõasamudbhavaþ .
     mahà÷ako hàpàpmà viddhyenamiha vairiõam ..>%) tatparyàyaþ . kopaþ 2 amarùaþ 3 roùaþ 4 pratighaþ 5 ruñ 6 krut 7 krud 8 . ityamaraþ . 1 . 7 . 26 .. àmarùaþ 9 iti taññãkàsàrasundarã .. bhãmaþ 10 krudhà 11 ruùà 12 . iti ÷abdàrõavaþ .. sa tu brahmaõo bhruvo jàtaþ ÷arãrasthaùaóriporantargata÷ca . iti puràõam .. helaþ 1 haraþ 2 hçõiþ 3 tyajaþ 4 bhàmaþ 5 ehaþ 6 hvaraþ 7 tapuùã 8 jårõiþ 9 manyuþ 10 vyathiþ 11 . ityekàda÷a krodhanàmàni . iti vedanighaõñau 2 adhyàyaþ .. (vatsarabhedaþ . yathà,
     %<viùamasthaü jagat sarvaü vyàkulaü samudàhçtam .
     janànàü jàyate bhadre ! krodhe krodhaþ parasparam ..>% iti ÷abdàrthacintàmaõiþ . striyàü ñàp . dakùakanyàvi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate 1 . 65 . 12 .
     %<krodhà pràdhà ca vi÷và ca vinatà kapilà muniþ ..>%)

#<krodhajaþ>#, puü, (krodhàt jàyate . jan + óaþ .) mohaþ . yathà, bhagavadgãtàyàm . 2 . 62 .
     %<saïgàt saüjàyate kàmaþ kàmàt krodho'bhijàyate .
     krodhàtbhavati sammohaþ sammohàt smçtivibhramaþ ..>% dvidhàvyasanagaõàntargatavyasanagaõaþ . yathà, manuþ .
     %<pai÷unyaü sàhasaü droha ãrùyàsåyàrthadåùaõam .
     vàgdaõóaja¤ca pàruùyaü krodhajo'pi gaõo'ùñakaþ ..>%

#<krodhanaþ>#, tri, (krudh + %<krudhamaõóàrthebhya÷ca>% . 3 . 2 . 151 . iti yuc .) krodhavi÷iùñaþ . tatparyàyaþ . amarùaõaþ 2 kopã 3 . ityamaraþ . 3 . 1 . 32 .. krodhã 4 roùaõaþ 5 . iti hemacandraþ .. (yathà, veõãsaühàre tçtãyàïke .
     %<yadràmeõa kçtaü tadeva kurute drauõàyaõiþ krodhanaþ ..>% kuruvaü÷ãyançpavi÷eùaþ . yathà, bhàgavate . 9 . 22 . 11 .
     %<tata÷ca krodhanastasmàd devàtithiramuùya ca ..>% ùaùñivarùàntargatonaùaùñitamavarùabhedaþ . yathà tantre .
     %<rogo maraõadurbhikùaü virodhottarasaïkulam .
     krodhane viùamaü sarvaü samàkhyàtaü harapriye ! ..>% bhairavabhedaþ . yaduktaü tantre .
     %<asitàïgo ruru÷caõóa unmattaþ krodhanastathà ..>%)

#<krodhanà>#, strã, (krudh + yuc + striyàü ñàp .) kopavatã . tatparyàyaþ . bhàminã 2 caõóã 3 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 70 . 10 .
     %<àtmakàmà sadà caõóã krodhanà pràj¤amàninã ..>%)

#<krodhamårchitaþ>#, puü, (krodhaþ krodhamaya iva mårchitaþ .) coranàmagandhadravyam . iti ÷abdaratnàvalã .. (krodhena mårchitaþ .) atikopane tri .. (yathà, ràmàyaõe . 1 . 1 . 49 .
     %<rakùasàü nihatànyàsan sahasràõi caturda÷a .
     tato j¤àtivadhaü ÷rutvà ràvaõaþ krodhamårchitaþ ..>%)

#<krodhã>#, [n] tri, (krodho'syàstãti iniþ . yadvà, krudhyati iti . krudh + õiniþ .) krodhayuktaþ iti hemacandraþ .. mahiùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà su÷rute . %<tatra jàgarukaþ ÷ãtadveùã durbhagasteno matsaryanàryo gàndharvacittaþ sphuñitakaracaraõo'tiråkùa÷ma÷runakhake÷aþ krodhã dantanakhakhàdã ca>% ..)

#<kro÷aþ>#, puü, (kro÷ati yataþ . kru÷ + apàdàne gha¤ .) sahasradhanuþ . catuþsahasrahastaparimàõam . ko÷a iti bhàùà . tatparyàyaþ . gavyåtam 2 . iti hemacandraþ .. (yathà, raghuvaü÷e . 13 . 79 .
     %<kro÷àrdhaü prakçtipuraþsareõa gatvà kàkutsthaþ stimitajavena puùpakeõa ..>%) dvisahasradaõóaþ . aùñasahasraparimàõam . iti lolàvatã .. muhårtaþ . yathà --
     %<da÷adaõóe tu yà påjà tatsarvamakùayaü bhavet .
     ùaùñhakro÷e mahe÷àni tat ! sarvamamçtopamam ..
     saptamakro÷ake devi ! sarvaü kùãropamaü bhavet .
     aùñamakrã÷ake devi ! dravyatulyaü na saü÷ayaþ ..
     ataþ paraü mahe÷àni ! viùatulyaü na saü÷ayaþ .>% iti guptasàdhanatantre ùaùñhaþ pañalaþ .. kru÷ + bhàve gha¤ . rodanam . àhvànam ..)

#<kro÷atàlaþ>#, puü, (kro÷aü vyàpya tàlaþ ÷abdabhedaþ yasya .) óhakkà . iti hàràvalã ..

#<kro÷adhvaniþ>#, puü, (kro÷aü vyàpya dhvanirasya .) óhakkà . iti hàràvalã ..

#<kro÷ayugaü>#, klã, (kro÷asya kro÷aparimitàdhvano yugaü yugmam .) kro÷advayam . tatparyàyaþ . gavyåtiþ 2 . ityamaraþ .. gorutam 3 gavyà 4 gavyutam 5 . iti hemacandraþ ..

#<kroùñà>#, [ùñu] puü, strã, (kro÷ati rautãti . kru÷ + %<sitanigamimasãti>% . uõàü 1 . 70 . iti tun . %<tçjvat kroùñuþ>% . 7 . 1 . 95 . iti tçjvat .) ÷çgàlaþ ityamaraþ . 2 . 1 . 18 .. (yathà, mahàbhàrate1 . 214 . 8 .
     %<bràhmaõasya pra÷àntasya havirdhàïkùaiþ pralupyate .
     ÷àrdålasya guhàü ÷ånyàü nãcaþ kroùñàbhimardati ..>% yaduvaü÷ãyo ràjavi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e 33 . 61
     %<kroùñostu ÷çõu ràjendra ! vaü÷amuttamapauruùam .
     yadorvaü÷adharasyàtha yajvanaþ puõyakarmaõaþ ..
     kroùñorhi vaü÷aü ÷rutvemaü sarvapàpaiþ pramucyate ..>%)

#<kroùñukapucchikà>#, strã, (kroùñukasya ÷çgàlasya pucchamiva astyasyàþ . ñhan ñàpa .) pç÷niparõã . càku liyà iti bhàùà . ràmavàsaka iti khyàtà . iti kecit . ityamarañãkàyàü svàmã .. golomikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kroùñukamekhalà>#, strã, (kroùñukasyeva mekhalà kañyadhaþpa÷càd bhàgo và astyasyàþ %<ar÷aàdibhyaþ>% . 5 . 2 . 127 . iti ac ñàp .) pç÷niparõã . iti ratnamàlà ..

#<kroùñupucchikà>#, strã, (kroùñho ÷çgàlasya pucchamiva astyasyàþ . ñhan ñàp ata itvaü ca .) pç÷niparõã . iti ratnamàlà ..

#<kroùñupucchã>#, strã, (kroùñoþ pucchamiva astyasyàþ iti %<ar÷aàdibhyaþ>% . 5 . 2 . 127 . iti ac ïãù .) pç÷niparõã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kroùñuphalaþ>#, puü, (kroùñoþ priyaü phalaü asya asmin và .) iïgudãbçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kroùñuvinnà>#, strã, (kroùñubhiþ vinnà j¤àtà và labdhà iva .) pç÷niparõã . ityamaraþ . 2 . 4 . 93 .. viràlachà¤i iti khyàtà iti kecit . iti bharataþ .. (asyàþ paryàyàþ . yathà --
     %<pçùñhiparõã pçthakparõã citraparõyahiparõyapi .
     kroùñuvinnà siühapucchã kala÷ãddhàvanirguhà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<kroùñekùuþ>#, puü, (kroùñoþ priyaþ ikùuþ . pçùodaràt ukàrasya atve sandhiþ .) ÷vetekùuþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kroùñrã>#, strã, (kroùñu + %<tçjvat kroùñuþ>% . iti çdantàt striyàü ïãp .) ÷uklabhåmikuùmàõóaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 110 ..
     (%<vidàrã svàdugandhà ca sà tu kroùñrã sità smçtà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) ÷çgàlikà . kçùõavidàrã . làïgalã . iti medinã ..

#<krau¤caþ>#, puü, (kru¤ca + praj¤àdyaõ svàrthe .) pakùibhedaþ . koüca vaka iti bhàùà . (yathà, ràmàyaõe . 1 . 1 . 15 .
     %<mà niùàda ! pratiùñhàü tvamagamaþ ÷à÷vatãþ samàþ .
     yat krau¤camithunàdekamavadhãþ kàmamohitam ..>%) tatparyàyaþ . kruï 2 kru¤caþ 3 kru¤cà 4 krau¤cà 5 . ityamarabharatau .. kàlikaþ 6 kàlãkaþ 7 kalikaþ 8 . iti ÷abdaratnàvalã .. (asya guõà yathà --
     %<krau¤co vçùyo'tirucikçda÷marãü hanti nitya÷aþ .
     ÷oùamårchàharo dãpyo hanti kàsamarocakam ..>% iti hàrãte prathamasthàne 11 adhyàye ..) parvatavi÷eùaþ . iti medinã .. (ayantu himavataþ pauttraþ mainàkasya puttraþ . yathà, harivaü÷e 18 . 13-14 .
     %<eteùàü mànasã kanyà menà nàma mahàgireþ .
     patnã himavataþ ÷reùñhà yasyà mainàka ucyate ..
     mainàkasya sutaþ ÷rãmàn krau¤co nàma mahàgiriþ .
     parvatapravaraþ ÷ubhro nànàratnasamanvitaþ ..>%) kurarapakùã . iti ràjanirghaõñaþ .. dvãpabhedaþ . sa ca dadhimaõóodasamudreõàvçtaþ ùoóa÷alakùayojanaparimitaþ . (yathà, viùõupuràõe . 2 . 4 . 57-58 .
     %<krau¤cadvãpaþ samudreõa dadhimaõóodakena ca .
     àvçtaþ sarvataþ krau¤cadvãpatulyena mànataþ ..
     dadhimaõóodaka÷càpi ÷àkadvãpena saüvçtaþ .
     krau¤cadvãpasya vistàràd dviguõena mahàmune ! ..>% tasyàdhipatiþ priyavrataràjaputtro ghçtapçùñhaþ . yathà, bhàgavate . 5 . 20 . 18-20 . %<tathà ca vahiþ krau¤cadvãpo dviguõaþ svamànena kùãrodena parãta upakëpto vçto yathà, ku÷advãpo ghçtodena . yasmin krau¤co nàma parvataràjo dvãpanàmanirvartaka àste .. yo'sau guhapraharaõonmathitanitambaku¤jo'pi kùãrodenàsicyamàno bhagavatà varuõenàbhigupto vibhayo babhåva .. tasminnapi praiyavrato ghçtapçùñho nàmàdhipatiþ sve dvãpe varùàõi sapta vibhajya teùu puttranàmasu sapta rikthàdàn varùapàn nive÷ya svayaü bhagavàn bhagavataþ paramakalyàõaya÷asa àtmabhåtasya hare÷caraõàravindamupajagàma>% . daityavi÷eùaþ . sa ca mayadànavaputtraþ . yathà, harivaü÷e . 46 . 21--24 .
     %<tànpà÷ahastagrathitàü÷chàditàn ÷ãtara÷minà .
     mayo dadar÷a màyàü vai dànavànàü mahàtmanàm ..
     sa ÷ilàjàlavitatàü gaõóa÷ailàññahàsinãm .
     pàdapotkañakåñàgràü kandaràkãrõakànanàm ..
     siühavyàdhragajàkãrõàü nadantãmiva yåthapaiþ .
     ãhàmçgagaõàkãrõàü pavanàghårõitadrumàm ..
     nirmitàü svena puttreõa krau¤cena divikàmagàm .
     prasçtàü pàrvatãü màyàü sasçje dànavottamaþ ..>% ayamevàsuraþ krau¤cadvãpe krau¤caparvate hemakandare bhagavatà skandena nihataþ . yathà -- mçgendrasaühitàyàm .
     %<krau¤ce krau¤co hato daityaþ krau¤càdrau hemakandare .
     skandena yuddhvà suciraü citramàyã sumàyinà .
     sa ÷ailastasya daityasya khyàta÷citreõa karmaõà .
     ketutàmagamattasya nàmnà krau¤caþ sa ucyate ..>%) arhatàü dhvajaþ . ràkùasavi÷eùaþ . iti hemacandraþ ..

#<krau¤cadàraõaþ>#, pu, (krau¤caü svanàmakhyàtaparvatavi÷eùaü dàrayatãti . dé + õic + lyuþ . krau¤casya dàraõa iti kecit .) kàrtikeyaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 43 .. asya krau¤cadàraõakathà mahàbhàrate 3 . màrkaõóeyasamasyàparvaõi 224 . 31-36 .
     %<sa tåtthàya mahàbàhurupasàntvya ca tàn janàn .
     dhanurvikçùya vyasçjadvàõàn ÷vete mahàgirau ..
     bibheda sa ÷araiþ ÷ailaü krau¤caü himavataþ sutam .
     tena haüsà÷ca gçdhrà÷ca meruü gacchanti parvatam ..
     sa vi÷ãrõo'patacchailo bhç÷amàrtasvaràn ruvan .
     tasminnipatite tvanye neduþ ÷ailà bhç÷aü tadà ..
     sa taü nàdaü bhç÷àrtànàü ÷rutvàpi balinàmbaraþ .
     na pràvyathadameyàtmà ÷aktimudyamya cànadat ..
     sà tadà vimalà ÷aktiþ kùiptà tena mahàtmanà .
     bibheda ÷ikharaü ghoraü ÷vetasya tarasà gireþ ..
     sa tenàbhihato dãrõo giriþ ÷veto'calaiþ saha .
     utpapàta mahãü tyaktvà bhãtaþ sa sumahàtmanaþ ..>% krau¤caü asuravi÷eùaü dàrayati nà÷ayatãti ca . krau¤càsuravadhakathà krau¤ca÷abde draùñavyà ..)

#<krau¤cà>#, strã, (krau¤ca + ñàp .) krau¤cabhàryà . koücavakã iti bhàùà . iti jañàdharaþ .. (kecittu ñàvantaü na manyante ïãvantamevecchanti . tathà ca ràmàyaõe 1 . 2 . 14 .
     %<ni÷àmya rudatãü krau¤cãmidaü vacanamabravot ..>%)

#<krau¤càdanaü>#, klã, (adyate iti . ad + karmaõi lyuñ . krau¤casya adanaü bhakùyam .) mçõàlam . ghe¤culã . gheücu iti bhàùà . ci¤coñakaþ . iti medinã .. ceücako iti bhàùà . ÷eùasya guõàþ . gurutvam . ajãrõakàritvam . ÷ãtatva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. (%<krau¤càdanaü ghe¤culikà>% . iti vaidyakaratnamàlàyàm .) pippalã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<krau¤càdanã>#, strã, (krau¤càdana + ïãp .) padmavãjam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<krau¤càràtiþ>#, puü, (krau¤casya svanàmakhyàtasya parvatasya daityasya và aràtiþ ÷atruþ .) kàrtikeyaþ . iti halàyudhaþ ..

#<krau¤càriþ>#, puü, (krau¤casya ariþ .) kàrtikeyaþ . iti hemacandraþ .. para÷uràmaþ . iti ÷abdamàlà ..

@<[Page 2,221c]>@
#<krau÷a÷atikaþ>#, puü, (kro÷a÷ataü gacchati . %<kro÷a÷atayojana÷atayorupasaükhyànam>% . vàrtiü 5 . 1 . 74 . iti ñha¤ .) ÷atakro÷agamanakartà . iti vyàkaraõam .. (kro÷a÷atàdabhigamanamarhatãti . %<tato'bhigamana marhati>% . iti ñha¤ kro÷a÷atàdàgantà bhikùuþ ..)

#<klatha>#, ki ma vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü pakùe bhvàü-paraü-sakaü-señ .) antaþsthatçtãyayukvaþ . ki, klathayati klathati . ma, klathayati . iti durgàdàsaþ ..

#<klada>#, i ¤a ïa rudi . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüubhaü-àtmaü ca-akaü-señ .) antaþstha tçtãyayuktaþ . i, karmaõi klandyate . ¤a, klandati klandate . ïa, klandate . rudi rodane . iti durgàdàsaþ ..

#<klada>#, i ùa ma ïa rodane . àhvàne . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-àtmaü-akaü-àhvàne sakaü-señ .) i, karmaõi klandyate . ùa, klandà . ma, klandayati . ïa, klandate . iti durgàdàsaþ ..

#<klada>#, ùa ma ïa vaiklavyavikalatvayoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-àtmaü-akaü-señ .) vaiklavyaü vihvalãbhàvaþ . ùa, kladà . ma, kladayati . ïa, kladate ÷okàrtaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<klama>#, u bha ir glànau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüparaü-akaü-señ . uditvàt ktvàveñ .) antaþsthatçtãyayuktaþ . u, klamitvà klàntvà . bha, klàmyati . bhvàdipakùe'pi ÷amàditvaü %<ùñhivuklamàcama>% iti dãrghaj¤àpanàrtham . ir, aklamat aklamãt . ivi durgàdàsaþ ..

#<klama>#, ¤i ya bha glànau . iti kavikalpadrumaþ .. (divàü-paraü-akaü-señ .) antaþsthatçtãyayuktaþ . ¤i, klànto'sti . ya bha, klàmyati . iti durgàdàsaþ ..

#<klamaþ>#, puü, (klama + bhàve gha¤ . %<nodàttopade÷asyeti .>% 7 . 3 . 34 . iti na vçddhiþ .) àyàmaþ . ityamaraþ . 3 . 2 . 10 .. (yathà, manau . 7 . 225 . tatra bhuktvà punaþ ki¤cit tåryaghovaiþ praharùitaþ . saüvi÷ettu yathàkàlamuttiùñhecca gataklamaþ .. asya lakùaõaü yathà --
     %<yo'nàyàsaþ ÷ramo dehe pravçddhaþ ÷vàsavarjitaþ .
     klamaþ sa iti vij¤eya indriyàrthaprabàdhakaþ ..>% iti su÷rutena ÷àrãrasthàne caturthàdhyàye uktam ..)

#<klamathaþ>#, puü, (klam + %<÷amàdibhyo'thac iti>% athac .) àyàsaþ . ityamaraþ . 3 . 2 . 10 ..

#<klava>#, ùa ma ïa bhaye . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüàtmaü-akaü-señ .) ùa, klavà . ma, klavayati . ïa, klavate . viklavanti divi grahàþ . iti pacàditvàdani viklavà ivàcarantãti kvau sàdhyam . iti durgàdàsaþ ..

#<klàntaþ>#, tri, (klama + kartari ktaþ .) klàntiyuktaþ . ÷ràntaþ . yathàha, jayadevaþ .
     %<madanakadanaklàntaþ kànte ! priyastava vartate ..>% (mahàbhàrate ca . 3 . 73 . 27 .
     %<vi÷ràmyatàmityuvàca klànto'sãti punaþpunaþ ..>%)

#<klida>#, i ¤a ïa rudi . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü ubhaü-àtmaü ca-akaü-señ .) antaþsthatçtãyayuktaþ . i, karmaõi klindyate . ¤a, klindati klindate . ïa, klindate . rudi rodane . iti durgàdàsaþ ..

#<klida>#, ya å ir klede . iti kavikalpadrumaþ . (divàüparaü-akaü-veñ .) antaþsthatçtãyayuktaþ . kleda àrdrãbhàvaþ . ya, klidyati vastraü payasà . å, klediùyati kletsyati . ir, aklidat akledãt . asmàt puùàditvàt ïa ityanye . iti durgàdàsaþ .. (yathà, nàradapa¤caràtre .
     %<suve÷aü puruùaü dçùñvà bhràtaraü yadi và sutam .
     yoniþ klidyati nàrãõàü satyaü satyaü hi nàrada ! ..>%)

#<klinnaü>#, tri, (klid kartari ktaþ .) àrdram . ityamaraþ . 3 . 1 . 105 .. bhijà iti bhàùà . (yathà, ràmàyaõe 1 . 42 . 19 .
     %<gaïgàyàþ salilaklinne bhasmanyeùàü mahàtmanàm .
     svargaü gaccheyuratyantaü sarve ca prapitàmahàþ ..>%)

#<klinnàkùaþ># tri, (÷leùmàdikledena klinne kledayukte akùiõã yasya .) ÷leùmàdinà klinnacakùuþ . kaphàdijanitakledayuktaü cakùuryasya saþ . tatparyàyaþ . cullaþ 2 cillaþ 3 pilla 4 . karmadhàrayeõa klinne cakùuùi klã . ityamaraþ . 2 . 6 . 60 ..

#<kli÷a>#, ya u ¤a upatàpe . iti kavikalpadrumaþ .. (divàü--ubhaü--akaü--sakaüca--señ . uditvàt ktvà veñ .) ya ¤a, kli÷yati kli÷yate . u, kli÷itvà kliùñvà . upatàpa iha upataptãbhàvaþ . tatkaraõa¤ca . kli÷yate na ca niùphalamiti halàyudhaþ . kli÷yate kçpaõaþ svargamapãti caturbhujaþ . anye tvasmàt parasmaipadamamanyamànàþ kli÷yannapi hi medhàvãti . pratyàsannatuùàradãdhitikarakli÷yattamo vallavãtyàdi ca kli÷aü karotãti kaõóvàditvàt kye ÷atrantamàhuþ . mçpàtmajau cikli÷atuþ sasãtàviti bhaññiprayoga¤ca kraiyàdikàt samàdadhate taddheyam . kraiyàdikasya sakarmakatvàt . iti durgàdàsaþ ..

#<kli÷a>#, å ga vihatau . iti kavikalpadrumaþ .. (kryàü-- paraü--sakaü--veñ .) å, akle÷ãt aklikùat . ga,
     %<itthamàràdhyamàno'pi kli÷nàti bhuvanatrayam .>% iti durgàdàsaþ ..

#<kli÷itaþ>#, tri, (kli÷ + kartari ktaþ iñ và .) kliùñaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 98 ..

#<kliùñaþ>#, tri, (kli÷ + ktaþ pakùe neñ .) kle÷ayuktaþ . (yathà, meghadåte 84 .
     %<indordainyaü tvadanusaraõakliùñakànterbibharti ..>%) tatparyàyaþ . kliùitaþ 2 . pårbàparaviruddhavàkye, klã . tatparyàyaþ . saükulam 2 parasparaparàhatam 3 . ityamaraþ . 3 . 1 . 97 .. (yathà, bhàgavate . 1 . 9 . 12 .
     %<jãvituü nàrhatha kliùñaü vipradharmàcyutà÷rayàþ ..>%)

#<kliùñiþ>#, strã, (kli÷ + bhàve ktin .) kle÷aþ . sevà . iti dharaõã ..

#<klãvakaü>#, klã, (klãva + ktaþ . nipàtanàt valopaþ . klãtamadhàrùñyaü kalatãti . kala kùepe + anyebhyo'pãti óaþ .) yaùñimadhukà . ityamaraþ . 2 . 4 . 209 .. (asya paryàyàþ yathà .
     %<yaùñyàhvaü madhukaü yaùñi klãtakaü madhuyaùñikà ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..
     %<ànåpaü sthalaja¤caiva klãtakaü dvividhaü smçtam ..>% iti carake såtrasthàne prathame'dhyàye .
     %<÷yàmà girihvà¤janakã raseùu dràkùàrase saptalikàrase ca .
     ghçtaü pibet klãtakasaüprasiddham pittàrvudã tajjañharã ca jantuþ ..>% iti su÷rute cikitsitasthàne 18 adhyàye ..)

#<klãtakikà>#, strã, (krãtakaü krayo'styasyàþ . %<ata iniñhanau>% . 5 . 2 . 115 . iti ñhan rasya latvam ..) nãlãvçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 94 .. (klãtaka + svàrthe kan ñàp ata itvaü ca . yaùñimadhukà ..)

#<klãva>#, ç ïa adhàrùñye . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüàtmaü-akaü-señ .) antaþsthatçtãyayuktaþ . adhàrùñyamapragalmãbhàvaþ . ïa, ÷okena klãvate sarvaþ . iti halàyudhaþ . ç, aciklãvat . iti durgà dàsaþ ..

#<klãva>#, ç ïa vàntavat . (bhvàü--àtmaü--akaü--señ .) ç, aciklãvat . ïa, klãvate . vàntavaditi klãvçïa adhàrùñye ityarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<klãvaþ>#, puü klã, (klãvçïa adhyàrùñye %<igupadheti>% . 3 . 1 . 135 . iti kaþ .) strãpuruùabhinnaþ . tatparyàyaþ . paõóaþ 2 napuüsakam 3 tçtãyàprakçtiþ 4 ÷aõóaþ 5 . ityamaraþ . 2 . 6 . 39 .. tçtãyaprakçtiþ 6 ùaõóaþ 7 saõóaþ 8 ÷aõóhaþ 9 . iti taññãkà .. puraùatvahãnaþ . tasya lakùaõam . yathà, udvàhatattve .
     %<na måtraü phenilaü yasya viùñhà càpsu nimajjati .
     meóhra÷conmàda÷ukràbhyàü hãnaþ klãvaþ sa ucyate ..>% (yathà, parà÷arasaühitàyàm .
     %<naùñe mçte pravrajite klãve ca patite patau .
     pa¤casvàpatsu nàrãõàü patiranyo vidhãyate ..>% klãvastu caturda÷aprakàraþ . yathàha nàradaþ .
     %<caturda÷avidhaþ ÷àstre ùaõóo dçùño manãùibhiþ .
     cikitsya÷càcikitsya÷ca teùàmukto vidhiþ kramàt ..
     nisargaùaõóo'naõóa÷ca pakùaùaõóastathaiva ca .
     abhi÷àpàdguro rogàd devakrodhàt tathaiva ca ..
     ãrùyàùaõóastathà'sekyo vàtaretà mukhebhagaþ .
     àkùeptà moghavãja÷ca ÷àlãno'nyàpatistathà ..
     tatràdyàvapratãkàryau pakùàkhyaü màsamàcaret .
     anukramàt trayasyàtha kàlaþ saüvatsaraþ smçtaþ ..
     ãrùyàùaõóàdayo ye'nye catvàraþ samudàhçtàþ .
     tyaktavyàste patitavat kùatayonyà api striyàþ ..
     àkùeptçmoghavãjàbhyàü kçtepi patikarmaõi .
     patiranyaþ smçto nàryà vatsaràrdhaü pratãkùya tu ..
     ÷àlãnasyàpi dçùñastrã saüyogàducchrayeddhvajaþ .
     taü hãnavegamanyastrãbàlàdyàbhirupàcaret ..
     anyasyàü yo manuùyaþ syàdamanuùyaþ svayoùiti .
     labheta svàmyaü bhartà no etatkàryaü prajàkçte ..
     apatyàrthaü striyaþ sçùñàþ strãkùetraü vãjino naràþ .
     kùetraü vãjavate deyaü savãjã kùetramarhati ..>%)

#<klãvaþ>#, tri, bikramahãnaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 212 . (yathà, mahàbhàrate 3 . arjunàbhigamane . 33 . 13 .
     %<kaccidràjan na nirvedàdàpannaþ klãvajãvikàm ..>% dharmakàryàdau nirutsàhaþ . yathà, manau 3 . 165 .
     %<àcàrahãnaþ klãva÷ca nityaü yàcanakastathà ..>%)

#<kledaþ>#, puü, (klid + bhàve gha¤ .) àrdram . yathà --
     %<padasthitasya padmasya bandhå varuõabhàskarau .
     padacyutasya tasyaiva kledakle÷akaràvubhau ..>% ityudbhaññaþ .. (yathà ca yàj¤avalkyasaühitàyàm .
     %<rasàttu rasanaü ÷aityaü snehaü kledaü samàrdavam ..>% atra mitàkùarà . %<rasàdudakàt rasanendriyaü ÷aityamaïgànàü snehaü snigdhatàü mçdutàsahitaü kledamàrdratàm>% ..)

#<kledanaþ>#, puü, (kledayati ÷leùmàdibhiriti . klid + õic + kartari lyuþ .) kaphaþ . iti ÷abdacandrikà .. pa¤caprakàra÷leùmàntargata÷leùmavi÷eùaþ . iti sukhabodhaþ .. (bhàve + lyuñ . àrdrãkaraõam . yathà, bhàgavate 3 . 26 . 43 .
     %<kledanaü piõóanaü tçptiþ pràõànàpyàyanodanam ..>%)

#<kledà># [n] puü, (kledayati ÷ãtara÷mibhirjanam . klida + õic + %<÷van ukùan påùan plãhanniti .>% uõàü 1 . 158 . iti kanin . na lope pårbadãrghaþ .) candraþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<kleduþ>#, puü, (kledayati iti . klid + %<÷é svç snihãti>% . uõàü 1 . 11 . iti un .) candraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. sannipàtaþ . iti saükùiptasàra uõàdivçttiþ ..

#<kle÷a>#, ïa vadhe . upatàpe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-àtmaü-sakaü upatàpàrthe akaü-señ .) ïa, kle÷ate cikle÷e . dhàtupradãpe tu kleùa vyaktàyàü vàcãti mårdhanyànto dç÷yate . kleùate na vçthàvàkyamiti . halàyudho'pi . iti durgàdàsaþ ..

#<kle÷aþ>#, puü, (kli÷ + bhàve gha¤ .) duþkham . tatparyàyaþ . àdãnavaþ 2 àsravaþ 3 . ityamaraþ .. (yathà, bhagavadgãtàyàm . 12 . 5 .
     %<kle÷o'dhikatarasteùàmavyaktàsaktacetasàm ..>%) sa tu pa¤cavidhaþ . avidyà 1 vidyàvirodhinã . asmità 2 ahamasmãtyahaïkàraþ . ràgaþ 3 icchàvi÷eùaþ . dveùaþ 4 vairità . abhinive÷aþ 5 maraõabhayam . iti kusumà¤jaliþ .. (tathàca pàta¤jale sàdhanapàde 2 . 2--3 .
     %<samàdhibhàvanàrthaþ kle÷atanåkaraõàrtha÷ca . avidyà'smitàràgadveùàbhinive÷àþ ..>% %<kle÷atanåkaraõàrtha ityuktaü tatra ke kle÷à ityàha . avidyàdayo vakùyamàõalakùaõàþ pa¤ca te pàdhanàlakùaõaü paritàpamupajanayantaþ kle÷a÷abdavàcyàþ bhavanti . te hi cetasi pravartamànàþ taskàralakùaõaü guõapariõàmaü draóhayanti>% . iti taññãkàkçdràjamàrtaõóaþ ..) kopaþ . vyavasàyaþ . iti medinã ..

#<kle÷itaþ>#, tri, (kle÷o'sya jàtaþ . kle÷a + itac .) kle÷ayuktaþ . yathà -- ÷çïgàratilake .
     %<nidràü yàto mama patirasau kle÷itaþ karmaduþkhã ..>%

@<[Page 2,223a]>@
#<klaitakikaü>#, klã, (klãtakena yaùñimadhukayà nirvçttaü iti ñha¤ .) madyam . iti ÷abdacandrikà .. (vivaraõamasya madya÷abde j¤àtavyam ..)

#<kloma>#, [n] klã, (kluï gatau + manin .) phupphusam . phoüphaóà iti phulagharà iti ca khyàtam . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . tilakam 2 . ityamaraþ .. 2 . 6 . 65 .. klomam 3 komam 4 . iti taññãkà .. %<bàhvordvayormadhye vakùaþ tanmadhye hçdayaü tatpàr÷ve kloma pipàsàsthànam>% . iti vaidyakam ..
     (%<udakavahe dve tayormålaü tàlu kloma ca ..>% iti su÷rute ÷àrãrasthàne navamàdhyàyaþ ..)

#<kva>#, vya, (kasminniti %<kimo't>% . 5 . 3 . 12 . iti at tataþ %<kvàti>% . 7 . 2 . 105 . iti kvàde÷aþ .) kutra . kothà iti bhàùà . iti vyàkaraõam .. atyantàsammàvanàyàü paõóitaiþ kvadvayaü prayujyate . yathà, raghuþ . 1 . 2 .
     %<kva såryaprabhavo vaü÷aþ kva càlpaviùayà matiþ ..>%

#<kvaïguþ>#, puü, (ku + agi + un .) kaïguþ . iti hemacandraþ ..

#<kvacana>#, vya, (pàõinimate padadvayametat . mugdhabodhamate tu %<kimaþ ktyantàcciccanau>% . iti canaþ .) kvacit . iti vyàkaraõam ..

#<kvacit>#, vya, (pàõinimate padadvayam . mugdhabodhamate tu %<kimaþ ktyantàcciccanau>% . iti cit .) kasmiü÷cit . kutracit . konasthàne ityàdi bhàùà . iti vyàkaraõam .. (yathà, viùõupuràõe 1 . 22 . 38 .
     %<hanti và yat kvacit ki¤cit bhåtaü sthàvarajaïgamam ..>%)

#<kvaõa>#, ÷abde . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-akaüseñ .) vakàrayuktaþ . kvaõati vãõà . iti durgàdàsaþ ..

#<kvaõaþ>#, puü, (kvaõ + bhàve ap .) kaõakaõeti ÷abdavi÷eùaþ . ityamarañãkàyàü sàrasundarã .. vãõàyàþ ÷abdaþ anyasya ca ÷abdaþ . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . õikvàõaþ 2 nikvaõaþ 3 kvàõaþ 4 kvaõanam 5 . ityamaraþ . 1 . 7 . 24 ..

#<kvaõanaü>#, klã, (kvaõ + bhàve lyuñ .) kvaõaþ . ityamaraþ . 1 . 7 . 24 ..

#<kvaõanaþ>#, puü, (kvaõati iti . kvaõ + lyuþ .) haõóikàsutaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. choñahàüóã iti bhàùà ..

#<kvatha>#, e ja niùpacane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüparaü-sakaü-señ .) vakàrayuktaþ . e, akvathãt . ja, kvàthaþ kvathaþ . kvathati vaidya auùadhaü niùpacatãtyarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<kvathitaþ>#, tri, (kvathyate sma iti . kvatha + karmaõi ktaþ .) atipakvavya¤janada÷amålàdiþ . tatparyàyaþ . niùpakvaþ 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 95 .. kaùàyaþ 3 niryåhaþ 4 kvàthaþ 5 ÷çtaþ 6 . iti vaidyakaparibhàùà ..

#<kvàõaþ>#, puü, (kvaõ + bhàve karmàdivàcye ca yathàyathaü dha¤ .) kvaõaþ . ityamaraþ . 1 . 7 . 24 .. (yathà, ràjendrakarõapåre 17 ..
     %<sa¤jàte tvayi hàrihàravalayakvàõaü kvaõatkaïkaõaü ca¤catkà¤canakà¤ci sà bhagavatã narnarti vàgdevatà ..>%)

#<kvàthaþ>#, puü, (kvath + bhàve gha¤ .) duþkham . vyasanam . dravyaniùpàkaþ . iti hemacandraþ .. kvàthyamànaü toyaü trividham . pàdàva÷eùam 1 ardhàva÷eùam 2 tripàdàva÷eùa¤ca 3 . asya nàma pàribhàùikoùõodakam . tatra tripàdàva÷eùaü vàtanà÷akam . ardhàva÷eùaü pittanà÷akam . pàdàva÷eùaü kaphanà÷akam . laghu agnivardhaka¤ca . teùàü madhye tripàdàva÷eùajalaü hemante ÷i÷ire ca pra÷astam . vasante pàdàva÷eùajalaü pra÷astam . ÷aradi grãùme ca ardhàva÷eùajalaü pra÷astam . varùàyàü aùñabhàgàva÷eùajalaü pra÷astam . tatkàle bahudoùatvàt . dinapakvajalaü ràtrau guru ràtripakvajalaü divà guru . iti ràjavallabhaþ .. yathàsya karaõapraõàlã ..
     %<pànãyaü ùoóa÷aguõaü kùuõe dravyapale kùipet .
     mçtpàtre kvàthayedgràhyamaùñamàü÷àva÷eùitam ..
     tajjalaü pàyayeddhãmàn koùõaü mçdvagnisàdhitam .
     ÷çtaþ kvàthaþ kaùàya÷ca niryåhaþ sa nigadyate ..>% iti ÷àrïgadhareõa madhyakhaõóe dvitãyàdhyàye uktam ..)

#<kvàthodbhavaü>#, klã, (kvàthàdudbhavo yasya . kvàthàd udbhavatãti và .) tutthà¤janam . ityamaraþ . 2 . 9 . 102 ..

#<kvela>#, ç càle . gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüparaü-akaü-gatau sakaü-señ .) vakàrayuktaþ . ç, acikvalat . càlaþ kampaþ . càlaþ kai÷cinna manyate . iti durgàdàsaþ ..

#<kùa>#, kùakàraþ . (ayantu kakàraùakàrayogena jàtaþ . ato'sya pçthak varõatva÷aïkà nàstyeva .) tantramate tu vya¤janacatustriü÷avarõaþ . aùñamavargãyapa¤camavarõaþ . ekapa¤cà÷anmàtçkàvarõànàü caramavarõa÷ca . yathà --
     %<pa¤cà÷allipibhirmàlà vihità sarvakarmasu .
     akàràdikùakàràntà varõamàlà prakãrtità ..
     kùàrõaü meru mukhaü tatra kalpayenmunisattamaþ .
     anayà sarvamantràõàü japaþ sarvasamçddhidaþ ..>% iti gautamãyatantram .. * .. kaõñade÷odbhavo'yam . yathà -- ÷rã÷iva uvàca .
     %<vi÷eùaü kathayàmyadya proccàryàþ kaõñhataþ svaràþ .
     çdvayaü jihvayà mårdhnà ëdvayaü jihvadantajam .
     mukhasthànàddhalo vàcyàþ kùakàraþ kaõñhaghàtajaþ ..>% iti varadàtantre 10 pañalaþ .. * .. asya svaråpaü yathà --
     %<kùakàraü ÷çõu càrvaïgi ! kuõóalãtrayasaüyutam .
     caturvargamayaü varõaü pa¤cadevamayaü sadà .
     pa¤capràõàtmakaü varõaü tri÷aktisahitaü sadà ..
     trivindusahitaü varõamàtmàditattvasaüyutam .
     ÷araccandrapratãkà÷aü hçdi bhàvaya sundari ! ..>% iti kàmadhenutantram .. * .. asyàbhidhànàni yathà --
     %<kùaþ kopastumbukaþ kàlo råkùaþ sambartakaþ paraþ .
     nçsiüho vidyutà màyà mahàtejà yugàntakaþ ..
     paràtmà krodhasaühàrau balànto meruvàcakaþ .
     sarvàïgaþ sàgaraþ kàmaþ saüyogàntyastripårakaþ ..
     kùetrapàlo mahàkùobho màtçkàntànalaþ kùayaþ .
     mukhaü kavyavahànantà kàlajihvà gaõe÷varaþ .
     chàyàputtra÷ca saüghàto malaya÷rãrlalàñakaþ ..>% iti tantra÷àstre varõàbhidhànam .. * .. api ca .
     %<kùakàro narasiüha÷ca meruþ sambartako'pi ca .
     tava snehànmayà devi ! kathitaü màtçkàkùaram .
     paryàyairapi vij¤eyaü na prakà÷yaü kadàcana ..>% iti ÷rãrudrayàmale 8 pañale mantràbhidhànam .. * .. asya dhyànaü yathà --
     %<caturbhujàü raktavarõàü ÷uklàmbaravibhåùitàm .
     ratnàlaïkàrasaüyuktàü varadàü padmalocanàm ..
     ãùaddhàsyamukhãü lolàü raktacandanacarcitàm .
     ÷aüdàtrã¤ca caturvargapradàü saumyàü manoharàm ..
     gandharvasiddhadevàdyairdhyàtàmàdyàü sure÷varãm .
     evaü dhyàtvà kùakàrantu tanmantraü da÷adhà japet ..>% iti varõoddhàratantram .. kùakàrasya kakàraùakàrayogajatvena kecit pçthagvarõatvena na manyante . teùàü mate tantroktaikapa¤cà÷advarõànupapattiþ tantra÷àstre tasya merutvena gaõanànupapatti÷ca bhavati . ataþ pçthaïnirdi÷yate iti kecit . tathà ca .
     %<ùàntàþ syuryadyapi kùàntà varõànàmanurodhataþ .
     pçthakkrameõa kathyante tathàpyete samanvayàt ..>% iti vi÷vaprakà÷aþ .. api ca .
     %<akàràdilakàràntà varõàþ pa¤cà÷adãritàþ .
     saüyogàt kaùayoreùaþ kùakàro merurãritaþ ..>% iti kçùõànandadhçtatantra÷àstram ..

#<kùaþ>#, puü, (kùayati lokàn yugàntakàle pralaye sarvàõi bhåtàni mahàkàlodaraü prerayatãti . kùi kùaye + óa pratyayaþ .) sambartaþ . (kùiõoti hanti manuùyàdijãvàniti . ràkùasaþ . (kùiõoti hanti hiraõyaka÷ighàdyasuràniti .) narasiühaþ . (kùayati kùiõoti và bhåtàni svakãyàgninà iti .) vidyut . (kùayati ÷asyàdyutpattyà krama÷aþ iti . kùi + óaþ .) kùetram . kùetrapàlaþ . (kùi kùaye + bhàve óaþ .) nà÷aþ . iti mudràïkitamedinã ..

#<kùaja>#, i ka taïke . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-paraüakaü-señ .) taïko duþkhena jãvanam . i ka, kùa¤jayati dãnaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<kùaja>#, i ùa ma ïa dàgatyoþ . iti kavikalpadrumaþ .. bhvàü-àtmaü-sakaü-señ .) i, kùa¤jyate . ùa, kùa¤jà . semaktàt sarorityanenaiveùñasiddhau asya ùànubandhastvaraparyantaghañàdibhyo ïa iti pràcãnamatànurodhàt . ma, akùa¤ji akùà¤ji kùa¤jaü kùa¤jaü kùà¤jaü kùà¤jam . mànubandhabalàt anupadhàyà api dãrghaþ . sramate tu atra dãrghavidhirupadhàü nàpekùate . ïa, kùa¤jate . ùa, kùajà . ma, kùajayati . ïa, kùajayate . dà dànam . iti durgàdàsaþ ..

#<kùaja>#, ùa ma ïa dàgatyoþ . iti kavikalpadrumaþ .. bhvàü-àtmaü-sakaü-señ .) i, kùa¤jyate . ùa, kùa¤jà . semaktàt sarorityanenaiveùñasiddhau asya ùànubandhastvaraparyantaghañàdibhyo ïa iti pràcãnamatànurodhàt . ma, akùa¤ji akùà¤ji kùa¤jaü kùa¤jaü kùà¤jaü kùà¤jam . mànubandhabalàt anupadhàyà api dãrghaþ . svamate tu atra dãrghavidhirupadhàü nàpekùate . ïa, kùa¤jate . ùa, kùajà . ma, kùajayati . ïa, kùajayate . dà dànam . iti durgàdàsaþ ..

#<kùaõa>#, da ¤a u vadhe . iti kavikalpadrumaþ . (tanàüubhaü-sakaü-seña .) da ¤a, kùaõoti kùaõute . u kùaõitvà kùatvà . iti durgàdàsaþ ..

#<kùaõaþ>#, puü, (kùaõoti hanti nà÷ayati và sarvaü yathàkàlaü àyuravasàne và . kàla eva yugànte sarvamàtmasàt karotãtyarthaþ . sa evàü÷abhedena nànàkhyo bhavatãtyarthaþ .) triü÷atkalàparimitakàlaþ . sa ca da÷apalaparimitaþ . (nimeùakriyàvacchinnasya kàlasya caturthabhàgaþ . yathà --
     %<àyuùaþ kùaõa eko'pi na labhyaþ svarõakoñibhiþ ..
     sacettu viphalo yàti kà no hànistato'dhikà ..>% iti ÷abdàrthacintàmaõiþ . api ca .
     %<kvacidruùñaþ kvacittuùño ruùñastuùñaþ kùaõe kùaõe .
     avyavasthitacittasya prasàdo'pi bhayàvahaþ ..>% iti ÷iùñopade÷aþ .. kùaõoti duþkhaü nà÷ayati utsavakàle . kùaõ-vadhe- + ac .) utsavaþ . (yathà, màghe 1 . 4 .
     %<navànadho'dho vçhataþ payodharàn samåóhakarpåraparàgapàõóaram .
     kùaõaü kùaõotkùiptagajendrakçttinà sphuñopamaü bhåtisitena ÷ambhunà ..>%) nirvyàpàrasthitiþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 47 .. parva . avasaraþ . paratantratvam . madhyam . iti hemacandraþ .. (pra÷astamåhårtaþ . yathà, nalopàkhyàne . 5 . 1 .
     %<atha kàle ÷ubhe pràpte tithau puõye kùaõe tathà ..>%)

#<kùaõatuþ>#, puü, (kùaõa bhàve + bàhulakàt atupratyayaþ .) kùataþ . iti hemacandraþ .. kùaõanuriti ca pàñhaþ ..

#<kùaõadaü>#, klã, (kùaõaü utsavaü dadàtãti . dà + kaþ .) jalam . iti medinã ..

#<kùaõadaþ>#, puü, (kùaõaü yàtràdi÷ubhamuhårtaü dadàtãti . dà + kaþ .) gaõakaþ . iti medinã ..

#<kùaõadà>#, strã, (kùaõada + striyàü ñàp .) ràtriþ . (yathà, bhàgavate . 3 . 3 . 21 .
     %<imaü lokamamuü caiva ramayan sutaràü yadån .
     reme kùaõadayà dattakùaõastrãkùaõasauhçdaþ ..>%) haridrà . ityamaraþ . 1 . 4 . 4 .. (haridrà÷abde'syà vivçtirj¤àtavyà ..)

#<kùaõanaü>#, klã, (kùaõa + bhàve lyuñ .) vadhaþ . ityamaraþ ..

#<kùaõani÷vàsaþ>#, puü, (kùaõàt kùaõakàlàt paraü niþ÷vàso'sya .) ÷i÷umàraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kùaõaprabhà>#, strã, (kùaõaü vyàpya prabhà'syàþ .) vidyut . ityamaraþ . 2 . 8 . 114 ..

#<kùaõabhaïguraþ>#, tri, (kùaõàt bhaïguraþ .) kùaõaikanà÷yaþ . yathà . %<yadi punaramã kimapi nàhamàspadamasti ki¤cidapi vastu sthiraü vi÷vameva kùaõabhaïguraü alãkaü vetyavadhàrayeran na ki¤cidapi kàma yeran na càkàmayamànàþ kecidapi pravartante .>% iti bauddhàdhikàre÷iromaõiþ ..

#<kùaõaràmã>#, [n] puü, (kùaõàt paraü kùaõe kùaõe và ramate iti . rama + õiniþ .) pàràvataþ . iti ÷abdamàlà .. (cañakaþ . iti kecit ..)

#<kùaõikaþ>#, tri, (kùaõaþ svasvattàvyàpyatayà'styasya . ñhan .) kùaõamàtrasthàyã . yathà . %<kùaõabhaïge vipratipattiþ ÷abdàdiþ kùaõiko na và . kùaõikatva¤ca svàdhikaraõasamayapràgabhàvàdhikaraõakùaõànutpattikatve sati kàdàcitkatvaü utpattimattvaü và . utpatti÷ca svàdhikaraõakùaõàvçttipràmabhàvapratiyogikùaõasambandhaþ . kùaõa÷ca svàdheyapadàrthapràgabhàvànàdhàraþ samayaþ . prasiddhistu vidhernaiyàyikànàü pràgabhàve caramadhvaüse ca niùedhasya bauddhànàmalãke . svàdhikaraõasamayapràgabhàvàdhikaraõakùaõàvçttitvaü kùaõikatvamiti tu jyàyaþ>% . iti bauddhàdhikàre raghunàtha÷iromaõiþ .. anyacca .
     %<dravyàrambha÷caturùu syàdathàkà÷a÷arãriõàm .
     avyàpyavçttiþ kùaõiko vi÷eùaguõa iùyate ..>% iti bhàùàparicchede 27 .. %<kùaõikatva¤ca tçtãyakùaõavçttidhvaüsapratiyogitvam>% . iti siddhàntamuktàvalã ..

#<kùaõikà>#, strã, (kùaõika + striyàü ñàp (. vidyut . iti hemacandraþ .. (kùaõakàlamàtrasthàyinã . yathà, hitopade÷e . 1 . 154 .
     %<yo'tti yasya yadà màüsamubhayoþ pa÷yatàntaram .
     ekasya kùaõikà prãtiranyaþ pràõairviyujyate ..>%)

#<kùaõinã>#, strã, (kùaõaþ utsavo'styasyàm . kùaõa + ini . ïãp .) ràtriþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (utsavavati, tri . yathà, mahàbhàrate . 2 . mantraõàparbaõi 13 . 44 .
     %<taü vi÷ràntaü ÷ubhe de÷e kùaõinaü kalyamacyutam .
     dharmaràjaþ samàgamyàj¤àpayat svaü prayojanam ..>%)

#<kùataü>#, klã, (kùaõyate vadhyate'nena . kùaõa + karaõe ktaþ .) sravadraktapåyàdi . ghà iti bhàùà . tatparyàyaþ . vraõaþ 2 aruþ 3 ãrmam 4 kùaõanuþ 5 . iti hemacandraþ .. tadvati tri .. * .. kùatena mçtasyà÷aucaü yathà, vyàghraþ . %<kùatena mriyate yastu tasyà÷aucaü bhaveddvidhà . àsaptàhàt triràtraü syàdda÷aràtramataþ param .. ÷astraghàte tryahàdårdhvaü yadi ka÷cit pramãyate . a÷aucaü pràkçtaü tatra sarvavarõeùu nitya÷aþ .. atra astraghàtapadaü kùatetara÷astraghàtaparaü pàribhàùika÷astràghàtaparamapi . anyathà kùataü vinà patanàdibhirvilambamçtànàü dinagrahaõe'nadhyavasàyaþ syàt>% . iti ÷uddhitattvam .. * .. candragrahaõàdau kùatadoùàbhàvo yathà -- pulastyaþ .
     %<candrasåryagrahe caiva mçtànàü piõóakarmasu .
     mahàtãrthe ca saüpràpte kùatadoùo na vidyate ..>% anyatra tu devalaþ .
     %<savraõaþ såtakã såyã mattonmattarajasvalàþ .
     mçtabandhuravandhu÷ca varjyànyaùñau svakàlataþ ..>% ityanena varjyatàmàha . a÷ucitvamapyàha .
     %<dantalagnamasaühàryaü lepaü manyeta dantavat .
     na tatra bahu÷aþ kuryàt yatnamuddharaõe punaþ ..
     bhaveda÷aucamatyarthaü tçõavedhàt vraõe kçte ..>% iti pràya÷cittatattvam .. (vidàraõam . yathà, kumàre . 3 . 29 .
     %<nakhakùatànãva vanasthalãnàm ..>% vinà÷aþ . yathà, raghuþ . 2 . 53 .
     %<kùatàt kila tràyata ityudagraþ kùattrasya ÷abdo bhuvaneùu råóhaþ ..>% tri, tàóitaþ . viddhaþ . yathà, raghuþ . 3 . 53 .
     %<raghoravaùñambhamayenaü patriõà hçdi kùato gotrabhido'pyamarùaõaþ ..>% kùatiyuktaþ . yathà, kumàre . 2 . 26 .
     %<rudràõàmapi mårdhànaþ kùatahåïkàra÷aüsinaþ ..>% (rogavi÷eùaþ . tasya sakàraõasampràptilakùaõàni cikitsita¤ca yathà --
     %<dhanuùàyasyato'tyarthaü bhàramudvahato gurum .
     patato viùamoccebhyo yudhyamànasya càdhikaiþ ..
     vçùaü hayaü và dhàvantaü damyaü vànyaü nigçhlataþ .
     ÷ilàkàùñhà÷manirdhàtàn kùipato nighnataþ paràn ..
     adhãyànasya vàtyuccairdåraü và vrajato drutam .
     mahànadãü và tarato gajairvà saha dhàvataþ ..
     sahasotpatato dåraü tårõa¤càtipraõçtyataþ .
     tathànyaiþ karmabhiþ krårairbhç÷amabhyàhatasya và ..
     vikùate vakùasi vyàdhirbalavàn samudãryate .
     strãùu càtiprasaktasya råkùàlpapramità÷inaþ ..
     uro virujyate tasya bhidyate'rtha bidahyate .
     prapãóyate tataþ pàr÷ve ÷uùyatyaïgaü pravepate ..
     kramàdvãryaü balaü varõo ruciragni÷ca hãyate .
     jvaro vyathà manodainyaü viïbhedàgnivadhàvapi ..
     duùñaþ ÷yàvaþ sadurgandhaþ pãto vigrathito bahuþ kàsamànasya ca ÷leùmà saraktaþ saüpravartate ..
     sakùataþ kùãyate'tyarthaü tathà÷ukraujasoþ kùayàt ..>% pårbaråpaü yathà --
     %<avyaktaü lakùaõaü tasya pårbaråpamiti smçtam .
     uroruk ÷oõitacchardiþ kàso vai÷eùikaþ kùate ..>% asyàsàdhyalakùaõàdikaü yathà --
     %<alpaliïgasya dãptàgneþ sàdhyo balavato navaþ .
     gate saüvatsare yàpyaþ sarvaliïgantu varjayet ..>% cikitsàsya yathà .
     %<uromatvàkùataü làkùàü payasà madhusaüyutàm .
     sadya eva pibejjãrõe payasàdyàt sa÷arkaràm ..
     pàr÷vavastiruja÷vàlpapittàgnistàü suràyutàm .
     bhinnaviñkaþ samustàtividhàü pàñhàü savatsakàm ..
     làkùàü sarpirmadhåcchiùñaü jãvanãyagaõaü sitàm .
     tvakkùãrã sammitaü kùãre paktvà dãptànalaþ pibet ..
     ikùvàlikavisagranthipadmake÷aracandanaiþ .
     ÷çtaü payo madhuyutaü sandhànàrthaü pibet kùato ..
     yavànàü cårõamàdàya kùãrasiddhaü ghçtaplutam .
     jvaradàhe sitàkùaudra÷aktån và payasà pibet ..
     kàsã parvàsthi÷ålã ca lihyàtsaghçtamàkùikàþ .
     madhåkamadhukadràkùà tvakkùãràpippalãbalàþ ..>%
     %<rakte'tivçtte dakùàntaü yåùaistoyena và pibet cañakàõóarasaü vàpi raktaü và chàgajàïgalam ..
     cårõaü paunarnavaü rakta÷àlitaõóula÷àrkaram ..
     raktaùñhãvã pibet siddhaü dràkùàrasapayoghçtaiþ .
     madhåkagradhukakùãrasiddhaü và taõóulãyakam ..
     yaùñyàhvànàgabalayoþ kvàthe kùãrasamaü ghçtam .
     payasà pippalãvàü÷ãkalkasiddhaü kùate ÷ubham ..
     kolalàkùàrase tadvat kùãràùñaguõasàdhitam .
     kalkaiþ kañvamladàrvãtvagvatsakatvakphalairghçtam ..
     jãvakarùabhakau vãràü jãvantãü nàgaraü ÷añhãm .
     catasraþ parõinãrmede kàkolyau dve nidigdhike ..
     punarnave dve madhukaü àtmaguptàü ÷atàvarãm .
     çddhiü paråùakaü bhàrgãü mçdvãkàü vçhatãntathà ..
     ÷çïgàñakãü tàmalakãü payasyàü pippalãü balàm .
     vadaràkùoñakharjåravàtàmàbhiùukàõyapi ..
     phalàni caivamàdyàni kalkàn kårvãta kàrùikàn .
     dhàtrãrasavidàrãkùu chàgamàüsarasaü payaþ ..
     kuryàtprasthonmitaü tena ghçtaprasthaü vipàcayet .
     prasthàrdhaü madhunaþ ÷ãte ÷arkaràrdhatulàntathà ..
     dvikàrùikàõi patrailà hematvaïmaricàni ca .
     cårõitàni vinãyàsmàllihyànmàtràü sadà naraþ ..
     amçtaprà÷amityetannaràõàmamçtaü ghçtam .
     sudhàmçtarasaü pràsya kùãramàüsarasà÷inà ..
     naùña÷ukrakùatakùãõadurbalavyàdhikarùitàn .
     strãprasaktàn kç÷àn varõasvarahãnàü÷ca vçühayet ..
     kàsahikkàjvara÷vàsadàhatçùõàsrapittanut .
     puttradaü vamimårchàhvayonimåtràmayàpaham ..>% ityamçtaprà÷aghçtam ..
     %<madhukàùñapalaü dràkùà prasthakvàthe ghçtaü pacet .
     pippalyaùñapale kalke prasthaü siddhe ca ÷ãtale ..
     pçthagaùñapalaü kùaudra÷arkaràbhyàü vimi÷rayet .
     samaü ÷aktukùatakùãõe raktagulmeùu taddhitam ..>% iti ÷aktuprayogaþ ..
     %<÷aktånàü vastrapåtànàü manthaü kùaudraghçtànvitam .
     yàvànnasàtmyo dãptàgniþ kùataþ kùãõaþ pibennaraþ ..>%
     %<ekà ùoóa÷ikà dhànyàddhi dve'jàjyajamodayoþ .
     tàbhyàü dàóimavçkùàmladvirdviþ sauvarcalàtpalam ..
     ÷uõñhyàþ karùaü dadhitthasya medhyàtpa¤ca palàni ca .
     taccårõaü ùoóa÷apale ÷arkaràyà vimi÷rayet ..
     ùàóavo'yaü pradeyaþ syàdannapàneùu pårbavat ..>% iti ùàóavaþ ..
     %<yaccoktaü yakùmiõàü pathyaü kàsinàü raktapittinàm .
     tacca kuryàdapekùyàgniü vyàdhiü sàtmyabalàüstathà ..>% iti carake cikitsàsthàne 16 adhyàye ..)

#<kùatakàsaþ>#, puü, (kùatajaþ kàsaþ . madhyapadalopã samàsaþ .) pa¤cavidhakàsarogàntargatakàsarogavi÷eùaþ . yathà --
     %<pa¤cakàsàþ smçtà vàtapitta÷leùmakùatakùayaiþ .
     kùayàyopekùitàþ sarve balina÷cottarottaram ..>% eùàü pårbaråpasàha .
     %<pårbaråpaü bhavetteùàü ÷åkapårõagalàsyatà .
     kaõñhekaõóu÷ca bhojyànàmavarodha÷ca jàyate ..>% bhojyànàbhavarodhaþ kavalagilane kaõñhavyathà .. asya nidànapårbikàü sampràptimàha .
     %<ativyavàyabhàràdhvayuddhà÷vagajanigrahaiþ .
     råkùasyorakùataü vàyurgçhãtvà kàsamàvahet ..>% a÷vagajayornigraho damanam . lakùaõamàha .
     %<saüpårbaü kàsate ÷uùkaü tataþ ùñhãvet sa÷oõitam .
     kaõñhena rujatàtyarthaü viruddheneva corasà ..
     såcãbhiriva tãkùõàbhiþ tudyamànena ÷ålinà .
     duþkhaspar÷ena ÷ålena bhedapãóàbhitàpinà ..
     parvabhedajvara÷vàsaþ tçùõàvaisvaryapãóitaþ .
     pàràvata ivàkåjet kàsavegàt kùato dravàt ..>% kaõñhenetyupalakùaõe tçtãyà evamurasà'pi .. tasya cikitsà yathà --
     %<ikùvikùuvàlikàpadmamçõàlotpalacandanam .
     madhukaü pippalã dràkùà làkùà ÷çïgã ÷atàvarã ..
     dviguõà ca tugàkùãrã sità sarvacaturguõà .
     lihyàttanmadhusarpirbhyàü kùatakàsanivçttaye ..>% ikùuvàlikà ikùubhedaþ . candra iti loke . padmaü padmakàùñham . mçõàlaü visam . utpalaü kamalam . candanamatra dhavalaü cårõatvàt . ÷çïgã karkaña÷çïgã . tugàkùãrã vaü÷arocanà . sà cekùordviguõà . iti bhàvaprakà÷aþ ..
     (%<yuddhàdyaiþ sàhasaistaistaiþ sevitairayathàbalam ..
     urasyantaþ kùate vàyuþ pittenànugato balã .
     kupitaþ kurute kàsaü kaphaü tena sa÷oõitam ..
     pãtaü ÷yàma¤ca ÷uùka¤ca prathitaü kuthitaü bahu .
     ùñhãvet kaõñhena rujatà vibhinneneva corasà ..
     såcãbhiriva tãkùõàbhistudyamànena ÷ålinà .
     parvabhedajvara÷vàsatçùõàvaisvaryakampavàn ..
     pàràvata ivàkåjan pàr÷va÷ålã tato'sya ca .
     kramàdvãryaü råciþ paktirbalaü varõa÷ca hãyate ..>% asya cikitsà yathà--
     %<urasyantaþ kùate sadyo làkùàü kùaudrayutàü pibet ..
     kùãreõa ÷àlãn jãrõe'dyàt kùãrenaiva sa÷arkaràn .
     pàr÷vavasti sarukcàlpapittàgnistàü suràyutàm .
     bhinnaviñkaþ samustàtiviùà pàñhàü savatsakàm ..
     làkùà sarpirmadhåcchiùñaü jãvanãyaü gaõaü sitam .
     tvakkùãrã sasmitaü kùãre paktvà dãptànalaþ pibet ..
     ikùvàvikàviùagranthipadmake÷aracandanaiþ .
     ÷çtaü payo madhuyutaü sandhànàrthaü kùatã pibet ..
     kùatakàse ca ye dhåmàþ sànupànà nidar÷itàþ .>% iti vàbhañe nidànasthàne cikitsàsthàne ca caturthàdhyàye ..)

#<kùataghnaþ>#, puü, (kùataü hanti nà÷ayatãti . han + %<amanuùyakartçke ca>% . 3 . 2 . 53 . iti ñak .) kùupavi÷eùaþ . iti ÷abdacandrikà .. kukura÷oükhà iti bhàùà ..

#<kùataghnã>#, strã, (kùataü hanti . han + %<amanuùyakartçke ca>% . 3 . 2 . 53 . iti ñak striyàü ïãp .) làkùà . yathà --
     %<làkùà drumàmayo ràkùà raïgamàtà palaïkaùà .
     jatu kùataghnã kramijà yàvàlaktau tu tadrasaþ ..>% iti hemacandraþ . kùataghnàpi pàñhaþ ..

#<kùatajaü>#, klã, (kùatàt vraõàt jàyate utpadyate iti . jan óaþ .) raktam . ityamaraþ . 2 . 6 . 64 .. (yathà, raghau . 7 . 43 .
     %<sa cchinnamålaþ kùatajena reõustasyopariùñàt pavanàvadhåtaþ ..>%) påyam . iti ÷abdacandrikà ..

@<[Page 2,225c]>@
#<kùatajatçùõà>#, strã, (kùatajà ÷astràdibhiþ kùatàjjàtà yà tçùõà pipàsà .) ÷astràdikùatayuktasya pipàsà . tasyà nidànapårbikàü sampràptimàha .
     %<bhaya÷ramàbhyàü balasaükùayàdvà årdhvaü citaü pittavivardhanai÷ca .
     pittaü savàtaü kupitaü naràõàü tàluprapannaü janayet pipàsàm ..
     srotaþsvapàüvàhiùu dåùiteùu doùai÷ca tçñsambhavatãha jantoþ .
     tisraþ smçtàstàþ kùatajà caturthã kùayàttathànyàmasamudbhavà ca ..
     bhaktodbhavà saptamiketi tàsàü nibodha liïgànyanupårba÷astu ..>%
     naràõàü citaü svasthàna eva sa¤citaü pittaü savàtaü kañvamloùõàpittavivardhanaiþ . kañvamloùõàdibhiþ kupitaü bhaya÷ramàbhyàü balasaükùayàdupavàsàde÷ca vàtaþ kupitaþ . taddvayaü årdhvaü prasarat tàluprapannaü satpipàsàü janayet . na kevalaü tàlunyeva dåùite tçtãyà bhavati . kintu jalavàhisrotaþsvapi . ata àha srotaþsvityàdi nanvatra bahuvacanaü na yuktam . yato jalavahe dve srotasã su÷rutenokte . ucyate . tayorevànekapratànayogànna doùaþ . apàü vàhiùu srotaþsviti jihvàderapyupalakùaõam . yata àha carakaþ . rasavàhinã÷ca dhamanãrjihvàhçdayagalatàlukloma ca . saü÷oùya nçõàü deheùu kurutaþ tçùõàmatiprabalau pittànilàviti .. saükhyàmàha tisra ityàdi .. tçùõàyàþ sàmànyalakùaõamàha .
     %<satataü yaþ pibettoyaü na tçptimadhigacchati .
     muhuþ kàïkùati toyantu taü tçùõàrditamàdi÷et ..>% kùatajàmàha .
     %<kùatasya ruk ÷oõitanirgamàbhyàü tçùõà caturthã kùatajà matà tu .>% kùatasya ÷astràdikùatayuktasya . ruk pãóà .. atha tçùõàyà÷cikitsà ..
     %<vàtaghnamannapànaü mçdu laghu ÷ãta¤ca vàtatçùõàyàm .
     tçùõàyàü pavanotthàyàü saguóaü dadhi ÷asyate ..
     svàdu tiktaü dravaü ÷ãtaü pittatçùõàharaü param .
     mustaparpañakodãcyacchatràkhyo÷ãracandanaiþ ..
     ÷çtaü ÷ãtaü jalaü dadyàt tçódàhajvara÷àntaye ..>% chatrà dhànyàkam . ka÷cit dhàtrã¤ca dadyàt candanamatra dhavalaü dadyàt . tasyàtitçùõàharatvàt . ÷çtaü ardhapakvamatra kartavyam . ùaóaïgapànam .
     %<làjodakaü madhuyutaü ÷ãtaü guóavimarditam .
     kà÷marã÷arkaràyuktaü pibet tçùõàrdito naraþ ..
     àstaraõamàrdravàsaþ pràvaraõaü càrdrameva syàt .
     tena pipàsà ÷àmyati dàha÷cogro'pi dehinàü niyatam ..
     gostanãkùurasakùãrayaùñãmadhumadhåtpalaiþ .
     niyataü nàsikàpãtaistçùõà ÷àmyati dàruõàü ..
     vai÷adya¤ca nayatyàsye sandadhàti mukhe jalam .
     tçùõàdàhapra÷amanaü madhugaõóåùadhàraõam ..
     jihvàtàlugalakloma÷oùe mårdhani dàpayet .
     ke÷araü màtuluïgasya dhçtasaindhavasaüyutam ..
     dàóimaü badaraü lodhraü kapitthaü vãjapårakam .
     piùñvà mårdhani lepastu pipàsàdàhanà÷anaþ ..
     vàri ÷ãtaü madhuyutamàkaõñhàdvà pipàsitam .
     pàyayedvàmayeccàpi tena tçùõà pra÷àmyati ..
     pràtaþ sa÷arkaraþ peyo himo dhànyàkasambhavaþ .
     jayet tçùõàü tathà dàhaü bhavet srotovi÷odhanam ..
     amalaü kamalaü kuùñhaü làjà÷ca vañarohakam .
     etaccårõasya madhunà guñikàü dhàrayenmukhe ..
     tçùõàü pravçddhàü hantyeùà mukha÷oùa¤ca dàruõam .
     kùatodbhavàü rugvinivàraõena jayet kùatànàmasçja÷ca pàtaiþ .
     kùayotthitàü kùãrajalaü nihanyànmàüsodakaü và madhukodakaü và ..
     àmodbhavàü vilvavacàyutànàü jayet kaùàyairatha dãpanànàm .
     gurvannajàmullikhanairjayecca kùayaü vinà sarvakçtà¤ca tçùõàm ..>% ullikhanaiþ lekhanadravyaiþ . snigdhe'nne bhukte yà tçùõà syàttà¤ca guóàmbunà ÷amayet . atirogadurbalànàü tçùõàü ÷amayennçõàmihà÷u payaþ .. payo'tra dugdham .
     %<mårchàcchàrditçùàdàhastrãmadyabhç÷akarùitàþ .
     piceyuþ ÷ãtalaü toyaü raktapitte madàtyaye ..
     sàtmyànnapànabhaiùajyaistçùõà tasya jayet punaþ .
     tasyàü jitàyàmanyo'pi vyàdhiþ ÷akya÷cikitsitum ..
     tçùyan pårbàmayakùãõo na labheta jalaü yadi .
     maraõaü dãrgharogaü và pràpnuyàt tvaritaü naraþ ..
     tçùito mohamàyàti mohàt pràõàn vimu¤cati .
     tasmàt sarvàsvavasthàsu sa kvacidvàri vàrayet ..
     annenàpi vinà jantuþ pràõàn dhàrayate ciram .
     toyàbhàvàt pipàsàrtaþ kùaõàt pràõairvimucyate ..>% iti tçùõàdhikàraþ . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<kùatavidhvaüsã>#, [n] puü, (kùataü vraõaü sravadraktapåyàdikaü vidhvaüsayatãti . vi + dhvansa + õic + õini .) vçddhadàravçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<kùatavraõaþ>#, puü, (kùatajanyaþ vraõaþ kùatajo vraõo và .) ùañprakàravraõarogàntargatavraõarogavi÷eùaþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. tadvivaraõaü vraõa÷abde draùñavyam ..

#<kùatavrataþ>#, tri, (kùataü bhraùñhaü vratamasya .) dhvastaniyamaþ . tatparyàyaþ . avakãrõã 2 . ityamaraþ . 2 . 7 . 54 .. tathà ca yàj¤avalkyaþ .
     %<avakãrõã bhavedgatvà brahmacàrã tu yoùitam .
     gardabhaü pa÷umàlabhya nairçtaü sa vi÷uddhyati ..>% iti pràya÷cittatatvam ..

#<kùataharaü>#, klã, (kùataü haratãti . hç + ñaþ .) aguru . iti ÷abdacandrikà ..

#<kùatiþ>#, strã, (kùaõ + ktin .) apacayaþ . kùayaþ . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 172 . 19 .
     %<hayànàü na kùatiþ kàcit na rathasya na màtaleþ ..>%)
     %<jalamuci vitaraõavimukhe kà kùatirastyakhilàmbupàtéõàm .
     kevalaghanarasabhakùã càtakapakùã kamà÷rayati ..>% ityudbhaña÷ca ..

#<kùatodaraþ>#, puü, (kùataü ÷arkaràdibhinnaü udaramatra roge . athavà kùatàt srutàt jàtaü udaraü udararogavi÷eùo yatra .) udararogavi÷eùaþ . tasya sàmànyaråpamàha .
     %<àdhmànaü gamane'÷aktirdaurbalyaü durbalàgninà .
     ÷othaþ sadanamaïgànàü saïgo vàtapurãùayoþ .
     dàhastandrà ca sarveùu jañhareùu bhavanti hi ..>% sannikçùñanidànapårbikàü saükhyàmàha .
     %<pçthakdoùaiþ samastai÷ca plãhabaddhakùatodakaiþ .
     sambhavantyudarànyaùñau teùàü liïgaü pçthak ÷çõu ..>% kùatodaramàha .
     %<÷alyaü tathànnopahitaü yadannaü bhuktaü bhinattyàgatamanyathà và .
     tasmàt sruto'ntràt salilaprakà÷aþ sràvaþ sravedvai gudatastu bhåyaþ ..
     nàbheradha÷codarameti vçddhiü nistudyate dàlyati càtimàtram .
     etat parisràvyudaraü pradiùñaü dakodaraü kãrtayato nibodha ..>%
     ÷alyaü kaõñakakarkaràdi annopahitaü annanihitaü bhuktaü yat annaü bhinatti tathà anyathà àgataü bhojanaü vinà àgataü ÷aràdi tadapi yadannaü bhinatti etadupalakùaõam . jçmbhaõamatya÷ana¤ca atra bhinatti . yata uktaü carake . %<÷arkaràtçõakàùñhàsthikaõñakairannasaüyutaiþ . bhidyetàntraü yadà bhuktaü jçmbhayàtya÷anena ca>% .. iti tasmàt bhinnàdantràt . gudatastu bhåyaþ antràt saüsrutya punargudataþ sravedityarthaþ . dàlyati vidãryata iva . padasiddhiràrùatvàt . etat kùatodaraü tantràntare parisràvyudaraü pradiùñam .. tasya cikitsà .
     %<÷àliùaùñikagodhåmayavanãvàrabhojanam .
     niråho recanaü ÷reùñhaü sarveùu jañhareùu ca ..
     ànåpamaudakaü màüsaü ÷àkaü piùñakçtaü tilàþ .
     vyàyàmàdhvadivàsvapnayànaprànàni varjayet ..
     tathàmlalavaõoùõàni vidàhãni guråõi ca .
     nàdyàdannàni jañhare toyapàna¤ca varjayet ..
     udaràõàü malàóhyatvàt bahu÷aþ ÷odhanaü hitam .
     kùãreõairaõóajaü tailaü pibenmåtreõa và sakçt ..>% iti bhàvaprakà÷aþ . (udararoga÷abde vi÷eùavivçtirasya j¤eyà ..)

#<kùattà>#, [ç] puü, (kùad saüvçtau . sautradhàturayam .
     %<tçõtçcau ÷aüsikùadàdibhyaþ saüj¤àyàü càniñau .>% uõàü . 2 . 94 . iti saüj¤àyàü tçc sa càniñ .) sàrathiþ . dvàþsthaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 62 .. dàsãputtraþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . viduràgamanaparvaõi . 201 . 17 .
     %<tataþ prãtamanàþ kùattà dhçtaràùñraü vi÷àmpate ! .
     uvàca diùñyà kuravo vardhanta iti vismitaþ ..>%) niyuktaþ . brahmà . iti medinã .. kùattriyàyàü ÷ådràjjàtaþ . (yathà, manuþ . 10 . 12 .
     %<÷ådràdàyogavaþ kùattà càõóàla÷càdhamo nçõàm .
     vai÷yaràjanyavipràsu jàyante varõasaïkaràþ ..>%) matsyaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ .

#<kùattraü>#, klã, (kùataþ tràyate iti . kùat + trai + kaþ .) ÷arãram ityuõàdikoùaþ . tagaram . iti ràjanirghaõñaþ . (kùattriyakulam . yathà, çgvede . 5 . 62 . 6 .
     %<akravihastà sukçte paraspà yaü tràsàthe varuõelàsvaütaþ .
     ràjànà kùattramahçõãyamànà sahasrasthåõaü vibhçthaþ saha dvau ..>%)

#<kùattraþ>#, puü, (kùad + %<gudhçvãpacivaciyamisadikùadibhyastraþ>% . uõàü 4 . 166 . iti traþ .) kùattriyaþ . ityaõàdikoùaþ .. (yadvà, kùataþ kùatàt tràyate iti . trai + kaþ . yathà, raghuþ . 2 . 53 .
     %<kùatàt kila tràyata ityudagraþ kùattrasya ÷abdo bhuvaneùu råóhaþ .>% %<nà÷vakarõàdivat kevalaråóhaþ kintu païkajàdivat yogaråóhaþ>% ityarthaþ . iti mallinàthaþ ..)

#<kùattrabandhuþ>#, puü, (kùattriyasya bandhuriva .) ninditakùattriyaþ . ityamarañãkà . (yathà, màrkaõóeye . 8 . 74 .
     %<kùattravandho ! mametàü tvaü sadç÷ãü yaj¤adakùiõàm .
     manyase yadi tat kùipraü pa÷ya tvaü me balaü param ..>% kùattraü ràjyaü deho và bandhurivàsya .) kùattramàtram . (yathà, manuþ . 2 . 38 .
     %<àùoóa÷àt bràhmaõasya sàvitrã nàtivartate .>% àdvàviü÷àt kùattrabandhoràcaturviü÷atervi÷aþ ..)

#<kùattravçkùaþ>#, puü, (kùattrasaüj¤akaþ vçkùaþ .) mucukundaþ . iti ràjanirghaõñaþ . (paryàyo'sya yathà --
     %<mucukundaþ kùattravçkùa÷citrakaþ prativiùõukaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. guõà÷càsya mucukunda÷abde j¤àtavyàþ ..)

#<kùattriyaþ>#, puü, (kùattre ràùñre sàdhuþ . kùattrasyàpatyaü và . %<kùatràd ghaþ>% . 4 . 1 . 138 . iti jàtau ghaþ .) kùadati rakùati janàn kùattraþ . kùada saüvçtau sautraþ tatastràsusiti traþ . kùatàt tràyate iti óe manãùàditvàt kùatàntyàkàralope và kùattraþ . kùattro dvitakàraþ . puünapuüsakayoþ kùattraþ . patirmama kùattrama÷eùabhåbhçt pramàbhiràmo bharata÷ca jiùõuriti ràghavapàõóavãye . kùattra eva kùattriyaþ svàrthe iyaþ . apatyàrthe iya ityanye . iti bharataþ .. * .. brahmabàhujavarõavi÷eùaþ . kùattrã iti bhàùà . (yathà, manuþ . 1 . 31 .
     %<lokànàü tu vivçddhyarthaü mukhabàhårupàdataþ .
     bràhmaõaü kùattriyaü vai÷yaü ÷ådra¤ca niravartayat ..>%) tatparyàyaþ . mårdhàbhiùiktaþ 2 ràjanyaþ 3 bàhujaþ 4 viràñ 5 . ityamaraþ . 2 . 8 . 1 .. kùattraþ 6 dvijaliïgã 7 ràjà 8 nàbhiþ 9 . iti jañàdharaþ .. nçpaþ 10 mårdhakaþ 11 . iti ÷abdaratnàvalã .. pàrthivaþ 12 sàrvamaumaþ 13 . iti ràjanirghaõñaþ . te ca såryacandravaü÷ãyaràjànaþ kaleþ sahasravarùaparyantaü àsan tataþ mahànandisuto nandaþ ÷ådràyàü samutpannaþ ÷atavarùaü ràjyaü cakàra tadante càõakyanàmà bràhmaõo nandaü tatputtràü÷ca hatvà muruvaü÷ajaü candraguptaü ràjànaü kçtabàn kalau nandàntakùattriyavaü÷aþ . iti ÷rãbhàgavate 12 skandhe 1 adhyàyàt saügçhãtam .. * .. plakùadvãpe kùattriyasya nàma pataïgaþ . ÷àlmaladvãpe vãryadharaþ . ku÷adbope kovidaþ . krau¤cadvãpe çùabhaþ . ÷àkadvãpe satyavrataþ puùkaradvãpe sarve ekavarõàþ .. asya ÷àstraniråpitadharmàstrayaþ . adhyayanaü yajanaü dàna¤ca . prajàrakùaõaü jãvikà . asyà÷ramàstrayaþ . gàrhasthyaü brahmacaryaü vànaprastha¤ca . iti tatraiva 20 adhyàyàditaþ saügçhãtam .. * .. tallakùaõaü yathà --
     %<kùattrajaü sevate karma vedàdhyayanasaüyutaþ .
     dànàdànavahiryastu sa vai kùattriya ucyate ..>% tasya dharmo yathà -- nàrada uvàca .
     %<kùattriyasyàpi yo dhammastaü te vakùyàmi pàrthiva ! .
     dadyàdràjà na yàceta yajeta na ca yàjayet ..
     nàdhyàpayedadhãyãta prajà÷ca paripàlayet .
     nityodyukto dasyuvadhe raõe kuryàt paràkramam ..
     ye tu kratubhirãjànàþ ÷rutavanta÷ca pàrthivàþ .
     ye tu yuddhe vijetàraste tu lokajito nçpàþ ..
     avikùata÷arãro hi saügaràdyo nivartate .
     kùattriyasya tu tat karma nobhayatra ya÷aþpradam ..
     kùattriyàõàmayaü dharmo nirõãto munibhiþ paraþ .
     nàsya kçtyatamaü ki¤cidràj¤o dasyuvinigrahàt ..
     dànamadhyayanaü yaj¤o ràj¤àü kùemo'bhidhãyate .
     tasmàdràj¤à mahàràja ! yoddhavyaü dharma÷ãlinà ..
     prajàþ sveùu ca dharmeùu sthàpayeta mahãpatiþ .
     dharmyàõyeva hi karmàõi kàrayet satataü prajàþ ..
     paramàü siddhimàpnoti nçpatiþ paripàlanàt .
     kuryàdanyanna và kuryànmaitro ràjanya ucyate ..>% iti pàdme svargakhaõóe 26 adhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<ràjanyànàü karàdànaü vinà taivàhika¤ca yaþ .
     pratigrahaþ sa nindyo'traü paratra càsukhapradaþ ..
     yuddhe palàyana¤caiva tathà kàtaratàrthiùu .
     apàlanaü prajànà¤ca dàne dharme viraktatà ..
     anavekùà svaràùñrasya bràhmaõànàmanàdaraþ .
     amàtyànàmasammànaü teùàü karmànavekùaõam .
     bhçtyànà¤ca parãhàso niùiddhaþ kùattrajanmanàm ..>%
     %<ràjanyastu mahàràja ! yathà÷ramamavàpnuyàt .
     tat ÷çõuùva tavàkhyàsye dharmasaügrahatatparaþ ..
     vedànadhãtya dharmeõa ràja÷àstràõi cànagha ! .
     santànàdãni karmàõi kçtvà somaü niùevya ca ..
     pàlayitvà prajàþ sarvà gharmeõa jayatàmbara ! .
     ràjasåyà÷vamedhàdãn makhànanyàüstathaiva ca ..
     ànayitvà yathàpàñhaü viprebhyo dattadakùiõaþ .
     saügràme vijavaü pràpya tathàlpaü yadi và bahu ..
     sthàpayitvà prajàpàlaü puttraü ràjye ca pàrthiva ! .
     anyagotraü pra÷astaü và kùattriyaü kùattriyarùabha ! ..
     arcayitvà pitén samyak pitçyaj¤e yathàvidhi .
     devàn yaj¤airçùãn vedairarcayitvàü prayatnataþ ..
     antakàle ca sampràpte ya icchedà÷ramàntaram .
     so'nupårbyà÷ramànràjan gatvà siddhimavàpnuyàt ..
     ràjarùitvena ràjendra ! bhaikùacaryàdhvasevayà .
     apetagçhadharmo'pi carejjãvitakàmyayà ..
     na caitannaiùñhikaü karma trayàõàü bhåridakùiõam .
     caturõàü ràja÷àrdåla ! pràhurà÷ramavàsinàm ..
     bàhvàyattaü kùattriyairmànavànàü loka÷reùñhaü dharmamàsevamànaiþ .
     sarve dharmàþ sopadharmàstrayàõàü ràj¤o dharmàditi vedàt ÷çõomi ..
     evaü dharmànràjadharmeùu sarvàn sarvàvasthaü sampralãnànnibodha .
     alpa÷ramànalpaphalàn vadanti dharmànanyàn vedavido manuùyàþ ..
     mahà÷ramaü bahukalyàõaråpaü kùàttraü dhammaü netaraü pràhuràryàþ .
     sarve dharmà ràjadharmapradhànàþ sarve dharmàþ pàlyamànà÷caranti ..
     sarvatyàgo ràjadharmeùu ràjaüstyàgaü dharma¤càhuragryaü puràõam .
     majjettrayã daõóanãtau hatàyàü sarve dharmàþ prakùayeyurviruddhàþ ..
     sarve dharmà÷cà÷ramàõàü hatàþ syuþ kùàttre tyakte ràjadharme puràõe .
     sarve tyàgà ràjadharmeùu coktàþ sarvà vidyà ràjadharmeùu yuktàþ ..
     sarve lokà ràjadharme praviùñà yathà jãvàþ pràkçtairvadhyamànàþ .
     dharma÷rutànàmupapãóanàya evaü dharmà ràjadharmairvimuktàþ ..
     sa¤cinvante nàdriyante svadharmam ..
     càturà÷ramyadharmà÷ca yatidharmà÷ca pàrthiva ! .
     lokavedottarà÷caiva kùàttre dharme samàhitàþ ..
     sarvàõyetàni dharmàõi kùàttre ràjanyasattama ! .
     apratyakùaü bahudvàraü dharmamà÷ramavàsinàm .
     kùàttreõaiva hi dharmeõa pratyakùaü kriyate nçpa ! ..>% iti pàdme svargakhaõóe 28 adhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<dvijàrcanaü kùattriyàõàü tathà nàràyaõàrcanam .
     ràjyànàü pàlana¤caiva raõe nirbhayatà tathà ..
     nityaü dànaü bràhmaõebhyaþ ÷araõàgatarakùaõam .
     puttratulyaü prajànà¤ca duþkhinàü paripàlanam ..
     ÷astràstràõà¤ca naipuõyaü raõe saundaryameva ca .
     tapa÷ca dharmakçtya¤ca yatnataþ kurute mudà ..
     paõóitaü nãti÷àstraj¤aü nitya¤ca paripàlayet .
     niyojayet sabhàmadhye nityaü sadbhi÷ca saüyutaþ ..
     hastya÷varathapàdàtaü senàïga¤ca catuùñayam .
     pàlayet yatnato nityaü ya÷asvã ca pratàpavàn ..
     raõe nimantrita÷caiva dàne na vimukho bhavet .
     raõe yo và tyajet pràõàn tasya svargoya÷askaraþ ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 83 adhyàyaþ .. * .. atha såryavaü÷ãya kùattriyavivaraõam .
     parame÷varàt brahmà jàtaþ tasya puttro marãcistasya ka÷yapastasya såryastasya vaivasvato manuþ . satyayuge manureva ràjàsãt . tretàyuge tasya puttra ikùvàkuþ ayodhyàyàü ràjà àsãt . tretàyuge atidãrghàyuùo ràjàno bahukàlaü ràjyaü kçtavantaþ . dvàpare tataþ ki¤cit-nyånàyuùaþ . yugasya prathamàpekùayà uttarottaraü àyuùo hràsaþ . kaliyuge alpamevàyuþ ÷eùe atyalpaü bhaviùyati . tasya puttro vikukùistasya kakutsthaþ tasya anenàþ tasya pçthuþ tasya vi÷vagandhiþ tasya candraþ tasya yuvanà÷vaþ tasya ÷ràvaþ tasya vçhada÷vaþ tasya dhundhumàraþ tasya dçóhà÷vaþ tasya harya÷vaþ tasya nikumbhaþ tasya kç÷à÷vaþ tasya senajit tasya yuvanà÷vastasya màndhàtà cakravartyabhåt . tasya purukutsaþ tasya trasadasyuþ tasya anaraõyaþ tasya harya÷vaþ tasya pràruõaþ tasya tribandhanaþ tasya satyavrataþ tasya tri÷aïkuþ tasya hari÷candraþ yaþ ràjasåyaü kçtavàn . tasya rohitaþ tasya haritaþ tasya campaþ tasya sudevaþ tasya vijaya tasya bharukaþ tasya vçkaþ tasya bàhukaþ tasya sagara÷cakravartã . tasya asama¤jàþ tasya aü÷umàn tasya bhagãrathaþ . yastapaþ kçtvà pçthivyàü gaïgàmànãtavàn . tasya ÷rutaþ tasya nàbhaþ tasya sindhudvãpaþ tasya ayutàyuþ tasya çtuparõaþ tasya saudàsaþ tasya a÷makaþ tasya målakaþ tasya da÷arathaþ tasya aióavióiþ tasya vi÷vasahaþ tasya khañhvàïga÷cakravartã . tasya dãrghabàhuþ tasya raghuþ tasya ajaþ tasya da÷arathaþ . viùõuþ ÷rãràmaråpeõa tasya puttratvaü pràptavàn . tasyànujà bharatalakùmaõa÷atraghnàþ . ÷rãràmacaritaü bahuvistãrõaü vàlmãkivyàsàdimunibhirvarõitam . asau tretàdvàparayoþ sandhau avatãrõaþ . ete khañvàïgamàrabhya ÷rãràmaparyantà÷cakravartinaþ . dvàparasya prathame tasya puttraþ ku÷o jàtaþ . tasya atithiþ tasya niùadhaþ tasya nabhaþ tasya puõóarãkaþ tasya kùesadhanvà tasya devànãkaþ tasya hãnaþ tasya pàriyàtraþ tasya balasthalaþ tasya vajranàbhaþ tasya arkaþ tasya sagaõaþ tasya vidhçtiþ tasya hiraõyanàbhaþ tasya puùpaþ tasya dhruvasandhiþ tasya sudar÷anaþ tasya aügnivarõaþ tasya ÷ãghraþ tasya maruþ yo yogasiddhaþ san subherunikañe kalàpagràme àste kalerante naùñaü såryavaü÷aü punarbhàvayiùyati . maroþ puttraþ prasu÷rutaþ tasya sandhiþ tasya amarùaõaþ tasya mahasvàn tasya vi÷vabàhuþ tasya prasenajit tasya takùakaþ tasya vçhadbalaþ . asau yudhiùñhirasya samakàlãnaþ bhàratayuddhe abhimanyunà hataþ . tasya vçhadraõaþ tasya urukriyaþ tasya vatsavçddhaþ tasya prativyomaþ tasya bhànuþ tasya divàkaþ tasya sahadevaþ tasya vãraþ tasya vçhada÷vaþ tasya bhànumàn tasya pratãkà÷vaþ tasya supratãkaþ tasya marudevaþ tasya sunakùatraþ tasya puùkaraþ tasya anàrãkùaþ tasya sutapàþ tasya amitrajit tasya vçhadràjaþ tasya varhiþ tasya kçta¤jayaþ tasya raõa¤jayaþ tasya sa¤jayaþ tasya ÷àkyaþ tasya ÷uddhodaþ tasya làïgalaþ tasya prasenajit tasya kùudrakaþ tasya sumitraþ . ete ràjànaþ kaleþ sahasravatsaraparyantaü ràjyaü kçtavantaþ . etatparyantaü såryavaü÷avi÷ràntiþ puna satyayuge såryavaü÷otpattirbhaviùyati . iti ÷rãbhàgavatanavamaskandhamatam .. candravaü÷avivaraõaü candravaü÷a÷abde draùñavyam
\<*)kùattriyàõàmanyataràkhyàþ kàyasthàþ . yathà prathamataþ--vedànàm àpastamba÷àkhàyàm .
     %<bàhvo÷ca kùattriyà jàtàþ kàyasthà jagatãtale .
     citraguptaþ sthitaþ svarge vicitro bhåmimaõóale ..
     caitrarathaþ sutastasya ya÷asvã kuladãpakaþ .
     çùivaü÷e samudbhåto gautamã nàma sattamaþ .
     tasya ÷iùyo mahàpràj¤a÷citrakåñàcalàdhipaþ ..>% dvitãyataþ --
     màõóavya÷àpàt citraguptasya puttracaitrarathasya kùattriyatvagate punarupanayanasaüskàre kçte tena kùattriyatvaü pràptaü yathà -- vedànte prathamàdhyàthe tçtãyapàde 35 . 37 såtre kùattriyatvagate cottaratra caitrarathena liïgàt tadabhàve nirdhàraõe ca pravçtteþ .. tçtãyataþ --
     %<nàmnà tvaü citraguptà'si mama kàyàdabhåryataþ .
     tasmàt kàyasthavikhyàtirloke tava bhaviùyati ..
     kàyasthaþ kùattriyo varõo na tu ÷ådraþ kadàcana .
     ato bhaveyuþ saüskàrà garbhàdhànàdikà da÷a ..
     garbhàdhànamçtau kàryaü tçtãye màsi puüskriyà .
     màsàùñame syàt sãmanta utpattau jàtakarma ca ..
     ÷atàhe nàmakaraõaü pa¤came màsi niùkramaþ .
     ùaùñhe'nnaprà÷anaü màsi cåóà kàryà yathàkulam ..
     tathopanayane bhikùàvrahmacaryavratàdikam .
     vàso gurukuleùu syàt svàdhyàyàdhyayanaü tathà ..
     kçtvà tu màtçkàpåjàü vasordhàràü vidhàya ca .
     àyuùyàõi ca ÷àntyarthaü japedatra samàhitaþ ..
     kuryànnàndãmukhaü ÷ràddhaü dadhisadhvàjyasaüyutam .
     tataþ pradhànasaüskàràþ kàryà eùa vidhiþ smçtaþ ..>% ityàdi vij¤ànatantre .. caturthataþ --
     kàyaprakà÷o nàmnà vidyànagaryadhipatiþ kùattrava÷ajaþ kàyasya àsãt . yathà --
     %<viràñakàyajo vaü÷aþ kàyastha iti vismçtaþ .
     àryàcchandaþprakà÷àt tu àryàvartaþ pramucyate ..
     ayaü tu navamasteùàü dvãpasàgarasaüvçtaþ yojanànàü sahasraü tu dvãpã'yaü dakùiõottaràt ..>% iti merutantre 199 pañale . pa¤camataþ --
     %<ràjan ! brahmakàyasamudbhåtaþ kàyastho varmasaüj¤akaþ kalau hi kùattriyaþ ma càstyadhikàro japayaj¤eùu ..>% iti vyomasaühitàyàm màdhavàcàryadhçtam .. ùaùñhataþ --
     yadà pçthivãnikùattriyakàle para÷uràmasya bhayàt candramenasya nçpatebhàryà munerdàlbhyasyà÷rayaü gatà tadà para÷aràma uvàca .
     %<tavà÷rame mahàbhàga . sagarbhà strã samàgatà candrasenasya ràjarùaþ kùattriyasya mahàtmanaþ ..
     tammevaü pràrthitaü dehi hiüseyaü tàü mahàmune ! .
     tato dàlabhyaþ pratyubàca dadàmi varamãpsitam ..
     striyaü garbhamamuü bàlaü tanme tvaü dàtumarhasi .
     tato ràmo'bravãddàlbhyaü yadarthamahamàgataþ ..
     kùattriyàntakara÷càhaü tattvaü yàcitavànasi .
     pràrthita÷ca tvayà vipra ! kàyastho garbha uttamaþ ..
     tasmàt kàyastha ityàkhyo bhaviùyati ÷i÷åttamaþ .
     evaü ràmo mahàbàhurhitvà taü garbhamuttamam ..
     nirjagàmà÷ramàttasmàt kùattriyàntakaraþ prabhuþ .
     kàyastha eùa utpannaþ kùattriyyàü kùattriyàttataþ ..
     tadgarbhajà÷va kàyasthà dharmiùñhàþ satyavàdinaþ .
     sadàcàraparà nityaü ratà hariharàrcane ..
     devaviprapitéõà¤ca atithãnà¤ca påjakàþ ..>% iti skandapuràõe reõukàmàhàtmya para÷uràmadàlbhyasaüvàde .. >\ ..

@<[Page 2,228b]>@
#<kùattriyà>#, strã, (kùattriyàõàü strãjàtiþ . %<aryakùattriyàbhyàü và>% . vàrtiü iti svàrthe ànugabhàve ñàp yopadhatvàt na ïãù . pakùe ànugàgamaþ ïãù ca .) kùattriyastrãjàtiþ . ityamaraþ .. (yathà, manuþ . 3 . 44 .

#<kùattriyàõã>#, strã, (kùattriyàõàü strãjàtiþ . %<aryakùattriyàbhyàü và>% . vàrtiü iti svàrthe ànugabhàve ñàp yopadhatvàt na ïãù . pakùe ànugàgamaþ ïãù ca .) kùattriyastrãjàtiþ . ityamaraþ .. (yathà, manuþ . 3 . 44 .
     %<÷araþ kùattriyayà gràhyaþ pratodo vai÷yakanyayà ..>% durgà . yathà, harivaü÷e viùõuparvaõi . 58 . 23 .
     %<nidrà ca sarvabhåtànàü mohanã kùattriyà tathà ..>%)

#<kùattriyã>#, strã, (kùattriyasya patnã iti . %<puüyogàdàkhyàyàm>% . 4 . 1 . 48 . iti ïãù .) kùattriyapatnã . ityamaraþ . 2 . 6 . 15 ..

#<kùada>#, saüvçtau . iti kavikalpadrumaþ .. (sautraü--àtmaü-- sakaü--señ .) kùattà . iti durgàdàsaþ .. (yathà, aitareyabràhmaõe . 1 . 15 . %<tadyathaivàdo manuùyaràja àgate'nyasmin vàrhatyukùàõaü và vehataü và kùadanta evamevàsmà etat>% ..)

#<kùantà>#, [ç] tri, (kùam + kartari tçc .) kùamà÷ãlaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 31 .. asya paryàyaþ sahiùõu÷abde draùñavyaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 102 . 31 .
     %<ye kùantàro nàbhijalpanti cànyàn satrãbhåtàþ satataü puõya÷ãlàþ .
     tathàvidhànàmeùa loko maharùe ! paraü gantà dhçtaràùñro na tatra ..>%)

#<kùapa>#, i ka ÷aktau . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-- paraü--sakaü--señ--idit .) ÷aktiriha kùamà . ika, kùampayati duþkhaü muniþ . sahata ityarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<kùapa>#, t ka ma kùepe . iti kavikalpadrumaþ .. (adanta curàü--paraü--sakaü--señ .) ma, akùapi akùàpi kùapaü kùapaü kùàpaü kùàpam . mànubandhasàmarthyàt sthànivattvàbhàve dãrghaþ . svamate tu atra dãrghavidhirupadhàü nàpekùate . iti durgàdàsaþ ..

#<kùapaõaþ>#, tri, (kùapayati kùipati dårãkaroti lajjàü iti . kùapa kùepe + kartari lyuþ .) nirlajjaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (kùapayati viùayaràgaü iti . bauddhasannyàsã .. (bhàve lyuñ kùapaõam . yathà, manuþ . 4 . 222 .
     %<bhuktvà'to'nyatamasyànnamamatyà kùapaõaü tryaham ..>%)

#<kùapaõakaþ>#, puü, (kùap + lyuþ . svàrthe kan .) buddhabhedaþ . iti jañàdharaþ .. sannyàsã . yathà . %<eka kùapaõaka ÷àkàhartà tatra kùapaõaka da÷a÷àkà÷à . yatra kùapaõaka da÷a÷àkà÷à tatra kùapaõaka kà ÷àkà÷à>% .. ityudbhañaþ .. (yathà ca mahàbhàrate . 1 . 3 . 124 .
     %<so'pa÷yadatha pathi nagnaü kùapaõakamàgacchantam ..>% vikramàdityasabhàsthanavaratnànàmekaþ . yathà --
     %<dhanvantarikùapaõakàmarasiüha÷aïkuvetàlabhaññaghañakarparakàlidàsàþ ..>%)

#<kùapaõyuþ>#, puü, (kùap + bàhulakàt anyuþ tato õatvam .) aparàdhaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<kùapà>#, strã, (kùapayati vàrayati ceùñàmindriyàõàm . kùap + ac .) ràtriþ . (yathà, mahàbhàrate . 3 . araõyayàtràparvaõi . 1 . 43 .
     %<ràjànantu kuru÷reùñhaü te haüsamadhurasvaràþ .
     à÷vàsayanto vipràgryàþ kùapàü sarvàü vyanodayan ..>%) haridrà . ityamaraþ ..

#<kùapàkaraþ>#, puü, (kùapàü ràtriü karotãti . kç + ñaþ .) candraþ . karpåraþ . ityamaraþ . 4 . 53 . 7 ..

#<kùapàcaraþ>#, puü, (kùapàyàü rajanyàü caratãti . cara + ñaþ .) ràkùasaþ . (yathà, mahàbhàrate . 3 . indrajidvadhaparvaõi . 288 . 33 .
     %<niryàõe sa mati kçtvà nidhàyàsiü kùapàcaraþ .
     àj¤àpayàmàsa tadà ratho me kalyatàmiti ..>%)

#<kùapàñaþ>#, puü, (kùapàyàü añatãti . añ gatau + ac . ràkùasaþ . iti trikàõóa÷eùaþ . (yathà, bhaññiþ 2 . 30 .
     %<tataþ kùapàñaiþ pçthupiïgalàkùaiþ khaü pràvçùeõyairiva càna÷e'bdaiþ ..>%)

#<kùapàpatiþ>#, puü, (kùapàyàþ rajanyàþ patiþ .) candraþ . karpåraþ . iti ni÷àpati÷abdadar÷anàt ..

#<kùama>#, u ir bha ya marùe . iti kavikalpadrumaþ .. (divàü--paraü--sakaü--señ . uditvàt ktvàveñ .) marùaþ sahanam . u, kùamitvà kùàntvà . ùaùñhasvarànubandha ityeke . i ra, akùamat akùamãt . asmàt puùàditvànnityaü ïa ityanye . bha ya, kùàmyati doùaü sàdhuþ . iti durgàdàsaþ ..

#<kùama>#, å ïa ¤i ùa marùe . iti kavikalpadrumaþ .. (mvàü--àtmaü--sakaü--veñ .) å, akùamiùña akùaüsta . ïa, kùamate . ¤i, kùanto'sti . ùa, kùamà . iti durgàdàsaþ ..

#<kùamaü>#, klã, (kùam + pacàdyac .) yuktam . ityamaraþ . 3 . 3 . 122 .. (yathà, ÷àkuntale 5 aïke .
     %<yadi yathà vadati kùitipastathà tvamasi kiü punarutkulayà tvayà .
     atha tu vetsi ÷ucivratamàtmanaþ patigçhe tava dàsyamapi kùamam ..>%)

#<kùamaþ>#, tri, (kùamate iti . kùam + ac .) ÷aktaþ . hitaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 122 .. àdyasya paryàyaþ . sahaþ 2 prabhuùõuþ 3 . iti hemacandraþ .. (yathà, ÷àkuntale 1 màïke .
     %<idaü kilàvyàjamanoharaü vapustapaþkùamaü sàdhayituü ya icchati ..>% raghau ca . 11 . 6 .
     %<à÷iùaü prayuyuje na vàhinãü sà hi rakùaõavidhau tayoþ kùamà ..>%)

#<kùamatà>#, strã, (kùamasya bhàvaþ iti . kùama + tal .) yogyatà . sàmarthyam . yathà --
     %<÷rutirdvitãyà kùamatà ca liïgaü vàkyaü padànyeva tu saühatàni .
     sà prakriyà yà karaõasya kàïkùà sthànaü kramo yogabalaü samàkhyà ..>% iti bhaññavàrtikam .. kùamatà arthaprakà÷anasàmarthyam . yathà . varhirdevasadanaü dàsãtyatra dàsãti padasya chedanaprakà÷anasàmarthyàt varhirityasya àstçtadarbhaprakà÷anasàmartyàt àstçtadarbhacchedane samudàyamantrasya niyogo'vagamyate . iti dharmadãpikà ..

#<kùamà>#, strã, (kùamate àtmoparisthitànàü jãvànàmaparàdhaü yà . kùam ac ùitvàdaï và tataùñàg .) kùitiþ . (yathà, bhaññiþ . 3 . 22 .
     %<vibhåùaõànyunmumucuþ kùamàyàü peturbabha¤jurvalayàni caiva ..>%) kùàntiþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 122 .. kùamàlakùaõam . yathàha, vçhaspatiþ .
     %<vàhye càdhyàtmike caiva duþkhe cotpàdite kvacit .
     na kupyati na và hanti sà kùamà parikãrtità ..>% ityekàda÷ãtattvam . api ca .
     %<àkruùño'bhihato yastu nàkro÷enna hanedapi .
     aduùñairvàïmanaþkàyaistitikùu÷ca kùamà smçtà ..>% iti màtsye 120 adhyàyaþ .. anyacca .
     %<vibhàga÷ãlaþ satataü kùamàyukto dayàtmakaþ .
     gçhasthastu kùamàyukto na gçheõa gçhã bhavet ..
     kùamà dayà ca vij¤ànaü satya¤caiva damaþ ÷amaþ .
     adhyàtmanityatàj¤ànametadbràhmaõalakùaõam ..
     vigarhàtikramakùepahiüsàbandhavadhàtsanàm .
     anyamanyusamutthànàü doùàõàü varjanaü kùamà ..>% iti kaurme 14 adhyàyaþ .. (apara¤ca yathà, mahàbhàrate . 3 . draupadã-yudhiùñhirasaüvàde . 29 . 35-- .
     %<atràpyudàharantãmà gàthà nityaü kùamàvatàm .
     gãtàþ kùamàvatà kçùõe ! kà÷yapena mahàtmanà ..
     kùamà dharmaþ kùamà yaj¤aþ kùamà vedàþ kùamà ÷rutam .
     ya etadeva jànàti sa sarvaü kùantumarhati ..
     kùamà brahma kùamà satyaü kùamà bhåta¤ca bhàvi ca .
     kùamà tapaþ kùamà ÷aucaü kùamayedaü dhçtaü jagat ..
     atiyaj¤avidàü lokàn kùamiõaþ pràpnuvanti ca .
     atibrahmavidàü lokànati càpi tapasvinàm ..
     anye vai yajuùàü lokàþ karmiõàmapare tathà .
     kùamàvatàü brahmaloke lokàþ paramapåjitàþ ..
     kùamà tejasvinàü tejaþ kùamà brahma tapasvinàm .
     kùamà satyaü satyavatàü kùamà yaj¤aþ kùamà ÷amaþ ..
     tàü kùamàmãdç÷ãü kçùõe ! kathamasmadvidhastyajet .
     yasyàü brahma ca satya¤ca yaj¤à lokà÷ca dhiùñhitàþ ..
     kùantavyameva satataü puruùeõa vijànatà .
     yadà hi kùamate sarvaü brahma sampadyate tadà ..
     kùamàvatàmayaü lokaþ para÷caiva kùamàvatàm .
     iha sammànamarhanti paratra ca ÷ubhàü gatim ..
     yeùàü manyurmanuùyàõàü kùamayàbhihataþ sadà .
     teùàü paratare lokàstasmàt kùàntiþ parà matà ..>%) ràtriþ . iti ÷abdaratnàvalã .. * .. durgà . ityamarañãkàyàm mathurànàthaþ .. tathà hi .
     %<jayantã maïgalà kàlã bhadrakàlã kapàlinã .
     durgà ÷ivà kùamà dhàtrã svàhà svadhà namo'stute ..>% iti durgàrcàtattvam .. api ca .
     %<kùamà tu ÷rãmukhe kàryà yogapaññottarãyakà .
     padmàsanakçtàdhàrà varadodyatapàõinã ..
     ÷ålamekhalasaüyuktà pra÷àntà yogasaüsthità .
     sitapuùpopahàreõa sitahomena siddhidà ..>%
     iti devãpuràõe saüvatsaradevatàviü÷atividhiþ prathamaþ .. khadiraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. gopãvi÷eùaþ . yathà . ràdhikovàca .
     %<mayà pårba¤ca tvaü dçùño gopyà ca kùamayà saha .
     suve÷ayukto màlàvàn gandhacandanasaüyutaþ ..
     ratnabhåùitayà gandhacandanokùitayà tayà .
     sukhena mårchitastalpe puùpacandanasaüyute ..
     ÷liùño nidritayà sadyaþ sukhena navasaïgamàt .
     mayà prabodhità sà ca bhavàü÷ca smaraõaü kuru ..
     gçhãtaü pãtavastrante muralã ca manoharà .
     vanamàlà kaustubha÷càpyamålyaü ratnakuõóalam ..
     pa÷càt pradattaü premnà ca sakhãnàü vacanàdaho .
     lajjayà kçùõavarõa÷ca tenàpyadyàpi pa÷yataþ ..
     kùamà dehaü parityajya lajjayà pçthivãü gatà .
     tatastasyàþ ÷arãra¤ca guõa÷reùñhaü babhåva ha ..
     saüvibhajya tvayà dattaü premnà prarudatà purà .
     ki¤ciddattaü viùõave ca vaiùõavebhya÷ca ki¤cana ..
     dharmiùñebhya÷ca dharmàya durbalebhya÷ca ki¤cana .
     tapasvibhyo'pi devebhyaþ paõóitebhya÷ca ki¤cana ..
     etatte kathitaü sarvaü kiü bhåyaþ ÷rotumicchasi ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 9 adhyàyaþ .. * ..

#<kùamàdaü÷aþ>#, puü, (kùamàü pçthivãü daü÷atãti . dan÷a + ac . tãkùõamålatvàt tathàtvam .) ÷igruþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùamàvàn>#, [t] tri, (kùamà vidyate asya asmin và iti matup masya vatvam .) kùàntiyuktaþ . yathà,
     %<ekaþ kùamàvatàü doùo dvitãyo nopapadyate .
     yadenaü kùamayà yuktama÷aktaü manyate janaþ ..>% iti gàruóe 114 adhyàyaþ ..

#<kùamità>#, [ç] tri, (kùam + tçc .) kùamà÷ãlaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 31 ..

#<kùamã>#, [n] tri, (kùam + %<÷amãtyaùñàbhyo ghinuõ .>% 3 . 2 . 141 . iti ghinuõ .) kùamà÷ãlaþ . tatparyàyaþ . sahiùõuþ 2 sahanaþ 3 kùantà 4 titikùuþ 5 kùamità 6 . ityamaraþ . 3 . 1 . 31 .. kùamaþ 7 ÷aktaþ 8 sahaþ 9 prabhåùõuþ 10 . iti hemacandraþ .. (yathà, bhàgavate . 9 . 15 . 40 .
     %<kùamiõàmà÷u bhagavàüstuùyate harirã÷varaþ ..>%)

#<kùayaþ>#, puü, (kùi kùaye . %<nandigrahipacàdibhyaþ>% . 3 . 1 . 134 . iti ac .) nãtivedinàü trivargàntargataprathamavargaþ . sa tu ràj¤àmaùñavargasyàpacayaþ . yathà --
     %<kùayaþ sthàna¤ca vçddhi÷ca trivargo nãtivedinàm ..>% ityamaraþ 3 . 1 . 134 .. nãtivedinàü nãti÷àstraj¤ànàü kùayàdibhistrivargaþ anyeùàntu dharmakàmàthaþ pårbamuktaþ . aùñavargasyàpacayaþ kùayaþ . tasyaivopacayo vçddhiþ . tasya nopacayo nàpyapacavaþ sthànam . aùñavargo yathà -- %<çùirvaõikpatho durgaü setuku¤jarabandhanam . kanyàkarabalàdànaü sainyànà¤ca nive÷anam .. aùñavargaþ smçto ràj¤àü>% . iti taññãkàyàü bharataþ .. layaþ . tatparyàyaþ . sambartaþ 2 pralayaþ 3 kalpaþ 4 kalpàntaþ 5 .. apacayaþ . tatparyàyaþ . kùiyà 2 .. nilayaþ . tatparyàyaþ gçha÷abde draùñavyaþ .. kà÷arogavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . yakùmà 2 ÷oùaþ 3 . ityamaraþ .. ràjayakùmà 4 rogaràjaþ 5 gadàgraõãþ 6 uùmà 7 atirogaþ 8 rogàdhã÷aþ 9 nçpàmayaþ 10 . iti ràjanirghaõñaþ .. (lakùaõàõi cikitsita¤ca yathà --
     %<÷çõuta guõagariùñhà vyàdhighoraü naràõàü bhavati rahitaceùño vàtulaþ pràõinàü vai .
     ciranirayakaro'yaü pràkçtaiþ karmapàkairiha paribhavakàrã mànuùasya kùayo'yam ..
     devànàü prakaroti bhaïgamathavà bhråõasya sampàtanaü gopçthvãdharaviprabàlahanana¤càvàsavidhvaüsanam .
     yo'yaü sthànavinà÷ana¤ca kurute strãõàüvadho yo narastasyaitairgurukarmabhiþ kùayagado dehàrthahàrã mahàn ..
     devànàü damato dhana¤ca dahato bhråõaprapàte'pi ca devatvaü harato viùa¤ca dadata àràmakaü nighnataþ .
     tenàsau niyamena sambhavati vai néõà¤ca tãvrà rujà dhàtånàü kùayakàriõã ca manujasyàtmàpahà dàruõà kùayo da÷avidha÷caiva vij¤àtavyo bhiùagvaraiþ ..
     ÷ràntyà bhàràdviùama÷ayanairdãrghamàrgàkramairvà bhukterdoùàdati÷ayarateþ sevanàdvai nara÷ca .
     jvareõàtikrànto viùama÷ayanàt kåñanaparaiþ jàtà rogà manujavapuùaþ kùãõatàü saünayanti .
     rogàkrànto viùama÷ayanàttasya mandajvaràdvà .
     ÷leùmà pittaü marudatha÷ayanairyàtidehakùayaü và .
     rasaraktamàüsameda÷càsthimajjàni ÷ukrataþ ..
     evaü da÷avidhà j¤eyàþ kùayà néõàü vapuþùu ca .
     puna÷ca lakùaõantveùàü vakùyate ÷çõu sàmpratam .
     atisvedàtigharmeõa cintà÷oùabhayàdinà ..
     vàtàdyaiþ sevitai÷càpi jàyate màrutakùayaþ .
     tena tandràïgadàha÷ca pipàsàrucivepathuþ ..
     tamaþ klamo bhrama÷caiva bhavecca màrutakùaye .
     tasmàdimàni sevyàni rasàni palalàni ca ..
     rasonàdikakalka¤ca sevayedvàtavardhanam .
     pittakùaye'gnimàndya¤ca jàyate'rucijàóyatà ..
     kàsahçllàsa÷opha÷ca jàyate mandaceùñatà .
     svedàbhyaïgànni pànàni dãpanàni prayojayet ..
     jàïgalàni rasànnàni sevayet pittakçtkùaye .
     vyàyàme ca vyavàye ca råkùànàhàrasevanaiþ ..
     santàpakrodhanai÷càpi jàyate kaphasaükùayaþ .
     tenadàho'thavà pàõóuþ ÷oùo niþ÷vasanaü bhramaþ ..
     vinidratà kùut tçùõà ca strãsaïge nàbhinandati .
     tasya ÷ãtànnapànàni kanda÷àkàdikairasaiþ ..
     ànåpairdadhidugdhairvà sevanaü na samãhitam .
     tribhirdoùaiþ kùayaü pràptaistadà hi maraõaü dhruvam ..
     tasya kriyà prayoktavyà sàdhàraõyà mahàmate ! ..
     atha dhàtuþ kùayaü vakùye hàrãta ! ÷çõu sàmpratam .
     rasaraktamàüsamedaþ pratyekaü kùayalakùaõam ..
     rasakùaye'ti÷oùa÷ca mamdàgnitva¤ca vepathuþ .
     ÷iroruk mandaceùñatvaü jàyate ca klamo bhramaþ ..
     raktakùaye kùayaþ pàõóu rmamdaceùño bhavennaraþ .
     ÷vàsaniùñhãvanaü ÷oùo mandàgnitva¤ca jàyate ..
     màüsakùaye'tikç÷atà ceùñana¤càïgabhaïgatà .
     nidrànà÷o'tinidràsya visaüj¤o laghuvikramaþ ..
     medaþ kùaye mandabalo visaüj¤atà càïgasya bhaïgo vamanaü paråùatà .
     ÷vàsàbhikàso'rucitàgnimandatà vi÷eùakampo vapuùa÷ca ÷uùkatà ..
     asthikùaye syàt atimandaceùñatà bhanda¤ca vãryaü khalu medasaþ kùaye .
     visaüj¤atà syàt kç÷atà ca kampanaü aïgasya bhaïgo vamanaü paråùatà ..
     ÷oùa÷ca dehe sadana¤ca ÷ophità vikampanaü ÷oùarujà ca jàyate .
     bhiùagvarastat parivedalakùaõaü majjakùaye kampanameva jàyate ..
     bhramaþ klamaþ syàdatimandaceùñaþ ÷opho ni÷àjàgaraõa¤ca tantrà ..
     mandajvaraþ ÷oùasamo manuùye ÷ukrakùaye càlpa viceùñitàni .
     råkùaü bhramaþ kampana÷oùarodhaþ strãdveùitàdãni viråpatà ca ..
     idànãü saüpravakùyàmi bheùajàni yathàkramam .
     snehanaü råkùaõa¤caiva tathà vimlàpanaü hitam .
     jàïgalàni ca màüsàni bhojanàni ca sevayet ..
     guóåcã ÷çïgavera¤ca yavànã kvathitaü jalam .
     maricaiþ kvathitaü dugdhaü pàne ràtrau pra÷asyate ..
     rasànàü tena vçddhiþ syàt ÷ãghraü tasmàdvimucyate ..
     rasànàü vçddhikaraõaü godhåmayava÷àlibhiþ .
     kvathitàni bhiùak ÷reùñairjàïgalàni vi÷eùataþ ..
     ghçtadugdhasitàkùaudramaricàni ca pippalã .
     pànaü ÷astaü manuùyàõàü raktavçddhikaraü matam ..>% iti rasaraktavçddhikaram .. * ..
     %<ànåpàni ca dhànyàni laghunàmàni kalpayet .
     kalyàü÷ca ghçtadugdhàdãn sevayenmadhuràõi ca ..
     rasà÷ca jàïgalàni syuþ sevanàrthe bhiùagvara ! .
     sitopalàdikaü cårõaü ajàkùãraü sakolakam ..
     hitaü pànaü kùaye caiva kalpamapràtarà÷ane .>% iti màüsamedovçddhikaram .. * ..
     %<ghçtàni ca mupakvàni kùãràõi vividhàni ca .
     candanàni ca dràkùàdi-cårõàni ca bhiùagvara ! ..
     jàïgalàni ca sarvàõi sevanãyàni puttraka ! .
     amlàni madhuràõãha sarvàõi ca prayojayet ..>% ityasthivçddhikaraõam .. * ..
     %<÷ukrakùaye prapàkàni rasàni ca vi÷eùataþ .
     navanãtaü tathà kùãraü madhuràõi ca sevayet ..
     karkañã målapayasà vidàrã kanda÷àlmalã .
     sitàóhya¤ca hitaü pànaü ÷asyante bhadhuràõi ca ..>% iti ÷ukrakùayavçddhikaraõam .. * .. balà vidàrã laghupa¤camålã kùãradrumatvak ca tataþ prayojyà . punarnavà meghatugàrajanyaþ sa¤jãvanãyairmadhukaiþ samàü÷aiþ .. akùapramàõàni samàni tàni sarvàõi caitànyapi cårõayitvà . vimi÷rayet tatra kaõà÷atàni yavànnagodhåmayavàü÷ca piùñvà .. tugàsamàü÷à sitataõóulànàü peyaü tu ÷çïgàñakami÷rita¤ca . prakãrõakàrdhena viyojanãyaü sarvàü÷akenàpi sità prayojyà .. vibhàvayeccàmalakãrasena vàratrayaü gopayasà vibhàvya . tato'sya sarvaiþ saha ÷arkaràbhi rdhçtena caivaü punareva bhàvyam . taü bhakùayet kùaudrayutaü palàrdha jãrõe ca bhojyaü kañukàmlavarjyam .. kùãraü ghçtaü và sita÷arkaràü và yavànnagodhåmaka÷àlibhakùàn . j¤àtvàgnipàkaü jañhare narasya deyo vidhij¤aiþ kùayaroga÷àntyai . pathyakùaye ÷ràntaciràmitàpasaüpãóitànà¤ca tathà÷iro'rtau ..
     %<pittàturàõàü rudhirakùayàõàü ÷ramàdhvasaüpãóitakàmalànàm .
     ÷vàsàturàõàü madhumehinà¤ca kùãõendriyàõàü balakàri÷astam ..>% iti bàlàdi bårõam .. * ..
     %<pippalã vardhamànantu jvare jãrõe pra÷asyate .
     mandàgnau pãtamevàtha gudaje và tathà punaþ ..>% iti pippalãvardhamànam .. * ..
     %<dve pale màrkavaü dhàtu sàkùaka¤ca punarnavà .
     tugà pçkkà ÷àliparõã vàsaka¤ca duràlabhà ..
     cårõàrdhena samaü yojyaü trigandhaü maricàni ca .
     tàlã÷aü magadhà caiva tadardhena ÷ilodbhavam ..
     ÷ilàbhedantadardhena sarva¤caikatra mi÷rayet .
     samena tilacårõantu ÷arkaràbhiþ samàyutam ..
     tena kùayo ràjayakùmà kàmalà ca vina÷yati .
     apasmàraü jayatyà÷u balavãryàdhiko bhavet ..
     ÷àmyanti ca mahàrogàþ ÷ukràóhyo jàyate naraþ ..>% iti ÷ilàjatucårõam .. * ..
     %<balà÷vaddaüùñrà vçhatãdvaya¤ca parõodvayaü gokùurakaü sthirà ca .
     pañolanimbasya dalàni mustam satràyamàõà saduràlabhà ca ..
     kçtvà kaùàya¤ca padàva÷eùaü påte tata÷cårõamidaü prayu¤jyàt .
     dràkùà ÷añhã puùkaramåladhàtrã dugdhaü samaü tàmalakãkaùàyam ..
     sarpiþ prayaktaü navanãtaka¤ca sarpistadardhena viyojanãyam .
     siddhaü ghçtaü pànamathaiva vastau nasye tathàbhya¤janabhojane ca ..
     sa pàõóukà÷akùayakàpalànàm ràjakùaye kùãõavalendriyàõàm .
     kùateùu ÷opheùu vraõeùu ÷astaü ÷iro'rtipàr÷vàrtigudàmayaghnam ..>% iti balàdyaü ghçtam .. * ..
     %<candanaü saralaü dàru pakùailà bàlakaü ÷añhã .
     nala÷aileyakaü pçkkà padmakaü nàgake÷aram ..
     kakkolakaü suràmàüsã ÷aileyaü dve harãtakã .
     reõukàtvak kuïkuma¤ca ÷àrive dve ni÷àguru ..
     valà dràkùà ca nalikà kaùàyaü suparisrutam .
     tailamastu tathà làkùà rasena samabhàgikam ..
     mandàgninà pacettailaü siddhaü pàne ca vastiùu .
     nasye càbhya¤jane caiva yojayettadbhiùagvaraþ ..
     hanti pàõóu kùayaü kàsaü grahaghnaü balavarõakçt .
     mandajvaramapasmàrakuùñhapàma haret punaþ .
     karoti balapuùñyojaþpraj¤àyurbalavardhanam ..
     råpasaubhàgyadaü puõyaü sarvabhåtaya÷askaram ..>% iti candanàdyaü tailam .. iti kùayarogacikitsà .. iti hàrãte cikitsitasthàne da÷ame'dhyàye .. * ..
     %<trikañu triphalailàbhirjàtãphalalavaïgakaiþ .
     navabhàgonmitaü tulyaü lauhaü pàradasinduram .
     madhunà kùayarogàõàü hantàyaü kùayake÷arã ..>% iti kùayake÷arã rasaþ .. iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe yakùmàdhikàre .. * ..) asya anyat nidànàdi yakùma÷abde draùñavyam . tasyauùadhàntaraü yathà --
     %<÷vetakokilàkùamålaü chàgãkùãreõa saüyutam .
     trisaptàhena vai pãtaü kùayarogaü kùayaü nayet ..>% iti gàruóe 193 adhyàyaþ .. (kùayatyasmàdanena và kùi + kùaye + ap . kùayati vinà÷ayati iti . antarbhåtaõic tato'c .) rogamàtram . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùayataruþ>#, puü, (kùayasya kùayàrthaü . và taruþ .) sthàlã vçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathàsya paryàyàþ .
     %<nandãvçkùo'÷vatthabhedaþ praroho gajapàdapaþ .
     sthàlã vçkùaþ kùayataruþ kùãrã ca syàdvanaspatiþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathamabhàge ..)

#<kùayathuþ>#, puü, (kùi + athuc .) kàsaþ . iti hemacandraþ ..

#<kùayanà÷inã>#, strã, (kùayaü kùayàkhyarogaü nà÷ayatãti . kùaya + na÷ + õic + õini + ïãp .) jãvantãvçkùaþ . iti ÷abdamàlà .. (guõàdayo'sya jãvantã÷abde j¤eyà ..)

#<kùayyaü>#, tri, (kùetuü ÷akyam . kùi + %<kùayyajayyau ÷akyàrthe>% . 6 . 1 . 81 . iti yat .) kùayaõãyam . kùayitavyam . kùayayogyam . iti vyàkaraõam .. %<kùetuü jetuü yogyaü kùeyaü pàpaü jeyaü manaþ>% . iti siddhàntakaumudã .. (yathà, mahàbhàrate . %<apavarge tu vai÷yasya ÷ràddhakarmaõi bhàrata ! . akùayyamabhidhàtavyam>% iti ..)

#<kùara>#, ja sa¤calane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü--paraü-- akaü-señ . kvacit saka¤ca .) ja, kùàraþ kùaraþ . sa¤calanamiha mocanaü sravaõa¤ca . àdau sakarmakaþ . %<srotobhistrida÷agajà madaü kùarantaþ>% . iti kiràte . 7 . 8 .. sravaõe tu . kùarat kùatajavçttayaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<kùaraü>#, klã, (kùarati sravati varùati ca . kùar + ac .) jalam . tathà ca satyasàvitryopaniùadi . 1 . 8 . 10 . %<kùarantvavidyà hyamçtaü tu vidyà>% ..) meghe puü . iti medinã ..

#<kùaraþ>#, puü, (kùar + ac .) na÷varavastu . yathà --
     %<dvàvimau puruùau loke kùara÷càkùara eva ca .
     kùaraþ sarvàõi bhçtàni kåñastho'kùara ucyate ..>% iti ÷rãbhagavadgãtàyàm . 15 . 17 . %<kùara÷càkùara÷ceti dvàvimau loke prasiddhau . tàvevàha tatra kùaraþ puruùo nàma sarvàõi bhåtàni brahmàdisthàvaràntàni ÷arãràõi avivekilokasya ÷arãreùveva puruùatvaprasiddheþ . kåño rà÷iþ ÷ilà rà÷iþ . parvata iva ekade÷eùu na÷yatsvapi nirvikàratayà tiùñhatãti kuñastha÷cetano bhoktà sa tvakùaraþ puruùa ucyate vivekibhiþ>% . iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã .. (tathà, mahàbhàrate . 14 . anugãtàparvàdhyàye . 17 . 17 .
     %<tataþ savedanaþ sadyo jãvaþ pracyavate kùaràt ..>%)

#<kùaraõaü>#, klã, (kùar + bhàve lyuñ .) mocanam . sravaõam . (yathà, raghuþ . 19 . 19 .
     %<laulyametya gçhiõãparigrahàt nartakãùvasulabhàsu tadvapuþ .
     vartate sma sakatha¤cidàlikhannaïgulãkùaraõasannavartikà ..>%)

#<kùarã>#, (n] (kùaraþ kùaraõaü varùaõaü astvasmin kàle kùaro'styasya và . kùar + iniþ .) varùàkàlaþ . iti hemacandraþ . kùaraõavi÷iùñe tri ..

#<kùala>#, ka ÷auce . iti kavikalpadrumaþ . (curàü-paraüsakaü-señ .) ÷aucamiha ÷uddhãkaraõam . ka, kùàlayati pàtraü payasà lokaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<kùala>#, ja càle . caye . iti kavikalpadrumaþ . (bhvàü-paraü akaü-señ .) ja, kùàlaþ kùalaþ . càlaþ kampaþ . caya÷cayanam . iti durgàdàsaþ ..

#<kùavaþ>#, puü, (kùu ÷abde kùute ca + bhàve ap .) kùutam . ràjikà . ityamaraþ .. kàsaþ .. iti ÷abdaratnàvalã . ràjikàbhedaþ . tatparyàyaþ . kùudhàbhijananaþ 2 capalaþ 3 dãrgha÷imbikaþ 4 sukumàraþ 5 vçttabãjaþ 6 madhuraþ 7 kùavakaþ 8 . asya guõàþ . kaùàyatvam . madhuratvam . ÷ãtalatvam . kaphapitta÷ramaharatvam . vçùyatvam . rucyatvam . pavanàdhmànapuùñidatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùavakaþ>#, puü, (kùu + ap + svàrthe kan .) apàmàrgaþ . ràjikà . bhåtàïku÷aþ . iti ràjanirghaõñaþ . (vyavahàro'sya yathà surasàdigaõapàñhe .
     %<kùavakasarasibhàrgã kàmukà kàkamàcã kulahalaviùamuùñã bhåstçõo bhåtake÷ã ..>% iti vàbhañe såtrasthàne 15 adhyàye ..)

#<kùavakçt>#, strã, (kùavaü karotãti . kç + kvip .) chikkanã . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<kùavathuþ>#, puü, (kùu + athuc .) kùutam . kàsaþ . iti medinã . kaõñhakaõóåyanam . iti ÷abdaratnàvalã .. (kùavathurnàma rogavi÷eùaþ . tasya sakàraõasampràptikalakùaõàni yathà --
     %<tãkùõaghràõopayogàrkara÷misåtratçõàdibhiþ .
     vàtakopibhiranyairvà nàsikà taruõàsyani ..
     vighaññite'nilaþ kruddho ruddhaþ ÷çïgàñakaü vrajet .
     nivçttaþ kurute'tyarthaü kùavathuü sa bhç÷aü kùavaþ ..>% iti vàbhañe uttarasthàne 19 adhyàye ..
     %<ghràõà÷rite marmaõi saüpraduùñe yasyànilo nàsikayà nireti .
     kaphànuyàto bahu÷aþ sa÷abdastaü rogamàhuþ kùarathuü vidhij¤àþ ..
     tãkùõopayogàdatijighrato và bhàvàn kañånarkanirãkùaõàdvà .
     såtràdibhirvà taruõàsthimarmaõyudghàñite yaþ kùavathurnireti ..>% ityuttaratantre dvàviü÷e'dhyàye su÷rutenoktam .. cikitsà yathà .
     %<kùepyaü nasyaü mårdhavairecanãyairnàóyàcårõaü kùavathau bhraü÷athau ca ..>% iti càtraiva 23 adhyàye tenoktam .. asya vidhàraõàjjàto yaþ sa yathà --
     %<bhavanti gàóhaü kùavathorvighàtàcchiro'kùinàsà÷ravaõeùu rogàþ .
     kaõñhàsyapårõatvamatãvatodaþ kåja÷ca vàyorathavà pravçttiþ ..>% iti cottaratantre pa¤capa¤cà÷attame'dhyàye ca tenoktam ..)

#<kùavapatrà>#, strã, (kùavaþ kùutahetuþ patraü yasyàþ . etat patràghràõena hi kùutaü jàyate . atastathàtvam .) droõapuùpã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùavikà>#, strã, (kùavaþ kùutaü sàdhyatayà'styasya iti ñhan + ñàp ca .) vçhatãbhedaþ . tatparyàyaþ . sarpatanuþ 2 pãtataõóulà 3 puttrapradà 4 bahuphalà 5 godhinã 6 . asyà guõàþ . %<kùavikà vçhatã tiktà kañuruùõà ca tatsamà>% . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùàntaþ>#, tri, (kùam + kartari ktaþ .) sahana÷ãlaþ . tatparyàyaþ . soóhaþ 2 . ityamaraþ .. kùamànvitaþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. titikùitaþ 4 . iti jañàdharaþ .. (yathà, harivaü÷e . 21 . 21 .
     %<nirvairo nirvçtaþ kùànto nirmanyuþ kçtireva ca ..>%)

#<kùàntiþ>#, strã, (kùama + bhàve ktin .) satyapi sàmarthye apakàriõi apakàràcikãrùà . iti devãmàhàtmyañãkàyàü nàgabhaññaþ .. tatparyàyaþ . titikùà 2 . ityamaraþ .. sahiùõutà 3 kùamà 4 . iti jañàdharaþ .. (yathà, bhagavadgãtàyàm 18 . 42 .
     %<÷amo damastapaþ ÷aucaü kùàntiràrjavameva ca ..>%)

#<kùàntuþ>#, tri, (kùam + %<kramigamikùamibhyastun vçddhi÷ca>% . uõàü . 5 . 43 . iti tun vçddhi÷ca .) kùamà÷ãlaþ . tatparyàyaþ . marùakaþ 2 . ityuõàdikoùaþ ..

#<kùàntuþ>#, puü, (kùam + tun vçddhi÷ca .) pità . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<kùàmaþ>#, tri, (kùai + kartari ktaþ . %<kùàyo maþ .>% 8 . 2 . 53 . iti niùñhà tasya matvam .) kùãõaþ . abalaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, bhàgavate 3 . 21 . 46 .
     %<vidyotamànaü vapuùà tapasyugrayujà ciram .
     nàtikùàmaü bhagavataþ snigdhàpàïgàvalokanàt ..>% striyàü ñàp . yathà, meghadåte . 89 .
     %<àdhikùàmàü viraha÷ayane sanniùaõõaikapàr÷vàm ..>% sarvaråpavattvàt viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 viùõusahasranàmakãrtane . 149 . 104 .
     %<à÷ramaþ sramaõaþ kùàmaþ suparõo vàyuvàhanaþ ..>%)

#<kùàmavatã># strã, (kùàmaü doùakùayaþ sàdhyatayàstyasyà matup masya vatvam . striyàü ïãp . pakùe karmadhàrayaþ .) yàgavi÷eùaþ . yathà, bhaviùye .

#<kùàmavatãùñiþ># strã, (kùàmaü doùakùayaþ sàdhyatayàstyasyà matup masya vatvam . striyàü ïãp . pakùe karmadhàrayaþ .) yàgavi÷eùaþ . yathà, bhaviùye . %<kùàmavatyàdinà yadvat karmaõà pçtanàpate ! . daivadoùàdakaraõe jàte doùakadambake . homenaikena doùàõàü sarveùàü kùayamàdi÷et .. eva¤ca ekapràya÷cittenànekadoùakùayàya kùàmavatãùñiþ sarvatra dçùñàntaþ>% . iti pràya÷cittatattvam ..

#<kùàmàsyaü>#, klã, (kùàmasya kùayasya àsyaü sthànam .) kupathyam . yathà, ÷abdacandrikàyàm .
     %<apathyamahitaü rogyaü kùàmàsyaü parikãrtitam ..>% pustakàntare kùamasyamiti ca pàñhaþ ..

#<kùàraü>#, klã, (kùaratãti . kùar sa¤calane + %<jvalitikasantebhyo õaþ>% . 3 . 1 . 140 . iti jvalàditvàt õaþ .) viólavaõam . iti ràjanirghaõñaþ .. yavakùàraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kùàraþ>#, puü, (kùar sa¤calane + jvalàditvàt õaþ ..) rasavi÷eùaþ . (yathà, pa¤catantre . 1 . 315 .
     %<tàtasya kåpo'yamiti bruvàõàþ kùàraü jalaü kàpuruùaþ pibanti ..>% asya guõà yathà .
     %<kùàraþ kledaü janayati mukhe svàdruùõo vidàhã ÷åla÷leùmà rucibhç÷atçùàmåtrakçcchoùaõa÷ca .
     ànàhaü sa¤janayati punarvahnisandhukùaõaþ syàdevaü proktaü viditagaõakaþ kovidaiþ kùàravãryam ..>% iti hàrãte prathamasthàne 6 adhyàye ..) dhårtaþ . lavaõam . (yathà, ràmàyaõe . 2 . 73 . 3 .
     %<duþkhe me duþkhamakarorvraõe kùàramivàdadàþ .
     ràjànaü pretabhàvasthaü kçtvà ràma¤ca tàpasam ..>%) kàcaþ . bhasma . iti medinã .. guóaþ iti hemacandraþ .. ñaïkaõaþ . (asya paryàyà yathà --
     %<saubhàgyaü ñaïkaõaü kùàro dhàtudràvakamucyate ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) sarjikùàraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. kùàravi÷eùaguõàþ .
     %<palà÷adhavapåtãkakara¤japàñalàdijàþ .
     kùàràstu pàcanàþ sarve raktapittakaràþ saràþ .
     gulmàr÷aþkrimipuüstvaghnàþ ÷arkarà÷marinà÷anàþ ..>% iti ràjavallabhaþ .. (kùàrasàmànyaguõà yathà --
     %<kùàraþ sarva÷ca paramaü tãkùõoùõaþ krimijillaghuþ .
     pittàsçgdåùaõaþ pàkã cchedyahçdyo vidàraõaþ .
     apathyaþ kañulàvaõyàcchukraujaþ ke÷acakùuvàm ..>% iti såtrasthàne ùaùñhe'dhyàye vàbhañenoktam ..)

#<kùàrakaþ>#, puü, (kùaratãti . kùar + õvul .) acirajàtaphalam . tatparyàyaþ . jàlakam 2 . ityamaraþ .. jàli iti bhàùà . pakùimatsyàdipiñakam . khàücà iti bhàùà . iti medinã .. rajakaþ . iti ÷abdamàlà .. (svàrthe kan . kùàraþ . yathà, su÷rute .
     %<tanmàlatã kùàrakasaindhavàyutaü sadà¤janaü syàttimire'tha ràgiõi ..>%)

#<kùàratailaü>#, klã, (kùàrayutaü kùàràkhyaü và tailam .) pakvatailavi÷eùaþ . yathà --
     %<÷uùkamålaka÷uõñhãnàü kùàro hiïgulanàgaram .
     ÷atapuùpã vacà kuùñhaü dàru ÷igru rasà¤janam ..
     sauvarcalaü yavakùàraü sàmudra saindhavantathà .
     bhujagranthi vióaü mustaü madhu ÷uklaü caturguõam ..
     màtuluïgarasa¤caiva kadalãrasameva ca .
     tailamebhirvipaktavyaü karõa÷ålàpahaü param ..
     bàdhiryaü karõanàda÷ca påyasràva÷ca dàruõaþ .
     påraõàdasya tailasya kçmayaþ karõayoþ khilàþ ..
     kùipraü vinà÷amàyànti ÷a÷àïkakçta÷ekhara ! .
     kùàratailamidaü ÷reùñhaü mukhadantàmayàpaham ..>% iti garuóe 198 adhyàyaþ ..

#<kùàratrayaü>#, klã, (kùàràõàü trayam .) trividhakùàraþ . tadyathà, ràjanirghaõñe .
     %<sarjika¤ca yavakùàraü ñaïkaõakùàrameva ca .
     kùàratraya¤ca trikùàraü kùàratritayameva ca ..>%
     (%<sarjikà yàva÷åka÷ca kùàradvayamudàhçtam .
     ñaïgaõena yataü tattu kùàratrayamudãritam .
     militantåktaguõakçdvi÷eùàd gulmahçt param ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<kùàradalà>#, strã, (kùàro daleùu patreùu asyàþ . kùudravàståka÷àkavi÷eùaþ .) cillã . iti ràjanirghaõñaþ .. (cillã÷abde'syà vivçtirj¤àtavyà ..)

#<kùàrada÷akaü>#, klã, (da÷avidhàþ kùàràþ atra . kap kùàràõàü da÷akamityeke .) da÷avidhakùàraþ . yathà --
     %<÷igrumålakapalà÷acukrikàcitrakàrdrakasaünimbasambhavaiþ .
     ikùu÷aikharikamocikodbhataiþ kùàrapårbada÷akaü prakãrtitam ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùàradruþ>#, puü, (kùàrapradhànako drurdramaþ .) ghaõñàpàñalivçkùaþ . iti ratnamàlà .. (ghaõñàpàñali÷abde'sya guõàþ paryàyà÷ca j¤àtavyàþ ..)

#<kùàrapatraþ>#, puü, (kùàraþ patreùu yasya .) vàståkaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (asya paryàyà yathà --
     %<vàståkaü vàstuka¤ca syàt kùàrapatra¤ca ÷àkaràñ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. guõà÷càsya vàståka÷abde j¤àtavyàþ ..)

#<kùàrapatrakaþ>#, puü, (kùàrapatra + svàrthe kan kap và .) vàståkaþ . iti hemacandraþ ..

#<kùàrabhåmiþ>#, puü, (kùàrotpàdanakùamà bhåmiþ .) lavaõamçttikade÷aþ . yathà --
     %<jãvanaü jãvanaü hanti pràõàn hanti samãraõaþ .
     kimà÷caryaü kùàrabhåmau pràõadà yamadåtikà ..>% ityudbhañaþ .. (kùàrasya bhåmiþ sthànam .) lavaõabhåmyàü strã ..

#<kùàramadhyaþ>#, puü, (kùàro madhye'sya .) apàmàrgaþ . iti ratnamàlà .. (apàmàrga÷abde 'sya guõàdayo vyàkhyàtàþ ..)

#<kùàramçttikà>#, strã, . (kùàrayuktà mçttikà .) lavaõamçttikà . tatparyàyaþ . åùaþ 2 . ityamaraþ .. uùaþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kùàravçkùaþ>#, puü, (kùàrapradhànako vçkùaþ .) muùkakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùàra÷reùñhaü>#, klã, (kùàreùu ÷reùñham .) vajrakùàram . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùàra÷reùñhaþ>#, puü, (kùàraþ÷reùñho'tra .) palà÷aþ . muùkakaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (asya paryàyà yathà .
     %<palà÷aþ kiü÷ukaþ parõo yaj¤iyo raktapuùpakaþ .
     kùàra÷reùñho vàtaharo brahmavçkùaþ samidvaraþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<kùàraùañkaü>#, klã, (kùàràõàü ùañkam .) ùaóvidhakùàraþ . yathà --
     %<dhàràpàmàrgakuñajalàïgalãtilamuùkakaiþ .
     kùàrairetaistu militaiþ kùàraùañkàdayo gaõaþ ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùàrasindhuþ>#, puü, (kùàrairyuktaþ kùàrapradhànaþ sindhurvà .) lavaõasamudraþ . sa tu jambudvãpasya dakùiõe ÷àkadvãpasya uttare vartate . yathà --
     %<bhåmerardhaü kùàrasindhorudakasthaü jambudvãpaü pràhuràcàryavaryàþ .
     ardhe'nyasmin dvãpaùañkasya yàmye kùàrakùãràdyambadhãnàü nive÷aþ ..
     ÷àkaü tataþ ÷àlmalamatra kau÷aü krau¤ca¤ca gomedakapuùkare ca .
     dvayordvayorantaramekamekaü samudrayordvãpamudàharanti ..>% iti siddhànta÷iromaõau golàdhyàyaþ ..

#<kùàramelakaþ>#, puü, (kùàràõàü melaþ saüghaþ . tataþ svàrthekan .) sarvakùàraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùàràcchaü>#, klã, (kùàreùu acchaü nirmalam . samudrajàtalavaõasya svacchatayà tathoktam .) sàmudralavaõam . iti hàràbalã .. (sàmudralavaõa÷abde 'sya guõàdikaü j¤eyam ..)

#<kùàràùñakaü>#, klã, (kùàràõàü aùñakam .) aùñaprakàrakùàraþ . tadyathà --
     %<palà÷avajri÷ikharici¤càrkatilanàlajàþ .
     yavajaþ sarjikà ceti kùàràùñakamudàhçtam ..
     kùàrà ete'gninà tulyà gulma÷ålaharà bhç÷am ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<kùàrikà>#, strã, (kùar + õvul + ñàp ca . ata itvam .) kùudhà . iti hàràvalã ..

#<kùàritaþ>#, tri, (kùar + õic + karmaõi ktaþ .) abhi÷astaþ . apavàdagrastaþ . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate 2 . yudhiùñhiranàradasaüvàde . 5 . 105 .
     %<kaccidàryo vi÷uddhàtmà kùàrita÷caurakarmaõi .
     adçùña÷àstraku÷alairna lobhàdvadhyate ÷uciþ ..>%) sràvitaþ . kùàraþ . iti medinã ..

#<kùàrodaþ>#, puü, (kùàraü udakaü yasmin . kùàra udake yasya và . uttarapadasya cetyudakasya udàde÷aþ .) lavaõasamudraþ . yathà, %<kùàrodekùurasoda-surodaghçtoda-kùãroda-dadhimaõóoda-÷uddhodàþ saptajaladhayaþ . saptadvãpaparikhà ivàbhyantaradvãpasamànà ekaika÷yena yathànupårbaü saptasvapi vahirdvãpeùu pçthak parita upakalpitàþ>% . iti ÷rãbhàgavate 6 skandhe 1 aþ ..

#<kùàlanaü>#, klã, (kùal + õic + bhàve lyuñ .) prakùàlanam . dhautakaraõaü yathà --
     %<strã÷ådrau vàtha nityàmbhaþkùàlanàcca karauùñhayoþ ..>% iti brahmapuràõam . ityàhnikàcàratattvam .. (yathà ca, màrkaõóeyapuràõe . 16 . 16 .
     %<÷leùmamåtrapurã÷àsçkpravàhakùàlanena ca .
     raha÷caivopacàreõa priyasambhàùaõena ca ..>%)

#<kùàlitaü>#, tri, (kùal + õic + ktaþ .) kçtaprakùàlanam . tatparyàyaþ nirõiktam 2 ÷odhitam 3 mçùñam 4 dhautam 5 . iti hemacandraþ .. (yathà, màghe . 10 . 13 .
     %<aprasannamaparàddhari patyau kopadãptanurarãkçtadhairyam .
     kùàlitannu ÷amitannu badhånàndràvitannu hçdayammadhuvàraiþ ..>%)

#<kùi>#, kùayai÷varyayoþ . iti kavikalpadrumaþ . (bhvàü--paraüsakaü, ai÷varye--akaü-aniñ .) kùayati pàpam . iti durgàdàsaþ ..

#<kùi>#, na ga ùa hiüsàyàm . iti kavikalpadrumaþ . (svàükryàü ca-paraü-sakaü-aniñ .) na, kùiõoti . ga, kùiõàti . ùa, kùiyà . (yathà, ÷ànti÷atake 5 . %<dhanyànàü girikandarodarabhuvi jyotiþ paraü dhyàyatàmànandà÷rujalaü pibanti ÷akunà niþ÷aïkamaïke sthitàþ . asmàkantu manorathoparacitapràsàdavàpãtañakrãóàkànanakelimaõóapayuùàmàyuþ paraü kùãyate>% . iti karmakartari sàdhyam . iti durgadàsaþ ..

#<kùi>#, ÷a vàsagatyoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàü-- paraü-akaü-sakaüca-aniñ .) ÷a, kùiyati . iti durgàdàsaþ ..

#<kùi>#, tri, (kùi + bàhulakàt óiþ .) nivàsaþ . gatiþ . kùayaþ . iti medinã ..

#<kùiõa>#, du ¤a vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. (tanàü-ubhaüsakaü-señ-udittvàt ktvà veñ .) da ¤a, kùiõoti kùiõute . u, kùiõitvà kùitvà . iti durgàdàsaþ ..

#<kùitaþ>#, tri, (kùi + karmaõi ktaþ .) hiüsitaþ . kùitaþ kàmo mayà hiüsita ityarthaþ . iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ ..

#<kùitiþ>#, strã, (kùiyati vasatyasyàm . kùi + adhikaraõe ktin .) asyà aparà vyutpattiryathà --
     %<mahàlaye kùayaü yàti kùitistena prakãrtità .
     kà÷yapã ka÷yapasyeyamacalà sthiraråpataþ ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 7 adhyàyaþ .. pçthivã . (yathà, manau 4 . 241 .
     %<mçtaü ÷arãramutsçjya kàùñhaloùñrasamaü kùitau .
     vimukhà bàndhavà yànti dharmastamanugacchati ..>%) vàsaþ . kùayaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 70 .. kàlabhedaþ . sa tu pralayaþ . iti medinã .. rocanànàmagandhadravyam . iti ÷abdacandrikà .. * ..

#<kùitikaõaþ>#, puü, (kùiteþ pçthivyàþ kaõaþ .) dhåliþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kùitikùamaþ>#, puü, (kùitiriva kùamate kùitàviva kùamàkàraõãbhåtà ÷aktirasmin và .) khadiravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùitijaü>#, klã, (kùiti + jan + óaþ .) khagole àkà÷amadhyànnavatyaü÷àntare tiryagvçttam . yathà --
     %<parbàparaü viracayet samamaõóalàkhyaü yàmyottara¤ca vidi÷orvalayadvaya¤ca .
     årdhvàdha evamiha vçttacatuùkametadàveùñya tiryagaparaü kùitijaü tadardhe ..>% iti siddhànta÷iromaõau golabandhàdhikàraþ ..

#<kùitijaþ>#, puü, (kùiterjàyate iti . jan + óaþ .) bhånàgaþ . iti ràjanirghaõñaþ . maïgalagrahaþ . yathà --
     %<paramai÷varyamatulaü nànàvidhasukhà÷rayam .
     karoüti somaputtrastu kùitijàntarda÷àïgataþ ..>% iti jyotistattvam .. bhåjàte tri ..

#<kùitijantuþ>#, puü, (kùitau kùiterbà janturiva .) bhånàgaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùitidharaþ>#, puü, (kùitiü pçthvãü dharati dhàrayati và . dhç dhàri + và ac õicpakùepårbahrasvaþ .) parvataþ . iti halàyudhaþ .. (yathà, kumàre . 7 . 94 .
     %<atha vibudhagaõàüstànindumaulirvisçjya kùitidharapatikanyàmàdadànaþ kareõa ..>%) kårmavàsukidiggajà÷ca ..

#<kùitinàgaþ>#, puü, (kùitijàto nàgaþ . madhyapadalopã samàsaþ .) bhånàgaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùitinàthaþ>#, puü, (kùiteþ pçthivyàþ nàthaþ sahàyaþ ÷àstà ityarthaþ .) ràjà . (kùitipatidar÷anàt ..)

#<kùitipaþ>#, puü, (kùitiü pàtãti . pà + óaþ .) ràjà . yathà -- %<ahaüyunàtha kùitipaþ ÷ubhaüyuråce vacastàpasaku¤jareõa ..>% iti bhaññau . 1 . 20 .. (yathà ca pa¤catantre . 2 . 24 .
     %<yaþ sammànaü sadà dhattebhçtyànàü kùitipo'dhikam .
     vittàbhàve'pi taü dçùñvà te tyajanti na karhicit ..>%)

#<kùitipatiþ>#, puü, (kùiteþ patiþ pàlakaþ .) ràjà . yathà -- %<mårkho'÷àntastapasvã kùitipatiralaso matsaro dharma÷ãlo duþstho mànã gçhasthaþ prabhuratikçpaõaþ ÷àstraviddharmahãnaþ>% . iti navaratne . 6 . (tathà ca raghuþ . 6 . 86 .
     %<prabhuditavarapakùamekatastat kùitipatimaõóalamanyatovitànam ..>%)

#<kùitipàlaþ>#, puü, (kùitiü pàlayatãti . pàli + %<karmaõyaõ>% . 3 . 2 . 1 . ityaõ .) ràjà . yathà, prabodhacandrodayanàñake 1 aïke .
     %<nãtàþ kùayaü kùitibhujo nçpatervipakùà rakùàvatã kùitirabhåt prathitairamàtyaiþ .
     sàmràjyamasya vihitaü kùitipàlamaulimàlàrcitaü bhuvi payonidhimekhalàyàm .>% (tathà, raghu÷ca . 2 . 51 .
     %<etàvaduktvà virate mçgendre pratisvanenàsyaguhàgatena .
     ÷iloccayo'pi kùitipàlamuccaiþ prãtyà tamevàrthamabhàùateva ..>%)

#<kùitipàlabhàk>#, [j] puü, (kùitipàlaü bhajate iti . bhaj + kvip .) ràjà . yathà, bhaññau 3 . 21 .
     %<àsiùña naikatra ÷ucà vyaraüsãt kçtàkçtebhyaþ kùitipàlabhàgbhyaþ .
     sa candano÷ãramçõàladigdhaþ ÷okàgninàgàddyunivàsabhåyam ..>%

#<kùitiputtraþ>#, puü, (kùiteþ pçthivyàþ puttraþ.) narakaràjaþ . (purà kila siddhe÷varakapiladevakopena rasàtalagatàü bhagavatãü kùitimuddhartuü bhagavàn viùõuþ varàharåpeõàvatãrõaþ san tatra durdàntaü ditinandanaü hiraõyàkùaü nipàtya rasàtalàttàmuddhçtya tasyàmeva dharàyàü narakanàmànaü puttramutpàdayàmàsa .) yathà --
     %<sa tãre nadaràjasya lauhityasya mahàtmanaþ .
     brahmàrcanaü samàrabhya tapastaptumupasthitaþ ..
     sa mànuùeõa mànena kùitiputtraþ ÷ataü samàþ .
     jalàhàravratenaiva samànarca pitàmaham ..
     sa tuùñaþ ÷atavarùànte brahmà lokapitàmahaþ .
     pratyakùãbhåya narakasyàgrataþ samupasthitaþ ..>% iti kàlikàpuràõe 38 adhyàyaþ .. anyat naraka÷abde draùñavyam .. (maïgalagrahaþ . iti jyotistatvam ..)

#<kùitibadarã>#, strã, (kùitau sthità saktà và badarã .) bhåbadarã . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 2,233c]>@
#<kùitiruhaþ>#, puü, (kùitau rohatãti . ruha + kaþ .) vçkùaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, viùõupuràõe . 1 . 15 . 6 .
     %<sandhànaü vaþ kariùyàmi sahakùitiruhairaham ..>%)

#<kùitivardhanaþ>#, puü, (kùitiü vardhayati . vçdh + õic lyuþ .) ÷avaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. bhåmivardhake tri ..

#<kùitivyudàsaþ>#, puü, (kùitiü vyudasyati . vi + ut + as + aõ .) gartaþ . bhàüóasã iti tahakhànà iti ca bhàùà . iti kecit ..

#<kùityaditiþ>#, strã, (kùitau aditiþ . devamàturadityàþ pçthivyàü devakãråpeõàvirbhàvàttathàtvam .) devakã . iti trikàõóa÷eùaþ .. (etadvivaraõaü yathà -- harivaü÷e 55 adhyàye . vai÷ampàyana uvàca .
     %<nàradasya vacaþ ÷rutvà sasmitaü madhusådanaþ .
     pratyuvàca ÷ubhaü vàkyaü devànàü prabhurã÷varaþ ..
     trailokasya hitàrthàya yanmàü vadasi nàrada ! .
     tasya samyak pravçttasya ÷råyatàmuttaraü vacaþ ..
     vidità dehino jàtà mayaite bhuvi dànavàþ .
     yà¤ca yastanumàsthàya daityaþ puùyati vigraham ..
     jànàmi kaüsaü sambhåtamugrasenasutaü bhuvi .
     ke÷ina¤caiva jànàmi daityaü turagaråpiõam ..
     nàgaü kuvalayàpãóaü mallau cànåramuùñikau .
     ariùña¤caiva jànàmi daityaü vçùabharåpiõam ..
     vidito me khara÷caiva pralamba÷ca mahàsuraþ .
     sà ca me vidità vipra ! påtanà duhità baleþ ..
     kàliya¤caiva jànàmi yamunàhradagocaram .
     vainateyabhayàd yastu yamunàhradamàvi÷at ..
     vidito me jaràsandhaþ sthito mårdhni mahãkùitàm .
     pràgjyotiùapure càpi narakaü sàdhu tarkaye ..
     mànuùe pàrthive loke mànuùatvamupàgatam .
     vàõa¤ca ÷oõitapure guhapratimatejasam ..
     dçptaü bàhusahasreõa devairapi sudurjayam .
     mayyàsaktà¤ca jànàmi bhàratãü mahatãü dhuram ..
     tacca sarvaü vijànàmi yathà yàsyanti te nçpàþ .
     kùayo bhuvi mayà dçùñaþ ÷akraloke ca satkriyà ..
     teùàü puruùadehànàmaparàvçttivartinàm .
     sampravekùyàmyahaü yogamàtmana÷ca paürasya ca ..
     sampràpya mànuùaü lokaü mànuùatvamupàgataþ .
     kaüsàdãüstàü÷ca sarvàü÷ca vadhiùyàmi mahàsuràn ..
     tena tena vidhànena yena yaþ ÷àntimeùyati .
     anupravi÷ya yogena tàstà hi gatayo mayà ..
     amãùàü hi surendràõàü hantavyà ripavo yudhi .
     jagatyarthe kçto yo'yamaü÷otsargo mahàtmabhiþ ..
     suradevarùigandharvairita÷cànumate mama .
     vini÷cayo hi pràgeva nàradàyaü kçto mayà ..
     nivàsaü tatra me brahmà vidadhàtu pitàmahaþ ..
     yatra de÷e yathà jàto yena ve÷ena và vasan ..
     tànahaü samare hanyàü tanme bråhi pitàmaha ! ..
     brahmovàca .
     nàràyaõemaü siddhàrthamupàyaü ÷rçõu me vibho ! .
     bhuvi yaste janayità jananã ca bhaviùyati ..
     yatra tvaü ca mahàvàho jàtaþ kulakaro muvi .
     yàdavànàü mahadvaü÷amakhilaü dhàrayiùyasi ..
     tàü÷càsuràn samutpàñya vaü÷aü kçtvàtmano mahat .
     sthàpayiùyasi maryàdàü nçõàü tanme ni÷àmaya ..
     purà hi ka÷yapo viùõo ! varuõasya mahàtmanaþ .
     jahàra yaj¤iyà gà vai payodà÷ca mahàmakhe ..
     aditiþ surabhi÷caiva dve bhàrye ka÷yapasya tu .
     pradãyamànà gàstàstu necchetàü varuõasya ca ..
     tato màü varuõo'bhyetya praõamya ÷irasà nataþ ..
     uvàca bhagavan ! gàvo guruõà me hçtà iti ..
     kçtakàryo hi gàstàta ! nànujànàti me guruþ .
     anvavartata bhàrye dve aditiü surabhintathà ..
     mama tà hyakùayà gàvo divyàþ kàmadughàþ prabho ! .
     caranti sàgaràn sarvàn rakùitàþ svena tejasà ..
     kastà dharùayituü ÷akto mama gàþ ka÷yapàdçte .
     akùayaü yàþ kùarantyagryaü payo devàmçtopamam ..
     prabhurvà vyutthito brahman gururvà yadi vetaraþ .
     tvayà niyamyàþ sarve vai tvaü hi naþ paramà gatiþ ..
     yadi prabhavatàü daõóo loke kàryamajànatàm .
     na vidyate lokaguro ! nàsate lokasetavaþ ..
     yathà vàstu tathà vàstu kartavyo bhagavàn prabhuþ .
     mama gàvaþ pradãyantàü tato gantàsmi sàgaram ..
     àtmà mama hi tà gàvo yà gàvaþ sattvamavyayam .
     lokànàü tvatpravçttànàmekaü gobràhmaõaü smçtam ..
     tràtavyàþ prathamaü gàvastràtàstràyanti yà dvijàn .
     gobràhmaõaparitràõàt paritràtaü jagat bhavet ..
     ityambupatinà prokto varuõenàhamacyuta ! .
     gavàü kàraõatatvaj¤aþ ka÷yape ÷àpamutsçjam ..
     yenàü÷ena hçtà gàvaþ ka÷yapena mahàtmanà .
     sa tenàü÷ena tu mahãü gatvà gopatvameùyati ..
     yà ca sà surabhirnàma aditi÷ca suràraõã .
     te pyubhe tasya bhàrye vai tenaiva saha yàsyataþ .
     sa tàbhyàü saha gopatve ka÷yapo bhuvi raüsyate ..
     tadasya ka÷yapasyàü÷astejasà ka÷yapopamaþ .
     vasudeva iti khyàto goùu tiùñhati bhåtale ..
     girirgovardhano nàma mathuràyàstvadårataþ .
     tatràsau goùvabhirataþ kaüsasya karadàyakaþ ..
     tasya bhàryàdvaya¤caiva aditiþ surabhistathà .
     devakã rohiõã caiva vasudevasya dhãmataþ ..
     tatràvatara lokànàü bhavàya madhusådana ! .
     jayà÷ãrvacanaistvete vardhayanti divaukasaþ ..
     àtmànamàtmanà hi tvamavatàrya mahãtale .
     devakãü rohiõã¤caiva garbhàbhyàü paritoùaya ..>%)

#<kùitvà>#, [n] puü, (kùi nivàsagatyoþ + %<÷ãï kru÷iruhijikùimçdhçbhyaþ kvanip>% . uõàü 4 . 113 . iti kvanip tuk ca .) vàyuþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<kùidraþ>#, puü, (kùid + rak .) rogaþ . såryaþ . viùàõam . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<kùipa>#, ya au nudi . iti kavikalpadrumaþ .. (divàüparaü-sakaü-aniñ .) ya, kùipyati . au, kùeptà . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 2,234b]>@
#<kùipa>#, ÷a ¤a au nudi . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàü-ubhaü-sakaü-aniñ .) nudi preraõe . ÷a ¤a, kùipati kùipate ÷araü yodhaþ . au, kùeptà . iti durgàdàsaþ ..

#<kùipaþ>#, puü, (kùip + %<igupadhaj¤àprãkiraþ kaþ>% . 3 . 1 . 135 . iti kaþ .) kùeptà . kùepaõam . iti vyàkaraõam ..

#<kùipakaþ>#, puü, (kùip + kaþ tataþ saüj¤àyàü kan .) yoddhà . ityuõàdikoùaþ ..

#<kùipakà>#, strã, (kùip + kan + ñàp ato netvam . %<na yàsayoþ>% . 7 . 3 . 45 . ityasya vàrtike %<kùipakàdãnà¤ca na>% . iti kathanàt .) kùepaõam . iti vyàkaraõam ..

#<kùipaõaü>#, klã, (kùip + kyun bhàve kicca .) kùepaõam . tatparyàyaþ . kùipà 2 . iti jañàdharaþ ..

#<kùipaõiþ>#, puü, (kùipyate iti . kùip + karmaõi aniþ .) astram . ityuõàdikoùaþ ..

#<kùipaõiþ>#, strã, (kùipyate asau anayà và . kùip + karmaõi karaõe và aniþ .) kùepaõã . naukàdaõóaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. jàlavi÷eùaþ . mantraþ . adhvaryuþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ .. (yathà, çgvede . 4 . 41 . 4 .
     %<utasya vàjã kùipaõiü turaõyati grãvàyàü baddho apikakùa àsani ..>%)

#<kùipaõã>#, strã, (kùip + aniþ ïãù .) kùipaõiþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<kùipaõuþ>#, puü, (kùipati iti . kùip + %<anuï nade÷ca>% . uõàü 3 . 52 . iti anuï .) vàyuþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, çgvede . 4 . 58 . 6 .
     %<samyak sravanti sarito na dhenà antarhçdà manasà påyamànàþ .
     ete arùantyårmayo ghçtasya mçgà iva kùipaõorãùamàõàþ ..>%)

#<kùipaõyuþ>#, puü, (kùip + %<kanyuc kùipe÷ca>% . uõàü 3 . 51 . iti kanyuc pratyayaþ .) vasantakàlaþ . ityuõàdikoùaþ .. dehaþ . surabhau tri . iti medinã ..

#<kùipà>#, strã, (kùip + %<ùidbhidàdibhyo'ï>% . 3 . 3 . 104 . ityaó . tataùñàp .) kùepaõam . ityamaraþ . 3 . 2 . 11 .. ràtriþ . iti taññãkàyàü bharataþ ..

#<kùiptaþ>#, tri, (kùip + karmaõi ktaþ .) nikùepakçtavastu . tyaktaþ . tatparyàyaþ . nuttaþ 2 nunnaþ 3 astaþ 4 niùñhutaþ 5 viddhaþ 6 ãritaþ 7 . ityamaraþ . 3 . 1 . 87 .. (udgãrõaþ . yathà, màghe . 3 . 73 .
     %<kùiptà ivendoþ sa rucodhivelaü muktàvalãràkalayà¤cakàra ..>% kartari ktaþ . patitaþ . yathà, màghe 10 . 77 .
     %<kùiptamàyatamadar÷ayadurvyàü kà¤cidàmajaghanasya mahatvam ..>% %<rateùu urvyàü kùiptaü patitam>% . iti mallinàthaþ .. hataþ . yathà, màdhe 2 . 53 .
     %<ke÷arã niùñhurakùiptamçgayåtho mçgàdhipaþ ..>% avaj¤àtaþ . yathà, bhàgavate . 2 . 18 . 48 .
     %<tiraskçtà vipralabdhàþ ÷aptàþ kùiptà hatà api ..>% visrastaþ . yathà, màrkaõóeye . 88 . 19 .
     %<nàrasiühã nçsiühasya vibhratã sadç÷aü vapuþ .
     pràptà tatra sañàkùepakùiptanakùatrasaühatiþ ..>%) vàyugrastaþ . kùepà iti bhàùà . iti lokaprasiddhaþ ..

#<kùiptà>#, strã, (kùipta + ñàp .) ràtriþ . iti halàyudhaþ ..

#<kùipnuþ>#, tri, (kùip + %<trasagçdhivçùikùipeþ knuþ .>% 3 . 2 . 140 . iti knupratyayaþ .) niràkariùõuþ . niràkaraõa÷ãlaþ . ityamaraþ . 3 . 1 30 ..

#<kùipraü>#, klã, (kùip + %<sphàyita¤civa¤cãti>% . uõàü 2 . 13 . iti rak .) ÷ãghram . tadyukte tri . ityamaraþ . 1 . 2 . 68 .. (yathà, manuþ . 3 . 179 . %<vinà÷aü vrajati kùipramàmapàtramivàmbhasi>% .. marmavi÷eùaþ . yathà -- %<tatra pàdàïguùñhàïgulyormadhye kùipraü nàma marma tatra viddhasyàkùepakeõa maraõam>% .. iti su÷rute ÷àrãrasthàne ùaùñhe'dhyàye ..)

#<kùiprapàkã>#, [n] puü, (kùipraü pacyate'nena . kùipraü pacati pàcayati và . pac + bàhulakàt ghinuõ .) gardabhàõóavçkùaþ . iti ratnamàlà .. (j¤àtavyà gardabhàõóa÷abde 'sya guõaparyàyàþ ..) ÷ãghrapàkavi÷iùñhe tri ..

#<kùiyà>#, strã, (kùi kùaye + %<ùidbhidàdibhyo 'ï .>% 3 . 3 . 104 . ityaï . ñàp ca .) apacayaþ . ityamaraþ . 3 . 2 . 7 ..

#<kùiva>#, u niràse . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-señ uditvàt ktvàveñ .) hrasvã . niràsa iha kutkàraþ iti bhaññamallaþ . mukhena ÷leùmàdervamanamiti kecit . pçthak pàñhàt pårbo bhvàdiþ . kùevati . u, kùevitvà kùyåtvà . iti durgàdàsaþ ..

#<kùiva>#, ya u niràse . iti kavikalpadrumaþ .. (divàüparaü-sakaü-señ . uditvàt ktvàveñ) hrasvã . ya, kùãvyati . u, kùevitvà kùyåtvà . iti durgàdàsaþ ..

#<kùã>#, ¤a hiüse . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-ubhaüsakaü-aniñ .) ¤a, kùayati kùayate . iti durgàdàsaþ ..

#<kùãja>#, hikkane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüakaü-señ .) dãrghã . hikkanamavyakta÷abdaþ . sakhedasyaivàvyakta÷abde kùãjeþ prayogaþ . iti rakùitaþ . kùãjati sakhedo janaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<kùãjanaü>#, klã, (kùãj + bhàve lyuñ .) kãcakànàü nàdaþ . iti hemacandraþ ..

#<kùãõaþ>#, tri, (kùi + ktaþ . %<niùñhàyàmaõyadarthe .>% 6 . 4 . 60 . iti dãrghaþ . %<kùiyodãrghàt .>% 8 . 2 . 46 . iti niùñhàtasya naþ .) såkùmaþ . abalaþ . tatparyàyaþ . durbalaþ 2 kç÷aþ 3 kùàmaþ 4 tanuþ 5 chàtaþ 6 talinaþ 7 amàüsaþ 8 pelavaþ 9 . iti hemacandraþ .. (yathà, gãtàyàm 9 . 21 .
     %<te taü bhuktvà svargalokaü vi÷àlaü kùãõe puõye martyalokaü vi÷anti ..>% ràjayakùmàntargatarogavi÷eùe, puü .
     %<kùãõe saraktamåtratvaü pàr÷vapçùñhakañãgrahaþ ..>% asya cikitsà yathà --
     %<kùàmaþ kùãõaþ kùatoraskastvanidraþ sabale'nale ÷çtakùãrarasenàdyàt sakùaudraghçta÷arkaram ..
     ÷arkarà¤ca yavakùaudrajãvakarùabhakau madhu .
     ÷çtakùãrànupànaü và lihyàt kùãõaþ kùataþ kç÷aþ ..
     kravyàdamàüsaniryåhaü ghçtabhçùñaü pibecca saþ ..>%
     %<kùàmakùãõakç÷àïgànàü etànyeva ghçtàni ca .
     tvakkùãrã÷arkaràlàjacårõaiþ pànàni yojayet .
     sarpirguóàn samadhvaü÷àn jagdhvà dadyàtpayo'nu ca ..
     reto vãryaü balaü puùñiü tairà÷utaramàpnuyàt ..>%
     %<phalàmlaü sarpiùà bhçùñaü vidàrãkùurase ÷çtam .
     strãùu kùãõaþ pibedyåùaü jãvanaü bçühaõaü param ..
     jãvanãyopasiddhaü và ghçtabhçùñantu jàïgalam .
     rasaü prayojayet kùãõo vya¤janàrthe sa÷arkaram ..>%
     %<yadyat santarpaõaü ÷ãtamavidàhi hitaü laghu .
     annapànaü niùevyantat kùatakùãõaiþ sukhàrthibhiþ ..>% iti cikitsàsthàne ùoóa÷e'dhyàye carakeõoktam ..)

#<kùãõavàn>#, [t] tri, (kùi + ktavatu kùiyodãrghàt . 8 . 2 . 46 . iti niùñhàtasya naþ .) kùayavi÷iùñaþ . iti vyàkaraõam ..

#<kùãõàùñakarmà>#, [n) puü, (kùãõàni aùñakarmàõi asya .) jinaþ . iti hemacandraþ ..

#<kùãba>#, (va) ç ïa made . iti kavikalpadrumaþ . (bhvàüàtmaü-akaü-señ .) made mattãbhàve . ç, acikùãbat . ïa, kùãbate madyapaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<kùãbaþ>#, tri, (kùiba + %<anupasargàt phullakùãbakç÷ollàghàþ>% . 8 . 2 . 55 . iti talope sàdhuþ .) mattaþ . ityamaraþ .. (yathà, ràmàyaõe . 5 . 10 . 13 .
     %<athàrohaõamàsàdya vedikàntaramà÷ritaþ .
     kùãvaü ràkùasa÷àrdålaü prekùate sma mahàkapiþ ..>%)

#<kùãra>#, klã, (ghasyate adyate iti . %<ghase kicca>% uõàü 4 . 34 . iti ãran upadhàlope katvaü ùatva¤ca .) jalam . yathà, çgvede . 1 . 104 . 3 . %<ava tmanà bharate ketavedà ava tmanà bharate phenamudan . kùãreõa sràtaþ kuyavasya yoùe hate te syàtàü pravaõe ÷iphàyàþ>% . dugdham . ityamaraþ . 2 . 9 . 51 .. (yathà, manuþ . 5 . 9 .
     %<strãkùãra¤caiva varjyàni sarva÷uktàni caiva hi ..>%)
     %<àsaptaràtraü prasavàt kùãraü peyåùamucyate .
     parato morañaü vidyàdaprasannaü kaphàtmakam ..>% iti ratnamàlà .. (kùãrasya lakùaõaü guõà÷ca yathà --
     %<athàtaþ saüprakùyàmi kùãravargantu vatsaka ! .
     dadhisarpirvasàtakraü teùàü sarvaguõàguõam ..
     yadyadàhàrajàtantu rasaü kùãra÷irànugam .
     saraü jala¤ca bhukta¤ca tathà pittena saüyutam ..
     pàcitaü jàñhare vahnau pittena saha mårchitam .
     pacyamànaü ÷iràpràptaü kùãraü tadviddhi puttraka ! ..
     tena kùãramiti khyàtamagnisomàtmakaü payaþ .
     amçtaü sarvabhåtànàü jãvanaü balakçnmatam ..
     hàrãtaþ saü÷ayàpannaþ papraccha pitaraü punaþ .
     kathaü rasasya sampattiþ kathaü sa¤cãyate vibho ! ..
     kathaü raktasya saüsthàne kùãraü pàõóutvamãyate .
     kathaü tatra kumàrãõàü bandhyànàü na kathaü bhavet ..
     evaü pçùño mahàcàryaþ provàca munipuïgavaþ .
     atiharùapradaü puttra ! paripçùñaü bhiùagvara ! ..
     sitàsnigdhaü tathàraktaü pittena pàkatàü gatam .
     raktaü ÷vetatvamàyàti tathà kùãraü sitaü bhavet ..
     apadhàtubalaü yassàt tasmàt kùãraü na jàyate .
     bandhyànàü kùãranàóyastu vàütena paripåritàþ ..
     kùãra¤ca na bhavettasmàccàrtavaü càdhikaü yataþ .
     prasåtàsu ca nàrãùu balena saha såyate ..
     tena srotovi÷uddhiþ syàt kùãramà÷u pravartate .
     tasmàt sadyaþ prasåtàyàü jàyate ÷laiùmikaü payaþ ..
     tena kàñhinyamàyàti tasmàttat parivarjayet .
     ÷reya÷càvikçtaü nàryà balakçddoùanà÷anam ..
     payastridoùa÷amanaü vçùya¤càgnipravardhanam ..>% atha pràbhàtikakùãraguõàþ .
     %<ni÷à ÷ãtàü÷usaü÷ãtaü nidràlasyà÷ramàvaham .
     kaphakçtsaghanaü ÷ãtaü kùãraü pràbhàtikaü bhavet ..>% atha dinakùãraguõàþ .
     %<vàmare såryasantàpàt sadoùõaü kaphavàtajit .
     hitaü tatpitta÷amanaü su÷ãtaü bhojane ni÷i ..>% atha kùãrapànavidhiþ .
     %<kùãõànàü durbalànà¤ca tathàjãrõajvaràrdite .
     dãptàgnãnàmatandràõàü ÷rama÷oùavikàriõàm ..
     ràjayakùmayutànà¤ca kùãrapànaü vidhãyate ..
     na ÷astaü lavaõairyuktaü kùãra¤càmlena và punaþ .
     karoti kuùñhaü tvagdoùaü tasmànnaiva hitaü matam ..>% iti prathame sthàne 'ùñame 'dhyàye hàrãtenoktam ..
     %<atha kùãràõi vakùyante karma caiùàü guõà÷ca ye ..
     avikùãramajàkùãraü gokùãraü màhiùa¤ca yat .
     uùñrãõàümatha nàgãnàü vaóavàyàþ striyàstathà ..
     pràya÷o madhuraü snigdhaü ÷ãtaü stanyaü payo matam .
     prãõanaü bçühaõaü vçùyaü medhyaü balyaü manaskaram ..
     jãvanãyaü ÷ramaharaü ÷vàsakàsanivarhaõam .
     hanti ÷oõitapitta¤ca sandhànaü vihatasya ca ..
     sarvapràõabhçtàü sàtmyaü ÷amanaü ÷odhanantathà .
     tçùõàghnaü dãpanãya¤ca ÷reùñaü kùãõakùateùu ca ..
     pàõóuroge'mlapitte ca ÷oùe gulme tathodare .
     atãsàre jvare dàhe ÷vayathau ca vidhãyate ..
     yoni÷ukrapradoùe ca måtreùu pradareùu ca .
     purãùe grathite pathyaü vàtapittaviükàriõàm ..
     nasyàlepàvagàheùu vamanàsthàpaneùu ca .
     virecane snehane ca payaþ sarvatra yujyate ..>% iti carake såtrasthàne prathame'dhyàye .. pràõibhedenàsya guõavi÷eùà yathà --
     %<svàdu ÷ãtaü mçdu snigdhaü vahalaü ÷lakùõapicchilam .
     garu mandaü prasanna¤ca gavyaü da÷aguõaü payaþ ..
     tadeva guõamevaujaþ sàmànyàdabhivardhayet .
     pravaraü jãvanãyànàü kùãramuktaü rasàyanam ..
     mahiùãõàü gurutaraü gavyàcchãtataraü payaþ .
     snehànånamanindràya hitamatyagnaye ca tat ..
     råoùõaü kùãramuùñrãõàmãùatsalavaõaü laghu .
     ÷astaü vàtakaphànàha krimi÷ophodaràr÷asàm ..
     balyaü sthairyakaraü sarvamuùõa¤caika÷aphaü payaþ .
     sàmlaü salavaõaü råkùaü ÷àkhàvàtaharaü laghu ..
     chàgaü kaùàyamadhuraü ÷ãtaü gràhi payo laghu .
     raktapittàtisàraghnaü kùayakà÷ajvaràpaham ..
     hikkà÷vàsakarantåùõaü pitta÷leùmalamàvikam .
     hastinãnàü payo balyaü guru sthairyakaraü param ..
     jãvanaü bçühaõaü sàïkhyaü snehanaü mànuùaü payaþ .
     làvaõaü raktapitte ca tarpaõa¤càkùi÷ålinàm ..>% iti ca tatra såtrasthàne 27 adhyàye ..
     %<sarvapràõabhçtàü tasmàt sàtmyaü kùãramihocyate ..>%
     tatra sarvameva kùãraü pràõinàmapratiùiddhaü jàtisàtmyàt . vàtapitta÷oõitamànasavikàreùvaviruddham . jãrõajvara-kàsa-÷vàsa-÷oùa-kùaya-gulmonmàdodara-mårchà-bhrama-mada-dàha-pipàsà-hçdvasti pàõóaroga-grahaõãdoùàr÷aþ÷ålodàvartàtisàrapravàhikàyoniroga-garbhàsràva-raktapitta÷ramaklamaharaü pàpmàpaham balyaü vçùyaü vàjãkaraõaü rasàyanaü medhyaü sandhànaü sthàpanaü vayaþsthàpanamàyuùyaü jãvanaü bçühaõaü vamanaü virecana¤ca tulyaguõatvàccaujaso vardhanamiti bàlavçddhakùatakùãõànàü kùudvyavàyavyàyàmakar÷itànà¤ca pathyatamam . gokùãramanabhiùyandi snigdhaü guru rasàyanam . raktapittaharaü ÷ãtaü madhuraü rasapàkayoþ .. jãvanãyaü yathàvàtapittaghnaü paramaü smçtam . gavyatulyaguõantvàjaü vi÷eùàcchoùiõàü hitam .. dãpanaü laghu saügràhi ÷vàsakàsàsrapittanut . ajànàmalpakàyatvàt kañutiktaniùevaõàt .. nàtyambupànàdvyàyàmàt sarvavyàdhiharaü payaþ . råkùoùõaü lavaõaü ki¤cidauùñraü svàdurasaü laghu .. ÷ophagulmodaràr÷oghnaü krimikuùñhaviùàpaham . àvikaü madhuraü snigdhaü guru pittakaphàvaham .. pathyaü kevalavàteùu kàse cànilasambhave . mahàbhiùyandi madhuraü màhiùaü vahninà÷anam .. nidràkaraü ÷ãtakaraü gavyàtsnigdhataraü guru . uùõa¤caika÷aphaü balyaü ÷àkhàvàtaharaü payaþ .. madhuràmlarasaü råkùaü lavaõànurasaü laghu . nàryàstu madhuraü stanyaü kaùàyànurasaü himam .. nasyà÷cotanayoþ pathyaü jãvanaü laghu dãpanam . hastinyà madhuraü vçùyaü kaùàyànurasaü guru .. snigdhaü sthairyakaraü ÷ãtaü cakùuùyaü balavaddhanam . pràyaþ pràbhàtikaü kùãraü guru viùñambhi ÷ãtalam .. ràtrau somaguõatvàcca vyàyàmàbhàvatastathà . divàkaràbhitaptànàü vyàyàmànilasevanàt .. vàtànulomi÷ryantighnaü cakùuùya¤càparàhnikam . payo'bhiùyandigurvàmaü pràya÷aþ parikãrtitam .. tadevoktaü laghutaramanabhiùyandi vai÷çtam . varjayitvà striyàþ stanyamàmameva hi taddhitam .. dhàroùõaü guõavat kùãraü viparãtamato'nyathà . tadevàti÷çtaü sarvaü guru bçühaõamucyate .. aniùñagandhamamla¤ca vivarõaü virasa¤ca yat . varjyaü salavaõaü kùãraü yacca vigrathitaü bhavet .. iti kùãravargaþ .. iti såtrasthàne pa¤cacatvàriü÷attame 'dhyàye su÷rutenoktam .. * ..) dugdhadhàràsnànaphalam . yathà, varàhapuràõe .
     %<dhenustanàdviniùkràntàü dhàràü kùãrasya yo naraþ .
     ÷irasà prati gçhõàti sa pàpebhyaþ pramucyate ..>% kùãreõa viùõoþ snàne phalam . yathà --
     %<yeùu kùãravahà nadyo hradàþ pàyasakardamàþ .
     tàn lokàn puruùà yànti kùãrasnàpanakà hareþ ..
     àhlàdaü nirvçtiü svàgyaü àrogyaü cànuråpatàm .
     saptajanmasvavàpnoti kùãrasnànaparo hareþ ..
     dadhyàdãnàü vikàràõàü kùãrataþ sambhavà yathà .
     tathaivà÷eùakàmànàü kùãrasnapanamuttamam ..
     yathà ca vimalaü kùãraü yathà nirvçtikàrakam .
     tathàsya vimalaü j¤ànaü bhaviùyati phalapradam ..
     grahànukålatàü puùñiü priyatva¤càkhile jane .
     karoti bhagavàn viùõuþ kùãrasnapanatoùitaþ ..
     sarvo'sya snigdhatàmeti dçùñamàtre prasãdati .
     ÷çtakùãreõa deve÷e snàpite madhusådane ..>% ityàdye vahnipuràõe kriyàyoganàmàdhyàyaþ .. * .. kùãrapàkavidhiryathà --
     %<kùãramaùñaguõaü dravyàt kùãrànnãraü caturguõam .
     kùãràva÷eùaü tatpãtaü ÷ålamàmodbhavaü jayet ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. saraladravaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 52 . 69 .
     %<jañàþ kçtvà gamiùyàmi nyagrodhakùãramànaya .
     tatkùãraü ràjaputtràya guhaþ kùipramupàharat ..>%)

#<kùãrakaþ>#, puü, (kùãramiva kàyati prakà÷ate . kai + kaþ .) kùãramorañalatà . iti ratnamàlà ..

#<kùãraka¤cukã>#, strã, (kùãraü kùãrapradhànaü ka¤cukaü àvaraõaü tadiva tvagasyàþ .) kùãrã÷avçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<kùãrakaõñhaþ>#, puü, (kùãraü kaõñhe'sya .) bàlakaþ . yathà,%<bàlaþ pàkaþ ÷i÷uróimbhaþpotaþ ÷àvaþ stanandhayaþ . pçthuko'rbhottàna÷ayaþ kùãrakaõñhaþ kumàrakaþ ..>% iti hemacandraþ ..

#<kùãrakaõñakaþ>#, puü, (kùãrakaõña + svàrthe kan .) ÷i÷uþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kùãrakandaþ>#, puü, (kùãraü kande yasya . kùãraþ kùãrapradhànaþ kando'mya và .) kùãravidàrã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùãrakandà>#, strã, (kùãrakanda + ñàp .) kùãravallã . kàla bhåmi kuùmàõóa iti khyàtaþ . yathà --
     %<kùãravallã kùãrakandà mahà÷vetarkùagandhikà ..>% iti jañàdharaþ ..

#<kùãrakàkolikà>#, strã, (kùãravat ÷ubhrà kàkolã . tataþ svàrthe saüj¤àyàü svalpàrthe và kan ñàp pårbahrasva÷ca .) kùãrakàkolã . iti ÷abdacandrikà ..

#<kùãrakàkolã>#, strã, (kùãramiva ÷ubhrà kàkolã .) aùñavarge prasiddhauùadhivi÷eùaþ . tatparyàyaþ . mahàvãrà 2 sukolã 3 payasvinã 4 . iti ratnamàlà .. kùãra÷uktà 5 payasyà 6 kùãraviùàõikà 7 jãvavallã 8 jãva÷uktà 9 . yathà, ràjanirghaõñe .
     %<rasavãryavipàkeùu kàkolyàþ sadç÷ã ca sà ..>% atha kàkolyorutpattilakùaõanàmaguõàþ
     %<jàyate kùãrakàkolã mahàbhedodbhavasthale .
     yatra syàt kùãrakàkolã kàkolã tatra jàyate ..
     pãvarã sadç÷aþ kandaþ sakùãraþ priyagandhavàn .
     sà proktà kùãrakàkolã kàkolã liïgamucyate ..
     yathà syàtkùãrakàkolã kàkolyapi tathà bhavet .
     eùà ki¤cit bhavet kçùõà bhedo'yamubhayorapi .
     kàkolã vàyasolã ca vãrà kàyasthikà tathà .
     sà ÷uklà kùãrakàkolã vayasyà kùãravallikà ..
     kathità kùãriõã dhãrà ÷uklakùãrà payasvinã .
     kàkolãyugalaü ÷ãtaü ÷ukralaü madhuraü guru .
     bçühaõaü vàtadàhà÷rapitta÷oùajvaràpaham ..>% kàkolã kùãrakàkolãsthàne a÷vagandhàmålam . iti bhàvaprakà÷aþ .. (÷ukrajananàntargatauùadhavi÷eùaþ . yathà . jãvakarùabhakakàkolã kùãrakàkolã mudgaparõã màùaparõã medà vçkùaruhà jañilà kuliïgà iti da÷emàni ÷ukrajananàni bhavanti .. iti carake såtrasthàne 4 adhyàye ..)

#<kùãrakàõóakaþ>#, puü, (kùãrayuktaü kàõóaü yasya . tataþ kap .) snuhã . arkavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùãrakàùñhà>#, strã, (kùãramayaü kùãrapradhànaü và kàùñaü yasyàþ .) vañãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùãrakãñaþ>#, puü, (kùãrajàtaþ kãñaþ kùãrasya kãño và .) dugdhajàtakãñaþ . tatparyàyaþ . kàlikà 2 . iti hàràvalã ..

#<kùãrajaü>#, klã, (kùãràjjàyate . jan + óaþ .) dadhi . iti ràjanirghaõño hemacandra÷ca .. kùãrajàtadravye tri .. (dadhi÷abde'syà vivaraõaü j¤àtavyam ..)

#<kùãradalaþ>#, puü, (kùãrayuktaü dalaü yasya kùãraü dale yasya và .) arkavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùãradrumaþ>#, puü, (kùãrapradhàno drumaþ .) cya÷vatthaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùãradhenuþ>#, strã, (kùãreõa nirmità dhenuþ .) dànàrthakùãranirmitadhenuþ . yathà -- hotovàca .
     %<kùãradhenaü pravakùyàmi tàü nibodha naràdhipa ! .
     anulipte mahãpçùñe gomayena mçpottama ! ..
     gocarmamàtramànena ku÷ànàstãrya sarvataþ .
     tatropari mahàràja ! nyaset kçùõàjinaü budhaþ ..
     tatropari kuõóalikàü gomayena kçtàmapi .
     kùãrakumbhaü tataþ sthàpya caturthàü÷ena vatsakam ..
     suvarõamukha÷çïgàõi candanàgurukàõi ca .
     pra÷astapatra÷ravaõàü tilapàtropari nyaset ..
     mukhaü guóamayaü tasyà jihvà ÷arkarayà tathà .
     phalapra÷astada÷anàü muktàphalamayekùaõàm ..
     ikùupàdàü darbharomàü sitakambalakambalàm .
     tàmrapçùñhãü kàüsyadohàü paññasåtramayãü tathà ..
     puccha¤ca nçpa÷àrdåla ! navanãtamayastanãm .
     svarõa÷çïgàü raupyakhuràü pa¤caratnasamanvitàm ..
     catvàri tilapàtràõi caturdikùvapi sthàpayet .
     àcchàdya vaüstrayugmena gandhapuùpaiþ samarcayet ..
     dhåpadãpràdikaü kçtvà bràhmaõàya nivedayet .
     àcchàdyàlaïkçtàü kçtvà mudrikàkarõakuõóalaiþ .
     paññakopànahau chatraü dattvà dànaü samarpayet ..
     anenaiva tu mantreõa kùãradhenuü prasàdayet ..
     yà dhenuþ sarvabhåtànàmityàdi narapuïgava ! .
     àpyàyasveti mantreõa kùãradhenuü prasàdayet ..
     yo gçhõàti pañhenmantraü gràhako ràjasattama ! ..
     dãyamànàü praya÷yanti te yànti paramàü gatim ..
     etàü hemasahasreõa ÷atenàtha sva÷aktitaþ .
     ÷atàrdhamathavàpyaddha tathàrdha¤ca yathecchayà ..
     dattvà dhenuü mahàràja ! ÷çõu tasyàpi yat phalam .
     ùaùñivarùasahasrantu rudraloke mahãyate ..
     pitçpitàmahaiþ sàrdhaü brahmaõo bhavanaü vrajet .
     divyaü vimànamàråóho divyasraganulepanaþ ..
     krãóitvà suciraü kàlaü viùõulokaü sa gacchati .
     dvàda÷àdityasaïkà÷e vimàne varamaõóite ..
     gãtavàditranirghoùairapsarogaõasevite .
     tatroùya viùõoþ sauràjyaü viùõasàyujyatàü vrajet ..
     ya idaü ÷ràvayedràjan pañhedvà bhaktibhàvitaþ .
     sarvapàpavinirmukto viùõulokaü sa gacchati ..>% iti vàràhe ÷vetopàkhyàne kùãradhenumàhàtmyanàmàdhyàyaþ ..

#<kùãranà÷aþ>#, puü, (kùãraü nà÷ayatãti . na÷ + õic %<karmaõyaõ>% . 3 . 2 . 1 . ityaõ .) ÷àkhoñavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (kùãrasya nà÷aþ iti dugdhakùaya÷ca ..)

#<kùãranãraü>#, klã, (kùãrami÷raü nãramiva ekãbhåtapràyatvàt tathatvam .) àliïganam . iti ÷abdamàlà .. (kùãra¤ca nãra¤ca dvayoþ samàhàraþ .) dugdhajala¤ca .. (yathà, vetàlapa¤caviü÷atau . 12 . 18 .
     %<kùãranãrasamaü mitraü pra÷aüsanti vicakùaõàþ .
     nãraü kùãrayate tatra vahnau tapyati tatpayaþ ..>%)

#<kùãraparõã>#, [n] puü, (kùãrayuktaü parõaü asyàstãti . iniþ .) arkavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (vivçtirasyàrka÷abde boddhavyà ..)

#<kùãrapàõaü>#, klã, (poyate iti . pà + bhàve lyuñ kùãrasya pànam . %<và bhàvakaraõayoþ .>% 8 . 4 . 10 . pàkùiko õatvam .) dugdhapànam . dugdhapànayuktade÷e tatkartari ca tri . yathà . de÷e pànasya . pårbapadasthitaùakàrarephaçvarõebhyaþ parasya pànasya nasya õaþ syàt de÷e vàcye . pãyate yattat pànaü karmaõyanañ . kùãraü pànaü yeùàü te kùãrapàõà u÷ãnaràþ . sauvãrapàõà vàhlãkàþ . kaùàyapàõà gàndhàràþ . u÷ãnaràdi-

#<kùãrapànaü>#, klã, (poyate iti . pà + bhàve lyuñ kùãrasya pànam . %<và bhàvakaraõayoþ .>% 8 . 4 . 10 . pàkùiko õatvam .) dugdhapànam . dugdhapànayuktade÷e tatkartari ca tri . yathà . de÷e pànasya . pårbapadasthitaùakàrarephaçvarõebhyaþ parasya pànasya nasya õaþ syàt de÷e vàcye . pãyate yattat pànaü karmaõyanañ . kùãraü pànaü yeùàü te kùãrapàõà u÷ãnaràþ . sauvãrapàõà vàhlãkàþ . kaùàyapàõà gàndhàràþ . u÷ãnaràdi÷abdànàü de÷avàdicatve'pi tannivàsasambandhena manuùyeùu pravçttiþ . athavà kùãraü pànaü yatra iti vyatpattyà de÷o vàcyaþ . bhàvakaraõayoranaño và . kùãrapàõaü kùãrapànam . kùãraü pãyate'nayeti kùãrapàõã kùãrapànã pàtrã . iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ .. ÷abdànàü de÷avàdicatve'pi tannivàsasambandhena manuùyeùu pravçttiþ . athavà kùãraü pànaü yatra iti vyatpattyà de÷o vàcyaþ . bhàvakaraõayoranaño và . kùãrapàõaü kùãrapànam . kùãraü pãyate'nayeti kùãrapàõã kùãrapànã pàtrã . iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ ..

#<kùãrapàyã>#, [n] tri, (kùãraü pibati iti . %<bahulamàbhãkùõe>% . 3 . 2 . 81 . supyupade õiniþ .) dugdhapànakartà . yathà . %<kùãrapàyãtyàdikastu prakçtyarthàvacchinnakçdantàrthasyànvayabodhe samartho'pi na prakçtyarthamàtràvacchinnasya tataþ pàna÷ãlasàmànyasyàpratyayàt>% . iti ÷abda÷aktiprakà÷ikà ..

#<kùãramorañaþ>#, puü, (kùãravat svàdyaþ svàdurvà morañaþ .) latàbhedaþ . tatparyàyaþ . sitadruþ 2 sudalaþ 3 kùãrakaþ 4 . iti ratnamàlà . anyat moraña÷abde draùñavyam ..

#<kùãravallã>#, strã, (kùãrayuktà kùãrapradhànà và vallã .) kùãravidàrã . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathàsyàþ paryàyàþ .
     %<vidàrã svàdukandà ca sàtu kroùñrã sità smçtà ..
     ikùugandhà kùãravallã kùãra÷uklà payasvinã .
     vàràhavadanà gçùñirvadaretyapi kathyate ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<kùãravikçtiþ>#, strã, (kùãraü vikçtirvikàro'syàþ kùãravat vikçtirniryàso'syàþ và .) kårcikà . ityamaraþ . 2 . 9 . 44 .. kùãrasà iti bhàùà ..

#<kùãravidàrikà>#, strã, (kùãrayuktà kùãravat ÷ubhràü và vidàrikà .) kùãravidàrã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kùãravidàrã>#, strã, (kùãravat ÷ubhrà kùãrapracurà và vidàrã .) kçùõabhåmikuùmàõóaþ . tatparyàyaþ . mahà÷vetà 2 çkùagandhikà 3 . ityamaraþ . ikùuvallarã 5 ikùuvallã 6 kùãrakandaþ 7 kùãravallã 8 payasvinã 9 kùãra÷uktà 10 kùãralatà 11 payaþkandà 12 payolatà 13 payovidàrikà 14 . asyà guõàþ . madhuratvam . amlatvam . kaùàyatvam . tiktatvam . pitta÷åla måtramehàmayanà÷itva¤ca . (vidàrã÷abde'syà apara guõà j¤eyàþ ..)
     %<kùãrakando dvidhà prokto vinàlastu sanàlakaþ .
     vinàlo rogahartà syàdvayaþstambhã sanàlakaþ ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùãraviùàõikà>#, strã, (kùãramiva ÷ubhraü kùãrayuktaü và viùàõaü agrabhàgo yasyàþ tataþ kan ñàp ca .) vç÷cikàlã . kùãrakàkolã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùãravçkùaþ>#, puü, (kùãramayaþ kùãrapradhàno và vçkùaþ .) uóambaravçkùaþ . iti jañàdharaþ .. kùãrikà . iti bharataþ .. ràjàdanã . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, su÷rute 24 adhyàye cikitsàsthàne .
     %<kùãravçkùakaùàyairvà kùãreõa ca vimi÷ritaiþ ..>% ràjàdanyarthe paryàyà yathà --
     %<ràjàdanaþ kùãravçkùaþ pàlà÷ã vànarapriyaþ ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

@<[Page 2,237b]>@
#<kùãra÷araþ>#, puü, (kùãraü dugdhaü ÷ãryate'smàt atra và . ÷é + apàdàne'dhikaraõevà ap . kùãraü ÷çõàti vikçtãkarotãti . ÷é + kartari ac .) dadhiyogàt pakvoùõadugdhajàtaþ . chànà iti bhàùà . tatparyàyaþ . àmikùà 2 payasyà 3 . iti hemacandraþ ..

#<kùãra÷ãrùaþ>#, puü, (kùãraü ÷ãrùe'sya .) ÷rãvàsaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùãra÷uktà>#, strã, (kùãravat ÷ubhrà ÷uktà .) kùãravidàrã . kùãrakàkolã . iti ràjanirghaõñaþ .. (kùãravidàrã÷abde vivaraõamasyà j¤eyam ..)

#<kùãra÷uklaþ>#, puü, (kùãravat ÷uklaþ .) jalakaõñakaþ . pàniphala iti bhàùà . iti ÷abdacandrikà .. ràjàdanã . kùãraõã iti bhàùà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùãra÷uklà>#, strã, (kùãramiva ÷uklà .) ÷uklabhåmikuùmàõóaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 110 .. (yathàsyàþ paryàyàþ .
     %<kùãra÷uklà vidàrãkùuvidàrã ca palà÷ikà .
     prasiddho bhåmikuùmàõóo vidàrãkanda ityapi ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..
     %<vidàrã svàdukandà ca sà tu kroùñrã sità smçtà .
     ikùugandhà kùãravallã kùãra÷uklà payasvinã .
     vàràhavadanà gçùñirvadaretyapi kathyate ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..
     %<jãvakarùabhakau medàü ÷ràvaõã karkañàhvayam .
     mudgamàùàkhyaparõyau ca mahatãü ÷ràvaõãntathà ..>% kàkolãü kùãrakàkolãü kùudràü chinnaruhàntathà . kùãra÷uklàüpayasyà¤ca yaùñyàhvaü vidhinà pibet . vàtapittahitànyetànyàdãni tu kaphànile .. iti carake kalpasthàne 7 adhyàyaþ ..)

#<kùãrasaþ>#, puü, (kùãraü syatãti . so + kaþ .) kùãrasàraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùãrasantànikà>#, strã, (kùãrasya dugdhasya santànikà iva .) dugdhavikàravi÷eùaþ . chànà iti nañkùãra iti ca bhàùà . asyà guõàþ . %<kùãrasantànikà vçùyà snigdhà pittànilàpahà>% . iti ràjavallabhaþ ..

#<kùãrasamudraþ>#, puü, (kùãratulyaþ svàdurasaþ kùãramayo và samudraþ .) dugdhasàgaraþ . sa tu ÷vetadvãpe vartate . yathà . kùãrasamudràya namaþ ÷vetadvãpàya namaþ ityàdi pãñhanyàsaprakaraõe tantrasàraþ ..

#<kùãrasàgarasutà>#, strã, (kùãrasàgarasya kùãrodasamudrasya sutà .) lakùmãþ . iti kavikalpalatà ..

#<kùãrasàraþ>#, puü, (kùãrasya dugdhasya sàraþ . yadvà kùãraü sarati pràpnoti kàraõatvena iti . kùãra + sç + %<karmaõyaõ>% . 3 . 2 . 1 . iti aõ .) kùãravi÷eùaþ . pàlajinu iti hindã bhàùà . tatparyàyaþ . kùãrasaþ 2 . yathà --
     %<ãùacchleùmakaraü gaulyaü pittaghnaü tarpaõaü guru .
     puùñi caivàmidhà tasya kùãrasàrasta kùãrasaþ .>% iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 2,237c]>@
#<kùãrasphañikaþ>#, puü, (kùãravat ÷ubhraþ sphañikaþ .) kùãravarõasphañikavi÷eùaþ . yathà --
     %<såryakàntaþ såryamaõiþ såryà÷mà dahanopalaþ .
     candrakànta÷candramaõi÷càndra÷candropala÷ca saþ ..
     kùãratailasphañikàbhyàmanyau khasphañikàvimau ..>% iti hemacandraþ ..

#<kùãrakùavaþ># puü, (kùãrasya kùavaþ kàsotya÷leùmà iva . ghaõãbhåtatvàttathàtvam .) dugdhapàùàõaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùãrà>#, strã, (kùãravarõo'styàyàþ iti %<ar÷aàdibhyo'c>% . 5 . 2 . 127 . ityac . tataùñàp .) kàkolã . iti ràjanirghaõñaþ .. (kàkolã÷abde'syà guõàdayo j¤àtavyàþ ..)

#<kùãràbdhiþ>#, puü, (kùãramayo'vdhiþ kùãrasyàbdhirvà .) kùãrasamudraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kùãràbdhijaü>#, klã, (kùãràbdheþ kùãrodasàgaràt jàyate iti . jan + óaþ .) sàmudralavaõam . mauktikam . iti medinã ..

#<kùãràbdhijaþ>#, puü, (kùãràbdherjàyate iti . jan + óà .) candraþ . iti medinã ..

#<kùãràbdhijà>#, strã, (kùãràbdhija + ñàp .) lakùmãþ . iti medinã .. (yathà, bhàgavate 8 . 8 . 8 .
     %<tata÷càvirabhåtsàkùàt ÷rãramà bhagavatpaürà .
     ra¤jayantã di÷aþ kàntyà vidyutsaudàmanã yathà ..>%)

#<kùãràbdhitanayà>#, strã, (kùãràbdheþ tanayà kanyà .) lakùmãþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 29 ..

#<kùãràvikà>#, strã, (kùãraü avatãti . %<karmaõyaõ .>% tato ïãp tataþ svàrthe kan ñàpi pårbahrasvaþ .) kùãràvã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kùãràvã>#, strã, (kùãraü avatãti %<kàrmaõyaõ>% . 3 . 2 . 1 . ityaõ . ïãp ca .) dugdhikà . ityamaraþ . 2 . 4 . 100 .. tatparyàyaþ . gràhiõã 2 kaccharà 3 tàmramålà 4 marådbhavà 5 . iti ratnamàlà .. dve kùãràyi iti khyàtàyàm . iya¤ca vakulapatratulyapatrà latàchede kùãraü sravatãti subhåtiþ . tanmate dudiyà koügà iti khyàtàyàmityanumãyate . dve kùãrakàkolyàmiti svàmã . kùãramavati rakùati kùãràvã ava rakùe ùaõ ãp . dugdhamastyasyàþ dugdhikà vikàrasaügheti ùõikaþ . iti bharataþ .. anyaddugdhikà÷abde draùñavyam ..

#<kùãràhvaþ>#, puü, (kùãraü àhvayate spardhate iti . hva + kaþ .) saralavçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kùãrikà>#, strã, (kùãravat svàdo'styasya iti ñhan .) kùãrãvçkùaþ . kùãrakharjåra iti piõóakharjåra iti ca kecit . tatparyàyaþ . ràjàdanaþ 2 phalàdhyakùaþ 3 . ityamaraþ . 2 . 4 . 45 .. ràjàtanaþ 4 ràjàdanaphalam 5 adhyakùam 6 madhukà 7 kùãravçkùaþ 8 palà÷o 9 parkañapriyaþ 10 guruskandhaþ 11 ÷leùmalà 12 àtapalã 13 vçùà 14 maulikàjàlã 15 . iti bharatadhçtavàcaspatiþ .. kùãrivçkùaþ 16 vànarapriyaþ 17 . iti ratnamàlà .. ràjanyaþ 18 priyadar÷anaþ 19 dçóhaskandhaþ 20 kapãñhaþ 21 . iti jañàdharaþ .. varàdanam 22 kùãrã 23 kùãrã [n] 24 . iti ÷abdaratnàvalã .. asyàþ phalaguõàþ .
     %<kùãrikàyàþ phalaü pakkaü guru viùñambhi ÷ãtalam .
     kaùàyaü madhuraü sàmlaü nàtivàtaprakopaõam ..>% iti ràjaballabhaþ .. api ca .
     %<kùãrikàyàþ phalaü vçùyaü balyaü snigdhaü himaü guru .
     tçùõàmårchàmadabhràntikùayadoùatrayàsrajit ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. anyat ràjàdanã÷abde draùñavyam .. * .. paramànnam . iti ràjanirghaõñaþ ..
     (%<kùãrikà madhurà caite phalavarge prakãrtitàþ ..>% iti hàrãte prathamasthàne 10 adhyàye .. paramànnàrthe paryàyàþ pàkaprakàra÷càsyà yathà --
     %<pàyasaü paramànnaü syàt kùãrikàpi taducyate .
     ÷uddhe'rdhapakve dugdhe tu ghçtàktàüstaõóulàn pacet ..
     te siddhàþ kùãrikà khyàtà sasitàjyayutottamà ..>% guõà÷ca yathà --
     %<kùãrikà durjarà proktà vçühaõã balabardhinã ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe dvitãye bhàge ..)

#<kùãriõã>#, strã, (kùãraü kùãrasadç÷o niryàso'styasya iti iniþ . tataþ ïãp .) vçkùavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . kà¤canakùãrã 2 karùaõã 3 pañukarõikà 4 tiktadugdhà 5 haimavatã 6 himadugdhà 7 himàvatã 8 himàdrijà 9 pãtadugdhà 10 yavaciccã 11 himodbhavà 12 haimã 13 himajà . 14 . asyà guõàþ .
     %<kùãriõã tikta÷ãtà ca recanã ÷ophatàpanut .
     kramidoùakaphaghnã ca pittajvaraharà parà ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. * .. varàhakràntà . iti ÷abdacandrikà .. kuñumbinã . kà÷marã . dugdhikà . iti ca ràjanirghaõñaþ .. (vyavahàro'syà yatra tadyathà .
     %<tathàdantãdravantyoþ syàdaja÷çïgyajagandhayoþ .
     kùãriõyà nãlikàyà÷ca tathaiva ca kara¤jayoþ ..
     sasåravidalàyà÷ca pratyak ÷reõyàstathaiva ca .
     vióaïgàrdhà ÷akalkena tadvat sàdhyaü ghçtaü punaþ .
     ÷aïkhinã saptalàdhàtrã kaùàye sàdhayedvçtam ..>% iti kalpasthàne 11 adhyàye carakeõoktam ..)

#<kùãrivçkùaþ>#, puü, (kùãrã kùãrayuktaþ vçkùaþ .) kùãrayuktapa¤caprakàravçkùaþ . yathà --
     %<nyagrodhodumbarà÷vatthapàri÷aplakùapàdapàþ .
     pa¤caite kùãriõo vçkùàsteùàü tvakpa¤calakùaõam ..>% kecittu pàri÷asthàne %<÷irãùaü vetasaü pare .>% tadantãti ÷eùaþ . asya guõàþ .
     %<kùãrivçkùà himà varõyà yonirogavraõàpahàþ .
     råkùàþ kaùàyà medoghnà visarpàmayanà÷anàþ .
     ÷othapittakaphàsraghnàþ stanyà bhagnàsthiyojakàþ ..>% eùàü tvaguõàþ .
     %<tvakpa¤cakaü himaü gràhi vraõa÷othavisarpajit ..>% teùàü patraguõàþ .
     %<teùàü patraü himaü gràhi kaphavàtàsranullagha .
     viùñambhàdhmànajittiktaü kaùàyaü laghuü lekhanam ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 2,238b]>@
#<kùãrã>#, [n] puü, (kùãraü kùãravanniryàso'styasya, iniþ .) kùãrikàvçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (asya vyavahàro yathà, kanakataile .
     %<kanakakùãrã ÷ailà bhàrgã dantãphalàni måla¤ca .
     jàtiphalàni pravàlasarùapala÷unavióaïgakara¤jatvak ..
     saptacchadàrkapallavamålatvaïnimbacitrakàsphotàþ .
     gu¤jairaõóavçhatãmålakasurasàrjakaphalàni ..
     kuùñhaü pàñhàmustaü tumburumårvà vacà saùaóagranthàþ .
     eóagajakuñaja÷igrutryåùaõabhallàtakakùavakàþ ..
     haritàlamavàkpuùprã tutthaü kampillako'mçtàsaïgaþ .
     sauràùñrikàsasãsaü dàrvãtvaksarjikàlavaõam ..
     kalkairetaistailaü karavãrakamålakapallavakaùàye .
     sàrùapamathavà tailaü gomåtracaturguõaü sàdhyam ..
     sthàpyaü kañukàlàvåni tatsiddhaü tenàsya maõóalànyàsta .
     bhindyàdbhiùagabhyaïgàt krimãü÷ca kaõóåü vinihanyàt ..>% iti kanakatailam .. iti carake cikitsàsthàne saptame'dhyàye .. yathà, manuþ . 8 . 246 .
     %<sãmàvçkùàü÷ca kurvãta nyagrodhà÷vatthakiü÷ukàn .
     ÷àlmalãn ÷àlatàlàü÷ca kùãriõa÷caiva pàdapàn ..>%) dugdhikà . iti ÷abdacandrikà .. snuhã . arkavçkùaþ . ràjàdanã . dugdhapàùàõaþ . vañaþ . plakùaþ . (asya paryàyà yathà --
     %<vaño raktaphalaþ ÷çïgã nyagrodhaþ skandhajo dhruvaþ .
     kùãrã vai÷ravaõo vàso bahupàdo vanaspatiþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya påbbakhaõóe prathame bhàge ..) somalatà . syàlãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùãrã>#, strãü, (kùãra + astyarthe ac gauràditvàt ïãù .) kùãrãvçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (pakvànnavi÷eùaþ . tasya pàkapraõàlã yathà --
     %<nàrikelantanåkçtya cchinnaü payasi goþ kùipet .
     sità gavyàjyasaüyukte tatpacenmçdunàgninà ..>% asyà guõà÷ca .
     %<nàrãkelodbhavà kùãrã snigdhà÷ãtàtipuùñidà .
     gurvo sumadhurà vçùyà raktapittànilàpahà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe dvitãye bhàge ..)

#<kùãrã÷aþ>#, puü, (kùãriõàü kùãrapradhànànàü vçkùàõàü ã÷aþ ÷reùñhaþ .) kùãraka¤cukã . tatparyàyaþ . varaparõaþ 2 snukchadaþ 3 kuùñhanà÷anaþ 4 balyaþ 5 målakamålà 6 khasakandhaþ 7 ka¤cukã 8 . iti ratnamàlà ..

#<kùãreyã>#, strã, (kùãra + bàhulakàt óha¤ tato ïãp . yadvà, kùãreõa ãü ÷obhàü yàtãti . yà + kaþ gauràditvàt ïãù .) pàyasam . yathà --
     %<kùãreyã pàyasaü proktaü paramànna¤ca såribhiþ ..>% iti halàyudhaþ ..

#<kùãrodaþ>#, puü, (kùãra + %<udakasyodaþ saüj¤àyàm .>% 6 . 3 . 57 . %<uttarapadasya ceti vyaktavyam .>% iti vàrtikam .) dugdhasamudraþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 2 .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 14 . 353 .
     %<akùayaü yauvanaü te'stu teja÷caivànalopamam .
     kùãrodasàgara÷caiva yatra yatrecchasi priyam ..>%) tasya manthanaü yathà --
     %<manthànaü mandaraü kçtvà netraü kçtvà tu vàsukim .
     dànavaiþ sahità bhåtvà mathadhvaü kùãrasàgaram ..
     aha¤ca tatra sàhàyyaü kariùyàmi divaukasaþ .
     bhaviùyatyamçtaü tatra tatpànàdbalavattaràþ ..
     bhaviùyanti kùaõàdeva amçtasya prabhàvataþ .
     yåyaü sarve mahàvãryà bhu¤jiùñhà raõavikramàþ ..
     indràdyàstu mahotsàhàþ sthànalabdhà mahànarãn .
     tato hi dànavàn jetuü samarthà nàtra saü÷ayaþ ..
     ityuktà devadevena devàþ sarve jagatpatim .
     praõamyàgatya nilayaü sandhiü kçtvàtha dànavaiþ ..
     oràbdhimathane sarve cakrurudyogamuttamam .
     balinà coddhçto ràjan mandaràkhyo mahàgiriþ ..
     kùãràbdhau kùepita÷caiva tenaikena nçpottama ! .
     sarvauùadhi÷ca prakùiptà devairdaityaiþ payodadhau ..
     vàsuki÷ca tatastatra ràjan ! nàràyaõàj¤ayà .
     sarvadevahitàrthàya viùõu÷ca svayamàgataþ ..
     tato viùõusamàde÷àttatra sarve suràsuràþ .
     sametya mitrabhàvena kùãràbdhestañamà÷ritàþ ..
     manthànaü mandaraü kçtvà netraü kçtvàtha vàsukim .
     tato mathitumàrabdhà nçpate ! tarasà'mçtam ..
     viùõunà mukhabhàge tu vàsukerdànavàþ kçtàþ .
     devàsya pucchabhàge tu manthanàrthaü niyojitàþ ..
     evantu manthanàttatra mandaro'tha pravi÷ya vai .
     àdhàreõa vinà ràjaüstaü dçùñvà sahasà hariþ ..
     sarvalokahitàrthàya kårmaråpamadhàrayat .
     àtmànaü saüprave÷yàtha mandarasya gireradhaþ ..
     pravi÷ya dhçtavàn ÷ailaü pçthagråpeõa ke÷avaþ .
     uparyàkràntavàn ÷ailaü pçthagråpeõa ke÷avaþ ..
     cakarùa nàgaràjànaü devaiþ sàddha janàrdçnaþ .
     asurairadç÷yaråpeõa daityamadhye ca ke÷avaþ ..
     tataste tu tvaràyuktà mamanthuþ kùãrasàgaram ..
     yàvacchaktyà nçpa÷reùñha ! balavantaþ suràsuràþ ..
     mathyamànàt tatastasmàt kùãràbdherabhavannçpa .
     kàlakçñamiti khyàtaü viùamatyantaduþsaham ..
     tannàgà jagçhuþ sarve taccheùaü ÷aïkaro'grahãt .
     nàràyaõàj¤ayà tena nãlakaõñhatvamàpnuyàt ..
     airàvata÷ca nàgendro haya÷coccaiþ÷ravàþ punaþ .
     dvitãyàvartanàdràjannutpannàviti naþ ÷rutam ..
     tçtãyàvartanàdapsarogaõo jàtaþ su÷obhanaþ .
     caturthàt pàrijàta÷ca utpannaþ sa mahàtaruþ ..
     pa¤camàt himagustasmàt utthitaþ kùãrasàgaràt .
     taü bhavaþ ÷irasà dhatte nàrã ca svastiko nçpa ..
     nànàvidhàni ratnàni divyànyàbharaõàni ca .
     kùãrodadheståtthitàni gandharvà÷ca sahasra÷aþ ..
     etàn dçùñvà tadotpannàn nityà÷caryasamanvitàþ .
     abhavan jàtaharùàste tatra sarve suràsuràþ ..
     daivapakùe tato meghàþ satyaü varùanti saüsthitàþ .
     kçùõàj¤ayà tu vàyustu sukhaü vàti suràn prati ..
     viùani÷vàsavàtena vàsuke÷càrkatàpanàt .
     nistejaso'bhavan daityà nirvãryà÷ca mahàmate ..
     tataþ ÷rãrutthità tasmàt kùãrododdhçtapaïkajà .
     vibhràjamànà ràjendra ! di÷aþ sarvàþ svatejasà ..
     tatastãrthodakaiþ snàtà dibyavastrairalaïkçtà .
     divyagandhànulepaistu sumanobhiþ supåjità ..
     devapakùaü samàsàdya sthità kùaõamarindama ! .
     harivakùaþsthalaü pràptà tataþ sà kamalàlayà ..
     tato'mçtaghañaü pårõaü gçhãtvà payasonidheþ .
     dhanvantariþ samuttasthau tataþ prãtàþ surà nçpa ..
     daityàþ ÷riyà parityaktà duþkhitàstatra te punaþ .
     àdàyàmçtaghañaü ÷ãghraü te ca jagmuryathecchayà ..
     tataþ strãråpamakarodviùõudavahitàya vai .
     àtmànaü nçpa÷àrdåla ! nàryà lakùaõasaüyutam ..
     tato jagàma bhagavàn strãråpeõa suràn prati .
     divyaråpàntu tàü dçùñvà mohitàste suradviùaþ ..
     amçtapårõaü ghañaü bhåmau haimaü saüsthàpya sattama .
     kàmena pãóità hyàsannasuràstatra tatkùaõàt ..
     mohayitvà tu tànevamasurànavanãùate ! .
     amçtabhàjanamàdàya devebhyaþ pradadau hariþ ..
     tat pãtvà tu tato devà devadevaprasàdataþ .
     balavanto mahàvãryà raõe jagmurmahàsuràn ..>% iti nçsiüpuràõe 36 adhyàyaþ ..

#<kùãrodatanayà>#, strã, (kùãrodasya kùãrasamudrasya tanayà .) lakùmãþ . iti hemacandraþ .. (asyà utpattikathà kùãroda÷abde draùñavyà ..)

#<kùãrodatanayàpatiþ>#, puü, (kùãrodatanayàyà lakùmyàþ patiþ .) viùõuþ . iti kavikalpalatà ..

#<kùãrodanandanaþ>#, puü, (kùãrodasya dugdhasamudrasya nandanaþ .) candraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kùãva>#, ç ïa darpe .. iti kavikalpadrumaþ . (mbàüàtmaü-akaü-señ .) ç, acikùãvat . ïa, kùãvate . iti durgàdàsaþ ..

#<kùãva>#, niràse . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü--paraüsakaü-señ .) niràsa iha phutkàraþ . iti bhaññamallaþ .. mukhena ÷leùmàdervamanamiti kecit . kùãvatyannaü lokaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<kùãvaþ>#, tri, (kùãvç ï made + ktaþ . %<anupasargàt phullakùãveti>% . 8 . 2 . 55 . talopo nipàta nàt .) suràmattaþ . yathà . %<matte ÷auõóotkañakùãvàþ>% . ityamaraþ . 2 . 2 . 23 .. dantyoùñhavakàrànto'yam .. (yathà, ràmàyaõe . 5 . 60 . 12 .
     %<unmattabhåtàþ plavagà madhupànapraharùitàþ .
     kùãvàþ kurvanti hàsyaü ca kalahàü÷ca tathà'pare ..>%)

#<kùu>#, du la kùute . iti kavikalpadrumaþ .. (adàü-paraüakaü-señ .) kùutaü hàücã iti khyàtam . ñu, kùavathuþ . la, kùauti kaphã . kçtakaü kàmini cukùuve mçgàkùyà . iti màghe . iti durgàdàsaþ ..

#<kùuþ>#, puü, (kùaõoti hinasti jãvàn iti . kùaõ hiüsàyàü + óuþ .) siühaþ . ityekàkùarakoùaþ ..

#<kùuõaþ>#, puü, (kùu + nak .) ariùñavçkùaþ . yathà --
     %<ariùño vastikarmàóhyo veõãvaþ phenilaþ kùuõaþ .>% iti ÷abdacandrikà .. (ariùña÷abde'sya vivaraõaü j¤àtavyam ..)

#<kùuõõaü>#, tri, (kùud saüpeùaõe + karmaõi ktaþ .) prahatam . (abhyastam . yathà, raghau . 1 . 17 .
     %<rekhàmàtramapi kùuõõàdàmanorvartmanaþ param ..>% màghe ca . 1 . 32 .
     %<udãrõaràgapratirodhakaü janairabhãkùõamakùuõõatayàtidurgamam .
     upeyuùo mokùapathaü manasvinastvamagrabhåmirnirapàyasaü÷rayà ..>%) cårõãkçtam . iti jañàdharaþ .. (yathà, màrkaõóeyapuràõe . 83 . 24-25 .
     %<so'pi kopànmahàvãryaþ kùurakùuõõamahãtalaþ .
     ÷çïgàbhyàü parvatànuccàü÷cikùepa ca nanàda ca ..
     vegabhramaõavikùuõõà mahã tasya vya÷ãryata ..>%)

#<kùut>#, strã, (kùu ÷abde kùute ca + sampadàditvàt bhàve kvip tugàgama÷ca .) kùutam . ityamaraþ . 2 . 6 . 52 .. (dhànyavi÷eùaþ . dedhàna iti loke . asya paryàyà yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<kùutughulva¤co gojihvà ca gundràgulmà gavedhukà ..>%)

#<kùut>#, [dh] strã, (kùudh + sampadàditvàt bhàve kvip .) kùudhà . ityamaraþ . 2 . 9 . 54 .. (yathà, màrkaõóeyapuràõe . 8 . 35 .
     %<tàta ! tàta ! dadasvànnamambàmba ! bhojanaü dada .
     kùunme balavatã jàtà jihvàgraü ÷uùyate tathà ..>%)

#<kùutaü>#, klã, (kùu ÷abde kùute ca + bhàve ktaþ .) nàsikàbhighàtajanyasa÷abdavàyuniþsaraõam . hàücã iti bhàùà . tatparyàyaþ . kùut 2 kùavaþ 3 . ityamaraþ . 2 . 6 . 52 .. kùutà 4 chikkà 5 kùavathuþ 6 kùutaþ 7 . iti ÷abdaratnàvalã .. ha¤chiþ 8 . iti jañàdharaþ .. * .. tasya ÷akunàni yathà --
     %<atha kùutàkhyaü ÷akunaü krameõa mahàprabhàvaü pratibhàvayàmaþ .
     na÷yanti yasmàcchakunàþ samastà mçgàdhinàthàdiva vanyasattvàþ ..
     sarvasya sarvatra ca sarvakàlaü kùutaü na kàryaü kvacideva ÷astam .
     yàtuþ kùute tena na ki¤cideva kuryàt kùutaü pràõahara¤ca gantuþ ..
     niùedhamagre'kùiõi dakùiõe ca dhanakùayaü dakùiõakarõade÷e .
     tat pçùñhabhàge kurute'rthavçddhiü kùutaü kadàcit ÷ubhamàdadhàti ..
     bhogàya vàma÷ravaõasya pçùñhe karõe ca vàme kathitaü jayàya .
     sarvàrthalàbhàya ca vàmanetre jàtaü kùutaü syàt krama÷o'ùñadhaiva ..
     kramànniùedhaü gamanasya vighnaü kaliü samçddhiü kùutamugrarogam .
     karoti rogakùayamarthalàbhaü dãptyàdinà÷a¤ca kùutaü karoti ..
     pràgàsya puüsaþ parato'parà syàt punaþ punarvà tata eva jàtaþ .
     vçddhàcchi÷orvà kaphato hañhàdvà jàtaü kùutaü ke'pi vadanti satyam ..
     àdyantayorna svajane pra÷asta kùutaü pra÷aüsanti na bhojanàdau bhavet katha¤cidyadi bhojanànte bhavettadàgre na hi bhojyalàbhaþ ..
     àdau kùuta¤cet ÷akunaistataþ kiü jàtànajàtàn ÷akunànnihanti .
     kùutaü kùaõenàtra na saü÷ayo'smin prayojane yatnakçte'pi jàtam ..
     kùutaü kùaõàttadvinihantyava÷yaü kàryàtmakenàpi manàgapãdam ..
     tasmàdupekùyaü na vicakùaõena kùutaü yata÷cà÷u phalaü vidhatte ..>% iti vasantaràja÷àkune kùutprakaraõaü tçtãyam .. api ca .
     %<chikkàyà lakùaõaü vakùye labhet pårbe mahàphalam .
     àgneye ÷okasantàpau dakùiõe hànimàpnuyàt ..
     nairçtye ÷okasantàpau miùñhànna¤caiva pa÷cime .
     annaü pràpnoti vàyavye uttare kalaho bhavet .
     ã÷àne maraõaü proktaü proktaü chikkàphalàphalam ..>% iti gàruóe jyoti÷cakre 60 adhyàyaþ .. * .. anyacca . varùakçtye .
     %<vittaü brahmaõi kàryasiddhiratulà ÷akre hutà÷e bhayaü yàmyàmagnibhayaü suradviùi kalirlàbhaþ samudràlaye .
     vàyavyàü varavastragandhasalilaü divyàïganà cottare ai÷ànyàü maraõaü dhruvaü nigaditaü diglakùaõaü kha¤jane ..
     jyeùñhãrute kùute'pyevamåcuþ kecicca kovidàþ ..>% iti .. * .. kùute jãveti prayogaþ kartavyaþ . yathà, madanapàrijàtadhçtam .
     %<jãveti kùuvato bråyàt jãvetyuktastvayà saha ..>% iti .. * ..
     %<kùutotpatanajçmbhàsu jovottiùñhàïgulidhvaniþ .
     ÷atrorapi ca kartavyamanyathà brahmahà bhavet ..>% iti ca tithyàditattvam .. * .. tasya ÷ubhajanakatvam . yathà, dàkùiõàtyàstu .
     %<àsane ÷ayane dàne bhojane vastrasaügrahe .
     vivàde ca vivàhe ca kùutaü saptasu ÷obhanam ..>% anyatra viùõorityadhikçtya viùõudharmottaram .
     %<nàmasaükãrtanaü nityaü kùutapraskhalitàdiùu .
     viyogaü ÷ãghramàpnoti sarvànartho na saü÷ayaþ ..>% iti .. * .. asaüvçtamukhasya kùunniùedho yathà -- viùõudharmottare .
     %<nàsaüvçtamukhaþ kuryàddhàsyaü jçmbhàü tathà kùutam .>% iti .. * .. kùute àcamanaü kartavyaü yathà . yàj¤avalkyaþ .
     %<snàtvà pãtvà kùute supte bhuktvà rathyopasarpaõe .
     àcàntaþ punaràcàmet vàsoviparidhàya ca ..>% iti .. * .. a÷aktau smçtiþ .
     %<kùute niùñhãvite supte paridhàne'÷rupàtane .
     karmastha eùu nàcàmeddakùiõaü ÷ravaõaü spç÷et ..>% iti ca udvàhatattvam .. * .. balinàü sakçt kùutaü bhavati yathà --
     %<kråre dakùiõavakrà syàdbalinà¤ca kùataü sakçt .>% dakùiõavakreti nàsàvi÷eùaõam . iti ca gàruóe 66 adhyàyaþ ..

#<kùutaþ>#, puü, (kùu + ktaþ . àbhidhànàt puüstvam .) kùutam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kùutakaþ>#, puü, (kùutàya sàdhuriti kan svàrthe và .) ràjikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùutà>#, strã, (kùuta + ñàp .) kùutam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kùutàbhijananaþ>#, puü, (kùutaü abhijanayati . abhi + jan + õic + lyuþ .) kçùõasarghapaþ . ityamarañãkàyàü svàmã ..

#<kùutkarã>#, strã, (kùutaü karotãti . kç + ñaþ + ïãp ca .) kaïkàlikà . yathà, ÷abdacandrikàyàm .
     %<bhujaïgaghàtinã såriþ sarpàkùã kùutkarã spçhà ..>%

#<kùuda>#, ¤a dha au ir kùudi . iti kavikalpadrumaþ .. (rudhàü--ubhaü--sakaü--aniñ .) ¤a dha, kùuõatti kùunte . au, kùottà . ir, akùudat akùautsãt . kùudi cårõãkaraõe . iti durgàdàsaþ .. (yathà, bhaññiþ . 14 . 33 .
     %<mitraghnasya pracukùoda gadayàïgaü vibhãùaõaþ .
     sugrãvaþ praghasaü nebhe bahånràmastatarda ca ..>%)

#<kùud>#, [dh] strã, (kùudh + sampadàditvàt bhàve kvip .) kùudhà . ityamaraþ . 2 . 9 . 54 .. (viùõupuràõe . 1 . 5 . 39 .
     %<rajomàtràtmikàmeva tato'nyàü jagçhe tanum .
     tataþ kùud brahmaõo jàtà jaj¤e kopastayà tataþ ..>%)

#<kùudaþ>#, puü, (kùud + %<igupadhaj¤àprãkiraþ kaþ>% . 3 . 1 . 135 . iti kaþ .) taõóulàdicårõam . kùud iti bhàùà ..

#<kùudraþ>#, puü, (kùudi + %<sphàyita¤civa¤ciü÷akikùipikùudãti>% . uõàü . 2 . 13 . iti rak .) taõóulàvayavaþ . iti maükùiptasàroõàdivçttiþ .. óahuþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (makùikàvi÷eùaþ . yaduktam .
     %<makùikàþ kapilàþ såkùmàþ kùudràkhyàstatkçtaü madhu .
     munibhiþ kùaudramityuktaü tadvarõàt kapilaü bhavet ..>%)

#<kùudraþ>#, tri, (kùud + %<sphàyita¤cãti>% uõàü . 2 . 13 . iti rak .) kçpaõaþ . adhamaþ . (yathà, kumàre . 1 . 12 .
     %<kùudre'pi nånaü ÷araõaü prapanne mamatvabhuccaiþ ÷irasàü satãva ..>% tucchaþ . yathà, gãtàyàm . 2 . 3 .
     %<kùudraü hçdayadaurbalyaü tyaktvotiùñha parantapa ! ..>%) kraraþ . alpaþ . ityamaramedinãkarau .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . àraõyayàtràparvaõi . 10 . 24 .
     %<taü bhãmaþ samara÷làghã balena balinàmbaraþ .
     jaghàna pa÷umàreõa vyàdhraþ kùudramçgaü yathà ..>%) daridraþ . iti hemacandraþ ..

#<kùadrakaõñakàrã>#, strã, (kùudraþ kaõñakàrã .) agnidamanã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùudrakaõñakã>#, strã, (kùudraü kaõñakaü yasyàþ . gauràditvàt ïãù .) bçhatã . iti bhàvaprakà÷aþ . kùudrabhaõñàkãti ca pàñhaþ ..

@<[Page 2,240b]>@
#<kùudrakambuþ>#, puü, (kùudra÷càsau kambu÷ceti .) kùudra÷aïkhaþ . tatparyàyaþ . ÷aïkhanakhaþ 2 kùullakaþ 3 . iti hemacandraþ ..

#<kùudrakàravellã>#, strã, (kùudrà kàravellã .) kàravellavi÷eùaþ . choña karalà iti bhàùà . tatparyàyaþ . kuóahu¤cã 2 ÷rãphalikà 3 pratipatraphalà 4 suùavã 5 kàravã 6 bahuphalà 7 kùudrakàralikà 8 kandaphalà 9 . kandaphalàsthàne kandalatà iti ca pàñhaþ . asyà guõàþ . kañutvam . uùõatvam . tiktatvam . rucikàritvam . dãpanadatvam . raktàniladoùakàritvam . pathyatva¤ca . tatphalasyàpyete guõàþ .. tatkandaguõàþ . ar÷onà÷itvam . malarodhavi÷odhanatvam . yoninirgatadoùagarbhasràvaviùàpahatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùudrakàralikà>#, strã, (kùudrà kàralikà .) kùudrakàravellã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùudrakuli÷aþ>#, puü, (kùudraþ kuli÷aþ vajramaõivi÷eùaþ . nityakarmadhàrayaþ .) vaikràntamaõiþ . iti ràjanighaõñaþ ..

#<kùudrakuùñhaü>#, klã, (kùudraü alpaü kuùñham .) svalpakuùñharogaþ . tattu ekàda÷avidham . yathà . kùudrakuùñhànyàha .
     %<ekakuùñhaü 1 smçtaü pårbaü gajacarma 2 tataþ param .
     tata÷carmadalaü 3 proktaü tata÷càpi vicarcikà 4 ..
     vipàdikàbhidhà 5 syaiva pàmàkacchå--6 stataþ parà .
     tato dadru÷ca 7 visphoñaþ 8 kiñibha¤ca 9 tataþ param ..
     tata÷càlasakaü 10 proktaü ÷atàru÷ca 11 tataþ param .
     kùudrakuùñàni caitàni kathitàni bhiùagvaraiþ ..>% nanu dadroþ kathaü kùudrakuùñheùu gaõanà su÷rutena mahàkuùñheùåktatvàt . ucyate . asità ca gàóhamålà dadruþ mu÷rute mahàkuùñhepåktà asitetarà navagàóhamålà dadruþ kùudrakuùñhameva . evaü vidhàyà dadro÷carakeõa kùudrakuùñheùu dar÷itatvàt .. * .. kuùñhànàü tridoùajatvenaikatve tridoùasyolvaõatayà saptadhàtvamàha .
     %<sarveùvapi tridoùeùu vyapade÷àdhikatvataþ .
     kuùñhàni saptadhà doùaiþ pçthagdvandvaü samàgataiþ ..>%
     sarveùvapi kuùñheùu tridoùajeùu satsu vyapade÷à dhikatvataþ vyapade÷aþ kàpàlàdisaüj¤àsteùàmaùñàda÷atvaråpaü yadadhikatvaü tataþ kuùñhàni saptadhà . kairdoùaiþ kathambhåtaiþ pçthagdvandvaü samàgataiþ . samàgataiþ saïgataimmilitairiti yàvat . asyàyamarthaþ .
     kimapi kuùñhaüvàtolvaõaü kimapi pittolvaõaü kimapi kapholvaõaü kimapi vàtapittolvaõaü kimapi vàta÷leùmolvaõaü kimapi pitta÷leùmolvaõaü kimapi tridoùolvaõamiti .. * .. pårbaråpamàha .
     %<ati÷lakùõaþ kharaspar÷aþ svedàsvedau vivarõatà .
     dàhaþkaõóåstvaci svàpastodaþ koñhonnatiþ klamaþ ..
     vraõànàmadhikaü ÷ålaü ÷ãghrotpatti÷cirasthitiþ .
     råóhànàmapi råkùatvaü nimitte'lpe'pi kevalam .
     romaharùo'sçjaþ kàrùõyaü kuùñhalakùaõamagrajam ..>%
     ati÷lakùõaþ atimçduþ . athavà kharaþ råkùaþ karkva÷o và spar÷aþ . svedàsvedau gharmàdi saptasaïgàbhàve'pi svedaþ . athavà gharmàdiprasaïge'pi svedàbhàvaþ . tvaci svàpaþ spar÷àj¤atà . ÷ãghrotpattiþ ÷ãghrà utpattirbraõànàmityanvayaþ .. * .. sampràptipårbakaü sàmànyaü lakùaõamàha .
     %<÷iràþ prapadya tiryak ca tvaglasãkàsçgàmiùam .
     dåùayanti ÷lathãkçtya ni÷caranto vahistataþ ..
     tvacaþ kurvanti vaivarõyaü doùàþ kuùñhamuùanti tat ..>%
     tiryak tiryaggatàþ ÷iràþ prapadyetyanvayaþ .. * .. yenolvaõena doùeõa yat kuùñhaü samutpadyate tadàha .
     %<vàtena kuùñhaü kàpàlaü pittenauóumbaraü kaphàt .
     maõóalàkhyaü vicarcã ca çkùàkhyaü vàtapittataþ ..
     carmaikakuùñhakiñibhasidhmàlasavipàdikàþ ..
     vàta÷leùmodbhavàþ pittakaphàt dadru÷atàruùã ..
     puõóarãkaü savisphoñaü pàmà carmadalantathà .
     sarvairevolvaõairdoùairàhuþ kàkaõakaü budhàþ ..>% vicarcã ca kaphàdityanvayaþ ..
     %<puõóarãkaü savisphoñaü pàmà carmadalantathà ..>% pittakaphàdityanvayaþ .. * .. atha kùudrakuùñhànàü madhye ekakuùñhasya lakùaõamàha .
     %<asvedanaü mahàvàstu yanmatsya÷akalopamam .
     tadeva kuùñhaücarmàkhyaü bahulaü hasticarmavat ..>%
     mahàvàstu mahàsthànam . matsya÷akalopamaü atra ÷akala÷abdena lakùaõayà tvacamucyate . tena cakràkàramabhrakapatrasadç÷aü bhavati . ekakuùñhamitikùudrakuùñheùu mukhyatvàt .. * .. gajacarmàha .
     %<carmàkhyaü bahulaü hasticarmavat råkùaü kçùõaü ca .>% gajacarmàkhyaü bahulaü sthålaü hasticarmavat råkùaü kçùõa¤ca .. 2 .. carmadalamàha .
     %<raktaü sa÷ålaü kaõóåmat sasphoñaü dalayatyapi .
     taccarmadalamàkhyàtaü saüspar÷àsahamucyate ..>% dalayatyapi vidàrayatyapi carmeti ÷eùaþ .. * .. vicarcikàmàha .
     %<sakaõóåþ pióakà ÷yàvà bahusràvà vicarcikà>% pióakà kùudrapióakà .. * .. nanu kùudrakuùñhànàü kathamekàda÷atvam . vipàdikayà dvàda÷atvasambhavàt ucyate . vicarcikaiva pàdayorbhavati vidàraõayogàt vipàdikà tena na saïkhyàtirekaþ . ataeva bhojaþ .
     %<dàlyate tvakkharà råkùà pàõyorj¤eyà vicarcikà ..
     pàde vipàdikà j¤eyàü sthànabhedàdvicarcikà ..>% dàlyate vidàryate . kecidvicarcikàto vipàdikàü bhinnamàhuþ .
     %<vaipàdikaü pàõipàdasphuñanaü tãvravedanam ..>% pàõipàdasphuñanaü pàõyoþ pàdayo÷ca sphañanaü vidà raõaü yena tat .. 4 .. pàmàmàha .
     %<såkùmà bahvyaþ sràvavatyaþ pradàhàþ pàmetyuktà pióakàþ kaõóumatyaþ .>% pióakàþ pãóayanti iti pióakà iti kùipakàditvànnipàtyate .. 5 .. kacchåmàha .
     %<saiva sphoñaistãvradàhairupetà j¤eyà pàõyoþ kaccharugrà sphico÷ca ..>% saiva pàmà . sphoñairbhmahadbhiþ . sphicau prothau .. 6 .. dadråmàha .
     %<sakaõóåràgapióakaü dadråmaõóalamudgatam ..>% dadråmaõóalaü bhaõóalaråpeõotpadyate . udgatamucchånam .. 7 .. visphoñamàha . sphoñàþ ÷yàvàruõà bhàsà visphoñàþ syustanutvacaþ .. 8 .. kiñibhamàha . %<÷yàvaü kiõakharaspar÷aü paruùaü kiñibhaü smçtam>% . kiõakharaspar÷aü kiõaþ ÷uùkavraõasthànaü tadvat karka÷aspar÷am .. paruùaü råkùam .. 9 .. alasakamàha .
     %<kaõóåmadbhiþ saràgai÷ca gaõóairalasaka¤citam .>% gaõóairmahàpióakàbhiþ . citaü viceùñitam .. 10 .. ÷atàruùamàha .
     %<raktaü ÷yàvaü sadàhàrti÷atàruþ syàdvahuvraõam .. 11 ..>% atha saptadhàtugatànàü kuùñhànàü lakùaõamàha . tatra rasagatasya lakùaõamàha .
     %<tvaksthe vaivarõyamaïgeùu kuùñhe raukùya¤ca jàyate .
     tvaksvàpo romaharùa÷ca svedasyàtipravartanam ..>% tvak÷abdenàtra rasa ucyate . dhàtuprastàvàt tvaksthàcca . tvaksvàpaþ spar÷àj¤atvam . tvaksvàpa ityàdikaü kecidatra raktagatasya liïgaü manyante .. 1 .. rudhiragatamàha .
     %<kaõóårvipåyaka÷caiva kuùñhe ÷oõitasambhave ..>% vipåyaþ vi÷eùeõa påyaþ .. 2 .. màüsagatamàha .
     %<bàhulyaü rakta÷oùa÷ca . kàrka÷yaü pióakodgamaþ .
     todaþ sphoñàþ sthiratva¤ca kuùñhe màüsasamà÷rite ..>% bàhulyaü kuùñhasya puùñiþ . pióakodgamaþ kùudrapióakodgamaþ . sphoñàþ bçhatpióakàþ . sthiratvaü aü÷acàritvam .. 3 .. medogatamàha .
     %<kauõyaü gatikùayo'ïgànàü sambhedaþ kùatasarpaõam .
     medaþsthànagate liïgaü pràguktàni tathaiva ca ..>% kauõyaü hastanà÷aþ . aïgànàü sambhedaþ aïgabhaïgaþ . kùatasarpaõaü kùataprasaraõam . pràguktàni raktamàüsagataliïgàni .. 4 .. asthimajjagatamàha .
     %<nàsàbhaïgo'kùiroga÷ca kùateùu kçmisambhavaþ .
     svaropaghàtaþ pióakà bhavet kuùñhe'sthimajjage .. 5 .. 6 ..>% ÷ukragatamàha .
     %<dampatyoþ kuùñhabàhulyàdduùña÷oõita÷ukrayoþ .
     yadapatyaü tayorjàtaü j¤eyaü tadapi kuùñhitam ..>% dampatthoþ strãpuruùayorduùña÷oõita÷ukrayoryadapatyaü tayorjàtamiti .. 8 .. * .. nanu ÷uddha÷oõita÷ukrayoreva dampatyorgarbhasambhavàdduùña÷oõita÷ukrayoþ kathamapatyotpattiþ . yata àha su÷rutaþ .
     %<kàmànmithunasaüyoge ÷uddha÷oõita÷ukrajaþ .
     garbhaþ sa¤jàyate nàryàþ sa jàto bàla ucyate ..>% iti . anyacca . vàtàdiduùñaretasaþ prajotpàdane na samarthàþ . iti . ucyate . garbho'tra ÷uddho boddhavyaþ .. a÷uddhastu garbho duùña÷oõita÷ukrayorapi bhavati païgujanmàndhabadhiràdãnàü sambhavàt . ÷oõitamatràrtavam . kuùñhitaü kuùñhaü saüjàtamasyeti tàrakàditvàditac . ÷ukràrtavagataü kuùñhamapatyena vyajyate iti tàtparyam .. * .. kuùñheùålvaõavàtàdi doùaliïgamàha .
     %<kharaü ÷yàvàruõaü råkùaü vàtakuùñhaü savedanam .
     pittàt prakupitaü dàharàgasràvànvitaü matam ..
     kaphàt kledi ghanaü snigdhaü sakaõóå ÷aityagauravam .
     dviliïgadvandvajaü kuùñhaü triliïgaü sànnipàtikam ..>% kharaü karka÷am . ÷yàvàruõaü ÷yàvaü càruõa¤ca . prakupitaü kledapåtibahulam . kledi àrdratàyuktam . ghanaü puùñam .. * .. sàdhyatvàdikamàha .
     %<sàdhyaü tvagraktamàüsasthaü vàta÷leùmàdhika¤ca yat .
     medogaü dvandvajaü jàpyaü varjyaü majjàsthisaü÷ritam ..
     kçmikçddàhamandàgnisaüyuktaü yattridoùajam .>% vàta÷leùmàdhika¤ca yat etena siddhaikakuùñhagajacarmavipàdikàkiñibhàlasakàni sàdhyàni . majjapratyàsattyà ÷ukragatamapyasàdhyam . kçmikçdàdyapi varjyamityanvayaþ .. * .. ariùñamàha .
     %<prabhinnaü pra÷rutàïga¤ca raktanetraü hatasvaram .
     pa¤cakarmaguõàtãtaü kuùñhaü hantãha kuùñhinam ..>% prabhinnaü vidãrõam . hatasvaraü ghargharasvaram . pa¤cakarmaguõàtãtaü asaüjàtàcamanàdipa¤cakarmaguõam .. atha tvagdçùñisàmyàt kuùñhabhedatvàccàtraiva ÷vitramàha .
     %<kuùñhaikasambhavaü ÷vitraü kilàsa¤càruõaü bhavet .
     nirdiùñamaparisràvi tridhàtådbhavasaü÷rayam ..>% kuùñhaikasambhavaü kuùñhena saha ekastulyaþ sambhavo nidànaü yasya tat .. * .. ÷vitrasya bhedànàha . kilàsa¤càruõaü bhavet . ÷vitrameva raktamàüsà÷rayàt kilàsamaruõa¤ca bhavedityarthaþ .. * .. nanu kuùñhasya ÷vitrasya ca ko bheda ityata àha . nirdiùñamaparisràvãti . ÷vitramaparisràvi bhavati kuùñhantu sràvi atha ca tridhàtådbhavasaü÷rayamiti trayo dhàtavo vàtapittakaphàstebhyaþ pçthagbhåtebhya udbhavo yasya tat . atha ca trayo dhàtavo raktamàüsamedàüsi saü÷rayo'dhiùñhànaü yasya tat . kuùñhaü sànnipàtikaü sarvadhàtugata¤ca bhavatãti bhedaþ .. * .. doùabhedena lakùaõabhedàõàha .
     %<vàtàdråkùàruõaü pittàttàmraü kamalapatravat .
     sadàhaü romavidhvaüsi kaphàcchetaü ghanaü guru ..
     sakaõóåkaü kramàdraktaü màüsamedaþsu càdi÷et .
     varõe naivedçgubhayaü kuùñhaü taccottarottaram ..>% aruõamãùallohitam . kamalapatravadityanena madhye ÷vetamante lohitaü bodhayati . ghanaü puùñam . kramàdraktaü màüsamedaþsu càdi÷et . tathà ca carakaþ .
     %<aruõaü raktage vàte tàmraü pitte palaü gate .
     ÷vetaü ÷leùmaõi medaþsthe ÷vitraü kuùñhaü paraü param ..>% ubhayaü dvividhamapi ÷vitraü varõena ãdçgeva aruõaü tàmraü ÷veta¤ca . doùabhedàt dvividhaü doùajaü vraõaja¤ca . tathà ca bhojaþ .. ÷vitrantu dvividhaü vidyàddoùa¤aü vraõajaü tathà . iti .. * .. ÷vitraü sàdhyamasàdhya¤càha .
     %<a÷uklaromàbahalamasaüsçùñamatho navam .
     anagnidagdhajaü sàdhyaü ÷vitraü varjyamato'nyathà ..>% abahalaü tanu . anyacca .
     %<guhyapàõitalauùñheùu jàtamapyacirantanam .
     varjanãyaü vi÷eùeõa kilàsaü siddhimicchatà ..>% guhyaü mehanaü bhaga¤ca . talamatra pàdatalam . su÷rutenànte jàtamiti sàmànyato nirdiùñatvàt . acirantanaü navamapi .. * .. kuùñhasya saüsargajatve prasaïgenànyànapi saüsargajàn rogànàha .
     %<prasaïgàt gàtrasaüspar÷àt ni÷vàsàt sahabhojanàt .
     eka÷ayyà÷anàccàpi vastramàlyànulepanàt ..
     kuùñhaü jvara÷ca ÷oùa÷ca netràbhiùyanda eva ca .
     aupasargikarogà÷ca saükràmanti narànnaram ..>% prasaïgàt prakarùeõa saïgaþ prasaïgo maithunaü tasmàt . gàtrasaüspar÷àt tarhi maithunàditi vi÷eùàrtham . vastramàlyànulepanàt ekasmàdeva . ÷oùo yakùmà . aupasargikarogàþ ÷ãtalàdayaþ .. * .. sakuùñhasya mçtasya punarjàtasyàpi kuùñhaü bhavatãtyàha .
     %<mriyate yadi kuùñhena punarjàtasya tadbhavet .
     nàto nindyataro rogo yathà kuùñhaü prakãrtitam ..>% etàvatà kuùñhinàü kuùñhaü sarvathà pratikaraõãyaü na tadupekùaõãyam .. atha kuùñhasya cikitsà .
     %<vàtottareùu sarpirvamanaü ÷leùmottareùu kuùñheùu .
     pittottareùu mokùo raktasya virecana¤ceùñam ..>%
     %<pathyàkara¤jasiddhàrthani÷àvalgujasaindhavaiþ .
     vióaïgasahitaiþ piùñairlepo måtreõa kuùñhanut ..>% avalgujaþ vakucãti loke . pathyàdirlepaþ .. * ..
     %<somaràjãbhavaü cårõaü ÷çïgaverasamanvitam .
     udvartanamidaü hanti kuùñhe ràgakçtàspadabh ..>% somaràjã vakucãti loke . somaràjyudvartanam ..
     %<rasàyanaü pravakùyàmi brahmaõà yadudàhçtam .
     màrkaõóeyaprabhçtibhiryat prayuktaü maharùibhiþ .. * ..
     puùpakàle tu puùpàõi phalakàle phalàni ca .
     saügçhya picumardasya tvaïmalàni dalàni ca ..
     dviraü÷àni samàhçtya bhàgikàni prakalpayet .
     triphalà tryuùaõaü bràhmã svadaüùñràruùkaràgnayaþ ..
     vióaïgasàravàràhãlohacårõàmçtàþ samàþ .
     ni÷àdvayàvalgujakavyàdhighàtàþ sa÷arkaràþ ..
     kuùñhamindrayavàþ pàñhà cårõameùàntu saüyutam .
     khadiràsananimbànàü ghanakvàthena bhàvayet ..
     saptadhà pa¤canimbantu màrkavasya rasena ca .
     snigdhaþ ÷uddhatanurdhãmàn yojayettacchubhe dine ..
     madhunà tiktahaviùà khadiràsanavàriõà .
     lehyamuùõàmbhasà vàpi kolavçddhyà palaü bhavet ..
     jãrõe tasmin sabha÷nãyàd snigdhaü ladhuhita¤ca yat ..
     vicarcikodumbarapuõóarãkakapàladadråkiñibhàlasàdi .
     ÷atàruvisphoñavisarpamàlàþ kaphaprakopaü trividhaü kilàsam ..
     bhagandara÷lãpadavàtaraktajaóàndhyanàóãvraõa÷ãrùarogàn .
     sarvàn pramehàn pradaràü÷ca sarvàn daüùñràviùaü målaviùaü nihanti ..
     sthålodaraþ siühakç÷odaraþ syàt su÷liùñasandhirmadhunopayogàt .
     sadoùarogàdapi ye da÷anti sarpàdayo yànti vinà÷amà÷u ..
     jãvecciraü vyàdhijaràvimuktaþ ÷ubhe rata÷candrasamànakàntiþ ..>% ayamarthaþ . nimbasya phala-puùpa-tvak-patra-målàni sarvàõi samuditàni dviguõàni cårõitàni bhçïgaràjasya rasena saptavàràn bhàvayet . triphalàdãni pàñhàntàni samuditànyekabhàgàni cårõitàni khadiràsananimbànàü nivióakvàthena bhàvayet . tataþ sarvamekãkçtya madhvàdinàvalihyàt . pa¤canimbàvalehaþ .. * ..
     %<÷a÷ilekhàpa¤capalaü tàvadgirijasya guggulorda÷a ca .
     tàpyasya palatritayaü dve loha÷ràvaõãkàyàþ ..
     triphalàkara¤japallavakhadiraguóåcãtrivçddantyaþ .
     mustàvióaïgarajanãkuñajatvaknimbavahnisampàkàþ ..
     etai racitàü vañikàü madhughçtami÷ràü gilet pràtaþ .
     gomåtreõa ca kuùñhaü nudantyasçgvàtamacireõa ..
     ÷vitràõi pàõóurogaü viùamànudarapramehagulmàü÷ca .
     nà÷ayati valãpalitaü yogaþ svàyambhuvo nàmnà ..>% ÷a÷ilekhà somaràjã . girijasya ÷ilàjatunaþ . tàpyasya suvarõamàkùikasya . ÷ràvaõikà muõóã iti loke . svàyambhuvo gugguluþ .. * ..
     %<citrakaü triphalà vyoùamajàjã kàravã vacà .
     saindhavàtiviùe kuùñhaü cavyailàyava÷åkajam ..
     vióaïgànyajamodà ca mustà càmaradàru ca .
     yàvantyetàni sarvàõi tàvanmàtrantu guggulum ..
     saïkùudya sarpiùà sàrdhaü guñikàü kàrayedbhiùak .
     pràtarbhojanakàle ca khàdedagnibalaü yathà ..
     hantyaùñàda÷a kuùñhàni kçmãn duùñavraõàni ca .
     grahaõyar÷ovikàràü÷ca mukhàmayagalagrahàn ..
     gçdhrasãmasthibhagna¤ca gulma¤càpi niyacchati .
     vyàdhãn koùñhagatàü÷càpi jayedviùõurivàsuràn ..>% ekaviü÷atiko gugguluþ .. * ..
     %<vàtaraktàdhikàroktaþ puraþ kai÷orakàvidhaþ .
     kuùñhànàü vàtaraktànàü nà÷àya paramauùadham ..>% kai÷orako gugguluþ .. * ..
     %<bhallàtakaü prasthayugaü chittvà droõajale kùipet .
     prasthadvayaü guóåcyà÷ca kùuõõaü tatràmbhasi kùipet ..
     caturthàü÷àva÷eùantu kaùàyamavatàrayet .
     vastrapåte kaùàye ca vakùyamàõàni niþkùipet ..
     saràvamàtraü gosarpirgodugdhasyàóhakaü tathà .
     sitàü prasthamitàü dadyàt prasthàrdhaü màkùikaü kùipet ..
     sarvàõyekatra bhàõóe tu pacenmçdvagninà ÷anaiþ .
     sarvadravye ghanãbhåte pàvakàdavatàrayet ..
     tatra kùepyàõi cårõàni bråmo vilvamitàmçtà .
     vàkucã càtha dadrughnaþ picumardo harãtakã ..
     dhàtrã ràtri÷ca ma¤jiùñhà maricaü nàgaraü kaõà .
     yavànã saindhavaü mustaü tyagelà nàgake÷aram ..
     parpañaþ patrakaü bàlamu÷ãraü candanaü tathà .
     gokùuramya ca vãjàni karcåro raktacandanam ..
     pçthaka palàrdhamànànàü cårõameùàmiha kùipet .
     palamàtramidaü pràtaþ sama÷nãyàjjalena hi ..
     nà÷ayedavaleho'yaü kuùñhàni nikhilànyapi .
     vàtaraktàni sarvàõi sarvàõyar÷àüsi mevitaþ ..
     vyàyàmamàtapaü vahnimamlaü màüsaü dadhi striyam .
     tailàbhyaïgaü tathàdhvànaü naro bhallàtake tyajet ..>% iti amçtabhallàtakàvalehaþ .. * ..
     %<nimbaü gopàruõà kañvã tràyantã triphalà ghanam .
     parpañhàvalgujànantà vacà khadiracandanam ..
     pàñhà ÷uõñhã ÷añã bhàrgã vàsà bhånimbavatsakam .
     ÷yàmendravàruõã mårvà vióaïgendrayavànalam ..
     hastikarõo'mçtà drekà pañolaü rajanãdvayam .
     kaõàragbadhasaptàhvakçùõavetroccañàphalam ..
     ma¤jiùñhà làïgalã ràsnà naktamàlaþ punarnavà .
     dantã vijayasàra÷ca bhçïgaràjaþ kuraõñakam ..
     aïkoñhakaü ca ÷àkhoñaü dvipalàü÷aü pçthak pçthak .
     gçhõãyàttàni sarvàõi jaladroõe pacecchanaiþ ..
     aùñamàü÷àva÷eùantu kaùàyamavatàrayet .
     vidhàya vàsasà påtaü sthàpayedbhàjane dçóhe ..
     bhallàtakasahasràõi kùiptvà trãõyarmaõe'mbhasi .
     pacedaùñàva÷eùantu kaùàyamavatàrayet ..
     tacca vastreõa saü÷odhya dvau kaùàyau vimi÷rayet .
     guóasya tu tulàü dattvà lehavat sàdhu sàdhayet ..
     bhallàtakasahasràõi tacca bãjàni vikùipet .
     trikañu triphalà mustaü vióadgaü citrakaü tathà ..
     saindhavaü candanaü kuùñhaü dãpyaka¤ca palaü pçthak .
     saugandhyarthaü kùipettatra càturjàtaü palaü palam ..
     mahàbhallàtako hyeùa mahàdevena bhàùitaþ .
     pràõinàü hitakàmàya jayecchãghraü prayogataþ ..
     ÷vitramauóumbaraü dadråmçkùajihvaü sakàkaõam .
     puõóarãka¤ca carmàkhyaü visphoñaü raktamaõóalam ..
     phaõóuü kàpàlakaü kuùñhaü pàmàna¤ca vipàdikàm .
     vàtaraktaü ùaóar÷àüsi pàõóurogaü vraõaü kçmãn ..
     raktapittamudàvartaü kàsaü ÷vàsaü bhagandaram .
     sadàbhyàsena palitamàmavàtaü sudustaram ..
     niryantraõastu kathito vihàràhàramaithunaiþ .
     kurute paramàü kàntiü pradãptaü jañharànalam ..
     anupànaü prayoktavyaü chinnàtoyaü payo'thavà .
     bhojane tu sadà tyàjyamuùõamamlaü vi÷eùataþ ..>% gopà gàü pàtãti gopà gopakanyà ÷veta sàu iti loke . yata àha nirghaõñaþ . %<÷àrivà÷àradàsphoñà gopakanyà pratànikà>% iti . tadvàcako gopã÷abda÷ca . yata àha . gopã ÷yàmà ÷àrãvà syàdanantotpala÷àrivetyamaraþ .. gopàïganà gopavallã latàhvà kàùñha÷àriveti madanapàlaþ .. aruõà atãsa . avalgujaþ somaràjã . anantà duràlabhà . candanaü ÷vetam . bhàrgyà alàbhe kaõñakàrãmålaü gçhõãyàt . ÷yàmà kçùõa sàu . hastikarõaþ hathikaõa . drekà vakàini . saptàhvaþ chativana . kçùõavetraþ jalavetasa . uccañàphalaü àraktagu¤jàphalam . kuraõñakaþ pãtapuùpakañasaraiyà . dãpyakaþ yavànã . mahàbhallàtakaþ .. * ..
     %<ma¤jiùñhà triphalà tiktà vacà dàru ni÷àmçtà .
     nimba÷caiùàü kçtaþ kvàthaþ sarvakuùñhàni nà÷ayet ..>% iti laghama¤jiùñhàdikvàthaþ .. * ..
     %<ma¤jiùñhà vàkucã cakramarda÷ca picumardakaþ .
     harãtakã haridrà ca dhàtrã vàsà ÷atàvarã ..
     balà nàgabalà ùaùñãmadhukaü kùu rako'pi ca .
     pañolasya lato÷ãraü guóåcã raktacandanam ..
     ma¤jiùñhàdirayaü kvàthaþ kuùñhànàü nà÷anaþ paraþ .
     vàtaraktasya saühartà kaõóå maõóalakhaõóanaþ ..>% iti madhyamama¤jiùñhàdikvàthaþ .. * ..
     %<ma¤jiùñhà kuñajàmçtà ghanavacà÷uõñhãharidràdvayaü kùudràriùñapañolakuùñhakañukàbhàrgãvióaïgàgnikam .
     mårvàdàrukaliïgabhçïgamagadhàtràyantipàñhàvarã .
     gàyattrãtriphalàkiràtakamahànimbàsanàragbadham ..
     ÷yàmàvalgujacandanaü varuõakaü danto ca ÷àkhoñakaü vàsà parpañasàrivà prativiùànantà vi÷àlà jalam ..
     ma¤jiùñhàdirayaü kaùàyamiti yaþ saüsevate tasya tu tvagdoùà hyacireõa yànti vilayaü kuùñhàni càùñàda÷a ..
     nà÷aü gacchati vàtaraktamakhilaü na÷yanti raktàmavà vãsarpastvaci ÷ånyatà nayanajà rogàþ pra÷àmyanti ca ..>% ariùñaþ nimbaþ . kaliïgamindrayavam . bhçïgaü bhaïgarà . varã ÷atàvarã . gàyattrã khadiraþ . asanaþ vijayasàraþ . ÷yàmà priyaïguþ . candanamatra raktaü gràhyam . sàrivà sàu . anantà duràlabhà . vi÷àlà indravàruõã . jalaü netravàülà . iti bçhanma¤jiùñhàdikvàthaþ .. * .. maricaü trivçtà mustà haritàlaü manaþ÷ilà . devadàru haridre dve màüsã kuùñhaü sacandanam .. vi÷àlàü karavãra¤ca kùãramarkasamudbhavam . gomayasya rasaü kuryàt pratyekaü karùasaümitam .. viùasyàrdhapalaü deyaü tailaü prasthamitaü kañu . paceccaturguõe nãre gomåtre dviguõe tathà .. maricàdyamidaü tailamabhyaïgàt kuùñhanà÷anam . etasyàbhyaïgataþ ÷vitraü vivarõaü tatkùaõàt bhavet .. tailametat jayet kaõóåü pàmàü sighmaü vicarcikàm . puõóarãkaü tathà dadruü ÷ånyatàü nityasevinàm .. iti laghumaricàdyaü tailam .. * ..
     %<maricaü trivçtà dantã kùãramàrka÷akçdrasaþ .
     devadàru haridre dve màüsã kuùñhaü sacandanam ..
     vi÷àlà karavãra÷ca haritàlaü manaþ÷ilà .
     citrakaü làïgalã mustà vióaïgaü cakramardakaþ ..
     ÷irãùaþ kuñajo nimbaþ saptaparõo'mçtà snuhã .
     sampàko naktamàla÷ca khadiro vàkucã vacà ..
     jyotiùmatã ca palikà viùaü dvipalikaü bhavet .
     àóhakaü kañutailasya gomåtra¤ca caturguõam ..
     mçtpàtre lohapàtre và ÷anairmç dvagninà pacet .
     maricàdyamidaü tailaü mahanmunibhirãritam ..
     bhiùagetena tailena mrakùayet koùñhikàn vraõàn .
     pàmàvicarci kàdadrukaõóå visphoñakàni ca ..
     valã ca palitaü chàyà nãlaü vyaïgaü tathaiva ca .
     abhyaïgena praõa÷yanti saukumàrya¤ca jàyate ..
     prathame vayasi strãõàü yàsàü nasyaü pradãyate .
     tàsàmapi jaràü pràpya na syàtàü skhalitau stanau ..
     valãvardasturaïgo và gajo và vàyupãóitaþ .
     tribhirabhya¤janairasya bhavenmàrutavikramaþ ..>% jyotiùmatã màlakaïgunã iti loke . iti mahàmaricàditailam .. * ..
     %<tàlakasya tu patràõi yasya santi pçthak pçthak .
     abhrakasyaiva tadgràhyaü haritàlaü cikitsakaiþ ..
     punarnavàyàþ sarase tàlakaü tadvimardayet .
     dinameükaü tatastasmin ghanatvaü gamite sati ..
     kurvãta cakrikàü tàü tu ÷oùayet samyagàtape .
     punarnavàsamastàïgakùàre sthàlãü galàvadhi ..
     pårayecca tataþ kùàraü draóhayet pãóanena hi .
     kùàrasyopari tàü dadyàt tàlakasya tu cakrikàm ..
     tata àcchàdanaü dattvà mudràü kçtvà vi÷oùayet .
     sthàlãü cullyàü nidhàyàgnimamandaü jvàlayet bhiùak ..
     nirantaramahoràtrapa¤cakaü tena sidhyati .
     svàïga÷ãtaü samuttàrya gçhõãyàdrasamuttamam ..
     tàlake÷varanàmàyaü bhukto gu¤jàmito rasaþ .
     guóåcyàdikaùàyeõa gadànetàn vinà÷ayet ..
     aùñàda÷àpi kuùñhàni vàtaraktaü tathoddhatam .
     phiraïgade÷ajaü rogaü dustara¤ca vyapohati ..
     etadbheùajasevã tu lavaõàmlau vivarjayet .
     tathà kañurasaü vahnimàtapaü dåratastajet ..
     lavaõaü yaþ parityaktuü na ÷aknoti katha¤cana .
     sa tu saindhavama÷nãyàt madhuroparaso hi saþ ..>% iti tàlake÷varo rasaþ .. * ..
     %<tàlatàpya÷ilàsåtañaïkaõaü sindhusaüyutam .
     gandhàrkau dviguõau såtàjjambãràdbhiþ pramardayet ..
     ùaóahaü puñitaü ùoóhà bhådhare sakalaü tvidam .
     ùañpalaü dvipalaü tàmraü lohabhasma catuùpalam .
     jambãràdbhirdinaü ghçùñaü triü÷adaü÷aü viùaü kùipet .
     asya màùadvayaü khàdenmahiùãghçtasaüyutam ..
     madhvàjyairvàkucãbãjaiþ karùaü lihyàttataþ param .
     tàlake÷varanàmàyaü sarvakuùñhaharo rasaþ .>% arko màritaü tàmram . dvitãyatàlake÷varo rasaþ .. * ..
     %<raso valistàmramayaþ puro'gniþ ÷ilàjatu syàdviùatinduka÷ca .
     varà ca tulyaü gaganaü kara¤jabãjaü pçthagbhàgacatuùñaya¤ca ..
     saümardya sarvaü madhunà ghçtena ghçtasya pàtre nihitaü praüyatnàt .
     karùaü bhajet pratyahamasya pathyaü ÷àlyodanaü dugdhamadhutraya¤ca ..
     vi÷ãrõakarõàïgulinàsiko'pi bhavedanena smaratulyamårtiþ .
     dàràparityàga iha pradiùño jalaudanaü tatra nibaddhamåle ..>% tàmramaya÷ca màritam . puro gugguluþ . agni÷citrakam . viùatindukaþ kucilà . varà triphalà . rasàdi triphalàntaü sarvaü tulyam . gaganamabhrakam . kara¤jabãja¤ca pçthak caturguõaü rasàt . tatra kuùñhe baddhamåle sati jalaudanameva pathyam . iti galatkuùñhàrirasaþ .. * .. atha nàgavadhàkhyasya rasasya vidhirucyata .. yaþ purà munivarairudàhçto ya÷cikitsakajanaiþ samàhçtaþ . yastu kuùñhaparamopakàrako nàgamàraõavidhiþ sa likhyate .. supakvàü sthàlikàmekàmàóhakàmbudhçtikùamàm . guóacårõakçtaiþ païkairàgalaü lepayedvahiþ .. gandhakaü bhiùagànãya ÷aràvamitamuttamam . cårõayitvà tadardhantu tasyàü sthàlyàü prasàrayet .. ÷aràvàrdhasya tàmrasya patràõyatitanåni ca . sthàlyàü yadgandhakaü tasminnuparyupari dhàrayet .. ÷aràvàrdhasya sãsasya patràõi ca tanåni ca . dhàrayettàmrapatràõàmuparyeva tathaiva ca .. gandhakasya ÷aràvàrdhaü yatràõàmantaràntarà . dattvà tasyàva÷eùantu sarveùàmupari kùipet .. tataþ pidhànaü dattvà tu vidadhyàt sandhimudraõam . guóaü cårõa¤ca khadiraü mi÷rayettena mudrayet .. mudràü saü÷oùya tàü sthàlãü cullyàmupari dhàrayet . tadadho jvàlayedagniü dvàda÷apraharàvadhi .. svàïga÷ãtaü samuttàrya tato niùkà÷ya cauùadham . ÷ilàyàü cårõayitvà tu vastrapåta¤ca kàrayet .. tridroõajalayogyantu vi÷àlàsyaü mahàghañam . guóacårõakçtaiþ païkairàgalaü lepayedvahiþ .. sarpaþ ùaùñyaïgulàyàmaþ sàrdhaùaùñyaïgulo'thavà . phaõikaþ kçùõavarõaþ syàt kiü và godhåmavarõavàn .. vadhastasya vidhàtavyo yathà deho na bhidyate . tàlakaü sadalaü yattaccårõayet kuóavadvayam .. viùaü palamitaü kùuõõaü dattvà dattvàntaràntaram . haritàlasya cårõena pårayedbhujagodaram .. viùaü palamitaü kùuõõaü vàkucãü palasaümitàm . bhallàtakaü supakvaü yat prasthamaindrayavaü tathà .. sarvàõi samyagàstãrya dhàrayeta mahàghañe . teùàmupari sarpa¤ca dhàrayet kuõóalãkçtam .. sarpasyopari saüchidya dhàryàõyetàni pãóanaiþ . sanàlamarkapatraü tu ÷aràvayugalaü kùipet .. snuhãdalaü sanàla¤ca kùipet prasthamitaü tathà . vañaprarohaü prasthaü ca kumàrãü prasthasaümitàm .. dattvà pidhànaü cårõena guóena khadireõa ca . mudrayet saha vastreõa mçdà kuñitayàpi ca .. mudràü saü÷oùya cullyàntu dhàrayettaü mahàghañe . tadadho jvàlayedagniü yàmamekaü yathaudane .. tato hañhàgnirdàtavyo yàvat syuþ praharà da÷a . punaþ praharameka¤ca vahniü dadyàdyathaudane .. tato lauhe kañàhe tu ÷aràvatritayonmite . goghçtaü prakùipet sarvamauùadhaü yadghañe sthitam .. dattvàgniü càlayettàvadyàvaduttiùñhate'nalaþ . bheùajaü ca bhavecchvetaü tatastasmin parikùipet .. bhçùñàyàþ sphañikàkhyàyà dve pale tatra niþkùipet . bhçùñasya ñaïkaõasyàpi palayugma¤ca niþkùipet .. tataþ praharamekaü taccàlayeccullikopari . tatastàmra¤ca sàsa¤ca mi÷rayitvàvatàrayet .. raso nàgavadhàkhyo'yaü vidhinànena sidhyati àdau gu¤jàmitaü khàdettàvanmaricasaüyutam .. krameõa vardhayettàvadyàvadgu¤jàcatuùñayam . vardhayenmarica¤càpi tathaiva hi yathàrasam .. yavasya parpañãü bhoktuü dadyàddhà ùaùñikaudanam . lavaõaü varjayet sapta dinàni guõalolupaþ .. lavaõaü yaþ parityaktuü na ÷aknoti katha¤cana . saindhavaü khàdayettena tacca saptadinopari .. rasenànena na÷yanti kuùñhàni sakalànyapi . sannipàtà÷ca na÷yanti ràjayakùmàdayastathà .. iti nàgavadhàkhyo rasaþ .. * .. atha vi÷iùñànàü kuùñhànàü cikitsà . tatra sidhmasya cikitsà .
     %<kuùñhaü målakabãjaü priyaïgavaþ sarùapà rajanã .
     etat ke÷araùaùñhaü nihanti ca bahuvàrùikaü sidhmam ..
     ÷irãùarasena piùñaü målakabãjaü pralepataþ sidhmam .
     kùàreõa và kadalyà rajanãmi÷reõa nà÷ayati ..
     dàrvã målakabãjàni tàlakaþ suradàru ca .
     tàmbålapatraü sarvàõi kàrùikàõi pçthak pçthak ..
     ÷aïkhacårõantu ÷àõaþ syàt sarvàõyekatra vàriõà .
     peùayeta pralepo'yaü sidhmànàü nà÷anaþ paraþ .. * ..>% atha carmadalasya cikitsà .
     %<salile càmrape÷ã tu ki¤citsaindhavasaüyutà .
     tàmrapàtre vinirghçùñhà lepàccarmadalàpahà ..>% àmrape÷ã àmacåra .
     %<salilena tu ÷uùkàõi ghçùñvà dhàtrãphalàni ca .
     karàbhyàü sukhamàpnoti nara÷carmadalànvitaþ .. * ..>% atha pàmàcikitsà .
     %<jãrakasya palaü piùñaü sindåràrdhapalaü tathà .
     kañutailaü pacedàbhyàü sadyaþ pàmàharaü param ..>% kañutailaü ùañpalamitam . jãrakàditailam .. * ..
     %<ma¤jiùñhàtriphalàlàkùàlàïgalãràtrigandhakaiþ .
     cårõitaistailamàdityapàkaü pàmàharaü param ..>% iti àdityapàkatailam ..
     %<saindhavaü cakramarda÷ca sarùapàþ pippalã tathà .
     àranàlena saüpiùñàþ pàmakaõóåharàþ smçtàþ .. * ..>% atha kacchåcikitsà .
     %<arkapatrarase pakvaü haridràkalkasaüyutam .
     nà÷ayet sàrùapaü tailaü pàmàü kacchåü vicarcikàm ..>% arkatailam . manaþ÷ilàlaü kàsãsaü gandhà÷mà sindhujanma ca . svarõakùãrã ÷ilàbhedã ÷uõñhã kuùñha¤ca màgadhã .. làïgalãkaravãra÷ca dadrughnaþ kçmihànalaþ . dantãnimbadala¤caibhiþ pçthakkarùamitairbhiùak .. kalkãkçtaiþ pacettailaü kañuprasthadvayonmitam . arkasãhuõóadugdhena pçthakpalamitena ca .. gomåtrasyàóhakenàpi ÷anairmçdvagninà pacet . abhyaïgena haredetat kacchåduþsàdhyatàmapi .. pàmàna¤ca tathà kaõóå tvagvyàdhirudhiràmayàn . kacchåràkùasanàmedaü tailaü hàrãtabhàùitam .. iti kacchåràkùasanàmatailam .. * .. atha dadrucikitsà .
     %<kuùñhaü kçmighno dadrughno ni÷àsaindhavasarùapàþ .
     amlapiùñàþ pralepo'yaü dadrukuùñhanisådanaþ ..
     dårvà'bhayàsaindhavacakramardakuñhairakàþ kà¤cikatakrapiùñàþ .
     tribhiþ pralepairapi baddhamålaü dadru¤ca kuùñha¤ca vinà÷ayanti ..
     kuñherakaþ mamarã iti loke .
     loke gaõóilakàkhyà siddhàrtha÷ca snuhãkùãram .
     trayamiti samabhàgaü syàdeùàü dviguõastu dadrughnaþ ..
     aùñaguõe gotakre tàni prakçtàni sandadhyàt .
     divasatritayàdårdhaü samyaïniùpeùayettàni ..
     vanyopalena ghçùñvà dadrumàlepayettena ..
     saptàhàllepo'yaü dadrumava÷yaü vinà÷ayati .. * ..>% atha ÷vitrasya cikitsà .
     %<vibhãtakatvaïmalapåjañànàü kvàthena kçtvà guóasaüyutena .
     avalgujaü bãjamapàkaroti ÷vitràõi kçcchràõyapi puõóarãkam ..>% malapåþ kàkoóumbarikà . avalgujaþ somaràjã .
     %<kuóavàvalgujabãjaü haritàlaü taccaturthàü÷am .
     manaþ÷ilà tàlakàrdhà gu¤jàphalamagnimåla¤ca ..
     måtreõa gavàü piùñaü suvarõatàkàrakaü ÷vitrasya .
     ÷vitrakuùñhaü vrajatyastaü pakùàrdhenàdhikena và ..
     girikarõyà sitàyà÷ca målena parilepitam ..>% girikarõã nãlàparàjità ..
     %<kvàthaþ savàkucãcårõo dhàtrãkhadirasàrayoþ .
     ÷aïkhendukundadhavalaü ÷vitraü saüsevito hanti ..
     mathitena pibet cårõaü kàkoóumbaryavalgujam .
     tailàkto gharmasevã syàttakrà÷ã ÷vitrahçt bhavet ..>% mathitaü nirjalaü viloóitaü dadhi . takraü caturthàü÷ajalayuktaü vastrapåtaü dadhi .
     %<khadirasya palànyaùñau somaràjyàþ paladvayam .
     triphalà picumarda÷ca dàru dàrvatha parpañã ..
     pçthak palàü÷amuddhçtya siühikàyàþ paladvayam .
     jalàóhakadraye sàdhyaü yàvat pàdàva÷eùitam ..
     kvàthyamàna¤ca mçdvagnau ghçtaprasthaü vipàcayet .
     catuùpalaü somaràjyàþ khadirasya palaü tathà ..
     pañolamålaü triphalàü tràyamàõàü duràlabhàm .
     karùàrdhaü kañukaü càpi kàrùikaü såkùmapeùitam ..
     paladvayaü kauùikasya ÷uddhasyàtra pradàpayet .
     siddhaü sarpiridaü ÷vitraü hanyàdambha ivànalam ..
     aùñàda÷ànàü kuùñhànàü parama¤caitadauùadham .
     somaràjãghçtaü nàma nirmitaü brahmaõà purà ..
     lokànàmupakàràva ÷vitrakuùñhàdirogiõàm ..>% iti somaràjãghçtam ..
     %<mahauùardha mahàmedà nimbapatràõi sarùapàþ .
     manaþ÷ilà ca sindåraü padmacàriõyavalgujam ..
     haridre haritàla¤ca triphalà pãtagandhakaþ .
     etàni sabhabhàgàni viùàrdhàü÷àni yojayet ..
     sarpiùa÷ca palànyaùñau devadàrurasaü ÷ubham .
     dviguõaü triguõaü kùãraü gomçtra¤ca caturguõam ..
     tàmrapàttre tu saüsyàpya ÷anairmçdvagninà pacet .
     caturmàgàva÷eùantu sakalkamavatàrayet ..
     agnau kùiptantu niþ÷abdaü jalamuktaü vicakùaõaþ .
     abhyaïgapànayorgogàdà÷u sarvàn gadàn jayet ..
     aùñàda÷ànà kuùñhànàü dadråõàü ÷vitriõàü tathà .
     duùñanàóãùu martyànàü sràviõàü kãñinàü tathà ..
     asçksràvaparãtà ye ye ca tyaktabhiùakkriyàþ .
     sarvagrahaviyuktànàü ÷ãrõàïgànàü vi÷eùataþ ..
     sarvadhàtugate kuùñhe patitaü bhå÷iroruham .
     ghargharàvyaktaghoùàõàü tathà sarvàïgavàtinàm ..
     pàne'bhyaïge tathà nasye vastikarmaõi nitya÷aþ .
     saptaràtraprayogeõa sarvakuùñhàni nà÷ayet ..
     dvisaptàhaprayogeõa pårõacandranibhànanaþ .
     jàtake÷anakha÷ma÷rurbhàti ùoóaùavarùavat ..
     anaïgasadç÷aþ sàkùàt sarvàmayavinà÷anaþ .
     etat ghçtaü mahà÷reùñhaü bhàrgaveõàvatàritam ..
     manuùyàõàü hitàrthàya sarvavyàdhiharaü param .
     mahàmàrtaõóakamidaü ghçtaü sarvàmaràrcitam ..>% iti mahàmàrtaõóaghçtam .. * .. iti kuùñhàdhikàraþ .. iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<kùudragokùurakaþ>#, puü, (kùudraþ gokùuraþ . tataþ svalpàrthe kan kùudragokùura iva kàyati ityeke .) gokùuravçkùabhedaþ . choñà gokùuru iti haracikàra iti ca hindã bhàvà . tatparyàyaþ . trikaõñakaþ 2 kaõñã 3 ùaóaïgaþ 4 bahukaõñakaþ 5 kùuraþ 6 gokaõñakaþ 7 kaõñaphalaþ 8 palaïkaùà 9 kùudrakùuraþ 10 bhakùañakaþ 11 sthala÷çïgàñakaþ 12 vana÷çïgàñakaþ 13 ikùugandhaþ 14 svàdukaõñaþ 15 . asya guõàþ . su÷ãtalatvam . balapradatvam . madhuratvam . bçühaõatvam . kçcchrà÷marãbhehavidàhanà÷itvam . rasàyanatvam . tatra bçhato guõottaratva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùudraghaõñikà>#, strã, (ghaõñà alpàrthe kan ñàp itva¤ca tataþ kùudrà ghaõñikà iti karmadhàrayaþ .) kañyalaïkàravi÷eùaþ . ghàghara iti ghuïgura iti ca bhàùà .. tatparyàyaþ . kiïkiõã 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 110 .. kùudraghaõñã 3 pratisarà 4 kiïkiõãkà 5 kaïkaõã 6 kaïkaõikà 7 kùudrikà 8 . iti ÷abdaratnàvalã .. ghargharã 9 . iti jañàdharaþ ..

#<kùudragholã>#, strã, (kùudrà gholã .) civillikàkùupaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùudraca¤cuþ>#, strã, (kùudrà ca¤cuþ sà ivàkçtirasyàþ .) kùupavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . ca¤cuþ 2 ca¤cåþ 3 ÷unakaca¤cukà 4 tvaksàrabhedinã 5 kùudrà 6 kañukà 7 kañupatrikà 8 . asyà guõàþ . madhuratvam . kañutvam . uùõatvam . kaùàyatvam . dãpanatvam . ÷ålagulmàr÷ovibandhanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. svalpoùñha÷ca ..

#<kùudracandanaü>#, klã, (kùudraü candanamiti nityakarmadhàrayaþ .) raktacandanam . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathàsya paryàyàþ .
     %<raktacandanamàkhyàtaü raktàïgaü kùudracandanam .
     tilaparõaü raktasàraü tatpravàlaphalaü smçtam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathamabhàge ..)

#<kùudracirbhiñà>#, strã, (kùudrà cirbhiñà .) gopàlakarkañã . iti ràjanirghaõñaþ .. (kùudracirbhiñãti ca kkacit dç÷yata ..)

@<[Page 2,244c]>@
#<kùudracåóaþ>#, puü, (kùudrà cåóà yasya .) pakùivi÷eùaþ . gosàlika iti bhàùà . yathà --
     %<÷avamallaþ kùudracåóo gåthalakta÷ca sàllikaþ ..>% iti ÷abdacandrikà ..

#<kùudrajantuþ>#, puü, (kùudraþ janturjãvabhedaþ .) ÷atapadã . iti ÷abdamàlà .. khalpapràõimàtra¤ca .. (àmalaka÷abde'sya vivçtirj¤àtavyà ..)

#<kùudrajàtãphalaü>#, klã, (kùudraü jàtãphalag .) àmalakam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùudrajãraþ>#, puü, (kùudraþ jãraþ .) svalpajãrakaþ . iti ÷abdacandrikà . kùudiyà jãrà iti bhàùà ..

#<kùudrajãvà>#, strã, (kùudrà jãvà karmadhàrayaþ .) jãvantã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùudratà>#, strã, (kùudrasya bhàvaþ . kùudra + tal ñàp ca .) kùudratvam . iti vyàkaraõam ..

#<kùudratvaü>#, klã, (kùudrasya bhàvaþ . kùudra + tvapratyayaþ .) alpatà kråratà . adhamatvam . daridratvam ..

#<kùudratulasã>#, strã, (kùudrà tulasãti nityakarmadhàrayaþ .) arjakaþ . sa tu varvarãbhedaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùudradaü÷ikà>#, strã, (kùudrà daü÷ikà .) svalpadaü÷akaþ . choña óàü÷a iti bhàùà . yathà --
     %<pataïgikà puttikà syàt daü÷astu vanamakùikà .
     pràcikà càlpatajjàtirdaü÷ã syàt kùudradaü÷ikà ..>% iti jañàdharaþ ..

#<kùudradaü÷ã>#, strã, (daü÷a + ïãù . kùudrà daü÷ã .) kùudradaü÷ikà . iti jañàdharadar÷anàt ..

#<kùudraduràlabhà>#, strã, (kùudrà duràlabhà latavi÷eùaþ .) svalpaduràlabhàvçkùaþ . tatparyàyaþ . marusthà 2 marusambhavà 3 vi÷àradà 4 ajabhakùyà 5 ajàdanã 6 uùñrabhakùikà 7 kaùàyà 8 phaõihçt 9 gràhiõã 10 karabhapriyà 11 karabhàdanikà 12 . asyà guõàþ . gaulyatvam . aplatvam . jvarakuùñha÷vàsakàsabhramanà÷itvam . pàrada÷uddhikàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùudraduspar÷à>#, strã, (duþsahaþ spar÷o yasyàþ duspar÷à . kùudrà duspar÷à iti karmadhàrayaþ .) agnidamanã . iti ràjanirghaõñaþ .. (j¤eyàsyà agnidamanã÷abde vivçtiþ ..)

#<kùudradhàtrã>#, strã, (kùudrà dhàtrã .) karkañabçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùudranàsikaþ>#, trã, (kùudrà nàsikà nàsà 'sya .) svalpanàsàyuktaþ . tatparyàyaþ . naþ kùudraþ 2 . iti hemacandraþ ..

#<kùudrapatrà>#, strã, (kùudraü patraü parõaü yasyàþ . tataùñàp .) càïgerã . iti hàràvalã ..

#<kùudrapatrã>#, strã, (kùudraü patraü asyàþ . tato gauràditvàt ïãù .) vacà . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathàsyàþ paryàyà .
     %<vacogragandhà ùaógranthà golomã ÷ataparvikà .
     kùudrapatrã ca maïgalyà jañilogrà ca loma÷à ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<kùudrapanasaþ># puü, (kùudra÷càsau panasa÷ceti karmadhàrayaþ .) lakucaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. svalpakaõñàphala¤ca .. (paryàyo'sya yathà --
     %<lakucaþ kùudrapana÷o lakuco óahu ityapi ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<kùudraparõaþ># puü, (kùudraü parõaü patraü yasya .) arjakaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. såkùmapatre tri .. (vivaraõamasyàrjaka÷abde j¤àtavyam ..)

#<kùudrapàùàõabhedà>#, strã, (kùudrà pàùàõabhedà iti nityakarmadhàrayaþ .) kùupavi÷eùaþ . kùudrapàùàõabhedã iti khyàtà . tatparyàyaþ . catuþpatrã 2 pàrvatã 3 nagabhåþ 4 a÷maketuþ 5 giribhåþ 6 kandarodbhavà 7 ÷ailodbhavà 8 girijà 9 nagajà 10 . asyà guõàþ . vraõakçcchrà÷marãharatvam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùudrapippalã>#, strã, (kùudrà pippalã .) vanapippalã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùudrapotikà>#, strã, (kùudrà potikà . nityakarmadhàrayaþ .) målapotã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùudraphalakaþ>#, puü, (kùudraü phalamasya iti kap .) jãvanavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<kùudraphalà>#, strã, (kùudraü phalaü asyà iti ñàp .) bhåmijambuþ . iti ÷abdamàlà . indravàruõã . gopàlakarkañã . kaõñakàrã . agnidamanã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùudrabuddhiþ>#, tri (kùudrà alà adhamà krårà và buddhirmatiryasya .) alpamatiþ . kråradhãþ . adhamacetanaþ ..

#<kùudramustà>#, strã, (kùudrà mustà iti karmadhàrayaþ .) kaseruþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (kaseru÷abde'syà guõaparyàyà j¤epàþ ..)

#<kùudrarogaþ>#, puü, (kùudraþ rogaþ .) svalpavyàdhiþ . tasya gaõanà yathà . palitaþ 1 indraluptaþ 2 dàruõakaþ 3 aruùikà 4 irivellikà 5 panasikà 6 pàùàõagardabhaþ 7 mukhadåùikà 8 vyaïgaþ 9 nãlikà 10 valmãkaþ 11 kakùà 12 gandhinàma 13 agnirohiõã 14 vidàrikà 15 cippaþ 16 parivartikà 17 avapàñikà 18 niruddhaprakà÷aþ 19 sanniruddhagudaþ 20 vçùaõakacchaþ 21 ahipåtanaþ 22 gudabhraü÷aþ 23 ÷åkaradaüùñraþ 24 anu÷ayã 25 alasaþ 26 dàrã 27 kadaraþ 28 tilakàlakaþ 29 masakaþ 30 jatumaõiþ 31 nyacchaþ 32 padminãkaõñakam 33 ajagallikà 34 yavaprakhyà 35 antràlajã 36 vivçtà 37 indravçddhà 38 gardabhikà 39 jàlagardabhaþ 40 kacchapã 41 ÷arkaràrbudaþ 42 . eùàü madhye yeùàü lakùaõacikitsà pårbaü na likhità te càtra likhyante .. * .. atha aruüùikàlakùaõamàha .
     %<aråùi bahuvaktràõi bahukledãni mårdhani .
     kaphàsçkkçmikopena tàni vidyàdaruüùikàm ..>% aråüùi vraõàni . athàruüùikàyà÷cikitsà .
     %<nãlotpalasya ki¤jalko dhàtrãphalasamanvitaþ ..
     yaùñhãmadhukayukta÷ca lepàddhanyàdaruüùikàm .
     jiphalàyà rajo yaùñhã màrkavotpalasàrivà .
     saindhavaü pakvametaistu tailaü hanyàdaruüùikàm ..>% iti trikalàdyaü tailam .. * .. athàgnirohiõãlakùaõamàha .
     %<kakùàbhàgeùu ye sphoñà jàyante màüsadàruõàþ .
     antardàhajvarakarà dãptapàvakasannibhàþ ..
     saptàhàt dvàda÷àhàdvà pakùàdvà ghnanti mànavam .
     tàmagnirohiõãü vidyàdasàdhyàü sànnipàtikàm ..>% saptàhàdityàdi vàtapittakaüphàdhikàpekùayà boddhavyam . ghnantãtyanupakràntàþ . upakràntàstu sàdhyà eva . carakeõàgnirohiõyà÷cikitsàyà uktatvàt . tasyà÷cikitsà .
     %<pittaü vãsarpavidhinà sàdhayedagnirohiõãm .
     rohiõyàü laïghanaü kuryàdraktamo kùaõaråpatàm ..
     ÷arãrasya ca saü÷uddhiü tàntu vçddhàü parityajet .. * ..>% atha vidàrikàlakùaõamàha .
     %<vidàrikandavadvçtto kakùàvaïkùaõasandhiùu .
     rakto vidàrikàü vidyàt sarvajàü sarvalakùaõàm ..>% atra pióakàmiti vi÷eùyapadamadhyàharaõãyam .. atha taccikitsà .
     %<vidàrikàyàü prathamaü jalaukàyojanaü hitam .
     pàñana¤ca vipakràyàü tato vraõavidhiþ smçtaþ .. * ..>% athàvapàñikàlakùaõamàha .
     %<alpãyasãü yadà harùàt balàdgacchet striyaü naraþ .
     hastàbhighàtàdathavà carmaõyudvartate balàt ..
     mardanàt pãóanàdvàpi ÷ukravegavighàtataþ .
     yatràvapàñyate carma tàü vidyàdavapàñikàm ..
     vàtena karka÷à råkùà såkùmà kçùõà ruganvità .
     pittena pãtà raktà và dàhatçùõàsamanvità ..
     ÷leùmaõà kañhinà snigdhà kaõóumatyalpavedanà ..>% alpãyaþ alpataraü yonicchidraü yasyàstàm . avapàñyate vidàryate . atha tasyà÷cikitsà .
     %<snehasvedairimàü vaidya÷cikitsedavapàñhikàm ..>% atha sanniruddhagudasya lakùaõamàha .
     %<vegasandhàraõàdvàyurvihato gudasaü÷ritaþ .
     niruõaddhi mahàsrotaþ såkùmaü dvàraü karoti hi ..
     màrgasya saukùmyàta kçcchreõa purãùaü tasya gacchati .
     sanniruddhagudaü vyàdhimetaü vidyàt sudustaram ..>% atha tasya cikitsà .
     %<sanniruddhagude tailaiþ seko vàtaharairhitaþ .
     tathà niruddhaprakà÷akriyàpi kathità hità ..>% athàjagallikàlakùaõamàha .
     %<snigdhà savarõà grathità nirujà mudgasannibhà .
     kaphavàtotthità j¤eyà bàlànàmajagallikà ..>% grathità gumphiteva mudgasannibhà mudgàkçtiþ .. atha tasyà÷cikitsà .
     %<tatràjagallikàmàmàü jalaukobhirupàcaret .
     ÷ukti÷auràùñrikàkùàrakalkai÷càlepayenmuhuþ ..
     kañhinà kùàrayogai÷ca dràvayedajagallikàm .
     ÷yàmàlàïgalikàmårvàkalkairapi vilepayet ..
     pakvàü vraõavidhànena yathoktena prasàdhayet ..>% athàntràlajãlakùaõamàha .
     %<ghanàmavaktràü pióakàmunnatàü parimaõóalàm .
     antràlajãmalpapåyàü tàü vidyàt kaphavàtajàm ..>% ghanàü kañhinàm . parimaõóalàü vartulàm . alpapåyàü svalpasràvàm .. atha tasyà÷cikitsà .
     %<antràlajãü yavaprakhyàü pårbaü svedairupàcaret .
     manaþ÷ilàdevadàrukuùñhakalkaiþ pralepayet ..
     pakvàü braõavidhànena yathoktena prasàdhayet ..>% iti bhàvaprakà÷e kùudrarogàdhikàraþ .. (asya sakàraõalakùaõasampràpticikitsitàni yathà,
     %<snigdhà savarõà grathità nãrujà mudgasammità .
     piñikà kaphavàtàbhyàü bàlànàmajagallikà ..
     yavaprakhyà yavaprakhyà tàbhyàü màüsà÷rità ghanà .
     avaktrà÷càlajãvçttàstokapåyà ghanonnatàþ ..
     granthayaþ pa¤ca và ùaó và kacchapã kacchaponnatà .
     karõasyordhvaü samantàdvà piñikà kañhinograruk ..
     ÷àlåkàbhà panasikà ÷ophastvalparujaþ sthiraþ .
     hanusandhisamudbhåtastàbhyàü pàùàõagardabhaþ ..
     ÷àlmalãkaõñakàkàràþ piñikàþ sarujo ghanàþ .
     medogarbhà mukhe yånàü tàbhyà¤ca mukhadåùikàþ ..
     te padmakaõñakà j¤eyà yaiþ padmamiva kaõñhakaiþ .
     cãyate nãrujai÷caitaiþ ÷arãraü kaphavàtajaiþ ..
     pittena piñikàvçttà pakvodumbarasannibhà .
     mahàdàhajvarakarã vivçtà vivçtànanà ..
     gàtreùvanta÷ca vaktrasya dàhajvararujànvitàþ .
     masåramàtràstadvarõàstatsaüj¤àþ piñikà ghanàþ ..
     tataþ kaùñataràþ sphoñà visphoñàkhyà mahàrujàþ .
     yà padmakarõikàkàrà piñikà piñikànvità ..
     sà viddhà vàtapittàbhyàü tàbhyàmeva ca gardabhã .
     maõóalà vipulotsannà saràgapiñikàcità ..
     kakùeti kakùàsanneùu pràyode÷eùu sànilàt .
     pijàdbhavanti piñikàþ såkùmà làjopamà ghanàþ .
     tàdç÷ã mahartà tvekà gandhanàmeti kãrtità .
     gharmasvedaparãte'ïge piñikàþ sarujo ghanàþ ..
     ràjikàvarõasaüsthànapramàõà ràjikàhvayàþ .
     doùaiþ pittolvaõairmandairvisarpati rvisarpavat ..
     ÷opho'pàkastanustàmro jvarakçjjàlagardabhaþ .
     malaiþ pittolvaõaiþ sphoñà jvariõo màüsadàruõàþ ..
     kakùàbhàgeùu jàyante ye'gnyàbhàþ sàgnirohiõã .
     pa¤càhàtsaptaràtràdvà pakùàdvà hanti jãritam ..
     triliïgà piñikà vçttà jatråddhvamirivellikà .
     vidàrã kandakañhinà vidàrã kakùavaïkùaõe ..
     medo'nilakaphairgranthiþ snàyumàüsa÷irà÷rayaiþ .
     bhinno vasàjyamadhvàbhaü sravettatrolvaõo'nilaþ ..
     màüsaü vi÷oùya grathitàü ÷arkaràmupapàdayet ..
     durgandhaü rudhiraü klinnaü nànàvarõaü tato malàþ ..
     tàü sràvayanti nicitàü vindyàttaccharkaràrbudam .
     pàõipàdatale sandhau jatrårdhvaü vopacãyate ..
     valmãkavacchanergranthistadvadbahvaõubhirmukhaiþ .
     rugdàhakaõóåkledàóhyo valmãko'sau samastajaþ ..
     ÷arkaronmathite pàde kùate và kaõñakàdimiþ .
     granthiþ kolavadutsanno jàyate kadarantu tat ..
     vegasandhàraõàdvàyurapàno'pànasaü÷rayam .
     aõåkaroti vàhyàntarmàrgamasya tataþ ÷akçt ..
     kçcchrànnirgacchati vyàdhirayaü ruddhagudastataþ .
     kuryàt pittànilaü pàkaü nakhamàüse sarugjvaram ..
     cipyamakùataroga¤ca vidyàdupanakha¤ca tam .
     kçùõo'bhighàtàdråkùa÷ca khara÷ca kunakho nakhaþ ..
     duùñakardamasaüspar÷àt kaõóåkledànvitàntaràþ .
     aïgulyo'lasamityàhustilàbhàüstilakàlakàn ..
     kçùõànavedanàüstvaksthàn màüsàüstàneva connatàn .
     màùebhyastånnatataràü÷carmakãlàn sitàsitàn ..
     tathàvidho jatumaõiþ sahajo lohitastu saþ .
     kçùõaü sitaü và sahajaü maõóalaü là¤chanaü samam ..
     ÷okakrodhàdikupitàdvàtapittànmukhe tanu .
     õyàmalaü maõóala vyaïgaü vaktràdanyatra nãlikà ..
     paruùaü paruùaspar÷aü vyaïgaü ÷yàna¤ca màrutàt .
     pittàttàmràntamànãlaü ÷vetàntaü kaõóumatkaphàt ..
     raktàdraktàntamàtàmraü ÷oùaü cimacimàyate .
     vàyunodãritaþ ÷leùmà tvacaü pràpya vi÷uùyati ..
     tatastvag jàyate pàõóuþ krameõa ca vicetanà .
     alpakaõóåravikledà sà prasupti prasuptitaþ ..
     asamyagvamanodãrõapitta÷leùmànnanigrahaiþ .
     maõóalànyatikaõóåni ràgavanti bahåni ca ..
     utkoñhaþ so'nubandhastu koñha ityabhidhãyate .
     proktàþ ùañ triü÷adityete kùudrarogà vibhàga÷aþ ..>% iti vàbhañe uttarasyàne ekatriü÷o'dhyàyaþ .. ato'sya pratiùedho yathà --
     %<visràvavejjalaukobhirapakvàmajagallikàm .
     svedayitvà yavaprakhyàü vilayàya vilepayet ..
     dàrukuùñhamanohvàlairityàpàùàõagardabhàt .
     vidhisàü÷càcaret pakvàn praõavatsàjagallikàn ..
     rodhrakustambaruvacàpralepo mukhadåùike .
     vañapallavayuktà và nàrikelottha÷uktayaþ ..
     a÷àntau vabhanaü nasyaü lalàñe ca ÷iràvyadhaþ .
     nimbàmbu vànto nimbànbu sàdhitaü padmakaõñake ..
     pribet kùaudrànvitaü sarpinimbàragbadhalepanam .
     vivçtàdãüsta jàtàntàü÷cikitsennirivellikàn ..
     pittavãsarpavattadvat pratyàkhyàyàgnirohiõãm ..
     vilaïghanaü raktavimokùaõa¤ca viråkùaõaü kàyavi÷odhana¤ca .
     dhàtrãprayogàn ÷i÷irapradehàn kuryàt sadà jàlakagardabhasya ..
     vidàrikàü hçte rakte ÷leùmagranthitadàcaret .
     medo'rbudakriyàü kuryàt sutaràü ÷arkaràrbude ..
     pravçddha subahucchidraü sa÷ophaü marmaõi sthitam .
     valmãkaü hastapàde ca varjayeditarat punaþ ..
     ÷uddhasyàsre hçte limbet sapañvàraivatàmçtaiþ .
     ÷yàmàkulatthikàmåladantãpalalasaktubhiþ ..
     pakve tu duùñamàüsàni gatãþ sarvà÷ca ÷odhayet .
     ÷astreõa samyaganu ca kùàreõa jvalanena và ..
     ÷astreõotkçtya niþ÷eùaü snehena kadaraü dahet .
     niruddhamaõivatkàryaü ruddhapàyo÷cikitsitam ..
     cipyaü ÷uddhyà jitoùmàõaü sàdhayecchastrakarmaõà .
     duùñaü kunakhamapyevaü caraõàvalase punaþ ..
     dhànyàmlasiktaukàsãsapañolãrocanàtilaiþ .
     sanimbapatrairàlimpeddahettu tilakàlakàn ..
     màùàü÷ca såryakàntena kùàreõa yadi vàgninà .
     tadvadutkçtya ÷astreõa carmakãlajatumaõã ..
     là¤chanàditraye kuryàd yathàsanna siràvyadham .
     lepayet kùãrapiùñai÷ca kùãrivçkùatvagaïkuraiþ ..
     vyaïgeùu càrjunatvagvà ma¤jiùñhà và samàkùikà .
     lepaþ sanavanãtàvà ÷vetà÷vakhurajàmaùã ..
     raktacandanama¤jiùñhà kuùñharodhrapriyaïgavaþ .
     vañàïkurà masårà÷ca vyaïgaghnà mukhakàntidàþ ..
     dve jãrake kçùõatilàþ sarùapàþ payasà saha .
     piùñàþ kurvanti vaktrendumapàstavyaïgalà¤chanam ..
     kùãrapiùñà ghçtakùaudrayuktà và bhçùñanistuùàþ .
     masåràþ kùãrapiùñà vàtãkùõàþ ÷àlmalikaõñakàþ ..
     sa guóaþ kolamajjà và ÷a÷àsçk kùaudrakalkitaþ .
     saptàhaü màtuluïgasthaü kuùñhaü và madhunànvitam ..
     piùñà vàcchàlapayasà sakùaudrà mau÷alãjañà .
     gaurasthimu÷alãmåla-yuktaü và sàjyamàkùikam ..
     jambbàmrapallavàmastu haridre dve navo guóaþ .
     lepaþ savarõakçt piùñaü svarasena ca tindukam ..
     utpalapatraü tagaraü priyaïgukàlãyakadambadaramajjà .
     idamudvartanamàsyaü karoti ÷atapatrasaïkà÷am ..
     ebhirevauùadhaiþ piùñairmukhàbhyaïgàya sàdhayet .
     yathàdoùartukàn snehàn madhukakvàthasaüyutaiþ ..
     yavàn sarjarasaü rodhramu÷ãraü candanaü madhu .
     ghçtaü guóa¤ca gomåtre pacedàdarvilepanàt ..
     tadabhyaïgànnihantyà÷u nãlikàvyaïgadåùikàn .
     mukhaü karoti padmàbhaü pàdau padmadalopamau ..
     kuïkumo÷ãrakàlãyalàkùàyaùñyàhvacandanam .
     nyagrodhapàdàüstaruõàn padmakaü padmake÷aram ..
     sanãlotpalama¤jiùñhaü pàlikaü satilàóhake .
     paktvà pàdàva÷eùeõa tena piùñai÷ca kàrùikaiþ ..
     làkùàpattaïgama¤jiùñhà yaùñãmadhukakuïkumaiþ .
     ajàkùãradviguõitaü tailasya kuóavaü pacet ..
     nãlikàpalitavyaïgavalãtilakadåùikàn .
     hanti tannasyamabhyastaü mukhopacayavarõakçt ..
     ma¤jiùñhà ÷avarodbhavastu varikàlàkùà haridràdvayaü nepàlãharitàlakuïkumagadàgorocanàgairikam .
     patraü pàõóurañasya candanayugaü kàlãyakaü pàradaü pattaïgaü kanakatvacaü kamalajaü bãjaü tathà kesaram ..
     sikthaü tutthaü padmakàdyotasàjyaü majjàkùãraü kùãrivçkùàmbucàgnau .
     siddhaü siddhaü vyaïganãlyàdinà÷e vaktrecchàyàmaindavã¤cà÷u dhatte ..
     màrkavasvarasakùãratoyapiùñàni nàvane .
     prasuptau vàtakuùñhoktaü kuryàddàha¤ca vahninà .
     utkoñhe kaphapittoktaü koñhe sarva¤ca kauùñhikam ..>% iti vàbhaña uttaratantre dvàtriü÷o'dhyàyaþ .. %<samàsena catu÷catvàriü÷at kùudrarogà bhavanti . tadyathà -- ajagallikà yavaprakhyà'ndhàlajã vivçtà kacchapikà valmàkamindravçddhà panasikà pàùàõagardabho jàlagardabhaþ kakùà visphoñako'gnirohiõã cippaü kunakho'nu÷ayã vidàrikà ÷arkaràrbudaü pàmà vicarcikà rakasà pàdadàrikàkadaramalasendraluptau dàruõako'ruüùikà palitaü masårikà yauvanapióakà padminãkaõñako jatumaõirmya÷aka÷carmakãlastilakàlako nyacchaü vyaïgaþ parivartikà'vapàñikà niruddhaprakà÷aþ niruddhagudo'hipåtanaü vçùaõakacchårgudabhraü÷a÷ceti>% .. iti su÷rute nidànasthàne trayoda÷e'dhyàye .. atroktacikitsàdikaü yathàrogaü j¤eyam .. * .. asya pathyàpathyàni yathà --
     %<kùudrarogeùu sarveùu nànàrogànukàriùu .
     doùàn dåùyànavasthà¤ca nirãkùya matimàn bhiùak ..
     tasya tasya ca rogasya pathyàpathyàni sarva÷aþ .
     yathàdoùaü yathàduùñaü yathàvastha¤ca kalpayet ..>% iti vaidyakapathyàpathyavidhau kùudrarogàdhikàraþ ..)

#<kùudravaü÷à>#, strã, (kùudrà vaü÷à .) varàhakràntà . iti kecit ..

#<kùudravarvaõà>#, strã, (kùudrà varvaõà .) varañà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùudravallã>#, strã, (kùudrà vallã .) målapotã . iti ràjanirghaõñaþ

#<kùudravàrtàkã>#, strã, (kùudrà vàrtàkã .) bçhatã . ityamaraþ ..

#<kùudravàrtàkinã>#, strã, (kùudrà vàrtàkinãti .) ÷vetakaõñakàrã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùudra÷aïkhaþ>#, puü, (kùudraþ ÷aïkhaþ svalpa÷aïkhajàtiþ . joïóà iti bhàùà . tatparyàyaþ . ÷aïkhanakhaþ 2 . ityamaraþ . 1 . 10 . 23 .. ÷aïkhanakaþ 3 iti taññãkà .. kùullakaþ 4 ÷ambåkaþ 5 bhaùa÷aïkhakaþ 6 . asya guõàþ . kañutvam . tiktatvam . ÷ålaharatvam . dãpanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùudra÷arkarà>#, strã, (kùadrà ÷arkarà nityakarmadhàrayaþ .) yàvanàla÷arkarà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùudra÷àrdålaþ>#, puü, (kùudraþ ÷àrdålaþ . nityakarmadhàrayaþ .) citravyàghraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùudra÷ãrùaþ>#, puü, (kùudraü ÷ãrùaü yasya .) mayåra÷ikhàùñakùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<kùudra÷uktiþ>#, strã, (kùudrà ÷uktiþ . nityakarmadhàrayaþ .) jala÷uktiþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùudra÷yàmà>#, strã, (kùudrà ÷yàmà .) kañabhã . iti ràjanirghaõñaþ .. (kañabhã÷abde'syà vivçtirj¤àtavyà ..)

#<kùudra÷leùmàntakaþ>#, puü, (÷leùmaõàü antakaþ ÷leùmàntakaþ . kùudraþ ÷leùmàntakaþ .) bhåkarvudàrakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùudra÷vàsaþ>#, puü, (kùudraþ alpaþ ÷vàsaþ .) alpa÷vàsarogaþ . yathà -- %<rasanimittameva sthaulyaü kàr÷ya¤ca tatra ÷leùmalàhàrasevino'dhya÷ana÷ãlasyàvyàyàmino divàsvapnaratasya càma evànnaraso madhuratara÷ca ÷arãramanukràmannatisnehànmedo janayati tadatisthaulyamàpàdayati taü atisthålaü kùudra÷vàsapipàsàkùutsvapnasvedagàtradaurgandhyakrathanagàtrasàdagadgadatvàni kùipramevàvi÷anti>% . ityàdi su÷rute 16 adhyàyaþ .. tasya nidànàdi yathà --
     %<yaireva kàraõairhikkà bahubhiþ saüpravartate .
     taireva kàraõaiþ ÷vàso ghoro bhavati dehinàm ..
     vihàya prakçtiü vàyuþ pràõo'tha kaphasaüyutaþ .
     ÷vàsayatyårdhvago bhåtvà taü ÷vàsaü paricakùate ..
     kùudrakastamaka÷chinno mahànårdhva÷ca pa¤cadhà .
     bhidyate sa mahàvyàdhiþ ÷vàsa eko vi÷eùataþ ..
     pràgråpaü tasya hçtpãóà bhaktadveùo'ratiþ parà .
     ànàhaþ pàr÷vayoþ sthålaü vairasyaü vadanasya ca ..
     ki¤cidàrabhamàõasya yasya ÷vàsaþ pravartate .
     niùaõõasyaiti ÷ànti¤ca sa kùudra iti saüj¤itaþ ..>% iti ca su÷rute uttaratantre 51 adhyàyaþ ..
     (%<råkùàyàþ sodbhavaþ koùñhe kùudravàt udãrayan .
     kùudra÷vàso na so'tyarthaü duþkhenàïgaprabàdhakaþ ..
     hinasti na sa gàtràõi na ca duþkhà yathetare .
     na ca bhojanapànànàü niruõaddhyucitàü gatim ..
     nendriyàõàü vyathàü nàpi kà¤cidutpàdayedrujam .
     sa sàdhya ukto balinaþ sarve càvyaktalakùaõàþ ..>% iti carake cikitsàsthàne 21 adhyàye ..)

#<kùudra÷vetà>#, strã, (kùudrà ÷vetàü .) arkàdigaõàntargatavçkùavi÷eùaþ . yathà -- %<arkàlarkakara¤jadvayanàgadantãmayårakabhàrgãràsnendrapuùpãkùudra÷vetàmahà÷vetàvç÷cikàlyalavaõàstàpasavçkùa÷ceti .. arkàdiko gaõo hyeùa kaphamedoviùàpahaþ . kçmikuùñhapra÷amano vi÷eùàdvraõa÷odhanaþ ..>% iti su÷rute 39 adhyàyaþ ..

#<kùudrasahà>#, strã, (saha + ac ñap ca . kùudrà sahà karmadhàrayaþ kùudrasya sahetyeke .) mudgaparõã . (asyàþ paryàyà yathà --
     %<mudgaparõã kùudrasahà kàmudgà sihaparõikà .
     vanyà màrjàragandheti sårpaparõyàvubhe ca te ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm .. asyà vyavahàro yathà, vamanameùajàntargatakaùàyavi÷eùe . %<sumanàþ saumanasàyinã haridrà dàruharidrà vç÷cãrapunarnavà mahàsahà kùudrasahà kaùàyai÷ca>% . iti carake vimànasthàne 8 adhyàye ..) indravàruõã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùudrasuvarõaü>#, klã, (kùudraü suvarõam . nityakarmadhàrayaþ .) rãtiþ . iti ràjanirghaõñaþ . (pittalam ..)

#<kùudrahà>#, [n] puü, (kùudràn nãcàn krårasvabhàvàn hantãti . han + kvip .) mahàdevaþ . iti ÷ivasahasranàmastotram . iti ka÷cit . mahàbhàratãyànu÷àsanaparvaõi ÷ivasahasranàmasu etannàma nàsti . liïgapuràõoktaviùõukçta÷ivasahasranàmastotre kùattrahà iti nàma vartate . yathà --
     %<pra÷àntabuddhirakùudraþ kùattrahà nityasundaraþ .
     dhairyàgradhåryo dhàtrã÷aþ sàkalyaþ ÷arkarãpatiþ ..>% iti vçhattantrasàraþ ..

#<kùudrahiïgulikà>#, strã, (kùudrà hiïgulilà nityakarmadhàrayaþ .) kaõñakàrã . iti ÷abdacandrikà .. (guõàdayo'sya kaõñakàrã÷abde boddhavyàþ ..)

#<kùudrahiïgulã>#, strã, (kùudrà hiïgulã . nityakarmadhàrayaþ .) kaõñakàrã . iti ÷abdacandrikàyàü kùudrahiïgulikà÷abdadar÷anàt ..

#<kùudrà>#, strã, (kùud + %<sphàyita¤civa¤ci÷akikùipi kùudãti>% . uõàü . 2 . 13 . iti rak tataùñàp .) vyaïgà . nañã . ve÷yà . saraghà . kaõñakàrikà . ityamaraþ . 2 . 4 . 94 .. (asyàþ paryàyà yathà --
     %<anàkràntà spçhã vyàghrã bhaõóàkãva nidigdhikà .
     siühã dhàmanikà kùudrà bçhatã kaõñakàrikà ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..
     %<kaõñakàrã tu duùpar÷à kùudrà vyàghrã nidigdhikà .
     kaõñhàlikà kaõñikinã dhàvanã bçhatã tathà ..>% ubhe ca bçhatyau . yata àha su÷rutaþ .
     %<kùudrà yà kùudrabhadràkhyà bçhatãti nigadyate .>% guõà÷càsyàþ kaõñakàrã÷abde j¤àtavyàþ .. iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. asyà vyavahàro yathà, pa¤catiktakaùàye .
     %<kùudràmçtàbhyàü sahanàgareõa sapauùkara¤caiva kiràtatiktam .
     pibetkaùàyantviha pa¤ca tiktaü jvaraü nihantyaùñavidhaü samagram ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe jvaràdhikàre ..) càïgerikà . hiüsrà . makùikàmàtram . iti hemacandraþ .. vàdaratà . iti ÷abdaratnàvalã .. gavedhukà . iti ratnamàlà ..

#<kùudràgnimanthaþ>#, puü, (kùudraþ agnimanthaþ .) da÷amåle prasiddhavçkùati÷eùaþ . choñà gaõiyàri iti hindãbhàùà . tatparyàyaþ . tapanaþ 2 vijayà 3 gaõikàrikà 4 araõiþ 5 laghumanthaþ 6 tejovçkùaþ 7 tanutvacà 8 . asya guõàþ .
     %<agnimanthadvaya¤caiva tulyaü vãryarasàdiùu .
     tatprayogànusàreõa yojayet svamanãùayà ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùudrà¤janaü>#, klã, (kùudraü a¤janam .) cakùårogasyauùadhavi÷eùaþ . yathà --
     %<gomåtrapittamadirà÷akçddhàtrãrase pacet .
     kùudrà¤janaü rase cànyat yakçtastraiphale'pi và ..
     mainghavopahitaü yu¤jyànnihitaü veõugahvare ..
     medo yakçdghçta¤càjaü pippalaü saindhavaü madhu .
     rasamàmalaka¤càpi pakvaü samyaïnidhàpayet ..
     ko÷e khadiranirmàõe tadvat kùudrà¤janaü hitam ..>% iti su÷rute 18 adhyàyaþ ..

#<kùudràõóamatsyasaüghàtaþ>#, puü, (kùudràõàü aõóamatsyànàü aõóàt abhinavajàtànàü matsyànàmityarthaþ saïghàtaþ samåhaþ .) potàdhànam . ityamaraþ . 1 . 10 . 19 .. ponà iti bhàùà ..

#<kùudràdikaùàyaþ>#, puü, (kùudraþ àdiryasya sa kaùàyaþ .) kaõñakàryàdikaùàyaþ . yathà --
     %<kùadràmçtànàgarapuùkaràhvayaiþ kçtaþ kaùàyaþ kaphamàrutottare .
     sa÷vàsakàsàrucipàr÷varugjvare jvare tridoùaprabhave'pi ÷asyate ..>% iti bhaiùajyaratnàvalã ..

#<kùudràntraü>#, klã, (kùudraü antraü udarasthanàóãbhedaþ .) hçdayasthitasåkùmàntram . yathà -- samànanàmnaþ pavanasya sakalàïgacàritve'pi nàbhyàdisthànavi÷eùà vàco yuktipràcuryàbhipràyeõa pràõàyatanàni prapa¤cayitumàha .
     %<vapà vasàvahananaü nàbhiþ kloma yakçt plihà .
     kùudràntraü vçkkakau vastiþ purãùàdhànameva ca ..
     pràõà÷ayo'tha hçdayaü sthålàntraü guda eva ca .
     udara¤ca gudau kaudvyau vistàro'yamudàhçtaþ ..>% vapà prasiddhà . vasà màüsasnehaþ . nàbhiþ prasiddhà . avahananaü puùphusaþ . plãhà àyurvedaprasiddhaþ . te ca màüsapiõóàkàre savyakukùigate . yakçt kàlikà . kloma màüsapiõóaþ . te ca dakùiõakukùigate . kùudràntraü hçtsthàntram . vçkkakau hçdayasamãpasthau màüsapiõóau . vastirmåtrà÷ayaþ . purãùàdhànaü purãùà÷ayaþ . àmà÷ayo'pakvànnasthànam . hçdayaü hçtpuõóarãkam . sthålàntragudodaràõi prasiddhàni . vàhyàdgudavalayàdantargudavalaye dve . tau ca gudau kauùñhyau koùñhe nàbheradhaþ prade÷e bhavau . aya¤ca pràõàyatanasya vistàrauktaþ . pårba÷loke tu saïkùepaþ . ataeva pårba÷lokoktànàü keùà¤cidiha pàñhaþ . iti mitàkùaràyàü pràya÷cittàdhyàyaþ .. (pa¤cada÷akoùñhàïgàni tadyathà -- %<nàbhi÷ca hçdaya¤ca kloma ca yakçcca plãhà ca vukkau ca vasti÷ca purãùàdhàrà÷càmà÷aya÷ceti pakvà÷aya÷cottaraguda¤càdharaguda¤ca kùudràntra¤ca sthålàntra¤ca vapàvaha¤ceti>% . iti carake ÷àrãrasthàne 7 adhyàye ..)

#<kùudràpàmàrgaþ>#, puü, (kùudraþ apàmàrgaþ . karmadhàrayaþ .) raktàpàmàrgaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (raktàpàmàrga÷abde'sya vivaraõaü j¤eyam ..)

#<kùudràmalakaü>#, klã, (kùudraü àmalakam . nityakarmadhàrayaþ .) àmalakam . iti ràjanirghaõñaþ .. kàñha àmalà iti bhàùà ..

#<kùudràmalakasaüj¤aþ>#, puü, (kùudràmalakasya saüj¤à yasya .) karkañavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùudràmraþ>#, puü, (kùudraþ àmraþ . nityakarmadhàrayaþ .) koùàmraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathàsya paryàyàþ .
     %<ko÷àmra uktaþ kùudràmraþ kçmivçkùaþ suko÷akaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaüõóe prathame bhàge .. guõà÷càsya ko÷àmra÷abde j¤eyàþ ..)

#<kùudràmlapanasaþ>#, puü, (kùudraþ amlapanasaþ .) lakucaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (lakuca÷abde vivçtirasya vyàkhyeyà ..)

#<kùudràmlà>#, strã, (kùudrà amlà .) amlaloõikà . yathà --
     %<kùudrapatrà ca càïgerã kùudràmlà càmlalo õikà ..>% iti hàràvalã . ÷a÷àõóalã . iti ràjanighaõñaþ ..

@<[Page 2,248a]>@
#<kùudràmlikà>#, strã, (kùudrà amlikà .) vçkùavi÷eùaþ . àvavati iti àvatà iti ca hindã bhàùà .. tatparyàyaþ . càïgerã 2 cukràmlà 3 cukrikà 4 loõàmlà 5 catuþpatrã 6 loõà 7 voóhà 8 amlapatrikà 9 ambaùñhà 10 amlavatã 11 amlà 12 danta÷añhà 13 ÷àkhàmlà 14 amlapatrã 15 . asyà guõàþ . amlarasatvam . uùõatvam . vahnivardhanatvam . rucikàritvam . gràhitvam . doùadurnàmakaphanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùudrikà>#, strã, (kùudra + saüj¤àyà kan tataþ ñàp pårbàtaþ itva¤ca .) daü÷aþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (hikkàrogaprakàrabhedaþ . yathà --
     %<vikçùñakàlairyà vegairmandaiþ samabhivartate .
     kùudrikà nàna sà hikkà jatrumålàt pradhàvità ..>% ityuttaratantre pa¤cà÷attame'dhyàye bhu÷rutenoktam ..)

#<kùudreïgudã>#, strã, (kùudrà iïgudã karmadhàrayaþ .) yavàsaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yavàsa÷abde j¤àtavyamasyà vivaraõam ..)

#<kùudrervàruþ>#, puü, (kùudrà irvàruþ karmadhàrayaþ .) gopàla karkañã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùudrodumbarikà>#, strã, (kùudrà udumbarikà .) kàkodumbarikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùudropodakanàmnã>#, strã, (kùudrà upodakanàmnã .) målapotã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùudropodakã>#, strã, (kùudrà upodakã .) svalpapåtikà÷àkaþ . tatparyàyaþ . såkùmapatrà 2 maõñapã 3 . asyà guõàþ . %<rasavãryavipàkeùu sadç÷ã pårbayà svayam>% . pårbayà upodakyà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùudrolåkaþ>#, puü, (kùudra ulåkaþ nityakarmadhàrayaþ .) óuóulaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùudha>#, ë ya au kùudi . iti kavikalpadrumaþ .. (divàü --paraü-sakaü-aniñ .) kùudbhakùaõecchà . ë, akùudhat . ya, kùudhyatyannaü bubhukùitaþ . au, kùoddhà . iti durgàdàsaþ ..

#<kùudhà>#, strã, (kùudh bubhukùàyàü sampadàditvàd kvip halantatvàd và ñàp .) bhojanecchà . iti durgàdàsaþ .. abhyavahàrajihãrùà iti .. %<yà devã sarvabhåteùu kùudhàråpeõa saüsthità>% . iti devãmàhàtmyañãkàyàü nàgojãbhaññaþ .. tatparyàyaþ . a÷anàyà 2 bubhukùà 3 kùut 4 . ityamaraþ ÷abdaratnàvalã ca .. jighatsà 5 . iti jañàdharaþ .. * .. tatkàryàõi yathà --
     %<vyàdhayo nirjitàþ sarve kùudhayà nçpasattama ! ..
     kuõóalã mukuñã sragvã tathaivàlaïkçto naraþ .
     kùudhàrto na viràjeta pretavattçùito nçõàm ..
     strãratnavividhàn bhogàn vastràõyàbharaõàni ca .
     na cecchati naraþ ki¤cit kùudhayà kaluùãkçtaþ ..
     yathà bhåmigataü toyaü ravira÷mibhiþ ÷uùyati .
     ÷arãrasthastathà dhàtuþ ÷uùyate jàñharàgninà ..
     na ÷çõoti na càghràti cakùuùà na ca pa÷yati .
     dahyate vepate bhåóhaþ ÷uùyate ca kùudhàrditaþ ..
     måkatvaü badhiratva¤ca jaràndhatvantu païgutàm .
     raudraü maryàdahãnatvaü kùudhà sarvaü pravartate ..
     bhaginãü jananãü puttraü bhàryàü duhitaraü tathà .
     bhràtaraü svajanaü vàpi kùudhàviùño na vindati ..>% iti vahnipuràõe pretopàkhyànanàmàdhyàyaþ ..

#<kùudhàku÷alaþ>#, puü, (kùudhàyàü kùudhodrekaviùaye ku÷alaþ nipuõaþ vi÷eùeõa kùudhotpàdakaþ .) vilvàntaravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùudhàturaþ>#, tri, (kùudhà kùudhayà àturaþ .) kùudhàpãóitaþ . yathà --
     %<arthàturàõàü na suhçnna bandhuþ kàmàturàõàü na bhayaü na lajjà .
     cintàturàõàü na sukhaü na nidrà kùudhàturàõàü na balaü na tejaþ ..>% iti gàruóe 116 adhyàyaþ ..

#<kùudhàrtaþ>#, tri, (kùudhayà àrtaþ çto và tçtãyàtatpuruùe çtasya vçddhiþ .) kùutpãóitaþ . yathà --
     %<÷ãtàrta÷ca kùudhàrta÷ca kampànvitakalevaraþ .
     jajàgàra tadà ràtrau pluto nãhàravàriõà ..>% iti ÷ivarahasye ÷ivaràtrivratakathà .. (yathà, ca manuþ . 10 . 107 .
     %<bharadvàjaþ kùudhàrtastu saputtro vijane vane .
     bahvãrgàþ pratijagràha vçdhostakùõo mahàtapàþ ..>%)

#<kùudhàbhijananaþ>#, puü, (kùudhàü abhijavayatãti . abhi + jan + lyuþ .) ràjikà . ityamaraþ . 2 . 9 . 19 .. kùudhàjanakadravyamàtre tri ..

#<kùudhàvatã>#, strã, (kùudhà'syàmastãti . matup masya vatvam .) kùudhàjanakauùadhavañã . ajãrõàdiroganà÷akaguóikà . yathà --
     %<rasàyo gandhakàbhràõi tryuùaõaü triphalà vacà .
     yamànã ÷atapuùpà ca cavikà jãrakadvayam ..
     pratyekaü palameùàntu ghaõñakaõapunarnavà .
     màõakaü granthika¤cendrake÷aràjasudar÷anàþ ..
     daõóotpalà trivçddantã jàmàtçraktacandanam .
     bhçïgàpàmàrgakulakà maõóåka¤ca palàrdhakam ..
     àrdrakasvarasenàtha guóikàü saüprakalpayet .
     vadaràsthisamà¤caiùàü bhakùayitvà pibedanu ..
     vàribhaktaü jala¤caiva pràtarutthàya mànavaþ .
     vañã kùudhàvatã nàma sarvàjãrõavinà÷inã ..
     agni¤ca kurute dãptaü bhasmaka¤ca niyacchati .
     amlapitta¤ca ÷åla¤ca pariõàmakçta¤ca yat ..
     tatsarvaü ÷amayatyà÷u bhàskarastimiraü yathà .
     madhuraü varjayedatra vi÷eùàt kùãra÷arkare ..>% iti bhaiùajyaratnàvalyàmamlapitacikitsà .. tasyàþ svalpançhadbhedau tatraiva draùñavyau .. * .. kùudhàyukte tri .. (kùudhàjanakàparauùadham . yathà --
     %<sapta pa¤cacaturbhàgàùñaïgaõakùàrakadvaye .
     trayastrayaþ padånà¤ca dvau dvau maricacitrayoþ ..
     ÷uõñhãlavaïgayordvaudvàvasnayogena bhàvayet .
     vañãïkolapramàõena kàrayedbhiùajàü varaþ ..
     àma÷ålamamlapittaü pitta÷ålaü vi÷eùataþ .
     durnàmagrahaõãmugrà majãrõàni vinà÷ayet ..
     nàmna kùudhàvatã hyeùà vahnidevena nirmità .
     asyàþ prasàdànmandàgnirbhaveddàvànalo naraþ ..>% iti cikitsàratnanidhau mandàgnyadhikàre ..)

#<kùudhàsàgararasaþ>#, puü, (kùudhàyàü kùudhàyà và sàgararasa iva kùudhodrekàt tathàtvam .) auùadhavi÷eùaþ . yathà --
     %<trikañu triphalà caiva tathà lavaõapa¤cakam .
     kùàratrayaü rasaü gandhaü bhàgaikaü pårbavadviùam ..
     gu¤jàmàtràü vañãü kuryàllavaïgaiþ pa¤cabhiþ saha .
     kùudhàsàgaranàbhàyaü rasaþ såryeõa nirmitaþ ..>% pårbavadviùamityamçtavañyuktabhàgavat . tenàtra viùasya bhàgadvayam . iti bhaiùajyaratnàvalã ..

#<kùudhitaþ>#, tri, (kùudha + kartari ktaþ . yadvà kùudhà jàtà'sya iti tàrakàditvàditac pratyayaþ .) kùudhànvitaþ . tatparyàyaþ . bubhukùitaþ 2 jighatsuþ 3 a÷anàyitaþ 4 . ityamaraþ . 3 . 1 . 20 ..

#<kùudhunaþ>#, puü, (kùudha bubhukùàyàü + %<kùudhipisimithaþ kit>% . uõàü . 3 . 44 . iti unan sa ca kit .) mlecchabhedaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<kùupa>#, sàde . iti kavikalpadrumaþ .. (sauü-paraü-akaüseñ .) sautradhàturayam . kùupaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<kùupaþ>#, puü, (kùup + %<igupadheti kaþ>% . 3 . 1 . 135 .) hrasva÷àkhà÷iphaþ . kùudravçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 8 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 172 . 28 .
     %<tasyà råpeõa sa girirve÷ena ca vi÷eùataþ .
     sa savçkùakùupalato hiraõmaya ivàbhavat ..>%) ÷rãkçùõàt satyabhàmàyàü jàtaputtravi÷eùaþ . yathà,
     %<jaj¤ire satyabhàmàyàü bhànurbhomarathaþ kùupaþ .
     rauhito dãptimàü÷caiva tàmrajàkùo jalàntakaþ ..
     bhànurbhãmarikà caiva tàmrapakùà jalandhamà .
     catasro jaj¤ire teùàü svasàro garuóadhvajàt ..>% iti mahàbhàrate harivaü÷e 163 adhyàyaþ .. * .. ikùvàkuràjapità . yathà --
     %<àsãt kçtayuge tàta ! manurdaõóadharaþ prabhuþ .
     tasya puttro mahàbàhuþ prasandhiriti vi÷rutaþ ..
     prasandherabhavad puttraþ kùupa ityabhisaüj¤itaþ .
     kùupasya puttrastvikùvàkurmahãpàlo'bhavat prabhuþ ..>% iti mahàbhàrate . 14 . 4 . 2-4 .. dvàrakàpa÷cimadiksthaparvataþ . yathà --
     %<dakùiõasyàü latàveùñaþ pa¤cavarõo viràjate .
     indraketupratãkà÷aþ pa÷cimasyàü tathà kùupaþ ..>% iti mahàbhàrate harivaü÷e dvàravatãvi÷eùanirmàõe 157 adhyàyaþ ..

#<kùupakaþ>#, puü, (kùapa + svàrthe kan .) kùupaþ . kùudravçkùaþ . yathà --
     %<ato yo viparãtaþ syàt sukhasàdhyaþ sa uùpate .
     abaddhamålaþ kùupako yadvadutpàñane sukhaþ ..>% iti su÷rute prathamamàge 24 adhyàyaþ ..

#<kùupàluþ>#, puü, (kùupa + àlupratyayaþ .) pànãyàluþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùupaóoóamuùñiþ>#, puü, (dul utkùepe + ac tato guõaþ lakàrasya óatvam . dasyàpi óatvaü pçùodaràt sàdhuþ . tàdçka muùñiryasya .) viùamuùñikùupaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (viùamuùñi÷abde'syà guõàdayo j¤eyàþ ..)

#<kùubdhaþ>#, puü, (kùubh + %<kùubdhasyàntadhvàntalagneti>% . 7 . 2 . 18 . iti nipàtanàt sàdhuþ .) manthànadaõóaþ . iti hemacandraþ .. ùoóa÷aratibandhàntargataikàda÷abandhaþ . yathà --
     %<pàr÷vopari padau kçtvà yonau liïgena tàóayet .
     bàhubhyàü dhàraõaü gàóhaü bandho vai kùubdhasaüj¤akaþ ..>% iti ratima¤jarã .. kùobhavi÷iùñe tri ..

#<kùubha>#, ë ïa sa¤calane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-- àtmaü--akaü--señ . ëdit .) ë, akùubhat . ïa, kùobhate nànujãviùu . iti halàyudhaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<kùubha>#, ya ga sa¤calane . iti kavikalpadrumaþ .. (divàü-- kryàü ca--paraü--akaü--señ .) ya, kùubhyati ripuùveveti halàyudhaþ . ga, kùubhnàti cukùobha . iti durgàdàsaþ ..

#<kùubhaþ>#, puü, (kùubh + %<igupadhaj¤àprãkiraþ>% . 3 . 1 . 135 . iti kaþ .) pravartakaþ . yathà --
     %<ye ca te'nucaràþ sarve pàdopàntaü samà÷ritàþ .
     màñharàruõadaõóàdyàstàüstàn vande'÷anikùubhàn ..>% iti mahàbhàrate . 3 . 3 . 68 .. %<a÷anikùubhàn vidyuda÷anyàdipravartakàn>% . iti taññãkàyàü nãlakaõñhaþ ..

#<kùubhà>#, strã, (kùubha + striyàü ñàp .) nigrahànugrahakartrã devatà . yathà, mahàbhàrate 3 . 3 . 69 .
     %<kùumaüyà sahità maitrã yà÷cànyà bhåtamàtaraþ .
     tà÷ca sarvà namasyàmi pàntu màü ÷araõàgatam ..>%
     %<kùubhà maitryau nigrahànugrahakartryau devate . bhåtamàtaraþ gaurãpadmàdayaþ . bràhmãmàhe÷varyàdaya÷ca .>% iti taññãkàyàü nãlakaõñhaþ ..

#<kùubhitaþ>#, tri, (kùubha + kartari ktaþ .) bhãtaþ . iti halàyudhaþ .. sa¤calitaþ . iti kùubhadhàtvarthadar÷anàt ..

#<kùumà>#, strã, (kùu + mak ñàp .) atasã . ityamaraþ . 2 . 9 . 20 .. ÷aõaþ . iti taññãkàsàrasundarã .. nãlikà . iti medinã .. latàbhedaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kùura>#, ÷a vilekhane . khanane . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàü--paraü--sakaü--señ .) ÷a, kùurati bhåmiü lokaþ . kùorità . kùuro lomacchedanaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<kùuraþ>#, puü, (kùura + %<igupadheti>% . 3 . 1 . 135 . kaþ . yadvà, %<çjrendràgravajraviprakubracubrakùurakhureti .>% uõàü . 2 . 28 . iti nipàtanàt siddham .) kokilàkùaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 49 .. (asya paryàyà yathà --
     %<kokilàkùastu kàkekùurikùuraþ kùurakaþ kùuraþ bhikùuþ kàõóekùurapyukta ikùugandhekùubàlikà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóeprathame bhàge ..) ÷apham . iti taññãkà . chedanadravyam . tattu nàpitasya lomacchedakàstram . (yathà, manuþ . 9 . 292 .
     %<sarvakaõñakapàpiùñhaü hemakàrantu pàrthivaþ .
     pravartamànamanyàye chedayellava÷aþ kùuraiþ ..>%) gokùuraþ . iti medinã .. (asya paryàyà yathà -- vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<trikaõñaþ sthala÷çïgàño gokaõño'tha trikaõñakaþ .
     tripuñaþ kaõñakaphalaþ svadaüùñrà gokùuraþ kùuraþ ..>% mahàpiõóãtakaþ . ÷araþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 134 . 90 .
     %<tatastasya nagasthasya kùureõa ni÷itena ca .
     ÷ira utkçtya tarasà pàtayàmàsa pàõóavaþ ..>% khañvàdipàdukà . iti dharaõiþ . kùurà iti bhàùà ..

#<kùurakaþ>#, puü, (kùura + svàrthekan .) tilakavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 40 .. kokilàkùaþ . (asya paryàyà yathà --
     %<kokilàkùastu kàkekùurikùuraþ kùurakaþ kùuraþ .
     bhikùuþ kàõóekùurapyukta ikùugandhekùubàlikà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. asya vyavahàro yathà --
     %<yavànã jãrake dve ca vànarãgajapippalã .
     jàtãphalaü sapatra¤ca lavaïgàgurucandanam ..
     tàlã÷aü tilamàùa¤ca kùurakaü gokùurantathà .
     ÷atàvarã ÷atàhvà ca vacà dàrvã punarnavà ..
     nikumbhakumbhau màrjàrã kando nàgavalà tathà .
     vàsàmàüsã muràmustaü pippalãmålameva ca ..
     måùalã vànarã brahmã ÷àlmalã målameva ca .
     methikàgajakarõã ca ÷arkarà càbdhi÷oùaõam .
     màjuphala¤cà÷vagandhà dràkùà ca cocakaü samam ..>% ityàdiùu draùñavyam . iti vaidyakakaùàyaõasaügrahe bçhatkàme÷varamodakàntargate ..) gokùuraþ . iti medinã .. bhåtàïku÷aþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùurakarma>#, [n] klã, (kùureõocitaü kùurasàdhyaü và karma .) kùauram . kùuradvàrà ke÷àdikartanam .. yathà --
     %<yo janmamàse kùurakarma yàtràü karõasya vedhaü kurute ca mohàt .
     nånaü sa rogaü dhanaputtranà÷aü pràpnoti måóho vadhabandhanàni ..
     jàtaü dinaü dåùayate va÷iùñha÷càùñau ca gargo yavano da÷àham .
     janmàkhyamàsaü kila bhàguri÷ca cåóe vivàhe kùurakarõavedhe ..
     devakàrye pitç÷ràddhe raveraü÷aparikùaye .
     kùurikarma na kurvãta janmamàse'tha janmabhe ..>% iti tithyàditattvam .. kùaurànantaraü snànaü kartavyam . yathà --
     %<duþsvapne maithune vànte virikte kùurakarmaõi .
     citi påya÷ma÷ànàsthnàü spar÷ane snànamàcaret ..>% iti mitàkùaràyàü pràya÷cittàdhyàye parà÷aravacanam .. anyat kùaura÷abde draùñavyam ..

#<kùuradhàraþ>#, puü, (kùurasya dhàrà iva dhàrà asya .) astravi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 4 . 6 . 28 .
     %<khaógàü÷ca dãptàn dãrghàü÷ca kalàpàü÷ca mahàdhanàn .
     vipàñhàn kùuradhàràü÷ca dhanurbhirnidadhuþ saha ..>%
     %<vipàñàn vàõavi÷eùàntàdç÷àn kùuradhàràü÷ca .>% iti taññãkàyàü nãlakaõñhaþ .. * .. kùurasya ÷àõitamukham . tadyukte tri . (yathà, mahàbhàrate . 4 . 62 . 27 .
     %<atha jiùõurupàvçtya kùuradhàreõa kàrmukam .
     cakarta bhãùmasya tadà jàtaråpapariùkçtam ..>%)

#<kùuradhàrà>#, strã, (kùurasya dhàrà .) kùuradhàraþ . yathà,
     %<antakaþ pavano mçtyuþ pàtàlaü vaóavàmukham .
     kùuradhàrà viùaü sarpo vahnirityekataþ striyaþ ..>% iti mahàbhàrate . 12 . pa¤cacåóànàradasaüvàde 38 . 29 .. %<antakàdivat sadyo nà÷akà ityarthaþ .>% iti taññãkàyàü nãlakaõñhaþ ..

#<kùurapatraþ>#, puü, (kùurasya patramiva patramasya kùuravat patramasya và .) ÷araþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (darbhavi÷eùaþ . yathà --
     %<tato'nyo dãrghapatraþ syàt kùurapatrastathaiva ca ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) kùaratulyaparõayukte tri ..

#<kùurapatrikà>#, strã, (kùura iva patramasyà svàrthe kan striyàü ñàpi ata itvam .) pàlaïkya÷àkam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùurapraþ>#, puü, (kùura iva pçõàti hinasti . chedanakriyàü pårayati và pç + kaþ . kitvànna gaõaþ .) vàõavi÷eùaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 4 . 53 . 46 .
     %<sa tu droõaü trisaptatyà kùurapràõàü samàrpayat ..>%) kùurapànàmakaghàsacchedanàstra¤ca ..

#<kùurapragaü>#, klã, (kùurapraü kùurapratàü gacchatãti . gama + óaþ .) kùurapràstram . iti kecit .. (kùurapra iva gacchatãti . kùuraprasadç÷àstravi÷eùaþ ..)

#<kùurabhàõóaü>#, klã, (kùurasya bhàõóaü àdhàraþ .) kùuràdhàraþ . bhàüói iti bhàùà . yathà -- %<bhadre ! ÷ãghramànãyatàü kùurabhàõóaü yena kùaurakarmakaraõàya gacchàmi . sàpi chinnanàsikà gçhamadhyasthitaiva kàryakaraõopekùayà kùurabhàõóàt kùuramekaü samàkçùya tasyàbhimukhaü preùayàmàsa>% . iti viùõu÷armaviracitapa¤catantre 1 tantram ..

#<kùuramardã>#, [n] puü, (kùuraü mçdgàtãti . kùura + mçd + õiniþ .) nàpitaþ . yathà --
     %<pustaü lepyàdikarma syàt nàpita÷caõóilaþ kùurã .
     kùuramardã divàkãrtirmuõóako'ntàvasàyyapi ..>% iti hemacandraþ ..

#<kùuràïgaþ>#, puü, (kùura ivàïgamasya .) gokùurakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùurikà>#, strã, (kùura + ïãp svàrthe kan ñàp pårbahrasva÷ca .) pàlaïkya÷àkam . iti ràjanirghaõñaþ .. (pàlaïkya÷abde'syà vivçtirj¤àtavyà ..) mçtpàtravi÷eùaþ . kùurã iti bhàùà . (kçùõayajurvedàntargata upaniùadvi÷eùaþ . yaduktaü muktikopaniùadi . %<amçtanàdakàlàgnirudrakùurikà sarvasàretyupakramya sarasvatãrahasyànàü kçùõayajurvedagatànàü dvàtriü÷at saïkhyàkànàü upaniùadàü sahanàva vatviti ÷àntiriti>% ..)

#<kùurikàpatraþ>#, puü, (kùurikà iva kùuravadityarthaþ patramasya .) ÷araþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùuriõã>#, strã, (kùuraþ asyà astãti . iniþ ïãp ca .) varàhakràntà . iti ÷abdacandrikà .. nàpitabhàryà ca ..

#<kùurã>#, [n] puü, (kùuro'syàstãti . kùura + iniþ .) nàpitaþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 10 ..

#<kùurã>#, strã, (kùudraþ kùuraþ kùura iva và . kùura + svalpàrthe ïãp .) churikà . iti hemacandraþ .. kùurãti ca pàñhaþ ..

#<kùullaþ>#, tri, (kùud sampeùaõe + sampadàditvàt kvip . kùudaü làti gçhõàtãti . kùud + là + kaþ .) laghuþ . iti hemacandraþ .. (yathà, bhàgatate . 3 . 5 . 10 .
     %<atçpnumaþ kùullasukhàvahànàü teùàmçte kçùõakathàmç'taughàt ..>%)

#<kùullakaþ>#, tri, (kùulla + svàrthe kan .) kùudraþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 10 .. svalpaþ . nãcakaþ . kaniùñhaþ . daridraþ . iti bharataþ .. pàmaraþ . duþkhitaþ . (yathà, bhàgavate . 4 . 30 . 29 .
     %<yenopa÷àntirbhåtànàü kùullakànàmapãhatàm .
     antarhito'starhçdaye kasmànno veda nà÷iùaþ ..>%) khalaþ . iti hemacandraþ .. ÷abdaratnàvalyàü khullaka iti ca pàñhaþ ..

#<kùullakaþ>#, puü, (kùulla + saüj¤àyàü svalpàrthe và kan .) kùudra÷aïkhaþ . iti hemacandraþ ràjanirghaõña÷ca .. (÷odhanàdiprakaraõe'sya viùayo yathà --
     %<kaïkuùñhaü gairikaü ÷aïkhaü kàsãsaü ñaïkaõantathà .
     nãlà¤janaü ÷uktibhedàþ kùullakàþ savaràñakàþ ..
     jambãravàriõà svinnàþ kùàlitàþ koùõavàriõà ÷uddhimàyàntyamã yojyà bhiùagbhiryogasiddhaye ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe dvitãye bhàge ..)

#<kùullatàtaþ>#, puü, (kùullaþ pituþ kaniùñhaþ sa càsau tàta÷ceti nityakarmadhàrayaþ .) pitçkaniùñhabhràtà . iti kùullatàtaka÷abdadar÷anàt .. ÷abdaratnàvalyàü khullatàta iti pàñhaþ ..

#<kùullatàtakaþ>#, puü, (kùullatàta + svàrthe kan .) pitçvyaþ . iti jañàdharaþ . khuóà iti bhàùà ..

#<kùetraü>#, klã, (kùi + ùñran .) bhåmiþ . kùeta iti bhàùà .. tatparyàyaþ . vapram . 2 kedàraþ 3 . ityamaraþ . 2 . 9 . 11 .. valajam 4 niùkuñaþ 5 ràjikà 6 pàñãraþ 7 . iti jañàdharaþ .. * .. tatsamåhavàcakàni yathà --
     %<kaidàrakantu kaidàryaü kùetraü kaidàrakaü tathà .
     vàraña¤ceti paryàyaþ kùetrabçnde nigadyate ..>% iti ÷abdaratnàvalã .. * .. tadbhedà yathà --
     %<vrãhibhavocitaü kùetraü vraiheyaü tat samãritam .
     ÷àlyadbhavocitaü yattu ÷àleyamabhidhãyate ..
     yavyaü yavocitaü kùetraü yavakyaü yavakocitam .
     ùaùñikodbhavanaü yattu ùaùñikyaü tat prakãrtitam ..
     tilodbhavocitaü yattu tilyaü tailãnamityapi .
     evaü màùyantu màùãõaü kaudravyaü kaudravãõavat ..
     tathà bhaïgya¤ca bhàïgãnamumyamaumãnamityapi .
     atha maudgya¤ca maudgãnamaõavyamàõavãnavat ..
     màùakodravabhaïgomàmudgàõuprabhavocitam .
     bãjàkçtamuptakçùñamuta nãtisamàhvaye ..
     sãtyaü kçùña¤ca halya¤ca tçtãyàkçtamityapi .
     triguõàkçtamityevaü trivàrakçùõabhåmiùu ..
     ÷amvàkçtaü dvihalya¤ca dvisãtyaü dviguõàkçtam .
     dvitãyàkçtamapyatra dvivàrakçùñabhåmiùu ..
     droõàóhakakhàryàdervàpàdau drauõikastathà .
     syàdàóhakikakhàrokau uttamarõàdayastriùu .
     àdibhyàü pràsthikàdi÷ca pàkàdau drauõiko'pi ca ..>% iti ca ÷abdaratnàùalã .. parakùetre gocàraõakathananiùedho yathà --
     %<na kuryàt sakhyavairàõi vivàdaü na ca pai÷unam .
     parakùetre gàü carantãü na càcakùãta kasyacit ..>% iti kårmapuràõe upavibhàge 15 adhyàyaþ .. * .. api ca . manuþ .
     %<àtmano yadi vànyeùàü gçhe kùetra'thavà khale .
     bhakùayantãü na kathayet pibanta¤caiva vatsakam ..>% iti pràya÷cittatattvam .. * .. tatrasthajalaguõàþ .
     %<kaidàraü maghuraü proktaü vipàke guru doùalam ..>% iti ràjavallabhaþ .. * .. atha siddhakùetràõi . tatra vàràõasãkùetraü yathà --
     %<àsannaü yuvayoþ kùetramidaü vàràõasã tu yat .
     kathitaü nàtidåre ca vartate narasattamau .. * ..>% kàmaråpakùetraü yathà --
     %<nàciràt kàmadaü puõyaü kùetraü pãñhaü nigadyate .
     ciràttu kàmado devo na ciràdyatra j¤ànadaþ ..
     tat kùetramiti loke yadgadyate pårbasåribhiþ .
     kàmaråpaü bhahàpãñhaü guhyàdguhyatamaü param ..>% iti ca kàlikàpuràõa 50 adhyàyaþ .. * .. gaïgàkùetraü yathà, skànde .
     %<tãràdgavyåtimàtrantu paritaþ kùetramucyate ..>% nàràyaõakùetraü yathà --
     %<pravàhamavadhiü kçtvà yàvaddhastacatuùñayam .
     tatra nàràyaõaþ svàmã gaïgàgarbhàntare vare ..
     tatra nàràyaõakùetre kurukùetre hareþ pade .
     eteùvanyeùu yo dànaü pratigçhõàti kàmataþ .
     sa ca tãrthapratigràhã kumbhãpàkaü prayàti ca ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 27 adhyàyaþ .. * .. bhàskarakùetraü yathà, smçtisamuccayalikhitavacane .
     %<gaïgàyàü bhàskarakùetre màtàpitrormate gurau .
     àdhàne somapàne ca vapanaü saptasu smçtam ..>% bhàskarakùetraü prayàgaþ . iti pràya÷cittatattvam .. * .. gayàkùetraü yathà --
     %<pa¤cakro÷aü gayàkùetraü kro÷amekaü gayà÷iraþ ..>% iti vàyupuràõam .. * .. puruùottamakùetraü yathà -- munaya åcuþ .
     %<puruùottamàkhyaü sumahat kùetraü paramapàvanam ..>% ityàdi . jaiminiruvàca . etat kùetravara¤càsya vapurbhåtaü mahàtmanaþ . svayaü vapuùmàn yatràste svanàmnà khyàpitaü hi tat ityutkalakhaõóam .. * .. viùõukùetràõi yathà -- ÷rãbhagavànuvàca .
     %<÷çõuùvàvahito brahman ! guhyanàmàni me'dhunà kùetràõi caiva guhyàni tava vakùyàmi yatnataþ ..
     kokàmukhe varàha¤ca mandare madhusådanam .
     anantaü kapiladvãpe prabhàse ravinandanam ..
     màlyodaye tu vaikuõñhaü mahendre tu nçpàntakam .
     çùabhe tu mahàviùõuü dvàrakàyàntu bhåpatim ..
     pàõóisahye tu deve÷aü vasukuõóe jagatpatim .
     vandãvane mahàyogaü citrakåñe naràdhipam ..
     naimi÷e pãtavàsa¤ca gavàü niùkramaõe harim .
     ÷àlagràme tapovàsamacintyaü gandhamàdane ..
     kuvjàmrake hçùãke÷aü gaïgàdvàre gadàdharam .
     garuóadhvajaü toùake ca govindaü nàgasàhvaye ..
     bçndàvane tu gopàlaü mathuràyàü svayambhuvam .
     kedàre màdhavaü vidyàt vàràõasyàntu ke÷avam ..
     puùkare puùkaràkùantu dçùadvatyàü jayadhvajam .
     tçõabinduvane vãrama÷okaü sindhusàgare ..
     ke÷e vañe mahàbàhumamçtaü tejaso vane .
     vi÷àkhasårye vi÷ve÷aü nàrasiühaü vane vane ..
     lohàkule ripuharaü deva÷àle trivikramam .
     puruùottamaü da÷apure kubjake vàmanaü viduþ ..
     vidyàdharaü tistàyàü vàraõe dharaõãdharam .
     devadàruvane guhyaü kàveryàü nàga÷àyinam ..
     prayàge yogamårti¤ca payoùõyàü sundaraü viduþ .
     kumàratãrthe kaumàraü lauhitye haya÷ãraùam .
     ujjayanyàü trivikramaü liïgasphoñe caturbhujam .
     hariharaü tuïgabhadràyàü dçùñvà pàpàt pramucyate ..
     vi÷varåpaü kurukùetre maõikuõóe halàyudham .
     lokatãramayodhyàyàü kuõóine rukmiõãpatim ..
     bha¤jãre vàsudeva¤ca cakratãrthe sudar÷anam .
     àdyaü viùõupade vidyàt ÷åkare ÷åkaraü viduþ ..
     ku÷e÷aü mànase tãrthe daõóake ÷yàmalaü viduþ .
     trikåñe nàgamokùa¤ca merupçùñhe ca bhàskaram ..
     virajaü puùpamatyàyàü bàla¤càmãkare viduþ .
     ya÷askaraü vipà÷àyàü màhiùmatyàü hutà÷anam ..
     kùãràbdhau padmanàbha¤ca vimale tu sanàtanam .
     ÷ivanadyàü ÷ivakaraü gayàyà¤ca gadàdharam ..
     sarvatra paramàtmànaü yaþ pa÷yati sa mucyate ..
     aùñaùaùñistu nàmàni kãrtitàni mayà tava .
     kùetràõi caiva guhyàni kathitàni vi÷eùataþ ..
     draùñavyàni yathà÷aktyà kùetràõyetàni mànavaiþ .
     vaiùõavaistu vi÷eùeõa teùàü muktiü dadàmyaham ..>% iti nàrasiühe 62 adhyàüyaþ .. * .. meùàdidvàda÷arà÷iþ . yathà --
     %<rà÷inàmàni ca kùetraü bhamçkùaü gçhanàma ca .
     meùàdãnà¤ca paryàyaü lokàdeva vicintayet .. * ..>% grahàõàü kùetràõi yathà --
     %<kuja÷ukrabudhendvarkasaumya÷ukràvanãbhuvàm .
     jãvàrkibhànujejyànàü kùetràõi syurajàdayaþ ..>% iti jyotistattvam .. * .. api ca .
     %<meùamaïgàrakakùatraü vçùaü ÷ukrasya kãrtitam .
     mithunasya budho j¤eyaþ somaþ karkañakasya tu ..
     såryakùetraü bhavet siühaþ kanyà kùatraü budhasya ca .
     dhanuþ suraguro÷caiva ÷anermakarakumbhakau ..
     mãnaþ suraguro÷caiva grahakùetraü prakãrtitam ..>% iti gàruóe 60 adhyàyaþ .. * .. ÷arãram . (yathà, bhagavadgãtàyàm . 13 . 1 .
     %<idaü ÷arãraü kaunteya ! kùetramityabhidhãyate ..>% kutaþ ÷arãrasya kùetratvamityatra ÷àïkarabhàùyam . yathà -- %<idamiti sarvanàmnoktaü vi÷inaùñhi ÷arãramiti . he kaunteya ! kùatatràõàt kùayàt kùaraõàt kùetravadvàsmin karmaphalanirvçteþ kùetramitãti÷abdaþ evaü ÷abdapadàrthakaþ kùetramityevamabhidhãyate kathyate>% .. icchà . dveùaþ . sukham . duþkham . cetanà . dhçtiþ . yathà, bhagavadgãtàyàm . 13 . 6 .
     %<icchà dveùaþ sukhaü duþkhaü saïghàta÷cetanà dhçtiþ .
     etat kùetraü samàsena savikàramudàhçtam ..>% ityatra ÷àïkarabhàùyaü yathà -- %<athedànãü àtmaguõà iti yànàcakùate vai÷eùikàste'pi kùetradharmà eva na tu kùetraj¤asyetyàha bhagavàn icchà dveùa iti . icchà yajjàtãyaü sukhahetumarthamupalabdhavàn påbba punastajjàtãyamupalabhyamànastamàdàtumicchati sukhaheturiti seyamicchàntaþkaraõadharmo j¤eyatvàt kùetraü tathà dveùo yajjàtãyamarthaü duþkhahetutvenànubhåtavànü pårbaü punastajjàtãyamupalabhyamànastaü dveùñi so'yaü dveùo j¤eyatvàt kùetrameva tathà sukhamanukålaü prasannaü sattvàtmakaü j¤eyatvàt kùetrameva duþkhaü pratikålàtmakaü j¤eyatvàt tadapi kùetraü saüghàto dehendriyàõàü saühatistasyàmabhivyaktàntaþkaraõavçtiþ tapta iva lauhapiõóe'gniràtmacaitanyàbhàsarasaviddhà cetanà sà ca kùetraü j¤eyatvàt dhçtiryayàvasàdaü pràptàni dehendriyàõi dhriyante sà ca j¤eyatvàt kùetraü sarvàntaþkaraõadharmopalakùaõàrthamicchàdigrahaõaü yata uktaü tadupasaüharati etat kùetraü samàsena savikàraü saha vikàreõa mahadàdinodàhçtamuktaü yasya kùetrabhedajàtasya saühatiridaü ÷arãraü kùetraü ityuktaü tat kùetraü vyàkhyàtaü mahàbhåtàdibhedàdabhinnaü dhçtyantam>% .. ityatra ÷rãdharasvàminàpi yaduktaü taducyate . %<ete cecchàdayo dç÷yatvànnàtmadharmà api tu manodharmà ataþ kùetràntaþpàtina evopalakùaõa¤caitat saïkalpàdãnàm . tathà ca ÷rutiþ . kàmaþ saïkalpo vicikitsà ÷raddhà a÷raddhà dhçtiradhçtirhrãrdhãrbhãrityetat sarvaü mana eveti>% .. * .. saptadvãpà pçthivã . yathà, bhàgavate 9 . 6 . 37 .
     %<yàvat sårya udeti sma yàvacca pratitiùñhati .
     sarvaü tadyauvanà÷vasya màndhàtuþ kùetrasucyate ..>%) siddhasthànam . (yathà, kathàsaritsàgare . 3 . 78 . %<pàñaliputtraü kùetraü lakùmãsvarasvatyau>% .) kalatram . iti medinã .. (yathà manuþ . 9 . 33 .
     %<kùetrabhåtà smçtà nàrã bãjabhåtaþ smçtaþ pumàn .
     kùetrabãjasamàyogàt sambhavaþ sarvadehinàm ..>%) gçham . nagaram . iti vaijayantãkoùaþ .. * .. atha kùetravyavahàro likhyate . tatra bhujakoñikarõànàmanyatame j¤àte'nyatamayorj¤ànàya karaõasåtraü vçttadvayam . iùñàdvàhoryaþ syàttatspardhinyàü di÷ãtaro bàhuþ . tryasre caturasre và sà koñiþ kãrtità tajj¤aiþ .. tatkçtyoryogapadaü karõo doþkarõavargayorvivaràt . målaü koñiþ koñi÷rutikçtyorantaràt padaü bàhuþ .. udàharaõam . koñi÷catuùñayaü yatra dostrayaü tatra kà ÷rutiþ . koñiü doþkarõataþ koñi÷rutibhyà¤ca bhujaü vada .. koñiþ 4 . bhujaþ 3 . bhujavargaþ 9 . koñivargaþ 16 . etayoryogàt 25 . målaü 5 karõo jàtaþ .. atha karõabhujàbhyàü koñyànayanam . karõaþ 5 . bhujaþ 3 . anayorvargàntaram 16 . etanmålaü koñiþ 4 .. atha koñikarõàbhyàü bhujànayanam . koñiþ 4 . karõaþ 5 . anayorvargàntaram 9 . etanmålaü bhujaþ 3 .. prakàràntareõa tajj¤ànàya karaõasåtraü sàrdhavçttam . rà÷yorantaravargeõa dvighre ghàte yute tayoþ . vargayogo bhavedevaü tayoryogàntaràhatiþ . vargàntaraü bhavedevaü j¤eyaü sarvatra dhãmatà .. koñi÷catuùñayamiti pårboktodàharaõe . koñiþ 4 . bhujaþ . 3 anayorghàte 12 . dvighne 24 . antaravargeõa 1 . yute vargayogaþ 25 . asya målaü karõaþ 5 .. atha karõabhujàbhyàü koñyànayanam . karõaþ 5 . bhujaþ 3 . anayoryogaþ 8 . punaretayoranta reõà-(2) hato và 16 . vargàntaramasya målaü koñiþ 4 .. atha bhujaj¤ànam . koñiþ 4 . karõaþ 5 . evaü jàto bhujaþ 3 .. udàharaõam . sàïghritrayamito bàhuryatra koñi÷ca tàdç÷ã . tatra karõapramàõaü kiü gaõaka ! bråhi me drutam .. bhujaþ (13/4) . koñiþ (1/4) . anayorvargayoryomaþ (169/8) . asya målàbhàvàt karaõãgata evàyaü karõaþ .. asyàsannamålaj¤ànàrthamupàyaþ . vargeõa mahateùñena hatàcchedàü÷ayorvadhàt . padaü guõapadakùuõõacchidbhaktaü nikañaü bhavet .. iyaü karõakaraõã (169/8) . asyàþ chedàü÷aghàtaþ 1352 . ayutaghnaþ 13,520,000 . asyàsannamålaü 3677 . idaü guõamålaü 100 . guõitacchedena 800 . bhaktaü labdhamàsannapadam 4 . bhàgàþ (477/800) . ayaü karõaþ . evaü sarvatra .. tryasrajàtye karaõasåtraü vçttadvayam . iùño bhujo'smàddviguõeùña[...]ghnàdiùñasya kçtyaikaviyuktayàptam . koñiþ pçthak seùñaguõà bhujonà karõo bhavettyrasramidantu jàtyam .. iùño bhujastatkçtiriùñabhaktà dviþsthàpiteùñonayutàrdhità và . tau koñikarõàviti koñito và bàhu÷rutã vàkaraõãgate staþ .. udàharaõam . bhuje dvàda÷ake yau yà koñikarõàvanekadhà . prakàràbhyàü vada kùipra tau tàvakaraõãgatau .. iùño bhujaþ 12 . iùñaü 2 . anena dviguõena 4 . guõito bhujaþ 48 . iùñaþ 2 . kçtyà 4 . ekonayà 3 . bhakto labdhà koñiþ 16 . iyamiùñaguõà 32 . mujonà 12 . jàtaþ karõaþ 20 .. trikeõeùñena và . koñiþ 9 . karõaþ 15 . pa¤cakena và . koñiþ 5 . karõaþ 13 . ityàdi .. atha dvitãyaprakàreõa . iùño bhujaþ 12 . asya kçtiþ 144 . iùñena 2 . bhaktàlabdhaü 72 . iùñena 2 . åna 70 . yutà 74 . vardhitau jàtau koñikarõau 35 . 37 . catuùñayena và . koñiþ 16 . karõaþ 20 . ùañkena và . koñiþ 9 . karõaþ 15 . atheùñakarõàt koñibhujànayane karaõasåtraü vçttam . iùñena nighnàt dviguõàcca karõàdiùñasya kçtyaikayujà yadàptaþ . koñirbhavet sà pçthagiùñanighnã tatkarõayorantaramatra bàhuþ .. udàharaõam . pa¤cà÷ãtimite karõe yà yàvakaraõãgatau . syàtàü koñimujau tau tau vada kovida ! satvaram .. karõaþ 85 . ayaü dviguõaþ 170 . dvikeneùñena hataþ 340 . iùña 2 . kçtyà 4 . saikayà 5 . bhakte jàtà koñiþ 68 . iyamiùñaguõà 136 . karõo 85 . nità jàto bhujaþ 85 . catuùkeõeùñena và . koñiþ 40 . bhujaþ 75 . punaþ prakàràntareõa tatkaraõasåtraü vçttam . iùñavargeõa saikena dvighnaþ karõo'thavà hataþ . phalonaþ ÷ravaõaþ koñiþ phalamiùñaguõaü bhujaþ .. pårbodàharaõe . karõaþ 85 . atra dvikena iùñena jàtau koñibhujau 51 . 68 . catuùkeõa và . koñiþ 75 . bhujaþ 40 . atra doþkoñyornàmabheda eva kevalaü na svaråpabhedaþ .. atheùñàbhyàü bhujakoñikarõànayane karaõasåtraü vçttam . iùñayoràhatirdvighnã koñirvargàntaraü bhujaþ . kçtiyogastayorevaü karõa÷càkaraõãgataþ .. udàharaõam . yairyaistryasraü bhavet jàtyaü koñidoþ÷ravaõaiþ sakhe ! . trãnapyaviditànetàn kùipraü bråhi vicakùaõa ! .. atreùñe 2 . 1 . àbhyàü koñibhujakarõàþ 4 . 3 . 5 . athaveùñe 2 . 3 . àbhyàü koñibhujakarõàþ 12 . 5 . 13 . athavà 2 . 4 . àbhyàü koñibhujakarõàþ 16 . 12 . 20 . evamanyatrànekadhà . karõakoñiyutau bhuje ca j¤àte pçthakkaraõasåtraü vçttam . vaü÷àgramålàntarabhåmivargovaü÷ordhvatastena pçthakyutonau . vaü÷au tadardhe bhavataþ krameõa vaü÷asya khaõóe ÷rutikoñiråpe .. udàharaõam . yadi samabhuvi veõurdvitripàõipramàõo gaõaka ! pavanavegàdekade÷e sabhagnaþ . bhuvi nçpamitahasteùvaïgalagnaü tadagraü kathaya katiùu målàdeùa bhagnaþ kareùu .. vaü÷àgramålàntarabhåmiþ 16 . vaü÷aþ 32 . koñikarõayutiþ 32 . bhujaþ 16 . jàte urdhvàdhaþkhaõóe 20 . 12 . bàhukarõayoge dçùñe koñyà¤ca j¤àtàyàü pçthakkaraõasåtraü vçttam . stambhasya vargo'hivilàntareõa bhaktaþ phalaü vyàlavilàntaràlàt . ÷odhyaü tadaddhapramitaiþ karaiþ syàt vilàgrato vyàlakalàpiyogaþ .. udàharaõam . asti stambhatale vilaü tadupari krãóà÷ikhaõóã sthitaþ stambhe hastanavocchrite triguõite stambhapramàõàntare . dçùñvàhiü vilamàvrajantamapatat tiryak sa tasyopari kùipraü bråhi tayorvilàt katimitau sàmyena gatyoryutiþ .. stambhaþ 9 ahivilàntaram 27 . jàtà vilayutyormadhyahastàþ 12 .. koñikarõàntare bhuje ca dçùñe pçthakkaraõasåtraü vçttam . bhujàdvargitàt koñikarõàntaràptaü dvidhà koñikarõàntareõonayuktam . tadardhe kramàt koñikarõau bhavetàmidaü dhãmatà vedya sarvatra yojyam .. sakhe ! padma tanmajjanasthànamadhyaü bhujaþ koñikarõàntaraü padmadç÷yam . nalaþ koñiretanmitaü syàdyadambho vadaivaü samànãya pànãyamànam .. udàharaõam . cakrakrau¤càkulitasalile kvàpi dçùñaü taóàge toyàdårdhvaü kamalakalikàgraü vitastipramàõam . mandaü mandaü calitamanilenàhataü hastayugme tasminmagnaü gaõaka ! kathaya kùipramambhaþpramàõam .. koñikarõàntaraü (1/2) . bhujaþ 2 . labdhaü jalagàmbhãryaü (15/4) . iyaü koñiþ (15/4) . iyameva koñiþ kalikàmànayutà jàtaþ karõaþ (17/4) .. koñyekade÷ena yute karõe bhuje ca dçùñe koñikarõaj¤ànàya karaõasåtraü vçttam . dvinighnatàlocchritisaüyutaü yat saro'ntaraü tena vibhàjitàyàþ . tàlocchritestàlasaro'ntaraghnyà uóóãyamànaü khalu labhyate tat .. udàharaõam . bçkùàddhasta÷atocchrayàcchatayuge vàpãü kapiþ ko'pyagàduttãryàtha paro drutaü ÷rutipathenoóóãya ki¤ciddrumàt . jàtaivaü samatà tayoryadi gatàvuóóãyamànaü kiyadvidvan ! cetsupari÷ramo'sti gaõite kùipraü tadàcakùva me . vçkùavàpyantaraü 200 . vçkùocchràyaþ 100 labdhamuóóãyamànaü 50 . koñiþ 150 . karõaþ 250 . bhujaþ 200 .. bhujakoñyoryoge karõe ca j¤àte pçthak karaõasåtraü vçttam . karõasya vargàdviguõàdvi÷odhyo doþkoñiyogaþ svaguõo'sya målam . yogo dvidhà målavihãnayuktaþ syàtàü tadardhe bhujakoñimàne .. udàharaõam . da÷asaptàdhikaþ karõasttyadhikà viü÷atiþ sakhe ! bhujakoñiyutiryatra tatra te me pçthagvada .. karõaþ 17 . doþ koñiyogaþ 23 . jàte bhujakoñã 8 . 15 . udàharaõam . doþkoñyorantaraü ÷ailàþ karõo yatra trayoda÷a . bhujakoñã pçthak tatra vadà÷u gaõakottama ! .. karõaþ 13 . bhujakoñyantaram 7 . labdhe bhujakoñã 5 . 12 .. lambàvavàdhàj¤ànàya karaõasåtraü vçttam . anyonyamålàgragasåtrayogàt veõvorvadhe yogahçte ca lambaþ . vaü÷au svayogena hçtàvabhãùñabhåghnau ca lambobhayataþ kukhaõóe .. udàharaõam . pa¤cada÷ada÷akarocchràyaveõvoraj¤àtamadhyabhåmikayoþ . itaretaramålàgragasåtrayuterlambamànamàcakùva .. vaü÷au 15 . 10 . jàto lambaþ 6 . vaü÷àntarabhåþ 5 . atra jàte bhåkhaõóe 3 . 2 . athavà bhåþ 10 . 15 10 khaõóe 6 . 4 . và bhåþ 15 . khaõóe 9 . 6 . và bhåþ 20 . khaõóe 12 . 8 . evaü sarvatra lambaþ . sa eva yadyatra bhåmitulye bhuje vaü÷aþ koñistadà bhåkhaõóena kimiti trairà÷ikena sarvatra pratãtiþ atha akùetralakùaõe såtram . dhçùñoddiùñamçjubhujaü kùetraü yatraikabàhutaþ svalpà . taditarabhujayutirathavà tulyà j¤eyaü tadakùetram .. udàharaõam . caturasre triùaódvyarkà bhujàstryasre triùaõõavàþ . uddiùñà yatra dhçùñena tadakùetraü vinirdi÷et .. ete anupapanne kùetre .
     bhujapramàõà çju÷alàkàþ bhujasthàneùu vinyasyànupapattirdar÷anãyà ..
     àbàdhàdij¤ànàya karaõasåtramàryàdvayam . tribhuje bhujayoryogastadantaraguõo bhuvà hato labdhyà . dviþsthà bhårånayutà dalitàbàdhe tayoþ syàtàm .. svàbàdhà bhujakçtyorantaramålaü prajàyate lambaþ . lambaguõaü bhåmyardhaü spaùñaü tribhuje phalaü bhavati .. udàharaõam . kùetre mahãmanumità tribhuje bhujau tu yatra trayoda÷atithipramitau ca yasya . tatràvalambakamatho kathayàvabàdhe kùipraü tathà ca samakoùñhamitiü phalàkhyàm .. bhåþ 14 . bhujau 13 . 15 . labdhe àbàdhe 5 . 9 . lamba÷ca 12 . kùetraphala¤ca 84 .. çõàbàdhodàharaõam . da÷asaptada÷apramau bhujau tribhuje yatra navapramà mahã . avadhe vada lambakaü tathà gaõitaü gàõitikà÷u tatra me .. bhujau 10 . 17 . bhåmiþ 9 . atratrimujebhujayoryoga ityàdinà labdham 21 . anena bhårånà na syàt . asmàdeva bhårapanãtà . ÷eùàrdhamçõagatà bàdhà digvaiparãtyenetyarthaþ . tathà jàte àbàdhe 6 . 15 . ata ubhayatràpi jàto lambaþ 8 . phalam 36 .. caturbhujatribhujayoraspaùñaspaùñaphalànayane karaõasåtraü vçttam . sarvadoryutidalaü catuþsthitaü bàhubhirvirahita¤ca tadvadhàt . målamasphuñaphalaü caturbhuje spaùñameva muditaü tribàhuke .. udàharaõam . bhåmi÷caturda÷amità mukhamaïkasaïkhyaü bàhå trayoda÷adivàkarasammitau ca . lambo'pi yatra ravisaüj¤aka eva tatra kùetre phalaü kathaya tat kathitaü yadàdyaiþ .. bhåmiþ 14 . mukham 9 . bàhå 13 . 12 . lambaþ 12 . 13 12 uktavat karaõena jàtaü kùetraphalaü karaõã 2980 . asyàþ padaü ki¤cinnånamekacatvàriü÷acchatam 141 . idamatra kùetre na vàstavaü phalaü kintu lambena nighnaü kumukhaikyakhaõóamiti vakùyamàõakaraõena vàstavaü phalaü 138 . atra tribhujasya pårbodàhçtasya . bhåmiþ 14 . bhujau 13 . 15 . anenàpi prakàreõa tribàhuke tadeva vàstavaü phalaü 84 . atra caturbhujasyàspaùñamuditam .. atha sthålatvaniråpaõàrthaü såtraü sàrdhavçttam . caturbhujasyàniyatau hi karõau kathaü tato'sminniyataü phalaü syàt . prasàdhitau tacchravaõau yadàdyaiþ svakalpitau tàvitaratra na staþ .. teùveva bàhuùvaparau ca karõàvanekadhà kùetraphalaü tata÷ca ..
     caturbhuje hi ekàntarakoõàvàkramyàntaþ prave÷yamànau tatsaüsaktaü svakarõaü saïkocayataþ . itarau tu vahiþ prasarantau svakarõaü vardhayataþ ata uktaü teùveva bàhuùvaparau ca karõàviti . lambayoþ karõayorvaikamanirdi÷yàparaþ katham . pçcchatyaniyatatve'pi niyata¤càpi tatphalam .. sa pçcchakaþ pi÷àco và vaktà và nitaràü tataþ . yo na vetti caturbàhukùetrasyàniyatàü sthitim .. samacaturbhujàyatayoþ phalànayane karaõasåtraü sàrdha÷lokadvayam . iùñà ÷rutistulyacaturbhujasya kalpyà ca tadvargavivarjità yà . caturguõà bàhukçtistadãyaü målaü dvitãya÷ravaõapramàõam .. atulyakarõàbhihatirdvibhaktà phalaü sphuñaü tulyacaturbhuje syàt . sama÷rutau tulyacaturbhuje ca tathàyate tadbhujakoñighàtaþ .. caturbhuje'nyatra samànalambe lambena nighnaü kumukhaikyakhaõóam .. atrodde÷akaþ . kùetrasya pa¤cakçtitulyacaturbhujasya karõau tata÷ca gaõitaü gaõaka ! pracakùva . tulya÷rute÷ca khalu tasya tathàyatasya yadvistçtã rasamitàùñamita¤ca dairghyam .. prathamodàharaõe .
     bhujàþ 25 . 25 . 25 . 25 . atra triü÷a nmitàmekàü 30 ÷rutiü prakalpya yathoktakaraõena jàtànyà ÷rutiþ 40 phala¤ca 600 .. caturda÷amitàmekàü 14 . ÷rutiü pra lpyoktavat karaõena jàtà anyà ÷rutiþ 84 . phala¤ca 336 ..
     tatkçtyoryogapadaü kaõa iti jàtà karaõãgatà ÷rutirubhayatra tulyaiva 1, 250 . gaõita¤ca 625 . athàyatasya . vistçtiþ 6 . dairghyam 8 . asya gaõitam 48 . udàharaõam . kùetrasya yasya vadanaü madanàritulyaü vi÷vambharà dviguõitena mukhena tulyà . bàhå trayoda÷anakhapramitau ca lambaþ såryonmita÷ca gaõitaü vada tatra kiü syàt ..
     dadanam 11 . vi÷vambharà 22 . bàhå 13 . 20 lambaþ 12 .
     atra sarvadoryutidalamityàdinà sthålaphalaü 250 . vàstavantu lambena nighnaü kumukhaikyakhaõóamiti jàtaü phalam 198 . kùetrasya khaõóatrayaü kçtvà phalàni pçthagànãya aikyaü kçtvàsya phalopapattirdar÷anãyà khaõóatrayadar÷anam .
     prathamasya bhujakoñikarõàþ 5 . 12 . 13 . dvitãyasyàyatasya vistçtiþ 6 . dairghyam 12 . tçtãyasya bhujakoñikarõàþ 16 . 12 . 20 .
     atra tribhujayoþ kùetrayorbhujakoñighàtàrdhaü phalaü àyate caturasre kùe tre tadbhujakoñighàtaþ phalaü yathà . prathamakùetre phalam 30 . dvitãye 72 . tçtãye 96 . eùàmaikyaü sarvakùe traphalam 198 . athànyadudàharaõam . pa¤cà÷adekasahità vadanaü yadãyaü bhåþ pa¤casaptatimità pramito'ùñaùaùñyà . savyo bhujo dviguõaviü÷atisanmito'nyastasmin phalaü ÷ravaõalambamitã pracakùva .. vadanam 51 . bhåmiþ 75 . bhujau 68 . 40 . atra phalàvalamba÷rutãnàü såtraü vçttàrdham . j¤àte'valambe ÷ravaõaþ ÷rutau tu lambaþ phalaü syànniyatantu tatra . karõasyàniyatatvàt lambo'pyaniyata ityarthaþ .. lambaj¤ànàya karaõasåtraü vçttàrdham . caturbhujàntastribhuje'valambaþ pràgvat bhujau karõabhujau mahã bhåþ ..
     atra lambaj¤ànàrthaü savyabhujàgràddakùiõabhujamålagàmã iùñaþ karõaþ saptasaptatimitaþ 77 kalpitastena caturbhujàntastribhujaü kalpitaü tatràsau karõa eko bhujaþ 77 . dvitãyastu savyabhujaþ 68 . bhåþ saiva 75 . atra pràgvallabdho lambaþ (308/5) . lambe j¤àte karõaj¤ànàrthaü såtraü vçttam . yallambalambà÷ritabàhuvargavi÷leùamålaü kathitàbadhà sà . tadånabhåvargasamanvitasya yallambavargasya padaü sa karõaþ ..
     atra savyabhujàgràllambaþ kila kalpitaþ (308/5) . ato jàtàbàdhà (144/5) . tadånabhåvargasamanvitetyàdinà jàtaþ karõaþ 77 .. dvitãyakaraõaj¤ànàrthaü såtraü vçttadvayam . iùño'tra karõaþ prathamaü prakalpya stryasre tu karõobhayataþ sthite ye . karõaü tayoþ kùmàmitarau ca bàhå prakalpya lambàvavadhe ca sàdhye .. àbàdhayorekakakupsthayoryat syàdantaraü tat kçtisaüyutasya . lambaikyavargasya padaü dvitãyaþ karõo bhavet sarvacaturbhujeùu ..
     tatra caturbhuje savyabhujàgràt dakùiõabhujamålagàminaþ karõasya mànaü kalpitam 77 . tatkarõarekhàvacchinnasya kùetrasya madhye karõarekhobhayato ye tryasre utpanne tayoþ karõaþ bhåmã taditarau ca bhujau prakalpya pràgvallambaþ àbàdhà ca sàdhità taddar÷anaü lambaþ 60 . dvitãyalambaþ 24 . àbàdhayo 45 . 32 . rekakakupsthayorantarasya 13 . kçte 169 lambaikya 84 . kçte÷ca 7056 . yogaþ 7225 . tasya padaü dvitãyakarõapramàõam 75 . atreùñakarõakalpane vi÷eùoktisåtraü sàrdhavçttam . karõà÷ritaü svalpabhujaikyamurvãü prakalpya taccheùamitau ca bàhå . sàdhyo'valambo'tha tathànyakarõaþ sorvyàþ katha¤cicchravaõo na dãrghaþ .. tadanyalambànna laghustathedaü j¤àtveùñakarõaþ sudhiyà prakalpyaþ ..
     caturbhujaü hi ekàntarakoõàvàkramya saïkocyamànaü tribhujatvaü yàti tatraikakoõe lagnalaghubhujayoraikyaü bhåmiritarau bhujau prakalpya sàdhitaü sa ca lambàdånaþ saïkocyamànaþ karõaþ katha¤cidapi na myàt taditarau bhujau bhåmeradhikau na syàtàmevamubhayathàpi etadanuktamapi buddhimatà j¤àyate .. viùamacaturbhujaphalànayanàya karaõasåtraü vçttàrdham . tryasre tu karõobhayataþ sthite ye tayoþ phalaikyaü phalamatra nånam .. anantaroktakùetràntastryasrayoþ phale . 924 . 2310 . anayoraikyam 3234 . tasya phalam .. samànalambasyàvadhàdij¤ànàya karaõasåtraü vçttadvayam . sabhànalambasya caturbhujasya mukhonabhåmiü parikalpya bhåmim . bhujau bhujau tryasravadeva sàdhye tasyàvadhe lambamitistata÷ca .. abàdhayonà caturasrabhåmistallambavargaikyapadaü ÷rutiþ syàt . samànalambe laghudoþ kuyogànmukhànyadoþsaüyutiralpikà syàt .. udàharaõam . dvipa¤cà÷anmitavyekacatvàriü÷anmito bhujau . mukhantu pa¤caviü÷atyà tulyaü ùaùñyà mahã kila .. atulyalambakaü kùetramidaü pårbairudàhçtam . ùañpa¤cà÷at triùaùñi÷ca niyate karõayormitã .. karõau tatràparau bråhi samalamba¤ca tacchrutã .. atra bçhat karõaü triùaùñimitaü prakalpyàtraü j¤àtaþ pràgvadanyaþ karõaþ 56 ..
     atha ùañpa¤cà÷atsthàne dvàtriü÷anmitaü karõaü 32 prakalpya pràgvat sàdhyamàne karõe .
     jàtaü karaõãkhaõóadvayam 621 . 2700 anayormålayoþ 24(23/25) . 51(24/25) . aikyaü dvitãyaþ karõaþ 76(22/25) . atha tadeva kùetra¤cet samalambam .
     tadà mukhonabhåmiü parikalpya bhåmimitij¤ànàrthaü tryasraïkalpitam . atra kùetre lambàü÷ahàrayoþ ùañ÷ate patite . atràbàdhe jàte (3/5) (172/5) lamba÷ca karaõãgato jàtaþ (38016/25) àsannamålakaraõena jàtaþ 38(622/625) . ayaü tatra caturbhuje samalambaþ labdhàbàdhonitabhåmeþ samalambasya ca vargayogaþ 5049 . ayaü karõavargaþ . evaü bçhadàvàdhàto dvitãyakarõavargaþ 2176 . anayoràsannamålakaraõena jàtau karõau 71(1/20) 46(13/20) evaü caturasre teùveva bàhuùvanyau karõau bahudhà bhavataþ evaganiyatatve'pi niyatàveva karõàvànãtau brahmaguptàdyaistadànayanaü yathà . karõà÷ritabhujaghàtaikyamabhayathànyonyabhàjitaü gaõayeta . yogena bhujapratibhujahatyoþ karõo pade viùame ..
     karõà÷ritabhujaghàteti ekavàramanayoþ 25 . 39 . ghàtaþ 975 . tathà 52 . 60 . anayorghàtaþ 3120 . ghàtayordhayoraikyam 4095 . tathà dvitãyavàram 25 . 52 . anayorghàte jàtam 1300 . tathà dvitãyavàram 39 . 60 anayorghàte 2340 . ghàtayordvayoraikyam 3640 . etadaikyaü bhujapratibhujayoþ 52 . 39 . ghàtaþ 2028 . pa÷càt 25 . 60 . anayorvadhaþ 1500 . tayoraikyam 3528 . anenai kyena 3640 guõitaü jàtaü pårbaikyaü 12,841,920 . prathamakarõà÷ritabhujaghàtaikyena 4095 . bhaktaü labdhaü 31 36 . asya målaü 56 . ekakarõastathà dvitãyakarõàrthaü prathamakarõà÷ritabhujaghàtaikyam 40 95 . bhujapratibhuja-3528 . vadhayogaguõitaü jàtaü 14,447,160 . anyakarõà÷ritaghàtaikyena 3640 bhaktaü labdhaü 3969 . asya bhålam 63 . dvitãyaþ karõaþ . asmin viùame kùetre karõau sàdhanaü asya karõànayanasya prakriyà gauravam .. laghuprakriyàdar÷anadvàreõàha . abhãùñajàtyadvayabàhukoñayaþ parasparaü karõahatà bhujà iti .. caturbhujaü yadviùamaü prakalpitaü ÷rutã tu tatra tribhujadvayàttataþ .. bàhvorvadhaþ koñivadhena yuk syàdekà ÷rutiþ koñimujà vadhaikyam . anyà laghau satyapi sàdhane'smin pårbaiþ kçtaü yadbahu tanna vidmaþ .. jàtyakùetradvayam .
     etayoþ itaretarakarõahatà bhujàþ koñaya itaretarakarõahatàþ koñayo bhujà iti kçte jàtam 25 . 60 . 52 . 39 . teùàü mahatã bhårlaghumukhamitarau bàhå iti prakalpya kùetradar÷anaü imau karõau mahatàyàsenànãtau 63 . 56 . asyaiva jàtyadvayasyottarottarabhujakoñyorghàtau jàtau 36 . 20 . anayoraikyamekaþ karõaþ 56 . bàhvoþ 3 . 5 . koñyo÷ca 4 . 12 . ghàtau 15 . 48 . anayoraikyamanyaþ karõaþ 63 . evaü ÷rutã syàtàü evaü sukhena jàte ..
     atha yadi pàr÷vabhujayorvyatyayaü kçtvà nyastaü kùetram . såcyàvàdhà (1536/17) såcyàvàdhà (3564/17) .
     bhåmànam 300 . mukham 125 . bàhå 260 . 195 . karõau 280 . 315 . lambau 189 . 224 .. atha sandhyàdyànayanàya karaõasåtraü vçttadvayam . lambatadà÷ritabàhvormadhyaü sandhyàkhyamasya lambasya . sandhyonà bhåþ pãñhaü sàdhyaü yasyàdharaü khaõóam .. sandhirdvisthaþ paralamba÷ravaõahataþ parasya pãñhena . bhakto lamba÷rutyoryogàt syàtàmadhaþkhaõóe ..
     lambaþ 189 . tadà÷ritabhujaþ 195 . anayo rmadhye yallambalambà÷ritabàhuvargetyàdinà gatà vàdhà sandhisaüj¤à 48 . tadånitabhåriti dvitãyà vàdhà sà pãñhasaüj¤à 252 .
     evaü dvitãyalambaþ 224 . tadà÷ritabhujaþ 260 . pårbavat sandhiþ 132 . pãñham 168 . athàdyalambasyàdhaþ 189 . khaõóaü sàdhyam .
     asya sandhiþ 48 . dvisthaþ 48 . paralambena 224 . ÷ravaõena ca 280 . pçthagguõitaþ 10752 . 13440 . parasya pãñhena 168 . bhakto labdhaü lambàdhaþkhaõóam 64 . ÷ravaõàdhaþkhaõóa¤ca 80 .
     evaü dvitãyalambasya 224 . sandhiþ 132 . paralambena 189 . karõena ca 315 . pçthagguõitaþ tadà jàtyadvayakarõayorvadhaþ 65 . dvitãyakarõaþ .. atha såcãkùetrodàharaõam .
     kùetre yatra ÷atatrayaü 300 kùitimitistatvendu 125 tulyaü mukhaü bàhå khotkçtibhiþ 260 ÷aràtidhçtibhiþ 195 tulyau ca tatra ÷rutã . ekà khàùñayamaiþ 280 samà tithiguõaiþ 315 anyàtha tallambakau tulyau godhçtibhiþ 189 tathà jinayamai 224 ryogàcchravo lambayoþ .. tat khaõóe kathayàdhare ÷ravaõayoryogàcca lambàvadhe tatsåcã nijamàrgavçddhabhujayoryogàdyathà syàttataþ . sàvàdhaü vada lambaka¤ca bhujayoþ såcyàþ pramàõe ca ke sarvaü gàõitika . pracakùva nitaràü kùetre'tra dakùo'si cet .. parasya pãñhena 252 . bhakto labdhaü lambàdhaþkhaõóam . 99 . ÷ravaõàdhaþkhaõóa¤ca 165 . atha karõayoryogàdadholambaj¤ànàrthaü såtraü vçttam . lambau bhåghnau nijanijapãñhavibhaktau ca vaü÷au staþ . tàbhyàü pràgvat ÷rutyoryogàlambaþ kukhaõóe ca ..
     lambau 189 . 224 . bhå 300 . ghnau jàtau 56700 . 67200 . svasvapãñhàbhyàü 252 . 168 . bhaktau evamatra labdhau vaü÷au 225 . 400 . àbhyàmanyonyamålàgragasåtrayogàdityàdikaraõena labdhaþ karõayogàdadholambaþ . 144 . bhåkhaõóe ca 108 . 192 .. atha såcyàvàdhàlambabhujaj¤ànàrthaü såtraü vçttatrayam . lambahçto nijasandhiþ paralambaguõaþ samàhvayo j¤eyaþ . samaparasandhyoraikyaü hàrastenoddhçtau tau ca .. samaparasandhã bhåghnau såcyàvàdhe pçthak syàtàm . hàrahçtaþ paralambaþ såcãlambo bhavedbhåghnaþ .. såcãlambaghnabhujau nijanijalamboddhçtau såcyàþ . evaü kùetrakùodaþ pràj¤aistrairà÷ikàt j¤eyaþ ..
     atra kilàyaü lambaþ 224 . asya sandhiþ 132 . ayaü paralambena 189 . guõito 224 . anena bhakto jàtaþ samàhvayaþ (891/8) . asya parasandhe÷ca 48 . yogo hàraþ (1275/8) . anena bhåghnaþ 300 . samaþ (267300/8) . parasandhi÷ca . (14400/1) bhakto jàte såcyàbàdhe (3564/17) . (1536/17) . evaü dvitãyaþ samàhvayaþ (512/9) . dvitãyo hàraþ (1700/9) . anena bhåghnaþ svãyaþ samaþ (153600/9) . parasandhi÷ca (39600/1) . bhakto jàte såcyàbàdhe (1536/17) (3564/17) . paralambaþ 224 . bhåmi 300 . guõo hàreõa (1700/9) . bhakto jàtaþ såcãlambaþ (6048/17) . såcãlambena bhujau 195 . 260 . guõitau svasvalambàbhyàm 189 . 224 . yathàkramaü bhaktau jàtau svamàrgavçddhau såcãbhujau (6240/17) (7020/17) .
     evamatra sarvatra bhàgahàrarà÷iü pramàõaü guõyaguõakau tu yathàyogyaü phalecche prakalpya sudhiyà trirà÷ikamåhyam ..
     atha vçttakùetre karaõasåtraü vçttam . vyàse bhanandàgni 3927 hate vibhakte khavàõasåryaiþ 1250 paridhiþ sa såkùmaþ . dvàviü÷atighne vihçte'tha ÷ailaiþ 7 sthålo'thavà syàdvyavahàrayogyaþ .. udàharaõam . viùkambhamànaü kila sapta yatra tatra pramàõaü paridheþ pracakùva . dvàviü÷atiryat paridhipramàõaü tadvyàsasaükhyà¤ca sakhe vicintya .. àsamànam 7 . labdhaü paridhimànam 21 (1239/1250) . sthålo và paridhirlabdhaþ 22 . athavà parighito vyàsànayanàya . guõahàraviparyayeõa vyàsamànaü såkùmam 7 (11/3927) . sthålaü và 7 . vçttagolayoþ phalànayane karaõasåtraü vçttam . vçttakùetre paridhiguõitavyàsapàdaþ phalaü yat kùuõõaü vedairupari paritaþ kandukasyeva jàlam . golasyaivaü tadapi ca phalaü pçùñhajaü vyàsanighnaü ùaó bhirbhaktaü bhavati niyataü golagarbhe ghanàkhyam .. udàharaõam . yadvyàsasturagairmitaþ kila phalaü kùetre same tatra kiü vyàsaþ saptamita÷ca yasya sumate golasya tasyàpi kim . pçùñhe kandukajàlasannibhaphalaü golasya tasyàpi kiü madhye bråhi ghanaü phala¤ca vimalàü cedvetsi lãlàvatãm .. vçtrakùetraphaladar÷anàya . vyàsaþ 7 . paridhiþ 21 (1239/1250) . kùetraphalam 38 (2423/5000) . golapçùñhaphaladar÷anàya . vyàsaþ 7 . golapçùñhaphalam 153 (1173/1250) . golàntargatadhanaphaladar÷anàya . vyàsaþ 7 . golasyàntargataü ghanaphalam 179 (2487/2500) . atha prakàràntareõa tatphalànayane karaõasåtraü sàrdhavçttam . vyàsasya varge bhanavàgninighne såkùmaü phalaü pa¤casahasrabhakte . rudràhate ÷akrahçte'thavà syàt sthålaü phalaü tadbyavahàrayogyam .. ghanãkçtavyàsadalaü nijaikaviü÷àü÷ayuggolaghanaü phalaü syàt .. vyàsaþ 7 . asya varge 49 . bhanavàgninighne pa¤casahasrabhakte tadeva såkùmaü phalam 38 (2234/5000) . athavà vyàsasya varge 49 . rudràhate 539 . ÷akrahçte labdhaü sthålaü phalam 38 (1/2) . dhanãkçtavyàsadalam (343/2) . nijaikatiü÷àü÷ayuggolasya ghanaphalaü sthålam 179 (2/3) . ÷arajãvànayanàya karaõasåtraü sàrdhavçttam . jyàvyàsayogàntaraghàtamålaü vyàsastadåno dalitaþ ÷araþ syàt .. vyàsàccharonàccharasaüguõàcca målaü dvinighnaü bhavatãha jãvà . jãvàrdhavarge ÷arabhaktayukte vyàsapramàõaü pravadanti vçtte .. udàharaõam . da÷avistçtivçttàntaryatra jyà ùaõmità sakhe ! . tatreùuü vada vàõàjjyàü jyàvàõàbhyà¤ca vistçtim .. vyàsaþ 10 . jyà 6 . yogaþ 16 . antaram 4 . ùàtaþ 64 . målam 8 . etadåno vyàsaþ 2 . dalitaþ 1 . jàtaþ ÷araþ 1 . vyàsàt 10 . ÷aronàt 9 . ÷ara 1 . saïguõàt 9 . målam 3 . dvinighnaü jàtà jãvà 6 . evaü j¤àtàbhyàü jyàvàõàbhyàü vyàsànayanaü yathà jãvà- 6 . rdha 3 . gharge 9 . ÷ara 1 . bhakte 9 . ÷ara 1 . yukte jàto vyàsaþ 10 . atha vçttàntastryasràdinavàsràntakùetràõàü bhujamànànayanàya karaõasåtraü vçttatrayam . tridbyaïkàgninabha÷candraiþ 103923 strivàõàùñayugàùñabhiþ 84853 . vedàgnivàõakhà÷vai÷ca 70534 khakhàbhràbhrarasaiþ 60000 kramàt .. vàõeùunakhavàõai÷ca 52055 dvidvinandeùusàgaraiþ 45922 . kuràmada÷avedai÷ca 41031 vçttavyàse samàhate .. khakhakhàmràrkra- 120000 saübhakte labhyante krama÷o bhujàþ . vçttàntastryasrapårbeùàü navàsràntaü pçthak pçthak .. udàharaõam . sahasradbitayavyàsaü yadvçttaü tasya madhyataþ . samatryasràdikànàüme bhujàn vada pçthak pçthak .. atha vçttàntastribhuje bhujamànànayanàya . vyàsaþ 2000 . tridvyaïkàgninabha÷candraiþ 103923 . guõitaþ 207846000 . khakhakhàbhràrkaiþ 120000 . bhakte labdhaü tryasre bhujamànaü 1732 (1/20) . vçttànta÷caturbhuje bhujamànànayanàya . vyàsaþ 2000 trivàõàùñayugàùñabhiþ 84853 guõitaþ 169,706,000 . khakhakhàbhràrkaiþ 120000 . bhakte labdhaü caturasre bhujamànaü 1414 (13/60) . vçttàntaþpa¤cabhuje bhujamànànayanàya . vyàsaþ 2000 . vedàgnivàõakhà÷vaiþ 70534 . guõitaþ 141068000 khakhakhàbhràrkaiþ 120000 . bhakte labdhaü pa¤càsre bhujamànaü 1175 (17/30) . vçttàntaþùaóbhuje bhujamànànayanàya . vyàsaþ 2000 khakhàbhràbhrarasaiþ 60000 . guõitaþ 120,000,000 . khakhakhàbhràrkaiþ 120000 . bhakte labdhaü ùaóase bhujamànaü 1000 . vçttàntaþ saptabhuje bhujamànànayanàya . vyàsaþ 2000 vàõeùunakhavàõaiþ 52055 . guõitaþ 104,110,000 . khakhakhàbhràrkaiþ 120000 . bhakte labdhaü saptàsre bhujamànaü 867 (7/12) . vçttàntaraùñabhuje bhujamànànayanàya . vyàsaþ 2000 . dbidbinandeùusàgaraiþ 45922 . guõitaþ 91,844,000 . khakhakhàbhràrkaiþ 120000 bhakte labdhamaùñàsre bhujamànaü 765 (11/30) . vçttàntarnavabhuje bhujamànànayanàya . vyàsaþ 2000 . kuràmada÷avedaiþ 41031 guõitaþ 82,062,000 . khakhakhàbhràrkaiþ 120000 . bhakte labdhaü navàsre bhujamànaü 683(17/20) .
     evamiùñavyàsàdebhyo'nyàpi jãvàþ sidhyantãti tàstu gole jyotpattau vakùye . atha sthålajãvàj¤ànàrthaü laghukriyayà karaõasåtraü vçttam . càponanighnaparidhiþ prathamàhvayaþ syàt pa¤càhataþ paridhivargacaturthabhàgaþ . àdyonitena khalu tena bhajeccaturghnavyàsàhataü prathamamàptamiha jyakà syàt .. udàharaõam . aùñàda÷àü÷ena vçteþ samànamekàdinighnena ca yatra càpam . pçthak pçthak tatra vadà÷u jãvàü khàkarmitaü vyàsadala¤ca yatra ..
     vyàsaþ 240 . atra kilàïkalàghavàya viü÷ateþ sàrdhàrka÷atàü÷amilitaþ såkùmaparidhiþ 754 . asyàùñàda÷àü÷aþ 42 . atràpi aïkalàghavàya dbayoraùñàda÷àü÷ayuto gçhãtaþ anena pçthak pçthagekàdiguõitena tulye dhanuùi kalpite jyàþ sàdhyàþ .
     athavàtra sukhàrthaü paridheraùñàda÷àü÷ena paridhiü ghanåüùi càpavartya jyàþ sàdhyàstathàpi tà eva bhavanti .
     apavartite nyàsaþ . paridhiþ 18 . càpàni ca 1 . 2 . 3 . 4 . 5 . 6 . 7 . 8 . 9 . yathoktakaraõena labdhà jãvàþ 42 . 82 . 120 . 154 . 184 . 208 . 226 . 236 . 240 . atha càpànayanàya karaõasåtraü vçttam . vyàsàbdhighàtayutamaurvikayà vibhakto jãvàïghripa¤caguõitaþ paridhestu vargaþ . labdhonitàt paridhivargacaturthabhàgàdàpte pade vçtidalàt patite dhanuþ syàt .. udàharaõam . vihità iha ye guõàstato vada teùàmadhunà dhanurmitim . yadi te'sti dhanurguõakriyà gaõite gàõitikàtinaipuõam ..
     nyàsaþ 42 . 82 . 120 . 154 . 184 . 208 . 226 . 236 . 240 . sa evàpavartitaparidhiþ 18 . jãvàïghriõà . (21/2) pa¤cabhi÷ca 5 . paridheþ 18 . vargo 324 guõitaþ 17010 . vyàsà240 . bdhi 4 . ghàta 960 . yutamaurvikayànayà 1002 bhakto labdhaþ 17 . atràïkalàghavàya caturviü÷aterdbyadhikasahasràü÷ayuto gçhãto'nenonitàt paridhiþ 18 . varga 324 . caturthabhàgàt 64 . pade pràpte 8 . vçti 18 . dalàt 9 . patite 1 . jàtaü dhanuþ evaü jàtàni dhanåüùi . 1 . 2 . 3 . 4 . 5 . 6 . 7 . 8 . 9 . etàni paridhiùvaùñàda÷àü÷ena guõitàni syuþ . iti ÷rãbhàskaràcàryaviracitàyàü lãlàvatyàü kùetravyavahàraþ samàptaþ ..

#<kùetrakarkañã>#, strã, (kùetrajàtà karkañã . madhyapadalopikarmadhàrayaþ .) vàlukã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùetracirbhiñà>#, strã, (kùetrajàtà cirbhiñà . ÷àkapàrthivavat madhyapadalopisamàsaþ .) cirbhiñàkarkañã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùetrajaþ>#, puü, (kùetre strãråpakùetre gurvàdyanuj¤àtadevaràdi÷ukràt jàyate iti . kùetra + jan + óaþ .) svastriyàmanyadvàrà janitaþ puttraþ . dvàda÷avidhaputtràntargataputtravi÷eùaþ . (yathàha manuþ . 9 . 167 .
     %<yastalpajaþ pramãtasya klãvasya vyàdhitasya và .
     svadharmeõa niyuktàyàü sa puttraþ kùetrajaþ smçtaþ ..>% dvàda÷avidhaputtrà yathà tatraiva . 9 . 158--160 .
     %<puttràn dvàda÷a yànàha nçõàü svàyambhuvo manuþ .
     teùàü ùaóbandhudàyàdàþ ùaóadàyàdabàndhavàþ ..
     aurasaþ kùetraja÷caiva dattaþ kçtrima eva ca .
     gåóhotpanno'paviddha÷ca dàyàdà bàndhavà÷ca ùañ ..
     kànãna÷ca sahoóha÷ca krãtaþ paunarbhadastathà .
     svayandatta÷ca ÷audra÷ca ùaóadàyàdabàndhavàþ ..>%) sa ca devaràdinà bhràtràdibhàryàyàü yathoktavidhànotpannaþ . yathà --
     %<aputtràü gurvanuj¤àto devaraþ puttrakàmyayà .
     sapiõóo và sagotro và ghçtàbhyakta çtàviyàt ..
     àgavrbhasambhavàdgacchet patitastvanyathà bhavet .
     anena vidhinà jàtaþ kùetrajo'sya bhavet sutaþ ..>% iti mitàkùaràyàmàcàràdhyàyaþ .. tatparyàyaþ . devaràdijaþ 2 . iti hemacandraþ .. * .. tasya pitçrikathabhàgitvaü yathà, manuþ . 9 . 165 .
     %<aurasakùetrajau puttrau pitçrikthasya bhàginau .
     da÷àpare ca krama÷o gotrarikthàü÷abhàginaþ .. *>% aniyogotyanna kùetrajasya aurasena saha vibhàgamàha manuþ . 9 . 162 .
     %<yadyekarikthinau syàtàmaurasakùetrajau sutau .
     yadyasya paitrikaü rikthaü sa tadgçhõãta netaraþ ..>% (atra kullåkabhaññaþ . %<yadãti . aputtreõa parakùetre niyogotpàditaþ sutaþ . ubhayorapyasau rikthã piõóadàtà ca dharmata iti yàj¤avalkyoktaviùaye yadà kùetrikasya pituþ kùetrajànantaramaurasaþ puttro bhavati tadà tau aurasakùetrajau ekarikthinau ekasya pituryadyapi rikathàrhau bhavatastathàpi yadyasya janakasambandhi dhanaü tadeva sa gçhõãyàt na kùetrajaþ kùetrikapituþ . yattu vakùyati ùaùñhantu kùetrajasyàü÷aü pradadyàt paitçkàddhanàt . auraso vibhajan dàyamiti tatputtravat bãjiviùayam . yattu yàj¤avalkyena ubhayasambandhirikthaharatvamuktaü tat kùetrikapituraurasapattràbhàve boddhavyam . medhàtithigovindaràjau tu aurasamaniyuktàputtra¤ca viùayãkçtya imaü ÷lokaü vyàcakùàte . tanna . aniyuktàputtrasyàkùetrajatvàt aniyuktàsuta÷cetyanena tasya rikthagrahaõaniùedhàt yadyekarikthinau ityananvayàcca ..>%) ekarikthinau ekasyàü jàtau rikthinau yasya bãjàdyo jàtaþ sa tasya rikthaü gçhõãyàt . itaro'nyabãjajo na gçhõãyàdityarthaþ . strãdhane yatpitçdattaü yaddhanaü striyai tadbãjajastaddhanaü gçhõãyàt nànya ityàha nàradaþ .
     %<dvau sutau vivadeyàtàü dbàbhyàü jàtau striyà dhane .
     tayoryadyasya pitryaü syàt sa tadgçhõãta netaraþ ..>% iti dàyatattvam .. * .. kalau kùetrajaputtrakaraõaniùedho yathà, àdityapuràõe .
     %<dãrghakàlaü brahmacaryaü dhàraõa¤ca kamaõóaloþ .
     devareõa sutopattirdattakanyà pradãyate ..>% ityàdi .
     %<dattaurasetareùàntu puttratvena parigrahaþ .>% ityàdi .
     %<etàni lokaguptyarthaü kaleràdau mahàtmabhiþ .
     nivartitàni karmàõi vyavasthàpårbakaü budhaiþ ..>% ityàdi ca udbàhatattvam .. * .. kùetrajàte tri ..

#<kùetrajà>#, strã, (kùetraja + striyàü ñàp .) ÷vetakaõñakàrã . ÷a÷àõóulã . gomåtrikà . ÷ilpikà . caõikà . iti ràjanirghaõñaþ .. svastriyàmanyadvàrà jàtà kanyà ca ..

#<kùetraj¤aþ>#, puü, (kùetraü ÷arãraü etaccharãraü mameti kçtvà yo jànàti àpàdatalamastakaü j¤ànena viùayãkaroti svàbhàvikena aupade÷ikena vedanena viùayãkaroti và kçùãvalavat tatphalabhoktçtvàdityarthaþ . j¤à + %<igupadhaj¤àprãkiraþkaþ .>% 3 . 1 . 135 . iti kaþ .) ÷arãràdhidaivatam . tatparyàyaþ . àtmà 2 puruùaþ 3 . ityamaraþ . 1 . 4 . 29 .. trãõi ÷arãràdhidaivate'ntarbhoktari . (kùetreùu sarvadeheùu sarvàntaryàmitayà viràjamànaþ san %<sarvaj¤aþ sarva÷aktimàn sarvakùetrapàlayità>% ityàtmasvaråpaü jànàti anubhavati yaþ praj¤ànaghanaþ paramapuruùaþ sa sarvàntaràtmà asaüsàrã parame÷varaþ .) kùetraü ÷arãraü jànàtãti kùetre ÷arãre jànàti j¤ànavàn bhavatãti và kùetraj¤aþ . hanajanàditi óaþ . iti bharataþ .. tasya paryàyàntaram . subãjaþ 4 puruùaþ 5 antaryàmã 6 ã÷varaþ 7 pudgalaþ 8 parasaüj¤akaþ 9 . iti ÷abdaratnàvalã .. pradhànam 10 . iti jañàdharaþ .. * .. (ubhayataþ pramàõaü yathà, bhagavadgãtàyàm . 13 . 1--2 .
     %<idaü ÷arãraü kaunteya ! kùetramityabhidhãyate .
     etadyo vetti taü pràhuþ kùetraj¤a iti tadvidaþ ..
     kùetraj¤a¤càpi màü viddhi sarvakùetreùu bhàrata .
     kùetrakùetraj¤ayorj¤ànaü yattajj¤ànaü mataü mama ..>% ã÷varapakùe bhàùyakçdartho yathà -- %<kùetrakùetraj¤àvuktau kimetàvanmàtreõa j¤ànena j¤àtavyàviti netyucyate kùetraj¤amiti . kùetraj¤aü yathoktalakùaõa¤càpi màü parame÷varamasaüsàriõaü viddhi jànãhi yo'sau sarvakùetreùvekaþ kùetraj¤o brahmàdistambaparyantànekakùetropàdhipravibhaktastaü nirastasarvopàdhibhedaü sadasadàdi÷abdapratyayàgocaraü viddhãtyabhipràyaþ . he bhàrata ! yasmàt kùetrakùetraj¤e÷varayàthàtmyavyatirekeõa na j¤ànagocaramanyadava÷iùñamasti tasmàt kùetrakùetraj¤ayorj¤eyabhåtayoryaj j¤ànaü kùetrakùetraj¤au yena j¤ànena viùayãkriyete tajj¤ànaü samyakj¤ànamiti mataü abhipretamityabhipràyo mama ã÷varasya viùõoþ ..>% api ca tatraiva . 13 . 22 .
     %<upadraùñànumantà ca bhartà bhoktà mahe÷varaþ .
     paramàtmeti càpyukto dehe'smin puruùaþ paraþ ..>% viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . viùõusahasranàmakãrtane . 149 . 15 .
     %<påtàtmà paramàtmà ca muktànàü paramà gatiþ .
     avyayaþ puruùaþ sàkùã kùetraj¤o'kùara eva ca ..>%) vañukabhairavaþ . yathà -- %<kùetraj¤aþ kùattriyo viràñ .>% iti tasya stotram .. chekaþ . iti medinã .. vidagdhaþ . kçùakaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷eùadvayàrthe tri ..

#<kùetradaþ>#, puü, (kùetraü ÷arãraü dadàti rogàdibhyo mocayati stutipàñhino bhaktasyeti bhàvaþ . kùetra + dà + kaþ .) vañukamairavaþ . yathà --
     %<kùetradaþ kùetrapàla÷ca kùetraj¤aþ kùattriyo viràñ .
     ÷ma÷ànavàsã màüsà÷ã kharparà÷ã makhàntakçt ..>% iti vi÷vasàroddhàratantre àpaduddhàrakalpe vañukabhairavastotram .. * .. (kùetraü ÷asyàdyutpàdanakùamàü bhåmiü dadàtãti .) kùetradàtari tri ..

@<[Page 2,260a]>@
#<kùetradåtã>#, strã, (kùetrasya kùetre và dåtãva . yadvà, kùetre ÷arãre dåtãva . auùadhàntarairyuktasyàsya àrogyasaü ghañakatayà tathàtvam .) ÷vetakaõñakàrã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùetradevatà>#, strã, (kùetràdhiùñhàtrã devatà .) kedàràdhiùñhàtrã . sà ca sarpàdiråpà . yathà, %<raktàkùaþ kathayati . asti kasmiü÷cidadhiùñhàne haridatto nàma bràhmaõaþ . tasya ca kçùiü kurvatastadaiva niùphalaþ kàlo'tivartate . athaikasmin divase sa bràhmaõaþ uùõakàlàvasàne gharmàrtaþ svakùetramadhye vçkùacchàyàyàü prasuptaþ . anatidåre valmãkopari prasàritaü vçhatphuñàñãyaü bhãùaõaü bhujaïgamaü dçùñvà cintayàmàsa . nånameùà kùetradevatà mavà kadàpi na påjità . tenedaü me kçùikarma viphalãbhavati .>% iti pa¤catantre kàkolåkãyaü nàma 3 tantram ..

#<kùetrapaþ>#, puü, (kùetraü ÷arãraü pàti rakùati stotrakàriõo bhaktasyeti yàvat . kùetra + pà rakùaõe %<àto'nupasarge kaþ .>% 3 . 2 . 3 . iti kaþ .) vañukabhairavaþ . yathà --
     %<akùõorbhåtà÷rayaü nyasya vadane tãkùõadar÷anam .
     kùetrapaü karõayormadhye kùetrapàlaü hçdi nyaset ..>% iti vi÷vasàroddhàratantre àpaduddhàrakalpe vañukabhairavastotram .. * .. (kùetraü ÷asyotpàdanakùamàü bhåmiü pàtãti . kùetra + pà + kaþ .) kùetrarakùake tri .. (kùetraü ÷arãraü vi÷vaü jagad và pàti aparimeyàtmai÷varyaprabhàvena caitanyadànena và iti vyutpattyà paramàtmà parame÷varaþ ..)

#<kùetrapatiþ>#, puü, (kùetrasya ÷asyabhåmeþ patiþ .) kedàràdhipaþ . vaprasvàmã . yathà -- %<atha prabhàte sa kùetrapatirlaguóahastastaü prade÷amàgacchan kàkenàvalokitaþ .>% iti hitopade÷e mitralàbhaprakaraõam .. (kùetrasya ÷arãrasya vi÷vasya và patiþ . jãvaþ . agniþ . paramàtmà . yathà, tantrasàre .
     %<jãvaü kùetrapatiü pràhuþ kecidagnimathàpare .
     svatantra eva sa ka÷cit kùetrasya patiriùyate ..>%)

#<kùetraparpañã>#, strã, (kùetre parpañãva . yadvà, kùetre jàtà parpañã .) kùupavi÷eùaþ . iti vaidyakam .. kùetapàpóà iti bhàùà ..

#<kùetrapàlaþ>#, puü, (kùetraü pàlayati rakùatãti . kùetra + pàl + õic + aõ ac và .) devatàvi÷eùaþ . tadbhedà yathà --
     %<bhedà ekonapa¤cà÷at kùetrapàlasya kãrtitàþ .
     màtçkàbãjabhedena sambhinnà nàmabhedataþ ..
     ajara÷càpakumbha÷ca indrastutistataþ paraþ .
     ãóàcàra÷coktasaüj¤a åùmàda çùisådanaþ ..
     çmukto ëptake÷a÷ca ëpaka÷caikadaüùñrakaþ .
     airàvata÷cauùabandhurauùaghã÷astathaiva ca ..
     a¤jana÷càstravàra÷ca kavalaþ kharukhànalaþ .
     gàmukhya÷caiva ghaõñàdoïmanà÷ca caõóavàraõaþ ..
     chañàñopo jañàlàkhyo jhaïgãva÷ca ¤aóa÷caraþ .
     ñaïkapàõistathà cànyaùñhànabandhu÷ca óàmaraþ ..
     óhakkàravo õavàrõa÷ca taóiddehasthirastathà .
     danturo dhanada÷cànyo nattiktàntaþ pracaõóakaþ ..
     phañkàro bãrasaügha÷ca bhçïgàkhyo meghabhàsuraþ .
     yugàntau rauhyava÷càtha lamboùñho vasavastathà ..
     ÷åkanandaþ ùaóàlàkhyaþ sunàmàhaüvrukastathà .
     ete bhedàþ samàkhyàtà màtçkàkùarayonikàþ .. * ..>% kùetrapàlakathanaprayojanaü yathà --
     %<nàmapadyasya varõànàü yo varõo màtçkàntare .
     dç÷yate prathamaü tatra tatràyaü kùetrapàlakaþ ..
     tatra tatra vi÷iùñàtmà bhedairetairvyavasthitaþ .
     tato vi÷iùño yaùñavyaþ kùetrapàlastu sarvataþ ..
     kùetrapàlamasaüpåjya yaþ karma kurute kvacit .
     tasya karmaphalaü hanti kùetrapàlo na saü÷ayaþ ..>% iti ekonapa¤cà÷atkùetrapàlakathanam . iti kùetrapàlaprakaraõe prayogasàraþ .. * .. atha kùetrapàlamantràþ . mantradevaprakà÷inyàm . kùaumitibãjàdi kùetrapàlàya iti namo'ntaþ . ayaü praõavàdirvà mantraþ . tathà --
     %<varõàntyamau binduyuktaü kùetrapàlàya hçnmanuþ .
     tàràdyo vasuvarõo'yaü kùetrapàlasya ãritaþ ..>% pràtaþkçtyàdyanantaraü pràõàyàmàntàmasya påjàü vidhàya dharmàdipãñhaü vinyasya çùyàdinyàsaü kuryàt . asya brahmà çùirgàyattrã cchandaþ kùetrapàlo devatà kùauü bãjaü àyeti÷aktiþ ùaódãrghabhàjà bãjenàïganyàsaþ . tato dhyànam .
     %<bhràjaccandralañàdharaü trinayanaü nãlà¤janàdriprabhaü dordaõóàttagadàkapàlamaruõasraggandhavastrojjalam .
     dhaõñàmekhalaghargharadhvanimilajjhaïkàrabhãmaü vibhuü vande saühitasarpakuõóaladharaü ÷rãkùetrapàlaü sadà ..>% evaü dhyàtvà mànasaiþ sampåjyàrghyasthàpanaü kçtvà dharmàdikalpitapãñhapåjàü vidhàya punardhyàtvàvàhanàdipa¤capuùpà¤jalidànaparyantaü vidhàyàvaraõapåjàmàrabhet . aïgaiþ prathamamàvaraõam . analàkùàgnike÷akaràlaghaõñàravamahàkrodhapi÷ità÷anapiïgalàkùoróghake÷airaùñabhirdvitãyam . indràdibhistçtãyam . vajràdibhi÷caturtham . tato dhåpàdivisarjanàntaü karma samàpayet . asya pura÷caraõaü lakùajapaþ . sàjyena caruõà da÷àü÷ahomaþ . tathà ca nibandhe .
     %<lakùamekaü japenmantraü juhuyàttadda÷àü÷ataþ .
     caruõà ghçtasiktena tataþ kùetre÷abharcayet ..>% mantradevaprakà÷ikàyàntu praõavarahito'yaü mantraþ . asya pura÷caraõamayutasaükhyajapaþ .. * .. athàsya lividhànam . ràtrau gçhàïgane sthaõóilaü kçtvà tatra devaü saparivàraü saüpåjya devasya haste balimantreõa trivàraü baliü dattvà saparivàragaõebhyaþ svasvanàmabhirvaliü dadyàt . balimantrastu . ehyehi viduùi suru suru bhu¤jaya bhu¤jaya tarjaya tarjaya vighnapada vighnapada mahàbhairava kùetrapàla baliü gçhõa gçhõa svàhà . tathà tta nibandhe .
     %<pårbamehidbayaü pa÷càt viduùi syàt surudbayam .
     bhu¤jayadvitayaü bhåyastarjayadvitayaü punaþ ..
     tato vighnapadadvandvaü mahàbhairava tatparam .
     kùetrapàla baliü gçhõa dbayaü pàvakasundarã ..>% yadvà, ehyehi turu turu suru suru jambha jambha hana hana vighnaü vinà÷aya vinà÷aüya mahàbaliü kùetrapàla gçhõa gçhõa svàhà . iti mantraþ . eùa balividhiþ sarvagrahanivàrako vijaya÷rãkara÷ca bhavati . balimapi sopadaü÷abçhatpiõóena dadyàt .. phalantu .
     %<balidànena santuùñaþ kùetrapàlaþ prayacchati .
     kàntimedhàbalàrogyatejaþpuùñiya÷aþ÷riyaþ ..>% iti tantrasàraþ . (dvàrapàlo bhairavavi÷eùaþ . yathà, tantra÷àstre .
     %<gaõe÷aü vañuka¤caiva kùetrapàla¤ca yoginãþ .
     pårbàdikramayogena dvàrapàlàn prapåjayet ..>% kùetrarakùake tri . yathà --
     %<sa eva gràmapàlo'bhåt pa÷upàlaþ sa eva ca .
     kùetrapàlaþ sa evàsãd dvijàtãnà¤ca rakùità ..>% iti màrkaõóeyapuràõe . 19 . 24 ..)

#<kùetrapàlarasaþ>#, puü, (kùetrapàla iti saüj¤à vidyate yasya . sa eva rasaþ auùadhavi÷eùaþ .) grahaõãyukta÷othasyauùadham . dugdhavañãti khyàtam . yathà --
     %<hiïgula¤ca viùaü tàmraü lauhaü tàlakañaïgaõam .
     jãramàhåraphena¤ca samabhàgaü vimardayet ..
     yavàrdhà vañikà kàryà pathyaü dugdhaudanaü hitam .
     alavaõaü vàrihãna¤ca dàtavyaü bhiùajàü varaiþ ..
     guru÷othamagnimàndyaü grahaõãmatidustaràm .
     jvara¤ca viùamaü jãrõaü nà÷ayennàtra saü÷ayaþ ..>% iti bhaiùajyaratnàvalã .. àhåraphenaü ahiphenam ..

#<kùetrayamànikà>#, strã, (kùetre jàtà yamànikà .) kùetrajàtayamànã . yathà --
     %<upàdhirugragandhe tu vacàkùetrayamànike .>% iti nànàrthe trikàõda÷eùaþ ..

#<kùetraruhà>#, strã, (kùetre rohati utpadyate iti . kùetra + raha + kaþ .) vàlukãkarkañã . iti ràjanirghaõñaþ .. kùetrajàte tri ..

#<kùetraliptà>#, strã, bhåmaõóalasya kalà . yathà . atha yadi dçggrahodayàsubhiraùñàda÷a÷atàni kùetraliptà labhyante tadà tadantarakalàsubhiþ kimiti phalaü kùetraliptàþ tà grahàrkabhuktyantareõa bhàjyàþ . bhuktyantaraü hi kùetraliptàntaràtmakamataþ sajàtãyakaraõàya kùetraliptãkaraõaü bhuktyantareõaikã divaso labhyata iti yuktamuktam . iti siddhànta÷iromaõau gaõitàthyàye grahodayàstàdhikàraþ .. * .. asubhiþ da÷avipalaiþ . yathà --
     %<gurvakùaraiþ khendumitairasustaiþ ùaóbhiþ palaü tairghañikà khaùaóbhiþ ..>% iti tatraiva kàlamànàdhyàyaþ ..

#<kùetravat># [d] puü, (kùetraü ÷arãraü ahamityàtmatvena vetti jànàti idaü sarva÷arãramevàhamiti àtmatvena manyate ityarthaþ . kùetra + vid + kvip .) kùetraj¤aþ . jãvàtmà . yathà --
     %<tattvaü narendra ! jagatàmatha tasthuùà¤ca dehendriyàsudhiùaõàtmabhiràvçtànàm .
     yaþ kùetravittapatayà hçdi viùvagàviþ pratyak cakàsti bhagavàüstamabaihi so'smi ..>% iti ÷rãbhàgavate . 4 . 22 . 35 .. %<yasmàdanàtmaratiranarthahetuþ tat tasmàjjagatàü jaïgamànàü tasthuùàü sthàvaràõà¤ca dehàdibhiþ àtmanà ahaïkàreõa càvçtànàü hçdi ya÷cakàsti prakà÷ate tamavaihi . kathaü so'smãti . so'stãti pàñhe sa evaiko'sti tato'nyadasat ityarthaþ . nanu jãvo hçdi cakàsti nànyastatràha . kùetravidaü jãvaü tapati niyamayatãti kùetravittapaþ tasya bhàvastattà tayà antaryàmiråpeõa . yadbà kùetravitte ahaü mamatàspade pàtãti kùetravittapaþ tena råpeõa . jãvastu pàratantryànna pàti . nanu karma jãvaü niyacchati na àviþ pratyakùaþ . tarhi buddhirna pratyak pratilomaü cakàsti buddhistu paràk viùayàkàreõa . tarhyahaïkàraþ na viùvak àpakatvena sa tu paricchinnaþ . evambhåto yo bhagavàn tamavaihãti .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã ..

#<kùetrasambhavaþ>#, puü, (kùetre sambhavati utpadyate iti . kùetra + sam + bhå + ac .) ca¤cukùupaþ . bhiõóàkùupaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. bhåmije tri ..

#<kùetrasambhåtaþ>#, puü, (kùetre sambhåtaþ jàtaþ .) kundaraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. kùetrodbhave tri ..

#<kùetrasãmà>#, strã, (kùetrasya bhåmeþ sãmà maryàdà .) aïgàratuùavçkùàdidvàràcihnitabhåmimaryàdà . yathà %<sãmà kùetràdimaryàdà sà caturvidhà . anapadasãmà gràmasãmà kùetrasãmà gçhasãmà ceti .>% iti mitàkùaràyàü vyavahàràdhyàye sãmàvivàda÷abde draùñavyaþ ..

#<kùetrajãvaþ>#, tri, (kùetreõa kùetrodbhava÷asyàdinà àrjàvatãti . à + jãv + kartari ac .) karùakaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 6 ..

#<kùetràdhidevatà>#, strã, (kùetrasya adhidevatà adhiùñhàtrã devatà .) tãrthàdhipadevatà . yathà --
     %<devaü guruü gurusthànaü kùetraü kùetràdhidevatàm .
     siddhaü siddhàdhikàràü÷ca ÷rãpårbaü samudãrayet ..>% iti saüskàratattve prayogasàraþ ..

#<kùetràdhipaþ>#, puü, (kùetrasya adhipaþ svàmã adhiùñhàtà và .) meùàdidbàda÷arà÷ãnàmadhipatigrahagaõaþ . yathà --
     %<kuja÷ukrabudhendvarkasaumya÷ukràvanãbhuvàm .
     jãvàrkibhànujejyànàü kùetràõi syurajàdayaþ ..>% iti jyotistattvam .. kùatràdhiùñhàtrã devatà ca ..

#<kùetràmalakã>#, strã, (kùetre bhåmau jàtà àmalakã . ÷àkapàrthivavat madhyapadalopã samàsaþ .) bhåmyàmalakã . iti ÷abdamàlà ..

@<[Page 2,261b]>@
#<kùetrikaþ>#, puü, (kùetraü asyàstãti . ñhan .) kùetrasvàmã . yathà, manuþ . 9 . 54--55 .
     %<oghavàtàhçtaü bãjaü yasya kùetre prarohati .
     kùetrikasyaiva tadabãjaü na vaptà phalamarhati ..
     eùa dharmo gavà÷vasya dàsyuùñràjàvikasya ca .
     vihaïgamahiùàõà¤ca vij¤eyaþ prasavaü prati ..>% %<tatra dàsãpadaü paroóhàparaü tasyàmanyena jàto dàsãbharturna bãjibhartuþ .>% ityudvàhatattvam .. kalatrasvàmã . yathà, bhanuþ . 9 . 145 .
     %<harettatra niyuktàyàü jàtaþ pattro yathaurasaþ .
     kùetrikasya tu tadbãjaü dharmataþ prasava÷ca saþ ..>% %<harediti . tatra niyuktàyàü yo jàtaþ kùetrajaþ puttra aurasa iva dhanaü haret yasmàt yattasya kàraõabhåtaü bãjaü tat kùetrasvàmita eva tatkàryakaraõatvàt .>% iti taññãkàyàü kullåkabhaññaþ ..

#<kùetriyaü>#, klã, kùetrajatçõam . paradehacikitsyà . iti medinã ..

#<kùetriyaþ>#, puü, (parakùetre cikitsyaþ . %<kùetriyac parakùetre cikitsyaþ .>% 5 . 2 . 92 . iti parakùetrasya kùetriyajàde÷aþ .) asàdhyarogaþ . paradàrarataþ . iti medinã .. (tri, paradehacikitsyorogàdiþ . yathà, bhaññiþ . 4 . 32 .
     %<ahaü sårpanakhà nàmnà nånaü nàj¤àyiùi tvayà .
     daõóo'yaü kùetriyo yena mayyapàtãti sàbravãt ..>%)

#<kùetrã>#, [n] tri, (kùetramasyàstãti iniþ .) kùetravi÷iùñaþ . kçùãvalaþ . yathà, hemacandraþ .
     %<kuñumbã karùakaþ kùetrã halã kçùikakàrvikau ..>% (yathà ca mànave . 9 . 51 .
     %<tathaivàkùetriõo bãjaü parakùetrapravàpiõaþ .
     kurvanti kùatriõàmarthaü na bãjã labhate phalam ..>%) paragavàdinà ÷asyavinà÷e tatpràptiryathà -- %<yàvat ÷asyaü vina÷yettu kùetrã tàvat phalaü labhet . pàlastàóyo'tha gosvàmã pårboktaü daõóamarhati .. iti yàj¤avalkyavacane gavàdidoùeõa yàvat ÷asyaü vina÷yati tàvadeva pàlakàt pràptavyaü pàlakà÷aktau pàlakastàóyaþ gosvàmã pårboktaü daõóàdikaü arhati .>% iti pràya÷cittatattvam ..

#<kùetrã>#, [n] puü, (kùetraü strã astyasya . kùetra + iniþ .) svàmã . bhartà . yathà, manuþ . 9 . 32 ..
     %<bhartuþ puttraü vijànanti ÷rutidvaidhantu bhartari .
     àhurutpàdakaü kecidapare kùetriõaü viduþ ..>%
     %<bharturiti . bhartuþ puttro bhavatãti munayo manyante . bhartari dviprakàrà ÷rutirvartate . kecidut pàdakamavoóhàramapi bhartàraü tena puttreõa puttriõamàhuþ . anye tu voóhàraü bhartàramanutpàdakamapi anyajanitena puttreõa puttriõamàhuþ .>% iti taññãkàyàü kullåkabhaññaþ .. (paramàtmà . yathà, gãtàyàm . 13 . 33 .
     %<yathà prakà÷ayatyekaþ kçtsnaü lokamimaü raviþ .
     kùetraü kùetrã tathà kçtsnaü prakà÷ayati bhàrata ! ..>%)

#<kùetrekùuþ>#, puü, (kùetre ikùuriva .) yàvanàlaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 2,261c]>@
#<kùetropekùaþ>#, puü, svaphalkaputtraþ . iti kecit .. yathà --
     %<yugandharo'namitrasya vçùõiþ puttro'parastataþ .
     svaphalka÷citraratha÷caiva gàndinyà¤ca svaphalkataþ ..
     akrårapramukhà àsan puttrà dvàda÷a vi÷rutàþ .
     àsaïgaþ sàrameya÷ca mçdaro mçdurirgiriþ ..
     dharmavçddhiþ sukarmà ca kùetropekùo'rimardanaþ .
     ÷atrughno gandhamàda÷ca pratibàhu÷ca dvàda÷a ..>% iti ÷rãbhàgavate . 9 . 24 . 14--16 .. kùattropekùa iti sàdhupàñhaþ . (tatra kùattreùu kùattriyakuleùu upekùà yasya ..)

#<kùepaþ>#, puü, (kùipa + va¤ .) nindà . (yathà, yàj¤avalkyaþ . 2 . 207 .
     %<kùepaükaroti ceddaõóyaþ paõànardhatrayoda÷a ..>%) vikùepaþ . (yathà, goþ ràmàyaõe . 4 . 62 . 12 .
     %<pakùakùepaparikliùñàþ supàr÷ve'bhyapayàsyati ..>%) lepanam . garvaþ . preraõam . iti medinã .. vilambaþ . helà . laïghanam . iti hemacandraþ .. gucchaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, meghadåte . 49 .
     %<kundakùepànugamadhukara÷rãyuùàmàtmavimbam ..>%)

#<kùepakaþ>#, tri, (kùipatãti . kùip + õvul .) kùepakartà . iti vyàkaraõam ..

#<kùepaõaü>#, klã, (kùipa + bhàvakarmàdiùu lyuñ .) preraõam . tatparyàyaþ . kùipà 2 . ityamaraþ . 3 . 2 . 11 .. yàpanam . yathà --
     %<vidhavà yauvanasthà ca nàrã bhavati karka÷à .
     àyuùaþ kùepaõàrthantu dàtavyaü strãdhanaü sadà ..>% iti vivàdacintàmaõidhçtahàrãtavacanam .. prastaràdãnàü dårapreraõàrtharajjunirmita÷ikyam . phiïgà iti bhàùà . yathà, ÷rãbhàgavate . 3 . 19 .
     %<pravavurvàyava÷caõóàstamaþ pàü÷avamairayan .
     digbhyo nipeturgràvàõaþ kùepaõaiþ prahità iva ..>%
     %<pàü÷ukçtatama÷ca preritavantaþ . kùepaõairyantraiþ .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã .. (parityàgaþ . yathàha manuþ . 4 . 119 .
     %<upàkarmaõi cotsarge triràtraü kùepaõaü smçtam ..>%
     %<upàkarmaõi utsarge triràtramadhyayanakùepaõam .>% iti kullåkabhaññaþ .. mallayoddhaõàü sahasà bhåpàtanaråpaniyuddhakau÷alavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 4 . 12 . 28 .
     %<kùepaõairmuùñibhi÷caiva varàhoddhåtanisvanaiþ .
     talairvajranipàtai÷ca prasçùñàbhistathaiva ca ..>%
     %<kùepaõaü kathyate yattu sthànàt pracyavanaü hañàt ..>% iti taññãkàkçnnãlakaõñhadhçtamalla÷àstram ..

#<kùepaõiþ>#, strã, (kùipa + bàhulakàt aniþ ïãp và .) naukàdaõóaþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 13 .. óàüó iti bhàùà . jàlamedaþ . iti medinã .. (astravi÷eùaþ . yathà, ràmàyaõe . 6 . 7 . 24 .

#<kùepaõã>#, strã, (kùipa + bàhulakàt aniþ ïãp và .) naukàdaõóaþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 13 .. óàüó iti bhàùà . jàlabhedaþ . iti medinã .. (astravi÷eùaþ . yathà, ràmàyaõe . 6 . 7 . 24 .
     %<kùepaõyastomarà÷cogrà÷cakràõi muùalàni ca ..>%)

#<kùepaõãyaü># klã, (kùipa + anãyar .) pàùàõaprakùepaõàstram . yathà, raghuvaü÷e 4 . 77 .
     %<tatra ghoraü raghoryurdhaü pàrvatãyairgaõairabhåt .
     nàràcakùepaõãyà÷maniùpeùotpatitànalam ..>%
     %<tatreti . tatra himàdro gaõaiþ saha raghoryuddhaü abhåt . kiügaõaiþ parvate utpannaiþ . kiü yuddhaü bhayaïkaram . punaþ kiü nàràcànàü vàõavi÷eùàõàü kùepaõãyànàü pàùàõaprakùepaõa÷astràõàü ye a÷mànasteùà¤ca gharùaõena utpatità agnayo yasmin .>% iti taññãkà .. kùepaõayogye tri ..

#<kùepadinaü>#, klã, ahargaõànayanàrthaü svãyaviü÷àü÷ayutakùayanàóã . yathà . idànãmahargaõàrthaü kùepadinànyàha . svãyanakhàü÷ayutàþ kùayanàóyaþ kùepadinàni divàgaõasiddhyai . pårbamànãtà ye kùayàhàsteùàmadho yannàóikàdyaü tat svãyaviü÷àü÷ayutaü saddinàdyaü kalpyam . yà ghañikàstàni dinàni . yà vighañikàstà ghañikàstàsàmapyadho ye ùaùñyaü÷àstàni pànãyapalàni kalpyànãti . iti siddhànta÷iromaõau gaõitàdhyàye pratyabda÷uddhiþ ..

#<kùepapàtaþ>#, puü, grahakakùàkràntimaõóalayoryogaþ . yathà . idànãü kràntivçttamàha . %<kràntivçttaü vidheyaü grahàïkaü bhramatyatra bhànu÷ca bhàrdhe kubhà bhànutaþ . kràntipàtaþ pratãpaü tathà prasphuñàþ kùepapàtà÷ca balanabodhakçt ..>% iti siddhànta÷iromaõau golàdhyàyaþ ..

#<kùepimà>#, [n] puü, (kùiprasya bhàvaþ %<pçthvàdibhya imanij và .>% 5 . 1 . 122 . iti imanic . %<sthåladårayuvahrasvakùiprakùedràõàü yaõàdiparaü pårbasya ca guõaþ .>% 6 . 4 . 156 . iti sàdhuþ .) ati÷ayakùepaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<kùepiùñhaþ>#, tri, (ati÷ayena kùipraþ . kùipra + iùñal . %<sthåladåreti .>% 6 . 4 . 156 . iti sàdhuþ .) ati÷ãghraþ . kùiprataraþ . ityamaraþ . 3 . 2 . 111 ..

#<kùepãyàn>#, [s] tri, (ati÷ayena kùipraþ . iyasun . %<sthåladåreti .>% 6 . 4 . 156 . iti sàdhuþ .) ati÷ayakùipraþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<kùeptà>#, [ç] tri, (kùipati iti . kùip + tçc .) kùepaõakartà . iti siddhàntakaumudã .. (yathà, ràmàyaõe . 4 . 9 . 84 .
     %<upàspç÷ya dadau ÷àpaü kùeptàraü vàlinaü prati ..>%)

#<kùemaü>#, klã, plakùadvãpasya varùavi÷eùaþ . yathà . %<plakùo jambupramàõo dvãpàkhyàtikaro hiraõmaya utthito yatràgnirupàste saptajihvaþ . tasyàdhipatiþ priyavratàtmaja idhmajihvaþ svaü dvãpaü sapta varùàõi vibhajya saptavarùanàmabhya àtmajebhya àkalayya svayamàtmayogenopararàma . ÷ivaü vayasaü subhadraü ÷àntaü kùemamamçtamabhayamiti varùàõi .>% iti ÷rãbhàgavate . 5 . 20 . 2-3 .. * .. mañhavi÷eùaþ . yathà --
     %<martuü yayau ca vàràhakùetraü yatràvidhàyakaþ ÷rãkaõñhakùemamañhayoràsãddhuùkapuràntike ..>% iti ràjataraïgiõyàü 6 taraïgaþ ..

#<kùemaþ>#, puü, klã, (kùi kùaye + %<artistusuhusçdhçkùãti .>% uõàü . 1 . 139 . iti man . (ku÷alam . (yathà, manuþ . 2 . 127 .
     %<bràhmaõaü ku÷alaü pçcchet kùattrabandhumanàmayam .
     vai÷yaü kùemaü samàgamya ÷ådramàrogyameva ca ..>%) tadvati tri . ityamaraþ 2 . 4 . 26 .. (yathà, goþ ràmàyaõe . 5 . 8 . 17 .
     %<kçtàþ kùemà÷ca panthànaþ sukhaü gacchanti khecaràþ ..>%) labdharakùaõam . iti medinã .. mokùaþ . iti hemacandraþ ..

#<kùemaþ>#, puü, (kùemaü maïgalamasminnastãti . ar÷a àdyac .) coranàmagandhadravyam . caõóànàmauùadham . iti ÷abdaratnàvalã medinã ca .. dharmeõa ÷àntyàmutpàditaþ puttraþ . yathà, viùõupuràõe . 1 . 7 . 28 .
     %<vyavasàyaü prajaj¤e vai kùemaü ÷àntirasåyata .
     sukhamçddhirya÷aþkãrtirityete dharmasånavaþ ..>% kaliïgade÷asya ràjà . yathà --
     %<kùemo'gratãrthaþ kuharaþ kaliïgeùu naràdhipaþ .
     matimàü÷ca manuùyendra ! ã÷vara÷ceti vi÷rutaþ ..>% iti mahabhàrate . 1 . 67 . 65 .. * .. candravaü÷ãya÷uciràjaputtraþ . yathà --
     %<tataþ suta¤jayàdbipraþ ÷ucistasya bhaviùyati .
     kùemo'tha suvratastasmàddharmasåtraþ sanastataþ ..>% iti ÷rãbhàgavate . 9 . 22 . 47 .. * .. labdhaparipàlanam . yathà --
     %<upeyàdã÷vara¤caiva yogakùemàrthasiddhaye .
     snàtvà devàn pitéü ÷caiva tarpayedarcayettathà ..>% iti yàj¤avalkyasaühitàyàmàcàràdhyàyaþ .. %<tadanantaramã÷varamabhiùekàdiguõayuktamanyaü và ÷rãmantamakutsitaü yogakùemàrtham . alabdhalàbho yogaþ . labdhaparipàlanaü kùemaþ tadarthamupeyàt . upàsãta upeyàdityanena sevàü pratiùedhati . vetanagrahaõena àj¤àkaraõaü sevà tasyàþ ÷vavçttitvena niùedhàt .>% iti taññãkà mitàkùarà .. (yathàca manuþ . 8 . 230 .
     %<yogakùeme'nyathà cettu pàlo vaktavyatàmiyàt ..>%)

#<kùemakaþ>#, puü, (kùema + svàrthe saüj¤àyàü và kan .) coranàmagandhadravyam . iti jañàdharaþ .. * .. nàgavi÷eùaþ . yathà --
     %<nàgaþ ÷aïkhamukha÷caiva tathà kuùmàõóako'paraþ .
     kùemaka÷ca tathà nàgo nàgaþ piõóàrakastathà ..>% iti mahàbhàrate . 1 . 35 . 11 .. janamejayavaü÷otpannaràjavi÷eùaþ . yathà --
     %<÷atànãkàddurdamanastasyàpatyaü mahãnaraþ .
     daõóapàõirnimistasya kùemako bhavità yataþ ..>% iti ÷rãbhàgavate . 9 . 22 . 43 .. etatparyantaü asya vaü÷asya vi÷ràntiþ . parãkùidàdayaþ kùemakàntàþ kaleþ sahasravatsaraparyantaü ràjàna àsan . tataþ somavaü÷a÷àkhàntare magadhavaü÷yà ràjànaþ kalau bahukàlaü sthitàþ . iti ÷rãbhàgavatamatam .. ràkùasavi÷eùaþ . yathà --
     %<etasminneva kàle tu purãü vàràõasãü nçpa ! .
     ÷ånyàü nive÷ayàmàsa kùemako nàma ràkùasaþ ..>% iti harivaü÷e . 29 . 76 ..

#<kùemakaraþ>#, tri, (karotãti . kç + ac .) maïgalakàrakaþ . iti siddhàntakaumudã .. (yathà, mahàbhàrate . 14 . 35 . 37 .
     %<panthànaü vaþ pravakùyàmi ÷ivaü kùemakaraü dbijàþ ..>%)

#<kùemakàraþ>#, tri, (kùemaü karotãti . kùema + kç + %<karmaõi aõ .>% 3 . 2 . 1 . iti aõ .) ÷ubhaïkaraþ . iti bhåriprayogaþ .. kùemaïkaraþ . maïgalakartà . yathà, %<kùemapriyamadràt kurvà>% iti såtreõa kùema÷abdàt parasya kçdhàtoþ khapratyayàbhàvapakùe óhàt ùaõõiti ùaõpratyayena niùpannaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (yathà, bhaññiþ . 5 . 77 .
     %<pituþ priyaïkaro bhartà kùemakàrastapasvinàm ..>%)

#<kùemakçt>#, tri, (kùemaü karotãti . kùema + kç + kvip .) maïgalakàrakaþ . yathà --
     %<durlabhaü pràkçtaü vàkyaü durlabhaþ kùemakçt sutaþ .
     durlabhà sadç÷ã bhàryà durlabhaþ svajanaþ priyaþ ..>% iti càõakye . 54 ..

#<kùemaguptaþ>#, puü, (kùemeõa maïgalamayena parame÷vareõa guptaþ rakùitaþ yadbà kùemaþ labdhalarakùaõaü tena guptaþ .) kà÷mãrade÷asya ràjavi÷eùaþ . yathà --
     %<kùemaguptàbhidhàno'bhådatha ràjà tadàtmajaþ .
     àsavàsevanotsiktavittatàruõyasaüjvaraþ ..>% iti ràjataraïgiõyàü 6 taraïgaþ .. (kùemagupte tri ..)

#<kùemaïkaraþ>#, tri, (kùemaü karotãti . kùema + kç + %<kùemapriyamadre'õ ca .>% 3 . 2 . 44 . iti aõ . càt khac mum ca .) maïgalakàrakaþ . tatparyàyaþ . ariùñatàtiþ 2 ÷ivatàtiþ 3 ÷ivaïkaraþ 4 . iti hemacandraþ .. kùemakàraþ 5 madraïkaraþ 6 ÷ubhaïkaraþ 7 . iti bhåriprayogaþ ..

#<kùemaïkarã>#, strã, (kùebhaïkara + striyàü ïãp .) devãvi÷eùaþ . yathà --
     %<kùemàn deveùu sà devã kçtvà daityapateþ kùayam .
     kùemaïkarã ÷ivenoktà påjyà loke bhaviùyasi ..
     anenaiva tu råpeõa vidyàùñakasamanvità .
     ekà và nagaràntasthà påjità sthàpità ÷ubhà ..
     pràsàde pañakuóye và pustake jalavahrigà .
     nistriü÷e påjayet kùemàü sarvakàmaphalapradàm ..
     damanã padamàlà ca ÷rãghoõà vajra÷àsanà .
     astraü pratyaïgiràdevyàþ påjayet samudàhçtà .
     etàbhiþ sthàpanaü kàryaü ÷ivàsanasamànugam ..>% iti devãpuràõe kùemaïkarãpràdurbhàvaþ 47 adhyàyaþ .. ÷aïkhacillã . sà ca bhagavatyà mårtiþ . tasyà namaskàramantraþ . yathà --
     %<kuïkumàruõasarvàïgi ! kundendudhavalànane ! .
     matsyamàüsapriye devi ! kùemaïkari ! namo'stu te ..>% api ca .
     %<kç÷odari mahàcaõóe ! muktake÷i ! balipriye ! .
     kulàcàraprasannàsye namaste ÷aïkarapriye ! ..>% iti tantram ..

@<[Page 2,263a]>@
#<kùemajit>#, puü, (kùemaü maïgalaü jayati jitavàn và sarvadà puõyàtmakakarmaõà . yadbà kùemaü pràptasya rakùaõaü jitavàn svàyattãkçtavàn daivapuruùakàràdiprabhàveõeti yàvat .) ràjavi÷eùaþ . sa tu magadhade÷e ùañtriü÷adbarùaparyantaü ràjà bhaviùyati . tasya nàmàntaraü kùemàrciþ . iti matsyapuràõamiti kecit ..

#<kùemadar÷ã>#, [n] puü, (kùemaü draùñuü ÷ãlamasya yadbà kùemaü maïgalaü pràptasya rakùaõaü và pa÷yatãti . kùema + dç÷ + õiniþ .) candravaü÷ãyaràjavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 12 . 82 . 6 .
     %<ko÷alànàmàdhipatyaü saüpràptaü kùemadar÷inam .
     muniþ kàlakavçkùãya àjagàmeti naþ ÷rutam ..>%

#<kùemadhanvà>#, [n] puü, (kùemaü labdharakùaõapañu dhanuryasya yadvà kùemaü prajànàü maïgalasàdhanaü jagaddhitakaramityarthaþ dhanuryasya .) såryavaü÷ãyaràjavi÷eùaþ . sa tu puõóarãkaputtraþ . yathà --
     %<nabhasya puõóarãkastu kùemadhanvà tataþ smçtaþ .
     kùemavanvasutastvàsãddevànãkaþ pratàpavàn ..>% iti harivaü÷e . 15 . 27 .. sàüvarõanàmakatçtãyamanuputtravi÷eùaþ . yathà --
     %<sarvatragaþ su÷armà ca devànãkaþ purådvahaþ .
     kùemadhanvà dçóhàyu÷ca àdar÷aþ paõóako manuþ .
     sàvarõasya tu puttrà vai tçtãyasya nava smçtàþ ..>% iti ca tatraiva . 7 . 74 ..

#<kùemadharmà># [n,] puü, (kùemaü maïgalaråpaü kùeme và gharmo yasya . yadvà kùemarakùaõe dharmo yasya .) ràjavi÷eùaþ . yathà, %<tata÷ca ÷i÷unàgastasya puttra÷ca kàkavarõo bhavità tasya puttraþ kùemadharmà tasyàpi kùattraujàþ .>% iti viùõupuràõe . 4 . 24 . 3 ..

#<kùemadhårtiþ>#, puü, (kùeme maïgale labdharakùaõe và dhårtirghàraõà yasya .) ràjavi÷eùaþ . yathà --
     %<bçhatkùattramathàyàntaü kaikayaü dçóhavikramam .
     kùemadhårtirmahàràja ! vivyàdhorasi màrgaõaiþ ..>% iti mahàbhàrate . 7 . 106 . 1 ..

#<kùemamårtiþ>#, puü, (kùemà maïgalamayã priyadar÷anà mårtirasya .) karåùade÷ãyaràjavi÷eùaþ . iti kecit .. kùemaghårtiriti sàdhupàñhaþ . yathà --
     %<kàråùakà÷ca ràjànaþ kùemadhårtistathaiva ca .
     ÷utàyurudvaha¤caiva bçhatsenastathaiva ca ..>% iti mahàbhàrate àdiparvaõi 67 adhyàyaüþ ..

#<kùemavàn># [t] tri, (kùemaü maïgalaü asyàstãti . astyarthe matup masya vatvam .) maïgalayuktaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<kùema÷åraþ>#, puü, (kùeme maïgalasthàne nirvighnasthàne và ÷åraþ .) nirbhayasthàne balaprakà÷akaþ . yathà --
     %<kiü kùema÷årairvibudhairasaüyugavikatthanaiþ .
     rahojaùà và hariõà ÷ambhunà và vanaukasà ..>% iti ÷rãbhàgavate . 10 . 4 . 36 .. %<kùeme nirbhayade÷e ÷åraiþ . saüyugàdanyatra vikatthanaü prauóhavàdo yeùàü taiþ . nanu harerbibhemi ÷ambho÷ceti cettatràhå rahojuùeti . sarvasyàntaþpraviùñena na kvacidapi vahirdçùñhena ityarthaþ . puruùaprave÷arahitamilàvçtavanaü oko yasya tena ÷ambhunà .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã ..

#<kùemà>#, strã, (kùema + ñàp .) kàtyàyanã . iti medinã .. kùemaïkarã . yathà --
     %<nistriü÷e påjayet kùemàü sarvakàmaphalapradàm .>% iti devãpuràõe kùemaïkarãpràdurbhàvanàmàdhyàyaþ .. (apsarobhedaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 123 . 59 .
     %<ambikà lakùaõà kùemà devãrambhàmanoramà ..>%)

#<kùemàdhiþ>#, puü, (kùemà maïgalamayã kùeme maïgalaviùaye dhãryasya pçùodaràt hrasvaþ .) mithilàde÷asthasåryavaü÷ãyaràjavi÷eùaþ . yathà --
     %<ariùñanemistasyàpi ÷rutàyustat supà÷vakaþ .
     tata÷citraratho yasya kùemàdhirmithilàdhipaþ ..>% iti ÷rãbhàgavate . 9 . 13 . 23 ..

#<kùemàphalà>#, strã, (kùemaü maïgalajanakaü hitakaraü phalaü yasyàþ . pçùodaràdàkàratve sàdhuþ .) kùemaphalà iti và pàñhaþ .. uóambaravçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<kùemyaü>#, tri, (kùemàya sàdhuþ %<pràgghitàdyat .>% 4 . 4 . 75 . iti yat . yadvà, kùemamarhati %<daõóàdibhyo yat .>% . 5 . 1 . 66 . iti yat .) kùemãyam . ku÷alayogyam . iti siddhàntakaumudã .. (yathà, manuþ . 7 . 212 .
     %<kùemyàü ÷asyapradàü nityaü pa÷uvçddhikarãmapi .
     parityajat nçpo bhåmimàtmàrthamavicàrayan ..>%)

#<kùemyaþ>#, puü, (kùemamarhatyasau . kùema + yat .) ràjavi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e . 20 . 46 .
     %<ugràyudhasya dàyàdaþ kùemyo nàma mahàya÷àþ ..
     kùemyàt suvãro nçpatiþ suvãràttu nçpa¤jayaþ .
     nçpa¤jayàd bahuratha ityete pauravàþ smçtàþ ..>%

#<kùai>#, kùaye . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-akaüaniñ .) kùàdiþ . kùàyati . iti durgàdàsaþ ..

#<kùaiõyaü>#, klã, (kùãõasya bhàvaþ . kùãõa + ¤yaþ .) kùãõatà . yathà, %<kùaiõyaj¤àne tu pràyikamaraõaü j¤àtvà pravçttasya càndràyaõapàdàdikam ..>% iti pràya÷cittatattvam .. api ca .
     %<asmin dhanajanakùaiõyanibhittaü maõóalottame .
     sarvato dikkamuttasthàvathànarthaparamparà ..>% iti ràjataraïgiõyàm 5 taraïgaþ ..

#<kùaitraü>#, klã, (kùetràõàü samåhaþ . %<bhikùàdibhyo'õ .>% 4 . 2 . 38 . iti aõ .) kùetrasamåhaþ . tatparyàyaþ . kaidàrikam 2 kaidaryam 3 kaidàrakam 4 . ityamaraþ . 2 . 9 . 11 .. vàrañam 5 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kùaitraj¤aü>#, klã, (kùetraj¤a + %<hàyanàntayuvàdibhyo'õ .>% 5 . 1 . 130 . iti aõ . %<ku÷alacapalanipuõapi÷unakutåhala kùetraj¤àþ yuvàdiùu bràhmaõàdiùu ca pañhyante .>% kùaitraj¤ya pakùe +
     %<guõavacanabràhmaõàdibhyaþ karmaõi ca . 5 . 1 .>% 124 . iti ùya¤ .) kùetraj¤asya bhàvaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<kùaitraj¤yaü>#, klã, (kùetraj¤a + %<hàyanàntayuvàdibhyo'õ .>% 5 . 1 . 130 . iti aõ . %<ku÷alacapalanipuõapi÷unakutåhala kùetraj¤àþ yuvàdiùu bràhmaõàdiùu ca pañhyante .>% kùaitraj¤ya pakùe +
     %<guõavacanabràhmaõàdibhyaþ karmaõi ca . 5 . 1 .>% 124 . iti ùya¤ .) kùetraj¤asya bhàvaþ . iti siddhàntakaumudã ..

@<[Page 2,263c]>@
#<kùaireyã>#, strã, (kùãre saüskçtaü yadannama . tataþ striyàü ïãp .) paramànnam . iti hemacandraþ .. kùãrasambandhini tri . kùãreyã iti ca pàñhaþ ..

#<kùoóaþ>#, puü, (kùoóyate badhyate asmin . kùoóa + adhikaraõe + ap . gha¤ iti kecit vçddhirna vaidikaghàtu÷càyam .) àlànam . gajabandhanã . iti bhåriprayogaþ ..

#<kùoõiþ>#, strã, (kùai + bàhulakàt óoniþ và ïãp .) pçthivã . iti ÷abdaratnàvalã .. amarañãkà ca .. (yathà, çgvede 1 . 54 . 1 .
     %<akrandayo nadyo'roruvadvanà kathà na kùoõãbhiryasà samàrata ..>%)

#<kùoõã>#, strã, (kùai + bàhulakàt óoniþ và ïãp .) pçthivã . iti ÷abdaratnàvalã .. amarañãkà ca .. (yathà, çgvede 1 . 54 . 1 .
     %<akrandayo nadyo'roruvadbanà kathà na kùoõãbhiryasà samàrata ..>%)

#<kùodaþ>#, puü, (kùudyate iti . kùud peùaõe + karmaõi bhàve ca gha¤ .) cårõaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 99 .. (yathà, kà÷ãkhaõóe . 33 . 93 .
     %<sàpi pràgvàsanà yogàlliïgàrcanaratà satã .
     hitvà malayajakùoda vibhåtãü bahvamaüsta vai ..>%) rajaþ . peùaõam . iti medinã .. (yathà, ratnàvalãnàñikàyàm 1 aïke .
     %<kãrõaiþ piùñàtakaughaiþ kçtadivasamukhaiþ kuïkamakùodagaurairhemàlaïkàrabhàbhirbharanamita÷iraþ÷ekharàïkaiþ kiràtaiþ ..>%)

#<kùoditaü>#, klã, (kùud + bhàve ktaþ . vàcyaliïge tu karmaõi + ktaþ .) cårõam . iti ÷abdacandrikà .. peùite tri ..

#<kùodimà>#, [n] puü, (kùud + %<pçthvàdibhya ãmanij và .>% 5 . 1 . 122 . iti imanic .) ati÷ayakùudratà . iti vyàkaraõam ..

#<kùodiùñhaþ>#, tri, (ati÷ayena kùudra iti . iùñhal pratyayaþ .) ati÷ayakùadraþ . ityamaraþ . 3 . 2 . 111 ..

#<kùodãyàn>#, [s] tri, (kùud + iyasun .) atikùudraþ . iti siddhàntakaumudã .. (yathà, màghe . 2 . 100 .
     %<bçhatsahàyaþ kàryàntaü kùodãyànapi gacchati .
     sambhåyàmbhodhimabhyeti mahànadyà nagàpagà ..>%)

#<kùodyaþ>#, tri, (kùodanayogyaþ kùoditumarhati và . kùud + %<aco yat .>% 3 . 1 . 97 . iti yat .) kùodanãyaþ . cårõãkaraõãyaþ . yathà --
     %<vabandhurbandhanãyàü÷ca kùodyàn sa¤cukùudustathà .
     bibhidurbhedanãyàü÷ca tàüstàn de÷ànnaràstadà ..>% iti ràmàyaõe . 2 . 80 . 10 ..
     %<bandhanãyàn setån . kùodyàn kùodanãyàn ÷arkaràbhåyiùñhaprade÷àn . sa¤cukùuduþ cårõayàmàsuþ . bhedanãyàn jalanirgamàrthaü bhedyàn ..>% iti taññãkà ..

#<kùobhaþ>#, puü, (kùubh + bhàve gha¤ .) kùobhaõam . sa¤calanam . cittacà¤calyam . yathà --
     %<pårotpãóe taóàgasya parãvàhaþ pratikriyà .
     ÷okakùobhe tu hçdayaü pralàpaireva dhàryate ..>% iti uttaracarite . 3 aïke .. parãbàhaþ setubhedaþ . ÷okajobhe ÷okàdhãnacittacà¤calye . pralàpaiþ rodanàdibhirityarthaþ .. api ca ÷àktànandataraïgiõãdhçtatantre .
     %<bhuktvà pãtvà caret påjàü japaü devyàþ samàhitaþ .
     sàdhake kùobhamàpanne mama kùobhaü prajàyate .
     tasmàdbhuktvà ca pãtvà ca akùuvvo yajanaü caret ..>%

#<kùobhakaþ>#, puü, (kùobha + saüj¤àyàü kan .) kàmàkhyàsthaparvatavi÷eùaþ . yathà --
     %<durjaràkhyasya pårbasyàü puraü nàma varàsanam .
     taddakùiõe mahà÷ailaþ kùobhako nàma nàmataþ ..
     tasmin girau ÷ilàpçùñhe vaktre devã vyavasthità .
     pa¤capuùkariõã nàmnà pa¤cayonisvaråpiõã ..
     ekatra pa¤cabhirdurgà yonibhiþ pa¤cavaktrakam .
     sthità ramayituü tatra nityameva himàdrijà ..>% iti kàlikàpuràõe kàmàkhyàråpanirõaye 81 adhyàyaþ .. * .. (kùubh + kartari + õvul .) kùobhajanake tri ..

#<kùobhaõaü>#, tri, (kùubh + õic + lyuþ .) kùobhajanakam . sa¤calanakàrakam . yathà --
     %<àhatàïgaiþ sasastaistaü devapraharaõaistadà .
     akùobhyàõàü samudràõàü kùobhaõaü kùiprakàriõam ..>% iti ràmàyaõe . 3 . 36 . 10 .. %<kùobhaõaü kùobhakartàram .>% iti taññãkà .. (kã bhàve lya ña . kùobhaþ ..)

#<kùobhaõaþ>#, puü, (kùubha + õic + lyuþ .) vañukabhairavaþ . yathà, vi÷vasàroddhàratantre tasya stotram .
     %<kaïkàladhàrã muõóã ca vyàlayaj¤opavãtavàn .
     jçmbhaõo bhohanastambhã màraõaþ kùobhaõastathà ..>%

#<kùobhitaþ>#, tri, (kùubh + õic + karmaõi ktaþ .) kùobhayuktaþ . sa¤càlitaþ . yathà --
     %<pàdàkràntyà natabhuvaü kirãñollikhitàmbaràm .
     kùobhità÷eùapàtàlàü dhanurjyàniþsvanena tàm ..>% iti màrkaõóeye devãmàhàtmye . 82 . 37 ..

#<kùomaü>#, klã, (kùuma + man . pçùodaràt vçddhirvà .) dçkålam . ityamaraþ . 2 . 2 . 12 . kùaumaü iti ca pàñhaþ ..

#<kùomaþ>#, puü klã, (kùuma + man .) aññaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. kùaumo'pi pàñhaþ ..

#<kùomakaþ>#, puü, (kùoma + saüj¤àyàü kan .) gaõahàsakaþ . iti jañàdharaþ ..

#<kùauõiþ>#, strã, (kùu + bàhulakàt niþ õatvaü vçddhiþ và ïãp ca .) pçthivã . ityamaraþ . 2 . 1 . 2 .. asyà vyutpattiryathà --

#<kùauõã>#, strã, (kùu + bàhulakàt niþ õatvaü vçddhiþ và ïãp ca .) pçthivã . ityamaraþ . 2 . 1 . 2 .. asyà vyutpattiryathà --
     %<ijyà ca yàgàdhàràcca kùauõã kùãõàlaye ca yà .
     mahàlaye kùayaü yàti kùitistena prakãrtità ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 7 adhyàyaþ .. (yathà, bhàgavate . 3 . 14 . 3 .
     %<tasya coddharataþ kùauõãü svadaüùñràgreõa lãlayà ..>%)

#<kùauõãpràcãraþ>#, puü, (kùauõyàþ pràcãra iva .) samudraþ . iti jañàdharaþ ..

#<kùauõãbhuk># [j,] puü, (kùauõãü pçthvãü bhunaktãti . bhuj + kvip .) ràjà . yathà --
     %<kçtvà ÷astravibhãùikàü katipayagràmeùu dãnàþ prajà mathanto viñajalpitairupahatàþ kùauõãbhujaste kilà vidvàüso'pi vayaü kila trijagatàü sargasthitivyàpadàmã÷astatparicaryayà na gaõito yaireùa nàràyaõaþ ..>% iti ÷ànti÷atake . 1 . 11 ..

#<kùauõãmayaþ>#, puü, (kùauõã + mayañ .) mçõmayaþ . pçthivyà÷rayaþ . yathà --
     %<matsyo yugàntasamaye manunopalabdhaþ kùauõãmayo nikhilajãvanikàyaketaþ .
     visraüsitànurubhaye salile mukhànma àdàya tatra vijahàra ha vedamàrgàn ..>% iti ÷rãbhàgavate . 2 . 7 . 12 .. %<matsyàvatàramàha . matsyo bhàvinà vaivasvatena manunà dçùñaþ . kùauõãmayaþ pçthvãmayaþ pçthivãpradhànastadà÷raya ityarthaþ . ata eva nikhilajãvanikàyànàyà÷rayaþ . me sukhàdbisraüsitàn galitàn vedasya màrgàn vedànàdàya tatra yugàntasalila vijahàra . ha harùe .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharakhàmã .. * .. kùoõãmayo'pi pàñhaþ ..

#<kùaudraü>#, klã, (kùudràbhiþ piïgalavarõamakùikàbhiþ saraghàbhirnirmitam . kùudra + %<kùudràbhramaravañarapàdapàda¤ .>% 4 . 3 . 119 . iti a¤ .) madhu . ityamaraþ . 2 . 9 . 107 .. jalam . iti medinã .. piïgalavarõakùudramakùikàkçtakapilavarõamaghu . asya guõàþ . ati÷ãtalatvam . laghutvam . kledanà÷itvam . ghçtayuktakùaudra¤cedbiùatulyatva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. api ca .
     %<màkùikàþ kapilàþ såkùmàþ kùudràkhyàstatkçtaü madhu .
     munibhiþ kùaudramityuktaü tadvarõàt kapilaü bhavet ..
     guõairmàkùikavat kùaudraü vi÷eùànmehanà÷anam ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<kùaudraþ>#, puü, (kùudra + aõ .) campakavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. varõasaïkaravi÷eùaþ . sa tu sajàtãyàt màgadhyàü jàtaþ . yathà --
     %<caturo màgadhã såte kråràn màyopajãvinaþ .
     màüsaü svàdukaraü kùaudraü saugandhyamiti vi÷utam ..>% iti mahàbhàrate . 13 . 48 . 22 .. %<ete màgadhyàmàyogavàdibhya÷caturbhyaþ kramàjjàyante . ityupasaüharati catura iti . ete catvàro vàguràdinà jãvantãti màyopajãvinaþ . anye'pi ttatvàro màgadhyàü vi÷rutàþ sajàtãyàdutpadyante . teùàü nàmàni màüsamityàdi . màüsaü màüsavikretàram . svàdukaraü màüsasyaiva saüskàrakam . kùaudraü sådaü ÷ådramiti pàñhatraye'pi ÷àkàdyannapàkakaram . saugandhyam uktalakùaõaü sairandhram . ekasyaiva màgadhasya etadvçtticatuùñayamuktamiti j¤eyam .>% iti taññãkàyàü nãlakaõñhaþ .. * .. kùudratà . iti pàõinivyàkaraõam ..

#<kùaudrakyaü>#, tri, (kùudrakaþ àyudhajãvisaüghaþ . %<àyudhajãvisaüghतyañãti .>% 5 . 3 . 114 . iti ¤yañ .) kùudram . iti siddhàntakaumudã ..

@<[Page 2,264c]>@
#<kùaudrajaü>#, klã, (kùaudràt jàyate iti . jana + óaþ .) ÷ikthakam . iti ràjanirghaõñaþ .. madhujàtamàtre tri ..

#<kùaudradhàtuþ>#, puü, (kùaudrajàto dhàtuþ kùaudraü dhàturiva và .) màkùikam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùaudrapriyaþ>#, puü, (kùaudràõàü saraghàõàü priyaþ kùaudravat madhuvat priyo và .) jalamadhukavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. madhupriye tri ..

#<kùaudramehaþ>#, puü, (kùaudrasaüj¤ako mehaþ .) prameharogavi÷eùaþ . madhumeha iti vaidyakam .) tallakùaõaü yathà -- %<kaùàyaü madhuraü råkùaü kùaudramehaü vadedbudhaþ . kaùàyaü kaùàyavarõam .>% itibhàvaprakà÷aþ .. asya cikitsà prameha÷abde draùñavyà ..

#<kùaudreyaü>#, klã, (kùaudre bhavaü iti . óha¤ .) ÷ikthakam . iti ràjanirghaõñaþ .. kùaudrasambandhini tri ..

#<kùaumaü>#, tri, (kùu + %<artistusuhusçdhçkùikùviti .>% uõàü . 1 . 139 . iti man . tataþ praj¤àditvàt aõ . vçddhiþ .) kùumàyà vikàraþ striyàü kùaumã kanthà ityàdi . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<kùaumaü>#, puü, klã, (kùu + man . tato'õ vçddhi÷ca .) aññàlakaþ . tatparyàyaþ . aññaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 2 . 12 .. %<dve harmyàdigçhe . pràkàràgrasthitaraõagçhe iti kaudilyaþ . aññeti khyàte gçhavi÷eùe iti koïkañaþ . pràkàramaõóapasyopari÷àlàyàmiti kecit . harmyàdivàtakuñikàyàmiti kecit . maõóapopari harmyapçùñhe iti kecit . pràkàradhàraõàrtho'bhyantare kùomàkhyo'ññaþ . iti bhaññaþ . aññyate'sau aññaþ . añña ïa vikrame vadhe al . kùuvanti ÷abdàyante'tra kùaumaü . ñu kùu la kùute nàmni iti maþ guõaþ svàrthe ùõe kùauma¤ca . paññadukålayoþ kùomaü guõavat . vastrabhede kùaumaü vçddhimaditi bahavaþ . kùaumamaññe dukåle syàdatasãvasane'pi ceti vi÷vaprakà÷e atasãvanena saha pàñhàdaññe'pi kùaumamantyasvaravacca . tatra hi pareùàü vçddhividhànàt .>% iti puravarge bharataþ .. * .. atasãvastram . iti hemacandraþ .. (yathàha yàj¤avalkyaþ . 1 . 187 .
     %<sa gaurasarùapaiþ kùaumaü punaþ pàkànmahãmayam .
     kàruhastaþ ÷uciþ paõyaü bhaikùaü yoùinmukhantathà ..>%) %<kùumàyàþ vikàraþ kùaumaü vçddhyàdi vàcyaliïga¤ca striyàü kùaumã kanthetyàdi .>% iti nçdarge bharataþ .. * .. paññavastram . tatparyàyaþ . dukålam 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 113 . %<dbe paññavastre . sautravastràdadhikaü kùauti kùomaü ñu kùu ÷abde bàmnãti maþ guõaþ . yat punaratasãvikàravàci prakçtyantaraü tadvçddhimat dukålàrthàt kùomàt svàrthe praj¤àditvàdaõi kùauma¤cetikecit . dunoti upatàpayati adhikagrãùmajananàditi nàmnãti kålaki dukålam .>% iti ca nçvarge bharataþ .. * .. ÷aõajavastram . yathà, ÷abdaratnàvalyàm .
     %<kùaumaü dukåle syàdaññe puünapuüsakayoriha .
     kùaumantu ÷aõaje'pi syàdatasãje napuüsakam ..>% (yathà, mahàbhàrate . 1 . 200 . 3 .
     %<kçùõà ca kùaumasaüvãtà kçtakautukamaïgalà .
     kçtàbhivàdanà ÷a÷rvàstasthau prahvà kçtà¤jalã ..>%)

#<kùaumakaþ>#, puü, (kùumà eva kùaumaþ praj¤àditvàt aõ . tataþ saüj¤àyàü kan .) coranàmagandhadravyam . iti kecit ..

#<kùaumã>#, strã, (kùumà eva iti svàrthe aõi vçddhiþ tato gauràditvàt ïãù .) atasã . iti ratnamàlà .. (vikàràrthe aõi) kùumànirmitakanthà . iti kùauma÷abdañãkàyàü bharataþ ..

#<kùauraü>#, klã, (kùurasya kàryaü karma kùurakçtaü karmeti bhàvaþ kùurasyedaü và .) kùurakarma . kàmàna iti bhàùà . tatparyàyaþ . muõóanam 2 bhadrakaraõam 3 vapanam 4 parivàpanam 5 . iti hemacandraþ .. asya guõaþ .
     %<ke÷a÷ma÷runakhàdãnàü kartanaü saüprasàdhanam .>% saüprasàdhanaü pavitrãkaraõamiti yàvat . iti ràjavallabhaþ .. * .. vratàdisaüyame kùaurakarmàkaraõe doùo yathà --
     %<vratànàmupavàsànàü ÷ràddhàdãnà¤ca saüyame .
     na karoti kùaurakarma a÷uciþ sarvakarmasu ..
     sa ca tiùñhati kuõóeùu nakhàdãnà¤ca sundari ! .
     tadeva dinamànàbdaü tadbhojã daõóatàóitaþ ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 27 adhyàyaþ .. * .. nityakùauravihitaniùiddhadinàdi yathàha ràjamàrtaõóaþ .
     %<na snànamàtragamanotsukabhåùitànàmabhyaktabhuktaraõakàlaniràsanànàm .
     sandhyàni÷à÷anikujàrkadineùu rikte kùauraü hitaü pratipadahri na càpi viùñyàm .. * ..>%
     %<pràcãsukhaþ saumyamukho'pi bhåtvà kuryànnaraþ kùauramanutkañasthaþ ..
     uttaràtritayayàmyarohiõãraudrasarpapitçbheùu càgnibhe .
     ÷ma÷rukrarma sakalaü vivarjayet pretakàryamapi buddhimànnaraþ ..>% pretakàryaü patitapretasaüpradànakadàsãghañadànaviùayakam . anyathà vakùyamàõavacanavirodhaþ syàt ..
     %<candra÷uddhiryadà nàsti tàràyà÷ca vi÷eùataþ .
     akùauribhe'pi kartavyaü candracandrajayordine ..
     mànaü hanti guruþ kùaure ÷ukraü ÷ukro dhanaü raviþ .
     àyuraïgàrako hanti sarvaü hanti ÷anai÷caraþ .. * ..>% ÷rãpatiratnamàlàyàm .
     %<àj¤ayà narapaterdvijanmanàü dàrakarmamçtasåtakeùu ca .
     brandhamokùamakhadãkùaõeùvapi kùauramiùñamakhileùu coóuùu ..
     devakàrye pitç÷ràddhe raveraü÷aparikùaye .
     kùurikarma na kurvãta janmamàse ca janmabhe .. * ..>% vçddhagàrgyaþ .
     %<ke÷avamànartapuraü pàñaliputtraü purãmahicchatram .
     ditimaditi¤ca smaratàü kùauravidhau bhavati kalyàõam .. * ..>% atra kramo varàhapuràõe .
     %<÷ma÷rukarma kàrayitvà nakhacchedamanantaram ..>% iti jyotistattvam .. api ca . gobhilaþ . %<ke÷a÷ma÷rulomanakhàni vàpayãta ÷ikhàvarjam .>% iti ÷uddhitattvam .. * .. anyacca .
     %<rohiõyà¤ca vi÷àkhàyàü maitre caivottaràsu ca .
     maghàyàü kçttikàyà¤ca dvijaiþ kùauraü vivarjitam ..
     kçtvà tu maithunaü kùauraü yo devàüstarpayet pitén .
     rudhiraü tadbhavettoyaü dàtà ca narakaü vrajet ..>% iti brahmavaivartapuràõam .. * .. nàpitagçhe kùauraniùedho yathà --
     %<svayaü màlyaü svayaü puùpaü svayaü ghçùña¤ca candanam .
     nàpitasya gçhe kùauraü ÷akràdapi haret ÷riyam ..
     ravau duþkhaü sukhaü candre kuje mçtyurbudhe dhanam .
     mànaü hanti gurorvàre ÷ukre ÷ukrakùayo bhavet ..
     ÷anau ca sarvadoùàþ syuþ kùauramatra vivarjayet ..>% iti karmalocanam .. * .. * ..
     atha prathaümakùaurasya cåóàkaraõasya vihitadinàdi . jyotiùe .
     %<ayuggàbde tathà màsi cåóà bhauma÷anãtare .
     arkendakàla÷uddhau ca janmamàsendubhetare .
     riktàdar÷àùñamãùaùñhãpratipadvarjite site ..>% dakùo'pi sàmànvato doùamàha .
     %<ùaùñhyaùñamã pa¤cada÷ã ubhe pakùe caturda÷ã .
     atra sannihitaü pàpaü taile màüse bhage kùure ..
     meùasiühatulàkarkivç÷ciketaralagnake .
     ÷ravaõàditrayasvàtãcitràpuùyà÷vicandrabhe ..
     àdityarevatãhastà jyeùñhàmåle ca cauóakam ..
     pauùõà÷vipuùyavasuràmakavàsudevabrahmàrkacandravaruõàditicitrabheùu .
     vàreùu somabudhavàkpatibhàrgavàõàü kùauraü karoti ku÷alaü khalu mànavànàm ..>% iti vacanàt rohiõyàmapi cåóàkaraõam . atràpi tithyaïgàdividdhamçkùaü vivarjayet ..
     %<sårye dakùiõamàrgagàmini harau supte niraü÷e ravau kùãõe ÷ãtarucau mahãjayamayorvàreni÷àsandhyayoþ .
     bhukte'bhyaktatanau niùiddhasamaye'laïkàrayukte ÷i÷au kùauràdrogabhayaü vadanti yavanà mçtyuü tathànye jaguþ ..>% ràjamàrtaõóe .
     %<mànaü haret kùauramihàyuùo'rkaþ ÷anai÷caraþ pa¤ca kujastathàùñau .
     àcàryabhçgvindubudhàþ krameõa dadyurda÷aikàda÷a sapta pa¤ca ..>% jãvàdivàre kùauraü pra÷astam .. * .. bhojaràjaþ .
     %<÷ikhisannidhàne ca cåóàkaraõaü jaguþ ÷ubhaü yavanàþ .
     caitre màsi divàkaravàre uttaravartmani savitari ..>% divàkaravàravinirmoke tu gargaþ .
     %<janmarkùe janmamàse ca yugmamàse ca vatsare .
     na kuryàt prathamaü kùauraü vi÷eùàccaitrapauùayoþ ..>% jyeùñhaputtrakanyayostu jyaiùñhada÷àhàbhyantare cåóàniùedho vivàhaprakaraõe uktaþ . iti jyotistattvam .. * .. api ca . bhojaràjaþ .
     %<yo janmamàse kùurakarma yàtràü karõasya vedhaü kurute ca mohàt .
     nånaü sa rogaü dhanaputtranà÷aü pràpnoti måóho vadhabandhanàni ..
     jàtaü dinaü dåùayate va÷iùñha÷càùñau ca gargo yavano da÷àham .
     janmàkhyamàsaü kila bhàguri÷ca cåóe vivàhe kùurakarõavedhe ..>% etadviùayabhedastu ràjamàrtaõóe . %<uktàni pratiùiddhàni punaþ sambhàvitàni ca . sàpekùanirapekùàõi ÷rutivàkyàni kovidaiþ .. sàpekùanirapekùàõi samarthàsamarthaviùayakàõi . kùureti kùurakarma .>% iti tithyàditattvam ..

#<kùaurapavyaü>#, klã, (kùuraiþ pavibhirvajrairnirmitaü nirvçttamiva và gçham .) kùuravajratulyatãkùõadçóhagçham . yathà, ÷rãbhàgavate . 6 . 5 . 8 .
     %<nadãmubhayato vàhàü pa¤capa¤càdbhutaü gçham .
     kvaciddhaüsaü citrakathaü kùaurapavyaü svayaü bhrami ..>% %<pa¤capa¤cànàü pa¤caviü÷ateþ . adbhutaü gçham . kùaurapavyaü kùuraiþ pavibhirvajrai÷ca nirmitamiva tãkùõaü dçóha¤cetyarthaþ . svayaü svatantram . bhrami bhramaõasvabhàvam .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã ..

#<kùaurikaþ>#, puü, (kùurakarma kùureõa và karma karoti . yadvà kùurikarma kàryatvenàstyasya . iti ñha¤ . kùauraü ÷ilpatvenàstyasya iti tu ñhan .) nàpitaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<kùõu>#, la tejane . iti kavikalpadrumaþ .. (adàü-paraüsakaü-señ .) mårdhanyaõakàropadhaþ . kùàdiþ . kùõauti khaógaü karmakàraþ . iti durgàdàsaþ ..

#<kùõutaþ>#, tri, (kùõu + karmaõi ktaþ .) ÷àõitaþ . tãkùõãkçtaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 91 ..

#<kùmà>#, strã, (kùamate sahate bhàraü aparàdhajanitaü vàtmasthànàü jãvànàü caturvidhànàü iti . kùam + ac upadhàyàþ lopa÷ca .) pçthvã . ityamaraþ . 2 . 67 . 3 .. (yathà, bhàgavate . 7 . 8 . 33 .
     %<dyaustat sañotkùiptavimànasaïkulà protsarpata kùmà ca padàtipãóità ..>%)

#<kùmàjaþ>#, puü, (kùmà pçthvã tasyàü tasyàþ và jàtavàn iti . kùmà + jan + óaþ .) maïgalagrahaþ . iti jyotiùam ..

#<kùmàtalaü>#, klã, (kùmàyàþ talam .) bhåtalam . (yathà, màrkaõóeye . 23 . 47 .
     %<yaddivyasti kùmàtale khe'nyato và tvatsambandhaü tvatsvarairvya¤janai÷ca ..>%) pçdhivãmadhyam . iti kecit ..

#<kùmàdhçtiþ>#, puü, (kùmàyàü pçthvyàü dhçtirdhàraõà pàlanã÷aktiryasya .) kà÷mãrade÷ãyaràjavi÷eùaþ . yathà, ràjataraïgiõyàm . 5 . 482 .
     %<athàbhyaùicyata kùipraü viprairetya ya÷askaraþ .
     kùmàdhçtiþ prauóhasàmarthyaþ sànumàniva toyadaiþ ..>%

#<kùmàpaþ>#, puü, (kùmàü pàti rakùatãti . kùmà + pà + kaþ .) ràjà . yathà --
     %<àmayàrtiriputràsakùudàdau dçùñavaikçtàn .
     labdhodayà hrãbhayena kùmàpà ghnantyanuyàyinaþ ..>% iti ràjataraïgiõyàm . 5 . 319 ..

#<kùmàpàlaþ>#, puü, (kùmàü pàlayatãti . kùmà + pàl + õic + aõ . kùmàyàþ pàlo và .) ràjà . yathà, ràjataraïgiõyàm . 5 . 324 .
     %<na ke lobhaü samutpàdya jihvayà snigdhadãrghayà .
     pipãlikà iva grastàþ kùmàpàlaiþ ÷alyakairiva ..>%

#<kùmàbhuk># [j,] puü, (kùmàü pçthvãü bhunakti upabhunakti ityarthaþ . kùmà + bhuj + kvip . kutvaü tta .) ràjà . ityamaraþ . 2 . 8 . 1 .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 5 . 55 .
     %<tatrasthàþ kùmàbhujà pçùñàstannivedanakàraõam .
     vyajij¤apan kùitinyastajànuprà¤jalayastataþ ..>%)

#<kùmàbhçt>#, puü, (kùmàü pçthvãü bibharti . kùmà + bhç + kvip tugàgama÷ca .) ràjà . (yathà, pa¤catantre . 1 . 166 .
     %<de÷ànàmupari kùmàbhçdàturàõàü cikitsakàþ .
     baõijo gràhakàõà¤ca mårkhàõàmapi paõóitàþ ..>%) parvataþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 1 .. (yathà, ràjendrakarõapåre . 67 .
     %<kàntàreùu ca kànaneùu ca sarittãreùu ca kùmàbhçtàmutsaïgeùu ca pattaneùu ca saridbhartustañànteùu ca ..>%)

#<kùmàya>#, ã ïa vidhånane . iti kavikalpadumaþ .. (bhvàüàtmaü-akaü-señ .) pavarga÷eùayuktaþ . kùàdiþ . vidhånanamiti vidhånyate'sàviti karmaõi gha¤i vidhånaþ sakampaþ tato vidhåna ivàcaratãti kau kçte anañi råpam . kampanamityarthaþ . ã, kùmàtaþ . ïa, kùmàyate vçkùaþ . (tathàca, bhaññiþ . 14 . 21 .
     %<ulkà dadç÷ire dãptà ruruvu÷cà÷ivaü ÷ivàþ .
     cakùmàye ca mahã ràmaþ ÷a÷aïke cà÷ubhàgamam ..>%) kùmàyate kampate tvaïgatyejatãrte ca vepate iti kampàrthe bhaññamallo'pi . ramànàthastu vidhånana÷abdasyeõantàdvyutpatteþ sakarmako'yaü iti pratãmaþ . prayogastvanyathà dç÷yate ityàha . iti durgàdàsaþ ..

#<kùmàyitaþ>#, tri, (kùmàya + itac .) kampitaþ . iti vyàkaraõam ..

#<kùmàyità>#, [ç] tri, (kùmàya + tçcpratyayaþ .) kampakaþ . iti vyàkaraõam ..

#<kùmãla>#, nimeùe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüakaü-señ .) nimeùaþ pakùmabhi÷cakùuùa àvaraõam . kùmãlati cakùuþ pakùmabhiràvçtaü syàdityarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<kùvióa>#, ë à ïa ¤i snehe . mokùe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-àtmaü-akaü-mokùe sakaü-señ .) vakàrayuktaþ . ë, akùvióat . à, kùvióitaü kùviññaü tena . ïa, kùveóate . ¤i, kùviñño'sti . snehaþ snigdhãbhàvaþ . mokùe kùveóate tilaþ tailaü mu¤catãtyarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<kùviõõaþ>#, tri, (kùvid + ktaþ .) muktaþ . snigdhaþ . iti vyàkaraõam ..

#<kùvida>#, à ¤i kåjane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüparaü-akaü-señ .) à, kùveditaü kùviõõaü tena . ¤i, kùviõõo'sti . mårdhanyavargatçtãyànto'yamityeke . iti durgàdàsaþ ..

#<kùvida>#, ir ya à mokùe . snehe . iti kavikalpadrumaþ .. (divàü-paraü-akaü-mokùe tu sakaüseñ .) ir, akùvidat akùvedãt . asmàt puùàditvànnityaü ïa ityanye . ya, kùvióyati . à, kùveditaü kùiõõaü tena . iti durgàdàsaþ ..

#<kùvida>#, ë à ïa ¤i mokùe . snehe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-àtmaü-sakaü-snehe tu akaüseñ .) etadàdyàstrayo vakàrayuktàþ kùàdyàþ . ë, akùvidat . à, kùveditaü kùviõõaü tena . ïa, kùve date tilaþ tailaü mu¤catãrthaþ . ¤i, kùviõõo'sti . snehaþ snigdhãbhàvaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<kùveóaü>#, klã, (kùvióa + gha¤ .) lohitàrkaparõaphalam . ghoùàpuùpam . iti medinã . óe . 6 ..

#<kùveóaþ>#, puü, (kùvióa + bhàvàdau dha¤ . kùveóate iti ac và .) dhvaniþ . karõàmayaþ . viùam . iti medinã . óe . 5 .. (yathà, ànandalaharyàm . 29 .
     %<karàlaü yat kùveóaü kavalitavataþ kàlakalanà na ÷ambhostanmålaü janani tava tàóàïkamahimà ..>%) pãtaghoùàvçkùaþ . iti ratnamàlà .. * .. kùveóarogasya nidànàdi karõaroga÷abde draùñavyam ..

#<kùveóaþ>#, tri, (kùvióa + karmaõi gha¤ .) duràsadaþ . kuñilaþ . iti medinã . óe . 6 ..

#<kùveóanaü>#, klã, (kùvióa + bhàve lyuñ .) mocanam . tyàgaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 178 . 26 .
     %<tràsanaü sarvabhåtànàü kàlàntakayamopamam .
     ni÷vàsakùve óanàdeva bhart sayantamiva sthitam ..>%

#<kùveóà>#, strã, (kùvióa + gha¤ + ñàp ca .) vaü÷a÷alàkà . siühanàdaþ . iti medinã . óe . 5 .. (sa tu lokasya ÷abdavi÷eùaþ . yathà, vakroktipa¤cà÷ikàyàm . 36 .
     %<eùà sàgarasaïgatàbhimatatàü yàtà na me karhicit mugdhe kaõñhabhuvaü bravãùi mama kiü sakùve óatàmãyuùãm .
     kùveóàràva ihocitastava gaõavràtaiþ saha krãóato yuùmànnãlagalo'vatàditi girà gauryà kçto'nuttaraþ ..>% %<sàgarasaïgateti . sàgareõa samudreõa saïgatà . arthàdgaïgà . uttare tu seti sarvanàmapadam . garo viùam . tadàha sakùveóeti . kùveóena viùeõa kùveóayà ÷abdavi÷eùeõa ca sakùveóam . kùveóaü viùam . kùveóà janasya ÷abdavi÷eùaþ ..>% iti taññãkà ..) koùàtakã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kùveóitaü>#, klã, (kùvió + bhàve ktaþ .) siühanàdaþ . ityamaraþ . 3 . 5 . 34 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 69 . 6 .
     %<nànàyudhadharai÷càpi nànàve÷adharaistathà .
     heùitasvanami÷rai÷ca kùveóitàsphoñitasvanaiþ .
     àsãt kilakilà÷abdastasmin gacchati pàrthive ..>%)

#<kùvela>#, ç càlagatyoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-akaü-gatau tu sakaü-señ .) vakàrayuktaþ . kùàdiþ . ç, acikùvelat . càlaþ kampaþ . càlaþ kai÷cinna manyate . iti durgàdàsaþ .. (krãóàyàmiti kecit . yathà, ràmàyaõe . 5 . 10 . 13 .
     %<àsphoñananinàdàü÷ca bàlànàü kùvelatàü tathà ..>%)

#<kùvelikà>#, strã, (kùvelà + svàrthe kan ata itva¤ca .) krãóà . yathà, ÷rãbhàgavate . 5 . 8 . 18 . %<kùvelikàyàü màü mçùà samàdhinà àmãlitadç÷aü premasaürambheõa cakitacakita àgatya pçùadaparuùaviùàõàgreõa luñhati .>% %<sambhavati caitadityàha . kùvelikàyàü krãóàyàü mçùà yaþ samàdhistenàmãlite dç÷au yena taü màü premasaürambheõa praõayakopena pçùatjalabindustadvadaparuùeõa viùàõàgreõa luñhati saüghaññayati .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã ..

#<kùvelã>#, strã, (kùvela + gauràditvàt ïãù .) krãóà . yathà, ÷rãbhàgavate . 10 . 29 . 46 .
     %<bàhuprasàraparirambhakaràlakorunãvistanàlabhananarmanakhàgrapàtaiþ .
     kùvelyàvalokahasitairvrajasundarãõàmuttambhayan ratipatiü ramayà¤cakàra ..>% %<bàhuprasàra÷ca parirambha÷ca karàlakàdãnàmàlabhanaü spar÷a÷ca narma parihàsa÷ca nakhàgrapàta÷ca taiþ . kùvelyà krãóayà ca avalokai÷ca hasitai÷ca kàmaü tàsàü uddãpayan tà ramayàmàsa .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã .. * .. atra kùvelyamiti pramàdàt kenacillikhitam ..

#<kha>#

#<kha>#, khakàraþ . sa tu vya¤janadvitãyavarõaþ . asyoccàraõasthànaü kaõñhaþ . (yathà, siddhàntakaumudyàm . %<a-ku-ha-visarjanãyànàü kaõñhaþ .>% iti . ÷ikùàgranthe tu asya jihvàmålãyatvamuktam . yathà -- %<jihvàmåle tu kuþ proktaþ .>% iti . paraü jihvàmålãyasyàpi kaõñhamåloccàraõaparatvàt na doùàya eva ..) yathà, kàmadhenutantre .
     %<khakàraü paramà÷caryaü ÷aïkhakundasamaprabham .
     koõatrayayutaü ÷ånyaü bindutrayasamanvitam ..
     guõatrayayutaü devi ! pa¤cadevamayaü sadà .
     tri÷aktisaüyutaü varõaü khakàraü praõamàmyaham ..>% tasyotpattiryathà, prapa¤casàre .
     %<sa sargaþ ÷leùitaþ kaõñhe vàyunà kàdimãrayet .
     vargaspar÷anamàtreõa kaü svaraspar÷anàttu kham ..>% (vaïgàkùaraiþ) tasya lekhanaprakàràdiryathà --
     %<÷ivaråpà vàmarekhà dakùarekhà prajàpatiþ .
     adhorekhà viùõuråpà sàkùàdbrahmasvaråpiõã ..
     vàmàdvàmagatà rekhà vahriråpà ca sà smçtà .
     màtrà kuõóalinã sàkùàt khakàraþ pa¤cadaivataþ ..
     dhyànamasyàþ pravakùyàmi ÷çõuùva kamalànane ! .
     bandhåkapuùpasaïkà÷àü ratnàlaïkàrabhåùitàm ..
     varàbhayakarãü nityàmãùaddhàsyamukhãü paràm .
     evaü dhyàtvà brahmaråpàü tanmantraü da÷adhà japet ..>% iti varõoddhàratantram .. * .. tasya nàmàni yathà, nànàtantreùu --
     %<khaþ pracaõóaþ kàmaråpã çddhirvahniþ sarasvatã .
     àkà÷amindriyaü durgà caõóã÷astàpinã guruþ ..
     ÷ikhaõóã dantajàtã÷aþ kaphoõirgaruto yadi .
     ÷ånyaü kapàlã kalyàõã sårpakarõã'jaràmaraþ .
     ÷ubhràgneyà caõóaliïgo janà vyaïgàrakhaógakau ..>%

#<khaü>#, klã, (kharvati mano'smin khanyate kùubhyate mano'nena và . kharva gatau, khana dàraõe và anyebhyopãti óaþ .) indriyam . (yathà, manau . 2 . 60 .
     %<triràcàmedapaþ pårbaü dviþ pramçjyàt tato mukham .
     khàni caiva spç÷edadbhiràtmànaü ÷ira eva ca ..>%) puram . kùetram . ÷ånyam . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 88 . 7 .
     %<patasyudãrõàmbudharàndhakàràt khàt khecaràõàü pravaro yathàrkaþ ..>%) binduþ . (yathà, lãlàvatyàü kùetravyavahàre .
     %<vedàgnivàõakhà÷vai÷ca khakhàbhràbhrarasaiþ kramàt ..>%) àkà÷am . (yathà, manau . 12 . 120 .
     %<khaü sannive÷ayet kheùu ceùñanaspar÷ane'nilam ..>% %<khaü vàhyàkà÷aü kheùu udaràdyavachinna÷arãràkà÷eùu .>% iti kullåkabhaññaþ ..) saüvedanam . devalokaþ . ÷arma . iti medinã . khe . 1 .. lagnàt da÷amarà÷iþ . iti dãpikà .. (yathà, jàtakaprakaraõe . %<tanunidhanakhabhe÷àþ kendrakoõe trilàbhe ..>%) abhrakam . iti ràjanirghaõñaþ .. (÷abdatanmàtram . yathà, maõóåkopaniùadi .
     %<etasmàjjàyate pràõo manaþ sarvendriyàõi ca .
     khaü vàyurjyotiràpaþ pçthvã sarvasya dhàriõã ..>% cidànandamayabrahmàkà÷am . yathà, chàndogyopaniùadi %<kaü brahma khaü brahma yadeva kaü tadeva khaü gaïkàkàro vai puruùo ghakàro ghoùayaüstathà ..>% chidram . yathà bhàgavate . 7 . 12 . 25 .
     %<khe khàni vàyau niþ÷vàsàüstejasyuùmàõamàtmavàn ..>%)

#<khaþ>#, puü, (kharvayati svara÷mibhiriti . kharva + antarbhåtaõic + óaþ .) såryaþ . iti hemacandraþ ..

#<khakuntalaþ>#, puü, (khaü àkà÷aü kuntalaü kuntalasthànãyaü yasya .) ÷ivaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (viùõuþ . %<àkà÷aü vai viùõurvyomake÷aþ ÷ivo maharùiþ .>% iti ÷rutiþ ..)

#<khakkha>#, hàse . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüakaü-señ .) kopadhaþ . khàdiþ . khakkhati . iti durgàdàsaþ ..

#<khakkhañaþ>#, puü, (khakkh + añan .) kakkhañaþ . kañhinaþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<khakholkaþ>#, puü, (khe àkà÷e såryaråpeõa kheùu indriyeùu àtmaråpeõa ulkà iva . antarvahiþprakà÷akatvàt tathàtvam .) såryaþ . yathà -- hariruvàca .
     %<punaþ såryàrcanaü vakùye yaduktaü bhçgave purà .
     om khakholkàya om namaþ ..>% iti gàruóe 16 adhyàyaþ .. khaùolkàyeti ca pàñhaþ .. (ayaü hi kà÷ãsthitàdityaþ . iti kà÷ãkhaõóam .. yaduktaü tatraiva 50 adhyàye .
     %<khakholko nàma bhagavànàdityaþ parikãrtitaþ ..>% etadvivaraõaü tatraivàdhyàye vi÷eùato draùñavyam ..)

#<khagaþ>#, puü, (khe àkà÷e gacchati . kha + gam + óaþ .) såryaþ . grahaþ . (yathà, jyotiùe .
     %<àpoklime yadi khagàþ sa kilenduvàraþ ..>%) devaþ . vàõaþ . pakùã . iti medinã . ge . 6 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 33 . 19 .
     %<taü vrajantaü khaga÷reùñhaü vajreõendro'bhyatàóayat ..>%) vàyuþ . iti ÷abdacandrikà .. (yathà, mahàbhàrate vanaparvaõi .
     %<tamàüsãva yathà såryo vçkùànagnirghanàn khagaþ ..>%) ÷alabhaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, manuþ . 12 . 63 .
     %<màüsaü gçdhro vapàü madgustailaü tailapakaþ khagaþ ..>% mahàdevaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 66 .
     %<àkà÷anirviråpa÷ca nipàtã hyava÷aþ khagaþ ..>%)

#<khagakhànaü>#, klã, (khanyate iti . khan + karmaõi gha¤ . khagànàü pakùiõàü khànaü vàsàrthakoñaram .) vçkùakoñaram . iti ÷abdacandrikà ..

#<khagapatiþ>#, puü, (khagàn pàtãti . khaga + pà + %<àto'nupasarge kaþ .>% 3 . 2 . 3 . iti kaþ .) garuóaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<khagavaktraþ>#, puü, (khagasya vaktramiva vaktraü agrabhàgaþ àkçtirvà yasya .) lakucavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<khagavatã>#, strã, (pçthivyàþ svakakùàyàmàkà÷agatimattvàt khagatulyagatitvena sàdç÷yamastyasyà iti àryabhaññaþ . såryasiddhàntamate tu khagasàdç÷yaü àkà÷asthititvenàstyasyàþ . matup . masya vaþ .) pçthvã . iti jañàdharaþ ..

#<khaga÷atruþ>#, puü, (khagànàü ÷atruriva .) pç÷niparõã càkuliyà iti bhàùà .. iti ÷abdacandrikà ..

#<khagàntakaþ>#, puü, (khagànàü antakaþ yama iva . yadvà, antayati antaü karoti iti . antarõic tato õvul .) ÷yenapakùã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<khagàsanaþ>#, puü, (khagasya såryasya àsanamiva udayasthànaü yatra . àsanatvena kalpitatvàttathàtvam .) udayaparvataþ . iti ÷abdamàlà .. (khago garuóa àsanaü yasyeti vigrahe .) viùõuþ . (etadbivaraõaü yathà, mahàbhàrate . 1 . sauparõe . 33 . 12--18 .
     %<tamuvàcàvyayo devo varado'smãti khecaram .
     sa vavre tava tiùñheyamuparãtyantarãkùagaþ ..
     uvàca cainaü bhåyo'pi nàràyaõamidaü vacaþ .
     ajara÷càmara÷ca syàmamçtena vinàpyaham ..
     evamastviti taü viùõuruvàca vinatàsutam .
     pratigçhya varau tau ca garuóo viùõumabravãt ..
     bhavate'pi varaü dadyàü vçõotu bhagavànapi .
     taü vavre vàhanaü viùõurgarutmantaü mahàbalam .
     dhvaja¤ca cakre bhagavànupari sthàsyatãti tam ..
     evamastviti taü devamuktvà nàràyaõaü khagaþ .
     vavràja tarasà vegàd vàyuü spardhan mahàjavaþ ..>%)

#<khagendraþ>#, puü, (khagànàü pakùiõàü indraþ .) garuóaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . sauparõe . 31 . 35 .
     %<patatrãõà¤ca garuóa indratvenàbhyaùicyata ..>% asya khagendratvakathà yathà tatraiva . 16--20 .
     %<tacchrutvà devaràjasya ka÷yapo'tha prajàpatiþ .
     vàlikhilyànupàgamya karmasiddhimapçcchata ..
     evamastviti ta¤càpi pratyåcuþ satyavàdinaþ .
     tàn ka÷yapa uvàcedaü sàntvapårbaü prajàpatiþ ..
     ayamindrastribhuvane niyogàd brahmaõaþ kçtaþ .
     indràrthe ca bhavanto'pi yatnavantastapodhanàþ ..
     na mithyà brahmaõo vàkyaü kartumarhatha sattamàþ ! ..
     bhavatàü hi na mithyà'yaü saïkalpo vai cikãrùitaþ ..
     bhavatveùa patatrãõàmindro'tibalasattvavàn .
     prasàdaþ kriyatàmasya devaràjasya yàcataþ ..>%)

#<khagendradhvajaþ>#, puü, (khagendro garuóo dhvajaþ keturvàhanaü ca yasya .) viùõuþ . (yathà, bhàgavate . 1 . 18 . 16 .
     %<j¤ànena vaiyàsaki÷abditena bheje khagendradhvajapàdamålam ..>%)

#<khage÷varaþ>#, puü, (khagànàü ã÷varaþ .) garuóaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 31 ..

@<[Page 2,268]>@
#<khagolaþ>#, puü, àkà÷amaõóalam . tasya vivaraõaü yathà . etadabrahmàõóaü sacchidraü kañàhadbayasya golàkàrasampuñatulyam . yatra bhårbhuvaþsvarmaharjanatapaþsatyasaüj¤akàni saptabhuvanàni santi . brahmàõóamadhye yaþ paridhiþ sa àkà÷akakùyà . tanmadhye paràvaha-parivaha-suvaha-sambahodbahàkhyànàü pa¤cànàü vàyånàü sthànàni adho'dhaþkrameõa santi . tadadhastàtadho'dhaþsthitapårbàbhimukha÷anibçhaspatiràhuketumaïgalasårya÷ukrabudhacandragrahayuktaü dakùiõottarasthitadhruvàkhyatàràdvayena baddhaü nakùatracakraü sadàpa÷cimagatinà pravahavàyunà bhramati . tataþ adho'dhaþkrameõa siddhavidyàdharameghavidyudàdiyuktaþ sadottaragatiràvahavàyurbhramati etadbrahmàõóasya madhye samantàt ã÷varasya dhàraõàtmikàü ÷aktiü bibhràõo bhågolaþ ÷ånye tiùñhati . pçthvyantargatà nàgàsurasamà÷rayà divyauùadhirasopetà ramyàþ pàtàla-rasàtala-mahàtala-talàtala-sutala-vitalàtala-saüj¤akà årdhvordhvakrameõa saptapàtàlabhåmaya÷ca santi . sumeruparvatopari ÷ånye ekà dhruvatàrà bhramati . evaü vaóavànalopari ÷ånye anyà dhruvatàrà bhramati .

#<atha kakùyàyojanàni vyàsayojanàni pçthivyuccayojanàni>#
     àkà÷asya brahmàõóasya và 18712080864000000 5953843911272727 2976921955636363
     nakùatrasya 259890000 82692273 41345336
     ÷aneþ 127668255 40620217 21310058
     ràhuketvoþ 805728632 256368201 1281883300
     guroþ 51375764 16346834 8172617
     candroccasya 38328484 12742828 6370614
     maïgalasya 8146909 2592198 1295299
     såryasya 4331500 1378204 688302
     ÷ukra÷ãghrasya 2664637 847839 423119
     budha֋ghrasya 1043209 331930 165165
     budha÷ukrayoþ 436150 138775 68588
     candrasya 324000 103091 5745
     àvahavàyoþ 5104 1624 12
     bhågolasya 4967 1581 0

#<atha grahàõàü madhyabhuktayaþ .>#
     raveþ candrasya maïgalasya
     dine-- 59 . 8 . 10 . ø 790 . 34 . 52 31 . 26 . 28
     kalàdyàþ 59 . 8 . 10 . ø 790 . 34 . 52 31 . 26 . 28
     varùe-- 12 . ø . ø . ø 4 . 12 . 46 . 40 . 48 6 . 11 . 24 . 9 . 36
     rà÷yàdyàþ 12 . ø . ø . ø 4 . 12 . 46 . 40 . 48 6 . 11 . 24 . 9 . 36
     yuge-- 4320000 57753336 2295832
     bhagaõàdyàþ 4320000 57753336 2295832
     kalpe-- 4320000000 57753336000 2295832000
     bhagaõàdyàþ 4320000000 57753336000 2295832000
     badha÷ãghrasya bçhaspateþ ÷ukra÷ãghrasya
     dine-- 245 . 32 . 21 4 . 29 . 9 96 . 7 . 43
     kalàdyàþ 245 . 32 . 21 4 . 29 . 9 96 . 7 . 43
     varùe-- 1 . 24 . 45 . 22 . 48 1 . ø . 21 . 3 . 36 7 . 15 . 11 . 49 . 12
     rà÷yàdyàþ 1 . 24 . 45 . 22 . 48 1 . ø . 21 . 3 . 36 7 . 15 . 11 . 49 . 12
     yuge-- 71937060 364220 3012376
     bhagaõàdyàþ 71937060 364220 3012376
     kalpe-- 71937060000 364220000 3012376000
     bhagaõàdyàþ 71937060000 364220000 3012376000

#<atha grahàõàü madhyabhuktayaþ .>#
     ÷aneþ ràhoþ candroccasya
     dine-- 2 . ø . 23 3 . 10 . 44 6 . 41 . 0
     kalàdyàþ 2 . ø . 23 3 . 10 . 44 6 . 41 . 0
     varùe-- 0 . 12 . 12 . 54 0 . 19 . 21 . 12 . 36 1 . 10 . 40 . 59 . 42
     rà÷yàdyàþ 0 . 12 . 12 . 54 0 . 19 . 21 . 12 . 36 1 . 10 . 40 . 59 . 42
     yuge-- 246568 231238 488103
     bhagaõàdyàþ 246568 231238 488103
     kalpe-- 246568000 231238000 488103000
     bhagaõàdyàþ 246568000 231238000 488103000

#<atha rà÷iùu nakùatràõàü sthitiþ .>#
a÷vinã | bharaõã | kçttikà | rohiõã | mçga÷irà | àrdrà | punarvasuþ | puùyà | a÷leùà
     rà÷iþ | 0 | 0 | 1 | 1 | 2 | 2 | 2 | 3 | 3
     aü÷aþ | 1 | 20 | 1 | 29 | 3 | 1 | 20 | 16 | 29
     kalà | 0 | 0 | 3 | 30 | 0 | 10 | 40 | 20 | 20
     apakrama- | 10 | 12 | 5 | 5 | 10 | 9 | 6 | 0 | 7
     bhàgàþ | uttaraþ | uttaraþ | uttaraþ | dakùiõaþ | dakùiõaþ | dakùiõaþ | uttaraþ | uttaraþ | dakùiõaþ

maghà | pårbaphalgunã | uttaraphalgunã | hastà | citrà | svàtã | vi÷àkhà | anuràdhà | jyeùñhà
     rà÷iþ | 4 | 4 | 5 | 5 | 5 | 6 | 6 | 7 | 7
     aü÷aþ | 2 | 22 | 5 | 10 | 24 | 26 | 26 | 24 | 29
     kalà | 20 | 20 | 40 | 0 | 10 | 4 | 40 | 0 | 0
     apakrama- |     | 12 | 13 | 11 | 2 | 27 | 34 | 3 | 4
     bhàgàþ | u | u | u | da | da | u | da | da | da

målà | pårbàùàóhà | uttaràùàóhà | abhijit | ÷ravaõà | dhaniùñhà | ÷atabhiùà | pårbabhàdrapad | uttarabhàdrapad | revatã
     rà÷iþ | 8 | 8 | 8 | 8 | 9 | 9 | 10 | 10 | 11 | 11
     aü÷aþ | 1 | 14 | 20 | 24 | 10 | 20 | 20 | 26 | 1 | 26
     kalà | 10 | 0 | 0 | 40 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 50
     apakrama- | 9 | 5 | 5 | 30 | 30 | 33 | 30 | 24 | 26 | 0
     bhàgàþ | da | 30 da | da | u | u | u | da | u | u | u

#<atha rà÷iùu nakùatràõàü sthitiþ .>#
 | mçgavyàdhaþ . |     |     |
agastyaþ |     | hutabhuk | brahmahçdayaü | saptarùitàrà
 | kàlapuruùaþ |     |     |
     rà÷iþ | 3 | 2 | 1 | 1 | 1
     bhàgaþ | 0 | 20 | 22 | 22 | 1
     kalà | 0 | 0 | 0 | 0 | 3
     apakrama- | 60 | 640 | 38 | 330 | 5
     bhàgàþ | da | da | da | da | u
      | punarvasau | àrdràyàm | rohiõyàm | rohiõyàm | kçttikàyàm

     atha khagolaracanà .
     svavà¤chitaü kàùñhanirmitaü bhågolaü tanmadhyagaü sumerorubhayatra nirgataü daõóa¤ca kçtvà ùaùñyuttara÷atatraya-parimitaü samavibhaktaü àdhàrakakùyàdbayaü viùavakakùyaikà ca kàryà .. atha meùàdirà÷isthitiþ .
     svàhoràtràrdhakarõaiþ tatpramàõànumànena ca kràntisthànàt dakùiõottaravibhaktairvikùepabhàgairnijanijàpakramai÷ca meùàdãnàü rà÷ãnàü tisraþ kakùyàþ kuryàt . tà eva kakùyàþ karkàdãnàü vaiparãtyena kuryàt . tàdç÷yastisrastulàdãnàütathàviparyayàt makaràdãnà¤ca kuryàt .. ahoràtràrdhakarõaj¤ànaü yathà .
     svakrànterutkramakramajye dve kuryàt . tatra utkramajyayà hãnà trijyà dakùiõottaraü dinavyàsadalaü syàt .. vikùepaj¤ànaü yathà .
     candraþ svakràntyaü÷àt nijapàtena rà÷icakrakalà÷ãtibhàgaiþ paramaü dakùiõottaraü vikùipyate . tasya navabhàgaü dbiguõitaü bçhaspatiþ maïgalastriguõitaü anye caturguõaü vikùipyante . tatra kramaþ candrasya madhyavikùepakalàþ 270 maïgalasya 90 budhasya 120 bçhaspateþ 60 ÷ukrasya 120 ÷aneþ 120 ravervikùepakalà nàsti .. atha nakùatràdikakùyàsthànam .
     àdhàrakakùyàdbayopariyàmyodaggolasaüsthitànàü nakùatràdãnàü kakùyàþ kuryàt . sarvàsàü kakùyàõàü madhyasthàne viùuvatkakùyà sthità . tadàdhàrakakùyayoryuterårdhaü dve ayane viùuvadvaya¤ca kuryàt . viyuvasthànàt bhagaõasa¤càraparyantaü sphuñabhàgairmaïgalàdãnàü kùetràõyeva kuryàt arthàt meùàdirà÷ãn tiryakjyàbhã racayet . tathà ayanasthànàt anyàyanaparyantaü tiryak aparà kakùyàkràntisaüj¤à kàryà . tayà kakùyayà såryaþ prakà÷ayan sadà bhramati .. candràdyà grahàþ apamaõóalamà÷ritaiþ svasvapàtàü÷airapakramàt vikùepànteùu apakrameõàkçùñàþ santo lokairdç÷yante . kùitije udayan rà÷iþ lagnaü syàt tadva÷àt astaü gacchaü÷ca astàkhyaü syàt . laïkodayairyathà siddhaü da÷acaturthasthàna¤ca kuryàt . madhyakùitijayormadhye yà jyà sà antyà kathyate . viùuvatkùitijayorantarajyà caradalajyà . upari svakaü sthànaü madhye kùitijamaõóalaü kçtvà vastraveùñitaü lokàlokaveùñita¤ca kçtvà jalapatanayogena pàradasràvayogena và kàlabhramaõaü sàdhayet . iti såryasiddhàntasammatam ..

#<khaggaóaþ>#, puü, (khe àkà÷e galatãti . gala + ac pçùodaràt sàdhu .) tçõavi÷eùaþ . khàgóà iti bhàùà .. tatparyàyaþ poñagalaþ 2 bçhatkà÷aþ 3 kàkekùuþ 4 . iti ratnamàlà ..

#<khaïkaraþ>#, puü, (khanyate kaïkatikayà iti . khan dàraõe + kvip . kãryate vikãryate iti . ké vikùepe + ap . tataþ karmadhàrayaþ .) cårõakuntalaþ . iti hemacandraþ ..

#<khaca>#, ga bhåtipåtyorutpattau . iti kavikalpadrumaþ .. (kryàü-paraü-akaü-señ .) bhåtiþ sampattiþ påtiþ pavitratà tayorutpattiþ pràdurbhàvaþ . bhåtyutpattau påtyutpattau cetyarthaþ . ga, khac¤àti ràjà samçddhaþ syàdityarthaþ . ÷eùàrthaþ kàtantràdyasammataþ . iti durgàdàsaþ ..

#<khaca>#, t ka bandhane . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràü-paraü-sakaü-señ .) khacayati . iti durgàdàsaþ ..

#<khacamasaþ>#, puü, (khe àkà÷e camyate bhakùyate'sau pitçlokasthaiþ puõyàtmabhirityarthaþ . camu bhakùaõe + asac . khe camasaþ yaj¤ãyapàtramiva amçtamayatvàttathàtvam .) candraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<khacaraþ>#, puü, (khe àkà÷e caratãti . cara + %<careùñaþ .>% 3 . 2 . 16 . iti ñaþ .) meghaþ . iti ÷abdacandrikà .. vàyuþ . ràkùasaþ . såryaþ . eteùàü pramàõaü yathà . mahàbhàrate droõaparvaõi .
     %<khacarasya sutasya sutaþ khacaraþ khacarasya pità na punaþ khacaraþ .
     khacarasya sutena hataþ khacaraþ khacarã pariroditi hà khacara ! ..>% àkà÷agàmini tri . yathà . smçtiþ .
     %<pavano dikpatirbhåmi-ràkà÷aü svacaràmaràþ ..>% råpakabhedaþ . yathà . saïgãtadàmodaraþ .
     %<khacaro raïgatàle syàt gururàdau laghustathà ..
     ÷ànte'thavà hàsyarase bhavedeùa da÷àkùaraþ ..>%

#<khacitaü>#, tri, (khac + ktaþ .) saüyuktam . tatparyàyaþ karambitam 2 råùitam 3 guruguõóitam 4 . iti trikàõóa÷eùaþ .. karambam 5 kavaram 6 mi÷ram 7 saüpçktam 8 . iti hemacandraþ .. vyàptam 9 . iti ÷abdaratnàvalã .. guõñhitam 10 churitam 11 . iti jañàdharaþ ..

#<khaja>#, manthe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-sakaüseñ .) mantho viloóanam . khajati jalaü matsyaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<khaja>#, i pàïgyulye . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüakaü-señ . idit .) i, kha¤jyate . païguþ khoóaþ bhàvapradhànanirde÷àt païgutvamiti yàvat . so'syàstãti cåóàditvàllaþ . païgulastasya bhàvaþ pàïgyulyaü khoñanamityarthaþ . kha¤jati khoóaþ . bhàvapradhànanirde÷o yathà . vudasavarõa iti kàtantrasåtram . atra asavarõe pare uvarõo vakàratvaü pràpnotãtyevàrthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<khajaþ>#, puü, (khajyate nirmathyate'nena . khaj + karaõe ap . yadvà, khajati mathnàtãti . khaj + ac .) darviþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. hàtà iti bhàùà .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 214 . 21 .
     %<payasyantarhitaü sarpiryadvad nirmathyate khajaiþ .
     ÷ukraü nirmathyate tadbaddehasaïkalpajaiþ khajaiþ ..>%
     %<khajenàmathya ca sthàpyaü tannihantyupayojitam ..>% iti vàbhaññe cikitsàsthàne tçtãye'dhyàye ..

#<khajakaþ>#, puü, (khajati mathnàtãti . khaj + õvul .) manthànadaõóaþ . iti hemacandraþ ..

#<khajapaü>#, klã, (khajyate mathyate iti . %<uùikuñidalikacikhajibhyaþ kapan .>% uõàü 3 . 142 . iti kapan .) ghçtam . ityuõàdivçttiþ ..

#<khajalaü>#, klã, (khe àkà÷e nicitaü yajjalam .) nãhàraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. àkà÷avàri . yathàha ràjavallabhaþ .
     %<varùàsu caranti ghanaiþ sahoragà viyati kãñalutà÷ca .
     tadviùajuùñamapeyaü khajalamagastyodayàt pårbam ..>%

#<khajà>#, strã, (khaj + bhàve ap ñàp ca .) manthaþ . maoyà iti bhàùà .. prahastaþ . iti medinã .. (khaj + karaõe ap striyàü ñàp .) darvã . iti hemacandraþ .. (yathà, cikitsitasthàne ùaóviü÷e'dhyàye su÷rutenoktam .
     %<guptàphalaü gokùurakàcca bãjaü tathoccañàü gopayasà vipàcya .
     khajàhataü ÷arkarayà ca yuktaü pãtvà naro hçùyati sarvaràtram ..>% pàkasàdhanadravyavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 4 . 7 . 1 .
     %<khajà¤ca darvã¤ca kareõa dhàrayannasi¤ca kàlàïgamakoùamavraõam .>%) màraõam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<khajàkaþ>#, puü, (khaj manthe + %<khajeràkaþ .>% uõàü 4 . 13 . iti àkaþ .) pakùã . ityuõàdivçttiþ ..

#<khajàkà>#, strã, puü, (khajati mathnàti pàkam . khaj manthe + %<khajeràkaþ .>% uõàü 4 . 13 . iti àkaþ tataùñàp .) darvã . ityamaraþ . 2 . 9 . 34 . hàtà camasa ityàdi bhàùà ..
     (%<khajàkaþ pakùiõi khyàtaþ khajàkà darvirucyate ..>% ityuõàdivçttiñãkà .)

#<khajit>#, puü, (khena àkà÷adhyànena ÷ånyabhàvanayeti bhàvaþ jayati saüsàrabhàvaü yaþ . ji + kvip . ÷ånyavàdinàü bauddhànàü ÷ånyaü sarvameva ityàkàrabhàvanayà saüsàrabhàvajayanàt tathàtvam .) buddhavi÷eùaþ . iti hemacandraþ . 2 . 149 ..

#<khajyotiþ>#, [s] puü, (khe àkà÷e jyotiryasya .) khadyotaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kha¤jaþ>#, tri, (khaji gativaikalye + ac .) vikalagatiþ . khoüóà iti bhàùà .. yathà, manuþ . 3 . 242 .
     %<kha¤jo và yadi và kàõo dàtuþ preùyo'pi và bhaveta ..>%) tatparyàyaþ . khoóaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 49 . kholaþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. khoraþ 4 kha¤jakaþ 5 . iti hemacandraþ .. khoñaþ 6 . iti khoóadhàtvarthadar÷anàt .. tasya lakùaõaü yathàha màdhavakaraþ .
     %<vàyuþ kañyà÷ritaþ sakthnaþ kaõóaràmàkùipedyadà .
     kha¤jastadà bhavejjantuþ païgusakynordvayorvadhàt ..>%

#<kha¤jakaþ>#, tri, (kha¤jatãti . khaji + kartari õvul . svàrthe kan và .) kha¤jaþ . iti hemacandraþ . 3 . 119 ..

#<kha¤jakàriþ>#, puü, (kha¤jakasya ariþ nà÷akaþ .) susnà . iti ràjanirghaõñaþ .. kheüsàri iti bhàùà ..

#<kha¤jakheñaþ>#, puü, (kha¤ja iva kheñati gacchati nçtyanniva bhåmau caratãtyarthaþ . khiñ + ac .) kha¤janapakùã . iti ÷abdamàlà ..

#<kha¤jakhelaþ>#, puü, (kha¤ja iva khelati tadbaccalanàdityarthaþ . khel + ac .) kha¤janapakùã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kha¤janaü>#, klã, (khaji vikalagatau + bhàve lyuñ .) gamanam . iti medinã . ne . 55 ..

#<kha¤janaþ>#, puü, (khaji + kartari lyuþ .) svanàmakhyàtapakùã . tatparyàyaþ . kha¤jarãñaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 5 . 15 .. kaõàñãnaþ 3 kàkacchardiþ 4 kha¤jakhelaþ 5 tàtanaþ 6 muniputtrakaþ 7 bhadranàmà 8 ratnanidhiþ 9 . iti trikàõóa÷eùaþ .. kha¤jakheñaþ 10 gåóhanãóaþ 11 taõóakaþ 12 caraþ 13 . iti ÷abdamàlà .. kàkacchadaþ 14 nãlakaõñhaþ 15 kaõàñãraþ 16 kaõàñàrakaþ 17 . iti ÷abdaratnàvalã .. (asya dar÷anena yat ÷ubhà÷ubhaü phalaü bhavati taduktaü bçhatsaühitàyàü 45 adhyàye . tadyathà --
     %<kha¤janako nàmàyaü yo vihagastasya dar÷ane prathame .
     proktàni yàni munibhiþ phalàni tàni pravakùyàmi ..>% tatra catvàraþ kha¤janà bhavanti . teùàü nàmànyàha .
     %<sthålo'bhyunnatakaõñhaþ kçùõagalo bhadrakàrako bhadraþ .
     àkaõñhamukhàt kçùõaþ sampårõaþ pårayatyà÷àm ..
     kçùõo gale'sya vinduþ sitakarañàntaþ sa riktakçdriktaþ .
     pãto gopãta iti kle÷akaraþ kha¤jano dçùñaþ ..>% atha kasmin kàle dçùñaþ kãdçkphalaü karoti ityàha .
     %<atha madhurasurabhiphalakumumataruùu salilà÷ayeùu puõyeùu .
     karituragabhujagamårdhni pràsàdodyànaharmyeùu ..
     gogoùñhasatsamàgamayaj¤otsavapàrthivadvijasamãpe .
     hastituraïgama÷àlàcchatradhvajacàmaràdyeùu ..
     hemasamãpasitàmbarakamalotpalapåjitopalipteùu .
     dadhipàtradhànyakåñeùu ca ÷riyaü kha¤janaþ kurute ..
     païke svàdvannàptirgorasasampacca gomayopagate .
     ÷àdvalage vastràptiþ ÷akañasthe de÷avibhraü÷aþ ..
     gçhapañale'rthabhraü÷o vadhre bandho'÷ucau bhavati rogaþ .
     pçùñhe tvajàvikànàü priyasaïgamamàvahatyà÷u ..
     mahiùoùñragardabhàsthi÷ma÷ànagçhakoõa÷arkaràdristhaþ .
     pràkàrabhasmake÷eùu cà÷ubho maraõarugbhayadaþ ..
     pakùau dhunvanna÷ubhaþ ÷ubhaþ pibanvàri nimnagàsaüsthaþ .
     såryodaye'tha ÷asto neùñaphalaþ kha¤jano'stamaye ..
     nãràjane nivçtte yayà di÷à kha¤janaü nçpo yàntam .
     pa÷yettayà gatasya kùipramaràtirva÷amupaiti ..
     tasmin nidhirbhavati maithunameti yasmin yasmiüstu chardayati tatratale'sti kàcaþ .
     aïgàramapyupadi÷anti purãùaõe'sya tatkautukàpanayanàya khaneddharitrãm ..
     mçtavikalavibhinnarogitaþ svatanusamànaphalapradaþ khagaþ .
     dhanakçdabhinilãyamànako viyati ca bandhusamàgamapradaþ ..
     nçpatirapi ÷ubhaü ÷ubhaprade÷e khagamavalokya mahãtale vidadhyàt .
     surabhikumumadhåpayuktamarghaü ÷ubhamabhinanditamevameti vçddhim ..
     a÷ubhamapi vilokya kha¤janaü dvijagurusàdhusuràrcane rataþ .
     na nçpatira÷ubhaü samàpnuyànna yadi dinàni ca sapta màüsabhuk ..>% tataþ kàlaphalapradar÷anàrthamàha .
     %<à varùàt prathame dar÷ane phalaü pratidinaü tu dina÷eùe .
     diksthànamårtilagnarkùa÷àntadãptàdibhi÷cohyam ..>% ÷àkune digvi÷eùe'sya ÷abdaphalaü yathà --
     %<vittaü brahmaõi kàryasiddhiratulà ÷akre hutà÷e bhayaü yàmyàmagnibhayaü suradviùi kalirlàbhaþ samudràlaye .
     vàyavyàü varavastragandhasalilaü dityàïganà cottareai÷ànyàü maraõaü dhruvaü nigaditaüdiglakùaõaü kha¤jane ..>%)

#<kha¤janarataü>#, klã, (kha¤janasya ratamiva gopanãyaü avyaktaü rataü ratiþ .) yaminàü gopyaü ratam . yatinàü gopanãyamaithunam . iti hàràvalã ..

#<kha¤janà>#, strã, (kha¤jana ivàcarati . kha¤jana + ïyac + kvip ñàp ca . yadbà, khaji + yuc + ñàp .) sarùapã . kùudrakha¤janajàtiþ . iti medinã ..

#<kha¤janàkçtiþ>#, strã, (kha¤janasyàkçtirivàkçtirasya .) kha¤janavi÷eùaþ . iti ÷abdacandrikà .. tatparyàyaþ . hàputtrikà 2 kha¤janikà 3 sarùapã 4 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kha¤janikà>#, strã, (kha¤janastadàkàro'styasyàþ iti . kha¤jana + ñhan ñàp ca .) kha¤janàkàrapakùivi÷eùaþ . tatparyàyaþ . hàputtrikà 2 tulikà 3 skoñikà 4 sarùapã 5 . iti trikàõóa÷eùaþ .. kha¤janàkçtiþ 6 . iti ÷abdacandrikà ..

#<kha¤jarãñaþ>#, puü, (kha¤ja iva çcchatãti . ç gatau + bàhulakàt kãñan .) kha¤janapakùã . ityamaraþ . 2 . 5 . 15 .. (yathà, amaru÷atake . 99 .
     %<tanvã ÷arattripathagàpuline kapolau lole dç÷au ruciraca¤calakha¤jarãñau ..>%)

#<khaña>#, kàókùi . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-señ .) khañati . kàïkùi àkàïkùàyàm . iti durgàdàsaþ ..

#<khañaþ># puü, (khañ + ac .) andhakåpaþ . kaphaþ . prahàràntaram . ñaïkaþ . iti medinã .. tçõam . iti hemacandraþ .. làïgalam . kattçõam . ityajayapàlaþ ..

#<khañakaþ>#, puü, (khañ + bàhulakàd bun .) ghañakaþ . tatparyàyaþ . nàgavãñaþ 2 ñàïkaraþ 3 tryakùaraþ 4 . iti trikàõóa÷eùaþ .. kubjitapàõiþ . iti ÷abdamàlà ..

#<khañikaþ>#, puü, (khañaþ astyasya iti ñhan .) kubjitapàõiþ . iti hemacandraþ ..

#<khañikà>#, strã, (khañ + ac . tataþ saüj¤àyàü kan ñàp ata itva¤ca .) lekhanadravyam . khaóã iti bhàùà . (yathà, kalàvilàse . 2 . 23 .
     %<vividhanavàü÷ukamçgamadacandanakarpåramarica pågaphalaiþ .
     khañikàhastaþ sa sadà gaõayati koñãrmuhårtena ..>%) karõarandhram . vãraõam . iti vi÷vaþ ..

#<khañinã># strã, (khañ + bàhulakàt iniþ . ïãp ca .) khañã . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, hitàpade÷e .
     %<na patati khañinã sasambhramà yasya mahadgaõanàyàm ..>%)

#<khañã>#, strã, (khañ + ac . gauràditvàt ïãù .) lekhanadravyam . khaóã iti bhàùà . tatparyàyaþ . khañinã 2 khañikà 3 dhavalamçttikà 4 sitadhàtuþ 5 pàõóumçt 6 pàõóumçttikà 7 . asyà guõàþ . madhuratvam . tiktatvam . ÷ãtalatvam . pittadàhavraõadopakaphàsranetraroganà÷itva¤ca . iti ràjanirdhaõñaþ .. asyàþ paryàyàntaràõi kañhinã÷abde dravçvyàni .. (yathàsyàþ paryàyà guõà÷ca bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .
     %<khañikà kañhinã càpi lekhanã ca nigadyate .
     khañikà dàhajicchãtà madhurà viùa÷othajit ..
     lepàdetadguõàþ proktà bhakùità mçttikà samà .
     khañã gaurakhañã dve ca guõaistulye prakãrtite ..>%)

#<khañña>#, ka vçtau . iti kavikalpadruma .. (curàü-paraüsakaü-señ .) ñadbayàntaþ . ka, khaññayati . vçtiþ saüvaraõam . iti durgàdàsaþ ..

#<khaññanaþ>#, tri, (khaññyate vriyate ÷ayyàdibhiþ iti . khañña vçtau + karmaõi lyuñ .) kharvaþ . iti hemacandraþ . choña iti bhàùà .. khadçta iti pàñho'pi dçùñaþ ..

#<khaññà>#, strã, (khañña + ñàp .) khaññhà . iti ÷abdacandrikà ..

#<khaññà÷aþ>#, puü strã, (khaññaþ àtmà vçtaþ san a÷nàti iti . a÷ + ac . a÷nute vyàpnoti gàtragandhena và . a÷åï navyàptau + ac .) vanajantuvi÷eùaþ . khañà÷a iti gandhagokulà iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . gandhautuþ 2 vanavàsanaþ 3 . iti trikàõóa÷eùaþ .. khaññà÷ã 4 vanàkhuþ 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. khaññàsaþ 6 gandhamàrjàraþ 7 vana÷và 8 ÷àliþ 9 . iti jañàdharaþ .. puùyalakaþ 10 . iti durgàdàsadhçtavacanam ..

#<khaññàsaþ>#, puü, (khaññà÷a + pçùodaràt ÷akàrasya satvam . yadvà, khañña ivàsati dãpyate prakà÷ate . asa dãptau + ac .) khaññà÷aþ . iti jañàdharaþ .. (lakùaõamasya yathà bhaiùajyaratnàvalyàü vàtavyàdhyadhikàre .
     %<khaññàso'nåpajaþ ÷reùñho vartulo màüsala÷ca yaþ .
     sammato madhyade÷ãyo madhyamo marujo'dhamaþ ..>%)

#<khaññiþ>#, puü, (khañña + in .) ÷avayànam . tatparyàyaþ . anta÷ayyà 2 vàruñhaþ 3 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<khaññikaþ>#, tri, (khaññanaü àvaraõaü khaññaþ sa ÷ilpatvenàsyàstãti . ñhan .) ÷àkunikaþ . iti ÷abdamàlà . pàkhimàrà iti bhàùà ..

#<khaññikà>#, strã, (khañña + svàrthe svalpàrthe và kan + ñàp ata itva¤ca .) kùudrakhaññà . tatparyàyaþ . niùadyà 2 sandã 3 . iti trikàõóa÷eùaþ .. àsandã 4 . iti jañàdharaþ . ÷avayànam . iti ÷abdamàlà ..

#<khaññerakaþ>#, tri (khañña + bàhulakàt karmaõi erak .) kharvaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<khañvà>#, strà, (khañyate kàïkùyate ÷ayanàrthibhiriti . khañ kàïkùàyàü + %<a÷åpruùilañãti .>% uõàü 1 . 151 . iti kvan .) kàùñhàdiracita÷ayyàdhàraþ . khàñ iti bhàùà . tatparyàyaþ . ÷ayanam 2 ma¤caþ 3 paryaïkaþ 4 palyaïkaþ 5 . ityamaraþ . 2 . 6 . 138 .. talpam 6 ÷ayaþ 7 . iti ÷abdaratnàvalã .. * .. tadyuktiryathà --
     %<aùñàbhiþ kàùñhakhaõóai÷ca khañveti praticakùate ..>% athaiùàü nàmàni . tiùñhet yadàlambya khañvà tajj¤eyaü caraõàhvayam . ÷iraþsthaü vyupadhànaü syàt adhaþsthaü syàt niråpakam .. àliïgane ubhe pàr÷ve pràha bhojamahãpatiþ . àliïgane caturhaste vyupadhànaniråpake .. tadardhena tadardhena catvàra÷caraõà iti . sarvaùoóa÷ikà khañvà sarvatràbhayadàyikà .. àliïgane sàrdhavede vyupadhànaniråpake . sàrdhadvaye ca caraõà hastaikaparisammitàþ .. sarvàùñàda÷akà khañvà sarvakàmaphalapradà . àliïgane pa¤cahaste vyupadhàne niråpake .. tadardhena tadardhena catvàra÷caraõà iti . sarvaviü÷atikà khañvà dhanadhànyajayapradà .. àliïgane pa¤cahaste vyupadhàne niråpake . trihastasammite pàdà hastaikaparisammitàþ .. sarvaviü÷atikà khañvà evamapyupajàyate . àliïgane sàrdhapa¤ce vyupadhàne niråpake .. tadardhena tadardhena catvàra÷caraõà iti . sarvadvàviü÷ikà khañvà sarvasampatpradàyinã .. àliïgane ca ùaóóhaste vyupadhàne niråpake . trihastasammite pàdà÷catvàra÷caraõà iti .. caturviü÷atikà khañvà sarvarogakùayaïkarã . àliïgane saptahaste vyupadhàne niråpake .. trihaste sàrdhahastà÷ca catvàra÷caraõà iti . sarvaùaóviü÷ikà khañvà sarvasaubhàgyakàrikà .. àliïgane sàrdhasapte vyupadhàne niråpake . sàrdhatrihaste sàrdhà÷ca catvàra÷caraõà iti .. sarvàùñàviü÷ikà khañvà sarvabhogapradàyikà . àliïgane càùñahaste vyupadhàne niråpake .. caturhaste sàrdhahastà÷catvàra÷caraõà iti . sarvatriü÷atikà khañvà sarvakàmàrthadàyinã .. evamaùñavidhàþ khañvàþ samàsenopadar÷itàþ . àdityàdida÷àjànàü nçõàü sampattidàyikàþ .. kàryàþ ÷ilpibhiretàsu vividhàkçtikalpanàþ . sarvaùoóa÷ikà khañvà sarveùàmeva yujyate .. aùñau khaõóàni yasyàþ syu÷caturhastayutàni ca . ÷rãsarvamaïgalà nàma khañvaiùà pçthivãpateþ .. iyaü yadà sacchadanà tadà sarvajayàbhidhà . yàtràsiddhiþ sarvasiddhirvijayà càùñamaïgalà .. * ..
     ekaikahastavçddhyà tu bhavenma¤camataþ param . jayo'tha maïgalaþ preyàn citrakàntaþ paro mahàn .. ekaikahastavçddhyà tu ma¤cànàmiti lakùaõam . sà tuïgà hyatituïga ca ÷ikharã viùayekùaõà .. ekaikahastavçddhyà tu ñaïka ityabhidhãyate . yàtràsiddhiü samàrabhya ye'mã ùoóa÷a kãrtitàþ .. àdityàdida÷àjànàmàdyantaikadvayaü kramàt . dåradar÷ã dãrghadar÷ã durlaïghyo'tha duràsadaþ .. yathottaraü da÷aguõàþ pàdaikapariõàhinaþ . pràsàdasaüj¤akàþ kàryà ràj¤à sukhamabhãpsatà .. catvàra ete sarveùàü bhåpatãnàü sukhàvahàþ .. * .. bhojamate ca .
     %<sarvatriü÷atikàü yàvat àrabhyàbhayaùoóa÷ãm .
     khañvànàmiti nàmàni aùñau hastadvayàdhikàm ..>% tadyathà --
     %<maïgalà vijayà puùñiþ kùamà tuùñiþ sukhàsanam .
     pracaõóà sarvatobhadrà khañvànàmàùñakaü viduþ ..>% àsàü vibhàgaþ pårbavat .. * .. parà÷arasaühitàyàntu .
     %<aùñàbhiþ kàùñakhaõóaistu yo'kùapiõóo vijàyate .
     sa cet samo bhavet khañvà praõa÷yà syàdato'nyathà ..
     same sarvàyasampattirviùame viùamàspadam .
     tasmàt khañvàïgapiõóo yaþ samaþ kàryaþ sa såribhiþ ..>% idantu sàmànyaü sarvasammata¤ca . kàùñhaniyamastu pårbavadeva . ityàsanayuktau svañvodde÷aþ .. * .. tasyà doùaguõà yathà --
     %<khañvàyàü yo guõo doùo màna¤ca parikãrtitam .
     tenaiva khañvà kàùñhotthà tathaiva guõamàvahet ..
     anenaiva vidhànena kàryaü bahuvidhàsanam .
     vinà naukàü samaü kàryaü sarvatraivàsanaü guru ..>% iti tatraiva yuktikalpataruþ .. asyà guõaþ . vàtalatvam . iti ràjavallabhaþ .. preïkhà . ityamarañãkà .. kola÷imbã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<khañvàïgaü>#, klã, (khañvàyà aïgam . tadivàkçtiryasya iti .) ÷ivasyàstravi÷eùaþ . tatparyàyaþ . sukhaüsuõaþ 2 .. iti hemacandraþ .. (yathà, màrkaõóeye . 87 . 6 .
     %<vicitrakhañvàïgadharà naramàlàvibhåùaõà ..>%)

#<khañvàïgaþ>#, puü, (khañvàïga ityàkhyà'sya . ÷ivasya khañvàïgàstravat sarvatra durlaïghya÷àsanatvàt amoghavãryavattvàccàsya tathàtvam .) såryavaü÷ãyaràjavi÷eùaþ . sa tu vi÷vasaharàjaputtraþ . yathà -- ÷rãmadbhàgavate . 9 . 9 . 41 .
     %<tato da÷arathastasmàt puttra aióavióastataþ .
     ràjà vi÷vasaho yasya khañvàïga÷cakravartyabhåt ..>%

#<khañvàïgabhçt>#, puü, (khañvàïgaü bibharti iti . bhç + kvip .) ÷ivaþ . iti hemacandraþ ..

#<khañvàïgã>#, [n] puü, (khañvàïgaü asvavi÷eùaþ so'syàsthãti iniþ .) ÷ivaþ . iti hàràvalã .. (pràya÷cittàrthaü dhàraõãyaü khañvàïgàkçtikàùñhakhaõóavi÷eùaþ . yathà, manuþ . 11 . 105 .
     %<khañvàïgã cãravàsà và ÷ma÷rulo vijane vane .
     pràjàpatyaü caret kçcchramabdamekaü samàhitaþ ..>%)

#<khañvàråóhaþ>#, tri, (khañvàmàråóhaþ . %<khañvà kùepe .>% 2 . 1 . 26 . iti nindàyàü dvitãyàntasya ktàntena nityasamàsaþ .) avinãtaþ . pramàdavàn . iti trikàõóa÷eùabhåriprayogau .. (yathà, bhaññau . 5 . 10 .
     %<vçtastvaü pàtresamitaiþ khañvàråóhaþ pramàdavàn .
     pàna÷auõóaþ ÷riyaü netà nàtyantãnatvamunmanàþ ..>% %<khañvàråóhaþ utpathasthitaþ . khañvà kùepe iti dvitãyà .>% iti jayamaïgalañãkà ..) khañvàråóho naro jàlmaþ . iti kalàpavyàkaraõam .. (vedaü vratàni ca samàpya samàvçttena hi khañvà roóhavyà brahmacarya eva bhåmi÷ayanàrho'pi yaþ khañvàmàrohati sa jàlmaþ . råóha÷càyaü tena khañvàmàrohatu mà và niùiddhànuùñhànaparaþ sarvo'pi khañvàråóha ucyato iti ÷abdàrthacintàmaõiþ ..) khañvoparisthita÷ca ..

#<khañvikà>#, strã, (alpà khañvà . alpàrthe kan . ata itva¤ca .) kùudrakhañvà . iti jañàdharaþ .. khañvàvi÷eùaþ . tadyuktiryathà --
     %<brahmakùattriyavai÷yànàü catuþùaóaùñakoõikàþ .
     khañvikàþ sukhasambhåtàþ ÷uklaraktàsitàmbaràþ ..>% iti yuktikalpatarau khañvikodde÷aþ ..

#<khaóa>#, i ïa mathi . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüàtmaü-sakaü-señ . idit .) mathi manthane manthana¤ceha bha¤janam . i, khaõóyate . ïa, khaõóate daõóena bhàõóaü lokaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<khaóa>#, ka bhede . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüparaü-sakaü-señ .) ka, khàóayati . iti durgàdàsaþ ..

#<khaóaü>#, klã, puü, (khaõóyate chidyate dhànye pakve sati iti . khaóa + karmaõi ap .) laghutçõam . iti ÷abdaratnàvalã . khaó iti bhàùà ..

#<khaóaþ>#, puü, (khaóa + bhàvakarmàdau yathàyathaü ap .) pànàntaram . bhedaþ . iti medinã . óe . 8 .. khaóayåùo yathà, cakradatte .
     %<takraü kapitthacàïgerãmaricàjàjicitrakaiþ .
     supakkaü khaóayåùo'yamayaü kàmbaliko'paraþ ..>%

#<khaóakkikà>#, strã, (khaóak ityavyakta÷abdaü karotãti . kç + bàhulakàt óaþ tato gauràditvàt ïãù . tataþ svàrthe kan ñàp pårbahrasva÷ca .) pakùadvàram . iti hàràbalã .. khaókidvàra iti bhàùà ..

#<khaóatåþ>#, puü, (khaóa + atåpratyayaþ .) bàhujaïghàbharaõam . iti saükùiptasàre uõàdivçttiþ ..

#<khaóikà>#, strã, (khaó + ap + gauràditvàt ïãù . tataþ svàrthe kan pårbahrasvaþ .) kañhinã . iti jañàdharaþ ..

#<khaóã>#, strã, (khaó + ap + tato ïãù .) kañhinã . svanàmakhyàta÷vetavarõamçttikàvi÷eùaþ . iti ÷abdacandrikà .. asyà guõaparyàyau kañhinã÷abde khañã÷abde ca draùñavyau ..

#<khaóåþ>#, strã, (khaó + %<khaóeróuóvà .>% uõàü . 1 . 84 . iti åþ .) mçta÷ayyà . (bàhujaïghàbharaõam . ityujjvaladattaþ ..)

@<[Page 2,273b]>@
#<khaógaü>#, klã, (khaóa bhede + %<chàpåkhaóibhyaþ kit .>% uõàü . 1 . 123 . iti gan pratyayaþ .) loham . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<khaógaþ>#, puü, (khaóati bhinattãti . khaó + %<chàpåkhaóibhyaþ kit .>% uõàü . 1 . 123 . iti gan .) gaõóakaþ . gaõóàra iti bhàùà .. (yathà, manuþ . 3 . 272 .
     %<kàla÷àkaü mahà÷alkàþ khaógalohàmiùaü madhu .
     ànantyàyaiva kalpante munyannàni ca sarva÷aþ ..>%
     %<khaógo gaõóakaþ loho lohitavarõa÷chàga eva .>% iti kullåkabhaññaþ ..) gaõóaka÷çïgam . khàga iti bhàùà . buddhabhedaþ . iti medinã .. corakanàmagandhadravyam . iti ràjanirghaõñaþ .. astravi÷eùaþ . khàüóà taravàla ityàdi bhàùà .. (yathà, mahàbhàrate . 4 . 41 . 25 .
     %<yastvayaü vipulaþ khaógo gavye koùe samarpitaþ .
     sahadevasya viddhyenaü sarvabhàrasahaü dçóham ..>%) tatparyàyaþ . nistriü÷aþ 2 candrahàsaþ 3 asiþ 4 riùñiþ 5 kaukùeyakaþ 6 maõóalàgraþ 7 karabàlaþ 8 kçpàõaþ 9 . ityamaraþ . 2 . 8 . 89 .. çùñiþ 10 karapàlaþ 11 . iti taññãkà .. vi÷asanaþ 12 tãkùõadhàraþ 13 duràsadaþ 14 ÷rãgarbhaþ 15 vijayaþ 16 dharmapàlaþ 17 kaukùeyaþ 18 taravàriþ 19 tavaràjaþ 20 kçpàõakaþ 21 kçpàõã 22 ÷astraþ 23 . iti ÷abdaratnàvalã .. * .. tasyotpattirbrahmaõo yaj¤àgnau yathà -- vikãryàgniü tathàbhåtamutthitaü ÷råyate tadà . nãlotpalasavarõàbhaü tãkùõadaüùñraü kç÷odaram .. pràü÷uü sudurdhvarùataraü tathaiva hyamitaujasam . tatastadråpamutsçjya babhau nistriü÷a eva saþ .. vimalastãkùõadhàra÷ca kàlàntaka ivodyataþ . tataþ sa ÷itikaõñhàya rudràyarùabhaketave .. brahmà dadàvasiü tãkùõamadharmaprativàraõam . tataþ sa bhagavàn rudro dànavakùatajokùitam .. asiü dharmasya goptàraü dadau satkçtya viùõave . viùõurmarãcaye sa maharùibhyaþ te indràya sa lokapàlebhyaþ te manave såryaputtràya sa kùupàya sa ikùvàkave sa puråravase sa àyave sa nahuùàya sa yayàtaye sa pårave sa amårtarayase sa bhåmi÷ayàya sabharatàya sa aióavióàya sa dhundhumàràya sa kàmbojàya sa mucukundàya sa maruttàya sa raivatàya sa yauvanà÷vàya sa raghave sa hariõà÷vàya sa ÷unakàya sa u÷ãnaràya sa bhojàya sa ÷ivaye sa pratardanàya sa aùñakàya sa çùada÷vàya sa bharadvàjàya sa droõàya sa kçpàya sa pàõóavebhyo dattavàn .. * .. atha khaógaviùayakatrayoda÷avidhasa¤caraõaü yathà, mahàbhàrate .
     %<maõóalàkàrataþ khaógabhràmaõaü bhràntamucyate .
     tadeva bàhumudyamya kçtamudbhràntamãritam ..
     bhràmaõaü svasya paritaþ khaógasyàviddhamucyate .
     paraprayukta÷astrasya vàraõàrthamidaü trayam ..
     õatroràkramaõàrthàya gamanantvàplutaü matam .
     khaógasyàgreõa taddehaspar÷anaü prasçtaü matam ..
     va¤cayitvà ripau ÷astrapàtanaü gaditaü smçtam .
     parivçtyaü bhavet ÷atrorvàmadakùiõato gatiþ ..
     pa÷càt padàpasaraõaü nivçtyaü saüpracakùate .
     anyo'nyatàóanaü pràhuþ sampàtamubhayorapi ..
     àdhikyamàtmano yat tat samudãrõamudãritam .
     aïgapratyaïgade÷eùu bhràmaõaü bhàrataü smçtam ..
     vicitrakhaógasa¤càradar÷anaü kau÷ikaü smçtam .
     nilãya carmaõi kùepo yadaseþ sàtvataü hi tat ..>% tasya parãkùà taravàri÷abde draùñavyà .. (asya lakùaõàdikaü yathà, bçhatsaühitàyàü 50 adhyàye .
     %<aïgala÷atàrdhamuttama ånaþ syàtpa¤caviü÷atiü khaógaþ .
     aïgalamànàjj¤eyo vraõo'÷ubho viùamaparvasthaþ ..
     ÷rãvçkùavardhamànàtapatra÷ivaliïgakuõóalàbjànàm .
     sadç÷à vraõàþ pra÷astà dhvajàyudhasvastikànà¤ca ..
     kçkalàsakàkakaïkakravyàdakabandhavç÷cikàkçtayaþ .
     khaóge vraõà na ÷ubhadà vaü÷ànugàþ prabhåtà÷ca ..
     sphuñito hrasvaþ kuõñho vaü÷acchinno na dçïmano'nugataþ .
     asvana iti ttàniùñaþ proktaviparyasta iùñaphalaþ ..
     kvaõitaü maraõàyoktaü paràjayàya pravartanaü ko÷àt .
     svayamudgãrõe yuddhaü jvalite vijayo bhavati khaóge ..
     nàkàraõaü vivçõuyànna vighaññayecca pa÷yenna tatra vadanaü na vadecca målyam .
     de÷aü na càsya kathayet pratimànayecca naiva spç÷ennçpatiraprayato'siyaùñim ..
     gojihvàsaüsthàno nãlotpalavaü÷apatrasadç÷a÷ca .
     karavãrapatra÷ålàgramaõóalàgràþ pra÷astàþ syuþ ..
     niùpanno na cchedyo nikaùaiþ kàryaþ pramàõayuktaþ saþ .
     måle mriyate svàmã jananã tasyàgrata÷chinne ..
     yasmin tsaruprade÷e vraõo bhavettadvadeva khaó gasya .
     vanitànàmiva tilako guhye vàcyo mukhe dçùñvà ..
     athaùà spa÷ati yadaïgaü praùñà nistriü÷abhçttadavadhàyyaü .
     ko÷asthasyàde÷yo vraõo'sti ÷àstraü viditvedam ..
     ÷irasi spçùñe prathame'ïgule dvitãye lalàñasaüspar÷e .
     bhråmadhye ca tçtãye netre spçùñe caturthe ca ..
     nàsoùñhakapolahanu÷ravaõagrãvàüsakeùu pa¤càdyàþ .
     urasi dvàda÷asaüsthastrayoda÷e kakùayorj¤eyaþ ..
     stanahçdayodarakukùãnàbhãùu caturda÷àdayo j¤eyàþ .
     nàbhãmåle kañyàü guhye caikonaviü÷atitaþ ..
     årvordvàviü÷e syàd årvormadhye vraõastrayoviü÷e .
     jànuni ca caturviü÷e jaïghàyàü pa¤caviü÷e ca ..
     jaïghàmadhye gulphe pàrùõyàü pàde tadaïgalãùvapi ca .
     ùaó viü÷atikàdyàvattriü÷aditi matena gargasya ..
     puttramaraõaü dhanàptirdhanahàniþ sampada÷ca bandha÷ca .
     ekàdyaïgulasaüsthairvraõaiþ phalaü nirdi÷et krama÷aþ ..
     sutalàbhaþ kalaho hastilabdhayaþ puttramaraõadhanalàbhau .
     krama÷o vinà÷avanitàpticittaduþkhàni ùañprabhçti ..
     labdhirhànistrãlabdhayo vadho vçddhimaraõaparitoùàþ .
     j¤eyà÷caturda÷àdiùu dhanahàni÷caikaviü÷e smàt ..
     vittàptiranirvàõaü dhanàgamo mçtyusampado'svatvam .
     ai÷varyamçtyuràjyàni ca kramàttriü÷aditi yàvat ..
     parato na vi÷eùaphalaü viùamasamasthàstu pàpa÷ubhaphaladàþ .
     kai÷cidaphalàþ pradiùñàstriü÷atparato'gramitiyàvat ..
     karavãrotpalagajamadaghçtakuïkumakundacampakasagandhaþ .
     ÷ubhado'niùño gomåtrapaïkamedaþsadç÷agandhaþ ..
     kårmavasàsçkkùàropama÷ca bhayaduþkhado bhavati gandhaþ .
     vaidåryakanakavidyutprabho jayàrogyavçddhikaraþ ..
     idamau÷anasaü tta ÷astrapànaü rudhireõa ÷riyamicchataþ pradãptàm .
     haviùà guõavatsutàbhilipsoþ salilenàkùayamicchata÷ca vittam ..
     vaóavoùñrakareõudugdhapànaü yadi pàpena samãhate'rthasiddhim .
     jhaùapittamçgà÷vavastadugdhaiþ karihastacchidaye satàlagarbhaiþ ..
     àrkaü payo huóuviùàõamaùãsametaü pàràvatàkhu÷akçtà ca yutaü pralepaþ .
     ÷astrasya tailamathitasya tato'sya pànaü pa÷càcchitasya na ÷ilàsu bhavedvighàtaþ ..
     kùàre kadalyà mathitena yukte dinoùite pàyitamàyasaü yat .
     samyak chitaü cà÷mani naiti bhaïgaü na cànyaloheùvapi tasya kauõñhyam ..>%)

#<khaógakoùaþ>#, puü, khaógalatà . tatparyàyaþ . khaógapatraþ 2 khaógimàraþ 3 a÷vapucchakaþ 4 . iti ÷abdacandrikà .. (khaógasya koùaþ .) khaógàdhàraþ . khàpa iti bhàùà . ayaü vyutpattilabdho'rthaþ ..

#<khaógañaþ>#, puü, (khaógaiva añatãti . añ + ac . ÷akandhvàditvàt sàdhuþ .) bçhatkà÷aþ . iti hàràvalã ..

#<khaógadhenuþ>#, strã, khaógaputtrikà . churi iti bhàùà . (khaógasya gaõóakasya dhenuþ patnã .) gaõóakastrã . iti medinã .. màdã gaõóàra iti bhàùà ..

#<khaógapatraþ>#, puü, (khaógàkàràõi patràõi asya .) khaógalatà . iti ÷abdacandrikà ..

#<khaógapidhànaü>#, klã, (khaógasya pidhànamàcchàdanam .) khaógakoùaþ . khàpa iti bhàùà . iti halàyudhaþ ..

#<khaógapidhànakaü>#, klã, (khaógasya pidhànakam .) khaógapidhànam . khàpa iti bhàùà . tatparyàyaþ . pratyàkàraþ 2 parãvàraþ 3 ko÷aþ 4 . iti hemacandraþ ..

#<khaógàrãñaþ>#, tri, (khaógaü çcchatãti . ç + kãñan . nipàtanàt pårbavçddhiþ . yadbà khaógàririvàcarati iti . kviþ tataþ kãñan .) phalakaþ . asidhàràvratadhàrã . iti medinã ..

#<khaógikaþ>#, puü, mahiùãkùãraphenaþ . ÷aunikaþ . iti medinã ..

@<[Page 2,274b]>@
#<khaógimàraþ>#, puü, (khaóginaü gaõóakaü màrayatãti . mç + õic %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ . astravi÷eùaþ .) khaógakoùalatà .. iti ÷abdacandrikà ..

#<khaógã>#, [n] puü, (khaógastadàkàraü ÷çïgamasyàstãti . iniþ .) vanajantuvi÷eùaþ . gaõóàra iti bhàùà . tatparyàyaþ . gaõóakaþ 2 khaógaþ 3 . ityamaraþ . 2 . 5 . 4 .. khaógamçgaþ 4 kroóãmukhaþ 5 tuïgamukhaþ 6 balã 7 vajracarmà 8 vàrdhrãnasaþ 9 . iti ràjanirghaõñaþ .. ekacaraþ 10 gaõotsàhaþ 11 . iti trikàõóa÷eùaþ .. gaõóaþ 12 svanotsàhaþ 13 . iti ÷abdaratnàvalã .. asya màüsaguõàþ . balakàritvam . bçühaõatvam . gurutvam . iti ràjanirghaõñaþ .. kaphavàyunà÷itvam . kaùàyatvam . pitçlokatçptikàritvam . pavitratvam . àyurhitatvam . måtrabandhakàritvam . råkùatva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..
     (%<kaphaghnaü khaógipi÷itaü kaùàyamanilàpaham .
     pitryaü pavitramàyuùyaü baddhamåtraü viråkùaõam ..>% iti su÷rute såtrasthàne ùañcatvàriü÷attame'dhyàye .. mahàdevaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 42 .
     %<a÷anã ÷ataghnã khaógã paññi÷ã càyudhã mahàn ..>% khaógo vidyate'sya iti vyutpatyà tu vàcyaliïgaþ . yathà, bhàgavate . 8 . 15 . 8 .
     %<susragdharo'tha sannahya dhanvã khaógã dhçteùudhiþ ..>%)

#<khaógãkaü>#, klã, (khaógastat karmaõi ku÷alam . bàhulakàt ãkaþ .) dàtram . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<khaõóaü>#, klã, (khaói + dha¤ . iditvàt num .) viólavaõam . iti ràjanirghaõñaþ .. ikùuvikàraþ . asya guõàþ . vçùyatamatvam . cakùuùyatvam .. vàtapittanà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. (asya guõàþ yathà --
     %<khaõóantu madhuraü vçùyaü cakùuùyaü bçühaõaü himam .
     vàtapittaharaü snigdhaü balyaü vàntiharaü param ..>% madhukhaõóaguõàþ yathà --
     %<madhujà ÷arkarà råkùà kaphapittaharã guruþ .
     chardyatãsàratçódàharaktahçttuvarà himà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe dvitãye bhàge ..)

#<khaõóaþ>#, puü, klã, (khaói + gha¤ iditvàt num .) ekade÷aþ . tatparyàyaþ . bhittam 2 ÷akalam 3 . ityamaraþ . 1 . 3 . 16 .. (yathà, màrkaõóeye . 83 . 26 .
     %<dhuta÷çïgavibhinnà÷ca khaõóakhaõóaü yayurghanàþ ..>% abjàdisamåhaþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 42 .)

#<khaõóaþ>#, puü, (khaói + gha¤ .) ikùuvikàraþ . khàüóa iti bhàùà . maõidoùaþ . iti medinã .. (yogivi÷eùaþ . yathà, hañhayogadãpikàyàm . 1 . 8 .
     %<bhànukãnàradeva÷ca khaõóaþ kàpàlikastathà ..>%)

#<khaõóakaþ>#, puü, (khaõóena nirvçttaþ iti saüj¤àyàü kaþ .) nirnakhaþ . iti ÷abdacandrikà .. sitàkhaõóaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (khaõóayatãti . khaói + õvul . chedakàrã ..)

@<[Page 2,274c]>@
#<khaõóakathà>#, strã, (khaõóà khaõóità kathà .) vàïmayabhedaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<khaõóakarõaþ>#, puü, (khaõóa iva karõaþ kando yasya .) àluvi÷eùaþ . ÷akarakanda àlu iti bhàùà .. tatparyàyaþ . vajrakandaþ 2 . iti ratnamàlà .. asya guõàþ . kaphapittanà÷itvam . kañupàkitvam . iti ràjavallabhaþ ..

#<khaõóakàlu>#, klã, (khaõóa iva kàyatãti . kai + kaþ . tataþ khaõóakaü àlu iti karmadhàrayaþ .) àluvi÷eùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<khaõóajaþ>#, puü, (khaõóa iva jàyate khaõóàkàreõa jàyate và . jan + óaþ .) guóaþ . yavàsa÷arkarà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<khaõóajodbhavajaþ>#, puü, (khaõóaja udbhavo'sya iti khaõóajodbhavaþ tasmàjjàyate iti . jan + óaþ .) tavaràjodbhavakhaõóaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<khaõóatàlaþ>#, puü, (khaõóena vàdyàü÷abhedena nirvçttastàlaþ .) tàlavi÷eùaþ . yathà --
     %<drutamekaü bhavedyatra khaõóatàlaþ sa ucyate .
     aparaü niyamaü vinà .>% iti saïgãtadàmodaraþ ..

#<khaõóadhàrà>#, strã, (khaõóe ekade÷e dhàro yasyàþ .) kartarã . iti ÷abdamàlà .. kàüci iti bhàùà ..

#<khaõóanaü>#, klã, (khaói bhàve + lyuñ .) bha¤janam . bhedanam . niràkaraõam . chedanam . yathà -- %<ghañaya bhujabandhanaü janaya radakhaõóanaü dehi padapallavamudàram ..>% iti jayadevaþ ..

#<khaõóapara÷uþ>#, puü, (khaõóayati ÷atrån iti khaõóastàdç÷aþ para÷urasya .) ÷ivaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 33 .. (yathà, mahàbhàrate 7 . rudramàhàtmye . 200 . 41 .
     %<pinàkinaü khaõóapara÷uü lokànàü patimã÷varam ..>% viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 74 .
     %<sudhanvà khaõóapara÷urdàruõo draviõapradaþ ..>%)

#<khaõóapar÷uþ>#, puü, (÷atrån khaõóayati vidàrayati iti khaõóastathàvidhaþ par÷urasya .) para÷uràmaþ . ÷ivaþ . cårõalepã . khaõóàmalakabhaiùajyam . ràhuþ . iti medinã .. bhagnadantahastã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<khaõóapàlaþ>#, puü, (khaõóaü pàlayatãti . pàli + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ .) modakaþ . mayarà iti bhàùà . tatparyàyaþ . khàõóikaþ 2 . iti hàràvalã ..

#<khaõóamodakaþ>#, puü, (khaõóena khaõóotpàditalaóóukàdinà và modayatãti . khaõóa + mud + õic + õvula .) yavàsa÷arkarà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<khaõóalavaõaü>#, klã, (khaõóyate iti khaõóam . khaói + karmaõi gha¤ . tacca tat lavaõa¤ceti .) viólavaõam . iti ràjanirghaõñaþ .. (vióa÷abde'sya vivaraõaü j¤àtavyam ..)

#<khaõóa÷àkhà>#, strã, (khaõóà khaõóità ÷àkhà asyàþ .) mahiùavallã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<khaõóasaraþ>#, puü, (khaõóa iva saratãti . sç + ac .) yavàsa÷arkarà . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 2,275a]>@
#<khaõóàbhraü>#, klã, (khaõóaü abhraü meghaþ .) abhrale÷aþ . cheüóà megha iti bhàùà . dantakùatavi÷eùaþ . iti medinã ..

#<khaõóikaþ>#, puü, (khaõóo'syàstãti . ñhan .) kalàyaþ . kaóài iti bhàùà . ityamaraþ .. (asya paryàyà yathà --
     %<tripuñaþ khaõóiko'pi syàt kathyante tadaguõà atha ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. guõà÷càsya tripuña÷abde vaktavyàþ ..) kakùaþ . iti hemacandraþ .. vagala iti bhàùà ..

#<khaõóitaü>#, tri, (khaói + ktaþ .) khaõóãkçtam . tataparyàyaþ . chinnam 2 lånam 3 chitam 4 ditam 5 cheditam 6 vçknam 7 vçttam 8 . iti hemacandraþ .. (yathàha ÷abdàrthacintàmaõiþ .
     %<candre kalaïkaþ sujane daridratà vikà÷alakùmãþ kamaleùu ca¤calà .
     mukhe'prasàdaþ sadhaneùu sarvadà ya÷o vidhàtuþ kathayanti khaõóitam ..>% khaõóitàïgaþ . khaõóitàïgatvaü duùñavacanakarmavipàkaþ . yathàha ÷àtàtapaþ . 3 adhyàye .
     %<duùñavàdã khaõóitaþ syàt sa vai dadyàt dbijàtaye .
     råpyaü paladvayaü dugdhaü ghañadvayasamanvitam ..>%)

#<khaõóità>#, strã, (khaõóita + ñàp .) svãyàdinàyikàyà bhedaþ . asyà lakùaõam . anyopabhogacihnitaþ patiþ pràtaràgacchati yasyàþsà . asyà÷ceùñà . %<asphuñàlàpacintàsantàpani÷vàsatåùõãmbhàvà÷rupàtàdayaþ .>% iti rasama¤jarã .. (sàhityadarpaõoktalakùaõaü yathà, tatraiva . 3 . 83 . pàr÷vameti priyo yasyà anyasambhogacihnitaþ . sà khaõóiteti kathità dhãrairãrùàkaùàyità .. udàharaõaü yathà, tatraiva .
     %<tadavitathamavàdãryanmama tvaü priyeti priyajanaparibhuktaü yaddukålaü dadhànaþ .
     madadhivasatimàgàþ kàminàü maõóana÷rãrvrajati hi saphalatvaü vallabhàlokanena ..>%)

#<khaõóinã>#, strã, (khaõóo'syàstãti . khaõóa + iniþ . striyàü ïãp . yadvà, khaõóayati àtmànaü dbãpaparvatasamudràdivyavacchedeneti ÷eùaþ . khaói + õiniþ .) pçthvã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<khaõóã>#, [n] puü, (khaõóayati àtmànaü dvidalaråpeõa iti . khaói + õiniþ .) vanamudgaþ . iti hemacandraþ ..

#<khaõóãraþ>#, puü, (khaõóã + ÷uõóàditvàt raþ .) pãtamudgaþ . iti hemacandraþ ..

#<khatamàlaþ>#, puü, (khe àkà÷e antarãkùe tamàla iva . tatvarõasàdç÷yàttathàtvam .) dhåmaþ . meghaþ . iti medinã ..

#<khada>#, sthairye . vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüparaü-akaü-vadhe tu sakaü-señ .) khadati . iti durgàdàsaþ ..

#<khadikà>#, strã, (khe bharjanapàtràdårdhvàkà÷e dãyate khaõóyate iti . kha + do avakhaõóane + gha¤arthe kaþ . tataþ saüj¤àyàü kan ñàp ata itva¤ca .) làjàþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. khai iti bhàùà ..

#<khadiraþ>#, puü, (khada sthairyahiüsayoþ + %<ajira÷i÷ira÷ithileti .>% uõàü . 1 . 54 . iti kirac .) vçkùavi÷eùaþ . khayeragàcha iti bhàùà . tatparyàyaþ . gàyattrã 2 bàlatanayaþ 3 dantadhàvanaþ 4 . ityamaraþ . 2 . 4 . 49 .. tiktasàraþ 5 kaõñakãdrumaþ 6 . iti ratnamàlà .. bàlapatraþ 7 khadyapatrã 8 kùitikùamaþ 9 su÷alyaþ 10 vakrakaõñaþ 11 yaj¤àïgaþ 12 jihvà÷alyaþ 13 kaõñã 14 sàradrumaþ 15 kuùñhàriþ 16 bahusàraþ 17 medhyaþ 18 bàlaputtraþ 19 raktasàraþ 20 karkañã 21 jihva÷alyaþ 22 . iti jañàdharaþ .. kuùñhahçt 23 bàlapatrakam 24 yåpadrumaþ 25 . iti ÷abdaratnàvalã .. api ca bhàvaprakà÷e .
     %<khadiro raktasàra÷ca gàyattrã dantadhàvanaþ .
     kaõñakã bàlapatra÷ca bahu÷alya÷ca pàkùikaþ ..
     khadiraþ ÷ãtalo dantyaþ kaõóåkàsàrucipraõut .
     tiktaþ kaùàyo medoghnaþ kçmimehajvaravraõàn .
     ÷vitra÷othàmapittàsrapàõóukuùñhakaphàn haret ..>%
     asya guõàþ . tiktarasatvam . ÷ãtatvam . pittakaphakuùñhakàsarakta÷ophakaõóuvraõanà÷itvam . pàcanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. visarpavedanàmehamedonà÷itvam . iti ràjavallabhaþ .. * .. (atha ÷vetakhadiraþ . paparã khayera iti bhàùà ..
     %<khadiraþ ÷vetasàro'nyaþ kadaraþ somavalkalaþ .
     kadaro vi÷ado varõyo mukharogakaphàsrajit ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ca .. khadati hanti ÷atrån iti . khad + kirac .) indraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (khe àkà÷e dãryate yasmàccandralokàdiùñyàpårtàdikarmibhiþ . dç + bàhulakàt apàdàne kiraca . iùñyàpårtàdikarmiõàü hi àrabdhàmmayadehavidàreõa candramaõóalàt àkà÷e patanàt tathàtvam .) candraþ . iti medinã .. (tathà ca sàïkhyadar÷anabhàùye .
     %<yena karmabçndena candramasamàråóhàþ phalopabhogàya tasmin upabhogena kùayite teùàü yadammayaü ÷arãraü candramasyupabhogàyàrabdhaü tadupabhogakùayadar÷ana÷okàgnisamparkàt pralãyate savitçsamparkàt himakarakà iva hutabhugarciþsamparkàdiva ca ghçtakàñhinyam . tataþ kçtàtyaye kçtasya iùñyàdeþ karmaõaþ phalopabhogenopakùaye sati sànu÷ayà evemamavarohanti ..>%)

#<khadirapatrikà>#, strã, (khadirasya patramiva patramasyàþ . kap kàpi ata itvam .) arikhadiraþ . lajjàlulatà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<khadirapatrã>#, strã, (khadirasya patramiva patramasyàþ .) lajjàlulatà . iti vaidyakam ..

#<khadirà>#, strã, (khadirastatpatràkàro'styasyàþ . ac ñàp ca .) lajjàlulatà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<khadirikà>#, strã, (khadireõa khadirarasena samo raso'styasyàþ . astyarthe + ñhan tataþ ñàp .) làkùà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<khadirã>#, strã, (khad + kirac . gauràditvàt ïãù .) khadirã÷àkam . làjàlu iti khyàtà . iti kecit . kintu rabhasena varàhakràntà lajjàluþ samaïgà jalakàriketi khadirikàyàüsaïkocapatrã lajjàluriti lajjàlukàyàü pañhitam . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . namaskàrã 2 gaõóakàlã 3 samaïgà 4 . ityamaraþ . 2 . 4 . 141 .. (kvacit khadireti pàñho dç÷yate ..) gaõóakàrã 5 . iti bharataþ .. ÷amã patrà 6 raktapatrã 7 a¤jalikàrikà 8 ràsnà 9 . iti jañàdharaþ ..
     (%<gaõóakàlã namaskàrã samaïgà khadirã kvacit .>% iti vaidyaratnamàlàyàm ..)

#<khadiropamaü>#, klã, (khadireõa upamãyate iti . khadira upamà asya và .) kadaraþ . iti ratnamàlà . kàüñà vàvalà iti bhàùà ..

#<khadåravàsinã>#, strã, (khe ÷ånye dåre ca vasatãti . vas + õiniþ . tato ïãp .) buddha÷aktivi÷eùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<khadyotaþ>#, puü, (khaü àkà÷aü dyotayatãti . dyut dãptau + õic + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . iti aõ .) såryaþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, bhàgavate . 4 . 29 . 10 .
     %<khadyotàvirmukhã càtra netre ekatra nirmite .
     råpaü vibhràjitaü tàbhyàü vicaùñe cakùaùe÷varaþ ..>% netrasya hi såryàdhiùñàtçtayà råpàdidar÷ana÷aktiriti prasiddhestathàtvam .. khe àkà÷e dyotate iti . dyut + ac .) kãñavi÷eùaþ . jonàka pokà iti bhàùà . tatparyàyaþ . jyotiriïgaõaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 5 . 28 .. khajyotiþ 3 prabhàkãñaþ 4 upasåryakaþ 5 . iti ràjanirghaõñaþ .. dhvàntonmeùaþ 6 tamomaõiþ 7 dçùñibandhuþ 8 tamojyotiþ 9 jyotiriïgaþ 10 nimeùakaþ 11 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, ÷rãmadbhàgavate . 6 . 16 . 46 .
     %<viditamanantasamastaü tava jagadàtmano janairihàcaritam .
     vij¤àpyaü paramaguroþ kiyadiva savituriva khadyotaiþ ..>%)

#<khadyotanaþ>#, puü, (dyotayatãti . dyut + õic + kartari lyuþ . tataþ khasya àkà÷asya dyotanaþ prakà÷akaþ .) såryaþ . iti jañàdharaþ ..

#<khadhåpaþ>#, puü, (khaü àkà÷aü dhåpayati . khe dhåpaþ jvalacchikhavahniriva và . dhåp + %<karmaõyaõ .>% . 3 . 2 . 1 . iti aõ .) agnikrãóàvi÷eùaþ . hàui iti bhàùà . yathà, bhaññau . 3 . 5 .
     %<ukùàmpracakrurnagarasya màrgàn dhvajàn babandhurmumucuþ khadhåpàn ..>%

#<khana>#, u ¤a vidàre . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüubhaü-sakaü-señ .) u, khanitvà khàntvà . ¤a, tçùito jàhnavãtãre kåpaü khanati durmatiþ . khanate . iti durgàdàsaþ ..

#<khanakaþ>#, puü, (khan + %<÷ilpini ùvun .>% 3 . 1 . 145 . iti vun sa ca ùit .) unduruþ . sandhitaskaraþ . siüdela cora iti bhàùà . bhåmivittaj¤aþ . svarõàdyutpattisthànaj¤aþ . iti hemacandraþ .. (svanàmaprasiddho vidurasya bandhuvi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate jatugçhe . 1 . 148 . 1 .
     %<vidurasya suhçt ka÷cit khanakaþ ku÷alo naraþ ..>%)

#<khanakaþ>#, tri, (khan + vun .) avadàrakaþ . khananakartà . iti medinã .. (yathà, goþ ràmàyaõe . 1 . 12 . 6 .
     %<sthàpatye ceha sthàpyantàü vçddhàþ paramadhàrmikàþ .
     karmàntikà lipikarà vardhakàþ khanakà api ..>%)

#<khananaü>#, klã, (khan + bhàve lyuñ .) vidàraõam . khoüóana khodana iti ca bhàùà . yathàha ka÷cit .
     %<pa÷ya tvaü khananaü nakhena tadbhådàlokya måkaþ ÷añhaþ ..>%

#<khanayitrã>#, strã, (khan + õic na vçddhirnipàtanàt . tatastçc ïãp ca .) astrabhedaþ . khantãti bhàùà . yathà, nàradapa¤caràtre pàdmasaühità .
     %<khanayitrã ÷ubhà yàtrà jayàrthaü jayakàïkùiõàm .
     pa¤cavarõàü÷ukayutà càlanãyà puraþ satàm ..>%

#<khaniþ>#, strã, (khana vidàre + %<khanikaùya¤jyasãti .>% uõàü . 4 . 139 . iti in .) ratnàdyutpattisthànam . khàni iti bhàùà .. (yathà, raghuþ . 18 . 22 .
     %<utkhàta÷atruü vasudhopatasthe ratnopahàrairuditaiþ khanibhyaþ ..>%) tatparyàyaþ . àkaraþ 2 . ityamaraþ . 2 . 3 . 7 .. khànã 3 khanã 4 khàniþ 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. ga¤jà 6 . iti hemacandraþ ..

#<khanitraü>#, klã, (khan + %<artilådhåsåkhaneti .>% . 3 . 2 . 184 . itra .) astravi÷eùaþ . khantà iti bhàùà . tatparyàyaþ . aghadàraõam . ityamaraþ . 2 . 9 . 12 .. (tathàhi bhàgavate . 7 . 2 . 15 .
     %<kecit khanitrairbibhiduþ setupràkàragopuràn ..>%)

#<khanã>#, strã, (khani + và ïãù .) ratnàdyutpattisthànam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<khapuraü>#, klã, (khaü àkà÷aü piparti . pé + kaþ .) ghañaþ . iti hemacandraþ .. (khe àkà÷e caraü puram .) årdhvagaü puram . (sa tu daityapuravi÷eùaþ . tadutpattikathà yathà, mahàbhàrate . 3 . 173 . nivàtakavacavadhe . 7-11 .
     %<pulomà nàma daiteyã kàlakà ca mahàsurã .
     divyavarùasahasraü te ceratuþ paramaü tapaþ ..
     tapaso'nte tatastàbhyàü svayambhåradadadvaram ..
     agçhõãtàü varaü te tu sutànàmapaduþkhitàm .
     avadhyatà¤ca ràjendra ! suraràkùasapannagaiþ ..
     puraü suramaõiya¤ca khecara¤ca mahàprabham .
     sarvaratnaiþ samuditaü durdharùamamarairapi ..
     maharùiyakùagandharvapannagàsuraràkùasaiþ .
     sarvaükàmaguõopetaü vãta÷okamanàmayam ..
     brahmaõà bharata÷reùñha ! kàlakeyakçte kçtam .
     tadetat khapuraü divyaü caratyamaravarjitam ..>% khe àkà÷e utthitaü puram . ÷ubhà÷ubhàdisåcanàrthaü prakà÷itaü gandharvanagaram . asyottaràdidigbhedenodaye phalabhedo yathà, bçhatsaühitàyàm 36 adhyàye .
     %<udagàdipurohitançpabalapatiyuvaràjadoùadaü khapuram .
     sitaraktapãtakçùõaü vipràdãnàmabhàvàya ..
     nàgarançpatijayàvahamudagvidiksthaü vivarõanà÷àya .
     ÷àntà÷àyàü dçùñaü satoraõaü vijayàya ..
     sarvadigutthaü satatotthita¤ca bhayadaü narendraràùñràõàm .
     cauràñavikàn hanyàddhåmànala÷akracàpàbham ..
     gandharvanagaramutthitamàpàõóurama÷aninipàtavàtakaram .
     dãpte narendramçtyurvàme'ribhayaü jayaþ savye ..
     anekavarõàkçti khe prakà÷ate puraü patàkàdhvajatoraõànvitam .
     yadà tadà nàgamanuùyavàjinàü pibatyasçgbhåri raõe vasundharà ..>%) hari÷candrapuram . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<khapuraþ>#, puü, (khaü piparti ucchrayatvena . pé + kaþ .) guvàkaþ . (asya paryàyà yathà . %<khapuro hrasvakaþ pågaþ .>% iti vaidyakaratnamàlàyàm .. khena àkà÷àgatena himakaràdinà påryate iti . pé + karmaõi gha¤arthe kaþ .) bhadramustakam . (khamindriyaü piparti . pé + kaþ .) alasake tri . iti medinã .. vyàlanakhaþ . iti ràjanirdhaõñaþ ..

#<khabhràntiþ>#, puü, (khe àkà÷e antarikùe bhràntirbhramaõaü àmiùàrthaü yasya .) cillaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. cil iti bhàùà ..

#<khamaõiþ>#, puü, (khe àkà÷e maõiriva jyotirmayatvàt prakà÷akatvàdvà .) såryaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<khamãlanaü>#, klã, (khànàü indriyàõàü mãlanam .) tandrà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<khamåliþ>#, strã, (khaü ÷ånyabhåtaü målamasyàþ pçùodaràt sàdhuþ . målaràhityàdasyàstathàtvam .) kumbhikà . iti ÷abdaratnàvalã .. pànà iti bhàùà ..

#<khamålikà>#, strã, (khamåli + khàrthe kan tataùñàp .) khamålã . kumbhikà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<khamba>#, gatau, iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-sakaüseñ .) oùñhavarga÷eùopadhaþ . khambati . iti durgàdàsaþ ..

#<kharaü>#, klã, (khàya antarindriyàya khasya và tãvratàråpaguõaü ràtãti . kha + rà + kaþ .) tãvram . tatparyàyaþ . tigmam 2 tãkùõam 3 .. ityamaraþ . 1 . 3 . 35 .. (yathà, bhàgavate . 7 . 8 . 28 .
     %<kçtvà'ññahàsaü kharamut svanolvaõaü nimãlitàkùaü jagçhe mahàjavaþ ..>% tadvati tri . yathà, raghuvaü÷e . 8 . 9 .
     %<na kharo na ca bhåyasà mçduþ pavamànaþ pçthivãruhàniva ..>%)

#<kharaþ>#, puü, (khaü mukhakuharaü chidraümati÷ayenàsyàstãti . raþ .) gardabhaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 77 (yathà, manuþ . 2 . 201 .
     %<parãvàdàt kharo bhavati ÷và vai bhavati nindakaþ ..>% a÷vataraþ . yathà, tatraiva . 11 . 20 .
     %<uùñrayànaü samàruhya kharayànantu kàmataþ ..>%) gharmaþ . iti medinã .. niùñhuraþ . ràkùasavi÷eùaþ . sa tu ràvaõabhràtà . itiü hemacandraþ .. (yathà, ràmàyaõe . 1 . 3 . 20 .
     %<vadhaü kharatri÷irasorutthànaü ràvaõasya ca ..>%) daityaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, bhàgavate . 2 . 7 . 34 .
     %<ye ca pralambakharadardurake÷yariùñamallebhakaüsayavanàþ kujapauõórakàdyàþ ..>%) kaõñakivçkùavi÷eùaþ . ityajayaþ .. kaïkaþ . kàkaþ . kurarapakùã . iti ràjanirghaõñaþ .. (vatsaravi÷eùaþ . yathà, jyotiùatattve .
     %<upadrutaü jagat sarvaü taskarairmåùikaiþ khagaiþ .
     pãóità÷ca prajàþ sarvàþ de÷abhaïgaþ khare priye ! ..>% kañhinam . ravipàr÷vagaþ . pa÷cimadvàragçham . iti ÷abdàrthacintàmaõiþ ..)

#<kharakàùñhikà>#, strã, (kharaü ugraü kàùñhaü yasyàþ . tataþ kap ñàp ca . kàpi ata itvam .) balà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kharakuñã>#, strã, (kharà kùuravattvayà tãvrà kuñã .) nàpita÷àlikà . nàpitasya gçham . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kharakoõaþ>#, puü, (kharavat koõayati ÷abdàyate . atra saïkocàryakuõadhàtoþ ÷abdàrtha iti bodhyaü dhàtånàmanekàrthatvàt . yadvà koõayati àtmànaü saïkocayati và . kuõa + ac . %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . iti aõ và .) tittiripakùã . iti hemacandraþ ..

#<kharagandhanibhà>#, strã, (kharagandhena tãvragandhena nitaràü ati÷ayena bhàtãti . ni + bhà + kaþ .) nàgabalà . iti jañàdharaþ ..

#<kharagandhà>#, strã, (kharo gandho yasyàþ .) nàgabalà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kharagçhaü>#, klã, (kharasya gardabhasya gçham .) gardabha÷àlà . gàdàra ghara iti bhàùà . tatparyàyaþ . kharagrahaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kharagehaü>#, klã, (kharasya geham .) kharagçham . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<kharagrahaþ>#, puü, (kharasya grahaþ gçham .) kharagçham . iti trikàõóa÷eùaþ . (kharo gçhyate nipãóyate 'smàt . graha + ap . gardabhagrahabhedaþ ..)

@<[Page 2,277a]>@
#<kharaghàtanaþ>#, puü, (kharaü ugraü rogavi÷eùaü dhàtayatãti . han + svàrthe õic + kartari lyuþ .) nàgake÷araþ . iti ÷abdacandrikà .. (kharaü etannàmnà prasiddhaü ràkùasaü dhàtayatãti . ÷rãràmacandraþ . iti vyutpattilabdho'rthaþ ..)

#<kharacchadaþ>#, puü, (kharastãvra÷chadaþ patramasya .) ulåkam . ulukhaóa iti bhàùà .. itkañaþ . okaóà iti bhàùà . iti ratnamàlà .. kundaratçõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kharaõasaþ>#, tri, (kharà tãkùõà nàsikà asya . %<khurakharàbhyàü và nas .>% iti vàrtiü pakùe %<ac nàsikàyàþ .>% 5 . 4 . 118 . ityac nasàde÷a÷ca . tataþ %<pårbapadàt saüj¤àyàmagaþ .>% 8 . 4 . 3 . iti õatvam .) tãkùõanàsikaþ . tatparyàyaþ . kharaõàþ 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 46 ..

#<kharaõàþ>#, [s] tri, (kharà tãkùõà nàsikà yasya . %<khurakharàbhyàü và nas .>% vàrtiü iti nasàde÷aþ . %<pårbapadàt saüj¤àyàmagaþ .>% 8 . 4 . 3 . iti õatvam .) tãkùõanàsikaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 46 ..

#<kharatvak>#, strã, (kharà tãkùõà tvak yasyàþ .) alambuùà . lajjàluprabhedaþ . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<kharadaõóaü>#, klã, (kharaþ karka÷aþ daõóo mçõàlaü yasya kaõñakàvçtatayeti bhàvaþ .) padmam . iti dharaõã ..

#<kharadalà>#, strã, (kharaü karka÷aü dalaü patramasyàþ .) kùemàphalà . iti ÷abdacandrikà .. óumura iti bhàùà ..

#<kharadåùaõaþ>#, puü, (kharaü ugraü dåùaõaü màdakatàjanakadoùo yatra .) dhuståraþ . iti ÷abdacandrikà .. khareõa ràkùasena saha dåùaõa÷ca .. (tri, bahudoùaþ ..)

#<kharadhvaüsã># [n,] puü, (kharaü svanàmavi÷rutaü ràkùasaü dhvaüsayatãti . dhvans + õic + õiniþ .) ÷rãràmaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (kharaü kaüsacaraü daityaü dhvaüsayatãti . kçùõaþ . iti vyutpattilabdho'rthaþ ..)

#<kharanàdinã>#, strã, (kharaü karka÷aü nadatãti . nad + õiniþ . tataþ striyàü ïãp .) reõukànàmagandhadravyam . iti ÷abdacandrikà ..

#<kharapatraþ>#, puü, (kharaü patramasya .) kùudrapatratulasã . ÷àkàkhyavçkùaþ . iti ratnamàlà .. yàvanàla÷araþ . haridarbhaþ . maruvakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kharapatrakaþ>#, puü, (kharapatra + kap saüj¤àyàü kan và .) tilakavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<kharapatrã>#, strã, (kharapatra + gauràditvàt ïãù .) gojihvàvçkùaþ . kàkodumbarikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kharapàtraü>#, klã, (kharaü kañhoraü kañhinaü và pàtram .) lauhapàtram . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kharapàdàóhyaþ>#, puü, (kharaiþ dçóhaiþ pàdairmålairàóhyaþ .) kapitthavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

@<[Page 2,277b]>@
#<kharapuùpaþ>#, puü, (kharaü puùpamasya .) maruvakavçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<kharapuùpà>#, strã, (kharaü puùpaü kharàõi puùpàõi và asyàþ .) varvarà . ityamaraþ . 2 . 4 . 139 .. vàvui tulasã iti bhàùà .. (yathàsyàþ paryàyàþ .
     %<varvarã tuvarã tuïgã kharapuùpàjagandhikà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. vyavahàro'syà yathà carake vimànasthàne'ùñame'dhyàye kañukaskandhe . %<elà-kuùñha-bhallàtakàsthihiïgu-kilima-målaka-sarùapa-la÷una-kara¤ja-÷igrukamadhura÷igruka-kharapuùpà>% ityàdiùu ..)

#<kharapriyaþ>#, puü, (khalaþ dhànyakalàyàdi÷asyamardanasthànaü priyo'sya . lasya ratvam .) pàràvataþ . iti ÷abdamàlà ..

#<kharama¤jarã>#, strã, (kharà ma¤jarã yasyàþ .) apàmàrgaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 89 .. (svarjikàdyataile'syà vyavahàro yathà --
     %<svarjikàsindhudantyagniråpikànalanãlikà .
     kharama¤jarãbãjeùu tailaü gomåtrapàcitam .
     duùñavraõapra÷amanaü kaphanàóãvraõàpaham ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe nàóãvraõàdhikàre ..)

#<khararomà># [n,] puü, (kharaü roma asya .) nàgabhedaþ . iti jañàdharaþ ..

#<kharavallikà>#, strã, (kharà vallarã tataþ svàrthe kan ñàp ca ãkàrasya hrasvatvaü rasya latva¤ca .) nàgabalà . iti ratnamàlà .. gorakùacàuliyà iti bhàùà ..

#<khara÷abdaþ>#, puü, (khara ugraþ ÷abdo'sya .) kurarapakùã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<khara÷àkaþ>#, puü, (kharaü ÷àkamasya .) bhàrgã . iti bhàvaprakà÷aþ .. vàmaõahàñã iti bhàùà ..

#<kharaskandhaþ>#, puü, (kharaþ skandho'sya .) priyàlavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kharaskandhà>#, strã, (kharaþ skandho'syàþ .) kharjårã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kharasvarà>#, strã, (kharaü raudraü svéõàti nà÷ayatãti . své + ac .) vanamallikà . iti ratnamàlà ..

#<kharà>#, strã, (khaü àkà÷aü làti gçhõàtãti . là + kaþ . lasya ratvam .) devatàóavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 69 ..

#<kharàü÷uþ>#, puü, (kharà aü÷avo ra÷mayo yasya .) såryaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kharàgarã>#, strã, (kharaü àgiratãti . à + gé + ac . tato gauràditvàt ïãù .) devatàóavçkùaþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ .. (paryàyo'syà yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<veõã jãmåtaka÷càkhuvivàjiloma÷acchadaþ .
     kharàgarã kadamba÷ca khuóóàko devatàóakaþ ..>%)

#<kharàbdàïkurakaü>#, klã, (kharàbdàt tãdragarjanameghàt aïkurayatãti . aïkuri + õvul . asya hi nåtanajaladadhvaneraïkurotpattestathàtvam .) vaidåryamaõiþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 2,277c]>@
#<kharà÷và>#, strã, (kharaira÷yate bhujyate'sau . a÷ bhojane + %<ulvàdaya÷ca .>% uõàü . 4 . 95 . iti vaþ .) mayåra÷ikhà . rudrajañà iti khyàtà . kùetrayamànikà iti kecit . ityamarabharatau .. (yathàsyà guõàþ .
     %<kharà÷và kaphavàtaghnã vastirogarujàpahà ..>% iti carake såtrasthàne saptaviü÷e'dhyàye ..)

#<kharàhvà>#, strã, (kharaü tãvragandhaü àhvayatãti . hve + kaþ . striyàü ñàp .) ajamodà . iti ràjanirghaõñaþ .. (paryàyo'syà yathà --
     %<ajagandhàjamodàkhyà kharàhvà kàravã ca sà ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

#<kharikà>#, strã, (khàt ÷ånyàt gandhavi÷eùaü ràtãti . rà + kaþ tataþ saüj¤àyàü kan ñàp ata itva¤ca .) kastårãbhedaþ . sà tu cårõàkçtiþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kharuþ>#, puü, (khan + %<kharu÷aïkupãyunãlaïguligu .>% uõàü 1 . 37 . iti kuþ ra÷càntàde÷aþ .) ÷ivaþ . hayaþ . darpaþ . dantaþ . iti medinã . re . 21 .. kàmadevaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. ÷uklavarõaþ . iti hemacandraþ ..

#<kharuþ>#, tri, (khan + %<kharu÷aïkupãyunãlaïguligu .>% uõàü 1 . 37 . iti kuþ ra÷càntàde÷aþ .) ÷vetaþ . iti medinã . re . 22 .. niùiddhvaikaruciþ . iti hemacandraþ .. nirbodhaþ . kråraþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. tãkùõaþ . iti saükùiptasàre uõàdivçttiþ ..

#<kharja>#, vyathàmçjoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüparaü-akaü-señ .) kharjati . mçñ màrjanam . iti durgàdàsaþ ..

#<kharjikà>#, strã, (kharja + õvul + striyàü ñàp ata itva¤ca .) avadaü÷aþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<kharjuþ>#, puü, (kharja + un .) kharjårã . kaõóuþ . kãñaþ . iti hemacandraþ ..

#<kharjuraü>#, klã, (kharja + urac .) raupyam . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ ..

#<kharjåþ>#, strã, (kharja vyathane + %<kçùicamitanãti .>% uõàü 1 . 82 . iti åþ .) kaõóuþ . kãñaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<kharjåghnaþ>#, puü, (kharjåü kaõóåyanaü hantãti . han + ñak .) cakramardaþ . dhattåraþ . arkavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kharjåraü>#, klã, (kharjårasya phalam . phale vihitasyàõo lup .) kharjåraphalam . asya guõàþ . madhuratvam . ÷ãtalatvam . gurutvam . kùayàbhighàtadàhavàtapittaroge hitatvam . bçühaõatvam . ÷ukravçddhikàritva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..
     (%<apakvakharjåraphalaü tridoùa÷amanaü matam .
     pakvameva hitaü ÷reùñhaü tridoùa÷amanaü param ..>% iti prathame sthàne da÷ame'dhyàye hàrãtenoktam .. yathà ca carake såtrasthàne saptaviü÷e'dhyàye .
     %<madhuraü bçühaõaü vçùyaü kharjåraü guru ÷ãtalam .
     kùaye'bhighàte dàhe ca vàtapitte ca taddhitam ..>%) raupyam . haritàlam . iti hemacandraþ .. khalaþ . iti medinã ..

#<kharjåraþ>#, puü strã, (kharja màrjane + %<kharjipi¤jàdibhya årolacau .>% uõàü 4 . 90 . iti åraþ .) kharjårãvçkùaþ . khejura gàcha iti bhàùà .. asya mastiùkaguõàþ . svàdutvam . tiktatvam . kaùàyatvam . måtràtaïkaroganà÷itvam . balapràõa÷ukravçddhikàritva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..
     (%<kharjåra÷ca viùaü hanti tadà vai nàtra saü÷ayaþ .>% iti vaidyakabhaiùajyadhanvantarigranthe viùàdhikàre ..) vç÷cikaþ . iti medinã ..

#<kharjårikà>#, strã, (kharjåra + striyàü gauràditvàt ïãù tataþ saüj¤àyàü kan ñàp ca tato hrasvaþ .) miùñànnavi÷eùaþ . iti pàkaràje÷varaþ . miñà gajà iti bhàùà ..

#<kharjårã>#, strã, (kharjåra + gauràditvàt ïãù .) vanakharjåraþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 170 .. kharjåravçkùaþ . khejaragàcha iti bhàùà . tatparyàyaþ . kharaskandhà 2 duvpradharùà 3 duràruhà 4 ni÷reõã 5 kaùàyã 6 yavaneùñà 7 harapriyà 8 . asyà guõàþ . kaùàyatvam . pakve gaulyatvam . kaùàyikatvam . pittakçminà÷itvam . bçühaõatvam . kapha÷ukravçddhikàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. tatparyàyaguõàþ .
     %<bhåmikharjårikà svàdbã duràrohà mçducchadà .
     tathà skandhaphalà kàkakarkañã svàdumastakà .. * ..
     piõóakharjårikà tvanyà sà de÷e pa÷cime bhavet .
     kharjårã gostanàkàrà paràddvãpàdihàgatà ..
     jàyante pa÷cime de÷e sà cchohàreti kãrtyate .
     kharjårãtritayaü ÷ãtaü madhuraü rasapàkayoþ ..
     snigdhaü rucikaraü hçdyaü kùatakùayaharaü guru .
     tarpaõaü raktapittaghnaü puùñiviùñambha÷ukradam ..
     koùñhamàrutakçdbalyaü vàhyavàtakaphàpaham .
     jvaràbhighàtakùuttçùõàkàsa÷vàsanivàrakam ..
     madamårchàmarutpittamadyodbhåtagadàntakçt .
     mahatãbhyàü guõairalpà svalpà kharjårikà smçtà .. * ..
     kharjårãtarutoyantu madapittakaraü bhavet .
     vàta÷leùmaharaü rucyaü dãpanaü bala÷ukrakçt .. * ..
     sunepàlã tu mçdulà balihãnaphalà ca sà .
     sunepàlã ÷ramabhràntidàhamårchàsrapittahçt ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<kharda>#, da÷ane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-señ .) da÷anaü dantakaraõakakriyà . khardati målakaü lokaþ . kecittu danda÷åke iti pañhitvà danda÷åkaþ danda÷åkakartçkakriyetyàhuþ . iti durgàdàsaþ ..

#<kharparaþ>#, puü, (karparaþ . pçùodaràt khatvam .) taskaraþ . dhårtaþ . bhikùàpàtram . kapàlam . iti medinã .. chatram . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kharparã>#, strã klã, (kharparaü upadhàtubhedakàrakatvenàstyasyà iti ac tato gauràditvàt ïãù .) karparãtuttham . ityamarañãkà ..

#<kharparãtutthaü>#, klã, (kharparyeva tutthaü kharparãråpaü tadàkhyaü tutthaü và .) tutthavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . kharparãrasakam 2 cakùuùyam 3 amçtotpannam 4 tuttham 5 kharparikà 6 . asya guõàþ . kañutvam . tiktatvam . cakùurhitatvam . rasàyanatvam . tvagdoùa÷amanatvam . dãpyatvam . balapuùñipradatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<kharba>#, gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-señ .) kharbati . iti durgàdàsaþ ..

#<kharba>#, klã, (kharba + ac .) saükhyàvi÷eùaþ . iti medinã .. tattu da÷àbjasaükhyà . iti lãlàvatã .. da÷avçndasaükhyà . 10,000,000,000 . iti smçtiþ .. (sahasramahàpadmasaükhyà . iti goþ ràmàyaõam . yathà, tatraiva . 6 . 4 . 56-59 .
     %<÷ataü ÷atasahasràõàü koñimàhurmanãùiõaþ .
     ÷ataü kãñisahasràõàü ÷aïkha ityabhidhãyate ..
     ÷ataü ÷aïkhasahasràõàü vçndamàhurmanãùiõaþ .
     ÷ataü vçndasahasràõàü mahàvçndamiti smçtam ..
     mahàvçndasahasràõàü ÷ataü padmaü pari÷rutam .
     ÷ataü padmasahasràõàü mahàpadmaü vibhàvyate ..
     mahàpadmasahasràõàü tathà kharbamihocyate ..>%)

#<kharbaþ>#, puü, (kharba + ac .) kuverasya nidhivi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. da÷avçndasaükhyà . iti smçtiþ .. kubjakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ . (vàmanaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 46 .. strã . gàyattrãsvaråpà bhagavatã . yathà, devãbhàgavate . 12 . 6 . 38 .
     %<khaó gakheñakarà kharbà khecarã khagavàhanà ..>%)

#<kha(rva)rbaþ>#, tri, (kharba + ac .) kùudraþ . khàño choña ityàdi bhàùà . tatparyàyaþ . nyaï 2 nãcaþ 3 vàmanaþ 4 hrasvaþ 5 . ityamaraþ . 3 . 1 . 70 .. nikharvaþ 6 khadçtaþ 7 kharva÷àkhaþ 8 . iti hemacandraþ .. anuccaþ 9 anàyataþ 10 . iti jañàdharaþ ..

#<kharba÷àkhaþ>#, tri, (kharbà ÷àkhà hastapadàdyavayavàþ yasya .) vàmanaþ . kharvaþ . iti hemacandraþ ..

#<kharmaþ>#, puü, (khura + bàhulakàt mak pçùodaràt ukàrasya lopaþ .) pauruùam . koùajàü÷ukam . paññavastram . iti medinã ..

#<kharva>#, garve . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüakaü-señ .) antaþsthavakàrànto'yam .. kharvati . iti durgàdàsaþ ..

#<kharvaþ>#, tri, (kharva + ac .) hrasvaþ . vargyabakàràntakharba÷abdàrtho'pyatra ..

#<kharvañaþ>#, puü klã, (kharv + añan) catuþ÷atagràmamadhyasthalam . iti bhåriprayogaþ .. parvatapràntagràmaþ . iti ÷rãbhàgavatañãkàyàü ÷rãdharasvàmã ..

#<kharvurà>#, strã, (kharv + urac ñàp ca .) taradãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 2,278c]>@
#<kharvåjaü>#, klã, (kharvå + jan + óaþ .) ùaóbhujà . iti bhàvaprakà÷aþ .. kharavujà iti bhàùà .. (asya lakùaõaü guõà÷ca yathà --
     %<da÷àïgulantu kharvåjaü kathyate tadguõà atha .
     kharvåjaü måtralaü balyaü koùñha÷uddhikaraü guru ..
     snigdhaü svàdutaraü ÷ãtaü vçùyampittànilàpaham .
     teùu yaccàmlamadharaü sakùàra÷ca rasàdbhavet ..
     raktapittakarantattu måtrakçcchrakaramparam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<khala>#, kùalajàrthe . iti kaüvikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüakaü-señ .) kùalajàrtha÷càlacayau . càla÷ceha skhalanam . khalati khalo dharmàt . iti durgàdàsaþ ..

#<khalaü>#, klã, (khal + ac .) bhåþ . sthànam . kalkaþ . iti medinã . khalàdhànam . iti hemacandraþ .. dhànyamàóivàra khàmàra iti bhàùà .. (yathà, manuþ . 11 . 17 .
     %<khalàt kùetràdagàràdbà yato và'pyupalabhyate ..>%)

#<khalaþ>#, puü, (khal + ac) såryaþ . iti bhåriprayogaþ .. tamàlavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. dhattåravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (pravàhikàroge bheùajàdivihitapathyavi÷eùaþ . yathà, cikitsàsthàne navame'dhyàye vàbhañenoktam .
     %<kalko vilva÷alàñånàü tilakalka÷ca tatsamaþ .
     dadhnaþ saro'mlaþ sasnehaþ khalo hanti pravàhikàm ..>%)

#<khalaþ>#, tri, nãcaþ . adhamaþ . iti medinã .. kråraþ . (yathà, mçcchakañikàyàü 1 me aïke .
     %<khalasvabhàvaü bhavitavyatàü tathà cakàra sarvaü kila ÷ådrako nçpaþ ..>%) tatparyàyaþ . durjanaþ 2 pi÷unaþ 3 . ityamaraþ . 3 . 1 . 47 .. durvidhaþ 4 vi÷vakadruþ 5 nç÷aüsaþ 6 ghàtukaþ 7 kråraþ 8 pàpaþ 9 . iti jañàdharaþ ..

#<khalatiþ>#, puü, (skhalanti ke÷à asmàt . skhala sa¤calane + %<khalatiþ .>% uõàü 3 . 112 . iti nipàtanàt sàdhuþ .) indraluptarogayuktaþ . ñàkapaóà màthà iti bhàùà . tatparyàyaþ . khalvàñaþ 2 aindraluptikaþ 3 ÷ipiviùñaþ 4 vabhrurathaþ 5 . iti hemacandraþ .. khallãñaþ 6 . iti trikàõóa÷eùaþ . khalliñaþ 7 . iti ÷abdaratnàvalã ..
     (%<romakåpànugaü pittaü vàtena saha mårchitam ..
     pracyàvayati romàõi tataþ ÷leùmà sa÷oõitaþ .
     romakåpàn ruõaddhyasya tebànyeùàmasambhavaþ ..
     tadindraluptaü råóhyà¤ca pràhu÷càceti càpare .
     khalaterapi janmaivaü sadanaü tatra tu kramàt ..>% iti vàbhaññe uttarasthàne trayoviü÷e'dhyàye ..)

#<khalapåþ>#, tri, (khalaü bhåmiü puõàti pariùkçtaü karotãti . khala + på + kvip .) màrjanakàrã . jhàóukaùa pharàsa ityàdi bhàùà . tatparyàyaþ . bahukaraþ 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 17 ..

#<khalamårtiþ>#, puü, (khala iva aniùñakàrakatvàt ugrà mårtirasya .) pàradaþ . iti ÷abdacandrikà .. pàrà iti bhàùà ..

@<[Page 2,279a]>@
#<khalàdhàrà>#, strã, (khala àdhàro yasyàþ .) tailapàyikà . iti jañàdharaþ .. àrasulà iti bhàùà ..

#<khaliþ>#, puü, (khala + in .) tailakiññam . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, bhàrataratnàkare . 2 . 98 .
     %<sthàlyàü vaidåryamayyàü pacati tilakhaliü candanairindhanaughaiþ ..>%)

#<khalinaþ>#, puü klã, (khe a÷camukhacchidre lãnaþ pçùodaràditvàt và hrasvaþ .) khalãnaþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ .. (yathà, kàdambaryàm
     %<ubhayataþ khalinakanakakañakàvalagnàbhyàü pade pade kçtàku¤canaprayatnàbhyàü puruùàbhyàmavakçùyamàõam .>% a÷vamityarthaþ ..)

#<khalinã>#, strã, (khalànàü samåhaþ . %<ini trakaóyaca÷ca .>% 4 . 2 . 51 . iti iniþ . tato ïãù .) khalasamåhaþ . dhànera aneka khàmàra iti bhàùà .. tatparyàyaþ . khalyà 2 . ityamaraþ . 3 . 2 . 42 .. tàlamålã . iti ratnamàlà ..

#<khali÷aþ>#, puü, (khe jalàdårdhvàkà÷e li÷ati ãùadudgacchatãti . yadvà, khe jalàbhyantare chidràdau li÷ati svalpãbhàvena tiùñhatãti . li÷ + kaþ .) svanàmakhyàtamatsyaþ . khali÷àmàch iti bhàùà .. tatparyàyaþ . kaïkatroñaþ 2 khale÷ayaþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. asya guõàþ . gràhitvam . kaùàyatvam . vàyukopanatvam . råkùatvam . laghutvam . ÷ålaharatvam . ki¤cidàmavinà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. khalli÷o'pi pàñhaþ ..

#<khalãkàraþ>#, puü, (khala + kç + gha¤ . abhåtattadbhàve cviþ .) apakàraþ . iti jañàdharaþ .. (nirbhatsanam . iti cintàmaõiþ ..)

#<khalãnaþ>#, puüklã, (khe a÷vamukhacchidrelãnaþ .) kavikà . ityamaraþ . 2 . 8 . 49 .. kaóiyàli iti bhàùà .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 199 . 15 .
     %<÷ataü rathànàü varahemamàlinàü caturyujàü hemakhalãna÷àlinàm ..>%)

#<khalu>#, vya, (khal + bàhulakàt un .) niùeghaþ . vàkyàlaïkàraþ . (yathà, màghe . 2 . 70 .
     %<sampratyasàmprataü vaktumukte muùalapàõinà .
     nirdhàrite'rthe lekhena khalåktvà khalu vàcikam ..>% %<atràdyakhalu÷abdaþ pratiùedhàrthe dvitãyaþ vàkyàlaïkàre ..>% iti taññãkàyàü mallinàthaþ ..) jij¤àsà . (yathà, gaõaratne . %<sa khalvadhãte vedam ?>%) anunayaþ . ityamaraþ . 3 . 4 . 18 .. (yathà, gaõaratne .
     %<na khalu na khalu mugdhe ! sàhasaü kàryametat ..>%) ni÷citam . (yathà, kumàre . 4 . 28 .
     %<dayitàsvanavasthitaü nçõàü na khalu prema calaü suhçjjane ..>%) padavàkyàdipåraõam . (yathà, ràmàyaõe . 3 . 41 . 6 .
     %<vadhyàþ khalu na vadhyante sacivàstava ràvaõa ! .
     ye tvàmutpathamàråóhaü na nigçhõanti sarva÷aþ ..>%) vãpsà . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà -- ÷àkuntale 1 me aïke .
     %<na khalu na khalu vàõaþ sannipàtyo'yamasmin mçduni mçga÷arãre tålarà÷àvivàgniþ ..>%)

#<khaluk>#, [j] puü, (khaü indriyaü dar÷anendriyaü lu¤jayati hantãti . kha + lu¤ja + kvip .) andhakàraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<khalureùaþ>#, puü, (khaluriùyate vadhyate'sau . khalu + riù + karmaõi gha¤ .) mçgabhedaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<khalårikà>#, strã, (khalu + riù + nipàtanàt sàdhuþ .) ÷astràbhyàsabhåmiþ . iti hemacandraþ ..

#<khaledhànã>#, strã, (khale dhãyante vçùabhà asmin . dhà + adhikaraõe lyuñ tato ïãp .) medhiþ . khalepa÷ubandhanadàru . iti jañàdharaþ ..

#<khalevàlã>#, strã, (khale vàlyante càlyante'tra vçùabhà iti . val + adhikaraõe gha¤ gauràditvàt ïãù .) khale gobandhanadàru . iti hemacandraþ .. mei kàñha iti bhàùà .. (yathà, kàtyàyana÷rautasåtre . 22 . 3 . 48 .
     %<khalevàlãyåpo làïgaleùà ..>%)

#<khale÷aþ>#, puü, (khe jalàdårdhvàkà÷e gamanakàle li÷ati saü÷liùyatãti . li÷ + ac .) khali÷amatsyaþ . iti hàràvalã ..

#<khale÷ayaþ>#, puü, (khale÷aü jalàdårdhvasthàkà÷asaüsargaü yàtãti . yà + kaþ .) khali÷amatsyaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<khalyà>#, strã, (khalànàü samåhaþ . yat .) khalinã . ityamaraþ . 3 . 3 . 42 .. dhànamàóàra aneka khàmàra iti bhàùà ..

#<khallaþ>#, puü, (khalatãti kvip khal taü làtãti . là àdàne + kaþ .) vastraprabhedaþ . gartaþ . carma . càtakapakùã . iti medinã .. dçtiþ . iti hemacandraþ .. ma÷aka iti bhàùà . auùadhamardanapàtram . khala iti bhàùà . iti vaidyakam ..
     (%<ajà÷akçttuùàgni¤ca bhågarbhe dvitayaü kùipet .
     tasyoparisthitaü khallaü taptakhallamiti smçtam ..>% iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe jàraõamàraõàdhikàre ..)

#<khallikà>#, strã, (khalla + saüj¤àyàü kan tataùñàp . kàpi ata itvam .) çjãùam . piùñakàdibharjanapàtram . iti ÷abda candrikà ..

#<khalliñaþ>#, tri, (khalla + in . khalli iva ñalatãti . ñal + óaþ .) khalatiþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<khallã>#, strã, (khalla + gauràditvàt ïãù .) hastapàdàvamardanàkhyarogaþ . iti medinã .. tasya lakùaõaü yathà, màdhavakaraþ .
     %<khallã tu pàdajaïghorukaramålàvamoñanã ..>% taccikitsà yathà, bhàvaprakà÷e .
     %<kuùñhasaindhavayoþ kalka÷cukratailasamanvitaþ .
     sukhoùõo mardane yojyaþ khallã÷ålanivàraõaþ ..>% api ca bhaiùajyaratnàvalyàm .
     %<khallyàü snigdhàmlalavaõaiþ svedonmàdopanàhanam ..>%

#<khallãñaþ>#, tri, (khallãva ñalatãti . ñal + bàhulakàt óaþ .) khalatiþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (taccikitsà yathà, gàruóe . 180 . 1 .
     %<saptaràtràtprajàyante khallãñasya kacàþ ÷ubhàþ .
     dagdhahastidantalepàt sàjàkùãrarasà¤janàt ..>%)

#<khava>#, ga bhåtipåtyorutpattau . iti kavikalpadrumaþ .. (kryàü-paraü-akaü-señ .) bhåtiþ sampattiþ påtiþ pavitratà tayorutpattiþ pràdurbhàvaþ ..

#<khavallã>#, strã, (khe àkà÷e sthità vallã .) àkà÷avallã . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathàsyàþ paryàyà guõà÷ca . atha àkà÷avallã . amaraveli iti ca bhàùà .
     %<àkà÷avallã tu budhaiþ kathitàmaravallarã .
     khavallã gràhiõã tiktà picchilà kùmàmayàpahà .
     tuvaràgnikarã hçdyà pitta÷leùmàmanà÷inã ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe pramame bhàge ..)

#<khavàri>#, klã, (khe àkà÷e sthitaü vàri udakam . khàdàgataü vàri và .) divyodakam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<khavàspaþ>#, puü, (khe àkà÷e ÷ånye sthito vàspaþ .) himam . iti hàràvalã ..

#<kha÷aþ>#, puü, de÷avi÷eùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (tadde÷avàsini tadde÷ançpe ca bahuùu aõoü luk .) tathà hi manuþ . 10 . 44 .
     %<pauõórakà÷cauóradravióàþ kàmbojà javanàþ ÷akàþ .
     pàradàþ pahnavà÷cãnàþ kãràtà daradàþ kha÷àþ ..>%)

#<kha÷à>#, strã, murànàmagandhadravyam . iti ÷abdacandrikà .. (kakhayostulyàrthatvàt khaþ prajàpatirdakùaþ àdau tadgarbhe kanyàtmakabãjabhàvena ÷ete iti . kha + ÷ã + óaþ tataùñàp .) dakùakanyà . sà ca ka÷yapapatnã . yathà --
     %<dharmapatnyaþ samàkhyàtàþ ka÷yapasya vadàmyaham .
     aditirditirdanuþ kàlà anàyuþ siühikà muniþ ..
     kadruþ pràdhà irà krodhà vinatà surabhiþ kha÷à ..>%
     %<irà vçkùalatàvallãþ tçõajàtã÷ca sarva÷aþ .
     kha÷à ca yakùarakùàüsi munirapsarasastathà ..>% iti gàruóe 6 adhyàyaþ ..

#<kha÷eñaþ>#, puü, (khaü ÷eñati iti . ÷iñ anàdare aõ . asya gamanasamaye khasyànàdaratvena gatiyogyatvàbhàve'pi tadvattànàdareõa gamanàttadhàtvam .) khali÷amatsyaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<kha÷vàsaþ>#, puü, (khasya àkà÷asya ÷vàsa iva .) vàyuþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<khaùa>#, vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-sakaüseñ .) khaùati . iti durgàdàsaþ ..

#<khaùpaü>#, klã, (khan + %<khaùpa÷ilpavàùpeti .>% uõàü 3 . 28 . iti papratyayàt nipàtanàt siddham .) krodhaþ . balàtkàraþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<khasaþ>#, puü, (khaü hastàdãndriyaü syati ni÷calãkarotãti . so + kaþ .) pàmà . khosa iti bhàùà .. tatparyàyaþ . pàma 2 kacchåþ 3 vicarcikà 4 iti hemacandraþ .. (pàman÷abdosya vivaraõaü vyàkhyeyam ..)

@<[Page 2,280a]>@
#<khasakandaþ>#, puü, (khasa iva kando'sya .) kùãraka¤cukãvçkùaþ . iti ratnamàlà .. khasagandho'pi kvacit pàñhaþ ..

#<khasatilaþ>#, puü, (khasapåya iva tilati snihyatãti . tila snehe + kaþ . asya ÷uklasnehaniþsaraõàt tathàtvam .) khaskhasaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (guõàdayo'sya yathà --
     %<tilabhedaþ khasatilaþ kàsa÷vàsaharaþ smçtaþ .
     syàdbà khasaphalodbhåtaü valkalaü ÷ãtalaü laghu ..
     gràhi tiktaü kaùàya¤ca vàtakçcca kaphàsrahçt .
     dhàtånàü ÷oùaõaü råkùaü madakçdvàgvivardbanam ..
     muhurmohakaraü rucyaü sevanàt puüstvanà÷anam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<khasamaþ>#, puü, (khenàkà÷ena samaþ .) buddhaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<khasambhavà>#, strã, (khe sambhavatãti . sam + bhå + ac .) àkà÷amàüsã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<khasarpaõaþ>#, puü, (khe ÷ånye sarpaõamasya yogaprabhàvàt .) buddhavi÷eùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<khasàtmajaþ>#, puü, (khasàyàþ ka÷yapapatnyà àtmajaþ .) ràkùasaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<khasçmaþ>#, puü, vipracittidaityaputtraþ . yathà --
     %<siühikàyàü samutpannà vipracittisutàstathà .
     vyaü÷aþ ÷alya÷ca balavàn nabha÷caiva mahàbalaþ ..
     vàtàpirnamuci÷caiva illalaþ khasçmastathà .
     antako naraka÷caiva kàlanàbhastathaiva ca ..
     nivàtakavacà daityàþ prahràdasya kule'bhavan ..>% iti gàruóe 6 adhyàyaþ ..

#<khaskhasaþ>#, puü, (khasa + pçùodaràt dvitvam .) vçkùavi÷eùaþ . postà iti bhàùà .. tatparyàyaþ . såkùmabãjaþ 2 såkùmataõóulaþ 3 subãjaþ 4 . asya guõaþ . pàke madhuratvam . kàntivãryabalapradatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (khasatila÷abde'sya guõàdayo j¤àtavyàþ ..)

#<khaskhasarasaþ>#, puü, (khaskhasasya kùudrabãjavçkùavi÷eùasya rasaþ .) ahiphenaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. àphiü iti bhàùà ..

#<khastanã>#, strã, (khaü àkà÷aü stanavadyasyàþ meghavàripatanena ÷asyàdyutpatteþ puttrasthànãyànàü pçthivãsthajãvànàü jãvanadhàraõàt tathàtvam .) pçthivã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<khasphàñikaþ>#, puü, (khavat nirmalaþ sphàñikaþ . yadbà khasphañikaþ såryaþ sa adhiùñhàtà'sya .) såryakàntamaõiþ . candrakàntamaõiþ . iti hemacandraþ ..

#<khàkhasaþ>#, puü, (khasa prakàre dvitvaü tataþ pçùodaràt sàdhuþ .) bãjavi÷eùaþ . postàdànà iti bhàùà . tatparyàyaguõàþ .
     %<tilabhedaþ khasatilaþ khàkhasa÷càpi sa smçtaþ .
     syàdvà khasaphalodbhåtaü valkalaü ÷ãtalaü laghu ..
     gràhi tiktaü kaùàya¤ca vàtakçt kaphakàsahçt .
     dhàtånàü ÷oùakaü råkùaü madakçdbàgvivardhanam ..
     suhurmohakaraü rucyaü sevanàt pastvanà÷anam ..
     atha aphenam .
     uktaü khasaphalakùãramàphukamahiphenakam .
     àphukaü ÷oùaõaü gràhi ÷leùmaghnaü vàtapittalam ..
     tathà khasaphalodbhåtaü valkalapràyamityapi .
     atha khasabãjam .
     ucyante khasabãjàni te khàkhasatilà api ..
     khasabãjàni balyàni vçùyàõi suguråõi ca .
     janayanti kaphaü tàni ÷amayanti samãraõam ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<khàjikaþ>#, puü, (khe årdhvade÷e àjaþ kùepaþ tatra sàdhuþ ñhan .) làjàþ . iti hàràvalã .. khai iti bhàùà ..

#<khàñaþ># puü, strã, (khe årdhvamàrge añatyanena . añ + karaõe gha¤ .) ÷avarathaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. maràra khàñ iti bhàùà ..

#<khàñiþ>#, strã, (khañ kàïkùàyàü bàhulakàt i¤ .) asadgrahaþ . kiõaþ . ÷avarathaþ . iti medinã ..

#<khàñikà>#, strã, (khàñi + svàrthe saüj¤àyàü và kan tataùñàp .) khàñaþ . ÷avarathaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<khàõóavaü>#, klã, (khàõóavyàstadàkhyayà prasiddhàyà nagaryà jàtam . khàõóavã + aõ . yaduktaü kàlikàpuràõe 90 adhyàye .
     %<purà tu vijayo ràjà khàõóavãü nàma tàü purãm .
     bhaïktvà vanaü tata÷cakre tena tat khàõóavaü vanam ..>%) vanavi÷eùaþ . tadvivaraõaü yathà --
     %<viråpasyàbhavadgàdhirgàdhermitro'bhavat sutaþ .
     teùàü kalpo'bhavadràjà kalpàttu vijayo'bhavat .
     yo vijitya kùitiü sarvàü pàrthivàn bhåritejasà .
     ÷akrasyànumate cakre khàõóavaü ÷atayojanam ..
     yat savyasàcã hyadahat pàõóuputtraþ pratàpavàn .
     àvahan paramàü prãtiü jvalanasya mahàtmanaþ ..
     çùaya åcuþ .
     kathaü sa khàõóavaü cakre vijayaþ ÷atayojanam .
     tadvayaü ÷rotumicchàmaþ kathayasva tapodhana ! ..
     màrkaõóeya uvàca .
     somavaü÷e'bhavadràjà mahàtmà sa mahàbalaþ ..
     dhãraþ sudar÷ano nàma càruråpaþ pratàpavàn .
     sa vai himavato nàtidåre bhaïktvà mahàvanam ..
     siühàn vyàghràn samutsàrya kvaciccàpi tapodhanàn .
     khàõóavãü nàma nagarãmakarottatra ÷obhanàm ..
     triü÷adyojanavistãrõàmàyatàü ÷atayojanam .
     uccapràkàrasaüyuktàü sàññàlàmbudatoraõàm ..
     nimnàbhiratidãrghàbhiþ parikhàbhiþ samàvçtàm .
     dãrghikàbhi÷copavanairbahubhi÷càpsarogaõaiþ ..
     àkãrõà¤ca tathàvàsairuttamairapi mànavaiþ .
     sotsavàþ satataü yatra janà devàn divi sthitàn ..
     spardhante sma mudà yuktà àóhyà bhogasamanvitàþ .
     sa vai sudar÷ano ràjà khàtvà bhåmiü vidàrya ca ..
     gaïgàü kanakhalàü devãü vàhayàmàsa khàõóavãm .
     àplàvya khàõóavãmadhyaü tena khàtai÷ca vartmabhiþ ..
     vakràsu vakragà bhåtvà yàti sãtàü nadãü prati .
     sa jitvà sakalàn bhåpàn vittànyàhçtya bhåri÷aþ ..
     rà÷ãcakàra khàõóavyà madhye ratnairaneka÷aþ .
     anyeùàü nagarebhyastu janànànãyaü bhåpatiþ ..
     khàõóavyàü vàsayàmàsa hañhàdapi sudar÷anaþ .
     devadànavagandharvàn jitvà jitvà yudhà kçtã ..
     devavçkùaü devaratnaü devã¤càpi tathauùadhãm .
     khàõóavyàü ropayàmàsa sahàmàtyaþ sudar÷anaþ ..
     asahiùõustatojiùõurbhåpatintaü sudar÷anam .
     kçtàpacàraü bahudhà devànà¤ca tathà nçõàm ..
     vàràõasãpatiü vãraü vijayaü jaya÷àlinam .
     sandhàya kçtvà sàcivyaü tatraivàsau nyayojayat ..
     vijayo vivaraü pràpya mahàbalaparàkramaþ .
     sudar÷anasya nçpateravaskandamathàkarot ..
     nàsahat so'pyavaskandaü vijayasya sudar÷anaþ .
     caturaïgabalenà÷u yuddhàyàbhimukho'bhavat ..
     vijayo rathamàruhya niyujya caturaïgiõãm .
     senàü sudar÷anaü yoddhuü sammukho'bhavada¤jasà ..
     tadà mahadyuddhamàsãdvijayena mahàtmanà .
     sudar÷anasya nçpatervçtravàsavayoriva ..
     tataþ sudar÷ano ràjà dàrito gadayà'patat .
     tasminnipatite vãre senàbhistasya sainikàþ ..
     bhayàt saüpràdravannasmàddi÷aþ pradi÷a eva ca .
     naùñeùu tasya sainyeùu vijayaþ khàõóavãü purãm ..
     pravi÷ya dadç÷e tatra rà÷ãbhåtàn girãniva .
     suvarõànà¤ca ratnànàü sa¤cayàn bahu÷aþ puraþ ..
     dçùñvà saràüsi tatràtha praphullakamalàni tu .
     haüsakàraõóavànàdanàditàni samantataþ ..
     rà÷ãn suvarõaratnànàü parvatàniva vistçtàn .
     puùpitàn devavçkùàü÷ca bhramadabhramarabhåùitàn ..
     pràsàdàn vipulàn ÷ubhràn kailàsasadç÷àn gajàn .
     visphuñàü÷ca sugandhàóhyàn pratigehe vyavasthitàn ..
     utphullanayano ràjà vijayaþ paravãrahà .
     mene'maràvatãü tàntu purãü kùitigatàmiva ..
     taü vãkùantaü narapatiü nagarãü tàü sure÷varaþ .
     sametyavijayaü pràha sàntvayan ÷lakùõayàgirà ..
     indra uvàca .
     ràjanmahadvanamidamàsãddevagaõàvçtam .
     naragandharvayakùàõàü munãnà¤ca manoharam ..
     sarvànutsàrya devàdãnmama càpyapriye rataþ .
     bhaïktvà vanamidaü guhyaü samutsàdya tapodhanam ..
     khàõóavãü nagarãü cakre hañhàdràjà sudar÷anaþ .
     tadidaü punareva tvaü vanaü kuru nçpottama ! ..
     tatràhaü vihariùyàmi takùakeõa samaü rahaþ .
     munãnà¤ca tapaþ sthànaü maõóalaü te prasàdataþ ..
     bhaviùyati ca yakùàõàü kinnaràõà¤ca pàrthiva ! ..
     màrkaõóeya uvàca .
     etat ÷rutvà vacastasya ÷akrasya vijaya stadà .
     vanamevàkarottàntu svàõóavãü ÷akragauravàt ..
     gacchantu bho yathàsthànaü prajàþ sarva yethachayà .
     yeùàü và¤chàsti lokànàü madràjyagamane punaþ ..
     vàràõasãü te gacchantu mayaiva pratipàlitàm .
     tatastasya vacaþ ÷rutvà janàþ kecinnijaü padam ..
     jammu rvàràõasãü kecidbijayenàbhipàlitàm .
     tato dhanànàü tànrà÷ãnratnànà¤ca pçthak pçthak ..
     a÷manàü kanakànà¤ca kåpyànàü vijayastadà .
     dhãvarairvàhayàmàsa purãü vàràõasãü prati ..
     gandharvàõà¤ca devànàü yadànãtaü hañhàt purà .
     ratnadàrvàdikaü yattu vijayaü tat prasàdya ca ..
     taistairnãtantu khàõóavyàþ svasthànaü prati harùitaiþ .
     triü÷adyojanavistãrõàü ÷atayojanamàyatàm .
     tàü purãü vijaya÷cakre na ciràdeva vai vanam .
     tasmin ÷akrasya sammatyà takùakaþ sahito gaõaiþ ..
     uvàsa suciraü tatra tato'bhånnirjanaü vanam .
     tatra devàþ sagandharvàþ krãóante'psarasàü gaõàþ ..
     à÷aüsayaü÷ca vijayaü raõeùu vijayàvaham .. * ..>%
     %<aùñàviü÷atime pràpte yuge dvàpara÷eùataþ ..
     vahnirbràhmaõaråpeõa bhikùàü jiùõumayàcata .
     dàtumaïgãkçte bhikùàü tadà pàõóusutena vai ..
     vahniþ svaråpamàsthàya jiùõuü vacanamabravãt .
     ahamagniþ pàõóuputtra ! yaj¤abhàgàtibhojanàt ..
     vyàdhito'haü tato vyàdhiü mama tvaü nà÷ayàdhunà .
     khàõóavaü nàma vipinaü sapakùimçgaràkùasam ..
     yadi tvaü màü bhojayituü ÷aknoùi ÷vetavàhana ! .
     tadà mamàtyasau vyàdhirapayàsyati nociràt ..
     purà tu vijayo ràjà khàõóavãü nàma tàü purãm .
     bhaïktrà vanaü tata÷cakre tena tat khàõóavaü vanam ..
     tadarthaü devavihitaü vanaü tacchvetavàhana ! .
     virodhàttatu ÷akrasya na svayaü bhoktumutsahe ..
     tanmàü tràhi mahàbhàga ! vane tasminniyojaya .
     yathà'haü sakalaü bhoktuü pràpnomi tvatprasàdataþ ..
     tasya tadbacanaü ÷rutvà savyasàcã mahàbalaþ .
     dàhayàmàsa vipinaü tat sarvaü pràõisaüyutam .
     devakãtanayenàsau vàsudevena pàlitaþ .
     khàõóavaü dàhayàmàsa jvalanasya hite rataþ ..>%
     %<suprãtaþ pradadau tasmàdarjunàya mahàtmane .
     vahrirdhanu÷ca gàõóãvaü vàruõaü devanirmitam ..
     akùayàviùudhã dvau ca råpyàbhàü÷caturo hayàn .
     hanåmatàdhiùñhitantu mahàntaü vànaradhvajam ..
     khaóga¤ca tri÷ikhaü tãkùõaü dahanaþ savyasàcine .
     nãroga÷càbhavadvahnistadà jiùõuprasàdataþ ..
     tairvàõaistena dhanuùà tena khaógena ketunà .
     tada÷vasyandanenàpi vijigye phàlguno raõe ..
     evaü bhairavavargeùu saüjàto vijayo nçpaþ .
     khàõóavaü nàma vipinaü cakàra sumahàkçtã ..>% iti ÷rãkàlikàpuràõe 90 adhyàyaþ .. (khaõóasya ikùukhaõóàdervikàra ityaõ . guóàdivikàramiùñànnadravyam . yathà, mahàbhàrate . 13 . 53 . 18 .
     %<rasànàpåpakàü÷citràn modakànatha khàõóavàn ..>%)

#<khàõóavã>#, strã, (himavataþ sannihitaü bçhadbanaü khaõóayitvà candravaü÷ãyena ràj¤à sudar÷anena nirmità yà purã sà .) candravaü÷ãyasudar÷anaràjakçtahimavatparvatanikañasthapurãvi÷eùaþ . tadviraõaü khàõóava÷abde draùñavyam ..

#<khàõóikaþ>#, puü, (khaõóaü modakàdikaü ÷ilpamasya . iti ñha¤ .) khaõóapàlaþ . modakaþ . iti hàràvalã .. mayarà iti bhàùà .. (klãve tu khaõóikànàü samåhaþ %<khaõóikàdibhya÷ca .>% . 4 . 2 . 45 . itya¤ . khaõóikasamåhaþ ..)

#<khàtaü>#, klã, (khanyate iti . khan + karmaõi ktaþ .) puùkariõã . ityamaraþ . 1 . 10 . 27 .. tasya parimàõaü yathà -- ÷atena dhanurbhiþ puùkariõã tribhiþ ÷atairdãrghikàcaturbhidroõaþ pa¤cabhistaóàgaþ droõada÷aguõà vàpãti ..
     %<caturviü÷àïgulo hasto dhanustaccaturuttaraþ .
     ÷atadhanvantara¤caiva tàvat puùkariõã ÷ubhà .
     etatpa¤caguõaþ proktastaóàga iti nirõayaþ ..>% iti navyavardhvamànadhçto va÷iùñhaþ ..

#<khàtakaü>#, klã, (khàta + saüj¤àyàü kan .) parikhà . iti hemacandraþ .. khànà pagàra ityàdi bhàùà ..

#<khàtakaþ>#, puü, adhamarõaþ . dhàrã . çõã . yathà --
     %<uttamarõo dhanasvàmã adhamarõastu khàtakaþ ..>% iti saükùiptasàrañãkàyàü goyãcandraþ .. (parasainyavidàrakaþ . yathà, mahàbhàrate . 12 . 118 . 11 .
     %<khàtakaü vyåhatattvaj¤aü balaharùaõakovidam ..>% %<khàtakaþ parasainyavidàrakaþ .>% iti taññãkàkçnnãlakaõñhaþ ..)

#<khàtabhåþ>#, strã, (khàtayuktà bhårbhåmiþ .) pratikåpaþ . parikhà . iti hàràvalã ..

#<khàtavyavahàraþ>#, puü, (khàtasya puùkariõyàdervyavahàraþ parimàõam .) puùkariõyàdiparimàõam . pukure kàlãti bhàùà ..
     %<atha khàtavyavahàre karaõasåtraü sàrdhàryà .
     gaõayitvà vistàraü bahuùu sthàneùu tadyutirbhàjyà .
     sthànakamityà samamitirevaü dairghye ca bedhe ca .
     kùetraphalaü beghaguõaü khàte ghanahastasaükhyà syàt ..
     udàharaõam .
     bhujavakratayà dairghyaü da÷e÷àrkakarairmitam .
     triùu sthàneùu ùañpa¤casaptahastà ca vistçtiþ ..
     yasya khàtasya bedho'pi dvicatustrikaraþ sakhe ! .
     tatra khàte kiyantaþ syurghanahastàþ pracakùva me ..>%
     atra samamitikaraõena vistàre hastàþ . dairghye . 11 . bedhe . 3 . tatkùetradar÷anaü yathà -- yathoktakaraõena labdhà ghanahastasaükhyà .. 198 .. khàtàntare karaõasåtraü sàrdhavçttam . mukhajatalajatadyutijakùetraphalaikyaü hçtaü ùaóbhiþ . kùetraphalaü samametat bedhahataü phalaü ghanaphalaü spaùñam . samakhàtaphalatryaü÷aþ såcãkhàte phalaü bhavati .. udàharaõam . mukhe da÷advàda÷ahastatulyaü vistàradairghyantu tale tadardham . yasyàþ sakhe saptakara÷ca bedhaþ kà khàtasaükhyà vada tatra vàpyàm .. mukhajaü kùetraphalam . 120 . talajam . 30 . tadyutijam . 270 . eùàmaikyam . 420 . ùaó bhiþ . 6 . hçtaü jàtaü samaphalam . 70 . bedha7 hataü jàtaü khàtaphalaü ghanahastàþ . 490 . dvitãyodàharaõam . khàte'tha tigmakaratulyacaturbhuje ca kiü syàt phalaü navamitaþ kila yatra bedheþ . vçtte tathaiva da÷avistçtipa¤cabedhe såcãphalaü vada tayo÷ca pçthak pçthaïme .. bhujaþ . 12 . bedhaþ . 9 . jàtaü yathoktakaraõena khàtaphalaü ghanahastàþ . 1296 . såcãphalam . 432 . vçttakhàtadar÷anàya . vyàsaþ . 10 . vedhaþ . 5 . atra såkùmaparidhiþ (3927/125) . såkùmakùetraphalam (3927/50) . bedhaguõaü jàtaü såkùmakhàtaphalam (3927/10) såkùmasåcãphalam (1309/10) . yadvà sthålakhàtaphalam (2750/7) . såcãphalaü sthålam (2750/21) . iti lãlàvatyàü khàtavyavahàraþ samàptaþ ..

#<khàtraü>#, klã, (khanu vidàre + %<uùikhanibhyàü kit .>% uõàü . 4 . 161 . iti ùñran kicca .) khàtam . khanitram . ityuõàdikoùaþ .. dàruõam . vanam . såtram . iti saükùiptasàre uõàdivçttiþ .. (jalàdhàravi÷eùa÷ca . iti ujjvaladattaþ ..)

#<khàda>#, ç bhakùaõe . iti kavikalpadumaþ .. (bhvàüparaü-sakaü-señ . çdit .) ç, acakhàdat . iti durgàdàsaþ ..

#<khàdakaþ>#, tri, (khàd bhakùaõe + õvul .) çõagrahãtà . khàtaka iti khyàtaþ . iti mitàkùarà .. bhakùakaþ . yathà --
     %<vikrayairgovinimayairdattvà gomàüsakhàdake .
     vrataü càndràyaõaü kuryàdvadhe sàkùàdbadhã bhavet ..>% iti pràya÷cittatattve gobhilaþ ..

#<khàdanaü>#, klã, (khàd + bhàve lyuñ .) bhakùaõam . àhàraþ . (khàdati carvayatyanena iti .) dante puü . iti hemacandraþ ..

#<khàditaü>#, tri, (khàda + ktaþ .) bhakùitam . ityamaraþ . 3 . 1 . 110 .. khàoyà iti bhàùà ..
     (%<a÷itaü khàditaü pãtaü lãóhaü koùñhagataü nçõàm .
     tajjãryati yathàkàlaü ÷oùitaü pittatejasà ..>% iti ÷àrãrasthàne caturthe'dhyàye su÷rutenoktam ..)

#<khàdirasàraþ>#, puü, (khadira + svàrthe aõ tataþ ùaùñhãtatpuruùaþ .) khadiravçkùaniryàsaþ . khaera iti bhàùà .. tatparyàyaþ . khàdiraþ 2 adbhutasàraþ 3 satsàraþ 4 raïgadaþ 5 raïgaþ 6 . asya guõàþ . kañutvam . tiktatvam . uùõatvam . kaphavàtavraõakaõñhàmayanà÷itvam . rucikàritvam . dãpanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. khadirasàro'pi pàñhaþ .. (yathà --
     %<vinà khadirasàreõa hàreõa hariõãdç÷àm .
     nàdhare àyate ràgo nànuràgaþ payodhare ..>% iti udbhañaþ ..)

@<[Page 2,282b]>@
#<khàdukaþ>#, tri, (khàdati hinasti iti . khàd + un saüj¤àyàü kan .) hiüsàlukaþ . iti hàràvalã ..

#<khàdyaü>#, tri, (khàdyate iti . khàd + karmaõi õyat .) bhakùaõãyadravyam . yathà -- %<kastvaü bhadrakhale÷varo'hamiha kiü ghore vane sthãyate ÷àrdålàdibhireva hiüsrapa÷ubhiþ khàdyo'hamityà÷ayà .>% ityudbhañaþ ..

#<khànapànaü>#, klã, (dhàtånàmanekàrthatvàt khai bhakùaõe + bhàve lyuñ khànam . pà pàne + bhàve lyuñ pànam . khànena saha pànaü yadvà khàna¤ca pàna¤ca tayoþ samàhàraþ .) kañhinadravadravyayorgalàdhaþkaraõam . khànà pinà iti hindã bhàùà .. yathà, gàruóe nãtisàre 109 adhyàyaþ .
     %<sadbhàvena hi tuùyanti devàþ satpuruùà dvijàþ .
     itare khànapànena vàkpradànena paõóitàþ ..>%

#<khàniþ>#, strã, (khana + in . pçùodaràt vçddhiþ .) khaniþ . iti hemacandraþ ..

#<khànikaü>#, klã, (khànena khananena nirvçttaü iti ñha¤ .) kuóyacchedyam . iti trikàõóa÷eùaþ .. deyàlera garta iti màùà ..

#<khànilaþ>#, tri, (khànaü khananaü ÷ilpatvenàstyasya . iti bàhulakàt ilac .) bhitticauraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. siüdela cora iti bhàùà ..

#<khànã>#, strã, (khàni + và ïãù .) khaniþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<khànodakaþ>#, puü, (khànàya pànàrthaü udakamatra .) nàrikelaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<khàpagà>#, strã, (khe àkà÷e sthità khàt àgatà và àpagà nadã .) gaïgà . iti hemacandraþ ..

#<khàraþ>#, puü, (khaü avakà÷amàdhikyena çcchatãti . ç + aõ .) khàrãparimàõam . iti haóóacandraþ ..

#<khàriþ>#, strã, (khaü madhyàvakà÷aü àràtãti . à + rà + in .) khàrãparimàõam . iti bharatadhçtahaóóacandraþ ..

#<khàrikaü>#, klã, (khàri + saüj¤àyàü kan .) mahàpàrevatam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<khàrimpacaþ>#, tri, (khàriü khàrãparimitadhànyamityarthaþ pacatãti . pac + %<parimàõe pacaþ .>% 3 . 2 . 31 . iti kha÷ + tato mum .) khàriparimitànnàdipàkakartà . iti vyàkaraõam ..

#<khàrã>#, strã, (khaü madhyàvakà÷aü àràtãti . à + rà + in . %<kçdikàràntàdaktinaþ .>% 4 . 1 . 45 . ityasya vàrtiü iti pakùe ïãù .) parimàõavi÷eùaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 88 .. yadàha taññãkàyàü bharataþ .
     %<palaü praku¤cakaü muùñiþ kuóavastaccatuùñayam .
     catvàraþ kuóavàþ prastha÷catuþprasthamathàóhakam ..
     aùñàóhako bhaveddroõo dvidroõaþ sårpa ucyate .
     sàrdhasårpo bhavet khàrã dve khàryau goõyudàhçtà ..
     tàmeva bhàraü jànãyàt vàho bhàracatuùñayam ..>% %<ùoóa÷adroõaparimàõam .>% ityamarañãkàyàü svàmã lãlàvatã ca .. goõãcatuùñayam . tattu ùaõõavatyadhikacatuþsahasrapalàni . pàüca÷ata vàra÷era iti bhàùà . iti vaidyakaparibhàùà .. droõacatuùñayam . yathà --
     %<caturàóhako bhaveddroõaþ khàrã droõacatuùñayam ..>% iti smçtiþ ..

#<khàrãkaü>#, tri, (khàrãü khàrãvàpamarhatãti . %<khàryà ãkan .>% 5 . 1 . 33 . %<kevalàyà÷ceti vaktavyam .>% iti vàrtiü iti ãkan .) khàrãkùetram . khàrãparimitabãjavapanopayuktakùetram . tatparyàyaþ . khàrãvàpaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 10 ..

#<khàrãvàpaþ>#, tri, (khàrã tatparimitadhànyaü upyate 'tra . vap + adhikaraõe gha¤ .) khàrãkaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 10 .. (khàrãü vapatãti . vap + kartari aõ . dhànyàdivapanakàrã ..)

#<khikhiþ>#, strã, (khirityavyakta÷abdena kheñati bhãråõàü bhayamutpàdayatãti . khi + khiñ + óaþ . pçùodaràt sàdhuþ .) kikhiþ . iti kvacit trikàõóa÷eùe pàñhaþ .. khyàük÷eyàlã iti bhàùà ..

#<khiïkhiraþ>#, puü, (khiü avyaktadhvanivi÷eùaü kirati vikçtibhàvena ÷abdaü karotãtyarthaþ . ké + kaþ . pçùodaràt khatvena sàdhuþ .) ÷ivàbhedaþ . khyàük÷eyàlã iti bhàùà . khañvàïgam . tattu ÷ivasyàstram . vàribàlakam . tattu gandhadravyam . iti vi÷vo hemacandra÷ca ..

#<khiña>#, bhayabhãùayoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüparaü-bhaye akaü-bhayotpàdane sakaü-señ .) bhãùà svato bhayotpàdanà . kheñati jano vyàghràdbibhetãtyarthaþ . kheñati vyàghryo janaü bhãùayate ityarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<khida>#, ÷a pa au parighàte . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàü-paraü-sakaü-aniñ .) ÷a pa, khindati duùñaü ràjà . au, khettvà . iti durgàdàsaþ ..

#<khida>#, ïa dha ya au dainyake . iti kavikalpadrumaþ .. (divàü-rudhàü ca-àtmaü-akaü-aniñ .) dainyakamupataptãbhàvaþ . ïa dha, khinte teùveva ye dravyam dãyamànaü na gçhõate . iti halàyudhaþ .. ïa ya, svasukhanirabhilàùaþ khidyate lokahetoriti ÷àkuntale . au, khettvà . iti durgàdàsaþ ..

#<khidiraþ>#, puü, (khidyate kçùõapakùeõa duþkhena tapasà và . yathàyathaü vyutpattirj¤àtavyà . khid + %<iùimadi-mudi-khidãti .>% uõàü . 1 . 52 . iti kirac .) candraþ . ityuõàdikoùaþ .. dãnaþ . tàpasaþ . iti saükùiptasàre uõàdivçttiþ ..

#<khidyamànaþ>#, tri, (khid + tàcchãlye càna÷ .) khedayuktaþ . dainyagrastaþ . upataptaþ . yathà --
     %<khidyamànantu taü dçùñvà såryaþ kçùõàtmajaü tadà .>% iti ÷àmbapuràõe såryastavaþ ..

#<khidraþ>#, puü, (khid dainye + %<sphàyi ta¤civa¤cãti .>% uõàü . 2 . 13 . iti rak .) rogaþ . daridraþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<khinnaþ>#, tri, (khid + ktaþ .) dainyagrastaþ . khedayuktaþ . yathà, ÷rãbhàgavate .
     %<gaurbhåtvàsrumukhã khinnà rudantã karuõaü vibhoþ ..>%

#<khirahiññã>#, strã, mahàsamaïgà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<khilaü>#, tri, (khil + kaþ .) halàdinà kçùñabhåmiþ . khila bhåüi iti bhàùà .. tatparyàyaþ . aprahatam 2 . ityamaraþ . 2 . 1 . 5 .. sàrasaükùipte vedhasi ca puü . iti medinã ..
     %<khilonàràyaõaþ proktaiùavastadguõàþ smçtàþ .>% iti khileùu harivaü÷e ityatra nãlakaõñhañãkà ..

#<khu>#, ïa dhvanau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-àtmaüakaü-aniñ .) ïa, khavate . iti durgàdàsaþ ..

#<khuïgàhaþ>#, puü, (khuü ityavyakta÷abdaü kurvan gàhate raõasthalaü viloóayatãti . gàh + ac .) kçùõavarõaghoñakaþ . iti hemacandraþ ..

#<khuja>#, u steye . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-señ . udittvàt ktvà veñ .) u, khojitvà khuktvà . steyaü cauryam . iti durgàdàsaþ ..

#<khujjàkaþ>#, puü, (khuj + àkaþ nipàtanàt jasya dvitvam .) devatàóakavçkùaþ . iti ratnamàlà .. khu¤jàka iti kvacit pàñhaþ ..

#<khuóa>#, i ïa kha¤je . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüàtmaü-akaü-señ-idit .) pa¤camasvarã . kha¤jaþ khoñanam . i, karmaõi khuõóyate . ïa, khuõóate khoóaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<khuóa>#, ka bhede . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-paraü-sakaü-señ . pàkùika idit .) dvau pa¤camasvariõau . ka, khoóayati . dvitãya àdyasvarãti kàtantràdyàþ . svamate tu dvitãyasyàdyasvaritve pårbo'pãdanuvandhaþ syàt . pa¤camasvaritve tu svajàtãyasya punaþpàñhàt pårbo nedanubandhaþ . khuõóayati . khaõóayatãti prayogastu khaói ï mathãtyasmàt gha¤i khaõóaü karotãti ¤au sàdhyam . tasya bhedavàcitvantu dhàtånàmanekàrthatvàt . iti durgàdàsaþ ..

#<khuóa>#, i ka bhede . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-paraü-sakaü-señ . pàkùika idit .) dvau pa¤camasvariõau . ka, khoóayati . dvitãya àdyasvarãti kàtantràdyàþ . svamate tu dvitãyasyàdyasvaritve pårbo'pãdanuvandhaþ syàt . pa¤camasvaritve tu svajàtãyasya punaþpàñhàt pårbo nedanubandhaþ . khuõóayati . khaõóayatãti prayogastu khaói ï mathãtyasmàt gha¤i khaõóaü karotãti ¤au sàdhyam . tasya bhedavàcitvantu dhàtånàmanekàrthatvàt . iti durgàdàsaþ ..

#<khura>#, ÷a vilekhane . chedane . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàü-paraü-sakaü señ .) ÷a, khurati bhåmiü tçõaü và lokaþ . khorità . khuraþ ÷apham . iti durgàdàsaþ ..

#<khuraþ>#, puü, (khura chedane + kaþ . yadvà %<çjrendràgravajreti .>% uõàü . 2 . 28 . iti ran guõàbhàvo'ntyalopa÷ca .) ÷apham . gavàdãnàü pàdàgram . (yathà, manuþ . 4 . 67 .
     %<na bhinna÷çïgàkùikhurairna vàladhiviråpitaiþ ..>%) koladalam . nakhãnàmagandhadravyam . iti medinã .. chedanavastu . nàpitasya khuraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. khañvàdãnàü pàdukam . iti dharaõã .. khurà iti bhàùà ..

#<khurakaþ>#, puü, (khura + saüj¤àyàü kan . khuro gandhadravyavi÷eùaþ sa iva kàyati và . kai + kaþ .) tilavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. (tila÷abde'sya guõàdavo boddhavyàþ ..)

#<khuraõasaþ>#, tri, (khura iva nàsikà asya %<a¤nàsikàyà iti .>% 5 . 4 . 118 . iti ac nasàdre÷a÷ca %<pårbapadàt saüj¤àyàmagaþ .>% 8 . 4 . 3 . iti õatvam .) cipiñanàsiükaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 47 .. cepañànàkayukta iti bhàùà ..

#<khuraõàþ>#, tri, (khura iva nàsikà asya %<khura kharàbhyàü và nas .>% iti nasàde÷aþ %<pårbapadàdãti .>% 8 . 4 . 3 . iti õatvaü ca .) khuraõasaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 47 .. chepaóànàsikàyukta iti bhàùà ..

#<khurapraþ>#, puü, (khura iva pràti khuràstravat kàryaü pårayatãtyarthaþ . khura + prà + kaþ .) bàõavi÷eùaþ . ityamarañãkàyàü svàmã .. khurapà iti bhàùà ..

#<khuralã>#, strã, (khuraiþ saha vividhàni astràdãni làti paunaþpunyena ÷ikùàrthamatra . là grahaõe + in + và ïãù .) ÷aràbhyàsaþ . iti hemacandraþ ..

#<khuràkaþ>#, puü, (khura + àkan .) pa÷uþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<khuràlakaþ>#, puü, (khura iva alati paryàpnotãti . ala + õvul .) lauhamayavàõaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<khuràlikaþ>#, puü, (khuràõàü àlibhiþ kàyati prakà÷ate . kai + kaþ .) gràmaõãbhaõóiþ . nàpitera bhàüói iti bhàùà . nàràcaþ . upadhànam . iti medinã .. kharàliko'pi pàñhaþ ..

#<khurda>#, ïa krãóàyàm . iti kavikalpadrumaþ (bhvàüàtmaü-akaü-señ .) pa¤camasvarã . dãrghiõaþ pçthakpàñhàt pårbasya na dãrghaþ . ïa, khurdate . iti durgàdàsaþ ..

#<khullaü>#, klã, (kùud + sampadàditvàt kvip . kùudaü làtãti . là + kaþ . pçùodaràt sàdhuþ .) nakhãnàmagandhadravyam . iti ÷abdacandrikà .. kùudre nãce ca tri ..

#<khullakaþ>#, tri, (khulla + svàrthe kan .) svalpaþ . nãcaþ .. kaniùñhaþ . daridraþ . niùñhuraþ khalaþ . ityamarañãkà ..

#<khullatàtaþ>#, puü, (khullaþ kaniùñhaþ tàtasya pituriti pårbanipàtaþ .) pitçkaniùñhabhràtà . iti ÷abdaratnàvalã .. khuóà iti bhàùà ..

#<khullamaþ>#, puü, (khullena mãyate iti . mà + gha¤arthe kaþ .) panthàþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<khårda>#, ïa krãóàyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüàtmaü-akaü-señ .) ùaùñhasvarã . ïa, khårdate . iti durgàdàsaþ ..

#<khekhãrakaþ>#, puü, (khe àkà÷e khãlaka iva lasya ratvam .) ÷abdavatã yaùñiþ . iti hàràvalã ..

#<khegamanaþ>#, puü, (khe àkà÷e gamanaü asya .) kàlakaõñhapakùã . iti ÷abdamàlà ..

#<khecaraþ>#, puü, (khe caratãti . cara + %<careùñaþ .>% 3 . 2 . 16 . iti ñaþ . aluk samàsaþ .) ÷ivaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. vidyàdharaþ . iti jañàdharaþ .. pàradaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. àkà÷acàriõi tri ..
     (%<hato hanti jaràvyàdhiü mårchito vyàdhighàtakaþ .
     baddhaþ khecaratàü dhatte ko'nyaþ måtàt kçpàkaraþ ..>% iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe jàramàraõàdhikàraþ .. meùàdirà÷iþ . yathà jyotiùatattve--%<khecarà÷ca sarve ..>%)

#<khecarànnaü>#, klo, (khecaraü dvidalàdimi÷ritaü annam .) dvidalàdisahitapakvataõóulam . khicaóãti bhàùà .. iti pàkaràje÷varaþ ..

#<kheña>#, t ka bhakùaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràü-paraü-sakaü-señ .) acikheñat . iti durgàdàsaþ ..

#<kheñaü>#, klã, (khe + añ + ac .) tçõam . iti ÷abdaratnàvalã .. kheññamapi pàñha ..

#<kheñaþ>#, puü, (khe àkà÷e añati . añ + ac .) grahaþ . yathà, bhàvaviveke .
     %<yasmin rà÷au sthitaþ kheñastena taü paripårayet ..>%

#<kheñaþ>#, tri, (khiñ + ac . kheñ + kaþ và .) adhamaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 54 .. ghoñakaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. sunindakaþ . iti vi÷vaþ .. sunandaka iti pàñhe balaràmasya gadà iti ka÷cit ..

#<kheñaþ>#, puü, klã, (khiñyate bhavamutpadyate asmàdanena và . khiñ + apàdàne karaõe và gha¤ .) mçgayà . ityamarahemacandrau .. kaphaþ . (kheñyate bhakùopayogi÷asyàdinà upajãvyate asmàt .) gràmabhedaþ . sa tu karùakagràmaþ . (tathà ca bhàgavate . 1 . 6 . 11 .
     %<kheñakharbañavàñã÷ca vanànyupavanàni ca ..>% %<kheñàþ karùakagràmàþ .>% iti ÷rãdharasvàmã ..) carma . iti medinã÷abdaratnàvalyau ..

#<kheñakaþ>#, puü, (kheña + svàrthe kaþ .) gràmabhedaþ . càsàra gàü iti bhàùà .. iti jañàdharaþ .. phalakam . iti hemacandraþ .. %<kheñakaü vasunandake .>% iti hàràvalã .. vasunandako dhanavçddhijãvakaþ . iti tatsåcã .. baladevasya gadà iti ka÷cit ..

#<kheñaþ># puü, (kheñati bhayamutpàdayatyanena . khiñ + karaõe gha¤ . kheña + svàrthe kaþ .) yaùñiþ . yathà --

#<kheñakaþ># puü, (kheñati bhayamutpàdayatyanena . khiñ + karaõe gha¤ . kheña + svàrthe kaþ .) yaùñiþ . yathà --
     %<yaùñiråpeõa kheña ! tvamarisaühàrakàrakaþ .
     devãhastasthito nityaü mama rakùàü kuruùva ca ..>% iti ÷àradãyadurgàpåjàpaddhatau astrapåjàprakaraõam ..
     %<kheñakaü pårõacàpa¤ca pà÷amaïku÷ameva ca ..>% iti ca tatra da÷abhujàyà durgàyà dhyànam ..

#<kheñitàlaþ>#, puü, (khe añatãti añ in . khiñ + in và . kheñiþ tàlo'sya .) vaitàlikaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<kheñã>#, [n] puü, (kheñ + õiniþ .) nàgaraþ . kàmã . iti ÷abdamàlà ..

#<kheóa>#, t ka bhakùaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (adanta curàü paraü-sakaü-señ .) acikheóat . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 2,284a]>@
#<khedaþ>#, puü, (khid + bhàve gha¤ .) ÷okaþ . iti hemacandraþ .. avasannatà . iti jañàdharaþ .. (yathà, heþ ràmàyaõe . 4 . 49 . 7 .
     %<adyàpãdaü vanaü durgaü vicinvantu vanaukasaþ .
     khedaü tyaktvà punaþ sarvaü vanameva vicinvatàm ..>%)

#<khedinã>#, strã, (khid + õic + õiniþ . striyàü ïãp .) a÷anaparõãvçkùaþ . latà . iti ÷abdacandrikà .. (dainyakàriõã . ÷okakàriõã .. iti vyutpattilabdho'rthaþ ..)

#<kheyaü>#, klã, (khanyate iti . khanu vidàre + %<ã ca khanaþ .>% 3 . 1 . 111 iti karmaõi kyap ãkàra÷càntàde÷aþ .) parikhà . gaóakhài iti bhàùà . ityamaraþ .. khananãyam . iti vyàkaraõam .. (setubhedaþ . yathà mitàkùaràghçtanàradavacanam . %<setu÷ca dvividho j¤eyaþ kheyo bandhyastathaiva ca . toyapravartanàt kheyaþ .>% iti ..)

#<khela>#, ç càle . gatyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-calane akaü gatyàü sakaü-señ .) kavargadvitãyàdiþ . acikhelat . càlaþ kampaþ . càlaþ kai÷cinna manyate . iti durgàdàsaþ ..

#<khelanaü>#, klã, (khel + bhàve lyuñ .) krãóanam . iti halàyudhaþ .. (yathà, gãtagovinde . 1 . 41 .
     %<kàpi vilàsavilolavilocanakhelanajanitamanojam ..>%)

#<khelanã>#, strã, (khelati asmin iti . khela + adhikaraõe lyuñ + striyàü ïãp .) ÷àriphalam . iti hemacandraþ ..

#<khelà>#, strã, (khela + bhàve + ap ñàp .) khelanam . tatparyàyaþ . krãóà 2 kårdanam 3 . ityamaraþ . 1 . 70 . 33 ..

#<kheliþ>#, strã, (khe àkà÷e alati paryàpnoti . al + in .) gãtam . bàõaþ . såryaþ . pakùã . jantuþ . ityajayapàlaþ ..

#<kheva>#, ç ïa seve . iti kavikalkadrumaþ .. (bhvàüàtmaü-sakaü-señ çdit .) ç, acikhevat . ïa, khevate . iti durgàdàsaþ ..

#<khesaraþ>#, puü, (khe àkà÷e iva drutagàmitvàt saratãti . sç + ñaþ .) jantuvi÷eùaþ . khacara iti bhàùà . tatparyàyaþ . a÷vakharajaþ 2 sakçdgarbhaþ 3 adhvagaþ 4 kùamã 5 santuùñaþ 6 mi÷rajaþ 7 mi÷ra÷abdaþ 8 atibhàragaþ 9 . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<khai>#, sthairye . khanane . hiüsàyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-sthairye akaü-khananàdau sakaüaniñ .) khàyati . iti durgàdàsaþ ..

#<khoïkàhaþ>#, puü, (khe àkà÷e uï ityavyakta÷abdaü kurvan gàhate iva pradhàvatãtyarthaþ . gàha + ac . pçùodaràt sàdhuþ .) ÷betapiïgalà÷vaþ . iti hemacandraþ .. khàïgàho'pi pàñhaþ ..

#<khoña>#, ç gatyàghàte . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüparaü-akaü-señ .) ç, acukhoñat . gatyàghàtaþ svoñanam . khoñati kha¤jaþ . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 2,284b]>@
#<khoña>#, t ka kùepe . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràü-paraü-sakaü-señ .) acukhoñat . iti durgàdàsaþ ..

#<khoñiþ>#, strã, (khoñ + in .) caturà strã . iti ÷abdamàlà .. khorirityapi pàñhaþ ..

#<khoñã>#, strã, (khoñi + và ïãù .) pàlaïkãvçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. caturàpi ..

#<khoóa>#, ç khoñane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüakaü-señ .) ç, acukhoóat . khoóati kha¤jaþ . ramànàthastu khoóati bàlà krimimityudàhçtavàn . iti durgàdàsaþ ..

#<khoóa>#, t ka kùepe . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràü-paraü-sakaü-señ .) acukhoóat . iti durgàdàsaþ ..

#<khoóaþ>#, tri, (khoóati iti . khoóa + ac .) kha¤jaþ . khoüóà iti bhàùà .. ityamaraþ 2 . 6 . 49 ..

#<khoóaka÷ãrùakaü>#, klã, (khoóa kùepe + õvul . khoóakaü ÷ãrùaü asya iti kap .) kapi÷ãrùam . kraya÷ãrùam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<khora>#, ç khoñane . gativaikalye iti yàvat . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-akaü-señ .) ç, acukhorat . khorati kha¤jaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<khoraþ>#, tri, (khorati iti . khor + ac .) kha¤jaþ . iti hemacandraþ ..

#<khola>#, ç khoñane . gativaikalye . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-akaü-señ .) ç, acukholat . kholati kha¤jaþ . ramànàthastu kholati bàlà krimimityudàhçtavàn . iti durgàdàsaþ ..

#<kholaþ>#, tri, (kholati iti . khola + ac .) kha¤jaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<kholakaþ>#, puü, (khola + saüj¤àyàü kan .) pàkaþ . kholà iti bhàùà .. ÷irastraþ . khopaóà iti bhàùà .. valmãkaþ . uyera óhipi iti bhàùà .. pågakoùaþ . iti medinã .. guyàra chovaóà iti bhàùà ..

#<kholiþ>#, strã, (khola + in .) tåõaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<kholmukaþ>#, puü, (khe àkà÷e ulmuka iva lohitavarõatayeti bodhyam .) maïgalagrahaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<khyà>#, la khyàtau . kathane . iti kavikalpadrumaþ .. (adàü-paraü-akaü-kathanàdau tu sakaü--aniñ .) khyàtiþ prasiddhiþ . la, khyàti guõã prasiddhaþ syàdityarthaþ . khyàti sàdhuþ kathàü hareþ . tathà ca . khyà prakathane . prakathanaü prasiddhiriti govindabhaññaþ . khyà prakathane iti caturbhujajumarau . iti durgàdàsaþ ..

#<khyàtaþ>#, tri, (khyà + ktaþ .) khyàtiyuktaþ . tatparyàyaþ . pratãtaþ 2 prathitaþ 3 vittaþ 4 vij¤àtaþ 5 vi÷rutaþ 6 . ityamaraþ . 3 . 1 . 9 .. (yathà, bhaññiþ . 6 . 97 .
     %<amitampacamã÷ànaü sarvabhogãõamuttamam .
     àvayoþ pitaraü viddhi khyàtaü da÷arathaü bhuvi ..>%)

#<khyàtagarhaõaþ>#, tri, (khyàtà vi÷rutà garhaõà nindà asya .) prasiddhakutsanaþ . tatparyàyaþ . avagãtaþ 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 93 ..

#<khyàtagarhitaþ>#, tri, (khyàtaü garhitaü garhaõamasya .) khyàtagarhaõaþ . iti jañàdharaþ ..

#<khyàtiþ>#, strã, (khyà + ktin .) prasiddhiþ . tatparyàyaþ . prathà 2 . ityamaraþ . 3 . 2 . 9 .. (yathà, pa¤catantre . 1 . 402 .
     %<loke khyàtimupàgatà'tra sakale lokoktireùà yataþ .>% manu÷ca . 12 . 36 .
     %<yenàsmin karmaõà loke khyàtimicchati puùkalàm .
     na ca ÷ocatyasampattau tadvij¤eyantu ràjasam ..>% prakà÷aþ . j¤ànam . yathà, màghe . 4 . 55 .
     %<maitràdicittaparikarmavido vidhàya kle÷aprahàõamiha labdhasabãjayogàþ .
     khyàtiü ca sattvapuruùànyatayà'dhigamya và¤chanti tàmapi samàdhibhçto niroddhum ..>% %<maitrãti . ihàdrau samàdhibhçto yoginaþ . maitrã karuõà mudità upekùeti catasra÷cittavçttayaþ . tatra puõyakçtsu maitrã duþkhiùu karuõà sukhiùu mudità anumodanaü pàpiùu upekùà . maitrã àdiryeùàü tàni cittasya parikarmàõi prasàdhakàni ÷odhakànãtyarthaþ tàni vindanti labhante iti tadbidaþ tadbhàjastaiþ kùãõàntaþkaraõamalàþ ityarthaþ . ataeva kle÷aprahàõaü vidhàya . avidyàsmitàràgadveùàbhinive÷àþ pa¤ca kle÷àþ . tatrànityeùu nityatvàbhimànaþ anàtmani ca dehendriyàdau àtmadhãrityàdi vibhramo'vidyà . asmità ahaïkàraþ . ràgo'bhimataviùayàbhilàùaþ . dveùo'nabhimataviùayeùuroùaþ . abhinive÷aþ . kàryàkàryeùvàgrahaþ . te hi puruùaü kli÷yanti iti kle÷àþ kle÷ahetavaþ teùàü prahàõaü kùayaþ tadbidhàya kle÷àn hitvà ityarthaþ . ato labdhaþ sabãjaþ sàvalambayogo yaiste labdhasabãjayogàþ santaþ àlambanameva vyanakti . sattvapuruùayoranyatayà anyatvena mitho bhinnatvena khyàtiü j¤ànaü adhigamya prakçtipuruùau bhinnàviti j¤àtvà prakçti puruùayorvivekàgrahaõàt saüsàraþ . vivekagrahaõàt muktiriti sàïkhyàþ . atha tàü khyàtimapi niroddhuü nivartayituü và¤chanti vçttiråpàü tàü nivartya svayamprakà÷atayaivàvasthàtumicchantãtyarthaþ . prakçtàvuparatàyàü puruùasvaråpeõàvasthànaü muktiriti sàüïkhyasiddhàntaþ ..>% iti taññãkàyàü mallinàthaþ ..)

#<ga>#

#<ga>#, gakàraþ . sa tu vya¤janatçtãyavarõaþ . asyoccàraõasthànaü kaõñhaþ . (yathà, %<a-ku-ha-visarjanãyànàü kaõñhaþ .>%) iti vyàkaraõam .. * ..
     %<gakàraü parame÷àni ! pa¤cadevàtmakaü sadà .
     nirguõaü triguõopetaü nirãhaü nirmalaü sadà ..
     pa¤capràõamayaü varõaü sarva÷aktyàtmakaü priye ! .
     aruõàdityasaïkà÷àü kuõóalãü praõamàmyaham ..>% iti kàmadhenutantram .. * ..
     %<sasargaþ ÷leùitaþ kaõñhe vàyunà kàdimãrayet .
     vargaspar÷anamàtreõa kaü svaraspar÷anàttu kham .
     stokagambhãrasaüspar÷àdgavau ïa¤ca vahirgatam ..>% iti prapa¤casàraþ .. * .. (vaïgàkùaraistasya lekhanaprakàràdiryathà --
     %<adhaþku¤citarekhà yà gàõe÷à sà prakãrtità .
     tato dakùagatà yà tu kamalà tatra saüsthità .
     adhogatà tato yà tu tasyàmã÷aþ sadà vaset ..>% adhomukhena gatà punarårdhvamukhenàgatetyarthaþ .. * .. tasya dhyànaü yathà --
     %<dhyànamasyàþ pravakùyàmi ÷çõuùva varavarõini ! .
     dàóimãpuùpasaïkà÷àü caturbàhusamanvitàm ..
     raktàmbaradharàü nityàü ratnàlaïkàrabhåùitàm .
     evaü dhyàtvà brahmaråpàü tanmantraü da÷adhà japet ..>% iti varõoddhàratantram .. * .. tasya nàmàni yathà --
     %<gogaurã gauravo gaïgà gaõe÷o gokule÷varaþ .
     ÷àrïgã pa¤càtmako gàthà gandharvaþ sarvagaþ smçtiþ ..
     sarvasiddhiþ prabhà dhåmrà dvijàkhyaþ ÷ivadar÷anaþ .
     vi÷vàtmà gauþ pçthagråpà bàlabaddhastrilocanaþ ..
     gãtaü sarasvatã vidyà bhoginã nandano dharà .
     bhogavatã ca hçdayaü j¤ànaü jàlandharo lavaþ ..>% iti nànàtantràhçtanàmàni ..

#<gaü>#, klã, (gãyate iti . gai gàne + bhàve bàhulakàt óaþ .) gãtam . ityekàkùarakoùaþ ..

#<gaþ>#, puü, (gacchati sarvaü jànàti icchàmàtreõa abhilaùitaü sarvaü pràpnoti và sarvaj¤atvàt pràptasarvai÷varyatvàcca . gam + óaþ .) gaõe÷aþ . (gàyati iti . gai + óaþ .) gandharvaþ . ityekàkùarakoùaþ .. (gurusaüj¤akavarõaþ sa tu chandaso gaõavi÷eùaþ . yathà, chandoma¤jaryàü 1 me stavake .
     %<myarastajabhnagairlàntairabhirda÷abhirakùaraiþ .
     samastaü vàïmayaü vyàptaü trailokyamiva viùõunà ..>%
     %<gurureko gakàrastu lakàro laghurekakaþ ..>% vàcyaliïge tu upasargarahitaþ karmopapada÷ca syàt . tatra %<gàpoùñak .>% 3 . 2 . 8 . iti ñak . yathà, sàma gàyatãti sàmagaþ . tathà ca manuþ . 2 . 62 .
     %<hçdgàbhiþ påyate vipraþ kaõñhagàbhistu bhåmipaþ .
     vai÷yo'dbhiþ prà÷itàbhistu ÷ådraþ spçùñàbhirantataþ ..>%)

@<[Page 2,285b]>@
#<gaganaü>#, klã, (gaü gànaü ÷abdàtmakaü guõaü gacchati yadvà gakàraü bhåteùu prathamabhåtatvàt pràdhànyaü gacchati . yadvà gacchantyasmin devàdaya iti . %<gamerga÷ca .>% uõàü . 2 . 77 . iti yuc ga÷càntàde÷aþ .) àkà÷am . ityamaraþ . 1 . 2 . 1 .. (yathà meghadåte . 48 .
     %<prekùiùyante gaganagatayo nånamàvarjya dçùñãrekaü muktàguõamiva bhuvaþ sthålamadhyendranãlam ..>%) tatparyàyaþ . amaroktaparyàyàþ àkà÷a÷abde draùñavyàþ .. (tebhyaþ param .) varhiþ 19 dhanva 20 àpaþ 21 pçthivã 22 bhåþ 23 svayambhåþ 24 adhvà 25 sagaraþ 26 sasudraþ 27 adhvaraþ 28 . iti vedanighaõñau 1 adhyàyaþ .. * ..
     %<àkà÷aü prathamaü bhåtaü ÷rotramadhyàtmamucyate .
     adhibhåtaü tathà ÷abdo di÷astatràdhidaivatam ..>% ityà÷vamedhikaparva .. tasya guõàþ . ÷abdaþ 1 vyàpçttvam 2 chidratà 3 anà÷rayam 4 anàlambam 5 à÷rayàntara÷ånyam . avyaktam 6 råpaspar÷a÷ånyattvàt . adhikàrità 7 dravyàntarànàrambhakatvam . apratãghàtità 8 bhåtatvam 9 ÷rotrendriyopàdànatvàt . vikçtàni 10 dehàntargatacchidràõi . tadyathà --
     %<àkà÷asya guõaþ ÷abdo vyàpçttvaü chidrameva ca .
     anà÷rayamanàlambamavyaktamavikàrità ..
     apratãghàtità caiva bhåtatvaü vikçtàni ca .
     guõàþ pa¤cà÷ataþ proktàþ pa¤cabhåtàtmabhåtatà ..>% pa¤cànàü bhåtànàü àtmà pràptiþ svakaü svaråpaü tatra lakùità . iti mokùadharmaþ .. (gaganàt patitàmbuguõavi÷eùo yathà --
     %<gaganàmbu tridoùaghnaü gçhãtaü yat subhàjane .
     balyaü rasàyanaü medhyaü pàtràpekùi tataþ param ..
     rakùoghnaü ÷ãtalaü hlàdi jvaradàhaviùàpaham ..>% iti su÷rute såtrasthàne 45 adhyàyaþ ..)

#<gaganadhvajaþ>#, puü, (gagane gaganasya và dhvaja iva .) meghaþ . iti hàràvalã .. såryaþ . iti hemacandraþ ..

#<gaganàdhvagaþ>#, puü, (gaganaråpàdhvanà àkà÷apathena gacchatãti yadvà gaganàdhvànaü vyàpya gacchati . anantagaganaråpamaddhànaü vyàpya sarvataþ sthita ityeva prakçtatàtaparyàrthaþ . gama + óaþ .) såryaþ . iti hemacandraþ ..

#<gaganecaraþ>#, puü, (gagane caratãti . %<careùñaþ .>% 3 . 2 . 16 . iti ñaþ . aluk samàsaþ .) grahaþ . nakùatram . iti siddhànta÷iromaõiþ .. (gaganacàriõi tri . yathà, mahàbhàrate . 1 . 27 . 15 .
     %<tasmiüstu kathite màtrà kàraõe gaganecaraþ ..>%)

#<gaganolmukaþ>#, puü, (gagane gaganasya và ulmuka iva . maïgalagrahasya raktavarõatvàt tathàtvam .) maïgalagrahaþ . iti hàràvalã ..

#<gaggha>#, hasane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü paraüakaü-señ .) kaõñhyavargatçtãyopadhaþ . gaga ghati . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 2,285c]>@
#<gaïgakà>#, strã, (gaïgà + aj¤àtàdyarthe kaþ . tato hrasvaþ . %<abhàùitapuüskàcca .>% 7 . 3 . 48 iti pakùe itvàbhàvaþ .) gaïgà . iti mugdhabodham ..

#<gaïgà>#, strã, (gamayati pràpayati j¤àpayati và bhagavatapadaü yà ÷aktiþ yadvà gamyate pràpyate j¤àpyate mokùàrthibhiryà . gama gatau + %<gan gamyadyoþ .>% uõàü . 1 . 122 . iti gan tataùñàp .) svanàmakhyàtanadã . tadadhiùñhàtrã devatà ca . tatparyàyaþ . viùõupadã 2 jahrutanayà 3 suranimnagà 4 bhàgãrathã 5 tripathagà 6 tisrotàþ 7 bhãùmasåþ 8 . ityamaraþ . 1 . 10 . 31 .. arghyatãrtham 9 tãrtharàjaþ 10 . iti padmapuràõam .. trida÷adãrghikà 11 kumàrasåþ 12 saridvarà 13 siddhàpagà 14 svaràpagà 15 svargyàpagà 16 khàpagà 17 çùikulyà 18 haimavatã 19 svarvàpã 20 hara÷ekharà 21 . iti hemacandraþ .. suràpagà 22 dharmadravã 23 sudhà 24 jahnakanyà 25 gàndinã 26 rudra÷ekharà 27 nandinã 28 alakanandà 29 sitasindhuþ 30 . iti jañàdharaþ .. adhvagà 31 ugra÷ekharà 32 siddhasindhaþ 33 iti trikàõóa÷eùaþ .. svargasaridvarà 34 mandàkinã 35 jàhnavã 36 puõyà 37 samudrasubhagà 38 svarnadã 39 suradãrghikà 40 suranadã 41 svardhunã 42 jyeùñhà 43 jahnusutà 44 bhãùmajananã 45 ÷ubhrà 46 ÷ailendrajà 47 bhavàyanà 48 . iti ÷abdaratnàvalã .. asyà jalasya guõàþ . ÷ãtatvam . svàdutvam . svacchatvam . atyantarucyatvam . pathyatvam . pàvanatvam . pàpahàritvam . tçùõàmohadhvaüsanatvam . dãpanatvam . praj¤àdhàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. * ..
     (%<gaïgà sarasvatã konaü yamunà sarayåþ sacã .
     veõà iràvatã nãlà uttaràt pårbavàhinã ..
     himavat-prabhavà hyetà himasambhava÷ãtalàþ .
     samàþ sarvaguõairnadyo vàta÷leùmaharà nçõàm ..
     àsàü nava÷atairyuktà gaïgà pårbasamudragà ..>% iti hàrãte prathamasthàne saptame'dhyàye ..) asyà utpattistu himàlayàt sumeruduhitari manoramàyàm . himàlayaþ pràrthitaþ san devebhya imàü dattavàn . tàü nãtvà devàþ svargaü gatavantaþ .. * .. pçthivyàmasyà avataraõakàraõam . sagararàjasya sutàn kapila÷àpena bhasmãbhåtànuddhartaü bhagãratharàjaþ pçthivyàü gaïgànayanàya tapastepe . tato brahmà tuùñastasmai taü varaü dattvà gaïgàdhàraõàrthaü ÷ivàràdhanaü kartumuktavàn . sa ÷ivaü paryatoùayat . ÷ivo'pi himàlayaparvataü gatvà jañà vikãrya pateti gaïgàmabravãt . sà tajjañàsu patitvà saüvatsaraparyantaü babhràma . tataþ ÷ivo bhagãrathapràrthanayà jañàmekàmutkùipya tàmutsasarja . sà'tivegena pçthivãtalamàgatya bhagãrathasya pa¤càt ùa÷càdàjagàma . sa sagaraputtrakçtakhàtena tàü rasàtalamànãya tajjalena sagarasutàn tàüstarpayàmàsa . te påtàþ svargaü gatavantaþ . iti vàlmãkiràmàyaõamatam .. * .. prakàràntaram . vàmanadevasya baleþ sakà÷àttrilokaharaõakàle brahmàõóoparigatavàmapàdàïguùñhanakhajanitavivareõa brahmàõóordhasyità yà jaladhàrà taccaraõaspar÷ena samadhikapåtà satã dhruvaloke papàta . tato devamàrgeõa sumeruparvatopari brahmasadane patitvà sãtàlakanandà vaükùurbhadreti caturdhvà bhåtvà caturdi÷amà÷ritya lavaõasamudraü praviùñà . tatra sãtà brahmasadanàt ke÷aràcala÷çïgebhyo'dho'dhaþ sravantã gandhamàdanamårdhasu patitvà bhadrà÷vavarùamadhyena pràcyàü di÷i evaü vaükùurmàlyavacchikharànnipatya ketumàlavarùamadhyena pratãcyàmaparaü bhadrà giri÷çïgàõyatikramva ÷çïgavataþ ÷ikharànnipatya uttarakuruvarùamadhyenodãcyàmato'lakanandà bahuparvata÷çïgàõyatikramya himakåñànnipatya bhàratavarùamadhyena dakùiõasyàü di÷yevaükrameõa lavaõasamudraü sarvàþ praviùñàþ . iti bhàgatavamatam .. * .. asyàþ pçthivyàmavataraõakàlastu àdityapuràõe .
     %<vai÷àkha÷uklapakùe tu tçtãyàyàü yudhiùñhira ! .
     yavànutpàdayàmàsa yuga¤càrabdhavàn kçtam ..
     brahmalokàt tripathagàü pçthivyàmavatàrayat .
     tasyàü kàryo yavairhomo yavairviùõuü samarcayet .. * ..>% asyà himàlayànnirgatàyà da÷aharà saüj¤à . tathà ca smçtiþ .
     %<jyaiùñhe màsi kùitisutadine ÷uklapakùe da÷amyàü haste ÷ailànniragamadiyaü jàhnavã martyalokam .
     pàpànyasyàü harati ca tithau sà da÷etyàhuràryàþ puõyaü dadyàdapi ÷ataguõaü bàjimedhàyutasya .. * ..>% atha gaïgàdhyànam . bhaviùye .
     %<caturbhujàü trinetrà¤ca sarvàvayavabhåùitàm .
     ratnakumbhàü sitàmbhojàü varadàmabhayapradàm ..
     ÷vetavastraparãdhànàü muktàmaõivibhåùitàm .
     tato dhyàyet suråpà¤ca candràyutasamaprabhàm ..
     càmarairvãjyamànà¤ca ÷vetacchatropa÷obhitàm .
     suprasannàü suvadanàü karuõàrdranijàntaràm ..
     sudhàplàvitabhåpçùñhàmàrdragandhànulepanàm .
     trailokyanamitàü gaïgàü devàdibhirabhiùñutàm ..
     divyaråpavibhåùà¤ca divyamàlyànulepanàm ..>% api ca .
     %<sitamakaraniùaõõàü ÷uklavarõàü trinetràü karadhçtakamalodyatsåtpalà'bhãtyabhãùñàm .
     vidhiharahariråpàü sendukoñãracåóàü kalitasitadukålàü jàhnavãü tàü namàmi .. * ..>% atha gaïgàmàhàtmya÷ravaõapañhanaphalam . yathà -- bhaviùye .
     %<màhàtmyaü ye ca gaïgàyàþ ÷çõvanti ca pañhanti ca .
     te'pyasaükhyairmahàpàpairmucyante nàtra saü÷ayaþ ..>% asyàþ smaraõaphalam .
     %<gacchaüstiùñhan svapan dhyàyan jàgradbhu¤jan ÷vasan vadan .
     yaþ smaret satataü gaïgàü sa ca mucyeta bandhanàt ..
     bhavanàni vicitràõi vicitràbharaõàþ striyaþ .
     àrogyaü vittasampattirgaïgàsmaraõajaü phalam ..>% asyà dar÷anàdiphalam . brahmàõóàgneyayoþ .
     %<dçùñà tu harate pàpaü spçùñà tu tridivaü nayet .
     prasaïgenàpi yà gaïgà mokùadà tvavagàhità ..>% tathà bhaviùye .
     %<yat phalaü jàyate puüsàü dar÷anàt paramàtmanaþ .
     tadbhavedeva gaïgàyà dar÷ane bhaktibhàvataþ ..>% asyàü snànaphalam . brahmàõóapuràõe .
     %<yaiþ puõyavàhinã gaïgà sakçdbhaktyà'vagàhità .
     teùàü kulànàü lakùantu bhavàttàrayate ÷ivà ..
     anekajanmasambhåtaü pàpaü puüsàü praõa÷yati .
     snànamàtreõa gaïgàyàü sadyaþ puõyasya bhàjanam ..>% dànadharme .
     %<andhàþ klãvà jaóà vyaïgàþ patità rogiõo'ntyajàþ .
     gaïgàü saüsevya puruùà devairgacchanti tulyatàm ..
     snànantu bhaktyà gaïgàyàü kartukàmasya gacchataþ .
     pade pade'÷vameghasya phalaü martyasya jàyate ..>% tathà, brahmàõóe .
     %<ye gacchanti svato gaïgàü paràü÷ca prerayanti ye .
     iha te sarvabhogànàmante j¤ànasya bhàjanam ..>% asyàþ påjàyàþ phalam . àgneye .
     %<gaïgàyàü påjitàyàntu påjitàþ sarvadevatàþ .
     tasmàt sarvaprayatnena påjayedamaràpagàm .. * ..>% tasyàü yaj¤àdikaraõaphalam . skànde .
     %<yaj¤o dànaü tapo japyaü ÷ràddha¤ca surapåjanam .
     gaïgàyàü yat kçtaü sarvaü koñikoñiguõaü bhavet ..>% tathà bhaviùye .
     %<mulabhaü sakalaü puõyaü yaj¤adànàdijaü phalam .
     gaïgàtoyai÷ca satilairdurlabhaü pitçtarpaõam ..
     gayà÷ràddhaü kçtaü tena utsçùñastu vçùastathà .
     yena tadvãcisaüsikte tãre ÷ràddhamakàri ca .. * ..>% tajjalapànaphalam . bhaviùye .
     %<gaõóåùamàtrapànena a÷vamedhaphalaü labhet .
     svacchandaü yaþ pibedàpastasya muktiþ kare sthità ..
     tribhiþ sàrasvataü toyaü saptabhistvatha yàmunam .
     nàrmadaü da÷abhirmàsairgàïgaü varùeõa jãryati ..
     nàbhyantargatatoyànàü mçtànàü kvàpi dehinàm .
     tattattãrthaphalapràptirnàtra kàryà vicàraõà ..>% yamoktau .
     %<kùetrasthamuddhçtaü vàpi ÷ãtamuùõamathàpi và .
     gàïgeyaü harate pàpamàjanmamaraõàntikam .. * ..>% asyàü maraõaphalam . kårmapuràõe .
     %<gaïgàyàü j¤ànato mçtvà muktimàpnoti mànavaþ .
     aj¤ànàdvrahmaloka¤ca yàti nàstyatra saü÷ayaþ ..
     gaïgàyà¤ca jale mokùo vàràõasyàü jale sthale .
     antarãkùe ca gaïgàyàü gaïgàsàgarasaïgame ..>% tathà ca, smçtau .
     %<÷uklapakùe divà bhåmau gaïgàyàmuttaràyaõe .
     dhanyà dehaü vimu¤canti hçdayasthe janàrdane .. * ..>% tatràsthinikùepaphalam .
     %<da÷àhàbhyantare yasya gaïgàtoye'sthi majjati .
     gaïgàyàü maraõe yàdçk sa tàdçk phalamàpnuyàt .. *>% tatra trayoda÷akriyàvarjanaü yathà, brahmàõóe .
     %<gaïgàü puõyajalàü pràpya trayoda÷a vivarjayet .
     ÷aucamàcamanaü sekaü nirmàlyaü malagharùaõam ..
     gàtrasambàhanaü krãóàü pratigrahamatho ratim .
     anyatãrtharati¤caiva anyatãrthapra÷aüsanam .
     vastratyàgamathàghàtaü santàra¤ca vi÷eùataþ .. * ..>% atha nàràyaõakùetralakùaõam . brahmapuràõe .
     %<pravàhamavadhiü kçtvà yàvaddhastacatuùñayam .
     atra nàràyaõaþ svàmã nànyaþ svàmã kadàcana ..>% atha garbhatãrayorlakùaõam .
     %<bhàdrakçùõacaturda÷yàü yàvadàkramate jalam .
     tàvadgarbhaü vijànãyàt tadårdhvaü tãramucyate .
     sàrdhahasta÷ataü yàvadgarbhatastãramucyate .. * ..>% tãre pratigrahàdiniùedho yathà --
     %<tãre pratigrahastyàjyastyàjyo dharmasya vikrayaþ ..>% atha gaïgàkùetraphalam . skànde .
     %<tãràdgavyåtimàtrantu paritaþ kùetramucyata .
     atra yadyat kçtaü karma gaïgàyàü nàtra saü÷ayaþ .
     atrasthàstridivaü yànti ye mçtàste'punarbhavàþ ..>% iti pràya÷cittatattvam .. * .. (asyà màhàtmyaü yathà, mahàbhàrate . 3 . 85 . 94 .
     %<na gaïgà sadç÷aü tãrthaü na devaþ ke÷avàt paraþ .
     bràhmaõebhyaþ paraü nàsti evamàha pitàmahaþ ..>% asyà ÷ca màhàtmyavarõane sahasranàmakathanaü yathà, kà÷ãkhaõóe 29 adhyàye . agastya uvàca .
     %<vinà snànena gaïgàyàü nçõàü janma nirarthakam .
     upàyàntaramastyanyad yena snànaphalaü labhet ..
     a÷aktànàü ca païgånàmàlasyopahatàtmanàm .
     dårade÷àntarasthànàü gaïgàsnànaü kathaü bhavet ..
     dànaü vàtha vrataü vàtha mantraþ stotraü japo'thavà .
     tãrthàntaràbhiùeko và devatopàsanantu và ..
     yadyasti ki¤cit ùaóvaktra ! gaïgàsnànaphalapradam .
     vidhànàntaramàtreõa tadvada praõatàya me ..
     tvatto na veda skandànyo gaïgàgarbhasamudbhava ! .
     paraü svargataraïgiõyà mahimànaü mahàmate ! ..
     skanda uvàca .
     santi puõyajalànãha saràüsi sarito mune ! .
     sthàne sthàne ca tãrthàni jitàtmàdhyuùitàni ca ..
     dçùñapratyayakàrãõi mahàmahimabhà¤jyapi .
     paraü svargataraïgiõyàþ koñyaü÷o'pi na tatra vai ..
     anenaivànumànena budhyasva kala÷odbhava ! .
     dadhre gaïgottamàïgena devadevena ÷ambhunà ..
     snànakàle'nyatãrtheùu japyate jàhnavã janaiþ .
     vinà viùõupadãü kvànyat samarthamaghamocane ..
     gaïgàsnànaphalaü brahman ! gaïgàyàmeva labhyate .
     yathà dràkùàphalasvàdodràkùàyàmeva nànyataþ .. 10 ..
     astyupàya iha tvekaþ syàdyenàvikalaü phalam .
     snànasya devasarito mahàguhyatamo mune ! ..
     ÷ivabhaktàya ÷àntàya viùõubhaktiparàya ca .
     ÷raddhàlave tvàstikàya garbhavàsamumukùave ..
     kathanãyaü na cànyasya kasyacit kenacit kvacit .
     idaü rahasyaü paramaü mahàpàtakanà÷anam ..
     mahà÷reyaskaraü puõyaü manorathakaraü param .
     dyunadãprãtijanakaü ÷ivasantoùasantati ..
     nàmnàü sahasraü gaïgàyàþ stavaràjeùu ÷obhanam .
     japyànàü paramaü japyaü vedopaniùadà samam ..
     japanãyaü prayatnena mauninà vàcakaü vinà .
     ÷ucisthàneùu ÷ucinà suspaùñàkùarameva ca ..
     skanda uvàca . oü namo gaïgàdevyai ..
     oü kàraråpiõyajarà'tulà'nantà'mçtasravà .
     atyudàrà'bhayà'÷okà'lakanandà'mçtà'malà ..
     anàthavatsalà'movà'pàü yoniramçtapradà .
     avyaktalakùaõà'kùobhyà'navacchinnà'paràjità ..
     anàthanàthà'bhãùñàrthasiddhidànaïgavardhinã .
     aõimàdiguõàdhàrà'gragaõyà'lãkahàriõã ..
     acintya÷aktiranaghà'dbhutaråpà'ghahàriõã .
     adriràjasutà'ùñàïgayogasiddhipradà'cyutà .. 20 ..
     akùuõõa÷aktirasudà'nantatãrtha'mçtodakà .
     anantamahimà'pàrà'nantasaukhyapradà'nnadà ..
     a÷eùadevatàmårtiraghorà'mçtaråpiõã .
     avidyàjàla÷amanã hyapratarkyagatipradà ..
     a÷eùavighnasaühartrã tva÷eùaguõagumphità .
     aj¤ànatimirajyotiranugrahaparàyaõà ..
     abhiràmànavadyàïgyanantasàrà'kalaïkinã .
     àromyadànandavallã tvàpannàrtivinà÷inã ..
     rà÷caryamårtiràyuùyà hyàóhyàdyàpràryasevità .
     àpyàyinyàptavidyàkhyà tvànandà÷vàsadàyinã ..
     àlasyaghnyàpadàü hantrã hyànandàmçtavarùiõã .
     iràvatãùñadàtrãùñà tviùñàpårtaphalapradà ..
     itihàsa÷rutãóyàrthà tvihàmutra ÷ubhapradà .
     ijyà ÷ãlasamijyeùñà tvindràdiparivandità ..
     ilàlaïkàramàleddhà tvindirà ramyamandirà .
     idindiràdisaüsevyà tvã÷varã÷varavallabhà ..
     ãtibhãtihareóyà ca tvãóanãyacaritrabhçt .
     utkçùña÷aktirutkçùñoóupamaõóalacàriõã ..
     uditàmbaramàrgosroragalokavihàriõã .
     ukùorvarotpalotkumbhà upendracaraõadravà .. 30 ..
     udanvatpårtihetu÷codàrotsàhapravardhinã .
     udbegaghnyuùõa÷amanã uùõara÷misutà priyà ..
     utpattisthitisaühàrakàriõyuparicàriõã .
     årjaü vahantyårja dharorjàvatã cormimàlinã ..
     urdhvaretaþpriyordhvàdhvà hyårmilordhvagatipradà .
     çùibçndastutardhi÷ca çõatrayavinà÷inã ..
     çtambharardhidàtrã ca çksvaråpà çjupriyà .
     çkùamàrgavaharkùàrcirç jumàrgapradar÷inã ..
     edhitàkhiladharmàrthà tvekaikàmçtadàyinã .
     edhanãyasvabhàvaijyà tvejità÷eùapàtakà ..
     ai÷varyadai÷varyaråpà hyaitihyaü hyaindavãdyutiþ .
     ojasvinyoùadhãkùetramojodaudanadàyinã ..
     oùñhàmçtaunnatyadàtrã tvauùadhaü bhavarogiõàm .
     audàryaca¤curaupendrã tvaugrã hyaumeyaråpiõã ..
     ambaràdhvavahàmbaùñhàmbaramàlàmbujekùaõà .
     ambikàmbumahàyonirandhodàndhakahàriõã ..
     aü÷umàlà hyaü÷umatã tvaïgãkçtaùaóànanà .
     andhatàmisrahantryandhura¤janà hya¤janàvatã ..
     kalyàõakàriõã kàmyà kamalotpalagandhinã .
     kumudvatã kamalinã kàntiþ kalpitadàyinã ..
     kà¤canàkùã kàmadhenuþ kãrtikçt kle÷anà÷inã .
     kratu÷reùñhà kratuphalà karmabandhavibhedinã .. 41 ..
     kamalàkùã klamaharà kç÷ànuütapanadyutiþ .
     karuõàrdrà ca kalyàõã kalikalmaùanà÷inã ..
     kàmaråpà kriyà÷aktiþ kamalotpalamàlinã .
     kåñasthà karuõà kàntà kårmayànà kalàvatã ..
     kamalà kalpalatikà kàlã kaluùavairiõã .
     kamanãyajalà kamrà kapardisukapardagà ..
     kàlakåñapra÷amanã kadambakusumapriyà .
     kàlindã kelilalità kalakallolamàlikà ..
     kàntalokatrayà kaõóåþ kaõóåtanayavatsalà .
     khaógiõã khaógadhàràbhà khagà khaõóendudhàriõã ..
     khe khelagàminã svasthà khaõóendutilakapriyà .
     khecarã khecarãbandyà khyàtiþ khyàtipradàyinã ..
     khaõóitapraõatàghaughà khalabuddhivinà÷inã .
     khàtainaþkandasandohà khaógakhañvàïgakheñinã ..
     kharasantàpa÷amanã khaniþ pãyåùapàthasàm .
     gaïgà gandhavatã gaurã gandharvanagarapriyà ..
     gambhãràïgã guõamayã gatàtaïkà gatipriyà .
     gaõanàthàmbikà gãtà gadyapadyapariùñutà .. 50 ..
     gàndhàrã garbha÷amanã gatibhraùñagatipradà .
     gomatã guhyavidyà gaurgoptrã gaganagàminã ..
     gotrapravardhinã guõyà guõàtãtà guõàgraõãþ .
     guhàmbikà girisutà govindàïghrisamudbhavà ..
     guõanãyacaritrà ca gàyatrã giri÷apriyà .
     gåóharåpà guõavatã gurvã gauravavardhinã ..
     grahapãóàharà gundrà garaghnã gànavatsalà .
     gharmahantrã ghçtavatã ghçtatuùñipradàyinã ..
     ghaõñàravapriyà ghorà'ghaughavidhvaüsakàriõã .
     ghràõatuùñikarã ghoùà ghanànandà ghanapriyà ..
     ghàtukà ghårõitajalà ghçùñapàtakasantatiþ .
     ghañakoñiprapãtàpà ghañità÷eùamaïgalà ..
     ghçõàvatã ghçõanidhirghasmarà ghåkanàdinã .
     ghusçõàpi¤jaratanurghargharà ghargharasvanà ..
     candrikà candrakàntàmbu÷ca¤cadàpà caladyutiþ .
     cinmayã citiråpà ca candràyuta÷atànanà ..
     càmpeyalocanà càru÷càrvaïgã càrugàminã .
     càryà càritranilayà citrakçccitraråpiõã ..
     campå÷candana÷ucyambu÷carcanãyà cirasthirà .
     càrucampakamàlàóhyà camità'÷eùaduùkçtà .. 60 ..
     cidàkà÷avahà'cintyà ca¤caccàmaravãjità .
     corità ÷eùavçjinà carità'÷eùamaõóalà ..
     chedità'khilapàpaughà chadmaghnã chalahàriõã .
     channatriviùñapatalà choñità'÷eùabandhanà ..
     churità'mçtadhàraughà chinnainà÷chandagàminã .
     chatrãkçtamaràlaughà chañãkçtanijàmçtà ..
     jàhnavãjyà jaganmàtà japyà jaïghàlavãcikà .
     jayà janàrdanaprãtà juùaõãyà jagaddhità ..
     jãvanaü jãvaõapràõà jagajjyeùñhà jaganmayã .
     jãvajãvàtulatikà janmijanmanivarhiõã ..
     jàóyavidhvaüsanakarã jagadyonirjalàvilà .
     jagadànandajananã jalajà jalajekùaõà ..
     janalocanapãyåùà jañàtañavihàriõã .
     jayantã jantupàpaghnã janitaj¤ànavigrahà ..
     jhallarãvàdyaku÷alà jhalajjhàlajalàvçtà .
     jhiõñã÷avandyà jhàïkàrakàriõã jharjharàvatã .
     ñãkità'÷eùapàtàlà ñaïkikaino'dripàñane .
     ñaïkàrançtyatkallolà ñãkanãyamahàtañà ..
     óambarapravahà óãnaràjahaüsakulàkulà .
     óamaóóamaruhastà ca óàmaroktamahàõóakà .. 70 ..
     óhaukità'÷eùanirvàõà óhakkànàdacalajjalà .
     óhuõóivighne÷ajananã óhaõaóóhuõitapàtakà ..
     tarpaõã tãrthatãrthà ca tripathà trida÷e÷varã .
     trilokagoptrã toye÷ã trailokyaparivandità ..
     tàpatritayasaühartrã tejobalavivardhvinã .
     trilakùà tàraõã tàrà tàràpatikaràrcità ..
     trailokyapàvanã puõyà tuùñidà tuùñiråpiõã .
     tçùõàcchettrã tãrthamàtà trivikramapadodbhavà ..
     tapomayã taporåpà tapastomaphalapradà .
     trailokyavyàpinã tçptistçptikçttattvaråpiõã ..
     trailokyasundarã turyà turyàtãtapadapradà .
     trailokyalakùmãstripadã tathyà timiracandrikà ..
     tejogarbhà tapaþsàrà tripuràri÷irogçhà .
     trayãsvaråpiõã tanvã tapanàïgajabhãtinut ..
     taristaraõijàmitraü tarpità'÷eùapårbajà .
     tulàvirahità tãvrapàpatålatanånapàt ..
     dàridryadamanã dakùà duùprekùà divyamaõóanà .
     dãkùàvatã duràvàpyà dràkùàmadhuravàribhçt ..
     dar÷ità'nekakutukà duùñadurjayaduþkhahçt .
     dainyahçdduritaghnã ca dànavàripadàbjajà .. 80 ..
     danda÷åkaviùaghnã ca dàrità'ghaughasantatiþ .
     drutà devadrumacchannà durvàràghavighàtinã ..
     damagràhyà devamàtà devalokapradar÷inã .
     devadevapriyà devã dikpàlapadadàyinã ..
     dãrghàyuþkàriõã dãrghà dogdhrã dåùaõavarjità .
     dugdhàmbuvàhinã dohyà divyà divyagatipradà ..
     dyunadã dãna÷araõaü dehidehanivàriõã .
     dràghãyasã dàghahantrã ditapàtakasantatiþ ..
     dårade÷àntaracarã durgamà devavallabhà .
     durvçttaghnã durvigàhyà dayàdhàrà dayàvatã ..
     duràsadà dàna÷ãlà dràviõã druhiõastutà .
     daityadànavasaü÷uddhikartrã durbuddhihàriõã ..
     dànasàrà dayàsàrà dyàvàbhåmivigàhinã .
     dçùñàdçùñaphalapràptirdevatàbçndavandità ..
     dãrghavratà dãrghadçùñirdãptatoyà duràlabhà .
     daõóayitrã daõóanãtirduùñadaõóadharàrcità ..
     durodaraghnã dàvàrcirdravaddravyaika÷evadhiþ .
     dãnasantàpa÷amanã dàtrã davathuvairiõã ..
     darãvidàraõaparà dàntà dàntajanapriyà .
     dàritàdritañà durgà durgàraõyapracàriõã .. 90 ..
     dharmadravà dharmadhurà dhenurdhãrà dhçtirdhruvà .
     dhenudànaphalaspar÷à dharmakàmàrthamokùadà ..
     dharmormivàhinãdhuryà dhàtrã dhàtrãvibhåùaõam .
     dharmiõã dharma÷ãlà ca dhanvikoñikçtàvanà ..
     dhyàtçpàpaharà dhyeyà dhàvanã dhåtakalmaùà .
     dharmadhàrà dharmasàrà dhanadà dhanavardhinã ..
     dharmàdharmaguõacchetrã dhattårakusumapriyà .
     dharme÷ã dharma÷àstraj¤à dhanadhànyasamçddhikçt ..
     dharmalabhyà dharmajalà dharmaprasavadharmiõã .
     dhyànagamyasvaråpà ca dharaõã dhàtçpåjità ..
     dhårdhårjañijañàsaüsthà dhanyà dhãrdhàraõàvatã .
     nandà nirvàõajananã nandinã nunnapàtakà ..
     niùiddhavighnanicayà nijànandaprakà÷inã .
     nabho'ïganacarã nåtirnamyà nàràyaõã nutà ..
     nirmalà nirmalàkhyànà nà÷inã tàpasampadàm .
     niyatà nityasukhadà nànà÷caryamahànidhiþ ..
     nadãnadasaromàtà nàyikà nàkadãrghikà .
     naùñoddhàraõadhãrà ca nandanànandadàyinã ..
     nirõiktà÷eùabhuvanà niþsaïgà nirupadravà .
     niràlambà niùprapa¤cà nirõà÷itamahàmalà .. 100 ..
     nirmalaj¤ànajananã niþ÷eùapràõitàpahçt .
     nityotsavà nityatçptà namaskàryà nira¤janà ..
     niùñhàvatã niràtaïkà nirlepà ni÷cayàtmikà .
     niravadyà nirãhà ca nãlalohitamårdhagà ..
     nandibhçïgigaõastutyà nàgànandà nagàtmajà .
     niùpratyåhà nàkanadã nirayàrõavadãrghanauþ ..
     puõyapradà puõyagarbhà puõyàpuõyataraïgiõã .
     pçthuþ pçthuphalà pårõà praõatàrtiprabha¤jinã ..
     pràõadà pràõijananã pràõe÷ã pràõaråpiõã .
     padmàlayà parà÷aktiþ purajitparamapriyà ..
     paràparaphalapràptiþ pàvanã ca payasvinã .
     parànandà prakçùñàrthà pratiùñhà pàlanã parà ..
     puràõapañhità prãtà praõavàkùararåpiõã .
     pàrvatã premasampannà pa÷upà÷avimocanã ..
     paramàtmasvaråpà ca parabrahmaprakà÷inã .
     paramànandaniùpandà pràya÷cittasvaråpiõã ..
     pànãyaråpanirvàõà paritràõaparàyaõà .
     pàpendhanadavajyàlà pàpàriþ pàpanàmanut ..
     paramai÷varyajananã praj¤à pràj¤à paràparà .
     pratyakùalakùmãþ padmàkùã paravyomàmçtasravà .. 110 ..
     prasannaråpà praõidhiþ påtà pratyakùadevatà .
     pinàkiparamaprãtà parameùñhikamaõóaluþ ..
     padmanàbhapadàrgheõa prasåtà padmamàlinã .
     parardhidà puùñikarã pathyà pårtiþ prabhàvatã ..
     punànà pãtagarbhaghnã pàpaparvatanà÷inã .
     phalinã phalahastà ca phullàmbujavilocanà ..
     phàlitainomahàkùetrà phaõilokavibhåùaõam .
     phenacchalapraõunnainàþ phullakairavagandhinã ..
     phenilàcchàmbudhàràbhà phuóuccàñitapàtakà .
     phàõitasvàdusalilà phàõñapathyajalàvilà ..
     vi÷vamàtà ca vi÷ve÷ã vi÷và vi÷ve÷varapriyà .
     brahmaõyà brahmakçd bràhmã brahmiùñhà vimalodakà ..
     vibhàvarã ca virajà vikràntànekaviùñapà .
     vi÷vamitraü viùõupadã vaiùõavã vaiùõavapriyà ..
     viråpàkùapriyakarã vibhåtirvi÷vatomukhã .
     vipà÷à vaibudhã vedyà vedàkùararasasravà ..
     vidyà vegavatã vandyà bçühaõã brahmavàdinã .
     varadà viprakçùñà ca variùñà ca vi÷odhanã ..
     vidyàdharã vi÷okà ca vayobçndaniùevità .
     bahådakà balavatã vyomasthà vibudhapriyà .. 120 ..
     vàõã vedavatã vittà brahmavidyàtaraïgiõã .
     brahmàõóakoñivyàptàmburbrahmahatyàpahàriõã ..
     brahme÷aviùõuråpà ca buddhirvibhavavardhinã .
     vilàsisukhadà vai÷yà vyàpinã ca vçùàraõiþ ..
     vçùàïkamaulinilayà vipannàrtiprabha¤jinã .
     vinãtà vinatà bradhnatanayà vinayànvità ..
     vipa¤cã vàdyaku÷alà veõu÷rutivicakùaõà .
     varcaskarã balakarã balonmålitakalmaùà ..
     vipàpmà vigatàtaïkà vikalpaparivarjità .
     vçùñikartrã vçùñijalà vidhirvicchinnabandhanà ..
     vrataråpà vittaråpà bahuvighnavinà÷akçt .
     vasudhàrà vasumatã vicitràïgã vibhàvasuþ ..
     vijayà vi÷vabãjaü ca vàmadevã varapradà .
     vçùà÷rità viùaghnã ca vij¤ànormyaü÷umàlinã ..
     bhavyà bhogavatã bhadrà bhavànã bhåtabhàvinã .
     bhåtadhàtrã bhayaharà bhaktadàridryaghàtinã ..
     bhuktimuktipradà bhe÷ã bhaktasvargàpavargadà .
     bhàgãrathã bhànumatã bhàgyaü bhogavatã bhçtiþ ..
     bhavapriyà bhavadveùñrã bhåtidà bhåtibhåùaõà .
     bhàlalocanabhàvaj¤à bhåtabhavyabhavatprabhuþ .. 130 ..
     bhràntij¤ànapra÷amanã bhinnabrahmàõóamaõóapà .
     bhåridà bhaktisulabhà bhàgyavaddçùñigocarã ..
     bha¤jitopaplavakulà bhakùyabhojyasukhapradà .
     bhikùaõãyà bhikùumàtà bhàvàbhàvasvaråpiõã ..
     mandàkinã mahànandà màtà muktitaraïgiõã .
     mahodayà madhumatã mahàpuõyà mudàkarã ..
     munistutà mohahantrã mahàtãrthà madhusravà .
     màdhavã màninã mànyà manorathapathàtigà ..
     mokùadà matidà mukhyà mahàbhàgyajanà÷rità .
     mahàvegavatã medhyà mahàmahimabhåùaõà ..
     mahàprabhàvà mahatã mãnaca¤calalocanà .
     mahàkàruõyasaüpårõà maharddhi÷ca mahotpalà ..
     mårtimanmuktiramaõã maõimàõikyabhåùaõà .
     muktàkalàpanepathyà manonayananandinã ..
     mahàpàtakarà÷ighnã mahàdevàrdhahàriõã .
     mahormimàlinã muktà mahàdevã manonmanã ..
     mahàpuõyodayapràpyà màyàtimiracandrikà .
     mahàvidyà mahàmàyà mahàmedhà mahauùadham ..
     màlàdharã mahopàyà mahoragavibhåùaõà .
     mahàmohapra÷amanã mahàmaïgalamaïgalam .. 140 ..
     màrtaõóamaõóalacarã mahàlakùmãrmadojjhità .
     ya÷asvinã ya÷odà ca yogyà yuktàtmasevità ..
     yogasiddhipradà yàjyà yaj¤e÷aparipårità .
     yaj¤e÷ã yaj¤aphaladà yacanãyà ya÷askarã ..
     yamisevyà yogayoniryoginã yuktabuddhidà .
     yogaj¤ànapradà yuktà yamàdyaùñàïgayogayuk ..
     yantritàghaughasa¤càrà yamalokanivàriõã .
     yàtàyàtapra÷amanã yàtanànàmakçntanã ..
     yàminã÷ahimàcchodà yugadharmavivarjità .
     revatãratikçdramyà ratnagarbhà ramà ratiþ ..
     ratnàkarapremapàtraü rasaj¤à rasaråpiõã .
     ratnapràsàdagarbhà ca ramaõãyataraïgiõã ..
     ratnàrcã rudraramaõã ràgadveùavinà÷inã .
     ramà ràmà ramyaråpà rogijãvàturåpiõã ..
     rucikçdrocanã ramyà rucirà rogahàriõã .
     ràjahaüsà ratnavatã ràjatkallolaràjikà ..
     ràmaõãyakarekhà ca rujàrã rogaroùiõã .
     ràkà raïkàrti÷amanã ramyà rolambaràviõã ..
     ràgiõã ra¤jita÷ivà råpalàvaõya÷evadhiþ .
     lokaprasårlokavandyà lolatkallolamàlinã ..
     lãlàvatã lokabhåmirlokalocanacandrikà .
     lekhasravantã lañabhà laghuvegà laghutvahçt .. 151 ..
     làsyattaraïgahastà ca lalitàlayabhaïgigà .
     lokabandhurlokadhàtrã lokottaraguõorjità ..
     lokatrayahità lokà lakùmãrlakùaõalakùità .
     lãlàlakùitanirvàõà làvaõyàmçtavarùiõã ..
     vai÷vànarã vàsavedyà bandhyatvaparihàriõã .
     vàsudevàïghrireõughnã vajrivajranivàriõã ..
     ÷ubhàvatã ÷ubhaphalà ÷àntiþ ÷àntanuvallabhà .
     ÷ålinã ÷ai÷avavayàþ ÷ãtalàmçtavàhinã ..
     ÷obhàvatã ÷ãlavatã ÷oùità÷eùakilviùà .
     ÷araõyà ÷ivadà ÷iùñà ÷arajanmaprasåþ ÷ivà ..
     ÷aktiþ ÷a÷àïkavimalà ÷amanasvasçsammatà .
     ÷amà ÷amanamàrgaghnã ÷itikaõñhamahàpriyà ..
     ÷uciþ ÷ucikarã ÷eùà ÷eùa÷àyipadodbhavà .
     ÷rãnivàsa÷rutiþ ÷raddhà ÷rãmatã ÷rãþ ÷ubhavratà ..
     ÷uddhavidyà ÷ubhàvartà ÷rutànandà ÷rutistutiþ .
     ÷ivetaraghnã ÷abarã ÷àmbarãråpadhàriõã ..
     ÷ma÷àna÷odhanã ÷àntà ÷a÷vacchatadhçtiùñutà .
     ÷àlinã ÷àli÷obhàóhyà ÷ikhivàhanagarbhabhçt ..
     ÷aüsanãyacaritrà ca ÷àtità÷eùapàtakà .
     ùaóguõai÷varyasampannà ùaóaïga÷rutiüråpiõã .. 161 ..
     ùaõóhatàhàrisalilà ùñyàyannadanadã÷atà .
     saridbarà ca surasà suprabhà suradãrdhikà ..
     svaþsindhuþ sarvaduþkhaghnã sarvavyàdhimahauùadham .
     sevyà siddhiþ satã såktiþ skandaså÷ca sarasvatã ..
     sampattaraïgiõã stutyà sthànumaulikçtàlayà .
     sthairyadà subhagà saukhyà strãùu saubhàgyadàyinã ..
     svarganiþ÷reõikà såkùmà svadhà svàhà sudhàjalà .
     samudraråpiõã svargyà sarvapàtakavairiõã ..
     smçtàghahàriõã sãtà saüsàràbdhitaraõóikà .
     saubhàgyasundarã sandhyà sarvasàrasamanvità ..
     harapriyà hçùãke÷ã haüsaråpà hiraõmayã .
     hçtàghasaïghà hitakçt helà helàghagarvahçt ..
     kùemadà kùàlitàghaughà kùudravidràviõã kùamà .
     iti nàmasahasraü hi gaïgàyàþ kala÷odbhava ! .
     kãrtayitvà naraþ samyag gaïgàsnànaphalaü labhet ..
     sarvapàpapra÷amanaü sarvavighnavinà÷anam .
     sarvastotrajapàcchreùñaü sarvapàvanapàvanam ..
     ÷raddhayàbhãùñaphaladaü caturvargasamçddhikçt .
     sakçjjapàdavàpnoti hyekakratuphalaü mune ! .. 170 ..
     sarvatãrtheùu yaþ snàtaþ sarvayaj¤eùu dãkùitaþ .
     tasya yat phalamuddiùñaü trikàlapañhanàcca tat ..
     sarvavrateùu yat puõyaü samyak tãrtheùu vàóava! .
     tat phalaü samavàpnoti trisandhyaü niyataþ pañhan ..
     snànakàle pañhedyastu yatra kutra jalà÷aye .
     tatra sannihità nånaü gaïgà tripathagà mune ! .
     ÷reyo'rthã labhate ÷reyo dhanàrthã labhate dhanam .
     kàmã kàmànavàpnoti mokùàrthã mokùamàpnuyàt ..
     varùaü trikàlapañhanàt ÷raddhayà ÷ucimànasaþ .
     çtukàlàbhigamanàdaputtraþ puttravàn bhavet ..
     nàkàlamaraõaü tasya nàgnicauràhisàdhvasam .
     nàmnàü sahasraü gaïgàyàþ yo japecchraddhayà mune ! ..
     gaïgànàmasahasrantu japtvà gràmàntaraü vrajet .
     kàryasiddhimavàpnoti nirvighno gehamàvi÷et ..
     tithivàrarkùayogànàü na doùaþ prabhavet tadà .
     yadà japtvà vrajedetat stotraü gràmàntaraü naraþ ..
     àyuràrogyajananaü sarvopadravanà÷anam .
     sarvasiddhikaraü puüsàü gaïgànàmasahasrakam .. 179 ..
     janmàntarasahaseùu yat pàpaü samyagarjitam .
     gaïgànàmasahasrasya japanàt tat kùayaü vrajet ..
     brahmaghno madyapaþ svarõasteyã ca gurutalpagaþ .
     tatsaüyogã bhråõahantà màtçhà pitçhà mune ! ..
     vi÷vàsaghàtã garadaþ kçtaghno mitraghàtakaþ .
     agnido govadhakaro gurudravyàpahàrakaþ ..
     mahàpàtakayukto'pi saüyukto'pyupapàtakaiþ .
     mucyate ÷raddhayà japtvà gaïgànàmasahasrakam ..
     àdhivyàdhiparikùipto ghoratàpapariplataþ .
     mucyate sarvaduþkhebhyaþ stavasyàsyànukãrtanàt ..
     saüvatsareõa yuktàtmà pañhan bhaktiparàyaõaþ .
     abhãpsitàü labhet siddhiü sarvaiþ pàpaiþ pramucyate ..
     saü÷ayàviùñacittasya dharmavidveùiõo'pi ca .
     dàmbhikasyàpi hiüsrasya ceto dharmaparaü bhavet ..
     varõà÷ramapathãnastu kàmakrodhavivarjitaþ .
     yat phalaü labhate j¤ànã tadàpnotyasya kãrtanàt ..
     gàyatryayutajapyena yat phalaü samupàrjitam .
     sakçt pañhanataþ samyak tada÷eùamavàpnuyàt .. 188 ..
     gàü dattvà vedaviduùe yat phalaü labhate kçtã .
     tat puõyaü samyagàkhyàtaü stavaràjasakçjjapàt ..
     guru÷u÷råùaõaü kurvan yàvajjãvaü narottamaþ .
     yat puõyamarjayet tadbhàg varùaü triùavaõaü japan ..
     vedapàràyaõàt puõyaü yadatra paripañhyate .
     tat ùaõmàsena labhate trisandhyaü parikãrtanàt ..
     gaïgàyàþ stavaràjasya pratyahaü pari÷ãlanàt .
     ÷ivabhaktimavàpnoti viùõubhakto'thavà bhavet ..
     yaþ kãrtayedanudinaü gaïgànàmasahasrakam .
     tatasamãpe sahacarã gaïgàdevã sadà bhavet ..
     sarvatra påjyo bhavati sarvatra vijayã bhavet .
     sarvatra sukhamàpnoti jàhnavãstotrapàñhataþ ..
     sadàcàrã sa vij¤eyaþ sa ÷ucistu sadaiva hi .
     kçtasarvasuràrcaþ sa kãrtayed ya imàü stutim ..
     tasmiüstçpte bhavet tçptà jàhnavã nàtra saü÷ayaþ .
     tasmàt sarvaprayatnena gaïgàbhaktaü samarcayet ..
     stavaràjamimaü gàïgaü ÷çõuyàdya÷ca vai pañhet .
     ÷ràvayedatha tadbhaktàn dambhalobhavivarjitaþ ..
     mucyate trividhaiþ pàpairmanovàkkàyasambhavaiþ .
     kùaõànniùpàpatàmeti pitéõà¤ca priyo bhavet ..
     sarvadevapriya÷càpi sarvarùigaõasammataþ .
     ante vimànamàruhya divyastrã÷atasaüvçtaþ ..
     divyàbharaõasampanno divyabhogasamanvitaþ .
     nandanàdivane svairaü devavat sa pramodate .. 200 ..
     bhujyamàneùu vipreùu ÷ràddhakàle vi÷eùataþ .
     japannidaü mahàstotraü pitéõàü tçptikàrakam ..
     yàvanti tatra sikthàni yàvanto'mbukaõàþ sthitàþ tàvantyeva hi varùàõi modante svaþ pitàmahàþ ..
     yathà prãõanti pitaro gaïgàyàü piõóadànataþ .
     tathaiva tçpnuyuþ ÷ràddhe stavasyàsyànusaü÷ravàt ..
     etat stotraü gçhe yasya likhitaü paripåjyate .
     tatra pàpabhayaü nàsti ÷uci tadbhavanaü sadà ..
     agaste ! kiü bahåktena ÷çõu me ni÷citaü vacaþ .
     saü÷ayo nàtra kartavyaþ sandegdhari phalaü na hi ..
     yàvanti martye stotràüõi mantrajàlànyaneka÷aþ .
     tàvanti stavaràjasya gàïgeyasya samàni na ..
     yàvajjamma japedyastu nàmnàmetat sahasrakam .
     sa kãkañeùvapi mçto na punargarbhamàvi÷et ..
     nityaü niyamavànetadyo japet stotramuttamam .
     anyatràpi vipannaþ sa gaïgàtãre mçto bhavet ..
     etat stotravaraü ramyaü purà proktaü pinàkinà .
     viùõave nijabhaktàya muktivãjàkùaràspadam ..
     gaïgàsnànapratinidhiþ stotrametanmayeritam .
     sisnàsurjàhnavãü tasmàdetat stotraü japet sudhãþ ..>% iti ÷rãskandapuràõe kà÷ãkhaõóe gaïgàsahasranàmakathanaü nàmaikonatriü÷attamo'dhyàyaþ .. * .. * .. iyameva ÷ivasya toyaråpà parà mårtiþ . yathà, kà÷ãkhaõóe . 27 . 2--7 . ã÷vara uvàca . ni÷àmaya mahàvàho ! viùõo ! trailokyasundara ! . pràptaü vàràõasãtyàkhyàmavimuktaü yathà tathà .. nirdagdhàn sàgaràn ÷rutvà kapilakrodhavahninà . a÷vamedhà÷vasaüyuktàn pårbajàn svàn bhagãrathaþ .. såryavaü÷e mahàtejà ràjà paramadhàrmikaþ . àriràdhayiùurgaïgàü taüpase kçtani÷cayaþ .. himavantaü naga÷reùñhamamàtyanyastaràjyadhåþ . jagàma ya÷asàü rà÷iruddidhãrùuþ pitàmahàn .. brahma÷àpàgninirdagdhàn mahàdurgatigànapi . vinà trimàrgagàü viùõo ! ko jantåüstridivaü nayet .. mamaiva sà parà mårtistoyaråpà ÷ivàtmikà . brahmàõóànàmanekànàmàdhàraþ prakçtiþ parà .. ÷arãrasthà ióà nàóã . yathà, hañayogadãpikàyàm . 3 . 110 .
     %<ióà bhagavatã gaïgà piïgalà yamunànadã .
     ióàpiïgalayormadhye bàlaraõóà ca kuõóalã ..>%) durgà . yathà, devãpuràõe 45 adhyàye .
     %<kriyàkàraõaråpatvàt saraõàcca sarinmatà .
     saïgamàdgamanàdgaïgà loke devã vibhàvyate ..>%

#<gaïgàkà>#, strã, (gaïgà eva . svàrthe kan tataþ %<abhàùitapuüskàcca .>% 7 . 3 . 48 . iti pàõinimatena gaïgakà gaïgikà ityeva padadvayaü siddhaü paraü mugdhavodhamatena %<vàccàpo'nuktapuüskasya .>% iti såtreõa . gaïgikà gaïgàkà gaïgakà iti padatrayaü siddham . %<vàgrahaõamakàrasyàpi sthityartham .>% iti mugdhabodhañãkàkçd durgàdàsaþ .) gaïgà . iti mugdhabodham ..

#<gaïgàcillã>#, strã, (gaïgàsthità cillã .) cillavi÷eùaþ . gàïgacila iti bhàùà . tatparyàyaþ . devaññã 2 vi÷vakà 3 jaülakukkuñã 4 . iti hàràvalã ..

#<gaïgàjaþ>#, puü, (gaïgàyàþ gaïgàgarbhàt jàyate iti . jan + óaþ .) bhãùmaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. kàrtikeyaþ . iti bhàratam ..

#<gaïgàñeyaþ>#, puü, (gaïgàyàü gaïgàdinadyàmityarthaþ añatãti . añ + ac . tato óhak . yadvà gaïgàtañeyàtãti . yà + kaþ . pçùodaràt takàralope sàdhuþ .) matsyabhedaþ . ciïgiói iti bhàùà . tatparyàyaþ . galànilaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<gaïgàdharaþ>#, puü, (dharatãti dharaþ . dhç + ac . gaïgàyà dharaþ . sva÷irojañàbhiriti ÷eùaþ .) ÷ivaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 36 .. (asya gaïgàdhàraõavivaraõaü yathà, ràmàyaõe . 1 . 43 . 1-11 .
     %<devadeve gate tasmin so'ïguùñhàgranipãóitàm .
     kçtvà vasumatãü ràma ! vatsaraü samupàsata ..
     atha saüvatsare pårõe sarvalokanamaskçtaþ .
     umàpatiþ pa÷upatã ràjànamidamabravãt ..
     prãtaste'haü nara÷reùñha ! kariùyàmi tava priyam .
     ÷irasà dhàrayiùyàmi ÷ailaràjasutàmaham ..
     tato haimavatã jyeùñhà sarvalokanamaskatà .
     tadà sàtimahadråpaü kçtvà vega¤ca duþsaham ..
     àkà÷àdapatadràma ! ÷ive ÷iva÷irasyuta .
     acintayacca sà devã gaïgà paramadurdharà ..
     vi÷àmyahaü hi pàtàlaü srotasrà gçhya ÷aïkaram .
     tasyàvalepanaü j¤àtvà kruddhastu bhagavàn haraþ ..
     tirobhàvayituü buddhiü cakre trinayanastadà .
     sà tasmin patità puõyà puõye rudrasya mårdhani ..
     himavatpratime ràma ! jañàmaõóalagahvare .
     sà katha¤cit mahãü gantuü nà÷aknot yatnamàsthità ..
     naiva sà nirgamaü lobhe jañàmaõóalamantataþ .
     tatraivàvabhramaddevã saüvatsaragaõàn bahån ..
     tàmapa÷yat punastatra tapaþ paramamàsthitaþ .
     sa tena toùita÷càsãdatyantaü raghunandana ! ..
     visasarja tato gaïgàü haro vindusaraþ prati ..>%) samudraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. * .. (jãrõàtisàraroganà÷akacårõauùadhavi÷eùaþ . yathà --
     %<dhàtakyàmalakãpayodharavçkãkañvaïgayaùñhãmadhu÷rãjambvàmraphalàsthinàgaraviùàhrãveralodhrendrajaiþ .
     tulyàü÷aü vihitaü sataõóulajalaü gaïgàdharàkhyaü mahaccårõaü tårõamapàkaroti sakalaü jãrõàtisàraü param ..>% iti ÷abdàrthacintàmaõiþ ..)

#<gaïgàpatrã>#, strã, (gaïgàvat pavitraü ÷ubhraü và patramasyà iti ïãù .) vçkùavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . patrã 2 sugandhà 3 gandhapatrikà 4 . asyà guõàþ . kañutvam . uùõatvam . vàtanà÷itvam . vraõaropaõatva¤ca . iti ràjanirdhaõñaþ ..

#<gaïgàputtraþ>#, puü, (gaïgàyàþ puttraþ .) bhãùmaþ . iti puràõam .. varõasaïkarajàtivi÷eùaþ . muradàpharà÷a iti pàrasya bhàùà . sa tu leñàt tãvara kanyàyàü jàtaþ . iti brahmavaivartapuràõam .. (kàrtika÷ca ..)

#<gaïgàsutaþ>#, puü, (gaïgàyàþ sutaþ puttraþ .) kàrtikeyaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 231 . 15 .
     %<sahasra÷ãrùastvamanantaråpaþ sahasrapàttvaü guru÷aktidhàrã .
     gaïgàsutastvaü svamatena deva ! svàhàmahãkçttikànàü tathaiva ..>%) bhãùma÷ca . iti puràõam ..

#<gaïgikà>#, strã, (gaïgà eva . svàrthe kan tataþ %<abhàùitapuüskàcca .>% 7 . 3 . 48 . iti pakùe it .) gaïgà . iti mugdhabodham ..

#<gacchaþ>#, puü, (gam + sampadàditvàt kvip tuk ca gataü gamanaü kvyati nà÷ayatãti . gat + cho + kaþ .) vçkùaþ . iti hemacandraþ .. gàcha iti bhàùà .. nirvisarge gamanakriyànumatiþ . (tadà gamadhàtorloñi madhyamapuruùasyaikavacanasya råpam .) iti vyàkaraõam .. yào iti bhàùà ..

#<gaja>#, svane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüakaü-señ .) gajati . iti durgàdàsaþ ..

#<gaja>#, i made svane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüakaü-señ idit .) i, karmaõi ga¤jyate . iti durgàdàsaþ ..

#<gaja>#, ka svane . (curàü-paraü-akaü-señ .) ka, gàjayati . iti durgàdàsaþ ..

#<gajaþ>#, puü, (gajati madena matto bhavatãti . gaj + ac .) hastã . ityamaraþ . 2 . 8 . 34 .. (sa tu trividhaþ . yathàha ÷abdàrthacintàmaõiþ .
     %<bhadro mando mçga÷caiva vij¤eyàstrivighà gajàþ ..>% asya lakùaõàdikaü yathà, vçhatsaühitàyàü 67 adhyàye . madhvàbhadantàþ suvibhaktadehà na copadigdhà÷ca kç÷àþ kùamà÷ca . gàtraiþ samai÷càpasamànavaü÷à varàhatulyairjaghanai÷ca bhadràþ .. vakùo'tha kakùàvalayaþ ÷lathà÷ca lambodarastvagbçhatã gala÷ca . sthålà ca kukùiþ saha pecakena saiühã ca dçgmandamataïgajasya .. mçgàstu hrasvàdharavàlameóhràstanvaïghrikaõñhadvijahastakarõàþ . sthålekùaõà÷ceti yathoktacihnaiþ saïkãrõanàgà vyatimi÷racihnàþ .. pa¤connatiþ sapta mçgasya dairghyamaùñau ca hastàþ pariõàhamànam . ekadvivçddhàvatha mandabhadrau saïkãrõanàgo'niyatapramàõaþ .. bhadrasya varõo harito madasya mandasya hàridraükasannikà÷aþ . kçùõo mada÷càbhihito mçgasya saïkãrõanàgasya mado vimi÷raþ .. tàmroùñhatàluvadanàþ kalaviïkanetràþ snigdhonnatàgrada÷anàþ pçthulàyatàsyàþ . càponnatàyatanigåóhanimagnavaü÷àstanvekaromacitakårmasamànakumbhàþ .. vistãrõakarõahanunàbhilalàñaguhyàþ kårmonnatadvinavaviü÷atibhirnakhai÷ca . rekhàtrayopacitavçttakaràþ suvàlà dhanyàþ sugandhimadapuùkaramàrutà÷ca .. dãrghàïguliraktapuùkaràþ sajalàmbhodaninàdabçühiõaþ . bçhadàyatavçttakandharà dhanyà bhåmipatermataïgajàþ .. nirmadàbhyadhikahãnanakhàïgàn kubjavàmanakameùaviùàõàn . dç÷yako÷aphalapuùkarahãnàn ÷yàvanãla÷abalàsitatàlån .. svalpavaktraruhamatkuõaùaõóhàn hastinãü ca gajalakùaõayuktàm . garbhinãü ca nçpatiþ parade÷aü pràpayedativiråpaphalàste .. * .. yathà, bhaññiþ . 14 . 5 .
     %<hayà jiheùire harùàdgambhãraü jagajurgajàþ ..>%) parimàõavi÷eùaþ . sa tu hastadvayaü pàdonahastadvaya¤ca . (yathà, ÷abdàrthacintàmaõau .
     %<aratnãnàü ÷atànyaùñàvekaþ ùaùñyadhikàni ca .
     gajapramàõamàkhyàtaü munibhirbrahmavàdibhiþ ..>%) vàstunaþ sthànabhedaþ . iti medinã ..
     %<prastàre dairghyamànantu svahastena tathà naraiþ .
     kçtvà trighnaü gajairhçtvà vàstusthànaniråpaõam ..
     dhvajo dhåma÷ca siüha÷ca ÷vàü vçùaþ khara eva ca .
     gajaþ kàkapada¤caiva sthànànyaùñau ca vàstunaþ ..
     dhvaje vibhåtirmaraõa¤ca dhåme siühe jayaþ ÷và ca karotyanartham .
     vçùe ca bhogã kùayaõaü khare ca puùñirgaje kàkapade vinà÷aþ ..>% iti jyotiùam .. * .. aupadhapàkàrthagartavi÷eùaþ . yathà --
     %<hastapramàõagarto yaþ puñaþ sa tu gajàhvayaþ .
     itthaü càratnike kuõóe puño vàràha ucyate ..>% iti vaidyakaprayogàmçtam .. (asuravi÷eùaþ . sa tu mahiùàsuraputtraþ . yathà, kà÷ãkhaõóe . 68 . 3 .
     %<mahiùàsuraputtro'sau samàyàti gajàsuraþ .
     pramathan pramathàn sarvàn nijavãryamadoddhataþ ..>%)

#<gajakandaþ>#, puü, (gaja iva sthålaþ gajasya danta iva và kando yasya .) hastikandaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gajakårmà÷ã>#, [n] puü, (gaja÷ca kårma÷ca tau gajakårmau . tau a÷nàtãti . a÷a ga bhojane + õini .) garuóaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (purà hi kadàcit vibhàvasusupratãkanàmànau dvau bhràtarau bràhmaõakumàrau pitçdhanàrthamanyonyamabhi÷aptau gajatvaü kårmatvaü ca gatàvapi pårbavairamanusmaranto suciraü yudhyamànau prajàpatika÷yapàdiùñena patage÷vareõa garuóena bhakùitau . etadvivaraõantu mahàbhàratãyàdiparvaõi sauparõe 29 adhyàye savistaraü dar÷anãyam ..)

#<gajacirbhañà>#, strã, (gajaspçhaõãyà cirbhañà .) indravàruõã . iti ratnamàlà .. gorakùalàóa ràkhàla÷asà iti ca bhàùà ..

#<gajacirbhiñaþ>#, puü, (gajapriya÷cirbhiñaþ .) goóumbà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<gajacirbhiñà>#, strã, (gajabhakùyà cirbhiñà .) mahendravàruõã . iti ràjanirdhaõñaþ ..

#<gajacchàyà>#, strã, (gajasya ku¤jarasya chàyà prativimbaþ . hasticchàyà .) yogavi÷eùaþ . yathà --
     %<yadenduþ pitçdaivatye haüsa÷caiva kare sthitaþ .
     yàmyà tithirbhavet sà hi gajacchàyà prakã rtità ..>% iti mitàkùaràparibhàùà .. api ca . kçtyacintàmaõau .
     %<kçùõapakùe trayoda÷yàü maghàsvinduþ kare raviþ .
     yadà tadà gajacchàyà ÷ràddhe puõyairavàpyate ..>% anyacca .
     %<yogo maghàtrayoda÷yàü ku¤jaracchàyasaüj¤itaþ .
     bhavenmaghàyàü saüsthe ca ÷a÷inyarke kare sthite .. * ..>% candrasåryayorgrahaõakàlaþ . yathà, varàhaþ .
     %<saiühikeyo yadà bhànuü grasate parvasandhiùu .
     gajacchàyàtu sà proktà tatra ÷ràddhaü prakalpayet ..>% amàvàsyà÷ràddhakàlaþ . yathà --
     %<amàvàsyàü gate some chàyà yà pràïmukhã bhavet .
     gajacchàyà tu sà proktà tatra ÷ràddhaü prakalpayet ..>% iti ca malamàsatattvam ..

#<gajaóhakkà>#, strã, (gajasya uparibhàge sthità yà bçhaóóhakkà .) gajoparisthabçhaóóhakkà . tatparyàyaþ . madàmnàtaþ 2 . iti hàràvalã ..

#<gajatà>#, strã, (gajànàü samåhaþ . %<gràmajanabandhubhyastal .>% 4 . 2 . 43 . etasya såtrasya %<gajasahàyàbhyà¤ceti vaktavyam .>% vàrtiü iti tal .) gajasamåhaþ . tatparyàyaþ . hàstikam 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 36 ..

#<gajadaghnaþ>#, puü, (gajena parimàõamasya iti parimàõàrthe daghnac .) gajaparimàõam . iti mugdhabodham ..

#<gajadantaþ>#, puü, (gajasya dantau iva danto'sya .) gaõe÷aþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (gajasya dantaþ .) gajasambandhidantaþ . nàgadantaþ . hàtira dàüta iti bhàùà . sa tu dravyasthàpanàrthaü bhittisthadaõóadvayam . dàõóà iti bhàùà ..

#<gajadantaphalà>#, strã, (gajadantàkçti gajadanta iva ÷ubhraü và phalamasyàþ .) óaïgarãlatà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gajadànaü>#, klã, (gajasya dànaü madaþ gajakañàdibhyaþ kùarito mada ityarthaþ .) hastimadaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (tasya prasravaõasthànàni . yathà --
     %<karàt kañàbhyàü meóhràcca netràbhyà¤ca madacyutiþ .>% iti pàlakàvyam .. tathà ca raghuþ . 4 . 45 .
     %<sa sainyaparibhogeõa gajadànasugandhinà .
     kàverãü saritàü patyaþ ÷aïkanãyàmivà'karot ..>% gajasya hastino dànaü pradànam . gajasampadànam . iti vyutpattilabhyo'rthaþ ..)

#<gajadvayasaþ>#, tri, (gajena parimàõamasya iti . gaja + %<daghnamàtradvayasañmàne .>% iti parimàõàrthe dvayasañ .) parimitaþ . iti mugdhabodham ..

#<gajapàdapaþ>#, puü, (gajasya nàmnà khyàtaþ pàdapaþ gajapriyaþ pàdapo và .) sthàlãvçkùaþ . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<gajapippalã>#, strã, (gajopapadena yuktà pippalã . gajanàmnà khyàtà pippalã và .) pippalãbhedaþ . gajapiüpula iti bhàùà . tatparyàyaþ . karipippalã 2 ibhakaõà 3 kapivallã 4 kapillikà 5 ÷reyasã 6 va÷iraþ 7 gajàhvà 8 . iti ratnamàlà .. kolavallã 9 . ityamaraþ .. vasiraþ 10 . iti taññãkà .. gajoùaõà 11 cavyaphalam 12 cavyajà 13 chidravaidehã 14 dãrghagranthiþ 15 taijasã 16 vartalã 17 sthålavaidehã 18 . asyà guõàþ . kañutvam . uùõatvam . rujàmalavi÷oùaõatvam . valàsavàtaharatvam . stanakarõavivardhvanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. bhedàgnikàritvam . iti ràjavallabhaþ .. tatparyàyamuõàþ . yathà, bhàvaprakà÷aþ .
     %<cavikàyàþ phalaü pràj¤aiþ kathità gajapippalã .
     kapivallã kolavallã ÷reyasã va÷ira÷ca sà ..
     gajakçùõà kañuvàta÷leùmanudbahnibardhinã .
     uùõà nihantyatãsàra÷vàsakaõñhàmayakrimãn ..>%

#<gajapuñaþ>#, puü, (gajàhvayaþ puñaþ hastapramàõo gartaþ .) auùadhapàkàrthaü hastaparimitagartaþ . iti vaidyakam .. asya pramàõaü gaja÷abde draùñavyam .. (lauhamàraõàdàvasya prayojanaü yathà -- da÷àdi÷ataparmyanto gajapuñavidhirmataþ .. iti vaidyakabhaiùajyadhanvantarigranthe jàraõavidhyadhikàre .. kvacit klãvaliïgatvamapi dç÷yate . yathà, bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe dbitãye bhàge .
     %<sapàdahastamànena kuõóe nimne yathàyate .
     vanopalasahasreõa pårõo madhye vidhàrayet ..
     puñanadravyasaüyuktàü koùñhikàü mudritàü mukhe .
     athàrdhàni karaõóàni ardhànyupari niþkùipet ..
     etadgajapuñaü proktaü khyàtaü sarvapuñottamam ..
     hasta÷caturviü÷atyaïgulapramàõaþ sapàdastena triü÷adaïgalapramàõenetyarthaþ . ataevoktam .
     sàdhàraõanaràïgulyà triü÷adaïgulako gajaþ ..>% iti gajapuñam ..)

#<gajapriyà>#, strã, (gajasya priyà .) ÷allakãvçkùaþ . iti hemacandraþ ..

#<gajabandhanã>#, strã, (gajaþ hastã badhyate lauha÷çïkhalàdibhiþ rudhyate'syàm . bandha + lyuñ ïãp ca .) gajabandhanasthànam . hàti÷àlà iti bhàùà . tatparyàyaþ . vàrã 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 43 .. vàriþ 3 . iti bharataþ .. pràrabdhiþ 4 . iti jañàdhara÷abdaratnàvalyau ..

#<gajabhakùakaþ>#, puü, (gajena hastinà bhakùyate iti . bhakùa + karmaõi ap tataþ kap svàrthe kan và . yadvà gajaþ hastã bhakùako'sya .) asvatthavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gajabhakùà>#, strã, (gajena bhakùyate'sau . bhakù + ap + ñàp .) ÷allakãvçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<gajabhakùyà>#, strã, (gajena bhakùyà bhakùaõãyà .) ÷allakãvçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 123 ..

#<gajamàcalaþ>#, puü, strã, (mac + bhàve gha¤ màcaþ . gajasya hastinaþ màcaü dambhaü làti àdatte lunàti và bàhulakàt óaþ .) siühaþ . iti hàràvalã ..

#<gajamàtraþ>#, tri, (gajena parimàõamasya iti . %<daghnamàtradvayasañ màne .>% iti parimàõàrthe màtra .) gajaparimitaþ . iti mugdhabodham ..

#<gajamoñanaþ>#, puü, strã, (gajaü hastinaü moñayati mardayatãti . muñ mardane + kartari lyuþ .) siühaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<gajavadanaþ>#, puü, (gajasya vadanameva vadanaü yasya .) gaõe÷aþ . iti halàyudhaþ ..

#<gajavallabhà>#, strã, (gajasya vallabhà priyà .) girikadalã . ÷allakã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gajasàhvayaü>#, klã, (gajanàmnà narapatinà saha àhvayo nàma yasya .) hastinàpuram . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 1 . 8 .
     %<tatodyåtajitàþ pàrthàþ kopità÷ca duràtmabhiþ .
     ghàrtaràùñraiþ sahàmàtyairniryayurgajasàhvayàt ..>%)

#<gajàkhyaþ>#, puü, (gajàkhyayà àkhyàtaþ gajena saha àkhyà yasyeti và gajakarõavadasya pattràkàratvàttathàtvamiti kecit .) cakramardavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gajàgraõãþ>#, puü, (agre nãyate iti agraõãþ . gajànàü agraõãþ ÷reùñhaþ .) airàvatahastã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<gajàjãvaþ>#, puü, (àjãvyate'smàdanena và àjãvaþ à + jãv + karmaõyap . gajaþ àjãvaþ jãvanopàyo'sya . gajaparicàlanapàlanàdikàryamàlambya àjãvatãti . jãv + kartari ac và .) hastipàlakaþ . tatparyàyà . àdhoraõaþ 2 hastipakaþ 3 ibhapàlakaþ 4 . iti hemacandraþ ..

#<gajàõóaü>#, klã, (gajasyàõóavat målamasya .) piõóamålam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gajànanaþ>#, puü, (gajasya hastina ànanaü mukhameva ànanaü yasya .) gaõe÷aþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 41 .. (yathà, brahmavaivarte gaõe÷akhaõóe 6 adhyàye .
     %<÷anidçùñyà ÷ira÷chedàt gajavaktreõa yojitaþ .
     gajànanaþ ÷i÷ustena niyatiþ kena bàdhyate ..>% puràõàntare matabhedo'pi dç÷yate yathà, skànde gaõe÷akhaõóe 11 adhyàye . gururuvàca .
     %<avatàro yadi dhçtaþ sàdhutràõàya bho vibho ! prakà÷ayà÷u vadanaü sarveùàü ÷okanà÷anam ..
     nayasva sarvadevànàmànandaü hçdaye prabho ! .
     ÷iva uvàca .
     pratyuvàca guruü puttraþ pàrvatyà hãnamastakaþ ..
     ÷i÷uruvàca .
     mahe÷àkhyena ràj¤à te praõatau caraõau yadà .
     tadà÷ãryà tvayà dattà tasmai ràj¤e guro mudà ..
     gajayonau janirmuktiþ ÷ivahastàdudãrità .
     tat sarvamabhavat tasya vidyate càrumastakaþ ..
     påjyamànaþ ÷ivenàste ÷uõóàdaõóaþ su÷obhanaþ .
     avatàrakaro'sau me guro'sti bhavità mukham ..
     ÷iva uvàca .
     à÷caryapårõahçdayo gururåce punaþ ÷i÷um ..
     gururuvàca .
     bhagavata ! vi÷varåpo'si trikàlaj¤o'khile÷varaþ .
     mayà yaduditaü tasmai tvayà j¤àtaü yataþ prabho ! ..
     ahamã÷asvaråpaü te paricchettuü na ca kùamaþ .
     ÷rutvaiva brahmaõaþ puttro nàradastatra càbravãt ..
     nàrada uvàca .
     evamevàvatãrõo'si hãnamårdhà kathaü prabho ! .
     athavà bàlaråpasya chinnaü te kena tacchiraþ ..
     etanme saü÷ayaü chindhi kçpayà parame÷vara ! .
     ÷iva uvàca .
     nipãya nàradãü vàõãmuvàca ÷i÷uruccakaiþ ..
     ÷i÷uruvàca .
     sindåraþ ko'pi daityo me vàyuråpadharo'cchinat .
     aùñame màsi sampårõe pravi÷yomodaraü ÷iraþ ..
     tamidànãü haniùye'haü gajàsyaü sàmprataü dbija ! .
     ÷iva uvàca .
     ÷rutvaiva nàradaþ pràha ÷i÷uråpiõamã÷varam ..
     nàrada uvàca .
     aki¤cijj¤à vayaü deva ! yojane'sya mukhasya te .
     tvameva ca svabhàvena makhametanniyojaya ..
     ÷iva uvàca .
     vadatãtthaü muniryàvat tàvat sa dadç÷e'khilaiþ .
     sarvàvayavasampårõo gajànana umàsutaþ ..
     kirãñakuõóaladharo yugabàhuþ sulocanaþ .
     vàmadakùiõabhàge ca siddhivçddhiviràjitaþ ..
     dçùñvà vinàyakaü skanda ! tathàbhåtaü nijecchayà .
     harùeõotphullanayanà devàþ sarve tadàbruvan ..
     gajànana iti khyàto bhavità'yaü jagattraye .
     evaü bhàdracaturthyàü sa avatãrõo gajànanaþ ..>%)

#<gajàriþ>#, puü, (gajasya ariþ ÷atruþ . tannà÷akatvàt tathàtvam .) vçkùavi÷eùaþ . siühaþ . yathà, %<gajàristarusiühayoþ .>% iti haóóacandraþ ..

#<gajà÷anaþ>#, puü, (gajena hastinà a÷yate adyate iti . gaja + a÷ + karmaõi lyuñ .) a÷vatthavçkùaþ . iti ratnamàlà .. gajàdano'pi ..

#<gajà÷anà>#, strã, (a÷nàtãti . a÷a ga bhojane + kartari lyuþ . gajaþ a÷ano bhakùako yasyàþ .) bhaïgà . iti ÷abdacandrikà .. (yasminniyaü vyavahriyate tadyathà --
     %<gajà÷anà-kumbhika-dàóimànàü rasaiþ kçte tailaghçte sadadhni ..>% iti su÷rute uttaratantre catvàriü÷attame'dhyàye ..) ÷allakãvçkùaþ . padmamålam . iti ratnamàlà ..

#<gajàsyaþ>#, puü, (gajasya àsyaü mukhameva àsyaü asya .) gaõe÷aþ . iti hemacandraþ .. (gajasya àsyam .) hastimukhe klã ..

#<gajàhvaü>#, klã, (gajena gajanàmnà àhåyate iti gajena saha àhvà saüj¤à yasya iti và .) hastinàpuram . iti medinã ..

#<gajàhvayaü>#, klã, (gajena gajanàmnà àhvayo'sya .) hastinàpuram . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<gajàhvà>#, strã, (gajasya àhvayà saüj¤ayà àhvà saüj¤à yasyàþ .) gajapippalã . iti medinã .. (paryàyo'syà yathà --
     %<karipippalãbhakaõà kapivallã kapivallikà .
     ÷reyasã va÷ira÷càpi gajàhvà gajapippalã ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

#<gajeùñà>#, strã, (gajasya iùñà priyà .) vidàrã . iti ràjanirghaõñaþ .. bhuüikumóà iti bhàùà ..

#<gajoùaõà>#, strã, (gajopapadena yutà uùaõà pippalã .) gajapippalã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ga¤jaþ>#, puü, (gaji bhàve + gha¤ .) avaj¤à . bhàõóàgàram . khaniþ . iti hemacandraþ .. goùñhàgàram . iti hàràvalã .. goyàlighara iti bhàùà ..

#<ga¤jaþ>#, puü klã, (gaji bhàve + gha¤ .) bhàõóàgàram . dati medinã ..

#<ga¤jà>#, strã, (ga¤ja + ñàp .) madiràgçham . ityamaraþ . 2 . 2 . 8 .. khaniþ . iti medinã .. pàmarasadma . madyabhàõóam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ga¤jikà>#, strã, (ga¤jà + svàrthe kan ata itvam .) madiràgçham . iti ÷abdaratnàvalã ..

@<[Page 2,292b]>@
#<gaóa>#, i gaõóe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüakaü-señ-idit .) i, karmaõi gaõóyate . gaõóe kapolaviùayakriyàyàm . tathà ca . yatra dravyanirde÷astatra tanniùñhakriyàvi÷eùo lakùyate . iti maitrayavopadevau .. ramànàthastu kaóóa kàrva÷ya ityasmàt kàrka÷ya ityanuvçttyà kapolakartçkakàrka÷yamiti vyàkhyàya gaõóati kapolaþ pàü÷unà ityudàhçtavàn . kecittu gaõóa iti ÷abdasya vyutpattyarthamevàyaü dhàturmantavyo na tvasyànyatra prayogaþ ityàha . iti durgàdàsaþ ..

#<gaóa>#, ma seke . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-sakaüseñ . ghañàdiþ .) ma, gaóayati . sekaþ kùaraõam . gaóayati ghañàt pànãyam . óalayorekatvàt lasyaiva pràyaþ prayogaþ . iti ramànàthaþ .. tanmate tu làntapakùe'pi mànubandhaþ . svamate tu lànto vakùyamàõaþ sa tvanubandha÷ånyaþ iti virodhaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<gaóaþ>#, puü, (gaóati galati hastàjjàlàdibhyo và kùaratãtyarthaþ . gaó + ac .) matsyabhedaþ . gaóui màch iti bhàùà .. antaràyaþ . iti medinã .. parikhà . vyavadhànam . iti ÷abdaratnàvalã .. de÷avi÷eùaþ . ràjanirghaõñe gaóalavaõaparyàye gaóade÷ajamiti dar÷anàt ..

#<gaóakaþ>#, puü, (gaóa + svàrthe kan .) matsyavi÷eùaþ . gaóui màch iti bhàùà . tatparyàyaþ . ÷akulàrbhakaþ 2 . ityamaraþ . 1 . 10 . 17 .. gaóaþ 3 galaþ 4 galakaþ 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. asya guõàþ . madhuratvam . råkùatvam . kaùàyatvam . ÷ãtalatvam . laghutva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<gaóayantaþ>#, puü, (gaóayati jalamiti . gaóa kùaraõe + õica . %<tabhåvahivasibhàsisàdhigaóãti .>% uõàü . 3 . 128 . iti jhac . ghañàditvàt mittve mitàü hrasvaþ ayàmanteti õerayàde÷aþ .) meghaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<gaóalavaõaü>#, klã, (gaóade÷àjjàtaü lavaõam . ÷àkapàrthivàdivat madhyapadalopisamàsaþ .) saüvarade÷odbhavalavaõam . sàmaraluõa iti bhàùà .. tatparyàyaþ . ÷ubhram 2 pçthvãjam 3 gaóade÷ajam 4 gaóottham 5 mahàrambham 6 sàüvaram 7 saüvarodbhavam 8 . asya guõàþ . uùõatvam . lavaõatvam . ãùadamlatvam . malàpahatvam . dãpanatvam . kaphavàtàr÷onà÷itvam . koùñha÷odhanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gaóade÷ajaü>#, klã, (gaóade÷àt jàyate iti . jan + óaþ .) sàüvaralavaõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gaói>#, puü, (gaóa + in .) vatsataraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. alaso gavàdiþ . gaóiyà iti bhàùà .. yathà, kàvyaprakà÷e .
     %<guõànàmeva dauràtmyàddhuri dhåryo niyujyate .
     asaü jàtakiõaskandhaþ sukhaü svapiti gaurgaóiþ ..>%

#<gaóuþ>#, puü, (gaóa + bàhulakàt un .) galagaõóaþ . pçùñhaguóaþ . sa tu ghàñàmastakayormadhye màüsavçddhiþ . iti liïgàdisaügrahe amarabharatau .. kubjaþ . iti medinã .. ÷alyàstram . iti ÷abdaratnàvalã .. ki¤culukaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. viùamagranthiþ . yathà kàvyaprakà÷e tadetat kàvyàntargaóubhåtamiti nàsya medalakùaõaü kçtamityatra taññãkàkàraþ .. (%<na ca ajàgalastanavadantargaóunà tena kiü veti vàcyam .>% iti vedàntabhàùyam ..)

#<gaóuraþ>#, tri, (gaóula + rasya latvam .) kubjaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<gaóulaþ>#, tri, (gaóuþ sthålamàüsapiõóavi÷eùaþ asyà stãti . gaóu + %<sidhmàdibhya÷ceti .>% 5 . 2 . 97 . iti lac .) kubjaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 48 ..

#<gaóeraþ>#, puü, (gaóa + %<patikañhikuñhigaóiguóidan÷ibhya erak .>% uõàü . 1 . 59 . iti erak .) meghaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<gaóotthaü># klã, (gaóade÷àt uttiùñhati saüjàyate iti . gaóa + ut + sthà + kaþ .) gaóalavaõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gaóolaþ>#, puü, (gaóa + %<kapigaóigaõóikañipañibhya olac .>% uõàü . 1 . 67 . iti olac .) guóaþ . ityuõàdikoùaþ .. gràsaþ . iti hemacandraþ ..

#<gaóóarikà>#, strã, (gaóóaraþ jalapravàhaþ so'syàmastãti . yadvà gaóóaraþ meùapàlaþ tamanugacchatãti . ñhan ñàp ca .) aj¤àtapravàhàgamamålo dhàràvàhã nadãvi÷eùaþ . iti kecit . meùayåthairanugamvamànà meùã . ityanye . iti kàvyaprakà÷añãkàyàü mahe÷varaþ ..

#<gaóóakaþ>#, puü, (gaóuka iti nipàtanàt dbitvam .) jalapàtravi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. gàóa iti bhàùà ..

#<gaóóåkaþ>#, puü, (gaóóuka iti pçùodaràt ukàrasya dãrghatvam .) gaóóukaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<gaõa>#, t ka saükhyàne . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràü-paraü-sakaü-señ .) mårdhanyopadhaþ . gaõayati . iti durgàdàsaþ ..

#<gaõaþ>#, puü, (gaõyate gaõayati và karmaõyap . kartari ac và .) samåhaþ . (yathà, hitopade÷e 1 . 93 .
     %<na gaõasyàgrato gacchet siddhe kàrye samaü phalam ..>%) pramathaþ . (yathà, meghadåte . 35 .
     %<bhartuþ kaõñhacchaviritigaõaiþ sàdaraü vãkùyamàõaþ ..>%) rudrànucaraþ . (yathà, goþ ràmàyaõe . 5 . 89 . 7 .
     %<dhanàdhyakùasabhàü devaþ pràpto hi vçùabhadhyajaþ .
     umàsahàyo deve÷o gaõai÷ca bahubhirvçtaþ ..>%) senàsaükhyàvi÷eùaþ . tadyathà . gajàþ 27 rathàþ 27 a÷vàþ 81 padàtikàþ 135 samudàyena 270 . ityamaraþ . 2 . 8 . 81 .. (yathà, mahàbhàrate .
     %<trayo gulmà gaõo nàma vàhinã tu gaõàstrayaþ ..>%) saükhyà . coranàmagandhadravyam . iti medinã .. * .. gaõe÷aþ . yathà, mahànirvàõatantre .
     %<gàõapastu mahe÷àni ! gaõadãkùàpravartakaþ ..>% a÷vinyàdijanmanakùatrànusàreõa devamànuùaràkùasagaõa iti tu pàribhàùikam . yathà --
     %<de ma rà ma de mà de de rà rà ma ma da rà da rà ..
     de rà rà ma ma de rà rà ma ma deti gaõatrayam ..>% iti jyotiùaratnamàlà ..
     %<pårbottaràtraya¤caiva bharaõyàrdrà ca rohiõã .
     imàni mànuùàõyàhurnakùatràõi manãùiõaþ ..
     jyeùñhà÷atabhiùàmåladhaniùñhà÷leùakçttikàþ .
     citràmaghàvi÷àkhàþ syustàrà ràkùasadevatàþ ..
     a÷vinã revatã puùyaþ svàtã hastaþ punarvasuþ .
     anuràdhà mçga÷iraþ ÷ravaõaü devatàrakàþ ..>% iti nibandhaþ .. (tasya milanakathanaü yathà, jyotiùe .
     %<sajàtau paramà prãtirmadhyamà devamànuùe .
     devàsure kaniùñhà ca mçtyurmànuùaràkùase ..>%) dhàtusamåhaþ . yathà, manoramà .
     %<bhvàdyadàdijuhotyàdidivàdiþ svàdireva ca .
     tudàrudhàtanukryàdi÷curàdi÷ca gaõà da÷a ..>% (chandaþ÷àstroktapàribhàùikàkùaravi÷eùaþ . sa tu ma-na-bha-ya-ja-ra-sa-ta-ga-lasaüj¤aþ . iti chandoma¤jarã .. * .. mahàdevaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 40 .
     %<vi÷varåpaþ svayaü ÷reùñho balavãro balo gaõaþ ..>% daityavi÷eùaþ . sa tuü abhijiditi nàmàntarasya daityasya guõavato bhàryàyàü guõavatyàü sambhåtaþ . yathà, skandapuràõe gaõe÷akhaõóe 3 adhyàye .
     %<atha so'pyabhijit patnyà samudrasnànamàyayau .
     parvaõi ÷raddhayà yukta÷cakre snànaü tayà saha ..
     tçùità sà guõavatã papau cà¤jalinà jalam .
     yadbãryaü brahmaõà tyaktaü daivàttadure gatam ..>%
     %<bhàryàguõavatã tasya navamàsàdanantaram .
     puttraü prasåtàhni ÷uübhe divyaråpaü guõàdbhutam ..
     jyotirvidbhiranuj¤àto gaõa ityabhidhàü pità .
     kçtvàbhyudayikaü cakre vyatyãte da÷ame'hani ..>% sa ca mahàdevamàràdhya varaü labdhvà trailokyaü nirjitya ca kapilamune÷cintàmaõimapahçtavàn . kapilamunistu asmàdaparàdhàt jàtamanyurgaõe÷amàràdhayàmàsa . atha prasannena gaõapatinà tadgçhe avatãrya taü gaõadaityaü vinà÷itavàn ityeùàkathà tatraivàdhyàye vistara÷o draùñavyà ..)

#<gaõakaþ>#, puü, (gaõayati ÷ubhà÷ubhagrahabhogajanitaphalaü niråpayatãti . gaõa t ka saïkhyàne + kartari õvul .) daivaj¤aþ . jyotirvit . tatparyàyaþ . sàmbatsaraþ 2 jyotiùikaþ 3 daivaj¤aþ 3 mauhårtikaþ 5 mauhårtaþ 6 j¤ànã 7 kàrtàntikaþ 8 . ityamaraþ . 2 . 8 . 14 .. jyotiùikaþ 9 . iti taññãkà .. sa tu varõasaïkarajàtivi÷eùaþ . devalàdvai÷yàgarbhajàtaþ . tasya karma tithivàràdij¤àpanam . iti parà÷arapaddhatiþ .. sa tu aspç÷yaþ . yathà --
     %<kalikàle mahà÷àni ! pàùaõóà bahavo janàþ .
     saïgadoùànmahe÷àni ! tatkùaõàddhànitàü vrajet ..
     tasmàt prayatnato devi ! saüsargaü varjayet sudhãþ .
     varaü càõóàlasaüspar÷aü kuryàttu sàdhakottamaþ ..
     tathàpyaspç ÷yagaõakaü sarvadà taü parityajet ..>% iti ÷àktànandataraïgiõyàü ùoóa÷ollàse mahiùamardinãtantravacanam .. tasya lakùaõaü yathà --
     %<jyotiþ÷àstravi÷eùaj¤aþ sundaràïgaþ sabhàpañuþ .
     kulakramàgataþ ÷uddho gaõakaþ syànmahãpateþ ..>% iti yuktikalpataruþ .. (yadi ca ÷àstravi÷eùe gaõakasya nindàdikaü ÷råyate tattu kevalaü nakùatrajãvina eveti bodhyam . prakçtajyotiþ÷àstrantu dbijàtibhirevàva÷yamadhyayanãyaü vedàïgatvàt . yathà --
     %<saüyuto'pãtaraiþ karõanàsàdibhi÷cakùuùàïgena hãno na ki¤cit karaþ .
     tasmàddvijairadhyayanãyametat puõyaü rahasyaü parama¤ca tattvam ..>% iti siddhànta÷iromaõiþ .. * .. prajàpatiputtràstàràvi÷eùaketavaþ . yathà --
     %<tàràþ pu¤janikà÷à gaõakà nàma prajàpateraùñau puttràþ ..>% iti bçhatsaühità . 11 . 25 .. saükãrõajàtivi÷eùaþ . yathoktam .
     %<carmakàrasya dvau puttrau gaõako vàdyapårakaþ ..>%)

#<gaõakarõikà>#, strã, (gaõasya gaõàdhipasya karõavat patramasyàþ .) indravàruõã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gaõakàraþ>#, puü, (gaõànàü sainyànàü kàraþ kartà senàparicàlanadakùaþ .) bhãmasenaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (gaõaü dhàtvarthaprakà÷akagranthavi÷eùaü karotãti . kç + aõ .) dhàtusaügrahakartà . yathà, %<gaõakàravacanapramàõàrthamidam .>% iti kàtantravçttiþ ..

#<gaõakã>#, strã, (gaõakasya patnã iti . tatpatnyàmiti ïãù .) gaõakapatnã . iti jañàdharaþ ..

#<gaõacakrakaü>#, klã, (gaõàþ dhàrmikagaõàsteùàü cakraü sambhåya bhojanamatra iti kap .) dhàrmikàõàü sambhåya bhojanam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<gaõatà>#, strã, (gaõasya dharmaþ bhàvo và iti tal .) gaõasya bhàvaþ . samåhatvam . pakùapàtitvam . iti lokaprasiddhiþ ..

#<gaõadãkùã>#, [n] puü, (gaõàn bahu÷iùyàn dãkùayati dãkùàü kàrayatãti .) bahuyàjakaþ . iti mitàkùarà .. (vàcyaliïge tu gaõasya ÷ivasya gaõe÷asya và dãkùà vidyate asmin asya và . dãkùà + iniþ . ÷ivadãkùitaþ .) gaõe÷adãkùite tri . gaõasya gaõe÷asya dãkùà gaõadãkùà . iti mahànirvàõatantram ..

#<gaõadevatà>#, strã, (gaõaþ saïghaþ tadråpà devatà sambhåya sthità devatà ityarthaþ .) saühatadevatàvi÷eùaþ . yathà --
     %<àdityà vi÷vavasavastuùità bhàsvarànilàþ .
     mahàràjikasàdhyà÷ca rudrà÷ca gaõadevatàþ ..
     àdityà dvàda÷a proktà vi÷vedevà da÷a smçtàþ .
     vasava÷càùñasaükhyàtàþ ùañtriü÷at tuùità matàþ ..
     àbhàsvarà÷catuþùaùñirvàtàþ pa¤cà÷adånakàþ .
     mahàràjikanàmàno dve ÷ate càpi viü÷atiþ ..
     sàdhyà dvàda÷a vikhyàtà rudrà÷caikàda÷a smçtàþ .
     ete ca saühatà devàstatràdityàþ svanàmataþ ..>% iti jañàdharaþ ..

#<gaõadravyaü>#, klã, (gaõànàü sàdhàraõànàü dravyam . yadvà dravyàõàü gaõa iti paranipàtaþ .) sàdhàraõadravyam . militànekasvàmikàsambandhidravyam . dravyasamåhaþ . tatra dravyàõàü gaõa iti vyutpattiþ ..

#<gaõanaü>#, klã, (gaõyate iti . gaõa + bhàve lyuñ .) saükhyànam . gaõà ñhik deyà iti ca bhàùà .. yathà, vi÷vasàratantre .
     %<yenaiva likhanaü kuryàttenaiva gaõanaü smçtam ..>%

#<gaõanà>#, strã, (gaõa + yuc ñàp ca .) gaõanam . saükhyà . (yathà, naiùadhe . 3 . 40 .
     %<yadi trilokã gaõanàparà syàttasyàþ samàptiryadi nàyuùaþ syàt .
     pàre paràrdhaü gaõitaü yadi syàt gaõeyaniþ÷eùaguõo'pi sa syàt ..>%)

#<gaõanàthaþ>#, puü, (gaõànàü vipnakartçdevavi÷eùàõàü nàthaþ .) gaõe÷aþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (gaõànàü pramathànàü nàthaþ svàmã iti vyutpattyà ÷ivaþ ..)

#<gaõanàyakaþ>#, puü, (gaõànàü nàyakaþ .) gaõe÷aþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 1 . 77 .
     %<lekhako bhàratasyàsya bhava tvaü gaõanàyaka ! ..>% gaõànàü devasaïghànàü nàyakaþ . yathà, bhàgavate . 5 . 17 . 13 . %<yatra ha devapatayaþ svaiþ svairgaõanàyakairvihitamahàrhaõàþ ..>% iti .. * .. gaõànàü pramathànàü nàyakaþ . ÷ivaþ ..)

#<gaõanàyikà>#, strã, (gaõànàü nàyakaþ ÷ivaþ tasya ÷aktiriti ñàp ata itvaü ca gaõanetrã ityarthaþ .) durgà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<gaõanãyaü>#, tri, (gaõa + anãyar .) gaõanàrham . saükhyeyam . tatparyàyaþ . gaõeyam 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 64 .. gaõitavyam 3 gaõyam 4 . iti vyàkaraõam .. saükhyeyam 5 . iti jañàdharaþ ..

#<gaõapatiþ>#, puü, (gaõànàü gaõasaüj¤akànàü devànàü patiþ adhã÷varaþ svàmã và .) gaõe÷aþ . iti halàyudhaþ .. (yathà, pa¤catantre . 1 . 170 .
     %<attuü và¤chati ÷àmbhavo gaõapateràkhuü kùudhàrtaþ phaõã taü ca krau¤caripoþ ÷ikhã girisutàsiüho'pi nàgà÷anam ..>% agrapåjanãyapradhànadevatàvi÷eùaþ . yathà, yajurvedãyavàjasaneyasaühitàyàm . 16 . 25 . %<namo gaõebhyo gaõapatibhya÷ca vo namo nama iti ..>% bçhaspatiþ . yathà, çgvede . 2 . 23 . 1 .
     %<gaõànàü tvà gaõapatiü havàmahe kaviü kavãnàmupama÷ravastamam ..>% ÷ivaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 41 .
     %<gaõakartà gaõapatirdigvàsàþ kàma eva ca .
     mantravit paramo mantraþ sarvabhàvakaro haraþ ..>% àtharvaõopaniùadvi÷eùaþ . yathà, mauktikopaniùadi prathamàdhyàye .
     %<tripuràtapanadevãbhàvanàbhasmajàvàlagaõapatimahàvàkyagopàlatapanakçùõahayagrãveti ..>%)

#<gaõaparvataþ>#, puü, (gaõànàü pramathagaõànàü gaõapatyàdidevànàü và àvàsaråpaþ parvataþ . gaõabhåyiùñhaþ parvato và .) kailàsaparvataþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<gaõapãñhakaü>#, klã, (gaõasya ÷ivasya parame÷varasyeti yàvat pãñhaþ àsanamiva kàyati prakà÷ate iti . kai + kaþ .) vçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<gaõaràtraü>#, puü, (gaõànàü bahvãnàü ràtrãõàü samàhàraþ gaõa÷abdasya saïkhyàvattvàt taddhitàrtheti dvigusamàsaþ . %<ahaþ sarvaikade÷asaïkhyàtapuõyàcca ràtreþ .>% 5 . 4 . 78 . ityac . saïkhyàpårbaü ràtraü klãvamiti liïgànu÷àsane klãvatvavidhànàt %<ràtràhõàhàþ puüsi .>% 2 . 4 . 29 . iti klãvatvam .) ràtrisamåhaþ . ityamaraþ . 1 . 4 . 6 ..

#<gaõaråpaþ>#, puü, (gaõàþ bahuprakàràõi råpàõi asya .) arkavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 80 ..

#<gaõaråpakaþ>#, puü, (gaõaråpa + saüj¤àyàü kan . gaõaråpa iva kàyati prakà÷ate iti và . kai + kaþ .) ràjàrkaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gaõaråpã>#, [n] puü, (gaõàþ bahuvidhàõi råpàõi varõàkçtyàdayaþ santyasya iti astyarthe iniþ .) ÷vetàrkaþ . iti ratnamàlà ..

#<gaõavatãsutaþ>#, puü, (gaõavatyàþ sutaþ .) divodàsaþ . yathà, trikàõóa÷eùe .
     %<dhanvantarirdivodàsaþ kà÷iràjaþ sudhodbhavaþ .
     pàlakàkhyàgaõavatãkareõuruciràsutaþ ..>%

#<gaõahàsaþ>#, puü, (gaõàn gandhadravyagaõàn hàsayatãti . gaõa + has + õic + aõ .) corakanàmagandhadravyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gaõahàsakaþ>#, puü, (gaõahàsa + svàrthe kaþ .) corakanàmagandhadravyam . ityamaraþ . 2 . 4 . 128 ..

#<gaõàgraõãþ>#, puü, (agre nãyate iti agraõãþ . gaõànàü gaõàkhyadevavi÷eùàõàü agraõãþ .) gaõe÷aþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<gaõàcalaþ>#, puü, (gaõànàü vàsàya acalaþ gaõabhåyiùñho'ttalo và .) kailàsaparvataþ . iti jañàdharaþ ..

#<gaõàdhipaþ>#, puü, (gaõànàü adhipaþ adhã÷varaþ .) gaõe÷aþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 40 .. ÷ivaþ . iti halàyudhaþ ..

#<gaõiþ>#, strã, (gaõa + %<sarvadyàtubhya in .>% uõàü . 4 . 117 . iti in .) gaõanama iti vyàkaraõam ..

@<[Page 2,294b]>@
#<gaõikà>#, strã, (gaõaþ lampañagaõaþ upapatitvenàstyasyàþ iti ñhan .) ve÷yà . (yathà, harivaü÷e . 85 . 9 .
     %<gaõikànàü pçthaïma¤càþ ÷ubhairàstaraõàmbaraiþ ..>%) yåthikà . ityamaraþ . 2 . 6 . 19 .. gaõikàrikàvçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. hastinã . iti jañàdharaþ ..

#<gaõikàrikà>#, strã, (gaõiþ gaõanaü karotãti . kç + õvul + ñàp + ata itva¤ca . yadvà gaõiketyàkhyàü çcchatãti . ç + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõu . svàrthe kan ata itva¤ca .) vçkùavi÷eùaþ . vaóa gaõiyàrã iti bhàùà .. tatparyàyaþ . ÷rãparõam 2 agnimanthaþ 3 kaõikà 4 jayà 5 . ityamaraþ . 2 . 4 . 66 .. tejomanthaþ 6 havirmanthaþ 7 jyotiùkaþ 8 pàvakaþ 9 araõiþ 10 vahnimanthaþ 11 mathanaþ 12 . iti ratnamàlà .. agnimathanaþ 13 tarkàrã 14 vaijayantikà 15 araõãketuþ 16 ÷rãparõã 17 karõikà 18 nàdeyã 19 vijayà 20 anantà 21 nadãjà 22 . asyà guõàþ . kañutvam . uùõatvam . tiktatvam . anilakapha÷opha÷leùmàgnimàndyàr÷omalabandha÷ramanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõña .. kùudragaõikàrikàguõaparyàyau kùudràgnimantha÷abde draùñavyau ..

#<gaõikàrã>#, strã, (gaõirgaõanaü karoti påjàdiùu àtmànaü gaõanaü kàrayatãtyarthaþ . kç + karmaõyaõ tato ïãù .) puùpavçkùavi÷eùaþ . gaõiyàrã iti bhàùà . tatparyàyaþ . kà¤canikà 2 kà¤canapuùpã 3 vasantadåtã 4 gandhakusumà 5 alimodà 6 vàsantã 7 madanamàdinã 8 . asyà guõàþ . surabhitaratvam . tridoùa÷amanatvam . dàha÷oùakàmakrãóàóambarasambaraharatvam . càpalaprasaratva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (vi÷eùa÷càsyà gaõikàrikàgnimantha÷abdayorboddhavyaþ ..)

#<gaõitaü>#, tri, (gaõa + karmaõi ktaþ .) kçtagaõanam . tatparyàyaþ . saükhyàtam 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 64 .. (cintitam . yathà, ÷ivapuràõe j¤ànasaühitàyàm . 12 . 27 .
     %<duþkhaü ca vividhaü tatra gaõitaü na tayà tathà ..>%)

#<gaõitaü>#, klã, (gaõyate iti . gaõa + ktaþ .) aïka÷àstram . tat dbividhaü vyaktaü pàñãgaõitam . avyaktaü bãjagaõitam . iti lãlàvatã .. gaõanam . yathà, naiùadhe . 3 . 40 .
     %<pàre paràrdhaü gaõitaü yadi syàt ..>%

#<gaõipiñakà>#, strã, dvàda÷àïgã . sà tu jinànàü vidyàvibhàgaþ . iti hemacandraþ . 2 . 159 ..

#<gaõeyaþ>#, tri, (gaõa + eya .) saükhyeyaþ . gaõanãyaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 64 .. (yathà, naiùadhe . 3 . 40 .
     %<gaõeyaniþ÷eùa guõo'pi sa syàt ..>%)

#<gaõeruþ>#, puü, (gaõa + bàhulakàt eruþ .) karõikàravçkùaþ . iti medinã . re . 148 ..

#<gaõeruþ>#, strã, (gaõa + bàhulakàt eruþ .) ve÷yà . hastinã . iti medinã . re . 148 ..

@<[Page 2,294c]>@
#<gaõerukà>#, strã, (gaõeråõàü gaõikànàü gaõikàsu và madhye kàyati prakà÷ate iti . kai + kaþ .) kuññinã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<gaõe÷aþ>#, puü, (gaõànàü pramathasamåhànàü yadvà gaõànàü jãvajàtànàü ã÷aþ ã÷varaþ .) ÷ivaþ . iti hàràvalã . 8 .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . kairàte . 39 . 78 .
     %<prasàdaye tvàü bhagavan ! sarvabhåtamahe÷vara ! .
     gaõe÷aü jagataþ ÷ambhuü lokakàraõakàraõam ..>% gaõànàü gaõàkhyadevavi÷eùàõàü vighnàkhyadevànàü và ã÷aþ niyantà .) ÷ivaputtraþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 1 . 73 .
     %<kàvyasya lekhanàrthàya gaõe÷aþ smaryatàü mune ! ..>%) tatparyàyaþ . vinàyakaþ 2 vighnaràjaþ 7 dvaimàturaþ 4 gaõàdhipaþ 5 ekadantaþ 6 herambaþ 7 lambodaraþ 8 gajànanaþ 9 . ityamaraþ . 1 . 1 . 40 .. vighne÷aþ 10 par÷upàõiþ 11 gajàsyaþ 12 àkhugaþ 13 . iti hemacandraþ . 2 . 121 .. ÷årpakarõaþ 14 . iti brahmavaivartapuràõam .. * .. tasyotpattiþ . tatra pàrvatãü prati vçddhabràhmaõaråpa÷rãkçùõavàkyam . yathà --
     %<na bhavedviùõubhakti÷ca viùõumàye ! tvayà vinà .
     tvadvrataü loka÷ikùàrthaü tvattapastava påjanam ..
     sarvejyàphaladàtrã tvaü nityaråpà sanàtanã .
     gaõe÷aråpaþ ÷rãkçùõaþ kalpe kalpe tavàtmajaþ ..
     tvatkroóamàgataþ kùipramityuktvàntaradhãyata .
     kçtvàntardhànamã÷a÷ca bàlaråpaü vidhàya saþ ..
     jagàma pàrvatãtalpaü mandiràbhyantarasthitam .
     talpasthe ÷ivabãrye ca mi÷ritaþ sa babhåva ha ..
     dadar÷a geha÷ikharaü prasåtabàlako yathà .
     ÷uddhacampakavarõàbhaþ koñicandrasamaprabhaþ ..
     sukhadç÷yaþ sarvajanai÷cakùåra÷mivivardhakaþ .
     atãvasundaratanuþ kàmadevavimohanaþ ..
     mukhaü nirupamaü bibhrat ÷àradenduvinindakam .
     sundare locane bibhrat càrupadmavinindake ..
     oùñhàdharapuñaü bibhrat pakvavimbavinindakam .
     kapàla¤ca kapolantadatãva sumanoharam ..
     nàsàgraü ruciraü bibhrat khagendraca¤cunindakam .
     trailokyeùu nirupamaü sarvàïgaü vibhraduttamam ..
     ÷ayànaþ ÷ayane ramye prerayan hastapàdakam ..>% tasya ÷anai÷caradar÷anàt mastakavinà÷aþ viùõukartçkagajamastakasaüyoga÷ca yathà --
     %<sà ca devava÷ãbhåtà ÷aniü provàca kautukàt .
     pa÷ya màü mat÷i÷umiti niyatiþ kena vàryate ..
     pàrvatãvacanaü ÷rutvà so'numene hçdà svayam .
     pa÷yàmi kiü na pa÷yàmi pàrvatãsutamityaho ..
     bàlaü draùñuü mana÷cakre na bàlamàtaraü ÷àni .
     viùaõõamànasaþ pårbaü ÷uùkakaõñhauùñhatàlukaþ ..
     savyalocanakoõena dadar÷a ca ÷i÷ormukham .
     ÷ani÷ca dçùñimàtreõa ciccheda mastakaü mune ! ..
     vismitàste suràþ sarve citraputtalikà yathà .
     devya÷ca ÷ailà gandharvàþ ÷ivaþ kailàsavàsinaþ ..
     tàn sarvàn mårchitàn dçùñvà càruhya garuóaü hariþ .
     jagàma puùpabhadràü sa uttarasyàü di÷i sthitàm ..
     puùpabhadrànadãtãre dadar÷a kànanasthitam .
     gajendraü nidritaü tatra ÷ayànaü hastinãyutam ..
     ÷ãghraü sudar÷anenaiva ciccheda tacchiro mudà .
     sthàpayàmàsa garuóe rudhiràktaü manoharam ..
     àgatya pàrvatãsthànaü bàlaü kçtvà svavakùasi .
     ruciraü tacchiraþ kçtvà yojayàmàsa bàlake ..
     brahmasvaråpo bhagavàn brahmaj¤ànena lãlayà .
     jãvanaü jãvayàmàsa håükàroccàraõena ca ..>% iti brahmavaivartapuràõam .. * .. asya dhyànam .
     %<kharvaü sthålatanuü gajendravadanaü lambodaraü sundaraü prasyandanmadagandhalubdhamadhupavyàlolagaõóasthalam .
     dantàghàtavidàritàrirudhiraiþ sindåra÷obhàkaraü bande÷ailasutàsutaü gaõapatiü siddhipradaü kàmadam ..>% iti puràõam .. * .. dhyànàntaraü yathà --
     %<sindåràbhaü trinetraü pçthatarajañharaü hastapadmairdadhànaü dantaü pà÷àïku÷eùñànyurukaravilasadbãjapåràbhi ràmam .
     bàlendudyotamauliü karipativadanaü dànapåràrdragaõóaü bhogãndràbaddhabhåùaü bhajata gaõapatiü raktavastràïgaràgam ..>% iti tantrasàraþ .. (tasya namaskàramantro yathà --
     %<devendramaulimandàramakarandakaõàruõàþ .
     vighnaü harantu herambacaraõàmbujareõavaþ ..>% iti påjàpaddhatiþ ..) ekapa¤cà÷adgaõe÷àþ . yathà --
     %<vighne÷o vighnaràja÷ca vinàyaka÷ivottamau .
     vighnakçt vighnahartà ca gaõaikadbisudantakàþ ..
     gajavaktranira¤janau kapardã dãrghajihvakaþ .
     ÷aïkakarõa÷ca vçùabhadhvaja÷ca gaõanàyakaþ ..
     gajendraþ sårpakarõa÷ca syàttrilocanasaüj¤akaþ .
     lambodaramahànandau caturmårtisadà÷ivau ..
     àmodadurmukhau caiva sumukha÷ca pramodakaþ .
     ekapàdo dvijihva÷ca suravãraþ saùaõmukhaþ ..
     varado vàmadeva÷ca vakratuõóo dviraõóakaþ .
     senànãrgràmaõãrmatto vimatto mattavàhanaþ ..
     jañau muõóã tathà khaógã vareõyo vçùaketanaþ .
     bhakùapriyo gaõe÷a÷ca meghanàdakasaüj¤akaþ ..
     vyàpã gaõe÷varaþ proktàþ pa¤cà÷adgaõapà ime .
     taruõàruõasaïkà÷à gajavaktràstrilocanàþ ..
     pà÷àïku÷avaràbhãtihastàþ ÷aktisamanvitàþ .. * ..>% teùàmekapa¤cà÷acchaktaya÷ca yathà --
     %<hrãþ ÷rã÷ca puùñiþ ÷ànti÷ca svasti÷caiva sarasvatã .
     svàhàmedhàkàntikàminyo mohinyapi vainañã ..
     pàrvatã jvalinã nandà suya÷àþ kàmaråpiõã .
     umà tejovatã satyà vighne÷ànã suråpiõã ..
     kàmadà madajihvà ca bhåtiþ syàdbhautikà sità .
     ramà ca mahiùã proktà ÷çïgiõã ca vikarõapà ..
     bhrukuñiþ syàttathà lajjà dãrghaghoõà dhanurdharà .
     yàminã ràtrisaüj¤à ca kàmàndhà ca ÷a÷iprabhà ..
     lolàkùã ca¤calà dãptiþ subhagà durbhagà ÷ivà .
     bhargà ca bhaginã caiva bhoginã subhagà matà ..
     kàlaràtriþ kàlikà ca pa¤cà÷acchaktayaþ smçtàþ .
     sarvàlaïkaraõoddãptàþ priyàïkasthàþ su÷obhanàþ ..
     raktotpalakarà dhyeyà raktamàlyàmbaràruõàþ ..>% iti ÷àradàtilakañãkàyàü ràghavabhaññaþ ..

#<gaõe÷akusumaü>#, klã, (gaõe÷a iva kusumam . raktavarõasàdç÷yàttathàtvam .) raktakaravãraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gaõe÷abhåùaõaü>#, klã, (gaõe÷asya bhåùaõamiva .) sindåram . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gaõotsàhaþ>#, puü, (gaõàya gaõàrthaü và yåthãkaraõàyetyarthaþ utsàho'sya . yadvà gaõàn yåthàn utsàhayatãti . ut + sàhi + aõ .) gaõóakaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. gaõóàra iti bhàùà ..

#<gaõóaþ>#, puü, (gaói àsyaikade÷e + ac . yadbà gama gatau + %<¤amantàóóaþ .>% uõàü . 1 . 113 . iti óaþ .) hastikapolaþ . (yathà, pa¤catantre . 1 . 356 .
     %<pramàõàbhyadhikasyàpi gaõóa÷yàmamadacyuteþ .
     padaü mårdhni samàdhatte ke÷arã mattadantinaþ ..>%) tatparyàyaþ . kañaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 37 .. karañaþ 3 . iti taññãkà .. kañakaþ 4 hastigaõóakaþ 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. kapolaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 90 .. gàla iti bhàùà .. (yathà, kumàre . 7 . 82 .
     %<tadãùadàrdràruõagaõóalekhaü ucchàsikàlà¤janaràgamakùõoþ ..>%) khaó gã . vãthyaïgam . piñakaþ . cihnam . vãraþ . hayabhåùaõam . vudvudaþ . iti medinã .. sphoñakaþ . granthiþ . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ .. viùkumbhàdisaptaviü÷atiyogàntargatada÷amayogaþ . (yathà, jyotiùavacane .
     %<gaõóo vçdbirdhruva÷caiva vyàghàto harùaõastathà ..>%) tatra jàtaphalam .
     %<svakàryakartà parakàryahartà gaõóodbhavaþ syàdatigaõóavàkyaþ .
     atyantadhårtaþ puruùaþ kuråpaþ suhçdgaõànàmatitàpadàtà ..>% iti koùñhãpradãpaþ .. * .. doùajanako'÷vinyàdinakùatràõàü bhàgavi÷eùaþ . yathà --
     %<a÷vinãmaghamålànàü tisro gaõóàdyanàóikàþ .
     antyàþ pauùõoragendràõàü pa¤caiva javanà jaguþ ..
     målendrayordivà gaõóo ni÷àyàü pitçsarpayoþ .
     sandhyàdvaye tathà j¤eyo revatãturagarkùayoþ .. * ..>% tatra jàtasya doùo yathà --
     %<sandhyàràtridivàbhàge gaõóayogodbhavaþ ÷i÷uþ .
     àtmànaü màtaraü tàtaü vinihanti yathàkramam ..>% tasya ÷àntiryathà --
     %<sarveùàü gaõóajàtànàü parityàgo vidhãyate .
     tàtenàdar÷anaü vàpi yàvat pàõmàsiko bhavet ..
     kuïkumaü candanaü kuùñhaü gorocanamathàpi và .
     ghçtairevànvitaü kçtvà caturbhiþ kalasairbudhaþ ..
     sahasràkùeõa mantreõa bàlakaü snàpayettataþ .
     pitçyuktaü divàjàtaü màtçyukta¤ca ràtrijam ..
     snàpayet pitçmàtçbhyàü sandhyayorubhayorapi .
     kàüsyapàtraü ghçtaiþ pårõaü gaõóadoùopa÷àntaye ..
     dadyàddhenuü hiraõya¤ca grahàü÷càpi prapåjayet .
     målàyàþ prathame pàde piturvapurvina÷yati ..
     dvitãye niyatàü pãóàü màtuþ kuryàt pitustathà .
     tçtãye dhananà÷àya caturthe sarvasampadaþ ..
     vyatyayena phalaü j¤eyama÷leùàsvapi pårbavat .
     valmãkamçttikàü nadyàståbhayatañamçttikàm ..
     goviùàõamçda¤càpi dantimçda¤ca niþkùipet .
     tãrthàmbhaþpa¤cagavyena snànaü màtuþ pituþ ÷i÷oþ ..
     divà jàtà tu yà kanyà ni÷i jàtastu yaþ pumàn .
     nobhayorgaõóadoùaþ syàt nàcalo hanti parvatam ..>% iti jyotiùatattvam ..

#<gaõóakaþ>#, puü, (gaõóa + svàrthe kan .) khaógã . ityamaraþ . 1 . 10 . 17 .. gaõóàra iti bhàùà .. khaógaþ . saükhyàprabhedaþ . gaõóà iti bhàùà . vidyàvi÷eùaþ . avacchedaþ . antaràyaþ . iti medinã . ke 82 .. (de÷avi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 2 . 29 . 4 .
     %<tataþ sa gaõóakàn ÷åro videhàn bharatarùabhaþ ..>% bhåùaõam . yathà, kàdambaryàm . %<vyàghranakhapaïktimaõóità gaõóakàbharaõà ca ..>% granthiþ . yathà, tatraiva . %<gorocanàlikhitabhårjapatragarbhàn mantragaõóakàn ..>% sphoñakarogavi÷eùaþ . yathà, tatraiva .
     %<anekavetràghàtanirmitabahugàtragaõóakam ..>%)

#<gaõóakàrã>#, strã, (gaõóaü bhagnàsthigranthimityarthaþ karoti saüyojayatãti .) khadirãvçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. varàhakràntà . iti ratnamàlà ..

#<gaõóakàlã>#, strã, (gaõóa + kç + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ tato ïãp . rasya latvaü yadbà gaõóeùu granthiùu kàlã yasyàþ .) khadirãvçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 141 ..
     (%<gaõóakàlãnamaskàrã samaïgà khadirã kvacit ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

#<gaõóakã>#, strã, (gaõóaka + striyàü jàtau ïãù .) svanàmakhyàtà nadã . iti medinã . 82 .. yathà, smçtiþ .
     %<gaõóakyà÷caikade÷e ca ÷àlagràmasthalaü smçtam .
     pàùàõaü tadbhavaü yattat ÷àlagràmamiti smçtam ..>% tatra ÷àlagràmotpattikàraõaü yathà --
     %<gaõóakyàpi purà taptaü varùàõàmayutaü vidheþ .
     ÷ãrõaparõà÷anaü kçtvà vàyubhakùàpyanantaram ..
     divyaü varùa÷ataü tepe viùõuü cintayatã tadà .
     tataþ sàkùàjjagannàtho harirbhaktajanapriyaþ ..
     uvàca madhuraü vàkyaü prãtaþ praõatavatsalaþ .
     gaõóaki ! tvàü prasanno'smi tapasà vismito'naghe ! ..
     anavacchinnayà bhaktyà varaü varaya muvrate ! .
     kiü deyaü tadvadasvà÷u prãto'smi varavarõini ! ..
     gaõóakyapi puro dçùñvà ÷aïkhacakragadàdharam .
     daõóavat praõatà bhåtvà tataþ stotuü pracakrame ..
     aho deva ! mayà dçùño durdar÷o yoginàmapi .
     tvayà sarvamidaü sçùñaü jagat sthàvarajaïgamam ..
     tadanu tvaü praviùño'si puruùastena ttocyate .
     tvallãlonmãlite vi÷ve kaþ svatantro'sti vai pumàn ..
     anàdyantamaparyantaü yadbrahma ÷rutibodhitam .
     tadeva tvaü mahàviùõo ! yastvàü veda sa vedavit ..
     tavaivàdyà jaganmàtà yà ÷aktiþ paramà smçtà .
     tàü yogamàyàü prakçtipradhànamiti vakùyate ..
     nirguõaþ puruùo'vyakta÷citsvaråpã nira¤janaþ .
     ànandaråpaþ ÷uddhàtmà hyakartà nirvikàrakaþ ..
     svàü yogamàyàmàvi÷ya kartçtvaü pràptavànasi .
     prakçtyà sçjyamàne'smin draùñà sàkùã nigadyate ..
     prakçtestriguõairasmin sçjyamàne'pi nànyathà .
     sànnidhyamàtrato deva ! tvayi spurati kàraõe ..
     sphañike hi yathà svacche javàkusumaràgataþ .
     prakà÷ate tvatprakà÷àt jyotãråpa ! natàsmi te ..
     brahmàdayo'pi kavayo na vindanti yayàrthataþ .
     tat kathaü vedmyahaü måóhà tava råpaü nira¤janam ..
     måóhasya jagato madhye sthità ki¤cidajànatã .
     tvayà dhçùñà kçtà càsmi yogyàyogyamavindatã ..
     tena loke mahattva¤ca tvatprasàdena cecchatã .
     yadayàce tattapodàra ! tanme dàtuü tvamahasi ..
     dayàlurasi dãneùu neti màü na vada prabho ! .
     tataþ provàca bhagavàn devi ! yadyattvamicchasi ..
     tadyàcaya varàrohe ! adeyamapi sarvathà .
     yaddurlabhaü manuùyàõàü ÷ãghraü yàcaya màü prati ..
     maddar÷anamanupràpya kovà'pårõamanorathaþ .
     tato himàü÷o ! sà devã gaõóakã lokatàriõã ..
     prà¤jaliþ praõatà bhåtvà madhuraü vàkyamabravãt .
     yadi deva ! prasanno'si deyo me và¤chito varaþ ..
     mama garbhagato bhåtvà viùõo ! matputtratàü vraja .
     tataþ prasanno bhagavàn cintayàmàsa gopate ! ..
     kiü yàcitaü nimnagayà nityaü matsaïgalubdhayà .
     dàsyàmi yàcitaü yena lokànàü bhavamokùaõam ..
     ityevaü kçpayà devo ni÷citya manasà svayam .
     gaõóakãmavadat prãtaþ ÷çõu devi ! vaco mama ..
     ÷àlagràma÷ilàråpã tava garbhagataþ sadà .
     tiùñhàmi tava puttratve bhaktànugrahakàraõàt ..
     matsànnidhyàt nadãnàü tvamati÷reùñhà bhaviùyasi .
     dar÷anàt spar÷anàt snànàt pànàccaivàvagàhanàt hariùyasi mahàpàpaü vàïmanaþkàyasambhavam .
     yaþ snàsyati vidhànena devarùipitçtarpakaþ ..
     tarpayet svapitéü÷càpi tàrayitvà divaü nayet .
     svayaü mama priyo bhåtvà brahmalokaü gamiùyati ..
     yadi tvayyutsçjet pràõàn mama karmaparàyaõaþ .
     so'pi yàti paraü sthànaü yatra gatvà na ÷ocati ..
     evaü dattvà varàna devyai tatraivàntaradhãyata .
     tataþ prabhçti tiùñhàmaþ kùetre'smin ÷a÷alà¤chana ! ..>% iti varàhapuràõe some÷varàdiliïgamahimà'vimuktakùetratriveõyàdimahimanàmàdhyàyaþ ..

@<[Page 2,296b]>@
#<gaõóakusumaü>#, klã, (gaõóeùu gajànàü kapolade÷eùu kusumamiva . hastinàü hi kañade÷àt kapolayoreva madavàri kùarati .) hastimadaþ . tatparyàyaþ . utkañaþ 2 . iti hàràvalã . 161 ..

#<gaõóakåpaþ>#, puü, (gaõóe girerårdhvade÷e kåpa iva .) parvatasyoccasthànam . (yathà --
     %<udde÷o gaõóakåpastu parvatasyàbhidhãyate ..>% iti hàràvalã . 51 ..)

#<gaõóagàtraü>#, klã, (gaõóaþ sphoñaka iva bandhuratvaü uccanãcatvaü gàtre'sya .) phalavi÷eùaþ . iti ÷abdacandrikà .. àtà iti bhàùà ..

#<gaõóadårvà>#, strã, (gaõóà granthilà dårveti karmadhàrayaþ .) dårvàvi÷eùaþ . gàüñiyà dårvà iti bhàùà .. tatparyàyaþ . gaõóàlã 2 atitãvrà 3 matsyàkùã 4 vàruõã 5 mãnaparõã 9 såcãnetrà 6 ÷yàmagranthiþ 7 granthilà 8 granthiparõã 9 såcãpatrà 10 ÷yàmakàõóà 11 jalasthà 12 ÷akulàkùã 13 kalàyà 14 citrà 15 . asyà guõàþ . madhuratvam . vàtapittajvarabhramatçùõà÷ramadvandvadoùanà÷itvam . ÷i÷iratva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. yathà, bhàvaprakà÷e .
     %<gaõóadårvà tu gaõóàlã matsyàkùã ÷akulàkùakaþ .
     gaõóadårvà himà lohadràviõã gràhiõã laghuþ ..
     tiktà kaùàyà madhurà vàtakçt kañupàkinã .
     dàhatçùõàvalà÷àsrakuùñhapittajvaràpahà ..>%

#<gaõóamàlà>#, strã, (gaõóànàü grãvàjàtasphoñavi÷eùàõàü màlà samåho'syàm .) galarogavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . galagaõóaþ 2 . iti hemacandraþ . 3 . 131 .. tasyauùadhaü yathà --
     %<ajamodaþ sasindåro haritàlani÷àdbayam .
     kùàradvayaü phenayutamàrdrakaü ÷aralodbhavam ..
     indravàruõyapàmàrgakadalaiþ kandalaiþ samaiþ .
     ebhiþ sarùapajaü tailamajàmåtrai÷ca yojitam ..
     mçdvagninà pacedetadarkakùãreõa saüyutam .
     ajamodàdikaü tailaü gaõóamàlàü vyapohati ..
     vidagdhastu pacet pakvaü pakva¤caiva vi÷odhayet .
     ropaõaü mçdubhàva¤ca tailenànena kàrayet ..
     ajamodàdikaü tailaü mahàvãrya¤ca roganut ..>% iti gàruóe 178 adhyàyaþ .. api ca . tatraiva 190 adhyàye .
     %<dvijayaùñyà÷ca vai målaü piùñvaü taõóulavàriõà .
     gaõóamàlàü harellepàt kuruõóagalagaõóakam ..>% api ca . tatraiva 194 adhyàye .
     %<aparàjitàyà måla¤ca gomåtreõa samanvitam .
     pãta¤càpi haratyeva gaõóamàlàü na saü÷ayaþ ..>% api ca .
     %<bilvàgnimantha÷yonàkapàñalàpàribhadrakam .
     pra÷àraõya÷vagandhà ca bçhatã kaõñakàrikà ..
     balà càtibalà ràsnà pradaüùñrà ca punarnavà .
     eraõóa÷àrivà parõã guóåcã kapikacchurà ..
     eùàü da÷apalikàn bhàgàn kvàthayet salile'male .
     tena pàdàva÷eùeõa tailaü pàtre vipàcayet ..
     àjaü và yadi và gavyaü kùãraü dattvà caturguõam .
     ÷atàvarãrasa¤caiva tailatulyaü pradàpayet ..
     dravyàõi yàni pevyàõi tàni vakùyàmi tat ÷çõu .
     ÷atapuùpà devadàru ÷àlaparõã vacàguru ..
     kuùñhaü màüsã saindhava¤ca palamekaü punarnavà .
     pàne nasye tathàbhyaïge tailametat pradàpayet ..
     hçcchålaü pàr÷va÷åla¤ca gaõóamàlà¤ca nà÷ayet .
     apasmàraü vàtaraktamàyuùmàü÷ca pumàn bhavet ..
     garbhama÷vatarã vindyàt kiü punarmànuùã ÷iva ! .
     a÷vànàü vàtabhagnànàü ku¤jaràõàü nçõàü tathà ..
     tailametat pradàtavyaü sarvavàtavikàriõàm ..>% iti gàruóe 198 adhyàyaþ .. * .. anyacca . atha gaõóamàlàyà lakùaõamàha .
     %<karkandhukolàmalakapramàõaiþ kakùàüsamatyà galavaükùaõeùu .
     medaþkaphàbhyàü ciramandapàkaiþ syàdgaõóamàlà bahubhistu gaõóaiþ ..>% karkandhuþ kùudravadarã . kolaü bçhadbadaram . ciramandapàkaiþ cireõa mando'lpaþ pàko yeùàü taiþ .. * .. atha gaõóamàlàyà evàvasthàvi÷eùamapacãmàha .
     %<te granthayaþ kecidavàptapàkàþ sravanti na÷yanti bhavanti cànye .
     kàlànubandhaü ciramàdadhàti saivàpacãti yavadanti kecit ..>% te granthayaþ gaõóamàlàyà evaü gaõóàþ kecidavàptapàkàþ santaþ sravanti kecit na÷yanti anye bhavanti ca . kàlànubandhàcciramàdadhàti yà gaõóamàlà ciraü tiùñhati saivàpacã iti kecidvadanti .. * .. apacyàþ sàdhyatvàdikamàha .
     %<sàdhyà smçtà pãnasapàr÷va÷ålakà÷ajvaracchardiyutà tvasàdhyà .. * ..>% atha granthiþ . grantherlakùaõamàha .
     %<vàtàdayo màüsamasçk ca duùñà saüdåùya meda÷ca tathà ÷irà÷ca .
     vçttonnataü vigrathitantu ÷othaü kurvantyato granthiriti pradiùñaþ ..>% vigrathitaü granthiråpam . ato granthiþ .. * .. asyà nidànàdipårbalikhitam . atha gaõóamàlàyà÷cikitsà .
     %<kà¤canàratvacaþ kvàthaþ ÷uõñhãcårõena saüyutaþ .
     màkùikàóhyaþ sakçtpãtaþ kvàtho varuõamålajaþ ..
     gaõóamàlàü haratyà÷u cirakàlànubandhinãm .
     palamaddhapalaü vàpi piùñvà taõóulavàriõà ..
     kà¤canàratvacaü pãtvà gaõóamàlàü vyapohati .
     kà¤canàrasya gçhõãyàt tvacaü pa¤capalãnmitam ..
     nàgarasya kaõàyà÷ca marãcasya palaü palam .
     pathyàvibhãtadhàtrãõàü palamardhaü pçthak pçthak ..
     varuõasyàkùameka¤ca patrakailàtvacaü punaþ .
     ñaïkaü ñaïkaü samàdàya sarvàõyekatra cårõayet ..
     yàvaccårõamidaü sarvaü tàvànevàtra gugguluþ ..
     saïkuñya sarvamekatra piõóaü kçtvà vidhàrayet .
     guñikàþ ÷àõikàþ kçtvà prabhàte bhakùayennaraþ ..
     gaõóamàlàü jayatyugràmapacãmarvudàni ca .
     granthyarvudàni gulmàü÷ca kuùñhàni ca bhagandaram ..
     pradeya÷cànupànàrthaü kvàtho muõóitikàbhavaþ .
     kvàthaþ khadirasàrasya kvàthaþ koùõo'bhayàbhavaþ ..>% iti kà¤canàragugguluþ .. * ..
     %<cakramardakamålasya kalkaü dattvà vipàcayet .
     ke÷aràjarase tailaü kañukaü mçdunàgninà ..
     pàda÷eùe viniþkùipya sindåramavatàrayet .
     etatailaü nihantyà÷u gaõóamàlàü sudàruõàm ..>% iti cakramardatailam .. * ..
     %<gu¤jàmålaphalaistailaü vipakvaü dbiguõàmbhasà .
     haredabhyaïganasyàbhyàü gaõóamàlàü sudàruõàm ..>% iti gu¤jatailam .. * .. athàpacyà÷cikitsà .
     %<candanaü sàbhayà làkùà vacà kañukarohiõã .
     ebhistailaü ÷çtaü pãtaü samålàmapacãü haret ..>% iti candanàditailam .. * ..
     %<vyoùaü vióaïgaü madhukaü saindhavaü devadàru ca .
     tailamebhiþ ÷çtaü nasyàt sakçcchràmapacãü haret ..>% vyoùàditailam .. * .. atha granthicikitsà .
     %<sarjikàmålakakùàra÷aïkhacårõasamanvitam .
     etena sahito lepo hanti granthiü tathàrvudam ..
     granthirna yo na÷yati bheùajena niùkà÷ya taü ÷astracikitsakena .
     jàtyàdipakvena ghçtena vaidyo vraõena cànyena ca saücikitset ..
     granthimutkçtya pa÷càttu vraõoktaü kramamàcaret .
     ÷iràgranthiü vrihàyànye ÷eùe ÷astraü prayujyate ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (yathàsyàþ sakàraõalakùaõacikitsitàni .
     %<duùñàmbupànasakadannaniùevaõàcca sa¤jàyate ca krimisambhavagaõóamàlà .
     sà màrutena kaphapittabhave vikàre saüsarpate krimijadoùagaõa÷ca gaõóàt ..
     vàtena vàtasadç÷àni ca lakùaõàni pittenu dàhasarujavraõa÷oùatàpàþ .
     sà ÷leùmaõà ca ghana÷ãtalasamprayogàt syàt sannipàtavihità ca samastaliïgaiþ ..
     tasya cemaü pratãkàraü vakùyàmi ÷çõu puttraka ! .
     rohiõã vi÷adà caiva vijayà ca vibhedinã ..
     kàntàrã vajrapuùpà ca tathà cendràyudhà parà .
     iti saptavidhà låtàþ ÷çõu pa÷càt pçthak pçthak ..
     raktamuõóà bhavedraktà raktasthàne ca rohiõã .
     vi÷adà màüsala tthàne ÷vetavarõà ca dãrghikà ..
     vijayà ca ÷iro madhye pãtavarõà yavaprabhà .
     bhedinã medasaþ sthàne ÷vetà ca nãlarekhikà ..
     kàntàrã ca vastimadhye ÷vetàïgà raktamuõóikà .
     bajrapuùpà càsthimadhye ÷vetàkçùõà ÷irà matà ..
     bajràyudhà ÷irànte ca dhåmrà kçùõà ÷irà matà .
     rohiõyaïgulimàtreõa måtreõa vi÷adà samà ..
     vijayà ca yavàkàrà vartulà vijayà tathà .
     anyà naõà¤ca vij¤eyà taõóulã kaõñakànibhà ..
     rohiõã vijayà viü÷à màüsasthànasamà÷rità .
     gulphe và càsthisandhau ca dç÷yate bhedinã nare ..
     kukùau karõàntare'pàïge kàntàrã viddhi puttraka ! .
     vajrapuùpà ÷irasi ca ÷iràntàrtipradà matà ..
     ato vakùyàmi bhaiùajyaü ÷çõu puttra ! prayatnataþ .
     sàndrapåyavisràva¤ca gaõóãra¤ca vraõaü viduþ ..
     anya¤ca saruja¤caiva pakvajambåsamaprabham .
     låtàvraõànà¤caitàni apakvaü yadi dç÷yate ..
     tyaktvà sandhisthamarmasthàü låtà¤caiva hi tadvraõam .
     tadà taptena tailena dàha÷cà÷u vidhãyate ..
     aïkola÷caivamadyàni pàribhadradalàni ca .
     gçhadhåmaü kçùõajãraü gomåtreõa tu peùitam ..
     lepana¤ca pra÷asta¤ca låtànàü màraõe param .
     piõóãtakaü vióaïgàni tathà ceïgudimålakam ..
     bãjapårakamålàni peùitàni vilepayet .
     gaõóamàlàü tathà ghoràü hanti ÷ãghraü prakaõñakàm .
     snuhãkùãra¤càrkakùãraü låtàrandhre niyojayet ..
     tena kãñastu tanmadhye mriyate nàtra saü÷ayaþ .
     àsyato girikarõã¤ca candana¤ca samàü÷akam ..
     piùñvà lepaþ prayoktavyo låtàü hanti sudàruõàm .
     karavãra¤càrkadugdhaü tathà ca kañutumbikàm ..
     ni÷àdvayaü jàïgalikàü tilataile vipàcayet .
     låtàmabhya¤jane hanti gaõóamàlà¤ca dàruõàm ..
     ghçtaü jàtyàdikaü nàma tathà càtra prayojayet .
     anyànyapi vraõe yàni proktàni ca yathàvidhi ..>% iti maharùyàtreyabhàùite hàrãtottare tçtãyasthàne låtàgaõóamàlàcikitsà nàma saptatriü÷o'dhyàyaþ ..
     %<galasya pàr÷ve galagaõóa ekaþ syàdgaõóamàlà bahubhistu gaõóaiþ .
     sàdhyàþ smçtàþ pãnasapàr÷va÷ålakàsajvaracchardiyutàstvasàdhyàþ ..
     teùàü sirà-kàya-÷iro-vireko dhåmaþ puràõasya ghçtasya pànam ..>% iti carake cikitsàsthàne saptada÷e'dhyàye ..)

#<gaõóamàlikà>#, strã, (gaõóànàü granthãnàü màlà'syà asyàü và iti kap . tataùñàp ata itvacca .) lajjàluvçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<gaõóa÷ailaþ>#, puü, (gaõóa iva ÷ailaþ skhalitasthålopalaþ . ÷aila÷abdo'tra ÷ailàvayave vartate . %<vi÷eùaõaü vi÷eùyeõa bahulam .>% 2 . 1 . 57 . iti samàsaþ . yadvà ÷ailasya parvatasya gaõóa iva . ràjadantàditvàt pårbanipàtaþ .) gire÷cyutaþ sthålopalaþ . bhåkampàdinà parvatàt galito mahàn prastaraþ . ityamaraþ . 2 . 3 . 6 .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 179 .
     %<kiü puttri ! gaõóa÷ailabhrameõa navanãradeùunidràsi .
     anubhava capalàvilasitagarjitade÷àntarabhràntãþ ..>%) lalàñam . iti hemacandraþ . 4 . 102 ..

@<[Page 2,297c]>@
#<gaõóàïgaþ>#, puü, (gaõóa iva ucchrayamaïgamasya .) khaógã . iti ÷abdacandrikà ..

#<gaõóàriþ>#, puü, (gaõóasya rogavi÷eùasya ariþ . tannà÷akatvàttathàtvam .) kovidàravçkùaþ . (yathà --
     %<kà¤canàla ! kà¤canakãgaõóàriþ ÷oõapuùpakaþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..)

#<gaõóàlã>#, strã, (gaõóaü alatãti . al + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ . gaõóena granthinà àlyate bhåùyate và . al + gha¤ striyàü ïãù .) ÷vetadårvà . ityamaraþ . 2 . 4 . 159 .. sarpàkùã . iti bhàvaprakà÷aþ .. gaõóadårvà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gaõóiþ>#, puü, (gaói + in .) vçkùasya målàcchàkhàvadhibhàgaþ . iti hemacandraþ . 4 . 186 .. guüói iti bhàùà ..

#<gaõóãraþ>#, puü, (gaõóa + ãran .) samaùñhilà . ÷asà iti khyàtaþ . samañha iti khyàtaþ . anåpade÷ajaü ÷àkam . iti kecit . guõñhiyà iti khyàta÷àkam . iti sarvànandaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (%<gaõóãraþ ÷àkavi÷eùo gaõóãnãti loke gaõóàrã ma¤jiùñhà ca .>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe dvitãye bhàge .. asya guõà yathà, carake såtrasthàne 27 adhyàye .
     %<vàyuü vatsàdanã hanyàt kaphaïgaõóãracitrakau ..>%) vãraþ . iti jañàdharaþ ..

#<gaõóãrã>#, strã, (gaõóãra + gauràditvàt ïãù . yadbà gaõóaü rogavi÷eùaü ãrayati dårãkaroti svanirjàsàdibhiriti ÷eùaþ .) sehuõóavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. sija iti bhàùà ..

#<gaõóuþ>#, puü strã, (gaõóyate ÷irobhàgaþ sthàpyate'tra . gaói + adhikaraõe un .) upadhànam . iti jañàdharaþ ..

#<gaõóupadaþ>#, puü, (gaõóvaþ granthayaþ tàbhiranvitàni padàni yasya . ÷àkapàrthivàditvàt samàsaþ .) ki¤culukaþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 22 ..
     (%<gaõóåpadasya råpàõi picchilàni mçdåni ca ..>% iti vaidyakamàdhavakararogavini÷caye ar÷o'dhikàre ..)

#<gaõóåpadabhavaü>#, klã, (gaõóåpada iva bhavati utpadyate iti . bhå + ac .) sãsakam . iti hemacandraþ . 3 . 107 ..

#<gaõóåpadã>#, strã, (gaõóåpada + striyàü alpàrthe ïãp .) ki¤culukapatnã . tatparyàyaþ . ÷ilã 2 . ityamaraþ . 1 . 10 . 24 .. silã 3 kùudraki¤culukajàtiþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. choñajàti keücuyà iti bhàùà ..

#<gaõóåùaþ>#, puü, (gaói + %<gaõóe÷ca .>% uõàü . 4 . 78 . iti åùan .) mukhapåraõam . (yathà, bhàgavate . 9 . 15 . 3 .
     %<bhãmastu vijayasyàtha kà¤cano hotrakastataþ .
     tasya jahruþ suto gaïgàü gaõóaùãkçtya yo'pibat ..>%) hasti÷uõóàgrabhàgaþ . prasçtiparimitam . iti medinã . ùe 35 .. (yadàha ka÷cit .
     %<agàdhajalasa¤càrã vikàrã na ca rohitaþ .
     gaõóåùajalamàtreõa ÷apharã pharpharàyate ..>%)

#<gaõóåùà>#, strã, (gaõóåùa + ñàp .) gaõóåùaþ . iti liïgàdisaügrahe amaraþ . %<mukhapårõatoyamiti bhagã .. ràyamukuñastu gaõóåùà÷abdo mukhapåraõe strãliïgaþ . puüliïgastu gaõóåùa÷abda÷culukaparimàõa iti . yathà -- apàü dbàda÷agaõóåùairmukha÷uddhirvidhãyate ..>% iti taññãkàsàrasundarã ..

#<gaõóolaþ>#, puü, (gaói + %<kapigaóigaõóikañãti .>% uõàü 1 . 67 . iti olac .) guóaþ . gràsaþ . iti hemacandraþ . 3 . 90 ..

#<gaõyaü>#, tri, (gaõaü labdhà iti . %<dhanagaõaü labdhà .>% 4 . 4 . 84 . iti yat . yadvà gaõyate iti . karmaõi yat . gaõe bhavaþ . %<digàdibhyo yat .>% 4 . 3 . 54 . iti yadityeke .) gaõanãyam . gaõitavyam . tatparyàyaþ . gaõeyam 2 saükhyeyam 3 . iti hemacandraþ . 3 . 336 .. (yathà, çgvede . 3 . 7 . 5 .
     %<divau rucaþ suruco rocamànà ilà yeùàü gaõyà màhinà gãþ ..>%)

#<gataü>#, tri, (gacchati jànàti yàtãti và . %<gatyarthà'karmaketi .>% 3 . 4 . 72 . iti kartari ktaþ .) vij¤àtam . yàtam . iti medinã . te 15 .. (yathà, kiràtàrjuõãye . 4 . 5 .
     %<nunoda tasya sthalapadminãgataü vitarkamàviùkçtaphenasantati ..>% gamyate iti . bhàve kte tu gamane klã .. yathà, màghe . 1 . 2 .
     %<gataü tira÷cãnamanårusàratheþ prasiddhamårdhvajvalanaü habirbhujaþ ..>%)

#<gatanàsikaþ>#, tri, (gatà virahità nàsikà asya .) nàsikàrahitaþ . tatparyàyaþ . vigraþ 2 . ityamaraþ . 2 . 3 . 46 .. vikhraþ 3 . chinnanàsikaþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. vinàsikaþ 5 vinasaþ 6 . iti jañàdharaþ ..

#<gatasannakaþ>#, puü, (gataü sannaü sàdahetuko mado yasmàt yasya và iti kap .) nirmadahastã . iti ÷abdacandrikà ..

#<gatàgataü>#, klã, (gataü årdhagamanaü àgataü adhogamanaü yatra .) pakùigativi÷eùaþ . iti jañàdharaþ .. (gata¤ca àgata¤ca dvayoþ samàhàraþ .) yàtàyàtam . yathà, rasama¤jaryàm .
     %<gatàgatakutåhala nayanayàrapàïgàvadhi ..>% (tathà ca bhagavadagãtàyàm . 9 . 21 . te taü bhuktvà svargalokaü vi÷àlaü kùãõe puõye martyalokaü vi÷anti . evaü trayãdharmamanuprapannà gatàgataü kàmakàmà labhante gataü vinaùñaü àgataü punaþ saüsàràgamana yasmàt . yaü pràpya jãvo na punarnivartate iti vàkyàt tathàtvam . puü, mahàdevaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 79 .skd2-298-b+ 52]
     %<nãtirhyanãtiþ ÷uddhàtmà ÷uddho mànyo gatàgataþ ..>%)

#<gatàrtavà>#, strã, (gataü nivçttaü àrtavaü rajo'syàþ .) vçddhà . (gataü duùñaü àrtavamasyà iti .) bandhyà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gatiþ>#, strã, (gam + bhàve ktin .) gamanakarma . (yathà, raghuvaü÷e . 1 . 4 .
     %<athavà kçtavàgdvàre vaü÷e'smin pårbasåribhiþ .
     maõau bajrasamutkãrõe såtrasyevàsti me gatiþ ..>%) tatparyàyaþ . vartate 1 ayate 2 loñate 3 loñhate 4 syandate 5 kasati 6 sarpati 7 syamati 8 sravati 9 sraü÷ate 10 avati 11 ÷cotati 12 dhvaüsati 13 venati 14 màrùñi 15 guraõyati 16 ÷avati 17 kàlayati 18 pelayati 19 kaõñati 20 pisyati 21 visyati 22 misyati 23 pravate 24 plavate 25 cyavate 26 kavate 27 gavate 28 navate 29 kùodati 30 nakùati 31 sakùati 32 myakùati 33 sacati 34 çcchati 35 turãyati 36 catati 37 atati 38 gàti 39 iyakùati 40 sa÷cati 41 sarati 42 raühati 43 yatate 44 bhramati 45 dhajati 46 rajati 47 lajati 48 kùiyati 49 ghamati 50 minàti 51 çõvati 52 çõoti 53 svarati 54 sisarti 55 veùiùñiþ 56 yoùiùñiþ 57 çõàti 58 çyate 59 tejati 60 dadhyati 61 dadhnoti 62 yudhyati 63 ghanvati 64 aruùati 65 àryanti 66 óãyate 67 takati 68 ñãyate 69 iùati 70 phaõati 71 hanati 72 ardhati 73 mardati 74 sasçte 75 nasate 76 harùati 77 iyarti 78 ãrte 79 ãïkhate 80 jrayati 81 svàtrati 82 ganti 83 àganãganti 84 jaüganti 85 jinvati 86 jasati 87 gamati 88 dhrati 89 dhnàti 90 dhrayati 91 vahate 92 ratharyati 93 jehate 94 svaþkati 95 kùumpati 96 psàti 97 vàti 98 yàti 99 dçyati 100 dràti 101 óålati 102 ejati 103 jamati 104 javati 105 va¤cati 106 aniti 107 pavate 108 hanti 109 sedhati 110 agan 111 ajagan 112 jigàti 113 patati 114 invati 115 dramati 116 dravati 117 veti 118 hayantàt 119 eti 120 jagàyàt 121 ayuthuþ 122 . iti dvàviü÷aü ÷ataü gatikarma . iti vedanighaõñau 2 adhyàyaþ .. (gamyate'syàmiti . gam + adhikaraõe ktin .) màrgaþ . (yathà, bhagavadgãtàyàm . 8 . 26 .
     %<÷uklakçùõa gatã hyete jagataþ ÷à÷vate mate .
     ekayà yàtyanàvçttimanyayà vartate punaþ ..>%) da÷à . (yathà, tatraiva . 6 . 37 .
     %<ayatiþ ÷raddhayopeto yogàccalitamànasaþ .
     apràpya yogasaüsiddhiü kàü gatiü kçùõa ! gacchati ..>% gamyate j¤àyate'nayà . karaõe ktin .) j¤ànam . (yathà, ÷rãmadbhàgavate . 7 . 5 . 31 .
     %<na te viduþ svàrthagatiü hi viùõuü durà÷ayà ye bahirarthamàninaþ .
     andhà yathàndhairupaõãyamànà ste'pã÷atantryàmurudàmni baddhàþ ..>%
     %<svasminneva àtmanyeva arthaþ prayojanaü yeùàü te svàrthàstattvavidasteùàü gatirj¤ànasvaråpaü viùõuü durà÷ayà vahirarthamànino na viduþ jànanti .>% iti taññãkàyàü svàmã ..) yàtrà . (gamyate pràpyate'nayà iti . gam + karaõe ktin .) abhyupàyaþ . (yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 61 .
     %<yaj¤a ijyo mahejya÷ca kratuþ satraü satàü gatiþ ..>%) nàóãvraõam . saraõã . iti madinã . 14 .. (gam + bhàve ktin . pariõati . yathà, kiràtàrjunãye . 10 . 40 .
     %<madanamupadadhe sa eva tàsà duradhigamà hi gatiþ prayojanànàm ..>% %<gatiþ prariõatiþ .>% iti taññãkàkçnmallinàthaþ .. pramàõam . yathà, tatraiva . 14 . 15 . kçpeti cedastu mçgaþ kùataþ kùaõàdanena pårbaü na mayeti kà gatiþ .. %<mayà netyatra kà gatiþ kiü pramàõam .>% iti taññãkàyàü mallinàthaþ .. manyate iti . gam + karmaõi ktin . svaråpam . yathà, tatraiva . 6 . 36 . caratastapastava vaneùu sahà na vayaü niråpayitumasya gatim . %<tava vaneùu tapa÷carato'sya gatiü svaråpa niråpayitum .>% iti mallinàthaþ .. viùayaþ . yathà, kumàre . 5 . 64 .
     %<tapaþ kiledaü tadavàptisàdhanaü manorathànàmagatirna vidyate .>% manorathànàü kàmànàü agatiþ aviùayaþ iti mallinàthaþ .. karmaphalam . yathà, bhagavadgãtàyàm . . 9 . 18 .
     %<gatirbhartà prabhuþ sàkùã nivàsaþ ÷araõaü suhçt ..>% %<gatiþ karmaphalam .>% iti ÷àïkarabhàùyam grahabhedena gatibhedo yathà --
     %<adç÷yaråpà kàlasya mårtayo bhagaõà÷ritàþ .
     ÷ãghramandoccapàtàkhyà grahàõàü gatihetavaþ ..>% iti såryasiddhàntaþ .. tatra tu nakùatrabhedena budhagrahasya gatibhedo yathà, bçhatsaühitàyàm . 7 adhyàye .
     %<notpàtaparityaktaþ kadàcidapi candrajo vrajatyudayam .
     jaladahanapavanabhayakçt dhànyàrghakùayavivçddhyai và ..
     vicaracchravaõadhaniùñhà pràjàpatyenduvi÷vadaivàni .
     mçdnan himakaratanayaþ karotyavçùñiü sarogabhayàm ..
     raudràdãni maghàntànyupà÷rite candraje prajàpãóà .
     ÷astranipàtakùudbhayarogànàvçùñisantàpaiþ ..
     hastàdãni vicaran ùaóçkùàõyupapãóayan gavàma÷ubhaþ .
     sneharasàrghavivçddhiü karoti corvãü prabhåtànnàm ..
     àryamõaü hautabhujaü bhadrapadàmuttaràü yame÷a¤ca .
     candrasya suto nighnana pràõabhçtàü dhàtusaïkùayakçt ..
     à÷vinavàruõamålànyupamçdnan revatã¤ca candrasutaþ .
     paõyabhiùagnaujãvikasalilajaturagopaghàtakaraþ ..
     pårbàdyçkùatritayàdekamapãndoþ suto'bhimçdnãyàt ..
     kùucchastrataskaràmayabhayapradàyã caran jagataþ ..
     pràkçtavimi÷rasaïkùiptatãkùõayogàntaghorapàpàkhyàþ .
     saptaparà÷aratantre nakùatraiþ kãrtità gatayaþ ..
     pràkçtasaüj¤à vàyavyayàmyapaitàmahàni bahulà÷ca .
     mi÷rà gatiþ pradiùñà ÷a÷i÷ivapitçbhujagadaivàni ..
     saïkùiptàyàü puùyaþ punarvasuþ phalgunãdvayaü ceti .
     tãkùõàyàü bhadrapadàdvayaü sa÷àkrà÷vayuk pauùõam ..
     yogàntiketi målaü dve càùàóhe gatiþ sutasyendoþ .
     ghorà÷ravaõastvàùñraü vasudevaü vàruõaü caiva ..
     pàpàkhyà sàvitraü maitraü ÷akràgnidaivataü ceti .
     udayapravàsadivasaiþ sa eva gatilakùaõaü pràha ..
     catvàriü÷attriü÷addbisametà viü÷atirdvinavaka¤ca .
     nava màsàrdhaü da÷a caikasaüyutàþ pràkçtàdyànàm ..
     pràkçtagatyàmàrogyavçùñisasyapravçddhayaþ kùemam .
     saïkùiptami÷rayormi÷rametadanyàsu viparãtam ..
     çjvyativakrà vakrà vikalà ca matena devalasyaitàþ .
     pa¤ca caturdbyekàhà çjvyàdãnàü ùaóabhyastàþ ..
     çjvã hità prajànàmativakràrthaü gatirvinà÷ayati .
     ÷astrabhayadà ca vakrà vikalà bhayarogasa¤jananã ..
     pauùàùàóha÷ràvaõavai÷àkheùvindajaþ samàgheùu .
     dçùño bhayàya jagataþ ÷ubhaphalakçt proùitasteùu ..
     kàrtike'÷vayaji và yadi màse dç÷yate tanubhavaþ ÷i÷iràü÷oþ .
     ÷astracaurahutabhuggadatoyakùudbhayàni ca tadà vidadhàti ..
     ruddhàni saumye'stamite puràõi yànyudgate tànyupayànti mokùam .
     anye tu pa÷càdudite vadanti làbhaþ puràõàü bhavatãti tajj¤àþ ..
     hemakàntirathavà ÷ukavarõaþ samyakena maõinà sadç÷o và .
     snigdhamårtiralaghu÷ca hitàya vyatyaye na ÷ubhakçccha÷iputraþ ..>% anyeùàmapi grahàõàü gatistatrava krama÷o vi÷eùato draùñavyà ..)

#<gatilà>#, strã, (gam + %<mithilàdaya÷ca .>% uõàü . 1 . 58 . iti ilac malope tuk ca .) nadãvi÷eùaþ . paramparàbhedaþ . ityuõàdikoùaþ .. (vetralatà . ityujjvaladattaþ ..)

#<gatvaraþ>#, tri, (gacchatãti . gam + %<inna÷ajisartibhyaþ kvarap .>% 3 . 2 . 163 . iti kvarap .) gamana÷ãlaþ . iti vyàkaraõam .. (yathà, ÷ànti÷atake . 1 . 20 .
     %<vãbhatasà viùayà jugupsitatamaþ kàyo vayo gatvaraü sarvairbandhubhiradhvanãva pathikairyoge viyogàvahaþ ..>%)

@<[Page 2,299b]>@
#<gada>#, t ka abhradhvanau . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràü-paraü-akaü-señ .) abhradhvanau meghakartçka÷abde . gadayati meghaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<gada>#, bhàùe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-sakaüseñ .) gadati . sàraïgaü katicicca saüjagadire iti gaõakçtànityatvàt . iti durgàdàsaþ ..

#<gadaü>#, klã, (gadyate pãóyate'smàdanena và . gada + apàdàne karaõe và ap .) viùam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gadaþ>#, puü, (gadyate rujyate'nena gadayati và . gada + karaõe ap . kartari õic ac và .) rogaþ . (yathà, hàrãte cikitsitasthàne dbitãye'dhyàye . ÷atruþ sthànabalaü pràpya vikramaü kurute balã . tathà dhànvantaraü pràpya vikramaü kurute gadaþ ..
     %<yàvat sthànaü samà÷ritya vikàraü kurute gadaþ .
     tàvattasya pratãkàraþ sthànatyàgàdbalãyasaþ ..>%) ÷rãkçùõabhràtà . iti hemacandraþ . 3 . 127 .. (yathà, bhàgavate . 1 . 14 . 28 .
     %<hçdãkaþ sasuto'kråro jayantagada÷àraõàþ ..>%) bhàùaõa¤ca . (auùadham . yathà, mahàbhàrate . 1 . 43 . 21 .
     %<atha ÷ru÷ràva gacchan sa takùako jagatãpatim .
     mantrairgadairviùaharai rakùyamàõaü prayatnataþ ..>% asuravi÷eùaþ . yathà, vàyupuràõe 5 adhyàye
     %<gado nàmàsuro hyàsãt vajràdvajrataro dçóhaþ ..>%)

#<gadayitnuþ>#, puü, (gadayati kàmayuktaü karotãti . %<stanihçùipuùigadimadibhyo õeritnuc .>% uõàü . 3 . 29 . iti itnuc õerayàde÷a÷ca .) kandarpaþ . iti medinã . 182 ..

#<gadayitnuþ>#, tri, (gadayati vàcàlaü vàvadåkaü kàmayuktaü và karotãti . %<stanihçùãti .>% uõàü . 3 . 290 . iti itnuc õerayàde÷a÷ca .) jalpàkaþ . kàmukaþ . iti medinã . 182 ..

#<gadà>#, strã, (gadayati pãóayatyanayà vipakùamiti÷eùaþ . gad + õic + karaõe apa + ñàp ca . gadayatãti õic ac và .) svanàmakhyàtalauhamayàstram . iti medinã . de . 4 .. (yathà mahàbhàrate . 9 . 56 . 45 . taü mahàtmà mahàtmàtaü gadàmadyamya pàõóavaþ . àmadudràva vegena dhàrtaràùñra vçkàdaraþ .. gadàyuddhasya gatiprahàràdibhedo yathà tatraiva . 9 . 57 . 17--20 .
     %<acaradbhãmasenastu màgàn bahuvidhàüstathà maõóalàni vicitràõi gatapratyàgatàni ca ..
     astrayantràõi citràõi sthànàni vividhàni ca .
     parimokùaü praharàõàü varjanaü parivàraõam ..
     abhidravaõamàkùepamavasthànaü savigraham .
     parivartanasaüvartamavaplutamupaplutam ..
     upanyastamapanyastaü gadàyuddhavi÷àradau .
     evaü tau vicarantau tu nyaghnatàü vai parasparam ..>% bhagavato viùõorgadà tu gadasaüj¤akasyàsuravi÷eùasyàsthnà deva÷ilpinà vi÷vakarmaõà nirmità . ataevàsau gadeti nàmnà prasiddhà aparà gadà tu etadupalakùaõenaiva siddheti bodhyam . yathà, vàyupuràõe gayàmàhàtmye 5 adhyàye .
     %<gado nàmàsuro hyàsãt vajràdvajrataro dçóhaþ .
     pràrthito brahmaõe pràdàt sva÷arãràsthi dustyajam .
     brahmokto vi÷vakarmàpi gadàü cakre'dbhatàü tadà ..>% yogavi÷eùaþ . yathà, laghujàtakaprakaraõe . 10 . 3 .
     %<anantarayoþ kendrayoryadà sarve grahà bhavanti .
     tadà gadànàma yogo bhavati ..>%) pàñalàvçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<gadàkhyaü>#, klã, (gadatvena roganà÷akatayà àkhyàyate vi÷råyate iti gada ityàkhyà'syeti và .) kuùñham . iti ratnamàlà .. kuó iti bhàùà ..

#<gadàgadau>#, puü, (gadaü rogaü àgadayataþ nà÷ayataþ iti . à + gada + õic + ac . yadvà gadaü rogaü àgacchati pràpnotãti gadàgaü rugnaü dàyataþ vi÷odhayataþ iti . daipa ÷odhane + kaþ .) a÷vinãkumàrau . iti trikàõóa÷eùaþ .. dbivacanànto'yaü ÷abdaþ ..

#<gadàgrajaþ>#, puü, (gadasya vasudevaputtrabhedasya agrajaþ .) ÷rãkçùõaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, bhàgavate . 4 . 23 . 12 .
     %<tàvanna yogagatibhiryatirapramatto yàvanna gadàgrajakathàsu ratiü na kuryàt ..>%)

#<gadàgraõãþ>#, puü, (agre nãyate . agra + nã + kvip gadànàü rogàõàü gadeùu và agraõãþ jyàyàn . aciràt saühàrakatvàt tathàtvam .) kùayarogaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gadàdharaþ>#, puü, (gadàü dharati dhàrayati và . dhç + ac . yadbà dharati iti dharaþ gadàyàþ dharaþ . dhç + antarõijantàt ajityeke .) viùõuþ . iti halàyudhaþ .. (yathà, bhàgavate . 1 . 8 . 39 .
     %<neyaü ÷obhiùyate tatra yathedànãü gadàdhara ! .
     tvatpadairaïkità bhàti svalakùaõavilakùitaiþ ..>% asya gadàdhàraõakathà yathà, vàyupuràõe gayàmàhàtmye 5 adhyàye .
     %<atha kàlena mahatà manau svàyambhuve'ntare .
     hetirakùo brahmaputtrastapastepe sudàruõam ..
     divyavarùasahasràõàü ÷ataü vàyumabhakùayat .
     ummukha÷càddhvabàhu÷ca pàdàïguùñhabhareõa hi ..
     ekenàtiùñhadavyagraþ ÷ãrõaparõànilà÷anaþ .
     brahmàdãüstapasà tuùñàn varaü vavre varapradàn ..
     devairdaityai÷ca ÷astràstrairvividhairmanujàdibhiþ .
     kçùõe÷ànasya cakràdyairavadhyaþ syàü mahàbalaþ ..
     tathetyuktvàntarhitàste hetirdevànathà'jayat .
     indratvamakaroddhetirbhãtà brahmaharàdayaþ ..
     harinta ÷araõaü jagmuråcurhetiü jahãti tàn .
     åce hariravadhyo'yaü hetirdevàsuraiþ suràþ ..
     mahàstraü me prayacchadhvaü hetiü hanmi hi yena tam .
     ityuktàste tato devà gadàntàü haraye daduþ ..
     dadhàra tàü gadàmàdau devairukto gadàdharaþ .
     gadayà hetimàhatya devebhyastridivaü dadau ..>% buddhitattvàtmikaiva bhagavato viùõoþ kaumudãnàma gadeti adhyàtma÷àstreùu paridç÷yate . tathàca viùõusahasranàmabhàùye .
     %<manastattvàtmakaü cakraü buddhitattvàtmikàü gadàm .
     dhàrayan lokarakùàrthamukta÷cakragadàdharaþ ..>% mahàdevaþ . sa tu gayàtãrthe vartate . yathà, mahàliïge÷varatantre ÷iva÷atanàmastotre .
     %<bhojapure bhojanàtho gayàyà¤ca gadàdharaþ ..>% gadàdhàriõi tri ..)

#<gadàbhçt>#, puü, (gadàü bibharti iti . gadà + bhç + kvip . tuk ca .) viùõuþ . iti hemacandraþ . 2 . 133 .. (yathà, bhàgavate . 1 . 13 . 10 .
     %<bhavadvidhà bhàgavatàstãrthãbhåtà svayaü vibho ! .
     tãrthãkuvvanti tãrthàni svàntaþsthena gadàbhçtà ..>%)

#<gadàmbaraþ>#, puü, (gadaü sa÷abdaü ambaraü yasmàt .) meghaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<gadàràtiþ>#, puü, (gadasya rogasya aràtiþ ÷atruþ tannà÷akatvàt .) auùadham . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gadàhvaü>#, klã, (gada eva àhvà àkhyà yasya .) kuùñham . iti ÷abdaratnàvalã .. kuó iti bhàùà ..

#<gadã>#, [n] puü, (gadà vidyate asti vàsya . gadà + iniþ .) viùõuþ . iti hàràvalã . 9 .. (yathà, bhagavadgãtàyàm . 11 . 17 .
     %<kirãñinaü gadinaü cakriõa¤ca tejorà÷iü sarvato dãptimantam ..>%) gadàvi÷iùñe rogayukte ca tri ..

#<gadgadaþ>#, puü, luptapadavya¤janàbhidhàyã . atyaspaùñavaktà . tasya sampràptipårbakalakùaõaü yathà --
     %<àvçtya vàyuþ sakapho dhamanãþ ÷abdavàhinãþ .
     naràn karotyakriyakàn måkaminminagadgadàn ..>% iti màdhavakaraþ .. (aspaùñokte tri . yathà, amaru÷atake . 53 .
     %<khedo'smàsu na me'paràdhyati bhavàn sarve'paràdhà mayi .
     tat kiü rodiùi gadgadena vacasà kasyàgrato rudyate ..>%)

#<gadgadadhvaniþ>#, puü, (gadgadena vàyuparicàlita÷leùmàdinà yo'spaùñãkçto dhvaniþ . gadgadaråpo dhvaniþ và .) harùa÷okàdinà aspaùñadhvaniþ . tatparyàyaþ . manmanaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<gadyaü>#, klã, (gavyate cchandasà vinà kevalaü kathàprabandhaireva viracyata iti . gada + %<gadamadacarayama÷cànupamarge .>% 3 . 1 . 100 . iti pat .) padyabhinnam . kavikçtam . apàdaþ padasantànaþ . ityamaraþ . 3 . 5 . 31 .. kavikçtabhinne tri . yathà gadyo vyavahàraþ gadyà vàk gadyaü vacaþ . iti taññãkàyà bharataþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 26 . 3 .
     %<yajaùàmçcà sàmnà¤ca gadyànà¤caiva sarva÷aþ .
     àsãduccàyyamàõànàü nisvano hçdayaïgamaþ ..>%) %<apàdaþ padasantàno gadyamàkhyàyikà kathà .. iti daõóã .. àsyàyikà tu àcaùñe pràtapàdayati atyarthaü àkhyàyikà atra nàyakena svayamupalabdho'rtha àkhyàyate ityeke . j¤àtàyàü satyàrthàyàü kathàyàmàkhyàyikà . sà ca màdhavikà-vàsavadattàharùacaritàdiþ . kathà tu . prabandhasya kalpanà racanà bahvançtà stokasatyà kathà . prabandhakalpanàü stokasatyàü pràj¤àþ kathàü viduþ . paramparà÷rayà yasmàt sà matàkhyàyikà kvacit .. iti kolàhalàcàryaþ .. kathà kàdambaryàdiþ .>% ityamarañãkàyàü bharataþ .. (gadyantu tridhà vibhaktaü yathà chandoma¤jaryàm .
     %<apàdaü padasantànaü gadyaü tattu tridhà matam .
     vçttakotkalikàpràyavçttagandhiprabhedataþ ..>% eteùàmapi lakùaõaü yathà tatraiva .
     %<akañhoràkùaraü svalpasamàsaü vçttakaü satam .
     tattu vaidarbharãtisthaü gadyaü hçdyataraü bhavet ..
     bhavedutkalikàpràyaü samàsàóhyaü dçóhàkùaram .
     vçttaikade÷asambandhàt vçttagandhi punaþ smçtam ..>% matabhedenaitat kvacit caturdhàpi dç÷yate . yathà, sàhityadarpaõe . 6 . 295 .
     %<vçttabandhojjhitaü gadyaü muktakaü vçttagandhi ca .
     bhavedut kalikàpràyaü cårõaka¤ca caturvidham ..
     àdyaü samàsarahitaü vçttabhàgayutaü param .
     anyaddãrghasamàsàóhyaü turya¤càlpasamàsakam ..>%)

#<gadyànakaü>#, klã, (gadyena auùadhàdiparimàõabhedena ànãyate iti . à + nã + óaþ . tataþ svàrthe kan .) aùñacatvàriü÷atraktikàparimàõam .
     (%<tulyà yavàbhyàü kathità'tra gu¤jà vallastrigu¤jo dharaõaü gate'ùñau .
     gadyànakantaddbayamindratulyairvallaistathaiko ghañakaþ pradiùñaþ ..>% iti lãlàvatã ..) catuþùaùñigu¤jàparimàõam . iti vaidyakam .. gadyàlakamiti kutracit pàñhaþ ..

#<gantà>#, [ç] tri, (gacchatãti . gam + kartari tçc .) gamanakartà . iti vyàkaraõam . (yathà, nalopàkhyàne . 24 . 33 .
     %<na hyekàhnà ÷ataü gantàtvàmçte'nyaþ pumàniha ..>% gacchati pràpnotãti ÷ãlàrthe bhàvikàle tçn . yathà, bhagavadgãtàyàm . 2 . 52 .
     %<yadà te mohakalilaü buddhirvyatitariùyati .
     tadà gantà'si nirvedaü ÷rotavyasya ÷rutasya ca ..>% atra ÷ãlàrtha tçnantatvàt na karmaõi ùaùñhãti bodhyam ..)

#<gantuþ>#, puü, (gacchatãti . gam + %<sitanigamãti .>% uõàü 1 . 70 . iti tun .) pathikaþ . ityuõàdikoùaþ .. (yathà, çgvede . 3 . 54 . 18 .
     %<yuyota no anapatyàni gantoþ prajàvànnaþ pa÷umàü astugàtuþ ..>%)

#<gantrã>#, strã, (gamyate'nayà iti . gam + %<sarvadhàstubhyaþ ùñran .>% uõàü 4 . 158 . iti karaõe ùñran . tato ïãù .) vçùavahanãya÷akañam . garura gàói iti bhàùà . ityamaraþ . 2 . 8 . 52 .. (gacchatãti . gam + kartari tçn + striyàü ïãp . gamana÷ãlà gamanakariõã và . yathà, yàj¤avalkye . 3 . 10 .
     %<gantrã vasumatãnà÷amudadhirdaivatàni ca .
     phenaprakhyaþ kathaü nà÷aü martyaloko na yàsyati ..>%)

#<gantrãrathaþ>#, puü, (gantrãõàü gacchantãnàü strãõàü gamanàya yo rathaþ .) ÷akañam . tatparyàyaþ . mañhaþ 2 . iti hàràvalã . 149 ..

#<gandha>#, ka ïa druhi . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüàtmaü-sakaü-señ .) ka ïa, gandhayate . druhi hiüsàyàm . gatihiüsàyàcaneùviti ramànàthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<gandhaü>#, klã, (gandho vidyate'sya . ar÷a àditvàdac . kçùõàguru . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gandhaþ>#, puü, (gandha + pacàdyac .) àmodaþ . iti vi÷vaþ . sa tu ghràõagràhyapçthivãguõaþ . yathà --
     %<ghràõagràhyo bhavedgandho ghràõasyaivopakàrakaþ .
     saurabha÷càsaurabha÷ca sa dvedhà parikãrtitaþ ..>% iti bhàùàparicchede . 103 .. (asya lakùaõàntaraü yathà, ghràõamàtragràhyaguõatvavyàpyajàtimatvaü gandhatvaü yadvà pçthivãvçttimàtravçttiguõatvasàkùàdvyàpyajàtimatvamiti ..) sa tu da÷avidhaþ . (yathà, mahàbhàrate . 14 . 50 . 40-42 .
     %<÷abdaþ spar÷astathàråpaü raso gandha÷ca pa¤camaþ .
     ete pa¤ca guõà bhåmervij¤eyà dvijasattamàþ ..
     pàrthiva÷ca sadàgandho gandha÷ca bahudhà smçtaþ .
     tasya gandhasya vakùyàmi vistareõa bahån guõàn ..
     iùña÷càniùñagandha÷ca madhuro'mnaþ kañustathà .
     nirhàrã saühataþ snigdho råkùo vi÷ada eva ca .
     evaü da÷avidho j¤eyaþ pàrthivo gandha ityuta ..>% eteùàmapi keùu ko gandha ityetadvivçtimàha .) iùñaþ 1 kastårikàdau . aniùñaþ 2 ÷avàdau . madhuraþ 3 madhupuùpàdau . amlaþ 4 àmràtakàdau . kañuþ 5 maricàdau . nirhàrã 6 hiïgvàdau . saühataþ 7 citragandhaþ anekakalkagataþ . snigdhaþ 8 sadyastaptaghçtàdau . råkùaþ 9 sàrùapatailàdau . vi÷adaþ 10 ÷àlyannàdau .. * .. saurabham . tattu pa¤cavidham . yathà --
     %<gandha¤ca samyak ÷çõutaü puttra vetàlabhairava ! .
     cårõãkçto và ghçùño và dàhàkarùita eva và ..
     rasaþ sammardajo vàpi pràõyaïgodbhava eva và .
     gandhaþ pa¤cavidhaþ prokto devànàü prãtidàyakaþ ..
     gandhacårõaü gandhapatraü cårõaü sumanasàü tathà .
     pra÷astagandhayuktànàü patracårõàni yàni ca ..
     tàni gandhàhvayàni syuþ sa gandhaþ prathamaþ smçtaþ . 1 ghçùño malayajo gandhaþ ÷arala÷ca nameruõà ..
     aguruprabhçti÷càpi yasya païkaþ pradãyate .
     ghçùñvà sa ghçùño gandho'yaü dvitãyaþ parikãrtitaþ .. 2 ..
     devadàrvagurubrahma÷àlasàràntacandanàþ .
     priyàdãnà¤ca yo dagdhvà gçhyate dàhajo rasaþ ..
     sa dàhàkarùito gandhastçtãyaþ parikãrtitaþ . 3 .
     sagandhakaravãvilvagandhinãtilakaü tathà ..
     prabhçtãnàü raso yo'sau niùpãóya parigçhyate .
     sa saümardodgato gandhaþ saümardaja itãùyate .. 4 ..
     mçganàbhisamudbhåtastatkoùodbhava eva và .
     gandhaþ pràõyaïgajaþ prokto modadaþ svargavàsinàm .. 5 ..
     karpåragandhasàràdyàþ kùode ghçùñe ca saüsthitàþ .
     candrabhàgàdaya÷càpi rase païke ca saïgatàþ ..
     gandhasàrastu sarvatra saüsargàdau prayujyate .
     mçganàbhirbhavedghçùña÷cårõo'pyanyasya yogataþ ..
     evaü sarvastu sarvatra gandho bhavati pa¤caghà .
     ghçùñàdibhàvàdanyonyaü gandhaþ prãtikaraþ paraþ ..
     gandhasya vistaro bhedaþ proktaþ kàlãyakàdayaþ .
     sarvaþ pa¤cavidheùveva praviùño bhavati kùaõàt .. * ..>% gandho malayajo yastu daive paitrye ca sammataþ . tatpaïko và raso vàpi cårõo và viùõutuùñidaþ .. sarveùu gandhajàteùu pra÷asto malayodbhavaþ . tasmàt sarvaprayatnena dadyànmalayajaü sadà .. kçùõàguruþ sakarpåraþ sahito malayodbhavaiþ . vaiùõavãprãtido gandhaþ kàmàkhyàyà÷ca bhairava ! .. kuïkamàgurukastårãcandrabhàgaiþ samãkçtaiþ . tripuràprãtido gandhastathà caõóyà÷ca ÷ambhunà .. daivatodde÷apårbeõa gandhàn sampåjya sàdhakaþ . devàyejyàya vitaret sarvasàdhyeùu påjakaþ .. gandhena labhate kàmaü gandho dharmapradaþ sadà . arthànàü sàdhako gandho gandhe mokùaþ pratiùñhitaþ .. ayaü vàü kathito gandhaþ puttrau vetàlabhairavau ! .. iti kàlikàpuràõe 68 adhyàyaþ .. prative÷ã . le÷aþ . sambandhaþ . gandhakaþ . iti medinã .. (yathà, prayogàmçte .
     %<÷odhito yastu gandhaþ syàt jaràmçtyurujàpahaþ .
     agnisandãpanaþ ÷reùñho vãryavçddhikaro'sthikçt ..>%) garvaþ . iti hemacandraþ .. ÷obhà¤janaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. ghçùñacandanam . yathà, %<ghçùño malayajo gandhaþ .>% iti ÷uddhitattvam ..

#<gandhakaþ>#, puü, (ugro gandho'syàstãti . %<ar÷a àdibhyo'c .>% 5 . 2 . 127 . ityac tataþ svàrthe kan .) ÷obhà¤janavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. upadhàtuvi÷eùaþ . tatparyàyaþ . gandhà÷mà 2 saugandhikaþ 3 . ityamaraþ . 2 . 9 . 102 .. gandhikaþ 4 sugandhikaþ 5 . iti taññãkà .. gandhapàùàõaþ 6 pàmàghnaþ 7 . iti ratnamàlà .. gandhamodanaþ 8 påtigandhaþ 9 atigandhaþ 10 varaþ 11 sugandhaþ 12 divyagandhaþ 13 gandhaþ 14 rasagandhakaþ 15 kuùñhàriþ 16 kråragandhaþ 17 kãñaghnaþ 18 ÷arabhåmijaþ 19 gandhã 20 . iti ÷abdaratnàvalã .. asya guõàþ . kañutvam . uùõatvam . tãvragandhatvam . ativahnikàritvam . viùakuùñhakaõóåtikhajutvagadoùanà÷itva÷ca . iti ràjanirghaõñaþ .. kçmiplãhanetraroganà÷itvam . iti ràjavallabhaþ .. tasya bhedàþ .
     %<÷veto rakta÷ca pãta÷ca nãla÷cati caturvidhaþ .
     gandhako varõato j¤eyo bhinnabhinnaguõà÷rayaþ ..
     ÷vetaþ kuùñhàpahàrã syàdrakto lohaprayogakçt .
     pãto rase prayogàrho nãlo varõàntarocitaþ ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. * .. atha gandhakasyotpattinàmalakùaõaguõàþ .
     %<÷vetadvãpe purà devyàþ krãóantyà rajasàplutam .
     dukålaü tena vastreõa snàtàyàþ kùãranãradhau .
     prasçtaü yadrajastasmàdgandhakaþ samajàyata ..
     gandhako gandhika÷càpi gandhapàùàõa ityapi .
     saugandhika÷ca kathito valirvalabasàpi ca ..
     caturdhà gandhakaþ prokto raktaþ pãtaþ sito'sitaþ .
     rakto hemakriyàsåktaþ pãta÷caiva rasàyane .
     vraõavilepane ÷vetaþ kçùõaþ ÷reùñhaþ sudurlabhaþ ..>% ÷reùñho hemakriyàdiùu sarvatra pra÷astataraþ .. * ..
     %<gandhakaþ kañukastikto vãryoùõastuvaraþ saraþ .
     pittalaþ kañukaþ pàke kaõóå vãsarpajantujit ..
     hanti kuùñhakùayaplãhakaphavàtàn rasàyanaþ .
     a÷odhito gandhaka eùa kuùñhaü karoti tàpaü viùamaü ÷arãre .
     saukhya¤ca råpa¤ca balaü tathaujaþ ÷ukraü nihantyeva karoti càsram .. * ..>% tasya ÷odhanavidhiryathà --
     %<lohapàtre viniþkùipya ghçtamagnau pratàpayet .
     tapte ghçte tat samànaü kùipedgandhakajaü rajaþ ..
     vidrutaü gandhakaü dçùñvà tanuvastre viniþkùipet .
     yathà vastràdviniþsçtya dugdhamadhye'khilaü kùipet ..
     evaü sa gandhakaþ ÷uddhvyet sarvakarmocito bhavet ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..
     %<÷odhito yastu gandhaþ syàt jaràmçtyurujàpahaþ .
     agnisandãpanaþ ÷reùñho vãryavçddhikaro'sthikçt ..>% iti prayogàmçtam ..

#<gandhakandakaþ>#, puü, (gandhamålaþ gandhapradhàno và kando 'sya tataþ kap svàrthe kan và .) ka÷eru . iti vaidyakam ..

#<gandhakàrikà>#, strã, (gandhaü surabhipradhànaü maõóanaü karotãti . gandha + kç + õvul tataùñàp kàpi ata itva¤ca .) sairindhrã . sà tu parave÷masthà svava÷à ÷ilpakàrikà . iti halàyudhaþ ..

#<gandhakàlikà>#, strã, (gandhaü pra÷astagandhaü parà÷aramunerbaraprabhàvena dåravàhigàtrasaurabhaü kalayati dhàrayatãti . kala + õic + ac ïãùca . tataþ svàrthe kan ñàp ca pårbahrasvaþ .) vyàsamàtà . iti hemacandraþ ..

#<gandhakàlã>#, strã, (gandhaü pra÷astadåravàhigàtrasaurabhaü kalayatãti . kal + õic ac ïãùca . yadvà, gandhavatã kàlã . madhyapadalopisamàsaþ .) vyàsamàtà . iti ÷abdaratnàvalã .. (iyaü hi dà÷aràjakanyà purà bàlyasamaye matsyagandhà kàlãtyetannàmnà khyàtàsãt . tataþ kadàcit nadãparapàraü jigamiùuõà munipravaraparà÷areõa saïgatà tasyaiva çùervaraprabhàvena nijagàtre padmapuùpavat saurabhamavàpya tataþ prabhçti padmagandhà gandhakàlãti nàmnà ca vi÷rutà'bhavat . paraü tasyàmeva kanyàyàü tadà parà÷araurasàt kànãnaputtro maharùirvyàsaþ sa¤jàtaþ . tato gacchati kàle mahàtmanàü bhãùmeõa ràjyaü dàraparigraha¤ca na kariùyàmãti nidàruõaü prati÷rutya dà÷aràjasakà÷àt samànãtà bhuvanavi÷rutà sà padmagandhàóhyà gandhakàlã tatkàmukàya pitre ÷àntave samarpità . etadvivaraõaü mahàbhàrate 1 . sambhave . 99-100 . adhyàyayorvi÷eùato dar÷anãyam .. asyà hetoreva narapatirugràyudhaþ samare bhãùmeõe nihataþ . yathà, harivaü÷e . 20 . 47-50 .
     %<sa càpyugràyudhastàta ! durbuddhirabhavattadà .
     pradãptacakro balavàn nãpàntakaraõo'bhavat ..
     sa darpapårõo hatvàjau nãpànanyàü÷ca pàrthivàn .
     pitaryuparate mahyaü ÷ràvayàmàsa kilviùam ..
     màmamàtyaiþ parivçtaü ÷ayànaü dharaõãtale .
     ugràyudhasya ràjendra ! dåto'bhyetya vaco'bravãt ..
     adyatvaü jananãü bhãùma ! gandhakàlãü ya÷asvinãm .
     strãratnaü mama bhàryàrthe prayaccha kurunandana ! ..>% ãdç÷aü jugupsitavàkyaü dåtamukhàdàkarõyàmitapratàpo mahàtmà bhãùmaþ a÷aucànte taü duràtmànaü samaràïgaõe samàhåya nipàtya ca ràj¤e kàmpilyàya tat paitçkaü ràjyaü samarpayat . asminnevàdhyàye etat sarvaü vçttaü savi÷eùaü draùñavyam ..)

#<gandhakàùñhaü>#, klã, (gandhapradhànaü sugandhasamanbitaü kàùñhamasya . karmadhàrayo và .) agurukàùñham . iti trikàõóa÷eùaþ .. ÷ambaracandanam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gandhakuñã>#, strã, (gandhasya sugandhasya kuñã àlaya iva gandhabàhulyàt tathàtvam .) murànàmagandhadravyam . ityamaraþ . 2 . 4 . 123 ..

#<gandhakusumà>#, strã, (gandhaü surabhiyuktaü kusumaü yasyàþ .) gaõikàrãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gandhakelikà>#, strã, (gandhaü kelayati gamayati pràpayati sannikarùasthàniti . gandha + kela + õic + ac tataþ svàrthe kan ata itva¤ca . gandhaü kelatãti õvul và .) kastårã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gandhakokilà>#, strã, (gandhamålikà gandhapradhànà và kokilà .) gandhadravyavi÷eùaþ . asyà guõàþ . snigdhatvam . uùõatvam . kaphanà÷itvam . tiktatvam . sugandhitvam . iti bhàvaprakà÷aþ .

#<gandhakheóaü>#, klã, (gandhasya kheóaþ khelo'tra . óalayoraikyàttathàtvam .) gandhavãraõam . gandhabeõà iti bhàùà . tatparyàyaþ . bhåtçõam 2 rauhiùama 3 gomayapriyam 4 . iti ratnamàlà ..

#<gandhakheóakaü>#, klã, (gandhena kheóati khelatãti . khel + õvul . gandhasya kheóaþ khelo'tra iti kap và .) gandhatçõam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<gandhacelikà>#, strã, (gandhaü celati gacchatãta . cela + õvul + ñàp ata itva¤ca .) kastårã . iti trikàõóa÷eùaþ .. (kastårã÷abda'syà vivçtirvarõità ..)

@<[Page 2,302a]>@
#<gandhajàtaü>#, klã, (gandhena saha jàtaü utpannam .) tejapatram . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<gandhaj¤à>#, strã, (gandhaþ iùñàniùñhagandhaþ j¤àyate 'nayà iti . j¤à + karaõe kaþ tataùñàp .) nàsikà . iti hemacandraþ . 3 . 244 ..

#<gandhatåryaü>#, klã, (gandhe vinaùñayoddhéõàü ÷oõitavasàdigandhayuktahiüsàpradhànasthàne raõakùetre ityarthaþ . àhanyamànaü sthitaü và yat tåryam .) vàdyavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . raõatåryam 2 mahàsvanaþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<gandhatçõaü>#, klã, (gandhaü sugandhànvitaü tçõam .) sugandhatçõam . tatparyàyaþ . sugandhabhåtçõam 2 surasaþ surabhiþ sugandhiþ 5 mukhavàsaþ 6 . asya guõàþ . sugandhitvam . ãùattiktatvam . rasàyanatvam . snigdhatvam . madhuratvam . ÷ãtalatvam . kaphapitta÷ramanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gandhatvak>#, klã, (gandhayuktà gandhapradhànà và tvagasya .) elavàlukam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gandhadalà>#, strã, (gandhayuktaü dalaü patramasyàþ .) ajamodà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gandhadhåmajaþ>#, puü, (gandhàóhyàt dhåmàt jàyate utpadyate iti . jan + óaþ .) svàdunàmagandhadravyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gandhadhåliþ>#, strã, (gandhaprakà÷akaþ dhåliþ aõu÷cåõa và asyàþ .) kastårã . iti hemacandraþ .

#<gandhanaü>#, klã, (gandha gatihiüsàyàcaneùu + bhàve lyuñ .) utsàhaþ . prakà÷anam . såcanam . hiüsà . iti medinã .. ne . 57 ..

#<gandhanakulaþ>#, puü, (gandhaþ durgandhapradhàno nakula iva .) chacchundarã . iti hàràvalã .. 83 .. chuüchà iti bhàùà ..

#<gandhanàkulã>#, strã, (gandhayuktà nàkulã ràsnà .) ràsnà . ityamaraþ . 2 . 4 . 114 .. kandavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . mahàsugandhà 2 suvahà 3 sarpàkùã 4 phaõihantrã 5 nakulàóhyà 6 ahibhuk 7 viùamardanikà 8 ahimardanã 9 viùamardanã 10 mahàhigandhà 11 ahilatà 12 . asyà guõàþ . tiktatvam . kañutvam . uùõatvam . tridoùànekaviùanà÷itvam . nàkulyàþ ki¤cit ÷reùñhaiti ràjanirghaõñaþ .. tatparyàyaguõàþ .
     %<nàkulã surasà ràsnà sugandhà gabdhanàkulã .
     nakuleùñà bhujaïgàkùã sarpàïgã viùanà÷inã ..
     màkulã tuvarà tiktà kañukoùõà vinà÷ayet .
     bhogilåtàvç÷cikàkhuviùajvarakrimivraõàn ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..
     (%<ràsnà muktarasà muktà ÷reyasã suvahà sahà .
     sugandhà sarvagandhànyà nàkulã gandhanàkulã ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

#<gandhanàmà>#, [n] puü, (gandheti padapårbaü nàmàsya .) raktatulasã . iti ratnamàlà ..

#<gandhanàmnã>#, strã, (gandhanàman + saüj¤àyàü ïãù jàtau nàntatvàd ïãp và .) kùudrarogavi÷eùaþ . tallakùaõam . yathà --
     %<bàhukakùàüsapàr÷veùu kçùõasphoñàü savedanàm .
     pittaprakopasambhåtàü kakùàmiti vinirdi÷et ..
     ekàntu tàdç÷ãü dçùñvà pióakàü sphoñasannibhàm .
     tvagjàtàü pittakopena gandhanàmnãü pracakùate ..>% tàdç÷ãü bàhvàdiùu kçùõàü savedanà¤ca .. * .. taccikitsà yathà --
     %<kakùà¤ca gandhanàmnã¤ca cikitsati cikitsakaþ .
     paittikasya visarpasya kriyayà pårbamuktayà ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<gandhanàlã>#, strã, (gandhàya gandhaj¤ànàrthaü nàlã praõàlãüva . gandhagrahaõàrthaü nàlãva và .) nàsikà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<gandhanilayà>#, strã, (gandhasya iùñàniùñaghràõasya nilayà à÷rayãbhåtà . gandhasya nilayo'tra và striyàü ñàp .) navamallikà . iti ÷abdacandrikà ..

#<gandhani÷à>#, strã, (gandhàt gandhahetorgandhena và ni÷à haridreva .) gandhapatrà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gandhapatraþ>#, puü, (gandhavat patramasya .) ÷vetatulasã . iti ratnamàlà .. maruvaþ . varvaraþ . nàraïgaþ . bilvaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gandhapatrà>#, strã, (gandhàóhyaü patramasyàþ .) ÷añãbhedaþ . palà÷a iti màlave prasiddhà . tatparyàyaþ . sthålà 2 tiktakandikà 3 vanajà 4 ÷añikà 5 vanyà 6 tavakùãrã 7 ekapatrikà 8 gandhapãtà 9 palà÷àntà 10 gandhàóhyà 11 gandhapatrikà 12 dãrghapatrà 13 gandhani÷à 14 vedamukhyà 15 supàkinã 16 . asyà guõàþ . kañutvam . svàdutvam . tãkùõatvam . uùõatvam . kaphavàtakàsacchardijvaranà÷itvam . pittakopaükàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gandhapatrikà>#, strã, (gandhapatrà + saüj¤àyàü kan ata itva¤ca .) gandhapatrà . ajamodà . iti ràjanirghaõñaþ .. (vivaraõamasyà gandhapatrà÷abde j¤àtavyam ..)

#<gandhapatrã>#, strã, (gandhapatra + gauràditvàt ïãù .) ambaùñhà . a÷vagandhà . ajamodà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gandhapalà÷ikà>#, strã, (gandhàóhyaü palà÷aü patramasyàþ ïãù . saüj¤àyàü kan ñàp pårbahrasva÷ca . kap ñàp ata itva¤ca ityeke .) haridrà . iti hàràvalã . 93 ..

#<gandhapalà÷ã>#, strã, (gandhàóhyàü palà÷aü patramasyàþ . gauràditvàt ïãù .) ÷añã . iti bhàvaprakà÷aþ .. (yathàha ÷abdàrthacintàmaõiþ .
     %<bhaved gandhapalà÷ã tu kaùàyà gràhiõã laghuþ .
     tiktà tãkùõà ca kañukà'nuùõàsyamalanà÷inã .
     doùakàsavraõa÷vàsa÷ålahikkàgrahàpahà ..>%)

#<gandhapàùàõaþ>#, puü, (gandhayuktaþ pàùàõaþ . pàùàõasyeva kàñhinyàt tathàtvam .) gandhakaþ . iti jañàdharaþ .. (yathàsya paryàyàþ .
     %<gandhako gandhika÷càpi gandhapàùàõa ityapi .
     saugandhika÷ca kathito balirbalarasàpi ca ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. yatràsya vyavahàrastadyathà --
     %<gandhapàùàõacårõena yavakùàreõa lepitam .
     siùmanà÷aü vrajatyà÷u kañutailayutena tu ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe kuùñharogàdhikàre ..)

#<gandhapi÷àcikà>#, strã, (gandhena pi÷àcikà iva . pi÷àcikà tàmasaprakçtiråpadevabhedaþ tasyà iva gandhatvàt tathàtvam . naivàsyà sarvàïgãnatvopamànam . kintu gandhamàtragrahaõàdekade÷enaiva sàdç÷yamiti bodhyam .) dhåpaþ . iti hemacandraþ . 3 . 313 ..

#<gandhapãtà>#, strã, (gandhàóhyaü pãtaü pãtavarõa¤ca patramasyàþ .) gandhapatrà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gandhapuùpaþ>#, puü, (gandhasamanvitaü puùpamasya .) vetasavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. aïkoñhavçkùaþ . iti jañàdharaþ .. bahuvàravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gandhapuùpà>#, strã, (gandhàóhyaü puùpamasyàþ .) nãlã . ketakã . gaõikàrã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gandhaphaõijjhakaþ>#, puü, (gandhasàraþ gandhapra dhàno và phaõijjhakaþ .) raktatulasã . iti ratnamàlà ..

#<gandhaphalaþ>#, puü, (gandhàóhyaü phalamasya .) kapitthaþ . vilvaþ . tejaþphalavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gandhaphalà>#, strã, (gandhena yuktaü phalamasyàþ .) priyaïguvçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. methikà . vidàrã . ÷allakã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gandhaphalã>#, strã, (gandhena phalate vidãryate àtmaneti ÷eùaþ . gandha + phala vidàre + karmaõyap tato gauràditvàt ïãù .) campakakalikà . (yathà, bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .
     %<càmpeya÷camyakaþ prokto hemapuùpa÷ca sa smçtaþ .
     etasya kalikà gandhaphalãti kathità budhaiþ ..>%) priyaïguvçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 56 ..

#<gandhabadhåþ>#, strã, (gandhena badhnàti sannikçùñajanànà¤cittamiti . bandha + uþ na lope và ïåp . gandhasya badhariva và .) ÷añã . cãóànàmagandhadravyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gandhabandhuþ>#, pu, (gandhena badhyate iti gandhaü badhnàti iti và . bandha + un . yadvà, gandhasya vandhuriva . bandhoriva cirasahacaratvàdasya tathàtvam .) àmravçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<gandhabahalaþ>#, puü, (gandhaþ bahalaþ bahulo'sya .) sitàrjakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gandhabahulà>#, strã, (gandhabahula + ñàp .) gorakùãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gandhabãjà>#, strã, (gandhaþ bãje'syàþ .) methikà . iti ràjanirghaõñaþ .. (methikà÷abde'syà guõà j¤eyàþ ..)

#<gandhabhadrà>#, strã, (gandhaþ bhadro'syàþ gandhena bhadrà và . etayà yuktasya vya¤janayåùasya gandhamàtragrahaõenaiva rugnasya maïgalaü bhavatãti bhàvaþ .) latàvi÷eùaþ . gandhabhàdàliyà iti bhàùà .. iti ÷abdacandrikà .. (guõa-paryàyàvasyàþ prasàraõã÷abde j¤àtavyau ..)

#<gandhabhàõóaþ>#, puü, (gandhasya bhàõóamiva .) gardabhàõóavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (paryàyo'sya yathà,
     %<nandivçkùastàümrapàkã phalapàkã ca pãtakaþ .
     gandhabhàõóo gandhamuõóo dvitãyaþ kùiprapàkyasau ..>% iti vaidyakaratnamàlà ..)

#<gandhamàüsã>#, strã (gandhasàrà màüsã .) jañàmàüsãbhedaþ . tatparyàyaþ . ke÷ã 2 bhåtajañà 3 pi÷àcã 4 påtanà 5 bhåtake÷ã 6 loma÷à 7 jañàlà 8 laghumàüsã 9 . asyà guõàþ . tiktatvam . ÷ãtatvam . kaphakaõñhàmayaraktapittaviùabhåtajvaranà÷itvam . varõyatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (jañàmàüsã÷abde'syà vivçtirboddhavyà ..)

#<gandhamàtà>#, strã, (gandhasya màteva . gandhaguõapràghànyàt tathàtvam . yathà, manau . 1 . 78 .
     %<jyotiùa÷ca vikurvàõàdàpo rasaguõàþ smçtàþ .
     adbhyo gandhaguõà bhåmirityeùà sçùñiràditaþ ..>%) pçthivã . iti hemacandraþ . 4 . 2 ..

#<gandhamàdanaü>#, klã puü, (gandhaiþ àtmoparisa¤jàtauùadhãvi÷eùasaurabhaiþ màdayati sannihitasthàniti . mad + õic + kartari lyuþ . màdyate'nena iti õic lyuñ và .) parvatavi÷eùaþ . ityamaraþ . 2 . 3 . 3 .. ayaü ilàvçtabhadrà÷vavarùayoþ sãmàparvataþ . asya vistàraþ nãlaniùadhaparvataparyantaþ . iti ÷rãbhàgavatam .. (tathà ca mahàbhàrate . 2 . 10 . 30 .
     %<malayo darda ra÷caiva mahendro gandhamàdanaþ .
     indrakãlaþ sunàbha÷ca tathà divyau ca parvatau ..>% asya gireradhiùñàtçdevo'pi etannàmnà vi÷rutaþ . yathà, tatraivàdhyàye . 28 ÷loke .
     %<drumaþ kimpuraùe÷a÷ca upàste dhanade÷varam .
     ràkùasàdhipati÷caiva mahendro gandhamàdanaþ ..>% ayameva parvato bhagavatyàþ pãñhasthànavi÷eùaþ . yathà, devãbhàgavate . 7 . 30 . 56 .
     %<prayàge lalità proüktà kàmukã gandhamàdane ..>%)

#<gandhamàdanaþ>#, puü, (gandhena puùpasaurabheõa màdayatyàtmànamiti . gandha + mad + õic + lyuþ . yadvà gandhena màdyati iti . mad + svàrthe õic + lyuþ .) bhramaraþ . vànaravi÷eùaþ . (yathà, ràmàyaõe 4 . 25 . 33 .
     %<gayo gavàkùo gavayaþ ÷arabho gandhamàdanaþ .
     mainda÷ca dvivida÷caiva hanåmàn jàmbavàüstathà ..>%) gandhakaþ . iti medinã .. ne . 234 ..

#<gandhamàdanã>#, strã, (gandhena màdyate'nayà . mad + õic + karaõe lyuñ tato ïãp .) madirà . iti trikàõóa÷eùaþ .. bandàkaþ . cãóànàmagandhadravyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gandhamàdanã>#, strã, (gandhena màdayatãti . mad + õic + õiniþ .) làkùà . purànàmagandhadravyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gandhamàrjàraþ>#, puü, (gandhena gàtragandhena yuktaþ gandhapradhàno và màrjàraþ .) khaññàsaþ . iti jañàdharaþ ..

#<gandhamàlatã>#, strã, (gandhena màlatã iva .) gandhadravyavi÷eùaþ . sà tu guõairgandhakokilàtulyà . (yathà, bhàvaprakà÷e .
     %<gandhakokilayà tulyà vij¤eyà gandhamàlatã ..>%)

#<gandhamàlinã>#, strã, (gandhànàü gandhasya và màlà samåhaþ astyasyàmasyà và iti . astyarthe iniþ tato ïãp .) murànàmagandhadravyam . iti jañàdharaþ ..

#<gandhamuõóaþ>#, puü, (gandhaü aparagandhaü muõóayati mardayati svagandheneti ÷eùaþ . muói mardane + õic + aõ . yadvà gandhena svagandhena anyaü duùñagandhaü màrùñi ÷odhayatãti . muói ÷odhane + õic + ac .) latàvi÷eùaþ . gandhabhàdàliyà iti bhàùà . tatparyàyaþ . nandãvçkùaþ 1 tàmrapàkã 3 phalapàkã 4 pãtakaþ 5 gardabhàõóaþ 6 kùiprapàkã 7 . iti vaidyakam ..

#<gandhamålaþ>#, puü, (gandhasàraü målamasya .) kula¤janavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gandhamålakaþ>#, puü, (gandhamåla + saüj¤àyàü kan .) ÷añã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<gandhamålà>#, strã, (gandhasàraü gandhapradhànaü và målamasyàþ .) ÷allakã . ÷añã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gandhamålikà>#, strã, (gandhamålã + saüj¤àyàü kan . pårbahrakhaþ . yadvà gandhapradhànaü målamasya iti kap tataùñàp kàpi ata itvam .) màkandã . ÷añã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gandhamålã>#, strã, (gandhamåla + striyàü ïãù .) ÷añã . ityamaraþ . 2 . 4 . 145 ..

#<gandhamåùikaþ>#, puü strã, (gandhapradhàno måùikaþ .) chuchundarã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<gandhamåùã>#, strã, (gandhà durgandhapradhànà måùã .) chuchundarã . iti hemacandraþ . 4 . 368 ..

#<gandhamçgaþ>#, puü, (gandhàóhyaþ gandhena yukto và mçgaþ .) khaññàsaþ . iti ÷abdamàlà .. (khaññà÷a÷abde'sya guõàdayo vyàkhyàtàþ ..)

#<gandhamaithunaþ>#, puü, (gandhena vàsitàyà çtumatyà goryonighràõena maithunodyogaþ spç hà và yasya .) vçùaþ . iti jañàdharaþ ..

#<gandhamodanaþ>#, puü, (gandhena àtmodbhavagandhena modayatãti . mud + õic + lyuþ .) gandhakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gandhamohinã>#, strã, (gandhena svàvayavasthagandhenetyarthaþ mohayati sannikarùasthàniti . muh + õic + õiniþ ïãp ca .) campakakalã . iti ràjanirdhaõñaþ ..

#<gandharasaþ>#, puü, (gandhàóhyaþ gandhànvito và raso'sya .) upadhàtuvi÷eùaþ . phulasatva iti khyàtaþ . tatparyàyaþ . volaþ 2 pràõaþ 3 piõóaþ 4 gopaþ 5 rasaþ 6 . ityamaraþ . 2 . 9 . 104 .. rasagandhaþ 7 gosaþ 8 piõóagosaþ 9 ÷a÷aþ 10 gosa÷a÷aþ 11 . iti taññãkà .. gàndhàram 12 masivardhanam 13 . iti trikàõóa÷eùaþ .. goparasaþ 14 volajaþ 15 gopakaþ 16 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 5 . 27 . 11 .
     %<nyàyopetaü bràhmaõebhyo yadannaü ÷raddhàpåtaü gandharasopapannam ..>%)

#<gandharasàïgakaþ>#, puü (gandharaso aïgeyasya iti kap .) ÷rãveùñanàmasugandhidravyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gandharàjaü>#, klã, (gandhena ràjate iti . ràj + ac .) candanam . javàdinàmagandhadravyam . iti ràjanirghaõñaþ .. svanàmakhyàta÷uklavarõapuùpa¤ca ..

#<gandharàjaþ>#, puü, (gandhànàü gandhasàràõàü ràjà . %<ràjàhasakhibhyaùñac .>% 5 . 4 . 91 . iti ñaca .) mudgaravçkùaþ . kaõagugguluþ . iti ràjanirghaõñaþ .. svanàmakhyàtapuùpavçkùaþ . tasya patraü panasavçkùasya kùudradalavat . puùpa¤ca sugandhi÷vetavarõaü uparyadhodvàda÷adalaü ùañke÷aramadhyaü bhavati vasantavarùàkàle prasphuñati ca . tasya ÷àkhàropaõe vçkùo jàyate . iti lokaprasiddham .. gandha÷reùñha÷ca ..

#<gandharàjã>#, strã, (gandharàja + striyàü ïãp .) nakhãnàmagandhadravyam . iti ÷abdacandrikà ..

#<gandharvaþ>#, puü, (gandhaü saïgãtavàdyàdijanitapramodaü arvati pràpnotãti . arva gatau + aõ . ÷akandhvàditvàt alope sàdhuþ .) svargagàyakaþ . sa tu devayoniþ . tatparyàyaþ . gàtuþ 2 divyagàyanaþ 3 . tadbhedà yathà --
     %<hàhà håhå÷citraratho haüso vi÷vàvasustathà .
     gomàyustumvururnandirevamàdyà÷ca te smçtàþ ..>% iti jañàdharaþ .. * .. tasya ekàda÷a gaõà yathà --
     %<abhràjo'ïghàrivambhàrã såryavarcàstathà kçdhuþ .
     hastaþ suhastaþ svà¤ceva mårdhanvàü÷ca mahàmanàþ .
     vi÷vàvasuþ kç÷ànu÷ca gandharvaikàda÷à gaõàþ ..>% iti vahnipuràõe gaõabhedanàmàdhyàyaþ .. (asau devamartyabhedena gànadharmigandharvo'pi dvividhaþ . yathàha ÷abdàrthacintàmaõiþ .
     %<asmin kalpe manuùyaþ san puõyapàkavi÷eùataþ .
     gandharvatvaü samàpanno martyagandharva ucyate ..
     pårbakalpakçtàt puõyàt kalpàdàveva ced bhavet .
     gandharvatvaü tàdç÷o'tra devagandharva ucyate ..>% tatra divyagandharvo yathà, çgvede . 10 . 139 . 5 .
     %<vi÷vàvasurabhi tanno gçõàtu divyo gandharvo rajaso vimànaþ ..>% tathàca mahàbhàrate . 3 . 161 . 26 .
     %<sa tamàsthàya bhagavàn ràjaràjo mahàratham .
     prayayau devagandharvaiþ ståyamàno mahàdyutiþ ..>% martyagandharvaþ . yathà, ràmàyaõe . 1 . 4 . 11 .
     %<bhràtarau svarasampannau gandharvàviva råpiõau ..>%) guhyakalokopari vidyàdharalokasyàdho gandharvalokaþ . yathà --
     %<tato vilokayàmàsa lokaü locana÷armadam .
     ÷iva÷armà tataþ pràha tuùñastau viùõupàrùadau ..
     ke'mã janàstvasau lokaþ kinnàma vadatàïgaõau ..
     gaõàvåcatuþ .
     gàndharvastveùa loko'mã gandharvà÷ca ÷ubhavratàþ .
     devànàü gàyanà hyete càraõàþ stutipàñhakàþ ..
     gãtaj¤à atigãtena toùayanti naràdhipàn .
     stuvanti ca dhanàóhyàü÷ca dhanalobhena mohitàþ ..
     ràj¤àü prasàdalabdhàni suvàsàüsi dhanàni ca .
     dravyàõyapi sugandhãni karpåràdãnyaneka÷aþ ..
     bràhmaõebhyaþ prayacchanti gãtaü gàyantya harni÷am .
     stutàveva manasteùàü nàñya÷àstrakçta÷ramàþ ..
     tena puõye na gàndharvo lokastveùàü vidhãyate .
     bràhmaõàstoùità yadvai gãtavidyàrjitairdhanaiþ ..
     gãtavidyàprabhàveõa devarùirnàrado mahàn .
     mànyo vaiùõavaloke vai ÷rã÷ambho÷càtivallabhaþ ..
     tumvururnàrada÷cobhau devànàmapi durlabhau .
     nàdaråpã ÷ivaþ sàkùàt nàdatattvavidau hi tau ..
     yadi gãtaü kvacidgãtaü ÷rãmaddhariharàtmakam .
     mokùantu tatphalaü pràhuþ sànnidhyamathavà tayoþ ..
     gãtaj¤o yadi gãtena nàpnoti paramaü padam .
     rudrasyànucaro bhåtvà tenaiva saha modate ..
     asmiülloke sadà kàlaü smçtireùà pragãyate .
     tadgãtamàlayà påjyau devau hariharau sadà ..
     iti ÷çõvan kùaõàt pràpa punaranyaü manoharam .
     ÷iva÷armàtha papraccha kiüsaüj¤aü nagarantvidam ..>% iti kà÷ãkhaõóam .. * .. ghoñakaþ . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 161 . 23 .
     %<rathaü saüyojayàmàsurgandharvaihemamàlibhiþ ..>%) pa÷ujàtivi÷eùaþ . sa tu kastårãmçgaþ . antaràbhavasatvaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 132 .. %<antaràbhavasatvastu janmamaraõayormadhyabhavaþ pràõã yo mçto naiva kàyàntaraü pràptaþ nàpi janma sa maraõajanmanorantarà bhavatvàdantaràbhavasatvaþ sa ca yàtanà÷arãraþ ityeke iti mukuñaþ . guptapràõãti kecit gandharvàþ patayo mama iti viràñe iti ramànàthaþ .>% ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, mahàbhàrate . 4 . 8 . 34 .
     %<na càpyahaü càlayituü ÷akyà kenacidaïgane ! .
     duþkha÷ãlà hi gandharvàste ca me balavat priyàþ .
     pracchannà÷càpi rakùanti te màü nityaü ÷ucismite ! ..>%) puüskokilaþ . gàyanamàtram . iti medinã . ve . 11 .. (÷ivaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 97 .
     %<gandharvo hyaditistàrkùyaþ suvij¤eyaþ su÷àradaþ ..>% grahavi÷eùaþ . yathà, su÷rute .
     %<devàstathà ÷atrugaõà÷ca teùàü gandharvayakùàþ pitaro bhujaïgàþ .
     rakùàüsi yà càpi pi÷àcajàtireùo'ùñadhà devagaõo grahàkhyaþ ..>% etairgrahairgrastasya manuùyasya lakùaõaü yathà tatraiva .
     %<hçùñàtmà pulinavanàntaropasevã svàcàraþ priyaparigãtagandhamàlyaþ .
     nçtyan và prahasati càrucàlpa÷abdaü gandharvagrahaparipãóito manudhyaþ ..>% asyodàharaõaü ÷rutàvapi yathà, bçhadàraõyake 7 ma bràhmaõe janakagodànaprakaraõe .
     %<madreùu carakàþ paryavrajàma te pata¤jalasya kàpyasya gçhànaima tasyàsãdduhità gandharvagçhãtà ..>%
     %<madreùu madrànàma janapadàsteùu carakàþ adhyayanàrthe vratacaraõàt carakà adhyaryavo và paryavrajàma paryañitavantaþ . te vayaü paryañantaþ pata¤jalasya nàmataþ kàpyasya kapigotrasya gçhànaima gatavantaþ . tasyàsãdduhità gandharvagçhãtà .
     gandharveõa amànuùeõa satvena kenacidàviùñà .. * ..>% gàþ ra÷mãn vçùaõopayogãni vàrãõi và dhàrayati iti . go + dhç + vaþ gorgamàde÷a÷ca bhàùyaükçdbhirbhagavanmàdhavàcàryapàdairityevaü vyutpattikçte somaþ . ra÷mimàtradhàrakaþ . udakadhàrakasåryàü÷àdityavi÷eùaþ sårya÷ca ete sarve eva bodhità ityarthaþ . eteùàü kramàtvayenodàharaõam . yathà, çgvede . 1 . 163 . 2 . %<gandharvo asya ra÷anà magçbhnàt såràda÷vaü vasavo nitaraùña ..>% %<gandharvaþ somaþ .>% iti bhàùyam . tatraiva . 9 . 586 . 12 . %<årdhvo gandharvo adhinàke asthàt vi÷vàråpà praticakùàõo asya ..>% %<gandharvo ra÷mãnàü dhàrakaþ .>% iti bhàùyam . tatraiva vede . 9 . 83 . 4 . %<gandharva itthà padamasya rakùati pàti devànàü janimànyadbhutaþ .>% %<gandharvaþ udakànàü stutãnàü và dhàraka àdityaþ .>% iti bhàùyam . tatraiva . 8 . 1 . 11 . %<vahat kutsamàrjuneyaü ÷atakratuþ tsaradgandharvamastçtam .>% %<gandharvaþ gavàü ra÷mãnàü dhartàraü såryam . iti bhàùyam ..>% ahaþ divasasamåha ityarthaþ . yathà, bhàgavate . 4 . 29 . 21 .
     %<tasyàhànãha gandharvà gandharvyo ràtrayaþ smçtàþ .>% ràj¤àü stutipàñhakaþ . yathà, bhàgavate . 1 . 11 . 20 .
     %<nañanartakagandharvàþ såtamàgadhavandinaþ .
     gàyanti cottama÷lokacaritànyadbhutàni ca ..>% anåóhànàü bàlàstrãõàü bhartçbhogàt pràgeva prathamavya¤jadyauvanopabhoktçråpa÷arãràdhiùñhàtçdevavi÷eùaþ . yathà, çgvede . 10 . 85 . 40 .
     %<somaþ prathamo vivide gandharvo vivida uttaraþ .
     tçtãyo agniùñe patisturãùaste manuùyajàþ ..>% tathàca pa¤catantre . 3 . 210-213 .
     %<striyaþ pårbaü surairbhuktàþ somagandharvavahnibhiþ .
     bhu¤jate mànuùàþ pa÷càt tasmàddoùo na vidyate ..
     somastàsàü dadau ÷aucaü gandharvàþ ÷ikùitaü giram .
     pàvakaþ sarvamedhyatvaü tasmàniùkalmaùàþ striyaþ ..
     asampràptarajà gaurã pràpte rajasi rohiõã .
     avya¤janà bhavet kanyà kucahãnà ca nagnikà ..
     vya¤janaistu samutpannaiþ somo bhuïkte hi kanyakàm .
     payodharàbhyàü gandharvà rajasyagniþ pratiùñhitaþ ..>%)

#<gandharvatailaü>#, klã, (gandharvanàmakaü tailam . ÷àkapàrthivavat madhyapadalopikarmadhàrayaþ .) eraõóatailam .
     %<gandharvatailasiddhàü harãtakãü go'mbunà pibet .
     ÷lãpadavibandhamukto bhavatyasau saptaràtreõa ..
     gandharvatailaü eraõóatailam . go'mvunà gomåtreõa ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<gandharvavedaþ>#, puü, (vettyasmàdanena và . vid + apàdàne karaõe và va¤ vedaþ . gandharvàõàü saïgãtavidyopajãvinàü yo vedaüþ sàmavedasyopavedavi÷eùaþ . yadvà gandharvaþ gandharvasambaddhinã gandharvakaletyarthaþ saïgãtaråpà vidyà vidyate'nenàsmàd và . vid j¤àne + karaõe apàdane và gha¤ .) saügãtavidyà . yathà, %<çgvedasyàyurvedopavedo yajurvedasya dhanurvedopavedaþ . sàmavedasya gandharvavedopavedo'tharvavedasya ÷astra÷àstràõãti .>% iti ÷aunakoktacaraõavyåhaþ ..

#<gandharvahastaþ>#, puü, (gandharvasya mçgavi÷eùasya hastaþ agrapàda iva ÷àkhàdala¤càsya .) eraõóavçkùaþ . iti hàràvalã . 108 .. etasya pattràllavaõotpattimà÷ritya kap pratyayena saha yathàha su÷rutaþ .
     %<gandharvahastakamuùkakanaktamàlàñaråùakapåtikàragbadhacitrapadãnàü pattràõyàrdràni lavaõena sahodåkhale'nuvadya snehaghañe prakùipyàvalipya go÷akçdbhirdàhayet etat pattralavaõamupadi÷anti vàtarogeùu ..>%)

#<gandharvahastakaþ>#, puü, (gandharvahasta + svàrthe kan .) eraõóavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 50 .. (yathàsya paryàyàþ . vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<àmaõóo vardhamànaþ syàderaõóo ruvuko vukaþ .
     gandharvahastaka÷citro vàtàristaruõo ruvuþ ..>%)

#<gandhalolupà>#, strã, (gandhe gandhàtmakadravye lolupà lobhanaprakçtiþ .) makùikà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<gandha(ba)vaõik>#, [j] puü, (gandhasya agarucandanàdigandhadravyajàtasya vaõik àjãvaþ . yadbà gandha gandhadravyajàtaü paõàyate vyavaharati gandhadravyasya krayavikrayàdinà àjãvati ityarthaþ . paõ + iji kçte pasya (ba)vatve ca pçùodaràt sàdhuþ .) gàndhikaþ . sa ca varõasaïkarajàtivi÷eùaþ . gandhaveõiyà iti bhàùà . sa tu ambaùñhàt ràjaputtryàü jàtaþ . tasya karmaü likhanaü gandhadàna¤ca . iti parà÷arabhàùyam ..

#<gandhavatã>#, strã, (gandho vidyate'syàþ . gandha + matup . masya vatve striyàü ïãp .) pçthivã . (%<gandhavatã pçthvãråpà .>% iti kà÷ãkhaõóe . 29 . 49 ÷lokasya ñãkàyàm ..) vàyupurã . (yathà, kà÷ãkhaõóe . 13 . 1 .
     %<imàü gandhavatãü puõyàü purãü vàyorvilokaya .
     vàruõyà uttare bhàge mahàbhàgyanidhe dvija ! ..>%) vyàsamàtà . (iyaü hi pårbaü matsyagandhà àsãt pa÷càt prasannàt parà÷aràt labdhavarà sadagandh vi÷iùñà gandhavatãti prasiddhà jàtà . yathà, mahàbhàrate . 1 . 63 . 79--80 .
     %<evamuktà varaü vavre gàtrasaugandhamuttamam .
     sa càsyai bhagavàn pràdànmanasaþ kàïkùitaü prabhuþ .
     tato labdhavarà prãtà strãbhàvaguõabhåùità ..
     jagàma saha saüsargamçùiõàdbhutakarmaõà .
     tena gandhavatãtyevaü nàmàsyàþ prathitaü bhuvi ..>%) surà . iti medinã . te . 194 .. vanamallikà . iti ratnamàlà .. murànàmagandhadravyam . iti jañàdharaþ .. (gaïgà . yathà, kà÷ãkhaõóe . 29 . 49 .
     %<gaïgà gandhavatã gaurã gandharvanagarapriyà ..>%)

#<gandhavalkalaü>#, klã, (gandhàóhyaü valkalaü asya .) tvacam . iti ràjanirghaõñaþ .. dàracinã iti bhàùà ..

#<gandhavallarã>#, strã, (ganghàóhyà vallarã latàvi÷eùaþ .) sahadevã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gandhavallã>#, strã, (gandhànvità vallã latà .) pãtapuùpadaõóotpalaþ . óànipolà iti bhàùà . tatparyàyaþ . govandanã 2 sahadevã 3 sahà 4 . iti ratnamàlà ..

#<gandhavahaþ>#, puü, (gandhaü vahatãti . vah + ac . gandhasya vaho và .) vàyuþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 65 .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 10 . 7 .
     %<mandàràõàmudàràõàü vanàni pariloóayan .
     saugandhikavanànà¤ca gandhaü gandhavaho vahan ..>%) gandhayukte tri ..

#<gandhavahà>#, strã, (gandhamiùñàniùñaghràõaüvahatãti . gandha + vah + ac + ñàp . yadvà, gandhasya vahà .) nàsikà . ityamaraþ . 2 . 6 . 89 ..

#<gandhavàhaþ>#, puü, (gandhaü vahatãti . vah + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . iti aõ .) vàyuþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 65 .. (yathà, gãtagovinde . 1 . 36 .
     %<iha hi dahati cetaþ ketakãgandhabandhuþ prasaradasamabàõapràõavad gandhavàhaþ ..>%) mçgavi÷eùaþ . sa tu kastårãmçgaþ . iti hemacandraþ ..

#<gandhavàhà>#, strã, (gandha + vah + gha¤ + ñàp .) nàsikà . iti hemacandraþ ..

#<gandhavihvalaþ>#, puü, (gandhena àtmotthasurabhiõà vihvalayatãti . vi + hval + õic + ac .) godhåmaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<gandhavçkùakaþ>#, puü, (gandhaþ svaniryàsajanyasurabhiyuktaþ gandhapradhàno và vçkùaþ . tataþ svàrthe saüj¤àyàü và kan .) sàlavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gandhavyàkulaü>#, klã, (gandhena vyàkulayatãti . vi + à + kula + õic + ac .) kakkolam . iti ÷abdacandrikà ..

#<gandha÷añã>#, strã, (gandhànvità ÷añã .) ÷añã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<gandha÷àkaü>#, klã, (ganghàóhyaü ÷àkam .) gaurasuvarõa÷àkam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gandha÷àliþ>#, puü, (gandhàóhyaþ ÷àliþ .) ÷àlighànyavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . kalmàùaþ 2 gandhàluþ 3 kalamottamaþ 4 sugandhiþ 5 gandhabahulaþ 6 surabhiþ 7 gandhataõóulaþ 8 sugandhi÷àliþ 9 . asya guõàþ . madhuratvam . ativçùyatvam . pitta÷ramasnàyuvidàha÷àntikàritvam . stanyagarbhasthiratàlpavàyupuùñyalpakaphabalapradatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gandha÷uõóinã>#, strã, (gandhàóhyàþ ÷uõóaþ mukhamastyasyàþ . iti iniþ .) chucchundarã . iti ràjanirghaõñaþ .. kvacit pustake gandhà ÷uõóinã iti nàmadvayam ..

#<gandha÷ekharaþ>#, puü, (gandhaþ ÷ekhare ÷irode÷e'sya .) kastårã . iti hàràvalã . 103 ..

#<gandhasàraþ>#, puü, (gandhàóhyaþ sàraþ sthiràü÷o yasya .) candanavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 131 .. (asya paryàyàþ yathà --
     %<÷rãkhaõóaü candanaü na strã bhadraþ ÷rãstalaparõikaþ .
     gandhasàro malayajastathà candradyuti÷ca saþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) mudgaravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gandhasàraõaþ>#, puü, (gandhaü sàrayatãti . sç + õic + lyuþ .) bçhannakhã . iti ratnamàlà ..

#<gandhasomaü>#, klã, (gandhàya gandhàrthaü prabhodàyetyarthaþ soma÷candro yasya .) kumudam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<gandhahàrikà>#, strã, (gandhaü haratãti . hç + õvul tataùñàp kàpi ata itva¤ca .) paragçhaü gatvà karmakàriõã ÷ilpinã . iti ÷abdamàlà .. gandhaharaõakartrã ca ..

#<gandhà>#, strã, (gandhayati gandhaü vitaratãti . gandha + õic + ac + ñàp ca .) campakakalikà . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷añã . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷àlaparõã . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<gandhàkhuþ>#, puü, (gandhapradhànaþ gandhàóhyo và àkhuþ .) chacchandarã . iti hàràvalã .. 83 ..

#<gandhàjãvaþ>#, puü, (gandhena gandhàtmakadravyeõa àjãvatãti . gandha + à + jãv + ac .) gandhabaõik . iti jañàdharaþ ..

#<gandhàóhyaü>#, klã, (gandhena àóhyam .) javàdinàmagandhadravyam . candanam . iti ràjanirghaõñaþ .. gandhayukte tri ..

#<gandhàóhyaþ>#, puü, (gandhenàóhyaþ .) nàraïgavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gandhàóhyà>#, strã, (gandhenàóhyà .) gandhapatrà . svarõayåthã . taruõã . àràma÷ãtalà . iti ràjanirghaõñaþ .. gàndhàlã . iti ÷abdacandrikà .. (gandhànvitadravye tri . yathà, bhramaràùñake . 1 .
     %<gandhàóhyà'sau bhuvanavidità ketakã svarõavarõà ..>%)

#<gandhàdhikaü>#, klã, (gandhaþ adhikaþ asmin . gandhasya adhiko'treti và .) tçõakuïkamam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gandhàmlà>#, strã, (gandhayukto amlaþ amlaraso'tràsyà và .) vanabãjapårakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gandhàlà>#, strã, (gandhena alati paryàpnotãti . al + ac ñàp ca .) vçkùavi÷eùaþ . iti ÷abdacandrikà .. jiyatãti khyàtà ..

#<gandhàlã>#, strã, (gandhasya àlã ÷reõã asyàm . yadvà gandhena alati paryàpnotãti . al + ac jàtau ïãù .) latàvi÷eùaþ . gàüdhàlã gandhabhàdàlã iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . prasàraõã 2 bhadraparõã 3 kañambharà 4 . iti ratnamàlà .. gandhàóhyà 5 . iti ÷abdacandrikà .. saraõà 6 ràjavalà 7 bhadravalà 8 . ityamaraþ . 2 . 5 . 27 .. gandholã 9 sàraõã 10 . iti jañàdharaþ .. api ca .
     %<prasàraõã ràjabalà bhadraparõã pratàninã .
     saraõiþ sàraõã bhadrabalà càpi kañambharà ..
     prasàraõã gururvçùyà balasandhànakçtsarà .
     vãryoùõà vàtakçttiktà vàtaraktakaphàpahà ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. ràjanirghaõñoktaguõaparyàyau prasàriõã÷abde draùñavyau ..

#<gandhàlãgarbhaþ>#, puü, (gandhàlã gandha÷reõã gabha yasya .) såkùmailà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gandhà÷mà># [n] puü, (gandhayuktaþ a÷mà prastara iva .) gandhakaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 102 ..

#<gandhàùñakaü>#, klã, (gandhànàü gandhàtmakàgurucandanàdãnàü aùñakam .) pa¤cadevatàdeyàùñaprakàragandhadravyam . yathà --
     %<candanàgurukarpåracorakuïkamarocanàþ .
     jañàmàüsã kapiyutà ÷aktergandhàùñakaü viduþ .. * ..
     candanàguruhrãverakuùñhakuïkumasevyakàþ .
     jañàmàüsã muramiti viùõorgandhàùñakaü viduþ .. * ..
     candanàgurukarpåratamàlajalakuïkumam .
     ku÷ãdaü kuùñhasaüyuktaü ÷aivaü gandhàùñakaü ÷ubham .. * ..
     svaråpaü candanaü coraü rocanàgurumeva ca .
     madaü mçgadvayodbhåtaü kastårãcandrasaüyutam .
     gandhàùñakaü vinirdiùñaü gaõe÷asya mahe÷ituþ ..>% iti ÷àradàtilakam .. * .. api ca .
     %<candanàgurukarpårarocanàkuïkumaü madam .
     raktacandanahrãveraü gàõapatyamudàhçtam .. * ..
     jalakà÷mãrakuùñhaistu raktacandanacandanaiþ .
     u÷ãràgurukarpåraiþ sauraü gandhàùñakaü viduþ ..>% iti merutantram ..

#<gandhi>#, klã, (gandha + %<sarvadhàtubhya in .>% 4 . 117 . iti in .) tçõakuïkamam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gandhikaþ>#, puü, (gandho vidyate'smin . gandha + %<ata iniñhanau .>% 5 . 2 . 115 . iti ñhan .) gandhakaþ . iti hemacandraþ . 3 . 123 ..

#<gandhinã>#, strã, (gandho'styasyà iti . %<ata iniñhanau .>% 5 . 2 . 115 . iti iniþ . ÷riyàü ïãp .) murà . ityamaraþ . 2 . 4 . 123 ..

#<gandhiparõaþ>#, puü, (gandhi gandhapradhànaü parõaü pattramasya .) saptacchadavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gandhotuþ>#, puü, (gandhaþ gandhayuktaþ otuþ . %<otvoùñhayoþ samàse và .>% iti vàrtiü iti akàralopaþ .) khaññà÷aþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. gandhautu÷ca ..

#<gandhotkañà>#, strã, (gandhena utkañà udriktà ugrà và .) damanakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 2,306a]>@
#<gandhottamà>#, strã, (gandhena uttamà gandhapradhànetyarthaþ .) madirà . ityamaraþ . 2 . 10 . 40 ..

#<gandholiþ>#, strã, (gandhayati gandhayuktaü karoti saümilitadravyàntaràõãtyarthaþ . gandha + olac tato jàtau ïãù nipàtanàt hrasvaþ .) ÷añã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<gandholã>#, strã, (gandhayati ardayatãti . gandha ardane + bàhulakàt olac tato jàtau saüj¤àyàü và ïãù .) varañà . ityamaraþ . 2 . 5 . 27 .. bhadrà . ÷añã . iti medinã .. le . 85 ..

#<gabhastiþ>#, puü, (gamyate j¤àyate iti gaþ viùayaþ . gam + óaþ . taü babhasti dãpayati prakà÷ayatãti . bhas + %<kticaktauceti .>% 3 . 3 . 174 . iti ktic .) kiraõaþ . (yathà, bhàgavate . 5 . 8 . 22 . %<màmupasçtamçgatanayaü ÷i÷ira÷àntànuràgaguõitanijavadanasalilàmçtamayagabhastibhiþ svadhayatãti ca ..>% gamyate j¤àyate iti . gam + óaþ . gaü idaü sarvaü jagat babhasti bhàsayati nijakiraõajàlairiti ÷eùaþ . bhas + ktic .) såryaþ . iti medinã .. te . 107 .. (yathà, såryastotre .
     %<gabhastimàn gabhasti÷ca vi÷vàtmà bhàsakastathà .
     tvaü yonirvedavidyànàü vedavedyastathaiva ca ..>% ÷ivaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 133 .
     %<gabhastirbrahmakçd brahmà brahmavit bràhmaõogatiþ ..>%)

#<gabhastiþ>#, strã, (gacchati pràpnoti havyàdikamiti gaþ agnistaü babhastyanayà iti . bhas + karaõe ktic .) svàhà . iti medinã .. te . 107 ..

#<gabhastimat>#, klã, (gabhastayo ra÷mayaþ nityaü vartante'smin loke maõyàdijyotiþprabhàvàt . iti nityayoge matup .) saptapàtàlàntargatapàtàülavi÷eùaþ . tattu talàtalam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<gabhastimàn>#, [t] puü, (gabhastayaþ ra÷mayaþ vidyante bhåmnàsmin . iti bhåmàrthe matup .) såryaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 3 . 16 .
     %<oü såryo'ryamàbhagastvaùñà påùàrkaþ savità raviþ .
     gabhastimànajaþ kàlo mçtyurdhàtà prabhàkaraþ ..>%)

#<gabhastihastaþ>#, puü, (gabhastayo ra÷mayo hastà iva jalàdyàkarùaõavisarjanàya yasya .) såryaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<gabhãraü>#, tri, (gacchati jalamatra . gam + %<gabhãragambhãrau>% . uõàü . 4 . 35 . iti ãran bha÷càntàde÷aþ .) nãcasthànam . tatparyàyaþ . nimnam 2 gambhãram 3 . ityamaraþ . 1 . 10 . 15 .. gabhãrakam 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. agàdham . (yathà, prabodhacandrodaye . 4 . 15 .
     %<niùkampanirmalapayodhigabhãravãrà dhãràþ parasya parivàdagiraþ sahante ..>%) gahanam . ityuõàdikoùaþ .. (pracaõóam . yathà, bhàgavate . 1 . 5 . 18 .
     %<kàülena sarvatra gabhãraraühamà ..>%)

@<[Page 2,306b]>@
#<gabhãrikà>#, strã, (gabhãro dhvanirvidyate'syàþ . %<ata iniñhanau .>% iti ñhan . striyàü ñàp .) bçhaóóhakkà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<gabholikaþ>#, puü, masåraþ . iti hàràvalã . 134 ..

#<gama>#, au ë gatyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-sakaü-aniñ .) au, gantà . ë, agamat . gatiruttarade÷asaüyogaphalakavyàpàraþ . iti durgàdàsaþ .

#<gamaþ>#, puü, (gamyate iti yathàyathaü bhàvakarmàdau apa .) jigãùorgamanam . ityamaraþ . 2 . 8 . 95 .. akùavivartaþ . sa tu dyåtaprabhedaþ . aparyàlocitam . adhvà . iti medinã . me 10 .. sadçkpàñhaþ . iti hemacandraþ .. gamana¤ca .. (upabhogaþ . maithunam . yathà, manau . 11 . 54 .
     %<brahmahatyà suràpànaü steyaü gurvaïganàgamaþ ..>%)

#<gamakaþ># puü, (gamayati pràpayati bodhayati và mårchanàdilakùaõairya àtmànamiti . gam + õic + õvul .) svaravi÷eùaþ . yathà, saïgãtadàmodare .
     %<gamakaþ sva÷rutisthànacchàyàü ÷rutyantarà÷rayàm .
     svaro yo mårcha nàmeti gamakaþ sa ihocyate ..
     kampitaþ sphurito nãlo bhinnaþ sthavira eva ca .
     àhatàndolito ceti gamakàþ sapta kãrtitàþ ..
     màghapauùani÷àyàntu ÷eùapraharamàtrake .
     sàdhakaþ salile sthitvà gamakàn sapta sàdhayet ..
     dàkùiõàtyàhariprãtyai gàyanti gamakànimàn ..>% (gamayati boghayatãti . gam + õic + õvul . bodhakamàtre tri . yathà, màlatãmàdhave . 3 .
     %<yat prauóhatvamudàratà ca vacasàü yaccàrthato gauravaü taccedasti tatastadeva gamakaü pàõóitya vaidagdhyayoþ ..>%)

#<gamakàritvaü>#, klã, (gamyate iti . gam + bhàve ap . gamaü karotãti . kç + õini . tasya bhàvaþ iti .) rabhasaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<gamathaþ>#, puü, (gacchatyasmin iti . gam + %<÷ãï÷apirugamiva¤cijãvipràõibhyo'thaþ .>% uõàü 3 . 113 . iti adhikaraõe athaþ .) panthàþ . (gam + kartari athaþ .) pathike tri . ityuõàdikoùaþ ..

#<gamanaü>#, klã, (gamyate jigãùuõà iti . gam + bhàve lyuñ .) jigãùoþ prayàõam . kuc iti pàrasya bhàùà . tatparyàyaþ . yàtrà 2 vrajyà 3 abhiniryàõam 4 prasthànam 5 . gamaþ 6 . ityamaraþ . 2 . 8 . 15 .. prayàõam 7 prasthitiþ 8 yànam 9 pràõanam 10 . iti ÷abdaratnàvalã .. pàdaviharaõam . (yathà, ràmàyaõe . 3 . 13 . 11 .
     %<na ca me rocate vãra ! gamanaü daõóakaü prati ..>%) tattu pa¤cavidhakarmàntargatakarmavi÷eùaþ . (yathà, bhàùàparicchede . 6 .
     %<utkùepaõaü tato'vakùepaõamàku¤canaü tathà .
     prasàraõa¤ca gamanaü karmàõyetàni pa¤ca ca ..>%) tasya bhedàþ . yathà, bhramaõam 1 recanam 2 syandanam 3 årdhvajvalanam 4 tiryaggamanam 5 . iti ca bhàùàparicchede 7 . (upabhogaþ . yaduktaü tithitatve .
     %<agamyàgamanàccaiva abhakùasya ca bhakùaõàt .
     mucyate sarvapàpebhyaþ pa¤cavaktrasya dhàraõàt ..>%)

#<gamã>#, [n] tri, (gamiùyatãti . gam + %<bhaviùyati gamyàdayaþ .>% 3 . 3 . 3 . %<gameriniþ .>% uõàü . 4 . 6 . iti bhaviùyati iniþ .) gamanakartà . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<gamba>#, gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-sakaüseñ .) gambati . iti durgàdàsaþ ..

#<gambhàrikà>#, strã, (gacchati dàróhyaü saundaryaübhàra¤ca iti . nimnagatimityeke . gam + vic . gamaü bibharti iti . bhç + õvul tataùñàp kàpi ata itva¤ca .) gambhàrãvçkùaþ . iti ràjavallabhaþ ..

#<gambhàrã>#, strã, (kaü jalaü bibharti iti . bhç + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . iti aõ pçùodaràt kasya gatve sàdhuþ . yadvà gacchati pràpnoti saundaryamiti . gam + vic . gamaü bibhartãti .) vçkùavi÷eùaþ . gàmàrã iti bhàùà .. tatparyàyaþ . sarvatobhadrà 2 kà÷marã 3 madhuparõikà 4 ÷rãparõã 5 bhadraparõã 6 kà÷maryaþ 7 . ityamaraþ . 2 . 4 . 35 .. kàr÷marã 8 . iti taññãkà .. bhadrà 9 gopabhadrikà 10 kumudà 11 sadàbhadrà 12 kañphalà 13 kçùõavçntikà 14 . iti ratnamàlà .. kçùõavçntà 15 hãrà 16 sarvatobhadrikà 17 snigdhaparõã 18 subhadrà 19 kambhàrã 20 gopabhadrà 21 vidàriõã 22 kùãriõã 23 mahàbhadrà 24 madhuparõã 25 svarubhadrà 26 kçùõà 27 a÷vetà 28 rohiõã 29 gçùñiþ 30 sthålatvacà 31 madhumatã 32 suphalà 33 medinã 34 mahàkumudà 35 sudçóhatvacà 36 . asyà guõàþ . kañutvam . tiktatvam . gurutvam . uùõatvam . bhrama÷othatridoùaviùadàhàrtijvaratçùõàsradoùanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. etatphalaguõàþ . tiktatvam . gurutvam . gràhitvam . madhuratvam . ke÷ahitatvam . rasàyanatvam . medhyatvam . ÷ãtalatvam . dàhapittanà÷itva¤ca . etanmålaguõau . atyuùõatvam . mànasavyàdhau ahitakàritva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. tatparyàyaguõàþ .
     %<gambhàrã bhadraparõã ca ÷rãparõã madhuparõikà .
     kà÷mãrã kà÷marã hãrà kà÷maryaþ pãtarohiõã ..
     kçùõavçntà madhurasà mahàkumudikàpi ca .
     kà÷marã tuvarà tiktà vãryoùõà madhurà guruþ ..
     dãpanã pàcanã medhyà bhedinã bhrama÷oùajit .
     doùatçùõàma÷ålàr÷oviùadàhajvaràpahà ..
     tatphalaü bçühaõaü vçùyaü guru ke÷yaü rasàyanam .
     vàtapittatçùàraktakùayamåtravibandhahçt ..
     svàdu pàke himaü snigdhaü tuvaràmlaü vibuddhikçt .
     hanyàddàhatçùàvàtaraktapittakùatakùayàn ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

@<[Page 2,307a]>@
#<gambhãraü>#, tri, (gacchati jalamatra . %<gabhãragambhãrau .>% uõàü . 4 . 35 . iti gacchaterãran bha÷càntàde÷aþ numàgama÷ca .) gabhãram . ityamaraþ . 1 . 10 . 15 .. (yathà, goþ ràmàyaõe . 5 . 1 . 50 .
     %<tataþ sàgaragambhãro vànaraþ pavano jave ..>%)

#<gambhãraþ>#, puü, (gam + %<gabhãragambhãrau>% uõàü . 4 . 35 . iti ãran bha÷càntàde÷aþ numàgama÷ca .) jambãraþ . ùaïkajam . çïmantraþ . ityuõàdikoùaþ .. (÷ivaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 52 .
     %<gambhãraghoùo gambhãro gambhãrabalavàhanaþ ..>% striyàü, hikkàrogabhedaþ . yathà, su÷rute uttaratantre 50 adhyàye .
     %<nàbhipravçttà yà hikkà ghorà gambhãranàdinã .
     ÷uùkoùñhakaõñhajihvàsya÷vàsapàr÷varujàkarã .
     anekopadravayutà gambhãrà nàma sà smçtà ..>%)

#<gambhãravedã>#, [n] puü, (gambhãraü mandaü yathà syàt tathà cirakàlàt ityarthaþ yadvà gambhãraü aïku÷abedhanaü niùàdidatta÷ikùàmàde÷aü và vettãti vid + õini .) durdharahastã . tatparyàyaþ . aïka÷adurdharaþ 2 càlakaþ 3 vyàlakaþ 4 . iti trikàõóa÷eùaþ .. avamatàïku÷aþ 5 . iti hemacandraþ .. (yathà, raghau . 4 . 39 .
     %<sa pratàpaü mahendrasya mårdhni tãkùõaü nyave÷ayat .
     aïku÷aü dviradasyeva yantà gambhãravedinaþ ..>% asya lakùaõam .
     %<cirakàlena yo vetti ÷ikùàü paricitàmapi .
     gambhãravedã vij¤eyaþ sa gajo gajavedibhiþ ..>% iti ÷abdàrthacintàmaõidhçtaràjaputtrãyavacanam .. matabhedena lakùaõàntaramapi dç÷yate .
     %<tvagbhedàcchoõitasràvàt màüsasya krathanàdapi .
     àtmànaü yo na jànàti sa syàd gambhãravedità ..>% iti raghuñãkàyàü mallinàthaþ ..)

#<gamyaü>#, tri, (gamyate iti . gam + karmàdau yat .) pràpyam . ityamaraþ . 3 . 2 . 42 .. (yathà, bhagavadgãtàyàm . 13 . 17 .
     %<j¤ànaü j¤eyaü j¤ànagamyaü hçdi sarvasya viùñhitam ..>%) gamanayogya¤ca .. (yathà, mahàmàrate . 3 . 85 . 102 .
     %<gamyànyapi ca tãrthàni kãrtitànyagamàni ca ..>% striyàü, sambhogàrhà strã . yathà, mahàbhàrate . 1 . 83 . 35 .
     %<abhikàmàü striyaü ya÷ca gamyàü rahasi yàcitaþ ..>%)

#<gamyamànaþ>#, tri, (gamyate iti . gam + karmaõi ÷ànac .) vartamànagamanà÷rayagràmàdiþ ..

#<gayaþ>#, puü, (gãyate vãryàdiprabhàvenàsau . gai + gha¤ . pçùodaràt hrasvatve sàdhuþ .) vànarabhedaþ . (yathà, goþ ràmàyaõe . 4 . 25 . 33 .
     %<gayo gavàkùo gavayaþ ÷arabho gandhamàdanaþ ..>%) sa tu vaivasvataputtraþ . iti ràmàyaõam .. ràjarùibhedaþ . sa ca amårtarayaþputtraþ . (yathà, ÷rãbhàgavate . 5 . 15 . 7 .
     %<gayaü nçpaþ kaþ prati yàti karmabhiþ ..>%) asurabhedaþ . iti vàyupuràõam .. gayàprade÷aþ . yathà, heþ ràmàyaõe . 2 . 107 . 11 .
     %<gayena yajamànena gayeùveva pitan prati .>% %<gayeùu gayàprade÷eùu .>% iti taññãkàyàm ..)

#<gayà>#, strã, (gayena gayanàmnà lokaprisiddhenàsureõa puràõàntaramatabhedena tannàmnà ràjarùiõà và nirmità .) gayaràjarùipurã . iti hemacandraþ . 4 . 39 .. sà tu tãrthabhedaþ . tasya nàmakaraõaü yathà --
     %<yaj¤aü cakre gayo ràjà bahvannaü bahudakùiõam .
     yatra dravyasamåhànàü saükhyà kartu na ÷akyate ..
     gayaü viùõvàdayastçptà varaü bråhãti càbruvan .
     gayastàn pràrthayàmàsa abhi÷astàstu ye purà ..
     brahmaõà te dvijàþ påtà bhavantu kratupåjitàþ .
     gayàpurã tu mannàmnà khyàtu brahmapurã tathà ..
     evamastu varaü dattvà tata÷càntardadhuþ suràþ .. * ..>% tasyotpattikàraõaü yathà --
     %<gayàsuro'suràõà¤ca mahàbalaparàkramaþ .
     yojanànàü sapàda¤ca ÷ataü tasyoccayaþ smçtaþ ..
     sthålaþ ùaùñiryojanànàü ÷reùñho'sau vaiùõavaþ smçtaþ .
     kolàhale girivare tapastepe sudàruõam ..
     bahuvarùasahasràõi nirucchvàsaþ sthiro'bhavat .
     tattapastàpità devàþ saükùobhaü paramaü gatàþ ..
     brahmalokaü gatà devàþ provuste'tha pitàmaham .
     gayàsuràdrakùa deva ! brahmà devàüstathàbravãt ..
     vrajàmaþ ÷aïkaraü devà brahmàdyà÷ca gatàþ ÷ivam .
     kailàse càbruvannatvà rakùa rakùa mahà'suràt ..
     brahmàdyàü÷càbravãcchambhurvrajàmaþ ÷araõaü harim .
     kùãràbdhau devadeve÷aþ sa naþ ÷reyo vidhàsyati ..
     brahmà mahe÷varo devà viùõuü natvà pratuùñuvuþ .
     kimarthamàgatà devà viùõunoktàstamabruvan ..
     gayàsurabhayàddeva ! rakùàsmànabravãddhariþ .
     brahmàdyà yàntu taü daitya¤càgamiùyàmyahaü tataþ .. *>%
     %<åcustaü vàsudevàdyàþ kimarthaü tapyate tvayà .
     santuùñà÷càgatàþ sarve varaü bråhi gayàsura ! ..>%
     %<yadi tuùñàþ stha me devà brahmaviùõumahe÷varàþ .
     sarvadevadvijàtibhyo yaj¤atãrtha÷iloccayàt ..
     mantrebhyo devadevãbhyo yogibhya÷càpi sarva÷aþ .
     j¤àtibhyo'tipavitro'haü pavitraþ syàü sadà suràþ ..
     paritro bhava taü devà daityamuktvà yayurdivam .
     dçùñvà daityaü tataþ spçùñvà sarve haripuraü yayuþ ..
     ÷ånye lokatraye jàte ÷ånyà yamapurã hyabhåt .
     yama indràdibhiþ sàrdhaü brahmalokaü tato'gamat ..
     brahmàõamåcire devà gayàsuravilopitàþ .
     tvayà datto yo'dhikàrastaü gçhàõa pitàmaha ! ..
     brahmàbravãttato devà vrajàmo viùõumavyayam .
     brahmàdayo'bruvan viùõuü tvayà dattavare'sure ..
     taddar÷anàdyayuþ svargaü ÷ånyaü lokatrayaü hyabhåt .
     devairukto vàsudevo brahmàõaü sa vaco'bravãt ..
     gatvàsuraü pràrthayasva yaj¤àrthaü dehi dehakam .
     viùõåktaþ sasuro brahmà gatvà'pa÷yanmahàsuram ..
     brahmovàca .
     pçthivyàü yàni tãrthàni dçùñàni bhramatà mayà .
     yaj¤àrthaü na tu te tàni pavitràõi ÷arãrataþ ..
     ataþ pavitraü dehaü svaü yaj¤àrthaü dehi me'sura ! ..
     gayàsura uvàca .
     dhanyo'haü devadeve÷a ! yaddehaþ pràrthyate tvayà .
     tvayaivotpàdito dehaþ pavitra÷ca tvayà kçtaþ .
     sarveùàmupakàràya yàgo'va÷yaü bhavatviti ..
     ityuktvà so'patadbhåmau ÷vetakalpe gayàsuraþ .
     nairé tãü di÷amà÷ritya tadà kolàhale girau ..
     ÷iraþ kçtvottare daityaþ pàdau kçtvà tu dakùiõe .
     brahmà sambhçtasambhàro mànasànçtvijo'sçjat ..
     calita÷cakito brahmà dharmaràjamabhàùata .
     yàste gçhe tava ÷ilà tàmànãyàtra dhàraya ..
     daityasya ÷ãghraü ÷irasi tàü dhàraya mamàj¤ayà .
     ni÷calàrthaü yamaþ ÷rutvà dhàrayanmastake ÷ilàm ..
     ÷ilàyàü dhàritàyàntu sa÷ila÷càsuro'calat .
     devànåce'tha rudràdãn ÷ilàyàü ni÷calàþ kila ..
     tiùñhantu devàþ sakalàstathetyuktvà ca te sthitàþ .
     devàþ pàdairlakùayitvà tathàpi calito'suraþ ..
     brahmàtha vyàkulo viùõuü gataþ kùãràbdhi÷àyinam .
     ajamåce hariþ kasmàdàgato'si vadasva tat ..
     brahmovàca .
     devadeva ! kçte yàge pracacàla gayàsuraþ .
     idànãü ni÷calàrthaü hi prasàdaü kuru màdhava ..
     brahmaõo vacanaü ÷rutvà hyàkçùya sva÷arãrataþ .
     mårtiü dadau ni÷calàrthaü brahmaõe bhagavàn hariþ ..
     ànãya mårtiü brahmàpi ÷ilàyàü samadhàrayat .
     tathàpi calitaü vãkùya punardevamihàhvayat ..
     àgatya viùõuþ kùãràbdheþ ÷ilàyàü saüsthito'bhavat .
     àdyayà gadayà càsau yasmàddaityaþ sthirãkçtaþ ..
     sthita ityeva hariõà tasmàdàdigadàdharaþ .. * ..>%
     %<åce gayàsuro devàn kimarthaü va¤cito hyaham .
     yaj¤àrthaü brahmaõe dattaü ÷arãramamalaü mayà .
     pãóya÷ca yadyahaü devàþ prasannàþ santu sarvadà ..>%
     %<varaü bråhi prasannàþ smo devairåce gayàsuraþ ..>%
     %<yàvat pçthvã parvatà÷ca yàvaccandràrkatàrakàþ .
     tàvacchilàyàü tiùñhantu brahmaviùõumahe÷varàþ ..
     gadàdharaþ svayaü lokàn påyàt sarvàdhanà÷anaþ .
     ÷ràddhaü sapiõóakaü yeùàü brahmalokaü prayàntu te ..>%
     %<kiü bahåktyà sure÷ànàü yuùmàkamapi devatàþ .
     cenna, tiùñhàmyahaü bàpi samayaþ pratipàlyatàm ..>%
     %<tvayà yat pràrthitaü vãra ! tadbhaviùyatyasaü÷ayam .
     asmatpàdànarcayitvà yàsyanti paramàü gatim .
     devairdattavaro daityo harùito ni÷calo'bhavat ..>% atha gayà÷iraàdiparimàõam .
     %<nàgàjjanàrdanàdbrahmayåpàccottaramànasàt .
     etadgayà÷iraþ proktaü phalgutãrthaü taducyate ..
     pitàmahaü samàsàdya yàvaduttaramànasam .
     phalagutãrthantu vij¤eyaü devànàmapi durlabham ..
     krau¤capàdàt phalgutãrthaü yàvat sàkùàdgayà÷iraþ .
     mukhaü gayàsurasyaitattasmàt ÷ràddhamathàkùayam ..
     muõóapçùñhàcca pårbasmin pa÷cime dakùiõottare .
     ÷ràddhe kro÷advayaü mànaü gayàyàü brahmaõeritam ..
     pa¤cakro÷aü gayàkùetraü kro÷amekaü gayà÷iraþ .
     tanmadhye sarvatãrthàni trailokye yàni santi vai ..>% atha gayàmàhàtmyàdi .
     %<gayàyàü na hi tat sthànaü yatra tãrthaü na vidyate .
     sànnidhyaü sarvatãrthànàü gayàtãrthaü tato varam ..
     brahmaj¤ànena kiü sàdhyaü gograhe maraõena kim .
     vàsena kiü kurukùetre yadi puttro gayàü vrajet ..
     ÷ràddhakçdyo gayàkùetre pitéõàmançõo'pi saþ .
     ÷irasi ÷ràddhakçdyastu kulànàü ÷atamuddharet ..
     gayà÷irasi yaþ piõóàn yeùàü nàmnà tu nirvapet .
     narakasthà divaü yànti svargasthà mokùamàpnuyuþ ..
     gatvà baõiggayà÷ãrùe pretaràjasya piõóakam .
     pradadau manujaiþ sàrdhaü svapitçbhyastato dadau ..
     pretàþ pretatvanirmuktà baõik ca gçhamàgataþ .
     pretaràjaþ saha pretairgayà÷ràddhàddivaü gataþ .. * ..>%
     %<gayàyàü sarvakàleùu piõóaü dadyàdbicakùaõaþ .
     adhimàse janmadine càste'pi guru÷ukrayoþ ..
     na tyaktavyaü gayà÷ràddhaü siühasthe'pi bçhaspatau .
     tathà daivapramàdena pravahatsu vraõeùu ca ..
     påtaþ karmàdhikàrã ca ÷ràddhakçdbrahmalokabhàk ..
     mãne meùe sthite sårye kanyàyàü kàrmuke ghañe .
     nàrada ! triùu lokeùu gayà÷ràddhaü sudurlabham .. * ..>%
     %<muõóana¤copavàsa÷ca sarvatãrtheùvayaü vidhiþ .
     varjayitvà kurukùetraü vi÷àlàü virajàü gayàm ..
     daõóaü pradar÷ayedbhikùurgayàü gatvà na piõóadaþ .
     daõóaü nyasya viùõupade pitçbhiþ saha mucyate ..
     gayàgajo gayàdityo gàyattrã ca gadàdharaþ .
     gayà gayàsura÷caiva ùaógayà muktidàyikàþ ..>% atha piõóadànadravyàõi .
     %<pàyasenàtha caruõà saktunà piùñakena và .
     taõóulaiþ phalamålàdyairgayàyàü piõóapàtanam ..
     tilakalkena khaõóena guóena saghçtena và .
     kevalenaiva dadhnà và annena madhunàthavà ..
     pinyàkaü saghçtaü khaõóaü pitçbhyo'kùayamityuta ..>% atha gayàsthabràhmaõapåjàvidhiþ . tatrasthà bràhmaõà brahmàõamåcuþ .
     %<tvayà yaddattamakhilaü tat sarvaü ÷àpato gatam .
     jãvanàrthaü prasàdaü no bhagavan ! kartumarhasi ..
     tan ÷rutvà bràhmaõàn brahmà provàcedaü dayànvitaþ .
     tãrthopajãvikà yåyamàcandràrkaü bhaviùyatha ..
     lokàþ puõyagayàyàü ye ÷ràddhino brahmalokagàþ .
     yuùmàn ye påjayiùyanti tairahaü påjitaþ sadà ..>% atha gayàyàü ÷ràddhàdikaraõàrthaü tãrthàni . prathamadine gayàpravepo phalgutãrthe snànatarpaõa÷ràddhàni 1 preta÷ilàyàü brahmakuõóe snànaü ÷ràddhaü ùoóa÷apiõóadànaü pretaparvate tilami÷ritasaktunikùepa÷ca 2 pa¤catãrthamadhye uttaramànase snànaü sapiõóakaü ÷ràddhaü såryàrcana¤ca 3 dakùiõamànase udãvyàü udãcãtãrthe snànam 4 tasya madhye kanakhalatãrthe snànam 5 tasya dakùiõe dakùiõamànase tãrthatraye snànaü ÷ràddhaü såryàrcana¤ca 6 phalgutãrthe snànaü tarpaõaü sapiõóakaü ÷ràddhaü tato gadàdharasya dar÷anaü påjana¤ca 7 .. dvitãyadine dharmàraõye gamanaü dharme÷varanamanaü bodhitarunamana¤ca 8 mataïgavàpyàü snànaü tarpaõaü ÷ràddhaü mataïge÷anamanaü yåpakåpayormadhye ÷ràddha¤ca 9 .. tçtãyadine brahmasarasi snànaü sapiõóakaü ÷ràddhaü yåpapradakùiõaü brahmanamana¤ca 10 gopracàrasamãpe àmravçkùasecanam 11 tato yamakukkurakàkabalidànaü punaþ snàna¤ca 12 .. caturthadine phalgutãrthe snànàdikaü tato gayà÷irasi viùõupadasya dar÷anaü spar÷anaü påjanaü tatra sapiõóakaü ÷ràddha¤ca 13 rudraþ 14 brahmà 15 dakùiõàgniþ 16 gàrhapatyaþ 17 àhavanãyaþ 18 satyaþ 19 àvasavyaþ 20 ÷akraþ 21 agastyaþ 22 krau¤caþ 23 màtaïgaþ 24 kàrtikeyaþ 25 gaõe÷aþ 26 ka÷yapaþ eùàü padeùu ÷ràddham 27 gajakarõikàyàü tarpaõam 28 kanake÷akedàranarasiühavàmanarathamàrgàõàü påjanam 29 .. pa¤camadine gadàlole snànaü sapiõóakaü ÷ràddha¤ca 33 akùayavañe ÷ràddhaü brahmakalpitavipràõàü påjanaü purodhase ùoóa÷adàna¤ca 34 gàyattryagre pràtaþsandhyàcaraõaü sapiõóakaü ÷ràddha¤ca 35 samudyatatãrthe snàtvà sàvitryagre madhyàhnasandhyàcaraõaü piõóadàna¤ca 36 pràcãsarasvatyàü snàtvà sàyàhnasandhyàcaraõaü 37 vi÷àlà 38 lelihànam 39 bharatà÷ramanàmakaràmatãrtham 40 padàïkitam 41 muõóapçùñhasthagadàdharasamãpam 42 àkà÷agaïgà 43 girikarõamukhaü eùu snànaü piõóadàna¤ca 44 vaitaraõyàü snànaü piõóadànaü ÷ràddhaü godàna¤ca 45 ghçtakulyà 46 madhukulyà 47 devikànadã 48 ÷ilàsaïgama 49 madhusravàsu snànaü sapiõóakaü ÷ràddhaü piõóadàna¤ca 50 da÷à÷vamedhikam 51 haüsatãrtham 52 amarakaõñakam 53 koñitãrtham 54 rukmiõãkuõóaü eùu piõóadànam 55 màrkaõóeye÷vara-56 koñã÷varayordar÷anaü namana¤ca 57 divaukasàü puùkariõyàü pitçbhyo dànam 58 païkajavane pàõóu÷ilàyàü ÷ràddham 59 mukhyatãrthe snànaü tarpaõaü piõóadàna¤ca 60 gayàkåpe piõóadànaü 61 bhasmakåñe bhasmanà snànam 62 saïgamatãrthe snànam 63 dhenukàraõye piõóa dànam 64 kàmadhenupade snàtvà kàmadughànamanam 65 .. * ..
     %<kardamàle gayànàbhau muõóapçùñhasamãpataþ .
     snàtvà ÷ràddhàdikaü kçtvà pitéõàmançõo bhavet ..
     phalgucaõóã÷ma÷ànàkùãmaïgalàdyàþ samarcayet .
     gayàyà¤ca vçùotsargastrisaptakulamuddharet ..>% iti vàyupuràõe gayàmàhàtmyam .. * .. tatra maraõe muktiryathà, tatraiva 3 adhyàye .
     %<gadàdharodde÷yatãrthaü sarvatãrthottamottamam .
     muktirbhavet pitéõà¤ca kartéõàü ÷ràddhataþ sadà ..
     jaràyujà aõóajà và svedajà vàpi codbhidaþ .
     tyaktvàdehaü ÷ilàyàü te yànti viùõasvaråpatàm ..>% tatrasthajanàrdanahaste jãvitasya piõóadànavidhiryathà --
     %<janàrdano bhasmakåñe tasya haste tu piõóadaþ .
     àtmano'pyathavànyeùàü savyenaiva tilairvinà ..
     jãvatàü dadhisaümi÷raü sarve te viùõulokagàþ .
     yastu piõóo mayà dattastava haste janàrdana ! ..
     yamuddi÷ya tvayà deyastasmin piõóo mçte praübho ! .
     eùa piõóo mayà dattastava haste janàrdana ! ..
     antakàle gate mahyaü tvayà deyo gayà ÷ire .>% iti ca vàyupudàõe gayàmàhàtmye 4 adhyàyaþ ..

#<garaü>#, klã, (girati doùabahulaü nà÷ayati svasmin jàtasya bàlakasyeti bhàvaþ . ga + pacàdyac .) vavàdyekàda÷akaraõàntargatapa¤camakaraõam . iti medinã . re . 22 .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 99 . 4 .
     %<vavabàlavakaulavataitilàkhya garavaõijaviùñisaüj¤ànàm .>% eteùàmadhã÷àþ . yathà, tatraiva . 99 . 4-5 .
     %<patayaþ syurindrakamalajamitràryamabhå÷riyaþ sayamàþ ..
     kçùõacaturda÷yardhàd dhruvàõi ÷akuni÷catuùpadaü nàgam .
     kintughnamiti ca teùàü kalivçùaphaõimàrutàþ patayaþ ..>%) tatra jàtasya phalam .
     %<vicàradakùo vijitàripakùaþ ÷åro'tidhãro mçduhàsyayuktaþ .
     dàtà dayàlurgu õavànnaraþ syàd gare pareùàmupakàrakartà ..>% iti koùñhãpradãpaþ .. (garàdeþ phalaü yathà, bçhatsaühitàyàm . 99 . 7 .
     %<kçùibãjagçhà÷rayajàni gare vaõiji dhruvakàryavaõigyutayaþ ..>% gãryate bhakùyate iti . ga + karmaõyap .) viùam . (yathà, bhàgavate . 8 . 7 . 41 .
     %<tasmàdidaü garaü bhu¤je prajànàü svastirastu me ..>%) vatsanàbhàkhyaviùam . iti ràjanirghaõñaþ .. (sammohajaü viùam . iti màdhavakarakçtarugvini¤cayañãkàkçtà ÷rãkaõñhadattenodararogavyàkhyàne uktam ..)

#<garaþ>#, puü, (gãryate iti . gé + karmaõi ap .) viùam . (yathà, bhàgavate . 6 . 14 . 43 .
     %<vidveùanaùñamatayaþ striyo dàruõacetasaþ .
     garaü daduþ kumàràya durmarùà nçpatiü prati ..>%) upaviùam . rogaþ . iti hemacandraþ . 4 . 380 ..

#<garaghnaþ>#, puü, (garaü viùaü hantãti . han + ñak .) kçùõàrjakaþ . varvaraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<garaghnã>#, strã, (garaghna + ñitvàt ïãp .) matsyavi÷eùaþ . garai iti bhàùà . asyà guõàþ . madhuratvam . kaùàyatvam . vàtapittakaphanà÷itvam . rucibalavãryakàritvam . dãpanatvam . laghutva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ
     (%<garaghnã madhurà tiktà tuvarà vàtapittahçt .
     kaphaghnã rucikçllaghvã dãpanã balavãryakçt ..>% iti ÷abdàrthacintàmaõidhçtavacanam .. garaü saüsàrayàtanàråpaü viùaü hantãti . han + ñak ïãp ca . gaïgà . yathà, kà÷ãkhaõóe . 29 . 54 .
     %<grahapãóàharà gundrà garaghnã gànavatsalà ..>%)

#<garaõaü>#, klã, (gç secane gé nigaraõe + bhàve lyuñ .) secanam . nigaraõam . iti vyàkaraõam ..

#<garadaü>#, klã, (gé + bhàve ap . garo bhakùaõam . gareõa bhakùaõena dãyate khaõóyate mriyate'smàdanena và . do + apàdàne karaõe và gha¤arthe kaþ .) viùam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<garadaþ>#, tri, (garaü viùaü dadàtãti . dà + kaþ .) viùadànakartà . (ayaü hi àtatàyinàmanyatamaþ . asya hanane daõóàdikaü nàsti .) yathà, smçtiþ .
     %<agnido garada÷caiva ÷astrapàõirdhanàpahaþ .>% (ayaü hi ÷ràddhabhojane parihartavyaþ . tathà ca manau . 3 . 158 .
     %<àgàradàhã garadaþ kuõóà÷ã somavikrayã .
     samudrayàyã vandã ca tailikaþ kåñakàrakaþ ..>%)

#<garavrataþ>#, puü, (garo garaõaü sarpàdigrasanaråpaü vrataü naisargiko niyamo yasya .) mayåraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<garabhaþ>#, puü, (gé + bàhulakàt abhac .) garbhaþ . iti hemacandraþ . 3 . 204 ..

#<garalaü>#, klã, (girati grasati nà÷ayatãtyarthaþ . gé + alac . garàt bhakùaõàt làti àdatte jãvanaü và . là + kaþ .) viùam . ityamaraþ . 1 . 8 . 9 .. (yathà, gãtagovinde 4 . 2 .
     %<vyàlanilayamilanena garalamiva kalayati malayasamãram ..>%) pannagaviùam . parimàõam . tçõapålakam . iti hemacandraþ .. ghàsera gallà pulà àñi ityàdi bhàùà ..

#<garalàriþ>#, puü, (gaüralasya viùasya ariþ tannà÷akatvàttathàtvam .) marakatamaõiþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<garà>#, strã, (gãryate bhakùyate auùadhàrthaü rogibhiriti ÷eùaþ . gé + karmaõyap . tato'jàditvàt ñàp .) devadàlãlatà . iti ràjanirghaõñaþ .. nigaraõam . iti dharaõã ..

#<garàgarã>#, strã, (garaü viùaü àgirati nà÷ayatãti . garaü måùikaviùamityeke . à + gé ac . saüj¤àyàü jàtau và ïãù .) devatàóavçkùaþ . ityamarañãkàyàü svàmã .. (yathàsyàþ paryàyàþ .
     %<garàgarã ca veõã ca tathà syàddevatàóakaþ .>% iti kalpasthàne dbitãye'dhyàye carakeõoktam .. guõà÷càsyà jãmåtaka÷abde j¤àtavyàþ ..)

#<garàtmakaü>#, klã, (garaþ viùaü àtmà bãjabhåtaü yasya iti kap .) ÷obhà¤janabãjam . iti ÷abdacandrikà .. garàdhikà, strã, (gareùu garapratãkàràdiùu adhikà pradhànà .) làkùà . iti ratnamàlà . garàùikà gavàùikàpi pàñhaþ .. (garàdadhikà . viùapradhànà ..)

#<garimà>#, [n] tri, (%<priyasthiraskirorubahulaguruvçddheti .>% 6 . 4 . 157 . iti garàde÷aþ . pçthvàdibhya imanijvà . 5 . 1 . 122 . iti imanic .) gurutà . iti vyàkaraõam .. (yathà, bhàgavate . 8 . 2 . 22 .
     %<giriü garimnà paritaþ prakampayan ..
     niùevyamàõo'likulairmadà÷anaiþ ..>%)

#<gariùñhaþ>#, tri, (ati÷ayena guruþ . %<priyasthireti .>% 6 . 4 . 157 . iti iùñhan garàde÷a÷ca .) ati guruþ . iti jañàdharaþ .. (puü, dànavavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 65 . 30 .
     %<gariùñha÷ca vanàyu÷ca dãrghajihva÷ca dànavaþ ..>% nçpavi÷eùaþ . yathà, tatraiva . 2 . 7 . 12 .
     %<haviùmàü÷ca gariùñha÷ca hari÷ca ndra÷ca pàrthivaþ ..>%)

#<garã>#, strã, (gara + jàtau saüj¤àyàü và ïãù .) devatàóavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 69 .. kharà . iti medinã . re . 22 .. (devatàóa÷abde'syà vivaraõaü boddhavyam ..)

#<garãyàn>#, [s] tri, (ati÷ayena guruþ . guru + iyasun garàde÷a÷ca .) atiguruþ . iti vyàkaraõam ..

#<garuóaþ>#, puü, (garudbhyàü pakùàbhyàü óayate uóóayate . iti garut + óã + óaþ . pçùodaràt talope sàdhuþ . yadvà, %<gira uóac .>% uõàü 4 . 155 . iti uóac .) svanàmakhyàtapakùã . tatparyàyaþ . garutmàn 2 tàrkùyaþ 3 vainateyaþ 4 khage÷varaþ 5 nàgàntakaþ 6 viùõu rathaþ 7 suparõaþ 8 pannagà÷anaþ 9 . ityamaraþ . 2 . 2 . 32 .. mahàvãraþ 10 pakùisiühaþ 11 uragà÷anaþ 12 . iti jañàdharaþ .. ÷àlmalã 13 harivàhanaþ 14 amçtàharaõaþ 15 nàgà÷anaþ 16 . iti hàràvalã .. ÷àlmalisthaþ 17 khagendraþ 18 bhujagàntakaþ 19 tarasvã 20 tàrkùyanàyakaþ 21 . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. tasyotpattikàraõaü yathà --
     %<yajataþ puttrakàmasya ka÷yapasya prajàpateþ .
     sàhàyyamçùayo devà gandharvà÷ca daduþ kila ..
     tatredhmànayane ÷akro niyuktaþ ka÷yapena ha .
     munayo vàlikhilyà÷ca ye cànye devatàgaõàþ ..
     ÷akrastu vãryasadç÷amiùmabhàraü giriprabham .
     samutkùipyànayàmàsa nàtikçcchràdiva prabhuþ ..
     athàpa÷yadçùãn hrasvànaïguùñhodaravarùmaõaþ .
     palà÷avçntikàmekàü sahitàn vahataþ pathi ..
     tàn sarvàn vismayàviùño vãryonmattaþ purandaraþ .
     avahasyàbhyayàcchãghraü laïghayitvàvamanya ca ..
     te'tha roùasamàviùñàþ subhç÷aü jàtamanyavaþ .
     àrebhire mahat karma tadà ÷atrubhayaïkaram ..
     kàmavãryaþ kàmagamo devaràjabhayapradaþ .
     indro'nyo sarvadevànàü bhavediti yatavratàþ ..
     tadbuddhvà bhç÷asantapto devaràjaþ ÷atakratuþ .
     jagàma ÷araõaü tatra ka÷yapaü ÷aüsitavratam ..
     tacchrutvà devaràjasya ka÷yapo'tha prajàpatiþ .
     bàlikhilyànupàgamya karmasiddhimapçcchata ..
     atha te taü mahàtmànaü pratyåcuþ satyavàdinaþ .
     tàn ka÷yapa uvàcedaü sàntvapårbaü prajàpatiþ ..>% tasya pakùãndratvakàraõaü yathà --
     %<ayamindrastribhuvane niyogàt brahmaõaþ kçtaþ indràrtha¤ca bhavanto'pi yatnavantastapodhanàþ ..
     na mithyà brahmaõo vàkyaü kartumarhatha sattamàþ .
     bhavatàü hi na mithyàyaü saükalpo vai cikãrùitaþ ..
     bhavatveùa patattrãõàmindro'tibalasatvavàn .
     prasàdaþ kriyatàmasya devaràjasya yàcataþ ..
     bàlikhilyà åcuþ .
     apatyàrthaü samàrambho bhavata÷càyamãpsitaþ .
     tathà caivaü vidhatsvàtra yathà÷reyo'nupa÷yasi ..
     etasminneva kàle tu devã dàkùàyaõã ÷ubhà .
     vinatà nàma kalyàõã puttrakàmà ya÷asvinã ..
     tapastaptà vrataparà snàtà puüsavane ÷uciþ .
     upacakràma bhartàraü tàmuvàcàtha ka÷yapaþ ..
     àrambhaþ saphalo devi ! bhavitàyaü tavepsitaþ .
     janayiùyasi puttrau dvau vãrau tribhuvane÷varau ..
     tapasà bàlikhilyànàü mama saïkalpajau tathà .
     etau sarvapatattrãõàmindratvaü kàrayiùyataþ ..
     vinatà càpi siddhàrthà babhåva mudità tathà .
     janayàmàsa puttrau dvàvaruõaü garuóaü tathà ..
     vikalàïgo'ruõastatra bhàskarasya puraþsaraþ .
     patattrãõàntu garuóa indratvenàbhyaùicyata .. * ..>% tasya janmakàlãnaråpaü yathà --
     %<etasminnantare càpi garuóaþ kàla àgate .
     vinà màtrà mahàtejà vidàryàõóamajàyata ..
     mahàsatvabalopetaþ sarvà vidyotayandi÷aþ .
     kàmaråpã kàmagamaþ kàmabãryo vihaïgamaþ ..
     agnirà÷irivodbhàsan samiddho'tibhayaïkaraþ .
     vidyudvispaùñapiïgàkùo yugàntàgnisamaprabhaþ ..
     pravçddhaþ sahasà pakùã mahàkàyo nabho gataþ .
     ghoro ghorasvano raudro vahniraurva ivàparaþ .. * ..>% tasya viùõuvàhanatve kàraõaü yathà --
     %<apãtvà càmçtaü pakùã parigçhyà÷u niþsçtaþ .
     agacchadapari÷rànta àvàryàrkaprabhàü khagaþ ..
     viùõunà tu tadàkà÷e vainateyaþ sameyivàn .
     tasya nàràyaõastuùñastenàlaulyena karmaõà ..
     tamuvàcàvyayo devo varado'smãti khecaram .
     sa vavre tava tiùñheyamuparãtyantarãkùagaþ ..
     uvàca cainaü bhåyo'pi nàràyaõamidaü vacaþ .
     ajara÷càmara÷càsyàmamçtena vinàpyaham .
     evamastviti taü viùõuruvàca vinatàsutam ..
     pratigçhya varau tau tu garuóo viùõumabravãt .
     bhavate'pi varaü dadmi vçõotu bhagavànapi ..
     taü vavre vàhanaü kçùõo garutmantaü mahàbalam .
     dhvaja¤ca cakre bhagavànupari sthàsyatãti tam ..>% iti mahàbhàrate . 1 . 31-33 . adhyàyeùu .. (vyåhavi÷eùaþ . yathà, manuþ . 7 . 187 .
     %<varàhamakaràbhyàü và såcyà và garuóena và ..>% %<såkùmamukhapa÷càdbhàgaþ pçthumadhyo varàhavyåhaþ . eùa evapçthutaramadhyo garuóavyåhaþ .>% iti kullåkabhaññaþ ..)

#<garuóadhvajaþ>#, puü, (garuóaþ dhvaja÷cihnaü yasya . yadvà, garuóo dhvaje rathadhvaje yasya .) viùõuþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 19 .. (yathà, viùõu puràõe . 5 . 1 . 33 .
     %<ityuktvà prayayau vipra ! sahadevaiþ pitàmahaþ .
     samàhitamati÷caivaü tuùñàva garuóadhvajam ..>% asya etannàmakàraõakathà yathà, mahàbhàrate . 1 . 33 . 12-17 .
     %<viùõunà tu tadàkà÷e vainateyaþ sameyivàn .
     tasya nàràyaõastuùñastenàlaulyena karmaõà ..
     tamuvàcàvyayo devo varado'smãti khecaram .
     sa vavre tava tiùñheyamuparãtyantarãkùagaþ ..
     uvàca cainaü bhåyo'pi nàràyaõamidaü vacaþ .
     ajara÷càmara÷ca syàmamçtena vinàpyaham .
     evamastviti taü viùõu ruvàca vinatàsutam ..>%
     %<dhvaja¤ca cakre bhagavànupari sthàsyatãti tam ..>%)

#<garuóàgrajaþ>#, puü, (garuóasya agrajo jyeùñhaþ .) aruõaþ . ityamaraþ . 1 . 3 . 32 .. (asya garuóàgrajatvakathà yathà, mahàbhàrate . 1 . 31 . 24-34 .
     %<vinatà nàma kalyàõã puttrakàmà ya÷asvinã .
     tapastaptà vrataparà snàtà puüsavane ÷uciþ ..
     upacakràma bhartàraü tàmuvàcàtha ka÷yapaþ .
     àrambhaþ saphalo devi ! bhavitàyaü tavepsitaþ ..
     janayiùyasi puttrau dvau vãrau tribhuvane÷varau .
     tapasà bàlikhilyànàü mama saïkalpajau tathà ..
     bhaviùyato mahàbhàgau puttrau trailokyapåjitau .
     uvàca cainaü bhagavàn ka÷yapaþ punareva ha ..
     dhàryatàmapramàdena garbho'yaü sumahodayaþ .
     etau sarvapatattrãõàmindratvaü kàrayiùyataþ ..>%
     %<vinatà càpi siddhàrthà babhåva mudità tathà .
     janayàmàsa puttrau dvàvaruõaü garuóaü tathà ..
     vikalàïgo'ruõastatra bhàskarasya puraþsaraþ .
     patattrãõà¤ca garuóa indratvenàbhyaùicyata ..>%)

#<garuóàïkitaü>#, klã, (garuóa iva aïkitam . garuóasàdç÷yàdasya tathàtvam .) marakatamaõiþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<garuóà÷mà>#, [n] puü, (garuóavarõavat a÷mà prastaraþ . garuóavarõasàdç÷yàt tathàtvam .) marakatamaõiþ . iti jañàdharaþ ..

#<garuóottãrõaü>#, klã, (garuóàduttãrõaü varõeneti ÷eùaþ . yadvà, garuóa uttãrõo varõenàtikrànto yena .) marakatamaõiþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<garut>#, puü, (gçõàti ÷abdàyate vàyuvegava÷àditi . gé gi ÷abde + %<mçgrorutiþ .>% uõàü . 1 . 96 . iti utiþ .) pakùaþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 36 .. pàkhà iti bhàùà .. (giratãti . gé nigaraõe + utiþ . nigaraõam . bhakùaõam . yathà, yajurvede . 17 . 72 . %<suparõo'si garutmàn pçùñe .>%
     %<agne ! tvaü suparõo'si suparõapakùyàkàro garuóo'si garutmàna garut garaõaü gilanaü bhakùa asyàstãti garutmàn a÷anàyatvànityarthaþ .>% iti vedadãdhitiþ ..)

#<garutmàn>#, [t] puü, (garutaþ pakùàþ santyasya . garut + matup .) garuóaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 31 . (yathà, bhàgavate . 3 . 19 . 11 .
     %<jagràha lãlayà pràptàü garutmàniva pannagãm ..>%) pakùimàtram . iti medinã . te . 196 ..

#<garudyodhã>#, [n] puü, (garutà pakùeõa yudhyatãti . yudh + õiniþ .) bhàratãpakùã . iti trikàõóa÷eùaþ .. bhàrai iti bhàùà ..

#<gargaþ>#, puü, (gçõàti vedadhvaninà ÷abdàyate stauti ityarthaþ . gé gi ÷abde + %<mudigrorgaggau .>% uõàü . 1 . 127 . iti gaþ .) munivi÷eùaþ . sa tu gayàkùetre yaj¤àrthaü sçùño brahmaõaþ puttraþ . iti vàyupuràõe gayàmàhàtmye 2 adhyàyaþ .. (bçhaspativaü÷asamudbhavo'nyo munibhedaþ . sa tu vitathasya puttraþ . yathà, harivaü÷e . 32 . 15--20 .
     %<bçhaspateraïgirasaþ puttro ràjanmahàmuniþ .
     saükràmito bharadvàjo marudbhiþ kratubhirvibhuþ ..
     atraivodàharantãmaü bharadvàjasya dhãmataþ .
     dharmasaükramaõa¤càpi marudbhirbharatàya vai ..
     ayàjayadbharadvàjo mahadbhiþ kratubhirhi tam .
     pårbantu vitathe tasya kçte vai puttrajanmani ..
     tato'tha vitatho nàma bharadvàjàt suto'bhavat .
     pautre'tha vitathe jàte bharatastu divaü yayau ..
     vitatha¤càbhiùicyàtha bharadvàjo vanaü yayau .
     sa càpi vitathaþ puttràn janayàmàsa pa¤ca vai ..
     suhotra¤ca suhotàraü gayaü gargantathaiva ca ..>% ayaü hi ÷ivamàràdhya catuþùaùñyaïgajyotiùàdij¤ànamalabhata . yathà, mahàbhàrate . 13 . 18 . 38 . garga uvàca .
     %<catuþcaùñyaïgamadadat kalàj¤ànaü mamàdbhutam .
     sarasvatyàstañe tuùño (÷ivaþ) manoyaj¤ena pàõóava ! ..>% tathà, bçhatsaühitàyàm . 21 . 5 .
     %<na tu tanmataü bahånàü gargàdãnàümataü vakùye .. * ..>%) tàlavi÷eùaþ . yathà, saïgãtadàmodare .
     %<caturdrutaü viràmàntaü tàlo'yaü gargasaüj¤itaþ ..>%

#<gargaraþ>#, puü, (gé gi ÷abde + bhàve gaþ . gargaü ÷abdaü ràtãti . rà + %<àto'nupasarge kaþ .>% 3 . 2 . 3 . iti kaþ .) matsyabhedaþ . iti jañàdharaþ .. gàgarà iti bhàùà .. asya guõàþ . madhuratvam . snigdhatvam . vàtapittanà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. asyàkàraguõau yathà, ràjanirghaõñe .
     %<yaþ pãtavarõo'pi ca picchilàïgaþ pçùñheùu rekhà bahulaþ sa÷alkaþ .
     sa gargaro varvaranàdava÷yo jaóa÷ca ÷ãtaþ kaphavàtakàrã ..>%
     %<gargaraþ pittalaþ ki¤cit vàtajit kaphakopanaþ .>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<gargarã>#, strã, (gargaü ÷abdaü ràtãti . rà + kaþ . gauràditvàt ïãù .) manthanã . dadhimanthanapàtram . ityamaraþ . 2 . 9 . 74 .. kalasã . gàgarã iti bhàùà .. yathà, tithyàditattve .
     %<meùàdau saktavo deyà vàripårõà ca gargarã ..>%

#<gargàñaþ>#, puü, (gargeti ÷abdaü kçtvà añatãti . garga + añ + pacàdyac . ÷akandhvàdivadakàralopaþ .) matsyavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . yoganàvikaþ 2 . iti hàràvalã . 186 ..

#<garja>#, årjà÷abde . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüakaü-señ .) årjà balam . semaktàt saroriti aþ tatkaraõaka÷abdaþ . garjati siühaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<garja>#, ka svane . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-paraüakaü-señ .) ka, garjayati . iti durgàdàsaþ ..

#<garjaü>#, klã, (garjanamiti . garja + bhàve gha¤ .) hasti÷abdaþ . iti demacandraþ . 6 . 41 .. meghàdi÷abda÷ca ..

#<garjakaþ>#, puü, (garjatãti . garja + õvul .) matsyavi÷eùaþ . gajàóa iti bhàùà .. tatparyàyaþ . ÷àlaþ . ÷àlajaþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. (÷àla÷abde'sya vivçtirj¤àtavyà ..)

#<garjanaü>#, klã, (garja + bhàve lyuñ .) ÷abdaþ . (garjyate'neneti . garja + karaõe lyuñ .) kopaþ . iti medinã . ne . 56 ..

#<garjaraü>#, klã, målavi÷eùaþ . gàjara iti bhàùà .. tatparyàyaþ . piõóamålam 2 pãtakandam 3 sumålakam 4 svàdumålam 5 supãtam 6 nàraïgam 7 pãtamålakam 8 . asya guõàþ . madhuratvam . rucikàritvam . ki¤cit kañutvam . kaphàghmànakrimi÷åladàhapittatçùõànà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. tatparyàyaguõàþ .
     %<gàjaraü gç¤janaü proktaü tathà nàraïgavarõakam .
     gàjaraü madhuraü tãkùõaü tiktoùõaü dãpanaü laghu ..
     saügràhi raktapittàr÷ograhaõãkaphavàtajit ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<garjàphalaþ>#, puü, (garjà marmaradhvaniþ phale yasya . ÷uùkapakvaphale ÷abdabàhulyàdasya tathàtvam .) vikaõñakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (garjà garjanameva phalaü yasya .) yuddham . iti hemacandraþ .. bhartsanam . uttejanam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<garjiþ>#, puü, (garja årjà÷abde + %<sarvadhàtubhya in .>% uõàü . 4 . 117 . iti in .) megha÷abdaþ . iti hemacandraþ . 6 . 42 ..

#<garjitaü>#, klã, (garja + bhàve ktaþ .) megha÷abdaþ . ityamaraþ . 1 . 3 . 8 .. (raõàdau àsphàlanam . yathà, harivaü÷e . 182 . 49 .
     %<bàõa ! kiü garjase mohàt ÷åràõàü nàsti garjitam .
     ehyehi yudhyasva raõe kiü vçthà garjitena te ..>%) kçta÷abde tri .. (yaduktaü smçtau .
     %<sandhyàyàü garjite medhe ÷àstracintàü karoti yaþ .
     catvàri tasya na÷yanti àyurvidyà ya÷o balam ..>%)

@<[Page 2,311a]>@
#<garjitaþ>#, puü, (garjo garjanaü jàto'sya . jàtàrthe itac .) mattahastã . ityamaraþ . 2 . 8 . 36 ..

#<gartaþ>#, puü, (girati grasati svasmin patitaü jãvajàtàdikamityarthaþ . gé nigaraõe + %<hasimçgriõvàmidamãti .>% uõàü . 3 . 86 . iti tan .) bhuvi ÷vabhram . gàóà iti bhàùà .. tatparyàyaþ . avañaþ 2 . ityamaraþ . 1 . 8 . 2 .. bhårandhram 3 daraþ 4 ÷vabhram 5 . iti jañàdharaþ .. àvañiþ 6 àvañuþ 7 pçthivãrandhram 8 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, màrkaõóeye . 21 . 9 .
     %<dharaõyàü vivçte garte nipapàta laghukramaþ ..>%) trigartade÷aþ . kukundaraþ . iti medinã . te . 13 .. rogabhedaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (màtçgarbharåpagahvaram . yathà, bhàgavate . 3 . 31 . 5 .
     %<÷ete viõmårtayorgarte sa janturjantusambhave ..>% kåùaþ . yathà, tatraiva . 3 . 13 . 34 .
     %<yadromagarteùu nililyuradhvaràstasmai namaþ kàraõa÷åkaràya te ..>% narakavi÷eùaþ . yathà, màrkaõóeye . 21 . 10 .
     %<nipapàta mahàgarte timiraughasamàvçte ..>% aùñadhanuþsahasrebhyo nyånagatidevakhàtabhedaþ . etallakùaõaü yathà, chandogapari÷iùñe .
     %<dhanuþ sahasràõyaùñau ca gatiryàsàü na vidyate .
     na tà nadã÷abdavahà gartàstàþ parikãrtitàþ ..>% asyodàharaõaü yathà, manau . 4 . 203 .
     %<nadãùu devakhàteùu taóàgeùu saraþsu ca .
     snànaü samàcarennityaü gartaprasravaõeùu ca ..>% gãryate ståyate vedastutiü kurvatà janeneti . ga + tan guõa÷ca . devarathaþ . yathà, çgvede . 5 . 62 . 8 . %<àrohatho varuõa ! mitra ! gartamata÷càkùàthe aditiü ditiü ca ..>% %<gartaü rathama ..>% iti bhàùyam ..)

#<gartikà>#, strã, (garto'styasyàþ iti ñhan .) tantu÷àlà . iti hemacandraþ . 3 . 65 .. tàütghara iti bhàùà ..

#<garda>#, ki rave . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüpakùe-bhvàü-paraü-akaü-señ .) ki, gardayati gardati . ravaþ ÷abdaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<gardabhaü>#, klã, (gardyate ÷abdyate vi÷råyate gandhàdibhiriti yàvat . garda rave . %<ké÷é÷alikaligardibhyo'bhac .>% uõàü . 3 . 122 . iti abhac .) ÷vetakumudam . iti hemacandraþ .. (yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<kairavaü candrakànta¤ca gardabhaü kumudaü kumut ..>%) vióaïgam . iti ratnamàlà ..

#<gardabhaþ>#, puü, (gardati gardayati và karka÷a÷abdaü karotãtyarthaþ . garda ki rave + %<ka÷é÷alikalãti .>% uõàü . 3 . 122 . iti abhac .) pa÷uvi÷eùaþ . gàdhà iti bhàùà . (yathà, manau . 8 . 298 .
     %<gardabhàjàvikànàntu daõóaþ syàt pa¤ca màùikaþ ..>%) tatparyàyaþ . cakrãvàn 2 bàleyaþ 3 ràsabhaþ 4 kharaþ 5 . ityamaraþ . 2 . 9 . 77 .. rà÷abhaþ 6 . iti taññãkà .. ÷aïkakarõaþ 7 bhàragaþ 8 bhårigamaþ 9 dhåsaràhvayaþ 10 ve÷avaþ 11 dhåsaraþ 12 . iti jañàdharaþ .. smarasåryaþ 13 ciramehã 14 pa÷ucariþ 15 càrapuïkhaþ 16 càrañaþ 17 gràmyà÷vaþ 18 . iti ÷abdaratnàvalã .. * .. asya màüsasya guõaþ . ki¤cit gurutvaü balapradatva¤ca . måtrasya guõàþ . kañutvam . uùõatvam . tiktatvam . kùàratvam . kaphamahàvàtabhåtakamponmàdaharatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (tathà ca .
     %<gàrdabhaü và ghaünaü måtraü tailayogyaü kvacidbhavet .
     sakùàraü tiktakañukamunmàdakuùñharogajit ..>% iti hàrãte prathame sthàne navame'dhyàye ..
     %<garacetovikàraghnaü tãkùõaü grahaõiroganut .
     dãpanaü gàrdabhaü måtraü kçmivàtakaphàpaham ..>% iti su÷rute såtrasthàne 54 adhyàye ..) tasmàt guõa÷ikùà yathà --
     %<avi÷ràmaü vahedbhàraü ÷ãtoùõa¤ca na vindati .
     sasantoùastathà nityaü trãõi ÷ikùeta gardabhàt ..>% iti càõakyam . 70 ..

#<gardabhagadaþ>#, puü, (gadyate pãóyate'nenàgada + karaõe ac . gado rogaþ . gardabhanàmako gadaþ ÷àkapàrthivavat samàsaþ .) jvàlàgardabhakarogaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. asya lakùaõaü jàlagardabha÷abdedraùñavyam ..

#<gardabha÷àkaþ>#, puü, (gardabhàkhyaþ ÷àkaþ . yadvà, gardabhapriyaþ ÷àko yasya .) brahmayaùñivçkùaþ . iti jañàdharaþ ..

#<gardabha÷àkà>#, strã, (gardabha÷àka + ñàp .) brahmayaùñiþ . vàmanahàñã iti bhàùà .. iti ratnamàlà ..

#<gardabha÷àkhã>#, strã, (gardabhàkhyà ÷àkhà yasyàþ . yadvà gardabhapriyà ÷àkhà asyàþ jàtau saüj¤àyàü và ïãù .) bhàrgã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gardabhàõóaþ>#, puü, (gardabhaü gandhavi÷eùaü amati gacchati pràpnotãtyarthaþ . ama gatyàm + %<¤amantàóóaþ .>% uõàü . 1 . 113 . iti óapratyayaþ .) vçkùavi÷eùaþ . gàndhibhàña iti khyàtaþ . ayaü patrakàõóaphalàdibhira÷vatthàkàraþ . gandhapippalaþ . iti kecit . iti bharataþ .. gardapippalã . iti khyàtaþ . iti sàrasundarã .. tatparyàyaþ . kandaràlaþ 2 kapãtanaþ 3 supàr÷vakaþ 4 plakùaþ 5 . ityamaraþ . 3 . 4 . 42 .. ÷uïgã 6 plavaþ 7 kamaõóaluþ 8 . iti jañàdharaþ .. gardhabhàõóaþ 9 plakùe÷aþ 10 kandaràlakaþ 11 . iti ÷abdaratnàvalã .. plakùavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. pàkuóa iti bhàùà .. (kapãtanà÷vattha÷abdayorasya vivçtirj¤eyà ..)

#<gardabhàhvayaþ>#, puü, (gardabhena gandhena àhvayati spardhate iti . à + hve + ac . yadvà gardabhaþ àhvayaþ àkhyà asya .) kumudam . iti hemacandraþ . 4 . 230 ..

@<[Page 2,311c]>@
#<gardabhikà>#, strã, (gardabhaþ durgandhamayapióakàbhedo vidyate'syàmiti ñhan ñàp ca .) kùudrarogavi÷eùaþ . tallakùaõaü yathà --
     %<maõóalaü vçttamutsannaü saraktaü pióakàcitam .
     rujàkarãü gardabhikàü tàü vidyàt vàtapittajàm ..>% taccikitsà yathà --
     %<vivçttàmindravçddhà¤ca gardabhãü jàlagardabham .
     paittikasya visarpasya kriyayà sàdhayedbhiùak ..
     pàke tu ÷oùayedàjyaiþ pakvairmadhurabheùajaiþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<gardabhã>#, strã, (gardabhasya patnãti striyàü jàtau gauràditvàdvà ïãù .) gardabhapatnã .
     (%<sahaiva da÷abhiþ puttrairbhàraü vahati gardabhã ..>%) tasyàþ kùãrasya guõàþ . balakàritvam . vàta÷vàsaharatvam . madhuràmlarasatvam . råkùatvam . dãpanatvam . pathyatva¤ca . taddadhiguõàþ . råkùatvam . uùõatvam . laghutvam . dãpanatvam . pàcanatvam . madhuràmlarasatvam . rucyatvam . vàtadoùanà÷itva¤ca . tannavanãtaguõàþ . kaùàyatvam . kaphavàtanà÷itvam . balyatvam . dãpanatvam . pàke laghutvam . uùõatvam . måtradoùakàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. kùudrajantuvi÷eùaþ . gardabhikàrogaþ . iti medinã . ne . 16 .. (asya lakùaõaü yathà --
     %<sà viddhà vàtapittàbhyàü tàbhyàmeva ca gardabhã .
     maõóalà vipulotsannà saràgapiñikàcità ..>% iti vàbhañe uttarasthàne ekatriü÷e'dhyàye ..) aparàjità . ÷vetakaõñakàrã . kañabhã . iti ràjanirghaõñaþ .. (kùudrakãñabhedaþ . yathàha su÷utaþ .
     %<pa¤cakãño dundubhiko makaraþ ÷atapàdakaþ .
     pa¤càlakaþ pàkamatsyaþ kçùõatuõóo'tha gardabhã ..>%)

#<gardha>#, ka lipse . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-paraüsakaü-señ .) ka, gardhayati . iti durgàdàsaþ ..

#<gardhaþ>#, puü, (gardhyate iti . gardha + bhàve gha¤ .) spçhà . iti hemacandraþ . 3 . 94 .. gardabhàõóavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<gardhanaþ>#, tri, (gçdhyati spçhayatãti . gçgh + %<jucaïkramyadandramyasçgçdhãti .>% 3 . 2 . 150 . iti yuc .) lubdhaþ . ityamaraþ . 3 . 9 . 22 ..

#<ga(rva)rba>#, t ka ïa darpe . iti kavikalpadrumaþ .. (adanta curàü-àtmaü-akaü-señ .) darpo'haïkàraþ . ïa, garvayate garvàpayate dhanairnãcaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<ga(rva)rba>#, gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-señ .) garvati . iti durgàdàsaþ ..

#<ga(rva)rbaþ>#, puü, (garva + bhàve ap . yadvà, girati madamiti . gé nigaraõe + %<kégé÷édébhyo vaþ .>% uõàü . 1 . 155 . iti vaþ .) ahaïkàraþ . darpàrthàdantagarvadhàtorbhàve'lpratyayaþ .. iti mugdhabodham .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 31 . 20 .
     %<yadi duþstho na rakùeta bharato ràjyamuttamam .
     pràpya durmanasà vãra ! garbe(rva)õa ca vi÷eùataþ ..>%)

@<[Page 2,312a]>@
#<garbhaþ>#, puü, (gãryate jãvasa¤citakarmaphaladàtrà ã÷vareõa prakçtibalàt jañharagahvare sthàpyate puruùa÷ukrayogeõàsau . gé + %<artigébhyàü bhan .>% uõàü . 3 . 152 . iti karmaõi bhan .) bhråõaþ . tadvivaraõaü yathà --
     %<svargàcca narakànmuktaþ strãõàü garbho bhavatyapi .
     nàbhibhåta¤ca tasyaiva yàti bãjadvayaü hi tat ..
     kalanaü budvudatva¤ca tataþ pe÷ãtvameva ca .
     pe÷yàpalasamo'õóaþ syàdaïkurastata ucyate ..
     aïgànàmatha cotpattiþ pa¤cànàmatulàü÷akàt .
     upàïgànyaïgulãnetranàsàsya÷ravaõàni ca ..
     prarohaü yànti càïgebhyastadvattebhyo nakhàdikam .
     tvaco romàõi jàyante ke÷à÷caiva tataþ param ..
     nara÷càdhomukhaþ sthitvà da÷ame ca sa jàyate .
     tatastu vaiùõavã màyà samà÷rayati mohinã ..
     bàlatvantu kumàratvaü yauvanaü vçdvatàmapi .
     tata÷ca maraõaü tattaddharmamàpnoti mànavaþ ..
     evaü saüsàracakre'smin bhràmyate ghañiyantravat .>% iti gàruóe 229 adhyàyaþ .. tasya lakùaõaü yathà --
     %<garbhà÷ayagataü ÷ukramàrtavaü jãvasaüj¤akam .
     prakçtiþ savikàrà ca tat sarvaü garbhasaüj¤akam ..
     kàlena vardhito garbho yadyaïgopàïgasaüyutaþ .
     bhavettadà sa munibhiþ ÷arãrãti nigadyate .. * ..>% tadanyaprakçtiryathà --
     %<yadà nàryàvupetàyàü vçùasyantau katha¤cana .
     mu¤cantyau ÷ukramanyo'nyamanasthistatra jàyate ..
     çtusnàtà tu yà nàrã svapne maithunamàcaret .
     àrtavaü vàyuràdàya kukùau garbhaü karoti hi ..
     màsi màsi pravardheta sa garbho garmalakùaõaþ .
     karaõaü jàyate tasyà varjitaü paitçkairguõaiþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. asya dbàda÷adhà gatiryathà -- bhugno'nilena viguõena tataþ sa garbhaþ saükhyàmatãtya bahudhà samupaiti yonim . dvàraü nirudhya ÷irasà jañhareõa ka÷cit ka÷ciccharãraparivartitakubjadehaþ .. ekenaü ka÷cidaparantu bhujadvayena tiryaggato bhavati ka÷cidavàïmukho'nyaþ .
     %<pàr÷vàpavçttagatireti tathaiva ka÷cidityaùñadhà gatiriyaü hyaparà caturdhà ..
     saïkãlakaþ pratikhuraþ parigho'tha bãjasteùårdhvabàhucaraõaiþ ÷irasà ca yonau .
     saïgã ca yo bhavati kãlakavat sakãlo dç÷yaiþ khuraiþ pratikhuraþ sa hi kàyasaïgã ..
     ga cchedbhujadvaya÷iràþ sa ca bãjakàkhyo yonau sthitaþ saparighaþ parigheõa tulyaþ .. * ..>% garbhanà÷alakùaõàdi .
     %<apaviddha÷irà yà tu ÷ãtàïgàü nirapatrapà .
     nãlodgata÷irà hanti sà garbhaü sa ca tàü tathà ..
     mànasàgantubhirmàturupatàpaiþ prapãóitaþ .
     garbho vyàpadyate kukùau vyàdhibhi÷ca prapãóitaþ .. * ..>% antarmçtagarbhalakùaõaü yathà --
     %<garbhàspandanamàdhãnàü praõà÷aþ ÷yàvavarõatà .
     bhaveducchvàsapåtitvaü ÷otha÷càntarmçte ÷i÷au ..>% iti màdhavakaraþ .. * ..
     (%<kàmànmithunasaüyoge ÷uddha÷oõita÷ukrajaþ .
     garbhaþ sa¤jàyate nàryàþ sa¤jàto bàla ucyate ..
     àdhikye rajasaþ kanyà puttraþ ÷ukràdhike bhavet .
     napuüsakaü samatvena yathecchà pàrame÷varã ..>% iti pårbakhaõóe caturthe'dhyàye ÷àrïgadhareõoktam ..
     %<÷uddhe ÷ukràrtave satvaþ svakarmakle÷acoditaþ .
     garbhaþ sampadyate yuktiva÷àdagnirivàraõau ..
     bãjàtmakairmahàbhåtaiþ såkùmaiþ sattvànugai÷ca saþ .
     màtu÷càhàrarasajaiþ kramàt kukùau vivardhate ..
     tejo yathàrkara÷mãnàü sphañikena tiraskçtam .
     nendhanaü dç÷yate gacchat satvo garbhà÷ayaü tathà ..
     kàraõànuvidhàyitvàt kàryàõàü tatsvabhàvatà .
     nànàyonyàkçtãþ satvo dhatte'to drutalohavat ..
     ataeva ca ÷ukrasya bàhulyàjjàyate pumàn .
     raktasya strã tayoþ sàmye klãvaþ ÷ukràrtave punaþ ..
     vàyunà bahu÷o bhinne yathàsvaü bahvapatyatà .
     viyonivikçtàkàrà jàyante vikçtairmalaiþ ..>%
     %<pårõaùoóa÷avarùà strã pårõaviü÷ena saïgatà .
     ÷uddhe garbhà÷aye màrge rakte ÷ukre'nile hçdi ..
     bãryavantaü sutaü såte tato nyånàbdayoþ punaþ .
     rogyalpàyuradhanyo và garbho bhavati naiva và ..>%
     %<÷uddha÷ukràrtavaü svacchaü saraktaü mithunaü mithaþ .
     snehaiþ puüsavanaiþ snigdhaü ÷uddha÷ãlitavastikam ..
     naraü vi÷eùàt kùãràjyairmadhurauùadhasaüskçtaþ .
     nàrãü tailena màùai÷ca pittalaiþ samupàcaret ..>%
     %<màsenopacitaü raktaü dhamanãbhyàmçtau punaþ .
     ãùat kçùõaü vigandha¤ca vàyuyonimukhànnudet ..
     tataþ puùpe kùaõàdeva kalyàõadhyàyinãtryaham .
     mçjàlaïkàrarahità darbhasaüstara÷àyinã ..
     kùaireyayàvakaü stokaü koùñha÷odhanakarùaõam .
     parõe ÷aràve haste và bhu¤jãtabrahmacàriõã .
     caturthe'hni tataþ snàtvà ÷uklamàlyàmbarà ÷uciþ ..
     icchantã bhartçsadç÷aü puttraü pa÷yet puraþ patim .
     çtustu dbàda÷ani÷àþ pårbàstisra÷ca ninditàþ ..
     ekàda÷ã ca yugmàsu syàt puttro'nyàsu kanyakà .
     upàdhyàyo'tha puttrãyaü kurvãta vidhivadvidhim ..
     namaskàraparàyàstu ÷ådràyà mantravarjitam .
     abandhya evaü saüyogaþ syàdapatya¤ca kàmataþ ..
     santo'pyàhurapatyàrthaü dampatyoþ saïgataü rahaþ .
     durapatyaü kulàïgàro gotre jàtaü mahatyapi ..
     icchetàü yàdç÷aü puttraü tadråpacaritàü÷ca tau .
     ttintayetàü janapadàüstadàcàraparicchadau ..
     karmànte ca pumàn sarpiþ kùãra÷àlyodanà÷itaþ .
     tailamàùottaràhàrà tatra mantraü prayojayet ..
     ahirasi àyurasi sarvataþ pratiùñhàsi dhàtà tvàm .
     dadhàtu vidhàtà tvàü dadhàtu brahmavarcasà bhaveti ..
     brahmà bçhaspatirviùõuþ somaþ såryastathà÷vinau .
     bhago'tha mitràvaruõau vãraü dadatu me sutam ..
     sàntvayitvà tato'nyonyaü saüvi÷etàü mudànvitau .
     uttànà tanmanà yoùit tiùñhedaïgaiþ susaüsthitaiþ ..
     tathàhi bãjaü gçhõàti doùaiþ svasthànamàsthitaiþ .
     liïgantu sadyo garbhàyà yonyàü bãjasya saügrahaþ ..
     tçptirgurutvaü sphuraõaü ÷ukràsrànanubandhanam .
     hçdayaspandanaü tantrà tçóglànirlomaharùaõam ..
     avyaktaþ prathame màsi saptàhàt kalalã bhavet .
     garbhaþ puüsavanànyatra pårbaü vyakteþ prayojayet ..
     balã puruùakàro hi daivamapyativartate .
     puùye puruùakaü haimaü ràjataü vàtha vàyasam ..
     kçtvàgnivarõaü nirvàpya kùãre tasyà¤jaliü pibet .
     goradaõóamapàmàrgaü jãvakarùabhasairyakàn ..
     pibet puùye jale piùñàn ekadvitrisamasta÷aþ .
     kùãreõa ÷vetabçhatãmålaü nàsàpuñe svayam ..
     puttràrthaü dakùiõe si¤cet vàme duhitçvà¤chayà .
     payasà lakùaõamålaü puttrotpàdasthitipradam ..
     nàsayàsyena và pãtaü vaña÷çïgàùñakantathà .
     oùaghãrjãvanãyà÷ca bàhyàntarupayojayet ..
     upacàraþ priyahitairbhartrà bhçtyai÷ca garbhadhçk .
     navanãtaghçtakùãraiþ sadà cainàmupàcaret ..
     ativyavàyamàyàsaü bhàraü pràvaraõaü guru .
     akàlajàgarasvapnakañhinotkañakàsanam ..
     ÷okakrodhabhayodvegavega÷raddhàvidhàraõam .
     upavàsàdhvatãkùõoùõaguruviùñambhibhojanam ..
     raktaü nirasanaü ÷vabhrakåpekùàü madyamàmiùam .
     uttàna÷ayanaü yacca striyo necchanti tat tyajet ..
     tathà raktasrutiü ÷uddhiü vastimàmàsato'ùñamàt .
     ebhirgarbhaþ sravedàmaþ kukùau ÷uùyet mriyeta và ..
     vàtalai÷ca bhavedgarbhaþ kubjàndhajaóavàmanaþ .
     pittalaiþ khalatiþ piïgaþ ÷vitrã pàõóuþ kaphàtmabhiþ ..
     vyàdhãü÷càsyà mçdusukhairatãkùõairauùadhairjayet .
     dvitãye màsi kalalàdghanaþ pe÷yathavàrvudam ..
     puüstrãklãvàþ kramàttebhyastatra vyaktasya lakùaõam .
     vyaktãbhavati màse'sya tçtãye gàtrapa¤cakam ..
     mårdvà dve sakthinã bàhå sarvasåkùmàïgajanma ca .
     samameva hi mårdhàdyairj¤àna¤ca sukhaduþkhayoþ ..
     garbhasya nàbhau màtu÷ca hçdi nàóã nibadhyate .
     yayà sa puùñimàpnoti kedàra iva kulyayà ..
     caturthe vyaktatàïgànà¤cetanàyà÷ca pa¤came .
     ùaùñhe snàyu÷iràroma-bala-varõa-nakha-tvacàm ..
     sarvaiþ sarvàïgasampårõo bhàvaiþ puùyati saptame .
     garbheõotpãóità doùàstasmin hçdayamà÷ritàþ ..
     kaõóåü vidàhaü kurvanti garbhiõyàþ kikkisàni ca .
     navanãtaü hitantatra kolàmbumadhurauùadhaþ ..
     siddhamalpapañusnehaü laghukhàdu ca bhojanam ..
     candano÷ãrakalkena limpedårustanodaram .
     ojo'ùñame sa¤carati màtà puttrau muhuþ kramàt ..
     tena tau mlànamuditau tatra jàto na jãvati .
     ÷i÷urojo'navasthànàt nàrãsa÷ayità bhavet ..
     kùãrapeyà ca peyàtra saghçtànvàsanaü ghçtam .
     madhuraiþ sàdhitaü ÷uddhyai puràõa÷akçtastathà ..
     ÷uùkamålakakolàmlakaùàyeõa pra÷asyate .
     ÷atàhvakalkito vastiþ sa tailaghçtasaindhavaþ ..
     tasmiüstvekàhayàte'pi kàlaþ såterataþ param .
     varùàdvikàrakàrã syàt kukùau vàtena dhàritaþ ..
     ÷asta÷ca navame màsi snigdho màüsarasaudanaþ .
     bahusnehà yavàrgåvà pårbokta¤cànuvàsanam ..
     tata eva picu¤càsyà yonau nityaü nidhàpayet .
     vàtaghnapatrabhaïgàmbhaþ ÷ãtaü snàne'nvahaü hitam ..
     niþsnehàïgã na navamrànmàsàt prabhçti vàsayet .
     pràgdakùiõastanastanyà pårbaü tat pàr÷vaceùñinã ..
     punnàmadohadapra÷naratà puüsvapradar÷inã .
     unnate dakùiõe kukùau garbhe ca parimaõóale ..
     puttraü såte'nyathà kanyàü yà cecchati nçsaïgatim .
     nçtyavàditragàndharva-gandhamàlyapriyà ca yà ..
     klãvaü tat saïkare tatra madhyaü kukùeþ samunnatam .
     yamau pàr÷vadvayonnàmàt kukùau droõyàmiva sthite ..
     pràk caiva navamànmàsàt såtikà gçhamà÷rayet .
     de÷e pra÷aste sambhàraiþ sampannaü sàdhake'hani ..
     tatrodãkùeta sà såtiü såtikà parivàrità .
     adya ÷vaþ prasave glàniþ kukùyakùi÷lathatàklamaþ ..
     adho gurutvamaruciþ praseko bahumåtratà .
     vedanorådarakañãpçùñhahçdvastivaükùaõe ..
     yonibhedarujàtodasphuraõasravaõàni ca .
     àvãnàmanujanmàtastato garbhodakasrutiþ ..
     athopasthitagarbhàü tàü kçtakautukamaïgalàm .
     hastasthapunnàümaphalàü svabhyaktoùõàmbusecitàm ..
     pàyayet saghçtàü peyàü tanau bhå÷ayane sthitàm .
     àbhugnasakthimu ttànàmabhyaktàïgãü punaþ punaþ ..
     adhonàbhervimçdnãyàt kàrayejjçmbhacaükramam .
     garbhaþ prayàtyavàgevantalliïgaü hçdvimokùataþ ..
     àvi÷ya jañharaü garbho vasterupari tiùñhati .
     àvyo hi tvarayantyenàü khañvàmàropayettataþ ..
     atha sampãóite garbhe yonimasyàþ prasàdhayet .
     mçdupårbaü pravàheta vàóhamàprasavàcca sà ..
     harùayettàü muhuþ puttrajanma÷abdajalànilaiþ .
     pratyàyànti tathàpràõàþ såtikle÷àvasàditàþ ..
     ghåpayedgarbhasaïge tu yoniü kçùõàhika¤cukaiþ .
     hiraõyapuùpãmåla¤ca pàõipàdena dhàrayet ..
     suvarcalàü vi÷alya và jaràyvapatane'pi ca .
     karyimetat tathotkùipya bàhvorenàü vikampayet ..
     kañãmàkoñayet pàrùõyà sphicau gàóhaü nipãóayet .
     tàlukaõñhaü spç÷edveõyà mårdhni dadyàt snuhãpayaþ ..
     bhårjalàïgalikãtumbã sarpatvakkuùñhasarùapaiþ .
     pçthag dvàbhyàü samastairvà yonilepanadhåpanam ..
     kuùñhatàlã÷akalkaü và suràmaõóena pàyayet .
     yåùeõa và kulatthànàü vilvajenàsavena và ..
     ÷atàhvàsarùapàjàjã÷igrutãkùõakacitrakaiþ .
     sahiïgukuùñhamadanairmåtre kùãre ca sàrùapam ..
     tailaü siddhaü hitaü pàyau yonyàü vàpyanuvàsanam .
     ÷atapuùpà vacàkuùñhakaõàsarùapakalkitaþ ..
     niråhaþ pàtayatyà÷u sasnehalavaõo'paràm .
     tatsaïge hyanilo hetuþ sà niryàtyà÷u tajjayàt .
     ku÷alà pàõinàktena haretkëptanakhena và .
     muktagarbhà paràü yoniü tailenàïga¤ca mardayet ..
     makallàkhye ÷irovasti koùñha÷åle tu pàyayet .
     sacårõitaü yavakùàraü ghçtenoùõajalena và ..
     dhànyàmbu và guóavyoùatrijàtakarajo'nvitam ..>% iti vàbhañe ÷arãrasthàne prathamo'dhyàyaþ .. * .. atha garbhopacàraþ . àtreya uvàca . %<prathame màsi madhukaü madhupuùpàõi caivahi . navanãtena payasà madhuraü pàyayecca sà .. dvitãye màsi kàkolã madhuraü pàyayettathà . tçtãye kç÷araü ÷reùñhaü caturthe ca kçtaudanam .. pa¤came pàyasaü dadyàt ùaùñhe ca madhuraü dadhi . saptame ghçtakhaõóena càùñame ghçtapårakam .. navame vividhànnàni da÷ame dohadantathà . màse tçtãye sampràpte dohadaü bhavati striyàþ .. yadyat kàmayate sà ca tattaddadyàdbhiùagvaraþ . varjayeddvidalànnàni vidàhãni guråõi ca .. amlàni soùõakùãràõi gurviõãnàü vivarjayet . mçttikà bhakùaõãyà na na ca ÷åraõakandakàþ .. rasona÷ca palàõóu÷ca santyakto gurviõãstriyà . ÷åraõàni pradeyàni gaulyàni sarasàni ca .. pathye hitàni caitàni gurviõãnàü sadà bhiùak . vyàyàmaü maithunaü roùaü ÷aurya¤cakramaõantathà .. varjayedgurviõãnà¤ca jàyante sukhasampadaþ .. athopapannaü vihiütamapi svakãyàcàreõa pa¤camàsikamaùñamàsikaü và . bràhmaõamaïgalàdibhirgotrabhojanamapi kartavyam . dohadàdiùu paripårõeùu råpavàn ÷åraþ paõóitaþ ÷ãlavàn puttro jàyate ..>% iti maharùyàtreyabhàùite hàrãtottare tçtãyasthàne garbhopacàro nàma aùñacattvàriü÷o 'dhyàyaþ .. * .. atha calitagarbhattikitsà . àtreya uvàca . %<prathame màsi garbhasya calanaü dç÷yate yadi . tadà madhukamçdvãkà candanaü raktacandanam .. payasà loóitaü pãtaü tena garbhaþ sthiro bhavet . dvitãye màsi calite mçõàle nàgake÷aram .. tçtãye màsi garbhasya calanaü dç÷yate yadà . tadà måùakakãññantu ÷arkaràü payasà pibet .. caturthe màsi dàha÷ca pipàsà ÷ålameva ca .. jvareõa strãõàü yadi garbha÷calate tado÷ãracandananàgake÷aradhàtakãkusuma÷arkaràghçtamadhudadhi pàyayet . pa¤came màse calite garbhe dàóimãpatràõi candanaü daghi madhu ca pàyayet . ùaùñhemàsi gairikaü kçùõamçttikàü gomayabhasma udakaü parisrutaü ÷ãtalaü candanaü ÷arkarayà saha pibet . saptame màsi gokùurasamaïgàpadmakaghanamu÷ãraü madhuraü pàyayet . aùñame màsi rodhraü madhumàgadhikà¤ca saha dugdhena pãtavatãnà¤calite garbhe strãõàü sukhaü sampadyate .>% iti maharùyàtreyabhàùite hàrãtottare tçtãye sthàne calitagarbhacikitsà nàmonapa¤cà÷attamo'dhyàyaþ .. * ..
     %<naro dhàtubalenàpi jãvita÷càtra dç÷yate .
     tasmàcca maithunàt samyagjàyate garbhasambhavaþ ..
     hàrãta uvàca .
     saüyogena vinà pràj¤a ! kathaü garbho na jàyate .
     saüyogena vinà puùpaü phalaü và na kathaü bhavet ..
     vçkùavanna kathaü strãõàü phalotpattiþ pradç÷yate .
     etat pçùño mahàcàryaþ provàca çùipuïgavaþ ..
     àtreya uvàca .
     viruddhànà¤ca vallãnàü sthàvaràõà¤ca puttraka ! .
     tatra dhàtusamaü bãjaü saha yogena vartate ..
     na bhinnadçùñistasyeva dç÷yate ÷çõu puttraka ! .
     sthàvaràõà¤ca sarveùàü ÷iva÷aktimayaü viduþ ..
     ni÷calo'pi ÷ivo j¤eyo vàpti÷aktirmahàmate ! .
     tatra strãpåruùaguõà vartante samayogataþ ..
     àmrapuùpaü phalaü tadbat bãjaü ÷ukramayaü viduþ .
     strãõàü rajomayaü reto bãjàóhyamindriyaü nare ..
     tasmàt saüyogataþ puttro jàyate garbhasambhavaþ .
     prathame'hani reta÷ca saüyogàt kalala¤ca yat ..
     jàyate budvudàkàraü ÷oõita¤ca da÷àhani .
     ghanaü pa¤cada÷àhe syàt viü÷àhe màüsapiõóakam ..
     màsaikena ca piõóasya pa¤ca tattvaü prajàyate .
     pa¤cà÷addivase pràpte aïkaràõà¤ca sambhavaþ ..
     màsatraye tu sampràpte hastapàdau pravartitau .
     sàrdha màsatraye pràpte ÷ira÷ca sàravadbhavet ..
     caturthake ca lomànàü sambhava÷càtra dç÷yate .
     pa¤came ca sujãvaþ syàt ùaùñhe prasphuraõaü bhavet ..
     aùñame màsi yàte ca agniyogaþ pravartate .
     màse tu navame pràpte jàyate tasya ceùñitam ..
     jàyate tasya vairàgyaü garbhavàsasya kàraõàt .
     da÷ame ca prasåyeta tathaikàda÷amàsi và ..
     atha doùabalenàpi garbho vàpi prasåyate .
     vàtasaüprerite garbhe apårõe divase yadi ..
     prasåtaye vàpyatha tadgarbhe bàlaþ pradç÷yate ..>% iti hàrãte ÷àrãrasthàne prathamo'dhyàyaþ .. * ..) ÷i÷uþ . (gãryate nigãryate niþkùipyate vãrya yonirandhreõàsmin . girati si¤cati niùekaü karoti reto'tra và . gé gç và + bhan .) kukùiþ . (yathà, mahàbhàrate . 14 . 18 . 9 .
     %<yathà lohasya nisyando niùikto vimbavigraham .
     upaiti tadvijànãhi garbhe jãvaprave÷anam ..>%) sandhiþ . panasakaõñakam . iti medinã .. bhe . 3 .. madhyam . (yathà, àryàsapta÷atyàm . 176 .
     %<ketakargarbhe gandhàdareõa dåràdamã drutamupetàþ ..>%) apavarakaþ . iti hemacandraþ .. gaïgàdisannihitade÷aþ . yathà --
     %<bhàdrakçùõacaturda÷yàü yàvadàkramate jalam .
     tàvadgarmaü vijànãyàt tadårdhaü tãramucyate ..>% iti pràya÷cittatattvam .. (àbhyantarikavastumàtram . yathà, goþ ràmàyaõe . 4 . 27 . 3 .
     %<aùñamàsadhçtaü garbhaü bhàskarasya gabhastibhiþ .
     rasaü sarvasamudràõàü dyauþ prasåte rasàyanam ..>%)

#<garbhakaü>#, klã, (garbha + saüj¤àyàü kan . yadvà candrasya garbhadvayamiva kàyatãti . kai + kaþ .) rajanãdbandvam . iti hemacandraþ . 2 . 58 .. dui ràtri iti bhàùà ..

#<garbhakaþ>#, puü, (garbhe ke÷agarbhe ke÷amadhye iti yàvat kàyate prakà÷ate ÷obhate ityarthaþ . yadvà garbha iva pratikçtiþ . %<ive pratikçtau .>% 5 . 3 . 96 . iti kan .) ke÷amadhyasthitamàlyam . ityamaraþ . 2 . 7 . 135 . khopàra màlà iti bhàùà ..

#<garbhakaraþ>#, puü, (garbhaü karoti garbhadoùaü nivàrayati vyavahàrayogena iti . kç + ñaþ .) puttrajãvavçkùaþ . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<garbhaghàtinã>#, strã, (garbhaü ghàtayati sràvayatãti . han + õic + õiniþ ïãp ca .) làïgalikàvçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<garbhaõóaþ>#, puü, (garbhasya aõóa iva . ÷akandhàditvàt akàralope sàdhuþ .) nàbhiguóakaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. nàbhira goüóa iti bhàùà ..

#<garbhadaþ>#, puü, (garbhaü dadàti utpàdayati vyavahàreõeti . dà + kaþ .) puttrajãvavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<garbhadàtrã>#, strã, (garbhaü dadàtãti . dà + tçc ïãp .) kùupavi÷eùaþ . garbhadà iti khyàtà . tatparyàyaþ . puttradà 2 prajàdà 3 apatyadà 4 sçùñipradà 5 pràõimàtà 6 tàpasadrumasannibhà 7 . asya guõàþ . madhuratvam . ÷ãtatvam . nàrãpuùpàdidoùapittadàha÷ramanà÷itvam . garbhasambhåtidàtçtva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<garbhanut>#, [da] puü, (garbhaü nudati prerayati nà÷ayatãtyarthaþ . nud + kvip .) kalikàrãvçkùaþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. viùalàïgaliyà iti bhàùà ..

#<garbhapàkã>#, [n] puü, (garbhasya pàkaþ paripàkaþ pariõatirityarthaþ sàdhyatayàstyasya iti iniþ .) ùaùñikabrãhiþ . iti hemacandraþ . 4 . 234 .. ùeñe dhàna iti bhàùà ..

#<garbhapàtaþ>#, puü, (garbhasya pàtaþ patanaü vicyutirityarthaþ .) pa¤camaùaùñhamàsãyasya kañhina÷arãrasya garbhasya patanam . (yathà, màdhavakaroktavaidyake .
     %<à caturthàt tato màsàt prasravedgarbhavicyutiþ .
     tataþ sthira÷arãrasya pàtaþ pa¤camaùaùñhayoþ ..>% tathàca su÷rute nidànasthàne 1 adhyàye .
     %<garbhapàtanimitta÷ca ÷oõitàtisravàcca yaþ .
     abhighàtanimitta÷ca na sidhyatyapatànakaþ ..>%) asya pramàõàdi vi÷eùato garbhasràva÷abde draùñavyam ..

#<garbhapàtakaþ>#, puü, (garbhaü pàtayati nà÷ayatãti . pat + õica + õvul .) rakta÷obhà¤janavçkùaþ . iti jañàdharaþ ..

#<garbhapàtanaþ>#, puü, (garbhaü pàtayatãti . pat + õic + kartari lyuþ .) rãñhàkara¤jaþ . iti bhàvaprakà÷aþ ..

@<[Page 2,314b]>@
#<garbhapàtanã>#, strã, (garbhapàtana + saüj¤àyàü ïãù . gauràditvàdityeke .) kalikàrãvçkùaþ . iti ràjanirghaiõñaþ ..

#<garbhapàtinã>#, strã, (garbhaü pàtayatãti . pat + õic + õiniþ . striyàü ïãp .) vi÷alyàvçkùaþ . iti jañàdharaþ ..

#<garbharåpaþ>#, tri, (garbhe dehakoùe råpaü làvaõyàdikaü yasya . yadvà gãryate nigãryate prakà÷yate råpaü yasmàt . tàruõyaprabhàvàditi yàvat .) taruõaþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<garbhavatã>#, strã, (garbho vidyate'syàþ asyàü và . astyarthe matup . masya vatvam .) antaràpatyà . (yathà, bhahàrbhàrate . 3 . 134 . 17 .
     %<da÷aiva màsàn bibhrati garbhavatyaþ .
     da÷airakà da÷adà÷à da÷àrhàþ ..>%) tatparyàyaþ . antarvatnã 2 gurviõã 3 garbhiõã 4 sasattvà 5 àpannasattvà 6 dohadavatã 7 . iti ÷abdaratnàvalã .. udariõã 8 gurvã 9 . iti hemacandraþ . 3 . 202 .. atha sadyogçhãtagarbhàyà lakùaõam . yathà --
     %<÷ukra÷oõitayoryonerasràvo'tha ÷ramodbhavaþ ..
     sàvasàdaþ pipàsà ca glàniþ sphurtirbhage bhavet ..>% tasyà uttarottarakàlãnalakùaõam . yathà --
     %<stanayormukhakàrùõyaü syàt romaràjyudgamastathà .
     akùipakùmàõi càpyasyàþ saümãlyante vi÷eùataþ ..
     chardayet pakùabhuktàpi gandhàdudvijate'÷ubhàt .
     asekaþ sadana¤caiva garbhiõyà liïgamucyate .. * ..>% puttragarbhavatyà lakùaõam . yathà --
     %<puttragarbhayutàyàstu nàryàü màsi dvitãyake .
     garbho garbhà÷aye lakùyaþ piõóàkàro'paraü ÷çõu ..
     dakùiõàkùimahattvaü syàt pràkkùãraü dakùiõastane .
     dakùiõoruþ supuùñaþ syàt prasannamukhavarõatà ..
     punnàmadheyadravyeùu svapneùvapi manorathaþ .
     àmràdi phalamàpnoti svapneùu kamalàdi ca .. * ..>% kanyàgarbhavatãlakùaõam . yathà --
     %<kanyàgarbhavatãgarbhe pe÷ãü màsi dvitãyake .
     puttragarbhasya liïgàni viparãtamavekùate .. * ..>% napuüsakagarbhavatãlakùaõam . yathà --
     %<napuüsakaü yadà garbho bhavedgarbho'rvudàkçtiþ .
     unnate bhavataþ pàr÷ve purastàdudaraü mahat ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<garbha÷ayyà>#, strã, (garbhe garbhagatà và ÷ayyeva . garbhagatasyàpatyasya vàsasthànamityarthaþ .) garbhotpattisthànam . tattu pittà÷ayapakvà÷ayayormadhyavarti . tasyà råpaü yathà, bhàvaprakà÷e .
     %<÷aïkhanàbhyàkçtiryoniràvartà sà ca kãrtità .
     tasyàstçtãye tvàvarte garbha÷ayyà prakãrtità ..
     yathà rohitamatsyasya mukhaü bhavati råpataþ .
     tat saüsthà¤ca tathàråpàü garbha÷ayyàü vidurbudhàþ ..>% (yathà, veõãsaühàre . 3 ye aïke .
     %<yo yaþ ÷astraü bibharti svabhujagurumadàt pàõóavãnàü camånàü yo yaþ pà¤càlagotre ÷i÷uradhikavayà garbha÷ayyàü gato và ..>%)

#<garbhasràvaþ>#, puü, (garbhasya sràva÷cyutiþ pàta ityarthaþ .) garbhapàtaþ . ttaturthamàsaparyantaü ÷oõitaråpagarbhasya sravaõam . peñakhasà iti bhàùà .. tasyà÷aucaü yathà --
     %<yadi garbho vipadyeta sravate vàpi yoùitaþ .
     yàvanmàsàn sthito garbhastàvaddinàni såtakam ..>% iti gàruóe 107 adhyàyaþ ..
     %<ràtribhirmàsatulyàbhirgarbhasràve vi÷udhyati .>% iti manuþ . 5 . 66 .. * ..
     %<arvàk ùaõmàsataþ strãõàü yadi syàt garbhasaüsravaþ .
     tadà màsasamaistàsàma÷aucaü divasaiþ smçtam ..
     ata årdhvantu patane strãõàü syàdda÷aràtrakam .
     sadyaþ÷aucaü sapiõóànàü garbhasràvàcca và tataþ ..>% iti kårmapåràõam .. * ..
     (%<antaràjanmamaraõe ÷eùàhobhirvi÷udhyati .
     garbhasràve màsatulyà ni÷àþ ÷uddhestu kàraõam ..>% iti yàj¤akalkyaþ . 3 . 20 ..) anyat a÷auca÷abde draùñavyam .. * .. * .. atha garbhasràvanidànalakùaõe .
     %<bhayàbhighàtatãkùõoùõapànà÷ananiùevaõàt .
     garbhe patati raktasya sa÷ålaü dar÷anaü bhavet ..
     à caturthàt tato màsàt prasravedgarbhavidravaþ .
     tataþ sthira÷arãrasya pàtaþ pa¤camaùaùñhayoþ ..
     garbho'bhi vàtaviùamà÷anapãóanàdyaiþ pakvaü drumàdiva phalaü patati kùaõena .
     måóhaþ karoti pavanaþ khalu måóhagarbhaü ÷åla¤ca yonijañharàdiùu måtrasaïgam ..>% iti màdhavakaraþ .. atha garbhasràvapàtayornidànamàha .
     %<gràmyadharmàdhvagamanayànaskhalanapãóanaiþ .
     jvaropavàsotpatanaprahàràjãrõadhàvanaiþ ..
     vamanàcca virekàcca kunthanàdgarbhapàtanàt .
     tãkùõadhàroùõakañukatiktaråkùaniùevaõàt ..
     vegàbhighàtàdviùamàdàsanàcchayanàdbhayàt .
     garbhe patati raktasya sa÷ålaü dar÷anaü bhavet ..>% garbhapàtanàt niyamena garbhapàtana÷ãlaü dravyaü tasmàt .. garbhasya sràvapàtayoþ pårbaråpamàha . garbhepatatãtyàdi . patati sràveõa pàtena và patiùyati .. * .. sràvapàtayoravadhimàha . à caturthàttato màsàt prasravedgarbhavidravaþ . tataþ sthira÷arãrasya pàtaþ pa¤camaùaùñhayoþ .. à caturthàt màsàt caturthamàsaparyantam . garbhasya vidravaþ ÷oõitaråpaþ . garbhaþ sravati ÷oõitamiti bhojavacanàt . sthira÷arãrasya kañhina÷arãrasya garbhasya . garbhapàtasya dçùñàntaü dar÷ayati . garbho'mighàtaviùamàsanapãóanàdyaiþ pakvaü drumàdiva phalaü patati kùaõena . yaüthà vçntalagnaü pakvaü phalaü abhighàtenàkàla eva patati tathà garbho'pyabhighàtàdinà'kàle'pi patati .. * .. atha garbhasràvasya cikitsà . gurviõyà garbhato raktaü sravedyadi muhurmuhuþ . tannirodhàya susnigdhamutpalàdi ÷çtaü pibet .. utpalàdigaõamàha . utpalaü nãlamàraktaü kahlàraü kumudaü tathà . ÷vetàmbhoja¤ca madhukamutpalàdirayaü gaõaþ .. saü÷ãlito haratyeva dàhaü tçùõàü hçdàmayam . raktapitta¤ca mårchà¤ca tathà chardimarocakam .. * .. atha garbhapàtasyopadravànàha . prasraüsamàne garbhe syàddàhaü ÷åla¤ca pàr÷vayoþ . pçùñharuk pradarànàhau måtrasaïga÷ca jàyate .. prasraüsamàne patati .. * .. atha garbhasya sthànàntaragamane copadravànàha . sthànàt sthànàntaraü tasmin prayàtyapi ca jàyate . àmapakvà÷ayàdau tu kùobhaþ pårbe'pyupadravàþ .. pårbe'pyupadravàþ pàr÷ve ÷ålàdayaþ .. * .. taccikitsàmàha . snigdhàþ ÷ãtàþ kriyàsteùu dàhàdiùu samàcaret . ku÷akà÷oruvåkàõàü målairgokùurakasya ca .. ÷çtaü dugdhaü sitàyuktaü garbhiõyàþ ÷ålahçt param . ÷vadaüùñràmadhukakùudràmlànaiþ siddhaü payaþ pibet .. ÷arkaràmadhusaüyuktaü gurviõãvedanàpaham . amlànaþ puùpajàtiþ . ayaü vàõapuùpaü iti gauóàdau prasiddhaþ . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<garbhasràvã>#, [n] puü, (garbhaü udarastha÷i÷uü sràvayati vivyotayati sevaneneti . garbha + sru + õic + %<nandigrahãti .>% 3 . 1 . 134 . iti õiniþ .) hintàlavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<garbhàgàraü>#, klã, (garbha iva àgàraü gçham . gçhàbhyantaravartitvàt tathàtvam .) gçhamadhyabhàgaþ . ÷ayanagçham . gçhàntargçhaü ityeke . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . vàsagçham 2 . ityamaraþ . 2 . 2 . 28 .. (yathà, kathàsaritsàgare . 7 . 71 .
     %<sàpyaùñamãü samuddi÷ya tatra ràjasutà yayau .
     ekaiva devaü draùñu¤ca garbhàgàràdathàvi÷at .. * ..>% garbhaþ kukùiþ àgàraü gçhamiva . ÷i÷orà÷rayabhåmestathàtvam . yadbà, garbhasya udarastha÷i÷oràgàram .) garbhà÷ayaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<garbhàdhànaü>#, klã, (garbha àdhãyate'neneti . à + dhà + karaõe lyuñ .) da÷asaüskàràntargataprathamasaüskàraþ . yathà --
     %<garbhàdhànamçtau puüsaþ savanaü spandanàt purà .
     çtau çtukàle . sa ca kàlo yàj¤avalkyenoktaþ .
     ùoóa÷attani÷àþ strãõàü tàsu yugmàsu saüvi÷et .>% iti malamàsatattvam .. tatra kramaþ . %<çtusnànàdårdhaü niùekadivase sàyaü sandhyàyàmatãtàyàü patiþ ÷uciþ sugandhiþ suve÷aþ mantreõa såryàrdhyaü dattvà pårbàbhimukhopaviùñàyà÷ca badhvà dakùiõahastenopasthaü spç÷an mantraü japet tataþ punarapi upasthaü spç÷an mantraü japet . tato bhàryàmupeyàt .>% iti bhavadevabhaññaþ .. tadvihitaniùiddhanakùatràdi yathà --
     %<jyeùñhà målà maghà÷leùà revatã kçttikà÷vinã .
     uttaràtritayaü tyaktvà parvavarjaü vrajedçtau ..>% parvàõyàha viùõupuràõam .
     %<caturda÷yaùñamã caiva amàvàsyàtha pårõimà .
     parvàõyetàni ràjendra ! ravisaükràntireva ca ..>% ÷aunakaþ .
     %<puünakùatràõi caitàni tiùyo hastaþ punarvasuþ .
     abhijit prauùñhapaccaivànuràghàùàóha÷cà÷vayuk ..>% anya÷ca . hasto målaü ÷ravaõaþ punarvasurmçga÷irastathà puùya÷ca . garbhàghànàdikàryeùu puünàmàyaü gaõaþ ÷ubhadaþ .. rohiõyantakacitràhivi÷àkha÷atavarjite . bhe puügrahàhe strã÷uddhyà phalabandhanamiùyate .. puùyàrkacandra÷ivamålapunarvasuþ syàdàùàóhayugmaharibhàdrapadadbaya¤ca . etàni puüsi kathitàni ÷ubhàni bhàni cànyeùu garbhapatanàdibhaya¤ca bheùu .. nandà bhadrà bhavet puüsi strãùu pårõà jayà smçtà . riktà napuüsake tvàhustasmàttàü parivarjayet .. strãõàmçturbhavati ùoóa÷avàsaràõi tatràditaþ pariharecca ni÷à÷catasraþ . yugmàsu ràtriùu narà viùamàsu nàryaþ kuryànniùekamatha tàsvapi parvavarjam .. målarkùaü smçtiduùñatvàdgarbhàdhàneùu neùyate . tasya puüsavanàdau tu puüsaüj¤atve prayojanam .. (matàntare tu caturthe'hani snànànantaraü nàryaþ ÷udhyanti . yathàha bharadbàjaþ .
     %<prathame'hani càõóàlã dvitãye brahmaghàtinã .
     tçtãye rajakã proktà caturthe'hani ÷udhyati ..>% evaü dharma÷àstre'pi . yathà --
     %<bhartuþ spçsyà caturthe'hni snànena strã rajasvalà .
     pa¤came'hani yogyà syàddaive pitrye ca karmaõi ..>%) yathà, yàj¤avalkyaþ .
     %<evaü gacchan striyaü kùàmàü maghàü målà¤ca varjayet .
     ÷asta indau sakçt puttraü lakùaõyaü janayet pumàn ..>% kùàmàü àhàralàcavàdinà kùãõàm . phala¤ca .
     %<yugmàsu puttrà jàyante striyo'yugmàsu ràtriùu .
     tasmàdyugmàsu puttràrthã saüvi÷edàrtave striyam ..
     pumàn puüso'dhike ÷ukre strã bhavatyadhike striyàþ .
     (same'pumàn puüstriyau và kùãõe'lpe ca viparyayaþ ..>% iti manuþ . 3 . 48--49 ..) eva¤ca .
     %<yugmàyàmapi ràtrau cet ÷oõitaü pracuraü yadà .
     kanyà ca puüvadbhavati ÷ukràdhikye pumàn bhavet ..
     kanyaivàyugmaràtrau ca pràdhànyaü samavàyinoþ .
     nimittakàraõàt kàlàt ÷ukra÷oõitayoryataþ ..
     pãóà rà÷au bhaumadçùñe ÷a÷àïke màsaü màsaü yoùitàmàrtavaü syàt .
     tryaü÷e ÷àntaü yacca raktaü javàbhaü tadgarbhàrthaü vedanàgandhahãnam ..>% garbhayogyartuniråpaõam ..
     %<pàpàsaüyutamadhyageùu dinakçtlagnakùapàsvàmiùu taddyåneùu ÷ubhojjhiteùu vikuje chidre vipàpe sukhe .
     sadyukteùu trikoõakaõñakavidhuùvàyatriùaùñhànvite pàpe yugmani÷àsvagaõóasamaye puü÷uddhitaþ saïgamaþ ..
     målamaghà÷vinãnàmàdyaü jyeùñhàntyasarpàõàmantyam .
     caturthàü÷aü gaõóapadaü tyaktvà ùoóa÷àhe çtau vrajet ..>% a÷aktau tu bhujabalabhãme . antyaü pauùõendrasarpàõàmàdyaü pitra÷vimålagam . gaõóaü daõóatrayaü khyàtaü sarvakàryeùu kalpitam .. pumàn viü÷ativarùa÷cet pårõaùoóa÷avarùayà . striyà saïgacchate garbhà÷aye ÷uddhe rajasyapi .. apatyaü jàyate bhadraü tayornyåne'dhamaü smçtam . màse÷aiþsitakujagururavi÷anisaumyalagnapa÷a÷ãnaiþ . kaluùaiþ pãóà garbhasya pãóitaiþ paütanamanyathà puùñiþ .. kàluùyaü màse÷ena pàpagrahayoga÷atrugçhasthitinãcagçhayogopagrahayogàdi . màse÷ajanmanakùatre pàpagrahayogaþ pãóà yeùàü janmarkùàõi . 16 . 3 . 20 . 22 . 11 . 8 . 27 . 2 . 9 . màse÷a÷àntyàdau kçte na garbhapãóà .. atha pra÷nàt puttràdij¤ànam .
     %<vivàhalagnaü viùamarkùasaüsthaþ sauro'pi puüjanmakaro vilagnàt .
     stryàdigrahàõàmavalokya vãryaü vàcyaþ prasåtau puruùo'ïganà và ..>% iti jyotistattvam .. * .. api ca . gobhilaþ . yadà çtumatã bhavati uparata÷oõità tadà sambhavakàlaþ . çtuþ prajàjananayogyakàlaþ . tannimittena naimittikaü gamanaü kàryaü akurvataþ pratyavàyànniyamaþ . yaduktaü smçteþ ..
     %<çtumatãntu yo bhàryàü sannidhau nopasarpati .
     avàpnoti sa mandàtmà bhråõahatyàmçtàvçtau ..>% jyotiùe .
     %<jyeùñhà målà maghà÷leùà revatã kçttikà÷vinã .
     uttaràtritayaü tyaktvà parvavarjaü vrajedçtau ..>% viùõupuràõam .
     %<caturda÷yaùñamã caiva amàvasyàtha pårõimà .
     parvàõyetàni ràjendra ! ravisaükràntireva ca ..>% yàj¤avalkyaþ . ùoóa÷artuni÷à strãõàü tàsu yugmàsu saüvi÷et . atra ùoóa÷àho ràtràtmakakàlasya sàvanatvàt puüsavananàmakaraõayorapi sàvanagaõanàyà yuktatvàcca saüskàramàtre sàvanagaõanayà vyavahàraþ .. tathà ca yàj¤avalkyaþ .
     %<garbhàdhànamçtau puüsaþ savanaü spandanàt purà .
     ùaùñhe'ùñame và sãmantaþ prasave jàtakarma ca ..
     ahanyekàda÷e nàma caturthe màsi niùkramaþ .
     ùaùñhe'nnaprà÷anaü màsi cåóà kàryà yathàkulam ..
     evamenaþ ÷amaü yàti bãjagarbhasamudbhavam ..>% caturthe spandate tataþ iti vacanàt spandanàt pårbaü tçtãyamàsaþ puüsavanakàlaþ . atra caturthamàsasya sauratve càndratve và niùekamàsasyàpi tathàtve tadàdyantadinaniùeke sati adhikanyånakàlayorgarbhaspandanamaniyatamàpadyeta sàvane tu niyatam . tenàtra sàvanagaõanà yuktà yoùidvyavahàrasiddhà ca . ahanyekàda÷e nàma ityatràpi a÷aucavyapagame nàmadheyamiti viùõusåtràt såtakottaradinaparamekàda÷apadam .
     %<såtakàdiparicchedo dinamàsàbdapàstathà .
     madhyamagrahabhukti÷ca sàvanena prakãrtitàþ ..>% iti såryasiddhàntavacanena såtakasya sàvanadinaghañitatvàt taduttaradinasyàpi tathàtvam . ato dinamàsavarùagaõanà sàvaneneti . ÷ubhà÷ubhavivecanantu saureõa jyotiþ÷àstràt . ataeva pitàmahaþ .
     %<vivàhàdau smçtaþ sauro yaj¤àdau sàvano mataþ .>% atra dvitãyàdi÷abdàt saüskàraparigrahaþ .
     %<garbhàdhàne sadà gràhyà vàrà bhaumaravãjyakàþ .>% gobhilaþ . dakùiõena pàõinà upasthamabhispç÷et viùõuryoniü kalpayatvetayà çcà . garbhaü dhehi sinã ca samàpya çcau sambhavataþ .. kutsitade÷asya savyena pàõinà ÷aucadar÷anàt tadvàraõàya dakùiõeneti . upasthaü yoniü spç÷et viùõuriti mantreõa prathamaü tato garbhaü dhehi sinãvàlãtyàdimantreõa ca . mantrànte karmàdisannipàta iti nyàyàt pàñhànantaraü spaür÷aþ . na tu bhavadevabhaññoktaü spç÷an japatãti . çcau samàpyaiva saüyogaü kurutaþ na madhye vàmadevyajapaþ . devalaþ .
     %<sakçcca saüskçtà nàrã sarvagarbheùu saüskçtà .>% tena garbhàdhànapuüsavanasãmantonnayanàni sakçdeva kartavyàni . chandogapari÷iùñam .
     %<vivàhàdiþ karmagaõo ya ukto garbhàdhànaü ÷u÷ruma yasya cànte .
     vivàhàdàvekamevàtra kuryàt ÷ràddhaü nàdau karmaõaþ karmaõaþ syàt ..>% vivàhàdigarbhàdhànàntakarmasu ekameva ÷ràddhaü na tu pratikarmàdau ekenaiva ÷ràddhena kçtena sarvàõi ÷ràddhavantãti . anta÷abdo'tràvayavàrthaþ da÷àntaþ paña itivat . samãpàrthatve upalakùaõaü syàt . tata÷ca vi÷eùaõopalakùaõasandehe vi÷eùaõatvena grahaõaü kàryànvitatvàt . yattu .
     %<niùekakàle some ca sãmantonnayane tathà .
     j¤eyaü puüsavane caiva ÷ràddhaü karmàïgameva ca ..>% ityanena bhaviùyapuràõena ÷ràddhaü karmàïgatvana vihitaü tacchandogetaraparaü ataeva bhavadevabhaññenàpi na likhitam . atra ÷ràddhottaragamane'pi na doùaþ . uktabhaviùyapuràõàt . nitye nàndãmukha÷ràddhe kçte dàràdyavarjanam . iti vacanàntaràcca . iti saüskàratattvam .. * .. (niùekàdanantaraü yadayanmàsi mi÷rita÷ukra÷oõitasya yadyadråpaü bhavati tadurkta yathà, bçhajjàtake niùekàdhyàye .
     %<kalanaü kañhinaü hastàdyasthitvagromacetanàþ .
     a÷anodvegasåti÷ca màseùvã÷àþ kramàdamã ..
     bhçgvàrejyàrkacandràrkij¤àïge÷àbjadivàkaràþ .
     màse÷e pãóite garbharogaþ puùñi÷ca sadbale ..>% asyàrthaþ . prathame màsi kalanaü ÷ukra÷oõitami÷raõaråpaü tatra adhipaþ ÷ukraþ . dvitãye kañhinaü mi÷rita÷ukra÷oõitayoþ kàñhinyaü tatràdhipatiþ kujaþ . tçtãye hastàdyutpattistatràdhipo guruþ . caturthe asthyutpattistatràdhipaþ såryaþ . pa¤came tvaca utpattistatre÷a÷candraþ . ùaùñhe romotpattistatràdhipaþ ÷aniþ . saptame caitanyaü tatràdhipo budhaþ . aùñame bhojana÷aktistatra garbhàdhànalagnapatiþ svàmã . navame udvegastatràdhã÷a÷candraþ . da÷ame prasavastatràdhã÷o divàkaraþ . àdhànakàle uktagrahe pãóite tattulyamàse garbhapàtàdi . balavati ca tattanmàse garbhapuùñiþ ..
     %<ånaùoóa÷avarùàyàmapràptaþ pa¤caviü÷atim .
     yadyàdhatte pumàn garbhaü kukùisthaþ sa vipadyate ..
     jàto và na ciraü jãvejjãvedvà durbalendriyaþ .
     tasmàdatyantabàlàyàü garbhàdhànaü na kàrayet ..
     ativçddhàyàü dãrgharogiõyàü anyena và vikàreõopasçùñàyàü garbhàdhànaü naiva kurvãta . puruùasyàpyevaüvidhasya ta eva doùàþ sambhavanti ..>% iti su÷rute ÷àrãrasthàne da÷ame'dhyàye ..)

#<garbhà÷ayaþ>#, puü, (à÷ete'sminniti . à + ÷ã + aghikaraõe ap . garbhasya bhråõasya à÷ayaþ ÷ayyàvadà÷rayasthànam .) jaràyuþ . yena veùñito garbhaþ kukùau tiùñhati saþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 38 .. garbha÷ayyà . iti bhàvaprakà÷aþ .. (yathà, mahàbhàrate . 14 . 18 . 5 .
     %<÷ukraü ÷oõitasaüsçùñaü striyà garbhà÷ayaü gatam .
     kùetraü karmajamàpnoti ÷ubhaü và yadi và'÷ubham ..>%
     %<pårõaùoóa÷avarùà strã pårõatriü÷ena saïgatà .
     ÷uddhe garbhà÷aye màrge rakte ÷ukre'nile hçdi ..
     vãryavantaü sutaü såte tato nyånàbdayoþ punaþ .
     rogyalpàyuradhanyo và garbho bhavati naiva và ..>% iti vàbhañe ÷àrãrasthàne prathame'dhyàye ..)

#<garbhàùñamaþ>#, puü, (garbhàt garbhakàlàt aùñamaþ .) garbhajanaünamàsàdaùñamamàsaþ . tatparyàyaþ . devamàsaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, manuþ . 2 . 36 .
     %<garbhàùñame'bde kurvãta bràhmaõasyàpanàyanam .
     garbhàdekàda÷e ràj¤o garbhàttu dvàda÷e vi÷aþ ..>%)

#<garbhiõã>#, strã, (garbho'styasyàm . garbha + %<ata iniñhanau .>% 5 . 2 . 115 . iti ini tato ïãp .) garbhavatã . ityamaraþ . 2 . 6 . 22 .. poyàti iti bhàùà .. (yathà, manuþ . 3 . 114 .
     %<suvàsinãþ kumàràü÷ca rogiõo garbhiõãstathà .
     atithibhyo'gra evaitàn bhojayedavicàrayan ..>% asyàþ kartavyatàmàha ka÷yapaþ . yathà --
     %<garbhiõã ku¤jarà÷vàdi÷ailaharmyàdirohaõam .
     vyàyàmaü ÷ãghragamanaü ÷akañàrohaõaü tyajet ..
     ÷okaü raktavimokùa¤ca sàdhvasaü kukkuñà÷anam .
     vyavàya¤ca divàsvapnaü ràtrau jàgaraõaü tyajet ..>% tathà, madanaratne skànde .
     %<haridràü kuïkuma¤caiva sindåraü kajjalaü tathà .
     kårpàsaka¤ca tàmbålaü màïgalyàbharaõaü ÷ubham ..
     ke÷asaüskàrakavarãkarakarõavibhåùaõam .
     bharturàyuùyamicchantã varjayedgarbhiõã na hi ..>% bçhaspatirapyàha .
     %<caturthe màsi ùaùñhe vàpyaùñame garbhiõã yadà .
     yàtrà tayà virvajyà syàdàùàóhe tu vi÷eùataþ ..>% garbhiõãpatikaraõãyatàmàha yàj¤avalkyaþ .
     %<dohadasyàpradànena garbho doùamavàpnuyàt .
     vairåpyaü maraõaü vàpi tasmàdkàryaü priyaü striyàþ ..>% à÷valàyanaþ .
     %<vapanaü maithunaü tãrthaü varjayedgarbhiõãpatiþ .
     ÷ràddha¤ca saptamànmàsàdårdhaü cànyatra vedavit ..>% kàlavidhàne muhårtadãpikàyàm .
     %<kùauraü ÷avànugamanaü nakhakçntana¤ca yuddhàdivàstukaraõaü tvatidårayànam .
     udvàhamaupanayanaü jaladhe÷ca gàhamàyuþ kùayàrthamiti garbhiõikàpatãnàm ..>% ratnasaügrahe gàlavo'pi .
     %<dahanaü vapana¤caiva caulaü vai girirohaõam .
     nàva àrohaõa¤caiva varjayedgarbhiõãpatiþ ..>% garbhiõyà yadayat lakùaõaü jàyate tadàha --
     %<kùàmatà garimà kukùau mårchà cchardirarocakaþ .
     jçmbhà prasekaþ sadanaü romaràjyàþ prakà÷anam ..
     amleùñatà stanau pãnau sastanyau kçùõacåcukau .
     pàda÷opho vidàho'nye ÷raddhà÷ca vivighàtmikàþ ..
     màtçjaü hyasya hçdayaü màtu÷ca hçdayena tat .
     sambaddhaü tena garbhiõyà neùñaü ÷raddhàvidhàraõam ..>% iti vàbhañe ÷àrãrasthàne prathame'dhyàye ..
     %<samànayogakùemà hi màtà tadà garbheõa keùucidartheùu tasmàt priyahitàbhyàü garbhiõãü vi÷eùeõopacaranti ku÷alàþ .
     tasyàgarbhàpatterdvaihçdayyasya ca vij¤ànàrthaü liïgàni samàsenopadekùyàmaþ . upacàràsambàdhanaü hyasyà j¤àne doùaj¤àna¤ca liïgatastasmàdiùño liïgopade÷astadyathàrtavàdar÷anamàsyasaüsravaõamanannàbhilàùaþ chardirarocako'mlakàmatà vi÷eùeõa .
     ÷raddhàpraõayana¤coccàvaceùu bhàveùu gurugàtratvaü cakùuùorglàniþ stanayoþ stanyamoùñhayoþ stanamaõóalayo÷ca kàrùõyamatyarthaü ÷vayathuþ pàdayorãùallomaràjyà yonyà÷ca jàlatvamiti garbhe paryàgate råpàõi bhavanti . sà yadyadicchettattasyai dadyàdanyatra garbhopaghàtakarebhyo bhàvebhyaþ . garbhopaghàtakaràstvime bhàvàstadyathà -- sarvamati guråùõatãkùõadàruõà÷ca ceùñà imàü÷cànyànupadi÷anti vçddhàþ . devatàrakùo'nucaraparirakùaõàrthaü na raktàni vàsàüsi vibhçyànna madakaràõi càdyànyabhyavaharenna yànamadhirohenna màüsama÷nãyàt sarvendriyapratikålàü÷ca bhàvàn dårataþ parivarjayet .>%
     caturthe màsi sthiratvamàpadyate garbhastasmàttadà garbhiõã gurugàtratvamadhikamàpadyate vi÷eùeõa .
     pa¤came màsi garbhasya màüsa÷oõitopacayo bhavatyadhikamanyebhyo màsebhyastasmàttadà garbhiõã kàr÷yamàpadyate vi÷eùeõa .
     ùaùñhe màsi garbhasya balavarõopacayo bhavatyadhikamanyebhyo màsebhyastasmàttadà garbhiõã balavarõahànimàpadyate vi÷eùeõa .
     saptame màsi garbhaþ sarvabhàvairàpyàyate sahasà tasmàttadà garbhiõã sarvàkàraiþ klàntatamà bhavati .
     aùñame màsi garbha÷ca màtçto garbhata÷ca màtà rasagrahaõãbhiþ saüvàhinãbhirmuhurmuhurojaþ parasparata àdadàte garbhasya sampårõatvàt tasmàttadà garbhiõã muhurmudà yuktà bhavati muhurmuhu÷ca glànà tasmàttadà garbhasya janmavyàpadbhavatyojaso'navasthitatvàt ta¤caivamabhisamãkùyàùñamaü màsamagarbhiõyamityàcakùate ku÷alàþ . iti carake ÷àrãrasthàne caturthe'dhyàye ..
     %<stanayoþ kçùõamukhatà romaràjyudgamastathà .
     akùipakùmàõi càpyasyàþ saümãlyante vi÷eùataþ ..
     akàmata÷chardayati gandhàdudbijate'÷ubhàt .
     prasekaþ sadana¤càpi garbhiõyà liïgamucyate ..
     tadà prabhçtyeva vyàyàmaü vyavàyamapatarpaõamatikarùaõaü divàsvapnaü ràtrijàgaraõaü ÷okaü yànàvarohaõaü bhayasutkañakàsanaü caikàntataþ snehàdikriyàü ÷oõitamokùaõa¤càkàle vegavidhàraõa¤ca na seveta .
     doùàbhighàtairgarbhiõyàüyo yo bhàgaþ prapãóyate .
     sa sa bhàgaþ ÷i÷ostasya garbhasthasya prapãóyate ..>%
     %<indriyàrthàüstu yàn yàn sà bhoktumicchati garbhiõã .
     garbhàbàdhabhayàttàüstàn bhiùagàhçtya dàpayet ..
     sà pràptadauhçdà puttraü janayet guõànvitam .
     alabdhadauhçdà garbhe labhetàtmani và bhayam ..
     yeùu yeùvindriyàrtheùu dauhçde vai vimànanà .
     prajàyeta sutasyàrtistasmiüstasmiüstathendriye ..
     ràjasandar÷ane yasyà dauhçdaü jàyate striyàþ .
     arthavantaü mahàbhàgaü kumàraü sà prasåyata ..
     dukålapaññakau÷eyabhåùaõàdiùu dauhçdàt .
     alaïkà ùaõaü puttraü lalitaü sà prasåyate ..
     à÷rame saüyatàtmànaü dharma÷ãlaü prasåyate ..
     devatàpratimàyàntu prasåte pàrùadopamam .
     dar÷ane vyàlajàtãnàü hiüsà÷ãlaü prasåyate ..
     godhàmàüsà÷ane puttraü suùupsuü dhàraõàtmakam .
     gavàü màüse ca balinaü sarvakle÷asahantathà ..
     màhiùe dauhçdàcchåraü raktàkùaü lomasaüyutam .
     varàhamàüsàt svapnàluü ÷åraü sa¤janayet sutam ..
     màrgàdvikràntajaïghàlaü sadà vanacaraü sutam .
     sçmaràdvignamanasaü nityabhãta¤ca taittiràt ..
     ato'nukteùu yà nàrã samabhidhyàti dauhçdam .
     ÷arãràcàra÷ãlaiþ sà samànaü janayiùyati ..
     karmaõà coditaü jantorbhavitavyaü punarbhavet .
     yathà yathà daivayogàddauhçdaü janayeddhçdi ..>% iti su÷rute ÷àrãrasthàne tçtãye'dhyàye ..) kùãràvãvçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. kùãrài iti bhàùà ..

#<garbhiõyavekùaõaü>#, klã, (garbhiõyà garbhavatyà avekùaõaü yatnena paricaryà .) kumàrabhçtyà . garbhiõãparicaryà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<garbhopaghàtinã>#, strã, (garbhaü upahantãti . upa + han + %<supyajàtau õinistàcchãlye .>% 3 . 2 . 78 . iti õiniþ . garbhaü upaghàtayatãti . han + õic õiniþ . iti kecit .) ançtau vçùopagamanàdiva÷àt yasyà garbhapàto bhavati sà gauþ . gàvaóàphelà gài iti bhàùà .. tatparyàyaþ . vehat 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 69 ..

#<garmut>#, strã, (gãryate bhakùyate pràkçtairiti . gé nigaraõe + %<gro suñ ca .>% uõàü . 1 . 97 . iti uti muóàgama÷ca .) tçõadhànyavi÷eùaþ . ityamaro bharata÷ca .. mayanà iti khyàtaþ . gaóa gaóa iti kecit .. (gãryate bhakùyate yadvà gãryate vij¤àpyate vikhyàpyate'neneti . gé + uti suñ ca .) svarõam . naóaþ . iti medinã . te . 107 ..

#<garmåñikà>#, strã, (garmbhuta iva uñaü patramasyàþ . kap + ñàp + ata itva¤ca . pçùodaràt takàralopaþ .) brãhibhedaþ . màóuyà iti bhàùà .. tatparyàyaþ . garmåcchadaþ 2 . iti ratnamàlà ..

#<garmoñikà>#, strã, (garmåñikà + nipàtanàt åkàrasyokàraþ .) jaraóãtçõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<garva>#, made . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-akaüseñ .) mada iha ahaïkàraþ . nãco garvati sampadà . iti durgàdàsaþ ..

#<garvaþ>#, puü, (garva made + bhàve gha¤ . yadvà, girati madamattasyàtmànamudgiratãva iti . gé nigaraõe + %<kégé÷édébhyo vaþ .>% uõàü . 1 . 155 . iti vaþ .) ahaïkàraþ . ityamaraþ . 1 . 7 . 22 .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 31 . 20 .
     %<yadi duþstho na rakùeta bharato ràjyamuttamam .
     pràpya durmanasà vãra ! garveõa ca vi÷eùataþ ..>%) ahaïkàrastathàdhyàtmaü sarvasaüsàrakàraõam . abhimàno'dhibhåta¤ca rudrastatràdhidaivatam .. iti mahàbhàrate à÷vamedhikaparva .. (ayaü hi vyabhicàribhàvavi÷eùaþ . tallakùaõaü yathà, sàhityadarpaõe . 3 . 150 .
     %<garvo madaþ prabhàva÷rãvidyàsatkulatàdijaþ .
     avaj¤àsavilàsàïgadar÷anàvinayàdikçt ..>%)

#<garvàñaþ>#, puü, (garveõa madena añatãti . añ + ac . ÷akandhvàditvàt alopaþ .) dvàþsthitaþ . dvàrapàlaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<garvitaþ>#, tri, (garvaþ sa¤jàto'sya . garva + %<tadasya sa¤jàtaü tàrakàdibhya itac .>% 5 . 2 . 36 . iti itac . yadvà, garva + kartari ktaþ .) garvayuktaþ . ahaïkçtaþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, raghuþ . 9 . 55 .
     %<àvirbabhåva ku÷agarbhamukhaü mçgàõàü yåthaü tadagrasaragarvitakçùõasàram ..>%)

#<garha>#, ïa kutsane . iti kavikalpadrumaþ . (bhvàü-àtmaüsakaü-señ .) rephopadhaþ . ïa, garhate . kutsanaü nindà . iti durgàdàsaþ .. (yathà, ràmayaõe . 2 . 82 . 10 .
     %<sa vàùpakalayà vàcà kalahaüsasvaro yuvà .
     vilalàpa sabhàmadhye jagarhe ca purohitam ..>%)

#<garha>#, ki kutsane . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü pakùe bhvàü-paraü-sakaü-señ .) ki, garhayati garhati . iti durgàdàsaþ .. (yathà, bhàgavate . 6 . 7 . 10 .
     %<garhayàmàsa sadasi svayamàtmànamàtmanà ..>% tathà, tatraiva . 4 . 4 . 10 .
     %<jagarha sà'marùavipannayà girà ÷ivadviùaü dhåmapatha÷ramasmayam ..>%)

#<garhaõaü>#, klã, (garha kutsane + bhàve lyuñ .) nindà . ityamaraþ . 1 . 6 . 13 ..

#<garhà>#, strã, (garhyate nindyate iti . garha kutsane + %<guro÷ca halaþ .>% 3 . 3 . 103 . iti striyàü aþ tataùñàp .) nindà . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, pa¤catantre . 1 . 187 .
     %<kulapatanaü janagarhàü bandhanamapi jãvitavyasandeham .
     aïgãkaroti kulañà satataü parapuruùasaüsaktà ..>%)

#<garhitaü>#, tri, (garhyate sma iti . garha + kta . yadvà, garhà sa¤jàtà'sya . garhà + itac .) ninditam . yathà, càõakye . 50 .
     %<atidarpe hatà laïkà atimàne ca kauravàþ .
     atidàne balirvaddhaþ sarvamatyantagarhitam ..>%

#<garhyaþ>#, tri, (garhyate nindyate iti . garha ïa nindàyàm + %<çhalorõyat .>% 3 . 1 . 124 . iti õyat .) adhamaþ . nindyaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 54 .. (yathà, manuþ . 5 . 149 .
     %<pitrà bhartrà sutairvàpi necchedvirahamàtmanaþ .
     eùàü hi viraheõa strã garhye kuryàdubhe kule ..>%)

#<garhyavàdã>#, [n] tri, (garhyaü vadatãti . garhya + vad + %<supyajàtau õinistàcchãlye .>% 3 . 2 . 78 . iti õiniþ .) kadvadaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 37 ..

#<gala>#, bhakùe . sàve . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüparaü-sakaü-sràve akaü-señ .) galati . iti durgàdàsaþ .. (sràvàrthe yathà, kathàsaritsàgare . 11 . 57 .
     %<iti me tava kalyàõamapa÷yantyà galantyamã .
     santàpakvathitàþ pràõà iva vàùpàmbubindavaþ ..>%)

#<gala>#, ka ïa sràve . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü àtmaü-akaü-señ .) sràvaþ . kùaraõam . ka ïa, gàlayate raktaü kùatasya . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 2,318a]>@
#<galaþ>#, puü, (galati bhakùayatyanena . gal + karaõe ap . yadbà gãryate'nena . gé + karaõe ap .) kaõñhaþ . ityamaraþ . 2 . 3 . 88 .. galà iti bhàùà .. (yathà, pa¤catantre . 3 . 164 .
     %<prajà na ra¤jayedyastu ràjà rakùàdibhirguõaiþ .
     ajàgalastanasyeva tasya ràjyaü nirarthakam .. * ..>% galati kùarati ÷àlavçkùàderiti . gal + pacàdyac .) sarjarasaþ . iti medinã . le . 13 .. dhunà iti bhàùà .. vàdyabhedaþ . (galati niþsarati jàlàderiti .) gaóakamatsyaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<galakaþ>#, puü, (galati niþsarati jàlàdibhya iti . gala kùaraõe + õvul .) gaóakamatsyaþ .. iti ÷abdaratnàvalã ..

#<galakamvalaþ>#, puü, (gale kambala iva .) gavàü galasthitakambalàkçtimàüsama . tatparyàyaþ . sàsnà 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 63 .. (%<sàsnà gogalakambalaþ .>% ityujjvaladattaþ ..)

#<galagaõóaþ>#, puü, (gale gaõóaþ sphoñaka iva .) galarogavi÷eùaþ . garagaõóa iti bhàùà .. atha galagaõóàdhikàraþ . tatra galagaõóasya sàmànyaü liïgamàha .
     %<nibaddhaþ ÷vayathuryasya muùkavallambate gale .
     mahàn và yadi và hrasvo galagaõóaü tamàdi÷et ..>% nibaddho dçóhaþ acalo và . muùkavat aõóavat . gala iti hanumanyayorupalakùaõam . tathà ca bhojaþ .
     %<mahàntaü ÷othamalpaü và hanumanyà galà÷rayam .
     muùkavallambamànaü tu galagaõóaü vinirdi÷et .. * ..>% saüpràptimàha .
     %<vàtaþ kapha÷càpi gale praduùño madhye tu saüsçtya tathaiva medaþ .
     kurvanti gaõóaü krama÷aþ svaliïgaiþ samanvitaü taü galagaõóamàhuþ ..>% krama÷aþ ÷anaiþ ÷anaiþ .. svaliïgaiþ vàtakaphamedolakùaõaiþ .. * .. vàtikamàha .
     %<todànvitaþ kçùõa÷iràvanaddhaþ ÷yàvàruõo và pavanàtmakastu .
     pàruùyayukta÷ciravçddhyapàko yadçcchayà pàkamiyàt kadàcit ..
     vairasyamàsyasya ca tasya jantorbhavettathà tàlugalapra÷oùaþ .>% ciravçddhyapàkaþ cireõa vçddhirapàka÷ca yasya saþ .. ÷laiùmikamàha .
     %<sthiraþ savarõo gururugrakaõóuþ ÷ãto mahàü÷càpi kaphàtmakastu .
     ciràcca vçddhiü bhajate'ciràdvà prapacyate mandarujaþ kadàcit ..
     màdhuryamàsyasya ca tasya jantorbhavettathà tàlugalapralepaþ .>% kadàcit prapacyate và pàko'pi ciràdgavati .. pralepaþ ÷leùmaõà .. * .. medojamàha .
     %<snigdho mçduþ pàõóuraniùñagandho medo'nvitaþ kaõóuyuto ruja÷ca .
     pralambate'làvuvadalpamålo dehànuråpakùayavçddhiyuktaþ ..
     snigdhàsyatà tasya bhavecca jantorgalena ÷abdaü kurute ca nityam .>% dehakùaye kàr÷ye kùayaü dehavçddhau vçddhiü yàtãtyarthaþ .. * .. asàdhyamàha .
     %<kçcchràcchasantaü mçdusarvagàtraü saüvatasaràtãtamarocakàrtam .
     kùãõa¤ca vaidyo galagaõóayuktaü bhinnasvaraü naiva naraü cikitset .. * ..>% atha galagaõóacikitsà . sarùapàn ÷igrubãjàni ÷aõabãjàtasãyavàn . målakasya ca bãjàni takreõàmlena peùayet .. galagaõóo gaõóamàlà granthaya÷caiva dàruõàþ . pralepàdasya na÷yanti vilayaü yànti satvaram .. 1 .. rakùoghnatailayuktena jalakumbhãkabhasmanà . lepanaü galagaõóasya cirotthasyàpi nà÷anam .. rakùoghnaþ sarùapaþ .. 2 .. ÷vetàparàjitàmålaü pràtaþ piùñvà pibennaraþ . sarpiùà niyatàhàro galagaõóapra÷àntaye .. 3 .. tiktàlàvuphale pakve saptàhamuùitaü jalam . sadyaþ syàdgalagaõóaghnaü pànàt pathyànusevinàm .. 4 .. tailaü pibeccàmçtavallivimbà hiüsràhvayàvçkùakapippalãbhiþ . siddhaü balàbhyàü saha devadàru hitàya nityaü galagaõóarogã .. vçkùako'tra tuõiþ . ukta¤ca nighaõñau dhanvantariõà .
     %<tuõistuõã kapãtastu nandivçkùo'tha vçttrakaþ .>% balàbhyàü balàtibalàbhyàüm . amçtàditailam .. 5 .. yavamudgapañolàdikañuråkùànnabhojanam . vamanaü raktamokùa¤ca galagaõóe prayojayet .. 6 .. dàpayedgalagaõóe tu pracchannàni bahåni ca . gaõóagopàlikàü piùñvà tatra lepaü prakalpayet .. ava÷yaü na÷yati kùipraü galagaõóo gado'munà . pralepastvanubhåto'yaü bahudhà bahubhirjanaiþ .. pracchannàni pachanà iti loke . gaõóagopàlikà gaõóaguyà iti loke prasiddha àmravàñikàyàü sulabhaþ kãñavi÷eùaþ .. 7 .. lavaõaü jalakumbhyàstu kaõàcårõena saüyutam . prabhàte nityama÷nãyàt galagaõóapra÷àntaye .. 8 .. iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<galagrahaþ>#, puü, (galaü kaõñhaü gçhõàti matsyàsthnà iti . grah + ac . yadvà galaþ matsyakaõñho gçhyate'smin . grah + adhikaraõe ap .) vya¤janavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . matsyaghaõñaþ 2 . iti ÷abdacandrikà .. tithivi÷eùaþ . yathà --
     %<kçùõapakùe caturthã ca saptamyàdidinatrayam .
     trayoda÷ãcatuùka¤ca aùñàvete galagrahàþ ..>% iti madanaratne nàradaþ .. api ca .
     %<àrambhànantaraü yatra pratyàrambho na vidyate .
     gargàdimunayaþ sarve tamevàhurgalagraham ..>% iti ràjamàrtaõóaþ .. (rogavi÷eùaþ . yathà, su÷ute såtrasthàne 45 adhyàye .
     %<pàr÷va÷åle prati÷yàye vàtaroge galagrahe ..>%
     %<yasya ÷leùmà prakupitastiùñhatyantargale sthiraþ .
     à÷u sa¤janayecchothaü jàyate'sya galagrahaþ ..>% iti carake såtrasthàne'ùñàda÷e'dhyàye .. galagraharogavat parityàgà÷akyatvàt pãóàdàyakatvàcca lakùaõà÷aktyà poùyàtmãyajano'pi bodhyate . yathà, sa eva me galagrahaþ . iti lokaprasiddhiþ ..)

#<galantikà>#, strã, (galatãti . gal + ÷atç . ugi tvàt ïãp . %<÷ap÷yanornityam .>% 7 . 1 . 81 . iti num svàrthe kan hnasva÷ca .) karkarã . svalpavàridhànikà . ityamaraþ . 2 . 9 . 31 .. (yathà, kà÷ãkhaõóe .
     %<eùà kàryà ca vai÷àkhe deve deyà galantikà ..>%)

#<galamekhalà>#, strã, (galasya kaõñhasya mekhaleva .) galasåtram . kaõñhàbharaõavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . såtràlã 2 . iti hàràvalã . 174 ..

#<galavrataþ>#, puü, (galo gilanameva vrataü niyamo yasya .) mayåraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<gala÷uõóikà>#, strã, (alpà ÷uõóà ÷uõóikà . galasya ÷uõóikeva .) tàlårdhvasåkùmajihvà . àl jiv iti bhàùà .. (yathà, yàj¤avalkyaþ . 3 . 98 .
     %<tàlådaraü vasti ÷ãrùaü civuke gala÷uõóike ..>%) tatparyàyaþ . sudhàsravà 2 ghaõñikà 3 lambikà 4 . iti hemacandraþ . 3 . 249 .. rasàïkà 5 pratijihvikà 6 màdhvã 7 alijihvikà 8 . iti ÷abdaratnàvalã .. (tàlugatarogavi÷eùaþ . yathà, su÷rute såtrasthàne 25 adhyàye .
     %<÷alyaü jatumaõirmàüsasaïghàto gala÷uõóikà ..>%
     %<yasya ÷leùmà prakupitaþ kàkale vyavatiùñhate .
     à÷u sa¤janayecchothaü karoti gala÷uõóikàm ..>% iti carake såtrasthàne'ùñàda÷e'dhyàye .. taccikitsàdikaü yathà -- gale ca ghaõñikàmàrge rakta÷leùmavikàrajà . lambikà vardhate néõàü vij¤eyà gala÷uõóikà .. ruõaddhi càsya màrga¤ca netrasràvaþ pradç÷yate . ÷iro'rtiþ ÷vàsakàsa÷ca jvareõaiva prapacyate .. à÷ukàrã mahàpràj¤aþ ÷ãghraü kuryàt pratikriyàm . ÷astreõa ÷uõóikàü chittvà kuryàdbimlàpanaü hitam .. màgadhã maricaü pathyà vacà dhànyayavànikàþ . kvàthaþ soùõaþ svedana¤ca gala÷uõóopa÷àntaye .. divàràtrau yavànyà÷ca mukhe sandhàraõaü hitam . mardanaü kaõñhade÷e tu tena sampadyate sukham .. siddhàrthakaü vacà kuùñhaü rajanã pàribhadrakam . gçhadhåmaü sa lavaõaü kaõñhe và lepanaü hitam .. jvare proktàni pathyàni yàni tàni mahàmate .. na gaulyaü picchilaü sevyaü tailaü naiva galàmaba iti hàrãte cikitsitasthàne pa¤cacatvàriü÷e'dhyàye ..)

#<galastanã>#, strã, (gale stanàviva màüsapiõóau yasyàþ .) chàgã . iti hemacandraþ . 4 . 341 ..

#<galà>#, strã, (galatãti . gal + ac . striyàü ñàp .) alambuùà . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<galàïkuraþ>#, puü, (galarodhako'ïkuro yatra .) galarogavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . rohiõã 2 . iti hemacandraþ . 3 . 131 .. tasya sampràptipårbakalakùaõamàha màdhavakaraþ .
     %<gale'nilaþ pittakaphau ca mårchitau pradåùya màüsa¤ca tathaiva ÷oõitam .
     galopasaürodhakaraistathàïkurairnihantyasån vyàdhiraya¤ca rohiõã ..>%

#<galànilaþ>#, puü, (gale kaõñhade÷e anilaþ pràõavàyuryasya .) matsyavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . gaïgàñeyaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. galànikaþ galàvila iti ca kvacit pàñhaþ ..

#<galiþ>#, puü, (girati ÷rameõa vinà kevalaü bhakùayatãti . gé + %<sarvadhàtubhya in .>% uõàü . 4 . 117 . iti in . guõaþ rasyalatva¤ca .) ÷akto'pyadhårvaho vçùaþ . gaóiyà garu iti bhàùà . tatparyàyaþ . duùñavçùaþ 2 . iti hemacandraþ . 4 . 329 ..

#<galitaþ>#, tri, (gal + kta .) patitaþ . tatparyàyaþ . srastaþ 2 dhvastaþ 3 bhraùñaþ 4 skannaþ 5 pannaþ 6 cyutaþ 7 . ityamaraþ . 3 . 1 . 104 .. (yathà, bhàgavate . 1 . 1 . 3 .
     %<nigamakalpatarorgalitaü phalaü ÷ukamukhàdamçtadravasaüyutam ..>%)

#<galuþ>#, puü, (galatãti . gal + un .) maõivi÷eùaþ . iti mahàbhàratam ..

#<galegaõóaþ>#, puü, (gale gaüõóa iva yasya . aluk samàsaþ .) pakùivi÷eùaþ . tatparyàyaþ . markañaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (hàóagilà iti bhàùà ..)

#<galestanã>#, strã, (gale stanàviva màüsapiõóau yasyàþ . aluk samàsaþ .) chàgã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<galbha>#, ïa dhçùñatve . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüàtmaü-akaü-señ .) antaþsthatçtãyopadhaþ . ïa, galbhate lokaþ pragalbhaþ syàdityarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<galyà>#, strã, (galànàü kaõñhànàü samåhaþ . %<pà÷àdibhyo yaþ .>% 4 . 2 . 49 . iti yaþ .) galasamåhaþ . kaõñhànàü samåhaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 43 ..

#<gallaþ>#, puü, gaõóaþ . iti hemacandraþ .. gàla iti bhàùà ..

#<gallacàturã>#, strã, (galle gaõóe gaõóamadhikçtya càturã yasyàþ yasyàü và . saüj¤àtvànna kap .) upadhànavi÷eùaþ . iti jañàdharaþ .. gàlavàli÷a iti bhàùà ..

@<[Page 2,319b]>@
#<galvarkaþ>#, puü, (galurmaõivi÷eùaþ sa iva arko dãptiryasya .) caùakaþ . madyapànapàtram . iti hemacandraþ . 3 . 570 .. masàravanmaõiþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 7 . 15 . 53 .
     %<masàragalvarkasuvarõaråpyairvajrapravàlasphañikai÷ca mukhyaiþ ..>%)

#<galha>#, ïa kutsane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüàtmaü-sakaü-señ .) antaþsthatçtãyopadhaþ . ïa, galhate . iti durgàdàsaþ ..

#<gavayaþ>#, puü, (gu ïa ÷abde + bhàve ap . gavaü ÷abdaü yàti prapnoti gava iti ÷abdaü yàtãti và . gava + yà + kaþ .) galakambala÷ånyagosaüdç÷apa÷uþ . (yathà, ràmàyaõe . 2 . 103 . 42 .
     %<vyàghragokarõagavayà vitresuþ pçùataiþ saha ..>%) tatparyàyaþ . gavàlåkaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. vanagauþ 3 balabhadraþ 4 mahàgandhaþ 5 . tanmàüsaguõau . paruùatvam . bçühaõatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. vàünaravi÷eùaþ . sa tu vaivasvataputtraþ . yathà --
     %<puttrà vaivasvatasyàtra pa¤ca kàlàntakopamàþ .
     gayo gavàkùo gavayaþ ÷arabho gandhamàdanaþ ..>% iti ràmàyaõam ..

#<gavayã>#, strã, (gavaya + jàtau gauràditvàt và ïãù .) gavayastrã . tatparyàyaþ . vanadhenuþ 2 bhillagavã 3 . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gavaràjaþ>#, puü, (gavena ÷abdena ràjate iti . ràj + ac .) vçùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<gavalaü>#, klã, mahiùa÷çïgam . ityamaraþ . 2 . 9 . 100 ..

#<gavalaþ>#, puü, (gavaü ÷abdaü làtãti . là + kaþ .) vanamahiùaþ . iti hemacandraþ . 4 . 349 .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 32 . 17 .
     %<gavalàlikulàhinibhàü visçjanti payaþ payovàhàþ ..>%)

#<gavàkùaþ>#, puü, (gavàmakùãva . %<akùõo'dar÷anàt .>% 5 . 4 . 76 . ityac . yadvà, gàvaþ ra÷mayaþ akùõuvanti vyàpnuvanti anena iti . akùå vyàptau + akartaryarthe gha¤ .) gavàmakùãva yaþ . jànàlàra jàlã iti bhàùà .. (yathà, raghuþ . 7 . 7 .
     %<utsçùñalãlàgatiràgavàkùàdalaktakàïkàü padavãü tatàna ..>%) tatparyàyaþ . vàtàyanam 2 . ityamaraþ . 2 . 2 . 9 .. badhådçgayanam 3 jàlam 4 jàlakam 5 . iti koùàntaram . iti bharataþ .. vànaravi÷eùaþ . iti medinã . kùe . 35 .. sa tu vaivasvataputtraþ . yathà, ràmàyaõe .
     %<puttrà vaivasvatasyàtra pa¤ca kàlàntakopamàþ .
     gayo gavàkùo gavayaþ ÷arabho gandhamàdanaþ ..>%

#<gavàkùã>#, strã, (gàü bhåmimakùõoti vyàpnotãti . akùå vyàptau + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ . striyàü ïãp .) goóumbà . ityamaraþ . 2 . 4 . 156 .. gomuk iti bhàùà .. indravàruõã . ràkhàla ÷asà iti bhàùà .. (asyàþ paryàyà yathà --
     %<aindrãndravàruõã citrà gavàkùã gajacirbhañà .
     mçgervàruþ piñaïkoñã vi÷àlà ca mçgàdanã ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm .. vyavahàro'sya yathà --
     %<citrakaü ÷çïgavera¤ca tathàdantã gavàkùyapi ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe bàlarogàdhikàre .. màmàlàóu iti kvacit bhàùà ..) ÷àkhoñaþ . ÷eoóà iti bhàùà .. iti ràjanirghaõñaþ .. aparàjità . (yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<gavàkùya÷vakhurã÷vetà ÷vetabhaõóàparàjità .
     dbividhà sà mità nãlà girikarõã gavàdanã ..>%)

#<gavàcã>#, strã, (gavi bhåmau a¤cati gacchatãti . a¤ca + kvip . ïãù . %<avaï sphoñàyanasya .>% 6 . 1 . 123 . ityavaï .) matsyavi÷eùaþ . pàükàla màcha iti bhàùà .. asya guõàþ . ajãrõakàritvam . gurutvam . ÷leùmaprakopanatva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<gavàdanaü>#, klã, (adyate bhakùyate iti . ad + karmaõi lyuñ . tataþ ùaùñhãtatpuruùaþ .) ghàsaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<gavàdanã>#, strã, (gavàdana + gauràditvàt ïãù .) indravàruõã . (adyate'syàmiti . ad + adhikaraõe lyuñ . tataþ ùaùñhãtatpuruùastataþ striyàü ïãù .) gavàü ghàsabhakùaõàdhàraþ . iti medinã . ne . 179 .. garura ghàsa khàivàra gaóà iti bhàùà .. nãlàparàjità . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathàsyàþ paryàyàþ --
     %<gavàkùya÷vakhurã ÷vetà ÷vetabhaõóàparàjità .
     dvividhà sà sità nãlà girikarõã gavàdanã ..>% iti vaidyakaratmamàlàyàm ..)

#<gavàlåkaþ>#, puü, (gavena ÷abdena alati paryàpnotãti . al + bàhulakàt åka¤ .) gavayaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<gavà÷anaþ>#, puü, (gàma÷nàtãti . a÷a ga bhojane + lyuþ .) gobhakùakaþ . muci iti bhàùà .. yathàha ka÷cit .
     %<màtàpyekà pitàpyeko mama tasya ca pakùiõaþ .
     ahaü munibhirànãtaþ sa cànãto gavà÷anaiþ ..>%

#<gavàùikà>#, strã, làkùà . iti ratnamàlà .. garàdhikàpi pàñhaþ .. (gavàyikà iti kvacit pàñhaþ ..)

#<gavã÷varaþ>#, puü, (gavàmã÷varaþ . pakùe avaïàde÷àmàvaþ .) gavàü svàmã . tatparyàyaþ . gomàn 2 gomã 3 . ityamaraþ . 2 . 9 . 58 .. gave÷varo'pi ..

#<gaveóuþ>#, strã, (gave gavàrthaü dãyate iti . dà + mçgayvàditvàt kuþ . pçùodaràt dakàrasya óatvam . tatpuruùe kçtãtyaluk .) dhànyavi÷eùaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 25 .. maógaó iti bhàùà ..

#<gavedhuþ>#, puü, (gave gavàrtha dhãyate iti . dhà + kuþ . tatpuru kçtãtyaluk . yadvà, gavi bhåmau edhate iti . go + egha vçddhau + kuþ .) gaveóuþ . iti bharataþ .. (kvacit strãliïge'pi dç÷yate . yathà --
     %<gavedhukà tu vidvadbhirgavedhuþ kathità striyàm .
     gavedhuþ kañukà svàdvã kàr÷akçt kaphanà÷inã ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..)

#<gavedhukaü>#, klã, (gavedhuriva kàyatãti . kai + kaþ . gairikam . iti ràjanirghaõñaþ .. (tçõadhànyavi÷eùaþ . gaógaói iti bhàùà .. yathà --
     %<cillãlañvàkaloõãkà kuruõñakagavedhukam .>% iti vàbhañe såtrasthàne ùaùñhe'dhyàye .. sarpavi÷eùe puü . yathà, su÷rute kalpasthàne 4 adhyàye . %<mahàsarpaþ ÷aïkhapàlã lohitàkùo gavedhukaþ parisarpaþ>% ityàdayaþ ..)

#<gavedhukà>#, strã, (gavedhu + svàrthe saüj¤àyàü và kan .) tçõadhànyavi÷eùaþ . gaógaó dedhàna iti ca bhàùà . (yathà, viùõupuràõe . 1 . 6 . 25 .
     %<÷yàmàkàstvatha nãvàrà jartilàþ sagavedhukàþ .>%) tatparyàyaþ . gaveóuþ 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 52 .. gavedhuþ 3 gaveóakà 4 . iti taññãkà .. kùudrà 5 gojihvà 6 gundrà 7 gutthaþ 8 . iti ratnamàlà .. nàgabalà . iti ràjanirghaõñaþ .. (asyàþ paryàyà yathà --
     %<gàïgerukã nàgabalà jhaùà hrasvagavedhukà .
     kharavallarikà vi÷vavedà gorakùataõóulã ..>% iti ca vaidyakaratnamàlàyàm ..)

#<gaverukaü>#, klã, (gàü bhåmimãrte utpattikàraõatvena pràpnotãti . go + ãr + bàhulakàduka . tato'vaïàde÷aþ .) gairikam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<gave÷akà>#, strã, (ãùñe iti . ã÷ + ac . tato gavàmã÷aþ . sa iva kàyatãti . kai + kaþ .) vçkùavi÷eùaþ . iti ÷abdacandrikà .. gorakùa càuliyà . iti màùà .. (guõàdayo'syà gorakùataõóulà÷abde j¤àtavyàþ ..)

#<gaveùa>#, t ka màrgaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràü-paraü-sakaü-señ .) mårdhanyopadhaþ . ajagaveùat guõaü guõã . iti durgàdàsaþ ..

#<gaveùaõà>#, strã, klã, (gaveùa + bhàve yuc .) anveùaõà . ityamaraþ . 2 . 7 . 32 ..

#<gaveùitaü>#, tri, (gaveùyate sma iti . gaveùa + kta .) anveùitam . ityamaraþ . 3 . 1 . 105 ..

#<gavodghaþ>#, puü, uttamagavaþ . goùådghaþ pra÷astaþ . iti vyutpattiþ ..

#<gavyaü>#, tri, (goridaü gorvikàro và . %<gopayasoryat .>% 4 . 3 . 160 . iti yat . %<vànto yi pratyaye .>% 6 . 1 . 79 . iti av .) gavàü sarvam . gosambandhi . tattu dugdhagomayàdi . ityamaraþ . 2 . 9 . 50 .. (yathà, manuþ . 3 . 71 .
     %<saüvatsarantu gavyena payasà pàyasena ca ..>%) gohitam . iti medinã . ye . 17 ..

#<gavyaü>#, klã, (gavi bàõe sàdhu . go + yata . tato'v .) jyà . (gavi netre sàdhu iti .) ràgadravyam . iti medinã . ye . 17 ..

#<gavyà>#, strã, (gavàü samåhaþ . %<khalagorathàt .>% 4 . 2 . 50 . iti yat . %<vànto yi pratyaye .>% 6 . 1 . 79 . iti av .) gosamåhaþ . tatparyàyaþ . gotrà 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 60 .. gavyåtiþ . (gavi iùau sàdhuþ . go + yat . tataùñàp .) jyà . iti hemacandraþ .. gorocanà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gavyåtaü>#, klã, (goryåtiþ . %<goryåtau chandasyupasaükhyànam .>% %<adhvaparimàõe ca .>% 6 . 1 . 79 . ityasya vàrtiü iti av . pçùodaràt ikàralope sàdhuþ .) kro÷aþ . gavyåtiþ . iti hemacandraþ . 3 . 551 ..

#<gavyåtiþ>#, strã, puü, (goryåtiþ . %<goryåtau chandasyupasaükhyànam .>% %<adhvaparimàõe ca .>% 6 . 1 . 79 . ityasya vàrtiü iti av .) dbisahasradhanuþ . iti ÷abdàrõavaþ .. kro÷adbayam . (yathà, ràjataraïgiõyàm . 3 . 409 .
     %<gavyåtimàtramàsanne devãdhàmani dhairyavàn .
     dhunvan karàbhyàü madhupàn dhàvati sma sa dhãradhãþ ..>%) tat paryàyaþ . kro÷ayugam 2 . ityamaraþ . 2 . 1 . 18 .. gavyåtam 3 gorutam 4 gotamam 5 . iti bharatadhçtavàcaspatiþ .. gavyà 6 . iti hemacandraþ . 3 . 552 ..

#<gaha>#, t ka gahane . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràü-paraü-sakaü-señ .) gahanaü durbodhaþ . gahayati ÷àstraü jaóadhãþ . duþkhena jànàtãtyarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<gahanaü>#, klã, (gàhyate durgamyate'sminniti . gàh + bahulamanyatràpi iti yuc kçcchragahanayoriti nirde÷àt và hrasvaþ . yadvà, gaha t ka gahane + lyuñ .) vanam . ityamaraþ . 2 . 4 . 1 .. (yathà, goþ ràmàyaõe . 6 . 9 . 6 .
     %<sakhãsnehena tadbhãru mayà sarvaü prati÷rutam .
     nilãya gahane ÷ånye mayamutsçjya ràvaõàt ..>%) gahvaram . duþkham . iti medinã . ne . 57 .. (puü, viùõuþ . durj¤eyatvàdasya tathàtvam . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 54 .
     %<karaõaü kàraõaü kartà vikartà gahano guhaþ .>% %<sarvaråpaü sàmarthyaü ceùñitaü tasya j¤àtuü na ÷akyate iti gahanaþ .>% iti bhàùyam ..)

#<gahanaþ>#, tri, (gàhyate duþkhena gamyate iti . gàh + yuc . kçcchragahanayoriti nirde÷àüt và hrasvaþ .) durgamaþ . duùprave÷aþ . tatparyàyaþ . kalilaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 4 . 1 .. (yathà, ràmàyaõe . 3 . 1 . 23 .
     %<gahaneùvà÷ramànteùu lãlàvikçtadar÷anàþ .
     ramante tàpasàüstatra tràsayantaþ sudàruõàþ ..>%)

#<gahanà>#, strã, alaïkàraþ . iti devãpuràõam ..

#<gahvaraü>#, klã, (gàhyate iti . gàh + %<chitvaracchatvareti .>% uõàü . 3 . 1 . iti varacpratyayena nipàtanàt sàdhuþ .) guhà . (yathà, raghuþ . 2 . 26 .
     %<gaïgàprapàtàntaviråóha÷aùpaü gaurãgurorgahvaramàbive÷a .. * ..>% gàhyate viluóyate àtmà'nena iti .) dambhaþ . ityamaraþ . 2 . 3 . 6 .. vanam . iti medinã . re . 149 .. rodanam . iti hemacandraþ . 6 . 38 .. (gahane tri . yathà, bhàgavate . 1 . 6 . 13 .
     %<nalaveõu÷arastambaku÷akãcakagahvaram .
     eka evàtiyàto'hamadràkùaü vipinaü mahat ..>%)

#<gahvaraþ>#, puü, (gàhyate viluóyate iti . gàh viloóane + %<chitvaracchatvareti .>% uõàü . 3 . 1 . iti varacpratyayena nipàtanàt sàdhuþ .) niku¤jaþ . iti medinã . re . 149 ..

#<gahvarã>#, strã, (gahvara + striyàü ïãp .) guhà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<gà>#, ïa gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-àtmaüsakaü-señ .) ïa, gàte . iti durgàdàsaþ ..

#<gà>#, ra li stutau . janmani . iti kavikalpadrumaþ .. (hvàü-paraü-sakaü-señ .) ra, vaidikaþ . li, jagàti . iti durgàdàsaþ ..

#<gà>#, strã, (jagàti stauti anayà . gà stutau + kvip .) gàthà . iti puruùottamaþ ..

#<gàïgaü>#, tri, (gaïgàyà idamiti aõ .) gaïgàsambhåtam . iti medinã .. ge . 5 . (yathà, kumàre . 5 . 37 .
     %<vikãrõasaptarùibaliprahàsibhistathà na gàïgaiþ salilairdivaccyutaiþ ..>% meghadhàràviniþsçte jalavi÷eùe, klã . tallakùaõàdikaü yathà, su÷rute såtrasthàne 45 adhyàye .
     %<tatràntarãkùaü caturvidham . tadyathà, dhàraü kàraü tauùàraü haimamiti . teùàü dhàraü pradhànaü ladhutvàt . tatpunardvividhaü gàïgaü sàmudra¤ceti .
     tatra gàïgamà÷vayuje màsi pràya÷o varùati tayordvayorapi parãkùaõaü kurvãta ÷àlyodanapiõóamakuthitamavidagdhaü rajatabhàjanopahitaü varùati deve vahiùkurvãta sa yadi muhårtaü sthitastàdç÷a eva bhavati tadà gàïgaü patatãtyavagantavyaü varõànyatve sikthaklede ca sàmudramiti vidyàttannopàdeyam . sàmadramapyà÷vayuje màsi gçhãtaü gàïgavad bhavatãti ..>% asya parãkùà yathà --
     %<gàïga-sàmudravij¤ànaü kathayiùyàmi sàmpratam .
     ghàritaü yena pàtreõa lakùyate yena tadvidham ..
     dhautaü ÷uddhaü sitaü vastraü caturhastapramàõakam .
     daõóàüstrihastàü÷ca catu÷catuùkoõeùu bandhayet .
     tasmàt parãkùate toyaü ÷uddhe raupyamaye'thavà ..
     kàüsyapàtre samuddhçtya parãkùeta bhiùagvaraþ .
     ÷uddhakarmà sa tallabdhvà ÷veta÷àlyodanasya và ..
     piõóikà tatra saükùiptà nànyathà bhàti sà punaþ .
     ÷vetà ca nirmalà piõóã ÷uddha¤ca vimalaü payaþ ..
     tadgàïgaü sarvadoùaghnaü gçhãtvà hi subhàjane .
     taddhàrayecca matimàn balyaü medhyaü rasàyanam ..
     ÷ramaklamapipàsàghnaü kaõóådoùanivàraõam .
     laghu mårchàtçùà-cchardi-måtra-stambha-vinà÷anam ..
     gàïgodakasya vçùñiþ syàddivase và pradoùataþ ..>% iti hàrãte prathame sthàne saptame'dhyàye ..) gaïgàgabhajàtatvàt suvarõamapi . iti mahàbhàratam ..)

#<gàïgaþ>#, puü, (gaïgàyà apatyaü pumàniti . %<÷ivàdibhyo'õ .>% 4 . 1 . 112 . ityaõ .) bhãùmaþ . (yathà, harivaü÷e . 32 . 111 .
     %<gàïgaü devavrataü nàma puttraü so'janayat prabhuþ .
     sa tu bhãùma iti khyàtaþ kauravàõàü pitàmahaþ ..>% asya jabhavçttàntàdikaü bhãùma÷abde draùñavyam ..) kàrtikeyaþ . iti medinã . ge . 5 ..

#<gàïgañaþ>#, puü, (gàïge gaïgàtãràdau añati bhramatãti . añ + ac . ÷akandhvàditvàt sàdhuþ .) matsyabhedaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. ciïgiói màcha iti bhàùà .. (ciïgiña÷abde vivaraõamasya j¤eyam ..)

#<gàïgañakaþ>#, puü, (gàïge gaïgàtãràdau añatãti . añ + õvul .) gàïgañamatsyaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<gàïgañeyaþ>#, puü, (gàïge añatãti . aña gatau + bàhulakàt eyaþ .) gàïgañamatsyaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<gàïgàyaniþ>#, puü, (gaïgàyà apatyaü pumàn . %<tikàdibhyaþ phi¤ .>% . 4 . 1 . 154 . iti phi¤ .) bhãùmaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. kàrtikeya÷ca ..

#<gàïgeyaü>#, klã, (gaïgàyà apatyam . %<÷ubhràdibhya÷ca .>% 4 . 1 . 123 . iti óhak . gaïgàjàtatvàdasya tathàtvam .) svarõam . (yaduktaü mahàbhàrate vanaparvaõi .
     %<yaü garbhaü suùuve gaïgà pàvakàddãptatejasam .
     tadulvaü parvate nyastaü hiraõyaü samapadyata ..>%) dhuståraþ . ka÷eru . ityamaraþ . 2 . 9 . 94 .. mustam . iti hemacandraþ .. (asya paryàyàþ yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<meghàkhyaü mustakaü mustà gàïgeyaü bhadranmustakam ..>% gaïgàjàtajalàdau tri . yathà, mahàbhàrate . 3 . 3 . 34 .
     %<yogamàsthàya dharmàtmà vàyuübhakùyo jitendriyaþ .
     gàïgeyaü vàryupaspç÷ya pràõàyàmena tasthivàn ..>%)

#<gàïgeyaþ>#, puü, (gaïgàyà apatyaü pumàn . %<÷ubhràdibhya÷ca .>% 4 . 1 . 123 . iti óhak .) bhãùmaþ . (yathà, devãbhàgavate . 2 . 4 . 37 .
     %<vasudevaü viditvainaü sukhaü bhuïkùa sutodbhavam .
     gàïgeyo'yaü mahàbhàga ! bhaviùyati balàdhikaþ ..>% asya janmavivaraõaü tatraiva 2 adhyàye tathà bhãùma÷abde vistara÷o draùñavyam ..) kàrtikeyaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 138 . 13 .
     %<àgneyaþ kçttikàputtro raudro gàïgeya ityapi .
     ÷råyate bhagavàn devaþ sarvadevamayo guhaþ ..>%) illã÷amatsyaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. bhadramustà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gàïgerukã>#, strã, (gàïgaü jalavi÷eùamãrayatãti . ãra gatau kùepaõe ca + %<mçgayvàdaya÷ca .>% uõàü . 1 . 38 . iti kuþ . tataþ svàrthe kan gauràditvàt ïãù .) gorakùataõóulà . ityamaraþ . 2 . 4 . 117 .. (yathà, su÷rute såtrasthàne 46 adhyàye . %<kùãravçkùaphalajàmbavaràjàdanatodanatindukavakuladhanvanà÷mantakà÷vakarõaphalguparåùakagàïgerukãpuùkaravartivilvabilvãprabhçtãni ..>% yathàsyàþ paryàyàþ .
     %<gàïgerukã nàgabalà jhaùà hrasvagavedhukà .
     kharavallarikà vi÷va-vedà gorakùataõóulã ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm .. yathàsyà guõàþ .
     %<gàïgerukã karãra¤ca vimbãtodanadhanvanam .
     madhuraü sakaùàya¤ca ÷ãtaü pittakaphàpaham ..>% iti carake såtrasthàne saptaviü÷e'dhyàye ..)

#<gàïgeùñhã>#, strã, (gàïge gaïgàdinadãtañe tiùñhatãti . sthà + kaþ aluk . gauràditvàt ïãù .) kañha÷arkaràlatà . iti hàràvalã . 210 .. nañà iti bhàùà ..

#<gà¤jikàyaþ>#, puü, vartikapakùã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gàóhaü>#, klã, (gàhate sma iti . gàha viloóane + ktaþ .) ati÷ayaþ . dçóham . (yathà, àryàsapta÷atyàm . 610 .
     %<àliïgati sà gàóhaü punaþ punaryàminãprathame ..>%) tadyukte tri . ityamaraþ . 1 . 1 . 70 .. (yathà, raghuþ . 9 . 72 .
     %<÷ramaphenamucà tapasvigàóhàü tamasàü pràpa nadãü turaïgameõa ..>%)

#<gàóhamuùñiþ>#, puü, (gàóhà dçóhà muùñiryatra . dçóhamuùñyà dhàraõàdasya tathàtvam .) khaógaþ . kçpaõe tri . iti medinã . ñe . 61 .. (dàtçtvàbhàvàdevàsya tathàtvam ..)

#<gàóhàvañã>#, strã, (gàóhà dçóhà vañã vañikà yatra . nipàtanàt puüvadbhàvàbhàvaþ .) caturaïgakrãóàmadhye krãóàvi÷eùaþ . yathà, tithyàditattve .
     %<naukaikà vañikà yasya vidyate khelane yadi .
     gàóhàvañãti vikhyàtà padaü tasya na duùyati ..>%

#<gàõapatyaþ>#, tri, (gaõapatirgaõe÷a upàsyadevo yasya . gaõapati + õyaþ . keùà¤cinmate a÷vapatyàdibhya÷ceti õyàpavàdo'õ . tatra gàõapata iti sàdhuþ .) gaõe÷opàsakaþ . ityàgamaþ .. (gaõapaterbhàvaþ karma và %<guõavacanabràhmaõàdibhyaþ karmaõi ca .>% 5 . 1 . 124 . iti ùya¤ .) gaõapatisambandhã . gaõapatibhàve klã .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 85 . 67 .
     %<pradakùiõamupàvçtya gàõapatyamavàpnuyàt ..>%)

#<gàõikyaü>#, klã, (gaõikànàü ve÷yànàü samåhaþ .
     %<gaõikàyà ya¤iti vaktavyam . 4 . 2 . 40 .>% ityasya vàrtiü iti ya¤ .) gaõikàsamåhaþ . bahuve÷yàþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 22 ..

#<gàõóivaþ>#, puü, klã, (gàõóirgranthirasyàstãti . gàõói + %<gàõóyajagàt saüj¤àyàm .>% 5 . 2 . 110 . iti vaþ .) arjunadhanuþ . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 235 . 30 .
     %<dhanurgràha÷càrjunaþ savyasàcã dhanu÷ca tadgàõóivaü bhãmavegam ..>%) ghanurmàtram . iti medinã .. ve . 36 ..

#<gàõóãvaþ>#, puü, klã, (gàõóirgranthiþ . %<kçdikàràntàditi .>% ïãùi kçte gàõóã . sà vidyate asya . %<gàõóyajagàt saüj¤àyàm .>% 5 . 2 . 110 . iti vaþ .) arjunadhanuþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 84 .. (yathà, mahàbhàrate . 4 . 41 . 1 .
     %<yanmàü pårbamihàpçcchaþ ÷atrusenànivarhaõam .
     gàõóãvametat pàrthasya lokeùu viditaü dhanuþ ..>% etaddhanurhi brahmàdayo'pi àdau dhçtavantaþ . yaduktaü tatraiva . 4 . 41 . 5--8 .
     %<etadbarùasahasrantu brahmà pårbamadhàrayat .
     tato'nantaramevàtha prajàpatiradhàrayat ..
     trãõi pa¤ca÷ata¤caiva ÷akro'÷ãti¤ca pa¤ca vai .
     somaþ pa¤ca÷ataü ràjà tathaiva varuõaþ ÷atam ..
     pàrthaþ pa¤ca ca ùaùñhi¤ca varùàõi ÷vatavàhanaþ .
     mahàvãryaü mahaddãvyametaddhanuranuttamam ..
     etacca mànuùaü pràptaü varuõàccàrudar÷anam .
     påjitaü suramartyeùu bibharti paramaü vapuþ ..>% svàõóavadàhanàrthaü hi vahninà varuõa÷akàsàdànãyadhanuretadarjunàya pradattam . tatkathà yathà, mahàbhàrate . 1 . 226 . 1--9 .
     %<evamuktaþ sa bhagavàn dhåmaketurhu tà÷anaþ .
     cintayàmàsa varuõaü lokapàlaü didçkùayà ..
     àdityamudake devaü nivasantaü jale÷varam .
     sa ca taccintitaü j¤àtvà dar÷ayàmàsa pàvakam ..
     tamabravãddhåmaketuþ pratigçhya jale÷varam .
     caturthaü lokapàlànàü devadevaü sanàtanam ..
     somena ràj¤à yaddattaü dhanu÷caiveùudhã ca te .
     tat prayacchobhayaü ÷ãghraü ratha¤ca kapilakùaõam ..
     kàrya¤ca sumahat pàrtho gàõóãùena kariùyati .
     cakreõa vàsudeva÷ca tanmamàdya pradãyatàm ..
     dadànãtyeva varuõaþ pàvakaü pratyabhàùata .
     tadadbhutaü mahàvãryaü ya÷aþkãrtivivardhanam ..
     sarva÷astrairanàdhçùyaü sarùva÷astrapramàthi ca .
     sarvàyudhamahàmàtraü parasainyapradharùaõam ..
     ekaü ÷atasahasreõa sammitaü ràùñravardhanam .
     citramuccàvacairvarõaiþ ÷omitaü ÷lakùõamavraõam ..
     devadànavagandharvaiþ påjitaü ÷à÷vatãþ samàþ .
     pràdàccaiva dhanåratnamakùayye ca maheùudhã ..>%
     %<tacca divyaü dhanuþ÷reùñhaü brahmaõà nirmitaü purà .
     gàõóãvamupasaügçhya babhåva mudito'rjunaþ ..>%) kàrmukam . iti medinã . ve . 36 ..

#<gàõóãvã>#, [n] puü, (gàõóãvo'khyasya . gàõóãva + %<ata iniñhanau .>% 5 . 2 . 115 . iti iniþ .) arjunaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. arjunavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gàtà>#, [ç] tri, (gàyatãti . gai gàne + tçc .) gàyakaþ . iti saïgãtadàmodaraþ .. (yathà, harivaü÷e . 54 . 11 .
     %<gàtà caturõàü vedànàmudgàtà prathamartvijàm ..>%

@<[Page 2,322a]>@
#<gàtuþ>#, puü, (gàyatãti . gai gàne + %<kamimanijanigàbhàyàhibhya÷ca .>% uõàü . 1 . 73 . iti tuþ .) kokilaþ . bhramaraþ . gandharvaþ . iti medinã . te . 15 .. (gàte gacchatãti . gà ïa gatau + kamimanãtisåtre gànirde÷àt tuþ . pathikaþ . iti ujjvaladattaþ .. gai gàne + bhàve tu . gànam . yathà, çgvede . 4 . 51 . 1 . %<gàtuü kçõvannuùaso janàya .>% %<gàtuü gànam .>% iti bhàùyam .. gàte gacchatyatra iti . gà ïa gatau + adhikaraõe tu . gamanãyaþ panthàþ . yathà, çgvede . 9 . 85 . 4 . %<uruü no gàtuü kçõu somamãóhvaþ .>% %<gàtuü gantavyamàrgam .>% iti bhàùyam .. pçthivã . yathà, tatraiva . 3 . 31 . 15 . %<indro nçbhirajanaddãdyànaþ sàkaü såryamuùasaü gàtumagnim .>% %<gàtuü pçthivãm .>% iti bhàùyam .. gà ra li stutau + bhàve tuþ . stavaþ . yathà, tatraiva . 4 . 4 . 6 . %<sa te jànàti subhatiü yaviùñha ya ãvate brahmaõe gàtumairat .>% %<gàtuü stavam .>% iti bhàùyam .. upàyaþ . yathà, tatraiva . 5 . 65 . 4 . %<mitro aüho÷cidàdurukùayàya gàtuü vanate .>% %<gàtumupàyam .>% iti bhàùyam ..)

#<gàtuþ>#, tri, (gàte kopaü gacchatãti . gà ïa gatau + %<kamimanãti .>% uõàü . 1 . 73 . iti gànirde÷àt tuþ .) roùaõaþ . iti medinã . te . 15 .. (gàyatãti . gai gàne + tuþ .) gàyanaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<gàtra>#, t ka ïa ÷aithilye . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràü-àtmaü-akaü-señ .) dantyavargamadhyaþ . ïa, gàtrayate gàtràpayate . iti durgàdàsaþ ..

#<gàtraü>#, klã, (gacchatyanena . gam + %<gamerà ca .>% uõàü . 4 . 168 . iti tran àkàràde÷a÷ca .) hastipårbajaïghàdide÷aþ . hastyagrapadàdisammukhabhàgaþ . (yathà, màghe . 18 . 46 .
     %<àpaskàràllånagàtrasya bhåmiü niþsàdhàraïgacchato'vàïmukhasya ..>% %<lånagàtrasya chinnajaïghasya ..>% iti taññãkàyàü mallinàthaþ .. * .. gacchati maraõàt paraü svakàraõabhåtapa¤catvaü pràpnoti yadvà gamyate sthànàt sthànàntaraü pràpyate sa¤càlyate và'nena iti .) aïgam . iti medinã . re . 23 . hastapàdàdyavayavasamudayaþ . gà iti bhàùà .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 154 . 30 .
     %<adya gàtràõi te kaïkàþ ÷yenà gomàyavastathà .
     karùantu bhuvi saühçùñà nihatasya mayà mçdhe ..>%) tatparyàyaþ . kalevaram 2 vapuþ 3 saühanam 4 ÷arãram 5 varùma 6 vigrahaþ 7 kàyaþ 8 dehà 9 bhårtiþ 10 tanuþ 11 tanåþ 12 . ityamaraþ . 2 . 6 . 70 .. indriyàyatanam 13 aïgam 14 kùetram 15 bhåùaõaþ 16 matkaraõam 17 veram 18 sa÷varaþ 19 ghaõaþ 20 bandhaþ 21 puram 22 piõóaþ 23 pudgalam 24 . iti hemacandraþ .. bhåtàtmà 25 svargaloke÷aþ 26 skandhaþ 27 pa¤jaraþ 28 kulam 29 balam 30 . iti jañàdharaþ .. (gàtravàdanàdi niùedho yathà --
     %<gàtravakvanakhairvàdyaü hastake÷àvadhånanam .
     toyàgnipåjyamadhyena yànaü dhåmaü ÷avà÷rayam ..
     madyàtisaktiü vi÷rambhasvàtantrye strãùu ca tyajet ..>% iti vàbhañe såtrasthàne tçtãye'dhyàye ..)

#<gàtrabhaïgà>#, strã, (gàtrasya bhaïgo'vasàdo yasyàþ .) ÷åka÷imbã . iti ÷abdacandrikà ..

#<gàtramàrjanã>#, strã, (gàtraü mçjyate'nayeti . mçj + lyuñ + striyàü ïãp .) ÷arãramàrjanàrthaü vastram . iti lokaprasiddhiþ .. gàmocà iti bhàùà ..

#<gàtrasaïkocã>#, [n] puü, (gàtraü saïkocayatãti . sam + kuc + õic + õiniþ . yadvà, gàtrasya saïkocã .) jàhakajantuþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gàtrasaüplavaþ>#, puü, (gàtreõa saüplavate bhàsate santarati jale ityarthaþ . sam + plu + ac .) plavapakùã . iti hemacandraþ . 4 . 406 ..

#<gàtrasammitaþ>#, puü, (gàtraü sammitaü utpannàvayavamàtraü yatra .) gàtràvayavotpattiþ . yathà -- %<pàda utpannamàtre tu dvau pàdau gàtrasammite . pàdonaü vratamàcaùñe hatvà garbhamacetanam .. aïgapratyaïgasampanne garbhe cetaþsamanvite . dviguõaü govrataü kuryàt pràya÷cittaü vi÷uddhaye .. madhyamavacanaü bhavadevena vyàkhyàtam . yadà laguóàdyabhighàtena gaurjãvati garbhamàtrapàto bhavati tadotpannagarbhamàtrapàte yathoktapràya÷cittapàdàcaraõam . gàtràvayavotpattau pràya÷cittapàdadvayam . sakalagàtrasampattau pràya÷cittapàdatrayam . arthàccaitanyayuktagarbhaghàte kçtsnameva pràya÷cittamåhanãyam .>% iti pràya÷cittatattvam ..

#<gàtrànulepanã>#, strã, (gàtramanulipyate'nayà iti . anu + lip + lyuñ + striyàü ïãp .) gàtrànulepanayogyaü ghçùñaü piùñaü và sugandhidravyam . tatparyàyaþ . vartiþ 2 varõakam 3 vilepanam 4 . ityamaraþ . 2 . 7 . 133 ..

#<gàthakaþ>#, tri, (gàyatãti . gai gàne + %<gasthakan .>% 3 . 1 . 146 . iti thakan .) gàyakaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<gàthà>#, strã, (gãyate iti . gai gàne + %<uùikuùigartibhyasthan .>% uõàü . 2 . 4 . iti than striyàü ñàp .) ÷lokaþ . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 85 . 30 .
     %<gàthà ca gãtikà càpi tasya sampadyate nçpa ! ..>%) saüskçtànyabhàùà . sà tu pràkçtabhàùà . geyam . tacca gãtam . (yathà, manuþ . 9 . 42 .
     %<atra gàthà vàyugãtàþ kãrtayanti puràvidaþ .
     yathà bãjaü na vaptavyaü puüsà paraparigrahe ..>%) vçttam . tattu akùarasaükhyàtaü padyam . iti medinã . the . 6 ..

@<[Page 2,322c]>@
#<gàdha>#, ç ïa pratiùñhàyàm . granthe . lipsàyàm iti kavikalpadrumaþ . (bhvàü-àtmaü-pratiùñhàyàü sakaü-anyatra akaü-señ .) ç, ajagàdhat . ïa, gàdhitàse nabho bhåya iti bhaññiþ . gàdhate màlikaþ srajaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<gàdhaþ>#, puü, (gàdha pratiùñhàyàü lipsàyà¤ca + bhàve gha¤ .) sthànam . (yathà, mahàbhàrate . 1 21 . 13 .
     %<anàsàditagàdha¤ca pàtàlatalamavyayam ..>%) lipsà . iti hemacandraþ .. (kålam . parapàram . yathà, mahàbhàrate . 7 . 113 . 2 .
     %<dvãpo ya àsãt pàõóånàmagàdhe gàdhamicchatàm ..>% sukhottaraõãye, tri . yathà, raghuþ . 4 . 24 .
     %<saritaþ kurvatã gàdhàþ patha÷cà÷yànakardamàn .
     yàtràyai codayàmàsa taü ÷akteþ prathamaü ÷arat ..>% striyàü ñàp . gàyattrãråpiõã mahàdevã . yathà, devãbhàgavate . 12 . 6 . 40 .
     %<gautamã gàminã gàdhà gandharvàpsarasevità ..>% %<gàdhà pratiùñhàråpiõã .>% iti taññãkà ..)

#<gàdhiþ>#, puü, (gàdhate uccapadaü lipsatãti . gàdha ïa lipsàyàm + %<sarvadhàtubhya in .>% uõàü . 4 . 117 . iti in .) candravaü÷ãyaku÷ikaràjaputtraþ . sa tu vi÷vàmitramunipità kànyakubjade÷asya ràjà ca . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 115 . 19 .
     %<kànyakubje mahànàsãt pàrthivaþ sumahàbalaþ .
     gàdhãti vi÷ruto loke vanavàsaü jagàma ha ..>% asya utpattikathà yathà, harivaü÷e . 27 . 13--16 .
     %<ku÷ikastu tapastepe puttramindrasamaü vibhuþ .
     labheyamiti taü ÷akrastràsàdabhyetya jaj¤ivàn ..
     pårõe varùasahasre vai tantu ÷akro hyapa÷mata .
     atyugratapasaü dçùñvà sahasràkùaþ purandaraþ ..
     samarthaü puttrajanane svamevàü÷amavàsayat .
     puttratve kalpayàmàsa sa devendraþ surottamaþ ..
     sa gàdhirabhavadràüjà madhavàn kau÷ikaþ svayam .
     paurakutsyabhavadbhàryà gàdhistasyàmajàyata ..>% asya kanyà satyavatã bhçguvaü÷ãya-çcãkapatnã . sà ca jamadagniü prasåtavatã . yathà, harivaü÷e . 27 . 18 .
     %<gàdheþ kanyà mahàbhàgà nàmnà satyavatã ÷ubhà .
     tàü gàdhiþ kàvyaputtràya çcãkàya dadau prabhuþ ..>% çgvedamate tu ayameva gàthãtyàkhyayà prasiddhaþ iti tu tatraiva 3 maõóale draùñavyaþ .. etadanusàreõaiva ràmàyaõe %<gàdhin>% iti nàntaprayogo bhagavatà vàlmãkinà vihitaþ . yathà, tatraiva 1 . 18 . 40 .
     %<÷ãghramàkhyàta màü pràptaü kau÷ikaü gàdhinaþ sutam ..>%)

#<gàdhijaþ>#, puü, (gàdheþ ràj¤aþ kau÷ikàt jàyate iti . jan + óaþ .) vi÷vàmitramuniþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, manuþ . 7 . 42 .
     %<pçthustu vinayàdràjyaü pràptavàn manureva ca .
     kuvera÷ca dhanai÷varyaü bràhmaõya¤caiva gàdhijaþ ..>% etadjanmakathà vi÷vàmitra÷abde draùñavyà ..)

#<gàdhipuraü>#, klã, (gàdheþ kau÷ikasya ràj¤aþ puram .) kànyakubjade÷aþ . iti hemacandraþ . 3 . 40 .. (yathà ràjataraïgiõyàm . 4 . 134 .
     %<kanyànàü yatra kubjatvaü vyadhàt gàdhipure marut .
     tatraiva ÷aüsanãyaþ sa pumàü÷cakre bhayaspç÷àm ..>%)

#<gàdhibhåþ>#, puü, (gàdherbhårutpattiryasya gàdhirbharutpattisthànaü yasyeti và . yadvà gàdherbhavati ut padyate sma . bhå + bhåtavartamànayoriti kvip .) vi÷vàmitramuniþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<gàdheyaþ>#, puü, (gàdherapatyaü pumàn . gàdhi + %<ita÷càni¤aþ .>% 4 . 1 . 122 . iti óhak .) vi÷vàmitramuniþ . iti hemacandraþ . 3 . 514 .. (yathà, harivaü÷e . 27 . 17 .
     %<vi÷vàmitrastu gàdheyo ràjà vi÷varatha÷ca ha ..>%)

#<gànaü>#, klã, (gãyate iti . gai + bhàve lyuñ .) gãtam . ityamaraþ . 1 . 7 . 25 .. (yaduktam --
     %<japakoñiguõaü dhyànaü dhyànakoñiguõo layaþ .
     layakoñiguõaü gànaü gànàt parataraü na hi ..>%) tatparyàyaþ . geyam 2 gãtiþ 3 gàndharvam 4 . iti hemacandraþ . 2 . 194 .. (gànaü hi vaidikalaukikabhedàt dvividham . tatra vaidikagànantu muktipradaü anyat lokara¤janakaram . vaidikalaukikayormàrgade÷ãti nàmàntaramapi ÷råyate . gànantu sàmavedàdeva utpannaü yaduktaü saïgãtaüdarpaõañãkàyàm .
     %<çgbhiþ pàñhyamamådgãtaü sàmabhyaþ samapadyata .
     yajurbhyo'bhinayà jàtà rasà÷càtharvaõaþ smçtàþ ..>% dvivighasaïgãtayorlakùaõamàha saïgãtadarpaõe . 3-6 .
     %<màrgade÷ãvibhàgena saïgãtaü dvividhaü matam .
     druhiõena yadanviùñaü prayuktaü bharatena ca .
     mahàdevasya puratastanmàrgàkhyaü vimuktidam ..
     tattadde÷asthayà rãtyà yat syàllokànura¤janam .
     de÷e de÷e tu saïgãtaü tadde÷ãtyabhidhãyate ..
     gãtavàditrançtyànàü raktiþ sàdhàraõo guõaþ .
     ato raktivihãnaü yat na tat saïgãtamucyate ..>% gànantu nàdàtmakameva nàdastu yadà svayaü ràjate tadà svara iti prasiddhaþ syàt . svarastu ùaójaçùabha-gàndhàra-madhyama-pa¤cama-dhaivata-niùàdabhedàt saptavidhaþ . eteùàü vij¤àpanàrthaü etadà÷rayãbhåtadvàviü÷ati÷rutãnàü nàmàni svarasthiti÷ca kathyante . yathà, saïgãtadarpaõe . 53--56 .
     %<tãvràkumudvatãmandàchandovatyastu ùaójagàþ .
     dayàvatã ra¤janã ca ratikà carùabhe sthità ..
     raudrã krodhà ca gàndhàre vajrikàtha prasàriõã .
     prãti÷ca màrjanãtyetàþ ÷rutayo madhyamà÷ritàþ ..
     kùitã raktà ca sandãpanyàlàpinyapi pa¤came .
     madantã rohiõã ramyetyetà dhaivatasaü÷rayàþ ..
     ugrà ca kùobhiõãti dve niùàde vasataþ ÷rutã ..>% anyat vi÷eùavivaraõantu tattacchabde draùñavyam .. * .. gàne tu ràgà ràgiõya÷ca prayoktavyàþ atasteùàü nàmàni kathyante . yathà, saïgãtadarpaõe svaràdhyàye . 12--19 . pàrvatyuvàca .
     %<ke ràgàþ kà÷ca ràgiõyaþ kà velà çtava÷ca ke .
     kiü råpaü kathamuddhàro vada deva ! prasàdataþ ..>% ã÷vara uvàca .
     %<÷rãràgo'tha vasanta÷ca bhairavaþ pa¤camastathà .
     megharàgo bçhannàñaþ ùaóete puruùàhvayàþ ..>% iti ùañ ràgàþ .. atha ràgiõyaþ .
     %<màla÷rã trivaõã gaurã kedàrã madhumàdhavã .
     tataþ pàhàóikà j¤eyà ÷rãràgasya varàïganàþ ..
     de÷ã devagirã caiva varàñã toóikà tathà .
     lalità càtha hindolã vasantasya varàïganàþ ..
     bhairavã gurjarã ràmakirã guõakirã tathà .
     vàïgàlã saindhavã caiva bhairavasya varàïganàþ ..
     vibhàùà càtha bhåpàlã karõàñã vaóahaüsikà .
     màlavã pañama¤jaryà sahaitàþ pa¤camàïganàþ ..
     mallàrã saurañã caiva sàverã kau÷ikã tathà .
     gàndhàrã hara÷çïgàrà megharàgasya yoùitaþ ..
     kàmodã caiva kalyàõã àbhirã nàñikà tathà .
     sàraïgã naññahambãrà naññanàràyaõàïganàþ ..>% iti ùañtriü÷at ràgiõyaþ .. ràgaràgiõãnàü vi÷eùavivaraõantu tattacchabde gànasya anyadvivaraõaü gãta÷abde ca dar÷anãyam ..) dhvaniþ . iti dharaõã ..

#<gàninã>#, strã, (gànaü rogàdinà÷akatayà pra÷astagãtirvidyate'syàþ . gàna + iniþ .) vacà . iti ÷abdacandrikà .. (gànaü saïgãtavidyà gatiþ stuti÷càstyasyà iti vyutpatyà yathàkramaü gànaj¤à gatimatã stavayuktà ca strã . iti vyutpattilabdho'rthaþ ..)

#<gàntuþ>#, tri, (gacchatãti . gama gatau + %<kramigamikùamãti .>% uõàü . 5 . 43 . iti tun vçddhi÷ca .) gantà . ityuõàdikoùaþ .. gàthakaþ . iti saükùiptasàre uõàdivçttiþ ..

#<gàntrã>#, strã, (gantrã eva . svàrthe aõ . tato ïãù .) gantrã . vçùavàhya÷akañaþ . garura gàói iti bhàùà . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ .. (kvacit klãvaliïgatvamapi dç÷yate ..)

#<gàndinã>#, strã, (gàü pa÷uü jãvajàtamityarthaþ dàyati ÷odhayatãti . dai pa ÷odhane + õiniþ + ïãp . pçùodaràt sàdhuþ .) gaïgà . iti trikàõóa÷eùaþ ÷abdaratnàvalã ca .. (gàü dhenuü dadàti pratidinamityarthaþ . dà dàne + õini + ïãp . pçùodaràt sàdhuþ .) akråramàtà . iti ÷rãbhàgavatam .. (asyà nàmaniruktiryathà, harivaü÷e . 34 . 7--11 .
     %<÷vaphalkaþ kà÷iràjasya sutàü bhàryàmavindata .
     gàndinãü nàma sà gàstu dadau vipreùu nitya÷aþ ..
     sà màturudarasthà vai bahån varùagaõàn kila .
     nivasantã na vai jaj¤e garbhasthàü tàü pitàbravãt ..
     jàyasva ÷ãghraü bhadrante kimartha'¤ceha tiùñhasi .
     provàcainantu garbhasthà sà kanyà gàndine dine ..
     yadi dadyàü tato jàye pitaraü pratyuvàca ha .
     tathetyuktvà ca tàü càsyàþ pità kàmamapårayat ..
     dàtà yajvà ca vãra÷ca ÷rutavànatithipriyaþ .
     akråraþ suùuve tasyàü ÷vaphalkàdbhåridakùiõaþ .. * ..>% gàndhinãti pàñho'pi kvacit dç÷yate ..)

#<gàndinãsutaþ>#, puü, (gàndinyà gaïgàyàþ sutaþ .) bhãùmaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (kàrtikeyaþ . iti vyutpattilabdho'rthaþ .. gàndinyàstadàkhyayà prasiddhàyà ÷vaphalkabhàryàyàþ sutaþ .) akråraþ . iti ÷rãbhàgavatam .. (yathà, màghe . 17 . 12 .
     %<vilaïghitasthitimabhivãkùya råkùayà riporgirà gurumapi gàndinãsutam ..>%)

#<gàndharvaü>#, klã, (gandharvasya idaü gandharveõa gãtaü và . gandharva + aõ . yadbà, gandharvo adhiùñhàtrã devatà asyeti aõ .) gànam . iti hemacandraþ .. (yathàha dantilaþ .
     %<padasthasvarasaïghàtastàlena saïgatastathà .
     prayukta÷càvadhànena gàndharvamabhidhãyate ..>% yathà ca mahàbhàrate . 13 . 19 . 46 .
     %<avàdayaü÷ca gandharvà vàdyàni vidhivàni ca .
     atha pravçtte gàndharve divye çùirupàvi÷at ..>% gandharvo adhiùñhàtrã devatà asyeti aõ . gandharvadevatàkamantram . yathà, raghuþ . 5 . 57 .
     %<gàndharvamàdatsva yataþ prayokturna càrihiüsà vijaya÷ca haste ..>%)

#<gàndharvaþ>#, puü, (gandharva eva . %<praj¤àdibhya÷ca .>% 5 . 4 . 38 . ityaõ .) gandharvaþ . iti hemacandraþ . 2 . 194 .. (bhàratavarùãyopadvãpavi÷eùaþ . yathà, viùõupuràõe .
     %<bhàratasyàsya varùasya navabhedànni÷àmaya .
     indradvãpaþ ka÷erumàüstàmravarõo gabhastimàn ..
     nàgadvãpastathà saumyo gàndharvastvatha vàruõaþ .
     ayantu navamasteùàü dvãpaþ sàgarasaüvçtaþ ..>%) aùñaprakàravivàhàntargatavivàhavi÷eùaþ . yatra kanyàvarayoranyonyànuràgàt tvaü me bhàryà tvaü me patiriti ni÷cayaþ saþ . (tallakùaõaü yathà, manau . 3 . 32 .
     %<icchayà'nyonyasaüyogaþ kanyàyà÷ca varasya ca .
     gàndharvaþ sa tu vij¤eyo maithunyaþ kàmasambhavaþ ..>% sa ca kùattriyàõàmeva dharmyaþ . yathà, tatraiva . 3 . 26 .
     %<gàndharvoràkùasa÷caiva dharmyau kùattrasya tau smçtau ..>%) tatsambandhini tri .. (yathà, kà÷ãkhaõóe .
     %<gàndharvastveùa loko'mã gandharvà÷ca ÷ubhavratàþ ..>% gandharvade÷odbhave ca . yathà, mahàbhàrate 1 . 226 . 10 .
     %<upetaü ràjataira÷vairgàndharvairhemamàlibhiþ .
     pàõóaràbhrapratãkà÷airmanovàyusamairjave ..>%)

#<gàndhàraü>#, klã, (gandha eva gàndhaü sugandhaü çcchatãti . ç gatau + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ . yadvà, gàndhàràõàntadde÷avàsinàü priyam . aõ .) gandharasaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

@<[Page 2,324a]>@
#<gàndhàraþ>#, puü, (gandha eva gàndho gandhakastaü çcchati utpattikàraõatvena gacchatãti . ç gatau + aõ .) sindåram . jambudbãpasthottarade÷aþ . kàndhàra iti bhàùà . iti medinã . re . 149 .. (de÷o'yaü bçhatsaühitàyàü kårmavibhàge uttarasyàmuktaþ . yathà, tatraiva . 14 . 28 . %<uttarataþ kailàsaþ .>% ityupakramya --
     %<gàndhàraya÷ovatihematàlaràjanyakhacaragavyà÷ca ..>% ityuktavàþ . duryodhanamàtulaþ ÷akunistu etadde÷asya ràjàsãt . yathà, mahàbhàrate . 3 . 237 . 21 .
     %<gàndhàraràjaþ ÷akuniþ pratyuvàca hasanniva .. * ..>% gandha eva gàndhaþ . svàrthe aõ . taü çcchatãti . %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ .) saptasvaràntargatatçtãyasvaraþ . sa tu chàgasvaratulyaþ . (yaduktaü saïgãta÷àstre .
     %<ùaójaü rauti mayårastu gàvo nardanti carùabham .
     gàndhàrantu ajo rauti kau¤caþ kvaõati madhyamam ..>%) tasyotpattyàdiþ .
     %<vàyuþ samudgato nàbheþ kaõñha÷ãrùasamàhataþ .
     nànàgandharvahaþ puõyo gàndhàrastena hetunà ..>% iti bharataþ .. api ca .
     %<nàbheþ samudgato vàyurgandhaü ÷rotre ca càlayan .
     sa ÷abdastena niryàti gàndhàrastena kathyate ..
     catasraþ pa¤came ùaóje madhyame ÷rutayo matàþ .
     çùabhe dhaivate tisrã dve gàndhàraniùàdake ..>% (ayantu devakulasambhåto vai÷yajàtiþ svarõavadujjvalapãtavarõaþ . asya janma ku÷advãpe, çùiþ ÷a÷àïkaþ, sarasvatã devatà, triùñup chandaþ . karuõarase evàsya upayogitvam .. iti saïgãtadarpaõe . 83--91 .. * .. svaragràmavi÷eùaþ . tallakùaõam . yathà, tatraiva 79--80 .
     %<ri-mayoþ ÷rutimekaikàü gàndhàra÷cet samà÷rayet .
     pa-÷rutiü dho niùàdastu gha-÷rutiü sa-÷rutiü ÷ritaþ ..
     gàndhàragràmamàcaùña tadà taü nàrado muniþ .
     pravartate svargaloke gràmo'sau na mahãtale .. * ..>%) ràgavi÷eùaþ . tasya råpaü yathà, saïgãtadàmodare .
     %<jañàü dadhànaþ kçtabhåtibhåùaõaþ kàùàyavàsàstanudehayaùñiþ .
     sayogapaññaþ kçtanetramudro gàndhàraràgaþ kathitastapasvã ..>% sa tu bhairavaràgaputtraþ . prabhàte tasya gànasamayaþ ..

#<gàndhàraràjaþ>#, puü, (gàndhàrasya de÷avi÷eùasyaràjà . %<ràjàhasakhibhyaùñac .>% 5 . 4 . 91 . iti ñac .) ÷akuniþ . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 237 . 21 .
     %<gàndhàraràjaþ ÷akuniþ pratyuvàca hasanniva ..>% asya pitràdayopi . yathà, tatraiva . 1 . 110 . 14 .
     %<tato gàndhàraràjasya puttraþ ÷akunirabhyayàt ..>%)

#<gàndhàrã>#, strã, (gàndhàrasya gàndhàraràjasya apatyaü strã . i¤ tato ïãp .) dhçtaràùñraràjapatnã . sà tu duryodhanamàtà . iti mahàbhàratam .. (iyaü hi haramàràdhya ÷ataputtravaraü labdhavatã . yathà, mahàbhàrate . 1 . 110 . 9 .
     %<atha ÷u÷ràva viprebhyo gàndhàrãü subalàtmajàm .
     àràdhya varadaü devaü bhaganetraharaü haram ..
     gàndhàrã kila puttràõàü ÷ataü lebhe varaü ÷ubhà ..>% pàrvatãsahacarãbhedaþ . yathà, tatraiva . 3 . 230 . 48 .
     %<gaurã vidyàtha gàndhàrãke÷inã mitrasàhvayà ..>% gàyatrãsvaråpà mahàdevã . yathà, devãbhàgavate . 12 . 6 . 40 .
     %<gàyatrã gomatã gãtà gàndhàrã gànalolupà ..>% gaïgà . yathà, kà÷ãkhaõóe . 29 . 51 .
     %<gàndhàrã garbha÷amanã gatibhraùñagatipradà ..>% %<gàü dhàrayatãti gàndhàrã .>% iti taññãkà .. nàóãvi÷eùaþ . yathà, saïgãtadarpaõe . 26 .
     %<suùumneóà piïgalà ca kuhåratha payasvinã .
     gàndhàrã hastijihvà ca vàraõàtha ya÷asvinã ..>%) jinànàü ÷àsanadevatàvi÷eùaþ . iti hemacandraþ .. yavàsaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. duràlabhà . iti bhàvaprakà÷aþ .. màdakadravyavi÷eùaþ . gàüjà iti bhàùà .. iti viùõusiddhàntasàràbalãvaidyakagranthaþ ..

#<gàndhàreyaþ>#, puü, (gàndhàryà apatyaü pumàn . %<strãbhyo óhak .>% 4 . 1 . 120 . iti óhak .) duryodhanaràjaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (duþ÷àsanàdayo'pi ..)

#<gàndhikaþ>#, puü, (gandhayate parapràrthanàü gacchatãti . gandha ka ïa gatau + õiniþ . tataþ svàrthe kan . yadvà, gandho garvo'syàstãti . gandha + %<ata iniñhanau .>% 5 . 2 . 115 . iti ñhan .) lekhakaþ . sugandhivyavahàrã . gandhabaõik iti khyàtaþ . iti medinã . ke . 83 .. sa tu ambaùñhàt ràjaputtryàü jàtaþ . iti parà÷arapaddhatiþ .. (ayaü hi nàyakasya ÷çïgàrasahàyeùu anyatamaþ . yathà, sàhityadarpaõe . 3 . 46 . %<÷çïgàrasya sahàyà viñaveñavidåùakàdyàþ syuþ . bhaktà narmasu nipuõàþ kupitabadhåmànabha¤janàþ ÷uddhàþ .. àdi÷abdàt màlàkàrarajakatàmbålikagàndhikàdayaþ ..>%) kãñavi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. gàüdhipokà iti bhàùà .. (gàndhaü gandhapradhànaü dravyamasyàsti . ñhan . gandhapradhànadravyavi÷iùñe tri . yathà, pa¤catantre . 1 . 13 .
     %<paõyànàü gàndhikaü paõyaü kimanyaiþ kà¤canà- dibhiþ .
     yatraikena ca yat krãtaü tacchatena pradãyate ..>%)

#<gàmukaþ>#, tri, (gacchatãti . gama gatau + %<laùapatapadeti .>% 3 . 3 . 154 . iti uka¤ .) gantà . iti vyàkaraõam ..

#<gàmbhãryaü>#, klã, (gambhãrasya bhàvo gambhãre bhavaü và . %<gambhãrतyaþ .>% 4 . 3 . 58 . iti ¤yaþ .) gambhãratà . yathà --
     %<meghanirghoùagàrmbhãryaü pratinàdavidhàyità .>% iti jinayàlguõe hemacandraþ . (idaü hi nàyakasya sàttvikaguõavi÷eùaþ . yathà, sàhityadarpaõe . 3 . 58 .
     %<÷obhà vilàso màdhuryaïgàmbhãryaü dhairyatejasã .
     lalitaudàryamityaùñau sattvajàþ pauruùà guõàþ ..>% tasya lakùaõam . yathà, tatraiva . 3 . 62 .
     %<bhã÷okakrodhaharùàdyairgàmbhãryaü nirvikàratà ..>% udàharaõam . yathà --
     %<àhåtasyàbhiùekàya visçùñasya vanàya ca .
     na mayà lakùitastasya svalpo'pyàkàravibhramaþ ..>%)

#<gàyakaþ>#, tri, (gàyatãti . gai gàne + õvul .) gànakartà . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, màghe . 11 . 10 .
     %<kalamavikalatàlaü gàyakairbodhahetoþ ..>%) tatparyàyaþ . gàyanaþ 2 gàthakaþ 3 . iti trikàõóa÷eùaþ .. gàtà 4 . tasya doùà yathà --
     %<lajjitaü bhãtamutteùu avyaktamanunàsikam .
     kàkasvaraþ ÷iraþkampo layasthànavivarjitam ..
     visvaraü virama¤caiva vi÷liùñaü viùamàhatam .
     vyàkulaü tàlahãna¤ca gàturdoùà÷caturda÷a ..>% iti saïgãtadàmodaraþ ..

#<gàyattrã>#, [n] puü, (gàyantaü tràyate iti . gàyat + trai + õiniþ . àlopàt sàdhuþ .) khadriravçkùaþ . iti bharataþ .. (khadira÷abde guõàdikaü j¤eyam .. gàyattraü stotramasyàstãti gàyattra + %<ata iniñhanau .>% 5 . 2 . 115 . iti iniþ . udgàtari sàmagàyake tri . yathà, çgvede . 1 . 10 . 1 .
     %<gàyanti tvà gàyattriõorcantyarkamarkiõaþ ..>%)

#<gàyattrã>#, strã, (gàyantaü tràyate iti . trai ïa pàlane + %<àto'nupasarge kaþ .>% 3 . 2 . 3 iti kaþ . tato gauràditvàt ïãù .) svadiravçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 49 .. (yathà, vaidyake bçhanma¤jiùñhàdikvàthe .
     %<mårvàdàrukaniïgabhçïgamagadhà tràyanti pàñhàvarã gàyattrã triphalàkiràtakamahànimbàsanàragbadham ..>%) ùaóakùaracchandovi÷eùaþ . tasyàvçttistrividhà yathà . tanumadhyà 1 ÷a÷ivadanà 2 somaràjã 3 . àdyàyàþ àdyantayorgurudvaye madhye laghudvayam .. dvitãyàyàþ àdimadhyayorlaghudvaye ante gurudvayam .. tçtãyàyàþ àdimadhyayorlaghugurå murulaghå ante gurudvayam .. krameõodàharaõàni yathà . àstàü mama citte nityaü tanumadhyà .. 1 .. ÷a÷ivadanànàü vrajataruõãnàm .. 2 .. hare somaràjã samà te ya÷aþ÷rãþ .. 3 .. iti chandoma¤jarã .. * .. durgà . yathà --
     %<gàyanàdgamanàdvàpi gàyattrã trida÷àrcità .
     sàdhanàt siddhirityuktà sàdhakà vàtha ã÷varã ..>% iti devãpuràõe devãniruktanàma 45 àdhyàyaþ .. (sà ca gàyattrãråpeõa brahmaõyeva vartate . yathà, devãbhàgate . 7 . 30 . 81 .
     %<gàyattrã vedavadane pàrvatã ÷ivasannidhau .. * ..>% gaïgà . yathà, kà÷ãkhaõóe . 29 . 53 .
     %<guõanãyacaritrà ca gàyattrã giri÷apriyà ..>%) tripadà devã . iti medinã . re . 150 .. sà tu tripàdaùñàkùaracchandoyuktamantràtmikà vedamàtà dvijairupàsyà . (yathàha manuþ . 2 . 77--78 .
     %<tribhya eva tu bedebhyaþ pàdaü pàdamadåduhat .
     tadityçco'syàþ sàvitryàþ parameùñhã prajàpatiþ ..
     etadakùaramekà¤ca japan vyàhçtipårbikàm .
     sandhyayorvedavidvipro vedapuõyena yujyate ..>% iyameva savyàhçtikà brahmapadapràpterdvàraråpaü tasmàt pratyahaü bràhmaõairvyàhçtipårbikeyaü adhyayanãyà . yaduktaü tatraiva . 2 . 81--83 .
     %<oïkàrapårbikàstisro mahàvyàhçtayo'vyayàþ .
     tripadà caiva sàvitrã vij¤eyaü brahmaõo mukham ..
     yo'dhãte'hanyahanyetàntrãõi varùàõyatandritaþ .
     sa brahma paramabhyeti vàyubhåtaþ khamårtimàn ..
     ekàkùaraü paraü brahma pràõàyàmàþ parantapaþ .
     sàvitryàstu paraü nàsti maunàt satyaü vi÷iùyate ..>%) tasyà nàmavyutpattiryathà, smçtau .
     %<gàyantaü tràyate yasmàt gàyattrã tvaü tataþ smçtà ..>% sàpi brahmaõaþ patnã . yathà --
     %<adhvaryuõà samàhåtà ehi devi ! tvarànvità .
     uddhçtà÷càgnayaþ sarve dãkùàkàlamupàgatàþ ..
     sàvitryuvàca .
     lakùmãrnàdyàpi càyàti satã naiveha dç÷yate .
     bçhadàgràyaõe håtà ÷akràõã gacchatã tviha .
     nàhamekàkinã yàsye yàvannàyànti tàþ striyaþ ..
     bråhi gatvà viri¤cintaü tiùñhatvihç muhårtakam ..
     vadamànàü tathàdhvaryustyaktvà devamupàgamat .
     sàvitrã vyàkulà devã prasaktà gçhakarmaõi ..
     sakhyo nàbhyàgatà yàvat tàvannàgamanaü mama .
     evamukto'smi vai deva ! kàla÷càpyativartate ..
     ya÷ca yomyaü bhavedatra tat kuruùva pitàmaha ! .
     evamukte tadà vàkyaü ki¤citkopasamanvitaþ ..
     patnã¤cànyàü madarthantu ÷ãghraü tva¤ca samànaya .
     pravartate yathà yaj¤aþ kàlahãno na jàyate ..
     tathà ÷ãghraü vidhehi tvaü nàrãü kà¤cidupànaya .
     evamuktastathà ÷akro gatvà sarvaü dharàtalam ..
     striyo dçùñàstu yàstena sarvàstàstu parigrahàþ .
     àbhãrakanyà suråpà subhàùà càrulocanà ..
     dadar÷a tàü sucàrvaïgãü kamalàyatalocanàm .
     kàsi kasya kuta÷ca tvamàgatà subhru ! kathyatàm ..
     ekàkinã kimartha¤ca vãthimadhye'vatiùñhase .
     råpànvità ca sà kanyà ÷akraü provàca vepatã ..
     gopakanyà ahaü vãra ! vikretumiha gorasam .
     samàgatà ghçtàdãnàü pragçhõãùva yathepsitam ..
     evamuktastadà ÷akro gçhãtvà tàü kare dçóham .
     ànãya tàü vi÷àlàkùãü yatra brahmà vyavasthitaþ ..
     kamalàkùãü sphuradvàõãü puõóarãkanibhekùaõàm .
     gàndharveõa tadà brahmà grahãtuü mana àdaghe ..
     prabhutvamàtmano dàne gopakannàpyamanyata .
     yadevaü màü suråpatvàdicchatyàdàtumàgrahàt ..
     nàsti sãmantinã kàcinmatto dhanyatarà yataþ .
     anenàhaü samànãtà yasya dçggocaraü gatà ..
     evaü cintàparà dãnà yàvat sà gopakanyakà .
     bhavatyeùà mahàbhàgà gàyattrã nàmataþ prabho ! ..
     tàvadeva mahàviùõuþ proktavànidamuttamam .
     anugraheõa deve÷a ! asyàþ pàõigrahaü kuru ..
     gandharveõa vivàhena upayeme ùitàmahaþ .. * ..>% asyà dhyànaü yathà --
     %<÷vetà tvaü ÷vetaråpàsi ÷a÷àïkena samà matà .
     bibhratã vipulàvårå kadalãgarbhakomalau ..
     eõa÷çïgaü kare gçhya païkaja¤ca sunirmalam .
     vasànà-sane kùaume rakte càdbhutadar÷ane ..
     ÷a÷ira÷miprakà÷ena hàreõorasi ràjase .
     divyakuõóalapårõàbhyàü ÷ravaõàbhyàü vibhåùità ..
     candramogaõayuktena mukuñena viràjase .
     mukuñena trigranthena ke÷abandhena ÷obhinà ..
     bhujagàbhãgasadç÷au bhujau bhràjayato di÷aþ .
     stanau te kañhinau devi ! vartulau samacåcukau ..
     jaghanenàti÷ubhreõa trivalãbhi÷ca saüyutà .
     vistãrõaspaùñajaghanà su÷roõã ca varànanà ..
     càruråporuyugalà ambujàbharaõà tathà .
     trailokyacàriõã sà tvaü jagatàmeva pàvanã ..>% asyà vaidikatàntrikadhyànadvayaü guhyatvàdatra na likhitam .. * .. tasyà japaphalaü tatra bràhmaõàn prati gàyattrãvàkyam .
     %<vi÷eùàt puùkare snàtvà màü japtvà vedamàtaram .
     pratigrahakçtàn doùànna pràpsyatha dvijottamàþ ! ..
     madãyaiþ kilajapyaistu tàraõàya tribhiþ kçtaiþ .
     brahmahatyàsamaü pàpaü tatkùaõàdeva na÷yati ..
     da÷abhirjanmajanitaü ÷atena tu purà kçtam .
     triyugantu sahasreõa nàtra kàryà vicàraõà ..
     aùñàkùarà sthità càhaü jagadvyàptaü mayà tvidam .
     màtàhaü sarvavedànàü padaiþ sarvairalaïkçtà ..
     japtvà màü paramàü siddhiü yàsyanti dbijasattamàþ ! .
     pràdhànyaü mama jàpyena sarveùàü vo bhavisyati .. * ..>% tasyà màhàtmyàdi yathà --
     %<upalabhya ca sàvitrãü nopatiùñheta yo dvijaþ .
     kàle trikàlaü saptàhàt sa patennàtra saü÷ayaþ ..
     gàyattrãmantratoyàóhyaü dattaü yenà¤jalitrayam .
     kàle sàvitrikeõa syàttena dattaü jagattrayam ..
     aùñàda÷asu vidyàsu mãmàüsà'tigarãyasã .
     tato'pi tarka÷àstràõi puràõaü tebhya eva ca ..
     tato'pi dharma÷àstràõi tebhyo gurvã ÷rutirnçpa ! .
     tato hyupaniùat ÷reùñhà gàyattrã ca tato'dhikà ..
     vàcyavàcakasambandho gàyattryàþ saviturdbayoþ .
     vàcyo'sau savità sàkùàt gàyattrã vàcikà parà ..
     tàü devãmupatiùñhante bràhmaõà ye jitendriyàþ .
     såryalokaü te prayànti kramànmukti¤ca pàrthiva ! ..>% iti padmapuràõam .. * .. atha gàyattrãkalpaþ .
     %<japan hi pàvanãü devãü gàyattrãü vedamàtaram .
     tapasà bhàvito devyà bràhmaõaþ påtakilviùaþ ..
     na sãdet pratigçhõan sa tvapi pçthvãü sasàgaràm .
     dbe sandhye hyupatiùñheta gàyattrãü prayataþ ÷uciþ ..
     yastasya duùkçtaü nàsti pårbataþ parato'pi và .
     yaj¤adànarato vidvàn sàïgavedasya pàñhakaþ ..
     gàyattrãdhyànapåtasya kalàü nàrhati ùoóa÷ãm .
     evaü kilviùayuktastu vinirdahati pàtakam ..
     ubhe sandhye hyupàsãta tasmànnityaü dvijottamaþ .
     chandastasyàstu gàyattraü gàyattrãtyucyate tataþ ..
     gàyantaü tràyate yasmàt gàyattrã tu tataþ smçtà .
     marãce ! kàraõàttasmàt gàyattrã kãrtità mayà ..
     tava buddhimatàü ÷reùñha ! nityaü sarveùu karmasu .
     savyàhçtiü sapraõavàü gàyattrãü ÷irasà saha ..
     japanti ye sadà teùàü na bhayaü vidyate kvacit .
     da÷akçtvaþ prajaptà sà ràtryahnoryat kçtaü laghu ..
     tat pàpaü praõudatyà÷u nàtra kàryà vicàraõà .
     ÷ataü japtà tu sà devã pàpaugha÷amanã smçtà ..
     sahasraü japtà sà devã mahàpàtakanà÷inã .
     lakùajàpyena sàpyevaü sapta janmàni pàtakam ..
     koñijàpyena viprarùe ! yadicchati tadàpnuyàt .
     yakùavidyàdharatve và gàndharve daivate'pi bà ..
     yatra yatra bhavedvà¤chà tattadàpnotyasaü÷ayam .
     da÷asàhasrajàpyena niùkàmaþ puruùo yadi ..
     vidhinà niyataü dhyàyet pràpnoti paramaü padam .
     yathàkatha¤cijjapità gàyattrã pàpahàriõã ..
     sarvakàmapradà proktà pçthakkarmasu niùñhità .. * ..>% marãciruvàca .
     %<vidhinà kena kartavyà gàyattrã pàpanà÷inã .
     pavitrà paramà hyeùà sarvakalyàõasàdhinã ..
     vahniruvàca .
     savyàhçtiü sapraõavàü japtvà màsàü÷ca ùoóha÷a .
     api bhråõahanaþ pàpàt mucyante'harahaþkçtàt ..
     savyàhçtiü sapraõavàü gàyattrãü ÷irasà saha .
     triþ pañhedàyatapràõaþ pràõàyàmaþ sa ucyate ..
     pràõàyàmatrayaü kçtvà pràõàyàmaistribhistribhiþ .
     ahoràtrakçtàt pàpàt mucyate nàtra saü÷ayaþ ..
     antarjale triràvartya gàyattrãü prayatastathà .
     mucyate pàtakaiþ sarvairyadi ba brahmahà bhavet ..
     nàsti satyàt paro dharmo nàsti kçùõàt samà gatiþ .
     gàyattryà÷ca samaü nàsti divi ceha ca pàvanam ..
     hutà ca varadà devã sarvakàmaphalapradà .
     gàyattryà÷ca tilairhomaþ sarvapàtakanà÷anaþ ..
     ÷àntikàmo yavaiþ kuryàdàyuùkàmo ghçtena tu .
     karmàntasiddhikàmastu kuryàt siddhàrthakairnaraþ ..
     brahmavarcasakàmastu payasà ca samàcaret .
     puttrakàmaþ sadà dadhnà dhànyakàmastu ÷àlibhiþ ..
     kùãravçkùasamidbhistu grahapãóopa÷àüntaye .
     dhanakàmastathà vilvaiþ ÷rãkàmaþ kamalaistathà ..
     àromyakàmaþ kùãràktaiþ kuryàt dårvàïkuraistathà .
     de÷opasarge saüpràpte tadeva ca vidhãyate ..
     guggulairguñikàbhistu kçtvà homamatandritaþ .
     saubhàgyaü mahadàpnoti nàtra kàryà vicàraõà ..
     pàyasena tathà hutvà vidyàü samadhigacchati .. * ..>%
     %<yena yena tu kàmena lakùahomaü samàcaret ..
     taü taü kàmamavàpnoti nàtra kàryà vicàraõà .
     kçcchreõa ÷uddhimutpàdya pràõàyàma÷atena ca ..
     antarjale ca tàü japtvà snàto nityamatandritaþ .
     pràõàyàmàüstataþ kçtvà vidhànenaiva ùoóa÷a ..
     pårbàhõe juhuyàdagnau susamiddhe yathàvidhi .
     bhaikùayà ca kaõà÷ã và phalamålà÷ano'pi và ..
     kùãra÷aktughçtàhàro bhavettatra vicakùaõaþ .
     àhàràõàü yathoktànàmekàhàraü samà÷rayet ..
     samàptirlakùahomasya yàvadbhavati nitya÷aþ .
     lakùahomàvasàne tu bràhmaõebhvastu dakùiõà ..
     deyà bhavati ÷aktyà tu gàvo varannàõi kà¤canam .
     sarvotpàtasamutpattau sarvaü bhavati ÷obhanam ..
     pa¤cabhirda÷abhirvàtha lakùahomaü samàcaret .
     asaïkãrõe tathà doùe nçpatistatpra÷àntaye ..
     nàsti loke sa utpàto yo hyato nopaõàmyati .
     maïgala¤ca paraü nàsti yadasmàdatiricyate ..
     graha÷àntiü purà kçtvà mantraiþ svaiþ svaiþ ÷çõuùva tàn .
     indràyàgnaye somàya namaþ prajàpatestathà ..
     vyàhçtibhyastataþ pa÷càt pårõàhutimathàdadet .
     gaõànàntveti và kçùõa imaü deveti cendave ..
     agnirmårdhetyudbudhyasva bçhaspateti prayojayet .
     annàt pari÷rutenaiva sanno devãstataþ punaþ ..
     kayà na iti ràhorvai ketuü kçõveti ketave .
     tryambakena tu raudrantu homayejjàtavedasi ..
     sarvaü gàyattrãhomantu lakùahome prakalpayet .
     dikpàlebhya÷ca hotavyaü bhåtebhya÷ca tataþ kramàt ..
     marutvamagniü dåtaü vai yasmin vçkùe namàmi tam .
     varuõaü vo ri÷à da÷a vayamuttvà pathasya te ..
     somaü ràjànamavase brahmarudràya vai tathà .
     kùetrasya patinà caiva bhåtànàü pataye tathà ..
     rakùoghnenaiva mantreõa hotavyaü vidhipårbakam .
     ghçtàktàbhiþ samidbhi÷ca tilahomaü tataþ param ..
     da÷aikaü prati và kuryàdaùñàviü÷atimeva ca .
     ekaikaü prati pårõà syàttadatra çùisattamàþ ..
     brahmavçkùodbhavà÷cedhmàstathà dårvàïkurodbhavàþ .
     hotavyà lakùahome tu gàyattryàþ kàmikaü param ..
     ÷rãsåktaü pàvamàna¤ca pauruùaü ÷àmbhavaü tathà .
     raudramaindra¤ca ràma¤ca jyeùñhasàma bçhadratham ..
     mahàjapantu homànte kuryàt vai sarvasiddhidam .
     samyak pårõàü tato dadyàt saptate abhimantritam ..
     namo brahmaõeti càmantrya sragviõa¤ca navaü ghañam .
     rannairbãjaiþ ÷ubhairvastrairhemnà caiva tu saüyutam ..
     tajjalenàbhiùi¤ceta devasya tveti vai tadà .
     dhanvanàgàdibhirmantrairabhiùi¤cettataþ kramàt ..
     evaü yaþ kurute ràjà lakùahomaü yatavrataþ .
     na tasya ÷atravaþ saïkhye agre tiùñhanti karhicit ..
     na caiva marako de÷e vyàdhirvà jàyate tathà .
     ativçùñiranàvçùñirmåùakàþ ÷alabhàþ ÷ukàþ ..
     ràkùasàdyà vina÷yanti sarvàstatra tathetayaþ .
     rasavanti ca toyàni ÷asya¤ca nirupadravam ..
     jàyate yasya yà ceùñà dharmiùñhà sà na kiü bhavet .. * ..
     koñihomantu yo ràjà kàrayedvidhipårbakam ..
     na tasya mànaso dàha iha loke paratra ca .
     koñihome tu varayet bràhmaõàn viü÷atiü nçpa ! ..
     ÷ataü vàtha sahasraü và ya icchedgatimàtmanaþ .
     koñihomaü svayaü yastu kurute ÷raddhayà dvijaþ ..
     kùattriyo vàtha vai÷yo và tasya puõyaphalaü mahat .
     yadyadicchati kàmànàü tattadàpnotyasaü÷ayam ..
     sa÷arãro'pi cedgantuü divamicchettadàpnuyàt .
     sàvitrã paramà devã sàvitrã pàvanaü param ..
     sarvakàmapradà caiva sàvitrã kathità tava .
     abhicàreùu tàü devãü viparãtàü vicintayet ..
     kàryà vyàhçtaya÷càtra viparãtàkùaràstathà .
     viparãtàkùaraü kàryaü ÷ira÷ca çùisattam ! ..
     àdau ÷iraþ prayoktavyaü praõavo'ntena vai çùe ! .
     matisthenaiva phañkàraü madhye nàma prakãrtitam ..
     gàyattrãü cintayettatra dãptànalasamaprabhàm .
     ghàtayantãü tri÷ålena ke÷eùvàkùipya vairiõam ..
     niddahantãü tri÷ålena bhçkuñãbhåùitànanàm .
     uccàñane tu tàü devãü vàyubhåtàü vicintayet ..
     dhàvamànaü tathà sàdhyaü tasmàdde÷àttu dårataþ .
     abhicàreùu hotavyà ràjikà viùami÷ritàþ ..
     svaraktami÷raü hotavyaü kañutailamathàpi và .
     tatràpiü ca viùaü deyaü homakàle prayatnataþ ..
     krodhena mahatàviùñaþ parànnàbhicaredbadhaþ .
     na jahyàt yadi krodhena dhruvaü na÷yet sa eva tu ..
     anàgasi na kartavyamabhicàramato budhaiþ .
     svalpàgasi na kartavyo hyabhicàro mahàmune ! ..
     mahàparàghaü balinaü devabràhmaõakaõñakam .
     abhicàreõa yo hanyànna sa doùeõa lipyate ..
     dharmapradàne tu tathà svalpàgasi tathaiva ca .
     abhicàraü na kurvãta bahupàpaü vicakùaõaþ ..
     bahånàü kaõñakaü yastu pàpàtmànaü sudurmatim .
     hatyàt pràptàparàdhantu tasya puõyaphalaü mahat ..
     ye bhaktàþ puõóarãkàkùe vedayaj¤e dvije jane .
     na tànabhicaret jàtu tatra tadviphalaü bhavet ..
     na hi ke÷avabhaktànàmabhicàreõa karhicit .
     vinà÷amabhipadyeta tasmàttanna samàcaret ..
     seyaü thàtrã vidhàtrã ca sàvitryaghavinà÷inã .
     pràõàyàmena japyena tathà càntarjalena ca ..
     savyàhçtãkapraõavà japtavyà ÷irasà saha .
     praõavena tathà nyastà vàcyà vyàhçtayaþ pçthak ..
     daivataü savitàpyasyà gàyattraü chanda eva ca .
     vi÷vàmitra çùi÷caiva procyate çùisattama ! ..
     karmendriyàõi pa¤caiva pa¤ca buddhãndriyàõi ca .
     pa¤cendriyàrthàþ sumahat bhåtànàü pa¤capa¤cakam ..
     mano buddhistathaivàtmà avyaktamçùisattama ! .
     caturviü÷atyathaitàni gàyattryàstvakùaràõi tu ..
     pràgevaü puruùaü viddhi saïgataü pa¤caviü÷akam .
     saptalokà÷ca ye ceha mahàvyàhçtayastathà ..
     ÷ira÷ca tattathà vàcyaþ puruùaþ parame÷varaþ .
     evaüvidhà ca gàyattrã japtavyà ràjasattama ! ..
     hotavyà ca yathà÷aktyà sarvakàmasamçddhidà .
     sàvitrãsàramàtro'pi varaü vipraþ suyantritaþ ..
     nàyantrita÷caturvedã sarvà÷ã sarvavikrayã .
     gàyattrãü japate yastu trikàlaü bràhmaõaþ sadà ..
     arthã pratigrahã vàpi sa gacchet paramàü gatim .
     gàyattrãü japate yastu kalyamutthàya yo dbijaþ ..
     sa limpati na pàpena padmapatramivàmbhasà .
     kàmakàmã labhet kàmàn gatikàma÷ca sadgatim ..
     akàmaþ samavàpnoti tadviùõoþ paramaü padam ..>% ityàdye vahnipuràõe gàyattrãkalpanàmàdhyàyaþ ..

#<gàyanaþ>#, tri, (gàyati saïgãtavidyayà upajãvatãti . gai + %<õyuñ ca .>% 3 . 1 . 147 . iti õyuñ .) gàyakaþ . (yathà, kà÷ãkhaõóe .
     %<devànàü gàyanà hyete càraõàþ stutipàñhakàþ ..>%) gànopajãvã . iti trikàõóa÷eùaþ .. (eteùàmannaü vi÷uddhabràhmaõàdibhiragràhyaü patitatvàt . yathàha manuþ . 4 . 210 .
     %<stenagàyanayo÷cànnaü takùõorvàrdhuùikasya ca ..>%) jalpàkaþ . iti dharaõã .. (stutipàñhakaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 78 . 32 .
     %<satyaü kilaitat sà pràha daityànàmasi gàyanaþ ..>%)

#<gàritraü>#, klã, (gãryate bhakùyate iti . gé nigaraõe + %<bhåvàdigébhyo õitran .>% uõàü 4 . 170 . iti karmaõi õitran .) odanam . ityuõàdikoùaþ ..

#<gàruóaü>#, klã, (garuóasya idamiti . garuóa + aõ vçddhi÷ca . yadvà, garuóaü ÷rotàramàlambya bhagavatà yadupadiùñam . yadbà, garuóena proktamiti . tanniruktiruktà ÷ivapuràõe yathà --
     %<garuóastu svayaü vaktà yattad gàruóasaüj¤akam .>%) garuóapuràõam . iti puràõam .. yathà -- garuóa uvàca .
     %<mama màtà ca vinatà nàgairdàsãkçtà hare ! .
     yathàhaü daivatàn jitvà càmçtaü hyànayàmi tat ..
     dàsyàddhi mokùayiùyàmi yathàhraü vàhanaü tava .
     mahàbalo mahàvãryaþ sarvaj¤o nàgadàraõaþ .
     puràõasaühitàkartà yathàhaü syàü tathà kuru ..
     viùõuruvàca .
     yathà tvayoktaü garuóa ! tathà sarvambhaviùyati .
     devàdãn sakalàn jitvà càmçtaü hyànayiùyasi ..
     nàgadàsyànmàtaraü svàü vinatàü mokùayiùyasi .
     mahàbalo vàhanantvaü bhaviùyasi viùàrdanaþ ..
     puràõaü matprasàdàcca mama màhàtmyavàcakam .
     yaduktaü matsvaråpa¤ca tava càvirbhaviùyati ..
     gàruóaü tava nàmnà talloke khyàtiü gamiùyati .
     yathàhaü devadevànàü ÷rãþ khyàtà vinatàsuta ! ..
     tathà khyàtiü puràõeùu gàruóaü garuóaiùyati .
     yathàhaü kãrtanãyo'tha tathà tvaü garuóàtmanà ..
     màü dhyàtvà pakùimukhyedaü puràõaü gada gàruóam .
     ityukto garuóo rudra ! ka÷yapàyàha pçcchate ..
     ka÷yapo garuóaü stutvà vçkùaü dagdhamajãvayat .
     svaya¤càpyamalo bhåtvà vidyayànyànajãvayat ..
     pakùã om taü svàhà jàpã vidyeyaü gàruóã parà .
     garuóo'haü gàruóaü hi ÷çõu rudra ! mahàtmakam ..>% ityàdye mahàpuràõe gàruóe pra÷nàdhyàyo nàma dbitãyaþ .. * .. (asmin puràõe ekonaviü÷atsahasrasaükhyaka÷lokà vartante . yathà, devãbhàgavate . 1 . 3 . 11 .
     %<ekonaviü÷at sàhasraü gàruóaü haribhàùitam ..>% asya viõeùavivaraõantu puràõa÷abde draùñavyam .. * ..) gàruóã vidyà garuóapuràõe 202 adhyàyàdau draùñavyà .. svarõam . iti hemacandraþ .. viùamantraþ . iti jañàdharaþ .. (garuóaþ garuóavarõastasyedam . naruóa + aõ . garuóavarõa iva varõo'syeti bhàvaþ .) marakatamaõiþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathàraghau . 13 . 53 .
     %<tvayà purastàdupayàcito yaþ so'yaü vañaþ ÷yàma iti pratãtaþ .
     rà÷irmaõãnàmiva gàruóànàü sapadmaràgaþ phalito vibhàti ..>% garuóàkàreõa senàracanayàdhiùñhitatvàt mahàvyåhabhedaþ . yathà, mahàbhàrate . 6 . 53 . 2 .
     %<gàruóa¤ca mahàvyåhaü cakre ÷àntanavastadà ..>% etasya racanàyàü garuóàkçtitvavivçtiryathà, tatraivàdhyàye . 3--8 .
     %<garuóasya svayaü tuõóe pità devavratastava .
     cakùuùã ca bharadvàjaþ kçtavarmà ca sàttvataþ ..
     a÷vatthàmà kçpa÷caiva ÷ira àstàü ya÷asvinau .
     trigartairmatsyakaikeyairvàñadhànai÷ca saüyutaiþ ..
     bhåri÷ravàþ ÷alaþ ÷alyo bhagadatta÷ca màriùa ! .
     madrakàþ sindhusauvãràstathà pa¤canadà÷ca ye ..
     jayadrathena sahità grãvàyàü sannive÷itàþ .
     pçùñhe duryodhano ràjà sodaryaiþ sànugairvçtaþ ..
     vindànuvindàvàvantyau kàmbojà÷ca ÷akaiþ saha .
     pucchamàsan mahàràja ! ÷årasenà÷ca màriùa ! ..
     dakùiõaü pakùamàsàdya sthità vyåhasya daü÷itàþ .
     kàråùà÷ca viku¤jà÷ca muõóàþ kuõóãvçùàstathà ..
     bçhadbalena sahità vàmapàr÷ve samàsthitàþ ..>% kadà vàsya vyåhasya prayojanaü tadàha manuþ . 7 . 186--187 .
     %<÷atrusevini mitre ca gåóhe yuktataro bhavet .
     gatapratyàgate caiva sa hi kaùñataro ripuþ ..
     daõóavyåhena tanmàrgaü yàyàttu ÷akañena và .
     varàhamakaràbhyàü và såcyà và garuóena và ..>% %<såkùmamukhapa÷càdbhàgaþ pçthumadhyo varàhavyåhaþ . eùa eva pçthutaramadhyo garuóavyåhaþ ..>% iti taññãkàkçt kullåkabhaññaþ ..)

#<gàruóikaþ>#, puü, (garuóaþ adhiùñàtà'sya iti gàruóaþ viùanivàraõamantravi÷eùaþ . tena cikitsati sa eva àjãvo yasyeti và . iti ñhak .) viùavaidyaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

@<[Page 2,327b]>@
#<gàruóã>#, strã, (garuóanàmnàkhyàyate iti . aõ ïãp ca .) pàtàlagaruóãlatà . iti ràjanirghaõñaþ .. (garuóaþ adhiùñhàtrã devatà asyà iti aõ ïãp ca . garuóavidyà . sà ca garuóapuràõe 202 adhyàyàdau draùñavyà ..)

#<gàrutmataü>#, klã, (garutmàn garuóastasya varõo'styasya garutmàn adhiùñàtçdevatà'sya và iti aõ .) marakatamaõiþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 92 .. (yathà, màghe . 3 . 5 .
     %<tasyollasatkà¤canakuõóalàgrapratyuptagàrutmataratnabhàsà .>% pannà iti loke . tasya nàmàni .
     %<gàrutmataü marakatama÷magarbho harinmaõiþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<gàrutmatapattrikà>#, strã, (gàrutmataü marakatamaõistadvarõasadç÷aü pattramasyàþ iti kap kàpi ata itva¤ca .) pàcãlatà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gàrgakaþ>#, puü, (gargasya apatyaü pumàn iti . %<gargàdibhyo ya¤ .>% 4 . 1 . 105 . iti gàrgyaþ tataþ kan . %<àpatyasya ca taddhite'nàti .>% 6 . 4 . 151 . iti yakàralopaþ .) gargasyàpatyam . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<gàrgã>#, strã, (gargasyàpatyaü strã . %<gargàdibhyo ya¤ .>% 4 . 1 . 105 . iti ya¤ . %<ya¤a÷ca .>% 4 . 1 . 16 . iti ïãp %<tato halastaddhitasya .>% 6 . 4 . 150 . iti yalopaþ .) gargasya stryapatyam . iti mugdhabodham .. (yathà, bçhadàraõyake pa¤camaprapàñhake 6 bràhmaõe . %<atha hainaü gàrgã vàcaknavã papraccha yàj¤avalketi hovàca yadidaü sarvamapsvota¤ca prota¤ca kasminnu khalvàpa otà÷ca protà÷ceti ..>% durgà . yathà, harivaü÷e . 176 . 14 .
     %<hrãü ÷rãü gàrgã¤ca gàndhàrãü yoginãü yogadàü sadà ..>%)

#<gàrgãputtrakàyaõiþ>#, puü, (gàrgyàþ puttrastasmàdàgato vaü÷aþ iti . %<puttràntàdanyatarasyàm .>% 4 . 1 . 159 . iti và phi¤ và kuk ca .) gàrgãputtravaü÷aþ . asya råpàntaram . gàrgãputtràyaõiþ . gàrgãputtriþ . iti pàõinivyàkaraõam ..

#<gàrgyaþ>#, puü, (gargasyàpatyaü pumàn . %<gargàdibhyo ya¤ .>% 4 . 1 . 105 . iti ya¤ .) gargasya pumapatyam . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (yathà, bçhadàraõyake . 4 . 1 . %<dçptabàlàkirhànåcàno gàrgya àsa sahovàcàjàta÷atruü kà÷yaü brahma te bruvàõãti ..>%)

#<gàrdhapakùaþ>#, puü, (gçddhasya gçdhrasya vàyamiti aõ gàrdho gàrdhro và pakùaþ pattraü yatra yasya và .) gàrdhrapattravàõaþ . iti hemacandraþ . 3 . 442 .. gàrdhrapakùo'pi ..

#<gàrddhyaü>#, klã, (gardha eva iti . caturvarõàditvàt svàrthe ùya¤ .) lipsà . yathà, màghe . 3 . 73 .
     %<pãtvà jalànàü nidhinàtigàrddhyàt ..>%

@<[Page 2,327c]>@
#<gàrdhrapattraþ>#, puü, (gàrdhraü gçdhrasambandhinaü pattraü pakùaþ yasya yatra và .) gçdhrapakùayuktavàõaþ . (yathà, mahàbhàrate . 4 . 48 . 25 .
     %<na hi gàõóãvanirmuktà gàrdhra pattràþ sutejanàþ .
     antareùveva tiùñhante girãõàmapi dàraõàþ ..>%)

#<gàrbhiõaü>#, klã, (garbhiõãnàü samåhaþ iti . %<bhikùàdibhyo'õ .>% 4 . 2 . 38 . iti aõ .) garbhiõãsamåhaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 22 ..

#<gàrhapatyaþ>#, puü, (gçhapatiryajamànastenaü saüyuktaþ iti . %<gçhapatinà saüyukte ¤yaþ .>% 4 . 4 . 90 . iti ¤yaþ .) gçhapatirgçhasvàmã tena nityasambaddhaþ . ityamarabharatau .. yaj¤ãyàgnivi÷eùaþ . (yathà, çgvede . 10 . 85 . 27 .
     %<iha priyaü prajayà te samçdhyatàmasmin gçhe gàrhapatyàya jàgçhi ..>% bhaktivardhanàya pitàpi gàrhapatyàgnitvena puttràdinà veditavyaþ ityupadide÷a bhagavàn manuþ . yathà . 2 . 231 .
     %<pità vai gàhapatyo'gnirmàtàgnirdakùiõaþ smçtaþ ..>%)

#<gàlanaü>#, klã, (gàlyate iti . gal + õic + bhàve lyuñ .) kùàraõam . chàükana gaóàna ityàdi bhàùà .. yathà . %<tathà pacet yathà dàhakàñhinyàti÷aithilyamaõóagàlanarahito'ntaruùmapakva÷carurbhavati .>% iti bhavadevabhaññaþ ..

#<gàlavaþ>#, puü, (gàlyate nà÷yate'j¤ànamanena iti . gal + õic + gha¤ . gàlaþ vedàntàdij¤ànapratipàdaka÷àstraü taü vàti gacchati jànàti và . và + kaþ .) munivi÷eùaþ . (yathà, bhàgavate . 8 . 13 . 15 .
     %<gàlavo dãptimàn ràmo droõaputtraþ kçpastathà ..>%) lodhravçkùaþ . iti medinã . ve . 37 .. ÷vetalodhraþ . ityamarañãkàyàü svàbhã .. kendukavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<gàliþ>#, puü, (gàlyate vikriyate ÷ravaõamàtreõa mano yasmàt yena và . gal + i¤ .) ÷àpaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yaduktaü cintàmaõau .
     %<dadati dadatu gàlãrgàlimanto bhavanto vayamapi tadabhàvàdgàlidàne'samarthàþ ..>%)

#<gàlitaþ>#, tri, (gal + õic + karmaõi ktaþ .) dravãkçtaþ . galàna iti bhàùà .. yathà --
     %<gàlitasya suvarõasya ùoóa÷àü÷ena sãsakam ..>% iti ratnàvalã .. kçtagàlanaþ . yathà . %<tathà pacet yathà agàlitamaõóa÷carurbhavati .>% iti kàle÷iþ ..

#<gàlinã>#, strã, (gàlayati dravãkarotyavidyàmiti .) gal + õic + õini + ïãù .) mudràvi÷eùaþ . thathà --
     %<kaniùñhàïguùñhakau saktau karayoritaretaram .
     tarjanã madhyamànàmà saühatà bhugnavarjità ..
     sudraiùà gàlinã proktà ÷adbhamyoparicàlità ..>% iti tantrasàraþ ..

@<[Page 2,328a]>@
#<gàloóanaü>#, klã, (gàþ indriyàõi àlàóyante pramàdyante'nen . go + à + loói + karaõe lyuñ . nipàtanàt sàdhuþ .) unmàdaþ . rogaþ . mårkhatvam . iti vakùyamàõa÷abdadar÷anàt ..

#<gàloóitaþ>#, tri, (gàloóaþ unmàdarogaþ sa¤jàto'sya . itac .) unmattaþ . rugnaþ . mårkhaþ . yathà,
     %<unmàda÷ãle rogàrte mårkhe gàloóitaþ smçtaþ ..>% iti durgasiühakçtakalàpavçttiñãkàyàü trilo canadàsaþ .. golohito'pi pàñhaþ ..

#<gàloóyaü>#, klã, (gobhiþ pa÷uvi÷eùairàloóyate bhakùaõàya iti . go + à + loói + karmaõi yatpratyayena nipàtanàt sàdhuþ .) padmabãjam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gàvau>#, puü, (go÷abdasya dvivacanena niùpattiriti vodhyam .) gràmaþ . yathà-- %<ekaikena tathà dbàbhyàü vacanaistribhireva ca . sàkàïkùatvaprayuktantu nàma pa¤cavidhaü smçtam .. ekavacanasàkàïkùatvamuktaü ekaviü÷atyàdi÷abde . ubhapadaü dvipadaü puùpavantapadaü svarvaidye a÷vinàdipadaü bhåsvargayo rodasyàdipadaü gràme gopada¤ca dvivacanamàtreõàkàïkùam . iti . tadà gàvau gràma ityàdàviva sàdhutvàrthakameva tatra dvivacanamiti vadanti .>% iti ca ÷abda÷aktiprakà÷ikà ..

#<gàha>#, å ïa viloóane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-àtmaü-sakaü-señ .) ïa, gàhantàü mahiùà nipànasalilamiti ÷àkuntale . å, agàhiùña agàóha . iti durgàdàsaþ ..

#<girà>#, strã, (ga + bhàve kvip striyàü ñàp .) vacanam . iti trikàõóa÷eùaþ .. (%<tàü giràü karuõàü ÷rutvà .>% iti da÷arathavilàpanàñakam ..)

#<giriþ>#, puü (girati dhàrayati pçthvãü griyate ståyate gurutvàdvà . %<kégé÷épékuñibhidichidibhya÷ca .>% uõàü . 4 . 142 . iti iþ kicca .) parvataþ . ityamaraþ . 2 . 3 . 1 .. (parvatànàü aùñàveva påjanãyàþ kulàcalatvàt . yaduktam --
     %<merumandarakailàsamalayà gandhamàdanaþ .
     mahendraþ ÷rãparvata÷ca hemakåñastathaiva ca .
     aùñàvete tu sampåjyà girayaþ pårbadik kramàt ..>% iti ÷abdàrthacintàmaõiþ ..) geõóukaþ . iti hemacandraþ . 3 . 352 .. cakùårogavi÷eùaþ . iti medinã . re . 23 .. pàradasya doùavi÷eùaþ . yathà, ratnàvalyàm .
     %<nàgo vaïgo malo vahni÷cà¤calya¤ca viùaü giriþ .
     asahyàgnirmahàdoùà nisargàt pàrade sthitàþ ..>% sannyàsinàü paddhativi÷eùa÷ca .. (tatra prathamatastàntrikagirisannyàsilakùaõaü yathà --
     %<sadordhvabàhuryo vãro muktake÷o digambaraþ .
     sarvatra samabhàvega bhàvayedyo narottamaþ .
     iùñadevãdhiyà nàrãü sa giriþ parikãrtitaþ ..>% iti tantra÷àstram .. ÷aïkaràcàryakçtada÷anàmabrahmacàriparivràjakànàmanyatamaþ . teùàü da÷anàmàni yathà --
     %<tãrthà÷ramavanàraõyagiriparvatasàgaràþ .
     puriþ sarasvatã caiva bhàratã ca tathà da÷a ..>% tatra girerlakùaõam . yathà, pràõatoùiõyàü avadhåtaprakaraõe .
     %<vàso girivare nityaü gãtàbhyàse hi tatparaþ .
     gambhãràcalabuddhi÷ca girinàmà sa ucyate ..>% yaduvaü÷ãya÷vaphalkasya dvàda÷aputtràõàmanyatamaþ . yathà, bhàgavate . 9 . 24 . 15--16 .
     %<akrårapramukhà àsan puttrà dvàda÷avi÷utàþ .
     àsaïgaþ sàrameya÷ca mçduro mçduvidgiriþ ..>%)

#<giriþ>#, strã, (gé + bhàve iþ kicca .) nigaraõam . ityamaraþ . 3 . 2 . 11 .. gelà iti bhàùà .. bàlamåùikà . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ .. påjye tri . iti medinã . re . 24 ..

#<girikaõñakaþ>#, puü, (gireþ parvatasya kaõñaka iva tannà÷akatvàttathàtvam .) vajraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<girikadambaþ>#, puü, (girisamutpannaþ kadambaþ .) nãpaþ . dhàràkadambaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<girikadalã>#, strã, (girisa¤jàtà kadalã .) parvatãyakadalã . tatparyàyaþ . girirambhà 2 parvatamocà 3 araõyakadalã 4 bahubãjà 5 vanarambhà 6 girijà 7 gajavallabhà 8 . asyà guõàþ . madhuratvam . himatvam . balavãryavçddhikàritvam . tvacyatvam . tçùõàpittadàha÷oùapra÷amanatvam . durjaratvam . gurutva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<girikarõikà>#, strã, (girau girimadhikçtya karõikeva pratibhàtãtyarthaþ . yadvà, giriþ sumeruparvataþ karõa iva yasyàþ iti kap ñàp ca kàpi ata itvam .) pçthivã . iti trikàõóa÷eùaþ .. ÷vetakiõihãvçkùaþ . aparàjità . iti ràjanirghaõñaþ .. (asyà vyavahàro yathà --
     %<guóapuùpasàra÷ikharitaõóulagirikarõikà haridràbhiþ .
     a¤janaguóikà ÷amayati visåcikàü trikañusanàthà ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe'gnimàndyàdhikàre ..)

#<girikarõã>#, strã, (girerbàlamåùikàyàþ karõa iva pattramasyàþ .) aparàjità . ityamaraþ . 2 . 4 . 104 .. (asyàþ paryàyà yathà --
     %<gavàkùya÷vakhurã ÷vetà ÷vetabhaõóàparàjità .
     dvividhà sà sità nãlà girikarõã gavàdanã ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm .. pàrvatãyàparàjitàrthe paryàyà yathà tatraiva --
     %<girikarõã mahà÷vetà sthålapuùpà sità kvacit ..>%) yavàsaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<girikà>#, strã, (girireva svàrthe kan ñàp ca .) bàlamåùikà . ityamaraþ . 2 . 5 . 12 .. (svanàmakhyàtà uparicaravasuràjapatnã . sà hi gireþ kolàhalàkhyaparvatàt ÷aktimatyàü nadyàü jàtattvàt giriketi nàmnà vi÷rutà . yathà, mahàbhàrate . 1 . 63 . 33--39 .
     %<ràjoparicaretyevaü nàma tasyàtha vi÷rutam .
     puropavàhinãü tasya nadãü ÷aktimatãü giriþ ..
     arautsãt cetanàyuktaþ kàmàt kolàhalaþ kila .
     giriü kolàhalaü tantu padà vasuratàóayat ..
     ni÷cakràma tatastena prahàravivareõa sà .
     tasyàü nadyàmajanayanmithunaü parvataþ svayam ..
     tasmàdvimokùaõàt prãtà nadã ràj¤e nyavedayat .
     yaþ pumànabhavattatra taü sa ràjarùisattamaþ ..
     vasurvasuprada÷cakre senàpatimarindamaþ .
     cakàra patnãü kanyàntu tathà tàü girikàü nçpaþ ..
     vasoþ patnã tu girikà kàmakàlaü nyavedayat .
     çtukàlamanupràptà snàtà puüsavane ÷uciþ ..>%)

#<girikàõaþ>#, puü, (giriõà akùirogavi÷eùeõa kàõaþ ekacakùurhãõaþ .) girirogeõaikacakùurhãõaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<giriguóaþ>#, puü, (gireþ girau và jàtaþ guóaþ guõóitavartula iva .) geõóukaþ . iti hemacandraþ . 3 . 353 ..

#<girijaü>#, klã, (girau jàyate iti . jan + óaþ .) abhrakam . ÷ilàjatu . ÷ailajam . loham . iti medinã . je 23 .. gairikam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<girijaþ>#, puü, (girau jàyate iti . jan + óaþ .) madhåkavçkùavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . gaura÷àkaþ 2 madhålaþ 3 svalpapatrakaþ 4 . iti ratnamàlà ..

#<girijà>#, strã, (girerhimàlayaparvatàt himagireradhiùñhàtçdevàditi tàtparyàrthaþ jàyate . jan + óaþ striyàü ñàp ca . himàlayasya adhiùñàtçtve pramàõaü yathà, kumàre . 1 . 1 .
     %<astyuttarasyàü di÷i devatàtmà himàlayo nàma nagàdhiràjaþ .>% %<devatà àtmà yasya saþ . etenàsya vakùyamàõamenakàpariõayapàrvatãjananàdicetanavyavahàrayogyatvasiddhiþ .>% iti ñãkàkçnmallinàthaþ .) pàrvatã . (yathà anardhyaràghave . 4 rtha aïke 33 .
     %<strãùu pravãrajananã jananã tavaiva devã svayaü bhagavatã girijà'pi yasyai ..>% gàyattrãrupà devã . yathà, devãbhàgavate . 12 . 6 . 43 .
     %<girijà guhyamàtaïgã garuóadhvajavallabhà ..>% gaïgà . iti pyutpattilabdho'rthaþ .. girau parvate jàyate iti . jan + óaþ .) màtuluïgã . iti medinã . je . 24 .. (asyàþ paryàyà yathà --
     %<màtuluïgã sugandhànyà girijà påtipuùpikà .
     atyamlà devadåtã ca sà kvacinmadhukukkuñã ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..) ÷vetavuhnà . iti ratnamàlà .. kùudrapàùàõabhedà . tràyamàõà latà . kàrãvçkùaþ . mallikà . girikadalã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<girijàmalaü>#, klã, (girau parvate abhre abhraravàdityarthaþ jàyate iti . jan + óaþ . girijam . tadamati gacchati . am + kalac . yadvà, girijeùu amalaü .) abhrakam . ityamarañãkàyàü ràyasukuñaþ .. (abhraravajàtatve pramàõaü yathà, bhàvaprakà÷e .
     %<purà vadhàya viprasya vajriõà vajramuddhçtam .
     visphuliïgàstatastasya gagane parisarpitàþ ..
     te nipeturghanadhvànàcchikhareùu mahãbhçtàm .
     tebhya eva samutpannaü tattadgiriùu càbhrakam ..
     tadvajraü vajrajàtatvàdabhramabhraravodbhavàt ..>% abhraka÷abde'sya vivaraõaü j¤àtavyam ..)

#<girijvaraþ>#, puü, (gireþ parvatasya jvara iva tadbhedakatvàt . giriü jvarayatãti và . jvara + õic + ac .) vajraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<giritaþ>#, tri, (gil + karmaõi ktaþ lasya ratva¤ca .) gilitaþ . bhakùitaþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<giridhàtuþ>#, puü, (girau jàta dhàtuþ . ÷àkapàrthivavanmadhyapadalopisamàsaþ .) gairikam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<girinimbaþ>#, puü, (girisambhåtonimba iva .) mahàriùñavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<giripãluþ>#, puü, (girisambhåtaþ pilurvçkùavi÷eùaþ .) paråùakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<giripuùpakaü>#, klã, (girijàtaü puùpakam .) ÷aileyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<giripriyà>#, strã, (giriþ parvataþ priyo yasyàþ avyàhatavicaraõàyeti bhàvaþ .) camarãgavã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<giribhit>#, [d] puü, (giriü bhinatti bhitvà utpadyate iti . bhid + kvip .) pàùàõabhedakavçkùaþ . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<giribhåþ>#, strã, (girau bhavati utpadyate iti . bhå + kvip .) kùudrapàùàõabhedàþ . iti ràjanirghaõñaþ .. girerbhåþ . parvatabhåmiþ . (yathà, àryàsapta÷atyàm . 615 .
     %<sakalakañakaikamaõóini ! kañhinãbhåtà÷aye ÷ikharadanti .
     giribhuva iva tava manye manaþ ÷ilà samabhavaccaõói ! .. * ..>% girerhimàlayàt himàlayàdhiùñhàtçdevàdityarthaþ bhavatãti . bhå + kvip .) pàrvatã ..

#<girimallikà>#, strã, (girau jàtà mallikeva madhyapadalopisamàsaþ .) kuñajavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 66 .. (yathàsyàþ paryàyàþ .
     %<vçkùakaþ ÷akraparyàyo vatsako girimallikà .
     kuñajastatphala¤cendrayava÷càpi kaliïgakaþ ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

#<girimàõaþ>#, puü, (giririva mànaü parimàõamasya ucchrayatveneti ÷eùaþ .) hastã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<girimçt>#, [d] strã, (gireþ parvatasya mçt mçttikà .) gairikam . iti trikàõóa÷eùaþ . (vyavahàro'syàþ yathà --
     %<girimçccandananàgarakhañikàü÷ayojito vahirlepaþ .
     kurute vacayà mi÷ro locanamagadaü na sandehaþ ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe netrarogàdhikàre ..)

#<girimçdbhavaü>#, klã, (girermçdo mçttikàyà bhavatãti . bhå + ac .) gairikam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<girimedaþ>#, puü, (girermeda iva .) viñkhadiraþ . iti ratnamàlà .. irimeda iti và pàñhaþ ..

#<giriyakaþ>#, puü, (giriü parvatamà÷ritya àtmanirmàõatàü yàti pràpnotãti . yà + kaþ tataþ saüj¤àyàü kan .) geõóukaþ . iti hemacandraþ . 3 . 353 ..

#<giriyàkaþ>#, puü, (giriü girimadhikçtyàtmasattàü yàtãti . yà + kvip . tataþ saüj¤àyàü kan .) geõóukaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<girivàsã>#, [n] puü, (girau girimà÷ritya vasatãti . vas + õiniþ . giriü vàsayati surabhãkarotãtyeke . vas + karoterarthe õic õiniþ .) hastikandaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<giri÷aþ>#, puü, (girirà÷rayatvena vasatitvenàstyasya iti . %<lomàdipàmàdipicchàdibhyaþ ÷anelacaþ .>% 5 . 2 . 100 . iti ÷aþ . yadvà, girau kailàsàkhyaparvate àdhyàtmikàrthe tu nitya÷uddhamanasãtyarthaþ ÷ete viràjate iti . yadvà, giriü triguõavçttàtmakaü manaþ ÷yati tanåkaroti vi÷uddhaü karoti ÷araõàgatabhaktasàdhakànàm . ÷ã ïala ÷ayane ÷ã ycchede và girau chandasi óaþ . loke tu chàndasànàü kvacidbhàùàyàmapi prayoga iti à÷u÷ukùaõivadityàha svàmã .) ÷ivaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 33 .. (yathà, raghuþ . 2 . 41 .
     %<iti pragalbhaü puruùàdhiràjo mçgàdhiràjasya vaco ni÷amya .
     pratyàhatàstro giri÷aprabhàvàt àtmanyavaj¤àü ÷ithilãcakàra ..>%)

#<giri÷àlinã>#, strã, (giriü parvatasthabhuvaü ÷àlayate ÷obhayate iti . ÷al + õic + õiniþ nàntatvàt ïãp ca . giriü bàlamåùikàkarõaü ÷alate ÷làghate nijapattràvayavenetyeke . ÷al ÷làghàyàü + õiniþ ïãp ca .) aparàjità . yathà --
     %<pàribhadraü pàñalà ca vakulaü giri÷àlinã .>% iti vàmanapuràõam ..

#<giri÷çïgaþ>#, puü, (gireþ ÷çïgamivàkçtyàstyasyeti ac . ÷uõóàdaõóottalanasamaye ÷çïgasàdç÷yàdasya tathàtvam .) gaõe÷aþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (gireþ ÷çïgamiti vigrahe klã . parvata÷ekharam . yathà, mahàbhàrate . 6 . 56 . 15 .
     %<gajairnipatitairnãlairgiri÷çïgairivàvçtaþ ..>%)

#<girisàraþ>#, puü, (gireþ sàra iva .) lauham . (yathà, goþ ràmàyaõe . 6 . 78 . 19 .
     %<tattailadhautaü vimalaü girisàramayaü mahat .
     ÷astraü paramasaükruddho bàliputtre nyapàtayat ..>%) vaïgam . malayaparvataþ . medinã . re . 261 ..

#<girisutà>#, strã, (girerhimàlayaparvatàdhiùñhàtuþ sutà puttrã .) pàrvatã . yathà --
     %<avatu vo girisutà ÷a÷ibhçtaþ priyatamà vasatu me hçdi sadà bhagavataþ padayugam ..>% iti chandoma¤jarã .. (tathàca pa¤catantre . 1 . 175 .
     %<attuü và¤chati ÷àmbhavo gaõapateràkhuü kùudhàrtaþ phaõã ta¤ca krau¤caripoþ ÷ikhã girisutàsiüho'pi nàgà÷anam ..>% gaïgà . yathà, kà÷ãkhaõóe . 29 . 52 .
     %<guhàmbikà girisutà govindàïghrisamudbhavà ..>%)

#<girã÷aþ>#, puü, (gireþ kailàsasya ã÷aþ .) ÷ivaþ . (yathà, vakroktipa¤cà÷ikàyàm . 33 .
     %<cintàme'tra na ve÷mani priyatame kiü cintaya syànnavagràvaõãtyadrisutàü jayannavatu vaþ såktyà girã÷o'ni÷am ..>% girãõàü parvatànàmã÷aþ ÷reùñhaþ .) himàlayaparvataþ . (giràü vàcàü ÷àstràõàü và ã÷aþ .) bçhaspatiþ . iti medinã . ÷e . 19 ..

#<gilaþ>#, puü, (gil + %<igupadheti .>% 3 . 1 . 135 . iti kaþ .) jambãraþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<gilagràhaþ>#, puü, (gilaü gçhõàti gilaü yathà syàt tathà gilena gilanena và gçhõàti dhàrayati iti tàtparyàrthaþ . grah + aõ .) nakraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gilanaü>#, klã, (gil + bhàve lyuñ .) giraõam . bhakùaõam . ityamarañãkà .. (yathà, hàrãte prathame sthàne prathame'dhyàye .
     %<carvaõaü gilana¤càpi kàsitaü ÷vàsitantathà .
     nãcocca¤caiva gambhãraü varjayet pàñhakaü sudhãþ ..>%)

#<giliþ>#, strã, (gil + bhàve in .) gilanam . ityamarañãkà ..

#<gilitaü>#, tri, (gil + karmaõi ktaþ . gilirjàtà'syeti tàrakàditvàditajityeke .) bhakùitam . ityamaraþ . 3 . 2 . 110 ..

#<giùõaþ>#, puü, (gàyati sàmavedaü gàyatãti và . gai gàne + %<iùõo gàdàbhyàü kidvà .>% iti uõàdikoùañãkàdhçtasåtreõa iùõaþ . kidabhàvapakùe tu %<gàdàbhyàü iùõuc .>% uõàü . 3 . 16 . iti iùõuc pratyayaniùpannatvàt geùõuürityevapadaü syàt .) sàmavedavettà . gàyakaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<gãþ>#, [r] strã, (gé + sampadàditvàt kvip .) vàkyam . sarasvatã . ityamaraþ . 1 6 . 1 ..

#<gãtaü>#, klã, (gãyate iti . gai gàne + bhàve ktaþ .) gànam . ityamaraþ . 1 . 6 . 25 .. tasya lakùaõaü yathà,
     %<dhàtumàtusamàyuktaü gãtamityucyate budhaiþ .
     tatra nàdàtmako dhàturmàturakùarasa¤cayaþ .. * ..>% taddvividhaü yathà --
     %<gãta¤ca dvividhaü proktaü yantragàtravibhàgataþ .
     yantraü syàdveõuvãõàdi gàtrantu mukhajaü matam ..>% api ca .
     %<nibaddhamanibaddha¤ca gãtaü dvividhamucyate .
     anibaddhaü bhavedgãtaü varõàdiniyamaü vinà ..
     yadbà gamakadhàtuj¤airanibaddhaü vinà kçtam .
     nibaddha¤ca bhavedgãtaü tàlamànarasà¤citam ..
     chando gamakadhàtuj¤airvarõàdiniyamaiþ kçtam ..
     çgbhiþ pàñhyamabhådgãtaü sàmabhyaþ samapadyata .
     yajurbhyo'bhinayà jàtà rasà÷càtharvaõaþ smçtàþ ..>% atha saügãtalakùaõam .
     %<tàlavàdyànugaü gãtaü nañãbhiryatra gãyate .
     nçtyasyànugataü raïge tat saïgãtakamucyate .. * ..>% atha gãtapra÷aüsà .
     %<saïgãtakena ramyeõa sukhaü yasya na cetasi .
     manuùyavçùabho loke vidhinaiva sa va¤citaþ ..
     saüsàraduþkhadagdhànàmuttamànàmanugrahàt .
     prabhuõà ÷aïkareõàtra gãtavàdyaü prakà÷itam ..
     gãtaü vàdyaü tathà nçtyaü tauryatrikamidaü matam .
     tårya÷abdo mçdaïge syàt muraje'pi ca dç÷yate ..
     gãtaj¤o yadi gãtena nàpnoti paramaü padam .
     rudrasyànucaro bhåtvà tenaiva saha modate ..
     gãtena hariõà raïgaü pràpnuvantyapi pakùiõaþ .
     vanàdàyànti phaõinaþ ÷i÷avo na rudanti ca ..
     kçticamatkçtaye kimataþ paraü phaõivaro'÷vataro vata pa¤camaþ .
     api mçtàü yadavàpa madàlasàü madhuragãtava÷ãkçta÷aïkaraþ ..
     paramànandavivardhanamabhimataphalaü va÷ãkaraõam .
     sakalajanacittaharaõaü vimuktibãjaü paraü gãtam ..
     gãtaü pãnapayodharà samadanà nàrã vicitrà kathà ramyaü harmyatalaü sudhàü÷ukiraõaproddãpità yàminã .
     cittaj¤àþ suhçdaþ sutàþ sumanaso bhaktàþ punaþ sevakàþ ÷uddhaü gãtaphalaü kavitvamatulaü saüsàrasàrà matàþ ..>%
     %<÷uddha÷àlagasaïkãrõabhedàdgãtaü tridhà matam .>% ÷uddhasåtraü viü÷atiryathà --
     %<elà so'dyabhavà sapàóhakaraõaü tatpa¤catàle÷varaþ kairàtasmaracakrapàlavijayà gadyaü tribhaïgistathà .
     óheïkãvarõasaraþ puñau dvipadikà muktàvalã màhakà lambo daõóakavartanãti kathitàþ ÷uddhàstu te viü÷atiþ ..>% elàdãnàmeteùàü viü÷atisaükhyakànàü prabandhagãtà . nàmaïgàni ùañ bhavanti . tathà ca .
     %<padaü tàno viråda÷ca tàlaþ pàóhaþ svarastathà .
     elàdãnàü ùaóaïgàni kathitàni viri¤cinà ..
     paunaruktyaü na de÷ãye gãte doùo'bhijàyate .
     ÷ãghroccàreõa varõànàü tathà caiva prasàraõe ..
     liïgànyatve visandhau ca saüyuktàkùaramokùaõe .
     parivarte'kùaràõà¤ca hrasvadãrghavyatikrame .. * ..>% atha ÷àlagasåtram .
     %<dhruvako maõóaka÷caiva pratimaõóo nisàrukaþ .
     vàsakaþ pratilàbha÷ca tathànyà caikatàlikà ..
     yati÷ca jhumari÷ceti ÷àlagaü såtramãritam .. * ..>% atha saïkãrõasåtram . caitromaïgatmakastathà na gaõikà carcàtinàñonnavã dohà syàdbahulastathà gurubalo gãtà ca govistathà . hemnoko'pyatha kàrikà tripadiketyetàni kàmadbiùà saükùepeõa caturda÷aþ prakañitànyatràdhamàni kramàt .. iti saïgãtadàmodaraþ .. (saïgãtasyànyadvivaraõaü gàna÷abde draùñavyam .. * .. gãyate sma iti . gai ÷abde + karmaõi ktaþ .) ÷abdite tri . iti medinã . te . 16 ..

#<gãtamodã>#, [n] puü, (gãtena saïgãtena modate iti . mud + %<nandigrahãti .>% 3 . 1 . 134 . iti õiniþ .) kinnaraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (saïgãtànuràgiõi tri ..)

#<gãtà>#, strã, (gãyate sma àtmavidyopade÷àtmikà brahmatattvopade÷amayã kathà yatra . gai + kta .) granthavi÷eùaþ . bhagavadgãteti khyàtà . sà tu arjunasya mohanivçttyarthaü mahàbhàratãyabhãùmaparvàntargatà karmopàsanàj¤ànakàõóatrayàtmikàùñàda÷àdhyàyã ÷rãkçùõoktà . yathà --
     %<bhàrate sarvavedàrtho bhàratàrtha÷ca kçtsna÷aþ .
     gãtàyàmasti teneyaü sarva÷àstramayã matà ..
     iyamaùñàda÷àdhyàyã kramàt ùañkatrayeõa hi .
     karmopàstij¤ànakàõóatritayàtmà nigadyate ..>% iti nãlakaõñhaþ ..
     %<gãtà sugãtà kartavyà kimanyaiþ ÷àstravistaraiþ .
     yà svayaü padmanàbhasya mukhapadmàt viniþsçtà ..>% iti svàmã .. (asyàþ prayojanàdikaü ÷rãmadbhirmadhusådanasarasvatãpàdairvistara÷o gãtàgåóhàrthadãpikàyàü dar÷itam . tadyathà --
     %<sahetukasya saüsàrasyàtyantoparamàtmakam .
     paraü niþ÷reyasaü gãtà÷àstrasyoktaü prayojanam ..
     saccidànandaråpaü tat pårõaü viùõoþ paraü padam .
     yatpràptaye samàrabdhà vedàþ kàõóatrayàtmakàþ ..
     karmopàstistathàj¤ànamiti kàõóatrayaü kramàt .
     tadråpàùñàda÷àdhyàyãgãtàkàõóatrayàtmikà ..
     ekamekena ùañkena kàõóamatropalakùayet .
     karmaniùñhàj¤ànaniùñhe kathite prathamàntyayoþ ..
     yataþ samuccayo nàsti tayorativirodhataþ .
     bhagavadbhaktiniùñhà tu madhyame parikãrtità ..
     ubhayànugatà sà hi sarvavighnàpanodinã .
     karmami÷rà ca ÷uddhà ca j¤ànami÷rà ca sà tridhà ..
     tatra tu prathame kàõóe karma tattyàgavartmanà .
     tvaüpadàrtho vi÷uddhàtmà sopapattirniråpyate ..
     dbitãye bhagavadbhaktiniùñhàvarõanavartmanà .
     bhagavàn paramànandastatpadàrtho'vadhàryate ..
     tçtãye tu tayoraikyaü vàkyàrtho varõyate sphuñam .
     evamapyatra kàõóànàü sambandho'sti parasparam ..
     pratyadhyàyaü vi÷eùastu tatra tatraiva vakùyate .
     muktisàdhanaparvedaü ÷àstràrthatvena kathyate ..
     niùkàmakarmaniùñhàlaü tyàgàt kàmyaniùiddhayoþ .
     tatràpi paramo dharmo japastutyàdikaü hareþ ..
     kùãõapàpasya cittasya viveke yogyatà yadà .
     nityànityavivekastu jàyate sudçóhastadà ..
     ihàmutràrthavairàgyaü va÷ãkàràbhidhaü kramàt .
     tataþ ÷amàdisampattyà sannyàso niùñhito bhavet ..
     evaü sarvaparityàgànmumukùà jàyate dçóhà .
     tato guråpasadanamupade÷agrahastataþ ..
     tataþ sandehahànàya vedànta÷ravaõàdikam .
     sarvamuttaramãmàüsà÷àstramatropayujyate ..
     tatastatparipàkena nididhyàsananiùñhatà .
     yoga÷àstrantu sampårõamupakùãõaü bhavediha ..
     kùãõadoùe tata÷citte vàkyàtattvamatirbhavet .
     sàkùàtkàro nirvikalpaþ ÷abdàdevopajàyate ..
     avidyàvinivçttistu tattvamabhyasato bhavet .
     tata àvaraõe kùãõe kùãyete bhramasaü÷ayau ..
     anàrabdhàni karmàõi na÷yantyeva samantataþ .
     na càgàmãni jàyante tattvaj¤ànaprabhàvataþ ..
     pràrabdhakarmavikùepàdbàsanà tu na na÷yati .
     sà sarvato balavatà saüyamenopa÷àmyati ..
     saüyamo dhàraõà dhyànaü samàdhistviti yattrikam .
     yamàdipa¤cakaü pårbaü tadarthamupayujyate ..
     ã÷varapranidhànàttu samàdhiþ sidhyati drutam .
     tato bhavenmanonà÷o vàsanàkùaya eva ca ..
     tattvaj¤ànaü manonà÷ovàsanàkùaya ityapi .
     yugapattritayàbhyàsàjjãvanmuktirdçóhà bhavet ..
     vidvatsannyàsakathanametadarthaü ÷rutau ÷rutam .
     pràgasiddho ya evàü÷o yattaþ syàttasya sàdhane ..
     niruddhe cetasi purà savikalpasamàdhinà .
     nirvikalpasamàdhistu bhavedatra tribhåmikaþ ..
     vyuttiùñhate svatastvàdye dvitãye parabodhitaþ .
     ante vyuttiùñhate naiva sadà bhavati tanmayaþ ..
     evambhåto bràhmaõaþ syàdbariùñho brahmavàdi nàm guõàtãtaþ sthitapraj¤o viùõubhakta÷ca kathyate ..
     ativarõà÷ramã jãvanmukta àtmaratistathà .
     etasya kçtakçtyatvàt ÷àstramasmànnivartate ..
     yasya deve parà bhaktiryathà deve tathà gurau .
     tasyaite kathità hyarthàþ prakà÷ante mahàtmanaþ ..
     ityàdi÷rutimànena kàyena manasà girà .
     sarvàvasthàsu bhagavadbhaktiratropayujyate ..
     pårbabhåmau kçtà bhaktiruttaràü bhåmimànayet .
     anyathà vighnabàhulyàt phalasiddhiþ sudurlabhà ..
     pårbàbhyàsena tenaiva hriyate hyava÷o'pi saþ .
     anekajanmasaüsiddha ityàdi ca vaco hareþ ..
     yadi pràgbhavasaüskàrasyàcintyatvàttu ka÷cana .
     pràgeva kçtakçtyaþ syàdàkà÷aphalapàtavat ..
     na taü prati kçtàrthatvàcchàstramàrabdhumiùyate .
     pràksiddhasàdhanàbhyàsàddurj¤eyà bhagavatkçpà ..
     evaü pràgbhåmisiddhàvapyuttarottarabhåmaye .
     vidheyà bhagavadbhaktistàü vinà sà na sidhyati ..
     jãvanmuktida÷àyàntu na bhakteþ phalakalpanà .
     adveùñçtvàdivatteùàü svabhàvo bhajanaü hareþ ..
     àtmàràmà÷ca munayo nirgranthà apyurukrame .
     kurvantya haitukãü bhaktimitthaübhåtaguõo hariþ ..
     teùàü j¤ànã nityayukta ekabhaktirvi÷iùyate .
     ityàdivacanàt premabhakto'yaü mukhya ucyate ..
     etat sarvaü bhagavatà gãtà÷àstre prakà÷itam .
     ato vyàkhyàtumetanme mana utsahate bhç÷am ..
     niùkàmakarmànuùñhànaü målaü mokùasya kãrtitam .
     ÷okàdiràsuraþ pàpmà tasya ca pratibandhakaþ ..
     yataþ svadharmavibhraü÷aþ pratisiddhasya sevanam .
     phalàbhisandhipårbà và sàhaïkàrà kriyà bhavet ..
     àviùñaþ puruùo nityamevamàsurapàpmabhiþ .
     pumarthalàbhàyogyaþ san labhate duþkhasantatim ..
     duþkhaü svabhàvato dveùyaü sarveùàü pràõinàmiha .
     atastatsàdhanaü tyàjyaü ÷okamohàdikaü sadà ..
     anàdibhavasantànani(gå)råóhaü duþkhakàraõam .
     dustyajaü ÷okamohàdi kenopàyena hãyatàm ..
     evamàkàïkùayàviùñaü puruùàrthonmukhaü naram .
     bubodhayiùuràhedaü bhagavàn ÷àstramuttamam ..>%) etadanyàþ ÷rãbhàgavatoktagopãgãtàdhyàtmaràmàyaõoktaràmagãtà÷vamedhikaparvokte bràhmaõagãtànugãte devãbhàgavatoktabhagavatãgãtà ÷ivagãtà ityàdyàþ santi ..

#<gãtàsàraþ>#, puü, (gãtàsu sàraþ gãtànàü vedàntàdi÷àstràõàü và sàro yatra iti và . muktyarthaü saükùepeõa samastayogaj¤ànàdipratipàdaka÷àstràõàü sàràrtho gãto yatra iti tàtparyàrthaþ .) arjunaü prati ÷rãkçùõoktamuktyarthàùñàïgàdiyogaþ . yathà -- ÷rãbhagavànuvàca .
     %<gãtàsàraü pravakùyàmi arjunàyoditaü purà .
     aùñàïgayogaü suktyarthaü sarvavedàntasàragam ..
     àtmalàbhaþ paro nànya àtmà dehàdivarjitaþ .
     råpàdimàn hi deho'taþ karaõatvàdi locanam ..
     karaõatvànmano'dhãno na pràõo'cetano yataþ .
     vij¤ànarahitaþ pràõaþ suùupte hi pratãyate ..
     nàhamàtmà ca duþkhàdisaüsàràbhisamanvayàt .
     vidhåma iva dãptàrciràditya iva dãptimàn ..
     vaidyuto'gnirivàkà÷e hçtstho j¤eyàtmanàtmani .
     ÷rotràdãni na pa÷yanti svaü svamàtmànamàtmanà ..
     sarvaj¤aþ savvadar÷ã ca kùetraj¤astàni pa÷yati .
     svànàntu manasà ra÷mãn yadà samyaïniyacchati ..
     tadà prakà÷ate hyàtmà ghañe dãpo jvalanniva .
     j¤ànamutpadyate puüsàü kùayàt pàpasya karmaõaþ ..
     yathàdar÷atalaprakhye pa÷yatyàtmànamàtmani .
     indriyàõãndriyàrthàü÷ca mahàbhåtàni pa¤ca ca ..
     mano buddhimahaïkàramavyaktaü puruùaü tathà .
     prasaükhyàya paràvàptau vimukto bandhanairbhavet ..
     indriyagràmamakhilaü manasyabhinive÷ya ca .
     mana÷caivàpyahaïkàre pratiùñhàpya ca pàõóava ! ..
     ahaïkàraü tathà buddhau buddhi¤ca prakçtàvapi .
     prakçtiü puruùe sthàpya puruùaü brahmaõi nyaset ..
     ahaü brahmaparaü jyotiþ prasaükhyàya vimucyate .
     dbidbàda÷ebhyaþ khyàto yaþ puruùaþ pa¤caviü÷akaþ ..
     vivekàt kevalãbhåtaþ ùaóviü÷amanupa÷yati .
     navadbàramidaü gehaü tristhåõaü pa¤casàkùikam ..
     kùetraj¤àdhiùñhitaü vidvàn yo veda sa varaþ kaviþ ..
     j¤ànayaj¤asya sarvàõi kalàü nàrhanti ùoóa÷ãm ..>% a÷vamedhasahasràõi vàjapeya÷atàni ca . iti gàruóe 233 adhyàyaþ .. * .. ÷rãbhagavànuvàca .
     %<yamà÷ca niyamàþ pàrtha ! àsanaü pràõasaüyamaþ .
     pratyàhàrastathà dhyànaü dhàraõàrjuna ! saptamã ..
     samàdhirayamaùñàïgo yoga ukto vimuktaye .
     karmaõà manasà vàcà sarvabhåteùu sarvadà ..
     akle÷ajananaü proktaü bhåtànàü yadahiüsanam .
     ahiüsà paramo dharmo hyahiüsà paramaü sukham ..
     vidhinà yà bhaveddhiüsà tvahiüsà sà prakãrtità .
     yathà nàgapade'nyàni padàni padagàminàm ..
     sarvàõyevàpidhãyante padajàtàni kau¤jare .
     evaü sarvaü hi hiüsàyàü dharmàrthamapidhãyate ..
     yadbhåtahitamatyantaü vacaþ satyasya lakùaõam .
     satyaü bråyàt priyaü bråyàt na bråyàt satyamapriyam ..
     priya¤ca nànçtaü bråyàta eùa dharmaþ sanàtanaþ .
     yatra dravyàpaharaõaü cauryàdvàtha balena và ..
     steyaü tasyànàcaraõamasteyaü dharmasàdhanam .
     karmaõà manasà vàcà sarvàvasthàsu sarvadà ..
     sarvatra maithunatyàgaü brahmacaryaü pracakùate .
     dravyàõàmapyanàdànamàpatsvapi yathecchayà ..
     aparigrahamityàhustaü prayatnena varjayet .
     dvidhà ÷aucaü mçjjalàbhyàü bàhyaü bhàvàdathàntaram ..
     yadçcchàlàbhatastuùñiþ santoùaþ sukhalakùaõam .
     manasa÷cendriyàõà¤ca aikàgraü paramaü tapaþ ..
     ÷arãra÷oùaõaü vàpi kçcchracàndràyaõàdibhiþ .
     vedànta÷atarudrãyapraõavàdijapaü budhàþ ..
     sattva÷uddhikaraü puüsàü svàdhyàyaü paricakùate .
     stutismaraõapåjàdivàïmanaþkàyakarmabhiþ ..
     suni÷calà harau bhaktiretadã÷varacintanam .
     àsanaü svastikaü proktaü padmamardhàsanaü tathà ..
     pràõaþ svadehajo vàyuràyàmastannirodhanam .
     pràõàpànanirodhastu pràõàyàma upasthitaþ ..
     indriyàõàü vicaratàü viùayeùu svabhàvataþ .
     niyamaþ procyate sadbhiþ pratyàhàrastu pàõóava ! ..
     mårtàmårtabrahmaråpacintanaü dhyànamucyate .
     yogàrambhe mårtaharimamårtamatha cintayet ..
     nàbhikande sthitaü nàlaü da÷àïgulasamàyutam .
     nàle càùñadalaü padmaü dvàda÷àïgulavistçtam ..
     sakarõike ke÷aràle såryasomàgnimaõóalam .
     agnimaõóalamadhyastho vàsudeva÷caturbhujaþ ..
     ÷aïkhacakragadàpadmayuktaþ kaustubhasaüyutaþ .
     vanamàlã kaustubhena yuto'haü brahmamukta om ..
     dhàraõetyucyate ceyaü dhàryate yanmanomaye .
     pràïnàbhyàü hçdaye cànu tçtãyà ca tathorasi ..
     kaõñhe mukhe nàsikàgre netrabhråmadhyamårdhasu .
     ki¤cittasmàt parasmiü÷ca dhàraõàde÷akãrtitàþ ..
     ahaü brahmetyavasthànaü samàdhirabhidhãyate .
     ekàkàraþ samàdhiþ syàdde÷alakùaõavarjitaþ ..>% iti gàruóe 234 adhyàyaþ .. * .. ÷rãbhagavànuvàca .
     %<brahmagãtàü pravakùyàmi yàü j¤àtvà mucyate bhavàn .
     ahaü brahmàsmãti vàkyàjj¤ànànmokùo bhavennçõàm ..
     vàkyaj¤ànaü bhavejj¤ànàdahaübrahmapadàrthayoþ .
     padadvayàrthau dvividhau vàcyau lakùyau smçtau budhaiþ ..
     vàcyau da÷abalau j¤eyau lakùyau ÷uddhau prakãrtitau .
     pràõapiõóàtmakàryeõa cetanaü ÷araõantu yat ..
     tathà vai devaparyantamahaü ÷abdena nocyate .
     pratyagråpamadbitãyamahaü ÷abdena bhaõyate .
     advayànandacaitanyaü parokùasahitaü param .
     pràõapiõóàtmakàpàrthasadvitãyavibhàgakam ..
     tyàgena pratyakcaitanyabhàgo lakùyeta càhamà .
     tathà brahmapadenaiva pràõapiõóàtmakàraõà ..
     vidyàparokùabhàge ca parityàge ca lakùyate .
     advayànandacaitanyabhàga evaü vicintayet ..
     ahaüpadena caitanyapratyagbrahmapadena tu .
     advayànandacaitanyaü lakùayitvà sthitasya ca ..
     brahmàhamasmyahaü brahma ahaübrahmapadàrthayoþ .
     ahaü brahmàsmi vàkyàcca àtmabhåtiphalàtmakam ..
     ekatvaj¤àna¤ca bhavedvedàntàdguruto dhruvam .
     j¤ànàdaj¤ànatàkàryanivçtterbhukta ekataþ ..>% iti gàruóe 235 adhyàyaþ .. * .. ÷rãbhagavànuvàca .
     %<sammàyibrahmataþ khaü syàt khànmarutvàüstato'nalaþ agneràpastataþ pçthvã prapa¤cãkçtabhåtakam ..
     tataþ saptada÷aü liïgaü pa¤ca karmendriyàõi ca .
     vàkpàõipàdaü pàyu÷ca upasthamatha dhãndriyam ..
     ÷rotraü tvakcakùuùã jihvà ghràõaü syàt pa¤ca vàyavaþ .
     pràõo'pànaþ samàna÷ca vyànastådàna eva ca ..
     mano dhãrantaþkaraõaü syànmanaþ saü÷ayàtmakam .
     buddhini÷cayaråpà tu etatsåkùma÷arãrakam ..
     hiraõyagarbhamàtmãyaü bhåtatatkàryaliïgakam .
     pa¤cãkçtàni bhåtàni apa¤cãkçtabhåtataþ ..
     pa¤cãkçtebhyo bhåtebhyo brahmàõóaü samajàyata .
     lokaprasiddhaü sthålàkùaü ÷arãracaraõàdimat ..
     pa¤cãkçtàni bhåtàni tatkàrya¤càhameva ca .
     sarvaü ÷arãrajàta¤ca pràõinàü sthålamãritam ..
     tãràduparatàtmànaþ ÷arãraü procyate budhaiþ .
     dehadvayàbhimànã ca tvamatho jãva ekataþ ..
     sacchabdavàcyaü brahmaiva praviùñaü dehayordvayoþ .
     jalàrkavadghañakhavajjãvaþ pràõàdidhàraõàt ..
     jàgratsvapnasuùuptãnàü sàkùã jãvaþ sa ca smçtaþ .
     jàgratsvapnasuùuptàkhyairvyatirikta÷ca nirguõaþ nirgatàvayavotsargo nitya÷uddhasvabhàvakaþ .
     paramàtmaiva sajjàgratkhapnàdau sannidhànataþ antaþkaraõaràgai÷ca antaþkaraõasaüsthitaþ .
     jàgratsvapnasuùuptã÷ca pa÷yato'vikçtaþ sadà ..
     phalaü kriyàkàrakayorjàgradàdãn vadàmyaham .
     indriyairanuvij¤ànaü jàgratsthànamudãritam ..
     jàgratsaüskàrasambhåtaþ pratyayo viùayànvitaþ .
     svapnaü prasupti÷araõopasaühàro'dhipaþ sthitaþ ..
     brahmakàraõaråpeõa vañasya kaõikàtmanà .
     kramate kramato jãvo jàgradàdãn sa pa÷yati ..
     samàdhyàrambhakàle tu pårbamevàvadhàrayet .
     mumukùuþ pa÷càt saüjàte antaþkaraõani÷cale ..
     vilàpayet kùetrajàtaü kùetraj¤aü pari÷eùayet .
     pa¤cãkçtebhyo bhåtebhyaþ aõóàdivyatiriktakam ..
     yathà mçdo ghaño bhinno nàsti tatkàryatastathà .
     pa¤cãkçtàni bhåtàni apa¤cãkçtabhåtataþ ..
     samaùñivyatirekeõa ÷iùñaü såkùma÷arãrakam .
     apa¤cãkçtabhåtebhyo na liïgaü vyatiriktakam ..
     pçthvãvàri vinà nàsti vàri nàsti ca tejasà .
     teja÷ca vàyunà nàsti vàyuþ khena vinà na hi ..
     sañabrahmaõà ca khaü nàsti ÷uddhabrahma vinà ca sat .
     ÷uddhabhàvàttathà jàgratsvapnàdãnàmasambhave ..
     jãvatvavarjitaþ pratyagàtmà vai tanuråpakaþ .
     nitya÷uddhabuddhamuktaü satyaü brahmàdvitãyakam ..
     tattvaüpadàrthau ÷iùñau tatràkàro brahmakàrakaþ .
     ukàra÷ca akàra÷ca makàro'haü dçgadvayaþ ..
     brahmàhamasmyahaü brahma j¤ànamaj¤ànamardanam .
     ayamàtmà brahmajyotirvij¤ànànandaråpakam ..
     satyaj¤ànamanantaþ sa tattvamasi ÷rutãritam .
     ahaü brahmàsmi brahmàhaü sarvapràõiùu sarvagam ..
     yo'sàvàdityapuruùaþ so'sàvahamanàdimat .
     gãtàsàro'rjunàyokto yena brahmaõi vai layaþ ..>% ityàdimahàpuràõe gàruóe gãtàsàre 236 adhyàyaþ ..

#<gãtiþ>#, strã, (gai gàne + ktin .) gànam . (yathà, kumàre . 3 . 40 .
     %<÷rutàpsarogãtirapi kùaõe'smin haraþ prasaükhyànaparo babhåva ..>%) àryàcchandovi÷eùaþ . iti medinã . te 16 .. (asyà lakùaõaü yathà chandoma¤jaryàü màtràvçtte . 7 .
     %<àryàprathamàrdha samaü yasyàþ paràrdhamãrità gãtiþ ..>%)

#<gãrathaþ>#, puü, (gãrvàõã vàïmayaü ÷àstramityarthaþ ratha iva yasya .) bçhaspatiþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<gãrõaþ>#, tri, (gãryate sma iti . gé gi stutau + kta .) stutaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<gãrõiþ>#, strã, (gé + ktin . çlvàdibhyaþ ktinniùñhàvat tena natvam tato rephàt õatva¤ca .) gilanam . ityamaraþ . 3 . 311 .. stuti÷ca . gãrõa÷abdadar÷anàt ..

#<gãrdevã>#, strã, (gãrvàõã tasyà devã . vàgadhiùñhàtçtayàsyàstathàtvam .) sarasvatã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<gãrlatà>#, strã, (gãriva tamonà÷inã vistçtà ca latà .) mahàjyotiùmatã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gã(rbà)rvàõaþ>#, puü, (gãrvàgeva bàõo'straü yasya avyarthavàkyatayàsya tathàtvam . antaþsthavakàü madhyapàñhe tu giraü vanute yàcate kàïkùatãtya stutipriyatvàditi . vana yàc¤àyàm + %<karma õyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ . %<pårbapadà saüj¤àyàmagaþ .>% 8 . 4 . 3 . iti õatvam .) devatà . ityamaraþ . 1 . 1 . 9 .. (yathà, bhàgavate . 8 . 15 . 32 .
     %<evaü sumantritàrthàste guruõàrthànudar÷inà .
     hitvà triviùñapaü jagmurgã(rbà)rvàõàþ kàmaråpiõaþ ..>%)

#<gã(rbà)rvàõakusumaü>#, klã, (gã(rbà)rvàõapriyaü kusumaü puùpaü yasya .) lavaïgam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gãùpatiþ>#, puü, (giràü patiþ . aharàdãnàmiti rephàbhàvapakùe %<idudupadhasyeti .>% 8 . 3 . 41 . iti ùaþ . mugdhabodhamate %<khapi và .>% iti såtrasya pàkùiko vidhiþ .) bçhaspatiþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 24 .. paõóitaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. asya råpàntare gãrpatiþ gãþpatiþ . iti mugdhabodham ..

#<gu>#, ïa dhvanau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-àtmaüakaü-aniñ .) ïa, gavate . iti durgàdàsaþ ..

#<gu>#, ÷i o viùñhotsarge . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàü-(kuñàü)-paraü-akaü-aniñ .) ÷i, guvati aguvãt . o, guõaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<guggulaþ>#, puü, (gojati ÷abdàyate'neneti . guj + kvip . guk rogastasmàt guóati rakùatãti . guóa + %<igupadhaj¤eti .>% 3 . 1 . 135 . iti kaþ . óalayoraikyàt óasya latvam .) gugguluþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<gugguluþ>#, puü, (gujyate'neneti . guja ÷abde + kvip . guk rogastasmàt guóatãti . guóa rakùaõe + bàhulakàt kuþ . óalayoraikyàt óasya latvam .) rakta÷obhà¤janavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. svanàmakhyàtavçkùaþ . sa tu gomåtrodbhavaþ . yathà --
     %<gorocanàyà maïgalyàþ saüjàtàþ sarvakàmikàþ .
     guggulustu tato jàto gomåtràcchubhadar÷anaþ ..>% iti vahnipuràõe vaiùõavadharme ÷uddhivratanàmàdhyàyaþ .. asya niryàsaþ sugandhidravyam . tatparyàyaþ . kumbham 2 ulåkhalakam 3 kau÷ikaþ 4 puraþ 5 .. ityamaraþ . 2 . 4 . 34 .. kumbholuþ 6 khalakam 7 kumbholåkhalakam 8 guggulaþ 9 . iti bharataþ .. jañàyuþ 10 kàlaniryàsaþ 11 devadhåpaþ 12 sarvasahaþ 13 mahiùàkùaþ 14 palaïkaùà 15 . iti ratnamàlà .. yavanadbiùñaþ 16 bhavàbhãùñaþ 17 ni÷àñakaþ 18 jañàlaþ 19 puñaþ 20 bhåtaharaþ 21 ÷ivaþ 22 ÷àmbhavaþ 23 durgaþ 24 yàtughnaþ 25 mahiùàkùakaþ 26 deveùñaþ 27 marudiùñaþ 28 rakùohà 29 råkùagandhakaþ 30 divyam 31 . asya guõàþ . kañutvam . tiktatvam . uùõatvam . kaphamàrutakàsakçmivàtodarakleda÷ophàr÷onà÷itvam . rasàyanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. dãpanatvam . tãkùõatvam . kaùàyatvam . medaþkuùñhanà÷itvam . pittadàhitvam . laghutva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. vi÷adatvam . sàrakatvam . råkùatvam . pàke kañutvam . bhagnasandhànakàritvam . vçùyatvam . såkùmatvam . svaryatvam . picchilatvam . balakàritvam . vraõamehà÷mavàtàmavàtapióakàgranthigaõóamàlànà÷itva¤ca .. * ..
     %<màdhuryàcchamayedvàtaü kaùàyatvàcca pittahà .
     tiktatvàt kaphajittena gugguluþ sarvadoùahà ..>% sa tu pa¤cadhà yathà --
     %<mahiùàkùo mahànãlaþ kumudaþ padma ityapi .
     hiraõyaþ pa¤camo j¤eyo gugguloþ pa¤cajàtayaþ ..>% teùàü råpàõi yathà --
     %<bhçïgà¤janasavarõastu mahiùàkùa iti smçtaþ .
     mahànãlastu vij¤eyaþ svanàmasamalakùaõaþ ..
     kumudaþ kumudàbhaþ syàt padmo màõikyasannibhaþ .
     hiraõyàkhyastu hemàbhaþ pa¤cànàü liïgamãritam ..>% eùàü pràõivi÷eùe prayogo yathà --
     %<mahiùàkùamahànãlau gajendràõàü hitàvubhau .
     hayànàü kumudaþ padmaþ svastyàrogyakarau parau ..
     vi÷eùeõa manuùyàõàü kanakaþ parikãrtitaþ .
     kadàcinmahiùàkùastu mataþ kai÷cinnçõàmapi ..>% nåtanaguggulo råpaü yathà --
     %<snigdhakà¤canasaïkà÷aþ pakvajambåphalopamaþ .
     nåtano gugguluþ proktaþ sugandhiryastu picchilaþ ..>% puràtanasya råpaü yathà .
     %<÷uùko durgandhika÷caiva tyaktaprakçtavarõakaþ .
     puràõaþ sa tu vij¤eyo guggulurvãryavarjitaþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. asya sthànavi÷eùe janmàdikathanam . yathà --
     %<jàyante purapàdapà marubhuvi grãùme'rkasantàpitàþ ÷ãtàrtàþ ÷i÷ire'pi guggulurasaü mu¤canti te pa¤cadhà .
     hemàbhaü mahiùàkùatulyamaparaü satpadmaràgopamaü bhçïgàbhaü kumudadyuti¤ca vidhinà gràhyà parãkùà tataþ ..
     vahnau jvalanti tapane vilayaü prayànti klidyanti koùõasalile payasaþ samànàþ .
     gràhyàþ ÷ubhàþ parihareccirakàlajàtànaïgàravarõasamapåyavigandhavarõàn ..>% iti prayogàmçtam .. pakvasyàsya pårõavãryatvaü màsatrayaparyantaü tiùñhati . iti paribhàùà ..

#<gucchaþ>#, puü, (gudhyati pariveùñate iti . gudh + %<÷asyàdimya÷chaõ .>% iti chaõ iti bhojaràjaþ . yadvà, guïa ÷abde + kvip . gutaü ÷abdaü chyati nà÷ayatãti . gut + cho + %<àtonupasarge kaþ .>% 3 . 2 . 3 . iti kaþ .) stavakaþ . puùpàdira thaluyà iti bhàùà . (yathà, gãtagovinde . 11 . 11 .
     %<akùõornikùipada¤janaü ÷ravaõayostàpi¤chagucchàvalãm ..>%) stambaþ . tçõàdira gochà iti bhàùà .. (udbhidvi÷eùaþ . sa tu mallikàdiþ . yathà, manuþ . 1 . 48 .
     %<gucchagulmantu vividhaü tathaiva tçõajàtayaþ .>% %<målata eva yatra latàsamåho bhavati na ca prakàõóàni te gucchà mallikàdayaþ .>% iti taññãkàyakullåkabhaññaþ ..) dvàtriü÷adyaùñikahàraþ . vatri÷anara hàra iti bhàùà .. kalàpaþ . iti medinã . che . 3 .. mayårera pàkhà iti bhàùà . muktàhàraþ . iti rantidevaþ ..

#<gucchakaü>#, klã, (guccha + saüj¤àyàü kan .) granthiparõam . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<gucchakaþ>#, puü, (guccha + svàrthe kan .) stavakaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 34 .. tatparyàyaþ . gula¤caþ 2 stambaþ 3 kusumoccayaþ 4 gucchaþ 5 . iti ràjanirghaõñaþ .. gutsaþ 6 gutsakaþ 7 . ityamarañãkàyàü bharataþ .. rãñhàkara¤jaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. svàrthe kapratyayàt guccha÷abdàrtho'pyatra ..

#<gucchakaõi÷aþ>#, puü, (gucchavat kaõi÷àni ma¤jaryo yasya .) ràgãdhànyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gucchakara¤jaþ>#, puü, (gucchaþ stavakaþ kara¤japhale yasya .) kara¤javi÷eùaþ . tatparyàyaþ . snigdhadalaþ 2 gucchapuùpakaþ 3 nandã 4 gucchã 5 sànandaþ 6 dantadhàvanaþ 7 . asya guõàþ . kañutvam . tiktatvam . uùõatvam . viùavàtàrtikaõóåvicarcikàkuùñhaspar÷atvagdo÷anà÷itva¤ca .. iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gucchadantikà>#, strã, (gucchàþ stavakãbhåtà dantà iva phalàni yasyàþ . kap ñàp ata itgha¤ca .) kadalã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gucchapatraþ>#, puü, (gucchãbhåtàni patràõi yasya .) tàlavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gucchapuùpaþ>#, puü, (gucchãbhåtàni puùpàõi yasya .) saptacchadavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (a÷okavçkùaþ . asya paryàyà yathà --
     %<hemapuùpastva÷oka÷ca gucchapuùpo'ïganàpriyaþ ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

#<gucchapuùpakaþ>#, puü, (gucchapuùpa + saüj¤àyàü kan .) rãñhàkara¤jaþ . gucchaka . ra¤jaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gucchapuùpã>#, strã, (gucchapuùpa + jàtau ïãù .) dhàtakã . ÷imçóãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gucchaphalaþ>#, puü, (gucchãbhåtàni phalàni yasya .) rãñhàkara¤jaþ . ràjàdanã . katakaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (ràjàdana÷abde'sya guõàdayo j¤àtavyàþ ..

#<gucchaphalà>#, strã, (gucchãbhåtàni phalàni yasyàþ . striyàü ñàp .) agnidamanã . kàkamàcã . niùpàvã . dràkùa . kadalã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gucchabadhrà>#, strã, (gucchena badhyate iti . bandha + bàhulakàt rak . tataùñàp .) guõóàlàvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gucchamålikà>#, strã, (gucchàkçti målamasyàþ . kap striyàü ñàp ata itva¤ca .) guõóàsinãtçõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gucchàrdhaþ>#, puü, (gucchasya dvàtriü÷adyaùñikahàrasya ardhaþ . gràmàrdhavat samàsaþ .) caturviü÷atiyaùñiko hàraþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 105 .. (puüliïganirde÷àdevàsya tathàtvam . klãvaliïge tu %<puüsyardho'rdhaü same'÷ake .>% ityamarokteþ ùoóa÷ayaùñikahàro boddhavya iti tu sudhãbhirvibhàvyam ..)

#<gucchàlaþ>#, puü, (gucchena alati paryàpnotãti . ala paryàptau + ac .) bhåtçõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gucchàhvakandaþ>#, puü, (gucchàhvo gucchasaüj¤akaþ kandaþ .) gula¤cakandaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gucchã>#, strã, (guccha + jàtau ïãù .) gucchakara¤jaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<guja>#, kåjane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüakaü-señ .) pa¤camasvarã . gojati . kåjanamavyakta÷abdaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<guja>#, i kåjane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüakaü-señ .) pa¤camasvarã . i, karmaõi gu¤jyate . kåjanamavyakta÷abdaþ . gu¤jati bhramaraþ ku¤je . iti durgàdàsaþ ..

#<guja>#, ÷i dhvanau . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàü(kuñàü)-paraü-akaü-señ .) ÷i, gujati agujãt jugoja . iti durgàdàsaþ ..

#<gujjarã>#, strã, (gurjarade÷avàsinàü priyà . gurjara + aõ + striyàü ïãp . pçùodaràt ralope vçddhyabhàve ca sàdhuþ .) ràgiõãvi÷eùaþ . asya dhyànaü yathà, saïgãtadarpaõe .
     %<÷yàmà suke÷ã malayadrumàõàü mçdållasatpallavatalpayàtà .
     ÷ruteþ svaràõàü dadhatã vibhàgaü tantrãmukhàddakùiõagujjarãyam ..>% asyàþ kàlaniyamo yathà --
     %<nàño gauóo vaóàrã ca gujjarã de÷ireva ca .
     pårbàhõe gànameteùàü niùiddhamiti tadbidaþ ..>% iti saïgãtadàmodaraþ .. matabhedena pårbàhõe'pi gãyate .. (iyaüpunarbhairavaràgasya varàïganà . hanåmanmate tu megharàgasya . asyàþ svaråpaü yathà, saïgãtadarpaõe .
     %<grahàü÷anyàsa-çùabhà sampårõà gurjarã matà .
     pauravã mårchanà yasyàü vaïgàlyà saha mi÷rità ..>% %<pauravãmårchanà yasyàm .>% ityatra %<saptamã mårchanaitasyàm .>% iti kvacit pàñhaþ . some÷varamate iyaü pa¤camahãnà ùàóavà . iya¤ca kenàpi kàraõena ràgavikàre jàte tatpàpapràya÷cittàrthaü pràyeõa gãyate tathàcoktam --
     %<lobhànmohàcca ye kecid gàyanti ca viràgataþ .
     surasà gurjarã tasya doùaü hantãti kathyate ..>%)

#<gu¤jaþ>#, puü, gu¤janti bhramaràdayo yatra gu¤ja + adhikaraõe gha¤ .) gucchaþ . puùpastavakaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<gu¤jakçt>#, puü, (gu¤jaü gu¤janaü karotãti . kç + kvip tuk ca .) bhramaraþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<gu¤janaü>#, klã, (guji kåjane + bhàve lyuñ .) gungundhvaniþ . bhramaràdi÷abdaþ . (kimidaü gu¤janaü sakhyaþ ùañpadànàü manoharam .)

@<[Page 2,333c]>@
#<gu¤jà>#, strã, (gu¤jatãti . guji + ac . asyàþ pakvaphalagucche ÷abdabàhulyàttathàtvam .) latàvi÷eùaþ .. kuüca iti bhàùà .. tatparyàyaþ . kàkaci¤cã 2 kçùõalà 3 . ityamaraþ . 2 . 4 . 98 .. sàïguùñhà 4 raktikà 5 kàkaõantikà 6 kàkàdanã 7 kàkatiktà 8 kàkajaïghà 9 ÷ikhaõóinã 10 . iti ratnamàlà .. cåóàmaõiþ 11 saumyà 12 ÷ikhaõóã 13 aruõà 14 tàmrikà 15 ÷ãtapàkã 16 uccañà 17 kçùõacåóikà 18 raktà 19 kàmbojã 20 bhillabhåùaõà 21 vanyà 22 ÷yàmalacåóà 23 kàkaci¤cikà 24 . asyà vãjaguõàþ . tãkùõatvam . uùõatvam . iti ràjanirghaõñaþ .. kuùñhavraõanà÷itvam . iti ràjavallabhaþ .. asyàþ ÷iphàguõaþ . vàntikàritvam . ÷ålaviùanà÷itva¤ca . va÷yakarmaõi ÷vetà pra÷astà . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. (iyantu ÷vetaraktabhedena dvividham . yaduktaü bhàvaprakà÷e .
     %<÷vetaraktaprabhedena j¤eyaü gu¤jàdvayaü budhaiþ .
     gu¤jàdvayantu ke÷yaü syàt vàtapittajvaràpaham ..
     mukha÷oùa÷rama÷vàsatçùõàmadavinà÷anam .
     netràmayaharaü vçùyaü balyaü kaõóåvraõaü haret ..
     kçmãndraluptakuùñhàni raktà ca dhavalàpi ca ..>% ÷vetagu¤jà tu abhicàrakarmaõi pra÷astà . yathà, navadurgàmantràbhicàre .
     %<japitvà sitagu¤jànàü kuóavaü kulikodaye ..>% ityàdi .. gu¤jàphalantu viùapràyatvàt kadàpi svasthairna bhoktavyam . asyà viùamayatvamuktaü yathà, pa¤catantre . 4 . 58 .
     %<antarviùamayà hyetà vahi÷caiva manoramàþ .
     gu¤jàphalasamàkàràþ svabhàvàdeva yoùitaþ ..>%) caturyavaparimàõam . rati iti bhàùà . (yathà --
     %<yavo'ùñasarùapaiþ prokto gu¤jà syàttaccatuùñayam ..>% iti ÷àrïgadharepårbakhaõóe prathame'dhyàye ..) caturdhànyaparimàõam . iti ÷ubhaïkaraþ .. godhåmadvayamànam . iti ràjanirghaõñaþ .. (gu¤jati ÷abdàyate iti . kartari ac .) pañahaþ . (gu¤janamiti . guji + bhàve ap .) kaladhvaniþ . iti medinã .. (gu¤jyate bhramaràdibhirmadyapàyibhirvà yatra + adhikaraõe ap gha¤ và .) madiràgçham . iti ÷abdaratnàvalã .. carcà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<gu¤jikà>#, strã, (gu¤jà eva . svàrthe kan . ata itvam .) gu¤jà . triyavaparimàõam . iti ÷abdacandrikà .. (gu¤jà÷abdevivaraõamasyà j¤àtavyam ..)

#<gu¤jitaü>#, klã, (gu¤ja + bhàve ktaþ .) gu¤janam . yathà,
     %<na gu¤jitaü tanna jahàra yanmanaþ ..>% iti bhaññiþ . 2 . 19 ..

#<guñikà>#, strã, (guñireva . gañi + svàrthe kan .) vañikà . guli iti dhàóa iti ca bhàùà .. yathà, %<pyuñikàpàtàdinà vya¤janam .>% iti dàyabhàgaþ ..

@<[Page 2,334a]>@
#<guñha>#, i ka veùñe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüparaü-sakaü-señ .) hrasvã . i ka, guõñhayati aju guñhat . iti durgàdàsaþ ..

#<guóa>#, i ka veùñe . rakùe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-paraü-sakaü-señ .) pa¤camasvarã . i ka, guõóayati . anekàrthatvàccårõãkaraõe'pi . guõóayati hiïgulaü lokaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<guóa>#, ÷i rakùe . vyàghàte . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàü-(kuñàü)-paraü-sakaü-señ .) ÷i, guóati aguóãt . iti durgàdàsaþ ..

#<guóaþ>#, puü, (gavate avyakta÷abdaü karotãti . gu ïa ÷abde + %<kvàdibhyaþ kit .>% uõàü . 1 . 114 . iti óaþ sa ca kit .) golaþ . hastisannàhaþ . iti medinã . óe . 10 .. gràsaþ . iti hemacandraþ .. kàrpàsã . iti ràjanirghaõñaþ .. ikùupàkaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 41 . tasya paryàyaþ . ikùusàraþ 2 madhuraþ 3 rasapàkajaþ 4 khaõóajaþ 5 dravajaþ 6 siddhaþ 7 modakaþ 8 amçtasàrajaþ 9 ÷i÷upriyaþ 10 sitàdiþ 11 aruõaþ 12 rasajaþ 13 . iti ràjanirghaõñaþ .. ikùurasakvàthaþ 14 gaõóolaþ 15 madhuvãjakaþ 16 . iti vaidyakam .. gaõóolam 17 gulaþ 18 svàdukhaõóaþ 19 . iti ÷abdaratnàvalã .. svàduþ 20 . iti trikàõóa÷eùaþ .. asya guõàþ . vçùyatvam . snigdhatvam . gurutvam . vàtanà÷itvam . måtra÷odhanatvam . nàtipittaharatvam . medaþkaphakçmivalapradatva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. madhuratvam . kùàratvam . uùõatvam . kaphanà÷itvam . pittarakte ahitatvam . jãrõa÷caiva rasàyanaþ .. puràtanasya tasya guõàþ . pittapavanàrtitridoùapàõóuprameha÷ramanà÷itvam . dravyàntarasaüyogena vi÷eùato jvaranà÷itvam . rucikàritvam . hçdyatvam . santàpa÷àntipradatvam . viõmåtràmaya÷odhanatvam . agnijananatvam . snigdhatvam . svàdutaratvam . laghutvam . pathyatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. adhikaguõatvam . raktaprasannabalakàritvam . madhuratva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. yàvanàlarasapàkabhavaguóaguõàþ . kùàratvam . kañutvam . madhuratvam . kaphavàtanà÷itvam . pittapradatvam . satataniùevaõena kaõóåtikuùñhajananatvam . janana ityatra ÷amana iti kvacit pàñhaþ . asravidàhadàyitva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. ikùo raso yaþ saüpakvo jàyate loùñavaddçóhaþ . sa guóo gauóade÷e tu matsyaõóyeva guóo mataþ .. ÷leùmàõamà÷u vinihanti sadàrdrakeõa pittaü nihanti ca tadeva harãtakãbhiþ . ÷uõñhyà samaü harati vàtama÷eùamitthaü doùatrayakùayakaràya namo guóàya .. iti bhàvaprakà÷aþ ..
     (%<balyo vçùyo guruþ snigdho vàtaghno måtra÷odhanaþ .
     nàtipittaharo medhyaþ kaphakrimikaro guóaþ ..
     pittaghno madhuraþ ÷uddho vàtahà måtra÷odhanaþ .
     sa puràõo'dhikaguõo gulmàr÷o'rocakàpahaþ ..
     kùaye kàse kùatakùãõe pàõóuroge'sçji kùaye .
     hito yogena saüyukto guóaþ pathyatamo mataþ ..
     gudàmaye kàmala÷oùamehe gulmàmaye pàõóuhalãmake ca .
     vàte sapittàsçji ràjaroge ruciprado rogaharo guóaþ syàt ..
     kàse ÷ophe guóo neùñaþ anyatràpi hito mataþ .
     yogayukto'pi sarvatra hito guõagaõo nayaþ ..
     kùàmakùãõe pavanakupite ÷vàsamårchàturàõàü adhva÷rànta÷ramamadaviùe måtrakçcchrà÷marãõàm .
     jãrõaþ kùàmajvaraviùamage raktapittaprakope tçùõàdàhakùayarudhirage sarvarogànnihanti ..>% iti guóaguõàþ .. iti hàrãte prathamasthàne'ùñame'dhyàye .. * ..

#<guóakaþ>#, puü, (guóena pakvaþ . guóa + bàhulakàt kaþ . yadvà, guóena kàyatãti . kai + kaþ .) guóadvàrà pakvauùadhavi÷eùaþ . asya pårõatejaþ ùaõmàsaparyantaü tiùñhati . iti paribhàùà .. (guóa eva . svàrthe kan . golàkçtiþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 15 . 8 .
     %<sabhu÷uõóya÷maguóakà sàyudhà sapara÷vadhà ..>% %<a÷maguóakà vartulãkçtàþ pàùàõàþ .>% iti taññãkàyàü nãlakaõñhaþ ..)

#<guóakarã>#, strã, (guóaü guóavatsumiùñaü ÷rutisukhakaramityarthaþ karotãti . guóa + kç + %<kç¤o hetutàcchãlyànulomyeùu .>% 3 . 2 . 20 . iti ñaþ striyàü ïãp .) ràgiõãvi÷eùaþ . iti halàyudhaþ ..

#<guóacã>#, strã, (ci + kvip nipàtanàddãrghatve sàdhuþ . guóavat cã cayanaü kùaritoraso yasyà ityarthaþ . amçtodbhavatvàdevàsyàstathàtvam .) guóåcã . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (asyà utpattikathà anyadvivaraõa¤ca guóåcã÷abde draùñavyam ..)

#<guóatçõaü>#, klã, (guóapradhànaü guóakàraõaü và tçõam .) ikùuþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<guóatriõaü>#, klã, (gaóapradhànaü tçõam . nipàtanàt sàdhu .) guóatçõam . ikùuþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<guóatvak>#, [c] klã, (guóaiva madhurà tvagasya .) svanàmakhyàtagandhadravyam . tatparyàyaþ . såtkañam 2 bhçïgam 3 tvakpatram 4 varàïgakam 5 tvacam 6 colam 7 tbacàpatram 8 hçdyam 9 surabhivalkalam 10 . iti ÷abdaratnàvalã .. utkañam 11 cocam 12 . ityamaraþ . 2 . 4 . 134 .. tvak 13 patram 14 iti taññãkà .. asya guõàþ . kapha÷ukràmavàtanà÷itvam . madhuratvam . kañutva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. laghutvam . uùõatvam . svàdutvam . tiktatvam . råkùatvam . pittavçddhikàritvam . arucikaõóuhçdvastivàtàr÷aþkçmipãnasaroganà÷itva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<guóatvacaü>#, klã, (guóavat madhuraü tvacam .) guóatvak . ràjabhogyam . iti ÷abdacandrikà .. jayitrã iti bhàùà ..

@<[Page 2,334c]>@
#<guóadàru>#, klã, guóapradhànaü guóakàraõaü và dàrutçõavçkùaþ .) ikùuþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<guóadhenuþ>#, strã, (guóanirmità guóabhàràdibhiþ kçtà dhenuþ .) guóàdinirmità dhenuþ . yathà -- guóadhenuvidhànasya yadråpamiha yat phalam . tadidànãü pravakùyàmi sarvapàpavinà÷anam .. kçùõàjinaü caturhastaü pràggrãvaü vinyasedbhuvi . gomayenànuliptàyàü darbhamàstãrya sarvataþ .. lavaõenàjinaü tadvat vatsasya parikalpayet . udaïmakhãü kalpayeddhenumudãcyà¤ca savatsakàm .. uttamà guóadhenuþ syàt sadà bhàracatuùñayaiþ . bahubhàreõa và kàryà bhàràbhyàü madhyamà smçtà .. ardhabhàreõa vatsaþ syàt kaniùñhà bhàrakeõa tu . caturthàü÷ena vatsaþ syàt gçhavittànusàrataþ .. dhenuvatsau tadàü tau tu sitasåkùmàmbaràvçtau . ÷uktikarõàvikùupàdau ÷uddhamuktàphalekùaõau .. sitasåtra÷iràlau tu sitakambalakambalau . tàmraguóakapçùñhau tu sitacàmararomakau . vidrumabhråyugakçtau navanãtastanànvitau .. kùaumapucchau kàüsyadohàvindranãlakatàrakau . ityevaü racayitvà tu dhåpadãpaiþ samarcayet .. sarvàsàü dhenånàmevaü vidhànaü j¤eyam . iti pàdme sçùñikhaõóam ..

#<guóapuùpaþ>#, puü, (guóa iva madhuraü puùpamasya .) madhåkavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 27 ..

#<guóaphalaþ>#, puü, (guóa iva madhuraü phalamasya .) pãluvçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 28 ..

#<guóabãjaþ>#, puü, (guóavat madhuraü yadvà, guóaü vartulàkçti vãjaü yasya .) masåraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<guóabhà>#, strã, (guóavat bhàti ÷obhate iti . bhà + kaþ . striyàü ñàp .) yàvanàla÷arkarà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<guóamålaþ>#, puü, (guóavat sumiùñaü målaü yasya .) aülpamàriùa÷àkam . iti ÷abdacandrikà ..

#<guóalaü>#, klã, (guóaü utpattikàraõatvena làtãti . là + kaþ .) gauóã madirà . iti ÷abdacandrikà ..

#<guóa÷arkarà>#, strã, (guóajàtà ÷arkarà .) ÷arkarà . tatparyàyaþ . pipyañà 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, su÷rute uttaratantre 42 adhyàye .
     %<vidàrãtriphalà bhãru ÷çïgàñã guóa÷arkarà ..>%)

#<guóa÷igruþ>#, puü, (guóa iva raktavarõaþ ÷igrurvçkùavi÷eùaþ .) rakta÷obhà¤janaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<guóà>#, strã, (guóa + striyàü ñàp .) snuhãvçkùaþ . guóikà . iti medinã .. u÷ãrã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<guóàkà>#, strã, (guóayati saïkocayati jaóãkaroti dehendriyàdãni yo'vasthàvi÷eùaþ sa guóaþ taü àkàyati prakà÷ayatãti . guóàü àlasyaü jàóyàvasthàü kàyati và . guóa + à + kai + kaþ striyàü ñàp .) nidrà . iti guóàke÷a÷abdavyutpattau ÷rãdharasvàmã .. (àlasyam . iti madhusådanasarasvatiþ ..)

#<guóàke÷aþ>#, puü, (guóàkà nidrà màyà ityarthastasyà ã÷aþ .) ÷ivaþ . (guóà nidrà àlasyaü indriyàõi và tasyà ã÷aþ ÷àstà jitanidro jitendriyo và .) arjunaþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, gãtàyàm . 1 . 24 .
     %<evamukto hçùãke÷o guóàke÷ena bhàrata ! ..>%)

#<guóà÷ayaþ>#, puü, (à÷ete'sminniti . à÷ayo vàsasthànam . tato guóasyeva madhurarasasya à÷ayaþ .) àkhoñavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<guóikà>#, strã, (guóà vartulàkçtiþ . svàrthe kan ñàpi ata itvam .) guñikà . vçhadvañikà . yathà, vaidyakaparibhàùà ..
     %<vañikà guñikà ceti saüj¤àvàntarabhedataþ .>% (cårõàvalehaguóikà kalkànàmanupànakam . vàtapittakaphodreke tridvyekapalamàharet .. iti ÷àrïgadhare madhyakhaõóe ùaùñhe'dhyàye ..)

#<guóucã>#, strã, (guóacã + nipàtanàdutvàgamaþ .) guóåcã . iti dviråpakoùaþ ..

#<guóåcã>#, strã, latàvi÷eùaþ . gula¤ca iti bhàùà .. tatparyàyaþ . vatsàdanã 2 chinnaruhà 3 tantrikà 4 amçtà 5 jãvantikà 6 somavallã 7 vi÷alyà 8 madhuparõã 9 . ityamaraþ .. guóacã 10 . iti bharataþ .. kuõóalã 11 cakralakùaõà 12 . iti ratnamàlà .. amçtavallã 13 jvaràriþ 14 ÷yàmà 15 varà 16 surakçtà 17 madhuparõikà 18 chinnodbhavà 19 amçtalatà 20 rasàyanã 21 chinnà 22 somalatikà 23 bhiùakpriyà 24 kuõóalinã 25 vayaþsthà 26 nàgakumàrikà 27 chadmikà 28 candrahàsà 29 . iti ràjanirghaõñaþ .. amçtavallarã 30 sudhà 31 jãvantã 32 somà 33 cakralakùaõikà 34 vayasyà 35 maõóalã 36 devanirmità 37 . asyà guõàþ . kañutvam . svàdupàkitvam . rasàyanatvam . saügràhitvam . kaùàyatvam . uùõatvam . laghutvam . balyatvam . agnidãpanatvam . doùatrayàmatçódàhamehakàsapàõóukàmalàkuùñhavàtàsrajvarakçmivaminà÷itva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. gurutvam . vãryadàtçtvam . bhramanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. raktapittanà÷itvam . iti ràjavallabhaþ .. asyàþ patrasya guõàþ . àgneyatvam . sarvajvaraharatvam . laghutvam . kaùàyatvam . kañutvam . svàdupàkitvam . rasàyanatvam . balakàritvam . uùõatvam . saügràhitvam . tridoùatçùõàdàhapramehavàtàsçkkàmalàkuùñhapàõóutànà÷itva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. ghçtayuktàyà vàtanà÷itvam . guóayuktàyàþ pittanà÷itvam . madhuyuktàyàþ kaphanà÷itvam . eraõóatailayuktàyà ugravàtàsranà÷itvam . ÷uõñhãyuktàyà àmavàtanà÷itvam . iti ràjavallabhaþ .. * .. asyà utpattiryathà --
     %<atha laïke÷varo nàmnà ràvaõo ràkùasàdhipaþ .
     ràmapatnãü balàt sãtàü jahàra madanàturaþ ..
     tatastaü balavàn ràmo ripuü jàyàpahàriõam .
     balaü vànarasainyena jaghàna raõamårdhani ..
     hate tasmin suràràtau ràvaõe balagarvite .
     devaràjaþ sahasràkùaþ parituùño'piü ràghave ..
     tatra ye vànaràþ kecidràkùasairnihatà raõe .
     tànindro jãvayàmàsa saüsicyàmçtavçùñibhiþ ..
     tato yeùu ca de÷eùu kapigàtràt paricyutàþ .
     pãyåùabindavaþ petustebhyo jàtà guóåcikà ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (guóåcãghçtam . yathà --
     %<guóåcãkvàthakalkàbhyàü sapayaskaü ghçtaü ÷çtam .
     hanti vàtaü tathàraktakuùñhaü jayati dustaram ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe vàtaraktàdhikàre ..)

#<guóeraþ>#, puü, (guóati rakùatãti guóa rakùàyàm + %<patikañhikuñhigaói guóidaü÷ibhya erak .>% uõàü . 1 . 58 . iti erak . rakùakaþ . iti vyutpattilabdho'rthaþ .) gràsaþ . ityuõàdikoùaþ .. guóakaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<guóerakaþ>#, puü, (guóera + svàrthe kan .) gràsaþ . iti hemacandraþ . 3 . 89 ..

#<guóodbhavà>#, strã, (guóàdudbhavo yasyàþ . yadvà, udbhavatyasmàditi udbhavaþ . guóa udbhavo utpattyà÷rayo yasyàþ .) ÷arkarà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<guõa>#, t ka mantraõe . iti kavikalpadrumaþ .. (adanta curàü-paraü-sakaü-señ .) hrasvã . mårdhanyopadhaþ . guõayati . iti durgàdàsaþ ..

#<guõaþ>#, puü, (guõyate mantryate mantraõàdibhirni÷cãyate ràjabhiriti÷eùaþ . guõa mantraõe + gha¤ .) ùañprakàraràjanãtivi÷eùaþ . tadyathà . sandhiþ 1 vigrahaþ 2 yànam 3 àsanam 4 dvaidham 5 à÷rayaþ 6 .. (yathà, manuþ . 7 . 160 .
     %<sandhi¤ca vigraha¤caiva yànamàsanameva ca .
     dvaidhãbhàvaü saü÷raya¤ca ùaóguõàü÷cintayet sadà ..>% ete ùaóguõàstu nãtividà ràj¤à kadà kenopàyena ca prayoktavyàstadvivaraõàdikantu tatraiva . 7 . 161 . ÷lokamàrabhya draùñavyam ..) dhanuràkarùaõarajjuþ . chilà iti bhàùà . (yathà, raghuvaü÷e . 9 . 54 .
     %<atha nabhasya iva trida÷àyudhaü kanakapiïgataói dguõasaüyutam .
     dhanuradhijyamanàdhirupàdade naravaro ravaroùitake÷arã ..>%) tatparyàyaþ . maurvã 2 jyà 3 ÷i¤jinã 4 ÷i¤jyà 5 jyàvà 6 pata¤cikà 7 . iti ÷abdaratnàvalã .. jãvà 8 . iti jañàdharaþ .. rajjuþ . (yathàha ka÷cit .
     %<guõavanto'pi sãdanti na guõagràhako yadi .
     saguõo'pi pårõakumbho yathà kåpe nimajjati ..>% såtram . yathà, àryàsapta÷atyàm . 369 .
     %<kà¤cãguõa iva patitaþ sthitaikaratnaþ phaõã sphurati ..>%) satvarajastamàüsi . (yathà, bhàgavate . 1 . 2 . 23 .
     %<sattvaü rajastama iti prakçterguõàstairyuktaþ paraþ puruùa eka ihàsya dhatte .
     sthityàdaye hariviri¤cihareti saüj¤àþ ÷reyàüsi tatra khalu sattvatanornçõàü syuþ ..>%) ÷uklakçùõaraktapãtàdiþ . dravyà÷ritaþ . sa tu ÷auryàdiþrasagandhàdi÷ca . ityamaraþ . 3 . 3 . 46 .. tasya lakùaõaü yathà --
     %<sattve nivi÷ate'paiti pçthag jàtiùu dç÷yate .
     àdheya÷càkriyàja÷ca so'sattvaprakçtirguõaþ ..>% iti mugdhabodham .. (asyàrthamàha durgàdàsaþ .
     %<yaþ sattve dravye nivi÷ate tadevà÷rayatãtyarthaþ .
     apaiti tasmàt sattvàdapagacchatãtyarthaþ .. yathà ÷yàmatà pårbamàmràdiphalamupagacchati pa÷càt pakvada÷àyàü tato'paiti . pçthak jàtiùu dç÷yate bhinneùu padàrtheùu dç÷yate . yathà àmràdiphale yà ÷yàmatà dçùñà sà kadalãphalàdiùu ca dç÷yate sa guõaþ syàdityarthaþ . nanu tarhi utkùepaõàvakùepaõàku¤canaprasàraõagamanàni pa¤caiva karmàõãti uktakarmasvapi guõatvàpattiþ yadà dravyaü sakriyaü bhavati tadà karma sattve nivi÷ate yadà dravyaü niùkriyaü bhavati tadà karma sattvàdapaiti pçthagjàtiùu ca dç÷yate yathà manuùyeùu gamanàdikriyà dç÷yate tathà pa÷vàdiùu ca dç÷yate ataþ karmaõo guõatvamapàkartumàha àdheya÷càkriyàja÷ceti . àdheya utpàdyaþ yathà pakvamçõmayapàtreùu raktatàguõaþ sahi vahnisaüyogàdinà niùpàdyate . akriyàja iti . kriyàyà jàyate .
     iti kriyàjaþ . na kriyàjo'kriyàjaþ nitya ityarthaþ . àkà÷àdiùu mahattvàdirguõaþ . tata÷ca guõasya utpàdyatvamanutpàdyatva¤ca iti prakàradvayadar÷anatayà karmaõo guõatvaü na syàditi j¤àpitam karmatvaü sarvameva utpàdyamiti . eva¤cettarhi dravyamapi guõo'stu tatràpi hyete dharmà vartante .
     yathà tadapi dravyamàrambhake avayavadravye nivi÷ate tato'paiti ca yathà ÷arãramavayavi taddhi mastakàdiùvavayaveùu samavetaü bhavatãti tadvinà÷àt tato'paiti . pçthagjàtiùu pa÷vàdiùu ca dç÷yate evaü dravyasya utpàdyatvamanutpàdyatva¤càsti avayavi dravyasya utpàdyatvàt àkà÷àdestu anutpàdyatvàditi . ata àha asattvaprakçtiriti .
     sattvaü dravyaü prakçtiþsvabhàvaþ . sattvaü prakçtiryasya sa sattvaprakçtiþ . na sattvaprakçtirasattvaprakçtiþ ..>%) vi÷eùàdhànahetuþ siddho vastudharmaþ . ÷uklàdayo hi gavàdikaü svajàtãyebhyaþ kçùõagavàdibhyo vyàvartayantãti sàhityadarpaõam .. api ca . dravyatvavyàpakatàvacchedakasattvànyajàtimattvaü tadarthaþ tadyathà . råpam 1 rasaþ 2 gandhaþ 3 spar÷aþ 4 saükhyà 5 parimàõam 6 pçthaktvam 7 saüyogaþ 8 vibhàgaþ 9 paratvam 10 aparatvam 11 buddhiþ 12 sukham 13 duþkham 14 icchà 15 dveùaþ 16 yatnaþ 17 gurutvam 18 dravatvam 19 snehaþ 20 saüskàraþ 21 dharmaþ 22 adharmaþ 23 ÷abdaþ 24 . iti bhàùàparicchedaþ .. (sàttvikanàyakaguõà yathà, sàhityadarpaõe . 3 . 58 . ÷obhàvilàsomàdhuryaïgàmbhãryaü dhyairyatejasã . lalitaudàryamityaùñau sattvajàþ pauruùàguõàþ .. eteùàü vi÷eùavivaraõantu tattacchabde draùñavyam ..) apradhànam . sådaþ . indriyam . tyàgaþ . vañã . iti medinã .. õe . 10 .. bhãmasenaþ . tantuþ . doùànyavi÷eùaõam . iti hemacandraþ .. vidyàdi . iti vi÷vaþ .. (vya¤janam . yathà, manuþ . 3 . 226 .
     %<guõàü÷ca såpa÷àkàdyàn payodadhighçtaü madhu .
     vinyaset prayataþsamyak bhåmàveva samàhitaþ ..>% %<guõàn vya¤janàni annàpekùayà'pràdhànyàt guõayuktàn và .>% iti taññãkàyàü kullåkabhaññaþ .. àvçttiþ . yathà, mahàbhàrate .
     %<àhàro dviguõaþ strãõàü buddhistàsàü caturguõàþ .
     ùaóguõo vyavasàya÷ca kàma÷càùñaguõaþ smçtaþ ..>%) vyàkaraõoktasaüj¤àvi÷eùaþ . yathà . iïo'raleïõuþ . asyàrthaþ . i u é ë eùàü sthàne e o ar al ete guõasaüj¤à bhavanti . iti mugdhabodham . kàvyaguõasya lakùaõaü yathà -- ye rasasyàïgino dharmàþ ÷auryàdaya ivàtmanaþ . utkarùahetavaste syuracalasthitayo guõàþ .. iti kàvyaprakà÷aþ .. tasya bhedàþ . ÷leùaþ prasàdaþ samatà màdhuryaü sukumàratà . arthavyaktirudàratvamojaþkàntisamàdhayaþ .. iti vaidarbhamàrgasya pràõà da÷a guõàþ smçtàþ .. iti daõóã .. màdhuryaujaþprasàdàkhyàstrayaste na punarda÷a .. tasya da÷asaükhyàbhàve heturyathà -- kecidantarbhavantyeùu doùatyàgàt pare ÷ritàþ . anye bhajanti doùatvaü kutracinna tato da÷a .. iti bharatamuniþ . smçtyuktaguõavi÷eùà upavàsa÷abde draùñavyàþ ..

#<guõakaþ>#, puü, (guõayati àvartayatãti . guõa + õvul .) pårakàïkavi÷eùaþ . yathà, guõyàntyamaïkaü guõakena hanyàt . iti lãlàvatã ..

#<guõakàraþ>#, puü, (guõaü vya¤janàdikaü pàkajanitaguõaü và karotãti . kç + aõ . viràñanagare chadmave÷ena såpakàritvagrahaõàt pàka÷àstrakattçtvàcca bhãmasya tathàtvam .) bhãmasenaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (viràñanagare'sya såpakàritvasvãkàrakathà yathà, mahàbhàrate . 4 . 2 . 1--4 . bhãma uvàca .
     %<paurogavo bruvàõo'haü vallavo nàma nàmataþ .
     upasthàsyàmi ràjànaü viràñamiti me matiþ ..
     såpànasya kàriùyàmi ku÷alo'smi mahànase .
     kçtaprarvàõi yairasya vya¤janàni su÷ikùitaiþ ..
     tànapyabhibhaviùyàmi prãtiü sa¤janayannaham .
     àhariùyàmi dàråõàü nicayànmahato'pi ca ..
     tatprekùya vipulaü karma ràjà prãto bhaviùyati .
     amànuùàõi kurvàõaü tàni karmàõi bhàrata ! ..
     ràj¤astasya paripreùyà maüsyante màü yathà nçpam .
     bhakùyànnarasapànànàü bhaviùyàmi tathe÷varaþ ..>%) pàcake guõakàrake ca tri .

#<guõaj¤aþ>#, tri, (guõaü jànàtãti . guõa + j¤à + kaþ .) guõavettà . yathà -- guõini guõaj¤o ramate nàguõa÷ãlasya guõini paritoùaþ . alireti vanàt kamalaü na hi bhekastvekavàso'pi .. ityudbhañaþ ..

#<guõanikà>#, strã, (guõayati punaþpunaràmre óayatãti . guõat ka àmreóane + %<õyàsa÷rantho yuc .>% 3 . 3 . 107 . iti yuc . saüj¤àyàü kan kàpi ata itva¤ca .) nçtyam . ÷ånyàïkam . pàñhani÷cayaþ . iti medinã .. ke 185 . (÷àstràdãnàü punaþ punaranu÷ãlanam . yathà, màdhe . 2 . 75 .
     %<hetuþparicayasthairye vakturguõanikaiva sà ..>% màlà . ityànandalaharãñãkà .. (yathà, ànandalaharyàü . 3 .
     %<daridràõàü cintàmaõiguõanikà janmajalaghau nimagnànàü draüùñrà muraripuvaràhasya bhavatã ..>%)

#<guõanã>#, strã, (gaõyate punaþpunaranu÷ãlyate'nayà . guõa + lyuñ + ïãp .) pàñhani÷cayaþ . tatparyàyaþ . bhavinã 2 ÷ãlanam 3 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<guõanãyaþ>#, puü, (guõyate punaþpunaranu÷ãlyate'nena iti . guõa àmreóane + karaõe anãyar .) ÷àstràdyabhyàsaþ . iti hàràvalã . 150 . (karmaõi anãyar . guõitavye tri ..)

#<guõabhraü÷aþ>#, puü, (guõasya bhraü ÷ovinà÷aþ .) guõanà÷aþ . tatparyàyaþ paryantikà 2 . iti hàràvalã .. 210 ..

#<guõalayanikà>#, strã, (guõà guõanirmitàþ pañàþ lãyante'syàm . guõa + lã + adhikaraõe + lyuñ . striyàü ïãp kan ñàpi pårbahrasva÷ca .) vastranirmitagçham . tatparyàyaþ keõikà 2 pañakuñã 3 . iti hemacandraþ . 3 . 346 ..

#<guõalayanã>#, strã, (guõà guõamayapañàþ lãyante yatra . lã + lyuñ + ïãp .) guõalayanikà . iti halàyudhaþ ..

#<guõavàn>#, [t] puü, tri, (guõovidyate'sya . guõa + matup masya vatvam .) sambandhã . iti trikàõóa÷eùaþ .. guõavi÷iùñaþ . yathà, dàtà dayàlurguõavànnaraþ syàt gare pareùàmupakàrakartà . iti koùñhãpradãpaþ .. (puü, yaduvaü÷ãya sunàbhasya dauhitraþ . yathà, harivaü÷e . 155 .
     %<guõavatyapi putra¤ca guõavantamajãjanat ..>% striyàü ïãp . tasya sunàbhasya duhità . yathà, tatraiva . 153 .
     %<vajranàbhasya tanayaþ sunàbho nàma vi÷rutaþ .
     duhitçdvaya¤ca nçpate ! tasya råpaguõànvitam .
     ekacandravatã nàmnà guõavatyatha càparà ..>% gàyattrãråpà mahàdevã . yathà, devãbhàgavate . 12 . 6 . 12 .
     %<guhàvàsà guõavatã gurupàpapraõà÷inã ..>% gaïgà . yathà, kà÷ãkhaõóe . 29 . 53 .
     %<gåóharåpà guõavatã gurvã gauravavardhinã ..>% apsarovi÷eùaþ . yathà, tatraiva 9 adhyàye .
     %<alambuùà guõavatã sthålake÷ã kalàvatã ..>%

#<guõavçkùakaþ>#, puü, (guõànàü taraõãstharajjånàü vçkùa iva . tataþ svàrthe kan .) naukàguõabandhanastambhaþ . màstula iti bhàùà . tatparyàyaþ . kåpakaþ 2 . ityamaraþ . 1 . 10 . 12 .

#<guõasàgaraþ>#, puü, (guõànàü sàgara iva àdhàrasthànam .) brahmà . iti ÷abdaratnàvalã .. buddhivi÷eùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. sakalaguõàdhàra÷ca ..

#<guõà>#, strã, (guõàþ såkùmatantavaþ santyasyàþ . %<ar÷a àdibhyo'c .>% 5 . 2 . 127 . ityac . striyàü ñàp .) dårvà . màüsarohiõã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<guõàkaraþ>#, puü, (guõànàmàkara iva . guõabàhulyàttathàtvam .) buddhaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (mahàdevaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 47 .
     %<gajahà daityahà kàlo lokadhàtà guõàkaraþ ..>%) guõayukte tri . yathà --
     %<tapasyabhiratasyàtha tasya puttro guõàkaraþ .
     satyavàn nàüma devarùe ! manasà sambçto mayà ..>% iti vanaparvaõi sàvitrãvratakathà ..

#<guõitaþ>#, tri, (guõyate sma . guõa àmreóane + kta .) påritaþ . tatparyàyaþ . àhataþ 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 88 .. yathà . pa¤cadhà guõità dvàda÷asaükhyà ùaùñirbhavatãtyàdi iti bharataþ .. (guõo'sya jàtaþ . tàrakàdibhya itac .) piõóitaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<guõã>#, [n] puü, (guõo jyà vidyate'sya . guõa + iniþ .) dhanuþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (guõàste tu dàkùiõyàdayo vidyante'syeti .) guõavi÷iùñe tri . yathà . guõigaõagaõanàrambhe na patati kañhinã sasambhramàdyasya . tenàmbà yadi sutinã vada bandhyà kãdç÷ã nàma .. iti hitopade÷aþ ..

#<guõãbhåtaþ>#, tri, (aguõo guõobhåtaþ . guõa + bhå + ktaþ . abhåta tadbhàve cvi .) apraghànãbhåtaþ . yathà . kçtapårvãkañamityatra samàsaniviùñatvàdguõãbhåtàdvi÷eùabodhikà dvitãyà noktà . iti susenakaviràjaþ .. (tathàca mahàbhàrate . 2 . 15 . 11 .
     %<sarvairapi guõairyukto nirvãryaþ kiü kariùyati .
     guõãbhåtà guõàþ sarve tiùñhanti hi paràkrame ..>%)

@<[Page 2,337a]>@
#<guõãbhåtavyaïgyaþ>#, puü, (guõãbhåtamapradhànãbhåtaü vyaïgyaü vya¤janà ÷aktiryatra .) kàvyavi÷eùaþ . yathà -- atàdç÷i guõãbhåtavyaïgyaü vyaïgye tu madhyamam .. * tasyàùñau bhedàþ yathà . agåóhamaparasyàïgaü vàcyasiddhyaïgamasphuñam . sandigdhatulyapràdhànye kàkvàkùiptamasundaram . vyaïgyamevaü guõãbhåtavyaïgyasyàùñau bhidà matàþ .. * .. agåóhaü yathà . sphuñatayà vàcyàyamànamiti aparàïgam . yathà aparasya rasàdervàcyasya và vàkyàrthãbhåtasya aïgaü rasàdi anuraõanaråpaü và .. * .. vàcyasiddhyaïgaü yathà . àpàtataþ pratãtasya vàcyàrthasya pratisandhãyamànànupapattiniràsakaü vyaïgyam .. * .. asphuñaü yathà . vidagdhairapi kle÷agamyaü sandigdhapràdhànyaü yathà pràdhànyamatra rasàdivya¤jakatvena tathà ca pratãtasya rasàdervya¤jakaü kiü vàcyaü kiüvà vyaïgyamitauttarakàlikasandehaviùayatvaü tattvam .. * .. tulyapràdhànyaü yathà . atràpi rasàdivya¤jakatvenaiva pràdhànyaü vyaïgyasya ni÷citatvena tena tena vàcyena tulyàrtho bodhyaþ .. * kàkràkùiptaü yathà . àkùiptamatra pràgeva padàrthavidhayà upasthànam .. * asundaraü yathà .
     %<rasàdivya¤jane vàcyamukhanirãkùakaü vyaïgyam .>% iti kàvyaprakà÷aþ .. (ityatra sàhityadarpaõakàreõa kàvyabhedamà÷ritya yaduktaü tadyathà . 4 . 1 .
     %<kàvyaü dhvanirguõãbhåtavyaïgya¤ceti dbidhà matam .
     vàcyàti÷ayini vyaïge dhvanistat kàvyamuttamam ..>% tatraiva ca . 4 . 16 . aparantu guõãbhåtavyaïgyaü vàcyàdanuttame vyaïgye . %<aparaü kàvyam . anuttamatvaü nyånatayà sàmyena ca sambhavati ..>% tatastatra syàditaràïgaü kàkvàkùipta¤cetyàdyaùñau bhedànuktvà itarasya rasàderaïgaü rasàdivyaïgyaü yathetyabhidhàya krama÷a itaràïgàderudàharaõàni pradar÷itàni . yathà -- ayaü sa rasanotkarùã pãnastanavimardanaþ . nàbhyårujaghanaspar÷ã nãvãvisraüsanaþ karaþ .. atra ÷çïgàraþ karuõasyàïgam .
     %<mànonnatàü praõayinãmanunetukàmastvatsainyasàgararavodgatakarõatàpaþ .
     hà ! hà ! kathaü nu bhavato ripuràjadhànãpràsàdasantatiùu tiùñhati kàmilokaþ ..
     atrautsukyatràsasandhisaüskçtasya karuõasya ràjaviùayaratàvaïgabhàvaþ .
     janasthàne bhràntaü kanakamçgatçùõàndhitadhiyà vaco vaidehãti pratipadamuda÷ru pralapitam .
     kçtà laïkàbharturvadanaparipàñãùu ghañanà mayàptaü ràmatvaü ku÷alavasutà na tvadhigatà ..>% atra ràmatvaü pràptamityavacane'pi ÷abda÷aktereva ràmatvamavagamyate . vacanena tu sàdç÷yahetukatàdàtmyàropaõamàviùkurvatà tadgopanamapàkçtam . tena vàcyaü sàdç÷yaü vàkyàrthànvayopapàdakatayà'ïgatàü nãtam . kàkvàkùiptaü yathà -- mathnàmi kaurava÷ataü samare na kopàt duþ÷àsanasya rudhiraü na pibàmyurastaþ . sa¤cårõayàmi gadayà na suyodhanorå sandhiü karotu bhavatàü nçpatiþ paõena .. atra %<mathnàmyevetyàdi>% vyaïgyaü vàcyasya niùedhasya saha bhàvenaiva sthitam . dãpayan rodasãrandhrameùa jvalati sarvataþ . pratàpastava ràjendra ! vairivaü÷adavànalaþ .. atrànvayasya veõutvàropaõaråpo vyaïgyaþ . pratàpasya davànalatvàropasiddhyaïgam . %<harastu ki¤cit parivçttyetyàdau>% vilocanavyàpàracumbanàbhilàùayoþ pràdhànye sandehaþ . bràhmaõàtikramatyàgo bhavatàmeva bhåtaye . jàmadagnya÷ca vo mitramanyathà durmanàyate .. atra para÷uràmo rakùaþkulakùayaü kariùyatãti vyaïgyasya vàcyasya ca samaü pràdhànyam . sandhau sarvasvaharaõaü vigrahe pràõanigrahaþ . allàpadãnançpatau na sandhirna ca vigrahaþ .. atra allàpadãnàkhye nçpatau dànasàmàdimantareõa nànyaþ pra÷amopàyaþ vyaïgyaü vyutpannànàmapijhañityasphuñam . anena lokaguruõà satàü dharmopade÷inà . ahaü vratavatã svairamuktena kimataþ param .. atra pratãyamàno'pi ÷àkyamunestiryak yoùiti balàtkàropabhogaþ sphuñatayà vàcyàyamàna ityagåóham . vàõãrakuóuïguóóãõasauõikolàhalaü suõantãe . gharakammabàbbàóàe bahåe sãanti aïgàiü .. atra dattasaïketaþ ka÷cillatàgçhaü praviùñaþ iti vyaïgyàt %<sãdantyaïgàni>% iti vàcyasya camatkàraþ sahçdayasaüvedya ityasundaraü ki¤ca yo dãpakatulyayogitàdiùu upamàdyalaïkàro vyaïgyaþ sa guõãbhåtavyaïgya eva . kàvyasya dãpakàdimukhenaiva camatkàravidhàyitvàt . taduktaü dhvanikçtà . alaïkàràntarasyàpi pratãtau yatra bhàsate . tatparatvaü na kàvyasya nàsau màrgo dhvanermataþ .. yatra ca ÷abdàntaràdinà gopanakçtacàrutvasya viparyàsaþ . yathà -- dçùñyà ke÷avagoparàgahçtayà ki¤cinna dçùñaü mayà tenàtra skhalitàsmi nàtha ! patitàü kiü nàma nàlambase ? ekastvaü viùameùu khinnamanasàü sarvàbalànàü gatirgopyaivaü gaditaþsale÷amavatàdgoùñhe harirva÷ciram .. atra goparàgàdi÷abdànàü gope ràga ityàdivyaïgyàrthànàü %<sale÷amiti>% padena sphuñatayàvabhàsaþ . sale÷amiti padasya parityàge dhvanireva . ki¤ca yatra vastvalaïkàrarasàdiråpavyaïgyànàü rasàbhyantare guõãbhàvaþ tatra pradhànakçta eva kàvyavyavahàraþ . taduktaü tenaiva . prakàro'yaü guõãbhåtavyaïgyo'pi dhvaniråpatàm . dhatte rasàditàtparyàlocanayà punariti .. yatra ca . yatronmàdànàü pramadàjanànàmabhraülihaþ ÷oõamaõãmayåkhaiþ . sandhyàmramaü pràpnuvatà makàõóe'pyanaïganepathyavidhiü vyadhatta .. ityàdau rasàdãnàü nagarãvçttàdi vastumàtre'ïgatvam . tatra teùàmatàtparyaviùayatve'pi taire guõãbhåtaiþ kàvyavyahàraþ . taduktamasmatsagotrakavipaõóitamukhya÷rãcaõóidàsapàdaiþ . kàvyàrthasyàkhaõóabuddhivedyasya tanmayãbhàvenàsvàdada÷àyàü guõapradhànabhàvàvabhàsastàvannànubhåyate kàlàntare tu prakaraõàdiparyàlocnayà bhavannapyasrau na kàvyavyapade÷aü vyàhantumã÷astasyàsvàdamàtrà yattatvàditi ..)

#<guõe÷varaþ>#, puü (guõairhetubhirã÷varaþ÷reùñhaþ påjya ityathaþ . vividhaguõa÷àlidravyajàtotpàdakatayàsya tathàtvam .) citrakåñaparvataþ . iti ÷abdaratnàvalã .. guõapatau tri .. (guõànàü nànàvidhapuruùopayogiguõànàü ã÷varaþ prabhuþ svàmã và ÷àntadàntàdi guõa÷àlã puruùa ityarthaþ . guõànàü sattvarajastamasàü trayàõàü màyàguõànàmiti yàvat ã÷varaþ niyantà . parame÷varaþ ..)

#<guõotkarùaþ>#, puü, (guõànàü utkaùaþ utkarùaõaü pràdhànyamityarthaþ .) guõapràdhànyam . (yathà, goþ ràmàyaõe . 1 . 25 . 19 .
     %<svabhàvajairguõairdivyaiþ kàmajairbahulairvçtaþ .
     bhåyastava guõotkarùamete vidye kariùyataþ ..>%) ati÷ayaþ . tatparyàyaþ . parabhàgaþ 2 . iti hemacandraþ . 6 . 11 ..

#<guõotkãrtanaü>#, klã, (guõànàü utkãrtanaü kathanam .) yadvà guõairgaõasåcakavàkyairutkãrtanam . guõakathanam . virahakàlãnakàntàviùayakapra÷aüsàpratipàdanam . iti rasama¤jarã .. kàntàpadamatropalakùaõam ..

#<guõñhitaþ>#, tri, (guñhi veùñane + karmaõiktaþ .) guõóitaþ . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ .. àvçtaþ . råùitaþ . dhålyàdibhirghåsarita ityarthaþ . yathà, goþ ràmàyaõe . 6 . 82 . 8 .
     %<tanna yuddhena me kàryaü na pràõairnàpi sãtayà .
     lakùaõaü nihataü dçùñvà bhràtaraü pàü÷uguõñhitam ..>%)

#<guõóaþ>#, puü, (guói veùñane + ac .) tçõabhedaþ . yasya kandaþ ka÷eru . tatparyàyaþ . kàõóaguõóaþ 2 dãrghakàõóaþ 3 trikoõakaþ 4 chatragucchaþ 5 asipatraþ 6 nãlapatraþ 7 tridhàrakaþ 8 . asya guõàþ . madhuratvam . ÷ãtatvam . kaphapittàtisàradàharaktanà÷itvam . asya madhye sthalataro'dhikagaõaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 2,338a]>@
#<guõóakaþ>#, puü, (guõóa + saüj¤àyàü kan . guói + õvul và .) malinaþ . dhålã . kaloktiþ . snehapàtram . iti medinã . ke . 83 ..

#<guõóakandaþ>#, puü, (guõóa ityàkhyayà prasiddhaþ kandaþ . guõóànàü kanda iti kecit .) ka÷eru . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<guõóàrocanikà>#, strã, (guõóà'pi rocanà haridrà iva . tata ivàrthe kan ñàp kàpi ata itva¤ca .) vçkùavi÷eùaþ . kamalàguüói iti bhàùà . tatparyàyaþ . kàmpillakaþ 2 raktàïgà 3 . iti ratnàmàlà ..

#<guõóàlà>#, strã, (guõóàla + ñàp . yadvà guõóàü cårõaü àlàti àdatte iti . à + là + kaþ . striyàü ñàp .) kùudrakùupavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . jalodbhåtà 2 gucchavadhrà 3 jalà÷ayà 4 . asyà guõàþ . kañutvam . tiktatvam . uùõatvam . ÷othavraõanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<guõóàsinã>#, strã, (guõóa ityàkhyayà àste vartate iti . às + õiniþ . guõóà satã àste ityeke .) tçõabhedaþ . tatparyàyaþ . guõóàlà 2 guóàlà 3 gucchamålikà 4 cipiñà 5 tçõapatrã 6 yavàsàü 7 pçthulà 8 viùñarà 9 . asyà guõàþ . kañutvam . pittadàha÷rama÷vayathuvaõadoùanà÷itvam . tiktatvam . uùõatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<guõóikaþ>#, puü, strã, (guõóo'styasyeti . %<ata iniñhanau .>% 5 . 2 . 115 . iti ñhan .) guõóakaþ . taõóulàdicårõam . guüóà iti bhàùà . yaduktaü anantavratakathàyàm .
     %<guõóikaiþ sitapãtai÷ca maõóayantã gçhàïganam ..>%

#<guõóicà>#, strã, (guõóibhirguõóikaiþ sitapãtàdiraïgaiþ prastareùñakàdicårõairvà cãyate upacãyate iti . ci + gha¤arthe kaþ tataùñàp . guõóicàityàkhyayà prasiddhà và . yadvà guõóyate avaguõñhyate brahmatejobhirasyà dar÷aka iti ÷eùaþ . guói veùñane iti dhàtornipàtanàt cakàràgame sàdhuþ . iyaü vyutpattistu guõóicàvivaraõadar÷anairevabodhyavyà .) ÷rãpuruùottamadevasya rathàrohaõànantaravàsàrthamaõóapavi÷eùaþ . yathà -- maõóape vàsayeddevàn guõóicàkhye manohare . càrucandràtape càrumàlyacàmarabhåùite .. ratnastambhamaye svarõavedikopastçtàntare . yàcãravalayàvãte sudhàlepasamujjvale .. sàdhusopànaghañite caturdvàropa÷obhite . trailokyàóambarayute mahàvedyàü mahàkratoþ .. pràdurbhàvo mahe÷asya yàtràbhåddàruvarùmaõaþ .. * .. tasyàü ÷rãjagannàthadevasya dar÷anaphalaü yathà --
     %<bindutãrthatañe tasmin saptàhàni janàrdanaþ .
     tiùñhet purà svayaü ràj¤e varametat samàdi÷at ..
     tattãrthatãre ràjendra ! sthàsvàmi prativàsaram .
     sarvatãrthàni tasmiü÷ca sthàsyanti mayi tiùñhati ..
     tatra snàtvà vidhànena tãrthe tãrthopapàvane .
     saptàhaü ye prapa÷yanti guõóicàmaõóape sthitam ..
     mà¤ca ràmaü subhadrà¤ca mama sàyujyamàpnuyuþ .. * ..>% tasyà nàmakaraõaü yathà, utkalakhaõóam .
     %<ata årdhaü pravakùyàmi mahàvedãmahotsavam .
     aj¤ànatimiràndho'pi yena bhàsvatpadaü bhajet ..
     sarvapàparajaþ÷àntyà påjyatvàt sarvadaivataiþ .
     guõóicàkhyàpi sà yàtrà brahmatejo'vaguõñhanàt ..>%

#<guõóitaþ>#, tri, (guói veùñane + karmaõi ktaþ .) dhåliguõóakenaiva mrakùitaþ . tatparyàyaþ . råùitaþ 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 89 .. cårõãkçta÷ca ..

#<gutthaþ>#, puü, (gutsa + pçùodaràditvàta sàdhuþ .) gavedhukà . iti ratnamàlà ..

#<gutthakaü>#, klã, (guttha + saüj¤àyàü kan . yadvà guccha iva gucchena và kàyatãti . kai + kaþ . pçùodaràt sàdhuþ .) granthiparõam . iti ratnamàlà ..

#<gutsaþ>#, puü, (gudhyate tçõapatrapuùpàdibhiþ pariveùñyate'sau iti . gudh pariveùñane + %<undigudhikuùibhya÷ca .>% uõàü . 3 . 68 . iti karmaõi saþ kicca .) stavakaþ . stambaþ . (hàràdau tu gudhyate pariveùñyate kaõñhavakùaþsthalàdikamanena .) dvàtriü÷adyaüùñikahàraþ . granthiparõavçkùaþ . iti medinã . se . 2 ..

#<gutsakaþ>#, puü, (gutsa + svàrthe kan .) stavakaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. granthaparicchedaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<gutsakapuùpaþ>#, puü, (gutsakàni stavakãbhåtàni puùpàõi yasya yatra và .) saptacchadavçkùaþ . iti jañàdharaþ ..

#<gutsàrdhaþ>#, puü, (gutsaü gucchaü pràpya à÷ritya và çdhnotãti . çgh + ac . gutsaü àrdhayati vardhayati iti . çdh + õic ac và . yadvà gutsasya ardhaþ asamàü÷akaþ .) gucchàrdhaþ . caturviü÷atiyaùñikahàraþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<guda>#, ïa khelane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-àtmaüakaü-señ .) ïa, godate . iti durgàdàsaþ ..

#<gudaü>#, klã, (godate khelati calatãtyarthaþ apànasaüj¤akavàyuþ anena . gud + %<igupadheti .>% 3 . 1 . 135 . iti kaþ .) malatyàgadvàram . tatparyàyaþ . apànam 2 pàyuþ 3 . ityamaraþ . 2 . 6 . 73 .. guhyam 4 gudavartma 5 . iti jañàdharaþ .. (yathà, manau . 8 . 282 .
     %<avaniùñhãvato darpàddvàvoùñau chedayennçpaþ .
     avamåtrayato meóhramava÷abdayato gudam ..>%)

#<gudakãlaþ>#, puü, (gudasya apànasya maladbàrasyetyarthaþ yadvà gude kãla iva .) ar÷orogaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, su÷rute såtrasthàne 46 adhyàye .
     %<ànàhamedo gudakãlahikkà÷vàsàpahaþ ÷oõitapittakçcca ..>%)

#<gudakãlakaþ>#, puü, (gudakãla + svàrthe kan .) gudakãlaþ . iti halàyudhaþ ..

@<[Page 2,338c]>@
#<gudagrahaþ>#, puü, (gudasya graha iva gudamà÷ritya grahavat pravartate ityarthaþ . yadvà gudaü maladvàramadhikçtya àbhyantarikasthànaü gçhõàti dhàrayatãti graha + ac .) udàvartarogaþ . iti hemacandraþ . 3 . 133 ..

#<gudabhraü÷aþ>#, puü, (gudasya bhraü÷o'smàt . gudaü bhagaü bhra÷yate'smàditi và .) maladvàranirgamarogaþ . tasya lakùaõam .
     %<pravàhanàtisàràbhyàü nirgacchati gudaü vahiþ .
     råkùadurbaladehasya gudabhraü÷aü tamàdi÷et ..>% iti màdhavakaraþ .. taccikitsà yathà --
     %<gudabhraü÷e gudaü svinnaü snehenàktaü prave÷ayet .
     praviùñaü rodhayedyatnàdgavyasacchidracarmaõà ..
     padminyàþ komalaü patraü yaþ khàdeccharkarànvitam .
     etanni÷citya nirdiùñaü na tasya gudanirgamaþ ..
     måùakàõàü vasàbhirvà gudabhraü÷e pralepanam .
     susvinnamåùikàmàüsenàthavà svedayedgudam ..
     vçkùàmlànalacàïgerãvilvapàñhàyavàgrajam .
     takreõa ÷ãlayet pàyuü bhraü÷àrto'naladãpanam ..
     måùakàn da÷amålàni gçhõãyàdubhayaü samam .
     tayoþ kvàthena kalkena pacettailaü yathoditam ..
     abhyaïgàttasya tailasya gudabhraü÷o vina÷yati .
     vina÷yati tathà tena gudamålaü bhagandaraþ ..>% iti måùakatailam . iti bhàvaprakà÷aþ .. (yadà guhyaü nirasyeta tadà kuryàt kriyàmimàm . sahacaryàbalànà¤ca raso gràhyo ghçtaü payaþ .. paktrà ghçtena lepaþ syàt tasya cedaü pra÷asyate . araõãpallavakvàtho vàpyaü loùñraü sacandanam .. prottapya vahnisadç÷aü sahasà narasya nirvàpya kà¤jikamatho vidadhãta tadvat . saukhya¤ca sàmyagudasecanakaü pra÷astaü saüve÷yamadhyagudato dçóhabandhanaü syàt .. iti gudabhraü÷aþ .. iti hàrãte cikitsitasthàne tçtoye'dhyàye .. * .. athàsya cikitsà .
     %<gudaniþsaraõe ÷åle pànamamlasya sarpiùaþ .
     pra÷asyate niràmàõà mathavàpyanuvàsanam ..
     càïgerã koladadhyamlanàgarakùàrasaüyutam .
     ghçtamutkvathitaü peyaü gudabhraü÷arujàpaham ..>% iti càïgerãghçtam .. * ..
     %<sattavyapippalãmålaü savyoùavióadàóimam .
     peyamamlaü ghçtaü yuktyà sadhànyàjàjicitrakam ..
     da÷amålopasiddhaü và savilvamanuvàsanam .
     ÷atàhvà ÷añã vilvairvà vacayà citrakeõa và ..
     stabdhabhraùñagude pårbaü snehasvedau prayojayet ..>% iti carake cikitsàsthàne da÷ame'dhyàye ..)

#<gudàïkuraþ>#, puü, (gude aïkuraþ praroha iva gudamadhikçtya prarohavadutpadyate valirityarthaþ .) ar÷orogaþ . iti hemacandraþ .. 3 . 132 . (%<gudàïkurà bahvanilàþ .>% iti vàbhañe nidànasthàne saptame'dhyàye ..)

@<[Page 2,339a]>@
#<gudra>#, i ka kundre . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-paraüsakaü-señ-idit .) pa¤camasvarã . dantyavarga tçtãyopadhaþ . kundro mithyoktiþ . i ka, gundrayati nãcaþ mithyà vadatãtyarthaþ . gundra ityanenaiveùñasiddhe idanuvandho vedeùåccàraõabhedàrthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<gudha>#, ga ruùi . iti kavikalpadrumaþ .. (kyràü-paraüakaü-señ .) ga, gudhnàti . jugodha . iti durgàdàsaþ ..

#<gudha>#, ïa krãóe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-àtmaüakaü-señ .) ïa, godhate . iti durgàdàsaþ ..

#<gudha>#, ya veùñe . iti kavikalpadrumaþ .. (divàü-paraüsakaü-señ .) ya, gudhyati . jugodha . iti durgàdàsaþ ..

#<gudheraþ>#, tri, (gudhyati sarvato veùñayati veùñanena rakùatãtyarthaþ iti . gudhaya veùñane %<måleràdayaþ .>% uõàü . 1 . 61 . iti erak .) rakùakaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<gundalaþ>#, puü, (gumiti madhuramasphuña÷abdaü kàrayan dalyate mardyate'sau . dal + õic + karmaõi ac .) mardala÷abdaþ . iti hemacandraþ . 6 . 44 ..

#<gundraþ>#, puü, (gudri + ac .) ÷aratçõam . ityamaraþ . 2 . 4 . 162 .. vçkùavi÷eùaþ . godapañhera iti de÷àntarãyabhàùà . tatparyàyaþ . pañarakaþ 2 acchaþ 3 ÷çïgaveràhvamålakaþ 4 . asya guõàþ . kaùàyatvam . madhuratvam . himatvam . pittaraktamåtrakçcchranà÷itvam . stanya÷rukrarajomåtra÷odhanatva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ ..
     (%<gundràn dagdhvà kçtaü bhasma haritàlaü manaþ÷ilà .
     upadaü÷avisarpàõàmetacchàntikaraü param ..>% iti su÷rute cikitsitasthàne 19 adhyàye ..)

#<gundramålà>#, strã, (gundrasya målamiva målamasya .) erakàtçõam . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<gundrà>#, strã, (gundra + ñàp .) bhadramustakaþ . priyaïguvçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 160 .. gavedhukà . iti ratnamàlà .. erakà . iti bhàvaprakà÷aþ ..
     (%<vellantaràraõikavåkavçùà÷mabhedagokaõñhaketkañasahàcaravàõakà÷àþ .
     vçkùàdanãnalaku÷advayaguõñhagundrà bhallåkamorañakuraõñakarambhapàrthàþ ..>% iti vàbhañe såtrasthàne 15 adhyàye .. pittasaü÷amanãyavargàntagatauùadhivi÷eùaþ . yathà . %<candanakucandanahrãvero÷ãrama¤jiùñhà payasyàvidàrã÷atàvarãgundrà÷aivàlakahlàrakumudotpalakadalãkandalãdårvàmårvàprabhçtãni kàkolyàdirnyagrodhàdistçõapa¤camålamiti samàsena pittasaü÷amano vargaþ ..>% iti su÷rute såtrasthàne 39 adhyàye ..) (gaïgà . yathà kà÷ãkhaõóe . 29 . 54 .
     %<grahapãóàharà gundrà garaghnã gànavatsalà ..>%)

#<gundràlaþ>#, puü, (gundraü nãóanirmàõàrthaü tçõàdikaü àlàti àdatte iti . à + là + kaþ .) jãva¤jãvapakùã . itiü hemacandraþ . 4 . 406 .. gundàlo'pi pàñhaþ ..

#<gunpha>#, ÷a granthe . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàü paraü-sakaü -señ .) pa¤camasvarã . ÷a, gumphati màlàü màlikaþ . jugumpha . iti durgàdàsaþ ..

#<gupa>#, å rakùe . iti kavikalpadrumaþ . (bhvàü-paraüsakaü-veñ .) àyantatvàdubhayapadamiti vopadevaþ . gopàyati gopàyate . are tu àyasyàpràptipakùe parasmaipadameva . agopãt . jugopa goråpadharàmivorvãmiti raghuþ .. å, gopiùyati gãpsyati . iti durgàdàsaþ ..

#<gupa>#, ka bhàsi . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-paraüakaü-señ .) ka, gopayati . bhàsi dãptau . iti durgàdàsaþ ..

#<gupa>#, ïa gopanakutsayoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü àtmaü-sakaü-señ .) gopanamapahnavaþ . ïa, kaïkaõajhanatkàra¤ca kiü gopase . atra tyàdayo na syuriti ramànàthaþ . kutsà . nindà . sà jugupsàü pracakre'sån . iti bhaññiþ . iti durgà-dàsaþ ..

#<gupa>#, ya ir vyàkulatve . iti kavikalpadrumaþ .. (divàü-paraü-akaü saka¤ca-señ .) vyàkulatvaü vyàkulãbhàvastatkaraõa¤ca . ya, dhãro na gupyati mahatyapi kàryajàte . iti halàyudhaþ . gupyati gà vçùñiþ . àkulãkarotãtyarthaþ . iti caturbhujaþ . ir, agupat agopãt . asmàt puùàditvàt nityaü ïa ityanye . iti durgàdàsaþ ..

#<gupilaþ>#, puü, (gopàyati prajàjanàniti . gup rakùaõe + %<gupàdibhyaþ kit .>% uõàü . 1 . 56 . iti ilac kicca .) ràjà . ityuõàdikoùaþ ..

#<guptaü>#, tri, (gupyate sma . gup + karmaõi ktaþ .) kçtarakùaõam . tatparyàyaþ . tràtam 2 tràõam 3 rakùitam 4 avitam 5 gopàyitam 6 . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 1 . 188 .
     %<yadà÷rauùaü vyåhamabhedyamanyairbhàradvàjenàtta÷astreõa guptam ..>%) kçtagopanam . tatparyàyaþ . gåóham 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 106 . (yathàha va÷iùñhaþ .
     %<àhàranirhàravihàrayogàþ susaüvçtà dharmavidà tu kàryàþ .
     vàgguptikàryàõi tapastathaiva dhanàyuùã guptatame tu kàrye ..>%
     %<hemno bhasmakamabhrakaü dviguõitaü lauhàstrayaþ pàradà÷catvàro niyatantu vaïgayugala¤caikãkçtaü mardayet .
     muktà vidrumayo rasena samatà gokùuravàsekùuõà sarvaü vanyakarãùakeõa sudçóhaü guptaü pacet saptadhà ..>% iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe rasàyanàdhikàre ..) saïgatam . iti ÷abdaratnàvalã .. vai÷ya÷ådràõàü paddhativi÷eùe puü . yathà, ityudvàhatattvam ..
     %<guptadàsàtmakaü nàma pra÷astaü vai÷ya÷ådrayoþ .>%

#<guptagatiþ>#, puü, (guptà saüvçtà anyairalakùità gatirgamanaü ceùñàdirvà yasya .) caraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

@<[Page 2,339c]>@
#<guptacaraþ>#, puü, (guptaþ yogenàtmasaüvçtaþ san svayaüviùõurapi sarvai÷varyamàcchàdya nararåpeõa caratãtyarthaþ .) valadevaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (karmadhàrayasamàse tu ràj¤àü gåóhacaraþ . gupta÷caro yasya iti vigrahe ràjànameva bodhayati ..)

#<guptasnehaþ>#, puü, (guptaþ gåóhabhàvena sthitaþ snehaþ tailàdiraso yatra .) aïkoñhavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<guptà>#, strã, (gupta + ñàp .) kapikacchuþ . iti ràjanirghaõñaþ .. parakãyàntargatanàyikàbhedaþ . tasyà lakùaõam . maithunagopanam . sà ca tridhà . vçttasuratagopanà 1 vartiùyamàõasuratagopanà 2 vçttavartiùyamàõasuratagopanà 3 . iti rasama¤jarã ..

#<guptiþ>#, strã, (gup + adhikaraõabhàvakaraõàdiùu yathàyathaü ktin .) avakarasthànam . kàràgàram . (yathà, màdhe . 11 . 60 .
     %<ciramatirasalaulyàdbandhanaü lambhitànàü punarayasudayàya pràpya dhàma svameva .
     dalitadalakapàñaþ ùañpadànàü saroje sarabhasa iva guptisphoñamarkaþ karoti ..>%) rakùaõam . iti medinã . te . 16 .. (yathà, manuþ . 1 . 94 .
     %<taü hi svayambhuþ svàdàsyàttapastaptvàdito'sçjat .
     havyakavyàdivàhyàya sarvasyàsya ca guptaye ..>%) bhågartaþ . yamaþ . iti hemacandraþ .. gartàrthaü kùiterutkhananam . naukàcchidram . ityamarañãkàyàü bharataþ . gopanam . iti taññãkàsàrasundarã .. (yathà, sàhityadarpaõe . 3 . 155 .
     %<bhayagauravalajjàderharùàdyàkàraguptiravahitthà ..>% sambaraõam . yathà, kumàre . 6 . 38 .
     %<bçhanmaõi÷ilàsàlaü guptàvapi manoharam ..>% grahaõãyamantrasaüskàravi÷eùaþ . yathà, tantrasàradhçtagautamãye .
     %<yajanaü jãvanaü pa÷càt tàóanaü bodhanaü tathà .
     tathàbhiùeko vimalãkaraõàpyàyane punaþ .
     tarpaõaü dãpanaü guptirda÷aità mantrasaüskriyàþ ..>%)

#<gupha>#, pa ÷a granthe . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàüparaü-sakaü-señ .) pa¤camasvarã . pa ÷a, gumphati màlàü màlikaþ . jugopha . iti durgàdàsaþ ..

#<guphitaþ>#, tri, (guph + karmaõi ktaþ .) gumphitaþ . grathitaþ . ityamarañãkà ..

#<gumphaþ>#, puü, (gumpha + gha¤ .) granthanam . (yathà, ràvaõakçta÷ivatàõóave . 13 .
     %<nigumphanirbharakùaranmadhåùñhikàmanoharam ..>% tathàca àryàsapta÷atyàm . 606 .
     %<satatamaruõitamukhe sakhi ! nigirantã giràü gumpham ..>%) bàhoralaïkàraþ . iti medinã . phe . 2 . ÷ma÷ru . iti ÷abdaratnàvalã .. goüpa iti bhàùà ..

#<gumphitaþ>#, tri, (gumpha + karmaõi ktaþ .) granthitaþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ .. (yaduktam .
     %<prayatnagumphitàmàlà yatastena niràkçtà ..>%)

@<[Page 2,340a]>@
#<gura>#, ã ya ïa vadhe . gatyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (divàü-àtmaü-sakaü-señ ..)

#<gura>#, ïa ã ÷i udyame . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàüàtmaü-akaü-señ .) hrasvã . ïa ÷i, gurate aguriùña . ã, gårõaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<guraõaü>#, klã, (gur + bhàve lyuñ .) udyamaþ . ityamaraþ . 3 . 2 . 11 .. asya råpàntare gåraõaü goraõaü iti bharataþ ..

#<guruþ>#, puü, (gçõàti upadi÷ati vedàdi÷àstràõi indràdidevebhyaþ iti . yadvà gãryate ståyate devagandharvamanuùyàdibhiþ . gé + %<kçgrorucca .>% uõàü . 1 . 24 . iti ut .) bçhaspatiþ . (yathà, devãbhàgavate . 1 . 11 . 44 .
     %<ityà÷vàsya guruü ÷akro dåtaü vaktuü vicakùaõaþ ..>%) niùekàdikçt . ityamaraþ . 3 . 3 . 161 .. (yathà, manuþ . 2 . 142 .
     %<niùekàdãni karmàõi yaþ karoti yathàvidhi .
     sambhàvayati cànnena sa vipro gururucyate ..>%) niùeko garbhàdhànaü àdinà sãmantonnayanàdermantravidyàdànàde÷cagrahaõam . tatkartàpitràdirguruþ syàt . iti bharataþ .. mantradàtà . tasya varjanãyatvaü yathà, kàlikàpuràõe 54 adhyàye .
     %<abhi÷aptamaputtra¤ca sannaddhaü kitavantathà .
     kriyàhãnamakalpàïgaü vàmanaü gurunindakam ..
     sadà matsarasaüyuktaü guruü mantreùu varjayet .
     gururmantrasya målaü syànmåla÷uddhau sadà ÷ubham ..>% api ca . kriyàsàrasamuccaye .
     %<÷vitrã caiva galatkuùñhã netrarogã ca vàmanaþ .
     kunakhã ÷yàvadanta÷ca strãjita÷càdhikàïgakaþ ..
     hãnàïgaþ kapañã rogã bahvà÷ã bahujalpakaþ .
     etairdoùairvihãno yaþ sa guruþ ÷iùya sammataþ ..>% iti tantrasàraþ .. * .. guruvargo yathà --
     %<upàdhyàyaþ pità jyeùñhabhràtà caiva mahãpatiþ .
     màtulaþ ÷va÷urastràtà màtàmahapitàmahau ..
     bandhurjyeùñhaþ pitçvya÷ca puüsyete guravaþ smçtàþ .
     màtàmahã màtulànã tathà màtu÷ca sodaràþ ..
     ÷va÷råþ pitàmahã jyeùñhà dhàtrã ca guravaþ strãùu .
     ityukto guruvargo'yaü màtçtaþ pitçto dbijàþ ..
     anuvartanameteùàü manovàkkàyakarmabhiþ .
     guruü dçùñvà samuttiùñhedabhivàdya kçtà¤jaliþ ..
     naitairurpavi÷et sàrdhaü vivadennàtmakàraõàt .
     jãvitàrthamapi dveùàdgurubhinnava bhàùaõam ..
     udito'pi guõairanyairgurudveùã patatyadhaþ .
     guråõà¤caiva sarveùàü påjyàþ pa¤ca vi÷eùataþ ..
     teyàmàdyàstrayaþ ÷reùñhàsteùàü màtà supåjità .
     yo bhàpayati yà sçte yena vidyopadi÷yate ..
     jyeùñabhràtà ca bhartà ca pa¤caite guravaþ smçtàþ .
     àtmanaþ sarvayatnena pràõatyàgena và punaþ ..
     påjanãyà vi÷eùeõa pakùaite bhåtimicchatà .
     yàvat pità ca màtà ca dvàvetau nirvikàriõau ..
     tàvata sarvaü parityajya puttraþ syàttatparàyaõaþ .
     pità màtà ca saüprãtau syàtàü puttraguõairyadi ..
     sa puttraþ sakalaü dharmaü pràpnuyàttena karmaõà .
     nàsti pitçsamo devo nàsti màtçsamo guruþ ..
     tayoþ pratyupakàro'pi na katha¤cana vidyate .
     tayornityaü priyaü kuryàt karmaõà manasà girà ..
     na tàbhyàmananuj¤àto dharmamanyaü samà÷rayet .
     varjayitvà muktiphalaü nityaü naimittikaü tathà ..
     dharmasàraþ samuddiùñaþ pretyànandaphalapradaþ .
     samyagàràdhya vaktàraü visçùñastadanuj¤ayà .
     ÷iùyo vidyàphalaü bhuïkte pretya càpyàpsyate divi ..
     yo bhràtaraü pitçsamaü jyeùñhaü måóho'vamanyate .
     tena doùeõa sa pretya nirayaü ghoramçcchati ..
     puüsà vartmaniviùñena påjyo bhaktyà tu sarvadà .
     api màtari loke'sminnupakàràddhi gauravam ..
     ye narà bhartçpiõóàrthaü svàn pràõàn saütyajanti hi .
     teùàmathàkùayàüllokàn provàca bhagavàn manuþ ..
     màtulàü÷ca pitçvyàü÷ca ÷va÷urànçtvijo gurån .
     asàvahamiti vråyuþ pratyutthàya yavãyasaþ ..>% iti kårmapuràõe upavibhàge 11 adhyàyaþ .. * .. tasya parãkùà yathà .
     %<sadàcàraþ ku÷aladhãþ sarva÷àstràrthapàragaþ .
     nityanaimittikànà¤ca kàryàõàü kàrakaþ ÷uciþ ..
     aparvamaithunaparaþ pitçdevàrcane rataþ .
     gurubhakto jitakrodho vipràõàü hitakçt sadà ..
     dayàvàn ÷ãlasampannaþ satkulãno mahàmatiþ .
     paradàreùu vimukho dçóhasaïkalpako dvijaþ ..
     anyai÷ca vaidikaguõairyuktaþ kàryo gururnçpaiþ .
     etaireva guõairyuktaþ purodhàþ syànmahãbhujàm ..>% iti yuktikalpataruþ .. * .. ÷iùyakçtapàpaü guruü spç÷ati yathà . mantripàpa¤ca ràjànaü patiü jàyàkçtaü tathà . tathà ÷iùyakçtaü pàpaü pràyo gurumapi spç÷et .. pràya iti guruõà ÷iùyaþ samyagbodhito'pi tadvàkyamanàdçtya pàpa¤cedàcarati tadà tat pàpaü gurau na vyàpnotãtyarthaþ .. varõà÷ramàõàü sarveùàmàcàraþ sadgatipradaþ . gurustrivàramàcàraü bodhayet kulanàyike ! .. na gçhõàti hi ÷iùya÷cettadà pàpaü gurorna hi . iti kulàrõavavacanàt . iti ÷ivàrcanacandrikà .. mantradagurorlakùaõaü yathà .
     %<gakàraþ siddhidaþ prokto rephaþ pàpasya hàrakaþ .
     ukàro viùõuravyaktastritayàtmà guruþ paraþ ..
     ÷ànto dàntaþ kulãna÷ca vinãtaþ ÷uddhave÷avàn .
     ÷uddhàcàraþ supratiùñhaþ ÷ucirdakùaþ subuddhimàn ..
     à÷ramã dhyànaniùñha÷ca mantratantravi÷àradaþ .
     nigrahànugrahe ÷akto gururityabhidhãyate ..
     uddhartuü caiva saühartuü samartho bràhmaõottamaþ .
     taùasvã satyavàdã ca gçhastho gururucyate .. * ..>% de÷abhedena tasya vi÷eùo yathà .
     %<madhyade÷akurukùetranàñakoïkaõasambhavàþ .
     dryantarvedipratiùñhànà àvantyà÷ca guråttamàþ ..
     gauóàþ ÷àllodbhavàþ saurà magadhàþ keralàstathà .
     ko÷alà÷ca da÷àrõà÷ca guraùaþ sapta madhyamàþ ..
     karõàñanarmadàrevàkacchàtãrodbhavàstathà .
     kàliïgà÷ca kalambà÷ca kàmbojà÷càdhamà matàþ ..
     vaiùõave vaiùõavo gràhyaþ ÷aive ÷aiva÷ca ÷àktike .
     ÷aivaþ ÷àkto'pi sarvatra dãkùàsvàmã na saü÷ayaþ ..>% iti tantrasàraþ .. * ..
     %<gururagnirdvijàtãnàü varõànàü bràhmaõo guruþ .
     patireko guruþ strãõàü sarvatràbhyàgato guruþ ..>% iti càõakyam .. kapikacchaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. dvimàtraþ . dãrghaþ . iti ÷abdaratnavalã .. (gçõàti upadi÷ati vedàn . gé + %<kçgrorucca .>% uõàü . 1 . 24 . iti ut . vedàdhyàpayitàcàryaþ . yathà, manuþ . 3 . 1 .
     %<ùañtriü÷adàbdikaü caryaü gurau traivedikaü vratam .
     tadardhikaü pàdikaü và grahaõàntikameva và ..>% gçõàti upadi÷ati ki¤cidapi yaþ . upàdhyàyaityarthaþ . yathà, manuþ . 2 . 149 .
     %<alpaü và bahu và yasya ÷rutasyopakaroti yaþ .
     tamapãha guruü vidyàcchrutopakriyayà tayà ..>% gãryate ståyate'sau j¤ànatapovçddhatvàt . j¤ànaprabhàvànvitatvàt tapobalapràdhànyàd và påjyatamomahàtmà . yathà, manuþ . 2 . 130 .
     %<màtulàü÷ca pitçvyàü÷ca ÷va÷urànçtvijo gurån .>%
     %<bhåyiùñhàþ khalu gurava ityupakramya j¤ànavçddhatapovçddhayorapi hàrãtena gurutvakãrtanàt tayo÷ca kaniùñhayorapi sambhavàt tadviùayo'yaü guru÷abdaþ .>% iti ñãkàkçt kullåkabhaññaþ . gçõàti upanãyasandhyopàsanàcàràdãni karmàõi upadi÷ati . upanetà sandhyopàsanàdyupadeùñà ca . yathà, manuþ . 2 . 69 .
     %<upanãya guruþ÷iùyaü ÷ikùayecchaucamàditaþ .
     àcàramagnikàrya¤ca sandhyopàsanameva ca ..>% pità . yathà, ràmàyaõe . 2 . 79 . 2 .
     %<gato da÷arathaþ svargaü yo no gurutaroguruþ .>% ràjacakravartã samràñ . yathà, raghuþ 2 . 68 .
     %<gururnçpàõàü gurave nivedya .>% girati aj¤ànamantaryàmiråpeõàvidyàü nà÷ayatãtyarthaþ . gãryate ståyate jãvanikarairiti và . gçgé và ut . viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 65 .
     %<àdidevo mahàdevo deve÷o devabhçdguruþ ..>% ÷ivaþ . tatraiva . 17 . 130 .
     %<sahasramårdhà devendraþ sarvadevamayo guruþ .>% brahmà . mànanãyaþ . ekenaiva ÷lokenetayorudàharaõaü yathà, kà÷ãkhaõóe . 66 . 71 .
     %<vibhrat sahajakàñhinyaü jàto gaurãgururguruþ .
     ÷ambhuü prapåjya sutayà srajà vi÷vagurorapi ..>% vi÷vagurorbrahmaõo'pigururmànanãyaþ påjyo và iti taññãkà . upadeùñç arthe yathà su÷rutasåtrasthàne tçtãyàdhyàye %<atha vatsa ! tadetadadhyeyaü yathà tathopadhàraya mayà procyamànam . atha ÷ucaye kçtottaràsaïgàyàvyàkulàyopasthitàyàdhyayanakàle ÷iùyàya yathà÷akti gururupadi÷et padaü pàdaü ÷lokaü và te ca pada-pàda-÷lokà bhåyaþ krameõànusandheyà evamekaika÷o ghañayedàtmanàcànupañhet .>% tatraiva caturthe
     %<÷àstraü gurumukhodgãrõamàdàyopàsya càsakçt .
     yaþ karma kurute vaidyaþ sa vaidyo'nye tu taskaràþ ..>%)

#<guruþ>#, tri, (gãryate ståyate mahattvàt . gé + kçgrorucca uõàü . 1 . 24 . iti ut) mahàn . (yathà, çgvede . 4 . 5 . 6 . %<idaü me agne ! kiyate pàvakàminate guruü bhàraü na manma .>%) durjaraþ . alaghuþ . iti medinã .. re . 25 .. (yathà, pa¤catantre . 2 . 199 %<pràpto bandhanamapyayaü gurumçgastàvat tvayà me hçtaþ .>% paràkràntaþ . yathà, pa¤catantre . 3 . 28 .
     %<sotsàha÷aktisampanno hanyàcchatruü laghurgurum .>% bhàràyamàõaþ . yathà, raghuþ . 12 . 102 .
     %<atha madagurupakùairlokapàladvipànàm .>% atha madena gajagaõóasa¤càrasaükràntena gurupakùaiþ bhàràyamàõapakùaiþ alibçndaiþ . iti ñãkàkçnmallinàthaþ . ati÷ayaþ . yathà, meghañåte . 1 . 1 .
     %<ka÷cit kàntàvirahaguruõà svàdhikàrapramattaþ ÷àpenàstaü gamitamahimà varùabhogyena bhartuþ ..>%)

#<gurukramaþ>#, puü, (gurureva kramaþ pàramparyaü yatra .) itiha . pàramparyopade÷aþ . iti halàyudhaþ ..

#<gurughnaþ>#, puü, (gurån paràkràntànapi yaj¤aghnàn ràkùasàdãn hanti niràkarotãtyarthaþ . han + ñak .) gaurasarùapaþ . iti ràjanirghaõñaþ . guruhantari tri ..

#<guruõñakaþ>#, puü, (guruü durjaravastvàdikaü ruõñati corayati haratãti yàvat . guruü gurutàü durjaratàü ruõñatãtyeke ruñaisteye + õvul tataþ pçùodaràt rulope sàdhuþ .) tilamayåraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<gurutalpagaþ>#, puü, (guroþ pituràcàryopàdhyàyàdervà talpaü ÷ayyàü patnãmitiyàvatþ gacchati iti gam + óaþ .) vimàtçgantà . yathà -- garutalpagaþ suràpa÷ca rukmasteyyatha viprahà . mahàpàtakinastvete saüsargã caiva pa¤camaþ .. iti pràya÷cittavivekaþ .. (yathà, manuþ . 9 . 235 .
     %<brahmahà ca suràpa÷ca steyã ca gurutalpagaþ .
     ete sarve pçthagj¤eyà mahàpàtakino naràþ ..>% etasya narakabhogàvasàne punargçhãtamanuùyadehasya phalaü yathà, tatraiva . 11 . 49 .
     %<brahmahà kùayarogitvaü dau÷carmyaü garutalpagaþ .>%)

#<gurutàlaþ>#, puü, (guruþ apekùàkçtadãrghakàlavyàpãtàlaþ .) tàlavi÷eùaþ . yathà -- %<eka eva garuryatra gurutàlaþ sa kathyate . aparaü niyamaü vinà ..>% iti saïgãta dàmodaraþ

#<gurutvaü>#, klã, (gurorbhàvaþ . %<tvatalau>% iti tvapratyayastataþ tvàntaü klãvamiti klãvatvam . . mahattvamà gurutà . (yathà, bhàùàparicchede . 31)
     %<spar÷àdayo'ùñau vega÷ca gurutva¤ca dravatvakam .>%) alaghutà . yathà --
     %<atãndriyaü gurutvaü syàt pçthivyàdidvaye tu tat .
     anitye tadanityaü syàt nitye nityamudàhçtam ..
     tadevàsamavàyi syàt patanàkhye tu karmaõi .>% iti bhàùàparicchedaþ .. (àdhikyam . yathà, raghuþ . 2 . 18 . %<gçùñirgurutvàdvapuùo narendraþ .>% vapuùo gurutvàt àdhikyàt iti mallinàthastaññãkàyàm . påjyatvam . yathà, tatraiva . 10 . 64 .
     %<mene paràrdhyamàtmànaü gurutvena jagadguroþ .>%)

#<gurudaivataþ>#, puü, (gururbçhaspatirdaivatamasyeti .) puùyanakùatram . iti hemacandraþ . 2 . 25 ..

#<gurupatraü>#, klã, (gurupàke durjaraü pattraü patràkàraphalakamasya .) vaïgam . iti hemacandraþ .. 4 . 108 ..

#<gurupatrà>#, strã, (guru sevane durjaraü pattraü parõamasyàþ .) tintióãvçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<garumardalaþ>#, puü, (garuþ mardala iti nityakarmadhàrayaþ .) óiõóimavàdyam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<gururatnaü>#, klã, (guru gauravànvitaü målyavadityarthaþ guratvàdguru và ratnam guràþ priyaü ratnamityeke .) puùparàgamaõiþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (paramityatra navagrahadoùa÷àntyai gurau muktaivetyuktà) yathà, asminneva ÷abdakalpadrume navaratna÷abde .
     %<navagrahadoùa÷àntyai dhàryàõi navaratnàni .
     vadåryaü dhàrayet sårye nãla¤ca mçgalà¤chane ..
     àvaneye'pi màõikyaü padmaràgaü ÷a÷àïkaje .
     gurau muktà bhçgau vajraü ÷anau nãlaü vidurbudhàþ ..>% iti .. maõestvasyaprayãgo'traiva ratna÷abde dç÷yate yathà --
     %<vajramuktà÷mamaõayaþ sapadmaràgàþ samarakatàþ proktàþ .
     apicendranãlavaravaidåryà÷ca puùparàgà÷ca ..>%)

#<guruvarcoghnaþ>#, puü, (guruvarcaþ vàtapittàdiprakopajanitàgnimàndyakoùñharodhanàdidoùastaü hanti iti han + ñak .) limpàkaþ . iti ÷abdacandrikà .. pàtilevu . iti bhàùà ..

#<guruhà>#, [n] puü, (guruü hanti iti . han + kvip .) gurughnaþ . tatparyàyaþ . narakãlakaþ 2 . iti hemacandraþ . 3 . 522 .. guruhantari tri .

#<gurjaraþ>#, puü, (gur ÷atrukçtatàóanaü badhodyamàdikaü và ujjarayati yo de÷aþ . kaliïgàþ sàhasikà itivadde÷asthajane lakùaõeti j¤eyam .) gujjaràñade÷aþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<gurjarã>#, strã, (jé + õic + ac . guriti ÷atrukçtatàóanàdikaü tajjãryatyatra iti adhikaraõe ap . gurjaraþ de÷aþ tasya priyeti ïãù . yadvà gurjarade÷aþpriyo'syà iti aõ ïãp ca . gurjarade÷avàsinã ato gurjarãtikecit .) ràgiõãvi÷eùaþ . iti halàyudhaþ .. iyantu bhairavaràgasya ràgiõãti bodhyam . yathà, saïgãtadarpaõe ràgavivekàdhyàye . 16 .
     %<bhairavã gurjarã ràmakirã guõakirã tathà .
     vàïgàlã saindhavã caiva bhairavasya varàïganàþ ..>% asyà gànavelànirõayo yathà, tatraiva . 20 .
     %<velàvalã ca mallàrã vallàrã somagurjarã .>% iyaü hi grãùmaçtau svasvàminà bhairavaràgeõa saha gãyate . yathà, tatraiva . 27 .
     %<bhairavaþ sasahàyastu çtau grãùme pragãyate .>% iti some÷varamatam . hanåmanmate tu . iyameva megharàgasya strã . yathà, tatraiva . 37 .
     %<mallàrã de÷akàrã ca bhåpàlã gurjarã tathà .
     ñaïkà ca pa¤camã bhàryà megharàgasya yoùitaþ ..>% iyaü punà ràgàrõavamate pa¤camaràgà÷rayà ràgiõãtyavadheyam . yathà, tatraiva . 40 .
     %<lalità gurjarã de÷ã varàóã ràmakçttathà .
     matà ràgàrõave ràgàþ pa¤caite pa¤camà÷rayàþ ..>%)

#<gurda># ka niketane . kårde . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-paraü-akaü-señ .) dãrghaõo vakùyamàõatvàdasya na dãrghaþ . ka gurdayati . niketanaü nivàsaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<gurda># ïa kårde . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-àtmaüakaü-señ .) dãrghiõo vakùyamàõatvàdasyàpi na dãrghaþ . ïa gurdate . kårdaþ krãóà . iti durgàdàsaþ ..

#<gurva># ã udyame . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-señ ãrit . akamityeke . khaógàderuttolanàrthakasya gurvadhàtoþ sakarmakatvamakarmakatvam vaitat praj¤àvadbhireva cintanãyam .) hrasvã . gåþ gurau guraþ . ã gårõaþ . gurvati pattiþ khaógam . iti durgàdàsaþ ..

#<gurviõã>#, strã, (garvati kukùau santànamapatyamityarthaþ pràpnoti dhàrayatãti yàvat . garvagatau %<garverata ucca .>% uõàü . 2 . 54 . iti ut inan ca gauràditvàt ïãù . garvayati mu¤catãtyeke . yadvà gururgurubhàrayukto garbho'styasyàþ apatyadhàraõàttathàtvam . guru + %<vrãhyàdibhya÷ca .>% 5 . 2 . 116 . iti iniþ .) garbhiõã . ityamaraþ . 2 . 6 . 22 .. (yathà, màrkaõóeye . 27 . 20 .
     %<bandhakãpadma÷arabha÷ålikàgurviõãstanàt .
     praj¤à nçpeõa càdeyà tathà gopàlayoùitaþ ..>% yathà'syàþ pathyàpathyaniyamaþ . yadyat kàmayate sà ca tattaddadyàdbhiùagvaraþ . varjayeddvidalànnàni vidàhãni guråõi ca .. amlàni soùõakùãràõi gurviõãnàü vivarjayet . mçttikà bhakùaõãyà na na ca ÷åraõkandakàþ .. rasona÷ca palàõóu÷ca santyajyo gurviõãstriyà . ÷åraõàni pradeyàni gaulyàni sarasàni ca .. pathye hitàni ttaitàni gurviõãnàü sadà bhiùak . vyàyàmaü maithunaü roùaü ÷aurya¤caükramaõantathà .. varjayedgurviõãnà¤ca jàyante mukhasampadaþ .. iti hàrãte tçtãyasthàne'ùñacatvàriü÷e'dhyàye ..)

@<[Page 2,342a]>@
#<gurvã>#, strã, (gururbhàrayukto garbho'syàþ . guru + ïãù .) garbhavatã . iti hemacandraþ . 3 . 203 ..
     (%<nahi bandhyà vijànàti gurvãprasavavedanàm ..>% iti hitopade÷aþ ..) gurupatnã . (guroþ patnãti guru + ïãù .) gauravayuktà . (guru + votoguõavacanàt . 4 . 1 . 44 . iti vibhàùàyàü ïãù .) yathà . ananyagurvyàstavakena kevalaþ puràõamårtermahimàvagamyate . iti màghaþ .. (gurubhàravi÷iùñà . yathà, mahàbhàrate . 3 . 22 . 37 .
     %<tataþ ÷àlvaü gadàü gurvãmàvidhyantaü mahàhave .
     dvidhàcakàra sahasà prajajvàla ca tejasà ..>% gàyattrã . yathà -- devãbhàgavate . 12 . 6 . 42 .
     %<guhàvàsà guõavatã gurupàpapraõà÷inã .
     gurvã guõavatã guhyà goptavyà guõaråpiõã ..>%)

#<gulaþ>#, puü, (guóa + óalayoraikyàóóakàrasya latvam .) aikùavaþ . guóaþ . iti medinã . le . 13 ..

#<gula¤cakandaþ>#, puü, (gula¤casya latàvi÷eùasya kanda iva kando'sya gulaü guóavadrasaü a¤cati a¤ca + aõ . tataþ ÷akandhvàditvàdalope gula¤caþ tàdç÷aþ kandaþ . iti kecit .) kandavi÷eùaþ . kulã iti bhàùà . tatparyàyaþ . gucchàhvakandaþ 2 valàhvakandaþ 3 nighaõñikà 4 . asya guõàþ . madhuratvam . su÷ãtalatvam . vçùyapradatvam . tarpaõatvam . dàhanà÷itgha¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gulà>#, strã, (gulaþ guóaiva rasostyasyà iti ar÷a àdibhyo'c tataùñàp .) snuhãvçkùaþ . iti medinã . le . 13 ..

#<gulã>#, strã, (guóaþ kùudravartulàkçtirviùamayasphoñàkçtirityarthaþ vidyate'syàþ iti ar÷a àdibhyo'c tato ïãù .) guñikà . rogabhedaþ . vasanta iti khyàtaþ . iti medinã . le . 14 ..

#<gulucchaþ>#, puü, (guccha + pçùodaràt sàdhuþ .) gucchaþ . stavakaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<gulu¤chaþ>#, puü, (guõóati golàkàreõa veùñayatãti guóa + kvip guó taü tadàkàraü u¤chati àdatte upàrjayati và . uchi %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . iti aõ . tato óasyalatve sàghuþ .) gucchaþ . iti hemacandraþ . 4 . 192 ..

#<gulu¤chakaþ>#, puü, (gulu¤cha + svàrthe kan .) gucchaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<gulphaþ>#, puü, (gala + %<kaligalibhyàü phagasyocca .>% uõàü . 5 . 26 . iti phak akàrasyotvaü ca .) pàdagranthiþ . tatparyàyaþ . ghuñhikà 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 72 .. caraõagranthiþ 3 ghuñikaþ 4 ghuõñakaþ 5 ghuõñaþ 6 . iti hemacandraþ . 3 . 279 .. (yathà, goþ ràmàyaõe . 6 . 23 . 12 .
     %<samàvetau karau pàdau gulphau càvanatau mama ..>%)

#<gulmaþ>#, puü, (guóati veùñayati guóyate veùñyate và, guóa + karaõe bàhulakàt mak óalayoraikyàt óasyalatve sàdhuþ .) udarajarogavi÷eùaþ . tasya nidànàdi . duùñà vàtàdayo'tyarthaü mithyàhàravihàrataþ . kurvanti pa¤cadhà gulmaü koùñhàntargranthiråpiõam .. * tasya pa¤cavidhaü sthànaü pàr÷ve hç nnàbhivastayaþ . hçnnàbhyorantare granthiþ sa¤càrã yadi vàcalaþ .. vçtta÷cayàpacayavàn sa gulma iti kãrtitaþ . sa vyastairjàyate doùaiþ samastairapi cãcchritaiþ .. puruùàõàü tathà strãõàü j¤eyo raktena càparaþ .. * tasya pårvaråpaü yathà --
     %<udgàrabàhulyapurãùabandhatçptyakùamatvàntravikåjanàni .
     àñopaàdhmànamapakti÷aktiràsannagulmasya vadanti liïgam .. * ..>% tasya sàmànyaråpam . aruciþ kçcchraviõmåtravàtatàntravikåjanam . ànàha÷cordhvavàta÷ca sarvagulmeùu lakùayet .. * .. vàtikasya nidànaü yathà --
     %<råkùànnapànaü viùamàtimàtraü viceùñanaü vegavinigraha÷ca .
     ÷oko'bhighàto'timalakùaya÷ca nirannatà cànilagulmahetuþ .. * ..>% vàtikasya råpam . yathà --
     %<yaþ sthànasaüsthànarujà vikalpaü vióvàtasaïgaü galavaktra÷oùam .
     ÷yàvàruõatvaü ÷i÷irajvara¤ca hçtkukùipàr÷vàü sa÷iroruja¤ca ..
     karoti jãrõe'bhyadhikaü prakopaü bhukte mçdutvaü samupaiti ya÷ca .
     vàtàt sa gulmo na ca tatra råkùaü kaùàyatiktaü kañu copa÷ete .. * ..>% paittikasya nidànaü yathà --
     %<kañvamlatãkùõoùõavidàhiråkùakrodhàtimadyàrkahutà÷asevà .
     àmàbhighàto rudhira¤ca duùñaü paittasya gulmasya nimittamuktam .. * ..>% paittikasya råpaü yathà --
     %<jvaraþ pipàsà vadanàïgaràgaþ ÷ålaü mahajjãryati bhojane ca .
     svedo vidàho vraõavacca gulmaþ spar÷àsahaþ paittikagulmaråpam .. * ..>% ÷laiùmikasya nidànam .
     %<÷ãtaü guru snigdhamaceùñana¤ca saüpåraõaü prasvapanaü divà ca .
     gulmasya hetuþ kaphasambhavasya sarvastu duùño nicayàtmakasya .. * ..>% ÷laiùmikasya råpam .
     %<staimitya÷ãtajvaragàtrasàdahçllàsakàsàrucigauravàõi .
     ÷aityaü rugalpà kañhinonnatatvaü gulmasya råpàõi kaphàtmakasya .. * ..>% dvandvajasya råpaü yathà --
     %<nimittaliïgànyupalabhya gulme dvidoùaje doùabalàbala¤ca .
     vyàmi÷raliïgànaparàü÷ca gulmàüstrãnàdi÷edauùadhakalpanàrtham .. * ..>% tridoùajasya råpaü yathà --
     %<mahàrujaü dàhaparãtama÷mavad ghanonnataü ÷ãghravidàhidàruõam .
     manaþ÷arãràgnibalàpahàriõaü tridoùajaü gulmamasàdhyamàdi÷et .. * ..>% atha strãõàü raktajagulmanidànaü yathà --
     %<navaprasåtàhitaübhojanà yà yà càmagarbhaü visçjedçtau và .
     vàyurhi tasyàþ parigçhya raktaü karoti gulmaü sarujaü sadàham .. * ..>% strãõàü raktajagulbhalakùaõaü yathà --
     %<paittasya liïgena samànaliïgaü vi÷eùaõa¤càpyaparaü nibodha .
     yaþ spandate piõóita eva nàïgai÷ciràt sa÷ålaþ samagarbhaliïgaþ ..
     saraudhiraþ strãbhava eva gulmo màse vyatãte da÷ame cikitsyaþ .
     strãõàmàrtavajo gulmo na puüsàmupajàyate .
     anyastvasçgbhavo gulmaþ strãõàü puüsà¤ca jàyate ..
     athàsàdhyalakùaõaü yathà -- sa¤citaþ krama÷o gulmo mahàvàstuparigrahaþ .
     kçtamålaþ ÷irànaddho yadà kårma ivonnataþ ..
     daurvalyàrucihçllàsakàsacchardyaratijvaraiþ .
     tçùõàtandràprati÷yàyairyujyate na sa sidhyati ..
     gçhãtvà sajvaraü ÷vàsacchardyatãsàrapãóitam .
     hçnnàbhihastapàdeùu ÷othaþ karùati gulminam ..
     ÷vàsaþ ÷ålaü pipàsànnavidveùo granthimåóhatà .
     jàyate durbalatva¤ca gulmino maraõàya vai ..>% iti màdhavakaraþ .. * .. taccikitsà yathà --
     %<vàtàritailena payoyutena pathyàsametena virecanaü hi .
     saüsvedanaü snigdhamatipra÷astaü prabha¤janakrodhakçte tu gulme ..
     svarjikàkuùñhasahitaþ kùàraþ ketakasambhavaþ .
     pãtastailena ÷amayedgulmaü pavanasambhavam ..
     tittiràü÷ca mayåràü÷ca kukkuñàn krau¤cavartakàn .
     sarpiþ ÷àliü prasannà¤ca vàtagulme prayojayet .. * ..
     pittagulme trivçccårõaü pàtavyaü triphalàmbunà .
     virekàya sitàyuktaü kampillaü và samàkùikam ..>% triphalàmbunà triphalàkvàthena . kampillaü kambilà iti loke .
     %<abhayàü dràkùayà khàdet pittagulmã guóena và . * yogai÷ca vàtagulmoktaiþ ÷leùmagulmamupàcaret ..
     aparai÷ca valàsaghnairyuktiyuktaiþ ÷amaü nayet .. * ..>% hiïgugranthikadhànyajãrakavacàcavyàgnipàñhà÷añãvçkùàmlaü lavaõatrayaü trikañukaü kùàradbayaü dàóimam . pathyàpauùkaravetasàmlahavuùàjàjyastadebhiþ kçtaü cårõaü bhàvitametadàrdrakarasaiþ syàdbãjapåradravaiþ .. gulmàdhmànagudàïkuràn grahaõikodàvartasaüj¤au gad pratyàdhmànagarodarà÷mariyutàüstånãdbayàrocakàn . årustambhamatibhrama¤ca manasà bàdhiryamaùñhãlikàü pratyaùñhãlikayà sahàpaharate pràkpãtamuùõàmbunà .. hçtkukùivaükùaõakañãjañharàntareùu vastistanàü÷aphalakeùu ca pàr÷vayo÷ca . ÷ålàni nà÷ayati vàtavalàsajàni hiïgvàdyamàdyamidamà÷vinasaühitoktam .. hiïgvàdicårõam .. * ..
     %<dhãmànupacaredgulmaü pratyeka¤ca tridoùajam .
     sannipàtotthite gulme tridoùaghno vidhirhitaþ ..
     ÷arapuïkhasya lavaõaü pathyàcårõaü samaü dvayam .
     ÷àõapramàõama÷nãyàccårõaü gulmagadàpaham ..
     svarjikà ÷àõamànà syàttàvadeva guóaü bhavet .
     ubhayorvañikàü khàdedgulmàmayavinà÷inãm .. * palà÷avajrã÷ikharici¤càrkatilanàlajàþ .
     yavajaþ svarjikà ceti kùàrà aùñau prakãrtitàþ ..
     gulma÷ålaharàþ kùàrà ajãrõasya ca pàcanàþ .>% kùàràvçkam .. * ..
     %<sàmudraü saindhavaü kàcaü yavakùàraþ suvarcalam .
     ñaïkaõaü svarjikàkùàraü tulyaü cårõaü prakalpayet ..
     vajrãkùãrairavikùãrairàtape bhàvayet tryaham .
     veùñayedarkapatreõa ruddhvà bhàõóapuñe pacet ..
     tatkùàraü cårõayet pa÷càt tryuùaõaü triphalàü tathà .
     yavànã jãrako vahni÷cårõameùà¤ca kàrayet ..
     sarvacårõasamaü kùàraü sarvamekatra kàrayet .
     taccårõaü ñaïkayugalaü salilena prayojayet ..
     gulme ÷åle tathàjãrõe ÷othe sarvodareùu ca .
     mande vahnàvudàvarte plãhni càpi paraü hitam ..
     vàte'dhike jalaiþ koùõairhitaü pitte'dhike ghçtaiþ .
     gomåtreõa kaphàdhikye kà¤jikena tridoùaje ..
     vajrakùàra iti khyàtaþ proktaþ pårbaü svayambhuvà .
     sevito harate'jãrõaü tathàjãrõabhavàn gadàn ..>% vajrakùàraþ .. * ..
     %<suvarcikà ñaïkamità ÷àõamànàrdrikàpi ca .
     ubhe bhu¤jãta yugapadgulmàmayanivçttaye ..>% suvàrcakà sorà iti loke . ÷uktikàcårõaguñikàü ñaïkamàtràü suveùñayet . guóena ÷àõamànena tàïgilet gulmarogavàn .. gulmã kumàrikàmàüsaü karùàrdhaü goghçtànvitam . gilet ghoùàbhayàsindhusåkùmacårõàvadhålitam .. kumàrikà ghiukuüyàrã iti loke .. * .. vallåraü målakaü matsyaü ÷uùka÷àkàni vaidalam . na khàdedàlukaü gulmã madhuràõi phalàni ca .. vaidalànàü niùedhe'pi màùakulatthayornàtraniùedhaþ . iti su÷rutañãkà . iti gulmàdhikàraþ .. iti bhàvaprakà÷aþ .. atha gulmacikitsà . àtreya uvàca .
     %<÷vayathåtthopacàrai÷ca doùaiþ saükupyate'nilaþ .
     mandàgninà hi jañhare jàyate gulmaruï nçõàm ..
     udaraü garjate yasya viùamàgni÷ca dç÷yate .
     todo vapuùi ÷åla¤ca vàtagulmaü vinirdi÷et ..
     ÷oùo'ratiþ sapãtatvaü mandajvaranipãóitam .
     tamobhramapipàsàrtaü gulmaü tat pittasambhavam ..
     ÷opho jàóya¤ca hçllàsaü tandràlasyaü sa÷ãtakam .
     mandàgnirvióvibandha÷ca gulmaü tat ÷leùmasambhavam ..
     moho vibhramatà jàóyamaratikùutpipàsakam .
     àlasyaü nidrayà caivaü gulmaü tat kaphapaittikam ..
     nidràlasya¤ca dàha÷ca ÷othàt ÷åla¤ca sajvaram .
     vaiva÷yamaratirjàóyaü vióbandho vikalàïgatà ..
     tathàtãsàramårchà ca tçùàhçllàsavepathu .
     ÷vàso'rucirajãrõatvaü gulmaü tatsànnipàtikam ..
     sàdhyaü kevaladoùotthaü dvandvaü kaùñena sidhyati .
     asàdhyaü sannipàtotthaü vakùyàmastatpratikriyàm ..
     yakçtcikitsita¤caiva kathita¤copacàraõam .
     tadbatplãhà samàkhyàto na càtra kathitaü punaþ ..
     cikitsodaragulmasya vakùyate ÷çõu sàmpratam .
     snehanaü rukùaõa¤caiva pàcanaü ÷odhanàni ca ..
     saü÷amanaü vireka¤ca vasti-sneha-niråhaõam .
     kùaye pàna¤ca cårõàni gulmopacaraõakriyà ..
     ÷uõñhãmårvà pa¤camålaü laghuràsnà ca dàru ca .
     kvàtho'sya càva÷eùaþ syàt tatsamaü kùãrameva ca ..
     dadhitatsamamevantu pàcayettatsamàgninà .
     ghçtaü yàvat prapa÷yecca siddhamuttàryate tataþ ..
     tatkçtaü pànake'bhyaïge bhojane ca pradàpayet .
     snehaü saptadinaü yàvat tasmàcca råkùaõaü hitam ..
     dinatraya¤ca kartavyaü kathayàmyatra kovida ! .
     ÷uõñhã sauvarcalaü jãre dve và hiïgusamanvitam ..
     kà¤jikaü pànameteùàü råkùaõaü gulma÷àntaye .
     gulmacikitsite kùàrapàko'tra pratiyujyate ..
     kùàraü palà÷àrjuna÷åraõasya kùàraü tathà vai sahayàva÷åkam .
     sauvarcalaü sindhubhavodbhida¤ca sàmudrajaü vàpi vimi÷rayecca ..
     toyaü parisràvya vidhànato'pi yuktaü tathaitàni sadauùadhàni .
     pathyàgni÷uõñhã rajanãsuràhvaü kuùñhaü vi÷àlà ca yavànikà ca ..
     tathàjamodà sahajãrake dve ùaógranthikà hiïguyuta¤ca cårõam .
     kùàrodakau pànavimi÷rapànaü nihanti sarvàõyapi koùñhajàni ..
     gulmàni sarvàõi visåcikànàü mandàgni÷ålàni bhagandaràõàm .
     plãhodarànàhamatho vibandhaü vinà÷ano rogacayaü naràõàm ..>% iti virukùaõam .. * .. atha virecanàni vakùyàmaþ .. * ..
     %<nàgaraü krimijit pathyà trivçtà triguõàyutam .
     cårõaü guüóànvitaü deyaü vàtagulmavirecanam ..
     dantã ca bhàgameka¤ca dvau bhàgau ca harãtakã .
     trivçtàyàstribhàgaþ syàt ÷uõñhyà÷catvàra eva ca ..
     prakùipya sarvamekatra sarvatulyaguóena tu .
     vañakaü bhakùayet pràtastasyoparijalaü pivet ..
     kathita÷ca vireka÷ca vàtagulmopa÷àntaye .>% iti vàtagulmavirecanam .. * ..
     %<pibederaõóataila¤ca sarkaràkùãrasaüyutam .
     pittagulmavirekàya ÷reùñhametat sukhàvaham ..
     àragbadhaü prabàlàni tathaivàragbadhàni ca .
     vibhàvyairaõóatailena tatpatrai÷caiva veùñayet ..
     kardamena pralipyàtha aïgàreùu nidhàpayet .
     susvinnabharjitàü tà¤ca bhakùayet ÷arkarànvitàm ..
     virekaü paittike gulme hitaü ÷uddhavirecanam .>% iti pittagulmavirecanam .. * .. triphalà surasà ÷uõñhã cårõaü kçtvà vibhàvayet . snuhãkùãreõa vàraikaü guóena saha mi÷ritam .. virekaþ ÷leùmagulme ca sarvodaravinà÷anam . ÷uõñhã sauvarcalaü pathyà vióaïga¤ca punarnavà .. cårõo'pàmàrgavãjànàü snuhãkùãreõa bhàvitaþ . guóena saüyutaü khàdet pa÷càt soùõaü jalaü pibet .. virekaþ sarvagulmeùu pra÷asto hitakàrakaþ .. iti virecanam . ÷uktikùàrani÷àvi÷àlakadalã syàt ÷åraõaü kokilà pàlà÷aü dahanàrjunaü ÷añhijayà'pàmàrgakuùmàõóakam . dagdhvàkùàravipàcitaü pari÷çtaü hiïgutrikañvanvitaü gulmànàhavibandha÷ålaharaõaü sarvodaràõàü hitam .. iti kùàrapànam .. * ..
     %<ajamodà ÷añhã dantã vióaïgaü ÷uõñhitumburu .
     triphalà citraka¤caiva ÷uõñhã karkaña÷çïgikà ..
     trivçtà ca suràhvà ca puùkaraü vçddhadàrakam .
     tathàmlavetasa¤caiva tintióãka¤ca ci¤ciliþ ..
     samantu màtuluïgena vibhàvyamekataþ kçtam .
     tribhàgahiïgusaüyuktaü ghçtena cårõitaü hitam ..
     nihanti vàtagulma¤ca sa÷ålamudarantathà .>% ityajamojàdi .. * .. hiïguphalatrikajãrakayugmaü citrakabhàgikakuùñhavióaïgam . tumburupuùkara-vi÷vasuràhvaü kùàrayutaü lavaõàni ca pa¤ca .. vàtikagulmavinà÷anahetuþ ÷ålaruja÷ca narasya nihanti .. iti vàtagulmacikitsà .. * ..
     %<vidàrã kùãra÷uklà ca pathyà vi÷vauùadhaü madhu .
     lehaþ pittàtmake gulme hitaþ ÷ophanivàraõaþ ..
     vyaùñikaü nimbapatràõi tathà dhàtrãphalaü sità .
     cårõaü madhvàvalãóha¤ca pittagulmanivàraõam ..>% iti pittagulmacikitsà .. * ..
     %<trikañutriphalàcitravañakañphalasaüyutam .
     cårõaü madyena và pãtaü phalakvàthena và pãtam ..
     ÷leùmagulmavinà÷àya hita¤caitat sukhàvaham .
     lodhra¤ca kañphalaü vi÷và kuùñhaü citrakameva ca ..
     nàgaraü hiïgusaüyuktaü cårõaü måtreõa saüyutam .
     ÷leùmagulmavinà÷àya ÷ålodaravinà÷anam ..
     ugragandhà ca maricaü kùàracårõasamanvitam .
     pivenmåtreõa saüyuktaü ÷leùmagulmavinà÷anam ..>% iti ÷leùmagulmacikitsà .. * ..
     %<÷uõñhã sauvarcalaü bhàrgã vatsakaü yàva÷åkajam .
     jãre dbe càñaråùa¤ca yavànã hiïgusaindhavam ..
     àragvadhena saüyuktaü cårõaü saghçtameva ca .
     vàta÷leùmodbhave gulme sukhamà÷uprapadyate .
     ugragandhà phalatrikaü devadàrupunarnavà ..
     trivçtsauvarcalopetaü kùàrodakasamanvitam .
     pãtaü vàtakaphe gulme ÷ubhakàri paraü matam ..>% iti vàta÷leùmagulmacikitsà .. * .. iti hàrãte cikitsitasthàne caturthe'dhyàye ..
     %<råkùakçùõàruõa÷irà tantujàlagavàkùitaþ .
     gulmo'ùñadhà pçthak doùaiþ saüsçùñairni÷cayaü gataþ ..
     àrtavasya ca doùeõa nàrãõàü jàyate'ùñamaþ .
     jvaracchardyatisàràdyairvamanàdyai÷ca karmabhiþ ..
     kar÷ito vàtalànyatti ÷ãtaü vàmvububhukùitaþ .
     yaþ pivatyanucànnàni laïghanaü plavanàdikam ..
     sevate dehasaükùobhicchardiü và samudãrayet .
     anudãrõànudãrõàn và vàtàdãnna vimu¤cati ..
     snehasvedàvanabhyasya ÷odhanaü và niùevate .
     ÷uddho và÷u vidàhãni bhajate syandanàni và ..
     vàtolvaõàstasyamalàþ pçthak kruddhàdvi÷o'thavà .
     sarve và raktayuktà và mahàsroto'nu÷àyinaþ ..
     årdhvàdhomàrgamàvçtya kurvate ÷ålapårbakam .
     spar÷opalabhyaü gulmàkhyamutplutaü granthiråpiõam ..
     kar÷anàt kaphaviñpittairmàrgasyàvaraõena và .
     vàyuþ kçtà÷ayaþ koùñhe raukùyàt kàñhinyamàgataþ .
     svatantraþ svà÷raye duùñaþ paratantraþ parà÷raye ..
     piõóitatvàdamårto'pi mårtatvamivasaü÷ritaþ .
     gulma ityucyate vastinàbhihçtpàr÷va-saü÷rayaþ ..
     vàtànmanyà÷iraþ÷ålaü jvaraplãhàntrakåjanam .
     vyathà såcyeva viñsaïgaþ kçcchràducchvasanaü muhuþ ..
     stambho gàtre mukhe ÷oùaþ kàr÷yaü viùamavahnità .
     rukùakçùõatvagàditvaü calatvàdanilasya ca ..
     aniråpita-saüsthàna-sthànavçddhikùayavyathaþ .
     pipãlikàvyàpta iva gulmaþ sphurati tudyate ..
     pittàddàho'mlako mårchà vióbhedasvedatçójvaràþ .
     hàridratvaü tvagàdyeùu gulma÷ca spar÷anàsahaþ ..
     dåyate dãpyate soùmà svasthànaü dahatãva ca .
     kaphàt staimityamaruciþ sadanaü ÷i÷irajvaraþ ..
     pãnasàlasya-hçllàsa-kàsa÷uklatvagàditàþ .
     gulmo'vagàóhaþ kañhino guruþ suptaþ sthiro'lparuk ..
     svadoùasthànadhàmànaþ sve sve kàle ca rukkaràþ .
     pràyastrayastu dvandvotthà gulmàþ saüsçùñalakùaõàþ ..
     sarvajastãvrarugdàhaþ ÷ãghrapàkã dhanonnataþ .
     so'sàdhyo raktagulmastu striyà eva prajàyate ..
     çtau và navasåtà và yadi và yonirogiõã .
     sevate vàtalàni strã kruddhastasyàþ samãraõaþ ..
     niruõaddhyàrtavaü yonyàü pratimàsamavasthitam .
     kukùiü karoti tadgarbha-liïgamàviùkaroti ca ..
     hçllàsa-dauhçdastanya-dar÷anaü kùàmatàdikam .
     krameõa vàyusaüsargàt pittayonitayà ca tat ..
     ÷oõitaü kurute tasyà vàtapittotthagulmajàn .
     rukstambhadàhàtisàratçójvaràdãnupadravàn ..
     garbhà÷aye ca sutaràü ÷ålaüduùñàsçgà÷raye .
     janyà÷ca sràvadaurgandhyatodasyandanavedanàþ ..
     na càïgairgarbhavad gulmaþ sphuratyapi tu ÷ålavàn .
     piõóãbhåtaþ sa evàsyàþ kadàcit spandate ciràt ..
     na càsyà bardhate kukùirgulma eva tu bardhate .
     sa doùasaü÷rayo gulmaþ sarvo bhavati tena saþ ..>% iti vàbhañe nidànasthàne pa¤came'dhyàye ..
     %<råkùànnapànairatisevanairvà ÷okena mithyà pratikarmaõà và .
     viceùñitairvà viùamàtimàtraiþ koùñhe prakopaü samupaiti vàyuþ ..
     kapha¤ca pitta¤ca sa dåùayitvà proddhåya màrgàn vinibadhya tàbhyàm .
     hçtplãhapàr÷vodaravasti÷ålaü karotyadho yàti na baddhamàrgaþ ..
     pakvà÷aye pittakaphà÷aye và sthitaþ svatantraþ parasaü÷rayo và .
     spar÷opalabhyaþ paripiõóitatvàt gulmo yathà doùamupaiti nàma ..
     vastau hi nàbhyàü hçdipàr÷vayorvà sthànàni gulmasya bhavanti pa¤ca .
     pa¤càtmakasya prabhavantu tasya vakùyàmi liïgàni cikitsita¤ca ..
     kriyàkramamataþ siddhaü gulminàü gulmanà÷anam .
     pravakùyàmyata årdhva¤ca yogàn gulmanivarhaõàn ..
     råkùavyàyàmajaü gulmaü vàtikaü tãbravedanam .
     baddhaviñ-màrutaü snehairàditaþ samupàcaret ..
     bhojanàbhya¤janaiþ pànairniråhaiþ sànuvàsanaiþ .
     snigdhasya bhiùajà svedaþ kartavyo gulma÷àntaye ..
     srotasàü màrdhavaü kçtvà jitvà màrutamulvaõam .
     bhittvà vivandhaü snigdhasya svedo gulmamapohati ..
     snehapànaü mataü gulme vi÷eùeõordhvanàbhije ..
     habuùàdyaü ghçtam .
     habuùà vyoùa pçthvãkà cavyacitrakasainghavaþ .
     sàjàjãpippalãmålairdãpyakairvipacedghçtam ..
     màtuluïgadadhikùãra-kolamålakadàóimaiþ .
     rasaistadvàtagulmaghnaü ÷ålànàhavimokùaõam ..
     yonyar÷ograhaõãdoùa÷vàsakàsàrucijvaràn .
     vastihçtpàr÷va÷åla¤ca ghçtametadvyapohati ..>% iti habuùàdyaü ghçtam .. * ..
     %<tailaü prasannà gomåtramàranàlaü yavàgrajaþ .
     gulmajañharamànàhaü pãtamekatra sàdhayet ..>% iti tailapa¤cakam .. * .. yathoktaiþ kopanairdoùàþ kupitàþ koùñhamàgatàþ . janayanti nçõàü gulmaü sa pa¤cavidha ucyate .. pa¤ca gulmà÷rayà néõàü pàr÷vahçnnàbhivastayaþ . kupitànilamålatvàdgåóhamålodayàdapi .. gulmavadvà vi÷àlatvàd gulma ityabhidhãyate . sa yasmàdàtmanicayaü gacchatyapsviva budbudaþ .. antaþ sarati yasmàcca na pàkamupayàtyataþ . sadanaü mandatà vahne ràñopo'ntravikåjanam .. viõmåtrànilasaïga÷ca sauhityàsahatà tathà . dveùo'nne vàyurårdhva¤ca pårbaråpeùu gulminàm .. hçtkukùi÷ålaü mukhakaõñha÷oùo vàyornirodho viùamàgnità ca . te te vikàràþ pavanàtmakà÷ca bhavanti gulme'nilasambhave tu .. svedajvaràhàravidàhadàhàstçùõàïgaràgaþ kañuvaktratà ca . pittasya liïgànyakhilàni yàni pittàtmake tàni bhavanti gulme .. staimityamanne'ruciraïgasàda ÷chardiþ praseko madhuràsyatà ca . kaphasya liïgàni ca yàni tàni bhavanti gulme kaphasambhave tu .. sarvàtmakaþ sarvavikàrayuktaþ so'sàdhya uktaþ kùataja÷ca vakùye .
     %<na spandate nodarameti vçddhiü bhavanti liïgàni ca garbhiõãnàm ..
     taü garbhakàlàtigame cikitsya masçgbhavaü gulmamu÷anti tajj¤àþ ..>% cikitsà yathà ..
     %<vàtagulmàrditaü snigdhaü yuktaü snehavirecanaiþ .
     upàcaret yathàkàlaü niråhaiþ sànuvàsanaiþ ..
     pittagulmàrditaü snigdhaü kàkolyàdighçtena tu .
     viriktaü madhurairyogairniråhaiþ samupàcaret ..
     ÷leùmagulmàrditaü snigdhaü pippalyàdighçtena tu .
     tãkùõairviriktaü tadråpairniråhaiþ samupàcaret ..
     sannipàtotthite gulme tridoùaghno vidhirhitaþ .
     pittavadraktagulminyà nàryàþ kàryaþ kriyàvithiþ ..
     vi÷eùamapara¤càsyàþ ÷çõu raktavibhedanam .
     palà÷a-bhasmatoyena siddhaü sarpiþ prayojayet ..
     dadyàduttaravasti¤ca pippalyàdighçtena tu .
     uùõairvà bhedayedbhinne vidhiràsçgdarohitaþ ..
     ànåpaudakamajjàno vasàtailaü ghçtaü dadhi .
     vipakvamekataþ ÷astaü vàtagulme'nuvàsanam ..
     jàïgalaika÷aphànaüntu vasà sarpi÷ca paittike .
     tailaü jàïgalamàjjàna evaü gulme kaphotthite ..
     dhàtrãphalànàü svarase ùaóaïgaü vipacedghçtam .
     ÷arkarà saindhavopetaü taddhitaü vàtagulmine ..
     citrakavyoùasindhåttha pçthvãkà cavyadàóimau .
     dãpyakagranthikàjàjã havuùà dhànyakaiþ samaiþ ..
     dadhyàranàlavadara-målakasvarasairghçtam .
     tat pibedvàtagulmàgnidaurbalyàñopa÷ålanut ..
     vióadàóimasindhåttha-hutabhugvyoùajãrakaiþ .
     hiïgusauvarcalakùàra-rugvçkùàmlàmlavetasaiþ ..
     bãjapårarasopetaü sarpirdadhicaturgaõam .
     sàdhitaü dàdhikaü nàma gulmahçt plãha÷ålajit ..
     rasonasvarase sarpiþ pa¤camålarasànvitam .
     suràranàladadhyamla-målakasvarasaiþ saha ..
     vyoùa-dàóimavçkùàmlayavànãcavyasaindhavaiþ .
     hiïgvamlavetasàjàjãdãpyakai÷ca samàü÷ikaiþ ..
     siddhaïgulmagrahaõyar÷aþ÷vàsonmàdakùayajvaràn .
     kàsàpasmàramandàgni-plãha÷ålànilàn jayet ..
     tçõamålakaùàye tu jãvanãyaiþ pacedghçtam .
     nyagrodhàdigaõe vàpi gaõe vàpyutpalàdike ..
     raktapittotthitaü ghnanti ghçtànyetànyasaü÷ayam .
     àragvadhàdau vipaceddãpanãyayutaü ghçtam ..
     kùàravarge paceccànyat pacenmåtragaõe'param .
     ghnanti gulmaü kaphodbhåtaü ghçtànyetànyasaü÷ayam ..
     yathà doùocchraya¤càpi cikitset sànnipàtikam .
     cårõaü hiïgvàdikaü vàpi ghçtaü và plãhanà÷anam ..
     pibedgulmàpahaü kàle sarpistailvakameva và .
     tilekùurakapàlà÷asàrùapaü yavanàlajam ..
     bhasma målakaja¤càpi gojàvikharahastinàm .
     måtreõa mahiùãõà¤ca pàlikai÷càvacårõitaiþ ..
     kuùñha-saindhavayaùñyàhva-nàgarakrimighàtibhiþ .
     sàjamodai÷ca da÷abhiþ sàmudràcca palairyutam ..
     ayaþpàtre'gninàlpena paktvà lehyamathoddharet .
     tasya màtràü pibeddadhnà surayà sarpiùàpi và ..
     dhànyàmlenoùõatoyena kaulatthena rasena và .
     gulmaü vàtavikàràü÷ca kùàro'yaü hantyasaü÷ayam ..>%
     %<pãtaü sukhàmbunà vàpi svarjikà kuùñhasaindhavam .
     vç÷cãkamuruvåka¤ca varùàbhåbçhatãdbayam .
     citraka¤ca jaladroõe paktrà pàdàva÷eùitam ..
     màgadhã citrakakùaudralipte kumbhe nidhàpayet .
     madhunaþ prasthamàvàpya pathyàcårõàrdhasaüyutam ..
     tuùoùitaü da÷àhantu jãrõabhaktaþ pibannaraþ .
     ariùño'yaü jayedgulmamavipàkamarocakam ..
     sa÷åle sonnatasyande dàhapàkaruganvite .
     gulme raktaü jalaukobhiþ ÷iràmokùeõa và haret ..
     sukhoùõà jàïgalarasàþ susnigdhà vyaktasaindhavàþ .
     kañutrikasamàyuktà hitàþ pàne ca gulminàm ..
     peyà vàtaharaiþ siddhàþ kaulatthàþ saüskçtà rasàþ .
     khalàþ sapa¤camålà÷ca gulminàü bhojane hitàþ ..
     baddhavarco'nilànàntu sàrdrakaü kùãramiùyate .
     kumbhãpiõóeùñakàsvedàn kàrayet ku÷alo bhiùak ..
     gulminaþ sarva eboktà durvirecyatamà bhç÷am .
     ata÷caitàüstu susvinnàn sraüsanenopapàdayet ..
     vilepanàbhya¤janàni tathà sandahanàni ca .
     upanàhà÷ca kartavyàþ sukhoùõàþ sàlvaõàdayaþ .
     udaroktàni sarpãüùi cårõavartikriyàstathà ..
     lavaõàni ca yojyàni yànyuktànyudaràmaye .
     vàtavarconirodhe tu sàmudràrdrakasarùapaiþ ..
     kçtvà pàyau vidhàtavyà vartayo maricottaràþ .
     daüntã citrakamåleùu tathà vàtahareùu ca ..
     kuryàdariùñàn sarvàü÷ca såtrasthàne yatheritàn .
     khàdedvàpyaïkuràn bhçùñàn påtikançpavçkùajàn ..
     årdhvavàtamanuùya¤ca gulminaü na niråhayet .
     pibettrivçnnàgaraü và saguóàü và harãtakãm ..
     gugguluü trivçtàü dantãü dravantãü saindhavaü vacàm .
     måtramadya-payodràkùà-rasairvãkùya balàbalam ..
     evaü pãlåni piùñàni pibet salavaõàni tu .
     pippalãpippalãmålacavyacitrakasaindhavaiþ ..
     yuktà hanti suràgulmaü ÷ãghraü kàle prayojità .
     baddhaviõmàruto gulmã bhu¤jãta payasà yavàn ..
     kulmàùàn và bahusne hàn bhakùayellavaõottaràn ..>% ityuttaratantre dvàcatvàriü÷attame'dhyàye su÷rutenoktam ..) senàsaükhyàvi÷eùaþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 2 . 19-20 .
     %<eko ratho gaja÷caiko naràþ pa¤ca padàtayaþ .
     traya÷ca turagàstajj¤aiþ pattirityabhidhãyate ..
     pattintu triguõàmetàmàhuþ senàmukhaü budhàþ .
     trãõisenàmukhànyeko gulma ityabhidhãyate ..>%) asyàrthavivçtiryathà -- atra gajà nava, rathà nava, a÷vàþ saptaviü÷atiþ padàtayaþ pa¤cacatvàriü÷at, samudàyena navatiþ .. plãhà . aprakàõóavçkùaþ . tatparyàyaþ . stambaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 4 . 9 .. %<avidyamànaprakàõóastanuprakàõóo và bahupatravàn mallãjhiõñãnalakamalavaü÷avãraõàdiþ målàdàrabhya pårbabhàgaþ prakàõóaþ .>% iti bharataþ .. (yathà, manuþ . 1 . 48 .
     %<gucchagulmantu vividhaü tathaiva tçõajàtayaþ .>% %<yatra latàsamåhà bhavanti na ca prakàõóàni te gucchà mallikàdayaþ, gulmà ekamålàþ saïghàtajàtàþ .>% iti ñãkàkçt kullåkabhaññaþ ..) ghaññabhedaþ . sainyarakùaõam . iti medinã . me . 11 .. (rakùitçpuruùasamåhaþ . yathà, manuþ . 7 . 114 .
     %<dvayostrayàõàü pa¤cànàü madhye gulmamadhiùñhitam .>% gulmaü rakùitçpuruùasamåhamityasya ñãkàyàü kullåkabhaññaþ .. sainyaikade÷aþ . yathà, tatraiva . 7 . 190 .
     %<gulmàü÷ca sthàpayedàptàn kçtasaüj¤àn samantataþ .>% gulmàn sainyaikade÷àniti ñãkàkçt kullåkabhaññaþ ..)

#<gulmaketuþ>#, puü, (gulmànàü keturdhvaja iva . gulmaþ keturyasyeti và . atra tu keturliïgaü j¤àpanamityarthaþ .) amlavetasaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gulmamålaü>#, klã, (gulmavanmålamasya .) àrdrakam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gulmavallã>#, strã, (gulmàóhyà vallã yasyàþ .) somalatà . iti ràjanirghaõñaþ .. (somalatà÷abde'syà guõàdayo j¤àtavyàþ ..)

#<gulma÷ålaþ>#, puü, (gulmàtmakaü gulmamålakaü và ÷ålamatra .) rogavi÷eùaþ . tasyauùadhaü yathà --
     %<nàrã puùpadine pãtvà gokùãreõopavàsataþ .
     ÷vetàrkasya tu vai målaü tasyàstadgulma÷ålanut ..>% iti gàruóe 193 adhyàyaþ ..

#<gulminã>#, strã, (gulmo'styasyà iti . %<ata iniñhanau .>% 5 . 2 . 115 . iti iniþ . tataþ ïãp .) vistçtà latà . tatparyàyaþ . vãrut 2 ulupaþ 3 . ityamaraþ . 2 . 4 . 9 .. vãrudhà 4 avarut 5 . iti ÷abdaratnàvalã ..

@<[Page 2,345c]>@
#<gulmã>#, strã, (gulmàkàro vidyate'syà iti . %<ar÷a àdibhyo'c .>% 5 . 2 . 127 . ityac tato ïãù .) àmalakã . elà . vanã . vastrave÷ma . iti medinã÷abdaratnàvalyau hemacandra÷ca .. gçdhranakhãvçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. guóakàüolã iti bhàùà .. (gulmaþ gulmanàmako rogo'styasya iti . gulma + iüniþ .) gulmarogayukte tri .. (yathà, atraiva dhçtapanasa÷abdaguõavyàkhyàne bhàvaprakà÷aþ . vi÷eùàt panasaü varjyaü gulmibhirmandavahnibhiþ ..)

#<gulyaþ>#, puü, (guóamiva màdhuryamarhatãti . guóa + yat . tato óasya latvam .) madhuraþ . svàduþ . iti hemacandraþ . 6 . 24 ..

#<guvàkaþ>#, puü, (guvati malavat kvàthamutsçjatãti . gu + %<piõàkàdaya÷ca .>% uõàü . 4 . 15 . iti àkaþ tudàditvàdguõàbhàvaþ . nipàtanàt dãrgho'pi dç÷yate .) vçkùavi÷eùaþ . guyà supàri iti ca bhàùà .. tatparyàynaþ . ghoõñà 2 pågaþ 3 kramukaþ 4 khapuraþ 5 . ityamaraþ . 2 . 5 . 139 .. gåvàkaþ 6 . iti taññãkà .. pågavçkùaþ 7 dãrghapàdapaþ 8 valkataruþ 9 dçóhavalka 10 cikkaõaþ 11 . iti ràjanirghaõñaþ .. pågã 12 . iti bhàvaprakà÷aþ .. sura¤janaþ 13 gopadalaþ 14 ràjatàlaþ 15 chañàphalaþ 16 . iti trikàõóa÷eùaþ .. * .. asya phalasya paryàyaþ . kramukaphalam 1 pågam 2 cikkaõã 3 cikkà 4 cikkaõam 5 ÷lakùõakam 6 udvegam 7 pågaphalam 8 . iti ràjanirghaõñaþ .. pågãphalam 9 . iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. asya mastiùkasya guõàþ . svàdutvam . tiktatvam . kaùàyatvam . balapràõa÷ukravçddhibhedamadakàritvam . måtraroganà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. * .. asya niryàsasya guõàþ . himatvam . mohanatvam . gurutvam . vipàke uùõatvam . kùàratvam . sàmlatvam . vàtaghnatvam . pittalatva¤ca .. * .. asya phalaguõàþ sammohakàritvam . kaùàyatvam . svàdutvam . recanatvam . tridoùa÷amanatvam . rucyatvam . vaktrakledamalàpahatva¤ca . iti ràjanighaõñaþ .. gurutvam . råkùatvam . kaphapittaknàritvam . dãpanatva¤ca .. * .. àrdrasya tasya guõàþ . gurutvam . abhiùyanditvam . agnidçùñiharatva¤ca .. * .. svinnasya tasya guõaþ . doùatrayaccheditvam . dçóhamadhyaü taduttamam . iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. àmapågasya guõàþ . kaùàyatvam . mukhamalaraktàma÷leùmapittàdaràghmànanà÷itvam . kaõñha÷uddhikàritvam . sàrakatva¤ca .. * .. ÷uùkasya tasya guõàþ . kaõñhàmayaghnatvam . rucikaratvam . pàcanatvam . recanatva¤ca .. * .. tat tàmbålenonamayuta¤ca cet jhañiti pàõóuvàta÷othakàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. tatpãgaguõàþ . tasyàdipãgaü viùatulyam . dvitãyapãgaü bhedakaü durjara¤ca . tçtãyapãgaü pànopayuktaü sudhàtulyaü rasàyana¤ca . iti ràjavallabhaþ .. (tàmbålena vinà kevalaü guvàkabhakùaõàccàõóàlatvàvàptistanmocanàrthaü gaïgàdar÷anaråpapràya÷cittamapyuktam . yathà -- tàmbålaü na mukhe dattvà guvàkaü bhakùayed yadi . tàvaccàõóàlatàü yàti yàvad gaïgànadar÷anam ..)

#<guha>#, å ¤a saüvçtau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüubhaü-sakaü-veñ .) hrasvã . å, agåhãt aghukùat . ¤a, gåhati gåhate . guho õoråriti dãrghaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<guhaþ>#, puü, (gåhati rakùati pàlayatãtyarthaþ devasenàm . guha + %<igupadhaj¤àprãkiraþ kaþ .>% 3 . 1 . 135 . iti kaþ . nàmaniruktau tu guhà àvàsatvenàstyasyeti ac . etayorvyutpattidvayayoreva kramànvayenodàharaõe draùñavye . yathà, mahàbhàrate . 3 . 228 adhyàye .
     %<rudrasånuü tataþ pràhurguhaü guõavatàmbaram .>% ityupakramya .
     %<athainamabhyayuþ sarvà devasenàsahasra÷aþ .
     asmàkaü tvaü patiriti bruvàõàþ sarvato di÷aþ ..>% ityantena mahàtmà kàrtikeyaþ sainàpatyàrthaü devaiþ pràrthitaþ . tato nàmaniruktiþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 85 . 80--83 .
     %<divyaü ÷aravaõaü pràpya vavçdhe'dbhutadar÷anaþ .
     dadç÷uþ kçttikàstantu bàlàrkasadç÷adyutim ..
     skannatvàt skandatà¤càpi guhàvàsàdguho'bhavat ..>%) kàrtikeyaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 42 .. ghoñakaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷rãràmasakhaþ . sa tu ÷çïgaverapuravàsã niùàdàdhipatiþ . (yathà, ràmàyaõe . 2 . 50 . 33 .
     %<tatra ràjà guho nàma ràmasyàtmasamaþ sakhà .
     niùàdajàtyo balavàn sthapati÷ceti vi÷rutaþ ..>% gåhate saüvçõoti svaråpàdãni màyayà iti . guha + kaþ .) viùõuþ . (yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 54 .
     %<karaõaü kàraõaü kartà vikartà gahano guhaþ ..>% mahàdevaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 60 .
     %<vyàlaråpo guhàvàsã guho màlã taraïgavit ..>%) kàyasthànàü paddhativi÷eùaþ .. (yathà, kàyasthakuladãpikàyàm .
     %<ayaü guhakulodbhavo da÷arathàbhidhàno mahàn kulàmbujamadhuvrato vividhapuõyapu¤jànvitaþ ..>%)

#<guhaùaùñhã>#, strã, (guhasya kàrtikeyasya priyà yà ùaùñhã tasya janmatithitvàttathàtvam .) màrga÷ãrùamàsãya÷uklaùaùñhã . yathà, bhaviùye .
     %<yeyaü màrga÷ire màsi ùaùñhã bharatasattam ! .
     puõyà pàpaharà dhanyà ÷ivà ÷àntà guhapriyà ..>% ÷uùkeyaü guhaùaùñhã . iti tithyàditattvam ..

#<guhà>#, strã (guh + kaþ ñàp ca .) siühapucchãlatà . gartaþ . parvatàdergahvaram . iti medinã . he . 4 . (yathà, ràmàyaõe . 1 . 1 . 70 .
     %<kiùkindhyàü ràmasugrãvau jagmatustau guhàü tadà ..>%) ÷eùasya paryàyaþ . vilam 2 ÷ilàsandhiþ 3 devakhàtam 4 gahvaram 5 . ÷àlaparõãvçkùaþ 6 . iti ràjanirghaõñaþ .. (hçdayam . yathà, ÷atapathabràhmaõe . 11 . 2 . 6 . 5 . %<tasmàdidaü guhàhçdayam ..>% gåóhà j¤àtçj¤ànaj¤eyapadàrthàþ asyàü gåhate'syàmàtmà iti và . guha + bhidàditvàdadhikaraõe aï ñàp ca . buddhiþ . yathà, ÷vetà÷vataropaniùadi .
     %<aõoraõãyàn mahato mahãyàn àtmà guhàyàü nihito'sya jantoþ ..>%)

#<guhà÷ayaþ>#, puü, (guhàsu girigahvaràdiùu ÷ete avatiùñhate iti . ÷ãï la ÷ayane + %<adhikaraõe ÷eteþ .>% 3 . 2 . 15 . iti ac .) vyàghraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (guhà÷àyitvàdevàsya tathàtvam . yathà, bhàvaprakà÷e .
     %<siühavyàghravçkà çkùatarakùudvipinastathà .
     babhrujamvukamàrjàrà ityàdyàþ syurguhà÷ayàþ ..>% guhàyàü hçdaye buddhau và ÷ete viràjate ityarthaþ .) viùõuþ . (yathà, ÷vetà÷vataropaniùadi . %<sarvabhåtaguhà÷ayaþ .>% yathà ca .
     %<tàvat sa bhagavàn sàkùàt yogàdhã÷o guhà÷ayaþ .
     antardadhe çùeþ sadyo yathehànã÷anirmità ..>% iti ÷rãbhàgavatam .. (pràõàþ . yathà, muõóakopaniùadi . 2 . 1 . 8 .
     %<sapta ime lokà yeùu caranti pràõà guhà÷ayà nihitàþ sapta sapta .>% guhà÷àyini tri ..)

#<guhinaü>#, klã, (gåhate vçkùàdibhiràcchannaü bhavatãti . gåhate'sminniti và . guha + bàhulakàt inan .) vanam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<guhilaü>#, klã, (gåhate pàdapàdibhiràcchannaü bhavatãti . guha + %<gupàdibhyaþ kit .>% uõàü . 1 . 56 . iti ilac . guõaniùedhàrthaü kicca .) vanam . ityuõàdikoùaþ ..

#<guheraþ>#, puü, (gåhate lauhàdermalàdikaü vilopayan khaógàdyastratvenàpàdayatãti . dhàtånàmanekàrthatvàttathàtvamityavadheyam . guha + %<måleràdayaþ .>% uõàü . 1 . 61 . iti nipàtanàderakpratyayaþ .) lauhakàraþ . ityuõàdikoùaþ .. (gåhate rakùatãti .) goptà . iti saükùiptasàre uõàdivçttiþ ..

#<guhyaü>#, klã, (guhàü gopanaü arhati vastràdyabhyantarasthànaü labdhumarhatãti yàvat . guhà + %<tadarhati .>% 5 . 1 . 63 . iti yat . guha + karmaõi kyavityeke .) upasthaþ . sa tu bhagaü liïga¤ca . (bhagàrthe yaduktam .
     %<kàmàrtaþ puruùo hyatra cumbayed guhyamàdçtaþ ..>%) rahasye tri . ityamaraþ . 3 . 3 . 153 .. gopyam . tatparyàyaþ . viviktaþ 2 vijanaþ 3 channaþ 4 niþ÷alàkaþ 5 rahaþ 6 upàü÷u 7 gåóham 8 upahvaram 9 . iti jañàdharaþ .. (yathà, bhagavadgãtàyàm . 9 . 2 .
     %<ràjavidyà ràjaguhyaü pavitramidamuttamam ..>% tathà ca, devãbhàgate . 1 . 3 . 37 .
     %<puràõaguhyaü sakalaü sametaü guroþ prasàdàt karuõànidhe÷ca ..>%)

#<guhyaþ>#, puü, (guhàü sarasyàdergartamarhatãti . guhà + %<dantàdibhyo yat .>% 5 . 1 . 66 . iti yat .) kamañhaþ . dambhaþ . iti medinãü .. ye . 19 .. (gåhitumarhati yogyo bhavati upaniùad vedyatvàt yadvà guhàyàü buddhau hçdayàkà÷e vastumarhati dhyànàyàrhatãti yàvat .) viùõuþ . iti tasya sahasranàmamadhye pañhitaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 71 .
     %<guhyo gabhãro gahano gupta÷cakragadàdharaþ ..>% mahàdevaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 91 .
     %<yajuþ pàdabhujà guhyaþ prakà÷o jaïgamastathà ..>% guhyàni gåhati guõàn prakañãkarotãti . guõa÷àliprabhàvànvitajãvavi÷eùaþ . yathà, çgvede . 7 . 103 . 8 .
     %<adhvaryavo gharmiõaþ siùvidànà àvirbhavanti guhyà na kecit ..>% upadevatàvi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 3 . 43 .
     %<guhyàþ pitçgaõàþ sapta ye divyà ye ca mànuùàþ ..>% striyàü ñàp . gàyattrãsvaråpà devã . yathà, devãbhàgate . 12 . 6 . 42 .
     %<gurvã guõavatã guhyà goptavyà guõadàyinã ..>% gopanãye tri . yathà, manuþ . 11 . 265 .
     %<saguhyo'nyastrivçdvedo yastaü veda sa vedavit ..>% %<praõavàkhyo guhyo gopanãyaþ .>% iti kullåkabhaññaþ ..)

#<guhyakaþ>#, puü, (gåhati nidhiü dhanavi÷eùaü rakùatãti . guh + õvul . pçùodaràditvàdyagàgame sàdhuþ .) devayonivi÷eùaþ . sa tu kuverànucaraþ nidhirakùako màõibhadràdiyakùabhedaþ . ityamarabharatau .. (kàryotpattyàdibhedenaiùa tu bahudhodàhriyate tathàca vyàóinoktam .
     %<nidhiü rakùanti ye yakùàste syurguhyakasaüj¤akàþ ..>% guhyaü kutsitaü kàyati ÷abdàyate prakà÷ayati và . kai + kaþ . yadvà guhyaü gopyaü kaü sukhaü yasya . %<÷aüsiduhiguhibhyoveti>% kà÷ikokteþ kyap và . yadvà guhyàt sçùñiü cikãrùoþ parabrahmaõaþ kçùõasya guhyade÷àt kàyati àvirbhavatãti . yaduktaü brahmavaivarte brahmasvaõóe . 5 . 60 .
     %<àvirbabhåva kçùõasya guhyade÷àttataþ param .
     piïgala÷ca pumànekaþ piïgalai÷ca gaõaiþ saha .
     àvirbhåtà yato guhyàt tena te guhyakàþ smçtàþ ..>% yathà, mahàbhàrate . 3 . 3 . 10 .
     %<tava divyaü rathaü yàntamanuyànti varàrthinaþ .
     siddhacàraõagandharvà yakùaguhyakapannagàþ ..>%) tasya lokaþ pi÷àcalokàdårdhvaü gandharvalokàdadhaþ . yena yena karmaõà etallokapràptistaducyate .
     %<tato gacchandadar÷àgre hçùñapuùñajanairvçtam .
     pittiõóilaiþ sthålavakrairmeghagambhãranisvanaiþ ..
     lokairadhyuùitaü lokaü ÷yàmalàïgai÷ca loma÷aiþ .
     gaõau kathayataü ke'mã ko lokaþ puõyataþ kçtaþ ..
     gaõàvåcatuþ .
     guhyakànàmayaü lokastvete vai guhyakàþ smçtàþ .
     nyàyenopàrjya vittàni gåhayanti ca ye bhuvi ..
     svamàrgagà dhanàóhyà÷ca ÷ådrapràyàþ kuñumbinaþ .
     saüvibhajya ca bhoktàraþ krodhàsåyàvivarjitàþ ..
     na tithiü naiva vàra¤ca saükràntyàdi na parva ca .
     nàdharma¤ca na dharma¤ca vidantyete sadàsukhàþ ..
     ekameva hi jànanti kulapåjyo hi yo dvijaþ .
     tasmai gàþ saüprayacchanti manyante tadvacaþ sphuñam ..
     samçddhibhàjo hyatràpi tena puõyena guhyakàþ .
     bhu¤jate svargasaukhyàni devatvamakutobhayàþ ..>% iti kà÷ãkhaõóe ÷iva÷armaõo vaikuõñhalokagamane viùõugaõasaüvàdaþ .. (pakvànnavi÷eùaþ . tasya pàkaprakàro yathà, ÷abdàrthacintàmaõidhçtapàka÷àstra .
     %<samitàü sarpiùà bhçùñàü sitàdràkùàdisambhçtàm .
     elà lavaïgakarpåramarãcaparivàsitàm ..
     kùiptvànyasamitàlambapuñe veùñya ghçte pacet .
     tataþ khaõóe nyaset pakve guhyako'yamudàhçtaþ ..>% asya guõàstatraiva . yathà --
     %<guhyako bçühaõo hçdyo vçùyaþ pittànilàpahaþ .
     madhuro'tiguruþ pàke ki¤cit sandhànakçt saraþ ..>%)

#<guhyake÷varaþ>#, puü, (guhyakànàmã÷varaþ prabhuradhipatirityarthaþ .) kuveraþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 71 .. (yathà, brahmavaivarte brahmakhaõóe . 5 . 61 .
     %<yaþ pumàn sa kuvera÷ca dhane÷o guhyake÷varaþ ..>%)

#<guhyaguruþ>#, puü, (guhyaþ gopyaþ hçdayàbhyantarvartã antaryàmisvaråpo guruþ .) ÷ivaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<guhyadãpakaþ>#, puü, (guhyena guhyasthajyotiùà dãpayati prakà÷ayatãti . svayaü guhyaþ san dãpayatãtyeke . dãp + õvul .) khadyotaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<guhyaniùyandaþ>#, puü, (guhyàt guhyade÷àt upasthachidràdityarthaþ niùyandyate nirgamyate iti .) måtram . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<guhyapuùpaþ>#, puü, (guhyàni adç÷yàni puùpàõi asya iti .) a÷vatthavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<guhyabãjaþ>#, puü, (guhyamadç÷yaü bãjamasya .) bhåtçõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<guhyabhàùitaü>#, klã, (guhyaü rahasyaü bhàùitam .) mantraþ . iti jañàdharaþ .. guptavàkya¤ca ..

#<gå>#, o ÷i viñsçjau . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàüparaü-sakaü-aniñ .) o, gånaþ . ÷i, guvati aguvãt . viñsçjirhadanam . iti durgàdàsaþ ..

#<gåþ>#, puü, guþ . viùñhà . gådhàtoþ karmaõi kvippratyayena niùpannaþ .. (gacchatyapànena dehàt . gam + kåþ . malopa ityeke ..)

#<gåóhaü>#, klã, (guha + bhàve ktaþ .) rahaþ . guhyam . iti madinã . óhe . 1 ..

@<[Page 2,347b]>@
#<gåóhaþ>#, tri, (guha + karmaõi ktaþ .) saüvçtaþ . guptaþ . ityamaramedinãkarau .. (yathà, pa¤cada÷yàm . 3 . 38 .
     %<÷aktirastyai÷varã kàcit sarvavastuniyàmikà .
     ànandamayamàrabhya gåóhà sarveùu vastuùu ..>%)

#<gåóhajaþ>#, puü, (gåóhàt guptabhàvàdityarthaþ gåóhe guptasthàne và jàyate iti . gåóhaþ san jàyate ityeke . gåóha + jan + óaþ .) gåóhotpannaputtraþ . iti mitàkùarà .. (yathà, yàj¤avalkyaþ . 2 . 132 .
     %<gçhe pracchanna utpanno gåóhajastu suto mataþ .
     kànãnaþ kanyakàjàto màtàmahasuto mataþ ..>%)

#<gåóhanãóaþ>#, puü, (gåóhaþ gopanasthalasthaþ gåóhe guptasthàne và nãóaþ kulàyo'sya .) kha¤janapakùã . iti ÷abdamàlà ..

#<gåóhapattraþ>#, puü, (gåóhaþ samàcchannaþ pattreõa yo'sau . gåóhaü pattramasyeti kecit .) karãravçkùaþ . aïkoñhavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gåóhapathaþ>#, puü, (gåóhaþ panthà gatiryasya samàsaniùpannatvàdac .) antaþkaraõam . iti hemacandraþ . 6 . 5 .. guptapatha÷ca ..

#<gåóhapàt>#, [d] puü, (gåóhaü pàdayati . pada gatau + õijantàt kvip . yadvà gåóhàþ pàdà asya pçùodaràditvàdalope sàdhuþ .) sarpaþ . ityamaraþ . 1 . 8 . 7 ..

#<gåóhapàdaþ>#, puü, (gåóhàþ saüvçtàþ pàdà asya .) sarpaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..
     (%<pàdànàmapi vij¤eye dve ÷ate dve ca viü÷atã .>% ityàgamaþ . àcchàditapàde tri . yathà, mahàbhàrate .
     %<santoùàmçtatçptasya vi÷vai÷varyaü karasthitam .
     upànadgåóhapàdasya sarvà carmàvçteva bhåþ ..>%)

#<gåóhapuruùaþ>#, puü (gåóhaþ guptaþ puruùaþ chadmave÷ã ràjaprerito janaþ ityarthaþ .) caraþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 13 ..

#<gåóhapuùpakaþ>#, puü, (gåóhaþ samàvçta iva puùpairyo'sau ivàrthe kan . gåóhàni saüvçtàni puùpàõyasya ityeke .) vakulavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gåóhaphalaþ>#, puü, (gåóhaþ saüvçtapràyaþ phalenàsau . gåóhaü yathà syàt tathà phalatãtyeke .) vadaraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gåóhamàrgaþ>#, puü, (gåóhaþ pracchannaþ màrgaþ .) bhuvo'ntaramàrgaþ . suóaïga iti bhàùà .. tatparyàyaþ . suraïgà 2 sandhilà 3 . iti hemacandraþ . 4 . 51 ..

#<gåóhamaithunaþ>#, puü, (gåóhaü anyairadç÷yaü maithunaü yasya .) kàkaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<gåóhavarcàþ>#, [s] puü, (gåóhaü varco'sya .) bhekaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<gåóhavallikà>#, strã, (gåóhà vallikà vallã yasya .) aïkoñavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gåóhasàkùã>#, [n] tri, (gåóhaþ pracchannaþ san yaþ arthinà pratyarthivàkyaü ÷ràvitaþ tàdç÷aþ sàkùã .) yo'rthinà gåóhatayà pratyarthivacanaü ÷ràvitaþ saþ . phariyàdã gopane ràkhiyà àsàmãra kathà yàhàke ÷unàiyàche sei sàkùã iti bhàùà .. tathà ca nàradaþ .
     %<arthinà svàrthasiddhyarthaü pratyarthivacanaü sphuñam .
     yaþ ÷ràvyate tadà gåóho gåóhasàkùã sa ucyate ..>% iti vyavahàratattvam ..

#<gåóhàïgaþ># puü, (gåóhàni aïgàni yasya icchàmàtreõaivàïgàni antaþprave÷ayati iti tàtparyàrthaþ .) kacchapaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gåóhàïghriþ>#, puü, (gåóhaþ saüvçtaþ ÷alkenàvçto'ïghri÷caraõo'sya .) sarpaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gåóhotpannaþ>#, puü, (gåóhaü anyairavij¤àtaü yathà syàt tathà utpanno jàtaþ .) dvàda÷avidhaputtramadhye puttravi÷eùaþ . yathà, manuþ . 9 . 170 .
     %<utpadyate gçhe yasya na ca j¤àyeta kasya saþ .
     sa gçhe gåóha utpannastasya syàdyasya talpajaþ ..>% asyàrthaþ . %<yasya gçhe'vasthitàyàü bhàryàyàü puttra utpadyate sajàtãyo'yaü bhavatãti j¤àne'pi kasmàt puruùavi÷eùàjjàto'sàviti na j¤àyate sa gçhe aprakà÷amutpannastasya puttraþ syàt yadãyàyàü bhàryàyàü jàtaþ .>% iti kullåkabhaññaþ .. (ayaü hi bandhudàyahàrã . yathàha manuþ . 9 . 159 .
     %<aurasaþ kùetraja÷caiva dattaþ kçtrima eva ca .
     gåóhotpanno'paviddha÷ca dàyàdà bàndhavà÷ca ùañ ..>%)

#<gåthaü>#, klã puü, (gavate ÷abdàyate guvati purãùamutsçjatãti và . guïa ÷abda gu÷i viùñhotsarge và + %<tithapçùñha gåtha yåtha prãthàþ .>% uõàü . 2 . 12 . iti thak dãrgha÷ca .) viùñhà . ityamaraþ . 2 . 6 . 68 .. gu iti bhàùà . (÷arãràdimale'pi karõagåthàdi÷abdadar÷anàt ..)

#<gåthalaktaþ>#, puü, (gåthe viùñhàyàü raktaþ anurakta àsakta ityarthaþ . tato rasya latvam .) pakùivi÷eùaþ . guye ÷àlik iti bhàùà . tatparyàyaþ . ÷aramallaþ 2 kùudracåóaþ 3 sàllikaþ 4 . iti ÷abdacandrikà ..

#<gånaþ>#, tri, (gåyate purãùamutsçjyate sma iti . gu ÷i viùñhotsarge + ktaþ . %<dugvodãrgha÷ceti .>% natvaü dãrgha÷ca .) kçtapurãùotsargaþ . tatparyàyaþ . hannaþ 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 96 ..

#<gåra>#, ïa ka udyame . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüàtmaü-sakaü señ .) dãrghã . ïa kaü, bhagneùu no gårayate mahoragaþ . iti durgàdàsaþ .. (tathà ca kavirahasye . 51 .
     %<bhagneùu nodgårayate'stramàhave'yukte'pi yo nodgurate svadharmavit ..>%)

#<gåra>#, ã ya ïa vadhe . gatyàm . iti kavikalpadrumaþ . (divàü-àtmaü-sakaü-señ .) dãrghã . tathà ca . %<dãpipårijanigaridhårayaþ kà÷ivà÷ipadi÷åritårayaþ . ghårijårikhidividyatiþ kli÷i÷cåri÷udhyatimano divàdiùu .. iti rathoddhatàyàü caõóe÷varaþ .>% iti durgàdàsaþ ..

#<gåraõaü>#, klã, (gåra ka ïa udyame + bhàve lyuñ .) udyamaþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ . 3 . 2 . 11 ..

@<[Page 2,348a]>@
#<gårda>#, ka niketane . kårde . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-paraü-akaü-señ .) ka, gårdayati . iti durgàdàsaþ ..

#<gårda>#, ïa kårde . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-àtmaüakaü-señ .) ïa, gårdate . iti durgàdàsaþ ..

#<gåvàkaþ>#, puü, (guvati purãùamutsçjatyanena yadvà guvati bahulabhakùaõena mukhavivaràt purãùavañutsçjatãti . gu÷i viùñhotsarge + %<pinàkàdaya÷ca .>% uõàü . 4 . 15 . iti àkaþ . kuñàditvàdguõàbhàvaþ . nipàtanàt dãrghatvam .) guvàkaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<gåùaõà>#, strã, (bhåùayatãti . nipàtanàt bhakàrasya gatvam .) mayåracandrakaþ . mayårapicchacakram . iti ÷abdacandrikà ..

#<gç>#, seke . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-sakaüseñ .) garati taruü meghaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<gçja>#, dhvanau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-akaüseñ .) saptamasvarã garjati . iti durgàdàsaþ .. (yathà, pårbacàtakàùñake . 4 .
     %<garjasi megha ! na yacchasi toyaü càtakapakùã vyàkulito'ham .
     daivàdiha yadi dakùiõavàtaþ kva tvaü kvàhaü kva ca jalapàtaþ ..>%)

#<gçja>#, i dhvanau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüakaü-señ .) saptamasvarã . i, gç¤jyate . iti durgàdàsaþ .. (dhvaniriha kathanamiti matvà kecit sakarmakamapi vadanti ..)

#<gç¤janaü>#, klã, (gç¤jyate abhakùyatvena kathyate pràõanà÷akatvàditi . gçji dhvanau + karmaõi lyuñ .) viùadigdhapa÷ormàüsam . iti medinã . ne . 58 .. (gç¤jyate roganà÷akatayà bhakùyatvena kathyate iti .) målavi÷eùaþ . salagama iti khyàtaþ . tatparyàyaþ . ÷ikhimålam 2 yavaneùñam 3 vartulam 4 granthimålam 5 ÷ikhàkandam 6 kandam 7 óiõóãramodakam 8 . asya guõàþ . kañutvam . uùõatvam . kaphavàtarogagulmanà÷itvam . rucyatvam . dãpanatvam . hçdyatvam . durgandhatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gç¤janaþ>#, puü, (gç¤jyate abhakùyatvena kathyate iti . gçji + lyuñ .) rasonakaþ . rasun iti bhàùà . iti medinã . ne . 58 .. raktala÷unaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (asya abhakùaõãyatvamuktaü yathà, manau . 5 . 19--20 .
     %<chatràkaü vióvaràha¤ca la÷unaü gràmakukkuñam .
     palàõóuü gç¤jana¤caiva matyà jagdhvà pateddvijaþ ..
     amatyaitàni ùaójagdhvà kçcchraü sàntapana¤caret .
     yaticàndràyaõaü vàpi ÷eùeùåpavasedahaþ ..>%)

#<gçõóãvaþ>#, puü, pçthu÷çgàlaþ . vaóa ÷eyàla iti bhàùà . tatparyàyaþ . lopàkaþ 2 . iti hemacandraþ . 4 . 357 .. (gçõóivo'pi pàñhaþ ..)

#<gçtsaþ>#, puü, (gçdhyati lipsatyaneneti . gçdh abhikàïkùàyàm + %<gçdhipaõyordakau ca .>% uõàü . 3 . 69 . iti saþ sa ca kit dakàràntàde÷a÷ca .) kandarpaþ . ityuõàdikoùaþ .. (tri, stutyaþ . yathà, çgvede . 7 . 87 . 5 .
     %<gçtso ràjà varuõa÷cakra etaü divipreïkham .>% %<gçtsaþ stutyaþ .>% iti bhàùyam ..)

#<gçdha>#, ir ya u lipse . iti kavikalpadrumaþ .. (divàüparaü-sakaü-señ-ktvàveñ .) ir, agçdhat agardhãt . asmàt puùàditvàt nityaü ïa ityanye . ya, gçdhyati dhanaü lubdhaþ . u, gardhitvà gçddhvà . iti durgàdàsaþ ..

#<gçdhuþ>#, puü, (gçdhyatyanenàsmàdvà iti . gçdhya ira lipsàyàm + %<pébhidivyadhigçdhidhçùihçùibhyaþ .>% uõàü . 1 . 23 . iti kuþ .) kàmadevaþ . ityuõàdikoùaþ . (gçdhyati abhilaùatãti vigrahe vàcyaliïgatvàt .) abhilàùukaþ . iti saükùiptasàre uõàdivçttiþ ..

#<gçdhåþ>#, puü, (gçdh + bàhulakàt kåþ .) buddhiþ . apànam . kutsitam . iti saükùiptasàre uõàdivçttiþ ..

#<gçdhnuþ>#, tri, (gçdhyati kàmayate lipsati và dhanamiti ÷eùaþ . gçdh + trasigçdhidhçùikùipeþ knuþ . 3 . 2 . 140 .. iti knuþ .) lubdhaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 21 .. (yathà, bhàgavate . 3 . 14 . 20 .
     %<na vayaü prabhavastàü tvàmanukartuü gçhe÷vari ! .
     apyàyuùà và kàrt snena ye cànye guõagçdhnavaþ ..>% kvacit gçdhno'pi pàñhaþ ..)

#<gçdhnutà>#, strã, (gçdhnorbhàvaþ iti tal .) lubdhatà . tatparyàyaþ . ràgaþ 2 saïgaþ 3 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<gçdhraþ>#, puü, (gçdhyati abhikàïkùati màüsànãti . %<susådhठgçdhibhyaþ kran .>% uõàü . 2 . 24 . iti kran .) pakùivi÷eùaþ . gçdhinã ÷akunã iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . dàkùàyyaþ 2 vajratuõóaþ 3 dåradar÷anaþ 4 . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 6 . 3 . 31 .
     %<gçdhraþ saüpatate ÷ãrùaü janayan bhayamuttamam ..>% iha loke lobhava÷àt yastu devabràhmaõasvaü harati sa pàpàtmà paratra gçdhrocchiùñenopajãvati . yathàha manuþ . 11 . 26 .
     %<devasvaü bràhmaõasvaü và lobhenopahinasti yaþ .
     sa pàpàtmà pare loke gçdhrocchiùñena jãvati ..>%)

#<gçdhranakhã>#, strã, (gçdhrasya nakha ivàkàro'styasyàþ iti . %<ar÷a àdibhyo'c .>% 5 . 2 . 127 . ityac . tato ïãù .) kulikavçkùaþ . iti ratnamàlà .. kàliyàkaóà iti bhàùà . (yathà, su÷rute såtrasthàne . 38 adhyàye . %<karamardatrikaõñakasairãyaka÷atàvarãgçdhranakhya iti kaõñakasaüj¤aþ ..>%) kolivçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<gçdhrapatrà>#, strã, (gçdhrasya patramiva pakùavadityarthaþ patramasyàþ . gçdhra iva dhåmravarõaü patramasyà ityeke .) dhåmrapatràvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gçdhraràjaþ>#, puü, (gçdhraþ ràjà ivetyupamitasamàsaþ . gçdhrànàü ràjeti và . %<ràjàhaþsakhibhyaùñac .>% 5 . 4 . 91 . iti ñac .) jañàyupakùã . yathà --
     %<bhåyaþ kanakapuïkhàgrai rakùo vàõairajihmagaiþ .
     nirbibheda sutãkùõàgrairgçdhraràjaü ÷ilà÷itaiþ ..>% iti ràmàyaõam ..

#<gçdhrasã>#, strã, (gçdhyati màüsamabhikàïkùati satataü iti gçdh + kran . gçdhro màüsalolupo manuùyaþ taü syati pãóayati nà÷ayati và . so + kaþ ïãù .) vàtarogavi÷eùaþ . tallakùaõaü yathà --
     %<sphikpårborukañãpçùñhajànujaïghàpadaü kramàt .
     gçdhrasã stambharuk todairgçhõàti spandate muhuþ ..
     vàtàdvàtakaphàbhyàü sà vij¤eyà dvividhà punaþ .
     vàtajàyàü bhavettodo dehasyàtãvavakratà ..
     jànujaïghorusandhãnàü sphuraõaü stambhatà bhç÷am .
     vàta÷leùmodbhavàyàntu gauravaü vahnimàrdavam ..
     tandrà mukhapraseka÷ca bhaktadveùastathaiva ca ..>% gçdhrasãvàtàt kevalàt sphigàdiparyantaü stambharuk todairgçhõàti . kramàt vçddhikramàt . tena yathà yathà vardhate tathà tathà sphigàdãnyàkràmati nàtra grahaõe nirde÷akramaniyamaþ . tathà muhuþ spandate sphigàdiùu ÷iràkampaü karotãtyarthaþ .. * .. atha tasyà÷cikitsà .
     %<gçdhrasyàntu naraü samyak rekeõa vamanena và .
     j¤àtvà niràmaü dãptàgniü vastibhiþ samupàcaret ..
     nàdau vastividhiü kuryàdyàvadårdhvaü na ÷udhyati .
     sneho nirarthakaþ sa syàdbhasmanyeva huto yathà .. * ..
     tailameraõóajaü pràtargomåtreõa pibennaraþ .
     màsamekaü prayogo'yaü gçdhrasyàntu grahàpahaþ .. 1 ..
     tailaü ghçtaü sàrdrakamàtuluïgarasaü sacukraü saguóaü pibedvà .
     kañyårupçùñhatrika÷ålagulmagçdhrasyudàvartaharaþ prayogaþ .. 2 ..
     niùkuùyairaõóabãjàni piùñvà kùãre vipàcayet .
     tatpàyasaü kañã÷åle gçdhrasyàü paramauùadham .. 3 ..
     eraõóamålaü vilva¤ca bçhaütã kaõñakàrikà .
     kaùàyo rucakopetaþ pãto vçùaõavastijam ..
     gçdhrasãjaü harecchålaü cirakàlànubandhi ca ..>% rucakaü sauvarcalam .. 4 ..
     %<gomåtrairaõóatailàbhyàü kçùõàcårõaü pibennaraþ .
     dãrghakàlotthitàü hanti gçdhrasãü kaphavàtajàm .. 5 ..
     siühàsyadantãkçtamàlakànàü pibet kaùàyaü ruvu-tailami÷ram .
     yo gçdhrasãnaùñagatiþ prasuptaþ sa ÷ãghragaþ syàddhi kimatra citram .. 6 ..
     bçhannimbataroþ sàro vàriõà paripeùitaþ .
     sa pãto nà÷ayet kùipramasàdhyàmapi gçdhrasãm .. 7 ..
     ÷ephàlikàdalaiþ kvàtho mçdvagniparipàcitaþ .
     durvàraügçdhrasãrogaü pãtamàtraþ praõà÷ayet ..>% ÷ephàlikànirguõóã .. 8 ..
     %<ràsnàyàstu pala¤caikaü pa¤ca karùàõi gugguloþ .
     sarpiùà vañikàü kçtvà bhakùayed gçdhrasãharãm ..>% iti ràsnàgugguluþ .. 9 ..
     %<ràsnàmçtàragvadhadevadàrutrikaõñakairaõóapunarnavànàm .
     kvàthaü pibennàgaracårõami÷raü jaïghorupçùñhatrikapàr÷va÷ålã ..>% iti ràsnàsaptakakvàthaþ .. 10 ..
     %<pathyàvibhãtàmalakãphalànàü ÷ataü krameõa dviguõàbhivçddham .
     prasthena yukta¤ca palaïkaùàõàü droõe jale saüsthitamekaràtram ..
     ardhàva÷eùaü kvathitaü kaùàyaü bhàõóe pacettat punareva lauhe .
     amåni vahneravatàrya dadyàt dravyàõi saücårõya palàrdhakàni ..
     vióaïgadantãtriphalàguóåcãkçùõàtrivçnnàgarakoùaõàni .
     yatheùñaceùñasya narasya ÷ãghraü himàmbupànàni ca bhojanàni ..
     niùevyamàõo vinihanti rogàn sa gçdhrasãü nåtanakha¤jatà¤ca .
     plãhànamugraü jañharàõi gulmaü pàõóutvakaõóåvamivàtaraktam ..
     pathyàdiko guggulureùa nàmnà khyàtaþ kùitàvapramitaprabhàvaþ .
     balena nàgena samaü manuùyaü javena kuryàtturageõa tulyam ..
     àyuþprakarùaü vidadhàti cakùurbalaü tathà puùñikaro viùaghnaþ .
     kùatasya sandhànakaro vi÷eùàdrogeùu ÷astaþ sakaleùu tajj¤aiþ ..>% iti pathyàdigugguluþ .. 11 .. iti bhàvaprakà÷aþ .. (tathà ca .
     %<raktavàtasamudbhåtàn doùàn ÷çõu mahàmate ! .
     kañyårujànumadhye tu jàyate bahuvedanà .
     gçdhrasãti vijànãyàt tena nokta¤ca lakùaõam ..>%
     %<÷atàvarã bale dve ca pippalã puùkaràhvayam .
     cårõameraõóatailena gçdhrasãmapakarùati ..
     ajamodàdikaü cårõamàmavàte prakãrtitam .
     tadatra yojanãya¤ca gçdhrasãnàü nivàraõam ..>% iti hàrãte cikitsitasthàne trayoviü÷e'dhyàye ..
     %<pàrùõiü pratyaïgulãnàü yà kaõóarà màrutàrdità .
     sakthyutkùepaü nigçhõàti gçdhrasãü tàü pracakùate ..>% iti vàbhañe nidànasthàne pa¤cada÷e'dhyàye ..
     %<pàrùõã pratyaïgulãnàntu kaõóarà yànilàrdità .
     sakthnoþ kùepaü nigçhõãyàd gçdhrasãti hi sà smçtà ..>% iti su÷rute nidànasthàne prathame'dhyàye .. cikitsàsyà yathà -- %<gçdhrasãvi÷vàcãkroùñuka÷iraþkha¤japaïgulavàtakaõñakapàdadàhapàdaharùàvabàhukavàdhiryadhamanãgatavàtarogeùu yathoktaü yathodde÷a¤ca ÷iràvyadhaü kuryàdanyatràvabàhukàdvàtavyàdhicikitsita¤càvekùeta ..>% iti ca su÷rute cikitsitasthàne 5 me adhyàye ..)

#<gçdhràõã>#, strã, (gçdhra iva dhåmravarõena aniti pràõitãti . an + pacàdyac . gauràditvàt ïãù . saüj¤àyàü õatvam .) dhåmrapatràvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gçùñiþ>#, strã, (gçhõàti sakçdgarbhamiti . graha ¤a upàdàne + kartari ktic pçùodaràditvàt sàdhuþ .) ekavàraprasåtà gauþ . tatparyàyaþ . sakçtprasåtikà 2 . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 93 . 33 .
     %<praùñauhãnàü pãvaràõà¤ca tàvadagyrà gçùñyo dhenavaþ suvratà÷ca ..>% yathà ca .
     %<ebhya eva sthiràdãni jale paktvaikaviü÷atim .
     rase tasmin pacet sarpirgçùñikùãraü caturguõam ..
     vãràdvimàùakàkolã svayaü guptarùabhardhibhiþ ..
     medayà ca samaiþ kalkaistat syàt kalyàõakaü mahat .
     bçühaõãyaü vi÷eùeõa sannipàtaharaü param ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe unmàdàdhikàre .. sakçtprasåtastrãmàtram . iti ÷abdàrthacintàmaõiþ ..) varàhakràntà . ityamaraþ . 2 . 4 . 135 .. vadaravçkùaþ . iti medinã . ñe . 12 .. kà÷marã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gçha>#, t ka ïa grahe . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràü-àtmaü-sakaü-señ .) saptamasvarã . ka ïa, gçhayate . graho grahaõam . iti durgàdàsaþ ..

#<gçhaü>#, klã, (gçhõàti dhànyàdikaü jãvanàrthaü yasminniti . graha + %<gehe kaþ .>% 3 . 1 . 144 . iti kaþ .) iùñakàdiracitavàsasthànam . ghara iti bhàùà .. (yathà, manuþ . 2 . 34 .
     %<caturthe màsi kartavyaü ÷i÷orniùkramaõaü gçhàt ..>% ardhvarcàditvàdevàyaü ÷abdo vibhàùayà puüsi ca vartate . tatra bahuvacanànta eva . yathà -- %<gçhàþ puüsi ca bhåmnyeva .>% ityamaraþ .. ataeva manau . 4 . 250 .
     %<÷ayyàü gçhàn ku÷àn gandhànapaþ puùpaü maõãn dadhi ..>%) tatparyàyaþ . geham 2 udavasitam 3 ve÷ma 4 sadma 5 niketanam 6 ni÷àntam 7 vastyam 8 sadanam 9 bhavanam 10 agàram 11 mandiram 12 gçhàþ 13 nikàyyaþ 14 nilayaþ 15 àlayaþ 16 vàsaþ 17 kuñaþ 18 ÷àlà 19 sabhà 20 . ityamaraþ . 2 . 2 . 4-5 .. pastyam 21 sàdanam 22 àgàram 23 kuñiþ 24 kuñã 25 gehaþ 26 niketaþ 27 sàlà 28 mandirà 29 okaþ 30 . iti bharataþ .. nivàsaþ 31 saüvàsaþ 32 àvàsaþ 33 adhivàsaþ 34 nivasatiþ 35 vasatiþ 36 ketanam 37 . iti ÷abdaratnàvalã .. gayaþ 38 kçdaraþ 39 gartaþ 40 harmyam 41 astam 42 duroõe 43 nãlam 44 duryàþ 45 svasaràõi 46 amà 47 dame 48 kçttiþ 49 yoniþ 50 ÷araõam 51 varåtham 52 chardiþ 53 chadiþ 54 chàyà 55 ÷arma 56 ajm 57 . iti vedanighaõñau 3 adhyàyaþ .. * .. atha gçhàrambhakàlaþ .
     %<vai÷àkha÷ràvaõàùàóhamàrgaphàlgunakàrtikàþ .
     supra÷astà gçhàrambhe patnãputtrasamçddhidàþ ..
     ÷uklapakùe bhavet saukhyaü kçùõapakùe bhavedbhayam .
     àdityabhaumavarjantu sarve vàràþ ÷ubhàvahàþ ..
     pårõimàdyaùñamãü yàvat pårbàsyaü varjayed gçham .
     uttaràsyaü na kurvãta navamyàdicaturda÷ãm ..
     amàvasyàùñamãü yàvat pa÷cimàsyaü vivarjayet .
     navamyàdi tathà yàmyàü yàvacchuklacaturda÷ãm ..
     vajravyàghàta÷ånye ca vyatãpàtàtigaõóayoþ .
     viùkumbhagaõóayo÷caiva gçhàrambhaü na kàrayet ..
     àdityadvayarohiõã mçga÷iro jyeùñhà dhaniùñhottarà revatyàtha maghànuràdhaharibhiþ ÷uddhaiþ svabhàvàdibhiþ .
     saumyànàü divase'tha gaõóarahite yoge virikte tithau viùñityaktadine vadanti munayo ve÷màdikàryaü ÷ubham ..
     tribhistribhirve÷mani kçttikàdyairuccheùaputtràptidhanàni ÷okàþ .
     ÷atrorbhayaü ràjabhaya¤ca mçtyuþ sukhaü pravàsa÷ca nava prabhedàþ ..
     nà÷aü di÷anti makaràlikulãralagne meùe ghañe dhanuùi kàrmasudãrghasåtram .
     kanyàjhase mithunake dhruvamarthalàbho jyotirvidaþ kalasasiühavçùeùu vçddhim ..>% iti yuktikalpataruþ .. * .. tatra prave÷akàlaþ .
     %<jyeùñhàpunarvasåvarjaü gçhàrambhodita¤ca yat .
     tat sarvaü cintayedve÷maprave÷e daivacintakaþ ..
     hastàpuùyapunarvaså÷atabhiùàjyeùñhàsvatho rohiõãrevatyuttaraviùõuvàta÷a÷abhçnmålàdhaniùñhàsu ca .
     kanyàkumbhavçùàlisiühamithunasvarkùodaye'rke ÷ubhe÷ukrejyenduja÷ãtara÷midivase ve÷maprave÷aþ ÷ubhaþ ..
     kçtvàgrato dvijavarànatha pårõakumbhaü dadhyakùatàmradalapuùpaphalopa÷obham .
     dattvà hiraõyavasana¤ca tathà dvijebhyo màïgalya÷àntinilayaü nilayaü vi÷ettu ..>% iti samayapradãpaþ .. * .. (gçhakaraõe samaya÷uddhiruktà vi÷vakarmaprakà÷e dvitãyàdhyàye yathà --
     %<caitre vyàdhimavàpnoti yo navaü kàrayedgçham .
     vai÷àkhe dhanaratnàni jyaiùñhe mçtyuü tathaiva ca ..
     àùàóhe bhçtyaratnàni pa÷uvaryamavàpnuyàt .
     ÷ràvaõe mitralàbhantu hàniü bhàdrapade tathà ..
     yuddha¤caivà÷vine màsi kàrtike dhanadhànyakam .
     dhanavçddhiü màrga÷ãrye pauùe taskarato bhayam ..
     màdhe càgnibhayaü vidyàllakùmãvçddhi¤ca phàlgune ..>% gçhasaüsthàpane meùàdirà÷igata÷ubhà÷ubhaü yathà tatraiva, dvitãyàdhyàye .
     %<gçhasaüsthàpanaü sårye meùasthe ÷ubhadaü bhavet .
     vçùasthe dhanavçddhiþ syànmithune maraõaü bhavet ..
     karkañe ÷ubhadaü proktaü siühe bhçtyavivardhanam .
     kanyà rogaü tulà saukhyaü vç÷cike dhanadhànyakam ..
     kàrmuke ca mahàhànirmakare syàddhanàgamaþ .
     kumbhe tu ratnalàbhaþ syàt mãne svapnabhayàvaham ..
     càpamãnançyukkanyàmàsà doùavahàþ smçtàþ .
     jyaiùñhorjamàghasiühàkhyàþ sauramàne tu ÷obhanàþ ..
     màse tapasye tapasi màdhave nabhasi tviùe .
     årje ca gçhanirmàõaü puttrapauttradhanapradam ..
     niùiddheùvapi kàleùu svànukçle ÷ubhe dine .
     tçõadàrugçhàrambhe màsadoùo na vidyate ..
     pàùàõeùñàdigehàni nindyamàse na kàrayet .
     nindyamàse'pi candrasya màsena ÷ubhadaü gçham ..
     gocaràùñakavargàbhyàü vàmavedhaü vicintayet .
     da÷à càntarda÷àdãnàü vicàra÷càtra karmaõi ..
     guru÷ukrabale vipràn såryabhåmijayostathà .
     rà÷isaumyabale saura-varõànukramapårba÷aþ ..
     gçhàrambhaü prakurvãta varõanàthabale sati .
     sarveùàmapi varõànàü såryacandrabalaü smçtam ..>% gçhayogyabhåmiparãkùà yathà tatraiva, 1 me adhyàye .
     %<athàtaþ saüpravakùyàmi lokànàü hitakàmyayà .
     ÷vetà raktà tathà pãtà kçùõà varõànupårba÷aþ ..
     sugandhà bràhmaõã bhåmã raktagandhà tu kùattriõã .
     madhugandhà bhavedvai÷yà madyagandhà ca ÷ådriõã ..
     madhurà bràhmaõã bhåmiþ kaùàyà kùattriyà matà .
     amlà vai÷yà bhavedbhåmistiktà ÷ådrà prakãrtità ..>% atha bhåmibhede phalàni yathà tatraiva .
     %<suvarõagandhà surasà dhanadhànyasukhàvahà .
     vyatyaye vyatyayaphalà hyataþ kàryaü parãkùaõam ..
     caturasrà mahàdhanyà dvipàbhà dhanadàyinã .
     siühàbhà sadguõàn puttràn vçùàbhà pa÷uvçddhidà ..
     vçttà sadvçttadà bhåmirbhadrapãñhanibhà tathà .
     tri÷ålaråpà vãràõàmutpattidhanasaukhyadà ..
     liïgàbhà liïginàü ÷reùñhà pràsàdadhvajasannibhà .
     padonnatiü prakurute kumbhàbhà dhanavardhinã ..
     trikoõa÷akañàkàrà sårpavyajanasannibhà .
     krameõa sukhasaukhyàrthadharmahànikarã smçtà ..
     murajà vaü÷ahà sarpamaõóåkàbhà bhayàvahà .
     naiþsvà kharànukàrà ca mçtyudà'jagarànvità ..
     cipiñà pauruùairhãnà murajàbhà tathaiva ca .
     kàkolåkanibhàstadvat duþkha÷okabhayapradà ..
     sarpàbhà puttrapauttraghnã vaü÷àbhà vaü÷ahànidà .
     ÷åkaroùñràjasadç÷ã dhanuþpara÷uråpiõã .
     kucittàn malinàn mårkhàn brahmaghnàn janayet sutàn ..
     kçkalàsa÷avàkàràü mçtaputtradhanàrtidàm .
     durgabhyàü pàpinãü duùñaprajàü bhåmiü parityajet ..
     manoramà sutapradà dçóhà dhanapradà matà .
     sutàrthadà tathàpyudak sure÷adikplavà mahã ..>% anyadvivaraõantu tatraiva vistara÷o draùñavyam .. * .. gçhakarmaõi varjyakàùñhànyàha yathà, jyotiùatattve .
     %<kùãrivçkùodbhavaü dàru gçheùu na nive÷ayet .
     kçtàdhivàsaü vihagairanilànalapãóitam ..
     gajairvibhagna¤ca tathà vidyunnirghàtapãóitam .
     caityadevàlayotpannaü vajrabhagnaü ÷ma÷ànajam ..
     devàdyadhiùñhitaü dàrunãpanimbavibhãtakàn .
     kaõñakino'sàratarån varjayed gçhakarmaõi ..
     vañà÷vatthau ca nirguõóãü kovidàràüstathaiva ca .
     plakùakaü ÷àlmalã¤caiva palà÷a¤ca vivarjayet .. * ..>% gçhyate nirdi÷yate'nena iti .) nàma . (gçhyate svãkriyate dharmàcaraõàyàsau iti .) kalatram . iti ÷abdaratnàvalã .. tathà ca smçtiþ .
     %<na gçhaü gçhamityàhurgçhiõã gçhamucyate .
     tayà hi sahitaþ sarvàn puruùàrthàn sama÷nute ..>%

#<gçhakacchapaþ>#, puü, (gçhasthitaþ kacchapa iva . hastapàdàdirahitatvàdevàntarnihitakaracaraõakacchapavat pratãyamànatvàdasya tathàtvam .) peùaõa÷ilà . tatparyàyaþ . peùaõiþ 2 peùaõãpaññaþ 3 gçhà÷mà 4 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<gçhakanyà>#, strã, (gçhasthità kanyeva . gçhapàlitatayà kanyàyà iva rogàdiùu hitakàritayà càsyàstathàtvam .) ghçtakumàrã . iti ràjanirghaõñaþ .. (asyàþ paryàyà yathà --
     %<kumàrã gçhakanyà ca kanyà ghçtakumàrikà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<gçhakapotakaþ>#, puü, (gçhasthitaþ gçhapàlito và kapotaþ . tataþ svàrthe saüj¤àyàü và kan .) pakùivi÷eùaþ . pàyarà iti bhàùà .. tatparyàyaþ . pràsàdakukkuñaþ 2 jhillãkaõñaþ 3 pàràvataþ 4 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (pàràvata÷abde vivçtirasya j¤àtavyà ..)

#<gçhakartà>#, puü, (gçhaü vàsàrthaü tçõàdiracitave÷ma karotãti . gçha + kç + tçc .) dhåsaro'tisåkùma÷cañakaþ . tatparyàyaþ . dhànyabhakùaõaþ 2 kùamaþ 3 bhãruþ 4 kçùidviùñaþ 5 kaõapriyaþ 6 . iti ràjanirghaõñaþ .. (gçhakàrake, tri ..)

#<gçhakàrakaþ>#, puü, (gçhaü karotãti . gçha + kç + õvul .) varõasaïkarajàtivi÷eùaþ . gharàmã iti bhàùà .. yathà, parà÷arapaddhatau .
     %<pratimàghañakàdeva kanyàyàü nàpitasya ca .
     såtrakàrasya sambhåtiþ sopànagçhakàrakaþ ..>%

#<gçhakàrã>#, [n] (gçhaü karotãti . gçha + kç + õiniþ .) kãñavi÷eùaþ . kumirapokà iti bhàùà .. iti kecit .. (yathà, manuþ . 12 . 66 .
     %<vako bhavati hçtvàgniü gçhakàrã hyupaskaram ..>%)

#<gçhagodhà>#, strã, (gçhe gçhasthità godheva .) jyeùñhã . jeñhã ñikñikã iti ca bhàùà .. tatparyàyaþ . pallã 2 muùalã 3 vi÷ambarà 4 jyeùñhà 5 kuóyamatsyaþ 6 pallikà 7 gçhagodhikà 8 . iti ràjanirghaõñhaþ .. gçhagolikà 9 màõikyà 10 bhittikà 11 gçhàlikà 12 . iti hemacandraþ . 4 . 363 ..

#<gçhagodhikà>#, strã, (kùudrà godhà alpàrthe kaþ . kàpi ata itvaü ñàp ca . gçhasya godhikà godhireva .) jyeùñhã . ityamaraþ . 2 . 5 . 12 .. (yathà, bçühatsaühitàyàm . 86 . 37 .
     %<÷ivà ÷yàmà ralà chucchuþ piïgalà gçhagodhikà .
     ÷åkarã parapuùñà ca punnàmàna÷ca vàmataþ ..>% yathà ca su÷rute kalpasthàne tçtãye'dhyàye .
     %<màrjàra÷vavànaramakaramaõóåkapàkamatsyagodhà÷ambåkapracalàkagçhagodhikàcatuùpàdakãñàstathànye daüùñrà nakhaviùàþ ..>%)

#<gçhagolikà>#, strã, (gçhe gçhasthà và godhikeva . nipàtanàt sàdhuþ .) jyeùñhã . iti hemacandraþ . 4 . 353 ..

#<gçhaõã>#, strã, (gçhe nãyate kriyate iti . nã + kvip . saüj¤àyàü õatvam .) kà¤jikam . iti trikàõóa÷eùaþ .. (vivaraõamasyàþ kà¤jika÷abde j¤eyam ..)

#<gçhatañã>#, strã, (gçhasya gçhe và gçhamà÷rityetyarthaþ tañãva .) vãthã . iti hàràvalã . 152 .. piüóà dàoyà iti ca bhàùà ..

#<gçhadrumaþ>#, puü, (gçhamiva drumaþ .) meóha÷çïgãvçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<gçhanà÷anaþ>#, puü, (gçhaü nà÷ayati prave÷ena iti . na÷ + õic + lyu .) kapotaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (kapoto'tra vanakapotaþ vanakapotasya prave÷enaiva gçhanà÷itvàt . ghughu iti yasya bhàùà ..)

#<gçhanãóaþ>#, puü, (gçhe nãóaü kulàyo'sya .) cañakaþ . iti hàràvalã . 89 ..

#<gçhapatiþ>#, puü, (gçhasya patiþ .) gçhasthaþ . (yathà, atharvavede . 14 . 1 . 51 .
     %<bhargasta hastamagrahãt savità hastamagrahãt .
     patnãtvamasi dharmeõàhaü gçhapatistava ..>%) satrã . iti medinã . te . 195 .. dharmaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (agniþ . yathà, çgvede . 1 . 12 . 6 .
     %<agninàgniþ samidhyate kavirgçhapatiryuvà ..>%) strã, gçhasya patiþ %<vibhàùà sapårbasya .>% 4 . 1 34 . iti và nàntàde÷e gçhapatnã gçhapatiriti råpadvayam . gçhasvàminã ..)

#<gçhapotakaþ>#, puü, (gçhaü potaþ ÷i÷uriva yasya iti kap .) vàstuþ . vàñã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<gçhabalipriyaþ>#, puü, (gçhabaliþ priyo'sya . gçhabalãnàü priya ityeke .) vakapakùã . iti ÷abdaratnàvalã .. (kàkàdayo'pi ..)

#<gçhabalibhuk>#, [j] puü, (gçhe dattaü baliü annàdibhakùyadravyaü bhuïkte iti . bhuj + kvip .) cañakaþ . iti hemacandraþ . 4 . 393 .. vakaþ . kàkaþ . iti kecit ..

#<gçhabhåmiþ>#, strã, (gçhayogyà bhåmiþ .) vàstuþ . ve÷mabhåþ . iti halàyudhaþ .. (asyàþ lakùaõàdikaü gçha÷abde draùñavyam ..)

@<[Page 2,351a]>@
#<gçhamaõiþ>#, puü, (gçhe maõiriva .) pradãpaþ . iti hemacandraþ . 3 . 351 ..

#<gçhamàcikà>#, strã, (gçhe macate ÷añhati guptabhàvena tiùñhatãti . mac + %<õvul tçcau>% . 3 . 1 . 133 . iti õvul . tataùñàp . kàpi ata itva¤ca .) carmacañã . iti trikàõóa÷eùaþ .. càmacikà iti bhàùà ..

#<gçhamçgaþ>#, puü, (gçhe mçga iva . yadvà, gçhasthito mçgaþ pa÷uþ .) kukkuraþ . iti hemacandraþ . 4 . 345 ..

#<gçhamedhã>#, [n] puü, (gçhairdàrairmedhate saïgacchate iti . gçha + medhç saïgame + %<supyajàtàviti .>% 3 . 2 . 78 . iti õiniþ .) gçhasthaþ . iti hemacandraþ . 3 . 472 .. (yathà, manuþ . 4 . 31 .
     %<vedavidyàvratasnàtàn ÷rotriyàn gçhamedhinaþ .
     påjayeddhavyakavyena viparãtàü÷ca varjayet ..>%)

#<gçhamedhinã>#, strã (gçhaü medhate punàti ÷àstroktadànadayàdàkùiõyàdinà saïgacchate ityarthaþ . gçha + medha + õiniþ . tato ïãp .) sàtvikã buddhiþ . iti mahàbhàratam .. (gçhamedhin + striyàü ïãp .) gçhasthapatnãca ..

#<gçhayàyyaþ>#, puü, (gçha grahaõe . gçhayate iti . gçha + %<÷rudakùispçhigçhibhya àyyaþ .>% uõàü . 3 . 96 . iti àyyaþ . tataþ %<ayàmanteti .>% 6 . 4 . 55 . iti õerayàde÷aþ .) gçhasthaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<gçhayàluþ>#, puü, (gçhayate gçhõàtãti . gçha + %<spçhigçhipatidayinidràtantrà÷raddhàbhya àluc .>% 3 . 2 . 158 . iti àluc . %<ayàmanteti .>% 6 . 4 . 55 . iti õerayàde÷aþ .) gçhãtà . grahaõa÷ãlaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 27 ..

#<gçhavàñikà>#, strã, (gçhasamãpasthà vàñikà àràmaþ .) gçhasamãpavanam . iti hàràvalã . 168 ..

#<gçhasthaþ>#, puü, (%<na gçhaü gçhamityàhurgçhiõã gçhamucyate .>% ataeva gçheùu dàreùu tiùñhati abhiramate iti . gçha + sthà + %<supi sthaþ .>% 3 . 2 . 4 . iti kaþ .) gçhã . dvitãyà÷ramã . tatparyàyaþ . jyeùñhà÷ramã 2 gçhamedhã 3 snàtakaþ 4 gçhã 5 . iti hemacandraþ . 3 . 471 .. gçhapatiþ 6 satrã 7 . ityamaraþ . 2 . 8 . 15 .. gçhayàyyaþ 8 . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. gçhàdhipaþ 9 . iti halàyudhaþ .. kuñumbã 10 . iti jañàdharaþ .. gçhàyanikaþ 11 . iti ÷abdaratnàvalã .. * .. tasya dharmo yathà --
     %<gçhastho brahyacàrã ca vànaprastho'tha bhikùukaþ .
     catvàra à÷ramàþ proktàþ sarve gàrhasthyamålakàþ ..
     yaþ ka÷cidiha loke'sminnàgamaþ saüprakãrtitaþ .
     tasyàtra gamanaü ÷reyaþ kãrtireùà sanàtanã ..
     saüskàraiþ saüskçtaþ pårbaü yathàvaccaritavrataþ .
     jàtau guõavi÷iùñàyàü samàvarteta vedavit ..
     svadàranirato nityaü ÷iùñàcàro jitendriyaþ .
     pa¤cabhi¤ca mahàyaj¤aiþ ÷raddadhàno yajediha ..
     devatàtithi÷iùñà÷ã nirato vedakarmasu .
     ijyàpradànayukta÷ca yathà÷akti yathàvidhi ..
     na pàõipàdacapalo na netracapalo muniþ .
     na ca vàgaïgacapala iti ÷iùñasya gocaraþ ..
     nityaü yaj¤opavãtã syàt ÷uklavàsàþ ÷ucivrataþ .
     niyato damadànàbhyàü sadà ÷iùñai÷ca saüvi÷et ..
     jita÷i÷nodaro maitraþ ÷iùñàcàrasamanvitaþ .
     vaiõavãü dhàrayedyaùñiü sodaka¤ca kamaõóalum ..
     adhãtyàdhyàpanaü kuryàt tathà yajanayàjane .
     dànaü pratigraha¤càpi ùaóguõàü vçttimàcaret ..
     trãõi karmàõi yànãha bràhmaõànàntu jãvikà .
     yàjanàdhyàpane cobhe ÷uddhàccàpi pratigrahaþ ..
     atha ÷eùàõi cànyàni trãõi karmàõi yàni tu .
     dànamadhyayanaü yaj¤o dharmayuktàni tàni tu ..
     tedhvapramàdaü kurvãta triùu karmasu dharmavit .
     dànto maitraþ kùamàyuktaþ sarvabhåtasamo muniþ ..
     sarvametad yathà÷akti vipro nirvartayan ÷uciþ .
     evaü yukto jayet svargaü gçhasthaþ saü÷itavrataþ ..>% itthà÷vamedhikaparva ..
     %<sarveùàmà÷ramàõàntu dvaividhyantu caturvidham .
     brahmacàryupakurvàõo naiùñhiko brahmatatparaþ ..
     yo'dhãtya vidhivadvedàn gçhasthà÷ramamàvrajet .
     upakurvàõako j¤eyo naiùñhiko maraõàntikaþ ..
     agnayo'tithi÷ru÷råùà yaj¤o dànaü suràrcanam .
     gçhasthasya samàsena dharmo'yaü dvijasattamàþ ..
     udàsãnaþ sàdhaka÷ca gçhastho dvividho bhavet .
     kuñumbabharaõe yuktaþ sàdhako'sau gçhã bhavet ..
     çõàni trãõyupàkçtya tyaktvà bhàryàdhanàdikam .
     ekàkã vicared yastu udàsãnaþ sa maukùikaþ ..>% iti gàruóe 49 adhyàyaþ .. bàhulyantu tatraiva . 50 . 51 . adhyàyayordraùñavyam .. * .. gçhasthabràhmaõadharmo yathà --
     %<caturthamàyuùo bhàgamuùitvàdyaü gurau dvijaþ .
     dvitãyamàyuùo bhàgaü kçtadàro gçhe vaset ..
     adroheõaiva bhåtànàmalpadroheõa và punaþ .
     yà vçttistàü samàsthàya vipro jãvedanàpadi ..
     yàtràmàtraprasiddhyarthaü svaiþ karmabhiragarhitaiþ .
     akle÷ena ÷arãrasya kurvãta dhanasa¤cayam ..
     çtàmçtàbhyà¤jãvettu mçtena pramçtena và .
     satyànçtàbhyàmapi và na ÷vavçttyà kadàcana ..
     çtamu¤cha÷ilaü j¤eyamamçtaü syàdayàcitam .
     mçtantu yàcitaü bhaikùaü pramçtaü karùaõaü smçtam ..
     satyànçtantu vàõijyaü tena caivàpi jãvyate .
     sevà ÷vavçttiràkhyàtà tasmàttàü parivarjayet ..>% ityàdi mànave 4 adhyàyaþ ..

#<gçhasthåõaü>#, klã, (gçhasya gçhàvalambanàrthà sthåõà . abhidhànàt klãvatvam .) gçhastambhaþ . ityamaraþ . 3 . 5 . 30 ..

#<gçhàþ>#, puü, (gçhõanti dhyànàdikaü iti . grah + %<gehe kaþ .>% 3 . 1 . 144 . iti kaþ .) gçham . (yathà, manuþ . 4 . 250 .
     %<÷ayyàü gçhàn ku÷àn gandhànapaþ puùpaü maõãn dadhi .
     dhànà matsyàn payo màüsaü ÷àka¤caiva na nirõudet ..>% gçhyante dharmàcaraõàya iti . graha + kaþ .) dàràþ . ityamaraþ . 2 . 2 . 5 .. nityabahuvacanànto'yaü ÷abdaþ ..

#<gçhàgataþ>#, puü, (gçhamàgataþ . à + gam + kartari ktaþ .) atithiþ . ityamaraþ . 2 . 7 . 34 .. (gçhamàgate, tri . yathà, hitopade÷e .
     %<nàhaü gçhàgataü hanmi ..>%)

#<gçhàdhipaþ>#, puü, (gçhasya adhipaþ .) gçhasthaþ . iti halàyudhaþ ..

#<gçhàmlaü>#, klã, (gçhe paryuùitànnàdinà prastutãkçtamamlam .) kà¤jikam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<gçhàyanikaþ>#, puü, (gçharåpamayanaü vidyate'sya iti ñhan .) gçhasthaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<gçhàràmaþ>#, puü, (gçhasya gçhe gçhasamãpastho và àràmaþ .) gçhasamãpe kçtrimavanam . tatparyàyaþ . niùkuñaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 4 . 1 ..

#<gçhàlikà>#, strã, (gçhe àliriva kàyate prakà÷ate iti . gçhàli + kai + kaþ . tataùñàp .) jyeùñhã . iti hàràvalã . 184 ..

#<gçhàvagrahaõã>#, strã, (gçhamavagçhyate'nayà iti . ava + grah + karaõe lyuñ . tato ïãp .) dehalã . ityamaraþ . 2 . 2 . 13 . hàtinà dàoyà iti ca bhàùà ..

#<gçhà÷ayà>#, strã, (gçhe iva chàyàyuktasthàne à÷ete iti . à + ÷ã + ac . tataþ striyàü ñàp .) tàmbålã . iti ÷abdacandrikà .. pànera gàcha iti bhàùà ..

#<gçhà÷mà>#, [n] puü, (gçharakùito'÷mà a÷manirmitapeùaõa÷ilàvi÷eùaþ .) peùaõa÷ilà . iti ÷abdaratnàvalã . ÷ila iti bhàùà ..

#<gçhiõã>#, strã, (gçhasvàmitvamastyasyàþ . iti iniþ ïãp ca .) bhàryà . iti hemacandraþ . 3 . 176 . (yathà, raghau . 8 . 67 .
     %<gçhiõã sacivaþ sakhã mithaþ priya÷iùyà lalite kalàvidhau .
     karuõàvimukhena mçtyunàharatà tvàü vada kiü na me hçtam ..>% gçhaü gçhakàryaü sàdhyatayà'styasyà iti iniþ ïãp ca . gçhakarmaku÷alà strã . yathà, ÷akuntalàyàü caturthàïke . ÷u÷råùasva gurån kuru priyasakhãvçttiü sapatnãjane bharturviprakçtàpi roùaõatayà màsma pratãpaü gamaþ . bhåyiùñhaü bhava dakùiõà parijane bhogeùvanutsekinã yàntyevaü gçhiõãpadaü yuvatayo vàmàþ kulasyà dhayaþ ..)

#<gçhã>#, [n] puü, (gçhà dàrà vidyante'sya iti iniþ .) gçhasthaþ . ityamaraþ . 2 . 7 . 3 .. bhartà . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà bhàgavate . 3 . 30 . 9 .
     %<gçheùu kåñadharmeùu duþkhatantreùvatandritaþ .
     kurvan duþkhapratãkàraü sukhavanmanyate gçhã ..>%)

@<[Page 2,352a]>@
#<gçhãtaü>#, tri, (graha + karmaõi ktaþ .) svãkçtam . pràptam . j¤àtam . dhçtam . yathà, hitopade÷e . 1 . 3 .
     %<ajaràmaravat pràj¤o vidyàmartha¤ca cintayet .
     gçhãta iva keùeùu mçtyunà dharmamàcaret ..>%

#<gçhãtadik>#, [÷] tri, (gçhãtà à÷rità dik hantuþ praharturvà bhayàdyena .) palàyitaþ . tirohitaþ . iti hemacandraþ . 3 . 469 ..

#<gçholikà>#, strã, (gçhe valate calatãti . gçha + vala + kun . bàhulakàt samprasàraõam . tena vasya utvam .) jyeùñhã . iti hemacandraþ . 4 . 68 ..

#<gçhyaü>#, klã, (gçhyate àkramyate ar÷a-àdibhã rogairiti . graha + %<padàsvairivàhyàpakùeùu ca .>% 3 . 1 . 119 . iti kyap .) gudam . (gçhyante saügçhyante sàmavedàdyuktàni karmavidhànànyatra iti . graha + kyap .) kàtyàyanaga bhilàdikçtasåtragranthabhedaþ . iti medinã . re . 19 .. tatra tu gobhilàdikçtasàmavedàdyaktakarmakàõóanirõayaþ ..

#<gçhyaþ>#, puü, (gçhyate mànaveneti . graha + %<padàsvairivàhyàpakùyeùu ca>% . 3 . 1 . 119 . iti kyap . pa¤jaràdibandhanena parasvãkçtatvàdasya tathàtvam .) gçhàsaktamçgàdiþ . iti medinã . ve . 18 .. (agniþ . yathà, manau . 3 . 84 .
     %<vai÷vadevasya siddhasya gçhye'gnau vidhipårbakam .
     àbhyaþ kuryàddevatàbhyo bràhmaõo homamanvaham ..>%)

#<gçhyaþ>#, tri, (gçhyate svàmyàdibhiriti . graha + kyap .) asvairã . asvatantraþ . pakùaþ . iti vi÷vamedinyau .. (yathà, bhàraviþ . 2 . 5 .
     %<nanu vaktçvi÷eùanispçhà guõagçhyà vacane vipa÷citaþ ..>% gçhe bhava iti yat . gçhotpannavastu ..)

#<gçhyakaþ>#, tri, (gçhya + svàrthe anukampàyàü và kan .) asvatantraþ . paràdhãnaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 16 ..

#<gçhyakaþ>#, puü, (gçhya + svàrthe anukampàyàü và kan .) gçhàsaktapakùimçgàdiþ . tatparyàyaþ . chekaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 43 ..

#<gçhyà>#, strã, (gçhyate nçpeõeti . grah + kyap + ñàp .) ÷àkhàpuram . nagaranikañasthagràmaþ . ityamaraþ ..

#<gé>#, ka ïa vij¤àpe . vij¤àne . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-àtmaü-sakaü-señ .) vij¤àpo vij¤àpanam . ka ïa, gàrayate såkùmamarthaü sudhãþ . iti durgàdàsaþ ..

#<gé>#, gi ÷abde . iti kavikalpadrumaþ .. (kyràü-paraüsakaü-señ .) ÷abda iha vyaktavàkyam . gi, géõàti vàkyaü lokaþ . gãrõaþ gãrõiþ . iti durgàdàsaþ ..

#<gé>#, ÷a nigaraõe . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàü-paraüsakaü-señ .) nigaraõaü bhakùaõam . ÷a, giratyannaü lokaþ . daivàttato vigalito gilito vakena iti tu asmàt kçddhoþ kabhàve iti bhàve kapratyaye çdiraõàviti iri vaktavyàdrephasya lakàre gila iti sthite leþ kçtyàkhyàne iti ¤au karmaõi kte, siddham . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 2,352b]>@
#<geõóuþ>#, puü, (gacchatãti . gam + óaþ . go gantà . ga induriveti genduþ pçùodaràditvàt dasya óatve sàdhuþ .) geõóukaþ . iti bharato dviråpakoùa÷ca .. (gendurapi ca dç÷yate ..)

#<geõóukaþ>#, puü, (ga indurivetyataþ ive pratikçtàvitikan . atra genduko'pi pàñhaþ .) kandukaþ . ityamaraþ . 2 . 7 . 138 .. geüóu iti geüda . iti ca bhàùà ..

#<geõóåkaþ>#, puü, (geõóukaþ tataþ pçùodaràditvàt dãrghaþ . atra gendåkopi pàñhaþ .) geõóukaþ . iti jañà dharaþ ..

#<geda>#, ç ïa u gatau . càle . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-àtmaü-sakaü-señ ..)

#<gepa>#, ïa ç gaticàlayoþ . (bhvàü-àtmaü-sakaü-señ .) ïa, gepate . ç, ajigepat . iti durgàdàsaþ ..

#<geyaü>#, klã, (gai + %<aco yat .>% 3 . 1 . 97 . iti yat . %<ãdyati .>% 6 . 4 . 65 . iti àta ãtvam . tato guõa÷ca . gãtam . iti medinã . ge . 20 .. (yathà, màghe . 2 . 72 .
     %<varõaiþ katipayaireva grathitasya svarairiva .
     anantà vàïmasyàho geyasyeva vicitratà ..>%)

#<geyaþ>#, tri, (gai + yat . tata àta ãtvam .) gàtavyaþ . gàyanaþ . iti medinã . ge . 20 .. (yathà harivaü÷e harivaü÷aparvaõi . 50 . 41 .
     %<ime tvàü munayaþ sapta sahità munimaõóalaiþ .
     stuvanti devadivyàbhirgeyàbhirgãrbhira¤jasà ..>%)

#<geva>#, ç ïa sevane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüàtmaü-sakaü-señ .) ç, ajigevat . ïa, gevate . iti durgàdàsaþ ..

#<geùa>#, ç ïa anveùe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüàtmaü-sakaü-señ .) ç, ajigeùat . ïa, geùate . jigeùe . anveùo'nusandhànam . iti durgàdàsaþ ..

#<geùõaþ>#, puü, (gàyatãti . gai + %<iùõo gàdàbhyàü kidvà .>% ityuõàdikoùañãkàkàrasåtràt iùõaþ .) raïgopajãvã . sàmagànakartà . ityuõàdikoùaþ ..

#<geùõuþ>#, puü, (gàyatãti . gai gàne + %<gàdàbhyàmiùõuc .>% uõàü . 3 . 16 . iti iùõuc .) gàyanaþ . nañaþ . iti medinã . õe . 11 .. sàmagànakartà ca ..

#<gehaü>#, klã, (go gandharvo gaõe÷a÷ca . gena gandharvaõa gaõe÷ena và ãhyate kàmyate iti . ga + ãha + karmaõi gha¤ . yadvà, go gandharvo gaõe÷o và ãhaþ ãpsito yasmin .) gçham . ityamaraþ . 2 . 2 . 4 .. (yathà, hitopade÷e .
     %<tçõàni bhåmirudakaü vàk caturthã ca sånçtà .
     etànyapi satàü gehe nocchidyante kadàcana ..>%)

#<gehã>#, [n] tri, (gehamastyasyeti . geha + iniþ .) gçhã .. (striyàü ïãp . gçhiõã . yathà, àryàsaptasatã . 199 .
     %<gehiõyàþ ÷çõvantã gotraskhalitàparàdhatomànam ..>%)

#<gehenardã>#, [n] puü, (gehe nardati garjatãti . geha + narda + õiniþ aluk samàsaþ . asya gçha eva garjanaü nànyatra atastathàtvam .) kàpuruùaþ . tatparyàyaþ . gehe÷åraþ 2 piõóã÷åraþ 3 . iti hemacandraþ . 3 . 141 ..

#<gehe÷åraþ>#, puü, (gehe eva ÷åraþ . aluk samàsaþ . anyatra ÷åratvàbhàvàdasya tathàtvam .) gçhenardã . iti hemacandraþ . 3 . 141 ..

#<gai>#, gàne . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-sakaüaniñ .) gãtaü gàyati gàyanaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<gairikaü>#, klã, (girauü bhavamiti adhyàtmàditvàt óha¤ .) svarõam . raktavarõadhàtuvi÷eùaþ . girimàñã iti bhàùà .. tatparyàyaþ . raktadhàtuþ 2 giridhàtuþ 3 gavedhukam 4 dhàtuþ 5 suraïgadhàtuþ 6 girimçdbhavam 7 . iti ràjanirghaõñaþ .. vanàlaktam 8 gaverukam 9 pratya÷mà 10 girimçt 11 . iti trikàõóa÷eùaþ .. lohitamçttikà 12 girijam 13 .. pãtagairikasya paryàyaþ . suvarõagairikam 1 suvarõam 2 svarõagairikam 3 . iti ratnamàlà .. svarõadhàtuþ 4 suraktakaþ 5 sandhyàbhram 6 vabhrudhàtuþ 7 ÷ilàdhàtuþ 8 . anayorguõàþ . madhuratvam . ÷ãtatvam . kaùàyatvam . vraõaropaõatvam . visphoñàr÷o'gnidàhanà÷itvam . svarõavarõàdikaü ÷ubham . iti ràjanirghaõñaþ .. nirmalatvam . snigdhatvam . suvarõagairikaü tadvat vi÷eùata÷cakùustejaskàritvam . iti ràjavallabhaþ ..
     %<gairikaü raktadhàtu÷ca gaireyaü girijantathà .
     suvarõagairikantvanyattato raktataraü hi tat ..
     gairikadvitayaü snigdhaü madhurantuvaraü himam .
     cakùuùyaü dàhapittàsrakaphahikkàviùàpaham ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<gairikàkùaþ>#, puü, (gairikamiva raktavarõamakùi puùparåpanayanaü yasya .) jalamadhåkavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gairã>#, strã, (girau bhavaþ . giri + aõ . gauràditvàd ïãù .) làïgalikãvçkùaþ . iti ratnamàlà .. (làïgalikã÷abde'syà guõàdayo j¤àtavyàþ ..) viùalàïgalà iti bhàùà ..

#<gaireyaü>#, klã, (girau bhavamiti . giri + óhak .) ÷ilàjatu . ityamaraþ . 2 . 9 . 104 .. (yathàsya paryàyàþ .
     %<÷ilàjatvadrijatu ca ÷ailaniryàsa ityapi .
     gairayama÷maja¤càpi girijaü ÷ailadhàtujam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. guõàstu ÷ilàjatu÷abde j¤eyàþ ..) girijàte tri ..

#<gokaõñakaþ>#, puü, (goþ pçthiàþ kaõñaka iva .) gokùurakavçkùaþ . (asya paryàyà yathà --
     %<gokùuraþ kùurako'pi syàt trikaõñaþ svàdukaõñakaþ .
     gokaõñako gokùurako vana÷çïgàña ityapi ..
     palaïkaùà ÷vadaüùñrà ca tathà syàdikùugandhikà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) sthapuñaþ . gavàü khuram . iti vi÷vamedinyau .. gokhuraiþ sthapuñãkçtaþ . iti hemacandraþ .. vikaõñakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gokarõaþ>#, puü, (goþ karõa iva . tattulyaparimàõavattvàdasya tathàtvam .) parimàõavi÷eùaþ sa tu anàmikàyuktavistçtàïguùñham . (goþ karõàviva karõau yasya .) mçgabhedaþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 10 .. (yathà ca anardharàghave . 2 . 23 .
     %<muniviniyogavilånapraråóhamçdu÷àdbalàni barhãüùi .
     gokarõatarõako'yaü tarõotyupakaõñakaccheùu ..>% asya màüsaguõà yathà --
     %<gokarõamàüsaü madhuraü snigdhaü mçdu kaphàpaham .
     vipàke madhura¤càpi raktapittavinà÷anam ..>% iti su÷rute såtrasthàne 64 adhyàyaþ ..) a÷vataraþ . (gau÷cakùureva karõo yasya .) sarpabhedaþ . (goriva karõau yasya .) gaõadevatàvi÷eùaþ . iti medinã . õe . 46 .. tãrthavi÷eùaþ . yathà, bhàgavate .
     %<tato'bhivrajya bhagavàn keralàüstu trigartakàn .
     gokarõàkhyaü ÷ivakùetraü sànnidhyaü yatra dhårjañeþ ..>% (pãñhasthànam . yathà, devãbhàgavate . 7 . 30 . 60 .
     %<kedàrapãñhe samproktà devãsanmàrgadàyinã .
     mandà himavataþ pçùñhe gokarõe bhadrakarõikà ..>%)

#<gokarõã>#, strã, (goþ karõa iva patramasyàþ . %<pàkakarõaparõapuùpaphalamålavàlottarapadàcca .>% 4 . 1 . 64 . iti ïãù .) mårvàlatà . ityamaraþ . 2 . 4 . 84 .. (vivçtirasyà mårvà÷abde j¤àtavyà ..)

#<gokiràñikà>#, strã, (gàüvàcaü kirati rañatãtyarthaþ . ké + %<igupadhaj¤àprãkiraþ kaþ .>% 3 . 1 . 135 . iti kaþ . tataùñàp gokirà . tathà satã añatãti . añ + õvul . tataùñàp ata itva¤ca .) sàrikàpakùã . iti hemacandraþ ..

#<gokiràñã>#, strã, (gokirà vàcaü rañantã satã añatãti . aña gatau + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ . gauràditvàt ïãù .) sàrikàpakùã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gokilaþ>#, puü, (goþ pçthivyàþ kãla iva . nipàtanàt hrasvaþ .) muùalam . halam . iti hemacandraþ ..

#<gokãlaþ>#, puü, (goþ pçthivyàþ kãla iva .) muùalam . halam . iti hàràvalã .. 255 ..

#<gokulaü>#, klã, (goþ kulam .) gosamåhaþ . tatparyàyaþ . godhanam 2 gavàüvrajaþ 3 . ityamaraþ . 2 . 9 . 58 .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 6 . 17 .
     %<gokulàkulatãràyàþ tamasàyà vidårataþ .
     avasat tatra tàü ràtriü ràmaþ prakçtibhiþ saha ..>%) gosthànam . yathà, tithyàditattve .
     %<gokule kandu÷àlàyàü tailayantrekùuyantrayoþ .
     amãmàüsyàni ÷aucàni strãùu bàlàtureùu ca ..>% mathuraikade÷e ÷rãnandasya vàsasthànam . yathà --
     %<kàlena vrajatà tàta ! gokule ràmake÷avau .
     jànubhyàü saha pàõibhyàü riïgamàõau vijahratuþ ..>% iti ÷rãbhàgavatam .. (atra prade÷e mahàdevo gopã÷vara ityàkhyayà prasiddho viràjate . yaduktaü mahàliïge÷varatantre ÷iva÷atanàmastotre --
     %<gokule gãpinãpåjyo gopã÷vara itãritaþ ..>% puü, svanàmakhyàtaþ paõóitavi÷eùaþ . ayantu saptada÷a÷ataparimita÷akàbdasambatsarapràrambhe eva mithilàde÷àntarvartini %<magarauõã>% saüj¤akagràme vidyànidhipãtàmbarapaõóitàt jàtaþ iti maithilàþ . adyàvadhi j¤àtà anena viracità granthàstvete . 1 dãdhitividyotaþ (÷iromaõiñãkà .) 2 nyàyasiddhàntatattvam . 3 padavàkyaratnàkaraþ . 4 màsamãmàüsà . 5 mithyàtvaniruktiþ . 6 ra÷micakram (cintàmaõiñãkà . 7 rasamahàrõavaþ . 8 làghavagauravarahasyam . 9 ÷iva÷atakam ..)

#<gokulikaþ>#, tri, (gornetrasya kulaü ca¤calabhàvaþ prakharadçùñicàturyamityarthaþ . tadasyàstãti . %<ata iniñhanau .>% 5 . 2 . 116 . iti ñhan .) kekaraþ . (païkapatite gavi kulikaþ upekùakatvàt jaóa iva .) païkasthagavyupekùakaþ . iti medinã . ke . 186 ..

#<gokçtaü>#, klã, (gobhiþ kçtam uccaritam . kç + bhàve ktaþ . kçdvihito bhàvo dravyavat prakà÷ate iti nyàyàt gopurãùamityarthaþ .) gomayam . iti ÷abdacandrikà ..

#<gokùuraþ>#, puü, (kùurati vilikhatãti . kùura vilekhane + %<igupadhaj¤eti .>% 3 . 1 . 135 . iti kaþ . tato goþ pçthivyàþ kùuraþ astravi÷eùa iva . bahukaõñakàkãrõatvàt tathàtvam .) kùudrakùupavi÷eùaþ . sa tu kùudrabçhadbhedena dvividhaþ . gokhuri iti gokhuru iti ca bhàùà .. tatparyàyaþ . trikaõñaþ 2 sthala÷çïgàñaþ 3 gokaõñaþ 4 trikaõñakaþ 5 tripuñaþ 6 kaõñakaphalaþ 7 kùuraþ 8 . iti ratnamàlà .. gokùurakaþ 9 palaïkaùà 10 ikùugandhà 11 ÷vadaüùñrà 12 svàdukaõñakaþ 13 gokaõñakaþ 14 vana÷çïgàñaþ 15 . ityamaraþ . 2 . 4 . 98--99 .. kùurakaþ 16 bhakùyakaõñaþ 17 ikùugandhikà 18 . iti bhàvaprakà÷aþ .. kùuraïgaþ 19 ÷vadaüùñrakaþ 20 kaõñakã 21 bhadrakaõñaþ 22 vyàladaüùñraþ 23 ùaóaïgaþ 24 gokhuraþ 25 trikañaþ 26 trikaþ 27 ikùuraþ 28 . iti ÷abdaratnàvalã .. asya guõàþ . su÷ãtalatvam . balapradatvam . madhuratvam . bçühaõatvam . kçcchrà÷marãmehavidàhanà÷itvam . rasàyanatvam . tatra bçhato guõottaratva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. svàdutvam . vasti÷odhanatvam . dãpanatvam . puùñidatvam . ÷vàsakàsàr÷ovraõanà÷itva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. vàyunà÷itvam . vçùyatva¤ca .. tacchàkaguõàþ . tiktatvam . vçùyatvam . srotovi÷odhanatva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

@<[Page 2,353c]>@
#<gokùurakaþ>#, puü, (gokùura + svàrthe kan .) gokùuraþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 98 .. (asya paryàyà yathà --
     %<gokùuraþ kùurako'pi syàt trikaõñaþ svàdukaõñakaþ .
     gokaõñako gokùurako vana÷çïgàña ityapi .
     palaïkaùà ÷vadaüùñrà ca tathà syàdikùugandhikà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. yathà, ca su÷rute cikitsitasthàne ùaóviü÷e'dhyàye ..
     %<guptàphalaü gokùurakàcca bãjaü tathoccañàü gopayasà vipàcya .
     khajàhataü ÷arkarayà ca yuktaü pãtvà naro hçùyati sarvaràtram ..>%)

#<gokhuraþ>#, puü, (khurati vilikhatãti . khuraþ astravi÷eùaþ . goþ pçthivyàþ khura iva .) gokùuravçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (gavàü khuram .) gavàü ÷aphe klã ..

#<gokhuriþ>#, puü, (gavàü khuririva .) gokùuraþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<gogçùñiþ>#, strã, (gaurgçùñiþ gaureva gçùñirityarthaþ . jàtyà samàse paranipàtaþ .) sakçtprasåtà gauþ . iti kecit ..

#<gogoyugaü>#, klã, (gordvitvam . go + dvitve goyugac .) godvayam . (%<pa÷ubhyaþ sthànadviùañke goùñhagoyugaùaógavam .>% iti mugdhabodhasåtram ..)

#<gogoùñhaü>#, klã, (goþ sthànam . go + sthàne goùñhac .) gosthànam . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<gogranthiþ>#, puü, (goniþsçto granthiriva .) karãùaþ . (gorgranthirbàhulyàt ekatra granthanaü yatra .) goùñham . (gorgranthiriva .) gojihvikauùadhiþ . iti medinã . the . 19 ..

#<goghnaþ>#, puü, (gaurhanyate'smai . go + han + sampradàne målavibhåjàditvàt kaþ .) atithiþ . iti pàõiniþ .. (gàü hanti . han + kaþ .) goghàtake tri . yathà, pràya÷cittatattve .
     %<goghnavadvihitaþ kaülpa÷càndràyaõamathàpi và ..>%

#<goghçtaü>#, klã, (goþ pçthivyà ghçtamiva ÷asyàdipoùakatvàt .) vçùñiþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (gorjàtaü ghçtam .) gavyaghçta¤ca ..

#<gocaraþ>#, puü, (gàva indriyàõi carantyasmin . go + cara + %<gocarasa¤caravahavrajavyajàpaõanigamà÷ca .>% 3 . 3 . 119 . iti nipàtanàt sàdhuþ .) indriyàrthaþ . sa tu råpa÷abdagandharasaspar÷asvaråpaþ . ityamaraþ . 1 . 5 . 8 .. (yathà bhàùàparicchede %<ghràõasya gocaro gandhaþ ..>% * .. gàva÷carantyasminniti . gocaraõasthànam . iti siddhàntakaumudã . yathà ca bhàraviþ . 4 . 10 .
     %<upàratàþ pa÷cimaràtrigocaràdapàrayantaþ patitu¤javena gàm ..>% goùu indriyeùu caratãti . go + car + pacàdyac . indriyapratyakùãbhåtaviùayaþ . yathà, vedàntasàre .
     %<akhaõóaü saccidànandamavàïmanasagocaram ..>% de÷aþ . yathà, heþ ràmàyaõe . 2 . 85 . 5 .
     %<abravãt prà¤jalirbhåtvà guho gahanagocaraþ ..>% %<gahanaü vanaü gocaro de÷o yasya saþ .>% iti taññãkàkçdràmànujaþ ..) janmarà÷yavadhigrahàkràntarà÷ãnàü saüj¤à . yathà --
     %<gocare và vilagne và ye grahàriùñasåcakàþ .
     påjayettàn prayatnena påjitàþ syuþ ÷ubhàvahàþ ..>% api ca .
     %<aùñavarga÷ubhaiþ ÷rãmàn karma kuryànnabha÷caraiþ .
     gocarasthaistadapràptau tadapràptau tu vedhagaiþ ..>% gocara÷uddhiryathà --
     %<ketåpaplavabhaumamandagatayaþ ùaùñhatrisaüsthàþ ÷ubhà÷candràrkàvapi te ca tau ca da÷amau candraþ punaþ saptamaþ .
     jãvaþ saptanavadvipa¤camagato yugmeùu somàtmajaþ ÷ukraþ ùaóda÷asaptavarjamitare sarve'pyupànte ÷ubhàþ ..>% iti dãpikà .. (atha grahàõàü gocaragataphalam . yathà -- budhasya gocaraphalam .
     %<sthànaü janmani nà÷ayeddinakaraþ kuryàdditãye bhayam .
     du÷cikye ÷riyamàtanoti hivuke mànakùayaü yacchati ..
     dainyaü pa¤camagaþ karoti ripuhà ùaùñhe'rthahà saptame .
     pãóàmaùñamagaþ karoti nitaràü kàntikùayaü dharmagaþ ..
     karmavçddhijanakastu karmago vittavçddhikçdathàyasaüsthitaþ .
     dravyanà÷ajanitàü mahàpadaü yacchati vyayagato divàkaraþ ..>% candrasya gocaraphalam .
     %<janmanyarthaü di÷ati himagurvittanà÷aü dvitãye daddyàddravyaü sahajabhavane netrarogaü caturthe .
     kàryabhraü÷aü tanayagçhago vittalàbha¤ca ùaùñhe dyåne dravyaü yuvatisahitaü mçtyusaüstho'tha mçtyum ..
     nçpabhayaü kurute navamaþ ÷a÷ã da÷amadhàmagatastu mahat sukham .
     vividhamàyagataþ kurute dhanaü vyayagatastu rujaü sadhanakùayam ..>% maïgalasya gocaraphalam .
     %<prathamagçhagaþ kùauõãsånuþ karotyarijaü bhayaü kùapayati dhanaü vittasthàne tçtãyagato'rthadaþ .
     aribhayakaraþ pàtàle'sån kùiõoti ca pa¤camaþ ripugçhagato dhatte vittaü ÷ucaü madanasthitaþ ..
     janayati maraõasthaþ ÷atruvàdhàü dharàjo di÷ati ca navamastho kàryapãóàmatãva .
     ÷ubhamapi da÷amastho làbhago bhårilàbhaü ayabhavanagato'sau vyàdhyanarthàrthanà÷àn ..>% badhasya gocaraphalam .
     %<budhaþ prathamadhàmago di÷ati bandhamarthe dhanaü vadhaü ripubhayànvitaü sahajaga÷caturthe'rthadaþ .
     anivçü tikaro bhavettanayago'rigaþ sthànadaþ karàti madnasthito bahuvidhàü ÷arãràpadam ..
     aùñame ÷a÷isute dhanalabdhirdharmago'timahatãü tanupãóàm .
     karmagaþ ÷ubhamathàyagato'rthaü dvàda÷e bhavati vittavinà÷aþ ..>% gurorgocaraphalam .
     %<bhayaü janmanyàryo janayati dhanastho'rthamatulaü tçtãye'ïgakle÷aü di÷ati ca caturthe'rthavilayam .
     ÷ubhaü puttrasthàne'÷ubhamapi ca kuryàdarigçhe gururdyåne påjàü dhananicayanà÷a¤ca nidhane ..
     dharmagato dhanavçddhikaraþ syàt prãtiharo da÷ame'marapåjyaþ .
     sthànadhanàni dadàti sa càye dvàda÷agastanumànasapãóàm ..>% ÷ukrasya gocaraphalam .
     %<janmanyatikùayakaro bhçgujo'rthado'rthe du÷cikyagaþ ÷ubhakaro dhanada÷caturthe .
     syàt puttradastanayago'rigato'rivçddhiü ÷okaprado madanago nidhane'rthadàtà ..
     janayati vividhàmbaràõi dharme na ÷ubhakaro da÷amasthitastu ÷ukraþ .
     dhananicayakarastu làbhasaüstho vyaüyabhavane'pi dhanàgamaü karoti ..>% ÷anergocaraphalam .
     %<vittabhraü÷aü sadàhaü dinakaratanayo janmarà÷iü prapanna÷cittakle÷aü dbitãye ripuhananakçtaü vittalàbhaü tçtãye .
     pàtàle ÷atruvçddhiü sutabhavanagataþ puttrabhçtyàdinà÷aü ùaùñhasthàne'rthalàbhaü janayati madane doùasaïghàtamàrkiþ ..
     ÷arãrapãóàü nidhane'tha dharme dhanakùayaü karmaõi daurmanasyam .
     upàntyago vittamanarthamante ÷anirdadàtãtyavadat suvçttaþ ..>% ràhorgocaraphalam .
     %<janmàntyà ¤cavasurandhranavadbisaptarà÷au sthite yadi bhavedasuraþ kadàpi .
     arthakùayaü ripubhayaü bahukàryahàniü rogapravàsamaraõàgnibhaya karoti ..>% ketorgocaraphalam .
     %<ekàda÷atrida÷aùaùñhagate naràõàü sammànabhogançpamànasukhàrthadàtà .
     àj¤àkarà÷ca puruùàþ pramadà÷ca nityaü saukhyodayaü di÷ati puõyacaya¤ca ketuþ ..>% anyatsarvaü graha÷abde draùñavyam ..)

#<gocarma>#, [n] klã, (go÷carma .) gavàü tvak . karmavi÷eùe tadàsanavidhiryathà --
     %<meùàsanantu va÷yàrthamàkçùñau vyàghracarma ca .
     ÷àntau mçgàjinaü ÷astaü mokùàrthaü vyàghracarma ca ..>% gocarmastambhane devi . sambhave vàjicarma ca .. iti samayàcàratantre 2 pañalaþ .. * .. parimàõavi÷eùaþ . yathà --
     %<yat ki¤cit kurute pàpaü j¤ànato'j¤ànato'pi và .
     api gocarmamàtreõa bhåmidànena ÷udhyati ..>% gocarmalakùaõa¤ca vçhaspatinà dar÷itam . yathà --
     %<saptahastena daõóena triü÷addaõóairnivartanam .
     da÷a tànyeva gocarma dattvà svarge mahãyate ..>% iti mitàkùaràyàü àcàràdhyàyaþ ..

#<gocchàlaþ>#, puü, (gàü bhåmiü chàdayatãti . chada + õic + aõ . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) kulàhalavçkùaþ . iti ratnamàlà .. koka÷imà iti bhàùà ..

#<gojalaü>#, klã, (gavi jàtaü jalam .) gomåtram . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, gàruóe 180 adhyàye .
     %<gojalenaiva påreõa karõasàvo vina÷yati ..>%)

#<gojà>#, strã, (gavi pçthivyàü jàyate iti . go + jan + %<janasanakhanakramagamo viñ .>% 3 . 2 . 67 . iti viñ . %<vióanoriti .>% 6 . 4 . 41 . iti àtva¤ca .) golomikàvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gojàgarikaü>#, klã, (goùu indriyeùu jàgaraþ apramàdo'styasya ñhan .) maïgalam . iti gedinã . ke . 227 ..

#<gojàgarikaþ>#, puü, (gavi pçthivyàü jàgarikaþ praharãva . astravatkaõñakànvitatvàdasya trathàtvam .) kaõñakàrikà . iti medinã . ke . 227 ..

#<gojàparõã>#, strã, (gojaü dugdhaü tadvat àparõayati ÷uklavarõo bhavatãti . à + parõi + ac .) gauràditvàd ïãù .) dugdhaphenãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gojihvà>#, strã, (gorjihveva .) kùupavi÷eùaþ . gojiyàlatà iti dàriyà÷àka iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . dàrvikà 2 . ityamaraþ . 2 . 4 . 119 .. darvikà 3 . iti bharataþ .. dàrvipatrikà 4 . iti ratnamàlà .. kharapatrã 5 vàtonà 6 adhomukhà 7 anaóujjihvà 8 adhaþpuùpã 9 darvã 10 gojihvikà 11 . iti ÷abdaratnàvalã .. api ca bhàvaprakà÷e .
     %<gojihvà gojikà gobhã dàrvikàkharaparõinã .
     gojihvà vàtalà ÷ãtà gràhiõã kaphapittanut ..
     hçdyà pramehakàsàsravraõajvaraharã laghuþ .
     komalà tuvarã tiktà svàdupàkarasà smçtà ..>% asyà guõàþ . kañutvam . tãkùõatvam . ÷ãtalatvam . pittasarvadantiviùàrtinà÷itvam . vraõasaüropaõatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (asyà vyavahàro yatra tadyathà --
     %<somavalko'÷vakarõa÷ca gojihvà haüsapadyapi .
     rajanyau gairikaü lepo nakhadantaviùàpahaþ ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügraheü viùàdhikàre ..) gavedhukà . iti ratnamàlà .. gaóagaóa iti bhàùà ..

#<gojihvikà>#, strã, (rgojihveva gojihvà svàrthe kan . ata itva¤ca .) gojihvà latà . iti ÷abdaratnàvalã ..

@<[Page 2,355a]>@
#<goóaþ>#, puü, (goraõóa iva . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) goõóaþ . sa tu nàbhau pravçddhamàüsaguóakaþ . iti liïgàdisaügrahañãkàyàü bharataþ ..

#<goóumbaþ>#, puü, (gàü bhuvaü tumbati ardatãti . go + tumba + kaþ . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) ÷ãrõavçntaþ . iti medinã . be . 12 .. taramåj iti khyàtaþ ..

#<goóumbà>#, strã, (goóumba + striyàü ñàp .) gavàdanã . iti medinã . ve . 12 .. gomuka iti khyàtà gomà iti ràjagomuk iti ca khyàtà ityeke . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . citrà 2 gavàkùã 3 . ityamaraþ . 2 . 4 . 156 .. goóumbikà 4 . iti ratnamàlà ..

#<goóumbikà>#, strã, (goóumba + svàrthe kan + striyàü ñàp ata itva¤ca .) goóumbà . iti ratnamàlà ..

#<goõã>#, strã, (÷aõàdiguõàd jàtaþ goõaþ nipàtanàdukàrasya guõaþ . goõa÷abdàt àvapane'rthe %<jànapadakuõóagoõeti .>% 4 . 1 . 42 . iti ïãù .) dhànyàdivahanàrthàdhàravi÷eùaþ . iti mugdhabodham . guõ iti bhàùà .. droõãparimàõam . iti vaidyakaparibhàùà .. (yathà, su÷rute cikitsitasthàne caturthàdhyàye .
     %<vióàlanakuloùñràõàü carmagoõyàü mçgasya và .
     prabe÷avedvà svabhyaktaü ÷vàlvaõenopanàhitam ..>%
     %<÷årpàbhyà¤ca bhaveddroõã vàho goõã ca sà smçtà .
     màùañaïkàkùavilvàni kuóavaþ prasthamàóhakam .
     rà÷irgoõã khàriketi yathottaracaturguõàþ ..>% iti ÷àrïgadhareõa pårbakhaõóe prathame'dhyàya uktam ..
     %<goõã ÷årpadvayaü vidyàt khàrãü bhàrãntathaiva ca .
     dvàtriü÷ataü vijànãyàt vàhaü ÷årpàõi buddhimàn ..>% iti kalpasthàne dvàda÷e'dhyàye carakeõoktam ..) chidravastram . tatparyàyaþ . ÷ànã 2 . iti hemacandraþ . 3 . 343 ..

#<goõóaþ>#, puü, (goþ aõóa iva .) nàbhau vçddhamàüsaguóakaþ . iti liïgàdisaügrahe amaraþ . 3 . 5 . 18 .. geüó iti bhàùà . pàmarajàtiþ . vçddhanàbhiyukte tri . iti medinã . óe . 11 .. asya råpàntaraü goóaþ gauóaþ . ityamarañãkà ..

#<gotamaþ>#, puü, (gobhirdhvastaü tamo yasya . pçùodaràditvàt sàdhuþ . etanniruktiryathà, mahàbhàrate . 13 . 93 . 95 .
     %<godamo'hamato'dhåmo'damaste samadar÷anàt .
     gobhistamo mama dhvastaü jàtamàtrasya dehataþ .
     viddhi màü gotamaü kçtye yàtudhàni ! nibodha màm ..>%) gautamamuniþ . sa tu brahmaputtraþ . iti gayàmàhàtmye vàyupuràõam ..

#<gotamànvayaþ>#, puü, (gotamo'nvayo vaü÷apravartako yasya .) ÷àkyamuniþ . iti hemacandraþ ..

#<gotallajaþ>#, puü, (pra÷asto gauþ %<pra÷aüsàvacanai÷ca .>% 2 . 1 . 66 . iti karmadhàrayaþ .) uttamagauþ . goùu madhye tallajaþ pra÷astaþ iti và vyutpattiþ ..

@<[Page 2,355b]>@
#<gotraü>#, klã, gavate ÷abdayati pårbapuruùàn yat . iti bharataþ .. (gu + %<gudhçvãpatãti .>% uõàü . 4 . 166 . iti traþ .) tatparyàyaþ . santatiþ 2 jananam 3 kulam 4 abhijanaþ 5 anvayaþ 6 vaü÷aþ 7 anvavàyaþ 8 santànaþ 9 . ityamaraþ . 2 . 7 . 1 .. àkhyà . (yathà, kumàre . 4 . 8 .
     %<smarasi smaramekhalàguõairuta gotraskhaliteùu bandhanam ..>%) sambhàvanãyabodhaþ . kànanam . kùetram . vartma . iti medinã . re . 26 .. chatram . iti hemacandraþ .. saüghaþ . vçddhiþ . iti ÷abdacandrikà .. vittam . iti vi÷vaþ .. * .. %<vaü÷aparamparàprasiddhaü àdipuruùaü bràhmaõaråpam . kùattriyavai÷yayorupadiùñàtidiùñagotraü ÷ådrasyàtidiùñàtidiùñagotram .>% ityudvàhatattvam .. kùattriyavai÷ya ÷ådràõàmatidiùñàtidiùñagotrapravaramataevaiteùàü purohitagotrapravaramityarthaþ . tathà càgnipuràõe varõasaïkaropàkhyàne .
     %<kùattriyavai÷ya÷ådràõàü gotra¤ca pravaràdikam .
     tathànyavarõasaïkaràõàü yeùàü viprà÷ca yàjakàþ ..>% gotràõi tu caturviü÷atiþ tathà ca manuþ .
     %<÷àõóilyaþ kà÷yapa÷caiva vàtsyaþ sàvarõakastathà .
     bharadvàjo gautama÷ca saukàlãnastathàparaþ ..
     kalkiùa÷càgnive÷ya÷ca kçùõàtreyava÷iùñhakau .
     vi÷vàmitraþ ku÷ika÷ca kau÷ika÷ca tathàparaþ ..
     ghçtakau÷ikamaudgalyau àlamyànaþ parà÷araþ .
     saupàyanastathàtri÷ca vàsukã rohitastathà ..
     ghaiyàghrapadyaka÷caiva jàmadagnyastathàparaþ .
     caturviü÷atirvai gotrà kathitàþ pårbapaõóitaiþ ..>% tathà ca manuþ .
     %<jamadagnirbharadvàjo vi÷vàmitràtrigautamàþ .
     va÷iùñhakà÷yapàgastyà munayo gotrakàriõaþ ..
     eteùàü yànyapatyàni tàni gotràõi manyate ..>% etadupalakùaõamanyeùàmapi dar÷anàt . tathà ca .
     %<saukàlãnakabhaudgalyau parà÷arabçhaspatã .
     kà¤cano viùõukau÷ikyau kàtyàyanàtreyakàõvakàþ ..
     kçùõàtreyaþ sàïkçti÷ca kauõóilyo gargasaüj¤akaþ .
     àïgirasa iti khyàtaþ anàvçkàkhyasaïgitaþ ..
     avyajaiminivçddhàkhyàþ ÷àõóilyo vàtsya eva ca .
     sàvarõyàlamyànavaiyàghrapadya÷ca ghçtakau÷ikaþ ..
     ÷aktriþ kàõvàyana÷caiva vàsukã gautamastathà .
     ÷unakaþ saupàyana÷caiva munayo gotrakàriõaþ ..
     eteùàü yànyapatyàni tàni gotràõi manyate ..>% sarve catvàriü÷adgotràþ . iti kuladãpikàdhçtadhana¤jayakçtadharmapradãpaþ .. (meghaþ . iti nighaõñuþ . 1 . 10 . yathà, çgvede . 1 . 51 . 3 .
     %<tvaü gotramaïgirobhyo'vçõorapotàtraye ÷atadureùu gàtuvit ..>%)

#<gotraþ>#, puü, (gàü pçthivãü tràyate rakùatãti . go + trai + %<àto'nupasarge kaþ .>% 3 . 2 . 3 . iti kaþ .) parvataþ . ityamaraþ . 2 . 3 . 13 .. (yathà, bhàgavate . 2 . 6 . 9 .
     %<nàóyo nadanadãnàntu gotràõàmasthisaühatiþ ..>%)

#<gotrajaþ>#, tri, (gotre jàyate iti . gotra + jan + óaþ .) gotrotpannaþ . sa tu janmanàmasmçtiparyantasamànodakabhàvàt pa÷càdbhavati . iti ÷uddhitattvam .. (yathà, yàj¤avalkye . 2 . 138 .
     %<patnã duhitara÷caiva pitarau bhràtarastathà .
     tatsuto gotrajo bandhuþ ÷iùyaþ sabrahmacàriõaþ ..>%)

#<gotrabhit>#, [d] puü, (gotraü parvataü bhinattãti . %<satsudviùetyàdi .>% 3 . 2 . 61 . iti kvip . tatastugàgamaþ .) indraþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 45 .. (yathà, çgvede . 6 . 17 . 2 .
     %<yo gotrabhidvajrabhçdyo hariùñhàþ sa indra citràü abhitçüdhi vàjàn ..>% yathà ca bhaññau . 1 . 3 .
     %<sahàsanaü gotrabhidàdhyavàtsãt ..>%)

#<gotravçkùaþ>#, puü, (gotrajàtaþ parvatajàto vçkùaþ .) dhanvanavçkùaþ . iti bhàvaprakà÷aþ ..
     %<dhanvaïgastu dhanurvçkùo gotravçkùaþ sutejanaþ .>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<gotrà>#, strã, (gàþ pa÷ån sarvàn jãvànityarthaþ tràyate iti . trai + kaþ . striyàü ñàpa ca .) pçthivã . (gavàü samåhaþ . %<initrakaóyaca÷ca .>% 4 . 2 . 51 . iti traþ . ñàp ca .) gosamåhaþ . iti medinã . re . 26 .. (gàyattrãsvaråpà mahàdevã . yathà, devãbhàgavate . 12 . 6 . 41 .
     %<gandharvã gahvarã gotrà giri÷à gahanà gamã ..>%)

#<godaþ>#, puü, (gà indriyàõi dàyati ÷odhayatãti . go + dai + kaþ .) mastakasnehaþ . mastiùkam . iti hemacandraþ .. (gàþ dadàtãti . + dà + kaþ .) godàtari tri . iti mugdhabodham .. (yathà, manuþ . 4 . 231 .
     %<vàsoda÷candrasàlokyama÷visàlokyama÷vadaþ .
     anaóuddaþ ÷riyaü puùñàü godo bradhnasya piùñapam ..>%)

#<godantaü>#, klã, (godanta iva avayavo vidyate yasya .) haritàlam . iti ràjanirghaõñaþ .. (haritàla÷abde'sya guõàdayo bodhyavyàþ ..)

#<godà>#, strã, (gàü jalaü svargaü và dadàtiü snàneneti . go + dà + kaþ . striyàü ñàp .) godàvarã nadã . iti hemacandraþ . 4 . 150 .. (gàyattrãsvaråpà mahàdevã . yathà, devãbhàgavate . 12 . 6 . 43 .
     %<garvàpahàriõã godà gokulasthà gadàdharà ..>% gàþ dadàtãti . dà + kvip . godàtari tri . yathà, çgvede . 1 . 4 . 2 .
     %<godà indrevato madaþ .>% %<godà÷cakùurindriyavyavahàrapradaþ .>% iti dayànandabhàùyam ..)

#<godàraõaü>#, klã, (gaurbhåmirdàryate'neneti . go + dé + õic + karaõe lyuñ .) làïgalam . ityamaraþ . 2 . 9 . 14 .. kuddàlaþ . iti hemacandraþ . 4 . 556 ..

@<[Page 2,356a]>@
#<godàvarã>#, strã, (gàü jalaü svargaü và dadàtãti godà . tàsu varã ÷reùñhà . vara + ïãù saüj¤àyàm . yadvà gàü svargaü dadàti . go + dà + vaõip + ïãp ràntàde÷a÷ca .) nadãvi÷eùaþ . (asyà utpattikathà yathà, brahmavaivarte . 10 . 126--130 .
     %<gacchantãü tãrthayàtràyàü bràhmaõãü ravinandanaþ .
     dadar÷a kàmukaþ ÷àntaþ puùpodyàne ca nirjane ..
     tayà nivàrito yatnàt kàlena balavàn suraþ .
     atãvasundarãü dçùñà vãryàdhànaü cakàra saþ ..
     drutaü tatyàja garbhaü sà puùpodyàne manohare .
     sadyo babhåva puttra÷ca taptakà÷canasannibhaþ ..
     saputtrà svàmino gehaü jagàma vrãóità tadà .
     svàminaü kathayàmàsa yanmàrge devasaïkañam ..
     vipro roùeõa tatyàja ta¤ca puttraü svakàminãm .
     sarid babhåva yogena sà ca godàvarã smçtà ..>%) tatparyàyaþ . godà 2 . iti hemacandraþ .. gautamasambhavà 3 bràhmàdrijàtà 4 gautamã 5 . (yathà, hitopade÷e .
     %<asti godàvarãtãre vi÷àlaþ ÷àlmalãtaruþ ..>%) iyameba pãñhasthànavi÷eùaþ . atra devã trisandhyàmårtyàviràjate . yathà, devãbhàgavate . 7 . 30 . 68 .
     %<godàvaryàü trisandhyà tu gaïgàdvàre ratipriyà ..>%) asyà jalasya guõàþ . pittàrtiraktàrtivàyupàpakuùñhàdiduùñàmayadoùatçùõànà÷itvam . paramapathyatvam . dãpanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<godugdhadà>#, strã, (gavàü dugdhaü dadàti àdhikyena sampàdayatãti . go + dà + kaþ . tadbhakùaõena gavàü dugdhavardhanàdasyàstathàtvam .) caõikàtçõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<godohanã>#, strã, (gàvo duhyantye'syàmiti . go + duh + adhikaraõe lyuñ .) godohanapàtram . tatparyàyaþ . pàrã 2 . iti jañàdharaþ ..

#<godravaþ>#, puü, (dravati sravatãti . dru + ac dravaþ . gavàü dravaþ .) gomåtram . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<godhanaü>#, klã, (gavàü dhanaü samåhaþ .) gosamåhaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 58 .. (yathà, goþ ràmàyaõe . 2 . 32 . 42 .
     %<sa àtmano dçóhàü kakùàü baddhvà sambhràntamànasaþ .
     daõóamudyamya sahasà pratasthe godhanaü prati ..>%)

#<godhanaþ># puü, (dhana ÷abde bhàve ap dhanaü ÷abdaþ . gorvajrasyeva dhanaü ÷abdo yasya .) sthålàgravàõaþ . iti harivaü÷aþ .. tukkà iti bhàùà ..

#<godhà>#, strã, (gudhyate pariveùñyate bàhuryayà . gudh + %<hala÷ceti .>% karaõe gha¤ .) dhanurguõàghàtavàraõàya prakoùñhabaddhà carmakçtapaññikà . tatparyàyaþ . talà 2 jyàghàtavàraõà 3 . ityamaraþ . 2 . 8 . 84 .. talam 4 . iti taññãkà .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 17 . 3 .
     %<vikùipannàdayaü÷càpi dhanuþ ÷reùñaü mahàbalaiþ .
     tåõakhaógadharaþ ÷åro baddhagodhàïgalitravàn ..>%) jastubi÷eùaþ . gosàp iti bhàyà .. sà tu sthalajajalajabhedàt dvividhà . tatparyàyaþ . nihàkà 2 godhikà 3 . ityamaraþ . 1 . 10 . 22 .. dàrumukhyàhvà 4 . (yathà, bçhatsaühitàyàm . 54 . 13 .
     %<÷vetà godhàrdhanare puruùe mçddhåsarà tataþ kçùõà .
     pãtà sità sasikatà tato jalaü vinirdi÷edamitam ..>% pa¤canakhatayà godhàyà màüsaü bhakùyatvena gràhyamityabhihitaü manvàdibhirdharma÷àstraprayoktçbhiþ . yathà, manuþ . 5 . 18 .
     %<÷vàvikaü ÷allakaü godhàü khaógakårma÷a÷àüstathà .
     bhakùyàn pa¤canakheùvàhuranuùñrà¤caikatodataþ ..>%) asyà màüsaguõàþ . vàta÷vàsakàsanà÷itvam . iti ràjanirghaõñaþ .. pàke madhuratvam . kaùàyatvam . kañurasatvam . pittanà÷itvam . rakta÷ukrabalakàritvam . iti ràjavallabhaþ ..
     (%<godhà vipàke madhurà kaùàyakañukà rase .
     vàtapittapra÷amanã bçühaõã balavardhanã ..>% iti carake såtrasthàne 27 adhyàye ..)

#<godhàpadikà>#, strã, (godhàyà iva pàdo målamasyàþ . svàïgatvàt ïãù . tataþ %<kumbhapadãùu ca .>% 5 . 4 . 139 . iti padbhàvaþ . godhàpadã . tataþ svàrthe kan ñàp pårbahrasva÷ca .) godhàpadãlatà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<godhàpadã>#, strã, (godhàyà iva pàdo målaü yasyàþ . svàïgatvàt ïãù . %<kumbhapadãùu ca>% 5 . 4 . 139 . iti padbhàvaþ .) latàvi÷eùaþ . goyàliyà iti bhàùà .. tatparyàyaþ . suvahà 2 . ityamaraþ . 2 . 4 . 119 .. haüsapadã 3 godhàïghrã 4 triphalà 5 . iti bharataþ .. tripadã 6 madhusravà 7 haüsapàdã 8 . iti ratnamàlà .. haüsapàdikà 9 haüsàïghriþ 10 raktapàdã 11 tripadà 12 ghçtamaõóalikà 13 vi÷vagranthiþ 14 tripàdikà 15 tripàdã 16 kãñamàrã 17 karõàñã 18 tàmrapàdã 19 vikràntà 20 brahmàdanã 21 padàïgã 22 ÷ãtàïgã 23 sutapàdikà 24 sa¤càriõã 25 padikà 26 prahlàdã 27 kãñapàdikà 28 dhàrtaràùñrapadã 29 godhàpadikà 30 . iti ÷abdaratnàvalã .. dvidalà 31 haüsavatã 32 . iti jañàdharaþ .. asyà guõàþ . kañutvam . uùõatvam . viùabhåtabhràntyapasmàradoùanà÷itvam . rasàyanatva¤ca . muùalã . tàlamålã iti khyàtà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<godhàskandhaþ># puü, (godheva skandho'sya .) viñkhadiraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<godhiþ>#, puü, (gàvau netre dhãyete asmin . %<karmaõyadhikaraõe ca .>% 3 . 3 . 93 . iti kiþ .) lalàñam . ityamaraþ . 2 . 6 . 92 .. (gudhnàti kupyatãti . gudh + %<sarvadhàtubhya in .>% uõàü . 4 . 118 . iti in .) godhikà . iti ÷abdaratnàvalã ..

@<[Page 2,356c]>@
#<godhikà>#, strã, (gudhnàtãti . gudh + õvul . ñàp ata itva¤ca .) godhà . ityamaraþ . 1 . 10 . 22 .. gosàpa iti bhàùà ..

#<godhikàtmajaþ>#, puü, (godhikàyà àtmajaþ .) sthålagodhikà . godhà÷i÷utulyàkàrakoñarasthajantuvi÷eùaþ tokke iti khyàta iti bhagã . iti sàrasundarã .. tatparyàyaþ . gaudheraþ 2 . gaudhàraþ 3 gaudheyaþ 4 . ityamaraþ . 2 . 5 . 6 .. (sarpàdgodhàyàmutpanne jantuvi÷eùe iti godhikàputtra÷abdàrthe ÷abdàrthacintàmaõiþ ..)

#<godhinã>#, strã, (godhaþ krãóàbhedaþ so'styasyàþ iti iniþ ïãp ca .) kùavikà . sà tu bçhatãbhedaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<godhuk>#, [h] tri, (gàü dogdhãti . go + duha + %<satsu dbiùadruhaduhayujaityàdi .>% 3 . 2 . 61 . iti kvip .) godogdhà . iti vyàkaraõam .. (yathà, çgvede . 1 . 164 . 26 .
     %<upa hvaye suduùàü dhenumetàü suhasto godhuguta dohadenàm ..>%)

#<godhumaþ>#, puü, (gudha + %<gudheråmaþ .>% uõàü . 5 . 2 . iti åmaþ . nipàtanàt hrasvaþ .) godhåmaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<godhåmaþ>#, puü, (gudhyate veùñyate tvagàdibhiþ . gudha + %<gudheråmaþ .>% uõàü . 5 . 2 . iti åmaþ .) nàgaraïgaþ . oùadhãvi÷eùaþ . brãhibhedaþ . iti medinã .. me . 43 . gama gom iti ca bhàùà .. ÷eùasya paryàyaþ . bahudugdhaþ 2 apåpaþ 3 snecchabhojanaþ 4 yavanaþ 5 nistuùakùãraþ 6 rasàlaþ 7 sumanàþ 8 . (yathà, manuþ . 5 . 25 .
     %<yavagodhåmajaü sarvaü payasa÷caiva vikriyàþ ..>%) asya guõàþ . snigdhatvam . madhuratvam . vàtapittadàhanà÷itvam . gurutvam . ÷leùmamadabalarucivãryakàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. bçühaõatvam . jãvanahitatvam . ÷ãtatvam . bhagnasanghànasthairyakàritvam . sàrakatva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. (atha godhåmasya nàmàni lakùaõaü guõà÷ca .
     %<godhåmaþ sumano'pi syàt trividhaþ sa ca kãrtitaþ .
     mahàgodhåma ityàkhyaþ pa÷càdde÷àt samàgataþ ..
     mahàgodhåmaþ vaóa godhåmà iti loke .
     madhulã tu tataþ ki¤cidalpà sà madhyade÷ajà .
     niþ÷åko dãrghagodhåmaþ kvacinnandãmukhàbhidhaþ ..
     godhåmo madhuraþ ÷ãto vàtapittaharo guruþ .
     kapha÷ukraprado balyaþ snigdhaþ sandhànakçt saraþ ..
     jãvano bçühaõo varõyo vrarõyo rucyaþ sthiratvakçt .
     kaphaprado navãno na tu puràõaþ .
     puràõayavagodhåmaþ kùaudrajàïgala÷ålabhàgiti .
     vàgbhañena vasante gçhãtatvàt .
     madhulã ÷ãtalà snigdhà pittaghnã madhurà laghuþ .
     ÷ukralà bçühaõã pathyà tadbannandãmukhaþ smçtaþ ..>%) iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..

@<[Page 2,357a]>@
#<godhåmacårõaü>#, klã, (godhåmasya cårõam .) cårõãkçtagodhåmaþ . mayadà iti bhàùà .. yathà --
     %<÷uùkagodhåmacårõena ki¤citpuùñà¤ca roñikàm ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<godhåmasambhavaü>#, klã, (sambhavatyasmàditi sambhava utpattisthànam . godhåmaþ sambhavo'sya .) sauvãram . kà¤jikabhedaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<godhåmasàraþ>#, puü, godhåmasya sàrabhàgaþ . pàlo iti bhàùà .. tatkaraõavidhiryathà . %<nistuùagodhåmaü uóhåkhale kaõóayitvà sandhyàkàle mçttikàdipàtre jale magnaü kàrayitvà paradine prabhàte uparisthajalaü krameõa dårãkçtya nãcasthasàraü raudre ÷uùkaü kçtvà pàtràntare sthàpayet .>% iti pàkaràje÷varaþ ..

#<godhåmã>#, strã, (gàü dhåmayatãti . dhåmi + aõ . gauràditvàd ïãù .) golomikà . iti ràjanirghaõñaþ .. (golomikà÷abde'syà vivaraõaü j¤eyam ..)

#<godhåliþ>#, strã, (gavàü kùurotthità dhåliryatrakàle .) kàlavi÷eùaþ . godhålikàlastu trividhaþ . yathà, grãùme ardhàstaravikàlaþ . hemanta÷i÷irayormçdutàpràptapiõóãkçtaravikàlaþ . varùà÷aradvasanteùvastagataravikàlaþ . yathà --
     %<godhåliü trividhàü vadanti munayo nàrãvivàhàdike hemante ÷i÷ire prayàti mçdutàü piõóãkçte bhàskare .
     grãùme'rdhàstamite vasantasamaye bhànau gate'dç÷yatàü sårye càstamupàgate ca niyataü varùà÷aratkàlayoþ ..>% iti dãpikà ..

#<godhenuþ>#, strã, (gaurevaü dhenuþ .) dugdhavatã gavã . iti saükùiptasàravyàkaraõam ..

#<godheraþ>#, puü, (godhati dhàtånàmanekàrthatvàt rakùatãti . gudh + bàhulakàderak .) goptà . iti saükùiptasàre uõàdivçttiþ ..

#<gonandã>#, strã, (gavi jale nandatãti . nanda + ac . gauràditvàt ïãù .) sàrasapakùiõã . iti hàràvalã ..

#<gonardaü>#, klã, (gavi pçthivyàü nardyate svanàmnà àkhyàyate ityarthaþ . narda + ap .) mustakam . iti medinã . de . 28 ..

#<gonardaþ>#, puü, (gavi jale nardati kåjatãti . go + narda + %<nandigrahipacàdibhyo lyuõinyacaþ .>% 3 . 1 . 134 . iti pacàditvàdac .) sàrasapakùã . iti medinã . de . 28 .. (gobhirvàgbhirnardatãti . ac .) de÷avi÷eùaþ . yathà, bçhatsaühitàyàm . 14 . 12 .
     %<kaïkañañaïkaõavanavàsi÷ivikaphaõikàrakoïkaõàbhãràþ .
     àkaraveõàvantakada÷apuragonardakeralakàþ ..>% gonardasya de÷asya ràjà . %<tadràje'pi .>% 2 . 4 . 62 . ityaõ . gonardaràjaþ . yathà, ràjataraïgiõyàm . 1 . 57 .
     %<kà÷mãrendraþ sa gonardo velladgaïgàdukålayà .
     di÷à kailàsahàsinyà pratàpã paryupàsyata ..>%)

#<gonardãyaþ>#, puü, (gonarde de÷e bhavaþ . gonarda + %<eï pràcàü de÷e .>% 1 . 1 . 75 . iti vçddhasaüj¤atvàt chaþ .) pata¤jalimuniþ . iti hemacandraþ . 3 . 515 .. (asya gonardade÷odbhåtatvàt tathàtvam . tadde÷abhave, tri ..)

#<gonasaþ>#, puü, (goriva nàsikà yasya . %<a¤ nàsikàyàþ saüj¤àyàü nasaü càsthålàt .>% 5 . 4 . 118 . iti ac nasàde÷a÷ca .) sarpavi÷eùaþ . voóà iti khyàta ityanye . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . tilitsaþ 2 . ityamaraþ . 1 . 8 . 4 .. gonàsaþ 3 ghonasaþ 4 . iti hemacandraþ .. maõóalãvoóraþ 5 . iti vikramàdityaþ .. voóraþ 6 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, su÷rute kalpasthàne caturthàdhyàye .
     %<milindako gonaso vçddhagonasaþ panasã ..>%) vaikràntamaõiþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gonàthaþ>#, puü, (gavàü nàthaþ .) anaóvàn . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gonàsaü>#, klã, (gornàsà iva àkçtiyasya . gonasàkàratvàdasya tathàtvam .) vaikràntamaõiþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gonàsaþ>#, puü, (gornàsà iva nàsà yasya .) gonasasarpaþ . iti hemacandraþ . 4 . 372 ..

#<goniùyandaþ>#, puü, (gorniùyandate kùaratãti . ni + syanda + pacàdyac . yadvà gavàü niùyandaþ . %<kçdvihito bhàvo dravyavat prakà÷ate .>% iti nyàyàt .) gomåtram . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gopaþ>#, puü, (gorjalàt kaphapittàdidåùitarasàta pàti rakùatãti . go + pà + %<àto'nupasarge kaþ .>% 3 . 2 . 3 . iti kaþ .) bolaþ . (gàü gojàtiü pàti rakùatãti . go + pà + kaþ .) jàtivi÷eùaþ . goyàlà iti bhàùà .. tatparyàyaþ . gosaükhyaþ 2 godhuk 3 àbhãraþ 4 vallavaþ 5 gopàlaþ 6 . ityamaraþ . 2 . 9 . 57 .. tasyotpattiryathà --
     %<maõibandhyàü tantravàyàt gopajàte÷ca sambhavaþ .>% iti parà÷arapaddhatiþ .. (yathà, manuþ . 8 . 260 .
     %<vyàdhà¤chàkunikàn gopàn kaivartàn målakhànakàn .
     vyàlagràhànu¤chavçttãnanyàü÷ca vanacàriõaþ ..>%) goùñhàdhyakùaþ . (gàü pçthivãü pàti rakùatãti . pà + kaþ .) pçthvãpatiþ . bahugràmasyàdhikçtaþ . iti medinã . pe . 5 .. (gàþ pàti rakùatãti . pà + kaþ . gorakùakaþ . yathà, manuþ . 8 . 231 .
     %<gopaþ kùãrabhçto yastu sa duhyàdda÷ato varàm .
     gosvàmyanumate bhçtyaþ sà syàt pàle bhçte bhçtiþ ..>% gandharvavi÷eùaþ . yathà, ràmàyaõe . 6 . 91 . 46 .
     %<nàradastumbururgopaþ prabhayà såryavarcasaþ .
     ete gandharvaràjàno bharatasyàgrato jaguþ ..>%)

#<gopaþ>#, tri, (gopàyati rakùatãti . gupå ¤ rakùaõe gupa + àya + %<àyàdaya àrdhadhàtuke và .>% 3 . 1 . 31 . iti ac .) rakùakaþ . upakàrakaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, çgvede . 10 . 61 . 10 . %<dvibarhaso ya upa gopamàguradakùiõàso acyutà dudukùan ..>%)

#<gopakaþ>#, puü, (gopa + svàrthe kan .) bolaþ . bahugràmàdhipatiþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<gopakanyà>#, strã, (indriyàdyupalakùita÷arãrarakùakasya gopasya vaidyasya kanyeva hitakàritvàt .) ÷àrivau ùadhiþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (gopasya kanyà .) àbhãrasutà .. (yathà --
     %<yuvatãrgopakanyà÷ca ràtrau saükàlya kàlavit .
     kai÷orakaü mànayan vai saha tàbhirmumoda ha ..>% iti harivaü÷e . 76 . 18 ..)

#<gopaghoõñà>#, strã, (gopapriyà ghoõñàvadarãvi÷eùaþ .) hastikoliþ . iti ratnamàlà .. vadarãsadç÷asåkùmaphalavçkùaþ . ÷eyàkula iti bhàùà .. yathà, ÷abdaratnàvalyàm .
     (%<vadarãsadç÷àkàro vçkùaþ såkùmaphalo bhavet .
     añavyàmeva sà ghoõñà gopaghoõñeti cocyate ..>%) vikaïkatavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gopatiþ>#, puü, (gorvçùabhasya patiþ . yadvà gavàü pa÷ånàü jãvànàü patiþ .) ÷ivaþ . (yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 13 .
     %<gopàlirgopatirgràmo gocarmavasano hariþ ..>% gàü pçthvãü jagadityarthaþ pàti pàlayatãti . go + pà + óatiþ . viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 66 .
     %<uttaro gopatirgoptà j¤ànagamyaþ puràtanaþ ..>% gopendranandanakçùõaþ . yathà, harivaü÷e . 76 . 4 .
     %<amànuùàõi karmàõi pa÷yàmastava gopate ! ..>% asurabhedaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 12 . 35
     %<gopatistàlaketu÷ca tvayà vinihatàvubhau ..>% gavàü ra÷mãnàü patiþ .) såryaþ . (yatha bhàgavate . 1 . 12 . 10 .
     %<paribhramantamulkàbhàü bhràmayantaü gadàü muhuþ .
     astratejaþ svagadayà nãhàramiva gopatiþ ..>% goþ pçthivyàþ patiþ .) ràjà . (gavàü saurabheyàõàü patiþ .) vçùaþ . iti medinã .. te . 107 .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 68 . 115 .
     %<÷àrdålahaüsasamadadvipagopatãnàü tulyà bhavanti gatibhiþ ÷ikhinàü ca bhåpàþ .
     yeùà¤ca ÷abdarahitaü stimitaü ca yàtaü te'pã÷varà drutapariplutagà daridràþ ..>%) çùabhanàmauùadhiþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gopadalaþ>#, puü, (gopadaü gocaraõanyàsayogyaü sthànaü làti gçhõàtãti . gopada + là + kaþ .) gubàkaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

@<[Page 2,358a]>@
#<gopanaü>#, klã, (gup + bhàve lyuñ .) apahnavaþ . (yathà, mahànirvàõatantre . 4 . 79 .
     %<gopanàddhãyate satyaü na guptirançtaü vinà .
     tasmàt prakà÷ataþ kuryàt kaulikaþ kulasàdhanam ..>%) kutsanam . rakùà . (yathà, ràjendrakarõapåre . 34 .
     %<adhikaü samàptasamaraþ prathito bhuvaneùu gopanarasotkaþ ..>%) vyàkulatvam . dãptiþ . iti kavikalpadrume gupadhàtvarthadar÷anàt .. tamàlapatram . iti ràjanirghaõñaþ .. tejapàta iti bhàùà ..

#<gopanãyaü>#, klã, (gup + anãyar .) gopyam . gopitavyam . yathà --
     %<svarge'pi durlabhà vidyà gopanãyà prayatnataþ .>% iti nàóãprakà÷aþ ..

#<gopabadhåþ>#, strã, (gopasya badhåriva priyatvàt . gopàn badhnàti svaguõena iti và . bandha + bàhulakàt ån .) ÷àrivà . iti bhàvaprakà÷aþ .. gopasya patnã ca .. (yathà, gãtagovinde . 1 . 41 .
     %<pãnapayodharabhàrabhareõa hariü parirabhya saràgam .
     gopabadhåranugàyati kàciduda¤citapa¤camaràgam ..>%)

#<gopabhadraü>#, klã, (gope bhadramiva .) ÷àlåkam . iti ÷abdacandrikà ..

#<gopabhadrà>#, strã, (gopànàü bhadraü maïgalaü yasyàþ yasyàü và gopàdyàraõyakajàtibhiþ påjyatvàdasyàstathàtvam .) kà÷marãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gopabhadrikà>#, strã, (gopabhadrà saüj¤àyàü kan . ñàpi ata itva¤ca .) gambhàrãvçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<goparasaþ>#, puü, (gopaþ gandhadravyavi÷eùaþ . gopaþ raso'sya . gopaþ abhyantaragupto raso yasmin và .) bolaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<gopavallã>#, strã, (gàü pàti rakùatãti . pà + kaþ . ñàp . gopà càsau vallã ceti karmadhàrayaþ .) mårvà . ÷àribà . iti ràjanirghaõñaþ .. (asyàþ paryàyà yathà --
     %<gopavallã karàlà ca sugandhà bhadravallikà .
     gopãbhadrà tathànantà nàgajihvàti÷àrivà ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm .. yathà ca su÷rute uttaratantre 51 adhyàye .
     %<gopavallyudake siddhaü syàdanyaddviguõe ghçtam ..>%) ÷yàmàlatà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<gopà>#, strã, (gàü pàti rakùatãti . pà + %<àto'nupasarge kaþ .>% 3 . 2 . 3 . iti kaþ . striyàü ñàp .) ÷yàmàlatà . ityamarañãkà ÷abdaratnàvalã ca .. (gàþ pàti rakùatãti . pà rakùaõe + kapràptiviùaye vàsaråpanyàyena %<àto maninkvanipbanipa÷ca .>% 3 . 2 . 74 . iti cena vici adantatvàbhàvàdàp vidherabhàve gopà gorakùàkartrã . gopà vi÷vapàvaditi mugdhabodhavyàkaraõam ..)

@<[Page 2,358b]>@
#<gopànasã>#, strã, (gopàyati rakùati gçhamiti . gupå ¤a rakùaõe + bàhulakàt nasañ yalopastato ïãp ca .) vaóabhã . gçhàõàmagrabhàge dattavakrakàùñham . mudanã iti bhàùà .. ityamarañãkàsàrasundarã .. gçhacåóà vaóabhã tacchàdanàrthaü vakrãkçtya yat kàùñhaü dãyate sà vaóabhã catuùkikàdicåóà tacchàdanàya vakrãkçtya yat kàùñhaü dãyate sà . iti madhuþ .. pañalàdhovaü÷apa¤jaram . iti bhaññaþ .. karõikàviùkambhidàru ityanye . vakrãbhåtaü dharaõakàùñham . ityeke . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, màghe . 3 . 49 .
     %<gopànasãùu kùaõamàsthitànàmàlambibhi÷candrakiõàü kalàpaiþ .
     hariõmaõi÷yàmatçõàbhiràmairgçhàõi nãdhrairiva yatra rejuþ ..>%)

#<gopàyitaü>#, tri, (gupå ¤ rakùaõe . gopàyyate sma iti . gopàya + karmaõi ktaþ . %<àyàdaya àrdhadhàtuke và .>% 3 . 1 . 31 . iti àyàgama÷ca .) rakùitam . ityamaraþ . 3 . 1 . 106 .. (bhàve ktaþ rakùaõam ..)

#<gopàlaþ>#, puü, (gàþ pàlayatãti . gà + pàla + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ .) gavàü pàlakaþ . vçndàvanasthagopàlànàü svaråpaü yathà,
     %<gopàlà munayaþ sarve vaikuõñhànandamårtayaþ ..>% iti padmapuràõe pàtàlakhaõóe vyàsaü prati ÷rãkçùõavàkyam .. * .. (gàü pçthivãü pàlayatãti . go + pàla + aõ .) ràjà . (gàü pçthivãü vedaü và pàlayatãti .) nandanandanaþ kçùõaþ . iti medinã . le . 86 .. * .. ÷rãgopàlasya dhyànaü yathà,
     %<avyàdvyàkoùanãlàmbujaruciraruõàmbhojanetro'mbujastho bàlo jaïghàkañãrasthalakalitaraõatkiïkiõãko mukundaþ .
     dorbhyàü haiyaïgavãnaü dadhadativimalaü pàyasaü vi÷vavandyo gogopãgopavãto rurunakhavilasatkaõñhabhåùa÷ciraü vaþ ..>% iti tantrasàraþ .. * .. tasya svaråpaü yathà -- ÷rãvyàsa uvàca .
     %<tato'hamabruvaü hçùñaþ pulakotphullavigrahaþ .
     tvàmahaü draùñumicchàmi cakùurbhyàü madhusådana ! ..
     yattat satyaü paraü brahma jagadyonirjagatpatiþ .
     vasantaü veda ÷irasi càkùuùaü nàtha ! me'stu tat ..
     ÷rãbhagavànuvàca .
     brahmaõaivaü purà pçùñaþ pràrthita÷ca yathà purà .
     yadavocamahaü tasmai tattubhyamapi kathyate ..
     màmeke prakçtiü pràhuþ puruùa¤ca tathe÷varam .
     dharmameke dhana¤caike mokùameke'kutobhayam ..
     ÷ånyameke bhàvameke paramàrthamathàpare .
     daivameke devameke grahameke manaþ pare ..
     buddhimeke kàlameke ÷ivameke sadà÷ivam .
     apare veda÷irasi sthitamekaü sanàtanam ..
     sadbhàvaü vikriyàhãnaü saccidànandavigraham .
     manmàyàmohitadhiyaþ sarvakàleùu va¤citàþ ..
     ko'pi veda pumàn loke madanugrahabhàjanaþ .
     pa÷yàdya dar÷ayiùyàmi svaü råpaü vedagopitam ..
     tato'pa÷yamahaü bhåpa ! bàlaü bàlàmbudaprabham .
     gopakanyàvçtaü gopaü hasantaü gopabàlakaiþ ..
     kadambamålamàsãnaü pãtavàsasamadbhutam .
     vanaü vçndàvanaü nàma navapallavamaõóitam ..
     kokilabhramaràràvamanobhavamanoharam .
     nadãmapa÷yaü kàlindãmindãvaradalaprabhàm ..
     govardhanaü tathàpa÷yaü kçùõavàmakaroddhçtam .
     mahendradarpanà÷àya gogopàlasukhàvaham ..
     dçùñvà vihçùño hyabhavaü sarvabhåùaõabhåùaõam .
     gopàlamabalàsaïgamuditaü veõunàditam ..
     tato màmàha bhagavàn vçndàvanavacaþ svayam .
     yadidaü me tvayà dçùñaü råpaü divyaü sanàtanam ..
     niùkalaü niùkramaü ÷àntaü saccidànandavigraham .
     pårõaü padmapalà÷àkùaü nàtaþ paürataraü mama ..
     idameva vadantyete vedàþ kàraõakàraõam .
     satyaü vyàpi parànandacidghanaü ÷à÷vataü ÷ivam ..
     nityàü me mathuràü viddhi vanaü vçndàvanaü tathà .
     yamunàü gopakanyà÷ca tathà gopàlabàlakàn ..
     mamàvatàro nityo'yamatra mà saü÷ayaü kçthàþ .
     mameùñà hi sadà ràdhà sarvaj¤o'haü paràtparaþ ..
     mayi sarvamidaü vi÷vaü bhàti màyàvijçmbhitam ..>% iti padmapuràõe pàtàlakhaõóam .. * .. dbàda÷agopàlà÷caitanya÷abde draùñavyàþ ..

#<gopàlakaþ>#, pu, (gàü pa÷uü jãvajàtamityarthaþ pàlayati rakùatãti . go + pàli + õvul .) ÷ivaþ . iti trikàõóa÷e÷aþ .. ÷rãkçùõaþ . yathà -- dàtà phalànàmabhivà¤chitànàü pràgeva gopàlakamantra eùaþ . kramadãpikà .. gopàla÷abdàt svàrthe ke gorakùaka÷ca .. (yadvà gavàü pàlakaþ rakùakaþ . pàli + õvul . yathà, mahàbhàrate . 3 . 239 . 6 .
     %<atha saüsmàraõàü kçtvà lakùayitvà trihàyaõàn .
     vçto gopàlakaiþ prãto vyaharat kurunandanaþ ..>% caõóamahàsenanapateþ puttrayoranyataraþ . yathà, kathàsaritsàgare . 11 . 74 .
     %<jàtau dvau tanayau caõóamahàsenasya bhåpateþ .
     eko gopàlako nàma dbitãyaþ pàlakastathà ..>%)

#<gopàlakarkañã>#, strã, (gopàlapriyà karkañã phalavi÷eùaþ .) karkañãbhedaþ . goyàlakàükarã gurubhà iti ca hindã bhàùà .. tatparyàyaþ . vanyà 2 gopakarkañikà 3 kùudrervàruþ 4 kùudraphalà 5 gopàlã 6 kùudracirbhiñà 7 . asyà guõàþ . ÷ãtatvam . madhuratvam . pittamåtrakçcchrà÷marãmehadàha÷oùanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gopàlikà>#, strã, (gopàlakasya gorakùakasya patnã . %<pàlakàntàt na .>% 4 . 1 . 48 . ityasya vàrtiü iti na ïãù ataùñàpi ata itvam .) gopàlapatnã . iti mugdhabodham .. kãñavi÷eùaþ . tataparyàyaþ . mahàbhãruþ 2 . iti hemacandraþ . 4 . 274 ..

#<gopàlã>#, strã, (gopàlànàü priyà . gopàla + jàtau ïãù .) gopàlakarkañã . gorakùã . iti ràjanirghaõñaþ .. (gopàlasya patnã . gopàla + striyàü ïãù . gopapatnã .. skandànucaramàtçvi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 9 . 46 . 4 .
     %<apsu jàtà ca gopàlã bçhadambàlikà tathà ..>%)

#<gopàùñamã>#, strã, (gopapriyà aùñamã . ÷àkapàrthivàdivat samàsaþ .) kàrtika÷uklàùñamã . yathà --
     %<÷uklàùñamã kàrtike tu smçtà gopàùñamã budhaiþ .
     taddine vàsudevo'bhådgopaþ pårbantu vatsapaþ ..
     tatra kuryàt gavàü påjàü gogràsaü gopradakùiõam .
     gavànugamanaü kàryaü sarvàn kàmànabhãspatà ..>% iti kårmapuràõam ..

#<gopikà>#, strã, (gopyeva svàrthe kan hrasva÷ca .) gopã . yathà --
     %<na khalu gopikànandano bhavànakhiladehinàmantaràtmadçk .>% iti ÷rãbhàgavate . 10 . 31 4 .. (gopàyati rakùati yà . gupå ¤a rakùaõe + õvul . striyàü ñàpi ata itvam .) rakùitrã ..

#<gopinã>#, strã, (gopàyati rakùatãti . gup + õiniþ ïãp ca .) ÷yàmàlatà . iti ÷abdacandrikà .. (vãràcàri-pa÷vàcàriõàü påjanãyanàyikàvi÷eùaþ . yaduktaü guptasàdhanatantre 1 ma pañale .
     %<nañã kàpàlikã ve÷yà rajakã nàpitàïganà .
     bràhmaõã ÷ådrakanyà ca tathà gopàlakanyakà ..>% asyàþ niruktiryathà, kulàrõavatantre .
     %<àtmànaü gopayet yà ca sarvadà pa÷usaïkañe .
     sarvavarõodbhavà ramyà gopinã sà prakãrtità ..>%)

#<gopilaþ>#, tri, (gopàyati rakùatãti . gupå rakùaõe + %<mithilàdaya÷ca .>% uõàü . 1 . 58 . iti ilac nipàtanàt kidabhàvaþ .) goptà . iti saükùiptasàre uõàdivçttiþ ..

#<gopã>#, strã, (gopasya strã . %<puüyogàdàkhyàyàm .>% 4 . 1 . 48 . iti ïãù) gopapatnã . vçndàvanasthagopãnàü svaråpaü yathà --
     %<gopyastu ÷rutayo j¤eyàþ svàdhijà gopakanyakàþ .
     devakanyà÷ca ràjendra ! na mànuùyaþ katha¤cana .. * ..>% tatra vrajabàlà yathà -- pårõarasà rasamantharà rasàlayà rasasundarã rasapãyåùadhàmà rasataraïgiõã rasakallolinã rasavàpikà anaïgama¤jarã anaïgamàninã madayantã raïgavihvalà lalità lalitayauvanà anaïgakusumà madanama¤jarã kalàvatã ratikalà kalakaõñhã abjàsyà ratotsukà ratisarvasvà raticintàmaõiþ ityàdyàþ .. * .. ÷utigaõà yathà --
     udgãtà rasagãtà kalagãtà kalasvarà kalakaõñhità vipa¤cã kalapadà bahumatà bahukarmasuniùñhà bahuhariþ bahu÷àkhà vi÷àkhà suprayogatamà viprayogà bahuprayogà bahukalà kalàvatã kriyàvatã ityàdyàþ .. * .. munigaõà yathà -- ugratapàþ sutapàþ priyavratà suratà surekhà suparvà bahupradà ratnarekhà maõigrãvà aparõà suparõà mattà sulakùaõà sudatã guõavatã saukàlinã sulocanà sumanàþ subhadrà su÷ãlà surabhiþ sukhadàyikà ityàdyàþ .. * .. gopabàlà yathà--
     candràvalã candrikà kà¤canamàlà rukmamàlàvatã candrànanà candrarekhà càndravàpã candramàlàcandraprabhà candrakalà sauvarõamàlà maõimàlikà varõaprabhà ÷uddhakà¤canasannibhà màlatã yåthã vàsantã navamallikà mallã navamallã ÷ephàlikà saugandhikà kastårã padminã kumudvatã rasàlà surasà madhuma¤jarã rambhà urva÷ã surekhà svarõarekhikà vasantatilakà ityàdyàþ . iti pàdme pàtàlakhaõóam .. asyà vivaraõaü kçùõa÷abde draùñavyam .. * .. (gopàyati rakùatãti . gup + ac + gauràditvàt ïãù .) ÷àrivà . rakùikà . iti vi÷vaþ .. (rakùitrã yathà, raghuþ . 4 . 20 .
     %<ikùucchàyà niùàdinyastasya gopturguõodayam .
     àkumàrakathodghàtaü ÷àligopyo jagurya÷aþ ..>%) prakçtiþ . yathà, gopàyati sakalamidaü gopàyati paraü pumàüsaü gopãprakçtiriti kramadãpikà ..

#<gopãthaü>#, klã, (gopàyati rakùati bhavabandhanàditi . yadvà gàþ pa÷ån pàti rakùatãti . gup athavà go + pà + %<ni÷ãthagopãthàvagàthàþ .>% uõàü . 2 . 9 . iti thakpratyayena nipàtanàt sàdhuþ .) tãrthasthànam . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. (gàvaþ pibantyasyàmiti vyutpattyà jalà÷ayàdi . iti cintàmaõiþ ..)

#<gopãthaþ>#, puü, (gupyate rakùyate iti . gup + %<ni÷ithagopãthàvagàthàþ .>% uõàü . 2 . 9 . iti bhàve thakpratyayena nipàtanàt sàdhuþ .) rakùaõam . iti saükùiptasàre uõàdivçttiþ .. (yathà, çgvede . 1 . 19 . 1 .
     %<prati tyaü càrumadhvaraü gopãthàya prahåyase .
     marudbhiragna à gahi ..>%
     %<gopãthàya pçthivãndriyàdãnàü rakùaõàya ..>% iti dayànandabhàùyam .. gàü vàõãü pçthivãü và pàtãti vyutpatyà . go + pà + thak . nipàtanàt ãtvam . paõóitaþ . ràjà . iti ka÷cit ..)

#<gopucchaþ>#, puü, (goþ puccha iva àkçtiryasya gopucchàkàratvàdasya tathàtvam .) hàrabhedaþ . iti hemacandraþ . 3 . 325 .. (vàdyavi÷eùaþ . iti taññãkà ..) golàïgålavànaraþ . yathà -- ÷àrdålamçgasaüghuùñaü siühaibhãümabalairvçtam çkùavànaragopucchairmàrjàrai÷ca niùevitam .. iti ràmàyaõe kiùkindhyàkàõóam .. gavàü làïgåla¤ca .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 95 . 35 .
     %<gopucchasthe valmãkage'thavà dar÷anaü bhujaïgasya ..>%)

#<gopuñà>#, strã, (gaurvajraü tadvadatikañhinamiti bhàvaþ puñaü àcchàdanaü yasyàþ .) sthålailà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gopuñikaü>#, klã, (goþ ÷ivavçùabhasya puñikaü àcchàdanayuktaü gçham .) ÷ivavçùasya maõóapaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<gopuraü>#, klã, (gopàyati nagaraü rakùatãti . gup + bàhulakàt urac . yadvà gàþ pipartãti . pé pàlanapåraõayoþ + %<målavibhujàdibhya upasaükhyànam .>% iti kaþ .) nagaradvàram . saharera phañak iti bhàùà .. tatparyàyaþ . puradvàram 2 . ityamaraþ . 2 . 3 . 16 .. durgapuradvàram . ityanye .. dvàramàtram . iti bharataþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 208 . 31 .
     %<dvipakùagaruóaprakhyairdvàraiþ saudhai÷ca ÷obhitam .
     guptamabhracayaprakhyairgopurairmandaropamaiþ .. * ..>% gaurjalaü puramasya yadbà gavà jalenaü piparti pårayati àtmànamiti . pç + kaþ .) kaivartãmustakam . iti medinã . re . 150 .. (vaidyaka÷àstrapraõetà çùibhedaþ . yathà, su÷rute såtrasthàne 1 adhyàye . %<atha khalu bhagavantamamaravaramçùigaõaparivçtaü à÷ramasthaü kà÷iràjaü divodàsaü dhanvantarimaupadhenavavaitaraõaurabhrapauùkalàvata karavãryagopurarakùitasu÷rutaprabhçtaya åcuþ ..>%)

#<gopurakaþ>#, puü, (gàü bhåmiü pipartãti . pa pårtau + %<målavibhujàdibhya upasaükhyànam .>% iti kaþ .. tataþ saüj¤àyàü kan .) kundurukaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gopurãùaü>#, klã, (goþ purãùam viùñhà .) gomayam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gopendraþ>#, puü, (gopeùu gokulasthagopàleùu madhye indraþ ÷reùñhaþ . gopa indra iva và . yadvà gàü vàcaü pàti rakùatãti gopo vedastatra indati sarvai÷varyavattayà viràjate . idi paramai÷varye + %<çjendreti .>% uõàü . 2 . 29 . iti ranpratyayena nipàtanàt sàdhuþ .) viùõuþ . iti hemacandraþ . 2 . 132 .. (÷rãkçùõaþ . iti bhàgavatam . gopànàmindra ã÷varaþ . gopapatiþ . sa tu nandaþ . yathà, mahàbhàrate . 6 . 22 . 23 .
     %<gopendrasyàtmaje jyeùñhe nandagopakulodbhave ..>%)

#<gope÷aþ>#, puü, (gàü pçthivãü pànti rakùantãti gopà ràjànasteùàmã÷aþ sarvahiüsànivàraõàditi bhàvaþ . pràptaràjyo'pyayaü viùayabhogaü tucchãkçtya sannyàsena nirvàõamalabhatà'to'sya ràjasu ÷reùñhatvamàyàtamiti tàtparyàrthaþ .) ÷àkyamuniþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (gopànàü gokulastha gopàlànàmã÷aþ .) nandaghoùaþ . yathà --
     %<ràmakçùõàvubhayato gope÷aü paritaþ pare ..>% iti mugdhabodham .. ÷rãkçùõa÷ca ..

#<goptà>#, [ç] tri, (gopàyati rakùatãti . gupå ¤a rakùaõe + %<õvultçcau .>% 3 . 1 . 133 . iti tçc .) rakùakaþ . yathà --
     %<vipràõàmabhayàrthamadhvaravidhergoptà guroràj¤ayà .>% iti ràghavapàõóavãye kaviràjaþ .. (tathà ca manuþ . 11 . 79 .
     %<bràhmaõàrthe gavàrthe và sadyaþ pràõàn parityajan .
     mucyate brahmahatyàyà goptà gobràhmaõasya ca ..>% gopàyati sarvàõi yadvà àtmànaü gopàyati svamàyayà saüvçõotãti vyutpatyà viùõau puü . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 76 .
     %<gohito gopatirgoptà vçùabhàkùo vçùapriyaþ ..>% strã, gaïgà . yathà, kà÷ãkhaõóe . 29 . 51 .
     %<gomatã guhyavidyà gaurgoptrã gaganagàminã ..>%)

#<gopyaþ>#, puü, (gopyate rakùyate'sau iti . gupå rakùaõe + %<çhalorõyat .>% 3 . 1 . 124 . iti õyat .) dàsaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. dàsãputtraþ . rakùaõãye tri . iti bhedinã . ye . 20 .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 41 . 15 .
     %<mahadevaü samãpasthaü nityameva samàdi÷at .
     tena gopyo hi nçpatiþ sarvàvastho vi÷àmpate ! ..>% gopyate'sàviti . gupå ¤a gopane + karmaõi gayat .) gopanãyaþ . yathà --
     %<àyurvittaü gçhacchidraü mantramaithunabheùajam .
     apamànantapo dànaü nava gopyàni yatnataþ ..>% iti puràõam .. gãpãsamåha÷ca .. (tatra gopã÷abdàt prathamàvibhakterbahuvacanaprayogaþ ..)

#<gopyakaþ>#, puü, (gopya eva . svàrthe kan .) dàsaþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 17 ..

#<gopyàdhiþ>#, puü, (gopyo rakùaõãya àdhirbandhakaþ .) bandhakavi÷eùaþ . (yathà, yàj¤avalkye . 2 . 60 .
     %<gopyàdhibhoge no vçddhiþ sopakàre'tha tàpite ..>%) %<tayà ca nàradaþ . adhikriyata ityàdhiþ sa vij¤eyo dvilakùaõaþ . kçtakàlopaneya÷ca yàvaddeyodyatastathà .. sa punardvividhaþ prokto gopyo bhogyastathaiva ca . gopyo rakùaõãyaþ .>% iti mitàkùarà ..

#<goprakàõóaü>#, klã, (pra÷astà gaurgojàtiþ . %<pra÷aüsàvacanai÷ca .>% 2 . 1 . 66 . iti paranipàtaþ . prakàõóa÷abdasya niyataliïgatayà klãvatvam .) ÷reùñhagauþ .. iti siddhàntakaumudã ..

#<gobhaõóãraþ>#, puü, (gavi jale bhaõóãraþ ativàcàlaþ .) jalakukkubhapakùã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<goma>#, t ka lepane . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràü-paraü-sakaü-señ .) ajugomadgomayena sthànaü ceñã . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 2,360b]>@
#<gomakùikà>#, strã, (gãsannikañasthà gopriyà và makùikà .) daü÷aþ . iti ÷abdaratnàvalã .. óàü÷a iti bhàùà ..

#<gomatallikà>#, strã, (pra÷astà gaurgojàtiþ . %<pra÷aüsàvacanai÷ca .>% 2 . 1 . 66 . iti nityasamàsena paranipàtaþ .) su÷ãlà gauþ . iti halàyudhaþ ..

#<gomatã>#, strã, (bahavo gàvo jalàni santyasyàmiti . bhåmni %<tadasyàstãti .>% 5 . 2 . 94 . matup . %<ugita÷ca .>% 4 . 1 . 6 . iti ïãp .) svanàmakhyàtà nadã . tatparyàyaþ . và÷iùñhã 2 . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 6 . 9 . 17 .
     %<gomatãü dhåtapàpà¤ca candanà¤ca mahànadãm ..>% asyàstãre mahàdevastryambakamårtyà viràjate . yaduktaü mahàliïge÷varatantre ÷iva÷atanàmastotre .
     %<tryambako gomatãtãre gokarõe ca trilocanaþ ..>% gaïgà . yathà, kà÷ãkhaõóe . 29 . 51 .
     %<gomatã gu hyavidyà gaurgauptrã gaganagàminã ..>% pãñhasthànasthà bhagavatã . sà tu gomantaparvate vartate . yathà, devãbhàgavate . 7 . 30 . 57 .
     %<gomante gomatã devã mandare kàmacàriõã ..>% vaidikamantrabhedaþ . yathà --
     %<pa¤cagavyena goghàtã màsaikena vi÷udhyati .
     gomatã¤ca japed vidyàü gavàü goùñhe ca saüvaset ..>% iti pràya÷cittatattve ÷àtàtapaþ .. (govi÷iùñàyàm ..)

#<gomantaþ>#, puü, parvatavi÷eùaþ . iti jañàdharaþ .. (ayaü hi sahyaparvatavivarasthito giriþ yaduktaü harivaü÷e . 95 . 63 .
     %<tata÷cyutà gamiùyàmaþ sahyasya vivare girim .
     gomanta iti vikhyàtaü naika÷çïgavibhåùitam ..>% atra parvate bhagavatã gomatãråpeõa viràjate . yaduktaü devãbhàgavate . 7 . 30 . 57 .
     %<gomante gomatã devã mandare kàmacàriõã ..>% ayaü hi dvitãyameruriva mahàn parvataþ . asya varõanaü yathà, harivaü÷e . 96 . 4--27 .
     %<te càdhvavidhinà sarve tato vai divasakramàt .
     gomantamacalaü pràptà mandaraü trida÷à iva ..
     latàcàruvicitra¤ca nànàdrumavibhåùitam .
     gandhàgurupinaddhàïgaü citraü citrairmanoramaiþ ..
     dvirephagaõasaïkãrõaü ÷ilàsaïkañapàdapam .
     mattavarhiõanirghoùairnàditaü meghanàdibhiþ ..
     gaganàlagna÷ikharaü jaladàsaktapàdapam .
     mattadvipaviùàõàgraparidhçùñopalàïkitam ..
     kåjadbhi÷càõóajagaõaiþ samantàt pratinàditam .
     darãprapàtàmburavai÷channaü ÷àdbalapallavaiþ ..
     nãlà÷macayaïghàtairbahuvarõaü yathà ghanam .
     dhàtuvisràvadigdhàïgaü sànuprasravabhåùitam ..
     kãõa suragaõaiþ kàntairmainàkamiva kàmagam .
     ucchritaü suvi÷àlàgraü samålàmbuparisravam ..
     sakànanadarãprasthaü ÷vetàbhragaõabhåùitam .
     panasàmràtakàmraughairvetrasyandanacandanaiþ ..
     tamàlailàvanayutaü maricakùupasaïkalam .
     pippalãvallikalilaü citramiïgudapàdapaiþ ..
     drumaiþ sarjarasànà¤ca sarvataþ prati÷obhitam .
     pràü÷u÷àlavanairguptaü bahucitravanairyutam ..
     sarjanimbàrjunavanaü pàñalãkulasaïkulam .
     hintàlai÷ca tamàlai÷ca punnàgai÷copa÷obhitam ..
     jaleùu jalajai÷channaü sthaleùu sthalajairapi .
     païkajairdrumaùaõóai÷ca sarvataþ pratibhåùitam ..
     jambåjambålavçkùàóhyaü kandakandalabhåùitam .
     campakà÷okabahulaü vilvatinduka÷obhitam ..
     kuñajairnàgapuùpai÷ca samantàdupa÷obhitam .
     nàgayåthasamàkãrõaü mçgasaïghàta÷obhitam ..
     siddhacàraõarakùobhiþ sevitaprastaràntaram .
     vidyàdharagaõairnityamanukãrõa÷ilàtalam .
     siüha÷àrdalasannàdaiþ satataü pratinàditam .
     sevitaü vàridhàràbhi÷candrapàdai÷ca ÷obhitam ..
     stutaü trida÷agandharvairapsarobhiralaïkatam .
     vanaspatãnàü divyànàü puùpairuccàvacai÷citam ..
     ÷akravajraprahàràõàmanabhij¤aü kadàcana .
     dàvàgnibhayanirmuktaü mahàvàtabhayojjhitam ..
     prapàtaprabhavàbhi÷ca saridbhirupa÷obhitam .
     jala÷aivala÷çïgàgrairunmiùantamiva ÷riyà ..
     sthalãbhirmçgajuùñàbhiþ kàntàbhirupa÷obhitam .
     pàr÷vairupalakanmàùairmeghairiva vibhåùitam ..
     pàdapocchritasaumyàbhiþ sapuùpàbhiþ samantataþ .
     maõóitaü vanaràjãbhiþ pramadàbhiþ patiü yathà ..
     sundarãbhirdarãbhi÷ca kandarãbhistathaiva ca .
     teùu teùvavakà÷eùu sadàramiva ÷obhitam ..
     oùadhãdãpta÷ikharaü vànaprasthaniùevitam .
     jàtaråpairvanodde÷aiþ kçtrimairiva bhåùitam ..
     målena suvi÷àlena ÷irasàtyucchritena ca .
     pçthivãmantarãkùa¤ca gàhayantamiva sthitam ..>% ÷rãkçùõo balaràmeõa saha jaràsandhabhayàt atra parvate palàyamànaþ sthitaþ . tato madamattairbahusaükhyakaràjabhiratigarvito jaràsandhaþ kçùõeõa sàrdhaü yuyutsuratràgatyemaü gomantaparvataü dagdhuü pravçttaþ etatkathà harivaü÷e 98 adhyàye vistara÷o draùñavyà .. * ..) gavàü svàmisamåha÷ca .. (tatra gomacchabde prathamàvibhakterbahuvanaprayogaþ ..)

#<gomayaü>#, klã, puü, (goþ purãùam . %<go÷ca purãùe .>% 4 . 3 . 145 . iti mayañ .) gavàü gåtham . govara iti bhàùà .. tatparyàyaþ . goviñ 2 ityamaraþ . 2 . 9 . 50 .. jagalam 3 gohannam 4 go÷akçt 5 . iti ratnamàlà .. gopurãùam 6 goviùñhà 7 gomalam 8 . iti ràjanirghaõñaþ .. tasya màhàtmyaü yathà --
     %<÷ataü varùasahasràõàü tapastaptaü suduùkaram .
     gobhiþ pårbavisçùñàbhirgacchema ÷reùñhatàmiti ..
     asmatpurãùasnànena janaþ påyeta sarvadà .
     ÷akçtà ca pavitràrthaü kurvãran devamànuùàþ ..
     tàbhyo varaü dadau brahmà tapaso'nte svayaü prabhuþ .
     evaü bhavatviti vibhurlokàüstàrayateti ca .. * ..>% tatra lakùmyà vàso yathà, lakùmãü prati gavàü vàkyam .
     %<ava÷yaü mànanà kàryà tavàsmàbhirya÷asvini ! .
     ÷akçnmåtre nivasa tvaü puõyametaddhi naþ ÷ubhe ! ..>% ÷rãruvàca .
     %<diùñyà prasàdo yuùmàbhiþ kçto me'nugrahàtmakaþ .
     evaü bhavatu bhadraü vaþ påjitàsmi sukhapradàþ ..>% iti mahàbhàrate dànadharmaþ .. (kçcchrasàntapane asya bhakùaõavidhiryathà, manuþ . 11 . 212 .
     %<gomåtraü gomayaü kùãraü dadhi sarpiþ ku÷odakam .
     ekaràtropavàsa÷ca kçcchraü sàntapanaü smçtam ..>%
     %<atyantajãrõadehàyà bandhyàyà÷ca vi÷eùataþ .
     rogàrtàyàþ prasåtàyà na gorgomayamàharet ..>% iti cintàmaõidhçtasmçtivacanam .. gàü sarvatãrthamayãü parikalpya etasyà gomayaü yamunànadãtayà parikalpayanti vçddhàþ . yaduktam --
     %<gomayaü yamunà sàkùàt gomåtraü narmadà ÷ubhà .
     gaïgà kùãrantuyàsàü vai kiü pavitramataþparam .. * ..>%) gavàtmake klã ..

#<gomayacchatraü>#, klã, (gomayàt jàtaü chatraü chatràkàraü ÷ilãndhramityarthaþ .) karakam . iti trikàõóa÷eùaþ .. koüóakachàtà iti bhàùà ..

#<gomayacchatrikà>#, strã, (gomaye gomayapracure sthàne jàtà chatrikà ÷ilãndhramityarthaþ .) gomayacchatram . tatparyàyaþ . dilãram 2 ÷ilãndhra kam 3 . iti hàràvalã .. ucchilãndhram 4 . yathà, %<ucchilãndhamivàrbhakàþ ..>% iti ÷rãbhàgavatam ..

#<gomayapriyaü>#, klã, (gomayaü priyaü utpattikàraõatvena yasya .) bhåtçõam . iti ratnamàlà .. gandhasvaóa iti bhàùà ..

#<gomayotthà>#, strã, (gomayàduttiùñhatãti . ut + sthà + %<àto'nupasarge kaþ .>% 3 . 1 . 3 . iti kaþ . tataþ striyàü ñàp .) gomayajàtakãñavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . gardabhã 2 . iti hemacandraþ . 4 . 274 ..

#<gomayodbhavaþ>#, puü, (udbhavatyasmàditi udbhavaþ gomaya udbhavaþ kàraõaü yasya . yadvà gomayàdudbhava utpattiryasya .) àragbadhaþ . iti ÷abdacandrikà .. ÷onàlu iti bhàùà ..

#<gomàüsaü>#, klã, (gavàü màüsam .) gavàü pi÷itam . tadbhakùaõapràya÷cittaü yathà . %<sumantuþ . gomàüsabhakùaõe pràjàpatya¤caret . idamaj¤ànataþ sakçdbhakùaõaviùayam . yathàha parà÷araþ . amamyàgamane caiva madyagomàüsabhakùaõe . ÷uddhyai càndràyaõaü kuryànnadãü gatvà samudragàm .. càndràyaõe tata÷cãrõe kuryàdbràhmaõabhojanam . anaóutsahitàü gà¤ca dadyàdvipràya dakùiõàm .. idaü j¤ànato'bhyàse . ÷aïkhaþ . gàma÷vaü ku¤jaroùñau ca sarvaü pa¤canakhaü tathà . kravyàdaü kukkuñaü gràmyaü kuryàt saüvatsaraü vratam .. etaccirakàlàbhyàse . saüvatsarakçcchravrate pa¤cada÷adhenavaþ . punarupanayana¤ca . yathà, viùõuþ . vióvaràhagràmakukkuñanaragomàüsabhakùaõe sarveùveva dvijàtãnàü pràya÷cittànte bhåyaþ saüskàraü kuryàt .>% iti pràya÷cittavivekaþ .. (asya guõà yathà --
     %<gavyaü kevalavàteùu pãnase viùamajvare .
     ÷uùkakàsa÷ramàtyagnimàüsakùayahita¤ca yat ..>% iti carake såtrasthàne 27 adhyàye ..
     %<÷vàsakàsaprati÷yàyaviùamajvaranà÷anam .
     ÷ramàtyagnihitaü gavyaü pavitramanilàpaham ..>% iti su÷rute såtrasthàne 46 adhyàye .. anyat go÷abde %<gauþ ityatra>% draùñavyam .. * .. hañhayogamatenàsya pàribhàùiko'rtho yathà, hañhayogapradãpikàyàm . 3 . 47 -- 48 .
     %<gomàüsaü bhakùayennityaü pibedamaravàruõãm .
     kulãnaü tamahaü manye itare kulaghàtakàþ ..
     go÷abdenocyate jihvà tatprave÷o hi tàluni .
     gomàüsabhakùaõaü tattu mahàpàtakanà÷anam ..>%)

#<gomàn>#, [t] tri, (bahavo gàvo'syàsmin và santãti . %<tadasyàstãti .>% 5 . 2 . 94 . matup .) bahånàü gavàü svàmã . tatparyàyaþ . gavã÷varaþ 2 gomã 3 . ityamaraþ . 2 . 9 . 58 .. (yathà, atharvavede . 6 . 68 . 3 .
     %<yenàvapat savità kùureõa somasya ràj¤o varuõasya vidvàn .
     tena brahmaõo vapate damasya gomàna÷vavànayamastu prajàvàn ..>%)

#<gomàyuþ>#, puü, (gàü vikçtàü vàcaü minotãti . óumi ¤a + kçvàpetyuõ .) ÷çgàlaþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 5 .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 97 . 23 .
     %<tato ràj¤o dhçtaràùñrasya gehe gomàyuruccairvyàharadagnihotre ..>% asya dhvanau ÷ubhà÷ubhaphalaü ÷çgàla÷abde draùñavyam ..) gandharvavi÷eùaþ . iti jañàdharaþ .. gopitte sàntaklãvo'yam ..

#<gomã>#, [n] tri, (gaurastyasya . %<jyotsnàtamisrà÷çïgiõorjasvinniti .>% 5 . 2 . 114 . iti miniþ .) gomàn . ityamaraþ . 2 . 9 . 58 .. (yathà, manuþ . 9 . 50 .
     %<yadyanyagoùu vçùabho vatsànàü janayecchatam .
     gominàmeva te vatsà nodyaü skanditamàrùabham ..>% gaurbãjamantravàkyaü asyàstãti .) upàsakaþ . iti medinã . ne . 60 ..

#<gomã>#, [n] puü, (gauþ kañhoradhvanirastyasyeti . %<jyotsnàtamisreti .>% 5 . 2 . 114 . iti miniþ .) ÷çgàlaþ . iti medinã . ne . 60 .. buddhabhikùu÷iùyaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<gomãnaþ>#, puü, (gauriva sthålo mãnaþ .) matsyavi÷eùaþ . yathà, matsyasåkte .
     %<÷çõu devi ! pravakùyàmi màüsabhedàn nibodha me na dadyàt tiktakamañhaü pa÷u÷çïgiõameva ca ..
     gomãnaü cakra÷akulaü vaóàlaü ràghavantathà ..>%

#<gomukhaü>#, klã, (gormukhamiva musvaü prave÷adbàramasya .) kuñilàgàram . (gormukhamiva àkçtirasya .) vàdyabhàõóam . (etadarthe puüliïgo'pi dç÷yate . yathà, gãtàyàm . 1 . 13 .
     %<tataþ ÷aïkhà÷ca bherya÷ca paõavànakagomukhàþ .
     sahasaivàbhyahanyanta sa÷abdastumulo'bhavat ..>% tathà ca mahàbhàrate . 9 . 46 . 57 .
     %<àóambaràn gomukhàü÷ca óiõóimàü÷ca mahàsvanàn ..>%) lepanam . iti medinã . khe . 8 .. (yathà, màùe . 3 . 48 .
     %<÷ukàïganãlopalanirmitànàü lipteùu bhàsà grahadehalãnàm .
     yasyàmalindeùu na cakrureva mugdhàïganà gomayagomukhàni ..>%) caurakriyamàõasuraïgàbhedaþ . siüdhavi÷eùa iti bhàùà .. iti trikàõóa÷eùaþ .. (àsanavi÷eùaþ . tallakùaõaü yathà, hañhayogapradãpikàyàm . 1 . 20 .
     %<savye dakùiõagulphaü tu pçùñhapàr÷ve niyojayet .
     dakùiõe'pi tathà savyaü gomukhaü gomukhàkçti ..>%) japamàlàgopanàrthaü vastranirmitayantraü yathà --
     %<caturviü÷àïgulamitaü paññavastràdisambhavam .
     nirmàyàùñàïgulimukhaü grãvàü tat ùaóda÷àïgulam ..
     j¤eyaü gomukhayantra¤ca sarvatantreùu gopitam .
     tanmukhe sthàpayenmàlàü grãvàmadhyagataþ karaþ ..
     prajapedvidhinà guhyaü varõamàlàdhikaü priye ..>% iti muõóamàlàtantram .. api ca màyàtantre .
     %<gomukhàdau tato màlàü gopayenmàtçjàravat ..>%

#<gomukhaþ>#, puü, (gormukhamiva mukhaü yasya .) nakraþ . yakùavi÷eùaþ . iti hemacandraþ . 4 . 415 .. (màtaliputtraþ . yathà, mahàbhàrate . 5 . 100 . 8 .
     %<bahu÷o màtale ! tva¤ca tava puttra÷ca gomukhaþ ..>% vatsaràjamantriputtravi÷eùaþ . sa punaþ vatsaràjasutasya mantriõàmanyatamaþ . yathà, kathàsaritsàgare . 23 . 57 .
     %<tato nityoditàkhyasya pratãhàràdhikàriõaþ .
     ityakàparasaüj¤asya puttro'jàyata gomukhaþ ..>%)

#<gomukhã>#, strã, (gormukhamiva àkçtirasyàþ . striyàü ïãù .) himàlayàdgaïgàpatane gomukhàkàraguhà . iti lokaprasiddhiþ .. ràóhade÷asthanadãvi÷eùaþ . gomuóa iti khyàtà ..

#<gomåtraü>#, klã, (gormåtram .) goprasràvaþ . conà iti bhàùà .. tatparyàyaþ . gojalam 2 go'mbhaþ 3 goniùyandaþ 4 godravaþ 5 . (kçcchrasàntapane gomåtrabhakùaõavidhiryathà, manuþ . 11 . 212 .
     %<gomåtraü gomayaü kùãraü dadhi sarpiþ ku÷odakam .
     ekaràtropavàsa÷ca kçcchraü sàntapanaü smçtam ..>%) asya guõàþ . kañutvam . tiktatvam . uùõatvam . laghutvam . kaphavàtatvagdoùanà÷itvam . pittakàritvam . dãpanatvam . medhyatvam . matipradatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. tãkùõatvam . kùàratvam . kaùàyatvam . ÷ålagulmodarànàhakaõóvakùimukharogakilàsavàtàmavastirukkuùñhakàsa÷vàsa÷othakàmalàpàõóvatisàramåtrarodhakçmi÷ãtaplãhavarcograhanà÷itvam . påraõàt karõa÷ålanà÷itvam . sarvamåtreùu guõàdhikatva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ ..
     (%<tãkùõa¤coùõaü kùàramevaü kaùàyaü) medhyaü tçùõà÷leùmahàpyasthibhçcca .
     tanmàïgalyaü raktapittaprabhedi bhrå÷aïkhakaõñhàhanurogahçcca ..
     kaõóåkilàsagada÷ålamukhàkùirogàn gulmàtisàra-marudàmaya-måtrarodhàn .
     kà÷aü sakuùñhajañharakrimirogajàlaü gomåtramekamapi pãtamaho nihanti ..>% iti prathamasthàne navame'dhyàye hàrãtenoktam ..
     %<gomåtraü kañutãkùõoùõaü sakùàratvànnavàtalam .
     laghvagnidãpanaü medhyaü pittalaü kaphavàtajit ..
     ÷ålagulmodarànàha virekàsthàpanàdiùu .
     måtraprayogasàdhyeùu gavyaü måtraü prayojayet ..>% iti su÷rute såtrasthàne pa¤cacatvàriü÷attame'dhyàye .. gàü sarvatãrthamayãü kalpayilà etasyà måtraü narmadànadãtvena parikalpayanti vçddhàþ . yaduktam .
     %<gomayaü yamunà sàkùàt gomåtraü narmadà ÷ubhà .
     gaïgà kùãrantu yàsàü vai kiü pavitramataþ param ..>%)

#<gomåtrikà>#, strã, (gomåtravat vakrasaralàkçtirasyà astãti . gomåtra + %<ata iniñhanau .>% 5 . 2 . 115 . iti ñhan ñàp ca .) tçõavi÷eùaþ . tàmbuóu iti bhàùà .. tatparyàyaþ . raktatçõà 2 kùetrajà 3 kçùõabhåmijà 4 . asyà guõàþ . madhuratvam . vçùyatvam . godugdha dàyitva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (gomåtrasyeva uccàvacà gatirasyà astãti ñhan .) citrakàvyavi÷eùaþ . yathà --
     %<gatiruccàvacà yatra màrge måtrasya goriva .
     gomåtriketi tat pràhurduùkara¤citravedinaþ ..>% tasyà bhedàþ . pàdagomåtrikà . ardhagomåtrikà . ÷lokagomåtrikà . viparãtagomåtrikà . iti sarasvatãkaõñhàbharaõam .. (udàharaõaü yathà, kiràtàrjunãye . 15 . 12 .
     %<nàsuroyaü navànàgo dharasaüstho hi ràkùasaþ .
     nàsukhoyaü navàbhogo dharaõistho hi ràjasaþ ..>%
     %<varõànàmekaråpatvaü yadyekàntaramardhayoþ .
     gomåtriketi tat pràhurdùkaraü tadvido viduþ ..
     iti lakùaõàt .
     poóa÷akoùñhadvaye ardhadvayaü krameõa vilikhyaikàntaraviniyamena vàcane ÷lokaniùpattirityuddhàraþ ..>% iti taññãkàyàü mallinàthaþ ..)

#<gomedaþ>#, puü, (gaurjalamiva medayati snehayatãti . mid + pacàdyac .) gomedakamaõiþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (dha tu navaratnàntargataratna-vi÷eùaþ . yathà --
     %<ratnaü gàrutmataü puùpaü ràgo màõikyameva ca .
     indranãla÷ca gomedastathà vaidåryamityapi ..
     mauktikaü vidruma÷ceti ratnànyuktàni vai nava .>%
     iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. asya parãkùàguõàdika¤ca gomedaka÷abde draùñavyam .. kakvolaþ . iti hàràvalã . 261 .. dbãpavi÷eùaþ . tannàmaniruktiryathà --
     %<gomede gopatirnàma ràjàbhådgosavodyataþ .
     yàjyo'bhådvahnikalpànàmautathyànàü manoþ kule ..
     sa teùu hariyaj¤àya pravçtteùu bhçgån gurån .
     vavre taü gautamaþ kopàda÷apat so'gamat kùayam ..
     yaj¤avàñe'sya tà gàvo dagdhàþ kopàgninà muneþ .
     tanmedasà mahã channà gomedaþ sa tato'bhavat ..>% iti cintàmaõidhçtavacanàni .. plakùadvãpasthavarùàcalabhedaþ . yathà, viùõupuràõe . 2 . 4 . 6--7 .
     %<maryàdàkàrakàsteùàü tathànye varùaparvatàþ .
     saptaiva teùàü nàmàni ÷çõuùva munisattamàþ ..
     gomeda÷caiva candra÷ca nàrado dundubhistathà .
     somakaþ sumanà÷caiva vaibhràja÷caiva saptamaþ ..>%)

#<gomedakaü>#, klã, (gomeda + svàrthe kan .) pãtamaõiþ . kàkolam . patrakam iti medinã . ke . 186 ..

#<gomedakaþ>#, puü, (gomeda + svàrthe kan .) svanàmakhyàtamaõiþ . tatparyàyaþ . gomedaþ 2 ràhuratnam 3 tamomaõiþ 4 svarbhànavaþ 5 piïgasphañikaþ 6 . asya guõàþ . amlatvam . uùõatvam . vàtakopavikàranà÷itvam . dãpanatvam . pàcanatvam . dhàraõe pàpanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. tasya parãkùà yathà --
     %<himàlaye và sindhau và gomedamaõisambhavaþ .
     svacchakàntirguruþ snigdho varõàóhyo dãptimànapi ..
     balakùaþ pi¤jaro dhanyo gomeda iti kãrtitaþ .
     caturdhà jàtibhedastu gomede'pi prakà÷yate ..
     bràhmaõaþ ÷uklavarõaþ syàt kùattriyo rakta ucyate .
     àpãto vai÷yajàtistu ÷ådràstu nãla ucyate ..
     chàyà caturvidhà ÷vetà raktà pãtàsità tathà ..
     guruprabhàóhyaþ sitavarõaråpaþ snagdho mçdurvàtimahàpuràõaþ .
     svacchastu gomedamaõirdhçto'yaü karoti lakùmãü dhanadhànyavçddhim ..
     ladhurviråpo'tikharo'nyamànaþ snehopalipto malinaþ kharo'pi .
     karoti gomedamaõirvinà÷aü sampattibhogàbalabãryarà÷eþ ..
     ye doùà hãrake j¤eyàste gomedamaõàvapi .
     parãkùà vahnitaþ kàryà ÷àne và ratnakovidaiþ ..
     sphañikenaiva kurvanti gomedapratiråpiõam ..
     ÷uddhasya gomedamaõestu målyaü suvarõato dvaiguõamàhureke .
     anye tathà vidrumatulyamålyaü tathàpare càmaratulyamàhuþ ..
     caturvidhànàmeùàntu dhàraõaü parisammatam ..>% iti bhojaràjakçtayuktikalpataruþ .. (kataka-gomedaka-viùapanthi-÷aibàlamåla-vastràõi muktàmaõi÷ceti . iti su÷rute såtrasthàne 45 adhyàye ..)

#<gomedasannibhaþ>#, puü, (gomedasya saünnibhastulyaþ .) dugdhapàùàõaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gomedhaþ>#, puü, (medhahiüsàyam + bhàve gha¤ . gavàü medho hiüsà yatra .) yaj¤avi÷eùaþ . tatra strãgopa÷uþ mantreùu strãliïgapàñhàt . tasya lakùaõaü sapta÷aphatvanava÷aphatvabhagna÷çïgatvakàõatvachinnakarõatvàdidoùaràhityam . tasya prayogaþ sarvo'pi chàgapa÷uvat . yajamànasya svargaþ phalaü go÷ca golokapràptiþ . tasya ca kalau niùedho yathà --
     %<a÷vàlambho gavàlambhaþ sannyàsaþ palapaitçkam .
     devaràcca sutotpattiþ kalau pa¤ca vivarjayet ..>% ityàpastambàdikalpasåtrapuràõam ..

#<gorakùaþ>#, puü, (gàü rakùatãti . rakùa + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ .) çùabhanàmauùadham . iti hemacandraþ .. nàgaraïgaþ . gorakùake tri . iti medinã . ùe . 36 .. (yathà, manuþ . 8 . 102 . (gorakùakàn bàõijikàüstathà kàruku÷ãlavàn .. svanàmakhyàto yogivi÷eùaþ . ayaü hañhavidyayà pràptai÷varyaþ siddhapuruùaþ . yathà hañhayogapradãpikàyàm . 1 . 5 .
     %<÷rã-àdinàthamatsyendra÷àvarànandabhairavàþ .
     cauraïgãmãnagorakùaviråpàkùavile÷ayàþ ..>% etadpadiùñayogaprakaraõàni gorakùasaühitàyàü vartante . tatra àsanapràõasaürodhapratyàhàradhàraõàdhyànasamàdhayaþ ùañ yogàïgàni uktànyeveti .. ÷ivopàsakànàü %<kaõ phañ>% ityàkhyayoginàü gururgorakùanàtha eva dharmaprayojakaþ . amã÷aivayoginaþ enaü ÷ivàvatàraü guruü manyamànàstatpravartitahañhayogamabhyasyanti . gorakùa÷càsau àdinàthasya pauttro mahendranàthasya puttra àsãditi tadde÷ãyairgàthàyàü bhraõyate ..)

#<gorakùakarkañã>#, strã, (gorakùà gorakùàkartrã karkañã .) cirbhiñà . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<gorakùajambåþ>#, strã, (gorakùà jambåþ .) godhåmaþ . gorakùataõóulà . iti vi÷vaþ .. ghoõñàphalaþ . iti jañàdharaþ ..

#<gorakùataõóulà>#, strã, (gorakùà taõóulà .) kùudralatàvi÷eùaþ . gorakùacàuliyà iti bhàùà . tatparyàyaþ . gàïgerukã 2 nàgabalà 3 jhasà 4 hrasvagavedhukà 5 kharavallarikà 6 vi÷vadevà 7 . iti ratnamàlà ..

#<gorakùatumbã>#, strã, (gàü jalaü rakùatyasminniti ap . gorakùaþ kumbhaþ . tadvat kumbhàkàrà tumbã . gorakùeti nàmikà tumbã và .) kumbhatumbã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gorakùadugdhà>#, strã, (gorakùaü gopàlakaü dugdhaü raso yasyàþ .) kùudrakùupavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . gorakùã 2 tàmradugdhà 3 rasàyanã 4 bahupatrã 5 amçtà 6 jãvyà 7 amçtasa¤jãvanã 8 . asyà guõàþ . madhuratvam . vçùyatvam . saügràhitvam . himatvam . sarvava÷yakàritvam . rasasiddhiguõapradatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gorakùã>#, strã, (gàü rakùati pàlayati iti . %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . iti aõ . tato ïãp .) kùudrakùupavi÷eùaþ . sà tu màlave prasiddhà . tatparyàyaþ . sarpadaõóã 2 dãrghadaõóã 3 sudaõóikà 4 citralà 5 gandhabahulà 6 gopàlã 7 pa¤caparõikà 8 . asyà guõàþ . madhuratvam . tiktatvam . ÷i÷iratvam . dàhapittavisphoñavàntyatãsàrajvaradoùanà÷itva¤ca . gorakùadugdhà . kumbhatumbã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<goraïkuþ>#, puü, (gavà vàcà raïkurmçgavi÷eùa iva .) pakùibhedaþ . lagnakaþ . vandã . iti medinã . ke . 85 .. kvacit pustake lagnakasthàne nagnako'pi pàñhaþ ..

#<gorañaþ>#, puü, (gavi indriye rañatãti . rañ + ac .) durakhadiraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<goraõaü>#, klã, (gur + bhàve lyuñ .) guraõam . (guryate gamyate phalamaneneti . gura + karaõelyuñ .) udyamaþ . ityamarañãkà ..

#<gorasaþ>#, puü, (gavàü rasaþ .) dugdham . dadhi . takram . iti hemacandraþ . 3 . 72 .. (yathà, goþ ràmàyaõe . 3 . 22 . 7 .
     %<pràptakàmà janapadàþ sampannayavagorasàþ .
     vicaranti mahãpàlà yàtràrthaü vijigãùavaþ ..>%
     %<viùadà guravo råkùà gràhiõastakrapiõóakàþ .
     gorasànàmayaü vargo navamaþ parikãrtitaþ ..>% iti carake såtrasthàne 27 adhyàye ..)

#<gorasajaü>#, klã, (gorasàt jàyate iti . gorasa + jan + %<anyeùvapi dç÷yate .>% 3 . 2 . 101 . iti óaþ .) takram . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<goràñã>#, strã, (gàü manuùyavadvàcaü rañatãti . rañ + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ . tato ïãp .) ÷àrikàpakùã . iti hemacandraþ . 4 . 402 ..

#<goràñikà>#, strã, (goràñã + svàrthe kan . ñàp pårbahrasva÷ca . tato nipàtanàt sàdhuþ . goràñikà ityapi dç÷yate .) ÷àrikàpakùã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gorikà>#, strã, (goràñikà + pçùodaràt sàdhuþ .) ÷àrikàpakùã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gorutaü>#, klã, (go rutaü ravaþ ÷råyate yàvatà patheti ÷eùaþ . go÷abdaþ ÷rutigocaratvena astyasya ityac ityeke vastutastu pàribhàùiko'yaü ÷abdaþ .) kro÷advayam . iti hemacandraþ . 3 . 551 .. (gavàü rutaü ravaþ iti tatpuruùasamàse tu gavàü ÷abdamàtre . tattu kàlàdibhedena svàminarapatiprabhçtãnàü ÷ubhà÷ubhakaraü syàt . yathà, bçühatsaühitàyàm . 92 . 1--3 .
     %<gàvo dãnàþ pàrthivasyà÷ivàya pàdairbhåmiü kuññayantya÷ca rogàn .
     mçtyuü kurvantya÷rupårõàyatàkùyaþ patyurbhãtàstaskarànàruvantyaþ ..
     akàraõe kro÷ati cedanartho bhayàya ràtrau vçùabhaþ ÷ivàya .
     bhç÷aü niruddhà yadi makùikàbhistadà÷u vçùñiü saramàtmajairvà ..
     àgacchantyo ve÷ma bambhàraveõa saüsevantyo goùñhavçddhai gavàü gàþ .
     àrdràïgyo và hçùñaromõyaþ prahçùñà dhanyà gàvaþ syurmahiùyo'pi caivam ..>%)

#<gorocaü>#, klã, (gobhiþ tejobhirucyate dãpyate iti . ruc + ap . gà indriyàõi indriyopalakùitàni ÷arãràdãni rocayati dãpayati auùadhàdiyogenetyarthaþ . ruc + õic + ac .) haritàlam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gorocanà>#, strã, (gorjàtà rocanà haridrà iva .) svanàmakhyàtapãtavarõadravyam . tattu gomastakastha÷uùkapittam . yathà, màdhavakare . vi÷oùayedvastigataü sa÷ukraü måtraü sapittaü pavanaþ kaphaü và . yadà tadà÷maryupajàyate ca krameõa pitteùviva rocanà goþ .. tatparyàyaþ . ruciþ 2 ÷obhà 3 rucirà 4 ÷obhanà 5 ÷ubhà 6 gaurã 7 rocanã 8 piïgà 9 maïgalyà 10 maïgalà 11 ÷ivà 12 pãtà 13 gautamã 14 gavyà 15 candanãyà 16 kà¤canã 17 medhyà 18 manoramà 19 ÷yàmà 20 ràmà 21 . iti ràjanirghaõñaþ .. bandyà 22 rocanà 23 . asyà guõàþ . himatvam . tiktatvam . va÷yamaïgalakàntikàritvam . viùàlakùmãgrahonmàdagarbhasràvakùatàsranà÷itva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. rucyatvam . pavitratà÷çïgàrahitakàritvam . kçmikuùñhanà÷itvam . bhåtopa÷amanatvam . janamohanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà kumàre . 7 . 15 .
     %<vinyasta÷uklàgurucakruraïgaü gorocanàpattravibhaktamasyàþ .>%
     %<krameõa pitteùviva rocanà goþ .>% iti màdhavakçtarugvini÷cayasyà÷maryadhikàre ..)

#<gordaü>#, klã, (gur + %<abdàdaya÷ca .>% uõàü . 4 . 98 . iti dadanpratyayena nipàtanàt sàdhuþ .) mastiùkam . mastakasthaghçtam . ityamaraþ . 2 . 6 . 65 .. (mastiùka÷abde'sya vivaraõaü j¤àtavyam ..)

#<golaü>#, klã, (guóa + bhàve gha¤ óasya latvaü ca .) maõóalam . iti medinã . le . 25 .. (yathà, bhàgavate . 3 . 23 . 43 .
     %<prekùayitvà bhuvo golaü patnyai yàvàn svasaüsthayà ..>%)

#<golaþ>#, puü, (guóa + bhàve gha¤ ajityeke . óasya latvam .) sarvavartulaþ . iti hemacandraþ .. madanavçkùaþ . iti ratnamàlà .. jàràt vidhavàyàþ sutaþ . iti dharaõã .. (yathà, yàj¤avalkyaþ . 1 . 222 .
     %<avakãrõã kuõóagolau kunakhã ÷yàvadantakaþ ..>%) bolaþ . iti jañàdharaþ .. bhågolaþ khagola÷ca . (yathà, bhàgavate . 5 . 20 . 43 .
     %<såryàstagolayormadhye koñyaþ syuþ pa¤ca viü÷atiþ ..>%) yathà, ÷iddhànta÷iromaõau .
     %<golaü ÷rotuü yadi tava matirbhàskarãyaü ÷çõu tvam ..>% ekarà÷au ùaógrahayogaþ . yathà, pra÷nakaumudyàm .
     %<grahàõàmekasmin yadi bhavati ùaõõàü nivasatistadà golo yogaþ pralayapadamindro'pi labhate .
     bhavelloko rakùaþ pariharati puttra¤ca jananã nçpàõàü nà÷aþ syàt jvalati vasudhà ÷uùyati nadã ..>% ekarà÷au saptagrahayoga÷ca . yathà, mayåracitrake .
     %<saptagrahà yadaikasthà golayogastadà bhavet .
     durbhikùyaü ràùñrapãóà ca tasmin kàle nçpakùayaþ ..>% api ca .
     %<ekàdigçhopetairuktàn yogàn vihàya saükhyàkhyàþ .
     golayuk÷ålakedàrapà÷adàmàkhyavãnàþ syuþ ..
     duþkhitadaridraghàtukakçùikaraduþ÷ãlapa÷upanipuõànàm ..
     janmakrameõa duþkhinaþ parabhàgyaiþ sarva evaite ..>% iti dãpikà ..

#<golakaü>#, klã, (guóa + gha¤ . svàrthe kan ca . õvul ityeke .) golokam . yathà, tantre .
     %<yadråpaü golakaü dhàma tadråpaü nàsti màmake ..>%

#<golakaþ>#, puü, (guóa + gha¤ . tataþ svàrthe kan . óasya latvaü ca . õvul ityeke .) mçte bhartari jàrajaþ . ityamaraþ .. ràüóera chele iti bhàùà .. (yathà, manuþ . 3 . 156 .
     %<÷ådra÷iùyo guru÷caiva vàgduùñaþ kuõóagolakau ..>%) ali¤jaraþ . guóaþ . piõóaþ . iti hemacandraþ .. gandharasaþ . iti ratnamàlà .. kalàyaþ . iti ÷abdacandrikà .. mañara iti khyàtaþ ..

#<golà>#, strã, (gàü pçthvãü sarvaü jagadityarthaþ sva÷aktivyàpakatayà làti pralayakàle svaüsmin làti gçhõàti iti và .) durgà . (gàü bahuyojanapathaü jalaråpa÷arãravyàpakatayà làti .) godàvarã . (gàü vàcaü làti . là + kvip .) sakhã . kunañã . patrà¤janam . maõóalam . ali¤jaraþ . bàlakrãóanakàùñham . iti medinã . le . 25 ..

#<golàïgålaþ>#, puü, (gorlàïgålavallàïgålamasya .) vànaraþ . (yathà, ràmàyaõe . 6 . 105 . 8 .
     %<nirujo nirvraõàü÷caiva sampannabalapauruùàn .
     golàïgålàü stathaivarkùàn draùñumicchàmi mànada ! ..>% tatparyàyaþ . kapitthàsyaþ 2 dadhi÷oõaþ 3 nagàñanaþ 4 . iti trikàõóa÷eùaþ .. kçùõavànaraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<golàsaþ>#, puü, (gàü pçthvãü bhåmimityarthaþ làsayati ullàsayati vibhåùayati iti yàvat .) gomayacchatrikà . ÷ilãndhram . iti hàràvalã . 25 ..

@<[Page 2,364a]>@
#<golihaþ>#, puü, (gàþ leóhãva iti . liha + kaþ . gobhirlihyate iti gha¤arthe ka iti kecit .) ghaõñà pàñaliþ . iti jañàdharaþ ..

#<golãóhaþ>#, puü, (gobhirlihyate sma iti ktaþ .) ghaõñàpàñaliþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 39 ..

#<golokaü>#, klã, (gaurjyotãråpaü jyotirmayaþ puruùa ityarthastasya lokaþ sthànam . abhidhànàt klãvatvam . yadvà gobhiþ kiraõaiþ bràhmaj¤ànatejobhirityarthaþ lokyate iti . luk + gha¤ .) ÷rãkçùõasya sthànam . yathà, tantre .
     %<vaikuõñhasya dakùabhàge golokaü sarvamohanam .
     tatraiva ràdhikà devã dvibhujo muralãdharaþ ..
     yadåpaü golakaü dhàma tadråpaü nàsti màmake .
     j¤àne và cakùuùoþ kiü và dhyànayoge na vidyate ..
     ÷uddhatattvamayaü devi ! nànàdevena ÷obhitam .
     madhyade÷e golokàkhyaü ÷rãviùõorlobhamandiram ..
     ÷rãviùõoþ sattvaråpasya yat sthalaü cittamohanam .
     tasya sthànasya màhàtmyaü kiü mayà kathyate'dhunà ..
     tatraiùa satataü bhàti dbibhujo muralãdharaþ .
     tadà sattvamayo viùõurbhuvanaü pàti ni÷citam ..
     daiùõavasya mahàmokùo yatraiva parame÷vari ! .
     iti sthànasya màhàtmyaü saükùepeõa mayoditam ..
     vistàreõa na ÷aknomi janmàntara÷atena ca .
     bãjakoùasya vàhye tu veùñitaü toyamaõóalam ..
     pramàõaü sundaraü toyaü yathà kùãrodasàgaram .
     dhåmrasya jyotiùàkàraü koñicandrasamaprabham ..
     balayàkàraråpeõa su÷ubhraü toyamaõóalam .
     gaïgàdisaritaþ sarvàstathaiva bhànti sundari ! ..
     indràdidevatàþ sarvà ståyamànà nirantaram .
     gandharvayakùanàgàdikuùmàõóà bhairavàstathà ..
     nànàsukhavilàsena sadà caikàgracetasaþ .
     viùõugànaü prakurvanti stutibhaktiparàyaõàþ ..
     devà gànaü prakurvanti caturbaktreõa vedhasà .
     màlavàdyà÷ca ùaóràgà ùañtriü÷adràgiõã tathà ..
     vedagànena bhàsanto mårtimantaþ sadaiva hi .
     màlavenaiva ràgeõa sàmagànaü sadà priye ..
     mallàreõa sadàtharvaü vasantena tathà punaþ ..
     hindolena yajuþpàñhaü sadà kurvanti cetasà ..
     karõàñenaiva çgvedaü ÷rãràgeõa tathà ÷ive .
     nirdiùñapàñhametattu hyanirdiùñamataþ param ..
     tatraiva santi te ràgàþ sahasràõi ca ùoóa÷a .
     saràrermurarãgànàt srarvastàlaþ prajàyate ..
     taina tàlena ràgeõa sadà gàyanti vedhasaþ .
     tadvàgasya vibhàgaü hi kurvanti munayo janàþ ..
     vasantàdyà÷ca çgrapastiùñhanti tatra santatam .
     nànàçtuprasåtena bhåùitaü murarãdharam ..
     tatraiva ràdhikà devã nànàmukhavilàsinã .
     vadantã murarãgànaü kuru kànta ! pramohanam ..
     yana ÷abdena kàmasya utpattirjàyate sadà .
     tadvaga÷caiva tacàlaü kuru gànaü prayatnataþ ..
     evamànandasaüyuktà mahàve÷avilàsinã .
     vàmabhàge sadà bhàti ràdhikà bhaktavatsalà ..>% (etasya dhàmno nityàdikamàhàtmyaü lakùaõàdika¤ca brahmavaivartapuràõe brahmakhaõóe 28 adhyàye vistara÷o vivçtaü yathà --
     %<nityaü sthåla¤ca pracchannaü golokàbhidhameva ca .
     lakùakoñiyojana¤ca caturasraü manoharam ..
     ratnendrasàranirmàõairgopãnàmàvçtaü sadà .
     sudç÷yaü vartulàkàraü yathaiva candramaõóalam ..
     ratnendrasàranirmàõaü niràdhàra¤ca svecchayà .
     årdhva¤ca nityaü vaikuõñhàt pa¤cà÷atkoñiyojanam ..
     gogopagopãsaüyuktaü kalpavçkùasamanvitam .
     kàmadhenubhiràkãrõaü ràsamaõóalamaõóitam ..
     vçndàvanavanàcchannaü virajàveùñitaü mune ! .
     ÷ata÷çïgaü ÷ata÷çïgaiþ sudãptaü dãptamãpsitam ..
     lakùakoñiparimitai rà÷ramaiþ sumanoharaiþ .
     ÷atamandirasaüyuktamà÷ramaü sumanoharam ..
     pràkàraparikhàyuktaü pàrijàtavanànvitam .
     kaustubhendreõa maõinà nirmàõakalasojjvalaiþ ..
     hãràsàravinirmàõasopànasaüghasundaraiþ .
     maõãndrasàranirmàõaiþ kapàñadarpaõànvitaiþ ..
     nànàcitravicitràóhyairà÷rama¤ca susaüskçtam .
     ùoóa÷advàrasaüyuktaü sudãptaü ratnadãpakaiþ ..
     ratnasiühàsane ramye càmålyaratnanirmite .
     nànàcitravicitràóhye vasantamã÷varaü varam ..>%)

#<golokaþ>#, puü, (lokyate'sau iti lokaþ gobhistejobhirupalakùito lokaþ . brahmasvaråpajyotirmayaloka ityarthaþ .) ÷rãkçùõasya nityadhàma . yathà, brahyavaivartapuràõe ..
     %<niràdhàra÷ca vaikuõñho brahmàõóànàü paro varaþ .
     tatpara÷càpi golokaþ pa¤cà÷atkoñiyojanàt ..
     årdhve nirà÷raya÷càpi ratnasàravinirmitaþ .
     saptadvàraþ saptasàraþ parikhàsaptasaüyutaþ ..
     lakùapràkàrayukta÷ca nadyà virajayà yutaþ .
     veùñito ratna÷ailena ÷ata÷çïgeõa càruõà ..
     yojanàyutamàna¤ca yasyaikaü ÷çïgamujjvalam .
     ÷atakoñãyojana÷ca ÷aila ucchrita eva ca ..
     dairdhyaü tasya ÷ataguõaü prasthe ca lakùayojanam .
     yojanàyutavistãrõastatraiva ràsamaõóalaþ ..
     amålyaratnanirmàõo vartula÷candravimbavat .
     pàrijàtavanenaiva puùpitena ca veùñitaþ ..
     kalpavçkùasahasreõa puùpodyàna÷atena ca .
     nànàvidhaiþ puùpavçkùaiþ puùpitena ca càruõà ..
     trikoñiratnàbharaõairgopãlakùai÷ca rakùitaþ .
     ratnapradãpayukta÷ca ratnatalpasamànvetaþ ..
     nànàbhogasamàyukto madhuvàpã÷atairvçtaþ .
     pãyåùavàpãyukta÷ca kàmarbhogasamanvitaþ ..
     golokagçhasaükhyànaü varõanaü và vi÷àradaþ .
     na ko'pi veda vidvàn và veda vidbàn vraje÷varaþ ..>%

#<golomikà>#, strã, (gavàü lomeva lomànaþ santyasyàþ iti ñhan ñàp ca . yadbà golomã svàrthe ke pårbahrasvaþ . ityeke .) kùudrakùupavi÷eùaþ . godhåmà iti pàtharã iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . godhåmã 2 gojà 3 kroùñukapucchikà 4 gosambhavà 5 prastariõã 6 . asyà guõàþ . kañutvam . tiktatvam . tridoùa÷amanatvam . himatvam . ÷ålarogàsradoùanà÷itvam . gràhitvam . dãpanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<golomã>#, strã, (gorlomavat lomàkàraü pattramasyàþ .) ÷vetadårvà . (vyavahàro yathà --
     %<puràõasarpirla÷unaü hiïgu-siddhàrthakaü vacà .
     golomã càjalomã ca bhåtake÷ã jañà tathà ..>% ityàdiùu iti su÷rute uttaratantre ùaùñitame'dhyàye ..) vacà . bhåtake÷aþ . iti medinã .. (vyavahàro'sya yathà, saüj¤àsthàpanagaõe . %<hiïgukaiñaryàrimedà-vacà-coraka-vayaþsthà golomã-jañilà-palaïkaùà÷okarohiõya iti da÷emàni saüj¤àsthàpanàni bhavanti ..>% iti carake såtrasthàne caturthe'dhyàye ..) ve÷yà . iti hemacandraþ .. golomikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<govatsàdã>#, [n] puü, (govatsaü atti bhakùayati . ad + õiniþ .) vçkaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<govadhaþ>#, puü, (gorvadho hananam .) gohatyà . sa ca upapàtakavi÷eùaþ . yathà, manuþ 11 aþ .
     %<govadho'yàjyasaüyàjyapàradàryàtmavikrayàþ ..>% tatpràya÷cittaü pràya÷citta÷abde draùñavyam ..

#<govandanã>#, strã, (gavi pçthivyàü vandyate pra÷asyate iti karmaõi lyud tato ïãp .) priyaïguvçkùaþ . ityamaraþ .. pãtadaõóotpalaþ . iti ratnamàlà .. (priyaïga pãtadaõóotpalayorasyà vi÷eùo j¤àtavyaþ ..)

#<govaraü>#, klã, (gobhyo niþsçtatvàd varaü ÷reùñhaü mànanãyamityarthaþ . goùu vriyate . vç + bàhulakàt aþ ityeke .) gokhurakùuõõagoùñhastha÷uùkagomayacårõam . yathà --
     %<goùñhàntargokhurakùuõõaü ÷uùkaü gomayacårõitam .
     govaraü tat samàkhyàtaü variùñhaü rasasàdhane ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<govardhanaþ>#, puü, (gàþ vardhayati komalatçõapatràdidànena iti . vçdh + õic + lyuþ . yadvà gàvo bardhyante'tra iti . õic + lyuñ adhikaraõe . parvatabodhakatvàt puüstvam . yadvà gàü pçthvãü bhåmiü và vardhayati . vçdh + õic kartari lyuþ . svanàmakhyàta÷rãvçndàvanasthaparvataþ . iti jañàdharaþ .. tasya svaråpaü yathà --
     %<anàdirharidàso'yaü bhådharo nàtra saü÷ayaþ .>% iti pàdme pàtàlakhaõóe vyàsaü prati ÷rãkçùõavàkyam .. tasya påjàkàlàdiryathà --
     %<pràtargobardhanaü påjya dyåta¤caiva samàcaret .
     bhåùaõãyàstathà gàvaþ påjyà÷ca dohavàhanàþ ..
     ÷rãkçùõadàsavaryo'yaü ÷rãgovardhanabhådharaþ .
     ÷uklapratipadi pràtaþ kàrtike'rcyo'tra vaiùõavaiþ ..>%
     %<pràtargovardhanaü påjya ràtrau jàgaraõaü caret .>% iti kvacit pàñhaþ . tasmàttadidaü karma govardhanapràdhànyena gopràdhànyena ca khyàtamapyekameva j¤eyam . tatra dinanirõayaþ . tadàha debalaþ .
     %<pratipaddar÷asaüyoge krãóanantu gavàü matam .
     paraviddhàntu yaþ kuryàt puttradàradhanakùayaþ ..>% nirõayàmçtadhçtaü puràõàntaravacanam .
     %<yà kuhåþ pratipanmi÷rà tatra gàþ påjayennçpa ! .
     påjàmàtreõa vardhante prajà gàvo mahãpateþ ..>% tataþ pràtargovardhanaü påjyeti pårbàhõatàtparyakam . dvitãyàsamaye tu sarvathà niùiddham . tadyathà --
     %<nandàyàü dar÷ane rakùà balidànada÷àsu ca .
     bhadràyàü gokulakrãóà de÷anà÷àya jàyate ..>% puràõasamuccaye tu sanbhàvitacandrodayadvitãyàsaüyoga eva niùidhyate .
     %<gavàü krãóàdine yatra ràtrau dç÷yate candramàþ .
     somo ràjà pa÷ån hanti surabhã påjakàüstathà ..>% tadudayasambhàvana¤ca nirõayàmçte nirõãtam . pratipadyàparàhõikatrimuhårtavyàpinyàü dvitãyàyàü candradar÷anaü sambhàvyate . taduktamagnyàdhànaviùaye vçddha÷àtàtapena .
     %<dvitãyà trimuhårtà cet pratipadyàparàhõikã .
     agnyàdhyàna¤caturda÷yàü parataþ somadar÷anàditi ..>% aparàhõa÷ca pa¤cadhà vibhaktasyàhna÷caturthobhàgaþ . tata÷ca yatra pratipadi yanmuhårtavyàpinã dvitãyà tatra candradar÷anasambhàvanamiti . anyadà tåttaraiva pratipattatra gçhãtà . tathaiva puràõasamuccave .
     %<vardhamànatithau nandà yadà sàrdhatriyàmikà .
     dvitãyàvçddhigàmitvàduttarà tatra cocyate ..>% ki¤ca . yadà pårõapratipat paratra niùkràmati tadàpyuttaraiva kàryà . yathoktaü bhaviùyottare . yathà dvàda÷abhirmàsairmàso vçddho malimlucaþ . tathaivàhoràtrivçddhyà tithiþ prokto malimlucaþ .. yathà malimlucaþ pårbo màso daivastathà paraþ . tyàjyà tithistathà pårbà gràhyà caiva tathottareti nirõayàmçtamatam .. kintu . vya¤jalãnyàyena pårbaiva mantuü ÷akyate . tadvadatràpi devalàdivacanapràmàõyamastãti .. * .. atha govardhanapåjàvidhiþ . pàdma tatreva .
     %<mathuràyàstathànyatra kçtvà govardhanaü girim .
     gomayena mahàsthålaü tatra påjyo giriryathà ..
     mathuràyàü tathà sàkùàt kçtvà caiva pradakùiõam .
     vaiùõavaü dhàma sa pràpya modate harisannidhau ..>% påjàmantraþ .
     %<govaddhana ! dharàdhàra ! gokulatràõakàrakaþ .
     viùõubàhukçtocchràyo gavàü koñiprado bhava ..>% gopåjàmantraþ . skànde tatraiva .
     %<lakùmãryà lokapàlànàü dhenuråpeõa saüsthità .
     ghçtaü vahati yaj¤àrthe yamapà÷aü vyapohatu ..
     agrataþ santu me gàvo gàvo me santu pçùñhataþ .
     gàvo me pàr÷vataþ santu gavàü madhye vasàmyaham ..>% atha gokrãóà . tatraiva .
     %<krodhàpayeddhàvayecca gomahiùyàdikaü tataþ .
     vçùàn karùàpayedgopairuktipratyuktibàdanàt ..>% pàdme ca tatraiva .
     %<mahiùyàdestathà bhåùà krãóanaü vàraõantathà ..>% tanmàhàtmya¤ca tatraiva .
     %<evaü govardhanaü gà÷ca påjanãyà vidhànataþ .
     govardhanamakho ramyaþ kçùõasantoùakàrakaþ ..>% iti ÷rãharibhaktivilàse kàrtikakçtye 16 vilàsaþ .. (puruùottamakùetre bhagavatà ÷aïkaràcàryeõa pratiùñhàpito mañhavi÷eùaþ . iti ÷aïkaravijayaþ .. àryàsapta÷atãprabhçtigranthakàra àcàryavi÷eùaþ . ayameva kavivaraþ vaïgàdhipasya lakùmaõasenasya sabhàpaõóita àsãt . etanmatasamarthanodàharaõàni kramànvayena veditavyàni yathà, àryàsapta÷atyàm . 702 .
     %<haricaraõà¤jalimamalaü kavivaraharùàya buddhimàn satatam .
     akçtàryàsapta÷atãmetàü govardhanàcàryaþ ..>% tatraiva ñãkàmukhabandhàmyantare . yathà --
     %<govardhanoktisukhadànanidànametadvyaïgyàrthadãpanamanalpacamatkçtãnàm .>% govardhanàcàryasamayastvadyàpi samyaï na j¤àyate parantvayaü gãtagovindakarturjayadevàt pràcãnastatsamakàlãno veti vaktuü ÷akyate . yato jayadevena gãtagovindapràrambhe %<÷çïgàrottarasatprabheyaracanairàcàryagovardhanaspardhã ko'pi na vi÷rutaþ>% ityuktamasti . jayadevakavi÷ca vaïgade÷àdhipasya vallàlasenasånorlakùmaõasenasya sabhàyàmàsãditi ÷rãsanàtanagosvàminàü matam .
     %<govardhana÷ca ÷araõo jayadeva umàpatiþ .
     kaviràja÷ca ratnàni samitau lasmaõasya ca ..>% ityayaü ÷loko lakùmaõasenasabhàgçhadvàropari ÷ilàyàmutkãrõa àsãt . tasmàd govardhanajayadevàdayaþ sarve'pi lakùmaõasenasabhàyàmàsanniti kecit ..)

#<govardhanadharaþ>#, puü, (dharati dhàrayati và . dhç + ac . govardhanasya dharaþ .) ÷rãkçùõaþ . iti ÷abdacandrikà .. (yathà, harivaü÷e . 76 . 1 .
     %<gate ÷akre tataþ kçùõaþ påjyamàno vrajàlayaiþ .
     govardhanadharaþ ÷rãmàn vive÷a vrajameva ha ..>%)

#<gova÷à>#, strã (va÷à bandhyà gauriti paranipàtanàt tathàtvam .) bandhyà gauþ . iti kalàpavyàkaraõam ..

#<goviñ>#, [÷] puü, (gavàü viñ viùñhà .) gomayam . ityamaraþ . 2 . 9 . 50 ..

#<govindaþ>#, puü, (gàü pçthvãü dhenuü và vindatãti . vinda + %<anupasargàllimpeti .>% 3 . 1 . 138 . ityasya %<gavàdiùu vindeþ saüj¤àyàm .>% iti vàrtikoktyà ÷aþ .) ÷rãkçùõaþ . (yathà, bhagavadgãtàyàm . 1 . 32 .
     %<kiü no ràjyena govinda ! kiü bhogairjãvitena và ..>%) etasya ÷àstràntarãyavyutpattiryathà, harivaü÷e-- viùõuparvaõi . 75 . 43--45 .
     %<adya prabhçti no ràjà tvamindro vai bhava prabho ! .
     tasmàttvaü kà¤canaiþ pårõairdivyasya payaso ghañaiþ ..
     ebhiradyàbhiùicyasva mayà hastàvanàmitaiþ .
     ahaü kilendro devànàü tvaü gavàmindratàü gataþ ..
     govinda iti lokàstvàü stoùyanti bhuvi ÷à÷vatam ..>% gobhirvàõãbhirvedàntavàkyairvidyate yo'sau puruùavidanti yaü puruùaü tattvaj¤à iti và . yathà, viùõutilake .
     %<gobhireva yato vedyo govindaþ samudàhçtaþ ..>% gàü vedalakùaõàü vàõãü gobhåmyàdikaü và vettãti . yathà, gopàlatàpanyàü pårbavibhàge dhyànaprakaraõe . 7--8 .
     %<tadu hocuþ kaþ kçùõo govinda÷ca ko'sàviti gopãjanavallabhaþ kaþ kà svàheti .. tànuvàca bràhmaõaþ pàpakarùaõo gobhåmivedavidito vidità gopãjanàvidyàkalàprerakastanmàyà ceti .>% ratannàmno bhàratàdimatena vyutpattiryathà, mahà bhàrate . 1 . 21 . 12 .
     %<gàü vindatà bhagavatà govindenàmitaujasà .
     varàharåpiõà càntarvikùobhitajalàvilam ..>% tatraiva . 5 . 70 . 13 .
     %<viùõurvikramaõàddevo jayanàjjiùõurucyate .
     ÷à÷vatatvàdananta÷ca govindo vedanàdgavàm ..>% yathà, brahmavaivarte prakçtikhaõóe 24 adhyàye .
     %<yugeyuge praõaùñàü gàü viùõo ! vindasi tattvataþ .
     govindeti tato nàmnà procyase çùibhistathà ..>% vindatãti vindaþ pàlakaþ svàmã và . vinda + ÷aþ . gavàü gosamåhànàü vindaþ .) gavàdhyakùaþ . (gavàü ÷àstramayãnàü vàõãnàü vindaþ patiþ .) bçhaspatiþ . iti medinã .. (gauóapàdàcàrya÷iùyaþ yoõivi÷eùaþ . ayaü hi paramahaüsaparivràjakàcàryasya bhagavataþ ÷aïkarasya guruþ . yathà, màdhavãye saïkùipta÷aïkarajaye . 5 . 101 .
     %<tasyopadar÷itavata÷caraõau guhàyàü dvàre nyapåjayadupetya sa ÷aïkaràryaþ .
     àcàra ityupadide÷a sa tatra tasmai govindapàdagurave sa gururyatãnàm ..>% anena ca yogipravareõa govindena baudhàyanadharmavivaraõaü baudhàyanadharmasåtrabhàùya¤ca praõãtamiti ÷råyate tato bauddhamatamàlokya rasasàràkhyagrantho'pi viracita iti dç÷yate . yathà, rasasàre 5 ma pañale .
     %<bauddhànà¤ca mataü j¤àtvà rasasàraþ kçto mayà ..>% pa¤jàvastha÷ikhajàtãnàü gurubhedaþ . yo'sau gurugovinda iti nàmnodàhçtaþ .. gàþ manaþpradhànànãndriyàõi teùàü vindaþ pravartayità cetayità và . antaryàmã àtmetyarthaþ .) paramabrahma . yathà --
     %<tatra yadyasamarthastvaü j¤ànayoge mahàmate ! .
     kriyàyoge divà ràtrau tatparaþ satataü bhava ..
     karoùi yàni karmàõi tàni deve jagatpatau .
     samarpayasva bhadraü te tataþ karma prahàsyasi ..
     ÷ubhà÷ubhaparityàgã kùãõe niþõeùakarmaõi layamàpsyasi govindaü tadbrahma paramaü mahat ..>% tannàmamàhàtmyaü yathà --
     %<ye tiùñhantaþ svapanta÷ca gacchanta÷calite kùute .
     saükãrtayanti govindaü te vastyàjyàþ sudårataþ ..>% iti ca vahipuràõe yamànu÷àsananàmàdhyàyaþ .. (asya dhyànaü yathà --
     %<phullendãvarakàntiminduvadanaü barhàvataüsapriyaü ÷rãvatsàïkamudàrakaustubhadharaü pãtàmbaraü sundaram .
     gopãnpaü nayanotpalàrcitatanuü gogopasaïghàvçtaü govindaü kalaveõuvàdanaparaü divyàïgabhåùaü bhaje ..>%)

#<govindadvàda÷ã>#, strã, (govindaprãtaye yà dbàda÷ã govindàkhyà dvàda÷ã và . govindapriyà dvàda÷ãtyeke .) phàlguna÷ukladvàda÷ã . yathà --
     %<phàlgune dvàda÷ã ÷uklà yà puùyarkùeõa saüyutà .
     govindadvàda÷ã nàma sà syàd govindabhaktidà ..
     tasyàmupoùya vidhinà bhagavantaü prapåjayet .
     likhitaþ pàpanà÷inyàü vidhiryo'tràpi sa smçtaþ ..>% tammàhàtmya¤ca brahmapuràõe ÷rãva÷iùñhamàndhàtçsaüvàde .
     %<phàlgunà'malapakùe tu puùyarkùe dvàda÷ã yadi .
     govindadvàda÷ã nàma mahàpàtakanà÷inã ..
     tasyàmupoùya vidhivannaraþ saükùãõakalmaùaþ .
     pràpnotyanuttamàü siddhiü punaràvçttidurlabhàmiti ..
     àmardakã dvàda÷ãti loke khyàteyameva hi .
     yatra àmardakãpåjà vratamasyàü vi÷eùataþ ..>% taduktaü vràhme tatraiva pàpanà÷inãmàhàtmyaprasaïge .
     %<phàlgune tu vi÷eùeõa vi÷eùaþ kathito nçpa ! .
     àmardakyà vrataü puõyaü viùõulokapradaü nçõàm ..>% prabhàsakhaõóe ca . ÷rãdevãmahe÷asaüvàde .
     %<phàlgunasya site pakùe ekàda÷yàmupoùitaþ .
     snàtvà nadyàü taóàge và vàpyàü kåpe gçhe'pi và ..
     gatvà girau vane vàpi yatra sà pràpyate ÷ivà .
     kùãrode mathyamàne tu yadà vçkùaþ samutthitaþ ..
     àmardàddevadaityànàü tena sàmardakã smçtà .
     ÷ivà lakùmãþ smçto vçkùaþ sevyate surasattamaiþ ..
     devairbrahmàdibhiþ sarvairvçkùo'sau vaiùõavaþ smçtaþ .
     tatra gatvà hariþ påjyo vçkùamåle'thavà ÷ivà ..
     påjyà puùpaiþ ÷ubhai ràtrau kàryaü jàgaraõaü hareþ .
     karakaü jalapårõantu kartavyaü pàtrasaüyutam ..
     haviùyànnantu kartavyaü dãpaþ kàryo vidhànataþ .
     evaü jàgaraõaü kàryaü kathà÷ravaõatatparaiþ ..
     mucyante dehinaþ pàpaiþ kalijaiþ kàyasambhavaiþ .
     dehànte ca naràþ sarve påjyante harimandire ..>% iti ÷rãharibhaktivilàse 14 vilàsaþ ..

#<goviùñhà>#, strã, (gavàü viùñhà ÷akçt .) gomayam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<govçndaü>#, klã, (gavàü vçndaü saïghaþ .) gosamåhaþ . iti halàyudhaþ ..

@<[Page 2,366b]>@
#<govçndàrakaþ>#, puü, (gaurvindàraka iva påjya iti ÷eùaþ .
     %<vçndàrakanàgaku¤jaraiþ påjyamànam . 2 . 1 . 62 .>% ityanena såtreõopamitasamàse vyàghràderàkçtigaõatvàdeva siddhe sàmànyaprayogàrthaü vacanamiti vàrtikam .) ÷reùñhagauþ . iti kalàpavyàkaraõam .

#<govçùaþ>#, puü, (goùu strãgoùvityarthaþ varùati si¤cati retaþ . vçù + %<igupadheti .>% 3 . 1 . 135 . iti kaþ .) vçùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, manuþ . 9 . 150 .
     %<kãnà÷o govçùo yànamalaïkàra÷ca ve÷ma ca .>%
     %<kãnà÷aþ karùakaþ gavàü sektà vçùoyànama÷vàdi .>% iti kullåkabhaññaþ ..)

#<go÷akçt>#, klã, (gavàü ÷akçt viùñhà .) gomayam . iti jañàdharaþ .. (yathà, manuþ . 2 . 182 .
     %<udakumbhaü sumanaso go÷akçt mçttikà ku÷àn ..>% paryàyo'sya yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<gomayaü jagalaü goviñ gohannaü tacca go÷akçt ..>%)

#<go÷àlaü>#, klã, strã, (gavàü÷àlà %<vibhàùà seneti .>% 2 . 4 . 25 . iti vibhàùayà klãvatvam .) gogçham . iti liïgàdisaügrahe amaraþ .. goyàli iti bhàùà .. (go÷àlàyàü jàtaþ .
     %<sthànàntago÷àlakhara÷àlàcca . 4 . 3 . 35 .>% jàtàrthapratyayasya luk . tato vibhàùàseneti napuüsakatve hrasvatvam . gogçhajàte tri ..)

#<go÷ãrùaü>#, klã, (goþ ÷ãrùaü ÷ãrùade÷àkàro vidyate 'sya çùabhaparvataikade÷ajàtànàü candanabhedànàü ÷ãùabhàgasya tadvattayà tathàtvam .) candanam . iti ràjanirghaõñaþ .. haricandanam . ityamaraþ .. %<goþ ÷ãrùaü go÷ãrùaü tadàkàre malayaikade÷e jàtaü kàlatàmravyàmi÷ravarõamutpalagandhi atisurabhi ÷ãtalatayà sadaiva sarpai rveùñitam .>% iti bharataþ .. (yathà, goþ ràmàyaõe . 4 . 41 . 59 .
     %<go÷ãrùacandanaü yatra padmaka¤jàgnisannibham ..>% vyavahriyate yasmiüstadyathà --
     %<sotsarge vadanàdyasya svedaþ pracyavate bhç÷am .
     lepajvaropataptasya durlabhaü tasya jãvitam ..>% iti carake indriyasthàne'ùñame'dhyàye ..) gavàü mastaka¤ca ..

#<go÷ãrùakaþ>#, puü, (go÷ãrùamiva kàyati prakà÷ate iti . kai + kaþ .) droõapuùpãvçkùaþ . iti ratnamàlà .. (svàrthe kan . candanavi÷eùaþ ..)

#<go÷çïgaþ>#, puü, (goþ ÷çïgamiva ÷çïgaü ÷ãrùabhàgo'sya . svanàmaprasiddhaþ parvatavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 2 31 . 5 .
     %<niùàdabhåmiü go÷çïgaü parvatapravarantathà .>% atraiva parvate aratnimàtrà mandehà nàma ràkùasà nivasanti . te hi devaràjamahendreõàbhi÷aptàþ santaþ såryodaye jale patanti rajanyàü punarutpatanti . etadvivaraõaü yathà, ràmayaõe . 4 . 40 . 42--44 .
     %<drakùyathàmburuhaü divyaü go÷çïgaü nàma parvatam .
     tasya ÷çïgasahasreùu mandehà nàma ràkùasàþ ..
     aratnimàtrà lakùyante nànàråpà bhayàvahàþ .
     te patanti jale ghoràþ såryasyodayanaü prati ..
     abhi÷aptà mahendreõa ni÷àyàmutpatanti ca ..>%) varvåravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. goviùàõe klã ..

#<goùaógavaü>#, klã, (gavàü ùañkam . %<pa÷ubhyaþ sthànadviùañke goùñhagoyugaùaóvam .>% iti mugdhabodhasåtràt .) goùañkam . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<goùña>#, ïa saüghàte . iti kavikalpadrumaþ (bhvàüàtmaü-sakaü-señ .) saïghàto rà÷ãkaraõam . ïa, goùñate dhànyaü lokaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<goùñhaü>#, klã, (gàvastiùñhantyatra iti . sthà + %<supi sthaþ .>% 3 . 2 . 4 . iti kaþ . gha¤arthe kaþ . ityeke .) gosthànam . goñha . iti bhàùà .. ityamaraþ .. (yathà, ràmàyaõe . 4 . 22 . 31 .
     %<siühena nihataü goùñhe gauþ savatsyeva gopatim .
     iùñvà saügràmayaj¤ena ràmabàõamahàmbhasà ..>%) pratyayavi÷eùaþ . sa tu sthànàrthe pa÷uvàcaka÷abdebhyo bhavati . yathà . gogoùñhaü mahiùagoùñhaü ityàdi . iti bharataþ .. (goùñhã÷ràddhe . yathà, manuþ . 3 . 254 .
     %<pitrye svaditamityeva vàcyaü goùñhe tu su÷rutam .
     sampannamityabhyudaye daive rucitamityapi ..>% %<goùñhe goùñhã÷ràddhe .>% iti kullåkabhaññaþ ..)

#<goùñha÷vaþ>#, tri, (goùñhe ÷và . %<acaturavicatureti .>% 5 . 4 . 37 . samàse ac . ùaùñhãtatpuruùasamàse tu goùñha÷và ityeva syàt .) svagçhàïgane sthito yaþ paràn dveùñi saþ . iti jañàdharaþ ..

#<goùñhàùñamã>#, strã, (goùñhopapadànvità aùñamã . goùñhe vihità aùñamã và . etasyàü tithau bhagavato bàlaråpiõo nandanandanasya goùñhagamanapuraþsaraü vatsapatvaü vihàya gopatvasvãkaraõàt tathàtvam .) gopàùñamã . sà ca kàrtika÷uklàùñamã . yathà, pàdme kårmapuràõe ca .
     %<÷uklàùñamã kàrtike tu smçtà gopàùñamã budhaiþ .
     taddine vàsudevo'bhådgopaþ pårbantu vatsapaþ ..
     tatra kuryàdgavàü påjàü gogràsaü goþ pradakùiõam .
     gavànugamanaü kuryàt sarvàn kàmànabhãpsatà ..>% iti ÷rãharibhaktivilàse 16 vilàsaþ ..
     %<bhãmaparàkrame kàrtika÷uklapakùamadhikçtya .
     goùñhàùñamyàü gavàü påjàü gogràsaü goþ pradakùiõam .
     gavànumamanaü kuryàt sarvapàpavimuktaye ..>% iti tithyàditattvam ..

#<goùñhã>#, strã (gàvaþ bahuvidhà vàcastiùñhantyatra . go + sthà + kaþ . striyàü ïãù .) sabhà . tasyà lakùaõavi÷eùaþ .
     %<ekàïkà kathità goùñhã kai÷ikãvçttisaüyutà .
     sambhogarasaùañ pa¤ca sapta và yoùidanvità ..
     pràkçtairnavabhiþ puübhirda÷abhirvàpyalaïkçtà .
     garvàvamarùasandhibhyàü hãnà pràkçtasammatà ..
     vàdyàdyairanvità naiva kartavyeyaü vicakùaõaiþ ..>% iti saïgãtadàmodaraþ .. (gàvo'nekà vàcastiùñhanti yatra . go + sthà + gha¤arthe kaþ . tataþ %<ambàmbagobhåmãti .>% 8 . 3 . 97 . iti ùatvam .) saülàpaþ . iti medinã . ñhe . 4 .. (yathà, pa¤catantre . 1 . 400 . %<evamanuùñhite catvàro'pi te ekasthàne vihàriõaþ parasparamanekaprakàragoùñhãsukhamanubhavantastiùñhanti ..>%) poùyavargaþ . yathà, càõakye .
     %<viùaü goùñhã daridrasya vçddhasya taruõã viùam ..>% (yathà ca ràjendrakarõapåre . 47 .
     %<kçtvà belàpulinalavalãpallavagràsagoùñhãü diïmàtaïgàþ samamatha sarinnàthapàthaþ pibanti ..>%)

#<goùñhãpatiþ>#, puü, (pàtãti patiþ . goùñhyàþ poùyavargasya sabhàyà và patiþ .) poùyavargapàlakaþ . sabhàpatiþ . atha bràhmaõagoùñhãpatilakùaõaü yathà--
     %<nànà÷àstravi÷àradai rasikatà satkàvyasammodità nirdoùaiþ kulabhåùaõaiþ parimità pårõà kulaj¤airapi .
     ÷rãmadbhàgavatàdikàraõakathà÷u÷råùayànandità gatvàbhãùñamupaiti yadguõijano goùñhã hi sà cocyate ..>% evambhåtà goùñhã tasyàþ patiþ . api ca .
     %<kulãnàþ ÷rotriyàþ sarve yasyànnaü bhu¤jate muhuþ .
     kulãnàya sutàü dattvà sa goùñhãpatirucyate ..>% tadyathà . gàïgavaü÷e lakùmãkàntamajamuyàdàraþ 1 mukhavaü÷e madanabhaññàcàryaþ 2 tadvaü÷e gandharvaràyaþ 3 bandyavaü÷e ÷ubharàjakhànavaü÷aþ 4 caññavaü÷e anantabhaññàcàryaþ 5 ete pràcãnàþ àdhunikà bahavaþ santi .. * .. kàyasthagoùñhãpatilakùaõaü yathà --
     %<nãtij¤aþ kulakarmañhaþ sthitimatàü mànyo'pi dharmànvitaþ kàryàkàryavilokanaiþ kulabhçtàü sammànadànodyataþ .
     poùñà yaþ kulasaüvidàü kulasudhãþ sanmaulikànàü tathà sadvaü÷aprabhavaþ kùitau suvidito dàtà sa goùñhãpatiþ ..>% atha kàyasthagoùñhãpatigaõanà .
     %<àdau dvàda÷aparyaye samabhavaddànena goùñhãpatiþ satkãrti÷ca subuddhikhànatanayaþ ÷rãmantaràyaþ kçtã . 1 .
     saüjàtastadanantaraü guõadharà gaõye ca paryàyake svecchàto hi purandaraþ kulabhavaþ khànaþ sadà dànataþ .. 2 ..
     paryàye ca caturda÷e samabhavat paurandaraþ ke÷avaþ svànaþ santatadànato hi vilasatkãrtirdharàmaõóale .. 3 ..
     nànàvittavisarjanena janitaprotphullakãrtiþ kùitàvàsãt pa¤cada÷e tadàtmajakçtã ÷rãkçùõavi÷vàsakhàs .. 4 ..
     tataþ ùoóa÷e paryaye dànajàlaþ kulãnàlimàlo dayàràmapàlaþ .. 5 ..
     tatastatsutaþ paryaye såryavàjikùapànàthagaõye'bhavat puõyaràjiþ .. 6 ..
     tataþ paryaye'ùñàda÷e tattanåjaþ samàhåya bhåyorcitàryavrajo yaþ .
     sadà satkathàlàpasaülàpatoùaþ kulãnaughapåjàparo'yaü subhàùaþ .. 7 ..
     àsãt kiïkarasenanàmasukçtã yo maulikaikàgraõãþ paryàye paripåjitàryanicaye caikonaviü÷e hi saþ .
     sadgoùñhãpatipàlavaü÷atanayàpàõigraheõàtmano dànenàpi ca melikàñiraparo goùñhãpatiþ pràthamaþ .. 8 ..
     dànenàtivadànyatàdiguõato niþsãmapuõyai÷ca yo gopãsiühacaturdhurãõasukçtã viü÷e hi paryàyake .
     yatnàt kiïkarasenavaü÷atanayàpàõigrahàdràgataþ so'pyàsãd bhuvi melikàñiraparo goùñhãpatiþ sastutiþ .. 9 ..
     paryàye punarekaviü÷aka iha khyàtaþ kùamàmaõóale gopãsiühacaturdhurãõakulajo yo ràmakàntaþ kçtã .
     dhanyo gaõyasupuõyajanyaya÷asà goùñhãpateragraõãrdànaiþ karõa ivàtidhairyapayasàü ratnàkara÷càparaþ .. 10 ..
     dvàviü÷e kila paryaye'tiniyatestasyàtmajàsaügrahàt svasyaivàsyasupuõyadattakatanådbhåtasya ca ÷rãmataþ .
     gopãmohanasaüj¤akasya tanayadvàrà ca goùñhãpatiþ sambhåto navakçùõabhåpativaraþ sanmelikàñiþ kùitau .. 11 ..
     tàvanmukhyakaniùñhamadhyamakulodbhåtàü stçtãyodbhavàn ùaóbhràténapi tàvato'tra gaõanà baddhakramànàdaràt .
     sadgoùñhãpatikàrakànatinatàdhãnàn kulãnàn samàhåyàtra prakçtàüstathàtra sahajàn påjyàüstathà komalàn ..
     vittairvàgamçtairnutipraõatibhi÷cànyaistrayoviü÷ake paryàye'titaràü prapåjya paramàhlàdànvitaþ ÷rãyutaþ .
     gopãmohanadevavaü÷atilako goùñhãpatiþ kùmàpatirjàtaþ saüprati bhåmidevaghañakànà¤cà¤canàdacyutiþ .. 12 ..>% iti dakùiõaràóhãyakàyasthakulàcàryakàrikà .. atha vaidyànàü goùñhãpatiryathà --
     %<viprebhya priyabhojyavastuvasanaü chatràsanaü bhåùaõaü gràmà bhåmituraïgamà gajagaõàþ svarõàni ratnàni ca .
     gàvo nàva udàramandiraruco vàñya÷ca dattàþ sadà sàdhuj¤àtikuñumbasadguõagaõàþ saüprãõità yena ca ..
     gauóakùmàpatinà ya eva bhiùajàü ÷reùñhye'bhiùiktaþ kçtã nànà÷àstravi÷àradaþ ÷ubhamatirvàgmã cikitsà pañuþ .
     tasmàt pràpa gajaü turaïgakanakacchatra¤ca ratnaü dhanaü so'bhåt senavinàyako vahuguõairambaùñhagoùñhãpatiþ ..
     vainàyakeùu sarveùu bhàskaraþ ÷reùñha ãritaþ .
     goùñhãpatitayà khyàtaþ sa vaidyaiþ påjito'grataþ ..>% iti bharatamallikakçtakulapa¤jikà ..

#<goùpadaü>#, klã, (goþ padam . yadvà gàvaþ padyante gacchanti yasmin de÷e . %<goùpadaü sevitàsevitapramàõeùu .>% 6 . 1 . 145 . iti suñ sasya ùatva¤ca .) gosevitasthànam . gokhurapramàõam . ityamaraþ . 3 . 3 . 93 .. (yathà, mahàbhàrate . 9 . 7 . 37 .
     %<bhãùmadroõàrõavaü tãrtvà karõapàtàlasambhavam .
     mà nimajjasva sagaõaþ ÷alyamàsàdya goùpadam ..>%) tathà vi÷vo medinã ca .
     %<goùpadaü gopada÷vabhre gavà¤ca gatigocare ..>% (gavàsevitàraõyàdi . iti siddhàntakaumudã ..)

#<gosaþ>#, puü, (gàü jalaü syati nà÷ayatãti . so ya nà÷ane + %<àto'nupasarge kaþ .>% 3 . 2 . 3 . iti kaþ .) volaþ . uùaþkàlaþ . iti medinã . se . 3 ..

#<gosaïkhyaþ>#, puü, (gàþ sa¤caùñe iti . cakùi ïala uktau + %<cakùiïaþ khyठ.>% 2 . 4 . 54 . iti khyठtataþ %<samikhyaþ .>% 3 . 2 . 7 . iti kaþ . yadvà, gavàü saükhyà bahavo gàva ityarthaþ vidyate yasya . samàse puüvadbhàvaþ .) gopaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 57 ..

#<gosaïgaþ>#, puü, (gobhiþ saïgo milanaü yasmin kàle . pratyåùakàle hi gàvo goùñhagamanàya nirgacchantãti prasiddhiþ . yadvà gauþ såryakiraõaü tena saïgo yasmin .) pratyåùaþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<gosadçkùaþ>#, puü, (goþ sadçkùastulyaþ . gosadç÷àkàratvàdasya tathàtvam .) gavayaþ . iti hemacandraþ ..

#<gosandàyaþ># puü, (gàü sandadàtãti . sam + dà + aõ .) godànakartà . iti vyàkaraõam ..

#<gosambhavà>#, strã, (goriva sambhavo lomàdiråpà kçtiryasyàþ .) ÷vetadårvà . iti ràjanirghaõñaþ .. (sambhavatyasyàþ iti sambhavà utpatikàraõam . gauþ sambhavà yasyàþ .) gojàte tri ..

#<gosargaþ>#, puü, (gavàü sargo vanagamanàya mocanaü yadvà gavàü såryakiraõànàü sargo visçùñiþ yasmin .) prabhàtam . iti hàràvalã . 161 .. (yathà, su÷rute cikitsitasthàne 24 adhyàye .
     %<gosarge càrdharàtre ca tathà madhyandineùu ca ..>%)

#<gosavaþ>#, puü, (gauþ såyate pãóyate hiüsyate yatra . su ¤na pãóàyàm + %<çdorap .>% 3 . 3 . 57 .) iti ap .) gomedhayaj¤aþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, manuþ . 11 . 74 .
     %<yajeta và÷vamedhena svarjità gosavena và .
     abhijidvi÷vajidbhyàü và trivçtàgniùñutàpi và ..>%)

#<gosa÷a÷aþ>#, puü, (gosa eva ÷a÷aþ ÷a÷atulyaþ iti govalãvardanyàyena siddhaþ .) volaþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<gosahasrã>#, strã, (gavàü sahasraü taddànaphalaü vidyate yatra . ar÷a àditvàdac gauràditvàt ïãù .) maïalavàrayuktàmàvàsyà . tatra gaïgàsnàne sahasragodànaphalam . yathà, vyàsaþ .
     %<amàvàsyàü bhavedvàro yadi måmisutasya ca .
     gosahasraphalaü dadyàt snànamàtreõa jàhnavã ..>% iti tithyàditattvam .. * .. somavàrayuktàmàvàsyà . tatra aruõodayakàlamàrabhya snànakàlaparyantaü maunãbhåtvà snànàt gosahasradànaphalam . yathà vyàsaþ .
     %<sinãbàlã kuhårvàpi yadi somadine bhavet .
     gosahasaphalaü dadyàt snànaü yanmauninà kçtam ..>% iti ca tithyàditattvam ..

#<gostanaþ>#, puü, (goþ stana iva guccho yasya .) hàramedaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 105 .. sa tu caturyaùñikaþ . catustriü÷adyaùñika iti kecit . iti bharataþ .. (gavàü stanaþ .) gavàü kuca÷ca .. (yathà, su÷rute uttaratantre 1 me adhyàye .
     %<suvçttaü gostanàkàraü sarvabhåtaguõodbhavam ..>%)

#<gostanà>#, strã, (goþ stana iva phalamasyàþ . ïãùabhàvapakùe ñàp .) gostanã . ityamarañãkà ..

#<gostanã>#, strã, (goþ stana iva phalamasyàþ .
     %<svàïgàccopasarjanàdasaüyogopadhàt . 4 . 1 .>% 54 . iti ïãù .) dràkùà . ityamaraþ . 2 . 4 . 107 .. kapiladràkùà . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathàsyàþ paryàyàþ .
     %<dràkùà svàduphalà proktà tathà madhurasàpi ca .
     mçdvãkà hàrahårà ca gostanã càpi kãrtità ..>% vçùyà syàd gostanã dràkùà gurvã ca kaphapittanut .. gostanã munakkà iti . iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. goþ stanà iva stanà yasyàþ . kumàrànucàriõã màtçgaõànàmanyatamà . yathà, mahàbhàrate . 9 . 46 . 3 .
     %<prabhàvatã vi÷àlàkùã palità gostanã tathà ..>% gonasãti pàñho'pi vartate ..)

#<gosthànaü>#, klã, (gavàü sthànam .) goùñham . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, harivaü÷e . 60 . 27 .
     %<sàrgajadvàragovàñaü madhye gosthànasaïkulam ..>%)

#<gosthànakaü>#, klã, (gosthàna + svàrthe kan .) goùñham . ityamaraþ . 2 . 1 . 13 ..

#<gosvàmã>#, [n] tri, (gavàü svàmã .) gopatiþ . iti halàyudhaþ .. (yathà, manuþ . 8 . 231 .
     %<gopaþ kùãrabhçto yastu sa duhyàdda÷ato varàm .
     gosvàmyanumate bhçtyaþ sà syàt pàle'bhçte bhçtiþ ..>%) svagesya bhuvo và prabhuþ . (yadvà, gavàü indriyàõàü svàmã . jitendriyatayà eva tathàtvam .) yathà . %<÷rãsanàtanagosvàmã priyà ÷rãratima¤jarã .>% ityanantasaühità ..

#<gohatyà>#, strã, (gavàü hatyà hananam .) govadhaþ . tatpràya÷cittàdi pràya÷citta÷abde draùñavyam .. * .. pàribhàùikagohatyà yathà -- sàvitryuvàca .
     %<viprahatyà¤ca gohatyàü kiüvidhàmàtide÷ikãm .
     kà và nçõàmagamyà và ko và sandhyàvihãnakaþ ..
     eteùàü lakùaõaü sarvaü vada vedavidàü vara ! ..
     yama uvàca .
     gàmàhàraü prakurvantaü pibantaü yo nivàrayet .
     yàti goviprayormadhye gohatyà¤ca labhettu saþ ..
     daõóairgàntàóayan måóho yo vipro vçùavàhakaþ .
     dine dine gavàü hatyàü labhate nàtra saü÷ayaþ ..
     dadàti gobhya ucchiùñaü bhojayedvçùavàhakam .
     bhojayedvçùavàhànnaü sa gohatyàü labhed dhruvam ..
     vçùalãpatiü yàjayed yo bhuïkte'nnaü tasya yo naraþ .
     gohatyà÷atakaü so'pi labhate nàtra saü÷ayaþ ..
     pàdaü dadàti vahnau yo gà¤ca pàdena tàóayet .
     gçhaü vi÷edadhautàïghriþ snàtvà govadhamàlabhet ..
     yo bhuïkte'snigdhapàdena ÷ete snigdhàïghrireva ca .
     såryodaye ca dvirbhojã sa gohatyàü labhed dhruvam ..
     avãrànna¤ca yo bhuïkte yonijãvã ca bràhmaõaþ .
     yastrisandhyàvihãna÷ca sa gohatyàü labhed dhruvam ..
     pitéü ÷ca parvakàle ca tithikàle ca devatàþ .
     na sevate'tithiü yo hi sa gohatyàü labhed dhruvam ..
     svabhartari ca kçùõe và bhedabuddhiü karoti yà .
     kañåktyà tàóayet kàntaü sà gohatyàü labhed dhruvam ..
     gomàrgaü khananaü kçtvà dadàti ÷asyameva ca .
     taóàge ca tadårdhve và sa gohatyàü labhed dhruvam ..
     pràya÷cittaü govadhasya yaþ karoti vyatikramam .
     arthalobhàdathàj¤ànàt sa gohatyàü labhed dhruvam ..
     ràjake daivake yatnàt gosvàmã gàü na pàlayet .
     duþkhaü dadàti yo måóho gohatyàü labhate dhruvam ..
     pràõinaü laïvayedyo hi devàrcàmanalaü jalam .
     naivedyaü puùpamanna¤ca sa gohatyàü labhed dhruvam ..
     ÷a÷vannàstãti vàdã yo mithyàvàdã pratàrakaþ .
     devadveùã gurudveùã sa gohatyàü labhed dhruvam ..
     devatàpratimàü dçùñvà guruü và bràhmaõaü prati .
     na sambhramànnamet yo hi sa gohatyàü labhed dhruvam ..
     na dadàtyà÷iùaü kopàt praõatàya ca yo dbijaþ .
     vidyàrthine ca vidyà¤ca sa gohatyàü labhed dhruvam ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 27 adhyàyaþ ..

#<gohannaü>#, klã, (hada viùñhàtyàge + ktaþ . hannam . gorhannaü viùñhà .) gomayam . iti ratnamàlà ..

#<goharãtakã>#, strã, (gavàü harãtakãva hitakàritvàt .) vilvavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<gohàliyà>#, strã, latàvi÷eùaþ . goyàliyà iti bhàùà .. yathà, gàruóe 190 adhyàye .
     %<potaü gohàliyàmålaü tiladadhyàjyasaüyutam .
     nivaddhamåtraü kvathitaü pravartayati ÷aïkara ! ..>%

@<[Page 2,368c]>@
#<gohitaþ>#, puü, (goùu hitaþ .) dhoùalatà . vilvaþ . iti ÷abdacandrikà .. gavàü hitakàrake tri .. (gorbhåmerbhàràvataraõe svechayà ÷arãragrahaõaü kurvan gohitaþ, yadvà gavàü rakùàrthaü govardhanaü dhçtavàniti gohitaþ . viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 76 .
     %<gohito gopatirgoptà vçùabhàkhyo vçùapriyaþ ..>%)

#<gohiraü>#, klã, (guha + bàhulakàdirac .) pàdamålam . iti hemacandraþ . 3 . 280 ..

#<gohyaü>#, tri, (guhå ¤ saüvaraõe + %<÷aüsiduühiguhibhyo và .>% iti kà÷ikokteþ kyababhàvapakùe õyat .) guhyam . gopanãyam . iti pàõinivyàkaraõam ..

#<gauþ>#, [go] puü strã, (gacchatãti . gam + %<gameróoþ .>% uõàü . 2 . 67 . iti óoþ . yadvà, gacchatyaneneti karaõe óoþ . vçùasya yànasàdhanatvàt strãgavyà dànena svargagamanasàdhanatvàcca ubhayorapi dànena svargagamanatvàdvà tathàtvam . vastutastvayaü råóha eba ÷abdaþ . yaduktam .
     %<råóhà gavàdayaþ proktà yaugikàþ pàcakàdayaþ .
     yogaråóhà÷ca vij¤eyàþ païkajàdyà manãùibhiþ ..>%) svanàmakhyàtapa÷uþ . garu iti màùà .. puügoþ paryàyaþ anaóvàn iti pade draùñavyaþ .. strãgoþ paryàyaþ . màheùã 2 saurabheyã 3 usrà 4 màtà 5 ÷çïgiõã 6 arjunã 7 aghnyà 8 rohiõã 9 . ityamaraþ .. màhendrã 10 ijyà 11 dhenuþ 12 aghnà 13 dogdhrã 14 bhadrà 15 bhårimahã 16 anaóuhã 17 kalyàõã 18 pàvanã 19 gaurã 20 surabhiþ 21 mahà 22 nilinàciþ 23 surabhã 24 anaóvàhã 25 dvióà 26 adhamà 27 . iti ÷abdaratnàvalã .. bahulà 28 mahã 29 sarasvatã 30 . iti jañàdharaþ .. usriyà 31 ahã 32 aditiþ 33 ilà 34 jagatã 35 ÷arkarã 36 . iti vedanighaõñau 2 adhyàyaþ .. * .. (gavàü lakùaõàdikaü yathà, bçhatsaühitàyàü 61 adhyàye .
     %<parà÷araþ pràha bçhadrathàya golakùaõaü yat kriyate tato'yam .
     mayà samàsaþ ÷ubhalakùaõàstàþ sarvàstathàpyàgamato'bhidhàsye ..
     sàsràvilaråkùàkùyã måùakanayanà÷ca na ÷ubhadà gàvaþ .
     pracalaccipiñaviùàõàþ karañàþ kharasadç÷avarõàþ ..
     da÷asaptacaturdantyaþ pralambamuõóànanà vinatapçùñhàþ .
     hrasvasthålagrãvà yavamadhyà dàritakhurà÷ca ..
     ÷yàvàtidãrghajihvàgulphairatitanubhiratibçhadbhirvà .
     atikakudàþ kç÷adehà neùñà hãnàdhikàïgya÷ca ..
     vçùabho'pyevaü sthålàtilambavçùaõaþ ÷iràtatakroóaþ .
     sthåla÷iràcitagaõóastristhànaü mehate ya÷ca ..
     màrjàràkùaþ kapilaþ karaño và na ÷ubhado dvijasyeùñaþ .
     kçùõoùñhatàlujihvaþ ÷vasano yåthasya dhàtakaraþ ..
     sthåla÷akçnmaõi÷çïgaþ sitodaraþ kçùõasàravarõa÷ca .
     gçhajàto'pi tyàjyo yåthavinà÷àvaho vçùabhaþ ..
     ÷yàmakapuùpacitàïgo bhasmàruõasannibho vióàlàkùaþ .
     vipràõàmapi na ÷ubhaü karoti vçùabhaþ parigçhãtaþ .
     ye coddharanti pàdàn païkàdiva yojitàþ kç÷agrãvàþ .
     kàtaranayanà hãnàþ pçùñhata÷ca te na bhàrasahàþ ..
     mçdusaühatatàmroùñhàstanusphijastàmratàlujihvà÷ca .
     tanuhrasvocca÷ravaõàþ sukukùayaþ spaùñajaïghà÷ca ..
     àtàmrasaü hatakhurà vyåóhoraskà bçhatkakudayuktàþ .
     snigdha÷lakùõatanutvagromàõastàmratanu÷çïgàþ ..
     tanubhåspçgbàladhayo raktàntavilocanà mahocchàsàþ .
     siühaskandhàstanvalpakambalàþ påjitàþ sugatàþ ..
     vàmàvartairvàme dakùiõapàr÷ve ca dakùiõàvartaiþ .
     ÷ubhadà bhavantyanaóuho jaïghàbhi÷caiõakanibhàbhiþ ..
     vaidåryamallikà budbudekùaõàþ sthålanetracarmàõaþ .
     pàrùõibhirasphuñitàbhiþ ÷astàþ sarve'pi bhàravahàþ ..
     ghràõodde÷e savalirmàrjàramukhaþ sita÷ca dakùiõataþ .
     kamalotpalalàkùàbhaþ suvàladhirvàjitulyajavaþ ..
     lambairvçùaõairmeùodara÷ca saïkùiptavaïkùaõàkroóaþ .
     j¤eyo bhàràdhvasaho jave'÷vatulya÷ca ÷astaphalaþ ..
     sitavarõaþ piïgàkùastàmraviùàõekùaõo mahàvaktraþ .
     haüso nàma ÷ubhaphalo yåthasya vivardhanaþ proktaþ ..
     bhåspçgvàladhiràtàmravaïkùaõo raktadçk kakudmã ca .
     kalmàùa÷ca svàminamaciràtkurute patiü lakùmyàþ ..
     yo vàsitaikacaraõo yatheùñavarõa÷ca so'pi ÷astaphalaþ .
     mi÷raphalo'pi gràhyo yadi naikàntapra÷astã'sti .. * ..>% gorãïgitabhedena ÷ubhà÷ubhamuktaü yathà, tatraiva 92 adhyàye --
     %<gàvo dãnàþ pàrthivasyà÷ivàya pàdairbhåmiü kuññayantya÷ca rogàn .
     mçtyuü kurvantya÷rupårõàyatàkùyaþ patyurbhãtàstaskarànàruvantyaþ ..
     akàraõe kro÷ati cedanartho bhayàya ràtrau vçùabhaþ ÷ivàya .
     bhç÷aü niruddhà yadi makùikàbhistadà÷u vçùñiü saramàtmajairvà ..
     àgacchantyo ve÷ma bambhàraveõa saüsevantyo goùñhavçddhyai gavàü gàþ .
     àrdràïgyo và hçùñaromõyaþ prahçùñà dhanyà gàvaþ syurmahiùyopi caivam .. * ..>%) gormaïgalatvàdi yathà, devalaþ .
     %<loke'smin maïgalànyaùñau bràhmaõo gaurhatà÷anaþ .
     hiraõyaü sarpiràditya àpo ràjà tathàùñamaþ ..
     etàni satataü pa÷yennamasyedarcayecca yaþ .
     pradakùiõa¤ca kurvãta tathà càyurna hãyate ..>% abhipretàrthasiddhirmaïgalaü taddhetutayà bràhmaõàdyapi .. * .. gopraõàme brahmapuràõam .
     %<sadà gàvaþ praõamyàstu mantreõànena pàrthiva ! .
     namo gobhyaþ ÷rãmatãbhyaþ saurabheyãbhya eva ca ..
     namo brahmasutàbhya÷ca pavitràbhyo namo namaþ .
     mantrasya smaraõàdeva godànaphalamàpnuyàt ..>% bhaviùye .
     %<gàmàlabhya namaskçtya kçtvà caiva pradakùiõam .
     pradakùiõãkçtà tena saptadvãpà vasundharà ..
     gavàmasthi na laïgheta mçte gandhena varjayet .
     yàvadàdhràti tadgandhaü tàvadgandhena yujyate ..>% viùõuþ .
     %<gomåtraü gomayaü kùãraü sarpirdadhi ca rocanà .
     ùaóaïgametanmaïgalyaü pavitraü sarvadà gavàm ..>% ùaóaïgaü ùañprakàram . iti ÷uddhitattvam .. * .. tanmàüsaguõàþ . susnigdhatvam . pitta÷leùmavivardhanatvam . bçühaõatvam . balakàritvam . pãnasapradaranà÷itva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. apåtatvam . gurutvam . vàtakaphàpahatva¤ca .. * .. taddagdhaguõàþ . pathyatvam . atyantarucyatvam . svàdutvam . snigdhatvam . pittavàtàmayanà÷itvam . medhyatvam . kàntipraj¤àïgapuùñivãryavçddhikàritva¤ca .. (yathà ca hàrãte prathamasthàne'ùñamàdhyàye .
     %<gavyaü pavitra¤ca rasàyana¤ca pathya¤ca hçdyaü balapuùñidaü syàt .
     àyuþpradaü raktavikàrapittatridoùahçdrogaviùàpahaü syàt .. * ..>%) taddadhiguõàþ . atipavitratvam . ÷ãtatvam . snigdhatvam . dãpanatvam . balakàritvam . madhuratvam . arocakavàtàmayanà÷itvam . gràhitva¤ca .. (yathà ca hàrãte prathamasthàne'ùñame'dhyàye .
     %<amlasvàdurasaü gràhi guråùõaü vàtarogajit .
     medaþ-÷ukra-bala-÷leùma-raktapittàgni-÷ophakçt ..
     snigdhaü vipàke madhuraü dãpanaü balavardhanam .
     vàtàpahaü pavitra¤ca dadhi gavyaü guõapradam .. * ..>% taddagdhaphenaguõàþ .
     %<gavàntu kùãraphenaü và takreõa sahitantathà .
     pakvàmraü bhakùayedvàpi grahaõã tasya na÷yati ..>%) tannavanãtaguõàþ . ÷ãtatvam . varõabala÷ukrakapharucisukhakàntipuùñikàritvam . sumadhuratvam . saügràhakatvam . cakùurhitatvam . vàtasarvàïga÷ålakàsa÷ramasarvadoùanà÷itva¤ca .. * .. tadghçtaguõàþ . hçdyatvam . dhãkàntismçtibalamedhàpuùñyagnivçddhi÷ukravapuþsthaulyakàritvam . vàta÷leùma÷ramapittanà÷itvam . vipàke madhuratvam . havyatamatvam . bahuguõatva¤ca .. (tathà ca .
     %<vipàke madhuraü vçùyaü vàtapittakaphàpaham .
     cakùuùyaü balakçnmedhyaü gavyaü sarpirguõottamam ..>% iti hàrãte prathamasthàne aùñame'dhyàye .. * ..)
     %<gavàü pratyåùasi kùãraü guru viùñambhi durjaram .
     tasmàdabhyudite sårye yàmaü yàmàrdhameva và ..
     samuttàrya payo gràhyaü tat pathyaü dãpanaü laghu .
     vivatsàbàlavatsànàü payo doùasamãritam ..
     ÷astaü vatsaikavarõàyà dhavalãkçùõayorapi .
     ikùvàdà màsaparõàdà årdhva÷çïgã ca yà bhavet ..
     tàsàü gavàü hitaü kùãraü ÷çtaü và÷çtaseva và .
     gavàü sitànàü vàtarghna kçùõànàü pittanà÷anam .
     ÷leùmaghnaü raktavarõànàü trãn hanti kapilàpayaþ ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gauþ>#, [go] puü, (gamyate karmibhiþ yaj¤adànaparopakàràdidharmamålakakarmaphalairyasmin . gam + %<gameróoþ .>% uõàü . 2 . 63 . iti adhikaraõe óoþ .) svargaþ . (gamyante j¤àyante viùayà yena yadvà gacchati ÷ãghramiti karaõe kartari và óoþ . kiraõasamparkeõa vinà càkùuùaj¤ànàbhàvàt kiraõasya j¤ànaprakà÷adharmavattvàt ÷ãghragàmitvàcca tathàtvam .) ra÷miþ . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 3 . 52 .
     %<trayoda÷advãpavatãü gobhirbhàsayase mahãm .
     trayàõàmapi lokànàü hitàyaikaþ pravartase .. * ..>%) vajraþ . iti medinã . ge . 1 .. (gamvate puõyavadbhiryasmin . adhikaraõe óoþ . iùñyàpårtàdisakàmakarmabhiþ puõyavatà¤candralokagamanàt tathàtvam .) candraþ . iti vi÷vaþ .. (gacchati pràpnoti vi÷vaü prakà÷akàtmakena svatejaseti jànàti sarvamiti và . kartari óoþ .) såryaþ . gomedhayaj¤aþ . ityamarañãkàyàü bhànudãkùitaþ .. çùabhanàmauùadham . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gauþ>#, [go] strã, (gamyate viùayaj¤ànaü yayà . gam + %<gameróoþ .>% uõàü . 2 . 63 . iti karaõe óoþ .) cakùuþ . (gacchati ÷ãghramiti kartari óoþ .) bàõaþ . dik . (gamyate j¤àyate cittàbhipràyo yayà . karaõe óoþ .) vàka . (yathà, raghuþ . 5 . 12 .
     %<ityadhyapàtrànumitavyayasya raghorudàràmapi gàü ni÷amya .. * ..>% gamyate vrajyate'syàmiti . adhikaraõe óoþ .) bhåþ . (yathà, raghuþ . 1 . 26 .
     %<dudoha gàü sa yaj¤àya ÷asyàya maghavà divam .
     sampadvinimayenobhau dadhaturbhuvanadvayam .. * ..>% jale bahuvacanànto'yam . iti medinã . ge . 1 .. jale ekavacanànto'pi iti kecit . iti bharataþ .. (yathà, vçndàvanayamake . 2 .
     %<svamiva bhujaü gavi ÷eùaü vyupadhàya svapiti yo bhujaïgavi÷eùam .
     nava puùkarasamakarayà ÷rãyormipaüktyà ca sevitaþ samakarayà ..>%) màtà . ityekàkùarakoùaþ .. (svanàmakhyàtà ÷ukadauhitrasya brahmadattasya bhàryà . yathà, bhàgavate . 9 . 21 . 25 .
     %<sa kãrtyàü ÷ukakanyàyàü brahmadattamajãjanat .
     sa yogã gavi bhàryàyàü viùvaksenamadhàt sutam ..>% %<gavi sarasvatyàü bhàryàyàm ..>% iti ka÷cit vyàcaùñe ..)

#<gauþ>#, [go] puü, klã, (gamyate j¤àyate spar÷asukhamanena . gam + %<gameróoþ .>% uõàü . 2 . 63 . iti karaõe óoþ . tvaci jàtatvàdevàsya tathàtvam .) loma . (gacchati nimnade÷amiti . kartari óoþ . nimnapravaõàdevàsya tathàtvam .) jalam . ityamarañãkàyàü bhànudãkùitaþ ..

#<gau¤jikaþ>#, puü, (gu¤jà parimàõavi÷eùastadgrahãtuü ÷ãlamasya . yadvà, gu¤jà gu¤jàphalaü tasya parimàõàrthaü grahaõaü vidyate asya . gu¤jà + ñhak .) svarõakàraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<gauóaþ>#, puü, svanàmakhyàtade÷aþ . (yathà, prabodhacandrodaye . 2 . 7 .
     %<gauóaü ràùñramanuttamaü nirupamà tatràpi ràóhà purã .
     bhåri÷reùñhikanàma dhàma paramaü tatrottamo naþ pità ..>%) tadde÷asthe puü bhåmni . iti jañàdharaþ .. tadde÷asãmà yathà, ÷aktisaïgamatantre saptamapañale .
     %<vaïgade÷aü samàrabhya bhuvane÷àntagaü ÷ive ! .
     gauóade÷aþ samàkhyàtaþ sarvavidyàvi÷àradaþ ..>% (de÷o'yaü bçhatsaühitàyàü kårmavibhàge pårbasyàmuktaþ . yathà, tatraiva . 14 . 5, 7 . %<atha pårbasyàm .>% ityuktvà
     %<udayagiri bhadragauóakapauõórotkalakà÷imekalàmbaùñhàþ ..>% ityuktavàn ..) pa¤ca gauóà yathà, skandapuràõe .
     %<sàrasvatàþ kànyakubjà gauóamaithilikautkalàþ .
     pa¤ca gauóà iti khyàtà vindhyasyottaravàsinaþ ..>% (guóasya vikàraþ . guóa + aõ . guóajàte àsave klã ca . asya guõà yathà --
     %<sçùñamåtra÷akçdvàto gauóastarpaõa-dãpanaþ ..>% iti såtrasthàne pa¤came'dhyàye vàbhañenoktam ..
     %<÷yàmàdantãrase gauóaþ pippalãphalacitrakaiþ .
     lipte'viùño'nila-kapha-plãhapàõóådaràpahaþ ..>% iti ca carake kalpasthàne dvàda÷e'dhyàye ..)

#<gauóavàståkaþ>#, puü, (gauóe gauóade÷e jàtaþ gauóade÷avàsipriyo và vàståkaþ ÷àkavi÷eùaþ .) cillã÷àkam . iti ràjanirghaõñaþ .. (cillã÷abde'sya viùayà j¤eyàþ ..)

#<gauóikaü>#, klã, (gauóaü guóavikàrastat kàraõatvenàstyasya . %<ata iniñhanau .>% 5 . 2 . 115 . iti ñhan .) madyavi÷eùaþ . yathà, %<paiùñikagauóikamàdhvãkànàü pànaü suràpàne kaùñatamam ..>% iti pràya÷cittaviveke devalaþ .. guóaniùpannadravye tri .. (puü, guóe sàdhuþ . %<guóàdibhyaùñha¤ .>% 4 . 4 . 103 . iti ñha¤ . ikùuþ . iti siddhàntakaumudã ..)

#<gauóã>#, strã, (guóasya vikàraþ guóavikàreõa sampàdvità ityarthaþ . guóa + aõ . striyàü ïãp .) guóàdikçtà surà . guóera mada iti bhàùà .. (yathà, manuþ . 11 . 94 .
     %<gauóã paiùñã ca màdhvã ca vij¤eyà trividhà surà ..>%) tatparyàyaþ . vàlkalã 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. asyà guõàþ . tãkùõatvam . uùõatvam . madhuratvam . vàtanà÷itvam . pittabalakàntitçptikàritvam . dãpanatvam . pathyatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà ca hàrãte prathame sthàne 11 adhyàye .
     %<gauóã kaùàyà madhuràmla÷ãtà sandãpanã ÷ålarujàpahantrã .
     hçdyà tridoùaü ÷amayatyajãrõaü pàõóàmayàr÷aþ÷vasanaü nihanti ..>%) ràgiõãvi÷eùaþ . sà tu megharàgasya patnã . iti saïgãtadàmodaraþ .. (gauóànàü gauóade÷avàsinàü priyà .) kàvyarãtivi÷eùaþ . yathà --
     %<ojaþprasàdamàdhuryaü guõatritayabhedataþ .
     gauóavaidarbhapà¤càlà rãtayaþ parikãrtitàþ ..>% iti kàvyacandrikà .. (yathà ca sàhityadarpaõe . 9 . 4 .
     %<ojaüþprakà÷akairvarõairbandha àóambaraþ punaþ .
     samàsabahulà gauóã-- ..>% udàharaõaü yathà, tatraiva dhçto veõãsaühàra÷lokaþ .
     %<ca¤cadbhujabhramitacaõóagadàbhighàtasa¤cårõitoruyugalasya suyodhanasya .
     puruùottamastvàha .
     bahutarasamàsayuktà sumahàpràõàkùarà ca gauóãyà .
     rãtiranupràsamahimaparatantràstobhavàkyà ca ..>%)

#<gauõaþ>#, puü, (guõàdàgatà gauõã . tasyà àgataþ pratibodhitaþ . gauõã + aõ .) gauõãvçttibodhitaþ . yathà, %<÷akyasya sàdç÷yàtmakaþ sambandho guõaþ tadadhãnà yà lakùaõà sà gauõã tadyogàt gauõaþ .>% iti dàyabhàgañãkàyàü ÷rãkçùõatarkàlaïkàraþ .. (amukhye tri . yathà, mahàbhàrate . 12 . 341 . 9 .
     %<bahåni mama nàmàni kãrtitàni maharùibhiþ .
     gauõàni tatra nàmàni karmajàni ca kànicit ..>%)

#<gauõakàlaþ>#, puü, (gauõo'mukhyaþ kàlaþ .) sukhyakàlakartavyakarmakaraõayogyakàlàntaraþ . yathà -- %<yadvàgàmikriyàmukhyakàlasyàpyantaràlavat . gauõakàlatvamicchanti kecit pràktanakarmaõi .. yadveti pakùàntaraü pràktanakàrye madhyakàlavat àgàmikriyàyà mukhyakàlasyàpi gauõakàlatvam . tena sàyaü sandhyàyà ràtriþ pràtaþ sandhyàkàla÷ca gauõakàla ityarthaþ .>% iti malamàsatattvam ..

#<gauõacàndraþ>#, puü, (gauõo'pradhàna÷càndra÷candrasambandhimàsaþ .) kçùõapratipadàdipaurõamàsyantamàsaþ . yathà, janmàùñamãprakaraõe tithyàditattve .
     %<gauõacàndraõa bhàdratà mukhyacàndreõa ÷ràvaõatà ..>% api ca ÷abdaratnàvalyàm .
     %<càndro'pi dvividhaþ prokto mukhyagauõavibhedataþ .
     gauõaþ kçùõapratipadàdipaurõamàsyanta ãritaþ ..>%

#<gauõã>#, strã, (guõaü sàdç÷yamadhikçtya pravçttà . guõa + aõa + striyàü ïãp .) a÷ãtiprakàralakùaõàntagetalakùaõàvi÷eùaþ . yathà --
     %<sàdç÷yetarasambandhàþ ÷uddhàstàþ sakalà api .
     sàdç÷yàttu matà gauõyastena ùoóa÷a bheditàþ ..>% (tàþ pårboktà aùñàda÷abhedà lakùaõàþ . sàdç÷yetarasambandhàþ kàryakàraõabhàvàdayaþ . atra ÷uddhànàü %<÷veto dhàvati>% ityàdãnyudàharaõàni j¤eyàni . råóhàvupàdànalakùaõà sàropà gauõã yathà %<etàni tailàni hemante sukhàni>% atra taila÷abdastilabhavasneharåpaü mukhyàrthamupàdàyaiva sàrùapàdisneheùu vartate . prayojane yathà, ràjakumàreùu tatsadç÷eùu gacchatsu %<ete ràjakumàrà gacchanti .>% råóhàvupàdànalakùaõà sàdhyavasànà gauõã yathà, %<tailàni hemante sukhàni .>% prayojane yathà, %<ràjakumàrà gacchanti .>% råóhau lakùaõalakùaõà sàropà gauõã yathà, %<ràjà gauóendraþ kaõñakaü ÷odhayati .>% prayojane yathà, %<gaurvàhãkaþ .>% råóhau lakùaõà sàdhyavasànà gauõã yathà, %<ràjà kaõñakaü ÷odhayati .>% prayojane yathà, %<gaurjalpati .>%
     atra kecidàhuþ gosahacàriõo guõà jàóyamàndyàdayo lakùyante . te ca go÷abdasya vàhãkàrthàbhidhàne nimittãbhavanti . yaduktaü, go÷abdasyàgçhãtasaïketaü vàhãkàrthamabhidhàtumasàmarthyàt go÷abdàrthamàtrabodhanàcca . abhidhàyà viratatvàt viratàyà÷ca punarutthànàbhàvàt . anye punargo÷abdena vàhãkàrtho nàbhidhãyate kintu svàrthasahacàriguõasàjàtyena vàhãkàrthagatà guõà eva lakùyante . tadapyanye na manyante . tathàhyatra mo÷abdàdvàhãkàrthaþ pratãyate na bà . àdye'pi go÷abdàdeva bà lakùitàdvà guõàt . avinàbhàvadvàrà tatra na prathamaþ . vàhãkàrthe'syàsaïketitatvàt . na dvitãyaþ . avinàbhàvalabhyasyàrthasya ÷àbde'nvaye prave÷àsambhavàt . ÷àbdã hyàkàïkùà ÷abdenaiva prapåryate . na dvitãyaþ . yadi hi go÷abdàdvàhãkàrtho na pratãyate tadàsya vàhãkasya sàmànàdhikaraõyamasama¤jasaü syàt . tasmàdatra go÷abdà mukhyayà vçttyà vàhãka÷abdena sahànvayamalabhamànã'j¤atvàdisàdharmyasambandhàdbàhãkàrthaü lakùayati . vàhãkasyàj¤atvàdyati÷ayabodhanaü prayojanam . iya¤ca guõayogàt gauõã ityucyate . pårbà tu upacàràmi÷raõàt ÷uddhà . upacàro hi nàmàtyantaü visakalitayoþ sàdç÷yàti÷ayamahimnà bhedapratãtisthagaõamàtram . yathà agnimànavakayoþ ÷uklapañayostu nàtyantaü bhedapratãtiþ . tasmàdevamàdiùu ÷uddhaiva lakùaõà .. iti sàhityadarpaõe . 2 . 13 ..) anyat sarvaü lakùaõà÷abde draùñavyam ..

#<gautamaþ>#, puü, (gotamasya çùergotràpatyamiti . %<çùyandhaketi .>% 4 . 1 . 114 . ityaõ .) munivi÷eùaþ . sa tu ÷atànandaþ . iti hemacandraþ .. ÷àkyavaü÷àvatãrõabuddhamunivi÷eùaþ . tatparyàyaþ . ÷àkyamuniþ 2 ÷àkyasiühaþ 3 sarvàrthasiddhaþ 4 ÷auddhodaniþ 5 arkabandhuþ 6 màyàdevãsutaþ 7 . ityamaraþ . 1 . 1 . 15 .. khajit 8 ÷vetaketuþ 9 dharmaketuþ 10 mahàmuniþ 11 pa¤caj¤ànaþ 12 sarvadar÷ã 13 mahàbodhiþ 14 mahàbalaþ 15 bahukùamaþ 16 trimårtiþ 17 siddhàrthaþ 18 ÷akaþ 19 . iti ÷abdaratnàvalã .. (asya hi gautamãputtratve pramàõaü yathà, lalitavistare 15 adhyàye . %<te sàntarvahirmçgayante . sàntarvahirmçgayamàõà na pa÷yanti sma . mahàprajàvatyapi gautamã paridevamànà mahãtale parivartate sma ràjànaü ÷uddhodanamevàha . kùipraü màü mahàràja ! puttreõa saïginãü kuruùveti ..>% vaivasvatamanvantare saptarùãõàmanyatamaþ . yaduktaü harivaü÷e 7 . 34--35 .
     %<atrirva÷iùñho bhagavàn ka÷yapa÷ca mahànçùiþ .
     gautama÷ca bharadvàjo vi÷vàmitrastathaiva ca ..
     tathaiva puttro bhagavàn çcãkasya mahàtmanaþ .
     saptamo jamadagni÷ca çùayaþ sàmprataü divi ..>% ayameva tu viü÷atime dvàparayuge vedavyàsobabhåva . yathà, devãbhàgavate . 1 . 3 . 31
     %<atrirekonaviü÷e'tha gautamastu tataþ param ..>% kurukulajadhçtaràùñrapàõóusutànàmàcàryaþ kçpaþ . gotamavaü÷otpannatvàdevàsya tathàtvam . yathà, harivaü÷e 32 . 75--76 .
     %<avaskannaü ÷arastambe mithunaü samapadyata .
     kçpayà tacca jagràha ÷àntanurmçgayàïgataþ ..
     kçpaþ smçtaþ sa vai tasmàt gautamã ca kçpã tathà .
     ete ÷àradbatàþ proktà ete te gautamàþ smçtàþ ..>% munibhedaþ . sa tu ekatadvitàdimunãnàü pità . yathà, mahàbhàrate . 9 . 36 . 7--9 .
     %<àsan pårbayuge ràjan ! munayo bhràtarastrayaþ .
     ekata÷ca dvita÷caiva trita÷càdityasannibhàþ .
     sarve prajàpatisamàþ prajàvantastathaiva ca ..
     brahmalokajitaþ sarve tapasà brahmavàdinaþ .
     teùàntu tapasà prãto niyamena damena ca ..
     abhavadgautamo nityaü pità dharmarataþ sadà ..>% sthàvaraviùabhedaþ . iti hemacandraþ . 4 . 265 ..)

#<gautamasambhavà>#, strã, (gautamaþ sambhavo yasyàþ . yadvà, gautamàt sambhavatãti . sabh + bhå + ac .) godàvarã nadã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gautamã>#, strã, (gotamasya iyam . tasyedamityaõ tataþ striyàü ïãp .) durgà . iti medinã .. me . 43 .. (yathà, harivaü÷e . 176 . 7 .
     %<gautamãü kaüsaghàtà¤ca ya÷odànandavardhinãm ..>%) ràkùasãvi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. godàvarã nadã . (yathà, goþ ràmàyaõe . 6 . 2 . 27 .
     %<yo nadãü gautamãü ramyàü giriü paryeti càrvudam ..>% tathà ca hàrãte prathamasthàne saptame'dhyàye .
     %<pa÷cimàdrisamudbhåtà gautamã puõyabhàvanà .
     asyàþ ÷ãtaü jalaü vàpi kaphavàtavikàrahçt ..
     pittapra÷amanaü balyaü måtradoùavikàrakçt .
     puõyà payasvinã vaiùà praõãtà ca varànanà ..
     droõà govardhanã cànyà gautamyànugatà imàþ .
     àsàü jalaü ghanaü nàtivàta÷leùmavikàrakçt ..>%) gorocanà . iti ràjanirghaõñaþ .. (gotamasyàpatyaü strã . gotamavaü÷ãya÷aradvataþ kanyàtvàdasyàstathàtvam . kçpã . sà tu droõasya bhàryà a÷vatthàmno màtà ca . yathà, mahàbhàrate . 1 . 131 . 23 .
     %<alabhat gautamã puttrama÷vatthàmànameva ca ..>% gàyattrãråpà mahàdevã . yathà, devãbhàgavate . 12 . 6 . 40 .
     %<gautamã gàminã gàdhà gandharvàpsara sevità ..>%)

#<gaudhàraþ>#, puü, (godhàyà apatyam . %<àragudãcàm .>% 4 . 1 . 130 . iti àrak .) godhikàtmajaþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 6 .. godhà iti khyàtaþ ..

#<gaudheyaþ>#, puü, (godhàyà apatyam . %<÷ubhràdibhya÷ca .>% 4 . 1 . 123 . iti óhak .) godhikàtmajaþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 6 ..

#<gaudheraþ>#, puü, (godhàyà apatyam . %<godhàyà óhrak .>% 4 . 1 . 129 . iti óhrak .) godhikàtmajaþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 6 ..

#<gauraü>#, klã, (gurate cittaü yatra . gura ÷a ïa udyamame + hala÷ceti gha¤ . tataþ svàrthe aõ . yadvà, gavate iti . guïa ÷abde + %<çjrendreti .>% uõàü . 2 . 28 . iti ranpratyayena nipàtanàt sàdhuþ .) padmake÷araþ . iti medinã . re 28 .. (padmake÷ara÷abde'sya vivçtirvyàkhyeyà ..) kuïkumam . svarõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gauraþ>#, puü, (gavate avyaktaü ÷abdayatãti . guïa ÷abde + %<çjraindreti .>% uõàü . 2 . 28 . ranpratyayena nipàtanàt siddham .) ÷vetasarùapaþ .
     (%<gaurastu sarùapaþ pràj¤aiþ siddhàrtha iti kathyate .
     sarùapastu rase pàke kañusnigdhaþ satiktakaþ ..
     tãkùõoùõaþ kaphavàtaghno raktapittàgnivardhanaþ .
     rakùoharo jayet kaõóåü kuùñha-koùñhakçmigrahàn ..
     yathà raktastathà gauraþ kintu gauro varo mataþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) candraþ . iti medinã . re . 28 .. dhavavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. pãtavarõaþ . goro iti bhaùà . tadvarõakaraõauùadhaü yathà --
     %<kuùmàõóanàlakùàrastu sagomåtra÷ca tattvacaþ .
     jalapiùñà haridrà ca sidvà mandànalena hi ..
     màhiùeõa purãùeõa veùñità vçùabhadhvaja ! .
     asyà udvartanaü kuryàdaïgagauratvamã÷vara ! ..>% iti gàruóe 194 adhyàyaþ .. ÷vetavarõaþ . aruõavarõaþ . tadvati tri . ityamaraþ .. (yathà, ràmàyaõe . 4 . 39 . 14 .
     %<taruõàdityagaurai÷ca ÷aragaurai÷ca vànaraiþ ..>% yathà ca raghuþ . 2 . 35 .
     %<kailàsagauraü vçùamàrurukùoþ pàdàrpaõànugrahapåtapçùñham .
     avehi màü kiïkaramaùñamårteþ kumbhodaraü nàma nikumbhamitram ..>%) ÷rãcaitanyadevaþ . ityanantasaühità .. (mçgavi÷eùaþ . yathà, bhàgavate . 3 . 10 . 22 .
     %<kharo'÷vo'÷vataro gauraþ ÷arabha÷camarã tathà .
     ete caika÷aphàþ kùattaþ ! ÷çõu pa¤canakhàn pa÷ån ..>%)

#<gauraþ>#, tri, vi÷uddhaþ . iti medinã . re . 27 ..

#<gauracandraþ>#, puü, (gaureõa taptahemavarõena candayati àhlàdayatãti . cadi àhlàde + õic + ran .) ÷rãcaitanyadevaþ . yathà --
     %<kçùõa÷caitanyagauràïgau gauracandraþ ÷acãsutaþ .
     prabhurgauro gauraharirnàmàni bhaktidàni me ..>% ityanantasaühità ..

#<gaurajãrakaþ>#, puü, (gauraþ ÷uklavarõo jãrakaþ .) ÷uklajãrakaþ . ÷àdà jãrà iti bhàùà .. tatparyàyaþ . ajàjã 2 ÷vetajãrakaþ 3 kaõàhvà 4 kaõajãraþ 5 kaõà 6 sitadãpyaþ 7 dãrghakaõà 8 sitàjàjã 9 gauràjàjã 10 . asya guõàþ . himatvam . rucikàritvam . kañutvam . madhuratvam . dãpanatvam . kçmiviùàdhmànanà÷itvam . cakùurhitatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gauratvak>#, puü (gaurã ÷uklavarõà tvag yasya .) iïgudãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gauravaü>#, klã, (gauravaü sàdhanatvenàstyasya . %<ar÷a àdibhyo'c .>% 5 . 2 . 127 . ityac .) abhyutthànam . iti hemacandraþ . 3 . 164 .. (gurorbhàvaþ . guru + %<igantàcca laghupårbàt .>% 5 . 1 . 131 . ityaõ .) gurutvam . iti mugdhabodham .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 163 . 18 .
     %<÷arãragauravàdasya ÷ilà gàtrairvicårõità ..>% utkarùaþ . yathà, raghuþ . 14 . 18 .
     %<÷u÷ràva tebhyaþ prabhavàdivçttaü svavikrame gauravamàdadhànam ..>% àdaraþ . yathà, kumàre . 3 . 1 .
     %<prayojanàpekùitayà prabhåõàü pràya÷calaü gauravamà÷riteùu ..>%)

#<gauravitaþ>#, tri, (gauravaü sa¤jàtamasyeti tàrakàditvàditac .) aryaþ . tatparyàyaþ . àryami÷raþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<gaura÷àkaþ>#, puü, (gauraþ gauravarõaþ ÷àko'syeti .) madhåkavçkùavi÷eùaþ . iti jañàdharaþ ..

#<gaurasarùapaþ># puü, (gaura÷càsau sarùapa÷ceti karmadhàrayaþ .) ÷vetasarùapaþ . (yathà --
     %<rakùoghnaþ sarùapaþ ÷vetaþ siddhàrtho gaurasarùapaþ ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..) tatparyàyaþ . anadyaþ 2 siddhàrthaþ 3 bhåtanà÷anaþ 4 kañusnehaþ 5 grahaghnaþ 6 kaõóåghnaþ 7 ràjikàphalaþ 8 tãkùõakaþ 9 duràdharùaþ 10 rakùoghnaþ 11 kuùñhanà÷anaþ 12 siddhaprayojanaþ 13 siddhasàdhanaþ 14 sitasarùapaþ 15 . asya guõàþ . kañutvam . tiktatvam . uùõatvam . vàtaraktagrahatvagdoùaviùabhåtavraõanà÷itvam . rucyatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. hçdyatvam . tãkùõa tvam . kapharakùaþkaõóåkuùñhakoñhakçminà÷itvam . raktapittàgnivardhanatva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. (parimàõavi÷eùaþ . yathà, manuþ . 8 . 133 .
     %<trasareõavo'ùñau vij¤eyà likùaikà parimàõataþ .
     tà ràjasaùapastisraste trayo gaurasaùapàþ ..>%)

#<gaurasuvarõaü>#, klã, (gauraþ ÷ubhraþ ataeva su ÷obhano varõo yasya .) patra÷àkavi÷eùaþ . tattu citrakåñade÷e prasiddham . tatparyàyaþ . svarõam 2 sugandhikam 3 bhåmijam 4 vàrijam 5 hrasvam 6 gandha÷àkam 7 kañu÷çïgàlam 8 cårõa÷àkàïkaþ 9 . asya guõàþ . ÷i÷iratvam . kaphapittajvaradàharucibhràntirakta÷ramanà÷itvam . pathyatva¤ca . iti ràjanighaõñaþ ..

#<gaurà>#, strã, (gauràdigaõe varõavàcina eva gaura÷abdasya grahaõàt atra vi÷uddhàrthaparatve ñàp .) gaurã . iti dviråpakoùaþ ..

#<gauràïgaþ>#, puü, (gauraü taptakà¤canavarõaü aïgaü kalevaraü yasya .) ÷rãcaitanyadevaþ . yathà --
     %<gauràïgaü gauradãptàïgaü pañhet stotraü kçtà¤jaliþ .
     nandagopasuta¤caiva namasyàmi gadàgrajam ..>% iti brahmajàmale caitanyakalpe caitanyastavaþ .. api ca kçùõajàmale .
     %<gauràïgo nàdagambhãraþ svanàmàmçtalàlasaþ ..>%

#<gauràrdrakaþ>#, puü, (gauravarõa àrdraka iva .) sthàvaraviùabhedaþ . iti hemacandraþ . 4 . 264 ..

#<gauràsyaþ>#, puü, (gauraü ÷uklavarõaü àsyaü mukhaü yasya .) kçùõavànaraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gaurikà>#, strã, (gauryeva . gaurã + svàrthe kan . hrasva÷ca .) aùñavarùãyà kanyà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<gaurilaþ>#, puü, (gauravarõo'syàstãti . gaura + bàhulakàdilac .) ÷ve tasarùapaþ . lauhacårõam . iti medinã . 87 ..

#<gaurã>#, strã, (gaura + %<ùidgauràdibhya÷ca .>% 4 . 1 . 41 . iti ïãù .) pàrvatã . (yathà, raghuþ . 2 . 26 .
     %<gaurãgurogahvaramàvive÷a ..>% pàrvatã kila gaurãmårtyà pãñhasthàne kànyakubja viràjate . yathà, devãbhàgavate . 7 . 30 . 58 .
     %<gaurã proktà kànyakubje rambhà tu malayàcale ..>%) asa¤jàtarajaþkanyà . (sà tu aùñavarùavayaskakanyakà . yaduktaü smçtau .
     %<aùñavarùà bhaved gaurã navavarùà tu rohiõã ..>% tathà ca mahàbhàrate . 1 . 222 . 47 . strãõasihasaü gaurãõàü suve÷ànàü muvarcasàm ..) haridrà . dàruharidrà . gorocanà . priyaïguvçkùaþ . vasudhà . nadãvi÷eùaþ . (yathà, mahàbhàrate . 6 . 9 . 25 .
     %<vastuü suvarõàü gaurã¤ca kimpunàü sahiraõvatãm ..>% gaïgà . yathà, kà÷ãkhaõóe . 29 . 49 .
     %<gaïgà gandhavatã gaurã gandharvanagarapriyà ..>%) varuõabhàryà . iti medinã . re . 28--29 .. såryavaü÷ãyaprasenajidràjabhàryà . yathà --
     %<lebhe prasenajidbhàryàü gaurãü nàma pativratàm .
     abhi÷astà tu sà bhartrà nadã vai bàhudà'bhavat ..>% iti harivaü÷aþ .. buddha÷aktivi÷eùaþ . iti hemacandraþ .. ma¤jiùñhà . ÷vetadårvà . mallikà . tulasã . suvarõakadalã . àkà÷amàüsã . iti ràjanirghaõñaþ .. ràgiõãvi÷eùaþ . sà tu màlavaràgapatnã . tasyà råpaü yathà, saïgãtadàmodare .
     %<àràmamadhyagatà kumàrikà ÷àradendumukhalakùmãþ .
     ràóã dàóimabãjaü dadhatã kãrànane gaurã ..>% (keùà¤cit mate tu iyaü kau÷ikaràgasya patnã . yaduktaü saïgãtadarpaõe ràgàdhyàye . 33 .
     %<toóã svàmbàvatã gaurã guõakrã kakubhà tathà .
     ràgiõyo ràgaràjasya kau÷ikasya varàïganàþ ..>% keùà¤cit mate iyaü ÷rãràgasya patnã . yaduktaü tatraiva ràgàdhyàye . 14 .
     %<màla÷rã trivaõã gaurã kedàrã madhumàdhavã .
     tataþ pàhàóikà j¤eyà ÷rãràgasya varàïganàþ ..>% asyà ràgavelà tçtãyapraharàt paraü ardharàtràbadhiþ ..)

#<gaurãjaü>#, klã, (gauryà jàyate iti . jan + óaþ .) abhrakam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gaurãputtraþ>#, puü, (gauryàþ puttraþ .) kàrtikeyaþ . iti halàyudhaþ ..

#<gaurãpuùpaþ>#, puü, (gaurãpriyaü pupyamasya .) priyaïgubçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gaurãlalitaü>#, klã, (gaurãva haridreva lalitam . pãtabarõatvàdasya tathàtvam .) haritàlam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gaurutalpikaþ>#, puü, (gurutalpaü guru÷ayyàü gurupatnãmityarthaþ gacchatãti . %<gacchatau paradàràdibhyaþ .>% 4 . 4 . 1 . ityasya bàrtiü iti ñhak .) gurupatnãgàmã . iti pràba÷vittaprakaraõe dharma÷àstram ..

#<gaulikaþ>#, puü, (guóe sàdhuþ . guóa + ñhak . óasya latvam .) muùkakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gaulyaü>#, klã, (guóasya bhàvaþ . guóa + ùya¤ . óasya latvam .) madhuram . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gau÷atikaþ>#, tri, (go÷atamasyàstãti . go÷ata +
     %<ekagopårbàt ñha¤ nityam . 5 . 2 . 118 .>% iti ñha¤ .) go÷atasvàmã . iti vyàkaraõam .. yàhàra eka ÷atagaru àche iti bhàùà ..

@<[Page 2,372c]>@
#<gauùñhãnaü>#, klã, (pårbaü bhåtaü goùñham . goùñha + %<goùñhàt kha¤ bhåtapårbe .>% 5 . 2 . 18 . iti kha¤ .) bhåtapårbakagosthànam . ityamaraþ . 3 . 1 . 13 .. pårbera goñha iti bhàùà .. (yathà, bhaññiþ . 4 . 21 .
     %<tàmuvàca sa goùñhãne vane strãpuüsabhãùaõe ..>%)

#<gratha>#, i ïa jaihmye . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüàtmaü-akaü-sakaü ca-señ .) rephayuktaþ . jaihmyamiha kuñilãbhàvaþ kuñilãkaraõa¤ca . i, karmaõi granthyate . ïa, granthate kàùñhaü kuñhilaü syàdityathaþ . granthate latàü vàyuþ kuñilàü karotãtyarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<grathitaü>#, tri, (grathyate sma iti . grantha ga darbhe + ktaþ . tato na lopaþ .) kçtagranthanam . gàüthà iti bhàùà . tatparyàyaþ . granthitam 2 dçbdham 3 . ityamaraþ . 3 . 1 . 86 .. gumphitam 4 . (yathà, raghuþ . 8 . 34 .
     %<kusumairgrathitàmapàrthivaiþ srajamàtodya ÷ironive÷itàm ..>%) àkràntam . hiüsitam . iti medinã . te . 106 ..

#<grantha>#, ki ga darbhe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüpakùe bhvàü-kryàü ca-paraü-sakaü-señ .) rephayuktaþ . darbho granthanam . ki, granthayati granthati . ga, grathnàti màlàü màlikaþ . granthimudgrathayituü hçdaye÷aþ . iti màghe cintyam . iti durgàdàsaþ ..

#<granthaþ>#, puü, (grantha ga darbhe + bhàve gha¤ .) gumphaþ . granthanà . dhanam . (grathyate viracyate iti . grantha + karmaõi gha¤ .) ÷àstram . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 1 . 80 .
     %<granthagranthiü tadà cakre munirgåóhaü kutåhalàt ..>%) dvàtriü÷advarõanirmitiþ . anuùñupchandaþ÷lokaþ . iti hemacandraþ ..

#<granthakartà>#, [ç] tri, granthaü karotãti . kç + tçcpratyayaþ . granthakàraþ . pustakakàrakaþ . ÷àstrakçt ..

#<granthakuñã>#, strã, (granthasya kuñã gçhàdisthànam .) lekhyasthànam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<granthanaü>#, klã, (grantha + bhàve lyuñ .) gumphanam . granthanà . tatparyàyaþ . sandarbhaþ 2 racanà 3 gumphaþ 4 ÷ranthanam 5 . iti hemacandraþ . 3 . 317 ..

#<granthanà>#, strã, (grantha + bhàve yuc . striyàü ñàp .) granthanam . iti mugdhabodham ..

#<granthiþ>#, puü, (grantha ga sandarbhe + %<svanikaùya¤jyasivasivanisanidhvanigranthicaribhya÷ca .>% uõàü . 4 . 139 . iti bhàvakaraõàdau yathàyathaü iþ .) vaü÷àdisandhiþ . gàüñi iti bhàùà . tatparyàyaþ . parva 2 paruþ 3 . ityamaraþ . 2 . 4 . 162 .. kàõóasandhiþ 4 . (yathà, àryàsapta÷atyàm . 168 .
     %<ikùoriva sundari ! mànasya granthirapi kàmyaþ ..>%) bhadramustà . hitàvalã . piõóàluþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (anyonyàdhyàsaþ . màyàpà÷aþ . yathà, bhàgavate . 1 . 2 . 21 .
     %<bhidyate hçdayagranthi÷chidyante sarvasaü÷ayàþ ..>%) kauñilyam . granthiparõavçkùaþ . (yathà, carake såtrasthàne tçtãye'dhyàye .
     %<manaþ÷ilà tvakkuñajàt sakuùñhaþ saloma÷aþ saióagajaþ kara¤jaþ .
     granthi÷ca bhaurjaþ karavãramålaü cårõàni sàdhyàni tuùodakena ..>%) bandhanam . rugbhedaþ . iti medinã . the . 6 .. tasya nidànasaüpràptã yathàha màdhavakaraþ .
     %<vàtàdayo màüsamasçkpradruùñàþ sandåùya medà÷ca tathà ÷irà÷ca .
     vçttonnataü vigrathitantu ÷othaü kurvantyato granthiriti pradiùñaþ ..>% tasya vàtikaråpaü yathà --
     %<àyamyate vç÷cyati tudyate ca prabhraü÷yate mathyati bhidyate ca .
     kçùõo mçdurvastirivàtata÷ca bhinnaþ sraveccànilaje'sramaccham ..>% paittikaråpaü yathà --
     %<daüdahyate dhåpyati cuùyate ca pàpacyate prajvalatãva càpi .
     raktaþ sapãto'pyathavàpi pittàt bhinnaþ sraveduùõamatãva càsram ..>% ÷laiùmikaråpaü yathà --
     %<÷ãto vivarõo'lparujo'tikaõóåþ pàùàõavatsaühananopapannaþ .
     ciràbhivçddhi÷ca kaphaprakopàdbhinnaþ sravecchuklaghana¤ca påyam ..>% (athàsya sasampràptikalakùaõaü yathà --
     %<kaphapradhànàþ kurvanti medomàüsàsragàmalàþ .
     vçttonnataü yaü ÷vayathuü sagranthirgrathanàt smçtaþ ..
     doùàsramàüsamedo'sthi ÷iràvraõabhavà nava .
     te tatra vàtàdàyàmatodabhedànvito'sitaþ ..
     sthànàt sthànàntaragatirakasmàddhàniùñaddhimàn .
     mçdurvastirivànaddho vibhinno'cchasravatyasçk ..
     pittàt sadàhaþ pãtàbho rakto và pacyate drutam .
     bhinno'sramuùõaü sravati ÷leùmaõà nãrujo ghanaþ ..
     ÷ãtaþ savarõaþ kaõóåmàn pakvaþ påyaü sravedghanam .
     doùairduùñe'sçji granthirbhavenmårchatsu jantuùu ..
     ÷iràmàüsa¤ca saü÷ritya sasvàpaþ pittalakùaõaþ .
     màüsalairdåùitaü màüsàhàrai÷ca granthimàvahet ..
     snigdhaü mahàntaü kañhinaü ÷irànaddhaü kaphàkçtim .
     pravçddhaü medurairmedonãtaü màüse'thavà tvaci ..
     vàyunà kurute granthiü bhç÷aü snigdhaü mçduü calam .
     ÷leùmatulyàkçtiü dehakùayavçddhikùayodayam ..
     sa vibhinno ghanaü medastàmràsitasitaü sravet .
     asthibhaïgàbhighàtàbhyàmunnatàvanatantu yat ..
     so'sthiyanthiþ padànte ca sahasàmbho'vagàhanàt .
     vyàyàmàdvà pratàntasya ÷iràjàlaü sa÷oõitam ..
     vàyuþ sampãóya saïkocya vakrãkçtya vi÷oùya ca .
     niùphuraü nãrujaü granthiü kurute sa ÷iràhvayaþ ..
     aråóhe råóhamàtre và vraõe sarvarasà÷inaþ .
     sàrdre và bandharahite gàtre'÷màbhihate'thavà ..
     vàtàsramasrutaü duùñaü saü÷oùya grathitaü vraõam .
     kuryàt sadàhaþ kaõóåmàn vraõagranthirayaü smçtaþ ..
     sàdhyà doùàsramedojà na tu sthålakharà÷calàþ .
     marmakaõñhodarasthà÷ca-- ..>% iti vàbhañenottarasthàne 29 adhyàye uktam ..) tasya cikitasà yathà --
     %<svarjikàmålakakùàraþ ÷aïkhacårõasamanvitaþ .
     etena vihito lepo hanti granthiü tathàrvudam ..
     granthirna yo na÷yati bheùajena niùkàsya taü ÷astracikitasakena .
     jàtyàdipakvena ghçtena vaidyo vraõyena ttànyena ca sa¤cikitset ..>% granthãnuddhçtya pa÷càttu vraõoktaü kramamàcaret . ÷iràgranthiü vihàyànye ÷eùe ÷astraü prayu¤jate .. anye àcàryàþ . iti bhàvaprakà÷aþ ..
     (%<granthiùvàmeùu kartavyà yathàsvaü ÷ophavat kriyà .
     bçhatãcitrakavyàghrãkaõàsiddhena sarpiùà ..
     snehayecchuddhikàma¤ca tãkùõaiþ ÷uddhasya lepanam .
     saüsvedya bahu÷o granthiü vimçdnãyàt punaþ punaþ ..
     eùa vàte vi÷eùeõa kramaþ pittàsraje punaþ .
     jalaukaso himaü sarvaü kaphaje vàtiko vidhiþ ..
     tathàpyapakvaü chittvainaü sthite rakte'gninà dahet .
     sàdhya÷eùaü sa÷eùo hi punaràpyàyate dhruvam ..
     màüsavraõodbhavau granthã pàñayedevameva ca .
     kàryaü medobhave'pyetattaptaiþ phàlàdibhi÷ca tam ..
     pramçdyàttiladigdhena cchannaü dviguõavàsasà .
     ÷astreõa pàñayitvà và dahenmedasi såddhçte ..
     ÷iràgranthau nave peyaü tailaü sàhacarantathà .
     upanàho'nilaharairvastikarma÷iràvyaghaþ ..
     aïgaikade÷eùvanilàdibhiþ syàt svaråpadhàrã sphuraõaþ ÷iràbhiþ .
     granthirmahànmàüsabhavastvanartirmedobhavaþ snigdhatama÷cala÷ca ..
     taü ÷odhitaü sveditama÷makàùñhaiþ sàïguùñhadaõóairvinayedapakvam .
     vipàñya coddhçtya bhiùak sakoùaü ÷astreõa dagdhvà vraõavaccikitset ..
     adagdha ãùat pari÷odhita÷ca prayàti bhåyo'pi ÷anairvivçddhim .
     tasmàda÷eùaþ ku÷alaiþ samantàcchedyo bhavedvãkùya ÷arãrade÷àn ..
     ÷oùe kçte pàkava÷ena ÷ãryet tataþ kùatotthaþ prasaredvisarpaþ .
     upadrabaü taü prativàrayejj¤aþ svairbheùajaiþ pårbatarairyathoktaiþ ..
     tataþ krameõàsya yathàvidhànaü vraõaü vraõaj¤astvarayà cikitset ..>% iti carake cikitsàsthàne 17 adhyàyaþ .. aparà cikitsà ca yathà --
     %<granthiùvathàmeùu bhiùagvidadhyàcchophakriyàyàü vihitaü vidhij¤aþ .
     rakùedbala¤càpi narasya nityaü tadrakùitaü vyàdhibalaü nihanti ..
     tailaü pibet sarpiratho dvayaü và dattvà vasàü và trivçtaü vidadhyàt .
     apehi vàtàda÷amålasiddhaü vaidya÷catuþsnehamatho dvayaü và ..
     hiüsràtha rohiõyamçtàtha bhàrgã ÷yonàkavilvàgurukçùõagandhàþ .
     gojã ca piùñà saha tàlapatryà granthau vidheyo'nilaje pralepaþ ..
     svedopanàhàn vividhàü÷ca kuryàttathà prasiddhànaparàü÷ca lepàn .
     vidàrya và pakvamapohya påyaü prakùàlya vilvàrkanarendratoyaiþ ..
     tilaiþ sapa¤càïgulapatrami÷raiþ saü÷odhayet saindhavasaüprayuktaiþ .
     ÷uddhaü vraõaü vàpyuparopayeyustailena ràsnà savalànvitena ..
     vióaïgayaùñãmadhukàmçtàbhiþ siddhena vàkùãrasamanvitena .
     jalaukasaþ pittakçte hitàstu kùãrodakàbhyàü pariùecana¤ca ..
     kàkolivargasya ca ÷ãtalàni pibet kaùàyàõi sa÷arkaràõi .
     dràkùàrasenekùurasena vàpi cårõaü pibeccàpi harãtakãnàm ..
     madhåkajambvarjunavetasànàü tvagbhiþpradàhànavacàrayeta .
     sa÷arkarairvà tçõa÷ånyakandairdihyàdabhãkùõaü mucukundajairvà ..
     vidàrya và pakvamapohya påyaü dhàvet kaùàyeõa vanaspatãnàm .
     tilaiþ sayaùñãmadhukairvi÷odhya sarpiþ prayojyaü madhurairvipakvam ..
     hçteùu doùeùu yathànupårbyà granthau bhiùak ÷leùmasamutthite tu .
     svinnasya vimlàpanameva kuryàdaïguùñhalohopalaveõudaõóaiþ ..
     vikaïkatàragbadhakàkaõantã kàkàdanã tàpasavçkùamålaiþ .
     àlepayet piõóaphalàrkabhàrgã kara¤jakàlàmadanai÷ca vidvàn ..
     amarmajàtaü ÷amamaprayàtamapakvamevàpaharedbidàrya .
     dahet sthite vàsçji siddhakarmà sadyaþ kùatokta¤ca vidhiü vidadhyàt ..
     yà màüsakandyaþ kañhinà bçhatyastàùveùa yojya÷ca vidhirvidhij¤aiþ .
     ÷astreõa vyàpàdya supakamà÷u prakùàlayet pathyatamaiþ kaùàyaiþ ..
     saü÷odhanaista¤ca vi÷odhayeyuþ kùàrottaraiþ kùaudraghçtapragàóhaiþ .
     ÷uddhe ca tailaü tvavacàraõãyaü vióaïgapàñhàrajanãvipakvam ..
     medaþ samutthe tilakalkadigdhaü dattvopariùñhàddviguõaü pañàntam .
     hutà÷ataptana muhuþ pramçjyàllohena dhãmàn dahanaü hitàya ..
     pralipya dàrvãmatha làkùayà và prataptayà svedanamasya kàryam .
     nipàtya và ÷astramapohya medodahet supakvantvathavà vidàryam ..
     prakùàlya måtreõa tilaiþ supiùñaiþ suvarcikàdyairharitàlami÷raiþ .
     sasaindhavaiþ kùaudraghçtapragàóhaiþ kùàrottarairenamabhipra÷odhya ..>% iti su÷rute cikitsitasthàne'ùñàda÷e'dhyàye ..)

#<granthikaü>#, klã, (granthibhiþ kàyati prakà÷ate iti . kai + kaþ .) pippalãmålam . (asya paryàyà yathà,
     %<granthikaü pippalãmålamuùaõaü cañakà÷iraþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathamaü bhàge ..) granthiparõam . gugguluþ . iti medinã . re . 6 ..

#<granthikaþ>#, puü, (granthibhiþ parvabhiþ kàyatãti . granthi + kai + kaþ .) karãraþ . (granthinà kauñilyena kàyatãti . kai + kaþ . yadvà granthaþ pa¤jikàsyàstãti ñhan .) daivaj¤aþ . (yathà, mahà bhàrate . 14 . 70 . 7 .
     %<tatra mallà nañà÷caiva granthikàþ saukhya÷àyikàþ .
     såtamàgadhasaïghà÷càpyastuvaüstaü janàrdanam ..>%) sahadevàkhyapàõóavaþ . iti medinã . ke . 81 .. (nakula÷ca . iyamàkhyà tu yadànena chadmaråpiõà viràñagçhe vàsaþ kçtastadaiva jàtà . yathà, mahàbhàrate . 4 . 3 . 2 . nakula uvàca .
     %<a÷vabandho bhaviùyàmi viràñançpateraham .
     sarvathà j¤ànasampannaþ ku÷alaþ parirakùaõe .
     granthiko nàma nàmnàhaü karmaitat supriyaü mama ..>%)

#<granthitaü>#, tri, (granthyate sma iti . grathi + ktaþ .) grathitam . ityamaraþ . 3 . 1 . 86 ..

#<granthidalà>#, strã, (granthirdaleùu patreùu yasyàþ .) màlàkandaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<granthidårvà>#, strã, (granthibahulà dårvà . ÷àkapàrthivàdivat samàsaþ .) màlàdårvà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<granthiparõaü>#, klã, (granthiùu parõàni yasya . granthipracuràõi parõàni yasyeti và .) vçkùavi÷eùaþ . gàüñhiyàlà iti bhàùà .. tatparyàyaþ . ÷ukam 2 varhipuùpam 3 sthauõeyam 4 kukkuram 5 . ityamaraþ . 2 . 4 . 132 .. varhiþpuùpam 6 varhã 7 puùpam 8 varham 9 ÷ukavarham 10 . iti taññãkà .. sthauõeyakam 11 ku÷apuùpam 12 gutthakam 13 . iti ratnamàlà .. vi÷ãrõàkhyam 14 svàràmagucchakam 15 varhiþ 16 ÷ukapuccham 17 ÷ukacchadam 18 . iti granthàntaram .. granthikam 19 kàkapuùpam 20 nãlapuùpam 21 sugandham 22 tailaparõakam 23 . asya guõàþ . tiktatvam . tãkùõatvam . kañutvam . uùõatvam . dãpanatvam . laghutvam . kaphavàtaviùa÷vàsakaõóådaurgandhyanà÷itva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. asya lepanaguõaþ . råkùatàlakùmãràkùasajvaranà÷itvam . iti ràjavallabhaþ ..

#<granthiparõaþ>#, puü, (granthiþ parva tatpracuràõi parõànyasya .) corakanàmagandhadravyam . iti ràjanirghaõñaþ .. (coraka÷abde'sya guõàdayo j¤eyàþ ..)

#<granthiparõà>#, strã, (granthiparõa + ñàp .) jatukàlatà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<granthiparõã>#, strã, (granthiparõa + gauràditvàt ïãù .) gaõóadårvà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<granthiphalaþ>#, puü, (granthiyuktaü phalamasya .) ÷àkuruõóavçkùaþ . kapitthavçkùaþ . madanavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<granthimatphalaþ>#, puü, (granthirasyàstãti matup . granthimat parvavi÷iùñaü phalaü yasya .) lakucaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<granthimàn>#, [t] puü, (granthirastyasyàsmin và . granthi + matup .) asthisaühàrakavçkùaþ . hàóabhàïgà iti hàóajoóà iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . asthisaühàrã 2 vajràïgã 3 asthi÷çïkhalà 4 . asya guõàþ . vàta÷leùmakçmidurnàmanà÷itvam . asthiyoktçtvam . uùõatvam . sàrakatvam . amlarogapittakàritvam . råkùatvam . svàdutvam . laghutvam . vçùyatvam . pàcanatva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. ratnamàloktaparyàyà ràjavallabhoktaguõà÷càsthisaühàra÷abde draùñavyàþ .. (granthiyukte, tri . yathà, kumàre . 3 . 46 .
     %<kaõñhaprabhàsaïgavi÷eùanãlàü kçùõatvacaü granthimatãü dadhànam ..>%)

#<granthimålaü>#, klã, (granthirmåle yasya .) gç¤janam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<granthimålà>#, strã, (granthibahulaü målaü yasyàþ . ÷àkapàrthivàditvàt samàsaþ .) màlàdårvà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<granthilaü>#, klã, (granthirvidyate'sya . granthi + %<sidhmàdibhya÷ca .>% 5 . 2 . 97 . iti lac .) pippalãmålam . iti ràjanirghaõñaþ .. àrdrakam . iti ÷abdacandrikà ..

#<granthilaþ>#, puü, (granthirasyàstãti . %<sidhmàdibhya÷ca .>% 5 . 2 . 97 . iti lac .) vikaïkatavçkùaþ . vaüici iti bhàùà .. (paryàyo'sya yathà --
     %<vikaïkataþ sruvàvçkùo granthilaþ svàdukaõñakaþ .
     sa eva yaj¤avçkùa÷ca kaõñakã vyàghapàdapi ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) karãravçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 37, 77 .. taõóulãya÷àkam . hitàvalã . piõóàluþ . coraka nàmagandhadravyam . vikaõñakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. granthiyukte tri . iti medinã . le . 85 .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 500 .
     %<roùeõaiva mayà sakhi ! vakro'pi granthilo'pi kañhino'pi .
     çjutàmanãyatàyaü sadyaþ svedena vaü÷a iva ..>%)

#<granthilà>#, strã, (granthila + ñàp .) bhadramustà . (bhadramustà ÷abde'syà guõàdikaü j¤àtavyam ..) màlàdårvà . gaõóadårvà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<granthivarhã>#, [n] puü, (granthibhirvarhati vardhate iti . vçha vçddhau + õiniþ .) granthiparõavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<granthiharaþ>#, puü, (granthiü kauñilyaü harati parakçtakuñilatàü kàryajañilatàü và vibhedayatãtyarthaþ . granthi + hç + ac .) amàtyaþ . mantrã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<granthãkaü>#, klã, (granthibhiþ kàyatãti . granthi + kai + kaþ . nipàtanàt dãrghatvam .) granthikam . pippalãmålam . iti dviråpakoùaþ ..

#<grasa>#, u ïa bhakùaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüàtmaü-sakaü-señ .) rephayuktaþ . u, grasitvà grastvà . ïa, grasate . himàü÷umà÷u grasate . iti màghaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<grasa>#, ki gràse . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-- pakùe bhvàü-paraü-sakaü señ .) rephayuktaþ . ki, gràsayati phalaü lokaþ . grasati tava mukhenduü pårõacandraü vihàya . imaü grahaõe pañhanti kecit . iti durgàdàsaþ ..

#<grastaü>#, tri, (grasyate sma iti . grasa + ktaþ . %<yasya vibhàùà .>% 7 . 2 . 15 . iti ióabhàvaþ .) luptavarõapadam . asampårõavàkyam . bhuktam . (yathà, ràmàyaõe . 2 . 42 . 12 .
     %<ràj¤o nàtibabhau råpaü grastasyàü÷umrato yathà ..>%) khàditam . ityamaraþ . 1 . 6 . 20 .. (àkràntam . yathà, yàj¤avalkye . 3 . 244 .
     %<dãrghatãvràmayagrastaü bràhmaõaü gàmathàpi và ..>%)

#<graha>#, ga ¤a grahaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (kyràüubhaü-sakaü-señ .) ga ¤a, gçhõàti gçhõãte . iti durgàdàsaþ ..

#<graha>#, å ki àdàne . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-pakùe bhvàü-paraü-sakaü-señ .) å, agrahãt aghràkùãt . ki, gràhayati grahati . eùa hvàdireva manyate tatràpyàtmanepadã eva . iti durgàdàsaþ ..

#<grahaþ>#, puü, (gçhõàti gativi÷eùàniti . yadvà, gçhõàti phaladàtçtvena jãvàniti . grah + %<vibhàùà grahaþ .>% 3 . 1 . 143 . iti pakùe ac .) såryàdinava . yathà . ravisomamaïgalabudhabçhaspati÷ukra÷aniràhuketavaþ . (yaduktam --
     %<sårya÷candro maïgala÷ca budha÷càpi bçhaspatiþ .
     ÷ukraþ ÷anai÷caro ràhuþ ketu÷ceti nava grahàþ ..>%
     %<lokànadrãn svaràn dhàtån munãn dbãpàn grahànapi .
     samidhaþ sapta saïkhyàtàþ saptajihvà havirbhujaþ ..>% ityanena grahàõàü yat saptatvamuktaü tat varàhamatànusàreõetyavadheyam . etena ràhuketvorgrahatvaü sarve nàdriyante iti såcitam ..) teùàmaùñadhà gatiryathà . vakrà 1 ativakrà 2 kuñilà 3 mandà 4 mandatarà 5 samà 6 ÷ãghrà 7 ÷ãghratarà 8 . iti jyotiùam .. teùàü dhyànàni yathà . tatra såryasya dhyànam .
     %<kùattriyaü kà÷yapaü raktaü kàliïgaü dvàda÷àïgulam .
     padmahastadvayaü pårbànanaü saptà÷vavàhanam ..
     ÷ivàdhidaivataü såryaü vahnipratyadhidaivatam .. * ..>% somasya dhyànam .
     %<sàmudraü vai÷yamàtreyaü hastamàtraü sitàmbaram .
     ÷vetaü dvibàhuü varadaü dakùiõaü sagadetaram ..
     da÷à÷vaü ÷vetapadmasthaü vicintyomàdhidaivatam .
     jalapratyadhidaiva¤ca såryàsyamàhvayettathà .. * ..>% maïgalasya dhyànam .
     %<àvantyaü kùattriyaü raktaü meùasthaü caturaïgulam .
     àraktamàlyavasanaü bhàradbàjaü caturbhujam ..
     dakùiõordhvakramàcchaktivaràbhayagadàkaram .
     àdityàbhimukhaü devaü tadvadeva samàhvayet ..
     skandàdhidaivataü bhaumaü kùitipratyadhidaivatam .. * ..>% budhasya dhyànam .
     %<màgadhaü dvyaïgulàtreyaü vai÷yaü pãtaü caturbhujam .
     vàmordhvakramata÷carmagadàvaradakhaóginam ..
     såryàsyaü siühagaü saumyaü pãtavastraü tathàhvayet .
     nàràyaõàdhidaiva¤ca viùõupratyadhidaivatame .. * ..>% bçhaspateþ dhyànam .
     %<dbijamàïgirasaü pãtaü saindhava¤ca ùaóaïgulam .
     dhyàtvà pãtàmbaraü jãvaü sarojasthaü caturbhujam ..
     dakùordhvàdakùavaradakarakàdaõóamàhvayet .
     brahmàdhidaivaü såryàsyamindrapratyadhidaivatam .. * ..>% ÷ukrasya dhyànam .
     %<÷ukraü bhojakañaü vipraü bhàrgava¤ca navàïgulam .
     padmasthamàhvayet såryamukhaü ÷vetaü caturbhujam ..
     sadàkùavarakarakàdaõóahastaü sitàmbaram .
     ÷akràdhidaivataü dhyàyet ÷acãpratyadhidaivatam .. * ..>% ÷anerdhyànam .
     %<sauràùñraü kà÷yapaü ÷ådraü såryàsyaü caturaïgulam .
     kçùõaü kçùõàmbaraü gçdhragataü sauriü caturbhujam ..
     tadvadbàõavaraü ÷ålaüdhanurhastaü samàhvayet .
     yamàdhidaivataü pràjàpatipratyadhidaivatam .. * ..>% ràhordhyànam .
     %<ràhuü malayajaü ÷ådraü paiñhãnaü dvàda÷àïgulam .
     kçùõaü kçùõàmbaraü siühàsanaü dhyàtvà tathàhvayet .
     caturbàhuü khaógavara÷ålacarmakarantathà .
     kàlàdhidaiva såryàsyaü sarpapratyadhidaivatam .. * ..>% ketånàü dhyànam .
     %<kau÷advãpaü ketugaõaü jaiminãyaü ùaóaïgulam .
     dhåmraü gçdhragataü ÷ådramàhvayedvikçtànanam ..
     såryàsyaü dhåmravasanaü varadaü gadinaü tathà .
     citraguptàdhidaiva¤ca brahmapratyadhidaivatam ..>% iti grahayàgatattvam .. teùàü kàmaråpe sthànàni dhyànamantràdi÷ca yathà,
     %<pårbaü sumadanàyàstu brahmakùetrasya pa÷cime .
     mahàkùetraü yatra deva àdityaþ satataü sthitaþ ..
     bhairavasya hitàrthàya yadà sarve suràþ sthitàþ .
     kàmaråpe mahàpãñhe brahmendravaruõàdayaþ ..
     tadà tattvàhvaye ÷aile ÷rãsåryo'pi vyavasthitaþ .
     trisrotà nàma tasyàsti nadã pårbadi÷i sthità ..
     kàpotaü karaõaü pa÷càdyasya kuõóadvayaü sthitam .
     kàpotakuõóe vidhivat snàtvà karaõakuõóake ..
     tattvàcalaü samàruhya saüpåjya ca divàkaram .
     sakçdeva naro yàti bhàskarasya gçhaü prati ..
     såryara÷misamudbhåta ! kàpota ! karaõàmçta ! .
     puõyatoya ! mahàghoraü pàpaü kàpota ! me hara ! ..
     ityanena tu mantreõa snàtvà kàpotapuùkare .
     karaõaü samupaspç÷ya tattva÷aile raviü yajet ..
     trividhaü brahmabãjantu sahasrapadamantataþ .
     ra÷mayeti caturthyantaü devatàyàþ ÷ucestataþ ..
     aïgabãjamidaü proktamàdityasyàtikàmadam ..>% dhyànaü yathà --
     %<padmàsanaþ padmakaraþ padmagarbhasamadyutiþ .
     saptà÷vaþ saptarajju÷ca dvibhujo bhàskaraþ sadà ..
     vartlaü maõóalaü càsya aùñapatrasamanvitam .
     aïguùñhàdyaïgulãnàntu hçdàdãnàü tathà ca ùañ ..
     aïgamantreõa saüyukta upàntyo vahnisaüyutaþ .
     sarvanyàse samuddiùño mantraþ sarvaphalapradaþ ..
     hçcchirastu ÷ikhàvarùmanetràsyodarapçùñhataþ .
     vàhvoþ pàõyorjaïghayostu pàdayo÷càpi vinyaset ..
     jaghane tu samastàni kramànmantràkùaràõi tu .
     krama÷cottaratantroktaþ påjane'sya prakãrtitaþ ..
     visarjanaü tathai÷ànyàü vidyàdyà dala÷aktayaþ .
     nirmàlyadhçgugracaõóo màñharàdyàstu pàrùõayaþ ..
     bãjamuttaratantrasya pårbataþ pratipàditam .
     anena vidhinà tatra påjayitvà surottamam ..
     sa kàmànakhilàn pràpya iha loke sa uttamaþ .
     sukhã ÷eùe tato gacchedbhàskarasyàlayaü prati .. 1 ..>% iti kàlikàpuràõe 80 adhyàyaþ ..
     %<pårbaü vàyugireþ ÷aila÷candrakåña iti smçtaþ .
     trikoõastàmrasaükà÷astadårdhve candramaõóalam ..
     dbitãyavargasyàdyantu vindbindubhyàmalaïkçtam .
     candrabãjamiti proktaü tena candraü prapåjayet ..
     adyàpi pratidar÷e tu parvataü taü ni÷àpatiþ .
     pradakùiõãkarotyeva da÷abhi÷cà÷vabhiryutaþ ..
     tasyaiva pårbabhàge tu somakuõóàhvayaü saraþ .
     tatra snàtvà ca pãtvà ca naraþ kaivalyama÷nute ..
     svargàdavabhçta÷candraþ kàmàkhyàsevane yadà .
     tadà tadra÷misaïghàtaniþsçtàstoyarà÷ayaþ ..
     taistoyairvàsavaþ kuõóamakarodindracandrayoþ .
     madhye puõyatamasthàne svayaü brahma÷ilopari ..
     candrara÷misamudbhåtacandrakuõóa mahodadhe .
     sudhàsravaõa sàhvàda tvaü candra kaluùaü hara ..
     ityanena tu mantreõa yaþ snàtvà candrapàthasi .
     candrakåñaü samàruhya påjayedyastu taü naraþ ..
     avicchinnà santatistu sukàntà tasya jàyate .
     paratra candrabhavanaü bhittvà yàti paraü padam ..>% dhyànaü yathà --
     %<÷vetaþ ÷vetàmbaradharo da÷à÷vo hemabhåùitaþ .
     gadàpàõirdvibàhu÷ca smartavyo varadaþ ÷a÷ã .. 2 ..
     pårbasyàü karpañàkhyàttu ÷ailàccitra iti smçtaþ .
     yaþ pårbabhàgaprànto'bhåddi÷yàgneyyàü vyavasthitaþ ..
     pãñhasya bràhmagràvastu arbàk parvata ucyate .
     tasmin vasanti satataü grahà ràjan ! yathecchayà ..
     tatra tàn påjayedyastu sa nàpnotyàpadaü kvacit .
     råpaü mantra¤ca såryasya candrasya pratipàditam .
     saptànàmitareùàntu mantraü råùaü ÷çõuùva me ..
     raktàmbaradharaþ ÷ålã ÷aktimàü÷ca gadàdharaþ .
     caturbhujo meùaratho varado maïgalo mataþ .. 3 ..
     pãtàmbavadharaþ ÷ålã pãtamàlyànulepanaþ .
     khaógacarmagadàpàõiþ siü hastho varado budhaþ .. 4 ..
     svarõagauraþ pãtavàsàþ svarõapaïkajasaüsthitaþ .
     màlàü kamaõóaluü daõóaü vàmena varadàyakam ..
     caturbhujaü susambaddhaü cintayeüddevatãrthakam .
     savvairdavagaõairnityaü namyamànaü manoharam .. 5 ..
     ÷uklavastraü ÷uklavarõaü ÷aïkhanàgoparisthitam .
     caturbhujaü càkùamàlàü pustaka¤ca varàbhaye ..
     kramàddakùiõavàmàbhyàü dhatte daityaguruþ sadà .. 6 ..
     indranãlanibhaþ ÷ålã varado gçdhravàhanaþ .
     pà÷abàõàsanadharo dhyàtavyo'rkasutaþ sadà .. 7 ..
     kàmadevasya bãjantu mantraü bhaumasya kãrtitam . maü .
     durgàyà netrabãjasya yattu madhyàkùaraü ÷ubham .
     tanmantraü ÷a÷iputtrasya sarvakàmaphalapradam .. bu ..
     bhakàrapa¤camo yastu caturthasvarasaüyutaþ .
     gaõe÷abãjaü tadidaü gurormantraü prakãrtitam .. bç ..
     bindbindusaüyuta¤càpi pårbavarõadbayaü punaþ .
     saptamasvarasaüyukto bhakàrasvàdirantaram ..
     pràntavargàdyakùarantu bindvindubhyàü samanvitam .
     bhaveücchukrasya bãjantu sarvakàmasamçddhidam .. ÷u ..
     pràntavargàdyakùarantu candrabindusamanvitam .
     àdyamantyasvaropetaü tadevendvàdisaüyutam .
     ÷anai÷carasya mantro'yaü sarvadoùavinà÷anaþ .. ÷a ..
     binducandrasamàyuktaü nàmàdyakùara eva và .
     teùàü sarvagrahàõàü vai mantrasaïghaþ prakãrtitaþ ..
     ÷àntike pauùñike kçtye ebhirmantrairgrahànimàn .
     påjayet sarbadà dhãro bhåtikàmo mahàmatiþ ..
     varadàbhayahasta÷ca khaógacarmadharastathà .
     siühàsanagataþ kçùõo ràhudhãüraiþ pracakùyate .. 8 ..
     dhåmravarõo vi÷àlàkùaþ puccharåpã caturbhujaþ .
     khaógacarmagadàbàõapàõiþ ketuþ ÷avàsanaþ .. 9 ..
     upàntàdidvàda÷ena svareõa sahitaþ punaþ .
     upàntapa¤camenendubindubhyàü sahitàvubhau ..
     mantro'yamanulomena ràhoþ ketorvilomataþ .
     àdyàkùaraü bindumadvà mantramuktaü tathaitayoþ .. rà . ke evaü citre ÷ailavare påjayitvà navagrahàn .
     abhãùñàn labhate kàmànnaraþ ÷àntiü tathottamàm ..>% iti kàlikàpuràõe 81 adhyàyaþ .. * .. (atha grahayutyadhikàro yathà --
     %<tàràgrahàõàmanyonyaü syàtàü yuddhasamàgamau .
     samàgamaþ ÷a÷àïkena såryeõàstamanaü saha ..
     ÷ãghre mandàdhike'tãtaþ saüyogo bhavitànyathà .
     dbayoþ pràgyàyinorevaü vakriõostu viparyayàt ..
     pràgyàyinyadhike'tãto vakriõyeùyaþ samàgamaþ ..
     grahàntarakalàþ svasvabhuktiliptàsamàhatàþ .
     bhukyantareõa vibhajedanulomavilomayoþ ..
     dbayorvakriõyathaikasmin bhuktiyogena bhàjayet ..
     labdhaü liptàdikaü ÷odhyaü gate deyaü bhaviùyati .
     viparyayàdvakragatyorekasmiüstu dhanavyayau ..
     samaliptau bhavetàü tau grahau bhagaõasaüsthitau .
     vivaraü tadvaduddhçtya dinàdi phalamiùyate ..
     kçtvà dinakùapàmànaü tathà vikùepaliptikàþ .
     natonnataü sàdhayitvà svakàllagnava÷àttayoþ ..
     viùuvacchàyayàbhyastàdvikùepàd dvàda÷oddhçtàt .
     phalaü svanatanàóãghnaü svadinàrdhavibhàjitam ..
     labdhaü pràcyàmçõaü saumyàdvikùepàt pa÷cime dhanam .
     dakùiõe pàkkapàle svaü pa÷cime tu tathà kùayaþ ..
     satribhagrahajakràntibhàgaghnàþ kùepaliptikàþ .
     vikalàþ svamçõaü kràntikùepayorbhinnatulyayoþ ..
     nakùatragrahayogeùu grahàstodayasàdhane .
     ÷çïgonnatau tu candrasya dçkkarmàdàvidaü smçtam ..
     tàtkàlikau punaþ kàryau vikùepau ca tayostataþ .
     dik tulye tvantaraü bhede yogaþ ÷iùñaü grahàntaram ..
     kujàrkij¤àmarejyànàü triü÷adardhàrdhavardhitàþ .
     viùkambhà÷candrakakùàyàü bhçgoþ ùaùñirudàhçtà ..
     tricatuþkarõayuktyàptàste dvighnàstrijyayà hatàþ .
     sphuñàþ svakarõàstithyàptà bhaveyurmànaliptikàþ ..
     chàyàbhåmau viparyaste svacchàyàgre tu dar÷ayet .
     grahaþ svadarpaõàntasthaþ ÷aïïkvagre sampradç÷yate ..
     pa¤ca hastocchritau ÷aïkå yathàdigbhramasaüsthitau .
     grahàntareõa vikùiptàvadho hastanikhàtagau ..
     chàyàkarõau tato dadyàcchàyàgràcchaïkumårdhagau .
     chàyàkarõàgrasaüyoge saüsthitasya pradar÷ayet ..
     sva÷aïkamårdhagau vyàmni grahau dçktulyatàmitau .
     ullekhaü tàrakàspar÷àdbhede bhedaþ prakãrtyate ..
     yuddha÷aümuvimardàkhyamaü÷uyoge parasparam .
     aü÷àdåne'pasavyàkhyaü yuddhameko'tra cedaõuþ ..
     samàgamo'ü÷àdadhike bhavata÷cedbalànvitau .
     apasavye jito yuddhe pihito'õuradãptimàn ..
     råkùo vivarõo vidhvasto vijito dakùiõà÷ritaþ .
     udakastho dãptimàn sthålo jayã yàmyepi yo balã ..
     àsannàvapyubhau dãptau bhavata÷cet samàgamaþ .
     svalpau dvàvapi vidhvastau bhavetàü kåñavigrahau ..
     udakstho dakùiõastho và bhàrgavaþ pràya÷o jayã .
     ÷a÷àïkenaivameteùàü kuryàt saüyogasàdhanam ..
     bhàvàbhàvàyalokànàü kalpaneyaü pradar÷ità .
     svamàrgagàþ pravàntyete dåramanyonyamà÷ritàþ ..>% iti såryasiddhànte grahayutyadhikàraþ .. atha grahàõàü rà÷yadhipatvakathanaü grahabhàvaprakà÷e yathà --
     %<meùavç÷cikayorbhaumaþ ÷ukro vçùatulàbhçtoþ .
     budhaþ kanyàmithunayoþ proktaþ karkasya candramàþ ..
     syànmãnadhanvinorjãvaþ ÷anirmakarakumbhayoþ .
     siühasyàdhipatiþ såryaþ kathito gaõakottamaiþ ..>% atha grahàõàmuccanãcatvakathanaü tatraiva yathà --
     %<ravermeùatule prokte candrasya vçùavç÷cikau .
     bhaumasya mçgakarkau ca kanyàmãnau budhasya tu ..
     jãvasya karkamakarau mãnakanye sitasya ca .
     tulàmeùau ca mandasya uccanãcàbudàhçtau ..>% atha grahàõàmanyonyaü mitra÷àtravamàha tatraiva .
     %<ravãndubhaumaguravo j¤a÷ukra÷aniràhavaþ .
     svasmin mitràõi catvàri parasmin ÷atravaþ smçtàþ ..
     ràhuravyoþ paraü vairaü gurubhàrgarayorapi .
     himàü÷ubudhayorvairaü vivasvanmandayorapi ..>% atha grahàõàü prabhàtàdikàlaj¤ànamàha tatraiva,
     %<prabhàtamindujagurå madhyàhnaü ravibhåmijau .
     aparàhõaü bhàrgavendå sandhyà mandabhujaïgamau ..>% atha grahàõàü dçùñikathanaü tatraiva yathà --
     %<tiryagdç÷au budhasitau bhaumàrkau vyomadar÷inau .
     jãvendå samadçùñã ca ÷aniràhå adhodç÷au ..>% atha grahàõàü vicaraõasthànàni tatraiva yathà --
     %<bhàrgavendå jalacarau j¤ajãvau gràmacàriõau .
     ràhukùitijamandàrkàn bruvate'raõyacàriõaþ ..>% atha grahàõàü pittàdidhàtuj¤ànamàha tatraiva,
     %<pittaü prabhàkarakùmàjau ÷leùmà bhàrgava÷ãtagå .
     j¤agurå samadhàtå ca pavanau ràhumandagau ..>% atha grahàõàü rasaj¤ànamàha tatraiva .
     %<kujàrkau kañukau jãvo madhurastuvaro budhaþ .
     kùàràmlau candrabhçgujau tãkùõau sarpàrkanandanau ..>% atha grahàõàü dhàtumålàdicintàj¤ànamàha .
     %<mandendåragabhaumàþ syurdhàtuþ savitçbhàrgavau .
     målaü jãva÷ca saumya÷ca jãvaü pràhurmahàdhiyaþ ..>% atha grahàõàü padaj¤ànamàha tatraiva .
     %<dbipadau bhàrgavagurå bhåputtràrkau catuùpadau .
     pakùiõau budha÷aurã ca candraràhå sarãsçpau ..>% atha grahàõàü jàtivi÷eùamàha .
     %<viprau ÷ukagurå kùattrau kujàrkau ÷ådra indujaþ .
     indarvai÷yaþ smçtau mlecchau saihikeya÷anai÷carau ..>% atha grahàõàü dehàdãnàü svaråpamàha .
     %<sthåla induþ sitaþ ùaõóaþ caturasrau kujo bhçguþ .
     vartulau somadhiùaõau dãrghau ÷anibhujaïgamau ..>% atha grahàõàü vaõasvaråpamàha tatraiva .
     %<raktavarõaþ kujaþ prokto dhiùaõaþ kanakadyutiþ .
     ÷ukapicchasamaþ saumyo gaurakàntirathoùõaguþ ..
     mandàrasyàrkapuùpasya samadyutiranuùõaguþ .
     kaviratyantadhavalaþ phaõã kçùõaþ ÷anistathà ..>% grahàõàü dhàtucintàmàha tatraiva .
     %<÷ukre candre bhavadràpyaü budhe svarõamudàhçtam .
     gurau ratnayutaü hema sårye mauktikamucyate ..
     bhome trapuþ ÷anau lauhaü ràhàva÷màni kãrcayet .
     ghàtorvini÷caye j¤àte vi÷eùaþ syàdudàhçtaþ ..
     ÷ukre candre jalàdhàro devatàvasatirgurau .
     ravau catuùpadà÷mànamiùñakànicayo budhe ..
     bhçgau sthànaü kuje proktaü ÷aniràhå ca vàhyabhåþ .
     amãbhirhi bukasthàne naùñabhåmiü vilokayet ..>% atha grahàõàü liïgaj¤ànamàha tatraiva .
     %<jãvamaïgalamàrtaõóànu÷anti puruùàn budhàþ .
     somasomajamandà hi bhçguputtràstu yoùitaþ ..>% atha grahàõàü vayoj¤ànamàha tatraiva .
     %<yuvà kujaþ ÷i÷uþ saumyaþ ÷a÷i÷ukrau ca madhyamau .
     mandamàrtaõóadevejyaphaõinaþ sthavirà grahàþ ..>% atha grahàõàü prakçtisvaråpamàha tatraiva .
     %<bhaumamandàrkamogãndràþ prakçtyà duþkhadàyakàþ .
     j¤aguru÷vetakiraõa÷ukràþ sukhakaràþ sadà ..>% atha grahàõàü rà÷ibhogakàlaniråpaõaü yaduktaü jyotiùe .
     %<ravirmàsaü ni÷ànàthaþ sapàdadivasadvayam .
     pakùatrayaü bhåmiputtro budho'ùñàda÷avàsaràn ..
     varùamekaü suràcàrya÷càùñàviü÷adinaü bhçguþ .
     ÷aniþ sàrdhadvayaü varùaü svarbhànuþ sàrdhavatsaram ..>% grahàõàü stutyàdikantu navagraha÷abde draùñavyam ..) teùàü da÷à tatphalàdi ca da÷à÷abde garuóapuràõe 60 adhyàye ca draùñavyam .. * .. atha navagrahayàgavidhànàdi yathà -- yàj¤avalkya uvàca .
     %<÷rãkàmaþ ÷àntikàmo và vçddhyàyurabhicàravàn .
     grahayaj¤aü samaü kuryàt grahà÷caite budhaiþ smçtàþ ..
     såryaþ somo maïgala÷ca budha÷caiva bçhaspatiþ .
     ÷ukraþ ÷anai÷caro ràhuþ ketuþ kuryàt grahàüstathà ..
     tàmrakàt sphañikàdraktacandanàt svarõakàdubhau .
     rajatàdayasaþ sãsàt kàüsyàt varõàn nibodhata ..
     raktaþ ÷uklastathà raktaþ pãtaþ pãtaþ sito'sitaþ .
     kçùõaþ kçùõaþ kramàdvarõà dravyàõi munayastataþ ..
     sthàpayedgrahavarõàni homàrthaü pralikhet pañe .
     savarõàni pradeyàni vàsàüsi kusumàni ca ..
     gandhà÷ca valaya÷caiva dhåpo deya÷ca gugguluþ .
     kartavyàstatra mantrai÷ca caravaþ pratidaivatam ..
     àkçùõena imaü devà agnirmårdhvà divaþ kakut .
     udvudhyasveti juhuyàdçgbhireva yathàkramam ..
     bçhaspate'tiyadaryati sarve'nnàt parisrutaþ .
     ÷anno devãstataþ kàõóàt ketuü kçnvanniti kramàt ..
     arkaþ palà÷aþ svadira÷càpàmàrgo'tha pippalaþ .
     auóambaraþ ÷amã dårvà ku÷a÷ca samidhaþ kramàt ..
     hotavyà madhusarpirbhyàü dadhnà caiva samanvitàþ .
     guóaudanaü pàyasa¤ca haviùyaü kùãrayaùñikam ..
     dadhyodanaü haviþ påpànmàüsaü citrànnameva ca .
     dadyàdgrahakramàdetàn grahebhyo bhojanaü tataþ ..
     ghenuþ ÷aïkhastathànaóvàn hema vàso hayastathà .
     kçùõà gauràyasa÷chàga età vai dakùiõàþ kramàt ..
     grahàþ påjyàþ sadà yasmàdràjyàdi pràpyatephalam ..>% iti gàruóe 101 adhyàyaþ ..

#<atha vedabhede grahàdonàü mantrabhedàþ krama÷aþ pradar÷yante .>#
çgvedinàm | yajurvedinàm | sàmavedinàm | atharvavedinàm
     såryasya àkçùõeõa rajasà . 1 . 35 . 2 | à kçùõeõa rajasà . vàþ 33 . 43 | udu tyaü jàtavedasam 1 . 1 . 1 . 3 . 11*
\<*) baõmahàüasi 1 . 3 . 2 . 4 . 4 >\| viùàsahiü sahamànam 17 . 1 . 1
     somasya àpyàyasva sametu te 1 . 91 . 16 | imaü devà asapatnam . vàþ 9 . 40 | sante payàüsi . vàþ 12 . 113
\<**) somaü ràjànam 1 . 1 . 2 . 5 . 1 >\| ÷akradhåmaü nakùatràõi 6 . 128 . 1
     maïgalasya agnirmårdhà divaþ 8 . 44 . 16 | agnirmårdhà divaþ . vàþ 15 . 20 | agnirmårdhà divaþ 1 . 1 . 1 . 3 . 7 | tvayà manyo saratham 4 . 32 . 1
     budhasya agne vivasvat 1 . 44 . 1 | udbudhyasvàgne . vàþ 15 . 54 | agne vivasvat 1 . 1 . 1 . 4 . 6 | yadràjàno vibhajantaþ 3 . 29 . 1
     bçhaspateþ bçhaspate pari dãyà 10 . 103 . 4 | bçhaspate atiyadaryaþ . vàþ 26 . 3 | bçhaspate pari dãyà 2 . 9 . 3 . 2 . 1
\<***)bçhadvayo hi . 1 . 1 . 2 . 4 . 8 >\| bçhaspatirnaþ paripàtu 7 . 51 . 1
     ÷ukrasya ÷ukraü te anyat 6 . 58 . 1 | annàt parisrutaþ . vàþ 19 . 75 | ÷ukraü te anyat 1 . 1 . 2 . 3 . 3 | hiraõyavarõàþ ÷ucayaþ 1 . 33 . 1
     ÷anai÷carasya ÷annodevãrabhãùñaye 10 . 9 . 4 | ÷anno devãrabhãùñaye . vàþ 36 . 12 | ÷anno devãrabhãùñaye 1 . 1 . 1 . 3 . 13 | sahasrabàhuþ puruùaþ 19 . 6 . 1
     ràhoþ kayà na÷citraþ 4 . 31 . 1 | kàõóàt kàõóàt . vàþ 13 . 20 | kayà na÷citraþ 1 . 2 . 2 . 3 . 5 | divyaü citramçtughàþ
     ketoþ ketuü kçõvannaketave 1 . 6 . 3 | ketuü kçõvannaketave . vàþ 29 . 37 | ketuü kçõvannaketave 2 . 6 . 3 . 12 . 3 | yaste pçthuþ stanayitnuþ 7 . 11 . 1
     såryàdideve÷varasya à vo ràjànam 4 . 3 . 1 | tryambakaü yajàmahe . vàþ 3 . 60 | à vo ràjànam 1 . 1 . 2 . 2 . 7 | màno vidan vivyàdhinaþ 1 . 19 . 1
     somàdhidevomàyàþ gaurãrmimàya 1 . 164 . 41 | ÷rã÷cate lakùmã÷ca . vàþ 31 . 22 | àpo hi ùñhà 2 . 9 . 2 . 10 . 1 | àpo hi ùñhà 1 . 5 . 1
     kujàdhidevaskandasya kumàraü màtà 5 . 2 . 1 | yadakrandaþ prathamam . vàþ 29 . 22 | syonà pçthivi . vàþ 35 . 21 | agniriva manyo tviùitaþ 4 . 31 . 2
     budhàdhidevahareþ idaü viùõurvicakrame 1 . 22 . 17 | viùõoraràñamasi . vàþ 5 . 21 | idaü viùõurvicakrame 1 . 3 . 1 . 3 . 9 | pra tadviùõuþ stavate 7 . 26 . 2
     jãvàdhidevabrahmaõaþ tvamit saprathàþ 8 . 60 . 5 | à brahman bràhmaõaþ . vàþ 22 . 22 | tvamit saprathàþ 1 . 1 . 1 . 4 . 8 | brahma jaj¤ànam 4 . 1 . 1
     ÷ukràdhidevendrasya indraü vo vi÷vataþ 1 . 7 . 10 | sajoùà indraþ . vàþ 7 . 37 | indramit devatàtaye 1 . 3 . 2 . 1 . 7 | indremaü prataram 6 . 5 . 2
     ÷anyadhidevayamasya yamàya somaü sunuta 10 . 14 . 13 | yamàya tvàïgirasvate . vàþ 38 . 9 | àyaü gauþ pç÷niþ 2 . 6 . 1 . 11 . 1 | yaþ prathamaü pravatamàsasàda 6 . 28 . 3
     ràhvadhidevakàlasya brahma jaj¤ànam . vàþ . 13 . 3 | kàrùirasi samudrasya . vàþ 6 . 28 | brahma jaj¤ànam . 1 . 4 . 1 . 3 . 9 | rohitaþ kàlaþ 13 . 2 . 39
     ketvadhidevacitraguptasya uùo vàjaü hi 1 . 48 . 11 | citràvaso svasti . vàþ 3 . 18 | citra icchi÷oþ 1 . 1 . 2 . 2 . 2 . | àj¤àtaü yadanàj¤àtam
     såryapratyadhi-
     devàgneþ agniü dåtaü vçõãmahe 1 . 12 . 1 | agniü dåtaü purodadhe . vàþ 22 . 17 | agniü dåtaü vçõãmahe 1 . 1 . 1 . 1 . 3 | samàstvàgne çtavaþ 2 . 6 . 1
     somapratyadhidevajalasya apsu me somaþ 1 . 23 . 20 | àpo hi ùñhà . vàþ 11 . 50 | uduttamaü varuõa pà÷am . vàþ 12 . 12 | ÷anno devãrabhãùñaye . vàþ 36 . 12
     kujapratyadhidevakùiteþ syonà pçthivi 1 . 22 . 15 | syonà pçthivi . vàþ 35 . 21 | pçthivyantarãkùam . taiþ àþ 7 . 7 . 3 | bhåme màtarnidhehi 12 . 1 . 63
     budhapratyadhidevaviùõoþ sahasra÷ãrùà puruùaþ 10 . 90 . 1 | idaü viùõurvicakrame . vàþ 5 . 15 | sahasra÷ãrùà puruùaþ . vàþ 31 . 1 | idaü viùõuürvicakrame 7 . 26 . 4
     jãvapratyadhidevendrasya indràyedo marutvate 9 . 64 . 22 | indra àsàü netà . vàþ 17 . 40 | indràyendo 1 . 5 . 2 . 4 . 6 | indra juùasva pra vahà 2 . 5 . 1
     ÷ukrapratyadhideva÷acyàþ uttàparõe subhage 10 . 145 . 2 | adityai ràsnàsi . vàþ 1 . 30 | ekàùñakà tapase . aþ 3 . 10 . 12 | pretaü pàdau 1 . 27 . 4
     ÷anipratyadhidevaprajàpateþ prajàpate na tvad 10 . 121 . 10 | prajàpate na tvad . vàþ 10 . 20 | prajàpate na tvad . vàþ 10 . 20 | naktaü jàtàsyoùadhe 1 . 23 . 1
     ràhupratyadhi-
     devasarpàõàm àyaü gauþ pç÷niþ 10 . 189 . 1 | namo'stu sarpebhyaþ . vàþ 13 . 6 | tavendridràvamam 1 . 3 . 2 . 3 . 8 | ÷erabhaka ÷erabha 2 . 24 . 1
     ketupratyadhidevabrahmaõaþ brahma jaj¤ànam . vàþ 13 . 3 | brahma jaj¤ànam . vàþ 13 . 3 | eùa brahmà ya çtvijaþ 1 . 5 . 2 . 1 . 2 | ye di÷àmantarde÷ebhyaþ 4 . 40 . 8 pàñàntaràõi pradar÷yante -- (gçhyate anugçhyate abhyupapadyate iti . graha + %<grahavçdçni÷cigama÷ca .>% 3 . 3 . 58 . iti ap .) anugrahaþ . nirbandhaþ . (yathà, àryàsapta÷atyàm . 445 .
     %<mahati snehe nihitaþ kusumaü bahu dattamarcito bahu÷aþ .
     vakrastadapi ÷anai÷cara iva sakhi ! duùñagraho dayitaþ ..>% %<duùño graha àgraho yasya pakùe duùña÷càsau graha÷ceti vigrahaþ .>% iti taññãkà ..) grahaõam . (yathà, bhàgavate . 3 . 15 . 35 .
     %<sadyohareranucaràvuru vibhyatustatpàdagrahàvapatatàmatikàtareõa ..>%) raõodyamaþ . påtanàdayaþ . te tu bàlagrahàþ . (eteùàü nàmàni vivaraõa¤ca bàlagraha÷abde draùñavyàõi .. * ..) saiühikeyaþ . (yathà, raghuþ . 12 . 28 .
     %<sandhyàbhrakapi÷astasya viràdho nàma ràkùasaþ .
     atiùñhammàrgamàvçtya ràmasyendoriva grahaþ ..>%) uparàgaþ . sa tu candrasåryayorgrahaõam . iti medinã . he . 3 .. (yaduktaü tithitattve .
     %<bhatripàdàntare ràhoþ ketorvà saüsthito raviþ .
     catuùpàdàntare candrastadà sambhàvyate grahaþ ..>% grahàõàü navasaükhyàtvena graha÷abdenàpi navamasaükhyà ucyate . yathà, devãbhàgavate . 1 . 3 . 3 .
     %<caturda÷asahasra¤ca màtsyamàdyaü prakãrtitam .
     tathà grahasahasrantu màrkaõóeyaü mahàdbhutam ..>% mahàdevaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 37 .
     %<candraþ såryaþ ÷aniþ keturgraho grahapatirvaraþ ..>%)

#<grahakallolaþ>#, puü, (grahasya candrasåryàdeþ kallolaþ vimardaka iva .) ràhuþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<grahaõaü>#, klã, (gçhyate iti . grah + bhàve lyuñ .) svãkàraþ . (yathà, he ràmàyaõe . 1 . 66 . 19 .
     %<na÷ekurgrahaõe tasya dhanuùastolane'pi và ..>% àdaraþ . karaþ . upalabdhiþ . (yathà, radhuþ . 3 . 28 .
     %<sa vçttacåla÷calakàkapakùakaiþ amàtyaputtraiþ savayobhiranvitaþ .
     liperyathàvadgrahaõena vàïmayaü nadãmukheneva samudramàvi÷at ..>%) bandã . uparàgaþ . iti medinã . õe 45 .. (gçhyante viùayàþ yena . graha + karaõe lyuñ .) indriyam . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷abdaþ . iti jañàdharaþ .. atha såryacandragrahaõakàraõaü yathà --
     %<bhatripàdàntare ràhoþ ketorvà saüsthito raviþ .
     catuùpàdàntare candrastadà sambhàvyate grahaþ ..
     yamminnçkùe ravistasmàccaturda÷agataþ ÷a÷ã .
     pårõimàpatipatmandhau ràhuõà grasyate ÷a÷ã ..
     kçùõapakùe tçtãyàyàü màmarkùaü yadi jàyate .
     tatastrayoda÷e såryo ràhuõà grasyate raviþ .. * ..>% grahaõakàlãnaravicandrayormeghenàcchàdanàcchàdanakàraõaü yathà --
     %<ravibhaumanavàü÷e tu nirabhraü gràsamàdi÷et .
     budhasaurinavàü÷e tu malinaü kùudravarùaõam ..
     guroraü÷akamàsàdya dç÷yate savalàhakaþ .
     ÷a÷i÷ukranavàü÷e tu pràvçñkàle mahajjalam .
     anyatràvyaktabhåtau taudç÷yete chàditàmbarau .. * ..>% ràhorvarõavi÷eùe ÷ubhà÷ubhaü yathà, (bçhat saühitàyàm . 5 . 53-58 .)
     %<÷vete kùemasubhikùaü bràhmaõapãóà¤ca nirdi÷edràhau .
     agnibhayamanalavarõe pãóà ca hutà÷avçttãnàm ..
     hàrite rogolvaõatà ÷asyànàmãtita÷ca vidhvaüsaþ .
     kapile ÷ãghragasatvasnehavidhvaüso'tha durbhikùam ..
     aruõakiraõànuråpe durbhikùaü vçùñayo vihagapãóà .
     dhåmràbhe kùemasubhikùamàdi÷enmandavçùñi¤ca ..
     kàpotàruõakapile ÷yàmàbhe kùudbhayaü vinirdi÷et .
     kàpotaþ ÷ådràõàü vyàdhikaraþ kçùõavarõa÷ca ..
     vimalakamalapãtàbho vai÷yadhvaüsã bhavet subhikùàya .
     sàrciùmatyagnibhayaü gairikaråpe ca yuddhàni ..
     dårvàkàõóa÷yàme hàridre vàpi nirdi÷enmarakam .
     a÷anibhayasampradàyã pàñalakusumopamo ràhuþ ..>% taddar÷ananiùedho yathà --
     %<saptàùñajanma÷eùeùu caturthe da÷ame tathà .
     navame ca tathà candre na kuryàdràhudar÷anam ..
     janmabhe janmarà÷au ca ùaùñhàùñamagate tayoþ .
     caturthe dvàda÷e candre na kuryàdràhudar÷anam ..
     gràsadar÷anamàtreõa càrthahànirmahadbhayam .
     jàyate nàtra sandehastasmàttatparivarjayet ..
     vipatkarapratyarisaüj¤iteùu vainà÷ikarkùeùu kçtaü hi karma .
     sarvaü nçõàü niùphalameva yasmàt kçte'pi tatràsti ÷ubhaü na ki¤cit ..>% tatra kartavyaü karma yathà --
     %<ekaràtramupoùyaiva ràhuü dçùñvà kùayaü naraþ .
     puõyamàpnoti kçtvà ca snànaü ÷ràddhaü vidhànataþ ..
     àdityakiraõaiþ påtaü punaþ påta¤ca vahninà .
     jalaü vyàdhyàturaþ snàyàt grahaõe'pyuùõavàriõà ..
     sarvaü bhåmisamaü dànaü sarve vyàsasamà dvijàþ .
     sarvaü gaïgàsamaü toyaü grahaõe nàtra saü÷ayaþ ..
     sarvasvenàpi kartavyaü ÷ràddhaü vai ràhudar÷ane .
     akurvàõastu tat ÷ràddhaü païke gauriva sãdati ..
     àpadyanagnau tãrthe ca candrasåryagrahe tathà .
     àma÷ràddhaü dvijaiþ kàryaü ÷ådreõa tu sadaiva hi ..
     candrasåryagrahe snànaü ÷ràddhadànajapàdikam .
     kàryàõi malamàse'pi nityaü naimittikaü tathà ..
     sattãrthe'rkavidhugràse tantudàmanaparvaõoþ .
     mantradãkùàü prakurvàõo màsarkùàdãn na ÷odhayet ..
     candragraha÷candravàre sårye såryagrahastathà .
     cåóàmaõirayaü yogastatrànantaphalaü smçtam ..
     anyasmàdgrahaõàt koñiguõamatra phalaü labhet .
     athavànyaprakàreõa pura÷caraõamiùyate ..
     grahaõe'rkasya cendorvà ÷uciþ pårbamupoùitaþ ..
     nadyàü samudragàminyàü nàbhimàtrodake sthitaþ .
     yadvà puõyodake snàtvà ÷uciþ pårbamupoùitaþ ..
     grahaõàdivimokùàntaü japenmantraü samàhitaþ .
     anantaraü da÷àü÷ena kramàddhomàdikaü caret ..
     tadante mahatãü påjàü kuryàdbràhmaõatarpaõam .
     tato mantraprasiddhyarthaü guruü saüpåjya toùayet ..
     eva¤ca mantrasiddhiþ syàddevatà ca prasãdati .
     såtake mçtake caiva na doùo ràhudar÷ane .
     snànamàtrantu kartavyaü dàna÷ràddhavivarjitam .. * ..>% nakùatravi÷eùe grahaõe naràõàü doùastat÷ànti÷ca yathà --
     %<yasmiüstrijanmanakùatre grasyete ÷a÷ibhàskarau .
     tajjàtànàü bhavet pãóà ye naràþ ÷àntivarjitàþ ..
     grahaõagrahaparipãóitanàóãnakùatradoùa÷amanàya .
     saha ÷atapuùpaiþ snàyàt phalinãphalacandano÷ãraiþ ..>% nàóãnakùatràõi ca . àdyada÷aùoóa÷àùñàda÷atrayoviü÷apa¤caviü÷atayaþ ..
     %<tàmrapàtraü tilaiþ pårõaü pårõaü và gavyasarpiùà .
     bhàskaragrahaõe dadyànnàóãdoùopapãóitaþ ..
     ghçtakumbhopari nihitaü ÷aïkhaü navanãtapåritaü dadyàt .
     nàóyàdidoùa÷àntyai dvijàya doùàkaragrahaõe ..>% tatra bhojanàdiniùedho yathà --
     %<candrasya yadi và bhànoryasminnahani bhàrgava ! .
     grahaõantu bhavettatra tatpårbàü bhojanakriyàm ..
     nàcaret sagrahe caiva tathaivàstamupàgate .
     yàvat syànnodayastasya nà÷nãyàttàvadeva tu ..
     muktiü dçùñvà tu bhu¤jãta snànaü kçtvà pare'hani ..
     såryagrahe tu nà÷nãyàt pårbaü yàmacatuùñayam .
     candragrahe tu yàmàüstrãn bàlavçddhàturairvinà ..
     tryahaü na kãrtayedbrahma ràj¤o ràho÷ca såtake ..>% tatrà÷aucaü yathà --
     %<sarveùàmeva varõànàü såtakaü ràhudar÷ane .
     snàtvà karmàõi kurvãta ÷çtamannaü vivarjayet ..
     grahaõe ÷àvamà÷aucaü vimuktau sautikaü smçtam .
     tayoþ sampattimàtreõa upaspç÷ya kriyàkramaþ ..>% iti tithyàditattvam .. * .. atha jyotirmate grahaõasvaråpaü yathà . ràhuþ pçthivãcchàyàü samà÷ritya candraü candramà÷ritya raviü yadàcchàdayati tat gràsàkhyam . kintu ravicandrayorna gatirodhakasvaråpo gràsaþ .. * .. atha grahaõasambhàvanà . amàvasyàvasànasamaye yadi ravisphuñarà÷yàdiþ ràhuketvoþ sphuñarà÷yàdibhistulyaþ kiüvà da÷abhàgàntarito bhavati tadà såryagrahaõam . pårõimàvasànakàle yadi candrasphuñarà÷yàdiþ ràhuketvoþ sphuñarà÷yàdibhistulyaþ kiüvà trayoda÷abhàgàntarito bhavati tadà candragrahaõaü syàt .. * .. tasya gaõanàprakàro yathà . amàvasyà ÷eùakùaõe pårõimàvasàne ca såryasiddhàntoktagaõitàgatau yathàsambhavarà÷yàdisthau ravicandrau kartavyau . madhyaràhurà÷yàdibhiryuktaþ sphuñarà÷yàdistho ravi÷ca kàryaþ . asmin ràhuyuktaravau ùaórà÷yadhike sati ùaórà÷ãn tyaktvà triü÷atà påritaþ san yadi navatibhàgàdhiko bhavati tadà÷ãtçuca ÷atàü÷ebhyo hãnaþ kàryaþ . ava÷iùñàïko dbiþsthàpya ekasmàt dbyàbhyàü hçtàïkenàparo yuktaþ san ÷aro bhavati . ràhuravyoryoge kçte meùàdirà÷iùañke sati sa ÷araþ saumyasaüj¤akaþ tulàdiùañke sati yàmyasaüj¤akaþ syàt .. * .. candraràhumànaj¤ànam . pa¤catriü÷advikalàdhikanavatyuttarasapta÷atakalàmitamadhyacandrabhuktiþ 790 . 35 . sà ca sphuñakarmaõà ki¤cit kalàdibhirnyånàdhikà và bhavati . tasyàþ sphuñendubhuktyàþ sakà÷àt dvàcatvàriü÷adadhika÷atena 142 haraõàllabdhaü candrasya mànaü syàt . pa¤caguõitacandramànàt dvàbhyàü haraõàllabdhaü ràhumànaü bhavati .. * .. atha candragrahaõam . ràhucandrayormànaü militaü ÷araõa hãnakaraõàt yadava÷iùñaü tat gràso bhavet ÷are ÷ånye sati ràhucandrayormilitaü mànadvayaü gràso bhavet . ÷are'dhike gràso na syàt .. * .. candragrahaõàrambhàdikàlaj¤ànaü yathà . ùaóguõitagràsàïkàt caturmi÷ritagràsàïkena labdhaü daõóàdikaü sthitidaõóàderardhaü bhavati . tat paurõamàsãyadaõóàdiùu hãnaü sat spar÷akàlaþ . yuktaü sat muktikàlaþ dbiguõitaü tat sthitidaõóàdikàlaþ syàt .. * .. candramaõóalasya spar÷àdidigj¤ànam . pårbokta÷are yàmye sati àkà÷e candramaõóalasya agnikoõe spar÷o nairç takoõe mukti÷ca syàt . ÷are saumye sati ã÷ànakoõe spar÷aþ vàyukoõe mokùaþ . iti candragrahaõam .. * .. såryagrahaõe akùo yathà . svade÷aviùuvacchàyà dviþ sthàpyà . ekasyàþ ùaóóhçtenànyà yuktà satã bhàgàdiryàmyàkùaþ syàt .. * .. såryagrahaõopayoginatamàha . dinàrdhàmàvasyayordaõóàdãnàü yadantaraü tat aü÷àdikaü natanàmakaü syàt .. * .. såryagrahaõopayogi lambanaü yathà . dviguõanatasamasaïkhyakakhaõóo gràhyaþ khaõóàntaraguõita÷eùàt ùaùñilabdhayuktaþ san sphuñalambanaü aü÷àdikaü bhavati .. * .. såryagrahaõe phalaü yathà . dinapårbaparàrdhakrameõa ùaóguõitanatayuktalambanasahitasphuñaravau ùaórà÷yadhike ùaórà÷ãn tyaktvà triü÷atà guõito yadi navatyà adhiko bhavati tadà a÷ãtyuttara÷atàt hãnaþ kàryaþ . triguõitada÷alabdhaiþ khaõóo gràhyaþ khaõóàntaraguõita÷eùàt da÷alabdhayuktaþ san phalaü bhavati .. * .. såryagrahaõe natiryathà . akùaphalayoryogo natiþ syàt ùaórà÷inyåne akùaphalàntaranatiþ sà phale adhike sati saumyà akùe adhike sati yàmyà bhavati .. * .. såryagrahaõe ÷aro yathà . madhyaràhusahitaþ sphuñaravirdviguõitalambanakhaõóàt navahçtàü÷àdibhirdinapårbàrdhe rahitaþ dinaparàrdhe sahitaþ kàryaþ etàdç÷asaüskçtaravau ùaórà÷yadhike ùaórà÷ãn tyaktrà ityàdi candragrahaõoktavat ÷araþ kàryaþ . eùa sphaña÷araþ ubhayoþ ÷aranatyordiktulyatàyàü natyà saha yukto digvibhede rahitaþ kàryaþ antare kàrye sati yadadhikaü tasya di÷à ÷arasya dik vaktavyà .. * .. såryamànaü yathà . da÷ànupalàùñavipalàdhikonaùaùñikalàmitaravimadhyabhuktiþ . 59 . 8 . 10 sà ca sphuñakarmaõi ki¤cit kalàdibhirnyånàdhikà và bhavati . tasyàstriguõitasphuñaravibhukterdvàtriü÷atà labdhaü ravimànaü syàt .. * .. atha såryagrahaõam . pårboktacandramànaü ravimànaü militaü ÷areõa hãnaü sat gràso bhavet .. * .. såryagrahaõasyàrambhàdikàlaj¤ànam . caturguõitagràsàïkàt dviyutagràsàïkena labdhaü daõóàdikaü sthitinàóikàrdhaü bhavati . tadamàvasyàyà daõóàdiùu hãnaü spar÷akàlaþ yuktaü muktikàlaþ syàt .. * .. spar÷àdidigj¤ànam . ÷are yàmye sati arkamaõóalasya nairçtakoõe spar÷o'gnikoõe mokùaþ syàt . saumye ÷are sati vàyukoõe spar÷a ã÷ànakoõe muktirbhavet dviguõitaü tat sthitidaõóàdi syàt .. * .. divàràtryoþ paràrdhe yadi grahaõaü bhavati tadà amàvasyàpaurõamàsyordaõóàdiþ sphuñalambanayuktaþ kàryaþ .. gaõitàptakàlàt hãnàtirikte kàle yadi grahaõaü syàt tat autpàtikaü bhavet .. * .. grahaõe maõóalasya sàmànyavarõo yathà . vimbasya vaivarõyaü aü÷uhànistamovçtiþ khaõóanamalpatà và ÷uklàruõa÷yàmalapãtacitraiþ pañàdyaiþ rodha iva veùñanaü và bhavati .. * .. aparvajaü grahaõaü ãtivyasanàrtikàri syàt tadà di÷a÷ca viråpàþ syuþ .. * .. gràsàïgulimànaj¤ànam . da÷aguõitagràsàïkàt mànadvayàrdhena labdhaü candrasåryayorgràsasya gatàïgulàdyaü bhavati . såryasya tryaïgulamapi gràso'dç÷yo bhavati . candrasya sàrdhàïgulaþ sudar÷aþ yadi ùoóa÷àïgulàdhiko bhavati tadà sarvagràsaþ .. * .. grahaõe maõóalavarõo yathà . alpe grahaõe dhåbhràbhaü samagre kapilaü ardhe kçùõàbham . iti såryagrahaõam .. iti siddhàntama¤jarãsammatam .. (adhunà såryasiddhàntamatamucyate tatra candragrahaõàdhikàro yathà -- sàrdhàni ùañsahasràõi yojanàni vivasvataþ . viùkambho maõóalasyendoþ sahà÷ãtyà catuþ÷atam .. sphuñasvabhuktyà guõitau madhyabhuktyoddhçtau sphuñau . raveþ svabhagaõàbhyastaþ ÷a÷àïkabhagaõoddhçtaþ .. ÷a÷àïkakakùàguõito bhàjito vàrkakakùayà . viùkambha÷candrakakùàyàü tithyàptà mànuliptikà .. sphuñendabhuktibhåüvyàsaguõità madhyayoddhçtà . labdhaü såcã mahãvyàsasphuñàrka÷ravaõàntaram .. madhyendavyàsaguõitaü madhyàrkavyàsabhàjitam . vi÷odhya labdhaü såcyà tu tamo liptàstu pårbavat .. bhànorbhàrdhe mahãcchàyà tattulye'rkasame'pi và . ÷a÷àïkapàte grahaõaü kiyadbhàgàdhikonake .. tulyau rà÷yàdibhiþ syàtàmamàvàsyàntakàlakau . såryendupaurõamàsyante bhàrdhe bhàgàdikau samau .. gatasya parvanàóãnàü svaphalenonasaüyutau . samaliptau bhavetàü tau pàtastàtkàliko'nyathà .. chàdako bhàskarasyenduradhaþstho ghanavadbhavet . bhåcchàyàü pràïmukha÷candro vi÷atyasya bhavedasau .. tàtkàlikenduvikùepaü chàdyacchàdakamànayoþ . yogàrdvàt projjhya yaccheùaü tàvacchannaü taducyate .. yadgràhyamadhike tasmin sakalaü nyånamanyathà . yogàrdhàdadhike na syàdvikùepe gràsasambhavaþ .. gràhyagràhakasaüyogaviyogau dalitau pçthak . vikùepavargahãnàbhyàü tadvargàbhyàmubhe pade .. ùaùñyà saüguõya såryenóorbhuktyantaravibhàjite . syàtàü sthitivimardàrdhe nàóikàdiphale tayoþ .. sthityardha nàóikàbhyastà gatayaþ ùaùñi bhàjitàþ . liptàdi pragrahe ÷odhyaü mokùe deyaü punaþ punaþ .. tadvikùepaiþ sthitidalaü vimardàrdhaü tathàsakçt . saüsàdhyamanyathà pàte talliptàdiphalaü svakam .. sphuñatithyavasàne tu madhyagrahaõamàdi÷et . sthityardhanàóikàhãne gràso mokùastu saüyute .. tadvadeva vimardàrdhanàóikàhãnasaüyute . nimãlanonmãlanàkhye bhavetàü sakalagrahaõe .. iùñanàóãvihãnena sthityardhenàrkacandrayoþ . bhuktyantaraü samàhanyàt ùaùñyàptàþ koñiliptikàþ .. bhànorgrahe koñiliptà madhyasthityardhasaóguõàþ . sphuñasthityardhasambhaktàþ sphuñàþ koñikalàþ smçtàþ .. kùepo bhujastayorvargayutermålaü ÷ravastu tat . mànayogàrdhataþ projjhya gràsastàtkàliko bhavet .. madhyagrahaõata÷cordhamiùñanàóãrvi÷odhayet . sthityardhànmaukùikàccheùaü pràgvaccheùaü tu maukùike .. gràhyagràhakayogàrdhàcchodhyàþ svacchannaliptikàþ . tadvargàt projjhya tatkàlavikùepasya kçtimpadam .. koñiliptà raveþ spaùñasthityardhenàhatà hçtàþ . madhyena liptàstannàóyaþ sthitivad gràüsanàóikàþ .. natajyàkùajyayàbhyastà trijyàptà tasya kàrmukam . valanàü÷àþ saumyayàmyàþ pårbàparakapàlayoþ .. rà÷itrayayutàdgràhyàt kràntyaü÷airdiksamairyutàþ . bhede'ntaràjjyà valanà saptatyaïgulabhàjità .. sonnataü dinamadhyardhaü dinàrdhàptaü phalena tu . chindyàdvikùepamànàni tànyeùàmaïgulàni tu .. iti såryasiddhànte candragrahaõàdhikàraþ .. atha såryagrahaõàdhikàraþ .
     %<madhyalagnasame bhànau harijasya na sambhavaþ .
     akùodaïmadhyabhakràntisàmye nàvanaterapi ..
     de÷akàlavi÷eùeõa yathàvanatisambhavaþ .
     lambanasyàpi pårbànyadigva÷àcca tathocyate ..
     lagnaü parvàntanàóãnàü kuryàt svairudayàsubhiþ .
     tajjyàntyàpakramajyàghnã lambajyàptodayàbhidhà ..
     tadà laïkodayairlagnaü madhyasaüj¤aü yathoditam .
     tatkràntyakùàü÷asaüyogo diksàmye'ntaramanyathà ..
     ÷eùaü natàü÷àstanmaurvã madhyajyà sàbhidhãyate .
     madhyodayajyayàbhyastà trijyàptà vargitaü phalam ..
     madhyajyàvargavi÷liùñaü dçkkùepaþ ÷eùataþ padam .
     tattrijyàvargavi÷leùànmålaü ÷aïkaþ sa dçggatiþ ..
     natàü÷abàhukoñijye sphuñe dçkkùepadçggatã .
     ekajyàvargata÷chedo labdhaü dçggatijãvayà ..
     madhyalagnàrkavi÷leùajyà chedena vibhàjità .
     ravãündvorlambanaü j¤eyaü pràk pa÷càdghañikàdikam ..
     madhyalagnàdhike bhànau tithyantàt pravi÷odhayet .
     dhanamåne'sakçt karma yàvat sarvaü sthirãbhavet ..
     dçkkùepaþ ÷ãtatigmàü÷ormadhyabhuktyantaràhataþ .
     tithighnatrijyayà bhakto labdhaü sàvanatibhavet ..
     dçkkùepàt saptatihçtàdbhavedvàvanatiþ phalam .
     athavà trijyayà bhaktàt saptasaptakasaïguõàt ..
     madhyajyà digva÷àt sà ca vij¤eyà dakùiõottarà .
     senduvikùepadiksàmye yuktà vi÷leùitànyathà ..
     tathà sthitivimardàrdhagràsàdyaü tu yathoditam .
     pramàõaü valanàbhãùñagràsàdi himara÷mivat ..
     sthityardhonàdhikàt pràgvat tithyantàllambanaü punaþ .
     gnàsamokùodbhabaü sàdhyaü tanmadhyaharijàntaram ..
     pràkkapàle'dhikanmadhyàdbhavet pràg grahaõaü yadi .
     maukùikaü lambanaü hãnaü pa÷càrdhe tu viparyayaþ ..
     tadà mokùasthitidale deyaü pragrahaõe tathà .
     harijàntarakaü ÷odhyaü yatraitat syàdviparyayaþ ..
     etaduktaü kapàlaikye tadbhede lambanaikatà .
     sve sve sthitidale yojyà vimardàrdhe'pi coktavat ..>% iti såryasiddhànte såryagrahaõàdhikàraþ ..)

#<grahaõiþ>#, strã, (gçhõàti àkramate udarabhaïgàdiråpeõa nàóãvi÷eùàvacchinnaü ÷arãramiti . graha ¤a upàdàne + %<graheraniþ .>% uõàü . 5 . 67 . iti aniþ õatvaü ca .) grahaõãrogaþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<grahaõã>#, strã, (grahaõi + %<kçdikàràntàdaktinaþ .>% iti ïãù .) agnyadhiùñhànanàóã . svanàmakhyàtarogaþ . tasya nidànasampàptã yathà --
     %<atãsàre nivçtte'pi mandàgnerahità÷inaþ .
     bhåyaþ sandåùito vahnirgrahaõãmapi dåùayet ..
     ekaika÷aþ sarva÷a÷ca doùairatyarthamårchitaiþ .
     sà duùñà bahu÷o bhuktamàmameva vimu¤cati ..
     pakvaü và sarujaü påti muhurbaddhaü muhurdravam .
     grahalãrogamàhustamàyurvedavido janàþ .. * ..>% tasya pårbaråpaü yathà --
     %<pårbaråpantu tasyedaü tçùõàlasyaü balakùayaþ .
     vidàho'nnasya pàka÷ca ciràt kàyasya gauravam ..>% tasya vàtikasya nidànaråpe .
     %<kañutiktakaùàyàtiråkùasanduùñabhojanaiþ .
     pasitàna÷anàtyadhvaveganigrahamaithunaiþ ..
     màrutaþ kupito vahniü saüchàdya kurute gadàn- .
     tamyànnaü pacyate duþkhaü ÷uktapàkaü kharàïgatà ..
     kaõñhàsya÷oùaþ kùut tçùõà timiraü karõayoþ svanaþ .
     pàr÷voruvaïkùaõagnãvàrugabhãkùõaü visåcikà ..
     hçtpãóàkàr÷yadaurbalyaü vairasyaü parikartikà .
     gçddhiþ sarvarasànà¤ca manasaþ sadanaü tathà ..
     jãrõe jãryati càdhmànaü bhukte svàsthyamupaiti ca .
     sa vàtagulmahçdrogaplãhà÷aïkã ca mànavaþ ..
     ciràdduþkhaü dravaü ÷uùkaü tanvàmaü ÷abdaphenavat .
     punaþ punaþ sçjedvarcaþ ÷vàsakàsàrdito'nilàt ..>% paittikasya tasya nidànaråpe .
     %<kañvajãrõavidàhyàmlakùàràdyaiþ pittamulvaõam .
     àplàvayaddhantyanalaü jalaü taptamivànalam ..
     so'jãrõaü nãlapãtàbhaü pãtàbhaþ sàryate dravam .
     påtyamlodgàrahçtkaõñhadàhàrucitçóarditaþ ..>% ÷laiùmikasya tasya nidànaråpe .
     %<gurvatisnigdha÷ãtàdibhojanàdatibhojanàt .
     bhuktamàtrasya ca svapnàddhantyagniü kupitaþ kaphaþ ..
     tasyànnaü pacyate duþkhaü hçllàsacchardyarocakàþ .
     àsyopadehamàdhuryakàsaùñhãvanapãnasàþ ..
     hçdayaü manyate styànasudaraü stimitaü guru .
     duùño madhura udgàraþ sadanaü strãùvaharùaõam ..
     bhinnàma÷leùmasaü sçùñaguruvarcaþpravartanam .
     akç÷asyàpi daurbalyamàlasya¤ca kaphàtmake ..
     pçthagvàütàdinirdiùñaü hetuliïgasamàgame .
     tridoùaü nirdi÷edevaü teùàü vakùyàmi bheùajam ..>% tasyàsàdhyasya lakùaõaü yathà --
     %<liïgairasàdhyagrahaõãvikàro yaistairatãsàragado na sidhyet .
     vçddhasya nånaü grahaõãvikàro hatvà tanuü no vinivartate ca ..>% iti màdhavakaraþ .. tasya cikitsà yathà, gàruóe 174 adhyàye .
     %<cikitsàtha grahaõyàstu grahaõã càgninà÷inã .
     citrakakvàthakalkàbhyàü grahaõãghnaü ÷çtaü haviþ .. * ..>% hariruvàca .
     %<marãcaü ÷çüïgavera¤ca kuñajatvacameva ca .
     pànàcca grahaõã na÷yet ÷a÷àïkakçta÷ekhara ! ..>% iti tatraiva 187 adhyàyaþ ..
     %<aïkoñhamålakarùàrdhaü piùñaü taõóulavàriõà .
     sarvàtãsàragrahaõãü pãtaü harati bhåtapa ! ..
     marãca÷uõñhãkuñajatvakcårõantu guóànvitam .
     kramàttat dviguõaü pãtaü grahaõãvyàdhinà÷anam ..>% iti tatraiva 189 adhyàyaþ .. * .. atha sàmànyagrahaõãrogasya cikitsà .
     %<grahaõãmà÷ritaü rogamajãrõavadupàcaret .
     laïghanairdãpanãyai÷ca sadàtãsàrabheùajaiþ ..
     doùaü sàmaü niràma¤ca vidyàdatràtisàravat .
     atãsàroktavidhinà tasyàma¤ca vipàcayet ..
     peyàdipañulaghvannaü pa¤cakolàdibhiryutam .
     dãpanàni ca takra¤ca grahaõyàü yojayedbhiùak ..
     kapitthavilvacàïgerãtakradàóimasàdhità .
     yavàgåþ pàcayatyàmaü ÷akçt saüvartayatyapi ..>% saü vartayati ghanãkaroti .. * .. atha takram . tatra godaghiguõàþ .
     %<gavyaü dadhyuttamaü balyaü pàke svàdu rucipradam .
     pavitraü dãpanaü snigdhaü puùñikçt pavanàpaham ..
     uktaü dadhnàma÷eùàõàü madhye gavyaü guõàdhikam ..>% atha mahiùãdadhiguõàþ .
     %<màhiùaü dadhi susnigdhaü ÷leùmalaü vàtapittanut .
     svàdupàkamabhiùyandi vçùyaü gurvasra dåùaõam ..>% atha chàgãdadhiguõàþ .
     %<àjaü dadhyuttamaü gràhi laghu doùatrayàpaham .
     ÷asyate ÷vàsakàsàr÷aþ-kùayakàr÷yeùu dãpanam ..>% uttamaü gràhiõàü madhye ÷reùñhaü ityarthaþ .. atha takrasya bhedàþ .
     %<takrantu gholamathitoda÷vittakraprabhedataþ .
     su÷rutàdyairmuni÷reùñhai÷caturdhà parikãrtitam ..
     sasaraü nirjalaü gholaü mathitantvasarodakam .
     takraü pàdajalaü proktamuda÷viccàrdhavàrikam ..
     vàtapittaharaü gholaü mathitaü kaphapittanut .
     uda÷vit kaphadaü balyaü ÷ramaghnaü paramaü matam ..>% atha takrasya guõàþ .
     %<takraü gràhi kaùàyàmlaü madhuraü dãpanaü laghu .
     vãryoùõaü baladaü vçùyaü prãõanaü vàtanà÷anam ..
     yànyuktàni dadhãnyaùñau tadguõaü takramàdi÷et .
     grahaõyàdimataü takraü pathyaü saügràhi làghavàt ..
     vàtaghnamamlasàndratvàt sadyaskaü tvavidàhi ca .
     ki¤ca svàdu vipàkitvànna ca pittaprakopaõam ..
     kaùàyoùõavikàritvàdraukùyàccaiva kaphe hitam ..>% athoddhçtastokoddhçtànuddhçtaghçtasya takrasya guõàþ
     %<samuddhçtaghçta takraü pathyaü laghu vi÷eùataþ .
     stokoddhçtaghçtaü tasmàdguru vçùyaü kaphàpaham ..
     anuddhataghçtaü sàndraü guru puùñikaphapradam ..>% atha doùavi÷eùe takravi÷eùàþ .
     %<vàte'mlasaindhavopetaü pitte svàdu sa÷arkaram .
     pibettakraü kaphe càpi kùàratrikañusaüyutam ..
     hiïgujãrayutaü gholaü saindhavenàvadhålitam .
     grahaõyar÷o'tisàraghnaü bhavedvàtaharaü param ..
     rocanaü puùñidaü balyaü vasti÷ålavinà÷anam ..>% athàmapakvatakraguõàþ .
     %<takramàmaü kaphaü koùñhe hanti kaõñhe karoti ca .
     pãnasa÷vàsakàsàdau pakvameva vi÷iùyate .. * ..>% atha takrasya niùedhaþ .
     %<naiva takraü kùate dadyànnoùõakàle na durbale .
     na mårchàbhramadàheùu na roge raktapaittike .. * ..>% atha takrasya guõotkarùaþ .
     %<na takrasevã vyathate kadàcinna takradagdhàþ prabhavanti rogàþ .
     yathà suràõàmamçtaü sukhàya tathà naràõàü bhuvi takramàhuþ .. * ..>%
     %<mudgayåùaü rasaü takraü dhànyajãrakasaüyutam .
     saindhavenànvitaü dadyàt ùaóyåùamiti kãrtitam ..>% rasaü laghu gràhi màüsabhavarasam . iti ùaóyåùam ..
     %<karùaü gandhamardhapàradamume kuryàcchubhàü kajjalãü tryakùaü tråùaõata÷ca pa¤calavaõaü sàrdha¤ca karùaü pçthak .
     bhçùñaü hiïgu ca jãrakadvayayutaü sarvàrdhabhaïgànbitaü khàdeññaïkamitaü pravçttigadavàüstakrasya vilvena ca ..>% iti laghulàãcårõam .. * ..
     %<trikañu triphalà caiva vióaïgaü jãrakadvayam .
     bhallàtakaü yamànã ca hiïgu lavaõapa¤cakam ..
     gçhadhåmavacàkuùñhaü rasagandhakamabhrakam .
     kùàratrayàjamodà tta citrakaü gajapippalã ..
     mustà mocarasaü pàñhà lavaïgaü jàtipatrakam .
     samabhàgakçta¤caiùàü cårõaü ÷lakùõaü vinirmitam ..
     ÷akrà÷anasya cårõantu cårõatulyaü pradàpayet ..
     mandàgnikàsadurnàmaplãhapàõóarucijvaràn .
     viùñambhaü saügrahaü ÷ålaü hanyànnànàtisàrajit ..
     àmavàtàpahaü balyaü såtikàdoùanàü÷anam .
     varjanãyaü màùamamlaü snànaü pi÷itabhojanam ..
     pathyaü kà¤jikamatràpi dadhi takramathàpi và .
     bçhallàãcårõamidaü làãbhàùitamuttamam ..>% iti bçhallàãcårõam .. * ..
     %<jàtãphalalavaïgailàpatratvaïnàgake÷araiþ .
     karpåracandanatilatvakkùãrãtagaràmalaiþ ..
     tàlãsapippalãpathyàsthålajãrakacitrakaiþ .
     ÷uõñhãvióaïgamaricaiþ samabhàgavicårõitaiþ ..
     yàvantyetàni sarvàõi dadyàdbhaïgàü ca tàvatãm .
     sarvacårõasamànàü÷à pradeyà ÷ubhra÷arkarà ..
     karùamàtramidaü khàdenmadhunàplàvitaü janaþ .
     nà÷ayet grahaõãü kàsaü kùayaü ÷vàsamarocakam ..>% iti jàtãphalàdicårõam .. * ..
     %<citrakaü pippalãmålaü kùàraulavaõapa¤cakam .
     oùaü hiïgvajamodà¤ca cavyaü caikatra cårõayet ..
     vañikà màtuluïgasya rasairvà dàóimasya và .
     kçtà vipàcayatyàmaü pradãpayati cànalam ..>% kùàrau svarjikà yavakùàra÷ca . lavaõapa¤cakamiti saindhavaü rucakaü caiva vióaü sàmudrikaü gaóamiti . vyoùaü ÷uõñhãpippalãmaricàni . ajamodàtra yavànikà . màtuluïgaü bãjapårakam . iti citrakàdivañikà .. * ..
     %<÷rãphala÷alàñuþ kalko nàgaracårõena mi÷ritaþ saguóaþ .
     grahaõãgadamatyugraü takrabhujà ÷ãlito jayati ..>% ÷rãphala÷alàñuþ vilvasyàmaü phalam . guóasyàtra bhàgadvayam . iti vilvakalkaþ .. * ..
     %<catuùpalaü sudhàkàõóaü tripalaü lavaõatrayam .
     vàrtàkoþ kuóava¤càrkamålàdvilve tathànalàt ..
     dagdhvà draveõa vàrtàkorguñikà bhojanottaram .
     bhuktà bhuktaü pacatyà÷u nà÷ayedgrahaõãgadam ..
     kàsaü ÷vàsaü tathàr÷àüsi visåcã¤ca hçdàmayam ..>% iti vàrtàkuguñikà .. * ..
     %<mustakàtiviùàvilvakauñajaü såkùmacårõitam .
     madhunà ca samàlauóhaü grahaõãü sarvajàü jayet ..>% koñajaü indrayavaþ . iti mustakàdicårõam .. * ..
     %<÷veto và yadi và raktaþ supakvo grahaõãgadaþ .
     guóenàdhikasarjena bhakùitenà÷u na÷yati ..>% sarjaþ ràla iti loke . iti sarjarasacårõam .. * ..
     %<vilvàbda÷akrayavabàlakamocasiddhamàjaü payaþ pibati yo divasatrayeõa .
     so'tipravçddhacirajagrahaõãvikàraü sàmaü sa÷oõitamasàdhyamapi kùiõoti ..>% moco mãcarasaþ . kùiõoti hanti .
     %<prasthatraye tvàmalakãrasasya ÷uddhasya dattvàrdhatulàü guóasya .
     cårõãkçtairgranthikajãracavyavyoùebhakçùõàhavuùàjamodaiþ ..
     vióaïgasindhåtriphalàyavànãpàñhàgnidhànyai÷ca palapramàõaiþ .
     dattvà trivçccårõapalàni càùñàvaùñau ca tailasya pacedyathàvat ..
     taü bhakùayedakùaphalapramàõaü yatheùñaceùñastrisugandhiyuktam .
     anena sarve grahaõãvikàràþ sa÷vàsakàsasvarabheda÷othàþ ..
     ÷àmyanti càyaü ciramantaragnerhatasya puüstvasya ca vçddhihetuþ .
     strãõàntu bandhyàmayanà÷anaþ syàt kalyàõako nàma guóaþ prasiddhaþ ..
     tnaile manàk trivçdbhçùñà trisugandhi palaü palam .
     siddhe nidheyamatraiva guóe kalyàõapårbake ..>% iti kalyàõaguóaþ .. * ..
     %<pippalã pippalãmålaü citrakaü gajapippalã .
     triphalà càjamodà ca nalinã jãrakastathà .
     saindhavaü raumaka¤càpi sàmudraü rucakaü vióam ..
     àragbadha÷ca tvakpatraü såkùmailà copaku¤cikà .
     ÷uõñhã÷akrayavà÷caiva pratyekaü karùasammitàþ ..
     mçdvãkàyàþ palànyatra catvàri kathitàni hi .
     trivçtàyàþ palànyaùñau guóasyàrdhatulà tathà ..
     tilatailapalànyaùñàvàmalakyà rasasya tu .
     prasthatrayamidaü sarvaü ÷anairmçdvagninà pacet ..
     auóambaraü càmalakaü vàdaraü và yathàphalam .
     tàvanmàtramidaü khàdedbhakùayed và yathànalam ..
     nikhilàn grahaõãrogàn pramehàü÷caiva viü÷atim .
     uroghàtaü prati÷yàyaü daurbalyaü vahnisaükùayam ..
     jvarànapi haret sarvàn kuryàt kàntiü matiü svaram .
     picupàñhànvayàddhanti raktapitta¤ca vigraham ..
     dhàtukùãõo vayaþkùãõaþ strãùu kùãõaþ kùayã ca yaþ .
     tebhyo hita÷ca bandhyàyai mahàkalyàõako guóaþ ..>% iti mahàkalyàõakaguóaþ .. * ..
     %<kuùmàõóànàü supakvànàü svinnànàü niùkulatvacàm .
     sarpiþ prasthe pala÷ataü tàmrapàtre ÷anaiþ pacet ..
     pippalã pippalãmålaü citrakaü gajapippalã .
     dhànyakàni vióaïgàni nàgaraü maricàni ca ..
     triphalà càjamodà ca kaliïgàjàjisaindhavam .
     ekaikasya palaü caikaü trivçto'ùñau palàni ca ..
     tailasya ca palànyaùñau guóàt pa¤cà÷adeva tu .
     àmalakyà rasasyàtra prasthatrayamudãritam ..
     tàvat pàkaü prakurvãta mçdunà vahninà bhiùak .
     yàvat darvãpralepaþ syàttadainamavatàrayet ..
     auóumbaraü càmalakaü vàdaraü và yathàphalam .
     tàvanmàtramidaü khàdedbhakùayedvà yathànalam ..
     anenaiva vidhànena prayukta÷ca dine dine .
     nihanti grahaõãrogàn kuùñhànyar÷obhagandaràn ..
     jvaramànàhahçdrogagulmodaravisåcikàþ .
     kàmalàü pàõóuroga¤ca pramehàü÷caiva viü÷atim ..
     vàta÷oõitavãsarpadadrupakùmahalãmakàn .
     vàtapittakaphàn sarvàn duùñàn ÷uddhàn samàcaret ..
     vyàdhikùãõà vakùaþkùãõàþ strãùu kùãõà÷ca ye naràþ .
     tebhyo hito guóo'yaü syàt bandhyànàmapi puttradaþ ..
     vçùyo balyo bçühaõa÷ca vayasaþ sthàpanaþ paraþ ..>% iti kuùmàõóakalyàõakaguóaþ .. * .. atãsàràdhikàralikhitaü vilvatailaü càtra hitam . iti grahaõãrogàdhikàraþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. (sanidànalakùaõàdikaü cikitsita¤càsya yathà --
     %<sàmaü sànnamarjãrõe'nne jãrõe pakvantu naiva và .
     akasmàdvà muhurbaddhamakasmàcchithilaü muhuþ ..
     cirakçdgrahaõãdoùaþ sa¤cayàccopave÷ayet .
     sa caturdhà pçthag doùaiþ sannipàtàcca jàyate ..
     pràgråpaü tasya sadanaü ciràt pacanamamlakaþ .
     praseko vaktravairasya marucistçñklamo bhramaþ ..
     ànaddhodaratà cchardiþ karõakùveóo'ntrakåjanam .
     sàmànyaü lakùaõaü kàr÷yaü dhåmakastamako jvaraþ ..
     mårchà ÷irorugviùñambhaþ ÷vayathuþ karapàdayoþ .
     tatrànilàttàlu÷oùastimiraü karõayoþ svanaþ ..
     pàr÷voruvaïkùaõagrãvàrujàbhãkùõaü visåcikà .
     raseùu gçddhiþ sarveùu kùuttçùõà parikartikà ..
     jãõa jãryati càdhmànaü bhukte svàsthyaü sama÷nute .
     vàtahçdrogagulmàr÷aþ plãhapàõóutva÷aïkitaþ ..
     ciràdduþkhaü dravaü ÷uùkaü tanvàmaü ÷abdaphenavat .
     punaþ punaþ sçjedvarcaþ pàyuruk ÷vàsakàsavàn ..
     pittena nãlaü pãtàbhaü pãtàbhaþ sçjati dravam .
     påtyamlodgàrahçtkaõñhadàhàrucitçóarditaþ ..
     ÷leùmaõà pacyate duþkhamannaü chardhirarocakaþ .
     àsyopadehaniùñhãvakàsahçllàsapãnasàþ ..
     hçdayaü manyate styànamudaraü stimitaü guru .
     udgàrà duùñamadhuraþ sadanaü strãùvahaùaõam ..
     bhinnàma÷laùmasaüsçùñaguruvarcaþpravartanam .
     akç÷asyàpi daurbalyaü sarvaje sarvasaïkaraþ ..
     vibhàge'ïgasya ye coktà viùamàdyàstrayo'gnayaþ .
     te'pi syurgrahaõãdoùàþ samastu svàsthyakàraõam ..
     vàtavyàdhya÷marãkuùñhamehodarabhagandaràþ .
     ar÷àüsi grahaõãtyaùñau mahàrogàþ sudustaràþ ..>% iti vàbhañe nidànasthàne'ùñame'dhyàye .. cikitsàsyà yathà --
     %<grahaõãmà÷ritaü doùamajãrõavadupàcaret .
     atãsàroktavidhinà tasyàma¤ca vipàcayet ..
     annakàle yavàgvàdipa¤cakolàdibhiryutam .
     vitaret pañulaghnannaü punaryogàü÷ca dãpanàn ..
     dadyàt sàtiviùàü peyàmàme sàmlàü sanàgaràm .
     pàne'tisàravihitaü vàritakraü suràdi ca ..
     grahaõãdoùiõàü takraü dãpanagràhi làghavàt .
     pathyaü madhurapàkitvànna ca pittapradåùaõam ..
     kaùàyoùõavikà÷itvàdråkùatvàücca kaphe hitam .
     vàtesvàdvamlasàndratvàt sadyaskamavidàhi tat ..>%
     %<kùãõakùàma÷arãrasya dãpanaü snehasaüyutam .
     dãpanaü bahupittasya tiktairmadhurakairyutam ..
     sneho'mlalavaõairyukto bahuvàtasya ÷asyate .
     snehameva paraü vidyàddurbalànaladãpanam ..
     nàlaü snehasamiddhasya ÷amàyànnaü sugurvapi .
     yo'lpàgnitvàt kaphe kùãõe varcaþ pakvamapi ÷latham ..
     mu¤cedyadvauùadhayutaü sa pivedalpa÷o ghçtam .
     tena svamàrgamànãtaþ svakarmaõi niyojitaþ ..
     samàno dãpayatyagnimagneþ sandhukùako hi saþ .
     purãùaü ya÷ca kçcchreõa kañhinatvàdvimu¤cati ..
     sa ghçtaü lavaõairyuktaü naro'nnàvagrahaü pibet .
     raukùyànmande'nale sarpistailaü và dãpanaiþ pibet ..
     kùàracårõàsavàriùñàn mande snehàtipànataþ .
     udàvartàt prayoktavyà niråhasnehavastayaþ ..
     doùàtivçddhyà mande'gnau saü÷uddho'nnavidhi¤caret .
     vyàdhimuktasya mande'gnau sarpireva tu dãpanam ..
     adhvopavàsakùàmatve yavàgvà pàyayedghçtam .
     annàvapãóitaü balyaü dãpanaü bçühaõa¤ca tat ..
     dãrghakàlaprasaïgàttu kùàmakùãõakç÷ànnaràn .
     prasahànàü rasaiþ sàmlairbhojayet pi÷ità÷inàm ..
     laghåùõakañu÷ãdhitvàddãpayantyà÷u te'nalam .
     màüsopacitamàüsatvàt para¤ca balavardhanam ..
     snehàsavasuràriùñacårõakvàthahità÷anaiþ .
     samyakprayuktairdehasya balamagne÷ca vardhate ..
     dãpto yathaiva sthàõu÷ca vàhyo'gniþ sàradàrubhiþ .
     sasnehairjàyate tadvadàhàraiþ koùñhako'nalaþ ..
     na bhojanena kàyàgnirdãpyate nàtibhojanàt .
     yathà nirindhano vahniralpo vàtãndhanànvitaþ ..
     yadà kùãõe kaphe pittaü svasthàne pavanànugam .
     pravçddhaü vardhayatyagniü tadàsau sànilo'nalaþ ..>%
     iti vàbhañe cikitsàsthàne da÷ame'dhyàye .. aparaü sakàraõalakùaõacikitsitaü yathà --
     %<duùyati grahaõã jantoragnisàdanahetubhiþ .
     atisàre nivçtte'pi mandàgnerahità÷inaþ ..
     bhåyaþ sandåùito vahnirgrahaõãmabhidåùayet .
     tasmàt kàryaþ parãhàrastvatãsàre viraktivat ..
     yàvanna prakçtisthaþ syàddoùataþ pràõatastathà .
     ùaùñhã pittadharà nàma yà kalà parikãrtità ..
     pakvàmà÷ayamadhyasthà grahaõã sà prakãrtità .
     grahaõyà balamagnirhi sa càpi grahaõã÷ritaþ ..
     tasmàt sandåùite vahnau grahaõã sampraduùyati .
     tasyotpattau vidàhànne sadanàlasyatçñklamàþ ..
     balakùayo'ruciþ kàsaþ karõakùveóàntrakåjanam .
     atha jàte bhavejjantuþ ÷ålapàdakaraþ kç÷aþ ..
     parvaruglaulyatçñchardijvaràrocakadàhavàn .
     udgirecchuktatiktàmlalohadhåmamagandhikam ..
     prasekamukhavairasya tamakàrucipãóitaþ .
     vàtàcchålàdhikaiþ pàyuhçtpàr÷vodaramastakaiþ ..
     pittàt sadàhairgurubhiþ kaphàttribhistrilakùaõaiþ .
     doùavarõanakhaistadbadbiõmåtranayanànanaiþ ..
     hçtpàõóådaragulmàr÷aþplãhà÷aïkã ca mànavaþ .
     yathà doùocchrayantasya vi÷uddhasya yathàkramam ..
     peyàdiü vitaret samyag dãpanãyopasambhçtam .
     tataþ pàcanasaügràhi dãpanãyagaõatrayam ..
     pibet pràtaþ suràriùñasnehamåtrasukhàmbubhiþ .
     takreõa vàtha takraü và kevalaü hitamucyate ..
     kçmigulmodaràr÷oghnãþ kriyà÷càtràvacàrayet .
     cårõaü hiïgvàdika¤càtra ghçtaü và plãhanà÷anam ..
     kalkena magadhàde÷ca càïgerãsvarasena và .
     caturguõena dadhnà ca ghçtaü siddhaü hitaü bhavet ..
     sarvathà dãpanaü sarvaü grahaõãrogiõàü hitam ..
     jvaràdãnavirodhàcca sàdhayetsvai÷cikitsitaiþ ..>% iti su÷rute uttaratantre catvàriü÷attame'dhyàye ..)

#<grahaõãruk>#, [j] strã, (grahaõyeva ruk .) grahaõãrogaþ . tatparyàyaþ . pravàhikà 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 55 .. grahiõã 3 . iti taññãkà ..

#<grahaõãharaü>#, klã, (grahaõãü haratãti . hç + ac .) lavaïgam . iti ÷abdacandrikà .. (grahaõãhàrake tri ..)

#<grahadrumaþ>#, puü, (grahàkhyo drumaþ vçkùavi÷eùaþ .) ÷àkavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<grahanàyakaþ>#, puü, (nayatãti . nã + õvul . tato grahàõàü nàyakaþ .) ÷aniþ . iti ÷abdaratnàvalã .. sårya÷ca ..

#<grahanà÷aþ>#, puü, (gçhõàti ruõaddhi malamiti ÷eùaþ . koùñharodhakavàyuvi÷eùaþ rogavi÷eùo và taü nà÷ayati . na÷ + õic + aõ .) vçkùavi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. chàtiyàna iti bhàùà ..

#<grahanà÷anaþ>#, puü, (grahaü rogavi÷eùaü nà÷ayatãti . na÷ + õic + lyuþ .) grahanà÷avçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ratnamàlà ca ..

#<grahanemiþ>#, puü, (grahàõàü grahakakùàõàü graheùu và nemiriva . grahakakùàdhaþsthitatayà'sya nemisàdç÷yamiti bodhyam .) candraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<grahapatiþ>#, puü, (grahàõàü patiþ .) såryaþ . (yathà, mahàbhàrate . 12 . 168 . 25 .
     %<tasya vistãryate ràjyaü jyotsnà grahapateriva ..>%) arkavçkùaþ . ityamaraþ . 1 . 3 . 30 .. (÷ivaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 37 .
     %<candraþ såryaþ ÷aniþ keturgraho grahapatirvaraþ ..>% gçhasvàmã . yathà, mahàbhàrate . 13 . 85 . 117 .
     %<mama satramidaü divyaü ahaü grahapatistviha .
     trãõi pårbàõyapatyàni mama tàni na saü÷ayaþ ..>%)

#<grahapuùaþ>#, puü, (grahàn anyàn sarvàn puùõàti svatejasetyarthaþ .) såryaþ . iti hemacandraþ ..

#<grahabhãtijit>#, [d] puü, (grahabhãtiü jayatãti . ji + kvip .) cãóànàmagandhadravyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 2,382c]>@
#<grahayàgaþ>#, puü, (grahàõàü grahànuddi÷ya và yo yàgaþ .) grahàõàü yaj¤aþ . tasya ÷àntikatve malamàsàdàvapi kartavyatvaü pauùñikatve tu ÷uddhakàle . tasya prayogo yathà . yajamànaþ kçtasnànàdiþ gomayopalipte de÷e ku÷àsane upaviùña udaïmukho bràhmaõàn svastivàcya saükalpya mantramuccàrya ÷vetasarùapeõa vighnakarànutsàrya sagaõàdhipaùoóa÷amàtçkàpåjàvasordhàràvçddhi÷ràddhàni kçtvà svayaü karaõàsàmarthye bràhmaõàn vçõuyàt . tato maõóapottarapårbabhàge vitastidvayavistçtàyàü vitastyucchritàyàü udakplavàyàü vedyàü raktacandanàdinà madhye vartulaü såryaü àgneyyàü ÷vetamardhacandràkàraü somaü dakùiõasyàü trikoõaü raktaü maógalaü ai÷ànyàü pãtaü dhanuràkàraü budhaü uttarasyàü pãtaü padmàkàraü guruü pràcyàü ÷vetaü catuùkoõaü ÷ukraü pratãcyàü ÷yàmaü sarpàkàraü ÷aniü nairçtyàü ÷yàmaü makaràkàraü ràhuü vàüyavyàü dhåmravarõàn khaógàkàràn ketån vilikhya svagçhyoktavidhinà'gnisthàpanàdibrahmasthàpanaparyantaü karma kçtvà graha÷abde likhitatattaddhyànena maõóale grahànàvàhya teùàü svasvavarõavastragandhapuùpàdinà påjayet . gandhe vi÷eùaþ såryàya raktacandanaü somàya ÷vetacandanaü maïgalàya kuïkumaü budhàya saralaü gurave samabhàgena mi÷ritàni raktacandana÷vetacandanakuïkumasaralàni ÷ukràya ÷vetacandanaü ÷anai÷caràya kastårãü ràhave padmakàùñhaü ketubhya÷ca padmakàùñhaü dadyàt . dhåpe vi÷eùaþ . ravaye gugguluü somàya saralaü maïgalàya devadàru budhàya ghçtami÷ritadevadàru bçhaspataye da÷àïgaü ÷ukràyàguruü ÷anai÷caràya kàlàguruü ràhave guóatvacaü ketubhyo madhumi÷ritaguóatvacaü dadyàt . tato'dhidevatàpratyadhidevatàþ påjayet . tato baliü dadyàt . såryàya guóaudanaü somàya ghçtapàyasaü maïgalàya pakvayavacårõàtmakaü yàvakaü budhàya kùãrànnaü gurave dadhyodanaü ÷ukràya ghçtaudanaü ÷anai÷caràya yavatilataõóulàtmakaü kçùaraü ràhave chàgamàüsaü ketubhyaþ ajàkùãrasàdhitàjakarõaraktami÷ritayavatilataõóularåpaü citraudanam . tata÷caruü ÷rapayet . tataþ ku÷aõóikàü samàpya ravyàdãnàü caruhomaü kuryàt . tato yathà÷akti ekaikasyàùñàviü÷atimaùñottara÷atamaùñottarasahasraü và madhusarpirmi÷ritàbhiþ såryàdãnàü tattatsamidbhirhomaü kuryàt . samidhastu .
     %<arkaþ palà÷aþ khadirastvapàmàrgo'tha pippalaþ .
     uóumbaraþ ÷amã dårvà ku÷à÷ca samidhaþ kramàt ..>% tata udãcyaü karma samàpya dakùiõàü dadyàt . dakùiõàstu .
     %<dhenuþ ÷aïkhastathànaóvàn hema vàso hayastathà .
     kçùõàgauràyasa÷chàga etàvai dakùiõàþ smçtàþ ..>% (asya yàgasya prayojanaü yathà, mahànirvàõatantre .
     %<÷àntau puùñau mahe÷àni ! tathà kråre'pi karmaõi .
     grahayàgaü prakurvàõo và¤chitàrthamavàpnuyàt ..>% dãpikàyà¤ca . yathà -- ÷ubhagrahàrkavàreùu mçdukùipradhruveùu ca . ÷ubharà÷ivilagneùu ÷ubhaü ÷àntikapauùñikam .. mçdagaõaþ citrànuràdhàmçga÷iroravatyaþ . kùipragaõo laghugaõaþ puùyà÷vihastàþ . dhruvagaõaþ rohiõyuttaràtrayam ..)
     %<gocare và vilagne và ye grahàriùñasåcakàþ .
     påjayettàn prayatnena påjitàþ syuþ ÷ubhàvahàþ ..>% iti grahayàgatattvam .. (màtsyoktam . yathà --
     %<÷rãkàmaþ ÷àntikàmo và grahayaj¤aü samàcaret .
     vçddhyàyuþ puùñikàmo và tathaivàbhicaran punaþ ..
     yena brahman ! vidhànena tanme nigadataþ ÷çõu .
     sarva÷àstràõyanukramya saïkùipya granthavistaram ..
     graha÷àntiü pravakùyàmi puràõa÷rutinoditàm .
     puõye'hni viprakathite kçtvà bràhmaõavàcanam ..
     grahàn grahàdidevàü÷ca sthàpya homaü samàrabhet .
     grahayaj¤astridhà proktaþ puràõa÷rutikovidaiþ .
     prathamo'yutahomaþ syàllakùahomastataþ param .
     tçtãyaþ koñihomastu sarvakàmaphalapradaþ ..
     ayutenàhutãnà¤ca navagrahamakhaþ smçtaþ .
     tasya tàvadvidhiü vakùye puràõa÷rutibhàùitam ..>% grahavediniyamaþ . yathà --
     %<gartasyottarapårbeõa vitastidvayavistçtàm .
     vapradvayàvçtàü vadiü vitastyucchrayasammitàm ..
     saüsthàpanàya daüvànàü caturasràmudaïmukhàm .
     agnipraõayanaü kçtvà tasyàmàvàhayat suràn ..
     devatànàü tataþ sthàpyà viü÷atirdvàda÷àdhikà .
     såryaþ somastathà bhaumo budhajãvasitàrkajàþ ..
     ràhuþ keturiti proktà grahà lokahitàvahàþ ..>% maõóale sthànam . yathà --
     %<madhye tu bhàskaraü vidyàllohitaü dakùiõena tu .
     uttaraõa guruü vidyàd budhaü påbbàttaraõa na tu ..
     pårbeõa bhàgavaü vidyàt somaü dakùiõapårbake .
     pa÷cimena ÷aniü vidyàdràhuü pa÷cimadakùiõe ..
     pa÷cimottarataþ ketuü sthàpayecchaklataõóulaiþ ..>% adhidevatàþ . yathà --
     %<bhàskarasye÷varaü vidyàt umà¤ca ÷a÷inastathà .
     skandamaïgàrakasyàpi budhasya ca tathà harim ..
     brahmàõa¤ca gurorvidyàcchukrasyàpi ÷acãpatim .
     ÷anai÷carasya tu yamaü ràhãþ kàlantathava ca .
     ketorvai citragupta¤ca sarveùàmadhidavatàþ ..>% pratyadhidevatàþ . yathà --
     %<agniràpaþ kùitirviùõurindra aindrã ca devatàþ .
     prajàpati÷ca sarpà÷ca brahmà pratyadhidevatàþ ..>% pa¤ca lokapàlàþ . yathà --
     %<vinàyakaü tathà durgàü vàyumàkà÷ameva ca .
     àvàhayadvyàhçtibhistathaivà÷vikumàrakà ..>% grahavarõaþ . yathà --
     %<saüsmaredraktamàdityamaïgàrakasamanvitam .
     soma÷ukrau tathà ÷vetau budhajãvau ca piïgalau .
     mandaràhå tathà kçùõo dhåmraü ketugaõaü viduþ ..>%
     %<grahavarõàni deyàni vàsàüsi kusumàni ca .
     dhåpàmodo'tra surabhirupariùñàdavitànakam ..
     ÷obhanaü sthàpayet pràj¤aþ phalapuùpasamanvitam ..>% anyadvivavaraõantu grahayàgatattve dar÷anãyam ..)

#<graharàjaþ>#, puü, (grahàõàü ràjà iti . %<ràjàhaþ sakhibhyaùñac .>% 5 . 4 . 91 . iti ñac .) såryaþ . candraþ . iti medibã . je . 32 .. bçhaspatiþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<grahàdhàraþ>#, puü, (grahàõàü àdhàraþ à÷rayaþ . medhãvadetannakùatramà÷ritya svasvagatyanusàreõa grahàõàü paribhramaõàttathàtvam .) dhruvanakùatram . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<grahàmayaþ>#, puü, (grahaþ upadevavi÷eùastajjanya àmayaþ rogabhedaþ .) àve÷aþ . sa tu bhåtàdinà jàtarogaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<grahà÷ã>#, [n] puü, (grahaü grahajanyadoùaü a÷nàti dårãkarotãti . a÷ + õiniþ . skandagrahadoùama÷nàtãtyeke .) grahanà÷avçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<grahàhvayaþ>#, puü, (grahàõàmupadevànàmàhvayaþ àhvà saüj¤à yasya . grahàn àhvayati àkàrayati tajjanitadoùanà÷àyeti bhàvaþ . à + hve + ÷aþ . ityeke .) bhåtàïku÷avçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<grahãtà>#, [ç] tri, (gçhõàtãti . graha + tçc .) grahaõakartà . tatparyàyaþ . gçhayàluþ 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 27 .. (yathà, ÷vetà÷vataropaniùadi .
     %<apàõipàdo yavano grahãtà pa÷yatyacakùuþ sa ÷çõotyakarõaþ .>% tathà ca manuþ . 8 . 166 .
     %<grahãtà yadi naùñaþ syàt kuñugvàrthe kçto vyayaþ ..>%)

#<gràmaþ>#, puü, (gras + %<graseràt .>% uõàü . 1 . 142 . iti man dhàtoràkàràntàde÷a÷ca .) vipràdivarõapràyà pràkàraparikhàdirahità bahujanavasatiþ . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . saüvasathaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 3 . 19 .. haññàdi÷ånyavasatiþ . iti ÷rãdharasvàmã .. yathà, màrkaõóeyapuràõe .
     %<tathà ÷ådrajanapràyà susamçddhakçùãbalà .
     kùetropayogabhåmadhye vasatirgràmasaüj¤ikà ..>% (tathà ca manuþ . 10 . 54 .
     %<annameùàü paràdhãnaü deyaü syàdbhinnabhàjane .
     ràtrau na vicareyuste gràmeùu nagareùu ca ..>%) ÷abdàdipårbaka÷cet samåhàrthaþ . iti vi÷vaþ .. yathà ÷abdagràmaþ bhåtagràmaþ guõagràmaþ . ityàdi .. (yathà, manuþ . 2 . 215 .
     %<balavànindriyagràmo vidbàüsamapi karùati ..>% ÷ivaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 113 .
     %<gopàlirgopatirgràmo gocarmavasano hariþ ..>%) svarabhedaþ . yathà --
     %<ùaójamadhyamagàndhàràstrayo gràmà matà iha .
     ùaóajagràmo bhavedatra madhyamagràma eva ca .
     suraloke ca gàndhàro gràmaþ pracarati svayam ..>% idànãü ùaójagràmasya mårchanàþ kriyante . mårchanà prastàra ityarthaþ . ùa ç ga ma pa dha ni÷ca . iti ùaójasya . ma-pau dha-nã ùa ç ca gaþ . iti madhyamasya . ç-gau ma-pau dha nã ùo'nte . iti gàndhàrasya mårchanàþ . ùa ç ga ma pa dha ni÷ca . ni-ùau ç-ga-ma-pà÷ca dhaþ . dha ni ùa ç ga ma po'nte . pa-dhau ni-ùau ç-gau tta maþ . ma-pau dha-nã ca ùa ç ga . ga ma pa dha ni ùa÷ca çþ . ç-gau ma-pau dha-nã go'nte . mårchanàþ sapta ùaójàþ ..
     %<àdi dvitricatuþpa¤caùañsaptasvapi same matà .
     madhyamo mo yadà teùu madhyamagràmamårchanà ..
     àdau gakàro yatràsti gàndhàragràmamårchanà ..>% tatra ùaójagràmaprastàrasyàyaü kramaþ .
     %<ùaójànniùadhàntaü nerdhàntaü dhàt pàntamiùyata .
     pànmàntaü madhyamàdgàntaü gàdçùabhàntamiùyate ..
     çùabhàt ùàntamityàhuþ ùaójagràmasya mårchanàþ .
     madhyamagràmajàstvevaü mårchanàþ parikãrtitàþ ..
     makàràdikrameõaiva gakàràntàstu tà matàþ .
     tàro mandra÷ca àva÷ca iti gràmaniråpaõàþ ..
     ùaójagràmamårchanàyàþ sapta koùñhàni .
     brahmaviùõu÷ivairuktàstrayo gràmà manoharàþ ..>% iti saïgãtadàmodaraþ ..

#<gràmakåñaþ>#, puü, (gràme gràsastho gràmasya và kåña iva tamaþpràdhànyàttathàtvam .) ÷ådraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<gràmajaniùpàvã>#, strã, (gràme gràmasannikaùai và jàyate iti . jana + óaþ . gràmajà niùpàvãti karmadhàrayaþ .) nakhaniùpàvã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gràmaõãþ>#, puü, (gràmàþ jãvasamåhàþ nãyate catanyadànena paricàlyate'nena . yadvà gràmàn jãvasamåhàn nayati pràpayati cetayatãtyarthaþ . nã + kvip tato õatvam .) viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 37 .
     %<agraõãrgràmaõãþ ÷rãmàn nyàyo netà samãraõaþ ..>% yakùaþ . yathà, viùõupuràõe 2 . 10 . 2 .
     %<sa rathàthiùñhito devairàdityairç ùibhistathà .
     gandharvairapsarobhi÷ca gràmaõãsarparàkùasaiþ ..>% %<devairàdityaiþ àdityà eva devàstaiþ . gràmaõoryakùaþ .>% iti taññãkà .. nàpitaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 49 ..

#<gràmaõãþ>#, tri, (gàmaü saüvasathaü tatratyàn janàn nayati doùaguõavicàràdibhiþ paricàlayati prerayati và kvip .) pradhànaþ . adhipatiþ . iti medinã . ne . 45 .. (yathà, çgvede . 10 . 107 . 5 .
     %<dakùiõàvàn prathamo håta eti dakùiõàvàn gràmaõãragrameti ..>% tathà ca mahàgaõapatistotre . 8 .
     %<dànàmodavinodalubdhamadhupaprotsàraõàvirbhavat .
     karõàndolanakhelano vijayate devo gaõagràmaõãþ ..>% gràmeõa gàmyeõa bhogyadravyeõa àyurnayati kùapayatãti . gràmàn bhogyavaståni nayati àtmànaü pràpayatãti và .) bhogikaþ . iti hemacandraþ ..

#<gràmaõãþ>#, strã, (gràmeõa janasamåhenetyarthaþ nãyate gçhyate yadvà gràmeõa gràmyadharmeõa kevalaü maithunàdinà nayati kàlaü yàpayatãti . nã + kvip .) ve÷yà . gràmeyà . nãlikà . iti hemacandraþ ..

#<gràmatakùaþ>#, puü, (gràmasthaþ gràmaparatantro và takùà .
     %<gràmakai ñàbhyàü ca takùõaþ . 5 . 4 . 95 .>% iti ñac .) gràmàdhãnaþ kàùñhatañ . gràmàyattastakùà . ityamaraþ . 2 . 10 . 9 .. geüye chutàra iti bhàùà ..

#<gràmatà>#, strã, (gràmàõàü samåhaþ . %<gràmajanabandhubhyastal .>% 4 . 2 . 43 . iti tal .) gràmasamåhaþ . ityamaraþ . 3 . 2 . 43 .. (gràmasya bhàvaþ . %<tasya bhàvastvatalau .>% 5 . 1 . 119 . iti tal .) gràmatva¤ca ..

#<gràmabhçtaþ>#, puü, (gràme gràmasya và bhçtaþ bharaõãyaþ gràmàvasthitajanairiti ÷eùaþ .) gràmaprevyaþ . sa tu bràhmaõa÷cet pa¤camo'bràhmaõaþ . ityàhnikatattvam .. (yathàha ÷àtàtapaþ .
     %<abràhmaõàstu ùañ proktà çùiõà tattvavedinà .
     àdyo ràjabhçtasteùàü dvitãyaþ krayavikrayã ..
     tçtãyo bahuyàjyaþ syàt caturthã gràmayàjakaþ .
     pa¤camastu bhçtasteùàü gràmasya nagarasya ca ..
     anàdityàntu yaþ pårbàü sàdityà¤caiva pa÷cimàm .
     nopàsãta dvijaþ sandhyàü sa ùaùñho'bràhmaõaþ smçtaþ ..>%)

#<gràmamadgurikà>#, strã, (gràmasya matsyagra meùu và madgurikeva . kùudramadgura ivetyarthaþ .) ÷çïgãmatsyaþ . gràmayuddham . iti medinã . ke . 234 ..

#<gràmamukhaþ>#, puü, (gnàmasya mukhamiva yo sthitaþ . yadvà, gràmo gràmavàsijano mukhatvena pradhànakàraõatvena yasya . gràmasthajanasàdhyatvàdevàsya tathàtvam .) haññaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<gràmamçgaþ>#, puü, (gràmasya mçga iva . yadvà, gràmesthito mçgaþ pa÷uþ .) kukkuraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<gràmayàjakaþ>#, puü, (gràmasya yàjako yàgakartà .) gràmasthanànàvarõànàü purohitaþ . sa tu caturtho'bràhmaõaþ . yathàha, ÷àtàtapaþ .
     %<abràhmaõàstu ùañ proktà çùiõà tattvavedinà .
     àdyo ràjabhçtasteùàü dvitãyaþ krayavikrayã ..
     tçtãyo bahuyàjyaþ syàt caturtho gràmayàjakaþ .
     pa¤camastu bhçtasteùàü gràmasya nagarasya ca ..
     anàdityàntu yaþ pårbàü sàdityà¤caiva pa÷cimàm .
     nopàsãta dvijaþ sandhyàü sa ùaùñho'bràhmaõaþ smçtaþ ..>% (etasmai pradattaü dànàdikaü niùphalaü bhavati . yathoktaü mahàbhàrate . 3 . 199 . 7 .
     %<vyarthantu patite dànaü bràhmaõe taskare tathà .
     gurau cànçtike pàpe kçtaghne gràmayàjake ..>%)

#<gràmasthaþ>#, tri, gràmavàsã . gràme tiùñhati ya ityarthe óapratyayaþ ..

@<[Page 2,384b]>@
#<gràmahàsakaþ>#, puü, (gràmàn gràmavàsinaþ ÷va÷uràlayasthasamåhàn và hàsayatãti . has + õic + õvul .) bhaginãpatiþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<gràmàdhànaü>#, klã, (àdhãyate upajãvikà yatra tat . à + dhà + lyuñ . tato gràmasya mçgayusamåhasyaàdhànaü poùaõakam .) mçgayà . iti halàyudhaþ ..

#<gràmàntaü>#, klã, (gràmasya antaü samãpam .) gràrasamãpam . tatparyàyaþ . upa÷alyam 2 . ityamaraþ . 2 . 3 . 20 .. gràmàntikam 3 . iti vopàlitaþ ..

#<gràmiõã>#, stã, (gràma utpattisthànatvena asti asyàþ . ata iniþ striyàü ïãp .) nãlãvçkùaþ . iti jañàdharaþ ..

#<gràmã>#, [n] tri, (gràmaþ adhikàritvenàstyasya . ata iniþ .) gràmavi÷iùñaþ . gàüi iti bhàùà .. yathà, bràhmaõakulàcàryakàrikàyàm .
     %<ràmo gaóagaóagràmã nipaþ ke÷arakoõitaþ .
     ke÷arakoõãti khyàto gràmã gràmavatàmbaraþ ..>% (gràmo gràmyadharmo maithunaü astyasyeti . gràmyadharmavi÷iùñaþ . yathà, bhàgavate . 4 . 29 . 14 .
     %<àsurã meóhramarvàgdvàrvyavàyo gràmiõàü ratiþ .
     upastho durmadaþ prokto nirçtirgada ucyate ..>%)

#<gràmãõaþ>#, puü, (gràme bhavaþ . gràma + %<gràmàdyakha¤au .>% 4 . 2 . 94 . iti kha¤ .) gràmya÷åkaraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. kukkuraþ . kàkaþ . gràmotpanne tri . iti medinã . õe . 46 .. (yathà, bhàùàparicchede . 79 .
     %<gràmãõasya prathamataþ pa÷yato gavayàdikam .
     sàdç÷yadhãrgavàdãnàü yà syàt sà karaõaü matam ..>%)

#<gràmãõà>#, strã, (gràmãõa + striyàü ñàp .) nãlãvçkùaþ . iti medinã .. (asyàþ paryàyà yathà,
     %<nãlã tu nãlinã tålã kàladolà ca nãlikà .
     ra¤janã ÷rãphalã tucchà gràmãõà madhuparõikà ..
     klãtakà kàlake÷ã ca nãlapuùpà ca sà smçtà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. guõà÷càsyà nãlinã÷abde j¤àtavyàþ ..) pàlaïkya÷àkam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gràmeyakaþ>#, tri, (gràme bhavaþ . gràma + %<kattryàdibhyoóhaka¤ .>% 4 . 2 . 95 . iti óhaka¤ .) gràmyaþ . iti hemacandraþ . 3 . 165 ..

#<gràmeyà>#, strã, (gràme bhavà . gràma + óhak .) gràmyanàrã . iti gràmaõã÷abdàrthe hemacandraþ ..

#<gràme÷aþ>#, tri, (gràmasya ã÷aþ .) gràme÷varaþ . gràmàdhipatiþ . yathà, ÷ànti÷atake . 11 .
     %<yaü ka¤cit puruùàdhamaü katipayagràme÷amalpàrthadaü .
     sevàye mçgayàmahe naramaho måóhà varàkà vayam ..>%

#<gràmyaþ>#, tri, (gràme bhavaþ . gràma + %<gràmàt yakha¤au .>% 4 . 2 . 94 . iti yaþ .) gràmotpannaþ . tatparyàyaþ . gràmeyakaþ 2 gràmãõaþ 3 . iti hemacandraþ . 3 . 165 .. (yathà, manuþ . 11 . 199 .
     %<÷va÷çgàlakharairdaùño gràmyaiþ kravyàdbhireva ca ..>% tathà, màghe . 12 . 38 .
     %<gràmyànapa÷yat kapi÷aü pipàsataþ ..>% måóhaþ . pràkçtaþ . yathà, tatraiva . 14 . 64 .
     %<gràmyabhàvamapahàtumicchabà yogamàrgapatitena cetasà ..>%) bhaõóàdivacanam . %<hàlika÷àkañikapradhànatvàt gràme bhavaü gràmyam .>% iti bharataþ .. tatparyàyaþ . a÷lãlam 2 . ityamaraþ . 1 . 6 . 19 .. (kàvyasya doùavi÷eùaþ . sa ca ÷aübdagataþ arthagata÷ca . tatra ÷abdagato yathà, sàhityadarpaõe . 7 . 3 .
     %<duþ÷ravatrividhà÷lãlànucitàrthàprayuktatàþ .
     gràmyo'pratãtasandigdhaneyàrthanihatàrthatàþ ..>% asya udàharaõaü yathà tatraiva . %<kañiste harate manaþ . atra kañi÷abdo gràmyaþ ..>% arthagato yathà, tatrava . 7 . 5 .
     %<apuùñaduùkramagràmya vyàhatà÷lãlakaùñatàþ ..>% udàharaõaü yathà tatraiva . %<svapihi tvaü samãpe me svapimyevàdhunà priya ! .. atràrtho gràmyaþ ..>%)

#<gràmyakandaþ>#, puü, (gràmyo gràmabhavaþ kandaþ .) gràmyaullaþ . vanaola iti bhàùà . tatparyàyaþ . sthalakandaþ 2 . iti ratnamàlà .. sa tu doùalaþ . iti ràjavallabhaþ ..

#<gràmyakarkañã>#, strã, (gràmyà gràmajàtà karkañã .) kuùmàõóaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<gràmyakuïkumaü>#, klã, (gràmya gràmasambhåtaü kuïkumam .) kusumbham . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<gràmyadharmaþ>#, puü, (gràmyasya itaràderdharmaþ .) bhaithunam . ityamaraþ . 2 . 7 . 57 .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 48 . 4 .
     %<pramatto gràmyadharmeùu mandàtmà pàpani÷cayaþ .
     mama puttraþ sudurbuddhiþ pçthivãü ghàtayiùyati ..>%)

#<gràmyapa÷uþ>#, puü, (gràmyo gràmajàtaþ pa÷uþ .) gràmajàtajantuþ . (yathà, bhàgavate . 6 . 15 . 16 .
     %<tasmàd yuvàü gràmyapa÷ormama måóhadhiyaþ prabhå .
     andha tamasi magnasya j¤ànadãpa udãryatàm ..>%) sa tu saptavidho yathà . gauþ 1 ajaþ 2 meùaþ 3 manuùyaþ 4 a÷vaþ 5 a÷vataraþ 6 gardabhaþ 7 . iti tithyàditattvam .. (yathàha paiñhãnasiþ . %<gràmyàraõyà÷caturda÷a . gauravirajo'÷vo'÷vataro gardabho manuùya÷ceti gràmyàþ pa÷avaþ . mahiùavàna . çkùasarãsçparurupuùyamçgà÷ceti saptàraõyàþ ..>% su÷rutamate uùñràdayo'pigràmyàþ . yaduktaü tatrava såtrasthàne 46 adhyàye .
     %<a÷và÷vataragokharoùñravastorabhramedaþpucchakaprabhçtayo gràmyàþ ..>%)

#<gràmyamadgurikà>#, strã, (gràmyà gràmàdbhavà madgurikà) ÷çïgãmatsyaþ . iti hàràvalã ..

#<gràmyamçgaþ>#, puü, (gràmyo gràmabhavo mçgo hariõaiva . mçgaþpa÷urvà ityeke .) kukkuraþ . iti jañàdharaþ ..

#<gràmyarà÷iþ>#, puü, (gràmyo rà÷iþ .) mithunam . kanyà . tulà . vç÷cikaþ . dhanuþ . kumbhaþ . ràtrà meùaþ vçùa÷ca . iti jyotiùam ..

@<[Page 2,385a]>@
#<gràmyavallabhà>#, strã, (gràmyàõàü gràmasthajanànàü vallabhà priyà . pallãgràmasthajanapriyatvàdevàsyàstathàtvam .) pàlaïkya÷àkam . iti ràjanirghaõñaþ .. (gràmyaü a÷lãlaü vallabhaü priyaü yasyàþ iti vigrahe ve÷yà . iti vyutpattilabdho'rthaþ ..)

#<gràmya÷åkaraþ>#, puü, strã, (gràmyaþ ÷åkaraþ .) gràmotpannavaràhaþ . tatparyàyaþ . vióvaràhaþ 2 gràmãõaþ 3 gràmakroóaþ 4 gràmakolaþ 5 viùkalaþ 6 dàrakaþ 7 . tasya màüsasya guõàþ . vanavaràhamàüsàdgurutvam . medobalavãryavçddhikàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gràmyà>#, strã, (gràme bhavà . gràma + %<gràmàt yakha¤au .>% 4 . 2 . 94 . iti yaþ . striyàü ñàp .) nãlã . niùpàvã . iti ràjanirghaõñaþ .. (tulasã . iti cintàmaõiþ ..)

#<gràmyà÷vaþ>#, puü, (gràmyaþ gràmajàto'÷vaþ .) gardabhaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<gràvà>#, [n] puü, (grasate iti graþ . gras + anyebhyo'pãti óaþ . àvanati ÷abdàyate iti . à + vana ÷abde + vic . tato gra÷càsau àvà ceti .) prastaraþ . (yathà, bhàgavate . 4 . 5 . 18 .
     %<sarva evartvijo dçùñvà sadasyàþ sadivaukasaþ .
     tairardyamànàþ subhç÷aü gràvabhirnaikadhà'dravan ..>%) parvataþ . ityamaraþ . 2 . 3 . 1 .. (yathà --
     %<pçthvã tàvat trikoõà vipinanadanadãgràvaruddhaü tadaddham ..>% ityudbhañaþ ..) meghaþ . iti vi÷vaþ .. dçóhe tri . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<gràsaþ>#, puü, (grasyate adyate iti . gras + karmaõi gha¤ .) mukhapåraõànnàdi . yathà --
     %<kukkuñàõóapramàõantu yàvadvà pravi÷enmukham .
     etaü gràsaü vijànãyàt ÷uddhyarthaü kàya÷odhanam ..>% iti pràya÷cittaprakaraõe parà÷araþ .. (tathà ca manuþ . 11 . 213 .
     %<ekaikaü gràsama÷nãyàt tryahàõi trãõi pårbavat ..>%) tatparyàyaþ . kabalaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 54 .. guóerakaþ 3 piõóaþ 4 gaõóolaþ 5 kavakaþ 6 guruþ 7 . iti hemacandraþ . 3 . 89 .. (da÷auùadhakàlàntargatakàlavi÷eùaþ . %<tatra nirbhaktaü pràgbhaktamadhobhaktaü madhyebhaktamantaràbhaktaü sabhaktaü sàmudgaü muhurmuhuþ gràsaü gràsàntara¤ceti da÷auùadhakàlàþ ..>% ityuttaratantre catuþùaùñitame'dhyàye su÷rutenoktam ..)

#<gràhaþ>#, puü, (gçhyate iti . graha ¤a upàdàne + bhàve gha¤ .) grahaõam . (gçhõàtãti . graha + %<vibhàùà grahaþ .>% 3 . 1 . 143 . iti vyavasthàpitavibhàùayà õaþ .) jalajantuvi÷eùaþ . hàïgara iti bhàùà .. jalahastã iti kecit .. tatparyàyaþ . avahàraþ 2 . ityamarabharatau .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 21 . 5 .
     %<bhãùaõairvikçtairanyairghorai rjalacaraistathà .
     ugrairnityamanàdhçùyaü kårmagràhasamàkulam ..>%) ÷i÷ukaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (àgrahaþ . yathà, gãtàyàm . 17 . 19 .
     %<måóhagràheõàtmano yat pãóayà kriyate tapaþ ..>% %<måóhagràheõàvivekakçtena duràgraheõa .>% iti ÷rãdharasvàmã ..)

#<gràhakaþ>#, puü, (gçhõàtãti . graha + õvul .) sitàvara÷àkam . iti ràjanirghaõñaþ .. hiüsrapakùã . vyàlagràhã . grahãtari tri . iti ÷abdaratnàvalã .. (graha + õic + õvul . j¤àpakaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 210 . 13 .
     %<yathàsvaü gràhakàõyeùàü ÷abdàdãnàmimàni tu ..>%)

#<gràhiõã>#, strã, (gçhõàti a÷eùaguõàniti . graha upàdàne + %<nandigrahãti .>% 3 . 1 . 134 . iti õiniþ ïãp .) kùudraduràlabhà . iti ràjanirghaõñaþ .. tàmramålàvçkùaþ . iti ratnamàlà .. kùirai iti bhàùà ..

#<gràhiphalaþ>#, puü, (gràhi dhàrakaü malabandhakamityarthaþ phalaü yasya .) kapitthavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gràhã>#, [n] puü, (gçhõàtãti . graha + õiniþ .) kapitthaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<gràhã>#, [n] tri, (gçhõàtãti . graha + õiniþ .) malabandhakaþ . dhàrakaþ . iti vaidyakam .. (yathà, bhàvaprakà÷e .
     %<kà¤canàro himà gràhã tuvaraþ ÷leùmapittanut ..>%) grahaõakartà . iti vyàkaraõam .. (yathà, kathàsaritsàgare . 25 . 49 . tatra tasyaiva kaivartapateþ satyavratasya saþ . ÷apharagràhibhirbhçtyaiþ pràpya daivàdagçhyata .. pratikålaþ . yathà, bhaññiþ . 5 . 93 .
     %<màsma bhårgràhiõã bhãru ! gantumutsàhinã bhava ..>%
     %<he bhãru ! màsma bhårgràhiõã pratikålà mà bhåþ .>% iti jayamaïgalaþ ..)

#<grãvà>#, strã, (gãryate'nayà . gé nigaraõe + %<÷evàyahvajihvàgrãvàpvàmãvàþ .>% uõàü . 1 . 154 . iti vanpratyayena nipàtanàt sàdhuþ .) galaghàñàdisamudità . iti bharataþ .. (yathà, ÷akuntalàyàü 1 me aïke .
     %<grãvàbhaïgàbhiràmaü muhuranupatati syandane dattadçùñiþ ..>%) sà tu garbhe màsamàtreõa bhavati . iti sukhabodhaþ .. tatparyàyaþ . ÷irodhiþ 2 kandharà 3 . ityamaraþ . 2 . 6 . 88 .. kandhiþ 4 ÷irodharà 5 . iti ràjanirghaõñaþ .. kangharà÷irà . iti medinã . ve . 6 ..

#<grãvã>#, [n] puü strã, (grãvà vidyate yasya . grãvà + iniþ . dãrghagrãvàvattvayà eva asya tathàtvam .) uùñraþ . iti jañàdharaþ .. pra÷astagrãvàyukte tri ..

#<grãùmaþ>#, puü, (grasate rasàn iti . grasu adane + %<grãùmaþ .>% uõàü . 1 . 149 . iti mak grãbhàva÷ca ghàtoþ ùugàgama÷ca nipàtyate .) çtuvi÷eùaþ . (yathà, manuþ . 6 . 23 .
     %<grãùme pa¤catapàstu syàdvarùàsvabhràvakà÷ikaþ ..>%) sa tu jyaiùñhàùàóhau . tatparyàyaþ . uùõakaþ 2 nidàghaþ 3 uùõopagamaþ 4 uùõaþ 5 uùmàgamaþ 6 tapaþ 7 . ityamaraþ . 1 . 4 . 19 .. gharmaþ 8 tàpanaþ 9 uùõàgamaþ 10 uùõakàlaþ 11 .
     %<graiùmikantvanabhisyandi jalamityeùa ni÷cayaþ ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..
     (%<dãrghavàsarakaü tãkùõaü jvàlàmàlàkulaü jagat .
     di÷i grãùme mçgatçùõàþ svinnàþ syurmçgavàjinaþ ..
     nairçto màruto råkùaþ ÷ãrõaparõà mahãruhàþ .
     dagdhaü tçõàkulàraõyaü dàvàgni÷ca di÷o da÷a ..
     evaü lakùaõake grãùme pittaraktamudãryate .
     tasmàt kriyà pratãkàraü kuryàt saü÷amanaü bhiùak ..
     jalakrãóà divànidrà sevanaü sukhasàdhanam .
     ÷yàmàràmàrataü ÷astaü ku¤jaki¤jalka÷ãtalam ..
     nãlanàladalopetaþ ÷ramaghno vyajanànilaþ .
     ketakyà modakusumacandano÷ãra÷ãtalaiþ ..
     lepanaü ÷ãtalaü samyak dhàràgàrà÷rayaþ punaþ .
     evaü kriyà samàpanne grãùme ca sukhasaïgamaþ ..>% iti grãùmopacàraþ .. iti hàrãte prathame sthàne pa¤cabhe'dhyàye ..
     %<tãkùõàü÷uratitãkùõàü ÷urgãùme saükùipatãva yat .
     pratyahaü kùãyate ÷leùmà tena vàyu÷ca vardhate ..
     ato'smin pañukañvamlavyàyàmàrkakaràüstyajet .
     bhajenmadhuramevànnaü ladhusnigdhaü himaü dravam ..
     su÷ãtatoyasiktàïgo lihyàt ÷aktån sa÷arkaràn ..
     madyaü na peyaü peyaü và svalpaü subahu vàri và ..
     anyathà ÷opha÷authilyadàhamohàn karoti tat .
     kundendudhavalaü ÷àlima÷nãyàjjàïgalaiþ palaiþ ..
     pibedrasaü nàtighanaü rasàlàü ràgakhàõóavau .
     pànakaü pa¤casàraü và navamçdbhàjanasthitam ..
     mocacocadalairyuktaü sàmlaü mçõmaya÷uktibhiþ .
     pañalàvàsita¤càmbhaþ sakarpåraü su÷ãtalam ..
     ÷a÷àïkakiraõàn bhakùyàn rajanyàü bhakùayan pibet sasitaü màhiùaü kùãraü candranakùatra÷ãtalam ..
     abhraïkaùamahà÷àlatàlaruddhoùõara÷miùu .
     vaneùu màdhavã÷liùñadràkùàstavaka÷àliùu ..
     sugandhihimapànãyasicyamànapañàlike .
     kàyamàne cite cåtapravàlaphalalambibhiþ ..
     kadalãdalakahlàra-mçõàlakamalotpalaiþ .
     kalpite komalaistalpe hasatkusumapallave ..
     madhyadine'rkatàpàrtaþ svapyàddhàràgçhe'thavà .
     pustastrãstanahastàsyapravçtto÷ãravàriõi ..
     ni÷àkarakaràkãrõe saudhapçùñhe ni÷àsu ca .
     àsanàsvasthacittasya candanàrdrasya màlinaþ ..
     nivçttakàmatantrasya susåkùmatanuvàsasaþ .
     jalàrdràstàlavçntàni vistçtàþ padminãpuñàþ ..
     utkùepà÷ca mçdåtkùepà jalavarùihimànilàþ .
     karpåramallikàmàlà hàràþ saharicandanàþ ..
     manoharakalàlàpàþ ÷i÷avaþ ÷àrikàþ ÷ukàþ .
     mçõàlavalayàþ kàntàþ protphullakamalojjvalàþ ..
     jaïgamà iva padminyo haranti dayitàþ klamam ..>% iti vàbhañe såtrasthàne tçtãye'dhyàye .. %<grãùme punarbhç÷auùõyopahatatvàt ÷arãramasukhopapannaü bhavati . uùõavàtàvadhmàtamati÷ithilamatyantapravilãnadoùaü bheùajaü punaþ saü÷odhanàrthamuùõasvabhàvamuùõànugamanàttãkùõataratvamàpadyate . tasmàttayoþ saüyoge saü÷odhanamatiyogàyopapadyate ÷arãraü pipàsopadravàya .>% iti carake vimànasthàne'ùñame'dhyàye ..
     %<mayåkhairjagataþ sàraü grãùme pepãyate raviþ .
     svàdu÷ãtaü dravaü snigdhamannapànaü tadà hitam ..
     ÷ãtaü sa÷arkaraü manthaü jàïgalànmçgapakùiõaþ .
     ghçtaü payaþ sa ÷àlyannaü bhajan grãùme na sãdati ..
     madyamalpaü na và peyamathavà subahådakam .
     lavaõàmlakañåùõàni vyàyàma¤càtra varjayet ..
     divà ÷ãtagçhe nidràü ni÷i candràü÷u÷ãtalam .
     bhajeccandanadigdhàïgaþ pravàte harmyamastake ..
     vyajanaiþ pàõisaüspar÷ai÷candanodaka÷ãtalaiþ .
     sevyamàno bhajedàsyàü muktàmaõivibhåùitaþ ..
     kànanàni ca ÷ãtàni jalàni kusumàni ca .
     grãùmakàle niùeveta maithunàdvirato naraþ ..>% iti ca såtrasthàne ùaùñhe'dhyàye carakeõoktam ..) tatra jàtaphalaü yathà, koùñhãpradãpe .
     %<grãùmodbhavo bhogabhavànurakto vaktà su÷ãlo jalakeli÷ãlaþ .
     vidyàdhanai÷varyaya÷omanoj¤o dhanvã suve÷aþ paradàracittaþ ..>% uùõaþ . iti medinã . me . 10 .. garmi iti tàt iti ca bhàùà .. tadvati tri ..

#<grãùmajà>#, strã, (grãùmàt grãùmaprabhàvàt grãùme grãùmakàle và jàyate yà iti . jan + óaþ . tataùñàp ca .) lavaõã . iti ÷abdacandrikà .. loõà iti bhàùà .. (grãùmajàtamàtre, tri ..)

#<grãùmapuùpã>#, strã, (grãùme grãùmakàle puùpaü yasyàþ . jàtau saüj¤àyàü và ïãp .) karuõãpuùpavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<grãùmabhavà>#, strã, (grãùme grãùmasamaye grãùmàgame ityarthaþ bhavati utpadyate yà . bhå + ac . ñàp .) navamallikà . iti ratnamàlà ..
     (%<kumàrikà grãùmabhavà sugandhà .>% iti vaidyakaratnamàlàyàm .)

#<grãùmasundarakaþ>#, puü, (grãùme sundara iva kàyate ÷obhate iti . kai + kaþ . grãùmasundara + svàrthe kan và .) ÷àkavi÷eùaþ . gimà iti bhàùà .. tasya guõàþ . tiktatvam . laghutvam . kaphapittadoùanà÷itvam . rucikàritva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<grãùmahàsaü>#, klã, (grãùme grãùmasamaye hàsaþ prakà÷aþ utpattijanya÷obhetyarthaþ yasya .) indratålakam . iti trikàõóa÷aùaþ .. buóãra såtà . iti bhàùà ..

#<grãùmã>#, strã, (grãùmaþ grãùmasamayaþ utpattikàraõatvenàstyasyàþ . %<ar÷a àdibhyo'c .>% 5 . 2 . 127 . ityac tato ïãù .) navamallikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 2,386b]>@
#<grãùmodbhavà>#, strã, (udbhavatãti . ud + bhå + ac . grãùme udbhavo yasyàþ grãùme udbhavatãti và .) navamallikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gruca>#, ir u caurye . gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-sakaü-señ-uditvàt ktvà veñ .) rephayuktaþ . pa¤camasvarã . ir, agrucat agrocãt . u, grocitvà gruktrà . iti durgàdàsaþ ..

#<graivaü>#, klã, (grãvàyàü bhavam . %<grãvàbhyo'õ ca .>% 4 . 3 . 57 . iti aõ .) grãvàbhåùaõam . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, raghuþ . 4 . 48 ..
     %<bhogiveùñanamàrgeùu candanànàü samarpitam .
     nàsrasat kariõàü graivaü tripadãcchedinàmapi ..>%)

#<graiveyaü>#, klã, (grãvàyàü bhavam . %<càt óha¤ .>% %<grãvàbhyo'õ ca .>% 4 . 3 . 57 . ityasya såtrasya vàrtikoktyà cakàràt óha¤ .) kaõñhabhåùaõam . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 7 . 35 . 34 .
     %<punardvipàn dvipàrohàn vaijayantyaïku÷adhvajàn .
     tåõavarmàõyatho kakùàn graiveyàõyatha kambalàn ..>%)

#<graiveyakaü>#, klã, (grãvàyàü bhavamiti . %<kula kukùigrãvàbhyaþ ÷vàsyalaïkàreùu .>% 4 . 2 . 96 . iti óhaka¤ .) kaõñhabhåùà . ityamaraþ . 2 . 6 . 104 .. (yathà, màrkaõóeyapuràõe . 82 . 25 .
     %<nåpurau vimalau tadvad graiveyakamanuttamam ..>%)

#<graiùmã>#, strã, (grãùme bhaveti . %<sandhivelàdyçtunakùatrebhyo'õ .>% 4 . 3 . 16 . iti aõ tato ïãp . %<pakùe çtvaõ ïãp .>% iti aõityeke .) navamallikà . iti trikàõóa÷eùaþ .. grãùmasambandhini tri nànta÷ca ..

#<glasa>#, u ïa bhakùaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüàtmaü-sakaü-señ-uditvàt ktvà veñ .) antaþ sthatçtãyayuktaþ . u, glasitvà glastvà . ïa, glasate . iti durgàdàsaþ ..

#<glastaþ>#, tri, (glas + karmaõi ktaþ .) bhakùitaþ . ityamaraþ . 3 . 2 . 112 ..

#<glaha>#, å ki àdàne . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-pakùe bhvàü-paraü-sakaü-veñ .) antaþsthatçtnãyayuktaþ . å, aglahãt aghlàkùãt . ki, glàhayati glahati . eùaþ kai÷cinna manyate iti durgàdàsaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 67 . 19 .
     %<imàü cet pårbaü kitavo'glahãùyadã÷o'bhaviùyadaparàjitàtmà ..>%)

#<glahaþ>#, puü, (glaha + %<akùeùu glahaþ .>% 3 . 3 . 70 . akùa÷abdena devanaü lakùyate tatra yat paõaråpeõa gràhyaü tatra glaha iti nipàtyate . iti vàrtikoktyà ca nipàtanàt tathàtvam .) akùakrãóàsu paõaþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 45 .. àóa iti vàji iti ca bhàùà .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 67 . 6 .
     %<pà¤càlasya drupadasyàtmajàmimàü sabhàmadhye yo vyadevãd glaheùu ..>%)

@<[Page 2,386c]>@
#<glàtà>#, [ç] tri, (glàyati glàniyukto bhavatãti . glai + tçc .) glàniyuktaþ . iti vyàkaraõam .

#<glànaþ>#, tri, (glai + kartari ktaþ .) rogàt kùãõadehaþ . tatparyàyaþ . glàsnuþ 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 58 .. rogã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<glàniþ>#, strã, (glàyati anenàsmin và . glai + %<vahi÷ri÷ruyudruglàhàtvaribhyo nit .>% uõàü . 4 . 51 . iti niþ .) baladãnatà . iti hemacandraþ . 2 . 233 .. (yathà, gãtàyàm . 4 . 7 .
     %<yadà yadà hi dharmasya glànirbhavati bhàrata ! ..>%) rogaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, bhàgavate . 5 . 24 . 13 . %<dehavaivarõyadaurgandhyasvedaklamaglàniriti vayo'vasthà÷ca bhavanti ..>%)

#<glàsnuþ>#, tri, (glàyatãti . glai + %<glàjistha÷ca gasnuþ .>% 3 . 2 . 139 . iti snuþ .) glànaþ .. ityamaraþ . 2 . 6 . 58 .. (yathà, bhaññiþ . 7 . 4 .
     %<vasan màlyavati glàsnå ràmo jiùõuradhçùõuvat ..>%)

#<gluca>#, ir u caurye gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-sakaü-señ . uditvàt ktvàveñ .) antaþsthatçtãyayuktaþ . pa¤camasvarã . ir, aglucat aglocãt . u, glocitvà gluktrà . iti durgàdàsaþ ..

#<glu¤ca>#, u ir gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüparaü-sakaü-señ .) udittvàt ktràveñ . antaþ sthatçtãyayuktàdiþ . pa¤camasvarã . u, glu¤citvà gluktrà . ir, aglucat aglo¤cãt . iti durgàdàsaþ ..

#<glepa>#, ç ïa dainye . gatau . càle . iti kavikalpadrumaþ . (bhvàü-àtmaü-akaü-sakaü-ca-señ .) antaþsthatçtãyayuktaþ . ïa, glepate nirdhanaþ sadà . ç, ajiglepat . iti durgàdàsaþ ..

#<gleyaþ>#, tri, (glànimarhatãti . glai + yaþ .) glàniyogyaþ . iti vyàkaraõam ..

#<gleva>#, ç ïa seve . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüàtmaü-sakaü-señ .) antaþsthatçtãyayuktaþ . ç, ajiglevat . ïa, glevate . iti durgàdàsaþ ..

#<gleùa>#, ç ïa anveùe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüàtmaü-sakaü-señ .) antaþsthatçtãyayuktaþ . ç, ajigleùat . ïa, gleùate jigleùe . anveùo'nusandhànam . gleùate yaþ satàü màrgamiti halàyudhaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<glai>#, klame . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-akaüaniñ .) antaþsthatçtãyayuktaþ . klamo harùakùayaþ . glàyati lokaþ ÷okàt . anupasargasya ¤au jvala hvala hmala ityàdinà và hrasvaþ . glapayati glàpayati . sopasargasya tu praglàpayati . iti durgàdàsaþ .. (yathà, manuþ . 2 . 98 .
     %<÷rutvà spçùñvà ca dçùñvà ca bhuktrà ghràtvà ca yo naraþ .
     na hçùyati glàyati và sa vij¤eyo jitendriyaþ ..>%)

#<glauþ>#, puü, (glàyati glàniü pràpnoti kçùõapakùe iti bhàvaþ . glai + %<glànudibhyàü óauþ .>% uõàü . 2 . 64 . iti óauþ .) candraþ . (yathà, atharvavedasaühitàyàm . 6 . 83 . 3 .
     %<glauritaþ pra patiùyati sa galunto na÷iùyati ..>%) karparaþ . ityamaraþ . 1 . 3 . 14 ..

#<gha>#

#<gha>#, ghakàraþ . sa tu vya¤janacaturthavarõaþ . asyoccàraõasthànaü kaõñhaþ . iti vyàkaraõam .. (etattu mugdhabodhamatam . yathà, %<a à ha ka kha ga gha ïàþ kaõñhyàþ .>% pàõinãye tu eùa kaõñhyo jihvàmålãya÷ca . yathà, %<akuhavisarjanãyànàü kaõñhaþ ..>% ityuktvà punaþ ÷ikùàyàm .
     %<jihvàmåle tu kuþ prokto dantyoùñhyo vaþ smçto budhaiþ ..>%) asya svaråpaü yathà, kàmadhenutantre .
     %<ghakàraü ca¤calàpàïgi ! catuùkoõàtmakaü sadà .
     pa¤cadevamayaü varõamaruõàdityasannibham ..
     nirguõaü triguõopetaü sadà triguõasaüyutam .
     sarvagaü sarvadaü ÷àntaü ghakàraü praõamàmyaham ..>% asyotpattirgavarõe draùñavyà .. vaïgàkùaraistasya lekhanaprakàràdiryathà --
     %<sçùñiråpà vàmarekhà ki¤cidàku¤cità tataþ .
     kuõóalãråpamàsthàya tato'dhogatya dakùataþ ..
     ata årdhvaü gatà rekhà ÷ambhurnàràyaõastayoþ .
     brahmasvaråpiõã devi ! màtrà÷aktiþ prakãrtità ..>% asya dhyànaü yathà --
     %<màlatãpuùpavarõàbhàü ùaóbhujàü raktalocanàm .
     ÷uklàmbaraparãdhànàü ÷uklamàlyavibhåùitàm ..
     sadà smeramukhãü ramyàü locanatrayaràjitàm .
     evaü dhyàtvà ghakàrantu tanmantraü da÷adhà japet ..>% tatpraõàmamantro yathà, varõoddhàratantre .
     %<nirguüõaü triguõopetaü sadà trigolasaüyutam .
     sarvagaü sarvadà ÷àntaü ghakàraü praõamàmyaham ..>% tasya nàmàni yathà, nànàtantreùu .
     %<ùaþ khaógã ghurghuro ghaõñã ghaõñã÷astripuràntakaþ .
     vàyuþ ÷ivottamaþ satyà kiïkiõã ghoranàyakaþ ..
     marãcirvaruõo medhà kàlaråpã ca dàmbhikaþ .
     lambodarà jvàlamålaü nande÷o hananaü dhvaniþ ..
     trailokyavidyà saühartà kàmàkhyamanaghàmayaþ ..>%

#<ghaþ>#, puü, (ghaõñayati ÷abdena ÷obhate ghañayati ghargharàdi÷abdaü và . ghañi dyutau ghaña ceùñàyàü ca + bàhulakàt óaþ .) ghaõñà . gharghara÷abdaþ . iti medinã . ghe . 1 ..

#<ghaggha>#, hasane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüakaü-señ .) kaõñhyavargatçtãyopadhaþ . ghagghati . iti durgàdàsaþ ..

#<ghaña>#, ka hiüse . saüghàte . dyutau . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-paraü-sakaü-akaüca-señ .) ka, ghàñayati kavàñaü dvàri janaþ saüyojayatãtyarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 2,387b]>@
#<ghaña>#, i ki dyutau . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüpakùe bhvàü-paraü-akaü-señ .) i, bhàve ghaõñyate . ki, ghaõñayati ghaõñati . dyutirdãptiþ . dyutyarthatvena pàkùikacuràditve siddhe ki karaõamarthàntare'pi pàkùikacuràditvàrtham . tathàca --
     %<kriyàvàcitvamàkhyàtuü prasiddho'rthaþ pradar÷itaþ .
     prayogato'nye mantavyà anekàrthà hi ghàtavaþ ..>% iti vopadevaþ .. prasiddhàtha kathayituü dhàtånàü prasiddho'rthaþ pradar÷itaþ . kintu mahàkaviprayogaü dçùñvànye'pyarthà mantavyàþ hi yasmàt dhàtavo'nekàrthà bhavantãtyarthaþ . tena hiüsàstutyoþ pañhitasyàpi ÷aüsateþ kathanàrthatve na me hriyà ÷aüsati ki¤cidãpsitamiti raghau kathayatãtyevàrthaþ . evaü dãptipañhitasyàpi tarkadhàtorvitarkaõàrthatve tarkayatyanyaguõaü sudhãrityàdiþ . iti durgàdàsaþ ..

#<ghaña>#, ùa ïa ma ceùñe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüàtmaü-akaü-señ .) ùa, ghañà . ïa, ghañate pañhituü ÷iùyaþ . ma, ghañayati . ghañatãti ghaño j¤eyo nàghañan ghañatàmiyàditi tu ghañate ghañaþ pacàditvàdan . tato ghaña ivàcaratãti kvau sàdhyam . iti durgàdàsaþ .. (yathà, bhaññiþ . 12 . 26 .
     %<ghañeta sandhyàdiùu yo guõeùu lakùmãrna taü mu¤cati ca¤calàpi ..>%)

#<ghañaþ>#, puü, (ghañate mçdàdisaïghàtaiþ jalàdigrahaõàya ityarthaþ . ghañ + pacàdyac .) kalasaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 32 .. (yathà, manuþ . 8 . 319 .
     %<yastu rajjuü ghañaü kåpàddharedbhindyàcca yaþ prapàm .
     sa daõóaü pràpnuyànmàùaü tacca tasmin samàharet ..>%) tasya parimàõaü kala÷a÷abde draùñavyam .. samàdhibhedaþ . (ghañasthavàrivat ni÷calatvàttathàtvam .) sa tu kumbhakam . ibha÷iraþ . (àkçtisàdç÷yàttathàtvam .) kåñakuñaþ . iti medinã . ñe . 7 .. kumbharà÷iþ . yathà --
     %<siühe và yadi goghañe gatanaraþ sarvàrthasiddhiü labhet .>% iti samayapradãpaþ .. droõaparimàõam . iti vaidyakaparibhàùà .. (asya paryàyà yathà --
     %<caturbhiràóhakairdroõaþ kala÷onalvaõormalaþ .
     unmàna÷ca ghaño rà÷irdroõaparyàyasaüj¤itaþ ..>% iti ÷àrïgadhare pårbakhaõóe prathame'dhyàye ..
     %<kaüsa÷caturguõo droõaþ armaõonalvaõa¤ca tat .
     sa eva kala÷aþ khyàto ghaña unmàna mevaca ..>% iti carake kalpasthàne dvàda÷e'dhyàye ..) kumbhaparimàõam . yathà --
     %<da÷adroõo bhavet khàrã kumbhastu droõaviü÷atiþ .>% iti pràya÷cittatattve kàtyàyanaþ .. (yogàvasthàbhedaþ . yathà, hañayogapradãpikàyàm . 4 . 69 .
     %<àrambha÷ca ghaña÷caiva yathà paricayo'pi ca .
     niùpattiþ sarvayogeùu syàdavasthàcatuùñayam ..>% etadavasthàyàü kiü syàttadàha tatraiva . 4 . 72-73 .
     %<dbitãyàyàü ghañãkçtya vàyurbhavati madhyagaþ .
     dçóhàsano bhavedyogã j¤ànã devasamastadà ..
     viùõugranthestato bhedàt paramànandasåcakaþ .
     ati÷ånye vimarda÷ca bherã÷abdastathà bhavet ..>%)

#<ghañakaþ>#, puü, (ghañayati parasparasambandhàdikamiti . ghañ + õic + õvul .) kulàcàryaþ . tasyàspç÷yatvam . yathà --
     %<varaü càõóàlasaüspar÷aü kuryàttu sàdhakottamaþ .
     tathàpyaspç÷yagaõakaü sarvadà taü parityajet ..
     dåùitàþ kalikàleùu bhàrate vividhàþ prajàþ .
     ataeva mahe÷àni ! sarve saüsargadåùitàþ ..
     ghañakaü bràhmaõaü devi ! saüspar÷e yatnatastyajet ..>% iti ÷àktànandataraïgiõyàü ùoóa÷ollàse mahiùa mardinãtantravacanam .. * .. yojakaþ . tatparyàyaþ . tryakùaraþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. tasya lakùaõaü yathà, kuladãpikàyàm .
     %<dhàvako bhàvaka÷caiva yojaka÷càü÷akastathà .
     dåùakastàvaka÷caiva ùaóete ghañakàþ smçtàþ ..>% anyacca .
     %<ke no vidanti puruùà puruùànupårbãmurvãtale kulabhçtàü parivartanaü và .
     atyantasåkùmamapi ye kulatàratamyaü jànanti te hi ghañakà na tu yojakàdyàþ ..>% vanaspatiþ . puùpeõa vinà yaþ phalati saþ . iti bhåriprayogaþ .. (ghañayati yojayati paràrthahitàdikaü sàdhayatãtyarthaþ . yojake, tri . yathàha bhartçhariþ . 2 . 66 .
     %<te te satpuruùàþ paràrthaghañakàþ svàrthasya vàdhena ye madhyasthàþ parakãyakàryaku÷alàþ svàrthàvirodhena ye .
     te vai mànuùaràkùasàþ parahitaü yaiþ svàrthato hanyate ye ca ghnanti nirarthakaü parahitaü te ke na jànãmahe ..>%)

#<ghañadàsã>#, strã, (ghañàrthaü dhañanàrthaü niyojità dàsãta yà . ghañayati yojayati nàyakanàyike iti ghañà yojikà sà dàsãva iti và .) kuññanã . tatparyàyaþ . kuññinã 2 ijyà 3 ratatàlã 4 gaõerukà 5 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ghañanà>#, strã, (ghaña + õic + yuc ñàp ca .) saüghàrtàkaraõam . samåhãkaraõam . yathà, %<kariõàü ghañhanà ghañà .>% ityamaraþ . 2 . 8 . 107 .. yojanà . melanam . yathà, %<aghañanaghañanàpañãyasã màyà .>% iti màyàlakùaõam .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 4 . 365 .
     %<÷aktiþ kà'pyaparãkùitàsti mahatàü svairaü daviùñhànyaho yanmàhàtmyava÷ena yànti ghañanàü kàryàõi niryantraõam ..>%)

#<ghañayoniþ>#, puü, (ghañaþ kumbhaþ yoniþ kàraõaü utpattisthànam yasya .) agastyamuniþ . iti halàyudhaþ ..

@<[Page 2,388a]>@
#<ghañaràjaþ>#, puü, (ghañeùu ràjate iti . yadvà ghañena mçdàdisaïghañanena ràjate ÷obhate ityarthaþ .) kumbhaþ . iti hàràvalã ..

#<ghañà>#, strã, (ghaña + bhàve ùitvàdaï tataùñàp ca .) kariõàü ghañanà . hastinàü yuddhàdàvekatra saüghàtãkaraõam . ityamaraþ . 2 . 8 . 107 .. (yathà, kathàsaritsàgare . 19 . 109 .
     %<turuùkaturagavràtàþ kùubdhasyàbdherivormayaþ .
     tadgajendraghañà velàvaneùu dala÷o yayuþ ..>%) ghañanam . goùñhã . sabhà . iti medinã . ñe . 13 .. samåhaþ . yathàha ÷rãharùaþ .
     %<yadagàraghañàññakuññimasravadindåpalatundilàpayà ..>%

#<ghañàlàvuþ>#, strã, (ghañàkàrà alàvuþ .) kumbhatumbã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ghañikaü>#, klã, (ghañena sàdç÷yaü vidyate'sya iti ñhan .) nitambaþ . iti ÷abdacandrikà .. (ghañena taratãti . %<naudbyacaùñhan .>% 4 . 4 . 7 . iti ñhan . ghañena taraõa÷ãle tri . puüsi tu . ghañiü kàyati vàdayati ghañãvàdanena samayaü j¤àpayatãti . kai + kaþ pårbahrasva÷ca . ghañãvàdakaþ ..)

#<ghañikà>#, strã, (pàdasyàsthnàü granthighañaþ ghañanà vidyate'tra iti . ghaña + ñhan .) pàdagranthiþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (ghañayati nirdi÷ati niråpayati và kàlàü÷avi÷eùaü lokayàtràsampàdanàya . ghaña + õic + õvul + ñàpi ata itva¤ca .) muhårtaþ . iti jañàdharaþ .. yathà, jyotirvidàbharaõe .
     %<gurvakùaràõàmuditaü ca ùaùñyà palaü palànàü ùañikà kilaikà ..>% yathà, tithitattve raghunandanaþ . %<atra ghañikà muhårtaü ÷ràddhayogyakàlànurodhàt ..>%) daõóaþ . ghaóã iti bhàùà . yathà --
     %<catasro ghañikàþ pràtararuõodaya ucyate ..>% iti tithyàditattvam .. (ghaña + svalpàrthe kan ñàpi ata itva¤ca . kùudraghañaþ . yathà, pa¤catantre . 1 . 203 .
     %<età hasanti ca rudanti ca kàryahetorvi÷vàsayanti ca paraü na ca vi÷vasanti .
     tammànnareõa kula÷ãlavatà sadaiva nàryaþ ÷ma÷ànaghañikà iva varjanãyàþ ..>%)

#<ghañã>#, strã, (ghañate iti ghañaþ . ghaña + ac . tataþ saüj¤àyàü jàtau và ïãùa . yadvà, ghañaþ kàlamànaj¤àpakaþ sacchidraþ kumbhaþ j¤àpakatayà'styasyàmityaca tato gauràditvàt ïãù .) daõóaþ . iti bhåriprayogaþ .. ghaóã iti bhàùà .. (yathà, midvànta÷iraumaõau .
     %<gurvakùaraiþ khendumitairamustaiþ ùadbhiþ palaü tairghañikà khaùadbhiþ syàd và ghaño paùñirahaþ kharàmaiþ ..>% svalpàrthe ïãù .) kùudraghañaþ . iti mugdhabodham .. (yathà, màrkaõóeye . 12 . 22 . ùañãyantreyu caiyànyo baddhastoye yathà ghañã ..)

@<[Page 2,388b]>@
#<ghañãkàraþ>#, puü, (ghañãü karotãti . kç + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ .) yadvà, aghañaü ghañaü karoti yaþ . kulàlaþ . iti mugdhabodham ..

#<ghañãyantraü>#, klã, (ghañyàþ yantram .) kåpàjjalottolanàrtharajjusahitaghañaþ . jalatolà kala iti bhàùà . tatparyàyaþ . udthàñanam 2 . ityamaraþ . 2 . 10 . 27 .. (yathà, màrkaõóeyapuràõe . 12 . 20 .
     %<tànyeva tatra cakràõi ghañãyantràõi cànyataþ ..>% ghañã kùudraghañastadadhastanàrdhàkàraü yantram . yadvà ghañyàþ daõóaråpakàlasya j¤àpakaü yantram . kàlaparimàõaj¤àpako yantravi÷eùaþ . ghaóã iti khyàtaþ .. såryasiddhànte kàlamànaj¤àpakayantràõi bahuvidhànyuktàni . tatra ÷aïkuyaùñyàdikaü divàkàlamànaj¤àpakamuktavàn . ghañãyantràdikantu aharni÷aü kàlaj¤ànasàdhanamiti ghañãyantràdikaü såryasiddhànte raïganàthena vistãrya pradar÷itam . yathà --
     %<atha ghañãyantràdibhi÷camatkàriyantrairvà sarvopajãvyaü kàlaü såkùmaü sàdhayediti kàlasàdhanamupasaüharati ..>%
     %<toyayantrakapàlàdyairmayåranaravànaraiþ .
     sasåtrareõugarbhai÷ca sabhyak kàlaü prasàdhayet ..>% iti såryasiddhàntaþ .. atra raïganàthakçtañãkà yathà --
     %<jalayantra¤ca tat kapàla¤ca kapàlàkhyaü jalayantraü vakùyamàõaü tadàdyaü prathamaü teùàü tairyantrairvàlukàyantraprabhçtibhiþ sàpekùaghañãyantrairmayåranaravànaraiþ .
     mayåràkhyaü svayaüvahayantraü nirapekùaü narayantraü ÷aïkvàkhyaü chàyàyantraü pårboddiùñaü vànarayantraü svayaüvahaü nirapekùametaiþ sasåtrareõugarbhaiþ såtrasahità reõavo dhålayo garbhe madhye yeùàü taiþ såtraprotàþ ùaùñisaükhyakà mçdghañikà mayårodarasthà mukhàt ghañikàntareõa svata eva niþsarantãti lokaprasiddhyà tàdç÷airyantrairityarthaþ . yadvà såtràkàreõa reõavaþ sikatàü÷à garbhe udare yasyaitàdç÷aü yantraü bàlukàyantraü prasiddham . tena sahitairmayåràdiyantramayåràdyuktayantrairbàlukàyantreõa ceti siddho'rthaþ . cakàrastoyayantrakapàlàdyairityanena samuccayàrthakaþ . kàlaü dinagatàdiråpaü samyak såkùmaü prasàdhayet . prakarùeõa såkùmatvenàtisåkùmatvenetyarthaþ . jànãyàdityarthaþ .. * .. nanu mayåràdisvayaüvahayantràõi kathaü sàdhyànãtyatastatsàdhanaprakàrà bahavo durgamà÷ca santãtyàha ..>%
     %<pàradàràmbusåtràõi ÷ulvatailajalàni ca .
     bãjàni pàü÷avasteùu prayogàste'pi durlabhàþ ..>% atra raïganàthakçtañãkà yathà -- teùu mayåràdiyantreùu mvayaüvahàrthamete prayogàþ prakarùaõa yojyàþ . prakarùastu yàvadabhimatasiddheþ . ete ka ityata àha . pàradàràmbusåtràõoti pàradayuktà àràþ . yathà siddhànta÷iromaõau . laghu kàùñhajasamacakre samasuùiràràþ samàntarà nebhyàm . ki¤cidvakrà yojyàþ suùirasyàrdhe pçthak tàsàm .. rasapårõe taccakraü dvyàdhàràkùasthitaü svayaü bhramati .. ambu jalasya prayogaþ . såtràõi såtrasàdhanaprayogaþ . ÷ulvaü ÷ilpanaipuõyam . tailajalàni tailayuktajalasya prayogaþ . cakàràt tayoþ pçthak prayogo'pi . yathà ca siddhànta÷iromaõau . utkãryanemimathavà parito madanena saülagnam . tadupari tàladalàdyaü kçtvà suùire rasaü kùipet tàvat .. yàvadrasaikapàr÷ve kùiptajalaü nànyato yàti . pihitacchidraü tadata÷cakraü bhramatisvarya jalàkçùñam .. tàmràdimayasyàïku÷aråpanalasyàmbupårõasya . ekaü kuõóajalàntardvitãyamagraü tvadhomukhaü ca vahiþ .. yugapanmuktaü cet kaü nalena kuõóàdbahiþ patati . nemyàü vaddhà ghañikà÷cakraü jalayantravat tathà dhàryam .. nalakapracyutasalilaü patati yathà tadghañãmadhye . bhramati tatastat satataü pårõaghañãbhiþ samàkçùñam .. cakracyutaü tadudakaü kuõóe yàti praõàlikayà .. bãjàni kevalaü tuïgabãjaprayogaþ . pàüsavo dhåliprayogàstairyuktàþ prayogàþ . api÷abdàt prayogeùu sugamatarà ityarthaþ . durlabhà asàdhàraõatvena manuùyaiþ kartuma÷akyà ityarthaþ . anyathà pratigçhaü svayaüvahànàü pràcuryàpatteþ . iyaü svayaüvahavidyà samudràntarnivàsijanaiþ phiraïgàkhyaiþ samyagabhyasteti . kuhakavidyàtvàdatra vistàrànudyoga iti saükùepaþ .. * .. atha kapàlàkhyajalayantramàha .
     %<tàmrapàtramadha÷chidraü nyastaü kuõóe'bhalàmbhasi .
     ùaùñirmajjatyahoràtre sphuñaü yantraü kapàlakam ..>% atra raïganàthakçtañãkà yathà -- yat tàmraghañitaü pàtramadha÷chidraü adhobhàge chidraü yasya tat . amalàmbhasi nirmalaü jalaü vidyate yasmin tàdç÷e kuõóe bçhadbhàõóe nyastaü dhàritaü sat ahoràtre nàkùatràhoràtre ùaùñiþ ùaùñivàrameva na nyånàdhikaü majjati . adha÷chidramàrgaõa jalàgamanena jalapårõatayà nimagnaü bhavati tatkapàlakaü kapàlameva kapàlakaü ghañakhaõóànàü kapàlapadavàcyatvàt ghañàdhastanàrdhàkàraü yantra ghañãyantraü sphuñaü såkùmam . tadghañanantu . ÷ulvasya digbhirvihitaü palairyat ùaóaïguloccaü dviguõàyatàsyam . tadambhasà ùaùñipalaiþ prapåryaü yàtraü ghañàrdhapratimaü ghañã syàt .. sattryaü÷amàùatrayanirmità yà hemnaþ ÷alàkà caturaïgulà syàt . viddhaü tayà pràktanamatrapàtraü prapåryate nàóikayàmbubhistat .. tathàca siddhànta÷iromaõau --
     %<ghañadalaråpà ghañità ghañikà tàmrã tale pçthucchidrà .
     dyuni÷animajjanamityàbhaktaü dyuni÷aü ghañãmànam ..>% %<atra da÷abhiþ ÷ulbasya palairityàdi yadghañãlakùaõaü kai÷cit kçtaü tadyukti÷ånyaü durghañaü cetyetadupekùitam . iùñapramàõàkàrasuùiraü pàtraü ghañãsaüj¤amaïgãkçtam . dyuni÷animajjanasaïkhyayà yadi ùañtriü÷acchatàni pànãyapalàni labhyante tadaikena nimajjanena kimiti trairà÷ikam .>% iti ghañãyantram .. anyàni kàlamànayantràõi tu yantra÷abde draùñavyàni ..)

#<ghañotkacaþ>#, puü, (ghaña iva udgataþkaco'sya .) ràkùasavi÷eùaþ . sa tu hióimbàràkùasãgarbhe bhãmasenàjjàtaþ .. iti mahàbhàratam .. (asya nàmaniruktyà saha janmàdivivaraõaü yathà, mahàbhàrate . 1 . 156 . 21--63 .
     %<tatheti tat prati÷rutya hióimbà ràkùasã tadà .
     bhãmasenamupàdàya sordhvamàcakrame tataþ ..
     ÷aila÷çïgeùu ramyeùu devatàyataneùu ca .
     mçgapakùividhuùñeùu ramaõãyeùu sarvadà ..
     kçtvà ca råpaü paramaü sarvàbharaõabhåùità .
     sa¤jalpantã sumadhuraü ramayàmàsa pàõóavam ..
     tathaiva vanadurgeùu puùpitadrumasànuùu .
     saraþsu ramaõãyeùu padmotpalayuteùu ca ..
     nadãdvãpaprade÷eùu vaidåryasikatàsu ca .
     sutãrthavanatoyàsu tathà girinadãùu ca ..
     kànaneùu vicitreùu puùpitadrumavalliùu .
     himavadgiriku¤jeùu guhàsu vividhàsu ca ..
     praphulla÷atapatreùu saraþsvamalavàriùu .
     sàgarasya prade÷eùu maõihemaciteùu ca ..
     pattaneùu ca ramyeùu tathaivopavaneùu ca .
     devàraõyeùu puõyeùu tathà parvatasànuùu ..
     guhyakànàü nivàseùu tàpasàyataneùu ca .
     sarvartuphalapuùpeùu mànaseùu saraþsu ca ..
     vibhratã paramaü råpaü ramayàmàsa pàõóavam .
     ramayantã tathà bhãmaü tatra tatra manojavà ..
     prajaj¤e ràkùasãputtraü bhãmasenàt mahàbalam .
     viråpàkùaü mahàvaktraü ÷aïkukarõaü vibhãùaõam ..
     bhãmanàdaü sutàmrauùñhaü tãkùõadaüùñraü mahàravam .
     maheùvàsaü mahàvãryaü mahàsattvaü mahàbhujam ..
     mahàjavaü mahàkàyaü mahàmàyamarindamam .
     dãrghaghoõaü mahoraskaü vikañodbaddhapiõóikam ..
     amànuùaü mànuùajaü bhãmavegaü mahàbalam .
     yaþ pi÷àcànatãvànyàn babhåvàtãva ràkùasàn ..
     bàlo'pi yauvanaü pràpto mànuùeùu vi÷àmpate ! .
     sarvàstreùu paraü vãraþ prakarùamagamad balã ..
     sadyo hi garbhàn ràkùasyo labhante prasavanti ca .
     kàmaråpadharà÷caiva bhavanti bahuråpikàþ ..
     praõamya vikacaþ pàdàvagçhõàt sa pitustadà .
     màtu÷ca parameùvàsastau ca nàmàsya cakratuþ ..
     ghaño hàsyotkaca iti màtà taü pratyabhàùata .
     abravãttena nàmàsya ghañotkaca iti sma ha ..>% asau hi kurukùetrayuddhe karõanikùiptaikapuruùaghàtinyà vàsavadattayà ÷aktyà àhato mçta÷ca . yathà, mahàbhàrate . 7 . 177 . 48--63 .
     %<tato'bruvan kuravaþ sarva eva karõaü dçùñvà ghoraråpà¤ca màyàm .
     ÷aktyà rakùo jahi karõàdya tårõaü na÷yantyete kuravo dhàrtaràùñràþ ..
     kariùyataþ ki¤ca no bhãmapàrthau tapantamenaü jahi pàpaü ni÷ãthe .
     yo naþ saügràmàdghoraråpàdvimucyet sa naþ pàrthàn sabalàn yodhayeta ..
     tasmàdenaü ràkùasaü ghoraråpaü jahi ÷aktyà vai dattayà vàsavena .
     mà kauravàþ sarva evendrakalpà ràtriyuddhe karõa ! ne÷uþ sayodhàþ ..
     sa vadhyamàno rakùasà vai ni÷ãthe dçùñvà ràlaüstràsyamànaü bala¤ca .
     mahacca ÷rutvà ninadaü kauravàõàü matiü dadhre ÷aktimokùàya karõaþ ..
     sa vai kraddhaþ siüha ivàtyamarùã nàmarùayat pratighàtaü raõe tam .
     ÷aktiü ÷reùñhàü vaijayantãmasahyàü samàdade tasya vadhaü cikãrùan ..
     yà'sau ràjan ! nihità varùapågàn vadhàyàjau satkçtà phàlgunasya .
     yàü vai pràdàt såtaputtràya ÷akraþ ÷aktiü ÷reùñhàü kuõóalàbhyàü ninàya ..
     tàü vai ÷aktiü lelihànàü pradãptàü pà÷airyuktàmantakasyeva ràtrim .
     mçtyoþ svasàraü jvalitàmivolkàü vaikartanaþ pràhiõodràkùasàya ..
     tàmuttamàü parakàyàvahantrãü dçùñvà sauterbàhusaüsthàü jvalantãm .
     bhãtaü rakùo vipradudràva ràjan ! kçtvàtmànaü vindhyatulyapramàõam ..
     dçùñvà ÷aktiü karõabàhvantarasthàü nedurbhå tànyantarãkùe narendra ! .
     vavurvàtàstumulà÷càpi ràjan ! sanirghàtà cà÷anirgàü jagàma ..
     sà tàü màyàü bhasma kçtvà jvalantã bhitvà gàóhaü hçdayaü ràkùasasya .
     årdhvaü yayau dãpyamànà ni÷àyàü nakùatràõàmantaràõyàvi÷antã ..
     yuddhvà citrairvividhaiþ ÷astrapågairdivyairvãro mànuùai ràkùasai÷ca .
     badannàdàn vividhàn bhairavàü÷ca pràõàniùñàüstyàjitaþ ÷akra÷aktyà ..
     ida¤cànyaccitramà÷caryaråpaü cakàràsau karma ÷atrukùayàya .
     tasmin kàle ÷aktinirbhinnamarmà babhau ràjan ! ÷ailameghaprakà÷aþ ..
     tato'ntarãkùàdapatadgatàsuþ sa ràkùasendro bhuùi bhinnadehaþ .
     avàk ÷iràstabdhagàtro vijihvo ghañotkaco mahadàsthàya råpam ..
     sa tadråpaü bhairavaü bhãmakarmà bhãmaü kçtvà bhaimaseniþ papàta .
     hato'pyevaü tava sainyaikade÷amapothayat svena dehena ràjan ! ..
     tato mi÷ràþ pràõadan siühanàdairbherya÷ca ÷aïkhà murajà÷cànakà÷ca .
     dagdhàü màyàü nihataü ràkùasa¤ca dçùñvà hçùñàþ pràõadan kauraveyàþ ..
     tataþ karõaþ kurubhiþ påjyamàno yathà ÷akro vçtravadhe marudbhiþ .
     anvàråóhastava puttraü rathasthaü hçùña÷càpi pràvi÷at svaü svasainyam ..>%)

#<ghañotkacàntakaþ>#, puü, (ghañotkacasya antakaþ saühàrakaþ .) karõaràjaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ghañodbhavaþ>#, puü, (udbhavatãti udbhavaþ ghañaþ kalasaþ udbhavaþ utpattisthànaü yasya . yadvà ghañàt udbhavatãti . ut + bhå + ac .) amastyamuniþ . iti hemacandraþ . 2 . 36 ..

#<ghañña>#, ka càle . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüparaü-akaü kracit saka¤ca-señ .) ñadbayàntaþ . càla÷calanam . ka, ghaññayati megho vàyunà . iti durgàdàsaþ ..

#<ghañña>#, ïa càle . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-àtmaüakaü kvacit saka¤ca-señ .) ñadvayàntaþ . ïa, ghaññate . iti durgàdàsaþ ..

#<ghaññaþ>#, puü, (ghaññate'smin iti . ghañña + %<hala÷ca .>% 3 . 3 . 121 . iti gha¤ .) nadyàdau snànàdyarthaü prave÷asthànam . iti liïgàdisaügrahe amarabharatau .. ghàñ iti yasya prasiddhiþ . jagàta iti khyàto và . tatparyàyaþ . tãrthaþ 2 . avatàraþ 3 . iti hemacandraþ . 4 . 153 ..

#<ghaññagà>#, strã, (ghaññeti nàmnà gãyate udàhriyate iti . ghaññà + gai + kaþ ñàp ca .) nadãbhedaþ . yathà --
     %<malàpahà bhãmarathã ca ghaññagà yathà ca kçùõà jalasàmyatàguõaiþ .
     malàpahà vaññapayastathàpi pathyaü laghu svàdutaraü sukàntidam ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ghaññajãvà>#, [n] puü, (ghaññena ghaññe deyatarapaõyena ÷ulkàdinetyarthaþ jãvatãti . jãva + õiniþ .) varõasaïkarajàtivi÷eùaþ . pàñuni iti bhàùà . sa tu vai÷yàyàü rajakàjjàtaþ . iti vivàdàrõavasetuþ ..

#<ghaññanà>#, strã, (ghañña + %<nyàsa÷ranthoyuc .>% 3 . 3 . 107 . ityasya såtrasya %<ghaññivandividibhya÷ceti vàcyam .>% iti vàrtikoktyà yuc ñàp ca .) calanà . (àï pårbakaghaññanà÷abdasya prayogo yathà, màghe . 1 . 10 .
     %<raõadbhiràghaññanayà nabhasvataþ pçthagvibhinna÷utimaõóalaiþ svaraiþ ..>%) vçttiþ . iti hematvandraþ ..

@<[Page 2,390a]>@
#<ghaõa>#, da ¤a u dãptau . iti kavikalpadrumaþ .. (tanàüubhaü-akaü-señ . uditvàt ktvàveñ .) da ¤a, ghaõoti ghaõute . u, ghaõitvà ghatvà . iti durgàdàsaþ ..

#<ghaõñaþ>#, puü, (ghaõ + ktaþ .) svanàmakhyàtavya¤janavi÷eùaþ . matsyaghaõñaguõaþ . balarucikàritvam . vàtanà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<ghaõñakaþ>#, puü, (ghaõña + saüj¤àyàü kan .) kùupavi÷eùaþ . gheüñkoõa iti bhàùà . asya målaguõàþ . kaphanà÷itvam . kañupàkitvam . pittakàritva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. ghaõñakarõo'pi pàñhaþ .. dyaràñà, strã (dyaõñayati dãpyate påjàdikàle vàdyena ÷àbhata, ghaõñayati ÷abdàyate và . ghañi dãptau + ac tataùñàp .) kàüsyanirmitavàdyavi÷eùaþ . yathà, smçtiþ .
     %<sarvavàdyamayã ghaõñà vàdyàbhàve niyojayet ..>%
     %<÷aïkho yasya gçhe nàsti ghaõñà và garuóànvità .
     purato vàsudevasya na sa bhàgavataþ kalau ..>% iti padmapuràõe pàtàlakhaõóam .. atha ghaõñàmàhàtmyamukta¤ca skànde ÷rãbrahmanàradasaüvàde yathà --
     %<snànàrcanakriyàkàle ghaõñànàdaü karoti yaþ .
     purato vàsudevasya tasya puõyaphalaü ÷çõu ..
     varmakoñisahasràõi varùakoñi÷atàni ca .
     vasate devaloke tu apsarogaõasevitaþ ..
     sarvavàdyamayã vaõñà ke÷avasya sadà priyà .
     vàdanàllabhate puõyaü yaj¤akoñisamudbhavam ..
     vàditraninadaiståryagãtamaïgalaniþkhanaiþ .
     yaþ snàpayati govindaü jãvanmukto bhaveddhi saþ ..
     vàditràõàmabhàve tu påjàkàle hi sarvadà .
     ghaõñà÷abdo naraiþ kàryaþ sarvavàdyamayã yataþ ..
     sarvavàdyamayã ghaõñà devadevasya vallabhà .
     tasmàt sarvaprayatnena ghaüõñànàdantu kàrayet ..
     manvantarasahasràõi manvantara÷atàni ca .
     ghaõñànàdena deve÷aþ prãto bhavati ke÷avaþ .. * ..>% tathà, viùõudharmottare ÷rãbhagavatprahlàdasaüvàde .
     %<÷çõu daityendra ! vakùyàmi ghaõñàmàhàtmyamuttamam .
     prahlàda ! tvatsamo nàsti madbhakto bhuvanatraye ..
     mama nàmàïkità ghaõñà purato mama tiùñhati .
     arcità vaiùõavagçhe tatra màü vidvi daityaja ! ..
     vainateyàïkitàü ghaõñàü sudar÷anayutàü yadi .
     mamàgre sthàpayedyastu dehe tasya vasàmyaham ..
     yastu vàdayate ghaõñàü vainateyena cihnitàm .
     dhåpe nãràjane snàne påjàkàle vilepane ..
     màmàgre pratyahaü vatsa ! pratyekaü labhate phalam .
     makhàyutaü goyuta¤ca càndràyaõa÷atodbhavam ..
     vidhivàhyakçtà påjà saphalà jàyate nçõàm .
     ghaõñànàdena tuùño'haü prayacchàmi svakaü padam ..
     nàgàricihnità ghaõñà rathàïgena samanvità .
     vàdanàt kurute nà÷aü janmamçtyubhayasya ca ..
     garuóenàïkitàü ghaõñàü dçùñvàhaü pratyahaü sadà .
     prãtiü karomi daityendra ! lakùmãü pràpya yathàdhanaþ ..
     dçùñvànçtaü yathà devàþ prãtiü kurvantyaharni÷am .
     suparõe ca tathà prãtiü ghaõñà÷ikharamàsthite ..
     svakareõa prakurvanti ghaõñànàdaü subhaktitaþ .
     madãyàrcanakàle tu phalaü koñyaindavaü kalau ..>% anyatra ca .
     %<ghaõñàdaõóasya ÷ikhare sacakraü sthàpayettu yaþ .
     garuóaü vai priyaü viùõoþ sthàpitaü bhuvanatrayam ..
     sacakraghaõñànàdantu mçtyukàle ÷çõoti yaþ .
     pàpakoñiyutasyàpi na÷yanti yamakiïkaràþ ..
     sarve doùàþ pralãyante ghaõñànàde kçte harau .
     devatànàü munãndràõàü pitéõàmutsavo bhavet ..
     abhàve vainateyasya cakrasyàpi na saü÷ayaþ .
     ghaõñànàdena bhaktànàü prasàdaü kurute hariþ ..
     gçhe yasya bhavennityaü ghaõñà nàgàrisaüyutà .
     na sarpàõàü tatra bhayaü nàgnividyutsamudbhavam ..
     yasya ghaõñà gçhe nàsti ÷aïkha÷ca purato hareþ .
     kathaü bhàgavataü nàma gãyate tasya dehinaþ ..>%
     %<ato bhagavataþ prãtyai ghaõñà ÷rãgaruóànvità .
     saügràhyà vaiùõavairyatnàccakreõopari maõóità ..
     gãtaü nçtyaü puràõàdipañhana¤ca pra÷asyate ..>% iti ÷rãharibhaktivilàse 6 vilàsaþ .. (ghaõñayati dãpyate kusumàdibhiriti . ghañi + ac . striyàü ñàp .) ghaõñàpàñalivçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. atibalà . nàgabalà . iti ràjanirghaõñaþ .. (atibalànàgabalàghaõñàpàñali÷abdeùvàsàü vivçti ryathàyathaü j¤àtavyà ..)

#<ghaõñàkaþ>#, puü, (ghaõñayati dãpyate svakusumairiti . ghañiü + ac ñàp . ghaõñà tayà ghaõñeti àkhyayetyarthaþ kàyatãti . ghaõñà + kai + kaþ .) ghaõñàpàñalivçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ghaõñàkarõaþ>#, puü, (ghaõñàvat karõo yasya .) ÷ivagaõavi÷eùaþ . gheüñu iti khyàtaþ . yathà --
     %<ghaõñàkarõo gaõaþ ÷rãmàn ÷ivasyàtãvallabhaþ ..>% iti ÷ivapuràõam .. tasya påjàvidhiryathà --
     %<caitre màsi ca saüpåjyo ghaõñàkarõo ghañàtsakaþ .
     àrogyàya snuhãmålaü saükràntyàü tatra kàrayet ..>% påjàmantro yathà --
     %<ghaõñàkarõa ! mahàvãra ! sarvavyàdhivinà÷ana ! .
     visphoñakabhaye pràpte rakùa rakùa mahàbala ! ..>% iti tithyàditattve ravisaükràntiprakaraõam .. (kà÷ãsthahradavi÷eùaþ . yathà, kà÷ãkhaõóe . 33 . 175 .
     %<iyaü hi citraghaõñe ÷ã ghaõñàkarõastvayaü hradaþ ..>%)

#<ghaõñàpathaþ>#, puü, (ghaõñànàü upalakùaõàt ghaõñàdivàditràõàü panthàþ . %<çkpårabdhåþpathàmànakùe .>% 5 . 4 . 74 . iti aþ .) ghaõñopalakùitànàü hastyàdãnàü panthàþ . iti bharataþ .. gràmàdau pradhànamàrgaþ . yathà --
     %<da÷adhanvantaro ràjamàrgo ghaõñàpathaþ smçtaþ ..>% iti càõakyam . tatparyàyaþ . saüsaraõam 2 . tat saüsaraõaü yadi purasambandhi syàttadà upaniùkaramiti khyàtam . ityamaraþ . 2 . 1 . 18 ..

#<ghaõñàpàñaliþ>#, puü, (ghaõñà càsau pàñali÷ceti karmadhàrayaþ .) vçkùavi÷eùaþ . ghaõñàpàrula iti bhàùà .. tatparyàyaþ . golãóaþ 2 jhàñalaþ 3 mokùaþ 4 muùkakaþ 5 . ityamaraþ . 2 . 4 . 39 .. golihaþ 6 ghaõñà 7 pàñaliþ 8 iti taññãkà .. kùàradruþ 9 kàlamuùkakaþ 10 . iti ratnamàlà .. pàñalã 11 ghaõñàkaþ 12 jhàñaþ 13 . iti ÷abdaratnàvalã .. tãkùõaþ 14 ghaõñakaþ 15 . iti ratnakoùaþ .. mokùakaþ 16 kàùñhapàñalã 17 kàlàsyàlã 18 kàcasthalã 18 . iti bhàvaprakà÷aþ .. ràjaniürghaõñoktaguõaparyàyau muùkaka÷abde draùñavyau ..

#<ghaõñàbãjaü>#, klã, (ghaõñeva bãjamasya .) jayapàlaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ghaõñàravà>#, strã, (ghaõñàravavat ravaþ pakvaphaleùu yasyàþ . yadvà, pakveùu phaleùu ghaõñeva rautãti . ru la dhvanau + ac .) vçkùavi÷eùaþ . jhanjhaniyà iti vana÷aõa iti ca bhàùà .. tatparyàyaþ . ÷aõapuùpikà 2 . ityamaraþ . 2 . 4 . 107 .. ÷aõapuùpã 3 . iti bharataþ ..

#<ghaõñàlã>#, strã, (ghaõñàü alati paryàpnoti ÷abdenetyarthaþ . ala paryàptau + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ striyàü ïãp ca . yadvà ghaõñà àlã sahacarã yasyàþ ÷andasàdç÷yàt tathàtvam .) ko÷àtakã . iti ràjanirghaõñaþ .. jhiïà iti bhàùà .. (ghaõñànàü àlã ÷reõã .) ghaõñà÷reõã ca ..

#<ghaõñà÷abdaü>#, klã, (ghaõñàyàþ ÷abda iva ÷abdo yasya .) kàüsyam . iti hemacandraþ . 4 . 115 ..

#<ghaõñikà>#, strã, (ghaõñà + alpàrthe kan tataùñàpi ata i¤ca . ghaõñikà kùudraghaõñà tadbat àkçtirastyasyàþ . ar÷a àditvàdac .) lambikà . tàlårdhvasåkùmajihvà . iti ràjanirghaõño hemacandra÷ca .. (galarogavi÷eùaþ . asya sa lakùaõacikitsitaü yathà --
     %<tilapicchilagaulyàdisevanàtidravàdapi .
     navodakena kaphajo jàyate ghaõñikàgadaþ ..
     jihvàmåle kaõñhasandhau ÷leùmaraktasamudbhavà .
     tenàsya÷oùo jaóatà jvaro manda÷ca jàyate ..
     ÷irovyathà rucistandrà tathàsyajaóatà bhavet .
     tarjanyà kaõñhamadhye tu saüpãóya raktagranthikà ..
     parisrutaü tathà raktaü tadà vimlàpanaü hitam .
     vacà¤ca maricaü kçùõàcårõaü tatra nidhàpayet ..
     mardanaü syàt kaõñhade÷e tena granthirvilãyate .
     dhànyanàgarajãmåtavacànyagrodha÷uïgakàþ ..
     kvàthaþ svedo ghaõñikàyà mukhe gaõóåùadhàraõam .
     gale ca ghaõñhikàmàrge rakta÷leùmavikàrajà ..>% iti ghaõñhikàrogaþ .. iti hàrãte cikitsitasthàne pa¤cacatvàriü÷attame'dhyàye ..)

@<[Page 2,391a]>@
#<ghaõñinãbãjaü>#, klã, (ghaõñinãva bãjaü yasya .) jayapàlaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ghaõñuþ>#, puü, (ghaõñayati dãpyate iti . ghañi dãptau + %<tanvàderuþ .>% iti uõàdikoùañãkàdhçtasåtreõa uþ .) gajaghaõñà . pratàpaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<ghaõñe÷varaþ>#, puü, (ghaõñànàü ghaõñàkarõàdigaõavi÷eùàõàü ã÷varaþ prabhuþ .) devatàvi÷eùaþ . sa tu maïgalaputtraþ . vraõadàtà ca . gheüñu iti bhàùà .. yathà,
     %<maïgalasya priyà medhà tasyàü ghaõñe÷varo mahàn .
     vraõadàtà ca tejasvã viùõutulyo babhåva ha ..>% iti brahmavaivartapuràõam ..

#<ghaõóaþ>#, puü, (ghaõiti ÷abdaü kurvan óayate uóóãyate iti . óã nabhogatau + bàhulakàt óaþ .) bhramaraþ . iti saükùiptasàre uõàdivçttiþ ..

#<ghanaü>#, klã, (hanyate tàóyate yat iti . han + %<mårtau ghanaþ .>% 3 . 3 . 77 . iti ap ghanàde÷a÷ca .) kàüsyatàlàdikaü vàdyam . ityamaraþ . 1 . 7 . 4 .. kàüsyatàlaþ karatàla iti khyàtaþ àdinà kàhalàdayaþ . iti sàrasundarã .. madhyamançtyam . iti medinã . ne . 3 .. lohaþ . iti hemacandraþ .. tvacam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ghanaþ>#, puü, (ghanati dãpyate iti . ghana dãptau + ac .) meghaþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 137 . 24 .
     %<tataþ snehàddharihayaü dçùñvà raïgàvalokinam .
     bhàskaro'pyanayannà÷a samãpopagatàn ghanàn ..>%) mustà . oghaþ . dàróhyaü . vistàraþ . (hanyate vadhyate'nena . han + %<mårtau ghanaþ .>% 3 . 3 . 77 . iti ap ghanàde÷a÷ca .) lauhamudgaraþ . iti medinã . ne . 3 .. (yathà, bhàraviþ . 18 . 1 .
     %<dhanurapàsya sabàõadhi÷aïkaraþ pratijaghàna ghanairiva muùñibhiþ ..>%) ÷arãram . kaphaþ . abhrakam . iti ràjanirghaõñaþ .. sajàtãyàïkatrayasya påraõam . yathà,
     %<samastrighàta÷ca ghanaþ pradiùñaþ sthàpyo ghano'ntyasya tato'ntyavargaþ .
     àditrinighnastata àdivargastryantyàhato'thàdighana÷ca sarve ..>% iti lãlàvatã .. (vedapàñhavi÷eùaþ . yathà --
     %<jañàmuktàü viparyasya ghanamàhurmanãùiõaþ ..>%)

#<ghanaþ>#, tri, (hanyate iti . han + ap ghanàde÷a÷ca .) nivióaþ . tatparyàyaþ . nirantaraþ 2 sàndraþ 3 . ityamaraþ . 3 . 1 . 66 .. (yathà, raghuþ . 8 . 91 .
     %<sa tatheti vineturudàramateþ pratigçhya vaco visasarja munim .
     tadalabdhapadaü hçdiü ÷okaghane pratiyàtamivàntikamasya guroþ ..>%) dçóhaþ . iti medinã . ne . 4 .. (yathà, raghuþ . 11 . 118 .
     %<yaccakàra vivaraü ÷ilàghane tàóakorasi sa ràmasàyakaþ ..>%) pårõaþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 136 . 28 .
     %<kiüsvidàpåryate vyoma jaladhàràvanairghanaiþ ..>%) sampuñaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (niravakà÷aþ . yathà, pa¤catantre . 3 . 236 .
     %<kiü gàõóãvasphuragurughanàsphàlanakrarapàõirnàsãllãlànañanavilasan mekhalã savyasàcã ..>%)

#<ghanakaphaþ>#, puü, (ghanasya meghasya kapha iva .) karakà . iti trikàõóaü÷eùaþ ..

#<ghanakàlaþ>#, puü, (ghanasya meghasya ghanapradhàno và kàlaþ .) varùà çtuþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ghanagolakaþ>#, puü, (ghanasya nànàvarõameghasya golaþ . sa iva kàyati prakà÷ate iti . ghana + kai + %<àto'nupasarge kaþ .>% 3 . 2 . 3 . iti kaþ . ÷uklaraktameghasàdç÷yàdasya tathàtvam .) saü÷liùñarajatasuvarõam . iti hemacandraþ . 4 . 113 .. mi÷àna soõà råpà iti bhàùà ..

#<ghanajambàlaþ>#, puü, (ghanaþ sàndro jambàlaþ iti karmadhàrayaþ .) culukaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ghanajvàlà>#, strã, (ghanasya meghasya jvàlà dãptiþ prasphuraõamityarthaþ .) meghadãptiþ . vajràgniþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ghanatàlaþ>#, puü, (ghanatàyàü nivióatàyàü alati paryàpnotãti . ala paryàptau + ac .) sàraïgapakùã . iti jañàdharaþ ..

#<ghanatolaþ>#, puü, (ghanaü meghaü abhilakùãkçtya svamukhaü tolayati årdhvamukhãbhavatãtyarthaþ . tula unmàne + ac .) càtakapakùã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ghanadrumaþ>#, puü, (ghanaþ kaõñakàkãrõatvànnivióo dramo vçkùaþ .) vikaõñakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ghananàbhiþ>#, puü, (ghanasya meghasya nàbhirgarbhà÷ayasthànamiva . meghasya dhåmayonitvàdeva tathàtvam .) dhåmaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ghanapatraþ>#, puü, (ghanàni nivióàni patràõi yasya .) punarnavà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ghanapàùaõóaþ>#, puü, (ghanena meghena meghadhvaninetyarthaþ . pàùaõóa iva . meghadhvani÷ravaõena unmattatayàsya tathàtvam .) mayåraþ . iti ÷abdamàlà ..

#<ghanaphalaþ>#, puü, (ghanàni bahåtpannatvàt nivióàni phalàni yasya .) vikaõñakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ghanamålaü>#, klã, (ghanasya sajàtãyàïkatrayapåraõasya målam àdyam .) påritasajàtãyàïkatrayasyàdyàïkaþ . yathà . navaghanasya målaü trayaü ityàdi .. karaõasåtraü yathà --
     %<àdyaü ghanasthànamathàghane dve punastathàntyàt ghanato vi÷odhya .
     ghanaü pçthaksthaü padamasya kçtyà trighnyà tadàdyaü vibhajet phalantu ..
     paüktyàü nghasettatkçtimantyanighnãü tridhnãü tyajaüttatprathamàt phalasya .
     ghanaü tadàdyàt ghanamålamevaü paüktyà bhavedevamataþ puna÷ca ..>% iti lãlàvatã ..

#<ghanamålaþ>#, puü, (ghanaü dçóhaü målamasya .) morañaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ghanarasaþ>#, puü, (ghanaþ sàndro rasaþ .) sàndraniryàsaþ . (ghano raso yasya .) morañaþ . (ghanasya meghasya rasaþ .) jalam . karpåram . pãluparõã . samyaksiddharasaþ . iti medinã . se . 51 .. jale klãvaliïgo'pi . yathà, ratnakoùe .
     %<ghanarasamanghaü kùãraü ghçtamamçtaü jãvanaü bhuvanam ..>%

#<ghanavallikà>#, strã, (ghanasya meghasya vallikà latà iva .) vidyut . iti hàràvalã . 58 ..

#<ghanavallã>#, strã, (ghanà ghanarasà vallo latà .) amçtasravà latà . iti ràjanirghaõñaþ .. (ghanasya meghasya vallãva iti vigrahe vidyut ..)

#<ghanavàtaþ>#, puü, (ghano nivióo vàto vàyuryatra .) narakabhedaþ . iti hemacandraþ . 5 . 2 ..

#<ghanavàsaþ>#, puü, (ghanastãkùõaþ vàso gandho yasya .) kuùmàõóaþ . iti hàràvalã . 97 ..

#<ghanavàhanaþ>#, puü, (ghana iva ÷ubhraü vàhanaü yasya . ÷ubhravçùavàhanatvàdevàsya tathàtvam .) ÷ivaþ . iti hemacandraþ . 2 . 111 .. (ghano meghaþ vàhanaü yasya .) indraþ . meghavàhana ityamaradar÷anàt ..

#<ghana÷yàmaþ>#, tri, (ghano meghastadvat ÷yàmaþ ÷yàmavarõaþ .) nivióakçùõavarõaþ . meghatulya÷yàmavarõaþ . yogaråóhirayaü ÷abdaþ ÷rãràmakçùõayorbodhakaþ . iti kecit tatra puü . yathà, mahànàñake .
     %<aye ràma ! ghana÷yàma ! cumbàmi mukhapaïkajam .
     yadi jãvàmi ÷okena punardrakùyàmi te mukham ..>%
     %<samànakarõavinyastasphuranmakarakuõóalam .
     hemàmbaraü ghana÷yàmaü ÷rãvatsa÷rãniketanam ..>% iti ÷rãbhàgavatam ..

#<ghanasàraþ>#, puü, (ghanaþ ÷uklamevastadvat ÷ubhraþ sàro yasya .) karpåram . (yathà, su÷rute uttaratantre 47 adhyàye .
     %<pãnastanorujaghanà ghanasàradigdhàstà evamàrdravasanàþ saha saüvi÷eyuþ ..>% yathàca mahàgaõapatistotre . 6 .
     %<dikkàntàghanasàracandanarasàsàràþ ÷rayantàü manaþ ..>% ghano nivióaþ sàro yasya .) dakùiõàvarta pàradaþ . iti medinã re . 260 .. vçkùabhedaþ . (ghanasya meghasya sàraþ .) jalam . iti dharaõã ..

#<ghanaskandhaþ>#, puü, (ghano dçóhaþ skandho yasya .) ko÷àmra vçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ghanasvanaþ>#, puü, (ghano mustà tadvat suùñu aniti pràõitãti . ana ghlu pràõane + ac .) taõóulãya÷àkaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (ghanasya meghasya svanaþ .) megha÷abda÷ca ..

#<ghanà>#, strã, (ghana + ñàp .) màùaparõã . rudrajañà . iti ràjanirùaõñaþ ..

@<[Page 2,392a]>@
#<ghanàkaraþ>#, puü, (vanànàü meghànàmàkaraþ .) varùàkàlaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ghanàghanaþ>#, puü, (hantãti . hana vadhe + pacàdyac . tataþ %<hanterghatva¤ca .>% 3 . 1 . 134 . ityasya vàrtiü iti dvitvaü àk càbhyàsasya .) indraþ . ghàtukamattahastã . varùukameghaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 109 .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 4 . 365 .
     %<àmbhojàni ghanàghanavyavahito'pyullàghayatyaü÷umàn dårasthopi payodharo'ti÷i÷iraspar÷aü karotyàtapam ..>%) anyonyaghaññanaü iti dharaõã ..

#<ghanàghanaþ>#, tri, nirantaraþ . (hantãti . han + ac . %<hanterghatva¤ca .>% iti ditvaü àk càbhyàsasya .) ghàtukaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, çgvede . 10 . 103 . 1 .
     %<à÷uþ ÷i÷àno vçùabho na bhãmo ghanàghanaþ kùobhaõa÷carùaõãnàm ..>%)

#<ghanàghanà>#, strã, (ghanàghana + ñàp .) kàkamàcã . iti ÷abdacandrikà ..

#<ghanàtyayaþ>#, puü, (ghanànàü meghànàmatyayo nà÷o yasmin .) ÷aratkàlaþ . iti hemacandraþ . 2 . 72 .. (yathà, su÷rute såtrasthàne 6 adhyàye .
     %<paittikànàü vyàdhãnàmupa÷amo hemante ÷laiùmikànàü nidàdhe vàtikànàü ghanàtyaye svabhàvata eva ..>%
     %<haimantikaü doùacayaü vasante pravàhayan graiùmikamabhrakàle .
     ghanàtyaye vàrùikamà÷u samyak pràpnoti rogànçtujànna jàtu ..>% iti carake ÷arãrasthàne dvitãye'dhyàye ..)

#<ghanàmayaþ>#, puü, (ghano dçóhaþ àmayo yasmàt .) kharjåravçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ghanàmalaþ>#, puü, (ghano nivióaþ amala÷ca .) vàståka÷àkaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ghanà÷rayaþ>#, puü, (ghanànàü meghànàmà÷rayaþ .) àkà÷am . iti hemacandraþ . 2 . 77 ..

#<ghanodadhiþ>#, puü, (ghanànàü lauhamudgaràõàmudadhiþ samudra iva . lauhamudgarapracuratayà evàsya tathàtvam .) narakabhedaþ . iti hemacandraþ . 5 . 2 ..

#<ghanopalaþ>#, puü, (ghanasya medhasya upalaþ .) karakà .. iti hemacandraþ . 2 . 80 .. (karakà÷abde'sya vivaraõaü j¤àtavyam ..)

#<ghamba>#, gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-parasakaü-señ .) oùñhyavarga÷eùopadhaþ . ghambati . iti durgàdàsaþ ..

#<gharaññaþ>#, puü, (gharaü gharghara iti ÷abdena añati bhràmyatãti . añ + nipàtanàt dvitve sàdhuþ) peùaõã . iti puràõam .. jàütà iti bhàùà .. (yathà, ÷rãkaõñhacarite . 6 . 63 . pçùñhabhramatsajavaùañpadacakracihnaü yatprocchvasatkusumamàvirabhållatànàm . mànasya pakùmaladç÷àü sahasaiva peùñuü tat spaùñamànmathagharaññavilàsamàsãt ..)

@<[Page 2,392b]>@
#<gharghañaþ>#, puü, (gharghaü ityasphuña÷abdaü añati gacchatãti . aña + ac . ÷akandhvàditvàt sàdhuþ .) matsyavi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. ñyàïgarà iti bhàùà ..

#<ghargharaþ>#, puü, (ghargheti avyaktaü dhvanivi÷eùaü ràtãti . rà + %<àto'nupasarge kaþ .>% 3 . 2 . 3 . iti kaþ .) parvatadvàram . dvàram . ulåkaþ . nadavi÷eùaþ . svarabhede tri . iti medinã . re . 151 .. dhvaniþ . (yathà, ràjataraïgiõyàm . 2 . 103 .
     %<caõóairóamarunirghoùairghargharaü ÷rutavàn dhvanim ..>%) hàsyam . iti hemacandraþ . 2 . 210 .. tuùànalaþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<ghargharakaþ>#, puü, (gharghara eva . svàrthe kan .) ghargharanadaþ . yathà, ràjanirghaõñe .
     %<÷oõe ghargharake jalantu rucidaü santàpa÷oùàpahaü pathyaü vahnikaraü tathàca baladaü kùãõàïgavçddhipradaü ..>%

#<ghargharà>#, strã, (ghargha ityavyakta÷abdaü ràtãti . rà + kaþ striyàü ñàp .) kùudraghaõñikà . vãõàbhedaþ . iti medinã . re . 151 .. (gaïgà . yathà, kà÷ãkhaõóe . 29 . 57 .
     %<ghusçõà pi¤jaratanurghargharà ghargharasvanà ..>%)

#<ghargharikà>#, strã, (ghargharaiva . svàrthe kan . ata itva¤ca .) kùudraghaõñikà . bhçùñadhànyam . nadãvi÷eùaþ . vàditradaõóaþ . iti hemacandraþ .. vàdyaprabhedaþ . iti vi÷vaþ ..

#<gharghurghà>#, strã, (ghura dhvanau + kvip . ghurghurà dhvanivi÷eveõa gàyatãti . gai + óaþ . nipàtanàt gasya ghnatvam .) yamakãñaþ . iti ratnamàlà .. ghuraghuriyà iti bhàùà ..

#<gharba>#, gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-señ .) rephopadhaþ . dharvati . iti durgàdàsaþ ..

#<gharmaþ>#, puü, (gharati kùarati aïgàditi . ghç kùaraõe + %<gharmaþ .>% uõàü . 1 . 148 . iti manpratyayena nipàtanàt sàdhuþ .) ÷ramavàri . aïgajalam . ghàm iti bhàùà .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 212 .
     %<dayitaspar÷onmãlitagharmajalaskhalitacaraõanakhalàkùe ..>%) tatparyàyaþ . nidàghaþ 2 svedaþ 3 . ityamaraþ . 1 . 7 . 33 .. sipraþ 4 . iti jañàdharaþ .. sravaõam 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. asya nidànaü sveda÷abde draùñavyam .. (gharati kùarati svedaþ ÷arãràdanena iti . ghç + karaõe man .) àtapaþ . grãùmaþ . uùmà . iti hemacandraþ .. (yathà, su÷rute uttaratantre 64 adhyàye .
     %<saràüsi sarito vàpi vanàni ruciràõi ca .
     candanàni paràrghyàõi srajaþ sakamalotpalàþ ..
     tàlavçntànilàhàràüstathà÷ãtagçhàõi ca .
     gharmakàle niùeveta vàsàüsi sulaghåni ca ..>%

#<gharmadoùaþ>#, puü, (gharmasya svedasya doùaþ vikçtiþ .) svedasya vikàraþ . tasyauùadhaü yathà --
     %<mandoùõaloghranãvàracårõantu kanakasya ca .
     tenodvartitadehasya haredgrãùmaprasàrikàm ..
     tvamdoùa÷caiva devendra ! gharmadoùa÷ca na÷yati ..>% iti gàruóe 194 adhyàyaþ ..

#<gharmavicarcikà>#, strã, (gharmajanità svedotpannà vicarcikà . gharmo grãùmakàlastajjanità vicarcikà và .) gharmavicarcã . gharmacarcikà . ghàmàci iti bhàùà .. yathà, prayogàmçte .
     %<svedavàhãni duùyanti krodha÷okabhayaistathà .
     tataþ svedaþ pravarteta daurgandhyaü dharmacarcikà ..
     ràjikàkçtiruùõotthà yato gharmavicarcikà ..>% asyà÷cikitsà sveda÷abde draùñavyà ..

#<gharmàntaþ>#, puü, (gharmasya nidàghakàlasya anto'tra .) varùàkàlaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, meghadåte . 106 .
     %<gharmànte me vigaõaya kathaü vàsaràõi vrajeyuþ ..>% varùàkàlavivaraõe'sya vi÷eùo bodhyaþ ..)

#<gharmàntakàmukã>#, strã, (gharmànte varùàsu kàmukã kàmàrnà . varùàkàle hi asyàþ maithunaspçhà bhavatãti prasiddhiþ . yadvà, gharmàntaü varùàkàlaü kàmayate iti . kam + uka¤ striyàü ïãp .) balàkà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<gharùaõaü>#, klã, (ghçù + bhàve lyuñ .) gharùaþ . ghaùà iti bhàùà .. yathàha, màghavakaraþ .
     %<gharùaõàdabhighàtàdbà yadaïgaü vigatatvacam .
     uùàsràvànvitaü taddhi ghçùñamityabhidhãyate ..>%

#<gharùaõàlaþ>#, puü, (gharùaõe gharùaõàya bà alati ùaryàpnoti . al + ac .) ÷ilàputtraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. loóà iti bhàùà ..

#<gharùaõã>#, strã, (ghçùyate iti . ghçùa + karmaõi lyuñ . ñittvàt ïãp ca .) haridrà . iti trikàõóa÷eùaþ .. (vivçtirasyà haridrà÷abde j¤àtavyà ..)

#<ghaùa>#, i ïa kùare . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüàtmaü-akaü-señ .) àdyasvarã . i, ghaüùyate . ïa, ghaüùate . ayaü kai÷cinna manyate . iti durgàdàsaþ ..

#<ghasa>#, i ïa kùaraõe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüàtmaü-akaü-señ .) i, ghaüsyate . ïa, ghaüsate . ayaü kai÷cinna manyate . iti durgàdàsaþ ..

#<ghasa>#, ë au bhakùaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüparaü-sakaü-aniñ .) ë, aghasat . au, ghastà . iti durgàdàsaþ ..

#<ghasiþ>#, puü, (ghas bhakùaõe + bhàve in .) àhàraþ . iti hemacandraþ .. (tathàca, vaidike .
     %<ghasinà me màsaü pçkthà årdhvaü me nàbheþ sãda ..>%)

#<ghasmaraþ>#, tri, (ghasa + %<sçghasyadaþ kmarac .>% 3 . 2 . 160 . iti kmarac .) admaraþ . bhakùakaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 20 .. (yathà, mahàbhàrate . 8 . 40 . 39 .
     %<gauryo bçhatyo nirhãkàþ madrikàþ kambalàvçtàþ .
     ghasmarà naùña÷aucà÷ca pràya ityanu÷u÷rumaþ ..>%)

#<ghasraü>#, klã, (ghas + rak .) kuïkumam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

@<[Page 2,393a]>@
#<ghasraþ>#, puü, (ghasati bhakùayati andhakàram . ghas + rak .) dinam . hiüsre tri . iti medinã . re . 30 .. (yathà, pa¤cada÷yàm . 6 . 185 .
     %<ràtrighasrau suptibodhàyunmãlananimãlane .
     tåùõãmbhàvamanoràjye iva sçùñilayàvimau ..>%)

#<ghà>#, strã (han + óaþ . hasya ghatvam . ñàp ca .) kà¤cã . ghàtaþ . iti medinã . ghe . 1 ..

#<ghàñaþ>#, puü, (ghañate saïgacchate ÷iro'nena dehe ityarthaþ . ghañ + karaõe gha¤ .) ghàñà . iti ÷abdaratnàvalã .. (ghàñà asyàstãti . %<ar÷a àdibhyo'c .>% 5 . 2 . 27 . ityac . ghàñàvi÷iùñe, tri . iti vyatpattilabdho'rthaþ ..)

#<ghàñà>#, strã, (ghàñà vidyate'smin iti ghàñaþ tataþ ñàp .) grãbàpa÷càdbhàgaþ . ghàóa iti bhàùà .. tatparyàyaþ . avañuþ 2 kçkàñikà 3 . ityamaraþ .. ÷iraþpa÷càtsandhiþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ghàñaþ 5 kçkàñã 6 . iti ÷abdaratnàvalã .. ghàñikà 7 . iti ÷abdacandrikà ..
     (%<doùàstu duùñàstraya evamanyàü saüpãóya ghàñàü surujàü sutãvràm ..>% ityuttaratantre pa¤caviü÷e'dhyàye su÷rutenoktam ..)

#<ghàñikà>#, strã, (ghàñà + svàrthe kan . ñàpi ata itva¤ca .) ghàñà . iti ÷abdacandrikà .. (yathà, pa¤catantre gaïgadattaprakaraõe . 4 . 25 . %<atha kåpamàsàdyàraghaññaghàñikàmàrgeõa sarpastenàtmanà svàlayaü nãtaþ ..>%)

#<ghàõñikaþ>#, puü, (ghaõñayà caratãti . caratãti ñhak .) yo bahubhirmilitvà stutiü pañhati saþ . yo devatàdyagre ghaõñàghàtena ÷aüsati sa ÷ràvaõàkhyaþ . iti svàmã . iti sàrasundarã .. (yaduktam .
     %<ràj¤aþ prabodhasamaye ghaõñà÷ilpàstu ghàõñikàþ .>%) tatparyàyaþ . ghàñikaþ 2 . iti bharataþ .. càkrikaþ 3 . ityamaraþ . 2 . 8 . 97 .. anyacca .
     %<milità bahavo ye tu bhaveyuþ stutikàrakàþ .
     càkrikàste nigadità÷cakrikà api kutracit ..
     ghaõñàvàdyastàvakà ye ghàõñikà ghaõñikà÷ca te .>% iti ÷abdaratnàvalã .. dhuståravçkùaþ . iti hàràvalã . 107 ..

#<ghàtaþ>#, puü, (han + karaõabhàvàdau gha¤ . %<hanasto'ciõõaloþ .>% 7 . 3 . 32 . iti hantestakàro'ntàde÷aþ . %<ho hanter¤ninneùu .>% 7 . 3 . 54 . iti kutva¤ca .) kàõóaþ . prahàraþ . iti medinã . te . 17 .. (yathà, goþ ràmàyaõe . 6 . 98 . 24 .
     %<muùñibhiþ pàrùõighàtai÷ca bàhughàtai÷ca ÷obhane .
     ghorairjànuprahàrai÷ca nayanà¤canapãóanaiþ ..>%) aïkapåraõam . yathà . %<samatrighàta÷ca ghanaþ pradiùñaþ .>% iti lãlàvatã .. (vadhaþ . yathàpa¤catantre . 1 . 312 .
     %<gçhe ÷atrumapi pràptaü vi÷vastamakutobhayam .
     yo hanyàt tasya pàpaü syàcchatabràhmaõaghàtajam ..>% luõñhanam . yathà, manuþ . 9 . 274 .
     %<gràmaghàte hitàbhaïge pathi moùàbhidar÷ane ..>% %<gràmaghàte gràmaluõñhane taskaràdibhiþ .>% iti kullåkabhaññaþ .. dravyàdyutkhàtaþ hànirvà . yathà, yàj¤avalkye . 2 . 162 .
     %<màùànaùñau tu mahiùã ÷asyaghàtasya kàriõã ..>% bhaïgaþ . ucchedàdirvà . yathà, pa¤catantre . 1 . sa¤jãvakakathàyàm . %<provàca bho ÷eùabhàge ayuktaü mayà pàpena kçtaü sa¤jãvakaü vyàpàdayatà yasmàd vi÷vàsaghàtàdanyannàsti pàpataram ..>%)

#<ghàtakaþ>#, tri, (hantãti . han + õvul . õititàntàde÷e kutvam .) hananakartà . yathà --
     %<gaurãmàghavayorbhartà ràdhikà ÷ivasannighau .
     induþ kumudahantà ca såryaþ kamalaghàtakaþ ..>% iti vidagdhamukhamaõóanam .. (tathà ca manuþ . 5 . 51 .
     %<saüskartà copahartà ca khàdaka÷cetighàtakàþ ..>%)

#<ghàtanaü>#, klã, (han + õic + bhàve lyuñ .) hananam . vadhaþ . yaj¤àrthapa÷uvadhaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 44 . 40 .
     %<pa÷uvadghàtanaü và me dahanaü và kañàgninà ..>%)

#<ghàtanaþ>#, tri, (hanti màrayatãti . han + kartari lyuþ svàrthe õic .) vaghakartà . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. (kai÷cittu etasya pràmàdikatvasuktam . %<hanteryunnàdyantayorghatvatatve .>% 5 . 42 . ityuõàdisåtreõa hanteryunikçte àdyantayorghatvatatve ghatanaþ . ityuktallàt . ataþ sudhãbhi÷cintyam .)

#<ghàtiþ>#, puü, (han + iõ .) pakùibandhanam . ityuõàdikoùaþ .. praharaõam . iti saükùiptasàre uõàdivçttiþ ..

#<ghàtipakùã>#, [n] puü, (ghàtaþ ghàtakaþ pakùãti karmadhàrayaþ .) ÷yenapakùã . iti hàràvalã . 86 ..

#<ghàtukaþ>#, tri, (hantãti . han + %<laùapatapadasthàbhåvçùahanakamagama÷çbhya uka¤ .>% 3 . 2 . 154 . iti uka¤ .) hiüsraþ . kråraþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 47 .. (yathà, atharvaveda . 12 . 4 . 7 .
     %<tataþ ki÷orà mriyante vatsàü÷ca dhàtuko vçkaþ ..>%)

#<ghàtyaü>#, tri, (hanyate'sau hantumarho ya ityarthaþ . han + õyat .) hananayogyam . iti vyàkaraõam .. (yathà, pa¤catantre . 3 . 228 . %<tato mama sukhaghàtyàþ sa¤jàtàþ ..>%)

#<ghàraþ>#, puü, (ghçü secane + gha¤ .) secanam . iti hemacandraþ ..

#<ghàrtikaþ>#, puü, (ghçtena nirvçttaþ . iti ñha¤ .) ghçtapåraþ . iti hemacandraþ .. (ghçtasaüyukte tri . yathà, pa¤catantre . 5 . 35 .. %<anyasya ghàrtikabhojanaü dattam ..>%)

#<ghàsaþ>#, puü, (ghasyate'sau pa÷ubhirityarthaþ . ghas + karmaõi gha¤ .) gavàdyadanãyatçõavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . yavasam 2 . ityamaraþ . 2 . 5 . 167 .. yavasaþ 3 javasaþ 4 . iti bharataþ .. yavàsam 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, pa¤catantre . 4 . 53 .

@<[Page 2,393c]>@
#<ghàsiþ>#, puü, (ghasati bhakùayati havyamiti . ghasa + %<janighasibhyàmiõ .>% uõàü 4 . 130 iti iõ .) agniþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, çgvede . 1 . 162 . 14 .
     %<yacca papau yacca ghàsiü jaghàsa sarvà tà te api deveùvastu ..>%)

#<ghiõa>#, i ïa grahaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüàtmaü-sakaü-señ .) i, ghiõõyate . ïa, ghiõõate . jeghiõõyate . iti durgàdàsaþ ..

#<ghu>#, ïa dhvanau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-àtmaüakaü-aniñ .) ïa, ghavate . iti durgàdàsaþ ..

#<ghuþ>#, puü, (ghuï dhvanau + bhàve bàhulakàt óuþ .) dhvaniþ . iti jañàdharaþ ..

#<ghuña>#, ïa í parivarte . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüàtmaü-akaü-señ .) parivarto gatavataþ pratyàgamanaü vinimayo và . ïa, ghoñate nadã . ë, aghuñat . iti durgàdàsaþ .. (yathà, kavirahasye 146 .
     %<yasya vyàghoñate daõóo nàkçtàrthaþ kuta÷cana ..>%)

#<ghuña>#, ÷i pratihatau . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàüparaü-sakaü-señ .) ÷i, ghuñati aghuñãt ÷atruü ÷åraþ . jughoña . iti durgàdàsaþ ..

#<ghuñaþ>#, puü, (ghuñ pratihatau + saüj¤àyàü ac .) caraõagranthiþ . iti hemacandraþ ..

#<ghuñiþ>#, strã, (ghuña + in .) gulphaþ . iti dbiråpakoùaþ ..

#<ghuñikaþ>#, puü, (ghuñ + ñhan .) gulphaþ . iti hemacandraþ ..

#<ghuñikà>#, strã, (ghuñhika + ñàp .) gulphaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 72 ..

#<ghuñã>#, strã, (ghuñ + in . %<kçdikàràntàdaktinaþ .>% iti ïãù .) gulphaþ . iti dviråpakoùaþ ..

#<ghuóa>#, ÷i vyàghàte . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàparaü-sakaü-señ .) ÷i, ghuóati aghuóãt . iti durgàdàsaþ ..

#<ghuõa>#, ïa bhramaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-àtmaüsakaü-señ .) ïa, ghoõate . iti durgàdàsaþ ..

#<ghuõa>#, i ïa grahaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüàtmaü-sakaü-señ .) i, ghuõõyate . ïa, ghuõõate joghuõõyate . iti durgàdàsaþ ..

#<ghuõa>#, ÷a bhramaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàü-paraüakaü-señ .) ÷a, ghuõati ghoõità . iti durgàdàsaþ ..

#<ghuõaþ>#, puü, (ghuõati kàùñhaü bhakùayan kàùñhàbhyantarebhràmyatãti . ghuõa bhramaõe + %<igupadhaj¤àprãkiraþ kaþ .>% 3 . 1 . 135 . iti kaþ .) kàùñhakramiþ . (yathà, su÷rute såtrasthàne . 9 adhyàye . %<ghuõopahatakàùñhaveõunalanàlã÷uùkàlàvumukheùveùyasya ..>%) tatparyàyaþ . kàùñhabedhakaþ 2 . iti liïgàdisaügrahañãkàyàü bharataþ .. kàùñhalekhakaþ 3 . iti bhåriprayogaþ ..

#<ghuõavallabhà>#, strã, (ghuõaþ vallabho yasyàþ . ghuõasya vallabhà và .) ativiùà . iti bhàvaprakà÷aþ .. (vyavahàro'syà yatra tadyathà --
     %<kuñajatvakphalaü tàrkùyaü màkùikaü ghuõavallabhàm .
     pibettaõóulatoyena-->% iti vàbhañe cikitsàsthàne'ùñame'dhyàye ..)

@<[Page 2,394a]>@
#<ghuõñaþ>#, puü, (ghuñyate parivçtyate'nena . ghuña + gha¤arthe kaþ nipàtanàt mum ca .) gulphaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<ghuõñakaþ>#, puü, (ghuõña + svàrthe kan .) gulphaþ . iti hemacandraþ ..

#<ghuõñikaü>#, klã, (ghuõña iva kàyatãti . kai + kaþ .) vanasthakarãùam . iti ÷abdacandrikà .. vilaghuüñe iti bhàùà ..

#<ghuõóaþ>#, puü, (ghoõate bhràmyatãti .) bhramaraþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<ghura>#, ÷a dhvanau . bhãmàrthe . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàü-paraü-akaü-señ .) bhãmo bhayànakarasastasya artho nimittaü heturiti yàvat bhãmàrthaþ . ÷a, ghurati vyàghro manuùyàõàü bhayaheturbhavatãtyarthaþ . ghura bhãmàrthàrta÷abdayoriti prà¤caþ . àrta iti ÷abdavi÷eùaõamiti ramànàthaþ . ghuratyàrte ca kurute iti . ÷abdànuvçttau bhaññamallaþ . ghorità . iti durgàdàsaþ ..

#<ghurghuraþ>#, puü, (ghurati manuùyàõàü bhayaheturbhavatãti . ghur + kvip . tataþ ghuro bhayànakàt jantorapi ghuraþ bhayànakaþ . etaddaü÷anena pràya÷o mçtyusambhavàdeva tathàtvam .) kãñavi÷eùaþ . ghuraghuriyà iti bhàùà .. tatparyàyaþ . yamakãñaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. gharghurghà 3 . iti ratnamàlà .. (÷åkara÷abdaþ . iti cintàmaõiþ ..)

#<ghurghurã>#, strã, (ghurghuraþ ÷åkara÷abdavadavyakta÷abdaþ so'syà astãti . ghurghura + %<ar÷a àdibhyo'c .>% 5 . 2 . 127 . ityac . tato gauràditvàt ïãù .) jalajantuvi÷eùaþ . tatparyàyaþ . mçtkirà 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ghula¤caþ>#, puü, gavedhukà . iti ratnamàlà .. gaóagaóa iti bhàùà ..

#<ghulaghulàravaþ>#, puü, (ghul ghul ityavyaktamàrautãti . à + ru + ac .) pàràvatabhedaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ghuùa>#, i ïa dhå÷e . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüàtmaü-sakaü-señ .) dhå÷aþ kàntikçtiþ . i, ghuùyate . ïa, ghuüùate candanaü gàtram . iti durgàdàsaþ ..

#<ghuùa>#, ir vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-señ .) ir, aghuùat aghoùãt . iti durgàdàsaþ ..

#<ghuùa>#, ki ir nutau . stutau iti yàvat . vi÷abde . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü pakùe bhvàü-paraü-sakaüseñ .) vi÷abda iha kathanaü àviùkaraõaü nànà÷abdakaraõaü và àïpårbakaþ satatakrandane . iti taññãkà .. ki, ghoùayati ghoùati gåóhamarthamabhiyuktaþ . nànà÷abde vàdyaü ghoùayati dvàri yasya ka÷cidupadrutaþ . iti halàyudhaþ . ir, aghuùat aghoùãt . ghuùa kiranuvartate . ki, àghoùayati àghoùati ÷okàrtaþ satataü krandatãtyarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<ghuùitaü>#, tri, (ghuùyate sma iti . ghuùa vi÷abde + ktaþ . %<vuùiravi÷abdane .>% 7 . 2 . 23 . iti kathanàt atra iñ .) ÷abditam . iti supadma vyàkaraõam ..

#<ghuùñaü>#, tri, (ghuùyate sma iti . ghuùa + %<kùubdhavàrasvàntadhvànteti>% mugdhabodhasåtràt nipàtanàt sàdhuþ .) ÷abditam . iti mugdhabodham .. (yathà, harivaü÷e . 20 . 86 .
     %<haüsasàrasaghuùñeùu kàraõóavaruteùu ca ..>% ÷abditànyadarthe tu %<ghuùiravi÷abdane .>% 7 . 2 . 23 . iti neñ . %<ghuùñà rajjuþ .>% iti siddhvàntakausudã ..)

#<ghusçõaü>#, klã, (ghuùyate ståyate iti bhàvaþ . ghuùa + bàhulakàt çõak . pçùodaràditvàt sàdhuþ . yadvà ghuüùyate kàntivi÷iùñaü kriyate ÷arãramanena . ghuùi ghå÷e + çõak .) kuïkumam . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, kà÷ãkhaõóe . 29 . 57 .
     %<ghusçõàpi¤jaratanurghargharà ghargharasvanà ..>% yathà ca bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .
     %<candanaü ghusçõopetaü mçganàbhisamàyutam .
     na coùõaü na ca và ÷ãtaü varùàkàle tadiùyate ..>% iti ghusçõakuïkumam ..)

#<ghåkaþ>#, puü, (ghå ityavyakta÷abdena kàyati ÷abdàyate iti . ghå + kai + kaþ .) ulåkaþ . iti hemacandraþ . 4 . 39 ..

#<ghåkàriþ>#, puü, (ghåkasya pecakasya ariþ ÷atruþ .) kàkaþ . iti hemacandraþ . 4 . 388 ..

#<ghåkàvàsaþ>#, puü, (ghåkànàü pecakànàü àvàso vàsasthànam .) ÷àkhoñavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ghåra>#, ya ïa ã hiüsàjyànyoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (divàü-àtmaü-sakaü-akaü ca-señ .) dãrgho . ya ïa, ghåryate . ã, ghårõaþ . jyànirgatabahuvayobhàvaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<ghårõa>#, ¤a ÷a bhramaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàüubhaü-akaü-señ .) ¤a, ghårõati ghårõate . ÷a, ghårõatã ghårõantã . iti durgàdàsaþ .. (yathà, goþ ràmàyaõe . 4 . 15 . 25 .
     %<sa tu vàlã raõagataþ sàlatàóanavihvalaþ .
     gurubhàrasamàkrànta÷cacàla ca jughårõa ca ..>%)

#<ghårõaþ>#, puü, (ghårõati svotpattibhåmau ghårõyàkàreõa sambhavatãti . ghårõa + ac . ghårõyàkàreõa jàyamànatvàt tathàtvam .) grãùmasundarakaþ . iti ÷abdacandrikà .. gãmà iti bhàùà .. (ghårõa + bhàve ac .) bhramaõa¤ca .. (vighårõite, tri . yathà, bhàgavate . 7 . 2 . 2 .
     %<àha cedaü ruùà ghårõaþ saüdaùñada÷anacchadaþ ..>%)

#<ghårõanaü>#, klã, (ghårõa + bhàve lyuñ .) bhramaõam . tatparyàyaþ . cakràvartaþ 2 bhramaþ 3 bhràntiþ 4 bhramiþ 5 ghårõiþ 6 . iti hemacandraþ . 6 . 155 .. (yathà, gãtagovinde . 9 . 11 .
     %<antarmohanamaulirghårõanacalanmandàravisraüsanastabdhàkarùaõadçùñiharùaõamahàmantraþ kuraïgãdç÷àm ..>%)

@<[Page 2,394c]>@
#<ghårõàyamànaþ>#, tri, (ghårõa ivàcaratãti . ghårõa + kyaï . tato ghårõàyate iti . ghårõàya + ÷ànac .) bhràmyamàõaþ . yathà, kalàpadhàtuvyàkhyàsàre .
     %<indràdyairakhilàrthasàdhanaparaiþ saüståyamànaü muhuþ pãtonmattaphalàtulàlasatayà ghårõàyamànekùaõam ..>%

#<ghårõiþ>#, strã, (ghårõa + %<sarvadhàtubhya in .>% uõàü . 4 . 117 . iti bhàve in .) ghårõanam . iti hemacandraþ . 6 . 155 ..

#<ghårõitaþ>#, tri, (ghårõate sma iti . ghårõa + ktaþ .) bhramitaþ . tatparyàyaþ . pracalàyitaþ 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 32 .. (yathà, kathàsaritsàgare . 24 . 1 .
     %<madarghårõitavaktrotthaiþ sindårai÷chårayan mahãm .
     herambaþ pàtu vo vighnàn svatejobhirdahanniva ..>%)

#<ghårõyamànaþ>#, tri, (ghårõyate iti . ghårõa + õic + karmaõi ÷ànac .) bhràmvamàõaþ . yathà, mahànàñake .
     %<bho vçkùàþ parvatasthà bahukusumayutà vàyunà ghårõyamànàþ ..>% aõijante tu ghårõamàõa ityeva syàt . yathà, harivaü÷e 48 . 36 .
     %<bhramantaü ghårõamàna¤ca stutiü devàþ pracakrire ..>%)

#<ghç>#, seke . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-sakaüaniñ .) gharati taruü meghaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<ghç>#, ka seke . chàdane . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüparaü-sakaü-aniñ .) ka, ghàrayati . iti durgàdàsaþ ..

#<ghç>#, ra li bhàsi . seke . iti kavikalpadrumaþ .. (hvàü-paraü-akaü-aniñ .) ra vaidikaþ . li, jagharti ghçtaü dãpyate kùarati vetyarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<ghçõa>#, i ïa grahaõe . kavikalpadrumaþ .. (bhvàü àtmaüsakaü-señ .) i, ghçõõyate . ïa, ghçõõate jarãghçõõyate . iti durgàdàsaþ ..

#<ghçõa>#, da ¤a u dãptau . iti kavikalpadrumaþ .. (tanàüubhaü akaü-señ . uditvàt ktràveñ .) da ¤a, ghçõoti gharõoti . ghçõute gharõate . u, gharõitvà ghçtvà . iti durgàdàsaþ ..

#<ghçõà>#, strã, (ghriyate sicyate hçdayamanayà . . ghç seke + bàhulakàt nak striyàü ñàp . dayàrasena hi hçdayaü siktamivàrdraü bhavatãti tathàtvam .) karuõà . (yathà, kiràtàrjunãye . 15 . 13 .
     %<mandamasyanniùulatàü ghçõayà munireùa vaþ .
     praõudatyàgatàvaj¤aü jaghaneùu pa÷åniva .. * ..>% ghriyate àcchàdyate guõàdikamanayeti .) jugupsà . tatparyàyaþ . artanam 2 çtãyà 3 hçõãyà 4 . ityamaraþ . 3 . 2 . 32 .. rãjyà 5 hçõiyà 6 hriõãyà 7 hraõãyà 8 . iti taññãkà .. (yathà, raghuþ . 11 . 17 .
     %<tàü vilokya vanitàvadhe ghçõàü patriõà saha mumoca ràghavaþ ..>%)

#<ghçõàvàsaþ>#, puü, (ghçõàyàþ àvàsaþ .) kuùmàõóaþ iti trikàõóa÷eùaþ .. ghçõàyukte tri ..

@<[Page 2,395a]>@
#<ghçõiþ>#, puü, (jagharti dãpyate iti . ghç + %<ghçõipç÷nipàrùõicårõibhårõi .>% uõàü . 4 . 52 . iti nipratyayena nipàtanàt sàdhuþ .) kiraõaþ . ityamaraþ . 1 . 3 . 33 .. såryaþ . (gharati si¤catãti . ghç seke + niþ guõàbhàva÷ca .) jalam . iti medinã .. (jagharti dãpyate iti vyutpattyà dãpti÷àlini, tri . yathà, bhàgavate . 7 . 2 . 7 .
     %<tasya tyaktasvabhàvasya ghçõermàyàvanaukasaþ ..>%)

#<ghçtaþ>#, puü klã, (jagharti kùaratãti . ghç + %<a¤jighçsibhyaþ ktaþ .>% uõàü . 3 . 89 . iti ktaþ .) pakvanavanãtam . ghi iti bhàùà .. tatparyàyaþ . àjyam 2 haviþ 3 sarpiþ 4 . ityamaraþ . 2 . 9 . 52 .. pavitram 5 navanãtakam 6 amçtam 7 abhighàraþ 8 homyam 9 àyuþ 10 taijasam 11 . iti ràjanirghaõñaþ .. àjam 12 . yathà --
     %<ghçto'strã càjamàjya¤ca sarpiþ syàdamçtaü haviþ .>% iti jañàdharaþ .. tasya guõàþ . buddhyagni÷ukraujomedaþsmçtikaphakàritvam . vàtapittaviùonmàdaroga÷othàlakùmãjvaranà÷itvam . màüsàdaùñaguõagurutva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. rasàyanatvam . svàdutvam . cakùurhitatvam . ÷ãtavãryatvam . pàpanà÷itvam . alpàbhisyanditvam . kàntitejolàvaõyasvaràyurhitabalakàritvam . pavitratvam . gurutvam . udàvarta÷ålànàhavraõakùayavãsarparaktanà÷itvam . snigdhatvam . råkùatva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. atha gavyaghçtasya guõàþ . vi÷eùeõa cakùurhitatvam . ÷ãtatvam . vàtapittakaphàlakùmãpàparakùonà÷itvam . ÷ukràgnisvàdupàkamedhàlàvaõyakàntyojastejovçddhivayaþsthitibalàyurhitakàritvam . gurutvam . pavitratvam . sumaïgalyatvam . rasàyanatvam . sugandhitvam . rocanatvam . càrutvam . sarvàjyeùu guõàdhikatva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. buddhismçtipuùñivapuþsthairyakàritvam . ÷ramopa÷amanatvam . havyatamatvam . bahuguõatva¤ca .. * .. màhiùaghçtaguõàþ . uttamatvam . dhçtisaukhyakàntibalavarõacakùurhitakàritvam . vàta÷leùmadurnàmagrahaõãvikàranà÷itvam . mandànaloddãpanatvam . navagavyataþ paramahçdyatvam . manohàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. svàdutvam . pittaraktanà÷itvam . ÷ãtatvam . ÷leùma÷ukravçddhikàritvam . gurutvam . svàdupàkitva¤ca .. * .. chàgãghçtaguõàþ . agnicakùurhitabalakàritvam . kàsa÷vàsakùayeùu hitatvam . kañupàkitva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. kaphanà÷itvam . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. meùãghçtaguõàþ . pittamedaskàritvam . yonidoùe ÷oùe kaphe anile ca ÷astatvam . råkùatvam . durnàmonmàdanà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. pàke laghutvam . pittakopàkàritvam . ÷ophe kampe ca hitatva¤ca .. * .. bheóakaghçtaguõàþ . atigauravàt sukumàradehivarjyatvam . buddhipàñavaharatvam . balakàritvam . nçõàü vapuùo visragandhakàritva¤ca .. * .. hastinãghçtaguõàþ . kaphapittaviùakraminà÷itvam . kaùàyatvam . laghutvam . viùñambhitvam . tiktatvam . vahnikaratva¤ca .. * .. a÷vàghçtaguõàþ . kañutvam . madhuratvam . kaùàyatvam . iùadagnidãpanatvam . bàlyapradatvam . mårchàhàritvam . gurutva¤ca .. * .. gardabhãghçtaguõàþ . agnibalakàritvam . måtradoùakaphanà÷itvam . pàke laghutvam . kaùàyatvam . uùõavãryatva¤ca .. * .. uùñrãghçtaguõàþ . madhuratvam . vipàke kañutvam . ÷ãtalatvam . kuùñhakçmiviùavàtakaphagulmodaranà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷othanà÷itvam . iti ràjavallabhaþ .. * .. nàrãghçtaguõàþ . cakùurhitarucikàritvam . pathyatvam . mandàgnidãpanatvam . pàke laghutvam . sarvàmayaviùanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. pramehanà÷itvam . iti ràjavallabhaþ .. * .. dugdhabhavaghçtaguõàþ . gràhitvam . ÷ãtalatvam . netrarogakàritvam . pittadàhàsramadamårchàbhramànilanà÷itva¤ca .. * .. hyastanadadhijaghçtaü tadeva haiyaïgavãnam . tasya guõàþ . cakùurhitatvam . dãpanatvam . rucibalakàritvam . bçühaõatvam . vçùyatvam . vi÷eùàjjvaranà÷itva¤ca .. * .. varùàdårdhvaü puràõasya tasya guõàþ . tridoùamårchàkuùñhaviùonmàdàpasmàratimiranà÷itvam . iti bhàvaprakà÷aþ .. mada÷iraþkarõàdijarogabhràntinà÷itvam . vraõasya ÷odhanatvam . ropaõatva¤ca . àyurvçddhi÷arãradçóhatàsaukumàryakàntismçtibalakàritvam . bàlye taruõe vàrddhake càtibalyatvam . pathyatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. prati÷yàyàmakàsajãrõajvarasarvaroganà÷itvam . ÷reùñhatvam . dhàtusàmyakàritva¤ca .. * .. tasya lakùaõam .
     %<ugragandhaü puràõaü syàdda÷avarùasthitam ghçtam .
     làkùàrasanibhaü ÷ãtaü prapuràõamataþ param .
     yathà yathà bhavejjãrõaü guõavat syàttathà tathà ..>% kàüsyapàtre da÷adinasthitaü ghçtaü tyàjyam . iti ràjavallabhaþ .. auùadhaghañitapakvaghçtasya pårõavãryaü ùaõmàsaparyantaü tiùñhati . iti vaidyakaparibhàùà ..
     (%<÷astaü dhãsmçtimeghàgni-balàyuþ÷ukracakùuùàm .
     bàlavçddhaprajàkànti-saukumàryasvaràrthinàm ..
     kùatakùãõaparãsarpa÷astràgniglapitàtmanàm .
     vàtapittaviùonmàda÷oùàlakùmãjvaràpaham ..
     snehànàmuttamaü ÷ãtaü vayasaþ sthàpanaü param .
     sahasravãryaü vidhibhirghçtaü karmasahasrakçt ..>% iti pårbakhaõóe pa¤came'dhyàye ÷àrïgadhareõoktam ..
     %<vipàke madhuraü vçùyaü vàtapittakaphàpaham .
     cakùuùyaü balakçnmedhyaü gavyaü sarpirguõottaram ..>% iti gavyaghçtam ..
     %<àjaü sandãpanãya¤ca cakùuùyaü balavardhanam .
     kàse ÷vàse kùaye'r÷aþsu laghupàke kaphàpaham ..>% ityàjaghçtam ..
     %<vàtapittasamaü sarvaü su÷ãtaü màhiùaü ghçtan .
     madhuraü guru viùñambhi bhavatyalpaguõàtmakam ..>% iti màhiùaghçtam ..
     %<auùñraü kañu ghçtaü pàke ÷oùakrimiviùàpaham .
     dãpanaü kaphavàtaghnaü kuùñhagulmodaràpaham ..>% ityuùñrãghçtam ..
     %<pàke laghvàvikaü sarpiþ sarvarogaviùàpaham .
     vçddhiü karoti càsthnà¤ca và÷marã÷arkaràpaham ..>% ityàvikaü ghçtam ..
     %<vçddhiü karoti dehàgnerlaghu pàke viùàpaham .
     cakùuùyaü dãpana¤càgnervàtadoùanivàraõam .
     vçddhiü karoti càsthãnàü tatprokta¤ca viùàpaham ..>% itya÷vãghçtam ..
     %<kaphe'nile yonidoùe ÷oùe pitteùu taddhitam .
     sàtmyaü strãõà¤ca cakùuùyaü sarpiþ syàdamçtopamam ..>% iti nàrãghçtaguõàþ ..
     %<tarpaõaü netrarogaghnaü dàhahçt payaso ghçtam ..>% iti kùãrodbhavaghçtam ..
     %<doùàpahaü vahnisandhukùaõa¤ca mårchàhikkonmàdakarõàkùi÷åle .
     ÷ophàr÷asoryonidoùe vraõeùu ÷astaü sarpirjãrõameva nçõàü syàt ..
     ugragandhaü puràõaü syàdda÷avarùoùitaü ghçtam .
     yathà yathà jaràü yàti guõavat syàttu tattathà ..>% iti jãrõaghçtaguõàþ .. iti hàrãte prathame sthàne'ùñame'dhyàye ..
     %<smçtibuddhyagni÷ukraujaþkaphamedovivardhanam .
     vàtapittaviùonmàda÷oùàlakùmãjvaràpaham ..
     sarvasnehottamaü ÷ãtaü madhuraü rasapàkayoþ .
     sahasravãryaü vidhibhirghçtaü karmasahasrakçt ..
     madàpasmàramårchàya÷ophonmàdagarajvaràn .
     yonikarõa÷iraþ÷ålaü ghçtaü jãrõamapohati ..>% iti carake såtrasthàne saptaviü÷e'dhyàye ..
     %<vi÷eùataþ puràõa¤ca ghçtaü tat pàyayedbhiùak .
     tridoùaghnaü pavitratvàt vi÷eùàdgrahamokùaõam ..
     guõakarmàdhikaü sthànàdàsvàdàt kaùñutiktakam .
     ugragandhaü puràõaü syàdda÷avarùasthitaü ghçtam ..
     làkùàrasanibhaü ÷ãtaü taddhi sarvagrahàpaham .
     medhyaü virecaneùvagyraü prapuràõamataþ param ..
     nàsàdhyaü nàma tasyàsti yat syàdvarùa÷atasthitam .
     dçùñaü spçùñamathàghràtaü taddhi sarvagrahàpaham .
     apasmàrugrahonmàdavatàü ÷astaü vi÷eùataþ ..>% iti carake cikitsàsàsthàne caturda÷e'dhyàye ..
     %<ghçtantu saumyaü ÷ãtavãryaü mçdumadhuramalpàbhiùyandi snehanamudàvartonmàdàpasmàra÷ålajvarànàhavàtapittapra÷asanamagnidãpanaü smçtimatimedhàkàntisvaralàvaõyasaukumàryaujastejobalakaraü àyuùyaü vçùyaü medhyaü vayaþsthàpanaü guru cakùuùyaü ÷leùmàbhivardhanaü pàpàlakùmãpra÷amanaü viùaharaü rakùoghna¤ca ..
     vipàke maghuraü ÷ãtaü vàtapittaviùàpaham .
     cakùuùyamagryaü balya¤ca gavyaü sarpirguõottaram ..
     àjaü ghçtaü dãpanãyaü cakùuùyaü balavardhanam .
     kàse ÷vàse kùaye càpi pathyaü pàke ca tallaghu ..
     madhuraü raktapittaghnaü gurupàke kaphàvaham .
     vàtapittapra÷amanaü su÷ãtaü màhiùaü ghçtam ..
     auùñraü kañurasaü pàke ÷ophakrimiviùàpaham .
     dãpanaü kaphavàtaghnaü kuùñhagulmodaràpaham ..
     pàke laghvàvikaü sarpirna ca pittaprakopaõam .
     kaphe'nile yonidoùe ÷oùe kampe ca taddhitam ..
     pàke laghåùõavãrya¤ca kaùàyaü kaphanà÷anam .
     dãpanaü vaddhamåtra¤ca vidyàdaika÷aphaü ghçtam ..
     cakùuùyamagryaü strãõàntu sarpiþ syàdamçtopamam .
     vçddhiü karoti dehàgnyorlaghupàkaü viùàpaham ..
     kaùàyaü baddhavinmåtraü tiktamagnikaraü laghu .
     hanti kàreõavaü sarpiþ kaphakuùñhaviùakramãn ..>% kùãraghçtaü punaþ saügràhi raktapittabhramamårchàpra÷amanaü netrarogahita¤ca . sarpirmaõóastu madhuraþ saro yoni÷rotràkùi÷irasàü ÷ålaghno vastinasyàkùiprapåraõeùåpadi÷yate . sarpiþ puràõaü saraü kañuvipàkaü tridoùàpahaü mårchàmedonmàda udarajvaragara÷ophàpasmàrayoni÷rotràkùi÷iraþ÷ålaghnaü dãpanaü bastinasyàkùipåraõeùåpadi÷yate . bhavanti càtra .
     %<puràõaü timira÷vàsapãnasajvarakàsanut .
     mårchàkuùñhaviùonmàdagrahàpasmàranà÷anam ..
     ekàda÷a÷ata¤caiva vatsarànuùitaü ghçtam .
     rakùoghnaü kumbhasarpiþ syàt paratastu mahàghçtam ..
     peyaü mahàghçtaü bhåtaiþ kaphaghnaü pavanàdhikaiþ .
     balyaü pavitraü medhya¤ca vi÷eùàttimiràpaham ..
     sarvabhåtahara¤caiva ghçtametat pra÷asyate ..>% iti su÷rute såtrasthàne 45 adhyàye .. * .. klã, salilam . iti medinã . te . 17 ..)

#<ghçtaþ>#, tri, (jagharti dãpyate gharati si¤catãti và . ghç + %<a¤jighçsibhyaþ ktaþ .>% uõàü . 3 . 89 . ktaþ .) dãptaþ . secakaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ghçtakara¤jaþ>#, puü, (ghçtamiva kara¤jaþ . ghçtavadrasabàhulyàdasya tathàtvam .) kara¤jabhedaþ . ghiyàkaramcà iti bhàùà .. tatparyàyaþ . prakãryaþ 2 ghçtaparõakaþ 3 snigdhapatraþ 4 tapasvã 5 viùàriþ 6 virocanaþ 7 . asya guõàþ . kañutvam . uùõatvam . vàtavraõasarvatvagdoùaviùaspar÷anà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ghçtakumàrikà>#, strã, (ghçtena ghçtasadç÷arasena kumàrikà mundarã bàlikeva và . gçhapàlyalàt tathàtvam .) ghçtakumàrã . iti bhàvaprakà÷aþ .. (yathàsthàþ paryàyàþ .
     %<kumàrã gçhakanyà ca kanyà ghçtakumàrikà ..>% guõà÷ca yathà --
     %<kumàrã bhedinã ÷ãtà tiktà netryà rasàyanã .
     madhurà bçühaõã balyà vçùyà vàtaviùapranut ..
     gulmaplãhayakçdvçddhikaphajvaraharã haret .
     granthyagnidagdhavisphoñapittaraktatvagàmayàn ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

@<[Page 2,396b]>@
#<ghçtakumàrã>#, strã, (ghçtena ghçtavadrasena kumàrã sundarã . yadvà kumàrã kanyeva . gçhe pàlitatayà tathàtvam .) svanàmakhyàtagulbhaþ . dhikumàrã iti bhàùà . tatparyàyaþ . kumàrã 2 taraõiþ 3 sahà 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. kanyakà 5 dãrghapatrikà 6 sthaleruhà 7 mçduþ 8 kanyà 9 bahupatrà 10 amarà 11 ajarà 12 kaõñakapràvçtà 13 vãrà 14 bhçïgeùñà 15 vipulàsravà 16 brahmaghnã 17 taruõã 18 ràmà 19 kapilà 20 ambudhisravà 21 sukaõñakà 22 sthåladalà 23 gçhakanyà 24 . asyà guõàþ . himatvam . tiktatvam . madagandhitvam . kaphapittakàsaviùa÷vàsakuùñhanà÷itvam . rasàyanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. bhedakatvam . netrahitatvam . madhuratvam . bçühaõatvam . ÷ukrabalakàritvam . vàtagulmaplãhayakçtvçddhijvaragranthyagnidagdhavisphoñapittaraktatvagroganà÷itva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. (kumàrã÷abde vivaraõamasyà j¤eyam ..)

#<ghçtatailàdikalpaþ>#, puü, (ghçtatailàdãnàü rogavinà÷akapakvaghçtatailàdãnàü kalpo bidhiþ .) roganà÷akanànauùadhipakvaghçtatailàdivargaþ . yathà . dhanvantariruvàca .
     %<ghçtatailàdi vakùyàmi ÷çõu su÷ruta ! ràganut .
     ÷aïkhapuùpã vaca somà bràhmã brahmasuvarcalà ..
     abhayà guóucã caiva añaråùakavàkucã .
     etairakùasamairbhàgairghçtaprasthaü vipàttayet ..
     kaõñakàryà rasaprasthakùãraprasthasamanvitam .
     etadbràhmãghçtaü nàma ÷rutimedhàkaraü param .. 1 ..
     triphalàcitrakabalànirguõóãnimbavàsakàþ .
     punarnavà guóåcã ca bçhatã ca ÷atàvarã ..
     etairghçtaü yathàlàbhaü sarvarogavimardanam .. 2 ..
     balà÷atakaùàye tu tailasyàrdhàóhakaü pacet ..
     kalkairmadhukama¤jiùñhàcandanotpalapadmakaiþ .
     såkùmailàpippaülãkuùñhatvagelàguruke÷araiþ ..
     gandhà÷majãvanãyai÷ca kùãràóhakasamà÷ritam .
     etanmçdvagninà pakvaü sthàpayedrajate ÷ubhe ..
     sarvavàtavikàràüstu sarvadhàtvantarà÷rayàn .
     tailametat pra÷amayedbalàkhyaü ràjavallabham .. 3 ..
     ÷atàvarãrasaprasthaü kùãraprasthaü tathaiva ca .
     ÷atapuùpà devadàru màüsã ÷aileyakaü balà ..
     candanaü tagaraü kuùñhaü màlà càü÷umatã tathà .
     etaiþ karùasamaiþ kalkaistailaprasthaü vipàcayet ..
     kubjavàmanapaïgånàü vadhiravyaïgakuùñhinàm .
     vàyunà bhagnagàtràõàü ye ca sãdanti maithune ..
     jaràjarjaratràõàmàdhmànamukha÷oùiõàm .
     tvaggatà÷càpi ye vàtàþ ÷iràsnàyugatà÷ca ye ..
     savastiü nà÷ayatyà÷u tai÷caiva syàdda÷àïgakam .
     nàràyaõamidaü tailaü viùõunoktaü rugardanam .. 4 ..
     pçthak tailaü dhçtaü kuryàt samastairauùadhaiþ pçthak .
     ÷atàvaryà guóåcyà và citrakai rocanàyutaþ ..
     nirguõóyà và prasàraõyàþ kaõñakàryà rasàdibhiþ ..
     varyà vànalayà vàpi vàsakena phalatrikaiþ .
     bràhmyà cairaõóakenàpi bhçïgaràjena muõóinà ..
     måùalyà da÷amålena khadireõa vañàdibhiþ .
     vañikà modako vàpi cårõaü syàt sarvaroganut ..
     ghçtena madhunà vàpi yuktaü khaõóaguóàdibhiþ .
     lavaõaiþ kañukairyuktaü yathàlàbha¤ca roganut .. 5 ..
     citrakarkàrutrivçtàmalaghnahayamàrakam .
     sudhà¤ca bàlàgaõikàsaptaparõasuvarcikàm ..
     jyotiùmatã¤ca saübhçjya tailaü dhãro vipàcayet .
     etannisyandanaü tailaü bhç÷aü dadyàdbhagandare ..
     ÷odhanaü rocana¤caiva sarvavarõakaraü param .
     citrakàdyaü mahàtailaü sarvarogaprabha¤janam .. 6 ..
     ajamodà sasindårà haritàlaü ni÷àdvayam .
     kùàradvayaü phenayutamàrdrakaü saralodbhavam .
     indravàruõyapàmàrgakadalaiþ kandalaiþ samaiþ ..
     ebhiþ sarùapajaü tailamajamåtrai÷ca yojitam .
     mçdvagninà pacedetadarkakùãreõa saüyutam ..
     ajamodàdikaü tailaü gaõóamàlàü vyapohati .
     vidagdhastu pacet pakvaü pakva¤caiva vi÷odhayet ..
     ropaõaü mçdubhàva¤ca tailenànena kàrayet .
     ajamodàdikaü tailaü mahàvãrya¤ca roganut .. 7 ..>% ityàdimahàpuràõe gàruóe 178 adhyàye ..

#<ghçtadãdhitiþ>#, puü, (ghçtena pradãptà dãghitiþ kiraõaü yasya . ghçtàhutyà agnivardhanàdeva tathàtvam .) agniþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ghçtaparõakaþ>#, puü, (ghçtayuktamiva parõaü patraü yasya . kap .) ghçtakara¤jaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ghçtapåraþ>#, puü, (ghçtena påryate iti . purã ïa ya pårtau + karmaõi ap . pracuraghçtapàcyatvàdevàsya tathàtvam .) piùñakavi÷eùaþ . yathàha ràjavallabhaþ .
     %<marditàü samitàü kùãranàrikelaghçtàdibhiþ .
     avagràhya ghçte paktrà ghçtapåro'yamucyate ..
     ghçtapåro gururvçùyaþ kaphakçdraktamàüsadaþ .
     raktapittaharo hçdyaþ svàduþ pittaharo'gnidaþ ..>% tatparyàyaþ . piùñapåraþ 2 ghçtavaraþ 3 ghàrtikaþ 4 . iti hemacandraþ . 3 . 64 .. (asya pàkaprakàràdi yaduktaü cintàümaõau .
     %<kùãreõa marditaü cårõaü goghåmànàü sugàlitam .
     vistàrya sarpiùà pàcyaü kañàhe'tha sitànvitam ..
     ghçtapåro'yamuddiùñaþ karpåramaricànvitaþ ..>% nàrikelajo yathà --
     %<samità mardità kùãre nàrikelasitàrdrakaiþ .
     avagàhya ghçte pàcyà ghçtapåro'paraþ smçtaþ ..>% dugdhajo yathà --
     %<pàkapiõóãkçtaü kùãraü ÷arkaràcårõami÷ritam .
     ghçtapåravinirmàõaü kàrayet svalpasarpiùi ..>% ÷àlibhavo yathà --
     %<su÷àlipiùñaü dugdhantu kathitaü vastragàlitam .
     khaõóayuktaü ghçte pakvaü ghçtapåro bhavedayam ..>% ka÷erubhavo yathà --
     %<ka÷erucårõaü niþkùipya pàkapiõóãkçtaü payaþ .
     nirmàõaü ghçtapåràõàü ÷arkaràsahitaü bhaveta ..>% àmrajo yathà --
     %<pakvàmrasya ghçte tapte rasastvanalapiõóitaþ .
     ÷uddha÷arkarayà yojyo ghçtapåro yadçcchayà ..
     kùãramàdyaü svaråpaü hi khaõóaü cårõaü tataþ smçtam .
     yojite yo vi÷eùo'tra tadàkhyàsvarõasaüj¤itaþ ..
     ghçtapåro gururhçùyo hçdyaþ pittànilàpahaþ .
     sadyaþ pràõaprado balyaþ surucyo'gnipradãpanaþ ..
     ÷çïgàñakasukhànàmapyevaü syàt ghçtapårakaþ .
     vicàrya vastusaüyogaü tadguõànapi càharet ..>%)

#<ghçtapårõakaþ>#, puü, (ghçtena pårõa iva kàyatãti . kai + kaþ .) kara¤javçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ghçtamaõóalikà>#, strã, (ghçtasya maõóalaü samåhaþ . tadiva niryàsaþ asyà asyàü và astãti . ghçtamaõóala + %<ata iniñhanau .>% 5 . 2 . 115 . iti ñhan .) haüsapadãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ghçtamaõóà>#, strã, (ghçtamaõóavat niryàso'styasyàþ . %<ar÷a àdibhyo'c .>% 5 . 2 . 127 . ityac .) vàyasolãvçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. màkaóahàtà iti bhàùà ..

#<ghçtavaraþ>#, puü, (ghçtameva varaü bàhulyàt pradhànaü yatra .) ghçtapåraþ . iti hemacandraþ . 3 . 64 ..

#<ghçtà>#, strã, (ghçtavat niryàso'styàsyàþ . %<ar÷a àdibhyo'c .>% 5 . 2 . 127 . ityac .) ghçtamaõóà . iti ÷abdacandrikà ..

#<ghçtàcã>#, strã, (ghçtena amçtena a¤cati tçptiü gacchatãti . anca + kvip . nalope striyàü ïãp . sarvathà manuùyàhàravarjitànàü devajàtãnàü hyamçtamayaghçtabhojanaü mahàbhàratapuràõàdiprasiddham .) apsarovi÷eùaþ . iti halàyudhaþ .. (yathà, viùõupuràõe . 1 . 9 . 101 .
     %<ghçtàcãpramukhà brahman nançtu÷càpsarogaõàþ ..>% gàyattrãsvaråpà mahàdevã . yathà, devãbhàgavate . 12 . 6 . 46 .
     %<ghanàrimaõóalà ghårõà ghçtàcã ghanaveginã ..>%)

#<ghçtàcãgarbhasambhavà>#, strã, sthålailà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ghçtàhvaþ>#, puü, (ghçtasya àhvà àkhyà yasya . yadvà, ghçtena àhvayate spardhate svagandhena iti . à + hve + kaþ .) saraladravaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ghçtelã>#, strã, (ghçte ilati tadbhakùaõàya tatra svapitãti . ila svapne + ac . gauràditvàt ïãù .) kãñavi÷eùaþ . tailapàyikà iti kecit .. tatparyàyaþ . piïgakapi÷à 2 . iti hemacandraþ . 4 . 273 ..

#<ghçtodaþ>#, puü, (ghçtamiva svàdu àkçtyà ÷ubhraü và udakaü yasya . udakasyodàde÷aþ .) ghçtasamudraþ . yathà, %<evaü surodàdvahistaddiguõaþ samànena ghçtodena yathà pårbaþ ku÷advãpaþ .>% iti ÷rãbhàgavate . 5 . 13 ..

#<ghçùa>#, u saügharùe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-señ . uditvàt ktvàveñ .) u, gharùitvà ghçùñvà . gharùati candanaü lokaþ . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 2,397b]>@
#<ghçùñaþ>#, tri, (ghçù + karmaõi ktaþ .) gharùitaþ . ghaùà iti bhàùà .. yathà . ghçùño malayajo gandhaþ . iti ÷uddhitattvam .. (yathàtta kà÷ãkhaõóe . 19 . 56 .
     %<ghàtukà ghårõitajalà ghçùñapàtakasantatiþ ..>%)

#<ghçùñiþ>#, strã, (ghçùyate'sau . ghçù + karmaõi ktic .) vàràhã . càmara àlu iti bhàùà .. ityamaraþ . 2 . 4 . 151 .. (ghçù + bhàve ktin .) gharùaõam . spardhà . aparàjità . (gharùatãti . ghçù + kartari ktic .) ÷åkare puü, . iti medinã . ñe . 13 ..

#<ghçùñhilà>#, strã, (ghçùñiü gharùaõaü làtãti . là + kaþ .) citraparõikà . pç÷niparõã . iti ratnamàlà ..

#<ghçùviþ>#, puü strã, (gharùati iti . ghçùa saügharùe + %<kçvighçùvicchavãti .>% uõàü . 4 . 56 . iti kvinpratyayena nipàtanàt siddhaþ .) ÷åkaraþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. (bhàve + kvin . gharùaõam . yathà, çgvede . 1 . 37 . 4 . %<pravaþ ÷ardhàya ghçùvaye .>% %<ghçùvaye ÷atrugharùaõayuktàya .>% iti bhàùyam ..)

#<ghe¤culikà>#, strã, krau¤càdanam . iti ratnamàlà .. gheücu iti bhàùà .. (yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<krau¤càdanaü ghe¤culikà ..>%)

#<ghoñaþ>#, puü, strã, (ghoñate parivartate iti . ghuña parivartane + pacàdyac .) ghoñakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ghoñakaþ>#, puü, strã, (ghoñate gatvà pratyàgacchatãti . ghuña parivartane + õvul .) pa÷uvi÷eùaþ . ghoóà iti bhàùà .. tatparyàyaþ . pãtiþ 2 turagaþ 3 turaïgaþ 4 a÷vaþ 5 turaïgamaþ 6 vàjã 7 vàhaþ 8 arvà 9 gandharvaþ 10 hayaþ 11 saindhavaþ 12 saptiþ 13 . ityamaraþ . 2 . 8 . 44 .. ghoñaþ 14 pãtã 15 pãthiþ 16 . iti bharataþ .. tàrkùyaþ 17 hariþ 18 vãtã 19 . iti hemacandraþ .. mudgabhojã 20 dhàràñaþ 21 javanaþ 22 jitavaþ 23 javã 24 vàhana÷reùñhaþ 25 ÷rãbhràtà 26 amçtasodaraþ 27 . mudgabhuk 28 ÷àlihotraþ 29 lakùmãputtraþ 30 prakãrõakaþ 31 . iti jañàdharaþ .. vàtàyanaþ 32 ÷rãputtraþ 33 càmarã 34 heùã 35 ÷àlihotrã 36 marudrathaþ 37 vàjaskandhaþ 38 haridràktaþ 39 eka÷aphaþ 40 kindhã 41 lalàmam 42 vimànakaþ 43 .. iti ÷abdaratnàvalã .. atyaþ 44 vahniþ 45 dadhikrà 46 dadhikràvà 47 etagvaþ 48 eta÷aþ 49 paidvaþ 50 daurgahaþ 51 uccaiþ÷ravasaþ 52 à÷uþ 53 vradhnaþ 54 aruùaþ 55 màü÷catvaþ 56 avyathayaþ 57 ÷yenàsaþ 58 suparõàþ 59 pataïgàþ 60 naraþ 61 hvàryàõàm 62 haüsàsyaþ 63 . iti vedanighaõñau 1 adhyàyaþ .. harã indrasya 1 rohitaþ agneþ 2 haritaþ àdityasya 3 ràsabhau a÷vinoþ 4 ajàþ påùõaþ 5 pçùatyo marutàm 6 aruõyo gàvaþ uùasàm 7 ÷yàvàþ savituþ 8 vi÷varåpà bçhaspateþ 9 niyuto vàyoþ 10 . iti da÷àdiùñopayojanàni . iti ca vedanighaõñau 1 adhyàyaþ .. asya màüsaguõàþ . uùõatvam . vàtanà÷itvam . laghugurutvam . atisevanàt pittadàhapradatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. agnikaphabalakàritvam . bçühaõatvam . cakùurhitatvam . madhuratva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. athà÷vaparãkùà .
     %<sapakùà vàjinaþ pårbaü saüjàtà vyomacàriõaþ .
     gandharvebhyo yathàkàmaü gacchanti ca samanvitàþ ..
     indràde÷àcchàlihotrasteùàü pakùamathàcchinat .
     tataþ prabhçti niùpakùàsturaïgà dharaõãü gatàþ ..
     uttamà madhyamà nãcàþ kanãyàüsastathàpare .
     caturdhà vàjino bhåmau jàyante de÷asaü÷rayàt ..
     tàjitàþ khura÷àlà÷ca tuùàrà÷cottamà hayàþ .
     gojikàõà÷ca kekàõàþ prauóhàhàrà÷ca madhyamàþ ..
     tàóajà uttamà÷à÷ca vàja÷ålà÷ca madhyamàþ .
     gatvaràþ sàdhyavàsà÷ca sindhudàràþ kanãyasaþ ..
     anyade÷odbhavà ye ca te vai nãcàþ prakãrtitàþ .
     vàjino jalajàþ kecidvahnijàtàstathàpare ..
     samãraprabhavà÷cànye turagà mçgajàþ pare .
     jalodbhavà dvijà j¤eyàþ kùattriyà vahnisambhavàþ ..
     prabha¤janabhavà vai÷yà mçgajàþ ÷ådrajàtayaþ .
     puùpagandhirbhavedvipraþ kùattriyo'gurugandhikaþ ..
     ghçtagandho bhavedvai÷yo mãnàmodã ca ÷ådrakaþ .
     vivekã saghçõo viprastejasvã kùattriyo balã ..
     koùõabhàvo bhavedvai÷yaþ ÷ådro niþsattvako bhavet .
     vipràdyà vàhanàþ sarve trayo bhåmipateþ sadà ..
     ÷ådrajàtiü turaïgantu na spç÷anti nare÷varàþ ..>% ityutpattiþ .. * .. athàïgulyàïgavibhàgaþ .
     %<saptaviü÷atyaïgulibhirmukhamànaü vidhãyate .
     karõau ùaóaïgulau proktau bhàlakaü caturaïgulam ..
     catvàriü÷acca saptàóhyà skandhaþ saüparikãrtitaþ .
     pçùñhavaü÷a÷caturviü÷aþ saptaviü÷à tathà kañã ..
     iti såkùmaü tathà nimnaü pratipucchaü dvayàdhikam .
     liïgaü hastapramàõantu tathàõóau caturaïgulau ..
     madhyasthànaü caturviü÷aü hçdayaü ùoóa÷àtmakam .
     kañikukùyantaraü pràktaü catvàriü÷at pramàõataþ ..
     maõibandhadvaya¤caiva vurà÷ca caturaïgulàþ .
     a÷ãtyaïgulikàþ pàdà dãrghà viü÷àdhikà matàþ ..>% ityaïgulivibhàgaþ .. * .. atha vayovibhàgaþ .
     %<danteùu vya¤janaü yadvattena j¤eyo vayaþkramaþ ..>% tadyathà --
     %<kàlikà hariõã ÷uklà kàcà makùikayà saha ÷aïkho muùalaka¤caiva dantànàü calatà tathà .
     ityaùñau vya¤janànyàhurathaiùàü lakùaõaü ÷çõu ..
     caturbhirvatsarairdantà÷catvàraþ parikãrtitàþ .
     pa¤cabhi÷ca ùaóityevaü jàyante tvatha kàlikàþ ..
     ùaùñhe saüvatsare pràpte kàlikànyà bhavettu hi .
     tathànyà saptame varùe caturthã kàlikà bhavet ..
     aùñame vatasare pràpte jàyante sarvakàlikàþ .
     navame tvatha tàþ sarvà àpãtàþ sambhavanti ca ..
     kecidekàda÷e varùe tàvat pãtatvamàgatàþ .
     tataþ ÷vetàþ prajàyante caturda÷asamàvadhi ..
     tataþ kàcaprabhàþ samyak yàvat saüvatsaràstrayaþ .
     tataþ saptada÷àdårdhvaü yàvadbarùàõi viü÷atiþ ..
     makùikàbhàü vadantyeùàü yàvadvarùatrayaü punaþ .
     ÷aïkhàbhàsàþ sarvadantà bhavanti vàjinàü tataþ ..
     trayoviü÷àt pare varùe da÷anà muùalà matàþ .
     ùaóviü÷àt parato dantàþ sthànàccalanamàpnuyuþ ..
     yàvadbarùatrayaü pa÷cànnipatanti samàtraye .
     dbàtriü÷advatsare vàjã nånaü nirvàõamàpnuyàt ..>% atha ÷ubhalakùaõàni .
     %<dãrghàþ ÷uùkà vi÷àlàsyà ye bhavanti turaïgamàþ .
     te ÷astàþ pàrthivendrasya yànavàhanakarmaõi ..
     àsyaü bhujau càpi kçkàñikà ca dãrghaü catuùkaü turagasya ÷astam .
     tathonnate ghràõapuñe lalàñe kapha÷ca vàjipravarasya bodhyaþ ..
     ÷rotre ca maõibandha÷ca pucchaü koùñhaü laghåttamam .
     pãtàïgaþ ÷vetapàdo yo ya÷ca syàt sitalàcanaþ ..
     cakravàkaþ sa vij¤eyo ràjàrhaþ priyasattamaþ .
     mukhe candrakasambãtaþ pakvajambåphalàkçtiþ ..
     ÷vetapàdaþ sa vij¤eyo mallikàkhyaþ supåjitaþ .
     sarva÷veto hayo yastu ÷yàmaika÷ravaõo bhavet .
     sa vàjã vàjimedhàrhaþ ÷yàmakarõaþ sudurlabhaþ ..
     yasya pàdàþ sitàþ sarve puccho muùko mukhaü tathà .
     mårdhvajàstu sità yasya tambidyàdaùñamaïgalam ..
     yasya pàdàþ sitàþ sarve candraka¤ca lalàñake .
     kalyàõapa¤cakaþ prakto bhartuþ kalyàõakàrakaþ ..
     vimi÷ravarõakàþ sarve pra÷astà vàjino matàþ .
     yasyotkçùñatarà varõà vçddhiü yànti ÷anaiþ ÷anaiþ ..
     nà÷ayanti tathà nãcàn karoti sa bahån hayàn ..>% athàvartaguõàþ .
     %<romõàü bhramivadàvçttiràvarta iti gadyate .
     ùaóvidho dakùiõo vàmo dakùiõastu ÷ubhàvahaþ ..
     nàsikàgre lalàñàgre ÷aïkhe kaõñhe ca mastake .
     àvarto jàyate yeùàü te ghanyàstu turaïgamàþ ..
     lalàñe yasya càvarto dvitãyastu kukundare .
     mastake ca tçtãyastu sa vij¤eyo hayottamaþ ..
     gaõóàvarto bhaved yasya vàjino dakùiõà÷rayaþ ..
     sa karoti mahàsaukhyaü svàminaþ ÷ivasaüj¤itaþ .
     karõamåle yadàvartaþ stanamadhye tathàparaþ .
     vijayàkhyàvubhau tau tu yuddhakàle jayapradau ..
     skandhapàr÷ve yadàvartaþ sa bhavet sukhakàrakaþ .
     nàsàmadhye yadàvarta eko và yadi và trayaþ ..
     cakravartã sa vij¤eyo vàjã bhåpàlabhåùitaþ .
     kaõñhe yasya mahàvartaþ prokta÷cintàmaõiþ ÷ubhaþ ..
     romõàü vç÷cikavat sthànaü ÷uktirityabhidhãyate .
     yatràvartaþ ÷ubhastatra ÷uktistatra ÷ubhàvahà .. * ..>% atha doùàþ .
     %<catvàro'pyasitàþ pàdàþ sarva÷vetasya vàjinaþ .
     bhavanti yasya sa tyàjyo yamadåtaþ sudårataþ ..
     catvàro yasya vai pàdàþ parasparavivarõakàþ .
     sa tyàjyo muùalã nàmnà munibhiþ kulanà÷anaþ ..
     durlakùmavàjinaü jahyà yadãccheþ ÷à÷vatãü ÷riyam .
     yastu varõavibhedena j¤àyate romasambhavàt ..
     puùpàkhyaþ sa parityàjyaþ sarvavàjibhayàvahaþ .
     yasyàva÷eùavarõena chàdyate ca pradhànataþ ..
     vivçddhiü gacchataþ so'÷vaþ kurute hayasaükùayam .
     iti skandhe gale caiva kañide÷e tathaiva ca ..
     nàbhau kukùau ca pàr÷vàü÷e madhyamaþ sa prakãrtitaþ .
     eko vàmakapolastho yasyàvartaþ pradç÷yate ..
     carvaõã sa hayastyàjyaþ kurute svàminà÷anam .
     vàmagaõóà÷rayàvartaþ prakaroti dhanakùayam ..
     kakùànte yasya càvartaþ sa mçtyuü kurute vibhoþ .
     kle÷aü jànugatàvartaþ pravàsaü kurute'thavà ..
     vàjã meóhragatàvarto varjanãyo mahãbhujà .
     tribaliprabhavàvartastrivargasya praõà÷akaþ ..
     pçùñhavaü÷e yadàvarta ekaþ saüparilakùyate .
     dhåmaketuriti khyàtaþ sa tyàjyo dårato nçpaiþ ..
     guhye pucche balau yasya bhavantyàvartakàstrayaþ .
     sa kçtàntastu råpeõa varjanãyasturaïgamaþ ..
     aghordhva¤ca yadà vàjã sampuñaü na spç÷et kvacit .
     yamadåtaþ sa vij¤eyo varjanãyasturaïgamaþ .
     hãnadanto'dhika÷caiva karàlã kçùõatàlukaþ .
     muùalã ca tathà ÷çïgã ùaóete ghàtakàþ smçtàþ ..
     tatràdyau viditàrthau tu ÷eùàõàü lakùaõaü ÷çõu .
     trayaþ pàdàþ sità yasya kçùõa÷caiko'bhijàyate ..
     trayo vàpyasità yasya ekaþ ÷uklo'bhijàyate .
     måùalã nàma pàpo'yaü dåre tyàjyo hayàghamaþ ..
     vikaño viùamo yasya da÷anaþ sa karàlakaþ .
     karàlã kurute nà÷aü bharturatra na saü÷ayaþ ..
     kçùõatàlurhayo nà÷aü kurute nàtra saü÷ayaþ .
     viùadanto bhavedyastu kçùõatàlurna duùyate ..
     karõànte cålikànte ca ÷çïgavallakùyate yadi .
     sa ÷çïgã kurute nà÷aü ràùñrasya ca kulasya ca ..
     ekàõóo'jàtakàõóa÷cahãnàõóo'bhyadhikàõóakaþ .
     ghaõñã ca kambalã caiva ùaóete pàpakçttamàþ .. * ..>% athàriùñam .
     %<susthasyàpi ca netrànte syàtàü nãle ca vàjinaþ .
     tathaiva tasya jànãyàdbhavenmçtyurdvivàrùikã ..
     nãlapãte ca netrànte tribhirmàsairvapuþkùayaþ .
     yasya netràntare rekhà bahuvarõà prajàyate ..
     vi÷eùàdvàjino j¤eyaü tasyàyuþ pa¤camàsikam .
     jihvàyàü jàyate vindurakasmàdyadi vàjinaþ ..
     màsaikaü jãvitaü tatra pãte màsadvayantathà .
     rakte mçtyustribhirmàsai÷caturbhi÷ca vicitrake ..
     pa¤cabhirnãlavarõe ca ùaóbhirvabhrusamàkçtau .
     saptabhiþ pàñalàkàre caõakàbhe tathàùñabhiþ ..
     navabhi÷ca haridràbhe da÷abhirjatukopame .
     ekàda÷e suvarõàbhe vatsareõa himadyutau ..
     yasya ÷vàso bhaveduùõaþ ÷arãraü pulakàïkitam .
     jihvà hi malinàkàrà màsaùañkaü sa jãvati ..
     jihvàgre pióakà yasya pàdànte ca tathodare .
     måtraü karoti raktambà màsaùañkaü sa jãvati ..
     karõayoþ kùatajaü yasya netràbhyàü và pravartate .
     vàjinaþ pittagrastasya da÷amàsàn sa jãvati .
     yasya netre haridràbhe yasya vàtàrditasya ca .
     tasyàyuþ saptamàsãyaü bahuvarõe tathà dinaiþ ..
     yasyaikaü locanaü hãnaü dvitãyaü raktasannibham .
     puñànte ca sa vij¤eyaþ pãtàbhe màsajãvakaþ ..>% etàni ariùñàni raktadoùajàni .
     %<sphuliïgà yasya dç÷yante pucchato'÷vasya vahnijàþ .
     nirgacchantaþ prabhornà÷aü te vadanti ni÷àgame ..
     a÷va÷àlàü samàsàdya yadà ca madhumakùikàþ .
     madhujàlaü prabadhnanti tadà÷vàn ghnanti kçtsna÷aþ ..>% atha hayakriyàkàlaþ .
     %<svavaruõagurupàr÷vàsyeùu bhaumàrkavàre svatithikaraõatàràcandrayogodayeùu .
     ÷ubhamiha hayakàryaü kàryamàryeõa buddhà na ÷aniravikujànàü vàsare nogratàre ..>% iti kàlaþ .. * .. atha hayàrohaõaj¤ànam . calaki÷alayapàdaþ karõamadhyaikadçùñirnacalati kañide÷aþ ÷vàsane saüsthito yaþ . hayahçdayagatij¤aþ sthànadaõóàvapàtaþ sa khalu turagayàtà påjyate pàrthivendraiþ .. meruþ sthirau yasya calau ca pàdau trikonnataü saühatamàsana¤ca . sa vàjivàhaþ prathitaþ pçthivyàü ÷eùà narà bhàrakarà hayànàm .. * .. tatra tàóanavidhiþ .
     %<raktakoùñhe mukhe cauùñhe gale pucche ca tàóayet .
     bhãte vakùaþsthalaü hanyàdvaktraü conmàrgagàminaþ ..
     kupite pucchasaüsthànaü bhrànte jànudbayaü tathà .
     sarvasyàpràptadaõóasya daõóamekaü nipàtayet ..
     asthànadaõóapàtàcca bahudoùaþ prajàyate .
     tasmànnirãkùya kartavyaü haye daõóanipàtanam .. * ..>% atha ghàvanavidhiþ . hastai÷caturviü÷atibhirdhanurdaõóa udàhçtaþ . akùõornimeùaõànyaùñau màtrà proktà vicakùaõaiþ .. màtràùoóa÷akenà÷vo yo dhàvati dhanuþ÷atam . tamuttamottamaü vidyàdvàyuvegaü mahàjavam .. viü÷atyà madhyamye j¤eyo hyato'nye càdhamà matàþ . nabhasyà÷vayuje màsi naivà÷vàn vàhayennçpaþ .. vajràgnisadç÷aü pittaü ÷ramàt kupyati vàjinàm . kàryeõa mahatà vàpi yojyo màsi tu kàrtike .. hemante ÷i÷ire yogo vasante ca yadçcchayà . bàlaü vçddhaü kç÷aü rugnaü dattasnehaü vçhadvalim .. pårõàtiriktakoùñha¤ca gurviõã¤ca na vàhayet .. * .. atha raktamokùaõavidhiþ .
     %<dvàsaptatisahasràõi nàóãnàü sambhavanti hi .
     vàjinàmiha sarveùàmà÷u raktaü vyavasthitam ..
     tàsàü nirmokùaõàrthàya dvàràõyaùñau vadàmyaham .
     yairyàti kutsitaü raktaü sarvadehasamudbhavam ..
     kaõñe kakùe locanayoraüsayo÷ca mukhe tathà .
     aõóayoratha pàdeùu pàr÷vayorubhayorapi ..
     etadvartma suvij¤eyaü vàjinàü bhiùaguttamaiþ .
     anye saptada÷ànyàhuþ siràdvàràõi vàjinaþ ..
     yeùu raktaü hçtaü sadyaþ prakaroti tataþ sukham .
     gulphe gale tathà meóhre kakùànte caiva patrake .
     gude pucche'tha vastau ca jaïghayoþ sarvasandhiùu .
     jihvàyàü càdhare cauùñhe netrayorubhayorapi ..
     karõamåle maõau gaõóe rudhiraü sràvayedbhiùak .
     sau÷rutamànapalena tyàjyaü raktaü turaïgapramàõam ..>% tadyathà --
     %<ùalaü ÷ataü mukhe tyàjyaü kakùayo÷caikameva ca .
     ÷atàrdhaü netrade÷àcca meóhrade÷àttathaiva ca ..
     gaõóayoraõóayo÷caiva sràvayet pa¤caviü÷atim .
     dvàda÷aiva gude pràhura÷va÷àstravicakùaõàþ ..
     paittikaü kàlikaü vidyàdvàte vidyàt saphenilam .
     picchilaü ÷leùmalaü pàõóu kaùàyodakavacca yat .. *>% atha çtucaryà .
     %<na pràj¤o vàhayeda÷vàn pràvçñkàle katha¤cana .
     yadãcchedamçtantasya vàhanaü da÷amàsikam ..
     kåpodakaü kañukatailanivàtagehaü ÷astaü palàrdhalavaõaü divasàntareõa .
     tatrànyathà sati mukhàmayavãryahànirmukhyaibalairvirahitastu vayo vina÷yet ..
     ÷aradi guóaghçtaü payaþ pra÷astaü ÷aradi sitàùñapalapramàõamaccham .
     madhuramatha jalaü sarovarotthaü ghçtayutanãlamukuùñakà÷ca bhojyàþ ..
     hemantakàle ghçtatailamàùà nirvàtasaüsthà ca payo yatheccham .
     ÷anaiþ ÷anai rvàhanakarma kuryàdyavàü÷ca paktrà vitared vidhij¤aþ ..
     ÷i÷ire tailapalàùñakaü kañisthaü dinasaptàvadhi pàyayetturaïgàn .
     tadanu pràtarbhojayedyavàü÷ca yavayavasà÷ca tathàmçtasvaråpàþ ..
     yasya dattà yavà bhojye ÷i÷ire samupasthite .
     akçtvàpi kriyàþ sarvàþ sa hayaþ sukhabhçcchati ..
     vasante saüpràpte nijasukhava÷àdvàhaya hayàn ghçtaü tailaü ÷astaü sakalavidhirukto'pi ca mataþ .
     payo dadyàdasmai salavaõamatho vàhanavidhirbhç÷aü yojyastenàbdamapi sukhamiccheddhayavaraþ ..
     vasantasamaye yo'÷vaþ sthàne tiùñhati bandhane .
     tasyotsàhaþ praõa÷yeta sàlasyaü jàyate vapuþ ..
     grãùme ghçtaü kùatajamokùaõagharma÷àntisucchàyabandhanavimardana÷ãtatoyam .
     dårvà tçõaü laghu ca komalamanyadeva yatki¤cidevamupayuktamidaü vadanti .. * ..>% bhoje tu hayalakùaõamanyathà -- snigdhàïgo laghutaralomakastu puccho dãrghàsyàsthinayanake÷apçùñhavaü÷aþ . raktoùñhaþ pçthulanitambabhàravakùà ràjàrho bhavati turaïgamaþ pra÷asyaþ .. nàbheràrabhya dehastu dbidhà pårbàparakramàt . pårbakàyasthità raktàþ ÷ubhàya hayasaüsthitàþ .. adhaþkàye sthità raktà adhamatvaprakà÷akàþ . ÷uktãnàü vaiparãtyena pra÷astaphalamàdi÷et .. * .. vàtsyastu .
     %<brahmàdijàtibhedena hayajàti÷caturvidhà .>% tadyathà --
     %<ye ÷uklàþ suvimalapuùpagandhà ye và ÷uddhàïgàþ saghçõasaduùõabhojino và .
     akruddhàþ samaragatà bhç÷a¤ca puùñàste vipràþ kùitipativàhane'tiyogyàþ ..
     ye raktàþ sadagurugandhayo'hatà và saüruùñàþ bahutarabhojino balàóhyàþ .
     a÷ràntàþ sakalaguõagrahàþ pravãõà vij¤eyà vidhikarajàtajàtayaste ..
     ye pãtàþ khalu ghçtagandhayo'pi ye và ye'kruddhàþ kathamapi roùa÷àlino ye .
     baddhà và bahutaranàdaghoùaõà và vij¤eyà nçpavara ! vai÷yajàtayaste ..
     ye kçùõàþ saruùàmagandhayo'pi ye và anyathà bahutaratàóanairapãme .
     kùãõàïgà laghutanavo'pi ve÷ahãnàste ÷ådràþ kùitipatinà bhç÷aü viheyàþ ..>% etattu ekaikameva lakùaõaü na sàmudàyikam ..
     %<lakùaõadvayasambandhàt dvijàtiþ syàtturaïgamaþ .
     caturlakùaõayuktastu dåre tyàjyo hayàdhamaþ .. * ..>% anyatra tu .
     %<sàttvikà ràjasà÷ceti tàmasà÷ceti te hayàþ ..
     ye ÷uddhavarõà bhç÷avegayuktà a÷ràntibhàjo bahubhogina÷ca .
     akrodha÷ãlàþ samare'tiruùñàste sàttvikà bhåpa ! turaïgamàþ syuþ ..
     ye raktavarõà guruvegaroùàþ kaùàbhighàtaü na hi ye sahante .
     ye'mã balàóhyàþ khalu dãrghadehàste ràjasà bhåpa ! turaïgamàþ syuþ ..
     ye kçùõavarõàstanuroùavegà alpà÷ino lakùaõalakùità÷ca .
     ye durbalàþ sarvaguõairvihãnàste tàmasà bhåpa ! turaïgamàdhamàþ ..
     dbayorlakùaõasambandhàt dbiguõo vàjimadhyamaþ .
     trayàõàü guõasambandhàt triguõo vàjininditaþ ..>% parà÷arasaühitàyàntu .
     %<pçthivyabbàyutejaþkhaiþ pa¤cabhisturagà÷ritaiþ .
     ulvaõaiþ pa¤cadhà bhedàþ para÷aramatà yathà ..
     ye sthålàþ ÷ramasahadeharåpabhàja÷càklàntà bahutarabhojanà÷ca dãrghàþ .
     akruddhàþ samaragatàstu roùabhàjo bhaumàste ghanagurughargharasvaràstu ..
     ye ÷lathàïgàstanubalàþ ÷ramàsahakalevaràþ .
     akrodhavegàþ sasvapnà àpyàste turagàdhamàþ ..
     ye vàtavegapratimogravegàþ ÷uùkà bhç÷aü dãrghakalevarà÷ca .
     a÷ràntibhàjo vahudåragà÷ca te vàyavà vàjivaràþ pradiùñàþ ..
     ye krodha÷ãlà bhç÷avegayuktà muktà dinàt kro÷a÷ataü vrajanti .
     te taijasàþ puõyavatàü prade÷e bhavanti puõyairapi te milanti ..
     eko yadà taijasasaüj¤ako'÷vaþ kiü kàryamanyaisturagàdhamaistu .
     ÷uddhaü yadà hãrakakhaõóamekaü kiü kàryamanyairmaõibhirvicitraiþ ..
     utplutya ye vàjivarà vrajanti krudhà bhç÷aü vegasamanvità÷ca .
     ye laïghayantaþ parikhàmapàràü te gàganà puõyatamàþ pradiùñàþ ..
     dvayorlakùaõasambandhàtturagaþ syàt dvibhautikaþ .
     svajàtiguõabhåtànàü hayànàü vàhanaü ÷ubham ..
     ÷àlihotràdivij¤ànàttadvij¤eyaü yathottaram .
     asambhave hi duùñà÷vaü vàhayediti cettadà ..
     tilaü sakà¤canaü dadyàllavaõaü và guóànvitam .
     revantaü påjayedvàpi nijaü nirmanthayettadà ..
     dadyàttàmrapalaü vàpi abhàve sarvakarmaõaþ ..>% evamanyatràpi .
     %<kà¤canaü rajataü tàmraü lauhametadyathàkramam .
     brahmàdijàtidoùàõàü deyametat pra÷àntaye ..
     abhàve'pi ca sarveùàü tàmreõa syàt pratikriyà .>% iti hayaparãkùà .. * .. iti bhojaràjakçtayuktikalpataruþ ..
     (%<yena j¤ànavatà himàlayatarucchàyàsu vikrãóitam yaþ snàto himapuùpavàta÷i÷ire gaïgàjale pàvane .
     reme yastu turaïgayåthajanitairnànàvidhairheùitaiþ pàyàdvaþ sa turaïgaghoùatanayaþ ÷rã÷àlihotro muniþ ..
     jayati ca pàõóavanàtho dharmasanàtho yudhiùñhiro nçpatiþ .
     bhãmàrjunasahadevàstadanu ca ye vàji÷àstratattvaj¤àþ ..
     dçùñvà samyaïnakulaþ ÷àstraü kçtsnaü ca ÷àlihotrãyam .
     bråte ÷àstràrthamanyacchàstraü kçtvà samàsena ..
     pra÷no jàtivarõamàvartadantà lakùaü vegà vàhanaü dhàturasram .
     kàlo nasyaü piõóamàjyaü kaùàyaü ÷àlàü ceùñàü vàjinàmatra vakùye ..
     sapakùà vàjinaþ sarve sa¤jàtà vyomacàriõaþ .
     gandharvebhyo yathàkàmaü gacchanti ca samantataþ ..
     tàn dçùñvà javasampannànasahyànvàhanocitàn .
     ÷akraþ provàca pàr÷vasthaü ÷àlihotraü munã÷varam ..
     nàstyasàdhyaü mune ! ki¤cidbhavato bhuvanatraye .
     tasmàdà÷u kuruùva tvaü vàhanàrhàn hayottamàn ..
     ye ca me yuddhakàleùu pravahanti rathaü sadà .
     a÷akyaü vàraõendrai÷ca dànavairbalavattaraiþ ..
     ãùikàstraü samutsçjya pakùacchedaü vyadhàttadà .
     vàjinàü ÷akravàkyena ÷àlihotro mahàmuniþ ..
     cchinnapakùàstu te sarve gatvà tamçùimabruvan .
     dãnàþ suduþkhasampannà rudhireõa pariplutàþ ..
     bhagavan ! kiü nimittaü naþ pakùacchedaþ kçtastvayà .
     aparàdhavihãnànàü nedçgicchanti paõóitàþ ..
     tasmàdgatirbhava pràj¤a ! sarveùàmiha vàjinàm .
     yathà syàt sarvadà saukhyaü puùñi÷ca munipuïgava ! ..
     athàsau kçpayàviùñastànuvàca suduþkhitàn .
     indràde÷àt kçtaü sarvaü bhavatàü pakùapàtanam ..
     tasmàdvaþ prakariùyàmi bhaviùyati yathàsukham .
     puùñãramyà yathà dehe gauravaü ca jagattraye ..
     yåyaü ÷akràdidevànàü vàhanatvaü kariùyatha .
     tathà bhåmipãtanà¤ca gauraveõa samanvitàþ ..
     yo ràjà bhavatàü puùñiü svannapànàdibhiþ sadà .
     kariùyati na sandeho bhaviùyati sa durjayaþ ..
     naü ca tyakùyati taü lakùmãþ kadàcijjayalakùaõà .
     api sarvairguõairhãnaü bahu÷atrubhiràvçtam ..
     tathà caiva vidhàsyàmi parama¤ca cikitsitam .
     puùñyai ca roganà÷àrthaü naràõàü vihitaü yathà ..
     tasmàdgacchata bhålokaü pàtàla¤ca tathàpare .
     svargaü cànye madàde÷àdyena ÷àntirbhaved dhruvam ..
     evaü visçjya tàn sarvàn ÷àlihotrasturaïgamàn .
     cakre dvàda÷asàhasrãü tadarthe saühitàü sudhãþ ..
     tataþprabhçti loke'smin vàhyà jàtàsturaïgamàþ .
     tata÷cikitsitaü teùàü ÷àlihotraprabhàùitam ..>% iti ÷rãnakulakçte'÷vacikitsite pra÷no nàma prathamo'dhyàyaþ .. atha jàtiþ . uttamà madhyamà nãcàþ kanãyàüsastathàpare . caturdhà vàjino bhåmau jàyante de÷asaü÷rayàt .. tàjikàþ khura÷àõà÷ca uttarà÷cottamà hayàþ . gojikàõà÷cakekàõàþ prauóhàhàrà÷ca madhyamàþ .. bhàõóajà÷cottamà÷à÷ca ràja÷ålà÷ca madhyamàþ . gorhvaràþ ÷àvarà÷caiva sindhupàràþ kanãyasaþ .. anyade÷odbhavà ye ca nãcanãcà÷ca te smçtàþ . vàjino jalajàþ kecidvahnijàtàstathàpare .. samãraprabhavà÷cànye ulåkamçgajàstathà . jalodbhavà dvijàtãyàþ kùatriyà vahnisambhavàþ .. samãraprabhavà vai÷yà eõolåkà÷ca ÷ådrajàþ . vivekã saghçõo viprastejasvã kùatriyo balã .. duùñabhàvastathà vai÷yaþ ÷ådro niþsatvakàtaraþ . bràhmaõàþ sàmavàhã ca bhedavàhã ca kùatriyaþ .. upàdànena vai÷yaþ syàcchådro daõóena tàóitaþ . puùpagandhaþ sadà vipraþ kùatriyo'gurugandhakaþ .. ghçtagandhaþ sadà vai÷yo mãnàmodã ca ÷ådrakaþ . vipràrhà vàjinaþ sarve kùatriyo bhåpateþ sadà .. dvau vai÷yasyàtha ÷ådrasya ÷ådra eva sukhàvahaþ . kecidicchanti bhåpànàü sarve'÷và vàhanocitàþ .. tadarthaü bhåtale yasmàcchàlihotreõa nirmitàþ . bràhmaõàþ kùemakçtyeùu siddhiü gacchanti vàjinaþ .. kùatriyà yuddhakàryeùu vai÷yà vittàrjane sadà . ÷ådrà÷cànyeùu kçtyeùu j¤àtvaivaü vàjinaþ sadà .. àrohet sarvakàryeùu yadãcchecchà÷vatãü ÷riyam . sadà ÷ubhà bhavantyete vàjino yasya bhåtale .. sadaiva nidràva÷agà nidràcchedasya sambhavaþ . jàyate saïgare pràpte karkarasya ca bhakùaõe .. prabuddhàþ kathayantya÷vàþ ÷ubhaü và yadi và÷ubham . svasvàmino nijai÷cihnaistadvij¤eyaü vicakùaõaiþ .. yaþ sannaddho hayo ràvamårdhvamårdhvaü karoti ca . khuràgreõa likhan bhåmiü sa ÷aüsati raõe jayam .. yaþ karotyasakçnmåtraü purãùa¤cà÷rumokùaõam . sa ÷aüsati paràbhåtiü ya÷caivaü vartate hayaþ .. niràmiùaü ni÷ãthe yo jàgarti nçpaterhayaþ . sa ÷aüsati drutantasya sthirasyàpi prayàõakam .. yadà vyàdhiü vinà vàjã gràsantyajati durmanàþ . a÷rupàta¤ca kurute tadà bhartura÷obhanam .. pulakàükitapucchà ye jàyante bhåpatehayàþ . nirãkùantaþ prabhornà÷aü te vadanti ni÷àgame .. ÷arañaü rakùayedyatnàt pravi÷antaü hayàlaye . yadãcchecchà÷vatãü vçddhiü teùà¤caiva tathàtmanaþ .. sphuliïgà yasya dç÷yante pucchade÷e ca vahnijàþ . paracakràgamà÷aüsã vij¤eyo hayapaõóitaiþ .. a÷va÷àlàü samàsàdya yadàntarmadhumakùikàþ . madhujàlaü prakurvanti tadà÷vàn ghnanti kçtsna÷aþ .. tasmàt sarvaprayatnena vàji÷àlàü prarakùayet . upàyebhya÷ca sarvebhyo ya icchedbhåtimàtmanaþ .. bràhmaõànvàcayet svasti nityaü vedavicakùaõàn . tilahomastathà kàryo japa÷ca ÷atarudriyaþ .. mandurànte sadà dhàryo raktavaktro mahàkapiþ . sarvapàpavinà÷àya vàjinà¤ca vivçddhaye .. saraghàü rakùayed yatnàt pravi÷antãü hayàlaye . yadãcchecchà÷vatãmçddhiü teùà¤caiva tathàtmanaþ .. iti ÷rãnakulakçte'÷vacikitsite jàtyadhikàre dvitãyo'dhyàyaþ .. atha varõavarõanam . varõàþ sapta bhavantãha srarveùàü vàjinàü dhruvam . tànahaü kãrtayiùyàmi bhedairjàtànanekadhà .. sito raktastathà pãtaþ sàraïgaþ piïga eva ca . nãlaþ kçùõo'tha sarveùàü ÷vetaþ ÷reùñhatamaþ smçtaþ .. paññàrho bhåpatervàjã sarva÷vetaþ pra÷asyate . tadabhàve yathà proktàstathà ÷reùñhàþ krameõa ca .. ÷vetaþ pràleyasaïkà÷o raktaþ kuïkumasannibhaþ . haridràsadç÷aþ pãtaþ sàraïgaþ karvuraþ smçtaþ .. piïgaþ kapilakàkàro nãlo dårvàgrasannibhaþ . kçùõo jambåphalàkàraþ ÷àstraj¤aiþ samudàhçtaþ .. pãtàbhaþ ÷vetapàdo yastathà syàt sitalocanaþ . cakravàkaþ sa vij¤eyo ràjàrho vàjisattamaþ .. sarva÷veto hayo yastu bhavenmecakakarõakaþ . sa vàjã vàjimedhàrhaþ ÷yàmakarõaþ prakãrtitaþ .. mukhe candrakasaüvãto jambåphalasamàkçtiþ . ÷vetapàdaþ sa vij¤eyo mallikàkhyaþ sa påjitaþ .. catvàro'pyasitàþ pàdàþ sarva÷vetasya vàjinaþ . bhavanti yasya sa tyàjyo yamadåtaþ sudårataþ .. yasya pàdàþ sitàþ sarve pucchaü vakùo mukhaü tathà . mårghajà÷ca sità yasya taü vidyàdaùñamaïgalam .. bhasmàbhaü vàjinaü jahyàt sudåreõa naràdhipaþ . yadi và÷chati kalyàõaü và¤checca ÷rãsamudbhavam .. yasya romavibhedena jàyante romavindavaþ . puùpàkhyaþ sa parityàjyaþ sarvavàjibhayàvahaþ .. yasya pàdàþ sitàþ sarve tathà vaktra¤ca madhyataþ . kalyàõapa¤cakaþ proktaþ sarvakalyàõakçcca saþ .. vimi÷ravarõakàþ sarve pra÷astà vàjinaþ smçtàþ . kçùõanãlasya mi÷ratvamekaü muktrà sudårataþ .. yasyotkçùñataro varõo vçddhiü yàti ÷anaiþ ÷anaiþ . nà÷ayati tathà nãcàn sa karoti bahån hayàn .. yasyàdhamena varõena chàdyate ca pradhànajaþ . vivçddhiü gacchatà so'tha karoti hayasaükùayam .. iti ÷rãnakulakçte'÷vacikitsite varõo nàma tçtãyo'dhyàyaþ .. atha àvartàþ .
     %<àvartà viü÷atiþ proktàþ ÷àlihotramahàtmanà .
     gàtrasthànavibhàgena teùàü vyaktirmayocyate ..
     lalàñe mastake caiva grãvàyàü hçdaye tathà .
     pàde pçùñhe maõãbandhe nàbhide÷e vi÷eùataþ ..
     skandhe pàr÷ve gale vaktre kukùau randhre trike tathà .
     àdyàstrayoda÷àvartà vij¤eyà vàjipaõóitaiþ ..
     nàsikàgre lalàñàgre ÷aïkhe kaõñe ca mastake .
     àvarto jàyate yeùàü te dhanyàsturagottamàþ ..
     hçdi skandhe gale caiva kañide÷e tathaiva ca .
     nàbhau kukùau ca pàr÷vàïge madhyamàste prakãrtitàþ ..
     lalàñe yasya càvarto dvitãyasya sa liïgakaþ .
     mastake ca tçtãya÷ca pårõakukùiþ sa uttamaþ ..
     pçùñhabaü÷e tathàvarto yasyaikaþ saüprajàyate .
     sa karotya÷vasaüghàtàn svàminaþ såryasaüj¤akaþ ..
     kakùàyàü jànumeóhre ca tribalau pucchasannidhau .
     pucche guhye balàvaùñàvàvartà adhamà haye ..
     trayo yasya lalàñasthà àvartà adharottaràþ .
     trikåñaþ sa parij¤eyo vàjivçddhikaraþ paraþ ..
     evameva prakàreõa trayo grãvàü samà÷ritàþ .
     trayàvartaþ sa vàjã÷o jàyate bhåpamandire ..
     lalàñe yugalàvartau candràrkau saüprakãrtitau .
     vàjino yadi tau syàtàü ràùñravçddhikarau parau ..
     uparyupari yasya syuràvartà alike trayaþ .
     niþ÷reõiþ satu vij¤eyo ràùñravçddhikaraþ paraþ ..
     eko'thavà kapolastho yasyàvartaþ pradç÷yate .
     vartamànaþ sa vij¤eyaþ sa icchet svàminà÷anam ..
     kapolàbhyàntathàvarto vidyete vàjino yadi .
     tàva÷vinàviti proktau yuddhakàle jayapradau ..
     gaõóàvarto bhavedyasya vàjino dakùiõà÷rayaþ .
     sa karoti mahàsaukhyaü svàminaþ ÷ivasaüj¤akaþ ..
     tadbadbàmà÷rayaþ kråraþ prakaroti dhanakùayam .
     indvarkàkhyàvubhau ÷astau nçparàjyavivçddhidau ..
     karõamåle yadàvartastanmadhye ca tathàparaþ .
     vijayàkhyàvubhau j¤eyau yuddhakàle jayapradau ..
     nàsàmadhye yadàvarta eko và yadi và trayaþ .
     cakravartã, sa vij¤eyo vàjã bhåpàlapåjitaþ ..
     kaõñhe yasya mahàvarta eko'÷vasya prajàyate .
     cintàmaõiþ sa vij¤eya÷cintitàrthavivçddhidaþ ..
     skandhe pàr÷ve yadàvartaþ sa bhavet padmalekùaõaþ .
     karoti vidhivat padme svàminaþ satataü sukham ..
     ÷uktyàkhyau tàlukàntasthàvàvartau kãrtivçddhidau .
     hayasya svàmiyuktasya sadaiva susukhàvahau ..
     ekàvarto bhavedyasya kakùànte vàjino yadà .
     sa raõe mçtyumàpnoti dvau ca svàmivinà÷anau ..
     jànude÷e yadàvarto vàjinaþ saüpradç÷yate .
     pravàsaü satataü bråte svabhartuþ kle÷asaüyutam ..
     vàjã meóhratalàvarto varjanãyo mahãbhujàm .
     sa karoti harernà÷aü paracàrasamudbhavam ..
     trivalistho yadàvartastrivargasya praõà÷akaþ .
     vàjinaste parij¤eyàþ strãpàr÷vasthà bhayapradàþ ..
     pucchade÷e yadàvarto vàjinaþ saüpradç÷yate .
     dhåmaketuriti khyàtaþ sa tyàjyo dårato nçpaiþ ..
     guhye pucche valau yasya bhavantyàvartakàstrayaþ .
     sa kçtàntasvaråpeõa varjanãyasturaïgamaþ ..
     adha årdhvaü yadà vàjã sampuñaü na spç÷et kvacit .
     yamadåtaþ sa vij¤eyo varjanãyaþ prayatnataþ ..
     hãnadanto'dhidanta÷ca karàlã kçùõatàlukaþ .
     mu÷alã ca tathà ÷çïgã ùaóete svàmighàtakàþ ..
     ekàõóajàta÷caikàõóo hãnàïgo'pyadhikàïgakaþ .
     parityàjyaþ sa vàcchadbhiranviùya paramaü ya÷aþ ..
     ghaõñã vadanako vàlã ÷çïgã caiva caturthakaþ .
     varjanãyaþ prayatnena sarve te pàpakçtamàþ ..
     ghaõñã ca svàminaü hanti vadanã dhanasaükùayam .
     antaþpuraü tathà vàlã ÷çïgã ràùñravinà÷anaþ ..
     ùañpadàbho bhavedya÷ca kçùõatàlurna duùyati .
     ÷aïkhapàdamukho yastu àvartaiþ kutsitairapi .
     na duùyati sadàvartaþ ÷àlihotramataü yathà ..
     iti ÷rãnakulaviracite'÷vacikitsite àvartàdhyàya÷caturthaþ ..
     atha dantàþ .
     dantodbhedaü pravakùyàmi vàjinàmàyulakùaõam .
     yena vij¤àtamàtreõa àyurj¤ànaü pracakùate ..
     a÷vastu tanubhirdantaiþ kùãradanta iti smçtaþ .
     tathà ùoóa÷abhiþ koõo pràj¤airdbàda÷amàsikaþ ..
     triü÷anmàsodbhavàþ sarve akhaõóàþ parikãrtitàþ .
     dvau syàtàü dvau ca na syàtàü mårdhopari yathàkramam ..
     caturbhirvatsarairdantàþ kàlikànye bhavanti ca .
     tathànyaþ saptame varùe caturthaþ kàliko bhavet ..
     aùñame vatsare pràpte pràptàþ syuþ sàrvakàlikàþ .
     navame tvathavà rekhà pãtatvaü ÷aüsayanti ca ..
     tathàpyekàda÷e varùe tàvat pãtatvamàgatàþ .
     tiùñhanti da÷anàsteùàü vàjinàmapyasaü÷ayam ..
     tataþ ÷vetàþ pradç÷yante yàvadvarùajayaü punaþ .
     tataþ kàcaprabhàþ samyak yàvat saüvatsaràstrayaþ ..
     tataþ saptada÷àdårdhvaü yàvadvarùàõi viü÷atiþ .
     bhakùikàbhàradàsteùàü yàvadvarùatrayaü punaþ ..
     tasmàdudåkhalaü pràptàstàvadvarùatrayaü punaþ .
     prakampa¤ca samàgamya pa÷càt pàtaþ samàtrayam ..
     dvàtriü÷advatsaraireva vàjã nirvàõamàpnuyàt .
     daüùñràcatuùñayaü ÷vetaü vakreõa paramàyuùi ..
     a÷vànàmeva sarveùàü dantà dvàda÷a kãrtitàþ .
     kàlikà hàriõã ÷uklà kàcà vàpyatha makùikà ..
     ÷aïkhodåkhalaka¤caiva dantànà¤calanaü tathà .
     tatastu patanaü vidyàdeùa vya¤janasaügrahaþ ..
     caturviü÷atayoü daüùñràþ ÷àlihotramataü tathà .
     evaü dantavi÷eùeõa sarveùàmiha vàjinàm .
     vij¤eyà càyuùaþsaükhyyà vàjipoùaõatatparaiþ ..
     iti ÷rãnakulakçte'÷vacikitsite dantodbhedo nàma pa¤camo'dhyàyaþ ..
     atha avayavapramàõam .
     dãrghasåkùmavimàüsàsyà ye bhavanti turaïgamàþ .
     te ÷astàþ pàrthivendrasya yànavàhanakarmaõi ..
     skandhamabhyunnataü dãrghaü vakragrãvaü vi÷eyataþ .
     camaràlaïkçtaü samyak stokabàlasamanvitam ..
     yeùàü pçùñhaü suvaü÷aü syàdvipulaü vraõavarjitam .
     ki¤cinmadhye bhavennimnaü ràjàrhàste turaïgamàþ ..
     snigdharomà suvçttà ca susthålà vipulà kañã .
     grathitàþ sudçóhà ramyà bhujà màüsaprapåritàþ ..
     pàdà nirmàüsalà vakrà÷cakràkàrakhurànvitàþ .
     apramàõaü tathà vakùaþ karõau laghutarau smçtau ..
     pàr÷vau tanutarau ÷astau surasasnigdhatàlukam .
     dantà÷ca ÷ikharàkàrà vipulà candravarcasaþ ..
     saptaviü÷apramàõena mukhama÷vasya ÷asyate .
     karõau ùaóaïgulau proktau tàluükaü caturaïgulam ..
     catvàriü÷acca saptàóhyàþ skandhàþ samyak prakãrtitàþ .
     pçùñhavaü÷a÷caturviü÷aþ saptaviü÷à tathà kañã ..
     atisåkùmaü tathà nimnaü pucchaü hastadvayàyatam .
     liïgaü hastapramàõa¤ca tathàntau caturaïgulau ..
     màrgasthànaü caturviü ÷aü hçdayaü ùoóa÷àïgulam .
     kañikakùàntara¤coktaü catvàriü÷at pramàõataþ ..
     maõibandhadbayaü caiva khurà÷ca caturaïgulàþ .
     a÷ãtyaïgula utsegho daighye¤ca dbyadhikaü ÷atam .
     evaü krameõa gàtrasya pramàõaü vàjinàü matam ..
     dãrghàõi catvàri tathonnatàni catvàri raktàni ca såkùmakàõi .
     hrasvàni catvàryatha càyatàni bhåya÷ca catvàryatha namrakàõi ..
     dvàtriü÷at krama÷o'pyàhurlakùaõàni munã÷varàþ .
     tànyahaü kãrtayiùyàmi vàjinà¤ca pçthak pçthak ..
     àsyaü bhujau ke÷akçkàñikà÷ca dãrghaü catuùkaü turagasya ÷astam .
     tathonnate ghràõapuñe lalàñe ÷aphà÷ca tajj¤à÷caraõau vadanti ..
     oùñhau ca jihvàpyatha tàluka¤ca meóhraü suraktaü ÷ubhadaü hayasya .
     laghåni bandhà÷caraõeùu koùñhaü ÷rotràõi sarvàõi tathaiva puccham ..
     karõàntaraü karõasamanvita¤ca vaü÷aü tathà hrasvataraü pra÷astam .
     vaktraü mukhaü kandharàjànunã ca pàr÷va¤ca sapteþ ÷ubhadaü pradiùñam ..
     kakùàntaraü codaramadhyama¤ca nimnà kañã tàni sajànukàni .
     vakùaþ÷aphoråjaghanasthala¤ca catuùkametat pçthulaü pradiùñam ..
     iti ÷rãnakulakçte'÷vacikitsite sarvàvayavapramàõo nàma ùaùñho'dhyàyaþ ..
     atha vegaþ .
     guõànàmiha sarveùàü guõo vegamayo'dhikaþ .
     a÷vànàü ÷asyate tajj¤aira÷vaj¤ànavicakùaõaiþ ..
     saüvàhanavidhànena prakà÷aü yàntyasaü÷ayam .
     tasmàt sarvaprayatneja vego j¤eya÷ca vàjinàm ..
     avàhità vina÷yanti vina÷yantyativàhitàþ .
     a÷vànàü vàhanaü pathyaü sànuràga¤ca mokùaõam ..
     adhamà madhyamàste syurmadhyamà÷ca tathottamàþ .
     uttamà÷cottamà bhåyo vàhyamànàsturaïgamàþ ..
     råóhama÷vavidàü ÷reùñhaü råóhe sarvaü pratiùñhitabh .
     råóhena tu vihãnasya lakùaõaü càpyalakùaõam ..
     råpàvartagaticchàyàsatvavarõavayobalam .
     javahãnasya vàhasya sarvameva nirarthakam ..
     gaterdhanyataro varõo varõàddhanyataraþ svaraþ .
     svaràddhanyataraü satvaü sarvaü satve pratiùñhitam ..
     laghutvaü màtçdoùeõa pitçdoùeõa jàóyatà .
     daurbalyaü svàmidoùeõa svadoùo nàsti vàjinàm ..
     javo hi sapteþ prathamaü vibhåùaõaü trapàïganàyàþ kç÷atà tapasvinaþ .
     dvijasya vedo'tha sunerapi kùamà paràkramaþ ÷astrabalopajãvinaþ ..
     àkarùanniva gàü vabhanniva khurau pa÷càrdhamudyanniva svãkurvanniva khaü pibanniva di÷o vàyuü sama÷nanniva .
     sàïgàraprakaràn spç÷anniva mahãü chàyàmamarùanniva ca¤caccàmaravãjyamànavadanaþ ÷rãmàn hayo dhàvati ..
     alakùitagatàgatairmçgadç÷àü kañàkùairiva kùaõànunaya÷ãtalaiþ pralayakelikopairiva .
     suvçttamasçõottarairgçgadç÷àmurojairiva tvadãyaturagairalaü dharaõicakramàkramyate ..
     yeùàü dãpa÷ikhopamàni nayanànyuddhàvitaþ sanniva grãvà krau¤canibhà vibhàti ca samà pàdà÷ca mudgopamàþ ..
     vego vàyurivàtha vànarasamaþ syàdbàraõapreïkùitaü ÷aïkhakrau¤camçgendradundubhighanavyàghrebhatulyasvanaþ ..
     vaktre yo hariõàdhipapratinibho vyàghropamo bàhubhiþ àvarte'÷va÷ubhaiþ pradhànakulajàþ susnigdhavarõaprabhàþ .
     uùñràkùàþ priyadar÷anà÷ca subhagàþ ÷vàsaiþ sugandhai÷ca ye dhanyàste jayaràjyavittasukhadàþ saüvàhakà bhåpateþ ..
     iti ÷rãnakulakçte'÷vacikitsite vegavarõanonàma saptamo'dhyàyaþ ..
     atha àrohaõam .
     athàtaþ saüpravakùyàmi hayàrohaõamuttamam .
     yena vij¤ànamàtreõa revantenopamãyate ..
     calakisalayapàdaþ karõamadhyaikadçùñiþ na calati kañide÷e àsane saüsthita÷ca .
     hayahçdayagatij¤aþ sthànadaõóàvapàtã sa khalu turagayoktà mànyate pàrthivendraiþ ..
     yo nityaü dçóhamuùñihastalaghukaþ krodhànalairvarjitaþ satyaikasthirabuddhimadhyamatanuþ ÷àstrasthatattvaj¤akaþ .
     kàle daõóanipàtavi÷ramayutaþ tàmbålavaktrànvitaþ tvevaü lakùaõasaüyuto hayaruho ràjyàdhipaiþ påjyate ..
     årå sthirau yasya calau ca pàdau trikonnataü saühatamàsana¤ca .
     sa vàjivàhaþ kathitaþ pçthivyàü ÷eùà narà bhàravahà hayànàm ..
     pràj¤aþ sattvabalotsàhã dçóhaþ sarvàïgasauùñhavaþ .
     jita÷ãtàtapàlasyo jitàyàso jitàsanaþ ..
     hayakàlabalapràõajavakàmàdhvayogavit .
     ÷àntopacàrasàraj¤o raõakrãóàsu dãkùitaþ ..
     vàjinàü hçdayaj¤a÷ca sthàne daõóanipàtavit .
     duùñà÷vadamane dakùaþ sarvakle÷asahaþ ÷uciþ ..
     gràsauùadhànnapànãye paravyåhàvalokane .
     triùu ÷reùñhaþ prave÷e ca nirgame ku÷aülo'stravit ..
     rogaü vikurute ya÷ca vçttyà vàdhàvicàravit .
     dhanuþkuntàsi÷aktij¤aþ so'÷vavàhaþ prakãrtitaþ ..
     vaktre skandhe mukhe koùñhe gàtre sakthau ca tàóayet .
     unmàrgo yadi bhraùño'÷vo måóhaþ skhalati hreùate ..
     kupite pucchasaüsthàne bhrànte jànudbayaü tathà .
     sarvathà pràptadaõóasya daõóamekaü nipàtayet ..
     hreùaõe skandhamuddiùñaü skhalite jaghanàntaram .
     bhãte vakùaþsthalaü hanyàdvaktra¤conmàrgagàminam ..
     asthàne tàóito vàjã bahån doùàn pradar÷ayet .
     tàvadbhavanti te doùà yàvajjãvatyasau hayaþ ..
     daõóenàbhibhavedvàhànnàroheddaõóavarjitàn .
     daõóo hi sàdhanaü tãvraü padaü daõóàt prajàyate ..
     tulàvaduddhçtà valgà nàtyuccà nàtilambità .
     doùaü dçùñvà tu kartavyà tiryagàku¤cità ÷lathà ..
     kañiü sapte÷ca ÷aithilyàdbahamànasya tàóayet .
     sadyaþ praskhalite gàtraü tatra daõóaü pradàpayet ..
     akàladaõóapàtàcca tvakàlagrahamokùaõàt .
     akàlahiüsàghàtàcca tena vàjã na dhàvati ..
     àsanaü ÷ithilaü yasya svaro yasya na bhãùaõaþ .
     layuprahàradàtà ca vàjã tasya na dhàvati ..
     sarvalakùaõasampannaþ sarvadoùavivarjitaþ .
     kula÷ãlabalopetaþ kathama÷vo na dhàvati ..
     gatirekà plutà cànyà caturàkhyà tçtãyakà .
     vegasandhi÷caturtho ca dhàràvegagatistathà ..
     ÷latharàgàrthaveùasya ca¤calasya trikoõataþ .
     nityamudyatadaõóasya tasya vàjã na dhàvati ..
     dhàrà tu pa¤camã proktà na ÷çõoti na pa÷yati .
     sarvakarmàkùamo vàjã tasmàttàü parivarjayet ..
     iti ÷rãnakulakçte'÷vacikitsite àrohaõaü nàma aùñamo'dhyàyaþ ..
     atha çtucaryà .
     karmacaryàsu nityànàü ÷uddhànnaü sunivarhitam .
     dhanuraùñàda÷e yojyaü vàjinàü maõóalaü kramàt ..
     saïkocayejjayaü tàvad yàvat kàrmukapa¤cakam .
     tadårdhaü maõóalairyojyo gomåtràttadanantaram ..
     çjurvçttànuvçttà ca gomåtrà sarvakarmasu .
     yujyamànàni dç÷yante pràya÷o hi vicakùaõaiþ ..
     ÷àlihotramuniproktà caryà ùoóa÷a vàjinàm .
     tàsàmanupayogitvànna kçtaþ saügraho mayà ..
     tãkùõastvekena mudito dvàbhyàü bhadrastu dhàvati .
     tribhirdaõóaistadà mandaþ kramàt ùaùñhàbhitàóanaiþ ..
     tãkùõà÷vabhadramandànàü pradhàno java ucyate .
     so'pyanenaiva màrgeõa saüvibhyajyo vijànatà ..
     avàhità vina÷yanti sarvakarmàkùamà hayàþ .
     kç÷à vyàdhiparãtàïgà jàyante'tyantavàhanàt ..
     balaü kàlo vayo bhåmiþ kàlaþ sattvamataþ kramàt .
     kuryàdekàntare yoga÷càtiyogo hi doùavàn ..
     tacca lokaprasiddhaü hi boddhavyaü yatnato budhaiþ .
     hayavàhanavaij¤ànã narendraiþ påjyate sadà ..
     dhàvite ye guõàþ saptervakùyamàõànnibodha tàn .
     ÷àlihotràdi÷àstràõàü vyàyàmaphalasambhavàn ..
     sthiramàüso bhàrasaho laghugàtraþ paràkramã .
     dãptàgni÷ca su÷ãla÷ca vyàyàmenopajàyate ..
     satyàrtho vinayã prãto nirdoùastàpavarjitaþ .
     vedavitsàdicittaj¤a ukto dhàvati tiùñhati ..
     subhàvartagaticchàyàbala÷ãlasamanvitam .
     gandhavarõasvarotkaõñhasàrapuõóravibhåùitam ..
     evaü vidhaü samàruhya devatàü÷aü hayaü nçpaþ .
     jitvà ripukulaü bhuükte niþ÷aïko'tha vasundharàm ..
     javaþ ÷reùñhasturaïgànàmuttamàdhamamadhyamaþ .
     trividho'pi tathà bhinno javabhedaþ sa ucyate ..
     yavodarairaùñasaïkhyairaïgulaü parikãrtitam .
     hasta÷ca tai÷caturviü÷aiþ kàrmukaü tai÷caturguõaiþ ..
     akùõornimeùaõaiþ kàùñhà aùñalaghvakùaraü tathà .
     màtrà j¤eyà pramàõai÷ca pårbaproktà tapodhanaiþ ..
     màtràùoóa÷akenà÷vo yo dhàvati dhanuþ÷atam .
     tama÷vamuttamaü vidyàdbàyuvegaü mahàjavam ..
     yathottamajavà vàhàstathà÷và madhyamàdhamàþ .
     caturastryadhikàü vçddhiü màtràõàü lakùaõaü budhàþ ..
     nabhasya÷vayuje màsi bhàràdhvànaü javaü tyajet .
     vajràgnisadç÷aü pittaü ÷ramàt kupyati vàjinàm .
     kàryeõaiva mahàn ki¤cid yujyo nabhasi kàrtike ..
     hemante ÷i÷ire yogaü vasante ca yathecchayà ..
     ÷leùmakùayàt ÷lathaü gàtraü na grãùme vàhayeddhayam .
     bàlo vçddhaþ kç÷o rogã dantasneho mahàbalã ..
     pårõàtiriktakoùñha¤ca gurviõãü na ca vàhayet .
     samàü ca vipulà¤caiva ki¤cit-pàü÷usamanvitàm ..
     ekànte vijane caiva raïgabhåmiü hayaü nayet .
     sàndrà¤caiva sukañhinàü pàùàõodakagartikàm ..
     tçõakàùñhasamàyuktàü raïgabhåmiü vivarjayet .
     viõmåtraü kàrayeda÷vaü kro÷akro÷advayàntare ..
     vàri dadyàd yathàkàmaü ghàsaü muùñi¤ca càrayet .
     anyathà doùajàtàni vakùyàmyetàni tàvataþ ..
     guruvisrabdhagàtra÷ca chinna÷vàsã ca kampate .
     durmanà ruddhaviõmåtraþ sarvakarmàkùamo hayaþ ..
     gåóhameóhronnatagrãvo raktamehã guruklamaþ .
     kùuttçùõàvçta÷uùkàsya÷chàyàü pràpya vitiùñhati ..
     tarjanairhanyamàno'pi vidhunoti ÷iraþ param .
     muhurvinamate pçùñhaü padamekaü na gacchati ..
     bhàràdhvànapari÷ràntaü ÷anaiþ saükràmayet pathi .
     nàvatàritaparyàõaü màrge'dhvànasamàgatam ..
     muktapucchàgrabandhasya khalãnaü nàvatàrayet .
     mardayitvàsya gàtràõi pàü÷umadhye vivartayet ..
     snànapànàvagàha¤ca pratipànaü sabhojanam .
     sarvaü krameõa kartavyamanyathà doùasambhavaþ ..
     raktapittasamãrotthamanyàstambhodaràdayaþ .
     hçdrogà vàta÷ålàni ÷ãtoùõodakapànataþ ..
     raktapittaharaü deyaü pratipànaü guóaudanam .
     raktapittasamãrotthaü dàtavyaü ÷arkarodakam ..
     jãvanaü vàtapittaghnaü vçùyaü balyatamaü tataþ .
     sarvarogaharo'÷vànàü madhu jàïgalako rasaþ ..
     svacchàkta¤ca ghçtaü kùãraü vàriyuktaü turaïgamaþ .
     pãtvà hi nirhareddoùàn ÷ramabhàràdhvasaü÷ravàn ..
     dharmàrthakàmà vijayo ya÷aþ÷rã÷obhàsukhaü jàtijanai÷ca påjyà .
     raõe nimittàni ÷ubhàvahàni nçpasya caivaü vinivedayanti ..
     pratyåùakàle ca dinaü nirãkùya vahniü dbijaü pårõaghañaü kumàrãm .
     chatraü dhvajaü càmaradarpaõa¤ca ruùña¤ca dçùñvà turagaü jayàya ..
     ÷rutvà tu ÷aïkhàmbudavedavàkyaü puõyàhamàïgalya÷ivasya gãtam .
     hreùaü nimittaü bhavati svanena dhruvaü jayaü tatra raõe naràõàm ..
     sandhyàïghrighàtena mahãü nihanti hreùanti ye svàmimukhaü nirãkùya .
     pradakùiõàvartavikãrõapucchà jayàvahàste samare nçpàõàm ..
     vicchannadãnasvaragadgadà ye a÷ruplutà bhinnapurãùamåtràþ .
     anarupamànà dinakçnnirãkùyàþ paràjayaü te kathayanti yuddhe ..
     anyàpadaü yà¤ca vadanti dãnàþ savyetaraü cakravikãrõapucchàþ .
     yugyàsanàdãn parivarjayante paràjayaü te kathayanti bhartuþ ..
     vinà nimittaü rasayantyabhãkùõaü àku¤cità vyàpitamakùikàïgàþ .
     dhyàyanti dhàtai÷ca na codbijante bhayàvahàste samare nçpàõàm ..
     ÷okaü ÷ãlaü bhayaü lajjàmàlasyaü caivamàdiùu .
     sukulaü taü vijànãyàdalaü paryàõavàraõe ..
     syàõukaõñakavçkùai÷ca sudhàkhadirakaõñakaiþ .
     svàmighàtàya càdatte teùàü råpamidaü ÷çõu ..
     vànarolåkamàrjàratarakùugaõóalocanàþ .
     gatirvà asuraistulyà sthålameóhra÷irànvitàþ ..
     lambauùñhakarõanàsà÷ca kçtsnahãnàdhikadbijàþ .
     vicchinnaprothagaõóà ye bhrukuñãcitramehanàþ ..
     ete doùàstathànye'pi sukulà÷vasamudbhavàþ .
     khalàjàmiha ràjendra ! vaktuü ÷akyà na màdç÷aiþ ..
     lakùyaü pradhànamityeke cànye lakùaõamà÷ritàþ .
     lakùyalakùaõameteùàü tenedaü duùkaraü viduþ ..
     avyàptiratisaükùepàdativyàpti÷ca vistaràt .
     munãnàmekavàkyatvàd bråyàmaþ sthitiduùkaràþ ..
     satvavarõagatichàyàsvarasthànagatiþ kulam .
     puùpaü puõórakanàmàni doùaü và javalakùaõam ..
     evaü lakùaõasaüyuktaü dç÷yate ÷årarakùaõe .
     lakùaõena vihãnà ye nirdoùàþsyuþ pradhàvitàþ ..
     hayarohasya kà cintà lakùaõaiþ ÷ubhaninditaiþ .
     tenàtra na kçto'smàbhirhayalakùaõavistaraþ ..
     hayavàhanavij¤ànaü kautukàhitabuddhayaþ .
     anàyàsena gçhõanti paraü hçùñà ime janàþ ..
     calàsanaü kaùà ràgàþ pàõighàtapratodanam .
     padapraghàtasaüj¤àni doùo yairupajàyate ..
     kàmàt kopàdbhayànmohàddarpàccaiva madà÷rayàt .
     paryàõàrohadoùàcca duùyante'÷và nisargataþ ..
     ÷rãyuktasàmantanarendravanditaü raõe hayàrohavaràbhinanditam .
     dharmàrthakàmàdiya÷aþpradhànamitthaü kçtaü vàhana÷àstravistaram ..
     iti ÷rãnakulakçte'÷vacikitsite vàhanàdhyàyo navamaþ ..
     atha dhàtuparãkùà .
     athàtaþ saüpravakùyàmi dhàtånàü lakùaõaü param .
     yena vij¤ànamàtreõa j¤àyante rogasambhavàþ ..
     tataþ ÷uddha÷arãrottharaktadoùànavàpnuyàt .
     raktadoùàttadà vàjã pràpnotyeva mahàmayàn .
     tasmàt sarvaprayatnena raktaü j¤eyaü vicakùaõaiþ .
     àùàóhasamaye pràpte ÷iràmokùeõa kçtsna÷aþ ..
     tena saü÷odhyate raktaü vàjinàü doùasambhavam .
     tataþ ÷uddha÷arãro'tha piõóàdyai÷ca balãkçtaþ ..
     sràvaõe ÷aùpamàsàdya vajravat sudçóho bhavet .
     yadi raktàdhiko vàjã ÷asyama÷nàti karhicit ..
     raktàt sa¤jàyate pittaü tato nà÷amavàpnuyàt .
     raktàdhika÷vàsapuñaþ snehàdyaiþ ÷asyamatti cet ..
     saüpràpya ÷leùmamaricàddhayo nà÷amavàpnuyàt .
     hãnarakto yadà ÷asyaü råkùo'÷nàti turaïgamaþ ..
     tadà pàyuü paraü pràpya sadyo nà÷amavàpnuyàt .
     tatredaü lakùaõaü proktaü raktakopasamudbhavam ..
     dhàtånàmavi sarveùàü j¤eya¤cihnaü vicakùaõaiþ .
     pittaraktaprakopeõa yadà saüpãóyate hayaþ ..
     tadà kaõóåtimàsàdya kaùate satataü vapuþ .
     chàyàü và¤chati yatnena vi÷eùeõa jalà÷rayam ..
     muhurvà¤chati pànãyamàhàra¤ca vi÷eùataþ .
     evaü vàtottharaktena j¤àtvà÷vampãóitaü tataþ ..
     ÷iràmokùaü vidhàyaiva dadyàt sakañukaü guóam .
     tataþ ÷uddhimavàpnoti nãrogaþ saüprapadyatre ..
     pittàsçgdåùito vàjã yadi cà÷råõi mu¤cati .
     netrànte pàõóuratva¤ca sadyo mçtyumavàpnuyàt ..
     netrayorlakùaõaü proktaü pittaraktasamudbhavam .
     ÷leùmaraktaprakopeõa yadà sampãóyate hayaþ ..
     adhovaktvo bhavennityaü kàsate ca muhurmuhuþ .
     àhàraü na ca gçhõàti nãtsàhaü kurute kvacit ..
     na vindati ka÷àghàtaü na ca pàrùõiü na càsanam .
     nàsàgreõa kùipettoyaü vahirgharma¤ca và¤chati ..
     tasyàpi ÷odhayitvàsçg dadyàcchuõñhyà yutaü guóam .
     sarvaü raktaü tataþ ÷uddhà niþ÷eùaü samavàpnuyàt ..
     vàjinaþ ÷leùmaraktàbhyàü dåùitasya sadà bhavet .
     netrànte bindukàkàrakaõóåstasya tathodare ..
     tadà mçtyumavàpnoti ùaõmàsàbhyantare dhruvam ..
     ÷uõñhyàmçtà gokùurakaü ghana¤ca ÷yàmàvacàhiïguyutà ca yaùñiþ .
     kaphapraõà÷àya vinirmito'yaü piõóaþ prasiddha÷ca kaphàpaha÷ca ..
     noceda÷nàti ÷uõñhyàóhyaü saindhavaü nasyamàrgataþ .
     vàyuraktaprakopeõa pãóitastu turaïgamaþ ..
     kukùidvaye hayastãvraü muhuþ ÷vàsaü pramu¤cati ..
     naikatra manyate sthàtuü hreùate ca nirargalam .
     evaü vàtodbhavaü j¤àpyaü raktandehe hayasya ca ..
     ÷odhayitvàtha sandadyànmahàghçtamanalpakam .
     tataþ ÷uddhimavàpnoti paràü puùñi¤ca gacchati ..
     utsàhaü kurute màrge sarvadoùavivarjitaþ .
     vàtaraktaprakopeõa locanànte hayasya ca ..
     yadà syàtàü site rakte kà÷aþ kaõóåstathànane .
     tadà tasya bhavenmçtyuryadi nà÷nàti càmiùam ..
     a÷maka¤ca yutandadhnà màhiùeõa ni÷àgame .
     sannipàte'tha raktena yadà sampãóyate hayaþ ..
     yadà vepathumàpnoti kà÷ate ca nirargalam .
     nidràlasyàgnimandatvaü vastau malanibandhanam ..
     karõayoþ pàtana¤caiva vaktràllàlàvimokùaõam .
     tatràpi ÷odhayedraktaü tato laïghanamarhati ..
     yàvaddoùasya nirõà÷aü stokodakakçtà÷anaþ .
     kvaciduùõaü kvacicchãtaü kvacidbheùajasaüyutam ..
     pradeyaü yuktitatvaj¤airvàri vàryaü na kutracit .
     sapathyà càmçtà caiva kañukà ca vacà tathà ..
     ÷àmayettatkùaõàdeva tridhàtukupitaü jvaram .
     ÷irãùaü ÷rãphala¤caiva vetasa¤caiva vçddhibhàk ..
     mandàgnitvaü sadoùàõàü kurute bhasmasàddrutam .
     madhukaü madhujàla¤ca màdhuryaü kulikànvitam ..
     ÷irãùaü kùudrakaü làkùàü kvàthayitvà tribhàgataþ .
     yasyaitat sannipàtàya vàjinaþ saüpradãyate ..
     tasya tannà÷amàyàti tamaþ såryodaye yathà .
     svasthasyàpi hinetrànte syàtàü nãle ca vàjinaþ ..
     gandha÷ca sadç÷aþ kùoõyà tadà mçtyurdvimàsikaþ .
     nãle pãte'tha netrànte syàtàü cedvàjinaþ kvacit .
     sa nirvàõamavàpnoti tribhirmàsairasaü÷ayam ..
     yasya netràntare rekhà bahuvarõà prajàyate .
     vi÷eùàt svarabhedaþ syàttasyàyuþ pà¤camàsikam ..
     jihvàyàü jàyate bindurakasmàd yasya vàjinaþ .
     kçcchra¤ca jãvate màsaü sa vàjã nàtra saü÷ayaþ ..
     pãto màsadbayenaiva saptermçtyaü prayacchati .
     tribhirmàsaistathàrakta÷caturbhi÷ca vicitritaþ ..
     pa¤cabhirnãlavarõa÷ca ùaóbhirvajrasamàkçtiþ .
     saptabhiþ pàñalàkàra÷campakàbhastathàùñabhiþ ..
     navabhi¤ca haridràbho da÷abhirjantukopamaþ .
     ekàda÷abhirdårvàbho vatsareõa himadyutiþ ..
     yasya ÷vàso bhaveduùõaþ ÷arãraü pulakàïkitam .
     jihvà himakaràkàrà màsaùañkaü sa jãvati ..
     grãvàgre piõóikà yasya jàyate ca tathàdhare .
     måtraü karoti raktàóhyaü màsaùañkaü sa jãvati ..
     varõaþ ÷veto yadàü yasya netrayo÷ca prajàyate ..
     da÷amàsàn samàsàdya pittàrto na sa jãvati .
     yasya nãlaprabhe syàtàü netre vàtàrditasya tu .
     màsatraya¤ca kçcchreõa yaþ saptiþ sa na jãvati ..
     ÷leùmayuktasya và rakte yadi syàtàü vilocane .
     vaktragandhaþ suràtulyo da÷a màsàn sa jãvati ..
     yasya netre haridràbhe syàtàü pittàrditasya ca .
     tasyàyuþ saptamàsàkhyaü munibhiþ parikãrtitam ..
     bahuvarõe ghane netre syàtàü dhàtusamàgame .
     tasya sapterbhavenmçtyuþ saptaràtràdasaü÷ayam ..
     yasyaikaü locanaü nãlaü dvitãyaü raktasannibham .
     dç÷yate sa ca vij¤eyaþ pittàóhyo màsajãvakaþ ..
     yasya pittaprasaktasya kàle nãradavartini .
     hayasya jãvitaü tàvaddinàni da÷a pa¤ca ca ..
     evaü raktavikàràõàü j¤àtvà dhàtuü turaïgame .
     tataþ pratikriyà kàryà uktà yà kãrtità parà ..
     bhayàdapãtapànãya÷ãtavi÷rãyutasya ca .
     àrto'pi tàóito'tyarthaü tiryagviddho yadàpi và ..
     ÷ramàdbharàcca bandhàdvà gàtre và viùamasthite .
     kùãõa÷oõitamàüsasya ÷iràvedhaþ pra÷asyate ..
     iti ÷rãnakulakçte'÷vacikitsite dhàtuparãkùàdhyàyo da÷amaþ ..
     atha çtucaryà .
     dvàsaptatisahasràõi nàóãnàü hi bhavanti ca .
     vàjinàmiha sarveùàü vàyuraktaü vyavasthitam ..
     tàsàü nirmocanàrthàya dbàràõyaùñau vadàbhyaham .
     yairyàtri kutsitaü raktaü sarvadehasamudbhavam ..
     kaõñhe vakùasi tàlau ca nàsayo÷ca mukhe tathà .
     aõóayoratha pàdeùu pàdayorubhayorapi ..
     kàlaü bala¤ca vij¤àya bàjinàü bhiùaguttamaþ .
     ÷iràmokùaü prakurvãta sthàneùveteùu paõóitaþ ..
     anye saptada÷a pràhuþ ÷iràdvàràõi vàjinaþ .
     vikàrayuktaü yadraktaü susvalpamapi varjayet ..
     evaü ÷aradi yaþ samyak puùñiü nayati vàjinàm .
     tasya yadbà¤chitaü ki¤cidyànàrthaü tacca sidhyati ..
     tato hemantamàsàdya nivàte nibadheddhayam .
     gàsotthaü yavasandadyàt pànãya¤ca yathecchayà ..
     ghçtaü và yadi và tailaü pàne dadyàdvicakùaõaþ .
     vàhayecca ÷anairnityaü sarvadoùapra÷àntaye ..
     tataþ ÷i÷iramàsàdya dadyàttailaü hi vàjinàm .
     palàùñakapramàõena yàvaddinatrisaptakama ..
     yavotthaü yavasandadyàdekaviü÷atyahàni ca .
     yavàbhàve'tha caõakàn dadyàdàrdrataràn sadà ..
     tadabhàve masåràü÷ca ÷uùkàrdràüstailasaüyutàn .
     yavasaü càpi taddeyaü nãrogo jàyate hayaþ ..
     auùadhànà¤ca sarveùàü kvàthànàü nasyakarmaõàm .
     tailànà¤ca ghçtànà¤ca yavasya yavasaü param ..
     parvatànàü yathà meruràyudhànà¤ca vajrakam .
     tathà sarvopacàràõàü sapteþ ÷reùñhatamà yavàþ ..
     devatànàü yathà viùõurbrahmà vedavidàü varaþ .
     nadãnà¤ca yathà gaïgà tathà ÷reùñhà yavà haye ..
     yathoditaþ sahasràü÷urniþ÷eùaü timiraü jayet .
     tathà ÷arãrajàn doùàn yavàþ sapterharanti ca ..
     upacàrakriyàþ sarvàþ pa¤cartujanità haye .
     kçtàþ syuryavabhojyena saptestasya kçtà naraiþ ..
     yasya dattà yavà bhojye ÷i÷ire samupasthite .
     akçtàpi kçtà sarvà pa¤cartujanità haye ..
     kçtàþ syuryavabhojyena saptestasya kçtà naraiþ .
     nãrogàsturagàþ sarve ÷àlihotramataü yathà ..
     pa¤cartujanità vàtha kriyà nyastà turaïgame .
     atãtàste vijànãyàdyavabhojyavivarjitàþ ..
     evaü raktavi÷uddhànàü kçtvà yatnena vàjinàm .
     dadyàdgomåtrasaüyuktàü satailàü ca harãtakãm ..
     dinaü trisaptakaü yàvat palapa¤capramàõataþ .
     tataþ ÷uddhimavàpnoti niþ÷eùàdrudhirodgamàt ..
     tato navatçõàhàraü saüpràpya sumanoharam .
     paràü puùñimavàpnoti nãroga÷ca prajàyate ..
     na pràyo vàhayeda÷vaü pràvçñkàle katha¤cana .
     ya icchedbàjinastasya vàhanaü da÷amàsikam ..
     kåpodakaü sadà ÷astaü pànàya jaladàgame .
     abhyaïgaþ kañutailena nirvàtasthànabandhanam ..
     ekàhàntaritaü dadyàllavaõa¤ca vicakùaõaþ .
     paladvayapramàõena mukhajàpari÷udvaye ..
     mukharogamavàpnoti kùàrasvàdavivarjitaþ .
     vçùñyambhobhistu siktàïgastejasà tyajyate hayaþ ..
     a÷uddhodakajàn pràptàn pràpnoti ÷ata÷aþ paràn .
     navodakapradhànena balahãna÷ca jàyate .
     tasmàt sarvaprayatnena pràvçñkàla upasthite .
     anena vidhinà pràj¤o vàjinaþ paripoùayet ..
     tataþ ÷aradamàsàdya bahukhaõóasamanvitam .
     ÷astaü kùàrodanaü saptapalàùñaparisaükhyayà ..
     dugdhaü và kevalaü ràtrau kvathitaü saüpra÷asyate .
     tathànyadapi yatki¤cinmadhuraü saüprajàyate ..
     pànàya sàrasaü toyaü yavasaü sumanoharam .
     nãlavarõamukuùñà÷ca ghçtaü prà÷ena saüyutam ..
     vàhanaü ca prayannena susvalpamapi varjayet ..
     parãkùàgnau yathà hemnaþ snehasya ca pratikriyà .
     hayajãvasya tadvacca parãkùà yavabhakùaõe ..
     yathà sàüyàtrikaþ pàraü gatvoccaiþ svasthatàüvrajet .
     tadbat yavà÷anottãrõàþ ÷uddhadehà hayottamàþ ..
     alpenàpi hi chidreõa yathà na÷yati naurjale .
     svalpenàpi hi doùeõa yavadoùàüstathaiva ca ..
     evaü j¤àtvà vidagdhena yavà deyàþ prayatnataþ .
     pràptakùãrà vi÷eùeõa ÷i÷ire samupasthite ..
     ÷uùkà vàpi yavà deyàþ sarvakàlaü ca vàjinàm .
     pràõadàste tato j¤e yàþ sarvavyàdhivinà÷anàþ ..
     ya÷cà÷nàti yavànà÷u ÷uùkàü÷ca svecchayà sadà .
     na tasya jàyate rogaþ kadàcicca yavànnabhàk ..
     na ca ÷ålaü na ca ÷vàso na ca plãhà na ca klamaþ .
     na ca raktaprakopa÷ca na ca vàtàdidhàtavaþ ..
     yogyo'÷anàrthaü vàhànàü pradhàno yava iùyate .
     yavàbhàve'tha caõakà dhànyamanyatamaü param ..
     yavàbhàve'thavà dadyànmukuùñàüstailasaüyutàn .
     bhojane turagendràõàü paràü puùñimabhãpsatàm ..
     mukuùñabhojanàdbàjã puùñiü gacchatyalaukikãm .
     utsàhaü paramaü dhatte sa ca rogairvimucyate ..
     apràptau ca mukuùñhànàü mudgà deyà manãùibhiþ .
     satailàste'pi kurvanti puùñiü sattvavivardhinãm ..
     ete puùñiguõàþ proktà÷caõakàhàrajà haye .
     nànyastasmàdabhàvena sarveùàü tàn vinirdi÷et ..
     nànyaddhitaü pra÷aüsanti pa¤camaü vàjinàü budhàþ .
     bhakùaõàrthaü yatastasya dànollaïghanamuttamam ..
     annàbhàve pradàtavyaü ghçtaü và yadi và payaþ .
     ÷asyaü và màüsamevàtha puùñyarthaü vàjinàü sadà ..
     yasyà÷vaþ ÷asyama÷nàti sadà lavaõami÷ritam .
     kiü tasya ÷asyadànena yathàbhåtena bhåpateþ ..
     ÷asyàbhàve'tha yavasaü ÷uùkaü và yasya vàjinaþ .
     divàni÷amaraõye ca svecchayà saüvibhuktikàþ ..
     te càpi vàjino j¤eyà yathà ÷asyacaràstathà .
     tathà sarvaprayatnena muktàn sa¤càrayed vane ..
     àrogyàrthaü supuùñyarthamutsàhàrthaü vi÷eùataþ .
     vittavyayasya rakùàrthaü haredrogaü prayatnataþ ..
     vasantasamaye pràpte vàhayet satataü hayam .
     sanimbaü lavaõaü dadyàttàbhyàü tailaü vi÷eùataþ ..
     sarvatra sambhavaü bhojyaü tailaü và vadi và ghçtam .
     na doùakàraõaü proktaü sakùàraü lavama÷nataþ ..
     vasantasamaye yo'÷vaþ sthàne tiùñhati bandhane .
     tasyotsàhaþ praõa÷yeta sàlasyaü jàyate vapuþ ..
     tato mandàgninàviùño rogàbhàve prajàyate .
     tasmàt sarvaprayatnena vasante vàhayeddhayam ..
     grãùmakàle ca saüpràpte dårvàbhojyaü pra÷asyate .
     vàjinàmiha sarveùàü gharmatàpopa÷àntaye ..
     ghçtapànaü vi÷eùeõa succhàyàsu nibandhanam .
     raktasràve ca gàtreùu gràsaü và ghçtasaüyutam ..
     dårvàbhàve pradàtavyaü turagàya ghçtànvitam .
     kçttakà÷asyasadhyàgraü sarvadoùopa÷àntaye ..
     evaü svasthamayaü samyagupacàraü karoti yaþ .
     hayasya tu graho nityaü tasya vardhanti vàjinaþ ..
     nãrogàþ puùñisaüyuktàþ prakçùñotsàhasaüyutàþ .
     tarpità bhåmipaira÷và bhåmimàrgakriyàkùamàþ ..
     iti ÷rãnakulakçte'÷vacikitsite çtuparyàyàdhyàya ekàda÷aþ ..
     atha nasyaþ .
     kàsa÷vàsasamo nasyo vàtapittakaphodbhavaþ .
     nasyaþ saünà÷ayettasmàttaü nasyaü yojayeddhaye ..
     pippalã saindhavaü sàraü nàgara¤ca guóànvitam .
     kçttikàsàramadhyàgraü vàjinàü ÷leùmanà÷anam ..
     cålikàlavaõaü nasye sadà rogavinà÷anam .
     sità candanatoyàni sàktukàkhyàni vàjinàm .
     nasyakarmàõi yuktàni nàóãvàtapra÷àntaye .
     mçdukairàrdrakaü sàndraü vacàkùàravimi÷ritam ..
     nasye dattaü vàta÷àntyai hayarogavinà÷anam .
     ÷arkaràü màkùikaü sairaü pañolaü palasaüyutam ..
     nasye ÷aradi saptãnàü jàyate roga÷àntaye .
     vacà coùmàõakaü kuùñhaü ÷uõñhã ca kàsamardikà ..
     yuktaü ÷ãtodake stoke teùàü nasye'pasarpayet .
     guóåcã kaumudã tàlã mi÷rità kåpavàriõà ..
     nasye dattà varà÷vànàü ÷i÷ire sukhadà smçtà .
     apàmàrgaü mahànasyaü sarvarogavinà÷anam ..
     kevalaü kañutailaü và gomåtre pàcita¤ca yat .
     maithunàdriktasandhãnàü srotobalakaraü viduþ ..
     kaõñharoge tathà nasyaü gomåtralavaõànvitam .
     mahadguõakaraü proktaü sarvadoùanivàraõam ..
     apàmàrgasya målena nasye måtra¤ca chàgalam .
     mukharogavinà÷àya nasyaü matsyavasodbhavam ..
     la÷unaü pippalãmålaü gaõóakã nàgake÷aram .
     dattaü nasyena rogaghnaü kañutailena vàjinàm ..
     nasyaü paryuùitaistoyaiþ pràtardattaü tu kevalaiþ .
     a÷vànà¤ca naràõà¤ca càkùuùyaü balavardhanam ..
     pippalãmi÷ratoyena sasitàsalilena ca .
     nasyaü yacchati saptãnàü sarpiùà yacchate balam ..
     nasyaü snigdhaü tathà råkùaü tikta¤ca madhuraü tathà .
     caturdhà vàji÷àstraj¤airyathàvatparikãrtitam ..
     deyaü vàtàdhike snigdhaü råkùaü tiktaü kaphàdhike .
     madhuraü caiva pittàóhye turaïge samayocitam ..
     dvipa¤cà÷atpramàõaü và ÷reùñhaü tannasyamuùyate .
     pàdonaü madhyamaü tatra ùaóviü÷atyàü tathàdhamam ..
     nasyànte vàjino raktaü sadà puùñaü prajàyate .
     nasyadànàt hçtaü tasya vinà÷amupagacchati ..
     dàóimaü puùkaraü ÷rãkaü ÷vetadårvàïkuràstathà .
     ÷ãtodakena saüyuktaü raktaü duùñaü na jàyate ..
     dhàtakã gokùuraü rodhraü kusumbhaü sindhuvàrakam .
     ÷ãtodakena saüyuktaü nasyaü raktavinà÷anam ..
     dhàtakã gaõóakã caiva gomåtraü lavaõaü tathà .
     nasye dattaü kaphaü hanti tamaþ såryodaye yathà ..
     ÷uõñhã ghçta¤ca dugdha¤ca rasasàraü tathaiva ca .
     vàtadoùavinà÷àya nasyametatprayojayet ..
     màkùikaü ÷arkaràyuktaü candanaü ke÷aràõi ca .
     nasyo'yaü vàriõà sadyaþ pittanà÷akaraþ paraþ ..
     guóåcã ÷uõñhã mustà ca tagaraü sitasarùapàþ .
     sannipàte sapitte'yaü nasyaþ syàjjãùarakùakaþ ..
     abhayà puttriõã dhàtrã elà làkùà ÷atàvarã .
     sannipàte'nilàdhikye nasyo'yaü kùemakàrakaþ ..
     maricaü pippalãmålaü vacà bhàraïgikàbhayà .
     sannipàte kaphàdhikye nasyaü sapteþ sukhapradam ..>% iti ÷rãnakulakçte'÷vacikitsite nasyàdhikàràdhyàyo dvàda÷aþ .. atha piõóaþ .
     %<kañukà ca jayantã ca bhràmarã surasà ghanàþ .
     pa¤càmçtamayaþ piõóo vàjinàmayamiùñakçt ..
     elà ÷ataghnã surasà kàkajaïghà ÷atàvarã .
     màkùikaü sasitaü piõóaþ pittayukte hi vàjini ..
     màkùikaü saindhavaü mustà gomåtra¤ca harãtakã .
     samabhàgena piõóo'yamukto vahnipradãpakaþ ..
     kaükolaü ketakã dràkùà ÷arkarà madhuyaùñikà .
     datto ghçtayutaþ piõóaþ guùñiü nayati vàjinaþ ..
     matsyamàüsena saüyuktaü gràvacårõaü ghçtaplutam .
     balahãnasya vàhasya piõóo'yaü balavardhanaþ ..
     balà madyaü dadhi kùaudraü bhakùayaüsturago bhavet .
     ativçddho'pi såkùmo'pi yathà ùañsaptavàrùikaþ ..
     methikà dhàtakã kàlã sàraõã bãjapårakaþ .
     piõóo datto varà÷vànàü tejovçddhikaraþ smçtaþ ..
     kañukà madyasaümi÷rà dhàtrã lodhraguóànvità .
     dattà piõóavidhànena vàjinàü sukhavçddhidà ..
     triphalà kañukà mustà vióaïgàni ca citrakam .
     sadàlasya sametànàü vàjinàü piõóa àrtihçt ..
     vacà vidalitàþ snigdhàþ saghçtàþ kùàrabhàvitàþ .
     piõóairdattàþ prakurvanti vàjinàü vyàdhinà÷anam ..
     saindhavaü nàgaraü ÷yàmà guóåcã sitasarùapàþ .
     amlavetasama÷vànàü piõóo'yaü ÷ålanà÷anaþ ..
     pippalã pippalãmålaü kañukà sahadevikà .
     dårvàpallavasaümi÷raþ piõóo'yaü plãhanà÷akaþ ..
     ke÷araü ÷rãphalaü tàlaü màkùikaü girikarõikà .
     piõóo'yaü ÷lathane ÷asto vàjinàü sugatipradaþ ..
     vacà lodhraü sakarpåraü guhà ÷yàmà guóaü madhu .
     samàü÷akena piõóo'yaü karoti laghutàü haye ..
     madyaü maricasaüyuktaü la÷unaü nàgake÷aram .
     dbiguõaü meùamàüsa¤ca piõóo datto jayecchramam ..
     jambãraü phalinãpatraü tvacà ki¤jalkameva ca .
     jàta÷oõitavàhànàü piõóo'yaü raktanà÷anaþ ..
     tamàlaü puùkaraü lodhramapàmàrgaü satindukam .
     payasà piõóametaddhi vàtakopapraõà÷anam ..
     àranàlaü praviùñà ca pathyà nepàlikàphalam .
     piõóe datte haye dadhnà nihantyà÷u vijçmbhitam ..
     mudgadåõaü vacàmi÷raü tathà sarjarasànvitam .
     piõóe datte nihantyà÷u kçmisaüghaü vraõodbhavam ..
     snuhãkùãraü sakarpåraü kåpodakavibhàvitam .
     piõóo'yaü hanti madhyasthàn rogàn sarvàn kçmivrajàn ..
     sità dugdhaü sakarpåramelayà patrasaüyutam .
     agnidàhàrtiyuktànàü piõóo'yaü vàjinàü smçtaþ ..
     grãùmàsahyaprataptànàmàranàlaü pariplutam .
     sakçdicchanti piõóena vàjinàü sukhakàrakam ..
     vçùñivàtàrditànà¤ca vàjinàü puùñikçnmataþ .
     piõóaþ kçtaþ satailena la÷unena palena ca ..
     mahàghçtaü sakarpåraü ÷arkarà dugdhameva ca .
     kaphanà÷akaraþ proktaþ piõóo'yaü sukhadaþ smçtaþ ..
     rocanà ca varã dhàtrã tathà syàdbãjapårakaþ .
     gulmaü pra÷amayantyà÷u vàjinàü hçdayodbhavam ..
     sahadevã vacà kuùñhaü varuõà cendravàruõã .
     ati÷vàsaü harantyete vàjinàü madhunà saha ..
     udumbaraphalaü màüsaü ÷aukaraü màhiùaü dadhi .
     hayasya càtivçddhasya karoti paramaü sukham ..
     vibhãtakaü priyaïgu÷ca sarjikà lavaõaü tathà .
     kàsadoùopa÷amanaþ piõóaþ sapteþ sukhapradaþ ..
     takraü karpåracårõa¤ca ÷ivaü sauvarcalànvitam .
     piõóo'yaü vastisaürodhe vàjinaþ saüprakãrtitaþ ..
     sauvarcalaü haridrà ca pippalã cendravàruõã .
     måtrakçcchre parãpsanti piõóo'yaü turagasya hi ..
     piõóãrasaktavaþ kùaudraü bhallàtakaphalaü vuùam .
     raktamåtre tu piõóo'yaü vàjinàü raktanà÷anaþ ..
     abhayà yaùñikà ÷yàmà devadàru sagandhakam .
     purãùe raktasaümi÷re sadà ÷aüsati vàjinaþ ..
     pañolaü dhàtakã sustà yaùñikà girikarõikà .
     raktàdhike kçtaþ piõóaþ karoti rudhirakùayam ..
     haridràdvayasaüyuktaü gandhakaü kañutailakam .
     piõóakaü ÷rutiyuktànàü sadà÷vànàü pra÷asyate ..
     atasãpatrakaü nimbaü nyagrodhakalikànvitam .
     atãsàre su÷aüsanti piõóo'yaü vàjinaþ ÷ubhaþ ..
     braõaiþ kçmibhiratyarthaü sadà vàjã prapãóyate .
     tadà piõóaþ pradàtavyaþ sthålairaõóadalairalam ..
     karpåra÷arkaràlodhraü màkùikaü triphalànvitam .
     turaïgiõyàþ pra÷aüsanti piõóo'yaü vàjinaþ ÷ubhaþ ..
     patrakaü sindhuvàra¤ca bhràmaraü cakrakiü÷ukam .
     màüsavçddhau pra÷aüsanti piõóo'yaü vàjinaþ ÷ubhaþ ..
     saindhavaü cålikàkùàraü vióaïgàni madhåni ca .
     ÷astrapãóàbhibhåtasya piõóo'÷vasya pra÷asyate ..>% iti ÷rãnakulakçte'÷vacikitsite piõóàdhyàyastrayoda÷aþ .. atha ghçtavidhànam .
     %<÷ilàjatu vi÷àlà ca padmakaü nàgake÷aram .
     làkùà padmakamçla¤ca nimbadvayasamanvitam ..
     ghçtaü màkùikasaüyuktaü saptaviü÷atikaü viduþ .
     aùñàü÷aü tu samàdàya suràmàüsaghçtasya ca ..
     palamàtràõi sarvàõi pårbadravyàõi niþkùipet .
     teùàü dànena tatsarpirjàyate sarvavàjinàma ..
     balapuùñikaraü nityaü sarvavàtavinà÷anam .
     sarvarogapra÷amanaü kàyàgne÷ca pradãpanam ..
     ojaskaraü vyathànà÷aü plãha÷oùapraõà÷anam .
     dhàtakã ke÷araü kuùñhaü kusumbhaü kuïkumaü nalam ..
     dàóimaü sitalodhra¤ca palamàtràõi niþkùipet .
     ghçta¤ca pàcayet pànàdabhighàtànvito hayaþ ..
     jàvate sarva÷uddhàïgo mahàpràõairna saü÷ayaþ .
     àranàlaü vacà kuùñhaü piïgalà sikthakaü ghçtam ..
     etaiþ pakvaü ghçtaü samyak pittavyàdhivinà÷anam .
     haridràdvayasaüyuktaü gandhakaü tu manaþ÷ilà ..
     kvàthayennavanãtena triguõena ghçtena ca .
     abhyaïgenàtha pànena saptaràtreõa vàjinaþ ..
     kaõóåtirniþkùayaü yàti tathodarabhavà rujaþ .
     màkùikaü nimbapatràõi nakhaü guggula eva ca ..
     bhçïgaràjo vi÷àlà ca pàñhà caiva punarnavà .
     vilvamàruùkakaü lodhraü saindhavaü tagaraü tathà ..>% etaiþ paktvà ghçtaü vàjã saüpràpyàrtervimucyate .. iti ÷rãnakulakçte'÷vacikitsite ghçtàdhyàya÷caturda÷aþ .. atha kvàthaþ .
     %<pårbàõi samabhàgàni kvàthayet kåpavàriõà .
     tato'ùñàü÷aü samàdàya toyasya kvathitasya ca ..
     etat siddhàrthakaü nàma hyutkçùñaü sarvavàjinàm .
     kàyàgniü vardhayatyà÷u nãrogatvaü prayacchati ..
     mustà madhukapatràõi ke÷araü lavaõaü ruhà .
     ÷atàhvà ÷àlmalã dhàtrã trapuùaü phalinã tathà ..
     kvàthayitvà jalaü kaupaü dattaistulyairvicakùaõaþ .
     tribhàgamevamàdàya tato dadyàddhayasya ca ..
     prakaroti sadà nà÷aü pittasyàgantukasya ca .
     ekaviü÷adinaü yàvacchàlihotramataü yathà ..
     ÷uõñhã harãtakã pàñhà bràhmã mustà÷iphàlikà .
     haridràdvayasaüyuktà haritàlaü manaþ÷ilà ..
     siddhastribhàga÷eùo'yaü kvàtho hanyàttriràtrikam .
     sannipàtama÷eùeõa palikaþ palamàtrakaþ ..
     madhukaü ke÷araü patraü bhallàtakavibhãtakam .
     ÷aïkhapuùpaü ruhà sàraü samabhàgena mi÷ritam ..
     kàsàrtasya samuddiùñaþ kvàtho'yaü triphalàtmakaþ .
     utsàhavardhakaþ sadyastathà kàyàgnidãpakaþ ..
     kumàrã ÷àlmalã pàñhà ma¤jiùñhà cendravàruõã .
     kàkolã samabhàgena kvàthayed samabhàgataþ ..
     paladvayapramàõena tataþ pãtena vàjinà .
     mohayecchålajaü doùaü måtradoùaü ca tatkùaõàt ..
     yavànã màkùikaü kàsaü sauvarcalayutàbhayà .
     kvàthayedaùñamàü÷ena tatpànàjjàyate hayaþ ..
     pradãptàgnestu tejasvã sarvarogàdvimucyate .
     sa ÷ãghramàrgagàmã ca snigdho rogavivarjitaþ ..
     sephàlikà ruhànãle veõukà sindhuvàrikà .
     etaiþ kvàthaþ kçtaþ samyak kraminà÷akaraþ paraþ ..
     màtuluïgasya bãjàni candanaü sitasarùapàþ .
     u÷ãraü puùkaraü bràhmã lakùmaõà ca punarnavà ..
     kvàtho'yaü ÷uõñhicårõena dhàvitakle÷anà÷anaþ .
     prakaroti turaïgàõàü sarvadaiva sukhaü tathà ..>% iti ÷rãnakulakçte'÷vacikitsite kvàthàdhyàyaþ pa¤cada÷aþ .. atha vidham .
     %<vàruõã màkùikã gaurã ÷rãtàlãbãjapårakam .
     kçmikledavinà÷àya kvàtho nityaü rujàharaþ ..
     a÷vagandhà ghçtaü kùaudraü viùadagdhasya vàjinaþ .
     viùanà÷aü karotyeva sarvagàtreùu tatkùaõàt ..
     sàmànyena pradiùño'yamagado viùanà÷anaþ .
     pçthak pçthagvibhàgena kartavyaü sàmyataþ param ..
     trividhaü kãrtitaü caiva kçtrima¤ca tataþparam .
     trividhaü kãrtitaü pràj¤airviùaj¤ànavittakùaõaiþ ..
     sthàvaraü kandajaü proktaü jaïgamaü sattvasaüsthitam .
     kçtrimaü yogajaü proktaü trividhaü viùamucyate ..
     yadà sthiraü sama÷nanti kadàcitturagottamàþ .
     tadà kàryaü vidhànaj¤airagadasya prayojanam ..
     ke÷araü padmanàla¤ca sauparõã vadarãphalam ..
     takrami÷raü haye dattaü sarvathà viùanà÷anam ..
     sauparõã sindhuvàra¤ca nàgavallã jañà tathà .
     viùàrtaü pràpya saümi÷raü dugdhe syàdàyudhã hayaþ ..
     a÷vagandhà ruhà elà ghçtami÷rà prayojità .
     viùanà÷aü nayatyà÷u jaïgamaü hayagàtrataþ ..
     målaü candanavçkùasya màùacårõapariplu tam .
     jaïgamasya viùasyà÷u prakaroti ca saükùayam ..
     takraü ke÷arasaüyuktaü viùaü sadyo navàbhrakam .
     hayasya jaïgabhaü nà÷aü viùannayati tatkùaõàt ..
     sauparõã viùakaïkolã piùñvà madyena bhàvità .
     jaïgamaü gàtrataþ kçtsnaü viùaü nayati tatkùaõàt ..
     elà kaïkolikàmålaü sauparõãghçtami÷ritam .
     viùanà÷aü karotyà÷u nasyadànena vàjinàm ..
     kausumbhaü ke÷araü làkùà màkùikà nàkulã tathà .
     kçtrimasya viùasyà÷u prakaroti ca saükùayam ..
     campakaü màlatãmålamunmattakarasaü tathà .
     a÷vànàü nà÷ayatyà÷u viùaü jaïgamamà÷ritam ..>% iti ÷rãnakulakçte'÷vacikitsite viùayogàdhyàyaþ ùoóa÷aþ .. atha a÷va÷àlàvidhiþ .
     %<nçpave÷mavàmabhàge ÷ubhadine tu kàrayeddhayàgàram .
     påjya÷riyaü prayatnàduccaiþ÷ravasaü pratiùñhàpya ..
     su÷ubhe bhåmivibhàge pårbottarajalaplavavidhànàt .
     tasmin ÷àlàü kùiõõàü da÷ahastasamucchritàü dçóhàü kuryàt ..
     khàdanakoùñhakamasmin hastadbitayaü samucchritaü kuryàt .
     saüsthàpya vçùabhagàvau saptàhaü vàji÷àlàyàm ..
     ata årdhantu hutàgniþ prave÷ayedbàjino yathàyogyam .
     ku÷alaistaruõairdakùairanukålaiþ sthànapàlai÷ca ..
     kçtamaïgalasaüskàrà bandhavyàste'tra cottaràbhimukhàþ .
     nàtyàyatà na ÷ithilàþ sthàne và dakùiõàbhimukham ..
     vaidyànàü turagàya samãpaü gçhaü kàrayet pårbam .
     kàryàmikena måtreõa màkùikàõàü nivàraõam ..
     gandhaimàlyairdhårpaiþ sthànàni vibhåùayedalaïkàraiþ .
     savi÷eyaü tvadyapãtau hutvàgniü pårayedbidbàn ..
     svacchidraü nàtiyavamaü yathà pa÷yanti vàjinaþ .
     myànaü caiva pçthak pràptaü prayatnaü rogiõàü na vai ..
     koùñhã kuùñhã jvarã yakùmã parasparaü dåùayati kùàraiþ .
     tiyivàre kai÷àü÷ca khuràü÷ca praghnanti dãrghàn ..
     a÷vasyàïge pralipeddharidrayà variùñhayà maïgannyàtra .
     supavitràn doùaghnairvibhåùayedalaïkàraiþ ..>% iti ÷rãnakulakçte'÷vacikitsite'÷va÷àlàvidhiraùñàda÷o'dhyàyaþ .. saptada÷àdhyàyastu nàdhigamyate .. atha grahanàmalakùaõàni .
     %<dç÷yante yàni liïgàni grahadoùeõa vàjinàm .
     tàni samyak pravakùyàmi grahanàmàni yàni tu ..
     lohitàkùo viråpàkùo harirbalistathaiva ca .
     sakà÷ã caiva vikhyàtaþ saïkà÷ã ca paraþ smçtaþ ..
     susaüsthita÷ca kauvero vai÷àkha÷ca bhçdugrahaþ .
     årdhva÷ca dàruõa÷caiva ùaóvidho varuõagrahaþ ..
     bçhaspati÷ca soma÷ca tathà såryagraho'paraþ .
     ete proktà grahàþ sarve dàruõà munisattamaiþ ..
     etaidçùñàþ sphuñaü vàhà naiva jãvanti sarvadà .
     cihnaü sarvaü pravakùyàmi yathà ÷àstre vyavasthitam ..
     kampate pårbakàyastu ni÷calo yasya pa÷cimaþ .
     pa÷càllaïgã sakampa÷ca khidyate haripãóitaþ ..
     bhavanti vindavo raktà akasmàd yasya cakùuùaþ .
     haritàkùagçhãto'÷vo gràsadveùã ca jàyate ..
     prasvinnagurugàtra÷ca lubdhacaïkramaõakriyaþ .
     mãlatonmãlatà càkùõà svabhàvànnityameva ca ..
     viråpàkùagçhãte tu kampaþ sveda÷ca jàyate .
     utthitaþ sahasà yastu mårdhnà patati bhåtale ..
     stabdhàkùo mucyate ke÷aistathà bàlaiþ khurairapi .
     baligrahagçhãto'sau stabdhakarõa÷irodharaþ ..
     akasmàd yasya lomàni ÷ãryante ya÷ca laïgati .
     ÷ånapaccimapàdasya tasya kà÷igrahaü vadet ..
     sahasà kupito vàjã svàni gàtràõi khàdati .
     prothate satata¤caiva saïkà÷igrahapãóitaþ ..
     khinnàïgo vepamàna÷ca jànubhyàü ya÷ca tiùñhati .
     kauveragrahasanduùñaü taü vidyàt kaùñajãvitam ..
     hreùate satataü yastu pa÷càdàtmànamãkùate .
     susaüsthitagrahàviùñaþ sa vij¤eyo manãùibhiþ ..
     stabdhena guruõà caiva vepamànena paõóitaþ .
     gàtreõa vidyàd vàhaü tu vai÷àkhagrahasevitam ..
     grãvàü caiva tathà jihvàü parivartyà muhurmuhuþ .
     jçmbhate pårbakàyena ÷ãtocchàsã vi÷ocanaþ ..
     nodvijettvàhataþ pçùñhe ka÷ayà pàõinàpi và .
     taü vai dãrdhasvaragrastaü dçùñvaiva parivarjayet ..
     ÷yàmaü jihvàmukhaü yasya naùñadçùñismçtirbhavet .
     årdhagrahakçtaü doùaü tasya dãnasya nirdi÷et ..
     tàlujihve ca netre ca vçùaõau meóhrameva ca .
     ÷yàvaü råpa¤ca yasya syàd gàtragauravameva ca ..
     tasya svedaparãtasya buddhimàn varuõagrahaiþ .
     kçtaü doùaü mahàghoraü stabdhàïgasya vinirdi÷et ..
     hreùate satataü yastu hçùñaromà turaïgamaþ .
     stabdhàkùo jçmbhate'tyarthaü tasyàpi salilagrahaþ ..
     suvisphuritasarvàïgaþ salile ni÷calasthitaþ .
     hneùate vistaraü vàjã varuõagrahapãóitaþ ..
     muhårtàvasthitastoye jànubhyàü yo'vagacchati .
     mukhapàka÷ca yasyànte taü vidyàdudakagraham ..
     udvartitàkùaþ khinna÷ca saügçhãtahanu÷ca yaþ .
     kampamàna÷ca yo vàjã sa ravigrahapãóitaþ ..
     stabdhagrãvo na jànàti ka÷àghàtaü sudurmanàþ .
     jalagrahagçhãto'÷vo vàmapàr÷vena ni÷calaþ ..
     ÷ånàkùikåño raktàkùaþ kç÷aþ skhalati yo muhuþ .
     bçhaspatigçhãto'sau naiva jãvati tàdç÷aþ ..
     kampate pårbakàyena svalpapànà÷ana÷ca yaþ .
     ÷ete prasàrya gàtràõi ÷ãtàïgaþ somapãóitaþ ..
     raktàkùaþ ÷ånakaõñha÷ca kampamàna÷ca ÷vàsayuk .
     phenatãvràïgakheda÷ca grastaþ såryagraheõa saþ ..
     udake tatsamãpe và pràyo gçhõàti dàruõaþ .
     turaïgaü sattvahãnantu ùaóvidho vàruõagrahaþ ..
     yaj¤abhåmicitàcaitya÷ånyave÷masuràlaye .
     lohitàkùàdayo roùàd grahà gçhõanti vàjinaþ ..
     evaüvidhairnidànaistu grahadoùaü vinirdi÷et .
     vàtapittakaphànàntu nidànairvyàdhimàdi÷et ..
     ekàkàreõa rogeõa mriyate và hayo yadà .
     turaïgàõàü tadà j¤eyà upasargàþ sudàruõàþ ..
     grahadoùeùu sarveùu upasargàüstathaiva ca .
     athoktà¤ca mahà÷àntiü gàndharvã¤ca prayojayet ..
     a÷varakùàvidhànàya çkùaü sammànya pàvakam .
     juhuyàdghçtasaüyuktaü ÷uciþ snàtvà supåjitaþ ..
     ÷àntikaü kàrayet karma bali¤càpi prayojayet .
     grahadoùeùu sarveùu ÷àntikarmàõi kàrayet ..
     devadvijapravrajitaguruvçddhàn yatãnapi .
     toùayedbhojanairdànairvastragokà¤canàdibhiþ ..
     ràtrau ÷àlàsamãpe tu baliü dadyàt caturdi÷am .
     matsyamàüsai÷ca pakvànnaiþ kç÷araiþ pàyasàdibhiþ ..
     triràtraü pa¤caràtraü và saptaràtramathàpi và .
     nãràjanavidhiü kçtvà nayeda÷vàn pçthak pçthak ..>% iti ÷rãmahàsàmantajayadattakçte'÷va÷àstre grahagçhãtacikitsite saptapa¤cà÷attamo'dhyàyaþ ..)

#<ghoñikà>#, strã, (ghoñate parivartate kañvàdiguõairiti . ghuñ -õvul . tataùñàpi ata itvam .) vçkùabhedaþ . tatparyàyaþ . karkañã 2 turaïgã 3 caturaïgà 4 . asyà guõàþ . kañutvam . uùõatvam . madhuratvam . vàtavraõakaõóukuùñhàsra÷vayathunà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ghoõà>#, strã, (ghoõate gçhõàti vastugandham . ghuõ + ac ñàp ca . ghoõate'nayà iti karaõe gha¤ và .) nàsà . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 156 . 33 .
     %<dãrghaghoõaü mahoraskaü vikañodbaddhapiõóikam ..>% %<ghoõàyàü dve ..>% iti su÷rute ÷àrãrasthàne pa¤camàdhyàye ..) a÷vanàsikà . tatparyàyaþ . prothaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 49 .. (yathà, a÷vavaidyake . 2 . 7 .
     %<nàsàcchidràkùimadhye tu ghoõàkhyaþ samudàhçtaþ .
     ghoõàpàr÷vagatau gaõóau kùãrike ca tataþ param ..>%)

#<ghoõã>#, [n] puü, (pra÷astà ghoõà astyasya iti . %<brãhyàdibhya÷ca .>% 5 . 2 . 117 . iti iniþ .) ÷åkaraþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 2 ..

#<ghoõñà>#, strã, (ghuõyate gçhyate bhakùaõàyeti . ghuõ + bàhulakàt ñaþ .) vçkùavi÷eùaþ . ÷eyàkula iti bhàùà .. tatparyàyaþ . vadaraþ 2 gopaghoõñà 3 ÷çgàlakoliþ 4 kapikoliþ 5 . iti kàcit ratnamàlà .. hastikoliþ 6 vadarãcchadà 7 karkandhuþ . iti ratnakoùaþ .. pågavçkùaþ . iti medinã . ñe . 14 .. (yathà, uttarasthàne triü÷e'dhyàye vàbhañenoktam .
     %<ghoõñàphalatvaglavaõaü salàkùaü våkasya patraü vanitàpaya÷ca .
     snugarkadugdhànvita eùa kalko vartãkçto hantyacireõa nàóãm ..>%)

#<ghonasaþ>#, puü, (gonasaþ + pçùodaràditvàt sàdhuþ .) gonasaþ . tilitsasarpaþ . iti hemacandraþ . 4 . 362 .. (kvacit mårdhanyamadhyo'pi dç÷yate ..)

#<ghoraü>#, klã, (hanyate vadhyate'neneti . han + %<hante rac ghur ca .>% uõàü . 5 . 64 . iti ac dhàtorghuràde÷a÷ca .) viùam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ghoraþ>#, puü, (ghorayati bhayànakarasanimittãbhavatãti . ghura + ac . yadvà, hanti vinà÷ayati rudraråpeõa iti . hana vadhe + %<hanterac dhur ca .>% uõàü . 5 . 64 . iti ac dhàtorghuràde÷a¤ca .) ÷ivaþ . bhayànake tri . iti hemacandraþ .. (yathà, manuþ . 12 . 54 .
     %<bahån varùagaõàn ghorànnarakàn pràpya tatkùayàt .
     saüsàràn pratipadyante mahàpàtakinastvimàn ..>%)

#<ghoradar÷anaþ>#, puü strã, (ghoraü bhayànakaü dar÷anaü yasya .) ulåkaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. bhayànakaråpe tri .. (yathà, ràmàyaõe . 1 . 1 . 55 .
     %<màrgamàõo vane sãtàü ràkùasaü sandadar÷a ha .
     kabandhaü nàma råpeõa vikçtaü ghoradar÷anam ..>%)

#<ghorapuùpaü>#, klã, kàüsyam . iti ràjanirghaõñaþ .. ghoraghuùyamapi pàñhaþ ..

#<ghoraràsanaþ>#, puü, (ghoraü bhayànakaü ràsanaü ÷abdo yasya .) ÷çgàlaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ghoraràsã>#, [n] puü, (ghoraü yathà tathà rasati ÷abdaü karotãti . rasa ÷abde + õiniþ .) ÷çgàlaþ . iti hemacandraþ . 4 . 356 ..

#<ghorà>#, strã, (ghorati bhayànakarasanimittãbhavatãti . dhura + ac + ñàp ca .) ràtriþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. devadàlã latà . iti ràjanirghaõñaþ .. (gaïgà . yathà, kà÷ãkhaõóe . 29 . 55 .
     %<ghaõñàravapriyà ghorà'ghaughavidhvaüsakàriõã ..>% ravisaükràntivi÷eùaþ . iti jyotiùam .. yathà, tithitattve ravisaükràntiprakaraõe .
     %<mandà mandàkinã dhvàükùã ghorà caiva mahodarã .
     ràkùasãmi÷rità proktà saükràntiþ saptadhà nçpa ! ..
     mandà dhruveùu vij¤eyà mçdau mandàkinã tathà .
     kùipre dhvàükùã vijànãyàdugre ghorà prakãrtità ..>%) bhayànakà .. (yathà, kàlãdhyàne .
     %<karàlavadanàü ghoràü muktake÷ãü caturbhujàm ..>%)

#<gholaü>#, klã, (ghuñyate àloóyate yat . ghuña + ac . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) sasaraü nirjalaü mathitaü dadhi . (yathà, su÷rute såtrasthàne 45 adhyàye .
     %<yattu sasnehamajalaü mathitaü gholamucyate ..>%) tatparyàyaþ . daõóàhatam 2 kàlaseyam 3 ariùñam 4 gorasaþ 5 ghalam 6 malinam 7 kevalam 8 bhagnasandhikam 9 . tasya bhedàþ .
     %<takraü hyuda÷vinmathitaü pàdàmbvardhàmbunirjalam .
     sasàraü yadbhavettakraü kañvaraü tat prakãrtitam ..>% iti ÷abdacandrikà .. asya vi÷eùàþ takra÷abde draùñavyàþ ..

#<gholã>#, strã, patra÷àkavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . gholikà 2 gholiþ 3 kalandhuþ 4 kuvakàlukà 5 . kùetrajàtàyà asyà guõàþ . lavaõatvam . rucikàritvam . amlatvam . vàtakaphanà÷itva¤ca .. àràmadholikàguõàþ . amlatvam . råkùatvam . rucyatvam . vàyunà÷itvam . pitta÷leùmakàritva¤ca . såkùmàyà jãrõajvaranà÷itvam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ghoùaü>#, klã, (ghoùati ÷abdàyate iti . ghuùa vi÷abdane + ac .) kàüsyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ghoùaþ>#, puü, (ghoùanti ÷abdàyante gàvo yasmin . ghuùir vi÷abdane + %<hala÷ca .>% 3 . 3 . 121 . iti gha¤ .) àbhãrapallã . (yathà, raghuþ . 1 . 45 .
     %<haiyaïgavãnamàdàya ghoùavçddhànupasthitàn .
     nàmadheyàni pçcchantau vanyànàü màrga÷àkhinàm ..>% ghoùati ÷abdàyate iti . ghuùa + kartari ac .) gopàlaþ . (ghuùa + bhàve gha¤ .) dhvaniþ . (yathà, manuþ . 7 . 225 .
     %<tatra bhuktvà punaþ ki¤cit tåryaghoùaiþ praharùitaþ .
     saüvi÷ettu yathàkàlamuttiùñhecca gataklamaþ ..>%) ghoùakalatà . kàüsyam . megha÷abdaþ . iti medinã . ùe . 11 .. ma÷akaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (varõoccàraõavàhyaprayatnavi÷eùaþ . yaduktaü ÷ikùàyàm . 20 .
     %<saüvçtaü màtrikaü j¤eyaü vivçtaü tu dbimàtrikam .
     ghoùà và saüvçtàþ sarve aghoùà vivçtàþ smçtàþ ..>%) kàyasthàdãnàü paddhativi÷eùaþ . (yathà, kuladãpikàyàm .
     %<vasuvaü÷e ca mukhyau dvau nàmnà lakùaõapåùaõau .
     ghoùeùu ca samàkhyàta÷caturbhujamahàkçtã ..>%)

#<ghoùakaþ>#, puü, (ghoùa eva . ghoùa + saüj¤àyàü kan .) ghoùàlatà . tatparyàyaþ . dhàmàrgavaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 4 . 117 .. ghoùakàkçtiþ 3 àdànã 4 devadànã 5 turaïgakaþ 6 ghoùaþ 7 ghoùàlatà 8 . iti ÷abdaratnàvalã .. koùakàlaþ 9 . iti jañàdharaþ .. mahàü÷cet hastighoùàtakã .. * .. pãtaghoùàyàþ paryàyaþ . ghàmàrgavaþ 1 pãtaghoùà 2 ràjaghoùàtakã 3 karkoñakã 4 mahàjàlã 5 kùveóaþ 6 koùaphalà 7 koùàtakã 8 . iti ca jañàdharaþ .. * .. ÷vetaghoùàyàþ paryàyaþ . ghoùàtakã 1 mçdaïgã 2 jàlinã 3 kçtavedhakaþ 4 ÷vetapuùpà 5 àkçticchatrà 6 jyotsnà 7 iti ratnamàlà ..

#<ghoùakàkçtiþ># puü, (ghoùakasya ghoùalatàyà àkçtirivàkçtiryasya .) ghoùakaþ . iti ratnamàlà ..

@<[Page 2,407c]>@
#<ghoùaõà>#, strã, (ghuùir vi÷abdane + %<õyàsa÷rantho yuc .>% 3 . 3 . 107 . iti yuc .) uccaiþ÷abdaþ . lokavij¤àpanàyoccaiþ÷abditam . (yathà, kathàsaritsàgare . 24 . 50 .
     %<gaccha bhramaya kçtsne'tra pure pañahaghoùaõàm ..>%) tatparyàyaþ . uccairghuùñam 2 . ityamaraþ . 1 . 6 . 12 .. nighuùñam 3 ghuùñaghoùaõam 4 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ghoùayitnuþ>#, puü, (ghoùayatãti . ghuù + õic + bàhulakàt itnuc .) bràhmaõaþ . kokilaþ . vandã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ghoùavatã>#, strã, (ghoùo vidyate'syàþ . ghoùa + matup masya vaþ . striyàü ïãp .) vãõà . iti hemacandraþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 11 . 3 .
     %<sa babhåva ÷anai ràjà sukheùvekàntatatparaþ .
     sadà siùeve mçgayàü vãõàü ghoùavatã¤ca tàm .
     dattàü vàsukinà pårbaü naktaü dinamavàdayat ..>% tathàca tatraiva . 12 . 32 .
     %<aïke ghoùavatã tasya kaõñhe gãta÷rutistathà ..>%) ÷abdavi÷iùñe tri .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 25 . 11 .
     %<tvaü vajramatulaü ghoraü ghoùavàüstvaü balàhakaþ ..>%)

#<ghoùà>#, strã, (ghoùyante madhukarã yayà . ghuùa + õic + gha¤ .) madhurikauùadhiþ . maurã iti bhàùà . iti medinã .. (yathà, gàruóe 19 adhyàye .
     %<ghoùàphalaü saindhava¤ca talliptàr÷aþ patettathà ..>%) karkaña÷çïgã . iti ràjanirghaõñaþ .. (gaïgà . yathà, kà÷ãkhaõóe . 29 . 55 .
     %<ghràõatuùñikarã ghoùà ghanànandà ghanapriyà ..>% gàyattrãråpàbhagavatã . yathà devãbhàgavate . 12 . 6 . 44 .
     %<ghçõimantramayã ghoùà ghanasampàtadàyinã ..>%)

#<ghoùàtakã>#, strã, ÷vetaghoùà . iti ratnamàlà .. (paryàyo'syà yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<ghoùàtakã mçdaïgã syàjjàlinã kçtavedhanaþ .
     ÷vetapuùpà kçticchatrà jyotsnàkoùàtakã kvacit ..>%)

#<ghrà>#, gandhopàdàne . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüparaü-sakaü-aniñ .) jighrati puùpaü lokaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<ghràõaü>#, klã, (jighratyaneneti . ghrà + karaõe lyuñ . yadbà, ghrà + ktaþ %<nudavidondatràghreti .>% 8 . 2 . 56 . iti niùñhàtasya no và .) nàsikà . ityamaraþ . 2 . 6 . 89 .. (yathà raghuþ . 19 . 11 .
     %<ghràõakàntamadhugandhakarùiõãþ pànabhåmiracanàþ priyàsakhaþ ..>%) nyàyamate ghràõendriyagràhyagandhatvàdi . (ghrà + bhàve lyuñ . àdhràõam . yathà, devãbhàgavate . 1 . 14 . 24 .
     %<àliliïga muhurghràõaü mårdhni tasya cakàra ha ..>%) ghràte tri . iti medinã . õe . 11 ..

@<[Page 2,408a]>@
#<ghràõatarpaõaþ>#, puü, (ghràõamindriyavi÷eùaü tarpayatãti . tçp + lyuþ .) sugandhiþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 11 .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 94 . 14 . ghràõatapaõamabhyetya kaü naraü na praharùayet ..)

#<ghràõaduþkhadà>#, strã, (ghràõasya duþkhaü dadàtãti . dà + kaþ . striyàü ñàp .) chikkanã . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<ghràtaþ>#, tri, (ghrà + ktaþ . %<nudavideti .>% 8 . 2 . 56 . iti pàkùiko natvàbhàvaþ .) gçhãtagandhapuùpàdiþ . ghràõa laoyà iti soükà iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . ghràõaþ 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 90 .. ÷iïghitaþ 3 . iti jañàdhara÷abdaratnàvalyau .. (yathà, manuþ . 5 . 125 .
     %<pakùijagdhaü gavàghràtamavadhåtamavakùutam .
     dåùitaü ke÷akãñai÷ca mçtprakùepeõa ÷udhyati ..>%)

#<ghràtiþ>#, strã, (jighratyanayà . ghrà + karaõe ktin .) nàsikà . iti ÷abdacandrikà .. (bhàve ktin . àghràõam . yathà manuþ . 11 . 67 .
     %<bràhmaõasya rujaþ kçtyà ghràtiraghreyamadyayoþ ..>%)

#<ïa>#

#<ïa>#, ïakàraþ . sa tu vya¤janapa¤camavarõaþ . asyoccàraõasthànaü sanàsikakaõñhaþ . iti vyàkaraõam .. (%<jihvàmåle tu kuþ proktaþ .>% iti .
     %<anusvàrayamànà¤ca nàsikàsthànamucyate ..>% iti ca ÷ikùoktestathàtvam ..) asya svaråpaü yathà, kàmadhenutantre .
     %<ïakàraü parame÷àni ! svayaü paramakuõóalã .
     sarvadevamayaü varõaü triguõaü lolalocane ! ..
     pa¤capràõamayaü varõaü ïakàraü praõamàmyaham ..>% api ca . årdhvàdhaþkramato rekhà ki¤cidàku¤cità tataþ . adhogatà kuõóalã tu màtrà ÷aktisvaråpiõã .. rekhàtrayeùu brahme÷aviùõavaþ santi devatàþ .. dhyànaü yathà, varõoddhàratantre .
     %<dhåmravarõàü mahàghoràü lalajjihvàü caturbhujàm .
     pãtàmbaraparãdhànàü sàdhakàbhãùñasiddhidàm ..
     evaü dhyàtvà brahmaråpàü tanmantraü da÷adhà japet ..>% tasya nàmàni yathà --
     %<ïaþ ÷aïkhã bhairava÷caõóo bindåttaüsaþ ÷i÷upriyaþ .
     ekarudro dakùanakhaþ kharparo viùayaspçhà ..
     kàntiþ ÷vetàhvayo dhãro dvijàtmà jvàlinã viyat .
     mantra÷akti÷ca madano vighne÷ã càtmanàyakaþ ..
     ekanetro mahànando durdhara÷candramà yatiþ .
     ÷ivayoùà nãlakaõñhaþ kàme÷ã ca mayàü÷ukau ..>% iti nànàtantràõi .. (màtçkànyàse asya dakùiõakaràïgulàgreùu nyasyatà ..)

#<ïaþ>#, puü, (ïayate gçhya indriyairiti . ïu + bàhulakàt óaþ .) viùayaþ . viùayaspçhà . iti medinã . ïe . 1 .. bhairavaþ . ityekàkùarakoùaþ .. (yathà, stutipa¤cà÷at .
     %<ïavandite ! ïalipsite ! ïakàravarõaråpiõi ! ..>%)

#<ïu>#, ïa dhvanau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-àtmaüakaü-aniñ .) ïa, ïavate . iti durgàdàsaþ ..

#<ca>#

#<ca>#, cakàraþ . sa tu vya¤janaùaùñhavarõaþ . (dvitãyavargasyàdyavarõa÷ca .) asyoccàraõasthànaü tàlu . iti vyàkaraõam .. (yaduktaü siddhàntakaumudyàm . %<icuya÷ànàü tàlu .>% iti . tathà ca ÷ikùàyàm .
     %<kaõñhyàvahàvicuya÷àstàlavyà oùñhajàvupå ..>%) vaïgàkùarairasya svaråpaü yathà, kàmadhenutantre .
     %<cavarõaü ÷çõu su÷roõi ! caturvargapradàyakam .
     kuõóalãsahitaü devi ! svayaü paramakuõóalã ..
     satataü kuõóalãyuktaü pa¤cadevamayaü sadà .
     pa¤capràõamayaü varõaü pa¤capràõàtmakaü sadà ..
     tri÷aktisahitaü varõaü tribindusahitaü priye ! ..>% api ca .
     %<vàrtàkuvartulàkàra årdhvàdhaþ kramato gataþ .
     resvàtrayeùu candràgnisåryàstiùñhanti nitya÷aþ .
     ÷aktirmàtrà tu vij¤eyà dhyànamasya pracakùyate ..>% tasya dhyànaü yathà, varõoddhàratantre
     %<tuùàrakundapuùpàbhàü nànàlaïkàrabhåùitàm .
     sadà ùoóa÷avarùãyàü varàbhayakaràü paràm ..
     ÷uklavastràvçtakañiü ÷uklavastrottarãyiõãm .
     varadàü ÷obhanàü ramyàmaùñabàhusamanvitàm ..
     evaü dhyàtvà cakàrantu tanmantraü da÷adhà japet ..>% tasya nàmàni yathà, nànàtantreùu .
     %<caþ puùkaro halã vàõã càtma÷aktiþ sudar÷anaþ .
     carmamuõóadharo bhåtvà mahiùàcàrasambinã ..
     ekaråpo ruciþ kårma÷càsuõóà dãrghabàlukaþ .
     vàmavàhurmålamàyà caturmårtisvaråpiõã ..
     dayita÷ca dvinetra÷ca lakùmãstritayalocanaþ .
     candanaü candramà daiva÷cetano vç÷ciko budhaþ ..
     devã keñamukhecchàtmà kaumàrã pårbaphàlgunã .
     anaïgamekhalà vàyurmedinã ca målàvatã ..>% (màtçkànyàse vàmabàhumåle evàsya nyasyatà ..)

#<ca>#, vya (caõati cinotãti và . caõa ÷abde ci¤na cityàü và + %<anyeùvapi dç÷yate .>% 3 . 2 . 101 . iti óa .) anvàcayaþ . yatra ekasya pràdhànyenàparasya gauõyenàkhyànaü so'nvàcayaþ . yathà . bho vaño ! bhikùàmaña gà¤cànaya . bhikùàmañanamatra pradhànaü tat kurvàõo yadi gàü pa÷yasi tadà tàmapyànayeti no cet bhikùàmevàñeti . samàhàrastirohitàvayavabhedaþ itaretara udriktàvayavabhedaþ . ataeva càrthe dbandba iti såtraü vidhàya càrtho'tra samàhàra itaretara÷ceti vyàkhyàya samàhàre anabhivyaktàvayavatvàt ekavacanam . itaretarayoge saühanyamànapradhànatvàt dbibahuvacanam . yathà . pàõipàdaü a÷vabalãvardaü brahmakùattriyaviñ÷ådràþ . plakùanyagrodhàviti parairuktam . samuccitiþ samuccayaþ pràdhànyena kvacit kriyàviùaye'nekasya cãyamànatà . yathà . dhavàü÷ca khadiràü÷ca chindhi . iti bharataþ .. samàhàraþ . anyonyàrthaþ . samuccayaþ . (yathà, manuþ . 12 . 89 .
     %<iha càmutra và kàmyaü pravçttaü karma kãrtyate ..>%) pakùàntaram . (yathà, hitopade÷e .
     %<mårkho'pi ÷obhate tàvat sabhàyàü vastraveùñitaþ .
     tàvacca ÷obhate mårkho yàvat ki¤cin na bhàùate ..>% tathà ca ÷akuntalàyàü 1 me aïke .
     %<÷àntamidamà÷ramapadaü sphurati ca bàhuþ kutaþ phalamihàsya .
     athavà bhavitavyànàü dbàràõi bhavanti sarvatra ..>%) pàdapåraõam . (yathà, ràmàyaõe . 1 . 20 . 19 .
     %<tena sa¤coditau tau tu ràkùasau ca mahàbalau .
     màrãca÷ca subàhu÷ca yaj¤avighnaü kariùyataþ ..>%) avadhàraõam . iti medinã . ce . 12 .. hetuþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<caþ>#, puü, (caõati ÷abdàyate iti . caõa ÷abde + %<anyeùvapi dç÷yate .>% 3 . 2 . 101 . iti óaþ .) caõóe÷aþ . (cinoti svàïgàni saïkocayatãti . ci + óaþ .) kacchapaþ . (cãyate upacãyate krama÷aþ kalàbhiþ pratipadàdimàrabhyetyarthaþ .) candraþ . (cinoti sa¤cinoti paradhanàni iti .) cauraþ . iti medinã .. ce . 1 .. nirbãje durjane ca tri . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<caka>#, i bhràntau . sautro dhàturayam . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-akaü-señ .) i, caïkuraþ rathe . iti durgàdàsaþ ..

#<caka>#, ¤a ïa ma pratighàte . tçptau . iti kavikalpadrumaþ ..) bhvàü-ubhaü-àtma¤ca-sakaü-aka¤ca-señ .) ¤a, cakati cakate khalaþ sàdhum . ïa, cakate janastçpyatãtyarthaþ . ma, cakayati . iti durgàdàsaþ ..

#<cakàsa>#, ç kùa lu dãptau . iti kavikalpadrumaþ .. (adàü-paraü-akaü-señ .) ç, acãcakàsat acacakàsat . anekasvaràt sanvadbhàvavikalpaþ . kùa, cakàsati . lu, cakàsti . iti durgàdàsaþ ..

#<cakitaü>#, tri, (caka bhràntau + ktaþ .) bhãtam . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, kalàvilàse . 2 . 8 . dattvà di÷i di÷i dçùñiü yàcakacakito'vaguõñhanaü kçtvà . caura iva kuñilacàrã palàyate vikañarathyàbhiþ .. klã, bhàve ktaþ . bhayam . nàyikàlaïkàravi÷eùaþ . tallakùaõaü yaduktaü sàhityadarpaõe . 3 . 121 .
     %<kutã'pi dayitasyàgre cakitaü bhayasambhramaþ ..>%)
     %<priyàgre cakitaü bhãterasthàne'pi bhayaümahat .>% ityujjvalanãlamaõiþ .. (strã, chandovi÷eùaþ . yathà, chandoma¤jaryàm .
     %<bhàt samatanagairaùñacchede syàdiha cakità ..>%)

#<cakoraþ>#, puü strã, (cakate candrakiraõena tçpyatãti . caka tçptau + %<kañhicakibhyàmoran .>% uõàü . 1 . 64 . iti oran .) pakùivi÷eùaþ . (yathà, bhàgavate . 3 . 21 . 43 .
     %<sàrasai÷cakravàkai÷ca cakorairbalgukåjitam ..>%) tatparyàyaþ . candrikàpàyã 2 kaumudãjãvanaþ 3 asya màüsaguõàþ . yathà, ràjanirghaõñe .
     %<cañakaü ÷ãtalaü rucyaü vçùyaü kàpi¤jalàmiùam .
     tadvaccakorajaü màüsaü vçùya¤ca balapuùñidam ..>%
     (%<vàta÷leùmàdhiko j¤eyaþ ÷ãtalaþ ÷ukravardhanaþ .
     a÷marãü hanti vi÷ado balakçnmàüsalakùaõaþ ..
     cakoraþ ÷uka÷àrã ca samadoùà guõàguõaiþ ..>% iti hàrãte prathamasthàne ekàda÷e'dhyàye .. asya óimbaguõà yathà, carake såtrasthàne 27 aþ .
     %<dhàrtaràùñracakoràõàü dakùàõàü ÷ikhinàmapi .
     cañakànà¤ca yàni syuraõóàni ca hitàni ca ..
     retaþkùãõeùu kàseùu hçdrogeùu kùateùu ca .
     madhuràõyavipàkãni sadyo balakaràõi ca ..>%)

#<cakorakaþ>#, puü strã, (cakora eva . cakora + svàrthe kan .) cakorapakùã . ityamaraþ . 2 . 5 . 35 ..

#<cakka>#, ka artau . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-paraüsakaü-señ .) kopadhaþ . àdyasvaramadhyaþ . artiþ pãóanam . ka, cakkayati ÷atruü ÷åraþ . iti durgàdàsaþ ..

#<cakraü>#, klã, (kriyate'neneti . kç + gha¤arthe kaþ . kç¤àdãnàmiti dvitva¤ca .) vrajaþ . samåhaþ . sainyam . rathàïgam . càkà iti bhàùà .. (yathà, yàj¤avalkye . 1 . 351 .
     %<yathà hyekena cakreõa na rathasya gatirbhavet .
     tathà puruùakàryeõa vinà daivaü na sidhyati ..>%) ràùñram . dambhavi÷eùaþ . kumbhakàropakaraõam kumàrera càka iti bhàùà .. (yathà, yàj¤a ghalkye . 3 . 146 .
     %<mçddaõóacakrasaüyogàt kumbhakàro yathà ghañam .
     karoti tçõamçtkàùñhairgçhaü và gçhakàrakaþ ..>%) astravi÷eùaþ . (yathà, raghuþ . 7 . 46 .
     %<àdhoraõànàü gajasannipàte ÷iràüsi cakrairni÷itaiþ kùuràgraiþ ..>%) jalàvartaþ . iti medinã .. bhagavataþ sudar÷aþ cakram . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 19 . 6 .
     %<tato bhagavatà tasya ÷ira÷chinnamalaïkçtam .
     cakràyudhena cakreõa pivato'mçtamojasà ..>%) tasya bhagavanmandire sthàpanavidhiryathà, ÷rãbhàga vate . 3 . 1 . 23 .
     %<anyàni ceha dvijadevadevaiþ kçtàni nànàyatanàni viùõoþ .
     pratyaïgamukhyàïkitamandiràõi yaddar÷anàt kçùõamanusmaranti ..>% %<dvijadevaiþ çùibhirdevai÷ca kçtàni aïgamaïgaü prati vartante iti pratyaïgànyàyudhàni teùu mukhyaü cakraü tenàïkitàni mårdhanyahemakumbheùu cihnitàni mandiràõi yeùu tàni nànàvidhàni viùõoràyatanàni kùetràõi tãrthàni ca àsiùeve . yeùàü cakràïkitamandiravatàü dar÷anàt ÷rãkçùõasmaraõaü bhavati .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã .. * atha cakralakùaõam .
     %<dvàda÷àrantu ùañkoõa balayatrayasaüyutam .
     cakraü syàddakùiõàvartaþ ÷aïkha÷ca ÷rãhareþ smçtaþ ..>% iti ÷rãharibhaktivilàse 4 vilàsaþ .. gràmajàlam . iti trikàõóa÷eùaþ .. tagarapuùpam . iti ràjanirghaõñaþ .. vyåhavi÷eùaþ . (etasya lakùaõaü yathà --
     %<aùñàraü vartulàkàraü vyåhacakraü trinàóikam .
     daõóacatuùñayaü vàhye kartavya¤ca caturdi÷am ..
     pårbadaõóàgrato'nyasya dinabhàdyaü bhamaõóalam .
     prave÷e nirgame caiva trãõi trãõi pradakùiõe ..
     ÷a÷isaüj¤àùñakaü madhye tadvàhye bhànusaüj¤akam .
     tçtãyaü ràhusaüj¤a¤ca keturdaõóacatuùñaye ..
     candrarkùe vijayo làbhaþ såryarkùe madhyamaü phalam .
     ràhudhiùõyàùñake vighnaü mçtyuþ ketucatuùñaye ..
     evamuktaü catuþsthàne yaddine yasya nàmabham .
     taddine tat phalaü tasya sarvakàryeùu sarvadà ..>% etaccakrantu bhagavatà droõàcàryeõa abhimanyuvadhàyaivàbhikalpitam . tatra vyåhamadhye nirmàõapraõàlyà kaþ kutra àsãditi pradar÷ayitumàha .
     %<cakravyåho mahàràja ! àcàryeõàbhikalpitaþ .
     tatra ÷akropamàþ sarve ràjàno vinive÷itàþ ..
     avasthàneùu vityastàþ kumàràþ såryavarcasaþ .
     saüghàto ràjaputtràõàü sarve ùàmabhavattadà ..
     kçtàmisamayàþ sarve suvarõavikçtadhvajàþ .
     raktàmbaradharàþ sarve sarve raktavibhåùaõàþ ..
     sarve raktapatàkà÷ca sarve vai hemamàlinaþ .
     candanàgurudigdhàïgàþ sragviõaþ såkùmavàsasaþ ..
     sahitàþ paryadhàvanta kàrùõiü prati yuyutsavaþ .
     teùàü da÷asahasràõi babhåvurdçóhadhanvinàm ..
     pauttraü tava puraskçtya lakùaõaü priyadar÷anam .
     anyonyasamaduþkhàste anyonyasamasàhasàþ ..
     anyonyaü spardhamànà÷càpyanyonyasya hite ratàþ ..
     duryodhanastu ràjendra ! sainyamadhye vyavasthitaþ .
     karõaduþ÷àsanakçpairvçto ràjà mahàrathaiþ ..
     devaràjopamaþ ÷rãmàn ÷vetacchatràbhisaüvçtaþ .
     càmaravyajanàkùepairudayanniva bhàskaraþ ..
     pramukhe tasya sainyasya droõo'vasthitanàyakaþ .
     sindhuràjastathà'tiùñhat ÷rãmàn merurivàcalaþ ..
     sindhuràjasya pàr÷vasthà a÷vatthàmapurogamàþ .
     sutàstaüva mahàràja ! triü÷attrida÷asannibhàþ ..
     gàndhàraràjaþ kitavaþ ÷alyo bhåri÷ravàstathà .
     pàr÷vataþ sindhuràjasya vyaràjanta mahàrathàþ ..
     tataþ pravavçte yuddhaü tumulaü lomaharùaõam .
     tàvakànàü pareùà¤ca mçtyuü kçtvà nivartanam ..>% iti mahàbhàrate . 7 . 33 . 13 -- 24 ..) tailayantram . ityamarañãkàyàü svàmã .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 592 .
     %<snehamayàn pãóayataþ kiü cakreõàpi tailakàrasya ..>% kàlaj¤àpakayantravi÷eùaþ . yathà, golàdhyàye .
     %<cakraü cakràü÷àïkaü paridhau ÷latha÷çïkhalàdikàdhàram .
     dhàtrã tribha àdhàràt kalpyà bhàrdhe'trakhàrdha¤ca ..
     tanmadhye såkùmàkùaü kùiptvàrkàbhimukhanemikaü dhàryam .
     bhåmerunnatabhàgàstatràkùacchàyayà bhuktaþ ..
     tatkhàrdhànta÷ca natà unnatanavasaüguõãkçtaü dyudalam .
     dyudalonnatàü÷abhaktaü nàóyaþ sthålàþ paraiþ proktàþ ..>%
     dhàtumayaü dàrumayaü và samaü cakraü kçtvà tannemyàü ÷çïkhalàdiràdhàraþ ÷ithilaþ kàryaþ . cakramadhye såkùmaü suùiramàdhàràt suùiropagàminã lambavadårdhvarekhà kàryà . tanmadhyato'nyà tiryakrekhà càtra kàryà . taccakraü paridhau bhagaõàü÷airaïkayitvàdhàràt tribha iti navatibhàgàntare tiryagrekhà tatparidhisampàte dhàtrã kùitiþ kalpyà . bhàrdhe'ntara årdharekhànemisampàte khàrdhaü kalpyam . supire såkùmà ÷alàkà pradàtavyà . sà càkùasaüj¤à . taccakramarkàbhimukhanemika¤ca yathà bhavati tathàdhàre dhàryam . tathà dhçte'kùasya chàyà paridhau yatra lagati tatkujacihnayorantare ye aü÷àste raverunnatàü÷àþ . ye chàyàkhàrdhayorantare te natàü÷à j¤eyàþ . evamatra natonnatàü÷aj¤ànameva bhavati . ato'nyairghañikà apyànãtàþ . tadyathà, tasmindine gaõitena madhyandinonnatàü÷àn dinàrdhamàna¤ca j¤àtvànupàtaþkçtaþ . yadi madhyandinonnatàü÷airdinàrdhanàóyo labhyante tadaibhiþ kimityevaü sthålà ghañhikàþ syuþ .. atha vedhena grahaj¤ànamàha .
     %<paitrarkùapuùyàntimavàruõànàmçkùadvayaü nemigataü yathà syàt .
     dåre'ntare'lpeùu bhakhecarau và tathàtra yantraü sudhiyà pradhàryam ..
     nemisthadçùñyàkùagataü prapa÷yet kheña¤ca dhiùõyasya ca yogatàràm .
     nemyaïkayorakùayujostu madhye ye'ü÷àþsthità bhadhruvako yutastaiþ ..
     pratyaksthite bhe'tha puraþsthite tai rhãno dhruvaþ syàt khacarasya bhuktam ..>%
     tatra yantrasyàdho nemyàü dçùñiü kçtvãrdhanemyàmuktarkùàõàü madhye bhadvitayaü yugaùannemigataü yathà syàt tathà yantraü sthiraü kçtvà nemyàü dhiùõyayorekataraü sthànamaïkayet . tato'gre pçùñhato và dçùñiü càlayitvà grahaü vidhyet . grahaþ pràyo'kùagato dç÷yate . akùamålasya grahasya càntaraü ÷aro grahàvadhiþ akùamålaü nemyàü yatra lagnaü dç÷yate tat sthànamapyaïkyam . atha bhagrahàïkayormadhye ye'ü÷àstairbhadhruvo yutaþ sphuñagraho bhavati yadà grahàt pa÷cimasthaü nakùatram . yadà pårbasthaü nakùatraü tadà bhadhruvo hãnaþ sphuñagraho bhavati . athavàlpa÷araü nakùatraü rohiõyàdyaü tato dåre'ntare yadà grahastadà tàveva viddhvà proktavadgrahaj¤ànam . iti cakrayantram .. ÷arãrasthaùañcakràõiyathà . målàdhàraþ 1 svàdhiùñhànam 2 maõipåram 3 anàhatam 4 vi÷uddham 5 àj¤àkhyam 6 . tadyathà --
     %<målàdhàre trikoõàkhye icchàj¤ànakriyàtmake .
     madhye svayambhuliïgantu koñisåryasamaprabham ..
     tadårdhe kàmabãjantu kala÷àntãndunàdakam .
     tadårdhve tu ÷ikhàkàrà kuõóalã brahmavigrahà ..
     tadvàhye hemavarõàbhaü vasavarõacaturdalam .
     drutahemasamaprakhyaü padmaü tatra vibhàvayet ..
     tadårdhe'gnisamaprakhyaü ùaódalaü hãrakaprabham .
     bàdilàntaùaóarõena yuktàdhiùñhànasaüj¤akam ..
     målamàdhàraùañkànàü målàdhàraü tato viduþ .
     sva÷abdena paraü liïgaü svàdhiùñhànaü tato viduþ ..
     tadårdhe nàbhide÷e tu maõipåraü mahàprabham .
     meghàbhaü vidyudàbha¤ca bahutejomayaü tataþ ..
     maõivadbhinnatatpadmaü maõipåraü tathocyate .
     da÷abhi÷ca dalairyuktaü óàdiphàntàkùarànvitam ..
     ÷ivenàdhiùñhitaü padmaü vi÷vàlokaikakàraõam .
     tadårdhe'nàhataü padmamudyadàdityasannibham ..
     kàdiñhàntàkùarairarkapatrai÷ca samadhiùñhitam .
     tanmadhye bàõaliïgantu såryàyutasamaprabham ..
     ÷abdabrahmamayaü ÷abdo'nàhatastatra dç÷yate .
     tenàhatàkhyaü padmaü tanmunibhiþ parikãrtitam ..
     ànandasadanaü tattu puruùàdhiùñhitaü param .
     tadårdhvantu vi÷uddhàkhyaü dalaùoóa÷apaïkajam ..
     svaraiþ ùoóa÷akairyuktaü dhåmravarõairmahàprabham .
     vi÷uddhiü tanute yasmàt jãvasya haüsalokanàt ..
     vi÷uddhaü padmamàkhyàtamàkà÷àkhyaü mahàdbhutam .
     àj¤àcakraü tadårdhe tu àtmanàdhiùñhitaü param ..
     àj¤àsaükramaõaü tatra guroràj¤eti kãrtitam .
     kailàsàkhyaü tadårdhve tu bodhanãntu tadårdhvataþ ..
     eva¤ca ÷ivacakràõi proktàni tava suvrata ! .. * ..>% mantroddhàràrthaùañcakràõi yathà . kulàkulacakram 1 rà÷icakram 2 nakùatracakram 3 akathahacakram 4 akaóamacakram 5 çõidhanicakram 6 . tadyathà --
     %<kulàkulasya bhedaü hi vakùyàmi mantriõàmiha .
     vàyvagnibhåjalàkà÷àþ pa¤cà÷allipayaþ kramàt ..
     pa¤cahrasvàþ pa¤cadãrghà bindvantàþ sandhisambhavàþ .
     kàdayaþ pa¤ca÷aþ ùa kùa la sa hàntàþ prakãrtitàþ ..
     tathà ca .
     a à e ka ca ña ta pa ya ùàþ màrutàþ .
     i ã ai kha cha ñha tha pha ra kùàþ àgneyàþ .
     u å o ga ja óa da ba làþ pàrthivàþ .
     ç é au gha jha óha dha bha va sà vàruõàþ .
     ë í aü ïa ¤a õa na ma ÷a hàþ nàbhasàþ ..
     sàdhakasyàkùaraü pårbaü mantrasyàpi tadakùaram .
     yadyekabhåtadaivatyaü jànãyàt sakulaü hi tat ..
     bhaumasya vàruõaü mitramàgneyasyàpi màrutam .
     màrutaü pàrthivànà¤ca ÷atruràgneyamambhasàm ..
     nàbhasaü sarvamitraü syàdbiruddhaü naiva ÷ãlayet ..>% atha rà÷icakram . rekhàdbayaü pårbaparàgataü syàt tanmadhyato yàmyakuverabhedàt . ekaikamã÷ànani÷àcare tu hutà÷avàyvorvilikhettato'rõàn .. vedàgnivahniyugala÷ravaõàkùisaükhyàn pa¤ceùubàõa÷arapa¤cacatuùñayàrõàn . meùàditaþ pravilikhet sakalàüstu varõàn kanyàgatàn pravilikhedatha ÷àdivarõàn .. tena a à i ã meùaþ . u å ç vçùaþ . é ë í mithunam . e ai karkañaþ . o au siühaþ . aü aþ ÷a ùa sa ha la kùàþ kanyà . kavargastulà . cavargo vç÷cikaþ . ñavargo dhanuþ . tavargo makaraþ . pavargaþ kumbhaþ . yavargo mãnaþ . svarà÷ãnàmanukålaü mantraü bhajet . rà÷ãnàü ÷uddhatà j¤eyà tyajet ÷atruü mçtiü vyayam . svarà÷ermantrarà÷yantaü gaõanãyaü vicakùaõaiþ .. yadà tu svarà÷eraj¤ànaü tadà sàdhakànàmàdyakùarasambandhinaü rà÷iü gçhãtvà gaõayet .. * .. atha nakùatracakram . a à a÷vinã devagaõaþ . i bharaõã mànuùaþ . ã u å kçttikà ràkùasaþ . ç é ë í rohiõã mànuùaþ . e mçga÷iro devaþ . ai àrdrà mànuùaþ . o au punarvasurdevaþ . ka puùyo devaþ . kha ga a÷leùà ràkùasaþ . gha ïa maghà ràkùasaþ . ca pårbaphalgunã mànuùaþ . cha ja uttaraphalgunã mànuùaþ . jha ¤a hastà devaþ . ña ñha citrà ràkùasaþ . óa svàtã devaþ . óha õa vi÷àkhà ràkùasaþ . ta tha da anuràdhà devaþ . dha jyeùñhà ràkùasaþ . na pa pha målàràkùasaþ . va pårbàùàóhà mànuùaþ . bha uttaràùàóhà mànuùaþ . ma ÷ravaõà devaþ . ya ra dhaniùñhà ràkùasaþ . la ÷atabhiùà ràkùasaþ . va ÷a pårbabhàdrapadà mànuùaþ . ùa sa ha uttarabhàdrapadà mànuùaþ . aü aþ la kùa revatã devaþ .. tathà ca .
     %<a÷vinyàdikrameõaiva vilikhettàrakàþ punaþ .
     vakùyamàõavidhànena tanmadhye varõakàn likhet ..
     uttaràddakùiõàgràntu rekhàü kuryàccatuùñayãm .
     da÷a rekhàþ pa÷cimàgràþ kartavyà vãravandite ! ..
     akàràdikùakàràntàn dvicandravahnivedakàn .
     bhåmãndranetracandràü÷ca a÷leùàntaü khagau priye ! ..
     dvibhånetranetrayugmàü÷cendunetràgnicandrakàn .
     maghàdijyeùñhaparyantaü dvitãyaü navatàrakam ..
     vahnibhåmãnducandràü÷ca yugmendunetravahnikàn .
     vedena bhedità varõà revatyaü÷agatàþ kramàt ..
     pårbottaràtraya¤caiva bharaõyàrdrà ca rohiõã .
     imàni mànuùàõyàhurnakùatràõi manãùiõaþ ..
     jyeùñhà÷atabhiùàmålàdhaniùñhà÷leùakçttikàþ .
     citràmaghàvi÷àkhàþ syustàrà ràkùasadevatàþ ..
     a÷vinã revatã puùyaþ svàtã hastaþ punarvasuþ .
     anuràdhàmçga÷iraþ÷ravaõà devatàrakàþ ..
     svajàtau paramà prãtirmadhyamà bhinnajàtiùu .
     rakùomànuùayornà÷o vairaü dànavadevayoþ ..
     janma sampadvipat kùemaþ pratyariþ sàdhako vadhaþ .
     mitraü paramamitra¤ca janmàdãni punaþ punaþ ..>% janmatripa¤casaptàni varjanãyàni nakùatràõi . svanakùatràdeva nakùatraü gaõanãyam . svanakùatràj¤àne svanàmàdyakùarasambandhinakùatràdgaõanãyam .. * .. athàkathahacakram .
     %<caturasaü likhet koùñhaü catuùkoùñhasamanvitam .
     puna÷catuùkaü tatràpi likheddhãmàn krameõa tu ..
     indvagnirudranavanetrayugàrkadikùu çtvaùñaùoóa÷acaturda÷abhautikeùu .
     pàtàlapa¤cada÷avahnihimàü÷ukoùñhe varõàn likhet lipibhavàn krama÷astu dhãmàn ..
     nàmàdyakùaramàrabhya yàvanmantràdimàkùaram .
     caturbhiþ koùñhairekaikamiti koùñhacatuùñayam ..
     punaþ koùñhagakoùñheùu savyato nàmna àditaþ .
     sidbaþ sàdhyaþ susiddho'riþ kramàjj¤eyà manãùibhiþ ..
     siddhaþ sidhyati kàlena sàdhyastu japahomataþ .
     susiddho grahamàtreõa ripurmålaü nikçntati .. * ..>% athàkaóamacakram .
     %<rekhàdvayaü pårbapareõa kuryàt tanmadhyato yàmyakuverabhedàt .
     mahe÷arakùo'dhipatikrameõa tiryak tathà vàyuhutà÷anena ..
     àkàràdihakàràntàn klãvahãnàn likhettataþ .
     tathà ç é varõadvayaü ë ë taddhi klãvaü pracakùate ..
     ekaikakramato lekhyàn meùàdiùu vçùàntakàn .
     gaõayet krama÷o bhadre nàmàdivarõakàdimàn ..
     meùàdita÷ca mãnàntaü gaõayet krama÷aþ sudhãþ .
     japtuþ svanàmato mantrã yàvanmantràdimàkùaram ..
     siddhasàdhyasusiddhàrãn punaþ siddhàdayaþ punaþ .
     navaikapa¤came siddhaþ sàdhyaþ ùaóda÷ayugmake ..
     susiddhastrisaptake rudre vedàùñadvàda÷e ripuþ .
     etatte kathitaü devi ! akaóamàdikamuttamam ..
     tàrà÷uddhirvaiùõavànàü koùñha÷uddhiþ ÷ivasya ca .
     rà÷i÷uddhistraipure ca gopàle'kaóamaþ smçtaþ ..>% atha çõidhanicakram .
     %<koùñhànyekàda÷ànyeva vedena påritàni ca .
     akàràdihakàràntaü likhet koùñheùu tattvavit ..
     prathamaü pa¤cakoùñheùu hrasvadãrghakrameõa tu .
     dvayaü dvayaü likhettatra vicàre khalu sàdhakaþ ..
     ÷eùeùvekaika÷o varõàn krama÷astu likhet sudhãþ ..
     dvau dvau svarau pa¤casu koùñhakeùu ÷eùàn svaràn ùañsu ùaóekamekam .
     kàdãn ha÷eùàn vilikhettato'rõànekaikamekàda÷asu trikeùu ..
     ùañkàlakàlaviyadagnisamudravedakhàkà÷a÷ånyadahanàþ khalu sàdhyavarõàþ ..
     yugmadvipa¤caviyadambarayuk÷a÷àïkavyomàbdhiveda÷a÷inaþ khalu sàdhakàrõàþ ..
     nàmàjjhalàdakañhavàdgajabhukta÷eùaü j¤àtvobhayoradhika÷eùamçõaü dhanaü syàt ..
     mantro yadyadhikàïkaþ syàt tadà mantraü japet sudhãþ .
     same'pi ca japenmantraü na japettu çõàdhike ..
     ÷ånye mçtyuü vijànãyàttasmàcchånyaü vivarjayet ..>% iti tantrasàraþ .. * .. athottaràyaõacakraü yathà --
     %<cakraü sàraü vilikhya grahapatirayane saükramaü yat karoti yasminnçkùe tadçkùaü maraõabhayakaraü ÷ålamåle'pi dadyàt .
     tata pa÷càdàra÷åle vividhabhayakaraü ÷ålapàr÷verthalàbhaþ sakhyaü syàt ÷ålamadhya bhavati ca niyataü vittavàmakrameõa ..>% ketucakraü yathà --
     %<kaõñhe hçdi tribhayuge kratumànalàbhau ùañpçùñhabhaü kùayakaraü dhanadaü kare triþ .
     vàme caturùu ca rujaü padayostathàùñau kle÷o bhaya¤ca nitaràmiha ketucakram .. * ..>% ahicakraü yathà --
     %<athàhicakraü vakùyàmi vibhràntadravya÷alyayoþ .
     årdhvaü rekhàùñakaü lekhyaü tiryak ca pa¤carekhikàþ ..
     sthànadvàramukhaü cakramaùñàviü÷atikoùñhakam .
     tatra pauùõà÷viyàmyarkùakçttikàmaghabhàgyabham ..
     uttaràphalgunã lekhyà pårbapaïktyàü bhasaptakam .
     ahibradhno'japàdarkùaü ÷atabhaü bràhmasarpabham ..
     puùyaü hastaü samàlekhyaü dvitãyàü païktimàsthitam .
     abhijidviùõuvasvçkùaü saumyaü raudraü punarvasum ..
     citrabha¤ca tçtãyàyàü païktau dhiùõyasya saptakam .
     vi÷varkùaü toyabhaü målàü jyeùñhàmaitravi÷àkhabham ..
     svàtãü païktau caturthyàntu kartavyaü pannagàkçti .
     dvàra÷àkhe maghà yàmye dvàrasthà kçttikà tataþ ..
     a÷vã÷apårbàùàóhàditrikapa¤cacatuùñayam .
     revatã pårbabhàdrendorbhàni ÷eùàõi bhàsvataþ ..
     udayàdigatà nàóyo bhaghnàþ ùaùñyàpta÷eùake .
     dinendubhuktayukto'sau bhavettatkàlacandramàþ ..
     candravatsàdhayet såryamçkùastha¤ceùñakàlikam .
     candra çkùe yadàrkendå tadàsti ni÷citaü nidhiþ ..
     bhànu çkùe sthitau tau cettadà ÷alyaü na saü÷ayaþ .
     svasvabhe dvitayaü j¤eyaü nàsti ki¤cidviparyaye ..
     sthitaü na labhyate dravyaü candre krå ragrahànvite .
     puùñe candre bhavenmudrà kùãõe candre'lpako nidhiþ ..
     hematàra¤ca tàmràraü ratnaü kàüsyaü tathà trapu .
     nàgaü candre vijànãyàdbhàskaràdigrahe kùite ..
     mi÷rairmi÷raü bhavetdravyaü ÷ånyaü dçùñivivarjite ..
     hematàra¤ca tàmràraü pàùàõaü mçõmayàyasam .
     såryàdigçhage candre dravyabhàõóaü prajàyate ..
     bhuktarà÷yaü÷amànena bhåmànaü parikalpayet .
     nãce dbighnaü pare nãce jalasaüstho bhavennidhiþ ..
     svoccasthe tårdhvagaü dravyaü navàü÷akakrameõa ca .
     paramocce bhavettuïge bhittisthamçkùasaükrame .
     adhiùñhitaü bhaveddravyaü yatra candro grahànvitaþ .. * ..>% kulàkulacakraü yathà --
     %<dvitãyà da÷amã ùaùñhã kulàkulamudàhçtam .
     viùamà÷càkulàþ sarvàþ ÷eùà÷ca tithayaþ kulàþ ..
     ravi÷candro guruþ sauri÷catvàro'tràkulà matàþ .
     bhauma÷ukrau kulàkhyau ca budhavàraþ kulàkulaþ ..
     varuõàrdràbhijinmålaü kulàkulamudàhçtam .
     kulàni samadhiùõyàni ÷eùabhànyakulàni ca ..
     tithau vàre ca nakùatre akule yàyino jayaþ .
     kulàkhye sthàyino nånaü sandhi÷caiva kulàkule ..>% atha kumbhacakrama .
     %<kumbhàkàraü likheccakraü tiryagrekhàprabheditam .
     kramàdårdhvamadho lekhyamekaikàntarabhaü kramàt ..
     bhànubhàni likhettatra riktaþ pårõa iti kramàt .
     evaü rà÷ikramo lekhyo riktaþ pårõa iti dvidhà ..
     rikte riktà bhavedyàtrà pårõe pårõà ÷ubhàvahà ..>% atha koñacakram .
     %<athàtaþ sampravakùyàmi koñacakramihàùñadhà .
     stoko'riþ kurute yatra bhårisainyaparàjayam ..
     prathamo mçõmayaþ koño dvitãyo jalakoñakaþ .
     tçtãyo gràmakoña÷ca caturthastatra gahvaraþ ..
     pa¤camo girikoña÷ca ùaùñhaþ koña÷ca óàmaraþ .
     saptamo vakrabhåmiùñho viùamàkhyastathàùñamaþ ..
     mçmiye sàdhayet khaõóiü jalasthe bandhamokùaõam ..
     gràmadurge'gnidàha¤ca prave÷aü gahvare tathà .
     parvate sthànabheda¤ca bhåtalaü óàmare raõe ..
     vakrasthe kaviyoga¤ca viùame sthàyiyàyinau .
     atidurgaü kàlakarõaü cakràvarta÷ca ñiïganam ..
     tulàvarta÷ca padmàkhyo yakùabheda÷ca ÷àrvaram .
     etannàmàùñakaü j¤eyaü vargàùñakakrameõa ca ..
     yasya vargasya ye bhakùyà varjyàstannàmanàgaràþ .
     yojayet tena vargeõa tadbargàstasya bhaïgadàþ ..
     a garuóaþ ka màrjàra÷ca siühaùña ÷unãsutaþ .
     ta sarpa÷ca pa àkhu÷ca ya gajaþ ÷a ajàsutaþ ..
     durgavargasya ye bhakùyà varganàmasthità naràþ .
     tadvarge te raõe tyàjyà na kartavyà gaóàdhipàþ ..
     avargàt pa¤came sthàne khaõóibhaïga÷ca jàyate .
     avargàdyaùñakaü j¤eyaü pårbàdyaùñadi÷àü kramàt ..
     koñacakraü likheccàdau caturasraü trinàóikam .
     kçttikàdãni dhiùõyàni sàbhijinti nyasedbudhaþ ..
     vahiþkoñe tathà madhye koñe madhye vahirvahiþ .
     prave÷o nirgamastatra j¤àtavyaþ svaravedibhiþ ..
     vahirdvàda÷abhànyatra pràkàre tàrakàùñakam .
     durgamadhye tathà càùñau madhye stambhacatuùñayam ..
     kçttikàpuùyasarpai÷ca maghàsvàtivi÷àkhabhe .
     anuràdhàbhijidviùõurghaniùñhà÷viyamà vahiþ ..
     brahmà punarvasåbhàgyaü citrà jyeùñhà tathottaràþ .
     ÷atabhaü revatã caiva pràkàre tàrakàùñakam ..
     mçgaraudrottarà hastaü målamàùàóhapårbakam .
     pårbottarà tathà bhadrà madhye çkùàùñakaü viduþ ..
     pårbe raudraü yame hastaü pårbàùàóhà ca vàruõe .
     uttare cottaraü bhàdrametat stambhacatuùñayam ..
     kçttikàdyaü maghàdya¤ca maitràdyaü vàsavàdikam .
     trãõi trãõi prave÷e ca bhàni dvàda÷a nirgame ..
     kçttikàdirayaü nyàsaþ subodho'yaü pradar÷itaþ .
     durgabhàdgaõana¤càtra grahairvàcyaü tataþ phalam ..
     caturasraü tathàvçttaü trikoõaü vçttadãrghakam .
     ardhacandraü vartula¤ca gostanaü dhanuràkçti ..
     caturasre yathà nyàso bhåmibhàgakrameõa ca .
     prave÷e nirgame stambhe tathà vçttàdisaptake ..
     durge bhittivibhàgena dàtavyaü dhiùõyamaõóalam .
     vàhyabhe madhyabhe caiva yatrasthàþ krårakhecaràþ ..
     tatra sthàne kçte yatne hastidurgaü sasainikam .
     årdhvadçùñã ca bhaumàrkau kekarau budhabhàrgavau ..
     samadçùñã ca jãvendu ÷aniràhå hyadhodç÷au .
     nàóãtraye vahirmadhye garbhe nàmàdi likhyate ..
     kàlapadraudra÷akrebhyaþ paràkramavivakùayà .
     yàturbhe kàlanàóãsthe mçtyurmadhyapade sthite ..
     cauryakùayopatàpà÷ca raudranàóyàü puragrahaþ .
     krårà garbhe puraü hanti pràkàre khaõóikàrakàþ ..
     vahiþsthà veùñake sainye bhaïgadà nàtra saü÷ayaþ .
     krårà garbhe ÷ubhà vàhye gçhyate ni¤citaü puram ..
     saumyà madhye vahiþ krårà asàdhyaü durgamucyate .
     kråracatuùñhayaü madhye pràkàre saumyakhecaràþ ..
     bhedàdbhaïgo bhaveddurge vinà yuddhena gçhyate .
     pràkàre saüsthitàþ krårà madhye saumyagrahà yadi ..
     durgabhaïge samutpanne bhaïgamàyànti veùñakàþ .
     madhyanàóãsthitàþ saumyàþ krårà vahiravasthitàþ ..
     sainyàvarto vahiþ ÷atrorvinà yuddhena jàyate .
     pràkàre puramadhye ca yadà krårà vyavasthitàþ ..
     saumyà vàhye tadà durgamayatnenàpi sidhyati .
     saumyà madhye ca koñe ca vàhye pàpagrahà yadi ..
     devairbrahmàdibhiþ koño gçhyate na kadàcana .
     pràkàravàhyagàþ kråràþ saumyà madhyagatà yadi ..
     yuddhaü pràkàrakhaõói÷ca purabhedo na jàyate .
     stambhàntaragatà yasya grahàþ saumyàþ ÷ubhànvitàþ ..
     bhaveyustasya koñasya na nà÷o vidyate kvacit .
     stambhàntaragatà yasya raviràhu÷anai÷caràþ ..
     bhåmiputtra÷ca tasyà÷u nà÷aþ koñasya ni÷citam .
     saumyà vàhye tathà koñemadhye kråragrahàþ sthitàþ ..
     svayaü durgaü prayacchanti veùñakàya gaóàdhipàþ .
     vàhyàbhyantaragàþ kråràþ pràkàre ÷obhanagrahàþ ..
     ripudvayaü kùayaü yàti vinà yuddhena ni÷citam .
     prakàrasthà grahàþ krårà vahirmadhye÷ubhàþ sthitàþ ..
     samayuddhaü bhavettatra khaõóipàto dine dine .
     saumyàþ kråràstathà càùñau pràkàramadhyavàhyagàþ ..
     ekasthà yatra kurvanti saügràmastatra dàruõam .
     gajà÷varathabhåpàlàþ sàmantà maõóale÷varàþ ..
     kurvanti ca bhañà yuddhamubhayorapi sainyayoþ .
     vicàrya kurute yuddhaü koñacakraü svarodayã ..
     prave÷adhiùõyage candre jãvapakùarkùasaüsthite .
     ni÷ãthe kaviraõaü durge kartavyaü veùñakairnçpaiþ ..
     kartavyaü kaviyuddha¤ca ràtrau supte vahirjane .
     prave÷anirgamàvuktau senayorubhayorapi ..
     kavau koñe jayo yuddhe viparãte paràjayaþ .
     vihàya prakçtaü càraü vakraü gacchati cedguruþ ..
     tadà pràgdi÷ibhaïgaþ syàt ruddhayoþ pårbasainyayoþ .
     bhaume ca vakrite bhaïgo bhavet dakùiõato'tra ca ..
     bhavet pa÷cimato bhaïgo bhàrgave vakragàmini .
     budhe vakragatau caiva bhaïga÷cottarato bhavet ..
     yadi tatra sthitau syàtàü na jàtvarka÷anai÷carau ..
     kråro vakrã prave÷arkùe puramadhye sthito yadà .
     tadà koñavinà÷àya koñastho vàhyabhåpateþ ..
     prave÷avàhyage kråre vakre svasainyavigrahaþ .
     durbhikùaü mçtyubhaïgau ca vahiþ sainyasya jàyate ..
     nirgamarkùe vahiþsthe ca kråro vakraü karoti cet .
     pràkàrasya bhavedbhaïgaþ pràkàrasthe purasya ca ..
     purabhe nirgame vakràþ katha¤cit krårakhecaràþ .
     durgaü tyaktvà tadà kàle durgasthaþ prapalàyate ..
     yathà kråraistathà saumyaiþ phalaü gràhyaü viparyayàt .
     mi÷rairmi÷raü vijànãyàt koñacakre na saü÷ayaþ ..
     durgasainyaü tathaivoccaü pràkàre madhyabhàgagam .
     nãcasthaü veùñakaü sainyaü j¤àtavyaü svaravedibhiþ ..
     koñe koñàdhipe nãcau vighnadau bhaumabhàskarau .
     samasthau ca pure sarve uccasthau niùphalau ca tau ..
     pràkàraü veùñakaü hanti uccasthau ràhusåryajau .
     pràkàrasthau vahiþsainyaü nãcasthau tau ca niùphalau ..
     site'rkaputtre tu ravau guràvaj¤asite'pi ca .
     vakrità naiva ÷aktàþ syurvidhàtuü koñabhedanam ..
     samadçùñyà guru÷candraþ pa÷yataþ sarvataþ sadà .
     tiryaksthitau budha÷ukrau phaladau nàtra saü÷ayaþ ..
     årdhvadçùñigrahe kuryàt ñiïganãyantravàhanam .
     same ca sàdhayet khaõóiü randhrapàtamadhomukhe ..
     koñabhaü mukhapucchasthaü ràhoryadi galàdike .
     koña÷ca bhajyate kùipraü pårboktavidhinà ciràt ..
     durgamadhyagate sårye jala÷oùaþ prajàyate .
     candre bhaïgaþ kuje dàho budhe buddhibalà naràþ ..
     vàkpatau durgamadhyasthe subhikùaü pracuraü jalam .
     calacittà naràþ ÷ukre mçtyurogau ÷anai÷care ..
     ràhau madhyagate durge bhaïgo bhedo mahadbhayam .
     ketau madhyagate tatra viùàdaþ syàdgaóàdhipe ..
     sauri÷ca vàkpati÷caiva bhavetàü di÷i saüsthitau .
     yasyàü tayà sa koñastu bhajyate nàtra saü÷ayaþ ..
     ityevoktaü phalaü madhye evaü vàhyagate grahe .
     upagrahasamàyogàdatyantaü pràõasaü÷ayaþ ..
     akàràdisvaràþ pa¤ca pårbà÷àdicatuùñaye .
     madhyàntàþ savyamàlekhyà antasthàþ khaõóikàrakàþ ..
     durganàmnaþ svaro yasya bàlo vàstamito'pi và .
     taddine pràrabhet yuddhaü durgaü sidhyati nànyathà ..>% iti koñacakram .. iti samayàmçtam .. * .. cakràntaràõi tattacchabde draùñavyàni .. (citrakàvyavi÷eùaþ . ÷abdàlaïkàrabhedaþ . asya ca tathàvidhalipisannive÷ava÷ena camatkàrividhàyinàmapi varõànàü tathàvidha÷rotràkà÷asamavàyavi÷eùava÷ena camatkàrividhàyibhirvarõairabhedena upacàratvàt ÷abdàlaïkàratvam . udàharaõaü yathà, kàvyàlaïkàre . 5 . 6 -- 13 .
     %<màràri÷akraràmebhamukhairàsàraraühasà .
     sàràrabdhastavà nityaü tadartiharaõakùamà ..
     màtà natànàü saüghaññaþ ÷riyàü bàdhitasambhramà .
     mànyàtha sãmàràmàõàü ÷aü medi÷yàdumàdijà ..
     màyàvinaü mahàhàvà rasàyàtaü lasadbhujà .
     jàtalãlà yathà sàravàcaü mahiùamàvadhãþ ..
     màmabhãdà ÷araõyàmutsadaivàrukpradà ca dhãþ .
     dhãrà pavitrà santràsàttràsãùñhà màtaràrama ..
     mànanàparuùaü lokadevoü sadrasa sannama .
     manasà sàdaraü gatvà sarvadà dàsyamaïga tàm ..
     mà muùo ràjasa svàsåüllokakåñe÷adevatàm .
     tàü ÷ivàvà÷itàü siddhyàdhyàsitàü hi stutàü stuhi ..
     màhiùàkhye raõe'nyà nu sà nu nàneyamatra hi .
     himàtaïkàdivàmuü ca kaü kampinamupaplutam ..
     màtaïgànaïgavidhinàmunà pàdaü tamudyatam .
     taïgayitvà ÷irasyasya nipàtyàhanti raühasà ..>% atha cakre varõavinyàsakramaþ .

#<cakraþ>#, puü, (karoti asphuña÷abdam . kç + bàhulakàt kaþ tato nipàtanàt dvitve sàdhuþ .) cakravàkapakùã . ityamaraþ . 2 . 5 . 22 ..

#<cakrakaþ>#, tri, (cakra iva kàyati prakà÷ate iti . kai + kaþ .) tarkavi÷eùaþ . tasya lakùaõaü yathà . svàpekùaõãyàpekùitasàpekùitatvanibandhanaprasaïgatvam . apekùà ca j¤àptau utpattau sthitau ca gràhyà . tatràdyà yathà . etadghañaj¤ànaü yadyetadghañaj¤ànajanyaj¤ànajanyaü syàt tadà etadghañaj¤ànajanyaj¤ànabhinnaü syàt . dvitãyà yathà . ghaño'yaü yadyetadghañajanyajanyajanyaþ syàt tadà etadghañajanyajanyabhinnaþ syàt . tçtãyà yathà . ghaño'yaü yadyetadghañavçttivçttiþ syàt tathàtvenopalabhyeta iti . iti tarka÷àstram .. (vedàntadar÷anamate tu
     %<svagrahasàpekùagrahakatvaü àtmà÷rayaþ . svagrahasàpekùagrahasàpekùagrahakatvaü anyonyà÷rayaþ . svagrahasàpekùagrahasàpekùagrahasàpekùagrahakatvam cakrakam ..>%)

#<cakrakàrakaü>#, klã, (cakraü cakravadàkàraü karotyàtmanaþ vakranakhàkçtyà iti ÷eùaþ . yadvà cakraü cakràkçtirekhàdikaü karotãti . kç + õbul .) vyàghranakhanàmagandhadravyam . ityamaraþ . 2 . 4 . 129 ..

#<cakrakulyà>#, strã, (cakrasya cakràkhyauùadhãlatàvçkùabhedasya kulyà iva .) citraparõã . iti ÷abdacandrikà .. càkuliyà iti bhàùà .. (citraparõikà÷abde j¤eyamasyà vivaraõam ..)

@<[Page 2,413b]>@
#<cakragajaþ>#, puü, (cakreõa cakràkhyayà gajyate ÷abdyate . yadvà cakre cakràkçtidadruvyàdhau gaja iva . gaja iva dadrurogamardaka ityarthaþ .) cakramardavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<cakragaõóuþ>#, puü, (cakramiva vartulàkàro gaõóuþ .) vartulàkàropàdhànam . iti catura÷abdàrthe hemacandraþ .. golabàli÷a iti gàlabàli÷a iti ca bhàùà ..

#<cakragucchaþ>#, puü, (cakravadgucchaþ puùpaguccho'smin asya và .) a÷okavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<cakrajãvakaþ>#, puü, (cakreõa kumbhàdyutpàdanayantravi÷eùeõa jãvatãti . jãva + õvul .) kumbhakàraþ . iti hemacandraþ ..

#<cakradaüùñraþ>#, puü, (cakraü cakràkçtirdaüùñràyàü yasya cakramiva daüùñrà yasyeti và .) ÷åkaraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<cakradantã>#, strã, (cakramiva dantaråpamiva ca ityeke .) dantãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<cakradantãbãjaü>#, klã, (cakradantyà bãjam .) jayapàlaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<cakradharaþ>#, puü, (dharatãti . dhç + ac . cakraü sudar÷anàkhyaü dbàda÷àràdilakùaõalakùitamastram . tasya dharaþ . cakraü dharati dhàrayatãti và .) viùõuþ . (yathà, raghuþ . 16 . 55 .
     %<vigàhituü ÷rãmahimànuråpaü pracakrame cakradharaprabhàvaþ ..>% cakraü phaõà tasya dharaþ .) sarpaþ . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 85 . 70 .
     %<aïgiraþpramukhà÷caiva tathà brahmarùayo'pare .
     tathà nàgàþ suparõà÷ca siddhà÷cakradharàstathà ..>%) gràmajàlini tri . iti medinã .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 85 . 76 .
     %<yajante kratubhirdevàstathà cakradharà nçpàþ ..>%)

#<cakranakhaþ>#, puü, (cakramiva nakhaþ nakhàkçtyaü÷avi÷eùo'styasya iti . %<ar÷a àdibhyoc>% ityac .) vyàghranakhanàmagandhadravyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<cakranàmà>#, [n] puü, (cakraü saraghànirmitamadhucakraü tannàmaiva nàmàsya .) màkùikadhàtuþ . iti hemacandraþ ..

#<cakranàyakaþ>#, puü, (cakraü karùaõajanyacakràkàrarekhàdikaü nayatãti . nã + õvul .) vyàghranakhaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (cakrasya nàyake tri ..)

#<cakrapadmàñaþ>#, puü, (cakraü cakravat yat padmaü dadrurogaþ tatra añati taü mçdnàtãtyarthaþ .) cakramardakavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<cakraparivyàdhaþ>#, puü, (cakraü dadrurogaü parividhyatãti . pari + adha + aõ .) àragbadhavçkùaþ . iti vaidyakam ..

#<cakraparõã>#, strã, (cakràkàraü parõamasyà iti . jàtau saüj¤àyàü và ïãù .) cakrakulyàlatà . iti ÷abdacandrikà ..

#<cakrapàõiþ>#, puü, (cakraü sudar÷anàstraü ùàõau yasya . vyadhikaraõabahubrãhisamàsaþ .) viùõuþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 20 .. (yathà, viùõoraùñottara÷atanàmakãrtane .
     %<vaikuõñha÷càcyuto ràma÷cakrapàõiradho'kùajaþ ..>%)

#<cakrapàdaþ>#, puü, (cakraü pàda ivàsya .) rathaþ . (cakravat pàdà yasya .) hastã . ityajayapàlaþ ..

#<cakrapuùkariõã>#, strã, (cakreõa viùõucakreõa khanità puùkariõã .) maõikarõikà . iti kà÷ãkhaõóam ..

#<cakraphalaü>#, klã, (cakràkàraü phalaü phalakamasya .) astravi÷eùaþ . tatparyàyaþ . aññanam 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<cakrabàndhavaþ>#, puü, (cakrasya padmasya bàndhavaþ bandhuþ .) såryaþ . iti hemacandraþ ..

#<cakrabhçt>#, [d] puü, (cakraü bibhartãti . bhç + kvip .) viùõuþ . iti hemacandraþ .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 1 . 38 .
     %<cakrabhçdvijaye÷àdike÷ave gànabhåùite ..>%)

#<cakrabhedinã>#, strã, (cakraü cakravàkamithunaü bhinatti pçthak karotãti . bhid + õiniþ . tato ïãp . ni÷àyàü hi cakravàkayorviyojanaü bhavatãti lokaprasiddham .) ràtriþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<cakramaõóalã>#, [n] puü, (cakràkàreõa yanmaõóalaü tadastyasya iti iniþ .) ajagarasarpaþ . iti hemacandraþ ..

#<cakramardaþ>#, puü, (cakraü cakràkàradadrurogaü mçdnàtãti . mçd + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ .) kùupavi÷eùaþ . càkundiyà iti bhàùà .. tatparyàyaþ . eóagajaþ 2 aóagajaþ 3 gajàkhyaþ 4 meùàhvayaþ 5 eóahastã 6 vyàvartakaþ 7 cakragajaþ 8 cakrã 9 punnàñaþ 10 punnàóaþ 11 vimardakaþ 12 dadrughnaþ 13 tarvañaþ 14 cakràhvaþ 15 ÷ukanà÷anaþ 16 dçóhabãjaþ 17 prapunnàóaþ 18 kharjughnaþ 19 . iti ràjanirghaõñaþ .. cakramardakaþ 20 padmàñaþ 21 uraõàkhyaþ 22 . ityamaraþ . 2 . 4 . 147 .. prapunnaóaþ 23 prapunàóaþ 24 uraõàkùaþ 25 . iti taññãkà .. asya guõàþ . kañutvam . tãvratvam . medovàtakaphakaõóåkuùñhadadrupàmàdidoùanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. laghutvam . svàdutvam . råkùatvam . pitta÷vàsakçminà÷itvam . hçdyatvam . himatva¤ca . tat phalaguõàþ . uùõatàkuùñhakaõóudadruviùànilagulmakàsakçmi÷vàsanà÷itvam . kañutva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. (asya guõàþ paryàyà÷ca yathà, bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .
     %<cakramardaþ prapunnàño dadrughno meùalocanaþ .
     padmàñaþ syàdeóagaja÷cakrã punnàña ityapi ..
     cakramardo laghuþ svàdå råkùaþ pittànilàpahaþ .
     hçdyo himaþ kapha÷vàsakuùñhadadrukrimãn haret ..
     hantyuùõantatphalaü kuùñhakaõóådadruviùànilàn .
     gulmakàsakrimi÷vàsanà÷anaü kañukaü smçtam ..>%)

#<cakramardakaþ>#, puü, (cakraü dadrurogavi÷eùaü mçdnàtãti . mçd + õvul .) cakramardaþ . ityamaraþ . 2 . 4 147 .. (striyàntu kàpi ata itva¤ca . ràjamàtçvi÷eùaþ . yathà, ràjataraïgiõyàü . 4 . 213 .
     %<lalitàdityabhåbharturvallabhà cakramardikà ..>%)

#<cakrayànaü>#, klã, (cakreõa anvitaü yànam .) rathàdi . cakrayuktavàhanam . ityamarañãkàyàü ràyamukuñàdayaþ ..

#<cakraradaþ>#, puü, (cakravadvçtto radaþ danto'syeti .) ÷åkaraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<cakralakùaõà>#, strã, (cakre cakràkàre dadrau maõóalàkàre kuùñhàdau và lakùaõaü àrogyàya cihnaü àrogyasåcanamityarthaþ yasyàþ .) guóåcã . iti ratnamàlà .. (cakraü lakùaõaü yasya iti vyutpattyà . rathe viùõau ca puü ..)

#<cakralatàmraþ>#, puü, (cak + rak . cakraþ tçptijanakaþ latàmraþ yatra yasya và .) baddharasàlavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<cakralà>#, strã, (cakraü cakràkàraü làti àdatte cakràkàreõa vardhata iti yàvat . là + kaþ tataùñàp .) uccañà . ityamaraþ . 2 . 4 . 160 ..

#<cakravartinã>#, strã, (cakràkàreõa vartate iti . vçt + õiniþ .) janãnàmagandhadravyam . ityamaraþ . 2 . 4 . 153 .. alaktakaþ . jañàmàüsã . iti ràjanirghaõñaþ .. (cakraü pçthvãcakraü vartate asyàü yadvà cakraü senàcakraü a÷eùavyåharacanayàdhiùñhitaü senàvçndaü vartayituü ÷ãlamasyà iti . sarvabhåmeradhã÷varã .. cakreùu samåheùu vartate yà . yåthe÷varã . yathà, kathàsaritsàgare . 20 . 114 .
     %<evaü bàlye'pi jàtàhaü óàkinãcakravartinã ..>%)

#<cakravartã>#, [n] puü, (cakraü padmàkàra÷ubhacihnaü kare vartate yasya . vçt + õiniþ . yadvà cakraü pçthvãcakraü tena vartate iti . vçta + õiniþ .) samudraparivçtàyàþ sarvabhåmerã÷varaþ . tatparyàyaþ . sàrvabhaumaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 2 .. (yathà, ÷akuntalàyàü 1 ma aïke .
     %<janma yasya purorvaü÷e yuktaråpamidaü tava .
     puttramevaü guõopetaü cakravartinamàpnuhi ..>%) vàståkam . iti ràjanirghaõñaþ .. (÷reùñhaþ . yathà, gãtagovinde . 1 . 2 .
     %<vàgdevatàcaritacitritacittasadmà padmàvatãcaraõacàraõacakravartã ..>% %<càraõacakravartã nartaka÷reùñhaþ .>% iti taññãkàyàü caitanyadàsaþ . yadvà padmàvatã mahàlakùmãþ ràdhà tasyà÷caraõacàrarõe paricaryàyàü yaccakraü maõóalaü tatra vartate iti vyutpattyà vaiùõavasampradàcivi÷eùaþ ..)

#<cakravàkaþ>#, puü strã, (cakra ityàkhyayà ucyate'sau . vaca + karmaõi gha¤ . tato %<nyaïkàdãnà¤ca .>% 7 . 3 . 53 . iti kutvam .) pakùivi÷eùaþ . cakàcaki iti bhàùà .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 66 . 59 .
     %<dhçtaràùñrã tu haüsàü÷ca kalahasàü÷ca sarva÷aþ .
     cakavàkàü÷ca bhadraü te janayàmàsa saiva tu ..>%) tatparyàyaþ . kokaþ 2 cakraþ 3 rathàïgàhvayanàmakaþ 4 . ityamaraþ . 2 . 5 . 22 .. bhåripremà 5 dvandvacàrã 6 sahàyaþ 7 kàntaþ 8 kàmã 9 ràtrivi÷leùagàmã 10 ràmàvakùojopamaþ 11 kàmukaþ 12 . asya màüsaguõàþ . laghutvam . snigdhatvam . balapradatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, carake såtrasthàne 27 a .
     %<cakravàkàstathànye ca khagàþ santyambucàriõaþ .>%)

#<cakravàñaþ>#, puü, (cakreõa cakràkàreõa vàñaþ veùñanaü yasya .) kriyàrohaþ . paryantaþ . ÷ikhàtaruþ . iti medinã . ñe . 62 ..

#<cakravàóaü>#, klã, (cakravad vàóate veùñayatãti . vàóa + ac .) cakrabàlam . ityamarañãkàyàü bharataþ .. parvatavi÷eve puü . iti medinã . óe . 38 ..

#<cakravàtaþ>#, puü, (cakravadvàtaþ . tçõapàü÷vàdãnghàdàya cakràkàreõa bhràmyati yo vàyuriti yàvat .) bhramivàtaþ . ghårõavàtàsa iti bhàùà .. tatparyàyaþ . vàtyà 2 . yathà, bhàgavate . 10 . 7 . 20 .
     %<daityo nàmnà tçõàvartaþ kaüsabhçtyaþ pracoditaþ .
     cakravàtasvaråpeõa jahàràsãnamarbhakam ..>%

#<cakravàlaü>#, klã, (cakramiva vàóate veùñayatãti . vàóa + ac . óasya latvam .) maõóalàkàreõa pariõataü samåhamàtram . maõóalàkàro diksamåhaþ iti màdhavã . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . maõóalam 2 . ityamaraþ . 1 . 3 . 6 .. (yathà, bhàgavate . 5 . 18 . 14 .
     %<hitvà gçhaü saüsçticakravàlaü nçsiühapàdaü bhajatàkuto'bhayam ..>%)

#<cakravàlaþ>#, puü, (cakreõa cakràkàreõa valate lokàlokau pariveùñya viràjate ityarthaþ . vala + bàhulakàt õaþ . asya parvatasya lokàlokapariveùñanakàritayàviràjamànatvàttathàtvam .) lokàlokaparvataþ . ityamaraþ . 2 . 3 . 2 .. (manuùyàdãnàü maõóalàkàreõasthitiþ . yathà, harivaü÷e . 76 . 35 .
     %<evaü sa kçùõo gopãnàü cakravàlairalaïkçtaþ .
     ÷àradãùu sacandràsu ni÷àsu mumude sukhã ..>%)

#<cakravçddhiþ>#, strã, (cakramiva cakrabhramaõamiva vçddhiþ uttarottaraü vçddherapi vçddhirityarthaþ .) yatra vçddhiråpaü dhanaü dàtuma÷akto'dhamarõaþ savçddhikamidaü dàsyàmãtisvãkaroti tatra yàvçddhiþ sà . sudera muda iti bhàùà . yathàha nàradaþ .
     %<vçddherapi punarvçddhi÷cakravçddhirudàhçtà ..>% (tathàca manuþ . 8 . 153 .
     %<cakravçddhiþ kàlavçddhiþ kàrità kàyikà ca yà .>%
     %<kàyikà kàyasaüyuktà màsagràhyà ca kàlikà .
     vçddhervçddhi÷cakravçddhiþ kàrità çõinà kçtà ..>% iti taññãkàyàü kullåkabhaññadhçtabçhaspativacanam ..)

#<cakravyåhaþ>#, puü, (cakravat maõóalàkàreõa racitovyåhaþ racanayàdhiùñhàpitaþ senàsamåha iti yàvat .) yuddhàrthamaõóalàkàreõa sainyaracanà . (etasya racanàlakùaõàdi÷cakra÷abde draùñavyaþ .. vyåho'yamabhimanyuvadhepsunà bhagavatà droõàcàyyeõàbhikalpitaþ . yathà, mahàbhàrate . 7 . 33 . 12 -- 23 .
     %<cakravyåho mahàràja ! àcàryeõàbhikalpitaþ .
     tatra ÷akropamàþ sarve ràjàno vinive÷itàþ ..
     avasthàneùu vinyastàþ kumàràþ såryavarcasaþ .
     saïghàto ràjaputtràõàü sarveùàmabhavattadà ..
     kçtàbhisamayàþ sarve suvarõavikçtadhvajàþ .
     raktàmbaradharàþ sarve sarve raktavibhåùaõàþ ..
     sarve raktapatàkà÷ca sarve vai hemamàlinaþ .
     candanàgurudigdhàïgàþ sagviõaþ såkùmavàsasaþ ..
     sahitàþ paryadhàvanta kàrùõiü prati yuyutsavaþ .
     teùàü da÷asahasràõi babhåvurdçóhadhanvinàm ..
     pauttraü tava puraskçtya lakùaõaü priyadar÷anam .
     anyonyasamaduþkhàste anyonyasamasàhasàþ ..
     anyonyaü spardhamànà÷càpyanyonyasya hite ratàþ .
     duryodhanastu ràjendra ! sainyamadhye vyavasthitaþ ..
     karõaduþ÷àsanakçpairvçto ràjà mahàrathaiþ .
     devaràjopamaþ ÷rãmàn ÷vetacchattràbhisaüvçtaþ ..
     càmaravyajanàkùepairudayanniva bhàskaraþ .
     pramukhe tasya sainyasya droõo'vasthitanàyakaþ ..
     sindhuràjastathà'tiùñhat ÷rãmàn merurivàcalaþ .
     sindhuràjasya pàr÷vasthà a÷vatthàmapurogamàþ ..
     sutàstava mahàràja ! triü÷attrida÷asannibhàþ .
     gàndhàraràjaþ kitavaþ ÷alyo bhåri÷ravàstathà .
     pàr÷vataþ sindhuràjasya vyaràjanta mahàrathàþ ..>%)

#<cakra÷alyà>#, strã, (cakravat cakràkàreõa và ÷alya matra .) kàkatuõóã . ÷vetagu¤jà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<cakra÷reõã>#, strã, (cakramiva cakràõàü và ÷reõã yatra .) aja÷çïgãvçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<cakrasaüj¤aü>#, klã, (cakreõa vaidyakayogacakre õa saüj¤àyate iti . saü + j¤à + kaþ . cakrasya saüj¤à saüj¤à yasya iti và .) vaïgam . iti hemacandraþ ..

#<cakrasaüvaraþ>#, puü, (cakraü avidyàkàmakarmàdijanyaviùayavàsanàsamåhaü indriyàõàü samåhaü và saüvçõoti saü÷amayatãti . saü + vç + ac .) buddhabhedaþ . tatparyàyaþ . herambaþ 2 herukaþ 3 devaþ 4 vajrakapàlã 5 ni÷umbhã 6 ÷a÷i÷ekharaþ 7 vajrañãkaþ 8 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<cakrà>#, strã, (cak tçptau + rak . tataùñhàp .) nàgarasustà . karkaña÷çïgã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<cakràïkã>#, strã, (cakreõa cakràkàreõa aïkate gacchatãtyarthaþ . aki gatau + ac tato ïãù .) haüsã . iti ÷abdaratnàvalã .. cakràkã ca pàñhaþ ..

#<cakràïgaþ>#, puü, strã, (cakreõa cakràkàreõa aïgati gacchatãti . aïga + ac) haüsaþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 23 .. (yathà, mahàbhàrate . 8 . 41 . 21 . %<idamåcuþsma cakràïgàvacaþ kàkaü vihaïgamàþ ..>%cakramaïgamasyeti vyutpattyà ratho'pi .. (cakra) vàkaþ . yathà, manuþ . 5 . 12 .
     %<kalaviïkaü plavaü haüsaü cakràïgaü gràmyakukkuñam ..>%)

@<[Page 2,415a]>@
#<cakràïgà>#, strã, (cakramivàïgamastyasyàþ iti . %<ar÷a àdibhyo'c .>% 5 . 2 . 127 . ityac tataùñàp .) sudar÷anà latà . iti ratnamàlà ..

#<cakràïgã>#, strã, (cakràïga + jàtau ïãù .) kañurohiõã . iti medinã . ge . 35 .. (asyàþ paryàyàþ yathà, bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe 1 bhàge .
     %<kañvã tu kañukà tiktà kçùõabhedà kañumbharà .
     a÷okà matsya÷akalà cakràïgã ÷akulàdanã ..
     matsyapittà kàõóaruhàrohiõã kañurohiõã ..>%) haüsã . iti ÷abdaratnàvalã .. hilamocikà . iti trikàõóa÷eùaþ .. ma¤jiùñhà . vçùaparõã . iti ràjanirghaõñaþ .. karkaña÷çïgã . iti ratnamàlà ..

#<cakràñaþ>#, puü, (cakraü dhårtatàjàlaü ÷àñhyasamåhaü àlambya añatãti . añ + ac .) viùavaidyaþ . dhårtaþ . dãnàraþ . iti medinã . ñe . 42 ..

#<cakràõaþ>#, tri, (cakre karmàdikaü iti . kç + kàna pratyayaþ . tato dhàtau abhyaste õatvam .) kçtavàn . karmavàcye kçtaþ . bhàvavàcye klã kçtam . iti mugdhabodhavyàkaraõaü taññãkà ca ..

#<cakràdhivàsã>#, [n] puü, (cak tçptau + rak . cakraü tçptijanakaü adhivàsayatãti . adhi + vas + õic + õiniþ .) nàgaraïgavçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<cakràvartaþ># puü, (cakràkàraþ àvartaþ .) ghårõanam . iti hemacandraþ ..

#<cakràhvaþ>#, puü, (cakra ityàhvà saüj¤à yasya .) cakramardaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (cakravàkapakùivi÷eùaþ . yathà, bhàgavate . 3 . 10 . 24 .
     %<haüsasàrasacakràhvakàkolåkàdayaþ khagàþ ..>% yathàca, hàrãte prathamasthàne 11 adhyàye .
     %<cakràhvo'tikaùàya÷ukrajanano vçùyo'tirucyomçduþ ..>%)

#<cakriþ>#, puü, (karotãti . kç + %<àdçgamahanajanaþ kikinau liñ ca .>% 3 . 2 . 171 . iti kin . sa ca lióvat .) kartà . iti mugdhabodham .. (yathà, çgvede . 1 . 9 . 2 .
     %<cakriü vi÷vàni cakraye .>% %<cakraye puruùàrthakaraõa÷ãlàya ..>% iti dayànandakçtabhàùyam ..)

#<cakrikà>#, strã, (cakraü cakravadgolàkàro vidyate atràsyà và . cakra + ñhan ñàp ca .) jànu . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 4 . 376 .
     %<athobhayadhanàdàyi bhçtyacakrikayà samam ..>%)

#<cakrã>#, [n] puü, (cakraü sudar÷anàstraü manastattvàtmakamiti yàvat asyàstãti . cakra + iniþ .) viùõuþ . (yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 110 .
     %<araudraþ kuõóalã cakrã vikramyårjita÷àsanaþ ..>% cakraü gràmacakraü gràmasamåha ityarthaþ adhikàritayàstyasya iti iniþ .) gràmajàlikaþ . (cakraü cakràkàracihnavi÷eùo'styasya .) cakravàkaþ . (cakraü ghañàdinirmàõakaraõayantravi÷eùaþ . so'styasya iti .) kulàlaþ . (cakraü phaõà astyasya iti .) sarpaþ . såcakaþ . iti vi÷vamedinyau .. ajaþ . tailikabhedaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. cakravartã . iti hemacandraþ .. cakramardaþ . tini÷aþ . vyàlanakhaþ . kàkaþ . kharaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (kulàlatailikaràjacakravartyàdyarthe pramàõaü yathà àryàsapta÷atyàm . 592 .
     %<snehamayàn pãóayataþ kiü cakreõàpi tailakàrasya .
     càlayati pàrthivànapi yaþ sa kulàlaþ paraü cakrã ..>%) cakravi÷iùñe tri .. (cakrayuktarathàdiyànàråóhaþ . yathàha manuþ . 2 . 138 .
     %<cakriõo da÷amãsthasya rogiõo bhàriõaþ striyàþ ..>%
     %<cakriõaþ cakrayuktarathàdiyànàråóhasya ..>% iti taññãkàyàü kullåkabhaññaþ ..)

#<cakrãvàn>#, [t] puü, strã, (%<àsandãvadaùñhãvaccakrãvaditi .>% 8 . 3 . 12 . cakra÷abdasya cakrãbhàvaþ tato nipàtanàt sàdhuriti .) gardabhaþ . ityamaraþ .. ràjavi÷eùaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<cakruþ>#, puü, (karotãti . kç + %<kurbhra÷ca .>% uõàü 1 . 22 . iti kuþ .) kartà . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<cakre÷varã>#, strã, (cakràõàü jinavi÷eùàõàü ã÷varã adhiùñhàtrã .) jinànàü vidyàdevãvi÷eùaþ . iti hemacandraþ ..

#<cakùa>#, la ïa vade . iti kavikalpadrumaþ .. (adàüàtmaü-sakaü-señ .) vadaþ kathanam . (dar÷ane ca iti kecit .) la ïa, àcaùñe dharmaü dhãraþ . tçtãyasvarànubandha iti prà¤caþ . ikàra uccàraõàrtha iti kecit . chandasi nuõàgamàrtha iti kecit . vedeùåccàraõàrtha iti kecit . atra bahavastu tçtãyasvaro bhramakàritaþ kintu caturthasvarànubandho'yaü niùñhàyà imniùedhàrthaþ tena varjanàrthe khyà¤akasà¤àde÷ayorapràptau àcaùñaü varjanamityàhuþ . iti durgàdàsaþ ..

#<cakùaõaü>#, klã, (cakùyate kathyate madyapànàya madyapànena saha và . cakùa + lyuñ . yadvà, caùyate bhakùyate madyamaneneti . caùa + lyuñ nipàtanàt kàntàgama÷ca .) madyapànarocakabhakùyadravyam . iti hemacandraþ . 3 . 5 . 71 .. (cakùa + bhàve lyuñ .) kathanam . (dar÷anam . yathà, çgvede . 1 . 13 . 5 .
     %<stçõãta varhirànuùagghçtapçùñhaü manãùiõaþ .
     yatràmçtasya cakùaõam ..>%)

#<cakùàþ>#, [s] puü, bçhaspatiþ . iti trikàõóa÷eùaþ . upàdhyàyaþ . ityuõàdikoùaþ .. (klã, dar÷anam . yathà, çgvede . 1 . 7 . 3 .
     %<indro dãrghàya cakùasa à såryaü rohayaddivi .
     vi gobhiradrimairayat ..>%)

#<cakùuþ>#, [s] klã, (caùñe pa÷yatyaneneti . cakùa + %<cakùeþ ÷icca .>% uõàü . 2 . 120 . iti usiþ sa ca ÷it . ÷itvàt khyà¤àde÷àbhàvaþ .) dar÷anendriyam . tasya gràhyaü udbhåtaråpam 1 tadbaddravyam 2 pçthaktvam 3 saükhyà 4 vibhàgaþ 5 saüyogaþ 6 paratvam 7 aparatvam 8 snehaþ 9 dravatvam 10 saükhyàparimàõam 11 yogyavçttikriyà 12 yogyavçttijàtiþ 13 yogyavçttisamavàyaþ 14 . asyendriyasahakàriõaþ àlokaþ udbhåtaråpaü mahattvam . iti bhàùàparicchedaþ .. asyàdhiùñhàtrã devatà såryaþ . iti ÷rãbhàgavatam . tatparyàyaþ . locanam 2 nayanam 3 netram 4 ãkùaõam 5 akùi 6 dçka 7 dçùñiþ 8 . ityamaraþ . 2 . 6 . 93 .. ambakam 9 dar÷anam 10 . iti hemacandraþ .. tapanam 11 . iti ràjanirghaõñaþ .. vilocanam 12 dç÷à 13 vãkùaõam 14 prekùaõam 15 daivadãpaþ 16 devadãpaþ 17 dç÷iþ 18 dç÷ã 19 . iti ÷abdaratnàvalã .. * .. yathà, karmalocane .
     %<pàõibhyàü na spç÷eccakùu÷cakùuùã naikapàõinà .
     cakùuþ parahitàkàïkùã na spç÷edekapàõinà ..>% meùa÷çïgãvçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<cakùurvahanaü>#, klã, (cakùustajyotirvahatyaneneti . vaha + lyuñ . ttakùurjyotivçddhikàritvàdeva tathàtvam .) meùa÷çïgãvçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<cakùuþ÷ravàþ>#, [s] puü, (cakùurnayanameva ÷ravaþ ÷ravaõaü yasya .) sarpaþ . ityamaraþ . 1 . 8 . 7 .. (yathà, naiùadhe . 1 . 28 .
     %<iti sma cakùuþ÷ravasàü priyà nale stuvanti nindanti hçdà tadàtmanaþ ..>% asya paryàyà yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<vyàóa÷cà÷ãviùaþ sarpo dvijihvo'hiþ sarãsçpaþ .
     cakùuþ÷ravà danda÷åko gåóhapàt pannagoragàþ ..>%)

#<cakùuùyaü>#, klã, (cakùuùe locanàya hitam . cakùus + %<÷arãràvayavàt yat .>% 5 . 1 . 6 . iti yat .) prapauõóarãkam . asya paryàyà yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<prapauõóarãkaü cakùuùyaü ÷ãtaü ÷rãpuùpapuõóarã ..>% sauvãrà¤janam . kharparãtuttham . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<cakùuùyaþ>#, puü, (cakùuùe hitaþ . %<÷arãràvayavàt yat .>% 5 . 1 . 6 . iti yat .) ketakavçkùaþ . puõóarãkavçkùaþ . iti medinã . ye . 82 .. ÷obhà¤janavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. rasà¤janam . iti hemacandraþ ..

#<cakùuùyaþ>#, tri, (cakùuùe hitaþ . cakùuù + yat .) priyadar÷anaþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 3 . 495 .
     %<dhiyà bhàgyànugàminyà ceùñamàno na yàcitam .
     abhåt sarvasya cakùuùyaþ sa tu durlabhavardhanaþ ..>% cakùujaþ . iti vi÷vaþ . yathà, màghe . 8 . 57 .
     %<cakùuùyaþ khalu mahatàmparairalaïghyaþ ..>% %<cakùuùi bhava÷cakùuùyaþ priyo'kùija÷ca .>% iti taññãkàyàü mallinàthaþ ..) cakùurhitaþ . iti medinã . ye . 82 .. (yathà, su÷rute såtrasthàne 20 adhyàye .
     %<dakùiõo màrutaþ ÷reùñha÷cakùuùyo balavardhanaþ ..>%)

#<cakùuùyà>#, strã, (cakùuùya + ñàp .) kulatthikà . subhagà . iti medinã . ye . 82 .. aja÷çïgã . araõyakulatthikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<cagha>#, na ghàtane . iti kavikalpadrumaþ .. (svàü-paraüsakaü-señ .) na, caghnoti . iti durgàdàsaþ ..

#<caïkuraü>#, klã, (cakati tçpnotyanena . caka + urac . iditvànnum .) yànamàtram . tatparyàyaþ . dhoraõam 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<caïkuraþ>#, puü, (cakyate tçpyate'nena . caki + urac .) iditvànnum .) rathaþ . vçkùaþ . iti medinã . re . 153 ..

#<caïkramaõaü>#, klã, (punaþpunarati÷ayena và kràmyatãti . caïkrama + bhàve lyuñ .) punaþpunarbhramaõam . (yathà, bhàgavate . 3 . 21 . 50 .
     %<nånaü caïkramaõaü deva ! satàü saürakùaõàya te .
     vadhàya càsatàü yattvaü hareþ ÷aktirhi pàlinã ..>%) ati÷ayabhramaõam . iti vyàkaraõam .. (yathà, su÷rute såtrasthàne 19 adhyàye .
     %<sthànàsanaü caïkramaõaü yànayànàtibhàùaõam ..>%) anatidehapãóàkàrakacaïkramaõasya guõàþ . àyurbalamedhàgnãndriya÷uddhikàritvam . sadopànadrahitapàdacaïkramaõadoùàþ . anàrogyatvam . anàyuùyatvam . indriyadçùñinà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<caïgaþ>#, tri, ÷obhanaþ . dakùaþ . iti medinã . ge . 7 .. (puü, ràjamantrivi÷eùaþ . yathà, ràjataraïgiõyàm .
     %<antaraïgà÷ca caïgàdyà ye'bhåvaüstatra mantriõaþ .
     taiþ strãvadàsitantåùõãü trastaiþ ÷astrànvitairapi ..>%)

#<caceõóà>#, strã, (ci + bàhulakàt óaþ . caü upacãyamànaü aõóavat phalaü asyàþ tato nipàtanàt sàdhuþ .) phalalatàvi÷eùaþ . cicióà iti bhàùà . tatparyàyaþ . ve÷makålaþ 2 ÷vetaràjã 3 bçhatphalaþ . asyà guõaþ . pañolaguõàt ki¤cinnyånatvam . vi÷eùàt ÷oùiõo hitatva¤ca . iti madanavinodaþ ..

#<caccatpuñaþ>#, puü, (caccat gurulaghånàü layavi÷eùàõàü puñaü dbandbaü yatra .) tàlaprabhedaþ . yathà --
     %<tàle caccatpuñe j¤eyaü gurudbandbaü laghu plutam ..>% iti saïgãtadàmodaraþ .. ca¤catpuño'pi kutracit pàñhaþ ..

#<ca¤carã>#, strã, puü, (ca¤cåryate punaþ punarati÷ayena và carati bhràmyatãti . cara + yaï luk tato ñak ñitvàt ïãp ca .) bhramarã + yathà --
     %<karã varã bharãti ceddi÷aü sarã sarãti kàm .
     sthirã carã karãti cenna ca¤curãti ca¤carã ..>% ityadbhañaþ ..

#<ca¤carãkaþ>#, puü, (carati punaþpunariti %<pharpharãkàdaya÷ca .>% uõàü . 4 . 20 . iti yaï lugantena sàdhuþ .) bhramaraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ca¤calaü>#, tri, (ca¤caü gatiü làtãti . là + kaþ .) asthiram . (yathà, harivaü÷e . 64 . 7 .
     %<eva vatsàn pàlayantau ÷obhamànau mahàvanam .
     ca¤cåryantau ramantau sma ki÷oràviva ca¤calau ..>%) tatparyàyaþ . calanam 2 kampanam 3 kampram 4 calam 5 lolam 6 calàcalam 7 taralam 8 pàriplavam 9 pariplavam 10 . ityamaraþ . 3 . 1 . 75 .. capalam 11 cañulam 12 . iti taññãkà .. vàyau puü . iti medinã . le . 90 ..

#<ca¤calà>#, strã, (ca¤caü làti . là + kaþ ñàp ca . yadvà ca¤calaü cà¤calyaü astyasyàþ iti ac .) lakùmãþ . vidyut . iti medinã . le . 90 .. pippalã . iti ÷abdacandrikà .. (varõavçttavi÷eùaþ . yathà, ÷abdàrthacintàmaõiþ .
     %<tåryatàlapakùiràjameruhàranàyakena .
     càmaradhvajena càpi maõóità suvarõakena ..
     varõitàtisundareõa pannagendrapiïgalena .
     ca¤calà cakoracàrulocane sumaïgalena ..>%)

#<ca¤cà>#, strã, (ca¤ca + ac + ñàp .) nalanirmità . càca iti bhàùà . (ca¤ceva manuùyaþ . iti ivàrthe kan tataþ %<lummanuùye .>% 5 . 3 . 98 . iti kano lup .) tçõanirmitapåruùaþ . iti medinã . ce . 5 ..

#<ca¤cuþ>#, puü, (canca + bàhulakàt uþ .) gonàóãcaþ . sa tu nàóãca÷àkaþ . eraõóavçkùaþ . iti medinã . ce . 5 .. mçgaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. raktairaõóaþ . kùudraca¤cuvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ca¤cuþ>#, strã, (ca¤cati pràpnoti gçhõàti bhakùyamanayà .) pakùiõàmoùñhaþ . pàkhira ñhoüñ iti bhàùà . jànãmahe (yathà, càtakàùñake . 6 .
     %<bhràta÷càtaka ! pàtakaü kimapi te samyaï na yatte'sminna patanti ca¤cupuñake dvitràþ payobindavaþ ..>%) tatparyàyaþ . troñiþ 2 . ityamaraþ . 2 . 5 . 36 .. ca¤cåþ 3 troñã 4 ca¤cukà 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. sçpàñikà 6 . iti hemacandraþ .. patra÷àkavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . vijalà 2 ca¤cåþ 3 kalabhã 4 cãrapatrikà 5 ca¤curaþ 6 ca¤cupatraþ 7 su÷àkaþ 8 kùetrasambhavaþ 9 . asyà guõàþ . madhuratvam . tãkùõatvam . kaùàyatvam . mala÷odhanatvam . gulmodaravibandhàr÷ograhaõãnà÷itva¤ca ..
     %<ci¤ca÷ca¤cu÷ci¤cukã ca dãrghapatrà satiktikà .
     ca¤cuþ ÷ãtà sarà rucyà svàdvã doùatrayàpahà .
     dhàtupuùñakarã balyà medhyà picchilikà smçtà ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. tasyà bãjasya guõàþ . kañutvam . uùõatvam . gulma÷ålodararogaviùatvagdoùakaõóåkharjåkuùñhanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (vyavahàro'sya yathà,
     %<àme pariõate yastu vibandhamatisàryate .
     sa÷ålapicchamalpàlpaü bahu÷aþ saüpravàhikam ..
     taü bhålakànàü yåùeõa vadaràõàmathàpi và .
     upodakàyàþ kùãriõyà yavànyà vàstukasya và ..
     suvarcalàyà÷ca¤corvà ÷àkenàvalgujasya và ..>% iti carake cikitsàsthàne da÷ame'dhyàye ..)

@<[Page 2,416c]>@
#<ca¤cukà>#, strã, (ca¤cu + svàrthe kan ñàp ca .) ca¤cuþ . pakùiõàmoùñhaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ca¤cupatraþ>#, puü, (ca¤càkàraü patramasya) ca¤cu÷àkaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ca¤cubhçt>#, puü, strã, (ca¤cuü bibhartãti . bhç + kvip .) pakùã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ca¤cumàn>#, [t] puü, strã, (ca¤curastyasyeti . nityayoge matup .) pakùã . iti hàràvalã ..

#<ca¤curaþ>#, puü, (ca¤cati ca¤cuvadàkçtiü gacchatãti . ca¤ca gatau + bàhulakàt urac .) ca¤cu÷àkaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (dakùaþ . yathà, kà÷ãkhaõóe . 10 . 46 .
     %<vij¤àtàkhila÷àstràrtho laukikàcàraca¤curaþ .
     kadàciccintayàmàsa hçdidhyàtvà mahe÷varam ..>%)

#<ca¤cusåciþ>#, puü, (ca¤cuþ såciriva yasya .) kàraõóavapakùã . tatparyàyaþ . sugçhaþ 2 pãtatuõóaþ 3 . iti trikàõóa÷eùaþ . marulaþ 4 ca¤cusåcikaþ 5 . iti hemacandraþ . 4 . 407 ..

#<ca¤cusåcikaþ>#, puü strã, (ca¤cusåci + svàrthekan yadbà ca¤cuþ såciriva yasya iti kap .) ca¤cusåcipakùã . iti hemacandraþ . 4 . 407 ..

#<ca¤cåþ>#, strã, (ca¤cu + %<åïutaþ .>% 4 . 1 . 66 . ityasya %<apràõijàte÷càrajjvàdãnàmupasaükhyànam .>% iti vàrtikoktyà åï .) ca¤cuþ . iti hemacandraþ ..

#<caña>#, bhede . iti kavikalpadrumaþ . (bhvàü-paraü-sakaüseñ .) cañati . iti durgàdàsaþ ..

#<caña>#, ka vadhe . bhede . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüparaü-sakaü-señ .) ka, càñayati . iti durgàdàsaþ ..

#<cañakaþ>#, puü, (cañati bhinatti dhànyàdikaü ca¤cupuñeneti . caña bhede + %<nandigrahãti .>% 3 . 1 . 134 . iti pacàditvàdac tataþ svàrthe kan .) pakùivi÷eùaþ . cañà iti bhàùà .. (yathà, devãbhàgavate . 1 . 4 . 8 .
     %<vãkùya premàdbhutaü tatra bàle cañakayostadà .
     vyàsa÷cintàturaþ kàmaü manasà samacintayat ..>%) tatparyàyaþ . kalaviïkaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 5 . 18 .. citrapçùñhaþ 3 gçhanãóaþ 4 vçùàyaõaþ 5 . iti hàràvalã .. kàbhukaþ 6 nãlakaõñhakaþ 7 kàlakaõñhakaþ 8 kàmacàrã 9 . iti jañàdharaþ .. kalàvikalaþ 10 . iti ÷abdaratnàvalã .. tanmàüsaguõàþ . ÷ãtatvam . laghutvam . ÷ukrabalapradatva¤ca . tadvaccàraõyacañakaü tat krarvya laghu pathyadam .. iti ràjanirghaõñaþ ..
     (%<cañakàþ ÷leùmalàþ snigdhà vàtaghnàþ ÷ukralàþ param .
     guråùõasnigdhamadhurà vargà÷càto yathottaram ..>% iti vàbhañe såtrasthàne ùaùñhe'dhyàye ..
     %<cañakà madhuràþ snigdhà bala÷ukravivardhanàþ .
     sannipàtapra÷amanàþ ÷amabhà màrutasya ca ..>% iti carake såtrasthàne 27 adhyàye ..)

@<[Page 2,417a]>@
#<cañakakà>#, strã, (cañakà + svàrthe kan . %<udãcàmàtaþ sthàne yakapårbàyàþ .>% 7 . 3 . 46 . iti pakùe idàde÷àbhàvaþ .) cañakà . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<cañakà>#, strã, (cañaka + ñàp .) cañakapatnã . (cañakasya cañakàyà và stryapatyam . cañakà + airak . striyàmapatye luk vaktavyaþ . tatra ñàbantàt taddhite lupte %<luk taddhitaluki .>% 1 . 2 . 49 . iti ñàpo luki punaþ ajàdyataùñàp . sa ca jàtilakùaõaïãùo bàdhakaþ .) cañakastryapatyam . cañã iti bhàùà .. ityamaraþ . 2 . 5 . 18 .. pippalãmålam . ityamarañãkàyàü nàràyaõacakravartã .. ÷yàmàpakùã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<cañakà÷iraþ># [s] klã, (cañakàyàþ ÷ira iva .) pippalãmålam . iti hemacandraþ ..

#<cañakikà>#, strã, (cañakà + svàrthe kan . %<udãcàmàtaþ sthàne yakapårbàyàþ .>% 7 . 3 . 46 . iti idàde÷aþ .) cañakà . iti mugdhabodhavyàkaraõam .

#<cañikà>#, strã, (cañati bhinatti rogàdikaü nà÷ayatãtyarthaþ . cañ + bàhulakàt ikan .) pippalãmålam . (cañati bhinatti dhyànyàdikaü svaca¤cupuñeneti .) cañakà . iti halàyudhaþ ..

#<cañikà÷iraþ>#, [s] klã, (cañikàyàþ cañakapatnyàþ mastakamiva àkçtirasya .) pippalãmålam . ityamaraþ . 2 . 9 . 110 ..

#<cañikà÷iraþ>#, puü, (%<sarve sàntà adantàþ syuþ .>% ityukteþ pçùodaràditvàt salopaþ .) pippalãmålam . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (asya paryàyàþ yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<granthikaü pippalãmålaü ùaógranthi÷cañikà÷iraþ ..>%)

#<cañuþ>#, puü, (cañati ÷okasantàpàdikaü bhinattãti . caña bhede + %<mçgayvàdaya÷ca .>% uõàü . 1 . 37 . iti kuþ .) priyavàkyam . (yathà, màghe . 4 . 6 .
     %<chàyàü nijastrãcañulàlasànàü madena ki¤cit cañulàlasànàm ..>%) udaram . vratinàmàsanabhedaþ . iti medinã . ñe . 14 .. priyabhàùaõe klãvaliïgo'pi . iti rsakùiptasàre uõàdivçttiþ ..

#<cañulaþ>#, tri, (cañatãti . cañ + bàhulakàdulac . yadvà, cañu + %<sidhmàdibhya÷ca .>% 5 . 2 . 97 . iti matvarthe lac .) ca¤calaþ . iti hemacandraþ . 6 . 91 .. (yathà, raghuþ . 9 . 58 .
     %<tràsàtimàtracañulaiþ smarataþ sunetraiþ prauóhapriyànayanavibhramaceùñitàni ..>%) sundaraþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<cañulà>#, strã, (cañula + %<ajàdyataùñàp .>% 4 . 1 . 4 . iti ñàp .) vidyut . iti jañàdharaþ .. (gàyattrãråpà bhagavatã . yathà, devãbhàgavate . 12 . 6 . 47 .
     %<cañulà caõóikàcitrà citramàlyavibhåùità ..>%)

@<[Page 2,417b]>@
#<cañullolaþ>#, tri, (cañula÷ca¤calaþ lola÷ca . atica¤calatvàttathàtvam . nipàtanàdalope sàdhuþ .) càñulolaþ . suca¤calaþ . iti hàràvalã . 219 ..

#<caóa>#, i ka roùe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-paraüakaü-señ .) i ka, caõóayati . iti durgàdàsaþ ..

#<caóa>#, i ïa roùe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-àtmaüakaü-señ .) i, karmaõi caõóyate . ïa, caõóate . iti durgàdàsaþ ..

#<caõa>#, ÷abde . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüakaü-señ .) caõati . iti durgàdàsaþ ..

#<caõa>#, ma dàne . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-señ .) ma, caõayati . iti durgàdàsaþ ..

#<caõa>#, mi gatau . hiüse . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-sakaü-señ .) mi, caõayati càõayati . iti durgàdàsaþ ..

#<caõakaþ>#, puü, (caõati vedoccàraõàdidhvaninà ÷abdàyate iti . caõa ÷abde + kvun .) munivi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (caõyate dãyate iti . caõa dàne + kvun .) ÷asyavi÷eùaþ . caõà yuña cholà iti ca bhàùà .. tatparyàyaþ . harimanthakaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 18 .. harimanthajaþ 3 . iti taññãkà .. caõaþ 4 harimanthaþ 5 sugandhaþ 6 kçùõaca¤cukaþ 7 bàlabhojyaþ 8 vàjibhakùyaþ 9 ka¤cukã 10 . asya guõàþ . madhuratvam . råkùatvam . mehavàntyasrapittanà÷itvam . dãpanatvam . varõabalarucyàdhmànakàritva¤ca .. * .. àmasya tasya guõàþ . ÷ãtalatvam . rucyatvam . santarpaõatvam . dàhatçùõà÷marã÷oùanà÷itvam . gaulyatvam . kaùàyatvam . iùatkaphavãryakàritva¤ca .. * .. bhçùñasya tasya guõàþ . rucyatvam . vàtanà÷itvam . raktadoùakàritvam . uùõavãryatvam . laghutvam . sveda÷aityaharatva¤ca .. * .. tasya yåùasya guõàþ . madhuratvam . kaùàyatvam . kaphavàtavikàra÷vàsordhvakàsaklamapãnasanà÷itvam . baladãpanatva¤ca .. * .. pràtastajjalapànaguõàþ . candramarãcivat ÷ãtalatvam . pittaroganà÷itvam . puùñipradatvam . pàke naijaguõatvam . santarpaõatvam . ma¤julatvam . madhuratva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. tasya àrdrabhçùñasya guõaþ . balakàritvam . rocanatva¤ca .. * .. svinnasya tasya guõaþ . pittakaphanà÷itvam .. * .. tatsåpaþ kùobhakaraþ .. * .. tasya ÷àkasya guõàþ . rucyatvam . durjaratvam . kaphavàtakàritvam . amlatvam . viùñambhajanakatvam . pittadanta÷othanà÷itva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<caõakàtmajaþ>#, puü, (caõakasya munivi÷eùasya àtmajaþ .) vàtsyàyanamuniþ . iti hemacandraþ . 3 . 517 ..

#<caõakàmlakaü>#, klã, (caõakajàtamamlam . tataþ svàrthe kan .) caõakalavaõam . tasya guõàþ . atyamlatvam . dãpanatvam . dantaharùaõatvam . lavaõànurasatvam . rucyatvam . ÷ålàjãrõavibandhanà÷itva¤ca . iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..

@<[Page 2,417c]>@
#<caõakàmlavàþ>#, [r] klã, (caõakàmlasya caõakalavaõasya vàr jalam .) kùetrasthaphalavaccaõakapatra÷i÷iravàri . iti ratnàvalã ..

#<caõadrumaþ>#, puü, (caõa÷caõaka iva drumo vçkùaþ .) kùudragokùura iti ràjanirghaõñaþ .. caõãdrumo'pi pàñhaþ ..

#<caõapatrã>#, strã, (caõa÷caõakastasya patramiva patraü yasyàþ . striyàü ïãp .) rudantãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<caõikà>#, strã, (caõati dugdhavadrasaü dadàtãti . caõa dàne + kvuõ . ñàp ata itva¤ca .) tçõavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . godugdhà 2 sunãlà 3 kùetrajà 4 himà 5 . asyà guõàþ . bãjairvçùyatvam . balyatvam . atimadhuratva¤ca . tçõaiþ pa÷uhitatvam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<caõóaü>#, klã, (caõóate iti . caói + pacàdyac .) tãkùõam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<caõóaþ>#, puü, (caõati caõayati và amlarasaü dadàtãtyarthaþ . caõa + %<¤amantàt óaþ .>% uõàü . 1 . 114 . iti óaþ .) tintióãvçkùaþ . caõóate kupyatãti . caói + ac .) yamakiïkaraþ . daityavi÷eùaþ . iti medinã . óe . 11 .. (ayaü hi ÷umbhàsurasenànãþ . kadàcidayaü himàcalasthàü bhagavatãü dçùñvà ÷umbhàüya kathitavàn . tataþ ÷umbhàrthaü bhagavatyànayanàya gatã'sau tallalàñaphalakanirgatayà càmuõóayà nihataþ . etadvivaraõaü màrkaõóeyapuràõe draùñavyam . kàrtikeyaþ yathà, mahàbhàrate . 3 . 231 . 4 .
     %<÷i÷uþ ÷ãghraþ ÷uci÷caõóo dãptavarõaþ ÷ubhànanaþ ..>%)

#<caõóaþ>#, tri, (caõóate ruùño bhavatãti . caói + pacàdyac .) atyantakopanaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 32 .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 233 . 11 .
     %<caõóà÷ca ÷auõóà÷ca mahà÷anà÷ca caurà÷ca duùñà÷capalà÷ca varjyàþ ..>%) tãkùõatàvi÷iùñaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 32 . 23 .
     %<dahantamiva tãkùõàü÷uü caõóavàyusamãritam ..>%)

#<caõóatà>#, strã, (caõóasya bhàvaþ . caõóa + tal .) ugratà . iti hemacandraþ . 2 . 232 ..

#<caõóanàyikà>#, strã, (caõóã kopanà nàyikà .) durgà . iti ÷abdaratnàvalã .. aùñanàüyikàntargatanàyikàvi÷eùaþ . (yathà, durgàdhyàne .
     %<ugracaõóà pracaõóà ca caõóogrà caõóanàyikà .
     caõóà caõóavatã caiva càmuõóà caõóikà tathà ..
     àbhiþ ÷aktibhiraùñàbhiþ satataü pariveùñitàm .
     cintayet satataü durgàü dharmakàmàrthamokùadàm ..>%) tasyà dhyànaü yathà, devãpuràõoktadurgotsavapaddhatau .
     %<caõóanàyikàü nãlavarõàü ùoóa÷abhujàm .
     kapàlaü kheñakaü ghaõñàü darpaõa¤ca dhanurdhvajam .
     pà÷a¤ca ÷obhanàü ÷aktiü vàmahastena bibhratãm ..
     mudgaraü ÷ålavajra¤ca khaóaga¤caiva tathàïku÷am .
     ÷araü cakaü ÷alàkà¤ca dakùiõena ca bibhratãm ..>%

#<caõóarudrikà>#, strã, (caõóaþ pracaõóaþ rudraþ adhiùñhàtçtayàstyasyàþ . caõóarudra + %<ata iniñhanau .>% 5 . 2 . 115 . iti ñhan . striyàü ñàp . yadvà pracaõóarudrã rudra÷aktivi÷eùaþ . tataþ svàrthe kan . ñàpi pårbahrasvaþ .) vidyàvi÷eùaþ . iti ratnàvalã ..

#<caõóavatã>#, strã, (caõa + %<¤amantàóóaþ .>% uõàü . 1 . 114 . iti óaþ . caói + ac và . caõóa÷caõóatà vidyate'syàm . yadvà, caõóaþ rudràü÷o bhairavavi÷eùo rakùakatayà vidyate'syàþ . matup tato bhasya vatvam .) durgà . iti ÷abdaratnàvalã .. aùñanàyikàntargatanàyikàvi÷eùaþ . asyà dhyànaü yathà . caõóavatãü dhåmravarõàü ùoóa÷abhujàmityàdi ÷eùaü caõóanàyikàdhyànavat . iti devãpuràõoktadurgotsavapaddhatiþ ..

#<caõóà>#, strã, (cam caõ và + óaþ . caói + ac và . tataùñàp .) aùñanàyikàntargatanàyikàvi÷eùaþ . (yathà, devãpuràõe .
     %<caõóà caõóavatã caõóanàyikàpyaticaõóikà ..>%) asyà dhyànaü yathà . caõóàü ÷uklavarõàü ùoóa÷abhujàmityàdi ÷eùaü caõóanàyikàdhyànavat . iti devãpuràõoktadurgotsavapaddhatiþ .. jinànàü ÷àsanadevatàvi÷eùaþ . iti hemacandraþ .. coranàmagandhadravyam . ityamaraþ . 2 . 4 . 128 .. (yathà, carake såtrasthàne tçtãye'dhyàye .
     %<kuùñhaü haridre surasaü pañolaü nimbà÷vagandhe suradàru÷igru .
     sasarùapaü tumburudhànyavanyam caõóà¤ca cårõàni samàni kuryàt ..>%) ÷aïkhapuùpã . iti medinã . óe . 12 .. (yathà, su÷rute såtrasthàne 38 adhyàye .. %<elàtagarakuùñhamàüsãdhyàmakatvakpatranàgapuùpa priyaïguhareõukàvyàghranakha÷ukticaõóàsthauõeyaka÷rãveùñakacocacorakabàlakaguggulusarjarasaturuùkakundurukàguruspçkko÷ãrabhadradàrukuïkumàni punnàgake÷ara¤ceti ..>% liïginãlatà . kapikacchuþ . àkhukarõã . ÷vetadårvà . iti ràjanirghaõñaþ .. nadãvi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<caõóàü÷uþ>#, puü, (caõóàþ prakharàstãvrà và aü÷avo ra÷mayo'sya .) såryaþ . yathà, mahànàñake .
     %<caõóàü÷orni÷i kà kathà raghupate candro'yamujjçmbhate .>% (tathàca ràjataraïgiõyàm . 4 . 401 .
     %<bhràtarau tau samàsàdya ràjyaü naiva vyaràjata .
     hemanta÷i÷irau pràpya caõóàü÷orivamaõóalam ..>%)

#<caõóàtaþ>#, puü, (caõóaü caõóatàü tãvratvaü atati nirantaraü pràpnotãti . ata + aõ .) karavãraþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 76 .. (paryàyo'sya yathà --
     %<dvitãyo raktapuùpa÷ca caõóàto laguóastathà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. guõà÷càsya karavãra÷abde j¤àtavyàþ ..)

#<caõóàtakaü>#, klã, (caõóàü striyaü atati satataü gacchati pràpnotãtyarthaþ . ata + õvul .) ardhorukam . varastrãõàmardhoruparyantaü vàsaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 119 .. puüskàõóe vopàlita dhçtàt puüliïgo'pi ..

#<caõóàlaþ>#, puü, (caõóate kupyatãti . caói kope + %<paticaõóibhyàmàla¤ .>% uõàü . 1 . 116 . ityàla¤ . yadvà, caõóaü vikañaü alaü alaïkàro yasya ityujjvaladattaþ .) varõasaïkarajàtivi÷eùaþ . càüóàla iti bhàùà . sa tu bràhmaõãgarbhe ÷ådraurasàjjàtaþ . iti parà÷arapaddhatiþ .. tatparyàyaþ . plavaþ 2 màtaïgaþ 3 divàkãrtiþ 4 janaïgamaþ 5 niùàdaþ 6 ÷vapacaþ 7 antevàsã 8 càõóàlaþ 9 pukkasaþ 10 . ityamaraþ . 2 . 10 . 19 .. jalaïgamaþ 11 ni÷àdaþ 12 ÷vapak 13 pukka÷aþ 14 pukkaùaþ 15 . iti taññãkà .. niùkaþ 16 . iti trikàõóa÷eùaþ .. tasyàkçtiryathà, ràmàyaõe .
     %<atha ràtryàü vyatãtàyàü tasyàü ràjà babhåva ha .
     caõóàladar÷ano ràma ! sadya eva duràkçtiþ ..
     nãlapãtàmbaradharo raktàmbarakçtottaraþ .
     saürabdhatàmradhoràkùaþ karàlo haripiïgalaþ ..
     çkùacarmanivàsã ca lauhàbharaõabhåùitaþ ..>% ÷ma÷ànacaõóàlasya nivàsakarmàdi yathà --
     %<caõóàla÷vapacànàntu vahirgràmàt prati÷rayaþ .
     apapàtrà÷ca kartavyà dhanameùàü ÷vagardabham ..
     vàsàüsi mçtacelàni bhinnabhàõóeùu bhojanam .
     kàrùõàyasamalaïkàraþ parivrajyà ca nitya÷aþ ..
     na taiþ samayamanvicchet puruùo dharmamàcaran .
     vyavahàro mithasteùàü vivàhaþ sadç÷aiþ saha ..
     annameùàü paràdhãnaü deyaü syàdbhinnabhàjane .
     ràtrau na vicareyuste gràmeùu nagareùu ca ..
     divà careyuþ kàryàrthaü cihnità ràja÷àsanaiþ .
     abàndhavaü ÷ava¤caiva nirhareyuriti sthitiþ ..
     vadhyàü÷ca hanyuþ satataü yathà÷àstraü nçpàj¤ayà .
     vadhyavàsàüsi gçhõãyuþ ÷ayyà÷càbharaõàni ca ..>% (etairhatasya pa÷ormàüsa÷uddhimàha manuþ . 5 . 131 .
     %<÷vabhirhatasya yanmàüsaü ÷uci tanmanurabavãt .
     kravyàdbhi÷ca hatasyànyai÷càõóàlàdyai÷ca dasyubhiþ ..>%) krårakarmà . iti saükùiptasàre uõàdivçttiþ .. (striyàü ïãù . tantrokta÷aktivi÷eùaþ ..)

#<caõóàlakandaþ>#, puü, (caõóàlapriyaþ kandaþ .) kandavi÷eùaþ . tasya guõàþ . madhuratvam . kaphapittàsradoùaviùabhåtàdidoùanà÷itvam . rasàyanatva¤ca . tasya bhedàþ . ekapatraþ dvipatraþ tripatraþ catuùpatraþ pa¤capatraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<caõóàlavallakã>#, strã, (caõóàlavàdanãyà vallakã vãõà .) caõóàlabãõà . ityamaraþ . 2 . 10 . 32 .. asyàþ paryàyaþ . kaõóolabãõà÷abde draùñavyaþ ..

#<caõóàlikà>#, strã, (caõóàlaþ vàdakatvenàstyasyàþ . caõóàla + ñhan ñàp ca .) caõóàlavallakã . umà . (caõóaü pracaõóabhàvaü alatãti . ala + õvul kàpi ata itva¤ca .) auùadhãbhedaþ . iti medinãkarahemacandrau ..

#<caõóiþ>#, strã, (caói kope + in .) caõóã . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

@<[Page 2,418c]>@
#<caõóikà>#, strã, (caõóã + svàrthe kan ñàpi pårbahrasvaþ . caõói + kan và .) durgà . ityamaraþ . 1 . 1 . 39 .. (yathà, màrkaõóeye . 92 . 29 .
     %<ityuktvà sà bhagavatã caõóikà caõóavikramà ..>% iyameva amarakaõñake pãñha÷aktiråpeõa viràjate . yathà, devãbhàgavate . 7 . 30 . 73 .
     %<chagalaõóe pracaõóà tu caõóikà'marakaõñake ..>% gàyatrãråpà devã . yathà, devãbhàgate . 12 . 6 . 47 .
     %<cañulà caõóikà citrà citramàlyavibhåùità ..>%)

#<caõóilaþ>#, puü, (caõóate kopayukto bhavatãti . caói kope + ilac . caõóa + astyarthe ilac và .) rudraþ . nàpitaþ .. vàståkam . iti hemacandraþ ..

#<caõóilà>#, strã, (caõóila + striyàü ñàp .) nadãbhedaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<caõóã>#, strã, (caõói + %<bahvàdibhya÷caü .>% 4 . 1 . 45 . iti và ïãù .) durgà . (yathà, tithitattve durgotsavabodhanaprakaraõe .
     %<caõóãmàmantrayed vidvàn nàtra ùaùñhã puraskriyà ..>%) hiüsrà . kopanà . iti medinã . te . 12 . (yathà, raghuvaü÷e . 12 . 5 .
     %<sà kilà÷vàsità caõóã bhartrà tat saü÷rutau varau ..>%) asyà råpàntaràõi . caõóiþ caõóà caõóikà ityamarañãkàyàü bharataþ .. * .. màrkaõóeyapuràõoktadevãmàhàtmyam . tasya pàñhakramo yathà --
     %<argalaü kãlaka¤càdau pañhitvà kavacaü pañhet .
     japet sapta÷atãü pa÷càt krama eùa ÷ivoditaþ ..
     argalaü duritaü hanti kãlakaü phaladaü tathà .
     kavacaü rakùayennityaü caõóikà tritayaü tathà ..>% iti tantram .. api ca .
     %<nàràyaõaü namaskçtya nara¤caiva narottamam .
     devãü sarasvatãü vyàsaü tato jayamudãrayet ..
     àdau ca praõavaü japtvà stotraü và saühitàü pañhet .
     ante ca praõavaü dadyàdityuvàcàdipåruùaþ ..
     sarvatra pàñhe vij¤eyo hyanyathà viphalaü bhavet .
     ÷uddhenànanyacittena pañhitavyaü prayatnataþ ..
     na kàryàsaktamanasà kàryaü stotrasya vàcanam .
     àdhàre sthàpayitvà tu pustakaü vàcayet sudhãþ ..
     hastasaüsthàpanàdeva yasmàdalpaphalaü labhet .
     svaya¤ca likhitaü yattu kçtinà likhitaü na yat ..
     abràhmaõena likhitaü taccàpi viphalaü bhavet .
     çùicchandàdikaü nyasya pañhet stotraü vicakùaõaþ ..
     stotre na dç÷yate yatra praõavanyàsamàcaret .
     saïkalpite stotrapàñhe saükhyàü kçtvà pañhet sudhãþ ..
     adhyàyaü pràpya viramenna tu madhye kadàcana .
     kçte viràme madhye tu adhyàyàdiü pañhannaraþ ..
     bràhmaõaü vàcakaü vidyànnànyavarõajamàdaràt .
     ÷rutvànyavarõajàdràjan ! vàcakànnarakaü vrajet ..
     devàrcàmagrataþ kçtvà bràhmaõànàü vi÷eùataþ .
     granthi¤ca ÷ithilaü kuryàdvàcakaþ kurunandana ! ..
     punarbadhnãta tat såtraü na muktvà dhàrayet kvacit .
     vispaùñamadrutaü ÷àntaü spaùñàkùarapadantathà ..
     kalasvarasamàyuktaü rasabhàvasamanvitam .
     budhyamànaþ sadarthaü vai granthàrthaü kçtsna÷o nçpa ! ..
     bràhmaõàdiùu sarveùu granthàrtha¤càrpayennçpa ! .
     ya evaü vàcayedbrahman ! sa vipro vyàsa ucyate ..
     saptasvarasamàyuktaü kàle kàle vi÷àmpate .
     pradar÷ayan rasàn sarvàn vàcayedvàcako nçpa ! ..>% tasya phalaü yathà --
     %<caõóãpàñhaphalaü devi ! ÷çõuùva gadato mama .
     ekàvçttyàdipàñhànàü yathàvat kathayàmi te ..
     saïkalpya pårbaü sampåjya nyasyàïgeùu manån sakçt .
     pàñhàdbalipradànàddhi siddhimàpnoti mànavaþ ..
     upasargasya ÷àntyarthaü triràvçttaü pañhennaraþ .
     grahopa÷àntyai kartavyaü pa¤càvçttaü varànane ! ..
     mahàbhaye samutpanne saptàvçttaü samunnayet .
     navàvçttyà bhavecchàntirvàjapeyaphalaü labhet ..
     ràjava÷yàya bhåtyai ca rudràvçttamudãrayet .
     arkàvçttyà kàmyasiddhirvairahàni÷ca jàyate ..
     manvàvçttyà ripurva÷yastathà strãva÷yatàmiyàt .
     saukhyaü pa¤cada÷àvçttyà ÷riyamàpnoti mànavaþ ..
     kalàvçttyà puttrapauttradhanadhànyàgamaü viduþ .
     ràj¤àü bhãtivimokùàya vairasyoccàñanàya ca ..
     kuryàt saptada÷àvçttaü tathàùñàda÷akaü priye ! .
     mahàvraõavimokùàya triü÷àvçttiü pañhet sudhãþ ..
     pa¤caviü÷àvartanàttu bhavedbandhavimokùaõam .
     saïkañe samanupràpte du÷cikitsàmaye tathà ..
     jàtidhvaüse kulocchede àyuùo nà÷a àgate .
     vairivçddhau vyàdhivçddhau dhananà÷e tathà kùaye .
     tathaiva trividhotpàte tathà caivàtipàtake .
     kuryàdyatnàt ÷atàvçttiü tataþ sampadyate ÷ubham ..
     ÷riyovçddhiþ ÷atàvçttàdràjyavçddhistathàpare .
     manasà cintitaü devi ! siddhedaùñottaràcchatàt ..
     ÷atà÷vamedhayaj¤ànàü phalamàpnoti suvrate ! .
     sahasràvartanàllakùmãràvçõoti svayaü sthirà ..
     bhuktvà manorathàn kàmàn naro mokùamavàpnuyàt .
     yathà÷vamedhaþ kraturàñ devànà¤ca yathà hariþ ..
     stavànàmapi sarùveùàü tathà sapta÷atãstavaþ ..
     athavà bahunoktena kimetena varànane ! .
     caõóyàþ ÷atàvçttapàñhàt sarvàþ sidhyanti siddhayaþ ..>% iti tithyàditattvam .. * .. atha prathamacaritasya brahmarùirmahàkàlã devatà gàyattrã chando nandà ÷aktã raktadantikà bãjabhagnistatvam . tatra mahàkàlyà dhyànaü yathà --
     %<da÷avaktrà da÷abhujà da÷apàdà¤janaprabhà .
     vi÷àlayà ràjamànà triü÷allocanamàlayà ..
     sphuradda÷anadaüùñràbhà bhãmaråpà bhayaïkarã .
     svaóga÷ålagadàbàõatomara¤ca bhuùuõóibhçt ..
     parighaü kàrmukaü ÷ãrùaü ni÷cyotadrudhiraü dadhau .
     madhukaiñabhayoryuddhe dhyeyà sà tàmasã ÷ivà ..>% madhyamacaritasya viùõurç ùirmahàlakùmãrdevatà anuùñhup chandaþ ÷àkambharã ÷aktirdurgàbãjaü såryastatvam . tatra mahàlakùmyà dhyànaü yathà --
     %<÷vetànanà nãlabhujà su÷vetastanamaõóalà .
     raktamadhyà raktadehà sthålajaïghorutàlukà ..
     citrànulepanà kàntà sarvasaubhàgya÷àlinã .
     aùñàda÷abhujà påjyà sà sahasrabhujà raõe ..
     àyudhànyatra rakùanti dakùiõàdhaþkarakramàt .
     akùamàlà¤ca muùalaü bàõàsikuli÷aü gadàm ..
     cakraü tri÷ålaü para÷uü ÷aïkhaghaõñe ca pà÷akam .
     ÷aktidaõóaü carma càpaü pànapàtraü kamaõóalum ..
     alaïkçtabhujà etairàyudhaiþ parame÷varã .
     smartavyà stutikàlàdau mahiùàsuramardinã ..
     ityeùà ràjasã mårtiþ sarvadevamayã matà .
     yàü dhyàtvà mànavo nityaü labhetepsitamàtsanaþ ..>%
     uttaracaritasya rudra çùiþ sarasvatã devatà uùõik chando bhãmà ÷aktirbhràmarã bãjaü vàyustatvam . tatra sarasvatyà dhyànaü yathà --
     %<gaurãdehasamutpannà yà satvaikaguõà÷rayà .
     sàkùàt sarasvatã proktà ÷umbhàsuranisådanã ..
     dadhau càùñabhujà bàõaü muùalaü ÷ålacakrakam .
     ÷aïkhaghaõñàhala¤caiva kàrmuka¤ca tathà param ..
     dhyeyà sàstutikàlàdau vaghe ÷umbhani÷umbhayoþ ..>% iti kàtyàyanãtantram .. (chandovi÷eùaþ . tallakùaõaü yathà, chandoma¤jaryàm .
     %<nayugalasayugalagairiti caõóã ..>%)

#<caõóãkusumaþ>#, puü, (caõóãprãtijanakaü kasumaü yasya .) raktakaravãravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (vivçtirasya karavãra÷abde boddhavyàþ ..)

#<caõóuþ>#, puü, (caói + bàhulakàt uþ .) unduruþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<cata>#, e ¤a yàce . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-ubhaüdvikaü-señ .) e, acatãt . ¤a, catati catate . iti durgàdàsaþ ..

#<catuþ>#, [r] vya, caturvàram . iti vyàkaraõam ..

#<catuþpatrã>#, strã, (catvàri catvàri patràõyasyàþ .) kùudrapàùàõabhedã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<catuþparõã>#, strã, (catvàri catvàri parõàni yasyàþ .) kùudràmlikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<catuþphalà>#, strã, (catvàri palàni yasyàü yasyà và .) nàgabalà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<catuþpuõóraþ>#, puü, (catvàri puõóràõãva yatra .) bhiõóàvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<catuþ÷àlaü>#, klã strã, (catasçõàü ÷àlànàü samàhàraþ .) parasparàbhimukhagçhacatuùñayam . cakmilanavàóã iti bhàùà .. ityamaraþ . 2 . 2 . 6 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 145 . 8 .
     %<tatra gatvà catuþ÷àlaü gçhaü paramasaüvçtam ..>%)

#<catuþ÷àlakaü>#, klã, (catuþ÷àla + svàrthe kan .) catuþ÷àlam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<catuþùaùñiþ>#, strã, (caturadhikà ùaùñiþ .) caturadhikaùaùñisaükhyà . cauùaññi iti bhàùà .. kalànàmnã upavidyà . (yañuktaü råpagosvàmikçtabhagavanmàhàtmye .
     %<catuþùaùñikalànàntu vidyànàü pàradç÷vanaþ .
     çte kçùõàdbhagavataþ kaþ kùamo dehavànnaraþ ..>%) çgvedaþ . iti medinã . ñe . 63 ..

#<caturaþ>#, tri, (catyate yàcyate iti . cata + %<mandivà÷imathicaticaïkyaïkibhya urac .>% uõàü . 1 . 38 . ityurac .) kàryakùamaþ . niràlasyaþ . tatparyàyaþ . dakùaþ 2 pesalaþ 3 pañuþ 4 såtthànam 5 uùõaþ 6 . ityamaraþ . 2 . 10 . 19 . pe÷alaþ 7 peùalaþ 8 iti taññãkà .. nipuõaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, devãbhàgavate . 1 17 . 44 .
     %<caturonaiva muhyeta mårkhaþ sarvatra muhyati ..>%) tasya lakùaõaü yathà . vàkceùñàvyaïgyasamàgamaþ . tatra vacanavyaïgyasamàgamo yathà, rasama¤jaryàm .
     %<tamojañàle haridantaràle kàle ni÷àyàstava nirgatàyàþ .
     tañe nadãnàü nikañe vanànàü ghañeta ÷àtodarikaþ sahàyaþ ..>% ceùñàvyaïgyasamàgamo yathà --
     %<kànte kanakajambãraü kare kamapi kurvati ! agàralikhite bhànau bindumindumukhã dadau ..>% (upabhogakùamaþ . yathà, raghuþ . 9 . 47 .
     %<tyajata mànamalaü vata vigrahaiþ na punaraiti gataü caturaü vayaþ ..>% %<caturaü upabhogakùamam .>% iti taññãkàyàümallinàthaþ ..) netragocaraþ . iti hemacandraþ ..

#<caturaþ>#, puü, (cata + urac .) cakragaõóuþ . hasti÷àlà . iti hemacandraþ ..

#<caturakramaþ>#, puü, (caturaþ càturyànvitaþ kramaþ praõàlã yatra .) saptadhàråpakàntargataråpakabhedaþ . yathà --
     %<drutadvandvaü plutadbandvaü tathà prànte gurubhavet .
     dvàviü÷atyakùarairyuktaþ ÷çïgàre caturakramaþ ..>% iti saïgãtadàmodaraþ ..

#<caturaïgaü>#, klã, (catvàri aïgàni yasya .) hastya÷varathapadàtiråpaü sainyam . yathà, ràmàyaõe .
     %<caturaïgaü hyapi balaü sumahat prasahemahi .>% akùakrãóàvi÷eùaþ . cauraükhelà iti bhàùà .. yathà -- yudhiùñhira uvàca .
     %<aùñakoùñhyà¤ca yà krãóà tàü me bråhi tapodhana ! .
     prakarùeõaiva me nàtha catåràjã yato bhavet ..
     vyàsa uvàca .
     aùño koùñhàn samàlikhya pradakùiõakrameõa tu .
     aruõaü pårbataþ kçtvà dakùiõe haritaü balam ..
     pàrtha ! pa÷cimataþ pãtamuttare ÷yàmalaü balam .
     ràj¤o vàme gajaü kuryàt tasmàda÷vaü tatastarim ..
     kuryàt kaunteya ! purato yuddhe patticatuùñayam .
     koõe naukà dvitãye'÷vastçtãye tu gajo vaset ..
     turãye ca vasedràjà vañikàþ purataþ sthitàþ ..
     pa¤cakena vañã ràjà catuùkeõaiva ku¤jaraþ ..
     trikeõa tu calatya÷vaþ pàrtha ! naukàdvayena tu ..
     koùñhamekaü vilaïghyàtha sarvato yàti bhåpatiþ .
     agra eva vañã yàti balaü hantyagrakoõagam .
     yatheùñaü ku¤jaro yàti caturdakùu mahãpate ! ..
     tiryak turaïgamo yàti laïghayitvà trikoùñhakam .
     koõakoùñhadvayaü laïghya vrajennaukà yudhiùñhira ! ..
     siühàsanaü catåràjã nçpàkçùñantu ùañpadam .
     kàkakàùñhaü bçhannaukà naukàkçùñaprakàrakam ..
     ghàtàghàte vañã naukà balaü hanti yudhiùñhira ! .
     ràjà gajo haya÷càpi tyaktvà ghàtaü nihanti ca ..
     atyantaü svabalaü rakùet svaràjà balamuttamam .
     alpasyàrakùayà pàrthaü ! hantavyaü balamuttam ..
     naukàyà÷catvàri padàni a÷vasyàùñau padàni ityàdhikyama÷vasya ..
     mataïgajasya garveõa ràjà krãóati nirbharam .
     tasmàt sarvabalaü dattvàrakùa kaunteya ! ku¤jaram ..
     siühàsanaü catåràjã yadavasthànato bhavet .
     sarvasainyairgajairvàpi rakùitavyo mahãpatiþ ..
     anyadràjapadaü ràjà yadàkrànto yudhiùñhira ! .
     tadà siühàsanaü tasya bhaõyate nçpasattam ! ..
     ràjà ca nçpatiü hatvà kuryàt siühàsanaü yadà .
     dviguõaü vàhayet paõyamanyathaikaguõaü bhavet ..
     dviguõaü paõyaü dàtavyatvena pràpayet ..
     mitrasiühàsanaü pàrtha yadàrohati bhåpatiþ .
     tadà siühàsanaü nàma sarvaü nayati tadbalam ..
     yadà siühàsanaü kartuü ràjà ùaùñhapadà÷ritaþ .
     tadà ghàte'pi hantavyo balenàpi surakùitaþ ..
     vidyamàne nçpe yatra svakãye ca nçpatrayam .
     pràpnoti ca tadà tasya catåràjã yadà bhavet ..
     nçpeõaiva nçpaü hatvà catåràjã yadà bhavet .
     dviguõaü vàhayet paõyamanyathaikaguõaü bhavet ..
     svapadasthaü yadà ràjà ràjànaü hanti pàrthiva .
     caturaïge tadà bhåpa ! vàhayecca caturguõam ..
     yadà siühàsane kàle catåràjã samutthità .
     catåràjã bhavatyeva na tu siühàsanaü nçpa ! ..
     atredaü bãjaü ubhayathà jaye'pi parasiühàsanàdhikàràt pararàjavadhe ÷auryàdhikyaniùkaõñakatvadar÷anàt . krãóàyàmapi tathà kalpyate .. * ..
     ràjadvayaü yadà haste àtmano ràj¤i saüsthite .
     pareõa saühçta÷caiko balenàpyapahàryate ..
     ràjadvayaü yadà haste na syàdanyakare paraþ .
     tadà ràjà hi ràjànaü ghàte'pi taü haniùyati ..
     nçpàkçùñe yadà ràjà gamiùyati yudhiùñhira ! .
     ghàtàghàte'pi hantavyo ràjà tatra na rakùakaþ ..
     koõaü ràjapadaü tyaktvà vañikàntaü yadà vrajet .
     vañã nayet padaü nàma tadà koùñabalaü ca ùañ ..
     yadi tasya bhavet pàrtha ! catåràjã ca ùañpadam .
     tadàpi ca catåràjã bhavatyeva na saü÷ayaþ ..
     padàteþ ùañpade viddhe ràj¤à và hastinà tathà .
     ùañpadaü na bhavettasya ava÷yaü ÷çõu pàrthiva ..
     maptame koùñhake yà syàdbañikà da÷akena vai .
     tadànyonya¤ca hantavyaü sukhàya durbalaü balam ..
     trivañãkasya kaunteya ! puruùasya kadàcana .
     ùañapadaü na bhavatyeva iti gotamabhàùitam ..
     naukaikà vañikà yasya vidyate khelane yadi .
     gàóhàvañãti vikhyàtà padaü tasya na duùyati ..
     gàóhàghàtyàpadaü ràjapadaü koõapada¤ca tat .
     haste raïge balaü nàsti kàkakàùñhaü tadà bhavet ..
     vadanti ràkùasàþ sarve tasya na sto jayàjayau .
     pràrthite pa¤came ràj¤i mçtavañyà¤ca ùañpade ..
     a÷aucaü syàttadà ràjan ! calitvà càlitaü padam .
     dbiràvçttyà gatau tasmàddhanyàt parabalaü jayã ..
     siühàsanaü bhavatyeva kàkakàùñhaü na bhaõyate ..
     upaviùña¤ca yat sthànaü tasyoparicatuùñaye .
     naukàcatuùñayaü yatra kriyate yasya naukayà ..
     naukàcatuùñayaü tatra bçhannauketi bhaõyate .
     na kuryàdekadà ràjan ! gajasyàbhimukhaü gajam ..
     yadi kurvãta dharmaj¤a ! pàpagrasto bhaviùyati .
     sthànàbhàve yadà pàrtha ! hastinaü hastisammukham ..
     kariùyati tadà ràjanniti gotamabhàùitam .
     pràpte gajadvaye ràjan ! hantavyo vàmato gajaþ ..>% iti tithyàditattve caturaïgakrãóanam ..

#<caturaïgà>#, strã, (catvàri aïgàni yasyàþ .) ghoñikàvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<caturaïgiõã>#, strã, (catvàri aïgàni hastya÷varathapadàtayaþ santyasyàmiti . caturaïga + iniþ .) caturaïgasenà . iti ràmàyaõam .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 73 . 20 .
     %<preùayiùye tavàrthàya vàhinãü caturaïgiõãm ..>%)

#<caturaïgulaþ>#, puü, (catasraþ aïgulayaþ parimàõamasya . samàse ac .) àragbadhavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 23 .. (yathà, su÷rute såtrasthàne 44 adhyàye .
     %<virecanàni sarvàõi vi÷eùàccaturaïgulàt ..>%) caturaïguliparimite tri .. (yathà, ÷atapathabràhmaõe . 10 . 2 . 2 . 1 .
     %<sa caturaïgulamevobhayato'ntata upagåhati ..>%)

#<caturamlaü>#, klã, (caturõàü amlànàü samàhàraþ .) caturvidhàmladravyam . yathà, bhàvaprakà÷e .
     %<amlavetasavçkùàmlabçhajjambãranimbukaiþ .
     caturamlaü hi pa¤càmlaü bãjapårayutairbhavet ..>%

#<catura÷raþ>#, tri, (catasro'÷rayo'sya . %<supràtasu÷vasudiveti .>% 5 . 4 . 120 . iti acpratyayena nipàtitaþ .) catuùkoõaþ . yathà --
     %<catura÷raü trikoõaü và vartulaü càrdhacandrakam .
     kartavyamànupårbeõa bràhmaõàdiùu maõóalam ..>% ityàhrikatattve baudhàyanaþ .. lagnàccaturthàùñamalagnam . iti dãpikà ..

#<caturànanaþ>#, puü, (catvàri ànanàni mukhàni yasya .) brahmà . ityamaraþ . 1 . 1 . 16 .. tasya caturànanatve kàraõaü yathà --
     %<tasyàü sa càmbhoruhakarõikàyàmavasthito lokamapa÷yamànaþ .
     parikraman vyomni nivçttanetraatvàri lebhe'nudi÷aü mukhàni ..>% iti ÷rãbhàgavate . 3 . 8 . 16 .. (yathà --
     %<itaratàpa÷atàni yathecchayà vitara tàni sahe caturànana ! .
     arasike tu rahasyanivedanaü ÷irasi mà likha mà likha mà likha ..>% ityudbhañaþ ..)

#<caturåùaõaü>#, klã, (caturõàü åùaõànàü samàhàraþ .) pippalãmålasahitaü trikañu . yathà, bhàvaprakà÷e .
     %<tryuùaõaü sakaõàmålaü kathitaü caturåùaõam .
     vyoùasyaiva guõàþ proktà adhikà÷caturåùaõe ..>%

#<caturgatiþ>#, puü, (caturbhirgatirasya .) kacchapaþ . iti hemacandraþ . 4 . 419 .. (caturõàü à÷ramàõàü varõànàü bràhmaõàdãnàü yathoktakàriõàü gatirà÷rayaþ . viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 95 .
     %<caturmårti÷caturbàhu÷caturvyåha÷caturgatiþ ..>%)

#<caturthaþ>#, tri, caturõàü påraõaþ . (%<tasya påraõeóañ .>% 5 . 2 . 48 . iti óañ . tataþ %<ùañkatipayacaturàü thuk .>% 5 . 2 . 51 . iti thuk .) caturthasaükhyàpåraõaþ . iti mugdhabodham .. cauñà ityàdi bhàùà ..

#<caturthàü÷aþ>#, puü, (caturthaþ aü÷aþ .) caturbhàgaikabhàgaþ . tatparyàyaþ . turãyaþ 2 pàdaþ 3 . iti ràjanirghaõñaþ .. (caturthaþ aü÷o yasya . caturthàü÷asvàmini tri . yathà, manuþ . 8 . 210 .
     %<tçtãyinastçtãyàü÷à÷caturthàü÷à÷ca pàdinaþ ..>%)

#<caturthikà>#, strã, palaparimàõam . iti vaidyakaparibhàùà ..

#<caturthã>#, strã, (caturõàü påraõã . %<tasya påraõe óañ .>% 5 . 2 . 48 . iti óañ . tataþ %<ùañ katipayacaturàü thuk .>% 5 . 2 . 41 . iti thuk . tataùñittvàt ïãp .) tithivi÷eùaþ . sà tu candrasya caturthakalàkriyàråpà . iti smçtiþ .. (caturthã tu pa¤camãyutà gràhyà . %<yugmàgnikçtabhåtàni .>% iti yugmavacanàt tathà --
     %<ekàda÷yaùñamã ùaùñhã amàvàsyà caturthikà .
     upoùyàþ parasaüyuktàþ paràþ pårbeõa saüyutàþ ..>% ityagnipuràõavacanàcca .. bhaviùye --
     %<amà vai somavàreõa ravivàreõa saptamã .
     caturthã bhaumavàreõa akùayàdapi càkùayà ..>% yattu --
     %<caturthãsaüyutà kàryà tçtãyà ca caturthikà .
     tçtãyayà yutà naiva pa¤camyà kàrayet kvacit ..>% iti brahmavaivartavacanaü pa¤camãyutàniùedhakaü tadvinàyakavrataparamiti gurucaraõàþ tçtãyàyutà niùedhakatve kvacidityanupapatteþ sarvatraiva pa¤camãyutàyà grahaõàt . sàrasvatyàdipradoùamàha .
     %<trayoda÷yà÷caturthyà÷ca saptamyà dbàda÷ãtitheþ .
     pradoùe'dhyayanaü dhãmàn na kurvãta yathàkramam .
     sàrasvato gàõapataþ saura÷ca vaiùõavastathà ..>% pradoùa÷abdo'tra prathamaprahara iti hemàdriþ . ràtripara iti nirõayàmçtakçd bhojadevaþ ..
     %<÷uklapakùe caturthyàntu siühe candrasya dar÷anam .
     mithyàbhi÷àpaü kurute na pa÷yettatra taü tataþ ..>% caturthyàü dar÷ananiùedhàt tatroditasya candrasya pa¤camyàü dar÷ane tu na doùaþ . ataþ --
     %<pa¤cànanagate bhànau pakùayorubhayorapi .
     caturthyàmudita÷candro nekùitavyaþ kadàcana ..>% daivàt pramàdàdvà dar÷ane tu .
     %<siühaþ prasenamavadhãt siüho jàmbavatà hataþ .
     sukumàraka ! mà rodãstava hyeùa syamantakaþ ..>% anena mantreõàbhimantritaü jalaü peyaü àcàràt syamantakopàkhyàna¤ca ÷rotavyam . màghamàsasya ÷uklacaturthyàü gaurã påjanãyà . yathà, bhaviùyottare màgha÷uklapakùamadhikçtya --
     %<caturthã varadà nàma tasyàü gaurã supåjità .
     saubhàgyamatalaü kuryàtpa¤camyàü ÷rãrapi ÷riyam ..>% iti tithyàditattvam ..) tatra jàtasya phalaü yathà, koùñhãpradãpe .
     %<svaputtramitrapramadàpramodã ghçtàbhilàùã kçpayà sametaþ .
     vivàda÷ãlo vijayã vivàde bhaveccaturthãprabhavaþ kañhoraþ ..>%

#<caturdantaþ>#, pu, (catvàro dantà yasya .) airàvatahastã . iti hemacandraþ . 2 . 91 .. (svanàmakhyàtaþ pa¤catantroktagajavi÷eùaþ . yathà, pa¤catantre . 3 . 80 . %<kasmiü÷cidvanodde÷e caturdanto nàma mahàgajo yåthàdhipaþ prativasati sma ..>%)

#<caturda÷a>#, [n] tri, caturadhikà da÷a . caudda iti bhàùà . iti jyotiùam .. (yathà, naiùadhe . 1 . 4 .
     %<adhãtibodhàcaraõapracàraõairda÷à÷catasraþ praõayannupàdhibhiþ .
     caturda÷atvaü kçtavàn kutaþ svayaü na vedmi vidyàsu caturda÷asvayam ..>% caturda÷ànàü påraõaþ . %<tasya påraõe óañ .>% 5 . 2 . 48 . iti óañ .) påraõàrthe akàrànto'yaü ÷abdaþ .. (yathà, heþ ràmàyaõe . 2 . 112 . 25 .
     %<caturda÷e hi sampårõe varùe'hani raghåttama ! .
     nadrakùyàmi yadi tvàntu pravekùyàmi hutà÷anam ..>%) tadvàcakàni . vidyà 1 yamaþ 2 manuþ 3 indraþ 4 bhuvanam 5 dhruvatàrakam 6 . iti kavikalpalatà ..

#<caturda÷ã>#, strã, (caturda÷a + ñittvàt ïãp .) tithivi÷eùaþ . sà tu candrasya caturda÷akalàkriyàråpà . tatparyàyaþ . bhåtà 2 . iti tithyàditattvam .. (sà ca ÷uklà pårõimàyutà gràhyà yugmàt kçùõà pårbayutà .
     %<kçùõapakùe'ùñamã caiva kçùõapakùe caturda÷ã .
     pårbaviddhaiva kartavyà paraviddhà na kutracit .
     upavàsàdikàryeùu eùa dharmaþ sanàtanaþ ..>% iti nigamavacanàt aparàhõavyàpitve tu ÷uklacaturda÷yapi pårbaviddhà gràhyà
     %<caturda÷ã tu kartavyà trayoda÷yà yutà vibho ! .
     mama bhaktairmahàbàho ! bhavedyà càparàhõikã .
     dar÷aviddhà na kartavyà ràkàviddhà tathà mune ..>% iti skandapuràõàt mama bhaktairiti ã÷varokteþ ÷ivavrataviùayam . trayoda÷yàü divàtanamuhårtacaturda÷yalàbhe tu padmapuràõam .
     %<ekàda÷yaùñamã ùaùñhã ubhe pakùe caturda÷ã .
     amàvàsyà tçtãyà ca upoùyàþ syuþ parànvitàþ ..>% etadviùaya eva .
     %<÷ivà ghorà tathà pretàsàvitrã ca caturda÷ã .
     kuhåyuktaiva kartavyà kuhvàmeva hi pàraõam ..>% iti vacanam . iti ca tithyàditattvam ..) tatra jàtasya phalaü yathà, koùñhãpradãpe .
     %<viruddha÷ãlaþ puruùaþ saroùa÷cauraþ kañhoraþ parava¤caka÷ca .
     parànnabhoktà paradàracitta÷caturda÷ã cet jananasya kàle ..>% màsavi÷eùe tatra karmàõi yathà . jyaiùñhakçùõacaturda÷yàü strãkartçkasàvitryàdidevatàpåjà svàmipåjà ca .. bhàdra÷uklacaturda÷yàü anantapåjà caturda÷apiùñakabhakùaõaü óorakabandhana¤ca .. kàrtikakçùõacaturda÷yàü caturda÷a÷àkabhakùaõaü caturda÷adãpadànaü yamatarpaõa¤ca .. agrahàyaõa÷uklacaturda÷yàü gaurãpåjà pàùàõàkàrapiùñakabhakùaõa¤ca .. màghakçùõapakùe rañantyàkhyacaturda÷yàü kàlãpåjàruõodaye snàna¤ca .. phàlgunakçùõapakùe ÷ivaràtryàkhyacaturda÷yàmupavàsaþ ÷ivapåjà ca .. caitra÷uklapakùe madanacaturda÷yàü madanavçkùapallavena kàmadevapåjà . iti smçtiþ ..

#<caturdolaü>#, klã, puü, (caturbhirvàhakairdolyate utkùipya nãyate uhyate iti yàvat . doli + karmaõi gha¤ . yadvà, caturbhidaõóairupalakùitaü dolaü dolàyamànayànavi÷eùaþ .) svanàmakhyàtayànavi÷eùaþ . yathà -- ràj¤o yaddvipadaü yànaü vi÷eùàkhyamalaü viduþ . caturbhiruhyate yattu caturdolaü taducyate .. bhojastu . caturbhirvàhakairdaõóaiþ ùaóbhiþ kumbhaiþ susaüsthitaiþ . stambhairaùñàbhiruditaü caturdolamanuttamam .. tadbhedà jayakalyàõavãrasiühà yathàkramam . caturvidhànàü bhåpànàü caturdolàþ prakà÷itàþ .. trihastasammitàyàmo dvihastapariõàhavàn . hastadvayonnataþ prokta÷caturdolo jayàkhyayà .. caturhastàyato yastu sàrdhaddhandvastadanyathà . caturdolaþ samàkhyàtaþ kalyàõastàvadunnataþ .. pa¤cahastàyato yastu trihastapariõàhavàn . tàvadevonnato vãra÷caturdola udàhçtaþ .. àyàmapariõàhàbhyàü caturhastamito hi yaþ . caturdolo hyayaü siühastadardhenonnataþ ÷ubhaþ .. sarvo'tha dvividhaþ proktaþ sacchadi÷càpi ni÷chadiþ . àdyaþ samaravarùàsu paraþ kelighanàtyaye .. sarveùàmeva kàùñhànàü daõóaþ syàdvajravàraõaþ . candanenaiva ghañanà sarveùàmupayujyate .. lolajaü sarvavastreùu kanakaü sarvadhàtuùu . kumbha÷ca padmakoùa÷ca giri÷ceti yathàkramam .. traide÷ànàü mahãndràõàü caturdoleùu vinyaset .. darpaõa¤càrdhacandra÷ca haüsaþ kekã ÷uko gajaþ . a÷vaþ siüha÷ca tasyàgre àdityàdida÷ottaràn .. maõiniyamastu daõóavat .. raktaþ ÷ukla÷ca pãta÷ca kçùõa÷citrastathàruõaþ . nãlaþ kapila ityuktaþ patàkànàntu saügrahaþ .. caturdolaþ sapatàkaþ ÷ubhayànamiti smçtaþ .. muktàstavakairda÷abhiryuktaþ syàdràjake÷ànàm . càmaradaõóairda÷abhirdigjayinàü caturdolaþ .. càsapakùasya puccha÷cet sarvopari parinyaset . yàtràsiddhirayaü nàmnà caturdolo mahãbhujàm .. stambhacchàdarahito ni÷chadirukta÷catardolaþ mànaü pårbavat .. sa punardvividhaþ proktaþ sadhvaja÷càthanirdhvajaþ . dhvajàn ùaóatra nyasyanti ùaóargavijayaiùiõaþ .. teùàü mànantu catvàraþ svàmihastaikasammitàþ . koõeùu pa÷càdagre ca hastadvayamitau dhvajau .. suvarõaü rajataü yugmaü trividhànàü mahãbhujàm . maõicàmarakumbhànàü khaógàdãnàü vini÷cayaþ .. caturdoladhvaje ràj¤àü vij¤eyo navadaõóavat . nirdhvaje ca caturdole mànamanyatamaü ÷çõu .. àyàmapariõàhàbhyàü caturhastamito hi yaþ . vijayo nàma vij¤àta÷caturdolo mahãbhujàm .. vijayo maïgalo bhavyo vitastyekaikavçddhitaþ . trividhànàü mahãndràõàü yànatrayamudàhçtam .. aùñàbhiruhyate yastu aùñadolamu÷anti ca . sopànadvitaya¤càtra vij¤eyaü ÷ilpinirmitam .. bhojastu . aùñàbhirvàhakairdaõóaiþ ùaóbhistu da÷abhirghañaiþ . stambhaistu da÷abhirj¤eyamaùñadolaü mahãbhujàm .. tadbhedà jayakalyàõavãrasiühà yathàkramam . caturvidhànàü bhåpànàmaùñadolàþ prakà÷itàþ .. ùaóbhirhastairmitàyàmaþ pariõàha÷caturbhujaþ . caturhastonnato ràj¤àmaùñadolaü jayaü viduþ .. àyàmapariõàhàbhyàü pa¤cahastamito hi yaþ . kalyàõàkhyo'ùñadolo'yaü caturhastamitonnatiþ .. saptahastàyataþ kàrye pravare pa¤cahastakaþ . pa¤cahastonnato vãra÷càùñadolo mahãbhujàm .. àyàmapariõàhàbhyàmaùñahastamito hi yaþ . siühanàmàùñadolo'yaü vij¤eyaþ ùaóbhujonnataþ .. sarvo'tha dvividhaþ proktaþ sacchadi÷càpi ni÷chadiþ . kàùñhavastraghañàdãnàü maõãnàü càmarasya ca .. caturdolavadunneyo niyamo'nyo'pi såribhiþ . pårbavanni÷chadermànaü dhvajamànamihocyate .. da÷adhvajàsteùu càùñau svàmihastadvayonnatàþ . pa÷càdagre dhvajau ràj¤a÷caturhastamitau matau .. maõicàmarapakùàõàü nirõayo niùpatàkavat . nirdhvaja÷càùñadolo yaþ ÷iviketi sa gadyate .. maõikumbhamukhàdãnàü niyamo navadaõóavat . ityaùñadolakathanam .. * ..
     evaü dbàda÷aùoóa÷aviü÷atidolàdikàþ kàryàþ . mànaü sàrdhadviguõaü sàrdhatriguõitaü yuktameteùàm .. viü÷atidolàt parato bhojamate sambhavedyànam . yànaü bahvanuyojyaü bahuguõametajjagàda vai vyàsaþ .. bhaviùyottare'pi . yaduktaü dvaipadaü yànaü tena mànena yo nçpaþ . svayànaü kurute divyaü sa ciraü sukhama÷nute .. svayogayuktayànastho bhogamàpnoti mànavaþ . parayaugikayànasthaþ kle÷amàpnoti puùkalam .. yo dambhàdathavàj¤ànàdyànaü prakurute'nyathà . tasyaitàni vina÷yanti àyurvidyà ya÷o dhanam .. pradhànaü yànamà÷ritya niyamo'yaü samà÷ritaþ . nàpradhàne nirõayo'sti talliïgantu manoj¤atà .. iti yuktikalpataruþ ..

#<caturdhà>#, vya, (catuþprakàramiti . %<dhàcprakàre .>% iti mugdhabodhasåtreõa dhàc .) catuþprakàram . càriprakàra iti bhàùà .. iti vyàkaraõam .. (yathà, bhàgavate . 3 . 26 . 14 .
     %<manobuddhiraïkàra÷cittamityantaràtmakam .
     caturdhà lakùyate bhedo vçttyà lakùaõaråpayà ..>%)

#<caturbãjaü>#, klã, (caturõàü bãjànàü samàhàraþ .) methikà candra÷åraü kàlàjàjã yavànikà etaccatuùñayaü militam . taccårõanityabhakùaõaguõaþ . pavanàmayàjãrõa÷ålàdhmànapàr÷va÷ålakañivyathànà÷itvam . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<caturbhadraü>#, klã, (catvàri bhadràõi yatra vçnde . yadvà, caturõàü dharmàrthakàmamokùasaüj¤akànàü bhadràõàü ÷reyasàü samàhàraþ .) sabaladharmàrthakàmamokùam . ityamaraþ . 2 . 7 . 58 .. anyånàdhika÷aktidharmàrthakàmamokùam . iti taññãkàsàrasundarã .. (tattanmaïgalamayaguõayukte tri . yathà, mahàbhàrate . 7 . 62 . 17 .
     %<sa cenmamàra sç¤jaya ! caturbhadratarastvayà .
     puttràt puõyatarastubhyaü mà puttramanutapyathàþ ..>%)

#<caturbhujaþ>#, puü, (catvàro bhujà yasya .) viùõuþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 20 .. (yathà, devãbhàgavate . 1 . 7 . 5 .
     %<viùõuü prabodhayàmyadya ÷eùe suptaü janàrdanam .
     caturbhujaü mahàvãryaü duþkhahà sa bhaviùyati ..>% vañikauùadhavi÷eùaþ . yathà --
     %<mçtasåtasya bhàgau dvau bhàgaikaü hemabhasmakam .
     ugakastårikà caiva haritàla¤ca tatsamam ..
     sarvaü khallatale piùñvà kanyàsvarasamarditam .
     eraõóapatrairàveùñya dhànyagarbhe dinatrayam ..
     maüsthàpya tata uddhçtya sarvarogeùu yojayet .
     etahamàyanavaraü triphalàmadhumadditam ..
     tadyathàgnibalaü khàdedbalãpalitanà÷anam .
     apasmàre jare kàse ÷oùe mandànale kùaye ..
     hastakampe ÷iràþkampe gàtrakampe vi÷eùataþ .
     vàtapittasamutthàü÷ca kaphajaü nà÷ayedudhruvam ..
     sarvaughadhiprayogairye vyàdhayo na nivrartitàþ .
     karmabhiþ pa÷vabhi÷caiva yojayedrasaràjataþ ..
     caturbhajo raso nàma mahe÷ena prakà÷itaþ .
     krameõa ÷ãlitaü hanti vçkùamindrà÷aniryathà ..>% iti caturbhujo rasaþ .. iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe unmàdàdhikàre .. striyàü gàyatrãråpà mahà÷aktiþ . yathà, devãbhàgavate . 12 . 6 . 47 .
     %<caturbhujà càrudantà càturã caritapradà ..>% caturbhujavi÷eùñe, tri . yathà, devãbhàgate . 1 . 15 . 56 .
     %<tadà ÷àntà bhagavatã pràduràsa caturbhujà .
     ÷aïkhacakragadàpadmavaràyudhadharà ÷ivà ..>%)

#<caturmukhaþ>#, puü, (catvàri mukhàni asya . yadvà catvàro vedà÷catvàri mukhànãvàsya .) brahmà . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, radhuþ . 10 . 22 .
     %<caturvargaphalaü j¤ànaü kàlàvasthà÷caturyugàþ .
     caturvarõamayo lokastvattaþ sarvaü caturmukhàt ..>% %<sarvaü caturmukhàt caturmukharåpiõastvattaþ jàtamiti ÷eùaþ .>% iti taññãkàyàü mallinàthaþ .. ÷ivaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 76 .
     %<caturmukho mahàliïga÷càruliïgastathaiva ca ..>%) auùadhavi÷eùaþ . yathà --
     %<rasagandhakalauhàbhraü samaü såtàïghri hema ca .
     sarvaü khallatale kùiptvà kanyàrasavimarditam ..
     eraõóapatrairàveùñya dhànyarà÷au dinatrayam .
     saüsthàpya tata uddhutya sarvarogeùu yojayet ..
     etadrasàyanavaraü triphalàmadhusaüyutam .
     tadyathàgnibalaü khàdet balãpalitanà÷anam ..
     kùayamekàda÷avidhaü kàsaü pa¤cavidhantathà .
     kuùñhamaùñàda÷avidhaü pàõóurogàn pramehakàn ..
     ÷ålaü ÷vàsa¤ca hikkà¤ca mandàgniü càmlapittakam .
     vraõàn sarvànàóhyavàtaü visarpaü vidradhintathà ..
     apasmàragrahonmàdàn sarvàr÷àüsi tvagàmayàn .
     krameõa sevitaü hanti vçkùamindrà÷aniryathà ..
     pauùñikaü balyamàyuùyaü puttraprasavakàraõam .
     caturmukheõa devena kçùõàtreyeõa såcitam ..>% iti prayogàmçte caturmukharasaþ .. (auùadhàntaraü yathà --
     %<mçtaü såtaü mçtaü svarõaü dvàbhyàü tulyà manaþ ÷ilà .
     vimardita¤ca tailena càtasãsambhavena ca ..
     tadgola vastrato baddhvà mrakùayellepayettataþ .
     atasãphalakalkena dolàyantre tryahaü pacet ..
     uddhçtya dhàrayedvaktre jihvàsyadantaroganut ..>% iti caturmukho rasaþ .. iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe mukharogàdhikàre ..)

#<caturyugaü>#, klã, caturõàü yugànàü samàhàraþ . iti vyàkaraõamamarañãkà ca .. (catvàri yugàni yatra iti vigrahe caturyugavi÷eùñe, tri . yathà, raghau . 10 . 22 .
     %<caturvargaphalaü j¤ànaü kàlàvasthà÷caturyugàþ ..>% %<catvàri yugàni kçtatretàdãni yàsu tàþ caturyugàþ kàlàvasthàþ kàlaparimàõam ..>% iti taññãkàyàü mallinàthaþ ..)

@<[Page 2,422c]>@
#<caturvaktraþ>#, puü, (catvàri vaktràõi asya vastutastu catvàro vedà eva vaktràõi mukhànãvàsya .) brahmà . iti halàyudhaþ ..

#<caturvargaþ>#, puü, (caturõàü dharmàrthakàmamokùàõàü vargaþ samåhaþ .) dharmàrthakàmamokùam . ityamaraþ . 2 . 7 . 58 .. (yathà, raghau . 10 . 22 .
     %<caturvargaphalaü j¤ànaü kàlàvasthà÷caturyugàþ ..>%)

#<caturvidyaþ>#, puü, (catasro vidyà asminniti . yadvà . 7 . 3 . 31 . ityasya såtrasya vàrtikoktaü yathà, %<caturvedasyobhayapadavçddhi÷ca . caturo vedànadhãte caturvedaþ sa eva càturvaidyaþ . caturvidyasyeti pàñhàntaram . caturvidya eva càturvaidyaþ .>%) caturvedavettà . asya råpàntaràõi . caturvedaþ . càturvaidyaþ . càturvaidaþ . iti vyàkaraõam ..

#<catulaþ>#, tri, (cata + ulac .) sthàpayità . iti saükùiptasàre uõàdivçttiþ ..

#<catuùkaü>#, klã, (catvàro'vayavà yasya và kan . catuùkaü caturavayavam . yathà, manuþ . 7 . 50 .
     %<pànamakùàþ striya÷caiva mçgayà ca yathàkramam .
     etat kaùñatamaü vidyàccatuùkaü kàmaje gaõe ..>% gçhavi÷eùaþ . yathà, kumàre . 568 .
     %<catuùkapuùpaprakaràvakãrõayoþ paro'pi ko nàma tavànumanyate ..>%) yaùñibhedaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (puüsi tu ràjavi÷eùaþ . yathà, ràjataraïgiõyàm . 8 . 2849 .
     %<atha pàüktãhariryo'bhåccatuùkaþ koùñakànujaþ ..>%)

#<catuùkã>#, strã, (catuùka + striyàü ïãp .) ma÷aharã . ma÷àri iti bhàùà .. puùkariõãbhedaþ . iti medinã . phe . 87 ..

#<catuùñayaü>#, klã, kendram . iti nãlakaõñhãyajàtakam .. (cataþsaükhyà . yathà, kumàre . 7 . 13 .
     %<tasmàt prade÷àcca vitànavantaü yuktaü maõistambhacatuùñayena ..>% catvàro'vayavà yasya . %<saükhyàyà avayave tayap .>% 5 . 2 . 42 . iti tayap . tato rephasya visarge satve ca kçte %<hrasvàttàdau taddhite .>% 8 . 3 . 101 . iti ùatvam .) caturavayave tri . iti mugdhabodham .. (yathà, manuþ . 8 . 130 .
     %<vadhenàpi yadà tvetànnigrahãtuü na ÷aknuyàt .
     tadaiùu sarvamapyetat prayu¤jãta catuùñayam ..>% yathàca, kumàre . 2 . 17 .
     %<pravçttiràsãcchabdànàü caritàrthà catuùñayã ..>%)

#<catuùpathaü>#, klã, (caturõàü pathàü samàhàraþ . %<taddhitàrtheti .>% 2 . 1 . 51 . iti samàsaþ . %<çkpårabdhåþpathàmànakùe .>% 5 . 4 . 74 . iti aþ . %<iddupadhasyeti .>% 8 . 3 . 41 . iti ùatvam . yadvà, catvàraþ panthàno yatra iti .) ekatra militapathacatuùñayam . caumàtà patha iti bhàùà .. tatparyàyaþ . ÷çïgàñakam 2 . ityamaraþ . 2 . 1 . 17 .. (yathà, manuþ . 4 . 39 .
     %<mçdaïgàn daivataü vipraü ghçtaü madhu catuùpatham .
     pradakùiõàni kurvãta praj¤àtàü÷ca vanaspatãn ..>%)

#<catuùpathaþ>#, puü, (catvàraþ panthàno brahmacaryàdaya à÷ramà yasya . %<çkpåriti .>% 5 . 4 . 74 . iti aþ .) bràhmaõaþ . iti medinã . the 27 ..

#<catuùpadaþ>#, puü, (catvàri padàni yasya .) pa÷uþ . (yathà, bçhatsaühitàyàm . 21 . 17 .
     %<tarava÷ca nirupasçùñàïkurà naracatuùpadà hçùñàþ ..>%) karaõavi÷eùaþ . iti medinã . de . 48 .. tatra jàtasya phalaü yathà, koùñhãpradãpe .
     %<catuùpadabhavo martyaþ sadàcàravivarjitaþ .
     svalpavittaþ kùãõadeha÷catuùpàdadhanànvitaþ ..>%
     %<meùavçùasiüharà÷ayaþ makarapårbàrdhaüdhanuþparàrdha¤ca .>% iti dãpikà .. (catuùpadavi÷iùñe . tri . yathà, mahàbhàrate . 1 . 90 . 11 .
     %<catuùpadaü dvipada¤càpi sarvamevaü bhåtà garbhabhåtà bhavanti ..>% vyàdhinivàraõopàyàþ . yathà --
     %<vaidyo vyàdhyupasçùñastu bheùajaü paricàrakaþ .
     ete pàdà÷cikitsàyàþ karmasàdhanahetavaþ ..
     guõavadbhistribhiþ pàdai÷caturtho guõavàn bhiùak .
     vyàdhimalpena kàlena mahàntamapi sàdhayet ..
     vaidyahãnàstrayaþ pàdà guõavanto'pyapàrthakàþ .
     udgàtçhotçbrahmàõo yathàdhvaryuü vinàdhvare ..
     vaidyastu guõavànekastàrayedàturàn sadà .
     plavaü pratitarairhãnaü karõadhàra ivàmbhasi ..
     tattvàdhigata÷àstràrtho dçùñakarmà svayaü kçtã .
     laghuhastaþ ÷uciþ ÷åraþ sajjopaskarabheùajaþ ..
     pratyutpannamatirdhãmàn vyavasàyã vi÷àradaþ .
     satyadharmaparo ya÷ca sa bhiùak pàda ucyate ..
     àyuùmàn sattvavàn sàdhyo dravyavànàtmavànapi .
     àstiko vaidyavàkyastho vyàdhitaþ pàda ucyate ..
     pra÷astade÷asambhåtaü pra÷aste'hani coddhçtam .
     yuktamàtraü manaskàntaü gandhavarõarasànvitam ..
     doùaghnamamlànikaramavikàri viparyaye .
     samãkùya dattaü kàle ca bheùajaü pàda ucyate ..
     snigdho'jugupsurbalavàn yukto vyàdhitarakùaõe .
     vaidyavàkyakçda÷ràntaþ pàdaþ paricaraþ smçtaþ ..>% iti su÷rute såtrasthàne 34 adhyàye ..)

#<catuùpadã>#, strã, (catvàraþ pàdà yasyàþ . %<saükhyàsupårbasya .>% 5 . 4 . 140 . iti antalope . %<pàdo'nyatarasyàm .>% 4 . 1 . 8 . iti ïãpi . %<pàdaþ pat .>% 6 . 4 . 130 . iti padàde÷aþ .) padyam . iti medinã . de . 48 .. caupadã iti bhàùà .. (yathà, chandoma¤jaryàm . 1 stavake .
     %<padyaü catuùpadã tacca vçttaü jàtiriti dvidhà ..>%)

#<catuùpàñã>#, strã, (catasraþ di÷aþ pàñayati bhinattãti . pàñi + aõ + striyàü ïãp .) nadã . iti ÷abdamàlà ..

@<[Page 2,423b]>@
#<catuùpàñhã>#, strã, caturõàü vedànàü pàñho yasyàü sà . chàtràdhyayanasthànam . caupàñhã iti bhàùà .. iti loke prasidbiþ ..

#<catuùpàõiþ>#, puü, (catvàraþ pàõayo hastà yasya .) viùõuþ . iti hàràvalã . 9 .. (caturhastavi÷iùñe, tri ..)

#<catussamaü>#, klã, (caturõàü candanàgurukastårãkuïkumànàü samaþ samabhàgo yatra . yadvà, caturbhi÷candanàdibhiþ samaü ekatra sahàvasthànaü yatra .) militacandanàgurukastårãkuïkumaråpam . iti hemacandraþ . 3 . 303 .. auùadhavi÷eùaþ . yathà, sukhabodhe .
     %<lavaïgaü saindhavaü pathyà yamànã ca catussamam .
     àma÷ålavibandhaghnaü pàcanaü bhedi ÷oùanut ..>% anyacca .
     %<jàtãphalaü trida÷apuùpasamanvita¤ca jãra¤ca ñaïgaõayutaü carakeõa coktam .
     cårõàni màkùikasitàsahitàni lãóhvà àmàtisàramakhilaü guru hanti ÷ålam ..>%

#<catustriü÷at>#, strã, caturadhikà triü÷at . cautri÷ iti bhàùà .. iti jyotiùam .. (yathà, çgvede . 1 . 162 . 18 .
     %<catustriü÷adbàjino devabandho rvaüktrãra÷vasya svadhitiþ sameti ..>%)

#<catustriü÷ajjàtaj¤aþ>#, puü, (catustriü÷ajjàtaü jànàtãti . j¤à + %<àto'nupasarga kaþ .>% 3 . 2 . 3 . iti kaþ .) buddhabhedaþ . iti hemacandraþ . 2 . 147 ..

#<catåràjã>#, strã, (caturbhiraïgaiþ ràjate dãpyate iti . ràj + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . iti aõ . striyàü ïãp .) caturaïgakrãóàvi÷eùaþ . iti tithyàditattvam ..

#<catvaraü>#, klã, (catyate svãkriyate iti . cata + %<ké gé ÷é vç catibhyaþ ùvarac .>% uõàü . 2 . 121 . iti ùvarac .) sthaõóilam . homàrthapariùkçtà bhåmiþ . aïganam . ityamaraþ . 2 . 7 . 8 .. uñhàna càtàla iti ca bhàùà .. (catasçõàü rathyànàü saïgamaþ . iti ÷abdàrthacintàmaõiþ .. yathà, mahàbhàrate . 3 . 15 . 20 .
     %<anurathyàsu sarvàsu catvareùu ca kaurava ! .
     balaü babhåva ràjentra ! prabhåtagajavàjimat ..>% nànàjanapadebhyaþ samàgatànàü vàsasthànam . mañha iti bhàùà .. yathà, kathàsaritsàgare . 6 . 41 .
     %<kçtvà tàü÷caõakàn piùñàn gçhautvà jalakumbhikàm .
     atiùñhaü catvare gatvà chàyàyàü nagaràdvahiþ ..>%)

#<catvàraþ>#, tri, (catur÷abdasya prathamàvibhakterbahuvacanena siddhestathàtvam .) catuþsaükhyà . càri iti bhàùà .. iti vyàkaraõam .. tadvàcakàni . vedaþ 1 brahmàsyam 2 varõaþ 3 samudraþ 4 haribàhuþ 5 svardantidantaþ 6 senàïgam 7 upàyaþ 8 yàmaþ 9 yugam 10 à÷ramam 11 vçttapàdaþ 12 . iti kavikalpalatà .. catuþsaükhyàvi÷iùñe tri . ityamaraþ ..

@<[Page 2,423c]>@
#<catvàriü÷at>#, strã, (catvàro da÷ataþ parimàõamasyàþ . %<païktiviü÷atãti .>% 5 . 1 . 59 . iti nipàtanàt sàdhuþ .) saükhyàvi÷eùaþ . iti jyotiùam .. calli÷a iti bhàùà .. (yathà, bhàgavate . 4 . 1 . 60 .
     %<tebhyo'gnayaþ samabhavan catvàriü÷acca pa¤ca ca ..>%)

#<catvàlaþ>#, puü, (catyate pràrthyate svãkriyate homàyeti . cata + %<sthàcatimçjeriti .>% vàla¤ na vçddhiþ .) homakuõóam . darbhaþ . iti bhedinã . le . 89 .. garbhaþ . iti vi÷vahemacandrau ..

#<cada>#, e ¤a yàce . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüubhaü-dvikaü-señ .) e, acadãt . ¤a, cadati cadate . iti durgàdàsaþ ..

#<cada>#, i hlàde . dãptau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüparaü-akaü-señ .) i, karmaõi candyate . hlàdo harùaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<cadiraþ>#, puü, (candati dãpyate sva÷arãràdinà iti . cadi + bàhulakàt kirac nipàtanàt nasya lopaþ .) hastã . candraþ . karparam . bhujagaþ . iti saükùiptasàre uõàdivçttiþ ..

#<cana>#, ÷abde . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüakaü-señ .) canati . iti durgàdàsaþ ..

#<cana>#, ma hiüse . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-señ .) ma, canayati . iti durgàdàsaþ ..

#<cana>#, vya asàkalyam . akàrt snyam . yathà . ki¤cana . ityamarabharatau .. (%<kimaþ ktyantàt citcanau .>% iti såtreõa .) pratyayo'yaü vibhaktyantakim÷abdàduttare bhavati . iti mugdhabodham ..

#<canca>#, u itau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-señ . udittvàt ktràveñ .) u, ca¤citvà caktvà . itirgatiþ . iti durgàdàsaþ ..

#<candaþ>#, puü, (candayati àhlàdayati yadvà candàta dãpyate iti . candi và canda + pacàdyac .) candraþ . iti bharatadhçta÷abdàrõavaþ ..

#<candakaþ>#, puü, (candayati àhlàdayati lokàniti . cadi hlàde + õic + õvulatçcau . 3 . 1 . 133 . iti õvul .) matsyavi÷eùaþ . càüdà iti bhàùà .. tasya guõaþ . rucibalakàritvam . anabhiùyanditva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. candrako'pi pàñhaþ .. (candraka÷abde'sya vivçtirvyàkhyeyà ..)

#<candanaþ>#, puü, klã, (ttandayati àhlàdayatãti . cadi àhlàde + õic + lyuþ .) svanàmakhyàtavçkùaþ . (yathà, goþ ràmàyaõe . 5 . 74 . 3 .
     %<candanàüstilakàü÷cåtàna÷okànsindhuvàrakàn ..>% tathà ca pa¤catantre . 1 . 42 .
     %<vinà malayamanyatra candanaü na prarohati ..>%) tatparyàyaþ . gandhasàraþ 2 malayajaþ 3 bhadra÷rãþ 4 . ityamaraþ . 2 . 6 . 131 .. ÷rãkhaõóam 5 mahàrham 6 ÷vetacandanam 7 go÷ãrùam 8 tilapaõam 9 maïgalyam 10 malayodbhavam 11 gandharàjam 12 sugandham 13 sarpàvàsam 14 ÷ãtalam 15 gandhàóhyam 16 bhogivallabham 17 pàvanam 18 ÷ãtagandhaþ 19 . iti ràjanirghaõñaþ .. tailaparõikaþ 20 candradyutiþ 21 . iti bhàvaprakà÷aþ .. bhadra÷riyam 22 hitam 23 himam 24 . iti ratnamàlà .. pañãraþ 25 varõakaþ 26 bhadrà÷rayaþ 27 sevyaþ 28 rauhiõaþ 29 . iti ÷abdaratnàvalã .. yàmyaþ 30 pãtasàraþ 31 . iti jañàdharaþ .. asya guõàþ . kañutvam . tiktatvam . ÷ãtalatvam . svàde kiyatakaùàyatvam . pittabhràntivamijvarakrimitçùàsantàpa÷àntikàritvam . vçùyatvam . vaktraroganà÷itvam . ÷arãrakàntivçddhikàritvam . lepane kàmavçddhikàritvam . atisaurabhyadatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. råkùatvam . tiktatvam . àhlàdanatvam . laghutvam . ÷rama÷ãrùarogaviùa÷leùmàsradàhanà÷itva¤ca .. * .. ÷reùñhacandanalakùaõaü yathà --
     %<svàde tiktaü kaùe pãtaü chede raktaü tanau sitam .
     granthikoñarasaüyuktaü candanaü ÷reùñhamucyate ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. vànaravi÷eùaþ . iti hemacandraþ . 3 . 305 ..

#<candanaü>#, klã, (candyate àhlàdyate asmàdanena và iti . cadi hlàde + õic + lyuñ .) bhadrakàlã . iti medinã . ne . 61 ..

#<candanagopã>#, strã, (candanamapi gopàyati svagandhàdinà rakùatãti . gupa + aõ . tato ïãp . yadvà, candanavad gupyati dãpyate iti . ac .) ÷àrivàvi÷eùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<candanadhenuþ>#, strã, (candanena aïkità dhenuþ . madhyapadalopikarmadhàrayaþ .) patiputtravanmçtanàryu dde÷yakotsçùñacandanàïkitasavatsagauþ . tatpramàõaprayogau likhyete .
     %<natvà ÷ivaü candanacarcitàyà dhenoþ pradàne savidhiprayogam .
     ratnàkaràderlikhitaü vilokya tanoti vàcaspatiragryabuddhiþ ..>% atha candanadhenudànavidhiþ . tatra ratnàkare devalaþ . jãvadbhartrã tu yà nàrã puttriõã mriyate yadi . savatsàmaïkitàü dhenumàcàryàya pradàpayet .. patiputtravatã nàrã mriyate yàgratastayoþ . vçyaü na cotsçjet puttraþ pità yàvacca jãvati .. tathà karmopade÷inyàü bràhmaõasarvasve ca halàyudhadhçtàni vacanàni . yathà smçtiþ . patiputtravatã nàrã mriyate bharturagrataþ . candanenàïkitàü dhenuü tasyàþ svargàya kalpayet .. tathà jàtåkarõaþ . dhenuü candanamàlipya yo dadyànmàtçhetave . yadi pàpa÷atairyuktà tathàpi svargamàpnuyàt .. tathà va÷iùñhaþ . na yukta÷ca vçùotsargo yàvat pitari jãvati . candanenàïkitàü dhenumàcàryàya pradàpayet .. * .. caturhasto bhavedyåpo yaj¤avçkùasamudbhavaþ . vartulaþ ÷obhanaþ sthålaþ kartavyo dhenumaulikaþ .. vilvasya vakulasyaiva kalau yåpaþ pra÷asyate . abhàve vàruõenàpi yåpaü kuryàdvidhànataþ .. vçùotsarge tu vçùamaulikaþ . taruõã råpasampannà su÷ãlà ca payasvinã . nyàyàrjità gçhe jàtà deyà sà ÷rotriyàya gauþ .. nadãtãre vane goùñhe devatàyataneùu ca . vrãhikùetre ku÷akùetre ràjadvàre catuùpathe ..
     eùu vacaneùu vçùotsarganiùedhacandanadhenåtasargavidhyoryugapadupasaühàradar÷anàt vçùotsargasthàne pradhànatayà candanadhenåtsargaþ pratãyate . ato'sya vçùotsargakàryakàritvàt tatphalahetutvaü labhyate . ekoddiùñaü na kurvãta nyàsinà¤caiva sarvadà . ahanyekàda÷e pràpte pàrvaõantu vidhãyate .. iti ÷ràddhavivekadhçto÷anovacane tridaõóasannyàsinàü ekoddiùñaniùedhapàrvaõavidhyoryugapadupasaühàràt ekoddiùñasthàne pàrvaõamiva . yadvà patiputtravatãråpapretavi÷eùàdhikçtavçùaü na cotsçjediti niùedhacandanadhenåtsargavidhibhyàü pretamàtràdhikçtasàmànyavçùotsargavidhyavagataphalabhàvanàkaraõãbhåtavçùakarmakatyàgamanådya tatkarmãbhåtavçùamapaühàya tatsthàne dhenumàtraguõavidhirlàghavàdavagamyate . pa÷uyàge sàmànyavidhyavagatàpaþ praõayanãyàdhikaraõãbhåtacamasasthàne godohenàpaþ praõayediti vi÷eùavidhinà godohaguõavidhivat . nàlàbhe'pi prave÷inãm . upoùya dvàda÷ãü tatra trayoda÷yàntu pàraõamityatra ekàda÷ãråpanimittasthàne dvàda÷ãmàtraguõavidhivacca . anyathà dhenåtsargasya pçthakkarmatve phalabhàvanà tatkaraõaniyojyànàü pçthakkalpane gauravaü syàt . uktavidhiniùedhayorupasaühàravaiyartha¤ca syàt . tata÷ca karaõaikyàt phalaikyamiti . candanadhenåtsarge'pi pretatvavimuktipårbakasvargapràptiþ phalam . evaü kapilamantrasthapàpavyapagamasvargapràrthanàyà api tathaiva tàtparyam . tathà jàtåkarõavacanasthapàpasvargapadayorapi tathaiva tàtparyaü bodhyam . bhåtàrthànàü vidhi÷eùiõàmeva jaiminyuktapràmàõyena prakçte siddhe vidhi÷eùitve làghavàt . pàpiùñhamapi ÷uddhena ÷uddhaü pàpakçtàpi veti kàtyàyanavacanasthapàpapadasya pretatve eva tàtparyadar÷anàcca . atra yadyapi patiputtravatãtyatra patiputtravattvasya vi÷eùyãbhåtakartranvayimaraõànvayitvena na vi÷eùaõatvaü kintåpalakùaõatvameva tata÷ca kàkavanto devadattasya gçhà itivat kàdàcitka tadvattàmàdàyàpi patiputtravatãtiprayoga upapadyate . tathàpi agratastayorbharturagrata ityàbhyàü maraõakàlikã patiputtrasattàvagamyate . gavàü goùñhe itivat . athavà paràrdhànvayena dhenåtsarmakàlikãti . nacàpuppità mçtà kàcit tasyà dhenurvigarhità . iti kapilavacane apuùpitàyàþ puttrakartçkadhenåtsarganiùedhasyàprasaktatayà sapatnãputtrakartçkadhenåtsarganiùedhapràptau taddçùñyà patiputtravatãtyasya sapatnãputtravatãparatvaü ava÷yaü vàcyam . tadekavàkyatayà puttriõãtyàdàvapi tathàtvamiti vàcyam . apuùpiteti kapilàrdhasya prasaktipårbakatàrthaü patiputtravat nivçttarajaskàyà dhenåtsarganiùedhàrthatvàt gatyàü satyàü lakùaõàyà bãjàbhàvàt . pratiyogivatdhvaüsapràgabhàvayorapi atyantàbhàvavirodhitvamate tu ajàtapuùpastrãparatvaü và bhavatu tathàtve'pi tasyà dhenurvigarhiteti aprasaktàrthàpi apuùpitàdhenudànanindà patiputtravatyà÷candanadhenudànastutiparà . yathà harerutthàne pauùõa÷eùeõa kintena pratipadyatha yo ni÷ãtyaprasaktàpi nindà ekàda÷yàdipaurõamàsyantapa¤cake revatyantapàdayogavidhistutiparà . yathà và vedagàne yo girà gireti bråyàt sa àtmànamapi giret ityaprasaktanindà airaü kçtvà avagirediti bidheþ stutiparà . ataeva uktaü ÷àvarabhàùye . na hi nindà nindyaü nindituü pravartate api tarhãtarat stotumiti . stutau hi aprasiddhaguõadoùàropaõadoùàya . na càtra kàmyasyaiva kàrtikyàdivçùotsargasya sthàne dhenudànaü vidhãyate iti vàcyam . tanmàtraparatve mànàbhàvàt . pratyuta mriyata iti vartamànàrthakavibhaktyà vartamànasàmãpyenàcirapramãtopasthite÷ca . ye tu bahvãnàmekapatnãnàmekà cet puttriõã bhavet . sarvàstàstena puttreõa pràha puttravatãrmanuriti manunà puttravatãtvàbhidhànàdeva patiputtravatãtyatra sapatnãputtravatã pratãyate iti bruvate te'tãvabhràntàþ . puttravatãti padasyàkhaõóatayà matupà patipadasyànvaye tañasthatvàpatteþ .. * .. nanu vçùatulyavayo varõo vçùaþ syàddakùiõà dvijàþ . vçùotsarge tathà puüsàü strãõàü strãgaurvi÷iùyate .. iti bhaviùyasaüvàdàddhenudànamidaü patiputtravatyà vçùotsarge dakùiõàdànasya vi÷eùaråpam . na tu pradhànakarmàntaraü gauravàt . na ca dakùiõàyà aïgatvena phalàsaïgatiþ . yasya parõamayã juhårbhavati na sa pàpa÷lokaü ÷çõotãtivattadupapatteriti cet na . vçùotsargadakùiõàta÷candanàïkitadhenudànasya prakaraõàntaràmnàyena prakaraõàntaranyàyataþ pradhànatvasiddheþ . vçùotsargasthànãyatvenànuvartamàna÷iùñàcàràt . dhenudànayuganaddhavçùotsarganiùedhànàmasaïgateþ . kapilapa¤caràtre candanadhenudànasyàpãti kartavyatàyàü vçùaråpadakùiõàdànavidhànàcca .. * .. yathà kapila uvàca . ataþ paraü pravakùyàmi dhenudànamanuttamam . patiputtravatã nàrã mriyate bharturagrataþ .. candanenàïkitàü dhenupàcàryàya nivedayet .. tathà . jãvadbhartã tu yà nàrã puttriõã mriyate yadi . savatsàmaïkitàü dhenumàcàryàya nivedayet .. sàdhvã pativratà nàrã mriyate yà'gratastayoþ . vçùaü naivotsçjet puttro yàvat pitari jãvati .. mçtaputtrà ca yà nàrã saügçhãtà tu yà bhavet . tasyà dhenurna dàtavyà vçùotsargo vidhãyate .. apuùpità mçtà kàcittasyà dhenurvigarhità . dadyàddhenuü suto jyeùñhaþ kaniùñho vçùamutsçjet .. dvayoþ sodarayoreko bhavet jyeùñhaþ pradhànataþ . trayàõàü dvau sutau jyeùñhau caturõà¤ca trayaþ smçtàþ .. pa¤cànàü sodaràõà¤ca trayo jyeùñhàþ prakãrtitàþ . jyeùñhenaiva tu kartavyaü dhenudànaü vidhànataþ .. hema÷çïgãü khurai råpyaiþ su÷ãlàü vastrasaüyutàm . kàüsyodarãü tàmrapçùñhàü ghaõñàcàmarabhåùitàm .. prabàlamàlikàü dadyàt karõayorubhayorapi . candanenàïkitàü dhenumàcàryàya nivedayet .. gavàü lokamavàpnoti divi devai÷ca modate . candanenàïkitàü dhenuü dattvà gacchet suràlayam .. tàvattiùñhati svarloke yàvadàhåtasaüplavam . na cotsargo vçùasyàtra vatsataryanvitasya ca .. vçùotsargavidhànena kartavyaü sarvakarma ca . mà nastoketi mantreõa dakùe vçùàjyasãti ca .. dheno÷ca sakthide÷e tu tri÷ålàïkaü samàlikhet . vàmabhàge vi÷eùo'yaü dakùe cakraü samàlikhet .. tatrànyadvarjayedvidvànàcàryastu vidhànavit . tato vai saülikheccakraü pa¤càïgulapramàõakam .. ÷ålaü ùaóaïgulaü kàryaü dakùe vàmeyathàvidhi . pårbà÷àbhimukhãü dhenuü yajamànottaràmukhaþ .. mastakàdikrameõaiva pratimantraiþ prapåjayet .. * .. ÷irasi oü brahmaõe namaþ . lalàñe oü vçùabhadhvajàya namaþ . karõayoþ om a÷vinãkumàràbhyàü namaþ . cakùuùoþ oü ÷a÷ibhàskaràbhyàü namaþ . jihvàyàü oü sarasvatyai namaþ . danteùu oü vasubhyo namaþ . oùñhayoþ oü sandhyàyai namaþ . grãvàyàü oü nãlakaõñhàya namaþ . hçdi oü skandàya namaþ . romakåpeùu om çùibhyo namaþ . dakùiõapàr÷ve oü kuveràya namaþ . vàmapàr÷ve oü varuõàya namaþ . romàgreùu oü ra÷mibhyo namaþ . åruùu oü dharmàya namaþ . jaïghàsu om adharmàya namaþ . ÷roõitañe oü pitçbhyo namaþ . khuramadhye oü gandharvebhyo namaþ . khuràgre om apsarobhyo namaþ . làïgåle oü dvàda÷àdityebhyo namaþ . gomaye oü mahàlakùmyai namaþ . gomåtre oü gaïgàyai namaþ . payodhareùu oü catuþsàgaràya namaþ . evamaïgàni saüpåjya pañhenmantraü samàhitaþ . om indrasya ca tvamindràõã viùõorlakùmã÷ca yà smçtà . rudrasya gaurã yà devã sà devã varadàstu me .. oü yà lakùmãrlokapàlànàü yà ca deveùvavasthità . dhenuråpeõa sà devã tasyàþ pàpaü vyapohatu .. oü dehasthà yà ca rudràõã ÷aïkarasya sadà priya .. dhenuråpeõa sà devã tasyàþ ÷àntiü prayacchatu .. oü sarvadevamayã dogdhrã sarvalokamayã tathà . dhenuråpeõa sà devã tasyàþ svargaü prayacchatu .. grahãtvàrdhya¤ca pàdya¤ca utsçjettàmalaïkçtàm . dãyate bràhmaõàyaiùà àcàryàya mahàtmane .. evaüvi÷iùñàü tàü dhenuü dattvà tarpaõamàrabhet . pucchaü gçhãtvà pitràdãn vçùotsargaüvidhànataþ .. ai÷ànyà¤càlayet ki¤cidàcàryàya ca dakùiõàm . vçùabha¤ca tato dadyàdàcàryàya guõànvitam .. påjayedbràhmaõàü÷caiva vastramàlyàdibhistataþ . kàüsyapàtraü vastrayugmaü suvarõa¤ca vi÷eùataþ .. àcàryàya pradàtavyaü brahmaõe kanakaü tathà . àgatàn påjayedbhaktyà yathà÷akti vidhànataþ .. dãnàrtakçpaõàdãü÷ca annàdyaiþ paritoùayet .. iti kàpile dhenudànapramàõam .. * .. pustakàntare pàñhàdhikyaü yathà -- %<ekàda÷àhe pretàyàþ ùaõmàse càbdike tathà . tripakùe màsike vàpi dadyàdgàü candanàïkitàm .. tathà varàhapuràõam . ayane viùuve'ùñamyàü yugàdyàpårõimàsu ca . dar÷e manvantare caiva dhenuü dadyàt supåjitàm .. nanu àdya÷ràddhe tripakùe vetyàdinà àdya÷ràddhakartavyanityavçùotsargakàlasya paraparakàlo gauõaþ . na và sarve kàlàþ syuþ . tatra nàdyaþ tripakùàdau ÷iùñàcàravirodhàt . nàpi dvitãyaþ tripakùàdau nityatvabodhakàbhàvàt . vastutaþ àdya÷ràddhe vçùotsargasya nityatvaü tripakùàdau kàmyatvam . àdya÷ràdvapadaü a÷aucàntadvitãyadinaparam . a÷aucàntàddvitãye'hnãtyàdyekavàkyatvàt . atra ca àdya÷ràddhasya vighnapatitatvana ekàda÷yàdau kriyamàõatve vçùotsargamapi na kuryàt . àdya÷ràddhadine vçùotsargàkaraõe tripakùàdyanyatamakàle'pi vçùotsargasyàva÷yapretatvaparãhàrakatvena tasya punaþ saüvatsarasàdhyasakçtkçtasya nityatvaü kalpyam . evaü dhenudànasyàpi . ataeva pårõasaüvatsare malamàsapàte'pi pràgakçta÷cet kàrya eva iti navãnà jaguþ . ekakartçkànekavçùotsargo'pi ÷iùñàcàra ekadine'pi . tathà hi svargalokagamanaphala÷ruteþ kàmyatvena yo bhåya àrabhate tasmin phale vi÷eùa iti nyàyàdavirodhaþ .. nanu naimittikatvàt kathamàvçttiþ sakçtkçte kçtaþ ÷àstràrtha iti nyàyàt . na caikatra kriyàdvayamiti vacanàcca . atràyaü vi÷eùaþ . kàmyanaimittikaü phalavi÷eùàrthaü bhåyaþ kàryaü naimittikamàtraü sakçdeva . ki¤ca . saükràntyàdinimittaka÷ràddhamapi punaþ punaþ syàt . maivaü tatra pitçtçptiråpapradhànaphalasya sattvena caritàrtha iti .. * .. atroktàni sarvàõyatàni vacanàni tiryagadhikaraõanyàyamålàni . tathà hi tiryagadhikaraõe tiryakpaïgutryàrùeyadevatànàmanadhikàra iti yàgamàtre uktam . tatra hetavaþ tira÷càü ghi÷iùñàntaþkaraõavirahàt païgoþ pracaraõavirahàt tryàrùeyàõàü andhavadhiramåkànàmavekùaõa÷ravaõoccàraõavirahàt sàïgayàgàsàmarthye teùàü yathà yàgànadhikàrastadvadatra svapituþ pitçkçtyeùu adhikàro na vidyate . iti chandogapari÷iùñe agniùvàttàdyantargaõamuktvà jãvatpitçka÷caitànanyàü÷cetara iti kàtyàyanasåtre ca jãvatpitçkasya pitçtarpaõaniùedhàt vçùotsarge tadaïgabhåtatatpucchagalitodakatarpaõavirahàt sàïgakaraõàsàmarthye vçùotsargànadhikàraþ . ataeva dvaitanirõaye'pi . anåcitastriyàü karaõãbhåtargbàdhena yàgavadvçùotsargasya bàdha ukto vàcaspatimi÷reõa . dhenudànàïgatarpaõe tu pradhànàdhikàra÷ruteþ jãvatpitçkàdhikçtavi÷eùavidhànàccàdhikàra evàbhyudayika÷ràddhavat janmamàsyupanayanàïgasa÷ikhavapanavacca . ayantu sàmànya÷àstropajãvitvena niùedhaþ paryudàsa eva . sa tu yadi patiputtravadbhinnàyà vçùotsargaü kuryàdityeva màtrastadà puttra ityàdivacanabhàgavaiyarthyaü syàt . yadi ca jãvatpitçkabhinno vçùotsargaü kuryàt ityeva màtrastadà pårbabhàgavaiyarthyaü syàt . yadi và patiputtravatyà jãvatpitçkaputtrabhinnovçùotsargaü kuryàditi vi÷iùñaråpastathàpi patiputtraghatyàstadubhayarahitàyà÷ca jãvatpitçkapauttràdinà vçùotsargaþ syàt . sa càyukta eva pràguktavacananyàyavirodhàt . tasmàt samudàyavacanasàrthakyàya patiputtravadbhinnàyà vçùotsargaü kuryàt . tathà jãvatpitçkabhinno vçùotsargaü kuryàt iti vacananyàyasaüvàdàdvàkyadvayameva sidhyati . pramàõavadgauravasya sarvàïgãkçtatvàt . dar÷apaurõamàsayoþ ùañpràdhànàpårbavat . athavoktadevalàdivacane jyeùñhenaiva tu kartavyaü dhenudànaü vidhànata ityantakàpilasakalavacanaparyàlocanayà kaniùñhaputtravatãbhinnapatiputtravatãtarajanasyakàpilapratiprasåtakaniùñhaputtrabhinnajãvatpitçkàt anyo jano vçùotsargaü kuryàt . iti sàmànyata eva vçùotsargavidhiþ . tathà patiputtravatyà jyeùñhaputtra eva candanàïkitadhenumutsçjediti vidhi÷ca sidhyati . tata÷ca patiputtravatyàþ kaniùñhaputtrasattva eva tena tadanyamçtapitçkeõa và vçrùotsargaþ kàryaþ . kaniùñhaputtràbhàve tu na kenàpi . evaü patyàdinà candanadhenudànamiti . pratiprasåtakaniùñhànyajãvatpitçkeõa na kasyàpi vçùotsargaþ kàrya ityapi caparyavasitam .. vastutastu patiputtravatyà vçùotsarganiùedhe tatputtrasya jãvatpitçkatvanànadhikàra eva hetuþ na tu striyàþ patisattvaüputtrasattvaü và . mçtaputtretyàdipràguktakàpilavacane patisattve kaniùñhaputtrasattve ca vçùotsargàvagateþ . tatputtrasya pituþ sattva evànadhikàroktyà tanmaraõe vçùotsargàvagamàcca . na và tadubhayasattvaü militaü uktanyàyàvagatatatputtrasya jãvatpitçkatvahetoreva tàdç÷aniùedhapràpteþ patiputtrasattvayornirbãjahetutvakalpanànaucityàt tayorvàcanikahetutve tu adçùñakalpanàyà anyàyyatvàt siddhajãvatpitçkaniùedhaprapa¤catayà patiputtravatyà niùedhopapattau adhikaniùedhakalpane gauravàcca . yastu jãvatpitçkavçùotsarganiùedhe patiputtravatyàþ pçthagupasaühàraþ so'pi tasyàþ puttrànadhikàramàtraprayuktasiddhavçùotsargàbhàvabhàgitvànuvàdaþ . pårbavàkyàvagatadhenudànasya vçùotsargasthànãyatvaj¤àpanàrtha eveti pràgapi niråpitam . tata÷coktavacane tiryagadhikaraõanyàyapràptaü jãvatpitçkasya vçùotsargakarta tvàbhàvamanådya sapatikàyà vçùotsargasthàne candanàïkitadhenåtsarga eva vidhãyate . etena vçùotsargakartari kapilapratiprasåtasapatikàvçùotsargakçtimatkaniùñhaputtrànyajãvatpitçketaratvavi÷eùaõaü sapatikàyà vçùotsargasthàne jyeùñhaputtrasyaiva candanàïkitadhenåtsargamàtra÷ca labhyate . ato jãvatpitçkeõa kàmvavçùotsargaþ patite pravrajite và pitari jãvati pitàmahàdivçùotsarga÷ca na kàryaþ . evaü sapatikàyà api puttrasya karma yogyatve asattve và patyà kanyàdinà và vçùotsargaþ kàrya eveti sthitam . idantu ratnàkarahalàyudhàcàryacåóàmaõividyàbhåùaõa÷ubhaïkaramahàdevabhadçàcàryaprabhçtãnàmapi sammataü teùàü pçthak pçthak paddhatirapi pracarati . kvacidde÷e smàrtabhadçàcàryasyàpi samålapaddhatirdç÷yate . ataevàtra vi÷eùàdar÷inàmanàcàro'nàcàraeva . atra bhaviùyoktaprakàrastu vaikalpika eva . smçti÷àstre vikalpo hi àkàïkùàpåraõe satãti jaiminyukteþ . tatratyapåjàhomàdyaïgeùu vi÷eùamantratantrokteþ . kàpilakalpena vçùotsargadharmàtide÷ena vi÷eùoktaniràsàcca .. * .. samprati vicàritakàpilakalpaprayogo'bhidhãyate yathà . go÷àlàdau vitànayukte pràgudakplavanaü de÷aü gomayenopalipya kçtanityakriya àcàntaþ ku÷ahasto dvivàsàþ pràïmukhaþ oü tadviùõoþ paramaü padaü iti viùõuü smçtvà natvà ca udaïmukhaþ oü tat sadityuccàrya ku÷atilajalapårõatàmrapàtramàdàya vi÷eùànupade÷àt mukhyacàndramàsollekhena adyàmuke màsi amuke pakùe amukatithau amukagotràyàþ pretàyàþ amukàyàþ a÷aucàntàddvitãye'hni amukagotràyàþ pretàyàþ amukàyàþ pretalokavimuktatvasvargalokagamanakàmaþ candanàïkitasavatsadhenudànakarmàhaükariùyàmãti saükalpayet . tatastajjalamai÷ànyàü kùipet . tataþ svasvarãtyà saïkalpasåktaü pañhet . tataþ prathamaü brahmavaraõam . tatra uttaràmukhaü brahmàõamupave÷ya tatsamãpe àsanamànãya pràïmukho yajamànaþ prà¤jaliþ oü sàdhubhavànàstàü iti vadet . oü sàdhvahamàse iti prativacanaü dattvà brahmà tadàsane upavi÷ati . tataþ kartà om arcayiùyàmo bhavantaü iti vadet . om arcayeti prativacanam . tato gandhapuùpatàmbålavastràlaïkàrairbrahmàõaü saüpåjya taddakùiõaü jànu spçùñvà om adyàmukemàsi amukepakùe'mukatithau amukagotràyàþ pretàyàþ amukàyà a÷aucàntàddvitãye'hni amukagotramamukapravaraü ÷rãamukadeva÷armàõaü tvàmasmin candanàïkitadhenudànàïgahomakarmaõi brahmakarmakaraõàya gandhàdibhirabhyarcyàhaü vçõe iti brahmàõaü vçõuyàt . oü vçto'smãti prativacanam . oü yathàvihitaü brahma karma kuru . oü yathàj¤ànaü karavàõãti prativacanam . svayaü gànà÷aktau brahmakarma karaõàyetyatra brahmàdikarmakaraõàyeti vadet . svayaü homàsàmarthye hotàraü vçõuyàt . tatra hotçkarmakaraõàyeti vi÷eùaþ . evaü tantradhàrakàcàryamapi . àcàryàntaràbhàve brahmaivàcàryatvenàpi varaõãyaþ . tatra brahmàcàryakarmakaraõàyeti vi÷eùaþ . evaü pràguktavat sadasyavaraõamapi . hastàïgulyàdimànantu yàjamànikameva sarvatra gràhyam . tataþ puõyàhasvastyçddhivàcanaü kçtvà candanàïkitadhenudànanimittakahomãyahavirakùayatvakàmo bhàratanàmoccàraõaü kuryàt . tato yajamàno hotà và gàyattryà gomåtraü à gandhadvàretyàdinà gomayaü om àpyàyasvetyàdinà dugdhaü oü dadhikràvna ityàdinà dadhi oü tejo'sãtyàdinà ghçtaü oü devasya tvà savituþ prasave÷vinorbàhubhyàü påùõã hastàbhyàmàdade iti ku÷odaka¤ca ÷odhayitvà gàyattryà sarvamekãkçtya tena vedãmabhyukùya tatra ghañàn saüsthàpya gaõe÷aü grahàn viùõu¤ca saüpåjayet . tato hastapramàõaü sthaõóilaü ÷arkaràïgàràsthike÷atuùàdirahitaü pårbottaraplavaü samaü và gomayenopalipya tatra svagçhyoktavidhinàgniü saüsthàpya svasvagçhyoktavçùotsargapaddhatikrameõa karma kçtvà pràïmukhoü dhenumagnisamãpaü nãtvà oü mà nastoke tanaye mà na àyuùi mà no goùu mà no'÷veùu rãriùaþ . vãrànmà no rudrabhàmino'vadhãrhaviùvantaþ sadamittvà havàmahe . iti mantreõa dhenorvàmasakthini ùaóaïgulaü tri÷ålaü candanena ku÷ena likhet . vãrànmà na iti sàmagànàm . yajuùàntu mà no vãràniti mantrabhàge pàñhaþ . tataþ oü vçùohyasi bhànunà dyumantaü tvà havàmahe pavamànaþ svardç ÷am . iti mantreõa dakùasakthini pa¤càïgulaü àrahãna cakra¤ca tathaivàcàryo likhet . asminnavasare agneruttare savatsadhenumaulikaü yåpamàropayet . tataþ svasvagçhyoktavidhinà vçùavaddhenuü snàpayet . tataþ sitavàsasà jalamapanãya gandhacandanapuùpà¤janasindåragorocanàdravyaiþ svarõa÷çïgàbhyàü råpyasaphai÷ca vastreõa kàüsyakroóena tàmrapçùñhena ghaõñàcàmaràbhyà¤ca yathàyogyaü tathà karõayoþ prabàlamàlikàbhyà¤ca dhenuü bhåùayitvà pàdyàdibhirabhyarcya svasvagçhyokta÷ràvyamantràn ÷ràvayitvà ca pràïmukhãü dhenuü ÷uklavàsasà yåpe badhnãyàt . tato yajamàna uttaràmukhaþ dhenormastakàdikrameõa tattanmantraiþ påjayedyathà . ÷irasi oü brahmaõe namaþ . evaü lalàñe vçùabhadhvajàya namaþ . karõayoþ a÷vinãkumàràbhyàm . cakùuùoþ ÷a÷ibhàskaràbhyàm . jihvàyàü sarasvatyai . danteùu vasubhyaþ . oùñhayoþ sandhyàyai . grãvàyàü nãlakaõñhàya . hçdi skandàya . romakåpeùu çùibhyaþ . dakùapàr÷ve kuveràya . vàmapàr÷ve varuõàya . romàgre ra÷mibhyaþ . åruùu dharmàya . jaïghàsu adharmàya . ÷roõãtañe pitçbhyaþ . khuramadhye gandharvebhyaþ . khuràgreùu apsarobhyaþ . làïgåle dbàda÷àdityebhyaþ . gomaye mahàlakùmyai . gomåtre gaïgàyai . payodhareùu catuþsàgaràya . evaü saüpåjya pañhet . om indrasya ca tvamindràõã viùõorlakùã÷ca yà smçtà . rudrasya devã yà gaurã sà devã varadàstu me .. oü yà lakùmãrlokapàlànàü yà ca deveùvavasthità . dhenuråpeõa sà devã mama pàpaü vyapohatu .. oü dehasthà yà ca rudràõã ÷aïkarasya sadà priyà . dhenuråpeõa sà devã tasyàþ ÷àntiü prayacchatu .. oü sarvadevamayã dogdhrã sarvalokamayã tathà . dhenuråpeõa sà devã tasyàþ svargaü prayacchatu .. tataþ om àcàryàya namaþ ityanenodaïmukhaü sampradànabràhmaõaü pàdyàdibhiþ saüpåjya evaü oü rudràya namaþ iti taddevatàü saüpåjya oü candanàïkitasavatsadhenave namaþ ityanena pàdyàrdhyàcamanãyagandhapuùpairdhenuü saüpåjya saüprokùya ca bràhmaõahaste jalaü dattvà ku÷atilajalànyàdàya oü tat sadadyàmuke màsi amuke pakùe amukatithàvamukagotràyàþ pretàyà amukàyà a÷aucàntàddvitãye'hni amukagotràyàþpretàyà amukàyàþ pretalokavimuktatvasvargalokagamanakàmo'haü etàü sàlaïkàràü candanàïkitasavatsadhenuü rudradevatàkàü amukagotràya ÷rãamukadeva÷armaõe àcàryabràhmaõàya tubhyaü dadànãti bràhmaõahaste jalaü dadyàt . tataþ sampradànabràhmaõaþ pucchaü dhçtvà omityuktrà pratigçhya svastãtyuktrà ca sàvitrãü pañhet . tato dhenuriyaü rudradevatàketi vadet . yathà÷àkhaü kàmastuti¤ca pañhet . yathà sàmavede . oü ka idaü kasmà adàt kàmaþ kàmàyàdàt kàmo dàtà kàmaþ pratigrahãtà kàmaþ sasudramàvi÷at kàmena tvà pratigçhõàmi kàmaitatte .. yajurvede tu . oü dyaustvà paridadàtu pçthivã tvà pratigçhõàtu ko'dàt kasmà adàt kàmaþ kàmàyàdàt kàmo dàtà kàmaþ pratigrahãtà kàmaitatte tava kàma÷atàt bhunajàmahe .. çgvede tu . sàmagamantrànte . oü vçùñirasi dyaustvà paridadàtu pçthivã tvà pratigçhõàtu . idamadhikam . tato yajamànaþ oü adyotyàdi kçtaitatsàlaïkàracandanàïkitasavatsadhenudànarkarmaõaþ sàïgatàrthaü dakùiõàmimaü vçùaü tanmålyaü và viùõudaivataü amukagotràya ÷rãamukadeva÷armaõe àcàryàya bràhmaõàya tubhyamahaü dadànãtyàcàryàya dadyàt . àcàryastu omiti gçhãtvà svastãti vadet . tato vçùotsargavanmantrohena svasvagçhyokta÷ràvyàdi÷eùaü karma samàpayet . tataþ sadasyadakùiõàü dattvà àhåtàn vastramàlyàdibhiþ påjayet . sàmaga÷cedidànãü brahmahotràcàryasadasyebhyo bràhmaõebhyo dakùiõàü vçùotsargavaddadyàt . anyavedã tu svasvagçhyoktarãtyà yathàsthànaü dakùiõàü vçùotsargavaddadyàt . ÷ådrastu yajurvedivat saürvaü kuryàt . kintu mantrapàñhaü bràhmaõena kàrayet . dãnànàthàdãü÷ca vastrànnàdyaistoùayediti ..>% * .. iti ÷rãcandra÷ekharavàcaspatibhaññàcàryaviracitaþ candanàïkitadhenudànasavidhiprayogaþ samàptaþ ..

#<candanapuùpaü>#, klã, (candanamiva sugandhi puùpaü yasya .) lavaïgam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<candana÷àrivà>#, strã, (candanagopã ÷àrivà . ÷àkapàrthivàdivat samàsaþ .) ÷àrivàvi÷eùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<candanasàraþ>#, puü, (candanasyeva sàro yasya .) vajrakùàram . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<candanà>#, strã, (candayati àhlàdayati svagandhàdineti . cadi hlàde + õic + yuc . striyàü ñàp .) ÷àrivàvi÷eùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. nadãvi÷eùaþ . sà tu madhukhàlyàkhyanagarasamãpe prasiddhà ..

#<candanàcalaþ>#, puü, (candanasya candanotpàdako và acalaþ . candanàkaraþ parvata ityarthaþ .) malayaparvataþ . iti jañàdharaþ ..

#<candanàdriþ>#, puü, (candanasya candanotpàdako và adriþ parvataþ .) malayaparvataþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<candanã>#, strã, (candayati àhlàdayati jalàdidànenetyarthaþ . candana + ïãù) nadãvi÷eùaþ . iti medinã . ne . 60 .. (yathà, goþ ràmàyaõe . 4 . 40 . 20 .
     %<ruciràü kuñilà¤caiva candanãü càpagàü tathà ..>%)

#<candanãyà>#, strã, (candyate dãpyate'nayà . cadi + karaõe anãyara .) gorocanà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<candiraþ>#, puü, (candanti hçùyanti lokà yena . cadi hlàde + %<iùimadãdi .>% uõàü . 1 . 51 . iti kirac .) candraþ . hastã . iti medinã . re . 152 ..

#<candraü>#, klã, (candati dãpyate iti . cadi + %<sphàyita¤cãti .>% uõàü . 2 . 13 . iti rak ..) svarõam . cukram . iti ràjanirghaõñaþ .. (vçttavi÷eùaþ . yathà, vçttagranthe .
     %<dvijavaragaõayugamupadhàya parikalaya karamathanagaõayugalamiha gandhayugamapi vitara .
     phaõinçpatibhaõitamiti candramidamiti ÷çõuta sakalakavikulahçdayamodakaramavatanuta ..>%)

#<candraþ>#, puü, (candayati àhlàdayati candati dãpyate iti và . canda + %<sphàyita¤cãti .>% uõàü . 2 . 13 . iti rak .) devatàvi÷eùaþ . càüda iti bhàùà . tatparyàyaþ . himàü÷uþ 2 candramàþ 3 induþ 4 kumudabàndhavaþ 5 vidhuþ 6 sudhàü÷uþ 7 ÷ubhràü÷uþ 8 oùadhã÷aþ 9 ni÷àpatiþ 10 abjaþ 11 jaivàtçkaþ 12 somaþ 13 glauþ 14 mçgàïkaþ 15 kalànidhiþ 16 dvijaràjaþ 17 ÷a÷adharaþ 18 nakùatre÷aþ 19 kùapàkaraþ 20 . ityamaraþ . 1 . 3 . 13 -- 14 .. doùàkaraþ 21 ni÷ãthinãnàthaþ 22 ÷arvarã÷aþ 23 eõàïkaþ 24 ÷ãtara÷miþ 25 . iti granthàntaram .. samudranavanãtaþ 26 sàrasaþ 27 ÷vetavàhanaþ 28 nakùatranemiþ 29 uóupaþ 30 sudhàsåtiþ 31 tithipraõãþ 32 amatiþ 33 candiraþ 34 citràñãraþ 35 pakùadharaþ 36 ajaþ 37 nabha÷camasaþ 38 ràjà 39 rohiõã÷aþ 40 atrinetrajaþ 41 pakùajaþ 42 sindhujanmà 43 da÷à÷vaþ 44 haracåóàmaõiþ 45 màþ 46 tàràpãóaþ 47 ni÷àmaõiþ 48 . iti jañàdharaþ .. mçgalà¤chanaþ 49 dar÷avipat 50 chàyàmçgadharaþ 51 grahanemiþ 52 dàkùàyaõãpatiþ 53 lakùmãsahajaþ 54 sudhàkaraþ 55 sudhàdhàraþ 56 ÷ãtabhànuþ 57 tamoharaþ 58 tuùàrakiraõaþ 59 hariþ 60 himadyutiþ 61 dvijapatiþ 62 vi÷vapsà 63 amçtadãdhitiþ 64 hariõàïkaþ 65 rohiõãpatiþ 66 sindhunandanaþ 67 tamonut 68 eõatilakaþ 69 kumude÷aþ 70 kùãrodanandanaþ 71 kàntaþ 72 kalàvàn 73 yàminãpatiþ 74 sipraþ 75 mçgapipluþ 76 sudhànidhiþ 77 tuïgã 78 pakùajanmà 79 candaþ 80 abdhinavanãtakaþ 81 pãyåùamahàþ 82 ÷ãtamarãciþ 83 ÷ãtalaþ 84 . iti ÷abdaratnàvalã .. trinetracåóàmaõiþ 85 atrinetrabhåþ 86 sudhàïgaþ 87 parij¤àþ 88 valakùaguþ 89 tuïgãpatiþ 90 yajvanàmpatiþ 91 parvadhiþ 92 kleduþ 93 jayantaþ 94 tapasaþ 95 khacamasaþ 96 vikasaþ 97 . iti trikàõóa÷eùaþ .. da÷avàjã 98 ÷vetavàjã 99 amçtasåþ 100 kaumudãpatiþ 101 kumudinãpatiþ 102 bhapatiþ 103 dakùajàpatiþ 104 oùadhãpatiþ 105 kalàbhçt 106 ÷a÷abhçt 107 eõabhçt 108 chàyàbhçt 109 atridçgjaþ 110 ni÷àratnam 111 ni÷àkaraþ 112 amçtaþ 113 ÷vetadyutiþ 114 . iti hemacandraþ . 2 . 19 .. * .. tasyotpattiryathà --
     %<brahmaõo mànasaþ puttrastvatrirnàma mahàtapàþ .
     sraùñukàmaþ prajà vatsa ! tapastepe sudu÷caram ..
     trãõi varùasahasràõi divyànãtãha naþ ÷rutam .
     årdhvamàcakrame tasya retaþ somatvamãyivat ..
     netràbhyàü tasya susràva da÷adhà dyotayaddi÷aþ .
     taü garbhaü brahmaõàdiùñà da÷a devyo dadhurdi÷aþ ..
     saügatyaiva mahàràja ! naiva tàþ sama÷aknuvan .
     yadà na dhàraõe ÷aktàstasya garbhasya tà di÷aþ ..
     tatastàbhiþ sahaivàsau nipapàta vasundharàm .
     patitaü somamàlokya brahmà lokapitàmahaþ ..
     rathamàropayàmàsa lokànàü hitakàmyayà .
     sa tena rathamukhyena sàgaràntàü vasundharàm ..
     triþsaptakçtvo druhiõo'kàrayattaü pradakùiõam .
     tasya tatplàvitaü tejaþ pçthivãmanvapadyata ..
     tenauùadhyaþ samudbhåtà yàbhiþ sandhàryate jagat .
     sa labdhatejà bhagavàn brahmaõà vardhitaþ svayam ..>% tasya kùãõatvapårõatvayoþ kàlo yathà --
     %<kçùõàùñamãdinàdårdhvaü yàvacchuklàùñamãdinam .
     tàvat kàlaü ÷a÷ã kùãõaþ pårõastatropari smçtaþ ..>% ityagnipuràõe jyotiþ÷àstram .. tasya kùayavçddhikàraõaü yathà, pàdme svargakhaõóe .
     %<a÷vinyàdyàstu dakùasya upayeme sutà vidhuþ .
     rohiõyàmeva satataü baddhapremà raràma ha ..
     dçùñvà taditaràstà÷ca taptàþ pitaramabruvan .
     asmàkaü kàmadastàta ! jàmàtà tava rohiõãm .
     ramayatyeva satataü tena taptà vayaü pitaþ ! ..
     tat ÷rutvà càpriyaü dakùaþ somamàha bhajasva bhoþ .
     premnà samena sarvàstvaü duhitérmama mànada ! ..
     jagçhe tadvaco naiva somaþ saprema rohiõãm .
     tathaiva ramayàmàsa ÷rutvà dakùa÷cukopa ha ..
     ÷a÷àpa te na bhavità hyapatyaü madvaco'tigaþ .
     yakùmaõà ca parigrasto bhava tvaü kùãõaretakaþ ..
     athakùayamite tasmin sarvàstàþ sahitàþ striyaþ .
     pitaraü ÷araõaü pràptàþ kùãyate naþ patiþ pitaþ ! .
     na vayaü tena vartàmo vinà sukhaniràkçtàþ ..
     uvàca dakùastàþ sarvàþ ÷àpo me nànyathà bhavet .
     màsamadhye pakùamekaü vardhatàü sa krameõa vai ..
     kùayaü krameõa pràpnotu pakùamekaü vyavasthayà .
     evaü ÷àpaü vara¤caiva dadàvasmai vyavasthayà ..
     tathaiva ràjate vyomni kùayavçddhã dadhadvidhuþ ..>% sa ca gauravarõaþ vàyukoõastrãvai÷yajàtisattvaguõakarkañarà÷imçga÷ironakùatraraupyalavaõarasamuktàgairikàdidhàtusarpàõàmadhipatiþ . àrdrabhåmicàrã tapasvã aparàhõakàle prabalaþ ÷leùmaprakçtiþ sthålo yuvà ÷ubhagrahaþ ÷ubhràbha÷ca . iti tàjakajàtakàdayaþ .. ardhàdånaþ ÷a÷ã pàpaþ . iti samayàmçtam .. * .. karpåram . svarõam . (yathà, çgvede . 1 . 141 . 12 .
     %<utanaþ sudyotmà jãrà÷vo hotà mandraþ ÷çõavaccandrarathaþ ..>%) jalam . kàmpillaþ . iti medinã . re 31 .. dbãpavi÷eùaþ . iti ÷abdamàlà .. visargaþ . iti tantram .. kamanãyaþ . mecakaþ . sa tu varhacandrakaþ . iti hemacandraþ .. raktarajatam . tattu ÷oõamuktàphalam . (yogokteóànàóã . yathà, hañhayogapradãpikàyàm . 2 . 7 .
     %<baddhapadmàsano yogã pràõaü candreõa pårayet ..>% %<candreõa candranàóyeóayà .>% iti taññãkà .. bhråmadhyabhàgasthasomamaõóalam . yathà, tatraiva . 3 . 49 .
     %<candràt sravati yaþ sàraþ sa syàdamaravàruõã ..>%
     %<candràtbhruvorantarvàmabhàgasthàt somàt .>% taññãkà ..) àhlàdajanakadravye tri . iti bharatadhçtavyàóiþ ..

@<[Page 2,428a]>@
#<candrakaü>#, klã, (candra iva candraprabhà iva kàyatãti . kai + kaþ . varõasàdç÷yàttathàtvam .) sitamaricam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<candrakaþ>#, puü, (candra iva kàyati prakà÷ate iti . kai + kaþ .) varhanetram . mayårapucchera càüda iti bhàùà . tatparyàyaþ . mecakaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 5 . 31 .. (yathà, gãtagovinde . 2 . 3 .
     %<candrakacàrumayåra÷ikhaõóakamaõóalavalayitake÷am ..>%) nakhaþ . iti ÷abdacandrikà .. matsyavi÷eùaþ . càüdà màcha iti bhàùà . asya guõàþ . anabhiùyanditvam . madhuratvam . balavardhanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. tatparyàyaþ . calatpårõimà 2 candraca¤calà 3 candrikà 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. (maõóalam . yathà, màghe . 5 . 40 .
     %<yàü candrakairmadajalasya mahànadãnàü netra÷riyaü vikasato vidadhurgajendràþ ..>% %<candrakai÷candràkàrairmaõóalairmahànadãnàm .>% iti mallinàthaþ .) candra÷abdàt svàrthe ke candra÷ca ..

#<candrakalà>#, strã, (candraü candràkàraü mukhabhàgaü kalayatãti . kali + ac ñàp ca .) dragaóavàdyam . vàcàmatsyaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (candrasya kalà .) candrasya ùoóa÷abhàgeùu bhàgaþ . tadyathà --
     %<påùà ya÷à sumanasà ratiþ pràptistathà dhçtiþ .
     çddhiþ saumyà marãci÷ca tathà caivàü÷umàlinã ..
     aïgirà ÷a÷inã ceti chàyà sampårõamaõóalà .
     taùñi÷caivàmçtà ceti kalàþ somasya ùoóa÷a ..>% àsàü prayojanaü tithibhede strãõàmaïgavi÷eùe sthitasya kàmasya praõavàdisabindupratyekasvarayuktanamo'ntatattatpratyekakalànàmaråpairmantrai÷càlanam . iti kàma÷àstram .. * .. tantroktà kalà yathà,
     %<amçtà mànadà påùà puùñistuùñã ratirdhçtiþ .
     ÷a÷inã candrikà kàntirjyotsnà ÷rãþ prãtiraïgadà ..
     pçrõàpårõàmçtàkàmadàyinyaþ ÷a÷inaþ kalàþ .
     àsàü prayojanaü kalàvatãdãkùàdau påjanam ..>% iti rudrayàmalam .. (candraþ . yathà, kathàsaritsàgare . 1 . 39 .
     %<sa ca dakùamakhastena nà÷ito manyunà mayà .
     tato jàtà himàdrestvamabdhe÷candrakalà yathà ..>%)

#<candrakàntaü>#, klã, (candravat kàntaü kàntiþ kamanãyatà asya .) ÷rãkhaõóacandanam . kairavam . iti ratnamàlà ..

#<candrakàntaþ>#, puü, (candraþ kàntaþ priyo yasya .) kairavam . (candraiva kàntaþ kàntiyuktaþ . candraþ kàntaþ abhãùño adhiùñhàtçdevo'syeti và .) maõibhedaþ . iti medinã . te . 195 .. asya paryàyàþ . candramaõiþ 2 càndraþ 3 candropalaþ 4 . iti hemacandraþ . 4 . 132 .. indukàntaþ 5 candrà÷mà 6 saüpravopalaþ 7 ÷ãtà÷mà 8 candrikàdràvaþ 9 ÷a÷ikàntaþ 10 . (yathà, pa¤catantre . 1 . 88 .
     %<parãkùakà yatra na santi de÷e nàrghanti ratnàni samudrajàni .
     àbhãrade÷e kila candrakàntaü tribhirvaràñairvipaõanti gopàþ ..>%) asya guõàþ . ÷i÷iratvam . snigdhatvam . asradàhagrahàlakùmãnà÷itvam . ÷ivaprãtikaratvam . svacchatva¤ca .. * .. tadudbhavavàriguõàþ . vimalatvam . laghutvam . pittamårchàpittàsradàhakàsamadàtyayaroganà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<candrakàntà>#, strã, (candraþ kàntaþ priyo yasyàþ .) ràtriþ . iti ÷abdacandrikà .. (candrasya kàntà .) candrapatnã ca ..

#<candrakàlànalaü>#, klã, cakravi÷eùaþ . yathà --
     %<candrakàlànalaü cakraü vyomàkàraü likhedbudhaþ .
     caturdikùu tri÷ålàni madhyabhinnàni kàrayet ..
     pårbatri÷ålamadhyasthaü dina çkùàdi likhyate .
     tri֌le ca vahirmadhye madhye vahistri֌lake ..
     mçtyustri÷åle nàmarkùe madhyamaü vahiraùñake .
     kùemalàbhajayapraj¤à nàmarkùe candragarbhage ..
     varjanãyaü prayatnena prathamàùñatripa¤cakam ..>% iti samayàmçtam ..

#<candrakã>#, puü, strã, (candrako vidyate'treti ac . candraka + ïãù .) mayåraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<candrakuõóaþ>#, puü, (candrasya kuõóaþ candrara÷minirmitaþ kuõóo và . candràdhiùñhàtçkaþ kuõóa ityarthaþ .) kàmaråpasthasarovaravi÷eùaþ . (yathà, kàlikàpuràõe kàmàkhyàråpanirõaye 81 adhyàye .
     %<candrara÷misamudbhåta ! candrakuõóa ! mahodadhe ! ..>%)

#<candrakåñaþ>#, puü, (candràkhyaþ kåñaþ parvataþ . yadbà, candraþ kåñe ÷çïge yasya . pratidane candrapradakùiõakaraõàdevàsya tathàtvam .) kàmaråpasthaparvatabhedaþ . yathà --
     %<pårbaü vàyugireþ ÷aila÷candrakåña iti smçtaþ .
     trikoõastàmrasaïkà÷astadårdhve candramaõóalam ..
     dvitãyavargasyàdyantu bindvindubhyàmalaïkçtam .
     candrabãjamiti proktaü tena candraü prapåjayet ..
     adyàpi pratidar÷e tu parvataü taü ni÷àpatiþ .
     pradakùiõãkarotyeva da÷abhã ra÷mibhiryutaþ ..
     tasyaiva pårbabhàge tu somakuõóàhvayaü saraþ .
     tatra snàtvà ca pãtvà ca naraþ kaivalyama÷nute ..
     svargàdaùabhçta÷candraþ kàmàkhyàsevane yadà .
     tadà tadra÷misaüghàtaniþsçtàstoyarà÷ayaþ ..
     taistoyairvàsavaþ kuõóamakarodindracandrayoþ .
     madhye puõyatamasthàne svayaü brahma÷ilopari ..
     candrara÷misamudbhåta ! candrakuõóa ! mahodadhe ! .
     sudhàsravaõa ! sàhlàda ! tvaü candra ! kaluùaü hara ..
     ityanena tu mantreõa susnàya candrapàthasi .
     candrakåñaü samàruhya påjayedyastu taü naraþ ..
     avicchinnà santatistu sukàntà tasya jàyate .
     paratra candrabhavanaü bhittvà yàti paraü padam ..
     tore tu candrakåñasya nandano nàma vai giriþ .
     tasmin vasati ÷akrastu kàmàkhyàsevane rataþ ..
     nya¤cabhàvaü samàsàdya sarvadeve÷varo hariþ .
     sevituü trida÷e÷ànãü satataü vartate naraþ ..
     candrakåñasya tu girernandanasya tathà gireþ ..
     pratidar÷aü tathà candraþ pradakùiõayati tridhà ..
     candrakuõóajale snàtvà samàruhyàtha nandanam .
     àràdhya ÷akraü loke÷aü mahàphalamavàpnuyàt ..>%
     iti kàlikàpuràõe kàmàkhyàråpanirõaye 81 adhyàyaþ ..

#<candraguptaþ>#, puü, (candreõa guptaþ rakùitaþ . candravadàhlàdajanakaråpaguõavattvàttathàtvaü và .) ràjavi÷eùaþ . (yathà, bhàgavate . 12 . 1 . 11 -- 12 .
     %<navanandàn dvijaþ ka÷cit prapannànuddhariùyati .
     teùàmabhàve jagatãü mauryà bhokùyanti vai kalau .
     sa eva candraguptaü vai dvijo ràjye'bhiùekùyati ..>%) citraguptaþ . iti kecit ..

#<candragolasthàþ>#, puü, (candra eva golaþ candragolakasthànaü candraloka ityarthaþ . tatra tiùñhanti ye .) divyapitaraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. bahuvacanànto'yaü ÷abdaþ ..

#<candragolikà>#, strã, (candragolaþ sàdhanatvenàstyasyàþ . iti ñhan ñàp ca .) jyotsnà . iti hemacandraþ . 2 . 20 ..

#<candraca¤calà>#, strã, (candra iva calajjalasthacandravat ca¤calà .) candrakamatsyaþ . iti ÷abdaratnàvalã jañàdhara÷ca ..

#<candradàràþ>#, puü, (candrasya dàràþ patnyaþ .) a÷vinyàdinakùatràõi . iti halàyudhaþ .. bahuvacanànto'yam ..

#<candrapuùpà>#, strã, (candra iva puùpamasyàþ .) ÷vetakaõñakàrã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<candraprabhaþ>#, puü, (candra iva prabhà yasya .) vçttàhadvi÷eùaþ . iti hemacandraþ . 1 . 27 .. (candraprabhàvi÷iùñe, tri . yathà, mahàbhàrate . 6 . 20 . 8 .
     %<candraprabhaü ÷vetamapyàtapatraü sauvarõasragbhràjate cottamàïge ..>%)

#<candraprabhà>#, strã, (candravat prabhà snigdhàdiguõavattàsyàþ .) vàkucã . iti ràjanirghaõñaþ .. auùadhavi÷eùaþ yathà, sukhavodhe .
     %<kçmiripudahanavyoùatriphalàmaradàrucavyabhånimbam .
     màgadhimålaü mustaü sa÷añhãvacàmàkùika¤caiva ..
     lavaõakùàrani÷àyugakustumburugajakaõàtiviùàþ .
     karùàü÷akànyeva samàni kuryàt palàùñakaü cà÷majatorvidadhyàt .
     niùpatra÷uddhasya purasya dhãmàn paladvayaü lauharajastathaiva ..
     sitàcatuùkaü palamatra vaü÷yà nikumbhakumbhatrisugandhiyuktam .
     candraprabheyaü guóikà prayojyà càr÷àüsi nirõà÷ayate ùaóeva ..
     bhagandaraü pàõóurakàmalà¤ca nirnaùñavahreþ kurute ca dãptim .
     hantyàmayàn pittakaphànilotthànnàóãgate marmagate vraõe ca ..
     granthyarvude vidradhiràjayakùmaõormehe bhagàkhye prabale ca yojyà .
     ÷ukrakùaye cà÷marimåtrakçcchre ÷ukrapravàhe'pyudaràmaye ca ..
     bhaktasya pårbaü satataü prayojyà takrànupànaü tvatha mastupànam .
     àjo raso jàïgalajo raso và payo'thavà ÷ãtajalànupànam ..
     balena nàgasturago javena dçùñyà suparõaþ ÷ravaõe varàhaþ ..
     valãpalitanirmukto vçddho'pi taruõàyate ..
     na pànabhojye parihàryamasti na ÷ãtavàtàtapamaithuneùu .
     ÷ambhuü samabhyarcya kçtaprasàdenàptà guóã candramasaþ prasàdàt ..>%
     (%<mçtasåtàbhrakaü lauhaü nàgaü vaïgaü samaü samam .
     elàbãjaü lavaïga¤ca jàtãkoùaphalantathà ..
     madhåkaü madhuyaùñã ca dhàtrã ca sama÷arkarà .
     karpåraü khàdiraü sàraü ÷atàhvà kaõñakàrikà ..
     amlavetasatulyàü÷amamlaloõãdravairdinam .
     bhàvayenmeùa÷çïgyà ca nàgavallyà dinaü dinam ..
     vañikàü vadaràsthyàbhàü nàmnà candraprabhàü paràm .
     bhakùayettãvramehàrtaþ sarvamehakulàntakam ..
     dhàtrã pañolapatraü và kaùàyaü vàmçtàyutam .
     sakùaudraü pàyayeccànu sarvamehapra÷àntaye ..>% iti candraprabhàvañã . iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe pramehàdhikàre ..)

#<candrabhàgaþ>#, puü, (bhaj + bhàve gha¤ . candrasya bhàgovibhàgo yatra iti .) parvatavi÷eùaþ . yathà -- çùaya åcuþ .
     %<candrabhàgà kathaü sindhustatrotpannà mahàgirau .
     kãdçk sarastadbiprendra ! bçhallohitasaüj¤akam ..
     kathaü sa parvata÷reùñha÷candrabhàgàhvayo'bhavat .
     candrabhàgàhvayà kasmànnadã jàtà vçùodakà ..
     etannaþ ÷roùyamàõànàü jàyate kautukaü mahat .
     màhàtmyaü candrabhàgàyàþ kàsàrasya girestadà ..
     màrkaõóeya uvàca .
     ÷råyatàü candrabhàgàyà utpattirdvijasattamàþ .
     yuùmàbhi÷candrabhàgasya màhàtmyaü nàmakàraõam ..
     himavatgirisaüsakta÷atayojanavistçtaþ .
     yojanatraya ucchràyaþ kundendudhavalo giüriþ ..
     tasmin girau purà vedhà÷candraü ÷uddhaü sudhànidhim .
     vibhajya kalpayàmàsa devàrthaü sa pitàmahaþ ..
     pitrartha¤ca tathà tasya tithivçddhikùayàtmakam .
     kalpayàmàsa jagatàü hitàya kamalàsanaþ ..
     vibhakta÷candramà yasmàt tasmin parvatasattame .
     ato devà÷candrabhàgaü nàmnà cakruþ purà girim ..>% ityàdi kàlikàpuràõe 20 adhyàyaþ ..

#<candrabhàgà>#, strã, (candrabhàgaþ parvatavi÷eùaþ sa utpattisthànatvenàstyasyàþ . %<ar÷a àdibhyo'c .>% 5 . 2 . 127 . ityac tataùñàp . candrabhàgàt parvatavi÷eùàt jàtà iti và .) nadãvi÷eùaþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 34 .. tatparyàyaþ . candrabhàgã 2 candrikà 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. sà tu kà÷mãrade÷e prasiddhà . tasyà utpattiryathà -- màrkaõóeya uvàca .
     %<yatra devasabhà bhåtà sànau tasya mahàgireþ .
     tatra jàtà devanadã ÷ãtàkhyà vacanàdvidheþ ..
     snàpayitvà yathà candraü ÷ãtàtoyairmanoharaiþ .
     candraü papurbrahmavàkyàt sarve te tridivaukasaþ ..
     tadà ÷ãtàjalaü candrasnànayogàcca sàmçtam .
     bhåtvà nipatitaü tasmin vçhallohitasaüj¤ake ..
     tadvivçddhaü tadà toyaü tasmin sarasi nirmalam .
     taddadar÷a svayaü brahmà vivçddhaü sàdhu tajjalam ..
     taddar÷anàjjalàttasmàdutthità kanyakottamà .
     candrabhàgeti tannàma vidhi÷cakre svayaü tataþ ..
     bhàryàrthe sàgarastàntu jagràha brahmasammate .
     tatraivàdhiùñhitaü toyaü gadàgreõa ni÷àpatiþ ..
     nirbhidya pa÷cibhe pàr÷ve giriü tattu pravàhayat .
     tat sàmçtajalaü bhittvà bçhallohitasaüj¤akam ..
     kàsàraü sàgaraü jàtaü candrabhàgà nadã tu sà .
     sàgaro'pi tadà bhàryàü candrabhàgàü mahànadãm ..
     tena toyapravàheõa ninàya bhavanaü svakam .
     evaü tasmin samutpannà candrabhàgàhvayà nadã ..
     candrabhàge mahà÷aile guõairgaïgàsamà sadà .>% iti kàlikàpuràõe 22 adhyàyaþ .. asyà jalasya guõaþ . su÷ãtalatvam . dàhapittavàtanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<candrabhàgã>#, strã, (candrabhàgasya tadàkhyayà prasiddhasya parvatasya iyam . candrabhàgaparvatasa¤jàtatvàttathàtvam . candrabhàga + %<tasyedam .>% 4 . 3 120 .. ityaõ . atra na vçddhviþ . tataþ %<bahvàdibhya÷ca .>% 4 . 1 . 45 . iti ïãù .) candrabhàgànadã . iti ÷abdaratnàvalã .

#<candrabhåti>#, klã, (candrasyeva ÷uklà bhåtiþ sampat kàntiriti yàvat yasya . candravat ÷ubhradãptitayàsya tathàtvam .) råpyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<candramaõiþ>#, puü, (candrapriya÷candrakànta ityarthaþ maõiþ . ÷àkapàrthivavat samàsaþ .) candrakàntamaõiþ . iti hemacandraþ . 4 . 133 ..

#<candramaõóalaü>#, klã, (candrasya maõóalam .) candravimbam . candraparive÷aþ .. (yathà, goþràmàyaõe . 5 . 32 . 48 .
     %<tasyà÷ca vimalaü vaktraü sudantaü suguõairyutam .
     yathà ràhuvinirmu ktamabhavaccandramaõóalam ..>%)

#<candramàþ>#, [s] puü, (candramànandaü mimãte yadvà candraü karpåraü sàdç÷yena màti parimàtãti . mà + %<candre mo óit .>% uõàü . 4 . 228 . iti asiþ sa ca óit . candraü rajataü amçta¤ca tadiva mãyate candra iti và mãyate iti dàsãbhàràdivyutpàdane haradattaþ .) candraþ . ityamaraþ . 1 . 3 . 13 .. (yathà, pa¤catantre . 3 . 68 .
     %<ekopi kopi sevyo yaþ kùãõaü kùãõaü punarnavam .
     anudvignaþ karotyeva sårya÷candramasaü yathà ..>%)

#<candramauliþ>#, puü, (candraþ maulau ÷ekhare yasya .) ÷ivaþ . iti hàràvalã . 8 .. (yathà, kumàre . 5 . 86 .
     %<adya prabhçtyavanatàïgi ! tavàsmi dàsaþ krãtastapobhiriti vàdini candramaulau ..>%)

#<candrarekhà>#, strã, (candrasya rekhà iva àkçtiryasyàþ .) vàgujã . iti bhaiùajyaratnàvalã .. hàkuca iti bhàùà .. (yathà, bhaiùajyaratnàvalyàü kuùñhàdhikàre .
     %<guóucã candrarekhà ca somaràñ cakramardakam ..>% vàkucã÷abde vivaraõamasyà j¤àtavyam ..)

#<candrareõuþ>#, puü, (candra àhlàdako reõuryatra .) kàvyacauraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<candralekhà>#, strã, (candrasya lekhà iva àkçtiryasyàþ .) vàkucã . iti ràjanirghaõñaþ .. (apsarovi÷eùaþ . yathà, kà÷ãkhaõóe . 9 . 7 .
     %<urva÷ã menakà rambhà candralekhà tilottamà ..>% chandovi÷eùaþ . yathà, chandoma¤jaryàm .
     %<mrau mo yau cedbhavetàü saptàùñakai÷ca ndralekhà ..>%)

#<candralohakaü>#, klã, (candra iva ÷ubhraü lohakaü dhàtudravyam .) råpyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<candravaü÷aþ>#, puü, (candrasya vaü÷aþ anvavàyaþ .) candrasantànaþ . yathà . brahmaõaþ puttraþ atriþ tasya puttra÷candraþ tasya budhaþ tasya vaivasvatamanukanyàyàü ilàyàü bhàryàyàü puråravàþ sa pratiùñhànanagare idànãü viñhorasaüj¤e ràjacakravartã àsãt . tasyorva÷yàü ùañ puttrà àsanteùàü àyurjyeùñhaþ . tasya puttro nahuùastasya yayàti÷cakravartã . tasya dve bhàrye vçùaparvaõo dànavaràjasya sutà ÷armiùñhà ÷ukrasya kanyà devayànã ca . devayànyàü yayàterdbau puttrau yadusturvasu÷ca . ÷armiùñhàyàü trayaþ puttràþ druhyuþ anuþ påru÷ca . tatra yaduprabhçtaya÷catvàraþ pituràj¤àhelanaü kçtavantaþ pitrà ÷aptàþ . jyeùñhaputtraü yaduü ÷a÷àpa tava vaü÷eràjacakravartã màbhåt . turvasudruhyvanån ÷a÷àpa yuùmàkaü vaü÷yà vedavàhyà mlecchà bhaviùyanti . pårustu pituràj¤ayà duùkaraü karma kçtvà pituratipriya àsãt . yayàtiþ svamaraõasamaye kaniùñhaputraü påruü ràjacakravartinaü kçtavàn . yadave dakùiõasyàü di÷i ki¤cidràjyakhaõóaü dattavàn . tathà druhyave pårbasyàü di÷i, pa÷cimàyàü turvasave, uttarasyàü anave sarvàn påroradhãnàü÷cakre . yaduratãvadharma÷ãlastadvaü÷e dvàpara yugasyànte ÷rãkçùõo'vatãrõaþ . taccaritaü sarva÷àstraprasiddham .. (adhunà yadorghaü÷a ucyate . yadoþ puttraþ kroùñà (kroùñu) tasya vçjinivàn tasya àhiþ tasya u÷aïguþ tasya citrarathaþ tasya ÷a÷avinduþ tasyaþpçthukãrtiþ pçthujayaþ pçthudànaþ pçthu÷ravà iti catvàraþ puttràþ . pçthu ÷ravasaþ tamaþ tasya u÷anàþ tasya ÷itàyuþ tasya rukmakavacaþ tasya jyàmaghaþ tasya vidarbhaþ tasya krathaþ tasya kuntiþ tasya vçùñiþ tasya nivçttiþ tasya da÷àrhaþ tasya vyomaþ tasya jimåtaþ tasya vikçtiþ tasya bhãmarathaþ tasya madhurathaþ tasya ÷akuniþ tasya karantiþ tasya devamataþ tasya devakùetraþ tasya madhuþ tasya kuruva÷aþ tasya anurathaþ tasya puruhotraþ tasya aü÷uþ tasya satya÷rutaþ tasya vçùõiþ devàvçdhaþ andhakaþ mahàbhujaþ iti catvàraþ puttràþ . teùu vçùõijyaùñhaþ tasya sumitraþ tasya anamitraþ tasya vçùñiþ tasya citrakaþ tasya vidårathaþ tasya ÷åraþ tasya bhajamànaþ tasya ÷iniþ tasya bhojaþ tasya ràdhikaþ tasya devamãóhaþ tasya ÷årasenaþ tasya vasudevaþ tasya puttro bhagavàn ÷rãkçùõaþ .. * ..) yayàtiputtrasya pårorativistãrõo vaü÷a ucyate . påroþ puttro janamejayaþ tasya pracinvàn tasya pravãraþ tasya manasyuþ tasya càrupadaþ tasya sudyuþ tasya bahugavaþ tasya saüyàtiþ tasya ahaüyàtiþ tasya raudrà÷vaþ tasya çceyuþ tasya rantinàraþ tasya sumatiþ (taüsuþ) tasya raibhyaþ (surodhaþ) tasya duùmanta÷cakravartã . tasya ÷akuntalàyàü bhàryàyàü bharata÷cakravartã àsãt . yastrayastriü÷acchatama÷vamedhàn kçtavàn pa¤cà÷adràjasåyàn evamanyàn nànàvidhàn yaj¤àn akarot bahåni dhanaratnàdãni dattavàn saptaviü÷atisahasravatsaràn ekacchatraü ràjyaü kçtavàn . tasya puttro vitathaþ tasya manyuþ tasya bçhatkùetraþ tasya hastã yena hastinàpuraü nirmitam . tasya ajamãóhaþ tasya çkùaþ tasya sambaraõaþ tasya såryakanyàyàü tapatyàü kuruþ tasya jahguþ tasya surathaþ tasya vidårathaþ tasya sàrvabhaumaþ tasya jayatsenaþ tasya ràdhikaþ tasya ayutàyuþ tasya çkùaþ tasya dilãpaþ tasya pratãpaþ tasya devàpiþ ÷àntanuþ vàhlãka iti trayaþ puttràþ . tatra devàpiþ kalàpagràme yogã bhåtvà vartate . sa kalau candravaü÷e lupte kalerante punaþ satyayuge candravaü÷aü bhàvayiùyati .. * .. tatra ÷àntanå ràjà abhavat sa cakravartã tasya gaïgàyàü bhãùmaþ puttro jàtaþ sa paramadharmàtmà mahàvãraþ yena piturdà÷akanyàvivàhàrthaü pitçràjyaü tyaktam . yaþ svasya vivàhaü tyaktrà årdhvaretà jàtaþ . ÷àntanordà÷akanyàyàü dvau puttrau jàtau citràïgado vicitravãrya÷ca . satyavatyàü kanyàkàle parà÷aràt vyàso jàtaþ . punarbhunervaràt vyàsajanmànantaraü sà kanyàråpàbhavat . citràïgado yuddhve gandharveõa hataþ . vicitravãryasya kùetre satyavatyàj¤ayà vyàsaþ dhçtaràùñraü pàõóu¤ca janayàmàsa . dhçtaràùñrasyàndhasya gàndhàryàü bhàryàyàü duryodhanajyeùñhaü puttra÷ataü babhåva . pàõóordbebhàrye kuntã màdrã ca . mçgãbhåtasya muneþ÷àpànmaithunarahitasya pàõóoràj¤ayà kuntã dharmàdyudhiùñhiraü pavanàdbhãmaü indràdarjunaü janayàmàsa . màdrã a÷vinãkumàràbhyàü nakulasahadevau janayàmàsa . yudhiùñhirastu ràjasåyayàjã . arjunasya subhadràyàü bhàryàyàü abhimanyustasya uttaràyàü bhàryàyàü parikùit . yudhiùñhiràdanantaraü kaliyugasyàrambhe sa ràjàsãt cakravartã . tasya janamejayaþ tasya ÷atànãkaþ tasya sahasànãkaþ tasya a÷vamedhajaþ tasya asãmakçùõaþ tasya nemicakraþ sa hastinànagare nadyàhçte kau÷àmbyàü puryàü ràjàsãt . tasya uptaþ tasya citrarathaþ tasya ÷ucirathaþ tasya vçùñimàn tasya susenaþ tasya sunãthaþ tasya nçcakùaþ tasya sukhãnalaþ tasya pariplavaþ tasya sunayaþ tasya medhàvã tasya nçpa¤jayaþ tasya dårvaþ tasya timiþ tasya bçhadrathaþ tasya sudàsaþ tasya ÷atànãkaþ tasya durdamanaþ tasya mahãnaraþ tasya daõóapàõiþ tasya nimiþ tasya kùemakaþ . etatparyantamasya vaü÷asya ÷àntiþ ete kaleþ sahasravarùaparyantaü sthitàþ .. * .. somavaü÷a÷àkhàntare magadhavaü÷yà ràjànaþ kalau bahukàlaü sthitàþ . ataste varõyante . tatra yudhiùñhirasamakàlãno jaràsandhasutaþ sahadevo magadheùu ràjàsãt . tasya màrjàriþ tasya ÷ruta÷ravàþ tasya ayutàyuþ tasya niramitraþ tasya sunakùatraþ tasya bçhatsenaþ tasya karmajit tasya ÷ruta¤jayaþ tasya vipraþ tasya ÷uciþ tasya kùemaþ tasya suvrataþ tasya dharmasåtraþ tasya samaþ tasya dçóhasenaþ tasya sumatiþ tasya subalaþ tasya sunãthaþ tasya satyajit tasya vi÷vajit tasya pura¤jayaþ ete ràjànaþ kaleþ sahasravatsaraparyantaü ràjyaü kçtavantaþ .. * .. tataþ pura¤jayasya mantrã ÷unakaþ pura¤jayaü hatvà tasya puttraü pradyotaü ràjànaü kçtavàn . tadàrabhya ràjàno varõasaïkaradoùaduùñà jàtàþ . pradyotaputtraþ pàlakaþ tasya vi÷àkhayåpaþ tasya ràjakaþ tasya nandivardhanaþ . ete pa¤ca aùñatriü÷ottara÷atavarùaü bhåmipà àsan .. * .. nandivardhanasya puttraþ ÷i÷unàgaþ tasya kàkavarõaþ tasya kùemadharmà tasya kùetraj¤aþ tasya vidhisàraþ tasya ajàta÷atruþ tasya darbhakaþ tasya ajayaþ tasya nandivardhanaþ tasya mahànandiþ ete da÷a nçpàþ ùaùñyuttara÷atatrayaü vatsaràn bhåmipàlà àsan .. * .. mahànandisuto nandaþ ÷ådràyàü samutpannaþ ràjàsãt tasya sumàlyàdyà aùñau puttrà àsan . te ÷atavatsaràn ràjyaü kçtavantaþ . càõakyanàmà ka÷cidbràhmaõaþ nandaü tatputtràü÷ca hatvà mauryaü candraguptaü ràjànaü kçtavàn . kalau nandàntaþ kùattriyavaü÷aþ . iti ÷rãbhàgavataü mahàbhàrata¤ca ..

#<candravallarã>#, strã, (cadi àhlàde + rak . candrà ànandadàyikàvallarã . sudhàtulyamadhusràvitvàttathàtvam . candrasya vallarã latà iti kecit .) somavallarã . somalatà iti khyàtà . brahmã÷àkamiti kecit . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<candravallã>#, strã, (candra iva ànandadàyikà vallã .) prasàraõã . màdhavãlatà . iti ràjanirghaõñaþ .. somalatà ca .. (somalatà÷abde guõàdayo'syà j¤eyàþ ..)

#<candravàlà>#, strã, (candraü karpåramapi valate saüvçõoti svagandhena iti . valasaüvaraõe + aõ . tataùñàp .) sthålailà . ityamaraþ . 2 . 4 . 125 .. (paryàyo 'syà yathà --
     %<elà sthålà ca bahulà pçthvãkà tripuñàpi ca .
     bhadrailà bçhadelà ca candravàlà ca niùkuñiþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<candravihaïgamaþ>#, puü, (candra iva ÷ubhro vihaïgamaþ .) vakapakùã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<candravrataü>#, klã, (candràya candralokapràptaye yat vratam . yadvà, candrasya hràsavçddhibhyàü kçtaü yadvrataü tat .) càndràyaõam . iti smçtiþ .. (etadvivaraõaü càndràyaõa÷abde draùñavyam ..)

#<candra÷àlà>#, strã, (candreõa ÷àlate ÷obhate iti . ÷àla + ac . tataùñàp .) jyotsnà . iti trikàõóa÷eùaþ .. (candra iva ÷àlate ÷làghate iti . uccasthànasthitatvàdeva tathàtvam .) pràsàdoparigçham . tatparyàyaþ . ÷irogçham 2 . iti hemacandraþ . 4 . 61 .. candra÷àlikà 3 vaóabhã 4 kåñàgàram 5 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, radhuþ . 13 . 40 .
     %<tasyàyamantarhitasaudhabhàjaþ prasaktasaïgãtamçdaïgaghoùaþ .
     viyadgataþ puùpakacandra÷àlàþ kùaõaü prati÷runmukharàþ karoti ..>%)

#<candra÷àlikà>#, strã, (candra iva ÷àlate iti . ÷àla + õvul . ñàpi ataü itvam . yadbà, candra÷àlà + svàrthe kan .) vaóabhã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<candra÷åraü>#, klã, phalavi÷eùaþ . hàlim iti bhàùà . tatparyàyaþ . candrikà 2 carmahantrã 3 pa÷umehanakàrikà 4 nandanã 5 kàravã 6 bhadrà 7 . asya guõàþ . hikvàvàta÷leùmàtisàriõàü hitatvam . asçgvàtarogadveùitvam . balapuùñivivardhanatva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<candra÷ekharaþ>#, puü, (candraþ ÷ekhare maulau yasya . yadvà, cadi àhlàde + rak . candraþ àhlàdaþ svànandànubhavaråpaparamàtmajyotiþ ÷ekhare lalàñordhvabhàge yasya . svaprakà÷àtmanàü ÷arãratrayopàdhivarjitànàü yogãndrapuruùàõàmapi lalàñade÷e satyaj¤ànànandàmçtasetoþ parabrahmaõaþ svàbhàsakajyotirmaõóalasya prakà÷amànatvàt anyeùvapi candra÷esvaratvamiti cenna . vi÷vagurormahàdevàdanyatra pårõatamayogasiddheraprasiddheþ . ki¤ca mahe÷varàdi÷abdavat råóhi÷aktito'pi sarvayogãndragurau bhagavati mahe÷vare eva candra÷ekharapadasya samanvarthateti pårbàcàryapàdàþ ..) ÷ivaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 32 .. (yathà, kumàre . 5 . 58 .
     %<yadà budhaiþ sarvagatastvamucyase na vetsi bhàvasthamimaü kathaü janam .
     iti svahastollikhita÷ca mugdhayà rahasyupàlabhyata candra÷ekharaþ ..>% candrayuktaþ ÷ekharaþ ÷çïgaü yasya .) parvatavi÷eùaþ . yathà, àgame ÷ivavàkyam .
     %<vi÷eùataþ kaliyuge vasàmi candra÷ekhare ..>% (tathà, mahàliïge÷varatantre .
     %<÷ambhunàtha÷candranàtha÷candra÷ekhara parvate ..>%) caññalade÷e mahàpãñhe bhairavavi÷eùaþ . yathà --
     %<caññale dakùabàhurme bhairava÷candra÷ekharaþ .
     vyaktaråpà bhagavatã bhavànã tatra devatà ..
     vi÷eùataþ kaliyuge vasàmi candra÷ekhare ..>% iti tantracåóàmaõau 51 pãñhanirõayaþ .. karavãrapuraràjà . sa ca pauùyaràjaputtraþ . yathà --
     %<atha kàle vyatãte tu sarvaj¤o vçùabhadhvajaþ .
     tadbhàvikarma j¤àtvaiva mànuùo hyabhavat svayam ..
     brahmaõo dakùiõàïguùñhàddakùo brahmasuto'bhavat .
     aditistatsutà jàtà tataþ påùàhvayo'bhavat ..
     påùõaþ puttro'bhavat pauùyaþ sarva÷àstràrthapàragaþ .
     yasya tulyo nçpo bhåmau na bhåto na bhaviùyati ..
     sa puttrahãno ràjàbhåt pauùyo nçpatisattamaþ .
     ÷eùe vayasi sampràpte bhàryàbhistisçbhiþ saha ..
     pauùyaþ paramayà bhaktyà brahmàõaü paryatoùayat .
     tasya prasanno bhagavàn brahmà lokapitàmahaþ ..
     tamuvàca sa ràjànaü kimicchasi vadasva me .
     prasanno'smi nçpa÷reùñha ! pradàsyàmi yathepsitam ..
     yadiùñaü tava jàyànàü tattaddàsyàmi sàmpratam ..
     pauùya uvàca .
     hiraõyagarbhàputtro'haü puttràrthã tvàmupàsmahe .
     tvayi prasanne puttro me bhavellakùaõasaüyutaþ ..
     etadarthaü sabhàryo'haü bhaktyà tvàü samupasthitaþ .
     yathà me jàyate puttrastathà kuru jagatpate ! ..
     punnàmno narakàt puttrastràyate pitaraü prasåm .
     atastasmàdbhayaü brahman ! tvaü nà÷ayitumarhasi ..
     brahmovàca .
     ÷çõu pauùya ! yathà bhàvã puttrastava kulodbahaþ .
     tadahaü te vadàmyadya bhàryàbhistat samàcara ..
     idaü phalaü gçhàõa tvaü mayà dattvaü nçpottama ! .
     ajãrõaü bahule kàle pràpte'pi surasaü sadà ..
     phalametat samàdàya yàvat saüvatsaradvayam .
     àràdhaya mahàdevaü suprasanno bhaviùyati ..
     yathà saübhàùate bhargaþ phalametattathà bhavàn .
     kariùyati phalaü ràjan ! bhàryàbhistisçbhiþ saha ..
     tataste lakùaõopetastanayaþ kulavardhanaþ .
     bhaviùyati ca yaþ ÷àstà cakravartã bhaviùyati ..
     ityuktrà prayayau brahmà ràjàpi saha bhãrubhiþ .
     haraü yaùñuü samàrebhe bhaktyà paramayà yutaþ ..
     nirà÷ã saüyatàhàraþ kadàcit phalabhojanaþ .
     dç÷advatãnadãtãre phalaü saüsthàpya càgrataþ ..
     puùpàrghyadhåpadãpàdyairvçùadhvajamatarpayat .
     sa tu varùadvaye'tãte mahàdevo jagatpatiþ ..
     pauùyasya nçpateþ samyak prasasàdàrthasiddhaye .
     prasannaþ pràha nçpatiü mahàdevo hasanniva ..
     upàsate kimarthaü màü tanme vada dadàmi te ..
     pauùya uvàca .
     aputtro'haü puttrakàmaþ påjayàmi vçùadhvaja ! .
     yathàhaü puttravàn vai syàü vçùadhvaja ! tathà kuru ..
     iti saünyavadadràjà bhàryàbhiþ saha harùitaþ .
     praõamya stutipårbeõa bhaktinamràtmamànasaþ ..
     tataþ puttràrthinaü bhåpaü prasanno vçùabhadhvajaþ .
     brahmadattaphalaü haste kçtve daü tamuvàca ha ..
     ã÷vara uvàca .
     idaü phalaü brahmadattaü vibhajya nçpate tridhà .
     bhojayaitàþ svajàyàstvaü prahçùñaþ susthamànasaþ ..
     tataþ pravçtte bhavata etàsu çtusaïgame .
     àdhàsyanti ca garbhàüstu bhàryàste yugapannçpa ! ..
     kàle pràpte ca yugapat prasavo yoùitàü tava .
     bhaviùyati nçpa÷reùñha ! tà evaü tva kariùyasi ..
     ekasyà jañhare ÷ãrùaü bhàryàyàste bhaviùyati .
     aparasyàstathà kukùau madhyabhàgo bhaviùyati ..
     adho nàbhyàstu yo bhàgaþ so'parasyàü bhaviùyati .
     tataþ khaõóatrayaü bhåpa ! yathàsthànaü pçthak pçthak ..
     yojayiùyasi pa÷càtte puttra eko bhaviùyati .
     tasya ÷ãrùe candrarekhà sahajà saübhaviùyati ..
     tenaiva nàmnà sa khyàtiü gamiùyati ca bhåpate ! .
     ityuktvà sa mahàdevastàsàü garbhàn svayaü tadà ..
     saüskartuü jàhnavãtoyamàtmanaþ ÷iraso nyadhàt .
     tataþ phale svayaü devaþ pravive÷a vçùadhvajaþ ..
     tatkùaõàt tat phalaü bhåtaü tribhàgaü svayameva hi .
     pauùyastat phalamàdàya muditaþ saha bhàryayà ..
     prayayau mandiraü hçùño anuj¤àpya vçùadhvajam .
     tataþ samucite kàle pràpte tàbhistu bhakùitam ..
     tat phalaü nçpa÷àrdåla ! garbhà÷càpyàhitàþ ÷ubhàþ .
     sampårõe garbhakàle tu garbhebhyaþ samajàyata ..
     khaõóatrayaü pçthak ràjà yathà bhargeõa bhàùitam .
     tacca khaõóatrayaü pauùyo yathàsthànaü niyojya ca .
     ekaü piõóaü cakàrà÷u tatra puttro vyajàyata .
     tasya ÷ãrùe tadà ràjan sahajendukalà ÷ubhà ..
     viraràja yathà svacchà ÷aratkàle kalà vidhoþ .
     taü sarvalakùaõãpetaü pãnàraskaü sunàsikam ..
     siühagrãvaü vi÷àlàkùaü dãrghàyatabhujaü tadà .
     dçùñvà pauùyo'tha bhàryàbhistisçbhiþ saha saümudam .
     lebhe daridraþ satkoùaü pràpyeva vipulaü tataþ .
     tasya nàmàkarodràjà bràhmaõaiþ svaiþ purohitaiþ ..
     candra÷ekhara ityevaü kàntyà candramasaþ samaþ .
     vavçdhe sa mahàbhàgaþ pratyahaü càtyarugyataþ ..
     kalàbhiriva tejasvã ÷aradãva ni÷àkaraþ .
     evaü tisçõàmambànàü garbhe jàto yato haraþ ..
     atastryambakanàmàbhåt prathito lokadevayoþ .
     sa ràjaputtraþ kaumàràvasthàü pràpa yadà tadà ..
     sarva÷àstràrthatattvaj¤o jiùõostulyo babhåva ha .
     bale vãrye praharaõe ÷àstre ÷ãle ca tatsamaþ ..
     nànyo'bhånnçpa÷àdrdåla ! no và bhåmau bhaviùyati .
     abhiùicyàtha taü bàlaü kumàraü balavattaram ..
     da÷apa¤caikavarùãyaü sarvaràjaguõairyutam .
     tisçbhiþ saha bhàryàbhirvanaü pauùyo vive÷a ha ..
     vçddhocitakriyàü kartaü ràjà paramadhàrmikaþ .
     gate pitari ràjà sa vanavàsaü mahàbalaþ ..
     sarvàü kùitiü va÷e cakre'màtyaiþ sa candra÷ekharaþ .
     sàrvabhaumo nçpo bhåtvà ràjabhiþ pariùevitaþ ..
     amarairiva devendro vijahàra ÷riyà yutaþ .
     evaü pauùyasuto bhåtvà tryambakaþ pràpya nirvçtim ..
     brahmàvartàhvaye ramye karavãràhvaye pure .
     dç÷advatãnadãtãre ràjà bhåtvà mumoda ha ..>% iti kàlikàpuràõe 46 adhyàyaþ .. * .. (svanàmakhyàtaþ paõóitavi÷eùaþ . asau hi siddhapuruùaþ triveõãsannikarùasthavandyapàóàkhyagràme 1600 ÷akasya pràrambha eva vartamàna àsãt . adyàpi tasya siddhisthànaü tatraiva vartate . ayaü nànà÷àstravettà vi÷eùato jyotiùa÷àstreùu labdhapratiùñho babhåva . etatsaükalità bahavo granthà asmadde÷e'dyàpi pracaranti .. * ..) ùoóa÷adhruvakàntargatanavamadhruvakaþ . tadvivaraõaü dhruvaka÷abde draùñavyam .. api ca .
     %<ånaviü÷ativarõàïghriþ siddhida÷candra÷ekharaþ .
     kathitaþ kenduke tàle bhavet ÷çïgàravãrayoþ ..>% iti saïgãtadàmodaraþ .. (vañikauùadhavi÷eùaþ .
     %<såto gandhaùñaïgaõaþ soùaõaþ syàdetaistulyà ÷arkarà matsyapittaiþ .
     bhåyo bhåyo bhàvayettu trivàraü vallo deyaþ ÷çïgaverasya vàrà ..
     samyak tàpe vàribhaktaü satakraü vçntàkàóhyaü pathyameva pradiùñam .
     aïge rogaü hanti sàmaü prabhàvàt pittàdhikye mårdhni vàriprayogaþ ..>% iti udakama¤jarãrasaþ ..
     %<atraiva ÷arkaràü tyaktvà ÷ilà ca yadi dãyate .
     guõaiþ samo bhavedasya nàmnà ca candra÷ekharaþ ..>% iti candra÷ekharo rasaþ ..)

#<candrasaüj¤aþ>#, puü, (candrasya saüj¤à saüj¤à yasya .) karpåram . ityamaraþ . 2 . 6 . 130 ..

#<candrasambhavà>#, strã, (candraþ sambhavo yasyàþ .) kùudrailà . iti ÷abdacandrikà .. (budhe, puü ..)

#<candrahàsaü>#, klã, (candrasyeva ÷uklo hàsaþ prabhà yasya .) raupyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<candrahàsaþ>#, puü, (candrasyeva ÷uklo hàso dãptiryasya .) khaógaþ . ràvaõakhaógaþ . iti medinã . ge, 52 ..

#<candrahàsà>#, strã, (candrahàsa + ñàp .) guóåcã . iti ràjanirghaõñaþ .. (candravadàhlàdakaro hàso yasyàþ iti . gàyattrãråpà bhagavatã . yathà, devãbhàgavate . 12 . 6 . 48 .
     %<candrahàsà càrudàtrã cakorã candrahàsinã ..>% bçhatã . tasyàþ paryàyà yathà --
     %<kùudràyàü kùudrabhaõñàkyàü bçhatãti nigadyate .
     ÷vetà kùadrà candrahàsà lakùmaõà kùetradåtikà ..
     garbhadà candrabhà candrã candrapuùpà priyaïkarã ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<candrà>#, strã, (candayati àhlàdayatãti . cadi + õic + rak . striyàü ñàp .) elà . vitànam . iti ÷abdaratnàvalã .. guóåcã . iti kecit ..

#<candràtapaþ>#, puü, (candra iva àtapati ÷ãtalaü karoti chàyàdànena . à + tap + ac .) àcchàdanavi÷eùaþ . càüdoyà iti bhàùà .. tatparyàyaþ . ullocaþ 2 vitànam 3 candrà 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. (candrasya àtapaþ ra÷miþ .) jyotsnà . iti hemacandraþ . 2 . 21 .. (yathà, kàdambaryàm . %<candràtapamiva rasatàmupetam ..>%)

#<candràpãóaþ>#, puü, (candraþ àpãóe ÷ekhare yadvà àpãóaþ ÷irobhåùaõaü yasya .) ÷ivaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (kà÷mãrasya ràjavi÷eùaþ . yathà, ràjataraïgiõyàm . 4 . 45 .
     %<ràjacåóàmaõiþ ÷rãmàü÷candràpãóastato'bhavat .
     pãóitendutviùà kãrtyà kaleþ pãóà ¤cakàra yaþ ..>% kàdambarãvarõitanàyakavi÷eùaþ . sa tu ràj¤astàràpãóasya puttraþ . yathà, kàdambaryàm . 137 . atikrànte ca ùaùñhãjàgare pràpte da÷ame'hani puõye muhårte gàþ suvarõa¤ca koñi÷o bràhmaõasàt kçtvà %<màturasya mayà paripårõamaõóala÷candraþ svapne mukhakamalamàvi÷an dçùñaþ>% iti svapnànuråpameva ràjà såno÷candràpãóa iti nàma cakàra . ayaü hi ekadà mçgayàü gacchan kinnaramithunamanudhàvan himàlaya÷ikharamadhiruhya acchodasarovarasamãpaü gatavàn . tatrastha÷ca mahà÷vetàü gandharvakumàrãmavalokya tanmukhàt tasyàþ sarvavçttàntamàkarõya ca tayà saha gandharvalokaü gata vàn . tatra gata eva gandharvaràjasya citrarathasya kàdambarãü nàma kanyàü dadar÷a . dçùñvà ca tàü kandarpabàõapãóito babhåva . tato'tikaùñena tasmàt sthànàt pratyàgatya svasahacaraü vai÷ampàyanaü skandhàvàrarakùakatvena parikalayya pitràhåtaþ khabhavanamàjagàma . atha gacchati kàle vai÷ampàyanànayanàya gato'sau cirabandhorvai÷ampàyanasya mçtyuvàrtàmàkalayya chinnataruriva bhåtale patitvà mahà÷vetàsannikarùa eva vidãrõahçdayo gatàsuràsãt . tato daivàde÷ena rakùita÷arãro'sau punarjãvita÷ca kàdambarãü pariõãtavàn . ityeùàtãvà÷caryajanikà kathà kàdambarãgranthata eva vi÷eùato vij¤eyà ..)

#<candràvalã>#, strã, gopãvi÷eùaþ . sà tu candrabhànukanyà vraje ÷rãkçùõasya nityapriyà ràdhàtulyà . yathà, ujjvalanãlamaõau .
     %<ràdhàcandràvalãmukhyàþ proktà nityapriyà vraje .
     kçùõavannityasaundaryavaidagdhyàdiguõà÷rayàþ ..>%

#<candrikà>#, strã, (candra à÷rayatvenàstyasyàþ . %<ata iniñhanau .>% 5 . 2 . 115 . iti ñhan .) jyotsnà . ityamaraþ . 1 . 3 . 16 .. (yathà, raghuþ . 19 . 39 .
     %<anvabhuïkta surata÷ramàpahàü meghamuktavi÷adàü sa candrikàm ..>%) sthålailà . candrakamatsyaþ . candrabhàgànadã . iti ÷abdaratnàvalã .. karõasphoñà . mallikà . ÷vetakaõñakàrã . methikà . såkùmailà . iti ràjanirghaõñaþ .. candra÷åram . iti bhàvaprakà÷aþ .. (pãñhasthadevãvi÷eùaþ . sà tu hari÷candre viràjate . yathà, devãbhàgavate . 7 . 30 . 67 .
     %<sahyàdràvekavãrà tu hari÷candre tu candrikà ..>% chandovi÷eùaþ . tallakùaõaü yathà, chandoma¤jaryàm .
     %<nanatatagurubhi÷candrikà'÷vartubhiþ ..>% vàsapuùpà . asyàþ paryàyà yathà --
     %<candrikà carmahantrã ca pa÷umehanakàrikà .
     nandinã kàravã bhadrà vàsapuùpà suvàsarà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<candrikàdràvaþ>#, puü, (candrikayà dràvo dravaõaü yasya .) candrakàntamaõiþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<candrikàpàyã>#, [n] puü strã, (candrikàü jyotsnàü pibatãti . pà + õiniþ .) cakorapakùã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<candrikàmbujaü>#, klã, (candrikà iva ÷ubhraü ambujam .) sitotpalam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<candrilaþ>#, puü, (candro vidyate'sya . candra + bàhulakàt astyarthe ilac .) ÷ivaþ . nàpitaþ . vàståkam . iti medinã . le, 89 ..

#<candrã>#, strã, (candayati àhlàdayatãti . cadi + õic + rak . gauràditvàt ïãù .) vàkucã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<candreùñà>#, strã, (candraþ iùñaþ priyo yasyàþ . niùñhàyàþ paranipàtaþ .) utpalinã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<candrodayaþ>#, puü, (candrasya udayaþ .) àkà÷e candrasya prakà÷aþ . sa ca yaddine sàrdhapraharadvayavyàpinã yà tithistattithyanusàreõa bhavati . tasya pramàõaü yathà, puràõasamuccaye . %<gavàü krãóàdine yatra ràtrau dç÷yeta candramàþ . somo ràjà pa÷ån hanti surabhãpåjakàüstathà .. tadudayasambhàvana¤ca nirõayàmçte nirõãtam . pratipadyàparàhõikatrimuhårtavyàpinyàü dbitãyàyàü candradar÷anaü sambhàvyate . taduktamagnyàghànaviùaye vçddha÷àtàtapena . dvitãyà trimuhårtà cet pratipadyàparàhõikã . agnyàdhànaü caturda÷yàü parataþ somadar÷anàditi .. aparàhõa÷ca pa¤cadhàvibhaktasyàhna÷caturtho bhàgaþ . tata÷ca yatra pratipadi ùaõmuhårtavyàpinã dbitãyà tatra candradar÷anasambhàvanamiti .>% iti ÷rãharibhaktivilàse 16 vilàsaþ .. (candrasya vastrakhaõóàdiracitacandràkçteràtapo yatra .) candràtapaþ . auùadhavi÷eùaþ . iti hemacandraþ . 3 . 345 .. sa tu makaradhvajàkhyarasasindåram . yathà --
     %<palaü mçdu svarõadalaü rasendraü palàùñakaü ùoóa÷a gandhakasya .
     ÷oõaiþ sukàrpàsabhavaiþ prasånaiþ sarvaü vimardyàtha kumàrikàdbhiþ ..
     tatkàcakumbhe nihitaü sugàóhe mçtkarpañaistaddivasatraya¤ca .
     pacet kramàgnau sitakàkhyayantre tato rajaþ pallavaràgaramyam ..
     nigçhya caitasya palaü palàni catvàri karpårarajastathaiva .
     jàtãphalaü soùaõamindrapuùpaü kastårikàyà iha ÷àõa ekaþ .. * ..
     candrodayo'yaü kathitastu màùo bhukto'hivallãdalamadhyavartã .
     madonmadànàü pramadà÷atànàü garvàdhikatvaü ÷lathayatyakàõóe ..
     ghçtaü ghanãbhåtamatãva dugdhaü mçdåni màüsàni samastakàni .
     màùànnapiùñàni bhavanti pathyànyànandadàyãnyaparàõi càtra .. * ..
     valãpalitanà÷anastanubhçtàü vayaþstambhanaþ samastagadakhaõóanaþ pracurarogapa¤cànanaþ .
     gçheùu rasaràóayaü bhavati yasya candrodayaþ sa pa¤ca÷aradarpito mçgadç÷àü bhaveddurlabhaþ ..>% iti sàrakaumudã sukhabodha÷ca ..

#<candrodayà>#, strã, (cadi àhlàde + bhàve rak . candrasya dar÷anàdijanyànandasya udayo yasyàþ . netrarogasyauùadhavi÷eùaþ . yathàha cakrapàõidattaþ .
     %<harãtakã vacà kuùñhaü pippalã maricàni ca .
     vibhãtakasya majjà ca ÷aïkhanàbhirmanaþ÷ilà ..
     sarvametat samaü kçtvà chàgãkùãreõa peùayet .
     nà÷ayettimiraü kaõóuü pañalànyarvudàni ca ..
     adhikàni ca màüsàni ya÷ca ràtrau na pa÷yati .
     api dbivàrùikaü puùpaü màsenaikena sàdhayet .
     varti÷candrodayà nàmnà tadhà dçùñiprasàdanã ..>%)

#<candropalaþ>#, puü, (candraprabhodbhàsita upalaþ prastaraþ .) candrakàntamaõiþ . iti hemacandraþ . 4 . 133 ..

#<capa>#, sàntve . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-señ .) sàntvaþ priyavacanaü upa÷amo và . capati puttraü màtà . iti durgàdàsaþ ..

#<capa>#, ka ma kalke . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüparaü-sakaü-señ .) kalka÷cårõãkaraõam . ka ma, capayati taõóulaü ÷ilà . iti durgàdàsaþ ..

#<capañaþ>#, puü, (capa + gha¤arthe kaþ . capaþ sàntvanà cårõãkaraõaü và tasmai añati gacchatãti . aña + pacàdyac . tataþ ÷akandhvàdivat sàdhuþ .) capeñaþ . ityamarañãkà .. caóa iti bhàùà ..

#<capalaü>#, klã, (capaü sàntvanàü làti pràpnotãti . là + %<àto'nupasarge kaþ .>% 3 . 2 . 3 . iti kaþ .) ÷ãghram . iti medinã . le, 88 .. kùaõikam . iti hemacandraþ ..

#<capalaþ>#, puü, (copati mandaü mandaü gacchatãti . cupa mandàyàü gatau + %<cuperaccopadhàyàþ .>% uõàü . 1 . 111 . iti kalaþ dhàtorukàrasya akàràde÷a÷ca .) pàradaþ . (asya paryàyà yathà --
     %<pàrado rasadhàtu÷ca rasendra÷ca mahàrasaþ .
     capalaþ ÷ivavãrya¤ca rasaþ såtaþ ÷ivàhvayaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) mãnaþ . corakaþ . prastaravi÷eùaþ . iti medinã . le, 87 .. kùavaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (måùikavi÷eùaþ . yathà, su÷rute kalpasthàne 6 adhyàye .
     %<pårbamuktàþ ÷ukraviùà måùikà ye samàsataþ .
     nàmalakùaõabhaiùajyairaùñàda÷a nibodha tàn ..>%
     %<kuliïga÷càjita÷caiva capalaþ kapilastathà ..>% etasya daü÷anena yallakùaõaü bhavati tadupa÷amanàya ca yadauùadhaü tadyathà tatraiva --
     %<capalena bhayecchardirmårchà ca saha tçùõayà .
     sabhadrakàùñhàü sajañàü kùaudreõa triphalàü lihet ..>%)

#<capalaþ>#, tri, (copati mandaü mandaü gacchatãti . cupa + kalaþ . dhàtorukàrasyàkàràde÷a÷ca .) taralaþ . ca¤calaþ . iti medinã . le, 88 .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 530 .
     %<vicarati paritaþ kçùõe ràdhàyàü ràgacapalanayanàyàm .
     da÷adigvedhavi÷uddhaü vi÷ikhaü vidadhàti viùameùuþ ..>%) doùamani÷citya vadhabandhanàdeþ kartà . tatparyàyaþ . cikuraþ 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 46 .. vikalaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<capalà>#, strã, (capala + ñàp .) lakùmãþ . (yathà, màghe . 9 . 16 .
     %<nilayaþ ÷riyaþ satatametaditi prathitaü yadeva jalajanma tayà .
     divasàtyayàttadapi muktamaho capalàjanaü prati na codyamadaþ ..>% %<capalà càpalavatã strã kamalà ca ..>% iti taññãkàyàü mallinàthaþ ..) vidyut . (yathà, àryàsapta÷atyàm . 179 .
     %<kiüputtri ! gaõóa÷ailabhrameõa navanãradeùu nidràsi .
     anubhava capalàvilàsitagarjitade÷àntarabhràntãþ ..>%) puü÷calã . pippalã . iti medinã . le, 88 .. (asyàþ paryàyà yathà --
     %<pippalã màgadhã kçùõà vaidehã capalà kaõà .
     upakulyoùaõà ÷auõóã kolà syàttãkùõataõóulà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) jihvà . iti ÷abdacandrikà .. vijayà . madirà . iti ràjanirghaõñaþ .. (àryàchandovi÷eùaþ . tallakùaõaü yathà, vçttaratnàkare 2 adhyàye .
     %<ubhayàrdhayorjakàrau dvitãyaturyau gamadhyagau yasyàþ .
     capaleti nàma tasyàþ prakãrtitaü nàgaràjena ..>%)

#<capeñaþ>#, puü, (capa + gha¤arthe kaþ . capaþ sàntvanà cårõãkaraõaü và tasmai eñati gacchatãti . iña gatau + ac .) vistçtàïgulipàõiþ . caóa iti càpaóa iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . pratalaþ 2 prahastaþ 3 . ityamaraþ . 2 . 6 . 84 ..

@<[Page 2,433b]>@
#<capeñã>#, strã, bhàdra÷uklaùaùñhã . yathà, bhàdra÷uklaùaùñhyàü akùayaphalapràptikàmaþ snànàdikaü kuryàt . santànakàmà jalasamãpe ùaùñhãü påjayet . ùaùñhyai namaþ iti araõyaùaùñhãpåjàvat . càpaóàùaùñhãyam . iti kçtyacandrikàvyàkhyà .. * .. anyacca .
     %<prasåtyà dvàda÷e màsi sampajyàpatyavçddhaye .
     sute jàte tathà ùaùñhyàü ùaùñhã dvàda÷aråpiõã ..
     vai÷àkhe càndanã ùaùñhã jyaiùñhe càraõyasaüj¤ità .
     àùàóhe kàrdamã j¤eyà ÷ràvaõe luõñhanã matà ..
     bhàdre capeñã vikhyàtà durgàkhyà÷vayuje tathà .
     nàóyàkhyà kàrtike màsi màrge målakaråpiõã ..
     pauùe màsyannaråpà ca ÷ãtalà tapasi smçtà .
     goråpiõãphàlgune ca caitre'÷okà prakãrtità ..>% iti skandapuràõam .. manthànaùaùñhã iti kecit ..

#<cama>#, u bhakùe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-ubhaüsakaü-señ . uditvàt ktràveñ .) camati . u, camitvà càntvà . iti durgàdàsaþ ..

#<cama>#, na ra u bhakùe . iti kavikalpadrumaþ .. (svàüparaü-sakaü-señ . uditvàtktràveñ .) na, camnoti . ra vaidikaþ . u, camitvà càntvà . iti durgàdàsaþ ..

#<camatkàraþ>#, puü, (camatkarotãti . kç + aõ .) apàmàrgaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (camat + kç + bhàve gha¤ .) cittavistàraråpaþ . tatparyàyaþ . vismayaþ 2 . iti sàhityadarpaõam .. óamaruþ 3 . iti trikàõóa÷eùaþ .. lokàtãtàrthàkalanena kimetaditi j¤ànadhàràjanane cittasya dãrghapràyatvaü cittavistàraþ . dçùñahetubhyo'sambhavitvaj¤ànena hetvantarànusandhàne manovyàpàra eva cittavistàra ityapare . iti sàhityadarpaõañãkà .. (yathà, kathàsaritsàgare . 22 . 257 .
     %<evaü sakalajagattrayahçdayacamatkàrakàricaritànàm .
     svayamanudhàvanti sadà kalyàõaparamparàþ padavãm ..>%)

#<camaraü>#, klã, (camarasyedam . camara + aõ . atra na vçddhiþ .) càmaram . iti medinã . re, 152 ..

#<camaraþ>#, puü, (camati bhakùayatãti . cama + %<artikamibhramicamãti .>% uõàü . 3 . 132 . iti arac .) camaragauþ . tatparyàyaþ . vyajanã 2 vanyaþ 3 dhenugaþ 4 vàladhipriyaþ 5 . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, heþ ràmàyaõe . 29 . 3 .
     %<camaràþ sçmarà÷caiva ye cànye vanacàriõaþ ..>%)

#<camarapucchaþ>#, puü, (camarasya puccha iva puccho yasya .) kokaóaþ . sa tu vile÷ayabhedaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. càmare klã ca ..

#<camarikaþ>#, puü, (camaramiva ke÷aro'styasya . %<ata iniñhanau .>% 5 . 2 . 115 . itiñhan .) kovidàravçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 22 .. (paryàyo'sya yathà, bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe 1 bhàge .
     %<kovidàra÷camarikaþ kuddàlo yugapatrakaþ .
     kuõóalãtàmrapuùpa÷ca smantakaþ svalpake÷arã ..>%)

@<[Page 2,433c]>@
#<camarã>#, strã, (camarasya strãjàtiþ . camara + striyàü ïãù .) camaragavã . tatparyàyaþ . dãrghavàlà 2 giripriyà 3 . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, kumàre . 1 . 13 .
     %<yasyàrthayuktaü giriràja÷abdaü kurvanti vàlavyajanai÷camaryaþ ..>%) ma¤jarã . iti medinã . re, 152 ..

#<camasaþ>#, puü, klã, (camyate bhakùyate pãyate iti yàvat somo'sminniti . camu bhakùaõe + %<atyavicamãti .>% uõàü . 3 . 117 . iti asac .) yaj¤apàtrabhedaþ . iti medinã . se, 21 .. camaciti bhàùà .. (etallakùaõàdikamuktaü yathà --
     %<camasànàü tu vakùyàmi daõóàþ syu÷caturaïgulàþ .
     tryaïgulastu bhavet skandho vistàra÷caturaïgulaþ ..
     vikaïkatamayàþ ÷lakùõàrvàgvilà÷camasàþ smçtàþ .
     anyebhyo vàpi và kàryàsteùàü daõóeùu lakùaõam ..
     hoturmaõóala eva syàt brahmaõa÷caturasrakaþ .
     udgàtaõà¤ca tryasriþ syàd yàjamànaþ pçthuþ smçtaþ ..
     pra÷àsturavataùñaþ syàduttoùño brahma÷aüsinaþ .
     poturagre vi÷àkhã syànneùñuþ syàdvigçhãtakaþ ..
     acchàvàkasya ràsnàva àgnãdhrasya mayåkhakaþ .
     ityete camasàþ proktà çtvijàü yaj¤akarmaõi .
     palà÷àdbà vañàdbànyavçkùàdbà camasàþ smçtàþ ..>%)

#<camasaþ>#, puü, (camyate bhakùyate iti . cama + asac .) parpañaþ . piùñabhedaþ . laóóukaþ . ityajayapàlaþ .. (çùabhadevasya puttràõàmanyatamaþ . yathà, bhàgavate . 5 . 4 . 11 .
     %<kavirhavirantarikùaþ prabuddhaþ pippalàyanaþ .
     àvirhotro'tha drumila÷camasaþ karabhàjanaþ ..
     ete bhàgavatadharmadar÷anà nava mahàbhàgavatàþ ..>%)

#<camasã>#, strã, (camasa + gauràditvàt ïãù .) mudgamasåràdipiùñam . kàùñharacitaü yaj¤apàtramityanye . iti liïgàdisaügrahañãkàyàü bharataþ ..
     %<cårõaü yacchaùkamàùàõàü camasã sà vidhãyate .>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<camåþ>#, strã, (camati bhakùayati ÷atrån nà÷ayatãtyarthaþ . cama + %<kvaùicamitanãti .>% uõàü . 1 . 80 . iti åþ .) senàmàtram . (yathà, gãtàyàm . 1 . 3 .
     %<pa÷yaitàü pàõóuputtràõàmàcàrya ! mahaütãü camåm ..>%) senàvi÷eùaþ . tatra 729 hastinaþ 729 rathàþ 2187 a÷vàþ 3645 padàtayaþ . samudàyena 7290 dvi÷atanavatyadhikasaptasahasram . ityamaramedinãkarau ..

#<camåruþ>#, puü, strã, (camatãti . cama + %<kharjipi¤jàdibhya årolacau .>% uõàü . 4 . 90 . iti åraþ . pçùodaràditvàt ata utva¤ca .) hariõavi÷eùaþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 9 .. (yathà, màdhe . 1 . 8 .
     %<cakàsataü càrucamårucarmaõà kuthena nàgendramivendravàhanam ..>%)

#<campaþ>#, puü, (campatãti . campa + ac .) kovidàravçkùaþ . iti ÷abdamàlà ..

@<[Page 2,434a]>@
#<campakaü>#, klã, (campati sadgandhaü gacchatãti . campa + õvul .) kadalãphalavi÷eùaþ . càüpà kalà iti bhàùà . asya guõàþ . vàtapittanà÷itvam . gurutvam . vãryakàritvam . ati÷ãtatvam . rase pàke madhuratva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. (campakasya idam . campaka + aõ . tato'õoluk .) campakapuùpam .. (sàükhya÷àstroktasiddhibhedaþ . yathà --
     %<nyàyena svayaü parãkùitamapyarthaü tàvanna ÷raddadhate yàvadguru÷iùyasabrahmacàribhiþsaha na saüvàdyate .
     ataþ suhçdàü guru÷iùyasabrahmacàriõàü saüvàdakànàü pràptiþ suhçtpràptiþ sà siddhi÷caturthã campakamucyate ..>%)

#<campakaþ>#, puü, (campayati sadgandhàdikaü gacchatãti . campa + õvul .) vçkùavi÷eùaþ . càüpà iti bhàùà . tatparyàyaþ . càmpeyaþ 2 hemapuùpakaþ 3 . ityamaraþ . 2 . 4 . 63 .. svarõapuùpaþ 4 ÷ãtalacchadaþ 5 subhagaþ 6 bhçïgamohã 7 ÷ãtalaþ 8 bhramaràtithiþ 9 surabhiþ 10 dãpapuùpaþ 11 sthiragandhaþ 12 atigandhakaþ 13 sthirapuùpaþ 14 hemapuùpaþ 15 pãtapuùpaþ 16 hemàhvaþ 17 sukumàraþ 18 vanadãpaþ 19 . asya guõàþ . kañutvam . tiktatvam . ÷i÷iratvam . dàhakuùñhakaõóåvraõanà÷itvam . guõàóhyo ràjacampakaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. kaùàyatvam . madhuratvam . viùakçmikçcchrakaphavàtàsrapittanà÷itva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. panasaphalakoùaikade÷àvayava÷ca ..

#<campakakalikà>#, strã, (campakasya kalikà korakaþ .) campakakorakaþ . tatparyàyaþ . gandhaphalã 2 bahugandhà 3 gandhamodinã 4 . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<campakacaturda÷ã>#, strã, (campakasàdhyà caturda÷ã . asyàü campakaiþ ÷ivapåjanàt ÷ivalokapràptestathàtvam .) jyaiùñha÷uklacaturda÷ã . yathà, jyaiùñhamàsamupakramya matsyasåkte 45 pañale .
     %<caturda÷yà¤ca ÷uklàyàü campakaiþ påjayet ÷ivam .
     ayutairvà sahasrairvà ÷atairvà parame÷vari ! ..
     pàyasa¤ca baliü dadyàt tato naktaü caredvratã .
     vçùasthena vi÷eùeõa na bhåyo jàyate bhuvi ..
     trimadhvaktai÷campakai÷ca sahasraü juhuyànni÷i .
     kùayaùaùñijvaràn hanti kçtvà drohàõi yàni ca ..
     campakacaturda÷ã khyàtà påjayedvà sadà÷ivam .
     da÷ajanmakçtaü pàpamarcanàdeva na÷yati ..>% anyacca .
     %<caturda÷yà¤ca÷uklàyàü jyaiùñhe màsi mahe÷varam .
     campakaiþ påjayet bhaktyà ÷ivalokamavàpnuyàt ..>% ityuttarakàmàkhyàtantre 11 pañalaþ .. api ca .
     %<jyaiùñha÷uktacaturda÷yàü puùpai÷campakasambhavaiþ .
     arcayitvà mahàdevaü rudraloke mahãyate ..>% iti saüvatsarakaumudãdhçtabrahmapuràõavacanam ..

#<campakarambhà>#, strã, (campaka iti nàmnà prasiddhà rambhà . yadvà, campakapuùpagandhavadgandhavi÷iùñà rambhà .) suvarõakadalã . iti ràjanirghaõñaþ .. (càüpà kalà . iti bhàùà .. guõàdikaü campaka÷abde draùñavyam ..)

#<campakàluþ>#, puü, (campakavat campakapuùpavarõavat àlu rabhyantarabãjakoùo yasya . yadvà, campakaü campakavarõaü àlàti pratigçhõàtãti . à + là + mitadrvàditvàt óuþ .) panasaþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<campakundaþ>#, puü, (campakavarõaþsan unattãti . undã kledane + ac . pçùodaràditvàt akàralopaþ .) matsyabhedaþ . càüdakuóà . iti bhàùà . asya guõàþ . gurutvam . ÷ukrakàritvam . madhuratvam . vàtapittanà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<campakoùaþ>#, puü, (campa÷campaka iva koùo yasya .) panasaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<campà>#, strã, (campà nadã vidyate'syàmiti . %<ar÷a àdibhyo'c .>% 5 . 2 . 127 . ityac . yadvà, campena ràj¤o hari÷candrasya prapauttreõa nirmità yà purã . yaduktaü bhàgavate . 9 . 8 . 1 .
     %<harito rohitasuta÷campastasmàdbinirmità .
     campà purã... ..>%) karõapurã . adhunà bhàgalapura iti khyàtà . tatparyàüyaþ . màlinã 2 lomapàdapåþ 3 karõapåþ 4 . iti hemacandraþ . 4 . 42 .. campàvatã 5 campàpurã 6 . iti ÷abdaratnàvalã .. (iyantu aïgade÷àntargatà . yaduktaü hemacandreõa . 4 . 23 .
     %<vaïgàstu harikelãyà aïgà÷campopalakùitàþ ..>% tathà ca mahàbhàrate . 12 . 5 . 6 -- 7 .
     %<prãtyà dadau sa karõàya màlinãü nagarãmatha .
     aïgeùu nara÷àrdåla ! sa ràjàsãt sapatnajit ..
     pàlayàmàsa campà¤ca karõaþ parabalàrdanaþ .
     duryodhanasyànumate tavàpi viditaü tathà ..>% iyameva purà ràj¤o lomapàdasya ràjadhànã àsãt . iti ràmàyaõam .. aïgade÷asthanadãvi÷eùaþ ..)

#<campàdhipaþ>#, puü, (campàyà adhipa ã÷varaþ .) karõa ràjaþ . iti hemacandraþ ..

#<campàpurã>#, strã, (campà eva purã .) campànagarã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<campàluþ>#, puü, (campa÷campakastadvat ko÷avarõaü àlàti à + là + óuþ .) panasaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<campàvatã>#, strã, (campà tadàkhyayà prasiddhà nadã vidyate'syàmiti . campà + matup . masya vatvam .) campàpurã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<campåþ>#, strã, kàvyavi÷eùaþ . iti jañàdharaþ .. tallakùaõaü yathà --
     %<gadyapadyamayã vàõã campårityabhidhãyate ..>% iti sàhityadarpaõe . 6 . 298 ..

#<campe÷aþ>#, puü, (campàyà ã÷aþ .) karõaràjaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<campopalakùitaþ>#, puü, (campayà nagaryà nadyà và upalakùitaþ .) aïgade÷aþ . iti hemacandraþ . 4 . 23 .. tadde÷asthe puü bhåmni ..

@<[Page 2,434c]>@
#<camba>#, gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-sakaüseñ .) cambati . iti durgàdàsaþ ..

#<caya>#, ïa gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüàtmaü-sakaü-señ .) ïa, cayate . iti durgàdàsaþ ..

#<cayaþ>#, puü, (cãyate iti . ci + %<erac .>% 3 . 3 . 66 . iti karmaõi ac .) vapram . ityamaraþ . 2 . 2 . 3 .. tattu pràkàràdimçlabaddham . yadupari pràkàro niråpyate saþ . pagàra iti khyàta iti kecit . iti taññãkàsàrasundarã .. durganagare uddhçtamçttikàståpavaddhaü yadupari pràkàro nive÷yate . tathàcàrtha÷àstram . khàtamuddhçtamçdà vapraü kàrayet tasyopari pràkàramiti . iti bharataþ .. samåhaþ . (yathà màghe . 1 . 3 .
     %<cayastviùàmityavadhàritaü purà ..>%) samàhçtiþ . iti medinã . ye, 21 .. pràkàraþ . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 160 . 37 .
     %<÷ailàdabhyucchrayavatà cayàññàlaka÷obhinà ..>%) pãñham . iti hemacandraþ .. (doùàõàü sa¤cayaprakopapra÷amàdiùu prakàravi÷eùaþ . tadyathà --
     %<grãùme sa¤cãyate vàyuþ pràvçñkàle prakupyati .
     varùàyàü cãyate pittaü ÷aratkàle prakupyati ..
     hemante cãyate ÷leùmà vasante ca prakupyati .
     pràyeõa pra÷amaü yàti svayameva samãraõaþ ..
     ÷aratkàle vasante ca pittaü pràvçóçtau kaphaþ .>%
     %<cayakopa÷amàn doùà vihàràhàrasevanaiþ .
     samànairyàntyakàle'pi viparãtairviparyayam ..>% iti pårbakhaõóe dbitãye'dhyàye ÷àrïgadhareõoktam .. ÷othaþ . yathà --
     %<kañutailànvitairlepàt sarpanirmokabhasmabhiþ .
     cayaþ ÷àmyati gaõóasya prakopaþ sphuñati drutam ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe vraõa÷othàdhikàre ..)

#<cara>#, gamane . adane . àcàre . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-sakaü-señ .) carati . iti durgàdàsaþ ..

#<cara>#, ka saü÷ãtyasaü÷ãtyoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-paraü-sakaü-señ .) saü÷ãtiþ saü÷ayaþ . asaü÷ãtirasaü÷ayaþ . ka, vicàrayati yo dharmamiti halàyudhaþ . cara asaü÷aye . iti prà¤caþ . kecittu saü÷aye iti pañhitvà saü÷aye hi vicàraõà syàdityàhuþ . iti durgàdàsaþ ..

#<caraþ>#, puü, (carati svapararàùñrasya ÷ubhà÷ubhaj¤ànàya bhràmyatãti . cara + ac .) ràùñràdeþ ÷ubhà÷ubhàdij¤ànàrthaü ràj¤à sagopanaü niyuktaþ puruùaþ . paratattvaj¤ànàrthabhramaõakartà . tatparyàyaþ . yathàrhavarõaþ 2 praõidhiþ 3 apasarpaþ 4 càraþ 5 spa÷aþ 6 gåóhapuruùaþ 7 . ityamaraþ . 2 . 8 . 13 .. apasarpakaþ 8 pratiùkaþ 9 pratiùkasaþ 10 guptagatiþ 11 mantragåóhaþ 12 hitapraõãþ 13 . iti ÷abdaratnàvalã .. udàsthitaþ 14 . iti jañàdharaþ .. tatràdyau bhikùubaõigàdive÷ena nityasthàyini care . pa¤ca svade÷aparade÷abhramaõa÷ãle ityanye . iti bharataþ .. * .. tasya lakùaõaü yathà --
     %<vivasvàniva tejobhirnabhasvàniva vegataþ .
     ràjà carairjagat sarvaü pràpnuyàllokasammataiþ ..
     tarkeïgitaj¤aþ smçtimàn svãyabhàvàprakà÷akaþ .
     kle÷àyàsasaho dakùaþ sarvatra bhayavarjitaþ ..
     subhakto ràjasu tathà kàryàõàü pratipattimàn .
     nçpo nihanyàccàreõa pararàùñraü vicakùaõaþ ..
     kàlaj¤o mantraku÷alàn saüvatsaracikitsakàn .
     tathànyànapi yu¤jãta samarthàn ÷uddhacetasaþ ..
     akruddhàü÷ca tathàlubdhàn dçùñàrthàn tattvabhàùiõaþ .
     pàùaõóinastàpasàdãn pararàùñre niyojayet ..
     svade÷aparade÷aj¤àn su÷ãlàn suvicakùaõàn .
     vàrtàharyàn bahåü÷caiva caràõàü viniyojayet ..
     naikasya vacane ràjà càrasya pratyayaü vahet .
     dvayoþ sambandhamàj¤àya tadyuktaü kàryamàrabhet ..
     tasmàdràjà prayu¤jãta caràn bahumukhàn bahån .
     nãretovàmanàþ kubjàstadbidhà ye ca kàravaþ ..
     bhikùukya÷càraõà dàsyo màlàkàryaþ kalàvidaþ .
     antaþpuragatàü vàrtàü nirhareyuralakùitàm ..
     prakà÷a÷càprakà÷a÷ca carastu dvividho mataþ .
     aprakà÷o'yamuddiùñaþ prakà÷o dåtasaüj¤akaþ ..>% iti bhojaràjakçtayuktikalpataruþ .. * .. akùadyåtabhedaþ . bhaumaþ . calaþ . iti medinã . re, 30 .. kha¤janapakùã . iti ÷abdamàlà .. kapardakaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. meùakarkañatulàmakaralagnàni . iti jyotiùam .. asthiravibhåtimitraü calamañanaü skhalitaniyamamapi carabhe . iti dãpikà .. (yathà, tithitattve .
     %<caralagne caràü÷e và sthàpana¤ca visarjanam ..>% jaïgame, tri . yathà manuþ . 7 . 15 .
     %<tasya sarvàõi bhåtàni sthàvaràõi caràõica ..>% tathàca carake såtrasthàne 27 adhyàye .
     %<caraþ ÷arãràvayavàþ svabhàvo dhàtavaþ kriyà .
     liïgaü pramàõaü saüskàro màtrà càsmin parãkùyate ..
     caro'nåpajalàkà÷adhanvàdyo bhakùasaüvidhiþ .
     jalajànåpajà÷caiva jalànåpacarà÷ca ye ..
     gurubhakùyà÷ca ye sattvàþ sarvete guravaþ smçtàþ ..>%)

#<carakaþ>#, puü, (cara eva . svàrthe kan .) càraþ . ityuõàdikoùaþ .. parpañaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (carati gacchati vetti vedavaidyakàdãni sarva÷àstràõãti . cara + ac tataþ kan ca . yadvà cara iva mahãvçttaü draùñumàgataþ . cara + ivàrthe kan .) munivi÷eùaþ . tatkçtatannàmakagranthaþ . tayorutpattiryathà --
     %<yadà matsyàvatàreõa hariõà veda uddhçtaþ .
     tadà ÷eùa÷ca tatraiva vedaü sàïgamavàptavàn ..
     atharvàntargataü samyagàyurveda¤ca labdhavàn .
     ekadà sa mahãvçttaü draùñuü cara ivàgataþ ..
     tatra lokàn gadairgrastàn vyathayà paripãóitàn .
     sthaleùu bahuùu vyagràn mriyamàõàü÷ca dçùñavàn ..
     tàn dçùñvàtidayàyuktasteùàü duþkhena duþkhitaþ .
     ananta÷cintayàmàsa rogopa÷amakàraõam ..
     saücintya sa svayaü tatra muneþ puttro babhåva ha .
     yata÷cara ivàyàto na j¤àtaþ kenacidyataþ ..
     tasmàccarakanàmàsau vikhyàtaþ kùitimaõóale .
     sa bhàti carakàcàryo devàcàryo yathà divi ..
     sahasravadanasyàü÷o yena dhvaüso rujàü kçtaþ .
     àtreyasya muneþ ÷iùyà agnive÷àdayo'bhavan ..
     munayo bahavastai÷ca kçtaü tantra svakaü svakam .
     teùàü tantràõi saüskçtya samàhçtya vipa÷cità ..
     carakeõàtmano nàmnà grantho'yaü carakaþ kçtaþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<carañaþ>#, puü, (carati nçtyatãva vicaratãrthaþ . cara + bàhulakàt añac .) kha¤janapakùã . iti ÷abdamàlà ..

#<caraõaü>#, klã, (cara + bhàve lyuñ .) gamanam . (yathà, çgvede . 9 . 114 . 9 .
     %<yatrànukàmaü caraõaü trinàke tridive divaþ ..>%) bhakùaõam . (yathà, manuþ . 2 . 186 . akçtvà bhaikùacaraõamasamidhya ca pàvakam . anàturaþ saptaràtramavakãrõivrata¤caret ..) àcàraþ . iti hemacandraþ . 3 . 507 .. (yathà, çgvede . 10 . 136 . 6 .
     %<apsarasàü gandharvàõàü mçgàõàü caraõe caran ..>%)

#<caraõaþ>#, puü klã, bahvçcàdiþ . (yathà, pa¤catantre . 4 . 3 .
     %<na pçccheccaraõaü gotraü na ca vidyàü kulaü na ca .
     atithiü vai÷vadevànte ÷ràddhe ca manurabravãt ..>% api ca mahàbhàùyavacanam . yathà --
     %<sakçdàkhyàtanirgràhyà gotraü ca caraõaiþ saha ..>% %<caraõa÷abdo vedaikade÷avàcã kañhàdiråpaþ .>% iti mugdhabodhañãkàkçddurgàdàsaþ ..) målam . gotram . iti medinã . õe, 47 .. (caratãti . cara + lyuþ . caratyaneneti karaõe lyuñ và . adhamàïgam . tatparyàyaþ . pàdaþ 2 pat 3 aïghriþ 4 . ityamaraþ . 2 . 6 . 71 .. vikramaþ 5 padaþ 6 àkramaþ 7 . iti ràjanirghaõñaþ .. kramaõaþ 8 calanaþ 9 kramaþ 10 . iti hemacandraþ . 3 . 280 .. padam 11 pàt 12 . iti jañàdharaþ .. (yathà, manuþ . 9 . 277 .
     %<aïgulãgranthibhedasya cchedayet prathame grahe .
     dvitãye hastacaraõau tçtãye vadhamarhati ..>% ÷lokacaturthabhàgaþ . yathà, vçttaratnàkare 1 adhyàye .
     %<÷eùaü gàthàstribhiþ ùaóbhi÷caraõai÷copalakùitàþ ..>%)

#<caraõagranthiþ>#, puü, (caraõasya granthiþ .) gulphaþ . iti hemacandraþ . 3 . 615 ..

#<caraõavyåhaü>#, klã, (caraõànàü veda÷àkhànàü vyåho'tra .) vedavyàsaviracitacaturvedavivaraõa÷àstram . tattu veda÷abde draùñavyam ..

#<caraõàyudhaþ>#, puü, (caraõa evàyudhaü astravi÷eùo yasya .) kukkuñaþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 17 .. (paryàyo'sya yathà --
     %<kukkuñaþ kçkavàkuþ syàt kalaya÷caraõàyudhaþ .
     tàmracåóastathà dakùo yàmanàdã ÷ikhaõóikaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe dvitãye bhàge .. asya màüsaguõàdikaü kukkuña÷abde draùñavyam .. caraõàstre, tri . yathà, ràmàyaõe . 3 . 56 . 35 .
     %<tuõóapakùaprahàreõa jañàyu÷caraõàyudhaþ ..>%)

#<caramaþ>#, tri, (caratãti . %<care÷ca .>% uõàü 5 . 68 . iti amac .) antaþ . pa÷cimaþ . ityuõàdikoùaþ .. (yathà, manuþ . 2 . 194 .
     %<uttiùñhet prathamaü càsya caramaü caiva saüvi÷et ..>%)

#<caramakùmàbhçt>#, puü, (kùmàü bibhartãti . bhç + kvip . tataþ carama÷càsau kùmàbhçcceti karmadhàrayaþ .) astàcalaþ . ityamaraþ . 2 . 3 . 2 ..

#<caramàcalaþ>#, puü, (na calatãti pacàdyac acalaþ parvataþ . tataþ carama÷càsau acala÷ceti karmadhàrayaþ .) astaparvataþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<caramàdriþ>#, puü, (carama÷càsàvadri÷ceti .) astàcalaþ . iti hemacandraþ ..

#<caràcaraü>#, klã, (caràcarayoþ samàhàraþ .) jagat . iti medinã . re, 260 .. (tathà ca manuþ . 1 . 57 .
     %<evaü sa jàgratsvapnàbhyàmidaü sarvaü caràcaram .
     sa¤jãvaüyati càjasraü pramàpayati càvyayaþ ..>%) àkà÷aþ . iti dharaõã .. jaïgamàjaïgamam . yathà, devãmàhàtmye .
     %<tayà visçjyate vi÷vaü jagadetaccaràcaram ..>%

#<caràcaraþ>#, tri, (cara÷calaü àcaro vyavahàraceùñàdikaü tau vidyete'smin .) jaïgamaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 74 .. iïgaþ . iti vi÷vaþ .. iùñaþ . iti hemacandraþ .. kapardake puü . iti ràjanirghaõñaþ .. (caratãti caro jaïgamaþ acaraþ sthàvaraþ . careõa saha acaraþ . sthàvarajaïgamaþ . yathà, bhàgavate . 3 . 6 . 9 .
     %<cukùobhànyonyamàsàdyayasmiüllokà÷caràcaràþ ..>%)

#<cariþ>#, puü, (cara + %<sarvadhàtubhya in .>% uõàü 4 . 117 . iti in .) pa÷uþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<caritaü>#, klã, (cara + bhàve ktaþ .) caritram . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, bhàgavate . 10 . 1 . 1 .
     %<kathito vaü÷avistàro bhavatà somasåryayoþ .
     ràj¤à¤cobhayavaü÷yànàü caritaü paramàdbhutam ..>%) taddbividhaü yathà, ujjvalanãlamaõau . %<anubhàvà÷ca lãlà cetyucyate caritaü dvidhà . anubhàvà alaïkàràkhyàþ udbhàsvaràkhyàþ vàcikàkhyà÷ca . lãlà syàccàruvikrãóà ràsakandukakhelàdyà càrukrãóà prakãrtità . tàõóavaü veõuvàdana godohaþ parvatoddhàro gohåtirgamanàdikà ..>% (yathà, gãtagovinde . 1 . 2 .
     %<vàgdevatàcaritacitritacittasadmà ..>% vàcyaliïge tu . cara + karmaõiktaþ . kçtam . àcaritam . yathà, ràmàyaõe . 1 . 3 . 1 .
     %<÷rutvà pårbaü kàvyabãjaü devarùernàradàdçùiþ .
     lokàdanviùya bhåya÷ca caritaü caritavrataþ ..>%)

#<caritàrthaþ>#, tri, (caritaþ kçtaþ arthaþ prayojanaü yena saþ .) pràptaprayojanaþ . yathà, kumàrasambhave . 2 . 7 .
     %<puràõaüsya kavestasya caturmukhasamãrità .
     pravçttiràsãcchabdànàü caritàrthà catuùñayã ..>%

@<[Page 2,436a]>@
#<caritraü>#, klã, (cara + %<artilådhåsåkhanasahacara itraþ .>% 3 . 2 . 184 . iti itraþ .) svabhàvaþ . tatparyàyaþ . caritam 2 càritram 3 carãtram 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, kathàsaritsàgare . 4 . 83 .
     %<acintyaü ÷ãlaguptànàü caritraü kulayoùitàm ..>%)

#<caritrà>#, strã, (caritra + ñàp .) tintióãvçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<cariùõuþ>#, tri, (caratãti . cara + %<alaïkç¤iti .>% 3 . 2 . 136 . iti iùõuc .) jaïgamaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 74 .. (yathà, bhàgavate . 2 . 6 . 40 .
     %<dravyaü vikàro guõa indriyàõi viràñ svaràñ sthàsnu cariùõu bhåmnaþ ..>%)

#<carãtraü>#, klã, (caritra + pçùodaràditvàddãrghatvam .) caritram . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<caruþ>#, puü, (caranti bhakùayanti devà imaü caryate bhakùyate agnyàdibhirdevairiti và carati homàdikamasmàdityeke . cara + %<bhçmç÷ãti .>% uõàü 1 . 7 . iti uþ .) havyànnam . tatpàkabhàõóam . iti medinã . re, 32 ..
     %<tata÷ca saüskçte vahnau gokùãreõa caruü pacet ..>% iti ÷àradàtilakam .. tasyànuùñhànaü yathà . agneþ pa÷cimàyàndi÷i pràgagràn ku÷ànàstãrya tadupari prakùàlitaü vàruõamudåkhalaü muùalaü vaiõava¤ca sårpaü vàruõacamasasthajalaprokùitaü saüsthàpya brãhãn yavàn và sårpe nidhàya camasasthajalena oü vàstospataye tvà juùñaü prokùàmi om indràya tvà juùñaü prokùàmi oü bhåstvà juùñaü prokùàmi oü bhuvastvà juùñaü prokùàmi oü svastvà juùñaü prokùàmi oü prajàpataye tvà juùñaü prokùàmi dviståùõãü ityaùñau vàràn prokùayet . tataþ kàüsyapàtreõa carusthàlyà và oü vàstospataye tvà juùñaü nirvapàmi om indràya tvà juùñaü nirvamàmi oü bhåstvà juùñaü nirvapàmi oü bhuvastvà juùñaü nirvapàmi oü svastvà juùñaü nirvapàmi oü prajàpataye tvà juùñaü nirvapàmi iti pratyekaü gçhãtvà udåkhale sthàpayet dbiståùõãm . tato dakùiõahastamupari kçtvà muùalenàvahatya sårpeõa prasphoñayet . itthameva vàratrayaü kçtvà triþ prakùàlayet . tata÷carumyàlyàmamantrakaü kçtottaràgraü pavitraü nikùipya prakùàlitataõóulaü nidhàya dugdhaü nikùipya stokaü stokamudakaü dattvà tanmadhye khadirapalà÷oóumbaràõàmanyatamasya pràde÷apramàõaü agre ubhayato'ïguùñhaparvapramàõaü catuùkoõapuùkalaü mekùaõaü dakùiõàvartena bhràmayitvà tathà pacet yathàntaruùmaõà samyak pàko bhavati gàlanaü na bhavati dàha÷ca na bhavati tataþ samyakpàke bhåte madhye ghçtasruvaü dattvà pràgàdidikcihnitaü carumavatàrya agnerutarataþ ku÷opari, sthàpayitvà punarmadhye ghçtasayaü dadyàt . iti bhavadevabhaññaþ ..

@<[Page 2,436b]>@
#<caruvraõaþ>#, puü, (carorvraõa iva .) citràpåpaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. citài piñà iti bhàùà ..

#<carca>#, ka iïsame . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüparaü-sakaü-señ .) iïsamaþ adhyayanam . ka, carcayati vedaü vipraþ . iti durgàdàsaþ ..

#<carca>#, ÷a uktau . bhartsane . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàü-paraü-sakaü-señ .) rephopadhaþ . ÷a, carcatã carcantã . guõasthànarahitànàü tudàdipàñhaphalantu ÷atrantànàmàdãporiti nuõo vibhàùà vedeùåccàraõabheda÷ca . iti durgàdàsaþ ..

#<carcarã>#, strã, (carca + bàhulakàt aran tato gauràditvàt ïãù .) gãtabhedaþ . carcarã gãtabhede ca ke÷abhitkara÷abdayoriti rudraþ .. harùakrãóeti subhåtiþ . kàpañikànàü sàdaravacanaü tauryatrika¤cetyanye . vasantasamayakrãóetyeke . ityamarañãkàyàü bharataþ .. harùakrãóàvàk . tatparyàyaþ . carbhañã 2 . iti hemacandraþ .. (yathà, ratnàvalyàm . 1 aïke . %<aye ! maghuramabhihanyamànamçdumçdaïgànugatasaïgãtamadhuraþ puraþ pauràõàmuccarati carcarãdhvaniþ ..>% etadudàharaõaü yathà, vikramorva÷yàm . 4 aïke . anantare carcarãtyuktvà --
     %<gandhonmàditamadhukaragãtairvàdyamànaiþ parabhçtatåryaiþ .
     prasaritapavanodbellitapallavanikaraþ sulalitavividhaprakàrairnçtyati kalpataruþ ..>% varõavçttavi÷eùaþ . yathà, ÷abdàrthacintàmaõau .
     %<hàrayuktasuvarõakaïkaõapàõi÷aïkhaviràjità pàdanåpurasaïgatà supayodharadvayabhåùità .
     ÷obhità balayena piïgalapannagàdhipavarõità carcarãtaruõãva cetasi càkasãti susaïgatà ..>%)

#<carcarãkaþ>#, puü, (carca + %<pharpharãkàdaya÷ca .>% uõàü 4 . 20 . iti ãknapratyayàntena nipàtanàt sàdhuþ .) mahàkàlaþ . ke÷avinyàsaþ . ÷àkaþ . iti medinã . ke, 187 ..

#<carcà>#, strã, (carcyate vicàryate vedavedàntàditattva÷àstrairasau iti . carca + õic + aï .) durgà . cintà . càrcikyam . iti medinã . ce, 4 .. vicàraõà . ityamaraþ . 1 . 5 . 2 .. (carca + bhàve aï . lepanam . yathà, chandoma¤jaryàm . 15 . 4 .
     %<mçgamadakçtacarcà pãtakau÷eyavàsàþ ..>% gàyatrãråpà mahà÷aktiþ . yathà, devãbhàgavate . 12 . 6 . 46 .
     %<j¤ànadhàtumayã carcà carcità càruhàsinã ..>%)

#<carcikà>#, strã, (carcà + svàrthe kan . kàpi ata itvam .) durgà . iti trikàõóa÷eùaþ .. carcà . iti dviråpakoùaþ .. (rogavi÷eùaþ . tadapanodanaü tuùàrapànãyaü yathà --
     %<tauùàraü laghu÷ãtalaü ÷ramaharaü pittàrti÷àntipradaü doùàõàü ÷amanaü jalàrtihananaü sarvàmayaghnaü param .
     kuùñha÷lãùadacarcikà-viùaharaü pàmàvisarpàpahaü kùãõànàü kùata÷oùiõàü hitakaraü saüsevyate mànavaiþ ..>% iti hàrãte prathame sthàne saptame'dhyàye .. (carcàü vedàdivicàraõàü vetti iti . ñhan . vedàdyadhyetari, tri ..)

#<carcitaü>#, tri, (carca + karmaõi ktaþ . carcà lepanaü sa¤jàtàsya iti itac và .) candanàdinà kçtalepanam . tatparyàyaþ . digdham 2 liptam 3 . iti jañàdharaþ .. (yathà, gãtagovinde . 1 . 40 .
     %<candanacarcitanãlakalevarapãtavasanavanamàlã ..>%)

#<cartyaþ>#, tri, (cartyate iti . cçta hiüsàyàm + çdupadhàccàpi cçteþ . 3 . 1 . 110 . iti õyat .) hananãyaþ . iti pàõinivyàkaraõam ..

#<carpañaþ>#, puü, (cçp + añan .) sphàraþ . vipulaþ . capeñaþ . parpañaþ . iti medinã . ñe, 41 ..

#<carpañà>#, strã, (carpaña + ñàp .) bhàdra÷uklaùaùñhã . càpaóàùaùñhã iti bhàùà .. asyà vivaraõaü capeñã÷abde draùñavyam ..

#<carpañã>#, strã, (carpaña + ïãù .) polã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<carba>#, gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-señ .) carbati . iti durgàdàsaþ ..

#<carbhañaþ>#, puü, (cara + kvip . bhañati bharati sva÷arãradàneneti . bhañ + ac . tataþ karmadhàrayaþ .) irvàruþ . iti halàyudhaþ ..

#<carbhañã>#, strã, (carbhaña + ïãù .) carcarã . harùakrãóàvàk . iti hemacandraþ ..

#<carmaü>#, klã, (carma sàdhanatayàstyasya ac .) phalakaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, manuþ . 7 . 192 .
     %<syandanà÷vaiþ same yudhyedanåpe naudvipaistathà .
     vçkùagulmàvçte càpairasicarmàyudhaiþ sthale ..>%)

#<carma>#, [n] klã, (cara + %<sarvadhàtubhyo manin .>% uõàü . 4 . 415 . iti manin .) indriyavi÷eùaþ . càma iti bhàùà .. tatparyàyaþ . tvak 2 asçgdharà 3 kçttiþ 4 ajinam 5 dehacarma 6 raktàdhàraþ 7 romabhåmiþ 8 ÷arãràvaraõam 9 . iti ràjanirghaõñaþ .. asçgvarà 10 . iti bharatadhçtasarvadharaþ .. (yathà, bhàgavate . 3 . 6 . 16 .
     %<nirbhinnànyasya carmàõi lokapàlo'nilo'vi÷at ..>%) ÷arãràvarakaü ÷astram . óhàla iti bhàùà .. tatparyàyaþ . phalakaþ 2 phalam 3 . ityamaraþ . 2 . 8 . 90 .. pharam 4 carmam 5 . iti bharataþ .. * .. tasya lakùaõaü yathà, yuktikalpatarau .
     %<÷arãràvarakaü ÷astraü carma ityabhidhãyate .
     tat punardvividhaü kàùñhacarmasambhavabhedataþ ..
     ÷arãràvarakattva¤ca laghutà dçóhatà tathà .
     durbhedyateti kathità carmaõàü guõasaügrahaþ ..
     svalpatà gurutà caiva mçdutà sukhabhedyatà .
     viruddhavarõatà ceti carmaõàü doùasaügrahaþ ..
     sito raktastathà pãtaþ kçùõa ityabhi÷abditaþ .
     brahmàdijàtibhedena carmaõàü varõanirõayaþ ..
     citravarõastu sarveùàü sarvadaivopapadyate .. * ..>% brahmacàridhàryakçùõasàracarma . ityamaraþ . 2 . 7 . 47 .. (yathà, manuþ . 2 . 41 .
     %<kàrùõarauravavàstàni carmàõi brahmacàriõaþ ..>%)

#<carmakaùà>#, strã, (carmaõaþ kaùà . carma kaùatãti . kaù + ac ityeke .) pa÷cimade÷ajàtaü gandhadravyam . kecittu càmàrakaùà iti khyàtà ityàhuþ . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . saptalà 2 vimalà 3 sàtalà 4 bhåriphenà 5 . ityamaraþ . 2 . 4 . 143 .. ÷àtalà 6 carmakasà 7 . iti bharataþ .. màüsarohiõã . iti ràjanirghaõñaþ ..
     (%<carmakaùàyàþ kalkaü vilvasamaü mårdhni kàkapadamasya .
     kçtvà kuryàt kañabhãü kañukoñaphalàpradhamana¤ca ..>% iti carake cikitsàsthàne pa¤caviü÷e'dhyàye ..)

#<carmakasà>#, strã, (carmaõaþ kasà .) carmakaùà . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<carmakàraþ>#, puü, (carma carmanirmitadravyàdikaü karotãti . kç + %<karmaõyaõ>% . 3 . 2 . 1 . iti aõ .) varõasaïkarajàtivi÷eùaþ . càmàra iti muci iti ca bhàùà .. sa tu caõóàlyàü tãvaràjjàtaþ . iti parà÷arapaddhatiþ .. tatparyàyaþ . pàdåkçt 2 . ityamaraþ . 2 . 1 . 7 .. pàdukçt 3 carmàraþ 4 . iti taññãkà .. carmakçt 5 pàdukàkàraþ 6 . iti halàyudhaþ .. carmaruþ 7 kurañaþ 8 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathàü, manuþ . 10 . 36 .
     %<kàràvaro niùàdàttu carmakàraþ prasåyate ..>%)

#<carmakàrã>#, strã, (carma karoti vardhayati utkarùaü karotãti yàvat . kç + aõ . carma kiratãti carma + ké + aõityeke . tato ïãù .) carmakaùauùadhiþ . iti medinã . re, 261 ..

#<carmakãlaþ>#, puü, (carma kãlatãti . kãla + ac . carmaõi guhyasthacarmaõi kãla iveti và .) guhyarogavi÷eùaþ . hàlã÷a iti hàris iti ca bhàùà .. tasya nidànaü yathà --
     %<vyàno gçhãtvà ÷leùmàõaü karotyar÷astvacovahiþ .
     kãlopamaü sthirakharaü carmakãlantu tadviduþ ..
     vàtena todapàruùyaü pittàdasitaraktatà .
     ÷leùmaõà snigdhatà tasya grathitatvaü savarõatà ..>% iti màdhavakareõa rogavini÷cayagranthe a÷orogàdhikàre dhçtam . ato'sya cikitsà ar÷arogacikitsàvat . api ca .
     %<carmakãlaü jatumaõiü masakàn tilakàlakàn .
     utkçtya ÷astreõa dahet kùàràgnibhyàma÷eùataþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<carmakçt>#, puü, (carma karoti carmaghañitapàdukàdikam utpàdayatãtyarthaþ . carma + kç + kvip .) carmakàraþ . iti halàyudhaþ .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 4 . 55 .
     %<carmakçt ko'pi na pràdàt kuñãü kùetropayoginãm ..>%)

@<[Page 2,437b]>@
#<carmacañakà>#, strã, (carmaõà cañakeva .) ni÷àcarapakùivi÷eùaþ . càmcikà iti bhàùà .. tatparyàyaþ . jatukà 2 ajinapatrikà 3 . iti hemacandraþ .. jatåkà 4 gçhamàcikà 5 jatunã 6 ajinapatrà 7 càrmiþ 8 carmacañã 9 . iti ÷abdaratnàvalã .. carmapatrà 10 . iti jañàdharaþ .. carmacañikà 11 . iti kecit ..

#<carmacañã>#, strã, (carmaõà cañãva . yadbà, carma cañati bhinattãti . caña + ac ïãù .) carmacañakà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<carmacitrakaü>#, klã, (carmaõi citrakaü citritamivetyarthaþ . carma citrayatãti và . citra + õvul .) ÷vetakuùñham . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<carmajaü>#, klã, (carmaõo carmaõi và jàyate . jana + óaþ .) roma . rudhiram . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<carmaõvatã>#, strã, (carmaiva utpattihetutvenàstyasyàþ iti matup masya vatvam .) nadãvi÷eùaþ . sà tu vundelakhaõóàkhyade÷e cambal iti khyàtà .. kadalã . iti medinã . te, 196 .. (àsãt kila purà rantidevanàmà (÷a÷avindunàmà và) ka÷cit khajacakravartã . tasya yaj¤e màrità ye gàvasteùàü carmagalitarasakledàdibhyo jàteyaü nadãti pauràõikã gàthà . yathà, devãbhàgavate . 1 . 18 . 54 .
     %<carmaõàü parvato jàto bindhyàcalasamaþ punaþ .
     meghàmbuplàvanàjjàtà nadã carmaõvatã ÷ubhà ..>%)

#<carmadaõóaþ>#, puü, (carmabhi÷carmaõà và nirmito daõóaþ .) ka÷à . iti hemacandraþ .. càvuk iti bhàùà ..
     (%<carmadaõóàhato vipraþ ÷a÷àpàtiruùà catam ..>% iti mahàbhàrata÷àntiparvaõi ..)

#<carmadåùikà>#, strã, (carma dåùayati doùayati và . duù + õic + õvul . tataùñàpi ata itvam .) koñharogaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<carmataraïgaþ>#, puü, (carmaõàü carmabhirvà taraïga iva .) baliþ . tvaksaïkocaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<carmadrumaþ>#, puü, (carmàkçtivalkalamayo drumaþ .) bhårjavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<carmapattrà>#, strã, (carmamayaü pattraü pakùadbayaü yasyàþ .) carmacañã . iti jañàdharaþ ..

#<carmapàdukà>#, strã, (carmanirmità carmamayã và pàdukà .) upànat . càmaóàra jutà iti bhàùà .. yathà . %<tato brahmacàrã anena mantreõa carmapàdukàyugale pàdau nidadhyàt .>% iti bhavadevabhaññaþ .. asyà guõàþ pàdukà÷abde draùñavyàþ ..

#<carmapuñaþ>#, puü, (carmanirmitaþ puñaþ pàtram . pakùe svàrthe kan . carmamayaü puñamatra iti kap ityeke .) carmanirmitapàtravi÷eùaþ . kupà iti bhàùà .. yathà . dçti÷carmapuñakaþ . dçti÷carmapuñe matsye ceti medinã .. iti puüliïgasaügrahañãkàyàü bharataþ .. tatparyàyaþ . dçtiþ khalla÷carmamayãti hemacandraþ ..

#<carmapuñakaþ>#, puü, (carmanirmitaþ puñaþ pàtram . pakùe svàrthe kan . carmamayaü puñamatra iti kap ityeke .) carmanirmitapàtravi÷eùaþ . kupà iti bhàùà .. yathà . dçti÷carmapuñakaþ . dçti÷carmapuñe matsye ceti medinã .. iti puüliïgasaügrahañãkàyàü bharataþ .. tatparyàyaþ . dçtiþ khalla÷carmamayãti hemacandraþ ..

@<[Page 2,437c]>@
#<carmaprabhedikà>#, strã, (carma prabhinattoti . pra + bhida + õvul . ñàpi ata itva¤ca .) carmaprabhedanàstram . ityamaraþ . 2 . 10 . 35 .. poóa iti bhàùà ..

#<carmaprasevakaþ>#, puü, (carmaõà prasãvyate iti . sivyu tantusantàne + %<saüj¤àyàm .>% 3 . 3 . 109 . iti karmaõi õvul bàhulakàt vun và .) carmaprasevikà . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<carmaprasevikà>#, strã, (carmaprasevaka + ñàp ata itva¤ca .) agnisandãpanàrthaü carma nirmitayantram . bhàtã iti jàütà iti ca bhàùà .. tatparyàyaþ . bhastrà 2 . ityamaraþ . 2 . 10 . 33 ..

#<carmamuõóà>#, strã, (carmaõaþ jãvarahitadaityasyetyarthaþ muõóamastihaste'syà iti . chinna÷irodhàraõàdeva tathàtvam .) durgà . iti hemacandraþ . 2 . 120 .. (caõóamuõóà . ityapi kvacit pàñhaþ ..)

#<carmaraïgà>#, strã, (carmaõe raïgo yasyàþ .) àvartakãlatà . iti ràjanirghaõñaþ .. (de÷avi÷eùe, puü . sa ca de÷aþ kårmavibhàge pa÷cimottarasyàü di÷i uktaþ . yathà, bçhatsaühitàyàm . 14 . 23 . %<di÷i pa÷cimottarasyàm .>% ityupakramya --
     %<veõumatã phalgulukà guruhà marukuccacarmaraïgàkhyàþ ..>% ityuktavàn ..)

#<carmaruþ>#, puü, (carma racayatãti . raca + bàhulakàt óuþ .) carmakàraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<carmasambhavà>#, strã, (carmaõi sambhava utpattiryasyàþ .) elà . iti hàràvalã . 97 ..

#<carmasàraþ>#, puü, (carmaõaþ sàraþ . bhuktadravyebhyo rasasya tvaïmadhye jàyamànatvàt tathàtvam .) rasaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<carmàmbhaþ>#, puü, (carmaõo'mbhaþ jalam . sarve sàntà adantà÷ca . iti nyàyàdatra akàràntaþ . kvacit klãve sànto'pi dç÷yate .) rasaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<carmàraþ>#, puü, (carma carmakriyàü çcchatãti . ç gatau + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ .) carmakàraþ . iti jañàdharaþ ..

#<carmã>#, [n] puü, (carma ÷arãràvarakaü ÷astravi÷eùo'styasya . carma + iniþ .) carmadhàriyoddhà . óhàlã iti bhàùà .. tatparyàyaþ . phalakapàõiþ 2 . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 27 . 31 .
     %<÷yàmaü bçhantaü taruõaü carmiõàmuttamaü raõe .
     nakulaü te vane dçùñvà kasmàt manyurna vardhate ..>% carma tvak astyasyeti .) bhårjavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 46 .. (yathà, su÷rute cikitsitasthàne 11 aþ . %<carmivçkùagirikarõikà÷ãta÷ivaniculadàóimàjakarõaharivçkùaràjàdanagopaghoõñàvikaïkateùu và yavànnavikàràü÷ca seveta ..>%) bhçïgariñiþ . mocà . iti ÷abdaratnàvalã ..

@<[Page 2,438a]>@
#<caryà>#, strã, (cara + %<gadamadacarayama÷cànupasarge .>% 3 . 1 . 100 . iti yat . striyàü ñàp .) ãryàpathasthitiþ . ityamaraþ . 2 . 7 . 36 .. niyamàparityàgaþ . ãryate guroþ ÷àstropàsanayà j¤àyate ãryà sà ca dhyànadhàraõàdiþ tasyàþ panthà upàyaþ tatra vratinàü yà sthitiravasthànamaparityàgaþ sà . iti bharataþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 2 . 326 .
     %<caryàyàü hayamutsçùñaü pàõóavasyànugacchataþ ..>%) gamanam . adanam . àcaraõam . iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ .. (yathà, manuþ . 6 . 32 .
     %<àsàü maharùicaryàõàü tyaktvànyatamayà tanum ..>% sevà . yathà, heþ ràmàyaõe . 2 . 29 . 15 .
     %<vanavàsasya ÷årasya mama caryà hi rocate ..>% tri, anuùñheyaþ . àcaraõãyaþ . yathà, manuþ . 3 . 1 .
     %<ùañtriü÷adàbdikaü caryaü gurau traivedikaü vratam ..>%)

#<carva>#, ki bhakùe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüpakùe bhvàü-paraü-sakaü-señ .) ki, carvayati carvati taõóulaü bàlakaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<carvaõaü>#, klã, (carva + bhàve lyuñ .) dantai÷cårõanam . iti hemacandraþ . 3 . 88 .. civàna iti bhàùà .. (yathà, hàrite prathame sthàne prathame'dhyàye .
     %<carvaõaü gilana¤càpi kàsitaü ÷vàsitaü tathà ..>%)

#<carvà>#, [n] puü, talaprahàraþ . iti hàràvalã . 167 ..

#<carvitaü>#, tri, (carvyate sma iti . carva + karmaõi ktaþ .) kçtacarvaõam . bhakùitam . ityamaraþ . 3 . 2 . 110 .. (yathà, bhàgavate . 7 . 5 . 30 .
     %<adàntagobhirvi÷atàü tamisraü punaþpuna÷carvitacarvaõànàm ..>%)

#<carvitapàtrakaü>#, klã, (carvitànàü tàmbålàdãnàü tyàgapàtram . tataþ svàrthe kan .) carvitatàmbålàdityàgapàtram . pãgdàna iti bhàùà .. yathà, ràsalãlàyàü pàtàlakhaõóe .
     %<tàmbålaü darpaõaü pànapàtraü carvitapàtrakam ..>%

#<carvyaü>#, tri, (carvyate dantai÷cårõyate iti . carva + karmaõi õyat .) carvaõãyam . yathà --
     %<ùañkoñiü bràhmaõà¤ca bhojayàmàsa nitya÷aþ .
     cåùyapeyalehyacarvyairatitçptiü dine dine ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóam ..

#<carùaõiþ>#, puü, (karùatãti . kçùa + %<kçùeràde÷ca caþ .>% pàü-uõàü . 2 . 103 . iti aniþ àde÷ca caþ .) janaþ . yathà, ÷rãbhàgavate .
     %<sa carùaõãnàmudagàcchuco mçjan priyaþ priyàyà iva dãrghadar÷anaþ ..>% manuùyajàtiþ . yathà --
     %<aryamno màtçkà patnã tayo÷carùaõayaþ sutàþ .
     yatra vai mànuùã jàtirbrahmaõà copakalpità ..>% iti ÷rãbhàgavate . 6 . 6 . 31 .. %<carùaõayaþ kçtàkçtaj¤ànavantaþ . pa÷yantikarmatvena nighaõñvàdàvukteþ . yatra yeùu àtmànusandhànavi÷eùeõa mànuùã jàti÷copakalpità . tathà ca ÷rutiþ . puruùatve càvistaràmàtmeti .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã .. (atra uõàdivçttikçtojjvaladattena tu %<kçùeràde÷ca dhaþ .>% iti pañhitvà dharùaõirbandhakãti vyàkhyàtam ..)

#<cala>#, ka bhçtau . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-paraüsakaü-señ .) ka, càlayati . dantyavakàràdirayamiti durgasiühajumaranandã . bhçtiriha poùaõam . iti durgàdàsaþ ..

#<cala>#, ja gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-señ .) ja, càlaþ calaþ . miccale iti vakùyamàõaü na pañhitvà imameva mànubandhaü bhràntàþ pañhanti taddheyam . tenàsya càlayati hastinaü yantà . calamàno'nila ityatra tàcchãlye ÷atuþ ÷ànaþ . miccale . pårbeõànvayaþ . caladhàtuþ kampane mànubandhaþ syàdityarthaþ . ma, calayati latàü vàyuþ . calayan bhçïgarucastavàlakàniti raghuþ . càlayan sakalàü pçthvãmiti gha¤antàt càlaü karotãti ¤au ÷atrantam . iti durgàdàsaþ ..

#<cala>#, ÷a vilàse . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàüparaü-akaü-señ .) ÷a, calatã calantã . vilàsaþ krãóanam . iti durgàdàsaþ ..

#<calaü>#, tri, (calati gacchatãti . cala + pacàdyac .) ca¤calam . ityamaraþ . 3 . 1 . 74 .. (yathà, raghuþ . 11 . 15 .
     %<tàóakà calakapàlakuõóalà kàlikeva nivióà balàkinã ..>% pàradaþ . iti hemacandraþ . 4 . 116 .. aùñàda÷àkùaravçttabhedaþ . yathà, vçttaratnàkare .
     %<mbhau njau bhrau ceccalamidamuditaü yugairmunibhiþ svaraiþ ..>%)

#<calaþ>#, puü, (cala + pacàdyac .) kampaþ . tadyukte tri . iti medinã . le, 15 .. (÷ivaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 116 .
     %<mahàketurmahàdhàturnaikasànucara÷calaþ ..>% viùõuþ . yathà, tatraiva . 13 . 149 . 92 .
     %<vãrahà viùamaþ ÷ånyo ghçtà÷ãracala÷calaþ ..>% %<vàyuråpeõa calaþ .>% iti bhàùyam ..)

#<calaca¤cuþ>#, puü, (calà ca¤calà ca¤curasya .) cakorapakùã . iti hemacandraþ . 4 . 405 ..

#<calatpårõimà>#, strã, (calantã purõimà tadà÷rayãbhåtacandra iveti tàtparyàrthaþ .) candrakamatsyaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<caladaïgaþ>#, puü, (calat ca¤calaü aïgaü yasya .) matsyavi÷eùaþ . ceïgà iti bhàùà .. asya guõàþ . anabhiùyanditvam . vàte hitatvam . rocanatva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<caladaïgakaþ>#, puü, (caladaïgaü yasya iti kap .) caladaïgamatsyaþ . iti jañàdharaþ ..

#<caladalaþ>#, puü, (calàni dalàni pattràõi yasya .) a÷vatthavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 20 .. (a÷va÷abde'sya guõàdayo j¤àtavyàþ ..)

@<[Page 2,438c]>@
#<calanaü>#, klã, (cala + bhàve lyuñ .) bhramaõam . (yathà, devãbhàgavate 1 . 17 . 19 .
     %<calana¤ca vinàkàryaü na bhavediti me matiþ ..>%) kampanam . (yathà, pa¤catantre . 2 . 174 .
     %<dvàvupàyàviha prauktau vimuktau ÷atrudar÷ane .
     hastayo÷calanàdeko dvitãyaþ pàdavegajaþ ..>%) kampre, tri . iti medinã . ne, 61 ..

#<calanaþ>#, puü, (calatyanena iti . cala + karaõe lyuñ .) pàdaþ . iti hemacandraþ .. hariõaþ . iti jañàdharaþ ..

#<calanakaþ>#, puü, (calana + saüj¤àyàü kan .) caõóàtakam . iti hemacandraþ . 3 . 338 ..

#<calanã>#, strã, (calana + ïãp .) vàrãbhedaþ . jagabandhanã . vastraghargharã . iti hemacandraþ .. ghàgharà iti bhàùà ..

#<calapattraþ>#, puü, (calàni pattràõi yasya .) a÷vatthavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, naiùadhe .
     %<aïgena kenàpi vijetumasyà gaveùyate kiü calapatrapatram .
     nacedvi÷eùàditaracchadebhyastasyàstu kampastu kuto bhayena ..>%)

#<calà>#, strã, (calatãti cala + pacàdyac ñàp ca . naikatràvasthitatvàt tathàtvam .) lakùmãþ . iti medinã . le, 15 .. sihlakaþ . iti ratnamàlà ..

#<calàcalaþ>#, tri, (calatãti cala + ac . caricalipativadãnàü và dvitvamitidvitve abhyàsasya àgàgama÷ca iti vàrtikasåtreõàsya siddhiþ .) ca¤calaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 74 .. (yathà, kiràtàrjunãye . 11 . 30 .
     %<janmino'sya sthitiü vidbàn lakùmãmiva calàcalàm ..>%) kàke puü, . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<calàtaïkaþ>#, puü, (cale calane àtaïko bhayaü yasmàt .) vàtarogaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<calitaü>#, tri, (cala + kartari ktaþ .) kampitam . ityamaraþ . 3 . 1 . 87 .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 5 . 365 .
     %<tayorvilàsavalitai÷calitàpàïgavibhramaiþ ..>%) gatam . cala ja gatàvitidar÷anàt .. (yathà, goþ ràmàyaõe . 3 . 57 . 23 .
     %<adhiråóhe gajàrohe yathàsyàccalitogajaþ ..>%)

#<caluþ>#, puü, (cala + un .) gaõóåùaþ . iti hemacandraþ . 3 . 262 ..

#<calukaþ>#, puü, (calunà kàyatãti . kai + kaþ .) prasçtiþ . bhàõóabhedaþ . iti medinã . ke, 86 ..

#<caviþ>#, strã, (carvyate iti . carva + in . pçùodaràditvàt ralope sàdhuþ .) cavikà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<cavikaü>#, klã, (cavi + saüj¤àyàü kan .) cavikà . iti bharatadhçtarudraþ ..

#<cavikà>#, strã, (cavi + svàrthe kan .) vçkùavi÷eùaþ . cai iti bhàùà .. tatparyàyaþ . cavyam 2 . ityamaraþ . 2 . 4 . 94 .. cavyà 3 cavikam 4 cavã 5 . iti bharataþ .. caviþ 6 . iti ÷abdaratnàvalã .. tejovatã 7 kolà 8 nàkulã 9 uùaõà 10 cavyakam 11 va÷iraþ 12 gandhanàkulã 13 vallã 14 kolavallã 15 kolam 16 kuñilasaptakam 17 tãkùõam 18 karikaraõàvallã 19 kçkaraþ 20 . (yathà, su÷rute uttaratantre 39 adhyàye .
     %<sàrivàdbayayaùñyàhvacavikàraktacandanaiþ ..>%) asyà guõàþ . kañutvam . uùõatvam . laghutvam . rocanatvam . dãpanatvam . jantådrekakàsa÷vàsa÷ålanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. bhedakatvam . kaphanà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<cavã>#, strã, (cavi + %<bahvàdibhya÷ca .>% 4 . 1 . 45 . iti ïãù .) cavikà . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, kathàsaritsàgare . 6 . 151 .
     %<sarvavarmà cavãhastaþ pratij¤àü tàü sudustaràm .
     pa÷yan sànu÷ayaþ sarvaü svabhàryàyai ÷a÷aüsa tat ..>%)

#<cavyaü>#, klã, (carvyate iti . carva + õyat . pçùodaràditvàt ralope sàdhuþ .) cavikà . ityamaraþ . 2 . 4 . 98 .. (yathà, su÷rute såtrasthàne 44 adhyàye .
     %<cavyendrabãjaü triphalà sarpirmàüsarasàmbubhiþ ..>%)

#<cavyakaü>#, klã, (cavyameva . svàrthe kan .) cavikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<cavyajà>#, strã, (cavyamiva jàyate iti . jana + óaþ .) gajapippalã . iti ràjanirghaõñaþ .. (vivçtirasyà gajapippalã÷abde j¤eyà ..)

#<cavyaphalaü>#, klã, (cavyamiva phalaü yasya .) gajapippalã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<cavyà>#, strã, (cavya + ñàp .) cavikà . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, su÷rute uttaratantre 41 adhyàye .
     %<sarpirmadhubhyàü trikañu pralihyàccavyàvióaïgopahitaü kùayàrtaþ ..>%) vacà . iti medinã .. kàrpàsã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<caùa>#, vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-sakaüseñ .) caùati . iti durgàdàsaþ ..

#<caùa>#, ¤a bhakùe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-ubhaüsakaü-señ .) ¤a, caùati caùate . iti durgàdàsaþ ..

#<caùakaþ>#, puü, klã, (caùati bhakùayati pibatyanenetyarthaþ . caùa + %<kvun ÷ilpisaüj¤ayorapårbasyàpi .>% uõàü . 2 . 32 . iti kvun .) madyapànapàtram . tatparyàyaþ . galvarkaþ 2 sarakaþ 3 anutarùaõam 4 . iti hemacandraþ . 4 . 1024 .. * .. atha caùakodde÷aþ .
     %<yat pànapàtraü bhåpànàü tajj¤eyaü caùakaü budhaiþ .
     kànakaü ràjata¤caiva sphàñikaü kàcameva ca ..
     vçttaü svaràùñadikkoõaü caturõàü pçthivãbhujàm .
     ityanyasammataü teùàü nirõayaþ pàñhasammataþ ..
     svamuùñisammitaü ratnai÷caturvarõaiþ samanvitam .
     màrtikaü vàtha phàlaü và sarveùàmupayujyate ..
     kàùñhajaü dhàtujaü ÷ailaü jàïgalàdi mahãbhujàm .
     yadanyattoyapànàdi pàtraü pçthvãbhujàü bhavet ..>% evaü tatràpi niyama iti bhojasya ni÷cayaþ . iti yuktikalpataruþ .. * .. suràpàtram . madhu . madyaprabhedaþ . iti medinã . ke, 86 ..

#<caùatiþ>#, puü, (caùa bhakùe vadhe và + bhàve atiþ .) bhakùaõam . vadhaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<caùàlaþ>#, puü, (caùyate vadhyate'smin . caùa + %<sànasivarõasãti .>% uõàü . 4 . 107 . iti àla pratyayena nipàtanàt sàdhuþ .) yåpakañakaþ . ityamaraþ . 2 . 7 . 18 .. yaj¤asamàptisåcakaü pa÷ubandhanàdyarthaü yaj¤abhåmau yat kàùñhamàropyate sa yåpaþ tasya ÷irasi valayàkçtiróamarukàkçtirvà yaþ kàùñhavikàraþ saþ . yåpamålevihitalohavalaya÷ca . iti kecit . iti bharataþ .. madhusthànam . iti saükùiptasàre uõàdivçttiþ ..

#<caha>#, ÷àñhye . pratàraõa iti yàvat . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-sakaü-señ .) cahati . iti durgàdàsaþ ..

#<caha>#, t ka ÷àñhye . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràü-paraü-sakaü-señ .) cahayati khalaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<caha>#, ka ma ÷àñhye . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüparaü-sakaü-señ .) ka ma, cahayati khalaþ sàdhuü pratàrayatãtyarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<càkacakyaü>#, klã, ujjvalatà . cakcak iti bhàùà . yathà, na hi lokasiddhasàmagrã pràtibhàsikarajatotpàdikà kintu vilakùaõaiva tathà hi . kàcàdidoùadåùitalocanasya purovartidravyasaüyogàdidamàkàrà càkacakyàkàrà ca kàcidantaþkaraõavçttirudeti . iti vedàntaparibhàùà ..

#<càkaciccà>#, strã, ÷vetavuhnà . iti ratnamàlà ..

#<càkrikaþ>#, puü, (cakreõa samåhena yantravi÷eùeõa và caratãti . cakra + %<carati .>% 4 . 4 . 8 . iti ñhak .) bahubhirmilitvà yaþ stauti saþ . tatparyàyaþ . ghàõñikàrthakaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 17 .. (yathà, yàj¤avalkye . 1 . 165 .
     %<pi÷unànçtino÷caiva tathà càkrikavandinàm .
     eùàmannaü na bhoktavyaü somavikrayiõastathà ..>%) tailakàraþ . iti hemacandraþ .. ÷àkañikaþ . iti mahàbhàrate ràjadharmaþ .. gàóaoyàn iti bhàùà ..

#<càkùuùaü>#, klã, (cakùuùà nirvçttam . cakùuù + %<tena nirvçttam .>% 5 . 1 . 79 . ityaõ .) pratyakùavi÷eùaþ . tattu cakùurindriyajanyaj¤ànam . dravyacàkùuùaü prati cakùuþsaüyogaþ kàraõam . dravyasamavetacàkùuùaü prati cakùuþsaüyuktasamavàyaþ . dravyasamavetasamavetacàkùuùaü prati cakùuþsaüyuktasamavetasamavàyaþ . iti siddhàntamuktàvalã .. tathà ca .
     %<dravyagrahastu saüyogàt saüyuktasamavàyataþ .
     dravyeùu samavetànàü tathà tatsamavàyataþ ..
     tatràpi samavetànàü ÷abdasya samavàyataþ .
     tadvçttãnàü samavetasamavàyena tu grahaþ ..>% iti bhàùàparicchede .. 59 -- 60 .. (cakùuùà gçhyate iti . cakùuùa + aõ . cakùurgràhyaråpàdi . cakùurvyàpte, tri ..)

#<càkùuùaþ>#, puü, (cakùuùaþ brahmaõo locanàt jàtaþ . cakùuù + aõ . etanniruktiryathà, màrkaõóeye . 76 . 2 .
     %<anyajanmani jàto'sau cakùuùaþ parameùñhinaþ .
     càkùuùatvamatastasya janmanyasminnapi dvija ! ..>%) ùaùñhamanuþ . asminmanvantare ajitanàmako viùõoravatàraþ . mantradruma indraþ . àpyàdayo devàþ . harya÷madvãrakàdayaþ saptarùayaþ . purupuruùasudyumnàdayo manuputtràþ . iti ÷rãbhàgavatam .. (asya anyadvivaraõaü manvantara÷abde draùñavyam ..)

#<càïgaþ>#, puü, (cãyate iti . ci + óaþ . camaïgaü yasya .) càïgerã . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<càïgerã>#, strã, (càïgaü ãrayatãti . ãra + aõ . tato ïãù .) amlaloõikà . ityamaraþ . 2 . 4 . 140 ..
     (%<grahaõyar÷ovikàraghnã sàmlà vàtakaphe hità .
     uùõà kaùàyamadhurà càïgerã càgnidãpabã ..>% iti su÷rute såtrasthàne 46 adhyàye ..)

#<càcapuñaþ>#, puü, tàlabhedaþ . yathà --
     %<gururlaghuþ pluta÷caiva bhaveccàcapuñàbhidhe ..>% iti saïgãtadàmodaraþ ..

#<cà¤calyaü>#, klã, (ca¤calasya bhàvaþ . ca¤cala + ùya¤ .) ca¤calatà . càpalyam . yathà --
     %<cà¤calyarahità lakùmãþ puttrapauttràvadhisthirà ..>% iti jaganmaïgalàkhyakavacam ..

#<càñaþ>#, puü, (cañyate bhidyate yasmàt . caña + gha¤ . yadvà cañatibhinattibhittyàdikam . caña + õaþ .) cauraþ . iti mitàkùarà .. pratàrakaþ . yathà -- %<càñataskaradurvçttamahàsàhasikàdibhiþ . pãóyamànàþ prajà rakùet kàyasthai÷ca vi÷eùataþ .. càñàþpratàrakàþ vi÷vàsya ye paradhanamapaharanti . pracchannàpahàriõastaskaràþ . durvçttà indrajàlikakitavàdayaþ . saho balaü sahasà balena kçtaü sàhasaü mahacca tat sàhasa¤ca mahàsàhasaü tena vartanta iti mahàsàhasikàþ prasahyàpahàriõaþ . àdi÷abdànmaulikakuhakavçttayaþ . etaiþ pãóyamànà bàdhyamànàþ prajà rakùet . kàyasthà gaõakà lekhakà÷ca taiþ pãóyamànà vi÷eùato rakùet . teùàü ràjavallabhatayà atimàyàvitayà ca durnivàratvàt .>% iti mitàkùaràyàü àcàràdhyàyaþ ..

#<càñakairaþ>#, puü, (cañakasya cañakàyà và pumapatyamiti . %<cañakàyà airak .>% 4 . 1 . 128 . ityairakpratyayaþ . %<cañakasyeti vàcyam . liïgavi÷iùñaparibhàùayà striyà api>% . iti vàrtikam .) cañakasya pumapatyam . ityamaraþ .. cañàra chà iti bhàùà ..

@<[Page 2,440a]>@
#<càñuþ>#, puü, klã, (cañati bhinatti manastoùàmodavàkyeneti . caña + %<dçsanãti .>% uõàü 1 . 3 . iti ¤uõ .) priyavàkyam . tatparyàyaþ . cañuþ 2 priyapràyam 3 . iti hemacandraþ .. sphuñavàdã . iti saükùiptasàre uõàdivçttiþ .. mithyàpriyavàkyam . iti mahàbhàratam .. kho÷àmadiyà kathà iti bhàùà .. (yathà, gãtagovinde . 2 . 12 .
     %<prathamasamàgamalajjitayà pañucàñu÷atairanukålam ..>% càñåktyàdau tri . yathà, ràjataraïgiõyàm . 1 . 213 .
     %<upaninye ca saügçhya puñakai÷càñusãtkçtaiþ ..>%)

#<càñupañuþ>#, puü, (càñuùu pañuþ nipuõaþ .) bhaõóaþ . iti hàràvalã .. bhàüóa iti bhàùà ..
     (%<pàõóavànàü paõóito'sau vyàsa÷càñupañuþ kaviþ ..
     iti naiùadham ..>%)

#<càñulolaþ>#, tri, (càñureva lola iti karmadhàrayaþ . càñuùu lola ityeke .) cañullolaþ . iti hàràvalã ..

#<càñuvañuþ>#, puü, (càñupañu + pçùodaràt sàghuþ .) càñupañuþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<càñåktiþ>#, strã, (càñuråpà uktiþ . càñånàmuktirvà .) sevà . iti hàràvalã .. priyakathàca ..

#<càõakãnaü>#, tri, (caõakànàü bhavanaü kùetraüvà .
     %<dhànyànàü bhavane kùetre kha¤ . 5 . 2 . 1 .>% iti kha¤ .) caõakotpattiyogyakùetram . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<càõakyaþ>#, puü, (caõakasya gotràpatyam . %<gargàdibhyo ya¤ .>% 4 . 1 . 105 . iti ya¤ .) munivi÷eùaþ . tatparyàyaþ . dromiõaþ 2 aü÷ulaþ 3 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (ayameva dvijastvabhicàrakriyàyogena yoganandaràjaü màrayan nandaurasàt kùaurakàrapatnãgarbhe jàtaü sva÷iùyaü candraguptaü ràjye'bhiùecayaü÷catasyàmàtyapadavãmapyaïgãcakàra . etadvivaraõaü mudràràkùasaviùõupuràõabhàgavatàdiùu vi÷eùato dar÷anãyam . ityatra kvacinmatabhedo'pi dç÷yate yathàca, kathàsaritsàgare . 5 . 121 -- 23 .
     %<sa càõakyo dvijaþ kvàpi gatvà kçtyàmasàdhayat .
     tadva÷àdyoganando'tha dàhajvaramavàpya saþ ..
     saptame divase pràpte pa¤catvaü samupàgamat .
     hatvà hiraõyagupta¤ca ÷akañàlena tatsutam .
     pårbanandasute lakùmã÷candragupte nive÷ità ..>% càõakyena proktamityaõ .) granthavi÷eùe, klã . yathà, tatraiva .
     %<nànà÷àstroddhçtaü vakùye ràjanãtisamuccayam .
     sarvabãjamidaü ÷àstraü càõakyaü sàrasaügraham ..>%

#<càõakyamålakaü>#, klã, (caõakameva càõakyaü tadvanmålamasya . iti kap svàrthe kan và .) målakaprabhedaþ . caõakamålãti khyàtam . tatparyàyaþ . vàleyam 2 viùõuguptakam 3 sthålamålam 4 mahàkandam 5 kauñilyam 6 marusambhavam 7 ÷àlàkakañukam 8 mi÷ram 9 . asya guõàþ . uùõatvam . kañutvam . rucikàritvam . dãpanatvam . kaphavàtakçmigulmanà÷akatvam . gràhakatvam . gurutva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<càõåraþ>#, puü, kaüsaràjasya mallavi÷eùaþ . yathà --
     %<tataþ krodhàtitàmràkùaþ kaüsaþ paramakopanaþ .
     càõåramàdi÷adyuddhe kçùõasya sumahàbalam ..>% iti mahàbhàrate harivaü÷am .. (tathàca, bhàgavate . 10 . 44 .
     %<bhagavadgàtraniùpàtairvajraniùpeùaniùñhuraiþ .
     càõåro bhajyamànàïgo muhuglàünimavàpa ha ..>%)

#<càõårasådanaþ>#, puü, (càõåraü sådayatãti . sådi + lyuþ .) ÷rãkçùõaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (etasyàsurasya nà÷avçttàntaü harivaü÷e 86 adhyàye draùñavyam ..)

#<càõóàlaþ>#, puü, (caõóati kupyati satatamiti . %<paticaõóibhyàmàla¤ .>% uõàü 1 . 117 . iti àla¤ . yadvà, caõóàla + %<kulàdibhyo'õ>% yadvà caõóàla eveti praj¤àdibhyo'õ .) caõóàlaþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 19 .. (yathà, manuþ . 4 . 79 .
     %<na saüvasecca patitairna càõóàlairna pukva÷aiþ ..>% karmadoùato bràhmaõànàmapi pàribhàùikacàõóàlatvam . yathà, mahàbhàrate . 12 . 75 .
     %<àhvàyakà devalakà nakùatragràmayàjakàþ .
     ete bràhmaõacàõóàlà mahàpathikapa¤camàþ ..>%)

#<càõóàlikà>#, strã, (càõóàlo vàdakatvenàstyasyàþ . iti ñhan . caõóàlena nirvçttà iti ñhak và .) caõóàlavãõà . ityamaraþ . 2 . 10 . 32 . caõóàlikà÷abdàrtho'pyatra .. (caõóàlena kçteti kulàlàdibhyo'õ . caõóalàkçtavastumàtre, tri ..)

#<càõóàlã>#, strã, (càõóàla + jàtitvàt ïãù .) liïginã . iti ràjanirghaõñaþ .. càõóàlapatnãca ..

#<càtakaþ>#, puü, (catate yàcate jalamambudamiti . cata yàcane + õvul .) svanàmakhyàtapakùã . tatparyàyaþ . stokakaþ 2 sàraïgaþ 3 meghajãvanaþ 4 . iti ràjanirghaõñaþ .. tokakaþ 5 . ityamaraþ . 2 . 5 . 17 .. ÷àraïgaþ 6 . iti bharataþ .. (yathà, meghadåte . 9 .
     %<vàma÷càyaü nudati madhuraü càtakaste sagarvaþ ..>%) tanmàüsaguõàþ . laghutvam . ÷ãtatvam . kapharaktapittanà÷itvam . agnikàritva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<càtakànandanaþ>#, puü, (càtakaü ànandayatãti . à + nanda + õic + lyuþ .) varùàkàlaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<càturaþ>#, puü, (caturbhiraïgaiþ hastapadapçùñha÷irobhirityarthaþ gçhyate iti . catura + aõ . yadvà catura eva . svàrthe aõ .) cakragaõóuþ . iti medinã .. golavàli÷a iti bhàùà ..

#<càturaþ>#, tri, (catura + svàrthe aõ .) netragocaraþ . càñukàraþ . niyantà . iti medinã . re, 153 ..

@<[Page 2,440c]>@
#<càturakaþ>#, tri, (càtura + svàrthe kan .) càturaþ . iti hemacandraþ ..

#<càturà÷ramyaü>#, klã, (caturõàü à÷ramàõàü karma iti . %<guõavacanabràhmaõàdibhyaþ karmaõi ca .>% 5 . 1 . 124 . iti ùya¤ .) brahmacaryagàrhasthyavànaprasthabhikùuråpà÷ramacatuùñayànàü dharmaþ . iti puràõam .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 46 . 22 .
     %<càturvidyaü càturhotraü càturà÷ramyameva ca .
     ràjadharmàü÷ca nikhilàn pçcchainaü pçthivãpate ! ..>% catvàra à÷ramà eveti svàrthe ùya¤ . caturà÷ramamàtram ..)

#<càturikaþ>#, puü, (càturãü rathaparicàlanakau÷alaü vettãti ñhak .) sàrathiþ . iti jañàdharaþ ..

#<càturã>#, strã, (caturasyeyaü %<tasyedam .>% 4 . 3 . 120 . ityaõ . tato ïãp . yadvà caturasya bhàvaþ iti ùya¤ ùitvàt ïãù tato yalopaþ .) dàkùyam . caturatà . iti medinã ..
     %<yà lokadvayasàdhanã tanubhçtàü sà càturã càturã ..>% ityudbhañaþ ..) (gàyattrãråpà mahà÷aktiþ . yathà, devãbhàgavate . 12 . 6 . 47 .
     %<caturbhujà càrudantà càturã ca çtapradà ..>%)

#<càturjàtakaü>#, klã, (caturjàtaka eva iti svàrthe aõ .) guóatvagelàpatranàgake÷araråpacatuùñayam . iti ràjanirghaõñaþ .. (asya lakùaõaü guõà÷ca .
     %<tvagelàpatrakaistulyaistrisugandhi trijàtakam .
     nàgake÷arasaüyuktaü càturjàtakamucyate ..
     taddvayaü recanaü råkùaü tãkùõoùõamukhagandhahçt .
     laghupittàgnikçdvarõyaü kaphavàtaviùàpaham ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<càturthakaþ>#, puü, (caturthe caturthe'hni bhava iti . caturtha + vu¤ .) praticaturthadinabhavajvaraþ . tasya mantrauùadhaü yathà, oü jambhani stambhani vimohaya sarvavyàdhãnme vajreõa phañ . iti . puùpamaùña÷ataü japtvà haste dattvàtha na spç÷et . càturthako jvaro rudra ! anye caiva jvaràstathà .. jambuphalaü haridrà ca sarpasyaiva ca ka¤cukam . sarvajvaràõàü dhåpo'yaü hara ! càturthakasya ca .. iti gàruóe 187 adhyàyaþ .. (asya salakùaõacikitsàdãni yathà --
     %<càturtho dvividho j¤eyo vàta÷leùmàtmako jvaraþ .
     càturthako nàma gado dàruõo viùamajvaraþ ..
     ÷oùaõaþ sarvadhàtånàü balavarõàgninà÷anaþ .
     tridoùajo vikàraþ syàdasthimajjagato'nilaþ ..
     kupitaü pittamevantu kapha÷caivaü svakàlataþ .
     ÷ãtadàhakarastãvrastrikàla¤cànuvartate ..
     sa sannipàtasambhåto viùamo viùamajvaraþ .
     årdhvaü kàyasya gçhõàti yaþ pårbaü so'nilàtmakaþ .
     pårbaü gçhõàtyadhaþ kàyaü ÷leùmapårbajvara÷ca saþ .
     jaïghàbhyàü ÷laismiko j¤eyaþ ÷iraso'nilasambhavaþ .
     evaü vij¤àya sadvaidyaþ kuryàttatra pratikriyàm .
     velàjvaro rasagato rakta÷caikàhikastathà ..
     màüsago'pi tçtãyaþ syàccaturtho'sthisamà÷ritaþ .
     sarvadhàtugato j¤eyo jãrõo dhàtukùayaïkaraþ ..
     bhåtaje bhåtavidyà syàddadhàti samatàóanam .
     vàsàdhàtrãdàrupathyà nàgaratriphalà bhavaþ ..
     madhunà saüyutaþ kvàtha÷càturthakanivàraõaþ ..
     agastipatrasvaraso nihanti nasye ca càturthakarogamugram .
     kàsaü bhrama¤càpi ÷irorujà¤ca vinà÷ayatyà÷u hi tannaràõàm ..>% iti hàrãte cikitsàsthàne dvitãye'dhyàye ..)

#<càturbhadraü>#, klã, (caturbhadrameveti aõ .) nàgaràtiviùàmustà guóåcãti catuùñayam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<càturmàsyaü>#, klã, (caturùumàseùu kriyate iti . %<caturmàsàõõyo yaj¤e .>% 5 . 1 . 94 . ityasya såtrasya vàrtikokteþ õyaþ . yàgavi÷eùaþ . càturmàsyayàgasya catvàri parvàõi . vai÷vadevo varuõapradhàsaþ ÷àkamedhaþ ÷unàsãrãya÷ceti ÷abdàrthacintàmaõiþ ..) àùàóha÷ukladbàda÷yàdicaturmàsakartavyaniyamavi÷eùaþ . vyaktaü vàràhe .
     %<àùàóha÷ukladvàda÷yàü paurõamàsyàmathàpi và .
     càturmàsyavratàrambhaü kuryàt karkañasaükrame ..
     abhàve tu tulàrke'pi mantreõa niyamaü vratã .
     kàrtike ÷ukladvàda÷yàü vidhivattat samàpayet ..
     caturdhàpi hi taccãrõaü càturmàsyaü vrataü naraþ .
     kàrtikyàü ÷uklapakùe tu dbàda÷yàü tat samàpayet ..>% màtsye .
     %<caturo vàrùikàn màsàn devasyotthàpanàvadhi .
     madhusvaro bhavennityaü naro guóavivarjanàt ..
     tailasya varjanàdeva sundaràïgaþ prajàyate .
     kañutailaparityàgàt ÷atrunà÷aþ prajàyate ..
     labhate santatiü dãrghàü sthàlãpàkamabhakùayan .
     sadà muniþ sadà yogã madhumàüsasya varjanàt ..
     niràdhirõãrugojasvã viùõubhakta÷ca jàyate .
     ekàntaropavàsena viùõulokamavàpnuyàt ..
     ghàraõànnakhalomnà¤ca gaïgàsnànaü dine dine .
     tàmbålavarjanàdbhogã raktakaõñha÷ca jàyate .
     ghçtatyàgàt sulàvaõyaü sarvaü snigdhaü vapurbhavet ..
     phalatyàgàttu matimàn bahuputtra÷ca jàyate .
     namo nàràyaõàyeti japtvàna÷anajaü phalam ..
     pàdàbhivandanàdviùõorlabhedgodànajaü phalam .
     evamàdivrataiþ pàrtha ! tuùñimàyàti ke÷avaþ ..>% sanatkumàraþ .
     %<idaü vrataü mayà deva ! gçhãtaü puratastava .
     nirvidhnàü siddhimàpnotu prasanne tvayi ke÷ava ! ..
     gçhãte'smin vrate deva ! yadyapårõe tvahaü mriye .
     tanme bhavatu sampårõaü tvatprasàdàjjanàrdana ! ..>% samàptau ca .
     %<idaü vrataü mayà deva ! kçtaü prãtyai tava prabho ! .
     nyånaü saüpårõatàü yàtu tvatprasàdàjjanàrdana ! ..>% atraiva yatimadhikçtya kàñhakagçhyam .
     %<ekaràtraü vasedgràme nagare pa¤caràtrakam .
     ùarùàbhyo'nyatra varùàsu màsàü÷ca caturo vaset ..>% etada÷aktaviùayam . %<årdhaü vàrùikàbhyàü màsàbhyàü naikasthànavàsã>% iti ÷aïkhokteþ . iti tithyàditattvam .. * .. anyacca . tatropakramakàlaþ sanatkumàreõoktaþ .
     %<ekàda÷yàntu gçhõãyàt saükràntau karkañasya tu .
     àùàóhyàü và naro bhaktyà càturmàsyoditaü vratam ..>% tatra mantraþ .
     %<caturovàrùikàn màsàn devasyotthàpanàvadhi .
     imaü kariùye niyamaü nirvighnaü kuru me'cyuta ! ..>% atha càturmàsyaniyamàva÷yakatà bhaviùye .
     %<yo vinà niyamaü martyo vrataü và japyameva và .
     càturmàsyaü nayemmårkho jãvannapi mçto hi saþ ..>% atha càturmàsyaniyamàþ . skànde nàgarakhaõóe .
     %<÷ràvaõe varjayecchàkaü dadhi bhàdrapade tathà .
     dugdhamà÷vayuje màsi kàrtike càmiùaü tyajet ..>% tatraiva ÷rãbrahmanàradasaüvàde .
     %<niùpàvàn ràjamàùàü÷ca supte deve janàrdane .
     yo bhakùayati viprendra ! ÷vapacàdadhiko hi saþ ..
     kàrtike tu vi÷eùeõa ràjamàùàü÷ca bhakùayan .
     niùpàvàn muni÷àdrdåla ! yàvadàhåtanàrakã ..
     kaliïgàni pañolàni vçntàkasahitàni ca .
     etàni bhakùayedyastu supte deve janàrdane ..
     saptajanmàrjitaü puõyaü harate nàtra saü÷ayaþ ..>% ki¤ca .
     %<rucyaü tattatkàlalabhyaü phalamålàdi varjayet .
     japahomàdyanuùñhànaü nàmasaïkãrtanantathà .
     svãkçtya pràrthayedevaü gçhãtaniyamo budhaþ ..
     idaü vrataü mayà deva ! gçhãtaü puratastava .
     nirvighnaü siddhimàyàtu prasàdàttava ke÷ava ! ..
     gçhãte'smin vrate deva ! pa¤catvaü yadi me bhavet .
     tadà bhavatu sampårõaü prasàdàtte janàrdana ! .. * ..>% atha càturmàsyavrataniyamamàhàtmyam . viùõurahasye brahmanàradasaüvàde .
     %<÷çõu nàrada ! kàrt snyena càturmàsyavratakriyàþ .
     yà nirvartya naro bhaktyà prayàti paramàü gatim ..
     vratàni vaiùõavànãha manasyapi cikãrùataþ .
     narasya kùayamàpnoti pàpaü janma÷atodbhavam ..
     ekabhakto naraþ ÷ànto nityasnàyã dçóhavrataþ .
     yo'rcayeccaturo màsàn hariü syàttasya lokabhàk ..
     yastu supte hçùãke÷e kùiti÷àyã bhavennaraþ .
     vàrùikàn caturo màsàn labhate vaiùõavãü gatim ..
     yastu ke÷avamuddi÷ya càndràyaõaparàyaõaþ .
     càturmàsyaü nayedbhaktyyà sa viùõutanumàvi÷et ..>% bhaviùyottare bhagavadyudhiùñhirasaüvàde .
     %<caturo vàrùikàn màsàn devasyotthàpanàvadhi .
     strã và naro và madbhakto dharmàrthaü sudçóhavrataþ ..
     gçhõãyànniyamànetàn dantadhàvanapårbakam .
     teùàü phalàni vakùyàmi tatkartéõàü pçthak pçthak ..
     madhurasvarasampanno bhavellavaõavarjanàt .
     labhate santatiü dãrghàü tailasya parivarjanàt ..
     abhyaïgavarjanàt pàrtha ! sundaràïgaþ prajàyate .
     pakvatailaparityàgàcchatrunà÷amavàpnuyàt ..
     madhåkatailatyàgena saubhàgyamatulaü bhavet .
     puùpopabhogatyàgena svarge vidyàdharo bhavet ..
     yogàmyàsã bhavedyastu sa brahmapadamàpnuyàt .
     kañvamlatiktamadhurakùàrakàùàyajàn rasàn ..
     yo varjayet sa vairåpyaü vaigandhyaü nàpnuyàt kvacit .
     tàmbålavarjanàdbhogã apakvàdo'malo bhavet ..
     pàdàbhyaïga÷iro'bhyaïgaparityàgàcca pàrthiva ! .
     dãptimàn dãptacaraõo yakùo dravyapatirbhavet ..
     dadhidugdhatakraniyamàt golokaü labhate naraþ .
     indràtithitvamàyàti sthàlãpàkavivarjanàt ..
     labhecca santatiü dãrghàü tàpapakvasya varjanàt .
     bhåmau prastara÷àyã ca viùõoranucaro bhavet ..
     sadà muniþ sadà yogã madhumàüsasya varjanàt .
     nirvyàdhirnãrugojasvã suràmadyavivarjanàt ..
     ekàntaropavàsena brahmaloke mahãyate .
     dhàraõànnakhalomànàü gaïgàsnànaü dine dine ..
     maunavratã bhavedyastu tasyàj¤à'skhalità bhavet .
     bhåmau bhuïkte sadà yastu sa pçthivyàþ patirbhavet ..
     namo nàràyaõàyeti japtvà dàna÷ataü phalam .
     pàdàbhivandanàdviùõorbhavedgodànajaü phalam ..
     viùõupàdàmbujaspar÷àt kçtakçtyo bhavennaraþ .
     viùõordevakule kuryàdupalepanabhàrjane ..
     kalpasthàyã bhavedràjà sa naro nàtra saü÷ayaþ .
     pradakùiõatrayaü yastu karoti stutipàñhakaþ ..
     haüsayuktavimànena sa ca viùõupadaü vrajet .
     gãtavàdyakaro viùõorgàndharvaü lokamàpnuyàt ..
     nityaü ÷àstravinodena lokàn yastu prabodhayet .
     sa vyàsaråpã bhagavànante viùõupuraü vrajet ..
     puùpamàlàkulàü påjàü kçtvà viùõoþ puraü vrajet .
     kçtvà prekùaõikaü divyaü sthànamapsarasàü labhet ..
     tãrthàmbhasi kçtasnàno nirmalaü dehamàpnuyàt .
     pa¤cagavyà÷anàt pàrtha ! càndràyaõaphalaü labhet ..
     ekabhaktà÷anànnityamagnihotraphalaü labhet .
     naktabhojã samagrantu tãrthayàtràphalaü labhet ..
     ayàcitena càpnoti vàpãkåpaprapàphalam .
     ùaùñhakàle'nnabhojã yaþ sthàyã svarge naro bhavet ..
     nityasnàyã naro yastu narakaü sa na pa÷yati .
     bhàjanaü varjayedyastu sa snànaü pauùkaraü labhet ..
     patreùu yo naro bhuïkte kurukùetraphalaü labhet .
     ÷ilàyàü bhojanaü nityaü bhavet snànaü prayàgajam ..
     yàmadvayajalatyàgànna rogaiþ paribhåyate .
     evamàdivrataiþ pàrtha ! tuùñimàyàti toùitaþ ..>% ki¤ca .
     %<yoganidràü samàlambya ÷eùàhi÷ayane svapan .
     kùãrodatoyavãcyagrairdhautapàdaþ samàhitaþ ..
     lakùmãkaràmbujaiþ ÷lakùõairmçjyamànapadadbayaþ .
     tasmin kàle ca madbhaktoyo màsàü÷caturaþ kùipet ..
     vratairanekairniyamaiþ pàõóava÷reùñha ! mànavaþ .
     kalpasthàyã viùõuloke bhavennàstyatra saü÷ayaþ ..
     satyàü vratasamàptau ca ÷rãkçùõasya prasàdataþ .
     yadyaddànàdikçtya¤ca lekhyaü tattacca kàrtike ..
     stutvàtha kçùõamabhyarcya prasàdya ca punaþ punaþ .
     ÷eùaü ÷aïkhodatãrthe ca svãkuryàdvaiùõavaiþ saha ..
     gãtançtyàdinà devaü paritoùyàtha vaiùõavàn .
     saüpåjya narayànena devaü svàlayamànayet ..
     prabhornãràjanaü kçtvà visarjya vata vaiùõavàn .
     nive÷ya svàsane devaü ÷ayãta bhuvi taü smaran ..
     eva¤ca kurvato màsà÷catvàro yànti te sukham .
     anyathà prabhaveddaþkhamanàvçùñi÷ca jàyate ..
     tathà ca bhaviùye .
     mithunasthe sahasràü÷au na svàpayati yo harim .
     vaiùõavaiþ saha sambhåya hyanàvçùñistadà bhavet ..
     ki¤ca . bhaviùyottare .
     yo deva÷ayanaü pàrtha ! anumodya samàcaret .
     utthànaü vàpi kçùõasya sa harerlokamàpnuyàt ..>% iti ÷rãharibhaktivilàse 15 vilàsaþ ..

#<càturvarõyaü>#, klã, (catvàro varõàþ . %<caturvarõàdãnàü svàthai upasaükhyànam .>% iti ùya¤ .) bràhmaõakùattriyavai÷ya÷ådràþ . iti hemacandraþ . 3 . 472 .. (yathà, manuþ . 12 . 1 .
     %<càturvarõyasva kçtsno'yamukto dharmastvayànagha ! ..>%) caturvarõadharma÷ca ..

#<càturvaidyaþ>#, puü, (caturo vedànadhãte iti caturvedaþ . sa eva . %<caturvedasyobhayapadavçddhi÷ca .>% iti ùya¤ .) càturvidyaþ . caturvedavettà . iti vyàkaraõam ..

#<càtvàlaü>#, klã puü, (catate yàcate iti . cata + %<sthàcatimçjeràlacvàla¤àlãyacaþ .>% uõàü 1 . 115 . iti vàla¤ .) gartaþ . agnihotropakaraõam . iti saükùiptasàre uõàdivçttiþ .. (yathà, taittirãyasaühitàyàm . 6 . 1 . 3 . 8 .
     %<yonirvai yaj¤asya càtvàlam ..>%)

#<càndraü>#, klã, (candrasya idam . candra + aõ . yadvà, candràya candralokapràptaye idam .) càndràyaõam . iti pràya÷cittatattvam ..

#<càndraþ>#, puü, (candrasyàyam . %<tasyedam .>% 4 . 3 . 120 . ityaõ .) candrakàntamaõiþ . iti hemacandraþ . 4 . 133 .. càndramàsaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<càndrakaü>#, klã, (càndraü àrdrakamiva kàyatãti . kai + kaþ .) ÷uõñhã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<càndràkhyaü>#, klã, (càndramityàkhyà saüj¤à yasya .) àrdrakam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<càndrabhàgà>#, strã, (càndra÷candrasambandhã bhàgo yasyàm .) candrabhàgànadã . iti dviråpakoùaþ ..

#<càndramasaü>#, klã, (candramà÷candro'dhiùñhàtçdevatà yasya . candramas + aõ .) mçga÷ironakùatram . iti hemacandraþ . 2 . 23 .. (candramasa÷candrasya idam . candramas + %<tasyedam .>% 4 . 3 . 120 . ityaõ .) candramassambandhini tri .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 250 . 20 .
     %<sarvataþ susvamanveti vapu÷càndramasaü yathà ..>%)

@<[Page 2,442b]>@
#<càndramasàyanaþ>#, puü, (candramaso'patyaü pumàn . candramas + phak .) budhagrahaþ . iti halàyudhaþ .. (%<tikàdibhyaþ phi¤ .>% 4 . 1 . 155 . iti phi¤ .) càndramasàyani÷ca ..

#<càndramàsaþ>#, puü, (càndra÷candrasambandhã màsaþ .) candrasambandhimàsaþ . sa tu gauõamukhyabhedena dbividhaþ . tatràdyaþ kçùõapratipadàdipaurõamàsyantaþ . dbitãyaþ ÷uklapratipadàdidar÷àntaþ . sàmànyatriü÷attithyàtmakamàsa÷ca .. tatra mukhyacàndre karmàõi . àbdika÷ràddhàdya÷ràddhàdisapiõóãkaraõànta÷ràddhàni càndràyaõapràjàpatyàdivratàni dànakarmanityasnànaü gçhapuùkariõyàdipratiùñhà sàdhàraõatithivihitakarma . gauõacàndre aùñakàdipàrvaõa÷ràddhaü vàruõãsnànaü janmatithikçtyaü janmàùñamyàdyupavàsaþ durgotsavàditithiniyatapåjà . sàmànyatriü÷attithyàtmakamàsena màsikàdimàsagaõanà . iti smçtiþ ..

#<càndràyaõaü>#, klã, (càndrasya candralokasya ayanaü pràptiryasmàt . %<dharmàrthaü ya÷caredetaccandrasyaiti salokatàm .>% iti yàj¤avalkyavacanàdeva tathàtvam . yadvà candraþ amçtànandamayapuruùaþ ayanaü à÷rayo'dhiùñhàtçdevo yasya vratasya yatra vrate và .) vratavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . induvratam 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. tattu caturvidhaü pipãlikàmadhyàkhyam 1 yavamadhyàkhyam 2 yaticàndràyaõam 3 ÷i÷ucàndràyaõam 4 . yathà --
     %<ekaikaü hràsayet piõóaü kçùõe ÷ukle ca vardhayet .
     upaspç÷aüstriùavaõametaccàndràyaõaü smçtam ..>% %<etadeva pipãlikàmadhyàkhyam .>% iti kullåkabhaññaþ ..
     %<evameva vidhiü kçtsnamàcaredyavamadhyame .
     ÷uklapakùàdiniyata÷caraü÷càndràyaõaü vratam ..
     aùñàvaùñau sama÷nãyàt piõóàn madhyandine sthite .
     niyatàtmà haviùyà÷ã yaticàndràyaõaü caran ..
     caturaþ pràtara÷nãyàt piõóàn vipraþ samàhitaþ .
     caturo'stamite sårye ÷i÷ucàndràyaõaü smçtam ..>% iti manuþ .. tadvidhànaü yathà, gàruóe 105 adhyàye .
     %<tithipiõóàü÷caredbuddhvà ÷ukle ÷ikhyaõóasaümitàn .
     ekaikaü hràsayet kçùõe piõóaü càndràyaõaü caret ..
     yathàkatha¤cit piõóànàü catvàriü÷acchatadvayam .
     màsenaivopayu¤jãta càndràyaõamathàparam ..
     kuryàttriùavaõaü snànaü piõóaü càndràyaõaü caret .
     pavitràõi japet piõóàn gàyattryà càbhimantrayet ..
     anàdiùñeùu sarveùu ÷uddhi÷càndràyaõena ca .
     dharmàrthã ya÷caredetat candrasyaiti salokatàm ..
     kçcchrakçddharmakàmastu mahatãü ÷riyama÷nute ..>% api ca .
     %<ekaikaü vardhayet piõóaü ÷ukle kçùõe ca hràsayet .
     upaspç÷ya triùavaõaü viparãtàghamardanam ..>% iti tatraiva 226 adhyàyaþ ..

@<[Page 2,442c]>@
#<càndrã>#, strã, ÷vetakaõñakàrã . (candrasya iyam . candra + %<tasyedam .>% 4 . 3 . 120 . ityaõ striyàü ïãp .) jyotsnà . iti ràjanirghaõñaþ .. (candrasambandhini tri . yathà, màdhe . 2 . 2 .
     %<gurukàvyànugàü bibhraccàndrãmabhinabhaþ ÷riyam ..>%)

#<càpaü>#, klã puü, (capasya vaü÷avi÷eùasya vikàraþ .
     %<avayave ca pràõyauùadhivçkùebhyaþ . 4 . 3 . 135 .>% ityaõ .) dhanuþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 83 .. (yathà, raghuþ . 12 . 47 .
     %<krama÷aste punastasya càpàt samamivodyayuþ ..>% vçttakùetràrdhaþ . yathà, siddhànta÷iromaõau .
     %<dalãkçtaü cakramu÷anti càpaü kodaõóakhaõóaü khalu tåryagolam ..>% navamarà÷iþ . yathà, bçhatsaühitàyàm . 42 . 10 .
     %<càpagate gçhõãyàt kuïkuma÷aïkhapravàlakàcàni ..>%)

#<càpapañaþ>#, puü, (càpo dhanustadvat vakrãbhåtàkçtiþ pañaþ patraü yasya .) piyàlavçkùaþ . iti jañàdharaþ ..

#<càpalaü>#, klã, (capalasya bhàvaþ karma và yuvàditvàdaõ .) anavasthitiþ . iti hemacandraþ . 2 . 229 .. tasya lakùaõaü yathà, sàhityadarpaõe .
     %<màtsaryadveùaràgàde÷càpalantvanavasthitiþ ..>% (yathà, raghuþ . 1 . 9 .
     %<tadguõaiþ karõamàgatya càpalàya pracoditaþ ..>%)

#<càpalyaü>#, klã, (capalasya bhàvaþ karma và . bràhmaõàditvàt ùya¤ .) capalatà . cà¤calyam . yathà,
     %<paradàraü paradravyaü parãvàdaü parasya ca .
     parãhàsaü guroþ sthàne càpalya¤ca vivarjayet ..>% iti càõakye . 30 ..

#<càmaraü>#, klã puü, (camarã mçgavi÷eùastasyà idam . camarã + aõ .) camarãpucchalomanirmitavyajanam . caurã . iti bhàùà .. tatparyàyaþ . prakãrõakam 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 31 .. camaram 3 càmarà 4 càmarã 5 . iti bharataþ .. vàlavyajanam 6 romagucchakam 7 . iti rabhasaþ .. (yathà, pa¤catantre . 3 . 266 .
     %<guõeùu ràgo vyasaneùvanàdaro ratiþ subhçtyeùu ca yasya bhåpateþ .
     ciraü sa bhuïkte calacàmaràü÷ukàü sitàtapatràbharaõàü nçpa÷riyam ..>%) asya vàyuguõaþ . ojaþkàritvam . makùikàdivyapohanatva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. * .. atha càmarodde÷aþ .
     %<hastadvayonnataþ ÷uklaþ suvarõabalibhåùitaþ .
     hãreõàlaïkçto ràj¤àü bhavyamànasukhapradaþ ..
     bale÷càmaradairghàdvà àyàmatvaü prakà÷itam .
     bhavyo bhadro jayaþ ÷ãlaþ sukhaþ siddhi÷calaþ sthiraþ ..
     vitastyekaikasaüvçddhyà dine÷àdidi÷àü bhuvàm .
     sauvarõaü ràjataü yugmaü traide÷ànàü mahãbhujàm ..
     yojayediti ni÷citya balikalpanakarmaõi .
     sthalajaü jàïgalo ràjà anåpo jalajaü vahet ..
     hãra¤ca padmaràga÷ca vaidåryaü nãla eva ca .
     maõirbaliùu yoktavyo brahmàdãnàü yathàkramam .. * ..
     ÷uklo rakto'tha pãta÷ca nànàvarõo yathàkramam .
     càmaro ràjake÷asya na sàmànyasya bhåpateþ ..
     na bhavyamànato nyånaü càmaraü guõamàvahet ..>% atha càmaraparãkùà . sthalajaü jalaja¤ceti càmaraü dbividhaü viduþ . merau himàlaye bindhye kailàse malaye tathà .. udaye'stagirau caiva gandhamàdanaparvate . evameteùu ÷aileùu yà÷camaryo bhavanti hi .. tàsàü vàlasya jàyeta càmaretyabhidhà bhuvi .. àpãtàþ kanakàdrijà himagireþ ÷ubhràyatà bindhyajàþ kailàsàdasitàþ sità malayajàþ ÷uklàstathà piïgalàþ . àraktà udayodbhavà÷camarajà ànãla÷uklatviùaþ kçùõàþ kecana gandhamàdanabhavàþ pàõóutviùa÷càmaràþ .. anyeùu pràya÷aþ kçùõà÷càmaràþ sambhavanti hi . brahmakùattriyaviñ÷ådrajàtayastà÷caturvidhàþ .. camaryaþ parvatodbhåtà yathàpårbaü guõàvahàþ . dãrghavàlàþ sulaghavaþ snigdhàïgà÷càpi komalàþ . viralàstanuparvàõa÷camaryo brahmajàtayaþ . vinà saüskàramapyàsàü càmaraü vimalaü bhavet .. dãrghavàlàþ suguravaþ karkaràü÷à bhç÷aü ghanàþ . vij¤eyàþ sthålaparvàõa÷camaryo vai÷yajàtayaþ .. saüskàre càpyasaüskàre na svabhàvaü tyajedidam . kharvavàlàþ sulaghavaþ komalàïgà bhç÷aü ghanàþ .. camaryastanuparvàõo vij¤eyàþ ÷ådrajàtayaþ . saüskàreõàpi malinamàsàü càmaramiùyate .. * .. dãrghatà laghutà caiva svacchatà ghanatà tathà . guõà÷catvàra ityete càmaràõàü prakãrtitàþ .. kharvatà gurutà caiva vaivarõyaü malinàïgatà . doùà÷catvàra ityete càmaràõàü prakãrtitàþ .. dãrghe dãrghàyuràpnoti laghau bhãtivinà÷anam . svacche syàddhanakãrti÷ca ghane syuþ sthirasampadaþ .. kharve kharvàyuruddiùñaü gururgurubhayapradaþ . vaivarõye roga÷okau ca malinaü mçtyumàdi÷et .. iti sthalajam .. * .. atha jalajam .
     %<lavaõekùusuràsarpirdadhitoyapayo'bdhiùu .
     yathottaraü guõavahà÷camaryaþ sapta saptasu ..
     pucchàni tàsàü kçttàni jantubhirmakaràdibhiþ .
     kadàcidupalabhyeta tattãre puõya÷àlibhiþ ..
     lavaõàbdhisamudbhåtaü pãtaü guru tathà laghu .
     vahnau kùipta÷ca vàla÷cet ki¤ciccañacañàyate ..
     ikùusindhådbhavaü tàmraü càmaraü vimalaü laghu .
     makùikà ma÷akà÷caiva tasmin vyajati càmare ..
     suràbdhijàtaü kaluùaü karvuraü gurukarka÷am .
     tadgandhenaiva màdyanti api vçkùà mataïgajàþ ..
     sarpiþsindhubhavaü snigdhaü ÷vetàpãtaü ghanaü laghu .
     vàyurogàþ pra÷àmyanti tasya vãjanavàyunà ..
     jalasindhådbhavaü pàõóu dãrghaü laghu ghanaü mahat .
     asya vàtena na÷yettu tçùõà mårchà mado bhramaþ ..
     nàriùñaü netayastasya yasyedaü càmaraü gçhe .
     kùãrodasambhavaü ÷vetaü dãrghaü laghu ghanaü mahat ..
     asya càmararàjasya vij¤eyo guõavistaraþ .
     nàlpena tapasà labhyo devànàmapi jàyate ..
     hriyate'bhyantare sindhornàgaiþ sampattilolupaiþ .
     eùàü pårbavadunneyaü jàtidoùaguõàdikam .. * ..
     sthalaje jalaje caiva bhàvyametadvi÷eùaõam .
     sthalajaü sukhadahyaü hi dàhe miùamiùàyate ..
     jalajaü vahnidurdahyaü mahàntaü dhåmamudgiret .
     càmaràõàü samuddiùñamityevaü lakùaõadvayam ..
     evaü vimçùya yo dhatte sa ràjà sukhama÷nute .. * ..
     jalajaü càmaraü ràjà yo dhatte jàïgale÷varaþ .
     tasyàciràt kulaü vãryaü lakùmãràyu÷ca na÷yati ..
     anåpàdhã÷varo ràjà yo vahet sthalajaü tathà .
     tasyaitàni vina÷yanti lakùmãràyurya÷o balam ..
     nàlaü varõadvaye terùà vidheyaü ÷ilpinà kramàt .
     saüskàro vàlukàyantre masårasalilàdibhiþ .
     taduùõasalilakvàthàt kçtrimatvaü vipadyate ..>% ityupakaraõayuktau càmarodde÷aþ . iti bhojaràjakçtayuktikalpataruþ ..

#<càmarapuùpaþ>#, puü, (càmaravat puùpamasya .) guvàkaþ . kà÷aþ . àmraþ . ketakaþ . iti medinã . pe 31 ..

#<càmarapuùpakaþ>#, puü, (càmarapuùpa + svàrthe kan . càmaramiva puùpamasya iti kap và .) kà÷aþ . iti jañàdharaþ .. càmarapuùpàrtho'pyatra ..

#<càmarà>#, strã, (càmara + ajàditvàt ñàp .) càmaram . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<càmarã>#, strã, (càmara + saüj¤àyàü ïãù .) càmaram . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<càmarã>#, [n] puü strã, (càmara iva ke÷aro'styasya . iti iniþ .) ghoñakaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<càmãkaraü>#, klã, (camãkaraþ ratnàkaravi÷eùaþ tatra bhavamityaõ .) svarõam . (yathà, ÷ivapuràõe vàyusaühitàyàm . 2 . 13 .
     %<dadç÷urmunayo devà devarùigaõasevitam .
     ÷uddhacàmãkaraprakhyaü sarvàbharaõabhåùitam ..>%) dhuståraþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 95 ..

#<càmuõóà>#, strã, (mahàsaügràme caõóamuõóàkhyau dbau ÷umbhani÷umbhasenàdhyakùau anayà ÷aktyà nihatau ataþ parituùñayà bhagavatyà kau÷ikyà asyà÷càmuõóeti saüj¤à rakùità . etat sarvantu vakùyamàõàsu pravçttiùu dar÷anãyam .) durgà . iti jañàdharaþ .. màtçkàbhedaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. tatparyàyaþ . carvikà 2 carmamuõóà 3 màrjàrakarõikà 4 karõamoñã 5 mahàgandhà 6 bhairavã 7 kàpàlinã 8 . iti hemacandraþ .. asyà dhyànaü yathà --
     %<kàlã karàlavadanà viniùkràntàsipà÷inã .
     vicitrakhañvàïgadharà naramàlàvibhåùaõà ..
     dvãpicarmaparãdhànà ÷uùkamàüsàtibhairavà .
     ativistàravadanà jihvàlalanabhãùaõà ..
     nimagnàraktanayanà nàdàpåritadiïmukhà ..>% asyà÷càmuõóeti nàmakàraõaü yathà --
     %<yasmàccaõóa¤ca muõóa¤ca gçhãtvà tvamupàgatà .
     càmuõóeti tato loke khyàtà devi . bhaviùyasi ..>% iti caõóã .. asyàstantràdikaü yathà --
     %<devyà lalàñaniùkràntàyà kàlãti ca vi÷rutà .
     tasyàstantraü pravakùyàmi kàmadaü ÷çõu bhairava ! ..
     samàptisahito dantyaþ pràntastasmàt puraþsaraþ .
     ùaùñhasvaràgnibindvindusahito màdireva ca ..
     kàlãtantramiti proktaü dharmakàmàrthadàyakam .
     etanmårtiü pravakùyàmi vatsakàgramanàþ ÷çõu ..
     nãlotpaladala÷yàmà caturbàhusamanvità .
     khañvàïgaü candrahàsa¤ca bibhratã dakùiõe kare ..
     vàme carma kapàla¤ca årdhàdhobhàvataþ punaþ .
     dadhatã muõóamàlà¤ca vyàghracarmadharàmbarà ..
     kç÷àïgã dãrghadaüùñrà ca atidãrghàtibhãùaõà .
     lolajihvà nimnaraktanayanà nàdabhairavà ..
     kabandhavàhanà pãnavistàra÷ravaõànanà .
     eùà tàràhvayà devã càmuõóeti ca kathyate ..
     etasyà yoginã càùñau påjayeccintayedapi .
     tripurà bhãùaõà caõóã kartrã hantrã vidhàtçkà ..
     karàlà ÷ålinã ceti aùñau tàþ parikãrtitàþ .
     eùàtikàmadà devã jàóyahànikarã sadà ..
     etasyàþsadç÷ã kàcit kàmadà na hi vidyate ..>% iti kàlikàpuràõe 60 adhyàyaþ ..

#<càmpilà>#, strã, (capi + bhàve gha¤ . tataùñàp . campaiveti càmpà . tato'styarthe ilac ñàp ca .) nadã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<càmpeyaþ>#, puü, (campàyàü nadyàü bhava iti óhak .) campakaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 63 .. (yathàsya paryàyàþ .
     %<càmpeya÷campakaþ prokto hemapuùpa÷ca sa smçtaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) nàgake÷araþ . (yathà --
     %<nàgapuùpaþ smçto nàgaþ ke÷aro nàgake÷araþ .
     càmpeyo nàgaki¤jalkaþ kathitaþ kà¤canàhvayaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. ràjavi÷eùaþ . yathà, ràjataraïgiõyàm . 8 . 540 .
     %<càmpeyo jàsañovajradharo vallàpuràdhipaþ ..>% vi÷vàmitraputtràõàmanyatamaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 4 . 57 .
     %<àràõirnàcika÷caiva càmpeyojjayanau tathà ..>% klã, suvarõe . yathà kà÷ãkhaõóe . 24 . 39 .
     %<maõimàõikya-càmpeyadukålebhà÷vagodhanam ..>%)

#<càmpeyakaü>#, klã, (càmpeya iva kàyatãti . kai + kaþ . svàrthe kan và .) ki¤jalkaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<càmyaü>#, klã, (camyate bhakùyate iti . cama + karmaõi õyat .) bhakùyam . iti vyàkaraõam ..

#<càya>#, ç ¤a ni÷àme . arce . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-ubhaü-sakaü-señ .) ç, acacàyat . ¤a, càyati càyate . ni÷àma iti càkùuùaj¤ànam . taü parvatãyàþ pramadà÷cacàyire . iti màghaþ . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 2,444a]>@
#<càraü>#, klã, (caryate bhakùyate kopadveùàdiva÷àditi . cara + karmaõi gha¤ .) kçtrimaviùam . iti hemacandraþ . 3 . 398 ..

#<càraþ>#, puü, piyàlavçkùaþ . gatiþ . bandhaþ . apasarpaþ . iti medinã . re, 33 .. kàràgàram . iti hemacandraþ . 3 . 398 .. (cara eva iti svàrthe aõ .) gåóhapuruùaþ . caraþ . tadbivaraõam . yaduktaü kàlikàpuràõe 85 adhyàye .
     %<kçùidurga¤ca bàõijyaü khalyànàü karasàdhanam .
     àdànaü syainyakarayorbandhanaü gajavàjinoþ ..
     ÷ånyavapramukhànà¤ca yojanaü satataü janaiþ .
     prajànàü sàrasetånàü vandhanaü ceti càùñamam ..
     etadaùñàsu vargeùu càràn samyak prayojayet .
     kàryàkàryavibhàgàya càùñavarõàdhikàriõàm ..
     aùñau càràn niyu¤jãyàdaùñavargeùu pàrthivaþ .
     da÷asvanyeùu yu¤jãta kramataþ ÷çõu tàni me ..
     svàmã sacivaràùñràõi mitraü koùo balaü tathà .
     durmantu saptamaü j¤eyaü ràjyàïgaü gurubhàùitam ..
     durgayuktaü càùñavarge càraü nàtmani yojayet .
     tasmàdimàni ÷eùàõi pa¤ca càrapadàni tu ..
     ÷uddhànteùveva puttreùu srakpåpàdau mahànase .
     ÷atrådàsãnayo÷caiva balàbalavini÷caye ..
     àdau da÷asu caiteùu càràn ràjà prayojayet .
     nayàt prakà÷aü jànãyàt tattu càrairniråpayet ..
     niråpya tatpratãkàramava÷yaü chidrata÷caret .
     yathàniyogameteùàü yo yo yatrànyathà caret ..
     j¤àtvà tatra nçpa÷càrairdaõóayedvà niyojayet .
     càràüstu mantriõà sàrdhaü rahasye saüsthito nçpaþ ..
     pradoùasamaye pçcchettadànãmeva sàdhayet .
     svaputtre càtha ÷uddhànte ye tu càrà mahànase ..
     niyuktàüstàn madhyaràtrau pçcchet ya÷càpi mantriõi .
     etàn càrànsvayaü pa÷yet nçpatirmantriõà vinà ..
     anyàü÷ca mantriõà sàrdhaü niråpya pradi÷et phalam .
     naikave÷adhara÷càro naiko notsàhavarjitaþ ..
     saüstuto na hi sarvatra nàtidãrgho na vàmanaþ .
     satataü na divàcàrã na rogã nàpyabuddhimàn ..
     na vittavibhavairhãno na bhàryàputtravarjitaþ .
     kàrya÷càro nçpatinà guhyatattvavinirõaye ..
     anekave÷agrahaõakùamaü bhàryàsutairyutam .
     bahude÷avaco'bhij¤aü paràbhipràyavedakam ..
     dçóhabhaktaü prakurvãta càraü ÷aktamasàdhvasam .
     adhitiùñhet svayaü ràjà kçùimàtmasamaistathà ..
     baõikpathe ca durgàdau teùu ÷aktànniyojayet .
     antaþpure pitustulyàn dhãràn vçddhàn niyojayet ..
     ùaõóàn paõóàn tathà vçddhàn striyo yà buddhitatparàþ .
     ÷uddhàntradvàri yu¤jãyàt striyo vçddhà manãùiõãþ ..>% yathà ca yuktikalpatarau .
     %<nçpo nihanyàccàreõa pararàùñraü vicakùaõaþ .>% (kàpañikapuruùàdayaþ . yathà, manuþ . 7 . 184 .
     %<upagçhyàspada¤caiva càràn samyagvidhàya ca ..>% %<càràü÷ca kàpañikàdãn .>% iti kullåkabhaññaþ .. pracàraþ . yathà, ràmàyaõe . 2 . 66 . 26 .
     %<nivçttacàraþ sahasà gato raviþ pravçttacàrà rajanã hyupasthità .>% %<nivçttacàraþ nivçttakiraõapracàraþ pravçttacàrà pravçttatamaþpracàrà .>% iti taññãkàyàü ràmànujaþ .. bàõijyàdivyavahàraþ . yathà, mahàbhàrate . 5 . 38 . 12 .
     %<bhçtairbàõijyacàra¤ca puttraiþ seveta ca dbijàn ..>% sa¤càraþ . pravçttiþ . yathà, devãbhàgavate . 1 . 11 . 22 .
     %<na strã duùyati càreõa na vipro vedakarmaõà .>% %<càreõa rajaþsa¤càreõa .>% iti ñãkàkçnnãlakaõñhaþ ..)

#<càrakaþ>#, puü, (càrayati iti . cara + õic + õvul .) a÷vàdeþ pàlakaþ . sa¤càrakaþ . (yathà, ràmàyaõe . 3 . 66 . 18 .
     %<iyaü mçte bhràtari me mayi vatsyati maithilã .
     na càhamà÷àü kuryàü te pàpa ! pracchannacàraka ! ..>%) bandhaþ . iti medinã .. ke, 87 . piyàlavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (cara eva svàrthe aõ càraþ . tataþ svàrthe kan . guptacaraþ . yathà mahàbhàrate . 2 . 5 . 38 .
     %<tribhistribhiravij¤àtairvetsi tãrthàni càrakaiþ ..>% caraõa÷ãle, tri . yathà, kathàsaritsàgare . 14 . 65 .
     %<guptaü viracitàü nàma bheje'ntaþpuracàrikàm ..>%)

#<càrañikà>#, strã, (cara + õic + %<÷akàdibhyo'ñan .>% 4 . 81 . uõàü . iti añan tataþ saüj¤àyàü kan kàpi ata itva¤ca .) nalãnàmagandhadravyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<càrañã>#, strã, (cara + õic + %<÷akàdibhyo'ñan .>% iti añan tato gauràditvàt ïãù .) padmacàriõãvçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 146 .. bhåmyàmalã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<càraõaþ>#, puü, (càrayati pracàrayati nçtyagãtàdividyàü tajjanyakãrtiü và . cara + õic + lyuþ .) nañavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . ku÷ãlavaþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 12 .. (yathà, manuþ . 12 . 44 .
     %<càraõà÷ca suparõà÷ca puruùà÷caiva dàmbhikàþ .
     rakùàüsi ca pi÷àcà÷ca tàmasãùåttamà gatiþ ..>% %<càraõàþ nañàdayaþ .>% iti kullåkabhaññaþ ..) gandharvavi÷eùaþ . yathà --
     %<gandharvàõàü tato lokaþ parataþ ÷atayojanàt .
     devànàü gàyanàste ca càraõàþ stutipàñhakàþ ..>% iti pàdme pàtàlakhaõóam .. (devayonivi÷eùaþ . yathà, bhàgavate . 2 . 1 . 36 .
     %<gandharvavidyàdharacàraõàpsaraþ svaraþsmçtãrasurànãkavãryaþ ..>% càrapuruùaþ . yathà, bhàgavate . 4 . 16 . 12 .
     %<antarvahi÷ca bhåtànàü pa÷yan karmàõi càraõaiþ .
     udàsãna ivàdhyakùo vàyuràtmaiva dehinàm ..>%)

@<[Page 2,444c]>@
#<càrabhañaþ>#, puü, (càreùu careùu bhañaþ . yadvà, càre buddhikau÷alàdipracàre bhañaþ .) vãraþ . iti hemacandraþ . 3 . 28 .. (yathàha bhartçhariþ . 1 . 91 .
     %<ka÷cumbati kulapuruùo ve÷yàdharapallavaü manoj¤amapi .
     càrabhañacauraceñakanañaviñaniùñhãvana÷aràvam ..>%

#<càravàyuþ>#, puü, (càreõa såryasyodaggatibhedena prerito yo vàyuþ .) nidàghajavàyuþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<càriõã>#, strã, (càrayati svaguõamiti . cara + õic + õiniþ ïãp ca .) karuõãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<càritraü>#, klã, (caritrameva iti . svàrthe aõ .) caritram . iti hemacandraþ . 3 . 500 .. (yathà, ràmàyaõe . 3 . 59 . 9 .
     %<kulàkro÷akaraü loke dhik ! te càritramãdç÷am ..>% marudgaõànàmanyatamaþ . yathà, harivaü÷e . 196 . 54 .
     %<jayona¤càdbhuti¤caiva càritraü bahupannagam ..>% caratãti . %<carervçtte .>% 4 . 172 . uõàü . iti õitram . vçttàntam ..)

#<càritrà>#, strã, (càritraü amlasvabhàvo vidyate'syà iti . ac ñàp .) tintióãvçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<càrã>#, strã, (càraþ padanikùepabhedaþ gatibhedo và astyasyàmiti . %<ar÷aàdibhyo'c .>% 5 . 2 . 127 . ityac . tato ïãù .) nçtyàïgavi÷eùaþ . yathà --
     %<na hi càrãü vinà nçtye nçtyasyàïgaü pravartate .
     ÷çïgàràdirasànànptu bhàvoddãpanakàrikà ..
     màdhuryodvartanà nityaü càrã càrugatirmatà ..>% anye tu .
     %<ekapàdapracàro yaþ sà càrã tu nigadyate .
     pàdayo÷càraõaü yacca sà càrãti nigadyate ..
     karaõànàü samàyogaþ khaõóakaþ parikãrtitaþ .
     tribhiþ khaõóai÷caturbhirvà maõóalaü samudàhçtam ..
     samanakhà nåpuraviddhà tiryaïmukhã sabalà ca .
     kàtarà ca kuvãrà ca vi÷liùñà rathacakrikà ..
     pàrùõirecitakà taladar÷inã gajahastikà .
     paràvittatalà corutàóitàpyardhamaõóalà ..
     stambhakrãóanikà hariõatràsikà corurecikà .
     talodvçttà sa¤carità sphurikàpi tathaiva ca ..
     laïghitajaïghà saïghaññità syàdatha madàlasà .
     utku¤citàtitiryakku¤cità càpaku¤cità ..
     ùaóviü÷atirbhaumacàrya ityàkhyàtà manãùibhiþ ..>% anye tu .
     %<samapàdasthità varõà ÷akañàsyàdhyardhikàpi ca .
     vivyàdhà tàóità baddhà eóakàkrãóità tathà ..
     åruvçttà chandità janitàpaspandità tathà .
     spanditàvatsamatanvã samotsàritamaóóità ..
     ucchandità ca vij¤eyà÷càryaþ ùoóa÷a bhåmigàþ .>% iti bhåmicàrã .. * .. àkà÷acàrã yathà --
     %<càrã÷càkà÷agà vakùye vikùepà tvadharã tathà .
     aïghritàóità bhramarã puraþkùepà ca såcikà ..
     apakùepà jaïghàvartà viddhà ca hariõaplutà .
     åkajaïghàndolità ca jaïghà jaïghanikà tathà ..
     vidyutkràntà bhramarikà daõóapàr÷veti ùoóa÷a ..>% anye tu .
     %<vibhràntàtikràntàpakràntà pàr÷vakràntikà .
     årdghajànurdolapàdàdvçttà nåpurapàdikà ..
     bhujaïgabhàsikà kùiptàviddhà tàlà ca såcikà .
     vidyutkràntà bhramarikà daõóapàdà tathaiva ca ..
     àkà÷acàrikà etàþ ùoóa÷aiva niråpitàþ ..>% etàsveva bhåmicàrãùvapyantarabhedo'sti tiryakcàrã årdhvacàrã adha÷càrãti tà åhanãyàþ ..
     %<tailàbhyaktena gàtreõa ladhvàhàro jita÷ramaþ .
     stambhe và bhittide÷e và prathamaü tàþ prayojayet ..
     råkùàhàraü tathàmla¤ca bhuktvà tàü na samàcaret .
     nçtyapàdasya vinyàsa÷càrã saivàbhidhãyate ..
     ÷çïgàràdirasànàntu bhaveddãpanakàraõam .
     màdhuryo bhåmamà nityaü hçdyatàlatrayànvità ..
     niyato'ïgavi÷eùàõàü càrã sa¤càrato bhavet ..>% iti saïgãtadàmodaroktacàrãlakùaõam ..

#<càruþ>#, puü, (carati deveùu gurutvena . cara + %<désanijanicarãti .>% uõàü 1 . 3 . iti ¤uõ .) bçhaspatiþ . (carati citte iti .) manoj¤e tri . iti medinã . re, 33 .. (yathà, gãtagovinde . madhivacanajàtam .. 10 . 9 . iti cañulacàñupañucàrumuravairiõo ràdhikà÷rãkçùõasya rukmiõãgarbhasambhåtaputtràõàmanyatamaþ . yathà, harivaü÷e . 117 . 39 .
     %<càru¤ca balinàü ÷reùñhaü sutà¤càrumatãü tathà ..>%)

#<càrukaþ>#, puü, (càru + saüj¤àyàü kan .) ÷arabãjam . asya guõàþ . madhuratvam . råkùatvam . raktapiktakaphàpahatvam . ÷ãtatvam . laghutvam . avçùyatvam . kaùàyatvam . vàtakopanatva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<càruke÷arà>#, strã, (càråõi ke÷aràõi asyàþ .) nàgaramustà . taruõãpuùpam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<càrugarbhaþ>#, puü, (càruþ manoj¤aþ garbhaþ abhyantarvartyantaþkaraõamiti yàvat yasya . yadvà càrurgarbha utpattisthànaü yasya .) ÷rãkçùõaputtraþ . yathà, harivaü÷e . 160 . 6 .
     %<càrubhadra÷càrugarbhaþ sudaüùñro druma eva ca ..>%

#<càruguptaþ>#, puü, (càru yathà syàt tathà guptaþ . yadvà càruõà ã÷vareõa kçùõena guptaþ pàlitaþ .) ÷rãkçùõaputtraþ . yathà, harivaü÷e . 160 . 6 .
     %<suùeõa÷càrugupta÷ca càrubinda÷ca vãryavàn ..>%

#<càrudeùõaþ>#, puü, rukmiõyàü ÷rãkçùõaputtraþ . yathà, harivaü÷e . 160 . 5 .
     %<dvitãya÷càrudeùõa÷ca vçùõisiüho mahàrathaþ ..>%

#<càrudhàrà>#, strã, (càråõàü manoharapadàrthànàü dhàrà iva, trailokyasundaratvenàsyàstathàtvam . càrvã dhàrà nãtirvyavahàro yasyàþ và .) ÷acã . iti trikàõóa÷eùaþ .. (càru dhàma yasyàþ .) càrudhàmà ityapi pàñhaþ ..

@<[Page 2,445b]>@
#<càrunàlakaü>#, klã, (càru nàlaü yasya kap .) raktapadmam . iti puràõam ..

#<càruparõã>#, strã, (càru manoj¤aü parõaü pattraü asyàþ .) prasàraõã . iti ràjanirghaõñaþ .. gandhabhàdàliyà iti bhàùà .. (prasàraõã÷abde'syà guõàdikaü j¤eyam ..)

#<càruphalà>#, strã, (càru manoharaü phalaü asyàþ .) dràkùà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<càrubàhuþ>#, puü, (càrå bàhå yasya .) ÷rãkçùõaputtraþ . yathà, harivaü÷e . 160 . 6 .
     %<càrubàhuþ kanãyàü÷ca kanyà càrumatã tathà ..>%

#<càrubindaþ>#, puü, (càruü càrutàü bindatãti . bidi + aõ .) ÷rãkçùõaputtraþ . yathà, harivaü÷e . 160 . 6 .
     %<suùeõa÷càrugupta÷ca càrubinda÷ca vãryavàn ..>%

#<càrumatã>#, strã, (càru càrutà saundaryaü asyà astãti . matup tato ïãp .) rukmiõyàü ÷rãkçùõasya kanyà . yathà, harivaü÷e . 160 . 6 .
     %<càrubàhuþ kanãyàü÷ca kanyà càrumatã tathà ..>%

#<càrulocanaþ>#, puü, (càruõã locane'sya .) hariõaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (càrulocanavi÷iùñe tri ..)

#<càruvardhanà>#, strã, (càru càrutvaü ÷riyamityarthaþ vardhayati svaguõairiti yàvat . vçdha + õic + yuc . kartari lyurvà tataùñàp .) nàrã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<càruvratà>#, strã, (càru vratamasyàþ .) màsopavàsinã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<càru÷ilà>#, strã, (càru÷càrvã ÷ilà iti nityakarmadhàrayaþ .) maõiþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<càrcikyaü>#, klã, (carcikaiva . svàrthe ùya¤ .) candanàdinà dehavilepanavi÷eùaþ . ityamaraþ .. tatparyàyaþ . carcà 2 sthàsakaþ 3 . ityamaraþ .. carcikyam 4 . iti bharataþ .. api ca .
     %<sthàsakaþ sthàyaka÷carcà carcikya¤ca catuùñayam .
     vastràdau kuïkumàdãnàü chañàdiùu nigadyate ..>% iti ÷abdaratnàvalã ..

#<càrmaþ>#, puü, (carmaõà pariveùñitaþ iti . carma + aõ .) carmàcchàditarathaþ . iti bharataþ .. carmàcchannadravye tri ..

#<càrmaõaü>#, klã, (carmaõàü samåhaþ iti . bhikùàdibhyo'õ . 4 . 2 . 38 . ityaõ .) carmasamåhaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<càrmiõaü>#, klã, (carmiõàü carmadhàriõàü samåhaþ . iti aõ .) carmisamåhaþ . ityamarañãkàyàü svàmã ..

#<càrvàkaþ>#, puü, (càruþ àpàtamanoramaþ lokacittàkarùakaþ iti yàvat vàkaþ vàkyamasya . tataþ pçùodaràditvàt sàdhuþ .) tàrkikavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . bàrhaspatyaþ 2 nàstikaþ 3 laukàyatikaþ 4 . iti hemacandraþ .. sa ca àkà÷abhinnabhåtacatuùñayavàdã . pratyakùamekaü pramàõamiti càrvàkàþ . iti nyàyasaügrahaþ .. (yathà ca sarvadar÷anasaügrahe . %<atha kathaü parame÷varasya niþ÷rayasapadatvamabhidhãyate bçhaspatimatànusàriõà nàstika÷iromaõinà càrvàkeõa dårotsàritatvàt durucchedaü hi càrvàkasya ceùñitam ..>%) duryodhanasakharàkùasavi÷eùaþ . (yathà, mahàbhàrate . 12 . 38 . 22 -- 23 .
     %<niþ÷abde ca sthite tatra tato viprajane punaþ .
     ràjànaü bràhmaõacchadmà càrvàko ràkùaso'bravãt ..
     tatra duryodhanasakhà bhikùuråpeõa sambçtaþ .
     sàkùaþ ÷ikhã tridaõóã ca dhçùño vigatasàdhvasaþ ..>%)

#<càrvã>#, strã, (càru + guõavacanatvàt ïãù .) kuverapatnã . jyotsnà . buddhiþ . ÷obhanà . iti medinã . ve, 6 .. dãptiþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<càlaþ>#, puü, (càlayati chàdayatãti . cala + õic + ac õo và . yadbà càlayati àcchàdayatyaneneti . cala + õic + karaõe gha¤ .) svanàmakhyàtagçhàcchàdanam . tatparyàyaþ . piñam 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. pañalam 3 chadiþ 4 . ityamaraþ . 2 . 2 . 14 .. kañalam 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. chàdam 6 . iti jañàüdharaþ .. svarõacåóapakùã . iti bhåriprayogaþ ..

#<càlakaþ>#, puü, (calati svecchayaiva . cala + õvul .) aïku÷adurdharahastã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<càlanaü>#, klã, (càlayatyaneneti . cala + õic + karaõe lyuñ .) càlanã . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, karmapradãpe .
     %<kùudracchidrasamopetaü càlanaü titauþ smçtaþ ..>% bhàve lyuñ . preraõam . yathà, bhàgavate . 3 . 26 . 37 .
     %<càlanaü vyåhanaü pràptirnetçtvaü dravya÷abdayoþ ..>%)

#<càlanã>#, strã, (càlayatyaneneti . cala + õic + karaõe lyuñ ïãp ca .) svanàmakhyàta÷asyàdicàlanapàtram . tatparyàyaþ . titauþ 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 26 .. càlanam 3 vahucchidrà 4 . iti bharataþ .. pàcãraþ 5 . iti jañàdharaþ ..

#<càùaþ>#, puü, (càùayati bhakùayati kaõàdikamiti . caùa + svàrthe õic + ac . yadvà caùyate bhakùyate'sau màüsà÷ibhiriti . caù + karmaõi gha¤ .) svarõacàtakaþ . soõàcaóà iti khyàtaþ . nãlakaõñha iti kvacit khyàtaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. tatparyàyaþ . kikãdiviþ 2 nãlàïgaþ 3 puõyadar÷anaþ 4 . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<càsaþ>#, puü, (càùa + pçùodaràt satvam .) càùapakùã . ikùuþ . iti medinã . se, 3 ..

#<ci>#, ¤a cityàm . cayane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-ubhaü-dvikaü-aniñ .) ¤a, cayati cayate dhanaü lokaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<ci>#, ¤a na cityàm . iti kavikalpadrumaþ .. (svàüubhaü-dvikaü-aniñ .) citi÷cayanaü rà÷ãkaraõamiti yàvat . na ¤a, cinoti cinute . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 2,446a]>@
#<ci>#, ka mi cityàm . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüparaü-dvikaü-señ .) ka mi, cayayati càyayati . svamate tu capayati càpayatãtyapi . iti durgàdàsaþ ..

#<cikitsakaþ>#, puü, (cikitsati rogamapanayatãti . kit + %<guptijkidbhyaþ san .>% 3 . 1 . 5 . iti svàrthe san + õvul .) cikitsàkartà . (yathà, manuþ . 9 . 284 .
     %<cikitsakànàü sarveùàümithyà pracaratàü damaþ ..>%) tatparyàyaþ . rogahàrã 2 agadaïkàraþ 3 bhiùak 4 vaidyaþ 5 . ityamaraþ . 2 . 6 . 57 .. tasya lakùaõaü yathà, càõakye .
     %<àyurvedakçtàbhyàsaþ sarveùàü priyadar÷anaþ .
     àrya÷ãlaguõopeta eùa vaidyo vidhãyate ..>%

#<cikitsà>#, strã, (cikitsanamiti . kit vyàdhipratãkàre + %<guptijkidbhyaþ san .>% 3 . 1 . 5 . iti svàrthe san tataþ apratyayaþ .) rogapratãkàraþ . tatparyàyaþ . rukpratikriyà 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 50 .. upacàraþ 3 upacaryà 4 nigrahaþ 5 vedanàniùñà 6 kriyà 7 upakramaþ 8 ÷amaþ 9 . iti ràjanirghaõñaþ .. cikitsitam 10 pratãkàraþ 11 bhiùagjitam 12 . iti ratnamàlà .. rogapratikàraþ 13 . iti ÷abdaratnàvalã .. sà tridhà yathà, vaidyake .
     %<àsurã mànuùã daivã cikitsà sà tridhà matà .
     såtapradhànà daivã syàt chedabhedàtmikàsurã ..
     mànuùã ùaórasà j¤eyà japahomàdisaüskçtà .
     kalau càlpabale loke mànuùã tatra påjità ..>% tasyà lakùaõaü yathà --
     %<yàbhiþ kriyàbhirjàyante ÷arãre dhàtavaþ samàþ .
     sà cikitsà vikàràõàü karma tadbhiùajàü matam ..
     yà hyudãrõaü ÷amayati nànyaü vyàdhiü karoti ca .
     sà kriyà na tu yà vyàdhiü haratyanyamudãrayet ..>% cikitsàvidhyupade÷o yathà --
     %<jàtamàtra÷cikitsyaþ syànnopekùyo'lpatayà gadaþ .
     vahni÷atruviùaistulyaþ svalpo'pi vikarotyasau ..
     rogamàdau parãkùeta tato'nantaramauùadham .
     tataþ karma bhiùak pa÷càjj¤ànapårbaü samàcaret ..
     auùadhaü kevalaü kartuü yo jànàti na cauùadham .
     vaidyakarma sa cet kuryàdvadhamarhati ràjataþ ..
     àdàvante rujàü j¤àne prayateta cikitsakaþ .
     bheùajànàü vidhàne'tha tataþ kuryàt cikitsitam ..
     ÷ãte ÷ãtapratãkàramuùõe coùõanivàraõam .
     kçtvà kuryàt kriyàü pràptàü kriyàkàlaü na hàpayet ..
     apràpte và kriyàkàle pràpte và na kriyà kçtà .
     kriyàhãnàtiriktà ca sàdhyeùvapi na sidhyati ..
     kriyà yàstu guõàlàbhe kriyàmanyàü prayojayet .
     pårbasyàü ÷àntavegàyàü na kriyàsaïkaro mataþ ..>% cikitsàphalaü yathà --
     %<kvacidarthaþ kvacinmaitrã kvaciddhargmaþ kvacidya÷aþ .
     karmàbhyàsaþ kvacicceti cikitsà nàsti niùphalà .. * ..>% cikitsàïgàni yathà, bhàvaprakà÷e .
     %<rogã dåto bhiùagdãrghamàyurdravya¤ca sevakaþ .
     sadauùadhaü cikitsàyàmityaïgàni budhà jaguþ ..>%

#<cikitsitaü>#, klã, (kit + svàrthe san tato bhàve ktaþ .) cikitsà . iti ratnamàlà .. (yathà, su÷rute såtrasthàne 2 aþ .
     %<bãjaü cikitsitasyaitat samàsena prakãrtitam ..>% paryàyà asya yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<cikitsitaü pratãkàra÷cikitsà ca bhiùagjitam ..>% cikitsyate'neneti . karaõe ktaþ . bheùajam . asya paryàyà yathà, carake cikitsàsthàne 1 aþ .
     %<cikitsitaü vyàdhiharaü pathyaü sàdhanamauùadham .
     pràya÷cittaü pra÷amanaü prakçtisthàpanaü hitam ..
     vidyàdbheùajanàmàni bheùajaü dbividha¤ca tat .
     yadvyàdhinirghàtakaraü vakùyate taccikitsitam ..
     cikitsitàrtha etàvàn vikàràõàü yadauùadham .>% yathà, bhàgavate . 1 . 5 . 32 .
     %<etat saüsåcitaü brahmaüstàpatrayaciükitsitam .
     yadã÷vare bhagavati karma brahmaõi bhàvitam ..>%) kçtapratãkàre tri ..

#<cikinaþ>#, tri, (ni natà nàsikàstyasya . %<inacpiñac-cikaci ca .>% 5 . 2 . 33 . iti inac prakçte÷cikàde÷a÷ca .) cipiñanàsikaþ . iti kecit ..

#<cikilaþ>#, puü, (ci + bàhulakàt ilac kuk ca .) païkaþ . iti hemacandraþ . 4 . 156 ..

#<cikãrùà>#, strã, (kartumicchà iti . %<dhàtoþ karmaõaþ samànakartçkàdicchàyàü và .>% 3 . 1 . 7 . iti kçdhàtoþ icchàrthakasanpratyayena cikãù . tataþ %<apratyayàt .>% 3 . 3 . 102 . ityaþ .) kartumicchà . iti mugdhabodham .. karivàra và¤chà iti bhàùà . (yathà, bhàgavate . 2 . 10 . 24 .
     %<hastau ruruhatustasya nà÷akarmacikãrùayà ..>%)

#<cikãrùuþ>#, tri, (cikãrùatãti . kç + san + %<sanà÷aüsabhikùa uþ .>% 3 . 2 . 168 . iti uþ .) kartumicchuþ . karaõecchàvi÷iùñaþ . iti vyàkaraõam ..

#<cikuraþ>#, puü, (ci ityavyakta÷abdaü kuratãti . kura÷abde + %<igupadhaj¤eti .>% 3 . 1 . 135 . iti kaþ .) ke÷aþ . (yathà, ràjataraïgiõyàm . 8 . 367 .
     %<cikuranicaye yat kauñilyaü vilocanayo÷ca yà ..>%) sarpaþ . (ayaü hi airàùatakulajàtasya sumukhasya pità . yathà, mahàbhàrate . 5 . 103 . 24 .
     %<etasya hi pità nàga÷cikuro nàma màtale ! .
     na ciràt vainateyena pa¤catvamupapàditaþ ..>%) parvataþ . pakùibhedaþ . vçkùavi÷eùaþ . gçhavabhruþ . taralaþ . iti medinã . re, 155 ..

@<[Page 2,446c]>@
#<cikuraþ>#, tri, (ci + kura + kaþ .) capalaþ . sa tu doùamani÷citya vadhabandhanàdeþ kartà . ityamaraþ . 3 . 1 . 46 ..

#<cikurapakùaþ>#, puü, (cikuràõàü ke÷ànàü pakùaþ samåhaþ .) kacasamåhaþ . ke÷asamudayaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 98 ..

#<cikurapà÷aþ>#, puü, (cikuràõàü ke÷ànàü pà÷aþ samåhaþ .) ke÷asamåhaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 98 ..

#<cikurahastaþ>#, puü, (cikuràõàü hastaþ samåhaþ .) ke÷asamåhaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 98 ..

#<cikåraþ>#, puü, (cikura + nipàtanàt dãrghaþ .) ke÷aþ . iti ÷abdabhedaprakà÷aþ ..

#<cikka>#, ka artau . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüparaü-sakaü-señ .) kopadhaþ . tçtãyasvarabhadhyaþ . artiþ pãóanam . ka, cikkayati ÷atruü ÷åraþ . iti durgàdàsaþ ..

#<cikkaþ>#, puü, (cik ityavyakta÷abdena kàyati ÷abdàyate iti . cik + kai + kaþ .) chucchundariþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (ni natà nàsikàstyasyeti . %<inacpiñaciti .>% 5 . 2 . 33 . ityasya vàrtiü %<kapratyayacikàde÷au ca vaktavyau .>% iti kapratyayo ne÷cikàde÷a÷ca . natanàsike, tri . iti siddhàntakaumudã ..)

#<cikkaõaü>#, tri, (cityate j¤àyate iti . cit + %<citeþ kaõaþ ka÷ca .>% uõàü . 4 . 176 . iti karmaõi kaõaþ ka÷càntàde÷aþ . bàhulakàdaguõaþ .) snigdhavya¤janàdi (snigdhatvamasçõatvàdiguõavadvastu .) ityamaraþ . 2 . 9 . 46 .. cikõà iti bhàùà .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 184 . 34 .
     %<kañhina÷cikkaõaþ ÷lakùõaþ picchilo mçdudàruõaþ ..>%)

#<cikkaõaþ>#, puü, (cikkaõaü snigdhaguõaü vidyate'sya . ac .) pågavçkùaþ . tatphale klã . iti ràjanirghaõñaþ .. (auùadhapàkasyàvasthàvi÷eùo yathà,
     %<pàkastu trividho manda÷cikkaõaþ kharacikkaõaþ ..>% iti vàbhañe kalpasthàne ùaùñhe'dhyàye ..)

#<cikkaõà>#, strã, (cikkaõaü masçõatà vidyate'syàþ . ar÷aàditvàdac . tataùñàp .) uttamà gauþ . tatparyàyaþ . naicikã 2 . iti ÷abdacandrikà .. pågaphalam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<cikkaõã>#, strã, (cikkaõa + gauràditvàt ïãù .) pågaphalam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<cikkasaþ>#, puü, (cikkayati pãóayati cårõakàriõamiti . cikka + asac .) yavacårõam . iti hemacandraþ . 3 . 66 ..

#<cikkà>#, strã, (cikkayati pãóayati bhoktàramiti . cikka + ac .) pågaphalam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ciïgañaþ>#, puü, (ciïga ityavyakta÷abdena añatãti . aña gatau + ac . ÷akandhvàdivat alopaþ .) matsyavi÷eùaþ . garlàciïgaóã iti mocàciïgaóã iti ca bhàùà .. tatparyàyaþ . mahà÷alkaþ 2 . iti hàràvalã . 187 .. asya guõàþ . gurutvam . gràhitvam . madhuratvam . balavardhanatvam . medaþpittàsranà÷itvam . vçùyatvam . rocanatvam . kaphavàtakàritva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. (åùàpànavidhau bhakùaõaniùedho'sya yathà --
     %<pràtaþ pànãyapàne mahaçùigaõitaü dravyametacca nàdyàt .
     màüsaü kùãra¤ca ÷àkaü sakalavidalakaü piùñakaü ciïgaña¤ca ..>% iti vaidyaka-çtucaryàyàm ..)

#<ciïgañã>#, strã, (ciïgaña + jàtau ïãù .) matsyavi÷eùaþ . ghuùàciïgaóã iti bhàùà .. asyà guõàþ . madhuratvam . hçdyatvam . vàtanà÷itvam . ÷leùmakàritvam . gurutva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<ciïgaóaþ>#, puü, (ciïgaña + pçùodaràditvàt ñasya óatve sàdhuþ .) ciïgañamatasyaþ . iti ÷abdamàlà .. (vivaraõamasya ciïgaña÷abda vyàkhyàtam ..)

#<ciciõóaþ>#, puü, phalavi÷eùaþ . ciciõóà iti ciciïgà iti ca bhàùà .. tatparyàyaþ . ÷vetaràjiþ 2 sudãrghaþ 3 gçhakålakaþ 4 . asya guõàþ . vàtapittanà÷itvam . pathyatvam . balarucikàritvam . ÷oùiõo'tihitatvam . pañolataþ ki¤cidguõahãnatva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. (yathà ca hàrãte prathame sthàne da÷ame'dhyàye .
     %<ciciõóo vàtapittaghno balyaþ pathyo rucipradaþ .
     ÷oùiõo'tihitaþ ki¤cidguõairnyånaþ pañolataþ ..>%)

#<ci¤cà>#, strã, (ciü cayanaü cinotãti . ci + anyebhyo'pãti óaþ .) tintióãvçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 43 .. (yathà --
     %<ci¤càdalarasa¤cànu pathyaü dadhyodanaü hitam ..>% iti vaidyakabhaiùajyadhanvantarigranthe gulmàdhikàre ..)

#<ci¤cã>#, strã, (ci¤ca + gauràditvàt ïãù .) gu¤jà . iti kecit ..

#<ci¤càmlaü>#, klã, (ci¤cà tintióã tadvat amlaü yatra .) amla÷àkaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ci¤càsàraþ>#, puü, (ci¤càyàstintióyàþ sàra iva sàro'mlaü yatra .) amla÷àkaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ci¤coñakaþ>#, puü, (ci¤ceva añatãti . aña + õvul . pçùodaràt sàdhuþ .) tçõavi÷eùaþ . ceücko iti ceücóà iti ca bhàùà .. tatparyàyaþ . aïkaloóyaþ 2 . iti ratnamàlà .. ci¤càñako'pi pàñhaþ ..

#<ciña>#, preùe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-sakaüseñ .) ceñati bhçtyaü svàmã . iti durgàdàsaþ ..

#<ciña>#, ka preùe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-paraüsakaü-señ ..)

#<cita>#, ã j¤àne . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-señ .) ã, cittaþ . j¤ànamiha jàgaraõam . j¤àna¤ca avidyànidrayàkrànte jagatyekaþ sa cetatãti halàyudhaþ . ciceta ràmastat kçcchram . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 2,447b]>@
#<cita>#, i ka smçtau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüparaü-sakaü-señ .) i ka, cintayati viùõaü sudhãþ . iti durgàdàsaþ ..

#<cita>#, ka ïa j¤àne . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüàtmaü-sakaü-señ .) ka ïa, cetayate . ràkùasasya cetayanti na . iti bhaññau gaõakçtànityatvamiti ramànàthaþ . vastutastu cetayate tata÷cetaü karotãti ¤au sàdhyam . iti durgàdàsaþ ..

#<cit>#, strã, (cit saüj¤àne + sampadàditvàt bhàve kvip .) j¤ànam . ityamaraþ . 1 . 5 . 1 .. (yathà, bhàgavate . 3 . 7 . 2 .
     %<brahman kathaü bhagavata÷cinmàtrasyàvikàriõaþ .
     lãlayà càpi yujyeran nirguõasya guõàþ kriyàþ ..>%)

#<cit>#, vya, asàkalyam . ityamaraþ .. yathà . ki¤cit ka÷cit ityàdi .. (tattu pratyayavi÷eùaþ . kàlàdyanirõaye citpratyayasya prayogo dç÷yate . %<kimaþ ktyantàcciccanau .>% iti mugdhabodhavyàkaraõapraõetà påjyapàdavopadevàcàryaþ ..)

#<citaþ>#, tri, (ci + karmaõi ktaþ .) channaþ . iti medinã . te, 18 .. (kçtacayanaþ . sa¤citaþ . %<iha vai karmacito lokaþ kùãyate evamamutra puõyacitaþ kùãyate .>% iti ÷ruteþ ..)

#<cità>#, strã, (cãyate ÷ma÷ànàgnirasyàü yadvà cãyate uccãyate'sau pretasya paraloka÷armaõe iti . ci + adhikaraõe và karmaõi ktastataùñàp .) ÷avadàhàdhàracullã . tatparyàyaþ . cityà 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 117 .. kàùñhamañhã 3 caityam 4 citàcåóakam 5 cityam 6 . iti trikàõóa÷eùaþ .. citiþ 7 . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 219 . 17 .
     %<citàgnerudvahannàjyaü pakùàbhyàü tat pravartate ..>%) saühatiþ . iti medinã . te, 18 ..

#<citàcåóakaü>#, klã, (citaiva cåóakam .) cità . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<citiþ>#, strã, (cãyate'syàmagniriti . ci + adhikaraõe ktiþ .) cità . (yathà, bhàgavate . 4 . 28 . 50 .
     %<citiü dàrumayãü citvà tasyàü patyuþ kalevaram ..>%) samåhaþ . iti medinã . te, 18 .. durgà . yathà,
     %<citi÷caitanyabhàvàdvà cetanà và citiþ smçtà .
     mahàn vyàpya sthità sarvaü mahà và prakçtirmatà ..>% iti devãpuràõe 45 adhyàyaþ .. * .. bhittistheùñikàdisaïkhyàj¤ànàrthàïkavi÷eùaþ . yathà, citau karaõasåtraü sàrdhavçttam .
     %<ucchrayeõa guõitaü citeþ kila kùetrasambhavaphalaü dhanaü bhavet .
     iùñikàghanahçte ghane citeriùñikàparimiti÷ca labhyate ..
     iùñakocchrayahçducchriti÷citeþ syuþ starà÷ca dçùadàü citerapi ..
     udàharaõam .
     aùñàda÷àïgulaü dairghyaü vistàro dbàda÷àïgulaþ .
     ucchritistryaïgulà yasyàmiùñikàstà÷citau kila ..
     yadvistçtiþ pa¤cakaràùñahastaü dairghya¤ca yasyàü trikarocchriti÷ca .
     tasyàü citau kiü phalamiùñikànàü saïkhyà ca kà bråhi katistarà÷ca ..
     iùñikàyàþ ghanahastamànam(3/64)citeþ kùetraphalam 40 . ucchrayeõa guõitaü citerghanaphalam 120 .
     labdhà iùñikàsaïkhyà 2560 . starasaïkhyà 24 .
     evaü pàùàõacaye'pi . iti citivyavahàraþ ..>% iti lãlàvatã .. (iùñyaïgavi÷eùaþ . yathà, màrkaõóeye . 22 . 9 .
     %<citayastatra kartavyà nàntarikùagatà yataþ ..>%)

#<citikà>#, strã, (citiþ kà¤cãbhedaþ sà iva kàyatãti . kai + kaþ .) kañi÷çïkhalà . iti hàràvalã . 224 ..

#<cittaü>#, klã, (cetatyaneneti . cit + karaõe ktaþ .) anusandhànàtmikàntaþkaraõavçttiþ . iti vedàntaþ ..
     %<yattat satvaguõaü svacchaü svàntaü bhagavataþ padam .
     yadàhurvàsudevàkhyaü cittaü tanmahadàtmakam ..
     svacchatvamavikàritvaü ÷àntatvamiti cetasaþ .
     pravçttilakùaõaü proktaü yathàpàü prakçtiþ parà ..>% iti ÷rãbhàgavatam .. asyàrthaþ . %<adhibhåtasvaråpeõa tasyaiva mahànitisaüj¤à adhyàtmaråpeõa cittaü upàsyaråpeõa vàsudevaþ adhiùñhàtà tu tasya kùetraj¤aþ .>% iti ÷rãdharasvàmã .. (anenaiva cicchakteþ prathamasambandhaþ . ataeva bhagavatpata¤jalipàdairupadiùñaü prathamasåtre %<yoga÷cittavçttinirodhaþ .>% tathà ca muõóakopaniùadi . 3 . 1 . 9 .
     %<eùo'õuràtmà cetasà veditavyo yasmin pràõaþ pa¤cadhà saüvive÷a .
     pràõai÷cittaü sarvamotaü prajànàü yasmin vi÷uddhe vibhavatyeùa àtmà ..>%) manaþ . ityamaraþ . 1 . 4 . 31 ..

#<cittaprasannatà>#, strã, (cittasya prasannatà prasàdaþ .) harùaþ . iti hemacandraþ . 2 . 229 ..

#<cittaviplavaþ>#, puü, (cittasya viplavo viparyayaþ .) unmàdaþ . iti hemacandraþ . 2 . 234 ..

#<cittavibhramaþ>#, puü, (cittasya vibhramaþ bhràntiþ .) unmàdaþ . ityamaraþ . 1 . 7 . 26 .. (unmàda÷abde vivçtirasya j¤eyà ..)

#<cittasamunnatiþ>#, (cittasya samunnatiþ samunnayanaü uttejana mati yàvat .) mànaþ . ityamaraþ . 1 . 7 . 22 ..

@<[Page 2,448a]>@
#<cittàbhogaþ>#, puü, (cittasya àbhogaþ paripårõatà ityarthaþ .) ekasmin viùaye manasaþ punaþ punaþ pravçttiþ . tatparyàyaþ . manaskàraþ 2 . ityamaraþ . 1 . 5 . 2 ..

#<cittonnatiþ>#, strã, (cittasya unnatiþ unnayanam .) garvaþ . iti hemacandraþ . 2 . 231 ..

#<cityaü>#, klã, (cãyate iti . ci + %<cityàgnicitye ca .>% 3 . 1 . 132 . iti karmaõi yaþ . nipàtanàttugàgame sàdhuþ . yadvà, kyappratyayena piti tugàgamaþ .) cità . iti trikàõóa÷eùaþ .. (tajjàte tri . yathà, ràmàyaõe . 1 . 58 . 11 .
     %<citthamàlyàïgaràga÷ca àyasàbharaõo'bhavat ..>%)

#<cityaþ>#, puü, (cãyate'sau iti . ci + %<cityàgnicitye ca .>% 3 . 1 . 132 . iti karmaõi yaþ .) agniþ . iti mugdhabodham ..

#<cityà>#, strã, (cãyate'gnirasyàü pretasya . ci + yaþ nipàtanàt sàdhuþ . kyap và .) cità . ityamaraþ . 2 . 9 . 117 ..

#<citra>#, t ka kùaõikekùaõe . lekhye'dbhute . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràü-paraü-sakaü-señ .) kùaõikekùaõaü kadàciddar÷anam . citrayati citràpayati ràhuü lokaþ kadàcit pa÷yatãtyarthaþ . citrayati pratimàü lokaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<citraü>#, klã, (citrayatãti . citra + karmaõi ap . yadvà, cãyate iti . %<amicimi÷amibhyaþ ktraþ .>% uõàü 4 . 164 . iti ktraþ .) tilakam . àlekhyam . (yathà, pa¤cada÷yàm . 6 . 5 .
     %<uttamàdhamabhàvena vartante pañacitravat ..>%) adbhutam . (yathà, ràmàyaõe . 1 . 10 .
     %<citraü saükrãóamànàstàþ krãóanairvividhaistathà ..>%) karvuravarõaþ . (yathà, màdhe . 1 . 8
     %<nisargacitrojjvalasåkùmapakùmaõà ..>%) tadyukte tri . iti medinã . re, 25 .. (alaïkàravi÷eùaþ . yathà --
     %<taccitraü yatra varõànàü khaógàdyàkçtihetutà .>% sannive÷avi÷eùeõa yatranyastà varõàþ khaógamurajapadmàkàramullàsayanti taccitraü kàvyam .. * .. aùñisaüj¤akaùoóa÷àkùaràvçtticchandobhedaþ . tallakùaõaü yathà, chandoma¤jaryàm .
     %<citrasaüj¤amãritaü samànikàpadadbayantu .>% udàharaõaü yathà --
     %<vidrumàruõàdharoùñha÷obhi veõuvàdyahçùñavallavãjanàïgasaïgajàtamugdhakaõñakàïga ! .
     tvàü sadaiva vàsudeva ! puõyalabhyapàda ! deva ! vanyapuùpacitrake÷a ! tvàü smaràmi gopave÷a ! ..>%) àkà÷aþ . kuùñhavi÷eùaþ . iti hemacandraþ . 6 . 34 .. (à÷caryànvite, tri . yathà, mahàbhàrate . 1 . 1 . 3 .
     %<citràþ ÷rotuü kathàstatra parivavrustapasvinaþ ..>%)

#<citraþ>#, puü, (citrayati pàpapuõye vicàrya citraü karoti likhatãtyarthaþ . citra + õic + ac . yadvà cãyante upacãyante pretalokà yena . ci + %<amicimi÷amibhyaþ ktraþ .>% uõàü . 4 . 164 . iti ktraþ .) yamavi÷eùaþ . yathà, tithyàditattve .
     %<vçkodaràya citràya citraguptàya vai namaþ ..>% karvuravarõaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (sarpavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 2 . 9 . 8 .
     %<kçùõa÷ca lohita÷caiva padma÷citra÷ca vãryavàn ..>% dhçtaràùñra-puttrabhedaþ . yathà, tatraiva . 1 . 117 . 4 .
     %<citropacitrau citràkùa÷càrucitraþ ÷aràsanaþ ..>%) eraõóavçkùaþ . a÷okavçkùaþ . citrakavçkùaþ . iti ràjanighaõñaþ ..

#<citrakaü>#, klã, (citra + svàrthe kan . yadvà citramiva kàyati . kai + kaþ .) tilakam . iti medinã . ke, 88 .. (vçkùavi÷eùaþ . yathà, gàruóe 187 adhyàye .
     %<triphalà citrakaü citraü tathà kañukarohiõã ..>%)

#<citrakaþ>#, puü, (citreõa citra iva và kàyati . kai + kaþ .) vyàghraþ . iti hemacandraþ . 4 . 351 .. vyàghrabhedaþ . citàvàdh iti bhàùà . tatparyàyaþ . citrakàyaþ 2 upavyàdhraþ 3 mçgàntakaþ 4 ÷åraþ 5 kùudra÷àrdålaþ 6 citravyàdhraþ 7 .. vçkùavi÷eùaþ . cità iti bhàùà .. tatparyàyaþ . agniþ 2 ÷àrdålaþ 3 citraþ 4 pàcãkañuþ 5 ÷ikhã 6 kç÷ànuþ 7 dahanaþ 8 vyàlaþ 9 jyotiùkaþ 10 pàlakaþ 11 analaþ 12 dàruõaþ 13 vahniþ 14 pàvakaþ 15 ÷ambaraþ 16 pàcã 17 dvãpã 18 citràïgaþ 19 ÷åraþ 20 . asya guõàþ . agnisamatvam . pàke kañutvam . ÷ophakaphàrtivàtodaràr÷ograhaõãkçmikaõóunà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. pàke'gnitulyatvam . kuùñhanà÷itvam . iti ràjavallabhaþ .. (yathà, ÷abdàrthacintàmaõidhçtavacanam .
     %<citrakaþ kañukaþ pàke vahnikçt pàcano laghuþ .
     råkùoùõo grahaõãkuùñha÷othàr÷aþkçmikàsanut ..
     vàta÷leùmaharo gràhã vàtàr÷aþ÷leùmapittahçt .
     vicitraü caitrakaü ÷àkaü kà÷amardavimarditam ..
     taptataile savàhlãke pàcitaü takrasambhçtam ..>% oùadhivi÷eùaþ . yathà, su÷rute såtrasthàne 36 adhyàye .
     %<påtika÷citrakaþ pàñhà vióaïgailàhareõavaþ ..>%) eraõóavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 51 .. (citra + kvun .) citrakàraþ . iti hemacandraþ .. (mucukundaþ . yathà, bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge . mucukundaþ kùatravçkùa÷citrakaþ prativiùõukaþ .. asya guõaþ . ÷iraþpãóàpittàsraviùanà÷itva¤ca ..)

#<citrakaõñhaþ>#, puü, (citraþ citritaþ kaõñho'sya .) kapotaþ . iti jañàdharaþ .. (kapota÷abde'sya vivçtirvyàkhyàtà ..)

#<citrakambalaþ>#, puü, (citra÷càsau kambala÷ceti .) kambalavi÷eùaþ . dulicà gàlicà ityàdi bhàùà .. yathà, uõàdikoùe .
     %<kuthaþ strãpuüsayo÷citrakambale puüsi varhiùi ..>%

@<[Page 2,448c]>@
#<citrakaraþ>#, puü, (citraü karotãti . kç + ñaþ .) varõasaïkarajàtivi÷eùaþ . pañuyà iti bhàùà .. sa tu ÷ådràgarbhe vi÷vakarmaurasajàtaþ . iti brahmavaivartapuràõam .. tatparyàyaþ . raïgàjãvaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 10 . 7 .. raïgajãvakaþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. varõã 4 varõàñaþ 5 citrakàraþ 6 . iti jañàdharaþ .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 345 .
     %<citrakaratålikeva tvàü sà pratibhitti bhàvayati ..>%)

#<citrakarmà>#, [n] puü, (citraü karmàsya .) tini÷avçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. bahubrãhau à÷caryakarmà citrakàra÷ca ..

#<citrakàyaþ>#, puü, (citro nànàvarõayuktaþ kàyo deho yasya .) vyàghraþ . iti hemacandraþ . 4 . 351 .. citravyàghraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<citrakàraþ>#, puü, (citraü karotãti . kç + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ .) citrakaraþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 128 . 40 .
     %<saümàrjitaü saudhakàrai÷citrakàrai÷ca citritam ..>%) asya utpattivivçtiryathà, parà÷arapaddhvatau .
     %<sthapaterapi gàndhikyàü citrakàro vyajàyata ..>%

#<citrakåñaþ>#, puü, (citràõi kåñàni ÷çïgàõi yasya .) parvatavi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. purà ràmo vanaü gatvà prathame yatra vàsamakarot . (parvato'yaü prayàgakùetrasthabharadbàjà÷ramàt sàrdhayojanadvaye'tãte pàr÷vagatàyà mandàkinyàkhyàyà sarito dakùiõato ràjate . yaduktaü ràmàyaõe . 2 . 92 . 10 -- 12 .
     %<bharatàrdhatçtãyeùu yojaneùvajane vane .
     citrakåñagiristatra ramyanirdarakànanaþ ..
     uttaraü pàr÷vamàsàdya tasya mandàkinã nadã .
     puùpitadrumasaücchannà ramyapuùpitakànanà ..
     anantaraü tatsarita÷citrakåña¤ca parvatam .
     tayoþ parõakuñãü tàta ! tatra tau vasato dhruvam ..>%) aghunà vundelakhaõóàkhyade÷e kàmtà iti khyàtaþ .. (ayaü hi pãñhasthàneùu anyatamaþ . atra ca bhagavatã sãtàråpeõa mahàdeva÷candracåóaråpeõa ghiràjate . yathà, devãbhàgavate . 7 . 30 . 70 .
     %<citrakåñetathà sãtà vindhye vindhyàdhivàsinã ..>% tathà, mahàliïge÷varatantre .
     %<citrakåñe candracåóo yogendro vindhyaparvate ..>%)

#<citrakçt>#, puü, (citraü nànàvarõaü karotãti . kç + kvip .) tini÷avçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 27 .. (citramàlekhyaü karotãti .) citrakaraþ . iti halàyudhaþ ..

#<citrakolaþ>#, puü, (citro vicitraþ kola kroóade÷o yasya .) a¤janikà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<citragandhaü>#, klã, (citro vicitro gandho yasya .) haritàlam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<citraguptaþ>#, puü, (gupa rakùaõe + bhàve ktaþ . citràõàü jãvakçtapàpapuõyàdivicitràõàü guptaü gopanaü rakùaõaü yasmàt . yadvà, citraüvicitraü guptaü dharmasya rakùaõaü yasya .) caturda÷ayamàntargatayamaþ . tasya lekhakaþ . iti medinã . te, 198 .. tasyotpattiryathà --
     %<brahmapàdàü÷ataþ ÷ådramasã÷au dbau babhåvatuþ .
     eko masã÷aþ sarvàkhyaþ sarvàõãhçdayadvijàt ..
     kulapradãpaþ svãyànàü jàtãnàü påtatàspçhaþ .
     vagaleti mahàvidyàü gçhãtvà sàdhayan mudà ..
     sarvàõãhçdayàkhyasya paõóitasya prasàdataþ .
     varaü yàcitavàn bhaktyà trilokàdhipatiü, guro ! ..
     kçpayà kuru màü nàtha ! tvameva vagalà mama .
     guruõàpi varo datto ràjyaü bhuktvà punarbhavàn ..
     trilokàdhipatirbhåtvà mudà tatra sukhiùyati .
     gurvàj¤ayà masã÷aþ sa ràjyabhogã dvijàrcanàt ..
     vihàya dehaü bhåya÷ca tridhàråpo babhåva ha .
     citragupta÷citrasena÷citràïgada iti trayaþ ..
     svarge martye ca pàtàle ràjate ciramuttamaþ .
     citramupto mahàvidyàü pràpya kullàkhyaviprataþ ..
     puttràn yàcitavànnaiva gurordevatvamàvahan .
     yamàntistho babhåvàpi svarmartyàdhovivecakaþ ..
     ciraü ÷ubhà÷ubhaü karma vivicya ÷amanàntike .
     yadvadet sakalànàntu tadevàbhojayedyamaþ ..>% ityàcàranirõayatantram .. asyotpattyantaraü kàyastha÷abde draùñavyam ..

#<citrajalpaþ>#, puü, (citro manoharo jalpaþ .) vàkyavi÷eùaþ . tallakùaõàdiryathà -- preùñhasya suhçdà loke gåóharoùàbhijçmbhitaþ . bhåribhàvamayo jalpo yastãvrotkaõñhitàntimaþ .. citrajalpo da÷àïgo'yaü prajalpaþ parijalpitam . vijalpo jalpasaüjalpàvavajalpo'bhijalpitam .. àjalpaþ pratijalpa÷ca sujalpa÷ceti kãrtitaþ . eùa bhramaragãtàkhyo da÷ame prakañãkçtaþ .. asaïkhyabhàvavaicitrã camatkçtisudustaraþ . api ceccitrajalpo'yaü manàk tadapi kathyate .. tatra prajalpaþ . asåyerùyàmadayujà yo'vadhãraõamudrayà . preyasyàkau÷alodgàraþ prajalpaþ sa tu kãrtyate .. yathà -- madhupa ! kitavabandho ! mà spç÷àïghriü sapantyàþ kucavilulitamàlàkuïkuma÷ma÷rubhirnaþ . vahatu madhupatistanmàninãnàü prasàdaü yadusadasi vióambyaü yasya dåtastvamãdçk .. 1 .. atha parijalpitam . prabhornirdayatà÷àñhyacàpalàdyupapàdanàt . svavicakùaõatàvyaktirbhaïgyàsyàt parijalpitam .. yathà -- sakçdadharasudhàü svàü mohinãü pàyayitvà sumanasa iva sadyastatyaje'smàn bhavàdçk . paricarati kathaü tatpàdapadmaü nu padmà api vata hçtacetà hyuttama÷lokajalpaiþ .. 2 .. atha vijalpaþ . vyaktayàsåyayà gåóhamànamudràntaràlayà . aghadbiùi kañàkùoktirvijalpo viduùàü mataþ .. yathà -- kimiha bahu ùaóaïghre ! gàyasi tvaü yadånàmadhipatimagçhàõàmagrato naþ puràõam . vijayasakhasakhãnàü gãyatàü tatprasaïgaþ kùapitakucarujaste kalpayantãùñamiùñàþ .. 3 .. athojjalpaþ . hareþ kuhakatàkhyànaü garvagarbhitayerùyayà . sàsåya÷ca tadàkùepo dhãrairujjalpa ãryate .. yathà -- divi bhuvi ca rasàyàü kàþ striyastadduràpàþ kapañarucirahàsabhråvijçmbhasya yàþ syuþ . caraõaraja upàste yasya bhåtirvayaü kà api ca kçpaõapakùe hyuttama÷loka÷abdaþ .. 4 .. atha saüjalpaþ . solluõñhayà gahanayà kayàpyàkùepamudrayà . tasyàkçtaj¤atàdyuktiþ saüjalpaþ kathito budhaiþ .. yathà -- visçja ÷irasi pàdaü vedmyahaü càñukàrairanunayaviduùaste'bhyetya dautyairmukundàt . svakçta iha visçùñàpatyapatyanyalokà vyasçjadakçtacetàþ kinnu sandheyamasmin .. 5 .. atha avajalpaþ . harau kàñhinyakàmitvadhaurtyàdàsaktyayogyatà . yatra serùyaü bhiyevoktà so'vajalpaþ satàü mataþ .. yathà -- mçgayuriva kapãndraü vivyadhe lubdhadharmà striyamakçtaviråpàü strãjitaþ kàmayànàm . balimapi balimattvà'veùñayaddhvàïkùavadyastadalamasitasakhyairdustyajastatkathàrthaþ .. 6 .. athàbhijalpitam . bhaïgyà tyàgaucitaü tasya khagànàmapi khedanàt . yatra sànu÷ayaü proktaü tadbhavedabhijalpitam .. yathà -- yadanucaritalãlàkarõapãyåùavipruñsakçdadanavidhåtadbandvadharmà vinaùñàþ . sapadi gçhakuñumbaü dãnamutsçjya dhãrà bahava iva vihaïgà bhikùucaryàü caranti .. 7 .. atha àjalpaþ . jyaihmyaü tasyàrtidatva¤ca nirvedàdyatra kãrtitam . bhaïgyànyasukhadatva¤ca sa àjalpa udãritaþ .. yathà -- vayamçtamiva jihmavyàhçtaü ÷raddadhànàþ kulikarutamivàj¤àþ kçùõabadhvo hariõyaþ . dadç÷urasakçdetattannakhaspar÷atãvrasmararujamupamantrin ! bhaõyatàmanyavàrtà .. 8 .. atha pratijalpaþ . dustyajadvandbabhàve'smin pràptirnàrhetyanuddhatam . dåtasaümànanenoktaü yatra sa pratijalpakaþ .. yathà --
     %<priyasakha ! punaràgàþ preyasà preùitaþ kiü varaya kimanurundhe mànanãyo'si me'ïga ! .
     nayasi kathamihàsmàn dustyajadbandbapàr÷vaü satatamurasi saumya ! ÷rãbadhåþ sàkamàste .. 9 ..
     atha sujalpaþ .
     yatràrjavàt sagàmbhãryaü sadainyaü sahacàpalam .
     sotkaõñha¤ca hariþ pçùñaþ sa sujalpo nigadyate ..
     yathà -- api ghata ! madhupuryàmàryaputtro'dhunàste smarati sa pitçgehàn ! saumyabandhå÷ca gopàn .
     kvacidapi sa kathàü naþ kiïkarãõàü gçõãte bhujamagurusugandhaü mårdhnyadhàsyat kadà nu .. 10 ..>% ityujjvalanãlamaõau sthàyibhàvaþ ..

#<citrataõóulaü>#, klã, (citro vicitrastaõóulo yasya .) vióaïgam . iti ratamàlà ..

#<citrataõóulà>#, strã, (citro nànàvarõastaõóulo yasyàþ .) vióaïgam . ityamaraþ . 2 . 4 . 106 .. (yathàsyàþ paryàyàþ .
     %<puüsi klãve vióaïgaþ syàt kçmighno jantunà÷anaþ .
     taõóula÷ca tathà vellamamoghà citrataõóulà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<citratvak>#, [c] puü, (citrà vicitrà tvak yasya .) bhårjavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<citradaõóakaþ>#, puü, (citro vicitro daõóo yasya . iti kap .) olavçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<citradevã>#, strã, (citraü dãvyatãti . div + ac . gauràditvàt ïãù .) mahendravàruõã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<citranetrà>#, strã, (citre manoj¤e netre yasyàþ .) sàrikàpakùã . iti hàràvalã . 89 ..

#<citrapakùaþ>#, puü, (citrau vicitrau pakùau yasya .) tittiripakùã . iti jañàdharaþ ..

#<citrapatrikà>#, strã, (citràõi vicitràõi patràõi parõàõi yasyàþ . kàpi ata itvam .) kapitthaparõãvçkùaþ . iti ratnamàlà .. droõapuùpã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<citrapatrã>#, strãü, (citràõi patràõi yasyàþ . gauràditvàt ïãù .) jalapippalã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<citrapadà>#, strã, (citraü padaü yasyàþ .) godhàpadãlatà . iti ÷abdamàlà .. chandobhedaþ . iti chandoma¤jarã .. asya lakùaõàdi chandaþ÷abde draùñavyam .. (citraü padaü vastuvinyàso yasya yatra và iti vigrahe vicitrapadayukte tri . yathà, mahàbhàrate . 3 . 31 . 1 .
     %<valgu citrapadaü ÷lakùõaü yàj¤aseüni ! tvayà vacaþ .
     uktaü tat ÷rutamasmàbhirnàstikyantu prabhàsase ..>%)

#<citraparõikà>#, strã, (citràõi parõàõi patràõi yasyàþ . kàpi ata itvam .) citraparõãbhedaþ . tatparyàyaþ . dãrghà 2 ÷çgàlavinnà 3 triparõã 4 siühapucchikà 5 dãrghapatrà 6 atiguhà 7 ghçùñhilà 8 . iti ratnamàlà ..

#<citraparõã>#, strã, (citràõiü parõàõi yasyàþ . gauràditvàt ïãùa .) pç÷niparõã . ityamaraþ . 2 . 4 . 92 .. karõasphoñàlatà . jalapippalã . droõapuùpã . iti ràjanirghaõñaþ .. ma¤jiùñhà . iti ratnamàlà .. (yathàsyàþ paryàyàþ .
     %<ma¤jiùñhà vikasà jiïgã kàlà yojanaparõyapi .
     tàmravallã citraparõã kàõóãrã raktayaùñikà ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

#<citrapàdà>#, strã, (citrau pàdau yasyàþ .) sàrikàpakùã . iti hàràvalã . 89 ..

#<citrapicchakaþ>#, puü, (citràõi picchàni pucchakàni yasya . tataþ kap .) mayåraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<citrapuïkhaþ>#, puü, (citraþ puïkho yasya .) ÷araþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<citrapuùpã>#, strã, (citràõi puùpàõi yasyàþ . striyàü ïãp .) ambaùñhà . iti ràjanirghaõñaþ .. (vivaraõamambaùñhà÷abde'syà j¤eyam ..)

#<citrapçùñhaþ>#, puü, (citraü nànàvarõaü pçùñhaü yasya .) kalaviïkapakùã . iti hàràvalã . 89 ..

#<citraphalaþ>#, puü, (citraü phalaü phalakaü tadvadàkçtirvidyate'sya . ac .) matsyavi÷eùaþ . citala iti bhàùà .. asya guõàþ . gurutvam . svàdutvam . snigdhatvam . vçùyatvam . balapradatva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<citraphalakaþ>#, puü, (citraphala + svàrthe kan .) citraphalamatsyaþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<citraphalà>#, strã, (citràõi phalàni yasyàþ .) cirbhiñà . mçgervàruþ . liïginã . mahendravàruõã . vàrtàkã . kaõñakàrã . iti ràjanirghaõñaþ .. matsyavi÷eùaþ . phalai iti bhàùà .. tatparyàyaþ . ràjagrãvaþ 2 phalakã 3 mahonmadaþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<citrabhànuþ>#, puü, (citrà nànàvarõà bhànavo ra÷mayo yasya .) agniþ . (yathà, mahàbhàrate . 2 . 31 . 42 .
     %<citrabhànuþ sure÷a÷ca analastvaü vibhàvaso ! ..>%) såryaþ . iti medinã . ne, 183 .. citrakavçkùaþ . arkavçkùaþ . vahnisaüj¤aka iti arkàhva iti càmaradar÷anàt .. bhairavaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (varùavi÷eùaþ . yathà, bçhatsaühitàyàm . 8 . 35 .
     %<÷reùñhaü caturthasya yugasya pårbaü yaccitrabhànuü kathayanti varùam ..>%)

#<citrabheùajà>#, strã, (citraü bheùajaü yasyàþ .) kàkodumbarikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<citramekhalaþ>#, puü, (citrà vicitrà mekhalà yasya .) mayåraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<citrayodhã>#, [n] puü, arjunavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (citraü yathà syàt tathà yudhyatãti . yudha + õiniþ .) pàrthaþ .. (citrayuddha÷ãle, tri . yathà, mahàbhàrate . 1 . 1 . 186 .
     %<yadà droõo vividhànastramàrgànnidar÷ayan samare citrayodhã ..>%)

#<citrarathaþ>#, puü, (citro ratho yasya .) såryaþ . gandharvavi÷eùaþ . iti medinã . the, 28 .. ÷eùasya paryàyaþ . gandharvaràjaþ 2 aïgàraparõaþ 3 kuverasakhaþ 4 dagdharathaþ 5 . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 171 . 37 -- 39 . gandharva uvàca .
     %<jito'haü pårbakaü nàma mu¤càmyaïgàraparõatàm .
     na ca ÷làdhe balenàïga ! na nàmnà janasaüsadi ..
     sàdhvimaü labdhavàüllàbhaü yo'haü divyàstradhàriõam .
     gàndharvyà màyayecchàmi saüyojayitumarjunam ..
     astràgninà vicitro'yaü dagdhome ratha uttamaþ .
     so'haü citraratho bhåtvà nàmnà dagdharatho'bhavam ..>%) sa tu muninàmnyàü dakùakanyàyàü ka÷yapaurasàjjàtaþ . iti mahàbhàrate . 1 . 65 . 43 ..

#<citralaþ>#, puü, (citramà÷caryaü làtãti . là + kaþ .) karvuravarõaþ . tadvati tri . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<citralatà>#, strã, (citrà nànàvarõà latà .) ma¤jiùñhà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<citralà>#, strã (citrala + %<ajàdyataùñàp .>% 4 . 1 . 4 . iti ñàp .) gorakùãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<citralekhà>#, strã, (citro lekho lekhana÷aktiryasyàþ . citraü lekhayatãti và . likha + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ . citralekhanadakùatayàsyàstathàtvam .) apsarovi÷eùaþ . sà åùàyàþ sakhã kumbhàõóasya kanyà . yathà, harivaü÷e . 174 . 74 -- 75 .
     %<uvàca rudatã¤caiva kumbhàõóatanayà sakhãm .
     ku÷alà te vi÷àlàkùi ! sarvathà sandhivigrahe ..
     apsarà÷citralekhà vai kùipraü vij¤àpyatàü sakhi ! ..>% yathà, ÷rãbhàgavate . 10 . 62 . 14 .
     %<bàõasya mantrã kumbhàõóa÷citralekhà ca tatsutà .
     sakhyapçcchat sakhãmåùàü kautåhalasamanvità ..>% (asyà÷citralekhanapañutvakathà yathà harivaü÷e . 174 . 80 -- 88 .
     %<citralekhà'bravãdvàkyamåùàü harùayatã ÷anaiþ ..>%
     %<devadànavayakùàõàü gandharvoragarakùasàm .
     ye vi÷iùñàþ prabhàveõa råpeõàbhijanena ca ..
     yathà pradhànataþ sarvànàlikhiùyàmyahaü sakhi ! .
     manuùyaloke ye càpi pravarà lokavi÷rutàþ ..
     saptaràtreõa te bhãru ! dar÷ayiùyàmyahaü priyam .
     tato vij¤àya paññasthaü bhartàraü pratilapsyase ..
     sà citralekhayà proktà åùà hitacikãrùayà .
     kriyatàmevamityàha citralekhàü sakhãü prati ..
     tataþ ku÷alahastatvàt yathà lekhyaü samantataþ .
     ityuktvà saptaràtreõa kçtvà lekhyagatàüstu tàn ..
     citrapaññagatàn mukhyànànayàmàsa ÷obhanà ..>%) chandovi÷eùaþ . iti chandoma¤jarã .. asya vivaraõaü chandaþ÷abde draùñavyam ..

#<citralocanà>#, strã, (citre locane yasyàþ .) sàrikàpakùã . iti jañàdharaþ bhåriprayoga÷ca ..

#<citravadàlaþ>#, puü, (citravat à samantàdalati paryàpnotãti . à + ala + ac .) pàñhãnamatsyaþ . iti jañàdharaþ ..

@<[Page 2,450c]>@
#<citravallikaþ>#, puü, (citrà vicitrà vallirlatà . sà iva kàyatãti . kai + kaþ .) vadàlamatsyaþ . iti hemacandraþ . 4 . 411 ..

#<citravallã>#, strã, (citrà vicitrà vallã latà yasyàþ .) mçgervàruþ . mahendravàruõã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<citravãryaþ>#, puü, (citramà÷caryajanakaü vãryamasya .) raktairaõóaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<citra÷ikhaõóijaþ>#, puü, (citra÷ikhaõóino'ïgiraso munerjàyate iti . jana + óaþ .) bçhaspatiþ . ityamaraþ . 1 . 3 . 24 ..

#<citra÷ikhaõóiprasåtaþ>#, puü, (citra÷ikhaõóino'ïgirasaþ prasåtaþ santatiþ .) bçhaspatiþ . iti halàyudhaþ ..

#<citra÷ikhaõóã>#, [n] puü, (citraþ ÷ikhaõóaþ ÷ikhà astyasya . %<ata iniñhanau .>% 5 . 2 . 115 . iti iniþ .) saptarùayaþ . ityamaraþ . 1 . 3 . 27 .. yathàha bharataþ .
     %<marãciraïgirà atriþ pulastyaþ pulahaþ kratuþ .
     va÷iùñha÷ceti saptaite j¤eyà÷citra÷ikhaõóinaþ ..>% (yathàca, mahàbhàrate . 12 . 335 . 26 -- 28 .
     %<ye hi te çùayaþ khyàtàþ sapta citra÷ikhaõóinaþ .
     tairekamatibhirbhåtvà yat proktaü ÷àstramuttamam ..
     vedai÷caturbhiþ samitaü kçtaü merau mahàgirau .
     àsyaiþ saptabhirudgãrõaü lokadharmamanuttamam ..
     marãciratryaïgirasau pulastyaþ pulahaþ kratuþ .
     va÷iùñha÷ca mahàtejàste hi citra÷ikhaõóinaþ ..>%)

#<citrasarpaþ>#, puü, (citraþ nànàvarõara¤jitaþ sarpaþ .) màludhànasarpaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<citrasenaþ>#, puü, brahmapàdajamasã÷àkhyakàyasthasya citraguptàditritayàntargatamårtavi÷eùaþ . sa tu martyalokavivecakaþ . yathà --
     %<citrasene mahàvidyàü vagaleti gurornayan .
     japtvà santoùya puttràdãn yàcitvà pràpya martyataþ ..
     ràjyaü cakàra sådyukta÷citràïgada adho gataþ ..>% ityàcàranirõayatantram .. (citrà senà yasya . gandharvavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 2 . 10 . 25 .
     %<citrasena÷ca gãtaj¤astathà citraratho'pi ca .
     ete cànye ca gandharvà dhane÷varamupàsate ..>% dhçtaràùñraputtravi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 95 . 57 . %<teùàü dhçtaràùñrasya puttràõàü catvàraþ pradhànà babhåvuþ . duryodhano duþ÷àsano vikarõa÷citrasena÷ceti ..>% påruvaü÷ãyasya parikùitaþ puttràõàmanyatamaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 94 . 52 .
     %<parikùito'bhavan puttràþsarve dharmàrthakovidàþ .
     kakùasenograsenau ca citrasena÷ca bãryavàn ..>% ÷ambaràsurasya puttravi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e . 161 . 43 .
     %<citraseno'tisena÷ca vi÷vaksenajitastathà ..>% nariùyantaputtraþ . yathà, bhàgavate . 9 . 2 . 19 .
     %<citraseno nariùyantàtdakùastasyasuto'bhavat ..>%)

@<[Page 2,451a]>@
#<citrà>#, strã, (citrayati citrakarma karoti sarvaguõaiþ ÷obhate iti và . citra + ac + ñàp .) ÷rãkçùõasakhãvi÷eùaþ . yathà, ujjvalanãlamaõau .
     %<paramapreùñhasakhyastu lalità savi÷àkhikà .
     sacitrà campakalatà tuïgavidyendulekhikà .
     raïgadevã sudevã cetyaùñau sarvaguõàgrimàþ ..>% asyàþ ku¤jaþ ÷rãkuõóasya pårbasyàü ànandasukhado nàma . vayaþ aùñamàsàdhikatrayoda÷avatsaram . varõo gauraþ . asyà vastraü jàtãpuùpatulyam . karma citram . iti gosvàmigranthaþ .. * .. måùikaparõã . goóumbà . subhadrà . dantikà . (paryàyà yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<citrà dantã nikumbhaþ syàdupacitrà mukålakaþ .
     dàkùàyaõã vi÷alyà ca tathoóumbaraparõyapi ..>%) màyà . sarpabhedaþ . nadãvi÷eùaþ . iti medinã .. apasarovi÷eùaþ . iti hemacandraþ .. a÷vinyàdisaptaviü÷atinakùatràntargatacaturda÷anakùatram . tattu muktàvadujjvalaü ekatàrakàmayam . asya adhiùñhàtrã devatà vi÷vakarmà . yathà --
     %<ekamauktikasamujjvalaprabhe tvaùñarãnduvadane khamadhyage .>% iti kàlidàsaþ .. tatra jàtasya phalaü yathà, koùñhãpradãpe .
     %<pratàpasantàpita÷atrupakùo dakùo naye càpi vicitravàsàþ .
     prasåtikàle yadi yasya citrà buddhirvicitrà khalu tasya ÷àstre ..>% mçgervàruþ . (yathà, carake såtrasthàne . 13 aþ .
     %<tilaþ piyàlàbhiùukau vibhãtakà÷citràbhayairaõóamadhåkasarùapàþ .
     kusumbhavilvàrukamålakàtasã nikoñhakàkùoóakara¤ja÷ignujàþ ..
     snehà÷ayàþ sthàvarasaüj¤itàstathà syurjaïgamà matsyamçgàþ sapakùiõaþ ..>%) gaõóadårvà . suta÷reõã . ma¤jiùñhà . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, su÷rute cikitsitasthàne 2 adhyàye .
     %<citràsamanvita¤caiva rujàdàhavinà÷anam ..>%) chandovi÷eùaþ . iti chandoma¤jarã .. asya vivaraõaü chandaþ÷abde draùñavyam .. (gàyattrãsvaråpà mahà÷aktiþ . yathà, devãbhàgavate . 12 . 6 . 52 .
     %<cakravàkastanã ceùñhà citrà càruvilàsinã ..>%)

#<citràkùã>#, strã, (citre akùiõã netre yasyàþ . samàse ùac striyàü ïãù .) sàrikàpakùã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<citràkùupaþ>#, puü, (citrà måùikaparõãva kùupaþ hrasva÷àükhavçkùaþ .) droõapuùpã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<citràïgaü>#, klã, (citraü aïgaü yasmàt .) hiïgulam . haritàlam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<citràïgaþ>#, puü, (citramaïgaü yasya .) citrakaþ . raktacitrakaþ . sarpaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathàsya guõàþ .
     %<citràïgo vàta÷amano bçühaõo balakçnmataþ .
     ÷leùmalaþ kathito vàpi durjaro medavardhakaþ ..>% iti hàrãte prathame sthàne ekàda÷e'dhyàye .. dhçtaràùñraputtràõàmanyatamaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 117 . 6 .
     %<ayobàhurmahàbàhu÷citràïga÷citrakuntalaþ ..>%)

#<citràïgadaþ>#, puü, candravaü÷ãyaràjavi÷eùaþ . sa tu ÷àntanuràjaputtraþ . vicitravãryabhràtà . (ayantu ÷àntanuràjasya svargagamanànantaraü ràjyaü labdhvà ai÷varyavãryamadena ÷åràn sarvàn tçõavadamanyata . atha kadàcit gandharvaràjacitrarathaþ yuddhàrthamenamabhyayàt . tataþ kurukùetramadhye pravçtte mahati yuddhe samadhikamàyàbalenànena gandharvaràjena nihato'yaü kauravapravãraþ . ityeùà kathà mahàbhàrate . 1 . 101 . adhyàye draùñavyà ..) gandharvavi÷eùaþ . iti mahàbhàratam .. (yathà, devãbhàgavate . 1 . 20 . 22 .
     %<citràïgadastu gandharvo dçùñvà taü màrgagaü nçpam .
     uttattàràntikaü bhåmervimànavaramàsthitaþ ..>%) brahmapàdajamasã÷àkhyakàyasthasya citraguptàditritayàntargatamårtavi÷eùaþ . sa adholokavivecakaþ . tasyàdhogamanakàraõaü yathà --
     %<adhogatasya hetutvaü vagale ! ÷çõu kàlike ! .
     vagaleti manuü pràpya vipraþ syàmiti và¤chayà ..
     tapa÷cakàra pa¤càbdaü nànyat ki¤cidgçhãtavàn .
     phalamålàdikaü ki¤cit sàyamatti yathà milet ..
     vihàya viprasya gurorapi påjà¤ca pàrvati ! .
     japennityaü hi vagalàmanyavipra¤ca nekùayan ..
     j¤àtveti bràhmaõàþ sarve åcu÷citràïgadaü krudhà .
     vaco hi madhuraü ki¤cit priyàdbhaktàcca sundari ! ..
     re citràïgada ! aj¤astvaü vatsa ! vipratvamicchasi .
     kadàpyupànan mastastho naiveti na hi budhyase ..
     vatsa ! ÷ãghramadho gaccha ciraü kuru tapo mudà ..>% citràïgadaþ ÷àpaü ÷rutvà bràhmaõàn tuùñàva tato bràhmaõà lajjitàþ santastamåcuþ .
     %<he citràïgada ! he tàta vatsa ! tvaü notsavaþ kila .
     du÷cintàü kuru mà tàta bhadraü te kathayàma bhoþ ..
     janastapobalenaiva sarvaü pràpnotyasaü÷ayam .
     nàrhatã÷aü vinà tàta ! bràhmaõo bhavituü kila ..
     itã÷varàj¤à vede'sti pratijànãhi tattvataþ .
     varaü pràpnoti devatvaü bràhmaõatvaü kadàpi na ..
     yathàmaratvamã÷ena vinà kvàpi na ÷àsane .
     notsavastvamadho gaccha sukhena vagalàü japa ..
     kalerda÷asahasràõi nàgaloke÷varo bhava .
     tatastrilokanàthastvamindratulyo bhaviùyasi ..
     ràjyaü bhuktvàntato naiva punaràvartanaü tava .
     sadà vayaü tava ÷ivaü cintayàmo na bhãü kuru ..
     tàta gaccha sukhaü bhuïkùva nàgaloke'pi vistaràt .
     tata ànandamanasà gata÷citràïgadastalam ..>% ityàcàranirõayatantram .. (striyàü ñàp . maõipure÷varasya citravàhanasya kanyà . yathà, mahàbhàrate . 1 . 216 . 15 .
     %<tasya citràïgadà nàma duhità càrudar÷anà ..>%)

#<citràïgadasåþ>#, strã, (citràïgadaü såte prasåte iti . så ïa prasave + kvip .) satyavatã . sà vyàsamàtà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<citràïgã>#, strã, (citramaïgaü yasyàþ . striyàü ïãp .) ma¤jiùñhà . karõajalaukàþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<citràñãraþ>#, puü, (citràü nakùatravi÷eùaü añatãti . aña gatau + bàhulakàt ãrac .) candraþ . (citraü tilakaü añati gacchati pràpnoti balicchàgàsrabindubhirityarthaþ . aña + ãrac .) ghaõñàkarõabalicchàgàsrabindubhiraïkitabhàlaþ . iti medinã . re, 263 ..

#<citràpåpaþ>#, puü, (citro vicitra àpåpaþ piùñakaþ .) piùñakabhedaþ . citài piñà iti bhàùà .. tatparyàyaþ . caruvraõaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<citràyasaü>#, klã, (citramàyasaü loham .) tãkùõaloham . iti ràjanirghaõñaþ .

#<citrikaþ>#, puü, (citrà nakùatravi÷eùaþ sà paurõamàsyàmastyasya . citrà + ñhan .) caitramàsaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<citriõã>#, strã, (citraü vicitratàstyasyàþ . citra + iniþ + ïãp .) padminyàdicaturvidhastrãmadhye strãvi÷eùaþ . sà mãnagandhà . tasyà lakùaõaü yathà . ratima¤jaryàm . 4 .
     %<bhavati ratirasaj¤à nàtidãrghà na kharvà tilakusumasunàsà snigdhodehotpalàkùã .
     kañhinaghanakucàóhyà sundarã sà su÷ãlà sakalaguõavicitrà citriõã citravaktrà ..>% (iyaü hi mçgajàtãyapuruùaü labdhvà santuùñà bhavati . yaduktaü tatrava . 8 .
     %<÷a÷ake padminã tuùñà citriõã ramate mçgam .
     vçùabhe ÷aïkhinã tuùñà hastinã ramate hayam ..>% asyàü ratikaraõaprakàramàha tatraiva . 29 .
     %<÷ãtkàraü cumbanaü pãóà gale haste ca cumbanam .
     kùaõe kùaõe stane hastaü citriõãratimàdi÷et ..>%)

#<citre÷aþ>#, puü, (citrà nakùatravi÷eùastasyà ã÷aþ patiþ .) candraþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<citroktiþ>#, strã, (citrà à÷caryakarã uktirvàõã .) àkà÷avàõã . iti trikàõóa÷eùaþ .. à÷caryakathana¤ca ..

#<citraudanaü>#, klã, (citramodanam .) vicitrànnam . iti grahayaj¤atattvam ..

#<cidråpaþ>#, tri, hçdayàluþ . iti bhåriprayogaþ . (cit j¤ànameva råpaü yasya .) j¤ànamayaþ . yathà . cidråpe paramàtmanãti yoga÷àstram ..

#<cintà>#, strã, (cintanamiti . citi cintàyàm +
     %<cintipåjikathikumbicarca÷ca . 3 . 3 . 105 .>% iti aï .) cintanà . cintanam . tatparyàyaþ . smçtiþ 2 àdhyànam 3 . ityamaraþ . 1 . 7 . 29 .. àdhyà 4 dhyànam 5 cintitiþ 6 . iti ÷abdaratnàvalã .. cintiyà 7 . iti rabhasaþ .. (yathàha ka÷cit .
     %<cità cintà dvayormadhye cintà nàma garãyaüsã .
     cità dahati nirjãvaü cintà hi jãvitantathà ..>%) dar÷anasambhogayoþ prakàrabhàvanà . iti rasama¤jarã .. (sà ca vyabhicàribhàvavi÷eùaþ . yathà, sàhityadarpaõe . 3 . 170 .
     %<dhyànaü cintà hitànàpteþ ÷ånyatà÷vàsatàpakçt ..>%)

#<cintàmaõiþ>#, puü, (cintàyàü sarvakàmaprado maõiriva . ÷àkapàrthivàdivat samàsaþ . yadvà, cintayà dhyànadhàraõàdinà maõyate àhåyate iti . maõa + iõ .) brahmà . iti ÷abdaratnàvalã .. (cintà eva maõiriva yasya . cintà÷ãlatvàdevàsya tathàtvam .) buddhavi÷eùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. maõivi÷eùaþ . yathà, bhaññiþ .
     %<sàmarthyasampàditavà¤chitàrtha÷cintàmaõiþ syànna kathaü hanåmàn ..>% spar÷amaõiþ . tathà ca .
     %<yathà cintàmaõiü spçùñvà lauhaü kà¤canatàü bhajet ..>% iti pàdmottarakhaõóam .. (a÷vavi÷eùaþ . yathà, nakulakçtà÷vacikitsite . 4 . 19 .
     %<kaõñhe yasya mahàvarta eko'÷vasya prajàyate .
     cintàmaõiþ sa vij¤eya÷cintitàrthavivçddhidaþ ..>%)

#<cintàve÷ma>#, [n] klã, (cintàyà mantraõàderve÷ma gçham .) mantraõàgçham . tatparyàyaþ . dàrvañam 2 . iti hàràvalã . 168 ..

#<cintióã>#, strã, (tintióã . pçùodaràditvàt tasya catvam .) tintióã . iti dviråpakoùaþ .. iti ka÷cit ..

#<cintitaü>#, tri, (citi + karmaõi ktaþ .) kçtacintanam . yathà --
     %<yaccintitaü tadiha dårataraü prayàti yaccetasà na gaõitaü tadihàbhyupaiti .>% ityudbhañaþ .. kartari kte cintàyuktaþ . bhàve kte cintà ..

#<cintitiþ>#, strã, (cinta + bhàve ktic iñ ca .) cintà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<cintiyà>#, strã, cintà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<cinnaþ>#, puü, ÷asyavi÷eùaþ . iti ÷abdacandrikà .. cinà iti bhàùà .. (cãna÷abde vi÷eùo'sya j¤àtavyaþ ..)

#<cipiñaþ>#, puü, (cayatãti . ci + bàhulakàt piñac sa ca kit .) bhakùyadravyavi÷eùaþ . cióà . iti bhàùà .. tatparyàyaþ . pçthukaþ 2 . iti hemacandraþ . 3 . 65 .. cipiñakaþ 3 . ityamaraþ .. cipuñaþ 4 . iti bharataþ .. dhànyacamasaþ 5 . iti trikàõóa÷eùaþ .. cipãñakaþ 6 . iti ÷abdaratnàvalã .. asya guõàþ . gurutvam . snigdhatvam . vçühaõatvam . kaphavardhakatva¤ca .. kùãrayuktasya tasya guõàþ . balakàritvam . vàyunà÷itvam . malabhedakatva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. vçü haõatvam . vçùyatva¤ca . tasya lakùaõaü yathà, bhàvaprakà÷e pårbakhaõóe dbitãye bhàge .
     %<÷àlayaþ satuùà àrdrà bhçùñà asphuñitàstataþ .
     kuññità÷cipiñàþ proktàste smçtàþ pçthukà api ..>%
     %<÷àleyà yàvanàlàdyà÷cipiñàþ puùñivardhanàþ ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. tasya bhakùaõavidhiniùedhau yathà --
     %<dviþsvinnamannaü pçthukaü ÷uddhaü de÷avi÷eùake .
     nàtyanta÷astaü vipràõàü bhakùaõe ca nivedane ..
     abhakùya¤ca yatãnà¤ca vidhavàbrahmacàriõàm ..>% iti brahmavaivarte brahmakhaõóam .. (ni natà nàsikà vidyate'sya . %<inacpiñaccikaci ca .>% 5 . 2 . 33 . iti piñac prakçte÷ciràde÷a÷ca . natanàsike tri . yathà, vi÷vakarmaprakà÷e . 13 . 2 .
     %<digvaktraü cipiña¤caiva vyaïgajaü surajantathà ..>% ityasya phamàha tatraiva . 5 ma ÷loke .
     %<tuïgarhãna¤ca cipiñaü vyaïga¤cànarthadar÷anam ..>% cipiñàkàramukhàdau ca . yathà, kà÷ãkhaõóe . 37 . 14 .
     %<vaktro hrasva÷ca cipiñaþ sukhasaubhàgyabha¤jakaþ ..>% %<cipiñaþ cipiñakàkàraþ .>% iti taññãkà ..)

#<cipiñakaþ>#, puü, (cipiña + svàrthe kan .) cipiñaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 47 .. (striyàü ñàp . natanàsikà ..)

#<cipiñà>#, strã, guõóàsinãtçõam . iti ràjanirghaõñaþ .. (cipiñà cipiñàkàrà iti . cipiña + ñàp . cipiñamårtiþ . yathà, kà÷ãkhaõóe . 37 . 16 . %<cipiñàbhirbhaveddàsã ..>%)

#<cipuñaþ>#, puü, (cipiña + pçùodaràditvàt sàdhuþ .) cipiñakaþ . iti bharatadhçtarudrakoùaþ ..

#<cippaþ>#, puü, (cikvati pãóayati aïgulimiti . cikva + ac . nipàtanàt kkasthàne ppàgame sàdhuþ .) nakharogavi÷eùaþ . àïgulahàóà iti bhàùà .. tallakùaõaü yathà --
     %<nakhamàüsamadhiùñhàya vàtaþ pitta¤ca dehinàm .
     karotidàhapàkau ca taü vyàdhiü cippamàdi÷et ..>% atha kunakhasya lakùaõamàha .
     %<abhighàtàt praduùño yo nakho råkùo'sitaþ kharaþ .
     bhavettaü kunakhaü vidyàt ku÷ãraü và vidhànataþ ..>% atha tayo÷cikitsà .
     %<cippaü rudhiramokùeõa ÷odhanenàpyupàcaret .
     gatoùmàõamathainantu secayeduùõavàriõà .
     ÷astreõàpi yathàyogyamucchidya sràvathettataþ ..
     vraõoktena vidhànena ropayettaü vicakùaõaþ .
     svarasena haridràyàþ pàtre kçtvàyase'bhayàm ..
     ghçùñvà tajjena kalkena limpeccippaü punaþ punaþ .
     kà÷maryàþ saptabhiþ patraiþ komalaiþ pariveùñitaþ ..
     aïgulãveùñakaþ puüsàü dhruvamà÷u pra÷àmyati .
     ÷leùmavidradhikalpena kunakhaü samupàcaret ..
     nakhakoñipraviùñena ñaïkaõena pra÷àmyati .
     kunakha÷cettadà ÷ailaþ salile plavate'pi ca ..>% iti bhàvaprakà÷e madhyakhaõóe 4 rtha bhàgaþ .. (lakùaõàntaramasya yathà --
     %<kuryàt pittànilaü pàkaü nakhamàüse sarug jvaram cippamakùataroga¤ca vidyàdupanakha¤ca tam ..>% iti vàbhañenottarasthàne 31 adhyàye uktam .. cikitsàsya yathà --
     %<cippaü ÷uddhyà jitoùmàõaü sàdhayecchastrakarmaõà ..>% ityuttarasthàne dvàtriü÷e'dhyàye vàbhañena coktam ..)

#<cimiþ>#, puü, (cinoti sa¤cinoti manuùyajàtivadvàkyànãti . ci + bàhulakàt mik .) ÷ukapakùã . iti ÷abdamàlà ..

#<cimikaþ>#, puü, (cimi + svàrthe kan .) ÷ukapakùã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ciraü>#, vya, (ci + bàhulakàt rak .) dãrghakàlaþ . tatparyàyaþ . ciràya 2 ciraràtràya 3 cirasya 4 . ityamaraþ .. cireõa 5 ciràt 6 cire 7 . iti bharataþ .. cirataþ 8 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, manuþ . 4 . 60 . naikaþ prapadyetàdhvànaü na ciraü parvate vaset ..)

#<cirakàrã>#, [n] tri, (ciraü vyàpya karotãti . kç + õiniþ .) cirakriyaþ . (yathà, mahàbhàrate . 12 . 264 . 3 .
     %<cirakàrã hi medhàvã nàparàdhyati karmasu ..>%) gautamasya puttrabhedaþ . asya niruktyàdikaü yaduktaü mahàbhàrate . 12 . 265 . 4-5 .
     %<cirakàrã mahàpràj¤o gautamasyàbhavat sutaþ .
     cireõa sarvakàryàõi vimçùyàrthàn prapadyate ..
     ciraü sa¤cintayatyarthàü÷ciraü jàgrat ciraü svapan .
     ciraü kàryàbhipatti÷ca cirakàrã tathocyate ..>%)

#<cirakàlaþ>#, puü, (ciraþ kàla iti karmadhàrayaþ .) dãrghakàlaþ . tatparyàyaþ . dãrgharàtram 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<cirakriyaþ>#, tri, (ciraü vyàpya kriyà yasya .) cirakàlena kriyàkàrakaþ . tatparyàyaþ . dãrghasåtraþ . ityamaraþ . 2 . 1 . 17 ..

#<cirajãvakaþ>#, puü, (ciraü jãvatãti . jãva + õvul .) jãvakavçkùaþ . iti jañàdharaþ ..

#<cirajãvã>#, [n] puü, (ciraü jãvatãti . jãva + õiniþ .) viùõuþ . kàkaþ . iti medinã .. jãvakavçkùaþ . ÷àlmalivçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. màrkaõóeyaþ . a÷vatthàmà . valiþ . vyàsaþ . hanåmàn . vibhãùaõaþ . kçpaþ . para÷uràmaþ . iti tithyàditattvam .. bahukàlajãvini tri . iti jañàdharaþ .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 1 . 36 .
     %<atha ràj¤o babhåvaivaü vçddhasya cirajãvinaþ ..>%)

#<cira¤jãvã>#, [n] puü, (ciraü jãvatãti . jãva + õiniþ .) viùõuþ . kàkaþ . iti hemacandraþ . 4 . 388 .. jãvakavçkùaþ . ÷àlmalivçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. cirajãvini tri ..

#<ciraõñã>#, strã, (ciràt cireõa và añati pitçgçhàditi . aña + ac . %<vayasi prathame .>% 4 . 1 . 20 . iti ïãp . tataþ pçùodaràt sàdhuþ .) svavàsinã . åóhà anåóhà và pitçgehasthità kanyà . dvitãyavayàþ strã . sà ca yuvatã . iti bharatadhçtarudraþ hemacandra÷ca ..

#<ciratiktaþ>#, puü, (ciraü ciràt và ciràvadhãtyarthaþ tiktaþ .) vçkùavi÷eùaþ . ciratà iti bhàùà .. tatparyàyaþ . ciràtiktaþ 2 tiktakaþ 3 anàryatiktakaþ 4 kiràtatiktaþ 5 bhånimbaþ 6 kiràtakaþ 7 sutiktakaþ 8 . iti ÷abdaratnàvalã .. (bhånimba÷abde vivaraõamasya j¤àtavyam ..)

#<ciratnaþ>#, tri, (cira + %<ciraparutparàribhyastno vaktavyaþ .>% 4 . 3 . 23 . såtrasya vàrtikoktyà tnapratyayaþ .) puràtanaþ . cirakàlotpannaþ . iti jañàdharaþ ..

#<cirantanaþ>#, tri, (ciraü bhava iti . %<sàyaüciramiti .>% 4 . 3 . 23 . iti ùñyul tuñ ca . nipàtanàt sàdhuþ .) puràtanaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 77 .. (yathà, pa¤catantre . 1 . 80 . %<ayamasmàkaü cirantano mantriputtro damanako'vyàhataprave÷aþ ..>% puü, munivi÷eùaþ . yathà, siddhàntakaumudyàm . 4 . 3 . 105 . ityasya vàrtike . %<bràhmaõeùu puràõena cirantanena muninà ..>%)

#<cirapàkã>#, [n] puü, (cireõa pàko'styasya . pàka + iniþ .) kapitthaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<cirapuùpaþ>#, puü, (ciràõi puùpàõi yasya .) vakulavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ciram>#, vya, (ci + ramuk .) ciràrtham . dãrghakàlàrtham . tatparyàyaþ . ciràya 2 ciraràtràya 3 cirasya 4 ciràt 5 cireõa 6 . iti hemacandraþ . 3 . 168 .. (yathà, raghau . 3 . 62 .
     %<tathàpi ÷astravyavahàraniùñhure vipakùabhàve ciramasya tasthuùaþ ..>%)

#<ciramehã>#, [n] puü, strã, (cireõa mehatãti . miha + õiniþ .) gardabhaþ . iti hemacandraþ . 4 . 322 ..

#<cirambhaõaþ>#, puü, (ciraü bhaõati kro÷atãti . ciraü + bhaõa + ac .) cillaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ciraràtraü>#, klã, (cirà ràtririti yogavibhàgàt ac samàse .) dãrghakàlaþ . iti halàyudhaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 168 . 3 .
     %<ciraràtroùitàþ smeha bràhmaõasya nive÷ane ..>%)

#<ciraràtràya>#, vya, (ciraràtraü ayate iti . aya + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ .) dãrghakàlaþ . ityamaraþ . 3 . 4 . 14 .. (yathà, manuþ . 3 . 266 .
     %<haviryacciraràtràya yaccànantyàya kalpate .
     pitçbhyo vidhivaddattaü tat pravakùyàmya÷eùataþ ..>%)

#<ciravilvaþ>#, puü, (ciraü vilati àcchàdayati patrakaõñakàdibhiriti . vila àcchàdane + vaþ .) kara¤javçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 47 .. (yathà --
     %<ciravilvo'gniko dantã citrako hayamàrakaþ .
     kapotagçdhrakaïkànàü purãùàõi ca dàruõam ..>% iti su÷rute såtrasthàne ùañtriü÷e'dhyàye ..)

#<cirasåtà>#, strã, (ciraü såtà yà sà .) ciraprasåtà gavã . kelen gài iti bhàùà . tatparyàyaþ . vaskayanã 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 71 ..

@<[Page 2,453b]>@
#<cirasthàyã>#, [n] tri, (ciraü tiùñhatãti . sthà + õiniþ .) bahukàlasthàtà ..

#<cirasya>#, vya, (ciramasyate iti . as + yat . ÷akandhvàditvàt sàdhuþ .) dãrghakàlaþ . ityamaraþ . 3 . 4 . 1 .. (yathà, harivaü÷e . 126 . 23 .
     %<cirasya khalu kçùõena saüsmçto'smi mahàtmanà ..>%)

#<ciràñikà>#, strã, (ciraü añatãti . aña + õvul kàpi ata itva¤ca .) ÷vetapunarnavà . iti ratnamàlà .. pàtàóã iti bhàùà .. yathà, vaidyake .
     %<gomåtra÷uddhasya puràtanasya yadvàyasastàni ciràñikàyàþ ..>%

#<ciràt>#, vya, (ciraü atatãti . at + kvip) dãrghakàlaþ . iti hemacandraþ . 6 . 168 .. (yathà, pa¤catantre . 4 . 78 . %<bho bhaginãsuta ! kimaticiràddçùño'si ..>%)

#<ciràt>#, puü, (ciraü cireõa và atti . ad + kvip .) garuóaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ciràtiktaþ>#, puü, (ciraü àtiktaþ .) ciratiktaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ciràya>#, vya, (ciraü ayate . aya + aõ .) dãrghakàlaþ . iti hemacandraþ . 6 . 168 .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 94 . 10 .
     %<purà dharmo vartate neha yàvat tàvadgacchàmaþ suralokaü ciràya ..>%)

#<ciràyuþ>#, [s] puü, (ciramàyuryasya .) devatà . iti trikàõóa÷eùaþ .. cirajãvini tri . yathà,
     %<bhavati yadi manuùyo gurvadhãna÷ciràyuþ ..>% ityàgamaþ .. (yathà ca pa¤catantre . 5 . 34 .
     %<yadi vistàravistãrõaü tadbhavenna ciràyuùam ..>%)

#<ciri>#, ra na hiüse . iti kavikalpadrumaþ .. (svàüparaü-sakaü-señ .) rephopadhaþ . ra vaidikaþ . na, ciriõoti . iti durgàdàsaþ ..

#<ciriþ>#, puü, (cinoti manuùyavadvàkyàdikam . ci + rik .) ÷ukapakùã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ciriõñã>#, strã, (ciraõñã + pçùodaràt sàdhuþ .) åóhà anåóhà và pitçgçhasthità kanyà . tatparyàyaþ . svavàsinã . ityamaraþ . 2 . 6 . 9 .. ciraõñã 3 suvàsinã 4 . iti bharataþ .. dvitãyavayàþ strã . yuvatã . iti medinã ..

#<cirivilvaþ>#, puü, (ciravilvaþ . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) ciravilvaþ . kara¤javçkùaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<ciru>#, klã, (ci¤na cayane + kvip . ci cayanaü grahaõamityarthaþ ràtãti . rà + mçgayvàdaya÷ceti kuþ . bàhusandhibalamà÷rityaiva grahaõakriyàsambhavàt tathàtvam .) bàhusandhiþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<cire>#, vya, ciram . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<cireõa>#, vya, ciram . iti hemacandraþ .. (yathà, raghuþ . 5 . 64 .
     %<bhàvàvabodhakaluùà dayiteva ràtrau nidrà cireõa nayanàbhimukhã babhåva ..>%)

#<cirbhañã>#, strã, (cireõa bhañatãti . bhaña + ac . gauràditvàt ïãù . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) karkañã . iti hemacandraþ . 4 . 255 .. (yathà, pa¤catantre . 1 . 167 . %<aho aviveko'smadbhåpateryaþ purãùotsargamàcaraü÷cirbhañãbhakùaõaü karoti ..>%)

#<cirbhiñà>#, strã, karkañãbhedaþ . cibhióà iti velaseda iti ca de÷àntarãyabhàùà .. tatparyàyaþ . sucitrà 2 citraphalà 3 kùetra cirbhiñà 4 pàõóuphalà 5 pathyà 6 rocanaphalà 7 cirbhiñikà 8 karkacirbhiñà 9 . iti ràjanirghaõñaþ .. cirbhiñam 10 dhenudugdham 11 gorakùakarkañã 12 . asyà guõàþ . madhuratvam . råkùatvam . gurutvam . pittakaphàpahatvam . anuùõatvam . gràhitvam . viùñambhitva¤ca .. pakvàyà asyà guõàþ . uùõatvam . pittalatva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. gaulyatvam . dãpanatva¤ca .. bàlàyà asyà guõàþ . tiktatvam . ki¤cidamlatva¤ca . ÷uùkàyàstasyà guõàþ . ÷leùmavàtàrucijàóyanà÷itvam . rocanatvam . dãpanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (kvacit puüliïgepi dç÷yate ..)

#<cila>#, ÷a vàse . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàü-paraüsakaü-señ .) vàsaþ paridhànam . ÷a, cilati vastraü lokaþ paridadhàtãtyarthaþ . celità . iti durgàdàsaþ ..

#<cilamãlikà>#, strã, (ciraü mãlatãti . mãla saïkoce + õvul . tataùñàpi ata itvam . rasya latve sàdhuþ .) kaõñhãbhedaþ . khadyotaþ . vidyut . iti medinã . ke, 228 ..

#<cilicimaþ>#, puü, (ciriü hiüsàü cinotãti . ciri + ci + mak . rasya latvam .) matsyavi÷eùaþ . bàliyàgaóaka iti khyàtaþ . i¤càka ityeke . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . nalamãnaþ 2 . ityamaraþ . 1 . 10 . 18 .. talamãnaþ 3 cilãcimiþ 4 cilãcimaþ 5 cilicãmaþ 6 celicãmaþ 7 cilãmaþ 8 cilimãnakaþ 9 cilicãmiþ 11 kavalaþ 11 viloñakaþ 12 . iti bharatadhçtakoùàntaram .. ceïgo iti khyàto matsyaþ . tasya guõàþ . laghutvam . råkùatvam . anabhiùyanditvam . vàyukàritvam . kaphanà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<cilla>#, ÷aithilye . hàvakçtau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-akaü-señ .) hrasvã ladvayàntaþ . cillati cecillyate . iti durgàdàsa ..

#<cillaþ>#, puü, (cillati hàvabhàvena uóóãyate iti . cilla + ac .) pakùivi÷eùaþ . cil iti bhàùà .. tatparyàyaþ . àtàyã 2 . ityamaraþ . 2 . 5 . 21 .. ÷akuniþ 3 àtàpã 4 . iti hemacandraþ .. khabhràntiþ 5 kaõñhanãóakaþ cira mbhaõaþ 7 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, viùõudharmottare .
     %<gçdhraþ kaïkaþ kapota÷ca ulåkaþ ÷yena eva ca .
     cilla÷ca carmacilla÷ca bhàsaþ pàõóara eva ca ..>% klinne cakùuùã asya . %<klinnasya cilpil la÷càsya cakùuùã .>% 5 . 2 . 33 . ityasya vàrtiü iti cilàde÷o lapratyaya÷ca .) klinnacakùuþ . klinnanetrayukte tri . iti medinã . le, 16 ..

#<cillakà>#, strã, (cilla iva kàyatãti . kai + kaþ .) jhillikà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<cillabhakùyà>#, strã, (cillasya bhakùyà bhakùaõãyà .) haññavilàsinã . iti ÷abdacandrikà ..

#<cillàbhaþ>#, puü, (prasahya hàrakatvàt cilla iva àbhàtãti . à + bhà + kaþ .) prasahyacauraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. hàtacheücaóa iti gàüñikàñà iti ca bhàùà ..

#<cillã>#, strã, (cillati hàvaü karoti cillyate'nena và . cilla + in . tato và ïãù .) lodhraþ . patra÷àkabhedaþ . tatparyàyaþ . cillikà 2 óulã 3 agralohità 4 mçdupatrã 5 kùàradalà 6 kùàrapatrà 7 vàstukã 8 mahadbalà 9 gauóavàstukaþ 10 . (yathà, su÷rute såtrasthàne 46 adhyàye .
     %<satãno vàstuka÷cuccå cillã målakapotikàþ .
     maõóakaparõã jãvantã ÷àkavarge pra÷asyate ..>%) asya guõàþ . vàstukatulyatvam . kùàratvam . ÷leùmapittapramehamåtrakçcchranà÷itvam . pathyatvam . rucikàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..
     (%<tadvaccillã tu vij¤eyà vàtapittavikàriõàm ..>% iti hàrãte prathame sthàne da÷ame'dhyàye ..) jhillikà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<civiþ>#, puü, (cãvyate àdaràya gçhyate iti . cãva grahaõe + %<sarvadhàtubhya in .>% uõàü 4 . 117 . iti in . pçùodaràditvàt hrasvaþ .) civukam . iti jañàdharaþ ..

#<civiñaþ>#, puü, (cipiñaþ nipàtanàt pasya vaþ .) cipiñaþ . ityamarañãkà ..

#<civillikà>#, strã, kùudrakùupavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . raktadalà 2 kùudragholã 3 madhumàlapattrikà 4 . asyà guõàþ . kañutvam . kaùàyatvam . jãrõajvare atihitatvam . rasàyanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<civuþ>#, puü, (cãvyate àdaràdyarthaü gçhyate'sau . cãva + %<mçgayvàdaya÷ca .>% uõàü . 1 . 38 . iti kupratyayena sàdhuþ .) civukam . iti bharataþ ..

#<civukaü>#, klã, (civu + svàrthe kan . abhidhànàt klãvatvam .) adharàdhobhàgaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 90 .. thuüti iti dàói iti ca bhàùà .. (yathà, hañhayogapradãpikàyàm . 1 . 46 .
     %<uttambhya civukaü vakùasyutthàpya pavanaü ÷anaiþ ..>%)

#<civukaþ>#, puü, (civuriva kàyatãti . kai + kaþ .) mucukundavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<cihna>#, lakùaõe . (adantacuràü-paraü-sakaü-señ .) sautra÷curàdiriti vçddhàþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

@<[Page 2,454b]>@
#<cihnaü>#, klã, (cihnyate'neneti . cihna lakùaõe + karaõe gha¤ .) cihnyate yena tat . cinà iti dàg iti ca bhàùà .. tatparyàyaþ . kalaïkaþ 2 aïkaþ 3 là¤chanam 4 lakùma 5 lakùaõam 6 liïgam 7 . ityamaraþ . 1 . 3 . 17 .. lakùmaõaþ 8 . iti bharataþ .. abhij¤ànam 9 . iti jañàdharaþ .. (yathà, bhàgavate . 4 . 15 . 9 .
     %<vainyasya dakùiõe haste dçùñvà cihnaü gadàbhçtaþ .
     pàdayoraravinda¤ca taü vai mene hareþ kalàm ..>%) patàkà . iti medinã . ne, 4 ..

#<cihnakàrã>#, [n] tri, (cihnaü karotãti . kç + õiniþ .) ghoradar÷anaþ . vighàtã . iti vi÷vaþ ..

#<cihnadhàriõã>#, strã, (cihnaü dharati dhàrayatãti và . dhç + õiniþ striyàü ïãp .) ÷yàmàlatà . iti ÷abdacandrikà ..

#<cihnitaþ>#, tri, cihna + karmaõi ktaþ . cihnayuktaþ . aïkitaþ . lakùitaþ . (yathà, manuþ . 10 . 55 .
     %<divà careyuþ kàryàrthaü cihnità ràja÷àsanaiþ ..>%)

#<cãka>#, ki mar÷ane . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-pakùe bhvàü-paraü-sakaü-señ .) ki, cãkayati cãkati . mar÷anaü spar÷aþ . tathà ca . candràvatãtaraïgàrdrà÷cãkayanti ca yadvapuriti halàyudhaþ . vàyavaþ stç÷antãtyarthaþ . bhaññamallastu marùaõa iti mårdhanyaùamadhyaü pañhitvà kùamàrthamàha . iti durgàdàsaþ ..

#<cãóà>#, strã, gandhadravyavi÷eùaþ . cãóàgandha iti khyàtà . tatparyàyaþ . dàrugandhà 2 gandhabadhåþ 3 gandhamàdanã 4 taruõã 5 tàrà 6 bhåtamàrã 7 maïgalyà 8 kapañinã 9 grahabhãtijit 10 . asyà guõàþ . kañutvam . kàsakaphanà÷itvam . dãpanatvam . atyantasevanàt pittadoùabhramàpahatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<cãnaü>#, klã, (cinoti kãrtyàdikamiti . ci + bàhulakàt nak dãrgha÷ca .) patàkà . iti trikàõóa÷eùaþ .. sãsakam . iti ratnamàlà ..

#<cãnaþ>#, puü, (cãyate sa¤cãyate vçùalatvàdidoùo yatra . ci + bàhulakàt nak dãrgha÷ca .) de÷avi÷eùaþ . cãnà iti bhàùà .. yathà --
     %<kà÷mãrantu samàrabhya kàmaråpàttu pa÷cime .
     bhoñàntade÷o deve÷i ! mànase÷àcca dakùiõe .
     mànase÷àddakùapårbe cãnade÷aþ prakãrtitaþ ..>% iti ÷aktisaïgamatantram .. (tadde÷avàsiùu tannçpeùu ca bahuvacanàntaþ . yathà, mahàbhàrate . 2 . 26 . 9 .
     %<sa kiràtai÷ca cãnai÷ca vçtaþ pràgjyotiùo'bhavat ..>%) aü÷ukavi÷eùaþ . (yathà, ÷akuntalàyàü 1 màïke .
     %<cãnàü÷ukamiva ketoþ prativàtaü nãyamànasya ..>%) brãhibhedaþ . tantuþ . mçgavi÷eùaþ . iti medinã . ne, 4 ..

#<cãnakaþ>#, puü, (cãna eva . cãna + svàrthe kan .) dhànyavi÷eùaþ . cãnà iti bhàùà .. tatparyàyaþ . kàkakaïguþ 2 . iti hemacandraþ .. (yathà, viùõupuràõe . 1 . 6 . 21 .
     %<priyaïgavo hyadàrà÷ca koradåùàþ sacãnakàþ ..>%) asya guõàþ . ÷oùaõatvam . vàyuvardhakatvam . pitta÷leùmanà÷itvam . råkùatva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. kaïganã . cãnakarpåraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (cãnade÷avàsiùu bahuvacanàntaþ . yathà, mahàbhàrate . 8 . 8 . 19 .
     %<suhmànaïgàü÷ca vàdàü÷ca niùadhàn puõóracãnakàn ..>%)

#<cãnakarpåraþ>#, puü, (cãnanàmakaþ karpåraþ .) karpåravi÷eùaþ . cãnakarpåra iti de÷àntarãyabhàùà .. tatparyàyaþ . cãnakaþ 2 kçtrimaþ 3 dhavalaþ 4 pañuþ 5 meghasàraþ 6 tuùàraþ 7 dvãpakarpårajaþ 8 . asya guõàþ . kañutvam . tiktatvam . uùõatvam . ãùacchãtatvam . kaphakaõñhadoùakriminà÷itvam . medhyatvam . pàvanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<cãnajaü>#, klã, (cãne cãnade÷e jàyate iti . jana + óaþ .) loham . tattu tãkùõalauham . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<cãnapiùñaü>#, klã, (cãnasya sãsakasya piùñaü kçtapeùaõaü vastu cårõamityarthaþ .) sindåram . iti hemacandraþ .. sãsakam . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 23 . 85 .
     %<cãnapiùñamayo loka÷càraõaikamayã ca bhåþ ..>%)

#<cãnavaïgaü>#, klã, (cãnabhavaü vaïgam .) sãsakam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<cãnàkaþ>#, puü, (cãnaü cãnàkàramakatãti . aka + aõ .) karpåravi÷eùaþ . tadguõàþ . yathà, bhàvaprakà÷e .
     %<cãnàkasaüj¤aþ karpåraþ kaphakùayakaraþ smçtaþ .
     kuùñhakaõóåvamiharastathà tiktarasa÷ca saþ ..>%

#<cãnàkarkañã>#, strã, (cãnamiva svàduþ karkañã . tataþ pçùodaràt sàdhuþ .) karkañãprabhedaþ . sà tu citrakåñade÷e prasiddhà . tatparyàyaþ . ràjakarkañã 2 sudãrghà 3 ràjaphalà 4 bàlà 5 kulakarkañã 6 . asyà guõàþ . rucyatvam . ÷i÷iratvam . pittadàha÷oùanà÷itvam . madhuratvam . tçptidatvam . hçdyatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<cãbha>#, ç ïa katthe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüàtmaü-sakaü-señ .) katthaþ pra÷aüsà . ç, acicãbhat . ïa, cãbhate guõinaü guõã oùñhyabakàràdirayamityeke . iti durgàdàsaþ ..

#<cãya>#, ç ¤a saüvçtyàdànayoþ . (bhvàü-ubhaü-sakaüseñ .) caturthasvarã . ç, acicãyat . ¤a, cãyati cãyate . iti durgàdàsaþ ..

#<cãraü>#, klã, (cinoti àvçõoti vçkùaü kañide÷àdikaü và . ci + %<÷usicimãnàü dãrgha÷ca .>% uõàü . 2 . 25 . iti kran dãrgha÷ca .) vçkùatvak . (yathà, ràmàyaõe . 5 . 31 . 22 .
     %<pràgeva tu mahàbuddhiþ saumitrirbhràtçvatsalaþ .
     pårbajasyànuyàtràrthaü drumacãrairalaïkçtaþ ..>%) jãrõavastrakhaõóam . iti subhåtiþ . iti liïgàdisaügrahañãkàyàü bharataþ .. (yathà, bhàgavate . 2 . 2 . 5 .
     %<cãràõi kiü pathi na santi di÷anti bhikùàü naivàïghripàþ parabhçtaþ sarito'pya÷uùyan ..>%) gostanaþ . vastrabhedaþ . (yathà, manuþ . 11 . 101 .
     %<cãravàsà dvijo'raõye caredbrahmahaõo vratam ..>%) rekhàbhedaþ . lekhanabhedaþ . iti medinã .. cåóà . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 11 . 49 .
     %<mu¤javajjarjarãbhåtà bahavastatra pàdapàþ .
     cãràõãva vyudastàni rejustatra mahàvane ..>%) sãsakam . iti hemacandraþ ..

#<cãrakaþ>#, puü, (cãra + saüj¤àyàü kan .) vikriyàlekhaþ . vikàralekhanam . iti vi÷vaþ .. (svàrthekani cãra÷abdàrtho'pyatra ..)

#<cãrapatrikà>#, strã, (cãramiva patramasya . tataþ kan ñàpi ata itva¤ca .) ca¤cu÷àkaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<cãraparõaþ>#, puü, (cãramiva parõamasya .) ÷àlavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (vivçtirasya ÷àla÷abde vij¤eyà ..)

#<cãriþ>#, strã, (ci + bàhulakàt kriþ dãrgha÷ca .) netràü÷ukam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<cãrikà>#, strã, (cãrãti kçtvà kàyati ÷abdàyate iti . kai + kaþ .) jhillã . iti hemacandraþ ..

#<cãritacchadà>#, strã, (cãritaþ cãramiva jàta÷chadaþ pattraü yasyàþ .) pàlaïkya÷àkam . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<cãrã>#, strã, (cãri + %<kçdikàràditi .>% và ïãù .) kacchàñikà . jhillã . iti hemacandraþ ..

#<cãrukaü>#, klã, (cã iti kçtvà rauti . ru + kvip . cãrurjhillãpataïgaþ sa iva iti ivàrthe kan .) phalavi÷eùaþ . ceüura iti bhàùà .. asya guõàþ . rucidàhakaphapittakàritvam . amlatva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<cãrõaü>#, tri, (cara + nak . pçùodaràt sàdhuþ .) ÷ãlitam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<cãrõaparõaþ>#, puü, (cãrõaü vidãrõaü parõamasya .) nimbavçkùaþ . kharjåravçkùaþ . iti medinã ..

#<cãlikà>#, strã, (cãrikà + rasya latve sàdhuþ .) cãrikà . jhillã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<cãllakà>#, strã, (cãlikà + pçùodaràt sàdhuþ . cãditi ÷abdena lakùyate iti . lakùa + gha¤ . tataþ pçùodaràditvàt sàdhuþ iti và .) jhillã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<cãva>#, ç ¤a grahaõe . saüvçtau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-ubhaü-sakaü-señ .) ç, acicãvat . ¤a, cãvati cãvate valkalaü bhikùuþ . gçhõàti paridadhàti vetyarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<cãva>#, ka dãptau . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüparaü-akaü-señ .) ka, cãvayati . iti durgàdàsaþ ..

#<cãvaraü>#, klã, (cãyate tantusantànairiti . ci + %<citvaracchatvaradhãvareti .>% uõàü . 3 . 1 . iti ùvarac . nipàtanàt dhàtordãrghatve sàdhuþ .) bhikùuvastram . ityuõàdikoùaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 91 . 12 .
     %<anagniraniketa÷càpyagotracaraõo muniþ .
     kaupãnàcchàdanaü yàvattàvadicchecca cãvaram ..>%)

#<cãvarã>#, [n] puü, (cãvaraü astyasyeti . iniþ .) buddhabhikùukaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<cukka>#, ka artau . itti kavikalpadrumaþ .. (curàüparaü-sakaü-señ .) kopadhaþ pa¤camasvaramadhyaþ . artiþ pãóanam . ka, cukkayati ÷atraü ÷åraþ . iti durgàdàsaþ ..

#<cukkàraþ>#, puü, (cukka + bhàve ap . cukkaü pãóanaü àràti samyak dadàtãti . siühanàda÷ravaõena bhãråõàü bhayajanakatvàttathàtvam . à + rà + kaþ .) siühanàdaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<cukraü>#, klã, (cakate tçpyatyanena iti . caka + %<cakiramyoruccopadhàyàþ .>% uõàü . 2 . 14 . iti rak upadhàyà ucca .) ambadravyavi÷eùaþ . mahàdà iti khyàtam . tatparyàyaþ . tintióãkam 2 vçkùàmlam 3 . ityamaraþ . 2 . 9 . 35 .. cukrakam 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. mahàmlam 5 . iti jañàdharaþ .. (amlavçkùakam 6 . iti bhàvaprakà÷aþ . 1 . 1 ..) patra÷àkavi÷eùaþ . cuka iti bhàùà .. tatparyàyaþ . cukravàståkam 2 likucam 3 amlavàstukam 4 dalàmlam 5 amla÷àkàkhyam 6 amlàdi 7 hilamocikà 8 . asya guõàþ . amlapatratvam . laghutvam . uùõatvam . vàtagulmanà÷itvam . rucyagnãùatpittakàritvam . pathyatvam . tatparyàyaguõàþ .
     %<cukriyà syàttu patràmlà rocanã ÷atavedhinã .
     cukrà tvamlatarà svàdbã vàtadhnã kaphapittakçt ..
     rucyà laghutarà pàke vçntàke nàtirocanã ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * ..
     (%<cukramatyamlamuùõa¤ca dãpanaü pàcanaü param .
     ÷ålagulmavibandhàmavàta÷leùmaharaü param ..
     vamitçùõàsyavairasyahçtpãóàvahnimàndyahçt ..>% iti ÷abdàrthacintàmaõidhçtavaidyakam ..) kà¤jikaprabhedaþ . tatparyàyaþ . sahasravedham 2 rasàmlam 3 cukravedhakam 4 ÷àkàmlabhedanam 5 candram 6 amlasàram 7 cukrikà 8 . asya guõàþ . tiktatvam . amlatvam . svàdutvam . kaphapittanàsikàrogadurgandha÷iroroganà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. sandhànavi÷eùaþ . yathà,
     %<yanmastvàdi÷ucau bhàõóe saguóakùraudrakà¤jikam .
     dhànyarà÷au triràtrasthaü ÷uktaü cukraü taducyate ..
     dviguõaü guóamadhvàranàlamastu kramàdiha ..>% iti paribhàùà .. (asya lakùaõaü yathà --
     %<vinaùñe saühito yastu taccukramabhidhãyate ..>% iti ÷àrïgadhare madhyakhaõóe da÷ame'dhyàye ..)

#<cukraþ>#, puü, (cakate tçpyate'neneti . caka + rak upadhàyà ucca .) amlaþ . amlavetasaþ . iti vi÷vaþ ..

@<[Page 2,455c]>@
#<cukrakaü>#, klã, (cukra + saüj¤àyàü kan .) ÷àkavi÷eùaþ . cukàpàlaïga iti bhàùà .. asya guõàþ . durjaratvam . bhedakatvam . vàyunà÷itvam . pittakàritvam . gurutva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. (cukràrthe svàrthe kan ..)

#<cukraphalaü>#, klã, (cukrameva phalaü yasya . cukraü phalati và . phala + ac .) vçkùàmlam . iti ràjanighaõñaþ .. (vçkùàmla÷abde'sya vi÷eùo j¤àtavyaþ ..)

#<cukrà>#, strã, (cukraþ amlatvaü vidyate'sya ityac ñàp ca .) càïgerã . iti medinã . re, 35 .. àmarul iti bhàùà .. (asyà guõà yathà --
     %<cukrà tvamlatarà svàdbã vàtaghnã kaphapittakçt .
     rucyà laghutarà pàke vçntàke nàtirocanã ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) tintióã . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathàsyàþ paryàyàþ bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .
     %<amlikà cukrikàmlã ca cukrà danta÷añhàpi ca .
     amlà ca vicikà ci¤cà tintióãkà ca tintióã ..>%)

#<cukràmlaü>#, klã, (cukramiva amlam . cukravadamlo'tra iti và .) vçkùàmlam . iti ràjanirghaõñaþ .. (vçkùàmla÷abde vivçtirasya j¤eyà ..)

#<cukràmlà>#, strã, (cukramiva amlaþ amlatvaü vidyate'syàþ . ac ñàp ca .) amlaloõikà . ci¤cà . kà¤jikabhedaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<cukrikà>#, strã, (cukro vidyate'smin iti . ñhan ñàp ca .) amlaloõikà . ityamaraþ . 2 . 4 . 140 .. (asyàþ paryàyà yathà, bhàvaprakà÷e .
     %<càïgerã cukrikà danta÷añhàmbaùñàmlaloõikà .
     a÷mantakastu ÷apharã ku÷alã càmlapatrakaþ ..>%) kucàïgerã . iti ratnamàlà .. cukàpàlaïga iti bhàùà .. (yathàsyàþ paryàyàþ .
     %<cukrikà syàttu patràmlàrocinã ÷atavedhinã ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. tintióã . tatparyàyà yathà, tatraiva .
     %<amlikà cukrikàmlã ca cukrà danta÷añhàpi ca ..
     amlà ca vicikà ci¤cà tintióãkà ca tintióã ..>%)

#<cucukaü>#, klã, (cucu ityavyakta÷abdena kàyati pànakàle iti . kai + kaþ .) kucàgram . tatparyàyaþ . cåcukam 2 cucåkam 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. kucànanam 4 . puüliïgo'pi . iti ratnakoùaþ .. stanavçntam 5 . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (de÷avi÷eùe tadde÷avàsiùu ca puü . yathà, mahàbhàrate . 12 . 207 . 42 .
     %<dakùiõàpathajanmànaþ sarve naravaràndhrakàþ .
     guhàþ pulindàþ ÷avarà÷cucukà madrakaiþ saha ..>%)

#<cucåþ>#, puü, suniùaõõa÷àkam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<cucåkaü>#, klã, (cucuka + pçùodaràditvàt dãrghaþ .) cucukam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<cucya>#, ã abhiùave . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüakaü-saka¤ca-señ .) tàlavyavargàdyopadhaþ . pa¤camasvarã . ã, cuktaþ . yadvayànto'yamityeke . abhiùavaþ snànaü manthanaü pãóanaü sandhàna¤ca . iti durgàdàsaþ ..

#<cu¤cuþ>#, puü, chucchundariþ . iti hàràvalã . 83 .. (saïkarajàtivi÷eùaþ . yathà, manuþ . 10 . 48 .
     %<medàndhracu¤cumadgånàmàraõyapa÷uhiüsanam ..>% %<cu¤curmadgu÷cavaidehakavandistriyorbràhmaõena jàtau vaudhàyanenoktau boddhavyau .>% iti taññãkàyàü kullåkabhaññaþ .. vyàkaraõoktapratyayavi÷eùaþ . sa tu prasiddhàrthe bhavati . yathà, vidyayà vitto vidyàcu¤cuþ . iti siddhàntakaumudã .. strã, udbhijjavi÷eùaþ . cevunà iti loke . nàóãcavat . asyà paryàyà guõà÷ca yathà --
     %<ci¤cà ca¤cu÷ca¤cukã ca dãrghapattrà satiktakà .
     cu¤cuþ ÷ãtà sarà rucyà svàdvã doùatrayàpahà .
     dhàtupuùñikarã balyà medhyapicchilakà smçtà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..
     %<suvarcalàyà cu¤corvà loõikàyà rasairapi ..>% iti vàbhañe cikitsàsthàne navame'dhyàye ..)

#<cu¤curã>#, strã, (cu¤curiva ràtãti . rà + kaþ . striyàü ïãp .) tintióãdyåtam . iti trikàõóa÷eùaþ .. kàüivãcira khelà iti bhàùà ..

#<cu¤culã>#, strã, (cu¤curã . rasya latvam .) tintióãkàsthibhirdyåtakrãóà . iti hàràvalã . 62 ..

#<cuña>#, tucchane . iti kavikalpadrumaþ . (bhvàü-paraüakaü-señ .) pa¤camasvarã . tucchanamalpãbhàvaþ . coñati nadã grãùme . iti durgàdàsaþ ..

#<cuña>#, i tucchane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüakaü-señ .) pa¤camasvarã . tucchanamalpãbhàvaþ . i, cuõñyate nadyà grãùme . iti durgàdàsraþ ..

#<cuña>#, i ka chede . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüparaü-sakaü-señ .) pa¤camasvarã . i ka, cuõñayati dhànyaü lokaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<cuña>#, ka ÷i chede . iti kavikalpadrumaþ . (curàütudàüca-paraü-sakaü-señ .) ka, coñayati . ÷i, cuñati acuñãt . iti durgàdàsaþ ..

#<cuñña>#, ka tucchane . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüparaü-akaü-señ .) ñadbayàntaþ . pa¤camasvarã . ekañakàra iti ràmaþ . tucchanamalpãbhàvaþ . ka, cuññayati nadã grãùme . iti durgàdàsaþ ..

#<cuóa>#, i taucchye . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüparaü-akaü-señ .) i, cuõóyate . taucchyamalpãbhàvaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<cuóa>#, i ka chidi . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüparaü-sakaü-señ .) i ka, cuõóayati . iti durgàdàsaþ ..

#<cuóa>#, i ka roùe . (curàü-paraü-akaü-señ .) i ka, cuõóayati . iti durgàdàsaþ ..

#<cuóa>#, i ïa roùe . (bhvàü-àtmaü-akaü-señ .) i, cuõóyate . ïa, cuõóate . iti durgàdàsaþ ..

#<cuóóa>#, kçtau . hàve . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüparaü-sakaü-akaüca-señ .) ñavargatçtãyopadhaþ . kvipi saüyogàntalope cuó . kàtantràdau hàvakaraõa ityeko'rtho dç÷yate . amã hàvàþ kriyàþ ÷çïgàrabhàvajàþ . ityamaraþ . bhàva evàlpasaülakùyavikàro hàva iùyate . iti sàhityadarpaõam . cuóóati kàntàthavà kàntaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<cuõa>#, ÷i chidi . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàüparaü-sakaü-señ .) ÷i, cuõati acuõãt cucoõa . iti durgàdàsaþ ..

#<cuõñà>#, strã, (cuõñyate'sàviti . cuõñachede + gha¤ . mçttikàkhananena jàyamànatvàttathàtvam .) kåpaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<cuõñã>#, strã, kåpaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. upakåpam . kåpa samãpe svalpajalàdhàraþ . iti hemacandraþ ..

#<cuta>#, ir kùare . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-señ . akaü-iti kecit .) ir, acutat acotãt . kùara iha àsecanam . cotatighçtaü vahnau yajvà àsi¤catãtyarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<cutaþ>#, puü, (cotati kùarati mala÷oõitàdiryasmàt . cuta + gha¤arthe kaþ .) gudadbàram . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<cutiþ>#, strã, (cotati kùarati mala÷oõitàdiryasyàþ . cuta + %<sarvadhàtubhya in .>% uõàü 4 . 117 . iti in .) gudadvàram . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<cuda>#, ka nudi . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-paraüsakaü-señ .) nudi preraõe . ka, codayati bàõaü càpaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<cudóa>#, kçtau . hàve . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüparaü-sakaü-akaü ca-señ .) tavargatçtãyopadhaþ . kvipi saüyogàntalope cud . kàtantràdau hàvakaraõa ityeko'rtho dç÷yate . amã hàvàþ kriyàþ ÷çïgàrabhàvajàþ . ityamaraþ . bhàva evàlpasaülakùyavikàro hàva iùyate . iti sàhityadarpaõam . cuóóati kàntàthavà kàntaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<cundã>#, strã, (codayati prerayati ghañayatãtyarthaþ nàyakàdãniti . cuda + kaþ . nipàtanàt numàgamaþ . tataþ striyàü ïãp .) kuññanã . iti hemacandraþ . 3 . 197 ..

#<cupa>#, ÷anairgatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-señ .) copatikha¤jaþ . copati duùñaü ràjà . iti ramànàthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<cuba>#, i ki cumbane . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüpakùe bhvàü-paraü-sakaü-señ .) cumbanaü mukhasaüyogaþ . i, cumbyate . ki, cumbayati cumbati kàntàdharaü kàmã . priyàmukhaü kimpuruùa÷cucumbe .. iti vyatãhàre àtmanepadam . iti durgàdàsaþ ..

#<cubraü>#, klã, (cumbyate'nenàtra và . cubi cumbane + %<çjrendràgreti .>% uõàü . 2 . 28 . iti rapratyayo nakàralopa÷ca .) vadanam . ityuõàdikoùaþ ..

@<[Page 2,456c]>@
#<cumbakaþ>#, puü, (cumbati àkarùati lauhamiti . cumba + õvul .) kàntalohabhedaþ . tatparyàyaþ . kàntapàùàõaþ 2 ayaskàntaþ 3 lohakarùakaþ 4 . asya guõàþ . lekhanatvam . ÷ãtatvam . medoviùagaràpahatva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. (vi÷eùo'sya kàntaloha÷abde j¤eyaþ ..) dhañasyordhàbalambanam . iti medinã . ke, 89 ..

#<cumbakaþ>#, tri, (cumbatãti . cumba + õvul . cumbanaparaþ . dhårtaþ . bahugranthaikade÷aj¤aþ . iti medinã . ke, 89 ..

#<cumbanaü>#, klã, (cuba i ki cumbane + bhàve lyuñ .) mukhasaüyogaþ . cumà iti bhàùà .. tasya sthànàni yathà, kàma÷àstre .
     %<mukhe stane lalàñe ca kaõñhe ca netrayorapi .
     gaõóe ca karõayo÷caiva kakùorubhagamårdhasu .
     cumbanasthànamityuktaü vij¤eyaü kàmukairiha ..>%

#<cura>#, ki steye . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-pakùebhvàü-paraü-sakaü-señ .) ki, corayati corati dhanaü cauraþ . iti durgàdàsaþ ..

#<curà>#, strã, (cura + bàhulakàt kaþ . striyàü ñàp .) cauryam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<curã>#, strã, (cura + kaþ . striyàü ïãp .) upakåpam . kåpasamãpasthàlpajalàdhàraþ . iti hemacandraþ . 4 . 159 ..

#<culukaü>#, klã, (colayatãti . cula + bàhulakàt uka¤ .) màùamajjanajalam . yathà . màùamajjanajalamàcàmaü tacculukamiti mahopaniùat ..

#<culukaþ>#, puü, (colayati unnato bhavatãti . cula unnatau + bàhulakàt uka¤ .) ghanapaïkaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. prasçtiþ . bhàõóaprabhedaþ . iti hemacandraþ ..

#<culukã>#, [n] puü, (culuka årdhonnatirvidyate'sya . culuka + iniþ .) ÷i÷umàràkçtimatsyaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, vàbhañe såtrasthàne . 6 . 58 .
     %<culukã nakramakara÷i÷umàratimiïgilàþ .
     ràjãcilicimàdyà÷ca màüsamityàhuraùñadhà ..>%)

#<culumpa>#, lope . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-señ .) antaþsthatçtãyamadhyaþ . pa¤camasvaradvayã . oùñhyavarga÷eùopadhaþ . culumpati . yagàdau culumpyate ityàdi . na tu nakàrajàvanusvàrapa¤camàviti svarasànnaprakçtitve yagàdau tallopa iti vàcyam . tarhi nopaghasyaiva pañhitumucitatvàt . evaü sati aïkàdãnàü na prakçtitve'pi ïamadhyapàñhaþ kathamiti cenna . te tu kasyacinmate ïamadhyà eveti j¤àpanàya ïamadhyàþ pañhitàþ . na ca tarhi idit pàñhe'pãùñasiddhiriti vàcyam . kvipi saüyogàntalope iditpàñhe culun culumpa lope culum iti bhedàt . evaü sarvatra . iti durgàdàsaþ ..

#<culumpaþ>#, puü, (culumpyate iti culumpanamiti và . culumpa + bhàve gha¤ .) bàlalàlanam . iti jañàdharaþ ..

@<[Page 2,457a]>@
#<culumpà>#, strã, (culumpati ca¤calà bhavatãti . culumpa + ac . striyàü ñàp .) chàgã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<culumpã>#, [n] puü, (culumpo laulyaü ca¤calatà ityarthaþ . so'syàstãti . iniþ .) ÷i÷umàràkçtimatsyaþ . utpalamatsyaþ . iti ka÷cit . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<culla>#, hàvakçtau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüparaü-akaü-señ .) pa¤camasvarã ladbayàntaþ . eko'rthaþ . cullanti càrunayanà÷ca saha priyeõeti halàyudhaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<cullaþ>#, puü, klinnacakùuþ . (klinne cakùuùã asya . %<cul ca .>% 5 . 2 . 33 . ityasya vàrtikoktyàü klinnasya culàde÷o lapratyaya÷ca .) tadyuktetri . iti hemacandraþ . 3 . 125 ..

#<cullakã>#, strã, (cullati hàvabhàvena krãóatãti . culla + õvul . gauràditvàt ïãù .) ÷i÷umàraþ . kuõóãbhedaþ . kulavi÷eùaþ . iti medinã ÷abdaratnàvalã ca ..

#<culliþ>#, strã, (cullyate prajvàlyate agniratra . culla + %<sarvadhàtubhya in .>% uõàü . 4 . 117 . iti in . yadvà, cudyate preryate agniryatra . cud + bàhulakàt lik .) pàkàrthamagnisthànam . culà iti àkhà iti ca bhàùà .. tatparyàyaþ . a÷mantam 2 uddhànam 3 adhi÷rayaõã 4 antikà 5 . ityamaraþ . 2 . 9 . 29 .. asmantam 6 uùmànam 7 uddhàram 8 cullã 9 àndikà 10 . iti taññãkà .. uddhàniþ 11 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<cullã>#, strã, (culli + %<kçdikàràdaktinaþ .>% 4 . 1 . 45 . ityasya vàrtikoktyà và ïãù .) cità . uddhànam . iti medinã . le, 17 .. (yathà, manuþ . 3 . 68 .
     %<pa¤casånà gçhasthasya cullã peùaõyupaskaraþ .
     kaõóanã codakumbha÷ca vadhyate yàstu vàhayan ..>%)

#<custaü>#, klã puü, vustam . tattu màüsapiõóakavi÷eùaþ .. sthàlãbhçùñamàüsam . panasàdiphalasyàsàrabhàgaþ . iti liïgàdisaügrahañãkàyàü bharataþ .. bhotà iti khyàtaþ ..

#<cåcukaü>#, klã puü, (cåùyate pãyate iti . cåùa pàne + bàhulakàt ukaþ ùasya catva¤ca .) cucukam . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, ràmàyaõe . 6 . 23 . 13 .
     %<stanau ca viralau pãnau samau me magnacåcukau ..>%)

#<cåóakaþ>#, puü, (cuõóati alpãbhavatãti . cuóa + õvul tato nipàtanàt dãrghatve sàdhuþ .) kåpaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<cåóà>#, strã, (colayati mastakàdyupari unnatà bhavatãti . cula k unnatau + bhidàditvàdaïtato dãrghastatolasya óatve sàdhuþ .) mayåra÷ikhà . ÷iromadhyastha÷ikhàmàtram . tatparyàyaþ . ÷ikhà 2 . ityamaraþ . 2 . 5 . 32 .. ke÷apà÷ã 3 . jåñikà 4 juñikà 5 . yathà, ÷abdaratnàvalyàm .
     %<÷ikhà cåóà ke÷apà÷ã jåñikà juñiketyapi .
     ÷iromadhyabaddhacåóe bhavedetattu pa¤cakam ..>% vaóabhã . bàhubhåùaõam . iti medinã . óe, 13 .. agram . iti hemacandraþ .. (yathà, hitopade÷e .
     %<astàcalacåóàlambini bhagavati candramasi ..>%) kåpaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. da÷asaüskàràntargatasaüskàravi÷eùaþ . yathà . cåóà kàryà yathàkulamiti malamàsatattvam .. (yathàca --
     %<ayugmàbde tathà màsi cåóà bhauma÷anãtare .
     arkendukàla÷uddhau ca janmamàsendubhàdçte ..
     riktàdar÷àùñamãùaùñhãpratipadvarjite site ..>% iti saüskàratattvadhçtajyotiùavacanam .. asya vi÷eùavivaraõaü cåóàkaraõa÷abde draùñavyam ..)

#<cåóàkaraõaü>#, klã, (cåóàyàþ karaõaü karma .) da÷asaüskàràntargatasaüskàravi÷eùaþ . tasya kramo yathà . kulàcàrava÷àt prathame tçtãye và varùe cåóàkaraõaü kartavyam . tatra prathamaü pràtaþkçtasnànaþ kçtavçddhi÷ràddhaþ pità satyanàmànamagniü saüsthàpya viråpàkùajapàntàü ku÷aõóikàü samàpyàgnedaükùiõata ekaviü÷atidarbhapi¤jalãþ saptasaptabhirekãkçtya ku÷àntareõa veùñayitvà uùõodakasahitaü kàüsyapàtraü tàmranirmitakùuraü tadabhàve darpaõaü và lauhakùurapàõi¤ca nàpitaü sthàpayet agneruttarato vçùagomayaü tilataõóulamàùasiddha¤ca kç÷araü agneþ pårbato mi÷ritabrãhiyavatilamàùapåritapàtratrayaü sthàpayet . màtà ÷ucinà vastreõa kumàramàcchàdya kroóe nidhàya agneþ pa÷cimato bharturvàmapàr÷ve uttaràgreùu ku÷eùu pràïmukhã upavi÷ati . tataþ pità prakçtakarmàrambhe pràde÷apramàõàü ghçtàktàü samidhaü tåùõãmagnau hutvà vyastasamastamahàvyàhçtihomaü kuryàt . prajàpatirçùirgàyattrã chando'gnirdevatà mahàvyàhçtihome viniyogaþ . oü bhåþ svàhà . prajàpatirçùiruùõik chando vàyurdevatà mahàvyàhçtihome viniyogaþ . oü bhuvaþ svàhà . prajàpatirçùiranuùñup chandaþ såryo devatà mahàvyàhçtihome viniyogaþ . oü svaþ svàhà . prajàpatirçùirbçhatã chandaþ prajàpatirdevatà vyastasamastamahàvyàhçtihome viniyogaþ . oü bhårbhuvaþ svaþ svàhà . tataþ pità utthàya pràïmukhaþ kumàrasya màtuþ pa÷càdavasthitaþ kùurapàõiü nàpitaü pa÷yan tameva savitçråpaü dhyàyan japati . prajàpatirçùiþ savità devatà cåóàkaraõe viniyogaþ . om àyamagàt savità kùureõa . tata uùõodakasahitaü kàüsyapàtraü pa÷yan vàyuü manasà dhyàyan japati . prajàpatirçùirvàyurdevatà cåóàkaraõe viniyogaþ . oü uùmeõa vàya udakenaidhi . tataþ kàüsyapàtrasthitoùõodakena dakùiõahastagçhãtena dakùiõakapuùõikàmanena mantreõa kledayati . kapuùõikà÷abdena dakùiõottarataþ ÷ikhàsthànàdadhaþ ÷irasaþ karõàbhimukhoccade÷a ucyate . tataþ prajàpatirçùiràpo devatà cåóàkaraõe viniyogaþ . om àpa udantu jãvase . tatastàmrakùuraü tadabhàve darpaõaü và pa÷yan japati . prajàpatirçùirviùõurdevatà cåóàkaraõe viniyogaþ . oü viùõordaüùñro'si . tataþ ku÷abaddhasaptadarbhapi¤jalãrgçhãtvà klinnadakùiõakapuùõikàde÷e anena mantreõa årdhvamålà nidadhyàt . prajàpatirçùiroùadhirdevatà cåóàkaraõe viniyogaþ . om oùadhe tràyasvainam . tato vàmahastagçhãtaku÷api¤jalãsahitakapuùõikàde÷e svadakùiõahastagçhãtatàmrakùuraü darpaõaü và anena mantreõa nidadhyàt . prajàpatirçùiþ svadhitirdevatà cåóàkaraõe viniyogaþ . oü svadhite mainaü hiüsãþ . tataþ ke÷acchedo yathà na bhavati tathà tàmrakùuraü darpaõaü và tatraiva kapuùõikàde÷e anena mantreõa prerayet . prajàpatirçùiþ påùà devatà cåóàkaraõe viniyàgaþ . oü yena påùà bçhaspatervàyorindrasya càvapattena te vapàmi brahmaõà jãvàtave jãvanàya dãrghàyuùñvàya balàya varcase . tåùõãü vàradbayam . tato lauhakùureõa dakùiõakapuùõikade÷asya ke÷aü chittvà darbhapi¤jalãsahitake÷asya bàlamitravidhçtapàtrasthavçsagomayopari nidhànaü kuryàt . tataþ kapucchalade÷asya kàüsyapàtrasthitoùõàdakena dakùiõahastagçhãtena pårbavadeva àpa undantu jãvase ityanena mantreõa kledanaü oü viùõordaüùñro'si ityanena tàmrakùurasya darpaõasya và preraõaü om oùadhe tràyasyainaü ityanena kapucchalade÷e årdhvamåladarbhapi¤jalãnidhànaü oü svadhite mainaü hiüsãrityanena tàmrakùurasya darpaõasya và kapucchalade÷e nidhànaü oü yena påùà bçhaspaterityanena pårbàbhimukhaü tàbhrakùurapreraõaü lauhakùureõa kapucchalade÷asya ke÷aü chittvà darbhapi¤jalãsahitake÷asya bàlamitravidhçtapàtrasthavçùagomayopari nidhànaü kuryàt . kapucchala÷abdena pa÷cimataþ ÷ikhàsthànàdadhaþ÷iraso nàpitakroóàbhimukhoccade÷o'bhidhãyate . tathaiva vàmakapuùõikàplàvanàdicchedanapårbakaü vçùagomayoparide÷e nidhànàntaü pårbavat sarvaü kuryàt . tataþ kumàrasya ÷iraþ pàõibhyàmupagçhya japati . prajàpatirçùiruùõik chando jamadagnika÷yapàgastyàdayo devatà÷cåóàkaraõe viniyogaþ . oü tryàyuùaü jamadagneþ ka÷yapasya tryàyuùaü agastyasya tryàyuùaü yaddevànàü tryàyuùaü tatte'stu tryàyuùam . tato'gneruttarade÷aü nãtvà puùpàdyalaïkçto nàpitaþ kumàraü muõóayati . sarvameva ke÷aü vçùagomayopari nidhàyàraõye vaü÷aviñape sthàpayet tataþ pårbavat vyastasamastamahàvyàhçtihomaü kçtvà tåùõãü pràde÷apramàõaghçtàktasamitprakùepàntaprakçtaü karma samàpya udãcyaü ÷àñyàyanahomàdivàmadevyagànàntaü karma nirvçtya karmakàrayitçbràhmaõàya dakùiõàü dadyàt . kç÷aradhànyayavatilamàùa÷aràvàn nàpitàya dadyàt . iti cåóàkaraõaü samàptam .. iti bhavadevabhaññaþ ..

#<cåóàmaõiþ>#, puü, (cåóà ÷irobhåùaõaü mukuñakirãñàdikam . tatra sthito maõiþ . ÷àkapàrthivàdivat samàsaþ .) ÷iroratnam . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 119 . 38 .
     %<tata÷cåóàmaõiü niùkamaïgade kuõóalàni ca ..>% cåóàyàmagrabhàge maõiriva yasya .) kàkaci¤càphalam . iti medinã . õe, 94 .. yogavi÷eùaþ . (sa tu grahaõakàle eva bhavati .) yathà gàruóe .
     %<såryagrahaþ såryavàre some somagrahastathà .
     cåóàmaõirayaü yogastatrànantaü phalaü smçtam .
     anyasmàdgrahaõàt koñiguõamatra phalaü labhet ..>% iti tithyàditattvam .. ÷ubhà÷ubhagaõanàvi÷eùaþ . tasya vivaraõaü garuóapuràõe 205 adhyàye draùñavyam .. * .. vaïgade÷ãyapaõóitànàmupàdhi÷ca ..

#<cåóàmlaü>#, klã, (cåóàyàü agrabhàge amlo yasya .) vçkùàmlam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<cåóàlaü>#, klã, (cåóà astyasya . %<pràõisthàdàto lajanyatarasyàm .>% 5 . 2 . 96 . iti lac .) mastakam . iti ÷abdaratnàvalã .. cåóàyukte tri . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 10 . 7 . 37 .
     %<cåóàlàþ karõikàrà÷ca prahçùñàþ piñharodaràþ ..>%)

#<cåóàlà>#, strã, (cåóà ÷ikhà astyasyàþ . %<pràõisthàdàto lajanyatarasyàm .>% 5 . 2 . 96 . iti lac . tato'jàditvàt ñàp .) uccañàtçõam . ityamaraþ . 2 . 4 . 160 .. ÷vetagu¤jà . nàgaramustà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<cåóàvàn>#, [t] (cåóà astyasya . cåóà + matup . masya vatvam .) cåóàvi÷iùñaþ . iti cåóàlà÷abdàrthe medinã . le, 90 ..

#<cåõa>#, ka saïkoce . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüparaü-akaü-señ .) tàlavyavargàdyàdiþ . ùaùñhasvarã . ka, cåõayati cakùuþ saïkucitaü syàdityarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<cåtaþ>#, puü, (cåùyate pãyate iti . cåùa + karmaõi ktaþ . pçùodaràditvàt ùalopaþ . rasàlatvàdevàsya tathàtvam .) àmravçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 33 .. (yathà, ràmàyaõe . 3 . 79 . 17 .
     %<paricumbati saüvi÷ya bhramara÷cåtama¤jarãm .
     navasaïgamasaühçùñaþ kàmã praõayinãmiva ..>% cotati kùarati ÷oõitàdikamasmàditi . cutakùaraõe + bàhulakàt gha¤arthe kaþ dãrgha÷ca .) gudadvàram . iti ÷abdaratnàvalã .. cyåta ityapi pàñhaþ ..

#<cåtakaþ>#, puü, (cåta eva . cåta + svàrthe kan .) àmraþ . kåpakaþ . iti medinã . ke, 90 ..

#<cåra>#, ã ïa ya dàhe . iti kavikalpadrumaþ .. (divàüàtmaü sakaü-señ . (dãrghã . ïa ya, cåryate vahnirindhanam . ã, cårõaþ . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 2,458b]>@
#<cårõa>#, ka peùe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-paraüsakaü-señ .) ùaùñhasvarã . peùa÷cårõãkaraõam . ka, cårõayati ÷ilà . iti durgàdàsaþ ..

#<cårõaü>#, klã, (cårõyate piùyate yat . cårõa + karmaõi gha¤ .) sampeùaõena jàtarajaþ . tasya lakùaõaü yathà --
     %<atyanta÷uùkaü yaddravyaü supiùñaü vastragàlitam .
     tat syàccårõaü rajaþ kùodastanmàtrà karùasammità ..
     cårõe guóaþ samo deyaþ ÷arkarà dviguõà matà .
     cårõeùu bharjitaü hiïgu deyaü notkledakçdbhavet ..
     liheccårõaü dravaiþ sarvairghçtàdyairdviguõonmitaiþ .
     pibeccaturguõaireva cårõamàloóitaü dravaiþ ..
     cårõàvalehaguñikà kalkànàmanupànakam .
     pittavàtakaphàtaïke triùvekapalamàharet ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. cårõauùadhasya pårõavãryaü pakùatrayaparyantaü tiùñhati . iti vaidyakaparibhàùà ..
     (%<karùa÷cårõasya kalkasya guóikànà¤ca sarva÷aþ .
     drava÷uktyà sa leóhavyaþ pàtavya÷ca caturdravaþ ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe jvaràdhikàre ..) àvãra iti khyàtam . (yathà, meghadåte . 70 .
     %<arcistuïgànabhimukhagatàn pràpya ratnapradãpàn hnãmåóhànàü bhavati viphalà preraõà cårõamuùñiþ ..>%) pañarasàkùoda ityanye . iti bharataþ .. gandhaguü óà iti khyàtam . iti sàrasundarã .. tatparyàyaþ . vàsayogaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 134 .. vàsayuktiþ 3 . iti medinã . ne, 12 .. gandhayuktiþ 4 . iti bhåriprayogaþ .. pañayuktiþ 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. (kuïkumàdirajaþ . yathà, raghuþ . 4 . 54 .
     %<alakeùu camåreõu÷cårõapratinidhãkçtaþ ..>%)

#<cårõaþ>#, puü, (cårõyate sampiùyate iti . cårõa + karmaõi gha¤ .) sampeùaõena jàtarajaþ . cåra iti guüóà iti phàki iti ca bhàùà .. tatparyàyaþ . kùodaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 99 .. cårõam 3 rajaþ 4 . iti bhàvaprakà÷aþ .. (yathà, mahàbhàrate . 6 . 118 . 3 .
     %<kanyà÷candanacårõai÷ca làjairmàlyai÷ca sarva÷aþ .
     avàkira¤chàntanavaü tatra gatvà sahasra÷aþ ..>%) dhåliþ . kùàravi÷eùaþ . iti medinã . ne, 12 .. cåõa iti bhàùà .. (yathà --
     %<parõàni ÷ãrõavarõàni sãdantyàkarõalocane ! .
     cårõamànãyatàü tårõaü pårõacandranibhànane ! ..>%) ÷eùasya guõaþ . vàta÷leùmamedonà÷itvam .. ÷aïkhacårõasya guõàþ . kañutvam . kùàratvam . uùõatvam . kçminà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<cårõakaü>#, klã, (cårõa iva kàyatãti . cårõa + kai + kaþ .) gadyavi÷eùaþ . yathà -- %<apàdaþ padasantàno gadyaü tattu tridhà matam . cårõakotkalikàpràyavçttagandhiprabhedataþ .. akañhoràkùaraü svalpasamàsaü cårõakaü viduþ . tattu vaidarbharãtisthaü gadyaü hçdyataraü bhavet .. bhavatyutkalikàpràyaü samàsàóhyaü dçóhàkùaram . vçttaikade÷asambandhàdvçttagandhi punaþ smçtam .. cårõakaü yathà . sa hi trayàõàmeva jagatàü gatiþ paramapuruùaþ puruùottamo dçptadànavabhareõa bhaïguràïgãmavanimavalokya karuõàrdrahçdayastasyàbhàramavatàrayituü ràmakçùõasvaråpeõàü÷ato yaduvaü÷e avatatàra .>% iti chandoma¤jarã .. (kvacit vçttakaü ityapi dç÷yate ..)

#<cårõakaþ>#, puü, (cårõaiþ kàyate prakà÷ate iti . kai + kaþ .) saktuþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (ùaùñikaþ . yathà, su÷rute såtrasthàne 46 adhyàye . %<ùaùñikakàïgukamukundakapãtakapramodakakàkalakàsanapuùpakamahàùaùñhikacårõakakuravakakedàrakaprabhçtayaþ ùaùñikàþ ..>%) svàrthe ke cårõa÷abdàrtho'pyatra ..

#<cårõakàraþ>#, puü, (cårõaü kùàravi÷eùaü karotãti . cårõa + kç + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 ityaõ .) varõa÷aïkarajàtivi÷eùaþ . cåõarã iti bhàùà .. sa nañakanyàyàü puõórakàjjàtaþ . iti parà÷arapaddhatiþ ..

#<cårõakuntalaþ>#, puü, (cårõaü vàsayogastadyuktaþ kuntalaþ . ÷àkapàrthivàdivat samàsaþ .) alakaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 96 ..

#<cårõakhaõóaü>#, klã, (cårõàya yat khaõóam .) karkaram . iti hàràvalã . 208 .. kàükara iti ghuñiü iti ca bhàùà ..

#<cårõapàradaþ>#, puü, (cårõaþ pàradasya . ekade÷isamàsaþ . pàradajanyatayà evàsya tathàtvam .) hiïgulam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<cårõa÷àkàïkaþ>#, puü, (cårõa iva ÷ubhraþ ÷àkastamaïkate sàdç÷yena gacchatãti . aïka gatau + ac .) gaurasuvarõa÷àkam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<cårõiþ>#, strã, (cårõayati khaõóayati a÷eùapaõóitànàü tarkamiti . cårõa + %<sarvadhàtubhya in .>% uõàü . 4 . 117 . iti in . yaddhà, %<ghçõipç÷nipàrùõãti .>% uõàü . 4 . 52 . iti iþ .) pàta¤jalavyàkaraõam . mahàbhàùyam . kapardakaþ . iti liïgàdisaügrahañãkàyàü bharataþ .. ÷atasaükhyakakapardakàþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<cårõikà>#, strã, (cårõaþ kùodo'syàstãti . cårõa + %<ata iniñhanau .>% 5 . 2 . 115 . iti ñhan .) saktuþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<cårõikçt>#, puü, (cårõiü mahàbhàùyaü karotãti . kç + kvip .) bhàùyakàraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<cårõã>#, strã, (cårõiþ + %<kçdikàràdaktinaþ .>% 4 . 1 . 45 . ityasya vàrtikoktyà và ïãù .) kapardakaþ . iti medinã . õe, 12 . nadãvi÷eùaþ . sà ràõàghàññàkhyagràmasamãpe tiùñhati ..

#<cålaþ>#, puü, (colayati punaþ punaþ chede'pi uttiùñhatãti . cula unnatau + %<igupadhaj¤eti .>% 3 . 1 . 135 . iti kaþ . nipàtanàt dãrghaþ . yadbà, cåryate iti . cår + kaþ . rasya latvam .) ke÷aþ . yathà, . %<muktake÷à÷ca cålinaþ .>% iti liïgapuràõam ..

#<cålakaþ>#, puü, (cåla eva . cåla + svàrthe kan .) ke÷aþ . yathà, matsyasåkte 38 pañale .
     %<gçhãtacålako vipro mlecchena rajakàdinà .
     pràjàpatyadbayaü kuryàt ÷ådraþ kuryàttu bhàgataþ ..
     sa÷ikhaü nirvapet ke÷aü dhçte càntyàvasàyinà .
     antyajaistu ÷ikhàvarjaü ÷ådrairagràïgulidvayam ..>%

#<cålà>#, strã, (cåóà + óasya latvam .) candra÷àlà . gçhoparigçham . iti ÷abdaratnàvalã .. cåóàca ..

#<cålikaü>#, klã, (colayati godhåmacårõaü piùñakàkàreõa unnayati utpàdayatãtyarthaþ . cula + õic + õvul . pçùodaràt dãrghatve ata itve ca sàdhuþ .) ghçtabhçùñagodhåmacårõam . iti ÷abdacandrikà .. låcã iti bhàùà ..

#<cålikà>#, strã, (colayati sannihitacarmamàüsarà÷iü unnayatãti . cula + õvul + kàpi ata itva¤ca . pçùodaràt dãrghatve sàdhuþ .) hastikarõamålam . ityamaraþ . 2 . 8 . 38 .. nàñakàïgavi÷eùaþ . iti medibã . ke, 90 ..

#<cåùa>#, pàne . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-sakaüseñ .) dãrghã cåùatyàmraü lokaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<cåùà>#, strã, (cåùyate pãyate pçùñhamàüsenàdç÷yatàü nãyate iti . cåùa + gha¤arthe kaþ .) kakùyà . ityamaraþ . 2 . 8 . 42 .. kàchadaóã iti bhàùà ..

#<cçt>#, ki sandãpane . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüpakùe bhvàü-paraü-sakaü-señ .) ki, cartayati . iti durgàdàsaþ ..

#<cçt>#, ÷a hiüse . granthe . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàü-paraü-sakaü-señ .) ÷a, cçtati cartità . grantho granthanam . iti durgàdàsaþ ..

#<ceñaþ>#, puü, (ceñatãti . ciñ parapraiùe + ac .) dàsaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 6 . 127 .
     %<etattasya mukhàcchrutvà ràjaceñasya durmanàþ ..>% satu÷çïgàrasahàyaþ . yathà, sàhityadarpaõe . 3 . 46 .
     %<÷çïgàrasya sahàyà viñaceñavidåùakàdyàþ syuþ ..>%)

#<ceñakaþ>#, puü, (ceñati dàsatvaü karotãti . ciña + õvul .) dàsaþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 17 .. (yathà, kathàsaritsàgare . 6 . 124 .
     %<àvàbhyàü ràjahaüsàkhya àhåto ràjaceñakaþ ..>%) upapatinàyakabhedaþ . tasya lakùaõaü sandhànacaturaþ . iti rasama¤jarã ..

#<ceñikà>#, strã, (ceñã + svàrthe kan ñàpi ata itvaü pårbahnasvaþ . yadvà ciñ õvul ñàpi ata itvam .) dàsã . iti dbiråpakoùaþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 4 . 51 .
     %<aïgãkurvan sa tanmåóha÷ceñikàbhiþ prave÷itaþ ..>%)

#<ceñã>#, strã, (ceña + ïãp .) dàsã . iti hemacandraþ .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 91 . 64 .
     %<preùyà÷ceñya÷ca badhva÷ca balasthà÷càpi sarva÷aþ ..>%)

@<[Page 2,459b]>@
#<ceóaþ>#, puü, (ceñati parapreùyatvaü karotãti . ciña + ac . ñasya óatva¤ca .) dàsaþ . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ ..

#<ceóakaþ>#, puü, (ceñati iti . ciña + õvul . ñasya óatvam .) dàsaþ . ityamarañãkà ..

#<ceóikà>#, strã, (ceóaka + ñàp . kàpi ata itvam .) dàsã . iti dviråpakoùaþ ..

#<ceóã>#, strã, (ceóa + ïãp .) dàsã . ityamarañãkà ..

#<cet>#, vya, (cit + vic .) yadi . ityamaraþ . 3 . 4 . 12 .. (yathà, pa¤cada÷yàm . 6 . 42 .
     %<atyatvavàrakaü satvamiti cedanyavàraõam .
     kåñasthasyàtmatàü vakturiùñameva hi tadbhavet ..>% pakùàntaram . asandehe'pi sandehavacanam . yathà,
     %<satya¤cedguruvàkyameva pitaro devà÷ca cedyoginã prãtà cet paradevatà ca yadi cedvedàþ pramàõaü hi cet .
     ÷àktãyaü yadi dar÷anaü bhavati cedàj¤àpya moghàsmi cet svàtantryà api kaulikà÷ca yadi cet syànme jayaþ sarvadà ..>% iti ÷abdàrthacintàmaõidhçta÷lokaþ ..)

#<cetaþ>#, [s] klã, (cetatyanena iti . cit + karaõe'sun .) cittam . ityamaraþ . 1 . 4 . 31 .. (yathà, pa¤cada÷yàm . 1 . 54 .
     %<tàbhyàü nirvicikitse'rthe cetasaþ sthàpitasya yat .
     ekatànatvametaddhi nididhyàsanamucyate ..>%)

#<cetakã>#, strã, (cetayate unmãlayati j¤ànendriyabalàdãni . cita + õvul . gauràditvàt ïãù .) harãtakã . ityamaraþ . 2 . 4 . 59 .. himàcalabhavà tri÷irà harãtakã . sà ca sarvaroganà÷inã gandhayuktadravyakaraõe pra÷astà . iti vaidyakam ..
     (%<cetakã dvividhà proktà àkàràdbarõatastathà .
     ùaóaïgulà hità proktà ÷uklà caikàïgulà smçtà ..
     ÷reùñhà kçùõà samàkhyàtà recanàrthe jigãùuõà .
     cetakã vçkùa÷àkhàyàü yàvattiùñhati tàü punaþ ..
     bhindanti pa÷upakùyàdyà naràõàü ko'tra vismayaþ .
     cetakãü yàvadbidhçttya haste tiùñhati mànavaþ ..
     tàvadbhinatti rogàüstu prabhàvànnàtra saü÷ayaþ ..>% iti kalpasthàne prathame'dhyàye hàrãtenoktam .. etasyà utttiguõajàtyàdikaü yathà, bhàvaprakà÷e pårbakhaõóe prathame bhàge .
     %<papàta bindurmedinyàü ÷akrasya pibato'mçtam .
     tato divyà samutpannà saptajàtirharãtakã ..
     harãtakyabhayà pathyà kàyasthà påtanà'mçtà .
     haimavatyavyathà càpi cetakã ÷reyasã ÷ivà ..
     vayasthà vijayà càpi jãvantã rohiõãti ca .
     vijayà rohiõã caiva påtanà càmçtà'bhayà ..
     jãvantã cetakã ceti pathyàyàþ saptajàtayaþ .
     alàvuvçttà vijayà vçttà sà rohiõã smçtà ..
     påtanàsthimatã såkùmà kathità màüsalàmçtà .
     pa¤carekhà'bhayà proktà jãvantã svarõavarõinã ..
     trirekhà cetakã j¤eyà saptànàmiyamàkçtiþ .
     vijayà sarvarogeùu rohiõã vraõarohiõã ..
     pralepe påtanà yojyà ÷odhanàrthe'mçtà hità .
     akùiroge'bhayà ÷astà jãvantã sarvarogahçt ..
     cårõàrthe cetakã ÷astà yathàyogaü prayojayet .
     cetakã dvividhà proktà ÷vetà kçùõà ca varõataþ ..
     ùaóaïgulàyatà ÷uklà kçùõàtvekàïgulà smçtà .
     kàcidàsvàdamàtreõa kàcidgandhena bhedayet ..
     kàcit spar÷ena dçùñyànyà caturdhà bhedayecchivà .
     cetakã pàdapacchàyàmupasarpanti ye naràþ ..
     bhidyante tatkùaõàdeva pa÷upakùimçgàdayaþ .
     cetakã tu dhçtà haste yàvattiùñhati dehinaþ ..
     tàvadbhidyeta rogaistu prabhàvànnàtra saü÷ayaþ .
     na dhàryaü sukumàràõàü kç÷ànàü bheùajadviùàm ..
     cetakã paramà ÷astà hità sukhavirecanã ..>%) jàtãpuùpam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<cetanaþ>#, puü, (cetati jànàti sarvaü iti . cit + kartari lyuþ .) àtmà . iti hemacandraþ .. (yathà, pa¤cada÷yàm . 6 . 45 .
     %<cetanà cetanabhidà kåñasthàtmakçtà na hi .
     kintu buddhikçtàbhàsakçtaivetyavagamyatàm ..>%) manuùyaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. pràõã . ityamaraþ . 1 . 4 . 30 ..
     (%<rathàdau niyatà ceùñà cetanenàdhitiùñhite .
     na dçùñà cetanastena pràõàdãnàü pravartakaþ ..>% iti ÷abdàrthacintàmaõidhçtavacanam ..) cetanaü caitanyaü vidyate'sya iti . %<ar÷aàdibhyo'c .>% 5 . 2 . 127 . ityac .) pràõayukte tri . iti medinã . ne, 64 .. (yathà, meghadåte . 5 . kàmàrtà hi prakçtikçpaõà÷cetanàcetaneùu ..)

#<cetanakã>#, strã, (cetanaü karoti buddhãndriyàdisphuraõaü vardhayatãtyarthaþ . kç + óaþ . tato ïãù .) harãtakã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<cetanà>#, strã, (cetayate'nayà iti . cit saüj¤àne %<nyàsa÷rantheti .>% yuc ñàp ca .) buddhiþ . ityamaraþ . 1 . 5 . 1 .. (yathà, bhàgavate . 4 . 21 . 34 .
     %<pradhànakàlà÷ayadharmasaügrahe ÷arãra eùa pratipadya cetanàm ..>% %<eùa vibhuþ paramàndo'pi ÷arãre viùavakàràü buddhiü pràpya kriyàphalatvena pratãyate .>% iti ñãkàkçccårõiþ ..) sà garbhasthabàlakasya saptabhimàsairbhavati . iti sukhabodhaþ .. (j¤ànàtmikà manovçttiþ . yathà, bhagavadgãtàyàm . 13 . 6 .
     %<icchàdveùaþ sukhaü duþkhaü saïghàta÷cetanà dhçtiþ ..>% tasyàmabhivyaktendriyavçttiþ tapta iva lauhapiõóe'gniràtmacaitanyàbhàsarasaviddhà cetanà iti ÷àïkarabhàùyam . j¤ànàtmikà manovçttiriti ÷rãdharasvàmã .. svaråpaj¤ànavya¤jikàyàü pramàõàsàdhàraõakàraõikàyàü cittavçttau j¤ànàkhyàyàü bhagavato vibhåtàviti ÷abdàrthacintàmaõiþ ..)

@<[Page 2,460a]>@
#<cetanãyà>#, strã, (cit + õic + anãyar ñàp ca . yadvà cetanàyai hità iti cchaþ .) çddhinàmauùadhiþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<cediþ>#, puü, de÷abhedaþ . tatparyàyaþ . traipuraþ 2 óàhalaþ 3 caidyaþ 4 . (ayaü de÷astu àgneyyàü di÷i ÷uktimatãnadãtãresthitaþ . yathà, bçhatsaühitàyàm . 14 . 8 .
     %<÷aulikavidarbhavatsàndhracedikà÷cordhvakaõñhà÷ca ..>%) tadde÷asthe puü bhåmni . iti hemacandraþ ..

#<cedipatiþ>#, puü, (cedide÷asya patiþ pàlakaþ ràjà .) uparicaravasuþ . yathà --
     %<indraprãtyai cedipati÷cakàrendramaha¤ca saþ .
     puttrà÷càsya mahàvãryàþ pa¤càsannamitaujasaþ ..>% iti mahàbhàratam .. (÷i÷upàlaþ . yathà, mahàbhàrate . 2 . 40 . 15 .
     %<iti tasya vacaþ ÷rutvà tata÷cedipati rnçpaþ .
     bhãùmaüråkùàkùarà vàcaþ ÷ràvayàmàsa bhàrata ! ..>%)

#<cediràjaþ>#, puü, (cedãnàü ràjà iti . %<ràjàhaþsakhibhyaùñac .>% iti ñac .) ÷i÷upàlaþ . iti puràõam .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 40 . 12 .
     %<viplutà càsya durbuddherbuddhirbuddhimatàmbara ! .
     cediràjasya kaunteya ! sarveùà¤ca mahãkùitàm ..>%) uparicaravasuþ . sa tu candravaü÷ãyakçtiràjaputtro viùõubhakta indrasakhà indràde÷àccediràjyaü gçhãtavàn indradattàkà÷agavimànenoparicaro vabhåva . ekadà çùayo devà÷ca vivadamànàstamapçcchan kimoùadhyà pa÷unà và yaj¤àþ kartavyàstenoktaü pa÷unà tata çùayastaü ÷epurbhavatà yathà÷àstramanuktrà devànàü pakùapàtaþ kçtastasmàdadho gaccha ityabhi÷aptaþ sa tatkùaõàt bhåvivare gataþ . ÷rãviùõunà tasya bhakùaõàrthaü nàndã÷ràddhàdau gçhabhittau ghçtadhàràdànaü vihitam . iti mahàbhàratam ..

#<cediràñ>#, [j] puü, (cediùu ràjate iti . ràja + kvip . yadvà cediùu ràñ .) ÷i÷upàlaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 38 . 31 .
     %<sa vai pa÷yedyathà dharmaü na tathà cediràóayam ..>% uparicaravasuþ . damaghoùa÷ca . iti puràõam ..)

#<cevã>#, strã, ràgiõãvi÷eùaþ . iti halàyudhaþ ..

#<cela>#, ç càle . gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüparaü-akaü-sakaüca-señ-çdit .) ç, acicelat . iti durgàdàsaþ ..

#<celaü>#, klã, (celyate vistàryate tantubhiriti . cela càle + karmaõi gha¤ . yadvà cilyate paridhãyate yat iti . cila + karmaõi gha¤a .) vastram . (yathà, manuþ . 11 . 166 .
     %<celacarmàmiùàõà¤ca triràtraü syàdabhojanam ..>%) adhame tri . ityamaraþ . 3 . 3 . 201 ..

#<celànaþ>#, puü, (cela + ànac .) phalalatàvi÷eùaþ . celanà iti bhàùà .. tatparyàyaþ . alpapramàõakaþ 2 . iti ratnamàlà .. asya phalasya guõàþ . gurutvam . viùñambhitvam . madhuratvam . kaphavàyukàritva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<celàlaþ>#, puü, (celamiva tvacaü àlàti . à + là + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ .) phalalatàvi÷eùaþ . tatparyàyaþ . citraphalaþ 2 sukhà÷aþ 3 ràjatemiùaþ 4 latàpanasaþ 5 nàñàmraþ 6 seduþ 7 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<celikà>#, strã, (cilyate paridhãyate'sau iti . cila + in . svàrthe kan tataùñàp .) paññavastravi÷eùaþ . celirakàpaóa iti bhàùà .. yathà --
     %<seyaü kçùõasya vanità pãta÷àñãparicchadà .
     raktacelikayà cchannà ÷àtakumbhaghanastanã ..>% iti pàdme pàtàlakhaõóam ..

#<celukaþ>#, puü, (celati buddhitattvaü gacchati iti . cela + ukaþ .) buddhabhikùu÷iùyaþ . tatparyàyaþ . ÷ràmaõeraþ 2 pravrajitaþ 3 mahàpàsakaþ 4 gomã 5 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<cella>#, ç càle . gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-sakaü-señ .) ladvayàntaþ . ç, acicellat . asya çdanubandhaþ kuñateþ kuñàdipàñhavanniùphalaþ vedeùåccàraõabhedàrtho và . ayaü kai÷cinna manyate . iti durgàdàsaþ ..

#<ceùña>#, ïa ãhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-àtmaüakaü-señ .) ãho vyàpàraþ . ïa, ceùñate pañhituü ÷iùyaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<ceùñakaþ>#, puü, (ceùñate iti . ceùña + õvul .) ratibandhavi÷eùaþ . yathà, smaradãpikàyàm .
     %<pàdamekaü hçdi nyasya itareõaiva ceùñayet .
     kàntaþ kroóe sthitàü nàrãü bandho'yaü ceùñako mataþ ..>% ceùñàkartari tri ..

#<ceùñà>#, strã, (ceùña + bhàve aï ñàp ca .) kàyikavyàpàraþ . iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ .. (yathà, manuþ . 7 . 67 .
     %<àkàramiïgitaü ceùñàü bhçtyeùu ca cikãrùitam .>% %<pravçttiratra ceùñà j¤ànecchà prayatnàdãnàü dehe 'bhàvasvoktapràyatvàt ceùñàyà÷ca yatnavànàtmàpyanumãyate ..>% iti siddhàntamuktàvalã . 55 ..)

#<ceùñànà÷aþ>#, puü, (ceùñàyàþ sçùñyàdervyàpàrasya nà÷o nivçttiratra .) pralayaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ceùñitaü>#, klã, (ceùña + bhàve ktaþ .) gatiþ . ceùñà . iti medinã .. (yathà, devãbhàgavate . 1 . 15 . 18 .
     %<jalåkeva sadà nàrã rudhiraü pibatãti va .
     mårkhastu na vijànàti mohito bhàvaceùñitaiþ ..>%)

#<caitanyaü>#, klã, (cetana eveti . svàrthe bhàve và ùya¤ .) prakçtiþ . iti ràjanirghaõñaþ .. cetanà .. (yathà, %<caitanyaü paramàõånàü pradhànasyàpi neùyate . j¤ànakriye jagatkartyau dç÷yete cetanà÷raye .. neùyate vai÷eùikaiþ sàïkhai÷ceti ÷eùaþ .>% iti ÷abdàrthacintàmaõiþ .. tathàca, yàj¤avalkye . 3 . 81 .
     %<mana÷caitanyayukto'sau nàóãsnàyu÷iràyutaþ .
     saptame càùñame caiva tvaïmàüsasmçtimànapi ..>%)

@<[Page 2,460c]>@
#<caitanyaþ>#, puü, (cetana eva . svàrthe ùya¤ .) bhagavadatàravi÷eùaþ . tasya pramàõaü yathà --
     %<÷rutvà tu kalidharmàüstàn brahmà lokapitàmahaþ .
     sarvalokahitàrthàya provàca madhusådanam ..
     bhaviùyati kalau kenopàyena dharmapàlanam .
     bhaktimàrgasthitiþ kasmàttadbadasva jagadguro ! ..
     ÷rãbhavànuvàca .
     avatãrõo bhaviùyàmi kalau nijagaõaiþ saha .
     ÷acãgarbhe navadvãpe svardhunãparivàrite ..
     aprakà÷yamidaü guhyaü na prakà÷yaü vahirmukhe .
     bhaktàvatàraü bhaktàkhyaü bhaktaü bhaktipradaü svayam ..
     manmàyàmohitàþ kecinna j¤àsyanti vahirmukhàþ .
     j¤àsyanti madbhaktiyutàþ sàdhavo nyàsino'malàþ ..
     kçùõàvatàrakàle yàþ striyo ye puruùàþ priyàþ .
     kalau te'vatariùyanti ÷rãdàmasuvalàdayaþ ..
     catuþùaùñirmahàntaste gopà dvàda÷a bàlakàþ .
     dharmasaüsthàpanàrthàya vihariùyàmi tairaham ..
     kàle naùñaü bhaktipathaü sthàpayiùyàmyahaü punaþ .
     kçùõa÷caitanyagauràïgo gauracandro gaurahariþ ..
     ÷acãsutaþ prabhurgauro nàmàni bhaktidàni me .
     gacchantu bhuvi te puttrà jàyantàü bhaktaråpiõaþ ..
     dharmasaüsthàpanaü kàle kurvantu te mamàj¤àyà .
     kçùõàvatàrakàle ye madbhaktàstàn ÷çõu kramàt ..
     ÷rãdàmanàmagopàlo mama ràmasya ca priyaþ .
     abhiràma iti khyàtaþ pçthivyàü sa bhaviùyati ..
     sudàmanàmagopàlaþ ÷rãmàn sundarañhakkuraþ .
     vasudàmapriyasakhaþ ÷rãdhana¤jayapaõóitaþ ..
     subalo me priyasakho gaurãdàsàkhyapaõóitaþ .
     kamalàkarapippalàiþ pårbakhyàto mahàbalaþ ..
     mahàbàhurgopabàlaþ ÷rãmàn sàhasapaõóitaþ ..
     puruùottamo vai÷yakule stokakçùõaþ priyo mama .
     arjunaþ pårbadehe yaþ kalau ÷rãparame÷varaþ ..
     pårbapriyo lavaïgo me kçùõàkhyaþ sa kalau yuge .
     ÷rãdharaþ ÷rãdharasamaþ pårbe ÷rãmadhumaïgalaþ ..
     subalo balaràmasakhaþ kalau ÷rãlahalàyudhaþ .
     dvàda÷aite bhaviùyanti kalau maddharmarakùaõe ..
     catuþùaùñirmahànto ye striyaþ kecicca påruùàþ .
     purà gopàïganàþ khyàtàþ kalau tàþ puruùà bhuvi ..
     yatiryasmàt kalau càhaü tadarthe puruùàþ striyaþ .
     nãlàmbara÷cakravartã gargaþ khyàto muniþ purà ..
     atipriyà ràdhikà me ÷rãgadàdharapaõóitaþ .
     ràdhikàyàþ priyàü÷aþ sa ÷rãgadàdharañhakkuraþ ..
     madhumatã priyasakhã ÷rãnaraharisaüj¤akaþ .
     vçndà devã pràõasakhã ÷rãmukundaþ kalau yuge ..
     candràvalã pràõatulyà kaviràjaþ sadà÷ivaþ .
     lalità yà sakhã mukhyà jagadànandapaõóitaþ ..
     vi÷àkhà yà priyasakhã ÷rãdàmodaranàmakaþ .
     vanamàlã kaviràjaþ ÷rãvi÷àkhà sakhã mama ..
     ÷rãraghunàthabhañña÷ca raïgadevã mama priyà .
     ÷rãgadàdharabhaññastu sudevã sà mama priyà ..
     prabodhànandavikhyàtastuïgavidyà tathà priyà .
     ÷rãlaràghavagosvàmã campakàkhyà latà priyà ..
     gosvàmã ÷rãlabhågarbha indulesvà tathà priyà .
     kà÷imi÷raþ ÷a÷irekhà råpaþ ÷rãråpama¤jarã ..
     ÷rãsanàtanagosvàmã priyà ÷rãratima¤jarã .
     ÷rãraghunàthadàsaþ ÷rãsvaråpama¤jarã mama ..
     dvitãyo raghunàtha÷ca ÷rãràgama¤jarã priyà .
     ÷rãlagopàlabhaññaþ ÷rã-anaïgama¤jarã sakhã ..
     lokanàthaþ premabhakto lavaïgama¤jarã sakhã .
     ÷rãgadàdharabhaññastu priyà ÷rãguõama¤jarã ..
     bhaññaþ ÷rãjãvagosvàmã yogamàyà sahàthinã .
     dåtã kalàvatã preùyà ÷rãgovindaþ priyo mama ..
     dåtã lãlàvatã ÷rãmàn màdhavaþ prãtivardhanaþ .
     vàsughoùàbhidho dåtã mamànandapradàyinã ..
     ÷rã÷ivànandabhàryà sà matpriyendumatã sakhã .
     ÷rãparamànandapuri priyo me uddhavaþ sakhà ..
     ÷rãlaràghavadàsastu dhaniùñhà me priyà sakhã .
     ÷uklàmbaro brahmacàrã yàj¤iko bràhmaõaþ smçtaþ ..
     paõóito jagadã÷a÷ca yaj¤apatnã mama priyà .
     àcàryaþ ÷rãlabhagavàn ÷rãcaitanyapriyàü÷abhàk ..
     paõóito garuóaþ ÷rãmàn garuóo mama vàhanaþ .
     ÷rãlagopãnàthasiüho'kråro bhakto mama priyaþ ..
     ghoùaþ ÷aïkara àkhyàto guõasàgararàyakaþ .
     màdhavaþ ÷àntanumunirvi÷vakarmà tu bhàskaraþ ..
     vanamàlã sudàmà ca sàrvabhaumo bçhaspatiþ .
     priyà indumukhã yà me makaradhvajavi÷rutaþ ..
     siühànando lokanàthaþ kavicandrastataþ param .
     ÷rãnàtho ràmanàtha÷ca catvàraþ sanakàdayaþ ..
     kà÷imi÷rastu kubjà syàdràmànando'rjunaþ sakhà .
     pratàparudraþ khyàto'sàvindradyumno mahãpatiþ ..
     ñhakkura÷ca kàlidàsaþ pulindãvanacàriõã .
     ÷ikhãcaràdhikà dàsã mà iti khyàtisaüyutà ..
     àcàryagopãnàtha÷ca ratnàvatã mama priyà .
     ÷àrgadàsaþ padminã syàt såryo vi÷ve÷varaþ smçtaþ ..
     bhànumatã satyaràjo ràmànandaþ kalàvatã .
     jaya÷ca vijaya÷caiva govindo garuóastathà ..
     àcàryaratna÷candraþ syàdbyàso vçndàvanaþ smçtaþ .
     ÷ukadevà vyàsaputtro bhañño vallabha ãritaþ ..
     ÷ivànando'bjaja iva devànanda÷ca bhàrgavaþ .
     paõóitaþ ÷rãjagannàtho durvàsà munirucyate ..
     àcàryaþ ÷rã-ananta÷ca haridàsastathaiva ca .
     età gopyo vraje khyàtà hçdayànanda eva ca ..
     priyà÷catuþùaùñirete dharmasaüsthàpane kalau .
     eteùàü puõyanàmàni ye smaranti dine dine ..
     te pràpnuvanti madbhaktiü punanti bhuvanatrayam .
     madbhaktadàsà ye martyà nàsti teùàü samaþ kvacit ..
     ÷rutvà bhagavato vàkyaü brahmà harùamavàptavàn .
     stauti taü devadeve÷aü nedurdandubhayastadà ..
     jagurgandharvapravaràstumburupramukhàstadà ..>% ityanantasaühitàyàü ÷rãcaitanyajanmakhaõóe saptapa¤cà÷attamo'dhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<yaþ satye sitavarõamàdadhadasau ÷rã÷uklanàmàbhavat tretàyàü makhabhuk makhàkhya ucito'bhådraktavarõaü dadhat .
     yaþ ÷yàmaü dadhadà÷u varõakamamuü ÷yàmo yuge dbàpare so'yaü gauravidhurvibhàti kalayannàmàvatàraü kalau ..
     nityànando bhaktaråpo vraje yaþ ÷rãhalàyudhaþ .
     bhaktàvatàra àcàryo'dvaito thaþ ÷rãsadà÷ivaþ ..>% iti gauragaõodde÷aþ .. (ayameva bhagavàü÷caitanyadevo navãnavaiùõavasampradàyavi÷eùasya pravartakastatsampadàyai÷copàsyeùñadevatvenàsau parigçhãta÷ca . asau eva vçndàvanaramaõa-÷rãkçùõasya pårõàvatàra iti kecit, paraistu pràmàõikagranthavacanàdar÷anàt tanna manyate ataevàsmin viùaye paõóitànàü pràya÷o matabhedo dç÷yate . sa tu prabhuþ (1407) saptàdhikacaturda÷a÷ata÷ake kumbhasthe savitari paurõamàsyàü tithau ÷ukravàre pradoùasamaye navadvãpàkhyanagaryàü pràdurbabhåva . tasminneva mahàmahimnastasya bhagavato janmasamaye candradevaü prati saiühikeyoparàgo jàtaþ . etadupalakùãkçtya gaïgàsnànàrthaü bahavo lokà nànàdigde÷àdàgatya tatra militàþ . tadà graste'pi ràhuõà candramasi bhaktajanakumudabàndhavo gauracandraþ samavetalokànàü harisaükãrtanaprabhçtibhirmaïgalàcaraõaiþ saha÷acãpårbaparvatàdudiyàya . bhavanti hi ÷ubhasåcakàni mahatàmàvibhåtàni . atastadàpi prasannà dik ÷aityasaugandhyamàndyàdiguõagaõàóhyo malayasamãraõaþ prasannàni ca sàdhu janamanàüsi samabhavan . asya pità jagannàthami÷rastu purà ÷rãhaññanivàsã àsãt . kadàcit gaïgàsnànàrthameva navadvãpamàgatya vipracakravartikulatilakasya nãlàmbara÷armaõaþ ÷acãnàmnãü kanyàü pariõãtavàn . tato gacchati kàle ayaü caitanyadevaþ ÷acãgarbhe trayoda÷amàsaü yàvaduùitvà jagannàthami÷rasya da÷amaputtratvena samabhavat . asya pårbajo vi÷varåpo nàma jagannàthami÷rasyàparaþ puttra àsãt . sa tu yauvana eva j¤ànavairàgyavi÷àrado dàraparigrahamanaïgãkurvan pàrivràjyadharmaü samà÷rayat . atha caitanyadevasya jàtakarmàdisaü skàre yathàkàlaü krama÷o nivçtte asya màtàmaho nãlàmbaracakravartã sulakùaõàdikamavalokya vi÷vambhara iti nàmnainamàjuhàva . ÷acãdevã tu punaþ punaþ puttradhanena va¤cità priyatamamenaü kanãyàüsaü saüsàrasthitidãrghajãvanakàmanayà nimài ityàkhyayà pauravàsinastu asàmànyaråpalàvaõyatayà paramasamàdareõa gaura ityàkhyayà ca àhåtavantaþ . paraü dharmarasikànàü bhaktànàü samàje, ÷àkyasiühasya buddhadeva iva asya mahàprabhuriti caitanyadeva iti ca àkhyà prasiddhà .
     atha pràpte kàle caitanyadevo'yaü ÷àstrasàgarapàragama÷eùabudhavargavanditacaraõàravindaü mahàmahopàdhyàyaü gaïgàdàsa÷armàõamupàdhyàyatvenàïgãkçtya svalpenaiva kàlena sarva÷àstràrthatattvaj¤aþ samabhavat . asya buddhipràkharyamavagamya tadà sarva evainaü devàü÷asambhåtamamanyanta . atha kadàcidayaü gaïgàsnànàrthaü gatvà tatra vallabhàcàryasya lokàtãtaråpalàvaõyàü lakùmãü nàma kanyàmavalokya mohita àsãt . vallabhàcàryastu etadavagamya svayameva tàü kanyàmasmai sampradade . vivàhànantaramevàsau chàtrànadhyàpayituü pravçttaþ . etasminneva samaye bahavà digavijayinaþ paõóità navadvãpamàgatya asya tarkajàlaiþ samàcchannà bhagnadarpà÷ca santaþ pratinivçttàþ . asàvapi digvijigãùayà pårbàdisthalãü gatvà tatrasthàn paõóitàn vimohayan suvimalaü ya÷aþ pràptavàn . etasminneva kàle asya pårbapatnã kàladharmaü pràptà . caitanyadevastu tasyà viraheõa vyàkulito'pi màturanurodhenaiva punaþ sanàtanapaõóitasya viùõupriyànàmnãü kanyàü dvitãyapatnãtvena svãcakàra . paraü sarvaguõavibhåùitàyàþ sàkùàt lakùmyà iva lakùmyà maraõàdevàsau saüsàraviraktaþ ÷rãvàsàdibhirbhaktavargairmilito haribhaktirasanimagna eva kàlaü yàpayàmàsa . atha kadàcit pitçlokoddhàravàsanayà gayàtãrthaü gatvà bhaktacåóàmaõeþ ÷rãmadã÷varapurinàmno gosvàminaþ sakà÷àt harinàmàmçtadãkùàü labdhvàtmànaü kçtakçtàrthaü matvà ca svade÷aü pratyàvçttavàn . etasminnavasare pàùaõóaduràcàrau dasyupravarau jagài màdhài ceti prasiddhau brahmabandhå anyàü÷ca kuùñhàdivyàdhipãóitàn mahàpàtakinaþ karuõayà harinàmadãkùàdànena saüsàrasàgaràt samuddhçtya yavanajàtãyakàjiprabhçtãn vaiùõavadveùiõaþ svamahimnà damayàmàsa . tataþ prabhçtyevàsau bhaktirasapradhànaü vaiùõavadharmaü pracàrayitumicchan nityànandàdbaitàcàryàdibhirbhaktavargaiþ saha nànàjanapadaü paribhraman bahåneva janàn premonmattànakarot . atha (1431) ekatriü÷adadhikacaturda÷a÷ata÷ake uttaràyaõasaükràntyàü saüsàramàyàü parityajya kàñoyàkhyagràme ke÷avabhàratisakà÷àt sannyàsadharmaü samà÷rayat . atha nãlàcalamàgatya ÷rãjagannàthadevaü dçùñvà ràj¤aþ pratàpàdityasya sabhàpaõóitaü vedànta÷àstrapàradar÷inaüsàrvabhaumaü vicàreõa paràjitya vaiùõavadãkùàü pradattavàn . atha kadàcit godàvarãtãre bhaktavaraü ràmànandamavalokya sevyanirõayairdharmàlàpairàtmànaü kçtakçtyavadamanyata . tato'sau tripadã-÷ivakà¤cã-viùõukà¤cã-trimallaprabhçtãn bahån dàkùiõàtyajanapadàn haripremarasena plàvayitvà dvàrakàtãrthadar÷anàrthaü prasthitaþ . tatraivàsau %<kçùõakarõàmçtaü>% nàma suprasiddhavaiùõavagranthaü labdhavàn . ataþ paraü punareva nãlàcalamàgatya kà÷ã÷varanàmnaþ kasyacidbhaktapradhànasya bhavane avasthitavàn . atrevàsau ÷rã÷rãjagannàthadevasya rathayàtràmahotsave harisaükãrtanàdikaü vidhàya premonmàdapralàpàdibhirbhaktilakùaõaü dar÷ayàmàsa . atha gacchati kàle vçndàvanaü jigamiùurvanyenaiva pathà vrajan svabhàvasàralyena vyàghràdãnapi hiüsrajantån bhaktipremõà màdayitvà vçndàvanamupatasthe . tatra svabhaktavçndàvçta evàsau gopãvallabha÷rãkçùõasya vihàrasthànàdikamavalokya mathuràmuddi÷ya prasthitaþ . tato'smàt sthànàt prayàgagamanakàle bahån pàùaõóànapi yavanàn haribhaktàn vidhàya vàràõasãmupasthitaþ . tatra kiyatkàlamuùitvà svadharmaü pracàrya ca punarnãlàcalamàjagàma . atrastha evàsau svapracàritavaiùõavadharmasya màhàtmyaü vij¤àpayituü bhaktavçndàgragaõyàn råpasanàtanàdãn nànàtãrthasthàneùu preùayàmàsa . atha svabhaktairmilito nànàvidhamahotsavena harisaükãrtanàdikaü vidhàya bhaktirasasya utkañakoñimabhigamya virahonmàdàdipragàóhabhaktilakùaõairanvita àsãt . tata evàsau svabhaktagaõàn kaliyuge harisaükãrtanasya màhàtmyàdikaü ÷ràvayitvà aùñacatvàriü÷advarùavayasi kàlasya duratikramaõãyatvàt (1455) pa¤capa¤cà÷adadhikacaturda÷a÷ata÷ake mànavakàyaü parityajya antarhitavàn ..)

#<caityaü>#, klã puü, (cityasya idam . %<tasyedam .>% 4 . 3 . 120 . ityaõ .) àyatanam . ityamaraþ . 2 . 2 . 7 .. yaj¤asthànaü kecittu mukharahitaü devakulasadç÷aüyaj¤àyatanaü sacityamacityamapãtyàhuþ . devàyatanamàtram . mçdàü devakulam . iti bharataþ .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 3 . 12 .
     %<yatra yåpà maõimayà÷caityà÷càpi hiraõmayàþ ..>%) cità . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<caityaþ>#, puü, (caitye devàyatanàdisthàne tiùñhatãti . caitya + aõ .) buddhaþ . vimbaþ . udde÷avçkùaþ . iti medinã bharata÷ca .. ÷eùasya paryàyaþ . devataruþ 2 devàvàsaþ 3 karibhaþ 4 ku¤jaraþ 5 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 6 . 3 . 40 .
     %<vçkùàþ patanti caityà÷ca gràmeùu nagareùu ca ..>% kùetraj¤aþ puruùaþ . yathà, bhàgavate . 3 . 26 . 60 .
     %<ahaïkàrastayorudra÷cittaü caityastato'bhavat ..>%)

#<caityadruþ>#, puü, (caitya eva drurvçkùaþ .) a÷vatthavçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (a÷vattha÷abde'sya guõàdayo j¤àtavyàþ ..)

#<caityamukhaþ>#, puü, (caityaü citisampannaü vistçtamityarthaþ mukhaü yasya .) kamaõóaluþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<caityavçkùaþ>#, puü, (caityastadàkhyayà prasiddho vçkùaþ .) a÷vatthavçkùaþ . iti ratnamàlà .. (yathà, manuþ . 9 . 264 .
     %<catuùpathà÷caityavçkùàþ samàjàþ prekùaõàni ca ..>%)

#<caitraü>#, klã, (cãyante jãvàþ sthànàt sthànàntaramaneneti . ci + bàhulakàt karaõe tran . tataþ svàrthe aõ .) mçtam . devakulam . iti medinã . re, 37 .. deula iti bhàùà .. (yaj¤asthànam . yathà, mahàbhàrate . 1 . 109 . 13 .
     %<bhãùmeõa dharmato ràjan ! sarvataþ parirakùite .
     babhåva ramaõãya÷ca caitrayåpa÷atàïkitaþ ..>%)

@<[Page 2,462b]>@
#<caitraþ>#, puü, (citre vicitre kàryàdau sàdhuþ . citra + aõ .) buddhabhikùukaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. varùaparvatavi÷eùaþ . iti medinã . re, 37 .. (yathà, hàràvalyàm .
     %<himavàn hemakåña÷ca niùadho merureva ca .
     caitraþ karõã ca ÷çïgã ca saptaite varùaparvatàþ ..>% citràyàü bhavaþ . citrà + aõ .) citràgarbhajo budhaputtraþ . sa saptadvãpàdhipatiþ suratharàjapitàmahaþ . iti brahmavaivarte prakçtikhaõóam .. (citrànakùatrayuktà paurõamàsã yatrasaþ . citrà +
     %<vibhàùà phàlgunã÷ravaõàkàrtikãcaitrãbhyaþ .>% 4 . 2 . 23 . iti pakùe aõ .) màsabhedaþ . sa tu sauracàndrabhedena dvividhaþ . tatra mãnarà÷istharavikaþ sauraþ mãnastharavipràrabdha÷uklapratipadàdidar÷ànta÷càndraþ . iti malamàsatattvam .. tatparyàyaþ . caitrikaþ 2 madhuþ 3 . ityamaraþ . 1 . 4 . 15 .. caitrã 4 kàlàdikaþ 5 . iti ràjanirghaõñaþ .. caitrakaþ 6 citrikaþ 7 . iti ÷abdaratnàvalã .. * .. tatra jàtaphalam .
     %<satkarma÷àlã vinayã suve÷o bhogã sukhã syànmadhurànnabhojã .
     satsaïgayukto dbijadevabhakto bhavenmanuùyo madhumàsajanmà ..>% iti koùñhãpradãpaþ .. * .. (caitrakçtyàni tu vàruõya÷okàùñamã-÷rãràmanavamã-madanatrayoda÷ã-madanacarda÷ãprabhçtãni . eteùàü prakaraõàdikaü tattacchabde draùñavyam ..) tatra ÷ivavrataü kartavyam . yathà --
     %<caitre màsyatha màdhe và yo'rcayet ÷aïkaraü vratã .
     karoti nartanaü bhaktyà vetrapàõirdivàni÷am ..
     màsaü vàpyardhamàsaü và da÷a sapta dinàni và .
     dinamànaü yugaü so'pi ÷ivaloke mahãyate ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóam .. adhunàsya sannyàsa iti gàjan iti ca bhàùà ..

#<caitrakaþ>#, puü, (caitra + eva . svàrthe kan .) caitramàsaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<caitrarathaü>#, klã, (citrarathena gandharveõa nirvçttam . %<tena nirvçttam .>% 4 . 2 . 68 . ityaõ .) kuverasyopavanam . tattu citrarathagandharvanirmitam . ityamaraþ . 1 . 2 . 73 .. (yathà, raghuþ . 5 . 60 .
     %<eko yayau caitrarathaprade÷àn sauràjyaramyànaparo vidarbhàn ..>% idantu pãñhasthànànàmanyatamaü . yathà, devãbhàgavate . 7 . 30 . 58 .
     %<madotkañà caitrarathe jayantã hastinàpure ..>% puü, kuruputtravi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 94 . 49 .
     %<avikùitamabhiùvantaü tathà caitrarathaü munim .
     janamejaya¤ca vikhyàtaü puttràü÷càsyànu÷u÷ruma ..>%)

#<caitràvalã>#, strã, (caitraü caitramàsaü à samyakråpeõa varayatyabhilaùatãti . à + vara + õic + ac . striyàü ïãp . rasya latvam .) caitrã pårõimà . tatparyàyaþ . madhåtsavaþ 2 suvasantaþ 3 kàmamahaþ 4 vàsantã 5 kardanã 6 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<caitrikaþ>#, puü, (citrànakùatrayuktà paurõamàsã vidyate'smin . %<vibhàùà phalgunãti .>% 4 . 2 . 23 . iti pakùe ñhak .) caitramàsaþ . ityamaraþ . 1 . 4 . 15 ..

#<caitrã>#, [n] puü, (caitrã citràyuktà paurõamàsã vidyate'smin . brãhyàditvàdiniþ .) caitramàsaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (citrà + i¤ .) caitririti ca pàñhaþ ..

#<caidyaþ>#, puü, (cedãnàü janapadànàü ràjà . cedi + ùya¤ .) ÷i÷upàlaþ . sa tu damaghoùasutaþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, màdhe . 2 . 38 .
     %<tvayà viprakçta÷caidyo rukmiõãü haratà hare ..>% cediràjavasuþ . iti puràõam ..) tadde÷ãye puü bhåmni . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<cokùaþ>#, tri, (khyàyate ucyate gãyate ityarthaþ . cakùa + karmaõi gha¤ . tataþ pçùodaràt sàdhuþ .) gãtaþ . ÷uciþ . (yathà, manuþ . 3 . 207 .
     %<avakà÷eùu cokùeùu nadãtãreùu caiva hi .
     vivikteùu ca tuùyanti dattena pitaraþ sadà ..>%) dakùaþ . (yathà, mahàbhàrate . 12 . 70 . 8 .
     %<anãrùurguptadàraþ syàccokùaþ syàdaghçõã nçpaþ ..>%) tãkùõaþ . manoj¤aþ . iti medinã . ùe, 12 ..

#<cocaü>#, klã, (pra÷astaü cocaü tvak vidyate'sya . %<ar÷aàdibhyo'c .>% 5 . 2 . 127 . ityac .) guóatvak . ityamaraþ . 2 . 4 . 134 .. (yathà, spçkkàcaurakacocapatratagarasthauõeyajàtãrasàþ . iti vàbhañe såtrasthàne . 15 . 45 . tejapàta iti khyàtam . iti kecit .. (asya paryàyàþ yathà --
     %<tvakpatra¤ca varàïgaü syàdbhçïga¤cocantathotkañam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) upabhuktaphalàva÷iùñam . coücà iti khyàtam .. tàlaphalam . iti bharataþ . kadalãphalam . iti sàrasundarã .. nàrikelam . iti svàmã .. valkalam . carma . iti dharaõã ..

#<cocakaü>#, klã, (coca + svàrthe kan . yadvà, cocena tvacà kàyatãti . kai + kaþ .) valkalam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<coñã>#, strã, ÷àñã . iti hemacandraþ . 3 . 339 ..

#<coóaþ>#, puü, (cuóati saüvçõoti ÷arãramiti . cuóa saüvaraõe + ac .) pràvaraõam .. de÷avi÷eùaþ . iti medinã . óe, 13 ..

#<codanà>#, strã, (codyate pravartyate'nayeti . cuda k nudi + yuc ñàp ca .) vidhiþ . (yathà, gãtàyàm . 18 . 18 .
     %<j¤ànaü j¤eyaü parij¤àtà trividhà karmacodanà ..>%) preraõà . yathà . codanà lakùaõo'rtho dharma iti jaiminisåtram .. ekoddiùñàdivçddhyàdau hràsavçddhyàdi codanà . iti smçtiþ ..

#<codanàguóaþ>#, puü, (codanayà preraõayà guóyate utkùipyate iti . guóa + %<igupadhaj¤eti .>% 3 . 1 135 . iti kaþ . krãóanakàle kandukànàü årdhvakùepaõaprasiddhatayàsya tathàtvam .) kandukaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<codyaü>#, klã, (codayati prerayati cittaü rasavi÷eùe aneneti . cud + õic + õyat .) adbhutam . pra÷naþ . iti medinã . ye, 23 .. (yathà, mahàbhàrate . 5 . 43 . 34 .
     %<satyaü dhyànaü samàdhànaü codyaü ùairàgyameva ca .
     asteyaü brahmacarya¤ca tathàsaügrahameva ca ..>%)

#<codyaþ>#, tri, (codayituü prerayituü yogyaþ . %<arhe kçtyatçca÷ca .>% 3 . 3 . 169 . iti yat .) codanàrhaþ . preraõayogyaþ . iti medinã . ye, 23 .. (yathà, mahàbhàrate . 5 . 38 . 7 .
     %<nãvàramåleïguda÷àkavçttiþ susaüyatà càgnikàryeùu codyaþ .
     vane vasannatithiùvapramatto dhurandharaþ puõyakçdeùa tàpasaþ ..>%)

#<copanaü>#, klã, (cupa mandagamane + bhàve lyuñ .) ÷anairgamanam ..

#<coraþ>#, puüstrã, (corayatãti . cura + õic + pacàdyac .) steyakartà . tatparyàyaþ . cauraþ 2 dasyuþ 3 taskaraþ 4 pratirodhã 5 malimlucaþ 6 stenaþ 7 aikàgàrikaþ 8 stainyaþ 9 pracchannajanaþ 10 moùakaþ 11 pàñaccaraþ 12 paràskandã 13 kummilaþ 14 khanakaþ 15 ÷aïkitavarõaþ 16 khànikaþ 17 . iti ÷abdaratnàvalã .. pracurapuruùaþ 18 . iti trikàõóa÷eùaþ .. tçpuþ 19 takkà 20 ribhvà 21 ripuþ 22 rikkà 23 vihàyàþ 24 tàyuþ 25 vanarguþ 26 hura÷cit 27 måùãvàn 28 malimlucaþ 29 adya÷aü÷aþ 30 vçkaþ 31 . iti vedanighaõñau 3 adhyàyaþ .. (yathà, devãbhàgavate 1 . 19 . 6 .
     %<coreùu caurabuddhiste sàdhubuddhistu tàpase .
     svaparatvaü tavàpyasti videhastvaü kathaü nçpa ! ..>%) kçùõa÷añã . iti kramacandrikàdhçtahaóóacandraþ .. gandhadravyavi÷eùaþ . yathà . corakuïgumarocanàþ . ityaùñagandhakathane àgamaþ ..

#<corakaþ>#, puü, (coro gandhadravyavi÷eùastadvat kàyatãti . kai + kaþ .) pçkkà . iti ratnamàlà .. pióiïga iti bhàùà . (cora + svàrthe kan .) sugandhidravyavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . ÷aïkitaþ 2 khaógaþ 3 duùpatraþ 4 kùemakaþ 5 ripuþ 6 capalaþ 7 kitavaþ 8 dhårtaþ 9 pañuþ 10 nãcaþ 11 ni÷àcaraþ 12 gaõahàsaþ 13 kopanakaþ 14 coraþ 15 phalacorakaþ 16 duùkulaþ 17 granthilaþ 18 sugranthiþ 19 parõacorakaþ 20 granthiparõaþ 21 granthidalaþ 22 granthipatraþ 23 . (yathà, su÷rute kalpasthàne 6 adhyàye .
     %<corako varuõaþ kuùñhaü sarvagandhà sasaptalà ..>%) asya guõàþ . tãvragandhatvam . uùõatvam . tiktatvam . vàtakaphanàsàmukharujàjãrõakrimidoùanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 2,463b]>@
#<corapuùpikà>#, strã, (corapuùpã + svàrthe saüj¤àyàü và kan ñàp pårbahrasva÷ca .) corapuùpã . iti ÷abdaratnàvalã .. (%<÷aïkhinã corapuùpikà .>% iti vaidyakam ..)

#<corapuùpã>#, strã, (coro gandhadravyavi÷eùastadbat sugandhi puùpamasyàþ . %<pàkakarõaparõeti .>% 4 . 1 . 64 . iti ïãù .) vçkùavi÷eùaþ . voõà iti corahulã iti ca khyàtà iti bharataþ .. tatparyàyaþ . ÷aïkhinã 2 ke÷inã 3 . ityamaraþ . 2 . 4 . 126 .. corapuùpikà 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. (corà 5 . iti ÷abdacandrikà ..)

#<corasnàyuþ>#, strã, (corasya snàyuriva .) kàkanàsàlatà . taskarasnàyuriti ràjanirghaõñada÷anàt ..

#<corà>#, strã, (coro gandhadravyavi÷eùaþ tasyeva gandho'styasya . ac tataùñàp .) corapuùpã . iti ÷abdacandrikà ..

#<corikà>#, strã, (corasya bhàvaþ . manoj¤àditvàt ñhan .) caurikà . cauryam . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<colaþ>#, puü, (colayati samucchrayati strãõàü vakùaþprade÷e iti . cula unnatau + ac .) ka¤culikà . kàüculi iti bhàùà .. (yathà, ànandalaharyàm . 66 .
     %<nijàü bãõàü vàõã niculayati colena nibhçtam ..>%) tatparyàyaþ . kurpàsakaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 118 .. ka¤cåkaþ 3 . iti jañàdharaþ .. ku¤culã 4 ku¤culikà 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. strãõàü nicola iti ramànàthaþ .. puüso'pyetau colà iti khyàtau iti subhåtiþ .. nadàditvàt colã ca . kurparaþ kaphoõirjànu ca taddbayamasyate kùipyate atra kurpàsaþ gha¤amanãùàditvàdralopaþ tataþ svàrthe kaþ . iti bharataþ .. * .. de÷avi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã . adhunà tà¤jora iti khyàtaþ .. ÷ma÷rudhàrivedayàgànadhikàrimlecchavi÷eùaþ . sa tu pårbaü kùattriya àsãt sagararàjenàsya dharmanà÷aü ve÷ànyatva¤ca cakàra . iti harivaü÷aþ ..

#<colakaü>#, klã, (colayati àcchàdayatãti . cula + õic + ac + svàrthe kan . yadvà cola iva kàyati iti . kai + kaþ .) valkalam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<colakaþ>#, puü, (cola iva kàyati iti . kai + kaþ .) bàõavàraþ . kavacam . iti hàràvalã . 197 .. (de÷abhedaþ . yathà kathàsaritsàgare . 19 . 95 .
     %<ullaïghyamànà kàverã tena saümardakàriõà .
     colake÷varakãrti÷ca kàluùyaü yayatuþ samam ..>%)

#<colakã>#, [n] puü, (colakamivàstyasya iti iniþ .) karãraþ . nàraïgaþ . kiùkuparva . iti medinã . ne, 184 ..

#<colaõóukaþ>#, puü, (colasya aõóuka iva ÷akandhvàditvàt sàdhuþ .) ÷iroveùñaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

@<[Page 2,463c]>@
#<coùaþ>#, puü, (cãyate iti . ci + óaþ . tataþ uùadàhe + ap . ca÷càsau uùa÷ceti .) pàr÷vajvàlà .. yathà -- %<hçcchålapãóanayutaü pavanena pittàttçódàhacoùabahulaü sakaphaprasekam . ÷laùmàtmakaü bahurujaü bahubhi÷ca vidyàt vaiguõyamohajaóatàbhirathàpara¤ca .. coùaþ pàr÷vasthitàgnineva santàpaþ .>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (yathàca, su÷rute . 1 . 42 .
     %<yo gale coùamutpàdayati mukhavai÷adyaü janayati bhaktaruciü càpàdayati harùa¤ca sa tiktaþ ..>%)

#<coskaþ>#, puü, (candayati àhlàdayati . cadi + óaþ . tataþ skandati àkramate ÷atrån skunàti àplavate và . skandi sku và + óaþ . tataþ pçùodaràdotve sàdhuþ .) sindhuvàrade÷ãyà÷vaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<caukùaü>#, tri, (cokùa eva iti . svàrthe aõ .) manoj¤am . iti mahàbhàratam ..

#<cauraþ>#, puü strã, (cora eva praj¤àdibhyo'õ . yadvà curà ÷ãlamasya . %<iti chattràdibhyoõaþ .>% 4 . 4 . 62 . iti õaþ .) coraþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 24 .. (yathà, devãbhàgavate . 1 . 16 . 59 .
     %<cauraü và tàpasaü vàpi samànaü manyate katham ..>% asuravi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e . 176 . 19 .
     %<kiràtãü cãravasanàü caurasenànamaskçtàm ..>% kavibhedaþ .
     %<kaviramaraþ kaviramaruþ kavi÷cauro mayårakaþ ..>% ityudbhañaþ ..) cãrapuùpã . iti medinã . re, 37 .. (corapuùpã÷abde vivaraõamasya j¤eyam ..) sugandhidravyavi÷eùaþ . iti hemacandraþ ..

#<caurikà>#, strã, (corasya kàryaü bhàvo và . %<dvandvamanoj¤àdibhya÷ca .>% 5 . 1 . 133 . iti vu¤ . ñàpi ata itvam .) cauryam . ityamaraþ . 2 . 10 . 25 .. (yathà, manuþ . 1 . 82 .
     %<caurikànçtamàyàbhirdharma÷càpaiti pàda÷aþ ..>%)

#<caurã>#, strã, (caura + ïãù .) cauryam . iti ÷abdaratnàvalã .. (gàyattrãråpà mahà÷aktiþ . yathà, devãbhàgavate . 12 . 6 . 49 .
     %<candrikà candradhàtrã ca caurã caurà ca caõóikà ..>%)

#<cauryaü>#, klã, (corasya karma bhàvo và . %<guõavacanàd bràhmaõàdibhyaþ karmaõi ca .>% 5 . 1 . 124 . iti ùya¤ .) cauradharmaþ . corã iti curã iti ca bhàùà .. tatparyàyaþ . stainyam 2 steyam 3 caurikà 4 . ityamaraþ . 2 . 10 . 25 .. caurã 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. corikà 6 . ityamarañãkà .. (yathà, manuþ . 9 . 276 .
     %<sandhiü chitvà tu ye cauryaü ràtrau kurvanti taskaràþ .
     teùàü chitvà nçpo hastau tãkùõa÷åle nive÷ayet ..>%)

#<caulakarma>#, [n] klã, (cåóàyà idam . %<tasyedam .>% 4 . 3 . 120 . ityaõ óasya latva¤ca . tata÷caulameva karma iti karmadhàrayaþ .) cåóàkarma . iti smçtiþ ..

#<caulukyaþ>#, puü, (culakasya gotràpatyamiti . %<gargàdibhyo ya¤ .>% 4 . 1 . 105 . iti ya¤ .) ràjarùibhedaþ . iti hemacandraþ . 3 . 712 ..

#<cyu>#, ka hàse . sahane . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-paraü-akaü-sakacca-señ .) antaþsthàdyopadhaþ . ka, cyàvayati . iti durgàdàsaþ ..

#<cyu>#, ïa gatyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-àtmaüsakaü-aniñ .) antaþsthàdyopadhaþ . ïa, cyavate . iti durgàdàsaþ ..

#<cyut>#, ira kùaraõe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüparaü-sakaü-señ . kvacit aka¤ca .) antaþsthàdiyuktaþ . ir, acyutat acyotãt . kùara iha àsecanam . cyotati ghçtaü vahnau yajvà . àsi¤ca tãtyarthaþ . iti durgàdàsaþ .. (yathàca, bhaññiþ . 6 . 28 .
     %<sãtàü jighàüså saumitre ! ràkùasàvàratàü dhruvam .
     idaü ÷oõitamabhyagraü samprahàre'cyutattayoþ ..>% %<acyutat galitamakarmako'tra .>% iti taññãkàyàü jayamaïgalabharatau ..)

#<cyutaü>#, tri, (cyåyate sma iti . cyu + karmaõi ktaþ . yadvà cyut + gha¤arthe kaþ .) kùaritam . yathà --
     %<pivantaü tvanmukhàmbhojacyutaü harikathàmçtam ..>% iti ÷rãbhàgavatam .. (skhalitam . yathà, raghuþ . 11 . 25 .
     %<sambhramo'bhavadapoóhakarmaõàü çtvijàü cyutavikaïkatasrucàm ..>%)

#<cyutiþ>#, strã, (cyavate ÷oõitàdikamasyà iti . cyu + apàdàne ktin .) bhagam . iti hemacandraþ . 3 . 609 .. gudadvàram . iti ÷abdaratnàvalã .. (cyu + bhàve ktin .) kùaraõam . yathà --
     %<kuryàü harasyàpi pinàkapàõerdhairyacyutiü ke mama dhanvino'nye ..>% iti kumàrasambhave . 3 . 10 ..

#<cyupaþ>#, puü, (cyavante bhàùante'nena iti . cyu + %<cyuvaþ kicca .>% uõàü . 3 . 24 . iti paþ sa ca kit cyudhàturatra bhàùaõàrthe vartate ityuj jvaladattaþ .) mukham . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<cyusa>#, ka hànau . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüparaü-akaü-señ .) kvacit pustake hàse . antaþsthàdiyuktaþ . ka, cyosayati . iti durgàdàsaþ ..

#<cyotaü>#, klã, (cyuta + pçùodaràditvàdotve sàdhuþ .) ÷cotam . ghçtàdikùaraõam . ityamarañãkà ..

#<cyautnaþ>#, tri, (cyavate iti . %<janidàcyu sriti .>% uõàü . 4 . 104 . iti tnaõ .) gamanakartà . aõóajaþ . kùãõapuõyaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. balam . ityujjvaladattaþ ..)

#<cha>#

#<cha>#, chakàraþ . sa tu vya¤janasaptamavarõaþ . cavargadvitãyavarõa÷ca . (vaïgàkùaraiþ) tasya lekhanaprakàro yathà,
     %<årdhvàdadhogatà rekhà ku¤cità kuõóalã tataþ .
     puna÷càdhogatà tàsu santi brahme÷aviùõavaþ ..>% iti varõoddhàratantram .. * .. asyoccàraõasthànaü tàlu . iti vyàkaraõam .. (%<icuya÷ànàntàlu .>% iti såtrakàreõoktam .
     %<kaõñhyàvahàvicuya÷àstàlavyà oùñhàjàvupå ..>% iti ÷ikùàgranthaþ ..) asyotpattiryathà . prapa¤casàre .
     %<visargastàlugaþ soùmà ÷aü cavarga¤ca yantathà .>% atrottaratràpi vargasya dvitãyàdivarõoccàraõe svaraspar÷anàditi stokagambhãrasaüspar÷àditi ca yathàsthànamanvetãti taññãkàkàro vi÷varåpaþ .. asyà dhyànaü yathà, varõoddhàratantre .
     %<dhyànamasyàþ pravakùyàmi dbibhujàntu trilocanàm .
     pãtàmbaradharàü nityàü varadàü bhaktavatsalàm .
     evaü dhyàtvà chakàrantu tanmantraü da÷adhà japet ..>% asya svaråpaü yathà, kàmadhenutantre .
     %<chakàraü paramà÷caryaü svayaü paramakuõóalã .
     satataü kuõóalãyuktaü pa¤cadevamayaü sadà ..
     pa¤capràõamayaü varõaü pa¤capràõàtmakaü sadà .
     tribindusahitaü varõaü sadà ã÷varasaüyutam ..
     pãtavidyullatàkàraü chakàraü praõamàmyaham ..>% tasya nàmàni yathà, tantra÷àstre .
     %<cha÷chandanaü suùumõà ca pa÷uþ pa÷upatirmçtiþ .
     nirmalaü taralaü vahnirbhåtamàtrà vilàsinã ..
     ekanetra÷ca vçùalã dvi÷irà vàmakårparaþ .
     gokarõà làïgalã vàmakàmamattà sadà÷ivaþ ..
     màtà ni÷àcaraþ pàyurvikùataþ sthiti÷abdakaþ ..>%

#<chaü>#, tri, (chàyate pariskriyate yat iti . cho + karmaõi gha¤arthe kaþ .) nirmalam . iti medinã . che, 1 .. taralam . ityekàkùarakoùaþ ..

#<chaþ>#, puü, (cho + bhàve óaþ gha¤arthe ko và .) chedanam . ityekàkùarakoùaþ ..

#<chagaþ>#, puü strã, (chaü yaj¤àdau chedanaü gacchati pràpnotãti . gama + óaþ .) chàgaþ . iti hemacandraþ . 4 . 1275 ..

#<chagaõaü>#, klã puü, (chada + óaþ . chaþ tasmai agne÷chàdanàyetyarthaþ gaõyate iti . gaõa + karmaõi ap .) karãùaþ . iti hemacandraþ . 4 . 12 . 73 ..

#<chagalaü>#, klã, (chyati chinatti chàyate và . cho + chedane + %<cho gug hnasva÷ca .>% uõàü . 1 . 113 . iti kalac pratyayaþ dhàtorgugàgamo hnasva÷ca .) nãlavastram . iti medinã . le, 1 ..

#<chagalaþ>#, puü strã, (chàyate chidyate devopahàràya iti . cho + kalac gugàgamo hrasva÷ca .) chàgaþ . iti medinã . le, 91 .. (yathà, su÷rute . 1 . 46 .
     %<nàti ÷ãto guruþ strigdho mandapittakaphaþ smçtaþ .
     chagalastvanabhiùyandã teùàü pãnasanà÷anaþ ..>%)

@<[Page 2,464c]>@
#<chagalakaþ>#, puü strã, (chagala + svàrthe kan .) chàgaþ ityamaraþ . 2 . 9 . 76

#<chagalà>#, strã, (chagalastadàkàro'styasya chagalavat tvak vidyatye'syeti và . %<ar÷aàdibhyo'c .>% 5 . 2 . 127 . iti ac ñàp ca .) vçddhadàrakavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã medinã ca .. (vyavahàro'syà yathà, %<cuccåpåthikàtaruõãjãvantãvimbãtikànandãbhallàtakacchagalàntrãvçkùàdanãpha¤jã÷àlmalã÷eluvanaspatiprasava÷aõakarvudàrakovidàraprabhçtãni .>% iti su÷rute såtrasthàne 46 adhyàye ..)

#<chagalàïghrã>#, strã, (chagalavadaïghrirmålamasyàþ . tato ïãù .) chagalàntrã . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ ..

#<chagalàõóã>#, strã, (chagalavadaõóaü antraü yasyàþ .) chagalàntrã . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ .. (puüsi tu pãñhasthànabhede . yathà, devãbhàgavate . 7 . 30 . 73 .
     %<chagalaõóe pracaõóà tu caõóikà'marakaïkañe ..>%)

#<chagalàntrikà>#, strã, (chagalàntrã + svàrthe kan . ñàpi pårbahnasvaþ .) chagalàntrã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<chagalàntrã>#, strã, (chagalavadantraü yasyàþ .) vçddhadàrakavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 137 .. vçkaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, su÷rute såtrasthàne . 38 adhyàye . %<÷yàmàmahà÷yàmàtrivçddantã÷aïkhinãtilvakakampillakaramyakakramukaputtra÷reõãgavàkùãràjavçkùakara¤jadvayaguóacãsaptalàcchagalàntrãsudhàþ suvarõakùãrã ceti ..>%)

#<chagalã>#, strã, (chagala + jàtitvàt ïãù .) chàgamàtà . vçddhadàrakavçj¤aþ . iti vi÷vaþ ..

#<chañà>#, strã, (cho + añan kicca .) dãptiþ . (yathà, ràjataraïgiõyàm . 4 . 128 .
     %<pratàpàü÷ucchañàkåñaiþ pañavàsamadharmabhiþ .
     jambudvãpadvijendrasya yenàtanyata maõóanam ..>%) samåhaþ . yathà, màghe . 1 . 47 ..
     %<sañàcchañàbhinnaghanena bibhratà nçsiühasaiühãmatanuü tanuntvayà .>% (sañàchañàbhiþke÷arasamåhaiþ . iti mallinàthaþ ..)

#<chañàphalaþ>#, puü, (chañà iva parasparasaüsçùñàni phalàni yasya .) guvàkavçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (påga÷abde vivçtirasya j¤eyà ..)

#<chañàbhà>#, strã, (chañàbhirdãptibhirbhàti iti . bhà + kvip . yadvà . bhà + kaþ . ñàp ca .) vidyut . iti hàràvalã . 58 ..

#<cha(tra)ttraü>#, klã, (chàdayatyanenàtapàdikamiti . chada + õic + %<sarvadhàtubhyaþ ùñran .>% uõàü . 4 . 158 . iti ùñran õilopaþ hnasvatva¤ca .) raudravçùñinivàraõàrthàvaraõavi÷eùaþ . chàti iti bhàùà .. tatparyàyaþ . àtapatram 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 32 .. chàyàmitram 3 pañoñajam 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. àtapavàraõam 5 . ràjacchatraü yathà --
     %<àtapatra¤ca ràj¤astu nçpalakùma sitantu tat .
     puõóarãkamatho bhadràsanaü ràjàsanaü tu yat ..>% iti jañàdharaþ .. api ca ÷abdaratnàvalyàm .
     %<chattre kanakadaõóe tu ràga÷çïgamudàhçtam .
     nçpalakùma bhavettattu yacchattraü pçthivãbhujàm ..>% tasya guõàþ . vçùñyàtapadhålivàyuhimanà÷itvam . varõadçùñikàritvam . guptyàvaraõamaïgalakàritva¤ca . iti ràjaüvallabhaþ .. * .. tasyotpattiryathà . ekadà jyaiùñhamàse jamadagnimunirghanuùi bàõàn sandhàya sandhàya pracikùepa tatpatnã reõukà tàn bàõànànãyànãya tasmai pràdàt . sà madhyàhnakàle raudreõa pãóità vçkùacchàyàsavalambya ki¤cit kàlaü sthitvà tànàninàya . çùistadà kruddhastàmàha kiü cireõàgatà . sà àha såryatejasà me ÷iraþ pàdau ca santaptau tena vçkùacchàyàmà÷ritya sthità tasmàt ciràyaitat kçtam . tacchrutvà muniràha adya såryamastràgnitejasà nipàtayiùyàmãtyuktvà dhanuùi bàõàn sandhàya såryàbhimukho'tiùñhat . såryastaü dçùñvà mãto dvijaråpeõa àgatya àha såryàdannàdi bhavati tenànnena bhavadbhiþ karmàõi kriyante kathamenaü haniùyasi evaü màkàrùãstathàpi muniþ ÷amaü na jagàma . atha såryaþ ÷irastràõaü chattraü nirmàya tasmai dattvà adyaprabhçti etat loke pracariùyati vratàdiùu ca asya dànaü mahàphalaü syàdityuktvà gataþ .. * .. tasya dànaphalaü yathà --
     %<chattraü hi bharata÷reùñha ! yaþ pradadyàt dbijàtaye .
     ÷ubhraü ÷ata÷alàkaü vai sa pretya sukhamedhate ..
     sa ÷akraloke vasati påjyamàno dvijàtibhiþ .
     apsarobhi÷ca satataü devai÷ca bharatarùabha ! ..>% iti mahàbhàrate dànadharmaþ .. atha chattrayuktiþ .
     %<vi÷eùa÷càtha sàmànyaü chattrasya dbividhà bhidà .
     ràj¤a÷chattraü vi÷eùàkhyaü sàmànya¤cànyaducyate ..
     tatra vi÷eùacchattrodde÷aþ .
     sadaõóa¤càtha nirdaõóaü tajj¤eyaü dbividhaü punaþ .
     sadaõóaü tatra vij¤eyaü sàraõàku¤canàtmakam ..
     daõóaþ kandaþ ÷alàkà÷ca rajjurvastra¤ca kãlakaþ .
     ùaóbhiretaiþ susandiùñai÷chattramityabhidhãyate ..
     digaùñaùañcaturhastadãrgho daõóo yugakramàt .
     ùaóbàõavedanayanavitastyà kanda ucyate ..
     ÷atànya÷ãtiþ ùaùñi÷ca catvàriü÷adyugakramàt .
     ÷alàkàþ ùañpa¤cavedatrihastaiþ sammitàþ kramàt ..
     navabhistantubhiþ såtraü såtraistu navabhirguõaþ .
     guõaistu navabhiþ pà÷o ra÷mistairnavabhirbhavet ..
     navàùñasaptaùañsaükhyaira÷mibhã rajjavaþ kramàt .
     vastraü ÷alàkàdviguõamàyàmena pratiùñhitam ..
     bhànudiggrahavasubhiraïgulãbhistu kãlakaþ .
     ùaõõàü ùaõmànamuditaü tadràj¤àmeva bhåtaye ..
     pàdonaü yuvaràjasya anyeùàntu tadardhataþ ..
     etena ràj¤o daõóo da÷ahastaþ yuvaràjasya tat anyeùàmapi tadeva .
     vi÷uddhvakàùñhasya tu daõóakandau tathà ÷alàkà api ÷uddhavaü÷ajàþ .
     rajju÷ca raktà vasana¤ca raktaü chattraprasàdaü nçpatervadanti ..
     prasàdamiti prasàdàrham .
     nãlo daõóa÷ca vastra¤ca ÷iraþkumbhastu kànakaþ .
     sauvarõaü yuvaràjasya pratàpaü nàma vi÷rutam ..
     càndanau daõóakandau cet su÷ukle rajjuvàsasã .
     chattraü manoharaü ràj¤àü svarõakumbhopa÷obhitam ..
     ÷uklàni rajjuvàsàüsi svarõakumbhastathopari .
     idaü kanakadaõóàkhyaü chattraü sarvàrthasàdhakam ..
     daõóakanda÷alàkà÷ca ÷uddhasvarõena nirmitàþ .
     kãlakaü svarõaghañitama÷ukle rajjuvàsasã ..
     kumbhàdiratha haüsàdi÷càmaràdiryathàkramam .
     kumbhàdàvatha haüsàdau navaratnàni rakùayet ..
     dvàtriü÷anmauktikã màlà dvàtriü÷attatra dàpayet .
     sarvopari brahmajàtiü vi÷uddhaü hãrakaü nyaset ..
     daõóànte kurubindàü÷ca padmaràgàü÷ca vinyaset .
     svàmihastaikamànena càmaraþ sita iùyate ..
     ityayaü navadaõóàkhya÷chattraràjo mahãbhujàm .
     abhiùeke vivàhe ca grahàõàü prãtivardhanaþ ..
     patàkà navadaõóàgre ràj¤o'ùñàïgulisaümitàþ .
     ayaü digvijayã nàma chattraràjo mahãbhujàm ..>% iti bhojaràjakçtayuktikalpataruþ ..

#<chattraþ>#, puü, (chada + õic + ùñran hrasva÷ca .) målena patrena ca vacàkàravçkùaþ . chàtàriyàviùa . chàtanàviùa . kharaviùa iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . aticchattraþ 2 kañuþ 3 . iti ratnamàlà .. bhåtatçõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<chattrakaþ>#, puü, (chattramiva kàyati iti . kai + kaþ .) matsyaraïgapakùã . iti ÷abdacandrikà .. aticchattraþ . ràïgà kulekhàóà iti bhàùà .. iti ratnamàlà .. ã÷varagçhavi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<chattragucchaþ>#, puü, (chattramiva guccho yasya .) guõóatçõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<chattracakraü>#, klã, (chattràkçti cakram .) cakravi÷eùaþ . yathà, samayàmçte chattracakram .
     %<a÷vinãmaghamålàdyaü cakraü chattratrayàtmakam .
     pratãcãmadhyarekhàyà ã÷ànàntaü hayàdhipaþ ..
     àgneyàntaü naràdhã÷o nairç tàntaü gajàdhipaþ .
     eùàü chattravibhàgena j¤àtavya¤ca ÷ubhà÷ubham ..
     anyasya ràj¤o nàmarkùaü yatra chattre tataþ phalam .
     càmaraü kalasaü bãõà chattraü daõóaþ patadgrahaþ ..
     àsanaü kãlakaü rajjurnava bhedàþ prakãrtitàþ .
     yatra chattre sthitaþ saurirbhaïgaü tasya vinirdi÷et ..
     càmare caõóatà vàyoranàvçùñiþ prajàyate .
     durbhikùa¤ca bhavet ghoraü prajàpãóà na saü÷ayaþ ..
     kalasasthe bhavedyuddhaü bhaïgo ghàtàdikaü dhruvam .
     vãõàsthenàrkaputtreõa paññaràj¤ã vina÷yati ..
     calacitto bhavedràjà bhayabhãtà ca medinã .
     yadà çkùatraye sauri÷chattre daõóe patadgrahe ..
     tadà tasya bhavedbhaïga÷chattrasyàsya na saü÷ayaþ .
     àsanasya bhavennà÷a àsanasthe ÷anai÷care ..
     yuvaràjakùayaþ kãle bandhanaü rajjusaüsthite .
     saumyayukto'ticàrasthaþ ÷aniruktaphalo na hi ..
     vakragaþ krårayukta÷ca sarvaü kråraü karoti saþ .
     ÷aniràhukujàdityà yadà jãvendusaüyutàþ ..
     uttaràdhã÷aràïgo vai ni÷citaü chattrabhaïgadàþ .
     kråraü catuùñaya¤caiva budhacandreõa saüyutam ..
     pårbacchattravinà÷àya tathà pàpacatuùñayam .
     ÷ukrendusaüyutaü chattre dakùiõe ÷asyabhaïgadam ..
     evamanyeùu ràjyeùu nàmarkùàt phalamàdi÷et .
     yathà duùñaphalaþ sauristathà saumyaphalo guruþ ..
     bhaumaj¤au gururàhå ca ravicandrau bale samau .
     yathà hànikaràþ kråràstathà saumyàþ ÷ubhaïkaràþ ..
     ete'tràùñau grahà÷chattre paracakreõa bhaïgadàþ .
     nçpanàmarkùago ràhuþ keturvà yatra saüsthitaþ ..
     chattrabhaïgo bhavettasya viùadànena bhåpateþ .
     mçgayàsàhasaü yàtràü duùñahastya÷vavàhanam ..
     vigraha¤ca tyajedràjà chattrasthe krårakhecare .
     j¤àtvaivaü ÷àntikaü kuryàt grahàõàü jàyate ÷ubham ..>%

#<chattradhàraþ>#, tri, (chattraü dharatãti . dhç + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ .) chattradharaþ . chàtidharà iti bhàùà .. tatparyàyaþ . chàyàkaraþ 2 . iti hemacandraþ . 3 . 428 .. (yathà, pa¤catantre . 3 . 67 . %<svapakùe ca yathà, jananã devã ka¤cukã màlikaþ ÷ayyàpàlakaþ spa÷àdhyakùaþ sàüvatsarikaþ bhiùak jalavàhakaþ tàmbålavàhakaþ àcàryaþ aïgarakùakaþ sthànacintakaþ chattradhàraþ vilàsinã ca ..>%)

#<chattrapattraü>#, klã, (chattramiva pattramasya .) sthalapadmam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<chattrapattraþ>#, puü, (chattramiva vistçtaü pattramasya .) bhårjavçkùaþ . iti ratnamàlà .. (bhårja÷abde vivçtirasya j¤àtavyà ..) mànakacuþ . iti kecit .. saptaparõavçkùaþ . iti ca kecit ..

#<chattrabhaïgaþ>#, puü, (chattrasyeva rakùituþ svàmina ityathaþ bhaïgo yatra .) vaidhavyam . svàtantryam . nçpanà÷aþ . iti medinã . ge, 56 ..

#<chattrà>#, strã, (chattramiva àkçtirvidyate'syàþ . ar÷aàditvàdaca tataùñàp . yadvà, chadati àcchàdayati svotpattisthànamiti . chad + %<sarvadhàtubhyaþ ùñran .>% uõàü . 4 . 158 . iti ùñran . tataþ ùillakùaõasya ïãùo'nityatvàt ñàp .) miùiþ . maurã iti bhàùà .. kustumburu . dhanyà iti bhàùà .. (yathà -- %<mustaparpañakodãcyachattràkhyo÷ãracandanaiþ . ÷çtaü ÷ãtaü jalaü dadyàt tçódàhajvara÷àntaye .. chatrà dhànyàkam ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..) ÷ilãndhram . iti medinã . re, 38 .. koü óakachàtà iti bhàùà .. ma¤jiùñhà . iti ràjanirghaõñaþ .. (nivçttasantàpàntargatarasàyanauùadhivi÷eùaþ . tasya lakùaõaü yathà, su÷rute cikitsitasthàne 30 aþ .
     %<kçùõasarpasvaråpeõa vàràhãkandasambhavà .
     ekapatrà mahàvãryà bhinnà¤janasamaprabhà ..
     chattràticchattrake vidyàdrakùoghne kandasambhave ..>%)

#<chattràkaü>#, klã, (chattrà iva kàyatãti . kai + kaþ .) kimpàkuþ . chattrikà . iti pràya÷cittavivekaþ .. (yathà, manuþ . 5 . 19 .
     %<chattràkaü vióvaràha¤ca la÷unaü gràmakukkuñam .
     palàõóuü gç¤jana¤caiva matyà jagdhvà pateddbijaþ ..>%)

#<chattràkaþ>#, puü, (chattramiva akati àcchàdakatvaü gacchatãti . chattra + ak + ac .) jàlavarvårakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<chattràkã>#, strã, (chattràka + gauràditvàt ïãù .) ràsnà . ityamaraþ . 2 . 4 . 115 ..

#<chattràticchattraþ>#, puü, (chattramatikramya chadati àcchàdayatãti . ati + chad + ùñran .) chattràkàrajalodbhavasugandhàkhyatçõavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . chattràticchattrà 2 pàlaghnyaþ 3 aticchattrà 4 sugandhà 5 chattrakaþ 6 kañukaþ 7 kañuþ 8 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<chattràdhànyaü>#, klã, (chattrà dhànyamiva .) dhanyàkam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<chattrikà>#, strã, (chattrà eva . chattrà + svàrthe kan . ata itva¤ca .) ÷ilãndhram . koüóakachàtà iti bhàùà .. tatparyàyaþ . gomayacchattrikà 2 dilãram 3 ÷ilãndhrakam 4 urvaïgam 5 vasàroham 6 golàsam 7 . iti hàràvalã .. chattràkam 8 . iti smçtiþ .. ucchilãndhram 9 . iti ÷rãbhàgatam .. karãùekùupalàlapçthvãbeõujacchattrikàyàþ sàmànyaguõàþ . ÷ãtatvam . kaùàyatvam . svàdutvam . picchilatvam . gurutvam . chardyatãsàrajvara÷leùmarogakàritva¤ca .. palàlajacchattrikàguõàþ . pàke svàdurasatvam . råkùatvam . doùakàritva¤ca .. ÷ucisthànakàùñhavaü÷agoùñhaja÷vetacchattrikàyà guõaþ . atidoùakàritvam . anyacchattrikàstebhyo vigarhitàþ . iti ràjavallabhaþ ..

#<chattrã>#, [n] puü, (chattraü kau÷alàdibhiràcchàdakatvaü vidyate'sya . chattra + iniþ .) nàpitaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. chattravi÷iùñe, tri . yathà --
     %<gacchedvarùàtape chattrã daõóã ràtryañavãùu ca .>% iti smçtiþ .. (yathà ca harivaü÷e . 253 . 5 .
     %<mau¤jã yaj¤opavãtã ca chattrã daõóàjinã tathà .
     vàmano dhåmaraktàkùo bhagavàn bàlaråpadhçk ..>%)

#<chatvaraþ>#, puü, (chadate apavàrayati varùoùõàdikamiti . chada apavàraõe + %<chitvaracchatvareti .>% uõàü . 3 . 1 . iti ùvarac pratyayena sàdhuþ .) gçham . ku¤jaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<chada>#, t ka saüvçtau . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràü-paraü-sakaü-señ .) chadayati . iti durgàdàsaþ .. (yathà, kavirahasye . 16 .
     %<chadayati suralokaü yo guõairya¤ca yuddhe surayuvativimuktà÷chàdayanti sraja÷ca ..>%)

#<chada>#, ki ¤a saüvçtau . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüpakùe bhvàü-ubhaü-sakaü-señ .) ki ¤a, chàdayati chàdayate chadati chadate di÷aümeghaþ . àcchàdayati ityarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<chada>#, ma ki ¤a årjane . årjanaü balaü jãvana¤ca . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-pakùe bhvàü-ubhaüsakaü-señ .) chadayati puttraü pità . jãvayati balavantaü karoti và ityarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<chadaþ>#, puü, (chadati àcchàdayatãti . chada + ac .) pattram . (yathà, ràmàyaõe . 2 . 55 . 6 .
     %<tato nyagrodhamàsàdya mahàntaü haritacchadam ..>%) pakùaþ . granthiparõavçkùaþ . tamàlavçkùaþ . iti medinã . de, 5 ..

#<chadanaü>#, klã, (chadati àcchàdayatãti . chada + lyuþ .) patram . pakùaþ . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 158 . 69 .
     %<vimalasphàñhikàbhàni pàõóaracchadanairdbijaiþ .
     kalahaüsairupetàni sàrasàbhirutàni ca ..>% chada + bhàve lyuñ .) pidhànam . iti medinã . ne, 65 .. tamàlapatram . iti ràjanirghaõñaþ .. tejapàta iti bhàùà ..

#<chadapattraþ>#, puü, (chadàni àcchàdakàni pattràni yasya .) bhårjapatravçkùaþ . iti kàcit ratnamàlà ..

#<chadiþ>#, [s] klã, (chàdayatãti chàdyate'nena và . chaüd + õic + %<arci÷ucihusçpichàdichardibhya isiþ .>% uõàü . 2 . 109 . iti isiþ . %<ismantrankviùu ca .>% 6 . 4 . 97 . iti hrasvaþ .) pañalam . ityamaraþ . 2 . 2 . 14 .. (yathà, bhàgavate . 7 . 14 . 13 .
     %<kçmivió bhasmaniùñhàntaü kvedaü tucchaü kalevaram .
     kva tadãyaratirbhàryà kvàyamàtmà nabha÷chadiþ ..>%)

#<chadma>#, [n] klã, (chadyate àvriyate svaråpamaneneti . chada + %<sarvadhàtubhyo manin .>% uõàü . 4 . 144 . iti manin .) vyàjaþ . (yathà, radhuþ . 12 . 2
     %<taü karõamålamàgatya ràme ÷rãrnyasyatàmiti .
     kaikeyã÷aïkayevàha palitacchadmanà jarà ..>%) kapañaþ . ÷àñyam . apade÷aþ . svaråpàcchàdanam . iti medinã . ne, 64 ..

#<chadmatàpasaþ>#, puü, (chadmanà kapañena tàpasaþ . aprakçtatapasvitayà evàsya tathàtvam .) chalatapasvã . tatparyàyaþ . sarvàbhisandhã 2 vaióàlavratikaþ 3 ve÷adhàrã 4 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<chadmikà>#, strã, (chadma astyasyàþ . brãhyàditvàdiniþ saüj¤àyàü kan ñàp ca .) guóåcã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<chandaþ>#, puü, (chandyate iti . chanda + bhàve gha¤ .) abhipràyaþ . (yathà, ràmàyaõe . 2 . 9 . 7 .
     %<mayocyamànaü yadi te ÷rotuü chando vilàsini ! .
     ÷råyatàmabhidhàsyàmi ÷rutvà caitadvidhãyatàm ..>%) va÷aþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 88 .. abhilàùaþ . iti bharataþ .. viùam . iti ÷abdacandrikà .. rahasi tri . ityamarañãkàsàrasundarã ..

#<chandaþ>#, [s] klã, (candayati àhlàdayati candyate'nena và . cadi àhlàde + %<canderàde÷ca chaþ .>% uõàü . 4 . 218 . iti asun casya cha÷ca .) vedaþ . (yathà, raghuþ . 1 . 11 .
     %<àsãnmahãkùitàmàdyaþ praõavacchandasàmiva ..>%) svairàcàraþ . abhilàùaþ . (yathà, mahàbhàrate . 12 . 201 . 12 .
     %<kàmàtmakà÷chandasi karmayogà ebhirvimuktaþ parama÷nuvãta ..>%) padyam . iti medinã . se, 22 .. asya lakùaõaü yathàha gaïgàdàsaþ .
     %<padyaü catuùpadã tacca vçttaü jàtiriti dvidhà .
     vçttamakùarasaükhyàtaü jàtirmàtràkçtà bhavet ..
     samamardhasamaü vçttaü viùama¤ceti tattridhà .
     samaü samacatuùpàdaü bhavatyardhasamaü punaþ ..
     àdistçtãyavadyasya pàdasturyo dvitãyavat .
     bhinnacihnacatuùpàdaü viùamaü parikãrtitam ..>% eùàmarthaþ . akùarasaükhyàtaü akùaragaõanayà paripràptaü vçttamucyate . màtràkçtà màtràgaõanayà nirõãtà jàtirjàtisaüj¤ikà bhavati . samaü samacatuùpàdam . ardhasamaü yasya prathamaþ pàdaþ tçtãyena pàdena tulyaþ caturthaþ pàdo dvitãyena pàdena tulyaþ . viùamaü pçthaklakùaõacatuùpàdam .. (tatra samavçttantu ukthàdisaüj¤àbhedena ùaóviü÷atiprakàrakam . yaduktaü chandoma¤jaryàm .
     %<àrabhyaikàkùaràt pàdàdekaikàkùaravardhitaiþ .
     pàdairukthàdisaüj¤aü syàcchandaþ ùaóviü÷atiü gatam ..
     ukthàtyukthà tathà madhyà pratiùñhànyà supårbikà .
     gàyattryuùõiganuùñup ca bçhatã païktireva ca ..
     triùñup ca jagatã caiva tathàtijagatã matà .
     ÷arkarã sàtipårbà sthàdaùñyatyaùñã tathà smçte ..
     dhçti÷càtidhçti÷caiva kçtiþ prakçtiràkçtiþ .
     vikçtiþ saüskçti÷caiva tathàtikçtirutkçtiþ ..>% chandolakùaõopayogigaõàstu da÷a . yaduktaü tatraiva%<myarastajaibhnagairlàntairebhida÷abhirakùaraiþ . samastaü vàïmayaü vyàptaü trailokyamiva viùõunà .. mastrigurustrilaghu÷ca nakàro bhàdiguruþ punaràdilaghuryaþ . jo gurumadhyagato ralamadhyaþ so'ntaguruþ kathito'ntalaghustaþ .. gurureko gakàrastu lakàro laghurekakaþ . krameõa caiùàü rekhàbhiþ saüsthànaü dar÷yate yathà ..>% ma ''', na ..., bha '.., ya .'', ja .'., ra '.', sa ..', ta ''., ga ', la .) chandastu nànàvidham . tasya granthàþ chandovicitipiïgalacchandoma¤jarãvçttaratnàkara÷rutavodhàdayaþ santi teùu chandoma¤jaryàdyuktalakùaõo dàharaõàdãni likhyante ..

#<chandasàü vçttinàmàni .>#
     ekàkùarà vçttiþ . ukthà .
     ÷rãþ
     dbyakùarà vçttiþ . atyukthà .
     strã
     tryakùarà vçttiþ . madhyà .
     nàrã
     mçgã
     caturakùarà vçttiþ . pratiùñhà .
     kanyà
     satã
     pa¤càkùarà vçttiþ . supratiùñhà .
     païktiþ
     priyà
     ùaóakùarà vçttiþ . gàyattrã .
     tanumadhyà
     ÷a÷ivadanà
     somaràjã
     vidyullekhà
     vasumatã
     saptàkùarà vçttiþ . uùõik .
     madhumatã
     kumàralalità
     madalekhà
     haüsamàlà
     aùñàkùarà vçttiþ . anuùñup .
     citrapadà
     màõavakam
     màõavakakrãóamiti . kecit .
     vidyunmàlà
     samànikà
     pramàõikà
     nagasvaråpiõã iti kutràpi .
     gajagatiþ
     haüsarutam
     nàràcikà
     navàkùarà vçttiþ . bçhatã .
     bhujaga÷i÷ubhçtà
     bhçtetyatra sçteti yuteti ca kecit .

#<chandasàü lakùaõagaõàþ .>#
     g÷rã '
     gau strã ','
     mo nàrã '''
     ro mçgã '.'
     gmau cet kanyà ','''
     nagi satã ...,'
     bhgau giti païktiþ '..,','
     salagaiþ priyà ..',.,'
     tyau cet tanumadhyà ''.,.''
     ÷a÷ivadanà nyau ...,.''
     dviyà somaràjã .'',.''
     vidyallekhà mo maþ ''','''
     tsau ced vasumatã ''.,..'
     nanagi madhumatã ...,...,'
     kumàralalità jsgàþ .'.,..','
     masgau syàt madalekhà ''',..','
     saragairhaüsamàlà ..','.','
     citrapadà yadi bhau gau '..,'..,','
     bhàttalagà màõavakam '..,''.,.,'
     mo mo go go vidyunmàlà ''',''',','
     glau rajau samànikà tu ',.,'.',.'.
     pramàõikà jarau lagau .'.,'.',.,'
     nabhalagà gajagatiþ ...,'..,.,'
     mnau gau haüsarutametat ''',...,','
     nàràcikà tarau lagau ''.,'.',.,'
     bhujaga÷i÷ubhçtà nau maþ ...,...,'''

#<chandasàmudàharaõàni .>#
     ÷rãste . sàstàm ..
     gopastrãbhiþ . kçùõo reme ..
     gopànàü nàrãbhiþ . ÷liùño'vyàt kçùõo vaþ ..
     sà mçgãlocanà . ràdhikà ÷rãpateþ ..
     bhàsvatkanyà saikà dhanyà . yasyàþ kåle kçùõo'svelat ..
     muraripo ! tava padam . namati sà nanu satã ..
     kçùõasanàthà tarõakapaïktiþ . yàmunakacche càru cacàra ..
     vrajasubhruvo vilasatkalàþ . abhavan priyà muravairiõaþ ..
     mårtirmura÷atroratyadbhutaråpà .
     àstàü mama citte nityaü tanumadhyà ..
     ÷a÷ivadanànàü vrajataruõãnàm .
     adharasudhormiü madhuripuraicchat ..
     hare ! somaràjãsamà te ya÷aþ÷rãþ .
     jaganmaõóalasya cchinattyandhakàram ..
     raviduhitçtañe navakusumatatiþ .
     vyadhita madhumatã madhumathanamudam ..
     muràritanuvallã kumàralalità sà .
     vrajaiõanayanànàü tatàna mudamuccaiþ ..
     raïge bàhuvilagnàddantãndrànmadalekhà .
     lagnàbhånmura÷atrau kastårãrasacarcà ..
     yàmunasaikatade÷e gopavadhåjalakelau .
     kaüsariporgatilãlà citrapadà jagadavyàt ..
     ca¤calacåóa¤capalairvatsakulaiþ keliparam .
     dhyàya sakhe smeramukhaü nandasutaü màõavakam ..
     vàso vallãvidyunmàlà varha÷reõã ÷àkra÷càpaþ .
     yasminnàstàü tàpocchittyai gomadhyasthaþ kçùõàmbhodaþ ..
     yasya kçùõapàdapadmamasti hçttaóàgasadma .
     dhãþ samànikà pareõa nocitàtra matsareõa ..
     punàtu bhaktiracyutà sadàcyutàïghripadmayoþ .
     ÷rutismçtipramàõikà bhavàmburà÷itàrikà ..
     ravisutàparisare viharato dç÷i hareþ .
     vrajabadhågajagatimudamalaü vyatanuta ..
     hradatañanikañakùauõã bhujaga÷i÷ubhçtà yàsãt .
     muraripudalite nàge vrajajanasukhadà sàbhåt ..

#<chandasàü vçttinàmàni .>#
     maõimadhyam
     bhujaïgasaïgatà
     halamukhã
     bhadrikà
     da÷àkùarà vçttiþ . païktiþ .
     rukmavatã
     råpavatã kvacit . campakamàlà
     iti kvàpi .
     mattà
     tvaritagatiþ
     manoramà
     ÷uddhaviràñ
     paõavam
     mayårasàriõã
     upasthità
     dãpakamàlà
     haüsã
     ekàda÷àkùarà vçttiþ . triùñup .
     indravajrà
     upendravajrà
     upendravajràyà indravajràyà÷ca
     caraõaghañità upajàtayaþ . tà÷ca
     caturvarõaprastàrabhedàdàdyantyau tyaktrà
     caturda÷aprakàrà bhavanti .
     sumukhã
     ÷àlinã
     asyà÷caturthe tataþ saptame ca yatiþ .
     vàtormã
     bhramaravilasità
     bhramaravilasitamiti kecit .
     anukålà
     rathoddhatà
     svàgatà

#<chandasàü lakùaõagaõàþ .>#
     syànmaõimadhyaü cet bhamasàþ '..,''',..'
     sajarairbhujaïgasaïgatà ..',.'.,'.'
     rànnasàviha halamukhã '.',...,..'
     bhadrikà bhavati ro narau '.',...,'.'
     rukmavatã sà yatra bhamasgàþ '..,''',..','
     j¤eyà mattà mabhasagasçùña ''','..,..','
     tvaritagati÷ca najanagaiþ ...,.'.,...,'
     narajagairbhavenmanoramà ...,'.',.'.,'
     msau jgau ÷uddhaviràóidaü matam ''',..',.'.,'
     mnau ygau ceti paõavanàmedam ''',...,.'','
     rjau ragau mayårasàriõã syàt '.',.'.,'.','
     to jau guruõeyamupasthità ''.,.'.,.'.,'
     dãpakamàlà bhmau matà jagau '..,''',.'.,'
     j¤eyà haüsã mabhanagayutà ''','..,...,'
     syàdindravajrà yadi tau jagau gaþ ''.,''.,.'.,','
     upendravajrà jatajàstato gau .'.,''.,.'.,','
     anantaroritalakùmabhàjau
     pàdau yadãyàvupajàtayastàþ .
     itthaü kilànyàsvapi mi÷ritàsu
     vadanti jàtiùvidameva nàma ..
     najajalagairgadità sumukhã ...,.'.,.'.,.,'
     màttau gau cet ÷àlinã vedalokaiþ
     ''',''.,''.,','
     vàtormãyaü gadità mbhau tagau gaþ
     ''','..,''.,','
     mo go nau go bhramaravilasità ''',',...,...,'
     syàdanukålà bhatanagagà÷cet '..,''.,...,','
     ràt parairnaralagai rathoddhatà '.',...,'.',.,'
     svàgatà ranabhagairguruõà ca '.',...,'..,','

#<chandasàmudàharaõàni .>#
     kàliyabhogàbhogagatastanmaõimadhyasphãtarucà .
     citrapadàbho nandasuta÷càru nanarta smeramukhaþ ..
     taralà taraïgariïgitairyamunà bhujaïgasaïgatà .
     kathametu vatsacàraka÷capalaþ sadaiva tàü hariþ ..
     kàyamanovàkyaiþ pari÷uddhairyasya sadà kaü÷adbiùi bhaktiþ .
     ràjyapade harmyàlirudàrà rukmavatã vighnaþ khalu tasya ..
     pãtvà mattà madhu madhupàlã kàlindãye tañavanaku¤je .
     uddãvyantãrvrajajanaràmàþ kàmàsaktà madhujiti cakre ..
     tvaritagatirvrajayuvatistaraõisutàvipinagatà .
     muraripuõà ratiguruõà pariramità pramadamità ..
     taraõijàtañe vihàriõã vrajavilàsinã vilàsataþ .
     muraripostanuþ punàtu vaþ sukçta÷àlinàü manoramà ..
     goùñhe giriü savyakareõa dhçtvà ruùñendravajràhatiyuktavçùñau .
     yo gokulaü gopakula¤ca susthaü cakre sa norakùatu cakrapàõiþ ..
     upendravajràdimaõicchañàbhirvibhåùaõànàü churitaü vapuste .
     smaràmi gopãbhirupàsyamànaü suradrumåle maõimaõóapastham ..
     taraõisutàtañaku¤jagçhe vadanavidhusmitadãdhitibhiþ .
     timiramudasya mukhaü sumukhã harimavalokya cucumba ciram ..
     aüho hanti j¤ànavçddhiü vidhatte dharmaü ghatte kàmamartha¤ca såte .
     muktiüdatte sarvadopàsyamànà puüsàü ÷raddhà÷àlinã viùõubhaktiþ ..
     dhyàtà mårtiþ kùaõamapyacyutasya
     ÷reõã nàmnàü gadità helayàpi .
     saüsàre'smin duritaü hanti puüsàü
     vàtormãpotamivàmbhodhimadhye ..
     mugdhe ! mànaü parihara na ciràttàruõyante saphalayatu hariþ .
     phullàvallã bhramaravilasitàbhàve ÷obhàü kalayati kimu tàm ..
     vallavave÷à muraripumårtirgopamçgàkùãkçtaratipårtiþ .
     và¤chitasiddhyai praõatiparasya syàdanukålà jagati na kasya ..
     ràdhikà dadhiviloóanasthità kçùõaveõuninadairathoddhatà .
     yàmunaü tañaniku¤jama¤jasà sà jagàmasalilàhçticchalàt ..
     yasya cetasi sadà muravairã vallavãjanavilàsavilolaþ .
     tasya nånamamaràlayabhàjaþ svàgatàdarakaraþ suraràjaþ ..

#<chandasàü vçttinàmàni .>#
     dodhakam
     moñanakam
     ÷yenã
     ÷yenikà iti kvacit .
     ÷rãþ
     vçttà
     bhadrikà
     mauktikamàlà
     upasthitam
     upacitram
     kupuruùajanità
     anavasità
     vidhvaïkamàlà
     sàndrapadam
     ÷ikhaõóitam
     dvàda÷àkùarà vçttiþ . jagatã .
     candravartma
     vaü÷asthavilam
     vaü÷astanitamiti kvàpi .
     indravaü÷à
     vaü÷asthavilendravaü÷acaraõobhayaghañità-
     ÷caturvarõaprastàrãyàdyantavyatirikta-
     caturda÷aprakàrà upajàtayo bhavanti .
     jaloddhatagatiþ
     bhujaïgaprayàtam
     toñakam
     sragviõã
     vai÷vadevã

#<chandasàü lakùaõagaõàþ .>#
     dodhakamicchati bhatritayàdgau '..,'..,'..,','
     syànmoñanakaü tajajà÷ca lagau ''.,.'.,.'.,.,'
     ÷yenyudãrità rajau ralau guruþ '.',.'.,'.',.,'
     bàõarasaiþ syàt bhatanagagaiþ ÷rãþ '..,''.,...,','
     nanasagagururacità vçttà ...,...,..',','
     nanaralagurubhi÷ca bhadrikà ...,...,'.',.,'
     mauktikamàlà yadi bhatanàt gau '..,''.,...,','
     upasthitamidaü jsautàd gakàrau .'.,..',''.,','
     upacitramidaü sasasàllagau ..',..',..',.,'
     kupuruùajanità nanau rgau gaþ ...,...,'.',','
     anavasità nyau bhgau gururante ...,.'','..,','
     vidhvaïkamàlà bhavettau tagau gaþ ''.,''.,''.,','
     sàndrapadaü syàdbhatanagalai÷ca '..,''.,...,',.
     ÷ikhaõóitamidaü jsau tgau guru÷cet
     .'.,..',''.,','
     candravartma nigadanti ranabhasaiþ '.',...,'..,..'
     vadanti vaü÷asthavilaü jatau jarau .'.,''.,.'.,'.'
     syàdindravaü÷à tatajairasaüyutà ''.,''.,.'.,'.'
     jasau jasayutau jaloddhatagatiþ .'.,..',.'.,..'
     bhujaïgaprayàtaü caturbhiryakàraiþ .'',.'',.'',.''
     vada toñakamabdhisakàrayutam ..',..',..',..'
     kãrtitaiùà catårephikà sagviõã
     '.','.','.','.'
     bàõà÷vai÷chinnà vai÷vadevã mamau yau
     ''',''',.'',.''

#<chandasàmudàharaõàni .>#
     deva ! sadodhakadambatalastha ! ÷rãdhara ! tàrakanàmapadaü me .
     kaõñhatale'suvinirgamakàle svalpamapi kùaõameùyati yogam ..
     raïge khalu mallakalàku÷ala÷càõåramahàbhañamoñanakam .
     yaþ kelilavena cakàra sa me saüsàraripuü pratimoñayatu ..
     yasya kãrtirindukundacandana÷yenya÷eùalokapàvanã sadà .
     jàhnavãvavi÷vabandyavibhramà taü bhajàmi bhàvagamyamacyutam ..
     candravartma pihitaü ghanatimirai ràjavartma rahitaü janagamanaiþ .
     iùñavartma tadalaïkuru sarase ! ku¤javartmani haristava kutukã ..
     vilàsavaü÷asthavilaü mukhànilaiþ
     prapårya yaþ pa¤camaràgamudgiran .
     vrajàïganànàmapi gàna÷àlinàü
     jahàra mànaü sa hariþ punàtu naþ ..
     daityendravaü÷àgnirudãrõadãdhitiþ
     pãtàmbaro'sau jagatãtamoharaþ .
     yasmin mamajjuþ ÷alabhà iva svayaü
     te kaüsacàõåramukhà makhadbiùaþ ..
     yadãyahalato vilokya vipadaü
     kalindatanayà jaloddhatagatiþ .
     vilàsavipinaü vive÷a sahasà
     karotu ku÷alaü halã sa jagatàm ..
     sadàràtmajaj¤àtibhçtyo vihàya
     svametaü hradaü jãvanaü lipsamànaþ .
     mayà kle÷itaþ kàliyetthaü kuru tvaü
     bhujaïga ! prayàtaü drutaü sàgaràya ..
     yamunàtañamacyutakelikalà-
     lasadaïghrisaroruhasaïgarucim .
     mudito'ña kalerapanetumaghaü
     yadi cecchasi janma nijaü saphalam ..
     indranãlopaleneva yà nirmità
     ÷àtakumbhadravàlaïkçtà ÷obhate .
     navyameghacchaviþ pãtavàsà hare-
     rmårtiràstàü mamaivorasi sragviõã ..
     arcàmanyeùàü tvaü vihàyàmaràõà-
     madvaitenaikaü kçùõamabhyarca bhaktyà .
     tatrà÷eùàtmanyarcite bhàvinã te
     bhràtaþ ! sampannàràghanà vai÷vadevã ..

#<chandasàü vçttinàmàni .>#
     pramitàkùarà
     drutavilambitam
     mandàkinã
     kusumavicitrà
     tàmarasam
     màlatã
     yamuneti kvàpi .
     maõimàlà
     asyàþ ùaóvarõairyatiþ .
     jaladharamàlà
     asyà÷caturbhiraùñàbhi÷ca yatiþ .
     puñaþ
     pramuditavadanà
     prabheti mallinàthaþ . gaurãti
     kaumudãkàraþ .
     priyaüvadà
     lalità
     ujjvalà
     navamàlikà
     lalanà
     lalitam
     drutapadam
     vidyàdhàraþ
     pa¤cacàmaram
     sàraïgam
     mauktikadàma

#<chandasàü lakùaõagaõàþ .>#
     pramitàkùarà sajasasaiþ kathità ..',.'.,..',..'
     drutavilambitamàha nabhau bharau ...,'..,'..,'.'
     nanararaghañità tu mandàkinã ...,...,'.','.'
     nayasahitau nyau kusumavicitrà ...,.'',...,.''
     iha vada tàmarasaü najajà yaþ ...,.'.,.'.,.''
     bhavati najàvatha màlatã jarau ...,.'.,.'.,'.'
     tyau tyau maõimàlà chinnà guhavaktraiþ
     ''.,.'',''.,.''
     mo bha, smau cejjaladharamàlàbdhyantyaiþ
     ''','..,..','''
     vasuyugaviratirnau myau puño'yam ...,...,''',.''
     pramuditavadanà bhavennau ca rau ...,...,'.','.'
     bhuvi bhavennabhajaraiþ priyaüvadà ...,'..,.'.,'.'
     dhãrairabhàõi lalità tabhau jarau ''.,'..,.'.,'.'
     nanabharasahità gaditojjvalà ...,...,'..,'.'
     iha navamàlikà najabhayaiþ syàt ...,.'.,'..,.''
     pa¤camuni bhamau sàt sayutà lalanà
     '..,''',..',..'
     lalitamabhihitaü nau mrau nàmataþ ...,...,''','.'
     drutapadaü bhavati nabhanayà÷cet ...,'..,...,.''
     sarve mà yasmin so'yaü vidyàdhàraþ syàt
     ''',''',''','''
     laghurgururvadanti pa¤cacàmaram .'.'.'.'.'.'
     sàraïgasaüj¤aü samastaistakàraistu ''.,''.,''.,''.
     samastajamãraya mauktikadàma .'.,.'.,.'.,.'.,

#<chandasàmudàharaõàni .>#
     amçtasya ÷ãkaramivodgiratã
     radamauktikàü÷ulaharãcchurità .
     pramitàkùarà murariporbhaõiti-
     rvrajasubhruvàmabhijahàra manaþ ..
     taraõijàpuline navavallavã-
     pariùadà saha kelikutåhalàt .
     drutavilambitacàruvihàriõaü
     harimahaü hçdayena sadà vahe ..
     balidamanavidhau babhau saïgatà
     padajalaruhi yasya mandàkinã .
     suranihitasitàmbujasraïnibhà
     haratu jagadaghaü sa pãtàmbaraþ ..
     vipinavihàre kusumavicitrà
     kutukitagopãmahitacaritrà .
     muraripumårtirmukharitavaü÷à
     ciramavatàdvastaralavataüsà ..
     sphuñasuùamàmakarandamanoj¤aü
     vrajalalanànayanàlinipãtam .
     tava mukhatàmarasaü mura÷atro !
     hçdayataóàgavikà÷i mamàstu ..
     iha kalayàcyutakelikànane
     madhurasasaurabhasàralolupaþ .
     kusumakçtasmitacàruvibhramà
     malirapi cumbati màlatãü muhuþ ..
     prahvàmaramaulau ratnopalakëpte
     jàtaprativimbà ÷oõà maõimàlà .
     govindapadàbje ràjã nakharàõà-
     màstàü mama citte dhvàntaü ÷amayantã ..
     yà bhaktànàü kaliduritottaptànàü
     tàpocchede jaladharamàlà navyà .
     bhavyàkàrà dinakaraputtrãkåle
     kelãlolà haritanuravyàt sà vaþ ..

#<chandasàü vçttinàmàni .>#
     moñakam
     taralanayanam
     trayoda÷àkùaràvçttiþ . atijagatã .
     praharùiõã
     tribhirda÷abhi÷ca yatiþ .
     rucirà
     caturbhirnavabhi÷ca yatiþ .
     mattamayåraþ
     caturbhirnavabhi÷ca yatiþ .
     caõóã
     ma¤jubhàùiõã
     sunandinãti ÷ambhau
     candrikà
     utpalinãti kvàpi . vidyuditi
     kùameti ca kvàpi . saptabhiþ ùaó-
     bhi÷ca yatiþ .
     kalahaüsaþ
     siühanàdaþ kvàpi .
     prabodhità
     mçgendramukham
     ca¤carãkàvalã
     candrarekhà
     kandukam
     mçgendramukham
     upasthitam
     ma¤juhàsinã
     nandinã

#<chandasàü lakùaõagaõàþ .>#
     moñakanàma samastabhamãraya '..,'..,'..,'..
     varilaghu taralanayanamiha ............
     trya÷àbhirmanajaragàþ praharùiõãyam
     ''',...,.'.,'.','
     jabhau sajau giti rucirà caturgrahaiþ
     .'.,'..,..',.'.,'
     vedarandhrairmtau yasagà mattamayåraþ
     ''',''.,.'',..','
     nayugalasayugalagairiti caõóã ...,...,..',..','
     sajasà jagau ca yadi ma¤jubhàùiõã
     ..',.'.,..',.'.,'
     nanatatagurubhi÷candrikà'÷vartubhiþ ...,...,''.,''.,'
     sajasàþ sagau ca kathitaþ kalahaüsaþ
     ..',.'.,..',..','
     sajasà jagau ca bhavati prabodhità ..',.'.,..',.'.,'
     bhabati mçgendramukhaü najau jarau gaþ ...,.'.,.'.,'.','
     yamau rau vikhyàtà ca¤carãkàvalã gaþ
     .'',''','.','.','
     nasarayugagai÷candrarekhartulokaiþ ...,..','.','.','
     idaü kandukaü yatra yebhya÷caturbhyo gaþ .'',.'',.'',.'','
     bhavati mçgendramukhaü najau jarau gaþ ...,.'.,.'.,'.','
     upasthitamidaü jsau tsau yadi guruþ syàt
     .'.,..',''.,..','
     jatau sajau go bhavati ma¤juhàsinã
     .'.,''.,..'.'.,'
     iha nandinã sajasasairguruyuktaiþ ..',.'.,..',..','

#<chandasàmudàharaõàni .>#
     gopãnàmadharasudhàrasasya pànai-
     ruttuïgastanakalasopagåhanai÷ca .
     à÷caryairapi rativibhramairmuràreþ
     saüsàre matirabhavat praharùiõãha ..
     punàtu vo hariratiràsavibhramã
     paribhraman vrajaruciràïganàntare .
     samãraõollasitalatàntaràlago
     yathà maruttaralatamàlabhåruhaþ ..
     lãlànçtyanmattamayåradhvanikàntaü
     nçtyannãpàmodipayodànilaramyam .
     kàmakrãóàkçùñamanà gopabadhåbhiþ
     kaüsadhvaüsã nirjanavçndàvanamàpa ..
     jayati ditijariputàõóavalãlà-
     kupitakavalakarakàliyamaulau .
     caraõakamalayugacàpalacaõóã
     padanakharucijitabhogamaõi÷rãþ ..
     amçtormi÷ãtalakareõa làlayaü-
     stanukànticoritavilocano hare ! .
     niyataü kalànidhirasãti vallavã
     mudamacyute vyadhita ma¤jubhàùiõã ..
     ÷aradamçtaruca÷candrikàkùàlite
     dinakaratanayàtãrade÷e hariþ .
     viharati rabhasàdvallavãbhiþ samaü
     tridivayuvatibhiþ ko'pi devo yathà ..
     yamunàvihàrakutuke kalahaüso
     vrajakàminãkamalinãkçtakeliþ .
     janacittahàrikalakaõñhaninàdaþ
     pramadaü tanotu tava nandatanåjaþ ..
     ÷ayità mçùà cañulamànanidrayà
     ratikeliku¤janilaye vilàsinã .
     muravairiõà vadanacumbanàdinà
     smitamàtatàna sapadi prabodhità ..
     gurubhujavãryabharaü hariü madàndhà
     yudhi samupetya na dànavà jijãvuþ .
     kùudhitamçgendramukhaü mçgà upetya
     kva nu khalu bibhrati jãvanasya yogam ..

#<chandasàü vçttinàmàni .>#
     kuñajagatiþ
     prabhàvatã .
     caturda÷àkùarà vçttiþ . ÷arkarãü .
     asambàdhà
     pa¤cabhirnavabhi÷ca yatiþ .
     vasantatilakam
     aùñàbhiþ ùaóbhi÷ca yatiþ . siüho-
     ddhatà kvàpi . siühonnatà iti
     munikà÷yapaþ . uddharùiõã iti
     munisaitavaþ ..
     aparàjità
     saptabhiryatiþ .
     praharaõakalikà
     saptabhirvarõairyatiþ .
     vàsantã
     lolà
     asyàþ saptabhiryatiþ .
     nàndãmukhã
     asyàþ saptabhiryatiþ .
     induvadanà
     nadã
     samabhiryatiþ .
     lakùmãþ
     supavitram
     madhyakùàmà
     kuñilam
     pramadà

#<chandasàü lakùaõagaõàþ .>#
     kuñajagatirnajau saptartu mtau guruþ
     ...,.'.,''',''.,'
     yasyàü priye ! prathamakamakùaradvayaü
     turyaü tathà guru navamaü da÷àntimam .
     sàntyaü bhavedyatirapi cedyugagrahaiþ
     sà lakùyatàmamçtarute ! prabhàvatã ..
     mo go go nau maþ ÷aranavabhirasambàdhà
     ''',',',...,...,'''
     j¤eyaü vasantatilakaü tabhajà jagau gaþ
     ''.,'..,.'.,.'.,','
     nanarasalaghugaiþ svarairaparàjità ...,...,'.',..',.,'
     nanabhanalagiti praharaõakalikà ...,...,'..,...,.,'
     màtto no mo gau yadi gadità vàsantãyam
     ''',''.,...,''',','
     dbiþsaptacchidi lolà msau mbhau gau caraõe cet
     ''',..',''','..,','
     svarabhidi yadi nau tau ca nàndãmukhã gau
     ...,...,''.,''.,',',
     induvadanà bhajasanaiþ saguruyugmaiþ '..,.'.,..',...,','
     nanatajagurugaiþ saptayatirnadã syàt
     ...,...,''.,.'.,','
     lakùmãrantaviràmà msau tabhau guruyugmam
     ''',..',''.,'..,','
     trinanagàgati vasuyati supavitram
     ...,...,...,...,','
     madhyakùàmà yugada÷aviramà mbhau nyau gau
     ''','..,...,.'',','
     yugadigbhiþ kuñilamiti sabhau nyau gau cet
     ..','..,...,.'',','
     najabhajalà guru÷ca bhavati pramadà
     ...,.'.,'..,.'.,.,'

#<chandasàmudàharaõàni .>#
     vãryàgnau yena jvalati raõarasàt kùipte
     daityendre jàtà dharaõiriyamasambàdhà .
     dharmasthityarthaü prakañitatanusambandhaþ
     sàdhånàü vàdhàü pra÷amayatu sa kaüsàriþ ..
     phullaü vasantatilakaü tilakaü vanàlyà
     lãlàparaü pikakulaü kalamatra rauti .
     vàtyeùa puùpasurabhirmalayàdrivàto
     yàto hariþ sa mathuràü vidhinà hatàþ smaþ ..
     yadanavadhibhujapratàpakçtàspadà
     yadunicayacamåþ parairaparàjità .
     vyajayata samare samastaripuvrajaü
     sa jayati jagatàü gatirgaruóadhvajaþ ..
     vyathayati kusumapraharaõa ! kalikà
     pramadavanabhavà tava dhanuùi tatà .
     virahavipadi me ÷araõamiha tato
     madhumathanaguõasmaraõamaviratam ..
     bhràmyadbhçïgãnirbharamadhuràlàpodgãtaiþ
     ÷rãkhaõóàdreradbhutapavanairmandàndolà .
     lãlàlolà pallavavilasaddhastollàsaiþ
     kaüsàràtau nçtyati sadç÷ã vàsantãyam ..
     mugdhe yauvanalakùmãrvidyudvibhramalolà
     trailokyàdbhataråpo govindo'tiduràpaþ .
     tadvçndàvanaku¤je gu¤jadbhçïgasanàthe
     ÷rãnàthena sametà svacchandaü kuru kelim ..
     sarasakhagakulàlàpanàndãmukhãyaü
     laharibhujalatà càruphenasmita÷rãþ .
     muraharakalayàsattimàsàdya kinte
     pramuditahçdayà bhànujà nçtyatãha ..

#<chandasàü vçttinàmàni .>#
     ma¤jarã
     pa¤came navame ca yatiþ .
     kumàrã
     aùñame navame ca yatiþ .
     sukesaram
     candraurasaþ
     cakrapadam
     vàsantã
     pa¤cada÷àkùarà vçttiþ . ati÷arkarã .
     ÷a÷ikalà
     srak
     asyàþ ùaóbhirnavabhi÷ca yatiþ .
     maõiguõanikaraþ
     aùñabhiþ saptabhi÷ca yatiþ .
     màlinã
     aùñabhiþ saptabhi÷ca yatiþ .
     lãlàkhelaþ
     vipinatilakam
     tåõakam
     candralekhà
     saptame aùñame ca yatiþ .
     citrà

#<chandasàü lakùaõagaõàþ .>#
     sajasà yalau giti ÷aragrahairma¤jarã
     ..',.'.,..',.'',.,'
     najabhajagairguru÷ca vasuùañ kumàrã
     ...,.'.,'..,.'.,','
     naranarairlagau ca racitaü sukesaram
     ...,'.',...,'.',.,'
     mbhau nyau lgau cediha bhavati ca candraurasaþ
     ''','..,...,.'',.,'
     cakrapadamiha bhanananalagurubhiþ
     '..,...,...,...,.,'
     vàsantãyaü syàdiha khalu matau myau gau cet
     ''',''.,...,.'',','
     gurunidhanamanulaghuriha ÷a÷ikalà
     ..............,'
     sragiyamapi ca rasanava-racitayatiþ
     ......,...,.....,'
     vasumuniyatiriti maõiguõanikaraþ
     .......,.,......,'
     nanamayayayuteyaü màlinã bhogilokaiþ
     ...,...,''',.'',.''
     ekanyånau vidyunmàlàpàdau cellãlàkhelaþ
     ''',''',',',''',''','
     vipinatilakaü nasanarephayugmairbhavet
     ...,..',...,'.','.'
     tåõakaü samànikàpadadvayaü vinàntimam
     ',.,'.',.'.,',.,'.',.'
     mrau mo yau cedbhavetàü saptàùñakai÷candralekhà
     ''','.',''',.'',.'',
     citrà nàmacchanda÷citra¤cet trayo mà yakàrau
     ''',''',''',.'',.''

#<chandasàmudàharaõàni .>#
     malayajatilakasamudita÷a÷ikalà
     vrajayuvatilasadalikagaganagatà .
     sarasijanayanahçdayasalilanidhiü
     vyatanuta vitatarabhasaparitaralam ..
     ayi sahacari ! rucirataraguõamayã
     mradimavasatiranapagataparimalà .
     sragiva nivasa vilasadanupamarasà
     sumukhi ! muditadanujadalanahçdaye ..
     narakaripuravatu nikhilasuragati-
     ramitamahimabharasahajanivasatiþ .
     anavadhimaõiguõanikaraparicitaþ
     saridadhipatiriva dhçtatanuvibhavaþ ..
     mçgamadakçtacarcà pãtakauùeyavàsà
     rucira÷ikhi÷ikhaõóàbaddhadhammillapà÷à .
     ançjunihitamaü÷e vaü÷amutkvàõayantã
     dhçtamadhuripulãlà màlinã pàtu ràdhà ..
     pàyàdvo govindaþ kàlindãkålakùauõãcakre
     ràsollàsakrãóadgopãbhiþ sàrdhaü lãlàkhelaþ .
     mandàkinyàstãropànte svairakrãóàbhirlolo
     yadvaddevànàmã÷aþ svarve÷yàbhiþ khelantãbhiþ ..
     vipinatilakaü vikasitaü vasantàgame
     madhukçtamadairmadhukarai raõadbhirvçtam .
     malayamarutà racitalàsyamàlokayan
     vrajayuvatibhirviharati sma mugdho hariþ ..
     sà suvarõaketakaü vikà÷i bhçïgapåritaü
     pa¤cabàõabàõajàlapårõahematåõakam .
     ràdhikà vitarkya màdhavàdya màsi màdhave
     mohameti nirbharaü tvayà vinà kalànidhe ! ..
     vicchede te muràre ! pàõóuprakà÷à kç÷àïgã
     mlànacchàyaü dukålaü na bhràjate bibhratã sà .
     ràdhàmbhodasya garbhe lãnà yathà candralekhà
     ki¤càrtà tvàü smarantã dhatte dhruvaü jãvayogam ..
     gopàlã lãlàlolà yadvat kalindàtmajànte
     khelanmuktàhàrà vanyasraglasanmårdhacitrà .
     kaüsàràtermårtistadbanme hçdi krãóatãyaü
     ko'nyaþ svargo mokùo vàsmàdbidyate tanna jàne ..

#<chandasàü vçttinàmàni .>#
     prabhadrakam
     elà
     pa¤cabhirda÷abhi÷ca yatiþ .
     kàmakrãóà
     sukhelakam
     candrakàntà
     saptabhiraùñàbhi÷ca yatiþ .
     upamàlinã
     aùñàbhiþ saptabhi÷ca yatiþ .
     çùabhaþ
     mànasahaüsaþ
     nalinã
     ni÷ipàlakam
     ùoóa÷àkùarà vçttiþ . aùñiþ .
     citram
     çùabhagajavilasitam
     gajaturagavilasitamiti ÷ambhau .
     saptabhirnavabhi÷ca yatiþ .
     cakità
     asyà aùñame yatiþ .
     pa¤cacàmaram
     madanalalità
     caturthe ùaùñhe ca yatiþ .
     vàõinã
     pravaralalitam

#<chandasàü lakùaõagaõàþ .>#
     bhavati najau bhajau rasahitau prabhadrakam
     ...,.'.,'..,.'.,'.'
     sajanà nayau ÷arada÷ayatiriyamelà
     ..',.'.,...,...,.''
     màþ pa¤ca syuyasyàü sà kàmakrãóàsaüj¤à j¤eyà
     ''',''',''',''','''
     najabhajarairviràjitamidaü sukhelakam
     ...,.'.,'..,.'.,'.'
     candrakàntàbhidhà rau msau yo viramaþ svaràùñau
     '.','.',''',..',.''
     nanatabharakçtàùñasvarairupamàlinã
     ...,...,''.,'..,'.'
     çùabhàkhyametaduditaü sajasà sayau cet
     ..',.'.,..',..',.''
     kathayanti mànasahaüsanàma sajau jbharàþ
     ..',.'.,.'.,'..,'.'
     sagaõaiþ ÷ivavaktramitairgadità nalinã
     ..',..',..',..',..',
     ÷aüsa ni÷ipàlakamidaü bhajasanà÷ca raþ
     '..,.'.,..',...,'.'
     citrasaüj¤amãritaü samànikà padadbayantu
     ',.,'.',.'.,',.,'.',.'.
     bhratrinagaiþ svaràïkamçùabhagajavilasitam
     '..,'.',...,...,...,'
     bhàt samatanagairaùñacchede syàdiha cakità
     '..,..',''',''.,...,'
     pramàõikà padadbayaü vadanti pa¤cacàmaram
     .'.,'.',.,',.'.,'.',.,'
     mbhau no mnau go madanalalità vedaiþ ùaóçtubhiþ
     ''','..,...,''',...,'
     najabhajarairyadà bhavati vàõinã gayuktaiþ
     ...,.'.,'..,.'.,'.','
     yamau naþ srau ga÷ca pravaralalitaü nàma vçttam
     .'',''',...,..','.','

#<chandasàmudàharaõàni .>#
     vidrumàruõàdharoùñha÷obhiveõuvàdyahçùña-
     vallavãjanàïgasaïgajàtamugdhakaõñakàïga ! .
     tvàü sadaiva vàsudeva ! puõyalabhyapàdaseva !
     vanyapuùpacitrake÷a ! saüsmaràmi govave÷a ! ..
     yo hariruccakhàna kharataranakhara÷arai-
     rdurjayadaityasiühasuvikañahçdayatañam .
     kintviha citrameùa yadakhilamapahçtavàn
     kaüsanide÷adçpyadçùabhagajavilasitam ..
     durjayadanuja÷reõãdu÷ceùñà÷atacakità
     yadbhujaparighatràtà yàtà sàdhvasavigamam .
     dãvyati divi yanmàlà svecchaü nandanavipine
     gacchata ÷araõaü kçùõaü taü bhãtà bhavariputaþ ..
     suradrumålamaõóape vicitraratnanirmite
     lasadbitànabhåùite salãlavibhramàlasam .
     suràïganàbhavallavãkaraprapa¤cacàmara-
     sphuratsamãravãjitaü sadàcyutaü bhajàmi tam ..
     vibhraùñasraggalitacikurà dhautàdharapuñà
     glàyatpatràvalikucatañocchvàsormitaralà .
     ràdhàtyarthaü madanalalitàndolàlasavapuþ
     kaüsàràteratirasamaho cakre'ticañulam ..
     sphuratu mamànane'dya nanu vàõi ! nãtiramyaü
     tava caraõaprasàdaparipàkataþ kavitvam .
     bhavajalarà÷ipàrakaraõakùamaü mukundaü
     satatamahaü stavaiþ svaracitaiþ stavàni nityam ..
     bhujotkùepaþ ÷ånye calabalayajhaïkàrayukto
     mudhà pàdanyàsaþ prakañitatulàkoñinàdaþ .
     smitaü vaktre'kasmàddç÷i pañukañàkùormilãlà
     harau jãyàdãdçk pravaralalitaü vallavãnàm ..

#<chandasàü vçttinàmàni .>#
     acaladhçtiþ
     garuóarutam
     dhãralalità
     a÷vagatiþ
     maõikalpalatà
     råpam
     varayuvatiþ
     saptada÷àkùarà vçttiþ . atyaùñiþ .
     ÷ikhariõã
     ùaùñhe ekàda÷e ca yatiþ .
     pçthvã
     aùñame navame ca yatiþ .
     vaü÷apatrapatitam
     vaü÷adalamiti ÷ambhau vaü÷apatrapatità
     iti kecit . asya da÷ame saptame
     ca yatiþ .
     mandàkràntà
     asyà¤caturthe ùaùñhe saptame ca yatiþ .
     iyaü dautyavarõanopayoginã ÷astà .
     hariõã
     ùaùñhe caturthe saptame ca yatiþ .
     nardañakam
     kokilakam
     asya saptame ùaùñhe caturthe ca yatiþ .

#<chandasàü lakùaõagaõàþ .>#
     dviguõitavasulaghubhiracaladhçtiriha
     ........,........
     garuóarutaü najau bhajatagà yadà syustadà
     ...,.'.,'..,.'.,''.,'
     saükathità bharau naranagà÷ca dhãralalità
     '..,'.',...,'.',...,'
     pa¤cabhakàrayutà'÷vagatiryadi càntyaguruþ
     '..,'..,'..,'..,'..,'
     najarabhabhena gena ca syànmaõikalpalatà
     ...,.'.,'.','..,'..,'
     yasmin sarve gà ràjante brahmàdyaü tadråpaü nàma
     ',',',',',',',',',',',',',',','
     bho rayanà nagau ca yasyàü varayuvatiriyam
     '..,'.',.'',...,...,'
     rasairudrai÷chinnà yamanasabhalà gaþ ÷ikhariõã
     .'',''',...,..','..,.,'
     jasau jasayalà vasugrahayati÷ca pçthvã guruþ
     .'.,..',.'.,..',.'',.,'
     diïmuni vaü÷apatrapatitaü bharanabhanalagaiþ
     '..,'.',...,'..,...,.,'
     mandàkràntàmbudhirasanagairmo bhanau tau gayugmam
     ''','..,...,''.,''.,','
     nasamarasalà gaþ ùaóvedairhayairhariõã matà
     ...,..',''','.',..',.,'
     yadi bhavato najau bhajajalà guru nardañakam
     ...,.'.,'..,.'.,.'.,.,'
     hayaçtusàgarairyatiyutaü yadi kokilakam
     ...,.'.,'..,.'.,.'.,.,'

#<chandasàmudàharaõàni .>#
     taraõiduhitçtañarucirataravasati-
     ramaramunimukhajanavihitadhçtiriha .
     madhuripurabhinavajaladhararucitanu-
     racaladhçtirudayati sukçtihçdi khalu ..
     amaramayåramànasamude payodadhvani-
     rgaruóarutaü suràribhujagendrasantràsane .
     dharaõibharàvatàravidhióiõóimàóambaraþ
     sa jayati kaüsaraïgabhuvi siühanàdo hareþ ..
     karàdasya bhraùñe nanu ÷ikhariõã dç÷yati ÷i÷o-
     rvilãnàþ smaþ satyaü niyatamavadheyaü tadakhilaiþ .
     iti trasyadgopànucitanibhçtàlàpajanitaü
     smitaü bibhraddevo jagadavatu govardhanadharaþ ..
     durantadanuje÷varaprakaraduþsthapçthvãbharaü
     jahàra nijalãlayà yadukule'vatãryà÷u yaþ .
     sa eùa jagatãgatirduritabhàramasmàdç÷àü
     hariùyati hariþ stutismaraõacàñubhistoùitaþ ..
     nåtanavaü÷apatrapatitaü rajanijalalavaü
     pa÷ya mukunda ! mauktikamivottamamarakatagam .
     eùa ca taü cakoranikaraþ prapibati mudito
     vàntamavetya candrakiraõairamçtakaõamiva ..
     premàlàpaiþ priyavitaraõaiþ prãõitàliïganàdyai-
     rmandàkràntà tadanu niyataü va÷yatàmeti bàlà .
     evaü ÷ikùàvacanasudhayà ràdhikàyàþ sakhãnàü
     prãtaþ pàyàt smitasuvadano devakãnandano naþ ..
     vyadhita sa vidhirnetraü nãtvà dhruvaü hariõãgaõàd-
     vrajamçgadç÷àü sandohasyollasannayana÷riyam .
     yadayamani÷aü dårvà÷yàme muràrikalevare
     vyakiradadhikaü baddhàkàïkùe vilolavilocanam ..
     vrajavanità vasantalatikà vilasanmadhupaü
     madhumathanaü praõamrajanavà¤chitakalpatarum .
     vibhumabhinauti ko'pi sukçtã muditena hçdà
     rucirapadàvalãghañitanardañakena kaviþ ..
     lasadaruõekùaõaü madhurabhàùaõamodakaraü
     madhusamayàgame sarasakelibhirullasitam .
     alilalitadyutiü ravisutàvanakokilakaü
     nanu kalayàmi taü sakhi ! sadà hçdi nandsutam ..

#<chandasàü vçttinàmàni .>#
     hàriõã
     asyà÷caturthe ùaùñhe saptame ca yatiþ .
     bhàràkràntà
     caturthe ùaùñhe saptame ca yatiþ .
     hariþ
     kàntà
     citralekhà
     da÷ame saptame ca yatiþ .
     ati÷àyinã
     pa¤cacàmaram
     aùñàda÷àkùarà vçttiþ . dhçtiþ .
     kusumitalatàvellità
     pa¤came ùaùñhe saptame ca yatiþ .
     nandanam
     ekàda÷e saptame ca yatiþ . ida-
     meva vedarephai÷chinnà mahàmàlikà
     tryadhikada÷abhistàrakà da÷avasu-
     bhirlasà iti kutràpi .
     nàràcam
     citralekhà
     candalekhà iti kvacit .
     ÷àrdålalalitam
     dvàda÷e caraõànte ca yatiþ .
     hariõaplutam
     hariõapluteti kutràpi .
     a÷vagatiþ
     sudhà
     citralesvà

#<chandasàü lakùaõagaõàþ .>#
     vedartva÷vairmabhanamayalà ga÷cettadà hàriõã
     ''','..,...,''',.'',.,'
     bhàràkràntà mabhanarasalà guruþ ÷rutiùaóhayaiþ
     ''','..,...,'.',..',.,'
     rasayugahayayuï nau mrau so lagau hi yadà hariþ
     ...,...,''','.',..',.,'
     bhavet kàntà yugarasahayairyabhau narasà lagau
     .'','..,...,'.',..',.,'
     sasajà bhajagà ga diksvarairbhavati citralekhà
     ..',..',.'.,'..,.'.,','
     sasajairati÷àyinã matà bhajaparairgurubhyàm
     ..',..',.'.,'..,.'.,','
     avehi pa¤cacàmaraü jarau jarau jagau laghu÷ca
     .'.,'.',.'.,'.',.'.,',.
     syàdbhåtartva÷vaiþ kusumitalatàvellità mtau nayau yau
     ''',''.,...,.'',.'',.''
     najabhajaraistu rephasahitaiþ ÷ivairhayairnandanam
     ...,.'.,'..,.'.,'.','.'
     iha nanaracatuùkasçùñantu nàràcamàcakùate
     ...,...,'.','.','.','.'
     mandàkràntà naparalaghuyutà kãrtità citralekhà
     ''','..,...,.,''.,''.,','
     maþ so jaþ satasà dine÷açtubhiþ ÷àrdålalali-
     tam
     ''',..',.'.,..',''.,..'
     màt so jau bharasaüyutau karibàõakhairhariõaplutam
     ''',..',.'.,.'.,'..,'.'
     pa¤cabhakàrayutà÷vagatiryadi càntyasaracità
     '..,'..,'..,'..,'..,..'
     sudhà tarkaistarkairbhavati çtubhiryo mo nasatasàþ
     .'',''',...,..',''.,..'
     varõà÷vairmananatatamakaiþ kãrtità citralekheyam
     ''',...,...,''.,''.,''',

#<chandasàmudàharaõàni .>#
     yasyà nitye ÷rutikuvalaye ÷rã÷àlinã locane
     ràgaþ svãyo'dharakisalaye làkùàrasàra¤janam .
     gaurã kàntiþ prakçtirucirà ramyàïgaràgacchañà
     sà kaüsàrerajani na kathaü ràdhà manohàriõã ..
     bhàràkràntà mama tanuriyaü girãndravidhàraõàt
     kampaü dhatte ÷ramajalakaõaü tathà parimu¤cati .
     ityàvçõvan jayati jaladasvanàkulavallavã-
     saü÷leùotthaü smaravilasitaü vilokya guruü hariþ ..
     krãóatkàlindãlalitalaharãvàribhirdàkùiõàtyai-
     rvàtaiþ kheladbhiþ kusumitalatà vellità mandamandam .
     bhçïgàlãgãtaiþ kisalayakarollàsitollàsyalakùmãü
     tanbànà ceto rabhasataralaü cakrapàõe÷cakàra ..
     taraõisutàtaraïgapavanaiþ salãlamàndolitaü
     madhuripupàdapaïkajarajaþsupåtapçthvãtalam .
     muraharacitraceùñitakalàkalàpasaüsmàrakaü
     kùititalanandanaü vraja sakhe ! sukhàya vçndàvanam ..
     dinakaratanayàtañãkànane càrusa¤càriõã
     ÷ravaõanikañakçùñameõekùaõà kçùõa ! ràdhà tvayi .
     nanu vikirati netranàràcameùàtihçcchedanaü
     tadiha madanavibhramodbhràntacittàvadhatasva drutam ..
     ÷aïke'muùmin jagati mçgadç÷àü sàraråpaü yadàsã-
     dàkçùyedaü vrajayuvatisabhà vedhasà sà vyadhàyi .
     naitàdçk cet kathamudadhisutàmantareõàcyutasya
     prãtaü tasyàü nayanayugamabhåccitralekhàdbhutàyàm ..
     kçtvà kaüsamçge paràkramavidhiü ÷àrdålalalitaü
     ya÷cakre kùitibhàrakàriùu suràràtiùvatidaram ..
     santoùaü paramantu devanivahe trailokya÷araõaü
     ÷reyo vaþ sa tanotvapàramahimà lakùmãpriyatamaþ ..

#<chandasàü vçttinàmàni .>#
     bhramarapadakam
     ÷àrdålam
     kesaram
     calam
     làlasà
     latà
     siühavisphårjitam
     haranartanam
     vibudhapriyà iti ca kutràpi .
     krãóacakram
     hãrakam
     ånaviü÷atyakùarà vçttiþ . atidhçtiþ .
     meghavisphårjità
     ùaùñhe ùaùñhe saptame ca yatiþ .
     chàyà
     ùaùñhe dvàda÷e ante ca yatiþ .
     ÷àrdålaviükrãóitam
     dvàda÷e ånaviü÷atau ca yatiþ .
     surasà
     saptame caturda÷e ante ca yatiþ .
     phulladàma
     pa¤came dvàda÷e ante ca yatiþ .
     puùpadàma iti kecit .
     pa¤cacàmaraþ
     vimbam

#<chandasàü lakùaõagaõàþ .>#
     bhàdrananà nasau bhramarapadakamidamabhihitam
     '..,'.',...,...,...,..'
     ÷àrdålaü vada màsaùañkayati maþ so jasau ro
     ma÷cet
     ''',..',.'.,..','.','''
     arthà÷và÷vairmabhanayarayugairvçttaü mataü kesaram
     ''','..,...,.'','.','.'
     mbhau njau bhrau ceccalamidamuditaü yugairmunibhiþ svaraiþ
     ''','..,...,.'.,'..,'.'
     saikà vasuviratistanau rai÷caturbhiryutà làlasà
     ''.,...,'.','.','.','.'
     bhavati nayugalaü rabhau rau da÷abhirgajendrairlatà
     ...,...,'.','..,'.','.'
     tadbhåtartva÷vairmau bhmau virati÷cet siühavi-
     sphårjitaü yau
     ''',''','..,''',.'',.''
     rsau jajau bharasaüyutau karibàõakhairharanartanam
     '.',..',.'.,.'.,'..,'.'
     idaü krãóacakraü sadãrghaü samastairyakàraiþ sametam
     .'',.'',.'',.'',.'',.'',
     hãrakamuditaü bhasanajanairiha ragaõo'ntataþ
     '..,..',...,.'.,...,'.'
     rasartva÷vairymau nsau raraguruyutau meghavisphårjità
     syàt .
     .'',''',...,..','.','.','
     bhavet saivacchàyà tayugagayutà syàt dvàda÷ànte
     yadà
     .'',''',...,..',''.,''.,'
     såryà÷vairyadi maþ sajau satatagàþ ÷àrdåla-
     vikrãóitam
     ''',..',.'.,..',''.,''.,'
     mrau bhnau yo no guru÷cet svaramunikaraõairàha
     surasàm
     ''','.','..,...,.'',...,'
     mo gau nau tau gau svarahayaturagaiþ phulladàma prasi-
     ddham
     ''',',',...,...,''.,''.,','
     nayugalagalaghå rajaurlagà yadà sa pa¤cacàmarþ
     ...,...,',.,'.',.'.,'.',.,'
     vçttaü vimbàkhyaü ÷aramunituragairmtau nsau tatau
     cedguruþ
     ''',''.,...,..',''.,''.,'

#<chandasàmudàharaõàni .>#
     kadambàmodàóhyà vipinapavanàþ kekibaþ kàntakekà
     vinidràþ kandalyo di÷i di÷i mudà dardurà dçptanàdàþ .
     ni÷à nçtyadvidyudvilasitalasanmeghavisphårjità cet
     priyaþ svàdhãno'sau danujadalano ràjyamasmàt kimanyat ..
     abhãùñaü juùño yo vitarati lasaddo÷càru÷àkhojjvalaþ
     sphurannànàratnastavakitatanu÷citràü÷ukàlambitaþ .
     na yasyàïghre÷chàyàmupagatavatàü saüsàratãvràtapa-
     stanoti prottàpaü sa jagadavatàt kaüsàrikalpadrumaþ ..
     govindaü praõamottamàïga ! rasane ! tvaü ghoùayàharni÷aü
     pàõã ! påjayataü manaþ ! smara pade ! tasyàlayaü gacchatam .
     eva¤cet kurutàkhilaü mama hitaü ÷ãrùàdayastad dhruvaü
     na prekùe bhavatàü kçte bhavamahà÷àrdålavikrãóitam ..
     kàmakrãóàsatçùõo madhusamayasamàrambharabhasàt
     kàlindãkålaku¤je viharaõakutukàkçùñahçdayaþ .
     govindo vallavãnàmadhararasasudhàü pràpya surasàü
     ÷aïke pãyåùapànaprabhavakçtasukhaü vyasmaradasau ..
     ÷a÷vallokànàü prakañitakadanaü dhvastamàlokya kaüsaü
     hçùyaccetobhistridivavasatibhirvyomasaüsthairvimuktam .
     mugdhàmodena sthagitada÷adigàbhogamàhåtabhçïgaü
     maulau daityàrernyapatadanupamaü svastaroþ phulladàma ..

#<chandasàü vçttinàmàni .>#
     makarandikà
     maõima¤jarã
     samudratatà
     viü÷atyakùarà vçttiþ . kçtiþ .
     suvadanà
     saptame caturda÷e viü÷atau ca yatiþ .
     gãtikà
     vçttam
     ÷obhà
     ùaùñhe trayoda÷e ante ca yatiþ .
     suvaü÷à
     mattebhavikrãóitam
     trayoda÷e yatiþ .
     ekaviü÷atyakùarà vçttiþ . prakçtiþ .
     sragdharà
     saptame caturda÷e ekaviü÷atau ca yatiþ .
     sarasã
     siühakamiti salilanidhiriti ca
     kvàpi .
     dvàviü÷atyakùarà vçttiþ . àkçtiþ .
     haüsã
     aùñame dbàviü÷atau ca yatiþ .
     madirà

#<chandasàü lakùaõagaõàþ .>#
     rasaiþ ùaóbhirlokairyamanasajajà gururmakarandikà
     .'',''',...,..',.'.,.'.,'
     inà÷vaiþ syàt yabhanayajajagàþ kãrtità maõi-
     ma¤jarã
     .'','..,...,.'',.'.,.'.,'
     gajàbdhituragairjasau jasatabhà ga÷cet samudratatà
     .'.,..',.'.,..',''.,'..,'
     j¤eyà saptà÷vaùaóbhirmarabhanayayutà bhlau gaþ suvadanà
     ''','.','..,...,.'','..,.,'
     sajajà bharau salagà yadà kathità tadà khalu
     gãtikà
     ..',.'.,.'.,'..,'.',..',.,'
     vçcamãdç÷antu nàmato rajau rajau rajau gururlaghu÷ca
     '.',.'.,'.',.'.,'.',.'.,',.
     rasà÷và÷vaþ ÷obhà nayugagajañharà meghavisphå-
     rjità cet
     .'',''',...,...,','.','.','
     khyàtà pårbaiþ suvaü÷à yadi marabhanà tadbayaü go guru÷ca
     ''','.','..,...,''.,''.,','
     sabharà nagau yalagàstrayoda÷ayatirmattebhavikrã-
     óitam
     ..','..,'.',...,''',.'',.,'
     mrabhnairyànàü trayeõa trimuniyatiyutà sragdharà
     kãrtiteyam
     ''','.','..,...,.'',.'',.''
     najabhajajà jarau yadi tadà gadità sarasã
     kavã÷varaiþ
     ...,.'.,'..,.'.,.'.,.'.,'.'
     mau gau nà÷catvàro go go vasubhuvanayatiriti
     bhavati haüsã
     ''',''',',',...,...,...,...,','
     saptabhakàrayutaikagururgaditeyamudàratarà madirà
     '..,'..,'..,'..,'..,'..,'..,'

#<chandasàmudàharaõàni .>#
     pratyàhçtyendriyàõi tvaditaraviùayànnàsàgranayanà
     tvàü dhyàyantã niku¤je paramatararucaü harùotthapulakà .
     ànandà÷ruplutàkùã vasati suvadanà yogaikarasikà
     kàmàrtiü tyaktukàmà nanu narakaripo ! ràdhà mama sakhã ..
     karatàlaca¤calakaïkaõasvanami÷raõena manoramà
     ramaõãyaveõuninàdaraïgimasaïgamena sukhàvahà .
     bahulànuràganivàsaràtasamudbhavà bhavaràgiõaü
     vidadhau hariü khalu vallavãjanacàru càmaragãtikà ..
     citravçttalãlayà nisargaramyadeharåpavibhrameõa
     ràjamànasadvayovilàsasampadà kalàkutåhalena .
     yaþ samaü vrajàïganàjanaiþ suràïganànibhaiþ sukhaü sametya
     viùõurullalàsa cittapadmakoùaùañpadaþ sa me sadàstu ..
     sapãyåùonmãlatsarasijayugalà madhyanamrà phalàbhyàü
     tayorårdhvaü ràjattaralaki÷alayà÷liùñasusnigdha÷àkhà .
     lasanmuktàraktotpalakuvalayavaccandravimbà¤citàgrà
     mahà÷obhà maulau miladalipañalaiþ kçùõa ! sà kàpi
     vallã ..
     vyàkoùendãvaràbhà kanakakaùalasatpãtavàsàþ suhàsà
     varhairuccandrakàntairvalayitacikurà càrukarõàvataüsà .
     aüsavyàsaktavaü÷adhvanisukhitajagadvallavãbhirlasantã
     mårtirgopasya viùõoravatu jagati vaþ sragdharà hàrihàrà ..
     cikurakalàpa÷aivalakçtapramadàsu lasadrasormiùu
     sphuñavadanàmbujàsu vilasadbhujabàlamçõàlavalliùu .
     kucayugacakravàkamithunànugatà sukalàkutåhalã
     vyaracayadacyuto vrajamçgãnayanàsarasãùu vibhramam ..
     sàrdhaü kàntenaikànte'sau vikacakamalamadhusurabhi pibantã
     kàmakrãóàkåtasphãtapramadarasarabhasamalaghu rasantã .
     kàlindãye padmàraõye pavanapatanaparitaralaparàge
     kaüsàràte ! pa÷ya svecchaü sarabhasagatiriha vilasati haüsã ..
     màghavamàsi vikasvarake÷arapuùpalasanmadiràmuditai-
     rbhçïgakulairupagãtavane vanamàlinamàli ! kalànilayam
     ku¤jagçhodarapallavakalpitatalpamanalpamanojarasaü
     tvaü bhaja màdhavikà mçdunartakayàmunavàtakçtopagamà ..

#<chandasàü vçttinàmàni .>#
     bhadrakam
     làlityam
     mahàsragdharà
     trayoviü÷atyakùarà vçttiþ . vikçtiþ .
     adritanayà
     a÷valalitamityanghatra .
     mattàkrãóam
     aùñame trayoda÷e trayoviü÷atau ca
     yatiþ . mattàkrãóà iti kvacit ..
     sundarikà
     caturviü÷atyakùarà vçttiþ . saüskçtiþ .
     tanvã
     pa¤came dvàda÷e caturviü÷atau ca yatiþ .
     kirãñam
     durmilam
     pa¤caviü÷atyakùarà vçttiþ . atikçtiþ .
     krau¤capadà
     pa¤came da÷ame aùñàda÷e pa¤ca-
     viü÷atau ca yatiþ .
     ùaóviü÷atyakùarà vçttiþ . utkçtiþ .
     bhujaïgavijçmbhatam
     aùñame ånaviü÷atau ùaóviü÷atau ca
     yatiþ .
     apavàham

#<chandasàü lakùaõagaõàþ .>#
     bhraunaranà ranàvathagururdigarkaviramaü hi bhadrakamidam
     '..,'.',...,'.',...,'.',...,'
     làlityaü bhujagendreõa bhàùitametaccen masarasta-
     janagubhiþ
     ''',..','.',..',''.,.'.,...,'
     sajatà nasau rarau gaþ phaõituragahayaiþ syànmahà
     sragdharàkhyà
     ..',.'.,''.,...,..','.','.','
     najabhajabhà jabhau laghugurå budhaistu gaditeya-
     madritanayà
     ...,.'.,'..,.'.,'..,.'.,'..,.,'
     mattàkrãóaü vasviùvà÷àyati mayugagayugamanulaghu-
     gurubhiþ
     ''',''',',',..............,'
     iha sundarikà piïgalamuninoktà sadvayato
     bhasatà jlabhagàþ
     ..',..','..,..',''.,.'.,.,'..,'
     bhåtamunãnairyatiriha bhatanàþ sbhau bhanayà÷ca yadi
     bhavati tanvã
     '..,''.,...,..','..,'..,...,.''
     nàma kirãñamidaü bhagaõà yadi piïgalanàga-
     munãndramataü kila
     '..,'..,'..,'..,'..,'..,'..,'..
     sagaõairiha vçttavaraü vasubhiþ kila durmilamuktamidaü
     kavibhiþ
     ..',..',..',..',..',..',..',..'
     krau¤capadà syàt bho masabhà÷cediùu÷aravasumuni-
     yati manulaghugaiþ
     '..,''',..','..,.............,'
     vasvã÷à÷vai÷chedopetaü mamatananayuga rasalagai-
     rbhujaïgavijçmbhitam
     ''',''',''.,...,...,...,'.',..',.,'
     mo nàþ ùañ sagagiti yadi navarasarasa÷ara-
     yatiyutamapavàhàkhyam
     ''',...,...,...,...,...,...,..',','

#<chandasàmudàharaõàni .>#
     kharatara÷auryapàvaka÷ikhàpataïganibhamagnadçptadanujo
     jaladhisutàvilàsavasatiþ satàü gatira÷eùamànyamahimà .
     bhuvanahitàvatàracatura÷caràcaragharo'vatãrõa iha hi
     kùitivalaye'sti kaüsa÷amanastaveti tamavocadadritanayà ..
     mugdhonmãlanmattàkrãóaü madhusamayasulabhamadhuramadhurasàt
     gàne yàne ki¤citspandatpadamaruõanayanayugalasarasijam .
     ràsollàsakrãóatkamravrajayuvativalayaracitabhujarasaü
     sàndrànandaü vçndàraõye smarata harimanaghacaraõaparicayam ..
     màdhava mugdhairmadhukaravirutaiþ kokilakåjitamalayasamãraiþ
     kampamupetà malayajasalilaiþ plàvanato'pyadhigatatanudàhà .
     padmapalà÷airviracita÷ayanà dehajasaüjvarabharaparidånai
     rniþ÷vasatã sà muhuratiparuùaü dhyànalaye tava nivasati tanvã ..
     krau¤capadàlãcitritatãrà madakalakhagakulakalakalarucirà
     phullasaroja÷reõivilàsà madhumuditamadhuparavarabhasakarã .
     phenavilàsaprojjvalahàsà lalitalaharibharapulakitasutanuþ
     pa÷ya hare'sau kasya na ceto harati taralagatirahima-
     kiraõajà ..
     heloda¤cannya¤catpàdaprakañavikañanañanabharo raõatkaratàlaka-
     ÷càrupreïkhaccåóàvarhaþ ÷utitaralanavakisalayastaraïgita-
     hàradhçt .
     trasyannàgastrãbhirbhaktyà mukulitakarakamalayugaü kçtastuti-
     racyutaþ
     pàyàdva÷chindan kàlindãhradakçtanijavasatibçhadbhajaïga-
     vijçmbhitam ..

#<chandasàü vçttinàmàni .>#
     atha daõóakàþ .
     saptaviü÷atyakùarà vçttiþ .
     caõóavçùñiprapàtaþ
     pracitakaþ
     kusumastavakam
     mattamàtaïgalãlàkaraþ
     aùñaviü÷atyakùarà vçttiþ .
     a÷okapuùpama¤jarã
     anaïga÷ekharaþ

#<chandasàü lakùaõagaõàþ .>#
     yadiha nayugalaü tataþ saptarephàstadà caõóa-
     vçùñiprapàto bhaveddaõóakaþ
     ...,...,'.','.','.','.','.','.','.',
     pracitakasamabhidho dhãradhãbhiþ smçto daõóako
     nadvayàduttaraiþ saptabhiryaiþ
     ...,...,.'',.'',.'',.'',.'',.'',.''
     sagaõaþ sakalaþ khalu yatra bhavettamiha pravadanti
     budhàþ kusumastavakam
     ..',..',..',..',..',..',..',..',..'
     yatra rephaþ paraü svecchayà gumphitaþ sa smçto daõóako
     mattamàtaïgalãlàkaraþ
     '.','.','.','.','.','.','.','.','.'
     yatra dç÷yate guroþ paro laghuþ kramàt sa ucyate
     budhaira÷okapuùpama¤jarãti
     '.'.'.'.'.'.'.'.'.'.'.'.'.'.
     laghurgururnijecchayà yadà nive÷yate tadaiùa daõóako
     bhavatyanaïga÷ekharaþ
     .'.'.'.'.'.'.'.'.'.'.'.'.'.'

#<chandasàmudàharaõàni .>#
     pralayaghanaghañàmahàrambhameghàvalãcaõóavçùñiprapàtàkulaü gokulaü
     sapadi samavalokya savyena hastena govardhanaü nàma ÷ailaü
     dadhallãlayà .
     kamalanayana ! rakùa rakùeti garjattrasanmugdhagopàïganàliïga-
     nànandito
     galadabhinavadhàtudhàràvicitràïgaràgo muràràtirastu
     pramodàya vaþ ..
     murahara ! yadukulàmbhodhicandra ! prabho ! devakãgarbharatna !
     trilokaikanàtha !
     pracitakapañasuràrivrajoddàmadantàbalastomavidràvaõe
     ke÷arãndra ! .
     caraõanakharasudhàü÷ucchañonmeùaniþ÷eùitadhyàyiceto
     niviùñàndhakàra !
     praõatajanaparitàpogradàvànalocchedamegha ! prasãda prasãda
     prasãda ..
     viraràja yadãyakaraþ kanakadyutibandhuravàmadç÷aþ
     kucakuññalago
     bhramaraprakareõa yathàvçtamårtira÷okalatàvilasatkusumastavakaþ ..
     sa navãnatamàladalapratimacchavibibhradatãvavilocanahàrivapu-
     ÷capalàruciràü÷ukavallidharo harirastu madãyahçdambuja-
     madhyagataþ ..
     hemagauraü vasàno'ü÷ukaü ÷akranãlàsite varùmaõi spaùñadivyà-
     nulepàïkito
     hàratàràü÷uvakùonabha÷citramàlà¤cito bhavyabhåùojvalàïgaþ
     samaü sãriõà .
     a¤janàbhàsvareõendukundàbha dehena lãlàparihàsa-
     hàsormikautåhalaiþ
     kaüsaraïgàdripaþ pàtu va÷cakrapàõirgatikrãóayà mattamàtaïga-
     lãlàkaraþ ..
     mårdhni càrucampakasrajà salãlaveùñanaü lasallavaïgacàru-
     candrikà kaceùu
     karõayora÷okapuùpama¤jarãvataüsako galeca kàntake÷aro-
     pakëptadàma .
     phullanàgake÷aràdipuùpareõuråùaõaü tanau vicitramityupàtta-
     ve÷a eùa
     ke÷avaþ punàtu vaþ supuùpabhåùitaþ sa mårtimànivàgato
     madhurvihartumatra ..
     udetyasau sudhàkaraþ puro vilokayàdya ràdhike ! vijçmbha-
     màõagauradãdhitã
     ratisvahastanirmitaþ kalàkutåhalena càrucampakairanaïga-
     ÷ekharaþ kimu .
     iti pramodakàriõãü priyàpramodalakùaõàü giraü samudgira-
     nmuràriradbhutàü
     pradoùakàlasaïgamollasanmanà manojakelikautukã karotu vaþ
     kçtàrthatàm ..

#<chandasàü vçttinàmàni .>#
     triü÷adakùarà vçttiþ .
     arõaþ
     siühavikrãóaþ
     trayastriü÷adakùarà vçttiþ
     arõavaþ
     a÷okama¤jarã
     ùañtriü÷adakùarà vçttiþ .
     vyàlaþ
     ånacatvàriü÷adakùarà vçttiþ .
     jãmåtaþ
     dvàcatvàriü÷adakùarà vçttiþ .
     lãlàkaraþ
     pa¤cacatvàriü÷adakùarà vçttiþ
     uddàmaþ
     siühavikràntaþ
     aùñacatvàriü÷adakùarà vçttiþ .
     ÷aïkhaþ
     ityàdayaþ .
     iti samavçttàni samàptàni .. * ..
     athàrdhasamavçttàni .
     upacitram 11 . 11 vçttiþ .
     prathamapàda tçtàyapàde ca
     dvitãyapàde caturthapàde ca
     vegavatã 10 . 11 vçttiþ .
     prathamapàde tçtãyapàde ca
     dvitãyapàde caturthapàde ca

#<chandasàü lakùaõagaõàþ .>#
     praticaraõavivçddharephàþ syurarõo'rõavavyàlajãmåta-
     lãlàkaroddàma÷aïkhàdayaþ
     praticaraõaü caõóavçùñiprapàtasya ityarthaþ .
     ...,...,'.','.','.','.','.','.','.','.'
     yakàraiþ kavãcchànurodhànnibaddhaiþ prasiddho vi÷uddho-
     'paro daõóakaþ siühavikrãóanàmà
     .'',.'',.'',.'',.'',.'',.'',.'',.'',.''
     ...,...,'.','.','.','.','.','.','.','.','.'
     svecchayà rajau krameõa saünive÷ayatyudàradhãþ kaviþ
     sa daõóakaþ smçto jayatya÷okama¤jarã
     '.',.'.,'.',.'.,'.',.'.,'.',.'.,'.',.'.,'.'
     ...,...,'.','.','.','.','.','.','.','.','.','.'
     ...,...,'.','.','.','.','.','.','.','.','.','.',
     '.'
     ...,...,'.','.','.','.','.','.','.','.','.','.',
     '.','.'
     ...,...,'.','.','.','.','.','.','.','.','.','.',
     '.','.','.'
     nayugalaguruyugevaü yakàràþ kabãcchànurodhà-
     ttadà yatra vakùyanta eùo'paro daõóakaþ paõóitai-
     rãritaþ siühavikràntanàmà
     ...,...,.,'',.'',.'',.'',.'',.'',.'',.'',.'',
     .'',.'',.'',.''
     ...,...,'.','.','.','.','.','.','.','.','.',
     '.','.','.','.','.'
     viùame yadi sau salagà dale bhau yuji bhàd-
     gurukàvupacitram .
     dviràvçttyà ÷lokaþ pårayitavyaþ
     ..',..',..',.,'
     '..,'..,'..,','
     viùame prathamàkùarahãnaü dodhakameva hi vegavatã
     syàt
     ..',..',..','
     '..,'..,'..,','

#<chandasàmudàharaõàni .>#
     jaya jaya jagadã÷a viùõo hare ràma dàmodara ÷rãnivàsà-
     cyutànanta nàràyaõa
     trida÷agaõaguro muràre mukundàsuràre hçùãke÷a pãtàmbara
     ÷rãpate màdhava .
     garuóagamana kçùõa vaikuõñha govinda vi÷vambharopendra cakràyudhà-
     dhokùaja ÷rãnidhe
     validamana nçsiüha ÷aure . bhavàmbhodhighoràrõasi tvaü nimajjanta-
     mabhyuddharopetya màm ..
     arõovadarõavàdãnàmapyudàharaõàni boddhavyàni ..
     muravairivapustanutàü mudaü hemanibhàü÷ukacandanaliptam .
     gagana÷capalàmilitaü yathà ÷àradanãragharairupacitram ..
     smara vegavatã vrajaràmà ke÷avavaü÷aravairatimugdhà .
     rabhasànna gurån gaõayantã keliniku¤jagçhàya jagàma ..

#<chandasàü vçttinàmàni .>#
     bhadraviràó 10 . 11 vçttiþ .
     prathamapàde tçtãyapàde ca
     dbitãyapàde caturthapàde ca
     ketumatã 10 . 11 vçttiþ .
     prathamapàde tçtãyapàde ca
     dbitãyapàde caturthapàde ca
     viparãtapårbà 11 . 11 vçttiþ .
     prathamapàda tçtãyapàde ca
     dbitãyapàde caturthapàde ca
     àkhyànakã 11 . 12 vçttiþ .
     prathamapàde tçtãyapàde ca
     dbitãyapàde caturthapàde ca
     hariõaplutà 11 . 12 vçttiþ .
     prathamapàde tçtãyapàde ca
     dvitãyapàde caturthapàde ca
     aparavaktram 11 . 12 vçttiþ .
     prathame tçtãye ca pàde
     dbitãye caturthe ca pàde
     drutamadhyà 11 . 12 vçttiþ .
     prathamapàde tçtãyapàde ca
     dbitãyapàde caturthapàde ca
     màlabhàriõã 11 . 12 vçttiþ .
     prathamapàde tçtãyapàde ca
     dvitãyapàde caturthapàde ca
     kaumudã 12 . 12 vçttiþ .
     prathamapàde tçtãyapàde ca
     dvitãyapàde caturthapàde ca
     puùpitàgrà 12 . 13 vçttiþ .
     prathamapàde tçtãyapàde ca
     dvitãyapàde caturthapàde ca
     javamatã 12 . 13 vçttiþ .
     prathamapàde tçtãyapàde ca
     dvitãyapàde caturthapàde ca
     ma¤jusaurabham 12 . 13 vçttiþ .
     prathamapàde tçtãyapàde ca
     dbitãyapàde caturthapàde ca

#<chandasàü lakùaõagaõàþ .>#
     oje taparau jarau guru÷cet msau jgau g bhadra-
     viràó bhavedanoje
     ''.,.'.,'.','
     ''',..',.'.,','
     asame sajau saguruyuktau ketumatã same bharanagàd
     gaþ
     ..',.'.,..','
     '..,'.',...,','
     jatau jagau go viùame same cet tau jgau ga eùà
     viparãtapårbà
     .'.,''.,.'.,','
     ''.,''.,.'.,','
     àkhyànakã tau jagurå ga oje jatàvanoje
     jagurå guru÷cet
     ''.,''.,.'.,','
     .'.,''.,.'.,','
     ayuji prathamena vivarjitaü drutavilambitakaü
     hariõaplutà
     ..,'..,'..,'.'
     ...,'..,'..,'.'
     ayuji nanaralà guruþ same tadaparavaktramidaü najau
     jarau
     ...,...,'.',.,'
     ...,.'.,.'.,'.'
     bhatrayamojagataü guruõã ced yuji ca najau
     jyayutau drutamadhyà
     '..,'..,'..,','
     ...,.'.,.'.,.''
     viùabhe sasajà yadà gurå cet sabharà yena tu
     màlabhàriõãyam
     ..',..',.'.,','
     ..','..,'.',.''
     ayuji nanabhabhà samake'pi tu nayugarayugalaü tadà
     kaumudã
     ...,...,'..,'..
     ...,...,'.','.'
     ayuji nayugarephato yakàro yuji ca najau
     jaragà÷ca puùpitàgrà
     ...,...,'.',.''
     ...,.'.,.'.,'.','
     syàdayugmake rajau rayau same cet jarau jarau
     gururjavàt parà matãyam
     '.',.'.,'.',.''
     .'.,'.',.'.,'.','
     yadi viùame bhavato najau jarau sajayàþ same tu
     jagau ma¤jasaurabham
     ...,.'.,.'.,'.'
     ..',.'.,.'',.'.,'

#<chandasàmudàharaõàni .>#
     sphuñaphenacayà hariõaplutà valimanoj¤atañà taraõeþ sutà .
     kalahaüsakulàrava÷àlinã viharato harati sma harermanaþ ..
     sphuñasumadhuraveõugãtibhistamaparavaktramavetya màdhavam .
     mçgayuvatigaõaiþ samaü sthità vrajavanità dhçtacittavibhramàþ ..
     karakisalaya÷obhayà vibhàntã kucaphalabhàravinamradehayaùñiþ .
     smitaruciravilàsapuùpitàgrà vrajayuvativratatã harermude'bhåt ..

#<chandasàü vçttinàmàni .>#
     sundarã 10 . 11 vçttiþ .
     prathame tçtãye pàde ca
     dbitãye caturthe pàde ca
     ityardhasamavçttàni samàptàni .. * ..
     atha viùamavçttàni .
     udgatà
     prathame pàde 10
     dvitãye 10
     tçtãye 10
     caturthe 13
     anyavidhodgatà
     prathame pàde 10
     dvitãye 10
     tçtãye 11
     caturthe 13
     saurabham
     prathame pàde 10
     dvitãye 10
     tçtãye 10
     caturthe 13
     lalitam
     prathame pàde 10
     dvitãye 10
     tçtãye 12
     caturthe 13
     vaktvam
     prathame pàde 8
     dvitãye 8
     tçtãye 8
     caturthe 8
     pathyàvaktram
     prathame pàde 8
     dvitãye 8
     tçtãye 8
     caturthe 8

#<chandasàü lakùaõagaõàþ .>#
     ayujoryadi sau jagau yujoþ sabharàþ lgau yadi
     sundarã tadà
     ..',..',.'.,'
     ..','..,'.',.,'
     prathame sajau yadi salau ca nasajagurukàõya-
     nantaram .
     yadyatha bhanabhagàþ syuratho sajasà jagau ca bhava-
     tãyamudgatà ..
     ..',.'.,..',.
     ...,..',.'.,'
     '..,...,'..,'
     ..',.'.,..',.'.,'
     prathame sajau yadi salau ca nasajagurukàõya-
     nantaram .
     yadyatha bhanajalagàþ syuratho sajasà jagau ca
     bhavatãyamudgatà ..
     ..',.'.,..',.
     ...,..',.'.,'
     '..,...,.'.,.,'
     ..',.'.,..',.'.,'
     trayamudgatà sadç÷ameva padamiha tçtãyamanyathà .
     jàyate ranabhagairgrathitaü kathayanti saurabhaka-
     metadãdç÷am ..
     ..',.'.,..',.
     ...,..',.'.,'
     '.',...,'..,'
     ..',.'.,..',.'.,'
     nayugaü sakàrayugala¤ca bhavati caraõe tçtãyake .
     taduditamurumatibhirlalitaü yadi ÷eùamasya sakalaü
     yathodgatà .
     ..',.'.,..',.
     ...,..',.'.,'
     ...,...,..',..'
     ..',.'.,..',.'.,'
     vaktraü yugbhyàü magau syàtàmabdheryo'nuùñubhi khyàtam .
     ''''.'''
     ''''.'''
     '.''.'''
     ''''.'''
     yujo÷caturthato jena pathyàvaktraü prakãrtitam .
     '.'..''.
     ''...'.'
     '''..'''
     '''..'.'

#<chandasàmudàharaõàni .>#
     yadavocadavekùya sundarã paritaþ snehamayena cakùuùà .
     api kaüsaharasya durvacaü vacanantadbidadhãta vismayam ..
     vilalàsa goparamaõãùu taraõitanayàprabhodgatà .
     kçùõanayanacakorayuge dadhatã sudhàü÷ukiraõormivibhramam ..
     atha vàsavasya vacanena ruciravadanastrilocanam .
     klàntirahitamabhiràdhayituü vidhivattapàüsi vidadhe dhana¤jayaþ ..
     iti bhàravàvudgatàbhedaþ . 12 . 1 ..
     paribhåtaphulla÷atapatravanavisçtagandhavibhramà .
     kasya hçnna haratãha hare mukhapadmasaurabhakalà tavàdbhutà ..
     vrajasundarã samudayena muditamanasà sma pãyate .
     himakaragalitamivàmçtakaü lalitaü muràrimukhacandra-
     vicyutam ..
     vaktràmbhojaü sadà smeraü cakùurnãlotpalaü phullam .
     vallavãnàü muràràte÷cetobhçïgaü jahàroccaiþ ..
     ràsakelisatçùõasya kçùõasya madhuvàsare .
     àsãdgopamçgàkùãõàü pathyà vaktramadhusrutiþ ..

#<chandasàü vçttinàmàni .>#
     anuùñupa
     prathame caraõe 8
     dbitãye 8
     tçtãye 8
     caturthe 8
     iti vçùamavçttàni samàptàni .. * ..
     atha màtràvçttàni .
     àryà arthàt gàthà
     prathame pàde 12
     dvitãye 18
     tçtãye 12
     caturthe 15
     prakàràntaro yathà
     prathame pàde 12
     dvitãye 18
     tçtãye 12
     caturthe 15
     navadhà àryà krameõa yathà .
     pathyà
     prathame pàde 12
     dvitãye 18
     tçtãye 12
     caturthe 15
     vipulà
     prathame pàde 18
     dbitãye 12
     tçtãye 14
     caturthe 13
     capalà
     prathame pàde 12
     dvitãye 18
     tçtãye 12
     caturthe 15
     mukhacapalà
     prathame pàde 12
     dvitãye 18
     tçtãye 12
     caturthe

#<chandasàü lakùaõagaõàþ .>#
     pa¤camaü laghu sarvatra saptamaü dbicaturthayoþ .
     guru ùaùñha¤ca pàdànàü ÷eùeùvaniyamo mataþ ..
     prayoge pràyikaü pràhuþ ke'pyetadvaktralakùaõam .
     loke'nuùñubiti khyàtaü tasyàùñhàkùaratà matà ..
     '.'..''.
     '.'..'.'
     ..''.'''
     ''...'.'
     lakùmaitat saptagaõà gopetà bhavati neha viùame jaþ .
     ùaùñho ja÷ca nalaghu và prathamàrdhe niyatamàryàyàþ ..
     ùaùñhe dbitãyalàt parake nle mukhalàcca sayatipada-
     niyamaþ .
     carame'rdhe pa¤camake tasmàdiha bhavati ùaùñho laþ ..
     ''.'.''
     '....'.'.'..'
     .....'.'..
     .'.''.'''
     ''.'.''
     ''..'......''
     '..'..''
     ''.....'''
     prathamagaõatrayaviratirdalayorubhayãþ prakãrtità pathyà .
     ....'..''
     '..''.'.'''
     ....'....'
     ''..'.'''
     saülaïghya gaõatrayamàdimaü ÷akalayordvayorbhavati pàdaþ .
     yasyàstàü piïgalanàgo vipulàmiti samàkhyàti ..
     ''..'''..''
     '....'''
     '...'.'''
     '''.'..'
     dalayordvitãyaturyau gaõau jakàrau tu yatra
     capalà sà .
     ..'.'.''
     .'.''.'.'''
     ''.'.''
     .'.''.'''
     àdyaü dalaü samastaü bhajeta lakùma capalàgataü yasyàþ .
     ÷eùaþ pårbajalakùmà mukhacapalà sodità muninà ..
     '....'.''
     .'.''.'.'''
     '....'''
     '..''.....'

#<chandasàmudàharaõàni .>#
     pa¤camaü laghu sarvatra saptamaü dbicaturthayoþ .
     guru ùaùñha÷ca pàdànàü ÷eùeùvaniyamo mataþ ..
     kçùõaþ ÷i÷uþ suto me vallavakulañàbhiràhçto na gçhe .
     kùaõamapi vasatyasàviti jagàda goùñhyàü ya÷odàryà ..
     vçndàvane salãlaü valgudrumakàõóanihitatanuvaùñiþ .
     smeramukhàrpitaveõuþ kçùõo yadi manasi kaþ svargaþ ..
     jaya jaya nàtha ! muràre ! ke÷ava ! kaüsàntakàcyutànanta ! .
     kuru karuõàmiti vinatiþ pathyà bhavarogaduþsthànàm ..
     atra dvitãyapàdàntalaghorgurutvam .
     pårbaparàrdhayordbàda÷amàtràyàü yatiþ ..
     puüsàü kalikàlavyàlahatànàü nàstyupahatiralpàpi .
     vãryavipulà mukhe cet syàdgovindàkhyamantrakalà ..
     atra dvitãyacaraõàntalaghorgurutvam .
     pårbaparàrdhayordbàda÷amàtràü saülaïghya yatiþ ..
     capalà na cet kadàcinnçõàü bhavedbhaktibhàvanà kçùõe .
     dharmàrthakàmamokùàstadà karasthà na sandehaþ ..
     nandasuta ! va¤cakastvaü dçóhaü na te prema gaccha tatraiva .
     yatra bhavati te ràgaþ kàpi jagàdeti mukhacapalà ..
     atra dvitãyapadàntalaghorgurutvam ..

#<chandasàü vçttinàmàni .>#
     jaghanacapalà
     prathame caraõe 12
     dvitãye 18
     tçtãye 12
     caturthe 15
     gãtiþ
     prathame caraõe 12
     dvitãye 18
     tçtãye 12
     caturthe 18
     upagãtiþ
     prathame caraõe 12
     dvitãye 15
     tçtãye 12
     caturthe 15
     udgãtiþ
     prathame caraõe 12
     dvitãye 15
     tçtãye 12
     caturthe 18
     àryàgãtiþ
     prathame caraõe 12
     dvitãye 20
     tçtãye 12
     caturthe 20
     pårbàrdhe viü÷atyà÷caturviü÷atyà và
     màtràõàü paràrdhe ùoóa÷amàtràõàü
     pare laghuvarõacatuùñaye sati prathamaü
     dvitãyaü và laghvakùaraü pràpya
     àryàyàþ sàmànyena yatiniyamaþ ..
     vaitàlãyam . aparavaktramityeke .
     prathame caraõe 14
     dvitãye 16
     tçtãye 14
     caturthe 16
     aupacchandasakam
     prathame caraõe 16
     dvitãye 18
     tçtãye 16
     caturthe 18
     etadvaitàlãyabhedaþ ..

#<chandasàü lakùaõagaõàþ .>#
     pràkpratipàditamardhe prathame prathametare ca capa-
     làyàþ .
     lakùmà÷rayeta soktà vi÷uddhadhãbhirjaghanacapalà ..
     ''''..'
     '....'.'...''
     ''.'.''
     .'.'.....''
     àryàprathamàrdhasamaü yasyà aparàrdhamàha tàü
     gãtim .
     '..''''
     '..'...'.'..'
     ''''''
     .'.''.'.'''
     àryàparàrdhatulye daladbaye pràhurupagãtim .
     ..'.'.''
     ''''.'''
     ''....''
     '..''.'''
     àryà÷akaladbitaye viparãte punarihodgãtiþ .
     ''.'.'..
     ''''.'''
     ''''''
     '..''.'.'..'
     àryàpràgdalamante'ghikaguru tàdçgaparàrdha-
     màryàgãtiþ .
     '''....'
     .'.''.'.'..''
     ''''''
     ''''.'...'''
     ùaóviùame'ùñau same kalàstà÷ca samesyurno nira-
     ntarà .
     na samàtra parà÷rità kalà vaitàlãye'nte ralau
     guruþ ..
     ..'..'.'.'
     ..''..'.'.'
     ..'..'.'.'
     '''''.'.'
     tatraivànte'dhike gurau syàdaupacchandasakaü kavãndra-
     hçdyam .
     ''''.'.''
     '''..'.'.''
     ''''.'.''
     '''..'.'.''

#<chandasàmudàharaõàni .>#
     kçùõaþ ÷çïgàrapañuryauvanamadaca¤calaþ sulalitàïgaþ .
     àsãdvrajàïganànàü manoharo jaghanacapalànàm ..
     ke÷avavaü÷ãgãtirlokamanohariõahàriõã jayati .
     gopãmànagranthervimocanã divyagàyanà÷caryà ..
     atra dbitãyacaraõàntalaghorgurutvam ..
     navagopasundarãõàü ràsollàse muràràtim .
     asmàrayadupagãtiþ svargakuraïgãdç÷àü gãtim ..
     nàràyaõasya santatamudgãtiþ saüsmçtirbhaktyà .
     arcàyàmàsaktirdustarasaüsàrasàgare taraõiþ ..
     harùà÷rustimitadç÷aþ pramodaromà¤caka¤cukà¤citadehàþ .
     àryàgãtiü bhaktyà gàyanti ÷rãpate÷caritasambaddhàm ..
     laghuguruviparyayaråpaprastàrabhedena bahuvidhà àryà bhavanti ..
     ghusçõena madena carcitaü tava yannindati ràdhike kucam .
     mudamàtanute'tra paktrimaü tadbaitàlãyaü phalaü hareþ ..
     laghuguruvyatthayenàpi bahudhà bhavati ..
     àtanvànaü suràrikàntàsvaupacchandasakaü hçdà vinodam .
     kaüsaü yo nirjaghàna devo vande taü jagatàü sthitiü dadhànam ..

#<chandasàü vçttinàmàni .>#
     pajjhañikà
     prathame caraõe 16
     dvitãye 16
     tçtãye 16
     caturthe 16
     dohaóikà
     prathame caraõe 13
     dvitãye 13
     tçtãye 11
     caturthe 11
     asyà antyà màtrà laghvã apa-
     bhraü÷abhàùayà pracàraþ ..
     iti màtràvçttàni samàptàni .. * ..

#<chandasàü lakùaõagaõàþ .>#
     pratipadayamakitaùoóa÷amàtrà navamagurutvavibhå-
     ùitagàtrà .
     pajjhañikàpunaratra vivekaþ kvàpi na madhya-
     gururgaõa ekaþ ..
     ....''''''
     ....'..'..''
     '......'..''
     '......'..''
     màtrà trayoda÷akaü yadi pårbaü laghukaviràmi .
     pa÷càdekàda÷akantu dohaóikà dviguõena ..
     '''.......
     '.''.''.
     ''....'.
     ..'....'.

#<chandasàmudàharaõàni .>#
     taralavataüsà÷liùñaskandha÷calatarapajjhañikàkañibandhaþ .
     maulicapala÷ikhicandrakavçndaþ kàliya÷irasi nanarta mukundaþ ..
     iyaü pratipadayamakitaùoóa÷amàtrà laghuguruvyatyayenàpi bahudhà .
     asyà navamã màtrà ca kadàcit laghvã bhavati ..
     màã dohaóipañhaõa ÷uõi hàsio kàõu goàla .
     vçndàvaõaghaõaku¤ja calio kamalarasàla ..
     asyàrthaþ . he màtaþ ! dohaóikàpàñhaü ÷rutvà kçùõo gopàlo hasitvà kamapi rasàlaü calitaþ kutra vçndàvanaghanaku¤je vçndàvanasya nivióaniku¤je . ràã iti kvacit pàñhaþ
     tanmatena ràdhikàyà dohaóikàpàñhaü ÷rutvà ..
     gurulaghuvyatyayena bahudhà bhavati ..
     atra samavçttàni (247) saptacatvàriü÷adadhikaü dvi÷ataü, ardhasamavçttàni (15) pa¤cada÷a, viùamavçttàni (7) sapta, màtràvçttàni ca (15) pa¤cada÷a, samudàyena (284) catura÷ãtyadhikadvi÷atasaükhyakàni chandàüsi likhitànãti .. * ..

@<[Page 2,486a]>@
#<chandakapàtanaþ>#, puü, (chandakena chadmanà pàtayati lokàniti . pat + õic + lyuþ .) chadmatàpasaþ . iti jañàdharaþ ..

#<chandogaþ>#, puü, (chando vedavi÷eùaü sàmetyarthaþ gàyatãti . gai + %<gopoùñak .>% 3 . 2 . 8 . iti ñak .) sàmagaþ . sàmavedã . iti jañàdharaþ .. (yathà, manuþ . 3 . 145 .
     %<yatnena bhojayecchràddhe bahvçcaü vedapàragam .
     ÷àkhàntagamathàdhvaryuü chandogantu samàptikam ..>%)

#<chandogapari÷iùñaü>#, klã, (chandogena sàmagena kàtyàyanena muninetyarthaþ . praõãtaü yat pari÷iùñam . yadvà, chandogebhyaþ kçtaü pari÷iùñam .) kàtyàyanamunikçtaü sàmavedikarmabodhakagobhilasåtràõàü pari÷eùa÷àstram . iti smçtiþ ..

#<chandovicitiþ>#, strã, (chandasàü vicitiryatra .) ÷ruticchandasàü pratyàyakaü ÷àstram . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 104 . 64 .
     %<vipulàmapi buddhvà chandovicitiü bhavati kràryametàvat .
     ÷rutisukhadavçttasaügrahamimamàha varàhamihiro'taþ ..>%)

#<channaü>#, klã, (chad + ktaþ .) rahaþ . nirjanasthànam . iti medinã . ne, 5 ..

#<channaþ>#, tri, (chad + ktaþ .) chàditaþ . iti medinã . ne, 5 .. (vyàptaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 20 . 24 .
     %<na hayà na ratho vãra ! na yantà mama dàrukaþ .
     adç÷yanta ÷arai÷channàstathàhaü sainikà÷ca me ..>%) rahaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 22 ..

@<[Page 2,486b]>@
#<chapa>#, i ka sarpe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüparaü-sakaü-señ .) i ka, champayati . sarpo gatiþ . iti durgàdàsaþ ..

#<chama>#, u bhakùe . iti kavikalpadrumaþ . (bhvàü-paraü sakaü-señ . uditvàt ktràveñ .) chamati . u, chamitvà chàntvà . iti durgàdàsaþ ..

#<chamaõóaþ>#, puü, (chamati bhakùayati janmagrahaõàntaraü pitaraü nà÷ayatãtyarthaþ . chama + bàhulakàdaõóan .) mçtapitçkaþ . ityuõàdikoùaþ .. chemaóà iti bhàùà .. bandhuhãnaþ . iti saükùiptasàre uõàdivçttiþ ..

#<charda>#, ka vamane . iti kavikalpadrumaþ . (curàü-paraüsakaü-señ .) vamanaü vàntiþ . ka, chardayati annaü lokaþ . iti durgàdàsaþ .. (tathàca, mahàbhàrate . 5 . 96 . 42 .
     %<svapanti ca plavanti ca chardayanti ca mànavàþ ..>%)

#<chardaü>#, klã, (charda + bhàve gha¤ .) vamanam . iti hemacandraþ . 3 . 133 ..

#<chardanaü>#, klã, (charda + bhàve lyuñ .) vamanam . iti hemacandraþ .. (yathà, ÷u÷rute . 4 . 10 .
     %<tatrà÷u madanàlàyuvimbãko÷àtakãphalaiþ .
     chardanaü dadhyuda÷vibhyàmathavà taõóulàmbunà ..>%)

#<chardanaþ>#, puü, (chardayati narapa÷vàdikaü grasitvà punarudgiratãti . charda + lyuþ .) alambuùaràkùasaþ . (chardayati kañugandhena udgiratyaneneti . charda + lyuñ .) nimbavçkùaþ . iti hemacandraþ .. madanavçkùaþ . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<chardàpanikà>#, strã, (chardaü vamanaü àpayati pràpayatãtyarthaþ . àp + õic + lyuþ . tataþ svàrthe kaþ . ñàpi ata itva¤ca .) karkañã . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 2,486c]>@
#<chardiþ>#, strã, (chardayatyaneneti . charda vamane + in .) vamirogaþ . vàüti iti bhàùà .. tatparyàyaþ . pracchardikà 2 chardam 3 vamathuþ 4 vamanam 5 vamiþ 6 . iti hemacandraþ . 3 . 33 .. chardikà 7 chardãkà 8 vàntiþ 9 udgàraþ 10 . iti ràjanirghaõñaþ .. utkàsikà 11 chardanam 12 . iti ÷abdaratnàvalã .. tasyà nidànàdi yathà --
     %<duùñairdoùaiþ pçthaksarvairvãbhatsàlokanàdibhiþ .
     chardayaþ pa¤ca vij¤eyàstàsàü lakùaõamucyate ..
     atidravairatisnigdhairahçdyairlavaõairati .
     akàle càtimàtrai÷ca tathà sàtmyai÷ca bhojanaiþ .
     ÷ramàdbhayàttathodvegàdajãrõàt krimidoùataþ .
     nàryà÷càpannasattvàyàstathàtidrutama÷nataþ ..
     vãbhatsairhetubhi÷cànyairdrutamutkle÷ito balàt .
     chàdayannànanaü vegairardayannaïgabha¤janaiþ ..
     nirucyate chardiriti doùo vaktraü pradhàvitaþ ..>% tasyàþ pårbaråpaü yathà --
     %<hçllàsodgàrarodhau ca praseko lavaõastanuþ .
     bhç÷aü dveùo'nnapàne ca vamãnàü pårbalakùaõam ..>% vàtajàyàstasyà råpaü yathà --
     %<hçtpàr÷vapãóàmukha÷oùa÷ãrùanàbhyartikàsasvarabhedatodaiþ .
     udgàra÷abdaprabalaü saphenaü vicchinnakçùõaü tanukaü kaùàyam ..
     kçcchreõa càlpaü mahatà ca vegenàrto'nilàcchardayatãha duþkham ..>% tasyàþ pittajàyà råpaü yathà --
     %<mårchà pipàsà mukha÷oùamårdhatàlvakùisantàpatamobhramàrtaþ .
     pãtaü bhç÷oùõaü haritaü satiktaü dhåmra¤ca pittena vamet sadàham ..>% tasyàþ ÷leùmajàyà råpaü yathà --
     %<tandràsyamàdhuryakaphaprasekasantoùanidràrucigauravàrtaþ .
     snigdhaü ghanaü svàdu kaphàdbi÷uddhaü salomaharùo'lparujaü vamecca ..>% tasyàstridoùajàyà råpaü yathà --
     %<÷ålàvipàkàrucidàhatçùõà÷vàsapramohaprabalàprasaktam .
     chardistridoùàllavaõàmlanãlasàndroùõaraktaü vamatàü nçõàü syàt ..>% asàdhyàyà lakùaõaü yathà --
     %<viñsvedamåtràmbuvahàni vàyuþ srotàüsi saürudhya yadordhvameti .
     utsannadoùasya samàcitaü taü doùaü samåddhåya narasya koùñhàt ..
     viõmåtrayostatsamagandhavarõaü tçñ÷vàsakàsàrtiyutaü prasaktam ..
     pracchardayedduùñamihàtivegàttayàrdita÷cà÷u vinà÷ameti ..>% àgantujàyà lakùaõaü yathà --
     %<vãbhatsajà daurhçdajàmajà tu asàtmyajà yà krimijà ca yà hi .
     sà pa¤camã tà¤ca vibhàvayecca doùocchrayeõaiva yathoktamàdau ..>% krimijàyà lakùaõaü yathà --
     %<÷ålahçllàsabahulà krimijà ca vi÷eùataþ .
     krimihçdrogatulyena lakùaõena ca lakùità ..
     kùãõasya yà cchardiratiprasaktà sopadravà ÷oõitapåyayuktà .
     sacandrikàü tàü pravadedasàdhyàü sàdhyà¤cikitsennirupadravà¤ca ..>% tasyà upadravà yathà --
     %<kàsaþ ÷vàso jvaro hikkà tçùõà vaicittyameva ca .
     hçdrogastamaka÷caiva j¤eyà÷charderupadravàþ ..>% iti màdhavakaraþ .. tasyauùadhaü yathà, gàruóe 187 adhyàye .
     %<a÷vagandhàbhayà caiva udakena samaü pibet .
     harãtakãkuùñhacårõaü kçtvà àsya¤ca pårayet ..
     ÷ãtaü pãtvàtha pànãyaü sarvacchardinivàraõam .
     guóåcãpadmakàriùñadhanyàkaü raktacandanam ..
     pitta÷leùmajvaracchardidàhatçùõàghnamagnikçt ..>% apica .
     %<vilvamåla¤ca samadhu guóå cãkvathitaü jalam .
     pãtaü harecca trividhàü chardiü vai nàtra saü÷ayaþ ..
     pãtà dårvà cchardiü na÷yet piùñà taõóulavàriõà ..>% iti ca gàruóe 194 adhyàyaþ .. * .. atha charde÷cikitsà .
     %<àmà÷ayotkle÷abhavà hi sarvà÷chardyo matà laïghanameva tasmàt .
     vidhãyate màrutajàü vinà tu saü÷odhanaü và kaphapittahàri ..>% atra cchardã÷abdaþ . %<hanyàt kùãrodakaü pãtaü chardiü pavanasambhavàm . mudgàmalakayåùo và sasarpiùkaþ sasaindhavaþ .. kùãrodakaü nà÷itasya kùãrasyodakam . guóå cãtriphalànimbapañolaiþ kvathitaü jalam . pibet madhuyutaü tena chardirna÷yati pittajà .. harãtakãnàü cårõantu lihyànmàkùikasaüyutam . adhomàrgãkçte doùe chardiþ ÷ãghraü nivartate .. vióaïgatriphalàvi÷vàcårõaü madhuyutaü pibet . vióaïgaplava÷uõñhãnàü cårõaü và kaphajàü vamim .. plavaü kaivartãmustaü guóatajã iti loke . piùñvà dhàtrãphalaü làjàn ÷arkarà¤ca palonmitàn . dattvà madhupala¤càpi kuóavaü salilasya ca .. vàsasà gàlitaü pãtaü hanti chardiü tridoùajàm . guóå cyà racitaü hanti himaü madhusamanvitam .. durnivàràmapi chardiü tridoùajanitàü balàt .. elàlavaïgagajake÷arakolamajjàlàjàpriyaïgughanacandanapippalãnàm . cårõàni màkùikasitàsahitàdi lãóhvà chardiü nihanti kaphamàrutapittajàtàm .. iti elàdicårõam .. a÷vatthavalkalaü ÷uùkaü dagdhaü nirvàpitaü jale . tajjalaü pànamàtreõa chardiü jayati durjayàm .. yathà trikañudhànyàkajãrakàõàü rajo lihan . madhunà nà÷ayecchardimaruci¤ca tridoùajàm .. vilvatvaco guóåcyà và kvàthaþ kùaudreõa saüyutaþ . chardiü tridoùajàü hanti parpañaþ pittajàü tathà .. àmràsthivilvaniryåhaþ pãtaþ samadhu÷arkaraþ . nihanyàcchardyatãsàraü vai÷vànara ivàhutim .. niryahaþ kvàthaþ . jambvàmrapallava÷çtaü làjarajaþsaüyutaü ÷ãtam . ÷amayati madhunà yuktaü vamimatisàraü tçùàrtimugràm .. vãbhatsajàü hçdyatamairiùñairdaurhçdajàü phalaiþ . laïghanairàmajàü chardiü jayet sàtmyai rasàtmajàm .. kçmihçdrogavaddhanyàdvamiü kçmisamudbhavàm . tatra tatra yathà doùaü kriyàü kuryàccikitsakaþ .. iti chardyadhikàraþ .>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<chardiþ>#, [s] strã, (chardayati chardyate iti và . charda vamane + %<arci÷ucihusçpicchàdichardibhya isiþ .>% uõàü . 2 . 108 . iti isiþ .) vamiþ . ityuõàdikoùaþ .. (yathà, carake cikitsàsthàne 23 adhyàye .
     %<tadagnive÷asya vaco ni÷amya prãto bhiùak÷reùñha idaü jagàda .
     chardãüùi yànãha puroditàni vistàratastàni nibodha samyak ..>%)

#<chardikà>#, strã, (chardi + svàrthe kan . striyàü ñàp . yadbà, chardiyatãti . chardi + õvul . ñàpi ata itva¤ca .) chardiþ . viùõukràntà . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 2,487c]>@
#<chardikàripuþ>#, puü, (chardikàyà ripuþ nà÷aka ityarthaþ .) kùudrailà . iti ÷abdacandrikà ..

#<chardighnaþ>#, puü, (chardiü hantãti . han + ñak .) nimbavçkùaþ . iti ratnamàlà .. (nimba÷abde'sya vivaraõaüj¤eyam ..)

#<chalaü>#, klã, (cho + vçùàditvàt kalac . yadvà, chala + ac .) skhalitam . ÷àñhyam . iti medinã . le, 17 .. (yathà, manuþ . 8 . 49 .
     %<dharmeõa vyavahàreõa cchalenàcaritena ca .
     prayuktaü sàdhayedarthaü pa¤camena balena ca ..>% vyàjaþ . yathà, màrkaõóeye . 25 . 10 .
     %<sà vai madàlasà puttraü bàlamuttàna÷àyinam .
     ullàpanacchalenàha rudamànamavisvaram ..>% tàtparyàntareõa prayuktasya ÷abdasyàrthàntareõa kathanam . yathà, akùapàdasåtre . 50 .
     %<vacanavidhàto'rthavikalpopapattyà cchalam ..>% %<arthasya vàdyabhimatasya yo vikalpo viruddhaþ kalpaþ arthàntarakalpaneti yàvat tadupapattyà yuktivi÷eùeõa yo vacanasya bàdyuktasya vighàto dåùaõaü tacchalamityarthaþ . vaktçtàtparyàviùayàrthakalpanena dåùaõàbhidhànamiti phalitam . tàtparyàviùayatvaü vi÷eùye vi÷eùaõe saüsarge và . yathà, nepàlàdàgato'yaü navakambalavattvàdityatra navasaükhyàparatvakalpanayà'siddhyabhidhànam . prameyaü dharmatvàdityatra puõyatvàrthakalpanayà bhàgàsiddhyabhidhànam . vahnimàn dhåmàdityatra dhåmàvayave vyabhicàràbhidhànam . tattrividham . vàkchalaü sàmànyacchalamupacàracchala¤ca ..>% %<chalaü nàma pari÷añhamarthàbhàsamapàrthakaü vàgvastumàtrameva . taddvividhaü vàkchalaü sàmànyacchala¤ca . tatra vàkchalaü nàma yathà ka÷cidbråyàt navatantro'yaü bhiùagitibhiùag bråyàt nàhaü navatantra ekatantro'hamiti . paro bråyàt nàhaü bravãmi nava tantràõi taveti athatu navàbhyastaü te tantramiti bhiùag bråyàt na mayà navàbhyastaü tantraü aneka÷atàbhyastaü mayà tantramiti . etadvàkchalam . sàmànyacchalaü nàma yathà, vyàdhipra÷amanàyauùadhamityukte paro bråyàt sat satpra÷amanàyeti bhavànàha satrogaþ sadauùadhaü yadica satpra÷amanàya bhavati satkàsaþ satkùayaþ satsàmànyàt kàsaste kùayapra÷amanàya bhaviùyatãti etatsàmànyachalam ..>% iti carake vimànasthàne aùñame adhyàye ..)

#<challiþ>#, strã, (chadaü chàdyatàü làtãti . là + bàhulakàt kiþ .) tvak . iti ÷abdaratnàvalã .. chàla iti bhàùà ..

#<challã>#, strã, (chadaü chàdyatàü làtãti . là + kiþ . tataþ kçdikàràditi và ïãù .) vãrut . santànaþ . valkalam . kusumavi÷eùaþ . iti medinã . le, 18 ..

#<chaviþ>#, strã, (chyati såkùmaü karoti yadbà chyati chinatti dårãkaroti màlinyàdikuve÷amiti . cho + %<kçvçghçùvicchavisthavikikãdivi .>% uõàü . 4 . 56 . iti kvin pratyayena nipàtanàt sàdhuþ .) ÷obhà . dãptiþ . ityamaraþ . 1 . 3 . 17 .. (yathà, meghadåte . 35 .
     %<bhartuþ kaõñhacchaviriti gaõaiþ sàdaraü vãkùyamàõaþ ..>%)

#<chaùa>#, ¤a vadhe . iti kavikalpadrumaþ . (bhvàü-ubhaüsakaü-señ .) ¤a, chaùati chaùate . ayaü kai÷cinna manyate . iti durgàdàsaþ .

#<chà>#, strã, (chad + óaþ ñàp ca .) àcchàdanam . iti medinã . che, 1 ..

#<chàþ>#, puü, (chàdyate màtçpakùàbhyàmasau . chad + %<sarvadhàtubhyo'sun .>% uõàü . 4 . 188 . iti asun tataþ pçùodaràt sàdhuþ .) ÷àvakaþ . ityekàkùarakoùaþ ..

#<chàgaþ>#, puü, strã, (chàyate chidyate devabalaye iti . cho + %<chàpåkhaóibhyaþ kit .>% uõàü . 1 . 124 . iti gan .) pa÷uvi÷eùaþ . tatparyàyaþ . vastaþ 2 chagalakaþ 3 ajaþ 4 stubhaþ 5 . ityamaraþ . 2 . 9 . 76 .. chagaþ 6 chagalaþ 7 chàgalaþ 8 tabhaþ 9 stabhaþ 10 ÷ubhaþ 11 . iti taññãkà .. laghukàmaþ 12 krayasadaþ 13 varkaraþ 14 parõabhojanaþ 15 lambakarõaþ 16 bhenàdaþ 17 vukkaþ 18 alpàyuþ 19 ÷ivàpriyaþ 20 . iti ÷abdaratnàvalã .. avukaþ 21 medhyaþ 22 pa÷uþ 23 payasvalaþ 24 . tanmàüsaguõàþ . laghrutvam . snigdhatvam . nàti÷ãtatvam . rucibalapuùñidàtçtvam . nirdoùatvam . vàtapittanà÷itvam . madhuratva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷ukradhàtusàmyakàritvam . bçühaõatvam . snigdhatvam . mçdutvam . anabhiùyanditvam . nàtyuùõatva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. * .. chàgapotamàüsaguõàþ . laghutvam . ÷ãtatvam . pramehanà÷itva¤ca .. tçõacàrichàgasya màüsaguõaþ . ãùallaghutvam . baladàtçtva¤ca .. tanmåtraguõàþ . kañutvam . uùõatvam . råkùatvam . nàóãviùàrtiplãhodarakapha÷vàsagulma÷ophanà÷itvam . laghutva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..
     %<chàgalo varkara÷chàgo vasto'ja÷chelakaþ ÷ubhaþ .
     chàgamàüsaü laghu snigdhaü svàdupàkaü tridoùaõut ..
     nàti÷ãtamadàhi syàt svàdu pãnasanà÷anam .
     paraü balakaraü rucyaü bçühaõaü balavardhanam ..
     ajàyà aprasåtàyà màüsaü pãnasanà÷anam .
     ÷uùkakàse'rucau ÷oùe hitamagne÷ca dãpanam ..
     ajàsutasya bàlasya màüsaü laghutaraü smçtam .
     hçdyaü jvaraharaü ÷reùñhaü sukhàdu valadaü bhç÷am ..
     màüsaü niùkàsitàõóasya chàgasya kaphakçdguru .
     sotaþ÷uddhikaraü valyaü màüsadaü vàtapittanut ..
     vçddhasya vàtalaü råkùaü tathà vyàdhimçtasya ca .
     årdhvajatruvikàraghnaü chàgamuõóaü rucipradam ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (etanmàüsaü pitéõàü tçptikaratvàt ÷ràddhàya deyam . yathàha yàj¤avalkyaþ . 1 . 258 .
     %<màtsyahàriõakaurabhra÷àkunacchàgapàrùataiþ ..>% chàgamàüsena pitéõàü ùaõmàsàn yàvattåptiþ . yathàha manuþ . 3 . 269 .
     %<ùaõmàsàn chàgamàüsena pàrùatena ca sapta vai ..>% bhojaràjena yuktikalpatarau etatparãkùoktà . yathà --
     %<nakùatràõàü vibhedena naràõàntu gaõatrayam .
     teùàü ÷ubhàya nirdiùñaü pa÷uvastatrayaü balau .
     ye kçùõàþ ÷ucaya÷chàgàþ pa÷abo'nye tathaiva ca .
     devajàtibhirutsçjyàste sarvàrthopasiddhaye ..
     ye pãtà harità vàpi narajàterudãritàþ .
     ye ÷uklà÷ca mahànto và rakùojàteþ ÷ubhapradàþ ..
     yo mohàdathavàj¤ànàdbalimanyaü prayacchati .
     vadha eva phalaü tasya nànyat ki¤cit phalaü bhavet ..>% etasya pa÷orlakùaõàdikaü vi÷eùato bçhatsaühitàyàm 65 adhyàye uktam . yathà --
     %<chàga÷ubhà÷ubhalakùaõamabhidhàsye navada÷àùñadantàste .
     dhanyàþ sthàpyà ve÷mani santyàjyàþ saptadantà ye ..
     dakùiõapàr÷ve maõóalamasitaü ÷uklasya ÷ubhaphalaü bhavati .
     çùyanibhakçùõalohitavarõànàü ÷vetamapi ÷ubhadam ..
     stanavadavalambate yaþ kaõñhe'jànàü maõiþ sa vij¤eyaþ .
     ekamaõiþ ÷ubhaphalakçddhanyatamà dvitrimaõayo ye ..
     muõóàþ sarve ÷ubhadàþ sarvasitàþ sarvakçùõadehà÷ca .
     ardhàsitàþ sitàrdhà dhanyàþ kapilàrdhakçùõà÷ca ..
     vicarati yåthàsyàgre prathamaü càgbho'vagàhate yo'jaþ .
     sa ÷ubhaþ sitamårdhà và mårdhani và ñikkikà yasya ..
     sapçùatakaõñha÷irà và tilapiùñanibha÷ca tàmradçk ÷astaþ .
     kçùõacaraõaþ sito và kçùõo và ÷vetacaraõo yaþ ..
     yaþ kçùõàõóaþ ÷veto madhye kçùõena bhavati paññena .
     yo và carati sa÷abdaü manda¤ca sa ÷obhana÷chàgaþ ..
     çùya÷iroruhapàdo yo và pràk pàõóuro 'pare nãlaþ .
     sa bhavati ÷ubhakçcchàgaþ ÷loka÷càpyatra gargoktaþ ..>% kuññakaþ kuñila÷caiva jañilo vàmanastathà . te catvàraþ ÷riyaþ puttrà nàlakùmãke vasanti te .. athàpra÷astàþ kharatulyanàdàþ pradãptapucchàþ kunakhà vivarõàþ . nikçttakarõà dvipamastakà÷ca bhavanti ye càsitatàlujihvàþ .. varõaiþ pra÷astairmaõibhi÷ca yuktà muõóà÷ca ye tàmravilocanà÷ca . te påjità ve÷masu mànavànàü saukhyàni kurvanti ya÷aþ ÷riya¤ca ..)

#<chàgaõaþ>#, puü, (chagaõa eva . svàrthe aõ .) karãùàgniþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. ghuüñera àguõa iti bhàùà ..

#<chàgabhojã>#, [n] puü, strã, (chàgaü bhuïkte bhakùayatãti . bhuj + õiniþ .) vçkaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. chàgabhakùake, tri ..

#<chàgarathaþ>#, puü, (chàgaþ ratho vàhanamasya .) agniþ . iti hemacandraþ . 4 . 163 ..

#<chàgalaþ>#, puü, strã, (chagala eva iti praj¤àdyaõ .) chàgaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, pa¤catantre . 3 . 117 .
     %<bahubuddhisamàyuktàþ suvij¤ànà balotkañàn .
     ÷aktà va¤cayituü dhårtà bràhmaõaü chàgalàdiva ..>% chagalasya gotràpatyaü pumàn iti . chagala +
     %<vikarõa÷uïgacchagalàdvatsabharadbàjàtriùu .>% 4 . 2 . 117 . iti aõ . àtreya çùibhedaþ . iti siddhàntakaumudã ..)

#<chàgalakaþ>#, puü, (chàgala iva kàyatãti . kai + kaþ .) matsyavi÷eùaþ . yathà --
     %<÷vetaü supàkaü samadãrghavçttaü niþ÷alkalaü chàgalakaü vadanti .
     gale dvikaõñaþ kila tasya pçùñhe kaõñaþ supathyo rucido balapradaþ ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. (svàrthe kan .) chàgala÷ca ..

#<chàgalàdyaü>#, klã, (chàgala àdyaþ pradhàno yatra .) chàgalàdighçtam . tacca vàtarogasyauùadham . yathà,
     %<àjaü carmavinirmuktaü tyakta÷çïganakhàdikam .
     pa¤camålãdbaya¤caiva jaladroõe vipàcayet ..
     tena pàdàva÷eùeõa ghçtaprasthaü vipàcayet .
     jãvanãyaiþ sayaùñyàhvaiþ kùãra¤caiva ÷atàvarã ..
     chàgalàdyamidaü nàmnà sarvavàtavikàraõut .
     ardite karõa÷åle ca vàdhirye måkaminmine ..
     jaóagadgadapaïgånàü kha¤je gçdhrasikubjayoþ .
     apatàne'patantre ca sarpiretat pra÷asyate ..
     pçthagardhatulàü pa¤camåladbandbàjamàüsayoþ .
     niþkvàthya saliladroõe kvàthe pàdàva÷eùite ..>% iti svalpacchàgalàdyaü ghçtam .. * .. ghçtàrarmbha mantraþ .
     %<oü kàli vajre÷vari amukasya phalasiddhaü dehi rudravacanena khàhà .
     snàpayitvà chàgamàdau madhu dattvà lalàñake .
     udaïmukhaþ pràïmukho và bhiùagenamupàlabhet ..
     chàgamàraõamantraþ .
     oü hàü oü goü gaõapataye svàhà .
     chàgamàüsatulàü gçhya da÷amålyàþ palaü ÷atam .
     a÷vagandhàpala÷ataü vàñyàlaka÷ataü tathà ..
     ghçtàóhakaü pacettoyai÷caturbhàgàva÷eùitaiþ .
     kùãraü snehasamaü dadyàt ÷atàvaryà rasaü tathà ..
     tàmrapàtre dçóhe caiva ÷anairmç dvagninà pacet .
     asyauùadhasya kalkasya pratyekaü ÷uktisammitam ..
     jãvantã madhukaü dràkùàkàkolyau nãlamutpalam .
     mustaü sacandanaü ràsnà parõinãdvaya÷àrive ..
     mede dve ca tathà kuùñhaü jãvakarùabhakau ÷añã .
     dàrvã priyaïgu triphalà nataü tàlã÷apadmakau ..
     elàpatraü varãnàgajàtãkusumadhànyakam .
     ma¤jiùñhà dàóimaü dàru reõukaü ÷ailavàlukam ..
     vióaïgaü jãraka¤caiva peùayitvà vinikùipet .
     vastrapåte ca ÷ãte ca ÷arkaràprasthasaüyutam ..
     nidhàpayet snigdhabhàõóe àrdre và bhàjane ÷ubhe .
     asyauùadhasya siddhasya ÷çõu vãryamataþparam ..
     devadevaü namaskçtya saüpåjya gaõanàyakam .
     pibet pàõitalaü tasya vyàdhiü vãkùyànupànataþ ..
     sarvabàtavikàreùu apasmàre vi÷eùataþ .
     unmàde pakùaghàte ca àdhmàne koùñhanigrahe ..
     karõaroge ÷iroroge vàdhirye càpatantrake .
     bhåtonmàde ca gçdhrasyàü sodgàre càkùipàtaje ..
     pàr÷va÷åle ca hçcchåle vàhyàyàmàrdite tathà .
     vàtakaõñakahçdrogamåtrakçcchre sapaïgule ..
     kroùñu÷ãrùe tathà kha¤je kubje càdhmani minmine .
     apatàne'ntaràyàme raktapitte tathordhvage ..
     ànàhe'r÷ovikàreùu càturthakajvare'pi ca .
     hanugrahe tathà ÷oùe kùãõe caivàvabàhuke ..
     daõóàpatànake bhagne dàhe càkùepake tathà .
     jãrõajvare viùe kuùñhe ÷ephaþstambhe madàtyaye ..
     àdyavàte'gnimàndye ca vàtaraktagadeùu ca .
     ekàïgarogiõe caiva tathà sarvàïgarogiõe ..
     hastakampe ÷iraþkampe jihvàkampe jaóe bhrame .
     kùãõendriye naùña÷ukre ÷ukraniþsaraõe tathà ..
     strãõàü vàtàsrapàte ca pañale càkùispandane .
     ekàïgaspandane caiva sarvàïgaspandane tathà ..
     nagàdipatite vàte strãõàmapràptihetuke .
     àbhicàrikadoùe ca dhanasantàpasambhave ..
     ye vàtaprabhavà rogà ye ca pittasamudbhavàþ .
     ÷iromadhyagatà ye ca jaïghàpàr÷vàdisaüsthitàþ ..
     màtçgrahàbhibhåta÷ca ÷i÷urya÷ca vi÷uùyati .
     prakùãõabalamàüsa÷ca na vartmagamanakùamaþ ..
     ghçtenànena sidhyanti vajramuktirivàsuràn .
     nihanti sakalàn rogàn ghçtaü paramadurlabham ..
     rasàyanaü vahnibalaprada¤ca vapuþprakarùaü vidadhàti råpam .
     dantàvalendreõa samànatejà dãrghàyuùaü puttra÷ataü karoti ..
     strãõàü ÷ataü gacchati vàtirekaü na yàti tçptiü sarasaþ samàïgaþ .
     aputtriõãputtra÷ataü karoti ÷atàyuùaü kàmasamaü baliùñham ..
     mahadghçtaü nàma tu chàgalàdyaü vinirmitaü vàtanisådana¤ca .
     ÷ivaü ÷ubhaü rogabhayàpaha¤ca cakàra hàrãtamunirvi÷iùñaþ ..
     ÷çgàlavarhiõaþ pàke pumàüsaü tatra dàpayet .
     mayårã jambukã chàgã vãryahãnàþ svabhàvataþ ..
     bhàùitaü kà÷iràjena chàgameva napuüsakam ..>% ghçtam 16 ÷era . kvàthàrthaü chàgamàüsapalam 100 . pàkàrthaüjalaü ÷aü 64 . ÷eùaþ ÷aü 16 . vilvàdida÷amålaü prapalam 10 . jalaü ÷aü 64 . ÷eùaþ ÷aü 16 . a÷vagandhà 100 palam . jalaü ÷aü 64 . ÷eùaþ ÷aü 16 . vàñyàlakaü 100 palam . jalaü ÷aü 64 . ÷eùaþ ÷aü 16 . dugdhaü ÷aü 16 . ÷atamålãrasaþ ÷aü 16 . kalkàrthaü jãvantyàdãnàü jãrakaparyantànàü kalkadravyàõàü praü to 4 . vastrapåte ÷ãte ÷arkàü ÷aü 2 . iti bçhacchàgalàdyaü ghçtam . iti bhaiùajyaratnàvalã ..
     (%<chàgamàüsaü tulàrdhaü syàt da÷amålaü tathàparam .
     toyadroõe paceddhãmàn yàvat syàdaü÷a÷eùitam ..
     tailaprasthadvaya¤caiva kùãra¤caiva ÷atàvarã .
     jãvanãyaü samadhukaü balà ràsnà ca ÷ailajam ..
     màüsãsyàddhematàlã÷anàlukàghanavàlukam .
     pçthak pçthak samàdàya sarvamekatra sàdhayet ..
     ma¤jiùñhàlodhralàkùà ca pratyekaü kuóavànvitam .
     àóhaka¤ca jala¤caiva vidhinà ca vipàcayet ..
     chàgalàdyamidaü tailaü hàrãtena mahàtmanà .
     pàne vastau tathàbhyaïge bhojye caiva pra÷asyate .
     sarvajvaragadaü hanti sandhimajjàsthijantathà ..>% iti chàgalàdyaü tailam .. iti vaidyakasnehamàlikàyàü vàtarogàdhikàre ..)

#<chàgalàntrikà>#, strã, (chàgalàntrã + saüj¤àyàü kan . ñàpi pårbahrasvaþ .) vçddhadàrakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<chàgalàntrã>#, strã, (chàgalaü antayatãti bàhulakàt rak tato ïãù .) vçkaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<chàgavàhanaþ>#, puü, (chàgena àtmànaü vàhayatãti . vaha + õic + lyuþ . yadvà, chàgo vàhanamasya .) agniþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<chàgikà>#, strã, (chàgã + svàrthe kan . tataþ ñàpi pårbahrasvaþ .) chàgã . iti hemacandraþ . 4 . 341 ..

#<chàgã>#, strã, (chàyate chidyate devopahàràyeti . cho + %<chàpåkhaóibhyaþ kit .>% uõàü . 1 . 124 . iti gaõ chàgaþ tataþ striyàü jàtau ïãù .) chàgamàtà . vakrã iti pàüñã iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . ajà 2 payasvinã 3 bhãruþ 4 medhyà 5 galestanã 6 . iti ràjanirghaõñaþ .. chàgikà 7 ma¤jà 8 sarvabhakùyà 9 galastanã 10 . iti hemacandraþ .. culumpà 11 . iti trikàõóa÷eùaþ .. sa¤jà 12 mukhaviluõñhikà 13 . iti ÷abdaratnàvalã .. taddugdhaguõàþ . madhuratvam . ÷ãtalatvam . gràhitvam . dãpanatvam . raktapittavikàrakùayakàsanà÷itva¤ca . yathà, ràjanirghaõñe .
     %<ajànàü laghukàyatvànnànàdravyaniùevaõàt .
     nàtyambupànàt vyàyàmàt sarvavyàdhiharaü payaþ ..>% kaùàyatvam . laghutvam . atãsàrajvaranà÷itva¤ca . yathà, bhàvaprakà÷e .
     %<chàgaü kaùàyaü madhuraü ÷ãtaü gràhi payo laghu .
     raktapittàtisàraghnaü kùayakàsajvaràpaham ..
     ajànàmalpakàyatvàt kañutiktàdibhakùaõàt .
     stokàmbupànàdvyàyàmàt sarvarogàpahaü payaþ ..>% taddadhiguõàþ . uttamatvam . gràhitvam . laghutvam . doùatrayàpahatvam . ÷vàsakàsàr÷aþkùayakàr÷yeùu ÷astatvam . dãpanatva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. kaphavàtanetradoùadurnàma÷vàsakàsanà÷itvam . uùõatvam . rucyatvam . pàcanatva¤ca .. tannavanãtaguõàþ . laghutvam . madhuratvam . kaùàyatvam . tridoùanà÷itvam . cakùuùyatvam . dãpanatvam . balyatvam . sadà hitatva¤ca .. tannavotthanavanãtaguõàþ . kùayakàsanetràmayakaphanà÷itvam . balyatvam . paramadãpanatva¤ca .. tadghçtaguõàþ . cakùuùyatvam . dãpanatvam . balavardhanatvam . kàsa÷vàsakaphanà÷itvam . ràjayakùmaõi ÷astatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<chàtaþ>#, tri, (cho + ktaþ . %<÷àcchoranyatarasyàm .>% 7 . 4 . 41 . iti vibhàùàyàmitvàbhàvaþ .) chinnaþ . durbalaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 103 ..

#<chàtraü>#, klã, varañãcchatrasambhavaü madhu . tasya guõàþ . ÷vitrakrimirogaraktapittanà÷itvam . gurutva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..
     (%<varañàþ kapilàþ pãtàþ pràyo himavato vane .
     kurvanti chatrakàkàraü tajjaü chàtraü madhu smçtam ..>% chàtraü kapilapãtaü syàt picchilaü ÷ãtalaü guru . svàdupàkaü krimi÷vitraraktapittapramehajit . bhramatçõmohaviùahçt tarpaõa¤ca guõàdhikam .. iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe dvitãye bhàge ..)

#<chà(ttra)traþ>#, puü, (chatraü gurordoùàõàmàvaraõaü tacchãlamasyeti . %<chatràdibhyo õaþ .>% 4 . 4 . 62 . iti õaþ .) ÷iùyaþ . ityamaraþ . 2 . 7 . 11 .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 6 . 87 .
     %<bhåbhujà dàna÷auõóena paitrike sthaõóile kçtaþ .
     chàttràõàmàryade÷yànàü tena vidyàrthinàü mañhaþ ..>%)

#<chàtrakaü>#, klã, (chàtra + svàrthe kan .) chàtraü madhu . yathà, ràjanirghaõñe .
     %<chatràkàrantu pañalaü saraghàþ pãtapiïgalàþ .
     ye kurvanti tadutpannaü madhu cchàtrakamãritam .
     ÷vitramehakçmighna¤ca vidyàcchàtraü guõottaram ..>% apica bhàvaprakà÷e .
     %<varañàþ kapilàþ pãtàþ pràyo himavato vane .
     kurvanti chatrakàkàraü tajjaü chàtraü madhu smçtam ..
     chàtraü kapilapãtaü syàt picchilaü ÷ãtalaü guru .
     svàdupàkaü kçmi÷vitraraktapittapramehajit ..
     bhramatçómohaviùahçttarpaõa¤ca guõàdhikam ..>%

#<chàtragaõóaþ>#, puü, (chàtrà gaõóa iva .) padàdyavit . vibhaktyantasya ÷lokacaraõasya và àdimàtravettà . (alpaj¤acchàttraþ .) iti hàràvalã . 216 ..

#<chàtradar÷anaü>#, klã, (chàtraü varañãcchatrasambhåtaü madhu tadiva dç÷yate iti . dç÷a + karmaõi lyuñ .) haiyaïgavãnam . iti ÷abdacandrikà .. (chàtràõàü dar÷anam .) ÷iùyàvalokana¤ca ..

#<chàdaü>#, klã, (chàdyate gçhamaneneti . chada + õic + karaõe gha¤ . chàdayatãti . chad + õic + ac và .) pañalam . iti jañàdharaþ .. chàta iti càla iti ca bhàùà ..

#<chàdanaü>#, klã, (chada ki saüvçtau + õic + karaõe lyuñ .) chadanam . antardhànam . (kartari lyuþ .) patram . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (bhàve lyuñ .) àcchàdanam . (yathà, harivaü÷e . 65 . 25 .
     %<niyogapà÷airàsaktairgargarãstambhamårdhasu .
     chàdanàthaü prakãrõai÷ca kaõñakaistçõasaïkañaiþ ..>%)

#<chàdanaþ>#, puü, (chàdayati àvçõoti pattràdibhiriti . chàdi + lyuþ .) nãlàmlànavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<chàditaþ>#, tri, (chàdyate smeti . chada + %<và dànta÷ànteti .>% 7 . 2 . 27 . ióàgamàt sàdhuþ .) channaþ . iti jañàdharaþ .. àcchàditaþ . yathà,
     %<ghanataraghanavçndai÷chàditau puùpavantau ..>% ityudbhañaþ ..

#<chàndasaþ>#, puü, (chando vedaü adhãte vetti và . chandas + %<tadadhãte tadveda .>% 4 . 2 . 59 . ityaõ .) vedàdhyetà . ityamaraþ . 2 . 7 . 6 .. (chanda eveti . svàrthe aõ . vedaþ .
     %<manye tvàü viùaye vàcàü snàtamanyatra chàndasàt ..>% iti bhàgavate . 1 . 4 . 13 .. tri, chandaso vyàkhyànastatra bhavaþ . %<chandaso yadaõau .>% 4 . 3 . 71 . ityaõ . vedabhavaþ .. chandaso'yam . %<tasyedam .>% ityaõ . vedasambandhã . striyàntu ïãp . yathà, harivaü÷e . 215 . 7 .
     %<chàndasãbhirudàràbhiþ ÷rutibhiþ samalaïkçtaþ ..>%)

#<chàndogyaü>#, klã, (chandogànàü dharmaþ àmnàyo và . chandoga + %<chandogaukthikayàj¤ikavahvçca nañठ¤yaþ .>% 4 . 3 . 129 . iti ¤yaþ .) sàmavedopaniùat . iti vaidikasampradàyaþ .. (yathà, mauktikopaniùadi 1 adhyàye .
     %<aitareya¤ca chàndogyaü bçhadàraõyakantathà ..>%)

#<chàyà>#, strã, (chyati chinatti såryàdeþ prakà÷aü nà÷ayatãtyarthaþ . cho + %<màcchàsasisåbhyo yaþ .>% uõàü . 4 . 109 . iti yastataùñàp ca .) raudra÷ånyam . tatparyàyaþ . bhàvànugà 2 ÷yàmà 3 atejaþ 4 bhãruþ 5 anàtapaþ 6 àbhãtiþ 7 àtapàbhàvaþ 8 bhàvàlãnà 9 . asyà guõàþ . madhuratvam . ÷ãtalatvam . dàha÷ramaharatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. gharmanà÷itvam . meghacchàyàguõaþ . ÷ramabhramamårchàmantàpanà÷itvam . iti ràjavallabhaþ .. * .. chàyàvi÷eùe doùo yathà --
     %<dãpakhañvàtanucchàyà chinnake÷anakhàdikam .
     ajamàrjàrareõu÷ca hanti puõyaü puràkçtam ..>% iti karmalocanam .. * .. (lakùaõabhedenàsyà ariùñakàritvaü yathà --
     %<jyotsnàyàmàtape dãpe salilàdar÷ayorapi .
     aïgeùu vikçtà yasya chàyàpretastathaiva saþ ..
     chinnà bhinnàkulà cchàyà hãnà vàpyadhikàpi và .
     naùñà tanvã dvidhà cchàyà vi÷iràvistçtà ca yà ..
     età÷cànyà÷ca yàþ kà÷cit praticchàyà vigarhitàþ .
     sarvà mumårùatàü j¤eyà nacellakùyanimittajàþ ..
     saüsthànena pramàõena varõena prabhayà tathà .
     chàyà vivartate yasya svapne'pi preta eva saþ ..>%
     %<khàdãnàü pa¤capa¤cànàü chàyà vividhalakùaõàþ .
     nàbhasã nirmalà nãlà sasnehà saprabheva ca ..
     råkùà ÷yàvàruõà yà tu vàyavã sà hataprabhà .
     vi÷uddharaktàtvàgneyã dãptàbhà dar÷anapriyà ..
     ÷uddhavaiduryavimalà susnigdhà càmbhasã matà .
     sthirà snigdhà ghanà ÷lakùõà ÷yàmà ÷vetà ca pàrthivã ..
     vàyavã garhità tvàsàü catasraþ syuþ sukhodayàþ .
     vàyavã tu vinà÷àya kle÷àya mahate'pi và ..
     syàttaijasã prabhà sarvà sà tu saptavidhà smçtà .
     raktà pãtà sità ÷yàvà harità pàõóuràsità ..
     tàsàü yàþ syurvikàsinyaþ snigdhà÷ca vipulà÷ca yàþ .
     tàþ ÷ubhà råkùamalinàþ saükùiptà÷cà÷ubhodayàþ ..
     varõamàkràmati cchàyà bhàstu varõaprakà÷inã .
     àsannà lakùyate cchàyà bhàþ prakçùñà prakà÷ate ..
     nàcchàyo nàprabhaþ ka÷cidvi÷eùàccihnayanti tu .
     nçõàü ÷ubhà÷ubhotpattiü kàle cchàyàþ prabhà÷ritàþ ..>% itãndriyasthàne saptame'dhyàye carakeõoktam ..) prativimbam . (yathà, yàj¤avalkye . 3 . 279 .
     %<mayi teja iti cchàyàü svàü dçùñvàmbugatàü japet ..>%) såryapatnã . sà saüj¤àpratikçtiþ . (yathà matsyapuràõe . 11 . 5 .
     %<nàrãmutpàdayàmàsa sva÷arãràdaninditàm .
     tvàùñrãsvaråpeõa nàmnà chàyeti bhàminã tadà ..>%) pàlanam . utkocaþ . kàntiþ . (yathà, meghadåte . 31 .
     %<veõãbhåtapratanusalilà tàmabhãtasya sindhuþ pàõóucchàyàtañaruhatarubhraü÷ibhiþ ÷ãrõaparõaiþ ..>%) sacchobhà . païktiþ . iti medinã . ye, 23 .. kàtyàyanã . iti ÷abdaratnàvalã .. tamaþ . iti hemacandraþ .. sàdç÷yam . yathà -- %<aïgàdaïgetyçcaü japtvà àghràya ÷i÷umårdhani . vastràdibhiralaïkçtya puttracchàyàvahaü sutam .. puttracchàyà puttrasàdç÷yam .>% iti dattakacandrikà .. (ånaviü÷atyakùaravçttivi÷eùaþ . iti chandoma¤jarã .. asya lakùaõàdikaü chandaþ÷abde draùñavyam ..)

@<[Page 2,490c]>@
#<chàyàkaraþ>#, tri, (karotãti . kç + ac . chàyàyàþ karaþ . chàyàü karotãti và .) chatradhàraþ . iti hemacandraþ .. chàtàvaradàra iti bhàùà ..

#<chàyàtanayaþ>#, puü, (chàyàyàþ såryapatnyàstanayaþ puttraþ .) ÷aniþ . iti halàyudhaþ ..

#<chàyàtaruþ>#, puü, (chàyàpradaþ chàyàpradhàno và taruþ . ÷àkapàrthivavat madhyapadalopisamàsaþ .) sthiracchàyavçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (asya lakùaõaü yadàha ka÷cit .
     %<pårbàhõe ca paràhõe ca talaü yasya na mu¤cati .
     atyanta÷ãtalacchàyà sa cchàyàtarurucyate ..>% yathà, meghadåte . 1 .
     %<ka÷cit kàntàvirahaguruõà svàdhikàrapramattaþ ÷àpenàstaügamitamahimà varùabhogyena bhartuþ .
     yakùa÷cakre janakatanayàsnànapuõyodakeùu snigdhacchàyàtaruùu vasatiü ràmagiryà÷rameùu ..>%)

#<chàyàtmajaþ>#, puü, (chàyàyàþ såryapatnyà àtmajastanayaþ .) ÷anigrahaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<chàyàpathaþ>#, puü, (chàyà meghacchàyà tadabhyantaraþ panthàþ . chàyàyuktaþ panthà ityeke .) devapathaþ . àkà÷aþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<chàyàpuruùaþ>#, puü, (chàyàyàü dçùñaþ puruùaþ puruùàkçtivi÷eùaþ .) àkà÷edçùñaþ svãyacchàyàråpa puruùaþ . yathà -- ÷rãdevyuvàca .
     %<bhagavan ! devadeve÷a ! sarvàgamavi÷àrada ! .
     naràõàü pàpinàü loke pàpanirmocanaü katham ..
     kàlaj¤ànaü kathaü và syàt såkùmopàyena tadvada .
     ÷rutàni sàdhanànã÷a ! mayànekàni bhåri÷aþ ..
     tathàpi tàni manujaira÷akyànyalpabuddhibhiþ .
     pràyeõa manujà loke kalau svalpàyuùo dhruvam ..
     anekavarùasàdhye'smin yogàbhyàse hya÷aktayaþ ..
     ÷iva uvàca .
     sàdhu devi ! tvayà pçùñaü lokànàü hitakàmyayà .
     tàdç÷aü sàdhanaü vakùye sarvasàdhàraõaü laghu ..
     gopanãyaü prayatnena na vàcyaü vai katha¤cana .
     siddhàya bhaktiyuktàya sevakàya sucetase ..
     pàpine kråraceùñàya bhaktihãnàya bhàmini ! .
     na vadedyadi và mohàt vadet siddhiü na vindati ..
     tasmàt parãkùya vaktavyaü ÷iùyàya j¤ànine ÷ive ! .
     svacchàyàpuruùaü pa÷yedgagane ÷uddhamànasaþ ..
     tasyàvalokanàt sadyaþ pàparà÷irvina÷yati .
     mahàpàtakasaïghai÷ca tatsamai÷copapàtakaiþ ..
     vimucyate kùaõàrdhena tålarà÷iryathànalàt .
     kàlaj¤àna¤ca ùaõmàse tasmin dçùñe bhaveddhruvam ..
     devyuvàca .
     ata÷chàyàü kathaü pa÷yedgagane bhåtalasthitàm .
     ùaõmàsakàlaj¤àna¤ca tasmin dçùñe kathaü bhavet ..
     ÷iva uvàca .
     nirabhraü gaganaü devi ! yadà bhavati nirmalam .
     tadà chàyàmukho bhåtvà ni÷calaü prayato ghiyà ..
     svacchàyàkaõñhamàlokya svaguråktakrameõa vai .
     sammukhaü gaganaü pa÷yennirnimeùastathaikadhãþ ..
     ÷uddhasphañikasaïkà÷aþ puruùastatra dç÷yate .
     na dç÷yate yadà tatra punastadvat parãkùayet ..
     bahudhà dar÷anenaiva sàkùàtkàro bhaved dhruvam .
     kasyacid bhàgyataþ pa÷yed yadi vimbo'kùigocaraþ .
     bhavatyeva na sandeho guruvi÷vàsataþ ÷ive ! .
     guruü samyak påjayitvà pa÷yecchàyàü samàhitaþ ..
     tathà ùaõmàsaparyantaü mçtyustasya na vidyate .
     ÷irohãnaü yadà pa÷yet ùaõmàsàbhyantare mçtiþ ..
     yadà pàdau na dç÷yete bhàryàhànirna saü÷ayaþ .
     na dç÷yete yadà pàõã bhràturhànirna saü÷ayaþ ..
     etajj¤àtvà sudhãþ samyak gaïgàtãraü samà÷rayet .
     yogàbhyàsena satataü pràõàyàmeõa saüsmçtiþ ..
     yathà và satsamãpastho lakùaü mçtyu¤jayaü japet .
     yo na bhukto haviùyà÷ã yatavàg yatamànasaþ ..
     mçtyu¤jayenna sandeho hyanyathà mçtyumçcchati .
     yadà tu malinaü pa÷yet jvarapãóà bhavettadà ..
     tasya ÷àntiü prakurvãta ÷ivasevàü samàhitaþ .
     raktavarõaü yadà pa÷yedai÷varyaü bhavati dhruvam ..
     madhyacchidraü yadà pa÷yet ÷atrughàto bhavettadà .
     evaü sandar÷anàd devi ! j¤ànavàn bhavati dhruvam ..
     nàradàya purà proktaü mayà puruùadar÷anam .
     tatprasàdànmahàyogã bhåtvà lokàü÷caratyasau ..
     svacchàyàdar÷anaü devi ! kalau puruùalakùaõam .
     dãrghàyuþ samavàpnoti j¤àna¤càpi sunirmalam ..>% iti yogapradãpikàyàü umàmàhe÷varasaüvàde chàyàpuruùalakùaõaü nàma pa¤camaþ pañalaþ .. * .. omasya ÷rãcchàyàpuruùagrahaõamantrasya brahmarùirbçhadgàyattrã chandaþ chàyàdevã devatàþ hàü bãjaü svàhà ÷aktiþ puruùa iti kãlakaü sarvasiddhisandar÷anasiddhyarthe jape viniyogaþ . hàmityàdi ùaóaïganyàsaþ .. màyayà màyayà loü loü hãü màyà ÷ivavicàryà çùayaþ oü hãü aü gàü sarasvati oü namo bhagavate bhåta÷arãramàtmànamàkà÷e dar÷aya dar÷aya tràü tràü tràü hãü bhairavàya namaþ svàhà . iti mantraþ .. pàdàbhàve ca puttraü và bàhvabhàve ca bàndhavam . àtmànaü ÷iraso'bhàve sarvàbhàve kulakùayam .. vi÷ãrõe vidhçte dhåte kumbhe dhåme ca vijvaram . durbhikùaü jàyate ghoraü kajjale ca paràïmukhe .. saüpårõe ca mukhe såkùme kùemalàbhaü susiddhaye . hãne rakte jaye ÷ãte uùõe mçtyurna saü÷ayaþ .. patibhãtiü ÷astraghàtamiti vedavido viduþ . mçtyu¤jayaü japanneva ÷àntistasya vidhãyate .. ùaõmàse maraõaü tasya ÷ãrùàdyapacaye viduþ .. atha mçtyu¤jayayantram .
     %<prathamaü praõavamàlikhya tanmadhye sàdhyanàmakam .
     bahiraùñadalaü padmaü yàntàntaü vasupatrake ..
     vilekhet sahakàra¤ca ke÷areùu su÷obhitam .
     tadvahi÷candravçttaü syàt ùoóa÷asvarakaü likhet ..
     dvàraü bhåpuramàlikhya caturdvàra¤ca vàruõam .
     pàtheya¤ca catuùkoõaü cakraü mçtyu¤jayaü bhavet ..
     jvaràdisarvarogàdidàha÷àntikaraü param .
     mçtyu¤jayaü mahàcakraü sarvarakùàkaraü nçõàm ..>% atha dhyànam .
     %<candràrkàgnivilocanaü smitamukhaü padmadvayàntaþsthitaü mudràpà÷amçgàkùasåtravilasatpàõiü himàü÷uprabham .
     koñãrendugalatsudhàplutatanuü hàràdibhåùojjvalaü kàntyà vi÷vavimohanaü pa÷upatiü mçtyu¤jayaü bhàvayet .. * ..
     natvà tàtaguruü ÷ivaü maõapatiü mantraü japet sarvadà .
     khe lakùet satataü vilokanaùa÷aü ÷ukle ravau pratyaham ..
     khe vilokanamantrastu .
     oü hrãü bhåcarã khecarã àtmànamàkà÷e dar÷aya sarvavçttàntaü kathaya kathaya huü phañ svàhà .
     yaþ pa÷yet sarvagaü ÷àntamàtmànaü satyamadvayam .
     na tena ki¤ciddhyàtavyaü j¤àtavyaü vàva÷iùyate ..>% iti yogapradãpikàyàü chàyàpuruùopade÷o nàma ùaùñhaþ pañalaþ ..

#<chàyàvyavahàraþ>#, puü, jyotiþ÷àstroktàïkavi÷eùaþ . atha chàyàvyavahàre karaõasåtraü vçttam .
     %<chàyayoþ karõayorantare ye tayorvargavi÷le ùabhaktà rasàdrãùavaþ .
     saikalabdheþ padaghnantu karõàntaraü bhàntareõonayuktaü dale staþ prabhe ..
     udàharaõam .
     nandacandrairmitaü chàyayorantaraü karõayorantaraü vi÷vatulyaü yayoþ .
     te prabhe vakti yo yuktimàn vettyasau vyaktamavyaktayuktaü hi manye'khilam ..
     nyàsaþ chàü(7/2) chàyà(45/2) chàyàntaram . 19 . karõàntaram . 13 . anayorvargàntareõa . 192 . bhaktà rasàdrãùavaþ . 576 .
     labdham . 3 . saikasyàsya . 4 . målam . 2 .
     anena karõàntaram . 13 . guõitam . 26 .
     dvistham . 26 . bhàntareõa . 19 . ånayute .
     7 . 45 . tadardhe labdhe chàye (7/2 45/2) tatkçtyoryogapadamityàdinà jàtau karõau (25/2 51/2) chàyàntare karaõasåtraü vçttàrdham .
     ÷aïkuþ pradãpatala÷aïkutalàntaraghna÷chàyà bhavedvinaradãpa÷ikhauccyabhaktaþ .
     udàharaõam .
     ÷aïkupradãpàntarabhåstrihastà dãpocchritiþ sàrdhakaratrayà cet .
     ÷aïkostadàrkàïgulasammitasya tasya prabhà syàt kiyatã vadà÷u ..
     bhåþ 3 chàyà(1/2)÷aïkuþ(1/2)pradãpa÷aïkutalàntaram 3 anayorghàtaþ (3/2) vinaradãpa÷ikhauccyena . 3 . bhakto labdhàni chàyàïgulàni . 12 .
     atha dãpocchrityànayanàya karaõasåtraü vçttàrdham .
     chàyàhçte tu naradãpatalàntaraghne ÷aïkau bhavennarayute khalu dãpakauccyam .
     udàharaõam .
     pradãpa÷aïkvantarabhåstrihastà chàyàïgulaiþ ùoóa÷abhiþ samà cet .
     dãpocchritiþ syàt kiyatã vadà÷u pradãpa÷aïkvantaramucyatàü me ..
     nyàsaþ ÷aïkuþ . 12 . chàyàïgulàni . 16 . ÷aïku pradãpàntarahastàþ . 3 . labdhaü dãpakauccyaü hastàþ (11/4) pradãpa÷aïkantarabhåmànànayanàya karaõasåtraü vçttàrdham .
     vi÷aïkudãpocchrayasaüguõà bhà ÷aïkåddhçtà dãpanaràntaraü syàt ..
     udàharaõam . pårbokta eva dãpocchràyaþ (11/4) ÷aïkvaïgulàni . 12 . chàyà . 16 . labdhàþ ÷aïkupradãpàntarahastàþ . 3 .
     chàyàpradãpàntaradãpauccyànayanàya karaõasåtraü sàrdhavçttam .
     chàyàgrayorantarasaüguõàbhà chàyàpramàõàntarahçdbhavedbhåþ .
     bhå÷aïkughàtaþ prabhayà vibhaktaþ prajàyate dãpa÷ikhauccyamevam ..
     trairà÷ikenaiva yadetaduktaü vyàptaü khabhedairhariõeva vi÷vam ..
     udàharaõam .
     ÷aïkorbhàrkamitàïgulasya sumate ! dçùñà kilàùñàïgulà chàyàgràbhimukhe karadvayamite nyastasya de÷e punaþ .
     tasyaivàrkamitàïgulà yadi tadà chàyàpradãpàntaraü dãpauccya¤ca kiyadvada vyavahçtiü chàyàbhidhàü vetsi cet ..
     bhåþ (13/3) chàü (1/3) bhåþ 2 chàü (1/2) atra chàyàgrayorantaramaïgulàtmakam . 52 .
     chàye ca . 8 . 12 . anayoràdyà . 8 . iyamanena . 52 . guõità . 417 . chàyàpramàõàntareõa . 4 . bhaktà labdhaü bhåmànam . 104 .
     idaü prathamachàyàgradãpatalayorantaramityarthaþ .
     evaü dvitãyacchàyàgramànam . 156 . bhå÷aïkughàtaþ prabhayà vibhakta iti jàtamubhayato'pi dãpauccyaü samameva hastàþ 6(1/2) .
     evamityatra chàyàvyavahàre trairà÷ikakalpanayànayanaü vartate tadyathà . prathamacchàyàto dvitãyacchàyà . 12 . yàvatàdhikà tàvatà chàyàvayavena yadi chàyàgràntaratulyàbhårlabhyate tadà chàyayà kimiti evaü kçthak pçthak cha yàpradãpatalàntarapramàõaü labhyate . tato dvitãyaü trairà÷ikaü yadi chàyàtule bhuje ÷aïkuþ koñistadà bhåtulye bhuje kimiti labdhaü dãpakauccyamubhayato'pi tulyameva . evaü pa¤carà÷ikàdikamakhilaü trairà÷ikakalpanayaiva siddhvaü yathà bhagavatà ÷rãnàràyaõena jananamaraõakle÷àpahàriõà nikhilajagajjananaikabãjena sakalabhuvanabhàvanena girisaritsuranaràsuràdibhiþ svabhedairidaü jagadbyàptaü tathedamakhilaü gaõitajàtaü trairà÷ikena vyàptaü yadyevaü tadvahubhiþ kimityà÷aïkyàha .
     yatki¤cidguõabhàgahàravidhinà bãje'tra và gaõyate tat trairà÷ikameva nirmaladhiyàmevàvagamyaü vidàm .
     etadyadbahudhàsmadàdijaóadhãdhãvçddhibuddhyà budhaistadbhedàn sugamàn vidhàya racitaü pràj¤aiþ prakãrõàdikam ..>% iti ÷rãbhàskaràcàryaviracitàyàü lãlàvatyàü chapàdhikàraþ samàptatàmagàt ..

@<[Page 2,492b]>@
#<chàyàbhçt>#, puü, (chàyàü chàyàråpamçgalà¤chanaü yadvà chàyàü ÷ãtalakàntiü bibhartãti . bhç + kvip .) candraþ . iti hemacandraþ . 2 . 19 ..

#<chàyàmitraü>#, klã, (chàyayà chàyàkaraõena mitramiva chàyàyà mitramiti và .) chatram . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<chàyàmçgadharaþ>#, puü, (chàyà chàyàråpa eva mçgastaü dharatãti . dhç + ac . chàyàmçgasya dharo và .) candraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<chàyàsutaþ>#, puü, (chàyàyàþ såryapatnyàþ sutaþ puttraþ .) ÷aniþ . iti hemacandraþ . 2 . 34 ..

#<chiþ>#, puü, (chyati chinatti kãrtyàdikaü nà÷ayatãtyarthaþ . cho + bàhulakàt kiþ .) garhà . ityekàkùarakoùaþ ..

#<chikkanã>#, strã, (chik ityavyaktakùuta÷abdaü kanatyanayà . kan + karaõe ap tato ïãù .) vçkùavi÷eùaþ . chiknã iti nàkachiknã iti hàücoñã iti ca bhàùà .. tatparyàyaþ . kùavakçt 2 tiktà 3 chikkikà 4 ghràõaduþkhadà 5 . asyà guõàþ . kañutvam . rucyatvam . tãkùõatvam . uùõatvam . vahnipittakàritvam . vàtaraktakuùñhakçmivàtakaphanà÷itva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<chikkà>#, strã, (chigityavyakta÷abdena kàyatãti . kai + kaþ . tataùñàp .) kùutam . iti ÷abdaratnàvalã .. chiük iti hindã bhàùà .. (yathà, gàruóe jyoti÷cakre 60 adhyàye .
     %<chikkàyà lakùaõaü vakùye labhet pårbe mahàphalam .
     àgneye ÷okasantàpau dakùiõe hànimàpnuyàt ..
     nairçte ÷okasantàpau miùñànna¤caiva pa÷cime .
     annaü pràpnoti vàyavye uttare kalaho bhavet .
     ã÷àne maraõaü proktaü proktaü chikkàphalàphalam ..>%)

#<chikkikà>#, strã, (chikkà kùutaü sàdhyatvenàstyasyàþ . bàhulakàt ñhan .) chikkanã . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<chit>#, [d] tri, (chinattãti . chid + kvip .) chedanakartà ..

#<chitaü>#, tri, (chàyate smeti . cho + ktaþ . %<÷àcchoranyatarasyàm .>% 7 . 4 . 41 . itãþ .) chinnam . ityamaraþ . . 3 . 1 . 103 ..

#<chittiþ>#, puü, (chid + ktin .) karajavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. cheda÷ca ..

#<chitvaraþ>#, tri, (chinattãti . chid + %<chitvaracchatvareti .>% uõàü . 3 . 1 . iti svarac pratyayena nipàtanàt sàdhuþ .) chedanadravyam . dhårtaþ . vairã . ityuõàdikoùaþ ..

#<chida>#, ira dha ¤a au chede . iti kavikalpadrumaþ .. (rudhàü-ubhaü-sakaü-aniñ .) chedo dvidhàkaraõam . ir, acchidat acchaitsãt . dha ¤a, chinatti chinte dàtreõa tçõaü lokaþ . au, chettà . iti durgàdàsaþ .

#<chidakaü>#, klã, (chinattãti . chid + kvun .) vajram . ityuõàdikoùaþ ..

@<[Page 2,492c]>@
#<chidà>#, strã, (chid + %<ùidbhidàdyaï .>% 3 . 4 . 104 . ityaï tataùñàp .) chedanam . iti mugdhabodham ..

#<chidiþ>#, strã, (chidyate'nayà iti . chid + %<kégépékuñibhidichidibhya÷ca .>% uõàü . 4 . 142 . iti iþ sa ca kit .) kuñhàraþ . ityuõàdivçttiþ ..

#<chidiraþ>#, puü, (chinattyaneneti . chid + %<iùimadimudikhidicchidãti .>% uõàü . 1 . 51 . iti kirac .) karavàlaþ . para÷vadhaþ . pàvakaþ . rajjuþ . iti medinã . re, 155 ..

#<chiduraþ>#, puü, (chinattãti . chid + %<vidibhidicchideþ kurac .>% 3 . 2 . 162 . iti kurac .) chedanadravyam . dhårtaþ . vairã . iti medinã . re, 156 .. (svayaü chinne, tri . yathà, raghuþ . 16 . 62 .
     %<saülakùyate na chiduro'pi hàraþ ..>%)

#<chidra>#, t ka bhede . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràü-paraü-sakaü-señ .) bheda iha randhrakaraõam . chidrayati chidràpayati bhàõóaü bàlakaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<chidraü>#, klã, (chidyate bhidyate yat . chidirau chedane + %<sphàyita¤civa¤cãti .>% uõàü . 2 . 13 . iti rak .) bhedaþ . cheüdà iti bhàùà . tatparyàyaþ . kuharam 2 ÷uùiram 3 vivaram 4 vilam 5 nirvyathanam 6 rokam 7 randhram 8 ÷vabhram 9 vapà 10 ÷uùiþ 11 . ityamaraþ . 1 . 8 . 2 .. svabhram 12 ÷uùã 13 . iti taññãkà .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 82 . 53 .
     %<tato gaccheta dharmaj¤a ! himavatsutamarvudam .
     pçthivyàü yatra vai chidraü pårbamàsãt yudhiùñhira ! ..>%) dåùaõam . iti medinã . re, 38 .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 12 . 29 .
     %<bahuvighna÷ca nçpate ! kratureùa smçto mahàn .
     chidràõyasya tu và¤chanti yaj¤aghnà brahmaràkùasàþ ..>% avakà÷aþ . navamasaükhyà . iti jyotiùam .. lagnàdaùñamasthànam . %<chidràkhyamaùñamaü sthànamiti .>% iti jyotistattvam ..)

#<chidravaidehã>#, strã, (chidramadhànà vaidehã pippalã .) gajapippalã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<chidràntaþ>#, [r], puü, (chidramantarmadhye yasya .) nalaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<chidràphalaü>#, klã, (chidraü dåùaõamàphalatãti . à + phala + ac .) màyàphalam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<chidritaþ>#, tri, (chidra + ktaþ .) kçtacchidraþ . tatparyàyaþ . vedhitaþ 2 viddhaþ 3 . ityamaraþ . 3 . 1 . 99 ..

#<chinnaü>#, tri, (chidyate sma iti . chid + ktaþ .) kçtacchedanam . cheüóà iti kàñà iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . chàtam 2 lånam 3 kçttam 4 dàtam 5 ditam 6 chitam 7 vçkõam 8 . itya maraþ . 3 . 1 . 103 .. kçùñam 9 chàditam 10 . iti jañàdharaþ .. cheditam 11 khaõóitam 12 . iti hemacandraþ .. (yathà, màrkaõóeye . 90 . 11 .
     %<chinne dhanuùi daityendrastathà ÷aktimathàdade .. * ..>% mantravi÷eùe, puü . tallakùaõàdikaü yathà, vi÷vasàre .
     %<manoryasyàdimadhyànteùvànilaü bãjamucyate .
     saüyuktaü và viyuktaü và paràkràntastridhà punaþ ..
     caturdhà pa¤cadhà vàpi sa mantra÷chinnasaüj¤akaþ ..>%)

#<chinnagranthinikà>#, strã, (chinnà granthinã . saüj¤àyàü kan tataùñàp pårbahrasva÷ca .) triparõikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<chinnapatrã>#, strã, (chinnaü patraü yasyàþ . striyàü ïãù .) ambaùñhà . iti ràjanirghaõñaþ .. (vivaraõamasyà ambaùñhà÷abde j¤eyam ..)

#<chinnamastà>#, strã, (chinnaü mastaü ÷iro yasyàþ .) da÷amahàvidyàntargataùaùñhamahàvidyà . sà ca pracaõóacaõóikà . yathà --
     %<pracaõóacaõóikàü vakùye sarvakàmaphalapradàm .
     yasyàþ prasàdamàtreõa sadà÷ivo bhavennaraþ ..
     aputtro labhate puttraü adhano dhanavàn bhavet .
     kavitva¤ca supàõóityaü labhate nàtra saü÷ayaþ ..>% athapracaõóacaõóikàmantràþ . vi÷vasàre jàmale ca .
     %<lakùmãü lajjàü tato màyàü màtràü dbàda÷ikàmapi .
     vajravairocanãye dve màye phañsvàhayà yutaþ ..
     lakùmãbãjaü yadàdyaü syàt tadà ÷rãþ sarvatomukhã .
     lajjàbãjena càdyena va÷yatàü yànti yoùitaþ ..
     màyàbãjena càdyena mahàpàtakanà÷anam .
     màtràü dbàda÷ikàü bãjamàdyaü syànmuktidàyakam ..
     bhairavo'sya çùirdevi ! samràñ chanda udãritam .
     chinnamastà smçtà devã bãjaü kårcadvayaü punaþ ..
     svàhà ÷aktirabhãùñàrthe viniyoga udàhçtaþ ..>%
     %<atra lajjàpadaü kàmabãjaparam . tathà ca .
     atra lajjàpade devi ! kàmabãjaü vitanyate .
     mahàkàlamataü j¤eyaü mantroddhàraü ÷ubhàvaham ..>% pårbamàyàpade iti pàñhe màyàyàþ pårbaü lajjàbãjaü tasminnityarthaþ . tathà ca . pårbamàyàpadena lajjàbãjamucyate . anyathà tàpinyàdivirodhaþ . tathà ca .
     %<kàmàdyàü vàgbhavàdyàü và màyàdyàü và japet sudhãþ .
     lakùmyàdyàü và japedvidyàü caturvargaphalapradàm ..
     anyeùà¤ca munãnàü mate sarvatra màyàpadaü kårcaparam . tatraiva .
     vàntaü vahnisamàyuktaü ratibindusamanvitam .
     lakùmãbãjamidaü proktaü sarvakàmàrthasiddhaye ..
     vàmàkùivahnisaüyuktaü bindunàdavibhåùitam .
     ÷ivabãjaü mahe÷àni ! lajjàbãjamudàhçtam ..
     ã÷ànamuddhçtya puràribãjaü sabindukaü nàdavibhåùita¤ca .
     savàmakarõaü paritaþ prakalpya màyàü vadantãha manãùiõastàm ..
     dvàda÷asvaravarõaü syàt nàdabinduvibhåùitam .
     vàgbhavaü bãjamityuktaü sarvavàkyavi÷uddhaye ..
     iti mantre caturbãjavyàkhyànàt ayantu samãcãnaþ . bhairavamate tu màyà bhuvane÷varyeva ..
     lakùmãþ prathamabãje'sti lajjàbãje manobhavaþ .
     tçtãye'smin sadà devã mahàpàtakanà÷inã ..
     caturthe tu guõàtãtà muktividyàpradàyikà .
     bakàre baruõaþ sàkùàt jakàre tu suràdhipaþ ..
     rephe hutà÷ano devo vakàre vasudhàdhipaþ .
     aikàre tripurà devã rephe tripurasundarã ..
     trailokyavijayà devã sadaivaukàrasaüsthità .
     cakàre candramà devo nakàre hi vinàyakaþ ..
     ãkàre kamalà sàkùàt yakàre ca sarasvatã .
     màyàyugme sadà devã prakçtyà saha saïgatà ..
     vaikharãü caiva phañkàre svàkàre kusumàyudhaþ .
     hàkàre ca ratistiùñhedevaü mantrasamuccayaþ ..>% iti vyàkhyànàcca .. * .. asyàþ påjàprayogaþ . pràtaþkçtyàdikaü kçtvà mantràcamanaü kuryàt . yathà --
     %<lakùmãmàyàkårcabãjaistribhiþ pãtvàmbu sàdhakaþ .
     vàgbhavenauùñhau saümçjya màyàbhyàntu dvirunmçjet ..
     kårcena kùàlayet pàõã ebhirmantrai÷ca vinyaset .
     ÷rãmàyàkårcavàkkàmatripuñàbhagavarõakaiþ ..
     kàmakalàïku÷àbhyà¤ca vaktranàsàkùikarõakàn .
     nàbhihçnmastakaü càüsau spçùñvà ÷ambhurbhavet kùaõàt ..
     àcamyaivaü chinnamastàü vatsaràttàü prapa÷yati ..
     tataþ pràõàyàmàntaü vidhàya ùoóhànyàsaü kuryàt .
     mantraùoóhàü tataþ kuryàt trailokyava÷akàriõãm .
     ÷rãbàlàtripuñàyonipràsàdapraõavaistathà ..
     kàlãbadhvaïku÷aiþ kàmakalàkårcàstrakaiþ kramàt .
     ùoóa÷ãmanuvarõai÷ca pçthagaùñàda÷àkùarã ..
     ebhirbãjairmàtçkàrõàn sveùu sthàneùu vinyaset .
     eùà brahmasvaråpà hi bãjaùoóhà prakãrtità ..
     asyàþ saünyasanàt sarve vajradehà bhavanti hi .
     sarvai÷varyayutàstehi jãvanmuktà da÷àbdataþ .. * ..>% tata çùyàdinyàsaþ . asya mantrasya bhairava çùiþ samràñ chandaþ chinnamastà devatà hukàradvayaü bãjaü svàhà ÷aktirabhãùñàrthasiddhaye viniyogaþ . yathà, ÷irasi bhairavaçùaye namaþ . mukhe samràñchandase namaþ . hçdi chinnamastàyai devatàyai namaþ . guhye håü håü bãjàya namaþ . pàdayoþ svàhà÷aktaye namaþ .. tataþ karàïganyàsau . om àü khaógàya hçdayàya svàhà . iti kanãyasi . om ãü sukhaógàya ÷irase svàhà . iti pavitràïgulayoþ . om åü suvajràya ÷ikhàyai svàhà . iti madhyamayoþ . om aiü pà÷àya kavacàya svàhà . iti tarjanyoþ . om oü aïku÷àya netratrayàya svàhà . ityaïguùñhayoþ . om aþ surakùàrakùàsurakùàyàstràya phañ . iti karatalapçùñhayoþ . evaü hçdayàdiùu . taduktaü bhairavatantre .
     %<uccaret pårbamàkàraü bindulà¤chitamastakam .
     khaógàya hçdayàyeti svàhàyuktaü kanãyasi ..
     ãükàra¤ca tato devi ! candrakoñisamaprabham .
     sukhaógàya tato vàcyaü ÷irase tadanantaram ..
     svàhàyuktaü tato vàcyaü pavitràïgulisaüyutam .
     åkàra¤ca tato vàcyaü bindulà¤chitamastakam ..
     suvajràya tato vàcyaü ÷ikhàyai tadanantaram .
     svàhàntaü madhyamàyà¤ca vinyasettadanantaram ..
     màtràü dvàda÷ikàü devãü vinyasecca tataþ param .
     pà÷àyeti samuccàrya pravadet kavacàya ca ..
     svàhàntaü vinyasenmantraü tarjanyàü tadanantaram .
     auïkàra¤ca tato devi ! càïku÷aü tadanantaram ..
     netratrayàya svàhàntamaïguùñhe karayordbayoþ .
     akàra¤ca visargàntaü surakùàrakùasaüyutam ..
     asurakùàyasaüyuktaü astràyeti tataþ param .
     phaóakùarasamàyuktaü vinyaset karayordvayoþ ..
     hçdi mårdhni ÷ikhàyà¤ca kavace netramaõóale .
     yàvadastraü caturdikùu vidikùu ca yathàkramam ..>% tri÷aktitantre bhairavavàkyam .
     %<uccaret praõavaü pårbamàkàraü bindusaüyutam .>% ityàdivàkyàt karàïgeùu praõavasambalito nyàsaþ . tato målena mastakàdipàdaparyana pàdàdimastakaparyantaü vàratrayaü nyaset .. * .. tato dhyànam .
     %<svanàbhau nãrajaü dhyàyedardhaü vikasitaü sitam .
     tatpadmakoùamadhye tu maõóalaü caõóarociùaþ ..
     javàkusumasaïkà÷aü raktabandhåkasannibham .
     rajaþsattvatamorekhàyonimaõóalamaõóitam ..
     madhye tu tàü mahàdevãü såryakoñisamaprabhàm .
     chinnamastàü kare vàme dhàrayantãü svamastakam ..
     prasàritamukhãü devãü lelihànàgrajihvikàm .
     pibantãü raudhirãü dhàràü nijakaõñhavinirgatàm ..
     vikãrõake÷apà÷à¤ca nànàpuùpasamanvitàm .
     dakùiõe ca kare katrãü muõóamàlàvibhåùitàm ..
     digambarãü mahàghoràü pratyàlãóhapade sthitàm .
     asthimàlàdharàü devãü nàgayaj¤opavãtinãm ..
     ratikàmopariùñhà¤ca sadà dhyàyanti mantriõaþ .
     sadà ùoóa÷avarùãyàü pãnonnatapayodharàm ..
     viparãtaratàsaktau dhyàyedratimanobhavau .
     óàkinãvarõinãyuktàü vàmadakùiõayogataþ ..
     devãgalocchaladraktadhàràpànaü prakurvatãm .
     varõinãü lohitàü saumyàü muktake÷ãü digambarãm .
     kapàlakartçkàhastàü vàmadakùiõayogataþ .
     nàgayakùopavãtàóhyàü jvalattejomayãmiva ..
     pratyàlãóhapadàü divyàü nànàlaïkàrabhåùitàm .
     sadà dvàda÷avarùoyàmasthimàlàvibhåùitàm ..
     óàkinãü vàmapàr÷ve tu kalpasåryànalopamàm .
     vidyujjañàü trinayanàü dantapaüktivalàkinãm ..
     daüùñràkaràlavadanàü pãnonnatapayodharàm .
     mahàdevãü mahàghoràü muktake÷ãü digambarãm ..
     lelihànamahàjihnàü muõóamàlàvibhåùitàm .
     kapàlakartçkàhastàü vàmadakùiõayogataþ ..
     devãgalocchaladraktadhàràpànaü prakurvatãm .
     karasthitakapàlena bhãùaõenàtibhãùaõàm ..
     àbhyàü niùevyamànàü tàü dhyàyeddavãü vicakùaõaþ ..>% dhyànasyàva÷yakatvamàha . tantre .
     %<pracaõóacaõóikàmevamadhyàtvà yastu påjayet .
     sadyastasya ÷ira÷chitvà devã pibati ÷oõitam ..>% pibantãmiti tena mukheneti ÷eùaþ . tathà ca .
     %<svamastakaü sakharparaü raktadhàràbhipåritam .
     lalajjihvaü mahàbhãmaü dhçtaü vàmabhuje tathà ..>% iti bhairavatantre . tatraiva .
     %<sitaü kuryàddalaü pårbamàgneyaü raktavarõakam .
     yàmyaü kçùõamataþ pãtaü ÷uklaü raktaü sitàsitam ..
     tataþ pãtàü prakurvãta karõikàü tasya madhyagàm .
     tanmadhye tu prakurvãta maõóalaü caõóarociùaþ ..
     rajaþsattvatamorekhà raktà ÷uklàsità kramàt .
     màyàyugmaü tato nyasya ùaóakùarasamanvitam ..
     vàhyaü tasya ca cakrasya kuryàt pràkàraveùñitam .
     pårbaü raktaü tataþ kçùõaü sitaü pãtaü yathàkramam ..
     caturdvàrasamàyuktaü kùetrapàlairadhiùñhitam ..>% ityasyàþ påjàyantram .. * .. yathà và .
     %<trikoõaü vinyasedàdau tammadhye maõóalatrayam .
     tanmadhye vinyasedyoniü dvàratrayasamanvitàm ..
     vahiraùñadalaü padmaü bhåvimbatritayaü punaþ .
     kårcabãjaü likhemmadhye trikoõe phañ samanvitam ..>% yadbà etaddhvyànoktaü yantram . tathàca .
     %<apara¤ca pravakùyàmi ÷çõu devi ! yathàkramam .
     svanàbhau nãrajaü dhyàyedbhànumaõóalasannibham ..
     yonicakrasamàyuktaü guõatritayasaüj¤itam .
     tatra madhye mahàdevãü chinnamastàü smaredyatiþ ..
     pradãpakalikàkàràmadvitãyavyavasthitàm .
     yonimudràsamàyuktàü hçdayasthitalocanàm ..
     dhyeyametadyatãnà¤ca gçhasthànàü ni÷àmaya ..>% yathà --
     %<antare sva÷arãrasya nàbhinãrajasaïgatàm .
     nirlepàü nirguõàü såkùmàü bàlacandrasamaprabhàm ..
     samàdhimàtragamyàntu guõatritayaveùñitàm .
     kalàtãtàü guõàtãtàü muktimàtrapradàyinãm ..>% evaü dhyàtvà mànasaiþ saüpåjya tàriõãvacchaïkhasthàpanaü kuryàt . tataþ pãñhapåjà . àdhàra÷aktaye . prakçtaye . kårmàya . anantàya . pçthivyai . kùãrasamudràya . ratnadbãpàya . kalpavçkùàya . tadadhaþ svaõasiühàsanàya . ànandakandàya . sambinnàlàya . sarvatattvàtmakapadmàya . saü sattvàya . raü rajase . taü tamase . àü àtmane . aü antaràtmane . paü paramàtmane . hrãü j¤ànàtmane namaþ . padmamadhye ratikàmàbhyàm .. bhairavamate tu . àdhàra÷aktiü kårmantu nàgaràjamataþparam . padmanàla¤ca padma¤ca påjayenmantravinnaraþ .. maõóalaü caturasra¤ca rajaþ sattvaü tamastathà . ratikàmau ca saüpåjya ÷aktipåjàü samàcarediti .. ratikàmopari vajravairocanãye dehi dehi ehi ehi gçhõa gçhõa mama siddhiü dehi dehi mama ÷atrån màraya màraya karàlike håü phañ svàheti pãñhamantraþ .. sarvatra praõavàdinamo'ntana påjayet . punardhyàtvàvàhayet . sarvasiddhivarõanãye sarvasiddhióàkinãye vajravairocanãye ihàvaha ihàvaha punastanmantramuccàrya iha tiùñha iha tiùñha iha sannidhehi iha sannirudhyasva ityanenàvàhya àü hrãü kroü haü saþ ityanena pràõapratiùñhàü kçtvà . om àü khaógàya hçdayàya svàhà ityàdinà ùaóaïgaü vinyasya yathà÷akti påjàü kçtvà baliü dadyàt . yathà . vajvavairocanãye dehi dehi ehi ehi gçhõa gçhõa imaü baliü mama siddhiü dehi dehi mama ÷atrån màraya màraya karàlike håü phañ svàhà iti mantreõa . tato devyà dakùiõe oü varõinyai namaþ . vàme oü óàkinyai namaþ . tato devyaïge ùaóaïgaü saüpåjya dakùiõe oü ÷aïkhanidhaye namaþ . vàme oü padmanidhaye namaþ . pårbàdidikùu lakùmãü lajjàü màyàü vàõã¤ca påjayet . vidikùu brahmaviùõurudre÷varàn madhye sadà÷ivaü sarvatra praõavàdi namo'ntena påjayet . tataþ pa¤ca puùpà¤jaliü dattvà àvaraõàn påjayet . agnã÷àsuravàyuùu madhye dikùu ca om àü khaógàya hçdayàya svàhà ityàdinà ùaóaïgàni saüpåjya aùñapatreùu pårbàdikrameõa om hrãü kàlyai namaþ evaü varõinyai óàkinyai bhairavyai mahàbhairavyai indràkùyai piïgàkùyai saühàriõyai sarvatra praõavàdinamo'ntena påjayet . yathà --
     %<ekàü nàmàbhidhàü kàlãü varõinãü óàkinãü tathà .
     bhairavã¤ca mahàpårbàü bhairavãü tadanantaram ..
     indràkùã¤ca sapiïgàkùãü tataþ saühàrakàriõãm .
     pårbàdike dale påjyàþ ÷aktaya÷ca yathàkramam ..
     praõavàdinamo'ntena lajjàbãjaü samuccaran .>% padmamadhye håü håü phañ namaþ svàhà namaþ . devyà dakùiõe samràñchandase namaþ . devyà uttare sarvavarõebhyo namaþ . punardakùiõe oü bãja÷aktibhyàü namaþ . patràgneùu pårbàdikrameõa bràhmyai màhe÷varyai kaumàryai vaiùõavyai vàràhyai indràõyai càmuõóàyai mahàlakùmyai sarvatra praõavàdinamo'ntena påjayet . tata÷caturdikùu dbàreùu om karàlàya namaþ . vikaràlàya namaþ . evaü atikaràlàya mahàkaràlàya . yathà, bhairavãye .
     %<pårbadvàre karàla¤ca vikaràla¤ca dakùiõe .
     pa÷cime'tikaràla¤ca mahàkaràlamuttare ..>% tato dhåpàdivisarjanàntaü karma samàpayet . visarjane tvayaü vi÷eùaþ . saühàramudràü pradar÷ya a¤jalàvàropya vàmanàsàpuñena . yonimudràsamàråóhàü pradãpakalikojjvalàm . kçùõapakùe vidhumiva krameõa kùãõatàü gatàm .. imaü mantraü samuccàrya caõóara÷mau nive÷ayet . uttare ÷ikhare ityàdi . asya pura÷caraõaü lakùajapaþ . siddhavidyàtvàt .. * .. balidàne tu bhairavãye .
     %<ràtrau baliþ pradàtavyo matsyamàüsasuràdibhiþ .
     athavà madhupànàdyairmadhurairvibhavakramaiþ ..
     mantrastu .
     uccaret praõavaü pårbaü sarvasiddhiprade'nvitam .
     varõinãye tato vàcyaü sarvasiddhiprade tataþ ..
     óàkinãye tato vàcyaü devãnàma tataþ param .
     ehyehãti tato vàcyaü imaü balimanantaram ..
     gçhõa gçhõa tataþ proktvà mama siddhimanantaram .
     dehi dehãti màye ca tataþ phañsvàhayà yutaþ ..
     balimantraþ samàkhyàtaþ påjito'yaü sure÷varãti ..
     mantràntaram .
     bhuvane÷ã kàmabãjaü kårcabãja¤ca vàgbhavam .
     bhuvane÷ã kårcabãjaü vàgbhavaü tadanantaram ..
     vajravairocanãye ca håü phañ svàhà tataþ param ..
     asya påjàprayoganyàsapåjàdikaü ùoóa÷ãvat kàryam .. * ..
     hçllekhà màdanaü lakùmãrvàgbhavaü kårcameva ca .
     astràntà chinnamastàyà mahàvidyà prakãrtità ..
     asyàpi sadç÷ã vidyà jagatsvapi na vidyate .
     ùaóvarõo'yaü manuþ sàkùànmokùado nàtra saü÷ayaþ ..
     asyà dhyànamahaü vakùye ÷çõuùva kamalànane ! .
     pratyàlãóhapadàü rudaiva dadhatãü chinnaü ÷iraþ kartçkàü digvastràü svakabandha÷oõitasudhàdhàràü pibantãü mudà .
     nàgàbaddha÷iromaõiü trinayanàü hçdyutpalàlaïkçtàü ratyàsaktamanobhavoparidçóhàü dhyàyejjavàsannibhàm ..
     dakùe càtisità vimuktacikurà katrãü tathà svarparaü hastàbhyàü dadhatã rajoguõabhavà nàmnàpi sà varõinã .
     devyà÷chinnakabandhataþ patadasçgdhàràü pibantã mudà nàgàbaddha÷iromaõirmanuvidà dhyeyà sadà sàsuraiþ ..
     vàme kçùõatanustathaiva dadhatã khaógaü tathà kharparaü pratyàlãóhapadà kabandhavigaladraktaü pibantã mudà .
     saiùà yà pralaye samastabhuvanaü bhoktuü kùamà tàmasã ÷aktiþ sàpi paràtparà bhagavatã nàmnà parà óàkino ..
     iti dhyànam .
     asyàþ påjàdikaü sarvaü ùoóa÷ãvat kàryam .. * ..
     mantràntaram .
     tàraü lajjàdvayaü vajravairocanãye håü phañ svàhà .
     asyàpi dhyànapåjàdikaü sarvaü ùoóa÷ãvat .. * ..
     viyatsåtrayutaü bindunàdayuktaü tataþ priye ! .
     ekàkùarã mahàvidyà trailokyava÷akàriõã ..
     såtraü dãrgha åkàraþ ..
     ñhañhàntaiùà mahàvidyà trailokyamohakàriõã .
     tàràdyantà bhavatyeùà caturvargaphalapradà .. * ..
     mantràntaraü yathà -- vajravairocanãye ca kårcayugmaü saphaññhañaþ .
     tàràdyaiùà mahàvidyà sarvatejo'pahàriõã ..
     trailokyàkarùiõã vidyà caturvargaphalapradà .
     dhyànapåjàdikaü sarvaü ùoóa÷ãvat samàcaret .. * ..
     idànãü ùoóa÷ãvidyàpra÷aüsàmàha .
     tathà sarvaprayatnena sarvàpàsyà ca ùoóa÷ã .
     lakùmãbãjàdikà saiva sarvai÷varyapradàyinã ..
     lajjàdyà svargabhånàgayoùidàkarùiõã parà .
     kårcàdyà sarvajantånàü mahàpàtakanà÷inã ..
     vàgbhavàdyà yadà debã vàgã÷atvapradàyinã .
     eùà tu ùoóa÷ãvidyà vedyà saptada÷àkùarã ..
     ÷rãbãjapuñità sà tu lakùmãvçddhikarã sadà .
     lajjayà puñità vidyà trailokyàkarùiõã parà ..
     kårcena puñità sarvapàpinàü pàpahàriõã .
     vàgbãjapuñità caiùà vàgã÷atvapradàyinã ..
     caturvidheti vidyaiùà priye ! saptada÷àkùarã .
     tàràdyà ùoóa÷ã cànyà bhavet saptada÷àkùarã .
     eùà vidyà mahàvidyà bhuktimuktikarã sadà .
     kamalà bhuvane÷ànã kårcabãjaü sarasvatã ..
     bajravairocanãye ca pårbabãjàni coccaret .
     phañ svàhà ca mahàvidyà vasucandràkùarã parà .
     tàràdyekonaviü÷àrõà brahmavidyàsvaråpiõã .
     ete vidyottame devi ! bhuktimuktiprade ÷ume .. * ..
     lakùmyàdipuñità pårbà randhracandràkùarã bhavet .
     caturdhà ca mahàvidyà caturvargaphalapradà ..
     praõavàdyà yadà caiùà bhogamokùakarã sadà . * .
     vidyàntaraü pravakùyàmi sàvadhànàvadhàraya .
     hçllekhàkårcavàgbãjavajravairocanãye håü ..
     astraü svàhà mahàvidyà caturda÷àkùarã matà .
     sarvai÷varyapradà caiùà sarvasaümohakàriõã .. * ..
     bhuvane÷ã tritattva¤ca vàgbãjaü praõavaü tataþ .
     vajravairocanãye ca phañ svàhà ca tathàparà ..
     caturda÷àkùarã caiùà caturvargaphalapradà .
     eùà vidyà mahàvidyà janmamçtyuvinà÷inã .. * ..
     tantràntare .
     ramàkàmastathàlajjà vàgbhavaü vajra vai padam .
     rocanãye lajjàdbandbamantraü svàhàsamanvitam ..
     iyaü sà ùoóa÷ã proktà sarvakàmaphalapradà .
     kathitàþ sakalà vidyàþ sàràtsàrataràþ ÷ubhàþ ..
     àsàü çùirbhairavo'haü nàmnà tu krodhabhåpatiþ .
     samràñ chando devatà ca chinnamastà prakãrtità .
     ùaódãrghabhàkkhareõaiva praõavàdyena sundari ! .
     khaógàdyena ñhañhàntàni ùaóaïgàni prakalpayet ..
     nàridoùàdika¤càsàü tàþ susiddhàþ suràsuraiþ .
     sakaleùu ca varõeùu sakaleùvà÷rameùu ca ..
     antimeùu ca varõeùu bhuktimuktipradàyikà .
     praõavàdyà÷ca yà vidyà ÷ådràdau na samãritàþ ..
     asyà¤caiva vi÷eùo'yaü yoùiccet samupàsayet .
     óàkinã sà bhavatyeva óàkinãbhiþ prajàyate ..
     patihãnà puttrahãnà yathà syàt siddhayoginã .
     iti te kathitaü tattvaü rahasyamakhilaü priye ! ..
     atisnehataraïgena bhaktyà dàso'smi te priye ! .
     etàsàüdhyànapåjàdikaü ùoóa÷ãvat kàryam .. * ..
     nàbhau ÷uddhàravindaü tadupari kamalaü maõóalaü caõóara÷meþ saüsàrasyaikasàràü tribhuvanajananãü dharmakàmodayàóhyàm .
     tasmin madhye trikoõe tritayatanudharàü chinnamastàü pra÷astàü tàü vande j¤ànaråpàü nikhilabhayaharàü yoginãü yogamudràm ..>% iti chinnamastàprakaraõam . iti tantrasàraþ ..

#<chinnaruhaþ>#, puü, (chinno'pi rohatãti . ruha + %<igupadhaj¤eti .>% 3 . 1 . 135 . iti kaþ .) tilakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<chinnaruhà>#, strã, (chinne satyapi rohatãti . ruha + kaþ . ajàditvàt ñàp .) guóåcã . ityamaraþ . 2 . 4 . 82 .. (yathàsyàþ paryàyàþ .
     %<vatsàdanã cchinnaruhà madhuparõyamçtàmarà .
     kuõóalyamçtavallã ca guóåcã cakralakùaõà ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..) svarõaketakã . ÷allakã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<chinnave÷ikà>#, strã, (chinno vicchinno ve÷o yasyàþ . saüj¤àyàü kan . tataùñàpi ata itvam .) pàñhà . iti ÷abdacandrikà . àkanàdã iti bhàùà ..

#<chinnà>#, strã, (chidyate'sau . chida + kta . %<ajàdyataùñàp .>% 4 . 1 . 4 . itiñàp .) guóåcã . (yathà, bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .
     %<guóåcã madhuparõã syàdamçtàmçtavallarã .
     chinnà chinnaruhà chinnodbhavà vatsàdanãti ca ..>% chidyate kulàt vahiùkriyate iti .) puü÷calã . iti vi÷vaþ ..

#<chinnodbhavà>#, strã, (chinnà vibhinnà satyapi udbhavati punarjàyate iti . ut + bhå + ac . yadbà, chinne chedane'pi udbhava utpattiryasyàþ .) guóåcã . iti ràjanirghaõñaþ .. (guóåcã÷abde'syà vivçtirj¤eyà ..)

#<chilihiõóaþ>#, puü, (cilinà vasanakhaõóaråpatayà hiõóate anàdriyate iti . hiõóa anàdare + ac . pçùodaràditvàt casya chaþ .) pàtàlagaruóavçkùaþ . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<chuchundarã>#, strã, (chuchumityavyakta÷abdo dãryati nirgacchatyasyàþ . dé + %<sarvadhàtubhya in .>% uõàü 4 . 117 . iti in . tataþ kçdikàràditi ïãù .) jantuvi÷eùaþ . chuücà iti bhàùà . tatparyàyaþ . gandhamåùà 2 . iti hemacandraþ . 4 . 367 .. cikkaþ 3 ve÷manakulaþ 4 puüvçùaþ 5 gandhamåùikaþ 6 . iti trikàõóa÷eùaþ .. gandhamåùikà 7 . iti halàyudhaþ . ràjaputtrã 8 pratimåùikà 9 sugandhimåùikà 10 gandha÷uõóinã 11 ÷uõóimåùikà 12 . iti ràjanirghaõñaþ .. gandhàkhuþ 13 gandhanakulaþ 14 cu¤cuþ 15 . iti hàràvalã . (chuchundariþ 16 . itimàrkaõóeyapuràõam . 15 . 31 ..
     %<abhyaïgànnà÷ayet kùipraü gaõóamàlàü sudàruõàm .
     chuchandaryà vipakvantu kùaõàttailavaraü dhruvam ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe gaõóamàlàdhikàre ..)

#<chuña>#, ka ÷i chede . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü tudàü ca-sakaü-señ .) ka, choñayati . ÷i, chuñati . acchuñãt . iti durgàdàsaþ ..

#<chudraü>#, klo, (chada + rak . pçùodaràditvàt utvam .) pratãkaraõam . ra÷miþ . iti saükùiptasàre uõàdivçttiþ ..

#<chupa>#, ÷a au spar÷e . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàüparaü-sakaü-aniñ .) ÷a, chupati . au, choptà . iti durgàdàsaþ ..

#<chupaþ>#, puü, (chupa + gha¤arthe kaþ .) kùupaþ . spar÷anam . iti medinã . pe, 6 .. capalaþ . yuddham . iti vi÷vaþ ..

#<chura>#, chede . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-señ . chorati . acchorãt ..)

#<chura>#, ÷i lope . iti kavikalpadrumaþ . (tudàü-paraüsakaü-señ .) ÷i, churati, acchurãt cucchora . lopa÷chedaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<churà>#, strã, (churati ra¤jayati nà÷ayati durgandhàdikamiti và . chura + kaþ ñàp ca .) sudhà . cårõam . iti hàràvalã . 135 ..

#<churikà>#, strã, (churati chinattãti . chura + kvun . yadvà, churã + svàrthe kan . pårbahrasva÷ca .) astravi÷eùaþ . churã iti khyàtà . tatparyàyaþ . ÷astrã 2 asiputtrã 3 asidhenukà 4 . itya maraþ . 2 . 8 . 92 .. churã 5 . iti bharataþ .. khurã 6 chårã 7 kçpàõikà 8 dhenuputtrã 9 . iti hemacandraþ .. chårikà 10 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, kathàsaritsàgare . 25 . 149 .
     %<tàvat striyamapa÷yattàü chittvà cchurikayà muhuþ .
     khàdantã tasya màüsàni puüsaþ ÷ålàgravartinaþ ..>%)

#<churitaü>#, tri, (chura + ktaþ .) khacitam . iti jañàdharaþ .. (ra¤jitam . yathà, màdhe . 1 . 22 .
     %<paraspareõa cchuritàmalacchavã tadaikavarõàviva tau babhåvatuþ ..>%) chinna¤ca ..

#<churã>#, strã, (churati chinattãti . chura chede + %<igupadhaj¤eti .>% 3 . 1 . 135 . iti ka . tato ïãù .) churikà . iti bharataþ ..

#<chårikàpatrã>#, strã, (churikà iva patràõi yasyàþ . striyàü ïãù .) ÷vetà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<chårã>#, strã, (churã + pçùodaràditvàt dãrghaþ .) churikà . iti hemacandraþ . 3 . 448 ..

#<chçda>#, ki sandãpe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüpakùe bhvàü-paraü-sakaü-señ .) sandãpo dãptãkaraõam . ki, chardayati chardati dãpaü lokaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<chçda>#, u ¤a dha ir devane . tviùi . vamane . iti kavikalpadrumaþ .. (rudhàü-ubhaü-sakaü-señ . uditvàta ktvàveñ .) u, chidditvà chçttvà . ¤a dha, chçõatti chçnte . ir, achçdat acchardãt . devanaü jigãùecchàvyavahàrastutidyutikrãóàgatayaþ . iti kecit . svamate tu krãóanameva anyathà tviùo grahaõamanarthakaü syàt . tviùi dãptau . iti durgàdàsaþ ..

#<chekaþ>#, tri, (chyati vanavàsàdisukhaü chinatti nà÷ayatãti . cho ya lånau + bàhulakàt óekan .) gçhàsaktapakùimçgau . tatparyàyaþ . gçhyakaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 43 .. nàgaraþ . iti medinã . ke, 24 .. (÷abdàlaïkàravi÷eùe, puü . sa tu anupràsabhedaþ . tallakùaõaü yathà, sàhityadarpaõe . 10 . 4 .
     %<cheko vya¤janasaïghasya sakçtsàmyamanekadhà ..>% tadudàharaõaü yathà, tatraiva --
     %<àdàya vakulagandhànandhãkurvan pade pade bhramaràn .
     ayameti mandamandaü kàverãvàripàvanaþ pavanaþ ..>% atra gandhànandhãti saüyuktayoþ kàverãvàrãtyasaüyuktayoþ pàvanaþ pavana iti bahånàü vya¤janànàü sakçdàvçttiþ . cheko vidagdhastatprayojyatvàdeùa chekànupràsaþ ..)

#<chekoktiþ>#, strã, (chekànàü vidagdhànàü uktiþ .) vakroktiþ . iti jañàdharaþ .. (vi÷eùastu vakrokti÷abde j¤eyaþ ..)

#<cheda>#, t ka chede . iti kavikalpadrumaþ .. (adanta curàü-paraü-sakaü-señ .) acicchedat . iti durgàdàsaþ ..

#<chedaþ>#, puü, (chida + bhàve gha¤ .) chedanam . iti hemacandraþ . 3 . 36 .. (yathà, kumàre . 2 . 41 .
     %<tenàmarabadhåhastaiþ sadayàlånapallavàþ .
     abhij¤à÷chedapàtànàü kriyante nandanadumàþ ..>% nà÷aþ . apagatiþ . yathà, ÷àkuntale 2 ya aïke .
     %<medacchedakç÷odaraü laghu bhavatyuttthànayogyaü vapuþ sattvànàmapi lakùyate vikçtimaccittaü bhayakrodhayoþ .. * ..>% chidyate iti . chid + karmaõi gha¤ .) khaõóam . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, kumàre . 1 . 4 .
     %<valàhakacchedavibhaktaràgàmakàlasandhyàmiva dhàtumattàm ..>%)

#<chedanaü>#, klã, (chid + bhàve lyuñ .) astreõa dvidhà karaõam . tatparyàyaþ . vardvanam 2 . ityamaraþ . 3 . 2 . 7 .. kartanam 3 kalpanam 4 chedaþ 5 . iti hemacandraþ .. (yathà, manuþ . 11 . 142 .
     %<phaladànàntu vçkùàõàüchedane japyamçk÷atam ..>% nà÷aþ . apanodanam . yathà, mahàbhàrate . 3 . 185 . 24 .
     %<÷rutvaiva tu mahàtmàno munayo'bhyadravan drutam .
     sanatkumàraü dharmaj¤aü saü÷ayacchedanàya vai .. * ..>%) bhedaþ . iti medinã . ne, 65 .. (chinattãti . chid + lyuþ . chedake, tri . yathà, mahàbhàrate . 2 . 54 . 9 .
     %<pracchanno và prakà÷o và yogo yo'riü pravàdhate .
     tadvai ÷astraü ÷astravidàü na ÷astraü chedanaü smçtam ..>% tathàca tatraiva . 1 . 33 . 3 .
     %<jvalanàrkaprabhaü ghoraü chedanaü somahàriõàm .
     ghoraråpaü tadatyarthaü yantraü devaiþ sunirmitam ..>%)

#<chedanãyaþ>#, puü, (chedituü yogyaþ . cheda + %<arhekçtyatçca÷ca .>% 3 . 3 . 169 . iti anãyar .) katakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (kataka÷abde guõàdayo'sya vyàkhyàtàþ ..) chedye, tri .. (yathà, su÷rute . 1 . 27 .
     %<anuttuõóita ÷alyàni chedanãyamukhàni ca ..>%)

#<chediþ>#, tri, (chinattãti . chid + %<hçpiùiruhãti .>% uõàü 4 . 118 . iti in .) chedanakartà . ityuõàdikoùaþ ..

#<cheditaü>#, tri, (cheda t ka chede + kta .) chinnam . iti hemacandraþ .. (yathà, kà÷ãkhaõóe . 29 . 62 .
     %<cheditàkhilapàpaughà chadmaghnã chalahàriõã ..>%)

#<chemaõóaþ>#, puü, (chamu adane + bàhulakàt aõóan ata etva¤ca .) pitçhãnaþ . ityuõàdivçttiþ . 1 . 128 . chemaóà iti bhàùà ..

#<cheluþ>#, puü, somaràjã . iti ÷abdacandrikà ..

#<cho>#, ya lånau . iti kavikalpadrumaþ .. (divàü-paraüsakaü-aniñ .) låni÷chedaþ . ya, chyati dhànyaü lokaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<choñikà>#, strã, (chañati yaj¤avighnakàriõàü màyàü chinattãti . chuña + õvul . ñàpi ata ita¤ca .) tarjanyaïguùñhàïgulidhvaniþ . yathà, %<choñikàbhirda÷adigbandhanaü kçtvà bhåta÷uddhiü kuryàt .>% iti tantrasàüraþ ..

#<choñã># [n] puü, (chuñati nãcajàtitayà svalpãbhavatãti . chuña + õiniþ .) kaivartaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<choraõaü>#, klã, (chura + bhàve lyuñ .) parityàgaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. choóana iti hindã bhàùà ..

#<cholaïgaþ>#, puü, (churatãti . chura + bàhulakàt aïgac . tato rasya latvam .) màtuluïgaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. ñàvàlevu iti bhàùà ..

#<chyu>#, ïa gatyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-àtmaüsakaü-señ .) ïa, chyavate . iti durgàdàsaþ ..

#<ja>#

#<ja>#, jakàraþ . sa vya¤janàùñamavarõaþ . cavargatçtãyavarõa÷ca . asyoccàraõasthànaü tàlu . iti vyàkaraõam .. (yaduktaü siddhàntakaumudyàm . %<icu ya÷ànàü tàlu .>% tathàca ÷ikùàyàm .
     %<kaõñhyàvahàvicuya÷àstàlavyà oùñhajàvupå ..>%) asyotpattiryathà, prapa¤casàre .
     %<visargastàlugaþ soùmà ÷aü cavarga¤ca yantathà ..>% (vaïgàkùareõa) asya lekhanaprakàro yathà, varõoddhàratantre .
     %<årdhvàdhaþku¤cità rekhà tàsu brahme÷asaüvibhuþ .
     vàgdevã kamalà nityà dbidhà màtrà prakãrtità ..>% asya svaråpaü yathà, kàmadhenutantre .
     %<jakàraü parame÷àni ! yà svayaü madhyakuõóalã .
     ÷araccandrapratãkà÷aü sadà triguõasaüyutam ..
     pa¤cadevamayaü varõaü pa¤capràõamayaü sadà .
     tri÷aktisahitaü varõaü tribindusahitaü priye ! ..>% tasya dhyànaü yathà, varõoddhàratantre .
     %<dhyànamasyàþ pravakùyàmi ÷çõuùva kamalànane ! .
     nànàlaïkàrasaüyuktairbhujairdvàda÷abhiryutàm ..
     raktacandanadigdhàïgãü vicitràmbaradhàriõãm .
     trilocanàü jagaddhàtrãü varadàü bhaktavatsalàm ..
     evaü dhyàtvà brahmaråpàü tanmantraü da÷adhà japet ..>% tasya paryàyà yathà --
     %<jaþ ÷avo vànaraþ ÷ålã bhogadà vijayà sthirà laladevo jayo jetà dhàtakã sumukhã vibhuþ ..
     lambodarã smçtiþ ÷àkhà suprabhà kartçkàdharà .
     dãrghabàhå rucirhaüso nandã tejàþ suràdhipaþ ..
     javano vegito vàmo mànavàkùaþ sadàtmakaþ .
     hçnmàrute÷varo vegã càmodo madavihvalaþ ..>% iti nànàtantram .. (dhàtupàñhe'nubandhavi÷eùaþ . yathà, kavikalpadrume .
     %<jo jvalàdyo ¤iradyaktaùñuþ sàthuróustrimakyutaþ ..>% chandaþ÷àstroktamadhyagururgaõavi÷eùaþ . (. ' .) yaduktaü chandoma¤jaryàm . %<jo gurumadhyagato ralamadhyaþ ..>% iti ..)

#<jaþ>#, puü, (jayati jàyate và . ji jan và + %<anyeùvapi dç÷yate .>% 3 . 2 . 101 . iti óaþ .) mçtyu¤jayaþ . janiþ . tàtamàtram . janàrdanaþ . iti medinã . je, 1 .. viùam . bhuktiþ . tejaþ . pi÷àcaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. vegaþ . ityekàkùarakoùaþ ..

#<jaþ>#, tri, (jayati vipakùamiti . ji + óaþ .) jetà . vegitaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<jakuñaü>#, klã, (jaü jàtaü sat kuñhati vakrãbhavatãti . kuñ kauñilye + %<igupadhaj¤eti .>% 3 . 1 . 135 . iti kaþ .) vàrtàkupuùpam . iti medinã .. je, 43 ..

#<jakuñaþ>#, puü, (jo jàtaþ san kuñatãti . kuñ + kaþ .) malayaparvataþ . kukkuraþ . iti medinã .. je, 43 ..

#<jakùa>#, i ma ïa dàne . gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-àtmaü-sakaü-señ .) i, jaïkùyate . na madhyapàñhe naiveùñasiddhe idanubandho vedeùåccàraõabhedàrthaþ . ma, ajaïkùi ajàïkùi jaïkùaü jaïkùaü jàïkùaü jàïkùaü anubandhabalàdanupadhàyà api dãrghaþ . kùamate tu atra dãrghavidhirupadhàü nàpekùate . ïa, jaïkùate . iti durgàdàsaþ ..

#<jakùa>#, kùa lu gha bhakùe . hàse . iti kavikalpadrumaþ .. (adàü-paraü-bhakùe sakaü-hàse-aka¤ca-señ .) kecittu viùõupuràõe yakùaràkùasotpattiprasaïge yakùyatàmiti yairuktaü te vai yakùàstu yakùaõàditi bhakùaõàrthasyaiva yakùa÷abdavyutpàdanàdetamantaþsthàdiü manyante .. tatra amarañãkàyàü vargyajakàrasyàntaþsthayakàra÷chàndaso draùñavya ityuktvà vargyàdirayaü nirõãtaþ . kùa, jakùati . lu gha, jakùiti . iti durgàdàsaþ ..

#<jakùaõaü>#, klã, (jakùa + bhàve lyuñ .) bhakùaõam . iti hemacandraþ . 3 . 87 ..

#<jakùmaþ>#, puü, (jakùiti bhakùayati ÷arãraü nà÷ayatãtyarthaþ . jakùa + bàhulakàt man .) jakùmà . ityamarañãkà .. (kecit tu %<artistusuhusiti .>% 1 . 139 . uõàdisåtreõa yakùa påjàyàmiti dhàtormanpratyayanirde÷àt antaþsthayakàràdiriti manyante ..)

#<jakùmà>#, [n] puü, (jakùiti bhakùayati ÷arãraü nà÷ayatãtyarthaþ . jakùa + %<sarvadhàtubhyo manin .>% uõàü . 4 . 144 . iti manin .) yakùmarogaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<jagaccakùuþ>#, [s] puü, (jagatàü bhuvanànàü cakùuriva prakà÷akatvàt .) såryaþ . iti hemacandraþ . 2 . 12 .. (yathà, kà÷ãkhaõóe . 46 . 44 .
     %<iti kà÷ãprabhàvaj¤o jagaccakùustamonudaþ .
     kçtvà dbàda÷adhàtmànaü kà÷ãpuryàü vyavasthitaþ ..>%)

#<jagat>#, klã, (gacchatãti . gama + %<dyutigamijuhotãnàü dve ca .>% 3 . 2 . 138 . ityasya vàrtiü iti kvipi dvitve ca %<gamaþ kvau .>% 6 . 4 . 40 . iti malope tuk .) vi÷vam . tatparyàyaþ . jagatã 2 lokaþ 3 piùñapam 4 bhuvanam 5 . ityamaraþ . 2 . 1 . 6 .. viùñapam 6 . iti taññãkvà .. (yathà, manuþ . 1 . 52 .
     %<yadà sa devo jàgarti tadedaü ceùñate jagat .
     yadà svapiti ÷àntàtmà tadà sarvaü nimãlati ..>% gacchati itastato vàtãti .) vàyau, puü . (gacchantyasmin jãvà iti . mahàdevaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 151 .
     %<vimukto muktatejà÷ca ÷rãmàn ÷rãvardhano jagat ..>%) jaïgame tri . iti medinã . te, 108 ..

#<jagatkartà>#, [ç] puü, (karotãti . kç + tçc . tato jagataþ kartà kàrakaþ .) brahmà . iti hemacandraþ . 2 . 126 ..

#<jagatpràõaþ>#, puü, (jagatàü vi÷vasthajãvànàü pràõo jãvanam .) vàyuþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 35 ..

#<jagatsàkùã>#, [n] puü, (jagatàü bhuvanànàü sàkùã karmadraùñà .) såryaþ . iti hemacandraþ . 2 . 12 ..

#<jagatã>#, strã, (gacchati kàryatvàt naùñà bhavatãti . gama + %<vartamàne pçùadbçhanmahajjagacchatçvacca .>% uõàü 2 . 84 . iti atipratyayena nipàtanàt sàdhuþ . tataþ ÷atçtulyatvàt %<ugita÷ca .>% 4 . 1 . 6 . iti ïãp .) bhuvanam . (yathà, ràmàyaõe . 2 . 69 . 11 .
     %<svapne'pi sàgaraü ÷uùkaü candra¤ca patitaü bhuvi .
     uparuddhà¤ca jagatãü tamaseva samàvçtàm ..>%) pçthvã . (yathà, màrkaõóeye . 9 . 22 .
     %<tamàyàntaü tato devã sarvadaityajane÷varam .
     jagatyàü gàtayàmàsa bhitvà ÷ålena vakùasi ..>%) janaþ . chandovi÷eùaþ . iti medinã . te, 109 .. (sà ca dbàda÷àkùarà vçttiþ . yathà, chandoma¤jaryàü 1 stavake .
     %<triùñup ca jagatã caiva tathàtijagatã matà ..>% asyà udàharaõàdãni chandaþ÷abde draùñavyàni ..) jambåvapram . iti hemacandraþ ..

#<jagadambà>#, strã, (jagatàmambà màtà .) durgà . yathàha ka÷cit .
     %<adåre jagadambàyà ÷àradãyo mahotsavaþ ..>%
     %<jagadambàpadadvandvamàpadàü kùayasàdhanam ..>% iti ÷ålapàõiþ .. api ca brahmavaivarte prakçtikhaõóe 31 adhyàye .
     %<viùõumàyàü bhagavatãü durgàü durgatinà÷inãm .
     prakçtiü jagadambà¤ca patiputtravatãùu ca ..>%

#<jagadambikà>#, strã, (jagatàü ambà jananã . tataþ svàrthe kan . ñàpi ata itvam .) durgà . yathà,
     %<sçùñisthitivinà÷ànàü vidhàtrã jagadambikà .
     ahaü sarvàntarasthà ca saüsàràrõavatàriõã ..>% iti bhagavatãgãtàyàü 5 adhyàyaþ .. (yathà ca devãbhàgavate . 1 . 7 . 46 .
     %<kàmaü kuruùva vadhamadya mamaiva màtarduþkhaü na me maraõajaü jagadambike'tra ..>%)

#<jagadàdhàraþ>#, puü, (jagatàmàdhàraþ à÷rayaþ .) vàyuþ . iti ÷abdacandrikà .. jagadà÷rayaþ . yathà, %<kàlo hi jagadàdhàraþ .>% iti smçtiþ .

#<jagadã÷aþ>#, puü, (jagatàmã÷o niyantà .) viùõuþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, pàdme uttarakhaõóe . 111 adhyàye .
     %<sarvàntaryàmã jagadã÷a÷cànåramardanaþ prabhuþ ..>% vidhàtà . yathà, kumàre . 2 . 9 .
     %<jagadyonirayonistvaü jagadanto nirantakaþ .
     jagadàdiranàdistvaü jagadã÷o nirã÷varaþ ..>% svanàmakhyàtapaõóitavi÷eùaþ . sa ca nyàya÷àstrañãkàhàsyàrõavàdigranthapraõetà asya janmasthànaü navadvãpaþ ..)

#<jagadgaurã>#, strã, (jagatsu madhye gaurã .) manasàdevã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<jagaddhàtrã>#, strã, (jagatàü dhàtrã vidhàtrã .) durgàvi÷eùaþ . asyàþ påjàyàþ kàlo vidhi÷ca yathà, nigamakalpasàraj¤ànasàrasvate granthe durgàkalpe . ÷rã÷iva uvàca .
     %<prasãda jagatàü màtarjagannistàrakàriõi ! .
     ataeva mahe÷àni ! tavàhaü ÷araõàgataþ ..
     tvayà yat kathitaü pårbaü tat sarva¤ca ÷rutaü mayà .
     jagaddhàtrã mahàdurgà caturvargaphalapradà ..
     tasyàþ påjàvidhidinaü kàlaü tanna prakà÷itam .
     tadeva kathaye÷àni ! ÷rotumicchàmi sàmpratam ..
     ÷rãdevyuvàca .
     kathayàmi mahe÷àna ! sàvadhàno'vadhàraya .
     tasyàþ påjàvidhidinaü samayaü bhàvabhedataþ ..
     kàrtike ÷uklapakùe ca yà durgànavamã tithiþ .
     sà pra÷astà mahàdeva . mahàdurgàprapåjane ..
     pràta÷ca sàttvikã påjà madhyàhne ràjasã matà .
     sàyàhne tàmasã påjà trividhà parikãrtità ..
     japayaj¤àdibhirdeva ! iti traikàlikã matà .
     athànyat saüpravakùyàmi ÷çõuùva parame÷vara ! ..
     saptamyàdinavamyàntaü påjàkàlamitãritam .
     tridine trividhà påjà da÷amyà¤ca visarjayet ..
     påjàpare'hni deve÷a ! tatràpyatra visarjanam .
     bodhitàyàþ prakàreõa tatra påjà prakãrtità ..
     ÷rã÷iva uvàca .
     trisandhyàvyàpinã sà tu yadi syànnavamã tithiþ .
     trikàle trividhà påjà kathaü devyà jaganmayi ! ..
     kathayasva mahe÷àni ! iti me saü÷ayo hçdi ..
     ÷rãdevyuvàca .
     sà pràtarvyàpinã yatra vàsare navamã tithiþ .
     trisandhyaü påjayettatra vàsare jagadambikàm ..
     muhårtavyàpinã càpi tatra gràhyà mahe÷vara ! .
     ekakàle tridhà påjà sàdhako naiva kàrayet ..
     iti te kathitaü vatsa ! kimanyat ÷rotumicchasi .
     kathayiùyàmi tadbhaktyà tava prãtyà trilocana ! ..>% ÷rãpàrvatyuvàca . da÷amyàü balidànantu niùiddhaü jagadã÷vara ! . kathaü trikàlaü påjà sà sambhavet parame÷vara ! .. ÷rã÷iva uvàca . navamãtithimà÷ritya yatra påjàvidhirbhavet . niùiddhaü validànantu da÷amyàü tatra sundari ! .. navamãdinamà÷ritya påjàvidhirihoditaþ . da÷amyàü validànantu niùiddhaü nàtra pàrvati ! .. j¤ànàmçtasàre pårbaü påjàprakàraü uktràþ .
     %<muhårtavyàpinã càpi pràta÷cennavamã tithiþ .
     taddine påjanaü kàryaü trisandhyaü varavarõini ! ..
     trikàlaü påjayettatra naikakàle kadàcana ..>% atha kàtyàyanãtantre aùñasaptatipañale .
     %<kumbharà÷igate candre navamyàü kàrtikasya ca .
     uùasyardhodito bhànurdurgàmàràdhya yatnavàn ..
     puttràrogyabalaü lebhe lokasàkùitvameva ca .
     tàü tithiü pràpya manujaþ ÷anibhaumadine yadi ..
     prapåjayenmahàdurgàü dharmakàmàrthamokùadàm ..>% ÷aktisaïgamatantre .
     %<kàrtikasya site pakùe navamyàü jagadã÷varãm .
     trikàlamekakàlaü và varùe varùe prapåjayet ..
     nirmàya pratimàü ÷aktyà jagaddhàtryà vidhànataþ .
     påjayitvà paradine pratimàü tàü visarjayet ..
     evaü kçtvà cakravartã bhavet sàghakasattamaþ .
     puttrapauttradhanai÷varyasaüyutàsya bhavet purã ..>% tantràntare .
     %<kujavàre yugàdyàyàü navamyàntu jagatprasåþ .
     pràdurbhåtà mahe÷ànã tatra tàü paripåjayet ..>% tantràntare .
     %<trikàlaü påjayeddurgàü målenaikàkùareõa ca .
     nànàratnavidhànena gãtavàdyapuraþsaram ..
     kàrtikasya site pakùe navamyà¤ca vi÷eùataþ .
     kçtvaivaü sàdhaka÷reùñho labhedràjyamakaõñakam ..>% yoginãtantre .
     %<kàrtike'malapakùe tu navamyà¤ca vi÷eùataþ .
     pragalbhàntu jagaddhàtrãü påjayeddãpamàlayà ..>% àgamatattvasàre .
     %<kàrtike'malapakùe tu navamyàü bhaumavàsare .
     àvirbhåtà jagaddhàtrã yugàdau daityanà÷inã ..>% uttarakàmàkhyàtantre .
     %<kàrtike ÷uklapakùe tu tretàyàü prathame'hani .
     trisandhyaü påjayeddevãü durgàü sampatpravçddhaye .. * ..>% kubjikàtantre .
     %<kàrtike ÷uklapakùe tu navamyàü jagadambikàm .
     durgàü prapåjayedbhaktyà dharmakàmàrthasiddhaye .. * ..>% durgàkalpe vidyotpattiþ .
     %<kàrtike ÷uklapakùe'hni bhaumavàre jagatprasåþ .
     sarvadevahitàrthàya durvçtta÷amanàya ca ..
     àviràsãjjagacchàntyai yugàdau parame÷varã ..>% vratakàlavivekadhçtavacanam .
     %<kàrtike'malapakùasya tretàyàü navame'hani .
     påjayettàü jagaddhàtrãü siühapçùñhe niùeduùãm .. * ..>% smçtiþ .
     %<yugàdyà varùavçddhi÷ca saptamã pàrvatãpriyà .
     raverudayamãkùante na tatra tithiyugmatà .. * ..>% kçtyatattvàrõave .
     %<kàrtike'malapakùe tu yugàdyà navamã smçtà .
     pårbàhõasamaye tatra påjàvidhirihoditaþ .. * ..>% bhaviùpapuràõakçtyatattvàrõavayoþ .
     %<kàrtike ÷uklapakùe tu yugàdyà navamã smçtà .
     pårbàhõasamaye kàùñhàtmikà paradine yadi ..
     tatra påjàdikaü kuryàt piõóanirvapaõàdçte ..>% smçtisàgare
     %<kàrtikasya yugàdyàyàmçddhikàmo'rcayedumàm ..>% iti jagaddhàtrãpåjàkàlavyavasthà .. * .. * .. atha jagaddhàtrãvidyotpattiþ . ÷rãpàrvatyuvàca .
     %<bhagavan ! pràõanàthe÷a ! sarvatattvavi÷àrada ! .
     ÷rutà kàtyàyanãvidyàsamutpattistrilocana ! ..
     mahàdurgàjagaddhàtrãvidyotpattirbhavedyataþ .
     tat sarvaü bråhi bhagavan ! kçpayà parame÷vara ! ..
     yadi na kathyate deva ! vimu¤càmi tadà tanum ..
     ÷rã÷iva uvàca .
     ÷çõu pàrvati ! vakùyàmi rahasyaü paramàdbhutam .
     yat ÷rutvà labhate devi ! saubhàgyaü sukhamuttamam ..
     purà purandaramukhàþ sve÷varatvàbhimàninaþ .
     pràhuþ kimã÷varo'styasmadatiriktaþ suràniti ..
     atha durgà jaganmàtà nityà caitanyaråpiõã .
     eteùàü dharmasetånàmindràdãnàü niyantraõam ..
     kariùyàmãti ni÷citya jyotãråpaü dadhàtyalam .
     teùàmàvirabhåddargà jagaddhàtrã jaganmayã ..
     koñisåryapratãkà÷à candrakoñisamaprabhà .
     jvalantaü parvatamiva sarvalokabhayaïkarã ..
     taddadç÷uþ suràþ sarve bhayamàpurmahaujasaþ .
     kimetanna vini÷cetuü ÷aktàste hyabhavan suràþ ..
     vàyumàhuþ samàhåya kimetat paramàdbhutam ..
     vijànãhi marudvãra ! màtari÷và di÷aþpate ! ..
     tato vàyurdrutaü tatra gatastejo'ntikaü tataþ .
     tamantikamupàyàtaü pràha tejomayã tataþ ..
     balavàn kastvamàyàto vãryaü ki¤càsti và tvayi .
     àdàtuü ÷akyate sarvaü pçthivãtalasambhavam ..
     iti pratyuktavàn vàyuþ kùaõaü tatraiva tiùñhati .
     àdatsvaitat tçõamiti nidadhau vàyave tçõam ..
     vàyuþ sarvaprayatnena nàdàtuü tat kùamo'bhavat .
     tato devàþ pràhuragniü bhãtà udbignamànasàþ ..
     agne ! etadbijànãhi kimetat karma càdbhutam .
     ityukto devatàvçndairagnistejo'ntikaü gataþ ..
     amarà jàtavedà và tejo vàgityuvàca tam .
     sa proktavànagnirasmi sarvadàhaka÷aktikaþ ..
     dahaitattçõamatyalpamiti tasmai tçõaü dadau .
     agniþ sarvaprayatnena dagdhuü naitat kùamo'bhavat ..
     tato nivavçte vahnirbhåtvà so'patrapànvitaþ .
     ekatrasthàþ suràþ sarve mantrayàmàsuruttamam ..
     iyameve÷varã nånaü stoùyàmo ne÷carà vayam .
     iti ni÷citya sudhiyastuùñuvuþ parame÷varãm ..
     pràhurdevagaõàþ sarve tvamã÷à ne÷varà vayam .
     ã÷varatvàbhimànena yadasmàkaü suduùkçtam ..
     kùantumarhasi tat sarvaü kçpayà jagadambike ! .
     tava råpaü sugopyaü yanmaïgalyaü sarvamaïgalam ..
     taddraùñuü vayamicchàmo dehi dar÷anamuttamam .
     ityuktànàü subuddhãnàmàviràsãcchivàmbare ..
     tejasyantarhite tasmin camatkàrakalevare .
     mçgendropari susmerà sarvàlaïkàrabhåùità ..
     caturbhujà mahàdevã raktàmbaradharà ÷ubhà .
     bàlàrkasadç÷ãdehà nàgayaj¤opavãtinã ..
     trinetrà koñicandràbhà devarùimunisevità .
     dar÷ayàmàsa devànàmevaü råpaü jaganmayã ..
     tatastàü tuùñuvurdevà jagaddhàtrãü mahe÷varãm .
     varaü pràpuþ suragaõà yatheùñaü trida÷àlaye ..
     tatraivàntarhità devã mahàdurgà jaganmayã .
     iti te kathitaü bhadre ! vidyotpattiü sudurlabhàm ..>% iti kàtyàyanãtantre 76 pañalaþ .. * .. ÷rã÷iva uvàca .
     %<atha durgàmanuü vakùye ÷çõuùva haravallabhe ! .
     yasya prasàdamàtreõa mucyate bhavabandhanàt ..
     thàntavarõaü samuddhçtya vàmakarõaü vibhåùitam .
     indubindusamàyuktaü bãjaü paramadurlabham ..
     caturvargapradaü sàkùànmahàpàtakanà÷anam .
     ekàkùarãsamà nàsti vidyà tribhuvane priye ! ..
     kårcàdyàü và japedvidyàü tadante vahnisundarã .
     lajjàdyàü và japedvidyàü phaóantaü và japet sudhãþ ..
     badhåbãjayutàü vàpi svàhàntàü và japet punaþ .
     lakùmyàdyàü và japedbidyàü caturvargaphalàptaye ..
     vàgbhavàdyàü japedbàpi praõavàdyàü japet punaþ .
     kàmabãjàdikàü vàpi phaóantàü và japet punaþ ..
     tryakùarã vividhà vidyà kathità brahmaõà purà .
     vinà gandhairvinà puùpairvinà homapuraþsaraiþ ..
     pràõàyàmaü vinà devi ! japamàtreõa siddhidà mantrasyàsya çùirdevi ! nàradaþ parikãrtitaþ gàyattrã chanda àkhyàtaü jagaddhàtrã ca devatà caturvargapradà durgà sarvasattveùu saüsthità ..
     dãrghasvarasamàyuktanijabãjàni pàrvati ! .
     vinyasedàtmano dehe hçdayàdiùu ÷aïkari ! ..
     pårbavannyàsavarõantu pårbavat karma càcaret .
     kàlãvadàcaredbidyàü japedbidyàmaharni÷am ..
     lakùadvàda÷akairdevi ! pura÷caraõamãritam .
     yathàsthàne yathàkàle yathàcàravidhànataþ ..
     prajapet parayà bhaktyà durgàü durgatinà÷inãm .. * ..
     dhyànamasyàþ pravakùyàmi ÷çõuùva naganandini ! ..
     siühaskandhàdhisaüråóhàü nànàlaïkàrabhåùitàm .
     caturbhujàü mahàdevãü nàgayaj¤opavãtinãm ..
     ÷aïkhacakradhanurvàõalocanatritayànvitàm .
     raktavastraparãdhànàü bàlàrkasadç÷ãtanum ..
     nàradàdyairmunigaõaiþ sevitàü bhavasundarãm .
     tribalãbalayopetanàbhinàlamçõàlinãm ..
     ratnadvãpe mahàdvãpe siühàsanasamanvite ..
     praphullakamalàråóhàü dhyàyettàü bhavagehinãm .
     evaü dhyàtvà jagaddhàtrãü pårboktapåjanaü caret ..
     yantramasyàþ pravakùyàmi ÷çõuùva haravallabhe ! .
     trikoõatritaya¤càdau traivimbasahitantataþ ..
     aùñapatraü tato likhya trirekhàsahitaü tataþ .
     vajrabhåpurasaüyuktaü vilikhedvidhinàmunà ..
     tatra tàü påjayeddevãü målaprakçtiråpiõãm .
     prabhàdyàþ ÷aktayaþ påjyà gandhàdyairnavakoõake ..
     prabhà màyà jayà såkùmà vi÷uddhà nandinã punaþ .
     suprabhà vijayà sarvasiddhidà nava ÷aktayaþ ..
     hnãmàdyàþ påjayettàstu raktacandanadårvakaiþ .
     ÷aïkhapadmanidhã devyà vàmadakùiõayogataþ ..
     påjayet parayà bhaktyà raktacandanadårvakaiþ .
     arghyadànaü tataþ kuryàt påjànte naganandini ! ..
     aïgàvçtiþ punaþ påjyà patrakoõeùu màtaraþ .
     vajràdyàyudhasaüyuktà bhåpure lokanàyakàþ ..>% iti kàtyàyanãtantre 77 pañolaþ .. * .. ÷rã÷iva uvàca .
     %<påjà tithivi÷eùeõa caturvargaphalàptaye .
     kartavyà yà tu durgàyàstàü ÷çõuùva ÷ubhànane ! ..
     aùñamyà¤ca caturda÷yàü navamyàü vàpi yatnataþ .
     yaþ påjayenmahàdurgàü so'bhãùñaphalamàpnuyàt ..
     paurõamàsyàmamàyàü và ravisaükramaõe tathà .
     ÷anibhaumadine caiva påjayet parame÷varãm ..
     sukhaü saubhàgyamàrogyamai÷varyaü labhate dhruvam .
     ÷anibhaumadine caiva yadi syàdaùñamã tithiþ ..
     tatra påjyà jagaddhàtrã puttrapauttradhanapradà .
     somavàre'pyamàvàsyà maghànakùatrasaüyutà ..
     uttarà saptamãyuktà àdityàhe ca pàrvati ! .
     caturthyaïgàravàre ca rohiõãsaüyutà yadi ..
     gurvaùñamyàü tathà svàtã yadi syàt parame÷vari ! .
     eùu påjà mahàdevyàþ kartavyà sarvasiddhaye ..
     madhumàse sitàùñamyàü vai÷àkhatritaye'hani .
     paurõamàsyàü tathà jyaiùñhe amàyà¤ca mahe÷vari ! ..
     mithune'rke dbitãyàyàü ÷ràvaõe dbàda÷ãdine .
     bhàdre màsyasitàùñamyàü à÷vine ÷uklapakùake ..
     saptamyàmeva càùñamyàü navamyà¤ca vi÷eùataþ .
     amàyàü kàrtike caiva navamyàü ÷uklapakùake ..
     naktaü màrga÷ire bhåte pauùe'ùñamyàü sitetare .
     màghe ca sitapa¤camyàü phàlgunyàü ca sure÷vari ! ..
     eùu dvàda÷amàseùu tithiùvetàsu pàrvatãm .
     påjayet parayà bhaktyà yathàvibhavavistaraiþ ..
     ràjaràje÷varo bhåtvà vaset kalpàyutaü divi .
     puttrapauttradhanardhãnàmadhipo jàyate 'ciràt ..
     ante devãpuraü yàti bhuktrà bhogàn yathepmitàn ..
     ÷rãpàrvatyuvàca .
     devadeva ! mahàdeva ! vi÷vanàtha ! mahe÷vara ! .
     ÷rutà tava mukhàmbhojàddurgàpåjà mahàphalà ..
     kena và påjità devã kasya và ki¤ca sidhyati .
     kena prakà÷ità mårtistat sarvaü kathaya prabho ! ..
     ÷rã÷iva uvàca .
     ràmaràvaõayoryuddhe durgà ràmeõa påjità .
     avadhãdràvaõaü ràma iùe màsi prapåjanàt ..
     tena lokà÷cariùyanti durgàyàþ ÷àradotsavam .
     evamàràdhya deve÷ãmindrajidràvaõàtmajaþ ..
     abhavat kàrtike yo vai durgàmevaü samarcayan .
     amàyàü kàrtike màsi tàrakàsuranà÷akaþ ..
     kumbharà÷igate candre navamyàü kàrtikasya ca .
     uùasyardhodito bhànurdurgàmàràdhya yatnavàn ..
     putràrogyavaraü lebhe lokasàkùitvameva ca .
     tàü tithiü pràpya manujaþ ÷anibhaumadine yadi ..
     prapåjayenmahàdurgàü dharmakàmàrthamokùadàm .
     evaü màrga÷ire màsi vçùarà÷igate vidhau ..
     caturda÷yàü ni÷àyàntu candraþ saüpåjya pàrvatãm .
     mahàpàpàdvimukto'sau ràtrã÷atvamavàpa ca ..
     tena màrga÷ire màsi caturda÷yàü prapåjayet .
     indratvamevamindro'sau lebhe durgàü samarcayan ..
     brahmatvamapi viùõutvaü rudratva¤ca mahe÷vari ! .
     devatvaü sarvadevànàmabhavaccaõóikàrcanàt ..
     bhåtaü bhavyaü bhaviùyaü yat sthàvaràõi caràõi ca .
     sarvaü durgàprabhàveõa svasvabhogamavàpnuyuþ ..
     vinà durgàü mahe÷àni ! na ki¤cidapi vartate .
     iti te kathitaü devi ! saükùepeõa tavàgrataþ ..
     mahàdurgàjagaddhàtrãvidyotpattiü sudurlabhàm ..>% iti kàtyàyanãtantre 78 pañalaþ .. (sarasvatã . yathà, màrkaõóeye . 23 . 30 .
     %<jagaddhàtrãmahaü devãmàriràdhayiùuþ ÷ubhàm .
     stoùye praõamya ÷irasà brahmayoniü sarasvatãm ..>%)

#<jagadbalaþ>#, puü, (jagatàü balaü yasmàt .) vàyuþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<jagadyoniþ>#, puü, (jagatàü yonirutpattisthànam .) ÷ivaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 7 . 200 . 13 .
     %<jagadyoniü jagadbãjaü jayinaü jagatoü gatim ..>%) viùõuþ . iti tasya sahasranàma .. (yathà, viùõupuràõe . 1 . 12 . 32 .
     %<te sametya jagadyonimanàdinidhanaü harim ..>% kecittu harivi÷eùaõaü kalpayanti ..) brahmà . (yathà, kumàre . 2 . 9 .
     %<jagadyonirayonistvaü jagadanto nirantakaþ ..>%) pçthivyàü strã . iti ÷abdacandrikà ..

#<jagadvahà>#, strã, (jaganti vahati dhàrayatãti . vaha + ac . ajàditvàt ñàp .) pçthivã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<jagadvinà÷aþ>#, puü, (jagatàü vinà÷o dhvaüsaþ akhilakàryanà÷a ityarthaþ yasmin .) yugàntaþ . iti halàyudhaþ .. (pralayakàle ca akhilakàrya÷ånyatvaü yathàha manuþ . 1 . 52 -- 54 .
     %<yadà svapiti ÷àntàtmà tadà sarvaü nimãlati ..
     tasmin svapiti tu svasthe karmàtmànaþ ÷arãriõaþ .
     svakarmabhyo nivartante mana÷ca glànimçcchati ..
     yugapacca pralãyante tadà tasmin mahàtmani .
     tadàyaü sarvabhåtàtmà sukhaü svapiti nirvçtaþ ..>%)

#<jagannàthaþ>#, puü, (jagatàü nàtha ã÷varaþ .) viùõuþ . iti hemacandraþ .. (yathà, devãbhàgavate . 1 . 4 . 36 .
     %<devadeva ! jagannàtha ! bhåtabhavyabhavatprabho ! .
     tapa÷carasi kasmàttvaü kiü dhyàyasi janàrdana ! ..>%) puruùottamakùetram . yathà, munaya åcuþ .
     %<puruùottamàkhyaü sumahat kùetraü paramapàvanam .
     yatràste dàravatanuþ ÷rã÷o mànuùalãlayà ..
     dar÷anànmuktidaþ sàkùàt sarvatãrthaphalapradaþ .
     tanno vistarato bråhi tat kùetraü kena nirmitam ..
     jyotiþprakà÷o bhagavàn sàkùànnàràyaõaþ prabhuþ .
     kathaü dàrumayastasminnàste paramapåruùaþ ..
     jaiminiruvàca .
     etat kùetravara¤càsya vapurbhåtaü mahàtmanaþ .
     svayaü vapuùmàn yatràste svanàmnàkhyàpitaü hi tat ..
     yathà cànudinaü devàþ siddhvàþ brahmarùayastathà .
     samarcitumihàyànti deve÷aü na tathànyataþ ..
     aho ! tat paramaü kùetraü vistçtaü da÷ayojanaiþ .
     tãrtharàjasya salilàdutthitaü bàlukàcitam ..
     nãlàcalena mahatà madhyasthena viràjitam .
     ekaü stanamivàvanyàþ sudåràt paribhàvitam ..>% brahmàõaü prati viùõuvàkyam .
     %<sàgarasyottare tãre mahànadyàstu dakùiõe .
     sa prade÷aþ pçthivyàü hi sarvatãrthaphalapradaþ ..
     ekàmrakànanàdyàvaddakùiõodadhitãrabhåþ .
     padàt padàt ÷reùñhatamaþ krameõa parikãrtitaþ ..
     sindhutãre ca yo brahman ! ràjate nãlaparvataþ .
     pçthivyàü gopitaü sthànaü tava càpi sudurlabham ..
     suràsuràõàü durj¤eyaü màyayàcchàditaü mama .
     sarvasaïgaparityaktastatra tiùñhàmi dehabhçt ..
     sçùñyàlayena nàkràntaü kùetraü me puruùottamam .
     nãlàdrerantarabhuvi kalpanyagrodhamålataþ ..
     vàruõyàü di÷i yat kuõóaü rohiõaü nàmavi÷rutam ..
     tattãre nivasanto màü pa÷yanta÷carmacakùuùà ..
     tadambhasà kùãõapàpà mama sàyujyamàpnuyuþ ..
     vrateùu tãrtheùu ca yaj¤adànayoþ puõyaü yaduktaü vimalàtmanàü hi .
     aharnivàsàllabhate ca sarvaü nimeùavàsàt khalu cà÷vamedhikam ..
     jaigniniruvàca .
     udakàrtaþ samàgatya kuta÷cidvàyasottamaþ .
     kàraõodakasampårõe tasmin kuõóe nimajjitaþ ..
     vilokya màdhavaü nãlaratnakàntiü kçpànidhim .
     kàkadehaü samutsçjya luñhamànaü muhuþ kùitau ..
     ÷aïkhacakragadàpàõistasya pàr÷ve vyavasthitaþ ..>% yamaü prati lakùmãvàkyam .
     %<pa¤cakro÷amidaü kùetraü samudràntarvyavasthitam .
     trikro÷aü tãrtharàjasya tañabhåmau sunirmalam ..
     suvarõabàlukàkãrõaü nãlaparvata÷obhitam .
     yo'sau vi÷ve÷varo devaþ sàkùànnàràyaõàtmakaþ ..
     saüyamya viùayagràmaü samudratañamàsthitaþ .
     upàsituü jagannàthaü catuþùaùñyuttamaþ prabhuþ ..
     yame÷vara iti khyàto yamasaüyamanà÷anaþ .
     yaü dçùñvà påjayitvà tu koñiliïgaphalaü labhet ..
     sãmà pratãcã kùetrasya ÷aïkhàkàrasya mårdhani .
     ÷aïkhàgre nãlakaõñhaþ syàdetat kro÷aü sudurlabham ..
     paramaü pàvanaü kùetraü sàkùànnàràyaõasya vai .
     ÷aïkhasyottarabhàgastu samudrodakasaüplutaþ ..
     yatsamparkàt sasudro'tra tãrtharàjatvamàgataþ .
     yathàyaü bhagavànmuktiprado dçùñipathaü gataþ ..
     tathedaü maraõàt kùetraü sindhusnànàdvimuktidam .
     ciccheda brahmaõaþ pårbaü rudraþ krodhàttu pa¤camam ..
     tacchiro dustyajaü gçhõan brahmàõóaü paribabhrame .
     tatràgato yadà brahmakapàlaü parimuktavàn ..
     kapàlamocanaü tãrthaü dvitãyàvartasaüsthitam .
     tasya dakùiõapàr÷ve tu maraõaü bhavamocanam ..
     tçtãyàvartasãmàyàü ÷aktiü me vimalàhvayàm .
     jànãhi dharmaràja ! tvaü bhuktimuktiphalapradàm ..
     nàbhide÷e sthitaü hyetat trayaü kuõóaü vaño vibhuþ .
     kapàlamocanaü yàvadardhà÷anã pratiùñhità ..
     madhyaü ÷aïkhasya jànãyàt suguptaü cakrapàõinà .
     tàü dçùñvà praõamedyastu bhogàn so'÷nàti÷à÷vatàn ..
     sindhuràjasya salilàt yàvanmålaü vañasya vai .
     kãñapakùimanuùyàõàü maraõànmuktido mataþ ..
     antarvedã tviyaü puõyà và¤chyate trida÷airapi .
     atra sthitàn hi pa÷yanti sarvàü÷cakràbjadhàriõaþ ..
     kàmàkhyà kùetrapàla÷ca vimalà càntarà sthità .
     sàkùàdbrahmasvaråpo'sau nçsiü ho dakùiõe vibhoþ ..
     antarvedyà rakùaõàrthaü ÷aktayo'ùñhau prakalpitàþ .
     ugreõa tapasà pårbamahaü sarveõa bhàvità ..
     patnyarthaü sà mayà sçùñà gaurã tasyàtha bhàvinã .
     sarvasaundaryavasatirvapuùo me vinirgatà ..
     tadà dçùñà mayà bhadre ! vacanaü me priyaü kuru .
     antarvedãü rakùa mama paritastvaü svamårtibhiþ ..
     sàtra tiùñhati matprãtyà aùñadhà dikùu saüsthità .
     maïgalà vañhamåle tu pa÷cime vimalà tathà .
     ÷aïkhasya pårbabhàge tu saüsthità sarvamaïgalà ..
     ardhà÷anã tathà lambà kuveradi÷i saüsthità .
     kàlaràtrirdakùiõasyàü pårbasyàntu marãcikà ..
     kàlaràtryàstathà pa÷càt caõóaråpà vyavasthità .
     rudràõyà÷càùñadhà bhedaü dçùñvà rudro'pi ÷aïkaraþ .
     àtmànamaùñadhà bhittvà upàste parame÷varam ..
     kapàlamocanaü nàma kùetrapàlaü yame÷varam .
     màrkaõóeyaü tathe÷ànaü vi÷ve÷aü nãlakaõñhakam ..
     vañamåle vañe÷a¤ca liïgànyaùñau mahe÷ituþ .
     yàni dçùñvà tathà smçtvà påjayitvà vimucyate ..>% tatra jagannàthasyàvirbhàvakàraõam . jaiminiruvàca .
     %<indradyumnasya nçpateþ kùetre ÷rãpuruùottame .
     jagadã÷aprasàdàya pitàmahanide÷ataþ ..
     ekonaü krama÷aþ saüsthàmavàpa pçthivãpateþ ..
     sahasraü hayamedhasya yathàvadvidhicoditam .
     såtyà saptadinàt pårbaü yà ràtrirabhavaddbijàþ ! ..
     tasyàsturãyaprahare dhyàyato viùõumavyayam .
     dhyàne tasmin dadar÷àsau mahàbhàgyava÷ànnçpaþ ..
     pratyakùamiva sa ÷vetadvãpaü sphàñikanirmitam .
     tanmadhye dadç÷e devaü ÷aïkhacakragadàdharam ..
     nãlajãmåtasaïkà÷aü vanamàlàvibhåùitam .
     dakùapàr÷ve sthitaü tasya anantaü dharaõãdharam ..
     halalàïgala÷aïkhàbjasphuradbàhucatuùñayam .
     dakùapàr÷ve sthitàü viùõorlakùmãü tàü ÷ubhalakùaõàm ..
     varàbhayàbjahastàü vai kuïkumàbhàü sulocanàm .
     dadar÷a padmàsanagàü làvaõyàmbudhiputtrikàm ..
     pitàmaha¤ca dadç÷e purato'sya kçtà¤jalim .
     vàmapàr÷vasthitaü cakraü sarvaj¤ànamayaü vibhoþ ..
     tataþ pravavçte såtyà nçpatervàjimedhikà .
     ÷astaiþ stotrairdivyadçgbhirvarõakramasamujjvalaiþ ..
     dakùiõe tañabhåde÷e vi÷ve÷varasamãpataþ .
     niyuktàþ sevakà ràj¤à sasambhramamupasthitàþ ..
     nyavedayanto nçpatiü kçtà¤jalipuñà dvijàþ .
     deva ! dçùño mahàvçkùastañabhåmau mahodadheþ ..
     praviùñàgrasamudràntakallolaplavamålakaþ .
     mà¤jiùñhavarõaþ sarvatra ÷aïkhacakràïkitaþ plavan ..
     na dçùñapårbo vçkùo'yamudyatsåryanibhàü÷unà .
     niyuktànàü vacaþ ÷rutvà ràjà nàradamabravãt ..
     tat kiü nimittaü yaddçùñaü taru÷reùñhaü vadanti te .
     nàradaþ prahasan vàkyamuvàca nçpasattamam ..
     upasthitantu te bhàgyaü svapne yaddçùñavàn purà .
     ÷vetadvãpe vi÷vamårtirdçùño yo viùõuravyayaþ ..
     tadaïgaskhalitaü loma tarutvamupapadyate .
     tadbhàmyava÷agaþ sarvalokànàü nayanàtithiþ ..
     bhaviùyati mahàràja ! sarvakalmaùanà÷anaþ .
     samàpyàvabhçthasnànaü tañànte saritàü pateþ ..
     utsavaü sumahat kçtvà kçtakautukamaïgalam .
     mahàvedyàü sthàpayàtra yaj¤e÷aü taruråpiõam ..
     vicàryetthaü mudà yuktau tau ca nàradabhåbhujau .
     susamçddhau tato yàtau yatràsau bhagavàn drumaþ ..
     punaþ punaþ praõamyainaü harùà÷runayano nçpaþ .
     dvijairàhàrayàmàsa taruü kakkolalohitam ..
     sraggandhàlepanaü divyaü mahàvedãü vininyatuþ .
     vacasà nàradasyainaü påjayàmàsa pàrthivaþ ..
     påjàvasàne papraccha nàradaü munisattamam .
     kãdç÷ãü pratimàü viùõorghañayiùyati kaþ punaþ ..
     vicàrayantau tàvitthaü yàvannàradapàrthivau .
     a÷arãrà tato vàõã ÷u÷ràva càntarãkùataþ ..
     apauruùeyo bhagavàn sadvicàrapathe sthitaþ .
     suguptàyàü mahàvedyàü svayaü so'vatariùyati ..
     pracchàdyatàü dinànyeva yàvat pa¤cada÷àni vai .
     upasthito'yaü yo vçddhaþ ÷astrapàõistu vardhakã ..
     enamantaþ prave÷yaiva dvàraü badhnantu yatnataþ .
     bahirvàdyàni kurvantu yàvattu ghañanà bhavet ..
     ÷rutastadvañanà÷abdo vàdhiryàndhatvadàyakaþ .
     narake vasati¤caiva kuryàt santànanà÷anam ..
     nàntaþ prave÷anaü kuryànna pa÷yecca kadàcana .
     niyuktànyaþ prapa÷yeccedràj¤o ràùñrasya caiva hi ..
     draùñu÷càpi mahàbhãtirandhatà ca yuge yuge .
     tacchrutvà nàradàdyàste yathoktaü viùõunà svayam ..
     cikãrùanti tathà kartuü tatràyàtastu vardhakã .
     provàca nçpatiü so'tha svapne dçùñàstu yàstvayà ..
     tà evàhaü ghañiùyàmi dàruõà divyaråpiõà .
     ityuktvàntardadhe vedyàü vçddhavardhakiråpadhçk ..
     va¤canàrthaü manuùyàõàü sàkùànnàràyaõo vibhuþ .
     tataþ sa pçthivãpàlastathà kçtvàntarãkùagà ..
     yaduvàca giràü devã tattat paricacàra ca .
     nirvavàha svayaü devaþ kramàt pa¤cada÷e dine ..
     caturmårtiþ sa bhagavàn yathà pårbaü mayoditaþ .
     divyasiühàsanagato balabhadrasudar÷anaiþ ..
     ÷aïkhacakragadàpadmalasadvàhurjanàrdanaþ .
     halaü måùalacakràbjaü dhàrayan pannagàkçtiþ ..
     chatrãkçtaphaõàsaptamukuñojjvalakuõóalaþ .
     subhadrà càruvadanà varàbjàbhayadhàriõã ..
     lakùmãþ pràdurbabhåveyaü sarvacaitanyaråpiõã .
     sudar÷anantu yaccakraü sadà viùõoþ kare sthitam ..
     ÷àkhàgrastambhamadhyasthaü tadråpantu turãyakam .. * ..
     nirvçtte bhagavadråpa caturdhà divyaråpiõã ..
     lokànàmupakàràya punaràhàntarãkùagà .
     pañairàcchàdya sudçóhaü nçpate ! pratimàstvimàþ ..
     svaü svaü varõaü pràpayà÷u varõakai¤citrakarmaõà .
     amårdàrusvaråpeõa dçùñàþ pàpàya hetavaþ ..
     gopanãyàþ prayatnena paññaniryàsavalkalaiþ .
     ÷ilpibhiþ karmaku÷alairdçóhamàcchàdayàgrataþ ..
     varùe varùe ca saüskàryà pårbasaüskàramocanàt .
     çte valkalalepantu sa tu divya÷cirantanaþ ..
     pramàdàdyadi taü lepamapanãyeta ka÷cana .
     durbhikùaü marakaü ràjye santati÷càsya hãyate ..
     nekùitavyàstvayà ràjan ! kadàcidapavàraõàþ .
     manuùyeõa ca ràjendra ! dçùñàþ syurbhayahetavaþ ..
     tasmàt sucitrà draùñavyà bahulepavilepitàþ .
     nãlàdrau kalpavçkùasya vàyavyàü ÷atahastataþ ..
     prade÷e sumahatsthàne pràsàdaü sudçóhàyatam .
     uttare narasiühasya sahasrakaramucchritam ..
     kàrayitvà pratiùñhàpya tatrainaü vinive÷aya .
     purà sthitaþ parvate'smin yo'bhyarcayati màdhavam ..
     nàmnà vi÷vàvasurnàma ÷avaro vaiùõavottamaþ .
     tasya santatirevàsya lepanasthànakarmaõi ..
     niyujyatàü mahàràja ! bhaviùyatsåtsaveùu ca .
     tataþ sa nçpatiþ ÷rãmàn ÷ilpa÷àstravi÷àradàn ..
     satkàrairdànamànai÷ca yojayàmàsa sàradam .
     dine dine sughañitaþ pràsàdo vavçdhe dvijàþ ..
     paritaþ påryamàõastu ÷uklapakùe yathà ÷a÷ã ..
     nàrada uvàca .
     pravarùaü bahuràjendra ! sthitvà càsmin ciraü bhuvi .
     àràdhaya jagannàthamupacàrairmahotsavaiþ .
     pitàmahaü draùñukàmo gantà cedantikaü vibhoþ ..
     upadekùyati so'pyasya yàtràstàstà mahotsavàþ .
     ubhau tau divyayànena jagmaturmunibhåbhujau ..
     pradakùiõãkçtya hariü vyomamaõóalamadhyagam .
     dçùñvà pitàmahaü dåràt sraùñàraü jagatàü nçpaþ ..
     amanyata dvija÷reùñhàþ sàkùàddàrumayaü harim .
     ÷anaiþ ÷anairyayau bhåpaþ praõanàma kçtà¤jaliþ ..
     stuvan praõipatan bhåmau sàdhvasaskhalitaü vrajan .
     jànannapi hi tat kàryaü mànayannçpasattamam ..
     uvàca paramaprãta indradyumnaü pitàmahaþ .
     kimarthamàgato'syatra tad bråhi hçdayasthitam ..
     indradyumna uvàca .
     àvirbabhåva bhagavàn bhåtabhavyabhavatprabhuþ .
     gatvà devaü jagannàthaü sthàpayiùyasi ca prabho ! ..
     brahmovàca .
     tvamagrato'dharàü gatvà yàvat sambhàramçddhimat .
     kariùyasi mahàbhàga ! tàvadeva vrajàmyaham ..
     indradyumno'pi hçùñàtmà dçùñvà bràhmãü ÷riyaü dvijàþ .
     àjagàma bhuvaü viprà vidhinà cànumoditaþ ..
     àgatya ca jagannàthaü ciràdutkaõñhamànasaþ .
     daõóavat praõanàmàsau ghanaromà¤caka¤cukaþ ..
     tataþ kramàt sandadç÷e vimànàgraü prajàpateþ .
     svarõahaüsa÷ataiþ skandhairuhyamànaü samantataþ ..
     praõipatya jagannàthaü triþ parãtya pitàmahaþ .
     ànandasindhusaümagnaþ saromà¤cavapuþ svayam ..
     samuttasthau tato brahmà kçtasvastyayanaþ svayam .
     çùibhirnàradàdyai÷ca vidvadbhirbràhmaõaistathà ..
     pràsàdadvàri racite ratnastambhe'tha maõóape .
     vàsayitvàbhiùekàya sammukhàdar÷amaõóale ..
     suvàsitai ratnakumbhaistãrthavàryupasaübhçtaiþ .
     yuktàbhyàü strãpuruùayorabhiùekaü pitàmahaþ ..
     cakàra bhagavàn lokasaügrahàrthaü dvijottamàþ ! .
     tato'bhyalaïkçtàn devàn gandhamàlyopa÷obhitàn ..
     nãràjayitvà vidhivat sa svayaü lokabhàvanaþ .
     ratnasiühàsane ramye sthàpayàmàsa mantrataþ ..
     sthàpayitvà jagannàthaü spçùñvà tasya hçdambujam .
     ànuùñubhaü mantraràjaü sahasraü prajajàpa ha ..
     vai÷àsvasyàmale pakùe aùñamyàü puùyayogataþ .
     kçtà pratiùñhà bho vipràþ ÷obhane guruvàsare ..>% tanmahàprasàdamàhàtmyaü yathà --
     %<bahån niyojayettatra lokàn traivargikànuta .
     laukikavyavahàro'yaü pacati ÷rãþ svayaü dhruvam .
     bhuïkte nàràyaõo nityaü tayà pakvaü ÷arãravàn ..
     amçtaü taddhi naivedyaü pàpaghnaü mårdhni dhàraõàt .
     bhakùaõànmadyapànàdimahàduritanà÷anam ..
     àghràõànmànasaü pàpaü dar÷anàdçùñijaü tathà .
     àsvàdàdvàkkçtaü pàpaü ÷ràvaõa¤ca vyapohati ..
     spar÷anàt tvakkçtaü pàpaü mithyàlàpaü tathà dbijàþ ! .
     màtre lepàddahet pàpaü ÷àrãraü vai na saü÷ayaþ ..
     mahàpavitraü hi harerniveditaü niyojayedyaþ pitçdevakarmasu .
     tçpyanti tasmai pitaraþ surà÷ca prayànti lokaü madhusådanasya ..
     nàtaþ paraü hi vastvasti havyakavyeùu bho dbijàþ ! .
     naràõàü råpamàsthàya tada÷nanti divaukasaþ ..
     viùõvàlayagataü taddhi nirmàlyaü patitàdayaþ .
     spç÷anti cenna duùñaü hi yathà viùõustathaiva tat ..
     nindanti ye tadamçtaü måóhàþ paõóitamàninaþ .
     svayaü daõóagharasteùu sahate nàparàdhinaþ ..
     yeùàmatra na daõóa÷ceddhruvà teùàü hi durgatiþ .
     kumbhãpàke mahàghore pacyante te'tidàruõe ..
     cirasthamapi saü÷uùkaü nãtaü và dårade÷ataþ .
     yathà tathopayuktaü tat sarvapàpàpanodanam ..
     naivedyànnaü jagadbharturgàïgaü vàri samaü dbayam .
     dçùñispar÷anacintàbhirbhakùaõàdaghanà÷anam ..>% ityutkalakhaõóam .. * .. sa ca kalerda÷asahasravarùaparyantaü pçthivyàü sthàsyati . yathà --
     %<÷àlagràmo harermårtirjagannàtha÷ca bhàratam .
     kalerda÷asahasrànte yayau tyaktvà hareþ padam ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóam .. (svanàmakhyàto bahulagranthakartà paõóitavi÷eùaþ . ayaü hi tailaïgavaü÷odbhavaþ . asya pità peramabhañña iti khyàtaþ . asau paõóitaràjajagannàtho dillãprabhoþ ÷àhajahàn-jyeùñhasånoryavanasya dàrà÷àhasya sabhàyàmàsãt . yato'nena jagadàbharaõakàvye dàrà÷àhasyaiva ya÷ovaõanaü kçtam . apica bhàminãvilàsasamàptau %<dillãvallabhapàõipallavatale nãtaü navãnaü vayaþ>% ityuktam . dàrà÷àhastu 1581 ekà÷ãtyadhikapa¤cada÷a÷ata÷akàbdaparyantaü jãvita àsãt . ataþ paõóitaràjajagannàtho'yaü tàtkàlika ityevàyàtam . anena paõóitaràjapadavã ÷àhajahànsamràjo dillãprabhoþ pràpteti tatkçtàdàsaphavilàsanàmakagranthàdevàgamyate yathà --
     %<atha sakalalokavistàravistàritamahopakàraparamparàdhãnamànasena pratidinamudyadanavadyagadyapadyàdyanekavidyàvidyotitàntaþkaraõaiþ kavibhirupàsyamànena kçtayugãkçtakalikàlena kumatitçõajàlasamàcchàditavedavanamàrgavilokanàya samuddãpitasutarkadahanajvàlàjàlena mårtimateva navvàbàsaphakhànamanaþprasàdena màthurakulasamudrendunà ràyamukundenàdiùñena sàrvabhauma÷rã÷àhajànprasàdàdhigatapaõóitaràjapadavãviràjitena tailaïgakulàvataüsena paõóitajagannàthenàsaphavilàsàkhyeyamàkhyàyikà niramãyata . seyamanugraheõa sahçdayànàmanudinamullàsità bhavatàt ..>%
     etatpaõóitaviracità bahavo granthàþ santi . teùu adyàvaghi j¤àtàstvete, rasagaïgàgharaþ 1, yamunàvarõanacampåþ 2, ratimanmathanàñakam 3, vasumatãpariõayanàñakam 4, jagadàbharaõakàvyam 5, pràõàbharaõakàvyam (kàmaråpade÷àghipasya pràõanàràyaõamahãpasya stutiråpo'yaü granthaþ) 6, pãyåùalaharã 7, amçtalaharã (yamunàstutiråpo'yaü granthaþ) 8, sughàlaharã (såryastavaråpo'yaü granthaþ) 9, karuõàlaharã (viùõulaharã và) 10, lakùmãlaharã 11, bhàminãvilàsaþ 12, manoramàkucamardinã 13, a÷vaghàñãkàvyam 14, àsaphavilàsaþ 15 .. * .. tarkapa¤cànanopàdhiko'parapaõóitavi÷eùaþ . ayaü hi vivàdabhaïgàrõavasetu-ràmacaritàdigranthànàü praõetà . pitàsya rudradevaþ màta ca ambikà . rudradevastu catuþùaùñitamavayasi pårbasahadharmiõyàü sasutàyàü mçtàyàü sasàraviraktaþ kà÷ãvàsasukhamabhilaùan cirasuhçdaü nityànandapuranivàsinaü jyotirvidyàvi÷àradaü suprasiddhaü candra÷ekharavàcaspatimabhigamya svãyàntimada÷àphalàphalaü pçùñavàn . candra÷ekharastu rudradevasya janmalagnànusàrata÷carame vayasi suprasiddhaputtralàbharåpaü ÷ubhaphalamavagamya vàsudevanàmnaþ kasyacid vipravarasyàmbikànàmnãü kanyàmudvàhayàmàsa . rudradevastu jyotirvidyàpàradar÷ina÷candra÷ekharasya vàkyàdambikàü pariõãya satputtrapràptikàmo kà÷ãmabhigamya vi÷ve÷varamuddi÷yaikaviü÷atipura÷caraõaü kçtavàn . caramapura÷caraõadivasãyayàminyàþ ÷eùayàme pràptasatputtralàbhasvapnaþ prahçùñamanàþ punaþ svasthànaü triveõãprade÷aü pratyàvçtya gàrhasthagharmànurakto babhåva . atha gacchati kàle patiparàyaõàmbikà garbhamupalabhya 1616 ÷ake (1101 parimitavaïgàbde) saurà÷vinasya devãpakùãyapa¤camyàü puttraratnaü jagannàthaü prasåtavatã . rudradevastu navajàtaputtrasya jàtasaüskàràdikaü vighàya rà÷yanusàrato ràmaràma iti nàma cakre paraü kumàrasya màtàmaho vàsudevaþ asminneva samaye ÷rãjagannàthakùetràt tãrthasthànàt pratyàvçtya dauhitramukhaü dçùñvà jagannàtha ityàkhyayainamayojayat . tataþ prabhçtyevàyaü jagannàtha iti nàmnà prasiddho'bhåt .
     ayantu bàlyàvasthàyàmatãvaca¤calaprakçtirdurdànto'pi smçti÷aktisatyavàditàdiguõanikareõa bahånàü nitaràü priyapàtramàsãt . ayaü prathamataþ pitçsannidhàne vyàkaraõamadhãtya tato jyeùñhatàtasya nyàyalaïkàropanàmakasya bhavadevasya samãpe sàhityàdikamadhãtavàn . tato bhavadevasya paralokapràptyanantaraü kàmàlapuranivàsinaü raghudevavidyàvàcaspatiü adhyàpakatvena svãkçtya dar÷ana÷àstràdicintayà kàlaü yàpayàmàsa . asya etàdç÷ã prakharà smçti÷aktiràsãt badanadhãtasyàpi bhinnade÷ãyabhàùàyàü nibaddhasya granthasya dbitripatràõi ekavàramàtramàkarõyaivàyaü abargalaü abhrànta iva àvartayituü samarthaþ . etàdç÷ãmedhà÷aktirevainaü alpasamayena bahu÷àstrapàrayàyinamakarot . pa¤cada÷avarùasamaya evàsau draupadãnàmnãü sulakùaõàü kanyàmupanãtavàn . vivàhàt paramevàsya jyeùñhatàto bhavadevaþ paralokaü gataþ . màtà tu pårbameva kàladharmamupagatà pità ca caturviü÷ativayaskamenamavalokyaiva iha lokaü tatyàja . pitçviyogànantaramevàyaü chàtrànadhyàpayituü pravçtta àsãt .
     atha kadàcit vardhamànàdhipatirmahàràjastrilokacandravàhàduro'sya pàõóityaprabhàvamavagamya ràjasabhàmadhirohayituü nimantrayàmàsa . jagannàthastu ràjaprasàdamupalabdhuü ràjasabhàü pravi÷ya tarkajàlena tatrasthàn paõóitàn jitavàn . mahãpatistu jagannàthasya tàdç÷ãü buddhi÷aktiü medhà÷akti¤càvalokya vi÷eùeõa parãkùituü pathi dçùñasya samagravastuno vàrtàü vij¤àpayitumàdide÷a . jagannàthastu nçpatermano'bhipràyamavagamya triveõãprade÷àt vardhamànaparyantaü yàvat pathi sthitànàü pratyekapàdapamandiràõàmapi vçttàntaü kathayàmàsa . ràjà tu svakarmacàribhiretadvçttàntasya yàthàrthyamupagamya sàti÷ayenànandito babhåva .
     ekadà mur÷idàvàdàkhyaprade÷ançpateryavanasya mantrã nandakumàro'sya pàõóityamavagamya (navàva) mahãpatisamãpamenamànayàmàsa . nçpatistu bahuvidhairduråhapra÷nairenaü va¤cayitumabhilalàùa paraü jagannàthaþ svãyabuddhipràkharyeõa nçpatikçtapra÷nànàü saduttaraü dattvà taü santoùya ca tasmàd bahulàrthapradàü bhåmyàdisampattiü labdhavàn .
     atha kàlacakragatyanusàrato yavanaràjànàü vaibhavaravirastaü gataþ iüràjaràjànàü saubhàgyasamayaþ samupàgata÷ca . tadà iüràjançpatayastadànãntanaprajàra¤janàrthaü vicàrakàryasya saukaryàya jagannàthatarkapa¤cànanaü mamàhåya vyavahàropayoginaü granthamekaü praõetumàdide÷a . jagannàthastu navãnançpatibhistathàdiùñaþ %<vivàdabhaïgàrõavasetu>% nàmakaü granthaü praõãtavàn .
     asya dviùaùñitamavayasi sahadharmiõã draupadã bahuputtrapauttràdikaü saürakùya paralokaü gatà . asya dvau puttrau tisraþ kanyà÷càbhavan . puttrayorghana÷yàmasàrvabhauma eva jyeùñhaþ pratibhà÷àlã bahu÷àstrapàradar÷ãca . jagannàtho'yamantimàvasthàyàü vçddhaprapauttràdimukhamavalokya atidurlabhametàdç÷aü saüsàrasukhamanubhåya ÷akanarapateþ 1729 vatsare (1214 vaïgàbde) à÷vinakçùõapakùãyatçtãyàyàü gaïgàtãre pràõàn tatyàja . mçtyoþ pràkkàlaparyantamevàsyendriya÷aithilyaü na jàtam . gaïgàtãraü gatena mumårùuõàmunà mçtyupràkkàle kçtaþ ÷loko yathà -- %<kecid brahma niràkàraü naràkàra¤ca kecana . vayantu dãrghayogena nãràkàramupàsmahe ..>% iti ..)

#<jagannuþ>#, puü, (jagatà vi÷vasthajãvajàtena namyate iti . jagat + nam + vàhulakàt óuþ . yadvà, nu + kvip pçùo . nu rnavanaü stutirityarthaþ jagati vi÷vasaüsàre nuþ stutiryasya . sarvajãvastutatvàdevàsyatathàtvam .) agniþ . jantuþ . iti vi÷vaþ ÷abdaratnàvalã ca .. jaganurapi pàñhaþ ..

#<jagaraþ>#, puü, (jàgarti saügràme'neneti . jàgç + ap . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) kavacaþ . iti hemacandraþ . 3 . 430 ..

#<jagalaþ>#, puü, (punaþpunarati÷ayena và galatãti . gala kùaraõe + yaïlugantàt ac . saüj¤àpårbakatvàt %<dãrgho'kitaþ .>% 7 . 4 . 83 . iti na dãrghaþ . yadvà, jan + óaþ . jaþ jàtaþ san galati nirgacchatãti . gala + ac .) suràkalkam . meyà iti bhàùà .. tatparyàyaþ . medakaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 10 . 42 .. (yathà, ÷àrïgadhare madhyakhaõóe da÷ame'dhyàye .
     %<tadadho jagalo j¤eyo medako jagalàdghanaþ ..>%) madanavçkùaþ piùñamadyam . (tadguõà yathà --
     %<÷ålapravàhikàñopakaphavàtàr÷asàü hitaþ .
     jagalo gràhiråkùoùõaþ ÷ophaghno bhuktapàcanaþ ..>% iti carake såtrasthàne saptaviü÷e'dhyàye ..
     %<gràhyuùõo jagalaþ paktà råkùastçdkapha÷ophahçt .
     hçdyaþ pravàhikàñopadurnàmànila÷oùahçt ..>% iti su÷rute såtrasthàne 45 adhyàye ..) dhårte tri . iti medinã . le, 91 .. kavacaþ . ralayoraikyàt .. gomaye, klã . iti ratnamàlà .. (yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<gomayaü jagalaü goviñ gohannaü tacca go÷akçt ..>%)

#<jagdhaü>#, tri, (adyate sma iti . ad bhakùaõe + ktaþ .
     %<ado jagdhirlapti kiti . 2 . 4 . 36 .>% iti jagdhyàde÷aþ . ikàra uccàraõàrthaþ .) bhuktam . ityamaraþ . 3 . 2 . 111 ..
     (%<snigdhaü ghanaü kuñajavalkamajantu jagdham ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe'tãsàràdhikàre ..)

#<jagdhiþ>#, strã, (ada bhakùaõe + ktin . %<ado jagdhirlapti kiti .>% 2 . 4 . 36 . iti jagdhyàde÷aþ .) sahabhojanam . ityamaraþ . 2 . 9 . 55 .. bhakùaõam . iti hemacandraþ .. (yathà, manau . 3 . 115 .
     %<adattvà tu ya etebhyaþ pårbaü bhuïkte'vicakùaõaþ .
     sa bhu¤jàno na jànàti ÷vagçdhrairjagdhimàtmanaþ ..>%)

@<[Page 2,502b]>@
#<jagmiþ>#, puü, (gacchati itastato vàtãti . gama +
     %<àdçgamahanajanaþ kikinau liñ ca . 3 . 2 .>% 171 . ityasya %<bhàùàyàü ghà¤kçsçgamijaninamibhyaþ .>% iti vàrtikoktyà kirdbitva¤ca .) vàyuþ . iti kecit ..

#<jaghanaü>#, klã, (hanyate iti . han + %<hanteþ ÷arãràvayave dve ca .>% uõàü . 5 . 32 . iti ac dbitva¤ca . %<abhyàsàcca .>% 7 . 3 . 55 . iti kutvam .) strãkañyàþ purobhàgaþ . (yathà, màghe . 5 . 29 .
     %<nàbhihradaiþ parigçhãtarayàõi yatra strãõàü bçhajjaghanasetunivàritàni ..>%) kañiþ . iti medinã . ne, 67 .. (yathà, devãbhàgavate . 1 . 9 . 81 .
     %<bhagavàn dbiguõaü cakre jaghanaü vismitau tadà .
     ÷ãrùe sandadhatàü tatra jaghane paramàdbhute ..>%)

#<jaghanakåpakau>#, puü, (jaghanakåpe iva kàyataþ iti . kai + kaþ .) kukundarau . iti halàyudhaþ .. dvivacanànto'yaü ÷abdaþ ..

#<jaghanephalà>#, strã, (jaghane iva madhyabhàge phalamasyàþ .) kàkoóumbarikà . ityamaraþ . 2 . 4 . 61 ..

#<jaghanyaþ>#, tri, (kuñilaü hanyate nindyate iti . hana + yaïantàt aco yat . anityamàgama÷àstramiti nugato'nunàsikàntasyeti na nuk . yadvà, jaghanamiva . %<÷àkhàdibhyo yat .>% 5 . 3 . 103 . iti yat .) caramaþ . (yathà, vaidyakacakrapàõisaügrahe snehàdhikàre .
     %<uttamasya palaü màtrà tribhirakùai÷ca madhyame .
     jaghanyasya palàrdhena snehakvàthyauùadheùu ca ..>%) garhitaþ . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 35 . 13 .
     %<tatra dyåtamabhavanno jaghanyaü tasmin jitàþ pravrajità÷ca sarve .. * ..>% jaghane kañide÷e bhavam . digàditvàt yat .) mehane, klã . iti medinã . ye, 83 .. puü, ÷ådraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (hãnajàtimàtram . yathà, manau . 8 . 366 .
     %<uttamàü sevamànastu jaghanyo vadhamarhati ..>% %<hãnajàtirutkçùñajàtãyàü kanyàmicchantãmanicchantãü và gacchan jàtyapekùayà'ïgacchedanamàraõàtmakaü vadhamarhati ..>% iti taññãkàyàü kullåkabhaññaþ .. * .. pçùñhabhàgaþ . yathà, ràmàyaõe . 2 . 104 . 29 .
     %<tato jaghanyaü sahitaiþ svamantribhiþ purapradhànai÷ca tathaiva sainikaiþ .
     janena dharmaj¤atamena dharmavànupopaviùño bharatastadàgrajam ..>%
     %<jaghanyaü jaghanabhàgaü pçùñhabhàgamà÷ritaþ san .>% iti taññãkàyàü ràmànujaþ .. * .. ràjànucaravi÷eùaþ . yathà, bçhatsaühitàyàm . 69 . 31, 33 -- 34 .
     %<pa¤càpare vàmanako jaghanyaþ kubjo'paro maõóalako'tha sàmã .
     pårboktabhåpànucarà bhavanti saïkãrõasaüj¤àþ ÷çõu lakùaõaistàn ..>%
     %<màlavyasevã tu jaghanyanàmà khaõóendutulya÷ravaõaþ sugandhiþ .
     ÷ukreõa sàraþ pi÷unaþ kavi÷ca råkùacchaviþ sthålakaràïgulãkaþ ..
     kråro dhanã sthålamatiþ pratãtastàmracchaviþ syàt parihàsa÷ãlaþ .
     uro'ïghrihasteùvasi÷aktipà÷apara÷vadhàïka÷ca jaghanyanàmà ..>%)

#<jaghanyajaþ>#, puü strã, (jaghanye carame jàyate iti . jan + %<saptamyàü jane róaþ .>% 3 . 2 . 97 . iti óaþ .) ÷ådraþ . kaniùñhe, tri .. iti medinã .. je, 32 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 65 . 16 .
     %<ekàda÷astathà tvaùñà dvàda÷o viùõurucyate .
     jaghanyajastu sarveùàmàdityànàü guõàdhikaþ ..>%)

#<jaghniþ>#, puü, (hanyate iti . hana + %<àdçgamahaneti .>% 3 . 2 . 171 . iti kin dbitva¤ca .) hananayogyàstram . iti saükùiptasàraþ .. (yathà, çgvede . 9 . 61 . 20 .
     %<jaghnirmitramamitriyaü sasnirvàjaü dive dive ..>%)

#<jaghnuþ>#, tri, (hantãti . hana vadhe + %<kurbhra÷ca .>% uõàü . 1 . 23 . cakàràt hanterapi kurdvitva¤ca .) hantà . hananakartà . ityuõàdikoùaþ ..

#<jaïgamaþ>#, tri, (punaþ punargacchatãti . gam + yaï + ac .) asthàvaraþ . gati÷aktivi÷iùñaþ . tatparyàyaþ . cariùõuþ 2 caraþ 3 trasaþ 4 iïgaþ 5 caràcaraþ 6 . ityamaraþ . 3 . 1 . 74 .. (yathà, raghau . 2 . 44 .
     %<mànyaþ sa me sthàvarajaïgamànàü sargasthitipratyavahàrahetuþ ..>%
     %<oùadhayastàvadbividhàþ sthàvarà jaïgamà÷ca .>% %<jaïgamàstvapi caturvidhà jaràyujàõóajasvedajodbhijjàþ . tatra pa÷u-manuùya-vyàlàdayo jaràyujàþ . khaga-sarpa-sarãsçpa-prabhçtayo'õóajàþ . kçmikãñapipãlikàprabhçtayaþ svedajàþ . indragopamaõóåkabhçtaya udbhijjàþ ..>% iti su÷rute såtrasthàne prathame'dhyàye ..)

#<jaïgamakuñã>#, strã, (jaïgamà gati÷aktivi÷iùñà kuñã gçhamiva .) chatram . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<jaïgalaü>#, tri, (punaþ punarati÷ayena và galatãti . gala + yaï + ac . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) nirvàride÷aþ . iti ÷abdaratnàvalã .. nirjanasthànam . pi÷ite, strã . iti medinã . te, 93 ..

#<jaïgàlaþ>#, puü, (jaïgaü kuñilagatiü alati pràpnotãti . ala + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 ityaõ .) rodhavi÷eùaþ . jàïgàla iti bhàùà .. tatparyàyaþ . àliþ 2 païkàraþ 3 setuþ 4 sa¤caraþ 5 . iti jañàdharaþ ..

#<jaïgula>#, klã, viùam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<jaïghà>#, strã, (jaïghanyate kuñilaü gacchatãti . hana vaghe gatau ca yaï lugantàt + %<anyebhyo'pãti .>% óaþ .) gulphordhvajànvadhobhàgaþ . jàï iti bhàùà .. tatparyàyaþ . prasçtà 2 . ityamaraþ .. ñaïkà 3 ñaïkam 4 ñakkikà 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 5 . 133 . 19 .
     %<÷atrurnimajjatà gràhyo jaïghàyàü prapatiùyatà ..>%)

#<jaïghàkarikaþ>#, puü, (jaïghà tatsàdhyagatireva àkaro nidhiþ jãvikànirvàhadhanasyetyarthaþ . so'styasyeti . jaïghàkara + %<ata iniñhanau .>% 5 . 2 . 115 . iti ñhan .) dhàvakaþ . tatparyàyaþ . jàïghikaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 73 .. óàkacakrã 3 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<jaïghàtràõaü>#, klã, (tràyate'neneti . trai + karaõe lyuñ . tràõaü varma . tato jaïghàyàstràõamiti .) jaïghàsannàhaþ . tatparyàyaþ . maïkùuõam 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<jaïghàlaþ>#, tri, (pra÷astà vegavatãtyarthaþ jaïghàstyasyeti . jaïghà + %<sidhmàdibhya÷ca .>% 5 . 2 . 97 . iti lac . jaïghàbalenaiva vegasya jananàttathàtvam .) ativegavàn . tatparyàyaþ . avijavaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 73 .. (yathà, kà÷ãkhaõóe gaïgàmàhàtmye . 29 . 64 .
     %<jàhnavãjyà jaganmàtà japyà jaïghàlavãcikà ..>%) hariõa . eõaþ . kuraïgaþ . çùyaþ . pçùataþ . nyaïkuþ . ÷ambaraþ . ràjãvaþ . muõóã . (yathà -- %<eõahariõarùyakuraïgakaràlakçtamàla÷arabha÷vadaüùñràpçùatacàruùkaramçgamàtçkàprabhçtayo jaïghàlà mçgàþ kaùàyà madhurà laghavo vàtapittaharàstãkùõà hçdyà vasti÷odhanà÷ca ..>% iti su÷rute såtrasthàne 46 adhyàyaþ ..) eùàü màüsaguõàþ .
     %<jaïghàlàþ pràya÷aþ sarve pitta÷leùmaharàþ smçtàþ .
     ki¤cidvàtakarà÷càpi laghavo balavardvanàþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<jaïghà÷ålaü>#, klã, (jaïghàyàþ ÷ålaü rogavi÷eùaþ .) jaïghàvedanà . tasyauùadhaü yathà --
     %<harãtakã ÷çïgaveraü devadàru ca candanam .
     kvàthayecchàgadugdhena apàmàrgasya målakam ..
     jaïghà÷ålamårustambhaü saptaràtre tu nà÷ayet ..>% iti gàruóe 187 adhyàyaþ ..

#<jaja>#, yudhi . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-akaüseñ .) jajati . yudhi yodhane . iti durgàdàsaþ ..

#<jaja>#, i yudhi . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüakaü-señ .) i, ja¤jyate . yudhi yodhane . iti durgàdàsaþ .

#<ja¤japåkaþ>#, tri, (pånaþpunarati÷ayena và japatãti . japa + yaï + %<yajajapada÷àü yaïaþ .>% 3 . 2 . 166 . iti åkaþ .) punaþpunarjapakartà . iti mugdhabodham ..

#<jaña>#, saühatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüakaü-señ .) jañati ke÷aþ parasparaü lagnaþ syàdityarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 2,503b]>@
#<jañà>#, strã, (jañati parasparaü saülagnà bhavatãti . jañ + ac . yadbà, jàyate pràdurbhavatãti . jan + %<janeùñan lopa÷ca .>% uõàü . 5 . 30 . ini ñan antyalopa÷ca .) vratinàü ÷ikhà . lagnakacaþ . tatparyàyaþ . ÷añà 2 . ityamaraþ .. jañiþ 3 jañã 4 jåñaþ 5 juñakam 6 ÷añam 7 kauñãram 8 jåñakam 9 hastam 10 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 112 . 2 .
     %<nãlàþ prasannà÷ca jañàþ sugandhà hiraõyarajjugrathitàþ sudãrghàþ ..>%) målam . yathà --
     %<yadi na samuddharanti yatayo hçdi kàmajañà duradhigamo'satàü hçdi gato'smçtakaõñhamaõiþ ..>% iti ÷rãbhàgavate ÷rutistave 87 adhyàyaþ .. màüsã . iti medinã . ñe, 15 .. rudrajañà . (yathà, su÷rute kalpasthàne 7 adhyàye .
     %<kàleyakaü padmaka¤ca madhukaü nàgaraü jañàm ..>%) ÷atàvarã . iti ràjanirghaõñaþ .. kapikacchuþ . iti ratnamàlà .. (vedapàñhavi÷eùaþ . yathà --
     %<jañà màlà ÷ikhà lekhà dhvajo daõóo ratho ghanaþ .
     aùñau vikçtayaþ proktàþ kramapårbaü maharùibhiþ ..>%)

#<jañàjåñaþ>#, puü, (jañànàü jåñaþ samåhaþ .) jañàsamåhaþ . yathà, mahànàñake .
     %<jañàjåñagranthiü draóhayati raghåõàü parivçóhaþ ..>% ÷ivajañà ca ..

#<jañàjvàlaþ>#, puü, (jañeva jvàlà yasya .) pradãpaþ . iti hàràvalã . 24 ..

#<jañàñaïkaþ>#, puü, (jañà ñaïka ivàsya .) ÷ivaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<jañàñãraþ>#, puü, (jañàmañatãti . añ + bàhu lakàdãran .) ÷ivaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<jañàdharaþ>#, puü, (dharatãti . dhç + ac . jañàyà dharaþ .) ÷ivaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 126 .
     %<trinetra÷ca viùaõõàïgo maõibiddhvo jañàdharaþ ..>%) buddhabhedaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. paryàyanànàrthakoùàkhyàbhidhànatantrakàra÷ca .. (skandasyànucaravi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 9 . 45 . 59 .
     %<pari÷rutaþ kokanadaþ kçùõake÷o jañàdharaþ ..>% de÷avi÷eùaþ . sa tu dàkùiõàtyaprade÷aþ . yathà, bçhatsaühitàyàm . 14 . 13 . %<atha dakùiõena .>% ityuktvà --
     %<krau¤cadbãpajañàdharakàveryo riùyamåka÷ca ..>% ityuktavàn .. jañàdhàriõi, tri . yathà, ràmàyaõe . 2 . 86 . 25 .
     %<jañàdharau tau drumacãravàsasau mahàbalau ku¤jarayåthapopamau ..>%)

#<jañàmàüsã>#, strã, (jañàü jañàkçtiü manyate iti . mana + %<manerdãrgha÷ca .>% uõàü . 3 . 64 . iti so dãrgha÷ca .) sugandhidravyavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . naladam 2 vahninã 2 peùã 4 màüsã 5 kçùõajañà 6 jañã 7 kiràtinã 8 jañilà 9 loma÷à 10 tapasvinã 11 . iti ratnamàlà .. bhåtajañà 12 . iti bhàvaprakà÷aþ .. pe÷ã 13 kravyàdi 14 pi÷ità 15 pi÷ã 16 pe÷inã 17 jañà 18 hiüsrà 19 màüsinã 20 jañàlà 21 naladà 22 meùã 23 tàmasã 24 cakravartinã 25 màtà 26 amçtajañà 27 jananã 28 jañàvatã 29 mçgabhakùyà 30 jaóàmàüsã 31 miüsã 32 misiþ 33 misã 34 miùikà35 miùiþ 36 . iti ÷abdaratnàvalã .. asyà guõàþ . surabhitvam . kaùàyatvam . kañutvam . ÷ãtalatvam . kaphabhåtadàhapittanà÷itvam . kàntimodakàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. tiktatvam . medhyatvam . balapradatvam . svàdutvam . tridoùàsravãsarpakuùñhanà÷itva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. anulepanena jvararåkùatànà÷itvam . iti ràjavallabhaþ ..

#<jañàyuþ>#, puü, (jañàü yàti pràpnotãti . yà + mçgayvàditvàt kuþ . sàntapakùe jañaü saühatamàyuryasya .) svanàmakhyàtapakùã . sa tu aruõaputtraþ sampàteranujaþ da÷aratharàjasakhaþ sãtàharaõasamaye ràvaõena hataþ . iti ràmàyaõam .. (yathà, ca mahàbhàrate . 3 . 278 . 1 -- 7 .
     %<sakhà da÷arathasyàsãt jañàyuraruõàtmajaþ .
     gradhraràjo mahàvãraþ sampàtiryasya sodaraþ ..
     sa dadar÷a tadà sãtàü ràvaõàïkagatàü snuùàm .
     sakrodho'bhyadravat pakùã ràvaõaü ràkùase÷varam ..
     athainamabravãdgçdhro mu¤ca mu¤casva maithilãm .
     dhriyamàõe mayi kathaü hariùyasi ni÷àcara ! ..
     nahi me mokùyase jãvan yadi notsçjase badhåm .
     uktvaivaü ràkùasendraü taü cakarta nakharairbhç÷am ..>%
     %<sa vadhyamàno gçdhreõa ràmapriyahitaiùiõà .
     khaógamàdàya ciccheda bhujau tasya patatriõaþ ..
     nihatya gçdhraràjaü sa bhinnàbhra÷ikharopamam .
     årdhvamàcakrame sãtàü gçhãtvàïkena ràkùasaþ ..>%) guggulu . iti medinã . ye, 84 ..
     (%<guggulurdevadhåpa÷ca jañàyuþ kau÷ikaþ puraþ .
     kumbholåkhalakaü klãve mahiùàkùaþ palaïkaùaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..
     %<jañàyuþ kàlaniryàsaþ kau÷iko gugguluþ puraþ ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..) sànto'pyayam . iti dbiråpakoùaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 66 . 70 .
     %<aruõasya bhàryà ÷yenã tu vãryavantau mahàbalau .
     sampàtiü janayàmàsa vãryavantaü jañàyuùam ..>%)

#<jañàlaþ>#, puü, (jañàstyasyeti . jañà + %<sidhmàdibhya÷ca .>% 5 . 2 . 97 . iti lac .) karcåraþ . vañaþ . muùkakaþ . gugguluþ . iti ràjanirghaõñaþ . jañàyukte, tri . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, harivaü÷e . 180 . 22 .
     %<cãriõaþ ÷ikhina÷cànye jañàlordhva÷iroruhàþ ..>%)

@<[Page 2,504a]>@
#<jañàlà>#, strã, (jañàstyasyà iti . jañà + sidhmàdibhya÷ca . 5 . 2 . 97 . iti lac . tato 'jàditvàt ñàp .) jañàmàüsã . iti ràjanirghaõñaþ .. (vivaraõamasyà jañàmàüsã÷abde j¤àtavyam ..)

#<jañàvatã>#, strã, (jañà vidyate'syàþ . jañà + matup . masya vaþ striyàü ïãp ca .) jañàmàüsã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jañàvallã>#, strã, (jañeva vallã .) rudrajañà . gandhamàüsã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jañiþ>#, strã, (jañati parasparaü saülagnà bhavatãti . jaña + %<sarvadhàtubhya in .>% uõàü . 4 . 117 . iti in .) plakùavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. jañà . samåhaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<jañilaþ>#, puü, (jañà astyasyeti . jañà + %<lomàdipàmàdipicchàdibhyaþ ÷anelacaþ .>% 5 . 2 . 100 . iti ilac .) siühaþ . iti ÷abdacandrikà .. (brahmacàrã . yathà, manuþ . 3 . 151 .
     %<jañila¤cànadhãyànaü durbalaü kitavantathà ..>% %<jañilo brahmacàrã .>% iti taññãkàyàü kullåkabhaññaþ ..) jañàyukte, tri . iti medinã . le, 92 .. (yathà, kumàre . 5 . 30 .
     %<vive÷a ka÷cijjañilastapovanaü ÷arãrabaddhaþ prathamà÷ramo yathà ..>%)

#<jañilà>#, strã, (jañila + ajàditvàt ñàp .) jañàmàüsã . ityamaraþ . 2 . 4 . 134 ..
     (%<jañàmàüsã bhåtajañà jañilà ca tapasvinã ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) pippalã . iti medinã .. vacà . uccañà . iti ratnamàlà . damanakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ràdhikà÷va÷råþ . yathà, gauragaõodde÷e .
     %<jañilà ràdhikà÷va÷råþ kàryato'vi÷adeva tam ..>% (çùipatnãvi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 197 . 14 .
     %<÷råyate hi puràõe'pi jañilà nàma gautamã .
     çùãnadhyàsitavatã sapta dharmabhçtàmbarà ..>%)

#<jañã>#, strã, (jañi + %<kçdikàràditi .>% 4 . 1 . 45 . ityasya vàrtikoktyà và ïãù .) parkañãvçj¤aþ . iti ÷abdaratnàvalã .. jañàmàüsã . iti ratnamàlà ..

#<jañã># [n], puü, (jañà astyasyeti . jañà + iniþ .) plakùavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 32 .. (yathà --
     %<plakùo jañã parkarã ca parkañã ca striyàmapi .>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. skandasyànucaravi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 9 . 45 . 58 .
     %<jvàlàjihvaþ karàla÷ca ÷itake÷o jañã hariþ ..>%) jañàvi÷iùñe, tri . (yathà, mahàbhàrate . 7 . 50 . 43
     %<tato haro jañã sthàõurni÷àcarapatiþ ÷ivaþ ..>%)

#<jañulaþ>#, puü, (jañati dehe saühato bhavatãti . jaña saühatau + bàhulakàdulac .) jatukam . jaruóa iti bhàùà .. tatparyàyaþ . kàlakaþ 2 pipluþ 3 . ityamaraþ . 2 . 6 . 49 ..

@<[Page 2,504b]>@
#<jañharaü>#, tri, (jañati ekatrãbhavatãti . jaña + bàhulakàdaraþ ñhàntàde÷a÷ca . yadbà, janayate iti . jana + %<janeraraùñha ca .>% uõàü 5 . 38 . iti araþ ñha÷càntàde÷aþ .) baddham . kañhinam . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, ÷ànti÷atake . 4 . 13 .
     %<idànãmasmàkaü jañharakamañhapçùñhakañhinà manovçttistat kiü vyasanivimukhaiva kùapayasi ..>%)

#<jañharaþ>#, puü klã, (jàyate garbho malaü và asminniti . jana + %<janeraraùñha ca .>% uõàü . 5 . 38 . iti araþ ñha÷càntàde÷aþ .) udaram . iti medinã .. (yathà, hitopade÷e . 2 . 44 .
     %<pçùñhataþ sevayedarkaü jañhareõa hutà÷anam .
     svàminaü sarvabhàvena paralokamamàyayà ..>% de÷avi÷eùe, puü . sa tu kårmavibhàge àgneyyàü di÷i vartate . yathà, bçhatsaühitàyàm . 14 . 8 .
     %<àgneyyàü di÷i ko÷alakaliïgavaïgo pavaïgajañharàïgàþ ..>% tathàca mahàbhàrate . 6 . 9 . 42 .
     %<ata årdhvaü janapadàn nibodha gadato mama .>% ityupakramya --
     %<jañharàþ kukurà÷caiva sada÷àrõà÷ca bhàrata ! ..>% ityuktavàn .. parvatavi÷eùaþ . yathà, bhàgavate . 5 . 16 . 27 .
     %<jañharadevakåñau meruü pårbeõàùñàda÷ayojanasahasramudagàyatau dbisahasrapçthutuïgau bhavataþ ..>% udararogavi÷eùaþ .
     %<ràjã janma balãnà÷o jañhare jañhareùu tu .>% iti nidànasthàne dbàda÷e'dhyàye vàbhañenoktam . etatsampràptiryathà, su÷rute nidànasthàne 7 adhyàye .
     %<koùñhàdupasnehavadannasàro niþsçtya duùño'nilaveganunnaþ .
     tvacaþ samunnamya ÷anaiþ samantàdbivardhamàno jañharaü karoti ..>%)

#<jañharanut>#, puü, (nudatãti . nud + kvip . tataþ ùaùñhãtatpuruùaþ . etatsevanenodarabhaïgàdevàsya tathàtvam .) àragvadhavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<jañharàmayaþ>#, puü, (jañharasya àmayo rogaþ .) jalodararogaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (atãsàraroga÷ca . tasya cikitsà yathà --
     %<kapitthamadhyaü lãóhvà tu savyoùakùaudra÷arkaram .
     kañphalaü madhuyuktaü và mucyate jañharàmayàt ..>% iti carake cikitsàsthàne da÷ame'dhyàye ..)

#<jaóaü>#, klã, (jalati lokàn jãvayatãti . jala + ac . óalayoraikyàt lasya óatvam .) jalam . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ .. (jalati ghanãbhavatãti .) sãsakam . iti ràjanirghaõñaþ .. (acetanapadàrthànàü svaråpam . yaduktaü pa¤cada÷yàm . 6 . 127 .
     %<acidàtmaghañàdãnàü yat svaråpaü jaóaü hi tat ..>%)

@<[Page 2,504c]>@
#<jaóaþ>#, tri, (jalati buddhi÷aktimàcchàdayatãti . jala àcchàdane + ac .) himagrastaþ . (÷ãtalaþ . yathà, raghau . 3 . 68 .
     %<paràmç÷an harùajaóena pàninà tadãyamaïgaü kuli÷avraõàïkitam ..>% %<harùajaóena harùa÷i÷ireõa .>% iti taññãkàyàü mallinàthaþ ..) måkaþ . (yathà, manau . 2 . 110 .
     %<nàpçùñaþ kasyacidbråyàt na cànyàyena pçcchataþ .
     jànannapi hi medhàvã jaóavalloka àcaret ..>% vadhiraþ . yathà, tatraiva . 9 . 201 .
     %<unmattajaóamåkà÷ca ye ca kecinnirindriyàþ ..>% tathà tatraiva . 8 . 394 .
     %<andho jaóaþ pãñhasarpã saptatyà sthavira÷ca yaþ ..>% %<andho vadhiraþ païguþ sampårõasaptativarùaþ .>% iti taññãkàyàü kullåkabhaññaþ ..) apraj¤aþ . iti medinã . óe, 14 .. (yathà, vikramorva÷yàm 1 aïke .
     %<asyàþ sargavidhau prajàpatirabhåccandro nu kàntipradaþ ÷çïgàraikarasaþ svayaü nu madano màso nu puùpàkaraþ .
     vedàbhyàsajaóaþ kathaü nu viùayavyàvçttakautåhalo nirmàtuü prabhavenmanoharamidaü råpaü puràõo muniþ ..>% niùpandaþ . yathà, raghau . 2 . 42 .
     %<jaóãkçtastryambakavãkùanena vajraü mumukùanniva vajrapàõiþ ..>% mohitaþ . yathà, tatraiva . 8 . 75 . atha taü savanàya dãkùitaþ praõighànàd gururà÷ramasthitaþ abhiùaïgajaóaü vijaj¤ivàn iti ÷iùyeõa kilànvabodhayat ..)

#<jaóakriyaþ>#, tri, (jaóasya mohitasyeva kriyà kàryaü yasya .) dãrghasåtrã .. cirakriyaþ . iti halàyughaþ ..

#<jaóatà>#, strã, (jaóasya bhàvaþ . jaóa + bhàve tal .) jàóyam . tatparyàyaþ . staimityam 2 ÷ãtalatvam 3 apàñavam 4 . iti ràjanirghaõñaþ (yathà, raghuþ . 9 . 46 .
     %<anayadàsanarajjuparigrahe bhujalatàü jaóatàmabalàjanaþ ..>% iyaü hi vyabhicàribhàvavi÷eùaþ . asyà lakùaõaü yathà, sàhityadarpaõe . 3 . 144 .
     %<apratipattirjaóatà syàdiùñàniùñhadar÷ana÷rutibhiþ .
     animiùanayananirãkùaõatåùñãmbhàvàdayastatra ..>%) virahaduþkhena jãvanamàtrasthitiþ . iti rasama¤jarã ..

#<jaóà>#, strã, (jaóayati tatkarotãti õijantàt ac tataùñàp .) ÷åka÷imbã . ityamaraþ .. bhåmyàmalakã . iti ratnamàlà ..

#<jaóimà>#, [n] puü, (jaóasya bhàvaþ . %<varõadçóhàdibhyaþ vya¤ ca .>% 5 . 1 . 123 . iti imanic .) jaóatà . tasya lakùaõaü yathà --
     %<iùñàniùñhàparij¤ànaü yatra pra÷neùvanuttaram .
     dar÷ana÷ravaõàbhàvo jaóimà so'bhidhãyate ..>% ityujjvalanãlamaõiþ ..

#<jaóulaþ>#, puü, (jañulaþ pçùodaràditvàt ñasya óatvam .) dehasthitatilakaþ . iti hemacandraþ ..

#<jatu>#, klã, (jàyate vçkùàdibhya iti . jana + %<phalipàñinamimanijanàmiti .>% uõàü 1 . 19 . iti uþ to'ntàde÷a÷ca .) vçkùaniryàsavi÷eùaþ . jau iti là iti ca bhàùà .. tatparyàyaþ . ràkùà 2 làkùà 3 yàvaþ 4 alaktaþ 5 drumàmayaþ 6 . ityamaraþ . 6 . 2 . 125 .. rakùà 7 . iti rabhasaþ .. kãñajà 8 krimijà 9 jatukà 10 jantukà 11 gavàùikà 12 . iti ratnamàlà .. jatukam 13 yàvakaþ 14 alaktakaþ 15 raktaþ 16 . iti ÷abdaratnàvalã .. palaïkaùà 17 kçmiþ 18 varavarõinã 19 . iti jañàdharaþ .. (yathà, mahà bhàrate . 1 . 147 . 13 .
     %<jighran so'sya vasàgandhaü sarpirjatuvimi÷ritam ..>%)

#<jatukaü>#, klã, (jatu iva kàyatãti . kai + kaþ .) hiïgu . (jatu eva . svàrthe kan .) làkùà . iti medinã . ke, 91 ..

#<jatukà>#, strã, (jatu iva àkçtyà kàyatãti . kai + %<àto'nupasarge kaþ .>% 3 . 2 . 3 . iti kaþ .) janãnàmagandhadravyam . ityamarañãkàyàü bharataþ .. carmacañikà . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, vaidyakacakrapàõisaügrahe'pasmàràdhikàre .
     %<jatukà÷akçtà tadbaddagdhairvà vastaromabhiþ .
     apasmàraharo lepo måtrasiddhàrtha÷igrubhiþ ..>%) parpañã . iti bhàvaprakà÷aþ .. latàvi÷eùaþ . sà tu màlave prasiddhà . tasyàþ paryàyàþ . jatukàrã 2 jananã 3 cakravartinã 4 tiryakphalà 5 ni÷àndhà 6 bahuputtrã 7 suputtrikà 8 ràjavçkùà 9 janeùñà 10 kapikacchuphalopamà 11 ra¤janã 12 såkùmavallã 13 bhramarã 14 kçùõavallikà 15 vijjulikà 16 kçùõaruhà 17 granthiparõà 18 suvarcikà 19 taruvallã 20 dãrghaphalà 21 . asyà guõàþ . ÷i÷iratvam . tiktatvam . raktapittakaphadàhatçùõàviùanà÷itvam . rucikàritvam . dãpanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. jantukàpi pàñhaþ . ni÷àndhàkçùõaruhayorityatra krameõa ni÷àhvà vçkùaruhà ca pàñhaþ .. (làkùà . tatparyàyà yathà --
     %<kãñajà krimijà làkùà jatukà ca gavàyikà ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

#<jatukàrã>#, strã, (jatu karotãti . jatu + kç + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ tataþ striyàü ïãù .) jatukàlatà . iti ràjanirghaõñaþ .. (guõàdayo'syà jatukà÷abde vyàkhyàtàþ ..)

#<jatukçt>#, strã, (jatu karoti utpàdayatãti . kç + kvip . jatoþ kçditi và .) janãnàmagandhadravyam . ityamaraþ . 2 . 4 . 153 .. (asyàþ paryàyà yathà --
     %<parpañã ra¤janà kçùõà jatukà jananã janã .
     jatukçùõàgnisaüspar÷à jatukçccakravartinã ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<jatukçùõà>#, strã, (jatu iva kçùõà .) parpañã . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<jatunã>#, strã, (jatu iva nayati jatvàkàreõa pràpayati saü÷liùñadravyamiti . nã + kvip . asyàþ saü÷leùàt dravyasya jatuvadråpatvàttathàtvam .) carmacañikà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<jatuputtrakaþ>#, puü, (jatunirmitaþ puttra iva . ivàrthe kan .) pà÷akaguñikà . nayaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<jatumaõiþ>#, puü, kùudrarogavi÷eùaþ . (jaóula iti bhàùà ..) tasya nidànaü yathà --
     %<samamutsannamarujaü maõóalaü kapharaktajam .
     sahajaü lakùma caikeùàü lakùyo jatumaõi÷ca saþ ..>% iti màghavakaraþ .. taccikitsà yathà --
     %<carmakãlaü jatumaõiü ma÷akàn tilakàlakàn .
     utkçtya ÷astreõa dahet kùàràgnibhyàma÷eùataþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<jaturasaþ>#, puü, (jatuno rasaþ .) alaktakaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (vivçtirasyàlaktaka÷abde j¤àtavyà ..)

#<jatåkà>#, strã, (jatukà nipàtanàt dãrghaþ .) janãnàmagandhadravyam . ityamaraþ . 2 . 4 . 153 .. carmacañã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<jatru>#, klã, (jàyate bàhurasmàt . jan + %<jatrvàdaya÷ca .>% uõàü 4 . 102 . iti rurnakàrasya takàra÷ca .) skandhasandhiþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 78 .. pàkhurà iti bhàùà .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 17 . 22 .
     %<taiþ sa biddho mahàbàhuþ pradyumnaþ samare sthitaþ .
     jatrude÷e bhç÷aü vãro vyavàsãdadrathe tadà ..>%)

#<jatrukaü>#, klã, (jatru eva . svàrthe kan .) jatru . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<jatva÷makaü>#, klã, (jaturåpama÷makam .) ÷ilàjatu . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jana>#, ã ma ya ïa janau . iti kavikalpadrumaþ .. (divàü-àtmaü-akaü-señ .) ã, jàtaþ . ma, janayati . ya ïa, jàyate janyate . janirjanma . pràdurbhàve iti prà¤caþ . pràdurbhàvaþ sphuñãbhàvaþ . pràkà÷ye pràduràviþ syàdityamaraþ . bãjàdaïkuro jàyate patrakàõóàdibhedena prakà÷ate ityarthaþ . pràdurbhàvo'sadutpattiriti kecit . ghaño jàyate . iti durgàdàsaþ ..

#<jana>#, ma li ra janau . iti kavikalpadrumaþ .. (hvàü-paraü-akaü-señ .) ma, janayati . li, jajanti . ravaidikaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<janaþ>#, puü, (jàyate iti . jana + ac .) lokaþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 149 . 9 .
     %<atha pravàte tumule ni÷i supte jane tathà .
     tadupàdãpayat bhãmaþ ÷ete yatra purocanaþ ..>%) maharlokàdårdhvalokaþ . pàmaraþ . iti medinã . ne, 6 .. (asuravi÷eùaþ . janàrdana iti ÷abdadar÷anàt ..)

#<janakaþ>#, puü, (janayatãti . jana + õic + õvul .) pità . ràjabhedaþ . sa tu mithilàdhipatiþ . iti medinã . ke, 90 .. ikùvàkuràjaputtro nimirva÷iùñhaü tyaktvà yaj¤aü kçtavàn va÷iùñhastadyaj¤asthànamàgatya ràjànaü àhvayàmàsa ràjà tadà nidrita àsãt . munistu krodhàt tvaü videho bhava ityuktrà tamabhi÷a÷àpa . tataþ --
     %<dçùñvà videhaü ràjànamçùayaþ sarva eva te .
     ta¤ca te yàjayàmàsuryàvaddãkùàü manãùiõaþ ..
     narendrasyàpi taü dehamarakùannçùipuïgavàþ .
     vastrairmàlyai÷ca gandhai÷ca påjyamànaü muhurmuhuþ ..
     çùayo'pi mahàtmàno nimidehaü mamanthire .
     araõintasya dehàttu manthàna¤càpi cakrire ..
     mantrahomairmahàtmànaþ puttrahetornimestadà .
     araõyàü mathyamànàyàü pràdurbhåto yata÷ca saþ ..
     ato mithiriti khyàto jananàjjanako'bhavat .
     videha÷càbhavadyasmànmahàtmà sa mahàtapàþ ..
     tasmàdvidehàþ procyante sarve tadbaü÷ajà nçpàþ .
     evaü videharàjastu pårbako janako'bhavat ..
     mithirnàma mahàvãryo yena sà mithilàbhavat ..>% iti ràmàyaõam .. (çùivi÷eùaþ . sa tu vaidyasandehabha¤janagranthasya praõetà . yathà, brahmavaivarte . 1 . 16 . 19 .
     %<cakàra janako yogã vaidyasandehabha¤janam ..>% ÷ambaràsurasya puttravi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e . 161 . 44 .
     %<÷rutvà tu ÷ambaràdvàkyaü sutàste ÷ambarasya ha .
     sannaddhà niryayurhçùñàþ pradyumnavadhakàmyayà ..>% ityupakramyàha .
     %<senaskandho'tisena÷ca senako janakastataþ ..>%) utpàdake, tri .. (yathà, brahmavaivarte . 1 . 16 . 27 .
     %<janakaþ sarvarogàõàü durvàro dàruõo jvaraþ ..>%)

#<janakatanayà>#, strã, (janakasya videhançpatestanayà .) sãtà . iti ràmàyaõam .. (yathà, bheghadåte . 1 .
     %<yakùa÷catre janakatanayàsnànapuõyodakeùu snigdhacchàyàtaruùu vasatiü ràmagiryà÷rameùu ..>%)

#<janakanandinã>#, strã, (janakasya nandinã .) sãtà . iti ràmàyaõam ..

#<janakasutà>#, strã, (janakasya sutà .) sãtà . iti ràmàyaõam ..

#<janakàtmajà>#, strã, (janakasya àttmajà .) sãtà . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathàha ka÷cit .
     %<yuùmatkçte kha¤janaga¤janàkùi ! ÷iro madãyaü yadi yàtu yàtu .
     lånàni nånaü janakàtmajàrthe da÷ànanenàpi da÷ànanàni ..>%)

#<janakàrã>#, [n], puü, (janàn kirati àcchàdayati svavarõeneti . ké àcchàdane + õiniþ .) alaktakaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. janaïgamaþ, puü, (janebhyo gacchatãti . %<gama÷ca .>% 3 . 2 . 43 . khac mumàgama÷ca .) càõóàlaþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 19 .. (yathà, màghe . 15 . 35 .
     %<avadhãjjanaïgama ivaiùa yadi hatavçùo vçùaü nanu .
     spar÷ama÷ucivapurarhati na pratimànanàntu nitaràü nçpocitàm ..>%)

#<janatà>#, strã, (janànàü samåhaþ . jana + %<gràmajanabandhubhyastal .>% 4 . 2 . 43 . iti tal .) janasamåhaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 43 .. (yathà, raghau . 11 . 82 .
     %<tàvubhàvapi parasparasthitau vardhamànaparihãnatejasau .
     pa÷yati sma janatà dinàtyaye pàrvaõau ÷a÷idivàkaràviva .. * ..>% janasya bhàvaþ .) janatva¤ca ..

#<jananaü>#, klã, (janyate'sminniti . jana + adhikaraõe lyuñ .) vaü÷aþ . (jana + bhàve lyuñ .) janma . iti medinã . ne, 66 .. (yathà, mahànirvàõatantre . 3 . 50 .
     %<jananamaraõabhãtibhraü÷i saccitsvaråpaü sakalabhuvanabãjaü brahmacaitanyamãóe ..>% utpattiþ . yathà, kumàre . 1 . 42 .
     %<anyonya÷obhàjananàd babhåva sàdhàraõo bhåùaõabhåùyabhàvaþ ..>% puü, janayati utpàdayati jãvàniti . jana + õic + kartari lyuþ . viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 114 .
     %<janano janajanmàdirbhãmo bhãmaparàkramaþ ..>% %<jantån janayan jananaþ .>% iti tadbhàùyam .. janayatãti . jani + lyuþ . utpàdake, tri . yathà, mahàbhàrate . 3 . 36 . 35 .
     %<ekatra ciravàso hi na prãtijanano bhavet ..>%)

#<jananiþ>#, strã, (janayati ghràõasukhamiti . jana + õic + bàhulakàt aniþ .) janãnàmaganghadravyam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<jananã>#, strã, (janayatãti . jani + bàhulakàdaniþ . kçdikàràditi và ïãù . yadbà, kçtyalyuño bahulamiti lyuñ ñitvàt ïãp .) màtà . (yathà, pa¤catantre . 1 . 36 .
     %<nirati÷ayaü garimàõaü tena jananyàþ smaranti vidbàüsaþ .
     yat kamapi vahati garbhaü mahatàmapi yo gururbhavati ..>%) dayà . iti medinã . ne, 66 .. janãnàmagandhadravyam . (paryàyà yathà --
     %<parpañã ra¤janà kçùõà jatukà jananã janã .
     jatukçùõàgnisaüspar÷à jatukçccakravartinã ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) carmacañã . iti ÷abdaratnàvalã .. yåthikà . iti ÷abdacandrikà .. kañukà . ma¤jiùñhà . alaktakaþ . jañàmàüsã . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 2,506b]>@
#<janapadaþ>#, puü, (janasya lokasya padaü à÷rayasthànaü yatra . janaþ padaü vastu yasyeti và .) de÷aþ . (yathà, càõakya÷atake . 31 .
     %<tyajedekaü kulasyàrthe gràmasyàrthe kulaü tyajet .
     gràmaü janapadasyàrthe àtmàrthe pçthivãü tyajet ..>% janapadanàmàni mahàbhàrate bhãùmaparvaõi 9 adhyàye kathitàni atastatraiva vi÷eùato draùñavyàni ..) janaþ . iti medinã . de, 48 ..

#<janapravàdaþ>#, puü, (janeùu lokeùu pravàdo'pavàdaþ .) lokàpavàdaþ . tatparyàyaþ . kaulãnam 2 vigànam 3 vacanãyatà 4 . iti hemacandraþ . . 2 . 184 .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 72 . 16 .
     %<janapravàdàn subahån ÷çõvannapi naràdhipaþ .
     hniyà ca dharmasaüyogàt pàrtho dyåtamiyàt punaþ ..>%)

#<janapriyaþ>#, puü, (janànàü priyaþ .) dhànyakam . ÷obhà¤janavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (lokapriye, tri ..)

#<janamejayaþ>#, puü, (janàn ÷atrujanàn ejayati pratàpaiþ kampayatãti . ejçï kampane + õic + %<ejeþ kha÷ .>% 3 . 2 . 28 . iti kha÷ tato mumàgamaþ .) parãkùitaràjaputtraþ . tatparyàyaþ . ràjarùiþ 2 pàrãkùitaþ 3 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, devãbhàgavate . 2 . 11 . 6 .
     %<paurajànapadà lokà÷cakrustaü nçpatiü ÷i÷um .
     janamejayanàmànaü ràjalakùaõasaüyutam ..>% janmejaya iti pàñho'pi kvacit dç÷yate . tanniruktistacchabde draùñavyà ..
     ayaü hi catura÷ãtivarùàõi ràjyaü kçtavàn . tatra a÷vamedhàdikaü bahuyaj¤aü kçtvà pitçvadhàmarùàt sarpasatraü cakàra . atraivàsau jaratkàruputtreõa àstãkena pràrthitaþ sarpasatràt viraràma tata÷cittapra÷amanàrthaü bhàratàdikaü ÷rutavàn . vçttàntastveùaþ krama÷aþ pradar÷yate . yathà, ràjàvalyàü 1 paricchede .
     %<pàrãkùitastadà ràjà nãtimànãtibhãtitaþ .
     pçthivãü pàlayàmàsa nivasan gajasàhvaye .
     kçtvà pitçvadhàmarùã sarpeùñiü munibhiþ samam .
     nà÷ayàmàsa sarpàõàü kulàni kulanàyakaþ ..
     hayamedhastata÷cakre sambhàrairbahuvistaraiþ .
     brahmahatyàbhavattatra yàge'kàlakçte tadà ..
     tat pàpamabhavat tasya dàruõaü pçthivãpateþ .
     vai÷ampàyanato vedavyàsa÷iùyàttaponidheþ .
     ÷rutvà bhàratamàkhyànaü tatpàpàt muktimàpa saþ .
     catura÷ãtivarùàõi kçtvà ràjyaü sunirmalam .
     ÷atànãkaü sutaü ràjye saüsthàpyaivaü divaü gataþ ..>% soma÷ravasamçùimasau paurahityàya vçtavàn . tatkathà yathà, mahàbhàrate . 1 . 3 . 1 -- 20 .
     janamejayaþ pàrikùitaþ saha bhràtçbhiþ kurukùetre dãrghasatramupàste . tasya bhràtarastrayaþ ÷utasena ugraseno bhãmasena iti . teùu tatsatramupàsãneùvàgacchat sàrameyaþ . sa janamejayasya bhràtçbhirabhihato roråyamàõo màtuþ samãpamupàgacchat . taü màtà roråyamàõamuvàca kiü rodiùi kenàsyabhihata iti . sa evamukto màtaraü pratyuvàca janamejayasya bhràtçbhirabhihato'smãti . taü màtà pratyuvàca vyaktaü tvayà tatràparàddhaü yenàsyabhihata iti . sa tàü punaruvàca nàparàdhyàmi ki¤cinnàvekùe havãüùi nàvaliha iti . tacchrutvà tasya màtà saramà puttraduþkhàrtà tat satramupàgacchadyatra sa janamejayaþ saha bhràtçbhirdãrghaü satramupàste . sa tayà kruddhayà tatrokto'yaü me puttro na ki¤cidaparàdhyati nàvekùate havãüùi nàvaleóhi kimarthamabhihata iti . na ki¤ciduktavantaste sà tànuvràca yasmàdayamabhihato'napakàrã tasmàdadçùñantvàü bhayamàgamãùyatãti . janamejaya evamukto deva÷unyà saramayà bhç÷aü saübhrànto viùaõõa÷càsãt . sa tasmin satre samàpte hàstinapuraü pratyetya purohitamanuråpamanvicchamànaþ paraü yatnamakarot yo me pàpakçtyàü ÷amayediti . sa kadàcinmçgayàü gataþ pàrãkùito janamejayaþ kasmiü÷cit svaviùaye à÷ramamapa÷yat . tatra ka÷cidçùiràsà¤cakre ÷ruta÷ravà nàma tasya tapasyabhirataþ putra àste soma÷ravà nàma . tasya taü puttramabhigamya janamejayaþ pàrãkùitaþ paurahityàya vavre . sa namaskçtya tamçùimuvàca bhagavannayaü tava puttro mama purohito'stviti . sa evamuktaþ pratyuvàca janamejayaü bho janamejaya ! puttro'yaü mama sarpyà¤jàto mahàtapasvã svàdhyàyasampanno mattapovãryasambhåto macchukrapàtavatyàstasyàþ kukùau jàtaþ . samartho'yaü bhavataþ sarvàþ pàpakçtyàþ ÷amayitumantareõa mahàdevakçtyàm . asya tvekamupàü÷uvrataü yadenaü ka÷cidbràhmaõaþ ka÷cidarthamabhiyàcettaü tasmai yadyàdayaü yadyetadutsahase tato nayasvainamiti . tenaivamukto janamejayastaü pratyuvàca bhagavaüstattathà bhaviùyatãti .. * .. asya sarpasatravivaraõakathà yathà devãbhàgavate . 2 . 11 . 46 -- 60 .
     %<iti tasya vacaþ ÷rutvà ràjà janmejayastadà .
     netràbhyàma÷rupàta¤ca cakàràtãvaduþkhitaþ ..
     dhiïmàmastu sudurbuddhervçthàmànakarasya vai .
     pità yasya gatiü ghoràü pràptaþ pannagapãóitaþ ..
     adyàhaü makhamàrabhya karomyapacitiü pituþ .
     hatvà sarpànasandigdho dãpyamàne vibhàvasau ..
     àhåya mantriõaþ sarvàn ràjà vacanamabravãt .
     kurvantu yaj¤asambhàraü yathàrhaü mantrisattamàþ ! ..
     gaïgàtãre ÷ubhàü bhåmiü màpayitvà dbijottamaiþ .
     kurvantu maõóapaü svasthàþ ÷atastambhaü manoharam ..
     vedã yaj¤asya kartavyà mamàdya sacivàþ khalu .
     tadaïgatve vidheyo vai sarpasatraþ suvistaraþ ..
     takùakastu pa÷ustatra hotottaïko mahàmuniþ .
     ÷ãghramàhåyatàü vipràþ sarvaj¤à vedapàragàþ ..
     mantriõastu tadà cakrurbhåpavàkyairvicakùaõàþ .
     yaj¤asya sarvasambhàraü vedãü yaj¤asya vistçtàm ..
     havane vartamàne tu sarpàõàü takùako gataþ .
     indraü prati bhayàrto'haü tràhi màmiti càbravãt ..
     bhayabhãtaü samà÷vàsya svàsane sannive÷ya ca .
     dadàvabhayamatyarthaü nirbhayo bhava pannaga ! ..
     tamindra÷araõaü j¤àtvà munirdattàbhayaü tathà .
     uttaïko'hvayadudbignaþ sendraü kçtvà nimantraõam ..
     smçtastadà takùakeõa yàyàvarakulodbhavaþ .
     àstãko nàma dharmàtmà jaratkàrusuto muniþ ..
     tatràgatya munerbàlastuùñàva janamejayam .
     ràjà tamarcayàmàsa dçùñvà bàlaü supaõóitam ..>%)

#<janayitrã>#, strã, (janayitç + ïãp .) màtà . ityamaraþ . 2 . 6 . 29 .. (yathà, raghuþ . 10 . 70 .
     %<kaikeyyàstanayo jaj¤e bharato nàma ÷ãlavàn .
     janayitrãmala¤cakre yaþ pra÷raya iva ÷riyam ..>%)

#<janaravaþ>#, puü, (janeùu lokeùu ravaþ pravàdaþ .) lokavàdaþ . yathàha lakùmaõasenaþ .
     %<parãvàdastathyo bhavati vitatho vàpi mahatàü tathàpyuccairdhàmnàü harati mahimànaü janaravaþ ..>%

#<janalokaþ>#, puü, (jana eva lokaþ .) maharlokoparibhuvanam . yathà --
     %<ayaü sa hi maharlokaþ svarlokàt paramàdbhutaþ .
     kalpàyuùo vasantyatra tapasà dhutakalmaùàþ ..
     itthaü kathàü kathayatorbhagavadgaõayoþ priye ! .
     kùaõàrdhvena vimànantajjanalokaü ninàya tàn ..
     nivasantyamalà yatra mànasà brahmaõaþ sutàþ .
     sanandanàdyà yogãndràþ sarve te hyårdhvaretasaþ ..
     anye tu yogino ye vai hyaskhaladbrahmacàriõaþ .
     sarvadbandvavinirmuktàste vasantyatra nirmalàþ ..
     maharlokaþ kùiterårdhvamekakoñipramàõataþ .
     koñidvayetisaükhyàto jano bhårlokato janaiþ ..>% iti skànde kà÷ãkhaõóam ..

#<janavallabhaþ>#, puü, (janànàü lokànàü vallabhaþ priyaþ .) ÷cetarohitavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. lokapriye, tri ..

#<janavàdaþ>#, puü, (janeùu lokeùu vàdo'pavàdaþ .) janapravàdaþ . iti halàyudhaþ .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 419 .
     %<bhasmaparuùe'pi giri÷e snehamayã tvamucitena subhagàsi .
     moghastvayi janavàdo yadoùadhiprasthaduhiteti ..>%)

#<jana÷rutiþ>#, strã, (janebhyaþ ÷rutiþ ÷ravaõam .) satyamasatyaü và lokapravàdaþ . tatparyàyaþ . kiüvadantã 2 . ityamaraþ . 1 . 6 . 7 .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 365 .
     %<puüsàü dar÷aya sundari ! mukhendumãùattrapàmapàkçtya .
     jàyàjita iti råóhà jana÷rutirme ya÷o bhavatu ..>%)

#<janasthànaü>#, klã, (janasya sthànaü bhåbhàgaþ .) daõóakàraõyam . iti jañàdharaþ .. daõóakàraõyasamãpasthànavi÷eùaþ . yathà . ikùvàkuràjaputtro daõóaþ ÷ukràcàryakanyàmarajàü balàdgçhãtvà maithunaü kçtavàn sa munistat ÷rutvà ràjànaü ÷a÷àpa . yathà --
     %<saptaràtreõa ràjàsau sabhçtyabalavàhanaþ .
     pàpakarmasamàcàro vadhaü pràpsyati durmatiþ ..
     sarvasattvàni yànãha jaïgamàni sthiràõi ca .
     sarveùàü pàü÷uvarùeõa kùayaþ kùipraü bhaviùyati ..
     daõóasya viùayo yàvat tàvat savanamà÷ramam .
     pàü÷ubhåtamivàkasmàt saptaràtràdbhaviùyati ..
     ityuktrà krodhasantaptastadà÷ramanivàsinam .
     janaü janapadasyànte sthãyatàmityavocata ..
     saptàhàdbhasmasàdbhåtaþ sa càpi brahmatejasà .
     tasya daõóasya viùayo vindhya÷ailasya sànuùu ..
     tadàprabhçti kàkutstha ! daõóakàraõyamucyate .
     tapasvinaþ sthità yatra tajjanasthànamucyate ..>% iti ràmàyaõam .. (atra ràvaõasya kharadåùaõaprabhçtãni sainyànyàsan . yathà, ràmàyaõe . 1 . 1 . 46 .
     %<tena tatraiva vasatà janasthànanivàsinã .
     viråpità ÷årpanakhà ràkùasã kàmaråpiõã ..>% %<janasthànaü nàma daõóakàraõye ràvaõabalanive÷asthànam .>% iti taññãkàyàü ràmànujaþ ..)

#<janà>#, strã, (jananamiti . jana + bàhulakàt aï .) utpattiþ . iti mugdhabodham ..

#<janàntaþ>#, puü, (janasya prade÷asya antaþ .) de÷aþ . iti dhana¤jayaþ . jelà iti pàrasyabhàùà ..

#<janàntikam>#, klã, aprakà÷aþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (etallakùaõaü yathà, sàhityadarpaõe .
     %<tripatàkakareõànyànapavàryàntarà kathàm .
     anyonyàmantraõaü yat syàjjanànte tajjanàntikam ..>% etallakùaõoktamaprakà÷akathanam . nàñake eva asya bhåriprayogo dç÷yate .. janasya antikam . janasamãpa¤ca ..)

#<janàrdanaþ>#, puü, viùõuþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 19 .. tannàmavyutpattiryathà . %<samudràntavàsino jananàmno'suràn arditavàn janàrdanaþ . arda¤a vaghe ardakca nandàditvàdanaþ . kiüvà janairlokairardyate yàcyate puruùàrthànasau janàrdanaþ . arda yàtanàgatiyàcane karmaõi anañ . kiüvà jananaü janaþ bhàve gha¤ . janaü janma ardayati hanti bhaktasya muktidatvàditi janàrdanaþ . kiüvà janàn lokàn ardati hararåpeõa saühàrakatvàditi janàrdanaþ . kiüvà janayati utpàdayati lokàn brahmaråpeõa sçùñikartçtvàditi janaþ janer¤yantàt pacàdyan . ardati hanti lokàn hararåpeõa saühàrakàritvàditi ardanaþ jana÷càsau ardana÷ceti janàrdanaþ . kiüvà janàn lokàn ardati gacchati pràpnoti rakùaõàrthaü pàlakatvàditi janàrdanaþ .>% ityamarañãkàyàü bharataþ .. * .. gayàyàü tasya haste jãvitasya piõóadànavidhiryathà --
     %<janàrdano bhasmakåñe tasya haste tu piõóadaþ .
     àtmano'pyathavànyeùàü savyenaiva tilairvinà ..
     jãvatà dadhisaümi÷raü sarve te viùõulokagàþ .
     yastu piõóo mayà dattastava haste janàrdana ! ..
     yamuddi÷ya tvayà deyastasmin piõóo mçte prabho ! .
     eùa piõóo mayà dattastava haste janàrdana ! ..
     antakàle gate mahyaü tvayà deyo gayà÷ire .
     janàrdana ! namastubhyaü namaste pitçmokùada ! ..
     pitçpàtra namastubhyaü namaste pitçråpiõe .
     gayàyàü pitçråpeõa svayameva janàrdanaþ ..
     taü dçùñvà puõóarãkàkùaü mucyate ca çõatrayàt .
     namaste puõóarãkàkùa ! çõatrayavimocana ! ..
     lakùmãkànta ! namaste'stu pitçmokùaprado bhava .
     vàmajànu ca sampàtya natvà bhãmo janàrdanam ..
     ÷ràddhaü sapiõóakaü kçtvà bhràtçbhirbrahmalokabhàk .
     pitçbhiþ saha dharmàtmà kulànà¤ca ÷atena ca ..
     ÷ilàyàü vyaktaråpeõa vyaktàvyaktàtmanà sthitaþ .
     lakùmã÷o vibudhaiþ sàrdhaü tasmàddevamayã ÷ilà ..>% iti ÷rãvàyupuràõe ÷vetavàràhakalpe gayàmàhàtmye 4 adhyàyaþ .. * .. ÷àlagràma÷ilàvi÷eùaþ . tallakùaõaü yathà --
     %<sa÷aïkhacakràbjagadaü janàrdanamiho namaþ .
     upendraü gadinaü sàvipadma÷aïkha ! namo'stu te ..>% iti pàdme pàtàlakhaõóe 10 adhyàyaþ ..
     %<àrogyaü bhàskaràdiccheddhanamiccheddhutà÷anàt .
     j¤àna¤ca ÷aïkaràdicchenmuktimicchejjanàrdanàt ..>% iti karmalocanam ..

#<janà÷anaþ>#, puü, (janàna÷nàti bhakùayatãti . a÷a + lyuþ .) vçkaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<janà÷rayaþ>#, puü, (janànàü lokànàmà÷rayaþ .) maõóapaþ . ityamaraþ . 2 . 2 . 9 ..

#<janiþ>#, strã, (jananamiti . jana + %<janighasibhyàmiõ .>% uõàü 4 . 129 . iti iõ . janivadhyo÷ceti vçddhiniùedhaþ .) utpattiþ . ityamaraþ . 1 . 4 . 30 .. (yathà, harivaü÷e . 208 . 40 .
     %<vanaspatyoùadhãü÷caiva yugapat pratipadyase .
     bàlabhàvàya vasudhàü pakùe pakùe janistava ..>% jàyate yasyàm . jana + àdhàre iõ .) nàrã . màtà . iti ÷abdaratnàvalã .. (jàyate sukhamanayeti . karaõe iõ .) janãnàmagandhadravyam . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<janikà>#, strã, (jàyate vaü÷o yasyàmiti janiþ . tataþ svàrthe kan ñàp ca .) snuùà . iti ÷abdaratnàvalã .. (jani÷abdàrthaþ ..) jananakartrã ca ..

#<janitaü>#, tri, (janyate smeti . jana + õic + ktaþ .) utpàditam . yathà --
     %<senàcarã bhavadibhànanadànavàrivàsena yasya janità surabhã raõa÷rãþ ..>% iti naiùadham .. (yathà ca harivaü÷e . 161 . 31 .
     %<ato'haü kàmayàmitvàü nahi tvaü janito mayà .
     råpante saumya ! pa÷yantã sãdàmi hçdi durbalà ..>%)

@<[Page 2,508a]>@
#<janità># [ç] puü, (janayatãti . jana + õic + tçc . %<janità mantre .>% 6 . 4 . 53 . iti nipàtanàt õilopaþ .) pità . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, çgvede . 1 . 129 . 11 .
     %<adhà hi tvà janità jãjanadbaso rakùohaõaü tvà jãjanadbaso ..>% kvacit laukike'pi dç÷yate . yathà, pa¤catante . 1 . 9 .
     %<arthàrthã jãvaloko'yaü ÷ma÷ànamapi sevate .
     janitàramapi tyaktrà niþsvaü gacchati dårataþ ..>%)

#<janitrã>#, strã, (janitç + striyàü ïãp .) màtà . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, çgvede . 3 . 48 . 2 .
     %<taü te màtà pari yoùà janitrã mahaþ piturdama àsi¤cadagre ..>% yathàca ÷aïkarakçtaviùõustotre 9 .
     %<yà såte sattvajàlaü sakalamapi sadà sannidhànena puüso dhatte yà sattvayogàccaramacaramidaü bhåtaye bhåtajàtam .
     dhàtrãü sthàtrãü janitrãü prakçtimavikçtiü vi÷va÷aktiü vidhàtrãü viùõorvi÷vàtmanastàü vipulaguõamayãü pràõanàthàü praõaumi ..>%)

#<janitvaþ>#, puü, (jàyate'smàditi . jana + %<janidàcyusriti .>% uõàü 4 . 104 . iti itvan .) pità . ityuõàdikoùaþ ..

#<janitvà>#, strã, (jàyate'sthàþ . jana + itvan . ajàditvàt ñàp .) màtà . ityuõàdikoùaþ ..

#<janinãlikà>#, strã, (janyà utpattyà nãlikà .) mahànãlã . iti ràjanirghaõñaþ .. (mahànãlã÷abde'syà vivaraõaü j¤àtavyam ..)

#<janimà>#, [n] puü, (janyate iti . jana + %<janimçïbhyàmimanin .>% uõàü 4 . 148 . iti imanin .) janma . ityuõàdikoùaþ ..

#<janã>#, strã, (jàyate santatiryasyàmiti . jana + %<janighasibhyàmiõ .>% uõàü 4 . 129 . itãõ janivadhyo÷ceti vçddhiniùedhaþ . tataþ kçdikàràditi ïãù .) sãmantinã . badhåþ (jana + bhàve iõ .) utpattiþ . (jàyate àrogyamanayà . karaõe iõ .) oùadhãbhit . iti medinã . ne, 6 .. ÷eùasya paryàyaþ . jatåkà 2 rajanã 3 jatukçt 4 cakravartinã 5 saüspar÷à 6 . ityamaraþ . 2 . 4 . 153 .. jatukà 7 janiþ 8 jananã 9 . iti bharataþ .. ràjanirghaõñoktaguõaparyàyau jatukà÷abde draùñhavyau ..

#<januþ># [s] klã, (janyate iti . jana + %<janerusiþ .>% uõàü . 2 . 116 . iti usiþ ..) janma . ityamaraþ . 1 . 4 . 30 .. (yathà, çgvede . 4 . 17 . 20 .
     %<tvaü ràjà januùàü dhehyasme adhi÷ravo màhinaü yajjaritre ..>%)

#<januþ>#, strã, (janyate iti . janãmyàïa janau + bàhulakàt uþ .) janma . ityuõàdikoùaþ ..

@<[Page 2,508b]>@
#<janåþ>#, strã, (janu + striyàü åï .) janma . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<janeùñaþ>#, puü, (janànàmiùñaþ priyaþ .) mudgaravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<janeùñà>#, strã, (janànàmiùñà priyà .) jatukà . vçddhinàmauùadhiþ . jàtãpuùpam . haridrà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<janodàharaõaü>#, klã, (janairudàhniyate kathyate iti . ut + à + hç + karmaõi lyuñ .) ya÷aþ . iti dhana¤jayaþ ..

#<janauþ>#, puü, (janànavati rakùatãti . ava + kvip .
     %<cchvoþ ÷åóanunàsike ca . 6 . 4 . 19 .>% iti åñ tato vçddhiþ .) janarakùakaþ . iti mugdhabodham ..

#<jantuþ>#, puü, (jàyate udbhavatãti . jana + %<kamimanijanãti .>% uõàü . 1 . 72 . iti tuþ .) pràõã . ityamaraþ . 1 . 4 . 30 .. (yathà, manau . 4 . 240 .
     %<ekaþ prajàyate jantureka eva pralãyate .
     eko'nubhuïkte sukçtameka eva ca duùkçtam ..>% manuùye bahuvacanàntaþ . iti nighaõñuþ .. yathà, çgvede . 1 . 94 . 5 .
     %<vi÷àü gopà asya caranti jantavo dbipacca yaduta catuùpadaktubhiþ ..>% somakasya ràj¤aþ puttravi÷eùaþ . asya vivaraõamuktaü yathà, mahàbhàrate . 3 . 127 -- 128 adhyàyayoþ .
     %<yudhiùñhiràsãnnçpatiþ somako nàma dhàrmikaþ .
     tasya bhàryà÷ataü ràjan ! sadç÷ãnàmabhåttadà ..
     sa vai yatnena mahatà tàsu puttraü mahãpatiþ .
     ka¤cinnàsàdayàmàsa kàlena mahatà hyapi ..
     kadàcittasya vçddhasya ghañamànasya yatnataþ .
     janturnàma sutastasmin strã÷ate samajàyata ..
     taü jàtaü màtaraþ sarvàþ parivàrya samàsate .
     satataü pçùñhataþ kçtvà kàmabhogàn vi÷àmpate ! ..
     tataþ pipãlikà jantuü kadàcidada÷at sphici .
     sa daùño vyanadannàdaü tena duþkhena bàlakaþ ..
     tatastà màtaraþ sarvàþ pràkro÷an bhç÷aduþkhitàþ .
     pràvàrya jantuü sahitàþ sa ÷abdastumulo'bhavat ..
     tamàrtanàdaü sahasà ÷u÷ràva sa mahãpatiþ .
     amàtyaparùado madhye upaviùñaþ sahartvijà ..
     tataþ prasthàpayàmàsa kimetaditi pàrthivaþ .
     tasmai kùattà yathàvçttamàcacatte sutaü prati ..
     tvaramàõaþ sa cotthàya somakaþ saha mantribhiþ .
     pravi÷yàntaþpuraü puttramà÷vàsayadarindamaþ ..
     sàntvayitvà tu taü puttra niùkramyàntaþpurànnçpaþ .
     çtvijà sahito ràjan ! sahàmàtya upàvi÷at ..
     somaka uvàca .
     dhigastvihaikaputtratvamaputtratvaü varaü bhavet .
     nityàturatvàdbhåtànàü ÷oka evaikaputtratà ..
     idaü bhàryà÷ataü brahman ! parãkùya sadç÷aü prabho ! .
     puttràrthinà mayà coóhaü na tàsàü vidyate prajà ..
     ekaþ katha¤cidutpannaþ puttro janturayaü mama .
     yatamànàsu sarvàsu kinnu duþkhamataþ param ..
     vaya÷ca samatãtaü me sabhàryasya dbijottama ! .
     àsàü pràõàþ samàyattà mama càtraikaputtrake ..
     syàttu karma tathà yuktaü yena puttra÷ataü bhavet .
     mahatà laghunà vàpi karmaõà duüùkareõa và ..
     çtviguvàca .
     asti caitàdç÷aü karma yena puttra÷ataü bhavet .
     yadi ÷aknoùi tat kartumatha vakùyàmi somaka ! ..
     somaka uvàca .
     kàryaü và yadi vàkàryaü yena puttra÷ataü bhavet .
     kçtameveti tadviddhi bhagavan ! prabravãtu me ..
     çtviguvàca .
     yajasva jantunà ràjaüstvaü mayà vitate kratau .
     tataþ puttra÷ataü ÷rãmadbhaviùyatyacireõa te ..
     vapàyàü håyamànàyàü dhåmamàghràya màtaraþ .
     tatastàþ sumahàvãryàn janayiùyanti te sutàn .
     tasyàmeva tu te janturbhavità punaràtmajaþ .
     uttare càsya sauvarõaü lakùma pàr÷ve bhaviùyati ..
     tataþ sa yàjayàmàsa somakaü tena jantunà .
     màtarastu valàt puttramapàkàrùuþ kçpànvitàþ ..
     hà hatàþ smeti và÷antyastãvra÷okasamàhatàþ .
     rudatyaþ karuõa¤càpi gçhãtvà dakùiõe kare ..
     savye pàõau gçhãtvà tu yàjako'pi sma karùati .
     kurarãõàmivàrtànàü samàkçùya tu taü sutam ..
     vi÷asya cainaü vidhinà vapàmasya juhàva saþ .
     vapàyàü håyamànàyàü gandhamàghràya màtaraþ ..
     àrtà nipetuþ sahasà pçthivyàü kurunandana ! ..
     sarvà÷ca garbhànalabhaüstatastàþ paramàïganàþ ..
     tato da÷asu màseùu somakasya vi÷àmpateþ .
     jaj¤e puttra÷ataü pårõaü tàsu sarvàsu bhàrata ! ..
     janturjyeùñhaþ samabhavat janitryàmeva pàrthiva ! .
     sa tàsàmiùña evàsãt na tathà te nijàþ sutàþ ..
     tacca lakùaõamasyàsãt sauvarõaü pàr÷va uttare .
     tasmit puttra÷ate càgryaþ sa babhåva guõairapi ..>%)

#<jantukambuþ>#, puü, (jantu÷cetnanàvi÷iùñaþ kamburiva .) kçmi÷aïkhaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jantukà>#, strã, (jantubhiþ kàyati prakà÷ate iti . kai + kaþ . ajàditvàt ñàp .) nàóãhiïgu . làkùà . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà --
     %<jantukà jalajanmà ca tathà ÷àvarakandakam .>% ityuttarasthàne'ùñàda÷e'dhyàye vàbhañenoktam ..)

#<jantughnaü>#, klã, (jantån kçmãn hantãti . hana + %<amanuùyakartçke ca .>% 3 . 2 . 53 . iti ñak .) vióaïgam . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, bhàvaprakà÷asya madhyakhaõóe caturthabhàge yonikandacikitsàyàm .
     %<paurikàmràsthi jantughnaü rajanya¤janakañphalàþ ..>%) hiïgu . iti ratnamàlà ..

#<jantughnaþ>#, puü, (jantån krimãn hantãti . hana + ñak .) bãjapåraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 2,509a]>@
#<jantughnã>#, strã, (jantughna + ñittvàt ïãp .) vióaïgam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jantunà÷anaü>#, klã, (jantån krimãn nà÷ayatãti . na÷a + õic + lyuþ . yadbà, jantånàü nà÷anaü vinà÷o yasmàditi .) hiïgu . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jantupàdapaþ>#, puü, (jantupradhànaþ pàdapaþ .) koùàmravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jantuphalaþ>#, puü, (jantavaþ kãñàþ phale yasya .) uóumbaraþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 22 .. (paryàyo'sya yathà --
     %<uóumbaro jantuphalo yaj¤àïgo hemadugdhakaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<jantumàrã>#, strã, (jantån krimãn màrayatãti . jantu + mç + õic + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ . tato ïãp .) nimbåkaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jantulà>#, strã, (jantån kãñàn làti àdadàtãti . là + kaþ .) kà÷atçõam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<jantuhantrã>#, strã, (hantãti . han + tçc striyàü ïãp . tato jantånàü hantrã nà÷ikà .) vióaïgam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<janma>#, [n] klã, (jàyate iti . jana + %<sarvadhàtubhyo manin .>% uõàü . 4 . 144 . iti manin .) utpattiþ . àdyakùaõasambandhaþ . iti tithitattve'màvasyàprakaraõe vyàkhyàtam .. tathà ca .
     %<adhvastakùaõayogasya kùaõayogo janirmatà .>% iti sàmànyalakùaõàgranthe ÷iromaõidhçtodayanàcàryakàrikà .. tatparyàyaþ . januþ 2 jananam 3 janiþ 4 udbhavaþ 5 . ityamaraþ . 1 . 4 . 30 .. janmam 6 janã 7 . iti bharataþ .. prabhavaþ 8 bhàvaþ 9 bhavaþ 10 sambhavaþ 11 janåþ 12 prajananam 13 . iti ÷abdaratnàvalã .. jàtiþ 14 . iti jañàdharaþ .. tacca ÷ubhà÷ubhakarmaõà bhavati . yathà, brahmavaivarte prakçtikhaõóe .
     %<÷ubhànàma÷ubhànà¤ca karmaõà janma jàyate .
     puõyakùetre ca sarvatra nànyatra bhu¤jate janàþ .. * ..>% tasya kramo yathà --
     %<çtau vikà÷e bhavati yoniþ kamalavat sadà .
     garbhà÷ayastataþ ÷ukraü dhatte raktasamanvitaþ ..
     anyatra kàle mukulà yonirbhavati yoùitàm .
     spçùñaü ÷ukramato yonau naiti garbhà÷ayaü ÷anaiþ ..
     çtàvapi ca yoni÷cedbàtapittakaphàvçtà .
     bhavettadà vi÷eùatvaü naiva tasyàü prajàyate ..
     çtukàle yadà ÷ukraü nirdoùaü yonisaüsthitam .
     tadà tadbàyunà spçùñaü strãraktenaikatàü vrajet ..
     niùekaü mànavaü strãõàü bãjaü pràptaü rajasyatha .
     muktamàtro'pi narakàt svargàdbàpi prapadyate ..
     visargakàle ÷ukrasya jãvaþ karaõasaüvçtaþ .
     dhçtyà pravi÷ate yoniü karmabhiþ svairniyojitaþ ..
     tacchukraraktamekasthamekàhàt kalanaü bhavet .
     pa¤caràtreõa kalanaü budbudàkàratàü vrajet ..
     budbudaþ saptaràtreõa màüsapeùã bhavettataþ .
     dbisaptàhàdbhavet peùã raktamàüsàcità dçóhà ..
     vãjasyaivàïkuràþ peùyàþ pa¤caviü÷atiràtrataþ .
     bhavanti màsamàtreõa pa¤cadhà jàyate punaþ ..
     grãvà ÷ira÷ca kaõñha÷ca pçùñhavaü÷astathodaram .
     pàõipàdaü tathà pàr÷vaü kañimàtraü tathaiva ca ..
     màsadbayena sarvàõi krama÷aþ sambhavanti hi .
     tribhirmàsaiþ prajàyante sarvàïgàïkurasandhayaþ ..
     màsai÷caturbhiraïgulyaþ prajàyante yathàkramam .
     sthairyaü caturthe càïgànàü pa¤came ÷oõitodbhavaþ ..
     mukhaü nàsà ca karõau ca jàyante màsi pa¤came .
     ùaùñhe balasya varõasya nakhalomnà¤ca sambhavaþ ..
     dantapaüktistathà guhyaü jàyante ca nakhàþ punaþ .
     karõayo÷ca bhavecchidraü ùaõmàsàbhyantareõa ca ..
     pàyurmeóhramupastha¤ca nàbhi÷caivopajàyate .
     sandhayo ye ca gàtreùu jàyante màsi saptame ..
     manastu cetanàyukto nàóãsnàyusiràstataþ .
     saptame càùñame caiva tvaïmàüsasmçtimànapi ..
     aïgapratyaïgasamyårõaþ ÷iraþke÷asamanvitaþ .
     vibhaktàvayavaþ spaùñaþ punarmàsàùñamena ca ..
     navame da÷ame màsi prabalaiþ såtimàrutaiþ .
     niþsàryate bàõa iva jantu÷chidreõa sajvaraþ ..
     manasa÷ca¤calatvena yadà garbhasthitirbhavet .
     tadà vikçtiråpeõa pàpàtmà hi prajàyate ..
     puñadvayaü samàsàdya yadà vahati màrutaþ .
     tadà prasåte pàpiùñhàn ùaõóàn karmavahiùkçtàn ..
     màtçraktottarà nàrã pituþ ÷ukrottaro naraþ .
     ubhayorbãjasàmànye jàyate vai napuüsakam ..>% anyacca .
     %<viùamàyàü tithau kùiptaü kuryàdbãjantu kanyakàm .
     samàyàü puruùaü nånaü kecidàhurmanãùiõaþ ..
     vàmàïgena bhavennàrã dakùiõena pumàn bhavet .
     raktàdhikye màtçråpaü reto'dhikye tu paitçkam ..
     ÷ukra÷oõitasaïghàte vàyunà ca dbidhà kçte .
     yamau syàtàü tridhà ceti caturdhà bahudhàpi và ..
     tato hãnàdhikavyaïgakubjavàmanakàdayaþ .
     jàyante sarpakuõóàõóà vikçtànyà÷ca yonayaþ ..>% tathà ca sàrakalikàyàm .
     %<garbhàt koñiguõaü duþkhaü yoniyantranipãóane .
     saümårchà tasya jañharàjjàyamànasya dehinaþ ..
     jàyamànaþ purãùàsçïmåtra÷ukràvilànanaþ .
     pràjàpatyena vàtena pãóyamànàsthibandhanaþ ..
     adhomukho vai kriyate prabalaiþ såtimàrutaiþ .
     kle÷ànniùkràntimàyàti jañharànmàturàturaþ ..
     tatastaü vaiùõavã màyà samàskandati mohinã .
     tayà vimohitàtmàsau j¤ànabhraü÷amavàpnuyàt ..
     sçùñamàtrasya ghora÷ca jvaraþ samupajàyate .
     tena jvareõa mahatà mahàmohaþ prajàyate ..
     kaõñakairiva chinnàïgaþ krakacairiva dàritaþ .
     påtivraõànnipatito dharaõyàü krimiko yathà ..
     tçóbubhukùàparãtàïgaþ kvacittiùñhati và rañan .
     viõmåtrabhakùaõàdya¤ca gataj¤ànaþ samàcaret ..
     kaõóåyane'pi cà÷aktaþ parivarte'pyanã÷varaþ .
     snànapànàdikàhàramapyàpnoti parecchayà ..
     a÷uciþ saüstare såkùmakãñadaü÷àdibhistathà .
     bhakùyamàõo'pi naivaiùàü samartho vinivàraõe ..
     kena bandhanabaddho'haü kàraõaü kimakàraõam .
     kiü kàryaü kimakàryaü vàkiü vàcyaü ki¤ca nocyate ..
     ko'dharmaþ ka÷ca vai dharmaþ kasmin và vartate katham .
     kiü kartavyamakartavyaü kiü và kiü guõadoùavat ..
     saümåóhasya smçtibhraü÷aþ ÷ãghraü saüjàyate punaþ .
     ratiþ saüjàyate tårõaü jantostatraiva janmani ..
     rakto måóha÷ca loko'yamakàrye sampravartate .
     dehã dehaü parityajya nendrasthànamapãcchati ..
     tasmàt kãño'pi jantånàü sumåóho jàyate bhç÷am .
     na càtmànaü vijànàti na paraü na ca daivatam ..
     na ÷çõoti paraü ÷reyaþ sati cakùuùi nekùate .
     buddhau satyàü na jànàti budhyamàno budhairapi ..
     saüsàre kli÷yate tena ràgalobhava÷ànugaþ ..>% iti sukhabodhaþ ..

#<janmaü>#, klã, (jàyate iti . jana + bàhulakàt man .) utpattiþ . %<anantaraü nàmnãti mapratyaye janma madanta¤ca . janmamadantamapãtyuõàdàviti mukuñaþ . janme pa¤canavasthite kalaharipubhayamiti jyotiùe .>% ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<janmakãlaþ>#, puü, (janmanaþ kãla iva . viùõusevanena hi janmàbhàvàt tathàtvam .) viùõuþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<janmadaþ>#, puü, (janma dadàtãti . janma + dà + %<àto 'nupasarge kaþ .>% 3 . 2 . 3 . iti kaþ .) pità . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<janmavartma>#, [n] klã, (janmana utpattervartma panthàþ .) yoniþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<janmàntaraü>#, klã, (janmanaþ antaram .) paralokaþ . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . bhàvàntaram 2 pretya 3 amutra 4 . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 parvaõi .
     %<nånaü janmàntarakçtaü pàpamàcaritaü mahat ..>% anyat janma . mayåravyaüsakàdivat samàsaþ . punarjanma . yathà, pa¤catantre . 2 . 185 .
     %<varaü pràõaparityàgo na viyogo bhavàdç÷aiþ .
     pràõà janmàntare bhåyo na bhavanti bhavadbidhàþ ..>%)

#<janmàùñamã>#, strã, (janmanaþ ÷rãkçùõotpatteraùñamã tithiþ .) bhàdrakçùõàùñamã . sà ca ÷rãkçùõasya janmatithiþ . sà tu mukhyacàndreõa ÷ràvaõasya kçùõàùñamã gauõacàndreõa bhàdrasya . tatra ÷rãkçùõasya janmakàlo yathà, brahmapuràõe .
     %<atha bhàdrapade màsi kçùõàùñamyàü kalau yuge .
     aùñàviü÷atime jàtaþ kçùõo'sau devakãsutaþ ..>% viùõupuràõe mahàmàyàü prati bhagavadbàkyam .
     %<pràvçñkàle ca nabhasi kçùõàùñamyàü mahàni÷i .
     utpatsyàmi navamyàntu prasåtiü tvamavàpmyasi ..
     ÷ràvaõe và nabhasye và rohiõãsahitàùñamã .
     yadà kçùõe narairlabdhà sà jayantã prakãrtrità ..>% agnipuràõe .
     %<rohiõãsahità kçùõà màsi bhàdrapade'ùñamã .
     saptamyàmardharàtràdhaþkalayàpi yadà bhavet ..
     tatra jàto jagannàthaþ kaustubhã harirã÷varaþ .
     tamevopavaset kàlaü tatra kuryàcca jàgaram ..
     aviddhàyà¤ca sarkùàyàü jàto devakãnandanaþ ..>% iti saptamyavedhe janma÷ravaõakalpabhedàdaviruddham .. navamyàdiyogasya pra÷aüsà yathà . brahmavaivarte .
     %<udaye càùñamã ki¤cinnavamã sakalà yadi .
     bhavettu budhasaüyuktà pràjàpatyarkùasaüyutà .
     api varùa÷atenàpi labhyate và na và vibho ! ..>% padmapuràõe .
     %<pretayonigatànàntu pretatvaü nà÷itantu taiþ .
     yaiþ kçtà ÷ràvaõe màsi aùñamã rohiõãyutà ..
     kiü punarbudhavàreõa somenàpi vi÷eùataþ .
     kiü punarnavamãyuktà kulakoñyàstu muktidà ..>% upavàsàdiphalaü yathà, bhaviùyapuràõe .
     %<ekenaivopavàsena kçtena kurunandana ! .
     saptajanmakçtàt pàpànmucyate nàtra saü÷ayaþ ..>% brahmavaivarte .
     %<manvàdidivase pràpte yat phalaü snànapåjanaiþ .
     phalaü bhàdrapade'ùñamyàü bhavet koñiguõaü dbija ! ..
     tasyàntithau vàrimàtraü pitéõàü yaþ prayacchati .
     gayà÷ràddhaü kçtaü tena ÷atàbdaü nàtra saü÷ayaþ ..>% upavàsàkaraõe doùo yathà, bhaviùyottare .
     %<÷ràvaõe'bahule pakùe kçùõajanmàùñamãvratam .
     na karoti naro yastu sa bhavet kråraràkùasaþ ..
     varùe varùe ca yà nàrã kçùõajanmàùñamãvratam .
     na karoti mahàkrårà vyàlã bhavati kànane ..>% skànde .
     %<na karoti yadà viùõorjayantãsaüj¤akaü vratam .
     yamasya va÷amàpannaþ sahate nàrakãü vyathàm ..>% bhaviùye .
     %<tuùñyarthaü devakãsånorjayantãsaüj¤akaü vratam .
     kartavyaü cintyamànena bhaktyà bhaktajanaiþ saha ..
     akurvan narakaü yàti yàvadindrà÷caturda÷a ..>% tatropavàsakramaþ, bhaviùyapuràõe .
     %<pàrtha ! taddivase pràpte dantadhàvanapårbakam .
     upavàsasya niyamaü gçhõãyàdbhaktibhàvataþ ..
     vàsudevaü samuddi÷ya sarvapàpapra÷àntaye .
     upavàsaü kariùyàmi kçùõàùñamyàü nabhasyaham ..
     adya kçùõàùñarmàü devãü nabha÷candrasarohiõãm .
     arcayitvopavàsena bhokùye'hamapare'hani ..
     enaso mokùakàmo'smi yadgovinda ! triyonijam .
     tanme mu¤catu màü tràhi patitaü ÷okasàgare ..
     àjanmamaraõaü yàvadyanmayà duùkçtaü kçtam .
     tat praõà÷aya govinda ! prasãda puruùottama ! ..>% gçhamupakramya .
     %<tanmadhye pratimà sthàpyà kà¤canàdivinirmità .
     prataptakà¤canàbhà sà devakã sutapasvinã ..
     mà¤càpi bàlakaü suptaü prasåtà nãradacchavim .
     vasudevo'pi tatraiva khaógacarmadharaü sthitam ..
     ya÷odà càpi tatraiva prasåtavarakanyakà .
     balabhadrastathà nando dakùo garga÷caturmukhaþ ..
     evaü saüpåjayedbhaktyà gandhapuùpàkùataiþ phalaiþ .
     sthaõóile sthàpayeddevãü sacandràü rohiõãntathà ..
     devakãü vasudeva¤ca ya÷odàü nandameva ca .
     caõóikàü baladeva¤ca påjya pàpaiþ pramucyate ..
     ardharàtre vasordhàràü pàtayedguóasarpiùà .
     tato vardhàpanaü ùaùñhãü nàmàdeþ karaõaü mama ..
     kartavyaü tatkùaõàdràtrau prabhàte navamãdine .
     yathà mama tathà kàryo bhagavatyà mahotsavaþ ..
     bràhmaõàn bhojayedbhaktyà tebhyo dadyàcca dakùiõàm .
     suvarõaü kà¤canaü gà÷ca vàsàüsi kusumàni ca ..
     yadyadiùñatamaü loke kçùõo me prãyatàmiti .
     yaü devaü devakã devã vasudevàdajãjanat ..
     bhaumasya brahmaõo guptyai tasmai brahmàtmane namaþ .
     subrahmavàsudevàya gobràhmaõahitàya ca ..
     ÷àntirastu ÷iva¤càstu ityuktrà tàn visarjayet ..
     evaü yaþ kurute devyà devakyà sumahotsavam .
     varùe varùe bhagavato madbhaktyà dharmanandana ! .
     naro và yadi và nàrã yathoktaphalamàpnuyàt ..
     puttrasantànamàrogyadhanadhànyardhimadgçham .
     samparkeõàpi yaþ kuryàt ka÷cijjanmàùñamãvratam ..
     viùõulokamavàpnoti naro nàstyatra saü÷ayaþ ..>% påjà ca madhyaràtre gàruóe .
     %<kçùõàùñamyàntu rohiõyàmardharàtre'rcanaü hareþ ..>% vratapàraõayoþ kàlaniyamaþ . ekadine jayantãlàbhe tatraivopavàsaþ . ubhayadine cettadà paradine . jayantyalàbhe tu rohiõãyuktàùñamyàm . ubhayadine rohiõãyutàùñamãlàbhe paradine tadalàbhe tu ni÷ãthasambandhinyàmaùñamyàü ubhayadine ni÷ãthasambandhe tadasambandhe và paradine iti . upavàsaparadine tithinakùatrayoravasàne pàraõam . yadà mahàni÷àyàþ pårbamekatarasyàvasànamanyatarasya mahàni÷àyàü tadanantaraü và tadaikataràvasàne pàraõaü yadà mahàni÷àyàmubhayasthitistadà utsavànte pàraõam . iti tithyàditattvam .. * .. haribhaktivilàsamate tåpavàsakàlo yathà --
     %<janmàùñamã pårbaviddhà na kartavyà kadàcana .
     palavedhe tu viprendra ! saptamyàü càùñamãü tyajet ..
     suràyà bindvanà spçùñaü gaïgàmbhaþkalasaü yathà .
     vinà çkùeõa kartavyà navamãsaüyutàùñamã ..
     saçkùàpi na kartavyà saptamãsaüyutàùñamã .
     tasmàt sarvaprayatnena tyàjyamevà÷ubhaü budhaiþ ..
     vedhe puõyakùayaü yàti tamaþ såryodaye yathà .
     yacca vahnipuràõàdau proktaü viddhàùñamãvratam .
     avaiùõavaparaü tacca kçtaü và devamàyayà ..>% pàraõakàlo yathà --
     %<yadvà tithyarkùayoreva dbayorante tu pàraõam .
     samarthànàma÷aktànàü dbayorekaviyogataþ ..
     kecicca bhagavajjanmamahotsavadine ÷ubhe .
     bhaktyotsavànte kurvanti vaiùõavà vratapàraõam ..>% tadbratakathà yathà --
     %<ekadà ÷rãkulàcàryaü va÷iùñhamçùisattamam .
     ràjà dilãpaþ papraccha vinayàvanataþ sudhãþ ..
     dilãpa uvàca .
     bhàdre màsyasite pakùe yasyàü jàto janàrdanaþ .
     tatkathàü ÷rotumicchàmi kathayasva mahàmune ! ..
     kathaü và bhagavàn jàtaþ ÷aïkhacakragadàdharaþ .
     devakãjañhere viùõuþ kiü kartuü kena hetunà ..
     va÷iùñha uvàca .
     ÷çõu ràjan ! pravakùyàmi yasmàjjàto janàrdanaþ .
     pçthivyàü tridivaü tyaktrà bhavate kathayàmyaham ..
     purà vasundharà hyàsãt kaüsàràghanatatparà .
     svàdhikàrapramattena kaüsadåtena tàóità ..
     krandantã lajjità sàpi yayau ghårõitalocanà .
     yatra tiùñhati deve÷a umàkànto vçùadhvajaþ ..
     kaüsena tàóità nàtha ! iti tasmai niveditam .
     vàspadhàràü pravarùantãü vivarõàmapamànitàm ..
     krandantãü tàü samàlokya kopena sphuritàdharaþ .
     umayà sahitaþ sarvairdevavçndairanudrutaþ ..
     àjagàma mahàdevo vidhàturbhavanaü ruùà .
     gatvà covàca brahmàõaü kaüsadhvaüsanimittakam ..
     upàyaþ sçjyatàü brahman ! bhavatà viùõunà saha .
     ai÷varaü tadbacaþ ÷rutvà gantuü pràkràmadàtmabhåþ ..
     kùãrode yatra vaikuõñhaþ suptaþ sa bhujagopari .
     haüsapçùñhe samàruhya harerantikamàyayau ..
     tatra gatvà hariü dhyàtvà devavçndairharàdibhiþ .
     tuùñàva bhagavàn vàgbhirarthyàbhirvàgvidàmbaraþ ..
     namaþ kamalanetràya haraye paramàtmane .
     jagataþ pàlayitre ca lakùmãkànta ! namo'stu te ..
     namaþ kamalaki¤jalkapãtanirmalavàsase .
     namaþ samastadevànàmadhipàya mahàtmane ..
     namo brahmaõyadevàya gobràhmaõahitàya ca .
     jagaddhitàya kçùõàya govindàya namo namaþ ..
     iti tebhyaþ stutãþ ÷rutvà pratyuvàca janàrdanaþ .
     devà namramukhàþ sarve bhavatàmàgamaþ katham ..
     brahmovàca .
     ÷çõu deva ! jagannàtha ! yasmàdasmàkamàgamaþ .
     kathayàmi sura÷reùñha ! tadahaü lokatàraõa ! ..
     ÷ålidattavaronmattaþ kaüsaràjo duràsadaþ .
     vasudhà tàóità tena padàghàtena muùñinà ..
     varaü dattvà puràpyugro màyayà sa prava¤citaþ .
     bhàgineyaü vinà ràjan ! ÷àstà na bhavità tava ..
     tasmàdgaccha svayaü deva ! hantuü kaüsaü duràsadam .
     devakãjañhare janma labha gatvà ca gokulam ..
     brahmaõà preùito viùõuþ pratyuvàca pa÷oþ patim .
     pàrvatãü dehi deve÷a ! abdaü sthitvàgamiùyati ..
     umayà ramayà sàrdhaü ÷aïkhacakragadàdharaþ .
     uddi÷ya mathuràü cakre prayàõaü kaüsanà÷anam ..
     devakãjañhare janma lebhe viùõurgadàdharaþ .
     ya÷odàkukùimadhye tu sarvàõã mçgalocanà ..
     nava màüsàü÷ca vi÷ràmya kukùau navadinàdhikàn .
     bhàdre màsyasite pakùe aùñamãsaüj¤ayà tithau ..
     rohiõãtàrakàyuktà rajanã dhanaghorità .
     ghåmayonau taóidyukte vàri varùati sarvadà ..
     tasyàü jàto jagannàthaþ kaüsàrirvasudevajaþ .
     vairàñe nandapatnã ca ya÷odàjãjanat sutàm ..
     puttraü padmakaraü padmanàbhaü padmadalekùaõam .
     ramyaü caturbhujaü ÷àntaü ÷aïkhacakragadàdharam ..
     tadà kranditumàrebhe dçùñvà cànakadundubhiþ .
     tatraiva vàõyabhåddaivã devakãmàtragocarà ..
     puttraü dattvà ya÷odàyai kanyàü tasyàþ samànaya .
     kaüsàsurabhayàttaü hi uvàca devakã tadà ..
     vairàñaü gaccha viprendra ! sutaü pratyarpituü prabho ! .
     puttraü dattvà ya÷odàyai sutàü tasyàþ samànaya ..
     tàü dçùñvà kaüsaràjo'pi sabhàyàü na haniùyati .
     tasyà vacaþ samàkarõya vasudevo'tiduþkhitaþ ..
     aïke kumàramàdàya vairàñàbhimukhaü yayau .
     yamunà jalasaüpårõà tatpathe madhyavartinã ..
     ati÷rotà mahàvãryà sutãkùõormibhayàkulà .
     tàü dçùñvà tattañe sthitvà yamunàmavalokayan ..
     vasudevo'tiduþkhàrto vilolacetano'bhavat .
     kiü karomi kva gacchàmi vidhinàtràpi va¤citaþ ..
     kathamadya gamiùyàmi vairàñe nandamandiram .
     hariõà tatra sànandaü màyayà va¤citaþ pità ..
     kùaõamàtraü tañe sthitvà yamunàmapyalokayat .
     tena dçùñà punaþ sàpi kùãõà jànuvahàbhavat ..
     tataþ so'pi puro dçùñvà dhàvantaü khalu jambukam .
     kroóe kçtvà sutaü svairaü gantuü pàraü pracakrame ..
     taü dçùñvà hçùñacittantu bhagavàn yamunàjale .
     màyàü kçtvà jagannàtho hyaïkàt sa patitaþ pituþ ..
     taü sutaü patitaü dçùñvà såryajàjãvane dbijaþ .
     tadà kranditumàrebhe bhàle ghàtvà karaü dçóham ..
     vidhinà vairiõà hyatra duþkhito'haü prava¤citaþ .
     tràhi màü jagatàü nàtha ! puttraü dehi surottama ! ..
     janakaü kranditaü dçùñvà kaüsàriþ kçpayà vibhuþ .
     jalakrãóàü samàcarya pituraïke'vasat punaþ ..
     pathà tena dbija÷reùñho gatavànnandamandiram .
     sutaü dattvà ya÷odàyai sutàü tasyàþ samànayat ..
     sutàmaïke tathà so'pi gçhãtvànakadrundubhiþ .
     nijàgàraü punaþ pràpya pratyarpya tàdç÷ãü sutàm ..
     pratiyujya pade lohamàsãt pårbavadàvçtaþ .
     devakã ca prasåteti vàrtà pràptà suràriõà ..
     ànetuü prahito dåtaþsutaü duhitara¤ca và .
     àgatya kaüsadåto'sau sutàü netuü pracakrame ..
     balàdaïkàt samàkçùya devakãvasudevayoþ .
     kaüsadåto gçhãtvà tàü kaüsàyàdar÷ayat punaþ ..
     dçùñvà tàü kaüsaràjo'pi sabhayo'bhådduràsadaþ .
     ÷uddhakà¤canavarõàbhàü pårõendvasadç÷ànanàm ..
     dçùñvà kaüso vihasyantãü vidyutsphuritalocanàm .
     àdide÷àsura÷reùñho vadha nãtvà ÷ilopari ..
     àj¤àü labdhvàsuràste tu niùpeùñuü tàü pravartitàþ .
     vidryudråpadharà gaurã jagàma ÷aïkaràntikam ..
     antarãkùe kùaõaü sthitvà kaüsaü provàca ÷aïkarã .
     tvàü hantuü gokule jàtaþ pårba÷atrurna saü÷ayaþ ..
     tatràtiùñhajjagannàthaþ kaüsàriþ surakçtyakçt .
     krãóitvà bàlabhàvena kaüsadhvaüse mano dadhau ..
     pràptimàtreõa taü kaüsaü jaghàna jagadã÷varaþ .
     etatte kathitaü ràjan ! kçùõajanmàùñamãvratam ..
     ya idaü kurute ràjan ! yà ca nàrã harervratam .
     pràpnotyai÷varyamatulamiha loke yathepsitam ..
     antakàle hareþ sthànaü durlabha¤ca gamiùyati .
     ekenaivopavàsena kçtena kurunandana ! ..
     saptajanmakçtàt pàpànmucyate nàtra saü÷ayaþ .
     vatsaradvàda÷e caiva yat puõyaü samupàrjitam ..
     viphalaü tadbhavet sarvaü purà vyàsena bhàùitam .
     na draùñavyaü sukhaü teùàü naràõàü na ca yoùitàm ..
     jayantã na kçtà yaistu jàgaràdisamanvità .
     ÷vàna÷caite tu vij¤eyà jayantãvimukhà naràþ ..
     yoùita÷ca na sandehaþ satyoktaü tava suvrate ! ..>% iti bhaviùyapuràõe va÷iùñhadilãpasaüvàde ÷rãkçùõajanmàùñamãvratakathà samàptà ..

#<janmã># [n] puü, (janma astyasyeti . janman + %<brãhyàdibhya÷ca .>% 5 . 2 . 116 . iti iniþ .) pràõã . ityamaraþ . 1 . 4 . 30 .. (yathà, bhàraviþ . 11 . 30 .
     %<janmino'sya sthitiü vidbàn lakùmãmiva calàcalàm .
     bhavànmàsma vadhãt nyàyyaü nyàyàdhàrà hi sàdhavaþ ..>%)

#<janmejayaþ>#, puü, (janàn ÷atrån ejayati kampayatãti . eja + õic + %<ejeþ kha÷ .>% 3 . 2 . 28 . iti kha÷ tato mumàgamàt janamejaya iti siddhe ÷akandhvàditvàdalope sàdhuþ .) janamejayaràjaþ . iti ÷rãbhàgavatam .. (etanniruktiryathà devãbhàgavatasya . 2 . 11 . 46 ÷lokañãkàyàm .
     %<janmanaivàti÷uddhena ÷atrånejitavàn yataþ .
     ejçï kampane dhàtorhi janmejaya iti ÷rutaþ ..>%)

#<janyaü>#, klã, (janyate iti . jani + %<taki÷asicatiyatijanibhyo yadbàcyaþ .>% iti vàrtikoktyà yat .) haññaþ . parãvàdaþ . saügràmaþ . iti medinã . ye, 25 .. (yathà, raghau . 4 . 77 .
     %<tatra janyaü raghorghoraü pàrvatãyairgaõairabhåt ..>%)

#<janyaþ>#, puü, (jàyate janayati và . jana + %<bhavyageyeti .>% 3 . 4 . 68 . iti kartari yat .) janakaþ . iti medinã . ye, 26 .. (mahàdevaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 56 .
     %<ugratejà mahàtejà janyo vijayakàlavit ..>% dehaþ . yathà, bhàgavate . 1 . 9 . 31 .
     %<nivçttasarvendriyavçttivibhramastuùñàva janyaü visçjan janàrdanam ..>% janasya jalpaþ . jana + %<matajanahalàditi .>% 4 . 4 . 97 . iti yat . janajalpaþ . iti siddhàntakaumudã ..)

#<janyaþ>#, tri, (janyate iti . jan + õic + karmaõi yat .) utpàdyaþ . yathà --
     %<janakasya svabhàvo hi janye tiùñhati ni÷citam .
     yathà ÷rãkçùõapàdàïkaü kàlãyavaü÷amastake ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóam ..
     (%<janyànàü janakaþ kàlo jagatàmà÷rayo mataþ ..>% iti ca bhàùàparicchede 45 ..) janayità . (janãü badhåü vahati pràpayati và . saüj¤àyàmiti sàdhuþ .) navoóhàj¤àtiþ . navoóhàbhçtyaþ . varasya snigdhaþ . sa tu jàmàtçvatsalaþ . iti medinã . ye, 26 .. (janàya hitaþ . yat .) janahitaþ . iti vyàkaraõam ..

#<janyà>#, strã, (jàyate'syàm . jan + õyat yat và . màtçtulyatvàdevàsyàstathàtvam .) màtçvayasyà . iti medinã . ye, 26 .. (yathà, raghau . 6 . 30 .
     %<athàïgaràjàdavatàrya cakùuryàhãti janyàmavadat kumàrã ..>%) prãtiþ . iti hemacandraþ ..

#<janyuþ>#, puü, (jàyate iti . jana + %<yajimani ÷undhidasijanibhyo yuc .>% uõàü 3 . 20 . iti yuc .) pràõã . agniþ . dhàtà . iti medinã . ye, 26 .. (utpattiþ . janma . yathà, harivaü÷e . 123 . 49 .
     %<amçtàyà dbitãyo'yaü janyurhi mama sarvathà ..>%)

#<japa>#, hçduccàre vàci . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-sakaü-señ .) jihvoùñhàdivyàpàrarahitaü ÷abdàrthayo÷cintanaü hçduccàraþ . japati mantraü sàdhakaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<japaþ>#, puü, (japyate iti . japa + %<vyadhajaporanupasarge .>% 3 . 3 . 61 . iti bhàve ap .) vidhànena mantroccàraõam . tadbidhiryathà --
     %<noccairjapa¤ca saükuryàt rahaþ kuryàdatandritaþ .
     samàhitamanàståùõãü manasà vàpi cintayet ..
     vidhiyaj¤àt japayaj¤o vi÷iùño da÷abhirguõaiþ .
     upàü÷uþ syàcchataguõaþ sàhasro mànasaþ smçtaþ .
     vinà darbhaistu yat snànaü yacca dànaü vinodakam .
     asaükhyeyantu yadjapyaü sarvaü tadaphalaü smçtam ..
     muktàphalairvidrumeõa rudràkùaiþ sphañikena và .
     gaõanà sarvathà kàryà samyagaïguliparvabhiþ ..
     hiraõyaratnamaõibhirjapyaü ÷ataguõaü bhavet .
     sahasraguõamindràkùaiþ padmàkùairayutaü bhavet ..
     niyutaü vàpi rudràkùairbhadràkùaistu na saü÷ayaþ .
     puttrajãvakajapyasya parisaükhyà na vidyate ..
     da÷abhirjanmajanitaü ÷atena ca purà kçtam .
     triyugaü tu sahasreõa gàyattryà hanti duùkçtam ..
     darbhahastastathàsãno darbheùådakapàõinà .
     pràïmukho vartayet màlàü sahasraü ÷atameva và ..>% ityàdye vahnipuràõe nityàhnikasnànavidhinàmàdhyàyaþ .. tasyànuùñhànaü yathà --
     %<manaþ saühçtya viùayànmantràrthagatamànasaþ .
     na drutaü na vilamba¤ca japenmauktikapaïktivat ..
     japaþ syàdakùaràvçttirmànasopàü÷uvàcikaiþ .
     dhiyà yadakùara÷reõãü varõasvarapadàtmikàm ..
     uccaredarthamuddi÷ya mànasaþ sa japaþ smçtaþ .
     jihvoùñhau càlayet ki¤ciddevatàgatamànasaþ ..
     ki¤cicchravaõayogyaþ syàdupàü÷uþ sa japaþ smçtaþ .
     mantramuccàrayedbàcà vàcikaþ sa japaþ smçtaþ ..
     uccairjapàdvi÷iùñaþ syàdupàü÷urda÷abhirguõaiþ .
     jihvàjapaþ ÷ataguõaþ sàhasro mànasaþ smçtaþ .
     jihvàjapaþ sa vij¤eyaþ kevalaü jihvayà budhaiþ ..>% tatra varjyaü yathà --
     %<vinmåtrotsarga÷aïkàdiyuktaþ karma karoti ca .
     japàrcanàdikaü sarvamapavitraü bhavet priye ! ..
     malinàmbarake÷àdimukhadaurgandhyasaüyutaþ .
     yo japettaü dahatyà÷u devatà guptisaüsthità ..
     àlasyaü jçmbhaõaü nidràü kùutaü niùñhãvanaü bhayam .
     nãcàïgaspar÷anaü kopaü japakàle vivarjayet ..>% atha karamàlàjapaniyamo yathà --
     %<tarjanà madhyamànàmà kaniùñhà ceti tàþkramàt .
     tisro'ïgulyastriparvàõo madhyamà caikaparvikà ..
     parvadbayaü madhyamàyà merutvenopakalpayet .
     anàmàmadhyamàrabhya kaniùñhàdita eva ca ..
     tarjanãmålaparyantaü da÷aparvasu saüjapet .
     anàmàmålamàrabhya kaniùñhàdita eva ca .
     tarjanãmadhyaparyantamaùñaparvasu saüjapet ..>% etadbacanantu aùñottara÷atàdiviùayam . ÷aktiviùaye punaþ .
     %<anàmikàtrayaü parva kaniùñhàditriparvikà .
     madhyamàyà÷ca tritayaü tarjanãmålaparvaõi ..
     tarjanyagre tathà madhye yo japet sa tu pàpakçt .
     anàmàmålamàrabhya pràdakùiõyakrameõa ca ..
     madhyàdimålaparyantamaùñaparvasu saüjapet ..>% ÷rãvidyàviùaye punaþ .
     %<anàmàmadhyamàyà÷ca målàgra¤ca dvayaü dvayam .
     kaniùñhàyà÷ca tarjanyàstrayaü parva sure÷vari ! ..
     anàmàmadhyamàyà÷ca meruþ syàt dbitayaü ÷ubham .
     pradakùiõakramàddevi ! japettripurasundarãm ..
     kaniùñhàmålamàrabhya pràdakùiõyakrameõa ca .
     tarjanãmålaparyantamaùñaparvasu saüjapet ..>% idamapi aùñottara÷atàdiviùayam .. * ..
     %<aïgulãrna viyu¤jãta ki¤cidàku¤cite tale .
     aïgulãnàü viyogàcca chidre ca sravate japaþ ..
     aïgulyagre ca yajjaptaü yajjaptaü merulaïghane .
     parvasandhiùu yajjaptaü tat sarvaü niùphalaü bhavet ..
     gaõanàvidhimullaïghya yo japettajjapaü yataþ .
     gçhõanti ràkùasàstena gaõayet sarvathà budhaþ ..
     hçdaye hastamàropya tiryak kçtvà karàïgulãþ .
     àcchàdya vàsasà hastau dakùiõena sadà japet ..>% japasaükhyàyàü niùiddhadravyaü yathà --
     %<nàkùatairhastaparvairvà na dhànyairna ca puùpakaiþ .
     na candanairmçttikayà japasaükhyà¤ca kàrayet .. * ..>% tatra vihitadravyaü yathà --
     %<làkùàkuùãdasindåraü gomaya¤ca karãùakam .
     ebhirnirmàya vañikàü japasaükhyàntu kàrayet ..>% atha varõamàlàjapaniyamo yathà --
     %<sabinduü varõamuccàrya pa÷cànmantraü japedbudhaþ .
     akàràdikùakàràntaü binduyuktaü vibhàvya ca ..
     varõamàlà samàkhyàtà anulomavilomataþ .
     pa¤cà÷allipibhirmàlà vihità sarvakarmasu ..
     akàràdikùakàràntà varõamàlà prakãrtità ..
     kùàrõaü merumukhaü tatra kalpayenmunisattama ! .
     anayà sarvamantràõàü japaþ sarvasamçddhidaþ .. * ..>% tasya phalaü yathà --
     %<japaniùñho dvija÷reùñho'khilayaj¤aphalaü labhet .
     sarveùàmeva yaj¤ànàü jàyate'sau mahàphalaþ ..
     japena devatà nityaü ståyamànà prasãdati .
     prasannà vipulàn kàmàn dadyànmukti¤ca ÷à÷vatãm ..
     yakùarakùaþpi÷àcà÷ca grahàþ sarpà÷ca bhãùaõàþ .
     jàpinaü nopasarpanti bhayabhãtàþ samantataþ ..
     yàvantaþ karmayaj¤àþ syuþ pradiùñàni tapàüsi ca .
     sarve te japayaj¤asya kalàü nàrhanti ùoóa÷ãm ..
     màhàtmyaü vàcikasyaitat japayaj¤asya kãrtitam .
     tasmàcchataguõopàü÷uþ sàhasro mànasaþ smçtaþ ..>% iti tantrasàraþ ..

#<japanaü>#, klã, (japa hçduccàre + bhàve lyuñ .) japaþ . ityamarañãkà .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 196 . 7 .
     %<saünyàsa eva vedànte vartante japanaü prati ..>%)

#<japaparàyaõaþ>#, tri, (japa eva paramayanaü à÷rayo yasya .) japàsaktaþ . japana÷ãlaþ . yathà --
     %<÷ivaràtrivrataü deva ! påjàjapaparàyaõaþ .
     karomi vidhivaddattaü gçhàõàrghyaü mahe÷vara ! ..>% iti tithyàditattvam ..

#<japà>#, strã, (japanti tàntrikà anayeti . japa + ap tataùñàp .) javàpuùpavçkùaþ . iti hemacandraþ . 4 . 213 .. tasya paryàyaguõàþ .
     %<oórapuùpaü japà càtha trisandhyà sàruõà sità .
     japà saügràhiõã ke÷yà trisandhyà kaphavàtajit ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (vi÷eùa÷càsyà javà÷abde j¤àtavyaþ ..)

#<jabha>#, jabhane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüakaü-señ .) jabhanaü maithunam . jabhati yuvà . iti durgàdàsaþ ..

#<jabha>#, i jabhane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüakaü-señ .) jabhanaü maithunam . i, jambhyate . iti durgàdàsaþ ..

#<jabha>#, i ka na÷i . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüparaü-sakaü-señ .) na÷ãti antarbhåta¤yarthatvànnaùñãkaraõe . i ka, jambhayati pàpaü gaïgà . iti durgàdàsaþ ..

#<jabha>#, i ïa jçmbhe . gàtra÷aithilya iti yàvat . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-àtmaü-akaü-señ .) i, jambhyate . ïa, jambhate . pratyåùakàle bhujagàïganànàü mukheùu kàmaþ pratijçmbhatãva . iti gaõakçtànityatvàt . iti durgàdàsaþ ..

#<jabha>#, ïa jçmbhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüàtmaü-akaü-señ .) jçmbho gàtra÷aithilyamiti govindabhaññaþ . ïa, jambhate lokaþ . nuõ jabho'cãtyasyaiva nuõ àtmanepadaprakaraõe såtravidhànasàmarthyàt . iti durgàdàsaþ ..

#<jama>#, u bhakùe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-señ . udittvàt ktràveñ .) u, jamitvà jàntvà . iti durgàdàsaþ ..

#<jam>#, vya, patnã . iti jampatã÷abdañãkàyàü bharatadhçtanàmaprapa¤caþ ..

#<jamajau>#, tri, (yamau ekatra sahacarau santau jàyete iti . jana + óa . pçùodaràditvàt yasya jaþ .) yamajau . iti dbiråpakoùaþ ..

#<jamadagniþ>#, puü, (jaman hutabhakùaõa÷ãlaþ prajvalita ityarthaþ . tathàvidho'gniriva . yadvà, yamadagniþ . pçùodaràditvàt yasya jaþ .) yamadagnimuniþ . iti dbiråpakoùaþ .. sa tu bhçguvaü÷odbhava çcãkamuniputtraþ para÷uràmapità ca . iti ÷rãbhàgavatam .. (asya janmavivaraõàdikaü mahàbhàrate vanaparvaõi . 115116 adhyàyayordraùñavyam .. asau ca sàvarõike manvantare çùivi÷eùaþ . yathà, màrkaõóeye . 79 . 9-10 .
     %<atri÷caiva va÷iùñha÷ca kà÷yapa÷ca mahànçùiþ .
     gautama÷ca bharadvàjo vi÷vàmitro'tha kau÷ikaþ ..
     tathaiva puttro bhagavànçcãkasya mahàtmanaþ .
     jamadagnistu saptaite munayo'tra tathàntare ..>%)

#<jamanaü>#, klã, (jama bhakùe + bhàve lyuñ .) jemanam . bhojanam . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<jampatã>#, puü, (jàyà ca pati÷ca . ràjadantàdigaõe pàñhàt jàyà÷abdasya jambhàvo nipàtyate .) jàyàpatã . ityamaraþ . 2 . 6 . 38 .. dbivacanànto'yaü ÷abdaþ ..

#<jambàlaþ>#, puü, (jamu adane + bàhulakàdvàlan . yadvà, jamba + bhàve gha¤ . jambaü àlàtãti . là + kaþ .) païkaþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 9 .. (yathà, ÷rãkaõñhacarite . 2 . 10 .
     %<avadyajambàlagaveùaõàya kçtodyamànàü khalasairibhàõàm .
     kavãndravàïnirjaranirjhariõyàü saüjàyate vyarthamanorathatvam ..>%) ÷aivàlaþ . iti medinã . le, 91 .. ketakavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<jambàlinã>#, strã, (jambàlaþ ÷aivàlo'styasyà iti . jambàla + iniþ .) nadã . iti hemacandraþ . 4 . 146 ..

#<jambiraþ>#, puü, (jambãra + nipàtanàt hrasvaþ .) jambãraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<jambãraþ>#, puü, (jamyate bhakùyate iti . jamu bhakùe + %<gambhãràdaya÷ca .>% iti nipàtanàt ãran pratyayena sàdhuþ .) phalavçkùavi÷eùaþ . jàmãra iti levu iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . danta÷añhaþ 2 jambhaþ 3 jaümbhãraþ 4 jambhalaþ 5 . ityamaraþ . 2 . 4 . 24 .. jambhã 6 rocanakaþ 7 ÷odhã 8 jàóyàriþ 9 dantaharùaõaþ 10 gambhãraþ 11 jambiraþ 12 dantakarùaõaþ 13 . iti ÷abdaratnàvalã .. revataþ 14 vaktra÷odhã 15 dantaharùakaþ 16 . iti jañàdharaþ .. tasya guõàþ .
     %<jambãramuùõaü gurvamlaü vàta÷leùmavibandhanut .
     ÷ålaü kàsakaphakle÷accharditçùõàmadoùajit ..
     àsyavairasyahçtpãóàvahnimàndyakçmãn haret .
     svalpajambãrikà tadvat tçùõàcchardinivàriõã ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. tasya phalasya guõàþ . amlamadhurarasatvam . vàtanà÷itvam . pathyatvam . pàcanatvam . rocanatvam . pittabalàgnivçddhikàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. atyamlatvam . gurutvam . sugandhilam . durjaratvam . vahnikaphavàtavibandhanà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. pakvasya tasya guõàþ . madhuratvam . kaphàrtipittàsradoùanà÷itvam . varõavãryarucipuùñitçptikàritva¤ca . maruvakaþ . arjakaþ . sitàrjakaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (kùudrapattratulasã . yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<kharaparõastu jambãraþ prasthapuùpaþ phaõijjhakaþ ..>%)

#<jambuþ>#, strã, (amyate iti . jamu bhakùaõe + %<andådçnphåjambriti .>% uõàü . 1 . 95 . iti kå pratyayena nipàtanàt sàdhuþ . bàhulakàt hnasvaþ .) jambåþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà --
     %<jamburgràhã madhurakaphahà rocano vàtahàrã .>% iti hàrãte prathamasthàne da÷ame'dhyàye ..)

#<jambu>#, klã, strã, jambåphalam . tatparyàyaþ . jambåþ 2 jàmbavam 3 . ityamaraþ . 2 . 4 . 19 ..

#<jambukaþ>#, puü, (jamatãti . jamu bhakùaõe + %<mçgayvà daya÷ca .>% uõàü 1 . 38 . iti kupratyayena nipàtanàt sàdhuþ . tataþ svàrthe kan .) ÷çgàlaþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 141 . 46 .
     %<evaü teùu prayàteùu jambuko hçùñamànasaþ .
     khàdati sma tadà màüsamekaþ sanmantrani÷cayàt ..>%) varuõaþ . (jambu iva kàyatãti . kai + kaþ .) vçkùavi÷eùaþ . golàpajàma iti bhàùà .. nãce tri . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷yoõàkaprabhedaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (suvarõaketakã . yathà --
     %<ketakaþ såcikàpuùpo jambukaþ krakacacchadaþ .
     suvarõaketarkà tvanyà laghupuùpà sugandhinã ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame màge ..)

#<jambudvãpaþ>#, puü, (jambuvçkùayukto dvãpaþ .) pçthivyàþ saptadbãpàntargatadbãpavi÷eùaþ . ayaü dbãpaþ padmakoùamadhyavartikoùa iva lakùayojanavistãrõaþ padmapatra iva samavartulaþ lakùayojanavistatalavaõasasudreõa veùñitaþ . yasmin pratyekanavasahasrayojanàyàmàni nava varùàõi teùàü varùàõàmaùñau sãmaparvatàþ santi . * . eùàü varùàõàü madhya ilàvçtavarùaü madhyavarti yasya madhyade÷e sumeruparvataþ lakùayojanotsedhaþ . ilàvçtavarùasyottare nãlaparvataþ dvisahasrayojanavistãrõaþ ayutayojanotsedhaþ pårbapa÷cibhayoþ kùàrasamudràvadhi dãrghaþ . * . taduttare ramyakavarùaü taduttare ÷vetapavvataþ dbisahasrayojanavistãrõaþ ayutayojanotsedhaþ pårbapa÷cimayoþ kùàrasamudràvadhi dãrghaþ dairghye nãlaparvatàt ki¤cidadhikada÷àü÷ena nyånaþ . * . taduttare hiraõmayavarùaü taduttare ÷çïgavàn parvata tasya vistàràdayaþ ÷vetaparvatavat dairghye ÷vetaparvatàt ki¤cidadhikada÷àü÷ena nyånaþ . * . taduttare kuruvarùaü taduttare lavaõasamudraþ . ilàvçtavarùasya dakùiõe niùadhaparvataþ dbisahasrayojanavistãrõaþ ayutayojanotsedhaþ pårbapa÷cimayoþ kùàrasasudràvadhi dãrghaþ . * . taddakùiõe harivarùaü taddakùiõe hemakåñaparvataþ asya vistàràdayo niùadhavat dairghye niùadhàt ki¤cidadhikada÷àü÷ena nyånaþ . taddakùiõe himàlayaparvataþ asya vistàràdayaþ pårbavat dairghye hemakåñaparvatàt ki¤cidadhikada÷àü÷ena nyånaþ . * . taddakùiõe bhàratavarùaü taddakùiõe kùàrasamudraþ . ilàvçtasya pa÷cime màlyavàn parvataþ dvisahasrayojanavistãrõaþ ayutayojanotsedhaþ uttaradakùiõayornãlaniùadhaparvatàvadhi dãghaþ . * . tatpa÷cime ketumàlavarùaü tatpa÷cime lavaõasamudraþ . ilàvçtasya pårbe gandhamàdanaparvataþ asya vistàràdayo màlyavadbat . tatpårbe bhadrà÷vavarùaü tatpårbe lavaõasamudraþ . * . meroþ pårbàdicaturdikùu mandaramerumandarasupàr÷vakumudanàmànaþ parvatàstiùñhanti . teùu cåtajambåkadambanyagrodhà÷catvàro vçkùàþ santi . te sarve dairghye ekàda÷a÷atayojanaparimitàþ vistàre ÷atayojanaparimitàþ . teùàü ÷àkhàvistàraþ ekàda÷a÷atayojanaparyantam . teùu parvateùu hnadà÷catvàraþ payomadhvikùurasamçùñajalàþ . evaü nandanacaitrarathavaibhràjakasarvatobhadrasaüj¤akàvi catvàri devodyànàni ca santi . * . mandaroparisthitaikàda÷a÷atayojanoccacåtamastakàt parvata÷çïgavat sthålàni phalànyançtakalpàni patanti . teùàü vi÷ãryamàõànàmatimadhurasugandhibahulàruõarasodenàruõodà nàma nadã mandaragiri÷ikharànnipatantã pårbeõelàvçtamupaplàvathati . * . evaü jambåphalànàmatyuccanipàtavi÷ãrõànàmanasthipràyàõàmibhakàyanibhànàü rasena jambårnàma nadã merumandara÷ikharàdavanitale nipatantã dakùiõenelàvçtaü vahati . tasyà ubhayostãrayormçttikà jambårasenànuvidhyamànà vàyvarkasaüyogavipàkena sadàmaralokàbharaõaü jàmbånadaü nàma svarõaü bhavati . * . supàr÷vaparvatastho yo kadambavçkùastasya pa¤cakoñarebhyo viniþsçtàþ pa¤cavyàmasthålàþ pa¤ca madhudhàràþ supàr÷va÷ikharàt patantyaþ pa÷cimenelàvçtamanumodayanti . * . kumudaparvatoparisthito yo vañavçkùastasya skandhebhyo nirgatàþ payodadhidhçtamadhuguóànnàdyambara÷ayyàsanàbharaõàdiyuktàþ kàmadughà nadàþ kumudàgràt prapatanta uttareõelàvçtamupabhojayanti . * . tàn nadàn sevamànànàü prajànàü valãpalitaklamasvedadaurgandhyajaràmayamçtyu÷ãtoùõavaivarõyopasargàdayastàpavi÷eùà na kadàcit bhavanti yàvajjãvaü nirati÷ayasukhameva . kuraïgakurarakusumbhavaikaïkatrikåña÷ikhara÷i÷irapataïgarucakaniùedha÷itivàsakapila÷aïkhavaidåryajàrudhihaüsaçùabhanàgakàla¤jaranãradàdayaþ parvatà merormålade÷e parita upakaëptàþ . meroþ pårbadi÷i uttarasyàmaùñàda÷ayojanadãrghau jañharadevakåñaparvatau tiùñhataþ . tau dvisahasrayojanavistàrau evaü dbisahasrayojanoccau . meroþ pa÷cimàyàndi÷i pavanapàripàtrau parvatau uttarasyàü aùñàda÷ayojanadãrghau dbisahasrayojanavistàrau dbisahasrayojanoccau . evaü dakùiõasyàndiõi kailàsakaravãraparvatau pårbasyàmaùñàda÷ayojanadãrghau dvisahasrayojanavistàrau dvisahasrayojanoccau . evamuttarasyàü tri÷çïgamakaraparvatau pårbasyàmaùñàda÷ayojanadãrghau dbisahasrayàjanavistàrau dvisahasrayojanoccau . evaü varùe varùe nadàþ nadya÷ca bahavaþ santi .. * .. tatràpi bhàratameva varùaü karmakùetraü anyànyaùñàni varùàõi sargiõàü puõya÷eùopabhogasthànàni bhåsvarganàmàkhyàtàni . eùu varùeùu puruùàõàü àyurayutavarùàõi te devakalpà ayutahastibalavi÷iùñàþ vajravaddçóha÷arãràþ sarvadà modayuktàþ santi . yeùu devapatayaþ sagaõàþ sastrãkàþ nànàsthàneùu svairaü viharanti . navasu varùeùu bhagavànnàràyaõastattatpuruùàõàmanugrahàya svamårtibhedenàdyàpi sannihito bhavati .. * .. ilàvçte tu varùe bhagavàn ÷iva eka eva puruùaþ bhavànã pradhànàrbudasahasraiþ strãgaõaiþ parivçtaþ nàràyaõasya saïkarùaõasaüj¤àü mårtiü dhyànena sannidhàpya stuvannàste .. * .. bhadrà÷ve varùe tadbarùapatirbhadra÷ravà nàma dharmasutaþ tatkulapatayaþ puruùà bhagavato haya÷ãrùàbhidhànàü mårtiü paramasamàdhinà sannidhàpya stuvanti .. * .. harivarùe bhagavànnarahariråpeõàste tatra prahràdo daityadànavakulatãrthasvaråpaþ tadvarùapuruùaiþ sahànanyabhaktiyogenopàste .. * .. ketumàle bhagavàn kàmadevasvaråpeõa lakùmyàþ priyacikãrùayà àste tadbhagavato màyàmayaü råpaü paramasamàdhiyogena ramà devã saüvatsarasya ràtriùu prajàpaterdu hitçbhirupetà ahaþsu tadbhartçbhirupetà upàste .. * .. hiraõmaye varùe bhagavàn kårmatanuü bibhràõo nivasati tadbhagavanmårtiü pitçgaõàdhipatiraryamà tadbarùapuruùaiþ saha upàste .. * .. uttarakuruvarùe bhagavàn varàharåpã àste taü bhåmistadvarùapuruùaiþ sahàskhalitabhaktiyogenopàste .. * .. kimpuruùe varùe bhagavàn dà÷arathã ràmaråpeõàste taü taccaraõasannikarùàbhirataþ paramabhàgavato hanumàn aviratabhaktistadvarùapuruùairupàste .. * .. bhàrate varùe bhagavànnaranàràyaõàkhya àtmaj¤àninàmanugrahàyànukampayà avyaktagatistapa÷carati . tanmårtiü nàradaþ varõà÷ramayuktàbhirbhàratavarùãyaprajàbhiþ saha bhagavadanubhàvopavarõanaü pa¤caràtraü sàvarõairupadekùyamàõaþ paramabhaktibhàvena sevate . * . bhàrate'pyasmin vaùe saricchailà bahavaþ santi . yathà, malayaþ bhaïgalaprasthaþ mainàkaþ trikåñaþ çùabhaþ kåñakaþ kollaþ sahyaþ devagiriþ çùyamåkaþ ÷rã÷ailaþ mahendraþ vàridhàraþ vindhyaþ ÷uktimàn çkùagiriþ pàripàtraþ droõaþ citrakåñaþ govardhanaþ raivatakaþ kakubhaþ nãlaþ kokaþ gomukhaþ indrakãlaþ kàmagiririti cànye ca ÷atasahasra÷aþ ÷ailàþ . * . teùàü nitambaprabhavà nadyo hyasaükhyàtàþ . yathà, candravaü÷à tàmraparõã avañodà kçtamàlà vaihàyasã kàverã veõvà payasvatã ÷arkaràvartà tuïgabhadrà kçùõaveõvà bhãmarathã godàvarã nirvindhyà payoùõã tàpã reùà surasà narmadà carmaõvatã mahànadã vedasmçtiþ çùikulyà trisàmà gaõóakã vàgmatã kau÷ikã mandàkinã yamunà sarasvatã dç÷adbatã gomatã sarayåþ odhavatà suùomà ÷atadruþ candrabhàgà marudvçdhà vitastà asiknã vi÷và iti mahànadyaþ . andhaþ ÷oõa÷ca nadau . * . asmin varùe labdhajanmabhiþ puruùaiþ ÷uklalàhitakçùõavarõena svàrandhena karmaõà divyamànuùanàrakagatayo bhavanti .. * .. jambudbãpasya aùñau upadvãpàþ santi sagaràtmajaira÷vànneùaõe imàü mahãü parito nikhanadbhirupakalpitàþ . tadyathà, svarõaprasthaþ candra÷aktaþ àvartanaþ ramaõakaþ mandahariõaþ pà¤cajanyaþ siühalaþ laïkà iti . iti ÷rãbhàgavate . 5 . 16 adhyàye . tathà ca màrkaõóeye 54 adhyàye màtsye 112 adhyàye ca draùñavyam .. * .. lyotiþ÷àstramate lavaõasamudrasyottare jambudvãpaþ . sa tu bhåmyardhabhàgaþ . tasya dakùiõe dbitãyàrdhabhàge dvãpaùañkasya saptasamudrasya ca nive÷aþ . iti siddhànta÷iromaõiþ ..

#<jambulaþ>#, puü, (jambuü jambu phalaü làtãti . là + kaþ .) jambåvçkùaþ . ketakavçkùaþ . iti vi÷vaþ .. (yathà, mu÷rute . 1 . 16 .
     %<avamanthaþ sakaõóåko granthiko jambulastathà ..>%)

#<jambuvanajaü>#, klã, (jambuvanamiva jàyate iti . jan + óaþ .) ÷vetajavàpuùpam . yathà --
     %<pàribhadraü pàñalà ca vakulaü giri÷àlinã .
     tilakaü jambuvanajaü pãtakaü tagarantvapi ..
     etàni hi pra÷astàni kusumànyacyutàrcane ..>% iti vàmanapuràõam ..

#<jambåþ>#, strã, (jamyate bhakùyate iti . jamu adane + %<andådçnphåjambviti .>% uõàü 1 . 95 . iti kåþ .) nàgadamanã . iti ràjanirghaõñaþ .. vçkùavi÷eùaþ . jàma iti bhàùà . tatparyàyaþ . surabhipatrà 2 nãlaphalà 3 ÷yàmalà 4 mahàskandhà 5 ràjàrhà 6 ràjaphalà 7 ÷ukapriyà 8 modamodinã 9 . tatphalaguõàþ . kapàyatvam . madhuratvam . ÷ramapittadàhakaõñhàrti÷oùakçmidoùa÷vàsàtisàrakaphakàsavinà÷itvam . viùñambhitvam . rocanatvam . pàcanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. gurutvam . svàdutvam . ÷ãtalatvam . agnisaüdåùaõatvam . råkùatvam . vàtakàritram . iti ràjavallabhaü .. sà bçhatkùudramedena dvividhà . tatra bçhatyàþ paryàyaþ . mahàjambåþ 1 mahàpatrà 2 ràjajambåþ 3 bçhatphalà 4 . iti ratnamàlà .. phalendraþ 5 nandaþ 6 mahàphalà 7 surabhipatrà 8 . etatphalaguõàþ . viùñambhitvam . gurutvam . rocanatvam . iti bhàvaprakà÷aþ .. kùudràyàþ paryàyaþ . såkùmakçùõaphalà 1 dãrghapatrà 2 madhyamà 3 . vanajambåparyàyaþ . bhåmijambåþ 1 kàkajambåþ 2 nàdeyã 3 ÷ãtapallavà 4 . iti ratnamàlà .. såkùmapatrà 5 jalajambukà 6 . tatphalaguõàþ . gràhitvam . råkùatvam . kaphapittàsradàhanà÷itva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. tatphalasya paryàyaþ . jambu 2 jàmbavam 3 . ityamaraþ . . 2 . 4 . 19 .. (svanàmakhyàtà nadã . yathà, màtsye . 120 . 67 .
     %<meroþ pàr÷vàt prabhavati hrada÷candraprabho mahàn .
     jambå÷caiva nadã puõyà yasyàü jàmbånadaü smçtam ..>%)

#<jambåkaþ>#, puü, strã, (jambukaþ pçùodaràditvàt dãrghaþ .) ÷çgàlaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. jambuka÷abdàrtho'pyatra ..

#<jambåkà>#, strã, (jambåriva kàyatãti . kai + kaþ . ajàditvàt ñàp .) kàkalãdràkùà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jambålaþ>#, puü, (jambåü jambåphalaü làtãti . là + kaþ .) jambåvçkùaþ . ketakavçkùaþ . iti medinã . le, 94 .. (yathà, harivaü÷e . 96 . 16 .
     %<jambå jambålavçkùàóhyaü kandakandalabhåùitam ..>% varapakùãyastrãõàü parihàsavacanam . iti nãlakaõñhaþ ..)

#<jambålamàlikà>#, strã, (jambå lasya varapakùãyaramaõãparihàsavacanasya màlikà paramparà .) kanyàvarayormukhacandrikà . ityudvàhatattvam .. (yathà, harivaü÷e . 183 . 22 .
     %<à÷ãrbhirvardhayitvà ca devarùiþ kçùõamabravãt .
     aniruddhasya vãryàkhyo vivàhaþ kriyatàü vibho ! .
     jambå lamàlikàü draùñuü ÷raddhà hi mama jàyate ..>%) %<jambålaü varapakùãyastrãõàü parihàsavacanaü teùàü màlikà ÷reõã .>% iti taññãkàyàü nãlakaõñhaþ ..

#<jambhaþ>#, puü, (jambhate jçmbhate iti . jabhi gàtravinàme + pacàdyac . %<radhijabhoraci .>% 7 . 1 61 . iti num .) daityabhedaþ . (indra enaü nihatavàn .. aparo daityavi÷eùaþ . viùõurenaü jaghàna . yathà, mahàbhàrate . 3 . 102 . 24 -- 25 .
     %<asura÷ca maheùvàso jambha ityabhivi÷rutaþ .
     yaj¤akùobhakaraþ krårastvayaiva vinipàtitaþ ..
     evamàdãni karmàõi yerùàü saükhyà na vidyate .
     asmàkaü bhayabhãtànàü tvaü gatirmadhusådana ! ..>% prahlàdaputtràõàmekatamaþ . yathà, harivaü÷e . 218 . 35 .
     %<prahlàdasya trayaþ puttrà vikràntà÷ca mahàbalàþ .
     virocana÷ca jambha÷ca kujambha÷ceti vi÷rutàþ ..>% ràkùasavi÷eùaþ . sa tu ràvaõasyànucaraþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 284 . ràmaràvaõayuddhe . 2 .
     %<parvaõaþ påtano jambhaþ kharaþ krodhava÷o hariþ ..>% jambhyate bhakùyate'neneti . jambha + karaõe gha¤ .) dantaþ . yathà, çgvede . 8 . 91 . 2 . %<imaü jambhasutaü piba .>% %<jambhasutaü dantairabhiùutam .>% iti tadbhàùyam .. * .. jambhyate bhakùyate 'sau iti karmaõi gha¤ .) jambãraþ . (yathà --
     %<syàjjambãrodanta÷año jambhajambhãrajambhalàþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. * .. jambha + bhàve gha¤ .) bhakùaõam . iti medinã . bhe, 4 .. (yathà, mahàbhàrate . 5 . 64 . 20 .
     %<iti te kathayanti sma bràhmaõà jambhasàdhakàþ ..>%) aü÷aþ . hanuþ . tåõaþ . iti hemacandraþ ..

#<jambhakaþ>#, puü, (jambha eva . svàrthe kan .) jambãraþ . iti ÷abdacandrikà .. (svanàmakhyàto nçpavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 2 . 31 . 7 .
     %<tata÷carmaõvatãkåle jambhakasyàtmajaü nçpam .
     dadar÷a vàsudevena ÷eùitaü pårbavairiõà .. * ..>%) jambhatãti jabhaijabhane + õvul . kàmuke, tri ..)

#<jambhakà>#, strã, (jambhà eva . svàrthe kan .) jçmbhà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jambhagaþ>#, puü, (jambhàya bhakùaõàya gacchati bhramatãti . gama + óaþ . ati÷ayabhakùaõa÷ãlatvàt tathàtvam .) ràkùasavi÷eùaþ . yathà --
     %<devà yakùàstathà nàgà gandharvàpsaraso'suràþ .
     kråràþ sarpàþ suparõà÷ca taravo jambhagàþ khagàþ ..
     vidyàdharà jalàdhàràstathaivàkà÷agàminaþ .
     niràhàrà÷ca ye jãvàþ pàpe'dharme ratà÷ca ye ..
     teùàmàpyàyanàyaitaddãyate salilaü mayà ..>% ityàhnikàcàratattvadhçtapadmapuràõavacanam ..

#<jambhadviñ>#, [ù] puü, (jambhaü tadàkhyayà prasiddhamasuraü dbeùñãti . dbiù + kvip . jambhasya dbiñ iti và .) indraþ . iti hemacandraþ .. (viùõuþ . iti mahàbhàratam ..)

#<jambhabhedã>#, [n] puü, (jambhaü bhettuü ÷ãlamasya . bhid + %<supyajàtau õinistàcchãlye .>% 3 . 2 . 78 . iti õiniþ .) indraþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 46 ..

#<jambharaþ>#, puü, (jambhaü bhakùaõaruciü ràti dadàtãti . jambha + rà + kaþ .) jambãraþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<jambhalaþ>#, puü, (jambhara . rasya latvam .) jambãraþ . (yathà, bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .
     %<syàjjambãro danta÷añho jambhajambhãrajambhalàþ ..)>% buddhadevavi÷eùaþ . iti medinã . le, 93 ..

#<jambhalà>#, strã, (jambhaü bhakùaõaü làti àdadàtãti . là + kaþ .) ràkùasãvi÷eùaþ . yathà --
     %<samudrasyottare tãre jambhalà nàma ràkùasã .
     tasyàþ smaraõamàtreõa vi÷alyà garbhiõã bhavet ..>% iti jyotiùatattve ràjamàrtaõóaþ ..

#<jambhà>#, strã, (jambhyate iti . jabhi jçmbhàyàm + bhàve aþ tataþ striyàü ñàp .) jçmbhà . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 2,515a]>@
#<jambhàriþ>#, puü, (jambhasyàsurasya ariþ ÷atruþ .) indraþ . yathà, %<jambhàridambholayaþ .>% ityuttaranaiùadham .. vahiþ . vajpam . iti vi÷vaþ .. (viùõuþ . iti mahàbhàratam ..)

#<jambhã>#, [n] puü, (jambhayati kùudhàmàndyàdikaü nà÷ayatãti . jabhi ka nà÷e + õiniþ .) jambãraþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<jambhãraþ>#, puü, (jambhyate agnivçddhyarthaü bhakùyate iti . jabha + %<gambhãràdaya÷ca .>% iti ãran . tato %<radhijabhoraci .>% 7 . 1 . 61 . iti num .) jambãraþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 79 .. maruvakaþ . iti taññãkàyàü bharataþ ..

#<jayaþ>#, puü, (ji jaye + %<erac .>% 3 . 3 . 56 . ityac .) ÷atruparàïmukhãkaraõam . jit iti bhàùà . tatparyàyaþ . vijayaþ 2 jayanam 3 . ityamaraþ . 2 . 8 . 10 .. (yathà, manuþ . 7 . 44 .
     %<indriyàõàü jaye yogaü samàtiùñheddivàni÷am .
     jitendriyo hi ÷aknoti va÷e sthàpayituü prajàþ ..>%) agnimanthaþ . (jayatãti . ji + pacàdyac .) jayantaþ . yudhiùñhiraþ . iti medinã . ye, 25 .. (etannàma tu viràñagçhe chadmapravàsasamaye jàtam . yathà, mahàbhàrate . 4 . 5 . 34 .
     %<jayo jayanto vijayo jayatseno jayadbalaþ .
     iti guhyàni nàmàni cakre teùàü yudhiùñhiraþ ..>%) vijayanandanaràjaþ . sa tu ikùvàkuvaü÷odbhavaþ . iti hemacandraþ . 3 . 358 .. ÷rãnàràyaõapàrùadaþ . yathà --
     %<etau dvau pàrùadau mahyaü jayo vijaya eva ca .
     kadarthãkçtya màü yadvo bahvakràtàmatikramam ..>% iti ÷rãbhàgavate . 3 . 16 . 2 .. (sarvàõi bhåtàni jayatãti . jãyate saüsàramanena và . viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 67 .
     %<nayo jayaþ satyasandho dà÷àrhaþ sàtvatàü patiþ ..>% nàgavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 5 . 103 . 16 .
     %<virajà dhàraõa÷caiva suvàhurmukharo jayaþ ..>% dànavavi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e . 234 . 83 .
     %<jayo nikumbhaþ kupatha÷ca dànavo rarakùurete da÷a dànavàdhipam ..>% da÷amamanvantarãya-çùivi÷eùaþ . yathà, bhàgavate . 8 . 13 . 21 -- 22 .
     %<da÷amo brahmasàvarõirupa÷lokasuto manuþ ..>%
     %<haviùmàn sukçtaþ satyo jayo mårtistadà dvijàþ ..>% dhruvavaü÷ãyasya vatsarançpasya puttravi÷eùaþ . yathà, tatraiva 4 . 13 . 12 .
     %<suvãthãrvatsarasyeùñhà bhàryàsåta ùaóàtmajàn .
     puùpàrõaü tigmaketu¤ca iùamårjaü vasuü jayam ..>% vi÷vàmitraputtraviõeùaþ . (yathà, tatraiva . 9 . 16 . 36 .
     %<eùa vaþ ku÷ikà vãro devaràtastamanvita .
     anye càùñakahàrãtajayakratumadàdayaþ ..>% årva÷ãgarbhajàtaþ puråravasaþ puttravi÷eùaþ . yathà, tatraiva . 9 . 15 . 1 .
     %<ailasya corva÷ãgarbhàt ùaóàsannàtmajà nçpa ! .
     àyuþ ÷rutàyuþ satyàyå rayo'tha vijayo jayaþ ..>% ràjarùivi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 2 . 8 . 14 .
     %<tasyàü ràjarùayaþ puõyàstathà brahmarùayo'malàþ .
     yamaü vaivasvataü tàta ! prahçùñàþ paryupàsate ..>% ityupakramyàha .
     %<aïgo viùña÷ca veõa÷ca duùmantaþ sç¤jayo jayaþ ..>% dhçtaràùñraputtràõàmanyatamaþ . yathà, tatraiva . 1 . 63 . 117 .
     %<jayaþ satyavrata÷caiva purumitra÷ca bhàrata ! ..>% sç¤jayasya ràj¤aþ puttraþ . yathà, harivaü÷e . 29 . 2 .
     %<sç¤jayasya jayaþ puttro vijayastasya càtmajaþ ..>% sa¤jayasya ràj¤aþ puttraþ . yathà, bhàgavate . 9 . 17 . 16 .
     %<ku÷àt pratiþ kùàttravçddhàt sa¤jayastat sutojayaþ ..>% dauùmantermanyoþ puttravi÷eùaþ . yathà, tatraiva . 9 . 21 . 1 .
     %<vitathasya sutàt manyorvçhatkùattro jayastataþ ..>% yuyudhànaputtraþ . yathà, tatraiva . 9 . 24 . 14 .
     %<yuyudhànaþ sàtyakirvai jayastasya kuõistataþ ..>% bhàratàdi÷àstravi÷eùaþ . yathà, bhaviùyapuràõe .
     %<aùñàda÷apuràõàni ràmasya caritaü tathà .
     viùõudharmàdi÷àstràõi ÷ivadharmà÷ca bhàrata ! ..
     kàrùõya¤ca pa¤camo vedo yanmahàbhàrataü smçtam .
     saurà÷ca dharmà ràjendra ! mànavoktà mahãpate ! ..
     jayeti nàma eteùàü pravadanti manãùiõaþ ..>% dakùiõadbàragçham . iti ÷abdàrthacintàmaõiþ .. vatsaravi÷eùaþ . tatphalaü yathà --
     %<kùattriyà÷ca tathà vai÷yàþ ÷ådrà÷ca nañanartakàþ .
     pãóitàste varàrohe ! jaye sarve na saü÷ayaþ ..>%)

#<jayakolàhalaþ>#, puü, (jayasya kolàhalo yatra .) pà÷akabhedaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (jayasya kolàhalaþ .) jayadhvani÷ca ..

#<jayaóhakkà>#, strã, (jayaghoùikà óhakkà . vijayakàle eva vàdanàdasya tathàtvam .) vàdyavi÷eùaþ . iti làkaprasiddhà . jayaóhàka iti bhàùà ..

#<jayadattaþ>#, puü, (jayena vijayena datta iva . jaya÷ãlatvàdevàsya tathàtvam .) indraputtraþ . iti hemacandraþ . 2 . 89 ..

#<jayanaü>#, klã, (jãyate'neneti . ji + karaõe lyuñ .) turaïgàdisannàhaþ . (yathà màghe . 17 . 23 .
     %<sakalpanaü dviradagaõaü varåthinasturaïgiõo jayanayuja÷ca vàjinaþ .
     tvaràyujaþ svayamapi kurvato nçpàþ punaþ punastadadhikçtànatatvaran .. * ..>% bhàve lyuñ .) jayaþ . iti medinã . ne, 67 ..

#<jayanã>#, strã, (jayana + striyàü ïãp .) indrakanyà . iti ÷abdaratnàvalã ..

@<[Page 2,515c]>@
#<jayantaþ>#, puü, (jayatãti . ji + %<tébhåvahivasãti .>% uõàü 3 . 128 . iti jhac .) indraputtraþ . tatparyàyaþ . pàka÷àsaniþ 2 . ityamaraþ . 1 . 1 . 49 .. aindriþ 3 . iti medinã . te, 110 . (yathà, raghau . 3 . 23 .
     %<umàvçùàïkau ÷arajanmanà yathà yathà jayantena ÷acãpurandarau .
     tathà nçpaþ sà ca sutena màgadhã nanandatustatsadç÷ena tatsamau ..>% viùõuþ . yadhà, mahàbhàrave . 13 . 149 . 98 .
     %<arko vàjasanaþ ÷çïgã jayantaþ sarvavijjayã ..>% %<ati÷ayenàrãn jayate jayaheturiti và jayantaþ .>% iti tadbhàùyam ..) ÷ivaþ . (yathà, màtsye . 5 . 30 .
     %<sàvitra÷ca jayanta÷ca pinàkã càparàjitaþ .
     ete rudràþ samàkhyàtà ekàda÷agaõe÷varàþ ..>%) candraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. bhãmaþ . iti medinã . te, 110 .. (etannàma tu chadmanà viràñagçhavàsakàle jàtam . yathà, mahàbhàrate . 4 . 5 . 34 .
     %<jayo jayanto vijayo jayatseno jayadbalaþ .
     iti guhyàni nàmàni cakre teùàü yudhiùñhiraþ ..>% marutvatãgarbhajàto dharmaputtravi÷eùaþ . ayaü hi upendra ityàkhyayà prasiddhaþ . yathà, bhàgavate . 6 . 6 . 8 .
     %<marutvàü÷ca jayanta÷ca marutvatyà babhåvatuþ .
     jayanto vàsudevàü÷a upendra iti yaü viduþ ..>% ràj¤o da÷arathasya mantrivi÷eùaþ . yathà, ràmàyaõe . 1 . 7 . 2 -- 3 .
     %<aùñau babhåvurvãrasya tasyàmàtyà ya÷asvinaþ .
     ÷ucaya÷cànuraktà÷ca ràjakçtyeùu nitya÷aþ ..
     dhçùñirjayanto vijayaþ suràùñro ràùñravardhanaþ .
     akopo dharmapàla÷ca sumantra÷càùñamo'rthavit ..>% parvatavi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e . 170 . 14 .
     %<tata÷ca parvatàþ sapta ke÷avaü samupasthitàþ .
     jayanto vaijayanta÷ca nãlo rajataparvataþ .
     mahàmeruþ sakailà÷a indrakçda÷ca nàmataþ ..>% jyotiùoktayàtrikayogavi÷eùaþ . yathà --
     %<yatra svoccagata÷candro lagnàdekàda÷e sthitaþ .
     jayanto nàma yogo'yaü ÷atrupakùavinà÷akçt ..>%) ùoóa÷adhruvakàntargatadhruvavi÷eùaþ . tasya lakùaõaü yathà --
     %<àditàle jayantaþ syàt ÷çïgàrarasasaüyutaþ .
     rudrasaükhyàkùarapada àyurvçddhikaraþ paraþ ..>% iti saïgãtadàmodaraþ ..

#<jayantikà>#, strã, (jayantãva kàyatãti . kai + kaþ . tato hnasvo nipàtanàt .) haridrà . iti ràjanirghaõñaþ .. (durgàyàþ sakhãvi÷eùaþ . yathà, rkà÷ãkhaõóe . 47 . 46 .
     %<yathà jayà ca vijayà yathà caiva jayantikà ..>%)

#<jayantã>#, strã, (jayatãti . ji + %<tébhåvahãti .>% uõàü 3 . 128 . iti jhac . tato gauràditvàt ïãù .) gaurã . (yathà, kalikàpuràõe .
     %<jayantã maïgalà kàlã bhadrakàlã kapàlinã .
     durgà ÷ivà kùamà dhàtrã svàhà svadhà namo'stu te ..>%) indraputtrã . patàkà . iti medinã . te, 109 . vçttavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . jayà 2 tarkàrã 3 nàdeyã 4 vaijayantikà 5 . ityamaraþ . 2 . 4 . 65 .. balà 6 moñà 7 harità 8 vijayà 9 såkùmamålà 10 vikràntà 11 aparàjità 12 . (yathà, tithitattve .
     %<kadalã dàóimã dhànyaü haridrà mànakaü kacu .
     vilvo'÷oko jayantã ca vij¤eyà navapattrikàþ ..>%) asyàþ guõàþ . madagandhayuktatvam . tiktatvam . kañutvam . uùõatvam . kçmibhåtanà÷itvam . kaõñhavi÷odhanatva¤ca . tatra kçùõà rasàyanã . iti ràjanirghaõñaþ .. etacchàkasya guõàþ . garadoùanà÷itvam . cakùurhitatvam . madhuratvam . himatva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..
     (%<÷vetajayantã bhålaü piùñaü pãta¤ca gavyapayasaiva .
     ÷vitraü nihanti niyataü ravivàre vaidyanàthàj¤à ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe kuùñhàdhikàre ..) yogavi÷eùaþ . yathà, tithyàditattve skàndam .
     %<jayaü puõya¤ca kurute jayantãmiti tàü viduþ .
     rohiõãsahità kçùõà màse ca ÷ràvaõe'ùñamã ..
     ardharàtràdadha÷cordhvaü kalayàpi yadà bhavet .
     jayantã nàma sà proktà sarvapàpapraõà÷inã ..>% (dbàda÷ãvi÷eùaþ . yathà, brahmavaivarte .
     %<unmilanã va¤julã ca trispç÷à pakùavardhinã .
     jayà ca vijayà caiva jayantã pàpanà÷inã .
     dvàda÷yaùñau mahàpuõyàþ sarvapàpaharà dbija ! ..>% vañikauùadhavi÷eùaþ . tadyathà --
     %<viùaü pàñhà÷vamandhà ca vacàtàlã÷apatrakam .
     maricaü pippalãnimbamajàmåtreõa tulyakam .
     vañikà pårbavatkàryà jayantãyogavàhikà ..>% iti jayantã vañã . iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe jvaràdhikàre ..)

#<jayapatraü>#, klã, (jayasåcakaü patram .) a÷vamedhãyayaj¤adhoñakakapàle baddhà lipiþ . tadyathà --
     %<trailokyavijayã ràmo ràvaõàntakaraþ prabhuþ .
     sa dãkùito vàjimedhe tasyàyaü prokùitaþ pa÷uþ ..
     pàlito lakùmaõenaiva sulakùaõavilakùitaþ .
     saüpåjya ca pàretyàjyaþ sarvairiti ca saüskçtàm ..>% iti và÷iùñharàmàyaõam .. * .. vivàdaviùayakajayabodhakalipiþ . óikri iti iïgaràjã bhàùà . yathà, vyavahàratattve .
     %<yadvçttaü vyavahàràttu pårvapakùottaràdikam .
     kriyàvadhàraõopetaü jayapatre'khilaü likhet ..
     pårbottarakriyàyuktaü nirõayàntaü yadà nçpaþ .
     pradadyàccayine lekhyaü nayapatraü taducyate ..>%

#<jayapàlaþ>#, puü, (jayaü pàlayatãti . pàli + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ .) vidhiþ . viùõuþ . bhåpàlaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. vçkùavi÷eùaþ . jamàlgoñà iti bhàùà . tatparyàyaþ . sàrakaþ 2 recakaþ 3 tintióãphalam 4 dantãbãjam 5 maladràvi 6 rbàjarecanam 7 kumbhãbãjam 8 kumbhinãbãjam 9 ghaõñàvãjam 10 ghaõñinãbãjam 11 nikumbhàkhyabãjam 12 ÷odhanãbãjam 13 cakradantãbãjam 14 . asya guõàþ . kañutvam . uùõatvam . virecanatvam . dãpana vam . kçmikaphàmajañharàmayanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jayaputtrakaþ>#, puü, (jayena vijayena puttra iva kàyatãti . kai + kaþ . puttratulyaprãtipradatvàt tathàtvam .) pà÷akabhedaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<jayamaïgalaþ>#, puü, (jaya eva maïgalaü yasya . jayena maïgalaü yasmàditi và .) ràjavàhyahastã . iti ÷abdaratnàvalã .. dhuvakavi÷eùaþ . yathà --
     %<caturviü÷ativarõàïghriþ kathito jayamaïgalaþ .
     ÷çïgàravãrayoreva tàle càcapuñe ca saþ ..>% iti saïgãtadàmodaraþ .. * jvaraghna auùadhavi÷eùaþ . yathà --
     %<hiïgålasambhavaü såtaü gandhakaü ñaïkaõaü tathà .
     tàmraü vaïgaü màkùika¤ca saindhavaü maricaü tathà ..
     samaü sarvaü samàhçtya dbiguõaü svarõabhasmakam .
     tadardhaü kàntalauha¤ca råpyabhasmàpi tat samam ..
     tatasamaü pàradasamam .
     etat sarvaü vicårõyàtha bhàvayet kanakadravaiþ .
     ÷ephàlãdalajai÷càpi da÷amålarasena ca ..
     kiràtatiktakakvàthaistrivàraü bhàvayet sudhãþ .
     bhàvayitvà tu tat kàryà gu¤jàdvayamità vañã ..
     vyanupànaü prayoktavyaü jãrakaü madhusaüyutam .
     jãrõajvaraü mahàghoraü cirakàlasamudbhavam ..
     jvaramaùñaviyaü hanti sàdhyàsàdhyamathàpi và .
     pçthagdoùàü÷ca vividhàn samastàn viùamajvaràn ..
     medogataü màüsagatamasthimajjagataü tathà .
     antargataü mahàghoraü vahistha¤ca vi÷eùataþ ..
     nànàde÷odbhava¤caiva jvaraü ÷ukragataü tathà .
     nikhilaü jvaranàmànaü hanti ÷rã÷iva÷àsanàt ..
     jayamaïgalanàmàyaü rasaþ ÷rã÷ivanirmitaþ .
     balapuùñikara÷caiva sarvaroganivarhaõaþ ..>% iti ÷rãjayamaïgalo rasaþ . iti bhaiùajyaratnàvalã ..

#<jayavàhinã>#, strã, (jayasya jayantasya vàhinã yadvà svayavarasabhàyàü saüyàme và jayaü vahatãti . vaha + õiniþ . tato ïãp .) ÷acã . indràõã . iti hemacandraþ . 2 . 89 ..

#<jayà>#, strã, (jãyate'nayà . ji + %<erac .>% iti karaõe ac tataùñàp .) durgà . (yathà, mahàbhàrate . 6 . 22 . 22 .
     %<kàtyàyani mahàbhàge karàli vijaye jaye ! ..>%) asyà vyutpattiryathà -- jayaþ kalyàõavacano hyàkàro dàtçvàcakaþ . jayaü dadàti sà nityaü sà jayà parikãrtità .. iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóam .. jayantãvçkùaþ . yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<vaijayantã ca tarkàrã jayantã vijayà jayà ..>% tithibi÷eùaþ . sà tu tçtãyàùñamãtrayoda÷yaþ . (yathà, jyotiùe .
     %<nandà bhadrà japà riktà pårõà pratipadaþ kramàt ..>% dvàda÷ãvi÷eùaþ . yathà, brahmavaivarte .
     %<jayà ca vijayà caiva jayantã pàpanà÷inã .
     dvàda÷yo'ùñau mahàpuõyàþ sarvapàpaharàdbija ! ..>%) harãtakã . dugàsakhã . iti medinã . ye, 24 .. (yathà, kà÷ãkhaõóe . 47 . 46 .
     %<yathà jayà ca vijayà yathà caiva jayantikà ..>% devã bhagavatã tu varàha÷aile pãñhasthàne jayà-mårtyà viràjate . yathà, devãbhàgavate . 7 . 30 . 52 .
     %<varàha÷aile tu jayà kamalà kamalàlaye ..>%) vijayà . (yathà, rasapradãpe ajãrõacikit sàyàm .
     %<kùàratrayaü såtagandhau pa¤cakolamidaü ÷ubham .
     sarvaistulyà jayà bhçùñà tadardhà ÷igrujà jañà ..>%) ÷àntàvçkùaþ . nãladårvà . agnimanthavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .
     %<agnimantho jayaþ sa syàcchrãparõã paõikàrikà .
     jayà jayantã tarkàrã nàdeyã vaijayantikà ..>%) patàkàvi÷eùaþ . iti yuktikalpataruþ .. (jvaraghnauùadhavi÷eùaþ . yathà --
     %<viùaü trikañu kaü mustaü haridrà nimbapatrakam .
     vióaïgamaùñamaü cårõaü chàgamåtraiþ samaü samam .
     caõakàbhà vañã kàryà syàjjayà yogavàhikà ..
     jayantã và jayà vàtha kùãraiþ pittajvaràpahà .
     mudràmalakayåùeõa pathyaü deyaü ghçtaü vinà ..
     jayantà và jayà jatha viùamajvaranudghçtaiþ .
     sarvajvaraü madhuvyoùairgavàü måtreõa ÷ãtakam ..
     candanasya kaùàyeõa raktapittajvaràpahà .
     jayantã và jayà vàtha màkùikeõa ca kàsajit ..
     jayantã và jayà vàtha gomåtraõa yutàü pibet .
     hantyà÷u kàkarõa kuùñhaü sulepena ca taddrutam ..
     dbiniùkaü ketakãmålaü piùñvà toyena pàcayet .
     jayantã và jayà vàtha mehaü hanti suràhvayam ..
     jayantã và jayà vàtha madhunà sarvamehanut .
     jayantã và jayà vàtha guóaiþ koùõajalaiþ pibet ..
     tridoùotthaü haredgulmaü raso và nandabhairvaþ .
     jayantã và jayà vàtha ÷uõñhyà sarvabhagandaram .
     jayantã và jayà vàtha takreõa grahaõãpraõut .
     jayantã và jayà vàtha ÷çïgãdràvairni÷àndhyanut ..
     jayantã và jayà vàtha ghçùñvà stanyena cà¤janam .
     ÷ràvaõaü sarvadoùotthaü màüsavçddhi¤ca nà÷ayet ..>% iti jayàjayantã vañã .. iti vaidyakarasandrasàrasaügrahe jvaràdhikàre .. * ..)

#<jayàvahà>#, strã, (jayamàvahatãti . à + vaha + ac .) bhadradantãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jayà÷rayà>#, strã, (jayamà÷rayatãti . à + ÷ri + ac .) jaraóãtçõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 2,517a]>@
#<jayàhvà>#, strã, (jayasya àhvà àkhyà àhvà yasyàþ .) bhadradantãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jayã>#, [n] tri, (jetuü ÷ãlamasya . ji + %<jidçkùivi÷rãti .>% 3 . 2 . 157 . iti iniþ .) jayayuktaþ . pijayã . yathà --
     %<jagati jayino yasya vi÷ikhàþ .>% iti mahimnaþ stotram .. (yathà, ca raghau . 4 . 34 .
     %<paurastyànevamàkràmaüstàüstàn janapadàn jayã .
     pràpa tàlãvana÷yàmamupakaõñhaü mahodadheþ ..>%)

#<jayyaþ>#, tri, jetuü ÷akyaþ . (%<÷aki liï ca .>% 3 . 3 . 172 . iti ÷aktau yat . guõaþ . %<kùayyajayyau ÷akyàrthe .>% 6 . 1 . 81 . iti . yàntàde÷aþ .) jayakaraõayogyaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 74 .. (yathà, ÷atapathabràhmaõe . 14 . 4 . 3 . 24 .
     %<so'yaü manuùyalokaþ puttreõaiva jayyo nànyena karmaõà ..>%)

#<jarañhaþ>#, tri, (jãryatyaneneti . jé vayohànau + uõàü 1 . 102 . såtre bàhulakàt jé÷amorapyañaþ ityujjvaladattokterañhaþ .) karka÷aþ . pàõóuþ . kañhinaþ . iti medinã . ñhe, 13 .. (yathà, màghe . 4 . 29 .
     %<ayaphatijàñhàþ prakàmagurvãralaghuvilambipayodharoparuddhàþ ..>%) jãrõaþ . iti hemacandraþ .. (vçddhaþ . yathà, bhàgavate . 6 . 1 . 25 .
     %<sa baddhahçdayastasminnarbhake kalabhàùiõi .
     nirãkùamàõastallãlàü mumude jarañho bhç÷am ..>% pariõataþ . yathà, màghe . 11 . 14 .
     %<himaruciraruõimnà ràjate rajyamànairjarañhakamalakandacchedagaurairmayåkhaiþ ..>%) jaràyàü puü . iti vi÷vaþ ..

#<jaraóã>#, strã, (jé + bàhulakàt aóa . tato gauràditvàt ïãù .) tçõavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . garmoñikà 2 sunàlà 3 jayà÷rayà 4 . asyà guõàþ . madhuratvam . ÷ãtatvam . sàrakatvam . dàharaktadopanà÷itvam . rucyatvam . pa÷ånàü dugdhadàtçtva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jaraõaü>#, klã, (jarayatãti . jéù + õic + lyuþ .) hiïgu . kuùñhauùadhã . jãrõe, tri . iti ÷abdaratnàvalã .. (÷vetajãrakaþ . paryàyà yathà --
     %<ajàjã jaraõaü dãpyaü màgadhã jãrakaü sitam ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

#<jaraõaþ>#, puü, (jarayatãti . jéù + õic + lyaþ .) jãrakaþ . (yathà --
     %<jãrako jaraõo jàjã kaõà syàddãrghajãrakaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) kçùõajãrakaþ . sauvarcalalavaõam . iti ÷abdaratnàvalã .. kàsamardaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 2,517b]>@
#<jaraõà>#, strã, (jarakha + ñàp .) kçùõajãrakaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, çgvede . 10 . 37 . 6 .
     %<bhadraü jãvanto jaraõàma÷ãmahi ..>%)

#<jaraõadrumaþ>#, puü, (jaraõo jãrõaþ dumaþ .) a÷vakarõavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jaraõóaþ>#, tri, (jãryatãti . jé + aõóan .) jãrõaþ . iti saükùiptasàre uõàdivçttiþ ..

#<jarat>#, tri, (jé + atçn) vçddhaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 42 .. puràtanam . iti hemacandraþ ..

#<jaratkàruþ>#, puü, munivi÷eùaþ . tatparyàyaþ . yàyàvaraþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (etànnaruktiryathà, mahàbhàrate . 1 . 40 . 3 -- 4 .
     %<jareti kùayamàhurvai dàruõaü kàrusaüj¤itam .
     ÷arãraü kàru tasyàsãttat sa dhãmà¤chanaiþ ÷anaiþ ..
     kùapayàmàsa tãvreõa tapasetyata ucyate .
     jaratkàruriti brahman ! vàsukerbhaginã tathà ..>% etadbivaraõaü yathà, devã bhàgavate . 2 . 12 . 7-9 .
     %<jaratkàrurmuniþ ÷ànto na cakàra gçhà÷ramam .
     tena dçùñvà vane garte lambamànàþ svapårbajàþ ..
     tatastamàhaþ kuru puttradàràn yathà ca naþ syàt paramà hi tçptiþ .
     svarge vrajàmaþ khalu duþkhamuktà vayaü sadàcàrayute sute vai ..
     sa tànuvàpàtha labhe sanàmàmayàcitàü càtiva÷ànugà¤ca .
     yadà gçhàrambhamahaü karomi vravãmi tathyaü mama pårbajà vai ..
     ityuktvà tàn jaratkàrurgatastãrthàn prati dbijaþ ..>% atha màtràbhi÷apto vàsukiþ brahmopade÷àt svabhaginãü jaratkàrumenamarpayàmàsa . tadyathà, tatraiva . 2 . 12 . 35 -- 45 .
     %<vàsukistu tadàkarõya vacanaü brahmaõaþ ÷ivam .
     vanaü gatvà sutàü tasmai dadau vinayapårbakam ..
     sanàmàü tàü munirj¤àtvà jaratkàruruvàca tam .
     apriyaü me yadà kuryàtadà tàü santyajàmyaham ..
     vàgbandhaü tàdç÷aü kçtvà munirjagràha tàü svayam .
     dattvà ca vàsukiþ kàmaü bhavanaü svaü jagàma ha ..
     kçtvà parõakuñãü ÷ubhràü jaratkàrurmahàvane .
     tayà saha sukhaü pràpa ramamàõaþ parantapa ! ..
     ekadà bhojanaü kçtvà supto'sau munisattamaþ .
     bhaginã vàsukesvatra saüsthità varavarõinã ..
     na sambodhayitavyo'haü tvayà kànte ! katha¤cana .
     ityuktvà tu gato nidràü munistàü sudatãü tadà ..
     ravirastagiriü pràptaþ sandhyàkàla upasthite .
     kiü karomi na me ÷àntistyajenmàü bodhitaþ punaþ ..
     dharmalopabhayàdbhãtà jaratkàruracintayat .
     nocet prabodhayàmyenaü sandhyàkàlo vçthà vrajet ..
     dharmanà÷àdvaraü tyàgastathàpi maraõaü dhruvam .
     dharmahànirnaràõàü hi narakàya bhavet punaþ ..
     iti sa¤cintya sà bàlà taü muniü pratyabodhayat .
     sandhyàkàlo'pi sa¤jàta uttiùñhottiùñha suvrata ! ..
     utthito'sau muniþ kopàttàmuvàca vrajàmyaham .
     tvantu bhràtçgçhaü yàhi nidràvicchedakàriõã ..
     vepamànàbravãdbàkyamityuktvà muninà tadà .
     bhràtrà dattvà yadarthaü tat kathaü syàdamitaprabha ! ..
     muniþ pràha jaratkàruü tadastãti niràkulaþ ..>% asya puttraþ àstãkanàmà munipravaraþ . yo'sau janamejayaü gatvà sarpasatràt nivàrayàmàsa . jaratkàrumunervi÷eùavivaraõantu mahàbhàrate àdiparvaõi 44 -- 48 adhyàyeùu draùñavyam ..)

#<jaratkàruþ>#, strã, manasàdevã . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, devãbhàgavate . 2 . 12 . 47 .
     %<muniþ pràha jaratkàruü tadastãti niràkulaþ ..>%)

#<jaratkàrupriyà>#, strã, (jaratkàroþ svanàma khyàtasya muneþ priyà .) manasàdevã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<jaratã>#, strã, (jarat + %<ugita÷ca .>% 4 . 1 . 6 . iti ïãp .) vçddhà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jaradgavaþ>#, puü, (jaraü÷càsau gau÷ceti . %<gorataddhitaluki .>% 5 . 4 . 52 . iti ñac .) jãrõaüvçùaþ . tatparyàyà . vçddhokùaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 61 .. (yathà, pa¤catantre . 4 . 84 .
     %<akçnya pauruùaü yà ÷rãþ kiü tayàpi subhogyayà .
     jaradgavaþ sama÷nàti daivàdupagataü tçõam ..>% jaran kùãyamàõo gaurvçùaråpo dharmaþ . dharmaråpajãrõavçùaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 93 . 68 .
     %<naitasyeha yathàsmàkaü ÷a÷vacchàstraü jaradgavaþ .
     alasaþ kùutparo markhastena pãvà¤chunà saha ..>%) gçdhrapakùivi÷eùaþ . yathà --
     %<aj¤àtakala÷ãlasya vàso deyo na kasyacit .
     màrjàrasya hi doùeõa hato gçdhro jaradgavaþ ..>% iti hitopade÷e mitralàbhaparicchedaþ ..

#<jaran>#, puü, (jaratãti . jé + ÷atç .) vçddhaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..
     (%<vàntamàtre jarat pittaü ÷ålamà÷u vyapohati ..>% iti màdhavakçtarukhini÷caye ÷ålàdhikàre ..)

#<jarantaþ>#, puü, (jãryatãti . ja + %<jévi÷ibhyàü jhac .>% uõàü . 3 . 126 . iti jhac .) mahiùaþ . vçddhaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<jarasànaþ>#, puü, (jãryati jaràgrasto bhavatãti . jé vayohànau + %<chandasyasànac ÷ujébhyàm .>% uõàü . 2 . 86 . iti asànac .) manuùyaþ . iti sidvàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<jarà>#, strã, (jãryatyanayà . jé + %<ùidbhidàdibhyo'ï .>% 3 . 3 . 104 . ityaï . %<çdç÷o'ïi guõaþ .>% 7 . 4 . 16 . iti guõaþ .) vayaþkçta÷lathamàüsàdyavasthàbhedaþ . vàrddhakyam . %<jãryatyanayà jarà jé ùa vayohànau ùitvàt óaþ dç÷rorõuriti guõaþ .>% ityamarañãkàyàü bharataþ .. tatparyàyaþ . visrasà 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 41 .. sà tu kàlakanyà . yathà --
     %<kàlakanyà jarà sàkùàt lokastàü nàbhinandati .
     svasàraü jagçhe mçtyuþ kùayàya yavane÷varaþ ..>% iti ÷rãbhàgavatam . eùàü bhedaprabhedena catuþùaùñirujaþ smçtàþ . mçtyukanyàsutà÷caiva jarà tasyà÷ca kanyakà . jarà ca bhràtçbhiþ sàrdhaü ÷a÷vadbhramati bhåtalam .. ete copàyavettàraü na gacchanti ca saüyatam . pajayante ca taü dçùñvà vainateyamivoragàþ .. cakùurjala¤ca vyàyàmaþ pàdàdhastailasevanam . karõayormårdhni taila¤ca jaràvyàdhivinà÷akam .. vasante bhramaõaü vahnisevàü svaplàü karoti yaþ . vàlà¤ca sevate kàle jarà taü nopagacchati .. khàta÷ãtodakasnàyã sevate candanadravam . nopayàti jarà ta¤ca nidàghe'nilasevinam .. pràvçùyuùõodakasnàyã ghanatoyaü na sevate . samaye ca samàhàrã jarà taü nopagacchati .. ÷aradraudraü na gçhõàti bhramaõantatra varjayet . khàtasnàyã samàhàrã jarà taü nopatiùñhate .. khàtasnàyã ca hemante kàle vahniü niùevate . bhuikte navànnamuùõa¤ca jarà taü nopagacchati .. ÷i÷ire'ü÷ukavahri¤ca navoùõànna¤ca sevate . ya evoùõodakasnàyã jarà taü nopagacchati .. sadyomàüsaü navànna¤ca bàlà strã kùãrabhojanam . vçta¤ca sevate yo hi jarà taü nopagacchati .. bhuïkte sadannaü kùutkàle tçùõàyàü pãyate jalam . nitya bhuïkte ca tàmbålaü jarà taü nopagacchati .. dadhi haiyaïgavãna¤ca navanãtaü tathà guóam . nityaü bhuïkte saüyamã yo jarà taü naiva gacchati .. ÷uùkamàüsaü striyaü vçddhàü bàlàrkantaruõaü dadhi . saüsevantaü jarà yàti prahçùñà bhràtçbhiþ saha .. ràtrau ye dadhi sevante puü÷calã¤ca rajasvalàm . tànupaiti jarà hçùñà bhràtçbhiþ saha sundari ! .. rajasvalà ca kulañà càvãrà jàradåtikà . ÷ådrayàjakapatnã yà çtuhãnà ca yà sati ! .. yo hi tàsàmannabhojã brahmahatyàü labhettu saþ . tena pàpena sàrdhaü sà jarà tamupagacchati .. pàpànàü vyàdhibhiþ sàrdhaü mitratà santataü dhruvam . pàpaü dyàdhijaràvãjaü vighnavãja¤ca ni÷citam .. pàpena jàyate vyàdhiþ pàpena jàyate jarà . pàpena jàyate dainyaü duþkhaü ÷oko bhayaïkaraþ .. tasmàt pàpaü mahàvairaü doùavãjamamaïgalam . bhàrate santataü santo nàcaranti bhayàturàþ .. svadharmàcàrayukta¤ca dãkùitaü harisevakam . gurudevàtithãnà¤ca bhaktaü saktaü tapaþsu ca .. vratopavàsayukta¤ca sadà tãrthanisevakam . rogà dravanti taü dçùñvà vainatepamivoragàþ .. etàn jarà na seveta vyàdhisaügha÷ca durjayaþ . sarvaü bodhyamasamaye kàle sarvaü grasiùyati .. iti brahmavaivarte brahmakhaõóe . 1 . 16 . 33 -- 55 .. jaràyà auùadhaü yathà, gàruóe 196 adhyàye .
     %<palà÷acårõaü samadhu gavyàjyàmalakànvitam .
     savióaïgaü pãñamàtraü naraü kuryànmahàmatim ..
     màsaikena mahàdeva ! jaràmaraõavarjitaþ .
     palà÷abãjaü sadhçtaü tilamadhvanvitaü samam .
     saptàhaü bhakùitaü rudra ! jaràü nayati saükùayam ..>% apica .
     %<÷lakùõãkçtaü bhçïgaràjasya cårõaü tilàrdhakaü càmalakàrdhaka¤ca .
     sa÷arkaraü bhakùayate guóairvà na tasya rogo na jarà na mçtyuþ ..>% andhaþ pa÷yedgamanarahito mattamàtaïgagàmã måko vàmmã ÷ravaõarahito dåra÷abdànusàrã . nãruïmartyo bhavati palitã nãlajãmåtake÷o jãrõà dantàþ punarapi navàþ kùãragaurà bhavanti .. iti bhaiùajyaratnàvalyàü bhçïgaràjàdicårõam ..
     (%<klaivyaü jaràsambhavaü hi pravakùyàmyatha tat ÷çõu ..
     jaghanyamadhyapravaraü vayastrividhamucyate .
     agha pravayasàü ÷ukraü pràya÷aþ kùãyate nçõàm ..
     rasàdãnàü saükùayàcca tathaivàvçùyasevanàt .
     valavãryendriyàõà¤ca krameõaiva parikùayàt ..
     parikùayàdàyuùa÷càpyanàhàràt ÷ramàt klamàt .
     jaràsambhavajaü klaivyaü ityetairhetubhirnaõàm ..
     jàyate tena so'tyarthaü kùãõadhàtuþ sudurbalaþ .
     vivarõo vihvalo dãnaþ kùipraü vyàdhimathà÷nute ..
     etajjarà sambhavaü hi ..>%
     %<jaràsambhavaje klaivye kùayaje caiva kàrayet .
     snehasvedopapannasya sasnehaü ÷odhanaü hitam ..
     kùãrasarpirbçùyayogà vastaya÷caiva yàpanàþ .
     rasàyanaprayogà÷ca tayorbhaiùajamucyate ..>% iti carake cikitsàsthàne triü÷e'dhyàye .. * ..
     %<yà ca bhàryà viråpàkùã ka÷malà kalahapriyà .
     vacanottaravaktrã ca sà jarà na jarà jarà ..>% iti càõakyam .. * ..) kùãrikàvçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. ràkùasãvi÷eùaþ . yathà, ÷rãbhàgavate .
     %<anyasyàmapi bhàryàyàü ÷akale dve bçhadrathàt .
     te màtrà bahirutsçùñe jarayà càbhisandhite ..>%

#<jaràturaþ>#, tri, (jarayà àturaþ .) jãrõaþ . jaràrogagrastaþ . iti ÷abdamàlà .. (yathà, naiùadhe . 1 . 135 .
     %<madekaputtrà jananã jaràturà navaprasåtirvarañà tapasvinã .
     gatistayoreùa janastamardayannaho vidhe ! tvàü karuõà ruõaddhi na ..>%)

#<jaràpuùñaþ>#, puü, (jarayà ràkùasyà puùñaþ .) jaràsandhaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<jaràbhãruþ>#, puü, (jaràto bhãruþ .) kàmadevaþ . iti hemacandraþ . 2 . 141 .. jaràmaya÷ãle, tri ..

#<jaràyaõiþ>#, puü, (jaràyà ràkùasyà apatyam . jarà + vàhulakàt phiþ . tatpràptajãvatvàt tathàtvam .) jaràsandhaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<jaràyuþ>#, puü, (jaràmetãti . jarà + iõ + %<kiü¤jarayoþ ÷riõaþ .>% uõàü 1 . 4 . iti ¤uõ .) yena veùñito garbhaþ kukùau tiùñhati saþ . garbhaveùñanacarma . àüola iti bhàùà . tatparyàyaþ . garbhà÷ayaþ 2 ulvam 3 kalalaþ 4 . ityamaraþ . 2 . 6 . 37 ..
     %<yà tu carmàkçtiþ såkùmà jaràyuþ sà nigadyate ..>% iti mahàbhàgavate bhagavatãgãtà .. agnijàravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jaràyujaþ>#, tri, (jaràyau jàyate iti . jana + óaþ .) garbhà÷ayajàtaþ . sa tu nçgavàdiþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 50 ..
     %<yà tu carmàkçtiþ såkùmà jaràyuþ sà nigadyate .
     ÷rukra÷oõitayoryogastasmin saüjàyate yataþ .
     tatra garbho bhavedyasmàttena prokto jaràyujaþ ..>% iti mahàbhàgavate bhagavatãgãtà ..

#<jaràsandhaþ>#, puü, (jarayà tadàkhyayà prasiddhayà ràkùasyà kçtà sandhà dehasaüyojanamasya .) candravaü÷ãyaràjavi÷eùaþ . sa tu bçhadratharàjaputtraþ . kaüsa÷va÷uraþ dbandbayuddhe bhãmastaü hatavàn . asya nàmakaraõaü yathà --
     %<anyasyàmapi bhàryàyàü ÷akale dve bçhadrathàt .
     te màtrà bahirutsçùñe jarayà càbhisandhite ..
     jãva jãveti krãóantyà jaràsandho'bhavat sutaþ ..>% iti ÷rãbhàgavatam .. tatparyàyaþ . bàrhadrathiþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (asya janmavivaraõaü mahàbhàrate sabhàparvaõi 17 adhyàye tathà mçtyuvivaraõaü tatraiva 24 adhyàye draùñavyam .. ayaü hi vipracittinàmakasyàsurasyàvatàraþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 67 . 4 .
     %<vipracittiriti khyàto ya àsãddànavarùabhaþ .
     jaràsandha iti khyàtaþ sa àsãt manujarùabhaþ ..>% dhçtaràùñraputtràõàmanyatamaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 117 . 8 .
     %<dçóhasandho jaràsandhaþ satyasandhaþ sadaþsuvàk ..>%)

#<jaràsandhajit>#, puü, (jayatãti . ji + kvip . tato jaràsandhasya jit jetà .) bhãmaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<jarã>#, [n] tri, (jaràstyasyeti . jarà + iniþ .) vçddhaþ . iti hemacandraþ . 3 . 4 ..

#<jaråthaü>#, klã, (jãryatãti . jé + %<jévç¤bhyàmåthan .>% uõàü . 2 . 6 . iti åthan .) màüsam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<jarca>#, ÷a uktau . bhartse . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàü-paraü-sakaü-señ .) ÷a, jarcatã jarcantã . guõasthànarahitànàü tudàdipàñhaphalastu ÷atrantànàü àdãporiti nuõo vibhàùà vedeùåccàraõabheda÷ca . bhartsastarjanam . iti durgàdàsaþ ..

#<jarcha>#, ÷a uktau . bhartse . iti kavikalpadumaþ .. (tudàü-paraü-sakaü-señ .) ÷a, jarchatã jarchantã . bhartsastarjanam . iti durgàdàsaþ ..

#<jarja>#, ÷a vàca . bhartse . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàü-paraü-sakaü-señ .) ÷a, jarjatã jarjantã . bhartsastarjanam . iti durgàdàsaþ ..

#<jarjaraþ>#, puü, (jarjati svaguõenàparàn nindatãti . jarja + vàhulakàt araþ .) ÷ailajaþ . (jarjati ÷atrån tarjayatãti .) ÷akradhvajaþ . (jarjyate nindyate iti . karmaõi bahulavacanàdaraþ .) jaràture, tri . iti medinã . re, 157 .. (jãrõe . yathà, mahàbhàrate . 3 . 11 . 65 .
     %<atha jarjarasarvàïgaü vyàviddhanayanàmbaram .
     bhåtale bhràmayàmàma vàkya¤cedamuvàca ha ..>% vidãrõe . yathà, màghe . 4 . 23 .
     %<kçtvà puüvatpàtamuccairbhçgubhyo mårdhri gràvõàü jarjarà nirjharaughàþ ..>%)

#<jarjarãkaþ>#, tri, (jarjati jãõo bhavatãti . jarja + %<pharpharãkàdaya÷ca .>% uõàü 4 . 20 . iti ãkanpratyayena sàdhuþ .) bahucchidradravyam . jaràturaþ . iti medinã . ke, 189 ..

#<jarjha>#, ÷a bhartse . uktau . iti kavikalpadrumaþ . (tudàü-paraü-sakaü-señ .) ÷a, jarjhatã jarjhantã . bhartsastarjanam . iti durgàdàsaþ ..

#<jarõaþ>#, puü, (jãryati kùãõo bhavatãti . jé + %<kévéjéùidrupanãti .>% uõàü 3 . 10 . iti nan .) candraþ . vçkùaþ . iti medinã . õe, 13 .. jãrõe, tri . iti hemacandraþ ..

#<jartaþ>#, puü, (jàyate'smàditi . jana + bàhulakàt tapratyayena sàdhuþ .) yoniþ . hastã . iti saükùiptasàre uõàdivçttiþ .. (atra jarturityeva pàñho bhavituü yuktaþ ..)

#<jartilaþ>#, puü, vanodbhavatilaþ . iti ràjanirghaõñaþ hemacandra÷ca .. (yathà, viùõupuràõe . 1 . 6 . 25 .
     %<÷yàmàkàstvatha nãvàrà jartilàþ sagavedhukàþ .
     tathà veõuyavàþ proktàstadvan markañakà mune ! ..>%)

#<jartuþ>#, puü, (jàyate yasmàditi . jana + %<janestu raþ .>% uõàü 5 . 46 . iti tuþ repha÷càntàde÷aþ .) yoniþ . hastã . ityuõàdikoùaþ ..

#<jartsa>#, jharjhe . rakùe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-sakaü-señ .) rephayuktaþ dantyavargàdyopadhaþ . jartsati . jharjhà bhartsanamukti÷ca . iti durgàdàsaþ ..

#<jarhilaþ>#, puü, araõyatilaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jala>#, ka pidhàne . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüparaü-sakaü-señ .) pidhànamàcchàdanam . ka, jàlayati candraü meghaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<jala>#, ja dhànye . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüparaü-sakaü-señ . akaü iti kecit .) ja, jàlaþ jalaþ . dhãyate aneneti dhànaü tasya bhàvaþ dhànyaü jãvanopayogikriyà . jalati lokàn jalam . jãvayatãtyarthaþ . dhãyate àcchàdyate aneneti dhànaü tasya bhàvaþ dhànyaü àcchàdanakriyà . jalati jàlena matsyàn jàlika iti và . govindabhaññastu dhanasya bhàvaþ dhànyaü samçddhiþ . jalati dhanã samçddhaþ syàdityartha ityàha . iti durgàdàsaþ ..

#<jalaü>#, klã, gokalanam . hrãveram . iti medinã . le, 18 .. (yathà, bhàvaprakà÷e arocakàdhikàre . %<jalaü sakçùõàgurubhçïgakesaram .>% iti .. * .. jalati jãvayati lokàt jalati àcchàdayati bhåmyàdãniti và . jala + pacàdyac .) pànãyam . pa¤cabhåtàntargatabhåtavi÷eùaþ . asya dharmàþ . råpaü dravatvaü pratyakùayogitva¤ca . idaü gururasavi÷iùña¤ca . asya guõà÷caturda÷a . yathà -- spar÷aþ 1 saükhyà 2 parimitiþ 3 pçthaktvam 4 saüyogaþ 5 vibhàgaþ 6 paratvam 7 aparatvam 8 vegaþ 9 dravatvam 10 gurutvam 11 råpam 12 rasaþ 13 snehaþ 14 . asya varõaþ ÷uklaþ raso madhuraþ spar÷aþ ÷ãtalaþ . snehaþ dravatvaü svàbhàvikaguõaþ . paramàõujalaü nityam . sàvayavajalaü anityam . anityajalaü trividhaü yathà . dehaü ayonijam 1 indriyaü rasanam 2 viùayaþ sindhuhimàdiþ 3 . iti bhàùàparicchedaþ .. * .. tasyàtpattiryathà --
     %<råpamàtràdvikurvàõàttejaso daivacoditàt .
     rasamàtramabhåttasmàdambho jihvàrasagrahaþ .. * ..>% tasya lakùaõaü yathà --
     %<kledanaü piõóanaü tçptiþ pràõanàpyàyanàdanam .
     tàpàpanodo bhåyastvabhambhaso vçttayastvimàþ ..>% iti ÷rãbhàgavatam .. * ..
     %<apàü ÷aityaü tathà kledo dravatvaü snehasaumyatà .
     jihvàvisyandana¤càpi bhaumànàü ÷rapaõaü tathà ..
     caturthamàpo vij¤eyaü jihvàdhyàtmaü pracakùyate .
     adhibhåtaü rasastatra somastatràdhidaivatam ..>% ityà÷vamedhikaparva .. * .. tatparyàyaþ . àpaþ 2 strãliïgavahuvacanànto'yam . vàþ 3 vàri 4 salilam 5 kamalam 6 payaþ 7 kãlàlam 8 amçtam 9 jãvanam 10 bhuvanam 11 vanam 12 kavandham 13 udakam 14 pàthaþ 15 puùkaram 16 sarvatomukham 17 ambhaþ 18 arõaþ 19 toyam 20 pànãyam 21 nãram 22 kùãram 23 ambu 24 sambaram 25 meghapudhpam 26 ghanarasaþ 27 . ityamaraþ . 1 . 10 . 3 .. àpaþ 28 sàntaklãvo'yam . sarilam 29 salam 30 jaóam 31 kam 32 andham 33 kapandham 34 udam 35 dakam 36 nàram 37 ÷ambaram 38 abbhrapuùpam 39 dhanarasam 40 ghçtam 31 . iti bharataþ .. pãppalam 42 ku÷am 43 viùam 44 kàõóam 45 savaram 46 saram 47 kçpãñam 48 candrorasam 49 sadanam 50 karvuram 51 vyoma 52 sambaþ 53 saraþ 54 irà 55 vàjam 56 tàmaram 57 . iti jañàdharaþ .. kambalam 58 syandanam 59 sambalam 60 jalapãtham 61 kùaram 62 çtam 63 årjam 64 komalam 65 somam 66 . iti ÷abdaratnàvalã .. * .. tasya guõàþ . ãùat kaùàyatvam . madhuratvam . kleditvam . ÷ãtalatvam . tçùõànà÷itvam . avyaktarasatvam . ÷arãrendriyatarpaõatva¤ca .. * .. sugandhasya tasya guõàþ . aspaùñarasatvam . su÷ãtatvam . tarùanà÷itva¤ca .. * .. svacchasya tasya guõàþ . laghutvam . hçdyatvam . guõavattva¤ca .. * .. parõa÷aivàlakardamayuktajalaguõàþ . picchilatvam . kçmilatvam . klinnatvam . vivarõatvam . virasatvam . sàndratvam . durgandhitvam . ahitakàritva¤ca .. * .. divà såryakiraõaràtricandrara÷mijuùñajalaguõàþ . aråkùatvam . anabhiùyanditvama . gaganàmbutulyatva¤ca .. * .. sàdhàraõajalaguõàþ . vçùyatvam . dãpanatvam . madhuratvam . laghutva¤ca .. * .. varùàkàlãnajalaguõàþ . gurutvam . abhiùyanditvam . madhuratvam . sàrakatva¤ca .. * .. ÷aratkàlãnajalaguõàþ . anabhiùyanditvam . laghutva¤ca .. * .. haimantikajalaguõàþ . snigdhatvam . valyatvam . vçùyatvam . hitakàritvabh . gurutva¤ca .. * .. ÷ai÷irajalaguõaþ . kaphavàtanà÷itvam . haimantikàt ki¤cillaghutva¤ca .. * .. vàsantikajalaguõàþ . kaùàyatvat . madhuratyam . valyatvam . råkùatva¤ca .. * .. graiùmikajalaguõaþ . anabhiùyanditvam .. * .. ÷ãtalajalaguõàþ . madamårchàcchardipittajvara÷ramaklamatçùàdàhamadàtyayaviùanà÷itvam .. * .. pavanàhatadhàràpàtajalaguõàþ . viùñambhitvam . durjaratva¤ca .. * .. yat antarvàùpa÷ãtalaü tat ÷çta÷ãtaü tasya guõaþ . tridoùanà÷itvam .. * .. jalasya siddhakaraõaprakàraþ . hemante ÷i÷ire pàdahãnaü vasanta pàdasthitaü grãùma÷aratkàlayorardhàva÷eùitaü varùàsvaùñàva÷eùitam . divàsiddhaü jalaü ràtrau guru ràtrisiddhaü divàguru .. * .. puùpasuvàsita÷uklavastrapåtanåtanamçtpàtrasthajalaguõaþ . maïgalarucikàritvam .. * .. ajãrõe jalamauùadhaü jãrõe valapradaü àhàrakàle àyurjanakaü bhuktànnopari ràtrau na ùeyam .. * .. ràtri÷eùe jalapànaguõàþ . kàsa÷vàsàtãsàrajvaravamathukañãkoñhakuùñhamåtràghàta-udaràr÷aþ÷vayathugala÷iraþkarõanàsàcakùurogavàtapittakaphakùayajaroganà÷itvam .. * .. megha÷ånyaràtri÷eùe nà÷ikàrandhreõa jalapànaguõàþ . buddhikàritvam . cakùurhitatvam . valãpalitasarvaroganà÷itva¤ca .. * ..
     %<jala¤caturvidhaü pràhurantarãkùodbhavaü budhàþ .
     dhàra¤ca kàrakacaiva tauùàraü haimamityapi ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. * .. tçùitàya rogiõe'pi jalaü deyaü yathà --
     %<pànãyaü pràõinàü pràõàstadàyattaü hi jãvanam .
     tasmàt sarvàsvavasthàsu na kvacidbàri vàryate ..
     annenàpi vinà jantuþ pràõàn dhàrayate ciram .
     toyàbhàve pipàsàrtaþ kùaõàt pràõairvimucyate ..
     tçùito mohamàyàti mohàt pràõàn vimu¤cati .
     tasmàjjalamava÷yaü hi dàtavyaü bheùajaiþ mamam ..>% iti ràjavallabhaþ .. * ..
     %<pàdena ghañamutthàpya bhàjane pårayejjalam .
     tajjalaü madiràtulyaü bhàõóasthaü surayà samam ..>% iti karmalocanam .. * .. tasya dànamàhàtmyaü yathà --
     %<anne datte nareõeha pràõà dattà bhavantyuta .
     pràõadànàddhi paramaü na dànamiha vidyate ..
     annaü nàpi prabhavati pànãyàt kurusattama ! .
     nãrajàtena hi vinà na ki¤cit saüpravartate ..
     annauùadhyo mahàràja ! vãrudha÷ca jalodbhavàþ .
     yataþ pràõabhçtàü pràõàþ sambhavanti vi÷àmpate ! ..
     tasmàt pànãyadànàdvai na paraü vidyate kvacit .
     tacca dadyànnaro nityaü yadãcchedbhåtimàtmanaþ ..
     dhanyaü ya÷asyamàyuùyaü jaladànamihocyate .
     ÷artrå÷càpyadhi kaunteya ! sadà tiùñhati toyadaþ ..
     sarvakàmànavàpnoti kãrti¤caiveha ÷à÷vatãm .
     pretya cànantyama÷nàti pàpebhya÷ca pramucyate ..
     toyado manujavyàghra ! svargaü gatvà mahàdyute ! .
     akùayàn samavàpnoti lokànityabravãnmanuþ ..>% iti mahàbhàrate dànadharmaþ .. * ..
     %<ekahaste dhçtaü toyamabhakùyaü sarvasammatam ..>% iti brahmavaivarte janmakhaõóam .. * ..
     %<uddhçtaü vàmahastena yattoyaü pibati dbijaþ .
     suràpànena tulyaü syànmanuràha prajàpatiþ ..>% iti manuþ .. tasya vedoktaparyàyàþ . arõaþ 1 kùodaþ 2 kùadmaþ 3 nabhaþ 4 ambhaþ 5 kavandham 6 salilam 7 vàþ 8 vanam 9 ghçtam 10 madhu 11 purãùam 12 pippalam 13 kùãram 14 viùam 15 retaþ 16 ka÷aþ 17 janma 18 vçvåkam 19 våsam 20 tugryà 21 varvuram 22 sukùema 23 dharuõam 24 surà 25 aravindàni 26 dhvasmanvatu 27 jàmi 28 àyudhàni 29 kùapaþ 30 ahiþ 31 akùaram 32 motaþ 33 tçptiþ 34 rahasaþ 35 udakam 36 payaþ 37 rasaþ 38 bheùajam 39 sahaþ 40 ÷avaþ 41 yahaþ 42 ojaþ 43 sukham 44 kùattram 45 àvayàþ 46 ÷ubham 47 yàduþ 48 bhåtam 49 bhuvanam 50 bhaviùyat 51 àpaþ 52 mahat 53 vyomaþ 54 ya÷aþ 55 mahaþ 56 sarõãkam 57 svatãkam 58 satãnam 59 gahanam 60 gabhãram 61 gambhanam 62 ãm 63 annam 64 haviþ 65 sadma 66 sadanam 67 çtam 68 yoniþ 69 çtasyayoniþ 70 satyam 71 nãram 72 rayiþ 73 sat 74 pårõam 75 sarvam 76 akùitam 77 varhiþ 78 nàma 79 sarpiþ 80 apaþ 81 pavitram 82 amçtam 83 induþ 84 hema 85 svaþ 86 svargàþ 87 ÷ambaram 88 ambam 89 vapuþ 90 ambu 91 toyam 92 tåyam 93 kçpãñam 94 ÷ukram 95 tejaþ 96 svadhà 97 vàri 98 jalam 99 jalàùam 100 . idamityeka÷atamudakanàmàni . iti vedanirghaõñau 1 adhyàyaþ .. * .. asya guõàþ . pànãyaü bhramanà÷anaü klamaharaü mårchàpipàsàpahaü tandràcchardivinà÷anaü balakaraü nidràharaü tarpaõam . hçdyaü guptarasaü hyajãrõa÷amakaü nityaü hitaü ÷ãtalaü laghvacchaü rasakàraõaü nigaditaü pãyåùavajjãvanam .. atha tasya bhedàþ .
     %<pànãyaü munibhiþ proktaü divyaü bhaumamiti dbidhà .
     divyaü caturvidhaü proktaü dhàràjaü karakàbhavam ..
     tauùàra¤ca tathà haimaü teùu dhàraü guõàdhikam ..>% tatra dhàrasya lakùaõaü guõà÷ca .
     %<dhàràbhiþ patitaü toyaü gçhãtaü sphãtavàsasà .
     ÷ilàyàü và sudhàyàü và dhautàyàü patita¤ca yat ..
     sauvarõe ràjate tàmre sphàñike kàcanirmite .
     bhàjane mçõmaye càpi sthàpitaü dhàramucyate ..
     dhàranãraü tridoùaghnamanirde÷yarasaü ladhu .
     saumyaü rasàyanaü valyaü tarpaõaü hlàdijãvanam ..
     pàcanaü matikçnmårchàtandràdàha÷ramaklamàn .
     tçùõàü harati tatpathyaü vi÷eùàt pràvçùi smçtam ..>% atha dhàràjalasya bhedau .
     %<dhàràjala¤ca dbividhaü gàïgasàmudrabhedataþ ..>% tatragàïgasàmudrayorlakùaõaü gaõà÷ca .
     %<àkà÷agaïgàsambandhi jalamàdàya diggajàþ .
     meghairantarità vçùñãþ kurvantãti vacaþ satàm ..
     gàïgamà÷vayuje màsi pràyo varùati vàridaþ .
     sarvathà tajjalaü devaü tathaiva carake vacaþ .
     sthàpitaü haimaje pàtre ràjate mçõmaye'pi và .
     ÷àlyannaü yena saüsiktaü bhavedakledivarõavat ..
     tadgàïgaü sarvadoùaghnaü j¤eyaü sàmudramanyathà .
     tattu sakùàralavaõaü ÷ukradçùñibalàpaham .
     vimna¤ca doùalaü tãkùõaü savvakarmasu garhitam .
     sàmudraü tvà÷vine màsi guõairgàïgavadàdi÷et ..
     yato'gastyasya divyarùerudayàt sakalaü jalam .
     nirmalaü nivviùaü svàdu ÷ukralaü syàdadoùalam ..>% ataevàha .
     %<phutkàraviùavàtena nàgànàü vyomacàriõàm .
     varùàsu saviùaü toyaü divyamapyà÷vinaü vinà ..>% athànàrtavajalaguõàþ .
     %<anàrtavaü pramu¤canti vàri vàridharàstu yat .
     tattridoùàya sarveùàü dehinàü parikãrtitam ..>% anàrtavaü pauùàdimàsacatuùñayaviùayam .. atha karakajalasya lakùaõaü guõà÷ca .
     %<divyavàyvagnisaüyogàt saühatàþ khàt patanti yàþ .
     pàùàõakhaõóavaccàpastàþ kàrakyo'mçtopamàþ ..
     karakàjaü jalaü råkùaü vi÷adaü guru ca sthiram .
     dàruõaü ÷ãtalaü sàndraü pittahçtkaphavàtakçt ..>% atha tauùàrajalalakùaõaü guõà÷ca .
     %<api nadyàþ samudrànte vahniràpa÷ca tadbhavàþ .
     dhåmàvayavanirmuktàstuùàràkhyàstu tàþ smçtàþ ..>% api nadyàþ samudrànte vahniþ . nadãmàrabhya samudraparyantaü vahniràste . tadbhavàþ vahnibhavàþ . dhåmàvayavanirmuktàþ dhåmàü÷arahitàþ àpastuùàràkhyàþ . tuùa iti loke tusa iti ca .
     %<apathyàþ pràõinàü pràyo bhåruhàõàntu tà hitàþ .
     tuùàràmbu himaü råkùaü syàdvàtalamapittalam ..
     kaphorustambhakaõñhàgnimedogaõóàdiroganut ..>% atha haimajalasya lakùaõaü guõà÷ca .
     %<himavacchikharàdibhyo dravãbhåyàbhivarùati .
     yattadeva himaü haimaü jalamàhurmanãùiõaþ ..
     himàmbu ÷ãtaü pittaghnaü guru vàtavivardhanam ..>% haimaü jalaü kuhaüsajalam . anye tu .
     %<aurvànaladhåmeritamambu samudrasya yadghanãmåtam .
     pavanànãtamudãcyàü taddhimamiüti kathyate munibhiþ ..
     himaü kuhaüsa iti loke .
     himantu ÷ãtalaü råkùaü dàruõa såkùmamityapi .
     na taddåùayate vàtaü naca pittaü na và kapham .. * ..>% atha bhaumaü jalaü tadbhedà÷ca .
     %<bhaumamambho nigaditaü prathamaü trividhaü budhaiþ .
     jàïgalaü paramànåpaü tataþ sàdhàraõaü kramàt ..>% teùàü lakùaõàni guõà÷ca .
     %<alpodako'lpavçkùa÷ca pittaraktàmayànvitaþ .
     j¤àtavyo jàïgalo de÷astatratyaü jàïgalaü jalam ..
     bahuvàrbahuvçkùa÷ca vàta÷leùmàmayànvitaþ .
     de÷o'nåpa iti khyàta ànåpaü tadbhavaü jalam ..
     mi÷racihnastu yo de÷aþ sa hi sàdhàraõaþ smçtaþ .
     tasmin de÷e yadudakaü tattu sàdhàraõaü smçtam ..
     jàïgalaü bhalilaü råkùaü lavaõaü laghu tattanu .
     vahnikçt kaphakçt pathyaü vikàràn kurute bahån ..
     ànåpaü vàryabhiùyandi svàdu snigdhaü ghanaü guru .
     sàdhàraõantu madhuraü dãpanaü ÷ãtalaü laghu ..
     tarpaõaü rocanaü tçùõàdàhadoùatrayapraõut ..>% atha bhaugànàmeva nàdeyàdãnàü lakùaõàni guõà÷ca . tatra nàdeyasya lakùaõaü guõà÷ca .
     %<nadyà nadasya và nãraü nàdeyamiti kãrtitam .
     nàdayamudakaü råkùaü vàtalaü laghu dãpanam ..
     anabhiùyandi vi÷adaü kañukaü kaphapittanut .
     nadyaþ ÷ãghravahà laghyvaþ sarvà yà÷càmalodakà ..
     gurvyaþ ÷aivàlasaüchannà mandagàþ kaluùà÷ca yàþ .
     nadãsarastaóàgasthe kåpaprasravaõàdije ..
     udake de÷abhedena guõàn doùàü÷ca lakùayet ..>% athaudbhidasya lakùaõaü guõà÷ca .
     %<vidàrya bhåmiü nimnàü yanmahatyà dhàrayà sravet .
     tattoyamaudbhidaü nàma vadantãti maharùayaþ ..
     audbhidaü vàre pittaghnamavidàhyati÷ãtalam prãõanaü madhuraü balyamãùadbàtakaraü laghu ..>% atha nairjharasya lakùaõaü guõà÷ca .
     %<÷ailasànusravadbàripravàho nirjharo jharaþ .
     sa tu prasravaõa÷càpi tatratyaü nairjharaü jalam ..
     nairjharaü rucikçnnãraü kaphaghnaü dãpanaü laghu .
     madhuraü kañukaü pàke vàtalaü syàdapittalam ..>% atha sàrasasya lakùaõaü guõà÷ca .
     %<nadyàþ ÷ailàdiruddhàyà yatra saüsrutya tiùñhati .
     tat saro jalajacchannaü tadambhaþ sàrasaü smçtam ..
     sàrasaü salilaü balyaü tçùõàghnaü madhuraü laghu .
     rocanaü tuvaraü råkùaü baddhamåtramalaü sitam ..>% atha taóàgasya lakùaõaü guõà÷ca .
     %<pra÷astabhåmibhàgastho bahusaüvatsaroùitaþ .
     jalà÷ayastaóàgaþ syàttàóàyaü tajjalaü smçtam ..
     tàóàgamudakaü svàdu kaùàyaü kañupàki ca .
     vàtalaü baddhaviõmåtramasçkpittakaphàpaham ..>% atha vàpyasya lakùaõaü guõà÷ca .
     %<pàùàõairiùñakàbhirvà baddhakåpà bçhattarà .
     sasopànà bhavedvàpã tajjalaü vàpyamucyate ..
     vàpyaü vàri yadi kùàraü pittakçt kaphavàtahçt .
     tadeva miùñaü kaphakçt vàtapittaharaü bhavet ..>% atha kaupasya lakùaõaü guõà÷ca .
     %<bhåmau khàto'lpavistàro gambhãro maõóalàkçtiþ .
     baddho'baddhaþ sa kåpaþ syàttadambhaþ kaupyamucyate ..
     kaupaü payo yadi svàdu tridoùaghnaü himaü laghu .
     tat kùàraü kaphavàtaghnaü dãpanaü kaphakçt param ..>% atha cauóyasya lakùaõaü guõà÷ca .
     %<÷ilàkãrõaü svayaü ÷vabhraü nãlà¤janasamodakam .
     latàvitànasaüchannaü cauóyamityabhidhãyate ..
     a÷màdibhirabaddhaü yattat cauóyamiti càpare .
     tatratyamudakaü cauóyaü munibhiþ samudàhçtam ..
     cauóyaü vahnikaraü nãraü råkùaü kaphaharaü laghu .
     madhuraü pittanudrucyaü pàcanaü vi÷adaü smçtam ..>% atha pàlvalasya lakùaõaü guõà÷ca .
     %<alpaü saraþ palvalaü syàt yatra candrarkùage ravau .
     na tiùñhati jalaü ki¤cit tatratyaü vàri pàlvalam ..
     pàlvalaü vàryabhiùyandi guru svàdu tridoùakçt ..>% atha vikirasya jalasya lakùaõaü guõà÷ca .
     %<nadyàdinikañe bhåmiryà bhavedbàlukàmayã .
     udbhàvyate tato yattu tajjalaü vikiraü viduþ ..
     vikiraü ÷ãtalaü svacchaü nirdoùaü laghu tat smçtam .
     tuvaraü svàdu pittaghnaü kùàraü tat pittalaü manàk ..>% atha kaidàrasya lakùaõaü guõà÷ca .
     %<kedàraü kùetramuddhiùñaü kaidàraü tajjalaü smçtam .
     kaidàraü vàryabhiùyandi madhuraü guru doùakçt ..>% atha vçùñijalasya lakùaõaü guõà÷ca .
     %<vàrùikaü tadaharvçùñaü bhåmiùñhamahitaü jalam .
     triràtramuùitaü tattu prasannamamçtopamam ..>% atha hemantàdikàlavi÷eùe vihito jalavi÷eùaþ .
     %<hemante sàrasaü toyaü tàóàgaü và hitaü smçtam .
     hemante vihitaü toyaü ÷i÷ire'pi pra÷asyata ..
     vasantagrãùmayoþ kaupaü vàpyaü và nairjharaü jalam .
     na deyaü vàri nàdeyaü vasantagrãùmayorbudhaiþ ..
     viùavadbanavçkùàõàü patràdyairdåùitaü yataþ .
     audbhidaü vàntarãkùaü và kaupaü và pràvçùi smçtam ..
     ÷astaü ÷aradi nàdeyaü nãramaü÷ådakaü param .
     divà ravikarairjuùñaü ni÷i ÷ãtakaràü÷ubhiþ ..
     j¤eyamaü÷ådakaü nàma snigdhaü doùatrayàpaham .
     anabhiùyandi nirdoùamàntarãkùajalopamam ..
     balyaü rasàyanaü medhyaü ÷ãtaü laghu sudhàsamam ..>% ravikarairjuùñamityukte divàpadaü samastadivasapràptyarthaü ÷ãtakaràü÷ubhirjuùñamityukte ni÷ãtipadaü samastaràtripràptyartham . anyacca .
     %<÷aradi svacchamudayàdagastyasyàkhilaü hitam ..>% vçddhasu÷rutastu .
     %<pauùe vàri sarojàtaü màghe tattu taóàgajam .
     phàlgune kåpasambhåtaü caitre cauóyaü hitaü matam ..
     vai÷àkhe nairjharaü nãraü jyaiùñhe ÷astaü tathaudbhidam .
     àùàóhe ÷asyate kaupaü ÷ràvaõe divyameva ca ..
     bhàdre kaupaü payaþ ÷astamà÷vine cauóyameva ca .
     kàrtike màrga÷ãrùe ca jalamàtraü pra÷asyate ..>% atha jalasya grahaõakàlaþ .
     %<bhaumànàmambhasàü pràyo grahaõaü pràtariùyate .
     ÷ãtatvaü nirmalatva¤ca yatasteùàü mahàn guõaþ ..>% atha jalasya pàne vidhiþ .
     %<atyambupànànna vipacyate'nnamanambupànàcca sa eva doùaþ .
     tasmànnaro vahnivivardhanàya muhurmuhurvàri pibedabhåri ..>% atha ÷ãtalajalapànasya biùayàþ .
     %<mårchàpittoùõadàheùu viùe rakte madàtyaye .
     bhrame ÷rame vidagdhe'nne tamake vamathau tathà .
     årdhvage raktapitte ca ÷ãtamambhaþ pra÷asyate ..>% atha tanniùedhaþ .
     %<pàr÷va÷åle prati÷yàye vàtaroge galagrahe .
     àdhmàne stimite koùñhe sadyaþ ÷uddhau navajvare ..
     arucigrahaõãgulma÷vàsakàseùu vidradhau .
     hikkàyàü snehapàne ca ÷ãtàmbu parivarjayet ..>% athàlpajalapànasya viùayàþ .
     %<arocake prati÷yàye mande'gnau ÷vayathau kùaye .
     mukhapraseke jañhare kuùñhe netràmaye jvare .
     vraõe ca madhumehe ca pibet pànãyamalpakam ..>% atha jalapànasyàva÷yakatà .
     %<jãvànàü jãvanaü jãvo jagat sarvantu tanmayam .
     ato'tyantatayà suj¤o na kvacit vàri vàryate ..>% hàrãta÷ca .
     %<tçùõà garãyasã ghorà sadyaþpràõavinà÷inã .
     tasmàddeyaü tçùàrtàya pànãyaü pràõadhàraõam ..
     tçùito mohamàyàti mohàt pràõàn vimu¤cati .
     ataþ sarvàsvavasthàsu na kvacit vàri vàrayet ..>% atha pra÷astaü jalam .
     %<agandhamavyaktarasaü su÷ãtaü tarùanà÷anam .
     acchaü laghu ca hçdya¤ca toyaü guõavaducyate ..>% atha ninditaü jalam .
     %<picchilaü kçmilaü klinnaü parõa÷aivàlakardamaiþ .
     vivarõaü virasaü sàndraü durgandhaü na hitaü jalam ..
     kaluùaü channamambhojaparõanãlãtçõàdibhiþ .
     durde÷ajamasaüspçùñaü sauracàndramasàü÷ubhiþ ..
     anàrtavaü vàrùikamapi prathamaü tacca bhåmigam .
     vyàpannaü parihartavyaü sarvadoùaprakopaõam ..
     tat kuryàt snànapànàbhyàü tçùõàdhmànodarajvaràn .
     kàsàgnimàndyàbhiùyandikaõóågaõóàdikàüstathà ..>% atha duùñajalasya nirdoùãkaraõopàyaþ .
     %<ninditaü càpi pànãyaü kvathitaü såryatàpitam .
     suvarõaü rajataü lohaü pàùàõaü sikatàü mçdam ..
     bhç÷aü saütàpya nirvàpya saptadhà sàdhitaü tathà .
     karpårajàtipunnàgapàñalàdisuvàsitam ..
     ÷ucisàndrapañasràvaiþ kùudrajantuvivarjitam .
     svacchaü kanakamuktàdyaiþ ÷uddhaü syàddoùavarjitam ..
     parõamålavisagranthimuktàkanaka÷aibalaiþ .
     gomedena ca vastreõa kuryàdambuprasàdanam ..>% atha pãtasya jalasya pàkàvadhiþ .
     %<àmaü jalaü jãryati yàmamàtraü tadardhamàtraü ÷çta÷ãtala¤ca .
     tadardhamàtraü tu ÷çtaü kaduùõaü payaþprapàke'vadhireùa uktaþ ..>% iti bhàvaprakà÷e vàrivargaþ .. atha jale bhagavatpåjàvidhiþ .
     %<uttàpe'rkàü÷uto jàte ÷ãtalena sugandhinà .
     jalena pårite pàtre ÷rãkçùõamupave÷ayet ..
     nityàrcàvidhinàbhyarcya sàyaü sandhyàmupàsya ca .
     devaü siühàsane nãtvà gandhàdibhirathàrcayet ..
     nãràjya devaü sarvebhyo dattvà tãrthaü bhajet svayam .
     dvàda÷yàntu vi÷eùeõa ràtrau toyasthamarcayet ..>% tanmàhàtmyaü yathà, gàruóe .
     %<svarõapàtre'thavà raupye tàmrevà mçõmaye'pi và .
     toyasthaü yo'rcayedbhaktyà ÷àlagràmasamudbhavam ..
     cakràïkitaü và bhåpàla ! nivçtte madhumàdhave .
     pratimàü sa mahàbhàgastasya puõyamanantakam ..
     yàvaddharàdharo loke yàvaccandradivàkarau .
     tàvattasya kule ka÷cinna bhavedbhåpa ! nàrakã ..
     tasmàjjyaiùñhe sadà bhåpa ! toyasthaü påjayeddharim .
     vãtatàpo narastiùñhedyàvadàhåtasaüplavam ..
     kçtaiþ su÷ãtalaistoyaistulasãdalavàsitaiþ .
     ÷uci÷ukragate kàle ye'rcayiùyanti ke÷avam ..
     jalasthaü vividhaiþ puùpairmucyate yamayàtanàt ..
     jalasraùñà yato viùõurjala÷àyã jalapriyaþ .
     tasmàdgrãùme vi÷eùeõa jalasthaü påjayeddharim ..
     nãramadhyasthitaü kçtvà ÷àlagràmasamudbhavam .
     yo'bhyarcayenmahàbhaktyà sa bhavet kulapàvanaþ ..
     karkirà÷igate sårye mithunasthe vi÷eùataþ .
     yenàrcito harirbhaktyà jalamadhye mahãpate ! ..
     dvàda÷yàntu vi÷eùeõa jalasthaü jala÷àyinam .
     yo'bhyarcayet kçta tena yaj¤akoñi÷ataü bhuvi ..
     pàtre gandhàdikaü kçtvà yaþ kùipedgaruóadhvajam .
     dbàda÷yàü påjayedràtrau muktibhàgã bhavennaraþ ..>% ki¤ca .
     %<ghanàgame prakurvanti jalasthaü vai janàrdanam .
     ye narà nçpati÷reùñha ! teùàü vai narakaü dhruvam ..>%
     %<tathaivàtyuùõasamaye kàlindyàdau vi÷eùataþ .
     sampàdayedbhagavato jalakrãóàmahotsavam ..>% iti ÷rãharibhaktivilàse 15 vilàsaþ ..

#<jalaþ>#, tri, (jalati àcchàdayati vinà÷ayati và j¤ànaü buddhipratimàü veti . jala + ac .) jaóaþ . iti medinã . le, 18 .. (yathà, kà÷ãkhaõóe . 29 . 66 .
     %<jàóyavidhvaüsanakarã jagadyonirjalàvilà ..>% %<jalànàü jaóànàmaj¤ànànàmityarthaþ . àvileva kaluùiteva àvçteveti và .>% iti taññãkà ..)

#<jalakaõñakaþ>#, puü, (jale jàtaþ kaõñakaþ . kaõñakànvitatvàdevàsya tathàtvam .) ÷çïgàñaþ . pànãphala iti bhàùà .. (jale kaõñakaþ ÷atruriva .) kumbhãraþ . iti hàràvalã . 76 ..

#<jalakapiþ>#, puü, (jale kapiriva .) ÷i÷umàraþ . iti hàràvalã . 77 ..

#<jalakaraïkaþ>#, puü, (jalapårõaþ karaïkaþ . madhyapadalopisamàsaþ .) nàrikelaphalam . (jale karaïkaþ a÷asyanàrikelaphalàsthi iva .) padmam . ÷aïkhaþ . jalalatà . meghaþ . iti medinã . ke, 228 ..

#<jalakalkaþ>#, puü, (jalasya kalka iva .) jambàlaþ . iti hàràvalã . 205 ..

#<jalakàkaþ>#, puü, (jale jalasya và kàka iva .) pakùivi÷eùaþ . pànãkauói iti bhàùà .. tatparyàyaþ . dàtyåhaþ 2 kàlakaõñakaþ 3 . asya màüsaguõàþ . snigdhaü guru himaü vçùyaü màüsaü jalapakùiõàntu vàtaharam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jalakàïkùaþ>#, puü, strã, (jalaü kàïkùati abhilaùatãti . jala + kàïkùa + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ .) hastã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<jalakàïkùã>#, [n] puü strã, (jalaü kàïkùati abhilaùatãti . kàïkùa + õiniþ .) hastã . iti hàràvalã . 14 .. jalàbhilàùiõi, tri ..

#<jalakàntàraþ>#, puü, (jalameva kàntàraü durgamapatho yasya yasmai iti và . jalàdhiùñhàtçtvàdevàsya tathàtvam .) varuõaþ . iti hemacandraþ . 2 . 102 ..

#<jalakàmukaþ>#, puü, (jalasya kàmukaþ abhilàùukaþ .) kuñumbinãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (strã, arkapuùpã . yathà, bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .
     %<arkapuùpã krårakarmà payasyà jalakàmukà ..>%)

#<jalakiràñaþ>#, puü, (jale kiraþ ÷åkara iva añati gacchatãti . aña + ac .) gràhaþ . iti hàràvalã . 77 ..

#<jalakukkuñã>#, strã, (jale kukkuña iva . tataþ striyàü jàtitvàt ïãù .) gaïgàcillã . iti hàràvalã . 86 ..

#<jalakukkubhaþ>#, puü, (jale kukkubhaþ pakùivi÷eùa iva .) jalacarapakùivi÷eùaþ . koóàpàkhã iti bhàùà .. tatparyàyaþ . koyaùñiþ 2 ÷ikharã 3 . iti hemacandraþ ..

#<jalakuntalaþ>#, puü, (jalasya kuntalaþ ke÷a iva .) ÷aivàlam . iti bhåriprayogaþ .. (÷aivàla÷abde'sya vidhçtirvidheyà ..)

#<jalakåpã>#, strã, (jalasya kåpãva .) kåpagartaþ . puùkariõã . iti medinã . pe, 24 ..

#<jalakårmaþ>#, puü, (jale kårma iva . plavanasamaye kårmasyeva dç÷yatvàdasya tathàtvam .) ÷i÷umàraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<jalake÷aþ>#, puü, (jalasya ke÷a iva .) ÷aivàlam . iti hàràvalã . 106 ..

#<jalakrãóà>#, strã, (jalena jale và krãóà .) nadyàdau vayasyàdibhiþ saha jalaniþkùepàdiråpakrãóà . tatparyàyaþ . karapàtram 2 vyàtyukùã 3 karapatrikà 4 . iti hàràvalã . 116 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 128 . 36 .
     %<sahità bhràtaraþ sarve jalakrãóàmavàpnumaþ ..>%)

#<jalagulmaþ>#, puü, (jalasya gulma iva .) jalàvartaþ . kacchapaþ . jalacatvaram . iti medinã . me, 60 ..

#<jalaïgaþ>#, puü, (jalaü gacchatãti . jala + gam + óaþ . tato mum .) mahàkàlaþ . latàvi÷eùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jalaïgamaþ>#, puü, (jalaü gràmàntajalabhåmiü gacchatãti . jala + gama + %<gama÷ca .>% 3 . 2 . 47 . iti khac mum ca . gràmàntavàsitvàdevàsya tathàtvam .) janaïgamaþ . càõóàlaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<jalacàrã>#, [n] puü, (jale caratãti . cara + õiniþ .) matsyaþ . iti ÷abdacandrikà .. jalacare, tri .. (yathà, ràmàyaõe . 3 . 15 . 6 .
     %<dadç÷uþ sahità ramyaü taóàgaü yojanàyatam .
     ÷aràrihaüsakurarairàkãrõaü jalacàribhiþ ..>%)

#<jalajaü>#, klã, (jale jàyate iti . jana + óaþ .) padmam . (yathà, kumàre . 2 . 30 .
     %<vàcaspatiruvàcedaü prà¤jalirjalajàsanam ..>%) ÷aïkhaþ . iti medinã . je, 24 .. (yathà, raghuþ . 7 . 63 .
     %<tataþ priyopàttarase'dharauùñhe nive÷ya dadhmau jalajaü kumàraþ ..>%) loõàram . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jalajaþ>#, puü, (jale jàyate iti . jala + jan + óaþ .) matsyaþ . iti ÷abdacandrikà .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 61 . 22 .
     %<sa tàdç÷aþ siühabalo vçùabhàkùo nararùabhaþ .
     svayameva hataþ pitrà jalajenàtmajo yathà ..>%) jale nivàsàt kumbhãra÷i÷umàràdayaþ . eùàü màüsaguõàþ . gurutvam . uùõatvam . madhuratvam . snigdhatvam . vàtanà÷itvam . ÷ukravardhanatva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. hijjalavçkùaþ . ÷aivalaþ . vànãravçkùaþ . ÷aïkhaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. kupãluþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. karkañamãnakumbharà÷ayaþ makara÷eùàrdha¤ca . iti dãpikà .. jalajàte, tri .. (yathà, harivaü÷e . 67 . 32 .
     %<jalajaiþ pràõibhiþ kãrõàü jalajairbhåùitàü guõaiþ .
     jalajaiþ kusumai÷citràü jalajairharitodakàm ..>%)

#<jalajantuþ>#, puü, (jalajàto jantuþ .) jalajapràõã . tatparyàyaþ . yàdaþ 2 . ityamaraþ . 1 . 10 . 20 ..

#<jalajantukà>#, strã, (jalajo jantuþ . tataþ saüj¤àyàü kan . striyàü ñàp .) jalaukà . iti bharataþ ..

#<jalajanma>#, [n] klã, (jale janma yasya .) padmam . iti hemacandraþ . 4 . 228 .. (÷àvarakandake, puü . tadyathà --
     %<jantåkà jalajanmà ca tathà ÷àvarakandakam ..>% ityuttarasthàne'ùñàda÷e'dhyàye vàbhañenoktam ..)

@<[Page 2,522c]>@
#<jalajambåkà>#, strã, (jalapradhànà jambåkà kùudrajambåþ .) kùudrajambåþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. bhåüijàma iti vanajàma iti ca bhàùà ..

#<jalajihvaþ>#, puü, (jaóà svàdagrahaõàsamarthà jihvà yasya . óasya laþ .) nakraþ . iti hàràvalã . 76 ..

#<jalaóimbaþ>#, puü, (jale óimba iva .) ÷ambåkaþ . iti hàràvalã . 112 .. (÷ambåka÷abde'sya vivaraõaü j¤àtavyam ..)

#<jalatàpikaþ>#, puü, (jalatàpin + saüj¤àyàü kan .) illã÷amatsyaþ . kàkacãmatsyaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<jalatàpã>#, [n] puü, (jale'pi tapati prakà÷ayatãveti . tapa + õiniþ .) illã÷amatsyaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<jalatàlaþ>#, puü, (jalaü agàghasalilaü talati à÷rayatvena gacchatãti . tala + aõ .) illã÷amatsyaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<jalatiktikà>#, strã, (svalpà tiktà tiktikà . svalpàrthe kan . jalapradhànà tiktikà .) ÷allakãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jalatrà>#, strã, (jalàt tràyate iti . trai + kaþ .) chattram . iti hàràvalã . 40 ..

#<jaladaþ>#, puü, (jalaü dadàtãti . dà + kaþ .) meghaþ . (yathà, meghadåte . 13 .
     %<màrgaü tàvat ÷çõu kathayatastvatprayàõànuråpaü sande÷aü me tadanu jalada ! ÷roùyasi ÷rotrapeyam ..>%) mustakam . iti medinã . de, 29 .. (yathà --
     %<amçtà-nàgara-sahacara-bhadrotkaña-pa¤camålajaladajalam .
     ÷çta÷ãtaü madhuyuktaü nivàrayati såtikàtaïkam ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe såtikàdhikàre .. ÷àkadvãpàntargatavarùavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 6 . 11 . 22 -- 23 .
     %<varùàõi teùu kauravya ! saptoktàni manãùibhiþ .
     mahàmerurmahàkà÷o jaladaþ kumudottaraþ .
     jaladhàro mahàraja ! sukumàra iti smçtaþ ..>%)

#<jaladàgamaþ>#, puü, (jaladànàü meghànàü àgama àgamanaü yatra .) varùàkàlaþ . iti ràjanirghaõñaþ (yathàha vararuciþ .
     %<bhadraü kçtaü kçtaü maunaü kokilairjaladàgame .
     dardurà yatra vaktàrastatra maunaü hi ÷obhanam ..>%)

#<jaladà÷anaþ>#, puü, (a÷yate bhakùyate iti . a÷a + karmaõi lyuñ . jaladànàü meghànàma÷anaþ . meghàþ ÷àlapatraü bhakùayantãti prasiddheþ .) ÷àlavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<jaladharaþ>#, puü, (dharatãti dharaþ . dhç + ac . jalasya dharaþ .) meghaþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 135 . 18 .
     %<nabho jaladharairhãnaü sàïgàraka ivàü÷umàn ..>%) mustakam . ityamaraþ . 1 . 3 . 7, 2 . 4 . 159 .. samudraþ . iti hemacandraþ .. tini÷avçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. jaladhàriõi, tri ..

@<[Page 2,523a]>@
#<jaladhiþ>#, puü, (jalàni dhãyante'sminniti . jala + dhà + %<karmaõyadhikaraõe ca .>% 3 . 3 . 93 . iti kiþ .) samudraþ . (yathà, àryàsapta÷atyàm . 480 .
     %<yà dakùiõà tvamasyàmadakùiõo dakùiõastvamitarasyàm .
     jaladhiriva madhyasaüstho na velayoþ sadç÷amàcarasi ..>%) da÷a÷aïkusaïkhyà . sà tu ÷atalakùakoñayaþ . iti lãlàvatã ..

#<jaladhigà>#, strã, (jaladhiü samudraü gacchatãti . gama+ óaþ . striyàü ñàp .) nadã . iti hemacandraþ . 4 . 146 ..

#<jaladhijà>#, strã, (jaladhau jàyate iti . jan + %<saptamyàü janeróaþ .>% iti óaþ .) lakùmãþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<jaladhenuþ>#, strã, (jalakalpità dhenuþ .) dànàrthakçtrimadhenuþ . yathà -- hotovàca .
     %<jaladhenuü pravakùyàmi puõye'hni vidhipårbakam .
     gocarmamàtraü bhåbhàgaü gomayenopalepayet ..
     tatra madhye ca ràjendra ! pårõakumbhantu vinyaset .
     jalapårõasugandhàóhyaü karpåràgurucandanaiþ ..
     vàsitàü gandhatoyena tàü dhenuü parikalpayet .
     ùatsaü tathàparaü kalpyaü ghçtena paripåritam ..
     vardhanãkaü mahàràja ! patrapuùpaiþ samanvitam .
     dårvàïkurairupastãrya sragdàmai÷ca vibhåùitam ..
     pa¤caratnàni niþkùipya tasmin kumbhe naràdhipa ! .
     màüsãmu÷ãraü kuùñha¤ca tathà ÷aileyabàlukam ..
     àmalàsarùapà÷caitàþ sarvadhànyàni pàrthiva ! .
     caturdikùvapi patràõi catvàryeva prakalpayet ..
     evaü ghçtamayaü pàtraü dbitãyaü dadhipåritam .
     tçtãyaü madhuna÷caiva caturthaü ÷arkaràvçtam ..
     suvarõaü mukhacakùåüùi ÷çïgaü kçùõàguråõi ca .
     pra÷astapatra÷ravaõàü muktàphalamayekùaõàm ..
     tàmrapçùñhàü kàüsyadohàü darbharomasamanvitàm .
     pucchaü såtramayaü kçtvà kçùõàbharaõaghaõñikàm ..
     kambale puùyamàlà¤ca guóàsyàü ÷uktidantikàm .
     jihvàü ÷arkarayà kçtvà navanãtena ca stanam ..
     ikùupàdàntu ràjendra ! gandhapuùpopa÷obhitàm .
     kçùõàjinopari sthàpya vastrairàcchàditàntu tàm ..
     gandhapuùpaiþ samabhyarcya vipràya vinivedayet .
     evaü ghenuü tadà dattvà bràhmaõe vedapàrage ..
     sàdhuvipràya ràjendra ! ÷rotriyàyàhitàgnaye .
     tapovçddhe vayovçddhe dàtavyà ca kuñumbine ..
     yo dadàti naro ràjan ! yaþ pa÷yati ÷çõoti ca .
     pratigçhõàti yo vipraþ sarve mucyanti pàtakàt ..
     brahmahà pitçhà goghnaþ suràpo gurutalpagaþ .
     vimuktaþ sarvapàpaistu viùõulokaü sa gacchati ..
     yo'÷vamedhena yajate samàptavaradakùiõaþ .
     jaladhenu¤ca yo dadyàt samametannaràdhipaþ ..
     jalàhàrastvekadinaü tiùñhecca jaladhenudaþ .
     athavà havistvekadine yaþ payovratamàsthitaþ ..
     gràhako'pi triràtraü vai tiùñhedevaü na saü÷ayaþ .
     yatra kùãravahà nadyo madhupàyasakardamàþ ..
     yatra càpsarasàü gãtaü tatra yànti jalapradàþ .
     dàtà ca dàpaka÷caiva pratigràhã ca yo dvijaþ ..
     te sarve pàpanirmuktà viùõuloka¤ca pràpnuyuþ ..>% iti vàràhe jaladhenumàhàtmyanàmàdhyàyaþ ..

#<jalanakulaþ>#, puü, (jale nakula iva .) jalajantuvi÷eùaþ . dhàóiyà iti udvióàla iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . udraþ 2 jalamàrjàraþ 3 jalàkhuþ 4 jalaplavaþ 5 . iti trikàõóa÷eùaþ . jalavióàlaþ 6 nãràkhuþ 7 . iti hàràvalã . . 76 .. pànãyanakulaþ 8 vasã 9 . iti hemacandraþ ..

#<jalanidhiþ>#, puü, (jalàni nidhãyante'sminniti . dhà + %<karmaõyadhikaraõe ca .>% 3 . 3 . 93 . iti kiþ . jalànàü nidhiriti và .) samudraþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 20 .. (yathà, àryà÷apta÷atyàm . 614 .
     %<sarita iva yasya gehe ÷uùyanti vi÷àlagotrajà nàryaþ .
     kùàràsveva sa tçpyati jalanidhilaharãùu jalada iva ..>% catuþ saükhyà samudravàcitvàt . yathà, satkçtyamuktàvalyàm . %<vàre ÷ãtakaraü tithau jalanidhiü bhe'gni¤ca yoge dbayam ..>% iti ..)

#<jalanirgamaþ>#, puü, (gama + %<grahavçdçni÷cigama÷ca .>% 3 . 3 . 58 . iti bhàve ap . jalànàü nirgamo vahirgamanaü yasmàt .) pràkàragçhabhittyàdiùu jalaniþsaraõamàrgaþ . iti bharataþ .. debakulapràkàràdiùu jalaniþsaraõadvàram . iti sarvànandaþ .. tatparyàyaþ . bhramaþ 2 . ityamaraþ . 1 . 10 . 7 .. vakram 3 puñabhedaþ 4 . iti svàmã ..

#<jalanãlã>#, strã, (jalaü nãlayatãti . nãla + tat karotãti õic + tataþ %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ . tato ïãù .) ÷aivàlam . ityamaraþ . 1 . 10 . 38 .. (÷aivàla÷abde'syà vivçtirdraùñavyà ..)

#<jalandharaþ>#, puü, (jalaü brahmanetracyutà÷rujalaü dharatãti . jala + dhç + bàhulakàta khac mum ca .) asuravi÷eùaþ . tasyotpattikàraõaü yathà -- indraþ ÷ivaü draùñuü ÷ivalokaü gatvà ekaü bhayànakaü puruùaü dçùñvà taü punaþpunaþ papraccha ã÷varaþ kvagataþ . sa uttaraü na dadau indraþ kruddhastaü vajreõa jaghàna . tato rudrastejasà prajajvàla . tata indro bhãtastaü praõamya tuùñàva rudrastuùña indradàhàrthotpannaü bhàlanetrasthavahniü gçhãtvà gaïgàsàgarasaïgame pràkùipat tataþ sa bàlaråpobhåtvà ruroda tasya rodana÷abdena saptalokà vadhirãkçtàstacchrutvà brahmà vismitastatràgatya taü bàlaü samudrakroóe dçùñvà taü papraccha kasyàyaü puttraþ samudrastaü praõamyovàca mama puttraþ asya jàtakarmàdi kuru ityuktrà brahmà kroóe dadau sa bàlastasva ÷ma÷ru dadhàra ÷ma÷ru dhunvato brahmaõo netràbhyàü jalamagamat brahmà samudramuvàca yasmàdanena mama netràbhyàü nirgataü jalaü dhçtaü tasmàdayaü jalandharanàmà adhunaiva sarva÷àstravettà rudraü vinà sarvabhåtàvadhya÷ca bhaviùyati ityuktrà ÷ukramàhåya tamàsuraràjye nyave÷ayat sa kàlanemisutàü vçndàmupayeme . iti pàdmottarakhaõóam ..

#<jalapatiþ>#, puü, (jalasya patiþ .) varuõaþ . iti hemacandraþ . 2 . 102 .. (asya jalapatitvakathà yathà, kà÷ãkhaõóe . 12 . 89 -- 95 .
     %<tatastaü tanayaþ pçùñvà pitaraü praõipatya ca .
     jagàma tårõaü tapase ÷rãmadvàràõasãü purãm ..
     tatra taptvà tapo ghoraü liïgaü saüsthàpya ÷àmbhavam .
     pa¤cavarùasahasràõi sthitaþ pàùàõani÷calaþ ..
     àviràsãnmahàdevastuùñastattaüpasà tataþ .
     uvàca kàrdame ! bråhi kaü dadàmi varottamam ..
     kàrdamiruvàca .
     yadi nàtha ! prasanno'si bhaktànàmanukampaka ! .
     sarvàsàmàdhipatyaü me dehyapàü yàdasàmapi ..
     iti ÷rutvà mahe÷ànaþ sarvacintitadaþ prabhuþ .
     abhyaùi¤cata taü tatra vàruõe parame pade ..
     ratnànàmabdhijàtànàmabdhãnàü saritàmapi .
     sarasàü palvalànà¤ca vàpyambusrotasàü punaþ ..
     jalà÷ayànàü sarveùàü pratãcyà÷càpi vai di÷aþ .
     adhã÷varaþ pà÷apàõirbhava sarvàmarapriyaþ ..>%) samudraþ . appatirityamaradar÷anàt ..

#<jalapàràvataþ>#, puü, (jale pàràvata iva .) pakùivi÷eùaþ . tatparyàyaþ . kopã 2 jalakapotaþ 3 . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jalapittaü>#, klã, (jalànàü pittamiva .) agniþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<jalapippalã>#, strã, (jalajàtà pippalã .) pippalãvi÷eùaþ . panisagà iti loke . jalapiparã iti hindã bhàùà . tatparyàyaþ . mahàràùñrã 2 ÷àradã 3 toyavallarã 4 matsyàdanã 5 matsyagandhà 6 làïgalã 7 ÷akulàdanã 8 agnijvàlà 9 citrapatrã 10 pràõadà 11 tçõa÷ãtà 12 bahu÷ikhà 13 . asya guõàþ . kañutvam . tãkùõatvam . kaùàyatvam . mala÷odhanatvam . vraõakãñàdidoùarasadoùanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. tatparyàyaguõàþ .
     %<jalapippalyabhihità ÷àradã ÷akulàdanã .
     matsyàdanã matsyagandhà làïgalãtyapi kãrtità ..
     jalapippalikà hçdyà cakùuùyà ÷ukralà laghuþ .
     saügràhiõã himà råkùà raktadàhavraõàpahà ..
     kañupàkà rasà rucyà kaùàyà vahnivardhinã ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..
     (%<gambhãro jalapippalyastumburuþ ÷çïgaverikà .
     tãkùõoùõakañuråkùàõi kaphavàtaharàõi ca ..>% iti carake såtrasthàne saptaviü÷e'dhyàye ..)

@<[Page 2,524a]>@
#<jalapçùñhajà>#, strã, (jalasya pçùñhe upari prade÷e jàyate iti . jana + óaþ .) ÷aivàlam . iti ÷abdacandrikà ..

#<jalapràyaü>#, klã, (jalasya pràyo bàhulyaü yatra .) jalabahulasthànam . anåpade÷aþ . ityamaraþ . 2 . 1 . 10 ..

#<jalapriyaþ>#, puü, (jalaü priyaü yasya .) càtakapakùã . iti ÷abdaratnàvalã .. matsyaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<jalaplavaþ>#, puü, (jale plavate iti . plu + ac .) jalanakulaþ . iti hàràvalã . 76 ..

#<jalaphalaü>#, klã, (jalajàtaü phalam .) ÷çïgàñakam . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<jalabandhaþ>#, puü, (jalaü badhnàti jãvanavçttyai nirbandhena parikalpayatãti . bandha + ac .) matsyaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<jalabandhakaþ>#, puü, (jalaü badhnàtãti . bandha + õvul .) jalamadhyagaü srotobhedakaraü dàru÷ilàdi . tatparyàyaþ . vidàrakaþ 2 kåpakaþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<jalabàlakaþ>#, puü, (jalena balayati jãvayati svà÷ritavçkùàdãniti . bala jãvane + õic + õvul .) bindhyaparvataþ . iti hemacandraþ . 4 . 95 ..

#<jalabàlikà>#, strã, (jalasya bàlikeva .) vidyut . iti hemacandraþ . 4 . 171 ..

#<jalabudbudaü>#, klã, (jalasya budvudam .) jalavimbam . yathà, ÷uddhitattvadhçtavacanam .
     %<mànuùye kadalãstambhaniþsàre sàramàrgaõam .
     yaþ karoti sa vai måóho jalabudvudasannibhe ..>%

#<jalabrahmã>#, strã, (jale brahmãva .) hilamocã . iti hàràbalã . 180 ..

#<jalabhåþ>#, puü, (bhavatyasmàditi . bhå + apàdàne kvip . tato jalasya bhåþ .) meghaþ . (jalaü bhårutpattisthànamasya .) ka¤cañam . iti ÷abdacandrikà ..

#<jalamakùikà>#, strã, (jalajàtà makùikà .) vàrikçmiþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<jalamadguþ>#, puü, (jale madguriva .) matsyaraïgapakùã . iti hàràvalã . 88 ..

#<jalamadhukaþ>#, puü, (jalajàto madhukaþ .) madhukavçkùaprabhedaþ . jalamahuyà iti bhàùà . tatparyàyaþ . maïgalyaþ 2 dãrghapatrakaþ 3 madhupuùpaþ 4 kùaudrapriyaþ 5 pataïgaþ 6 kãreùñaþ 7 gairikàkhyaþ 8 . asya guõàþ . madhuratvam . vraõavàntinà÷itvam . ÷ukrabalakàritvam . ÷ãtatvam . rasàyanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. tatparyàyaguõàþ . atha mahuyà vanamahuyà .
     %<madhuko guóapuùpaþ syàt madhuvçkùo madhusravaþ .
     vànaprastho madhuùñhãlo jalajo'tra madhålakaþ ..
     madhåkapuùpaü madhuraü ÷ãtalaü guru bçühaõam .
     bala÷ukrakaraü proktaü vàtapittavinà÷anam .. * ..
     phalaü ÷ãtaü guru svàdu ÷ukralaü vàtapittanut .
     ahçdyaü hanti tçùõàsradàha÷vàsakùatakùayàn ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<jalamasiþ>#, puü, (jalena jalàkàreõa masyati pariõamatãti . masa pariõàme + in . ghanãbhåtameghasya jalàkàreõa pariõamanàt tathàtvam .) meghaþ . iti hàràvalã . 18 ..

#<jalamàrgaþ>#, puü, (jalasya màrgaþ nirgamapathaþ .) praõàlã . iti hemacandraþ . 4 . 55 .. nardamà iti bhàùà ..

#<jalamàrjàraþ>#, puü, (jalasya màrjàraþ jale màrjàra iva iti và .) jalanakulaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<jalamuk>#, [c] puü, (jalaü mu¤catãti . muc + kvip .) meghaþ . ityamaraþ . 1 . 3 . 7 .. (yathà, meghadåte . 71 .
     %<÷aïkàspçùñà iva jalamucastvàdç÷à yatra jàlairdhåmodgàrànukçtinipuõà jarjarà niùpatanti ..>% jalamocake, tri . yathà, bçhatsaühitàyàm . 19 . 2 .
     %<tãkùõaü tapatyaditijaþ ÷i÷ire'pi kàle nàtyambudà jalamuco'calasannikà÷àþ ..>%)

#<jalamårtiþ>#, puü, (jalaü mårtiryasya .) ÷ivaþ . iti tasyàùñamårtipåjàyàü tithyàditattvam ..

#<jalamårtikà>#, strã, (jalasya mårtiþ ghanãbhåtàkçtiþ . tataþ svàrthe saüj¤àyàü và kan ñàp ca .) karakà . iti ÷abdacandrikà ..

#<jalamodaü>#, klã, (jalena jalasaüyogena modayati ànandayati sadgandhapradànenetyarthaþ . mud + õic + aõ .) u÷ãram . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jalayantragçham>#, klã, (jalayantramiva kçtaü gçham .) jalamadhyakçtagçham . jalñuïgi iti phoyàràra ghara iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . samudragçham 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. jalayantraniketanam 3 . iti hàràvalã .. jalayantramandiram 4 . yathà --
     %<kvacidvicitraü jalayantramandiram .>% iti kàlidàsaþ ..

#<jalaraïkaþ>#, puü, (jale sarasi raïka iva .) vakapakùã . iti hàràvalã . 183 ..

#<jalaraïkuþ>#, puü, (jale raïkuriva .) dàtyahapakùã . iti halàyudhaþ ..

#<jalara¤jaþ>#, puü, (jale rajati anurakto bhavatãti . ra¤ja anuràge + ac .) vakapakùã . iti hemacandraþ . 4 . 3 . 8 .. (vaka÷abde'sya vivaraõaü j¤àtavyam ..)

#<jalaraõóaþ>#, puü, (jalasya raõóa iva bhayajanakatvàt .) jalàvartaþ . payoreõuþ . bhujaïgamaþ . iti hemacandraþ ÷abdaratnàvalã ca ..

#<jalarasaþ>#, puü, (jalajàto rasaþ . jalapradhàno raso và .) lavaõam . iti hàràvalã . 75 ..

#<jalaruñ>#, [h] puü, (jale rohatãti . ruh + kvip .) padmam . iti hemacandraþ . 4 . 228 ..

@<[Page 2,524c]>@
#<jalaruhaü>#, klã, (jale rohatãti . ruha + %<igupadhaj¤eti .>% 3 . 1 . 135 . iti kaþ .) padmam . iti hemacandraþ . 4 . 228 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 128 . 41 .
     %<jala¤ca ÷u÷ubhe channaü phullairjalaruhaistathà ..>%)

#<jalaråpaþ>#, puü, (jalasya råpamivarupaü yasya . ÷ubhravarõatvàdasya tathàtvam .) makaraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<jalalatà>#, strã, (jale lateva tadàkàratvàt .) taraïgaþ . iti hàràvalã . 205 ..

#<jalavaraõñaþ>#, puü, (jalaü rasastatpradhàno varaõño vasantaþ .) jalavasantàkhyavraõaþ . pànãvasanta iti bhàùà . tatparyàyaþ . mogaþ 2 . iti hàràvalã . 142 ..

#<jalavalkalaþ>#, puü, (jalasya valkala iva .) kumbhikà . iti hàràvalã .. 112 . pànà iti bhàùà ..)

#<jalavallã>#, strã, (jalajàtà jalapradhànà và vallã .) ÷çïgàñakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jalavàyasaþ>#, puü, (jale vàyasaþ kàka iva kçùõavarõatvàt .) madgupakùã . iti hemacandraþ . 4 . 389 .. pànãkauói iti bhàùà ..

#<jalavàsaü>#, klã, (jalena vàso gandho yasya .) u÷ãram . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jalavàsaþ>#, puü, (jalaü vàsayatãti . vasa + õic + aõ .) viùõukandaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (jale vàsaþ nivàsaþ . salilanivàsaþ . yathà, mahàbhàrate . 12 . 260 . 5 .
     %<sa cintàyamàsa munirjalavàse kadàcana ..>% jale vàso yasya iti vigrahe jalavàsini, tri . yathà tatraiva . 12 . 260 . 4 .
     %<sa kadàcit mahàtejà jalavàso mahãpate ! .
     cacàra lokàn viprarùiþ prekùamàõo manojavaþ ..>%)

#<jalavàhaþ>#, puü, (jalaü vahatãti . vaha + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ .) meghaþ . iti hemacandraþ . 2 . 78 .. (yathà, bhàraviþ . 12 . 21
     %<sàdrijaladhijalavàhapaü sadiga÷nuvàniva vi÷vamojasà ..>% jalavàhake, tri . yathà, mahàbhàrate . 2 . 7 . 20 .
     %<jalavàhàstathà meghà vàyavastanayitnavaþ ..>%)

#<jalavióàlaþ>#, puü, (jale vióàla iva .) jalanakulaþ . iti hàràvalã . 76 ..

#<jalabindujà>#, strã, (jalabindubhyo jàyate iti . jana + óaþ .) yàvanàlã÷arkarà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jalavilvaþ>#, puü, (jalapradhàno vilva iva .) karkañaþ . pa¤càïgaþ . jalacatvaram . iti medinã . ve, 58 .. càtarajala iti bhàùà ..

#<jalaviùuvaü>#, klã, (jalapradhànaü viùuvam .) tulàsaükràntiþ . tatparyàyaþ . à÷vinacihnitam 2 . iti ÷abdaratnàvalã .. cakravi÷eùaþ . yathà --
     %<mànaü ÷ire ùaõmukhapa¤cavairaü vakùa÷caturbhe bahuvittalàbhaþ .
     bhogaþ kare ùañpadayostu ùañke bhãtirnçõàü syàdbiùuvasya cakre ..
     yasminnçkùe vasedbhànustasmàt saügaõayedbudhaþ ..>% iti samayàmçtam ..

#<jalavç÷cikaþ>#, puü, (jale vç÷cika iva .) ciïgañamatsyaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<jalavetasaþ>#, puü, (jalajàto vetasaþ .) vànãravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathàsya paryàyà guõà÷ca .
     %<niku¤cakaþ parivyàdho nàdeyo jalavetasaþ .
     jalajo vetasaþ ÷ãtaþ kuùñhahçdbàtakopanaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<jalavyadhaþ>#, puü, (jalaü vidhyatãti . vyadha + ac .) kaïkatroñamatsyaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<jalavyàlaþ>#, puü, (jalasthito vyàlo hiüsrajantuþ .) alagardasarpaþ . ityamaraþ . 1 . 8 . 5 .. krårakarmà jalajantuþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jala÷ayaþ>#, puü, (jale ÷ete . ÷ã + ac . puüsãti gho và .) viùõuþ . iti hemacandraþ . 2 . 128 ..

#<jala÷ayanaþ>#, puü, (jale kùãrodasalile ÷ete iti . ÷ã + lyuþ .) viùõuþ . iti halàyudhaþ ..

#<jala÷àyã>#, [n] puü, (jale ÷ete iti . ÷ã + õiniþ .) viùõuþ . yathà, puràõam .
     %<jalamadhye varàha¤ca pàvake jala÷àyinam ..>%

#<jala÷uktiþ>#, strã, (jalacarã ÷uktiþ .) ÷ambåkaþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 23 .. ÷àmåka iti jalasãpã iti ca bhàùà .. tatparyàyaþ . vàri÷uktiþ 2 kçmi÷uktiþ 3 kùudra÷uktikà 4 ÷ambåkà 5 nara÷uktiþ 6 puùñikà 7 toya÷uktikà 8 . tasyà guõàþ . kañutvam . snigdhatvam . dãpanatvam . gulma÷ålaviùadoùanà÷itvam . rucyatvam . pàcanatvam . baladàtçtva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jala÷åkaü>#, klã, (jale ÷åkaü såkùmàgramiva .) ÷aivàlam . iti hemacandraþ . 4 . 233 .. (puüliïge'pi dç÷yate . yathà --
     %<jala÷åkaþ svayaü guptà rajanyau bçhatãdbayam ..>% ityuttarasthàne'ùñàda÷e'dhyàye vàbhañenoktam ..)

#<jala÷åkaraþ>#, puü, (jale jalasya và ÷åkara iva .) kumbhãraþ . iti hemacandraþ . 4 . 415 ..

#<jalasarpiõã>#, strã, (jale sarpati gacchatãti . sçpa + õini + ïãp .) jalaukà . iti hemacandraþ . 4 . 270 ..

#<jalasåciþ>#, puü, (jale såciriva . abhidhànàt puüstvam .) kaïkatroñamatsyaþ . ÷çïgàñaþ . ÷i÷umàraþ . jalaukàyàü strã . iti medinã . ce, 20 .. kàkaþ . iti hemacandraþ ..

#<jalastambhanaü>#, klã, (jalasya stambhanam .) mantràdidbàrà jalagatinivàraõam . tanmantro yathà --
     %<om namo bhagavate jalaü stambhaya stambhaya saüsamaüsake kake kacara .
     jalastambhanamantro'yaü jalaü stambhayate ÷iva ! ..>% iti gàruóe 179 adhyàyaþ .. pustakàntare 186 adhyàyaþ .. (jalastambhanavidyà duryodhanena viditàsãt . ataevàyaü dvaipàyanahradajalaü saüstabhya tatra suùvàpa . etatkathà mahàbhàrate ÷alyaparvaõi 29 adhyàye draùñavyà ..)

#<jalasthà>#, strã, (jale jalabahulaprade÷e tiùñhatãti . sthà + kaþ . striyàü ñàp .) gaõóadårvà . iti ràjanirghaõñaþ .. (jalàvasthite, tri . yathà, bhàgavate . 3 . 27 . 12 .
     %<yathà jalastha àbhàso jalasthenàvadç÷yate .
     svàbhàsena tathà såryo jalasthena divi sthitaþ ..>%)

#<jalahaü>#, klã, (jalena hanyate iti . hana + bàhulakàt óaþ .) svalpajalayantragçham . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<jalahàsaþ>#, puü, (jalànàü hàsa iva ÷uklatvàt .) samudraphenaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<jalàkà>#, strã, (jale àkàyati prakà÷ate iti . à + kai + kaþ .) jalaukasaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<jalàkùã>#, strã, (jalamakùõoti vyàpnoti karaõatayeti . akùa + aõ .) jalapippalã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<jalàkhuþ>#, puü, (jale àkhuriva .) jalanakulaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<jalà¤calaü>#, klã, (jalama¤cati vyàpnotãti . a¤ca + bàhulakàt alac . yadvà, jale a¤calaþ vastraprànta iva . abhidhànàt klãvatvam .) ÷aivàlam . svato vàrinirgamaþ . iti medinã . le, 154 ..

#<jalàñanaþ>#, puü, (jale añati bhramatãti . aña + lyuþ .) kaïkapakùã . iti medinã . ne, 184 .. (vi÷eùo'sya kaïka÷abde j¤àtavyaþ ..)

#<jalàñanã>#, strã, (jale añati bhramatãti . aña + lyuþ . striyàü ïãù .) jalaukà . iti medinã . ne, 184 ..

#<jalàõñakaþ>#, puü, (jale aõñhate itastato bhramatãti . aõñha gatau + õvul . pçùodaràditvàt ñhasya ñaþ .) nakraràjaþ . iti hàràvalã . 77 ..

#<jalàõóakaü>#, klã, (jale aõóamiva kàyatãti . kai + kaþ .) potàdhànam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<jalàtmikà>#, strã, (jalameva àtmà yasyàþ . kap tataþ ñàpi ata itvam .) jalaukà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<jalàdhàraþ>#, puü, (jalasya àdhàraþ .) jalà÷ayaþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 25 .. (yathà, yàj¤avalkye . 3 . 144 .
     %<àkà÷amekaü hi yathà ghañàdiùu pçthag bhavet .
     tathàtmaiko'pyanekastu jalàdhàreùvivàü÷umàn ..>%)

#<jalàdhidaivataþ>#, puü, (jalasyàdhidaivataü adhiùñhàtrã devatà .) varuõaþ . iti halàyudhaþ .. (jalaü adhidaivataü yasya .) pårbàùàóhànakùatre, klã . iti jyotiùam ..

@<[Page 2,525c]>@
#<jalàmbikà>#, strã, (jalasya ambikà màtà iva . kroóade÷e jaladhàraõàdasyàstathàtvam .) kåpaþ . iti hàràvalã . 41 .. jalàtmikà iti kvacit pàñhaþ ..

#<jalàyukà>#, strã, (jalamàyurasyàþ . kap . pçùodaràditvàt salopaþ .) jalaukà . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, su÷rute . 1 . 13 . %<atha jalàyukàþ vakùyante . jalamàsàmàyuriti jalàyukàþ ..>% asyà anyadbivaraõaü jalaukaþ÷abde draùñavyam .. yasminniyaü vyavahçtà tadyathà --
     %<nasyà¤janàbhya¤janapànadhåmaü tathàvapãóaü kavalagraha¤ca .
     saü÷odhana¤cobhayataþ prayu¤jyàdraktaü hareccàpi jalàyukàbhiþ ..>% iti su÷rute kalpasthàne'ùñame'dhyàye ..)

#<jalàrdraþ>#, puü, (jalena àrdraþ siktaþ .) àrdravastram . iti hàràvalã . 196 .. (jalasikte, tri . yathà, meghadåte . 45 .
     %<tatra skandaü niyatavasatiü puùpameghãkçtàtmà puùpàsàraiþ snapayatu bhavàn vyomagaïgàjalàrdraiþ ..>%)

#<jalàrdrà>#, strã, (jalena àrdrà siktà .) klinnavastram . iti hemacandraþ . 3 . 343 .. (àrdratàlavçntam . yathà, vaijayantã .
     %<dhuvitraü tàlavçntaü syàdutkùepavyajana¤ca tat .
     jalenàrdvaü jalàrdrà syàt -- ..>%)

#<jalàrõavaþ>#, puü, (jalapracuro'rõavaþ samudro yatra kàle .) varùàkàlaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (jalapracuro'rõavaþ .) jalasamudra÷ca ..

#<jalàluþ>#, puü, (jalajàta àluþ . ÷àkapàrthivavat samàsaþ .) pànãyàluþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jalàlukaü>#, klã, (jalàluriva kàyati prakà÷ate iti . kai + kaþ .) padmakandaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jalàlukà>#, strã, (jale alati gacchatãti . ala gatã + bàhulakàt ukaþ .) jalaukà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<jalàlokà>#, strã, (jale àlokyate dç÷yate iti . à + loka dar÷ane + karmaõi gha¤ .) jalaukà . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<jalàvartaþ>#, puü, (jalasya àvartaþ sambhamaþ .) jalagulmaþ . ambhasàü bhramaþ . iti jañàdharaþ ..

#<jalà÷ayaü>#, klã, (jale jalabahulaprade÷e à÷ete iti . à + ÷ã + ac .) u÷ãram . ityamaraþ . 2 . 4 . 164 .. làmajjakam . iti ràjanirghaõñaþ .. (jala÷àyini, tri . yathà, mahàbhàrate . 3 . 143 . 54 .
     %<tataþ sattvànyupàkràman subahåni mahànti ca .
     ruruvànarasiühàü÷ca mahiùàü÷ca jalà÷ayàn ..>%)

#<jalà÷ayaþ>#, puü, (jalasya à÷aya àdhàraþ .) jalàdhàraþ . sa tu puùkariõyàdiþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 26 .. (yathà, manuþ . 4 . 129 .
     %<na snànamàcaredbhuktrà nàturo na mahàni÷i .
     na vàsobhiþ sahàjasraü nàvij¤àte jalà÷aye ..>% jalaü à÷ete tiùñhatyatra . à + ÷ã + %<puüsi saüj¤àyàü ghaþ pràyeõa .>% 3 . 3 . 118 . iti ghaþ .) samudraþ . iti hemacandraþ .. ÷çïgàñakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jalà÷ayà>#, strã, (jale jalasamãpe à÷ete udbhavatãti . à + ÷ã + ac . striyàü ñàp .) guõóàlàvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jalà÷rayaþ>#, puü, (jale jalapracuraprade÷e à÷raya utpattisthànaü yasya .) vçttaguõóatçõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jalà÷rayà>#, strã, (jale jalabahulaprade÷e à÷rayo yasyàþ .) ÷ålãtçõam . balàkà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jalàùñhãlà>#, strã, (jalenàùñhãlà saühatà .) puùkariõã . iti hàràvalã . 42 ..

#<jalàhvayaü>#, klã, (jale àhvayaþ spardhà yasya .) utpalam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jalikà>#, strã, (jalaü utpattisthànatvenàstyasyàþ . jala + %<ata iniñhanau .>% 5 . 2 . 115 . iti ñhan striyàü ñàp .) jalaukà . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<jalukà>#, strã, (jale tiùñhatãti . jala + bàhulakàt ukaþ .) jalaukà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<jalåkà>#, strã, (jalukà . pçùodaràditvàt dãrghaþ .) jalaukà . iti hemacandraþ . 4 . 270 .. (yathà, devãbhàgavate . 1 . 15 . 18 .
     %<jalåkeva sadà nàrã rudhiraü pibatãti vai .
     mårkhastu na vijànàti mohito bhàvaceùñitaiþ ..>%)

#<jalecaraþ>#, puü, (jale caratãti . cara + %<careùñaþ .>% 3 . 2 . 16 . iti ñaþ . %<tatpuruùe kçti bahulam .>% 6 . 3 . 14 . ityaluk .) jalacarapakùã . sa tu haüsamadguvakàdiþ . tasya màüsaguõàþ . gurutvam . uùõatvam . snigdhatvam . madhuratvam . vàyunà÷itvam . ÷ukrakàritva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. (jalacàriõi, tri . yathà, mahàbhàrate . 1 . 217 . 11 .
     %<sa tamàdàya kaunteyo visphurantaü jalecaram .
     udatiùñhanmahàbàhurbalena balinàü varaþ ..>%)

#<jalecchayà>#, strã, (jalametãti jalet jalapracurasthànam . i + kvip . tatra ÷ete udbhavatãti . ÷ã + ac . striyàü ñàp .) hasti÷uõóàvçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<jalejàtaü>#, klã, (jale jàtamutpannam .) padmam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<jalendraþ>#, puü, (jalasya indraþ adhipatiþ .) varuõaþ . mahodadhiþ . jambhalaþ . iti medinã . re, 158 ..

#<jalendhanaþ>#, puü, (jalànyeva indhanàni yasya .) vàóavàgniþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<jaleruhà>#, strã, (jale rohati udbhavatãti . ruha + kaþ . %<tatpuruùe kçtãti .>% aluk .) kuñumbinãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 2,526b]>@
#<jalevàhaþ>#, puü, (jale jalamadhye vàhate jalamagnadravyasya làbhàrthaü prayatate iti . vàha prayatne + ac .) jàtivi÷eùaþ . óuvaru iti bhàùà .. yathà, pàdma pàtàlakhaõóe .
     %<jalevàhànathàhåya bahåüstatra nyayojayat .
     tat kçtvà paramaü yatnamàpuràbharaõaü na tat ..>%

#<jale÷ayaþ>#, puü, (jale ÷ete iti . ÷ã + ac . %<tatpuruùe kçtãti .>% aluk .) matsyaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (kàraõatoya÷àyitvàt viùõuþ . yathà, harivaü÷e . 22 . 68 .
     %<namo'stvanantapataye akùayàya mahàtmane .
     jale÷ayàya devàya padmanàbhàya viùõave ..>% mahàdevaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 98 .
     %<tumbavãõo mahàkrodha årdhvaretà jale÷ayaþ ..>% jalà÷àyini, tri ..)

#<jale÷varaþ>#, puü, (jalasya ã÷varaþ .) varuõaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 226 . 3 .
     %<tamabravãt dhåmaketuþ pratigçhya jale÷varam .
     caturthaü lokapàlànàü devadevaü sanàtanam ..>% jalànàmà÷rayatvàt) samudra÷ca ..

#<jalokà>#, strã, (jalamokaü à÷rayo yasyàþ . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) jalaukà . ityabharañãkàyàü bharataþ ..

#<jalocchvàsaþ>#, puü, (jalànàü ucchvàsaþ .) jalà÷ayaü paripårya samadhikajalasya sarvato vahanam . iti kekkañaþ .. samadhikajalasyopàyairniùkàsanam . iti svàmã .. jalàtyupacaye puùkariõyàdàvupàyenajalaniùkàsanam . iti sarvasvam .. setubhaïgàdibhayena jalà÷ayàdupàyairjalavahiùkaraõam . ityanye .. puùkariõyàdau jalaprave÷àrthamupàyaþ muyàn iti khyàta ityeke . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . parãvàhaþ 2 . ityamaraþ . 1 . 10 . 10 ..

#<jalodaraü>#, klã, (jalapradhànaü udaraü yasmàt .) jañharàmayaþ . tasya nidànàdi yathà --
     %<yaþ snehapãto'pyanuvàsito và vànto virikto'pyathavà niråóhaþ .
     pibejjalaü ÷ãtalamà÷u tasya srotàüsi duùyanti hi tadbahàni ..
     snehopalipteùvathavàpi teùu dakodaraü pårbavadabhyupaiti .
     snigdhaü mahattat parivçttanàbhisamàtataü pårõamivàmbunà ca ..
     yathà dçtiþ kùubhyati kampate ca ÷abdàyate càpi dakodarantat ..
     janmanaivodaraü sarvaü pràyaþ kçcchratamaü matam .
     balinastadajàtàmbu yatnasàdhyaü navotthitam ..>% iti màdhavakaraþ .. (asya sakàraõalakùaõacikitsitaü yathà, hàrãte cikitsitasthàne 27 adhyàye . àtreya uvàca .
     %<viùamà÷anopave÷àt pãtatoyàdathàpi và .
     ÷ramàdhva÷vàsaniùkràntàdativyàyàmato'pi và ..
     pãtantådarameva¤ca tasmàjjàtaü jalodaram .
     udaraü sajalaü yasya saghoùamativardhitam ..
     ÷vayathuþ pàdayoþ ÷otho jalodarasya lakùaõam .
     virekaü vamanaü kuryàt pàcanàni ca kàrayet ..
     kùàrayoga÷ca vañakastena tadupa÷àmyati .
     tasmànnàbhervalãbhàge vajjayitvàïguladbayam ..
     jalanàóã¤cànumanya ku÷apatreõa veùñayet .
     eraõóajalanàla¤ca tatra sa¤càrayedbudhaþ ..
     antargataü jalaü sràvyaü tataþ sandhàrayeddrutam .
     yadà na dharate tacca tadà dàhaþ pra÷asyate ..
     kaõà kalkaü parisràvya ghçtaü deyaü caturguõam .
     ÷uõñhã viùà samaü pàcyaü pànamàlepanaü hitam ..
     ÷astrakarma bhiùak ÷reùñho vij¤àtenaiva kàrayet .
     duùkaraü ÷astrakarmaiva na kuryat yatra tatra tu ..
     akriyàyàü dhruvo mçtyuþ kriyàyàü saü÷ayo bhavet .
     tasmàdava÷yakartavyamã÷varaü sàkùikàriõà .. * ..>%)

#<jalodbhavà>#, strã, (jale udbhavo yasyàþ .) laghubràhmã . iti ràjanirghaõñaþ .. (kàlànu÷àrivà . ÷iulã choparaü iti ca yasya khyàtiþ . yathàsyàþ paryàyàþ .
     %<÷ãtalã ÷ãtakummã ca ÷uklapuùpà jalodbhavà .
     kàlànu÷àrivà tasyàþ pravàho natavadguõaiþ ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

#<jalodbhåtà>#, strã, (jale udbhåtà .) guõóàlàkùupaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jaloragã>#, strã, (jale uragã sarpiõãva .) jalaukà . ityamarañãkàsàrasundarã ..

#<jalaukasaþ>#, strã, (jale oko vàsasthànaü yàsàm .) jalaukà . sàntabahuvacanànto'yaü ÷abdaþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 22 ..

#<jalaukasaþ>#, puü, strã, (jalameva oko vàsasthànaü tadastyasyeti . ar÷aàditvàdac .) jalaukà . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ .. akàrànto'yam ..

#<jalaukàþ>#, [s] strã, (jalameva oko vasatisthànaü yasyàþ .) jalaukà . iti bharataþ .. (yaduktam .
     %<gçhõàti sàdhuraparasya guõaü na doùaü doùànvito guõiguõaü parihàya doùam .
     bàlastanàt pibati dugdhamasçgvihàya tyaktrà payo rudhirameva na kiü jalaukàþ ..>% jalavàsini, tri . yathà, mahàbhàrate . 13 . 50 . 10 .
     %<jalokasàü sa sattvànàü babhåva priyadar÷anaþ ..>% vivaraõamasyà yathà --
     %<nçpàóhya-bàla-sthavira-bhãru-durbala-nàrãsukumàràõàmanugrahàrthaü paramasukumàro'yaü ÷oõitàvasecanopàyo'bhihito jalàkasaþ . tatra vàtapittakapha-duùña-÷oõitaü yathàsaïkhyaü ÷çïgajalaukàlàvubhiravasecayet snigdha÷ãtaråkùatvàt sarvàõi sarvarvà ..>%
     %<uùõaü samadhuraü snigdhaü gavà ÷çïgaü prakãrtitam .
     tasmàdvàtopasçùñe tu hitaü tadavasecane ..
     ÷ãtàdhivàsà madhurà jalaukà vàrisambhavà .
     tasmàt pittopasçùñe tu hità sà tvavasecane ..
     alàvukañukaü råkùaü tãkùõa¤ca parikãrtitam .
     tasmàt ÷leùmopasçùñe tu hitaü tadavasecane ..>% atha jalàyukà vakùyante . jalamàsàmàyuriti jalàyukà jalamàsàmoka iti jalaukasaþ . tà dvàda÷a, tàsàü saviùàþ ùañ tàvatya eva nirviùàþ . tatra saviùàþ kçùõà karvurà alagardà indràyudhà sàmudrikà gocandanà ceti . tàsva¤janacårõavarõà pçthu÷iràþ kçùõà . varmimatsyavadàyatà chinnonnatakukùiþ kurvurà . roma÷à mahàpàr÷và kçùõamukhyalagardà . indràyudhavadårdhvaràjibhi÷citrà indràyudhà . ãùadasitapãtikà vicitrapuùpàkçticitrà sàmudrikà . govçùaõavadadhobhàge dbidhàbhåtàkçtiraõumukhã gocandaneti . tàbhirdaùñe puruùe daü÷e ÷vayathuratimàtraü kaõóårmårchà jvarodàha÷chardirmadaþ sadanamiti liïgàni bhavanti . tatra mahàgadaþ pànàlepananasyakarmàdiùåpayojyaþ . indràyudhàdaùñamasàdhyamityetàþ saviùàþ sacikitsità vyàkhyàtàþ .
     atha nirviùàþ . kapilà piïgalà ÷aïkumukhã måùikà puõóarãkamukhã sàvarikà ceti . tatra manaþ÷ilàra¤jitàbhyàmiva pàr÷vàbhyàü pçùñhe snigdhamudgavarõà kapilà . ki¤cidraktà vçttakàyà piïgà÷ugà ca piïgalà . yakçdbarõà ÷ãghrapàyinã dãrghatãkùõamukhã ÷aïkumukhã måùikàkçtivarõà'niùñagandhà ca måùikà . mudgavarõà puõóarãkatulyavaktrà puõóarãkamukhã . snigdhà padmapatravarõàùñàda÷àïgulapramàõà sàvarikà sà ca pa÷varthe . ityetà aviùà vyàkhyàtàþ . tàsàü yavanapàõóyasahyapautanàdãni kùetràõi . teùu mahà÷arãrà balavatyaþ ÷ãghrapàyinyo mahà÷anà nirviùà÷ca vi÷eùeõa bhavanti . tatra saviùamatsyakãñadarduramåtrapurãùakoùajàtàþ kaluùeùvambhaþsu ca saviùàþ . padmotpalanalinakumudasaugandhikakuvalayapuõóarãka÷aivàlakothajàtà vimaleùu ambhaþsu ca nirviùàþ ..
     %<kùetreùu vicarantyetàþ salileùu sugandhiùu .
     na ca saïkãrõacàriõyo na ca païke÷ayàþ sukhàþ ..>%
     %<athainàü nave mahati ghañe sarastaóàgodakapaïkamàvàpya nidadhyàt . bhakùàrthe càsàmupaharecchaibalaü vallåramaudakàü÷ca kandàü÷cårõãkçtya ÷ayyàrthaü tçõamaudakàni ca patràõi . dbyahàttryahàccànyajjalaü bhakùyaü ca dadyàt saptaràtràt saptaràtràcca ghañamanyaü saükràmayet ..>%
     %<sthålamadhyàþ parikliùñàþ pçthyvo mandaviceùñitàþ .
     agràhiõyo'lpapàyinyaþ saviùà÷ca na påjitàþ ..
     atha jalauko'vasekasàdhyavyàdhitamupave÷ya saüve÷ya và virukùya càsya tamavakà÷aü mçdgomayacårõairyadyarujaþ syàt . gçhãtà÷ca tàþ sarùaparajanãkalkodakapradigdhagàtrãþ salilasarakamadhye muhårtasthità vigataklamà j¤àtvà tàbhã rogaü gràhayet . såkùma÷uklàrdrapicuplotàvacchannàü kçtvà mukhamapàvçõuyàdagçhõantyai kùãrabinduü ÷oõitabinduü và dadyàcchastrapadàni và kurvãta yadyevamapi na gçhõãyàttadanyàü gràhayet . yadà ca nivi÷ate'÷vakhuravadànanaü kçtvonnamya ca skandhaü tadà jànãyàd gçhõàtãti gçhõantã¤càrdravastràvacchannàü dhàrayet secayecca . daü÷e todakaõóåpràdurbhàvairjànãyàcchuddhamiyamàdatta iti ÷uddhamàdadànàmapanayet . atha ÷oõitagandhana na mu¤cenmukhamasyàþ saindhavacårõenàvakiret . atha patitàü taõóulakaõóanapradigdhagàtrãü taila-lavaõàbhyaktamukhãü vàmahastàïguùñhàïgulãbhyàü gçhãtapucchàü dakùiõahastàïguùñhàïgulãbhyàü ÷anaiþ ÷anairanulomànumàrjayedàmukhàdvàmayettàvad yàvat samyagvàntaliïgànãti . samyagvàntà salilasarakanyastà bhoktukàmà satã caret . yà sãdati na ceùñate sà durvàntà tàü punaþ samyagvàmayet . durvàntàyà vyàdhirasàdhya indramado nàma bhavati . atha suvàntàü pårbavat sannidadhyàt ÷oõitasya ca yogàyogànavekùya jalauko vraõànmadhunàvaghaññayecchãtàbhiradbhi÷ca pariùecayedbadhnãta và vraõaü kaùàyamadhura-sigdha÷ãtai÷ca pradehaiþ pradihyàditi .>%
     %<kùetràõi grahaõaü jàtãþ poùaõaü sàvacàraõam .
     jalaukasà¤ca yovetti tat sàdhyàn sa jayedgadàn ..>% iti såtrasthàne trayoda÷àdhyàye su÷rutenoktam ..)

#<jalaukà>#, strã, (jalameva okaü vasatisthànaü yasyàþ .) jalajantuvi÷eùaþ . joüka iti bhàùà . tatparyàyaþ . raktapà 2 jalaukasaþ 3 ityamaraþ . 1 . 10 . 22 .. jalåkà 4 jalàkà 5 jalaukàþ 6 jaloragã 7 jalàyukà 8 jalikà 9 jalàsukà 10 jalajantukà 11 veõã 12 jalàlokà 13 jalaukasaþ 14 jalaukasã 15 . iti bharataþ .. jalaukasam 16 jalaukasà 17 . iti ràyamukuñaþ .. raktapàyinã 18 raktasanda÷ikà 19 tãkùõà 20 vamanã 21 jalajãvanã 22 . iti ràjanirghaõñaþ .. raktapàtà 23 vedhinã 24 jalasarpiõã 25 jalasåciþ 26 jalàñanã 27 jalàkà 28 jalapañàtmikà 29 jalikà 30 jalàlukà 31 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà su÷rute ÷àrãrasthàne'ùñame'dhyàye .
     %<sirà-viùàõatumbaistu jalaukàbhiþ padaistathà .
     avagàóhaü yathàpårbaü nirharedduùña÷oõitam ..>% asyà vivaraõamanyat savistaraü jalaukaþ÷abde vyàkhyàtam ..)

#<jalpa>#, vàci . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-señ .) antaþsthatçtãyopadhaþ . jalpati . iti durgàdàsaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 7 . 146 . 12 .
     %<nàriü jitvà vikatthante naca jalpanti durvacaþ ..>%)

#<jalpaþ>#, puü, (jalpa vàci + gha¤ .) vijigãùoþ kathà . paramatakhaõóanapårbakaü svamatavyavasthàpanam . iti jañàdharo gautama÷ca .. (%<yathoktopapanna÷chalajàtinigrahasthànasàdhanopàlambho jalpaþ ..>% iti nyàyasåtram . 1 . 42 ..
     %<sa vàdo dbividhaþ saügraheõa jalpo vitaõóà ca .
     tatra pakùà÷ritayorvacanaü jalpaþ .>% %<yathaikasya pakùaþ punarbhavo'stãti nàstãtyaparasya tau ca svapakùaü svasvahetubhiþ sthàpayatastatparapakùamudbhàvayataþ eùaþ jalpaþ .>% iti carake vimànasthàne'ùñame'dhyàye ..) kathà . (yathà, bhàgavate . 1 . 7 . 17 .
     %<iti priyàü valguvicitrajalpaiþ sa sàntvayitvàcyutamitrasåtaþ ..>%)

#<jalpanaü>#, klã, (jalpa + bhàve lyuñ .) kathanam . yathà --
     %<kiü mithyà ÷atajalpanena satataü re vaktra ràmaü vada ..>% ityudbhañaþ . (jalpatãti . jalpa + nandyàditvàt lyuþ . kathake, triü ..)

#<jalpàkaþ>#, tri, (jalpatãti . jalpa + %<jalpabhikùakuññaluõñavçïaþ ùàkan .>% 3 . 2 . 155 . iti ùàkan .) bahukutsitabhàùã . tatparyàyaþ . vàcàlaþ 2 vàcàñaþ 3 bahugarhyavàk 4 . ityamaraþ . 3 . 1 . 36 .. (striyàü ùitvàt ïãp . yathà, bhaññiþ . 7 . 19 .
     %<jalpàkãbhiþ sahàsãnaþ strãbhiþ prajavinà tvayà ..>%)

#<jalpitaü>#, tri, (jalpyate sma iti . jalpa + ktaþ . uktam . ityamaraþ . 3 . 1 . 107 .. (yathà, pa¤catantre . 1 . 149 . %<bho bho gorambha ! satyametat yat tvayà jalpitaüm . kiü devã dantilena samàliïgità ..>%) kathane, klã . (yathà, pa¤catantre . 2 . 132 .
     %<sà pràha bho priyatama ! mithyàjalpitametat ..>%)

#<javaþ>#, puü, (javanamiti . ju vegagatau + %<çdorap .>% 3 . 3 . 57 . iti ap .) vegaþ . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 141 . 21 .
     %<yasya bàhåbale tulyaþ prabhàve ca purandaraþ .
     jave vàyurmukhe somaþ krodhe mçtyuþ sanàtanaþ ..>%) vegavati, tri . iti medinã . ve, 7 ..

#<javanaü>#, klã, (ju vegagatau + bhàve lyuñ .) vegaþ . ityamaraþ . 3 . 2 . 39 ..

#<javanaþ>#, puü, (ju + %<jucaïkramyeti .>% 3 . 2 . 150 . iti yuc .) vegaþ . vegayuktà÷vaþ . de÷avi÷eùaþ . iunàna iti pàrasyabhàùà . iti hemacandraþ .. ÷rãkàrã mçgaþ . ghoñakaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. mlecchajàtivi÷eùaþ . eùa pårbaü javanade÷odbhavaþ kùattriya àsãt sagararàjenàsya sarva÷iromuõóanaü sarvadharmavahiùkçtatva¤ca cakàra . iti harivaü÷aþ .. (skandasya sainikavi÷eùaþ yathà, mahàbhàrate . 9 . 45 . 72 .
     %<÷çõu nàmàni càpyeùàü ye'nye skandasya sainikàþ ..>% ityupakramyàha .
     %<lohàjavaktro javanaþ kumbhavaktra÷ca kumbhakaþ ..>%) vegayukte tri . iti medinã . ne, 66 .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 16 . 16 .
     %<apàyàjjavanaira÷vaiþ ÷àmbabàõaprapãóitaþ ..>%)

#<javanàlaü>#, klã, (javanàya alati paryàpnotãti . ala + ac .) phalavi÷eùaþ . janàra iti bhàùà .. asya guõàþ . svàdutvam . ÷ãtatvam . vàyukàritvam . kaphapittanà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<javanikà>#, strã, (javanaü vegena pratirodhanamastyasyàþ . javana + ñhan . ñàp ca .) vyavadhàyakavastram . kànàt iti bhàùà .. tatparyàyaþ . pratisãrà 2 tiraskariõã 3 . ityamaraþ . 2 . 6 . 120 .. yavanikà 4 yamanikà 5 tiraskàriõã 6 . iti taññãkà .. antaspañaþ 7 pañã 8 citrà 9 kàõóapañaþ 10 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, màghe . 4 . 54 .
     %<samãra÷i÷iraþ ÷iraþsu vasatàü satàü javanikà nikàmasukhinàm ..>%)

#<javanã>#, strã, (jåyate àcchàdyate'nayà . ju + karaõe lyuñ . striyàü ïãp .) apañã . kànàt iti bhàùà .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 538 .
     %<vrãóàprasaraþ prathamaü tadanu ca rasabhàvapuùñaceùñeyam .
     javanãvinirgamàdanu nañãva dayità mano harati ..>%) oùadhãbhedaþ . iti hemacandraþ .. (javanajàtistrã . yathàha .
     %<javanã navanãtakomalàïgã ÷ayanãye yadi nãyate katha¤cit ..>% vega÷ãlà . yathà, çgvede . 1 . 51 . 2 .
     %<indraü dakùàsaçbhavo madacyutaü ÷atakratuü javanã sånçtàruhat ..>%)

#<javasaü>#, klã, (jåyate bhakùàrthaü pràpyate gavàdibhiriti . ju + bàhulakàt karmaõi asac .) ghàsaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<javà>#, strã, (javate raktavarõatvaü gacchatãti . ju gatau + ac . tataùñàp .) svanàmakhyàtapuùpavçkùaþ . tatparyàyaþ . oórapuùpam 2 . ityamaraþ . 2 . 4 . 76 .. japà 3 oóràkhyà 4 raktapuùpã 5 arkapriyà 6 ràgapuùpã 7 pratikà 8 harivallabhà 9 . (yathà, màghe . 6 . 46 .
     %<anuvanaü vanaràjibadhåmukhe bahalaràgajavàdharacàruõi ..>%) asyà guõàþ . kañutvam . uùõatvam . indra luptavinà÷akàritvam . vicchardijantujanakatvam . såryàràdhanasàdhanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. malamåtrastambhanara¤janakàritvam . iti ràjavallabhaþ .. (yasminniyaü vyavahniyate tadyathà --
     %<sakà¤jikaü javàpuùpaü bhçùñaü jyotiùmatãdalam .
     dårvàpiùña¤ca saüprà÷ya vanità tvàrtavaü labhet ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe yonivyàpadadhikàre ..)

@<[Page 2,528b]>@
#<javàdi>#, klã, sugandhidravyabhedaþ . tatparyàyaþ . gandharàjam 2 kçtrimam 3 mçgagharmajam 4 samåhagandham 5 gandhàóhyam 6 snigdham 7 sàmràõikardamam 8 sugandhatailaniryàsam 9 kañumodam 10 . asya lakùaõam . nãrasatvam . snigdhatvam . ãùatpiïgatvam . sugandhadatvam . àtape bahalàmodatvam . ràj¤àü yogyatva¤ca . asya guõàþ . saugandhikatvam . snigdhatvam . uùõatvam . sukhàvahatvam . vàte hitatvam . ràj¤àü mohanàhlàdakàrakatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<javàdhikaþ>#, puü, (javena vegena adhikaþ .) vegàdhikaghoñakaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 45 .. ati÷ayavegayukte, tri ..

#<javàpuùpaü>#, klã, (javàyàþ svanàmakhyàtavçkùaüsya puùpam . yadvà, javaiva puùpam .) oórapuùpam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<javã>#, [n] tri, (javo tegaþ so'syàstãti . java + iniþ .) vegayuktaþ . iti hemacandraþ . 3 . 158 .. (yathà, yàj¤avalke . 2 . 111 .
     %<samakàlamiùuü kùiptamànãyànyo javã naraþ .
     gatetasmin nimagnàïgaü pa÷yeccet ÷uddhimàpnuyàt ..>% puü, uùñraþ . ghoñakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jaùa>#, ¤a vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-ubhaüsakaü-señ .) ¤a, jaùati jaùate . parasmaipadãtyanye . iti durgàdàsaþ ..

#<jasa>#, i ka rakùaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüparaü-sakaü-señ .) i ka, jaüsayati . iti durgàdàsaþ ..

#<jasa>#, u ir ya mokùe . iti kavikalpadrumaþ .. (divàü-paraü-sakaü-señ . udittvàt ktràveñ .) u, jasitvà jastvà . ir, ajasat ajàsãt . asmàt puùàditvàt nityaü ïa ityanye . ya, jasyati vatsaü gopaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<jasa>#, ka vadhe . anàdare . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-paraü-sakaü-señ .) ka, jàsayati . iti durgàdàsaþ ..

#<jasuriþ>#, puü, (jasyate mucyate hanyate và'neneti . jasa + %<jasisahorurin .>% uõàü . 2 . 73 . iti urin .) vajram . ityuõàdikoùaþ ..

#<jahakaþ>#, puü, (jahàti parityajatãti . o hàka li tyàge + %<jahàterdve ca .>% uõàü . 2 . 34 . iti kvun dvitva¤ca .) kàlaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. tyàgakartari, tri . ityuõàdikoùaþ .. bàlaþ . nirmohaþ . nirmokaþ . iti saükùiptasàre uõàdivçttiþ ..

#<jahà>#, strã, (jahàtãti . hà + bàhulakàt ÷aþ .) muõóitikà . iti ÷abdacandrikà .. muõóirã iti bhàùà ..

#<jahànakaþ>#, puü, pralayaþ . iti hemacandraþ . 2 . 75 ..

#<jahuþ>#, puü, (jahàtãti . hà + bàhulakàt un dvitva¤ca .) apatyam . yathà . %<iti kçtànuùaïga à÷ana÷ayanàñanasnànàdiùu saha mçgajahunà snehànubaddhahçdayaþ àsãt .>% iti ÷rãbhàgavate pa¤camaskandhe àdibharatacarite . 8 . 11 ..
     %<ityevaü kçto'nuùaïgo àsaktiryena . mçgajahunà mçgàpatyena saha . snehànubaddhaü hçdayaü yena .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã ..

#<jahnuþ>#, puü, (jahàtãti . hà + %<jahàterdve antalopa÷ca .>% uõàü . 3 . 36 . iti nuþ dvitvamantalopa÷ca .) viùõuþ . ràjarùibhedaþ . sa candravaü÷odbhavakururàjaputtraþ . gaïgàgamanakàle yena gaïgà pãtà punarbhagãrathapràrthanena åruü bhittvà vahirnirgamità tena sà jàhnavãti khyàtà . iti ràmàyaõam ..

#<jahnutanayà>#, strã, (jahnostanayà .) gaïgà . ityamaraþ . 1 . 10 . 31 ..

#<jahnusaptamã>#, strã, (jahnoþ saptamã . asyàü tithau jahnamuninà hi gaïgà pãtà punastyaktà ato'syàstathàtvam .) vai÷àkha÷uklasaptamã . tannàmakàraõaü yathà vàràhe nàradàmbarãùasaüvàde .
     %<vai÷àkha÷uklasaptamyàü jàhnavã jahnanà purà .
     krodhàt pãtà punastyaktà karõarandhràttu dakùiõàt ..
     tasyàü samarcayeddevãü gaïgàü bhuvanamekhalàm .
     snàtvà samyagvidhànena sa dhanyaþ sukçtã naraþ ..
     tasyàü santarpayeddevàn pitén martyàn yathàvidhi .
     sàkùàt pa÷yanti te gaïgàsnàtakaü gatapàtakam ..>% iti ÷rãharibhaktivilàse 14 vilàsaþ .. api ca uttarakàmàkhyàtantre 11 pañale .
     %<÷uklapakùasya saptabhyàü vai÷àkhe jahnaputtrikàm .
     prapåjayet sukhàrthàya svargamokùaphalàptaye ..>%

#<jahnusutà>#, strã, (jahnoþ sutà .) gaïgà . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 98 . 18 .
     %<ahaü gaïgà jahnusutà maharùigaõasevità ..>%)

#<jà>#, strã, (jàyate sambandhinã yà . jana + bàhulakàt óaþ .) yàtà . bharturbhràtçpatnã . ityekàkùarakoùaþ ..

#<jàgaraþ>#, puü, strã, (jàgç jàgaraõe + bhàve gha¤ . %<jàgro'vicãti .>% 7 . 3 . 85 . iti guõaþ .) jàgaraõam . ityamaraþ . 2 . 8 . 64 .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 360 .
     %<pro¤chati tavàparàdhaü mànaü mardayati nivçttiü harati .
     svakçtànnihanti ÷apathàn jàgaradãrghà ni÷à subhaga ! ..>% jàgarti jãvati saügràmasthale'neneti . jàgç + karaõe gha¤ .) kavace, puü, . iti taññãkà ..

#<jàgaraõaü>#, klã, (jàgç + bhàve lyuñ .) nidràbhàvaþ . jàgà iti bhàùà .. tatparyàyaþ . jàgaryà 2 jàgarà 3 jàgaraþ 4 . iti hemacandraþ .. jàgriyà 5 jàgartiþ 6 . ityamarañãkà .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 126 . 12 .
     %<ràtrijàgaraõàt ÷ràntàþ saudyumniþ samatãtyatàn ..>%)

@<[Page 2,529a]>@
#<jàgarità>#, [ç] tri, (jàgartãti . jàgç + tçc .) jàgaraõa÷ãlaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 32 ..

#<jàgarã>#, [n] tri, (jàgaro jàgaraõamastyasyeti . jàgara + %<ata iniñhanau .>% 5 . 2 . 115 . iti iniþ .) jàgaråkaþ . iti hemacandraþ . 3 . 107 ..

#<jàgaråkaþ>#, tri, (jàgartãti . jàgç + %<jàgaråkaþ .>% 3 . 2 . 165 . iti åkaþ .) jàgaraõa÷ãlaþ . jàgaraõakartà . tatparyàyaþ . jàgarità 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 32 .. jàgarã 3 . iti hemacandraþ . 3 . 107 .. (yathà, raghuþ . 10 . 24 .
     %<ajasya gçhõato janma nirãhasya hatadbiùaþ .
     svapato jàgaråkasya yàthàrthaü veda kastava ..>% kartavyapàlanàdyarthaü apramattaþ . yathà, raghuþ . 14 . 85 .
     %<nigçhya ÷okaü svayameva dhãmàn vaõà÷ramàvekùaõajàgaråkaþ ..>%)

#<jàgartiþ>#, strã, (jàgç + bhàve ktin .) jàgaraõam . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<jàgaryà>#, strã, (jàgç + %<jàgarterakàro và .>% 3 . 3 . 101 . ityasya vàrtikoktyà yak . %<jàgro'vicãti .>% 7 . 3 . 85 . iti guõaþ .) jàgaraõam . ityamaraþ . 3 . 1 . 19 ..

#<jàguóaü>#, klã, (jàguóe tadàkhyayà prasiddhe de÷e bhavamityaõ .) kuïkumam . iti trikàõóa÷eùaþ .. (de÷avi÷eùaþ . yathà, màghe . 20 . 3 .
     %<abhicaidyamagàdratho'pi ÷aureravaniü jàguóakuïkumàbhitàmraiþ ..>% jàguóo'bhijano'syetyaõ . tadde÷avàsini, tri, . yathà, mahàbhàrate . 3 . 51 . 24 .
     %<jàguóàn ràmañhàn muõóàn strãràjyànathataïganàn ..>%)

#<jàgç>#, kùa lu jàgare . iti kavikalpadrumaþ .. (adàü-paraü-akaü-señ .) kùa, jàgrati . lu, jàgarti . di÷o nirãkùamàõasya nàsti jàgarato bhayamiti pacàditvàdani jàgara ivàcaratãti kvau ÷atrantam . iti durgàdàsaþ ..

#<jàgçviþ>#, puü, (jàgarti sàkùisvaråpatayeti . jàgç + %<jé÷éstéjàgçbhyaþ kvin .>% uõàü . 4 . 54 . iti kvin .) agniþ . iti hemacandraþ . 4 . 165 .. (yathà, çgvede . 5 . 11 . 1 .
     %<janasya gopà ajaniùña jàgçviragniþ ..>% jàgarti prajànàü ÷ubhà÷ubhakàryadar÷anàrthamiti . nçpatiþ . ityujjvaladattaþ ..)

#<jàgrat>#, tri, (jàgartãti . jàgç + ÷atç .) jàgaraõavi÷iùñaþ . yathà --
     %<gaïgottuógataraïgasaïgatajañàjåñàajàgratphaõisphurjatphutkçtibhãtisambhçtacamatkàrasphuratsambhramà ..>% iti kàvyacandrikà .. (jàgaraõam . yathà, manau . 1 . 57 .
     %<evaü sa jàgratsvapnàbhyàmidaü sarvaü caràcaram .
     sa¤jãvayati càjasraü pramàpayati càvyayaþ ..>%)

@<[Page 2,529b]>@
#<jàgriyà>#, strã, (jàgç + %<jàgarterakàro và .>% iti pakùe ÷astato riïàde÷aþ .) jàgaraõam . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<jàghanã>#, strã, (jaghanasya samãpam . jaghana + ÷aiùiko'õ . tataþ striyàü ïãp .) åruþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, manuþ . 10 . 108 .
     %<kùudhàrta÷càttumabhyàgàdbi÷vàmitraþ ÷vajàghanãm .
     caõóàlahastàdàdàya gharmàdharmavicakùaõaþ ..>% vi÷vàmitrasya jàghanãharaõakathà mahàbhàrate ÷àntiparvaõi 141 adhyàye draùñavyà ..)

#<jàïgalaü>#, klã, (jàïgaleùu sthalajapa÷uvi÷eùeùu bhavam . jàïgala + aõ .) màüsam . iti hemacandraþ ..

#<jàïgalaþ>#, puü, (jaïgale bhavaþ . jaïgala + aõ .) kapi¤jalapakùã . iti medinã . le, 95 .. nirvàride÷aþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (asya lakùaõaü yathà --
     %<svalpodakatçõo yastu pravàtaþ pracuràtapaþ .
     sa j¤eyo jàïgalo de÷aþ bahudhànyàdisaüyutaþ ..>%) bhàvaprakà÷amate'sya lakùaõaü yathà --
     %<àkà÷a÷ubhra ucca÷ca svalpapànãyapàdapaþ .
     ÷amãkarãravilvàrkapãlukarkandhusaïkulaþ ..
     hariõaiõarkùapçùatagokarõakharasaïkulaþ .
     susvàduphalavàn de÷o vàtalo jàïgalaþ smçtaþ ..>%
     (%<kharaparuùavi÷àlàþ parvatàþ kaõñakãrõàþ di÷i di÷i mçgatçùõà bhåruhàþ ÷ãrõaparõàþ .
     atikhararavira÷miþ pàü÷ubhçt ÷uùkabhåmiþ sarasarasavihãnaþ kåpakàmbhaþprakarùaþ ..
     tadanuvirasa÷asyàddàruõo gomanuùyaþ prabhavati rasamàüsaü råkùabhàva¤ca samyak .
     punarapi himavàhaü ÷àli÷asyaü na cekùurbhavati rudhirapittaü kopamà÷u hyupaiti ..>% iti ca hàrãte prathamasthàne caturthe'dhyàye ..) tasya guõàþ . vàtapittakàritvam . uùõatvam . råkùatva¤ca . tadde÷ãyajalaguõaþ . anåpade÷àt viparãtatvam . iti ràjavallabhaþ .. råkùatvam . lavaõatvam . laghutvam . tanutvam . pathyatvam . vahnikaphabahuvikàrakàritva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. jaïgalade÷odbhava÷ca ..

#<jàïgalaþ>#, tri, sthalajapa÷uvi÷eùaþ . yathà --
     %<hariõaiõakuraïgarùyapçùatanyaïku÷ambaràþ .
     ràjãvo'pi ca muõóã cetyàdyà jàïgalasaüj¤akàþ ..
     hariõastàmravarõaþ syàdeõaþ kçùõaþ prakãrtitaþ .
     kuraïga ãùattàmraþ syàddhariõàkçtiko mahàn ..
     çùyo nãlàõóako loke sa roru iti kãrtitaþ .
     pçùata÷candrabinduþ syàddhariõàt ki¤cidalpakaþ ..
     nyaïkurbahuviùàõo'tha ÷ambaro gavayo mahàn .
     ràjãvastu mçgo j¤eyo ràjãbhiþ parito vçtaþ ..
     yo mçgaþ ÷çïgahãnaþ syàt sa muõóãti nigadyate ..>% tasya màüsasya guõàþ . madhuratvam . råkùatvam . kaùàyatvam . laghutvam . valyatvam . bçühaõatvam . vçùyatvam . dãpanatvam . doùaharatvam . måkatvaptinminatvagadgadatvàrditavàdhiryàrucicchardiprameha sukhajaroga÷lãpadagalagaõóavàyunà÷itva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. ÷ãtatvam . manuùyahitatvam . iti ràjavallabhaþ .. * ..

#<jàïgaliþ>#, puü, (jàïgalo jaïgalabhavaþ sarpàdirgràhyatayàstyasyaiti . jàïgala + bahulavacanàt i¤ .) vyàlagràhã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<jàïgalã>#, strã, (jaïgale bhavà . jaïgala + aõ . tato ïãp .) ÷åka÷imbã . iti . medinã . le, 95 .. (yathàsyàþ paryàyàþ .
     %<kapikacchuràtmaguptà vçùyà proktà ca markañã .
     ajarà kaõóurà vyaïgà duùpar÷à pràvçùàyaõã ..
     jàïgalã ÷åka÷imbã ca saiva proktà maharùibhiþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbasvaõóe prathame bhàge ..)

#<jàïgulaü>#, klã, (jaïgulameva . svàrthe aõ .) viùam . jànilãphalam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<jàïguliþ>#, puü, (jaïgulaü viùaü vyavahàüryatayà vidyate'syeti . jaïgula + bàhulakàt i¤ .) viùavaidyaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. sàpuóe iti bhàùà ..

#<jàïgulikaþ>#, puü, (jàïgulo viùapradhànaþ sarpàdirgràhyatayàstyasyeti . jàïgula + ñan .) vyàlagràhã . ityamaraþ . 1 . 8 . 11 ..

#<jàïgulã>#, strã, (jaïgulasya iyam . %<tasyedam .>% 4 . 3 . 120 . ityaõ . tato ïãp .) viùavidyà . iti hemacandraþ ..

#<jàïghikaþ>#, puü, (jaïghàbhi÷caratãti . jaïghà + %<parpàdibhyaùñhan .>% 4 . 4 . 10 . iti ñhan . yadbà, jaïghàbhirjãvatãti . %<vetanàdibhyo jivati .>% 4 . 4 . 12 . iti ñha¤ .) uùñraþ . ÷rãkàrãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. jaïghàjãvã . dhàvakàdiþ . tatparyàyaþ . jaïghàkarikaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 73 .. (pra÷astajaïghàviùiùñe, tri . yathà, bhojaràjakçtayuktikalpatarau .
     %<jàïgalasthà jàïghikà÷ca ÷vànaste ràjasà matàþ ..>%)

#<jàjvalyamànaþ>#, tri, (bhç÷aü jvalatãti . jvala + yaï + ÷ànac .) dedãpyamànaþ . yathà, caõóã .
     %<jàjvalyamànaü tejobhã ravibimbamivàmbaràt ..>%

#<jàñaliþ>#, puü strã, (jàñaü saïghàtaü làtãti . là + bàhulakàt kiþ .) vçkùavi÷eùaþ . iti liïgàdisaügrahe amaraþ ..

#<jàóyaü>#, klã, (jaóasya bhàvaþ . jaóa + ùya¤ .) jaóatà . tatparyàyaþ . stambhaþ 2 . (yathà, pa¤cada÷ã . 6 . 96 .
     %<vinà jàóyànubhåtiü na katha¤cidupapadyate ..>%) maurkhyam . iti hemacandraþ ..

#<jàóyàriþ>#, puü, (jàóyasya ariþ ÷atruþ . bhakùaõena jàóyadoùaniràkaraõàt tathàtvam .) jambãraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jàtaü>#, klã, (jana + kartari ktaþ .) vyaktam . samåhaþ . (yathà, bhaññiþ . 3 . 33 .
     %<anyàhutiü hàvayituü saviprà÷cicãùayanto'dhvarapàtrajàtam ..>% bhàve ktaþ .) janma . (pàribhàùikaputtravi÷eùe, puü . yathà, pa¤catantre . 1 . 441 -- 442 .
     %<jàtaþ puttro'nujàta÷ca atijàtastathaiva ca .
     apajàta÷ca loke'smin mantavyàþ ÷àstravedibhiþ ..
     màtçtulyaguõo jàtastvanujàtaþ pituþ samaþ .
     atijàto'dhikastasmàdapajàto'dhamàdhamaþ ..>%) utpanne tri . iti medinã . te, 19 .. (yathà, hitopade÷e . 1 . 14 .
     %<ko'rthaþ puttreõa jàtena yo na vidvàn na dhàrmikaþ .
     kàõena cakùuùà kiü và cakùuþpãóaiva kevalam ..>%)

#<jàtakaü>#, klã, (jàtaü janma tadadhikçtya kçto granthaþ ityaõ tataþ svàrthe kan . yadvà, jàtena ÷i÷orjanmanà kàyatãti . kai + kaþ .) jàtabàla kasya ÷ubhà÷ubhanirõàyakagranthaþ . tasya bhedàþ . jàtakadãpikà 1 jàtakàmçtam 2 jàtakataraïgiõo 3 jàtakakaumudã 4 jàtakaratnàkaraþ 5 jàtakasàraþ 6 jàtakàrõavaþ 7 jàtakacandrikà 8 laghujàtakam 9 bçhajjàtakam 10 ityàdi . iti jyotiùam ..

#<jàtakaþ>#, puü, kàraõóã . bhikùuþ . (jàta + svàrthe kan .) jàte, tri . iti dharaõiþ ..

#<jàtakarma>#, klã, (jàtasya jàte sati và yat karma .) da÷asaüskàràntargatasaüskàravi÷eùaþ . tasya kramo yathà . puttre jàte pità nàbhiü mà kçntata stana¤ca mà datta ityabhidhàya kçtasnànaþ kçtavçddhi÷ràddhaþ prakùàlita÷ilàyàü brahmacàriõà kumàryà garbhavatyà và ÷rutasvàdhyàya÷ãlabràhmaõena và anàvçtaloùñapiùñau vrãhiyavau dakùiõahastànàmikàïguùñhàbhyàü gçhãtvà mantreõa kumàrasya jihvàü màrùñi . tatastathaiva suvarõena ghçtaü gçhãtvà mantreõa tathaiva kumàrasya jihvàü màrùñi . tataþ punarapi suvarõena ghçtaü gçhãtvà mantreõa tathaiva kumàrasya jihvàü màrùñi . tato nàbhiü kçntata stana¤ca datteti pità bråyàt . snànaü punaþ pità na kuryàt . iti bhavadevabhaññaþ ..

#<jàtavedàþ>#, [s] puü, (vidyate labhyate iti . vid làbhe + asun . jàtaü vedo dhanaü yasmàt .) agniþ . (asya niruktiruktà yathà, mahàbhàrate 2 . 31 . 41 .
     %<pàvanàt pàvaka÷càsi vahanàddhavyavàhanaþ .
     vedàstvadarthaü jàtà vai jàtavedàstato hyasi ..>%) citrakavçkùaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 56 .. (jàte jàte sarvaprapa¤casya svasmin adhyastatayà vidyate yo jãvaþ . yadbà, jàtàni sarvàõi kàraõatvena vidanti yamiti . vid j¤àne + asun . antaryàmã parame÷varaþ . yathà, bhàgavate . 5 . 7 . 14 . %<oü paro rajaþ savitu rjàtavedo devasya bhargo manasedaü jajàna ..>% %<jàtaü vedo dhanaü karmaphalaü yasmàt karmaphaladamityarthaþ ..>% iti ÷rãbhàgavatañãkàkçt ÷rãdharasvàmã ..)

#<jàtaråpaü>#, klã, (jàtaü pra÷astaü råpaü yasya .) svarõam . (yathà, bhàgavate . 1 . 17 . 38 .
     %<puna÷ca yàcamànàya jàtaråpamadàt prabhuþ ..>%) dhuståraþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 95 . utpannaråpe, tri . yathà, naiùadhe . 1 . 129 .
     %<na jàtaråpacchadajàtaråpatà dbijasya dçùñeyamiti stuvan muhuþ ..>%

#<jàtàpatyà>#, strã, (jàtamapatyamasyàþ .) prasåtà . ityamaraþ . 2 . 6 . 16 .

#<jàtiþ>#, strã, (jàyate'syàmiti . jan + adhikaraõe ktin .) gotram . (jana + bhàve ktin .) janma .. a÷mantikà . àmalakã . sàmànyam . tattu bràhmaõakùattriyavai÷ya÷ådràtmakam . chandaþ . jàtãphalam . màlatã . iti medinã . te, 19 .. (asyàþ paryàyà yathà --
     %<jàtirjàtã ca sumanà màlatã ràjaputtrikà .
     cetikà hçdyagandhà ca sà pãtà svarõajàtikà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) kàmpillaþ . iti vi÷vaþ .. gotvàdiþ . tasya lakùaõaü yathà, mugdhabodhe .
     %<àkçtigrahaõà jàtirliïgànà¤ca ba sarvabhàk .
     sakçdàkhyàtanirgràhyà gotra¤ca caraõaiþ saha ..>% asyàrthaþ . %<àkriyate vyajyate'nayeti àkçtiþ saüsthànaü àkçtyà grahaõaü j¤ànaü yasyàþ sà àkçtigrahaõà jàtiràkçtigrahaõà bhavati saüsthànavyaïgyà ityarthaþ . tena manuùyagomçgahaüsàdãnàü pçthak pçthak saüsthànairvyajyamànà manuùyatvagotvamçgatvahaüsatvàdirjàtiþ . evaü bràhmaõakùattriyavai÷ya÷ådràõàü pçthak saüsthànàbhàvàdbràhmaõatvàderjàtitvaü nàyàtamiti lakùaõàntaramàha liïgànà¤ca na sarvabhàgiti yà sarvàõi liïgàni na bhajate sà ca jàtirityarthaþ . strãpuüsayorapatyàntà dvicatuþùañpadoragàþ . jàtibhedàþ pumàkhyà÷ca ityamarasiühe jàtibhedànàü strãpuüsayoreveti niyame bràhmaõàdãnàü sarvaliïgabhàjitvàbhàvàjjàtitvam . kintu aj¤àtahaüsasya janasya haüsaü dçùñavato'pi tasya saüsthànena haüsatvaü vya¤jituü na ÷akyate iti haüsasyàpi jàtitvaü nàyàtamiti pårbalakùaõasya doùaþ . evaü devadattàdisaüj¤à÷abdasyàpi sarvaliïgabhàjitvàbhàvàjjàtitvàpattiriti dvitãyalakùaõasya doùaþ iti doùadbayamapàkartuü dbayorlakùaõayorvi÷eùaõamàha sakçdàkhyàtanirgryàhyeti sakçdekavàramàkhyàtena upade÷ena nirni÷cayena gràhyà grahãtuü ÷akyà ityarthaþ . tena ãdç÷o haüsa ityupade÷e haüsaü dçùñavatastasya saüsthànena haüsatvaü vya¤jituü ÷akyata eveti pårbalakùaõasya na doùaþ . evaü devadattàdisaüj¤à÷abdasya ekasminnupade÷e'pi anyasmin j¤ànàbhàvàt jàtitvaü na syàditi paralakùaõasyàpi na doùaþ . gàrgyapuruùaþ gàrgã strã gàrgyaü kulamiti sarvaliïgabhàjitvàt saüsthànavyaïgyatvàbhàvàcca gàrgyàdãnàü jàtitvànupapattau tçtãyalakùaõamàha gotra¤ceti . puttrapauttraprabhçtikamapatyaü gotramiti pårbàcàryaparibhàùitaü gotramiha grahyate gàrgãvàtsãtyàdi . caturthalakùaõamàha caraõaiþ saheti caraõa¤ca jàtirityarthaþ . caraõa÷abdo vedaikade÷avàcã kañhàdiråpaþ sa ca adhyayanakriyàsambandhena pravçttatvàt kriyàvàcaka eva na tu jàtivàcakaþ tenàsya jàtisaüj¤àrthaü caraõaiþ sahetyuktaü gàrgyàdinàü ùitvàdãpi siddhe'pi jàtisaüj¤à phalantu gàrgã bhàryà yasyàsau gàrgãbhàrya ityàdau noptàkakoïityàdinà puüvadbhàvaniùedhaþ . gàrgã càsau bhàryà ceti gàrgyabhàryà ityàdau koïàdiþ puüvadityàdinà punaþ puüvadbhàvaþ .>% iti durgàdàsaþ ..
     %<sàmànyaü dvividhaü proktaü para¤càparameva ca .
     dravyàditrikavçttistu sattà paratayocyate ..
     parabhinnà tu yà jàtiþ saivàparatayocyate .
     vyàpakatvàt paràpi syàt vyàpyatvàdaparàpi ca ..
     dravyatvàdikajàtistu paràparatayocyate ..>% iti bhàùàparicchede . 8-9 .. tallakùaõantu %<nityatve satyanekasamavetatvam .>% iti siddhàntamuktàvalã ..

#<jàtiko÷aü>#, klã, (jàteþ ko÷amiveti .) jàtãphalam . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<jàtikoùaü>#, klã, (jàteþ koùamiva .) jàtãphalam . iti hemacandraþ . 3 . 307 .. (jayitrã iti loke prasiddham . tadatra jàtãphalànàmàvaraõadalaü vyavahçtam . tadyathà vaidyakarasendrasàrasaügrade kàsàdhikàre ÷çïgàràbhrarase .
     %<karpåraü jàtikoùaü sajalamibhakaõàtejapatraülavaïgaü màüsã tàlã÷acoce gajakusumagadaü dhàtakã ceti tulyam .
     pathyà dhàtrã vibhãtaü trikañurapi pçthaktvardha÷àõaü dvi÷àõamelàjàtãphalàkhyaü kùititalavidhinà÷uddhagandhasya kolam ..>% jàtikoùajàtãphalayorekasminnauùadhe samullekhàdatraiva jayitrãti lokaprasiddham . auùadhantu sarvatraiva prayujyate ..)

#<jàtikoùã>#, strã, (jàtikoùamasyà astãti . %<ar÷a-àdibhyo'c .>% 5 . 2 . 127 . ityac tato ïãp .) jàtãpatrã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jàtiphalaü>#, klã, (jàtyàkhyaü phalamiti .) jàtãphalam . iti hemacandraþ . 3 . 307 ..

#<jàtibhraü÷akaraü>#, klã, (jàterbhraü÷aü karotãti . kç + ñaþ .) navavidhapàpàntargatapàpavi÷eùaþ . yathà, manuþ . 11 . 67 .
     %<bràhmaõasya rujaþ kçtyàghràtiraghreyamadyayoþ .
     jaihmaü puüsi ca maithunyaü jàtibhraü÷akaraü smçtam ..>% %<bràhmaõasya daõóahastàdinà pãóàkriyà aghreyaü la÷unapurãùàdi jaihmaü kuñilatvaü vakratà .>% iti kullåkabhaññaþ ..

#<jàtivairaü>#, klã, (jàtyà svabhàvato vairaü ÷atrutvam .) svàbhàvika÷atrutvam . tatpa¤cavidham . strãkçtam 1 yathà ÷rãkçùõa÷i÷upàlayoþ .. vàstujam 2 yathà kauravapàõóavànàm .. vàgjam 3 yathà droõadrupadayoþ .. sàpatnam 4 måùikanakulayoþ .. aparàdhajam 5 yathà påjanãbrahmadattayoþ .. iti mahàbhàratam ..

#<jàtisàraü>#, klã, (jàtyà svabhàvataþ sàro'tra .) jàtãphalam . iti ràjanirghaõñaþ .. (jàtãphala÷abde'sya vivçtirj¤eyà ..)

#<jàtã>#, strã, (jana + ktic . tato và ïãp .) jàtãpuùpam . camelã iti hindã bhàùà .. tatparyàyaþ surabhigandhà 2 mumanàþ 3 surapriyà 4 cetakã 5 sukumàrà 6 sandhyàpuùpã 7 manoharà 8 ràjaputtrã 9 manoj¤à 10 màlatã 11 tailabhàvinã 12 janeùñà 13 hçdyagandhà 14 . (etasyà hi sarvapuùpeùu ÷reùñhatvamuktam . yathà, %<puùpeùu jàtã nagareùu kà¤cã .>% iti udbhañaþ ..) asyà guõàþ . tiktatvam . ÷ãtatvam . kaphamukhapàkanà÷itvam . iti ràjanirghaõñaþ .. uùõatvam . tuvaratvam . laghudoùa÷iro'kùidantarogaviùakuùñhavraõaraktadoùanà÷itva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. tatkuñmalasya guõaþ . netrarogavraõavisphoñakuùñhanà÷itvam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jàtãko÷aü>#, klã, (jàtãtyàkhyayà ko÷amiva phalamiti yàvat .) jàtãphalam . iti hemacandraþ . 3 . 307 .. (kvacit puüliïge'pi dç÷yate . yathà, su÷rute såtrasthàne 46 adhyàye .
     %<jàtãko÷o'tha karpåraü jàtãkañukayoþ phalam .
     kakkolakaü lavaïga¤ca tiktaü kañukaphàpaham ..>%)

#<jàtãkoùaü>#, klã, (jàtãtyàkhyayà koùamiva phalam .) jàtãphalam . iti hemacandraþ ..

#<jàtãpatrã>#, strã, (jàtãpattramivàstyasyàmiti . %<ar÷aàdibhyo'c .>% 5 . 2 . 127 . ityac . tato ïãp .) jàtãphalatvak . jaitrã iti bhàùà . tatparyàyaþ . jàtikoùã 2 sumanaþpatrikà 3 màlatãpatrikà 4 saumanasàyanã 5 jàtipatrã 6 . asyà guõàþ . kañutvam . tiktatvam . surabhitvam . kaphajàóyanà÷itvam . vaktravaiùadyajananatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. laghutvam . svàdutvam . uùõatvam . rucivarõakàritvam . kaphakàsavami÷vàsatçùõàviùanà÷itva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. durgandhanà÷itvam . iti ràjavallabhaþ ..

#<jàtãphalaü>#, klã, (jàtãtyàkhyaü phalam .) sugandhaphalavi÷eùaþ . jàyaphala iti bhàùà .. tatparyàyaþ . jàtãkoùam 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 132 .. jàtãko÷am 3 jàtiphalam 4 . iti taññãkà .. jàti÷asyam 5 ÷àlåkam 6 màlatãphalam 7 majjasàram 8 jàtisàram 9 papuñam 10 sumanaþphalam 11 phala¤jàtiþ 12 phala¤jàtã 13 ko÷am 14 koùam 15 jàtikoùam 16 koùakam 17 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 16 . 30 .
     %<jàtãphalàguruvacàpippalya÷candanaü ca bhçgoþ ..>%) asya guõàþ . kaùàyatvam . uùõatvam . kañutvam . kaõñhàmayàrtivàtàtãsàramehanà÷itvam . vçùyatvam . dãpanatvam . laghutva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. rase tiktatvam . tãkùõatvam . rocanatvam . gràhitvam . svarahitatvam . ÷leùmànilamukhavairasyamaladaurgandhyakçùõatàkçmikàsavami÷vàsa÷oùapãnasahçdru¤ nà÷itva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. tçùõà÷ålanà÷itvam . iti ràjavallabhaþ ..

#<jàtãyaþ>#, tri, (jàtau bhavaþ . %<vçddhàcchaþ .>% 4 . 2 . 114 . iti chaþ . jàtibhavaþ . yathà, kathàsaritsàgare . 23 . 48 .
     %<pràgjanmabhinnajàtãyàþ parihçtyaiva kanyakàþ ..>%) taddhitapratyayavi÷eùaþ . sa tu prakàràrthe bhavati . yathà . tàrkikajàtãyà . iti mugdhabodhamatam . (pàõinimate tu jàtãyar ..)

#<jàtãrasaü>#, klã, (jàtyà rasaþ iva raso yasya .) volaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jàtu>#, vya, (jana + ktun . pçùodaràt sàdhuþ .) kadàcit . ityamaraþ . 3 . 4 . 4 .. (yathà, manuþ . 2 . 94 .
     %<na jàtu kàmaþ kàmànàmupabhogena ÷àmyati .
     haviùà kçùõavartmeva bhåya evàbhivardhate ..>%) sambhàvitàrthaþ . (yathà, mahàbhàrate . 5 . 179 . 22 .
     %<ko jàtu paraübhàvàü hi nàrãü vyàlãmiva sthitàm .
     vàsayeta gçhe jànan strãõàü doùo mahàtyayaþ ..>%) garhàrthaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..
     (%<jàtu nindasi govindaü jàtu nindasi ÷aïkaram ..>% iti mugdhabodhavyàkaraõam ..)

#<jàtukaü>#, klã, (jàtu garhitaü ninditaü dåùitamityarthaþ kaü jalaü yasmàditi .) hiïgu . iti ÷abdacandrikà ..

#<jàtudhànaþ>#, puü, (dhãyate sannidhãyate iti dhànaü sannidhànamasya jàtu garhitaü . dhànamabhidhànamasyetyeke .) yàtudhànaþ . ràkùasaþ . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ .. (yathà, kàlikàstotre .
     (%<jàtudhànàþ pi÷àcà÷ca kuùmàõóà bhairavàdayaþ ..>%

#<jàtuùaü>#, tri, (jatuno vikàraþ . %<trapujatunoþ ùuk .>% 4 . 3 . 138 . iti aõ ùuk ca .) jatuvikàraþ . jatunirmitam . iti jañàdharaþ .. (yathà, pa¤catantre . 1 . 120 .
     %<anyapratàpamàsàdya yo dçóhatvaü na gacchati .
     jàtuùàbharaõasyeva råpeõàpi hi tasya kim ..>%)

#<jàtokùaþ>#, puü, (jàta÷càsau ukùà ceti . jàtaþ pràptadamyàvasthaþ ukùà ityarthaþ . %<acatureti .>% 5 . 4 . 77 . iti nipàtanàt sàdhuþ .) utpanna ukùà . ityamaraþ . 2 . 9 . 61 .. utpanno dçùñadamyabhàvaþ pràptabalãvardabhàva ukùà . iti bharataþ ..

@<[Page 2,531c]>@
#<jàtyaþ>#, tri, (jàtau bhavaþ iti yat .) kulãnaþ . ÷reùñhaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 16 . 9 .
     %<svajàtyànadhitiùñhàmi nakùatràõãva candramàþ ..>%) kàntaþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 5 . 33 . 122 .
     %<atãva sa j¤àyate j¤àtimadhye mahàmaõirjàtya iva prasannaþ ..>%)

#<jàtyandhaþ>#, tri, (jàtyà janmanaiva andhaþ .) janmàndhaþ yathà, manuþ . 9 . 201 .
     %<anaü÷au klãvapatitau jàtyandhavadhirau tathà .
     unmattajaóamåkà÷ca ye ca kecinnirindriyàþ ..>%

#<jàdo>#, tri, (jàta ityasya jàdo itetyatprayogastu pràkçtalaïke÷varasammata iti bodhyam .) jàtaþ . iti pràkçtalaïke÷varaþ ..

#<jànakã>#, strã, (janakasya mithilàdhipasyàpatyaü strãtyaõ ïãp ca .) sãtà . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 273 . 1 .
     %<pràptamapratimaü duþkhaü ràmeõa bharatarùabha ! .
     rakùasà jànakã tasya hçtà bhàryà balãyasà ..>%)

#<jànapadaþ>#, puü, (jànena janmanà padyate iti ap .) janaþ . (yathà, yàj¤avalkye . 2 . 37 .
     %<deyaü cauràhçtaü dravyaü ràj¤à jànapadàya tu .
     adaddhi samavàpnoti kilviùaü yasya tasya tat ..>% janapada eva . svàrthe aõ .) de÷aþ . iti medinã . de, 4 . 48 .. janapade bhavaþ . iti utsàdibhyo'¤ . 4 . 1 . 86 itya¤ . de÷abhave, tri .. yathà, manuþ . 8 . 41 .
     %<jàtijànapadàn dharmàn ÷reõãdharmàü÷ca dharmavit ..>%)

#<jànu>#, klã, (jàyate iti . jan %<désanijanicaricañibhyo ¤uõ .>% uõàü 1 . 3 . iti ¤uõ .) årujaïghayormadhyabhàgaþ . hàüñu iti bhàùà .. (yathà, mahàbhàrate . 4 . 32 . 39 .
     %<tasya jànu dadau bhãmo jaghne cainamaratninà ..>%) tatparyayàyaþ . åruparva 2 aùñhãvat 3 aùñhãvàn 4 . ityamaraþ . 2 . 6 . 72 .. cakrikà 5 . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jàpaþ>#, puü, (japa + bhàve gha¤ .) japaþ . iti jañàdharaþ ..

#<jàpakaþ>#, tri, (japatãti . jap + õvul .) japakartà . (yathà, mahàbhàrate . 12 . 196 . 3 .
     %<jàpakànàü phalàvàptiü ÷rotumicchàmi bhàrata ! .
     kiü phalaü japatàmuktaü kva và tiùñhanti jàpakàþ ..>% japena kçtaü japajanyamityarthaþ . jap + aõ + svàrthe kan . japajanye, tri . yathà, mahàbhàrate . 12 . 199 . 49 .
     %<athavà sarvameveha màmakaü jàpakaü phalam ..>%)

#<jàpanaü>#, klã, (jap + svàrthe õic + bhàve lyuñ .) nirasanam . nirvartanam . iti dharaõiþ .. (japaþ . yathà, saüvartakasaühitàyàm . 209 .
     %<mucyate sarvapàpebhyo gàyatryà÷caiva jàpanàt ..>%)

@<[Page 2,532a]>@
#<jàbàlaþ>#, puü, (jabàlàyà apatyaü pumàniti . aõ .) ajàjãvaþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 11 .. munivi÷eùaþ . (yathà, brahmavaivarte . 1 . 16 . 14 ..
     %<jàbàlo yàjaliþ pailaþ karatho'gastya eva ca .
     ete vedàïgavedaj¤àþ ùoóa÷avyàdhinà÷akàþ ..>% upaniùadvi÷eùaþ . yathà, mauktikopaniùadi . brahmakaivalyajàbàla÷vetà÷vo haüsa àruõiþ . dar÷ana÷àstravi÷eùaþ . yathà, ràmacandradatta÷àpa prakaraõe .
     %<adhãtya kåñajàbàlaü ÷àrgàliü yonimàpnuyàt ..>%)

#<jàbàliþ>#, puü, (jabàlàyà apatyaü pumàn iti . i¤ .) munivi÷eùaþ . yathà, ràmàyaõam ..
     %<suyaj¤aü vàmadeva¤ca jàbàlimatha kà÷yapam .>% (tathàca brahmavaivarte . 2 . 4 . 70 .
     %<çùya÷çïgo bharadbàja÷càstãko devalastathà .
     jaigãùavyo'tha jàbàliryaddhçtvà sarvapåjitaþ ..>%)

#<jàmadagnyaþ>#, puü, (jamadagnerapatyaü pumàn iti . %<gargàdibhyo ya¤ .>% 4 . 1 . 105 . iti ya¤ .) jamadagniputtraþ . para÷uràmaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, devãbhàgate . 25 . 41 .
     %<pitràj¤ayà jàmadagnyena pårbaü chinnaü ÷iro màturiti prasiddham ..>%)

#<jàmàtà>#, [ç] puü, (jàyàü màti mimãteminoti và . %<naptçneùñçtvaùñçhotçpotçbhràtçjàmàtriti .>% uõàü . 2 . 96 . iti nipàtanàt sàdhuþ .) duhitçpatiþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 32 . jàmài iti bhàùà .. (yathà, harivaü÷e . 116 . 25 .
     %<jàmàtà tvabhavattasya kaüsastasmit hate yudhi ..>%) såryàvartaþ . dhavaþ . iti medinã . te, 110 ..

#<jàmiþ>#, strã, (jam + i¤ . in nipàtanàt sàdhurityeke .) svasà . kulastrã . ityamaraþ . 3 . 3 . 142 .. (yathà, manuþ . 3 . 57 .
     %<÷ocanti jàmayo yatra vina÷yantyà÷u tatkulam ..>%)

#<jàmã>#, strã, (jàmi + và ïãù .) jàmiþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 46 . 7 .
     %<yàmã÷aptàni gehàni nikçttànãva kçtyayà ..>%)

#<jàmeyaþ>#, puü, (jàmyà apatyamiti . %<strãbhyo óhak .>% 4 . 1 . 120 . iti óhak .) bhàgineyaþ . iti hemacandraþ ..

#<jàmbavaü>#, klã, (jambvàþ phalam . %<jambvà và .>% 4 . 3 . 164 . ivetyaõ tasya vidhànàt na luk .) jambåphalam . ityamaraþ . 2 . 4 . 19 .. (yathà, mu÷rute . 1 . 46 .
     %<atyarthaü vàtalaü gràhi jàmbavaü kaphapittajit ..>%) muvarõam . iti ràjanirghaõñaþ .. jàmbavati, puü . iti ÷abdabhedaþ ..

#<jàmbavatã>#, strã, (jàmbavato apatyaü strã . aõ tato ïãp .) ÷rãkçùõapatnã . jàmbavatkanyà . iti ÷rãbhàgavatam .. (yathà, harivaü÷e . 38 . 41 .
     %<lebhe jàmbavatãü kanyàmçkùaràjasya sammatàm ..>%) nàgadamanã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jàmbavàn>#, [t] puü, (jamborvarõaü jàmbavaü tadasyàstãti matup masya vaþ . pçùodaràditvàt sàdhuþ . jambutulyakçùõatvàdasya tathàtvam .) çkùaràjaþ . sa brahmaputtraþ . yathà, ràmàyaõe .
     %<çkùaràjasya puttro'tra mahàpràj¤aþ sudurjayaþ .
     pitàmahasuta÷càtra jàmbavàniti vi÷rutaþ ..>%) (yathàca, harivaü÷e . 38 . 35 .
     %<dhàtryà kumàramàdàya sutaü jàmbavato nçpa ! ..>%)

#<jàmbavã>#, strã, (jàmbavasyàkàro'styàsyàþ iti .) nàgadamanã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jàmbuvàn>#, [t] puü, (jàmbavàn pçùodaràt sàdhuþ .) jàmbavàn . iti bharato dviråpakoùa÷ca ..

#<jàmbånadaü>#, klã, (jambånadyàü bhavamiti . aõ .) svarõam . dhuståraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. svarõavi÷eùaþ . yathà . %<merumandaraparvatasthajambåphalànàmatyuccanipàtanavi÷ãrõànàü anasthipràyàõàü ibhakàyanibhànàü rasena jambånàmanadã ilàvçtaü vahati tasyà ubhayostãrayormçttikà jambårasenànuvidhyamànà vàyvarkasaüyogavipàkena sadàmaralokàbharaõaü jàmbånadaü nàma svarõaü bhavati .>% iti ÷rãbhàgavatam ..

#<jàyakaü>#, klã, (jayati aparaü gandhamiti . ji + õvul .) kàlãyakam . kàliyà iti khyàtaü pãtavarõasugandhikàùñham . ityamaraþ . 2 . 6 . 125 ..

#<jàyà>#, strã, (jàyate puttraråpeõàtmà'syàmiti . jan + yaka àtva¤ca .) bhàryà . ityamaraþ . 2 . 6 . 6 .. (yathà, manuþ . 9 . 8 .
     %<patirbhàryàü saüpravi÷ya garbho bhåtveha jàyate .
     jàyàyàstaddhi jàyàtvaü yadasyàü jàyate punaþ ..>%)

#<jàyàjãvaþ>#, puü, (jàyà àjãvaþ jãvanopàyo yasya iti . jàyayà jãvatãti và . jãva + ac . jàyàyàþ saïgãtanartanàdinà jãvanàdasya tathàtvam .) nañaþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 12 ..

#<jàyànujãvã>#, [n] puü, (jàyayà anujãvatãti . anu + jãva + õiniþ .) nañaþ . vakapakùã . iti medinã . ne, 155 .. ve÷yàpatiþ . iti ÷abdaratnàvalã .. dusthaþ . iti hemacandraþ ..

#<jàyàpatã>#, puü, (jàyà ca pati÷ceti tau .) bhàryàpatã . màgbhàtàra iti bhàùà .. nityadvivacanànto'yaü ÷abdaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 38 ..

#<jàyã>#, [n] puü, (jai + õiniþ . yadbà, ji + õiniþ .) dhruvakabhedaþ . yathà --
     %<jàyãti nàmnà dhruvako dbàviü÷atyakùarànvitaþ .
     sannipàtena tàlena ÷çïgàre'bhãùñado rase ..>% iti saïgãtadàmodaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 35 . 8 .
     %<aphalaü janma tasyàhaü manye durjàtajàyinaþ ..>%)

#<jàyuþ>#, puü, (jayati rogàn iti . ji + uõ .) auùadham . ityamaraþ . 2 . 6 . 50 .. (jayatãti . jaya÷ãle, tri ..)

@<[Page 2,532c]>@
#<jàraþ>#, puü, (jãryati striyàþ satãtvamanena . jé + karaõe gha¤ .) upapatiþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 35 .. (yathà, yàj¤avalkye . 2 . 30 .
     %<jàraü cauretyabhivadan dàpyaþ pa¤ca÷ataü damam ..>% jàrayati nà÷ayati iti . jé + õic + ac . hantà . yathà, çgvede . 1 . 66 . 4 .
     %<yamoha jàto yamo janitvaü jàraþ kanãnàü patirjanãnàm ..>%)

#<jàrajaþ>#, tri, (jàràt upapaterjàyate iti . jan + óaþ .) upapatijàtasantànaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 36 .. (yathà, manuþ . 3 . 158 . ÷loke kullåkabhaññadhçtañãkàyàm .
     %<amçte jàrajaþ kuõóo mçte bhartari golakaþ ..>%)

#<jàraõã>#, strã, (jàrayati paripàkaü kàrayatãti . jé + õic + lyuþ . tato ïãp .) sthålajãrakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jàrã>#, strã, (jàrayati jãrõaü kàrayatãti . jé + õic + ac + gauràditvàt ïãù .) oùadhãvi÷eùaþ . iti medinã . re, 39 . jàóã iti bhàùà ..

#<jàråtthaþ>#, puü, (jaråthaü màsaü tadarhatãti . jaråtha + ¤yaþ .) triguõadakùiõàkayaj¤aþ . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 290 . 70 .
     %<tato devarùisahitaþ saritaü gomatãmanu .
     da÷à÷vamedhànàjahne jàråthyàn sa nirargalàn ..>%)

#<jàlaü>#, klã, (jalyate àcchàdyate'neneti . jalasaüvaraõe + karaõe gha¤ . yadbà, jale kùipyate iti . jala + %<÷eùe .>% 4 . 2 . 92 . ityaõ .) svanàmakhyàtasåtràdinirmitamatsyàdighàraõopàyaþ . tatparyàyaþ . ànàyaþ 2 . ityamaraþ . 3 . 3 . 199 .. jàlakam 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 558 .
     %<vaü÷àvalambanaü yad yo vistàro guõasya yàvanatiþ .
     tajjàlasya khalasya ca nijàïkasuptapraõà÷àya ..>%) gavàkùaþ . (yathà, raghuþ . 6 . 43 .
     %<pràsàdajàlairjalaveõiramyàü revàü yadi prekùitumasti kàmaþ ..>%) kùàrakaþ . sa tu asphuñakalikàkuùmàõóàdikùudraphala¤ca . dambhaþ . samåhaþ . iti medinã . le, 19 .. (yathà, raghuþ . 7 . 62 .
     %<tato dhanuùkarùaõamåóhahastaü ekàü÷aparyasta÷irastrajàlam ..>% vaü÷alauhàdinirmitajàlavaddravyavi÷eùaþ . yathà, bhaññiþ . 1 . 8 .
     %<antarniviùñojjvalaratnabhàso gavàkùajàlairabhiniùpatantyaþ ..>%) indrajàlam . iti hemacandraþ . 3 . 590 ..

#<jàlaþ>#, puü, (jàlayati ÷àkhàpra÷àkhàdibhiþ saüvçõotãti . jala saüvaraõe + õic + %<nandigrahãti .>% 3 . 1 . 134 . ityac .) kadambavçkùaþ . iti medinã . le, 19 ..

@<[Page 2,533a]>@
#<jàlakaü>#, klã, (jala saüvaraõe + bhàve gha¤ . jàlena ãùadàvaraõena kàyati prakà÷ate iti . kai + kaþ . jàla + svàrthe kan và .) asphuñakalikà . iti bharataþ .. (yathà, meghadåte . 99 .
     %<tàmutthàpya svajalakaõikà÷ãtalenànilena pratyà÷vastàü samamabhinavairjàlakairmàlatãnàm ..>%) kuùmàõóàdikùudraphalam . iti sàrasundarã .. tatparyàyaþ . kùàrakaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 4 . 16 .. korakaþ . dambhaþ . kulàyaþ . ànàyaþ . iti medinã . ke, 92 .. (yathà, su÷rute . uttaratantre 7 adhyàye .
     %<dçùñirbhç÷aü vihvalati dvitãyaü pañalaü gate .
     makùikàn ma÷akàn ke÷àn jàlakàni ca pa÷yati ..>%) samåhaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, ÷àkuntale prathamàïke .
     %<baddhaü karõa÷irãùarodhi vadane gharmàmbhasàü jàlakaü bandhe sraüsini caikahastayamitàþ paryàkulà mårdhajàþ ..>% vaü÷alauhàdinirmitajàlàkçtidravyavi÷eùaþ . yathà, pa¤catantre . 3 . 17 . 9 .
     %<tato yaùñiü ÷alàkà¤ca jàlakaü pa¤jaraü tathà .
     babha¤ja lubdhako dãnàü kapotã¤ca mumoca tàm ..>%)

#<jàlakaü>#, klã strã, (jala saüvaraõe + bhàve gha¤ . jàlena àvaraõena kàyati prakà÷ate iti . kai + kaþ .) mocakaphalam . iti medinã .. ke, 92 ..

#<jàlakaþ>#, puü, (jàlena vaü÷alauhàdinirmitajàlàkçtidravyavi÷eùeõa kàyatãti . kai + kaþ .) gavàkùaþ . iti hemacandraþ . 4 . 78 ..

#<jàlakàrakaþ>#, puü, (jàlaü karotãti . kç + õvul . jàlasya kàrako và .) markañakaþ . iti hemacandraþ . 4 . 276 .. jàlakartari, tri ..

#<jàlakinã>#, strã, (jàlakaü lomasamåhastadastyasyà iti . %<ata iniñhanau .>% 5 . 2 . 115 . iti inistato ïãp .) meùã . iti hemacandraþ . 4 . 3 . 43 ..

#<jàlagardabhaþ>#, puü, rogavi÷eùaþ . tasya lakùaõaü yathà,
     %<visarpavat sarpati yaþ ÷othastanurapàkavàn .
     dàhajvarakaraþ pittàt sa j¤eyo jàlagardabhaþ ..>% apàkavàn ãùatpàkavàn . pittakçtatvena sarvathà pàkàbhàvasyàyuktatvàt . ayamagnivàta iti khyàtaþ .. * .. atha vikçtendravçddhàgardabhikàjàlagardabhànàü cikitsà .
     %<vikçtàmindravçddhà¤ca gardabhãü jàlagardabham .
     paittikasya visarpasya kriyayà sàdhayedbhiùak .
     pàke tu ropayedàjyaiþ pakvairmadhurabheùajaiþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<jàlagoõikà>#, strã, (jàlavat goõyà chidravastreõa kàyatãti . kai + kaþ . tato hnasvaþ .) dadhimanthanabhàõóavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . kaõñhàlà 2 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<jàlandharaþ>#, puü, trigartade÷aþ . iti hemacandraþ . 4 . 14 .. (de÷o'yaü pãñhasthànànàmanyatamaþ . atra bhagavatã vi÷vamukhãmårtyà viràjate . yathà, devãbhàgavate . 7 . 30 . 76 .
     %<jàlandhare vi÷vamukhã tàrà kiùkindhaparvate ..>% jàlandharo'bhijana eùàmiti . aõ .) tadde÷asthe puü bhåmni . (daityavi÷eùaþ . yathà, kà÷ãkhaõóe . 21 . 106 .
     %<purà jàlandharaü daityaü mamàpi parikampanam .
     pàdàïguùñhàgrarekhotthaü cakraü sçùñvà haro'harat ..>% çùivi÷eùaþ . iti vyàkaraõam ..)

#<jàlapàt># [d] puü, (jàlamiva pàdau yasya .) haüsaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathàha sambartaþ . 146 .
     %<ñiññibhaü jàlapàda¤ca kokilaü kukkuñaü tathà ..>%)

#<jàlapràyà>#, strã, (jàlasya pràyo bàhulyaü yatra .) aïgarakùiõã . iti hemacandraþ . 3 . 433 .. lohàra sàüjoyà iti bhàùà ..

#<jàlavarvårakaþ>#, puü, (jàlàkàro varvårakaþ . ÷àkapàrthivàdivatsamàsaþ .) varvåravçkùavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . chatràkaþ 2 sthålakaõñakaþ 3 såkùma÷àkhaþ 4 tanucchàyaþ 5 randhrakaõñaþ 6 . asya guõàþ . råkùatvam . vàtàmayakaphanà÷itvam . pittadàhakàritvam . kaùàyatvam . uùõatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jàlikaþ>#, puü, (jàlena jãvatãti . jàla + %<vetanàdibhyo jãvati .>% 4 . 4 . 12 . iti ñhan . yadvà, jàlena caratãti . %<parpàdibhyaþ ùñhan .>% 4 . 4 . 10 . iti ñhan .) kaivartaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. vàgurikaþ . jàlena mçgabandhanakartà ityamaraþ . 2 . 10 . 14 .. markañakaþ . iti hemacandraþ . 4 . 277 .. (aindrajàlikaþ . iti vyàkaraõam ..)

#<jàlikaþ>#, tri, (jàlena jãvatãti . jàla + ñhan .) gràmajàlã . jàlopajãvã . iti medinã . ke, 94 ..

#<jàlikà>#, strã, (jàlaü jàlavadàkçtirasti asyàþ . jàla + %<ata iniñhanau .>% 5 . 2 . 115 . iti ñhan .) vastravi÷eùaþ . girisàraþ . (jalameveti svàrthe aõ . tato jàlaü salilaü utpattitvenàstyasyà iti ñhan .) jalaukà . vidhavà . bhañànàma÷maracitàïgarakùiõã . iti medinã . ke, 94 ..

#<jàlinã>#, strã, (jàlaü citrakarmavastusamåho vidyate'syàmiti . inistato ïãp .) citra÷àlà . iti hemacandraþ . 4 . 65 .. (jàlaü ànàyasadç÷adravyaü vidyate'syà iti .) ko÷àtakã . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathàsyàþ paryàyà bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .
     %<dhàmàrgavaþ pãtapuùpo jàlinã kçtavedhanà .
     ràjako÷àtakã ceti tathoktà ràjimatphalà ..>% ghoùàtakã . iti ratnamàlà .. prameharogiõaþ pãóakàvi÷eùaþ . yathà, su÷rute nidànasthàne 6 adhyàye . %<tatra vasàmedobhyàmabhipanna÷arãrasya tribhirdoùai÷cànugatadhàtoþ pramehiõo da÷a pãóakà jàyante . tadyathà, ÷aràdhikà sarùapikà kacchapikà jàlinã vinatà puttriõã masårikà alajã vidàrikà vidradhikà ceti .>%
     %<jàlinã tãvradàhà tu màüsajàlasamàvçtà ..>%)

#<jàlã>#, strã, (jàlaü jàlàkçtirasti asyàþ ac tato gauràditvàt ïãù .) jyotsnã . ityamaraþ . 2 . 4 . 118 .. jhiïgà . iti khyàtà . pañolaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jàlmaþ>#, tri, (jàlayati dårãkaroti hitàhitaj¤ànamiti . jala + õic + bàhulakàt maþ .) pàmaraþ . (yaduktam .
     %<kùaõaü vi÷ràmyatàü jàlma ! skandhaü te yadi bàdhati .
     na tathà bàdhate skandhaü yathà bàdhati bàdhate ..>%) kråraþ . asamãkùyakàrã . iti medinã . me, 13 .. (yathà, màghe . 15 . 33 .
     %<tvayi påjanaü jagati jàlma ! kçtamidamapàkçte guõaiþ .
     hàsakaramaghañate nitaràü ÷irasãva kaïkatamapetamårdhaje ..>%)

#<jàùakaü>#, klã, (jasyati mu¤cati sadgandhàdikamiti . jasa + õvul . pçùodaràditvàt sasya ùatvam .) kàlãyanàmagandhadravyam . ityamarañãkàsàrasundarã ..

#<jàhakaþ>#, puü, ghoïghaþ . ghogha iti bhàùà . màrjàraþ . khañvà . kàruõóikà . iti medinã . ke, 92 .. vile÷ayajantuvi÷eùaþ . tatparyàyaþ . gàtrasaïkocã 2 maõóalã 3 bahuråpakaþ 4 kàmaråpã 5 viråpã 6 vilavàsaþ 7 . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jàhnavã>#, strã, (jahnorapatyaü strã . jahnu + aõ + ïãp .) gaïgà . iti hemacandraþ . 4 . 147 .. etannàmakàraõaü yathà --
     %<jànudvàrà purà dattvàü jahnuþ saüpãya kopataþ .
     tasya kanyàsvaråpà ca jàhnavã tena kãrtità ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóam .. * .. tasyàü tithivi÷eùe snànaphalaü yathà --
     %<sàmànyadivasasnànasaïkalpaü ÷çõu sundari ! .
     puõyaü da÷aguõa¤caiva mauùalasnànataþ param ..
     tatastriü÷adguõaü puõyaü ravisaükramaõe dine .
     amàyà¤càpi tattulyaü dviguõaü dakùiõàyane ..
     tato da÷aguõaü puõyaü naràõà¤cottaràyaõe .
     càturmàsyàü paurõamàsyàmanantaü puõyamevaca ..
     akùayàyà¤ca tattulyaü naitadvedaniråpitam .
     asaükhyapuõyaphaladameteùu snànadànakam .
     sàmànyadivasasnànàt dànàt ÷ataguõaü bhavet ..
     manvantaràyàü deve÷i ! yugàdyàyàü tathaiva ca .
     màghasya sitasaptamyàü bhãùmàùñamyàü tathaiva ca ..
     tato'pi dbiguõaü puõyaü nandàyàü bhavadurlabhe ! .
     da÷aharàda÷amyà¤ca yugàdyàdi samaü phalam ..
     nandàsama¤ca vàruõyàü mahatpårbe caturguõam .
     tata÷caturguõaü puõyaü dbimahatpårbake sati ..
     puõyaü koñiguõa¤caiva sàmànyasnànato hi yat .
     candroparàgasamaye sårye da÷aguõaü tataþ ..
     puõye'pyardhodaye kàle tataþ ÷ataguõaü phalam .
     sarveùàmeva saïkalpaü vaiùõavànàü viparyayaþ ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóam ..

#<ji>#, jaye . abhibhave . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüparaü-akaü-sakaüca-aniñ .) jaya utkarùaþ svãkàra÷ca . utkarùe'karmakaþ . jayanti yamunàkåle rahaþkelayaþ . makhairasaïkhyairajayat suràlayamiti kàdambarã . jayati ÷atruü balã . anabhidhànàdasmàt tuvantvoþ prayogàbhàvaþ . ki¤ca tayoþ sthàne tivantãti . ki¤ca tupaþ sthàne tàtaï dç÷yate . yathà, bhàvagamyalayaþ ko'pi jayatàdvàgagocaraþ . iti durgàdàsaþ ..

#<jiþ>#, tri, (jayatãti . ji + bàhulakàt óiþ .) jetà . pi÷àce, puü . ityekàkùarakoùaþ ..

#<jigatnuþ>#, puü, (gacchatãti . gama + %<gameþ sanvacca .>% uõàü 3 . 31 . iti ktnuþ sanvatkàrya¤ca . anudàttopade÷e ityàdinà malopaþ .) pràõavàyuþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<jigamiùà>#, strã, (gantumicchà . gama + san + a . tataùñàp .) gamanecchà . iti vyàkaraõam ..

#<jigãùà>#, strã, (jetumicchà . ji + san + a . tataùñàp .) jayecchà . (yathà, mahàbhàrate 1 . 76 . 6 .
     %<jigãùayà tato devà vavrire'ïgirasaü munim ..>%) vyavasàyaþ . prakarùaþ . iti medinã . ùe, 36 ..

#<jighatsà>#, strã, (attumicchà . ad bhakùaõe + san + aþ . %<luïsanorghasë .>% 2 . 4 . 37 . iti ghasë .) kùudhà . iti hemacandraþ . 3 . 57 ..

#<jighatsuþ>#, tri, (attumicchuþ . ad + san + %<luïsanorghasë .>% 2 . 4 . 37 . iti ghaslàde÷aþ . tataþ %<sanà÷aüsabhikùa uþ .>% 3 . 2 . 168 . iti uþ .) kùudhitaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 20 ..

#<jighàüsakaþ>#, tri, (jighàüsati hantumicchatãti . hana + san + õvul .) hananecchukaþ . iti vyàkaraõam ..

#<jighàüsà>#, strã, (hantumicchà . han + san + %<abhyàsàcca .>% 7 . 3 . 55 . iti kutvam . %<ajjhanagamàü sani .>% 6 . 4 . 16 . iti dãrghaþ . tataþ apratyayastataþstriyàü ñàp .) hananecchà . iti vyàkaraõam .. (yathà, manuþ . 11 . 206 .
     %<jighàüsayà bràhmaõasya narakaü pratipadyate ..>%)

#<jighàüsuþ>#, puü, (hantumicchuþ . han + san + %<sanà÷aüsabhikùa uþ .>% 3 . 2 . 168 . iti uþ .) ÷atruþ . iti hemacandraþ . 3 . 393 . hananecchau, tri . yathà, bhaññiþ .
     %<pra÷àntaceùñaü hariõaü jighàüsuþ ..>% (yathàca, mahàbhàrata . 3 . 154 . 18 .
     %<jighàüsavaþ krodhava÷àþ subhãmà bhãmaü samantàt parivavrurugràþ ..>%)

@<[Page 2,534b]>@
#<jighraþ>#, tri, (jighratãti . ghrà gandhopàdàne + %<pàghràdhmàdheñdç÷aþ ÷aþ .>% 3 . 1 . 137 . iti ÷aþ .) ghràõakartà . yathà, sàhityadarpaõe .
     %<svàmã ni÷vasite'pyasåyati manojighraþ sapatnãjanaþ ..>%

#<jiïginã>#, strã, vçkùavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . jhiïginã 2 jhiïgã 3 suniryàsà 4 pramodinã 5 . (yathà, gàruóe 194 adhyàye .
     %<jiïginyeraõóakaü rudra ! ÷åka÷imbãsamanvitam .
     ÷ãtodaka¤ca tannasyo bàhugrãvàvyathàü haret ..>% yathàca, vàbhañe såtrasthàne 15 adhyàye ..
     %<rodhra÷àvarakarodhrapalà÷à jiïginã saralakañphalayuktàþ .
     kutsitàmbakadalã gata÷okàþ sailavàluparipelavamocàþ ..>%) asyà guõàþ . madhuratvam . uùõatvam . kaùàyatvam . yoni÷odhanatvam . kañutvam . vraõahçdrogavàtàtãsàranà÷itvam . pañutva¤ca . iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe 1 me bhàge ..

#<jiïgã>#, strã, ma¤jiùñhà . ityamaraþ . 2 . 4 . 90 .. (yathà, bhaiùajyaratnàvalyàü kuùñhacikitsàyàm .
     %<àcu jiïgã mahàtiktà vi÷àlà chapipatrakam ..>%)

#<jij¤àsà>#, strã, (j¤àtumicchà . j¤à + san + aþ . striyàü ñàp .) j¤àtumicchà . yathà --
     %<athàto brahmajij¤àsà .>% iti ÷àrãrakaprathamasåtram .. tatparyàyaþ . anuyogaþ 1 pra÷naþ 2 pçcchà 3 niråpaõà 4 . iti jañàdharaþ ..

#<jij¤àsitaþ>#, tri, (jij¤àsàsya jàtà . tàrakàditvàt itac . yadvà j¤à + san + karmaõi ktaþ .) kçtajij¤àsaþ . pçùñaþ . vicàritaþ . yathà, ÷rãbhàgavate 1 . 5 . 4 .
     %<jij¤àsitamadhãta¤ca brahma yattat sanàtanam ..>% %<ki¤ca yat sanàtanaü nityaü paraü brahma tacca tvayà jij¤àsitaü vicàritaü adhãtaü adhigataü pràpta¤cetyarthaþ .>% iti ÷rãdharasvàmã ..

#<jij¤àsuþ>#, tri, (j¤àtumicchuþ . j¤à + san + %<sanà÷aüsabhikùa uþ .>% 3 . 2 . 168 . iti uþ .) àtmaj¤ànecchuþ . yathà, ÷rãbhagavadgãtàyàü 7 . 15 ..
     %<caturvidhà bhajante màü janàþ sukçtino'rjuna ! .
     àrto jij¤àsurarthàrthã j¤ànã ca bharatarùabha ! ..>% sàmànyabodhecchaka÷ca ..

#<jij¤àsyaþ>#, tri, (jij¤àsyate iti . j¤à + san + karmaõi yat .) jij¤àsitavyaþ . jij¤àsanãyaþ . (vicàryam . yathà, bhàgavate . 2 . 9 . 35 .
     %<etàvadeva jij¤àsyaü tattvajij¤àsunàtmanaþ .
     anvayavyatirekàbhyàü yat syàt sarvatra sarvadà ..>% %<àtmanastattvajij¤àsunà etàvadeva jij¤àsyaü vicàryam ..>% iti ÷rãdharasvàmã ..)

#<jitaþ>#, puü, (jitaü jayamasyàstãti . ac .) arhadupàsakavi÷eùaþ . iti hemacandraþ ..

@<[Page 2,534c]>@
#<jitaþ>#, tri, (ji + karmaõi ktaþ .) pràptaparàjayaþ . tatparyàyaþ . paràbhåtaþ 2 paribhåtaþ 3 abhibhåtaþ 4 bhagnaþ 5 paràjitaþ 6 . iti hemacandraþ .. (yathà, manuþ . 4 . 181 .
     %<ebhirjitai÷ca jayati sarvàn lokànimàn gçhã ..>%)

#<jitakà÷iþ>#, puü, (jitena jayodyamena kà÷ate prakà÷ate iti . kà÷a + in .) dçóhamuùñiþ . iti bhàratañãkàyàü nãlakaõñhaþ ..

#<jitakà÷ã># [n] tri, (jitena jayena kà÷ate iti . kà÷a + õiniþ .) jayayuktaþ . tatparyàyaþ . jitàhavaþ 2 . iti hemacandraþ . 3 . 470 .. (yathà, harivaü÷e . 175 . 141 .
     %<aniruddhaü raõe vàso jitakà÷ã mahàbalaiþ .
     vàcaü provàca saükruddho gçhyatàü hanyatàmiti ..>%)

#<jitanemiþ>#, puü, (jità nemiryena .) a÷vatthanirmitadaõóaþ . tatparyàyaþ . à÷vatthaþ 2 . iti hemacandraþ . 3 . 490 ..

#<jita÷atruþ>#, puü, (jitaþ ÷atruryena .) vçttàrhatpità . iti hemacandraþ . 1 . 36 .. kçta÷atraparàjaye, tri ..

#<jitàkùaraþ>#, tri, (jitàni àyattãkçtàni akùaràõi yena .) kçtàkùarajayaþ . va÷ãbhåtàkùarakaþ . dçùñimàtreõàkùarabodhena pàñhakùamaþ . iti lokaprasiddhiþ ..

#<jitàmitraþ>#, puü, (jità amitrà ràgadbeùàdayo vàhyàvaraõàdaya÷ca yena iti .) viùõuþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 69 .
     %<ajo mahàrhaþ svàbhàvyo jitàmitraþ pramodanaþ ..>% jitã'mitraþ ÷atruryena .) kçta÷atruparàjaye, tri .. (yathà, màrkaõóeye . 34 . 113 .
     %<çõapradàtà vaidya÷ca ÷rotriyaþ sajalà nadã .
     jitàmitro nçpo yatra balavàn dharmatatparaþ ..>%)

#<jitàriþ>#, puü, (jità arayaþ kàmakrodhàdayo yena .) buddhaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. vçttàrhatpità . iti hemacandraþ . 1 . 36 .. (kuruputtrasyàvikùitaþ puttràõàmanyatamaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 95 . 50 .
     %<avikùitaþ parikùicca ÷avalà÷va÷ca vãryavàn .
     àdiràjo viràja÷ca ÷ilpina÷ca mahàbalaþ .
     uccaiþ÷ravà bhaïgakàro jitàri÷càùñamaþ smçtaþ ..>%) jita÷atrau, tri ..

#<jitàùñamã>#, strã, (jità puttrasaubhàgyadànena sarvotkarùeõa sthità yà aùñamã .) gauõà÷vinakçùõàùñamã . saiva jãmåtàùñamã . yathà, à÷vinakçùõàùñamyàü jãmåtavàhanapåjà . tatràùñamã pradoùavyàpinã gràhyà . bhaviùyottare .
     %<iùe màsyasite pakùe aùñamã yà tithirbhavet .
     puttrasaubhàgyadà strãõàü khyàtà sà jãvaputtrikà ..
     ÷àlivàhanaràjasya puttro jãmåtavàhanaþ .
     tasyàü påjyaþ sa nàrãbhiþ puttrasaubhàgyalipsayà ..
     pradoùasamaye strãbhiþ påjyo jãmåtavàhanaþ .
     puskariõãü vighàyàtha pràïgaõe caturasrikàm ..>% ki¤ca viùõugharmottare .
     %<pårbedyuraparedyurvà pradoùe yatra càùñamã .
     tatra påjyaþ sadà strãbhã ràjà jãmåtavàhanaþ ..>% tathà ca . yaddine pradoùavyàpinã aùñamã tatraiva vrataü ubhayadine cet paradine trisandhyavyàpitvàt . ubhayadine pradoùàvyàptau udayagàminyàü taduktaü nirõayàmçtasindhau . %<lakùmãvrataü càbhyudite ÷a÷àïke yatràùñamã cà÷vinakçùõapakùe . tatrodayaü vai kurute dine÷astadà bhavejjãvitaputtrikà sà ..>% iti . asyàmaùñamyàü strãbhirna bhoktavyam .
     %<à÷vinasyàsitàùñhamyàü yàþ striyà'nnaü hi bhu¤jate .
     mçtavatsà bhaveyustà vaidhavya¤ca bhaveddhruvam ..>% iti vacanàt . iti vàcaspatimi÷rakçtacamatkàracintàmaõiþ ..

#<jitàhavaþ>#, puü, (jita àhavo yuddhaü yena .) jitakà÷ã . iti hemacandraþ . 3 . 470 ..

#<jitendriyaþ>#, tri, (jitàni va÷ãkçtàni indriyàõi ÷rotràdãni yena .) va÷ãkçtendriyaþ . tatparyàyaþ . ÷àntaþ 2 ÷ràntaþ 3 . iti hemacandraþ .. (yathà, ÷abdacintàmaõidhçtavacanam .
     %<÷rutvà spçùñvà ca dçùñvà ca bhuktvà ghràtvà ca yo naraþ .
     na hçùyati glàyati và sa vij¤eyo jitendriyaþ ..>%)

#<jitendriyàhvaþ>#, puü, (jitendriyaü àhvayate spardhate iti . à + hve + kaþ .) kàmavçddhivçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jittamaþ>#, puü, (ayameùàmati÷ayena jit jaya÷ãlaþ . jit + tamap .) jitumaþ . mithunarà÷iþ . iti jyotiùatattvam .. jaya÷ãlànàü madhye uttama÷ca ..

#<jityà>#, strã, (ji + %<vipåyavinãyajityàmu¤jakalkahaliùu .>% 3 . 1 . 117 . iti kyap .) haliþ . iti hemacandraþ . 3 . 554 .. (siddhàntakaumudãmate tu puüliïgànto'yaü ÷abdaþ ..)

#<jitvaraþ>#, tri, (jayatãti . ji + %<iõna÷aji÷artibhyaþ kvarap .>% 3 . 2 . 163 . iti kvarap .) jetà . ityamaraþ . 2 . 8 . 77 .. (yathà, màghe . 2 . 9 .
     %<karadãkçtabhåpàlo bhràtçbhirjitvarairdç÷àm .
     vinàpyasmadalambhåùõurijyàyai tapasaþ sutaþ ..>%)

#<jitvarã>#, strã, (jayati sarvotkarùena vartate iti . ji + kvarap . %<ñióóheti .>% 4 . 1 . 15 . iti ïãp .) kà÷ã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<jinaþ>#, puü, (jayatãti . ji + %<iõ ùi¤ jãti .>% uõàü . 3 . 2 . iti nak .) arhan . buddhaþ . viùõuþ . iti hemacandraþ . 2 . 130 .. ativçddhaþ . ityuõàdikoùaþ .. jitvare, tri . iti medinã . ne, 8 ..

@<[Page 2,535b]>@
#<jinayoniþ>#, puü, mçgaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<jinasadma>#, [n] klã, (jinànàü sadma gçham .) jinagçham . tatparyàyaþ . caityaþ 2 vihàraþ 3 . iti hemacandraþ . 4 . 60 ..

#<jinendraþ>#, puü, (jinànàü indraþ .) buddhaþ . iti halàyudhaþ ..

#<jima>#, u bhakùe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-señ . udittvàt ktràveñ .) u, jimitvà jintvà . iti durgàdàsaþ ..

#<jiri>#, ra na hiüsàyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (svàü-paraü-sakaü-señ .) rephopadhaþ . ra, vaidikaþ . na, jiriõoti . iti durgàdàsaþ ..

#<jiva>#, i prãõane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-señ .) hnakhã . i, jimbyate . jimbati lokaþ pitaram . iti durgàdàsaþ ..

#<jivàjivaþ>#, puü, (jãva¤jãvaþ pçùodaràditvàt sàdhuþ .) jãva¤jãvapakùã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<jivriþ>#, puü, (jãryatyaneneti . jéùa vayohànau + %<jãryateþ krin ra÷ca vaþ .>% uõàü 5 . 49 . iti krin . iràdikàryaü rephasyaca vaþ . bàhulakàt hani ceti na dãrghaþ .) samayaþ . pakùã . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. (jãrõe, tri . yathà, çgvede . 1 . 70 . 5 .
     %<vitvà naraþ purutrà saparyan piturna jivrervi vedobharanta ..>%)

#<jiùa>#, u seke . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-señ . udittvàt ktvà veñ .) u, jeùitvà jiùñvà . iti durgàdàsaþ ..

#<jiùõuþ>#, puü, (jayatãti . ji jaye + %<glàjistha÷ca gsnuþ .>% 3 . 2 . 139 . iti gsnuþ .) viùõuþ . iti hemacandraþ . 2 . 128 .. (yathà, mahàbhàrate . 5 . 70 . 13 .
     %<viùõurvikramaõàddevo jayanàjjiùõurucyate .
     ÷à÷vatatvàdananta÷ca govindo vedanàdgavàm ..>%) indraþ . (yathà, atharvavede . 11 . 9 . 18 .
     %<jayaü÷ca jiùõu÷càmitrà jayatàmindramedinau ..>%) arjunaþ . (yathà, mahàbhàrate . 4 . 42 . 21 .
     %<ahaü duràpo durdharùo damanaþ pàka÷àsaniþ .
     tena devamanuùyeùu jiùõurnàmàsmi vi÷rutaþ ..>% bhautyasya manoþ puttràõàmanyatamaþ . yathà, harivaü÷e . 7 . 88 .
     %<taraïgabhãrurvaùma÷ca tarasvànugra eva ca .
     abhimànã pravãra÷ca jiùõuþ saükrandanastathà ..
     tejasvã sabala÷caiva bhautyasyaite manoþ sutàþ ..>%) jetari tri . iti medinã . õe, 13 .. (yathà, raghuþ . 4 . 85 .
     %<iti jitvà di÷o jiùõurnyavartata rathoddhatam .
     rajo vi÷ràmayan ràj¤àü chattra÷ånyeùu bhauliùu ..>%)

#<jihmaü>#, klã, (jahàtãti . hà + %<jahàteþ sanvadàlopa÷ca .>% uõàü . 1 . 140 . iti man .) tagaravçkùaþ . iti medinã . me, 13 ..

#<jihmaþ>#, tri, (jahàti parityajati sàralyamiti . hà + %<jahàteþ sanvadàlopa÷ca .>% uõàü . 1 . 140 . iti man .) kuñilaþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 102 . 18 .
     %<sakrodhàmarùajihmabhråkaùàyãkçtalocanàþ ..>%) mandaþ . iti medinã . me, 13 ..

#<jihmagaþ>#, puü, (jihmaü kuñilaü vakramityarthaþ yathà syàt tathà gacchatãti . gama + óaþ .) sarpaþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 9 . 19 .
     %<sa labdhvà durlabhàü bhàryàü padmaki¤jalkavarcasam .
     vrataü cakre vinà÷àya jihmagànàü dhçtavrataþ ..>% jihmaü mandaü gacchatãti .) mandage, tri . iti medinã . ge, 25 ..

#<jihmamohanaþ>#, puü, (jihvaü kuñilaü yathà tathà muhyatãti . muha + %<nandigrahãti .>% 3 . 1 . 134 . iti lyaþ . yadvà, jihmasya kuñilasya sarpasya mohana÷cittamohanaþ . bhakùyatvàt .) bhekaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<jihma÷alyaþ>#, puü, (jihmaü kuñilaü ÷alyaü yasmàt .) khadiraþ . iti jañàdharaþ ..

#<jihvaü>#, klã, (jihmaü nipàtanàt masya vatve sàdhuþ .) tagaramålam . iti ratnamàlà ..

#<jihvaþ>#, puü strã, (håyate àhåyane'neneti . hve + bàhulakàt óapratyayena dbitvàdauceti sàdhuþ .) jihvà . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, harivaü÷e . 112 . 65 .
     %<dvisahasreõa jihvena vàsukiþ kathayiùyati ..>%)

#<jihvalaþ>#, tri, (jihvena jihvayà làti àdatte paradravyàõãti . jihva + là + kaþ .) lubdhaþ . lolupaþ . yathà, ÷ràddhatattve .
     %<÷ràddhaü kçtvà para÷ràddhe bhu¤jate ye ca jihvalàþ .
     patanti narake ghore luptapiõóodakakriyàþ ..>%

#<jihvà>#, strã, (jayati rasamanayeti . ji + %<÷etàyahvajihvàgrãvàpvàmãvàþ .>% uõàü . 1 . 154 . iti van pratyayena hugàgame nipàtanàt sàdhuþ .) rasaj¤ànendriyam . jiv iti bhàùà . tatparyàyaþ . rasaj¤à 2 rasanà 3 . ityamaraþ . 2 . 6 . 91 .. ra÷anà 4 rasanam 5 jihvaþ 6 . iti taññãkà .. rasàlaþ 7 sudhàsravà 8 rasikà 9 rasàïkà 10 . iti ÷abdaratnàvalã .. rasà 11 lolà 12 rasàlà 13 rasalà 14 lalanà 15 . iti jañàdharaþ .. (yathà, mukundamàlàyàm . 26 .
     %<jihve ! kãrtaya ke÷avaü muraripuü ceto ! bhaja ÷rãdharaü pàõidbandva ! samarcayàcyutakathàü ÷rotradbaya ! tvaü÷çõu .
     kçùõaü lokaya locanadvaya ! harergacchàïghriyugmàlayaü jighra ghràõa ! mukundapàdatulasãü mårdhannamàdhokùajam ..>%) asyàþ parãkùà yathà, bhàvaprakà÷e .
     %<÷àkapatraprabhà råkùà sphuñità rasanànilàt .
     raktà ÷yàmà bhavet pittàlliptàrdrà dhavalà kaphàt ..
     paridagdhà kharaspar÷à kçùõà doùatraye'dhike .
     saiva doùadvayàdhikye doùadvitayalakùaõà ..>% (yathàsyà utpattiviùayaþ .
     %<udare pacyamànànàmàdhmànàdrukmasàravat .
     kapha÷oõitamàüsànàü sàro jihvà prajàyate ..>% iti su÷rute ÷àrãrasthàne 4 rthe adhyàye ..)

#<jihvànirlekhanaü>#, klã, (jihvàyà nirlekhanaü saüskàraþ .) jihvàmàrjanam . jivaàücaóàna iti bhàùà . jihvàmàrjanadravyam . jivàücaóà ceyàói iti bhàùà . tat da÷àïgulaü komalaü kç÷aü svarõaråpyatàmralohanirmitaü jihvàmalàpakarùaõe pra÷astam . tasya guõaþ . vaktravairasyajihvà÷ritamalanà÷itvam . àrogyarucikàritva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..
     (%<jihvànirlekhanaü raupyaü sauvarõaü vàrkùameva ca .
     tanmalàpaharaü ÷astaü mçdu÷lakùõaü da÷àïgulam .
     mukhavairasyadaurgandhya-÷ophajàóyaharaü sukham ..>% asyàdhikyena rogajanakatà yathà --
     %<jihvàtilekhanàcchuùkabhakùaõàdabhighàtataþ .
     kupito hanumålasthaþ sraüsayitvànilo hanå ..
     karoti vivçtàsyatvamathavà saüvçtàsyatàm .
     hanusraüsaþ sa tena syàt kçcchràccarvaõabhàùaõam ..>% iti vàbhañe nidànasthàne pa¤cada÷e'dhyàye ..)

#<jihvàpaþ>#, puü, (jihvayà pibatãti . pà + %<àto'nupasarge kaþ .>% 3 . 2 . 3 . iti kaþ .) kukkuraþ . vyàghraþ . vióàlaþ . bhallåkaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. citrakavyàghraþ . iti vi÷vaþ ..

#<jihvàmalaü>#, klã, (jihvàyà malam .) jihvàsthitamalam . tatparyàyaþ . kulukam 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<jihvàmålãyaþ>#, puü, (jihvàmåle bhavaþ . %<jihvàmålàïgule÷chaþ .>% 4 . 3 . 62 . iti chaþ .) vajràkçtivarõaþ . vopadevenàsya må iti saüj¤à kçtà . sa tu kakhapare visargasthàne bhavati . yathà hari x kàmyaþ . asyoccàraõaü visargavat . iti vyàkaraõam ..
     %<adhovirekayuktàgràmàtravadbayaråpakaþ .
     jihvàmålãya ityeva gajakumbhopamo'paraþ ..>% iti supadmavyàkaraõañãkà ..

#<jihvàradaþ>#, puü, (jihvà eva rado danta iva yasya .) pakùã . iti hàràvalã . 56 ..

#<jihvàrogaþ>#, puü, (jihvàyà rogaþ .) mukharogàntargatarasanàjàtavyàdhiþ . tatra jihvàrogàõàü nidànanàmasaïkhyàþ pràha .
     %<vàtajaþ pittaja÷càpi kaphajo'làsasaüj¤akaþ .
     upajihvikà ca gadà jihvàyàü pa¤ca kãrtitàþ ..>% tatra vàtajasya lakùaõamàha . jihvànilenasphuñità prasuptà bhavecca ÷àkacchadanaprakà÷à . sphuñitàmanàgvidãrõà . prasuptà rasànabhij¤atayà supteva . ÷àkacchadanaprakà÷à ÷àko marubhåmijo dumaþ tadvat kaõñakacità .. * .. pittajamàha . pittàt sadàhairupacãyate ca dãrghaiþ saraktairapikaõñakai÷ca . ayaü rogo loke jalãti khyàtaþ . jàóãti vaïgabhàùà .. * .. kaphajamàha . kaphena gurvãü bahalàcità ca màüsocchrayaiþ ÷àlmalikaõñakàbhaiþ . bahalà sthålà . màüsocchrayaiþ màüsajakaõñakaiþ .. * .. alàsamàha . jihvàtale yaþ ÷vayathuþ pragàóhaþ so'làsasaüj¤aþ kapharaktamårtiþ . jihvàü saruk stambhayati pravçddho måle ca jihvà bhç÷ameti pàkam .. pragàóhaþ prakarùeõa gàóho dàruõaþ . kapharaktamårtiþ kapharaktàbhyàü mårtiryasya sa kapharaktaja ityarthaþ . jihvàstambhena vàyurapyatra boddhavyaþ . bhç÷aü pàkena pitta¤ca . atastridoùajo'yam . asàdhyatva¤càsya .. * .. upajihvikàmàha . jihvàgraråpaþ ÷vayathu÷ca jihvàmunnàmya jàtaþ kapharaktayoniþ . prasekakaõóåparidàhayuktaþ prakathyate'sàyupajihviketi .. jihvàgraråpaþ jihvàgràkçtiþ .. * .. atha jihvàrogàõàü cikitsà .
     %<jihvàgatavikàràõàü ÷astaü ÷oõitamokùaõam .
     guóucãpippalãnimbakavalaþ kañubhiþ sukhaþ ..
     oùñhaprakope'nilaje yaduktaü pràkcikitsitam .
     kaõñakeùvanilottheùu tat kàryaü bhiùajà khalu ..
     pittaje parighçùñe tu niþsçte duùña÷oõite .
     pratisàraõagaõóåùanasya¤ca madhuraü hitam ..
     kaõñakeùu kaphottheùu likhiteùvasçjaþ kùaye .
     pippalyàdirmadhuyutaþ kàryastu pratisàraõe ..
     upajihvàntu saülikhya kùàreõa pratisàrayet .
     ÷irovirekagaõóåùadhåmai÷cainàmupàcaret ..
     vyoùakùàràbhayàvahnicårõametat pragharùaõam .
     upajihvàpra÷àntyarthamebhistaila¤ca pàcayet ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<jihvàliñ># [h] puü, (jihvayà leóhãti . liha + kvip .) kukkuraþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<jihvà÷alyaþ>#, puü, (jihvàyà ÷alyamiva . abhidhànàt puüstvam .) khadiravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jihvàsvàdaþ>#, puü, (jihvayà svàda àsvàdanam .) lehanam . iti hemacandraþ . 3 . 88 ..

#<jãnaþ>#, tri, (jinàti jãryatãti . jyà vayo hànau + %<gatyartheti .>% ktaþ . grahijyeti samprasàraõam . hala iti dãrghaþ . làdi÷ceti natvam .) vçddhaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 42 .. (carmapuñe . yathà, manuþ . 11 . 138 .
     %<jãnakàrmukavastàvãn pçthag dadyàt vi÷uddhaye ..>%)

#<jãmåtaþ>#, puü, (jayati àkà÷amiti . ji + %<jermåñcodàttaþ .>% uõàü 3 . 91 . iti ktaþ . måóàgamo dhàtodãrgha÷ca .) parvataþ . (yathàmatsyapuràõe . 120 . 75 .
     %<jãmåto dràvaõa÷caiva mainàka÷candraparvataþ .
     àyatàste mahà÷ailàþ samudraü dakùiõaü prati .. * ..>% jãvanaü jalaü måtrayati sràvayatãti . pçùodaràditvàt sàdhuþ . iti puruùottamadevaþ .) meghaþ . (yathà, mahàbhàrate . 6 . 19 . 31 .
     %<ràjànamanvayuþ pa÷càt jãmåtà iva vàrùikàþ ..>%) mustà . devatàóavçkùaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 58 .. indraþ . bhçtikaraþ . ghoùakalatà . iti hemacandraþ .. (yathà, carake såtrasthàne prathame'dhyàye .
     %<dhàmàrgavamathekùvàku jãmåtaü kçtavedhanam ..>% såryaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 3 . såryasyàùñottara÷atanàmakãrtane . 22 .
     %<varuõaþ sàgaro'ü÷u÷ca jãmåto jãvano'rihà ..>% çùivi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate 5 . 111 . 24 .
     %<jãmåtasyàtra viprarùerupatasthe mahàtmanaþ ..>% mallavi÷eùaþ . bhãmasenastu viràñagçhavàsakàle niyuddhenainaü nihatavàn . yathà, mahàbhàrute . 4 . 12 . 22 .
     %<tatastu vçtrasaïkà÷aü mãmo mallaü samàhvayat .
     jãmåtaü nàma taü tatra mallaü vikhyàtavikramam ..>% svanàmakhyàto da÷àrhasya pauttraþ . yathà, hari vaü÷e . 32 . 25 .
     %<da÷àrhasya suto vyomà vyomno jãmåta ucyate ..>% vapuùmatputtraþ . sa tu ÷àlmaladvãpasya ã÷varavi÷eùaþ . yathà, brahmàõóe 36 adhyàye .
     %<÷àlmalasye÷varàþ sapta sutàste tu vapuùmataþ .
     ÷veta÷ca harita÷caiva jãmåto rohitastathà ..>% asya varùastu etannàmnaiva vikhyàtaþ . yathà, tatraiva --
     %<jomåtasya ca jãmåto rohitasya ca rohitaþ ..>% ånacatvàriü÷adakùaravçttivi÷eùaþ . tallakùaõàdikaü chandaþ÷abde draùñavyam ..)

#<jãmåtakåñaþ>#, puü, (jãmåto meghaþ kåñe ÷ikhare yasya . atyunnatatvàdevàsya tathàtvam .) parvataþ . iti hàràvalã . 51 ..

#<jãmåtamålaü>#, klã, (jãmåtasyaü mustàyà målamiva målamasya .) ÷añã . iti ratnamàlà ..

#<jãmåtavàhanaþ>#, puü, (jãmåto megho vàhanaü yasya .) indraþ . meghavàhana ityamaradar÷anàt . dharmaratnanàmakasmçtisaügrahakartà .. (yaduktaü dàyabhàge .
     %<bahuvidhapårbanivandhçvyàkhyàsa¤jàtasaü÷ayasyaitat jãmåtavàhanakçtaü prakaraõamapanuttaye dhyeyam ..
     paribhadrakulodbhåtaþ ÷rãmàn jãmåtavàhanaþ .
     dàyabhàgaü cakàremaü viduùàü saü÷ayacchide ..>% ÷àlivàhanançpasya puttraþ . à÷vinakçùõàùñamyàü puttrasaubhàgyakàmàbhirnàrãbhirayaü påjyaþ . etadvivaraõaü jitàùñamã÷abde draùñavyam .. jãmåtaketornçpasya puttraþ . yathà, kathàsaritsàgare . 22 . 24 .
     %<atha tasyàciràdeva ràj¤aþ sånurajàyata .
     jãmåtavàhanaü taü ca nàmnà sa vidadhe pità ..>%)

#<jãmåtavàhã>#, [n] puü, (jãmåtaü vahati jãmåtàkàreõàtmànaü pariõàmayatãtyarthaþ . vaha + õiniþ . meghayonitvàdevàsya tathàtvam .) dhåmaþ . iti hemacandraþ ..

#<jãraþ>#, puü, (javatãti . ju gatau + %<jorã ca .>% uõàü 2 . 23 . iti rak ã÷càntàde÷aþ .) jãrakaþ . khaógaþ . iti medinã . re, 39 .. anuþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. (vidyàvati, tri . yathà, çgvede . 1 . 44 . 11 .
     %<manuùvaddeva dhãmahi pracetasaü jãraü dåtamamartyam .>% %<jãraü vidyàvantam .>% iti dayànandabhàùyam ..)

#<jãrakaþ>#, puü, (jãra + saüj¤àyàü kan .) vaõigdravyavi÷eùaþ . jãrà iti bhàùà . tatparyàyaþ . jaraõaþ 2 ajàjã 3 kaõà 4 . ityamaraþ . 2 . 9 . 36 .. jãrõaþ 5 jãraþ 6 dãpyaþ 7 jãraõaþ 8 ajàjikà 9 vahni÷ikhaþ 10 màgadhaþ 11 dãpakaþ 12 . iti jañàdharaþ .. asya guõàþ . kañutvam . uùõatvam . dãpanatvam . vàtagulmàdhmànàtãsàragrahaõãkriminà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. rucisvarakàritvam . gandhayuktatvam . kaphavàtanà÷itvam . pàke kañutvam . tãkùõatvam . laghutvam . pittavardhanatva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. api ca . ÷uklajãrà kçùõajãrà kalau¤jã eùàü nàmàni guõà÷ca .
     %<jãrako jaraõo'jàjã kaõà syàddãrghajãrakaþ .
     kçùõajãraþ sugandha÷ca tathaivodgàra÷odhanaþ ..
     kalàjàjã tu suùavã kàlikà copakàlikà .
     pçthvãkà kàravã pçthvã pçthuståùõopaku¤cikà ..
     upaku¤cã ca ku¤cã ca bçhajjãraka ityapi .
     jãrakatritayaü råkùaü kañukaü dãpanaü laghu ..
     saügràhi pittalaü medhyaü garbhà÷ayavi÷uddhikçt .
     jvaraghnaü pàcanaü balyaü vçùyaü rucyaü kaphàpaham ..
     cakùuùyaü pavanàdhmànagulmacchardyatisàrahçt ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<jãraõaþ>#, puü, (jãrakaþ pçùodaràditvàt kasya õaþ .) jãrakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jãrikà>#, strã, (jãryatãti . jé + bàhulakàt rik . ã÷càntàde÷aþ . tataþ svàrthe kan .) vaü÷apatrãtçõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jãrõaü>#, klã, (jãryati smeti . jç ù vayohànau + gatyartheti ktaþ . niùñhàtasya natvam .) ÷ailajam . iti ràjanirghaõñaþ .. (vayaþprakàravi÷eùaþ . yathà, %<tadbayo yathà sthålabhedena trividham . bàlaü madhyaü jãrõamiti .>% iti carake vimànasthàne'ùñame'dhyàye ..)

#<jãrõaþ>#, puü, (jãryatyaneneti . jé + karaõe ktaþ .) jãrakaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (vçkùaþ . iti hemacandraþ . 4 . 180 ..)

#<jãrõaþ>#, tri, (jãryatãti . jé + %<gatyarthàkarmaka÷liùeti .>% 3 . 4 . 72 . iti kartari ktaþ .) vçddhaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 42 .. puràtanaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, devãbhàgavate . 1 . 20 . 17 .
     %<tatyàja dehaüdharmàtmà dehã jãrõamivàmbaram ..>%) gatabahuvayaþ . jaràvi÷iùñaþ . pakvaþ . pàkavi÷iùñaþ .. * .. (yathà, càõakye . 79 .
     %<jãrõamannaü pra÷aüsãyàt bhàryà¤ca gatayauvanàm .
     raõàt pratyàgataü ÷åraü ÷asya¤ca gçhamàgatam ..>%) atha jãrõadravyàõi .
     %<nàrãkelaphaleùu taõóulamatha kùãraü rasàle hitaü jambãrottharaso ghçte samucitaþ sarpistu mocàphale .
     godhåmeùu ca karkañã hitatamà màüsàtyaye kà¤jikaü nàraïge guóabhakùaõa¤ca kathitaü piõóàrake kodravaþ ..
     piùñànne salilaü piyàlaphalaje pathyà hità màùaje khaõóaükùãrabhave tu takramucitaü koùõàmbu kolambaje .
     matsye cåtaphalaü tvajãrõa÷amanaü madhvambupànàtyaye tailaü pauùkaraje kañupra÷amanaü ÷eùàüstu buddhyà jayet ..
     panase kadalaü kadale ca ghçtaü ghçtapàkavidhàvapi jamburasaþ .
     tadupadrava÷àntikaraü lavaõaü lavaõeùu ca taõóulavàri varam ..
     nàrikelaphalatàlabãjayoþ pàcanaü ya iha taõóulaü viduþ .
     te vadanti munayo'tha taõóulàn kùãravàri paripàcayatyapi ..
     dàóimàmalakatàlatindukãbãjapåralavalãphalànyapi .
     vàkulena phalena ca pàcayet pàkameti bakulaü svamålataþ ..
     madhåka-màlåra-nçpàdanànàü paråùakharjårakapitthakànàm .
     pàkàya peyaü picumardabãjaü ghçte'pi takraü pravadanti pathyam ..
     godhåmamàùaharimanthasatãnamudgapàko bhavediti ca màtulapatrakeõa .
     kharjårikàvi÷aka÷erusitàsu ÷astaü ÷çïgàñake madhuphaleùvapi bhadramustam .
     pi÷itapanasayoþ syàdàmrabãjena pàkaþ kç÷aramahiùayoùitkùãrayoþ saindhavena .
     cipiñapariõatiþ syàt pippalãdippakàbhyàmapaharati tuùàmbho vaidalànàmajãrõam ..
     karpårapågãphalanàgavallãkà÷mãrajàtãphalajàtikà÷am .
     kastårikà sihlakanàrikelajalaü pacatyà÷u samudraphenaþ ..
     ÷yàmàkanãvàrakulatthaùaùñiniùpàvakaïgådadhimastakastu .
     ci¤càkulatthau tilatailayogàt jañàbdanàdasya nihantyathàmram ..
     ka÷eru÷çïgàñamçõàlamçddãkharjårakhaõóà api nàgareõa .
     palà÷abhasmàmbu tathàrdrajo và raso nihanyàdrasamikùujàtam ..
     amlena kenàpyatha vyoùaõena koùõàmbunà và ghçtameti pàkam .
     tilàditailànyapi kà¤jikena sarjasya majjà panasàmalakyau ..
     kimatra citraü bahumàüsamatsyabhojã sukhã syàt paripãya ÷uktam .
     ityadbhutaü kevalavahnipakvamàüsena matsyaü paripàkameti ..
     kapotapàràvatanãlakaõñhakapi¤jalànàü pi÷itàni jagdhvà .
     kà÷asya målaü paripeyamuùõaü sukhãbhavennà bahu÷o na bhåtam ..
     vyoùai rasàlà surabhãyavastumaõóena koùõena vipàkameti .
     ÷aïkhasya cårõena hayàrinàrãpayodadhikùãramupaiti pàkam ..
     vaño vesavàràllavaïgena pheõã÷amaü parpañaþ ÷igrubãjena yàti .
     kaõàmålato laóóukà påpakàdervipàko bhavecchaùkulãmaõóayo÷ca ..
     ÷vàvidgodhà gaõóakà÷citratailàdyàvat kùàràt kolakårmàdayo'pi .
     jãryantyevaü pàyaso mudgayåùàt sàmudràdapyàranàlaü sukhàya ..
     taptaü taptaü hema và tàramagnau toye kùiptaü saptakçtyastadambhaþ .
     pãtvàva÷yaü dãrghakàlopapannamambho jãrõaü ÷ãghramevaü jahàti ..
     pàlaïkikàkemukakàravallãvàrtàkuvaü÷àïkuramålakànàm .
     upodakàlàvupañolakànàü siddhàrthako meghavarasya paktà ..
     ÷uõñhãsatãnasya ca nàgaraïgajambãrayoþ kodravako nihantà .
     jaràmirà gairikacandanàbhyàmabhyeti ÷ãghraü bahu÷o na bhåtam ..
     pañolavaü÷àïkurakàravallãphalànyalàvåni bahåni jagdhà .
     kùàrodakaü brahmatarornipãya bhoktuü punarvà¤chati tàvadeva ..
     vipacyate ÷åraõako guóena tathàlukaü taõóulatoyapànàt .
     jambãranãreõa ni÷àra÷onaü mustena tårõaü paripàkameti ..
     ca¤cåkasiddhàrthakavàstukànàü gàyattrisàrakvathitena pàkaþ .
     ÷àkàni sarvàõyupayànti pàkaü kùàreõa sadyastilanàlajena ..
     àmràtakodumbarapippalãnàü phalàni ca plakùavañàdikànàm .
     syuþ ÷àmanaü paryuùitodakena piyàlamajjà ca kaduùõakena ..
     snehàjãrõaü rogiõàü mudgacårõaü jvàlàü musto hanti vairecakànàm .
     màùo bhåyànnimbamålena pàka÷ci¤cà mu¤catyamlatàü cårõayogàt ..
     uùõena ÷ãtaü ÷i÷ireõa coùõamamlena ca kùàragaõo guõàya .
     snehena tãkùõaü vamanàtiyoge sità hità syàditi kà÷iràjaþ ..
     tàmbålamadhyasthitacårõakena saüdahyate yasya mukhaü narasya .
     tailena và kevatvakà¤jikena sukhàya gaõóåùamasau vidadhyàt ..
     ÷ãtodakaü nasyajarogahàri nàrãpaya÷cà¤janarugvinà÷i .
     elodakaü dhåmagade pra÷astaü dhàtrãpralepo'tivirecaneùu ..
     mçgasya màüsaü ÷ramaje'nukålaü pravàtasuptiþ suratàvasàne .
     kùãroùaõàsaindhavasàdhitantu cchàgàõóamuktaü suratàtireke ..
     ÷ravaõapåraõaje tilatailataþ ÷ravaõapåraõameva sukhaü viduþ .
     kabalajeùu gadeùvatha kàrayet kabalamàrdrakajadravajaü punaþ ..>% iti jãrõama¤jarã ..

#<jãrõajvaraþ>#, puü, (jãrõaþ puràtano jvaraþ .) puràtanajvararogaþ . atha jãrõajvaràdhikàraþ . tatra jãrõajvarasya sàmànyalakùaõamàha .
     %<yo dvàda÷abhyo divasebhya årdhaü doùatrayastaddviguõebhya årdham .
     nçõàü tanau tiùñhati mandavego bhiùagbhirukto jvara eùa jãrõaþ .. * ..>% jãrõajvarasyaiva vi÷eùaü vàtavalàsakamàha .
     %<nityaü mandajvaro råkùaþ ÷ånaþ kçcchreõa sidhyati .
     stabdhàïgaþ ÷leùmabhåyiùñho naro vàtavalàsakã ..>% vàtavalàsakàkhyo jvaro'syàsti iti vàtavalàsakã . nara ãdçgbhavet . ÷ånaþ ÷othã . ÷leùmabhåyiùñho bahula÷leùmakaþ .. * .. atha jãrõajvarasya sàmànyacikitsà .
     %<jãrõajvarã naraþ kuryànnopavàsaü kadàcana .
     laïghanàt sa bhavet kùãõo jvarastu syàdbalã yataþ ..
     puràõe'pi jvare doùà yadyapathyaiþ punastathà .
     laïghayettatra taü pa÷càt pårbavat kàrayet kriyàm ..>% tathà pårbavat .. * ..
     %<nidigdhikànàgarakàmçtànàü kvàthaü pibenmi÷ritapippalãkam .
     jãrõajvaràrocakakàsa÷åla÷vàsàgnimàndyàrditapãnaseùu ..
     hantyårdhvajànayaü pràyaþ sàyaü tenopayujyate ..>% iti trikaõñakakvàthaþ .. * ..
     %<pippalãcårõasaüyuktakvàtha÷chinnodbhavodbhavaþ .
     jãrõajvarakaphadhvaüsã pa¤camålakçto'thavà ..
     amçtàyàþ kaùàyantu ÷ãtalãkçtamãritam .
     madhupàdayutaü pãtaü jãrõajvaraharaü param ..
     pippalãmadhusaümi÷raü guóåcãsvarasaü pibet .
     jãrõajvarakaphaplãhakàsàrocakanà÷anam ..
     jãrõajvare'gnimàndye ca ÷asyate guóapippalã .
     kàsàjãrõàruci÷vàsahçtpàõóujvararoganut ..
     dviguõaþ pippalãcårõàdguóo'tra bhiùajàü mataþ .
     pippalã madhusaüyuktà medaþkaphavinà÷inã ..
     ÷vàsakàsajvaraharã pàõóuplãhodaràpahà .
     àmalaü citrakaü pathyà pippalã saindhavaü tathà ..
     cårõito'yaü gaõo j¤eyaþ sarvajvaraharaþ paraþ .
     bhedã rucikaraþ ÷leùmahartà dãpanapàcanaþ ..>% iti àmalakyàdicårõam .. * ..
     %<dràkùàmçtà ÷añã ÷çïgã mustakaü raktacandanam .
     nàgaraü kañukà pàñhà bhånimbaþ saduràlabhaþ ..
     u÷ãraü dhànyakaü padmaü bàlakaü kaõñakàrikà .
     puùkaraü picumarda¤ca da÷àùñàïgamidaü smçtam ..
     jãrõajvaràruci÷vàsakàsa÷vayathunà÷anam ..>% iti dràkùàdyaùñàda÷àïgakvàthaþ .. * .. trivçddhyà pa¤cavçddhyà và saptavçddhyàthavà kaõàþ . gavyakùãreõa saüpiùñà pibedda÷a dinàni hi .. tathaiva nyånayedetà evaü viü÷ativàsaràn . pibatàü jvara÷àntiþ syàt pàõóaroga÷ca ÷àmyati .. kàsaþ ÷vàso'gnimàndya¤ca kaphàdhikya¤ca na÷yati . trayàdivçddhiryathàkaphavçddhiþ . dugdhavçddhiryathàgnivçddhiþ . iti vardhamànapippalã .. * ..
     %<vàta÷leùmajvaroktà syàt kriyà vàtavalàsake .
     jãrõe jvare kaphe kùãõe dàhatçùõàsamanvite ..
     payaþ pãyåùasadç÷aü tannave tu viùopamam .
     candanàdyaü hitaü tailaü ÷ãrùàdhikàrakãrtitam ..
     tathà nàràyaõantailaü jãrõajvaraharaü param ..>% iti jãrõajvaràdhikàraþ . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<jãrõadàruþ>#, puü, (jãõamiva dàruyasya .) vçddhadàrakabhedaþ . vidhàràvi÷eùa iti loke . tatparyàyaþ . jãrõapha¤jã 2 supuùpikà 3 ajarà 4 såkùmaparõà 5 . asya guõàþ . gaulyatvam . picchilatvam . kaphavàtakàsàmadoùanà÷itvam . balyatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jãrõapatrikà>#, strã, (jãrõàni patràõyasyàþ . kap tataùñàpi ata itvam .) vaü÷apatrãtçõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jãrõaparõaþ>#, puü, (jãrõàni parõàni yasya .) kadambaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (jãrõaü parõaü patram .) puràtanapatra, klã .. (jãrõaü parõaü tàmbålaü iti vigrahe puràtanatàmbåle ca . yaduktaü vaidyake .
     %<parõamåle bhavedvyàdhiþ parõàgre pàpasambhavaþ .
     jãrõaparõaü haredàyuþ ÷iràbuddhipraõà÷inã ..>%)

#<jãrõabudhnaþ>#, puü, (jãrõo'dçóho budhno målamasya .) paññikàlodhraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jãrõabudhnakaü>#, klã, (jãrõo budhno målaü yasya . tataþ kap .) paripalam . iti ràjanirghaõñaþ .. keoñamutà iti bhàùà ..

@<[Page 2,538c]>@
#<jãrõavajraü>#, klã, (jãrõaü vajraü hãrakamiva .) vaikràntamaõiþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jãrõavastraü>#, klã, (jãrõaü puràtanaü vastram .) puràtanavastram . tatparyàyaþ . pañaccaram 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 115 ..

#<jãrõà>#, strã, (jãryatyanayeti . ja + karaõe ktaþ .) sthålajãrakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jãrõiþ>#, strã, (jé + ktin .) jyàniþ . jãrõatà . ityamaraþ . 3 . 2 . 9 ..

#<jãrõoddhàraþ>#, puü, (jãrõànàü bhagnamandiràdãnàü uddhàraþ saüskàraþ .) bhagnamandiràdeþ saüskàraþ . yathà, viùõudharmottaratçtãyakàõóe .
     %<yasya ràj¤astu viùaye devave÷ma vi÷ãryate .
     tasya sãdati tadràjyaü devave÷ma yathà tathà ..
     kçtvà ÷ãrõasya saüskàraü tathà deve÷ave÷mani .
     dbiguõaü phalamàpnoti nàtra kàryà vicàraõà ..>% viùõurahasye .
     %<patitasya ca yaþ kartà patamànasya rakùità .
     viùõoràyatanasyeha sa naro viùõulokabhàk ..>% agnipuràõe .
     %<patitaü patamànantu tathàrdhasphuñitaü naraþ .
     samuddhçtya harerdhàma dbiguõaü phalamàpnuyàt ..>% devãpuràõe .
     %<målàcchataguõaü puõyaü pràpnuyàjjãrõakàrakaþ .
     tasmàt sarvaprayatnena jãrõasyoddhàramàcaret ..>% haya÷ãrùapa¤caràtre .
     %<vàpãkåpataóàgànàü suradhàmnàü tathànagha ! .
     pratimànàü sabhànà¤ca saüskartà yo naro bhuvi ..
     puõyaü ÷ataguõaü tasya bhavenmålànna saü÷ayaþ .
     pratiùñhàyà vidhiþ kàryastathà mandiranirmite ..
     pràyaþ ÷rãhaya÷ãrùokteranusàreõa vaiùõavaiþ .
     devàlayapratiùñhà ca khyàtà tallikhanena kim ..
     ÷rãmårtisthàpanenaiva saüpårõà sà vi÷eùataþ .
     devagçhaü devatàyàþ pratiùñhàvidhinà sadà ..
     saüskàryaü manujànàntu samudàyoktakarmaõà ..>% iti ÷rãharibhaktivilàse 20 vilàsaþ ..

#<jãrviþ>#, puü, (jãryati chinnãbhavatyaneneti . jé + %<jé÷éstéjàgçbhyaþ kvin .>% uõàü 4 . 54 . iti karaõe kvin .) kuñhàraþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. (jãryatãti . kartari kvin .) ÷akañam . kàyaþ . pa÷uþ . iti saükùiptasàre uõàdivçttiþ ..

#<jãva>#, ç pràõe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüakaü-señ .) ç, ajãjivat ajijãvat . pràõaþ pràõadhàraõam . jãvati lokaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<jãvaþ>#, puü, (jãvanamiti . jãva + %<hala÷ca .>% 3 . 3 . 121 . iti gha¤ .) asudhàraõam . ityamaraþ . 2 . 8 . 119 . (yathà, harivaü÷e . 174 . 73 .
     %<tvameùa cintaya sakhi ! nottaraü pratibhàti me .
     khakàrye muhyate loko yathà jãvaü labhàmvaham ..>%) (jãvatãti . jãva pràõe + %<igupadhaj¤eti .>% 3 . 1 . 135 . iti kaþ .) pràõã . (yathà, bhàgavate . 1 . 13 . 44 .
     %<ahastàni sahastànàmapadàni catuùpadàm .
     phalgåni tatra mahatàü jãvo jãvasya jãvanam ..>%) vçttiþ . vçkùavi÷eùaþ . (sa eva mahànimbavçkùaþ . tatparyàyà yathà --
     %<mahànimbaþ smçtodrekà ramyako viùamuùñikaþ .
     ke÷àmuùñinimbaka÷ca kàrmuko jãva ityapi ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) bçhaspatiþ . iti medinã . ve, 8 .. (yathà, kà÷ãkhaõóe . 17 . 44 .
     %<asmàlliïgàrcanànnityaü jãvabhåto'si me yataþ .
     ato jãva iti khyàtiü triùu lokeùu yàsyasi ..>%) karõaþ . iti dharaõã .. kùetraj¤aþ . tatparyàyaþ . àtmà 2 puruùaþ 3 pudgalaþ 4 antaryàmã 5 ã÷varaþ 6 . iti trikàõóa÷eùaþ . (yathà, bhagavadgãtàyàm . 13 . 2 ñãkàyàü ÷rãdharasvàmipàdàþ . %<ta¤ca kùetraj¤aü saüsàriõaü jãvaü vastutaþ sarvakùetreùvanugataü màmeva viddhi ..>%) tasya svaråpaü yathà --
     %<karmaõà jãvaråpa÷ca santataü tatphalapradaþ .
     karmaråpa÷ca bhagavàn ÷rãkçùõaþ prakçteþ paraþ ..
     so'pi taddheturåpa÷ca karma tena bhavet sati .
     jãvaþ karmaphalaü bhuïkte àtmà nirlipta eva ca ..
     àtmanaþ prativimba÷ca dehã jãvaþ sa eva ca .
     pràõadehàdibhçddehã sa jãvaþ parikãrtitaþ ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóam .. * .. (tathàca bhàgavate . 12 . 184 . 17 .
     %<jãvaü pa÷yàmi vçkùàõàmacaitanyaü na vidyate ..>%) vedàntamate ghañàvacchinnàkà÷avat ÷arãratritayàvacchinnaü caitanyam . keùà¤cinmate darpaõasthamukhaprativimbavat buddhisthacaitanyaprativimbam .. (jãvayati lokànantaryàmyàtmakaråpeõeti . jãva + õic + ac . viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 159 . 68 .
     %<jãvo vinayità sàkùã mukundo'mitavikramaþ ..>% jãvanavi÷iùñe, tri . yathà, mahàbhàrate . 12 . 288 . 23 .
     %<mçte và tvayi jãvevà yadà bhokùyati vaijanaþ ..>%)

#<jãvaþ>#, puü klã, (jãva + bhàve gha¤ .) jãvitam . iti medinã . ve, 9 .. (yathà, bhàgavate . 1 . 2 . 10 .
     %<jãvasya tattvajij¤àsà nàrtho ya÷ceha karmamiþ ..>% %<jãvasya jãvanasya ca punardharmànuùñhànadvàrà karmabhirya iha prasiddhaþ svargàdiþ so'rtho na bhavati .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã ..)

#<jãvakaþ>#, puü, (jãvayati àrogyaü karotãti . jãva + õic + õvul .) aùñavargàntargatauùadhavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . kårca÷ãrùaþ 2 madhurakaþ 3 ÷çïgaþ 4 hnasvàïgaþ 5 . ityamaraþ . 2 . 4 . 142 .. jãvanaþ 6 dãrghàyuþ 7 pràõadaþ 8 jãvyaþ 9 bhçïgàhvaþ 10 priyaþ 11 cira¤jãvã 12 madhuraþ 13 maïgalyaþ 14 kårca÷ãrùakaþ 15 vçddhidaþ 16 àyuùmàn 17 jãvadaþ 18 baladaþ 19 . asya guõàþ . madhuratvam . ÷ãtatvam . raktapittànilàrtikùayadàhajvaranà÷itvam . ÷ukra÷leùmavivardhanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. balakàritvam . kàr÷yavàtanà÷itvam . tasya råpaü yathà --
     %<jãvakarùabhakau j¤eyau himàdri÷ikharodbhavau .
     rasonakandavatkandau niþsàrau såkùmapatrakau ..
     jãvakaþ kårcakàkàraþ çùabho vçùa÷çïgavat .
     jãvakarùabhakasthàne vidàrãmålam ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. pràõakaþ . pãta÷àlaþ . kùapaõaþ . iti medinã . ke, 95 ..

#<jãvakaþ>#, tri, (jãvati prabhusevàvçttyà iti . jãva + õvul .) sevakaþ . vçddhyà÷ã . jãvã .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 141 . 66 .
     %<traividyo bràhmaõo vidvàn na càdhyayanajãvakaþ ..>%) ahituõóikaþ . iti medinã . ke, 95 ..

#<jãvajãvaþ>#, puü, (jãvena bhakùyakùudrakãñàdinà jãvatãti . jãva + ac . yadvà, jãva¤jãva + pçùodaràt sàdhuþ .) jãva¤jãvapakùã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<jãva¤jãvaþ>#, puü, (jãvaü jãvayati viùadoùaü nà÷ayatãti . kçtyalyuño bahulamiti bàhulakàt khac .) cakorapakùã . ityamaraþ . 2 . 5 . 35 .. (aparaþ pakùivi÷eùaþ . viùàdivikçtasyànnàdeþ parãkùàrthamasyàva÷yakatvaü bhavati . yathà, vàbhañe såtrasthàne 7 adhyàye 16 .
     %<haüsaþ praskhalati glànirjãva¤jãvasya jàyate .
     cakorasyàkùivairàgyaü krau¤casya syànmadodayaþ ..>%) vçkùavi÷eùaþ . iti medinã . ve, 59 ..

#<jãvattokà>#, strã, (jãvat tokaü apatyaü asyàþ .) jãvatputtrikà . tatparyàyaþ . jãvasåþ 2 . iti hemacandraþ ..

#<jãvatpatiþ>#, strã, (jãvan patiryasyàþ .) sadhavà . iti hemacandraþ ..

#<jãvatpitçkaþ>#, puü, (jãvan pità yasya iti kap .) vidyamànapitçkaþ . yathà --
     %<amàsnànaü gayà÷ràddhaü dakùiõàmukhabhojanam .
     najãvatpitçkaþ kuryàt kçte'pi pitçhà bhavet ..>% iti tithyàditattvam ..

#<jãvathaþ>#, puü, (jãvatyaneneti . jãva + %<÷ãï÷apirugamiva¤cijãvi pràõibhyo'thaþ .>% uõàü 3 . 113 . iti athaþ .) pràõaþ . kårmaþ . mayåraþ . meghaþ . dhàrmike ciràyuùi ca tri . ityuõàdikoùaþ ..

#<jãvadaþ>#, puü, (jãvaü jãvanaü dadàti auùadhàdisuprayogeõeti . dà + kaþ .) vaidyaþ . vidbiñ . iti medinã . de, 29 .. jãvanadàtari, tri ..

#<jãvadàtrã>#, strã, (jãvaü jãvanaü dadàtãti . dà + tçc ïãp ca .) çddhiþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 2,539c]>@
#<jãvadhanaü>#, klã, (jãva eva dhanamiti .) gavàdikam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<jãvanaü>#, klã, (jãvyate'neneti . jãva + karaõe lyuñ .) vçttiþ . (yathà, bhàgavate . 1 . 13 . 44 .
     %<ahastàni sahastànàmapadàni catuùpadàm .
     phalgåni tatra mahatàü jãvo jãvasya jãvanam ..>% %<jãvanaü jãviketi ..>% taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã ..) jalam . (yathà, àryàsapta÷atyàm . 463 .
     %<yamunàyà iva tasyàþ sakhi ! malinaü jãvanaü manye ..>% jãva + bhàve lyuñ .) pràõadhàraõam . iti medinã . ne, 69 .. (yathà, hañayogapradãpikàyàm . 2 . 3 .
     %<yàvadvàyuþ sthito dehe tàvajjãvanamucyate ..>%
     %<pràõàn hanti jagatpràõo jãvanaü hanti jãvanam .
     kimà÷caryaü kùàrabhåmau pràõadà yamadåtikà ..>% ityudbhañaþ ..) haiyaïgavãnam . iti ÷abdacandrikà .. majjà . iti ràjanirghaõñaþ .. (gaïgà . yathà, kà÷ãkhaõóe . 29 . 65 .
     %<jãvanaü jãvanapràõà jagajjyeùñhà jaganmayã ..>%)

#<jãvanaþ>#, puü, (jãvayati sevanàdinà . jãva + kartari lyuþ .) jãvakauùadham . vàtaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. kùudraphalakavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. puttraþ . iti hemacandraþ .. (sarvàn pràõaråpeõa jãvayatãti . jãva + õic + kartari lyuþ . viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 112 .
     %<vãrahà rakùaõaþ santo jãbanaþ paryavasthitaþ ..>% ÷ivaþ . mahàbhàrate . 13 . 17 . 121 .
     %<nirjãvo jãvano mantraþ ÷ubhàj¤o bahukarka÷aþ ..>%)

#<jãvanakaü>#, klã, (jãvyate'nena . jãva + karaõe lyuñ . tataþ svàrthe kan .) annam . iti hemacandraþ ..

#<jãvanayoniþ>#, strã, (jãvanasya yoniþ kàraõam .) yatnavi÷eùaþ . sa tu atãndriyaþ ÷arãre pràõasa¤càrakàraõam . iti bhàùàparicchedaþ ..

#<jãvanahetuþ>#, puü, (jãvanasya heturupàyaþ .) vartanopàyaþ . sa ca da÷avidhaþ . yathà --
     %<vidyà ÷ilpaü bhçtiþ sevà gorakùaü vipaõiþ kçùiþ .
     vçttirbhaikùaü ku÷ãda¤ca da÷a jãvanahetavaþ ..>% iti gàruóe 214 adhyàyaþ ..

#<jãvanà>#, strã, (jãvayatãti . jãva + õic + yuc lyuþ và tataùñàp .) medauùadham . iti medinã . ne, 69 ..

#<jãvanàghàtaü>#, klã, (jãvanaü àhantyaneneti . à + han + karaõe gha¤ .) viùam . iti ÷abdacandrikà ..

#<jãvanàvàsaþ>#, puü, (àvasatyasmin . à + vasa + gha¤ . jãvanaü jalaü àvàso'sya .) varuõaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (vàrivàsini, tri ..)

#<jãvanikà>#, strã, (jãvana + ñhan . ñàp . yadvà, jãvanã + saüj¤àyàü kan hrasva÷ca .) harãtakã . iti ràjanirghaõñaþ .. (harãtakã÷abde vivaraõavi÷eùo'syàþ j¤àtavyaþ ..)

#<jãvanã>#, strã, (jãvatyaneneti . jãva + karaõe lyuñ ïãp ca .) jãvantã . (paryàyà yathà --
     %<jãvantã jãvanã jãvà jãvanãyà madhusravà .
     maïgalyanàmadheyà ca ÷àka÷reùñhà payasvinã ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) kàkolã . óoóã . medà . mahàmedà . iti ràjanirghaõñaþ .. yåthã . iti ÷abdacandrikà ..

#<jãvanãyaü>#, klã, (jãvyate'nena asmàdbà . jãva + karaõe apàdàne và anãyar .) jalam . iti hemacandraþ .. (jãvanaprade, tri . yathà, su÷rute . 1 . 45 .
     %<gokùãramanabhiùyandi snigdhaü guru rasàyanam .
     jãvanãyaü yathà vàtapittapnaü paramaü smçtam ..>%)

#<jãvanãyagaõaþ>#, puü, (jãvanãyànàmoùadhãnàü gaõaþ .) auùadhavi÷eùaþ . yathà, vaidyakaparibhàùàyàm .
     %<aùñavarga÷ca parõinyau jãvantã madhukantathà .
     jãvanãyagaõaþ prokto jãvanastu punastayà ..>%
     (%<jãvantã kàkolyau mede dve mudgamàùaparõyau ca .
     çùabhakajãvakamadhukaü ceti gaõo jãvanãyàkhyaþ ..>% iti ca vàbhañe såtrasthàne pa¤cada÷e'dhyàye ..)

#<jãvanãyà>#, strã, (jãvanãya + ñàp .) jãvantã . ityamaraþ . 2 . 4 . 142 ..

#<jãvanetrã>#, strã, (jãvaü nayatãti . jãva + nã + tçc + ïãp ca .) saiühalã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jãvanauùadhaü>#, klã, (jãvanasya auùadhaü upàyavi÷eùaþ .) yena mriyamàõo jãvati tadauùadham . jãvarakùàkàri . jãvanopàyaþ . tatparyàyaþ . jãvàtaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 120 ..

#<jãvantaþ>#, puü, (jãvayati jãvyate'nena và . jãva + %<ruhinandijãvipràõibhyaþ ùidà÷iùi .>% uõàü . 3 . 127 . iti jhac .) auùadham . pràõaþ . àyurvi÷iùñe, tri . ityuõàdikoùaþ .. jãva÷àkaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jãvantikaþ>#, puü, (jãvàntakaþ . pçùodaràt sàdhuþ .) jãvàntakaþ . ityamarañãkàsàramundarã ..

#<jãvantikà>#, strã, (jãvayatãti . jãva + jhac + kan ñàp ca . kàpi ata itvam .) vandà . vçkùoparijàtavçkùaþ . guóåcã . jãvàkhya÷àkaþ . iti medinã . ke, 190 .. jãvantã harãtakã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jãvantã>#, strã, (jãvanta + ïãù .) latàvi÷eùaþ . jãvai iti jãyàtã iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . jãvanã 2 jãvanãyà 3 jãvà 4 madhuþ 5 . ityamaraþ . 2 . 4 . 142 .. jãvanà 6 madhusravà 7 sravà 8 . iti taññãkà .. payasvinã 9 jãvyà 10 jãvadà 11 jãvadàtrã 12 ÷àka÷reùñhà 13 jãvabhadrà 14 bhadrà 15 maïgalyà 16 kùudrajãvà 17 ya÷asyà 18 ÷çïgàñã 19 jãvadçùñà 20 kà¤jikà 21 ÷a÷a÷imbikà 22 supiïgalà 23 . iti ràjanirghaõñaþ .. madhu÷vàsà 24 jãvavçùà 25 sukhaïkarã 26 mçgaràñikà 27 jãvapatrã 28 jãvapuùpà 29 . iti kecit .. (yathà --
     %<varà ÷àkeùu jãvantã sarùapàstvavaràþ param ..>% iti vàbhañe såtrasthàne ùaùñhe'dhyàye ..) asyà guõàþ . madhuratvam . ÷ãtatvam . raktapittavàyukùayadàhajvaranà÷itvam . kaphavãryavivardhanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. svàdutvam . snigdhatvam . tridoùanà÷itvam . rasàyanatvam . balakàritvam . cakùurhitatvam . gràhitvam . laghutva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. ÷vàsakàsadhàtukùayanà÷itvam . svarakàritva¤ca . suràùñrade÷ajasvarõavarõaharãtakã . sà snehapàke pra÷astà jãrõaroganà÷inã . iti ràjavallabhaþ .. (asyàþ lakùaõaü vyavahara÷ca yathà --
     %<jãvaprasvarõavarõinã ..>%
     %<jãvantã sarvarogahçt ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) ÷amã . guóåcã . (paryàyà yathà --
     %<guóåcã madhuparõã syàdamçtàmçtavallarã .
     chinnà cchinnaruhà cchinnodbhavà vatsàdanãti ca ..
     jãvantã tantrikà somà somavallã ca kuõóalã .
     cakralakùaõikà dhãrà vi÷alyà ca rasàyanã ..
     candrahàsã vayasthà ca maõóalã devanirmità ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) vandà . iti medinã . te, 112 .. óoóã . iti ràjanirghaõñaþ .. (jãva iti ÷àkavi÷eùaþ . ÷arkaràvanmadhurapuùpà vratatiþ . asyàþ paryàyà yathà --
     %<jãvantã jãvanã jãvà jãvanãyà madhusravà .
     maïgalyanàmadheyà ca ÷àka÷reùñhà payasvinã ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<jãvanmuktaþ>#, tri, (jãvanneva muktaþ àtmaj¤ànena màyàbandharahitaþ .) jãvadda÷àyàü màyàbandharahitaþ . (yathà, devãbhàgavate . 1 . 16 . 48 .
     %<jãvanmuktaþ sa ràjarùirbrahmaj¤ànamatiþ ÷uciþ .
     tathyavaktàti÷ànta÷ca yogã yogapriyaþ sadà ..>%) tallakùaõaü yathà . svasvaråpàkhaõóa÷uddhabrahmaj¤ànena tadaj¤ànabàdhanadbàrà svasvaråpàkhaõóe brahmaõi sàkùàtkçte sati aj¤ànatatkàryasa¤citakarmasaü÷ayaviparyayàdãnàmapi bàdhitatvàdakhilabandharahito brahmaniùñhaþ .
     %<bhidyate hçdayagranthi÷chidyante sarvasaü÷ayàþ .
     kùãyante càsya karmàõi tasmin dçùñe paràvare ..>% ityàdi÷ruteþ . ayantu vyutthànasamaye màüsa÷oõitamåtrapurãùàdibhàjanena ÷arãreõa àndhyamàndyàpañutvàdibhàjanenendriyagràmeõa a÷anàyàpipàsà÷okamohàdibhàjanenàntaþkaraõena ca tattatpårbapårbavàsanayà kriyamàõàni karmàõi bhujyamànàni j¤ànàviruddhànyàrabdhaphalàni ca pa÷yannapi bàdhitatvàt paramàrthato na pa÷yati . yathà idamindrajàlamiti j¤ànavàn tadindrajàlaü pa÷yannapi paramàrthamidamiti na pa÷yati . sacakùuracakùuriva sakarõo'karõa iva samanà amanà iva sapràõo'pràõa iva ityàdi÷ruteþ . ukta¤ca . %<suùuptavajjàgrati yo na pa÷yati dvaya¤ca pa÷yannapi càdvayatvataþ . tathàpi kurvannapi niùkriya÷ca yaþ sa àtmavinnànya itãha ni÷cayaþ ..>% iti . asya j¤ànàt pårbaü vidyamànànàmevàhàravihàràdãnàü anuvçttivacchubhavàsanànàmevànuvçttirbhavati . ÷ubhà÷ubhayoraudàsãnyaü và . taduktam . %<buddhàdvaitasatattvasya yatheùñàcaraõaü yadi . ÷unàü tattvadç÷à¤caiva ko bhedo'÷ucibhakùaõe .. brahmavittvaü tathàmuktrà sa àtmaj¤o na cetaraþ>% iti . tadànãmamànitvàdãni j¤ànasàdhanànyadveùñçtvàdayaþ sadguõà÷càlaïkàravadanuvartante . taduktam . %<utpannàtmàvabodhasya hyadbeùñçtvàdayo guõàþ . ayatnato bhavantyasya na tu sàdhanaråpiõaþ ..>% iti . kiü bahunà ayaü dehayàtràmàtràrthamicchànicchàparecchàpràpitàni sukhaduþkhalakùaõànyàrabdhaphalànyanubhavannantaþkaraõàbhàsàdãnàmavabhàsakaþ san tadavasàne pratyagànandaparabrahmaõi pràõe lãne sati aj¤ànatatkàryasaüskàràõàmapi vinà÷àt paramakaibalyamànandaikarasamakhilabhedapratibhàsarahitamakhaõóaü brahmàvatiùñhate . na tasya pràõà utkràmantyatraiva samavalãyante vimukta÷ca vimucyate . ityevamàdi÷ruteþ . iti vedàntasàraþ ..

#<jãvaputtrakaþ>#, puü, (jãvaþ pràõan puttra iva . puttravaddharùajanakatvàt tathàtvam . ivàrthe kan .) iïgudãvçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. vçkùavi÷eùaþ . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ .. jãyàputà iti bhàùà ..

#<jãvapuùpà>#, strã, (jãvayatãti . jãva + õic + ac . jãvaü pràõadaü puùpamasyàþ .) bçhajjãvantã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jãvapriyà>#, strã, (jãvànàü pràõinàü priyà hitakàritvàt .) harãtakã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jãvabhadrà>#, strã, (jãvànàü pràõinàü bhadraü maïgalaü yasyàþ .) jãvantãlatà . vçddhinàmauùadham . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jãvamandiraü>#, klã, (jãvasya àtmano mandiraü gçhamiva .) ÷arãram . iti ÷abdacandrikà ..

#<jãvalà>#, strã, (jãvaü udarasthakçmiü làti gçhõàti nà÷ayatãti . là + %<àto'nupasarge kaþ .>% 3 . 2 . 3 . iti kaþ .) saiühalã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jãvavallã>#, strã, (jãvayatãti jãvà pràõadàtrã . sà càsau vallã ceti .) kùãrakàkolã . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 2,541a]>@
#<jãva÷àkaþ>#, puü, (jãvo hitakaraþ ÷àkaþ . jãvàkhyaþ ÷àko và .) màlave prasiddha÷àkavi÷eùaþ . tatparyàyaþ jãvantaþ 2 raktanàlaþ 3 tàmrapatraþ 4 pravàlaþ 5 ÷àkavãraþ 6 sumadhuraþ 7 meùakaþ 8 . asya guõàþ . sumadhuratvam . bçühaõatvam . vasti÷oghanatvam . dãpanatvam . pàcanatvam . balyatvam . vçùyatvam . pittàpahàrakatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jãva÷uklà>#, strã, (jãvayatãti . jãva + õic + ac . jãvà hitakarã ÷uklà ÷ubhravarõalatà .) kùãrakàkolã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jãva÷reùñhà>#, strã, (jãvàya jãvanàya ÷reùñhà .) çddhinàmauùadham . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jãvasaüj¤aþ>#, puü, (jãva iti saüj¤à yasya . yadbà, jãvasya saüj¤à àkhyà saüj¤à yasya .) kàmavçddhivçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jãvasàdhana>#, klã, (jãvasya jãvanasya sàdhanaü kàraõam .) dhànyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jãvasåþ>#, strã, (jãvaü pràõinaü såte iti . så + kvip .) jãvattokà . jãvatputtrikà . hemacandraþ . 3 . 194 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 200 . 7 .
     %<jãvasårvãrasårbhradre ! bahusaukhyaguõànvità .
     subhagà bhàgasampannà yaj¤apatnã pativratà ..>%)

#<jãvasthànaü>#, klã, (jãvasya jãvanasya sthànam .) marma . iti halàyudhaþ ..

#<jãvà>#, strã, (jãvayatãti . jãva + õic + ac . tataùñàp .) jãvantãvçkùaþ . maurvã . (yathà, àryàsapta÷atyàm . 3 . 21 .
     %<nirguõa iti mçta iti ca dvàvekàrthàbhidhàyinau viddhi .
     pa÷ya dhanurguõa÷ånyaü nirjãvaü tadiha ÷aüsanti ..>% nirgatà jãvà jyà yasmàt tat . %<jãvà jyà ÷i¤jinãtyapi>% ityabhidhànàt . iti taññãkà ..) vacà . ÷i¤jitam . bhåmiþ . iti medinã . ve, 8 .. jãvitam . iti jañàdharaþ ..

#<jãvàtuþ>#, puü, klã, (jãvatyaneneti . jãva + %<jãveràtuþ .>% uõàü . 1 . 80 . iti karaõe àtuþ .) bhaktam . jãvanauùadham . (yathà, kà÷ãkhaõóe . 29 . 65 .
     %<jãvajãvàtulatikà janmijanmanivarhiõã ..>% %<jãvànàü pràõinàü jãvanauùadharåpà .>% iti taññãkà .. * .. (jãva + bhàve àtuþ .) jãvitam . iti medinã . te, 112 .. (yathà, uttararàmacarite 2 aïke .
     %<re hasta dakùiõa ! mçtasya ÷i÷ordvijasya jãvàtave visçja ÷ådramunau kçpàõam .
     ràmasya gàtramasi durvahagarbhakhinnasãtàvivàsanapañoþ karuõà kutaste ..>%)

#<jãvàtmà>#, [n] puü, (jãvasya jãvanasya àtmà adhiùñhàtà . yadbà, jãva÷càsau àtmà ceti karmadhàrayaþ .) dehã . tatparyàyaþ . punarbhavã 2 jãvaþ 3 asumàn 4 sattvam 5 dehabhçt 6 jantuþ 7 janyuþ 8 . iti hemacandraþ .. pràõã 9 cetanaþ 10 janmã 11 ÷arãrã 12 . ityamaraþ . 1 . 4 . 30 .. (yathà, bhàgavate . 8 . 22 . 25 .
     %<yadà kadàcit jãvàtmà saüsarannijakarmabhiþ .
     nànàyoniùvanã÷o'yaü paururùàü gatimàvrajet ..>%
     %<evaü caturviü÷atibhistattvaiþ siddhe vapurgçhe .
     jãvàtmà niyato nityaü vasati svàtmadåtavàn ..
     sa dehã kathyate pàpapuõyaduþkhasukhàdibhiþ .
     vyàpto baddha÷ca manasà kçtrimaiþ karmabandhanaiþ ..
     kàmakrodhau lobhamohàvahaïkàra÷ca pa¤camaþ .
     da÷endriyàõi buddhi÷ca tasya bandhàya dehinaþ ..
     àpnoti bandhamaj¤ànàdàtmaj¤ànàcca mucyate ..>% iti pårbakhaõóe pa¤came'dhyàye ÷àrïgadhareõoktam ..)

#<jãvàdhàraþ>#, puü, (jãvasya kùetraj¤asya àdhàraþ à÷rayasthànam .) kùetram . iti hemacandraþ ..

#<jãvàntakaþ>#, puü, (jãvaü antayati nà÷ayatãti . anta + õic + õvul .) jãvanàrthaü pakùighàtakaþ . tatparyàyaþ . ÷àkunikaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 10 . 14 .. jãvanà÷ake, tri ..

#<jãvàlà>#, strã, (jãvaü udarasthakçmiü àlàti gçhõàti nà÷ayatãtyarthaþ . à + là + kaþ .) saiühilã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jãvikà>#, strã, (jãvyate'nayeti . jãva + %<gurã÷ca halaþ .>% 3 . 3 . 103 . ityaþ . tataþ saüj¤àyàü kan ñàpi ata itva¤ca .) jãvanopàyaþ . tatparyàyaþ . àjãvaþ 2 vàrtà 3 vçttiþ 4 vartanam 5 jãvanam 6 . ityamaraþ . 2 . 9 . 1 .. jãvaþ 7 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, manuþ . 4 . 11 .
     %<ajihmàma÷añhàü ÷uddhàü jãvedbràhmaõajãvikàm ..>%) jãvantã . iti medinã . ke, 95 ..

#<jãvitaü>#, klã, (jãva + bhàve ktaþ .) jãvanam . iti hemacandraþ .. (yathà, uttararàmacarite 3 aïke .
     %<tvaü jãvitaü tvamasi me hçdayaü dvitãyaü tvaü kaumudã nayanayoramçtaü tvamaïke .
     ityàdibhiþ priya÷atairanuruddhya mugdhàü tàmeva, ÷àntamathavà kimihottareõa .. * ..>% kartari ktaþ .) jãvanayukte, tri .. (yathà, raghuþ . 12 . 75 .
     %<kàmaü jãvati me nàtha iti sà vijahau ÷ucam .
     pràïmatvà satyamasyàntaü jãvitàsmãti lajjità ..>%)

#<jãvitakàlaþ>#, puü, (jãvitasya jãvanasya kàlaþ .) àyuþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 120 ..

#<jãvitaj¤à>#, strã, (jãvitasya jãvanasya j¤à j¤ànaü yasyàþ . nàóãspandanena hi jãvànàü jãvanaj¤ànàdasyàstathàtvam .) nàóã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jãvite÷aþ>#, puü, (jãvitasya ã÷aþ prabhuþ .) pràõanàthaþ . yamaþ . (yathà, raghuþ . 11 . 20 .
     %<ràmamanmatha÷areõa tàóità duþsahena hçdaye ni÷àcarã .
     gandhavadrudhiracandanokùità jãvite÷avasatiü jagàma sà ..>% %<jãvite÷asya antakasya pràõe÷varasya ca vasatiü jagàma .>% iti taññãkàyàü mallinàthaþ ..) candraþ . såryaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. jãvàtuþ . iti hemacandraþ .. jãvite÷vare, tri . iti medinã . ÷e, 35 ..

#<jãvã>#, [n] puü, (jãvo'styasyeti . jãva + iniþ .) pràõã . yathà, brahmavaivarte gaõe÷akhaõóe .
     %<jãvinàü dàruõo rogaþ karmabhogaþ ÷ubhà÷ubhaþ .
     bhakto vaidyastaü nihanti kçùõabhaktirasàyanàt ..>%

#<jãvyà>#, strã, (jãvàya jãvanàya hità . jãva + yat .) gokùuradugdhà . jãvantã . harãtakã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ju>#, raühasi . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüakaü-aniñ .) raüho vegagatiþ . javati ghoñakaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<ju>#, ïa gatyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-àtmaüsakaü-aniñ .) ïa, javate . iti durgàdàsaþ ..

#<juga>#, i tyàge . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-señ .) i, karmaõi juïgyate . iti durgàdàsaþ ..

#<jugupsanaü>#, klã, (gupa + svàrthe san + lyuñ .) nindà . iti hemacandraþ . 2 . 185 .. (nindà÷ãle, tri . tatra %<anudàtteta÷ca halàdeþ .>% 3 . 2 . 149 . iti yuc ..)

#<jugupsà>#, strã, (gupa nindàyàm + san + bhàve astataùñàp .) nindà . ityamaraþ . 1 . 6 . 13 .. (yathà, sàhityadarpaõe . 3 . 176 .
     %<doùekùaõàdibhirgarhà jugupsà viùayodbhavà ..>%)

#<juïgaþ>#, puü, (jugi + ac .) vçddhadàrakaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 137 .. (yathàsya paryàyàþ .
     %<juïgarkùyagandhàcchagalàntryàvegã vçddhadàrakaþ ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

#<juïgakaþ>#, puü, (juïga + svàrthe kan .) vçddhadàrakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<juïgà>#, strã, (juïga + ñàp .) juïgaþ . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ ..

#<juïgitaþ>#, tri, (juga i tyàge + karmaõi ktaþ .) tyaktaþ . iti vyàkaraõam ..

#<juñakaü>#, klã, (juñ saühatau + %<igupadheti .>% 3 . 1 . 135 . iti kaþ . tataþ saüj¤àyàü kan .) jañà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<juñikà>#, strã, (juñaka + ñàp . ñàpi ata itva¤ca .) ÷ikhà . iti ÷abdaratnàvalã .. jhuüñã iti ñikã . iti ca bhàùà .. (yathà, àhnikatattvadhçtabrahmapuràõavacanam .
     %<juñikà¤ca tato baddhvà tataþ karma samàrabhet ..>%)

#<juóa>#, ka node . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüparaü-sakaü-señ .) ka, joóayati . nodaþ preraõam . iti durgàdàsaþ ..

#<juóa>#, ÷a gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàü-paraü-sakaüseñ .) ÷a, juóati joóità . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 2,542a]>@
#<juóa>#, ÷i bandhe . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàüparaü-sakaü-señ .) ÷i, juóati ajuóãt . tànucchçïkhalatàpannàn ÷çïkhalena juóatyasau . jujoóa . iti durgàdàsaþ ..

#<juta>#, ç ïa dãptau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüàtmaü-akaü-señ .) ç, ajujotat . ïa, jotate . iti durgàdàsaþ ..

#<juna>#, ÷a gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàüparaü-sakaü-señ .) ÷a, junati jonità . iti durgàdàsaþ ..

#<jurva>#, ã vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-señ .) hnasvã . jåþ jurau juraþ . ã, jårõaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<jula>#, ka piùi . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-paraüsakaü-señ .) ka, jolayati . piùi cårõãkaraõe . iti durgàdàsaþ ..

#<juùa>#, ki tarke . tçptau . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü pakùe bhvàü-paraü-sakaü-akaü ca-señ .) ki, joùayati joùatyanyaguõaü sudhãþ . tarkayatãtyarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<juùa>#, ÷a ïa ã ¤i mudi . seve . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàü-àtmaü akaü-sakaü ca-señ .) pa¤camasvarã . ÷a ïa, juùate . ã ¤i, juùño'sti . mudi harùe . iti durgàdàsaþ ..

#<juùkakaþ>#, puü, (juù + kak . tataþ saüj¤àyàü kan .) yåùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<juùñaü>#, klã, (juùyate sma iti . juùa + ktaþ .) ucchiùñam . sevite, tri . iti medinã . ñe, 15 .. (yathà, bhaññiþ . 1 . 4 .
     %<puõyo mahàbrahmasamåhajuùñaþ santarpaõo nàkasadàü vareõyaþ ..>%)

#<juùyaþ>#, tri, (juù + karmaõi kyap .) sevyaþ . iti mugdhabodham ..

#<juhuvànaþ>#, puü, (håyate iti . hu + karmaõi kànac .) kañhinahçdayaþ . agniþ . vçkùaþ . iti saükùiptasàre uõàdivçttiþ ..

#<juhåþ>#, strã, (juhotyanayà . iti hu + %<huvaþ ÷luvacca .>% uõàü . 2 . 60 . iti kvip nipàtanàt dãrghatvaü dvitva¤ca .) palà÷akàùñhanirmitàrdhacandràkçtiyaj¤apàtram . juhotyanayà juhåþ . ityamarabharatau .. (yathà, çgvede . 1 . 76 . 5 .
     %<agne ! mantrayà juhvà yajasva ..>%)

#<juhåràõaþ>#, puü, (juhvaü raõati iti . %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ .) agniþ . adhvaryuþ . iti vi÷vaþ .. candraþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<juhåvàn>#, [t] puü, (juhåþ pàtraü homakriyodde÷yatayàstyasmin . juhå + matupa nipàtanàt masya vatvam .) agniþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<jåþ>#, strã, (ju + %<kvibvacipracchãti .>% uõàü . 2 . 57 . kvip dãrgha÷ca .) àkà÷aþ . sarasvatã . pi÷àcã . javanam . iti ÷abdaratnàvalã .. tvaràgamanam . gamanam . iti medinã . je, 2 ..

@<[Page 2,542b]>@
#<jåñaþ>#, puü, (jaña saïghàte + ac nipàtanàdåtvàgame sàdhuþ .) ÷ivajañà . ityamarañãkàyàü bharataþ . jañà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<jåñakaü>#, klã, (jåña + svàrthe kan .) ke÷abandhaþ . jañà . iti bhåriprayogaþ ..

#<jåtiþ>#, strã, (ju vege + %<åtiyåtijåtãti .>% 3 . 3 . 97 . iti ktin nipàtanàt dãrghatva¤ca .) vegaþ . ityamaraþ . 3 . 2 . 39 .. (yathà, atharvavede . 13 . 2 . 13 .
     %<taü samàpnoti jåtibhiþ ..>%)

#<jåtikà>#, strã, (jåtyà kàyatãti . kai + kaþ . tata ùñàp .) karpårabhedaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jåra>#, ïa ya ã jyànau . vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. (divàü-àtmaü-akaü-sakaü-ca-señ .) dãrghã . ïa ya, jåryate . ã, jårõaþ . jyànirgatabahuvayobhàvaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<jårõàkhyaþ>#, puü, (jåra + ktaþ . jårõa iti àkhyà yasya .) tçõavi÷eùaþ . ulå iti bhàùà .. tatparyàyaþ . såcyagraþ 2 sthålakaþ 3 darbhaþ 4 kharacchadaþ 5 . iti ratnamàlà .. ulåkam 6 ulapaþ 7 . iti kecit ..

#<jårõàhvayaþ>#, puü, (jårõa iti àhvayaþ àkhyà yasya .) devadhànyam . iti hemacandraþ ..

#<jårõiþ>#, strã, (jvara + %<vãjyàjvaribhyo niþ .>% uõàü . 4 . 48 . iti niþ . %<jvaratvareti .>% 6 . 4 . 20 . ityåñ ca .) vegaþ . ityuõàdikoùaþ .. àdityaþ . dehaþ brahmà . jvaraþ . iti saükùiptasàre uõàdivçttiþ ..

#<jårtiþ>#, strã, (jvar + bhàve ktin . %<jvaratvaretyàdiõà>% åñca .) jvaraþ . ityamaraþ . 3 . 2 . 39 ..

#<jåùa>#, ¤a vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-ubhaüsakaü-señ .) ùaùñhasvarã . ¤a, jåùati jåùate . parasmaipadãtyanye . iti durgàdàsaþ ..

#<jåùaü>#, klã, puü, (yåùa + pçùodaràt sàdhuþ .) yåùam . mudgàdikvàtharasaþ . iti liïgàdisaügrahañãkàyàü bharataþ ..

#<jåùaõaü>#, klã, (jåùyate'neneti . jåùa + karaõe lyuñ .) vçkùavi÷eùaþ . iti ÷abdacandrikà .. dhàiphula iti bhàùà ..

#<jç>#, nyakkàre . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-aniñ .) nyakkàrastiraskaraõam . jarati ÷atruü ÷åraþ . iti durgàdàsaþ ..

#<jçbha>#, i ïa jçmbhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüàtmaü-akaü-señ .) saptamasvarã . i, jçmbhyate . ïa, jçmbhate . iti durgàdàsaþ ..

#<jçbha>#, ïa ã jçmbhe . gàtra÷aithilya iti yàvat . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-àtmaü-akaü-señ .) ïa, jarbhate . ã, jçbdhaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<jçmbhaþ>#, puü klã, (jçmbha + bhàve gha¤ .) mukhàdivikà÷aþ . hài iti bhàùà .. tatparyàyaþ . jçmbhaõam 2 jçmbhà 3 jçmbhikà 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. jambhà 5 jambhakà 6 . iti ràjanirghaõñaþ .. (asya lakùaõaü yathà, su÷rute . 3 . 4 .
     %<nidràrtasyeva yasyehà tasya tandràü vinirdi÷et .
     pãtvaikamanilocchàsamadveùñan vivçtànanaþ ..
     yanmu¤cati sanetràsraü sa jçmbha iti saüj¤itaþ ..>%) %<jçmbhàtyarthaü samãraõàt .>% iti vaidyakam ..
     %<kùudutpatanajçmbheùu jãvottiùñhàïgulidhvaniþ .
     ava÷yameva kartavya÷cànyathà tadbadhã bhavet ..>% iti karmalocanam .. * .. vikà÷aþ . sphàritaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, prabodhacandrodaye . 4 . 28 . %<età÷ca pratimukulalagnamadhupàvalãraõitamukharà jçmbhàrambhabharavigalanmakarandadurdinàþ kusumasurabhayaþ ..>%)

#<jçmbhaõaü>#, klã, (jçmbha + bhàve lyuñ .) jçmbhaþ . ityamaraþ . 1 . 7 . 35 .. (yathà, su÷rute . 3 . 4 .
     %<indriyàrtheùvasaüpràptirgauravaü jçmbhaõaü klamaþ ..>%)

#<jçmbhà>#, strã, (jçmbha + bhàve gha¤ tataùñàp .) jçmbhaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, devãbhàgavate . 1 . 15 . 61 .
     %<tuùñiþ puùñiþ kùamà lajjà jambhà tantrà ca ÷aktayaþ ..>%)

#<jçmbhikà>#, strã, (jçmbhà + svàrthe kan ñàpi ata itva¤ca .) jçmbhaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (nidràvegadhàraõajanitarogavi÷eùaþ . yathà, vàbhañe såtrasthàne caturthe'dhyàye .
     %<nidràyà mohamårdhàkùigauravàlasyajçmbhikàþ .
     aïgamarda÷ca tatreùñaþ svapnaþ saüvàhanàni ca ..>% jçmbha + õic + õvul . ñàpi ata itvam . jçmbhaõakàrako'stravi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 5 . 9 . 52 .
     %<asçjaüste mahàsattvà jçmbhikàü vçttanà÷inãm ..>%)

#<jçmbhitaü>#, klã, (jçbhi + bhàve ktaþ .) viceùñitam . pravçddham . jçmbhà . sphuñitam . iti hemacandraþ .. (yathà, kathàsarisàgare . 26 . 89 .
     %<aho ki me tadà÷caryamàyàóambarajçmbhitam ..>%) strãõàü karaõam . iti medinã . te, 112 ..

#<jçmbhiõã>#, strã, (jçbhi + õiniþ .) elàparõã . iti ÷abdacandrikà .. (elàparõã÷abde'syà vi÷eùo j¤eyaþ ..)

#<jé>#, ir ùa ma ya jyàne . iti kavikalpadrumaþ .. (divàü-paraü-akaü-aniñ .) ir, ajarat ajàrãt . ùa, jarà . ma, jarayati . ya, jãryati . jyànaü gatabahuvayobhàvaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<jé>#, gi ki jyàne . iti kavikalpadrumaþ .. (kryàücuràüpakùe bhvàü-ca-paraü-akaü-neñ .) gi, jéõàti jãrõaþ jãrõiþ . ki, jàrayati jarati . iti durgàdàsaþ ..

#<jetà>#, [ç] tri, (jayatãti . ji + tçc .) jaya÷ãlaþ . tatparyàyaþ . jiùõuþ 2 jitvaraþ 3 jaitraþ 4 . ityamaraþ . 2 . 8 . 77 .. (yathà, raghuþ . 12 . 89 .
     %<jetàraü lokapàlànàü svamukhairarcite÷varam ..>% viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 29 .
     %<anagho vijayo jetà vi÷vayoniþ punarvasuþ ..>%)

#<jentàkaþ>#, puü, svedavi÷eùaþ . yathà, %<atha jentàkaü cikãrùurbhåmiü parãkùeta pårbasyàndi÷i uttarasyàü và guõavati pra÷astabhåmibhàge de÷e kçùõamadhuramçttike suvarõavarõamçttike và nadãparãvàpapuùkariõyàdãnàü jalà÷ayànàmanyatamasya kåle dakùiõe pa÷cime và såpatãrthe samasuvibhaktabhàge de÷e saptàùñau và aratnãþ prakramya udakàt pràïmukhamudaïmukhaü và abhimukhatãrthaü kåñàgàraü kàrayet . utsedhavistàrataþ paramaratnãþ ùoóa÷àsamantàt saüvçtaü mçtkarmasampannamanekavàtàyanam . asya ca kåñàgàrasyàntaþ samantato bhittimaratnivistàrotsedhàü piõóikàü kàrayet àkavàñànmadhye càsya ca kåñàgàrasya catuùkiùkumàtraü dbipuruùapramàõaü mçõmayaü kandusaüsthànaü bahusåkùmacchidraü aïgàrakoùñhakastambhaü sapidhànaü kàrayet . ta¤ca khàdiràõàmà÷vakarõikànàü và medhyena kàùñhenàpårayitvà pradãpayet . sa yadà jànãyàt sàdhu dagdhàni kàùñhàni gatadhåmàni atha taptaü kevalamagninà tadagnigçhaü svedayogyena coùmaõà yuktamiti . tatrainaü vàtaharàbhyaïgàbhyaktagàtraü vastràvacchannaü prave÷ayet prave÷ayaü÷cainamanu÷iùyàt saumya ! pravi÷a kalyàõàyàrogyàya ceti pravi÷ya cainàü piõóikàmadhiruhya pàr÷vàparapàr÷vàbhyàü yathàsukhaü ÷ayãthàþ . na ca tvayà svedamårchàparãtenàpi satà piõóikaiùà moktavyà àpràõocchvàsàt bhrasyamàno hyataþ piõóikàvakà÷àt dvàramadhigacchan svedarmåcchàparãtatayà sadyaþ pràõàn jahyàþ tasmàt piõóikàü na katha¤cana mu¤cethàþ . sa yadà jànãyàdvigatàbhiùyandamàtmànaü samyak prasçtasvedapicchaü sarvasrotovimuktaü laghubhåtamapagatavibandhastambhasuptigauravavedanamiti tatastàü piõói kàmanuvasan dvàraü prapadyeta niùkramya ca na sahasà cakùuùoþ paripàlanàrthaü ÷ãtamudakaü spç÷et . apagataklamasantàpastu muhårtàt sukhoùõena vàriõà yathànyàyaü pariùikto'÷nãyàt .>% iti carakaþ ..

#<jemanaü>#, klã, (jimu bhakùaõe + bhàve lyuñ .) bhojanam . ityamaraþ . 2 . 9 . 56 ..

#<jeyaþ>#, tri, (jãyate iti . ji jaye + %<aco yat .>% 3 . 1 . 97 . iti karmaõi yat .) jetavyamàtrakam . ityamaraþ . 2 . 8 . 74 .. (yathà, màrkaõóeye . 27 . 12 .
     %<tasmàt kàmàdayaþ pårbaü jeyàþ puttra ! mahãbhujà .
     tajjaye hi jayo'va÷yaü ràjà na÷yati tairjitaþ ..>%)

#<jeùa>#, ç ïa gatyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüàtmaü-sakaü-señ .) ç, ajijeùat . ïa, jeùate jijeùe . iti durgàdàsaþ ..

#<jeha>#, ïa ç yatne . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüàtmaü-sakaü-señ .) ïa, jehate jijehe . ç, ajijehat . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 2,543b]>@
#<jai>#, kùaye . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-akaüaniñ .) jàyati . iti durgàdàsaþ ..

#<jaitraü>#, klã, (rogajayàt jetç . tadeva . %<praj¤àdibhya÷ca .>% 5 . 4 . 38 . ityaõ .) auùadham . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jaitraþ>#, tri, (jetaiva . jetç + praj¤àditvàdaõ .) jetà . ityamaraþ . 2 . 8 . 74 .. (yathà, màye . 3 . 61 .
     %<÷arãriõà jaitra÷areõa yatra niþ÷aïkamåùe makaradhvajena ..>%) pàrade, puü . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jaitrarathaþ>#, puü, (jaitro jaya÷ãlo ratho yasya .) jaya÷ãlaþ . iti halàyudhaþ ..

#<jaitrã>#, strã, (jayati rogàdinà÷akatayà sarvotkarùeõa vartate iti . ji + tçc . tataþ svàrthe aõ tataþ striyàü ïãp .) jayantãvçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<jainaþ>#, puü, (jina eva . yadbà, jina upàsyadevatàsyeti . jin + aõ .) jinopàsakaþ . bauddhaþ . iti halàyudhaþ .. (dharmakùetre'smin bhàratavarùe pracaliteùu vividheùu dharmeùu jinadharma eva ÷reùñhatama iti jainàþ pravadanti . eùàmupàsyadevatà jinaþ . te tu ÷vetàmbaradigambarabhedena dbividhàþ . ÷vetàmbaràstu pràya÷a à÷ramiõaþ . adhunà nànà÷àkhàsu vibhaktàþ samabhavan . digambaràstu pràya÷o nirgranthàþ . eteùàü yanmataü tat sarvadar÷anasaügrahàt pradar÷yate . yathà --
     nanu na ka÷cit puruùavi÷eùaþ sarvaj¤apadavedanãyaþ pramàõapaddhatimadhyàste sadbhàvagràhakasya pramàõapa¤cakasya tatrànupalambhàt tathàcoktaü tautàtitaiþ . sarvaj¤o dç÷yate tàvannedànãmasmadàdibhiþ . dçùño na caikade÷o'sti liïgaü và yo'numàpayet .. na càgamavidhiþ ka÷cinnityasarvaj¤abodhakaþ . na ca tatràrthavàdànàü tàtparyamapi kalpyate .. na cànyàrthapradhànaistaistadastitvaü vidhãyate . na cànuvadituü ÷akyaþ pårbamanyairabodhitaþ .. anàderàgamasyàrtho na ca sarvaj¤a àdimàn . kçtrimena tvasatyena sa kathaü pratipàdyate .. atha tadvacanenaiva sarvaj¤o'nayaiþ pratãyate . prakalpyeta kathaü siddhiranyonyà÷rayayostayoþ .. sarvaj¤oktatayà vàkyaü satyaü tena tadastità . kathaü tadubhayaü sidhyet siddhamålàntaràdçte .. asarvaj¤apraõãtàttu vacanànmålavarjitàt . sarvaj¤amavagacchantastadvàkyoktaü na jànate .. sarvaj¤asadç÷aü ki¤cidyadi pa÷yema samprati . upamànena sarvaj¤aü jànãyàma tato vayam .. upade÷o'pi buddhasya dharmàdharmàdigocaraþ . anyathà nopapadyeta sàrvaj¤yaü yadi nàbhavat .. ityàdi ..
     atra pratividhãyate yadabhyadhàyi sadbhàüvagràhakasya pramàõapa¤cakasya tatrànupalambhàditi tadayuktaü tatsadbhàvàdekasyànumànàdeþ sadbhàvàt . tathàhi ka÷cidàtmà sakalapadàrthasàkùàtkàrã tadgahaõasvabhàvatve sati prakùãõapratibandhapratyayatvàt yadyadgrahaõasvabhàvatve sati prakùãõapratibandhapratyayaü tattatsàkùàtkàri yathà apagatatimiràdipratibandhaü locanavij¤ànaü råpasàkùàtkàri . tadgrahaõasvabhàvatve sati prakùãõapratibandhapratyaya÷ca ka÷cidàtmà tasmàt sakalapadàrthasàkùàtkàrãti . na tàvada÷eùàrthagrahaõasvabhàvatvamàtmano'siddhaü codanàbalànnikhilàrthaj¤ànàt notpattyanyathànupapattyà sarvamanaikàntàtmakaü sattvàditi vyàptij¤ànotpatte÷ca . codanà hi bhåtaü bhavantaü bhaviùyantaü såkùmaü vyavahitaü viprakçùñamityevaü jàtãyakamarthamavagamayatãtyevaüjàtãyakairadhvaramãmàüsàgurubhirvidhipratiùedhavicàraõànibandhanaü sakalàrthaviùayaj¤ànaü pratipadyamànaiþ sakalàrthagrahaõasvabhàvakatvamàtmano'bhyupagatam . na càkhilàrthapratibandhakàvaraõaprakùayànupapattiþ samyag-dar÷anàditrayalakùaõasyàvaraõaprakùayahetubhåtasya sàmagrãvi÷eùasya pratãtatvàt anayà mudrayàpi kùudropadravà vidràvyàþ . nanvàvaraõaprakùayava÷àda÷eùaviùayaü vij¤ànaü vi÷adaü mukhyapratyakùaü prabhavatãtyuktaü tadayuktaü tasya sarvaj¤asyànàdimuktatvenàvaraõasyaivàsambhavàditi cettanna anàdimuktatvasyaivàsiddherna sarvaj¤o'nàdimuktaþ muktatvàditaramuktavat baddhàpekùayà ca muktavyapade÷aþ tadrahite càsyàpyabhàvaþ syàdàkà÷avat . nanvanàdeþ kùityàdikàryaparamparàyàþ kartçtvena tatsiddhiþ tathàhi kùityàdikaü sakartçkaü kàryatvàdghañavaditi tadapyasamãcãnaü kàryatvasyaivàsiddheþ . na ca sàvayavatvena tatsàdhanamityabhidhàtavyaü yasmàdidaü vikalpajàlamavatarati sàvayavatvaü kimavayavasaüyogitvaü avayavasamavàyitvaü avayavajanyatvaü samavetadravyatvaü sàvayavabuddhiviùayatvaü và . na prathamaþ àkà÷àdàvanaikàntyàt . na dvitãyaþ sàmànyàdau vyabhicàràt . na tçtãyaþ sàdhyàvi÷iùñatvàt . na caturthaþ vikalpayugalàgalagrahagalatvàt samavàyasambandhamàtravaddravyatvaü samavetadravyatvamanyatra samavetadravyatvaü và vivakùitaü hetåkriyate . àdye gaganàdau vyabhicàraþ tasyàpi guõàdisamavàyavattvadravyatvayoþ sambhavàt . dbitãye sàdhyàvi÷iùñatà anya÷abdàrtheùu samavàyakàraõabhåteùvavayaveyu samavàyasya sàdhanãyatvàt . abhyupagamyaitadabhàõi vastutastu samavàya eva na samasti pramàõàbhàvàt . nàpi pa¤camaþ àtmàdinànaikàntyàttasya sàvayavabuddhiviùayatve'pi kàryatvàbhàvàt . na ca niravayavatve'pyasya sàvayavàrthasambandhena sàvayavabuddhiviùayatvamaupacàrikamityeùñavyaü niravayavatve vyàpitvavirodhàt paramàõuvat . ki¤ca kimekaþ kartà sàdhyate kiü và svatantraþ prathame pràsàdàdau vyabhicàraþ sthapatyàdãnàü bahånàü puruùàõàü tatra kartçtvopalambhàdanenaiva sakalajagajjananotpattàvitaravaiyarthya¤ca . taduktaü vãtaràgastutau . kartàsti nityo jagataþ sa caikaþ sa sarvagaþ san svava÷aþ sa satyaþ . imàþ kuheyàþ kuvióambanàþ syusteùàü na yeùàmanu÷àsakastvam .. iti .. anyatràpi . kartà na tàvadiha ko'pi yathecchayà và dçùño'nyathà kañakçtàvapi tatprasaïgaþ . kàryaü kimatra bhavatàpi ca takùakàdyairàhatya ca tribhuvanaü puruùaþ karotãti .. tasmàt pràguktakàraõatritayabalàdàvaraõaprakùaye sàrvaj¤yaü yuktam . na càsyopadeùñrantaràbhàvàt samyagdar÷anàditritayànupapattiriti bhaõanãyaü pårbasarvaj¤apraõãtàgamaprabhavatvàdamuùyà÷eùàrthaj¤ànasya . nacànyonyà÷rayatàdidoùaþ àgamasarvaj¤aparamparàyà bãjàïkuravadanàditvàïgãkàràdityalam .
     ratnatrayapadavedanãyatayà prasiddhaü samyagdar÷anàditritayamarhatpravacanasaïgrahapare paramàgamasàre praråpitaü samyagdar÷anaj¤ànacàritràõi mokùamàrga iti . vivçta¤ca yogadevena yena råpeõa jãvàdyartho vyavasthitastena råpeõàrhatà pratipàdite tattvàrthe viparãtàbhinive÷arahitatvàdyaparaparyàyaü ÷raddhànaü sabhyagdar÷anaü tathà ca tattvàrthasåtraü tattvàrthaü ÷raddhànaü samyagdar÷anamiti . anyadapi . rucirjinoktatattveùu samyak ÷raddhànamucyate . jàyate tannisargeõa guroradhigamena veti ..
     paropade÷anirapekùamàtmasvarupaü nisargaþ vyàkhyànàdiråpaparopade÷ajanitaü j¤ànamadhigamaþ . yena svabhàvena jãvàdayaþ padàrthàþ vyavasthitàþ tena svabhàvena mohasaü÷ayarahitatvenàvagamaþ samyagj¤ànam . yathoktam . yathàvasthitatattvànàü saükùepàdvistareõa và . yo'vabodhastamatràhuþ samyagj¤ànaü manãùiõaþ .. iti ..
     tajj¤ànaü pa¤cavidhaü mati÷rutàvadhimanaþparyàyakevalabhedena . taduktam mati÷rutàvadhimanaþ paryàyakevalàni j¤ànamiti . asyàrthaþ j¤ànàvaraõakùayopa÷ame sati indriyamanasãpuraskçtya vyàpçtaþ san yayàrthaü manute sà matiþ . j¤ànàvaraõakùayopa÷ame satiü matijanitaü spaùñhaü j¤ànaü ÷rutam . asamyagdar÷anàdiguõajanitakùayopa÷amanimittamavacchinnaviùayaü j¤ànamavadhiþ . ãrùyàntaràyaj¤ànàvàraõakùayopa÷ame sati paramanogatasyàrthasya sphuñaü paricchedakaü j¤ànaü manaþparyàyaþ . tapaþkriyàvi÷eùàn yadarthaü sevante tapasvinastajjànamanyaj¤ànasaüspçùñaü kevalam . tatràdyaü parokùaü pratyakùamanyat . taduktam ùijànaü svaparàbhàmi pramàõaü vàdhavarjvitama . pratyakùa¤ca parokùa¤ca dbidhà meyavini÷cayàditi ..
     antargaõikabhedastu savistarastatraivàgame'vagantavyaþ . saüsaraõakarmocchittàvudyatasya ÷raddhadhànasya j¤ànavataþ pàpagamanakàraõakriyànivçttiþ samyakcàritram . tadetat saprapa¤camuktamarhatà . sarvathàvadyayogànàü tyàga÷càritramucyate . kãrtitaü tadahiüsàdivratabhedena pa¤cadhà .. ahiüsàsånçtàsteyabrahmacaryàparigrahàþ .. na yatpramàdayogena jãvitavyaparopaõam . caràõàü sthàvaràõà¤ca tadahiüsàvrataü matam .. priyaü pathyaü vacastathyaü sånçtaü vratamucyate . tattathyamapi no tathyamapriya¤càhita¤ca yat .. anàdànamadattasyàsteyavratamudãritam . vàhyàþ pràõà nçõàmartho haratà taü hatà hi te .. divyaudarikakàmàõàü kçtànumatakàritaiþ . manovàkkàyatastyàgo brahmàùñàda÷adhà matam .. sarvàbhàveùu mårchàyàstyàgaþ syàdaparigrahaþ . yadasatsvapi jàyeta mårchayà cittaviplavaþ .. bhàvanàbhirbhàvitàni pa¤cabhiþ pa¤cadhà kramàt . mahàvratàni lokasya sàdhayantyavyayaü padamiti .. bhàvanàpa¤cakaprapa¤cana¤ca praråpitam . hàsyalobhabhayakrodhapratyàkhyànairnirantaram . àlocyabhàùaõenàpi bhàvayet sånçtaü vratam .. ityàdinà ..
     etàni samyagdar÷anaj¤ànacàritràõi militàni mokùakàraõaü na pratyekaü yathà rasàyanaj¤ànaü ÷raddhànàvaraõàni sambhåya rasàyanaphalaü sàdhayanti na pratyekam .
     atra saükùepatastàvajjãvàjãvàkhye dve tattve staþ tatra bodhàtmako jãvaþ abodhàtmakastvajãvaþ . taduktaü padmanandinà . cidaciddve pare tattve vivekastadbivecanam . upàdeyamupàdeyaü heyaü heya¤ca kurvataþ .. heyaü hi kartçràgàdi tatkàryamavivekinaþ . upàdeyaü paraü jyotirupayogaikalakùaõamiti ..
     sahajacidråpapariõatiü svãkurvàõe j¤ànadar÷ane upayogaþ sa parasparaprade÷àttu prade÷abandhàt karmaõaikãbhåtasya àtmano'nyatvapratipattikàraõaü lakùaõaü bhavati . sakalajãvasàdhàraõaü caitanyamupa÷amakùayakùayopa÷amava÷àdaupa÷amikakùayàtmakakùayaupa÷amikabhàvena karmodayava÷àt kaluùànyàkàreõa ca pariõatajãvaparyàyajãvavivakùàyàü svaråpaü bhavati . yadavocadvàcakàcàryaþ aupa÷amikakùàyikau bhàvau mi÷ra÷ca jãvasya sattvamaudayikapàriõàmikau ceti . anudayapràptiråpe karmaõa upa÷ame sati jãvasyotpadyamànabhàvaþ aupa÷amikaþ yathà païke kaluùatàü kurvati katakàdidravyasambandhàdadhaþ patite jalasya svacchatà . karmaõaþ kùayopa÷ame sati jàyamàno bhàvaþ kùàyikaþ yathà mokùaþ . ubhayàtmà bhàvo mi÷raþ yathà jalasyàrdhasvacchatà . karmodaye sati bhavan bhàva audayikaþ . karmopa÷amàdyanapekùaþ sahajo bhàva÷cetanatvàdiþ pàriõàmikaþ . tadetat sattvaü yathàsambhavaü bhavyasyàbhavyasya và jãvasya tattvaü svaråpamiti såtràrthaþ . taduktaü svaråpasambodhane . j¤ànàd bhinno na càbhinno bhinnàbhinnaþ katha¤cana . j¤ànaü pårbàparãbhåtaü so'yamàtmeti kãrtitaþ .. iti ..
     nanu bhedàbhedayoþ parasparaparihàreõàvasthànàdanyatarasyaiva vàstavatvàdubhayàtmakatvamayuktamiti cettadayuktaü vàdhe pramàõàbhàvàt anupalambho hi bàdhakaü pramàõaü na so'sti samasteùu vastuùvanekarasàtmakatvasya syàdbàdino mate suprasiddhatvàdityalam .
     apare punarjãvàjãvayoraparaü prapa¤camàcakùate jãvàkà÷a-dharmàdharma-pudgalàstikàyabhedàt . eteùu pa¤casu tattveùu kàlatrayasambandhitayà sthitivyapade÷aþ anekaprade÷atvena ÷arãravat kàyavyapade÷aþ . tatra jovà dvividhàþ saüsàriõo muktà÷ca bhavàd bhavàntarapràptimantaþ saüsàriõaþ . te ca dbividhàþ samanaskà amanaskà÷ca tatra saüj¤inaþ samanaskàþ ÷ikùàkriyàlàpagrahaõaråpà saüj¤à tadvidhuràstvamanaskàþ . te càmanaskà dvividhàþ trasasthàvarabhedàt tatra dbãndriyàdayaþ ÷aïkhagaõóolakaprabhçtaya÷caturvidhàstrasàþ pçthivyaptejovàyuvanaspatayaþ sthàvaràþ . tatra màrgagatadhåliþ pçthivã iùñakàdiþ pçthivãkàyaþ pçthivã kàyatvena yena gçhãtà sa pçthivãkàyakaþ pçthivãü kàyatvena yo grahãùyati sa pçthivãjãvaþ . evamavaràdiùvapi bhedacatuùñayaü yojyam . tatra pçthivyàdi kàyatvena gçhãtavanto grahãùvanta÷ca sthàvarà gçhyante na pçthivyàdipçthivãkàyàdayaþ teùàü jãvatvàt . te ca sthàvaràþ spar÷anaikendriyà÷ca bhavàntarapràptividhurà muktàþ dharmàdharmàkà÷àstikàyàste ekatva÷àlino niùkriyà÷ca dravyasya de÷àntarapràptihetuþ . tatra dharmàdharmau prasiddhau àlokenàvicchinne nabhasi lokàkà÷apadave da nãye sarvatràvasthitigatisthityupagraho dharmàdharmayorupakàraþ ataeva dharmàstikàyaþ pravçttyanumeyaþ adharmàstikàyaþ sthityanumeyaþ . anyavastuprade÷amadhye'nyasya vastunaþ prave÷o'vagàhaþ tadàkà÷akçtyam . spar÷arasavarõavantaþ pudgalàþ te ca dbividhàþ aõavaþ skandhà÷ca . bhoktuma÷akyà aõavaþ dvyaõukàdayaþ skandhàþ . tatra dvyaõukàdiskandhabhedàdaõvàdirutpadyate aõvàdisaüghàtàt dbyaõukàdirutpadyate kvacidbhedasaüghàtàbhyàü skandhotpattiþ ataeva pårayanti galantãti pudgalàþ . kàlasyàneka-prade÷atvàbhàvenà'stikàyatvàbhàve'pi dravyatvamasti tallakùaõayogàt taduktaü guõaparyàyavaddravyamiti . dravyà÷rayà nirguõà guõàþ yathà jãvasya j¤ànatvàdisàmànyaråpàþ pudgalasya råpatvàdisàmànyasvabhàvàþ dharmàdharmàkà÷akàyànàü yathàsambhavaü gatisthityavagàhahetutvàdisàmànyàni guõàþ . tasya dravyasyoktaråpeõa bhavanamutpàdaþ tadbhàvaþ pariõàmaþ paryàya iti paryàyàþ yathà jãvasya ghañàdij¤ànasukhakle÷àdayaþ pudgalasya mçtpiõóaghañàdayaþ dharmàdãnàü gatyàdivi÷eùàþ ataeva ùañ dravyàõãti prasiddhiþ .
     kecana sapta tattvànãti varõayanti tadàha jãvàjãvàsrava-bandha-saüvara-nirjara-mokùàstattvànãti . tatra jãvàjãvau niråpitau àsravo niråpyate . audàrikàdikàyàdivalanadbàreõàtmana÷calanaü yogapadavedanãyamàsravaþ yathà salilàvagàhidvàraü nadyàsravaõaü kàraõatvàdàsrava iti nigadyate tathà yogapraõàóikayàkarmàsravatãti sa yoga àsravaþ . yathà àrdraü vastraü samantàdbàtànãtaü reõujàtamupàdatte tathà kaùàyajalàrdra àtmà yogànãtaü karma sarvaprade÷airgçhõàti yathà và niùñaptàyaþpiõóe jale kùipte ambhaþ samantàd gçhõàti tathà kaùàyoùõo jãvo yogànãtaü karma samantàdàdatte . kaùati hinastyàtmànaü kugatipràpaõàditi kaùàyaþ krodho màno màyà lobha÷ca sa dvividhaþ ÷ubhà÷ubhabhedàt . tatràhiüsàdiþ ÷ubhaþ kàyayogaþ satyamitahitabhàùaõàdiþ ÷ubho vàgyogaþ . tadetadàsravabhedaprabhedajàtaü kàyavàïmanaþkarmayogaþ sa àsravaþ ÷ubhaþ puõyasya a÷ubhaþ pàpasyetyàdinà såtrasandarbheõa sasaürambhamabhàõi . apare tvevaü menire àsravayati pururùaviùayeùvindriyapravçttiràsrava indriyadbàrà hi pauruùaü jyotirviùayàn spç÷adråpàdij¤ànaråpeõa pariõamata iti .
     mithyàdar÷anàviratipramàdakaùàyava÷àdyogava÷àccàtmà såkùmaikakùetràvagàhinàmanantàntaprade÷ànàü pudgalànàü karmabandhayogyànàmàdànamupa÷leùaõaü yat karoti sa bandhaþ . taduktaü sakaùàyatvàjjãvaþ karmabhàvayogyàn pudgalànàdatte sa bandha iti . tatra kaùàyagrahaõaü sarvabandhahetåpalakùaõàrtham . bandhahetån papàñha vàcakàcàryaþ . mithyàdar÷anàviratipramàdakaùàyà bandhahetava iti . mithyàdar÷anaü dvividhaü mithyàkarmodayàt paropade÷ànapekùaü tattvà÷raddhànaü naisargikamekam aparaü paropade÷ajam . pçthivyàdiùañkàpàdànakaü ùaóindriyàsaüyamana¤ca aviratiþ . pa¤casamitiguptiùvanutsàhaþ pramàdaþ . kaùàyaþ krodhàdiþ . tatra kaùàyàntàþ sthityanubhàvabandhahetavaþ prakçtiprade÷abandhaheturyoga iti vibhàgaþ . bandha÷caturvidha ityuktaü prakçtisthityanubhàvaprade÷àstu tadbidhaya iti yathà nimbaguóàdestiktatvamadhuratvàdisvabhàvaþ evamàvaranãyasya j¤ànadar÷anàvaraõatvamàdityaprabhocchedakàmbhodharavat pradãpaprabhàtirodhàyakakumbhavacca sadasadvedanãyasya sukhaduþkhotpàdakatvamasidhàràmadhulehanavaddar÷anamohanãyasya tattvàrthà÷raddhànakàritvaü durjanasaïgavaccàritre mohanãyasyàsaüyamahetutvaü madyamadavadàyuùo dehabandhakartçtvaü jalavat nàmnã vicitranàmakàritvaü citrikavadgotrasyoccanãcakàritvaü kumbhakàravaddànàdãnàü vighnanidànatvamantaràyasya svabhàvaþ ko÷àdhyakùavat . so'yaü prakçtibandho'ùñavidhaþ dravyakarmàvàntarabhedamålaprakçtivedanãyaþ . tathàvocadumàsvàtivàcakàcàryaþ àdyo j¤ànadar÷anàvaraõavedanãyamohanãyàyurnàmagotràntaràyà iti tadbheda¤ca samagçhõàt pa¤canavàùñàviü÷aticaturdvicatvàriü÷addbipa¤cada÷abhedà yathàkramamiti . etacca sarvaü vidyànandàdibhirvivçtamiti vistarabhayànna praståyate . yathà ajàgomahiùyàdikùãràõàmetàvantamanehasaü màdhuryasvabhàvàdapracyutisthitiþ tathà j¤ànàvaraõàdãnàü målaprakçtãnàmàditastisçõàmantaràyasya ca triü÷atsàgaropamakoñikoñyaþ paràsthitirityàdyuktaü kàladurdhànavat svãyasvabhàvàdapracyutisthitiþ . yathà ajàgomohiùyàdikùãràõàü tãvramandàdibhàvena svakàryakàraõe sàmarthyavi÷eùo'nubhàvaþ tathà karmapudgalànàü svakàryakaraõe sàmarthyavi÷eùo'nubhàvaþ . karmabhàvapariõatapudgalaskandhànàmanantàntaprade÷ànàmàtmaprade÷ànuprave÷aþ prade÷abandhaþ . àsravanirodhaþ saüvaraþ . yenàtmani pravi÷at karma pratiùidhyate sa guptisamityàdiþ saüvaraþ . saüsàrakàraõàdyogàdàtmano gopanaü guptiþ . sà trividhà kàyavàïmanonigrahabhedàt . pràõipãóàparihàreõa samyagayanaü samitiþ sà ãrùyàbhàùàdibhedàt pa¤cadhà . prapa¤cita¤ca hemacandràcàryaiþ . lokàtivàhite màrge cumbite bhàsvadaü÷ubhiþ . janturakùàrthamàlokya gatirãrùyà matà satàm .. àpadya ràgataþ sarvajanãnaü mitabhàùaõam . priyà vàcaüyamànàü sà bhàùà samitirucyate .. dvicatvàriü÷atà bhikùàdoùairnityamadåùitam . muniryadannamàdatte seùaõàsamitirmatà .. àsanàdãni saüvãkùya pratilaïghya ca yatnataþ . gçhõãyànnikùipeddhyàyet sàdànasamitiþ smçtà .. kaphamåtramalapràyairnirjantu jagatãtale . yatnàdyadutsçjet sàdhuþ sotsargasamitirbhavet .. ata evàsravaþ srotaso dbàraü saüvçõotãti saüvara iti niràhuþ . taduktamabhiyuktaiþ . àsravo bhavahetuþ syàt saüvaro mohakàraõam . itãyamàrhatã muùñiranyadasyàþ prapa¤canam .. arjitasya karmaõastapaþprabhçtibhirnirjaraõaü nirjaràkhyaü tattvaü cirakàlapravçttakaùàyakalàpaü puõyaü sukhaduþkhe ca dehena jarayati nà÷ayati ke÷ollu¤canàdikaü tapa ucyate . sà nirjarà dvividhà yathàkàlaupakramikabhedàt tatra prathamà yasmin kàle yat karma phalapradattvenàbhimataü tasminneva kàle phaladànàdbhavantã nirjarà kàmàdipàkajeti ca jegãyate . yat karma tapobalàt svakàmanayodayàvaliü prave÷ya prapadyate tat karma nirjarà . yadàha .. saüsàrabãjabhåtànàü karmaõàü jaraõàdiha . nirjarà saüsmçtà dvedhà sakàmà kàmanirjarà .. smçtà sakàmà yaminàmakàmà tvanyadehinàmiti .. mithyàdar÷anàdãnàü bandhahetånàü nirodhaþ abhinavakarmàbhàvàt nirjaràhetusannidhànenàrjitasya karmaõo nirasanàdàtyantikakarmamokùaõaü mokùaþ bandhahetubhavahetunirjaràbhyàü kçtsnakarmavipramokùanaü mokùa iti tadanantaramårdhvaü gacchatyàlokàntàt yathà hastadaõóàdibhramipreritaü kulàlacakramuparate'pi tasmin tadbalàdevàsaüskàrakùayaü bhramati tathà bhavasthenàtmanà apavargapràptaye bahu÷o yat kçtaü praõidhànaü muktasya tadabhàve'pi pårbasaüskàràdàlokàntaü gamanamupapadyate yathà và mçttikàlepakçtamalàvudravyaü jale'dhaþpatati punarapetamçttikàbandhamårdhvaü gacchati tathà karmarahita àtmà asaïgatvàdårdhvaü gacchati bandhacchedàderaõóabãjavaccordhvagatisvabhàvàccàgni÷ikhàvat . anyonyaü prade÷ànuprave÷e satyavibhàgenàvastànaü bandhaþ parasparapràptimàtraü saïgaþ . taduktaü pårbaprayogàdasaïgatvàdbandhacchedàttathà gatipariõàmàccàviruddhaü kulàlacakravadvyapagatalepàlàvuvaderaõóabãjavadagni÷ikhàvacceti . ataeva pañhanti . gatvà gatvà nivartante candrasåryàdayo grahàþ . adyàpi na nivartante tvàlokàkà÷amàgatàiti . anye tu gatasamastakle÷atadbàsanasyànàvaraõaj¤ànasya sukhaikatànasyàtmana uparide÷àvasthànaü muktiritvàsthiùata . evamuktàni sukhaduþkhasàdhanàbhyàü puõyapàpàbhyàü sahitàni nava padàrthàn kecanàïgãcakruþ . taduktaü siddhànte jãvàjãvau puõyapàpayutàvàsravaþ saüvaro nirjaraõaü bandho mokùa÷ca nava tattvànãti . saügrahe pravçttà vayamuparatàþ sma .
     atra sarvatra saptabhaïginayàkhyaü nyàyamavatàrayanti jainàþ syàdasti syànnàsti syàdasti ca nàsti ca syàdavaktavyaþ syàdasti càvaktavyaþ syànnàsti càvaktavyaþ syàdasti ca nàsti càvaktavya iti tatsarvamanantabãryaþ pratvapãpadat . tadvidhànavivakùàyàü syàdastãti gatibhavet . syànnàstãti prayogaþ syàttanniùedhe vivakùite .. krameõobhayavà¤chàyàü prayogaþ samudàyabhàk . yugapattadvivakùàyàü syàdavàcyama÷aktitaþ .. àdyàvàcyavivakùàyàü pa¤camo bhaïga iùyate . antyàvàcyavivakùàyàü ùaùñhabhaïgasamudbhavaþ .. samuccayena yukta÷ca saptamo bhaïga ucyata iti . syàcchabdaþ khalvayaü nipàtaþ tiïantapratiråpako'nekàntadyotakaþ . yathoktam . vàkyeùvanekàntadyotigamyaü prati vi÷eùaõam . syànnipàto'rthayogitvàttiïantapratiråpaka iti .. yadi punarekàntadyotakaþ syàcchabdo'yaü syàttadà syàdastãti vàkye syàtpadamanarthakaü syàt anekàntadyotakatve tu syàdasti katha¤cidastãti syàtpadàt katha¤ciditi ayamartho labhyata iti nànarthakam . tadàha . syàdvàdaþ sarvathaikàntatyàgàt kiü vçtatadbidheþ . saptabhaïginayàpekùo heyàdeyavi÷eùakçditi .. yadi vastvastyekàntataþ sarvathà sarvadà sarvatra sarvàtmanàstãti na upàditsàjihàsàbhyàü kvacit kadà kenacit pravarteta nivarteta và pràptapràpaõãyatvaheyahànànupapatte÷ca . anekàntapakùe tu katha¤cit kvacit kenacit sattvena hànopàdàne prekùavatàmupapadyete . ki÷ca vastunaþ sattvaü svabhàvaþ asattvaü vetyàdi praùñavyaü na tàvadastitvaü vastunaþ svabhàva iti samasti ghaño'stãtyanayoþ paryàyatayà yugapatprayogàyogàt nàstãti prayogavirodhàcca evamanyatràpi yojyam . yathoktam . ghaño'stãti na vaktavyaü sanneva hi yato ghañaþ . nàstãtyapi na vaktavyaü virodhàt sadasattvayoþ .. ityàdi .. tasmàditthaü vaktavyaü sadasatsadasadanirvacanãyavàdabhedena prativàdina÷caturvidhàþ punarapyanirvacanãyamatenàmi÷ritàni sadasadàdimatànãti trividhàþ tàn prati kiü vastvastãtyàdiparyanuyoge katha¤cidastãtyàdiprativacanasambhavena te vàdinaþ sarve nirvinnàþ santaþ tåùõãmàsata iti sampårõàrthavini÷càyinaþ syàdbàdamaïgãkurvatastatra tatra vijaya iti sarvamupapannam . yadavocadàcàryaþ syàdvàdama¤jaryàm . anekàntàtmakaü vastu gocaraþ sarvasaüvidàm . ekade÷avi÷iùño'rtho na yasya viùayo mataþ .. nyàyànàmekaniùñhànàü pravçttau ÷rutavartmani . sampårõàrthavini÷càyi syàdbastu ÷rutamucyata iti .. anyonyapakùapratipakùabhàvàdyathàpare matsariõaþ pravàdàþ . nayàna÷eùànavi÷eùamicchannapakùapàtã samayastathàrhata iti .. jinadattasåriõà jainaü matamitthamuktam . balabhogopabhogànàmubhayordànalàbhayoþ . antaràyastathà nidrà bhãraj¤ànaü jugupsitam .. hiüsà ratyaratã ràgadveùau ratiratismaraþ . ÷oko mithyàtvamete'ùñàda÷a doùà nayasya saþ .. jino devo guruþ samyak tattvaj¤ànopade÷akaþ . j¤ànadar÷anacàritràõyapavargasya vartini .. syàdvàdasya pramàõe dve pratyakùamanumàpi ca . nityànityàtmakaü sarvaü nava tattvàni sapta và .. jãvàjãvau puõyapàpe càsravaþ saüvaro'pi ca . bandho nirjaraõaü muktireùàü vyàkhyàdhunocyate .. cetanàlakùaõo jãvaþ syàdajãvastadanyakaþ . satkarmapudgalàþ puõyaü pàpaü tasya viparyayaþ .. àsravaþ karmaõàü bandho nirjarastadbiyojanam . aùñakarmakùayànmokùo'thàntarbhàva÷ca kai÷cana .. puõyasya saüsrave pàpasyàsrave kriyate punaþ . labdhànantacatuùkasya lokàgåóhasya càtmanaþ . kùãõàùñakarmaõo muktirnirvyàvçttirjinodità .. sarajoharaõà bhaikùabhujo lu¤citamårdhajàþ . ÷vetàmbaràþ kùamà÷ãlàþ niþsaïgà jainasàdhavaþ .. lu¤citàþ picchikàhastàþ pàõipàtrà digambaràþ . årdhva÷ino gçhe dàturdbitãyàþ syujjinarùayaþ .. bhuïkte na kevalaü na strãü bhokùameti digambaraþ . pràhureùàmayaü bhedo mahàn ÷vetàmbaraiþ saheti .. iti sarvadar÷anasaügrahe àrhatadar÷anam ..)

#<jaipàlaþ>#, puü, (jayapàlaþ pçùàdaràditvàt sàdhuþ .) jayapàlavçkùaþ . iti dviråpakoùaþ ..

#<jaiminiþ>#, puü, munivi÷eùaþ . sa vedavyàsa÷iùyaþ uttaramãmàüsàkartà bhàratakçt vajravàraka÷ca . yathà, puràõavacanam .
     %<jaimini÷ca sumantu÷ca vai÷ampàyana eva ca .
     pulastyaþ pulaha÷caiva pa¤caite vajravàrakàþ ..>%

#<jaivàtçkaþ>#, puü, (jãvayati oùadhiprabhçtãnãti . jãva + õic + %<àtçkan vçddhi÷ca .>% uõàü . 1 . 81 . iti àtçkan ãkàrasya vçddhi÷ca .) candraþ . karpåraþ . ityamaraþ . 1 . 3 . 14 . 2 . 6 . 130 .. puttraþ . iti saükùiptasàre uõàdivçttiþ .. bheùajam . iti hemacandraþ ..

#<jaivàtçkaþ>#, tri, (jãvatãti . jãva + àtçkan vçddhi÷ca .) dãrghàyuþ . (yathà, da÷akumàracarite . %<jaivàtçka ! nanu ÷råyate patirasyàþ mithilàyàü prahàravarmàsãt ..>%) kç÷aþ . iti medinã . ke, 190 ..

#<jaihmyaü>#, klã, (jihmasya kuñilasya bhàvaþ . jihma + bhàve ùya¤ .) jihmatà . kuñilatà . yathà, manuþ . 11 . 67 .
     %<jaihmyaü puüsi ca maithunyaü jàtibhraü÷akaraü smçtam ..>%

#<joïgakaü>#, klã, (juïgati tyajati sadgandhamiti . jugi tyàme + õvul . nipàtanàt guõaþ .) aguru . ityamaraþ . 2 . 6 . 126 ..

#<joïgañaþ>#, puü, (juïgati arocakatvaü parityajatyaneneti . juïga + bàhulakàt añan guõa÷ca .) garbhiõyabhilàùaþ . iti hàràvalã . 219 .. sàdh iti bhàùà ..

#<joñiïgaþ>#, puü, (jåñena iïgati prakà÷ate iti . ac . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) mahàdevaþ . mahàvratã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<jontàlà>#, strã, devadhànyam . iti hemacandraþ . 4 . 244 .. (jonnàlà iti kvacit pàñhaþ ..)

#<joùaü>#, klã, (juùa harùe + bhàve gha¤ .) sukham . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, çgvede . 1 . 120 . 1 .
     %<kà ràdhaddhotrà÷vinà vàü ko vàü joùa ubhayoþ ..>% %<joùe prãtijanake vyavahàre .>% iti dayànandabhàùyam ..)

#<joùam>#, vya, (juù + bàhulakàt am .) tåùõãm . (yathà, mahàbhàrate . 2 . 68 . 16 .
     %<maivamityabravãccainaü joùamàsveti bhàrata ! ..>%) sukham . ityamaraþ . 3 . 3 . 250 ..

#<joùà>#, strã, (juùyate sevyate upabhujyate iti . juù + gha¤ . striyàü ñàp .) yoùà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<joùikà>#, strã, (juùate sevate iti . juùa + õvul . ñàpi ata itvam .) jàlikà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<joùit>#, strã, (yuùyate upabhujyate . yuù + %<hçsçruhiyuùibhya itiþ .>% uõàü . 1 . 99 . itipratyayaþ . pçùodaràditvàt yasya jaþ .) yoùit . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<joùità>#, strã, (joùit + halantatvàd và ñàp .) yoùit . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<j¤aþ>#, puü, (jànàtãti . j¤à + %<igupadhaj¤àprãkiraþ kaþ .>% 3 . 1 . 135 . iti kaþ .) brahmà . budhaþ . paõóitaþ . (yathà, carake såtrasthàne 30 adhyàye .
     %<pa÷uþ pa÷ånàü daurbalyàt ka÷cit madhyevçkàyate .
     sasatvaü vçkamàsàdya prakçtiü bhajate pa÷uþ ..
     tadbadaj¤o j¤amadhyasthaþ ka÷cit maukharyasàdhanaþ .
     sthàpayatyàptamàtmànamàptaü tvàsàdya bhidyate ..>%) mahãsutaþ . iti dharaõã ..

#<j¤apa>#, ka ma j¤aptau . iti kavikalpadrumaþ . (curàüparaü-sakaü-señ .) ka ma, j¤apayati . j¤aptirmàraõàlokani÷àõatoùaõastutayaþ . j¤àkma ityanenaiveùñasiddhau j¤apapàña÷curàdirubhayapadãtimate phalavatkartari parasmaipadàrthaþ . iti dhàtupradãpaþ . vastutastu j¤aptipadamasmàdeva niùpàditam . tena anirdiùñàrthatayà j¤aptiriha j¤ànam . ataeva pracchau ÷a j¤ãpse ityatra asyaiva sanantasya niùpàditena j¤ãpsa÷abdena j¤àtumicchà pratipàdyate . evaü j¤ànaparyàye pratipajj¤apticetanetyamaraþ . iti durgàdàsaþ ..

#<j¤apitaþ>#, tri, (j¤apyate smeti . j¤apa + õic + ktaþ .) j¤àpitaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 98 ..

#<j¤aptaþ>#, tri, (j¤apyate smeti . j¤apa + õic + ktaþ . %<và dànta÷ànteti .>% 7 . 2 . 27 . iti sàdhuþ .) j¤àpitaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 98 ..

#<j¤aptiþ>#, strã, (j¤apyate j¤àyate 'nayeti . j¤apa + bhàve ktin . ióabhàvaþ .) buddhiþ . ityamaraþ . 1 . 5 . 1 .. (yathà, kathàsaritsàgare . 25 . 57 .
     %<tato dãrghatapovàkyàt sambhàvya dbãpagà¤ca tàm .
     tajj¤aptaye dà÷apaterutsthaladvãpavàsinaþ ..>%)

#<j¤à>#, ka preraõe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-paraüsakaü-señ .) preraõamiha niyojanam . ka, j¤àpayati bhçtyaü svàmã niyuktaü karotãtyarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<j¤à>#, ka ma màraõe . àloke . ni÷àõe . toùaõe . stutau . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-paraü-sakaüseñ .) kama, j¤apayati aj¤api aj¤àpi j¤apaü j¤apa j¤àpaü j¤àpam . àloko dar÷anapreraõam . ni÷àõaü tikùõãkaraõam . toùaõaü tuùñãkaraõam . j¤apayati ÷atruü ÷åro màrayatãtyarthaþ . j¤apayati råpaü kàminã ùiógàn dar÷ayatãtyarthaþ . j¤apayati khaógaü karmakàraþ ÷àõayatãtyarthaþ . j¤apayati guruü ÷iùyastoùayatãtyarthaþ . stutiþ kai÷cinna manyate . àloko j¤ànapreraõamityanunyàsarakùitau . ataeva kramadã÷varo'pi jànàterghañàditvaü vibhàùayà manyate . tena j¤apayituü bodhayitumiùyamàõo j¤ãpsamàna iti pàõinãyavçttau j¤ànapreraõàpi hnasve sani j¤ãpsamàna iti prasiddham . evaü vij¤aptireùà mama jãvabandhau ityàdiùu ca vij¤àpanamevàrthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<j¤à>#, ga bodhe . iti kavikalpadrumaþ .. (kryàü-paraüsakaü-aniñ .) ga, jànàti . %<sandarbha÷uddhiü giràü jànãte jayadeva evetyatra anupasargàt phalavatkartaryàtmanepadam . tato'nujaj¤e gamanaü sutasya ityatrànu÷abdasyopasarga pratiråpakatvenànupasargatvàt ..>% iti durgàdàsaþ ..

#<j¤àtaü>#, tri, (j¤àyate vidyate smeti . j¤à + karmaõi ktaþ .) kçtaj¤ànam . jànà iti bhàùà . tatparyàyaþ . viditam 2 buddham 3 budhitam 4 pramitam 5 matam 6 pratãtam 7 avagatam 8 manitam 9 avasitam 10 . iti jañàdharaþ .. (yathà, pa¤catantre . 1 . 123 .
     %<pårbameva mayà j¤àtaü pårõametaddhi medasà ..>%)

#<j¤àtavyaü>#, tri, (j¤àyate yaditi . j¤à + tavya .) j¤ànãyam . j¤eyam . vedyam . avagantavyam . bodhyam . (yathà, mahàbhàrate . 4 . 28 . 5 .
     %<svaràùñre pararàùñreca j¤àtavyaü balamàtmanaþ ..>%) mantavyam . iti vyàkaraõam ..

#<j¤àtasiddhàntaþ>#, puü, (j¤àto viditaþ siddhàntaþ ÷àstratattvàrtho yena .) ÷àstratattvaj¤aþ . tatparyàyaþ . tàntrikaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 15 ..

#<j¤àtà>#, [ç] tri, (j¤à + tçc .) j¤àna÷ãlaþ . tatparyàyaþ . viduraþ 2 binduþ 3 . ityamaraþ . 3 . 1 . 30 .. viditaþ 4 j¤ànasamanvitaþ 5 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<j¤àtiþ>#, puü, jànàti chidraü kulasthiti¤ca j¤àtiþ nàmnãti tik . ityamarañãkàyàü bharataþ .. sapiõóàdiþ . tatparyàyaþ . sagotraþ 2 bàndhavaþ 3 bandhuþ 4 svaþ 5 svajanaþ 6 . ityamaraþ . 2 . 6 . 34 .. aü÷akaþ 7 gandhaþ 8 dàyàdaþ 9 . iti trikàõóa÷eùaþ .. sakulyaþ 10 samànodakaþ 11 . iti jañàdharaþ .. sa caturvidhaþ . saptamapuruùaparyantaü sapiõóaþ . tatastripuruùaparyantaü sakulyaþ . tata÷caturthapuruùaparyantaü samànodakaþ . janmanàmasmçtiparyantamapi samànodakaþ . tataþ paraügotrajaþ . iti ÷uddhitattvam .. eùàü vi÷eùastattacchabde draùñavyaþ .. * .. j¤àtidrohe doùo yathà, brahmavaivarte prakçtikhaõóe .
     %<yàni kàni ca pàpàni brahmahatyàdikàni ca .
     j¤àtidrohasya pàpasya kalàü nàrhanti ùoóa÷ãm ..>% (j¤àyate vidyate'smàditi . j¤à + apàdàne ktin .) pità . iti medinã . te, 20 ..

#<j¤àteyaü>#, klã, (j¤àterbhàvaþ karma và . j¤àti + %<kapij¤àtyoróhak .>% 5 . 1 . 127 . iti óhak .) j¤àtitvam . ityamaraþ . 2 . 6 . 35 ..

#<j¤ànaü>#, klã, (j¤à + bhàve lyuñ .) vi÷eùeõa sàmànyena càvabodhaþ ..
     %<mokùe dhãrj¤ànamanyatra vij¤ànaü ÷ilpa÷àstrayoþ .>% ityamaraþ . 1 . 5 . 6 .. asyàrthaþ . %<mokùe ÷ilpe ÷àstre ca yà dhãþ sà j¤ànaü vij¤àna¤cocyate eùà vi÷eùapravçttiþ . anyatra ghañapañàdau yà dhãþ sàpi j¤ànaü vij¤àna¤cocyate eùà sàmànyapravçttiþ . mokùe dhãrj¤ànaü vij¤àna¤ca yathàj¤ànànmuktiriti sà yàcità ca vij¤ànaü tuùñà çddhiü prayacchati iti . anyatra yathà j¤ànamasti samastasya jantorviùayagocare iti ghañatvaprakàrakaj¤ànamiti ye kecit pràõino loke sarve vij¤ànino matàþ iti . brahmaõo nityavij¤ànànandaråpatvàditi evaü citraj¤ànaü vyàkaraõaj¤ànaü ghañapadavij¤ànamityàdikaü prayujyata eva . mokùanimittaü ÷ilpa÷àstrayordhãrj¤ànamucyate tannimittato'nyanimittaü yà tayordhãþ sà vij¤ànamiti kecit . mokùaviùayà mokùaphalà dhãrj¤ànaü anyadhãrvij¤ànaü kvànyatra ityàha ÷ilpa÷àstrayoriti kecit . avabodha ityadhyàhçtya mokùaviùaye avabodho dhãþ anyatra ghañapañàdivij¤ànaü ÷ilpa÷àstraviùaye vij¤ànamiti kecit .>% iti bharataþ .. * .. yoga÷àstramate tu .
     %<ekatvaü buddhimanasorindriyàõà¤ca savva÷aþ .
     àtmano vyàpinastàta j¤ànametadanuttamam ..>% iti mokùadharmaþ .. %<ekatvaü buddhimàtreõàvasthànaü buddhivçttinirodha iti yàvat .>% iti taññãkà .. * ..
     %<amànitvamadammitvamahiüsàkùàntiràrjavam .
     àcàryopàsanaü ÷aucaü sthairyamàtmavinigrahaþ ..
     indriyàrtheùu vairàgyamanahaïkàra eva ca .
     janmamçtyujaràvyàdhiduþkhadoùànudar÷anam ..
     asaktiranabhiùvaïgaþ puttradàragçhàdiùu .
     nitya¤ca samacittatvamiùñàniùñopapattiùu ..
     mayi cànanyayogena bhaktiravyabhicàriõã .
     viviktade÷asevitvamaratirjanasaüsadi ..
     adhyàtmaj¤ànanityatvaü tattvaj¤ànàrthadar÷anam .
     etajj¤ànamiti proktamaj¤ànaü yadato'nyathà ..>% sàttvikaràjasatàmasabhedena tattrividham . sàtvikaü yathà --
     %<sarvabhåteùu yenaikaü bhàvamavyayamãkùate .
     avibhaktaü vibhakteùu tajj¤ànaü viddhi sàtvikam ..>% ràjasaü yathà --
     %<pçthaktvena tu yajj¤ànaü nànàbhàvàn pçthagvidhàn .
     vetti sarveùu bhåteùu tajj¤ànaü viddhi ràjasam ..>% tàmasaü yathà --
     %<yattu kçtsnavadekasmin kàrye saktamahetukam .
     atatvàrthavadalpa¤ca tattàmasamudàhçtam .. 3 ..>% iti ÷rãbhagavadgãtàyàm . 18 . 20 -- 22 ..
     sarveùu bhåteùu brahmàdisthàvarànteùu vibhakteùu parasparaü vyàvçtteùu avibhaktamanusyåtaü ekamavyayaü nirvikàraü bhàvaü paramàtmatattvaü yena j¤ànenekùate àlocayati tajj¤ànaü sàtvikaü viddhi .. 1 ..
     sarveùu bhåteùu nànàbhàvàn vastuta evànekàn kùetraj¤àn pçthagvidhàn sukhiduþkhitvàdiråpeõa vilakùaõàn yena j¤ànena vetti tajj¤ànaü ràjasaü viddhi .. 2 ..
     ekasmin kàrye dehe pratimàdau và kçtsnavat paripårõavat saktaü etàvàneva àtmà ã÷varo và ityabhinive÷ayuktaü ahaitukaü nirupapattikaü atattvàrthavat paramàrthàlambana÷ånyaü ataevàlpaü tucchaü alpaviùayatvàt alpaphalatvàcca yadevambhåtaü j¤ànaü tat tàmasamudàhçtam .. 3 .. iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã .. nyàyamate tu .
     %<apramà ca pramà caiva j¤ànaü dvividhamucyate .
     tacchånye tanmatiryà syàdapramà sà niråpità ..
     tatprapa¤co viparyàsaþ saü÷ayo'pi prakãrtitaþ .
     àdyo deha àtmabuddhiþ ÷aïkhàdau pãtimà matiþ ..
     bhavenni÷cayaråpà sà saü÷ayo'tha pradar÷yate .
     kiü svinnaro và sthàõurvetyàdi buddhistu saü÷ayaþ .
     tadabhàvàprakàrà dhãstatprakàrà tu nirõayaþ ..
     sa saü÷ayo bhavedyà dhãrekatràbhàvabhàvayoþ .
     sàdhàraõàdidharmasya j¤ànaü saü÷ayakàraõam ..
     doùo'pramàyà janakaþ pramàyàstu guõo bhavet .
     pittadåratvàdiråpo doùo nànàvidho mataþ ..>%
     %<guõaþ syàdbhramabhinnantu j¤ànamatrocyate pramà .
     athavà tatprakàraü yajj¤ànaü tadbat vi÷eùyakam ..
     j¤ànaü yannirvikalpàkhyaü tadatãndriyamiùyate .
     tat pramà na pramà nàpi bhramaþ syànnirvikalpakam ..
     prakàratàdi÷ånyaü hi sambandhànavagàhi tat ..>% iti bhàùàparicchedaþ .. (yathà, vàyupuràõe uttarabhàge . 11 . 36 .
     %<vairàgyàjjàyate j¤ànaü j¤ànàdyogaþ pravartate .
     yogaj¤aþ patito vàpi mucyate nàtra saü÷ayaþ ..>% viùõuþ . yathà mahàbhàrate . 13 . 149 . 61 .
     %<sarvadar÷ã vimuktàtmà sarvaj¤o j¤ànamuttamam ..>% j¤ànaü prakçùñamajanyamanavacchinnaü sarvasya sàdhakamiti j¤ànamuttamaü %<satyaü j¤ànamanantaü brahma>% iti ÷ruteþ .. iti tadbhàùyam ..)

#<j¤ànadarpaõaþ># puü, (j¤ànaü darpaõa iva yasya .) pårbajinaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .

#<j¤ànayogaþ>#, puü, (yujyate brahmaõàneneti . yuja + karaõe gha¤ . j¤ànameva yogaþ .) brahmaj¤ànapràptyupàyaþ . yathà --
     %<sarvabhåteùu govindo bahuråpo vyavasthitaþ .
     iti matvà mahàpràj¤aþ pratikålaü na kàrayet ..
     ÷abdàdayo ye viùayà viùayã càtha påruùaþ .
     jànãyàttada÷eùaü vai svaråpaü paramàtmanaþ ..
     paramàtmà ca bhagavàn viùvakseno janàrdanaþ .
     tadbhaktimàn bhagavato nàlpapuõyairhi jàyate ..
     bhagavacchàsanàlambã bhagavacchàsanapriyaþ .
     bhagavadbhaktimàsthàya vatsa ! bhàgavato bhava ..
     bhagavàn bhåtabhavye÷o bhåtàdiprabhavo'vyayaþ .
     bhàvena taü bhajasve÷aü bhavabhaïgakaraü harim ..
     bhajasva bhàvena vibhu bhagavantaü bhave÷varam .
     tato bhàgavato bhåtvà bhavabandhàt pramokùyasi ..
     tatra cittaü samàdhàtuü na ÷aknoti bhavàn yadi .
     tadabhyàsaparastasmin kuru yogaü divàni÷am ..
     tatra yadyasamarthastvaü j¤ànayoge mahàmate ! .
     kriyàyoge divàràtrau tatparaþ satataü bhava ..>% ityàdye vahnipuràõe vaiùõavakriyàyoge yamànu÷àsano nàmàdhyàyaþ . vistàrastu ÷rãbhagavadgãtàyàü 7 adhyàye draùñavyaþ ..

#<j¤ànalakùaõà># strã, (j¤ànaü lakùaõaü svaråpaü yasyàþ .) trividhàlaukikasannikarùàntargatasannikarùaþ . tasya lakùaõaü yathà --
     %<viùayã yasya tasyaiva vyàpàro j¤ànalakùaõaþ ..>% iti bhàùàparicchede . 65 .. asyàrthaþ . %<tadbiùayaj¤àpakatadbiùayaj¤ànam . yathà pårbe ghañàdij¤àne sati pa÷càt ghañàdij¤ànam ..>%

#<j¤ànavàpã>#, strã, (j¤ànasya j¤ànaråpodakasya vàpã dãrghikeva .) vàràõasyantargatatãrthavi÷eùaþ . tadutpattyàdiryathà -- agastya uvàca .
     %<skanda ! j¤ànodatãrthasya màhàtmyaü vada sàmpatam .
     j¤ànavàpãü pra÷aüsanti yataþ svargaukaso'pyalam ..
     skanda uvàca .
     ghañodbhava ! mahàpràj¤a ! ÷çõu pàpàpanodinãm .
     j¤ànavàpyàþ samutpattiü kathyamànàü mayàdhunà ..
     anàdisiddhe saüsàre purà daivayuge mune ! .
     pràptaþ kuta÷cidã÷àna÷caran svairamitastataþ ..
     na varùanti yadàbhràõi na pràvartanta nimnagàþ .
     jalàbhilàùo na yadà snànapànàdikarmaõi ..
     kùàrasvàdådayoreva yadàsãjjaladar÷anam .
     pçthivyàü narasa¤càre vartamàne kvacit kvacit ..
     nirvàõakamalàkùetraü ÷rãmadànandakànanam ..>%
     %<sukhasantànajanakaü mokùasàdhanasiddhidam .
     pravi÷ya kùetrametat sa ã÷àno jañilastadà .
     lasattri÷ålavimalara÷mijàlasamàkulaþ ..
     àluloke mahàliïgaü vaikuõñhaparameùñhinoþ .
     mahàhamahamikàyàü pràduràsa yadàditaþ ..
     jyotirmayãbhirmàlàbhiþ paritaþ pariveùñitam ..>%
     %<asye÷ànasya talliïgaü dçùñvecchetyabhavattadà .
     snàpayàmi mahàliïgaü kalasaiþ ÷ãtalairjalaiþ .
     cakhàna ca tri÷ålena dakùiõà÷opakaõñhataþ ..
     kaõóaü pracaõóaùegena rudro rudravapurdharaþ .
     pçthivyàü varuõàmbhàüsi niùkràntàni tadà mune ! ..
     bhåpramàõàdda÷aguõairyairiyaü vasudhàvçtà .
     tairjalaiþ snàpayà¤cakre tvaspçùñairanyadehibhiþ ..>%
     %<vi÷vabharturumàspar÷asukhàtisukhakàribhiþ .
     mahàvabhçthasusnànamahà÷uddhividhàyibhiþ ..
     sahasradhàraiþ kalasaiþ sa ã÷àno ghañodbhava ! .
     sahasrakçtvaþ snapayàmàsa saühçùñamànasaþ ..
     tataþ prasanno bhagavàn vi÷vàtmà vi÷valocanaþ .
     tamuvàca tade÷ànaü rudraü rudravapurdharam ..
     tava prasanno'smã÷àna ! karmaõànena suvrata ! .
     guruõànanyapårbeõa mamàtiprãtikàriõà ..
     tatastvaü jañile÷àna ! varaü bråhi tapodhana ! .
     adeyaü na tavàstyadya mahodyamaparàyaõa ! ..
     ã÷àna uvàca .
     yadi prasanno deve÷a ! varayogyo'smàhaü yadi .
     tadetadatulaü tãrthaü tava nàmnàstu ÷aïkara ! ..
     vi÷ve÷vara uvàca .
     trilokyàü yàni tãrthàni bhårbhuvaþsvaþsthitànyapi .
     tebhyo'khilebhyastãrtebhyaþ ÷ivatãrthamidaü param ..
     ÷ivaü j¤ànamiti bråyuþ ÷iva÷abdàrthacintakàþ .
     tacca j¤ànaü dravãbhåtamiha me mahimodayàt ..
     ato j¤ànodanàmaitattãrthaü trailokyavi÷rutam .
     asya dar÷anamàtreõa savvapàpaiþ pramucyate ..
     j¤ànodatãrthasaüspar÷àda÷vabhedhaphalaü labhet .
     spar÷anàcamanàbhyà¤ca ràjasåyà÷vamedhayoþ ..
     phalgutãrthe naraþ snàtvà saütarpya tu pitàmahàn .
     yat phalaü samavàpnoti tadatra ÷ràddhakarmaõà ..>%
     %<j¤ànaråpo'hamevàtra dravamårtiü vidhàya ca .
     jàóyavidhvaüsanaü kuryàü kuryàü j¤ànopade÷anam ..
     iti dattvà varàn ÷ambhustatraivàntaradhãyata .
     kçtakçtyamivàtmànaü so'pyamaüsta tri÷ålabhçt ..
     ã÷àno jañilo rudrastat prà÷ya paramodakam .
     avàptavàn paraü j¤ànaü yena nirvçtimàptavàn ..>% iti skànde kà÷ãkhaõóe 33 adhyàyaþ ..

#<j¤ànã>#, [n] puü, (j¤ànamastyasyeti . j¤àna + %<ata iniñhanau .>% 5 . 2 . 115 . iti iniþ .) daivaj¤aþ . (sàmànyabodhayuktamàtre, tri . yathà, màrkaõóeye . 81 . 36 .
     %<j¤ànino manujàþ satyaü kintu te nahi kevalam .
     yato hi j¤àninaþ sarve pa÷upakùimçgàdayaþ ..>%) j¤ànayukte ca, tri . iti medinã . te, 69 .. tasya lakùaõaü yathà --
     %<prajahàti yadà kàmàn sarvàn pàtha ! manogatàn .
     àtmanyevàtmanà tuùñaþ sthitapraj¤astadocyate ..
     duþkheùvanudvignamanàþ sukheùu vigataspçhaþ .
     vãtaràgabhayakrodhaþ sthitadhãrmunirucyate ..
     yaþ sarvatrànabhisnehastattat pràpya ÷ubhà÷ubham .
     nàbhinandati na dveùñi tasya praj¤à pratiùñhità ..
     yadà saüharate càyaü karmo'ïgànãva sarva÷aþ .
     indriyàõãndriyàrthebhyastasya praj¤à pratiùñhità ..>% j¤àninàpi karma kartavyam . yathà --
     %<saktàþ karmaõyavidbàüso yathà kurvanti bhàrata ! .
     kuryàddhidvàüstathà sakta÷cikãrùuþ karma saügraham ..
     na buddhibhedaü janayedaj¤ànàü karmasaïginàm .
     yojayet sarvakarmàõi vidvàn yuktaþ samàcaran ..
     prakçteþ kriyamàõàni guõaiþ karmàõi sarva÷aþ .
     ahaïkàravimåóhàtmà kartàhamiti manyate ..
     tattvavittu mahàbàho ! guõakarmavibhàgayoþ .
     guõà guõeùu vartanta iti matvà na sajjate ..>% j¤ànipra÷aüsà yathà --
     %<caturvidhà bhajante màü janàþ sukçtino'rjuna ! .
     àrto jij¤àsurarthàrthã j¤ànã ca bharatarùabha ! ..
     teùàü j¤ànã nityayukta ekabhaktirvi÷iùyate .
     priyo hi j¤ànino'tyarthamahaü sa ca mama priyaþ ..
     udàràþ sarva evaite j¤ànã tvàtmaiva me matam .
     àsthitaþ sa hi yuktàtmà màmevànuttamàü gatim ..
     bahånàü janmanàmante j¤ànavànmàü prapadyate .
     vàsudevaþ sarvamiti sa mahàtmà sudurlabhaþ ..>% iti ÷rãbhagavadgãtà ..

#<j¤ànendriyaü>#, klã, (j¤àyate'neneti . j¤à + karaõe lyuñ . j¤ànaprakà÷akaü j¤ànasàdhanaü và indriyamiti .) buddhãndriyam . tat ùaóvidham . manaþ 1 netram 2 ÷rotram 3 ghràõam 4 jihvà 5 tvak 6 . iti ÷rãbhàgavatam ..

#<j¤àpanaü>#, klã, (j¤à + õic + bhàve lyuñ .) bodhanam . iti vyàkaraõam . jànàna iti bhàùà .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 4 . 182 .
     %<kùitibhçddàkùiõàtyànàü tiryaktvaj¤àpanàya saþ .
     pucchaü mahãtalaspar÷i cakre kaupãnavàsasi ..>%)

#<j¤àptiþ>#, strã, (j¤à + õic + bhàve ktin .) j¤àpanam . iti mugdhabodham ..

#<j¤eyaü>#, tri, (j¤àyate iti . j¤à + karmaõi yat .) j¤ànayogyam . j¤àtavyam . yathà --
     %<j¤eyaü yat tat pravakùyàmi yajj¤àtvàmçtama÷nute .
     anàdimat paraü brahma na sattannàsaducyate ..
     sarvataþ pàõipàdaü tat sarvato'kùi÷iromukham .
     sarvataþ ÷rutimalloke sarvamàvçtya tiùñhati ..
     sarvendriyaguõàbhàsaü sarvendriyavivarjitam .
     asaktaü sarvabhçccaiva nirguõaü guõabhoktç ca ..
     vahiranta÷ca bhåtànàmacaraü carameva ca .
     såkùmatvàt tadavij¤eyaü dårasthaü càntike ca tat ..
     avibhakta¤ca bhåteùu vibhaktamiva ca sthitam .
     bhåtabhartç ca tajj¤eyaü grasiùõu prabhaviùõu ca ..
     jyotiùàmapi tajjyotistamasaþ paramucyate .
     j¤ànaü j¤eyaü j¤ànagamyaü hçdi sarvasya dhiùñhitam ..
     iti kùetraü tathà j¤ànaü j¤eyaü coktaü samàsataþ .
     madbhakta etadvij¤àya madbhàvàyopapadyate ..>% iti ÷rãbhagavadgãtàyàü 13 adhyàyaþ ..

#<jyà>#, gi jaràyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (kryàüparaü-akaü-aniñ .) jarà gatabahuvayobhàvaþ . gi, jinàti vçddhaþ . jãnaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<jyà>#, strã, (jyà + anyebhyo'pãti óastataùñàp .) dhanurguõaþ . tatparyàyaþ . maurvã 2 ÷i¤jinã 3 guõaþ 4 ityamaraþ . 2 . 8 . 85 .. ÷i¤jyà 5 jãvà 6 pata¤cikà 7 . iti ÷abdaratnàvalã .. gavyà 8 vàõàsanaþ 9 druõà 10 . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 226 . 20 .
     %<jagràha balamàsthàya jyayà ca yuyuje dhanuþ ..>%) màtà . vasudhà . iti medinã . ye, 2 ..

#<jyàniþ>#, strã, (jyà + %<vãjyàjvaribhyo niþ .>% uõàü 4 . 48 . iti niþ .) jãrõatà . hàniþ . tañinã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<jyàyàn>#, [s] tri, (ayamanayorati÷ayena vçddhaþ pra÷asyo và iti . vçddha và pra÷asya + ãyasun jyàde÷a÷ca tato %<jyàdàdãyasaþ .>% 6 . 4 . 160 . ityàtvam .) vçddhatamaþ . tatparyàyaþ . varùãyàn 2 da÷amã 3 pra÷asyaþ 4 . ityamaraþ . 2 . 6 . 43 .. ativçddhaþ 5 da÷amãsthaþ 6 . iti jañàdharaþ .. (yathà, manuþ . 3 . 137 .
     %<jyàyàüsamanayorvidyàt yasya syàcchrotriyaþ pità ..>%)

#<jyu>#, ïa gatyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-àtmaüsakaü-aniñ .) ïa, jyavate . iti durgàdàsaþ ..

#<jyuta>#, ir dãptau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüakaü-señ .) ir, ajyutat ajyotãt jujyota . iti durgàdàsaþ ..

#<jyuta>#, ç ïa dãptau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüàtmaü-akaü-señ .) antaþsthàdiyuktaþ . ç, ajujyotat . ïa, jyotate candraþ . iti durgàdàsaþ ..

#<jyeùñhaþ>#, tri, (ayameùàmati÷ayena vçddhaþ pra÷asyo và iti . vçddha và prasasya + iùñhan tato jyàde÷aþ .) ativçddhaþ . ÷reùñhaþ . (yathà, mahàbhàrate . 13 . 143 . 7 .
     %<jyeùñhaü varõamanupràpya tasmàdrakùeta vai dbijaþ ..>% jyeùñhànakùatrayuktà paurõamàsãtyaõ iti jyeùñhã sà asmin màsãti punaraõ saüj¤àpårbasya vidharanityatvànna vçddhiþ .) jyaiùñhamàsi, puü . iti medinã . ñhe, 5 .. agrajaþ . (yathà, raghuþ . 12 . 19 .
     %<dçóhabhaktiriti jyeùñhe ràjyatçùõàparàómukhaþ ..>%) adhikavayàþ . iti bharataþ ..

#<jyeùñhatàtaþ>#, puü, (tàtasya piturjyeùñhaþ . ràjadantàditvàt påbbanipàte sàdhuþ .) pituragrajaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. jyeñhà iti bhàùà ..

#<jyeùñhavarõaþ>#, puü, (varõànàü jyeùñhaþ ÷reùñhaþ nirdhàraõe tu varõeùu jyeùñhaþ . pårbanipàtaþ .) bràhmaõaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<jyeùñhavalà>#, strã, (jyeùñhàkhyà valà .) sahadevã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jyeùñha÷va÷råþ>#, strã, (jyeùñhà påjyà ÷va÷råriva saüj¤àtvàt puüvadbhàvaþ .) patnyà jyeùñhabhaginã . vaóa÷àlã iti bhàùà . tatparyàyaþ . kulã 2 . iti hemacandraþ ..

#<jyeùñhasàma>#, [n] klã, (jyeùñhaü sàma iti nityakarmadhàrayaþ .) sàmabhedaþ . tadadhyayanàïgavratam . iti mitàkùarà .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 348 . 46 .
     %<jyeùñhaü nàmnàbhivikhyàtaü jyeùñhasàmavrato hariþ ..>%)

@<[Page 2,549b]>@
#<jyeùñhà>#, strã, a÷vinyàdisaptavi÷atinakùatràntargatàùñàda÷anakùatram . sà tu ÷åkaradantàkçtitàrakatritayàtmikà . iti kàlidàsaþ .. valayàkçtiþ . asyà devatà indraþ mi÷raguõaþ . iti dãpikà .. atra jàtasya phalam .
     %<satkãrtiputtrairvividhaiþ sameto vittànvito'tyantalasatpratàpaþ .
     ÷reùñapratiùñho vikalasvabhàvo jyeùñhà bhavedyasya ca janmakàle ..>% iti koùñhãpradãpaþ .. * .. (yathà, màrkaõóeyapuràõe . 34 . 13 .
     %<kurvanta÷cànuràdhàsu labhante cakravartitàm .
     àdhipatya¤ca jyeùñhàsu måle càrogyamuttamam ..>%) gçhagodhikà . iti medinã . ñhe, 5 .. madhyamàïguliþ . iti hemacandraþ .. gaïgà . iti ràjanirghaõñaþ .. dhãràdinàyikàbhedaþ . tasyà lakùaõaü yathà . pariõãtatve sati bharturadhikasnehà . iti rasama¤jarã .. * .. alakùmãþ . yathà bhagavatãü prati mahàdevavàkyam .
     %<màü praõamya punardevà mamanthuþ kùãrasàgaram .
     tasmin pramathyamàne tu mayà devai÷ca bhàvini ! ..
     jyeùñhà devã samutpannà raktasragvàsasàvçtà .
     utpannà sàbravãddevàn kiü kartavyaü mayeti vai ..
     tàmabruvaüstadà devãü sarve devagaõà bhç÷am .
     yeùàü gçhàntare nityaü kalahaü saüpravartate ..
     tatte sthànaü prayacchàmo vàsastatra ÷ubhànane ! .
     yasya gehe kapàlàsthibhasmake÷àdicihnitam ..
     paruùaü bhàùate nityaü vadantyançtavàdinaþ .
     sandhyàkàle ca ye pàpàþ svapanti malacetasaþ ..
     teùàü ve÷mani saütiùñha duþkhadàridryadàyinã .
     kapàlake÷abhasmàsthituùàïgàràõi yatra tu ..
     tatra te satataü sthànaü bhaviùyati na saü÷ayaþ .
     akçtvà pàdayoþ ÷aucaü yastvàcàmati durmatiþ ..
     taü bhajasva sadà devi ! kaluùeõàvçtà bhç÷am .
     tçõàïgàrakapàlà÷mavàlukàyasacarmabhiþ ..
     dantadhàvanakartàro bhaviùyanti naràdhamàþ .
     ramasva kalinà devi ! teùàü ve÷masu nitya÷aþ ..
     tilapiùñha¤ca nakta¤ca kàliïga÷igrugç¤janam .
     chatràkaü vióvaràha¤ca vilvakoùàtakãphalam ..
     alàvu÷rãphalaü ye vai khàdayanti naràdhamàþ .
     teùàü gçhe tava sthànaü devi ! dàridryade ! sadà ..
     ityàdi÷ya suràþ sarve te jyeùñhàü kalivallabhàm .
     puna÷ca manthanaü cakruþ kùãràbdhiü susamàhitàþ ..>% iti pàdme uttarakhaõóam ..

#<jyeùñhàmålãyaþ>#, puü, (jyeùñhàü målàü và nakùatramarhati paurõamàsyàmiti chaþ .) jyaiùñhamàsaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, ÷abdàrthacintàmaõiþ .
     %<jyeùñhàmålãyamicchanti màsamàùàóhapårbajam ..>%)

#<jyeùñhàmbu>#, klã, (jyeùñhaü vividharogavinà÷akattràt ÷reùñhaü ambu taõóuladhautaü jalamiti . nityakarmadhàrayaþ .) taõóulàmbu . iti vaidyakaparibhàùà .. celuni jala iti bhàùà ..

@<[Page 2,549c]>@
#<jyeùñhà÷ramã>#, [n] puü, (à÷ramo'styasya iti . à÷rama + iniþ . jyeùñhaþ ÷reùñha à÷ramã .)
     %<brahmacàrã gçhastha÷ca vànaprastho'tha bhikùukaþ .
     catvàra à÷ramàþ proktàþ sarvegàrhasthamålakàþ ..>%
     %<yathà vàyuü samà÷ritya vartante sarvajantavaþ .
     tathà gàrhasthamà÷ritya vartante sarva à÷ramàþ ..>% iti vacanàcca gçhasthà÷ramasya sarvà÷rameùåtkçùñatvàt tathàtvam .) gçhasthaþ . iti hemacandraþ ..

#<jyeùñhã>#, strã, gçhagodhà . jeñhã iti ñikñikã iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . muùalã 2 musalã 3 kuóyamatsyà 4 gçhagodhikà 5 målã 6 ñukñukã 7 ÷akunaj¤à 8 gçhàpikà 9 . iti ÷abdaratnàvalã .. tasyàþ patanaphalaü yathà --
     %<nipatati yadi pallã dakùiõàïge naràõàü svajanadhanaviyogo làbhadà vàmabhàge .
     urasi ÷irasi pçùñhe kaõñhade÷e ca ràjyaü karacaraõahçdisthà sarvasaukhyaü dadàti ..>% iti jyotiùam .. digvi÷eùe tasya ÷abdaphalam .
     %<vittaü brahmaõi kàryasiddhiratulà ÷akre hutà÷e bhayaü yàmyàmagnibhayaü suradviùi kalirlàbhaþ samudràlaye .
     vàyavyàü varavastragandhasalilaü divyàïganà cottare ai÷ànyàü maraõaü dhruvaü nigaditaü diglakùaõaü kha¤jane ..
     jyeùñhãrute kùute'pyevamåcuþ kecicca kovidàþ ..>% iti tithyàditattvam ..

#<jyaiùñhaþ>#, puü, (jyeùñhànakùatrayuktà paurõamàsãtyaõ ïãp ca . sà asmin màse iti punaraõ .) màsavi÷eùaþ . jyeùñhànakùatrayuktà paurõamàsã jyaiùñhã sà yatra màse bhavati saþ . vçùastharavipràrabdha÷uklapratipadàdidar÷ànta÷càndraþ . vçùarà÷istharavikaþ sauraþ . iti smçtiþ .. tatparyàyaþ . ÷ukraþ 2 . ityamaraþ . 1 . 4 . 16 .. jyeùñhaþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. tatra jàtasya phalaü yathà --
     %<vide÷avçttiþ puruùaþ sutãvraþ kùamànvitaþ syàt khalu dãrghasåtraþ .
     vicitrabuddhirviduùàü variùñho jyaiùñhàbhidhàne jananaü hi yasya ..>% iti koùñhãpradãpaþ ..

#<jyaiùñhasàmà>#, [n] puü, (jyeùñhasàma adhãte yaþ saþ . ityaõ .) jyeùñhasàmà . jyaiùñhasàmavedàdhyetà . iti mitàkùarà ..

#<jyaiùñhã>#, strã, (jyeùñhànakùatrànvità paurõamàsãtyaõ ïãp ca .) jyaiùñhapårõimà . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, tithitattvadhçtabhaviùyapuràõavacanam .
     %<kàrtikã phàlgunã caitrã jyaiùñhã pa¤cada÷ã sità .
     manvantaràdayastvatà dattasyàkùayakàrikàþ ..>%) jyeùñhã ca ..

#<jyo>#, ïa niyame . vratàde÷e . upanãtau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-àtmaü-akaü niyamàrthe-vratà de÷àdau tu sakaü-aniñ .) vratasyàde÷o vratà de÷aþ . ïa, jyavate yàj¤iko niyamã syàdityarthaþ . jyavate paõóito janaü vratamupadi÷atãtyarthaþ . jyavate puttraü vipraþ upanayatãtyarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<jyotiþ>#, [s] klã, (jyutç dãptau + isiþ . yadbà, dyuta dãptau + %<dyuterisinnàde÷ca jaþ .>% uõàü . 2 . 111 . iti isin dasya ca jaþ .) dçùñiþ . nakùatram . (yathà, %<jyotãüùyagni¤càmedhyama÷asta¤ca nàbhivãkùeta ..>% iti carake såtrasthàne'ùñame'dhyàye ..) prakà÷aþ . iti medinã . se, 23 ..

#<jyotiþ>#, [s] puü, (jyotate iti . jyutç + kartari isiþ . dyuta + isin và .) agniþ . (yathà --
     %<tasyàntareõa nàbhestu jyotiþ sthànaü dhruvaü smçtam .
     tadà dhamati vàtastu dehastenàsya vardhate ..>% iti su÷rute ÷àrãrasthàne caturthe'dhyàye ..) såryaþ . iti medinã . se, 22 .. methikà . iti ràjanirghaõñaþ .. (viùõaþ . yathà, mahàbhàrate 13 . 149 . 79 .
     %<svakùaþ svaïgaþ ÷atànandã nandirjyotigaõe÷varaþ ..>%)

#<jyotiriïgaþ>#, puü, (jyotiùà iïgatãti . igi gatau + ac . jyotiriva iïgatãti và .) khadyotaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<jyotiriïgaõaþ>#, puü, (jyotiriva iïgatãti . igi gatau + lyuþ .) kãñavi÷eùaþ . jyonàkapokà iti bhàùà . tatparyàyaþ . khadyotaþ 2 dhvàntonmeùaþ 3 tamomaõiþ 4 dçùñibandhuþ 5 tamojyotiþ 6 jyotiriïgaþ 7 nimeùakaþ 8 . iti ÷abdaratnàvalã .. jyotirvãjam 9 nimeùaruk 10 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<jyotirvãjaü>#, klã, (jyotirvãjamivàsya jyotiùo vãjamiva và .) jyotiriïgaõaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<jyotirhastà>#, strã, (jyotirjyotãråpaü hastaü ÷arãramasyàþ .) durgà . asyà nàmaniruktiryathà --
     %<hastaü ÷arãramityàhurhasta¤ca gaganaü tathà .
     jyotiùi grahanakùatràrjyotirhastà tataþ smçtà ..>% iti devãpuràõe devãniruktanàma 45 adhyàyaþ ..

#<jyoti÷cakraü>#, klã, (jyotirmayaü cakram . jyotirbhiþ svasvàvasthànena viracitaü cakraü và .) candrasåryàdigrahanakùatramaõóalam . rà÷icakram . yathà,
     %<jyoti÷cakraü bhuvo mànamårdhà provàca ke÷avaþ .
     càturlakùaü jyotiùasya sàraü rudràya sarvadaþ ..>% iti garuóapuràõam .. api ca tithyàditattve .
     %<saptaviü÷atibhairjyoti÷cakraü stimitavàyugam .
     tadarkàü÷o bhavedrà÷irnavarkùacaraõàïkitaþ ..>%

#<jyotiùaü>#, klã, (jyotiþ såryàdãnàü grahàõàü gatyàdikaü pratipàdyatayà astyasyeti ac .) vedàïga÷àstravi÷eùaþ . tat grahaõàdigaõana÷àstram . ityamarañãkàyàü bharataþ ..
     %<pa¤camkandhamidaü ÷àstraü horàgaõitasaühità .
     keraliþ ÷akuna¤caiva -- ..>% iti pra÷naratnañãkà .. * .. asya sambandhàdi yathà --
     %<asya ÷àstrasya sambandho vedàïgamiti coditaþ .
     abhidheya¤ca jagatàü ÷ubhà÷ubhaniråpaõam ..
     ijyàdhyayanasaükràntigrahaùoóa÷akarmaõàm .
     prayojana¤ca vij¤eyaü tattatkàlavinirõayaþ ..>% iti nàradãyam .. * .. asyàdhyayanaü dbijaiþ kartavyam . yathà --
     %<siddhàntasaühitàhoràråpaskandhatrayàtmakam .
     vedasya nirmalaü cakùurjyotiþ÷àstramakalmaùam ..
     vinaitadakhilaü ÷rautaü smàrtaü karma na sidhyati .
     tasmàjjagaddhitàyedaü brahmaõà nirmitaü purà ..
     ataeva dvijairetadadhyetavyaü prayatnataþ ..>% iti nàradaþ .. * .. ÷ådrasya pàñhaniùedho yathà --
     %<snehàllobhàcca mohàcca yo vipro'j¤ànato'pi và .
     ÷ådràõàmupade÷antu dadyàt sa narakaü vrajet ..>% iti gargaþ .. * .. asya j¤ànamàva÷yakaü yathà --
     %<vedà hi yaj¤àrthamabhipravçttàþ kàlànupårbyà vihità÷ca yaj¤àþ .
     tasmàdidaü kàlavidhàna÷àstraü yo jyotiùaü veda sa veda yaj¤àn ..
     yathà ÷ikhà mayåràõàü nàgànàü maõayo yathà .
     tadbadvedàïga÷àstràõàü gaõitaü mårdhni saüsthitam ..>% iti vedàïgajyotiùam .. * .. asyàdhyayanaphalaü yathà --
     %<evaüvidhasya ÷rutinetra÷àstrasvaråpabhartuþ khalu dar÷anaü vai .
     nihantya÷eùaü kaluùaü janànàü ùaóabdajaü dharmasukhàspadaü syàt ..>% iti màõóavyaþ .. * .. asya j¤àne phalaü yathà --
     %<jyoti÷cakre tu lokasya sarvasyoktaü ÷ubhà÷ubham .
     jyotirj¤ànantu yo veda sa yàti paramàü gatim ..>% iti gargaþ ..

#<jyotiùikaþ>#, puü, (jyotirjyotiþ÷àstraü adhãte iti . kratåkthàditvàt ñhak saüj¤àpårbasya vidheranityatvàt na vçddhiþ .) jyautiùikaþ . ityamarañãkà .. (yathà, màrkaõóeye .
     %<dharmàraõyà jyotiùikà gauragrãvà guóà÷makàþ ..>%)

#<jyotiùã>#, strã, (jyotirastyasyà iti ac ïãp ca .) tàrà . iti hemacandraþ . jyotiùa÷àstraj¤e, tri ..

#<jyotiùkaþ>#, puü, (jyotiriva kàyatãti . kai + kaþ .) citrakavçkùaþ . methikàbãjam . iti ràjanirghaõñaþ .. (asya vyavahàro yathà, %<jyotiùkaphalatailaü và kùãreõa svarjikà hiïgu mi÷raü pibet ..>% iti cikitsitasthàne caturda÷e'dhyàye su÷rutenoktam ..) gaõikàrikàvçkùaþ . iti ratnamàlà ..

@<[Page 2,550c]>@
#<jyotiùkàþ>#, puü, (jyotirbhiþ kàyatãti . kai + kaþ .) candràrkagrahanakùatratàrakàþ . iti hemacandraþ .. bahuvacanànto'yaü ÷abdaþ ..

#<jyotiùkà>#, strã, (jyotiriva kàyatãti . kai + kaþ ñàp ca .) jyotiùmatãlatà . ityamarañãkàyàü svàmã ..

#<jyotiùñomaþ>#, puü, (jyotãüùi trivçdàdayaþ stomà yasya . %<jyotiràyuùaþ stomaþ .>% 8 . 3 . 83 . iti ùatvam .) ùoóa÷açtviksàdhyayaj¤avi÷eùaþ . tatra dvàda÷a÷atagodakùiõà . iti malamàsatattvam .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 221 . 30 .
     %<bahudhà niþsçtaþ kàyàjjyotiùñomaþ kraturyathà ..>%)

#<jyotiùmatã>#, strã, (jyotirastyasyà iti . matup uditvàt ïãp ca .) latàvi÷eùaþ . màlakaïganã iti latàphañkarã iti nayàphañkã iti ca bhàùà .. tatparyàyaþ . pàràvatàïghriþ 2 kañabhã 3 piõyà 4 . ityamaraþ . 2 . 4 . 150 .. pàràvatapadã 5 nagaõà 6 sphuñabandhanã 7 påtitailà 8 iïgudã 9 . iti ratnamàlà .. svarõalatà 10 analaprabhà 11 jyotirlatà 12 supiïgalà 13 dãptà 14 medhyà 15 matidà 16 durjarà 17 sarasvatã 18 amçtà 19 . asyàþ såkùmàyà guõàþ . atitiktatvam . ki¤citkañutvam . vàtakaphàpahatva¤ca . asyàþ sthålàyà guõàþ . dàhapradatvam . dãpanatvam . medhàpraj¤àvçddhikàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. tãkùõatvam . vraõavisphoñanà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. ràtriþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (nadãvi÷eùaþ . yathà, màtsye . 120 . 65 .
     %<sarasvatã prabhavati tasmàjyotiùmatã tu yà .
     avagàóhe hyubhayataþ samudrau pårbapa÷cimau ..>% jyotirvi÷iùñe, tri . yathà, raghuþ . 6 . 22 .
     %<nakùatratàràgrahasaïkulàpi jyotiùmatã candramasaiva ràtriþ ..>%)

#<jyotãrathaþ>#, puü, (jyotireva ratho'sya sarvasya jyoti÷cakrasya ratha iva và jyotiþpadàrthànàü såryàdãnàmàdhàratvàt tathàtvamiti bodhyam .) dhruvaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<jyotsnà>#, strã, (jyotirastyasyàmiti . %<jyotsnàtamisreti .>% 5 . 2 . 114 . iti nipàtanàt napratyaya upadhàlopa÷ca .) candrajyotiþ . càüdanã iti hindã bhàùà .. tatparyàyaþ . candrikà 2 kaumudã 3 . ityamaraþ . 1 . 3 . 16 .. càndrã 4 kàmavallabhà 5 càndràtapaþ 6 candrakàntà 7 ÷ãtà 8 amçtataraïgiõã 9 . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 1 . 86 .
     %<puràõapårõacandreõa ÷rutijyotsnàþ prakà÷itàþ ..>%) jyotsnàyuktaràtriþ . iti medinã . ne, 8 .. pañolikà . ityamarañãkàyàü svàmã .. asyà guõàþ . tridoùa÷amanatvam . iti ràjanirghaõñaþ .. kaùàyatvam . madhuratvam . dàharaktapittanà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. ÷vetaghoùà . iti ratnamàlà .. durgà . yathà --
     %<prabhàprasàda÷ãlatvàt jyotsnà candràrkamàlinã .>% iti devãpuràõe 45 adhyàyaþ .. api ca .
     %<raudràyai namo nityàyai gauryai dhàtrya namo namaþ .
     jyotsnàyai cenduråpiõyai sukhàyai satataü namaþ ..>% iti màrkaõóeye devãmàhàtmye 5 adhyàyaþ .. (prabhàtakàlaþ . yathà, viùõupuràõe . 1 . 5 . 36 .
     %<jyotsnà samabhavat sàpi pràksandhyà yà'bhidhãyate ..>%)

#<jyotsnàpriyaþ>#, puü, (jyotsnà priyà'sya .) cakoraþ . iti hemacandraþ ..

#<jyotsnàvçkùaþ>#, puü, (jyotsnàyà dãpadhàraõa vçkùa iva .) dãpàdhàraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<jyotsnã>#, strã, (jyotsnà astyasyà ityaõ ïãp ca . saüj¤àpårbakasya vidheranityatvànna vçddhiþ .) candrikàyuktà ràtriþ . jyotsnàràtririti khyàtà . pañolikà . ityamaraþ . 2 . 4 . 118 .. jhiïgà iti bhàùà .. reõukànàma gandhadravyam . iti ÷abdacandrikà ..

#<jyautiùikaþ>#, puü, (jyotiùaü jyotiùa÷àstramadhãte veda và iti ñhak vçddhi÷ca .) daivaj¤aþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 14 ..

#<jyautsnaþ>#, tri, (jyotsnayà anvitaþ . ityaõ .) dãptaþ . jyotsnàyuktaþ ..

#<jyautsnikà>#, strã, (jyotsnà astyasyà iti ñhak pårbavçddhiùñàp ca .) jyotsnànvità ni÷à . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<jyautsnã>#, strã, (jyotsnà pårõacandracandrikà astyasyàþ ityaõ pårbavçddhiþ ïãp ca .) pårõimàyuktaràtriþ . iti hemacandraþ .. jyotsnã . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<jri>#, abhibhave . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü paraüsakaü-aniñ .) rephopadhaþ . jrayati ÷atraü balã . iti durgàdàsaþ ..

#<jrã>#, gi ki jyàne . gatabahuvayobhàva iti yàvat . iti kavikalpadrumaþ .. (kryàü-curàü pakùe bhvàü-paraüakaü-aniñ .) gi, jrãõàti jrãõaþ jrãõiþ . ki, jràyayati jrayati . gikàbhyàmeva pàkùikacuràditve siddhe ki pàñho bhvàditvàrthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<jvara>#, ma roge . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüakaü-señ .) jvarati jano dhàtuvaiùamyàt . ma, jvarayati . iti durgàdàsaþ ..

#<jvaraþ>#, puü, (jvarati jãrõo bhavatyanena . jvara + karaõe gha¤ bhàve gha¤ và . saüj¤àpårbakatvàt vçddhyabhàvaþ .) jvaraõam . svanàmakhyàtarogaþ . tatparyàyaþ . jårtiþ 2 . ityamaraþ . 3 . 2 . 39 .. jvariþ 3 àtaïkaþ 4 rogapçùñhaþ 5 mahàgadaþ 6 . iti ràjanirghaõñaþ .. tàpakaþ 7 santàpaþ 8 . iti ÷abdaratnàvalã .. * .. tasyotpattiryathà --
     %<kàlàgnirudraþ kopena cikùepa jvaramulvaõam .
     babhåvuryàdavàþ sarve jvaràkràntà hariü vinà ..
     taü dçùñvà bhagavàn kçùõaþ sasarja vaiùõavaü jvaram .
     taü cikùepa jvaraü hantuü màhe÷aü raõamårdhani .. * ..>% màhe÷ajvaràkàro yathà --
     %<janakaþ sarvarogàõàü durvàro dàruõo jvaraþ .
     ÷ivabhakta÷ca yogã ca sa eva vikçtàkçtiþ ..
     bhãmastripàdastri÷iràþ ùaóbhujo navalocanaþ .
     bhasmapraharaõo raudraþ kàlàntakayamopamaþ .. * ..>% tasya bhedàþ .
     %<vàyujaþ pittaja÷caiva ÷leùmaja÷ca tathaiva ca .
     jvarabhedà÷ca trividhà÷caturtha÷ca tridoùajaþ ..>% iti brahmavaivartapuràõam .. * .. jàtibhede jvarabhedo yathà, harivaü÷e . ÷rãkçùõa uvàca .
     %<÷çõuùva jvara ! sande÷aü yathà loke cariùyasi .
     sarvajàtiùu vinyastastathà sthàvarajaïgame ..
     tridhà vibhajya càtmànaü matpriyaü yadi kàïkùasi .
     catuùpàdàn bhajaikena dvitãyena ca sthàvaràn ..
     tçtãyo ya÷ca te bhàgo mànuùeùåpapatsyate .
     tridhàbhåtaü vapuþ kçtvà pakùiùu tvaü bhava jvara ..
     caturtho yastçtãyasya bhaviùyati ca te dhruvam .
     ekàntata÷caturbhàgaþ khoraka÷ca caturthakaþ ..
     mànuùeùvatha khedàya vasa tvaü pravibhajya vai .
     jàtiùvathàva÷eùàùu nivasa tvaü ÷çõuùva me ..>% asyàrthaþ . %<mànuùeùu yastçtãyo bhàgaþ tasya caturbhàgaü kçtvà ekàü÷ena pakùiùu vasa dbitãyena ekàntà devàsteùu tçtãyàü÷aþ khorakaþ caturthàü÷ena mànuùeùu vasa ..>%
     %<vçkùeùu kãñaråpeõa tathà saïkocapatrakaþ .
     pàõóupatra÷ca vikhyàtaþ phaleùvàturyameva ca ..>% àturyaü niþsàratàþ ..
     %<padminãùu himo bhåtvà pçthivyàmapi coùaraþ .
     apàü tu nãlikàü vidyàt ÷ikhodbheda÷ca varhiõàm ..
     gairikaþ parvateùveva matprasàdàdbhaviùyasi .
     goùvapasmàrako bhåtvà khoraka÷ca bhaviùyasi ..
     evaü vividharåpeõa bhaviùyasi mahãtale .
     dar÷anàt spar÷anàccaiva pràõinàü vadhameùyasi ..
     çte devamanuùyàü÷ca nànyastàü viùahiùyati ..>% tasya gàruóoktanidànàdiryathà -- dhanvantariruvàca . vakùye jvaranidànaü hi sarvajvaravibuddhaye . jvaro rogapatiþ pàpmà mçtyuràjo'÷ano'ntakaþ .. krodho dakùàdhvaradhvaüsã rudrordhvanayanodbhavaþ . tatsantàpo mohamayaþ santàpàtmàpacàrajaþ .. vividhairnàmabhiþ kråro nànàyoniùu vartate . pàkalo gajeùvabhitàpo vàjiùvalarkaþ kukkureùu . indramado jalade'psu nãlikà jyotiroùadhiùu bhåmyàmåùaro nàma .. * .. hçllàsa÷chardanaü kàsaþ stambhaþ ÷aityaü tvagàdiùu . aïgeùu ÷ãtapióakàmàtrodardaþ kaphodbhave .. kàle yathàsvaü sarveùàü pravçttirvçddhireva và . nidànoktànupa÷ayo viparãtopa÷àyità .. * .. aruci÷càvipàka÷ca stambhamàlasyameva ca . hçddàha÷ca vipàka÷ca tandrà àlasyameva ca .. vastirvisargavilayà doùàõàmapravartanam . làlàpraseko hçllàsaþ kùunnà÷o rasadaü mukham .. yacca suùñu gurutva¤ca gàtràõàü bahumåtratà . na vijãrõà na càglànirjarasyàmasya lakùaõam .. kùutkùàmatà laghutva¤ca gàtràõàü jvaramàrdavam . doùapravçttiraùñàho niràmajvaralakùaõam .. * .. yathàsvaliïgaü saüsarge jvarasaüsargajo'pi và . ÷iro'rtimårchàvamidehadàhakaõñhàsya÷oùàruciparvabhedàþ . unnidratà saübhramaromaharùà jçmbhàtivàktvaü pavanàt sapittàt .. * .. tàpahànyaråciparva÷irorukpãnasa÷vasanakàsavibandhàþ . ÷ãtajàóyatimirabhramitandràþ ÷leùmavàtajanitajvaraliïgam .. * .. ÷ãtastambhasvedadàhavyavasthàtyaùõàkàsa÷leùmapittapravçttiþ . mohastandràliptatiktàsyatà ca j¤eyaü råpaü ÷leùmapittajvarasya .. * .. sarvajo lakùaõaiþ sarvairdàho'tra ca muhurmuhuþ . tadvacchãtaü mahànidrà divà jàgaraõaü ni÷i .. sadà và naiva và nidrà mahàsvedo'ti naiva và . gãtanartanahàsyàdiprakçtehàpravartanam .. sà÷ruõã kaluùe rakte bhagne lulitapakùmaõã . akùiõã piõóikàpàr÷vamårdhaparvàsthirugbhramaþ .. sasvanau sarujau karõau mahàsvedo'ti naiva và . paridagdhà kharà jihvà gurusrastàïgasannibhà .. raktapittakaphe jihvà locane ÷iraso'titçñ . koñhànàü ÷yàvaraktànàü maõóalànà¤ca dar÷anam .. hçdbyathà malasaüsargaþ pravçttirvàlpa÷o'ti và . snigdhàsyatà balabhraü÷aþ svarasàdaþ pralàpità .. doùapàka÷ciràttandrà pratataü kaõñhakåjanam . sannipàtamabhinyàsaü taü bråyàcca hçtaujasam .. vàyunà kapharuddhena pittamantaþsupãóitam . vyavàyitvàcca saukhyàcca vahirmàrgaü prapadyate .. tena hàridranetratvaü sannipàtodbhave jvare . doùe vivçddhe naùñe'gnau sarvasaüpårõalakùaõaþ .. asàdhyaþ so'nyathàkçcchro bhavedvaikalyado'pi và . anya÷ca sannipàtottho yatra pittaü pçthak sthitam .. tvaci koùñhe ca và dàhaü vidadhàti puro'nu và . tadvadvàtakaphau ÷ãtaü dàhàdirdustarastayoþ .. ÷ãtàdau tatra pittena kaphe syandita÷oùite . ÷ãte ÷ànte'ùñake mårchà madastçùõà ca jàyate .. dàhàdau punarante syustandràsvedavamikramàþ .. * .. àganturabhighàtàbhiùaïga÷àpàbhicàrataþ .. caturdhà tu kçtacchedadàhàdyairabhighàtajaþ .. * .. ÷ramàcca tasmin pavanaþ pràyo raktaü pradåùayan .. savyathà÷ophavaivarõyaü sarujaü kurute jvaram . grahàve÷auùadhiviùakrodhabhã÷okakàmajaþ .. abhiùaïgàdgraheõàsminna kasmàttràsarodane . oùadhãgandhaje mårchà ÷irorugvamathuþ kùavaþ .. * .. viùàmmårchàtisàràsya÷yàvatà dàhatçóbhramaþ . krodhàt kampaþ ÷iroruk ca pralàpo bhaya÷okaje .. kàmàdbhramo'rucirdàho hnãnidràdhãdhçtikùayaþ .. grahàdau sannipàtasya råpàdau marutastayoþ .. kopaþ kope'pi pittasya yau tu ÷àpàbhicàrajau . sannipàtajvarau ghorau tàvasahyatamau matau .. * .. tatràbhicàrikairmantrairhåyamànasya tapyate . pårba¤cetastato dehastato visphoñatçóbhramaiþ .. sadàhamårchairgrastasya pratyahaü vardhate jvaraþ . iti jvaro'ùñadhà dçùñaþ samàsàdbividhastu saþ .. ÷àrãro mànasaþ saumyastãkùõo'ntarvahirà÷rayaþ . pràkçto vaikçtaþ sàdhyo'sàdhyaþ sàmo niràmakaþ .. pårbaü ÷arãre ÷àrãre tàpo manasi mànase . pavane yogavàhitvàcchãtaü ÷leùmayute bhavet .. dàhaþ pittayute mi÷raü mi÷re'ntaþsaü÷raye punaþ . jvaro'dhikaü vikàràþ syurantaþkùobho malagrahaþ .. vahireva vahirvege tàpo'pi ca susàdhitaþ . varùà÷aradbasanteùu vàtàdyaiþ pràkçtaþ kramàt .. vaikçto'nyaþ suduþsàdhyaþ pràya÷ca pràkçto'nilàt . varùàsu màruto duùñaþ pitta÷leùmànvito jvaram .. kuryàt pitta¤ca ÷aradi tasya cànubalaþ kaphaþ . tatprakçtyà visargàcca tatra nàna÷anàdbhayam .. kapho vasanta tamapi vàtapittaü bhavedanu . balavatsvalpadoùeùu jvaraþ sàdhyo'nupadravaþ .. sarvathà vikçtij¤àne pràgasàdhya udàhçtaþ . jvaropadravatãkùõatvamaglànirbahumåtratà .. na pravçttirna vijãrõà na kùut sàmajvaràkçtiþ . jvaravego'dhikà tçùõà pralàpaþ ÷vasanaü bhramaþ .. malapravçttirutkle÷aþ pacyamànasya lakùaõam .. jãrõatàmaviparyàsàt saptaràtra¤ca laïghanàt . jvaraþ pa¤cavidhaþ prokto malakàlabalàvalàt .. pràya÷aþ sannipàtena bhåyasàpyupadç÷yate . santataþ satato'nyedyustçtãyakacaturthakau . dhàtumåtra÷akçdbàhisrotasà vyàpino malàþ .. tàpayantastanåü sarvàü tulyadçùñyàdivardhitàþ . balino guravastadbadbi÷eùeõa rasànvitàþ .. satataü niùpratidvandvà jvaraü kuryuþ suduþsaham . malaü jvaroùmà dhàtån và sa ÷ãghraü kùapayettataþ .. sarvàkàrarasàdãnàü ÷uddhyà÷uddhyàpivà kramàt . vàtapittakaphaiþ saptada÷adbàda÷avàsaràn .. pràyo'nuyàti maryàdàü mokùàya ca vadhàya ca . ityagnive÷asya mataü hàrãtasya punaþ smçtiþ .. dviguõà saptamã yà ca navamyekàda÷ã tathà . eùà tridoùamaryàdà sokùàya ca vadhàya ca .. ÷uddhya÷uddhyai jvaraþ kàlaü dãrghamapyatra vartate . kç÷ànàü vyàdhiyuktànàü mithyàhàràdisevinàm .. alpo'pi doùo duùñyàderlabghànyatamato balam . sa pratyanãko viùamaü yasmàvçdddhikùayànvitaþ .. so'ripakùo jvaraü kuryàdbiùamakùayavçddhibhàk . doùaþ pravartate teùàü sve kàle jvarayan balã .. nivartate puna÷caiva pratyanãkabalàbalaþ . kùãõadoùe jvaraþ såkùmo rasàdiùveva lãyate .. lãnatvàt kàrùyavaivarõyajàóyàdãnàdadhàti saþ . àsannabivçtàsyatvàt srotasàü rasavàhinàm .. à÷u sarvasya vapuùo vyàptiddoùeõa jàyate . santataþ satatastena viparãto viparyayàt .. viùamo viùamàrambhaþ kùapàkàlena saïgavàn . doùo raktà÷ayaþ pràyaþ karoti santataü jvaram .. ahoràtrasya sandhiþ syàt sakçdanyedyurà÷ritaþ . tasminmàüsavahà nàóã medonàóã tçtãyake .. gràhã pittànilàmmårdhnastrikasya kaphapittataþ . sa pçùñhàsyànilakaphàt sa caikàhàntaraþ smçtaþ .. caturthako malairmedo majjàsthyanyatarasthite . majjàmåtraraityaparaþ prabhàvamanudar÷ayet .. dbividhaü kaphena jaïghàbhyàü sa pårbaü ÷iraso'nilàt . asthimajjàråpagate càturthakaviparyayaþ .. tridhà tryahaü jvarayati dinameka¤ca mu¤cati . balàbalena doùàõàmanuceùñhàdijanmanàm .. pakvànàmaviparyàsàt saptaràtrantu laïghayet . jvaraþ syàt manasastadvat karmaõa÷ca tadà tadà .. gambhãradhàtucàritvàt sannipàtena sambhavàt . tulyo bråyàcca doùàõàü du÷cikitsya÷caturthakaþ .. såkùmàt såkùmataràsyeùu dåràddåratareùu ca . doùo raktàdimàrgeùu ÷anairalpa÷cireõa yat .. yàti deha¤ca nà÷eùaü santàpàdãn karotyataþ . kramo yatnena vicchinnaþ santàpo lakùyate jvaraþ .. viùamo viùamàrambhaþ kùapàkàlànusàravàn . yathottaraü mandamatirmanda÷aktiryathàyatham .. kàlenàpnoti sadç÷àn sa rasàdãüstathà tathà . doùo jvarayati kruddha÷ciràcciratareõa ca .. * .. bhåmau sthitaü jalaiþ siktaü kàlameva pratãkùate . aïkaràya yathà bãjaü doùabãjaü bhavettathà .. vegaü kçtvà viùaü yadvadà÷aye nãyate balam . kupyatyàptabalaü bhåyaþ kàle doùaviùaü tathà .. evaü jvaràþ pravartante viùamàþ satatàdayaþ . * . utkle÷o gauravaü dainyaü bhaïgo'ïgànàü vijçmbhaõam .. arocako vamiþ ÷vàsaþ sarvasminrasage jvare . raktaniùñhãvanaü tçùõà akùõostu pióakodgamaþ .. dàharàgabhramamadapralàpo raktasaü÷rite . tçóglànispaùñavarcaskamantardàho bhramastamaþ .. daurbalyaü gàtravikùepo màüsasthe medasi sthite . svedo'titçùõà vamanaü daurgandhyaü càsahiùõutà .. pralàpo glànirarucirasthige tvasthibhedanam . doùapravçttirårdhvàdhaþ÷vàsàïgakùepakåjanam .. antardàho vahiþ÷aityaü ÷vàso hikvà ca majjage . tamaso dar÷anaü marmacchedanaü stabdhameóhratà .. ÷ukrapravçttirmçtyu÷ca jàyate ÷ukrasaü÷raye . uttarottaraduþsàdhyàþ pa¤cànye tu viparyaye .. pralimpanniva gàtràõi ÷leùmaõà gauraveti ca . mandajvaraþ pralàpastu sa÷ãtaþ syàt pralepakaþ .. nityaü mandajvaro råkùaþ ÷ãtaþ kçcchreõa gacchati . stabdhàïgaþ ÷leùmabhåyiùñho bhavedaïgabalà÷akaþ .. * .. haridràmedavarõàbhastadballepaþ pramehati . sa vai hàridrako nàma jvarabhedo'ntakaþ smçtaþ .. kaphavàtau samau yatra hãnapittasya dehinaþ . tãkùõo'tha và divà mando jàyate ràtrijo jvaraþ .. divàkaràpãtabale vyàyàmàcca vi÷oùite . ÷arãre niyatasthàtà jvaraþ syàt paurvaràtrikaþ . àmà÷aye yadà duùñe ÷leùmapitte hyadhaþsthite . tadàrdhaü ÷ãtalaü dehe tvardhaü coùõaü prajàyate .. * .. kàye pittaü yadà duùñaü ÷leùmà cànte vyavasthitaþ . uùõatvaü tena dehasya ÷ãtatvaü karapàdayoþ .. * .. rasaraktà÷rayaþ sàdhyo màüsamedo gata÷ca yaþ . asthimajjàgataþ kçcchrastaistai sàïgairhataprabhaþ .. * .. visaüj¤o jvaravegàrtaþ sakrodha iva vãkùyate . sadoùa÷abda¤ca ÷akçddravaü mu¤cati vegavat .. * .. deho laghurvyapagataklamamohatàpaþ pàko mukhe karaõasauùñhavamavyathatvam . svedaþ kùavaþ prakçtigàmi mano'nnalipsà kaõóå÷ca mårdhni vigatajvaralakùaõàni .. ityàdi mahàpuràõe gàruóe jvaranidànaü samàptam . 152 adhyàyaþ .. atha jvarasya cikitsà . yanvantariruvàca .
     %<jvaro'ùñadhà pçthak dbandvasaüïghàtàgantujaþ smçtaþ .
     mustaparpañako÷ãracandanodãcyanàgaraiþ .
     ÷çta÷ãtaü jalaü dadyàt pipàsàjvara÷àntaye .. 1 ..
     nàgaraü devakàùñha¤ca dhanyàkaü vçhatãdbayam .
     dadyàt pàcanakaü pårbaüjjaritàya jvaràpaham .. 2 ..
     àragvadhàbhayàmustatiktagranthikanirmitaþ .
     kaùàyaþ pàcanaü sàme sa÷åle ca jvare hitaþ .. 3 ..
     madhåkasàrasindhåtthavacoùaõakaõàþ samàþ .
     ÷lakùõaü piùñvàmbhasà nasyaü kuryàt saüj¤àprabodhanam .. 4 trivçdbi÷àlàtriphalàkañukàragvadhaiþ kçtaþ .
     sakùàro bhedanaü kvàthaþ peyaþ sarvajvaràpahaþ .. 5 ..
     mahauùadhyamçtàmustacandano÷ãradhànyakaiþ .
     kvàthastçtãyakaü hanti ÷arkaràmadhuyojitaþ .. 6 ..
     apàmàrgajañà kañyàü lohitaiþ saptatantubhiþ .
     baddhvà vàre ravernånaü jvaraü hanti tçtãyakam .. 7 ..
     gaïgàyà uttare kåle hyaputtrastàpaso mçtaþ .
     tasmai tilodakaü dadyànmu¤catyaikàhiko jvaraþ .. 8 ..
     guóåcyàþ kvàthakalkàbhyàü triphalàyà vçùasya ca .
     mçdvãkàyà balàyà÷ca siddhàþ snehàþ jvaracchidaþ .. 9 ..
     dhàtrã ÷ivà kaõà vahnikvàthaþ sarvajvaràntakaþ 10 jvaràtisàraharaõamauùadhaü pravadàmyatha .
     pç÷niparõãbalàvilvanàgarotpaladhànyakaiþ ..
     pàñhendrayavabhånimbamustaparpañakàþ smçtàþ .
     jayantyàmamatãsàrajvaraü rasamahauùadhàþ .. 11 ..
     nàgaràtiviùàmustabhånimbàmçtavatsakaiþ .
     sarvajvaraharaþ kvàthaþ sàrvàtãsàranà÷anaþ .. 12 ..
     mustaparpañakodãcya÷çïgaveva÷çtaü payaþ .
     ÷àlaparõã pç÷niparõã bçhatã kaõñakàrikà ..
     balà÷vadaüùñràvilvàni pàñhà nàgaradhànyakam .
     etadàhàrasaüyoge hitaü sarvàtisàriõàm .. 13 vilvacåtàsthiniryåhaþ khaõóaü madhvatisàraõut . 14 .
     atãsàre hitastadbat kuñajatvakphalàvçtaþ .. 15 ..
     vatsakàtiviùàvilvabàlàkandakaùàyakaþ .
     savi÷va àma÷ålàóhye hyatãsàre sa÷oõite .. 16>% iti gàruóe 174 adhyàyaþ .. api ca .
     %<hastabaddhaü palà÷asya apàmàrgasya và hara ! .
     målaü sarvajvaraharaü bhåtapretàdinudbhavet .. 17 ..
     pãtaü vç÷cikamålantu paryuùitajalena vai .
     sàrdhaü vinà÷ayeddàhajvara¤ca parame÷vara ! .. 18 ..
     ÷ikhàyà¤caiva tadbaddhaü bhavedaikàhikàdinut . 19 .
     etat sakà¤jikaü pãtaü raktakuùñhajvaràdinut .. 20>% iti tatraiva 193 adhyàyaþ ..
     %<vacà trikañuka¤caiva kara¤jaü devadàru ca .
     ma¤jiùñhà triphalà ÷vetà ÷irãùo rajanãdbayam ..
     priyaïgunimbatrikañugomåtreõàvagharùitam .
     nasyamàlepana¤caiva snànamudbartanaü tathà ..
     apasmàraviùonmàda÷oùàlakùmãjvaràpaham .
     bhåtebhya÷ca bhayaü hanti ràjadbàre ca ÷àsanam .. 21 abhayàmalakadràkùàþ pàñhà caiva vibhãtakam .
     ÷arkarà ca sama¤caiva jagdhaü jvaraharaü bhavet .. 22>% iti ca gàruóe 199 adhyàyaþ .. * .. vaidyakamate ÷ivajvarasyotpattiryathà -- dakùàpamànasaükruddharudrani÷vàsasambhavaþ . jvaro'ùñadhà pçthagdbandvasaüghàtàgantujaþ smçtaþ .. tasya viprakçùñakàraõakathanapårvikà sampràptiryathà,
     %<mithyàhàravihàrasya doùà hyàmà÷ayà÷rayàþ .
     bahirnirasya koùñhàgniü jvaradàþ syårasànugàþ ..>% tasya sàmànyalakùaõaü yathà --
     %<svedàvarodhaþ santàpaþ sarvàïgagrahaõantathà .
     yugapadyatra roge tu sa jvaro vyapadi÷yate .. * ..>% tasya pårbaråpaü yathà --
     %<÷ramo'ratirvivarõatvaü vairasyaü nayanaplavaþ .
     icchàdveùau muhu÷càpi ÷ãtavàtàtapàdiùu ..
     jçmbhàïgamardoü gurutà romaharùo'rucistamaþ .
     apraharùa÷ca ÷ãta¤ca bhavatyupatsyati jvare .. * ..>% santatàdijvaràõàü prati niyatadåùyà dhàtavoyathà,
     %<santataü rasaraktasthaþ so'nyedyuþ pi÷ità÷ritaþ .
     medogatastçtãye'hni tvasthimajjagataþ punaþ ..
     kuryàccàturthakaü ghoramantakaü rogasaïkaram .
     saptàhaü và da÷àhaü và dbàda÷àhamathàpi và ..
     santatyà yo'visargã syàt santataþ sa nigadyate .
     ahoràtre satatako dvau kàlàvanuvartate ..
     anyedyuùkastvahoràtra ekakàlaü pravartate .
     tçtãyakastçtãye'hni caturthe'hni caturthakaþ ..
     kecidbhåtàbhiùaïgotthaü bruvate viùamajvaram .
     kaphapittàttrikagràhã pçùñhàdbàtakaphàtmakaþ ..
     vàtapittàcchirogràhã trividhaþ syàttçtãyakaþ .
     càturthako dar÷ayati prabhàvaü dbividhaü jvaraþ ..
     jaïghàbhyàü ÷laiùmikaþ pårbaü ÷irasto'nilasambhavaþ .
     viùamajvara evànya÷càturthakaviparyayaþ ..
     madhye ahanã jvarayatyàdàvante ca mu¤cati .. * ..>% vàtabalàsakajvaro yathà --
     %<nityaü mandajvaro råkùaþ ÷ånakastena sãdati .
     stabdhàïgaþ ÷leùmabhåyiùñho naro vàtabalàsakã ..>% viùamajvaravi÷eùàþ .
     %<vidagdhe'nnarase dehe ÷leùmapitte vyavasthite .
     tenàrdhaü ÷ãtalaü dehe càrdha¤coùõaü prajàyate .. * ..>% ÷ãtapårbo jvaro yathà --
     %<tvaksthau ÷leùmànilau ÷ãtamàdau janayato jvare .
     tayoþ pra÷àntayoþ pittamante dàhaü karoti ca ..>% dàhapårbo jvaro yathà --
     %<karotyàdau tathà pittaü tvaksthaü dàhamatãva ca .
     tasmin pra÷ànte tvitarau kurutaþ ÷ãtamantataþ ..
     dbàvetau dàha÷ãtàdã jvarau saüsargajau smçtau .
     dàhapårbastayoþ kaùñaþ kçcchrasàdhyatama÷ca saþ ..>% uktavàtàdijvaràõàü dhàtuvi÷eùadåùyatayà adhikalakùaõàni yathà --
     %<gurutà hçdayotkle÷aþ sadanaü chardyarocakau .
     rasastha tu jvare liïgaü dainya¤càsyopajàyate .. 1 ..
     raktaniùñhãvanaü dàho moha÷chardanavibhramau .
     pralàpaþ pióakà tçùõà raktapràpte jvare nçõàm .. 2 piõóikodveùñanaü tçùõàsçùñamåtrapurãùataþ .
     uùmàntardàhavikùepau glàniþ syànmàüsage jvare .. 3 bhç÷aü svedastçùà mårchà pralàpa÷chardireva ca .
     daurgandhyàrocakau glànirmedaþsthe càsahiùõutà .. 4 bhedo'sthnàü kåjanaü ÷vàso vireka÷chardireva ca .
     vikùepaõa¤ca gàtràõàmetadasthigate jvare .. 5 ..
     tamaþprave÷anaü hikkà kàsaþ ÷aityaü vamistathà .
     antardàho mahà÷vàso marmaccheda÷ca majjage .. 6 ..
     maraõaü pràpnuyàttatra ÷ukrasthànagate jvare .
     ÷ephasaþ stabdhatà mokùaþ ÷ukrasya tu vi÷eùataþ .. 7>% atha vaidyakamate sàmànyato jvarasya cikitsàmàha .
     %<aü÷àü÷aü yatra doùàõàü vivektuü naiva ÷aknuyàt .
     sàdhàraõãü kriyàntatra vidadhãta cikitsakaþ ..
     sàmànyato jvarã pårbaü nirvàte nilaye vaset .
     nirvàtamàyuùo vçddhimàrogyaü kurute yataþ ..
     vyajanasyànilastçùõàsvedamårchà÷ramàpahaþ ..
     tàlavçntabhavo vàtastridoùa÷amano mataþ ..
     vaü÷avyajanajaþ soùõo raktapittaprakopaõaþ .
     càmaro vastrasaübhåto màyåro vetrajastathà ..
     ete doùajità vàtàþ snigdhà hçdyàþ supåjitàþ .
     navajvarã bhavedyatnàdguråùõavasanàvçtaþ .
     yathartupakkaü pànãyaü pibet ki¤cinnivàrayan ..
     vinàpi bheùajairvyàdhiþ pathyàdeva nivartate .
     na tu pathyavihãnasya bheùajànàü ÷atairapi .. * .>% tato jvare varjanãyànyàha su÷rutaþ .
     %<pariùekàn pradehàü÷ca snehàn saü÷odhanàni ca .
     divàsvapnaü vyavàya¤ca vyàyàmaü ÷i÷iraü jalam ..
     krodhapravàtabhojyàni varjayettaruõajvarã ..>% pariùekaþ snànàdiþ . pradeho anulepanàbhyaïgàdiþ . snehàn pàne niùiddhàn .. * .. niùiddhàniùedhàddoùamàha .
     %<÷oùaü chardiü madaü mårchàü bhramaü tçùõàmarocakam .
     pràpnotyupadravànetàn pariùekàdisevanàt ..>% àdi÷abdena pradehàdayo gçhyante .. * .. hàrãtena pravyekaü dåùaõamuktam .
     %<vyàyàmàjjvarasaüvçddhirvyavàyàt stambhamårchanam .
     mçti÷ca snehapànàttu mårchà chardimado'ruciþ ..
     gurvannabhojanàt svapnàdbiùñambho doùakopanam .
     agnisàdaþ kharatva¤ca ÷rotasàü càpravartanam ..>% mçtiriti vyavàyàdityatra sambadhyate . svapnàt divàsvàpàt .. * .. anyacca varjayet .
     %<sajvaro jvaramukto và vidàhãni guråõi ca .
     asàtmyànyannapànàni viruddhàdhya÷anàni ca ..
     vyàyàmamaticeùñà¤càbhyaïgaü snàna¤ca varjayet .
     tena jvaraþ ÷amaü yàti na ÷ànta÷ca punarbhavet ..
     jvarã laïghanaü kuryàditi carakaþ vàgbhaña÷ca .>%
     %<àmà÷ayastho hatvàgniü sàmo màrgaü pidhàpayan .
     vidadhàti jvaraü doùastasmàllaïghanamàcaret ..>% asyàyamarthaþ . yato hetoþ àmà÷ayastho doùo vàtapitta÷leùmaråpaþ svahetuduùñaþ agniü hatvà àcchàdya sàmaþ apakvàhàrasahitomàrgaü rasamàrgaü pidhàpayan . atràrùatvàdarhatàvapi kartarãn . tena pidadhadityarthaþ . jvaraü karoti tasmàddhetorjvarã laïghanamàcaredityarthaþ .. * ..
     %<trividhaü trividhe doùe tat samãkùya prayojayet .
     doùe'lpe laïghanaü pathyaü madhye laïghanapàcanam .
     prabhåte ÷odhanaü tacca målàdunmålayenmalàn ..>% cakra÷ca .
     %<taruõantu jvaraü pårbaü laïghanena kùayaü nayet .
     àmadoùamaliïgàdvà laïghayãta yathàvidhi ..>% anyacca .
     %<jvaràdau laïghanaü kuryàt jvaramadhye tu pàcanam .
     jvarànte recanaü kuryàt koùñha÷uddhyai yathàbalam ..
     doùa÷eùasya pàkàrthamagneþ sandhukùaõàya ca .
     laïghita÷càpyadoùa÷ca yavàgåpànamàcaret .
     ÷àliùaùñikamudgànàü yåùaü và ÷astamàharet .
     pa¤cakolena saüsiddhà yavàgårmadhyalaïghane ..
     atilaïghita¤ca taü dçùñvà tasya santarpaõaü hitam .
     dràkùàdàóhimakharjårapiyàlaiþ saparåùakaiþ ..
     tarpaõàrhe tu kartavyaü tarpaõaü jvara÷àntaye ..>% atra laïghana÷abdenàna÷anamucyate . yata àha su÷rutaþ .
     %<ànaddhastimitairdoùairyàvantaü kàlamàturaþ .
     tàvattvana÷anaü kuryàttataþ saüsargamàcaret ..>% ànaddhastimitairdoùairni÷calairdoùaiþ sambaddhaþ . saüsargaü auùadhànnàdiprasaïgam .. * .. yattu caraka àha .
     %<catuþprakàrà saü÷uddhiþ pipàsà màrutàtapau .
     pàcanànyupavàsa÷ca vyàyàma÷ceti laïghanam ..>% catuþprakàrà saü÷uddhiþ vamanavirecananiråhavasti÷irovirecanàni . na tvanuvàsanaü tasya bçühaõatvàt . atra laïghanaü karùaõamityarthaþ . tathà ca su÷rutaþ . ÷arãralàghavakaraü yaddravyaü karma và punaþ . tallaïghanamiti j¤eyaü bçühaõantu pçthagvidham .. laïghanàt karùaõàdanyat ÷arãrapoùakamityarthaþ .. * .. nanu ànaddhastimitairdoùairityàdipårboktasu÷rutavacanàt sàmànyato jvariõà yathà÷anaråpaü laïghanaü kriyate tathà catuþprakàrà saü÷uddhiþ ityàdicarakavacanàdbamanàdiråpaü laïghanaü sarvairjvaribhiþ kathaü na kriyate . tatrocyate . vamanàdikamavasthàvi÷eùeùu kriyate na tu sarvajvareùu . tathà ca su÷rutaþ .
     %<sotkle÷e baline deyaü vamanaü ÷laiùmike jvare .
     pittapràye virekastu kàryaþ pra÷ithilà÷aye ..>% pra÷ithilà÷aye atra propasargaþ vaiparãtye tena gåóhà÷aye ityarthaþ .. * ..
     %<saruje'nilaje kàryaü sodàvarte niråhaõam .
     kaphàbhipanne ÷irasi kàryamårdhvavirecanam ..>% api ca . sarvajvaribhiþ pipàsànigraha÷ca na kàryaþ .. yata àha hàrãtaþ .
     %<tçùõà garãyasã ghorà sadyaþpràõavinà÷inã .
     tasmàddeyaü tçùàrtàya pànãyaü pràõadhàraõam ..>% ato'vasthàvi÷eùa eva pipàsàsahanam .. * .. jvaribhirmàrutasevanaü na kàryam . su÷rutena pravàtasevanasya sarvathà niùiddhatvàt ato màrutasevanaü avasthàvi÷eùa eva yuktam . àtapasevana¤càvasthàvi÷eùa eva saügçhãtam .. * ..
     %<laïghanàmbuyavàgåbhiryadà doùo na pacyate .
     tadà taü mukhavairasyatçùõàrocakanà÷anaiþ ..
     jvaraghnaiþ pàcanairhçdyaiþ kaùàyaiþ samupàcaret .>% ityatra laïghanapàcanayoþ sphuña eva bhedaþ . vyàyàmo'pi na kàryastasyàtiniùiddhatvàt . avasthà vi÷eùe punaþpàr÷vaparivartanàdiråpaþ so'pi kartavyaþ . tasmàccatuþprakàrà saü÷uddhirityàdi÷loke laïghanapadaü karùaõaparyàyamiti nirõãtam .. ana÷anaråpasya laïghanasya phalamàha . laïghanena kùayaü nãte doùe sandhukùite'nale . vijvaratvaü laghutva¤ca kùuccaivàsyopajàyate .. laïghanena ana÷anena doùe pravçddhe kùayaü nãte . yata àha .
     %<àhàraü pacati ÷ikhã doùànàhàravarjitaþ .>% pacatãti . sandhukùite'nale àcchàdakadoùe saükùãõe agnau pradãpte . yathoktasaüpràptisàmagrãvighañanàt . vijvaratvaü ÷arãrasya gauravàbhàvena laghutvam . kùut bubhukùà ca jàyate ityarthaþ .. * .. anyaccàha su÷rutaþ . anavasthitadoùàgnerlaïghanaü doùapàcanam . jvaraghnaü dãpanaü kàïkùàrucilàghavakàrakam .. anavasthitadoùàgneþ anavasthitaþ svasthànàditastato gato doùo'gni÷ca yasya tasya jvariõaþ . kàïghà annàbhilàùaþ . ruciþ laïghanenàmapàkànmukha÷oùàdinà÷e mukhasya yat prakçtatvaü saiva ruciþ ÷obhà . ruciþ strã dãptau ÷obhàyàmabhilàùayoriti medinãkàraþ .. * .. saüprati kçtasya laïghanasya lakùaõamàha .
     %<vàtamåtrapurãùàõàü visargàdgàtralàghave .
     hçdayodgàrakaõñhàsya ÷uddhau tandràklame gate ..
     svede jàte rucau vàpi kùutpipàsàsahodaye .
     kçtaü laïghanamàde÷yaü nirvyathe càntaràtmani ..>% hçdayasya ÷uddhiranavarodhaþ . udgàra÷uddhiþsadhåmàmlodgàràbhàvaþ . kaõñhasya ÷uddhiþ kaphàdyaliptatvam . àsya÷uddhiþ mukhasya prakçtarasatvam . tandràklame tandrayà klamaþ tasmin . tandrà nidràvat . klamo'tra glàniþ . kùutpipàsàsahodaye kùutpipàsàbhyàü saha yugapadudaye . antaràtmani manasi . etàni lakùaõàti militànyeva samyak kçtaü laïghanaü bodhayanti . na tu pratyekam .. * .. hãnasya laïghanasya lakùaõamàha .
     %<kaphotkle÷aþ sahçllàsaþ ùñhãvana¤ca muhurmuhuþ .
     kaõñhàsyahçdayà÷uddhistandrà syàddhãnalaïghane ..
     kaphotkle÷aþ kaphasya vamanàyopasthitiþ ..>% hçllàsaþ hçdayàt kañvamlanirgamaþ .. * .. ati÷ayitasya laïghanasya lakùaõamàha . parvabhedo'ïgamarda÷ca kàsaþ ÷oùo mukhasya ca . kùutpraõà÷o'rucistçùõà daurbalyaü ÷rotranetrayoþ .. manasaþ saübhramo'bhãkùõamårdhvavàtastamo hçdi . dehàgnibalahàni÷ca laïghane'ti kçte bhavet .. daurbalyaü ÷rotranetrayoþ karõanetrayoþ svaviùayagrahaõàsàmarthyam . manasaþ saübhramaþ bhràntiþ . årdhvavàta udgàrabàhulyam . hçdi tamaþ andhakàrapraviùñasyeva j¤ànam .. * .. balaü rakùan laïghanaü kàrayedityàha . balàvirodhinà cainaü laïghanenopapàdayet . balàdhiùñhànamàrogyaü yadartho'yaü kriyàkramaþ .. ayamarthaþ . enaü jvariõaü balavirodhinà anatibalakùayakàriõà laïghanena upapàdayet upacaret . kuta iti cettatràha . yadartha iti . yasmai àrogyàya ayaü kriyàkramaþ cikitsopakramaþ . tat àrogyaü balàdhiùñhànaü balà÷rayamityarthaþ .. * .. keùà¤cidana÷anasya niùedhamàha su÷rutaþ . taddhi màrutatçùõàkùunmukha÷oùabhramànvitaiþ . na kàryaü gurviõãbàlavçddhadurbalabhãrubhiþ .. na kùayàdhva÷ramakrodhakàma÷okacirajvare . tat ana÷anaü ulvaõamàrutayuktena jjariõà na kàryam . màruto'tra niràmo boddhavyaþ . sàme tu màrute laïghanaü kàryameva . yata àha tantràntare .
     %<ava÷yameva kurvãta jvarã sàme samãraõe .
     laïghanaü hyàmapàkàrthaü na tadårdhvaü yathà kaphe ..
     tadårdhvaü àmapakvàdårdhvam . ataevoktam .
     kaphapitte drave dhàtå sahete laïghanaü bahu .
     àmakùayàdårdhvamapi vàyurna sahate kùaõam .. * ..>% àmasya lakùaõamàha .
     %<àhàrasya rasaþ sàro yo na pakvo'gnilàghavàt .
     àmasaüj¤àü sa labhate bahuvyàdhisamà÷rayaþ ..>% tantràntare .
     %<àmamannarasaü kecit kecittu malasa¤cayam .
     prathamàü doùaduùñiü và kecidàmaü pracakùate ..>% anyacca .
     %<api pakvamasaüsaktaü durgandhaü bahupicchilam .
     sadanaü sarvagàtràõàmàma ityabhi÷abditaþ ..
     tenàmena samàyuktà doùà dåùyà÷ca tàdç÷àþ .
     tadudbhavà àmayà÷ca sàmà iti budhaiþ smçtàþ ..>% atra sàmasya vàtasya lakùaõamàha .
     %<vàyuþ sàmo vibandhàgnisàdatandràntrakåjanaiþ .
     vedanà ÷othanistodaiþ krama÷o'ïgàniü pãóayet ..
     vicaredyugapaccàpi gçhõàti kupito bhç÷am ..
     snehàdyairvçddhimàyàti meghasåryodaye ni÷i ..>% vicaredyugapadbàyuràma÷caikakàlaü vicaret . kupitaþ sàmo vàyuþ bhç÷amati÷ayena gçhõàtyaïgànãtyarthaþ .. * .. tasyaiva niràmasya lakùaõamàha . niràmo vi÷ado råkùo nirvibandho'lpavedanaþ . viparãtaguõaiþ ÷àntiü snigdhairyàti vi÷eùataþ .. * .. atra prasaïgàt sàmasya pittasya lakùaõamàha . pittaü sàmaü bhavedamlaü durgandhaü haritaü guru . amlãkàkaõñhahçddàhakaraü ÷yàvaü tathà sthiram .. amlãkà ambilacukã iti loke .. * .. tasya niràmasya lakùaõamàha . niràmaü pãtamàtàmramatyuùõaü kañukaü saram . durgandhi rucikçdbahnibalavardhanamãritam .. atha sàmasya kaphasya lakùaõamàha . àvilastantulastyànaþ kaõñhade÷e'vatiùñhate . sàmo valà÷o durgandhastçñkùudhorabhighàtakçt .. styànaþ saühataþ .. tasya niràmasya lakùaõamàha .
     %<÷leùmà niràmo nirgandhaþ phenavàü÷chedavànapi .
     bhavet sa piõóitaþ pàõóuràsyavairasyanà÷akçt ..>% atha sàmasya vyàdherlakùaõamàha . àlasyatandràhçdayàvi÷uddhirdoùàpravçttyàvilamåtratàbhiþ . gurådaratvàrucisuptatàbhiràmànvitaü vyàdhimudàharanti .. àmaü jayellaïghanakolapeyà laghvannasåpaudanatiktayåùaiþ . viråkùaõasvedanapàcanai÷ca saü÷odhanairårdhvamadhastathaiva .. taddhi màrutatçùõàkùudityàdi÷loke tçùõàpi niràmaiva vivakùità tena niràmatçùõànvitena laïghanaü nakàryam . sàmàyàntu tçùõàyàü laïghanaü kàryameva . tathà mukha÷oùabhramàvapi niràmàveva vivakùitau . sàmayostu tayorlaïghanaü kàryameva . gurviõãbàlavçddhàdibhirapi niràmaireva laïghanaü na kàryam . sàmaiþ punastairapi laïghanaü kàryameva . kùayo ghàtukùayoràjayakùmà . vàtaje jvare laïghanaü na kàryam .. jvarã laïghane'pi jalaü pibedityàha su÷rutaþ . tçùito mohamàyàti mohàt pràõàn vimu¤cati . ataþ sarvàsvavasthàsu na kvacidbàri vàrayet .. hàrãta÷ca . tçùõà garãyasã ghorà sadyaþpràõavinà÷inã . tasmàddeyaü tçùàrtàya pànãyaü pràõadhàraõam .. ava÷yaü peyamapi jalaü jvarã ki¤cidbàrayan pibedyata àha su÷ruta eva . jãvanaü jãvinàü jãvo jagat sarvantu tanmayam . ato'tyantatayà suj¤o na kvacidbàri vàrayet .. jãvanaü jalam .. ki¤cittu vàrayedeva . tathà ca . jvare netràmaye koñhe mande'gnàvudare tathà . arocake prati÷yàye praseke ÷vayathau kùaye .. vraõe ca amdhumehe ca pànãyaü mandamàcaret .. praseke mukhapraseke . mandamàcaret alpaü pibet . yata àha .
     %<atiyogena salilaü tçùyate'pi prayojitam .
     prayàti ÷leùmapittatvaü jvaritasya vi÷eùataþ .. * ..
     tacca jalaü jvarã ÷ãtalaü na pibedityàha su÷rutaþ .
     navajvare prati÷yàye pàr÷va÷åle galagrahe .
     sadyaþ÷uddhau tathàghmàne vyàdhau vàtakaphodbhave ..
     arucigrahaõãgulma÷vàsakàseùu vidradhau .
     hikkàyàü snehapàne ca ÷ãtaü vàri vivarjayet ..>% anyacca sa eva .
     %<sevyamànena ÷ãtena jvarastoyena vardhate .>% atra ÷ãtaü jalamakvathitaü niùiddham . tathà sati kvathitaü gràhyaü àyàtam .. tatra kvathitasya vidhirgaõà÷ca . kvàthyamànantu nirvegaü niùphenaü nirmala¤ca yat . tattoyaü kvathitaü j¤eyaü doùaghnaü pàcanaü laghu .. nirvegaü ÷anaiþ .. kvathitasya viùayànàha su÷rutaþ .
     %<vàta÷leùmajvaràrtàya hitamuùõàmbu tçùyate .
     dãpanaü syàt kaphacchedi vàtapittànulomanam ..
     taddhi màrdavakçddoùasrotasàü ÷ãtamanyathà ..>% vàgbhaña÷ca .
     %<tçùõàyàü pràptamuùõàmbu pibedbàtakaphajvare .
     tat kaphaü vilayaü nãtvà tçùõàmà÷u nivartayet ..
     udãrya càgniü srotàüsi samutkçtya vi÷odhayet .
     vàtapittakaphasveda÷akçnmåtràõi sàrayet .. * ..>% athoùõodakasya lakùaõaü guõà÷ca .
     %<kvàthyamànantu nirvegaü niùphenaü nirmalaü tathà .
     ardhàva÷iùñaü yattoyaü taduùõodakamucyate ..
     jvarakàsakapha÷vàsavàtapittàmamedasàm .
     nà÷anaü vastisaü÷odhi pathyamuùõodakaü sadà .. * ..>% athartubhede jalasya pàkabhedaþ . tripàda÷eùaü salilaü grãùme ÷aradi ÷asyate . hime'rdha÷eùaü ÷i÷ire tathà varùàvasantayoþ .. * .. anye tu .
     %<nidàghe tvardhapàdonaü pàdahãnantu ÷àradam .
     ÷i÷ire ca vasante ca hime càrdhàva÷eùitam ..
     aùñamàü÷àva÷eùantu vàri varùàsu ÷asyate .
     iti kecidbudhàþ pràhurjejjañàgamadar÷anàt ..>% kecittu .
     %<vasuùvaïgeùu bàõeùu vedeùu triùu pakùayoþ .
     ekabhàgàva÷eùaü syàdambu varùàdiùu kramàt ..>% atra doùàõàü yatholvaõatà hãnatà và tathà vyavasthà kalpanãyà ..
     %<tat pàdahãnaü pittaghnamardhahãnantu vàtanut .
     tripàdahãnaü ÷leùmaghnaü saügràhyagnipradaü laghu .. * ..>% tripàdahãnasya tantràntare àrogyàmbusaüj¤à . tasya lakùaõaü guõà÷ca .
     %<pàda÷eùantu yattoyamàrogyàmbu taducyate .
     àrogyàmbu sadà pathyaü kàsa÷vàsakaphàpaham ..
     sadyo jvaraharaü gràhi dãpanaü pàcanaü laghu .
     ànàhapàõóu÷ålàr÷ogulma÷othodaràpaham ..>% athartubhede jalasya grahaõàya de÷abhedaþ .
     %<hemante ÷i÷ire càmbu sàrasaü và taóàgajam .
     vasantagrãùmayoþ kaupyaü vàpyaü và nairjharaü hitam ..
     nàdeyaü vàri nàdeyaü vasantagrãùmayorbudhaiþ .
     viùavat patrapuùpàdiduùñaü nirjharayogataþ ..
     audbhidaü càntarãkùaü và kaupaü pràvçùi ca smçtam .
     ÷astaü ÷aradi nàdeyaü nãramaü÷ådakaü param ..
     divà ravikarairjuùñaü ÷ãtaü ÷ãtakarairni÷i ..
     j¤eyamaü÷ådakaü nàma snigdhaü doùatrayàpaham .
     anabhiùyandi nirdoùamàntarãkùajalopamam ..
     balyaü rasàyanaü medhyaü ÷ãtaü laghu sudhàsamam ..>% anyacca . ÷aradyagasterudayàdasvilaü salilaü hitam . vçddhasu÷ruta÷ca .
     %<kàrtike màrga÷ãrùe ca payomàtraü pra÷asyate ..>% yathartupakvamapi jalaü viùayavi÷eùe ÷ãtalaü pibedityàha su÷rutaþ .
     %<dàhàtisàrapittàsçïmårchàmadyaviùàrtiùu .
     måtrakçcchre pàõóuroge tçùõàcchardibhrameùu ca ..
     madyapànàt samudbhåte roge pittotthite tathà .
     sannipàtasamutthe ca ÷çtaü ÷ãtaü pra÷asyate ..>% kvathitasya jalasya ÷ãtalakaraõavi÷eùe guõavi÷eùamàha su÷rutaþ . ÷çtàmbu tattridoùaghnaü yadantarvàspa÷ãtalam . aråkùamanabhiùyandi kçmitçójvarahçllaghu .. ghàràpàtena viùñambhi durjaraü pavanàhatam .. antarvàspa÷ãtalaü pihitameva ÷ãtalam . atràpare'pi vi÷eùàþ .
     %<divà ÷çtaü payo ràtrau gurutàmadhigacchati .
     ràtrau ÷çtaü divà pãtaü gurutvamadhigacchati ..
     tattu paryuùitaü vahniguõabhraùñaü tridoùakçt .
     gurvamlapàkaü viùñambhi sarvarogeùu ninditam ..
     ÷çtaü ÷ãtaü punastaptaü toyaü viùasamaü bhavet .
     niryuho'pi tathà ÷ãtaþ punastapto viùopamaþ ..>% ràtrau tåùõodakasya lakùaõamanyadàha .
     %<aùñamenàü÷a÷eùeõa caturthenàrdhakena và .
     athavà kvathanenaiva siddhamuùõodakaü vadet ..>% tasya guõàþ .
     %<÷leùmànilàmadoùaghnaü dãpanaü vasti÷odhanam .
     ÷vàsakàsajvaraharaü pãtamuùõodakaü ni÷i ..>% anyacca .
     %<bhinatti ÷leùmasaïghàtaü màrutaü càpakarùati .
     ajãrõaü jarayatyà÷u pãtamuùõodakaü ni÷i ..>% ràtràvuùõodaka¤ca taptameva pibedityàha .
     %<uùõaü tadagnijananaü laghvacchaü vasti÷odhanam .
     pàr÷varukpãnasàdhmànahikkànilakaphàpaham ..
     ÷astaü tçñ÷vàsa÷åleùu sadyaþ÷uddhau navajvare ..>% viùayavi÷eùe tvàmameva jalaü ÷ãtalaü pibedityàha su÷rutaþ .
     %<mårchàpittoùõadàheùu viùe rakte madàtyaye .
     bhrama÷ramaparãteùu tamake vamathau tathà ..
     dhåmodgàre'vidagdhe'nne ÷oùe ca mukhakaõñhayoþ .
     årdhvage raktapitte ca ÷ãtamambhaþ pra÷asyate ..>% ÷ãtamambhaþ àmameva na tu kvathitam . kvathitantu ÷ãtaü dàhàdiùu yaduktaü tat sajvareùu . vijvareùu tu dàhàdiùvàmaü ÷ãtaü pra÷asyate iti bhedaþ .. * .. àmàdijalànàü jañharàgninà pàkakàlàvadhimàha .
     %<àmaü jalaü pàkamupaiti yàmaü pakvaü punaþ ÷ãtalamardhayàmam .
     pakvaü kaduùõa¤ca tato'rdhakàlaü kàlàstrayaþ pãtajalasya pàke ..
     pittamadyaviùottheùu tiktakaiþ ÷çta÷ãtalam ..>% jalaü hitamiti ÷eùaþ .. * .. tiktàni bahulàni tebhyo nirdhàrya yogamàha su÷rutaþ .
     %<mustaparpañakodãcyacchatràkhyo÷ãracandanaiþ .
     ÷çtaü ÷ãtaü jalaü dadyàt tçódàhajvara÷àntaye ..>% chatràtra dhànyakam . yata àha nighaõñau dhanvantariþ . kustumburuþ svarõikàrà chatrà dhànyaü vitunnakamityàdi . tadguõà÷ca .
     %<dhànyakaü dãpanaü rucyaü pàcanaü svàdupàki ca .
     doùatrayatçùàdàha÷vàsakàsajvarapraõudityàdi ..>% cakradattavaïgasenavçndàdayaþ chatràsthàne nàgaraü pañhanti . tadyathà -- mustaparpañako÷ãracandanodãcyanàgarairiti . nàgaraü kañukamapi nàtra pittajanakaü madhurapàkitvàditi teùàmabhipràyaþ . nàgaraü nàgaramustakaü iti kecit . kvacidekade÷ena samudàyo'vagamyate . yathà bhãmo bhãmasena iti . tãsañe tu nàgarasthàne padmakam .. * .. etasya prakriyà . candanairityatra sahàrthe tçtãyà . tena mustàdibhiþ ùaóbhiràmaireva kùuõõaiþ sahitaü jalaü ÷çtaü jalameva kevalaü yathartupakvaü pa÷càttacchãtalãkçtaü dadyàt . tathà ca vaïgasenaþ . yadapsu ÷çta÷ãtàsu ùaóaïgàdi prayujyate karùamàtraü tato dravyaü gràhayet pràsthike'mbhasi .. asyàyamarthaþ . yat hetoþ . apsu jaleùu . ÷çta÷ãtàsu ÷çtàsu kevalàsveva yathartupakvàsu . ÷ãtàsu ÷ãtalãkçtàsu ùaóaïgàdi dravyaü prayujyate . àmameva saükùudya jale sthàpyate . tataþ prakùepyatvàt karùamàtraü dravyaü samuditaü ùaóaïgàdi pràsthike'mbhasi prasthamàtre kvathita÷ãtale jale kùeptuü gràhayet . ataeva ùaóaïgamabhidhàya ùaóaïgapànãyamiti vaïgasenàdibhiruktam . asmin pakùe candanaü ÷vetaü gràhyaü na tu raktam . tatkaùàyalepayoreva prayoktumuktam . yata àha . kaùàyalepayoþ pràyo yujyate raktacandanamiti . ùaóaïgapànãyamidam .. * .. ùaóaïgàdeþ pàne tu vidhàtavye prakriyà bhinnà tàmàha vaïgasenaþ . karùamàtramiha dravyaü gràhayet pràsthike'mbhasi . ardha÷çtaü prayoktavyaü pàne peyàdisambidhau .. àdi÷abdena yåùayavàgåvilepibhaktànigçhyante .. * pànaprakriyàü ÷àrïgadharo'pyetàmevàha . kùuõõaü dravyaü palaü sàdhyaü catuþùaùñipale jale . ardha÷iùñantu taddeyaü pàne peyàdisambidhau .. pànaprayoga¤ca ùaóaïgamuktavàn . asmin pakùe candanaü raktaü gràhyam . kaùàyalepayoþ pràyo yujyate raktacandanamiti vacanàt .. * .. atha raktacandanasya guõàþ . tattu raktaü himaü svàdu ÷charditçùõàsrapittajit . tiktaü netrahitaü vçùyaü jvaravraõaviùàpaham .. ùaóaïgàdi prayujyate ityàdi ÷abdena vakùyamàõà yogà ucyante . te yathà -- ÷rãparõãcandano÷ãraparåùakamadhukajam . pànaü pittajvaraü hanyàcchàrivàdyaü sa÷arkaram .. atra ÷rãparõãparåùakayoþ phale gràhye . madhåkasya tu puùpam . anyacca . hanyàt sayaùñãmadhukaü tathaivotpalapårbakam . pànaü ÷çtaü himaü kiüvà sotpalaü ÷arkaràyutam .. hanyàt pittajvaramiti ÷eùaþ . utpalamatrakamalamityàdi . divàsvàpaü na kurvãta yato'sau syàtkaphàvahaþ . grãùmavarjeùu kàleùu divàsvàpo niùiddhyate .. ucito hi divàsvàpo nityaü teùàü ÷arãriõàm vàtàdayaþ prakupyanti yeùàmasvapatàü divà .. * .. yeùàü divàsvapna ucitastànàha . vyàyàmapramadàdhvavàhanaratàn klàntànatãsàriõaþ ÷åla÷vàsavatastçùàparigatàn hikvàmarutpãóitàn . kùãõàn kùãõakaphàn ÷i÷ån madahatàn vçddhànrasàjãrõino ràtrau jàgaritàn naràn nira÷anàn kàmaü divà svàpayet .. * .. atha vàtikàdijvaràõàü pàkàvadhimàha . vàtikaþ saptaràtre tu da÷aràtreõa paittikaþ . ÷laiùmiko dbàda÷àhena jvaraþ pàkamupaiti hi .. * rasasyàmatve'vadhimatikramyàpi jvarastiùñhati . yata àha su÷rutaþ . bahudoùasya mandàgneþ saptaràtràt paraü jvare . laïghanàmbuyavàgåbhiryadà doùo na pacyate .. tadà taü mukhavairasyatçùõàrocakanà÷anaiþ . kaùàyaiþ pàcanairhçdyairjvaravnaiþ samupàcaret .. * .. jvarasya tàruõyamadhyàvasthatà jãrõatàvadhiþ . àsaptaràtràttaruõaü jvaramàhurmanãùiõaþ . dbàda÷àhamabhivyàpya madhyaü jãrõaü tataþ param .. àsaptaràtràditi . atràï maryàdàyàm . ràtri÷abdo divasasyopalakùakaþ . tena saptamadivasàdarvàk jvarastaruõa ityarthaþ . tathà coktaü tantràntare . jvare vyatãte ùaóahe jãrõa ityucyate budhairiti . da÷aràtràt paraü jãrõamàhuranye manãùiõaþ . ataeva jàtåkarõaþ . jãrõastrayoda÷adivasa iti .. atha jvare bheùajaprayogasamayaþ . vàtike saptaràtre tu da÷aràtreõa paittike . ÷laiùmike dbàda÷àhena jvare yu¤jãta bheùajam .. saptaràtre ityatra ràtri÷abdo divasasyopalakùakaþ . ataevoktam . pàyayedàturaü sàmamauùadhaü saptame dine . ÷amanenàtha và dçùñvà niràmaü tamupàcarediti .. ÷àrïgadhareõàpyuktam . guóåcãpippalãmålanàgaraiþ pàcanaü ÷çtam . vàtajvare tathà peyaü kàliïgaü saptame'hanãti .. hàrãtenàpyuktam . etàü kriyàü prayu¤jãta ùaóràtraü saptame'hani . pibet kaùàyasaüyogàt peyàü jvaravinà÷inãm .. etàü kriyàü laïghanàdiråpàm . kaùàyasaüyogàt kaùàyeõa sàdhitàü peyàmityarthaþ .. kharanàdenàpyuktam . iti ùaóràtrikaþ prokto navajvaraharo vidhiþ . tataþ paraü pàcanãyaü ÷amanãyaü jvare hitam .. tataþ paraü saptame'hanãtyarthaþ .. vàgbhaña÷ca . saptàhàdauùadhaü kecidàhuranye da÷àhataþ . laghanne bhojite keciddeyamàmolvaõe na tu .. saptàhàt saptàhamàrabhyetyarthaþ . atra lyaùlope karmaõi pa¤camã . ataeva su÷rutaþ . da÷aràtràt paraü sarvairdàtavyamiti ni÷citam . ataeva da÷aràtreõa dbàda÷àheneti laïghanavatà vyatãtenetyarthaþ .. atra carakastvevamàha . jvaritaü ùaóahe'tãte laghvannaü pratibhojitam . pàcanaü ÷amanãyaü và kaùàyaü pàyayettu tam .. asyàyamarthaþ . jvaritaü ùaóahe laïghanena vyatãte saptame'hani bhojitalaghvannaü aùñame dine kaùàyaü pàyayedityarthaþ .. tathà ca su÷rutaþ . saptaràtràt paraü kecinmanyante deyamauùadham .. saptaràtràt paraü aùñame'hanãtyarthaþ . keciccarakàdayaþ . cakradatto'pi . saptaràtreõa pacyante saptadhàtugatà malàþ . niràmastu tataþ prokto jvaraþ pràyo'ùñame dine .. evaü sati kaùàyadàne saptamàùñamayordivasayorvikalpaþ .. * .. tatràpi vayobalàgnidoùade÷akàlocitaü kuryàt bheùajamanna¤ca doùapàkaü dçùñvà dadyàdityàha su÷rutaþ . %<paittike và jvare deyamalpakàlamamutthite . acirajvaritasyàpi bhaiùajyaü doùapàkataþ ..>% iti . asyàyamarthaþ . alpakàlasamutthite paittike jvare doùapàkaü dçùñvà bhaiùajyaü deyam . na tu tatra da÷aràtràpekùà . tathà acirajvaritasyàpi paittiketaranavajvarayuktasyàpi doùapàkaü dçùñvà bhaiùajyaü deyamityarthaþ .. * .. doùapàkalakùaõamàha su÷rutaþ . mçdau jvare laghau dehe pracaleùu maleùu ca . pakvaü doùaü vijànãyàjjare deyaü taüdauùadhamiti .. jvare mçdau svalpãbhåte . maleùu vàtapittakaphamåtrapurãùeùu . pracaleùu svamàrgasa¤càriùu . pakvaü niràmam . doùaprakçtivaikçtyàdekeùàü pakvalakùaõam . doùàõàü duùñavàtapittakaphànàü prakçtiþ jvarasya tadupadravàõàü cotpàdanam . tasyà vaikçtyaü vaiparãtyaü tasmàt doùapàkaj¤ànaü ekeùàü mate . kùutkùàmatà laghutva¤ca gàtràõàü jvaramàrdavam . doùaprakçtirutsàho niràmajvaralakùaõam .. doùaprakçtiþ doùàõàü svamàrgasa¤càraþ . màdhabanidàne utsàhasthàne aùñàha iti pàñhaþ .. * .. j¤eyaþ pa¤cavidhaþ kàlo bhaiùajyagrahaõe nçõàm . atrànukte prabhàtaü syàt kaùàyeùu vi÷eùataþ .. mukhyabheùajasambandho niùiddhastaruõe jvare . toyapeyàdisaüskàrairnirdoùaü tatra bhaiùajam .. mukhyabhaiùajaü kvàthaþ tasya sambandhaþ pànam . yata àha . na kaùàyaü pra÷aüsanti naràõàü taruõe jvare . kaùàyeõàkulãbhåtà doùà jetuü sudustaràþ .. àkulãbhåtàþ pravçddhàþ svamàrgaü parityajya yatastato gatàþ . atra kaùàya÷abdena kvàtho gçhyate .. * .. uktà÷ca kvàthasya paryàyàþ . ÷çtaü kvàthaþ kaùàya÷ca niryåhaþ sa nigadyate . toyapeyàdisaüskàrairnirdoùaü tatra bheùajamiti .. tatra taruõe jvare bheùajaü mukhyabheùajaü kvàtharåpam . toyapeyàdisaüskàrairnirdoùam . yata àha . na tu kalpanamuddi÷ya kaùàyaþ pratiùiddhyata iti . kalpanaü toyapeyàyavàgvàdikam .. * .. nanu . svarasa÷ca tathà kalkaþ kvàtha÷ca himaphàõñakau . j¤eyàþ kaùàyàþ pa¤caite laghavaþ syuryathottaram .. iti vacanàt svarasàdayo'pi kathaü na niùidhyante . tanna . yaþ kaùàyaþ kaùàyaþ syàt sa varjyastaruõe jvare . iti . yaþ kaùàyaþ kaùàyaþ syàt caturthabhàgàva÷eùakaraõena aùñamabhàgàva÷eùakaraõena và kaùàyavarõaþ kaùàyarasa¤ca syàt . sa kaþ kvàthaþ . sa taruõajvare niùiddhaþ .. * .. kvàthavàcakasya kaùàyasya lakùaõamàha . pàda÷iùñaþ kaùàyaþ syàdyaþ ùoóa÷aguõàmbhasà . kvathito'taþ ùaóaïgàdi na niùiddho navajvare .. asyàyamarthaþ . yaþ kvàtthyadravyàt ùoóa÷aguõenàmbhasà kvathitaþ pakvaþ atha ca pàda÷iùñaþ caturthabhàgàva÷eùaþ sa kaùàyaþ syàt . ataþ ùaóaïgàdistaruõajvare na niùiddhaþ . apàkàdardhapàkàccoktalakùaõàbhàvena kaùàyatvàbhàvàt .. * .. taruõajvare kaùàyasya doùamàha . doùà vçddhàþ kaùàyeõa stambhitàstaruõe jvare . stambhyante na vipacyante kurvanti viùamajvaram .. kaùàyeõa stambhitàþ pravçttaye nivàritàþ . yata àha kaùàyarasaguõàn . kaùàyaþ stambhanaþ ÷ãto råkùaþ pittakaphàpahaþ . ityàdi . stambhyante àdhmànaü kurvanti . na vipacyante sukhena na vipacyante duþkhaü dattvà vilambena vipacyante iti yàvat .. anyacca .
     %<na cyavante na pacyante kaùàyaiþ stambhità malàþ .
     tiryagvimàrgagà vàte ghoraü kuryurnavajvaram .. * ..
     anupasthitadoùàõàü vamanaü taruõe jvare .
     hçdrogaü ÷vàsamànàhamoha¤ca kurute bhç÷am ..>% asyàyamarthaþ . kaphàdidoùopasthitau svayameva cedbhavati vamanaü na taddoùàya . anupasthitadoùàõàntu taruõe jvare vamanaü yatnakçtaü hçdrogàdãn karotãtyarthaþ . etena vacanena taruõe jvare yatnàd vamanaü niùiddham .. * .. avasthàvi÷eùe tadapi kartavyamityàha .
     %<sadyo bhuktasya và jàte jvare santarpaõotthite .
     vamanaü vamanàrhasya ÷astamityàha vàgbhañaþ ..>% vamanaü veti vikalpo laïghanàpekùayà vamanàrhasyetyanena garbhiõyatikç÷àtivçddhyàdiniràsaþ . vàgbhaño'tra vçddhavàgbhañaþ ..
     %<vamitaü laïghayet pràj¤o laïghitaü na tu vàmayet .
     vamanaü kle÷abàhulyàddhanyàllaïghanakarùitam .
     na kàryaü gurviõãbàlavçddhadurbalabhãrubhiþ ..>% ana÷anamiti ÷eùaþ . anena vacanena gurviõyàdãnàmana÷ananiùedhàt jvare sàme pàcanaü niràme ÷amanaü pathyànnamaõóàdika¤ca dadyàt .. * .. pàcana÷amanayorlakùaõamàha .
     %<yat pacatyàmamàhàraü pacedàmarasa¤ca yat .
     yadapakvàn paceddoùàüstaddhi pàcanamucyate ..
     na ÷odhayati yaddoùàn samànnodãrayatyapi .
     samãkaroti saüvçddhàüstat saü÷amanamucyate ..>%
     na ÷odhayati nordhvàdhomàrgàbhyàü pàtayati . nodãrayati na vardhayati .. * .. tayoþ saüpradànaü kàla¤càha .
     %<pàyayedàturaü sàmaü pàcanaü saptame dine .
     ÷amanenàthavà dçùñvà niràmaü tamupàcaret ..
     tasmàdàdau pradeyantu pàcanaü divasatrayam .
     ÷amanãyaü pradeyantu pa¤caràtraü tataþ param ..
     ÷odhanaü dãpana¤caiva ekaràtraü pradàpayet ..>% ityatrisaühitàtaþ .. anyacca .
     %<kç÷a¤caivàlpadoùa¤ca ÷amanãyairupàcaret ..>% nanu .
     %<làlàpraseko hçllàso hçdayà÷uddhyarocakau .
     tandràlasyàvipàkàsyavairasyaü gurugàtratà ..
     kùunnà÷o bahumåtratvaü stabdhatà balavàn jvaraþ .
     àmajvarasya liïgàni na dadyàttatra bheùajam ..
     bheùajaü hyàmadoùasya bhåyo janayati jvaram ..>% bhåyo bàhulyena . anyacca .
     %<pàyayeddoùaharaõaü mohàdàmajvare tu yaþ .
     sa suptaü kçùõasarpantu karàgreõa paràmç÷et ..>% iti vacanàdàmajvare bheùajaniùedhàt kathaü sàme jvare pàcanaü deyam . ucyate nirupadrave sàme jvare pàcanaü deyam . sopadrave tu sàme bheùajaü niùiddham . tathà ca vàgbhañaþ .
     %<saptàhàt parato'duùñe sàme syàt pàcanaü jvare .
     niràme ÷amanaü stabdhe sàme nauùadhamàcaret ..>% aduùñe nirupadrave . stabdhe sopadrave .. * .. atha sàmànyajvare pàcanaü kaùàyamàha su÷rutaþ . nàgaraü devakàùñha¤ca dhyàmakaü bçhatãdbayam . dadyàt pàcanakaü pårbaü jvaritemyo jvaràpaham .. dhyàmakaü rauhiùam . tadalàbhàdu÷ãraü dadyàt . bçhatãdbayaü bçhatphalà såkùmaphalà bçhatã . kùudrà bçhatã ceti . kaõñakàrãdbayaü và dadyàt .. kaõñakàrãdbayaü ÷uõñhã dhyàmakaü suradàru ceti ÷àrïgadhareõa uktatvàt . nàgaràdikvàthaþ sarvajvareùu .. * .. atha sàmànyataþ saü÷amanãyànyàha su÷rutaþ . atha saü÷amanãyàni kaùàyàõi nibodha me . sarvajvareùu deyàni yàni vaidyena jànatà .. vç÷cãravilvavarùàbhåpayaþ sodakameva ca . pacet kùãràva÷eùaü tat peyaü sarvajvaràpaham ..
     vç÷cãraþ ÷vetapunarnavà . varùàbhå raktapunarnavà . tathàca madanapàlaþ .
     %<punarnavaþ ÷vetamålo vç÷cãro dãrghapatrakaþ .
     punarnavà parà raktà varùàbhå raktapuùpakaþ ..>% pàkaprakàramàha .
     %<kùãramaùñaguõaü dravyàt kùãrànnãraü caturguõam .
     kùãràva÷eùaü pàtavyaü kùãrapàke hyayaü vidhiþ ..>% dravyàt palaparimitàt .. anyacca .
     %<udakàddviguõaü kùãraü ÷iü÷apàsàrameva ca .
     tat kùãra÷eùaü kvathitaü peyaü sarvajvaràpaham ..
     guóåcãdhànyakàriùñaü padmakaü raktacandanam .
     eùàü kvàthaþ suprasiddhaþ sarvajvaraharaþ smçtaþ ..
     dãpano dàhahçllàsatçùõàcchardyarucãrharet ..>% guóåcyàdikvàthaþ .. * .. saü÷odhanaü taruõajvariõo niùiddhaü tadàha su÷rutaþ .
     %<chardiü mårchàü mandamohaü bhramatçóviùamajvaràn .
     saü÷odhanasya pànena pràpnoti taruõajvarã ..>% saü÷odhanasya lakùaõamàha .
     %<sthànàdbahirnayedårdhvamadho và doùasa¤cayam .
     saü÷odhanaü tadeva syàddevadàlãphalaü yathà ..>%
     niùiddhamapi saü÷odhanamavasthàvi÷eùe deyaü yata àha .
     %<roge ÷odhanasàdhye tu yaü vidyàddoùadurbalam .
     taü samãkùya bhiùak kuryàddoùapracyàvanaü mçdu ..>% ÷odhanasàdhyàn rogànàha .
     %<sadyojvare viùe'jãrõe mandàgnàvarucau tathà .
     stanyaroge ca hçdroge kàse ÷vàse ca vàmayet ..
     jãrõajvaragaracchardigulmaplãhodareùu ca .
     ÷åle ÷othe måtraghàte kçmiroge virecayet ..>%
     doùadurbalaü doùairupacitairdurbalaü na tu upavàsàdikç÷am . ataeva samãkùyeti . anyacca ..
     %<cale doùe mçdau koùñhe nekùetàtra balaü nçõàm .
     avyàpat durbalasyàpi ÷odhanaü hi tadà bhavet ..>% kuto balaü nàpekùaõãyamityà÷aïkàyàmàha . tadà tasyàmavasthàyàü ÷odhanaü durbalasyàpi doùadurbalasyàpi avyàpat bhavet . chardyàdivyàdhikçt na bhavatãtyarthaþ .. * .. balavataþ puruùasya pakvasya doùasya svasthànasthitasya ÷odhanàvidhàne doùamàha su÷rutaþ .
     %<pakvo'pyanirhçto doùo dehe tiùñhanmahàtyayam .
     viùamaü và jvaraü kuryàdbalavyàpàdameva ca ..>%
     pakvaþ laïghanatiktàmbupànapeyàdibhiþ . anirhçtaþ adhomàrgeõànutsçùñaþ . mahàtyayaü viùamajvaraü càturthakam . tasyaiva mahàtyayatvàditi gadàdharaþ .. gambhãramiti kàrtikaþ .. mahàtyayaü mahàkaùñaü và . balavyàpàdaü balakùayam .. * .. saü÷ãdhanamàha .
     %<àragvadhagranthikamustatiktàharãtakãbhiþ kvathitaþ kaùàyaþ .
     sàme sa÷åle kaphavàtapittajvare hito recanapàcana÷ca ..>% àragvadha dhanavaherà .. anyacca .
     %<pathyàragvadhatiktàtrivçdàmalakaiþ ÷çtaü toyam .
     pàcanasàrakamuktaü munibhirjãrõajvare sàme ..>% iti àrogyapa¤cakadbayam .. * ..
     %<anantàü bàlakaü mustaü nàgaraü kañurohiõãm .
     piùñvà mukhàmbunà kalkaü pàyayedakùasammitam ..
     kalkaþ svalpena kàlena hanyàt sarvajvarànayam .
     vidadhyàt koùñhasaü÷uddhiü dãpayecca hutà÷anam ..>%
     anantà sàrivà . iti sàrivàdikalkaþ .. * .. saü÷odhanaü saü÷amana¤ca yeùàü niùiddhaü tànàha .
     %<pãtàmburlaïghanakùãõo jãrõã bhuktaþ pipàsitaþ .
     na pibedauùadhaü yattu saü÷odhanamathetarat ..>% pãtàmbuþ pãtatiktàmbuþ . bhuktaþ bhuktavànityarthaþ . atràdhyavasitàditvàt kartari ktapratyayaþ . itarat saü÷amanam .. * ..
     %<triphalà rajanãyugmaü kaõñakàrãyutaü ÷añã .
     trikañu granthikaü mårvà guóåcã dhanvayàsakaþ ..
     kañukà parpaño mustaü tràyamàõà ca bàlukam .
     nimbaü puùkaramåla¤ca madhuyaùñã ca vatsakaþ ..
     yavànãndrayavo bhàrgã ÷igrubãjaü suràùñrajà ..
     vacà tvak padmako÷ãracandanàtiviùà balà ..
     ÷àlãparõã pç÷niparõã vióaïgaü tagaraü tathà .
     citrakaü devakàùñha¤ca cavyaü patraü pañolajam ..
     jãvakarùabhakau caiva lavaïgaü vaü÷alocanam .
     puõóarãka¤ca kàkolã patrakaü jàtipatrakam ..
     tàlã÷apatrametàni samabhàgàni cårõayet .
     ardhàü÷aü sarvacårõasya kiràtaü prakùipet sudhãþ ..
     etat sudar÷anaü nàma cårõaü doùatrayàpaham .
     jvaràü÷ca nikhilàn hanyànnàtra kàryà vicàraõà ..
     pçthagdvandvàgantujàü÷ca dhàtusthàn viùamàüstathà .
     sannipàtãdbhavàü÷càpi mànasànapi nà÷ayet ..
     ÷ãtàdãnapi dàhàdãn mohaü tandràü bhramaü tçùàm .
     kàsaü ÷vàsa¤ca pàõóu¤ca hçdrogaü kàmalàmapi ..
     trikapçùñhakañãjànupàr÷va÷åla¤ca nà÷ayet .
     ÷ãtàmbunà pibedetat sarvajvaranivçttaye ..
     sudar÷anaü yathà cakraü dànavànàü vinà÷anam .
     tadvajjvaràõàü sarveùàü cårõametat praõà÷anam ..>% puùkaramålàbhàve kuùñhamapi dadyàt . bhàrgyabhàve kaõñakàrãmålam . sauràùñràbhàve sphuñikàü dadyàt . tagaràlàbhe kuùñhaü deyam . jãvakarùabhakayoralàbhe vidàrãkandasya bhàgadbayaü dadyàt . puõóarãkaü ÷vetakamalam . kàkolyabhàve a÷vagandhàmålaü dadyàt . tàlã÷apatrakàbhàve svarõatàlã pradãyate . iti . athavà kaõñakàrãjañà deyà . iti sudar÷anacårõam . * .
     %<÷añã ni÷àdvayaü ÷uõñhã dàru puùkaramålakam .
     elà guóåcã kañukà parpaña÷ca savàsakaþ ..
     bhàrgã kiràtatikta¤ca da÷amålaü tathaiva ca .
     kvàthameùàü pibet kçùõasindhucårõayutaü naraþ ..
     jvaràn sarvàn drutaü hanti nàtra kàryà vicàraõà ..>% anubhåtamatyuttamametat .. *
     %<harãtakãtrivçdvçddhadàrakàõàü pçthagbhavet .
     paladvayaü kaõà ÷uõñhã muóåcã gokùuro varã ..
     sahadevã vióaïga¤ca pratyekaü palasammitam .
     madhunà vañikàü kçtvà svàdet jvaramapohati ..
     kàsaü ÷vàsaü malastambhaü vahnimàndyaü niyacchati ..
     làkùà da÷àkùà aruõà ùaóakùà sacandanaü lohitacandana¤ca .
     tvakpatrakaü vàri murà samustà pratyekametàni palonmitàni ..
     kiràtatiktastivçtàsatiktàmçtàkaõàparpañakaõñakàryaþ .
     vióaïgavi÷vàmalakàni vàsàrasàni÷àvàruõasindhuvàràþ ..
     etàni deyàni pçthak palàrdhamànàni sarvàõi ca bheùajàni .
     kalkànamãùàü vidadhãta gavyadugdhena vai sàrdhatulàmitena ..
     tailaü tilànàntu tulànumànaü tenaiva kalkena ÷anaiþ pacettu .
     hanyàt jvaràn tailamidaü samastàn kuryàdbalaü vãryamatãvapuùñim ..
     vimardanàdà÷u paribhramaü ÷ramaü ÷amaü nayet saüjanayet dyutiü tanoþ .
     tathà vyathàmasthisamudbhavàmapi prahatya nidràü samupàrjayet sukham ..>% aruõà ma¤jiùñhà . vàri vàlà . rasà ràsnà . iti làkùàditailam .. * ..
     %<làkùàrasasamaü tailaü tailànmastu caturguõam .
     a÷vagandhàni÷àdàrukauntãkuùñhàbdacandanaiþ ..
     samårvàrohiõãràsnà÷atàhvàmadhukaiþ samaiþ .
     siddhaü làkùàdikaü nàma tailamabhya¤janàdinà ..
     sarvajvarakùayonmàda÷vàsàpasmàravàtanut .
     yakùaràkùasabhåtaghnaü garbhiõãnà¤ca ÷asyate ..>%
     mastu dadhijalam . kauntã reõukà . candanamatra ÷vetameva na tu raktam . rohiõã kañukã . iti ca làkùàditailam .. * ..
     %<làkùà haridrà ma¤jiùñhà phenilaü madhukaü balà .
     làmajjakaü candana¤ca campakaü nãlamutpalam ..
     pratyekameùàü ùaõmuùñãþ paktvà toye caturguõe .
     caturbhàgàva÷eùe tu garbhe caitat samàpayet ..
     reõukà padmaka¤caiva vàjigandhà tathaiva ca .
     vetasaü corakaü kuùñhaü devadàru nakhaü tvacam ..
     ÷atapuùpà puõóarãkaü màüsã madhukameva ca .
     ebhirakùamitaiþ kalkaiþ kaùàyeõaiva peùitaiþ ..
     mastu÷uktàranàlànàmàóhakàóhakamàvapet .
     kùãràóhakasamàyuktaü tailaprasthaü vipàcayet ..
     abhyaïgàttailametaddhi ÷ãghraü dàhamapohati .
     vyapohati tathà vàtaü pittaü ÷leùmabhavaü jvaram ..
     sapralàpaü satçùõa¤ca tàlu÷oùabhramànvitam .
     grahopasçùñà ye bàlà rakùaþsaüdåùità÷ca ye ..
     teùàü kaùñaü pra÷amayettailaü làkùàdikaü mahat ..>% phenilaü vadaram . làmajjakamu÷ãravat pãtacchavitçõavi÷eùaþ . làmajjaükaü yadà na syàdu÷ãraü dãyate tadà . campakamityasya sthàne kutràpi gairikaü iti pàñhaþ . nãlotpalasyàlàbhe tu kumudaü deyamiùyate .
     samàpayet prakùipedityarthaþ . corakaü granthiparõasya bhedaþ bhaõñiura iti naipàlade÷e bhavati . tadalàbhe granthiparõaü deyam . puõóarãkaü ÷vetakamalam . mastu dadhijalam . ÷uktaü sandhànabhedaþ . àranàlamapi sandhànabhedaþ . iti mahàlàkùàditailam .. * .. atha navajvare rasàþ .
     %<såto gandhaùñaïkaõaþ ÷oùaõa÷ca sarvaistulyà ÷arkarà matsyapittaiþ .
     bhåyo bhåyo mardayettaü triràtraü vallo deyaþ ÷çïgaveradraveõa ..
     tàpe ÷ãtaü vãjanaistakrabhaktaü vçntàkàdyaü pathyametat pradiùñam .
     adrau cograü hanti sadyo jvarantu pittàdhikye mårdhni toya¤ca dadyàt ..>% asya prakriyà . pàrà÷uddha bhàga 1 gandhaka÷uddha bhàga 1 sohàgàbhçùña bhàga 1 marica bhàga 1 ÷arkarà bhàga 4 rohumatsyakapitta bhàga 3 . amuü pratidinaü sarvaü dinatrayaü mardayet . rasamimaü raktitrayamitamàrdrakarasena dadyàt . odanaü takaü vçntàkaphalaü bhoktuü dadyàt . vyajanàdyaiþ ÷ãtalamupacàraü kuryàt . udakama¤jarãraso navajvareùu .. * .. rasaratnapradãpe .
     %<adyàt samaü såtasamudraphena hiïgålagandhaü parimçdya yàmam .
     navajvare vallayugaü trighasramàrdràmbhasàyaü jvaradhåmaketuþ ..>% prakriyà . pàrà÷uddhagandhaka÷uddhahiïgula÷uddhasamudraphenasabhàgaü sarvaü yàmamekamàrdrakarasena saümardya raktikàùañkamitamàrdrakarasena dinatrayaü navajvarã bhakùayet . dinatrayànnavajvaro na÷yet . iti jvaradhåmaketuþ .. * .. rasendracintàmaõau .
     %<÷uddhaþ såto viùo gandhaþ pratyekaü ÷àõasaümitaþ .
     dhårtabãjaü tri÷àõaü syàt sarvebhyo dbiguõà bhavet ..
     hemàhvà kàrayedeùàü cårõaü såkùmaü prayatnataþ .
     jambãrajãrakairdeya÷cårõaü gu¤jàdbayonmitam ..
     àrdrakasya rasenàpi jvaraü hanti tridoùajam .
     aikàhikaü dbyàhika¤ca tryàhika¤ca caturthakam ..
     viùama¤ca jvaraü hanyànnavaü jãrõa¤ca sarvathà .
     mahàjvaràïku÷o nàmnà raso'yaü sarvasaümataþ ..>% prakriyà . ÷uddhapàrà ÷uddhagandhaka ÷uddhaviùa pratyekaü ñaïka 1 dhattårabãja ñaïka 3 cokañaïka 12 sarveùàü cårõamatisåkùmaü kartavyam . iti mahàjvaràïku÷aþ .. * .. sarvajvareùu ÷àrïgadhare .
     %<eko bhàgo rasàt ÷uddhàcchaileyaþ pippalã ÷ivà .
     àkàrakarabho gandhaþ kañutailena ÷odhitaþ ..
     phalàni cendravàruõyà÷caturbhàgamità amã .
     ekatra mardayeccårõamindravàruõikàrasaiþ ..
     màùonmitàü varñàü kçtvà dadyàt sadyojvare budhaþ .
     chinnàrasànupànena jvaraghnã vañikà matà ..>% ÷aileyaþ chaóa iti loke . ÷ivàtra harãtakã . àkàrakarabhaþ akarakarahà iti loke . caturbhàgamità amã ÷aileyàdayaþ ùañ samudità bhàgacatuùñayamitàþ . iti jvaraghnãvañikà .. * .. ÷àrïgadhare .
     %<rasaü gandha¤ca daradaü jaipàlaü kramavardhitam .
     dantãrasena saüpiùya vañã gu¤jàmità kçtà ..
     prabhàte sitayà sàrdhamasità ÷ãtavàriõà .
     ekena divasenaiùà navajvaraharã bhavet ..>% iti ca jvaraghnãvañikà .. * .. rasaratnapradãpe .
     %<raso gandho viùaü ÷uõñhã pippalã maricàni ca .
     pathyà vibhãtakaü dhàtrã dantãbãja¤ca ÷odhitam ..
     cårõameùàü samàü÷ànàü droõapuùpãrasaiþ puñet .
     vañãü màùanibhàü kuryàt bhakùayennåtane jvare ..>% iti navajvarãharãvañã . iti navajvare rasàþ .. * .. atha sàmànyajvare rasàþ .
     %<÷uddhaü såtaü viùaü gandhaü dhårtabãjaü tribhiþ samam .
     caturõàü dbiguõaü vyoùaü cårõaü gu¤jàdbayonmitam ..
     àrdrakasya rasaiþ kiüvà jambãrasya rasairyutam .
     mahàjvaràïku÷o nàmnà sarvajvaravinà÷anaþ ..
     aikàhikaü dbyàhika¤ca tryàhika¤ca caturthakam .
     viùamaü và tridoùaüvà jvaraü hanti na saü÷ayaþ ..>% prakriyà . ÷uddhapàràñaïka 1 ÷uddhaviùañaïka 1 ÷uddhagandhakañaïka 1 dhattårabãjañaïka 3 ÷oñiñaïka 4 pãparãñaïka 4 maricañaïka 4 sarveùàü cårõamatisåkùmaü kartavyam . iti mahàjvaràïku÷aþ .. * .. sarvajvareùu sarvarasagrantheùu .
     %<såtaü gandhaü viùa¤caiva ñaïkaõa¤ca manaþ÷ilà .
     etàni ñaïkamàtràõi maricaü tvaùñañaïkakam ..
     kañutrayaü ñaïkaùañkaü khalle kùiptvà vicårõayet .
     rasaþ ÷vàsakuñhàro'yaü ÷vàsasarvajvaràpahaþ ..>% iti ÷vàsakuñhàro rasaþ .. * .. ÷vàse sarvajvare rasaratnàkare .
     %<dàrumåùàü ÷ikhigrãvàü rasaka¤ca pçthak pçthak .
     ñaïkatrayànumànena gçhãtvà kanakadravaiþ ..
     mardayettridinaü kàryà vañã caõakamàtrayà .
     maricairekaviü÷atyà saptabhistulasãdalaiþ ..
     khàdedbañãdbayaü pathyaü dugdhabhaktaü sa÷arkaram .
     taruõaü viùamaü jãrõaü hanyàt sarvajvaraü dhruvam ..>% dàrumåùà dàrumåùã . ÷ikhigrãvà tutiyà . rasakaü khapariyà . pratyekaü ñaïka 3 dhattårapatrasvarasena mardayet . iti jvaràïku÷aþ .. * .. sarvajvareùu .
     %<nàgaraü karùamàtraü syàt karùamàtra¤ca ñaïkaõam .
     maricaü sàrdhakarùaü syàt tàvaddagdhavaràñakam ..
     viùaü karùacaturthàü÷aü sarvamekatra cårõayet .
     raso hutà÷ano nàmnà khàdyo gu¤jàmito jvare ..>% iti hutà÷ano raso jvare .. * ..
     %<÷uddhajaipàlañaïkantu kañvãñaïkadbayonmitam .
     gairikaü ñaïkameka¤ca kanyànãreõa mardayet ..
     kalàyasadç÷ã kàryà vañikà tà¤ca bhakùayet .
     ÷ãtalena jalenaiùà vañã jãrõajvaràpahà ..>% iti jvaraghnãvañã ..
     %<dbibhàgatàlena hata¤ca tàmraü rasa¤ca gandha¤ca samãnamàyuþ .
     viùaü sama¤ca dbiguõa¤ca tàmraü trisaptaràtreõa divàkaràü÷aiþ ..
     vimardyariùñasvarasena cårõaü gu¤jaikadattaü sitayà sametam .
     jvaràïgu÷o'yaü ravisundaràkhyo jvarànnihantyaùñavidhàn samastàn ..>% asya prakriyà . pàràñaïka 1 gandhakañaïka 1 viùañaïka 1 dbiguõatàlakahatatàmrañaïka 2 rohumatsyakapitta 1 sava ekatra khale javacårõa hoi mile tava nãvike pàtakã svarasakabhàvanà 21 ghàme maha devai màtrà rattã eka anupàna ÷veta÷aürkarà ratã 2 khài . iti sarvajvare ravisundaro rasaþ .. * ..
     %<÷uddhaü såtaü tathà gandhaü khalle tàvadbimardayet .
     såtaü na dç÷yate yàvat kintu kajjalavadbhavet ..
     eùà kajjalikà khyàtà vçü haõã vãryavardhinã .
     nànànupànayogena sarvavyàdhivinà÷inã .. * ..>% kajjalikàvidhànaü tadguõa÷ca rasaratnapradãpe .
     %<jayàpatrarasenàtha vardhamànarasena ca .
     bhçïgaràjarasenàpi kàkamàcyà rasena ca ..
     rasaü saü÷odhya yatnena tatsamaü ÷oyayedbalim .
     bhçïgaràjarasaiþ piùñvà ÷oùayedarkara÷mibhiþ ..
     saptadhà và tridhà vàpi pa÷càccårõantu kàrayet .
     cårõayitvà samaü tena rasena saha mardayet ..
     naùñasåtaü yadà cårõaü bhavet kajjalasannibham .
     nirdhåme varadàïgàre dravãkuryàt prayatnataþ ..
     tatra taü mahiùãviùñhàsthàpite kadalãtale .
     niþkùipya taduparyanyat patraü dattvà prapãóayet ..
     ÷ãtalàntàt tataþ patràt samuddhçtya vicårõayet .
     evaü siddhà bhavedbyàdhighàtinã rasaparpañã ..
     jvaràdivyàdhibhirvyàptaü vi÷vaü dçùñvà purà haraþ .
     cakàra kçpayà yuktaþ sudhàvadrasaparpañãm ..
     raktikàsaümitàü tàvadbhçùñajãrakasaüyutàm .
     gu¤jàrdhabhçùñahiïgvàóhyàü bhakùayedrasaparpañãm ..
     rogànuråpabhaiùajyairapi tàü bhakùayedbudhaþ .
     pibettadanupànãyaü ÷ãtalaü culukatrayam ..
     pratyahaü vardhvayettasyà ekaikàü raktikàü bhiùak .
     nàdhikàü da÷agu¤jàto bhakùayettàü kadàcana ..
     ekàda÷adinàrambhàt tàü tathaivàpakarùayet .
     evametàþ sama÷nãyànnaro viü÷ativàsaràn ..
     ÷ivaü guruü tathà vipràn påjayitvà praõamya ca .
     ÷raddhayà bhakùayedetàü kùãramàüsarasà÷anaþ ..
     jvara¤ca grahaõã¤càpi tathàtãsàrameva ca .
     kàmalàü pàõóuroga¤ca ÷ålaplãhajalodaram ..
     evamàdãn gadàn hatvà hçùñaþ puùña÷ca vãryavàn .
     jãvedbarùa÷ataü sàgraü valãpalitavarjitaþ ..>% iti rasaparpañã .. * .. atha jvariõe annadànasamayaþ . tatra carakaþ .
     %<kùut sambhavati pakveùu rasadoùamaleùu ca .
     kàle và yadi vàkàle so'nnakàla udàhçtaþ ..>% anyacca .
     %<àme pàkaü gate néõàü yadà bhojanalàlasà .
     bhavet kàle hyakàle và so'nnakàla udàhçtaþ ..>% tatra kàlamàha . jvarasya pàkàvasthànnadànakàlaþ jvarasya pàkakàla÷ca .
     %<vàtikaþ saptaràtreõa da÷aràtreõa paittikaþ .
     ÷laiùmiko dbàda÷àhena jvaraþ pàkamupaiti hi ..>% jvarasya pàka upa÷amaþ .. jvarapàkenaiva rasapàke doùapàko'pi kathitaþ . yato doùapàkaü vinà jvarapàko na bhavati rasapàkaü vinà doùapàka÷ca na bhavati .. * .. nanu yathà paittiko jvaro da÷àhoràtreõa pàkaü yàti . ekàda÷e dine'nnaü dãyate . tathà ÷laiùmiko jvaro dbàda÷àhoràtreõa pàkaü yàti trayoda÷adivase'nnaü dãyate . tathà vàtiko jvara saptàhoràtreõa pàkaü yàti . aùñame divase'nnaü kathaü na dãyate . kathaü saptama eva divase'nnaü dãyate . iti . ucyate .
     %<kaphapitte drave dhàtå sahete laïghanaü bahu .
     àmakùayàdårdhamapi vàyurna sahate kùaõam ..>% iti vacanàdàmarasapàke jàte àhàralàbhaü vinà vàyuþ kùaõamàtramapi soóhuü na ÷aknoti . sa à÷ukàritvàm kùaõàdàkùepakàdãn vikàràn saüjanayati .. ato vàtike jvare pàkadinànàmantime saptama eva dine'nnaü dãyate . tathà ca dhanvantariþ .
     %<jvaràbhibhåtaþ ùaóahe vyatãte vipakvadoùaþ kçtalaïghanàdiþ .
     yo bheùajaü khàdati vaidyava÷yo niþsaü÷ayaü hantyaciràt sa rogàn ..>% jvaràbhibhåtaþ vàtajvaràbhibhåtaþ . vipakvadoùaþ pakvavàtaþ . kçtalaïghanàdiþ àdi÷abdàt kçtapakvajalapànanirvàtagçhavàsaguråùõavasanadhàraõàdiþ . bheùajamityannasyàpyupalakùaõam . ataeva carakaþ .
     %<jvaritaü ùaóahe'tãte laghvannaü pratibhojitam .
     pàcanaü ÷amanãyaüvà kaùàyaü pàyayettu tamiti ..>% jvaritaü vàtajvariõam .. ùaóahe'tãte ityupalakùaõam .. pittajvariõaü da÷àhe'tãte .. ÷leùmajvariõaü dbàda÷àhe'tãte .. laghvannaü bhojitaü jvariõaü pàcanaü ÷amanãyaüvà kaùàyaü pàyayet . punaþ sa eva .
     %<sarvajvareùu jvaritaü dinànte bhojayellaghu ..>% dinànte'nta÷abdo'tra madhyavàcã tena tridhà vibhaktasya divasasya madhyabhàge pittapràdhànyasamaye .. ukta¤ca vàgbhañena .
     %<vayo'horàtribhuktànàü te'ntamadhyàdigàþ kramàditi .>% te vàtapitta÷leùmàõaþ .. pittakàle'pi madhyàhnàdarvàk . yata àha . %<yàmamadhye na bhoktavyaü yàmayugmaü na laïghayet . yàmamadhye rasotpattiryàmayugmàdbalakùayaþ ..>% iti .. etat susthaparamiti cettanna . yata àha .
     %<÷leùmakùaye pravçddhoùmà balavànanalastadà .
     vegàpàye'nyathà taddhi jvaravegàbhivardhvanam ..>% tadà pittapràdhànyasamaye . anyathà uktasamayàdanyadà . vegàpàye jañharàgniveganà÷e . tat bhojanaü jvaravegàbhivardhanaü bhavatãtyarthaþ .. * .. atra viùamajvariõe'nnaü dàtuü kàlavi÷eùamàha carakaþ .
     %<sarvajvareùu saptàhaü màtràvallaghu bhojayet .
     vegàpàye'nyathà taddhi jvaravegàbhivardhanam ..>% sarvajvareùu sarvaviùamajvareùu . vegàpàye jvaravegàpàye bhojayet . anyathà jvaravegàpàyaü vinà . tat bhojanaü jvaravegàbhivardhanaü bhavatãtyarthaþ .. * .. athànnagrahaõàya sthànamàha . %<àhàranirhàravihàrayogàþ sadaiva sadbhirvijane vidheyàþ ..>% iti .. * .. atyabalasya jvaritasya bhojanàrthopave÷anaprakàramàha su÷rutaþ .
     %<jvare prameho bhavati svalpairapi viceùñitaiþ .
     niùaõõaü bhojayettasmànmåtroccàrau ca kàrayet ..>% niùaõõaü yathàsthànasthitameva na tu sthànàntaraü nãtam .. * .. annagrahaõasamaye prathamaü jvaritena kavalaþ kartavya ityàha .
     %<yathà doùocitairdravyaiþ kartavyaþ kavalagrahaþ .
     arocakàsyavairasyamalapåtiprasekahçt ..
     bhçùñajãrakacårõena sindhujanmayutena ca .
     jihvàü dantàn mukhasyàntarghçùñvà kavalamàcaret ..
     mukhe malaü vigandhatvaü virasatva¤ca na÷yati .
     manaþ prasannaü bhavati bhojane'tirucirbhavet ..
     jvarito hitama÷nãyàdyadyapyasyàrucirbhavet .
     annakàle hyabhu¤jànaþ kùãyate bhriyate'pi ca ..>% ayamarthaþ . yadyapi asya jvaritasya hite bhakùye arucirbhavet tathàpi jvarito hitamevà÷nãyàditi niyamaþ . yata àha su÷rutaþ .
     %<gurvabhiùyandyakàla¤ca jvarã nàdyàt katha¤cana .
     na tu tasyàhitaü bhuktamàyuùe càsukhàya ca ..
     ànaddhastimitairdoùairyàvantaü kàlamàturaþ .
     tàvatkàlaü sa laghvannama÷nãyàt saviriktavat ..>% ànaddhastimitairdoùaiþ apakvairdoùairvyàpta ityarthaþ .. nanu hite vastuni kathamaruciþ syàdata àha . sàtatyàt svàdbabhàvàcca pathyaü dbeùyatvamàgatamiti . sàtatyàt ekasyaiva bhakùasya sarvadopayogàt . svàdvabhàvàcca bhakùyàntaràdapi visvàdutaþ . pathyamapriyaü syàt tathàpi tadeva pathyam . kalpanàvidhiibhistaistaiþ priyatvaü gamayet punariti .. atha ca jvarito'nnakàle'÷nãyàdeveti dbitãyo niyamaþ . kuta iti cet hi yato heto abhu¤jànaþ kùãyate'pakvadhàturbhavati tato bhriyate'pi ca .. * .. jvaritàya hitànyannàdãnyàha .
     %<rakta÷àlyàdayaþ ÷astàþ puràõàþ ùaùñikaiþ saha .
     yavàgvodanalàjàrthe jvaritànàü jvaràpahàþ ..>% tatra rakta÷àliguõàþ .
     %<rakta÷àlirvarasteùàü balyo varõyastridoùajit .
     cakùuùyo måtralaþ svaryaþ ÷ukralastçójvaràpahaþ ..
     viùavraõa÷vàsakàsadàhanudbahnipuùñidaþ .
     tasmàdalpàntaraguõàþ ÷àlayo mahadàdayaþ ..>% rakta÷àliryo magadhade÷e dàudakhànã iti prasiddhaþ ..
     %<mudgàn masåràü÷caõakàn kulatthàn samakuùñakàn .
     yåùàrthe yåùasàtmyànàü jvaritànàü pradàpayet ..>% tatra mudgàdiguõàstattacchabde draùñavyàþ .. * ..
     %<pañolapatraü vàrtàkuü kulakaü kàravellakam .
     karkoñakaü parpañakaü gojihvàü bàlamålakam ..
     patraü guóåcyàþ ÷àkàrthe jvaritànàü pradàpayet ..>% tatra pañolàdiguõàstattacchabde draùñavyàþ .. * ..
     %<làvàn kapi¤jalàneõàn hariõàn pçùatàn ÷a÷àn .
     kuraïgàn kàlapucchàü÷ca tathaiva mçgamàtçkàn ..
     màüsàrthe màüsasàtmyànàü jvaritànàü pradàpayet .
     sàrasakrau¤ca÷ikhinastathà tittirakukkuñàn ..
     guråùõatvànna ÷aüsanti kecidevaü vyavasthitàþ ..>% tittiriratra kçùõatittiriþ . gauratittireþ kapi¤calapadena pårbaü gçhãtatvàt ..
     %<jvaritànàü prakopantu yadà yàti samãraõaþ .
     tadaite'pi hi ÷asyante màtràkàlopapàditàþ ..
     kapi¤jala iti khyàto lokeùu gauratittiriþ ..>% iti .. * ..
     %<nimbåkaü dàóimaü dhàtrãphalamamlaü prakàïkùate .
     pradadyàdamlasàtmyàya kà¤jikaü và puràtanam ..>% athauùadhasiddhàyàþ peyàyàþ guõà÷ca .
     %<annakàle hità peyà yathàsvaü pàcanaiþ kçtà .
     dãpanã pàcanã laghvã jvaràrtànàü jvaràpahà ..>% yathàsvaü pàcanaiþ kçtà yathàdoùaü pàcanaiþ kçtà . yathà --
     %<pa¤camålyàþ kaùàyantu pàcanaü vàtike jvare .
     sakùaudraü paittike mustakañukendrayavaiþ kçtam ..
     pippalyàdikaùàyantu pàcanaü kaphaje jvare .
     laghunà pa¤camålena pippalyà saha dhànyayà ..
     mahatyà pa¤camålyàtha vyàghrã duspar÷agokùuraiþ .
     siddhàni bhiùagannàni prayu¤jãta yathàkramam ..
     vàtapitte ÷leùmapitte kaphavàte tridoùaje ..>% asyàyamarthaþ . vàtapitte laghunà pa¤camålena siddhànyannàni bhiùak prayu¤jãta .
     %<÷àliparõã pç÷nipaõãü kaõñakàrãdbayaü tathà .
     gokùuraþ pa¤camaþ proktaþ pa¤camålamidaü laghu ..
     ÷leùmapitte vàtapitte pippalyà saha dhànyayà ..>% kaphavàte mahatyà pa¤camålyà .
     %<÷rãphalaþ sarvatobhadrà pàñalà gaõikàrikà .
     ÷yonàkaþ pa¤camaþ proktaþ pa¤camålamidaü mahat ..
     tridoùaje jvare deyà vyàghrã duspar÷agokùuraiþ .
     vyàghrã kaõñakàrikà . duspar÷o yavàsaþ .
     peyàüvà rakta÷àlãnàü vastipàr÷va÷iroruji .
     ÷vadaüùñràkaõñakàrãbhyàü siddhàü jvaraharãü pibet ..
     vibaddhavarcàþ sayavàü pippalyàmalakaiþ ÷çtàm .
     sarpiùmantãü pibet peyàü jvarã doùànulomanãm ..
     kàsã÷vàsã ca hikkã ca pa¤camålã÷çtàüpivet ..>% yavo'trànnam . atra pa¤camålã bçhatã laghvã ca hità . tayà ÷çtàü peyàü pibedityarthaþ .
     %<peyà bheùajasaüyogàllaghutvàccàgnidãpikà .
     vàtamåtrapurãùàõàü doùàõàü cànulomikà ..
     svedanàya ca soùõatvàddravatvàt tçñ÷amàya ca .
     àhàrabhàvàt pràõàya saratvàllàghavàya ca ..
     jvaraghnãhetusàtmyatvàttasmàttàü pårbamàcaret ..>% hetusàtmyatvàt hetavo vàtapittakaphàsteùàü sàtmyatvàt ..
     %<yavakolakulatthànàü mudgamålaka÷uõñhayoþ .
     ekaikaü muùñimàdàya pacedaùñaguõe jale ..
     pa¤camuùñika ityeùa vàtapittakaphàpahaþ .
     ÷åle pra÷asyate gulme kàse ÷vàse kùaye jvare ..>% pa¤camuùñikayåùaþ .. * ..
     %<ruddhamåtrapurãùasya gude vartiü nidhàpayet .
     pippalãpippalãmålaü yavànãcavyasàdhitam ..
     pàyayeta yavàgåü và màrutàdyanulomanãm ..>% pevàyà yavàgvà÷ca kvacidapavàdamàha .
     %<madàtyaye madyanitye grãùme pittakaphotthite .
     årdhvage raktapitte ca yavàgårna hità jvare ..
     dàhacchardyarditaü kùàmaü nirannaü tçùõayànvitam .
     ÷arkaràmadhusaüyuktaü pàyayellàjatarpaõam ..>% làja÷akturåpaü tarpaõam . tathà ca granthàntare .
     %<dàhacchardyarditaü kùàmaü nirannaü tçùõayànvitam .
     gharmàrtaü madyapa¤càpi toyàloóita÷aktukam ..
     ÷arkaràmadhusaüyuktaü pàyayellàjatarpaõam .
     jvaràpahaiþ phalarasairyuktamannaü hitaü kvacit .. * ..>% santarpaõasvaråpa¤càha dhanvantariþ . dràkùàdàóimakharjåramçditàmbusa÷arkaram . làjacårõaü samadhvàjyaü santarpaõamudàhçtam .. làjàcårõam . dràkùàdijala÷arkaràmadhvàjyasahitaü tarpaõamuktamityarthaþ .. làja÷aktuguõà÷ca guõagranthe .
     %<làjànàü ÷aktavaþ kùaudrasitàyuktà vi÷eùataþ .
     chardyatãsàratçódàhaviùamårchàjvaràpahàþ ..>% caraka÷ca .
     %<tatra tarpaõamevàdau pradeyaü làja÷aktutaþ .
     jvaràpahaiþ phalarasairyuktaü madhusa÷arkaram ..>% jvaraghnàni phalànyàha caraka eva .
     %<dràkùàdàóimakharjårapiyàlaiþ saparåùakaiþ .
     tarpaõàrhasya dàtavyaü tarpaõaü jvaranà÷anam ..>% piyàlamatra pakvaphalaü na tanmajjàtigurutvàt . tarpaõàrhasya dàhaccharditçùàrtasya laïghitasya kùãõasyetyarthaþ . ÷ramopavàsànilaje hito nityaü rasaudanaþ .. raso'tra màüsarasaþ . tena sikta odano rasaudanaþ . annena vya¤janamityanena samàsaþ ..
     %<mudgayåùaudana÷caiva hitaþ kaphasamutthite .
     sa eva sitayà yuktaþ ÷ãtapittajvare hitaþ ..>% sa eva mudgayåùaudana eva ..
     %<kç÷o'lpadoùo yaþ kùãõakapho jorõajvarànvitaþ .
     vibandhàsçùñadoùa÷ca råkùaþ pittànilajvarã ..
     pipàsàrtaþ sadàha÷ca payasà sa sukhã bhavet ..>% anyacca .
     %<ajàdugdhaü guóopetaü pàtavyaü jvara÷àntaye .
     tadeva tu payaþ pãtaü taruõe hanti mànavam ..>% taruõe jvare . anyacca .
     %<jãrõe jvare kaphe kùãõe kùãraü syàdamçtopamam .
     tadeva taruõe pãtaü viùavaddhanti mànavam .. * ..>% atha jvariõo niyamamàha .
     %<na dbiradyànna pårbàhne nàbhiùyandi kadàcana .
     na tãkùõaü na gurupràyo bhu¤jãta taruõajvarã ..
     na jàtu tarpayet pràj¤aþ sahasà jvarakarùitam .
     tena saü÷amito'pyasya punareva bhavejjvaraþ .. * ..>% atha jvaravimukteþ pårbaråpamàha .
     %<dàhaþ svedo bhramastçùõà kampavióbhidasaüj¤itàþ .
     kåjanaü càti vaigandhyamàkçtijvaramokùaõe ..>% vióbhit malapravçttiþ . atra sampadàditvàt bhàve kvip . kåjanaü kunthanam . ativaigandhyaü gàtrasya . jvaramuktau bhaviùyatyàmetallakùaõaü bhavati .. nanu doùakùayaü vinà na vyàdhinivçttiþ . kùãõa÷ca doùaþ kathamevaüvidhaü råpaü kariùyati . ucyate . ka÷cit kùãõo'pi doùaþ vinà÷akàle sva÷aktiü dar÷ayati . yathà nirvàõàvasthàyàü dãpo vi÷eùàt prajvalati . vàgbhaño'pyàha .
     %<dhàtån prakùobhayandoùo mokùakàle vilãyate .
     tato naraþ ÷vasan kåjan vaman khidyanna ceùñate ..>% na ceùñate aceùña÷ca syàt .
     %<tridoùaje jvare hyetadantarvege ca dhàtuge .
     lakùaõaü mokùakàle syàdanyasmin svedadar÷anam ..>% etaddàhàdikaü lakùaõaü mokùakàle eteùveva jvareùu syàt . keùu tridoùaje . antarvege . dhàtuge jvare . anyasmin svedamàtraü dar÷anaü bhavati .. * .. atha jvaramuktasya lakùaõamàha .
     %<deho laghurvyapagataklamamohatàpaþ pàko mukhe karaõasauùñhavamavyathatvam .
     svedaþ kùavaþ prakçtiyogimano'nnalipsà kaõóå÷ca mårdhni vigatajvaralakùaõàni ..>% su÷ruto'pyàha .
     %<svedo laghutvaü ÷irasaþ kaõóåþ pàko mukhasya ca .
     kùavathu÷cànnakàïkùà ca jvaramuktasyalakùaõam .. * ..>% atha jvaramuktasya niyamàþ .
     %<vyàyàma¤ca vyavàya¤ca snànaü caükramaõàni ca .
     jvaramukto na seveta yàvanna balavàn bhavet ..>% anyacca .
     %<vyàyàma¤ca vyavàya¤ca pravàtaü ÷i÷iraü jalam .
     jvaramukto na seveta yàvanna balavàn bhavet ..
     api jvaravimuktasya snànaü kuryàt punarjvaram .
     tasmàjvaravimukto'pi snànaü viùamiva tyajet ..
     balavarõàgnivapuùàü yàvanna prakçtirbhavet .
     tàvajjareõa mukto'pi varjanãyàni varjayet ..>% atha vàtajvaràdhikàraþ . tatra vàtajvarasya viprakçùñasannikçùñakàraõakathanapårbikàü saüpràptimàha .
     %<vàtalàhàraceùñàbhyàü vàyuràmà÷ayà÷rayaþ .
     bahirnirasya koùñhàgniü jvarakçt syàdrasànugaþ ..>% atha tasya pårbaråpamàha . jçmbhàtyarthaü samãraõàditi . samãraõàt jvare utpatsyati atyarthaü jçmbhà syàt . jçmbhà ca ÷ramàdipårbikà bhavati .. atha vàtajvarasya lakùaõamàha .
     %<vepathurviùamo vegaþ kaõñhauùñhamukha÷oùaõam .
     nidrànà÷aþ kùavastambho gàtràõàü raukùameva ca ..
     ÷irohçdgàtrarugvaktravairasyaü baddhaviñkatà .
     ÷ålàdhmàne jçmbhaõa¤ca bhavatyanilaje jvare ..>% etàni lakùaõàni pràyo bhàvitvena su÷rutena nirdiùñàni . cakàràdanyànyapi carakanidànoktàni boddhavyàni . tànyeva ÷lokena pradar÷yante .
     %<bhavanti vividhà vàtavedanà syàdasuptatà .
     piõóikodveùñanaü karõasvano vaktrakaùàyatà ..
     årusàdo hanustambho vi÷leùaþ sandhijànunoþ .
     ÷uùkakàso vamirlomadantaharùaþ ÷ramabhramau ..
     aruõaü netramåtràdi tçñ pralàpoùõakàmità ..>% viùamo vegaþ ÷arãroùõatàdiråpo jvaravego viùamo bhavatãtyarthaþ . kùavastambhaþ chikkàyà abhàvaþ . tathà ca vàgbhañaþ . %<haùãü romàïgadanteùu vepathuþ kùavathograhaþ ..>% iti . carako'pi . kùavathådgàranigraha iti . ÷irohçdgàtraruk gàtrapade prayukte ÷irohçcchabdaprayogastatra vi÷eùeõa vedanàbodhanàrthaþ .. * .. atha vàtajvaracikitsà .
     %<àmà÷ayastho hatvàgniü sàmo màrgàn pidhàpayan .
     vidadhàti jvara doùastasmàllaïghanamàcaret ..>% iti vacanàt sàmànyato jvarimàtrasya yàvadàrogyadar÷anaü laïghanàbhidhàne vàtajvariõo laïghanavidhàne vi÷eùamàha carakaþ .
     %<jvaritaü ùaóahe'tãte laghvannaü pratibhojitam .
     pàcanaü ÷amanãyaüvà kaùàyaü pàyayedbhiùak ..>% su÷ruto'pyàha .
     %<vàtike saptaràtreõa da÷aràtreõa paittike .
     ÷laiùmike dbàda÷àhena jvare yu¤jãta bheùajamiti ..>% nanu annaü vai pràõinàü pràõà iti ÷rutiþ tadannaü vinà pràõibhiþ kathaü sthàtavyamityàha .
     %<doùàõàmeva sà ÷aktirlaïghane yà sahiùõutà .
     na hi doùakùaye ka÷cit soóhuü ÷aknoti laïghanam ..
     kaphapitte drave dhàtå sahete laïghanaü bahu .
     àmakùayàdårdhamapi vàyurna sahate kùaõam .. * ..>% bheùajamàha .
     %<÷rãphalaþ sarvatobhadrà kàmadåtã ca ÷oõakaþ .
     tarkàrã gokùuraþ kùudrà bçhatã kalasã sthirà ..
     ràsnà kaõà kaõàmålaü kuùñhaü ÷uõñhã kiràtakaþ .
     mustàmçtà balà bàlaü dràkùà yàsaþ ÷atàhvikà ..
     eùàü kvàtho nihantyeva prabha¤janakçtaü jvaram .
     sopadrava¤ca yogo'yaü sarvayogavaraþ smçtaþ ..>% ÷rãphalo vilvaþ . sarvatobhadrà gambhàrã . kàmadåtã pàñalà . ÷oõakaþ ÷onàpàóhà iti loke . tarkàrã gaõikàrikà . kalasã pç÷niparõã . sthirà ÷àliparõã . bàlaü sugandhabàlà . yàso yavàsaþ . iti da÷amålàdikvàthaþ .. * .. su÷rutastu . %<pa¤camålã kaùàyantu pàcanaü vàtike jvare .>% iti . atra pa¤camålã bçhatpa¤camålã . ataeva tri÷atã .
     %<÷rãparõã tarkàrã ÷rãphalañuõñukapàñalàmålaiþ .
     pàcanamuditaü màrutajanitajvarahàrivàriõi kathitaiþ ..>% iti bçhatpa¤camålã kvàthaþ .. * ..
     %<kiràtàbdàmçtodãcyabçhatãdbayagokùuraiþ .
     triparõãkalasãvi÷vaiþ kvàtho vàtajvaràpahaþ ..>% udãcyaü bàlakam . triparõã ÷àliparõã . kalasã pç÷niparõã . iti kiràtàdikvàthaþ .. * ..
     %<guóåcãpippalãmålanàgaraiþ pàcanaü ÷çtam .
     vàtajvare tathà peyaü kàliïgaü saptame'hani ..>% kàliïgaü ÷çtaü aindrayavaü ÷çtam .. * .. tri÷atã .
     %<vi÷vàmçtàgranthikasiddhatoyaü marujjvarasyàptivataþ kuto'yam .
     kvàtho'tha kustumburudevadàrukùudrauùadhaiþ pàcanamatra càru ..>% auùadhaü ÷uõñhã . kvàthaþ pàcanamiti . vedàþ pramàõamitivat .
     %<pa¤camålãbalàràsnàkulatthaþ saha puùkaraiþ .
     kvàtho hanyàcchiraþkampaü parvabhedaü marujjaram ..>% pa¤camålã vilvàdiþ . iti bçhatpa¤camålyàdikvàthaþ ..
     %<kaõàrasonàmçtavallivi÷vànidigdhikàsindhukabhåminimbaiþ .
     samustakairàcaritaþ kaùàyo hità÷inàü hanti gadànimàüstu ..
     jvaraü marudduùñisamudbhavaü tathà balàsaja¤cànalamandatà¤ca .
     kaõñhàvarodhaü hçdayàvarodhaü sveda¤ca romà¤cahimatvamohàn ..>% iti kaõàdikvàthaþ .. * ..
     %<÷uddhaü ÷aïkara÷ukramakùatulitaü màràrinàrãrajastàvattàvadumàpatisphuñagalàlaïkàravastu smçtam ..
     tàvatyeva manaþ÷ilà ca vimalà tàvattathà ñaïkaõaü ÷uõñhã dbyakùamità kaõà ca maricaü dikpàlasaükhyàkùakam ..
     viùàdi vaståni ÷ilopariùñàdbicårõayedbàsasi ÷odhayecca .
     tatastu khalle rasagandhakau ca cårõa¤ca tadyàmayugaü vimardya ..
     kalpatarunàmadheyo yathàrthanàmà rasaþ ÷reùñhaþ .
     samãraõa÷leùmagadàn harate màtràsya gu¤jaikà ..
     àrdrakeõa samameùa bhakùito hanti vàtakaphasambhavaü jvaram .
     ÷vàsakàsamukhaseka÷ãtatàvahnimàndyavirucãü÷ca nà÷ayet ..
     nasyenà÷veva harati ÷iro'rtiü kaphavàtajàm .
     mohaü mahàntamapi ca pralàpaü kùavathugraham ..>% kalpatarurasaþ .. sàmànyajvaracikitsokto mahàjvaràïku÷aþ pradeyo'tra .. * ..
     %<viùamahauùadhamàgadhikoùaõà dyumaõiraktakamàrdrakamarditam .
     kramavivardhitamuddalitajvarastripurabhairava eva raso varaþ ..>% dyumaõiþ màritaü tàmraü tasya bhàgàþ pa¤ca . raktakaü hiïgulaü tasya bhàgàþ ùañ . màtràsya raktikàrdham . tripurabhairavo raso jvare .. * .. vàta÷leùmajvare svedaü jaïghàpàr÷vàsthi÷ålini . pãnasa÷vàsavàdhirye kàrayettadbidhànavit .. srotasàü màrdavaü kçtvà nãtvà pàvakamà÷ayam . hatvà vàtakaphastambhaü svedo jvaramapohati ..
     %<kharparabhçùñapañasthitakà¤jikasaüsiktabàlukàsvedaþ .
     ÷amayati vàtakaphàmayamastaka÷ålàïgabhaïgàdãn ..>% bàlukàsvadaþ kampe ÷irohçdayagàtravyathàyàü jçmbhàyàm . pàdasuptatàyàü piõóikodveùñane årusàde hanustambhe lomaharùe ca .. * ..
     %<màtuluïgaphalake÷aro dhçtaþ sindhujanmamaricànvito mukhe .
     hanti vàtakapharogamàsyaga ÷oùamà÷u jaóatàmarocakam ..>% iti kavalaþ kaõñhauùñhamukha÷oùe .. * .. anyacca .
     %<÷arkaràdàóimàbhyà¤ca dràkùàdàóimayostathà .
     kalkaü vidhàrayedàsye ÷oùavairasyanà÷anam ..
     dràkùàmalakayoþ kalkaü saghçtaü vadane kùipet .
     tena ghçùñvà mukhasyàntaþ saü÷oùastena ÷àmyati ..
     surasaü jàyate vaktraü rucirbhavati bhojane .. * ..>% nidrànà÷asya nidànamàha .
     %<làvaõaü laïghanaü cintà vyàyàmaþ ÷okabhãkrudhaþ .
     ebhireva bhavennidrànà÷aþ ÷leùmàtisaükùayàt ..>% asya cikitsàmàha .
     %<bhçùñantu vijayàcårõaü madhunà ni÷i bhakùayet .
     nidrànà÷e'tisàre ca grahaõyàü pàvakakùaye ..
     guóaü pippalãmålasya cårõenàloóitaü lihan .
     ciràdapi ca saünaùñàü nidràmàpnoti mànavaþ ..
     vàyasajaïghàmålaü målaü và ÷irasi kàkamàcyà÷ca .
     vidhçtaü nidràjanakaü snuïmålaü và ÷çtaü saguóam ..>% pãtamiti ÷eùaþ ..
     %<målantu kàkamàcyà baddhaü såtreõa mastake niyatam .
     vidadhàti naùñanidro nidràmà÷veva siddhamidam ..
     ÷ãlayenmandanidrastu kùãramadyarasàn dadhi .
     abhyaïgodbartanasnànamårdhvakarõàkùitarpaõam ..>% rasaü màüsarasam ..
     %<kàntàbàhulatà÷leùànivçttikçtakçtyatà .
     mano'nukålà viùayàþ kàmaü nidràsukhapradàþ ..
     rase ÷àke ca såpe ca sarpiryåùapayaþsu ca .
     nidràü sa¤janayatyà÷u palàõóurupayojitaþ ..>% rase màüsarase ..
     %<aikùavaü potakã màùàþ surà màüsarasaþ payaþ .
     godhåmatilamatsyà÷ca nidràü kurvanti dehinàm ..>% nidrànà÷e .. * ..
     %<dàru haimavatã kuùñha÷atàhvàhiïgusaindhavaiþ .
     limpet koùõairamlapiùñaiþ ÷ålàdhmànayutodaram ..>% haimavatã ÷vetavacà . dàruùañkalepaþ ÷ålàdhmànayoþ .. * ..
     %<kañutailaü kaõàhiïguvacàla÷unasàdhitam .
     uùõaü vinihitaü hanti karõayornisvanaü vyathàm ..>% tailaü karõasvane .. * ..
     %<kaõàsugandhivacayà yavànyà ca samanvità .
     tàmbålasahità hanti ÷uùkakàsaü mukhe dhçtà ..>% ÷uùkakàse .. * .. athànnamàha .
     %<÷ramopavàsànilaje hito nityaü rasaudanaþ .
     mudgàmalakayåùastu baddhaviñkàya dãyate ..>% raso vihitamàüsarasaþ ..
     %<peyàüvà rakta÷àlãnàü vastipàr÷va÷iroruji .
     ÷vadaüùñràkaõñakàrãbhyàü siddhàü jvaraharãü pibet ..
     kàsã ÷vàsã ca hikvã ca pa¤camålã÷çtàü pibet ..>% peyamiti ÷eùaþ . iti vàtajvaràdhikàraþ .. * .. atha pittajvaràdhikàraþ . tatra pittajvarasya viprakçùñasannikçùñakàraõakathanapårbikàü saüpràptimàha .
     %<pittalàhàraceùñàbhyàü pittamàmà÷ayà÷rayam .
     bahirnirasya koùñhàgniü jvarakçtsyàdrasànugam ..>% pittasya païgutvàttena koùñhàgneruùmà bahirnetuü na ÷akyate . yata àha .
     %<pittaü païgu kaphaþ païguþ païgavo maladhàtavaþ .
     vàyunà yatra nãyante tatra gacchanti meghavat ..>% iti .. tato'tra pittaü vàyusahàyaü boddhavyam . yata àha . %<dravyamekarasaü nàsti na rogo'pyekadoùajaþ . ekastu kupito doùa itarànapi kopayet ..>% iti . atha tasya pårbaråpamàha . pittànnayanayordàha iti . pittàt jvare utpatsyati netradàhaþ syàt . sa ca ÷ramàdipårbako bhavati .. * .. atha pittajvarasya lakùaõamàha .
     %<vegastãkùõo'tisàra÷ca nidràlpatvaü tathà vamiþ .
     kaõñhauùñhamukhanàsànàü pàkaþ sveda÷ca jàyate ..
     pralàpo vaktrakañutà mårchà dàho madastçùà .
     pãtaviõmåtranetratvaü paittike bhrama eva ca ..>% atisàraþ pittasya saratvàt sadravà pravçttirna tvatãsàra eva tasya jvaropadravatvàt . vamiþ yadà pittaü kaphasthànaü yàti tadà boddhavyà . pralàpo'narthakaü vacaþ . mårchàrupàderaj¤ànam . madaþ pågakodravadhattårabhakùaõàdiva mattatà . bhramaþ cakràråóhasyeva j¤ànam . cakàràt raktakoùñhàdayo boddhavyàþ .. * .. atha pittajvarasya cikitsà .
     %<àmà÷ayastho hatvàgniü sàmo màrgàn pidhàpayan .
     vidadhàti jvaraü doùastasmàllaïghanamàcaret ..>% iti vacanàt sàmànyato jvarimàtrasya yàvadàrogyadar÷anaü laïghanàbhidhàne pittajvariõo laïghanavidhàne vi÷eùamàha su÷rutaþ . paittike da÷a ràtreõa jvare yu¤jãta bheùajamiti . da÷aràtreõa laïghanavatà vyatãtenetyarthaþ .. * .. kintadbheùajaü tadàha .
     %<tiktàmustàyavaiþ pàñhàkañphalàbhyàü sadohakam .
     pakvaü sa÷arkaraü pãtaü pàcanaü paittike jvare ..>% iti tiktàdikvàthaþ .. * ..
     %<parpaño vàsakastiktà kairàto dhanvayàsakaþ .
     priyaïgu÷ca kçtaþ kvàtha eùàü ÷arkarayà yutaþ ..
     pipàsàdàhapittàsrayuktaü pittajvaraü haret ..>% iti parpañàdikvàthaþ .. * ..
     %<dràkùà harãtakã mustà kañukà kçtamàlakaþ .
     parpaña÷ca kçtaþ kvàtha eùàü pittajvaràpahaþ ..
     mukha÷oùapralàpàntardàhamårchàbhramapraõut .
     pipàsàraktapittànàü ÷amano bhedano mataþ ..>% iti dràkùàdikvàthaþ .. * ..
     %<pañolayavadhànyàkamadhåkaü madhusaüyutam .
     hanti pittajvaraü dàhaü tçùõàü càtipramàthinãm ..>% iti pañolàdikvàthaþ .. * ..
     %<guóåcyàmalakãyuktaþ kevalo vàpi parpañaþ .
     pittajvaraü harettårõaü dàha÷oùabhramànvitam ..>% iti guóåcyàdikvàthaþ .. * ..
     %<ekaþ parpañakaþ ÷reùñhaþ pittajvaravinà÷anaþ .
     kiü punaryadi yujyeta candano÷ãrabàlakaiþ .. * ..>%
     %<hnãveraü candano÷ãraghanaparpañasàghitam .
     dadyàt su÷ãtalaü vàritçñchardijvaradàhanut ..>% iti hnoveràdikvàthaþ .. * ..
     %<bhånimbàtiviùàlodhramustakendrayavàmçtàþ .
     bàlakaü dhànyakaü vilvaü kaùàyo màkùikànvitaþ ..
     vióbheda÷vàsakàsàü÷ca raktapittajvaraü haret ..>% iti bhånimbàdikvàthaþ .. * ..
     %<dràkùàcandanapadmàni mustà tiktàmçtàpi ca .
     dhàtrã bàlamu÷ãra¤ca lodhrendrayavaparpañàþ ..
     paråùakaü priyaïgu÷ca yavàso vàsakastathà .
     madhåkaü kulakaü càpi kiràto dhànyakaü tathà ..
     eùàü kvàtho nihantyeva jvaraü pittasamutthitam .
     tçùàü dàhaü pralàpa¤ca raktapittaü bhramaü klamam ..
     mårchàü chardiü tathà ÷ålaü mukha÷oùamarocakam .
     kàsaü ÷vàsa¤ca hçllàsaü nà÷ayennàtra saü÷ayaþ ..>% iti mahàdràkùàdikvàthaþ .. * ..
     %<sasito ni÷i paryuùitaþ pràtardhànyàkataõóulakvàthaþ .
     pãtaþ ÷amayatyaciràdantardàhaü jvaraü paittam ..>% iti dhànyàkakvàthaþ .. * ..
     %<amçtàyà himaþ pràtaþ sasitaþ paittikajvaram .
     vàsàyà÷ca tathà kàsaraktapittajvaràn jayet ..>%
     %<guóåcã bhåminimba÷ca bàlaü vãraõamålakam .
     laghu mustaü trivçddhàtrã dràkùà vàsà ca parpañaþ ..
     eùàü kvàtho haratyeva jvaraü pittakçtaü drutam .
     sopadravamapi pràtarnipãto madhunà saha ..>% iti guóåcyàdikvàthaþ .. * .. palà÷asya vadaryà và nimbasya mçdupallavaiþ . amlapiùñaiþ pralepo'yaü hanyàddàhayutaü jvaram .. * .. uttànasuptasya gabhãratàmrakàüsyàdipàtre nihite ca nàbhau . ÷ãtàmbudhàrà bahulà patanti nihanti dàhaü tvaritaü jvara¤ca .. * .. pathyàü tailaghçtakùaudrairlihandàhajvaràpahaþ . kàsàsçkpittavãsarpa÷vàsàn hanti vamãrapi .. tailaghçtakùaudrairityatra na samuccayastena kevalena kùaudreõàpi lihyàt .. * ..
     %<kà¤jikàrdrapañenàvaguõñhanaü dàhanà÷anam .
     atha gotakrasaüsvinna÷ãtalãkçtavàsasà .. * ..
     dràkùàmalakakalkena kavalo'tra hito mataþ .
     pakvadàóimabãjairvà dhànàkalkena ca kvacit ..>% dhànàtra dhànyàkam . iti kavalaþ .. * .. athànnamàha .
     %<dàhavamyarditaü kùàmaü nirannaü tçùayànvitam .
     ÷arkaràmadhusaüyuktaü pàyayellàjatarpaõam ..>% làjatarpaõaü làjà÷akturåpaü tarpaõam . santarpaõasvaråpamuktaü sàmànyajvaracikitsàyàm .. * ..
     %<mudgayåùaudano deyaþ sitayà paittike jvare .
     harmye ÷ubhràbhrasaïkà÷e ÷a÷àïkakara÷ãtale ..
     malayodakasaüsikte svapyàt pittajvarã naraþ ..
     hàràvalã candana÷ãtalànàü sugandhapuùpàmbarabhåùitànàm .
     nitambinãnàü supayodharàõàmàliïganànyà÷u haranti dàham ..
     vàpyaþ kamalahàsinyo jalayantragçhàþ ÷ubhàþ .
     nàrya÷candanadigdhàïgyo dàhadainyaharà matàþ ..>% iti pittajvaràdhikàraþ .. * .. * ..
     atha ÷leùmajvaràdhikàraþ . tatra ÷leùmajvarasya viprakçùñasannikçùñakàraõakathanapårbikàü saüpràptimàha .
     %<÷leùmalàhàraceùñàbhyàü kapha àmà÷ayà÷rayaþ .
     bahirnirasya koùñhàgniü jvarakçt syàdrasànugaþ ..>%
     kaphasya koùñhàgnitejaso bahirnayanena païgutvàdà÷aïkàyàü jàtàyàü pittasyeva siddhànto boddhavyaþ .. * .. atha tasya pårbaråpamàha . kaphànnànnàbhinandanamiti . kaphàt jvare utpatsyati annànabhilàùaþ syàt . sa ca ÷ramàdipårbako bhavati .. * .. atha ÷leùmajvarasya lakùaõamàha . staimityaü stimito vega àlasyaü madhuràsyatà . ÷uklamåtrapurãùatvaü stambhastçptirathàpi ca .. gauravaü ÷ãtamutkledo romaharùàtinidratà . prati÷yàyo'ruciþ kàsaþ kaphaje'kùõo'ti÷uklatà .. staimityaü aïgànàmàrdrapañàvaguõñhitvamiva . stimito vegaþ jvarasya mandavegaþ . àlasyaü samarthasyàpi karmaõyanutsàhaþ . stambhaþ aïgànamratà . tçptiþ annàbhilàùe satyapi bhojanàsàmarthyam . gauravaü gàtràõàm . ÷ãtaü ÷ãtaü lagati . utkledaþ vamanopasthitiriva . atinidratà nidràdhikyam . prati÷yàyo nàsàrogavi÷eùaþ . aruciþ bhojanànicchà . cakàràt pióakà ÷ãtà mukhapraseka÷chardistandrà hçdayopalepa uùõàbhilàùo vahnimàndyamiti . yata uktam .
     %<prasekaþ pióakàþ ÷ãtà÷chardistandroùõakàmità .
     kaphena liptahçdayaü bhavedagne÷ca mandatà ..>% atha ÷leùmajvaracikitsà .
     %<àmà÷ayastho hatvàgniü sàmo màrgàn pidhàpayan .
     vidadhàti jvaraü doùastasmàllaïghanamàcaret ..>% iti vacanàt sàmànyato jvarimàtrasya yàvadàrogyadar÷anaü laïghanàbhidhàne ÷leùmajvariõo laïghana vidhàne vi÷eùamàha su÷rutaþ . ÷laiùmike dbàda÷àhena jvare yu¤jãta bheùajamiti . dbàda÷àhena laïghanavatà vyatãtenetyarthaþ .. * .. kintadbheùajaü tadàha .
     %<pippalyàdikaùàyantu kaphaje paripàcanamiti .>% pippalyàdigaõamàha .
     %<pippalã pippalãmålaü maricaü gajapippalã .
     nàgaraü citrakaü cavyaü reõukailàjamodikà ..
     sarùapo hiïgu bhàrgã ca pàñhendrayavajãrakàþ .
     mahànimba÷ca mårvà ca viùà tiktà vióaïgakam ..
     pippalyàdigaõo hyeùa kaphamàrutanà÷anaþ .
     gulma÷ålajvaraharo dãpana÷càmapàcanaþ ..>% iti pippalyàdikvàthaþ ..
     %<kùaudropakulyàsaüyogaþ ÷vàsakàsajvaràpahaþ .
     plãhànaü hanti hikkà¤ca bàlànàmapi ÷asyate ..
     pippalãü triphalà¤càpi samabhàgàü jvarã lihan .
     madhunà sarpiùà vàpi kàsã ÷vàsã sukhã bhavet .. * ..
     kañphalaü pauùkaraü ÷çïgã kçùõà ca madhunà saha .
     ÷vàsakàsajvaraharo leho'yaü kaphanà÷anaþ ..>% iti càturbhadrikàvalehaþ .. * ..
     %<kañphalaü pauùkaraü ÷çïgã yavànã kàravã tathà .
     kañutraya¤ca sarvàõi samabhàgàni cårõayet ..
     àrdrakasya rasairlihyànmadhunà và kaphajvarã .
     kàsa÷vàsàrucicchardi÷leùmànilanivçttaye ..>% ityaùñàïgo'valehaþ .. * ..
     %<sindhuvàradalakvàthaü kaõàóhyaü kaphaje jvare .
     jaïghayo÷ca bale kùãõe karõe ca pihite pibet ..
     yavànã pippalã vàsà tathà khàkhasavalkalam .
     eùàü kvàthaü pibet kàse ÷vàse ca kaphaje jvare ..
     vàsàkùudràmçtàkvàthaþ kùaudreõa jvarakàsahçt ..>% iti vàsàdikvàthaþ .. * ..
     %<maricaü pippalãmålaü nàgaraü kàravã kaõà .
     citrakaü kañphalaü kuùñhaü sasugandhivacà ÷ivà ..
     kaõñakàrã jañà ÷çïgã yavànã picumardakaþ .
     eùàü kvàtho haratyeva jvaraü sopadravaü kaphàt ..>% iti maricàdikvàthaþ .. vàtajvaràdhikàroktakalpataruraso'pi . ÷leùmajvare dàtavyastasya kaphavyàdhiharatvàt .. * ..
     %<sindhutrikañuràjãbhiràrdrakeõa kaphe hitaþ ..>% kavala iti ÷eùaþ .. * .. athànnamàha .
     %<mudgayåùaudano doùo jvare kaphasamutthite ..>% iti ÷leùmajvaràdhikàraþ .. * .. atha vàtapittajvaràdhikàraþ . tatra dbandvajajvarasya viprakçùñasannikçùñakàraõakathanapårbikàü saüpràptimàha . tatra vàtapittajvarasya .
     %<vàtapittakarairvàtapitte àmà÷ayà÷raye .
     bahirnirasya koùñhàgniü rasage jvarakàriõã ..>% syàtàmiti ÷eùaþ .. * .. atha tasya pårbaråpamàha .
     %<pràgråpe vàtapittasya bhavato vàtapaittike ..>% jvara iti ÷eùaþ .. * .. atha vàtapittajvarasya lakùaõamàha .
     %<tçùõà mårchà bhramo dàho nidrànà÷aþ ÷irorujà .
     kaõñhàsya÷oùo vamathå romaharùo'rucistamaþ ..
     parvabheda÷ca jçmbhà ca vàtapittajvaràkçtiþ ..>% parvabhedaþ parvàõi bhidyanta iveti sandhiùu vyathà .. atha vàtapittajvarasya cikitsà .
     %<vàtapittajvare deyamauùadhaü pa¤came'hani .
     kiràtatiktàmamçtàü dràkùàmàmalakãü ÷añãm .
     niùkàthya saguóaü kvàthaü vàtapittajvare pibet ..>% iti kiràtàdikvàthaþ .. * ..
     %<guóåcã parpaño mustaü kiràto vi÷vabheùajam .
     vàtapittajvare deyaü pa¤cabhadramidaü ÷ubham ..>% iti pa¤cabhadrakvàthaþ .. * ..
     %<triphalà÷àlmalãràsnàràjavçkùàñaråùakaiþ .
     ÷çtamambu haratyà÷u vàtapittabhavaü jvaram ..>% iti triphalàdikvàthaþ .. * ..
     %<madhukaü sàrivà dràkùà madhåkaü candanotpalam .
     kà÷mãraphalakaü lodhraü triphalà padmake÷aram ..
     paråùakaü mçõàla¤ca kùipet saücårõya vàriõi .
     ni÷oùitaü sitàkùaudralàjayukta¤ca tat pibet .
     vàtapittajvaraü dàhaü tçùõàmårchràrucibhramàn ..
     ÷amayedraktapitta¤ca jãmåtamiva màrutaþ ..>% atra madhukàdimçõàlàntaü samuditaü palaparimitaü saücårõya kùipet vàriõi ùañpalaparimite . madhukàdirhimo dàhe .. * .. athànnamàha .
     %<mudgàmalakayåùastu vàtapittajvare hitaþ .
     mahàdàhe pradàtavyo yåùa÷caõakasambhavaþ ..>% dàóimàmalakamudgasambhavo yåùa ukta iti vàtapaittike .
     %<kaphapittaharà mudgàþ kàravellàdayastathà .
     pràyeõa na ca te deyà vàtapittottare jvare ..
     dattàstu jvaraviùñambha÷ålodàvartakàriõaþ ..>% iti vàtapittajvaràdhikàraþ .. * .. atha vàta÷leùmajvaràdhikàraþ . tatra tasya viprakçùñasannikçùñakàraõakathanapårbikàü sampràptimàha .
     %<vàta÷leùmakarairvàtakaphàvàmà÷ayà÷rayau .
     bahirnirasya koùñhàgniü rasagau jvarakàriõau ..>% pårbaråpamàha .
     %<pràgråpe vàtakaphayoþ syàtàü vàtakaphajvare ..>% tasya lakùaõamàha .
     %<staimityaü parvaõàü bhedo nidràgauravameva ca .
     ÷irograhaþ prati÷yàyaþ kàsaþ svedàpravartanam ..
     santàpe madhyavega÷ca vàta÷leùmajvaràkçtiþ ..>% svedàpravartanaü svedasya àsamantàdbhàvena pravçttiþ .. tathàha hàrãtaþ .
     %<÷irograhaþ svedabhava÷ca kàso jvarasya liïgaü kaphavàtajasyeti ..>% svedabhavaþ svedotpattiþ .. * ..
     nanu svedaþ pittasya dharmaþ ataeva pittajvare kaõñhauùñhamukhanàsànàü pàkaþ sveda÷ca jàyata ityuktam . tasmàt kathaü vàta÷leùmajvare svedasyàtipravçttiþ . ucyate . vikçtiviùamasamavàyàrabdhatvànna doùa iti kàrtikaþ . prakçtisamasamavàyasya vikçtiviùamasamavàyasya càyamarthaþ . prakçtyà hetubhåtayà samaþ kàraõànuråpaþ samavàyaþ kàryakàraõabhàvaþ sambandhaþ prakçtisamasamavàyaþ kàraõànuråpaü kàryamiti yàvat . yathà prakçtairyathàsthitaiþ ÷uklaistrantubhiþ samavàyakàraõairàrabdhaþ pañaþ ÷ukla eva bhavati . tathà prakçtena kevalena vàtena pittena kaphena và janito jvaro vàtàdyucitairdharmairvamathuvegàdhikyastaimityàdibhiryukto bhavati . vikçtiviùamasamavàyastu vikçtyà hetubhåtayà viùamaþ kàraõànanuråpaþ samavàyaþ kàryasya kàraõe'sambandhaþ . yathà saüyogàdbikçtàbhyàü haridràcårõàbhyàü hetubhåtàbhyàü viùamaþ kàraõànuråpo lohito varõo jàyate . tathà yogena vikçtàbhyàü vàta÷leùmabhyàü hetubhåtàbhyàü viùamà kàraõànanuråpà svedasyàtipravçttiriti siddhàntaþ .. * .. atha vàta÷leùmajvarasya cikitsà .
     %<vàta÷leùmajvare deyamauùadhaü navame'hani .
     pippalã pippalãmålaü cavyacitrakanàgaraiþ .
     dãpanãyaþ smçto vargo vàta÷leùmajvaràpahaþ ..
     kolamàtropayogitvàt pa¤cakolamidaü smçtam .
     tãkùõoùõaü pàcanaü ÷reùñhaü dãpanaü kaphavàtanut ..
     gulmaplãhodarànàha÷ålaghnaü pittakopanam ..>% iti pa¤cakolam .. * ..
     %<kiràtavi÷vàmçtavallisiühikàkaõàkaõàmålarasonasindhukaiþ .
     kçtaþ kaùàyo vinihanti satvaraü jvaraü samãràt sakaphàt samutthitam ..>% iti kiràtàdikvàthaþ .. * ..
     %<pippalyàdigaõaü kvàthaü pibedbàtakaphajjarã .
     nàtaþparaü ki¤cidasmin jvare bheùajamuttamam ..>% iti pippalyàdikvàthaþ .. * ..
     %<pippalãpippalãmålacavyacitrakanàgaraþ .
     vacà sàtiviùà jàtãpàñhàvatsakareõukam ..
     kiràtatiktako mårvà sarùapà maricàni ca .
     kañphalaü puùkaraü bhàrgã vióaïgaü karkañàhvayam ..
     arkamålaü bçhatsiühã ÷reyasã saduràlabhà .
     dãpyaka÷càjamodà ca ÷ukanàsà sahiïgukà ..
     etàni samabhàgàni gaõa eùo'ùñaviü÷atiþ .
     eùàü kvàtho nipãtaþ syàdbàta÷leùmajvaràpahaþ ..
     hanti vàtaü tathà ÷ãtaü prasvedamapi vepathum .
     pralàpa¤càtitandrà¤ca romaharùarucã tathà ..
     mahàvàte'patantre ca ÷ånyatve sarvagàtraje .
     pippalyàdirmahàkvàtho jvare sarvatra påjitaþ ..>% iti bçhatpippalyàdikvàthaþ .. * .. da÷amålãrasaþ pãtaþ kaõàóhyaþ kaphavàtaje . jvare vipàke nidràyàü pàr÷varuk÷vàsakàsake .. iti da÷amålãkvàthaþ .. * .. tatra ÷reyasã ràsnà vàta÷leùmajvaraharatvàt ..
     %<pippalãbhiþ ÷çtaü toyamanabhiùyandi dãpanam .
     vàta÷leùmajvaraü hanti sevitaü plãhanà÷anam ..>% iti pippalãkvàthaþ .. * ..
     %<såtakaü ñaïkaõaü bhçùñaü gandhaü ÷uddhaü samaü samam .
     dbiguõaü såtakàddeyaü jaipàlaü tuùavarjitam ..
     saindhavaü maricaü ci¤cà tvak kùàraþ ÷arkaràpi ca .
     pratyekaü såtatulyaü syàjjambãrairmardayeddinam ..
     sårya÷esvaranàmàyaü raso gu¤jàdbayonmitaþ .
     bhakùitastaptatoyena vàta÷le ùmajvaràpahaþ ..>% sårya÷ekharo raso vàta÷leùmajvare ÷ãtajvare ca .. ramapradãpe .
     %<svedodgame bhçùñakulatthacårõanipàtanaü ÷astamiti bruvanti .
     jãrõaü ÷akçdgorlavaõasya bhàjanaü saücårõitaü svedaharaü sudhålanàt ..>% maricaü pippalã ÷uõñhã pathyà lodhra÷ca pauùkaram . bhånimbaþ kañukà kuùñhaü karcåro liïgikà ÷añã .. etàni samabhàgàni såkùmacårõàni kàrayet . etaduddhålanaü ÷reùñhaü srotovat svedanirgame ..
     liïgikà pa¤ca guriyà iti loke . atra ÷añã gandhapalà÷ã . iti maricàdyuddhålanam .. * ..
     %<bhånimbakàravãtiktàvacàkañphalajaü rajaþ .
     eùàmuddhålanaü ÷reùñhaü santataü svedasaüsrave ..>% iti bhånimbàdyuddhålanam .. * .. pårbokto bàlukàsvedo'pyatra samucitaþ .. yata uktam .
     %<pãnasa÷vàsavàdhãrye jaïghàpàr÷vàsthi÷ålini .
     vàta÷le ùmajvare svedaü kàrayet tadbidhànavit .. * ..
     màtuluïgaphalake÷aro dhçtaþ sindhujanmamaricànvito mukhe .
     hanti vàtakapharogamàsyagaü ÷oùamà÷u jaóatàmarocakam ..
     iti kavalaþ ..>% athànnamàha .
     %<mahatyà pa¤camålyànnaü samyak siddhaü cikitsakaþ .
     saptame divase dadyàt jvare vàtabalàsaje ..>% iti vàta÷leùmajvaràdhikàraþ .. * ..
     atha paittika÷leùmajvaràdhikàraþ . tatra tasya viprakçùñasannikçùñakàraõakathanapårbikàü sampàptimàha .
     %<pitta÷le ùmakaraiþ pittakaphavàmà÷ayà÷rayau .
     bahirnirasya koùñhàgniü rasagau jvarakàriõau ..>% pårbaråpamàha .
     %<pràgråpe pittakaphayoþ syàtàü pittakaphe jvare ..>% atha tasya lakùaõamàha .
     %<liptatiktàsyatà tandrà mohaþ kàso'rucistçùà .
     muhurdàho muhuþ ÷ãtaü pitta÷le ùmajvaràkçtiþ ..>% àsyasya tiktatvaü pittena . liptatvaü kaphena . tandrà ardhonmãlitanetratvam . moho mårchà .. * .. atha pitta÷le ùmajvarasya cikitsà .
     %<pitta÷le ùmajvare deyamauùadhaü da÷ame'hani .
     guóåcãnimbadhànyàkacandanaü kañurohiõã ..
     guóåcyàdirayaü kvàthaþ pàcano dãpanaþ smçtaþ .
     tçùõàdàhàrucicchardipitta÷leùmajvaràpahaþ ..>% iti guóåcyàdikvàthaþ .. * ..
     %<amçtàkañukàriùñapañolaü ghanacandanam .
     nàgarendrayava÷caitadamçtàùñakamãritam ..
     kvathitaü sakaõàcårõaü pitta÷leùmajvaràpaham .
     hçllàsàrocakaccharditçùõàdàhanivàraõam ..>% iti amçtàùñakam .. * ..
     %<kaõñakàryamçtà bhàrgã vi÷vendrayavavàsakam .
     bhånimbaü candanaü mustaü pañolaü kañurohiõãm ..
     vipàcya pàyayet kvàthaü pitta÷le ùmajvaràpaham .
     dàhatçùõàrucicchardikàsa÷ålanivàraõam ..>% iti kaõñakàryàdikvàthaþ .. * ..
     %<nàgaro÷ãravilvàbdadhànyamocarasàmbubhiþ .
     kçtaþ kvàtho bhavedgràhã pitta÷le ùmajvaràpahaþ ..>% iti nàgaràdikvàthaþ .. * ..
     %<sa÷arkaràmakùamàtràü kañukà¤cyeùõavàriõà .
     pãtvà jvaraü jayejjantuþ pitta÷le ùmasamudbhavam ..>%
     atra kañukàyà dbàda÷amàùàþ . ÷arkaràyà÷catvàro màùàþ . evaü karùa iti cakradattaþ .. vaidyavyavahàre tu kañukà÷arkarayoþ samabhàgayoreva karùaþ . iti kañukãkalkaþ .. * ..
     %<sapatrapuùpavàsàyàþ rasaþ kùaudrasitàyutaþ .
     pitta÷le ùmajvaraü hanti sàsrapittaü sakàmalam ..>%
     atra vàsàyà raso ardhapalaparimito deyaþ . madhusitayoþ pratyekaü ñaïkaþ prakùeptavyaþ .. * .. athànnamàha .
     %<kaùàyaþ paripãtastu ÷çïgaverapañolayoþ .
     pitta÷le ùmajvaravamãdàhakaõóåharo bhavet .. * ..>% anyacca .
     %<pañolaghànyayoryåùaþ pitta÷le ùmajvaràpahaþ ..>% iti pitta÷le ùmàdhikàraþ .. * ..
     atha sannipàtajvaràdhikàraþ . tasya nidànàdicikitsà sannipàtajvara÷abde draùñavyà .. * .. athàgantukajvaràdhikàramàha . tatràgantukajvarasya nidànànyàha .
     %<abhighàtàbhiùaïgàbhyàmabhicàràbhi÷àpataþ .
     àganturjàyate doùairyathàsvaü taü vibhàvayet ..>%
     abhighàtaþ ÷astramuùñilaguóàdibhirabhihananam . abhiùaïgaþ kàma÷okabhayakrodhabhåtàdãnàmàve÷aþ . abhicàraþ kçtyàdyutpàdanam . abhi÷àpaþ bràhmaõaguruvçddhasiddhàdikçtaþ ÷àpaþ . taü àgantujvaraü yathàsvaü yathàdoùalakùaõaü doùairvibhàvayet vijànãyàt .. * .. aparàõyapi nidànànyàha .
     %<ye bhåtaviùavàyvagnikùatabhaïgàdisambhavàþ .
     ràgadveùabhayàdye ca te syuràgantavo gadàþ ..>% bhayàdyetyàdya÷abdena bhåtaviùavàyvagnikùatabhaïgàdayaþ saügçhyante . tena ràgàdayobhaïgàdyantà hetavo'pyàgantusaüj¤àþ syuþ . kàryakàraõayorabhedopacàràt . etena àgantujaþ smçta ityatràpyàgantu÷abdo hetuvàcã àganturjàyate dauùairityatra vyàdhivàcã abhighàtàbhiùaïgàbhyàmityàdi ÷loke dauùairyathàsvaü taü vibhàvayeditivacanenaiva pratãyate . abhidhàtàdãnàü viprakçùñakàraõatvaü mithyàhàravihàràõàmiva doùàõàü sannikçùñakàraõatvam . tathà sati dakùàpamànasaükruddharudretyàdi ÷loke àgantujvarasyàùñamatvavighàto doùajeùveva prave÷àt . ucyate . àgantujvarasya doùà àrambhakà na kintu pa÷càdanubandhinaþ .. * .. tathà càgantujvarasya sampràptimàha carakaþ . àganturhi vyathàpårbo jàyate pa÷cànnijairdoùairanubadhyata iti .. * .. tatra kasyàgantoþ ko nijo doùa ityapekùàyàmàha .
     %<kàma÷okabhayàdbàyuþ krodhàt pittaü trayo malàþ .
     bhåtàbhiùaïgàt kupyanti bhåtasàmànyalakùaõàþ ..>% kàma÷okabhayàt kàma÷okabhayajàdàgantorvàyuþ kupyati . krodhàt krodhajàdàgantoþ pittaü kupyati . bhåtàbhiùaïgàt bhåtàve÷ajàdàgantoþ trayo malà doùàþ kupyanti ityarthaþ . bhåtasàmànyalakùaõàþ bhåtasya bhåtalakùaõasya sàmànyaü samànatà yeùàü tàni bhåtasàmànyàni bhåtasàmànyàni lakùaõàni yeùàü te bhåtasàmànyalakùaõàþ malàþ .. * ..
     athàgantujvaràõàü hetubhedairlakùaõabhedànàha .
     %<÷yàvyàsyatà viùakçte tathàtãsàra eva ca .
     bhaktàruciþ pipàsà ca toda÷ca saha mårchayà ..>% viùakçte sthàvarajaïgamaviùabhakùaõakçte jvare . ÷yàvaþ ÷uklànuviddhaþ kçùõo varõaþ ÷àkavarõo và . atãsàraþ sthàvaraviùeõaiva tasyàdhogàmitvàt . todaþ såcãvyadhaneneva vyathà .. * ..
     %<oùadhãgandhaje mårchà ÷irorugvamathustathà .
     kàmaje cittavibhraü÷astandràlasyamabhojanam ..
     hçdaye vedanà càsya gàtra¤ca pari÷uùyati ..>% kàmaje samãhitakàntàdyapràptinimittake jvare . cakàràt vàgbhañoktànyapi lakùaõàni boddhavyàni . tàni yathà --
     %<kàmàdmramo'rucirdàho hrãnidràdhãdhçtikùayaþ .
     bhayàt pralàpaþ ÷okàcca bhavet kopàcca vepathuþ ..>% bhayàt bhayaje jvare pralàpaþ . ÷okàcca cakàreõa pralàpa evànukçùyate . kopàcca kopàdapi vepathurbhavati .. * .. nanu vepathurvàtasya dharmaþ tat kathaü krodhaje jvare vepathuþ . yata uktam . krodhàt pittamiti . ucyate .
     %<ekaþ prakupito doùa itarànapi kopayet ..>% iti vacanàt pittakopitaùàtajanya evàtra vepathuþ .. * .. ki¤ca krodhàdbàyurapi bhavati . yata uktaü videhena . krodha÷okau smçtau vàtapittaraktaprakopanàviti . yata uktam .
     %<bhåtàbhiùaïgàdudvego hàsyaü rodanakopane .
     kecidbhåtàbhiùaïgotthaü bruvate viùamajvaram ..>% bhåtàbhiùaïgottho viùamajvaro bhavati . kadàcidapi vegavàn kadàcicchàntavega ityarthaþ ..
     %<abhicàràbhi÷àpàbhyàü mohastçùõà ca jàyate .>% tçùõà ceti cakàreõa hàrãtànuvàdi vàgbhañokta¤ca boddhavyam . tadyathà --
     %<atràbhicàrikairmantrairhåyamànasya tapyate .
     pårbaü manastato dehastato viùphoñavibhramaiþ .
     sadàhamåcchargrastasya pratyahaü vardhate jvara iti ..>% atha teùàü cikitsà .
     %<àgantuje jvare naiva naraþ kurvanti laïghanam ..>% tathà ca vàgbhañaþ .
     %<÷uddhavàtakùayàgantujãrõajvariùu laïghanam ..>% neùyate iti ÷eùaþ . anyacca .
     %<laïghanaü na hita kàma÷okacintàprahàraje .
     bhayabhåta÷ramakrodhalaïghanai÷ca kçte jvare ..
     kintu dãptàgnaye tatra dadyànmàüsarasaudanam .
     abhighàtajvare yu¤jyàt kriyàmuùõavivarjitàm ..
     kaùàyaü madhuraü snigdhaü yathàdoùamathàpi và .
     abhighàtajvaro na÷yet pànàbhyaïgena sarpiùaþ ..
     raktàvasekairmedhyai÷ca tathà màüsarasaudanaiþ ..>% medhyairmedhàya hitaiþ .. * ..
     %<vyadhabandha÷ramàtyadhvabhaïgabhraü÷asamudbhavàn .
     jvarànupàcaret pårbaü kùãramàüsarasaudanaiþ ..>% vyadhastàóanaü karõàdivedho và . bhaïga÷chedabhedàdikaþ . bhraü÷o vçkùàditaþ patanam .. * ..
     %<adhva÷rànteùu càbhyaïgaü divànidrà¤ca kàrayet .
     oùadhãgandhaviùajau viùapittapravàdhanaiþ .
     jayet kaùàyairmatimàn sarvagandhakçtairbhiùak ..>% sarvagandhamàha .
     %<càturjàtakakarpårakakkolàgurukuïkumam .
     lavaïgasahita¤caiva sarvagandhaü vinirdi÷et .. * ..
     krodhaje pittaje kàmye nàryàþ sadbàkyameva ca .
     à÷vàseneùñalàbhena vàyoþ pra÷amanena ca ..
     harùaõai÷ca ÷amaü yànti kàma÷okabhayajvaràþ .
     kàmairatha manoghnai÷ca pittaghnai÷càpyupakramaiþ ..
     sadbàkyai÷ca ÷amaü yàti jvaraþ krodhasamutthitaþ ..>% kàmaiþ kàmàve÷aiþ . manoghnaiþ dhikkàràdibhirbhayajanakavacanairvà .. * ..
     %<kàmàta krodhajvaro na÷yet krodhàt kàmajvarastathà .
     ùàtitàbhyàmubhàbhyà¤ca kàmakrodhajvarakùayaþ ..>% ghàtitàbhyàmubhàbhyàü manasi nigçhãtàbhyàü kàmakrodhàbhyàm .. * ..
     %<bhåtavidyàsamuddiùñairbandhàve÷anatàóanaiþ .
     jayedbhåtàbhiùaïgotthaü manaþsàntvai÷ca mànasam ..>% tàóanairityasya sthàne kecit påjanairiti pañhanti ..
     %<sahadevàyà målaü vidhinà kaõñhe nibaddhamapaharati .
     ekadbitricaturbhirdivasairbhåtajvaraü puüsàm ..
     abhicàràbhi÷àpotthaujvarau homàdibhirjayet .
     dànasvastyayanàtithyairutpàtagrahaduùñijau ..>% ityàgantujvaràdhikàraþ .. * .. atha viùamajvaràdhikàramàha . tatra viùamajvarasya nidànàdicikitsàparyantaü viùamajvara÷abde draùñavyam .. * ..
     atha jãrõajjaràdhikàraþ . tasya nidànàdikaü jãõajjara÷abde draùñavyam .. * ..
     atha durjalajanitasya jvarasya cikitsàmàha .
     %<harãtakã nimbapatraü nàgaraü saindhavo'nalaþ .
     eùàü cårõaü sadà khàdet durjalajvara÷àntaye ..>% iti harãtakyàdi cåõam .. * ..
     %<arucimanalamàndyaü pãnasa÷vàsakàsànudaramudakadoùànà÷u hanyàda÷eùàn .
     janayati tanukàntiü cittanetraprasàdaü palaparimita÷uõñhãkùodasiddhaþ kaùàyaþ ..>% iti ÷uõñhãkvàthaþ .. * ..
     %<viùaü bhàgadbayaü dagdhakapardaþ pa¤cabhàgakaþ .
     maricaü navabhàga¤ca cårõaü vastreõa ÷odhayet ..
     àrdrakasya rasenàsya kuryànmudganibhàü vañãm .
     vàriõà vañikàyugmaü pràtaþ sàya¤ca bhakùayet ..
     ayaü raso jvare yojyaþ sàme durjalaje'pi ca .
     ajãrõàdhmànaviùñambha÷åleùu ÷vàsakàsayoþ ..>% iti durjalajetà rasaþ .. * ..
     %<pañolamustàmçtavallivàsakaü sanàgaraü dhànyakiràtatiktakam .
     kaùàyameùàü madhunà pibannaro nivàrayet durjaladoùamulvaõam ..>% iti pañolàdikvàthaþ .. * ..
     %<kiràtatiktatrivçdambupippalãvióaïgavi÷vàkañurohiõãrajaþ .
     nihanti lãóhaü madhunàtisatvaraü sudustaraü durjaladoùajaü jvaram ..>% iti kiràtatiktàdicårõam .. * ..
     %<bhojanàdau narairbhuktaü ÷uõñhãràjyabhayotthitam .
     kalkaü tu sahate nityaü nànàde÷odbhavaü jalam ..
     mahàrdrakayavakùàrau pãtvà coùõena vàriõà .
     nànàde÷asamudbhåtaüvàridoùamapohati .. * ..>% atha sàdhyasya jvarasya lakùaõamàha .
     %<balavatsvapi doùeùu jvaraþ sàdhyo'nupadravaþ ..>% jvarasyopadravànàha .
     %<÷vàsamårchàruciccharditçùõàtãsàraviógrahàþ .
     hikkàkàsàïgamedà÷ca jvarasyopadravà da÷a .. * ..>% prasaïgàdupadravàõàü cikitsàyàü vi÷eùamàha .
     %<saüjàtopadravo vyàdhistyàjyo na syàccikitsakaiþ .
     vyàdhau ÷ànta praõa÷yanti sadyaþ sarve'pyupadravàþ ..
     ato vyàdhiü jayedyatnàt pårbaü pa÷càdupadravam .
     bhiùagyaþ ku÷alaþ so'tra jayet pårbamupadravam ..
     teùvapi pracureùu pràïnà÷ayedà÷ukàriõam .
     målavyàdhiü jayet pårbaü jeyo yo và bhavedbalã ..
     avirodhena và kuryàdubhayorapi ca kriyàm ..>% tatra jvare ÷vàsasya cikitsà .
     %<siühã vyàghrã tàbhramålã pañolã ÷çïkhã padmà puùkaraü rohiõã ca .
     ÷àkaü ÷añyà ÷ailamallyà÷ca bãjaü ÷vàsaü hanyàt sannipàte da÷àïgaþ ..>% siühã vaóãkañaiyà . vyàghrã kañaiyà . tàmramålã duràlabhà . padmà bhàrgã . rohiõã kañukã . ÷ailamallã koraiyà . iti da÷àïgo yogaþ .. * ..
     %<bhàrgãnimbaghanàbhayàmçtalatàbhånimbavàsàviùàtràyantãkañukàvacàtrikañuka÷yonàka÷atrudrumaiþ .
     ràsnàyàsapañolapàñali÷añãdàrvãvi÷àlàtrivçdbràhmãpuùkarasiühikàdbayani÷àdhàtryakùadevadumaiþ ..
     kvàtho'yaü khalu sannipàtanivahàn dbàtriü÷atàü pànato .
     durdharùànnijatejasà vijayate sarpàn garutmàniva ki¤ca ÷vàsavalàsakàsagudarughçdrogahikkàmarunmanyàstambhagalàmayàrditamalà viùñambhavradhnànapi ..>% viùà atãsa . ÷akradrumaþ kakubhaþ . devadrumaþ devadàru .. iti dbàtriü÷adaïgakvàthaþ .. * ..
     %<madhunà kçùõàkañphalakarkaña÷çïgãbhavaü cårõam .
     ÷vàsàmaye mahogre lãóhvà lokaþ sukhã bhavati ..
     vanyopalàgnitàpitadàtrasyàgreõa pa¤jare dàhaþ .
     apaharati ÷vàsàmayamasaü÷ayaü bhàùitaü munibhiþ ..>% atha jvare mårchàyà÷cikitsà .
     %<àrdrakasya rasairnasyaü mårchàyàmàcarennaraþ .
     a¤jana¤ca prayu¤jãta madhusindhu÷iloùaõaiþ ..
     ÷ãtàmbhasàkùisekaþ surabhirdhåpaþ sugandhipuùpa¤ca .
     mçdutàlavçntavàtaþ komalakadalãdalaspar÷aþ ..>% atha jvare aruce÷cikitsà .
     %<arucau tu ÷çïgaverajarasakaiþ sàmlaiþ sasindhujaiþ kavalaþ .
     sindhåtthamàtuluïgãphalake÷aradhàraõaü vaktre ..>% anyacca .
     %<arucau màtuluïgasya ke÷araü sàjyasaindhavam .
     dhàtrãdràkùàsitànàü và kalkamàsye tu dhàrayet ..>% atha jvare charde÷cikitsà .
     %<kvàtho guóå cyàþ samadhuþ su÷ãtaþ pãtaþ pra÷àntiü vamanasya kuryàt .
     viõmakùikàõàü madhunàvalãóhà sacandanà ÷arkarayànvità ca ..>% atha jvare tçùõàyà÷cikitsà .
     %<danta÷añhavãjapårakadàóimavadaraiþ sacukrakairvadane .
     lepo jayati pipàsàmatha rajataguñãmukhàntaþsthà ..
     ÷ãtaü payaþ kùaudrayutaü nipãtamàkaõñhamà÷veva tadudbamecca .
     tarùaprakarùapra÷amàya vaktre dadhyàdgadakùaudravañàgralàjàn .. * ..>% atha jvare atãsàrasya cikitsà .
     %<laïghanamekaü muktvà na cànyadastãha bheùajaü balinaþ .
     samudãrõadoùanicayaü ÷amayati tat pàcayatyapi ca ..
     vatsàdanãvatsakavàrivàhavi÷vambharànimbaviùàþ savi÷vàþ .
     jvaràtisàraü tvaritaü jayanti vi÷vàmçtàvatsakavàrivàhaþ ..>% vi÷vambharànimbo bhånimbaþ .
     %<pàñhàmçtàparpañamustavi÷vàkiràtatiktendrayavàn vipàcya .
     piban haratyeva dçóhena sarvajvaràtisàrànapi durnivàràn .. * ..>% atha jvare viógrahasya cikitsà .
     %<viógrahe vàtajit karma kuryàdannànulomanam .
     malaü pravartayedà÷u tãkùõàbhiþ phalavartibhiþ ..
     pathyàragvadhatiktàtrivçdàmalakaiþ ÷çtaü toyam .
     jãrõajvare vibandhe dadyàdà÷veva vióagrahaþ ÷àmyet ..>% atha jvare hikkàyà÷cikitsà .
     %<nãreõa sindhåttharajo'tisåkùmaü nasyena nånaü vinihanti hikkàm .
     ÷uõñhã hañhàdvà sitayà sametà dhåpo'thavà hiïgusamudbhava÷ca .. * ..>% atha jvare kàsasya cikitsà .
     %<kàse kaõàkaõàmålaü kalidrumaphalaü rajaþ .
     savi÷vabheùajaü lihyàt madhunà và vçùàdrasam ..>% rajaþ parpañakam .
     %<puùkaramålakañutrika÷çïgãkañphalayàsakakàravikàbhiþ .
     madhululitàbhirayaü khalu lehaþ kàsaripuþ kapharogahara÷ca .. * ..>% atha jvare dàhasya cikitsà .
     %<dàhàdhikàralikhitaü dàhe kuryàccikitsitam .
     paraü jvaràviruddhaü yanmukhyo nà÷yo jvaro yataþ ..>% atha sukhasàdhyasya jvarasya lakùaõam .
     %<santàpo'bhyadhiko vàhyastçùõàdãnà¤ca màrdavam .
     vahirvegasya liïgàni sukhasàdhyatvameva ca ..>% tçùõàdãtyàdi÷abdenàntardàhasandhyasthi-vyathà÷vàsà gçrhyante . teùàmàrdavamalpatà . bahirvegasya jvarasya .
     %<varùà÷aradbasanteùu vàtàdyaiþ pràkçtaþ kramàt .
     pràkçtaþ sukhasàdhyastu ÷aratsurabhisambhavaþ ..>% surabhirvasantaþ .. * .. atha kaùñasàdhyasya jvarasya lakùaõamàha .
     %<vaikçto'nyaþ sa duþsàdhyaþ pràkçteùvanilodbhavaþ ..>% anyaþ pràkçtàdanyaþ vaikçtaþ . * . varùàdiùu jvaraü janayatàü vàtàdãnàü cikitsàvi÷eùàrthaü pràdhànyamapràdhànya¤càha .
     %<varùàsu màruto duùñaþ pitta÷leùmànvitaü jvaram .
     kuryàt pitta¤ca ÷aradi tasya cànubalaþ kaphaþ ..>% tasya pittajvarasya cikitsàmàha .
     %<tatprakçtyà visargàcca tatra nàna÷anàdbhayam ..>% tatprakçtyà tasya pittasya prakçtyà svabhàvena . yata uktam . %<kaphapitte drave dhàtå sahete laïghanaü bahu ..>% iti . visargàcca ÷arado visargakàlatvàcca . yata uktam . varùà÷araddhemantà visargàþ kàlàstatropacitabalàpràõino bhavanti somasya balavattvàditi . tatra ÷aradi pittajvare ana÷anàdbhayaü na . kapho vasante tamapi vàtapittaü bhavedanu . vasante kaphajvare'pi kaphaprakçtyà laïghanàdbhayaü na bhavati . kintu vasantasyàdànakàlatvàt niþ÷aïkaü na kartavyam . yata uktam . ÷i÷iravasanta-grãùmàstvàdànakàlàþ statràpacitabalàþ pràõino bhavanti såryasya balavattvàditi . etenedaü uktam . varùàsu vàyuþ pradhànaü pitta÷leùmàõàvapradhàne . ÷aradi pittaü pradhànaü kapho'pradhànam . vasante ÷leùmà pradhànaü vàtapitte apradhàne . tatra pradhànasya pràdhànyena cikitsà kartavyà . sà càpradhànà niùiddhà viùeyà . evaü vaikçteùvapi pradhànasya pràdhànyena cikitsà kartavyà . tathà coktam .
     %<saüsarge yo garãyàn syàdupakramya sa vai bhavet .
     ÷eùadoùàvirodhena sannipàte tathaiva ca ..>% saüsarge doùadbayasya saüsarge . garãyàn pradhànaþ .
     %<antardàho'dhikà tçùõà pralàpaþ ÷vasanaü bhramaþ .
     sandhyasthi÷ålamasvedo doùavarcovinigrahaþ ..
     antarvegasya liïghàni kaùñasàdhyatvameva ca ..>% varcovinigrahaþ purãùàpravçttiþ .. * .. athàsàdhyasya jvarasya lakùaõamàha .
     %<jvaraþ kùãõasya ÷ålasya gambhãro dairghyaràtrikaþ .
     asàdhyo balavàn ya÷ca ke÷asãmantakçt jvaraþ ..>% dairghyaràtrikaþ bahuràtrànubandhã . ke÷asãmantakçt prabhàvàt ke÷eùu sãmantaü yaþ karoti .. * .. gambhãrasya lakùaõamàha .
     %<gambhãrastu jvaro j¤eyo hyantardàhena tçùõayà .
     ànaddhatvena càtyarthaü kàsa÷vàsodgamena ca ..>% ànaddhatvena vibaddhamalatvena .. * .. sàmànyajvare'pi karõamåla÷othasyàsàdhyatvàdikamàha .
     %<jvarasya pårbaü jvaramadhyato và jvaràntato và ÷rutimåla÷othaþ .
     kramàdasàdhyaþ khalu kçcchrasàdhyaþ sukhena sàdhyo munibhiþ pradiùñaþ .. * ..>% athàriùñamàha . tatràriùñasya lakùaõam .
     %<rogiõo maraõaü yasmàdava÷yambhàvi lakùyate .
     tallakùaõamariùñaü syàdriùñamapyabhidhãyate ..
     hetubhirbahubhirjàto bahubhirbahulakùaõaþ .
     jvaraþ pràõàntakçdya÷ca ÷ãghramindriyanà÷anaþ ..>% ÷ãghramindriyanà÷anaþ utpannamàtra eva cikitsyamàno'pãndriyàõàü cakùuràdãnàü ÷aktiü yo nà÷ayati .. * .. anyaccàriùñamàha .
     %<visaüj¤astàmyate yastu ÷ete nipatito'pi và .
     ÷ãtàrdito'ntaruùõa÷ca jvareõa mriyate naraþ ..>% visaüj¤aþ vigataj¤ànaþ . tàmyate naùñaharùaþ . ÷ete nipatito'pi và atràpi÷abda evàrthaþ nipatita eva tiùñhati na cotthàtuü samarthaþ tathà san ÷eta eva . ÷ãtàrditaþ bahiþ . antaruùõaþ antardàhavàn .. * .. anyacca .
     %<yo hçùñaromà raktàkùo hçdi saïghàta÷ålavàn .
     vaktreõa caivàcchvasiti jvarastaü hanti mànavam ..>% hçùñaromà romà¤cavàn . hçdi saïghàta÷ålavàn sànnipàtika÷ålavàn . vaktreõa caivocchvasiti na tu nàsikayà .. * .. anyacca .
     %<hikkà÷vàsatçùàyuktaü måóhaü vibhràntalocanam .
     santatocchàsinaü kùãõaü naraü kùapayati jvaraþ ..>% kùapayati samàpayatãtyarthaþ .. * .. anyacca .
     %<hataprabhendriyaü kùàmamarocakanipãóitam .
     gambhãratãkùõavegàrtaü jvaritaü parivarjayet ..>% hatà prabhà dãptiryeùàm . athavà hatà prabhà pratibhà viùayagrahaõa÷aktiryeùàü tathàvidhànãndriyàõi yasya taü hataprabhendriyam . kùàmaü kùãõam . gambhãratãkùõavegàttaü gambhãraþ uktalakùaõaþ tãkùõavegaþ atiduþsahavegaþ tàbhyàü àrtaü duþkhitam .. * .. anyacca .
     %<maraõaü pràpnuyàttatra ÷ukrasthànagate jvare .
     ÷ephasaþ stabdhatà mokùaþ ÷ukrasya tu vi÷eùataþ ..>% vyàkhyàto'yaü ÷lokaþ .. * .. viùamajvarasyàriùñamàha .
     %<àrambhàdbiùamo yasya yasya và dairghyaràtrikaþ .
     kùãõasya càtiråkùasya gambhãrohanti yasya tam ..>% yasya àrambhàdbiùamaþ prathamotpattereva viùamaþ na tu jvarotsçùñasya . yasya dairghyaràtriko và yasya kùãõasyàtiråkùasya ca gambhãrobhavati taüviùamo dairghyaràtriko gambhãra÷ca hantãtyarthaþ .. iti jvaràdhikàraþ .. * .. atha jvaràtisàràdhikàraþ .
     %<jvaràtisàrayoruktaü nidànaü yat pçthak pçthak .
     tasmàjjvaràtisàrasya nidànaü noditaü punaþ ..>% atha jvaràtisàrasya cikitsàmàha .
     %<jvaràtisàrayoruktaü bheùajaü yat pçthak pçthak .
     na tanmilitayoþ kàryamanyonyaü vardhayet punaþ ..>% ayamabhipràyaþ . jvaraharamanulomanaü bhavati . atãsàraharaü stambhanaü bhavati . ataþ parasparaviruddhatvàt pçthak uktaü bheùajaü militayorna kàryam . yata àha .
     %<anulomanaü jvaraghnaü gràhakamatisàrahçdbhavati .
     pçthaguttamauùadhaü tajjvaràtisàre viruddhamanyonyam ..
     atastau pratikurvãta vi÷eùoktacikitsitaiþ ..
     laïghanamekaü muktrya na cànyadastãha bheùajaü balinaþ .
     samudãrõadoùanicayaü tat pàcayettathà ÷amayet ..
     laïghanamubhayoruktaü milite kàryaü vi÷eùatastadanu .
     utpalaùaùñhakasiddhaü làjamaõóàdikaü sakalam ..>% utpalaùaùñhakaü yathà --
     %<pç÷niparõãbalàvilvadhanikànàgarotpalaiþ .
     jvaràtisàrã peyàü và pibet sàmlàü ÷çtàü naraþ ..>% atra làjamaõóàdyapekùayà và÷abdaþ . atisàre purãùàtipravçttyà sàmlatva¤ca dàóimarasàdinà kartavyam . ityatpalaùaùñhakam .. * ..
     %<kaõà karikaõà làjakvàtho madhusitàyutaþ .
     pãto jvaràtisàrasya tçùõàvamyo÷ca nà÷anaþ ..>% iti kaõàdikvàthaþ .. * ..
     %<nàgaràtiviùàmustàmçtàbhånimbavatsakaiþ .
     kvàthaþ sarvajvaraharaþ sarvàtãsàranà÷anaþ ..>% iti nàgaràdikvàthaþ .. * ..
     %<guóåcyativiùàdhànya÷uõñhãvilvàbdabàlakaiþ .
     pàñhà bhånimbakuñajaü candano÷ãraparpañaiþ .
     pibet kaùàyaü sakùaudraü jvaràtãsàra÷àntaye ..
     hyallàsàrucitçódàhavamãnàü vinivçttaye ..>% iti bçhadguóåcyàdikvàthaþ .. * ..
     %<utpalaü dàóimatvak ca padmake÷arameva ca .
     pibettaõóulatoyena jvaràtãsàranà÷anam ..>% ityutpalàdicårõam .. * .. vilvabàlakabhånimbaguóåcãdhànyanàgaraiþ . kuñajàbdayutaþ kvàtho jvaràtãsàra÷ålanut .. iti vilvàdikvàthaþ .. * ..
     %<nàgaràtiviùàvi÷vàguóåcãvilvamustakaiþ .
     kaùàyaþ pàcanaþ ÷othajvaràtãsàravàraõaþ ..>% iti nàgaràdikvàthaþ .. * ..
     %<da÷amålãkaùàyeõa vi÷vàmakùasamàü pibet .
     jvare caivàtisàre ca sa÷othe grahaõãgade ..>% iti da÷amålãkvàthaþ .. * .. iti jvaràtisàràdhikàraþ . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<jvaraghnaþ>#, puü, (jvaraü hantãti . han + ñak .) guóåcã . vàståkam . iti ràjanirghaõñaþ .. jvaranà÷ake, tri . (yathà, bhàvaprakà÷e pårbakhaõóe prathame bhàge .
     %<jvaraghnaü pàcanaü balyaü vçùyaü rucyaü kaphàpaham ..>%)

#<jvarahantrã>#, strã, (jvaraü hanti yà . han + tçc ïãp ca .) ma¤jiùñhà . iti ràjanirghaõñaþ .. jvaraghnã ca ..

#<jvaràgniþ>#, puü, (jvara evàgniþ . dàhakatvàdasya tathàtvam .) jvararåpàgniþ . tatparyàyaþ . àdhimanyavaþ 2 . iti hàràvalã ..

#<jvaràïgã>#, strã, (jvaramaïgati vinà÷yatayà pràpnotãti . aïga gatau + ac . gauràditvàt ïãù .) bhadradantikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jvaràntakaþ>#, puü, (jvarasya antako vinà÷akaþ .) nepàlanimbaþ . àragvadhaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. jvaraghnauùadhavi÷eùaþ . yathà -- %<bhàskaro gandhakaþ ÷arvo devã vihaïgatãkùõakam . ÷oõitaü gagana¤caiva puùpaka¤ca mahe÷varam .. bhånimbàdigaõairbhàvyaü madhunà guñikà dçóhà . càturthakaü tçtãya¤ca jvaraü santatakaü tathà .. àmajvaraü bhåtakçtaü sarvajvaramapohati .. atra bhàskaraþ tàmram . ÷arvo rasaþ . devã sauràùñramçttikà . vihaïgaü svarõamàkùikam . gaganaü abhrakam . puùpakaü rasà¤janam . mahe÷varaü suvarõam . anyat sugamam . tàmràdãnàü samabhàgacårõaü bhånimbàdikvàthena bhàvayet . bhånimbàdyaùñàda÷adravyàõi sarvadravyatulyàni aùñabhàgàva÷iùñaü kvàthaü kçtvà dinatrayaü vibhàvya vi÷oùya madhunà vimardya anuråpaü lihet . jvaràntako rasaþ .>% iti bhaiùajyaratnàvalã .. jvaranà÷aka÷ca ..

#<jvaràpahà>#, strã, (jvaraü apahanti nà÷ayatãti . apa + hana + óaþ .) vilvapatrã . iti ÷abda candrikà .. vela÷uüñhà iti bhàùà .. jvaranà÷ake, tri ..

#<jvaràriþ>#, puü, (jvarasya ariþ ÷atrurnà÷akatvàt .) jvaraghnauùadhavi÷eùaþ . yathà -- %<daradavalirasànàü ÷ulvanàgàbhrakàõàü subhagaviña÷ilànàü sarvamekatra yojyam . vipinançpadalotthe bhàvitaü ÷oùayettaü divasada÷asamàptau raktikaikà¤ca kuryàt .. ekaikàü bhakùayedasya càrdrakasya rasairyutam . dattamàtraü jvaraü hanti jvaràriþ sa nigadyate .. sarva÷ålavinà÷ã ca kaphapittavinà÷anaþ .. valiþ . gandhakaþ . sarvaü ÷onàlipatrarasena da÷adinaü bhàvayitvà gu¤jàpramàõamàrdrakarasena deyam . jvaràrã rasaþ .>% iti bhaiùajyaratnàvalã ..

#<jvarà÷aniþ>#, puü, (jvare a÷anirvajramivàmoghatvàt .) jvaranà÷akauùadhavi÷eùaþ . yathà -- %<rasaü gandhaü saindhava¤ca viùaü tàmrasamaü bhavet . sarvacårõasamaü lauhaü tatsamaü cårõamabhrakam .. lauhe ca lauhadaõóe ca nirguõóyàþ svarasena ca . mardayedyatnataþ pa÷cànmaricaü såtatulyakam .. parõena saha pàtavyo raso raktikasammitaþ . sarvajvarahara÷reùñho jvarà÷anirudàhçtaþ .. kàsaü ÷vàsaü mahàghoraü viùamàkhyaü jvaraü vamim . dhàtusthaü prabalaü dàhaü jvaradoùaü cirodbhavam .. yakçdgulmodaraplãha÷vayathu¤ca vinà÷ayet .. jvarà÷anã rasaþ .>% iti bhaiùajyaratnàvalã ..

#<jvaritaþ>#, tri, (jvaraþ sa¤jàto'sya . jvara +
     %<tadasya sa¤jàtaü tàrakàdibhya itac . 5 . 2 .>% 36 . iti itac .) jvarã . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, su÷rute uttaratantre 39 adhyàye .
     %<mudgàn masåràü÷caõakàn kulatmàn samakuùñhakàn .
     àhàrakàle yåùàrthaü jvaritàya pradàpayet ..>% yathàca --
     %<jvarito hitama÷nãyàt yadyapyasyàrucirbhavet .
     annakàle hyabhu¤jànaþ kùãyate mriyate'thavà ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe jvaràdhikàre ..)

#<jvarã>#, [n] tri, (jvaro'styasyeti . jvara + iniþ .) jvarayuktaþ . (yathà, su÷rute uttaratantre 39 adhyàye .
     %<gurvyabhiùyandyakàle và jvarãnàdyàt katha¤cana ..>%)

#<jvala>#, ja ma cale . tviùi . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-akaü-señ .) vakàrayuktaþ . ja, jvàlaþ jvalaþ . ma, prajvalayati . mittve'pi ¤au jvalahvalahmala ityàdinà kevalasya hnasvavikalpanàt sopasargasyaiva nityaü hnasvaþ . jvàlayati jvalayati prajvalayati . tviñ dãptiþ . jvalati vahniþ . iti durgàdàsaþ .. (yathàha ka÷cit .
     %<jàgarti loko jvalati pradãpaþ sakhãgaõaþ pa÷yati kautukena .
     muhårtamàtraü kuru nàtha ! dhairyaü bubhukùitaþ kiü dvikareõa bhuïkte ..>%)

#<jvalaþ>#, puü, jvàlaþ . dãptiþ . (jvalatãti . jvala dãptau + aca .) dãptivi÷iùñe, tri . iti mugdhabodham ..

#<jvalakà>#, strã, (jvalatãti . jvala + bàhulakàt vun .) agni÷ikhà . iti hemacandraþ ..

#<jvalat>#, tri, (jvala + ÷atç .) dãptimat . tatparyàyaþ . jamat 1 kalmalãkinam 2 ja¤janàbhavan 3 malmalàbhavan 4 arciþ 5 ÷ociþ 6 tapaþ 7 tejaþ 8 haraþ 9 hçõiþ 10 ÷çïgàõi 11 . ityekàda÷a jvalati nàmadheyàni .. * .. mràjate 1 bhràsate 2 bhàsyati 3 dãdayati 4 ÷ocati 5 mandate 6 bhandate 7 rocate 8 jyotate 9 dyotate 10 dyumat 11 . ityekàda÷a jvalatikarmàõaþ . iti vedanighaõñau 1 adhyàyaþ ..

#<jvalanaþ>#, puü, (jvalatãti . jvala + %<jucaïkramyadandramyasçgçdhijvala÷ucalaùapatapadaþ .>% 3 . 2 . 150 . iti yuc .) agniþ . (yathà, kalàvilàse . 1 . 4 .
     %<yatra trinayananayanajvalanajvàlàvalã÷alabhavçttiþ .
     jãvati mànasajanmà ÷a÷ivadanàvadanakàntipãyåùaiþ ..>%) citrakavçkùaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 56 .. (jvala + bhàve lyuñ .) dahane, klã ..

#<jvalanà÷mà>#, [n] puü, (jvalanaþ såryavaddãptivi÷iùñaþ a÷mà prastaramaõiþ . nityakarmadhàrayaþ .) såryakàntamaõiþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jvalitaþ>#, tri, (jvala + ktaþ .) dadhaþ . ujjvalaþ . iti medinã . te, 110 .. (pradãptaþ . yathà, mahàbhàrate . 6 . 18 . 6 .
     %<kà¤canàïgadino rejurjvalità iva pàvakàþ ..>%)

#<jvalinã>#, strã, (jvalo dãptirastyasyàþ . jvala + iniþ + ïãp .) mårvàlatà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jvàlaþ>#, puü strã, (jvalatãti . jvala + %<jvalitikasantebhyo õaþ .>% 3 . 1 . 140 . iti õaþ . pakùe striyàü ñàp .) agni÷ikhà . ityamaraþ . 1 . 1 . 60 .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 218 . 3 .
     %<dãpto jvàlairanekàbhairagnireùo'tha vãryavàn ..>%) dãptivi÷iùñe, tri . iti mugdhabodham ..

#<jvàlà>#, strã, dagdhànnam . iti ÷abdacandrikà .. (jvalatãti . jvala + õaþ + ñàp .) agni÷ikhà . ityamaraþ . 1 . 1 . 60 .. (yathà, viùõupuràõe . 1 . 12 . 24 .
     %<abhyudyatogra÷astràõi jvàlàmàlàkulairmukhaiþ ..>%) dàha÷ca .. (svanàmakhyàtà çkùasya patnã . yathà, mahàbhàrate . 1 . 95 . 25 .
     %<çkùaþ khalu takùakaduhitaramupayeme jvàlàü nàma .
     tasyàü puttraü matinàraü nàmotpàdayàmàsa ..>%)

#<jvàlàgardabhakaþ>#, puü, (jàlagardabha + svàrthe kan . tataþ pçùodaràditvàt sàdhuþ .) rogavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . jvalàràsabhakàmayaþ 2 jvàlàkharagadaþ 3 gardabhagadaþ 4 . iti ràjanirghaõñaþ .. asya lakùaõaü jàlagardabha÷abde draùñavyam ..

#<jvàlàjihvaþ>#, puü, (jvàlà ÷ikhà eva jihvà yasya .) agniþ . iti hemacandraþ . 4 . 165 .. (skandasyànucaravi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate 9 . 45 . 58 .
     %<jvàlàjihvaþ karàla÷ca ÷itake÷o jañã hariþ ..>% dànavavi÷eùaþ . sa tu valiràjasya senànãvi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e . 232 . 6 .
     %<karàlo jvàlajihva÷ca ÷atàïgaþ ÷atalocanaþ ..>%)

#<jvàlàmukhã>#, strã, (jvàlaiva mukhaü pradhànaü yasyàm . tatràjamaprajvalitajvàlàbhireva påjàdikaü gçhõàti devãtyato'syàstathàtvam .) pãñhasthànavi÷eùaþ . tatra bhagavatyà jihvà patità . tatra ambikà devã . unmattanàmakabhairava÷ca . iti pãñhamàlà .. yathàca .
     %<jàlàmukhyàü mahàjihvà deva unmattabhairavaþ .
     ambikà siddhidà nàmnã stanaü jàlandhare mama ..>% iti tantracåóàmaõau pãñhanirõayaþ .. vidyàvi÷eùaþ . yathà --
     %<jvàlàmukhãkramaü vakùye sà påjyà madhyataþ ÷ubhe ! .
     nityàruõà madanàntarà madamohàpakçùyasiþ ..
     kamalà ÷rãbhàratã ca àkarùaõã mahendryapi .
     brahmàõã caiva màhe÷ã kaumàrã vaiùõavã tathà .
     vàràhã caiva màhendrã càmuõóeti ca påjayet .
     vijayà càjità caiva mohanã càparàjità ..
     stambhanã japanã påjyà kàlikà padmavàhyataþ .
     jvàlàmukhãkramaü påjya viùàdiharaõaü bhavet ..>% iti gàruóe jvàlàmukhãvidyà 204 adhyàyaþ ..

#<jha>#

#<jha>#, jhakàraþ . sa vya¤jananavamavarõaþ cavargacaturthavarõa÷ca . asyoccàraõasthànaü tàlu . iti vyàkaraõam .. (yaduktaü ÷ikùàyàm . 17 .
     %<kaõñhyàvahàvicuya÷àstàlavyà oùñhajàvupå ..>%) asyotpattiryathà --
     %<visargastàlugaþ soùmà ÷a cavarga¤ca yantathà ..>% iti prapa¤casàraþ .. (vaïgãyavarõamàlàyàm) asya lekhanaprakàroyathà,
     %<trikoõakuõóalãråpà vàmadakùiõayogataþ .
     krama÷astàsu tiùñhanti candrasåryàgnayaþ priye ! ..
     tatra kroóagatà màtrà ÷aktibrahmasvaråpiõã .
     årdhvamàtrà tathendràõã madhye nàràyaõã smçtà ..>% asya dhyànaü yathà, varõoddhàratantre .
     %<dhyànamasya pravakùyàmi ÷çõuùva kamalànane ! .
     santaptahemavarõàbhàü raktàmbaravibhåùitàm ..
     raktacandanaliptàïgãü raktamàlyavibhåùitàm .
     caturda÷abhujàü devãü ratnahàrojjvalàü paràm ..
     dhyàtvà brahmasvaråpàü tàü tanmantraü da÷adhà japet ..>% asya svaråpaü yathà --
     %<jhakàraü parame÷àni ! kuõóalã mokùaråpiõã .
     raktavidyullatàkàraü sadà triguõasaüyutam ..
     pa¤cadevamayaü varõaü pa¤capràõàtmakaü sadà .
     tribindusahitaü varõaü tri÷aktisahitaü tathà ..>% iti kàmadhenutantram .. tasya 35 pa¤catriü÷at nàmàni yathà --
     %<jho jhaïkàrã guho jha¤jhàvàyuþ satyaþ ùaóunnataþ .
     aje÷o dràviõã nàdaþ pà÷ã jihvà jalaü sthitiþ ..
     viràjendro dhanurhastaþ karka÷o nàdajaþ kujaþ .
     dãrghabàhubalo råpamàkanditaþ suca¤calaþ ..
     durmukho naùña àtmavàn vikañà kucamaõóalaþ ..
     kalahaüsapriyà vàmà aïgulãmadhyaparvakaþ .
     dakùahàsàññahàsa÷ca pàthàtmà vya¤janaþ svaraþ ..>% iti nànàtantra÷àstram ..

#<jhaþ>#, puü, (jhañati saïghãbhavatãti . jhaña saïghàte + bàhulakàt óaþ .) jha¤jhàvàtaþ . ambuvarùaõam . iti ÷abdaratnàvalã .. jhaõñã÷aþ . suraguruþ . daityaràjaþ . dhvaniþ . tàravàyuþ . iti medinã . jhe, 1 .. naùñe, tri . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<jhagajhagàyamànaþ>#, tri, (jhagajhaga ivàcaratãti . jhagajhaga + %<kartuþ kyaï salopa÷ca .>% 3 . 1 . 11 . iti kyaï tataþ ÷ànac .) càkacikyayuktaþ . jhakjhakiyà iti bhàùà . yathà --
     %<mayåravaragàminãü surada÷uddhavarõotkañàü raõakvaõitaghaõñikàü ni÷ita÷aktihastodyatàm .
     prabhànikarara÷mibhirjhagajhagàyamànàü÷ukàü nayàmi guhasambhavàü trida÷a÷atrunirõà÷inãm ..>% iti devãpuràõe ruruvadhe màtçstavanàmàdhyàyaþ ..

#<jhaïkàraþ>#, puü, (kç + bhàve gha¤ kàraþ . jhamityavyakta÷abdasya kàraþ karaõaü yatra .) bhramaràdi÷abdaþ . yathàha vallàlasenaþ .
     %<pràrabdho madhupairakàraõamaho jhaïkàrakolàhalaþ ..>% (tathà ca pa¤catantre . 5 . 42 .
     %<÷arajjyotsnàhate dåraü tamasi priyasannidhau .
     ghanyànàü vi÷ati ÷rotre gãtajhaïkàrajà sudhà ..>%)

#<jha¤jhà>#, strã, (jhamityavyakta÷abdena jhañati vegena vahatãti . jhañ + bàhulakàt óaþ . tataùñàp .) dhvanivi÷eùaþ . jalakaõavarùaõam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<jha¤jhànilaþ>#, puü, (jha¤jhàdhvaniyukto'nilaþ .) pràvçùijavàyuþ . jha¤jhàvàtaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<jha¤jhàvàtaþ>#, puü, (jha¤jhàdhvaniyukto vàtaþ .) pràvçùijavàyuþ . iti halàyudhaþ .. (yathà, brahmavaivarte gaõapatikhaõóe 35 adhyàye .
     %<jha¤jhàvàtaü raktavçùñiü vàtyà¤ca vçkùapàtanam ..>%)

#<jhaña>#, saühatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüakaü-señ .) jhañati ke÷aþ . parasmaraü lagnaþ syàdityarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<jhañiþ>#, puü, (jhañati parasparaü saülagno bhavatãti . jhaña saühatau + %<sarvadhàtubhya in .>% uõàü 4 . 117 . iti in .) kùudravçkùaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<jhañiti>#, vya, drutam . ÷ãghram . tatparyàyaþ . sràk 2 a¤jasà 3 ahnàya 4 sapadi 5 dràk 6 maükùu 7 . ityamaraþ . 3 . 4 . 2 .. (yathà, pa¤cada÷ã . 7 . 125 .
     %<tattvavismçtimàtrànnànarthaþ kintu viparyàyàt .
     viparyetuü na kàlo'sti jhañiti smarataþ kvacit ..>%)

#<jhatti>#, vya, (jhañiti iti ÷abdasya pràkçtabhàùàyàü jhatti iti siddham .) jhañiti . iti pràkçtabhàùàyàü kàvyaprakà÷aþ ..

@<[Page 2,569a]>@
#<jhanatkàraþ>#, puü, (kç + bhàve gha¤ kàraþ . jhanadityavyakta÷abdasya kàraþ karaõaü yatra .) anukaraõa÷abdaþ . kaïkaõàdidhvaniþ . yathà, kàlidàsaþ .
     %<udvelladbhujavallikaïkaõajhanatkàraþ kùaõaü vàryatàm ..>%

#<jhama>#, u bhakùe . iti kavikalpadrumaþ . (bhvàü-paraümakaü-señ . udittvàt ktvàveñ .) u, jhamitvà jhàntvà . iti durgàdàsaþ ..

#<jhampaþ>#, puü, (lamphaþ pçùodaràditvàt sàdhuþ .) sampàtapatanam . lamphaþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, mahàvãracarite .
     %<pucchàsphoñadalat-samudravivaraiþ pàtàlajhampà÷ca tàþ ..>%)

#<jhampàruþ>#, puü, (jhampaü lamphaü àràti àdadàtãti . à + rà + bàhulakàt óuþ .) vànaraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<jhampà÷ã>#, [n] puü, (jhampena sampàtena a÷nàtãti . a÷a + õiniþ . matsyàdidhàraõakàle jhampadànapårbakapatanàdasya tathàtvam .) matsyaraïgapakùã . iti jañàdharaþ ..

#<jhampã>#, [n] puü, (jhampo lampho'styasyeti . jhampa + %<ata iniñhanau .>% 5 . 2 . 115 . iti iniþ .) vànaraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<jharaþ>#, puü, (jhãryati jãrõãbhavati patanàdisthànamaneneti . jhé + %<çdorap .>% 3 . 3 . 57 . ityap .) nirjharaþ . parvatàvatãrõajalapravàhaþ . ityamaraþ . 2 . 3 . 5 .. (samåhaþ . yathà, naiùadhe . 2 . 32 .
     %<kalase nijahetudaõóajaþ kimu cakrabhramikàrità guõaþ .
     sa taduccakucau bhavan prabhàjharacakrabhramimàtanoti yat ..>% %<sa kalasaþ prabhàråpeõa kàntisamåhena cakrabhramiü kulàlacakrabhramaõamàtanoti janayati . yadbà prabhàjhare kàntipravàhe cakrabhramiü cakravàkabhràntimàtanoti .>% iti taññãkà ..)

#<jharà>#, strã, (jhara + ñàp .) jharaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<jharã>#, strã, (jhara + ïãù .) jharaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<jharca>#, ÷a uktau . bhartse . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàü-paraü-sakaü-señ .) rephopadhaþ . ÷a, jharcatã jharcantã . guõasthànarahitànàü tudàdipàñhaphalantu ÷atrantànàmàdãpãriti nuõo vibhàùà vedeùåccàraõabheda÷ca . bhartsastarjanam . iti durgàdàsaþ ..

#<jharcha>#, ÷a uktau . bhartse . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàü-paraü-sakaü-señ .) ÷a, jharchatã jharchantã . bhartsastarjanam . iti durgàdàsaþ ..

#<jharjha>#, ÷a uktau . bhartse . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàü-paraü-sakaü-señ .) ÷a, jharjhatã jharjhantã . bhartsastarjanam . iti durgàdàsaþ ..

#<jharjharaþ>#, puü, (jharjha ityavyakta÷abdaü ràtãti . rà + kaþ . yadbà, jharjhati ÷abdàyate iti . jharjha + bahulavacanàt araþ .) vàdyavi÷eùaþ . ityamaraþ . 1 . 7 . 8 .. carmapuñàcchàditakàùñhasthànam . iti taññãkàsàrasundarã .. karaóa iti khyàtaþ .
     %<óiõóimo óeïgarãprokto jharjharaþ pañahaþ smçtaþ ..>% iti bharatadhçtavaikuõñhaþ .. tatparyàyaþ . jhallakã 2 jhallã 3 jhalarã 4 jharjharã 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, hañhayogapradãpikàyàm . 4 . 85 .
     %<àdau jaladhijãmåtabherãjharjharasambhavàþ ..>% jharbhyate nindyate iti . jharjha bhartse + araþ .) kaliyugam . (jharjharojharjhara÷abda ivàstyasyeti . ac .) nadabhedaþ . iti medinã . re, 158 . (hiraõyàkùaputtravi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e . 3 . 79 .
     %<hiraõyàkùasutàþ pa¤ca vidbàüsaþ sumahàbalàþ .
     jharjharaþ ÷akuni÷caiva bhåtasantàpanastathà .
     mahànàbha÷ca vikràntaþ kàlanàbhastathaiva ca ..>%)

#<jharjharakaþ>#, puü, (jharjhara + svàrthe kan .) kaliyugam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<jharjharà>#, strã, (jharjhyate nindyate iti . jharjha bhartse + bàhulakàt araþ . tataùñàp .) ve÷yà . iti trikàõóa÷eùaþ .. (jala÷abdavi÷eùaþ . yathà, kà÷ãkhaõóe . 29 . 68 .
     %<jhiõñã÷avandyà jhàïkàrakàriõã jharjharàvatã ..>%)

#<jharjharã>#, strã, (jharjhara + gauràditvàt ïãù .) jharjharavàdyam . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, harivaü÷e . 237 . 2 .
     %<gomukhàóambaràõà¤ca bherãõàü murajaþ saha .
     jharjharãóiõóimànà¤ca vya÷råyanta mahàsvanàþ ..>%)

#<jharjharãkaþ>#, puü, (jharjhatãti . jharjha + %<pharpharãkàdaya÷ca .>% uõàü . 4 . 20 . iti ãkan pratyayena nipàtanàt sàdhuþ .) ÷arãram . ityuõàdikoùaþ .. de÷aþ . citram . iti saükùiptasàre uõàdivçttiþ ..

#<jhalajjhalà>#, strã, (jhalajjhala ityavyakta÷abdo'styasyati . ac .) hastikarõàsphàlanam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<jhalarã>#, strã, (jhallarã . pçùodaràditvàt lalopaþ .) huóukkaþ . jharjharavàdyam . bàlacakram . ke÷acakram . iti medinã . re, 159 ..

#<jhalà>#, strã, kanyà . àtapasyormiþ . iti bhedinã . ne, 20 ..

#<jhallaþ>#, puü, varõasaïkarajàtivi÷eùaþ . iti jañàdharaþ .. sa kùattriyàt vràtyàt savarõàyàü jàtaþ . (yathà, manuþ . 10 . 22
     %<jhallo malla÷ca ràjanyàt vràtyànnicchivirevaca ..>%) prahàsakaþ . iti mahàbhàratam .. bhàüóa iti bhàùà .. (klã, jharjharavàdyam ..)

#<jhallakaü>#, klã, (jhalla + svàrthe kan .) kàüsyanirmitakaratàlakam . yathà, tithyàditattve .
     %<÷ivàgàre jhallaka¤ca såryàgàre ca ÷aïkhakam .
     durgàgàre vaü÷ivàdyaü madhurã¤ca na vàdayet ..>%

@<[Page 2,569c]>@
#<jhallakaõñhaþ>#, puü, (jhallo jhallaka÷abda iva kaõñhaþ kaõñhasvaro yasya .) pàràvataþ . iti hàràvalã . 87 ..

#<jhallarã>#, strã, (jhallaü jhallaka÷abdaü ràtãti . rà + kaþ . striyàü ïãù .) huóukkaþ . jharjharavàdyam . (yathà, kà÷ãkhaõóe . 29 . 68 .
     %<jhallarãvàdyaku÷alà jhalajjhàlajalàvçtà ..>%) bàlacakram . bàlaóãti khyàtam . iti medinã . re, 159 .. ÷uddham . kledaþ . ityajayapàlaþ ..

#<jhallikà>#, strã, (jhallãva kàyatãti . kai + kaþ . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) udbartanapañaþ . vyotaþ . iti medinã . ke, 96 .. udbartanamalam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<jhallã>#, strã, (jhalla + ïãù .) jharjharavàdyam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<jhallolaþ>#, puü, (jharjha kvip tàdç÷aþ san lolaþ . tataþ pçùodaràditvàt sàdhuþ .) tarkulàsakaþ iti hàràvalã . 213 .. ñekuyàra vàüñula iti bhàùà ..

#<jhaùa>#, vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-sakaüseñ .) àdyasvarã . jhaùati . ùaùñhasvarã càyamiti kecit . jhåùati . iti durgàdàsaþ ..

#<jhaùa>#, ¤a grahe . pidhàne . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-ubhaü-sakaü-señ .) ¤a, jhaùati jhaùate vastraü jano gçhõàti paridadhàti vetyarthaþ . saptamasvaràdirayamiti pårõacandratrilocanaràmàþ . arùati arùate . iti durgàdàsaþ ..

#<jhaùaü>#, klã, (jhasa grahe + ac .) khilam . ityajayapàlaþ ..

#<jhaùaþ>#, puü, (jhaùyate vadhyate bhakùaõàya jhaùyate gçhyate iti và . jhaùa + %<khano gha ca .>% 3 . 3 . 125 . iti gha .) matsyaþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 1 .. (yathà, bhagavadgãtàyàm . 10 . 31 .
     %<jhaùàõàü makara÷càsmi srotasàmasmi jàhnavã ..>% makaraþ . yathà, ràmàyaõe . 2 . 114 . 4 .
     %<lãnamãnajhaùagràhàü kç÷àü girinadãmiva ..>%) tàpaþ . vanam . iti medinã . ùe, 12 .. mãnarà÷iþ . yathà --
     %<sàrdhasaptajhaùe meùe vasusàrdho ghañe vçùe ..>% iti samayapradãpaþ ..

#<jhaùaketanaþ>#, puü, (jhaùo makaro mãno và ketanaü keturasya .) kandarpaþ . iti halàyudhaþ ..

#<jhaùà>#, strã, (jhaù + ac tataùñàp .) nàgabalà . ityamaraþ . 2 . 4 . 117 ..

#<jhaùàïkaþ>#, puü, (jhaùaþ aïko yasya .) aniruddhaþ . iti hemacandraþ .. (kandarpaþ . yathà, ÷rãkaõñhacarite . 11 . 2 .
     %<yatkalà kila jhaùàïkapulindaspandamànavaói÷avratamàdhàt ..>%)

#<jhaùà÷anaþ>#, puü, (jhaùàn matsyàn a÷nàtãti . a÷ ga bhojane + kartari lyuþ .) ÷i÷umàraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

@<[Page 2,570a]>@
#<jhaùodarã>#, stro, (jhaùo matsya eva udaraü utpattisthànamasyàþ . jhaùasya udaraü utpattisthànatayàstyasyàþ iti ar÷aàdibhyo'jityeke .) vyàsamàtà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<jhàïkçtaü>#, klã, (jhàm ityavyakta÷abdasya kçtaü karaõaü yatra .) caraõàlaïkàravi÷eùaþ . iti dharaõiþ ..

#<jhàñaþ>#, puü, (jhaña + gha¤ .) niku¤jaþ . kàntàraþ . vraõàdãnàü màrjanam . iti medinã . ñe, 16 ..

#<jhàñalaþ>#, puü, (jhàñaü làtãti . là + kaþ .) ghaõñàpàñaliþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 39 ..

#<jhàñà>#, strã, (jhañ + õic + ac tataùñàp ca .) bhåmyàmalakã . ityamaraþ .. yåthãvçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<jhàñikà>#, strã, (jhàñà + svàrthe kan . ñàpi ata itva¤ca .) bhåmyàmalakã . iti ÷abdacandrikà ..

#<jhàmakaü>#, klã, (jham + õvul .) dagdheùñakà . iti hàràvalã . 214 .. jhàmà iti bhàùà ..

#<jhàmaraþ>#, puü, (jhàmaü ràtãti . rà + kaþ .) tarku÷àõaþ . iti÷abdaratnàvalã .. ñekuyàra ÷àõa iti bhàùà ..

#<jhàrjharaþ>#, puü strã, (jharjharavàdanaü ÷ilpamasya .
     %<maóóukajharjharàdanyatarasyàm . 4 . 4 . 56 .>% iti aõ .) jhàrjharikaþ . jharjharavàdyakartà . iti vyàkaraõam ..

#<jhàliþ>#, strã, vya¤janavi÷eùaþ . jhàri iti khyàtà . yathà, bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe 2 bhàge .
     %<àmramàmaphalaü piùñaü ràjikàlavaõànvitam .
     bhçùñaü hiïguyutaü påtaü gholitaü jhàlirucyate ..
     jhàlirharati jihvàyàþ kuõñhatvaü kaõñha÷odhinã .
     mandaü mandaü nipãtà sà rocanã vahnibodhinã ..>% (jàriþ jàliþ iti pàñho'pi kutracit dç÷yate ..)

#<jhàvuþ>#, puü, (jhà iti kçtvà vàti vàyuratra . và + óuþ .) vçkùavi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. jhàu iti bhàùà ..

#<jhàvukaþ>#, puü, (jhàvureva . svàrthe kan .) vçkùavi÷eùaþ . jhàu iti bhàùà . tatparyàyaþ . piculaþ 2 jhàvuþ 3 jhàvåþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<jhiïgàkaü>#, klã, (ligi + àkan . pçùodaràt sàdhuþ .) phalavi÷eùaþ . jhiïgà iti bhàùà . asya guõàþ . tiktatvam . madhuratvam . àmavàtamandàgnikàritva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<jhiïginã>#, strã, (ligi + õiniþ . pçùodaràt sàdhuþ . ïãp ca .) jiïginãvçkùaþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. ulkà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<jhiïgã>#, strã, (ligi + ac ïãù . pçùodaràt sàdhuþ .) jiïginãvçkùaþ . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<jhi¤jhimaþ>#, puü, (jhim ityavyakta÷abdaü kçtvà jhamati atti vçkùàdãn dahatãtyarthaþ . (jhama bhakùe + ac . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) dàpàgniþ . iti hàràvalã .. 268 ..

#<jhi¤jhiriùñà>#, strã, kùupavi÷eùaþ . jhi¤jhirãñà . iti bhàùà . tatparyàyaþ . phalà 2 pãtapuùpà 3 jhi¤jhirà 4 romà÷rayaphalà 5 vçttà 6 . asyà guõàþ . kañutvam . ÷ãtatvam . kaùàyatvam . raktàtisàranà÷itvam . vçùyatvam . santarpaõatvam . balyatvam . mahiùãkùãravardhanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jhi¤jhã>#, strã, (jhi¤jà ityavyakta÷abdo'styasyàþ . ac tato ïãù ca .) jhillã . yathà --
     %<jhi¤jhãvàvyaktamadhurà kåjantã madhuràkçtiþ ..>% ityàgamaþ ..

#<jhiõñã>#, strã, (jhimiti kçtvà rañatãti . rañ + ac . ïãù ca pçùodaràt sàdhuþ .) puùpavçkùavi÷eùaþ . jhàüñã iti bhàùà . tatparyàyaþ . sairãyakaþ 2 ityamaraþ . 2 . 4 . 75 .. kaõñakuraõñaþ 3 saireyakaþ 4 jhiõñikà 5 . iti ràjanirghaõñaþ .. nãlajhiõñyàþ paryàyaþ . vàõà 1 dàsã 2 artagalaþ 3 . ityamaraþ . 2 . 4 . 74 .. vàõaþ 4 àrtagalaþ 5 iti taññãkà .. sahacaraþ 6 nãlakuraõñakaþ 7 . iti ratnamàlà .. aruõajhiõñyàþ paryàyaþ . kuravakaþ 1 . ityamaraþ .. pãtajhiõñyàþ paryàyaþ . kuruõñakaþ 1 sahacarã 2 . ityamaraþ .. sahacaraþ 3 sahàcaraþ 4 . iti taññãkà .. vãraþ 5 pãtapuùpaþ 6 dàsã 7 kuraõñakaþ 8 . iti ratnamàlà .. asyà guõàþ . kañutvam . tiktatvam . dantàmaya÷ålavàtakapha÷ophakàsatvagdoùanà÷itva¤ca . kundaratçõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<jhirikà>#, strã, (jhirãti avyakta÷abdena kàyati ÷abdàyate iti . kai + kaþ ñàp ca .) jhillã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<jhirã>#, strã, (jhir ityavyakta÷abdo astyasyàþ . ac ïãù .) jhillã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<jhilliþ>#, strã, (jhir ityavyakta÷abdena li÷atãti . li÷ + óiþ . rasya laþ .) vàdyavi÷eùaþ . yathà, gåóhàrthadãpikàyàm .
     %<ghaõñà÷aïkhastathà bherãmçdaïgau jhillireva ca .
     pa¤cànàü ÷asyate vàdyaü devatàràdhaneùu ca ..>%

#<jhillikà>#, strã, (jhir ityavyakta÷abdaü li÷atãti . li÷a + óiþ rasya latve sàdhuþ . tataþ svàrthe kan .) jhillã . (yathà, ràmàyaõe . 2 . 96 . 11 .
     %<jhillikàvirutairdãrghai rudatãva samantataþ ..>%) àtapasya ruciþ . vilepanamalam . iti hemacandraþ .. jhillikàràvaþ . udbartanavastraruciþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (udbartanavastram . jhiõñã . iti medinã . ke, 96 ..)

#<jhillã>#, strã, (jhilli + kçdikàràditi và ïãù .) kãñavi÷eùaþ . jhiüjhipokà iti bhàùà . tatparyàyaþ . jhillãkà 2 jhillikà 3 jhirikà 4 jhãrukà 5 jhirã 6 cãlikà 7 cãllikà 8 cillã 9 bhçïgàrã 10 cãllakà 11 . iti ÷abdaratnàvalã .. cãrã 12 . ityamaraþ . 2 . 5 . 28 .. cãrukà 13 . iti taññãkà .. (yathà, bhàgavate, . 6 . 13 . 5 .
     %<adç÷yajhillãsvanakarõa÷ålaulåkavàgbhirvyathitàntaràtmà ..>%) àtaparuciþ . vartã . udbartanàü÷ukam . iti medinã .. sthàlãlagnadagdhànnam . ityajayapàlaþ ..

#<jhillãkaõñhaþ>#, puü, (jhillãvat kaõñhaþ kaõñha÷abdo 'sya .) gçhakapotaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<jhillãkà>#, strã, (jhillã + saüj¤àyàü kan tata ùñàp .) jhillikà . iti hemacandraþ ..

#<jhãrukà>#, strã, (jhira iti kçtvàvyaktaü rautãti . ru + ÷abde bàhulakàt kak ñàp ca .) jhillã . ityamaraþ . 2 . 5 . 28 ..

#<jhu>#, ïa gatyàm . (bhvàü-àtmaü-sakaü-aniñ .) juïasthàne jhuïa ityapi kecit . ïa, jhavate . iti durgàdàsaþ ..

#<jhuõñaþ>#, puü, (jhañ saüghàte + gha¤i pçùodàt sàdhuþ .) stambaþ . aprakàõóavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<jhumariþ>#, strã, ràgiõãvi÷eùaþ . yathà --
     %<pràyaþ ÷çïgàrabahulà màdhvãkamadhurà mçduþ .
     ekaiva jhumarirloke varõàdiniyamojjhità ..
     ato lakùaõametasyà nodàhàri vi÷eùakam .
     idaü hi ÷àlagaü såtraü prasiddhaü nçpara¤janam ..>% iti saïgãtadàmodaraþ ..

#<jhåõiþ>#, puü, kramukamedaþ . strã, duùñadaiva÷rutiþ . iti medinã . õe, 14 ..

#<jhé>#, ùa ya jyàne . gatabahuvayobhàva iti yàvat . (divàü-paraü-akaü-aniñ .) iti kavikalpadrumaþ .. ùa, jharà . ya, jhãryati . iti durgàdàsaþ ..

#<jhoóaþ>#, puü, guvàkavçkùaþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<jhyu>#, ïa gatyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-àtmaüsakaü-aniñ ..)

#<¤a>#

#<¤a>#, ¤akàraþ . sa vya¤janada÷amavarõaþ cavargapa¤camavarõa÷ca . (asau tu ardhamàtràkàlenoccàryaþ .) asyoccàraõasthànaü tàlu . iti vyàkaraõam .. * .. asyotpattiryathà --
     %<visargastàlugaþ soùmà ÷aü cavarga¤ca yantathà ..>% iti prapa¤casàraþ .. * .. (pàõinimate tu asyotpattisthànaü nàsikànvitatàlu . asyoccàraõe jihvàmadhyena tàlumadhyasya spar÷aþ àbhyantaraprayatnaþ . saüvàranàdaghoùà alpapràõa÷ca vàhyaprayatnàþ . màtçkànyàse'sya vàmahastàïgulyagre nyàsakriyà syàt . vaïgãyavarõamàlàyàü) asya lekhanaprakàro yathà,
     %<kuõóalãråpamàsthàya dakùato vàmatastataþ .
     çju÷càdhogatà màtrà vàmataþ ku¤cità punaþ ..
     tiùñhanti tàsu nityàsu såryendravaruõàþ sadà .
     kuõóalãdbayaråpà tu yà màtrà madhyataþ sthità ..
     mahà÷aktisvaråpà sà dhyànamasya pracakùate .. * ..
     caturbhujàü dhåmravarõàü kçùõàmbaravibhåùitàm .
     nànàlaïkàrasaüyuktàü jañàmukuñaràjitàm ..
     ãùaddhàsyamukhãü nityàü varadàü bhaktavatsalàm .
     evaü dhyàtvà brahmaråpàü tanmantraü da÷adhà japet ..>% iti varõoddhàratantram .. * .. asya svaråpaü yathà, kàmadhenutantre .
     %<sadà ã÷varasaüyuktaü ¤akàraü ÷çõu sundari ! .
     raktavidyullatàkàraü yà svayaü parakuõóalã ..
     pa¤cadevamayaü varõaü pa¤capràõàtmakaü sadà .
     tri÷aktisahitaü varõaü trivindusahitaü sadà ..>% tasya 22 dvàviü÷atirnàmàni yathà --
     %<¤akàro bodhanã vi÷và kuõóalã makhado viyat .
     kaumàrã nàgavij¤ànã savyàïgulanakho vakaþ ..
     ÷arve÷a÷cårõità buddhiþ svargàtmà ghargharadhvaniþ .
     dharmaikapàdaþ sumukho virajà candane÷varã ..
     gàyanaþ puùpadhanvà ca ràgàtmà ca varàkùiõã ..>% iti nànàtantra÷àstram ..

#<¤aþ>#, puü, gàyanaþ . gharghadhvaniþ . ityekàkùarakoùaþ .. balãvardaþ . ÷ukraþ . vàmamatiþ . iti medinã . ¤e, 1 .. (gaõapàñhe ghàtorubhayapadatvavij¤àpako'nubandhavi÷eùaþ . iti vopadevaþ ..)

#<¤iþ>#, puü, pratyayavi÷eùaþ . sa preraõàrthe bhavati . tasya ikàrastiùñhati . dhàtoranubandhavi÷eùaþ . sa vartamànaktapratyayabodhakaþ . iti vopadevasvàmã ..

#<¤yantaþ>#, puü, (¤iþ pratyayavi÷eùo'nte yasya .) ¤ipratyayàntaþ . yathà, %<¤i¤yantapibathe>% ityàdi àtmanepadaprakaraõãyasåtram .. sa ca pratyayaþ ghàtoþ ÷abdàcca bhavati . yathà, ¤iþ preraõe iti leþ kçtyàkhyàne ¤iriti ca mugdhabodhavyàkaraõam .. mubhyabodhavyàkaraõasya paricchedavi÷eùaþ . yathà, iti ¤yantapàdaþ ..

#<ña>#

#<ña>#, ñakàraþ . saü vya¤janaikàda÷avarõaþ . ñavargaprathamavarõa÷ca . asyoccàraõasthànaü mårdhà . iti vyàkaraõam .. (asyoccàraõe mårdhasthànena jihvàmadhyasya spar÷aþ àbhyantaraprayatnaþ . màtçkànyàse'sya dakùiõasphici nyàsyatvam . vaïgãyavarõamàlàyàm) tasya lekhanaprakàro yathà --
     %<årdhàdhaþkramato rekhà kuõóalãråpatastvadhaþ .
     tiùñhanti tàsu nityàsu kuverayamavàyavaþ ..
     màtrà koõagatà cordhvà tata årdhvagatà tu sà .
     yà nityà paramà ÷akti÷caturvargapradàyinã ..
     dhyànamasya pravakùyàmi ÷çõuùva varavarõini ! .
     màlatãpuùpavarõàbhàü pårõacandranibhekùaõàm ..
     da÷abàhusamàyuktàü sarvàlaïkàrasaüyutàm .
     paramokùapradàü nityàü sadà smeramukhãü paràm ..
     evaü dhyàtvà brahmaråpàü tanmantraü da÷aghà japet ..>% iti varõoddhàratantram .. * .. asya svaråpaü yathà --
     %<ñakàraü ca¤calàpàïgi ! svayaü paramakuõóalã .
     koñividyullatàkàraü pa¤cadevamayaü sadà ..
     pa¤capràõayutaü varõaü guõatrayasamanvitam .
     tri÷aktisahitaü varõaü tribindusahitaü sadà ..>% iti kàmadhenutantram .. tasya 27 saptaviü÷atinàmàni yathà --
     %<ñaùñaïkàraþ kapàlã ca somavàþ khecarã dhvaniþ .
     mukundo vinadà pçthvã vaiùõavã vàruõã navaþ ..
     dakùàïgakàrdhacandra÷ca jarà bhåtiþ punarbhavaþ .
     bçhaspatirdhanu÷citrà pramodà vimalà kañiþ ..
     ràjà girirmahàdhanurghràõàtmà sumukho marut ..>% iti nànàtantra÷àstram ..

#<ñaü>#, klã, (ñal + óaþ .) karaïkaþ . iti vi÷vaþ ..

#<ñaþ>#, puü, (ñal + óaþ .) vàmanaþ . pàdaþ . nisvanaþ . iti medinã . ñe, 1 ..

#<ñaka>#, i ka bandhe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüparaü-sakaü-señ .) i ka, ñaïkayati . iti durgàdàsaþ ..

#<ñakkade÷ãyaþ>#, puü, (ñakkade÷e bhava iti chaþ .) vàståka÷àkaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ñagaraþ>#, puü, (ñaþ ñaïkaõaþ kùàravi÷eùaþ gara iva . tãvraguõatvàttathàtvam .) ñaïkaõakùàraþ . helàvibhramagocaraþ . kekaràkùe, tri . iti medinã . re, 160 ..

#<ñaïkaþ>#, puü, (ñaki + gha¤ .) kopaþ . koùaþ . asiþ . gràvadàraõaþ . iti medinã . ke, 24 .. (yathà, anargharàghave . 1 . 22 .
     %<yaþ kùattradehaü paritakùya ñaïkaistapomayairbràhmaõamuccakàra ..>%) parimàõavi÷eùaþ . sa tu caturmàùakaråpa÷caturviü÷atiraktikàråpo và . jaïghà . iti hemacandraþ . 3 . 583 .. darpaþ . iti halàyudhaþ ..

#<ñaïkaþ>#, puü klã, (ñaki + gha¤ ac và .) nãlakapitthaþ . (yathà, su÷rute såtrasthàne 46 .
     %<÷ãtaü kaùàyaü madhuraü ñaïkaü màrutakçdguru ..>%) khanitram . ñaïkaõaþ . iti medinã . ke, 24 .. darpaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ñaïkakaþ>#, puü, (ñaïkati badhnàti manaþ sneheneti . ñaki + õvul . yadbà, ñaïkyate rudhyate'nena mana iti . gha¤ . tataþ saüj¤àyàü kan .) rajatamudrà . iti råpyàdhyakùa÷abde amarañãkàsàrasundarã bharata÷ca .. ñàkà iti bhàùà ..

#<ñaïkakapatiþ>#, puü, (ñaïkakasya patiþ rakùakaþ .) råpyàdhyakùaþ . ñaïkaka÷àlàniyuktaþ . ityamarañãkàsàrasundarã .. ñàka÷àlera adhyakùa iti bhàùà ..

#<ñaïkaka÷àlà>#, strã, (ñaïkakasya ÷àlà .) rajatamudràgçham . ityamarañãkàsàrasundarã .. ñàka÷àla iti bhàùà ..

#<ñaïkañãkaþ>#, puü, ÷ivaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ñaïkaõaþ>#, puü, (ñaki bandhe + lyuþ . pçùodaràt õatve sàdhuþ .) kùàravi÷eùaþ . sohàgà iti bhàùà . (yathà, su÷rute såtrasthàne 46 adhyàye .
     %<virukùaõo'nilakaraþ ÷leùmaghnaþ pittadåùaõaþ .
     agnidãptikarastãkùõaùñaïkaõaþ kùàra ucyate ..>%) tatparyàyaþ . pàcanakaþ 2 màlatãtãrajaþ 3 loha÷leùaõaþ 4 rasa÷odhanaþ 5 . iti hemacandraþ . 4 . 10 .. ñaïkaõakùàraþ 6 raïgakùàraþ 7 rasàdhikaþ 8 lohadràvã 9 rasaghnaþ 10 subhagaþ 11 raïgadaþ 12 vartulam 13 kanakam 14 kùàram 15 malinam 16 dhàtuvallabham 17 . iti ràjanirghaõñaþ .. màlatãtãrasambhavaþ 18 dràvã 19 dràvakaþ 20 loha÷uddhikàrakaþ 21 . iti bhàvaprakà÷aþ .. svarõapàcakaþ 22 . iti ratnamàlà .. asya guõàþ . kañutvam . uùõatvam . kaphasthàvaràdiviùakàsa÷vàsanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. agnivàtapittakàritvam . råkùatvam . iti bhàvaprakà÷aþ .. (de÷avi÷eùaþ . yathà, bçhatsaühitàyàm . 14 . 12 .
     %<kaïkañañaïkaõavanavàsi ÷ivikakaõikàrakoïkaõàbhãràþ ..>%)

#<ñaïkà>#, strã, (ñaki + ac ñàp .) jaïghà . iti medinã . ke, 25 ..

#<ñaïkànakaþ>#, puü, (ñaïkaü darpaü kopa và ànayati uddãpayatãti . an + õic + õvul .) brahmadàruvçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<ñaïkàraþ>#, puü, (ñal vaiklave + bàhulakàt óaþ . ñaü vaiklavaü cittasya vikçtiü karotãti . kç + karmaõyaõ .) vismayaþ . prasiddhaþ . ÷i¤jitadhvaniþ . iti medinã . re, 160 .. (yathà, kà÷ãkhaõóe . 29 . 69 .
     %<ñãkità÷eùapàtàlà ñaïkikailo'dripàñale .
     ñaïkàrançtyatkallolà ñãkanãyà mahàtañà ..>% kç + gha¤ . kàraþ ñaü iti avyakta÷abdasyakàraþ karaõaü yatra . dhvanimàtre . yathà, bhàgavate . 3 . 17 . 9 .
     %<antargràmeùu mukhato vamantyo vahnimulvaõam .
     ÷çgàlolåkañaïkàraiþ praõedura÷ivàþ ÷ivàþ ..>%)

#<ñaïkàrã>#, strã, (ñaïkaü çcchatãti . ç + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ . tato gauràditvàt ïãù .) kùupavi÷eùaþ . ñekàrã iti bhàùà . asya guõàþ . vàta÷leùma÷ophodaravyathànà÷itvam . tiktatvam . dãpanatvam . laghutva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ñaïgaþ>#, puü klã, (ñaki + ac .) khanitram . khaógabhedaþ . jaïghà . iti medinã . ge, 7 ..

#<ñaïgaþ>#, puü, (ñaïka + pçùodaràt sàdhuþ .) ñaïkaõaþ . iti ÷abdacandrikà .. sohàgà iti bhàùà . caturmàùakaparimàõam . iti vaidyakaparibhàùà ..

#<ñaïgaõaþ>#, puü klã, (ñaïkaõa + pçùodaràt sàdhuþ .) ñaïkaõaþ . sohàgà iti bhàùà . asya guõàþ . ÷leghmavàyunà÷itvam . kùàrarasatvam . tãkùõatvam . uùõatvam . agnivardhakatvam . viråkùaõatvam . bhedakatvam . balavardhanatva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<ñaïgiõã>#, strã, (ñaki bandhe + õiniþ . tataþ pçùodaràt õatve ïãùi ca sàdhuþ .) vçkùavi÷eùaþ . iti ÷abdacandrikà .. àkanàdi iti bhàùà ..

@<[Page 2,572a]>@
#<ñaññanã>#, strã, (ñañña ityavyakta÷abdaü nayatãti . nã + kvip .) jyeùñhã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ñaññarã>#, strã, (ñaññamityavyakta÷abdaü ràtãti . rà + kastato ïãù .) mçùàvàdaþ . lampàvàdyam . pañahavàdyam . iti medinã . re, 159 ..

#<ñaññuraþ>#, puü, (ñaññu ityavyakta÷abdaü ràtãti . rà + kaþ .) bherã÷abdaþ . iti hemacandraþ ..

#<ñala>#, ja viklave . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüakaü-señ .) ja, ñàlaþ ñalaþ . viklavo vihvalãbhàvaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<ñalanaü>#, klã, (ñala + bhàve lyuñ .) viklavaþ . ñalà iti bhàùà ..

#<ñà>#, strã, (ñalati pralaye bhåkampàdau và . ñala + óa ùñàp ca .) pçthivã . ityekàkùarakoùaþ ..

#<ñàïkaraþ>#, puü, (ñaïkasyedaü ñàïkam . ñaïka + aõ . ñàïkaü ràtãti . rà + kaþ .) nàgavãñaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ñàraþ>#, puü, (ñàü pçthvãü çcchatãti . ç + aõ .) laïgaþ . turaïgaþ . iti hemacandraþ ..

#<ñika>#, ç ïa gatyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüàtmaü-savaü-señ .) ç, añiñekat . ïa, ñekate . iti durgàdàsaþ ..

#<ñiñibhakaþ>#, puü, (ñiñãtyavyakta÷abdaü bhaõati . bhaõa + óaþ . tataþ svàrthe kan .) ñiññibhapakùã . ityamarañãkà ..

#<ñiññibhaþ>#, puü, (ñiññãtyavyakta÷abdaü bhaõatãti . bhaõa + óaþ .) pakùivi÷eùaþ . ñãñhi iti bhàùà . tatparyàyaþ . ñãñhibhakaþ 2 . iti ÷abdaratnàvalã .. ñiññibhakaþ 3 . ityamaraþ . 2 . 5 . 35 .. ñiññibhakaþ 4 . iti taññãkà .. (yathà, manuþ . 5 . 11 .
     %<anirdiùñàü÷caika÷aphàüùñiññibha¤ca vivarjayet ..>%) trayoda÷amanvantarãyendra÷atrudànavavi÷eùaþ . yathà,
     %<indro divaspatiþ ÷atruùñiññibho nàma dànavaþ .
     màyåreõa ca råpeõa ghàtayiùyati màdhavaþ ..>% iti gàruóe 87 adhyàyaþ .. (varuõasabhàrakùakadànavànàmanyatamaþ . asau hi martyagharmavivarjitaþ . yathà, mahàbhàrate . 2 . 9 . 15 .
     %<ñiññibho viñabhåta÷ca saühnàda÷cendratàpanaþ ..>% ityupakramyàha .
     %<sarve labdhavaràþ ÷åràþ sarve vigatamçtyavaþ ..>%)

#<ñiññibhakaþ>#, puü, (ñiññibha + svàrthe kan .) ñiññibhapakùã . ityamaraþ . 2 . 5 . 35 ..

#<ñiõñiõikà>#, strã, ambu÷irãùikà . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<ñiõói÷aþ>#, puü, vçkùavi÷eùaþ . óiõói÷à . iti óeüóa÷ã iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . roma÷aphalaþ 2 tindi÷aþ 3 muninirmitaþ 4 . iti ràjanirghaõñaþ .. óiõói÷aþ 5 . asya guõàþ . rucikàritvam . bhedakatvam . pitta÷leùmà÷marãnà÷itvam . su÷ãtatvam . vàtalatvam . råkùatvam . måtralatva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ ..

@<[Page 2,572b]>@
#<ñipa>#, ka nudi . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-paraüsakaü-señ .) ka, ñepayati . nudi preraõe . iti durgàdàsaþ .

#<ñippanã>#, strã, (ñepayati vyàkhyàyate'nayà . ñipa + karaõe lyuñ ïãp ca . pçùodaràditvàt pasya dbitve sàdhuþ .) ñãkà . yathà --
     %<÷rãmataïgànanaü natvà lãlàvatyàþ suñippanã .
     bhave÷ena subodhàrthaü kriyate yadguroþ ÷rutam ..>%)

#<ñãka>#, ç ïa gatyàm . iti kavikalpadrumaþ . (bhvàüàtmaü-sakaü-señ .) ç, añiñãkat . ïa, ñãkate . iti durgàdàsaþ ..

#<ñãkà>#, strã, (ñãkyate gamyate pravi÷yate j¤àyate vànayà . ñãka + gha¤arthe kaþ . ñàp ca .) vivaraõagranthaþ . iti liïgàdisaügrahe amaraþ ..

#<ñuõñukaþ>#, puü, ÷yoõàkavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 56 .. kçùõakhadiravçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. (ñuõñu ityavyakta÷abdena kàyati ÷abdàyate iti . kai + kaþ .) pakùivi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. ñuõñuni iti bhàùà . ÷yonàkaprabhedaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ñuõñukaþ>#, tri, nãcaþ . iti medinã .. kråraþ . iti vi÷vaþ ..

#<ñuõñukà>#, strã, ñaïgiõãvçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<ñunàkà>#, strã, tàlamålãvçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<ñerakaþ>#, tri, vakracakùuþ . ñerà iti bhàùà . tatparyàyaþ . baliraþ 2 kekaraþ 3 kedaraþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ñvala>#, ja viklave . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüakaü-señ .) vakàrayuktaþ . ja, ñvàlaþ ñvalaþ . viklavo vihvalãbhàvaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<ñha>#

#<ñha>#, ñhakàraþ . sa vya¤janadbàda÷avarõaþ ñavargadbitãyavarõa÷ca . (ardhamàtràkàlenoccàryo'yaü varõaþ .) asyoccàraõasthànaü mårdhà . iti vyàkaraõam .. (asyoccàraõe jihvàmadhyena mårdhasthànaspar÷aþ àbhyantaraprayatnaþ . vivàra÷vàsaghoùà mahàpràõa÷ca vàhyaprayatnàþ . vaïgyavarõamàlàyàm) tasya lekhanaprakàro yathà --
     %<vàrtàkuvartulàkàro rekhàdhiùñhitadevatàþ .
     tiùñhanti kramato nityaü candrasåryàgnayaþ priye ! ..
     màtràhãnastårdhva÷ikhaùñhakàraþ parame÷vari ! ..
     dhyànamasya pravakùyàmi ÷çõuùva kamalànane ! .
     pårõacandraprabhàü devãü vikasatpaïkajekùaõàm ..
     sundarãü ùoóa÷abhujàü dharmakàmàrthamokùadàm .
     evaü dhyàtvà brahmaråpàü tanmantraü da÷adhà japet ..>% iti tantroddhàratantram .. * .. asya svaråpaü yathà, kàmadhenutantre .
     %<ñhakàraü ca¤calàpàïgi ! kuõóalã mokùaråpiõã .
     pãtavidyullatàkàraü sadà triguõasaüyutam ..
     pa¤cadevàtmakaü varõaü pa¤capràõamayaü sadà .
     tribindusahitaü varõaü tri÷aktisahitaü sadà ..>% tasya 31 ekatriü÷annàmàni yathà --
     %<ñhaþ ÷ånyo ma¤jarã bãjaþ pàõinã làïgalã kùayà .
     vanajo nandano jihvà suna¤jo ghårõakaþ sudhà ..
     vartulaþ kuõóalo vahniramçtaü candramaõóalaþ .
     dakùajànårubhàva÷ca devabhakùo bçhaddhvaniþ ..
     ekapàdo vibhåti÷ca lalàñaü sarvamitrakaþ .
     vçùaghno nalinã viùõurmahe÷o gràmaõãþ ÷a÷ã ..>% iti nànàtantra÷àstram ..

#<ñhaþ>#, puü, ÷ivaþ . mahàdhvaniþ . candramaõóalaþ . ityekàkùarakoùaþ .. maõóalaþ . ÷ånyam . lokagocaraþ . iti medinã . ñhe, 1 ..

#<ñhakkuraþ>#, puü, devatà . ñhàkura iti khyàtaþ . yathà,
     %<÷rãdàmanàmagopàlaþ ÷rãmàn sundarañakkuraþ ..>% ityanantasaühità ..

#<ñhañhaü># vya, anukaraõa÷abdaþ . ñhan ñhan iti bhàùà . yathà, mahànàñake . 96 .

#<ñañhañhaü># vya, anukaraõa÷abdaþ . ñhan ñhan iti bhàùà . yathà, mahànàñake . 96 .
     %<ràmàbhiùeke madavihvalàyàþ kakùàccyuto hemaghañastaruõyàþ .
     sopànamàruhya cakàra ÷abdaü ñhañhaü ñhañhaü ñhaü ñhañhañhaü ñhañhaü chaþ ..>%

#<ñheraþ>#, tri, vçddhaþ . yathà, jà ñheraü vva hasantã . iti kàvyaprakà÷e de÷ãbhàùà ..

#<óa>#

#<óa>#, óakàraþ . sa vya¤janatrayoda÷avarõaþ ñavargatçtãyavarõa÷ca . asyoccàraõasthànaü mårdhà . iti vyàkaraõam .. (yathà, ÷ikùàyàm . 17 .
     %<syurmårdhanyà çñuraùà dantyà ëtulasàþ smçtàþ ..>%) vaïgãyavarõamàlàyàmasya lekhanaprakàro yathà,
     %<årdhvàdhaþkramato rekhà madhye tvàku¤cità tathà .
     lakùmãrvàõã bhavànã ca krama÷astatra saüsthità ..
     brahmaråpà tathà màtrà mahà÷aktiþ prakãrtitàþ .
     dhyànamasya pravakùyàmi ÷çõuùvàvahità mama .
     javàsindårasaïkà÷àü varàbhayakaràü paràm ..
     trinetràü varadàü nityàü paramokùapradàyinãm .
     evaü dhyàtvà brahmaråpàü tanmantraü da÷adhà japet ..>% iti varõoddhàratantram .. * .. asya svaråpaü yathà, kàmadhenutantre .
     %<óakàraü ca¤calàpàïgi ! sadà triguõasaüyutam pa¤cadevamayaü varõaü pa¤capràõamayaü sadà ..
     tri÷aktisahitaü varõaü tribindusahitaü sadà .
     caturj¤ànamayaü varõaü àtmàditattvasaüyutam ..
     pãtavidyullatàkàraü óakàraü praõamàmyaham .>% tasya 24 caturviü÷atinàmàni yathà --
     %<óaþ smçtirdàruko nandiråpiõã yoginã priyaþ .
     kaumàrã ÷aïkarastràsastrivakro nadako dhvaniþ ..
     duråho jañilã bhãmà dbijihvaþ pçthivã satã .
     koragiriþ kùamà kàntirnàbhiþ svàtã ca locanam ..>% iti nànàtantra÷àstram .. (padyàdau asya prathamopanyàse phalaü ÷obhà . yaduktaü vçttaratnàkarañãkàyàm .
     %<óaþ ÷obhàü óho vi÷obhàü bhraõaõamatha ca õastastu khaü thastu yuddham ..>%)

#<óaþ>#, puü, (óayate uóóãyate bhaktànàü hçdayàkà÷e yaþ . óã + bàhulakàt óaþ .) ÷ivaþ . (óãyate àkà÷amàrge nabhoguõatvàditi . óã + óaþ .) ÷abdaþ . tràsaþ . ityekàkùarakoùaþ .. vàóavàgniþ . iti medinã . óe, 1 ..

#<óaïgarã>#, strã, (óaü arocakàdijanitatràsaü girati nà÷ayatãti . gé + ac . nipàtanàt mumàgamaþ . tato ïãù .) phalavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . óàïgarã 2 dãrghervàruþ 3 daõóarã 4 óaïgàrã 5 nàma÷uõóã 6 gajadantaphalà 7 . asyà guõàþ . ÷ãtalatvam . rucikàritvam . dàhapittàsradoùàr÷ojàóyamåtrarodhanà÷itvam . tarpaõatvam . gaulyatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<óaïgàrã>#, strã, (óaïgarã pçùodaràditvàdàtvam .) óaïgarãphalam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<óapa>#, i ka ïa ¤a saühatau . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-àtmaü ubhaü ca-sakaü-señ .) mårdhanyavargatçtãyàdiþ . i ka ïa, óampayate . ¤a, óampayati óampayate . ayamàtmanepadãtyanye . saühatã rà÷ãkaraõam . iti durgàdàsaþ ..

#<óapa>#, ka ïa ¤a saühatau . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-àtmaü-ubhaü ca-sakaü señ .) mårdhanyavargatçtãyàdiþ . ka ïa, óàpayate . ¤a, óàpayati óàpayate . punaþpàñhànnedanubandhaþ . ayaü àtmanepadãtyanye . saühatã rà÷ãkaraõam . iti durgàdàsaþ ..

#<óaba>#, i ka node . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüparaü-sakaü-señ .) mårdhanyavargatçtãyàdiþ . i ka, óambayati . nodaþ preraõam . iti durgàdàsaþ ..

#<óabha>#, i ka ¤a saïghe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüubhaü-akaü-señ .) mårdhanyavargatçtãyàdiþ . i ka, óambhayati óambhayate . ayamàtmanepadãti kecit . saïgho rà÷ãkaraõam . iti durgàdàsaþ ..

#<óamaþ>#, puü, (óaü nãcayonitvàt bhãtiü màtãti . mà + kaþ .) varõasaïkarajàtivi÷eùaþ . óoma iti bhàùà . sa càõóàlyàü leñàt jàtaþ . iti brahmavaivartapuràõam ..

#<óamaraü>#, klã, (mç + bhàve ap . maraü palàyanaü dhàtånàmanekàrthatvàt . óena tràsena maram .) bhãtyà palàyanam . tatparyàyaþ . ÷çgàlikà 2 vidravaþ 3 óimbaþ 4 . iti hàràvalã . 99 ..

#<óamaraþ>#, puü, (óena bhayena maro mçtivira yatra .) paracakràdibhayam . astrakalahaþ . ityamarañãkàyàü svàmã .. tatparyàyaþ . óimbam 2 viplavaþ 3 . ityamaraþ . 3 . 2 . 14 .. óimbaþ 4 vimbaþ 5 óàmaraþ 6 . iti bharataþ .. (yathàha gargaþ .
     %<tallakùaõo'sthiketuþ sa tu råkùaþ kùudbhayàvahaþ proktaþ .
     snigdhastàdçk pràcyàü ÷àstràkhyo óamaramarakàya ..>%)

#<óamaruþ>#, puü, (óamityavyakta÷abdaü çcchatãti . ç + %<mçgayvàdaya÷ca .>% uõàü 1 . 38 . iti kupratyayena nipàtanàt sàdhuþ .) vàdyabhedaþ . ityamaraþ . 1 . 7 . 8 .. kapàliyogivàdyam . iti bharataþ .. kùãõamadhyo guñikàdbayàlambitaþ . iti sàrasundarã .. (yathà, yogasàre 2 paricchede .
     %<vàdayan óamaruü yogã yatra kutrà÷rame sthitaþ ..>%) camatkàraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<óayanaü>#, klã, (óãyate àkà÷amàrge gamyate'neneti . óã + karaõe lyuñ .) karõãrathaþ . (óã ïa nabhogatau + bhàve lyuñ .) nabhogatiþ . iti hemacandraþ . 4 . 384 ..

#<óallakaü>#, klã, vaü÷àdinirmitapàtram . óàlà iti bhàùà . yathà --
     %<tri÷ata¤ca ùaùñyadhikaü óallakaü vastrasaüyutam .
     sabhojyaü sopavãta¤ca sopahàraü manoharam ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóam ..

#<óavitthaþ>#, puü, kàùñhamayamçgaþ . yathà --
     %<óitthaþ kàùñhamayo hastã óavitthastanmayo mçgaþ ..>% iti supadmavyàkaraõe vibhaktipàdaþ .. (dravavàcisaüj¤à÷abdavi÷eùaþ . yathà sàhityadarpaõe . %<dravya÷abdà ekavyaktivàcino hariharaóitthaóavitthàdayaþ ..>%)

#<óahuþ>#, puü, (dahati tàpayati sarva÷arãramiti . daha + mçgayvàditvàt kupratyayena nipàtanàt sàdhuþ .) vçkùavi÷eùaþ . óehuyà iti màdàra iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . lakucaþ 2 likucaþ 3 . ityamaraþ . 2 . 4 . 60 .. asya guõàþ . gurutvam . viùñambhitvam . tridoùa÷ukrañuùñikàritva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<óahåþ>#, puü, (óahuþ . pçùodaràditvàt dãrghaþ .) óahuþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<óà>#, strã, (óãyate nabhomàrge gacchatãti . óã + anyeùvapãti óaþ striyàü ñàp .) óàkinã . iti medinã . óe, 1 ..

#<óàkinã>#, strã, (óàya bhayadànàya akati kuñilaü vrajatãti . aka vakragatau + iniþ . tato ïãp .) kàlãgaõavi÷eùaþ . yathà, brahmavaivarte prakçtikhaõóe .
     %<sàrdha¤ca óàkinãnà¤ca vikañànàü trikoñibhiþ ..>% (óàkànàü samåhaþ . %<khalàdibhya inirvaktavyaþ .>% 4 . 2 . 51 . ityasya vàrtikoktyà iniþ . óàkànàü samåhaþ . iti siddhàntakaumudã ..)

#<óàïgarã>#, strã, (óaïgarã pçùodaràditvàdàtvam .) óaïgarãphalam . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 2,573c]>@
#<óàmaraþ>#, puü, ÷ivokta÷àstravi÷eùaþ . (yathà, kà÷ãkhaõóe . 29 . 70 .
     %<óamaóóamaruhastà ca óàmaroktamahàõóakà ..>%
     %<óàmaro óàmarakalpo navàkùaradevãmantrasya pratipàdako grantho mahàràùñre suprasiddhastatroktaü pratipàditaü mantramayaü mahaccharãraü yasyàþ ..>% iti taññãkà ..) sa tu ùaóvidhaþ . teùàü nàmàni ÷lokasaükhyà÷ca yathà . yogaóàmaraþ 23,533 . ÷ivaóàmaraþ 11,007 . durgàóàmaraþ 11,503 . sàrasvataóàmaraþ 9,905 . brahmaóàmaraþ 7,105 . gandharvaóàmaraþ 60,060 . iti vàràhãtantram .. óamaraþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. camatkàraþ . yathà . bhåtànàü óàmara÷camatkàro'treti bhåtaóàmara÷abdanirvacane nibandhakàraþ .. (garvaþ . àñopaþ . yathà, gãtagovinde . 12 . 22 .
     %<mama rucire cikure kuru mànada ! mànasajadhvajacàmare .
     ratigalite lalite kusumàni ÷ikhaõói÷ikhaõóakaóàmare ..>% koñacakravi÷eùaþ . yathà, samayàmçte .
     %<athàtaþ saüpravakùyàmi koñacakramihàùñadhà ..>% ityupakramya --
     %<pa¤camã girikoña÷ca ùaùñhaþ koña÷ca óàmaraþ ..>% ityuktavàn .. asya vi÷eùavivçtiþ cakra÷abde draùñavyà .. * .. kùetrapàlavi÷eùaþ . yathà, prayogasàre .
     %<bhedà ekonapa¤cà÷at kùetrapàlasya kãrtitàþ ..>% ityupakramya --
     %<ñaïkapàõistathà cànyaùñhànabandhu÷ca óàmaraþ ..>%)

#<óàlimaþ>#, puü, (dàóimbaþ pçùodaràditvàt sàdhuþ .) dàlimaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<óàhalaþ>#, puü, tripurade÷aþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<óàhukaþ>#, puü, dàtyåhapakùã . iti jañàdharaþ ..

#<óiïgaraþ>#, puü, óaïgaraþ . kùepaþ . khalaþ . dhårtaþ . sevakaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<óiõóimaþ>#, puü, (óiõóãti ÷abdaü màtãti . mà + kaþ .) vàdyaprabhedaþ . ityamaraþ . 1 . 7 . 8 .. óeïgarãti khyàtaþ . iti bharataþ .. màhe÷varadaõóãti khyàtaþ . iti sàrasundarã .. (yathà, mahàbhàrate . 7 . 193 . 44 .
     %<bherã÷càbhyahanan hçùñà óiõóimàü÷ca sahasra÷aþ ..>% óiõóima iva àkçtirastyasyeti . ar÷a àditvàdac .) kçùõapàkaphalaþ . iti ÷abdacandrikà .. pànã àmalà iti bhàùà ..

#<óiõóiraþ>#, puü, (hiõóiraþ pçùodaràditvàt hasya óaþ .) samudraphenaþ . iti hemacandraþ . 4 . 143 ..

#<óiõóiramodakaü>#, klã, (modayatãti . mud + õvul . óiõóira iva modakam .) gç¤janam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<óiõói÷aþ>#, puü, ñiõói÷aþ . óheüóa÷ iti bhàùà .. (yathà, bhàvaprakà÷e pårbakhaõóe prathamabhàge .
     %<óiõói÷o roma÷aphalo muninirmita ityapi .
     óiõói÷o rucikçdbhedã pitta÷leùmàpahaþ smçtaþ .
     su÷ãto vàtalo råkùo måtrala÷cà÷marãharaþ ..>%)

#<óitthaþ>#, puü, kàùñhamayahastã . yathà, supadmavyàkaraõe vibhaktipàde .
     %<óitthaþ kàùñhamayo hastã óavitthastanmayo mçgaþ ..>% vi÷eùalakùaõayuktapuruùaþ . yathà --
     %<÷yàmaråpo yuvà vidbàn sundaraþ priyadar÷anaþ .
     sarva÷àstràrthavettà ca óittha ityabhidhãyate ..>% iti kalàpañãkàvyàkhyàsàraþ .. (dravyavàcisaüj¤à÷abdabhedaþ . yathà, sàhityadarpaõe . %<dravya÷abdà ekavyaktivàcino hariharaóitthaóavitthàdayaþ ..>%)

#<óipa>#, i ka ïa ¤a saühatau . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-àtmaü-ubhaü ca-sakaü-señ .) mårdhanyavargatçtãyàdiþ . i ka ïa, óimpayate . ¤a, óimpayati óimpayate . ayamàtmanepadãtyanye . saühatã rà÷ãkaraõam . iti durgàdàsaþ ..

#<óipa>#, ka ïa ¤a saühatau . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-àtmaü-ubhaü-ca sakaü-señ .) mårdhanyavargatçtãyàdiþ . ka ïa, óepayate . ¤a, óepayati óepayate . punaþpàñhànnedanubandhaþ . ayamàtmanepadãtyanye . saühatã rà÷ãkaraõam . iti durgàdàsaþ ..

#<óipa>#, ÷i ka ya ir nudi . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàü-curàü-divàü ca-sakaü-señ .) ÷i, óipati aóipãt . ka, óepayati . ya, óipyati . ir aóipat aóepãt . tudàdyantargaõasyaiva kuñàditvamiti divàdipakùe guõaþ . divàdipakùe puùàditvànnityaü ïa ityanye . nudi preraõe . iti durgàdàsaþ ..

#<óiba>#, i ka node . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüparaü-sakaü-señ .) mårdhanyavargatçtãyàdiþ . i ka, óimbayati . nodaþ preraõam . iti durgàdàsaþ ..

#<óibha>#, i ka ¤a saïghe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-ubhaü-sakaü-señ .) i ka ¤a, óimbhayati óimbhayate . ayamàtmanepadãti kecit . saïgho rà÷ãkaraõam . iti durgàdàsaþ ..

#<óima>#, hiüse . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-señ .) óiõóimaþ . sautradhàturayam . iti durgàdàsaþ ..

#<óimaþ>#, puü, nàñakasya råpakavi÷eùaþ . iti hemacandraþ . 2 . 198 .. (tallakùaõàdikaü yaduktaü sàhityadarpaõe . 6 . 246 .
     %<màyendrajàlasaügràmakrodhodbhràntàdiceùñitaiþ .
     uparàgai÷ca bhåyiùñho óimaþ khyàto'tivçttakaþ ..
     aïgo raudrarasastatra sarve'ïgàni rasàþ punaþ .
     catvàro'ïkà matà neha viùkambhakaprave÷akau ..
     nàyakà devagandharvayakùarakùomahoragàþ .
     bhåtapretapi÷àcàdyàþ ùoóa÷àtyantamuddhatàþ .
     vçttayaþ kau÷ikãhãnà nirvimarùà÷ca sandhayaþ .
     dãptàþ syuþ ùaórasàþ ÷àntahàsya÷çïgàravarjitàþ ..>%)

@<[Page 2,574b]>@
#<óimbaü>#, klã, (óimba + gha¤ .) bhayam . kalalam . phupphusaþ . iti hàràvalã . 244 .. óamaraþ . ityamaraþ . 3 . 2 . 14 ..

#<óimbaþ>#, puü, (óivi node + bhàve gha¤ .) bhayadhvaniþ . aõóam . phupphusaþ . plãhà . viplavaþ . iti medinã . be, 5 .. óimbhaþ . iti dviråpakoùaþ ..

#<óimbàhavaþ>#, puü, (óimbaþ nçpatihãnatvàt viplavamåla àhavaþ .) nçpatirahitayuddham . iti jañàdharaþ .. (yathà, manuþ . 5 . 95 .
     %<óimbàhavahatànà¤ca vidyutà pàrthivena ca ..>%
     %<óimbàhavo nçparahitayuddhaü tatra hatànàm .>% iti taññãkàyàü kullåkabhaññaþ ..)

#<óimbikà>#, strã, (óimbayati nàyakasamãpe nodayatyàtmànamiti . óimba + õvul . ñàp ata itva¤ca .) kàmukã . jalavimbaþ . ÷oõakavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .

#<óimbhaþ>#, tri, (óimbhayati saühato bhavatãti . óimbha+ pacàdyac .) ÷i÷uþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 38 .. (yathà, rasikara¤jane . 1 .
     %<÷ubhàrambhe'dambhe mahitamatióimbheïgita÷ataü .
     maõistambhe rambhekùaõasakucakumbhe pariõatam ..>%) mårkhaþ . iti medinã . bhe, 4 .. asya råpàntaraü óimbaþ . iti dbiråpakoùaþ ..

#<óimbhakaþ>#, tri, (óimbha eva . óimbha + svàrthe kan .) bàlakaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (svanàmakhyàtaþ ÷àlvade÷àdhipaterbrahmadattasya puttraþ . yathà, harivaü÷e bhaviùyaparvaõi . 32 . 18 .
     %<haüso jyeùñho nçpasuto óimbhakonantaro'bhavat ..>% asya vi÷eùavivaraõaü tatraiva vistara÷o draùñavyam ..)

#<óimbhacakraü>#, klã, (óimbha iva cakram .) naràõàü ÷ubhà÷ubhanirõàyakacakravi÷eùaþ . yathà --
     %<óimbhacakre nyasedbhàni bhànubhàditrimastake .
     mukhe trãõi dbayaü skandhe caikaikaü bàhuhastayoþ ..
     hçdi pa¤ca nàbhiguhye caikaikaü ùañ ca jànunoþ .
     caraõàbhyàü tathaikaikaü janmarkùapatanàt phalam ..
     ÷ãrùasthe chatralàbhaþ syàt vaktre miùñànnabhojanam .
     skandhe dhanã ca bàhubhyàü sthànabhraùño bhavennaraþ ..
     pàõibhyàü taskaro lakùmãrhçdyalpàyu÷ca nàbhitaþ .
     guhye kàmo bhramo jànvoralpajãvã ca pàdayoþ ..>% iti svarodayaþ ..

#<óimbhà>#, strã, (óimbha + ñàp .) ati÷i÷uþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 41 ..

#<óã>#, o ïa ya gatau . nabhogatau . iti kavikalpadrumaþ .. (divàü-àtmaü-sakaü akaü ca-señ .) o, óãnaþ . ïa ya, óãyate . iti durgàdàsaþ ..

#<óã>#, ïa nabhogatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüàtmaü-akaü-señ .) ïa, óayate pakùã . asyàpi niùñhàyàü óãnaþ . iti kàtantràdyàþ . dhàtupàràyaõikàstu imniùedhe odanubandhaóãïo grahaõàdasmàdimi vaktavyàdguõe óayita ityàhuþ . goyãcandro'pi . óayitaþ óayitavàn ityudàjahàra . svamate tu óãta ityeva . iti durgàdàsaþ ..

#<óãnaü>#, klã, (óã nabhogatau + bhàve ktaþ .) pakùigatiþ . iti jañàdharaþ .. tadbhedà yathà --
     %<kùaõàt saüpatya niùkramya pakùasampàtamucyate .
     årdhvàdhogatisambandhaþ samudãrõaü pracakùate ..
     saükalpya pakùagamanamucyate vyatiriktakam .
     ùaóviü÷atiramã bhedàþ pàtànàmiha dar÷itàþ ..
     mahàóãnaü vihàyaiùàü pàtànàü trividhà gatiþ .
     gataü tatra yathoddiùñaü àgataü punaràgamaþ ..
     pratyàvçttiþ pratigatiriti ùañ saptabhiþ smçtàþ .
     teùàü nipàtàþ kathyante pratyekaü pa¤caviü÷atiþ ..>% tadyathà . uóóãnaü årdhvagamanam 1 avaóãnaü adhaþpatanam 2 praóãnaü patanavegavattà 3 óãnaü patanamàtram 4 nióãnaü nãcaiþpatanam 5 saüóãnaü samyakpatanam 6 tiryagóãnaü tiryakpatanam 7 vióãnaü vicitraü patanam 8 parióãnaü sarvataþ patanam 9 paràóãnaü paràvçtya gamanam 10 suóãnaü sukumàrapàtaþ 11 abhióãnaü àbhimukhyena punaþ punaþ patanam 12 mahàóãnaü kùudrapatanena pratyàvçttiþ 13 nióãnaü bhakùyamà÷rayaü và pa÷yataþ patanam 14 atióãnaü dãrghapatanam 15 avaóãnaü adhaþpatanam 16 praóãnaü adhaþpatane vegavattà 17 avasaüóãnaü adhaþpatane ÷obhanavattà 18 óãnaóãnakaü patanaü nirvi÷eùaõaü kutsita¤ca 19 saüóãnoóóãnaü ÷obhanamårdhvagamanam 20 saüóãnaóãnaü ÷obhanagaganamàtram 21 punaróãnaü tadeva sàmànyagamanam 22 óãnàvaóãnakaü tadevàdhaþ kutsita¤ca 23 sampàtaü bahubhiþ saha gamanam 24 samudãrõaü parasparaspardhayà gamanam 25 tato'nyat vyatiriktakaü tasmàt spardhàkçtàdetyasnehakçtaü patanam 26 . eteùu ùaóviü÷atisaükhyeùu patanaü ekaü óãnanàmakaü nirvi÷eùaõaü patanamàtraü savi÷eùaõàni patanàni pa¤caviü÷atisaükhyàni tatra tàni savi÷eùàni vakùyamàõacaturbhirvi÷eùaõairvi÷iùñàni iti ÷ataü nirvi÷eùa¤caikamiti ekottaraü ÷atam . tàni catvàri vi÷eùaõàni yathà . gataü gamanamàtram . àmataü àgamanam . pratigataü gatvaiva punaràgamanaü àgatyaiva punargamana¤ca . iti mahàbhàrate . 8 . 41 aþ .. * .. àgama÷àstravi÷eùaþ . yathà, muõóamàlàtantre .
     %<óàmaraü óamaraü óãnaü ÷rutaü kàlãvilàsakam .
     saptakoñimahàgranthà mama vaktràdbinirgatàþ ..>%

#<óãnaóãnakaü>#, klã, (óã + bhàve ktaþ . tataþ svàrthe kan . óãnena saha óãnakaü nirvi÷eùaõaü kutsitaü và patanam .) pakùiõàü gatikriyàvi÷eùaþ . iti jañàdharaþ . asya vivaraõaü óãna÷abde draùñavyam ..

#<óãnàvaóãnaü>#, klã, (óãnena saha avaóãnam .) pakùigativi÷eùaþ . tattu ekasyàü gatau gatyantarami÷raõam . adhaþkutsitagamana¤ca . iti mahàbhàrate karõaparvañãkà ..

@<[Page 2,575a]>@
#<óuõóuþ>#, puü, (óumiti kçtvà óayate gacchatãti . óã + óuþ .) óuõóubhasarpaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<óuõóubhaþ>#, puü, (óuõóuþ san bhàtãti . óuõóu ityanukaraõa÷abdena bhàti và . bhà + kaþ .) sarpavi÷eùaþ . óhoüóà iti bhàùà . tatparyàyaþ . ràjilaþ 2 ityamaraþ . 1 . 8 . 5 .. duõóubhaþ 3 . iti bharataþ .. nàgabhçt 4 óuõóuþ 5 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, devãbhàgavate . 2 . 11 . 28 .
     %<ekadà sa vane ghoraü óuõóubhaü jarasànvitam .
     apa÷yaddaõóamudyamya hantuü taü samupàyayuþ ..>%)

#<óuõóulaþ>#, puü, (óuõóuriti ÷abdaü làtãti . là + kaþ .) kùudrapecakaþ . tatparyàyaþ . kùudrolåkaþ 2 ÷àkuneyaþ 3 piïgalaþ 4 vçkùà÷rayã 5 bçhadràvã 6 vi÷àlàkùaþ 7 bhayaïkaraþ 8 . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<óuliþ>#, strã, (duli + pçùodaràditvàt sàdhuþ .) duliþ . kamañhã . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<óulikà>#, strã, (óuliriva kàyatãti . kai + kaþ . tataùñàp .) kha¤janàkàrapakùivi÷eùaþ . iti jañàdharaþ ..

#<óulã>#, strã, (óuliþ + ïãù và .) cillã÷àkaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<óoóã>#, strã, kùupavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . jãvantã 2 ÷àka÷reùñhà 3 sukhàlukà 4 bahuvallã 5 dãrghapatrà 6 såkùmapatrà 7 jãvanã 8 . asyà guõàþ . kañutvam . tiktatvam . uùõatvam . dãpanatvam . kaphavàtakaõñhàmayaraktapittàrtidàhanà÷itvam . rucyatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<óomaþ>#, puü, svanàmakhyàtàspç÷yajàtiþ . yathà --
     %<càõóàla÷caiva óoma÷ca j¤ànaka÷ca tathà iti .
     daõóãra÷caiva bhaõóãro bhåùuõóa÷ca vçthà÷ramã ..
     vçthàsuõóã liïgadhàrã samà ete ya÷asvini ! .
     spçùñvà pramàdataþ snàtvà gàyattryaùña÷ataü japet ..>% iti matsyasåktatantre 39 pañalaþ ..

#<óoraü>#, klã, hastàdibandhanasåtram . yathà --
     %<ko'nanta ityudãryàtha dhçtvà tatkarapallavam .
     hastàdàkçùya taóóoraü kùiptavàn pàvakopari ..>% iti bhaviùyapuràõe anantavratakathà ..

#<óorakaü>#, klã, (óora + svàrthe kan .) óoram . yathà,
     %<caturda÷agranthiyuktaü kuïkumàktaü suóorakam .
     striya÷ca puruùa÷caiva badhnãyàt vàmadakùiõe ..>% iti bhaviùyapuràõe anantavratakathà ..

#<óoraóã>#, strã, (óoramiva óayate iti . ïã + kvip .) vçhatã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<óha>#

#<óha>#, óhakàraþ . sa vya¤janacaturda÷avarõaþ . ñavargacaturthavarõa÷ca . (ardhamàtràkàlenoccàraõãyaþ .) asyoccàraõasthànaü mårdhà . iti vyàkaraõam .. (pàõinãyàdiùu asyoccàraõe jihvàmadhyabhàgena mårdhnaþ spar÷aþ àbhyantaraprayatnaþ . saüvàraõàdaghoùà mahàpràõa÷ca bàhyaprayatnàþ . màtçkànyàse'sya dakùapàdàïgulãmåle nyàsakriyà . vaïgãyavarõamàlàyàm .) tasya lekhanaprakàro yathà --
     %<årdhvàdhaþkramato rekhà vàmadakùiõato gatà .
     tataþ sà kuõóalãråpà viùõvã÷abrahmaråpiõã ..
     mahà÷aktimayã màtrà dhyànamasya pracakùyate .
     raktotpalanibhàü ramyàü raktapaïkajalocanàm ..
     aùñàda÷abhujàü bhãmàü mahàmokùapradàyinãm .
     evaü dhyàtvà brahmaråpàü tanmantraü da÷adhà japet ..>% iti varõoddhàratantram .. * .. asya svaråpaü yathà, kàmadhenutantre .
     %<óhakàraü paramàràdhyaü yà svayaü kuõóalã parà .
     pa¤cadevàtmakaü varõaü pa¤capràõamayaü sadà ..
     sadà triguõasaüyuktaü àtmàditattvasaüyutam .
     raktavidyullatàkàraü óhakàraü praõamàmyaham ..>% tasya 26 ùaóviü÷atinàmàni yathà --
     %<óho óhakkà nirõayaþ pårbo yaj¤e÷àdanade÷varaþ .
     ardhanàrã÷varastoyamã÷varã tri÷ikhã navaþ ..
     dakùapàdàïgulermålaü siddhidaõóà vinàyakaþ .
     prahàsà triverà çddhirnirguõo nidhano dhvaniþ ..
     vighne÷aþ pàlinã tvakkadhàriõã kroóapucchakaþ .
     elàpuraü tvagàtmà ca vi÷àkhà ÷rãmanoratiþ ..>% iti nànàtantra÷àstram ..

#<óhaþ>#, puü, (óhaukate uccaiþ÷abdena àvçõoti ÷ravaõendriyamiti . óhauka gatyàvaraõayoþ + óaþ .) óhakkà . (yathà, tantre .
     %<óho óhakkà nirõayaþ pårbo yaj¤e÷àdanade÷varaþ ..>%) ÷và . ÷valàïgålam . iti medinã . óhe, 1 .. nirguõaþ . dhvaniþ . ityekàkùarakoùaþ ..

#<óhakkaþ>#, puü, de÷avi÷eùaþ . iti bhåriprayogaþ .. óhàkà iti bhàùà ..

#<óhakkà>#, strã, (óhak iti gabhãra÷abdena kàyatãti . kai + kaþ ñàp ca .) vàdyavi÷eùaþ . óhàka iti bhàùà . tatparyàyaþ . ya÷aþpañahaþ 2 . ityamaraþ . 1 . 7 . 6 .. vijayamardalaþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, aryàsapta÷atyàm . 247 .
     %<óhakkàmàhatya madaü vitanvate kariõa iva ciraü puruùàþ ..>%)

#<óhakkàrã>#, strã, (óhakkaü jayaóhakkàvat gabhãrasiühanàdaü çcchati samaràïgaõe iti . ç + aõ ïãp ca .) tàriõã . yathà --
     %<óhakkàravà ca óhakkàrã óhakkàravaravà óhakà ..>% iti kulasadbhàve tàràsahasranàmastotram ..

#<óhaõñã>#, strã, vàkyavi÷eùaþ . yathà, rudrayàmale annapårõàsahasranàma kathane .
     %<óhaõñãvàkyasvaråpà ca óhakàràkùararåpiõã ..>%

#<óhàlaü>#, klã, (óhaukate àvçõoti ÷arãraü anena . óhauka + ac . pçùodaràt àtve latve ca sàdhuþ .) phalakam . óhàlipakùajayakarãti annadàkalpãyasahasranàmavivaraõàt ..

#<óhàlã># [n] tri, (óhàlamastyasyeti . iniþ .) óhàlavi÷iùñaþ . carmã . yathà --
     %<óhàlipakùajayakarã óhakàravarõaråpiõã ..>% iti rudrayàmale annapårõàsahasranàmastotram ..

#<óhàmarà>#, strã, haüsã . iti dhana¤jayaþ ..

#<óhuõóha>#, anveùaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüparaü-sakaü-señ .) óhàdyanto dantyanopadhaþ . óhayogànmårdhanyaþ . tena yagàdau tallope óhuóhyata ityàdi . óhuõóhati dhanaü lokaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<óhuõóhiþ>#, puü, (óhuóhyate'sau bhaktairiti . óhuõóha anveùaõe + in .) gaõe÷aþ . tannàmakaraõaü yathà -- gaõe÷aü prati ÷ivavàkyam .
     %<anveùaõe óhuóhirayaü prathito'sti dhàtuþ sarvàrthaóhuõóhitatayà bhava óhuõóhinàmà .
     kà÷ãprave÷amapi ko labhate'tra dehã toùaü vinà tava vinàyaka ! óhuõóhiràja ! ..>% tanmàhàtmyaü yathà --
     %<óhuõóhe ! praõamya puratastava pàdapadmaü yo màü namasyati pumàniha kà÷ivàsã .
     tatkarõamålamadhigamya puràdi÷àmi tatki¤cidatra na punarbhavatàsti yena ..>%
     %<yaþ pratyahaü namati óhuõóhivinàyaka ! tvàü kà÷yàü prage pratihatàkhilavighnasaïghaþ .
     no tasya jàtu jagatãtalavarti vastu duùpràpamatra paratra ca ki¤ca nàpi ..>%
     %<prathamaü óhuõóhiràjo'si mama dakùiõato manàk .
     àóhuõóhya sarvabhaktebhyaþ sarvàrthàn saüprayacchasi ..>% tasya yàtràvidhànaü yathà --
     %<màgha÷uklacaturthyàntu naktaü vrataparàyaõàþ .
     ye tvàü óhuõóhe'rcayiùyanti te'rcyàþ syurasuradbiùàm ..
     vidhàya vàrùikãü yàtràü caturthãü pràpya tàpasãm .
     ÷uklàü ÷uklatilairbaddhàn prà÷nãyàllaóóukàn vratã ..
     kàryà yàtrà prayatnena kùetrasiddhimabhãpsubhiþ .
     tasyàü caturthyàü tvatprãtyai óhuõóhe ! sarvopasargahçt ..
     tàü yàtràü nàtra yaþ kuryànnivedya tilalaóóukàn .
     upasargasahasraistu sa hantavyo ! mamàj¤ayà ..
     homaü tilàjyadravyeõa yaþ kariùyati bhaktitaþ .
     tasyàü caturthyàü mantraj¤astasya mantraþ prasetsyati ..>% iti kà÷ãkhaõóe . 50 adhyàye ..

#<óholaþ>#, puü, (óhaþ óhakkà tadàkàraü làtãti . là + kaþ pçùodaràt otve sàdhuþ . dula utkùepe ac . pçùodaràt sàdhu rvà .) svanàmakhyàtavàdyam . yathà --
     %<óhakkàóholapriyà nityà óholavàdyapramodinã .
     óholaråpà óholadharà óhola÷abdasvaråpiõã ..>% iti rudrayàmale annapårõàsahasranàmastotram ..

#<óhauka>#, ç ïa gatyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüàtmaü-sakaü-señ .) caturda÷asvarã . ç, aóuóhaukat . ïa, óhaukate . iti durgàdàsaþ .. (àvçtau . vadanaü óhaukate . iti kàlidàsaþ ..)

#<õa>#

#<õa>#, õakàraþ . sa vya¤janapa¤cada÷avarõaþ . ñavargapa¤camavarõa÷ca .. (ardhamàtràkàlenoccàraõãyaþ .) alyoccàraõasthànaü mårdhà . iti vyàkaraõam .. (÷ikùàgranthàdimate tu asyoccàraõe jihvàmadhyena mårdhnaþ spar÷aþ nàsikàyatnaprabheda÷ca àbhyantaraprayatnaþ . saüvàraõàdaghoùàþ alpapràõa÷ca vàhyaprayatnàþ . màtçkànyàse'sya dakùapàdàïgulyagre nyàsakriyà .. vaïgãyavarõamàlàyàm .) tasya lekhanaprakàro yathà --
     %<kuõóalãtvagatà rekhà madhyatastata årdhvataþ .
     vàmàdadhogatà saiva punarårdhvaü gatà priye ! ..
     brahme÷aviùõuråpà sà caturvargaphalapradà ..
     dhyànamasya õakàrasya pravakùyàmi ca tat ÷çõu .
     ddhibhujàü varadàü ramyàü bhaktàbhãùñapradàyinãm ..
     ràjãvalocanàü nityàü dharmakàmàrthamokùadàm .
     evaü dhyàtvà brahmaråpàü tanmantraü da÷adhà japet ..>% iti varõoddhàratantram .. * .. asya svaråpaü yathà --
     %<õakàraü parame÷àni ! yà svayaü parakuõóalã .
     pãtavidyullatàkàraü pa¤cadevamayaü sadà ..
     pa¤capràõamayaü devi ! sadà triguõasaüyutam .
     àtmàditattvasaüyaktaü mahàmohapradàyakam ..>% iti kàmadhenutantram .. tasya 24 caturviü÷atinàmàni yathà --
     %<õo nirguõaü ratirj¤ànaü jambhanaþ pakùivàhanaþ .
     jayà ÷ambho narakajit niùkalà yoginãpriyaþ ..
     dbimukhaü koñavã ÷rotraü samçddhirbodhanã matà .
     trinetro mànuùã vyomadakùapàdàïgulermukhaþ ..
     màdhavaþ ÷aïkhinã vãro nàràyaõa÷ca nirõayaþ ..>% iti nànàtantra÷àstram ..

#<õaþ>#, puü, (õakhati gacchati jànàtyanena iti . õakha gatau + óaþ . pçùodaràditvàt õatvam .) j¤ànam . ni÷cayaþ . ityekàkùarakoùaþ . bindudevaþ . sa buddhadevatàvi÷eùaþ . bhåùaõam . guõavarjitaþ . pànãyanilayaþ . iti medinã . õe, 1 ..

#<õakùa>#, vraje . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-sakaüseñ .) nakùati . vrajo gatiþ . iti durgàdàsaþ ..

#<õakha>#, gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-sakaüseñ .) praõakhati . iti durgàdàsaþ ..

#<õaña>#, nçtyahiüsayoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüparaü-akaü-sakaü ca-señ .) praõañati . õopade÷avidhau varjane'pi asya parasya ceha pàñhaþ keùà¤cidanurodhàt . atra nçtyaü sàbhinayanartanam . iti durgàdàsaþ ..

#<õaña>#, ma nçtau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüakaü-señ .) ma, praõañayati . nçtàviti nçtyaterauõàdikakipratyaye råpam . atra mikàrànubandhenaiveùñasiddhe pårbe nçtyagrahaõamarthabhedàrtham . tena pårbe nçtyaü sàbhinayanartanam iha tu nçtirabhinayarahitanartanamiti . yathà pårbasya . sphañikakañakabhåtirnàñayatyeva ÷ailaþ . iti màghaþ . asya tu . nàñyena kena nañayiùyati dãrghamàyuriti muràriþ . iti durgàdàsaþ ..

#<õada>#, mliùñoktau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüakaü-señ .) mliùñoktiravyakta÷abdaþ . nadati ghaõñà . iti durgàdàsaþ ..

#<õada>#, ka bhàùi . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüparaü-sakaü-señ .) ka, nàdayati . iti durgàdàsaþ ..

#<õabha>#, ë ïa hiüse . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüàtmaü-sakaü-señ .) ë, anabhat . ïa, nabhate . iti durgàdàsaþ ..

#<õabha>#, ya ga hiüse . iti kavikalpadrumaþ .. (divàükryàü-ca-paraü-sakaü-señ .) ya, nabhyati . ga nabhnàti . iti durgàdàsaþ ..

#<õama>#, au ÷abde . natau . iti kavikalpadrumaþ . (bhvàüparaü-akaü-natau sakaü akaü ca aniñ .) au, nantà . ÷abdàrtho na bhàùàyàm . natiriha namaskàro namrãbhàva÷ca . namati guruü lokaþ . namanti phalino vçkùàþ . amante'pyasya jvalahvalahmaletyàdinà kevalasya hnasvavikalpanàt sopasargasyaiva nityaü hnasvaþ . namayati nàmayati praõamayati . ÷vapucchamavanàmitaü badhirakarõajàpaþ kutaþ . ityàdau avanamanaü avanàmaþ gha¤ tato avanàmaü karotãti ¤au råpam . iti durgàdàsaþ ..

#<õaya>#, ïa gatau . rakùe . iti kavikalpadrumaþ .. (divàüàtmaü-sakaü-señ .) ïa, nayate . iti durgàdàsaþ ..

#<õarda>#, ÷abde . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-akaüseñ .) õopade÷avidhàvasya varjane'pi iha pàñhaþ keùà¤cidanurodhàt . praõardati . iti durgàdàsaþ ..

#<õala>#, ja bandhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-sakaü señ .) ja, nàlaþ nalaþ . nalati ke÷aü lokaþ badhnàti ityarthaþ . gandhe iti kecit . gandho'dar÷anamiti govindabhaññaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<õa÷a>#, ë ya å nà÷e . iti kavikalpadrumaþ .. (divàüparaü-aka veñ-íraï vàn .) nà÷o dar÷anàbhàvaþ . iti prà¤caþ . lukkàyanamiti sarvasvaþ . ë, ane÷at ana÷at . ya, na÷yati ÷atrustirobhavati ityarthaþ . å, na÷iùyati naïkùyati . iti durgàdàsaþ ..

#<õasa>#, ïa hvçtau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-àtmaüakaü-sakaü ca-señ .) hvçtiriha kuñilãbhàvastatkaraõa¤ca . ïa, nasate khalaþ kuñilaþ syàdityarthaþ . nasate latàüvàyuþ kuñilàükarotãtyarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<õaha>#, ya ¤a au bandhe . iti kavikalpadrumaþ .. (divàü-ubhaü-sakaü-aniñ .) ya ¤a, nahyati nahyate . au, anaddha . iti durgàdàsaþ ..

#<õàtha>#, ç ïa à÷iùi . davai÷ye'rthe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-àtmaü-sakaü-akaü ca-señ .) õopade÷avidhau varjane'pyàdyasya pàñhaþ kasya cidanurodhàt . ç, ananàthat . ïa, praõàthate . dava upatàpaþ . à÷ãriùñàrthasyà÷aüsanam . ïittve'pi ÷apathà÷ãrgatyanukàre iti niyamàdàbhyàmà÷iùo'nyatra parasmaipadam . nàthati ÷atruü balã upatàpayati ityarthaþ . nàthate ÷riyaü lokaþ à÷aüsata ityarthaþ . nàthati dhanã ã÷varaþsyàdityarthaþ . nàthati bhåpaü bhåmiü vipraþ pràrthayatãtyarthaþ . màrgaõairatha tava prayojanaü nàthase kimu na bhåbhçtaþ patimiti bhàravau . yàcanamapyà÷aüsàvi÷eùaþ . à÷iùi nityamàtmanepadamanyatra vibhàùeti kecit . iti durgàdàsaþ ..

#<õàdha>#, ç ïa nàthe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüàtmaü-sakaü-señ .) õopade÷avidhàvasya varjane'pi iha pàñhaþ kasyacidanurodhàt . ç, ananàdhat . ïa, nàdhate nàtho davà÷ãrai÷varyàrthanàni . iti durgàdàsaþ ..

#<õàsa>#, ç ïa dhvàne . ÷abda iti yàvat . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-àtmaü-akaü-señ .) ç, ananàsat . ïa, nàsate . iti durgàdàsaþ ..

#<õikùa>#, cumbane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-señ .) nikùati . iti durgàdàsaþ ..

#<õija>#, i la ïa ÷uddhau . iti kavikalpadrumaþ .. (adàü àtmaü-sakaü señ-idit .) ÷uddhiriha ÷uddhãkaraõam i, karmaõi ni¤jyate . la ïa, praõiïkte . dakùiõã yànàü vipràõàü samåhaþ iti halàyudhaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<õija>#, li ir ¤a au poùe . ÷uddhau . iti kavikalpadrumaþ .. (hvàü-ubhaü-sakaü-aniñ .) li ¤anenekti nenikte . ir, anijat anaikùãt . au, nektà . iti durgàdàsaþ ..

#<õida>#, i kutsane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-señ-idit .) niüsanindanikùàü õopade÷aphalaü cintyam . õatvavikalpane svaråpagrahaõàt . kecittu kçtivikalpamicchanti tyàdau tåpasargàdasamàse upasargàt samàse tyàdau nityamityarthaþ . yathà, praõindakaþ pranindakaþ . praõindati . bhaññau tu tyàdàvapi vikalpo dç÷yate . i, karmaõi nindyate . nindati duùñaü lokaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<õida>#, ç ¤a sannidhau . kutsane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-ubhaü-akaü-kutsane-sakaü-señçdit .) sannidhiþ sannikarùaþ . ç, aninedat . ¤a, nedati nedate dayàluü dãnaþ . niniduþ . iti durgàdàsaþ ..

#<õila>#, ÷a gahane . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàüparaü-sakaü-señ .) hnasvã . gahanaü durbodhaþ . ÷a, nilati ÷àstraü kudhãþ duþkhena jànàtãtyarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<õiva>#, i seke . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-señ . idit .) hnasvã . i, ninvyate . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 2,577a]>@
#<õi÷a>#, ÷ãle . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-akaüseñ .) ÷ãle samàdhau . ne÷ati yogã . nini÷atuþ . iti durgàdàsaþ ..

#<õiùa>#, u seke . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-señ . uditvàt ktràveñ .) u, neùitvà niùñvà . iti durgàdàsaþ ..

#<õisa>#, i ïa la cumbane . iti kavikalpadrumaþ .. (adàü-àtmaü-sakaü-señ .) la ïa, niüste . i, niüsyate . iti durgàdàsaþ ..

#<õã>#, ¤a pràpaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-ubhaüdvikaü-aniñ .) õopade÷apàñho nàditvena pràgvanna iti õatvàrthaþ . praõayati . evaü sarvatra . pràpaõamiha ¤yantasya råpam . tathà ca . nçõàti lambhayati ca vehatyapi nayatyamå . iti kriyànirghaõñaþ .. ¤a, nayati nayate gàüvanaü gopaþ pràpayatãtyarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<õãla>#, varõe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-akaüsakaü ca-señ .) varõa iha kçùõavarõãbhàvastatkaraõa¤ca . nãlati patraü tamàlasya . nãlati såtraü tantravàyaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<õãva>#, sthaulye . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüakaü-señ .) nãvati lokaþ syålaþ syàdityarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<õu>#, la stutau . iti kavikalpadrumaþ .. (adàü-paraüsakaü-señ .) la, nauti . iti durgàdàsaþ ..

#<õuda>#, ¤a ÷a au preraõe . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàü-ubhaü-sakaü-aniñ .) ¤a ÷a, nudati nudate ÷araü yodhaþ . au, nottà . iti durgàdàsaþ ..

#<õå>#, ÷i stavane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-señ .) hnasvànto'yamiti vararuciþ . ÷i, nuvati . anuvãt . iti durgàdàsaþ ..

#<õeda>#, ç ¤a sannidhau . kutsane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-ubhaü-akaü-sakaü ca-señ .) sannidhiþ sannikarùaþ . ç, aninedat . ¤a, nedati nedate dayàluü dãnaþ . nineduþ . iti durgàdàsaþ ..

#<õeùa>#, ç ïa vraje . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüàtmaü-sakaü-señ .) ç, anineùat . ïa, neùate nineùe . vrajo gatiþ . iti durgàdàsaþ .. * .. ete dhàtavaþ svabhàvato dantyanàdayo õopade÷ena mårdhanyaõàdyàþ ..

#<ta>#

#<ta>#, takàraþ . sa vya¤janaùoóa÷avarõaþ . tavargaprathamavarõa÷ca . (ardhamàtràkàlenoccàryaþ .) asyoccàraõasthànaü dantaþ . iti vyàkaraõam .. (asyoccàraõe dantamålena jihvàgrasya spar÷aþ àbhyantaraprayatnaþ . vivàra÷vàsaghoùàþ bàhyaprayatnàþ . màtçkànyàse'sya vàmasphici nyàsakriyà syàt . vaïgãyavarõamàlàyàü) tasya lekhanaprakàro yathà --
     %<àdau bindustato madhye kuõóalãtvamavàpya sà .
     dakùàdbàmagatà nityà brahmaviùõvã÷aråpiõã ..
     dhyànamasya pravakùyàmi ÷çõuùva kamalànane ! .
     caturbhujàü mahà÷àntàü mahàmokùapradàyinãm ..
     sadà ùoóa÷avarùãyàü raktàmbaradharàü paràm .
     nànàlaïkàrabhåùàü và sarvasiddhipradàyinãm ..
     evaü dhyàtvà takàrantu tanmantraü da÷adhà japet ..>% iti varõoddhàratantram .. * .. asya svaråpaü yathà, kàmadhenutantre .
     %<takàraü ca¤calàpàïgi ! svayaü paramakuõóalã .
     pa¤cadevàtmakaü varõaü pa¤capràõamayaü sadà ..
     tri÷aktisahitaü varõaü àtmàditattvasaüyutam .
     tribindusahitaü varõaü pãtavidyutsamaprabham ..>% tasya 32 dbàtriü÷annàmàni yathà --
     %<taþ påtanà hariþ ÷uddhiþ ÷aktã ÷aktirjañã dhvajà .
     vàmasphikvàmakañyau ca kàminã madhyakarõakaþ ..
     àùàóhã taõóatusna÷ca kàmikà pçùñhapucchakaþ .
     ratnaka÷ca ÷yàmamukhã vàràhã makaro'ruõà ..
     sugato'rdhamukhà buddhajànu÷ca kroóapucchakaþ .
     gandho vi÷vàmarucchatra÷cànuràdhà ca saurakaþ ..
     jayantipulako bhràntiranaïgamadanàturà ..>% iti nànàtantra÷àstram ..

#<taü>#, klã strã, (ta + bhàve óaþ .) taraõam . (tarati bhavasàgaramaneneti . té + karaõe óaþ .) puõyam . iti medinã . te, 1 ..

#<taþ>#, puü, (tardati tambati và hinasti dravyàdiharaõena janàniti . tarda tamba và + óaþ .) cauraþ . amçtam . puccham . kroóaþ . mlecchaþ . iti medinã . te, 1 .. garbhaþ . ÷añhaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. ratnam . sugataþ . yodhaþ . gauravivarjitapuccham . kroùñupuccham . ityekàkùarakoùaþ ..

#<taka>#, sahane . hàse . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüparaü-sakaü-hàse akaü-señ) takati . iti durgàdàsaþ ..

#<taka>#, i dausthye . iti kavikalpadrumaþ (bhvàü-paraüakaü-señ .) dausthyaü duþkhena jãvanam . i, taïkyate daridreõa duþkhena jãvyate ityarthaþ . taïkati dãnaþ duþkhena jãvati ityarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<takilaþ>#, tri, (tak + %<mithilàdaya÷ca .>% uõàü . 1 . 56 . iti ilac nalopa÷ca .) dhårtaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<takilà>#, strã, (takila + ñàp .) auùadham . ityuõàdikoùaþ ..

#<takyaþ>#, tri, (takaü hàsamarhatãti . taka + yat .) hàsyaþ . (taka sahane + %<taki÷asi cayati janibhyo yadbàcyaþ .>% 6 . 4 . 65 . ityasya såtrasya vàrtikoktyà yat .) sahanãyaþ ..

#<takraü>#, klã, (tanakti saïkocayati dugdhaü pàdàmbudadhiråpeõa pariõamayatãtyarthaþ . %<skàyita¤cãti .>% uõàü . 2 . 13 . iti rak nyaïkvàditvàt kutvaü ca .) pàdàmbusaüyutadadhi . ityamaraþ . 2 . 9 . 53 .. tatparyàyaþ . gorasajam 2 gholam 3 kàlaseyam 4 viloóitam 5 daõóàhatam 6 ariùñam 7 amlam 8 uda÷vit 9 mathitama 10 dravaþ 11 . iti ràjanirghaõñaþ .. tat pa¤cavidham . teùàü bhinnàni nàmàni lakùaõàni ca yathà --
     %<sasaraü nirjalaü gholaü mathitaü tvasarodakam .
     takraü pàdajalaü proktamuda÷vidardhavàrikam ..
     chacchikà sarahãnaü syàdacchà pracuravàrikà ..>% teùàü guõàþ .
     %<vàtapittaharaü gholaü mathitaü kaphapittanut .
     takraü gràhi kaùàyàmlaü svàdupàkarasaü laghu ..
     vãryoùõaü dãpanaü vçùyaü prãõanaü vàtanà÷anam .
     grahaõyàdimatàü pathyaü bhavet saügràhi làghavàt ..
     ki¤ca svàdu vipàkitvànna ca pittaprakopaõam .
     kaùàyoùõavikà÷itvàdraukùyàccàpi kaphàpaham ..
     na takrasevã vyathate kadàcinna takradagdhàþ prabhavanti rogàþ .
     yathà suràõàmamçtaü sukhàya tathà naràõàü bhuvi takramàhuþ ..
     uda÷vit kaphakçdbalyaü ÷ramaghnaü paramaü matam .
     chacchikà ÷ãtalà laghvã pitta÷ramatçùàharã ..
     vàtanut kaphakçt sà tu dãpanã lavaõànvità ..>% athoddhçtaghçtastokoddhçtaghçtànuddhçtaghçtànàü takràõàü guõàþ .
     %<samuddhçtaü ghçtaü takraü pathyaü laghu vi÷eùataþ .
     stokoddhçtaghçtaü tasmàdguru vçùyaü kaphàpaham ..
     anuddhçtaghçtaü sàndraü guru puùñikaphapradam .. * ..>% atha doùavi÷eùe vyàdhivi÷eùe ca takravi÷eùàþ .
     %<vàte'mlaü ÷asyate takraü ÷uõñhãsaindhavasaüyutam .
     pitte svàdusitàyuktaü savyoùamavçùaü kaphe ..
     hiïgujãrayutaü gholaü saindhavena susaüyutam .
     bhavedatãva vàtaghnamar÷o'tãsàrahçt param ..
     surucyaü puùñidaü balyaü vasti÷ålavinà÷anam .
     måtrakçcchre tu saguóaü pàõóuroge sacitrakam .. * ..>% athàmapakvatakraguõàþ .
     %<takramàmaü kaphaü koùñhe hanti kaõñhe karoti ca .
     pãnasa÷vàsakàsàdau pakvameva prayujyate .. * ..>% atha takrasevananimittàni .
     %<÷ãtakàle'gnimàndye ca tathà vàtàmayeùu ca .
     arucau srotasàü rodhe takraü syàdamçtopamam ..
     tattu hanti garacchardiprasekaviùamajvaràn .
     pàõóumedograhaõyar÷omåtragrahabhagandaràn ..
     mehaü gulmamatãsàraü ÷ålaplãhodaràrucãþ .
     ÷vitrakoñhadhçtavyàdhãn kuùñha÷othatçùàkçmãn ..>% athàtakraviùayàþ .
     %<naiva takraü kùate dadyànnoùõakàle na durbale .
     na mårchàbhramadàheùu na roge raktapaittike .. * ..>% atha gavyàdãnàü takràõàü vi÷iùñaguõàþ .
     %<yànyuktàni dadhãnyaùñau tadguõaü takramàdi÷et ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..
     (%<gavyantridoùa÷amanaü takraü ÷reùñhantaducyate .
     dãpanaü rucikçnmedhyamar÷odaravikàrajit ..>% iti gavyatakraguõàþ ..
     %<màhiùaü kaphakçt ki¤cidghanaü ÷ophakaraü nçõàm .
     plãhàr÷ograhaõãgulmapàõóvàmayavinà÷anam ..>% iti màhiùatakraguõàþ ..
     %<chàgalaü laghu saüsnigdhaü tridoùa÷amanaü param .
     gulmà÷agrihaõã÷ålaü pàõóvàmayavinà÷anam ..>% iti chàgãtakraguõàþ ..
     %<tathàca trividhaü takraü kathyate ÷çõu puttraka ! .
     yathàyogena tat samyak ÷asyate yeùu rogiùu ..
     samuddhataghçtaü takramardhoddhçtaghçta¤ca tat .
     anuddhçtaghçta¤cànyadityetattrividhaü matam ..
     sarvaü laghu ca pathya¤ca tridoùa÷amanaü param .
     tataþ paraü vçùyatamaü krameõa samudãritam .
     samuddhçtaghçtantakraü laghu pathyatamaü matam ..
     garodaràr÷ograhaõãpàõóurogajvaràture .
     varcomåtragrahe vàpi plãhàvyàpadamehiùu ..
     hitaü saüprãõanaü balyaü pittaraktavibodhakçt ..
     ardhoddhçtaghçtaü tasmàdvçùyaü guru kaphapradam .
     madhuraü pittaraktaghnaü ÷ramaghnaü paramaü matam ..
     anuddhçtaghçtaü sàndraü guru vidyàt kaphàvaham .
     balapradantu kùãõànàmàma÷ophàtisàrakçt ..>% iti trividhatakraguõàþ .. * ..
     %<takraü gràhi kaùàyàmlaü vãryoùõaü dãpanaü laghu .
     ÷ramàpaharaõaü snigdhaü grahaõyar÷o'tisàranut ..
     iti takraguõàþ proktà na dadyàd yatra tacchçõu .
     ùàte ÷ophe ca kùãõànàü noùõakàle ÷aratsu ca ..
     saümårchàbhramatçùõàsu tathàca raktapittake .
     na ÷astaü takrapàna¤ca karoti vividhàn gadàn ..>% eteùàü takraü niùiddham .. iti hàrãte prathamasthàne'ùñame'dhyàye .. * ..)

#<takrakårcikà>#, strã, (takrajàtà kårcikà .) takrayogena åùõadugdhàt jàtà . chànà iti bhàùà . asyà guõàþ . malabaddhavàtakàritvam . råkùatvam . durjaratva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. (yathà su÷rute såtrasthàne 45 adhyàye .
     %<gràhiõã vàtalà råkùà durjarà takrakårcikà ..>%)

#<takramàüsaü>#, klã, (takrayogena pàcitaü màüsam .) vya¤janavi÷eùaþ . ekhni iti pàrasya bhàùà . tasya pàkaprakàro yathà --
     %<pàkapàtre ghçtaü dattvà haridràhiïgu bharjayet .
     chàgàdeþ sakalasyàpi khaõóànyaùñau ca bharjayet ..
     middhiyogyaü jalaü dattvà pacemmçdutaraü yathà .
     ràjikàdiyute takre màüsakhaõóàni dhàrayet ..>% tasya guõàþ .
     %<takramàüsantu vàtaghnaü laghu rucyaü balapradam .
     kaphaghnaü pittalaü ki¤cit sarvàhàrasya pàcanam ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .

#<takràñaþ>#, puü, (takràya takrotpàdanàya añatãti . aña + ac .) manthànadaõóaþ . iti hàràvalã . 34 ..

@<[Page 2,578b]>@
#<takùa>#, tvaco gràhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüparaü-sakaü-señ .) tvaco gràha÷carmaõo grahaõam . takùa tvacane iti prà¤caþ . tvacanaü saüvaraõamiti ramànàthaþ . takùati kàyaü varmaõà bhañaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<takùa>#, å kàr÷ye . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-veñ .) å, takùiùyati takùyati . kàr÷yaü kç÷akaraõam . takùati kàùñhaü takùà . iti durgàdàsaþ ..

#<takùa>#, å na takùe . iti kavikalpadrumaþ .. (svàüparaü-sakaü-veñ .) takùaþ kç÷akaraõam . å, takùiùyati takùyati . na, takùõoti kàùñhaü takùà . iti durgàdàsaþ ..

#<takùakaþ>#, puü, (takùatãti . takùa + õvul .) pàtàlasthàùñanàgàntargatanàgavi÷eùaþ . sa ka÷yapàt kadrugarbhe jàtaþ indrasakhaþ . asya vàsaþ khàõóavavane àsãt . ayaü parãkùitaü daùñavàn . iti ÷rãbhàgavatam .. (ayaü hi kùapaõakaråpadhàrã utaïkasya munergurudakùiõàrthamànãte kuõóale 'pahçtya nàgalokaü gatavàn . yathà, mahàbhàrate . 1 . 3 . 127 . tasya taükùako dçóhamàsannaþ sa taü jagràha . gçhãtamàtraþ sa tadråpaü vihàya takùakasvaråpaü kçtvà sahasà gharaõyàü vivçtaü mahàvilaü pravive÷a .. takùa tanåkaraõe + %<kvun ÷ilpisaüj¤ayoþ .>% uõàü . 2 . 32 . iti kvun .) tvaùñà . ityamaraþ . 3 . 3 . 4 .. vi÷vakarmà . iti ÷abdaratnàvalã .. drumabhedaþ . iti hemacandraþ .. såtradhàraþ . ityamarañãkàsàrasundarã .. (svanàmakhyàtaþ prasenajit-puttraþ . yathà, bhàgavate . 9 . 12 . 8 .
     %<tataþ prasenajit tasmàt takùako bhavità punaþ ..>% chedake, tri . yathà, ràmàyaõe . 2 . 80 . 2 .
     %<tathà vardhakaya÷caiva màrgiõo vçkùatakùakàþ ..>%)

#<takùaõaü>#, klã, (takùa tanåkaraõe + bhàve lyuñ .) kç÷akaraõam . (yathà, manuþ . 5 . 115 .
     %<dravàõà¤caiva sarveùàü ÷uddhirutplavanaü smçtam .
     prokùaõaü saühatànà¤ca dàravàõà¤ca takùaõam ..>%)

#<takùaõã>#, strã, (takùatyaneneti . takùa + karaõe lyuñ . ñittvàt ïãp .) vàsã astram . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<takùa÷ilà>#, strã, de÷avi÷eùaþ . iti siddhàntakaumudã .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 3 . 22 .
     %<tenaivamuktà bhràtarastasya tathà cakruþ sa tathà bhràtén sandi÷ya takùa÷ilàü pratyabhipratasthe ..>%)

#<takùà>#, [n] puü, (takùati tanåkarotãti . takùa + %<kavin yuvçùitakùiràjãti .>% uõàü 1 . 156 . iti kanin .) tvaùñà . ityamaraþ . 2 . 10 . 9 .. (yathà, màghe . 12 . 25 . srastàïgasandhau vigatàkùapàñave rujà nikàmaü vikalãkçte rathe .
     %<àptena takùõà bhiùajeva tatkùaõaü pracakrame laïghanapårbakaþ kramaþ ..>%)

@<[Page 2,578c]>@
#<taga>#, i skhalane . kampe . gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-akaü-gatau tu sakaü-señ .) i, karmaõi taïgyate . iti durgàdàsaþ ..

#<tagaraü>#, nadãvçkùaþ . piõóatagara iti koïkaõe prasiddhaþ . tagaramåla iti khyàta¤ca . tatparyàyaþ . kàlànu÷àrivà 2 vakram 3 kuñilam 4 ÷añham 5 mahoragam 6 natam 7 jihmam 8 dãpanam 9 tagarapàdikam 10 . iti ratnamàlà .. vinamram 11 ku¤citam 12 ùaõóham 13 nahuùàkhyam 14 daõóahastam 15 varhaõam 16 piõóãtagarakam 17 pàrthivam 18 ràjaharùaõam 19 kàlànusàrakam 20 kùattram 21 dãnam 22 . asya guõàþ . ÷ãtalatvam . tiktatvam . dçùñidoùaviùàrtibhåtonmàdabhayanà÷itvam . pathyatva¤ca .. àhulyavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. gandhadravyavi÷eùaþ . tasya paryàyaguõàþ .
     %<kàlànusàryaü tagaraü kañhinaü laghu saünatam .
     aparaü piõóatagaraü daõóahasti ca varhaõam ..
     tagaradbayamuùõaü syàt svàdu snigdhaü laghu smçtam .
     viùàpasmàramçrdhàkùirogadoùatrayàpaham ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<tagaraþ>#, puü, (taü kroóabhàgaü giratãti . gé + ac .) puùpavçkùavi÷eùaþ . ñagara iti bhàùà . tatparyàyaþ . sitapuùpaþ 2 . kàlaparõaþ 3 kañucchadaþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 104 . 85 .
     %<priyaïgucandanàbhyà¤ca vilvena tagareõa ca .
     pçthagevànulimpeta ke÷areõa ca buddhimàn ..>%) madanavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tagarapàdikaü>#, klã, (tagarasya pàdo målade÷a iva vidyate'tra iti ñhan .) tagaram . iti ratnamàlà ..

#<taïkaþ>#, puü klã, (ñaïka + pçùodaràt sàdhuþ .) pàùàõadàraõaþ . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ .. (taki kçcchrajãvane + bhàve gha¤ .) priyavirahajastàpaþ . bhayam . iti liïgàdisaügrahañãkàyàü bharataþ ..

#<tajvã>#, strã, (taü pucchàkàraü javati gacchatãti . ju + kvip ïãù .) hiïgupatrã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<taña>#, ucchràye . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüakaü-señ .) ucchràya uccãbhàvaþ . tañati pulinam . iti durgàdàsaþ ..

#<taña>#, ka àhatau . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüparaü-sakaü-señ .) ka, tàñayati . iti durgàdàsaþ ..

#<tañaü>#, klã, (tañati ucchritaü bhavatãti . taña ucchràye + padàdyac .) kùetram . iti medinã . ñe, 16 .. (prade÷aþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 36 . 3 .
     %<gokarõe puùkaràraõye tathà himavatastañe ..>%)

#<tañaþ>#, tri, (tañati ucchrito bhavatãti tañ + ac .) tãram . ityamaraþ . 1 . 10 . 7 .. taó iti bhàùà .. (yathà, harivaü÷e . 67 . 55 .
     %<kartavyamàrgau bhràjete hnadasyàsya tañàvubhau ..>% mahàdeve, puü . sarvocchritatvàdasya tathàtvam . yathà, mahàbhàrate . 12 . 284 . 36 .
     %<namastañàya tañyàyaþ tañànàmpataye namaþ ..>%)

#<tañasthaü>#, klã, lakùaõavi÷eùaþ . tasya svaråpaü yathà, tadbhinnatve sati tadbodhakatvam . tathàca .
     %<svaråpaü tañasthaü dbidhàlakùaõaü syàt svaråpasya bodho yato lakùaõàbhyàm .
     svaråpe praviùñàt svaråpe'praviùñàt yathà kàkavanto gçhàþ khaü vila¤ca ..>% iti vedàntakàrikà .. (tañe tiùñhatãti . sthà + kaþ .) tañasthite, tri .. (udàsãnaþ . yathà, naiùadhe . 3 . 55 .
     %<dhik càpale vatsimavatsalatvaü yatpreraõàduttaralãbhavantyà .
     samãrasaïgàdiva nãrabhaïgyà mayà tañasthastvamupadruto'si ..>% samãpasthaþ . yathàha balaþ .
     %<tañasthaþ syàdudàsãne tãrasthanikañasthayoþ ..>%)

#<tañàkaþ>#, puü, (tañamakati gacchatãti . aka + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ .) taóàgaþ . padmàdiyuktasaraþ . iti ÷abdaratnàvalã . (yathà, vairàgya÷atake . 46 .
     %<pràde÷amàtramudaraü paripårayituü kiyànayaü yatnaþ .
     culakenàmbhaþ pàtuü khanitavyaþ kiü tañàko'pi ..>%)

#<tañinã>#, strã, (tañamastyasyà iti . taña + %<ata iniñhanau .>% 5 . 2 . 115 . iti inistato ïãp .) nadã . ityamaraþ . 1 . 10 . 30 .. (yathà, àryà÷apta÷atyàm . 692 .
     %<hçtvà tañini ! taraïgairbhramita÷cakreùu nà÷aye nihitaþ .
     phaladalavalkalarahitastvayàntarikùe tarustyaktaþ ..>%)

#<tañã>#, strã, (tañati ucchrità bhavatãti . taña + ac . ïãù .) tãram . ityamaraþ . 1 . 10 . 7 .. (yathà, sàhityadarpaõe . 3 . 86 .
     %<màlaya¤ca ÷ma÷àna¤ca nadyàdãnàü tañã tathà ..>%)

#<taóa>#, i ïa àhatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüàtmaü-sakaü-señ .) i, taõóyate . ïa, taõóate . iti durgàdàsaþ ..

#<taóa>#, ka tviùi . àhatau . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-paraü-akaü-sakaü ca-señ .) ka, tàóayati . tviùi dãptau . iti durgàdàsaþ ..

#<taóagaþ>#, puü, (taõóyate àhanyate årmibhiriti . taóa + àgaþ . pçùodaràditvàt àlope sàdhuþ .) taóàgaþ . iti dbiråpakoùaþ ..

#<taóàkaþ>#, puü, (taõóyate àhanyate årmimàlàbhiriti . taói àhatau + %<pinàkàdaya÷ca .>% uõàü 4 . 15 . iti àkapratyayena nipàtanàt sàdhuþ .) taóàgaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<taóàkà>#, strã, (taóàka + striyàü ñàp .) nadãsamudràõàü tañabhàgaþ . (taói àhatau + bhàve àkaþ .) àghàtaþ . iti saükùiptasàre uõàdivçttiþ .. (prabhà . ityujjvaladattaþ . 4 . 15 ..)

#<taóàgaþ>#, puü klã, (taóa + taóàgàdaya÷ca . iti àgapratyayena nipàtanàt sàdhuþ .) yantrakåñakaþ . iti medinã . ge, 36 .. (taõóyate àhanyate årmimàlàbhiriti . taói àhatau + karmaõi àkaþ .) padmàdiyuktaü saraþ . tatparyàyaþ . padmàkaraþ 2 . ityamaraþ . 1 . 10 . 28 .. taóàkaþ 3 tañàkaþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. taóagaþ 5 . iti dbiråpakoùaþ .. ÷a¤ca÷ataghanuþparimàõajalà÷ayaþ . caturdikùu pa¤cacatvàriü÷addhastànyånatàyàü sahasradbitayahastànyånatvena taóàgaþ . iti navyavardhamànadhçto va÷iùñhaþ .. * .. tasya jalaguõàþ . vàyukàritvat . svàdutvam . kaùàyatvam . pàke kañutvam . ÷i÷irahimakàle pra÷astatva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. * .. tasyotsargavidhiryathà -- pulastya uvàca .
     %<÷çõu ràjanmahàbàho ! taóàgàdiùu yo vidhiþ .
     puràõeùvitihàseùu manyate ràjasattama ! ..
     pràpya pakùaü ÷ubhaü ÷uklamàgate cottaràyaõe .
     puõye'hni vipraiþ kriyate kçtvà bràhmaõavàcanam ..
     pràkprasravaõàdambhastaóàgasya samãpataþ ..
     caturhastasamà vedã caturasrà samantataþ .
     tathà ùoóa÷ahastaþ syànmaõóapa÷ca caturmukhaþ ..
     vedyà uttarato gartàratnimàtrà tu mekhalà .
     navasaptàthavà pa¤ca yonivaktrà nçpàtmaja ! ..
     vitastimàtrà yoniþ syàt ùañsaptàïgulavistçtà .
     sarve svahastamàtràþ syustriparvocchritamekhalàþ ..
     sarve ca sarvavarõàþ syuþ patàkàdhvajasaüyutàþ .
     a÷vatthoóambaraplakùavaña÷àkhàkçtàni ca ..
     maõóaüpasya pratidi÷aü dbàràõyetàni kàrayet ..
     ÷ubhàstatràùña hotàro dbàrapàlàstathàpare .
     aùñau tu jàpakàþ kàryà bràhmaõà vedapàragàþ ..
     sarvalakùaõasampårõà mantravidbijitendriyàþ .
     kula÷ãlasamàyuktàþ sthàpità dbijasattamàþ ..
     pratistambheùu kalasà yaj¤opaskaraõàni ca .
     vyajana¤càsanaü ÷ubhraü tàmrapàtraü suvistaram ..
     àcàryaþ prakùipedbhåmyàmanucandraü vicakùaõaþ .
     tryaratnimàtro yåpaþ syàt kùãrivçkùavinirmitaþ ..
     yajamànapramàõo và saüsthàpyo bhåtimicchatà ..
     hemàlaïkariõaþ kàryàþ pa¤caviü÷atiçtvijaþ ..
     kuõóalàni ca haimàni keyårakañakàni ca .
     tathàïgulãpavitràõi vàsàüsi vividhàni ca ..
     dadyuþ samàni sarveùàmàcàrye dbiguõaü punaþ .
     dadyàcchayanasaüyuktamàtmana÷càpi yat kçtam ..
     sauvarõau kårmamakarau ràjatau matsyaóuõóubhau .
     tathà kulãramaõóåkà vàyasaþ ÷i÷umàrakaþ ..
     evamàsàdya tat sarvaü svarõapàtraü vi÷àmpate ! .
     ÷uklamàlyàmbaradharaþ ÷uklagandhànulepanaþ ..
     sarvauùadhyudakasnàtaþ pàñhito vedapuïgavaiþ .
     yajamànaþ sapatnãkaþ puttrapauttrasamanvitaþ ..
     pa÷cimaü dbàramàsàdya pravi÷edyàgamaõóapam .
     tato maïgala÷abdena bherãõàü nisvanena ca ..
     rajasà maõóalaü kuryàt pa¤cavarõena càrcitam .
     ùoóa÷àraü tata÷cakraü padmaràgasu÷obhanam ..
     vedyàmupari tat kçtvà grahàn grahapatãüstathà .
     saünyasenmahataþ sarvàn pratidikùu vicakùaõaþ ..
     tat pàtraü sthàpayenmadhye vàruõaü mantramà÷ritam .
     brahmàõa¤ca ÷ivaü viùõuü tattvena sthàpayedbudhaþ ..
     vinàyaka¤ca vinyasya kamalàmambikàü tataþ .
     ÷àntyarthaü sarvalokànàü bhåtagràmama÷eùataþ .
     puùpabhakùyaphalairyuktamevaü kçtvàdhivàsanam .
     kumbhàü÷ca ratnagarbhàü÷ca vàsobhiþ pariveùñayet ..
     gandhapuùpairalaïkçtya dbàrapàlàn samantataþ .
     pañhadhvamiti tàn bråyàdàcàryamapi påjayet ..
     bahvçcau pårbataþ sthàpyau dakùiõe ca yajurvidau .
     pa÷cime sàmagau sthàpyàbuttareõàpyatharvagau ..
     udaïmukho dakùiõato yajamàna upàvi÷et .
     pañhadhvamiti tàn bråyàt yajadhvamiti yàjakam ..
     utkçùñamantrapàñhena tiùñhadhvaü mantrajàpakàþ .
     evamàdi÷ya tàn sarvàn paryuùyàgniü sa mantravit ..
     juhuyàdàhåtãrmantrairàjya¤ca samidhastathà .
     çtvidbhi÷caiva hotavyaü vàruõaireva sarvataþ ..
     vairàjaü pauruùaü såktaü pauõóraü candraü susaühitam .
     ÷ai÷avaü pa¤canidhanaü gàyanti jyeùñhasàmagàþ ..
     vàmadevaü bçhatsàma rauravaü sarathantaram .
     gavàü vrataü vikarõa¤ca rakùoghnaü narathantathà ..
     gàyanti sàmagà ràjan ! pa÷cimadbàramà÷ritàþ .
     atharvagà÷cottarataþ ÷àntikaü pauùñikaü tathà ..
     japante manasà devamà÷rità varuõaü prabhum .
     pårbedyurabhito mantrairevaü kçtvàdhivàsanam ..
     gajà÷varathyàvalmãkasaügràmarathagokulàt .
     mçdamàdàya dadyàcca prakùipecca yathà tathà ..
     rocanà¤ca sasiddhàrthàn gandhàn guggulameva ca .
     snapanaü tasya kartavyaü pa¤cagavyasamanvitam ..
     mårdhni karturmahàmantrairevaü kçtvà vidhànataþ .
     evaü rakùati ràjyàrthàn vidhiyuktena karmaõà .. * ..
     tataþ prabhàte vimale saüjàte tu gavàü ÷atam .
     bràhmaõebhyaþ pradàtavyaü homànte vàthavà punaþ ..
     pa¤cà÷adbàtha ùañtriü÷at pa¤caviü÷atireva ca .
     tataþ saüvatsare pràpte ÷uddhe lagne su÷obhane ..
     veda÷abdai÷ca gàndharvairvàdyai÷ca vividhaiþ punaþ .
     kanakàlaïkçtàü kçtvà jale gàmavatàrayet ..
     sàmagàya ca sà deyà bràhmaõàya vi÷àmpate ! .
     pàtrãmàdàya sauvarõãü pa¤caratnasamanvitàm ..
     tatra niþkùipya makaraü matsyàdãü÷caiva sarva÷aþ .
     dhçtàü÷caturbhirviprai÷ca vedavedàïgapàragaiþ ..
     mahànadãjalopetàn dadhyakùatavibhåùitàn .
     uttaràbhimukho yukto jalamadhye prakàlayet ..
     àtharvaõena susnàtaþ punarmàsàüstathaiva ca .
     àpo hi ùñhetimantreõa kùipedàgatya maõóapam ..
     påjayitvà suràüstatra valiü dadyàt samanvitaþ .
     punardinàni hotavyaü catvàri ràjasattama ! ..
     caturthãkarma kartavyaü deyaü tatràpi ÷aktitaþ .
     kçtvà tu yaj¤apàtràõi yaj¤opakaraõàni ca ..
     çtvigbhyastu samaü dadyàt maõóapaü vibhajet punaþ .
     homapàtra¤ca ÷ayyà¤ca àcàryàya nivedayet ..
     tataþ sahasraü vipràõàmathavàùña÷ataü tathà .
     bhojayecca yathà÷aktyà pa¤cà÷adbàtha viü÷atiþ ..
     evameva puràõeùu taóàgavidhirucyate .
     kåpavàpãùu sarvàsu tathà puùkariõãùu ca ..
     eùa eva vidhirdçùñaþ pratiùñhàsu tathaiva ca .
     mantratastu vi÷eùaþ syàt pràsàdodyànabhåmiùu ..
     ayantu çtvigàcàryavidhidçùñena karmaõà .
     alpeùvekàgnivat kàryaü vitta÷àñhyàdçte nçõàm ..>% taóàge kàlavi÷eùe jalasthiteþ phalaü yathà --
     %<pràvçñkàle sthitaü toyamagniùñomasamaü smçtam .
     ÷aratkàle sthitaü toyaü yaduktaphaladàyakam ..
     vàjapeyaphalasamaü hemanta÷i÷irasthitam .
     a÷vamedhasamaü pràhurvasantasamayasthitam ..
     grãùme'pi tu khyitaü toyaü ràjasåyaphalàdhikam ..>% taóàgakaraõe phalaü yathà --
     %<etànmahàràja ! vi÷eùadharmàn karoti yo'rghyàntvatha ÷uddhabuddhiþ .
     sa yàti brahmàlayamekakalpaü divaü punaryàti tathaiva divyam ..>% iti pàdme sçùñikhaõóam ..

#<taóàghàtaþ>#, puü, (tañe àghàtaþ . pçùodaràt ñasya óatvam .) årdhvãkçtya hasti÷uõóàghàtaþ . yathà,
     %<uccaiþkarikaràkùepe taóàghàtaü vidurbudhàþ ..>% iti kumàrasambhavañãkà ..

#<taóit>#, strã, (tàóayatyabhramiti . taóa àghàte + %<tàóerõiluk ca .>% uõàü . 1 . 100 . iti itipratyayaþ õerluk ca .) vidyut . ityamaraþ . 1 . 3 . 9 .. (yathà, raghuþ . 9 . 54 .
     %<atha nabhasya iva trida÷àyudhaü kanakapiïgataóidguõasaüyutam .
     dhanuradhijyamanàdhirupàdade naravaro ravaroùitake÷arã ..>%)

#<taóitvàn>#, [t] puü, (taóit vidyudastyasyeti . taóit + matup . masya vaþ .) meghaþ . mustakam . ityamaraþ . 1 . 3 . 7, 2 . 4 . 159 .. (vidyadvi÷iùñe, tri . yathà --
     %<samuditannicayena taóitvatãü laghayatà ÷aradambudasaühatim ..>% iti kiràtàrjunoye . 5 . 4 ..)

#<taõóakaþ># puü, (taõóate nçtyatãti . taõóa + õvul .) kha¤janapakùã . phenaþ . samàsapràyavàk . gçhadàru . taruskandhaþ . màyàbahulake, tri . iti medinã . ke, 98 ..

#<taõóakaþ>#, puü klã, (taõóa + õvul .) pariùkàraþ . iti liïgàdisaügrahe abharaþ ..

#<taõóuþ>#, puü, ÷ivadbàrapàlavi÷eùaþ . iti halàyudhaþ ..

@<[Page 2,580b]>@
#<taõóurãõaþ>#, puü, kãñamàtram . (taõóule bhavaþ . taõóula + chaþ . lasya raþ .) taõóulodakam . varvare, tri . iti medinã . õe, 95 ..

#<taõóulaþ>#, puü, (taõóyate àhanyate iti . taóa àghàte + %<sànasivarõasãti .>% uõàü 4 . 107 . iti ulac . yadbà, %<vç¤luñitanitaóibhya ulan taõóa÷ca .>% uõàü . 5 . 9 . itiulan taõóàde÷a÷ca .) vióaïgam . iti medinã . le, 96 ..
     (%<puüsi klãve vióaïgaþ syàt kçmighno jantunà÷anaþ .
     taõóuka÷ca tathà vellamamoghà citrataõóulà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) taõóulãya÷àkam . iti ÷abdaratnàvalã .. ghànyàdinikaraþ . iti medinã . le, 96 .. càula iti bhàùà . (yathà, pa¤catantre . 3 . 55 .
     %<saïgatiþ ÷reyasã puüsàü svapakùe ca vi÷eùataþ .
     tuùairapi paribhraùñà na prarohanti taõóulàþ ..
     sudurjaraþ svàduraso bçühaõastaõóulo navaþ .
     sandhànakçnmehaharaþ puràõastaõóulaþ smçtaþ ..
     dravyasaüyogasaüskàravikàràn samavekùya tu .
     yadàkàraõamàsàdya bhoktéõàü chandato'pi và ..
     anekadravyayonitvàcchàstratastàn vinirdi÷et ..>% iti su÷rute såtrasthàne 46 adhyàye ..) bhçùñataõóulaguõàþ . sugandhitvam . kaphanà÷itvam . råkùatvam . pittakàritva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<taõóulaparãkùà>#, strã, (taõóulena parãkùà .) navavidhadivyàntargatadivyavi÷eùaþ . càlapaóà iti bhàùà . tadvidhànaü yathàha pitàmahaþ .
     %<caurye tu taõóulà deyà nànyatreti vini÷cayaþ .
     taõóulàn kàrayecchuklàücchàlernànyasya kasya cit ..
     mçõmaye bhàjane kçtvà àdityasyàgrataþ ÷uciþ .
     snànodakena saümi÷ràn ràtrau tatraiva vàsayet ..
     pràïmukhopoùitaü snàtaü ÷iroropitapatrakam .
     taõóulàn bhakùayitvà tu patre niùñhãvayettridhà ..
     bhårjasyaiva tu nànyasya abhàve pippalasya tu .
     ÷oõitaü dç÷yate yasya hanustàlu ca ÷ãryate ..
     gàtra¤ca kampate yasya tama÷uddhaü vinirdi÷et ..>% snànodakena devatàsnànodakena . tathà ca kàtyàyanaþ .
     %<devatàsnànapànãyasnigdhataõóulabhakùaõe .
     ÷uddhaniùñhãvanàt ÷uddho niyamyo'÷uciranyathà ..>% ÷iroropitapatrakaü taõóulàn bhakùayitvà niùñhãvayet pràóvivàkaþ iti . niùñhãvayediti õyantàt siddham . tulàniråpitaü sarvadivyasàdhàraõa¤ca dharmavàhanàdihavanàntaü pårbavadihàpi kartavyam .. ÷iroropitapatralekhyamantràdi yathà --
     %<ta¤càrthamabhiyuktasya lekhayitvà tu patrake .
     mantreõànena sahitaü kuryàttasya ÷irogatam ..
     àdityacandràvanilo'nala÷ca dyaurbhåmiràpo hçdayaü yama÷ca .
     aha÷ca ràtri÷ca ubhe ca sandhye dharmo hi jànàti narasya vçttam ..>% iti divyatattvam ..

@<[Page 2,580c]>@
#<taõóulà>#, strã, (taõóyate àhanyate iti . taõóa + ulac tataùñàp .) mahàsamaïgà . vióaïgam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<taõóulàmbu>#, klã, (taõóulasya ambu .) taõóulodakam . celuni iti bhàùà . tatparyàyaþ . jjeùñhàmbu 2 . iti vaidyakaparibhàùà .. taõóulottham 3 . iti ràjanirghaõñaþ .. yathà, vaidyakacakrapàõisaügrahe grahaõyadhikàre .
     %<pibet samàü÷aü taccårõaü sakùaudraü taõóulàmbunà ..>%

#<taõóulã>#, strã, (taõóula + ïãù .) yavatiktà latà . ÷a÷àõóulãkarkañã . taõóulãya÷àkaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (vivçtirasyàstaõóulãya÷abde j¤àtavyà ..)

#<taõóulãkaþ>#, puü, (taõóulãva kàyatãti . kai + kaþ .) taõóulãya÷àkaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<taõóulãyaþ>#, puü, (taõóulàya hitaþ . taõóula +
     %<vibhàùà havirapåpàdibhyaþ . 5 . 1 . 4 .>% iti chaþ .) patra÷àkavi÷eùaþ . kùudiyànañiyà iti càüpànañiyà iti ca vaïgabhàùà . cavarài iti alpamaruùà iti ca hindã bhàùà . tatparyàyaþ . alpamàriùaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 4 . 136 .. taõóulãkaþ 3 taõóulaþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. bhaõóãraþ 5 taõóalã 6 taõóulãyakaþ 7 granthilaþ 8 bahuvãryaþ 9 meghanàdaþ 10 ghanasvanaþ 11 su÷àkaþ 12 pathya÷àkaþ 13 sphårjathuþ 14 svanitàhvayaþ 15 vãraþ 16 taõóulanàmà 17 . asya guõàþ . ÷i÷iratvam . madhuratvam . viùapittadàhabhramanà÷itvam . rucikàritvam . dãpanatvam . pathyatva¤ca . taddalaguõàþ . himatvam . ar÷aþpittaraktaviùakàsavinà÷itvam . gràhakatvam . madhuratvam . vipàke dàha÷oùa÷amanatvam . rucidàtçtva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. vióaïgam . tàpyam . iti medinã . ye, 119 .. asya paryàyaguõàþ .
     %<taõóulãyo meghanàdaþ kàõóerastaõóulerakaþ .
     bhaõóãrastaõóulãvãjo viùaghna÷càlpamàriùaþ ..
     taõóulãyo laghuþ ÷ãto råkùaþ pittakaphàsrajit .
     sçùñamåtramalo rucyo dãpano viùahàrakaþ ..>% tadbhedaþ . jalataõóulãyaü ÷àstre ka¤cañamiti prasiddham .
     %<pànãyataõóulãyantu ka¤cañaü samudàhçtam .
     ka¤cañaü tiktakaü raktapittànilaharaü laghu ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<taõóulãyakaþ>#, puü, (taõóulãya + svàrthe kan .) taõóulãya÷àkaþ . (yathà, hàrãte 1 sthàne 10 aþ .
     %<svàduþ pàke tvasçkpittaviùaghnastaõóulãyakaþ .
     hanti vàtaü vióvibandhaü måtravàtakaphe hitaþ ..>%) vióaïgam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<taõóulãyikà>#, strã, (taõóulãya + svàrthe kan striyàü ñàp . kàpi ata itva¤ca .) vióaïgam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<taõóuluþ>#, strã, (taõóula + pçùodaràt utve sàdhuþ .) vióaïgam . iti ÷abdaratnàvalã ..

@<[Page 2,581a]>@
#<taõóuleraþ>#, puü, (taõóula + bàhulakàt svàrthe óhra .) taõóulãya÷àkaþ . iti hemacandraþ . 4 . 250 ..

#<taõóulotthaü>#, klã, (taõóulàt taõóulaprakùàlanàt uttiùñhatãti . ut + sthà + kaþ .) taõóulàmbu . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<taõóulodakaü>#, klã, (taõóulasya taõóulakùàlanasya udakam . taõóulakùàlitaü udakaü và .) taõóulàmbu . yathà, vaidyakaparibhàùàyàm .
     %<jalamaùñaguõaü dattvà palaü kaõóitataõóulàt .
     bhàvayitvà tato deyaü taõóulodakakarmaõi ..>% (asya guõà yathà --
     %<sandhànaü ÷ãtalaü balyaü mahàtisàranà÷anam .
     susvàdu ÷ãtala¤caiva bçühaõaü taõóulodakam ..>% iti hàrãte prathame sthàne'ùñame'dhyàye ..)

#<taõóulaughaþ>#, puü, (taõóulànàmogha iva yatra .) veùñavaü÷aþ . iti ÷abdacandrikà .. veuóavàü÷a iti bhàùà . taõóulasamåha÷ca ..

#<tat>#, vya, hetuþ . ityamaraþ . 3 . 4 . 3 .. (yathà, raghuþ . 3 . 46 .
     %<tadaïgamagryaü maghavan ! mahàkratoramuü turaïgaü pratimoktumarhasi ..>%)

#<tat>#, [d] tri, buddhisthaparàmar÷aþ . sei iti bhàùà . sarvanàma÷abdo'yam . iti vyàkaraõam .. (yathà, kiràtàrjunãye . 2 . 2 .
     %<api vàgadhipasya durvacaü vacanantadvidadhãta vismayam ..>%)

#<tat>#, klã, brahmaõo nàmavi÷eùaþ . yathà --
     %<oü tat saditi nirde÷o brahmaõastrividhaþ smçtaþ .
     bràhmaõàstena vedà÷ca yaj¤à÷ca vihitàþ purà ..
     tasmàdomityudàhçtya yaj¤adànatapaþkriyàþ .
     pravartante vidhànoktàþ satataü brahmavàdinàm ..
     tadityanabhisandhàya phalaü yaj¤atapaþkriyàþ .
     dànakriyà÷ca vividhàþ kriyante mokùakàïkùibhiþ ..>% iti ÷rãbhagavadgãtàyàm . 17 . 23-25 ..

#<tataü>#, klã, (tanoti mano'neneti . tana + %<tanimçïbhyàü kicca .>% uõàü . 7 . 88 . iti tan .) vãõàdivàdyam . ityamaraþ . 1 . 7 . 4 ..

#<tataþ>#, tri, (tanyate sma iti . tan + ktaþ .) vistçtaþ . (yathà, mahàbhàrate . 4 . 5 . 1 .
     %<te vãrà baddhanistriü÷àstatàyudhakalàpinaþ ..>%) vyàptaþ . (yathà, bhagavadgãtàyàm . 8 . 22 .
     %<yasyàntaþsthàni bhåtàni yena sarvamidaü tatam ..>%) vàyau, puü . iti medinã . te, 20 ..

#<tataþ>#, [s] vya, (tad + %<pa¤camyàstasil .>% 5 . 3 . 7 . iti tasil . yadvà, sarvavibhaktiùu tasil .) hetuþ ityamaraþ . 3 . 4 . 3 .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 348 . 79 .
     %<hãnàþ sattvena såkùmeõa tato vaikàrikàþ smçtàþ ..>% àdiþ . paripra÷naþ . pa¤camyarthaþ . (yathà, manuþ . 12 . 85 .
     %<sarveùàmapi caiteùàmàtmaj¤ànaü paraü smçtam .
     taddhyagryaü sarvavidyànàü pràpyate hyamçtaü tataþ ..>% saptamyarthaþ . yathà, manuþ . 4 . 15 .
     %<na vidyamàneùvartheùu nàrtyàmapi yatastataþ ..>% tçtãyàrthaþ . yathà, nàradapa¤caràtre . 2 . 6 .
     %<àràdhito yadi haristapasà tataþ kiü nàràdhito yadi haristapasà tataþ kim ..>%) kathàntaram . ànantaryam . iti vi÷vaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 4 . 5 . 2 .
     %<tataste dakùiõaü tãramanvagacchan padàtayaþ ..>%)

#<tatapatrã>#, strã, (tataü vistçtaü patramasyàþ .) kadalãvçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<tatamaþ>#, tri, (teùàü madhye nirdhàrito yo'sau . tad + và bahånàü jàtiparipra÷ne óatamac .) 5 . 3 . 93 . iti óatamac .) bahuùumadhye saþ . anekera madhye sei iti bhàùà . (yathà, aitareyopaniùadi . 3 . 12 . 13 .
     %<sa etameva puruùaü brahma tatamamapa÷yadidamadar÷amiti ..>%)

#<tataraþ>#, tri, (tayormadhye nirdhàrato yo'sau . tad +
     %<kiüyattado nirdhàraõe dvayorekasya óatarac .>% 5 . 3 . 92 . iti óatarac .) dbayormadhye saþ . duyera madhye sei iti bhàùà ..

#<tatastyaü>#, tri, (tatastatrabhavamiti . tatas + %<avyayàttyap .>% 4 . 2 . 104 . ityasya %<amehakvatasitrebhya eva .>% iti vàrtikokteþ tyap pratyayaþ .) tatrabhavam . tatsambandhi . iti vyàkaraõam .. tàra iti bhàùà ..

#<tatiþ>#, strã, (tan + bhàve ktin .) ÷reõã . iti hemacandraþ . 6 . 59 .. (yathà, viùõupàdàdike÷àntavarõanastotre . 15 .
     %<asmàkaü vismayàrhàõyakhilamunijanapràrthanãyàni seyaü dadyàdàdyànavadyà tatiratiruciràmaïgalànyaïgulãnàm ..>%)

#<tati>#, tri, (tat parimàõameùàmiti . tad + óati .) tatparimàõam . tataguli iti bhàùà . bahuvacanànto'yam . iti vyàkaraõam ..

#<tatkàlaþ>#, puü, (sa càsau kàla÷ceti .) vartamànakàlaþ . tatparyàyaþ . tadàtvam 1 . ityamaraþ . 2 . 8 . 29 .. (yathà, kathàsaritsàgare . 2 . 83 .
     %<varùasya ve÷ma vasubhiþ sa kilàdareõa tatkàlameva samapårayadunnata÷rãþ ..>%)

#<tatkàladhãþ>#, tri, (tasmin kàle kàryakàle dhãrupasthità buddhiryasya .) pratyutpannamatiþ . upasthitabuddhiþ . iti hemacandraþ . 3 . 8 ..

#<tatkriyaþ>#, tri, (sà kriyà nisargato vetanamçte yasyeti .) karmakàraþ . vetanaü vinà bhàravahàdikartà . ityamaraþ ..

#<tatkùaõaþ>#, puü, (sa càsau kùaõa÷ceti sa eva kùaõo và .) sadyaþ . ityamaraþ . 3 . 4 . 9 .. (yathà, raghuþ 3 . 14 .
     %<di÷aþ prasedurmaruto vabuþ sukhàþ pradakùiõàrcirhaviragniràdade .
     babhåva sarvaü ÷ubha÷aüsi tatkùaõaü bhavo hi lokàbhyudayàya tàdç÷àm ..>%)

#<ta(tva)ttvaü>#, klã, (tanoti sarvamidamiti . tan + kvip tuk ca . pçùodaràditvàt sàdhuþ . yadbà, %<sarvaü khalvidaü brahma .>% %<brahmaivedaü sarvam .>% iti ÷rutestasya brahmaõo bhàvaþ iti . tat + tva .) svaråpam . paramàtmà . vilambitançtyam . iti medinã . ve, 9 .. vàdyaprabhedaþ . iti vi÷vaþ .. vastu . iti trikàõóa÷eùaþ .. cetaþ . iti dharaõiþ .. * .. caturviü÷atitattvàni yathà . kùitiþ 1 àpaþ 2 tejaþ 3 marut 4 vyoma 5 gandhaþ 6 rasaþ 7 råpam 8 spar÷aþ 9 ÷abdaþ 10 netram 11 nàsikà 12 jihvà 13 karõaþ 14 tvak 15 hastaþ 16 pàdaþ 17 mukham 18 pàyuþ 19 liïgam 20 prakçtiþ 21 manaþ 22 buddhiþ 23 ahaïkàraþ 24 . iti puràõatantre .. tattu nànàmunibhirnànàvidhamuktam . tatra trãõi tattvàni yathà . satvam 1 rajaþ 2 tamaþ 3 . caturvidhàni yathà . tejaþ 1 àpaþ 2 pçthvã 3 àtmà 4 . pa¤cavidhàni yathà . ÷abdaþ 1 spar÷aþ 2 rasaþ 3 gandhaþ 4 råpam 5 . ùaóvidhàni yathà . kùitiþ 1 àpaþ 2 tejaþ 3 vàyuþ 4 àkà÷am 5 paramàtmà 6 . saptavidhàni yathà . kùitiþ 1 àpaþ 2 tejaþ 3 vàyuþ 4 àkà÷am 5 jãvaþ 6 àtmà 7 . navavidhàni yathà . puruùaþ 1 prakçtiþ 2 mahattattvam 3 ahaïkàraþ 4 nabhaþ 5 vàyuþ 6 jyotiþ 7 àpaþ 8 kùitiþ 9 . ekàda÷avidhàni yathà . ÷rotram 1 tvak 2 cakùuþ 3 ghràõam 4 jihvà 5 vàk 6 pàõiþ 7 upasthaþ 8 pàyuþ 9 aïghriþ 10 manaþ 11 . trayoda÷avidhàni yathà . nabhaþ 1 vàyuþ 2 jyotiþ 3 àpaþ 4 kùitiþ 5 ÷rotram 6 tvak 7 cakùuþ 8 ghràõam 9 jihvà 10 manaþ 11 jãvàtmà 12 paramàtmà 13 . ùoóa÷avidhàni yathà . nabhaþ 1 vàyuþ 2 jyotiþ 3 àpaþ 4 pçthvã 5 ÷abdaþ 6 spar÷aþ 7 råpam 8 rasaþ 9 gandhaþ 10 ÷rotram 11 tvak 12 cakùuþ 13 jihvà 14 ghnàõam 15 manaþ 16 . saptada÷avidhàni yathà . pårboktàni ùoóa÷a 16 àtmà ca 17 . pa¤caviü÷atitattvàti yathà . pårboktàni saptada÷a 17 puruùaþ 18 prakçtiþ 19 mahàn 20 ahaïkàraþ 21 mukham 22 pàõiþ 23 upasthaþ 24 pàyuþ 25 . ùaóviü÷atividhàni yathà . pårboktàni pa¤caviü÷atiþ 25 jãvaþ 26 . saptaviü÷atividhàni yathà . pårboktàni ùaóviü÷atiþ 26 ã÷varaþ 27 . iti ÷rãbhàgavatam ..

#<tattvaj¤ànaü>#, klã, (tattvasya brahmatattvasya j¤ànam .) buddhiguõavi÷eùaþ . tattu brahmaj¤ànam . iti hemacandraþ . 2 . 225 .. yathà -- %<pramàõaprameyasaü÷aya-prayojanadçùñànta-siddhàntàvayavatarkanirõayavàdajalpavitaõóàhetvàbhàsacchalajàtinigrahasthànànàü ùoóa÷apadàrthànàü tattvaj¤ànànniþ÷reyasàdhigamaþ .>% iti gotamasåtre . 1 ..

@<[Page 2,582a]>@
#<tattvanyàsaþ>#, puü, (tattvànàü nyàsaþ .) viùõupåjàviùayakanyàsavi÷eùaþ . yathà --
     %<màdikàntànathàrõàü÷ca jãvàdyekaika÷o vadet .
     namaþ paràyetyuccàrya tatastattvàtmane namaþ ..
     jãvaü pràõaü dbayaü proktvà sarvàïgeùu pravinyaset .
     tato hçdayamadhye ca tattvatraya¤ca vinyaset ..
     ityacyutãkçtatanurvidadhãta tattvanyàsaü mapårbakaparàkùaranatyupetam .
     bhåyaþ paràya ca tadàhvayamàtmane ca natyantamuddharatu tattvamanukrameõa ..
     sakalavapuùi jãvaü pràõamàyojya madhye nyasatu matimahaïkàraü mana÷ceti mantrã .
     kamukhahçdayaguhyàïghriùvatho÷abdapårbaü guõagaõamatha karõàdisthitaü ÷rotrapårbam ..
     vàgàdãndriyavargamàtmanilaye tvàkà÷apårbaü gaõaü mårdhàsye hçdaye ÷ire caraõayorhçtpuõóarãkaü hçdi ..
     ÷aü bãjaü hçtpuõóarãkatattvaü hçdi pravinyaset .
     haü bãjaü såryamaõóalatattvaü hçdi pravinyaset ..
     saü bãjaü candramaõóalatattvaü tatra pravinyaset .
     raü bãjaü vahnimaõóalatattvaü tatraiva vinyaset ..
     ùaü bãjaü parameùñhitattvaü vàsudeva¤ca mårdhani .
     yaü bãjamatha puüstattvaü saïkarùaõamatho mukhe ..
     laü bãjaü vi÷vatattva¤ca pradyumna¤ca hçdi nyaset .
     vaü bãjaü nivçttitattva¤ca aniruddhamupasthake ..
     laü bãjaü sarvatattva¤ca pàde nàràyaõaü nyaset .
     kùrauü bãjaü kopatattva¤ca nçsiühaü sarvagàtrake ..
     evaü tattvàni vinyasya pràõàyàmaü samàcaret ..>% asya phalaü yathà --
     %<tattvanyàsaü tataþ kuryàt sàdhakaþ siddhihetave .
     kçtena yena devasya råpatàmeva yàtyasau ..>% iti gautamãyatantram ..

#<tatparaþ>#, tri, (saþ paro'sya . yadbà, tadeva paraü sarvottamamasya .) àsaktaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 9 .. (yathà, bhàgavate . 4 . 15 . 6 .
     %<eùa sàkùàddhareraü÷o jàto lokarirakùayà .
     iya¤ca tatparà hi ÷rãranujaj¤e'napàyinã ..>%)

#<tatparàyaõaþ>#, tri, (tadeva paramayanamasya .) tadàsaktaþ . yathà --
     %<÷uddhà bhavanti yadyanye'ntyajàþ kçùõaparàyaõàþ ..>% iti padmottarakhaõóam ..

#<tatphalaþ>#, puü, (tadeva phalamasya . yadbà, tanoti tanyate và . tana + kvip tuk ca . tat vistçtaü phalamasya .) kuvalayam . kuùñhanàmauùadhiþ . cauranàmasugandhidravyam . iti dharaõiþ ..

#<tatra>#, i kuñumbadhàraõe . iti prà¤caþ . (bhvàü-paraüakaü-señ .) dvàvetau dhàraõe'rthe vartete . iti càndràþ . kecittu kuñumbadhàtumamanyamànàstatridhàtuþ kuñumbasya dhàraõe'rthe vartate ityàhuþ . tantra dhàraõe ityanenaiveùñasiddhe idanubandho vedeùåccàraõabhedàrthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<tatra># i sàde . mohe . (bhvàü-paraü-akaü-señ .) dantyavargàdyopadhaþ . tantrãþ . dantyavargatçtãyo-

#<tatra># i sàde . mohe . (bhvàü-paraü-akaü-señ .) dantyavargàdyopadhaþ . tantrãþ . dantyavargatçtãyopadhaþ . iti kecit . tandrãþ . sautradhàturayam . iti durgàdàsaþ .. padhaþ . iti kecit . tandrãþ . sautradhàturayam . iti durgàdàsaþ ..

#<tatra>#, i ka ïa dhàraõe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-àtmaü-sakaü-señ .) àdimadhyayostakàraþ ÷eùo rephayuktaþ . dhàraõaü dharaõam . bhàùàyàmasya vistàraõe pràyaþ prayogaþ . i ka ïa, tantrayate tantån tantravàyaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<tatra>#, vya, (tasminniti . tad + %<saptamyàstral .>% 5 . 3 . 10 . iti tral .) tasmin . tayoþ . teùu . iti àkaraõam .. sekhàne iti bhàùà . (yathà, manuþ . 2 . 112 .
     %<dharmàrthau yatra na syàtàü ÷u÷råùà vàpi tadvidhà .
     tatra vidyà na vaptavyà ÷ubhaü bãjamivoùare ..>%)

#<tatratyaþ>#, tri, tatra bhavaþ . (tad + %<avyayàttyap .>% 4 . 2 . 104 . ityasya %<amehakvatasitrebhya eva .>% iti vàrtikoktyà tyap .) tasminnutpannaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (yathà, kathàsaritsàgare . 5 . 99 .
     %<pràptasyaive ca tatratyo jano'rodãt puro mama ..>%)

#<tatrabhavàn>#, [t] tri, (itaràbhyo'pi dç÷yante iti pràgdãvyatãyaþ prathamàrthe tral . tataþ supsupetisamàsaþ .) ÷làghyaþ . iti jañàdharaþ ..

#<tathà>#, vya, (tena prakàreõa . tad + %<prakàravacane thàl .>% 5 . 3 . 23 . iti thàl . tena prakàreõetyarthaþ . yathà, manuþ . 1 . 4 .
     %<sa taiþ pçùñastathà samyagamitaujà mahàtmabhiþ .
     pratyuvàcàrcya tàn sarvàn maharùãn ÷råyatàmiti ..>%) sàmyam . ityamaraþ . 3 . 4 . 9 .. (yathà, manuþ . 6 . 90 .
     %<yathà nadãnadàþ sarve sàgare yànti saüsthitim .
     tathaivà÷ramiõaþ sarve gçhasthe yànti saüsthitim ..>%) abhyupagamaþ . pçùñaprativàkyam . samuccayaþ . (yathà, devãbhàgavate . 1 . 2 . 26 .
     %<sapàdalakùa¤ca tathà bhàrataü muninà kçtam .
     itihàsa iti proktaü pa¤camaü vedasammatam ..>%) ni÷cayaþ . iti medinã . the, 36 .. (yathà, raghuþ . 1 . 29 .
     %<taü vedhà vidadhe nånaü mahàbhåtasamàdhinà .
     tathà hi sarve tasyàsan paràrthaikaphalà guõàþ ..>%)

#<tathàgataþ>#, puü, (yathà punaràvçttirna bhavati tathà tena prakàreõa gataþ . yadvà, tathà satyaü gataü j¤ànaü yasya . supsupeti samàsaþ .) buddhaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 13 .. (yathà, sarvadar÷anasaügrahe .
     %<yathà gatàste munayaþ ÷ivàü gatiü tathà gatiü so'pi gatastathàgataþ .. * ..>% tathà tena prakàreõàgataþ .) pårboktaprakàreõàgate, tri .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 77 . 5 .
     %<tato vabhåva nagare sumahàn harùajaþ svanaþ .
     janasya saüprahçùñasya nalaü dçùñvà tathàgatam ..>%)

#<tathàca>#, vya, (tathà ca, ca ca iti dbandvasamàsaþ .) pårboktàrthadçóhãkaraõam . iti saükùiptasàravyàkaraõam .. (yathà, manuþ, . 9 . 19 .
     %<tathàca ÷rutayo bahvyo nigãtà nigameùvapi ..>% avyayadvayenaiva siddheþ kai÷cidayaü ÷abdo na manyate ..)

#<tathaiva>#, vya, (tathà ca eva ca .) tadbadeva . sei prakàra iti bhàùà . yathà, càõakye . 42 .
     %<asti puttro va÷e yasya bhàryà bhartustathaiva ca ..>% avyayadbayenaiva siddheþ kai÷cicchabdo'yaü na manyate ..)

#<tathyaü>#, klã, (tathà sàdhu . tathà + %<tatra sàdhuþ .>% 4 . 4 . 98 . iti yat .) satyam . (yathà, manuþ . 8 . 274 .
     %<kàõaü vàpyathavà kha¤jamanyaü vàpi tathàvidham .
     tathyenàpi bruvan dàpyo daõóaü kàrùàpaõàvaram ..>%) tadbati tri . ityamaraþ . 1 . 6 . 22 .. (yathà, mahàbhàrate . 7 . 157 . 3 .
     %<yadarjunaguõàüstathyàn kãrtayànaü naràdhama ! .
     ÷åradveùàt sudurbuddhe ! tvaü bhartsayasi màtulam ..>%)

#<tadà>#, vya, (tasmin kàle . %<tado dà ca .>% 5 . 3 . 19 . iti dà .) tasmin kàle . ityamaraþ . 3 . 4 . 22 .. sei samaye iti bhàùà .. (yathà, manuþ . 1 . 55 .
     %<na ca svaü kurute karma tadodkràmati mårtitaþ ..>%)

#<tadàtvaü>#, klã, (tadà ityasva bhàvaþ . tadà + %<tasya bhàvastvatalau .>% 5 . 1 . 119 . iti tva .) tatkàlaþ . vartamànakàlaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 29 .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 59 . 14 .
     %<sa copabhogalobhàndho hiraõyàrthe parantapa ! .
     àyati¤ca tadàtva¤ca ubhe sadyo vyanà÷ayat ..>%)

#<tadànãü>#, [m] vya, (tasmin kàle . %<tado dà ca .>% . 5 . 3 . 19 . iti cakàràt dànãm .) tasmin kàle . ityamaraþ . 3 . 4 . 22 .. (yathà, çgvede . 10 . 129 . 1 .
     %<nàsadàsãnnosadàsãttadànãü nàsãdrajo no vyomà paro yat ..>%)

#<tadàmukhaü>#, klã, (tadà tasmineva kàle mukhaü yasya .) àrambhaþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<taddinaü>#, [m] vya, (tat prakharakiraõatvena prasiddhaü dinaü dinàü÷aþ .) dinamadhyam . (tattadeva dinam .) pratidinam . iti hemacandraþ .. (tadeva dinam .) pårboktadine, klã ..

#<taddhanaþ>#, tri, (tadeva avyayenàhãnaü dhanaü yasya .) kçpaõaþ . iti hemacandraþ . 3 . 32 .. (tadeva dhanamiti vigrahe pårboktadhane, klã ..)

#<tadbalaþ>#, puü, (tasmin lakùye eva balaü yasya .) bàõavi÷eùaþ . iti hemacandraþ . 3 . 444 ..

#<tana>#, u ki upakçtau . ÷raddhàùàte . ÷abdopatàpayoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü pakùe bhvàü-paraü-akaüsakaü ca-señ . udittvàt ktvàveñ .) u, tanitvà tatvà . ki, tànayati tanati . upakçtirupakàraþ . aghàto hiüsàvarjanam . sunãtiriti govindabhaññaþ . upasargàrdairghake . dairghakaü dãrghãkaraõam . vitànayati yaþ kãrtiü vitanatyamalaya÷aþ . iti halàyudhaþ . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 2,583a]>@
#<tana>#, da ¤a u vistçtau . iti kavikalpadrumaþ .. (tanàü-ubhaü-sakaü-señ . uditvàt ktvàveñ .) da ¤a, tanoti tanute puõyaü çùiþ . u, tanitvà tatvà . iti durgàdàsaþ ..

#<tanayaþ>#, puü, (tanoti vistàrayati kulamiti . tan + %<valimalitanibhyaþ kayan .>% uõàü . 4 . 99 . iti kayan .) puttraþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 27 .. (yathà, manuþ . 3 . 16 .
     %<÷ådràvedã patatyatrerutathyatanayasya ca ..>%)

#<tanayà>#, strã, (tanoti kulamiti . tana + kayan + ñàp .) kanyà . ityamaraþ . 2 . 6 . 27 .. (yathà, bhàgavate . 1 . 16 . 2 .
     %<sa uttarasya tanayàmupayeme iràvatãm ..>%) cakrakulyàlatà . iti ÷abdacandrikà ..

#<taniùñhaþ>#, tri, ayamanayorati÷ayena tanuþ . (tanu + iùñhan .) kùudraþ . iti vyàkaraõam ..

#<tanãyàn># [s] tri, ayameùàmati÷ayena tanuþ . (tanu + ãyasun .) alpaþ . iti vyàkaraõam ..

#<tanuþ>#, strã, (tanoti tanyate iti và . tana + %<bhçmç÷ãtécarãti .>% uõàü . 1 . 7 . iti uþ .) ÷arãram . (vathà, viùõupuràõe . 1 . 17 . 5 .
     %<devàþ svargaü parityajya tattràsàt munisattama ! .
     viceruravanau sarve vibhràõà mànuùãü tanum ..>%) tvak . iti medinã . ne, 9 .. strã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tanuþ>#, tri, (tana + %<bhçmç÷ãti .>% uõàü 1 . 7 . ityuþ .) alpaþ . viralaþ . (yathà, manuþ . 3 . 10 .
     %<tanulomake÷ada÷anàü mçdbaïgãmudbahet striyam ..>%) kç÷aþ . iti medinã . ne, 9 .. (yathà, àryà÷apta÷atyàm . 525 .
     %<vitarantã rasamantarmamàrdrabhàvaü tanoùi tanugàtri ! ..>%)

#<tanuþ>#, [s] klã, (tanoti tanyate và . tana + %<artipévapiyajitanidhanitapibhyo nit .>% uõàü 2 . 118 . iti usiþ sa ca nit .) ÷arãram . ityuõàdikoùaþ ..

#<tanukùãraþ>#, puü, (tanau kùãraü bahulaniryàso yasya .) àmràtakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tanucchàyaþ>#, puü, (tanurviralà svalpà chàyà yasya .) jàlavarvårakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (tano÷chàyà .) ÷arãracchàyàyàü klã strã ca ..

#<tanujaþ>#, puü, (tanoþ ÷arãràt jàyate iti . jana + %<anyeùvapi dç÷yate .>% 3 . 2 . 101 . iti óaþ .) puttraþ . iti halàyudhaþ .. (yathà, pa¤catantre . 5 . 22 .
     %<svàmã dveùñi susevito'pi sahasà projjhanti sadbàndhavà dyotante na guõàstyajanti tanujàþ sphàrãbhavantyàpadaþ .
     bhàryà no tamavaü÷ajàpi bhajate no yànti mitràõi ca nyàyàropitavikramànapi naràn yeùàü na hi syàddhanam ..>%)

@<[Page 2,583b]>@
#<tanujà>#, strã, (tanoþ ÷arãràt jàyate iti . jana + óaþ + ñàp .) kanyà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<tanutraü>#, klã, (tanuü tràyate iti . trai + %<àto'nupasarge kaþ .>% 3 . 2 . 3 . iti kaþ .) varma . ityamaraþ . 2 . 8 . 64 ..

#<tanutràõaü>#, klã, (tràyate'neneti . trai + karaõe lyuñ . tanoþ ÷arãrasya tràõam .) tanutram . iti halàyudhaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 174 . 4 .
     %<ida¤ca me tanutràõaü pràyacchanmaghavàn prabhuþ ..>%) ÷arãrarakùaõa¤ca ..

#<tanutvacà>#, strã, (tanuþ tanvã tvak valkalamasyàþ .) kùudràgnimanthaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tanupatraþ>#, puü, (tanåni patràõi yasya .) iïgudãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tanubhastrà>#, strã, (tanoþ ÷arãrasya bhastrà iva . ni÷vàsavàyunirgamàttathàtvam .) nàsikà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<tanurasaþ>#, puü, (tanordehasya rasa iva tanornigato rasa iti và .) gharmaþ . iti hàràvalã . 154 ..

#<tanuruñ>#, [h] klã, (tanau ÷arãre rohatãti . ruha + kvip .) tanåruham . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<tanuruhaü>#, klã, (tanau rohati utpadyate iti . ruha + %<igupadhaj¤àprãkiraþ kaþ .>% 3 . 1 . 135 . iti kaþ .) tanåruham . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<tanulaþ>#, tri, (tanyate sma iti . tana + ulac .) vistçtaþ . iti saükùiptasàre uõàdivçttiþ ..

#<tanuvàtaþ>#, puü, (tanuþ kùãõo vàtaþ vàyuryatra .) narakavi÷eùaþ . iti hemacandraþ . 5 . 2 ..

#<tanuvãjaþ>#, puü, (tanu kùãõaü svalpamàtraü và vãjamasya .) ràjavadaraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tanuvraõaþ>#, puü, (tanuþ kùudraþ svalpaþ vraõo yatra .) valmãkarogaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<tanusa¤càriõã>#, strã, (tanu alpamàtraü yathà syàt tathà sa¤caratãti . sam + cara + õiniþ ïãp ca .) bàlikà strã . iti ÷abdamàlà ..

#<tanåþ>#, strã, (tanu + åï .) ÷arãram . ityamaraþ . 2 . 6 . 71 ..

#<tanåkçtaþ>#, tri, (atanustanurakàri . kç + karmaõi ktaþ .) taùñaþ . alpãkçtaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 99 ..

#<tanåjaþ>#, puü, (tanvàþ ÷arãràt jàyate iti . jana + óaþ .) puttraþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, raghuþ . 5 . 53 .
     %<avehi gandharvapatestanåjaü priyaüvadaü màü priyadar÷anasya ..>% strã, kanyà ..)

#<tanånapaü>#, klã, (tanvà ånaü kç÷aü pàtãti . pà + kaþ .) ghçtam . iti ÷abdacandrikà ..

#<tanånapàt>#, [d] puü, (tanånapaü ghçtaü attãti . ad + vic kvibityeke . yadbà, tanåü sva÷arãraü na pàta yatãti . pata + õic + kvip . %<nabhràõnapàt .>% 6 . 3 . 75 . iti nipàtitaþ .) agniþ . (yathà, çgvede . 3 . 29 . 11 .
     %<tanånapàducyate garbha àsuro narà÷aüso bhavati yadbijàyate ..>%) citrakavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 80 ..

#<tanåruhaü>#, klã, (tanvàü rohatãti . ruha + kaþ .) roma . (yathà, bhàgavate . 7 . 8 . 22 .
     %<candràü÷ugaurai÷churitaü tanåruhairviùvagbhujànãka÷ataü nakhàyudham ..>% tathàca ÷ivapuràõe . vàyusaühitàyàm . 1 . 14 .
     %<nama÷cakàra taü dçùñvà hçùñasarvatanåruhaþ ..>%) patatram . iti medinã . he, 30 ..

#<tanåruhaþ>#, puü, (tanvàþ ÷arãràt rohati utpadyate . ruha + kaþ .) puttraþ . garut . (yathà, bçhatsaühitàyàm . 63 . 1 .
     %<kukkuñastvçjutanåruhàïgulistàmravaktranakhacålikaþ sitaþ ..>%) loma . iti hemacandraþ ..

#<tanåhradaþ>#, puü, (tanvàþ tanvàü và hrada iva .) pàtyuþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<tanca>#, u itau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-señ .) u, ta¤citvà taktrà . iti durgàdàsaþ ..

#<tanca>#, u gha saïkuci . iti kavikalpadrumaþ .. (rudhàüparaü-akaü-señ .) u, ta¤citvà taktrà . dha, tanacmi vyoma vistçtam . iti durgàdàsaþ ..

#<tanja>#, u gha saïkoce . iti kavikalpadrumaþ .. (rudhàüparaü-akaü-señ .) u, ta¤jitvà taktvà . dha, tanajmi vyoma vistçtam . iti durgàdàsaþ ..

#<tantuþ>#, puü, (tanyate vistãryate iti tanoti và . tana + %<sitanigamãti .>% uõàü 1 . 70 . iti tun .) såtram . ityamaraþ . 2 . 10 . 28 .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 47 . 22 .
     %<yasmin nityaü tate tantau dçóhe sragiva tiùñhati ..>%) gràhaþ . iti hemacandraþ .. santatiþ . yathà --
     %<antaþsthaþ sarvabhåtànàmàtmà yoge÷varo hariþ .
     svamàyayàvçõodgarbhaü vairàñyàþ kurutantave ..>% iti ÷rãbhàgavatam ..

#<tantukaþ>#, puü, (tanturiva tantuneva và kàyatãti . kai + kaþ . tantu + saüj¤àyàü kan và .) tantubhaþ . sarùapaþ . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ .. (yathà, su÷rute kalpasthàne 4 adhyàye . %<piïgalastantukapuùpapàõóuþ ùaóago'gniko vabhrukaùàyaþ ..>%)

#<tantukàùñhaü>#, klã, (tantusamanvitaü kàùñham .) tålã . iti ÷abdaratnàvalã .. tàütera kàña iti bhàùà ..

#<tantukã>#, strã, (tanturiva kàyatãti . kai + kaþ ïãp ca .) nàóã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tantukãñaþ>#, puü, (tantåtpàdakaþ kãña iti ÷àkapàrthivavat madhyapadalopã samàsaþ .) koùakàraþ . iti jañàdharaþ .. guñipokà iti bhàùà ..

#<tantuõaþ>#, puü, (tana + bàhulakàt tunan nipàtanàt õatvaü dantyanakàrànta ityeke .) gràhaþ . iti hemacandraþ .. hàïgara iti màùà ..

@<[Page 2,584a]>@
#<tantuparva>#, [n] klã, (tantuþ yaj¤opavãtiþ tatpradànàya yat parva tithirityarthaþ .) parame÷varopavãtidànatithiþ . sà ÷ràvaõã pårõimà . iti tithyàditattvam ..

#<tantunàgaþ>#, puü, (tanturnàga iva .) gràhaþ . iti hemacandraþ ..

#<tantuniryàsaþ>#, puü, (tantuneva niryàsaþ tantuvat niryàso yasya và .) tàlaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<tantubhaþ>#, puü, (tanturiva bhàtãti . bhà + kaþ .) sarùapaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 17 .. vatsaþ . iti jañàdharaþ ..

#<tanturaü>#, klã, (tanturastyasyeti . tantu + ku¤jàditvàt raþ .) mçõàlam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<tantulaü>#, klã, (tanturam . rasya latvam .) mçõàlam . iti hemacandraþ ..

#<tantuvàpaþ>#, puü, (tantån vapatãti . vapa + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . iti aõ .) tantravàyaþ . iti jañàdharaþ .. tàüti iti bhàùà .. tantram . iti ÷abdamàlà .. tàüt iti bhàùà ..

#<tantuvàyaþ>#, puü, (tantån vayati vistàrayati jàlàkàreõeti . ve + %<saüj¤àyà¤ca .>% 6 . 2 . 77 . ityaõ .) låtà . ityamaraþ . 2 . 6 . 13 .. (tantån vayatãti . ve + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ .) tantravàyaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, manuþ . 8 . 397 .
     %<tantuvàyo da÷apalaü dadyàdekapalàdhikam ..>%)

#<tantuvigrahà>#, strã, (vigçhyate'sau . vi + graha + ap . vigraho dehaþ . tantubhinirmito vigraho'syàþ .) kadalã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<tantu÷àlà>#, strã, (tantuvapanàrthaü yà ÷àlà gçhamityarthaþ .) tantuvapanagçham . tàütghara iti bhàùà . tatparyàyaþ . gartikà 2 . iti hemacandraþ ..

#<tantusantataü>#, tri, (tantunàtantubhirvà santataü vyàptam .) såtravistçtavastràdi . siïgàna kàpaóa iti bhàùà . tatparyàyaþ . åtam 2 syåtam 3 utam 4 . ityamaraþ . 3 . 1 . 101 ..

#<tantusàraþ>#, puü, (tantuþ eva sàro yatra .) guvàkavçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<tantraü>#, klã, (tanoti tanyate iti và . tana + kartràdau yathàyathaü ùñran . tatri kuñumbadhàraõe + gha¤ và .) kuñumbakçtyam . (kulapratiùñhàdikasthitiþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 48 . 6 .
     %<sarvànupàyànatha sampradhàya samuddharet svasya kulasya tantram ..>%) siddhàntaþ . oùadhiþ . pradhànam . tantravàyaþ . paricchadaþ . ÷ruti÷àkhàvi÷eùaþ . hetuþ . ubhayàrthaprayojakam . itikartavyatà . iti medinã .. ràùñram . paracchandaþ . karaõam . arthasàdhakaþ . tantuþ . sainyam . svaràùñracintà . iti hemacandraþ .. (yathà, màghe . 2 . 88 .
     %<tandràvàpavidà yogairmaõóalànyadhitiùñhatà ..>%) prabandhaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷apathaþ . iti dharaõiþ .. dhanam . gçham . vapanasàdhanam . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 3 . 140 . %<tadàpa÷yat striyau tantre adhiropya suveme pañaü vayantau ..>%) kulam . iti nànàrthadhvanima¤jarã . (÷àstram . iti vi÷vaþ . yathà, devãbhàgavate . 2 . 11 . 19 .
     %<avairaj¤amatantraj¤aü bàlaceùñàsamanvitam ..>% vyavahàraþ . niyamàdiþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 103 . 26 .
     %<÷utvà tvaü pratipadyasva pràj¤aiþ saha purohitaiþ .
     àpaddharmàrthaku÷alairlokatantramavekùya ca ..>%) ÷ivokta÷àstram . tacca catuþùaùñisaükhyakam . yathà --
     %<siddhã÷varaü mahàtantraü kàlãtantraü kulàrõavam .
     j¤ànàrõavaü nãlatantraü phetkàrãtantramuttamam ..
     devyàgamaü uttaràkhyaü ÷rãkramaü siddhiyàmalam .
     matsyasåktaü siddhasàraü siddhisàrasvataü tathà ..
     vàràhãtantraü deve÷i ! yoginãtantramuttamam .
     gaõe÷avimarùiõã tantraü nityàtantraü ÷ivàgamam ..
     càmuõóàkhyaü mahe÷àni ! muõóamàlàkhyatantrakam .
     haüsamàhe÷varaü tantraü niruttaramanuttamam ..
     kulaprakà÷akaü devi ! kalpaü gàndharvakaü ÷ive ! .
     kriyàsàraü nibandhàkhyaü svatantraü tantramuttamam ..
     sammohanaü tantraràjaü lalitàkhyaü tathà ÷ive ! .
     ràdhàkhyaü màlinãtantraü rudrayàmalamuttamam ..
     bçhat÷rãkramaü tantraü gavàkùaü sukumudinã .
     vi÷uddhe÷varatantra¤ca màlinãvijayaü tathà ..
     samayàcàratantra¤ca bhairavãtantramuttamam .
     yãginãhçdayaü tantraü bhairavaü parame÷vari ! ..
     sanatkumàrakaü tantraü yonitantraü prakãrtitam .
     tantràntara¤ca deve÷i ! navaratne÷varaü tathà ..
     kulacåóàmaõitantraü bhàvacåóàmaõãyakam .
     tantradevaprakà÷a¤ca kàmàkhyànàmakaü tathà ..
     kàmadhenu kumàrã ca bhåtaóàmarasaüj¤akam .
     màlinãvijayaü tantraü yàmalaü brahmayàmalam ..
     vi÷vasàraü mahàtantraü mahàkàlaü kulàmçtam .
     kuloóóã÷aü kubjikàkhyaü yantracintàmaõãyakam ..
     etàni tantraratnàni saphalàni yuge yuge .
     kàlãvilàsakàdãni tantràõi parame÷vari ! ..
     kàlakalpe susiddhàni a÷vakràntàsu bhåmiùu .
     mahàcãnàditantràõi avikalpe mahe÷vari ! ..
     susiddhàni varàrohe ! rathakràntàsu bhåmiùu ..>% iti mahàsiddhisàrasvatam .. * .. api ca .
     %<catuþùaùñi÷ca tantràõi yàmalàdãni pàrvati ! .
     saphalànãha vàràhe ! viùõukràntàsu bhåmiùu ..
     kalpabhedena tantràõi kathitàni ca yàni ca .
     pàùaõóamohanàyaiva viphalànãha sundari ! ..>% iti mahàvi÷vasàratantram .. tatràgamasya lakùaõaü yathà --
     %<sçùñi÷ca pralaya÷caiva devatànàü yathàrcanam .
     sàdhana¤caiva sarveùàü pura÷caraõameva ca ..
     ùañkarmasàdhana¤caiva dhyànayoga÷caturvidhaþ .
     saptabhirlakùaõairyuktamàgamaü tadvidurbudhàþ .. * ..>% yàmalasya lakùaõam .
     %<sçùñi÷ca jyotiùàkhyànaü nityakçtyapradãpanam .
     kramasåtraü varõabhedo jàtibhedastathaiva ca ..
     yugadharma÷ca saükhyàto yàmalasyàùñalakùaõam .. * ..>% tantrasya lakùaõam .
     %<sarga÷ca pratisarga÷ca mantranirõaya eva ca .
     devatànà¤ca saüsthànaü tãrthànà¤caiva varõanam ..
     tathaivà÷ramadharma÷ca viprasaüsthànameva ca .
     saüsthàna¤caiva bhåtànàü yantràõà¤caiva nirõayaþ ..
     utpattirvibudhànà¤ca taråõàü kalpasaüj¤itam .
     saüsthànaü jyotiùà¤caiva puràõàkhyànameva ca ..
     koùasya kathana¤caiva vratànàü paribhàùaõam .
     ÷aucà÷aucasya càkhyànaü narakàõà¤ca varõanam ..
     haracakrasya càkhyànaü strãpuüso÷caiva lakùaõam .
     ràjadharmo dànadharmo yugadharmastathaiva ca ..
     vyavahàraþ kathyate ca tathà càdhyàtmavarõanam ..
     ityàdilakùaõairyuktaü tantramityabhidhãyate .. * ..>% tasya màhàtmyam .
     %<viùõurvariùñho devànàü hnadànàmudadhistathà .
     nadãnà¤ca yathà gaïgà parvatànàü himàlayaþ ..
     a÷vatthaþ sarvavçkùàõàü ràj¤àmindro yathà varaþ .
     devãnà¤ca yathà durgà varõànàü bràhmaõo yathà ..
     tathà samasta÷àstràõàü tantra÷àstramanuttamam ..
     sarvakàmapradaü puõyaü tantraü vai vedasammitam .
     kãrtanaü devadevasya harasya matameva ca ..
     pàvanaü ÷raddadhànànàmiha loke paratra ca .. * ..>% tasya ÷lokasaükhyà yathà --
     %<na ÷akyaü vistaràdbaktumapi varùa÷atairapi .
     saükùepàdvai pravakùyàmi lokakalpoktavartmanà ..
     divi deve navalakùaü pàtàle brahma÷àsane ..
     lakùamàtraü bhàrate ca kùitau tantràõi yàni ca .
     àgamaü trividhaü proktaü caturthamai÷varaü smçtam ..
     kalpa÷caturvidhaþ proktaþ àgamo óàmarastathà .
     yàmala÷ca tathà tantraü teùàü bhedàþ pçthaka pçthak ..
     muktakàkhyaü prapa¤ca÷ca sàradàkhya¤ca nàradaþ .
     mahàrõava÷ca kapilo yogaþ kalpaþ kapi¤jalaþ ..
     amçta÷uddhirvãra÷ca siddhasaüvaraõantathà .
     prathamo'ùñasahasrantu ÷lokà da÷a prakãrtitàþ ..
     dbitãyo muktakastatra ùañsahasràõi saükhyayà .
     ÷lokàþ ÷atàrdhasaükhyàtàstçtãyastrisahasrakaþ ..
     ÷atadbayaü sàdhika¤ca ÷lokànàü pa¤caviü÷atiþ .
     triü÷ottarasahasràõi ÷lokànàü bhànusaükhyayà ..
     prapa¤ce prathame tantre dbitãye vasusaükhyayà .
     sahasràõi tathà ÷lokàþ saptaviü÷atisaükhyayà ..
     bhåtanetrasahasràõi tçtãye pa¤casahasrakam .
     ÷atatrayaü païkti÷lokàþ prapa¤caþ kathitastridhà ..
     kalàsaükhyà sahasràõi ÷àradàyàþ prakãrtitàþ .
     pa¤caviü÷àdhikàþ ÷lokà vasu÷lokà÷ca nàrade ..
     viü÷ati÷ca sahasràõi ùañsahasràõi saükhyayà .
     vasu÷lokà÷ca kathitàþ kapile ÷lokasaükhyayà ..
     trayoda÷asahasràõi kàlottara÷atatrayam .
     ÷lokasaükhyàsamuddiùñaü yoge kalpe ca saükhyayà ..
     vàõasaükhyàsahasràõi ÷lokà navatiþ kãrtitàþ .
     ÷lokànàntu sahasràõi aùñàviü÷atisaükhyayà ..
     ÷lokà÷ca bhànusaükhyàtàstantre'pi ca kapi¤jale .
     amçta÷uddhau sahasràõi pa¤ca÷lokàdhikàni ca ..
     pa¤caiva kathità netrasaükhyàtàni yathàthataþ .
     vãràgame ùaóadhikàni ÷atàni parisaükhyayà ..
     sahasràõi ca tàvanti ÷lokànàntu yathàrthataþ .
     pa¤càdhikasahasràõi ÷lokànàmçtusaükhyayà ..
     siddhasambaraõoktàni ai÷vareõa yathà purà .. * ..
     óàmaraþ ùaóvidho j¤eyaþ prathamo yogaóàmaraþ ..
     ÷lokàstatra trayastriü÷at tathà pa¤ca÷atàni ca .
     triviü÷atisahasràõi ÷lokàni ceha saükhyayà .
     ekàda÷asahasràõi saükhyàtàþ ÷ivaóàmare ..
     ÷lokàþ saptaiva ni÷citya ã÷vareõaiva bhàùitàþ .
     tàvat÷lokasahasràõi pa¤ca÷loka÷atàni ca .
     guõottaràõi durgàyà óàmare kathitàni ca ..
     nava÷lokasahasràõi nava÷loka÷atàni ca .
     sàrasvate tathà ÷lokàþ pa¤caiva parikãrtitàþ ..
     svarasaükhyàsahasràõi ÷lokànàü brahmaóàmare .
     pa¤cottara÷atànyatra saükhyàtàni ÷ivena tu ..
     ùaùñiþ ÷lokasahasràõi gàndharve óàmarottame .
     ÷lokà÷ca ùaùñisaükhyàtà brahmaõàvyaktayoninà ..
     yàmalàþ ùañca saükhyàtàstatràdàvàdiyàmale .
     dbàtriü÷acca sahasràõi trayastriü÷at÷atàni ca ..
     dbitãye brahmasaüj¤e te dvàviü÷ati÷ca saükhyayà .
     sahasràõi ÷atànyatra tànyeva kathitàni ca ..
     tàvatsaükhyàsahasràõi ÷atàni parisaükhyayà .
     viü÷ati÷ca tathà saükhyà ÷lokà÷ca viùõuyàmale ..
     kàlasaükhyàsahasràõi vedasaükhyà÷atàni ca .
     pa¤caùaùñistathà ÷lokàþ kaniùñhe rudrayàmale ..
     nava÷lokasahasràõi trayoda÷a÷atàni ca .
     dbàviü÷atistathà ÷lokà gaõe÷e yàmalottame ..
     ravisaükhyàsahasràõi àdityàkhye tu yàmale .
     tantre nãlapatàkàyàü sahasràõi ca pa¤ca ca ..
     pa¤caviü÷ati÷lokà÷ca kathità vàmake÷vare .
     trayoda÷asahasràõi dbe ÷ate viü÷atistathà ..
     ÷lokà mçtyu¤jaye tantre saükhyàtàstantravedibhiþ .
     gajasaükhyàsahasràõi trãõi saükhyà÷atàni ca ..
     sapta÷lokàstathaivàtra tantre yogàrõavottame .
     da÷a÷lokasahasràõi tàvantyeva ÷atàni ca ..
     màyàkhye ca mahàtantre yathàrthataþ prakãrtitàþ .
     pa¤ca÷lokasahasràõi tàvantyeva ÷atàni ca ..
     ÷atàrdhasaükhyayà ÷lokà dakùiõàmårtitantrake .
     da÷a÷lokasahasràõi tàvantyeva ÷atàni ca ..
     trayoda÷a tathà ÷lokàþ kàlikàkhye ca tantrake .
     kàme÷varyàstantravare sahasràõi trayaü mahat ..
     ÷lokànàü saükhyayà càtra tantraràje ca saükhyayà .
     nava÷lokasahasràõi nava÷loka÷atàni ca ..
     dvàviü÷ati sahasràõi haragauryo÷ca tantrake .
     tathà ca viü÷atiþ ÷lokàstantre'smin parikãrtitàþ .
     arkasaükhyàsahasràti dbitãye tantravedibhiþ .
     aùñàviü÷ati÷ca ÷lokàþ saïkhyàtàstantranirõaye ..
     kubjikàkhye mahàtantre ÷lokà÷ca da÷asaükhyayà .
     sahasràõi tathà saptasaïkhyàtàni manãùibhiþ ..
     dvitãye ùañsahasràõi tadardha¤ca kaniùñhake .
     arkasaükhyàsahasràõi tathàïku÷a÷atàni ca ..
     tàvaddevyà mahàtantre saïkhyàtàni dbijottamaiþ .
     dbàviü÷atisahasràõi dbàviü÷ati÷atàni ca ..
     kàtyàyanyàstu tantrasya saïkhyàtàni manãùibhiþ .
     vasu÷lokasahasràõi tàvantyeva ÷atàni ca ..
     pratyaïgiüràyàstantre ca ni÷citàni yathàrthataþ .
     bhåtasaïkhyàsahasràõi tathàhi tacchatàni ca ..
     mahàlakùmyàstantraràje pa¤ca÷lokà÷ca kãrtitàþ .
     gajasaükhyàsahasràõi ÷lokà÷ca çtusaïkhyayà ..
     tripuràrõave mahàtantre likhitàþ paramarùibhiþ .
     sarasvatyàþ sahasre dve dve ÷ate saïkhyayà smçte ..
     pa¤ca÷lokàstathaivàtra vij¤àtavyà dvijàtibhiþ .
     dvàviü÷atisahasràõi àdye tantrottamottare ..
     aïkasaïkhyà÷atànyatra ÷lokàþ pa¤cada÷aiva tu .
     dbàviü÷atisahasràõi tathà bàõa÷atàni ca .
     dbàtriü÷acca tathà ÷lokà yoginyàstantraràjake .
     dbitãye ùañsahasràõi tathà ca tri÷atàni ca ..
     trayaþ ÷lokàstathaivàtra vàràhyàstantra uttame .
     årmisaïkhyàsahasràõi tattvasaïkhyà÷atàni ca ..
     gavàkùe tantraràje'smin ÷lokà hi tattvasaïkhyayà .
     varõasaïkhyàsahasràõi dve ÷ate parini÷cite ..
     ÷lokàstraya÷ca saïkhyàtàstantre nàràyaõãyake .
     vedasaïkhyàsahasràõi tànyeva ca ÷atàni ca ..
     ÷lokà navatisaïkhyàtà mçóànãtantraràjake .
     tçtãye trisahasràõi tri÷atàni kaniùñhake ..
     triü÷at÷lokà÷ca saïkhyàtà j¤àtavyàstantravedibhiþ ..>% upatantràõi yathà --
     %<bauddhoktànyupatantràõi kàpiloktàni yàni ca .
     adbhutàni ca etàni jaiminyuktàni yàni ca ..
     va÷iùñhaþ kapila÷caiva nàrado garga eva ca .
     pulastyo bhàrgavaþ siddho yàj¤avalkyo bhçgustathà ..
     ÷ukro bçhaspati÷caiva anye ye munisattamàþ .
     ebhiþ praõãtànyanyàni upatantràõi yàni ca ..
     na saïkhyàtàni tànyatra dharmavidbhirmahàtmabhiþ .
     sàràtsàrataràõyeva saïkhyàtàni nibodhata ..>% iti vàràhãtantram . (àgamatattvavilàsoktatantranàmàni yathà --
     %<svatantratantraü phetkàrãtantramuttaratantrakam .
     nãlatantraü vãratantraü kumàrãtantramujjvalam ..
     kàlãnàràyaõãtantre tàriõãtantramuttamam .
     bàlàtantra¤ca samayàtantraü bhairavatantrakam ..
     bhairavãtripuràtantre vàmake÷varatantrakam .
     kukkuñe÷varatantra¤ca màtçkàtantrameva ca ..
     sanatkumàratantra¤ca vi÷uddhe÷varatantrakam .
     sammohanàkhyatantra¤ca gautamãya¤ca tantrakam ..
     bçhadgotamãyatantraü bhåtabhairavatantrakam càmuõóàpiïgalàtantre vàràhãtantrakaü tathà ..
     muõóamàlàkhyatantra¤ca yoginãtantramuttamam .
     màlinãvijayaü tantraü tantraü svacchandabhairavam ..
     mahàtantraü ÷aktitantraü tantraü cintàmaõiü param .
     unmattabhairavaü tantraü trailokyasàratantrakam ..
     vi÷vasàràhvayaü tantraü tathà tantràmçtàbhidham .
     mahàphetkàrãyatantraü vàyavãya¤ca toóalam ..
     màlinãlalitàtantre tri÷aktitantrakaü tathà .
     ràjaràje÷varãtantraü mahàmohasvarottaram ..
     gavàkùatantraü gàndharvaü tantraü trailokyamohanam .
     haüsamàhe÷varaü haüsaparame÷varatantrakam ..
     kàmadhenvàkhyatantra¤ca tantraü varõavilàsakam .
     màyàtantraü mantraràjaü kubjikàtantramuttamam ..
     vij¤ànalatikàü liïgàgamaü kàlottaraü tathà ..>% * * * *
     %<brahmajàmalaka¤càdijàmalaü rudrajàmalam ..
     bçhajjàmalakaü siddhajàmalaü kalpasåtrakam .
     matsyasåktaü kalpasåktaü kàmaràjaü ÷ivàgamam ..
     uóóã÷a¤ca kuloóóã÷amuóóã÷aü vãrabhadrakam .
     bhåtaóàmarakaü tadbat óàmaraü yakùaóàmaram ..
     kàlikàkulasarvasvaü kulasarvasvameva ca .
     kulacåóàmaõiü divyaü kulasàraü kulàrõavam ..
     kulàmçtakulàvalyau tathà kàlãkulàrõavam .
     kulaprakà÷aü và÷iùñhaü siddhasàrasvataü tathà ..
     yoginãhçdayaü kàlãhçdayaü màtçkàrõavam .
     yoginãjàlakurakaü tathà lakùmãkulàrõavam ..
     tàràrõavaü candrapãñhaü merucandraü catuþ÷atãm .
     tattvabodhaü mahogra¤ca svacchandasàrasaügraham ..
     tàràpradãpaü saïketacandrodayamatisphuñam .
     ùañtriü÷attattvakaü lakùyanirõayaü tripuràrõavam ..
     viùõudharmottaraü mantradarpaõaü vaiùõavàmçtam .
     mànasollàsakaü påjàpradãpaü bhaktima¤jarãm ..
     bhuvane÷varãü pàrijàta prayogasàramuttamam .
     kàmaratnaü kriyàsàraü tathaivàgamadãpikàm ..
     bhàvacåóàmaõigranthaü tantracåóàmaõiü param .
     bçhacchrãkramasaüj¤a¤ca tathà ÷rãkramasaüj¤akam ..
     siddhànta÷ekharaü granthaü tàü gaõe÷avimar÷inãm .
     mantramuktàvalãü tattvakaumudãü tantrakaumudãm ..
     mantratantraprakà÷àkhyaü ÷rãràmàrcanacandrikàm .
     ÷àradàtilakaü j¤ànàrõavaü sàrasamuccayam ..
     kalpadrumaü j¤ànamàlàü pura÷caraõacandrikàm .
     àgamottarakaü tattvasàgaraü sàrasaügraham ..
     devaprakà÷inãü tantràrõava¤ca kramadãpikàm .
     tàràrahasyaü ÷yàmàyà rahasyaü tantraratnakam ..
     tantrapradãpaü tàràyà vilàsaü vi÷vamàtçkàm .
     prapa¤casàraü taü tantrasàraü ratnàvalãü tathà ..>% kàlatantram . vàsanàjàlam . yathà, mahàbhàrate . 1 . 3 . 142 .
     %<tantra¤cedaü vi÷varåpe yuvatyau vayatastantån satataü vartayantau ..>% %<tantraü kàlatantraü vi÷vopàdànanimittàdikàraõasamåhasambandham ..>% iti durghañàrthaprakà÷inyàü vimalabodhaþ .. %<iha tantraü vàsanàjàlam .>% iti nãlakaõñhaþ ..)

#<tantrakaü>#, klã, (tantràt såtravàpàt aciràpahçtam . tantra + tantràdaciràpahçte . 5 . 2 . 71 . iti kan .) nåtanavastram . ityamaraþ . 2 . 6 . 112 ..

#<tantrakàùñhaü>#, klã, (tantrasthaü kàùñham .) tantravàyasya turã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<tantratà>#, strã, (tantrasya bhàvaþ . tantra + tal .) anekamuddi÷ya sakçtpravçttiþ . yathà . %<àgneyàùñàkapàlendradadhyaindrapayoyàgànàü trayàõàü àgneyàùñàkapàlopàü÷uyàgàgnãsomãyaikàda÷akapàlayàgànàü trayàõàü sakçt sakçdanuùñhitena prayàjàdyaïgenopakàraþ sidhyati .>% %<tathà nànàbrahmavadhasattve sarvodde÷ena sakçt pràya÷citte kçte brahmavadhajanyapàpanà÷aþ .>% tantratàyà hetu÷ca . adçùñàrthaikajàtãyakarmaõaþ kàlade÷akartràdãnàü prayogànubandhavaidhahetubhåtànàmabhede udde÷yavi÷eùàgraha iti . eva¤ca .
     %<snàto'dhikàrã bhavati daive paitre ca karmaõi .
     pavitràõàü tathà jàpye dàne ca vidhidar÷itaþ ..>% iti viùõåktam ..
     %<asnàtvà nàcaret karma japahomàdi ki¤cana .>% iti dakùokta¤ca kriyàïgasnànaü kartçsaüskàradvàraiva taddinakartavyà÷eùakarmàrthamekameva na tu pratikarma kartavyam . iti pràya÷cittatattvam ..

#<tantravàpaþ>#, puü, (tanyate vistãryate iti tantraü såtram . tat vapatãti . vapa + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ .) tantravàyaþ . tantre, puü klã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<tantravàyaþ>#, puü, (tantreõa vayatãti . ve ¤a tantusantàne + %<hvàvàma÷ca .>% 3 . 2 . 2 . ityaõ .) varõasaïkarajàtivi÷eùaþ . tàüti iti bhàùà . asyotpattiryathà, parà÷arapaddhatau .
     %<tàmrakuññàcchaïkhakàryàü maõikàra÷ca jàyate .
     maõikàràt tàbhrakuññyàü maõibandho'pyajàyata .
     maõivandhànmaõikàryàü tantravàyà÷ca jagmire ..>% tatparyàyaþ . kuvindaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 10 . 6 .. tantravàpaþ 3 . iti bharataþ .. tantuvàpaþ 4 . iti jañàdharaþ .. tantuvàyaþ 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. låtà . ityamarañãkàyàü svàmã ..

#<tantrikà>#, strã, (tantrã eva . tantrã + svàrthe kan . pårbahnasva÷ca .) guóåcã . ityamaraþ . 2 . 4 . 82 .. (yathàsyàþ paryàyàþ .
     %<guóåcãmadhuparõã syàdamçtàmçtavallarã .
     chinnà cchinnaruhà cchinnodbhavà vatsàdanãti ca ..
     jãvantã tantrikà somà somavallã ca kuõóalã .
     cakralakùaõikà vãrà vi÷alyà ca rasàyanã ..
     candrahàsã vayasthà ca maõóalã devanirmità ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<tantripàlakaþ>#, puü, jayadratharàjaþ . iti ÷abdamàlà ..

@<[Page 2,586b]>@
#<tantrãþ>#, strã, (tantrayati mohayati lokàniti . tantra + %<avitéstçtantribhya ãþ .>% uõàü . 3 . 158 . iti ãþ .) vãõàguõaþ . (yathà, ràmàyaõe . 2 . 39 . 29 .
     %<nàtantrãrvidyate vãõà nàcakro vidyate rathaþ ..>% bãõà . yathà, tatraiva . 1 . 2 . 18 .
     %<pàdabaddho'kùarasamastantrãlayasamanvitaþ .
     ÷okàrtasya pravçtto me ÷loko bhavatu nànyathà ..>%) guóåcã . dehasirà . iti medinã .. nadãvi÷eùaþ . yuvatãbhedaþ . iti ÷abdaratnàbalã .. rajjuþ . iti hemacandraþ .. (yathà, manuþ . 4 . 38 .
     %<na laïghayedvatsatantrãü na pradhàvecca varùati .
     na codake nirãkùeta svaü råpamiti dhàraõà ..>%)

#<tandravàyaþ>#, puü, (tantravàyaþ nipàtanàt tasya daþ .) tantravàyaþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<tandrà>#, strã, (tat dràtãti . tat + drà + kaþ . nidràtandreti nàntatvaü nipàtyate . yadbà, tandra avasàde + bhàve gha¤ tataùñàp .) nidrà . àlasyam . iti hemacandraþ .. (yathà, hañhayogapradãpikàyàm . 3 . 39 .
     %<na rogo maraõaü tandrà na nidrà na kùudhà tçùà ..>%) tasyà nidànaü yathà . %<tamovàtakaphàttandrà .>% iti . lakùaõa¤ca .
     %<indriyàrtheùvasaüvittirgauravaü jçmbhaõaü klamaþ .
     nidràrtasyeva yasyehà tasya tandrà vinirdi÷et ..>% iti màdhavakaraþ .. (kàraõapårbakamasyàþ sampràptirlakùaõaü cikitsita¤ca yathà, carake siddhisthàne navame'dhyàye .
     %<madhurasnigdhagurvamlasevanàccintanàdbhayàt .
     ÷okàdvyàdhyanuùaïgàcca vàyunodãritaþ kaphaþ ..
     yadàsau samavaskandya hçdayaü hçdayà÷rayàn .
     samàvçõoti j¤ànàdãüstadà tandropajàyate ..
     hçdaye vyàkulãbhàvo vàkceùñendriyagauravam .
     manobuddhyaprasàda÷ca tandràyà lakùaõaü matam ..
     kaphaghnaü tatra kartavyaü ÷odhanaü ÷amanàni ca .
     vyàyàmo raktamokùa÷ca bhojya¤ca kañutiktakam ..>%)

#<tandràluþ>#, tri, (tat dràtãti . tat + drà + %<spçhi gçhãti .>% 3 . 2 . 158 . iti àluc tat÷abdasya nàntatvaü nipàtyate .) nidràluþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, su÷rute uttaratantre 39 adhyàye .
     %<api jàgrat svapan jantustandràlu÷ca pralàpavàn ..>%)

#<tandriþ>#, strã, (tadi sautro dhàtuþ + %<vaïkryàdaya÷ca .>% uõàü . 4 . 66 . iti krin .) nidrà . àlasyam . ityuõàdikoùaþ .. (yathà, bhàgavate . 3 . 20 . 40 .
     %<sçùñvà bhåtapi÷àcàü÷ca bhagavànàtmatandriõà .
     digvàsasomuktake÷àn vãkùya càmãlayaddç÷au ..>%)

#<tandrikà>#, strã, (tandrireva . svàrthe kan ñàp ca .) tandriþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<tandrã>#, strã, (tandri + %<kçdikàràditi .>% và ïãù .) atyanta÷ramàdinà sarvàïgendriyàprabhutvam . atyanta÷ramàdinà sarvàïganimãlanaü niþsahateti yàvat ityanye . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . pramãlà 2 . ityamaraþ .. tandrà 3 tandriþ 4 . iti taññãkà .. tandrikà 5 viùayàj¤ànam 6 . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 303 . 19 .
     %<nikùipya ràjaputtrã tu tandrãü mànaü tathaiva ca .
     àtasthe paramaü yatnaü bràhmaõasyàbhiràdhaõe ..>%) nidrà . iti medinã . re, 42 .. (kecittu tantradhàtorbàhulakàt ãpratyayena tandrãriti padaü kalpayanti yathà, carake såtrasthàne trayoda÷e'dhyàye .
     %<pàõóutà gauravaü jàóyaü purãùasyàvipakvatà .
     tandrãrarucirutkle÷aþ syàdatisnigdhalakùaõam ..>%)

#<tanniþ>#, strã, (tannayatãti . nã + bàhulakàt óiþ .) cakrakulyà . iti ratnamàlà .. tanvirapi pàñhaþ ..

#<tanmàtraü>#, klã, (tadeveti . tat + evàrthe màtrac . yadbà, sà màtrà yasya .) apa¤cãkçtaråparasagandhaspar÷a÷abdànàü saüj¤à . yathà -- %<imànyeva såkùmabhåtàni tanmàtràõyapa¤cãkçtàni cocyante . etebhyaþ såkùma÷arãràõi sthålabhåtàni cotpadyante .>% iti vedàntasàraþ . 27 .. taññãkà yathà . %<nanvavyàkçtàt pa¤catanmàtràõi krameõa jàyante iti hi smçtãtihàsapuràõeùu prasiddhistat kathamàkà÷àderihotpattiràmnàyate iti tatràha etànyeveti . etànyevàkà÷àdãni såkùmabhåtàni vyavahàràkùamàõi ÷abdàditàvanmàtraikasvabhàvàni apa¤cãkçtàni paramasaüsçùñàni ceti smçtyàdiùåcyante maharùibhirityarthaþ ..>% iti vidbanmanora¤jinã .. * .. api ca .
     %<bhåtàdistu vikurvàõaþ sargaü tanmàtrikaü tataþ .
     sasarja ÷abdatanmàtràdàkà÷aü ÷abdalakùaõam ..>% iti viùõupuràõe 12 adhyàyaþ ..

#<tanyatuþ>#, puü, (tanoti vistàrayati tamaþ ÷abdaü và . tanu vistàre + %<çtanya¤jivanãti .>% uõàü . 4 . 2 . iti yatuc .) ràtriþ . vàdyam . ityuõàdikoùaþ .. (vàyuþ . ityujjvaladattaþ .. a÷aniþ . iti màghavaþ .. vidyut . iti dayànandaþ .. yathà, çgvede . 1 . 52 . 6 .
     %<vçtrasya yat pravaõe durgçbhi÷vano nijaghantha hanvo rindratanyatum ..>%)

#<tanvã>#, strã, (tanuþ + %<voto guõavacanàt .>% 4 . 1 . 44 . iti ïãù .) kç÷àïgã . yathà --
     %<tava tanvi ! kucàvetau niyatau cakravartinau .
     àsamudrakaragràhã bhavàn yatra karapradaþ ..>% iti kàlidàsaþ .. ÷àlaparõã . iti ràjanirghaõñaþ .. (caturviü÷atyakùaravçttivi÷eùaþ . iti chandoma¤jarã .. tasyà lakùaõàdikaü chandaþ÷abde draùñavyam ..)

#<tapa>#, ka dàhe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-paraüsakaü-señ .) ka, tàpayati . ayamàtmanepadãtyeke .. iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 2,587a]>@
#<tapa>#, ïa ¤a dàhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüàtmaü-ubhaüca-sakaü-señ .) ïa, tapate . ¤a, tapati tapate . ayamàtmanepadãtyanye . iti durgàdàsaþ ..

#<tapa>#, au davai÷yayoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-sakaü-akaücaaniñ . divàdipakùe àtmaü .) dava upatàpaþ . %<tapati tanugàtri ! madanastvàm .>% au, atàpsãt . ya ïa, tapyate dhanã ã÷varaþ syàdityarthaþ . au, atapta . divàdipakùe ai÷varya eva ityanye . iti durgàdàsaþ ..

#<tapa>#, ya ïa au davai÷yayoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-sakaü-akaücaaniñ . divàdipakùe àtmaü .) dava upatàpaþ . %<tapati tanugàtri ! madanastvàm .>% au, atàpsãt . ya ïa, tapyate dhanã ã÷varaþ syàdityarthaþ . au, atapta . divàdipakùe ai÷varya eva ityanye . iti durgàdàsaþ ..

#<tapaþ>#, [s] klã, (tapati tàpayati và . tapa upatàpe + %<sarvadhàtubhyo'sun .>% uõàü . 4 . 188 . iti asun .) vaidhakle÷ajanakaü karma . yathà --
     %<ume'ticapalà puttri ! na kùamaü tàvakaü vapuþ .
     soóhuü kla÷asvabhàvasya tapasaþ saumyadar÷ane ..>% iti tithyàditattve matsyapuràõavacanam .. * .. tatphalaü yathà --
     %<tapobhiþ pràpyate'bhãùñaü nàsàdhyaü hi tapasyataþ .
     durbhagatvaü vçthà loko vahate sati sàdhane ..>% iti ca tatraiva tadvacanam .. * .. api ca . marãciruvàca .
     %<bràhmaõasya tapomålaü yaj¤aþ svàdhyàya eva ca .
     tasmàdagne ! phalaü bråhi tapaso'dhyayanasya ca ..
     vahniruvàca .
     svàdhyàyatapasorvakùye tanme nigaditaü ÷çõu .
     tapaso hi paraü nàsti tapasà vindate mahat ..
     tapasà kùãyate pàpaü modate saha daivataiþ .
     tapasà pràpyate svargastapasà pràpyate ya÷aþ ..
     tapasà sarvamàpnoti tapasà vindate param .
     j¤ànavij¤ànasampannaþ saubhàgyaü råpameva ca ..
     tapasà labhate sarvaü tathaivàdhyayanena ca .
     tasmàt svadharmasaüyukto nityaü sidhyati paõóitaþ ..
     dharmàt sukhamavàpnoti iha loke paratra ca ..>% ityàdye vahnipuràõe nityàhnikasnànavidhinàmàdhyàyaþ .. tapasyà . tattrividham . ÷àrãraü vàcikaü mànasa¤ca . yathà --
     %<devadbijagurupràj¤apåjanaü ÷aucamàrjavam .
     brahmacaryamahiüsà ca ÷àrãraü tapa ucyate .. 1 ..
     anudvegakaraü vàkyaü satyaü priyahita¤ca yat .
     svàdhyàyàbhyasana¤caiva vàïmayaü tapa ucyate .. 2 ..
     manaþprasàdaþ saumyatvaü maunamàtmavinigrahaþ .
     bhàvasaü÷uddhirityetattapo mànasamucyate .. 3 ..>% tadapi trividham . sàttvikaü ràjasaü tàmasa¤ca yathà --
     %<÷raddhayà parayà taptaü tapastat trividhaü naraiþ .
     aphalàkàïkùibhiryuktaiþ sàttvikaü paricakùate .. 1 ..
     satkàramànapåjàrthaü tapo dambhena caiva yat .
     kriyate tadiha proktaü ràjasaü calamadhruvam .. 2 ..
     måóhagràheõàtmano yat pãóayà kriyate tapaþ .
     parasyotsàdanàrthaü và tattàmasamudàhçtam .. 3 ..>% iti ÷rãbhagavadgãtàyàm . 17 . 14 -- 19 .. * .. janalokàdårdhvalokaþ . yathà --
     %<asyopari tapolokastejomaya udàhçtaþ .
     vairàjà yatra te devà vaseyurdevapåjitàþ ..
     vàsudeve mano yeùàü vàsudeve'rpitakriyàþ .
     tapasà toùya govindamabhilàùavivarjitàþ ..
     taü tapolokamàsàdya vasanti vijitendriyàþ .
     ÷ilo¤chavçttayo ye vai dantolåkhalikà÷ca ye ..
     ye'÷makuññà÷ca munayaþ ÷ãrõaparõà÷ina÷ca ye .
     grãùme pa¤càgnitapaso varùàsu sthaõóile÷ayàþ ..
     hemante ÷i÷ire và ye kùipanti salile kùapàþ .
     ku÷àgranãrabindåü÷ca tçùità yatayo'piban ..
     vàtà÷ino'tikùudhitàþ pàdàïguùñhàgrabhåspç÷aþ .
     årdhvahastà ravidç÷astvekàïghristhànani÷calàþ ..
     ye vai divànirucchvàsà màsocchvàsà÷ca ye pare .
     màsopavàsaü kurvanti càturmàsyavratà÷ca ye ..
     çtvante toyapànà ye ye ùaõmàsopavàsakàþ .
     ye ca varùànimeùà vai varùadhàràmbutarùakàþ ..
     sthàõusàmyopasaüpràptà mçgakaõóåtisaukhyadàþ .
     jañàñavãkoñaràntaþ kçtanãóàõóajà÷ca ye ..
     praråóhavalmikàïgà÷ca snàyunaddhàsthisa¤cayàþ .
     latàpratànaiþ parito veùñitàvayavà÷ca ye ..
     ÷asyàni ca praråóhàni yadaïgeùu mahãpate ! .
     ityetairniyamairye tu kliùñàtmànastapodhanàþ ..
     brahmàyuùastapoloke te vasantyakutobhayàþ ..>% iti padmapuràõam .. * .. càndràyaõàdivratam . dharmaþ . iti medinã . se, 24 ..

#<tapaþ>#, puü, (tapati tàpayati và . tapa santàpe + pacàdyac .) grãùmaþ . ityamaraþ . 1 . 4 . 19 .. (yathà, màghe . 1 . 66 .
     %<tapena varùàþ ÷aradà himàgamo vasantalakùmyà ÷i÷iraþ sametya ca .
     prasånakëptiü dadhataþ sadartavaþ pure'sya vàstavyakuñumbitàü yayuþ ..>%)

#<tapaþkaraþ>#, puü, (tapaþ karotãti . kç + ñaþ .) tapasvã matsyaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. tapasyàkàrake, tri ..

#<tapaþkle÷asahaþ>#, tri, (tapasaþ kle÷aü sahate iti . saha + ac .) dàntaþ . ityamaraþ . 2 . 7 . 43 ..

#<tapaþsthalã>#, strã, (tapasaþ sthalã .) kà÷ã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<tapatã>#, chàyà nàma såryapatnã . iti trikàõóa÷eùaþ .. såryakanyà . sà påruvaü÷ãyaçkùaràjaputtrasambaraõabhàryà . iti ÷rãbhàgavatam .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 94 . 47 .
     %<tataþ sambaraõàt saurã suùuve tapatã kurum ..>% asyà vi÷eùavivaraõàdikaü tatraiva 172 adhyàye draùñavyam ..)

#<tapanaþ>#, puü, (tapatãti . tapa + kartari lyuþ .) såryaþ . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 3 . 62 .
     %<sahasrara÷miràdityastapanastvaü gavàü patiþ ..>%) bhallàtakavçkùaþ . agnyàdidàhàtmakanarakaþ .. grãùmaþ . iti hemacandraþ .. tàpaþ . iti dharaõiþ .. arkavçkùaþ . kùudràgnimanthavçkùaþ . såryakàntamaõiþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 26 .
     %<anayanapathe priye ! na vyathà yathà dç÷ya eva duùpràpe .
     mlànaivakevalaü ni÷i tapana÷ilà vàsare jvalati ..>% agnivi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e . 178 . 31 .
     %<te jàtavedasaþ sarve kalmàsaþ kusumastathà .
     dahanaþ ÷oùaõa÷caiva tapana÷ca mahàbalaþ ..>% strãõàü sattvaje alaïkàravi÷eùe, klã . tallakùaõaü yathà sàhityadarpaõe . 3 . 116 .
     %<tapanaü priyavicchede smaràve÷otthaceùñitam ..>% udàharaõaü yathà, tatraiva --
     %<÷vàsànmu¤cati bhåtale viluñhati tvanmàrgamàlokate dãrghaü roditi vikùipatyata itaþ kùàmàü bhujàvallarãm .
     ki¤ca pràõasamànakàïkùitavatã svapne'pi te saïgamaü nidràü và¤chati na prayacchati punardagdho vidhistàmapi ..>%)

#<tapanacchadaþ>#, puü, (tapanaþ atiråkùa÷chado yasya .) àdityapatravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tapanatanayà>#, strã, (tapanastàpako vahnistanayo yasyàþ . vahnigarbhatvàdasyàstathàtvam .) ÷amãvçkùaþ . (tapanasya såryasya tanayà .) yamunà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tapanamaõiþ>#, puü, (tapanaþ såryastatpriyo maõiþ .) såryakàntamaõiþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tapanàtmajà>#, strã, (tapanasya såryasya àtmajà kanyà .) godàvarã nadã . iti hemacandraþ .. yamunà ca ..

#<tapanã>#, strã, (tapanaþ såryo janakatayàstyasyà iti ac . tato gauràditvàt ïãù .) godàvarã . iti hemacandraþ ..

#<tapanãyaü>#, klã, (tapa + anãyar . vahnau ÷odhanãyaparãkùaõãyatvàdasya tathàtvam .) svarõam . ityamaraþ . 2 . 9 . 94 .. (yathà, raghuþ . 18 . 41 .
     %<tasmàdadhaþ ki¤cidivàvatãrõàvasaüspç÷antau tapanãyapãñham ..>%)

#<tapanãyakaü>#, klã, (tapanãya + svàrthe kan .) suvarõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tapaneùñaü>#, klã, (tapanasyaü såryasya iùñam . såryapriyatvàdasya tathàtvam .) tàmram . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tapasaþ>#, puü, (tapatãti . tapa + %<atyavicamitamãti .>% uõàü . 3 . 117 . iti asac .) candraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. pakùã . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<tapastakùaþ>#, puü, (tapastapasyàü takùati tanåkarotãti . takùa tanåkaraõe + aõ . svarve÷yàdipreraõena tapasvinàü tapovighnakaraõàdasya tathàtvam .) indraþ . iti hemacandraþ . 2 . 87 ..

@<[Page 2,588a]>@
#<tapasyaü>#, klã, (tapasi grãùme bhavam . tapas + yat .) kundapuùpam . iti ÷abdacandrikà .. (tapa÷caratãti . tapas + kçtau kyaï . tato bhàve gha¤ . tapa÷caraõam . yathà, mahàbhàrate . 13 . 10 . 13 .
     %<athàsya buddhirabhavat tapasye bharatarùabha ! ..>%)

#<tapasyaþ>#, puü, (tapasi grãùme sàdhuþ . tapas + %<tatra sàdhuþ .>% 4 . 4 . 98 . iti yat .) phàlgunamàsaþ . ityamaraþ . 1 . 4 . 15 . (yathà, su÷rute såtrasthàne 6 adhyàye . %<tatra màghàdayo dbàda÷amàsàþ dbimàsikamçtuü kçtvà ùaóçtavo bhavanti . te ÷i÷iravasantagrãùmavarùà÷araddhemantàþ . teùàü tapastapasyau ÷i÷iraþ ..>%) arjunaþ . iti hemacandraþ .. (tàmasasya manoþ puttravi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e . 7 . 24 .
     %<dyutistapasyaþ sutapàstapomålastapo÷anaþ .
     taporatirakalmàùastanvã dhanvã parantapaþ .
     tàmasasya manorete da÷a puttrà mahàbalàþ ..>%)

#<tapasyà>#, strã, (tapa÷caratãti . %<karmaõo romanthatapobhyàü varticaroþ .>% 3 . 1 . 15 . iti kyaï . tataþ %<a pratyayàt .>% 3 . 3 . 102 . iti a tataùñàp .) tapaþ . tatparyàyaþ . vratàdànam 2 parivrajyà 3 niyamasthitiþ 4 . iti hemacandraþ .. vratacaryà 5 . iti medinã ..

#<tapasvinã>#, strã, jañàmàüsã . ityamaraþ . 2 . 4 . 134 .. (tapasvitulyajañàyuktatvàdasyàstathàtvam . yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<naladaü nandinã peùã màüsã kçùõajañà jañã .
     kiràtinã ca jañilà loma÷à tu tapasvinã ..>%) kañurohiõã . iti hemacandraþ .. mahà÷ràvaõikà . iti bhàvaprakà÷aþ .. (tapo'syà astãti . tapas + %<tapaþsahasràbhyàü vinãnã .>% 5 . 2 . 102 . iti viniþ . tataþ striyàü ïãp .) tapoyuktà strã .. (yathà, ràmàyaõe . 3 . 2 . 7 .
     %<patnãü sa ca mahàvçddhàü siddhàü ÷uddhàü tapasvinãm .
     anasåyàü mahàbhàgàü sarvabhåtahite ratàm ..>% dãnà . duþkhità . yathà, bhàgavate . 1 . 9 . 44 .
     %<tato yudhiùñhiro gatvà sahakçùõo gajàhvayam .
     pitaraü sàntvayàmàsa gàndhàrã¤ca tapasvinãm ..>% pativratà . yathà, naiùadhe . 1 . 135 .
     %<madekaputtrà jananã jaràturà navaprasåtirvarañà tapasvinã .
     gatistayoreùa janastamardayannaho vidhe ! tvàü karuõà ruõaddhi na ..>% %<varañà haüsã mama strã navà nåtanà prasåtiþ prasavo yasyàstàdç÷ã sàpi svato jãvitumasamarthà tarhi patyantareõa tasyà jãvikà bhavedityapi niùedhayati yatastapasvinã pativratà mama maraõànantaraü patyantarà÷rayaõàbhàvàt tasyà jãvanaü ÷i÷ånàü poùaõa¤ca durghañameva bhavediti bhàvaþ ..>% iti taññãkà ..)

@<[Page 2,588b]>@
#<tapasvipatraþ>#, puü, (tapasvipriyaü patramasya .) damanakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tapasvã>#, [n] tri, (tapo'syàstãti . tapas +
     %<tapaþsahasràbhyàü vinãnã . 5 . 2 . 102 .>% iti viniþ .) tapoyuktaþ . tatparyàyaþ . tàpasaþ 2 pàrikàïkùã 3 . ityamaraþ . 2 . 7 . 42 .. pàrakàïkùã 4 pàrikàïkùakaþ 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. tapodhanaþ 6 . (yathà, manuþ . 4 . 162 .
     %<na hiüsyàdbràhmaõàn gà÷ca sarvàü÷caiva tapasvinaþ ..>%) ànukampyaþ . iti medinã . ne, 185 ..

#<tapasvã>#, [n] puü, (tapas + astyarthe viniþ .) nàradaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. matsyavi÷eùaþ . tapàsyà màcha iti bhàùà . tatparyàyaþ . tapaþkaraþ 2 ceùñakaþ 3 ceùñaþ 4 . iti ÷abdacandrikà .. (càkùuùasya manoþ puttravi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e . 2 . 18 .
     %<åruþ puruþ ÷atadyumnastapasvã satyavàn kaviþ ..>%) ghçtakara¤javçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tapàþ>#, [s] puü, (tapatyasminniti . tapa + asun .) grãùmaþ . ityamarañãkàyàü nayanànandaþ .. màghamàsaþ . ÷i÷irakàlaþ . iti medinã . se, 24 .. (yathà, su÷rute såtrasthàne 6 adhyàye .
     %<teùàü tapastapasyau ÷i÷iraþ ..>%)

#<tapàtyayaþ>#, puü, (tapasya grãùmasya atyayo yatra .) varùàkàlaþ . iti hemacandraþ . 2 . 71 .. (yathà, kumàre . 5 . 23 .
     %<tapàtyaye vàribhirukùità navairbhuvà sahoùmàõamamu¤cadårdhvagam ..>%)

#<tapitaü>#, tri, (tapyate smeti . tapa dàhe + ktaþ .) taptam . iti dviråpakoùaþ .. (yathà, harivaü÷e . 234 . 29 .
     %<tapitakanakavindupiïgalàkùo dititanayo'surasainyayuddhanetà ..>%)

#<tapuþ>#, [s] puü, (tapati tàpayatãti và . tapa + %<artipévapãti .>% uõàü . 2 . 118 . iti usiþ .) agniþ . såryaþ . ityuõàdikoùaþ .. (÷atraþ . ityujjvaladattaþ .. tàpayukte tàpane ca, tri . yathà, çgvede . 1 . 36 . 16 .
     %<tapurjambha yo a÷madhruk ..>%)

#<tapodhanaþ>#, puü, (tapa eva dhanaü yasya .) tapasvã . iti medinã .. (yathà, manuþ . 11 . 242 .
     %<yatki¤cidenaþ kurvanti manovàïmårtibhirjanàþ .
     tat sarvaü nirdahantyà÷u tapasaiva tapodhanàþ ..>%) damanakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathàsya paryàyàþ .
     %<ukto damanako dànto muniputtrastapodhanaþ .
     gandhotkaño brahmajaño vinãtaþ kulapatrakaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<tapodhanà>#, strã, (tapo grãùmakàla eva dhanamiva yasyàþ .) muõóãrã . iti medinã .. (tapodhane, tri . yathà, mahàbhàrate . 5 . 188 . 20 .
     %<ùaõmàsàn vàyubhakùà ca sthàõubhåtà tapodhanà ..>%)

#<tapovañaþ>#, puü, brahmàvartade÷aþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<taptaþ>#, tri, (tapyate smeti . tapau santàpe + ktaþ .) tàpayuktaþ . tatparyàyaþ . santàpitaþ 2 dånaþ 3 dhåpàyitaþ 4 dhåpitaþ 5 . iti hemacandraþ .. (yathà, hañhayogapradãpikàyàm . 1 . 10 .
     %<a÷eùatàpataptànàü samà÷rayamañho hañhaþ ..>%)

#<taptakumbhaþ>#, puü, (taptaþ santàpitaþ kumbho yatra .) narakavi÷eùaþ .. (yathà, màrkaõóeye . 12 . 34-39 .
     %<ataþparaü bhãmataraü taptakumbhaü nibodha me .
     samantatastaptakumbhà vahnijvàlàsamàvçtàþ ..
     jvaladagnicayodvçttatailàya÷cårõapåritàþ .
     teùu duùkçtakarmàõo yàmyaiþ kùiptà hyadhomukhàþ ..
     kvàthyante visphuñadgàtragalanmajjajalàvilàþ .
     sphuñatkapàlanetràsthichidyamànà vibhãùaõaiþ ..
     gçdhrairutpàñya mucyante punasteùveva vegitaiþ .
     punaþ simasimàyantre tailenaikyaü vrajanti ca ..
     dravãbhåtaiþ ÷iràgàtrasnàyumàüsatvagasthibhiþ .
     tato yàmyairnarairà÷u darvyàghaññanaghaññitàþ ..
     kçtàvarte mahàtaile mathyante pàpakarmiõaþ .
     eùa te vistareõoktastaptakumbho mayà pitaþ ! ..>%)

#<taptakçcchraþ>#, puü klã, (taptena jaladugdhàdinà àcaritaü kçcchraü kaùñaü yatra . yadbà, taptenàcaritaü kçcchram .) vratavi÷eùaþ . yathà, %<payoghçtamudakaü vàyutaptaü pratitryahaü pibet sa taptakçcchraþ .>% iti gautamaþ .. (dvàda÷àhasàdhyavratametat . yathà, manuþ . 11 . 215 .
     %<taptakçcchraü caran vipro jalakùãradhçtànilàn .
     pratitryahaü pibeduùõàn sakçtsnàyã samàhitaþ ..>%
     %<taptakçcchraü caran dbijàtiþ tryahamuùõodakaü tryahamuùõagokùãraü tryahamuùõaghçtaü tryahamuùõavàyuü ekavàraü snànaü kurvan saüyatavàn pibet . atra parà÷aroktavi÷eùaþ .
     ùañpalantu pibedambhastripalantu payaþ pibet .
     palamekaü pibet sarpistaptakçcchraü vidhãyate ..>% iti taññãkàyàü kullåkabhaññaþ ..)

#<taptapàùàõakuõóaü>#, klã, (taptànàü pàùàõànàü kuõóamiva .) narakavi÷eùaþ . iti brahmavaivarte prakçtikhaõóam ..

#<taptabàlukaþ>#, puü, (taptà bàlukà yatra .) narakavi÷eùaþ . iti puràõam .. (uttaptabàlukàmaye, tri . yathà, bhàgavate . 3 . 30 . 22 . kùuttçóparito'rkadavànalànilaiþ saütapyamànaþ pathi taptabàluke ..)

#<taptamàùakaü>#, klã, (taptaü màùamitaü suvarõàdikaü yatra kap .) parãkùàvi÷eùaþ . tadvidhiryathà . pitàmahaþ .
     %<kàrayedàyasaü pàtraü tàmraü và ùoóa÷àïgulam .
     caturaïgulakhàtantu mçõmayaü vàtha maõóalam ..
     maõóalaü såryamaõóalàkàraü vartulamiti yàvat .
     pårayedghçtatailàbhyàü viü÷atyà tu palaistu tat .
     suvarõamàùakaü tasmin sutapte niþkùipettataþ ..
     aïguùñhàïguliyogena uddharettaptamàùakam .
     karàgraü yo na dhunuyàt visphoño và na jàyate .
     ÷uddho bhavati dharmeõa pitàmahavaco yathà ..
     kalpàntaramàha .
     sauvarõe ràjate tàmre àyase mçõmaye'pi và .
     gavyaü ghçtamupàdàya tadagnau tàpayecchuciþ ..
     sauvarõãü ràjatãü tàmrãmàyasã¤ca su÷odhitàm .
     salilena sakçddhautàü prakùipettatra mudrikàm ..
     bhramadvãcitaraïgàóhye na nasvaspar÷agocare .
     parãkùetàrdraparõena cucukàraü saghoùakam ..
     tata÷cànena mantreõa sakçttadabhimantrayet .
     paraü pavitramamçtaü ghçta ! tvaü yaj¤akarmasu ..
     daha pàvaka ! pàpaü tvaü hima÷ãtaþ ÷ucau bhava .
     upoùitaü tataþ snàtamàrdravàsasamàgatam ..
     gràhayenmudrikàü tàntu ghçtamadhyagatàntathà .
     prade÷inã¤ca tasyàtha parãkùeyuþ parãkùakàþ ..
     yasya visphoñakà na syuþ ÷uddho'sàvanyathà÷uciþ ..
     prayogastu . madhyavidhàùñayavataõóulamadhyamitàïguliùoóa÷àïgulamitaprastàre tathàvidhàïgulicatuùñayakhàte tàmràdighañite'÷aktau mçõmaye và cakràkàre vartule pàtre laukikàùñarattikàdhikamàùadbayàdhikatrayastriü÷attolakaråpa- 33 . 2 . 8 .
     vaidikapalada÷akamitaü ghçtaü evaü taila¤ca nikùipya laukikacaturattikàdhikapa¤camàùakaùañùaùñitolakaråpa- 66 . 5 . 4 . vaidikaviü÷atipalaparimitaü kevalaü gavyaü ghçtaü và nikùipya tasmin sutapte sakçddhautàü pa¤carattikàmitàü kà¤canamudrikàü rajatàdikàü và nikùipet .
     dharmàvàhanàdihavanàntaü tuloktaü sadakùiõaü karma kçtvà -- om paraü pavitramamçtaü ! ghçta tvaü yaj¤akarmasu .
     daha pàvaka ! pàpaü tvaü hima÷ãtaþ ÷ucau bhava ..
     ityanenàbhimantrayet pràóvivàkaþ . tataþ kçtopavàsaþ snàtàrdravàsàþ ÷odhya÷irasi pratij¤àpatraü nidhàya -- om tvamagne ! sarvabhåtànàmanta÷carasi pàvaka ! .
     sàkùivat puõyapàpebhyo bråhi satyaü kare mama ..
     ityanenàbhimantrya àrdrapatranikùepakçtacucuka÷abdàt ghçtàt mudrikàü tarjanyaïguùñhàbhyàü uttolayet . ghçtatailàbhyàü và taptamàùakamuttolayet .
     adagdha¤cettadà ÷uddha iti . tato dakùiõàü dadyàt ..>% iti divyatattvam ..

#<taptamudrà>#, strã, (taptà agnisantaptà mudrà .) ÷arãradhàryàgnitaptadhàtumayabhagavadàyudhacihnam . yathà,
     %<àùàóha÷ukladbàda÷yàü harau ÷i÷ayiùau sati .
     vaiùõavaþ pàraõaü kçtvà taptamudrà÷ca dhàrayet ..
     bràhmaõaþ kùattriyo vai÷yaþ ÷ådra÷caikàntitardhaye .
     kurvannàtmàrpaõaü taptamudràbhirdehamaïkayet .. * ..
     taptamudràdhàraõaü vàràhe taptamudràprasaïge .
     cakràdidhàraõaü puüsàü paraü sambandhavedanam .
     pàtivratyanimittaü hi balayàdivibhåùaõamiti .. * atha taptamudràdhàraõanityatà . vàyupuràõe .
     agninaiva ca santaptaü cakramàdàya vaiùõavaþ .
     dhàrayet sarvavarõànàü harisàlokyasiddhaye ..>% brahmàõóe . kçtvà dhàtumayãü mudràü tàpayitvà svakàü tanåm . cakràdicihnitàü bhåpa ! dhàrayedvaiùõavo naraþ .. nàradãyapa¤caràtre . dbàda÷àrantu ùañkoõaü balayatrayasaüyutam . hareþ sudar÷anaü taptaü dhàrayettadbicakùaõaþ .. sauparõe ca ÷rãbhagavadgaruóasambàde taptamudràprakaraõe . garutmannavi÷eùeõa sarvavarõeùvayaü vidhiþ . vipro và kùattriyo vàpi vai÷yaþ ÷ådrastathaiva ca .. pàdme . agnihotraü yathà nityaü vedasyàdhyayanaü yathà . bràhmaõasya tathaivedaü taptacakràdidhàraõam .. ki¤ca . tatraivottarakhaõóe ÷rã÷ivomàsambàde . ÷aïkhacakràïkanaü kuryàdbràhmaõo bàhumålayoþ . hutàgninaiva santapya sarvapàpàpanuttaye .. cakraü và ÷aïkhacakre và tathà pa¤càyudhàni và . dhàrayitvaiva vidhivadbrahmakarma samàrabhet .. * .. ki¤ca . tatprasaïga eva . adhçtvà vidhinà cakraü bràhmaõaþ pràkçto bhavet .. ki¤ca . na tasya ki¤cida÷nãyàdapi kçtyasahasriõaþ . sarvavedavido vàpi sarva÷àstravi÷àradaþ .. adhçtvà vidhinà cakraü bràhmaõaþ patito bhavet .. ki¤ca . taptenaivàïkanaü kuryàt bràhmaõasya vidhànataþ . ÷rautasmàrtàdisiddhyarthaü mantrasiddhyai tathaivaca .. hareþ påjàdhikàràrthaü cakraü dhàryaü vidhànataþ . vaiùõavatvasya siddhyarthaü bhaktisiddhyai vi÷eùataþ .. ki¤ca . upavãtàdivaddhàryàþ ÷aïkhacakràdayastathà . bràhmaõasya vi÷eùeõa vaiùõavasya vi÷eùataþ .. * .. ÷rutaya÷ca . yo ha vai su÷lokamaulerdharmànanutiùñhamàno'gninàcakraü dhatte . agnirvai sahasràraþ sahasràro nemirneminà taptatanuþ sàyujyaü salokatàmàpnotãti .. cakraü vibharti vapuùàbhitaptaü balaü devànàmamçtasya viùõoþ . sa eti nàkaü duritaü vidhåya vi÷anti yadyatayo vãtaràgà iti .. çkpari÷iùñe . ataptatanurnatadàmo a÷nute'÷nutà saha idvahantastatsamàsateti yajuþ .. çgvedãyà÷valàyana÷àkhàyà¤ca . pratadbiùõorabjacakre sutapte janmàmbhodhiü vartate carùaõãndràþ . måle bàhvordadhate'nye puràõà liïgànyanye taptàyudhànyarpayante iti .. chandogapari÷iùñe . sahovàca yaj¤avalkyastatpumànàtmahitàya premõà harimbhajet . su÷lokamaulerdharmàõyaïgeùvagninàdhatte iti ÷atapathã ÷rutiþ .. atharvapari÷iùñe taptacakràdiprakaraõe . devàso yatra vitanena bàhunà sudar÷anena prayatàþ svargamàyan . yenàïkità manavo lokasçùñiü vitanvate bràhmaõàstadbahantãti .. * .. ki¤ca . pàdme ÷rã÷ivena taptamudràprasaïge . viùõucakràïkitaü vipraü påjayet sarvakarmaõi . viùõucakravihãnantu prayatnena vivarjayet .. nàradãye taptamudràprasaïge . ÷rãkçùõacakràïkavihãnagàtraþ ÷ma÷ànatulyaþ puruùo'tha nàrã . dçùñvà narastaü nçpate ! savàsàþ snàtvà samarceddharimaïga sadya iti .. * .. bahvya÷ca veïkañàcàryapàdaprabhçtibhirbudhaiþ . ÷rutayaþ smçtayo'pyatra vikhyàtà likhitàþ paràþ .. ataeva tadanàdare doùàþ . pàdme . taptacakràïkitaü dçùñvà ye nindati naràdhamàþ . avalokya mukhaü teùàmàdityamavalokayet .. agnipuràõe ca . da÷arathahataputtravipravilàpe . ÷ilàbuddhiþ kçtà kiüvà pratimàyàü harermayà . kiü mayà pathi dçùñasya viùõubhaktasya karhicit .. tanmadràïkitadehasya cetasà nàdaraþ kçtaþ . yena karmavipàkena puttra÷oko mamedç÷aþ .. * .. atha taptamudràdhàraõamàhàtmyaü sauparõe . a÷ucirvàpyanàcàraþ sarvadharmabahiùkçtaþ . pratapta÷aïkhacakràbhyàmaïkitaþ païktipàvanaþ .. vàràhe taptamudràdhàraõaprasaïge . mlecchade÷e ÷ubhe vàpi cakràïko yatra tiùñhati . yojanàni tathà trãõi mama kùetraü vasundhare ! .. brahmàõóe . àyudhairvaiùõavaiþ sarvaistàpitaiþ svatanuü yadi . cihnayedvaiùõavo yastu sa yàti paramàü gatim .. pàdme ca tatraiva . agnitaptaü pavitra¤ca dhçtvà tu bàhumålayoþ . tyaktrà yamapuraü ghoraü yànti viùõoþ paraü padam .. hutàgnitaptacakreõa ÷arãraü yasya cihnitam . tena tãrthàni yaj¤à÷ca labhyante nàtra saü÷ayaþ .. agnitaptena cakreõa bràhmaõo bàhumålayoþ . aïkayitvà japanmantraü saüsàrànmokùabhàgbhavet .. agnitaptena cakreõa bàhumåleùu là¤chitàþ . te sarve pàpanirmuktà yànti viùõoþ paraü padam .. ki¤ca . apràkçtà mahàtmàno viùõucakreõa là¤chitàþ . viùõucihnavihãnàstu pràkçtàþ patitàþ smçtàþ .. iti .. itthaü niùedhavacanaü nirmålaü sadanàdçtam . samålaü yacca tat samyagvidhyabhàvàditatparam .. * .. atha taptamudràdhàraõavidhiþ . taptamudràdhàraõàrthamupacàraistu pa¤cabhiþ . kçùõamabhyarcya saüpåjya cakra÷aïkhau tathà namet .. tatra mantraþ . sudar÷ana ! namaste'stu pà¤cajanya namo'stu te iti . agnimabhyarcya målena hutvà càjyàhutãþ kçtã . cakra÷aïkhagadàdãni ÷astràõyagnau pratàpayet .. tattammantrairathàvàhya tànyabhyarcya praõamya ca . guruü kçùõa¤ca saüvandya bhaktyà vij¤àpayedidam .. ucchiùñabhojanàdeva kiïkaraþ ÷araõàgataþ . taptacakragadàdãni tavàïkànã÷a ! dhàraye .. iti .. atha cakràdãnàmàvàhanàdimantraþ . om namo bhagavate sudar÷anàya nirõà÷itasakalaripudhvajàya bhagavannàràyaõakaràmbhoruhaspar÷adurlalitàya . ehyehi tvaü sahasràra cakraràja sudar÷ana ! . yaj¤abhàgaü pragçhõasva påjà¤caiva namo namaþ .. om namo bhagavate pà¤cajanyàya viùõu÷aïkhàya gambhãradhãradhvanyàkulãkçtakauravavàhinãnàthàya trirekhàdakùiõàvartàya tripra÷astàya . ehyehi pà¤cajanya ! tvaü nàràyaõakaràsthata ! . yaj¤abhàgaü pragçhõasva påjà¤caiva namo namaþ .. om raü õaü maü naü pà¤cajanyàya namaþ .. om bhagavate khaógàya nandakàya trailokyapàvitryàya jayine sakalasuràsurasundarãnetrotpalàrcitàya .. ehyehi khaógaratna ! tvaü nandakàkhya suràrcita ! . yaj¤abhàgaü pragçhõasva påjà¤caiva namo namaþ .. om khaógàya namaþ .. om namo bhagavatyai kaumodakyai gadàyai dànavendranisådanàyai bhagavadbhaññàrakavàsudevalàlitàyai . ehye hi tvaü gade ! devi kaumodakyàyudhe÷vari ! . yaj¤abhàgaü pragçhõasva påjà¤caiva namo namaþ .. om raü khaü caü kaü saü gadàyai namaþ .. evaü padmàya namaþ . sa÷aràya ÷àrïgàya namaþ . iti .. * .. atha dhàraõamantraþ . sudar÷ana ! mahàdhvàna såryakoñisamaprabha ! . aj¤ànàndhasya me nityaü viùõormàrgaü pradar÷aya .. tathà . pà¤cajanya ! nijadhvànadhvastapàtakasa¤caya . pàhi màü pàpinaü ghorasaüsàràrõavapàtinamiti .. itthamuccàrayan mantraü dakùiõàdikrameõa tu . bhujayo÷cakrapårbàõi kçùõa÷astràõi dhàrayet .. kalatràdiparãvàràn nijàn sarvàü÷ca vaiùõavaþ . bhagavatyarpayan taptamudràbhistàbhiraïkayet .. tathà ca . vàràhe . aïkayettaptacakràdyairàtmano bàhumålayoþ . kalatràpatyabhçtyeùu pa÷vàdiùu ca sampade .. ki¤ca . àyasaü vidhivat kçtvà pa¤càyudhavidhànataþ . tattanmantreõa mantraj¤aþ pratiùñhàpya pçthak pçthak .. lalàñe ca gadà dhàryà mårdhni càpaü ÷arantathà . nandaka¤caiva hçnmadhye ÷aïkhacakre bhujadbaye .. ki¤ca . dakùiõe tu bhuje vipro vibhçyàdvai sudar÷anam . savye ca ÷aïkhaü vibhçyàditi brahmavido viduþ .. atha cakràdipratikçtidravyam . navapra÷napa¤caràtre . sauvarõaü ràjataü tàmraü kàüsyamàyasameva và . cakraü kçtvà tu medhàvã dhàrayeta vicakùaõa iti .. evameva prabodhanyàü dvàda÷yàü bhagavatparaiþ . taptamudrà dhruvaü dhàryà dbàrakàyàü vi÷eùataþ .. iti ÷rãharibhaktivilàse 15 vilàsaþ ..

#<taptaråpakaü>#, klã, (taptaü vahni÷odhitaü råpakaü råpyam .) ÷uddharaupyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tapta÷årmikuõóaü>#, klã, (taptà agnimayã ÷årmiþ lauhapratimårtiryatra . tathàvidhaü kuõóaü yasmin .) narakavi÷eùaþ . iti brahmavaivarte prakçtikhaõóam ..

#<taptasuràkuõóaü>#, klã, (taptàyàþ suràyàþ kuõóamiva .) narakavi÷eùaþ . iti brahmavaivarte prakçtikhaõóam ..

#<tama>#, u ir bha ya khede . icchàyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (divàü-paraü-akaü-señ .) u, tamitvà tàntvà . ir, atamat atamãt . asmàt puùàditvàt nityaü ïa ityanye . bha ya, tàmyati lokaþ uttaptaþ syàdityarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<tamaü>#, klã, (tàmyatyasmàdanena và . tama + apàdàne karaõe và saüj¤àyàü ghaþ .) andhakàraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. pàdàgram . iti ÷abdacandrikà ..

#<tamaþ>#, puü, (tàmyatyaneneti . tama + saüj¤àyàü ghaþ .) tamoguõaþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ .. tamàlavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. (ràhuþ . ityamaraþ . 1 . 3 . 26 . yathà, jyotiùe horàyàm . %<bhçgutamabudhajãvairiti . kitavastamasyeti varàhaþ ..>% iti uõàdivçttiñãkàyàü ujjvaladattaþ . 4 . 188 ..)

#<tamaþ>#, [s] klã, (tàmyatyaneneti . tama + %<sarvadhàtubhyo'sun .>% uõàü . 4 . 188 . iti asun .) prakçterguõavi÷eùaþ . yathà --
     %<sattvaü rajastama iti dç÷yante puruùe guõàþ .
     kàlasa¤coditàste'pi parivartanta àtmani ..
     prabhåta¤ca yadà sattvaü manobuddhãndriyàõi ca .
     tadà kçtayugaü vidyàddàne tapasi yadratiþ ..
     yadà karmasu kàryeùu ÷aktirya÷asi dehinàm .
     tadà tretà rajovçttiriti jànãhi ÷aunaka ! ..
     yadà lobhastvasantoùo màno dambho'tha matsaraþ .
     karmaõà¤càpi kàmyànàü dbàparastadrajastamaþ ..
     yadà sadànçtaü tandrã nidràhiüsàdisàghanam .
     ÷okamohabhayaü dainyaü sa kalistu tadà smçtaþ ..>% iti gàruóe 227 adhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<tamastvaj¤ànajaü viddhi mohanaü sarvadehinàm .
     pramàdàlasyanidràbhistannibadhnàti bhàrata ! ..
     sattvaü sukhe sa¤jayati rajaþ karmaõi bhàrata ! .
     j¤ànamàvçtya tu tamaþ pramàde sa¤jayatyuta ..
     rajastama÷càbhibhåya sattvaü bhavati bhàrata ! .
     rajaþ sattvaü tama÷caiva tamaþ sattvaü rajastathà ..>%
     %<aprakà÷o'pravçtti÷ca pramàdo moha eva ca .
     tamasyatàni jàyante vivçddhe kurunandana ! ..
     yadà sattve pravçddhe tu pralayaü yàti dehabhçt .
     tadottamavidàü lokànamalàn pratipadyate ..
     rajasi pralayaü gatvà karmasaïgiùu jàyate .
     tathà pralãnastamasi måóhayoniùu jàyate ..
     karmaõaþ sukçtasyàhuþ sàttvikaü nirmalaü phalam .
     rajasastu phalaü duþkhamaj¤ànaü tamasaþ phalam ..
     sattvàt sa¤jàyate j¤ànaü rajaso lobha eva ca .
     pramàdamohau tamaso bhavato'j¤ànameva ca ..
     årdhvaü gacchanti sattvasthà madhye tiùñhanti ràjasàþ .
     jaghanyaguõavçttasthà adho gacchanti tàmasàþ ..>% iti ÷rãbhagavadgãtàyàm . 14 . 818 .. tattu àvarakaü mohahetuþ . ityamarabharatau .. asya kàryaü saühàraþ . iti ÷rãdharasvàmã .. tasya dharmo yathà . pramàdaþ 1 mohaþ 2 bhayam 3 klàntiþ 4 viùàdaþ 5 ÷okaþ 6 aratiþ 7 anàryatà 8 . iti mokùadharmaþ .. ÷ramaþ 9 tandrà 10 . ityà÷vamedhikaparva .. andhakàraþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 105 . 10 .
     %<tamasà lokamàvçtya naugatàmeva bhàrata ! ..>%) tatparyàyaþ . tamasam 2 ni÷àcarma 3 nãlapaïkam 4 rajobalam 5 divàntakaþ 6 viyadbhåtiþ 7 khaluk 8 vçtraþ 9 . iti trikàõóa÷eùaþ .. rajorasam 10 dinàntaram 11 andhakam 12 . iti ÷abdaratnàvalã .. amaroktaparyàyo'ndhakàra÷abde draùñavyaþ .. ÷okaþ . iti medinã . se, 24 .. pàpam . iti hemacandraþ .. (ràhuþ . iti medinã . se, 24 .. yathà, raùuþ . 8 . 37 .
     %<nimimãla narottamapriyà hçtacandrà tamaseva kaumudã ..>%)

#<tamaïgakaþ>#, puü, indrakoùaþ . ma¤cakaþ . iti hemacandrastrikàõóa÷eùa÷ca ..

#<tamataþ>#, tri, (tama + %<bhçmçdç÷iyajiparvipacyamitamãti .>% uõàü . 3 . 110 . iti atac .) tçùitaþ . và¤chitaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<tamaprabhaþ>#, puü, (tama iva prabhà'sya asmin và .) narakabhedaþ . iti hemacandraþ ..

#<tamaraü>#, klã, (tamaü ràtãti . rà + kaþ .) vaïgam . iti hemacandraþ ..

#<tamaràjaþ>#, puü, (tama iva ràjate . ràja + ac .) ÷arkaràvi÷eùaþ . navàta iti khyàta iti kecit . tatparyàyaþ . ÷àlakaþ 2 . tasya guõaþ . tçùõàjvaradàharaktapittanà÷itvam . iti ràjavallabhaþ ..

#<tamasaü>#, klã, (tama + %<atyavicamitamãti .>% uõàü . 3 . 117 . iti asac .) andhakàraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. nagaram . iti saükùiptasàre uõàdivçttiþ ..

#<tamasaþ>#, puü, (tama + asac .) kåpaþ . andhakàraþ . iti saükùiptasàre uõàdivçttiþ ..

#<tamasà>#, strã, (tamaiva jalamastyasyàþ . ac ñàp ca .) nadãvi÷eùaþ . iti saükùiptasàreuõàdivçttiþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 221 . 24 .
     %<tamasà narmadà caiva nadã godàvarã tathà ..>%)

@<[Page 2,591a]>@
#<tamastatiþ>#, strã, (tamasastatiþ samåhaþ .) andhakàrasamåhaþ . iti tamisrà÷abdàrthe medinã ..

#<tamasvinã>#, strã, (tamo vidyate'syàmiti viniþ ïãp ca .) ràtriþ . (yathà, mahàbhàrate . 4 . 21 . 38 .
     %<adç÷yamànastasyàdya tamasvinyàmanindite ! .
     nàgovillamivàkramya pothayiùyàmyahaü ÷iraþ ..>%) haridrà . ityamaraþ . 2 . 9 . 41 ..

#<tamà>#, strã, (tamo'styasyàmiti . tama + ac ñàp ca .) ràtriþ . iti hemacandraþ .. tamàlavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<tamàþ>#, [s] puü, ràhuþ . iti medinã . se, 24 ..

#<tamàlaü>#, klã, (tamyate kàïkùyate iti . tamu kàïkùàyàm + %<tamivi÷ivióãti .>% uõàü . 1 . 117 . iti kàlan .) patrakam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tamàlaþ>#, puü, (tamu kàïkùàyàm + kàlan .) vçkùavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . kàlaskandhaþ 2 tàpi¤chaþ 3 . ityamaraþ . 2 . 4 . 68 .. tàpi¤jaþ 4 . iti bharataþ .. nãlatàlaþ 5 tamàlakaþ 6 nãladhvajaþ 7 kàlatàlaþ 8 mahàbalaþ 9 . (yathà, bhàgavate . 3 . 13 . 33 .
     %<tamàlanãlaü sitadantakoñyà kùmàmutkùipantaü gajalãlayàïga ..>%) asya guõàþ . madhuratvam . balyatvam . vçùyatvam . ÷i÷iratvam . gurutvam . kaphapittatçùàdàha÷rama÷àntikaratva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. tilakam . (yathà, kuññanãmate . 16 .
     %<yasyàmupavanavãthyàü tamàlapatràõi yuvativadane ca .
     nakharaprahàraraõitaü tantrãvàdyeùu suratakalaheùu ..>% tamàlastàpi¤chavçkùaþ yuvativadanapakùe tilakamiti ..) khaógaþ . varuõavçkùaþ . iti medinã . le, 97 .. kvaùõakhadiraþ . iti ÷abdacandrikà .. vçkùabhede vaü÷atvaci ca puü klã . iti liïgàdisaügrahe amarabharatau ..

#<tamàlakaü>#, klã, (tamàlapatravat varõena kàyatãti . kai + kaþ .) suniùaõõa÷àkam . iti trikàõóa÷eùaþ .. (tamàlameva . svàrthe kan .) patrakam . iti ràjanirghaõñaþ .. tejapàta iti bhàùà ..

#<tamàlakaþ>#, puü, klã, (tamàla eva . svàrthe kan .) tamàlavçkùaþ . (yathà, ràmàyaõe . 2 . 91 . 50 .
     %<tataþ saralatàlà÷ca tilakàþ satamàlakàþ .
     prahçùñàstatra sampetuþ kubjà bhåtvàtha vàmanàþ ..>%) vaü÷atvak . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<tamàlapatraü>#, klã, (tamàlasya patramiva varõo'syàstãti . ar÷a àditvàt ac .) tilakam . patrakam . (yathàsya paryàyàþ .
     %<patrantamàlapatra¤ca tathà syàt patranàmakam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) tamàlavçkùaþ . iti medinã . re, 302 .. (tamàlasya patram . yathà, raghuþ . 6 . 64 .
     %<tamàlapatràstaraõàsu rantuü prasãda ÷a÷vanmalayasthalãùu ..>%)

@<[Page 2,591b]>@
#<tamàlikà>#, strã, (tamàlàþ santyatra . tamàla + ñhan .) tàmaliptade÷aþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. tàmravallã . bhåmyàmalakã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tamàlinã>#, strã, (tamàlo tamàlavarõo'styasyà iti . iniþ tato ïãp .) bhåmyàmalakã . iti ràjanirghaõñaþ .. tàmaliptade÷aþ . iti hemacandraþ ..

#<tamàlã>#, strã, (tama + kàlan . gauràditvàt ïãù .) tàmravallã . varuõavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tamiþ>#, strã, (tamyate glàyate'tra . tama + %<sarvadhàtubhya in .>% uõàü . 4 . 117 . itãn .) ràtriþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<tamisraü>#, klã, (tamo'styatra . %<jyotsnàtamisreti .>% 5 . 2 . 114 . iti nipàtanàt sàdhuþ . yadvà, tamisrà astyà÷rayatvenàsya ac .) andhakàram . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 4 . 21 . 17 .
     %<yadetannartanàgàraü matsyaràjena kàritam .
     divàtra kanyà nçtyanti ràtrau yànti yathàgçham ..
     tamisre tatra gacchethà gandharvàstanna jànate ..>%) krodhaþ . iti medinã . re, 61 .. (narakavi÷eùaþ . yathà, bhàgavate . 4 . 7 . 44 .
     %<amaïgalànà¤ca tamisramulvaõaü viparyayaþ kena tadeva kasyacit ..>%)

#<tamisrapakùaþ>#, puü, (tamisramandhakàraü tatpradhànaþ pakùaþ .) kçùõapakùaþ . yathà, tamisrapakùatruñikåñabhakùitamiti ÷rãharùaþ ..

#<tamisrà>#, strã, (tamobahutvamasti asyàm . %<jyotsnàtamisreti .>% 5 . 2 . 114 . iti nipàtanàt sàdhuþ .) andhakàraràtriþ . kçùõapakùani÷à . ityamaraþ .. tamoyuktaràtrimàtram . iti ràyamukuñaþ .. dar÷aràtriþ . iti vàcaspatiþ .. tamastatiþ . iti medinã . re, 161 .. (yathà, raghuþ . 5 . 13 .
     %<sårye tapatyàvaraõàya dçùñeþ kalpeta lokasya kathaü tamisrà ..>%)

#<tamã>#, strã, (tamiþ kçdikàràditi và ïãù .) ràtriþ . (yathà, màghe . 9 . 23 .
     %<dadç÷e'pi bhàskararucàhni na yaþ sa tamãü tamobhirabhigamya tatàm ..>%) haridrà . ityamaraþ . 2 . 9 . 41 ..

#<tamoghnaþ>#, puü, (tamo'ndhakàraü mohamaj¤ànaü và hantãti . hana + ñak .) vahniþ . såryaþ . (yathà, mahàbhàrate . 7 . 144 . 136 .
     %<sa deva÷atråniva devaràjaþ kirãñamàlã vyadhamat samantàt .
     yathà tamàüsyabhyuditastamoghnaþ pårbapratij¤àü samavàpya vãraþ ..>%) candraþ . buddhaþ . ke÷avaþ . ÷ambhuþ . iti medinã . ne, 71 ..

#<tamojyotiþ>#, [s] puü, (tamasi jyotiryasya .) jyotiriïgaõaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

@<[Page 2,591c]>@
#<tamonut>#, [d] puü, (tamo'ndhakàraü nudatãti .. nud + kvip .) agniþ . såryaþ . candraþ . dãpaþ iti ÷abdaratnàvalã .. (tamonà÷ake, tri yathà mahàbhàrate . 13 . 166 . 8 .
     %<evamuktastadàtrirvai tamonudabhavaccha÷ã .
     abhavat saumyabhàvàcca sàmavat priyadar÷anaþ ..>%)

#<tamonudaþ>#, puü, (tamo'ndhakàraü nudatãti . nud + %<igupadhaj¤eti .>% 3 . 1 . 135 . iti kaþ .) såryaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (agniþ . candraþ . iti vi÷vaþ .. yathà, raghuþ . 3 . 33 .
     %<narendrakanyàstamavàpya satpatiü tamonudaü dakùasutà ivàbabhuþ ..>% prakçtiprerakaþ . yathà, manuþ . 1 . 6 .
     %<tataþ svayambhurbhagavànavyakto vya¤jayannidam .
     mahàbhåtàdivçttaujàþ pràduràsãttamonudaþ ..>%)

#<tamopahaþ>#, puü, (tamo'ndhakàraü apahantãti . apa + han + %<ape kle÷atamasoþ .>% 3 . 2 . 50 . iti óaþ .) såryaþ . candraþ . buddhiþ . agniþ . iti medinã . he, 30 .. (aj¤ànanà÷ake, tri . yathà, kiràtàrjunãye . 5 . 22 .
     %<àgamàdiva tamopahàditaþ sambhavanti matayo bhavacchidaþ ..>%)

#<tamobhit>#, [d] puü, (tamastimiraü bhinatti svajyotiþprakà÷anena nà÷ayatãti . bhid + kvip .) khadyotaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<tamomaõiþ>#, puü, (tamasi andhakàre maõiriva .) khadyotaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. gomedakamaõiþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tamoliptã>#, strã, (tamasà lipyate iti . lipa + ktaþ nipàtanàt ïãp .) de÷avi÷eùaþ . tamoluka iti bhàùà .. tatparyàyaþ . tàmaliptaþ 2 velàkulam 3 tamàlikà 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. tàmaliptam 5 tàmaliptã 6 . iti trikàõóa÷eùaþ .. dàmaliptam 7 tamàlinã 8 stambapåþ 9 viùõugçham 10 . iti hemacandraþ ..

#<tamovikàraþ>#, puü, (tamasaiva vikàro yatra .) rogaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tamoharaþ>#, puü, (tamo haratãti . hç + ac . tamasya hara iti và .) candraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (agniþ . såryaþ . iti vyutpattilabdho'rthaþ ..)

#<tampà>#, strã, (tambati gacchatãti . tamba + ac . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) gauþ . iti hemacandraþ . 4 . 33 ..

#<tamba>#, gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-sakaüseñ .) oùñhyavarga÷eùopaghaþ . tambati . iti durgàdàsaþ ..

#<tambà>#, strã, (tambati gacchatãti . tamba + ac .) gauþ . iti hemacandraþ . 4 . 332 ..

#<taya>#, ïa gatau . rakùe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüàtmaü-sakaü-señ .) ïa, tayate . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 2,592a]>@
#<taraþ>#, puü, (tétaraõe + %<çdorap .>% 3 . 3 . 57 . iti ap .) taraõam . (yathà, manuþ . 8 . 404 .
     %<paõaü yànaü tare dàpyaü pauruùo'rdhapaõaü tare ..>%) kç÷ànuþ . iti medinã . re, 40 .. vçkùaþ . iti bhåriprayogaþ .. (%<taratamau dvibahånàmekotkarùe .>% iti mugdhabodhasåtràt pratyayavi÷eùa÷ca ..)

#<taraþ>#, [s] klã, (té plavanataraõayoþ + karaõàdau yathàyathaü asun .) balam . (yathà, raghuþ . 11 . 77 .
     %<tiùñhatu pradhanamevamapyahaü tulyabàhutarasà jitastvayà ..>%) vegaþ . tãram . plavagaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<tarakùaþ>#, puü, (tarakùu + pçùodaràt ulopaþ .) tarakùuþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 12 . 6 . ÷ailakåñaistarakùarkùa÷àrdåla÷àkhàmçgàdhyàsitaiþ ..)

#<tarakùuþ>#, puü, (taraü balaü màrgaü và kùiõoti . kùiõu hiüsàyàm + mitadrvàditvàt óuþ .) vyàghravi÷eùaþ . nekaóe vàgha iti bhàùà .. tatparyàyaþ . tarkùuþ 2 mçgàdanaþ 3 tarakùukaþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, harivaü÷e . 163 . 14 .
     %<tato màyàü paràü cakre deva÷atruþ pratàpavàn .
     sihàn vyàghràn varàhàü÷catarakùånçkùavànaràn ..>%)

#<tarakùukaþ>#, puü, (tarakùu + svàrthe kan .) tarakùuþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<taraïgaþ>#, puü, (tarati plavate ivi . té + %<taratyàdibhya÷ca .>% uõàü . 1 . 119 . iti aïgac .) vàyunà nàdyàdijalasya tiryagårdhvaplavanam . óheu iti bhàùà .. tatparyàyaþ . bhaïgaþ 2 årmiþ 3 vãciþ 4 . ityamaraþ .. årmã 5 vãcã 6 viciþ 7 laharã 8 halã 9 viliþ 10 . iti bharataþ .. lahariþ 11 . iti sàrasundarã .. jalalatà 12 bhçõóiþ 13 . iti hàràvalã .. utkalikà 14 årmikà 15 . iti jañàgharaþ .. vastam . hayàdãnàü samutphàlaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<taraïgiõã>#, strã, (taraïgo vãcirastyasyà iti . taraïga + %<ata iniñhanau .>% iti iniþ .) nadã . ityamaraþ . 1 . 10 . 30 .. (yathà, màghaþ .
     %<taraïgiõã veõirivàyatà bhuvaþ ..>%)

#<taraõaü>#, klã, (té + bhàve lyuñ .) plavanapårbakade÷àntaragamanam . iti durgàdàsaþ .. pàragamanam . santaraõam . yathà, mohamudgare . 6 .
     %<kùaõamapi sajjanasaïgatirekà bhavati bhavàrõavataraõe naukà ..>%

#<taraõaþ>#, puü, (tãryate'neneti . té + karaõe lyuñ .) bhelakaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. svargaþ . iti ÷abdasandarbhasindhuþ ..

#<taraõiþ>#, strã, (tãryate'nayeti . té + %<artisçdhçdhamãti .>% uõàü . 2 . 103 . iti aniþ .) naukà . (yathà, àryàsapta÷atyàm . 390 .
     %<tvàmanudhàvati taraõistadapi guõàkarùataraleyam ..>%) ghçtakumàrã . ityamaraþ . 4 . 2 . 73 ..

#<taraõiþ>#, puü, (tarati pàpamaneneti . té + aõiþ .) såryaþ . (yathà, devãbhàgavate . 3 . 6 . 28 .
     %<ityuktvà taraõiþ kuntãü tanmanaskàü sulajjitàm .
     bhuktvà jagàma deve÷o varaü dattvàbhivà¤chitam ..>%) arkavçkùaþ . ityamaraþ .. bhelakaþ . (yathà, vopadevapra÷aüsà÷lokaþ .
     %<so'yaü vyàkaraõàrõavaikataraõi÷càturyacintàmaõirjãyàt kovidagarvaparvatapaviþ ÷rãvopadevaþ kaviþ ..>%) kiraõaþ . iti hemacandraþ ..

#<taraõipeñakaþ>#, puü, (taraõiþ peñaka iva .) kàùñhàmbuvàhinã . iti jañàdharaþ ..

#<taraõiratnaü>#, klã, (taraõiþ såryastatpriyaü ratnam .) màõikyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<taraõã>#, strã, (taraõiþ . kçdikàràditi và ïãù .) naukà . iti ÷abdaratnàvalã .. padmacàriõã . iti ÷abdacandrikà .. ghçtakumàrã . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<taraõóaþ>#, puü, klã, (tarati plavata iti . ta plavanataraõayoþ + bàhulakàt aõóan .) . vaói÷ãsåtrabaddhakàùñhàdi . plavaþ . naukà . iti medinã . óe, 29 .. kumbhatumbãrambhàdisa¤caraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<taraõóaþ>#, puü, de÷avi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<taraõóapàdà>#, strã, (taraõóaþ plavana÷ãlaþ pàdaþ pràyeõa turãyàü÷o yasyàþ .) naukà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<taraõóã>#, strã, (taratyanayeti . ta + aõóan . gauràditvàt ïãù .) naukà . iti ÷abdaratnàvalã .. (taraõóà . iti hàràvalãdhçtapàñhaþ . 55 ..)

#<tarat>#, [d] strã, (taratyaneneti . ta + bàhulakàdadiþ .) plavaþ . (taratãti . té + kartari adiþ .) kàraõóavapakùã . iti medinã . de, 29 ..

#<taradã>#, strã, kaõñakivçkùabhedaþ . tatparyàyaþ . tàradã 2 tãvrà 3 kharvurà 4 raktavãjakà 5 . asyà guõàþ . tiktatvam . madhuratvam . gurutvam . balyatvam . kaphanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tarantaþ>#, puü, (taratãti . ta + %<tébhåvahivasãti .>% uõàü . 3 . 128 . iti jhac .) bhekaþ . àsàraþ . (tãryate iti . + karmaõi jhac .) samudraþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<tarantã>#, strã, (tãryate'nayeti . té + jhac . tato ïãù .) tariþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<tarapaõyaü>#, klã, (té + bhàve ap . tarastaraõaü tasya paõyam .) àtaraþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 11 .. naukà bhàóà iti bhàùà ..

@<[Page 2,592c]>@
#<tarambujaü>#, klã, (taraü taralaü ambuvat jàyate'tra . jana + bahulavacanàt óaþ .) phalavi÷eùaþ . taramåja iti khyàtaþ . yathà, uttarakàmàkhyàtantre .
     %<jyaiùñhe màsi mahe÷àni ! paurõamàsyàü ni÷àrdhake .
     tçùõàturà mahàkàlã bhramantã pitçkànane ..
     tajj¤àtvà brahmaõà tasyai phalaü dattaü tarambujam .
     tatphalabhakùaõàttçptà varadà sà harapriyà ..
     yo me dadyàt phalaü ramyaü sa ciràyu÷caturyugam ..>%

#<taralaþ>#, puü, (té + %<vçùàdibhya÷cit .>% uõàü . 1 . 108 . iti kalapratyaya÷cicca .) hàraþ . hàramadhyamaõiþ . (yathà, mahàbhàrate . 8 . 94 . 19 .
     %<prakãrõakà viprakãrõà÷ca ràjan ! pravàlamuktàtaralà÷ca hàràþ ..>%) talam . ityajayapàlaþ .. (janapadavi÷eùaþ . tadde÷avàsini bahuvacanàntaþ . yathà, mahàbhàrate . 8 . 8 . 20 .
     %<vatsàn kaliïgàn taralàna÷makànçùikànapi ..>%)

#<taralaþ>#, tri, (té + kalac .) calaþ . (yathà naiùadhe . 5 . 24 .
     %<àþ svabhàvamadhurairanubhàvaistàvakairatitaràü taralàþ smaþ ..>%) ùiógaþ . bhàsvaraþ . iti medinã . le, 95 .. madhya÷ånyadravyam . iti dharaõiþ . dravãbhåta÷ca ..

#<taralalocanà>#, strã, (tarale ca¤cale locane yasyàþ .) ca¤calanayanà nàrã . iti hemacandraþ ..

#<taralà>#, strã, (té + kalac ñàp ca .) yavàgåþ . surà . iti medinã . le, 96 .. madhumakùikà . iti hemacandraþ ..

#<taralitaü>#, tri, (taralaü tàralyamasya jàtam . tarala + itac . tarala ivàcarati tàralaü karotãti . tarala + kvip + õic + kta iti kecit .) jàtatàralyam . tatparyàyaþ . preïkholitam 2 lulitam 3 preïkhitam 4 drutam 5 calitam 6 kampitam 7 dhåtam 8 vellitam 9 àndolitam 10 . iti hemacandraþ .. (yathà, gãtagovinde . 12 . 15 .
     %<vyàlolaþ ke÷apà÷astaralitamalakaiþ svedalolau kapolau ..>%)

#<taravàriþ>#, puü, (taraü samàgatavipakùabalaü vàrayatãti . vç + õic + in .) khaógaþ . taravàra iti bhàùà . iti hemacandraþ . 3 . 445 .. atha khaógaparãkùà .
     %<aïgaü råpaü tathà jàtirnetràriùñe ca bhåmikà .
     dhvanirmànamiti proktaü khaógaj¤ànàùñakaü ÷ubham ..
     abhinne dç÷yate yàdçk vibhidya ghañite tathà .
     yadeva dç÷yate cihnaü tadaïgaü saüpracakùate ..
     nãlakçùõàdikaü khaóge råpamityabhidhãyate .
     tenaiva yat pratãtaü syàt tajjàtiriti gadyate ..
     aïgàtiriktaü yajjàtistanmàhàtmyopasåcakam .
     tannetramiti jànãyàt khaóge khaógavi÷àradàþ ..
     aïgàtiriktaü khaógàdiyacchuddhatvàpasåcakam .
     tadariùñamiti pràhurbhåmiraïgàdidhàraõam ..
     yaþ khaóge jàyate ÷abdo nakhadaõóàdinàhate .
     sa dhvanistulanàmànaü j¤ànamaùñavidhantvidam ..
     pa¤càdyà nipuõaiþ khaóge sambhàvyante'pi kçtrimàþ .
     antyàvakçtrimau j¤eyau tàveva sahajàviti ..
     ÷atamaïgàni catvàri råpàõi jàyatastathà .
     triü÷annetràõi jànãyàdariùñàni tathaiva ca ..
     bhåmi÷ca dbividhà j¤eyà dhvaniraùñavidho mataþ .
     mànantu dbividhaü proktamityeùàü saügraho mataþ .. ..>% atha khaógasya ÷atàïgagaõanà lauhàrõave .
     %<råpyasvarõagajoruvåkadamanasthålàïgakçùõàruõa-÷vetàmbhojagadàtilànalakaõàgranthisthiràtaittiràþ .
     màlàjãrakaùañpadordhvamaricavyàlà÷vavarhà¤janakùaudrakùudrakamakùikàtuùayavavrãhikùumàsarùapàþ ..
     siühãtaõóulago÷irà÷ivanakhagràhàkùike÷opaladroõãkàkakapàlapatratuvarãvimbãphalãsarùapàþ .
     nãlãraktavacàrasonasumanàjiïgã÷amãrohitaproùñhãmàriùamàrkavàkhurataóinmeghàdriguïgà÷aràþ ..
     dårvàvilvamasårañuõñuka÷añãmàrjàrikàketakãmårvàvajrakalàyacampakabalànyagrodhavaü÷àsanàþ .
     jyeùñhãjàlapipãlikànalarajaþ kuùmàõóaromaspçhã karkandhurvakulàranàlamahiùasvacchartuvakrà iti ..
     proktà lauhavi÷àradena muninà khaógasya bhedàþ kramàt ..>% atha tasya catvàri råpàõi .
     %<nãlaþ kçùõaþ pi÷aïga÷ca dhåmra÷ceti caturvidhaþ .
     varõaprakarùaþ khaógànàü kathito munipuïgavaiþ ..>% atha catasro jàtayaþ .
     %<bràhmaõaþ kùattriyo vai÷yaþ ÷ådra÷ceti caturvidhaþ .
     jàtibhedo vinirdiùñaþ khaógànàü munipuïgavaiþ ..>% atha triü÷annetràõi .
     %<cakraü padmaü gadà ÷aïkho óamarurdhanuraïku÷aþ .
     chatraü patàkà vãõà ca matsyaliïgadhvajendavaþ ..
     kumbhaþ ÷åla÷ca ÷àrdålaþ siühaþ siühàsanaü gajaþ .
     haüso mayåro jihvà ca da÷anaþ khaóga eva ca ..
     puttrikà càmaraü ÷ailaþ puùpamàlà bhujaïgamaþ .
     triü÷adetàni netràõi khaógànàü kathitàni vai ..>% atha triü÷adariùñàni .
     %<chidraü kàkapadaü rekhà bhinnaü bheka÷ca måùikaþ .
     vióàlaþ ÷arkarà nãlã ma÷ako bhçïgasåcike ..
     tribinduþ kàlikà dàrã kapotaþ kàka eva ca .
     kharparaþ ÷akalã kroóã ku÷apatrakajàlike ..
     karàlakaïkakharjåra÷çïgapucchakhanitrakam .
     làïgalaü vaói÷àkhya¤ca muninà tattvavedinà ..
     proktonyetànyariùñàni khaógànàü triü÷adeva hi ..>% atha dbividhà bhåmiþ .
     %<divyabhaumavibhàgena bhåmistu dbividhà bhavet .>% athàùñhadhà dhvaniþ .
     %<haüsakàüsyàbhraóhakkànàü kàkatantrãkharà÷manàm .
     dhvanayo'ùñavidhàþ proktà nàgàrjunamunermatàþ ..>% atha dbividhaü mànam .
     %<uttamàdhamabhedena mànaü taddvividhaü bhavet .
     iti proktàni såtràõi khaógànàü j¤ànahetave ..
     etàni tattvato j¤àtvà bhavennçpatipåjitaþ ..>% iti såtràdhyàyaþ .. * .. tatra prathamato'ïgànàü lakùaõàni nibodhata .. lauhapradãpe .
     %<råpyapatrasamà bhåmiraïgaü ÷vetaü pratãyate .
     årdhvaü tartuü mahàmålyaü råpyavajramuùanti tam ..
     eùa khaógavaro dadyàllakùmãmàyurya÷o balam . 1 .
     svarõarekhà valã tanvã yadbhåmau nikaùopamà .
     svarõavajramiti pràhuràyurlakùmãjayapradam .. 2 ..
     gaja÷uõóàkçtirbhåmau kçùõàyàmaïgasambhavaþ .
     gajavajramiti pràhå raktaspar÷e tu tadbi÷et ..
     jvaràdivyàdhi÷amanaü tasya prakùàlanàmbhasà .
     api kùãõo'pi bhåpàlastadbãryàt sàdhayen mahãm .. 3 ..
     eraõóabãjapratimamaïgaü bhåmiþ sitetarà .
     ruvuvajramidaü nàmnà ÷atrudarpakùayaïkaraþ ..
     etasya spar÷amàtreõa naraþ samyagvimucyate .
     mahiùàkhyamidaü vajraü kecidàhurmanãùiõaþ .. 4 ..
     aïgaü damanapatràbhaü khaóge yasmin pratãyate .
     vidyàddamanavajra¤ca tajj¤eyaü dbividhaü budhaiþ ..
     nãlà ÷ubhrà bhavedbhåmistatra nãlà garãyasã .
     tasmin paryuùitaü toyaü gandhe damanakopamam ..
     tatprabhàvànmahãpàlaþ kçtsnàü pçthvãü hi sàdhayet .. 5 ..>% ÷àrïgadharasya .
     %<ekà sthålà sità rekhà bhåmirnãlà dçóhà yadi .
     sthålàïgamaïgavajraü tadbidyàllakùmãya÷aþpradam ..
     etatkùate bhavecchothaþ sthåla÷ciratarasthitiþ .
     etaü mahàntamapare vadanti khaógakovidàþ .. 6 ..
     ghçùñàyàü dç÷yate bhåmau aïga¤ca prativimbitam .
     aïgavajraü bhavettasya dbidhàbhåmiþ sitàsità .. 7 ..>% lauhapradãpe'pi .
     %<niraïgaü råpyapatràbhamãùanmaõinibha¤ca yat .
     durlabhaü tanmahàmålyaü kàntalauhaü pracakùate ..
     kçùõà bhåmirbhavet svacchà pãtà vajràïgasaïgatà .
     kçùõàvajramiti pràhustatkùate moha ucyate ..>% pradãpe'pi .
     %<kçùõà bhåmiþ suvarõàbhamãùacchuklàïgasaïgatam .
     óàhulãvajrakaü vidyàt kàlasaüj¤amathàpare .. 8 ..
     aruõaü såkùmamårdha¤cedaïgaü bhåmiþ sitetarà .
     aruõàkhyamidaü vajraü ÷atrudarpanisådanam ..
     såryàü÷uspar÷amàtreõa vahniråpàü vamet ÷ikhàm .
     tasya smar÷anamàtreõa padmakoùaþ sphuñenni÷i ..
     durlabhaü tanmanuùyàõàü bhàgyaiþ kutràpi labhyate .
     tadyojanasahasrasya riùñaü nà÷ayati dhruvam .. 9 ..
     ÷vetàstisro yadà rekhà àmålàdupalakùyate .
     ÷vetàïgamiti tadbidyàdya÷olakùmãbalapradam .. 10 ..
     ambhojadalasaïkà÷amaïgaü bhåmiþ sitetarà .
     ambhojavajraü tajj¤eyaü kathitaü munipuïgavaiþ .. 11 ..
     aïgaü yasya gadàkàraü bhåmi÷caiva sitetarà .
     gadàvajramidaü bråyàt tatkùate ÷ålasambhavaþ .. 12 ..
     aïgaü kçùõatilàkàraü bhåmi÷caiva sitàsità .
     tilavajramidaü j¤eyaü lakùmãbalaya÷aþpradam ..
     tatkùate tilatailàbhà vasà pracyavate'dhikam . 13 .
     dhåmravarõà bhavedbhåmiraïgaü vahni÷ikhopamam ..
     agnivajramidaü j¤eyaü ÷atråõàü dàhakàrakam .
     atra ÷ãtodakaü nyastaü taptaü bhavati ca kùaõàt ..
     ÷àõe vahniü vamedyastu tathà såryàü÷usaïgamàt .
     tatkùate balavàn dàho dagdhavacca vraõo bhavet ..
     etat paramabhàgyena labhyate dharaõãtale . 14 .
     bhåmiþ sità tilà vàpi aïga¤cet pippalãprabham ..
     kaõàvajramidaü j¤eyamantardàhastu tatkùate . 15 .
     kçùõàbhåmiryadaivàïge dç÷yate granthisa¤cayaþ ..
     granthivajramidaü j¤eyaü vairipakùavinà÷anam .
     tatkùate balavàn dàhastçùà ca jvara eva ca .. 16 ..
     ÷àlaparõãdalàkàramaïgaü kçùõàsiputtrikà .
     sthiràvajramidaü pràhustatkùate vepathurbhavet .. 17 ..
     yadà tittiripakùàbhamaïgaü bhåmiþ sitetarà .
     etattiririvajraü syàt tatkùate bahuvedanam .. 18 ..
     vanamàlàsamà yasmin màlà khaóge pradç÷yate .
     màlàïgamiti tadvidyàttattoyaü gandhavadbhavet ..
     atra taptodakaü nyastaü ÷ãtaü bhavati tatkùaõàt .
     eùa dàhaparãtànàmçte pittahatàtmanàm ..
     bhavet paramabhaiùajyaü bhàgyenaitaddhi labhyate . 19 .
     yadà jãrakasaïkà÷amaïgaü måmiþ sitàsità ..
     etajjãrakavajraü syàttatkùate tatkùaõàjjvaraþ . 20 .
     bhåmiþ sitàsitakùetrà aïgaü bhçïgàbhamiùyate ..
     tatra cenmadhyamanyastaü ÷eùamàpnoti kevalam .
     etadbhramaravajrasyàttatkùate syàdbisåcikà .. 21 ..
     årdhvagaü kapilàbhàsamaïgaü yasmin pratãyate .
     årdhvavajramidaü pràhurviùaveganisådanam ..>% lauhapradãpe'pi .
     %<årdhvagaü kapilàbhàsamaïgaü yasmin pratãyate .
     làïgalàïgantu tadbidyàt spar÷e tasyàhinà÷anam ..
     22 ..
     aïgaü marãcasaïkà÷aü bhavedbhå miþ sitetarà .
     marãcàïgamidaü vajraü tatkùate kañuraktatà ..
     tatprakùàlanatoyena na÷yanti pãnasàdayaþ . 23 .
     yadà sarpaphaõàkàramaïgaü bhåmistu nirmalà ..
     bhujaïgavajraü tadbidyàttatkùate viùavadrujà .
     tasya spar÷anamàtreõa bhekaþ pràõairvimucyate ..
     ekasyàsya prasàdena kçtsnàü ÷àsti mahãü nçpaþ .
     24 .
     yadà÷vakhurasaïkà÷amaïgaü bhåmistu nirmalà ..
     a÷vàïgamiti taüvidyàt khaógaü paramadurlabham .
     tasya saüyogamàtreõa vàjã mando'pi dhàvati ..
     tasya kùàlanatoyena hayànàü roganà÷anam .
     etatkùate bhç÷aü mårchà dàha÷ca bhrama eva ca .. 25 ..
     mayårapicchasadç÷amaïgaü bhåmiþ sitetarà .
     varhàïgamiti taü vidyàttatkùate vàntiriùyate ..
     sarpàõàmiha sarveùàmasya spar÷àsahiùõutà .
     etadeva nçpatibhirbhàmyaiþ kutràpi labhyate .. 26 ..
     bhåmira¤janasaïkà÷à dhàrà càsya sità bhavet .
     a¤janàkhyamidaü pràyaþ sarvadaivopalabhyate ..>% lauhapradãpe'pi .
     %<dhàrà ÷ubhrà bhavedyasya bhåmiþ kajjalasannibhà .
     kçùõaraïgai÷citaü vàpi vidyàt kajjalavajrakam .. 27 ..
     madhuvarõasamà bhåmiraïgaü và madhubinduvat .
     kùaudràkhyabhiti jànãyàt jayalakùmãya÷aþpradam ..>% ÷àrïgadhare'pi .
     %<nimnakakùo bhavedyatra ràtrindivavilepitaþ .
     madhuro madhuvarõàbhaþ sa khaógo devavallabhaþ ..
     vi÷eùàccàtra rajyanti satataü makùikàdayaþ . 28 .
     àsãmakoõikà yasya kùudràïgaü kuõóalãkçtam ..
     kùudravajrakanàmànaü pràha nàgàrjuno muniþ .
     idaü kuõóalavajra¤ca pràha lauhàrõave muniþ ..
     asya kùateùu balavàn dàhaþ samavalokitaþ . 29 .
     yadaïgaü makùikàkàraü bhåmi÷caiva sitàsità ..
     snehaþ ÷uùyati caivàtra makùikàïgaü tamàdi÷et . 30 .
     aïgaü yadà tuùàkàraü yà ca bhåmiþ sitàsità ..
     tuùavajramidaü khyàtaü pràha nàgàrjunomuniþ . 31 .
     aïgaü yavaphalàkàraü bhåmiþ kçùõà sità tathà ..
     yavàïgamiti taü vidyàttatspar÷e kaõóåsambhavaþ .
     eùa svaógàdhamastyàjyo yadãcchedbhåtimàtmanaþ .. 32 aïgaü vrãhiprasånàbhaü bhåmirdhåmrà kùate'tiruk .
     tadvrãhivajraü jànãyàcchatråõàü bhayavardhanam 33 ..
     atasãphalasaïkà÷amaïgaü bhåmiþ sitàsità .
     atasãvajramàhustaü tatkùate ÷iraso rujà 34 ..
     yadà saùapabãjàbhamaïgaü bhåmiþ sitàsità .
     kharadhàraþ kharaspar÷aþ sarùapàïgaþ sa durlabhaþ .. 35 ..
     siühyàkàraü bhavedyasya aïgaü bhåmiþ sitàsità .
     siühãvajrantu tadbidyàttatkùate pralapennaraþ ..
     etaddhàvanatoyena kàsarogopanà÷anam .. 36 ..
     aïgaü taõóulasaïkà÷aü bhåmirdhåmrà sitàsità .
     taõóulàïgamimaü vidyàdya÷aþ÷rãbalavardhanam .
     etatparyuùitaü toyaü taõóulodakasannibham ..
     asya prabhàvànmanujo bhraùñàü hi labhate ÷riyam .. 37 aïga¤cedgokùuràkàraü bhåmiràghàtaniþsahà ..
     khaógàdhamamidaü vidyàdgovajraü nàma nàmataþ .. 38 ..
     sthalà dãrghàþ ÷iràþ kçùõà bhåmi÷caiva sitàsità ..
     ÷iràïgamiti taü bråyàdenaü khaógàdhamaü budhàþ . 39 .
     ÷ivaliïgàkçti÷càïge dhàrà caiva sitàthavà ..
     ÷ivàïgamiti taü bråyàcchatrupakùanisådanam .. 40 ..
     yadà vyàghranakhàkàramaïgaü bhåmistu piïgalà ..
     nakhavajramidaü bråyàttatkùate ÷vayayurbhavet .
     etadàmiùasaüspar÷àt pravi÷et svayameva hi .. 41 ..
     gràhapucchopamantvaïgaü bhåmirdhåmrà kharàkçtiþ .
     gràhàïgamiti jànãyàcchatruvaü÷opanà÷anam ..
     asya spar÷anamàtreõa jãvanmatasyà jahatyasån .. 42 ..
     yadà manujanetràbhamaïgaü bhåmiþ sitàsità ..
     netràïgamiti jànãyàt saügràme vijayapradam .
     etaddhàvanatoyena nånamandho'pi pa÷yati .. 43 ..
     aïgaü ke÷asamaü yasya bhåmirdhåmrà sitàsità .
     ke÷àïgamiti jànãyàt kle÷aduþkhabhayàpaham .. 44 ..
     niraïgaü sthålaprakçtimupalàïgaü vidurbudhàþ .
     etaddhi pràya÷o loke dç÷yate dbijasattama ! .. 45>% padmapuràõasya .
     %<niraïgà ni÷ità dhàrà ÷àõe vahniü vamatyapi .
     droõãvajramidaü j¤eyaü pçthivyàü nàtidurlabham .. 46 ..
     aïgaü kàkapadàkàraü bhåmiràghàtaniþsahà .
     eùa svaógàdhamastyàjyo kàkàïgo bhåtimicchatà .. 47 ..
     yadà kapàlamaïgeùu dç÷yate spar÷ataþ kharam .
     etaddhi duþkhajanakaü kapàlàïgaü budhastyajet .. 48 ..
     tanvãpatrà valàïkà yà suvarõàïgàsiputtrikà .
     patravajrakamàhustaü àyurvedavido janàþ ..>% lauhàrõave'pi .
     %<suparõasannibhà bhåmiraïgaü kàlaü pratãyate .
     tat patravajraü kàkasya suparõamupajàyate .. 49 ..
     tuvarãdalasaïkà÷amaïgaü yasmin pratãyate .
     buvarãvajramàhustaü tatkùate ÷iraso bhramaþ ..
     eùa khaógàdhamastyàjyo yadãcchejjãvanaü nijam ..
     50 ..
     vimbãdalasamà bhåmiraïgaü vimbãphalopamam ..
     vimbãvajrantu tadbidyàttajjalaü tiktamucyate .
     pitta÷leùmavikàràõàü pra÷amàya prayujyate .. 51 ..
     priyaïgusadç÷antvaïgaü bhåmi÷ca kapilàkçtiþ .
     phalavajramidaü proktaü ÷àõe dhåmraü vamatyapi .. 52 ..
     aïgaü sarùapapuùpàbhaü bhåmi÷caiva sitàsità .
     etat sarùapavajraü syàt ÷àõe vahniü vamatyapi ..
     api kuõóalikàü yàti etadatyantakomalam .
     etatprasàdàt kùitipaþ kçtsnàü sàdhayate mahãm ..
     53 ..
     nãlãrasasamà bhåmiraïgaü nãlãtaraïgavat .
     nãlãvajramidaü dçùñaü ÷àõe vahni÷ikhàü vamet ..
     eùa khaógavaro néõàmariùñabhayanà÷anaþ .. 54 ..
     raktàstisro mahàrekhà bhåmi÷caiva sitàsità ..
     raktàïgamiti jànãyàdvairipakùavinà÷anam .
     ÷àõena yastu raktàüvà nãlàüvà vamate ÷ikhàm ..
     raktaspar÷anamàtreõa svayameva nikçntati .
     kùate'sya rakta÷vayathustçùà dàha÷ca jàyate .. 55 ..
     aïgaü vacàdalasamaü bhåmi÷caiva sitàsità .
     vacàvajramidaü j¤eyaü tatkùatàdbiùanà÷anam ..
     eùa khaógavaro ràj¤à sàdhanãyaþ prayatnataþ .. 56 ..
     rasonàduttamaü hyaïgaü bhåmistasya dalopamà ..
     rasonavajraü jànãyàt ÷àõe vahniü vamatyapi .
     asya dhàvanatoyena àmavàtavinà÷anam .. 57 ..
     niraïkà nirmalà bhåmirdhàrà tãkùõà kharaþ svaraþ .
     sumanàvajrametat syàdbhuvi nàtyantadurlabham .. 58 ..
     ma¤jiùñhàsadç÷à dãrghàstanvyo rekhàþ suvistaràþ .
     jiïgãvajramidaü nàma sarvakàmàrthasàdhanam .. 59 ..
     aïgaü ÷amãpatrasamaü bhåmirdhåmrà sitàsità .
     ÷amãvajramidaü j¤eyaü ÷anai÷caramudàvaham ..
     ÷àõeùu vamate vahniü sahate vahnipãóanam .. 60 ..
     rohitavalkalasadç÷amaïgaü bhåmiþ sitàsitàvàpi .
     dhåmrà gambhãrasvarayuktaü dhàrà tãkùõà sità bhavedrekhà ..
     rohitàkhyamidaü vajraü sarvàriùñavinà÷anam .
     vahnisaüspar÷amàtreõa ki¤ciccimicimàyate .
     ityayaü durlabhaþ khaógo devànàmapi kathyate .. 61 ..
     ÷apharãvalkalàkàramaïgaü bhåmiþ sitàsità .
     proùñhãvajramidaü proktaü nyastaü tarati vàriõi ..
     eùa khaógottamo ràj¤àü vipakùakulanà÷akaþ .
     kadàcillabhyate bhàgyairlabhyate labhyate mahã .. 62 ..
     aïgaü màriùapatràbhaü bhåmiþ syàdbiùamacchaviþ .
     ityayaü màriùàïgaþ syàt pçthivyàü nàtidurlabhaþ ..
     63 ..
     bhçïgaràjasya puùpàbhamaïgaü bhåmirdalaprabhà .
     àghàtaü sahate naiva eùa khaógàdhamo mataþ .. 64 ..
     dhàrà tãkùõà khuràkàrà bhåmiraïgavivarjità .
     àghàtaü sahate ghoraü ÷àõe vahniü vamatyapi .
     khuràïgamiti jànãyàt pçthivyàü nàtidurlabham .. 65 ..
     nirmalà samalà bhåmirbhaveccaiva kadà kadà .
     mandà tãvrà maveddhàrà taóidbajrasya lakùaõam .. 66 ..
     nãlà¤janasamà bhåmiraïgaü jalataraïgavat .
     meghàïgamiti jànãyàcchàõe ÷ãtaü bhavatyapi ..
     eùa khaógàdhamastyàjyo yadãcchedbhåtimàtmanaþ .
     bhartuþ pratàpaü ÷amayedravivimbaü yathà ghanaþ .. 67 ..
     mandà dhàrà bhç÷aü gàóhà bhåmiraïgavivajjità .
     parvatàïgamidaü nàma sarvatraivopalabhyate .. 68 ..
     aïgaü gu¤jàphalasamaü bhåmirmãnadalopamà .
     gu¤jàvajramidaü pçùñhaü taptaü bhavati gharùaõe ..
     ÷àõe sindårasaïkà÷aü rajo vamati càsakçt .
     eùa khaógavaro ràj¤à bhàgyàdevopayujyate ..
     asya prabhàvàttannàsti yanna sàdhayate nçpaþ .. 69 ..
     aïgaü tanu÷aràkàraü bhåmi÷caiva sitàsità .
     dhàrà tãkùõà vamati ca ÷àõe vahnisamàþ ÷ikhàþ .
     ÷aravajramidaü j¤eyaü ràj¤àü và¤chitasiddhaye .. 70 ..
     dårvàdalanibhà bhåmirdhàrà tãkùõà kharaþ svaraþ .
     ÷àõena vamate vahniü dårvàvajraü sudurlabham .. 71 ..
     aïgaü vilvadalàkàraü bhåmi÷caiva sitàsità .
     vilvavajramidaü ÷àõe nãlapãte vamecchikhe ..
     eùa khaógavaraþ proktaþ ÷atråõàü kulanà÷anaþ .. 72 ..
     masåradalasaïkà÷à bhåmiraïgaü masåravat .
     masåràïgamidaü ÷àõe rajo vamati càruõam .. 73 ..
     ÷oõapuùpanibhà rekhà dãrghà bhåmiþ sitetarà .
     ÷oõàïgamiti jànãyàt khaógaü paramadurlabham .. 74 ..
     ÷añãdalasamà bhåmiraïgaü tatkusumopamam .
     ÷añãvajramidaü pràyo labhyate guõavattaram .. 75 ..
     màrjàraromasadç÷amaïgaü bhåmiþ sitetarà .
     màrjàràïgamidaü nàmnà roga÷okabhayàvaham .
     eùa khaógàdhamastyàjyo yadãcchedbhåtimàtmanaþ ..
     76 ..
     ketakãpatrasadç÷amaïgaü yasmin pratãyate .
     vidyàt ketakavajraü tat vàràõasasamudbhavam .. 77>% lauhapradãpasya .
     %<aïgaü mårvàtantunibhaü bhåmirmårvàdalacchaviþ .
     ÷àõena vamate ÷uklàü ÷ikhàü maurvã bhavettataþ ..
     maurvyaïgamidamutkçùñaü ya÷aþkçãrtibalàvaham .. 78 ..
     liïgaü tãkùõaü kharaü gàóhaü ÷àõe vahnervamet kaõam ..
     chinattyanyavidhaü lauhaü vajràïgamiti tadbadet .. 79 ..
     kalàyapuùpasadç÷amaïgaü måmiþ sitàsità .
     kalàyavajraü jànãyàt tatkùate pàka iùyate .. 80 ..
     aïgaü campakapuùpàbhaü bhåmiþ kçùõà tathà sità .
     ÷ikhàü ÷àõe vamecchãtaü tiktaü tasya jalaü bhavet .
     idaü campakavajraü syàt sarvatra vijayapradam .. 81 ..
     aïgaü balàdalasamaü bhåmiþ ÷uklà tathetarà .
     balàvajramidaü j¤eyaü nànàbhàvaü bhaveddrutam ..
     ityayaü vàtarogàõàü nà÷ane paramauùadham .. 82 ..
     aïgaü vañàrohasamaü bhåmirvañadalacchaviþ .
     vañavajramidaü j¤eyaü kharaü khaógàdhamaü budhaiþ .
     etasya spar÷amàtreõa naro mucyeta sampadà .. 83 ..
     vaü÷anãlãsamà bhåmiþ kharadhàrà sitàkçtiþ .
     vaü÷àïgamiti jànãyàdvaü÷avçddhikaraü param .. 84 ..
     bhåmiþ ÷àladalàkàrà aïgaü laghu sitàsitam .
     ÷àlàïga eùa khaógaþ syàt påjyaþ sarvàrthadàyakaþ .
     ayaü ÷àõe vamedbahniü dhàrà càpyathavà bhavet .. 85 ..
     bhåmiþ sitàsità vàpi aïgaü jyeùñhãsamaü laghu .
     jyeùñhãvajramidaü nindyaü na spç÷yaü và hitecchubhiþ ..
     86 ..
     puràõajàlasadç÷amaïgaü bhåmiþ sitàsità ..
     jàlavajramidaü påjyaü ÷atrusampattinà÷anam .
     yadi ÷àõe vamennãlàü ÷ikhàü vahniü vamecca và ..
     tadaiùa durlabhaþ khaógo nànyathà bhayahetukaþ .. 87 ..
     aïgaü pipãlikàkàraü bhåmirdhåmrà tathàsità ..
     pipãlikàïga ityeùa tatkùate kaõóusambhavaþ .
     svayaü yadi bhaveddhåmraþ ÷àõe påjyatamastadà .. 88 ..
     nalapatrasamà bhåmiraïgantatkusumopamam .
     nalàïgamiti jànãyàdbhartuþ sarvàrthasàdhakaþ ..
     89 ..
     niraïkà nirmalà bhåmirghçùñaü ghçùñaü vamedrajaþ .
     dçóhà dhàrà bhç÷aü sthålà àghàtaü sahate na ca ..
     rajovajramidaü nindyaü ÷atråõàü vijayàvaham .. 90 ..
     kuùmàõóabãjasadç÷amaïgaü bhåmiþ sitàsità ..
     kuùmàõóavajraü jànãyàttatkùate veganigrahaþ .. 91 ..
     aïgaü nçromasadç÷aü bhåmirdhåmrà sitàsità .
     romàïgamiti jànãyàttatkùate pióakodgamaþ .. 92 ..
     bhåmiþ snuhãdalasamà aïgaü tatkaõñakopamam ..
     dhàrà tãkùõà ravastãkùõo laghumànaü kharà spé÷à .
     sudhàïgaþ khaóga ityeùa tatkùate dàhatçóbhramàþ ..
     mukhàkùikarõanàsànàü dàhaþ pàka÷ca jàyate .
     ayaü yadi ca sarpàõàü phaõàsåpari vi÷yate ..
     phaõàvidàramàpnoti sarpo loñayate ÷iraþ .
     asya dhàvanatoyena kuùñharogavinà÷anam .. 93 ..
     karkandhudalapçùñhàbhà bhåmiraïgantu tatsamam .
     karkandhuvajraü jànãyàttatkùate dàhanà÷anam ..
     eùa khaógàdhamastyàjyo jetavyà yadi vidbiùaþ ..
     94 ..
     raïgaü vakulapuùpàbhaü bhåmistatphalasannibhà ..
     vakulàïgamidaü påjyaü ÷àõe surabhigandhavat .
     tannàsti jagatãmadhye yadanena na sàdhyate .. 95 ..
     aïgaü saümi÷ritaü yasminna ki¤cidbyaktamãkùyate .
     sarveùàü dar÷anaü vàpi tãkùõadhàraþ kharasvaraþ ..
     eùa kà¤jikavajraþ syàdyatnàdevopalabhyate .
     nainaü pràpyàpi vardhante ÷eùà÷citràdayo'pi ca ..
     96 ..
     bhåmiþ kçùõàniraïgà ceddhàrà tãkùõà dçóhàpi ca .
     àghàtaü sahate ghoraü raktaü spar÷ena yo vi÷et ..
     ÷àõena vahniü vamati dhruvaü vàpyatigharùaõàt .
     mahiùàïgaþ sa vai khaógaþ pçthivyàü nàtidurlabhaþ ..
     97 ..
     atyantanirmalà bhåmiþ ÷arãraü prativimbitam .
     dhàrà tãkùõà svarastãkùõaþ svacchàïgaü tadbinirdi÷et .. 98 ..
     tasmin yadà bhavedrekhà årdhvà çtvàkhyakaü tadà .. 99 asminnapi bhavedbakrà rekhà vakràbhidhantu tat .. 100 ..
     etattritayamuddiùñaü khaógànàü pravaraü budhaiþ .
     pràya÷o labhyate loke yadi sarvaguõàvaham ..
     itãdaü nikhilaü proktaü vajràõàü lakùaõaü mayà .
     prayatnairlikhitaü vyaktaü sarveùàü hitakàmyayà ..
     itaþ parantu lauhànàü lakùaõaü yatra lakùyate .
     tasya dàso bhavàmyeùa pratij¤eti kçtà mayà ..
     dbiliïgami÷ramàlokya mi÷ràïgamiti nirdi÷et .
     sarveùàmaïgamàlokya sarvàïgamiti nirdi÷et ..>% iti khaógaparãkùàyàmaïgàdhyàyo dbitãyaþ .. * .. khaógasya råpàõi yathà --
     %<nãlãkalàyakusumacchavigç¤janàbhà yà candranãlamaõikàcamaõiprabhà ca .
     bhåmi÷ca yà marakatapratimàvabhàsà khaógasya nãlamiti råpamidaü vadanti ..>% tatra cenninditànyaïgànyariùñàni bahånyapi . dç÷yante bahudoùàpi tathàpi guõavattaram .. 1 .. yà kàlakàmbudamasãrasakàlasarpa÷aïkàndhakàrakacabhàrasamà vibhàti . bhåmi÷ca yà bhramarabandhusamàvabhàsà khaógasya kçùõamiti råpamidaü vadanti .. atra netràõi sampattyai ariùñànya÷ubhàni ca . sàdhàraõamidaü råpaü pràha nàgàrjuno muniþ .. 2 .. yà pràvçùeõyanavabhekasamànavarõà gomedaratnasadç÷àpi ca yasya bhåmiþ . khaógasya piïgamiti råpamidaü vadanti bharturya÷obaladhanakùayakàraõàya .. 3 .. yà mandadhåmasadç÷à ca ÷irãùapuùpatulyà vibhàti malinàpi ca khaógabhåmiþ . nàgàrjuno vadati dhåmramidaü hi råpaü bharturya÷obaladhanàbalivardhanàya .. 4 .. dbiråpaü mi÷ritaü kçtvà ÷aïkaraü pravadedbudhaþ . tribhã råpaiþ sametantu khaógaü tripurasaïgitam .. råpai÷caturbhiþ saüyuktaü caturaü khaógamuttaram .. iti lauhàrõavasya khaógaparãkùàyàü varõàdhyàyastçtãyaþ .. * ..
     %<jàti÷caturvidhà proktà khaógànàü yà purà mayà .
     sampratyapi prayatnena tàsàü lakùaõamucyate ..
     ÷uddhàïgaþ ÷uddhavarõa÷ca sunetraþ susvara÷ca yaþ .
     mçduspar÷aþ susandheyastãkùõadhàro mahàguõaþ ..
     khaógaü bràhmaõajàtiü taü pràha nàgàrjuno muniþ .
     asya kùate bhavecchotho ghoraþ sarvàïgagocaraþ ..
     mårchà pipàsà dàha÷ca jvaro mçtyu÷ca jàyate .
     aghçùñaü triphalàkalkamardharàtrindivoùitam .
     malinatvaü na sandhatte nirmalaü kurute param .
     taruõàdityakiraõaspar÷àdeva tçõe sthitaþ ..
     dahet sarvaü na tu karaü puruùasya hi dhàriõaþ .
     gàyattryuccàramàtreõa kharatàü vrajati sphuñam ..
     eùa khaógavaraþ sarvamariùñaü nà÷ayeddhruvam .
     asya prasàdàt puruùastrilokamapi sàdhayet ..
     tasmàdeùa manuùyàõàü sulabho na hi bhåtale .
     dç÷yante pràya÷aþ svarge ku÷adbãpe himàlaye .. 1 ..
     dhåmravarõaü mahàsàraü tãkùõadhàraü kharasvaram .
     sarvàghàtasahaü sarvanetravarõasvaràkaram ..
     khaógaü kùattriyajàtiü taü jànãyàt khaógakovidaþ .
     asya kùate bhaveddàhastçùànàho jvaro bhramaþ ..
     mçtyu÷ca jàyate ÷àõe vamedbahnikaõàn bahån .
     saüskàre càpyasaüskàre nairmalyaü tasya lakùyate ..
     ÷àõe'pya÷àõe kharatà mårdhni càtyantatãkùõatà .
     raktaspar÷anamàtreõa vi÷edantaramantaram ..
     ayaü khaógavaraþ påjyo manuùyairapi labhyate .. 2 ..
     nãlavarõaþ kçùõavarõaþ saüskàre nirmalo bhavet ..
     ÷àõena kharatà càsya ghàtatulyaü nikçntati .
     vai÷yajàtirayaü khaógaþ kùate tvaïmàtradar÷anam ..
     nàtyutkçùño nàtihãnaü sarvatraivopalabhyate .. 3 ..
     sajalàmbhodasaïkà÷aþ sthåladhàro mçdusvaraþ ..
     saüskàre caiva malinaþ ÷àõe càpi kharetaraþ .
     ÷ådrajàtirayaü khaógaþ kùate nàlpàpi vedanà ..
     dåràdeùo'dhamastyàjyo yadãccheddhitamàtmanaþ .
     pràya÷aþ sarvalokeùu svayamevopadç÷yate .. 4 ..
     dbayorlakùaõamàlokya jàrajaü khaógamàdi÷et .
     trayàõàü lakùaõenaiva trijàtiü khaógamàdi÷et .
     caturõàü lakùaõenaiva jàtisaïkaramucyate ..>% iti lauhàvarõavasya khaógaparãkùàyàü jàtyadhyàyaþ .. * .. atha triü÷annetràõàü lakùaõàni .
     %<cakràkàraü yadà netraü khaógasyàïge pradç÷yate .
     taü cakranetraü jànãyàt bhartuþ sarvàrthasàdhanam ..
     anenaikena khaógena kçtsnàü sàdhayate mahãm .. 1 ..
     praphullapadmasaïkà÷aü netraü padmadalopamam ..
     yadi và dç÷yate khaóge padmanetraü samàdi÷et .
     ayaü khaógavaro yatra tatraiva kamalàlayà .. 2 ..
     årdhvà sthålà yadà rekhà gadàkàrà pratãyate .
     gadànetramidaü viddhi sarva÷atrunisådanam .. 3 ..
     ÷aïkhàkàraü yadà netraü khaómadhye'bhidç÷yate .
     ÷aïkhanetramidaü sarvadevànàmapi durlabham .. 4 ..
     óamarupratimaü netraü yasya bhåmau pratãyate .
     sarvàrthasàdhakaü khaógaü taü vidyàdbijayapradam .. 5 ..
     dhanuþsvaråpaü yannetraü dhanurnetramuùanti tam .
     tasya spar÷anamàtreõa mando'pi pramukhàyate ..
     ayaü ni÷ãthe vijane khaógo jhanajhanàyate .. 6 ..
     yannetramaïku÷àkàraü taüvidyàdguõavattaram ..
     khaógamaïku÷anetràkhyaü bhartuþ sarvàrthasàdhakam .
     alakùmãpàparakùoghnaü kçtyàgrahanivàraõam .. 7 ..
     chatràkàraü yadà netraü chatranetraü vadanti tam .
     asya prabhàvàt kùãõo'pi sàrvabhaumobhavennçpaþ ..
     dãno'pi ca sukhãbhåyàt sukhã bhåyànmahe÷varaþ .
     mahe÷varo'pi sacivaþ sacivo maõóale÷varaþ ..
     maõóale÷a÷cakravartã bhavedatra na saü÷ayaþ .. 8 ..
     patàkàkçtinetra¤cet sarvasampattikàrakam ..
     patàkànetramàhustaü saügràme vijayapradam .. 9 ..
     netraü vãõàkçti yadà vãõànetramuùanti tam .
     ni÷ãthe vijane khaógo vãõàvat svanamàvahet .
     asya prabhàvàt sarve÷yà api va÷yà bhavanti hi .. 10 ..
     matsyàkçti yadà netraü matsyanetramimaü viduþ .
     asya prabhàvàt kùitipaþ kçtsnàü sàdhayate mahãm .. 11 ..
     ÷ivaliïgasamaü netraü liïganetramimaü viduþ .
     bhartuþ sarvàrthasaüsiddhyai ÷atråõàü nà÷anàya ca ..
     vàmapàr÷ve tu yàtràyàü dhartavyo'yaü tathà raõe 12 .
     atra dhvajàrdhacandrakalasànàü lakùaõàni patitàni . 13 . 14 . 15 .
     ÷ålàkçti yadà netraü ÷ålanetraü vadanti tam .
     sarvàrthasàdhakaþ sarvàriùñàniùñapraõà÷anaþ .. 16 ..
     ÷àdrdålanetraü taü vidyàt ÷àdrdålàkçtinetrataþ .
     ÷atru÷reõãvinà÷àya saügràme vijayàya ca .. 17 ..
     siühàkçti yadà netraü siühanetramimaü viduþ .
     asya prabhàvàt kùãõo'pi kçtsnàü sàdhayate mahãm .. 18 ..
     tat siühàsananetraü syàt netre siühàsanopame .
     asya prabhàvàt kùitipaþ kçtsnàü sàdhayate mahãm .. 19 ..
     gajàkçti yadà netraü gajanetraü vadanti tam ..
     asya prabhàvàt kùãõo'pi labhate ràjasampadam ..
     20 ..
     netraü haüsàkçti yadà haüsanetraü vadanti tam .
     asya prabhàvàt bhåpàlo ya÷aþpràpnotyanuttamam ..
     21 ..
     mayåràkçtinetre dve tannetramiti nirdi÷et ..
     asya prabhàvànmanujaþ sarpadarpànnisådayet .. 22 ..
     jihvàkàraü yadà netraü jihvànetraü vadanti ca ..
     saügràmakharpareùvevaü pibedvairi÷irorajaþ .. 23 ..
     dantàkàraü yadà netraü dantanetraü vadanti tam ..
     ayaü ripugaõaü mårdhni carvayatyatibhairavam .. 24 ..
     saógàkàraü yadà netraü khaóganetraü vadanti tam .
     tasya prabhàvànmanujastrilokãü va÷ayedapi .. 25 ..
     manuùyaputtrikàkàrà puttrikànetramucyate ..
     ayaü sa÷ailàü sadbãpàü kçtsnàü sàdhayet kùitim .
     na ceyaü puttrikà kintu jayalakùmãriha svayam ..
     tasmànnàyaü manuùyàõàmalpabhàgyena labhyate .. 26 ..
     càmaràkçtinetratvàttannetramiti nirdi÷et .
     asya prabhàvàjjàyante càmaroddhçtasampadaþ .. 27 ..
     ekàneka÷ikhe ÷ailanetre tannetrasaüj¤akam .
     api ràùñrabhaye yuddhe viùame vairisaïkañe .
     sthirãkaroti dharaõãü dharaõãü parvato yathà .. 28 ..
     puùpamàlàsamaü netraü puùpanetraü vadanti tam .
     asya prabhàvàttuùyanti grahàþ sarvà÷ca devatàþ ..
     29 ..
     bhujaïgamasame netre sarpanetramidaü matam .
     ayaü ÷atrugaõaü hanti yathà martyaü bhujaïgamaþ .. 30 ..
     savarõaü samavarõa¤ca tat sarvaü dbividhaü mavet .
     savarõaü ÷àntisampattyai ripunà÷e tathàparam ..
     dbayorekatra pçùñhe ca tat punarvividhaü bhavet .
     ekalokasukhaü nedaü dadàti dbividhaü dbayoþ ..
     målamadhyàgrasaüsthànàttat punardbividhaü bhavet .
     agre càgryaphalaü j¤eyaü madhye madhyaphalaü matam ..
     måle phalaü jaghanyaü syàt pràha nàgàrjuno muniþ .
     ekaü dve trãõi netràõi nàtra saükhyà vyatikramaþ ..
     ekaü gharmaþ svargakàmau dbe trãõi ca trivargakam .
     tatphalàni prayacchanti pràha nàgàrjuno muniþ ..
     dbinetramiti jànãyàt svasaüj¤àü netrayordvayoþ .
     trinetra¤ca tribhirj¤eyaü bahunetramataþ param ..
     yathottaraü guõavahaü khaógamàhuranuttamam .
     diïmàtramiti nirdiùñaü netràõàü ÷ubhadàyinàm ..
     tãvràõàü maïgalànà¤ca dar÷ana¤ca ÷ubhàvaham ..>% iti khaógaparãkùàyàü netràdhyàyaþ pa¤camaþ .. * ..
     %<yathà netrasya saüsthànaü tathàriùñasya lakùayet .
     netreùu sthànaniyamo nàriùñe sthànanirõayaþ ..
     pra÷astàïgo'pi yaþ khaógo'riùñenaikena ninditaþ ..>% atha triü÷adariùñànàü lakùaõàni ..
     %<chidravaddç÷yate khaóge svabhàvena ca lakùyate .
     chidràriùñamidaü viddhi bharturvãryabalàpaham .. 1 ..
     yadà kàkapadàkàramariùñaü dç÷yate kvacit .
     ayaü kàkapadàriùñaþ sarvàbhãùñavinà÷anaþ .. 2 ..
     rekhàkàraü yadàriùñamårdhvaüvà tiryageva và .
     rekhàriùñamidaü viddhi bhartuvãryabalàpaham .. 3 ..
     bhinnabhràntikaraü pàpaü bhinnàriùñamidaü viduþ .
     bhartuþ kulaü ya÷o ràùñraü nàhatvà na vrajet svayam .. 4 ..
     yadà bheka÷iroråpamariùñaü dç÷yate kvacit .
     bhekàriùñamidaü nàmnà saügràme bhayadàyakam 5 ..
     ariùñe muùikàkàre muùikàriùñamucyate .
     ayaü khaó gàdhamaþ kuryàt patyuþ pàtàlasaïgamam .. 6 ..
     vióàlanayanàkàro bindureko'tivistaraþ .
     vióàlàriùñametat syàt bhartuþ sarvàrthanà÷anam .. 7 ..
     ariùñaü ÷arkaràkàraü yadà spar÷ena budhyate .
     ÷arkaràriùñhametat syàddhanabuddhivinà÷anam .. 8 ..
     yadà nãlãrasàbhàsamariùñaü dç÷yate kvacit .
     nãlyariùñamidaü j¤eyaü ya÷olakùmãvinà÷anam .. 9 ..
     ariùñhe ma÷akàkàre ma÷akàriùñamucyate .
     bhartuþ kulaü ya÷o buddhiü dhçtiü prãti¤ca nà÷ayet ..
     10 ..
     bhçïgamàpratimo vindureko'neko'thavà yadà .
     bhçïgamàriùña ityeùa dhçtismçtivinà÷anaþ .. 11 ..
     såcãråpamariùña¤cedårdhvaüvà tiryageva và .
     såcyariùñamidaü nàma bhartuþ kulavinà÷anam .. 12 ..
     traya÷cedbindavo ràjan ! païktayo viùameõa và .
     uparyupari vàgho'dhastribindvàkhyamariùñakam ..
     tasya spar÷anamàtreõa sacelaþ snànamàcaret .. 13 ..
     kàlikàriùñamityetad dhãdhçtismçtinà÷anam ..
     14 ..
     ekatra yadi na hyeùa prayatnenàpi saüvçtaþ .
     dàrã nàma mahàriùñaü sarvàbhãùñavinà÷anam ..
     anekaguõasampannaþ khaógo lokairna gçhyate .. 15 ..
     kapotapakùapratimamariùña¤cettadàhvayam .
     bhartuþ kulaü ya÷o vidyàü balaü buddhi¤ca nà÷ayet .. 16 ..
     kàkàkçti yadàriùñaü kàkàriùñaü tadocyate .
     anena bhartuþ saügràme bhaïga evopajàyate .. 17 ..
     ariùñe kharparàkàre kharparàriùñamucyate .
     bharturya÷o balaü vãryaü buddhiü prãti¤ca nà÷ayet .. 18 ..
     yadànyalloha÷akalaü lagnaü syàdiva lakùyate .
     ÷akalãti sa vai khaógaþ sarvàbhãùñanisådanaþ .. 19 ..
     kroóãku÷apatrakayorlakùaõe patite 20 . 21 .
     yasminnimnamivàbhàti madhye và dç÷yate kvacit .
     jàlàriùñamidaü nàma bhartuþ kuladhanàpaham .. 22 ..
     ekaikarekhà dãrghàgrà yadà pallavinã bhavet .
     spar÷e vàtha kareõàtha karàlàriùñamucyate ..
     ayaü hi kùitipàlànàü dçùñiyogyo bhavenna hi .
     dar÷anàdeva na÷yanti ya÷olakùmãjayàdayaþ .. 23 ..
     ariùñe kaïkapatràbhe kaïkàriùñaü taducyate .
     asya spar÷anamàtreõa na÷yatyàyurya÷o balam .. 24 ..
     kharjåravçkùapratimaü yadàriùñantu lakùyate .
     kharjuràriùñametat syàdbhartuþ kuladhanàpaham .. 25 ..
     go÷çïgàbhamariùña¤cet ÷çïgàriùñaü taducyate .
     anena bharturna÷yanti lakùmãbalakulàdayaþ .. 26 ..
     gopucchàkçti cet khaóge ariùñaü saüpratãkùyate .
     pucchàriùñamidaü nàma bhartuþ sarvàrthanà÷anam .. 27 ..
     khanitràbhamariùña¤cet khanitràriùñamucyate .
     ÷åràõàmapi saügràme bhaïgametat prayacchati .. 28 ..
     ariùñe làïgalàkàre làïgalàriùñamucyate .
     ayaü pàpàt pàpataraþ prekùaõãyo na bhåbhujà ..
     ayamàyuþ ÷riyaü hanti vidyàü balama÷eùataþ .. 29 ..
     vaói÷àriùñasya lakùaõaü patitam .. 30 ..
     ityariùñàni proktàni nànàtantràt prayatnataþ .
     vicàryaitàni matimàn khaógaü ko÷e nidhàpayet ..
     diïmàtramidamuddiùñamariùñànàü hitàtmanàm .
     amaïgalànàü mandànàü dar÷ana¤cà÷ubhàvaham ..
     ariùñamekameva syàddvirariùñaü ÷ubhàvaham .
     anyonyama÷ubhaü hanyàdviùasya hi viùaü yathà ..
     ekamàrabhya saptàntamariùñaü pràha nànyathà .
     yathottaraü dbiguõitaü phalamàhurmanãùiõaþ ..
     iti khaógaparãkùàyàmariùñàdhyàyaþ ùaùñhaþ .. * ..
     atha dbibidhà bhåmiþ .
     divyamaumavibhàgena bhåmiryà dbividhà matà .
     divyà divi samudbhåtà bhaumà bhåmisamudbhavà ..
     tallakùaõama÷eùeõa likhyate tannibodhata .
     devadànavayormadhye khaógasçùñirabhåt purà ..
     te khaógàþ puõyade÷eùu keùu keùu pratiùñhitàþ ..
     divyalakùaõaü yathà -- ye khaógàþ sthåladhàrà bhç÷amatilaghavo nirmalàïgàþ sunetrà ye riùñà÷càsvaråpàþ suvimalatanava÷càpyasaüskàrayogàt .
     durbhedyà durghañà÷ca dhvaniguõaguravo yatkùate dàhapàkau te divyàþ kurvate'mã kuladhanavijaya÷rãya÷ovçddhimà÷u .. 1 ..
     atha bhaumalakùaõaü bçhaddhàrãte .
     pårbaü mahe÷ena viùàõi yàni bhuktàni teùàü patitàstu bindavaþ .
     yasmin prade÷e sa sa eva de÷aþ kàlàyasàmàkaratàü jagàma ..
     puràmçtaü kùãrasamudramadhyàdutpàdya saügçhya yayuþ surendràþ .
     tadbindavo yatra nipetureùa ÷uddhàyasàmàkaratàü jagàma ..
     ye viùotthà bhç÷aïkàlàþ kharàïgàþ sambhavanti hi .
     mårchàdàhajvarànàha÷okahikkàvamãkaràþ ..
     ye'mçtotthàþ karvuràïgà mandàïgàþ saübhavanti ca .
     balãpatitamàlinyajaràvyàdhivinà÷anàþ ..
     yatraiva patitaü yattu tattadàkaratàïgatàþ ..
     tadyathà -- vàràõasãmagadhasiühalabhåmibhàge nepàlabhåmiùu tathàïgamahãprade÷e .
     sauràùñrike'nyataradhanyamahãvibhàge ÷uddhàyasàü kçtivaràþ pravadanti janma ..
     tadyathà -- vàràõaseyàþ susnigdhàstrãkùõadhàràþ sadaïginaþ .
     laghavaþ sukhasandheyà j¤eyà÷càbhedya÷àlinaþ ..
     màgadhàþ karka÷àþ sthåladhàrà gåóhataràïginaþ .
     guravo duþkhasandheyàþ khaógà j¤eyà vicakùaõaiþ ..
     nepàlade÷aprabhavà niraïgà ni÷calà÷ca ye .
     j¤eyàþ sadaïgà malinà laghavaþ sthåladhàriõaþ ..
     kàliïgà guravaþ svacchà vyaktàïgàstantuhetavaþ .
     sauràùñrà nirmalàþ snigdhàþ suvyaktàïgà bhç÷aü kharàþ ..
     siühaladbãpajàtànàü caturdhà bheda ucyate .
     kecit sadaïgà guravaþ karka÷àþ snigdhadhàriõaþ ..
     kecit sadaïgà laghavaþ susnigdhà sthåladhàriõaþ .
     eùàü råpeõa mi÷reõa j¤eyà hi dbijajàtayaþ ..
     sàmànyàt dbiguõa¤cauóraü kalirda÷aguõastataþ .
     kaleþ ÷ataguõaü bhadraü bhadràdbajraü sahasradhà .
     vajràt ùaùñhiguõaþ pàõóirniravirda÷abhirguõaiþ .
     tataþ koñisahasreõa hyayaskàntaþ pra÷asyate ..>% ityàdikaü rasàyanaupayaugikameva na tu khaóge dçùñaphalam .. yadàha . àsàntu lauhajàtãnàü vajraü khaógàya yujyate . tathàca . ye khaógàstãkùõadhàrà bhç÷amatiguravaþ ùaóguõàóhyàþ subhedyàþ kecit sàïgà niraïgàþ kati ca na samalà nirmalàþ kecideva . te bhaumàþ kurvate'mã dhanavijayabalaü ùaóguõà nirguõà và te duþkhaü ÷okamugraü dadhati balakula÷rãya÷onà÷akàste .. iti khaógaparãkùàyàü bhåmyadhyàyaþ saptamaþ .. 2 * .. athàùñadhà dhvaniþ . dhvaniraùñavidhaþ prokto yaþ pårbaü såtrasaügrahe . teùàmapi likhàmyatra saguõaü lakùaõàùñakam .. tadyathà -- pårbe catvàraþ ÷ubhadàþ pare nindàspadàstathà . vicàrya khaógamàna¤ca kartavyaü khaógakovidaiþ .. ghorastàra iti khyàto dbividhaþ khaógakovidaiþ . ghoraþ syàt sukhasampattyai tàra uccàñane mataþ .. yatra haüsaravasyeva khaóge nakhahate dhvaniþ . haüsadhvanirayaü khaógaþ sakalàrthaprasàdhanaþ .. 1 .. kàüsya÷abda ivàbhàti yasmin khaóge hate dhvaniþ . kàüsyadhvanirayaü khaógaþ pràha nàgàrjuno muniþ .. 2 .. abhrasya lakùaõaü patitam .. 3 .. óhakkà÷abda ivàbhàti yasmin khaóge hate dhvaniþ . óhakkàdhvanirayaü khaógaþ sarva÷atrunisådanaþ .. 4 .. kàkasvara ivàbhàti yasmin khaóge hate dhvaniþ . kàkasvaro'yaü khaógaþ syàt ÷rãya÷aþkulanà÷anaþ .. 5 .. tantrãsvarasamo yasmin bhavet khaóge hate dhvaniþ . tantrãdhvanirayaü khaógaþ kula÷rãdhananà÷anaþ .. 6 .. kharasyeva dhvaniryasmin kharadhvanirayaü mataþ . ÷rãya÷oj¤ànavij¤ànajayatejovinà÷anaþ .. 7 .. prastarasyeva yaþ khaógaþ sa nindyaþ khaóagalakùaõe .. 8 .. gabhãratàradhvanità khaógasyà÷ubhalakùaõam . uttànamandradhvanità khaógasyà÷ubhalakùaõam .. apàïganetrahãno'pi khaógaþ sudhvaniruttamaþ . andhaþ kuråpo manujo yathà bhuvi sugàyanaþ .. sarvalakùaõasampannaþ khaógo yo dhvanivarjitaþ . sa nindyaþ sundaràïgo'pi yathà vàkyavivarjitaþ .. nakhena vàtha daõóena tathà lauha÷alàkayà . loùñena ÷arkaràbhirvà dhvanivij¤ànamucyate .. iti khaógaparãkùàyàü dhvanyadhyàyo'ùñamaþ .. * .. atha dbividhaü mànam . yanmànaü dbividhaü proktaü tasya lakùaõamucyate . uttamàdhamabhedena bhedo hi dbividho mataþ .. uttamaü yadbi÷àlaü syàllaghumànaü prakãrtitam .. 1 .. adhamaü tacca yat kharvaü gurumànaü prakãrtitam .. 2 .. tatpunastrividhaü proktamàdimadhyàntabhedataþ . yo muùñiviü÷atisamàyatatãvradhàro bharturbhavet prasarato'pi ùaóaïgulãbhiþ . mànena càùñapalikaþ sa hi khaógamadhye nàtiprakçùñanavikçùñaphalapradaþ syàt .. yo dbàda÷àùñanavamuùñibhiràyataþ syàt mando bhavet prasarato'pi caturthabhàgaþ . tàvatpalaiþ parimitastu tato'dhiko và khaó gàdhamo dhanaya÷aþkulanà÷anàya .. nàgàrjuno'pi . yàvatyo muùñayo dairghye tadardhàïgulayo yadà . prasare taccaturthàü÷amitivai mànamuttamam .. yàvatyo muùñayo dairghye prasare tattribhàgikaþ . palaistadardhaistulitaþ sa khaógo madhya ucyate .. yàvatyo muùñayo dairghye turyàü÷aþ prasare tu tat . adhamaþ kãrtitaþ khaógastatsamo vàdhikaþ palaiþ .. bhaumànàmidamuddiùñaü divyàstu laghavo matàþ .. iti khaógaparãkùàyàü mànàdhyàyaþ .. * .. bhojastu .
     %<dãrghatà laghutà caiva kharavistãrõatà tathà .
     durbhedyatà sughañatà khaógànàü guõasaügrahaþ ..
     kharvatà gurutà caiva mandatà tanutà tathà .
     subhedyatà durghañatà khaógànàü doùasaügrahaþ ..
     iti nikhilamudàramuktamatra bahutantreùu nikçùya khaógayaùñeþ .
     nçpatiriti vicintya yo vidhatte sa cirataràü ÷riyamucchritàü labheta ..>% iti yuktikalpataråktakhaógaparãkùà samàptà ..

#<tarasaü>#, klã, (té + bàhulakàt asac .) màüsam . ityamaraþ . 2 . 6 . 63 .. (yathà, kàtyàyana÷rautasåtre .
     %<tarasamayàþ pårboktabhàgàþ ..>% %<tarasamayà màüsamayàþ .>% iti karkaþ ..)

#<tarasthànaü>#, klã, (taràya avataraõàya yat sthànam . tarasya sthànaü và .) ghaññaþ . iti jañàdharaþ ..

#<tarasvàn>#, [t] tri, (taro balaü vego và astyasyeti matup . masya vaþ .) ÷åraþ . vegã . iti vyàkaraõam .. (caturthamanuputtravi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e . 7 . 88 .
     %<taraïgabhãrurvuùma÷ca tarasvànugra eva ca .
     abhimànã pravãra÷ca jiùõuþ saïkrandanastathà ..>%)

#<tarasvã>#, [n] tri, (taro vegaþ balaü vàstyasya . taras + %<asmàyàmedhàsrajo viniþ .>% 5 . 2 . 121 . iti viniþ .) ÷åraþ . vegã . ityamaraþ . 3 . 3 . 127 . (yathà, bhàgavate . 8 . 10 . 31 .
     %<ràhuõà ca tathà somaþ pulomnà yuyudhe'nilaþ .
     ni÷umbha÷umbhayordevã bhadrakàlã tarasvinã ..>%) garuóe vàyau ca puü . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<taràndhuþ>#, puü, (taràya taraõàya tare taraõe và andhuriva atigabhãramadhyade÷atvàt tathàtvam .) naukàvi÷eùaþ . bhaóa iti bhàùà . tatparyàyaþ . hoóaþ 2 vahanam 3 vàrvañaþ 4 vahitram 5 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<taràluþ>#, puü, (taràya taraõàrthaü alati paryàpnotãti . ala + un .) naukàvi÷eùaþ . iti hàràvalã ..

#<tariþ>#, strã, (taratyanayà iti . té + %<aca iþ .>% uõàü . 4 . 138 . iti iþ .) naukà . ityamaraþ . 1 . 10 . 10 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 100 . 48 .
     %<sàbravãddà÷akanyàsmi dharmàrthaü vàhaye tarim ..>%) da÷à . vastràdipeñakaþ . iti hemacandraþ ..

#<tarikaþ>#, puü, (taràya taraõàya hitaþ . té + ñhan .) plavaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (taraõe taraõanimittakadeya÷ulke'dhikàro'styasya . taraõa÷ulkagrahaõàdhikàrã . yathà, yàj¤avalkye . 2 . 266 .
     %<tarikaþ sthalajaü ÷ulkaü gçhnan dàpyaþ paõàn da÷a ..>%)

#<tarikà>#, strã, (tarika + ñàp .) naukà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<tariõã>#, strã, (tarastaraõaü kçtyatvenàstyasyàþ iti iniþ ïãp ca .) naukà . iti hemacandraþ ..

#<tarità>#, strã, (tara + itac .) tarjanã . iti ÷abdacandrikà .. gç¤janam . gàüjà iti bhàùà . yathà, kulàrõavatantre .
     %<sambidà kàlakåña¤ca tàmrakåña¤ca dhusturam .
     ahiphenaü kharjurasastàrikà tarità tathà ..>%

#<tarirathaþ>#, puü, (tarernaukàyà ratha iva tatparicàlanàttathàtvam .) aritram . iti hàràvalã ..

#<tarãþ>#, strã, (taratyanayà iti . té + %<avitéstçtantribhya ãþ .>% uõàü . 3 . 158 . iti ãþ .) naukà . (yathà, màghe . 3 . 76 .
     %<tarãùu tatratyamaphalgubhàõóam ..>%) gadà . vastràdipeñakaþ . ityuõàdikoùaþ .. dhåmaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. droõã . iti jañàdharaþ .. da÷à . iti medinã . re, 40 ..

#<tarãùaþ>#, puü, (té + %<kçtébhyàmãùaõ .>% uõàü . 4 . 26 . iti ãùaõ .) ÷obhanàkàraþ . bhelaþ . vyavasàyaþ . ityuõàdikoùaþ .. samudraþ . samarthaþ . iti saükùiptasàre uõàdivçttiþ .. svargaþ . iti medinã . ùe, 37 ..

#<tarãùã>#, strã, (tarãùa + saüj¤àyàü ïãù .) indrakanyà . iti medinã . ùe, 38 ..

#<taruþ>#, puü, (tarati samudràdikamaneneti . té + %<bhçmç÷ãtécarãti .>% uõàü . 1 . 7 . iti uþ .) vçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 5 .. (yathà, raghuþ . 3 . 70 .
     %<munivanatarucchàyàü devyà tayà saha ÷i÷riye ..>%)

@<[Page 2,598b]>@
#<tarukåõiþ>#, puü, (tarau vçkùe kåõayatãti . kåõa + in .) vàggudapakùã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<tarujãvanaü>#, klã, (tarorjãvanaü jãvanakàraõam .) vçkùamålam . iti ÷abdacandrikà ..

#<taruõaü>#, klã, (té + %<tro ra÷ca lo và .>% uõàü . 3 . 54 . iti unan .) kubjapuùpam . iti medinã . õe, 49 ..

#<taruõaþ>#, puü, (té + unan .) sthålajãrakaþ . eraõóaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<taruõaþ>#, tri, (tarati plavate pramodasalile iti . té + tro ra÷ca lo và . uõàü . 3 . 54 . iti unan .) yuvà . iti medinã . õe, 49 . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 40 . 26 .
     %<taruõastasya puttro'bhåttigmatejà mahàtapàþ ..>%) nåtanaþ . iti dharaõiþ .. (yathà, chandoma¤jaryàm .
     %<taruõaü sarùapa÷àkaü navaudanaü picchilàni dadhãni .
     svalpavyayena sundari ! gràmyajanomiùñama÷nàti ..>%)

#<taruõajvaraþ>#, puü, (taruõa÷càsau jvara÷ceti .) saptàhàvadhijvaraþ . (yathà, cakradattaþ .
     %<àsaptaràtraü taruõaü jvaramàhurmanãùiõaþ ..>%

#<taruõadadhi>#, klã, (taruõaü taruõalakùaõoktaü dadhãti .) pa¤cadinàtãtadadhi . iti vaidyakam ..
     %<÷uùkaü màüsaü striyo vçddhà bàlàrkastaruõaü dadhi .
     prabhàte maithunaü nidrà sadyaþpràõaharàõi ùañ ..>% iti càõakye . 64 ..

#<taruõã>#, strã, (taruõa + gauràditvàt ïãù .) dbitãyavayàþ strã . (yathà --
     %<tatastu taruõã j¤eyà dbàtriü÷adbatsaràvadhi .
     nidàgha÷aradorbàlà hità viùayiõã matà ..
     taruõã ÷ãtasamaye ..>%
     %<nityambàlà sevyamànà nityaü vardhayate balam .
     taruõã hnàsayecchaktim ..>%
     %<vçddho'pi taruõãü gatvà taruõatvamavàpnuyàt ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) bhåyobhåyaþ pravartamànarajàþ strã . ityamarañãkàsàrasundarã .. tatparyàyaþ . yuvatã 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 8 .. talunã 3 yuvatiþ 4 . iti bharataþ .. yånã 5 dikkarã 6 dhanikà 7 dhanãkà 8 . iti ÷abdaratnàvalã .. gçhakanyà . dantãvçkùaþ . cãóànàmagandhadravyam . puùpavi÷eùaþ . seutã iti bhàùà .. tatparyàyaþ . sahà 2 kumàrã 3 gandhàóhyà 4 càruke÷arà 5 bhçïgeùñà 6 ràmataruõã 7 sudalà 8 bahupatrikà 9 bhçïgavallabhà 10 . iti ràjanirghaõñaþ .. sevatã 11 . yathà, nàrasiühapuràõe .
     %<campakàt puùpa÷atakàda÷okaü puùpamuttamam .
     a÷okàt puùpasàhasràt sevatãpuùpamuttamam .
     sevatãpuùpasàhasràt kubjakaü puùpamuttamam ..>% (yathà, bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..
     %<÷atapatrã taruõyuktà karõikà càruke÷arà .
     mahàkumàrã gandhàóhyà làkùàkçùõàtima¤jalà ..>% asyà guõàþ . ÷i÷iratvam . snigdhatvam . pittadàhajvaramukhapàkatçùõàvicchardinà÷itvam . madhuratva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<taruõãkañàkùamàlaþ>#, puü, (taruõãnàü kañàkùàõàü màlà yatra .) tilakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tarutålikà>#, strã, (tarusthità tålikà citra÷alàkà iva . yadvà, tarau vçkùe dolayatãti . dula kùepe + õvul . ñàpi ata itvam . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) vàtuliþ . iti hàràvalã .. vàduóa iti bhàùà .. tarudålikàpi pàñhaþ ..

#<tarunakhaþ>#, puü, (tarau tarorvà nakha iva .) kaõñakaþ . iti hàràvalã ..

#<tarubhuk>#, [j] puü, (taruü bhunaktãva . bhuja + kvip .) vandàkaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tarumçgaþ>#, puü, (tarau tiùñhan mçga iva . ÷àkapàrthivavat madhyapadalopã samàsaþ . yadvà, taru priyo mçgaþ pa÷uþ .) vànaraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<taruràgaü>#, klã, (taro ràgo raktimàbhà yasmàt .) ki÷alayam . nåtanapallavaþ . iti hàràvalã ..

#<taruràjaþ>#, puü, (taråõàü ràjà atyuccatvàdasya tathàtvam . samàse ñac .) tàlavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (sarvapåjyatvàt svarlokabhogyatvàcca pàrijàtapuùpavçkùaþ . yathà, harivaü÷e . 124 . 55 .
     %<yadetadàhçtaü svargàt tat tvadarthaü mayà vibho ! .
     devopabhogyametaddhi taruràjasamudbhavam ..>%)

#<taruruhà>#, strã, (tarau rohatãti . ruha + kaþ . ñàp .) bandàkaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tarurohiõã>#, strã, (taruùu rohatãti . ruha + õiniþ + ïãp .) vandàkaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<taruvallã>#, strã, (taruùu vallãva tarurvallãva và .) jatukàlatà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<taru÷àyã>#, [n] puü, (tarau tarukoñhare ÷àkhàyàü và ÷ete iti . ÷ã + õiniþ .) pakùã . iti hàràvalã ..

#<tarusàraþ>#, puü, (taroþ sàraþ .) karpåraþ . iti hàràvalã .. (yathà, su÷rute cikitsitasthàne 35 adhyàye . %<tatranetràõi suvarõarajatatàmràyorãtidanta÷çïgamaõitarusàramayàni ÷lakùàõãti ..>% karpåra÷abde'sya vivçtirj¤àtavyà ..)

#<tarusthà>#, strã, (tarau tiùñhatãti . sthà + kaùñàp ca .) vandàkaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<taråñaþ>#, puü, (taroþ åña iva .) utpalakandaþ . asya guõàþ . gurutvam . viùñambhitvam . ÷ãtalatva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. (yathà, carake såtrasthàne saptaviü÷e'dhyàye .
     %<taråñavisa÷àlåkakrau¤càdanaka÷erukam .
     ÷çïgàñakaü kaloóya¤ca guruviùñambhi ÷ãtalam ..>%)

#<tarka>#, ka dãptau . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüparaü-akaü-señ .) ka, tarkayati . vitarkaõe'pyayam . (atra sakaü .) tarkayatyanyaguõaü sudhãþ . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 2,599a]>@
#<tarkaþ>#, puü, (tarka + bhàve gha¤ .) àkàïkùà . vitarkaþ . vyabhicàra÷aïkànivartakaþ . iti bhàùàparicchedaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 199 . 108 .
     %<÷uùkatarkaü parityajya à÷rayasva ÷rutiü smçtim ..>%) sa ca pa¤cavidhaþ . yathà . àtmà÷rayaþ 1 anyonyà÷rayaþ 2 cakrakaþ 3 anavasthà 4 pramàõavàdhitàrthakaþ 5 . iti jagadã÷aþ .. eùàü lakùaõàni tattacchabde draùñavyàni .. åhaþ . hetu÷àstram . tattu mãmàüsàdi . iti medinã . ke, 25 . (yathà, manuþ . 12 . 106 .
     %<àrùaü dharmopade÷a¤ca veda÷àstràvirodhinà .
     yastarkeõànusandhatte sa dharmaü veda netaraþ ..>% nyàya÷àstram . yathà, naiùaye .
     %<yatkàvyaü madhuvarùidharùitaparàstarkeùu yasyoktayaþ ..>% j¤ànam . yathà, mahàbhàrate . 1 . 168 . 18 .
     %<taü vai phalàrthinaü manye bhràtaraü tarkacakùuùà ..>% arthavàda iti karkopàdhyàyaþ . yathà, aktàþ ÷arkarà upadadhàtãti vidhiþ ÷råyate . tatrà¤janasàdhanaü ghçtaü tailaü và tanmadhye kenàktà iti saü÷aye tejo vai ghçtamityarthavàdàt ghçtenàktà iti nirõãyate . atastarko'rthavàdaþ ..)

#<tarkakaþ>#, puü, (tarkeõa àkàïkùayà kàyati prakà÷ate iti . kai + kaþ .) yàcakaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 45 . 6 .
     %<tathànujãvino bhçtyàn saü÷ritànatithãnapi .
     kàmaiþ santarpayàmàsa kçpaõàüstarkakànapi ..>% tarkayatãti . tarka + õvul .) tarkakàraka÷ca ..

#<tarkavidyà>#, strã, (tarkopadeùñrã vidyà tarkaråpà yà vidyà và .) nyàyavidyà . tatparyàyaþ . ànvãkùikã 2 . ityamaraþ . 1 . 6 . 5 .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 37 . 12 . ànvikùikãü tarkavidyàmanurakto nirarthikàm ..)

#<tarkàrã>#, strã, (tarkaü çcchatãti . ç + karmaõyaõ . 3 . 2 . 1 . ityaõ . ïãp ca .) jayantãvçkùaþ . ityamaraþ . 4 . 2 . 65 .. (paryàyo'syà yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<vaijayantã ca tarkàrã jayantã vijayà jayà ..>% asyà guõà yathà --
     %<tarkàrã varuõaü svàdu satiktaü kaphavàtajit ..>% iti vàbhañe såtrasthàne ùaùñhe'dhyàye .. asyàþ vyavahàro yathà --
     %<tarkàrã vi÷va÷igrusurasavatsakanimbajaiþ .
     patramålaphalaistoyaü ÷çtamuùõa¤ca secanam ..>% iti carake cikitsàsthàne saptaviü÷e'dhyàye .. iyaü gaõikàrikàpi vàcyà . tatparyàyà yathà,
     %<agnimantho jayaþ sa syàcchrãparõã gaõikàrikà .
     jayà jayantã tarkàrã nàdeyã vaijayantikà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<tarkiõaþ>#, puü, cakramardavçkùaþ . itiratnamàlà .. tarkilo'pi pàñhaþ .. (cakramarda÷abde'sya vivçtirvàkhyàtà ..)

@<[Page 2,599b]>@
#<tarkã>#, [n] tri, (tarkayituü ÷ãlamasya yadbà tarkayatãti . tarka + õiniþ .) tarkavi÷iùñaþ . mãmàüsakaþ . yathà --
     %<traividyo haitukastarkã nairukto dharmapàñhakaþ .
     traya÷cà÷ramiõaþ pårbe pariùat syàdda÷àvarà ..>% iti manuþ . 12 . 111 ..

#<tarkuþ>#, strã, (kçt + uþ . nipàtanàt sàdhuþ .) såtranirmàõayantram . ñeko iti bhàùà .. tatparyàyaþ . kapàlanàlikà 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. tarkuñã 3 såtralà 4 . iti hàràvalã .. (kumbhakàrasya cakràkàra÷ilàbhàõóam . yathà, anargharàghave . 2 . 6 .
     %<÷aïke samprati yàvadabhyudayate tattarkuñaïkonmçjà rajyadbimbaraja÷chañàvalayito devastviùàmã÷varaþ ..>%)

#<tarkuñaü>#, klã, (tarkayati såtrotpàdakatayà ÷obhate iti . tarka dãptau + bàhulakàt uñan .) kartanam . iti trikàõóa÷eùaþ .. kàñanàkàñà iti bhàùà ..

#<tarkuñã>#, strã, (tarkuña + striyàü gauràditvàt ïãù .) tarkuþ . iti hàràvalã . 213 .

#<tarkupiõóaþ>#, puü, (tarkusthitaþ piõóaþ . madhyapadalopisamàsaþ .) tarkusthitamçtpiõóaþ . ñekora vàüñula iti bhàùà .. tatparyàyaþ . vartinã 2 . iti jañàdharaþ .. tarkupãñhã 3 vartulà 4 . iti hàràvalã . 213 ..

#<tarkupãñhã>#, strã, (tarkusthità pãñhã svalpo mçtpiõóaþ .) tarkupiõóaþ . iti hàràvalã . 213 ..

#<tarkulàsakaþ>#, puü, (làsayati ÷obhayatãti . lasa kàntau + õic + õvul . tarkuþ såtranirmàõayantraü tasyà làsakaþ .) jhallolaþ . iti hàràvalã . 213 .. kharasà iti bhàùà ..

#<tarku÷àõaþ>#, puü, (tarkoþ ÷àõaþ .) sàmakaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. ñekora ÷àõa iti bhàùà ..

#<tarkùuþ>#, puü, (tarakùuþ pçùodaràditvàt sàdhuþ .) tarakùuþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<tarkùyaþ>#, puü, yavakùàraþ . iti ratnamàlà ..

#<tarja>#, bhartsane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüparaü-sakaü-señ .) tarjati . iti durgàdàsaþ ..

#<tarja>#, ka ïa bhartse . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüàtmaü sakaü-señ .) ka ïa, tarjayate . bhartsastarjanam . tàmatarjayadambare . iti raghuprayogastu tarjvanaü tarjaþ . tarjaü karotãti ¤au sàdhyaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<tarjanaü>#, klã, (tarja + bhàve lyuñ .) bhartsanam . yathà . adhãràyàstarjanatàóanàdi . iti rasama¤jarã .. (yathàca kumàre . 6 . 45 .
     %<bhråbhedibhiþ sakampoùñhairlalitàïgulitarjanaiþ .
     yatra kopaiþ kçtàþ strãõàmàprasàdàrthinaþ priyàþ ..>%)

#<tarjanã>#, strã, (tarjyate'nayeti . tarja bhartsane + karaõe lyuñ . tataþ striyàü ïãp .) aïguùñhasamãpàïguliþ . tatparyàyaþ . prade÷inã 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 81 .. sà tu garbhasthasya catubhirmàsairbhavati . iti sukhabodhaþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 17 . 88 .
     %<tacchrutvà ÷va÷uraü taü sà badhåþ somaprabhà krudhà .
     vilokya bhràmayàmàsa yamàj¤àmiva tarjanãm ..>%)

#<tarjikaþ>#, puü, (tarjastarjanamastyatra . tarja + ñhan .) de÷avi÷eùaþ . tatparyàyaþ . tàyikaþ 2 . iti hemacandraþ . 4 . 24 ..

#<tarõaþ>#, puü, (tarõoti tçõàdikaü bhakùayatãti . tçõ bhakùaõe + ac .) vatsaþ . iti hemacandraþ . 4 . 326 ..

#<tarõakaþ>#, puü, (tarõa eva . svàrthe kan .) sadyojàtavatsaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 61 .. komale vàchura iti bhàùà .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 5 . 436 .
     %<mlànakùãràü varàü patnãü ruddhadbàràü nipàtyate .
     àliïgyamànàü krandadbhistarõakairiva dàrakaiþ ..>% bàlakaþ . yathà, anargharàghave . 2 . 23 .
     %<muniviniyogalånapraråóhamçdu÷àdbalàni barhãüùi .
     gokarõatarõako'yaü tarõotyupakaõñhakaccheùu ..>%)

#<tarõiþ>#, puü, (taraõiþ pçùodaràditvàdalopaþ .) såryaþ . plavaþ . iti ÷abdàrthakalpataruþ ..

#<tartarãkaü>#, klã, (tãryate'neneti . té + %<pharpharãkàdaya÷ca .>% uõàü . 4 . 20 . iti ãkapratyayena nipàtanàt sàdhuþ .) naukà . (taratãti . kartari ãkaþ .) pàrage, tri . iti medinã . ke, 191 ..

#<tarda>#, hiüse . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-sakaüseñ .) tardati . iti durgàdàsaþ ..

#<tardåþ>#, strã, (tarati plavate iti . té + %<tro duk ca .>% uõàü . 1 . 91 . iti åþ dugàgama÷ca .) dàruhastakaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 34 . kàñhera hàtà iti bhàùà ..

#<tarpaõaü>#, klã, (tçpa prãõane + bhàve lyuñ .) tçptiþ . prãõanam . ityamaraþ . 2 . 9 . 56 .. (yathà, kathàsaritsàgare . 26 . 236 .
     %<tatràhåya tarormåle vetàlaü nçkalevare .
     påjayitvàkarottasya nçmàüsabalitarpaõam ..>%) yaj¤akàùñham . iti hemacandraþ .. (tçpyanti pitaro yena . tçp + karaõe lyuñ .) devarùipitçmanuùyàõàü jalà¤jalidànena tçptisampàdanam . yathà,
     %<evaü snàtvà pitén devàn manuùyàüstarpayennaraþ .
     nàbhimàtre jale sthitvà cintayedåddhvamànasaþ ..
     àgacchantu me pitara imaü gçhõantvapo'¤jalim .
     trãüstrã¤jalà¤jalãndadyàdàkà÷e dakùiõe tathà ..
     vasitvà vasanaü ÷uklaü sthale càstãrõavarhiùi .
     vidhij¤àstarpaõaü kuryurna pàtre tu kadàcana ..
     yadapàü kråramàüsantu yadamedhyantu ki¤cana .
     a÷àntaü malinaü yacca tat sarvamapagacchatu ..
     gçhãtvànena mantreõa toyaü savyena pàõinà .
     prakùipeddi÷i nairçtyàü rakùopahataye'dbhutam ..
     anàkùikantu yadbhuktaü pàpàdyacca pratigraham .
     duùkçtaü yacca me ki¤cidbàïmanaþkàyakarmabhiþ ..
     punàtu me tadindrastu varuõaþ sabçhaspatiþ .
     savità ca bhaga÷caiva munayaþ sanakàdayaþ ..
     àbrahmastambaparyantaü jagat tçpyatviti bruvan .
     kùipedapo'¤jaloüstrãüstu kurvan saïkùepatarpaõam ..>% iti gàruóe 215 adhyàyaþ .. tarpaõavi÷eùastu gàruóe 219 adhyàye tathà vahnipuràõe nityàhnikasnànavidhinàmàdhyàye ca draùñavyaþ .. * .. jãvatpitçkasya tarpaõaniùedho yathà --
     %<dar÷asnànaü gayà÷ràddhaü tilaistarpaõameva ca .
     na jãvatpitçko bhåpa ! kuryàt kçtvàghamàpnuyàt ..>% iti kàlikàpuràõe 89 adhyàyaþ .. mahàyaj¤avi÷eùaþ . tattu pitçyaj¤aþ . pitéõàü kavyajalàdãnà¤ca vidhinà jalànnadànena tçptisampàdanam . ityamarañãkàyàü bharataþ .. tat dbividhaü pradhànaü aïga¤ca . tatràdyaü yathà --
     %<tarpaõa¤ca ÷uciþ kuryàt pratyahaü snàtako dbijaþ .
     devebhya÷ca çùibhya÷ca pitçbhya÷ca yathàkramam ..>% iti ÷àtàtapaþ .. vidhavàmadhikçtya kà÷ãkhaõóe .
     %<tarpaõaü pratyahaü kàryaü bhartuþ ku÷atilodakaiþ .
     tatpitustatpitu÷càpi nàmagotràdipårbakam ..>% dbitãyaü yathà, brahmapuràõe .
     %<nityaü naimittikaü kàmyaü trividhaü snànamucyate .
     tarpaõantu bhavettasya aïgatvena vyavasthitam ..>% tarpaõàkaraõe doùaþ . yathà, yogiyàj¤avalkyaþ .
     %<nàstikyabhàvàdya÷càpi na tarpayati vai sutaþ .
     pibanti deharudhiraü pitaro vai jalàrthinaþ ..>% tasya niùiddhasthànàdi yathà . %<neùñakàracite sthàne pitéüstarpayet .>% iti ÷aïkhalikhitau ..
     %<yanna sarvàya cotsçùñaü yaccàbhojyanipànajam .
     tadbarjyaü salilaü tàta ! sadaiva pitçkarmaõi ..>% iti màrkaõóeyapuràõam .. * .. tasya vidhànaü yathà . snàta÷càrdravàsà devapitçtarpaõamambhaþstha eva kuryàt parivartitavàsà÷cet tãramuttãryeti . iti viùõuþ .. tãrthe vi÷eùo yathà, matsyapuràõe .
     %<tilodakà¤jalirdeyo jalasthaistãrthavàsibhiþ ..>% tãrthe sthalastha÷cet tarpaõaü karoti tadà jalaikacaraõaþ àcamya kuryàt tasya jale ca tarpaõamaviruddham . sthale tarpaõaü darbheùu kàryam . yathà --
     %<pràgagreùu suràüstarpyet manuùyàü÷caiva madhyataþ .
     pitéü÷ca dakùiõàgneùu dadyàditi jalà¤jalãn ..>% iti àgneyapuràõam .. a÷ucide÷e tu .
     %<yatrà÷ucisthalaü và syàdudake devatàpitén .
     tarpayettu yathàkàmamapsu sarvaü pratiùñhitam ..>% iti viùõuþ ..
     %<pràde÷amàtraü uddhçtya salilaü pràïmukhaþ suràn .
     udadmanuùyàüstarpyeta pitén dakùiõatastathà ..>% iti dakùaþ .. uddhçtodake tu .
     %<pàtràdbà jalamàdàya ÷ucau pàtràntare kùipet .
     jalapårõe'thavà garte na sthale tu vivarhiùi ..>% iti hàrãtaþ ..
     %<yadyuddhçtaiþ prasi¤cettu tilàn saümi÷rayejjale .
     ato'nyathà tu savyena tilà gràhyà vicakùaõaiþ ..>% iti yogiyàj¤avalkyaþ ..
     %<aïguùñhànàmikàbhyà¤ca dakùiõasyetaràt karàt .
     tilàn gçhãtvà pàtrasthàn dhyàyan santarpayet pitén ..>% iti nàradaþ .. * .. devatarpaõaü yathà --
     %<brahmàõaü tarpayet pårbaü viùõuü rudraü prajàpatim .
     devà yakùàstathà nàgà gandharvàpsaraso'suràþ ..
     kråràþ sarpàþ suparõà÷ca taravo jambhakàþ svagàþ .
     vidyàdharà jalàdhàràstathaivàkà÷agàminaþ ..
     niràhàrà÷ca ye jãvàþ pàpe dharme ratà÷ca ye .
     teùàmàpyàyanàyaitaddãyate salilaü mayà ..>% idaü upavãtinà pràïmukhena daivatãrthena kàryam .. manuùyatarpaõaü yathà --
     %<sanaka÷ca sananda÷ca tçtãya÷ca sanàtanaþ .
     kapila÷càsuri÷caiva voóhuþ pa¤ca÷ikhastathà ..
     sarve te tçptimàyàntu maddattenàmbunà sadà ..>% idaü nivãtinà manuùyatãrthena sàmagena pratyaïmukhena kàryam . anyavedinà udaïmukhena kàryam .. * .. tata çùitarpaõaü pràïmukhena upavãtinà daivatãrthena kàryam . tato divyapitçtartaõaü dakùiõàmukhena pràcãnàvãtinà satilajalena pitçtãrthena kàryam . tataþ pitçtarpaõam .. * .. bhãùmàùñamyàü bhãùmatarpaõam . tasya mantro yathà --
     %<vaiyàghrapadyagotràya sàïkatipravaràya ca .
     aputtràya dadàmyetat salilaü bhãùmavarmaõe ..>% pràrthanamantro yathà --
     %<bhãùmaþ ÷àntanavo vãraþ satyavàdã jitendriyaþ .
     àbhiradbhiravàpnotu puttrapauttrocitàü kriyàm ..>% pretacaturda÷yàü yamatarpaõaü yathà --
     %<yamàya dharmaràjàya mçtyave càntakàya ca .
     vaivasvatàya kàlàya sarvabhåtakùayàya ca ..
     auóumbaràya daghnàya nãlàya parameùñhine .
     vçkodaràya citràya citraguptàya vai namaþ ..>% pratyekanàmabhistrãüstrãna¤jalãn dadyàt .. * .. tilatarpaõaniùedho yathà --
     %<ravi÷ukradine caiva dbàda÷yàü ÷ràddhavàsare .
     saptamyàü janmadivase na kuryàt tilatarpaõam ..>% iti smçtiþ ..
     %<saükràntyàü ni÷i saptamyàü ravi÷ukradine tathà .
     ÷ràddhe janmadine caiva na kuryàttilatarpaõam ..>% iti matsyapuràõam .. tatra pratiprasavo yathà --
     %<ayane viùuve caiva saükràntyàü grahaõeùu ca .
     upàkarmaõi cotsarge yugàdau mçtaùàsare ..
     sårya÷ukràdivàre'pi na doùastilatarpaõe .
     tãrthe tithivi÷eùe ca kàryaü prete ca sarvadà ..>% iti smçtiþ ..
     %<tãrthe tithivi÷eùe ca gaïgàyàü pretapakùake .
     niùiddhe'pi dine kuryàt tarpaõaü tilami÷ritam ..>% iti marãcivacanam .. * .. tilàbhàve pratinidhiryathà .
     %<tilànàmapyabhàve tu suvarõarajatànvitam .
     tadabhàve'pi si¤cettu darbhairmantreõa càpyatha ..>% iti yàj¤avalkyaþ .. * .. a÷aktau . àbrahmastambaparyantaü jagattçpyatu . ityanena troüstarpayet . ityàhnikatattvam .. kà÷ãkhaõóamate tu .
     %<àbrahmastambaparyantaü devarùipitçmànavàþ .
     tçpyantu sarve pitaro màtçmàtàmahàdayaþ ..
     atãtakulakoñãnàü saptadbãpanivàsinàm .
     àbrahmabhuvanàllokàdidamastu tilodakam .. * ..>% janmàùñamyàü tarpaõasya phalaü yathà --
     %<tasyàü tithau vàrimàtraü pitéõàü yaþ prayacchati .
     gayà÷ràddhaü kçtaü tena ÷atàbdaü nàtra saü÷ayaþ ..>% itibrahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóam ..

#<tarpaõã>#, strã, (tçpyate'nayeti . tçpa + karaõe lyuñ . striyàü ïãp .) guruskandhavçkùaþ . sa ca ÷leùmaõàvçkùaþ . iti ÷abdamàlà .. (sarvajanatçptipradàyitvàt gaïgà . yathà, kà÷ãkhaõóe . 29 . 72 .
     %<tarpaõã tãrthatãrthà ca tripathà trida÷e÷varã ..>% prãtiprade, tri . yathà, su÷rute såtrasthàne 46 adhyàye .
     %<kùuttçñ÷ramaglàniharã peyà vàtànulomanã .
     vilepã tarpaõã hçdyà gràhiõã balavardhinã ..>%)

#<tarpaõecchuþ>#, puü, (tarpaõamicchatãti . iùa + uþ nipàtanàt sàdhuþ .) bhãùmaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. tarpaõàkàïkùiõi, tri ..

#<tarpiõã>#, strã, (tarpayati prãõayatãti . tçp + õic + õiniþ . tato ïãp .) padmacàriõã . iti ÷abdacandrikà ..

#<ta(rba)rba>#, gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-señ .) rephopadhaþ . tarbati . iti durgàdàsaþ ..

#<tarbañaþ>#, puü, (tarbati drutaü gacchatãti . tarba + bàhulakàt añan .) vatsaraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. cakramardaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tarma>#, [n] klã, (taratãti . té + %<sarvadhàtubhyo manin .>% uõàü 4 . 144 . iti manin .) yåpàgram . ityamaraþ . 2 . 7 . 19 ..

#<tarùaþ>#, puü, (tçùa pipàsàyàm + bhàve gha¤ .) abhilàùaþ . (yathà, mahàbhàrate . 12 . 204 . 6 .
     %<tarùacchedo na bhavati puruùasyeha kalmaùàt .
     nivartate tadà tarùaþ pàpamantagataü yadà ..>%) tçùõà . ityamaraþ . 2 . 9 . 55 .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 3 . 480 .
     %<lavaõàrõavapànena tarùotkarùamivodbahan .
     yatpratàpo ripustrãõàü sanetràmbho'bhajanmukham ..>% yathà, vaidyakacakrapàõisaügrahe tçùõàdhikàre .
     %<kà÷marya÷arkaràyuktaü candano÷ãrapadmakam .
     dràkùàmadhukasaüyuktaü pittatarùe jalaü pibet ..>% tãryate'neneti . té plavanataraõayoþ + %<vçtévadihanãti .>% uõàü 3 . 62 . iti saþ .) plavaþ . (tãryate'sau iti karmaõi saþ .) samudraþ . ityuõàdikoùaþ .. såryaþ . iti saükùiptasàre uõàdivçttiþ ..

#<tarùaõaü>#, klã, (tçùa + bhàve lyuñ .) pipàsà . iti jañàdharaþ .. (abhilàùaþ . yathà, bhàgavate . 3 . 25 . 7 .
     %<nirviõõà nitaràü bhåmannasadindriyatarùaõàt .
     yena saübhàvyamànena prapannàndhaü tamaþ prabho ! ..>%)

#<tarùitaþ>#, tri, (tarùo'sya jàtaþ . tarùa + tàrakàditvàt itac .) tçùitaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, bhàgavate . 9 . 6 . 27 .
     %<ràjà tadyaj¤asadanaü praviùño ni÷i tarùitaþ .
     dçùñvà ÷ayànàn vipràüstàn papau santrajalaü svayam ..>% jàtàbhilàùaþ . yathà, ràmàyaõe . 2 . 104 . 1 .
     %<va÷iùñhaþ purataþ kçtvà dàràn da÷arathasya ca .
     abhicakràma taü de÷aü ràmadar÷anatarùitaþ ..>%)

#<tala>#, gatau . (bhvàü-paraü-sakaü-señ .) sautradhàturayam . tàli÷aþ . iti durgàdàsaþ ..

#<tala>#, ki pratiùñhitau . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüpakùe bhvàü-paraü-akaü-señ .) ki, tàlayati talati vratam . saüpårõaü syàdityarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<talaü>#, klã puü, (talatãti . tala pratiùñhàyàm + pacàdyac .) svaråpam . yathà mahãtalam . (yathàca màghe . 2 . 111 .
     %<kçtvà kçtyavidastãrtheùvantaþ praõidhayaþ padam .
     vidàïkurvantu mahatastalaü vidbiùadambhasaþ ..>% %<talaü svaråpaü pramàõamiti yàvat ..>% iti taññãkàyàü mallinàthaþ ..) anårdhvam . iti medinã . le, 21 .. (adhaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 201 .. yathà, manuþ . 2 . 59 .
     %<aïguùñhamålasya tale bràhmaü tãrthaü pracakùate ..>% yathà ca ÷ànti÷atake . 2 . 19 .
     %<vàso valkalamàstaraþ ki÷alayànyokastaråõàü talaü målàni kùataye kùudhàü girinadãtoyaü tçùà÷àntaye ..>% hastàdãnàsuparibhàgaþ . yathà --
     %<talaü pratyaïgulãnàü yàþ kaõóarà bàhupçùñhataþ .
     bàhvoþ karmakùayakarã -- ..>%
     iti màdhavakçtarugvini÷caye vàtavyàdhau .. %<talaü hastasyoparibhàgaþ tala÷abdo'tra uparivacanaþ yathà bhåtalamiti gayadàsaþ . tenàyamarthaþ, bàhvoþ pçùñhaü bàhupçùñhaü tata àrabhya hastatalaü lakùyãkçtyeti ..>% iti vijayarakùitakçtavyàkhyànam ..)

@<[Page 2,601b]>@
#<talaü>#, klã, (talatãti . tala + ac .) jyàghàtavàraõà . (yathà --
     %<tataþ samutpeturudàyudhàste mahãkùito baddhatalàïgulitràþ ..>%) iti mahàbhàrate . 1 . 190 . 15 . kànanam . kàryavãjam . iti medinã . le, 21 .. gartaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. pàdatalasya madhyam . iti hemacandraþ . 3 . 282 .. (yathà, bhàgavate . 8 . 20 . 23 .
     %<rasàmacaùñàïghritale'tha pàdayormahãü mahãdhràn puruùasya jaïghayoþ .
     patattriõo jànuni vi÷vamårterårvogaõaü màrutamindrasenaþ ..>% hastasya madhyamapi . yathà, manuþ . 4 . 143 .
     %<pçùñvaitàna÷ucirnityamadbhiþ pràõànupaspç÷et .
     gàtràõi caiva sarvàõi nàbhiü pàõitalena tu ..>%)

#<talaþ>#, puü, tàlavçkùaþ . capeñaþ . (yathà, màrkaõóeye . 90 . 16 .
     %<sa muùñiü pàtayàmàsa hçdaye daityapuïgavaþ .
     devyàsta¤càpi sà devã talenorasyatàóayat ..>% karatalàghàtajanya÷abdaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 277 . 24 . tataþ prahasitàþ sarve te'nyonyasya talàn daduþ ..) tsaruþ . savyapàõinà tantrãghàtaþ . iti medinã . le, 21 .. svabhàvaþ . àdhàraþ . iti hemacandraþ .. mahàdevaþ . yathà, mahàbhàrate ÷ivasahasranàmastotre . 13 . 17 . 128 .
     %<talastàlaþ karasthàlã årdhvasaühanano mahàn ..>%)

#<talakaü>#, klã, (talena gabhãragartena kàyatãti . kai + kaþ .) puùkariõã . iti hàràvalã . 42 .. talào iti hindã bhàùà ..

#<talaprahàraþ>#, puü, (talena pàõitalena prahàro yasya .) capeñaþ . tatparyàyaþ . carvà 2 . iti hàràvalã . 167 .. (yathà, màrkaõóeye . 90 . 17 . talaprahàràbhihato nipapàta mahãtale .. talasya prahàraþ .) talàghàtaþ ..

#<talasàrakaü>#, klã, (tale sàro yasya kap .) ghoñakasyànnabhojanapàtram . iti kecit .. ghoñakasya vakùasthalabandhanarajjuþ . tatparyàyaþ . vakrapaññaþ 2 talikà 3 . iti hemacandraþ . 4 . 317 ..

#<talahçdayaü>#, klã, (talasya pàdatalasya hçdayamiva .) pàdatalasya madhyam . iti hemacandraþ . 3 . 282 ..

#<talà>#, strã, (tala + striyàü ñàp .) godhà . jyàghàtavàraõà . ityamaraþ . 2 . 8 . 84 .

#<talàcã>#, strã, (talama¤catãti . anca + kvip . striyàü ïãù .) nalanirmitakañaþ . iti hàràvalã . 177 ..

#<talàtalaü>#, klã, (nàsti talaü yasyeti atalam . talàdapi atalam . atyantanimnatayàsya tathàtvam .) pàtàlavi÷eùaþ . iti ÷abdamàlà .. tatra mayanàmà dànavendrastripuràdhipatirbhagavatà tripuràriõà trilokyàþ ÷aü cikãrùuõà nidagdhasvapuratrayastatprasàdàt labdhapado màyàvinàmàcàryo mahàdevena parirakùito vigatasudar÷anabhayo mahãyate . iti ÷rãbhàgavatam ..

#<talikà>#, strã, (talaü vakùaso'dhobhàgo bandhanasthànatvenàstyasyà iti . tala + ñhan .) talasàrakama . iti hemacandraþ . 4 . 317 ..

#<talitaü>#, klã, bhçùñamàüsam . yathà --
     %<÷uddhamàüsavidhànena màüsaü samyak prasàdhitam .
     punastadàjye saübhçùñaü talitaü procyate budhaiþ ..>% asya guõàþ . yathà, bhàvaprakà÷e . 1 . 1 .
     %<talitaü valamedhàgnimàüsaujaþ÷ukravçddhikçt .
     tarpaõaü laghu susnigdhaü rocanaü dçóhatàkaram ..>%

#<talinaü>#, klã, (talyate ÷ayanàrthaü gamyate'tra . tala + %<talipulibhyàü ca .>% uõàü . 2 . 53 . iti inan .) ÷ayyà . iti hàràvalã . 172 ..

#<talinaþ>#, tri, (tala + inan .) viralaþ . stokaþ . svacchaþ . iti medinã . ne, 70 .. durbalaþ . iti hemacandraþ ..

#<talimaü>#, klã, (tala + bàhulakàt iman .) kuññimam . talpam . candrahàsaþ . vitànakaþ .. iti medinã . me, 44 ..

#<talunaþ>#, puü, (tarati vegena gacchatãti . ta + %<trora÷ca lo và .>% uõàü . 3 . 54 . iti unan rasya la÷ca .) pavanaþ . yuvà . iti medinã . ne, 70 ..

#<talunã>#, strã, (taluna + gauràditvàt ïãù .) taruõã . yuvatã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<talekùaõaþ>#, puü, (tale adhobhàge ãkùaõaü dçùñirasya .) ÷åkaraþ . iti ÷abdàrthakalpataruþ ..

#<talodarã>#, strã, (talamatigabhãramapåryatayetibhàvaþ udaraü yasyàþ . bahvackatve'pi %<nàsikodarauùñhajaïghàdantakarõa÷çïgàcca .>% 4 . 1 . 55 . iti ïãù . àdyayorbahvajlakùaõo niùedho bàdhyate purastàdapavàdanyàyàt .) bhàryà . iti ÷abdàrthakalpataruþ ..

#<talodà>#, strã, (tale udakaü yasyàþ . udaka÷abdasyodàde÷a÷ca .) nadã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<talkaü>#, klã, (tal + bàhulakàt kan .) vanam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<talpaü>#, klã puü, (talyate ÷ayanàrthaü gamyate'tra . tala + %<khaùpa÷ilpa÷aùpavàùparåpaparpatalpàþ .>% uõàü . 3 . 28 . iti papratyayena nipàtanàt sàdhuþ .) ÷ayyà . (yathà, manuþ . 3 . 3 .
     %<sragviõaü talpa àsãnamarhayet prathamaü gavà ..>%) aññàlikà . dàràþ . ityamarabharatau .. (yathà, sambartakasaühitàyàm . 158 .
     %<pitçvyadàragamane bhràtçbhàryàgabhe tathà .
     gurutalpavrataü kuryàt nànyà niùkçtirucyate ..>%)

#<talpakãñaþ>#, puü, (talpe ÷ayyàyàü jàtaþ kãñaþ .) kãñavi÷eùaþ . chàrapokà iti bhàùà . yathà,
     %<jannmaikaü talpakãña÷ca tadà ÷ådro bhaveddhruvam ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçõàjammakhaõóam ..

@<[Page 2,602a]>@
#<talpanaü>#, klã, (talpa ivàcarati . talpa + kvip + lyu÷ca .) karipçùñham . iti bhåriprayogaþ .. pçùñhavaü÷asya màüsam . iti hàràvalã ..

#<tallaü>#, klã, (tasmin bhåde÷e lãyate iti . lã + óaþ .) vilam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<tallaþ>#, puü, (tasmin lãyate iti . lã + óaþ .) jalàdhàravi÷eùaþ . iti medinã . le, 22 .. talào iti hindãbhàùà ..

#<tallajaþ>#, puü, (tat prasiddhaü yathàsyàt tathà lajatãti . laja + ac .) pra÷astaþ . ityamaraþ .. ayaü ajahalliïgaþ samàse uttarapade bhavati . yathà kumàrãtallajaþ . ityamarañãkà ..

#<tallã>#, strã, (tat prasiddhaü yathà tathà lasatãti . lasa + óaþ striyàü ïãù ca .) taruõã . iti medinã . le, 22 ..

#<tavakùãraü>#, klã, (tu + ac . tavaü kùãramiti nityakarmadhàrayaþ .) toyàkùãra iti khyàtam . tatparyàyaþ . payaþkùãram 2 yavajam 3 yavajodbhavam 4 . asya guõàþ . madhuratvam . ÷i÷iratvam . dàhapittakùayakàsakapha÷vàsàsradoùanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tavakùãrã>#, strã, (tavakùãra + ïãù .) gandhapatrà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tavaràjaþ>#, puü, (tu + ac tavaþ pårõaþ san ràjate . ràja + ac .) yavàsa÷arkarà . iti ràjanirghaõñaþ .. (yavàsa÷arkarà÷abde'sya vivçtirj¤àtavyà ..)

#<tavaràjodbhavakhaõóaþ>#, puü, (udbhavatyasmàditi . ut + bhå + ac . udbhava utpattisthànam . tavaràja udbhavo'sya . yadbà, tavaràjàt udbhavatãti . ud + bhå + ac .) tataþ karmadhàrayaþ . yavàsa÷arkaràbhavakhaõóaþ . tatparyàyaþ . sudhàmodakajaþ 2 khaõóajodbhavajaþ 3 siddhamodakaþ 4 amçtasàrajaþ 5 siddhakhaõóaþ 6 . asya guõàþ . dàhatàpatçùõàmohamårchà÷vàsanà÷itvam . indriyatarpaõatvam . ÷ãtatvam . sadàsumadhuratva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<taviùaþ>#, puü, (tava + %<taverõidvà .>% uõàü . 1 . 49 . iti ñiùac .) svargaþ . samudraþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<taviùã>#, strã, (taviùa + saüj¤àyàü ïãù .) nadã . devakanyà . bhåmiþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. (balam . yathà, çgvede . 1 . 35 . 4 .
     %<kçùõarajàüsi taviùãü daghànaþ ..>%)

#<taùñaþ>#, tri, (takùa + ktaþ . pçùodaràt kalope sàdhuþ .) tanåkçtaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 99 .

#<taùñà>#, [ç] puü, (takùakàr÷ye + tçc pçùodaràt kalope sàdhuþ .) tvaùñà . chutàra iti bhàùà . vi÷vakarmà . àdityavi÷eùaþ . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ ..

#<tasa>#, i ki alaïkçtau . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-pace bhvàü-paraü-sakaü-señ .) i, karmaõi taüsyate . ki, taüsayati taüsati hàro janam . iti durgàdàsaþ ..

#<tasa>#, ya u ira utkùepe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-sakaü-señ . uditvàt ktvàveñ .) ya, tasyati dhåliü vàyuþ . u, tasitvà tastvà . ir, atasat . atàsãt . atasãt . asmàt puùàditvàt nityaü ïa ityanye . iti durgàdàsaþ ..

#<tasaraþ>#, puü, (tanotãti . tana + %<tançùibhyàü ksaran .>% uõàü 3 . 75 . iti saran kicca .) trasaraþ . såtraveùñanam . ityuõàdikoùaþ .. (yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 19 . 83 .
     %<rasaü parisutà na rohitaü nagnahurdhãrastasaraü na vema ..>%)

#<taskaraþ>#, puü, (tat karotãti . kç + %<divàvibheti .>% 3 . 2 . 21 . ityasya såtrasya %<kiü yattadbahuùu kç¤ojvidhànam .>% iti vàrtikokterac . tataþ . tadbçhatoþ karapatyoþ iti suñdalopau . cauraþ . pçkkà÷àkaþ . iti ratnamàlà .. madanavçkùaþ . iti jañàdharaþ .. karõaþ . yathà, raghuþ . 1 . 27 .
     %<vyàvçttà yat parasvebhyaþ ÷rutau taskaratà sthità ..>% %<taskaraþ karõacaurayoriti koùàntaram .>% iti taññãkà ..

#<taskarasnàyuþ>#, puü, (taskarasya pçkkà÷àkasya snàyuriva .) kàkanàsàlatà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<taskarã>#, strã, (tad + kç + caurànyarthe ñaþ ñittvàt ïãp . suñi dalope ca sàdhuþ .) kopanà nàrã . iti ÷abdàrthakalpataruþ ..

#<tàñaïkaþ>#, puü, (tàóaïka + pçùodaràt sàdhuþ .) tàóaïkaþ . iti dbiråpakoùañãkàyàü bharataþ .. (yathà, devãbhàgavate . 12 . 6 . 71 .
     %<talodarã tirobhàvà tàñaïkapriyavàdinã ..>%)

#<tàñasthyaü>#, klã, (tañastha + bhàve ùya¤ .) udàsãnatvam . nikañasyatvam . yathà, tàñasthyena udàsãnatvena iti . tañastho nikañasthaþ prasiddhapårbapraõaya iti ca kàvyaprakà÷añãkàyàü caõóidàsaþ ..

#<tàóaþ>#, puü, (taóa + bhàve gha¤ .) tàóanam . ÷abdaþ . muùñimeyatçõàdi . iti medinã . óe, 14 .. parvataþ . iti hemacandraþ ..

#<tàóakà>#, strã, ràkùasãvi÷eùaþ . sà suketuyakùakanyà brahmavareõa sahasrahastibalayutà dhundhudaityaputtrasya sundasya bhàryà màrãcamàtà sunde nihate puttreõa saha agastyamçùiü dharùayitumudyatà tasya ÷àpàt saputtrà ràkùasatvaü gatà ÷rãràmeõa nihatà . iti ràmàyaõam ..

#<tàóakàphalaü>#, klã, (tàrakeva nakùatramiva phalamasya . rasya óatvam .) bçhadelà . iti ratnamàlà ..

#<tàóaïkaþ>#, puü, (tàlaü tàlapamiva aïkyate lakùyate iti . aïka + gha¤ . lasya óatvam . ÷akandhvàditvàt sàdhuþ .) karõabhåùà . kànataóakà iti bhàùà .. tatparyàyaþ . karõadarpaõaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. tàñaïkaþ 3 . iti dviråpakoùañãkàyàü bharataþ .. karõikà 4 tàlapatram 5 . ityamaraþ .. tàóapatram 6 . iti hemacandraþ . 3 . 320 .. karõamukuraþ 7 . iti jañàdharaþ .. (yathà, manasàdhyàne .
     %<tàóaïkàïgadamekhalàguõaraõanma¤jãratàü pràpitàü kairàtãü varadàbhayodyatakaràü devãü trinetràü bhaje ..>%)

#<tàóanaü>#, klã, (tàói + bhàve lyuñ .) àghàtaþ . yathà, ÷çïgàratilake .
     %<÷làghyaü nãrasakàùñhatàóana÷ataü ÷làghyaþ pracaõóàtapaþ ..>% yathàca, gàruóe 96 adhyàye .
     %<÷rutismçtyuktamàcàraü kuryànmarmàõi na spç÷et .
     na nindàtàóane kuryàt sutaü ÷iùya¤ca tàóayet .
     àcaret sarvadà dharmaü tadviruddhantu nàcaret ..>% api ca càõakye . 12 .
     %<làlane bahavo doùàstàóane bahavo guõàþ .
     tasmàt puttra¤ca ÷iùya¤ca tàóayenna tu làlayet ..>%

#<tàóanã>#, strã, (tàóyate'nayeti . tàói + karaõe lyuñ striyàü ïãp .) a÷vatàóanayaùñiþ . tatparyàyaþ . carmayaùñiþ 2 ka÷à 3 bhãmà 4 carmalàlikà 5 . iti ÷abdamàlà ..

#<tàóapatraü>#, klã, (tàlasya patramiva . lasya óatvam .) tàóaïkaþ . iti hemacandraþ . 3 . 320 ..

#<tàóiþ>#, strã, (tàóayati patraiþ ÷obhate iti . taóa dãptau + õic + in .) vçkùavi÷eùaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. tàóiyàt iti bhàùà ..

#<tàóã>#, strã, (tàóiþ kçdikàràditi và ïãù .) patradrumaþ . ityamaramedinãkarau .. tatparyàyaþ . tàóiþ 2 tàlã 3 tàliþ 4 . iti bharataþ .. tàóiyàt iti bhàùà .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 3 . 328 .
     %<÷uùyattamàlapatràõi ÷ãrõatàóãdalàni ca .
     tatsenàrõavatãràõi cakre'ristrãmukhàni ca ..>%) àbharaõavi÷eùaþ . iti durgasiühaþ ..

#<tàóulaþ>#, puü, (tàóayatãti . taóa + õic + ula .) tàóayità . iti saükùiptasàre uõàdidçttiþ ..

#<tàóyamànaþ>#, puü, (tàóyate asau . tàói + karmaõi ÷ànac .) pañahàdiþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. tàóanayukte, tri . (yathà, kumàre . 1 . 45 .
     %<apyanyapuùñà pratikåla÷abdà ÷roturvitantrãriva tàóyamànà ..>%)

#<tàõóavaü>#, klã, puü, nçtyam . ityamaraþ . 1 . 7 . 10 .. tàõóena muninà kçtaü tàõói nçtya÷àstraü tadasyàstãti . iti bharataþ .. taõóunà proktamiti svàmã ..
     (%<puünçtyaü tàõóavaü pràhuþ strãnçtyaü làsyamucyate ..>% iti ÷abdàrthacintàmaõidhçtavacanena puünçtyam ..) tçõavi÷eùaþ . uddhatançtyam . iti medinã . ve, 36 .. (yathà, matsyapuràõe . 1 . 1 .
     %<pracaõóatàõóavàñope prakùiptà yena diggajàþ .
     bhavantu vighnabhaïgàya bhavasya caraõàmbujàþ ..>%)

@<[Page 2,603a]>@
#<tàõóavatàlikaþ>#, puü, (tàõóave ÷ivançtyakàle yastàlaþ sa kàryatayàstyasyeti . ñhan .) nandã . sa ÷ivadvàrã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<tàõóavapriyaþ>#, puü, (tàõóavaü uddhatançtyaü priyamasya .) ÷ivaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<tàõói>#, klã, (tàõóena muninà kçtam . tàõóa + bahulavacanàt i¤ .) nçtya÷àstram . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<tàtaþ>#, puü, (tanoti vistàrayati gotràdikamiti . tana + %<dutanibhyàü dãrgha÷ca .>% uõàü . 3 . 90 . iti ktaþ dãrgha÷ca . anudàtteti nalopaþ .) pità . ityamaraþ . 2 . 6 . 28 . (yathà, raghuþ . 9 . 75 .
     %<hà tàteti kranditamàkarõyaviùaõõasta syànviùyan vetasagåóhaü prabhavaü saþ .
     ÷alyaprotaü prekùya sakumbhaü muniputtraü tàpàdantaþ÷ailya ivàsãt kùitipo'pi ..>%) anukampyaþ . iti medinã . te, 21 .. (yathà, bhàgavate . 1 . 14 . 39 .
     %<kaccitte'nàmayaü tàta ! bhraùñatejà vibhàsi me .
     alabdhamàno'vaj¤àtaþ kiü và tàta ! ciroùitaþ ..>%) påjye, tri . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, raghau . 1 . 72 . va÷iùñhaü prati dilãpoktiþ .
     %<tasmàt mucye yathà tàta ! saüvidhàtuü tathàrhasi .
     ikùvàkåõàü duràpe'rthe tvadaghãnà hi siddhayaþ ..>%)

#<tàtaguþ>#, puü, (tàtasya pituriva gaurvàcaka÷abdo yatra . gavàntatvàt gauõye hrasvaþ .) kùudratàtaþ . pitçvyaþ . janakasya hite, tri . iti medinã . ge, 36 ..

#<tàtajanayitryau>#, strã, (tàta÷ca janayitrã ca te .) màtàpitarau . ityamaraþ .. dbivacanànto'yam ..

#<tàtatulyaþ>#, tri, (tàtasya pitustulyaþ .) pitçsamaþ . tatparyàyaþ . manojavasaþ 2 . iti hemacandraþ . 3 . 152 .. manojavaþ 3 pitçsannibhaþ 4 . ityamaraþ . tàtalaþ 5 iti medinã ..

#<tàtanaþ>#, puü, (tàtaü manoharaü yathà tathà nçtyatãti . bçt + bàhulakàt óaþ .) kha¤janapakùã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<tàtalaþ>#, puü, (tàpaü làtãti . là + kaþ . pçùodaràditvàt pasya taþ .) rogaþ . pàkaþ . lauhakåñaþ . manojavaþ . iti medinã . le, 98 .. taptamàtre, tri . ityajayapàlaþ ..

#<tàtiþ>#, puü, puttraþ . iti jañàgharaþ ..

#<tàtkàlikaþ>#, tri, (tatkàle bhavaþ . tatkàla +
     %<àpadàdipårbapadàtkàlàntàt . 4 . 2 .>% 116 . ityasya vàrtikoktyà ñha¤ .) tatkàlabhavaþ . yathà, ÷uddhitattve ÷aïkhaþ .
     %<tataþ ÷ràddhama÷uddhau tu kuryàdekàda÷e tathà .
     kartustàtkàlikã ÷uddhira÷uddhaþ punareva saþ ..>%

#<tàtparyaü>#, klã, (tatparasya bhàvaþ . tatpara + ùya¤ .) abhipràyaþ . iti ÷abdàrthakalpataruþ .. vakturicchà . (yathà, bhàùàparicchede . 84 .
     %<àkàïkùà vakturicchà tu tàtparyaü parikãrtitam ..>%)

#<tàdàtmyaü>#, klã, (tadàtmano bhàvaþ . tadàtman + ùya¤ .) tatsvaråpam . abhedasambandhaþ . iti nyàya÷àstram ..

#<tàdçk>#, [÷] tri, sa iva dç÷yate'sau . (tad + dç÷ + %<tyadàdiùu dç÷eranàlocane ka¤ca .>% 3 . 2 . 60 . iti kvin . %<à sarvanàmnaþ .>% 6 . 3 . 91 . iti àtvam .) tàdç÷aþ . tàhàra mata iti bhàùà .. iti mugdhabodham .. (yathà, pa¤catantre . 1 . 279 .
     %<yàdç÷aiþ sevyate bhçtyairyàdç÷àü÷copasevate .
     kadàcinnàtra sandehastàdçg bhavati påruùaþ ..>%)

#<tàdçkùaþ>#, tri, (sa iva dç÷yate iti . tad + dç÷ + tyadàdiùvityatra kso'pi vàcya iti ksaþ .) tàdçk . iti mugdhabogham .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 4 . 242 .
     %<tataþ prabhçti tàdçkùayogyàrthapràptilàlasaþ .
     parihàsapure cakre sthiràü gurvãü saparviõãm ..>%)

#<tàdç÷aþ>#, tri, (sa iva dç÷yate iti . tad + dç÷ + %<tyadàdiùviti .>% 3 . 2 . 60 . iti ka¤ .) tàdçk . (yathà, pa¤catantre . 1 . 435 .
     %<upade÷o na dàtavyo yàdç÷e tàdç÷e jane ..>%)

#<tànaü>#, klã, (tana du ¤a vistàre + bhàve gha¤ .) vistàraþ . j¤ànaviùayaþ . iti ÷abdàrthakalpataruþ ..

#<tànaþ>#, puü, (tanyate gãtamaneneti . tana + gha¤ .) gànàïgavi÷eùaþ . yathà, saïgãtadàmodare .
     %<vistàryante prayogà yairmårchanà÷eùasaü÷rayàþ .
     tànàste'pyånapa¤cà÷at saptasvarasamudbhavàþ ..
     tebhya eva bhavantyanye kåñatànàþ pçthak pçthak .
     te syuþ pa¤casahasràõi trayastriü÷acchatàni ca ..>%

#<tànavaü>#, klã, (tanorbhàvaþ . tanu + %<igantàcca laghupårbàt .>% 5 . 1 . 131 . ityaõ .) gàtre tanutà . yathà, ujjvalanãlamaõiþ .
     %<tànavat tanutà gàtre daurbalyabhramaõàdikçt ..>% (yathà, àryàsapta÷atyàm . 393 .
     %<parapatinirdayakulañà÷oùita ÷añha ! nerùyayà na kopena .
     dagdhamamatopataptà rodimi tava tànavaü vãkùya ..>%)

#<tànåraþ>#, puü, (tan + bàhulakàt åraõ .) payasàü bhramaþ . àvartaþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<tàntaþ>#, tri, (tama + ktaþ .) ÷ràntaþ . iti ÷abdàrthakalpataruþ .. (yathà, pradyumnavijaye . 2 aïke .
     %<pànthaü ÷ràntinitàntatàntamatulaü santoùayatyàmç÷an yatràtyantaghanacchadairviñapibhi÷channe nirastàtape ..>%)

#<tàntrikaþ>#, tri, (tantraü siddhàntaü adhãte veda và . tantra + ukthàditvàt ñhak .) j¤àtasiddhàntaþ . ÷àstratattvaj¤aþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 15 .. tantra÷àstravettà tatsambandhã ca .. (yathà, bhàgavate . 8 . 6 . 9 .
     %<÷reyo'rthibhirvaidikatàntrikeõa ..>%)

@<[Page 2,603c]>@
#<tàpaþ>#, puü, (tapa + gha¤ .) santàpaþ . (yathà, bhàgavate . 3 . 14 . 48 .
     %<naidàghajaü tàpamivoóuràjaþ ..>%) kçcchram . iti medinã . pe, 7 .. (trivigha duþkham . yathà devãbhàgavate . 1 . 1 . 7 .
     %<dãrghàyurbhava sarvaj¤a ! tàpatrayavivarjitaþ ..>%)

#<tàpakaþ>#, puü, (tàpayatãti . tapa + õic + õvul .) jvaraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. tàpakartari tri ..

#<tàpatyaþ>#, puü, (tapatã såryakanyà tasyà apatyaü pumàn . tapatã + õyaþ .) arjunaþ . iti puràõam .. (yathà, mahàbhàrate . 5 . 46 . 2 .
     %<tasmàttàpatya ! yatki¤cinnéõàü ÷reya ihepsitam .
     tasmin karmaõi yoktavyà dàntàtmànaþ purohitàþ ..>% tapatãvaü÷odbhavakauravamàtram . yathà, tatraiva . 1 . 171 . 69 .
     %<so'haü tvayeha vijitaþ saükhye tàpatyavardhana ! ..>% tapatyà upàkhyànam . tapatã + ùya¤ . tapatyupàkhyàne, klã . yathà, tatraiva . 1 . 2 . 109 .
     %<tàpatyamatha và÷iùñamaurva¤càkhyànamuttamam ..>% etadupàkhyànantu mahàbhàrate àdiparvaõi 172 adhyàye draùñavyam ..)

#<tàpanaþ>#, puü, (tàpayatãti . tapa + õic + kartari lyuþ .) såryaþ . iti hemacandraþ . 2 . 9 .. (yathà, mahàbhàrate . 5 . 46 . 2 .
     %<÷ukràdbrahma prabhavati brahma ÷ukreõa vardhate .
     tacchrakraü jyotiùàü madhye taptaü tapati tàpanam .
     yoginastaü prapa÷yanti bhagavantaü sanàtanam ..>%) kàmabàõuþ . iti jañàgharaþ .. (yaduktaü --
     %<sammohanonmàdanau ca ÷oùaõastàpanastathà .
     stambhana÷ceti kàmasya pa¤ca bàõàþ prakãrtitàþ ..>%) såryakàntamaõiþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (klã, narakavi÷eùaþ . yathà, yàj¤avalkye . 3 . 224 .
     %<asipatravana¤caiva tàpana¤caikaviü÷akam ..>% bhàve lyuñ . tàpakaraõam . yathà, su÷rute . 1 . 41 . %<taddahanapacanadàraõatàpanaprakà÷anaprabhàvarõakaramiti ..>%) tàpayitari, tri .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 19 . 21 .
     %<tato'mbaràccintitamàtramàgataü mahàprabhaü cakramamitratàpanam ..>%)

#<tàpasaü>#, klã, tamàlapatram . iti ràjanirghaõñaþ .. tejapàta iti bhàùà ..

#<tàpasaþ>#, tri, (tapo'styasyeti . tapas + %<aõca .>% 5 . 2 . 103 . iti aõ . yadbà, tapaþ ÷ãlamasya . %<chatràdibhyo õaþ .>% 4 . 4 . 62 . iti õaþ .) tapasvã . ityamaraþ . 2 . 7 . 42 .. (yathà, manuþ . 6 . 27 .
     %<tàpaseùveva vipreùu yàtrikaü bhaikùamàharet ..>% tapaþsambandhã . yathà, goþ ràmàyaõe . 2 . 52 . 5 .
     %<tàpasaü vratamà÷ritya tato guhasuvàca ha ..>%) puü, damanakavçkùaþ . vakapakùã . iti ràjanirghaõñaþ .. (ikùuvi÷eùaþ . yathà, su÷rute . 1 . 45 .
     %<kàntàrastàpasekùu÷ca kàùñhekùuþ såcipatrakaþ ..>%
     %<ityetà jàtayaþ sthaulyàt guõàn vakùyàmyataþ param ..>%
     %<kàntàratàpasàvikùå vaü÷akànuguõau matau ..>%)

#<tàpasataruþ>#, puü, (tàpasapriyastarurvçkùaþ .) iïgudãvçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 46 .. (iïgudã÷abde'sya vivaraõaü j¤àtavyam ..)

#<tàpasadrumaþ>#, puü, (tàpasapriyo drumaþ .) iïgudãvçkùaþ . iti hemacandraþ . 4 . 209 .. (paryàyo'sya yathà --
     %<iïgudo'ïgàravçkùa÷ca tiktakastàpasadrumaþ ..>% iti, bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<tàpasadrumasannibhà>#, strã, (tàpasadrumasya sannibhà samà .) garbhadàtrãkùupaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tàpasapriyaþ>#, puü, (tàpasànàü priyaþ .) priyàlavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (iïgudãvçkùaþ . yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<pãtapuùpo'ïgàrapuùpa iïgudã tàpasapriyaþ ..>%)

#<tàpasapriyà>#, strã, (tàpasànàü priyà .) dràkùà . iti ràjanirghaõñaþ .. (dràkùà÷abde'syà guõàdayo j¤àtavyàþ ..)

#<tàpaharã>#, strã, (tàpaü arucijanyasantàpaü haratãti . hç + bàhulakàt ñaþ . striyàü ïãp .) vya¤janavi÷eùaþ . yathà --
     %<ghçte haridràsaüyuktà màùàõàü bharjayedvañãþ .
     taõóulàü÷càpi nirdhautàn sahaiva paribharjayet ..) siddhiyogyaü jalaü tatra prakùipya ku÷alaþ pacet .
     lavaõàrdrakahiïgåni màtrayà tatra niþkùipet ..
     eùàü siddhiü samàyàtà proktà tàpaharã budhaiþ ..>% asyà guõàþ .
     %<bhavettàpaharã valyà vçùyà ÷leùmàõamàcaret .
     bçühaõã tarpaõã rucyà gurvã tatra guõàþ smçtàþ ..>% tàharã iti loke . iti bhàvaprakà÷aþ .. tàpahàriõyàü tri ..

#<tàpi¤chaþ>#, puü, (tàpinaü santaptaü chadati àcchàdayatãti . chad + anyeùvapãti óaþ . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) tamàlavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 68 .. (yathà, gãtagovinde . 11 . 11 .
     %<vyakùõornikùipada¤janaü ÷ravaõayostàpi¤chagucchàvalãm ..>% klã, tàpi¤chasya puùpam . phale lugiti taddhitaluk . dvihãnaü prasave sarvamiti napuüsakatvam . tàpi¤chapuùpam . yathà, màghe . 1 . 22 .
     %<praphullatàpi¤chanibhairabhãùubhiþ ÷ubhai÷ca saptacchadapàü÷upàõóubhiþ ..>%)

#<tàpi¤jaü>#, klã, (tàpinaü jayatãti . ji + óaþ .) dhàtumàkùikam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tàpi¤jaþ>#, puü, tàpi¤chaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<tàpã>#, strã, (tàpayatãti . tapa + õic + ac . gauràditvàt ïãù .) tàpinã nadã . sà pa÷cimavàhinã bindhyàcale prasiddhà . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, màtsye . 113 . 27 .
     %<tàpã payoùõã nirvindhyà kùiprà ca çùabhà nadã .
     bindhyapàdaprasåtàstàþ sarvàþ ÷ãtajalàþ ÷ubhàþ ..>% iyaü sahyapàdodbhavà iti viùõupuràõam . 2 . 3 . 11 ..
     %<tàpã tàpà ca golomã gomatã ÷àlità mahã .
     sarasvatã yutà nadyo narmadà pa÷cimànugàþ ..
     àsàü jalaü ghanaü ÷ãtaü pittaghnaü kaphakçttathà .
     vàtadoùaharaü hçdyaü kaõóukuùñhavinà÷anam ..>% iti hàrãte prathame sthàne saptame'dhyàye ..) yamunà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<tàpã>#, [n] (tàpo'syàstãti . tàpa + %<ata iniñhanau>% 5 . 2 . 115 . iti iniþ .) buddhaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. tàpayukte, tri ..

#<tàpyaü>#, klã, (tàpe hitam . tàpa + yat .) dhàtumàkùikam . iti ratnamàlà .. hemacandre puüliïgo'yam . 421 .. (yathà, bhàvaprakà÷e .
     %<tàpyasya palatritayaü dve loha÷ràvaõãkàyàþ ..>%)

#<tàpyakaü>#, klã, (tàpyameva . svàrthe kan .) màkùikam . iti ràjanirghaõñaþ .. (màkùika÷abde vivçtirasya j¤eyà ..)

#<tàpyutthasaüj¤akaü>#, klã, (tàpyutthàsaüj¤à yasya . kap .) màkùikadhàtuþ . iti ratnamàlà ..

#<tàmaþ>#, puü, (tàmyatyaneneti . tama + karaõe gha¤ .) bhãùaõaþ . doùaþ . ityajayapàlaþ ..

#<tàmaraü>#, klã, (tàmaü mlàniü ràtãti . rà + kaþ .) jalam . ghçtam . iti bharatadhçtarudraþ ..

#<tàmarasaü>#, klã, (tàmare jale sastãti . sas + óaþ . yadvà, bàhulekàt amerapyasac . tasya õittva¤ca . dhàtostugàgama÷ca . õitvàt vçddhiþ . ityujjaladattaþ . 3 . 117 ..) padmam . (yathà, ràjendrakarõapåre . 54 .
     %<jàtà tàmarasodare bhagavato dhàtuþ kçtàrthà sthitiþ ..>%) sàrasaþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 40 .. svarõam . tàmram . iti medinã . se, 53 .. (dbàda÷àkùaracchandovi÷eùaþ . tasya lakùaõàdikaü chandaþ÷abde draùñavyam ..)

#<tàmalakã>#, strã, bhåmyàmalakã . ityamaraþ . 2 . 4 . 127 .. (yathà, su÷rute uttaratantre 39 adhyàye .
     %<kañukendrayavo÷ãrasiühã tàmalakãghanaiþ ..>%)

#<tàmaliptaü>#, klã, de÷avi÷eùaþ . tamaluk iti bhàùà .. tatparyàyaþ . dàmaliptam 2 tàmaliptã 3 tamàlinã 4 stambapåþ 5 viùõugçham 6 . iti hemacandraþ . 4 . 45 .. tamoliptã 7 velàkålam 8 tamàlikà 9 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<tàmaliptã>#, strã, de÷avi÷eùaþ . tamaluk iti bhàùà .. tatparyàyaþ . dàmaliptam 2 tàmaliptã 3 tamàlinã 4 stambapåþ 5 viùõugçham 6 . iti hemacandraþ . 4 . 45 .. tamoliptã 7 velàkålam 8 tamàlikà 9 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<tàmasaü>#, tri, (tama eva . tamas + svàrthe aõ .) prakçtiguõavi÷eùaþ . taddharmà yathà --
     %<trividhà bhavati ÷raddhà dehinàü sà svabhàvajà .
     sàttvikã ràjasã caiva tàmasã ceti tàü ÷çõu ..
     yajante sàttvikà devàn yakùarakùàüsi ràjasàþ .
     pretàn bhåtagaõàü÷cànye yajante tàmasà janàþ ..
     yàtayàmaü gatarasaü påtiparyuùita¤ca yat .
     ucchiùñamapi càmedhyaü bhojanaü tàmasapriyam ..
     vidhihãnamasçùñànnaü mantrahãnamadakùiõam .
     ÷raddhàvirahitaü yaj¤aü tàmasaü paricakùate ..
     måóhagràheõàtmano yat pãóayà kriyate tapaþ .
     parasyotsàdanàrthaü và tattàmasamudàhçtam ..
     ade÷akàle yaddànamapàtrebhya÷ca dãyate .
     asatkçtamavaj¤ànaü tattàmasamudàhçtam ..>% iti ÷rãbhagavadgãtàyàü 17 adhyàyaþ .. * .. ki¤ca tatraiva 18 adhyàye .
     %<niyatasya tu sannyàsaþ karmaõo nopapadyate .
     mohàttasya parityàgastàmasaþ parikãrtitaþ ..
     yattu kçtsnavadekasmin kàrye saktamahetukam .
     atattvàrthavadalpa¤ca tattàmasamudàhçtam ..
     anubandhaü kùayaü hiüsàmanapekùya ca pauruùam .
     mohàdàrabhyate karma yattattàmasamucyate ..
     ayuktaþ pràkçtastabdhaþ ÷año naikçtiko'lasaþ .
     viùàdã dãrghasåtrã ca kartà tàmasa ucyate ..
     adharmaü dharmamiti yà manyate tamasàvçtà .
     sarvàrthàn viparãtàü÷ca buddhiþ sà pàrtha ! tàmasã .
     yayà svapnaü bhayaü ÷okaü viùàdaü madameva ca .
     na vimu¤cati durmedhà dhçtiþ sà tàmasã matà ..
     yadagre cànubandhe ca sukhamohanamàtmanaþ .
     nidràlasyapramàdotthaü tattàmasamudàhçtam ..>%

#<tàmasaþ>#, puü, (tamastamoguõaþ praghànatvenàstyasyeti . aõ .) sarpaþ . khalaþ . iti medinã . se, 25 .. ulåkaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. caturthamanuþ . asminmanvantare harinàmà viùõoravatàraþ . tri÷ikhanàmà indraþ . vaidhçtayo devàþ . jyotirghàmàdayaþ saptarùayaþ . vçùakhyàtinaràdayo manusutàþ . iti ÷rãbhàgavatam .. * .. tamoguõayukte, tri .. (yathà, manuþ . 12 . 33 .
     %<lobhaþ svapno'dhçtiþ krauryaü nàstikyaü bhinnavçttità .
     yàciùõutà pramàda÷ca tàmasaü guõalakùaõam ..>%) tàmasamunayo yathà . kaõàdaþ 1 gautamaþ 2 ÷aktriþ 3 upamanyuþ 4 jaiminiþ 5 durvàsàþ 6 mçkaõóuþ 7 bçhaspatiþ 8 bhàrgavaþ 9 jamadagniþ 10 .. tàmasa÷àstràõi yathà . asuramohanàrtha÷ivakçta÷aivapà÷upatàdi 1 kaõàdakçtanagnanãlapañàdi 2 bràhmaõaråpibhagavadkçtabauddha÷àstram 3 jaiminikçtanirã÷varasàükhyam 4 .. tàmasapuràõàni yathà . màtsyam 1 kaurmam 2 laiïgam 3 ÷aivam 4 skàndam 5 àgneyam 6 .. tàmasasmçtayo yathà . gautamam 1 bàrhaspatyam 2 sàmudram 3 yamam 4 ÷àïkhyam 5 au÷anasam 6 .. * .. ràjasatàmasakarmàõi yathà --
     %<yat ÷aivaü daivataü paitramaupadaivaü tathàdhvaram .
     ÷àktaü ÷aivaü gàõapatyaü yàgahomàdikaü tathà ..
     paurohityaü yàjana¤ca devalkaü gràmayàjakam .
     viùõusevàparàdha¤ca tathà nàmàparàdhakam ..
     asatpratigrahaü devi ! sàïkalpamàbhicàrikam .
     pa÷ujãvàdihananaü pàtaka¤copapàtakam ..
     atipàpaü mahàpàpamanupàtakameva ca .
     lobhaü mohamahaïkàraü kàmaü krodhaü madantathà ..
     etadyadaparaü karma garhita¤ca varànane ! .
     ràjasaü tàmasaü proktaü mayà ca munibhiþ sadà ..>% iti pàdmottarakhaõóam ..

#<tàmasikaü>#, tri, (tamasà tamoguõena nirvçttam . tamas + ñha¤ .) tàmasam . tamoguõakàryam ..

#<tàmasã>#, strã, (tamo'ndhakàraþ pràdhànyena asti asyàm . tamas + aõ . striyàü ïãù .) ni÷à . durgà . iti medinã . se, 25 .. jañàmàüsã . iti ràjanirghaõñaþ .. (tamoguõasambandhinã . yathà, devãbhàgavate . 3 . 8 . 5 .
     %<sàttvikã ràjasã caiva tàmasã ca tathà parà .
     ÷raddhà tu trividhà proktà munibhistattvadar÷ibhiþ ..>%)

#<tàmisraü>#, klã, (tamisraü andhakàratatirastyasyeti . tamisra + aõa .) andhakàramayanarakam . iti manuþ .. paravittàpatyakalatràpahartà yamadåtairnipàtyate yatra . iti ÷rãbhàgavatam .. (andhakàramaye, tri . yathà, mahàbhàrate . 3 . 162 . 10 .
     %<tàmisraü prathamaü pakùaü vãta÷okabhayo vasa ..>% andhakàravicàriõi . yathà, raghuþ . 15 . 2 .
     %<lavaõena viluptejyàstàmisreõa tamabhyayuþ ..>%)

#<tàmisraþ>#, puü, (tamisraü tamoguõotthaþ krodhaþ pracuratayàstyasyeti . aõ .) bhogecchàpratighàte kroghaþ . iti ÷rãbhàgavatañãkàyàü svàmã .. (yathà, bhàgavate . 3 . 12 . 2 .
     %<sasarjàgre'ndhatàmisramatha tàmisra àdikçt ..>%)

#<tàmbålaü>#, klã, (tama + %<kharjipi¤jàdibhya årolacau .>% uõàü . 4 . 90 . iti ålac bugàgamo dãrgha÷ca .) parõam . pàna iti bhàùà . asya guõàþ . kañutvam . tiktatvam . uùõatvam . madhuratvam . kùàratvam . kaùàyatvam . vàtakçmikaphaduþkhadoùanà÷itvam . kàmàgnisandãpanatvam . strãsambhàùaõabhåùaõatvam . dhçtivaktrapàñavotsàhakàntikàritvam . suptotthite bhukte ca ÷astatvam . dantàsyadçggade tyàjyatvam . svarge'pi durlabhatva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. api ca . tãkùõatvam . pãnasakàsanà÷itvam . rucyatvam . dàhakàritva¤ca .. * .. kçùõaparõasya guõàþ . tiktatvam . uùõatvam . kaùàyatvam . dàhavaktrajàóyamaladhàritva¤ca .. * .. ÷ubhraparõasya guõàþ . ÷leùmavàtàmayanà÷itvam . pathyatvam . rucyatvam . dãpanatvam . pàcanatva¤ca .. * .. sadyastroñitatàmbålabhakùaõaguõàþ . mukharogajàóyadoùavàtàrocakaraktamalaviùñambhakàntikàritvam .. triràtratroñitabhåyojalayojitatàmbålaguõàþ . uttamatvam . rucibalakàritvam . tridoùàrtinà÷itva¤ca .. * ..
     %<÷iràparõantu ÷aithilyaü kuryàttasyàsrahçdrasaþ .
     ÷ãrõaü tvagdoùadantasya bhakùite tu sitàsite ..
     anidhàya mukhe parõaü pågaü svàdayate naraþ .
     matibhraü÷o daridraþ syàdante na smarate harim ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. * ..
     %<parõamåle vasedbyàdhiþ parõàgre pàpasa¤cayaþ .
     cårõaparõaü haredàyuþ ÷irà buddhivinà÷inã ..
     nàyuragre viùaü måle madhye'lakùmãrvyavasthità .
     tasmàdagra¤ca måla¤ca madhyaü parõasya varjayet ..
     cårõàdhikaü harati gandhamathàdhipågaü ràgaü tathàdhikadala¤ca sugandhikàri .
     tàmbålamuttamamidaü rasanàgrabhinnaparõaü ni÷àsvadhikakhaõóitaparõamahni ..
     tàmbålaü na hitaü proktaü ÷arãre råkùadurbale .
     jvaràsya÷oùapittàsramadamårchàkùirogiùu ..
     tàmbålàtyupayogàt syàcchoùaþ pittànilàsratà .
     dehadçkke÷adantàgni÷rotravarõabalakùayaþ ..>% iti ràjavallabhaþ .. * ..
     %<vinà paõaü mukhe dattvà guvàkaü bhakùayedyadi .
     tàvadbhavati caõóàlo yàvadgaïgàü na gacchati ..>% iti karmalocanam .. * ..
     %<tàmbålaü vidhavàstrãõàü yatinàü brahmacàriõàm .
     tapasvinà¤ca viprendra ! gomàüsasadç÷aü dhruvam ..>% iti brahmavaivarte brahmakhaõóam .. * .. asya nàmàni guõà÷ca . yathà, bhàvaprakà÷e .
     %<tàmbålavallã tàmbålã nàginã nàgavallarã .
     tàmbålaü vi÷adaü rucyaü tãkùõoùõaü tuvaraü saram ..
     va÷yaü tiktakañukùàraü raktapittakaraü laghu .
     balyaü ÷leùmàsyadaurgandhamalavàta÷ramàpaham ..>% kramukam . iti medinã . le, 97 ..

#<tàmbålakaraïkaþ>#, puü, (tàmbålasya tàmbålarakùaõàya và karaïkaþ .) tàmbålapàtram . pànera vàñà iti bhàùà .. tatparyàyaþ . sthagã 2 . iti hemacandraþ . 3 . 382 ..

#<tàmbåladaþ>#, tri, (tàmbålaü dadàtãti . dà + kaþ .) tàmbåladàtà . tatparyàyaþ . vàggulikaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<tàmbålapatraþ>#, puü, (tàmbålasya patramiva patramasya .) piõóàluþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (tàmbålaparõe, klã . yathà, su÷rute . 1 . 46 .
     %<tàmbålapatraü tãkùõoùõaü kañupittaprakopanam ..>%)

#<tàmbålaràgaþ>#, puü, (tàmbålasya carvitatàmbålasya ràga iva ràgo'tra .) masåraþ . iti hàràvalã . 133 .. tàmbålasya raïga¤ca ..

#<tàmbålavallikà>#, strã, (tàmbålasya vallã tataþ svàrthe kan ñàpi pårbahrasva÷ca .) tàmbålã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<tàmbålavallã>#, strã, (tàmbålasya vallã .) tàmbålalatà . pànera gàcha . iti bhàùà .. tatparyàyaþ . tàmbålã 2 nàgavallã 3 . ityamaraþ . 2 . 4 . 120 .. parõalatà 4 sapta÷irà 5 sarpalatà 6 phaõivallã 7 bhujagalatà 8 bhakùyapatrà 9 . iti ràjanirghaõñaþ .. tàmbålavallikà 10 parõavallã 11 tàmbåliþ 12 . iti ÷abdaratnàvalã .. nàginã 13 nàgavallarã 14 . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<tàmbålã>#, strã, (tàmbåla + gauràditvàt saüj¤àyàü và ïãù .) tàmbålavallã . ityamaraþ . 2 . 4 . 120 .. (yathà, kathàsaritsàgare . 9 . 81 .
     %<tàmbålã÷ca sahàmlànimàlàtilakayuktibhiþ ..>%)

#<tàmraü>#, klã, (tamyate àkàïkùyate iti . tamu kàïkùàyàm + %<amitamyordãrgha÷ca .>% uõàü . 2 . 16 . iti rak upadhàyà dãrgha÷ca .) taijasaghàtuvi÷eùaþ . tàmà iti tàüvà iti ca bhàùà .. tatparyàyaþ . tàmrakam 2 ÷ulvam 3 mlecchamukham 4 dbyaùñam 5 variùñham 6 uóumbaram 7 . ityamaraþ . 2 . 9 . 97 .. dviùñham 8 udambaram 9 audumbaram 10 udumbaram 11 auóumbaram 12 . iti taññãkà .. tapaneùñam 13 ambakam 14 aravindam 15 raviloham 16 ravipriyam 17 raktam 18 naipàlikam 19 raktadhàtu 20 munipittalam 21 arkam 22 såryàïgam 23 lohitàyasam 24 . iti ÷abdaratnàvalã .. supakvasya tasya guõàþ . madhuratvam . kaùàyatvam . tiktatvam . vipàke kañutvam . ÷ãtalatvam . kaphapittavibandha÷ålapàõóådaragulmanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. amlatvam . sàrakatvam . ropaõatvam . laghutvam . lekhanatvam . ar÷ojvarakuùñhakàsa÷vàsakùayapãnasàmlapitta÷othakçminà÷itvam . alpabçühaõatva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. pariõàma÷ålaplãhavàyvàma÷ålabahuroganà÷itvam . ÷uddhikàritvam . balàyustejaþpuùñituùñikàritvaü nityasevane valãpalitanà÷itva¤ca .. * .. mçdveùñita÷åraõakandagarbhanihitagomayàgnibhasmãkçtapa¤càmçtadbàrà pa¤capuñadattatàmrasya guõàþ . vàntibhrànti÷ålàgnimàndyàmlapittanà÷itvam . balakàritva¤ca .. * .. a÷odhitatàmradoùàþ . àyuþ÷ukrabalanà÷itvam . rogavçddhicchardimårchàbhramakledanànàrogakuùñha÷ålavidàhasvedàrucicittasantàpakàritvam . viùatulyatva¤ca . iti sukhabodhaþ .. * .. tasyotpattiryathà --
     %<÷ukraü yat kàrtikeyasya patitaü dhaüraõãtala .
     tasmàt tàmraü samutpannamidamàhuþ puràvidaþ ..>% tasya lakùaõaü yathà --
     %<japàkusumasaïkà÷aü snigdhaü mçduü ghanaü kùamam .
     lohanàgojjhitaü tàmraü màraõàya pra÷asyate ..
     kçùõaråkùamatistabdhaü ÷veta¤càpi ghanàsaham .
     lohanàgayuta¤ceti ÷ulvaü duùñaü prakãrtitam ..>% tasya ÷oghanavidhiryathà --
     %<pattalãkçtapatràõi tàmrasyàgnau pratàpayet .
     niùi¤cet taptataptàni taile takre ca kà¤jike ..
     gomåtre ca kulatthànàü kaùàye ca tridhà tridhà .
     evaü tàmrasya patràõàü vi÷uddhiþ saüprajàyate ..>% atha tasya màraõavidhiryathà --
     %<såkùmàõi tàmrapatràõi kçtvà saüsvedayedbudhaþ .
     vàsaratrayamamlena tataþ khalle viniþkùipet ..
     pàdàü÷aü såtakaü dattvà yàmamamlena mardayet .
     tata uddhçtya patràõi lepareddviguõena ca .
     gandhakenàmlaghçùñana tasya kuryàcca golakam ..
     tataþ piùñvà ca mãnàkùãü càïgerãü sapunarnavàm .
     tatkalkena bahirgolaü lepayeddvyaïgulonmitam ..
     dhçtvà tadgolakaü bhàõóe ÷aràveõa ca roghayet .
     bàlukàbhiþ prapåryàtha vibhåtilavaõàmbubhiþ ..
     dattvà bhàõóamukhe mudràü tata¤culyàü vipàcayet .
     kramavçddhyàgninà samyak yàvadyàmacatuùñayam ..
     svàïga÷ãtaü sasuddhçtya mardayecchåraõadravaiþ .
     yàmaikaü golakaü tacca niþkùipecchåraõodare ..
     mçdà lepastu kartavyaþ sarvato'ïguùñhamàtrakaþ .
     pàcyaü gajapuñe kùiptaü mçtaü bhavati ni÷citam ..
     vamana¤ca vireka¤ca bhramaü klamamathàrucim .
     vidàhaü svedamutkledaü na karoti kadàcana ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. ÷ulvanibhaþ . aruõavarõaþ . iti hemacandraþ ÷abdaratnàvalã ca .. tadbati, tri ..
     (%<na viùaü viùamityàhustàmra¤ca viùamucyate .
     ekadãùo viùe tvaùñau doùàstàmre prakãrtitàþ ..
     bhramo mårchà vidàha÷ca utkleda÷oùavàntayaþ .
     aruci÷cittasantàpa ete doùà viùopamàþ ..
     tasmàdbi÷uddhaü tàmraü hi gràhyaü rogopa÷àntaye .
     pañunà ravidugdhena tàmrapatràõi lepayet ..
     agnau santàpya nirguõóãrase si¤cet punaþ punaþ ..
     matàntaram .
     gomåtreõa pacedyàmaü tàmrapatraü dçóhàgninà .
     ÷udhyate nàtra sandeho màraõa¤càtra kathyate ..
     iti tàmra÷odhanam .. * ..
     atha tàmramàraõam .
     såtamekaü dvidhà gandhaü yàmaü mardyantu kanyayà .
     dvayostulyaü tàmrapatraü liptvà sthàlyàü nidhàpayet .
     samyak ÷åraõajaiþ sàrdhaü pàr÷ve bhasma nidhàpayet .
     caturyàmaü paceccullyàü pàtrapçùñhe sagomaye ..
     jalaü punaþ punardeyaü svàïga÷ãtaü vimardayet .
     mriyate nàtra sandehaþ sarvarogeùu yojayet ..
     matàntaram .
     jambvàmbhasà saindhavasaüyutena sagandhakaü sthàpaya ÷ulvapatram .
     pakvàyamànaü puñayet suyuktyà vàtàdikaü yàvadupaiti ÷àntim ..
     anyataramatam .
     ÷uddhaü tàmradalaü vimardyà pañunà kùàreõa jambãrajai nãürairghasramidaü snuhyarkapayasà liptaü dhamet saptadhà .
     nirguõóyambuhimaü rasendrakalitaü dugdhàjyagandhena tat tulyenàtha mçtaübhavet supañhitaü pa¤càmçtena tridhà ..
     guõà yathà -- vàntibhràntivivarjitaü kùayarujàkuùñhàni pàõóvàmayaü ÷ålaü mehagudàïkurànilagadànuktànupànairjayet .
     gu¤jàmàtramidantato dbiguõitaü tacchuddhakàyena cet bhuktaþ sthaulyajaràpamçtyu÷amanaü pathyà÷inà vatsaràt ..
     tàmramuùõaü garaharaü yakçtplãhodaràpaham .
     krimi÷ålàmavàtaghnaü grahaõyar÷o'mlapittajit ..>% iti tàmramàraõam .. * .. iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe jàraõamàraõàdhikàre ..)

#<tàmraþ>#, puü, (tàmrasyeva varõo'styasya . ac . tàmravarõatvàdasya tathàtvam .) kuùñharogavi÷eùaþ . iti karmavipàkaþ .. (dbãpabhedaþ . yathà, mahàbhàrate . 2 . 31 . 65 .
     %<dvãpaü tàmràhvaya¤caiva parvataü ràmakaü tathà ..>%)

#<tàmrakaü>#, klã, (tàmra + svàrthe saüj¤àyàü và kan .) tàmram . ityamaraþ . 2 . 9 . 97 ..

#<tàmrakarõã>#, strã, (tàmravarõau karõau yasyàþ striyàü ïãù .) a¤janà nàma pa÷cimadigghastipatnã . ityamaraþ . 1 . 3 . 5 ..

#<tàmrakàraþ>#, puü, (tàmraü karoti tàmradhàtubhiþ pàtràdikaü nirmàtãti . kç + aõ .) varõasaïkarajàtivi÷eùaþ . tatparyàyaþ . tàmrikaþ 2 ÷aulvikaþ 3 tàmrakudçkaþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. asyotpattiþ kaüsakàra÷abde draùñavyà ..

#<tàmrakuññakaþ>#, puü, (tàmraü kuññayatãti . kuñña + õvul .) tàmrakàraþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 8 ..

#<tàmrakåñaþ>#, puü klã, (tàmranirmitaü kåñamiva tàmrasya kåñamiva và .) kùupavi÷eùaþ . tàmàk iti bhàùà . yathà --
     %<sambidà kàlakåña¤ca tàmrakåña¤ca dhusturam .
     ahipheõaü kharjurasaþ tàrikà tarità tathà ..
     ityaùñau siddhidravyàõi yathà såryàùñakaü priye ..>% iti kulàrõavatantram ..

#<tàmrakramiþ>#, puü, (tàmravarõaþ kramiþ kãñaþ .) indragopakãñaþ . iti bhåriprayogaþ hàràvalã ca ..

#<tàmragarbhaü>#, klã, (tàmraü garbha utpattisthànamasya .) tuttham . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tàmracåóaþ>#, puü strã, (tàmrà tàmravarõà cåóà asya .) kukkuñaþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 17 .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 224 . 24 .
     %<apareõàgnidàyàdastàmracåóaü bhujena saþ .
     mahàkàyamupa÷liùñaü kukkuñaü balinàü varam ..>% yathà cottaratantre 39 adhyàye su÷rutenoktam .
     %<tàmracåóasya màüsena pibedbà madyamuttamam ..>%) kukkuradruþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tàmradugdhà>#, strã, (tàmraü raktavarõaü dugdhaü kùãraü raso'syàþ .) gorakùadugdhà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tàmrapaññaü>#, klã, (tàmreõa nirmitaü paññaü patram .) tàmranirmitalekhanapatram . yathà --
     %<dattvà bhåmiü nibandhaü và kçtvà lekhyantu kàrayet .
     àgàmibhadrançpatiþ parij¤ànàya pàrthivaþ ..
     pañe và tàmrapaññe và samudroparicihnitam ..>% iti mitàkùarà ..

@<[Page 2,606c]>@
#<tàmrapatraþ>#, puü, (tàmraü tàmravarõaü patramasya .) jãva÷àkaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. tàmranirmitapatre, klã ..

#<tàmraparõã>#, strã, dãrghikàbhedaþ . iti bhåriprayogaþ .. nadãvi÷eùaþ . iti puràõam .. (yathà, raghuþ . 4 . 50 .
     %<tàmraparõãü sametasya muktàsàraü mahodadheþ ..>%)

#<tàmrapallavaþ>#, puü, (tàmravarõaü pallavamasya .) a÷okavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (asya paryàyà yathà --
     %<a÷oko hemapuùpa÷ca va¤julastàmrapallavaþ .
     kaïkeliþ piõóapuùpa÷ca gandhapuùpo nañastathà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<tàmrapàkã>#, [n] puü, (pacyate iti . paca + gha¤ kutva¤ca . tàmraþ tàmravarõaþ pàkaþ pariõatirastyasyeti . iniþ .) gardabhàõóavçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<tàmrapàdã>#, strã, (tàmro raktavarõaþ pàdo målade÷o'syàþ .) haüsapadã . iti ràjanirghaõñaþ .. (haüsapadã÷abde vivçtirasyà j¤àtavyà ..)

#<tàmrapuùpaþ>#, puü, (tàmravarõaü puùpamasya .) raktakà¤canaþ . iti jañàgharaþ .. (asya paryàyàþ yathà bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .
     %<kovidàra÷camarikaþ kuddàlo yugapatrakaþ .
     kuõóalã tàmrapuùpa÷ca smantakaþ svalpake÷arã ..>%) bhåmicampakaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<tàmrapuùpikà>#, strã, (tàmravarõaü puùpamasyàþ . kap ñàpi ata itva¤ca .) raktatrivçt . iti ràjanirghaõñaþ .. (raktatrivçt÷abde j¤àtavyamasyà vivaraõam ..)

#<tàmrapuùpã>#, strã, (tàmravarõaü puùpamasyà iti . ïãù .) dhàtakã . (asyàþ paryàyà yathà --
     %<ghàtakã dhàtupuùpã ca tàmrapuùpã ca ku¤jarà .
     subhikùà bahupuùpã ca vahnijvàlà ca sà smçtà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) pàñalàvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (paryàyàþ yathà --
     %<pàñaliþ pàñalà moghà madhudåtã phaleruhà .
     kçùõavçntà kuveràkùã kàlasthàlyalivallabhà ..
     tàmrapuùpã ca kathità parà syàt pàñalà sità ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<tàmraphalaþ>#, puü, (tàmraü tàmravarõaü phalamasya .) aïkoñavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tàmramålà>#, strã, (tàmraü tàmravarõaü målamasyàþ .) duràlabhà . (yathà, bhàvaprakà÷e . jvaràdhikàre ÷vàsacikitsàyàm .
     %<siühã vyàghrã tàmraparõã pañolã ..>%) lajjàluþ . iti ràjanirghaõñaþ .. kacchurà . iti ratnamàlà .. khirài iti bhàùà ..

#<tàmravarõaþ>#, puü, (tàmrasyeva varõo'sya .) palliùàhatçõam . iti ràjanirghaõñaþ .. (bhàratavarùãyadvãpabhedaþ . yathà, màtsye . 113 . 8 .
     %<bhàratasyàsya varùasya nava bhedàn nibodha me .
     indradvãpaþ kaseru÷ca tàmravarõo gabhastimàn ..>%)

#<tàmravarõà>#, strã, (tàmrasyeva varõamasyà iti . ñàp .) oórapuùpavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<tàmravallã>#, strã, (tàmravarõà vallã . madhyapadalopã samàsaþ .) ma¤jiùñhà . iti ratnamàlà .. citrakåñade÷aprasiddhà latà . tatparyàyaþ . tàmrà 2 tàlã 3 tamàlã 4 tamàlikà 5 såkùavallã 6 sulomà 7 ÷odhanã 8 tàlikà 9 . asyà guõàþ . kaùàyatvam . kaphadoùamukhakaõñhottharoganà÷itvam . ÷leùma÷uddhikàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tàmravãjaþ>#, puü, (tàmravarõaü vãjamasya .) kulatthaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tàmravçkùaþ>#, puü, (tàmramiva raktavarõo vçkùaþ .) raktacandanam . kulatthaþ . iti ratnamàlà ..

#<tàmravçntaþ>#, puü, (tàmramiva raktavarõaü vçntamasya .) kulatthaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<tàmravçntà>#, strã, (tàmramiva raktavarõaü vçntamasyàþ iti ñàp .) kulatthikà . iti hemacandraþ . 4 . 241 ..

#<tàmra÷ikhã>#, [n] puü strã, (tàmravarõà ÷ikhà cåóà astyasya . iti iniþ .) kukkuñaþ . iti jañàdharaþ ..

#<tàmrasàraü>#, klã, (tàmravat raktavarõaþ sàro'sya .) raktacandanam . iti ratnamàlà ..

#<tàmrasàrakaü>#, klã, (tàmrasàra + svàrthe kan .) raktacandanam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tàmrasàrakaþ>#, puü, (tàmravat raktavarõaþ sàro'syeti kap .) raktakhadiraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tàmrà>#, strã, (tàmra + ñàp .) saiühalã . iti ràjanirghaõñaþ .. (prajàpateþ ka÷yapasya patnãnàmanyatamà . yathà, màtsye . 6 . 2 .
     %<surabhirvinatà tadbattàmrà krodhava÷à irà ..>% saptatvagantargatacaturthatvagvi÷eùaþ . yathà -- %<caturthã tàmrà nàmàùñabhàgapramàõà vividhakilàsakuùñhàdhiùñhànà ..>% iti su÷rute ÷àrãrasthàne caturthe'dhyàye ..)

#<tàmràkuþ>#, puü, upadvãpabhedaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<tàmràkùaþ>#, puü, (tàmre raktàbhe akùiõã yasya . akùin + samàse ùac .) kokilaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (tàmranayane, tri . yathà, bhàgavate . 1 . 7 . 33 .
     %<tata àsàdya tarasà dàruõaü gautamãsutam .
     babandhàmarùatàmràkùaþ pa÷uü rasanayà yathà ..>%)

#<tàmràbhaü>#, klã, (tàmramivàbhàtãti . à + bhà + kaþ . tàmravadàbhà asyeti và raktavarõatvàt tathàtvam .) raktacandanam . iti ÷abdacandrikà .. (parvatavi÷eùaþ . yathà, brahmàõóe 47 adhyàye .
     %<rucakà niùadhaü pràptà tàmràbhaü niùadhàdapi ..>%)

#<tàmràrdhaü>#, klã, (tàmrasyàrdhaü ardhabhàgatayà utpattikàraõamasya tàmrasyàrdha utpàdako'sya iti và .) kàüsyam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

@<[Page 2,607b]>@
#<tàmrikaþ>#, puü, (tàmraü tatpàtràdinirmàõaü kàryatvenàstyasya . tàmra + ñhan .) kaüsakàraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. tàmranirmite, tri . yathà, kàrùike tàmrike paõaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 88 .. (yathà, manuþ . 8 . 136 .
     %<kàrùàpaõantu vij¤eyastàmrikaþ kàrùikaþ paõaþ ..>%)

#<tàmrikà>#, strã, (tàmravadvarõàbhà astyasyà iti ñhan tataþ ñàp .) gu¤jà . iti ràjanirghaõñaþ .. mànarandhàvàdyam . iti bhåriprayogaþ ..

#<tàmrã>#, strã, (tàmrasya vikàraþ . iti aõ tato ïãp .) vàdyavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . mànarandhrà 2 vikàrikà 3 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<tàya>#, ç ïa pàlane . santatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-àtmaü-sakaü-señ .) santatirvistàraþ . ç, atatàyat . ïa, tàyate vidyàü sudhãþ . iti durgàdàsaþ ..

#<tàyikaþ>#, puü, (tàye pàlane sàdhuriti ñha¤ .) tarjikàbhidhade÷aþ . iti hemacandraþ . 4 . 24 ..

#<tàraü>#, klã, (tàryate vistàryate iti . té + õic + gha¤ .) råpyam . iti medinã . te, 43 ..
     (%<dagdhottãrõaü su÷ãtaü yannirmalaü kundasannimam .
     gurusnigdhakumàra¤ca tàrasuttamamiùyate ..>% a÷uddhasyàmçtasyàsya guõà yathà --
     %<àyuþ ÷ukraü balaü hanti rogasaüghaü karoti ca .
     a÷uddha¤càmçtantàraü ÷uddhamàryamato budhaiþ ..>% asya màraõaü yathà --
     %<kaõñaveghyaü tàrapatraü dihyàddviguõahiïgulam .
     pàtayantre raso gràhyo rajataü mçtamucyate ..>% iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe jàraõamàraõàdhikàre ..) muktà . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, rasendrasàrasaügrahe trailokyacintàmaõivañikàyàm .
     %<hàraü suvarõaü sumçta¤ca tàram ..>% %<tàraü mauktikam . tàra÷abdenàtra mauktikamevocyate na tu rajatam .>% iti taññãkà .. gauõasiddhibhedaþ . yathà, %<vihanyamànasya duþkhasya tritvàt tadvighàtàstraya iti imà mukhyàstrisraþ siddhayastadupàyatayà tvitarà gauõyaþ pa¤casiddhayastatràpi hetumattayà tisraþ hetutayà pa¤ca vyavasthitàþ . tàsvàdyà adhyayanàdilakùaõàþ siddhayo hetavaþ mukhyàstu hetumatyaþ . vidhivadgurumukhàdadhyàtmavidyànàü akùarasvaråpagrahaõamadhyayanaü prathamasiddhistàramucyate ..>% iti tattvakaumudã .. akùimadhyam . iti medinã . re, 43 ..)

#<tàraþ>#, puü, vànaravi÷eùaþ . muktàvi÷uddhiþ . ÷uddhamauktikaþ . iti medinã . re, 43 .. (tàryate uttàryate bhavasàgaràdanena . té + õic + gha¤ . yadvà tàrayati svoccàraõajapàdibhirlokàn . té + õic + ac . etanniruktiryathà, kà÷ãkhaõóe . 73 adhyàye .
     %<tàrayed yad bhavàmbodheþ svajapàsaktamànasam .
     tatastàra iti khyàto yastaü brahmàvyalokayat ..>%) praõavaþ . iti tantram .. (yathà, mahàgaõapatistotre . 2 .
     %<tàra÷rãpara÷aktikàmavasudhàråpànugaü yaü vidustasmai stàt praõatirgaõàdhipataye yo ràgiõàbhyarthyate ..>%) taraõam . iti vi÷vaþ .. kårcabãjam . iti tantrasàram .. (nakùatram . iti medinã . re, 43 .. atyucca÷abdaþ . iti hemacandraþ . 6 . 38 .. yathà, hemacandrañãkàyàm .
     %<nçõàmurasi mandrastu dvàviü÷atibidho dhvaniþ .
     sa eva kaõñhamadhyaþ syàt tàraþ ÷irasi gãyate ..>% viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 117 .
     %<a÷okastàraõastàraþ ÷åraþ saurirjane÷varaþ ..>% ràkùasavi÷eùaþ . yathà mahàbhàrate . 3 . 284 . 9 .
     %<yuyudhe lakùaõa÷càpi tathaivendrajità saha .
     viråpàkùeõa sugrãvastàreõa ca nikharvañaþ ..>% daityavi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e . 43 . 9 .
     %<tàrastu kro÷avistàramàyasaü vàyasadhvajam ..>%) mahàdevaþ .
     %<kà÷yàü vi÷ve÷varo'haü giripatitanayàsaüyuto vàmabhàge ÷uõóàdaõóena dakùe tripathagatañinãtãra÷uddhàmbubhàge .
     màyàvãja¤ca karõe suramunisahito dhyànayuktaü vadàmi prãtyà lokasya tasmàt suramunigaõakairucyate tàranàma ..>% iti ÷abdàrthacintàmaõiþ ..)

#<tàraþ>#, tri, atyucca÷abdavi÷iùñaþ . iti medinã . re, 44 .. sphuritakiraõaþ . nirmalaþ . iti dharaõiþ .. (tàraü muktàstyatreti ac . muktàvi÷iùñaþ . yathà, amaru÷atake . 28 .
     %<urasi nihitastàro hàraþ kçtà jaghane ghane ..>%)

#<tàrakaü>#, klã, (tàreõa kanãnikayà kàyatãti . kai + kaþ .) cakùuþ . iti medinã . ke, 100 ..

#<tàrakaü>#, klã, strã, (tàrameva . svàrthe kan .) cakùustàrà . nakùatram . iti medinã . ke, 100 ..

#<tàrakaþ>#, puü, (tàrayati daityàniti . té + õic + õvul .) dvàda÷amanvantarãyendra÷atrurasuravi÷eùaþ . yathà -- manostu dakùaputtrasya dbàda÷asyàtmajàn ÷çõu . devavànupadeva÷ca deva÷reùñho vidårathaþ .. mitravàt mitradeva÷ca mitravinda÷ca vãryavàn . mitravàhaþ suvarcà÷ca dakùaputtramanoþ sutàþ .. tapasvã sutapà÷caiva tapomårtistaporatiþ . tapodhçtirdyuti÷cànya çùaya÷ca tapodhanàþ .. sudharmàõaþ sutapaso harità rohitàstathà . suràrayo gaõàþ pa¤ca pratyekaü da÷ako gaõaþ .. çtaghàmà ca tantrendrastàrako nàma tadripuþ . harirnapuüsako bhåtvà ghàtayiùyati ÷aïkara ! .. iti gàruóe 87 adhyàye .. (aparo'suravi÷eùaþ . kàrtikeyaþ enaü nihatavàn . yathà, matasyapuràõe . 145 . 5 -- 11 .
     %<vajràïgo nàma daityo'bhåttasya puttrastu tàrakaþ .
     surànudbàsayàmàsa purebhyaþ sa mahàbalaþ ..
     tataste brahmaõo'bhyàsaü jagmurbhayanipãóitàþ .
     bhãtàü÷ca trida÷àn dçùñvà brahmà teùàmuvàca ha ..
     santyajadhvaü bhayaü devàþ ! ÷aïkarasyàtmajaþ ÷i÷uþ .
     tuhinàcaladauhitrastaü haniùyati dànavam ..
     tataþ kàle tu kasmiü÷cit dçùñvà vai ÷ailajàü ÷ivaþ .
     svareto vahnivadane vyasçjatkàraõàntare ..
     tatpràptaü vahnivadane reto devànatarpayat .
     vidàrya jañharàõyeùàü ajãrõaü nirgataü mune ! ..
     patitaü tat saridvare tatastu ÷arakànane .
     tasmàttu sa samudbhåto guho dinakaraprabhaþ .
     sa saptadivaso vàlo nijaghne tàrakàsuram ..>% asya vi÷eùavivaraõantu tatraiva 145 adhyàyamàrabhya 159 adhyàyeùu draùñavyam .. tàrayatãti . té + õic + õvul .) karõadhàraþ . iti medinã . ke, 99 .. bhelakaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (taraõopàyaþ . yathà, hañhayogapradãpikàyàm . 4 . 40 .
     %<kecidàgamajàlena kecinnigamasaïkulaiþ .
     kecittarkeõa muhyanti naiva jànanti tàrakam ..>% %<tàrayatãti tàrakastaü tàrakaü taraõopàyaü naiva jànanti .>% iti taññãkà .. mahàdevaþ . vathà, mahàbhàrate . 12 . 284 . 35 .
     %<garbhamàüsa÷çgàlàya tàrakàya taràya ca .
     namo yaj¤àya yajine hutàya prahutàya ca ..>%) tràtari, tri . iti medinã . ke, 100 .. (yathà, prabodhacandrodaye . 2 . 13 .
     %<kathayati bhagavàn ihàntakàle bhavabhayakàtaratàrakaü prabodham ..>% striyàü ñàpi ata itvam . yathà, goþ ràmàyaõe . 2 . 97 . 23 .
     %<nàrãõàü tàrikàþ kà÷cit kà÷cit paramavàjinàm ..>%)

#<tàrakajit>#, puü, (tàrakaü tàrakàsuraü jayatãti . ji + kvip tugàgama÷ca .) kàrtikeyaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 142 .. (etadvivaraõaü màtsye 159 adhyàye draùñavyam ..)

#<tàrakabrahma>#, klã, (tàrakaü saüsàrasàgarapàrakàrakaü brahma .) ùaóakùaramantravi÷eùaþ . yathà --
     %<ùaóakùaraü mahàmantraü tàrakaü brahma ucyate .
     ye bhajanti ca màü bhaktyà teùàü muktirna saü÷ayaþ ..
     ràmàya nama ityevamuccàrya mantramuttamam .
     sarvaduþkhahara¤caitat pàpinàmapi muktidam ..
     imaü mantraü japannityamamalastvaü bhaviùyasi .
     bhagmàsthidhàraõàdyastu sambhåta÷cà÷ucistrayi ..
     maïgalaü tadbhåta sarvaü manmantroccàraõàt ÷ubhàt .
     lamapyanena ÷rãràmatàrakàkhyena mantrataþ ..
     bhåtvà kà÷yàü vi÷vanàtho madàj¤àparipàlakaþ .
     kçtvà muktàn jãvamàtràn mànuùàdãn paraü padam ..
     anyat kinte bhayaü mantraprabhàvàt pràpayiùyasi .
     iti sandi÷ya màü viùõurvisasarja marudgaõàn ..>% iti pàdmottarakhaõóe ÷rã÷ivaü prati ÷rãviùõuvàkyam .. api ca .
     %<mumårùormunikarõyàntu ardhodakanivàsinaþ .
     ahaü di÷àmi te mantraü tàrakaü brahmavàcakam ..
     oü ÷rãràmaràmaràmetyetattàrakamucyate .
     atastvaü jànakãnàtha ! paraü brahma vini÷citam ..>% iti pàdmottarakhaõóe ÷rãràmaü prati ÷rã÷ivavàkyam ..

#<tàrakà>#, strã, klã, (tarati tàrayati và . té + õic + õvul . ñàp . %<tàrakà jyotiùi .>% 7 . 3 . 45 . ityasya vàrtikoktyà na ata itvam .) nakùatram . (yathà, màrkaõóeye . 15 . 71 .
     %<ap-bindavo yathàmbhodhau yathà và divi tàrakàþ .
     yathà và varùato dhàrà gaïgàyàü sikatà yathà ..>%) kanãnikà . iti medinã . ke, 100 .. (yathà, raghuþ . 11 . 69 .
     %<kùattrakopadahanàrciùaü tataþ sandadhe dç÷amudayatàrakàm ..>%) indravàruõyàü strã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tàrakàriþ>#, puü, (tàrakasya tàrakàsurasya ariþ .) kàrtikeyaþ . iti hemacandraþ . 2 . 123 ..

#<tàrakiõã>#, strã, (tàrakàþ santyatra . tàrakà + iniþ ïãp .) ràtriþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tàrakitaü>#, tri, (tàrakàþ sa¤jàtà asya . tàrakà + %<tadasya sa¤jàtaü tàrakàdibhya itac .>% 5 . 2 . 36 . iti itac .) tàrakàyuktam . yathà --
     %<siti ni÷à dç÷adi sphuñadutpatat kaõagaõàdhipatàrakitàmbaraþ ..>% iti naiùadham ..

#<tàraõaþ>#, puü, (tàrayatãti . té + õic + lyuþ .) bhelakaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (saüsàrasàgaràt tàrayatãti . viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 50 .
     %<a÷okastàraõastàraþ ÷åraþ sarvajane÷varaþ ..>% mahàdevaþ . yathà, tatraiva . 13 . 17 . 117 .
     %<toraõastàraõo vàtaþ paridhãpatikhecaraþ ..>% klã, ùaùñhivatsareùu aùñàda÷avatsaraþ . yathà, jyotiùatattve .
     %<ativçùñi÷ca jàyeta dhànyasyàtha prapãóanam .
     ÷asyaü bhavati sàmànyaü tàraõe suravandite ! ..>% tathàca vçhatsaühitàyàm . 8 . 36 .
     %<tàraõaü tadanu bhårivàridaü ÷asyavçddhimudita¤ca pàrthivam ..>% té + õic + bhàve lyuñ . uttàraõam . uddhàraõam . yathà, mahàbhàrate . 4 . 4 . 53 .
     %<tàraõàyàsya duþkhasya prasthànàya jayàya ca ..>%) taraõakàrayitari, tri ..

#<tàraõiþ>#, strã, (tàrayatãti . té + õic + aniþ .) naukà . iti hàràvalã . 59 ..

#<tàrataõóulaþ>#, puü, (tàraü mukteva ÷ubhrastaõóulo yasya .) dhavalayàvanàlaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tàratamyaü>#, klã, taratamayorbhàvaþ . (taratama + ùya¤ .) nyånàdhikyam . yathà --
     %<nirdhanaü nidhanametayordvayostàratamyavidhimugdhacetasà .
     bodhanàya vidhinà vinirmità repha eva jayavaijayantikà ..>% ityudbhañaþ ..

#<tàradã>#, strã, (taradã eva . svàrthe aõ tato ïãù .) taradãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tàrapuùpaþ>#, puü, (tàraü råpyamiva ÷ubhraü puùpaü yasya .) kundavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tàralaþ>#, tri, (tarala eva . svàrthe aõ .) viñaþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<tàravimalà>#, strã, (tàraü råpyamiva vimalà .) dhàtuvi÷eùaþ . iti ÷abdàrthakalpataruþ ..

#<tàra÷uddhikaraü>#, klã, (tàrasya rajatasya ÷uddhiü karotãti . kç + ñaþ .) sãsakam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tàrà>#, strã, puü, (tàrayatãti . té + õic + ac .) nakùatram . ityamaraþ . 1 . 3 . 21 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 211 . 26 .
     %<candràdityau grahàstàrà nakùatràõi divaukasaþ ..>%) yathàca karmalocane .
     %<ekatàraü nabho dçùñvà smartavyo nàrado muniþ .
     tàvadbhavati càõóàlo yàvadanyàü na pa÷yati ..>% akùimadhyam . iti medinã . re, 43 .. ÷eùasya paryàyaþ . vimbinã 2 kanãnikà 3 . iti ràjanirghaõñaþ .. tàrakà 4 . ityamaraþ . 1 . 3 . 21 .. (yathà, hañhayogapradãpikàyàm . 4 . 39 .
     %<tàre jyotiùi saüyojya ki¤cidunnamayedbhuvau ..>%)

#<tàrà>#, strã, (tàrayati tàpàditi . té + õic + ac + ñàp .) buddhadevatàbhedaþ . bçhaspatibhàryà . iti medinã . re, 43 .. (yathà, devãbhàgavate . 1 . 11 . 75 .
     %<tataþ kàlena kiyatà tàràsåta sutaü ÷ubham ..>%) bàlibhàryà . sà suùeõavànarakanyà . iti ràmàyaõam .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 279 . 18 .
     %<hemamàlã tato bàlã tàràü tàràghipànanàm .
     uvàca vacanaü vàgmã tàü vànarapatiþ patiþ ..>%) cãóà . muktà . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. dvitãyà ÷aktiþ . yathà --
     %<lãlayà vàkpradà ceti tena lãlasarasvatã .
     tàrakatvàt sadà tàrà sukhamokùapradàyinã ..
     ugràpattàriõã yasmàdugratàrà prakãrtità ..>% asyà dhyànaü yathà --
     %<pratyàlãóhapadàrpitàïghri÷avahçdghoràññahàsà parà khaógendãvarakartçkharparabhujà kråïkàrabãjodbhavà .
     kharvà nãlavi÷àlapiïgalajañàjåñaikanàgairyutà jàóyaü nyasya kapàlake trijagatàü hantyugratàràsvayam ..>% api ca .
     %<pratyàlãóhapadàü ghoràü muõóamàlàvibhåùitàm .
     kharvàü lambodarãü bhãmàü vyàghracarmàvçtàü kañau ..
     navayauvanasampannàü pa¤camudràvibhåùitàm .
     caturbhujàü lalajjihvàü mahàbhãmàü varapradàm ..
     khaóagakartçsamàyuktasavyetarabhujadbayàm .
     kapàlotpalasaüyuktasavyapàõiyugànvitàm ..
     piïgograikajañàü dhyàyenmaulàvakùo'bhyabhåùitàm .
     bàlàrkamaõóalàkàralocanatrayabhåùitàm ..
     jvalaccitàmadhyagatàü ghoradaüùñràü karàlinãm .
     sàve÷asmeravadanàü stryalaïkàravibhåùitàm ..
     vi÷vavyàpakatoyàntaþ÷vetapadmoparisthitàm ..>% asyà da÷àkùaramantroktadhyànaü yathà --
     %<÷yàmavarõàü trinayanàü dvibhujàü varapaïkaje .
     daghànàü bahuvarõàbhirbahuråpàbhiràvçtàm ..
     ÷aktibhiþ smeravadanàü smeramauktikabhåùaõàm .
     ratnapàdukayornyastapàdàmbujayugàü smaret ..>% iti tantrasàraþ .. (asyà bãjaü yathà, %<hrãü strãü huü phañ ..>%)

#<tàràpatiþ>#, puü, (tàràyàþ patiþ .) ÷ivaþ . candraþ . (yathà, ràjendrakarõapåre . 27 .
     %<÷àntadhvàntakalaïka ÷aïkara÷ikhàlaïkàra tàràpate ràkàkànta savibhramaü bhrama sadà niþ÷aïkamaïke divaþ ..>%) bçhaspatiþ . vàlã . sugrãvaþ . iti puràõam .. (yathà, naiùadhe . 19 . 8 .
     %<vrajati kumude dçùñvà mohaü dç÷orapidhàyake bhavati ca nale dåraü tàràpatau ca hataujasi .
     laghu raghupaterjàyàü màyàmayãmiva ràvaõistimiracikuragràhaü ràtriü hinasti gabhastiràñ ..>%)

#<tàràpathaþ>#, puü, (tàràõàü nakùatràõàü panthàþ . samàse a .) àkà÷aþ . iti halàyughaþ .. (de÷avi÷eùaþ . yathà, raghuþ . 15 . 90 .
     %<aïgadaü candraketu¤ca lakùaõo'pyàtmasambhavau .
     ÷àsanàt raghunàthasya cakre tàràpathe÷varau ..>% %<kàràpathe÷varau .>% iti và pàñhaþ ..)

#<tàràpãóaþ>#, puü, (tàràõàü nakùatràõàü àpãóo bhåùaõamiva .) candraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (svanàmakhyàta÷candràpãóasya ràj¤o bhràtà . yathà, ràjataraïgiõyàm . 4 . 43 .
     %<tàràpãóo'pi tanayaþ kramàt tasyàmajàyata ..>% kàdambarãkathitanàyakavi÷eùaþ . yathà, kàdambaryàm . 102 patre . %<avatàra iva dharmasya pratinidhiriva puruùottamasya parihçtaprajàpãóo ràjà tàràpãóo'bhavat ..>%)

@<[Page 2,609b]>@
#<tàràbhåùà>#, strã, (tàrà nakùatràõi bhåùà bhåùaõaü yasyàþ .) ràtriþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tàràbhraþ>#, puü, (tàro nirmalo'bhra iva . ÷uklavarõatvàdasya tathàtvam .) karpåraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (vivaraõamasya karpåra÷abde draùñavyam ..)

#<tàràmaõóalaþ>#, puü, (tàràõàü muktànàü maõóalaü yatra .) ã÷varagçhavi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (nakùatramaõóale, klã ..)

#<tàràriþ>#, puü, (tàrasya råpyasya ariþ . etatsaüsargeõa råpyasya càkacikyàdikaü vina÷yatãtyato'sya tathàtvam .) viñamàkùikaþ . iti hemacandraþ . 4 . 121 ..

#<tàràvatã>#, strã, candra÷ekhararàjapatnã . sà ca kakutstharàjena tatpatnyàü manonmathinyàü jàtà . asau girijàü÷ajà . yathà --
     %<ikùvàkuvaü÷ajo ràjàkakutstho nàma dhàrmikaþ .
     bhogavatyàhvayàyàntu puryàü ripunisådanaþ ..
     sarvalakùaõasampanno bhåpàlaguõasaüyutaþ .
     tasya bhàryà mahàbhàgà bhargadevasya puttrikà ..
     sà manonmathinã nàmnà påjità pativallabhà .
     tasyàþ puttra÷ataü jaj¤e devagarbhàbhamacyutam ..
     balavãryasamàyuktaü kakutsthançpasattamàt .
     puttrã na vidyate tasyàstadarthaü sà gçhàntare ..
     nibhçtaü sthaõóilaü kçtvà caõóikàü samapåjayat .
     påjyamànà mahàdevã caõóikà ràjabhàryayà ..
     prasannà sà tribhirvarùaistàü svapne càbravãdidam .
     yoùillakùaõasaüyuktà sàrvabhaumasya bhàvinã ..
     nakùatramàlayà yuktà puttrã tava bhaviùyati .
     sàpi svapne varaü pràpya muditàbhånnçpàïganà ..
     pàrvatyapi svayaü tasyà garbhe kàle vive÷a ha .
     sà manonmathinã devã pravçtte çtusaïgame ..
     garbhaü dadhau mahàsattvaü candrikevàmçtotkaram .
     sampårõe tu tataþ pràpte tadà nakùatramàlinãm ..
     sà manonmathinã devã suùuve tanayàü ÷ubhàm .
     tàü dçùñvà hàrasaüyuktàü ÷arajjyotsnopamàü ÷ubhàm ..
     kakutstho bhàryayà sàrdhamatyantamuditã'bhavat .
     sahajenàtha hàreõa bhåùità sà kakutsthajà ..
     vavçdhe mandire tasya varùàsviva suràpagà .
     tenaiva hàracihnena tasyàstàràvatãti vai ..
     nàmàkarot pità kàle yathokte nçpasattamaþ .
     kàlakrameõa sà bàlyaü vyatãtya varavarõinã ..
     ma¤julaü yauvanodbhedaü pràpa ÷rãriva màdhave .
     tasyàstu yauvanodbhedaü dçùñvà ràjà sutaiþ saha ..
     kakutsthaþ kàrayàmàsa samaye'tha svayaüvaram .
     màghave màsi saüpràpte candravçddhau ÷ubhe dine ..
     svayaüvarasabhàü cakre tàràvatyàþ pità sutaiþ .
     vàrtikàn subahån ràjà vaóavàbhiþ krameõa vai ..
     tårõaü prasthàpayàmàsa nànàde÷ançpàn prati .
     te ràjànastathà ÷rutvà vàrtàü vai vàrtikànanàt ..
     tårõameva samàjagmustàràvatyàþ svayaüvaram .
     tat ÷rutvà pauùyatanaya÷caturaïgabalairyataþ ..
     svayaüvaraü jagàmà÷u devàlaïkàramaõóitaþ .
     etasminnantare ràj¤aþ kumàrã varavarõinã ..
     vçddhàü dhàtrãü nijàü samyak sampårõaj¤àna÷àlinãm .
     svayaüvarasabhàü draùñuü pràhiõot sadasaü prati ..
     svayaüvarasabhàü gatvà càruråpaü sulakùaõam .
     nçpaü niråpya bho dhàtri ! mahyametya nivedaya ..
     evaü tàü preùayitvàtha dhàtrãü nçpatiputtrikà .
     sà manonmathinã yatra pràràdhayati caõóikàm ..
     tatra pràyànmahàbhàgà ÷ubhà tàràvatã tadà .
     tatra gatvà mahàdevãü praõamya kàlikàhvayàm ..
     mànuùeõàtha bhàvena na j¤àtvàtmànamàtmanà .
     praõanàma mahàbhaktyà vàkya¤caitaduvàca ha ..
     praõamàmi mahàmàyàü yoganidràü jagammayãm .
     sà me prasãdatàü gaurã caõóikà bhaktavatsalà .
     yadi satyaü jananyà me madarthe tvaü prapåjità .
     tena satyena subhagaþ patirmama nçpottamaþ ..
     svayaüvare'dya bhavatu prasãda haravallabhe ! .
     iti tasyà vacaþ ÷rutvà caõóikà haramohinã ..
     mohayantã nçpasutàü yathàtmànaü na vetti ca .
     atha pràhàdç÷yamårtiridaü sà sånçtaü vacaþ ..
     ÷rãdevyuvàca .
     pauùyasya tanayo yo'sau nàmnà tu candra÷ekharaþ .
     sa manohararåpaste priyaþ svàmã bhaviùyatiü ..
     tamindåkalayà ÷ãrùe cihnitaü nçpasattamam .
     varayasva ravàrohe pàrvatãva vçùadhvajam ..
     athàjagàma sà dhàtrã niråpya sadç÷aü patim .
     tàràvatyàstadàcaùña rahasyaü nçpasattamam ..
     dçùñvà tàmàgatàü dhàtrãü prahçùñà nçpateþ sutà .
     papraccha nibhçtaü kãdçk ko và dçùñastvayà nçpaþ ..
     sà pràha dhàtrã vacanàttava bhåpà vilokitàþ .
     càruråpàþ kulãnà÷ca ÷àstre ÷astre ca pàragàþ ..>%
     %<nçpau punarmahàsattvau siühaskandhau bçhadbhujau .
     sarvalakùaõasampannau devàlaïkàramaõóitau ..
     tayorapi vayaþsthatvàt pra÷asta÷candra÷ekharaþ .
     sa eva te patiryogya÷cihnenànena sundari ! ..
     taü tvaü varaya ràjànaü tava yogyaü ÷ubhodayam .
     dhàtryà÷caivaü vacaþ ÷rutvà ràjaputtrã jagàda tàm ..
     matpàr÷vacàriõã bhåtvà nide÷aya nçpottamam .
     sàvatãrya tadà yàpyayànàttàràvatã tadà ..
     dhàtryà cànugayà yuktà vyacarat sadaso'ntare .
     sabhàmadhye ciraü sà tu vihçtya varavarõinã ..
     bhàvitvànniyateryogàccaõóikàyàþ prasàdataþ .
     tayoþ samatvàdekatvàttayà dhàtryà vibodhità ..
     iti khedajagharmàmbhaþkaõikànicitànanà .
     patiü pårbataraü puttrã ràj¤àntàràvatã satã ..
     svayaü sà pàrvatã devã vavre ca candra÷ekharam .
     vaivàhikena vidhinà sa ràjà candra÷ekharaþ ..
     tàràvatãü tadà bhàryàü kakutsthançpateþ sutàm .
     saüskçtya j¤àpayàmàsa devebhyo vaidikairmakhaiþ ..
     pàõigrahaõasaüskàraü kçtvà tàü sahacàriõãm .
     karavãrapuràyà÷u prayayau candra÷ekharaþ ..>% iti kàlikàpuràõe 48 adhyàyaþ ..

@<[Page 2,610a]>@
#<tàrikà>#, strã, (tàrastãvratàsyà astãti . tàra + %<ata iniñhanau .>% 5 . 2 . 115 . iti ñhan .) tàlarasaþ . tàóã iti bhàùà . yathà --
     %<sambidà kàlakåña¤ca tàmrakåña¤ca dhusturam .
     ahiphenaü kharjurasastàrikà tarità tathà ..>% iti kulàrõavatantram .. (taraõamålye, klã . yathà, manuþ . 8 . 407 .
     %<garbhiõã tu dbimàsàdistathà pravrajito muniþ .
     bràhmaõà liïgina÷caiva na dàpyàstàrikaü tare ..>%)

#<tàriõã># strã, (tàrayatãti . té + õic + õiniþ ïãp ca .) buddhadevatàbhedaþ . tatparyàyaþ . tàrà 2 mahà÷rãþ 3 oü kàrà 4 svàhà 5 ÷rãþ 6 manoramà 7 jayà 8 anantà 9 ÷ivà 10 loke÷varàtmajà 11 khadåravàsinã 12 bhadrà 13 vai÷yà 14 nãlasarasvatã 15 ÷aïkhinã 16 mahàtàrà 17 vasudhàrà 18 dhanandadà 19 trilocanà 20 locanà 21 . iti trikàõóa÷eùaþ .. * .. dbitãyà ÷aktiþ . yathà --
     %<atha bhedàn pravakùyàmi tàriõyàþ sarvasiddhidàn .
     yeùàü vij¤ànamàtrena jãvanmuktastu sàdhakaþ ..
     kavitàü labhate ÷uddhàmanargalavijçmbhiõãm .
     pàõóityaü sarva÷àstreùu dhanairdhanapatirbhavet ..
     ràjadbàre sabhàyà¤ca vivàde vyavahàrake .
     sarvatra jayamàpnoti bçhaspatirivàparaþ ..>% iti tantrasàraþ .. asyà dhyànaü tàrà÷abde draùñavyam ..
     (%<tàrà cogrà mahogrà ca vajrà nãlà sarasvatã .
     kàme÷varã bhadrakàlã ityaùñau tàriõã smçtà ..>% iti mantrakoùaþ .. tri, uddhàrakartrã . yathà, màrkaõóeye .
     %<tàriõã bhavasaüsàrasàgarasya kulodbhave ! ..>%)

#<tàruõyaü>#, klã, (taruõasya bhàvaþ . taruõa + bràhmaõàditvàt ùya¤ .) yauvanam . ityamaraþ . 2 . 6 . 40 .. (yathà, màrkaõóeye . 24 . 7 .
     %<tçõakoñisamaü vittaü tàruõyàdbittakoñiùu ..>%)

#<tàreyaþ>#, puü, (tàràyà vàlipatnyà apatyaü pumàn .) tàrà + óhak .) vàliputtraþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, ràmàyaõe . 4 . 22 . 12 .
     %<anuråpàõi karmàõi vikramya balavàn raõe .
     kariùyatyeùa tàreyastejasvã taruõo'ïgadaþ ..>% bçhaspatipatnyàstàràyàþ puttro budho'pi ..)

#<tàrkikaþ>#, tri, (tarkaü ùetti adhãte và . tarka + ñhak .) tarka÷àstravettà . tarkàdhyayanakartà . iti vyàkaraõam .. sa ùaóidho yathà . vai÷eùikaþ 1 aulåkyaþ 2 bàrhaspatyaþ 3 nàstikaþ 4 laukàyatikaþ 5 càrvàkaþ 6 . iti hemacandraþ .. (yathà, appayadãkùita-vairàgya÷ataka . 61 .
     %<kopo maitràvaruõeþ ÷àpo và tàrkikasya muneþ .
     saüsmaryate yadi sakçcchatrorapi màstu ÷akrapadam ..>%)

#<tàrkùaþ>#, puü, (tçkùa eva . svàrthe aõ .) ka÷yapaþ . yathà, ÷rãbhàgavate .
     %<pramathya tarasà ràj¤aþ ÷àllàdãü÷caidyapakùagàn .
     pa÷yatàü sarvalokànàü tàrkùaputtraþ sudhàmiva ..>% (vinatàyàü jàtaþ ka÷yapaputtravi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 123 . 70 .
     %<tàrkùa÷càriùñanemi÷ca garuóa÷càmitadhvajaþ .
     aruõa÷càruõi÷caiva vainateyà vyavasthitàþ ..>%)

#<tàrkùã>#, strã, (tàrkùa + gauràditvàt ïãù .) pàtàlagaruóãlatà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tàrkùyaü>#, klã, rasà¤janam . iti medinã . ye, 27 .. (yathàsya paryàyàþ vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<tàrkùyaü ÷ailaü nãlavarõama¤jana¤ca rasà¤janam ..>%)

#<tàrkùyaþ>#, puü, (tàrkùasya ka÷yapasya apatyam . tàrkùa + %<gargàdibhyo ya¤ .>% 4 . 1 . 105 . iti ya¤ .) a÷vaþ . sarpaþ . garuóàgrajaþ . garuóaþ . iti medinã . re, 27 .. (yathà, raghuþ . 6 . 49 .
     %<trastena tàrkùyàt kila kàliyena maõiü visçùñaü yamunaukasà yaþ ..>% tathàca çgvede . 1 . 89 . 6 .
     %<svastinastàrkùyo'riùñanemiþ svastino bçhaspatirdadhàtu ..>% %<tçkùasya puttro garutmàn no'smàkaü svasti avinà÷aü vidadhàtu .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..
     %<tàrkùyo ratho garuóo và naþ svasti dadhàtu ..>% iti vàjasaneyasaühitàbhàùye mahãdharaþ . 25 . 19 .. tçkùamunergotràpatyam . yathà, mahàbhàrate . 3 . 184 . 8 .
     %<jagmu÷càriùñanemno'tha tàrkùyasyà÷ramama¤jasà ..>% tathàca tatraiva . 12 . 288 . 4 .
     %<evamuktastadà tàrkùyaþ sarva÷àstravidàü varaþ .
     vibudhya sampada¤càgryàü tadbàkyamidamabravãt ..>%) ÷àlavçkùaþ . svarõam . iti ÷abdaratnàvalã .. a÷vakarõavçkùaþ . syandanam . iti hemacandraþ . 4 . 298 .. (kùattriyavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 2 . 51 . 15 .
     %<ambaùñhàþ kaukuràstàrkùyà vastrapàþ pahlavaiþ saha ..>% mahàdevaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 97 .
     %<gandharvo hyaditistàrkùyaþ suvij¤eyaþ su÷àradaþ ..>% parvatavi÷eùaþ . iti ka÷cit ..)

#<tàrkùyajaü>#, klã, (tàrkùyaþ suvarõaü tadbat jàyate . yadbà, tàrkùye parvate jàyate iti . jana + óaþ .) rasà¤janam . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<tàrkùyadhvajaþ>#, puü, (tàrkùyo garuóaþ dhvaje yasya .) viùõuþ . iti hemacandraþ . 2 . 128 ..

#<tàrkùyanàyakaþ>#, puü, (tàrkùyàõàü sarpàõàü nàyakaþ pràpakaþ . svamàturdàsatvakàle vimàtçputtrasarpàõàü bahanàt tathàtvam .) garuóaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (tàrkùyanà÷akaþ . iti ka÷cit ..)

#<tàrkùyaprasavaþ>#, puü, (tàrkùyaþ parvataþ prasavo'sya .) a÷vakarõavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tàrkùya÷ailaü>#, klã, (tàrkùya÷aile bhavam . aõ .) rasà¤janam . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, su÷rute cikitsitasthàne 9 adhyàyeþ
     %<sindhådbhåtaü cakramardasya vãjamikùådbhåtaü ke÷avaü tàrkùya÷ailam ..>%)

#<tàrkùyã>#, strã, (tàrkùyasya pakùiõaþ priyà . aõ ïãp ca .) vanalatàvi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalo ..

#<tàlaü>#, klã, (talatyaneneti . tala pratiùñhàyàm + %<hala÷ca .>% 3 . 3 . 122 . iti gha¤ .) haritàlam . (asya nàmàni yathà --
     %<haritàlaü tàlamàlaü màlaü ÷ailåùabhåùaõam .
     pi¤jakaü romaharaõaü tàlakaü pàtamityapi ..>% iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe jàraõamàraõàdhikàre ..) tàlã÷apatram . iti ràjanirghaõñaþ .. durgàsiühàsanam . iti hemacandraþ . 4 . 202 .. (tàlasya vikàraþ . %<tàlàdibhyo'õ .>% 4 . 3 . 152 . ityasya tàlàddhanuùi iti vàrtikoktyà aõ . dhanuþ . iti siddhàntakaumudã .. tàlasyedam . aõ tasya luk .) tàlaphalam .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 101 . 5 .
     %<÷irobhiþ prapatadbhi÷càpyantarãkùàt mahãtalam .
     tàlairiva mahàràja ! vçntàdbhraùñairadç÷yata ..>%)

#<tàlaþ>#, puü, (talatyatra . tala + %<hala¤ca .>% 3 . 3 . 122 . iti gha¤ .) vçkùavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . tàladrumaþ 2 patrã 3 dãrghaskandhaþ 4 dhvajadrumaþ 5 tçõaràjaþ 6 madhurasaþ 7 madàóhyaþ 8 dãrghapàdapaþ 9 ciràyuþ 10 taruràjaþ 11 dãrghapatraþ 12 gucchapatraþ 13 àsavadruþ 14 . iti ràjanirghaõñaþ .. lekhyapatraþ 15 mahonnataþ 16 . iti bhàvaprakà÷aþ .. asya guõàþ . madhuratvam . ÷ãtatvam . pittadàha÷ramàpahatva¤ca .. * .. asya rasaguõaþ . kaphapittadàha÷ophanà÷itvam . madakàritva¤ca .. * .. tatphalaguõàþ . ÷ãtalatvam . balyatvam . snigdhatvam . svàdurasatvam . gurutvam . viùñambhitvam . vàtapittàsrakùatadàhakùayanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. pittarakta÷leùmavivardhanatvam . durjaratvam . bahumåtratvam . tandràbhiùyandi÷ukradàtçtva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. vàtakçmikuùñharaktapittanà÷itvam . bçühaõatvam . vçùyatvam . svàdutva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. * .. tadvãjasya arthàt tàla÷asyasya guõàþ . måtrakaratvam . miùñatvam . vàtapittaharatvam . gurutva¤ca .. * .. tadasthimajjaguõàþ . madhuratvam . måtralatvam . ÷ãtalatvam . gurutva¤ca .. * .. tàlàmbuguõàþ . pittanà÷itvam . ÷ukrastanyavçddhikàritvam . gurutva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. tàlajataruõatoyaguõaþ . ati÷ayamadakàritvam . tadevàmlãbhåtaü pittavàtadoùakçt . iti bhàvaprakà÷aþ .. kaphakçmiharatvam . rucyatvam . vàtalatvam . durjaratva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. * .. tàlapralambaguõaþ . råkùatvam . kùataroganà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. tàlataruõamajjaguõàþ . ki¤cinmadakaratvam . laghutvam . ÷leùmakàritvam . vàtapittanà÷itvam . sasnehatvam . madhuratvam . sàrakatva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. tàla÷iroguõàþ . svàdutvam . tiktatvam . kaùàyatvam . måtràtaïkaroganà÷itvam . balapràõa÷ukravçddhikàritva¤ca . iti . ràjavallabhaþ .. * .. gãtakàlakriyàmànam . ayaü svara iyat kàlaü geyaþ iyat kàlaü vilambitaü iyat kàlaü drataü iyat kàlaü madhyamiti bodhayituü ãdç÷airhastairaïgulyàku¤cana prasàraõàdikriyàbhirnartitavyaü gàtavya¤ceti kàlakriyayoþ pramàõaü tàlaþ .. sà¤je idamiyat kàlaü geyamiti kàlenàïgulyàdyàku¤canàdikriyàmànaü tàla iti .. kàlasya ekadvitrimàtràdyuccàraõaniyamitasya kriyàyàþ parispandàtmikàyàþ paricchedahetustàla iti madhuþ .. kàlena nartanagalavàdanakriyàõàü mànaü tàlaþ . tàràdekakàlameùàü viràmastàla ityanye . ityamarañãkàyàü bharataþ .. * .. tasyotpattiryathà . gaurãharayornçtyena tàlo brabhåva . tasya kàraõam . kriyàkàla÷ca . harançtyasya tàõóavaü gauryà nçtyasya làsyaü iti saüj¤à arthàt puruùançtyasya tàõóavaü nàryà nçtyasya làsyamiti nàma . tàõóavasyàdyàkùareõa làsyasyàdyàkùareõa ca militvà tàla iti saüj¤à jàtà . iti saïgãta÷àstram .. * .. tasya bhedà yathà --
     %<caccatpuña 1 ÷càcapuñaþ 2 ùañpitàputtrakastathà 3 .
     udghaññakaþ 4 sannipàtaþ 5 kaïkaõaþ 6 kokilàravaþ 7 ..
     ràjakolàhalo 8 raïgavidyàdhara 9 ÷acãpriyau 10 .
     pàrvatãlocano 11 ràjacåóàmaõi 12 jaya÷riyau 13 ..
     vàdakàkula 14 kandarpa 15 nalakåvara 16 darpaõàþ 17 .
     ratilãlo 18 mokùapatiþ 19 ÷rãraïgaþ 20 siühavikramaþ 21 ..
     dãpako 22 mallikàmodo 23 gajalãla÷ca 24 carcarã 25 .
     kuhakko 26 vijayànando 27 vãravikrama 28 ñeïkike 29 ..
     raïgàbharaõa 30 ÷rãkãrti 31 vanamàli 32 caturmukhàþ 33 .
     siühanandana 34 nandã÷a 35 candravimba 36 dbitãyakàþ 37 ..
     jayamaïgala 38 gandharva 39 makaranda 40 tribhaïgayaþ 41 .
     ratitàlo 42 vasanta÷ca 43 jagajhampo 44 'tha gàruõiþ 45 ..
     kavi÷ekhara 46 ghoùau ca 47 haravallabha 48 bhairavau 49 .
     gatapratyàgato 50 mallatàlo 51 bhairavamastakaþ 52 ..
     sarasvatãkaõñhàbharaõaþ 53 krãóà 54 niþsàrureva ca 55 .
     muktàvalã 56 raïgaràja 57 bharatànandà 58 ditàlakàþ 59 ..
     sampakveùñàka 60 ityàdi tàlà bharatasaümatàþ .
     saükùepato nigadità athaiùàü lakùaõaü yathà .. * ..
     ardhamàtraü drutaü j¤eyamekamàtraü laghu smçtam .
     dbimàtrantu guru j¤eyaü trimàtrantu plutaü matam ..
     tàle caccatpuñe j¤eyaü gurudbandbaü laghuþ plutaþ 1 .
     gururlaghuþ pluta÷caiva bhaveccàcapuñàbhidhe .. 2 ..
     galagàlagalà÷caiva ùañpitàputtrake matàþ 3 .
     udghaññake tu gamanàþ 4 sannipàte gururmataþ .. 5 ..
     caturvidhaþ parij¤eyastàlaþ kaïkaõanàmakaþ 6 .
     pårõaþ khaõóaþ sama÷caiva viùama÷caiva kathyate ..
     lacatuùka galau pårõe khaõóe bindudvayaü guruþ .
     yagaõastu same j¤eyastagaõo viùame bhavet ..
     khacatuùkaü sayatyantaü gururbinducatuùñayam .
     sayatyantaü laghu÷caiva tàlo'yaü kokilàravaþ .. 7 ..
     lacatuùkaü sayatyantaü khatrayaü khatrayaü laghuþ .
     laghurbindudbaya¤ceti ràjakolàhalàbhidhe .. 8 ..
     khadvayaü dvau plutau yatra raïgavidyàdharaþ sa tu 9 .
     laghåni trãõi yatra syurguråõi trãõi yatra vai ..
     plutadvaya¤ca yatràsti sa tàlaþ syàcchacãpriyaþ .. 10 ..
     khadvayaü gurulau bindurgau plutau gau plutau punaþ .
     yatra tàlaþ sa vij¤eyaþ pàrvatãlocanàbhidhaþ .. 11 ..
     ràjacåóàmaõau bindurla÷ca bindurlagau matau .. 12 ..
     ragaõo no guru÷caiva jaya÷rãriti kathyate .. 13 ..
     plutau laghucatuùka¤ca mau nau drutayugaü laghuþ .
     lacatuùkaüvinà ÷abdaü tàlaþ syàdvàdakàkulaþ .. 14 ..
     drutadvayaü yakàra÷ca kandarpepi prakãrtitaþ .. 15 ..
     catvàro guravo yatra catvàraþ plutakà api .
     laghvakùaràõi catvàri tàlo'yaü nalakåvaraþ .. 16 ..
     bindhudbayaü guru÷caiva bhavedyatra sa darpaõaþ .. 17 ..
     ratilãle vidhàtavyaü laghudvandvaü gurudvayam .. 18 ..
     àdau ùoóa÷aguravo dvàtriü÷allaghavastataþ .
     catuþùaùñirdrutà yatra so'yaü mokùapatirmataþ .. 19 ..
     ÷rãraïgasaüj¤ake tàle magaõàllaghuplutau matau .. 20 ..
     siühavikramatàle tu magaõo nakhagàþ khagau .. 21 ..
     pluto laghuþ pluta÷caiva tàle dãpakanàmani .. 22 ..
     tàle syànmallikàmode ladbayaü khacatuùñayam .. 23 ..
     lacatuùkaü viràmàntaü gajalãle prakãrtitam .. 24 ..
     aùñakçtvastu carcaryàü viràmànte drutau laghuþ .. 25 ..
     drutadvandvaü bhavettàle kuhakkàkhye laghudbayam .. 26 ..
     bhaveyurvijayànande latraya¤ca laghutrayam .. 27 ..
     vãravikramatàle tu drutau lagau tataþ plutaþ .. 28 ..
     ñeïkikà ragaõena syàdekenaiva kçtàspade .. 29 ..
     bhagaõo gaplutau syàtàü raïgàbharaõanàmake .. 30 ..
     ÷rãkãrtisaüj¤ake tàle gurudvandvaü laghudvayam .. 31 ..
     caturdrutà laghå dbau tu druto go vanamàlini .. 32 ..
     caturmukhàbhidhe tàle yagaõànantaraü plutaþ .. 33 ..
     bhagaõaþ pluto lagau bindudbayaü gau naþ plutastathà .
     laghuþ pluto druta÷caiko laghudbayamathàpi ca ..
     niþ÷abdaü lacatuska¤ca tàle syàt siühanandane .. 34 .
     go laghurgau laghuþ plutastàle nandã÷vare matàþ .. 35 ..
     go drutau nau plutadbandbaü candravimbe prakãrtitam .. 36 ..
     drutadbandbaü laghu÷caikastàle syàttu dbitãyake .. 37 ..
     sakàra÷ca yakàra÷ca jayamaïgalanàmani .. 38 ..
     catvàro guravo bindå÷catvàra÷ca plutà api .
     bindavo da÷aùañ là÷ca tàle gandharvasaüj¤ake .. 39 ..
     makarande drutadvandvaü laghudvandvamatho guruþ .. 40 ..
     gururlaghuþ pluta÷caiva tribhaïgiþ parikãrtitaþ .. 41 ..
     atra ratitàlasya lakùaõaü patitam .. 42 ..
     vasantatàle kartavyo nagaõo maganastathà .. 43 ..
     jagajhampe guru÷caiko viràmànta¤ca khadvayam .. 44 ..
     gaplutau lau drutau la÷ca pluto gàruõi . 45 .
     ÷ekhare .. 46 ..
     plutaþ ÷ånye nagau la÷ca khadbaya¤ca tato laghuþ ..
     khacatuùkaü vinà ÷abdaü yatra ghoùaþ sa ucyate . 47 .
     haravallabhatàle ca pluto lo gau ca khadvam .. 48 ..
     bhagaõaþ plutau ganau gayau pluto laghu÷ca bhairave . 49 .
     gatapratyàgate tàle lo mau gau nau prakãrtitau .. 50 ..
     caturlaghurmallatàle viràmàntaü drutadvayam .
     lagau gau no nagau ga÷ca khadbayaü ladbayaü punaþ .. 51 ..
     nacatuùkaü vinà ÷abdaü tàle bhairavamastake . 52 .
     sarasvatãkaõñhàbharaõe gau laghu÷ca drutadbayam .. 53 ..
     eka eva pluto yatra krãóàtàlaþ sa ucyate .. 54 ..
     drutadvayaü viràmàntaü tàle niþsàruke matam . 55 .
     khatrayaü saviràmàntaü nau punaþ khatrayantathà ..
     plutau gaþ khayugaü ga÷ca yatra muktàvalã tu sàü . 56 .
     lagau binduyugaü gau lo raïgaràje prakãrtitaþ .. 57 ..
     khadvayaü saviràmàntaü guruþ plutadbayaü laghuþ .
     yatra tàle sa vij¤eyo bharatànandasaüj¤akaþ .. 58 ..
     àditàle lagu÷caika ityàha bharato muniþ . 59 .
     magaõa÷ca plutàdyantaþ saüpakveùñàkatàlake .. 60 ..
     ekàghika÷ate tàle ùaùñirmukhyatamà ime .. * ..>% atha prastàraþ .
     %<guruþ plutàdhobhàge tu gurvadhobhàgato laghuþ .
     drutaü laghoradhobhàge tulye tulyà tu païktikà ..
     uddhçttà ca kalà pa÷càditthaü prastàraõakramaþ .
     sarvaplu tàt samàrabhya màtrànivahanirmitàt ..
     tàvat prastàrayedante yàvat sarvaü drutaü bhavet ..>% atra tàlaprastàre piïgalavannaùñoddiùñamerupatàkàdayaþ santi bàhulyabhayànnoktàþ .. * .. atha plutàdimàtràbhedena tàlaghàtanam .
     %<tàle niùñàtahastaþ plutamanughañayedghàtamekaü sa÷abdaü tatpa÷càt dvau ca ghàtau ninadavirahitau dar÷aye dårdhato'dhaþ .
     ÷ånyatvàt phakvatàlàviti jagati punaþ såtrasiddhau sanandàvitthaü ghàtatrayaü tat trikalatanuvahirvardhayeddurlakàram ..
     eko ghàtaþ sa÷abdo dvikala iha gurau ÷abdahãnastathànyaþ so'pyårdhvaü yàti lãlàvalayavalayitottànahastàïgulãbhiþ .
     ki¤coccaikaikamàtrà samudayini ladhau ghàta eko ninàdã ghàtyo màtràrdhabhàji drutavapuùi ladhorardhanàdena ghàtaþ ..
     iti tàlaghàtanaprakàraþ .. * ..
     ÷rãraïgo maõibandhakaïkaõavaho muktàvalãmaõóanaþ krãóàhetuvasantaraktahçdayo gandharvalãlàrataþ .
     sàkùànmokùapati÷caturmukhanato yo ràjacåóàmaõiþ so'yaü tàlamayastçõeóhutçõavat saüsàrabandhaü hariþ ..
     api ca .
     nandã÷o'rdhatanurmukhena vanatastaccandravimbodayaþ kandarpo nalakåvara÷ca tulitau yasyàtiråpe tule .
     kaõñhàntaþ kila kokilàravabhavo bàhau jaya÷rãraho tàlàtmà murajicchinattu saguõaþ saüsàrapà÷àvalãm ..
     khyàto yaþ kavicakravartipadato vidyàcanaira¤citaþ saubhadreyamimaü yamarjunaya÷àþ so'jãjanat ÷rãdharaþ .
     tasya ÷rãla÷ubhaïkarasya bhaõitau bhaïgãtadàmodare tàlàdyaþ stavakocyutastavakçtau yàtastçtãyaþ pañuþ .. * ..>% anyacca .
     %<àdàvaùñastathà rudro brahma indra÷caturda÷aþ .
     da÷àvatàrabandhàdi nçtyanàñyaü tataþ param ..
     athàùñatàlabhedàþ . àóaþ 1 dojaþ 2 jyotiþ 3 candra÷ekharaþ 4 ga¤janam 5 pa¤catàlaþ 6 råpakam 7 samatàlaþ 8 .. atha rudratàlasya bhedàþ .
     vãravikramaþ 1 viùamasamudraþ 2 dharaõam 3 vãrada÷akaþ 4 maõóåkaþ 5 kandarpaþ 6 óàü÷apàhióaþ 7 dhruvacaraõam 8 da÷akoùã 9 gajendraguruþ 10 chañakà 11 . atha brahmatàlabhedàþ . brahma 1 viràmabrahma 2 ùañkalà 3 saptamàtrà 4 .. athendratàlabhedàþ . devasàraþ 1 devacàlã 2 madanadolà 3 gurugandharvaþ 4 pa¤càlã 5 indrabhàùaþ 6 ..
     atha caturda÷atàlabhedàþ . cihnatàlaþ 1 candramàtrà 2 devamàtrà 3 ardhajyotikà 4 svargasàraþ 5 kùamàùñaþ 6 dharàdharà 7 vasantavàk 8 kàkakalà 9 kãra÷abdà 10 tàõóavã 11 harùaghàrikà 12 bhàùà 13 ardhamàtrà 14 ..
     teùàü lakùaõàni yathà -- ekatàlastataþ ÷ånyaü yugalaü tàlikà pare .
     saïgãtaþ prathamaþ sàra àóatàlaþ prakãrtitaþ 1 ..
     ekatàla¤ca ÷ånya¤ca krameõàpi tridhà bhavet .
     ÷eùa÷ånyaü kalàbhede dojàkhya÷ca bhavet pçthak 2 ..
     prathamaü yugalaü tàlaü eka ekastathàpare .
     kalàbhede gànabhedaü jyoti÷ca parikãrtitam 3 ..
     candra÷candrastathà yugmaü tathà candrastathàpare .
     ùañ tàlà nibhavantyevaü candra÷ekharabhàùitaþ 4 ..
     ekatàlo bhavecchreùñhaþ krameõàpi catuùñayam .
     ÷eùa÷ånyaü ga¤jana¤ca sarvato munibhàùitam 5 ..
     prathamaü yugala¤caiva tatparaü tàlamekakam .
     ÷eùe yugmaü tathà ÷ånyaü pa¤catàlaü prakãrtitam 6 ..
     yugalaü prathamaü tàlaü tatparantveka÷ånyakam .
     ÷eùe ca yugalaü tàlaü råpakaü parikãrtitam 7 ..
     ekatàlaü tathà ÷ånyaü krameõa dvividhaü bhavet .
     ÷eùe yugalatàla¤ca samatàlaü bhavet param 8 ..
     ekatàlaü tathà ÷ånyaü krameõa trividhaü bhavet .
     tatparaü yugalaü tàlamityevaü vãravikramaþ 1 ..
     yugmatàlaü tathà ÷ånyaü tatparaü dvayatàlakam .
     ÷eùe ca yugalaü tàlaü samudraviùamaü smçtam 2 ..
     yugmatàla¤ca ÷ånya¤ca ekatàla¤ca tatpare .
     ÷eùaikatra tri÷ånya¤ca viùamaü dharaõaü bhavet 3 ..
     ekatàlaü tathà ÷ånyaü krameõàpi tridhà bhavet .
     yugalaü yugalaü pa÷càt sa vãrada÷akaþ smçtaþ 4 ..
     prathamaü ekatàla¤ca tatparaü ÷ånyamekakam .
     ÷eùaikatra tritàla¤ca maõóåkasya gatiryathà 5 ..
     samatàlaü yathà dçùñaü tathà kandarpasaüj¤itam .
     samatàle bhavet ÷ånyaü kandarpe nàsti tat punaþ 6 ..
     pa¤catàlàt paraü ÷ånyaü óàü÷apàhióamuttamam .
     atyårdhva¤ca bhavet trastaü saügràmasya yathà gatiþ 7 ..
     ekatàlaü tathà ÷ånyaü krameõàpi dvidhà bhavet .
     ÷eùaikatra tritàla¤ca dhruvacaraõabhàùitam 8 ..
     ekatàlameka÷ånyamityeva¤ca bhavet kramàt .
     viràmaü ekatàla¤ca vàgbhede da÷akoùikà 9 ..
     yugalaü yugalaü pa÷càt tadante'pyekatàlakam .
     ÷eùe ca yugma÷ånya¤ca gajendragurubhàùitam 10 ..
     yugma÷ånyaü viràme ca ekatàlaü bhavet krame .
     chuñakàkhyànakaü dhãra saïgãtapariniùñhitam 11 ..
     yugma¤ca trastaü prathamaikatàlaü ki¤cidbiràme punarekatàlam .
     brahmasya tàla¤ca saïgãtamadhye yathà kapotã hi karoti ÷abdam 1 ..
     yugmatàlaü bhavetrastaü ekatàla¤ca tatpare .
     ÷eùe dvitãya÷ånye ca viràmabrahmatàlakam 2 ..
     prathama¤caikatàla¤ca yugma÷ånyaü tathà pare .
     ÷eùaikatra tritàleti ùañkalà khalu kathyate 3 ..
     àdau yugmaü tathà yugmaü tritàla¤ca tathà pare .
     saptamàtrà bhavatyeùà brahmatàlàntare ÷ubhe 4 ..
     saviràmaü tritàla¤ca ekaü ÷ånyantathàpare .
     ÷eùe trastaü tritàla¤ca devasàra itãryate 1 ..
     dvitaya÷ånyaü viràme bhavati tata÷ca tritàlàni .
     ÷eùeõa dvi÷ånyamityevaü devacàlã 2 ..
     prathamameva yugmatàlaü tatpa÷càdeka÷ånyaü viràme .
     ÷eùe tritayatàlaü bhavatãti madanadolà 3 ..
     yugmatàlaü samàrabhya pa¤catàlaü bhavettathà .
     atyårdhva¤ca tathà trastaü gurugandharva ãritaþ 4 ..
     ÷ràvaõasya yathà dhàràstathà tàlo bhavedghanaþ .
     pa¤catàlàntaràõãti pa¤càlãti prakãrtità 5 ..
     saviràmaü catustàlaü tritàlaü ÷ånyamantataþ .
     medhàrambhe yathà kekà råyante indrabhàùitaþ 6 ..
     ekatàla¤ca ÷ånya¤ca krameõa tritayaü tataþ .
     ÷eùe catuùñayaü trastaü cihnatàla itãryate 1 ..
     ekacandrastathà yugmaü tàlaü pratyekatastrayam .
     ÷eùe trãõi ca ÷ånyàni candramàtrà bhavet parà 2 ..
     prathamaü ùañkavàla¤ca atyårdhvantu bhavet krame .
     ÷eùe yugmaü tathà ÷ånyaü devamàtrà ca socyate 3 ..
     candra÷ånyaü tritàla¤ca viràmeõa krameõa tu .
     atyårdhvantu bhavatyevaü ardhajyotiriti sthitiþ 4 ..
     ekaikatàlàntarayugmatàlàt ÷ånyatrayaü tatparamekatàlam .
     kalàbhidà ÷ånyabhidà samàkhyà sa svargasàràkhyanavãnatàlaþ 5 ..
     yugma÷ånyaü viràmeõa devatàlamiti kramàt .
     kùamàùñàkhyo'ntare ÷ånyaü iti sarvatra bhàùitam 6 ..
     navàmbude dàmini ÷ãghrayànaü tathà susambaddhasutàlabhànam .
     yugmaü satrastaü kramata÷ca tàlaü ÷eùe tritàla¤ca dharàdharàkhyà 7 ..
     ekatàla¤ca ÷ånya¤ca krameõàpi catuùñayam .
     kramàttàlatraya¤caiva vasantavàgudàhçtaþ .. 8 ..
     saviràmaü dvayaü tàlaü yugmatàlaü tathà pare .
     ÷eùaikatra tritàla¤ca bhavet kàkakaleti sà .. 9 ..
     tritàla¤ca bhavettrastaü tatparaü tvekatàlakam .
     ÷eùe'pi ca tritàla¤cet kãra÷abdà pracakùyate 10 ..
     yugmaü yugmaü tathà yugmaü tàlantvekaü bhavet kramàt .
     ÷eùa÷ånyaü kalàbhede tàõóavãti bhavet pçthak 11 ..
     saviràmaü dvayaü tàlaü yugma÷ånya¤ca tatparam .
     ÷eùordhvantu tritàla¤ca harùadhàrà prakãrtità 12 ..
     candra÷ånyaü viràmeõa dvayaü tàlaü bhavet kramàt .
     atyårdhvantu bhavetrastaü bhàùàkhyaü tàlamuttamam 13 ..
     atyårdhvantu tritàla¤ca dvayaü tàlaü viràmakam .
     ityardhamàtrà vij¤evà saïgãtabhuvi sarvataþ ..>% iti saïgãtadàmodaraþ .. da÷àvatàraprabandhalakùaõaü prabandha÷abde nityanàñyaprabandhavàdyalakùaõaü vàdya÷abde draùñavyam .. * .. karatalam . aïguùñhamadhyamàbhyàü sammitam . karàsphàlaþ . (yathà, meghadåte . 79 .
     %<tàlaiþ si¤cadbalayasubhagairnartitaþ kàntayà me yàmadhyàste divasavigame nãlakaõñhaþ suhçdvaþ ..>%) kàüsyanirmitavàdyabhàõóam . tsaruþ . iti medinã . le, 24 .. (mahàdevaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 128 .
     %<talastàlaþ karasthàlã årdhvasaühanano mahàn ..>%)

#<tàlakaü>#, klã, (tàlameva . tàla + svàrthe kan .) haritàlam . iti ràjanirghaõñaþ .. (atha tàlakasyà÷uddhasya doùamàha .
     %<a÷uddhaü tàlamàyurhç tkaphamàrutamehakçt .
     tàpasphoñàïgasaïkocaü kurute tena ÷odhayet ..
     atha tàlakasya ÷odhanavidhiþ .
     tàlakaü kaõa÷aþ kçtvà taccårõaü kà¤jike pacet .
     dolàyantreõa yàmaikaü tataþ kuùmàõóajairdravaiþ ..
     tilataile pacedyàmaü yàma¤ca triphalàjale .
     evaü yantre caturyàmaü pakvaü ÷udhyati tàlakam ..
     atha tàlakasya màraõavidhiþ .
     sadalaü tàlakaü ÷uddhaü paunarnavarasena tu .
     khalve vimardayedevaü dinaü pa÷càdvi÷oùayet ..
     tataþ punarnavàkùàraiþ sthàlyàmardhaü prapårayet .
     tatra tadgolakaü dhçtvà punastenaiva pårayet ..
     àkaõñhaü piñharaü tasya pidhànaü dhàrayenmukhe .
     sthàrlàü culvyàü samàropya kramàdbahniü vivardhayet ..
     dinànyantara÷ånyàni pa¤cavahniü pradàpayet .
     evaü tanmriyate tàlaü màtrà tulyaikaraktikà ..
     anupànànyanekàni yathàyogyaü prayojayet ..>% anyacca .
     %<tàlakaü harate rogàn kuùñhamçtyujvaràpaham .
     ÷odhitaü kurute kàntiü vãryabuddhiü tathàyuùam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe dvitãye bhàge .. anyànyavidhaü haritàlamàraõam . yathà, vaidyakarasendrasàrasaügrahe jàraõamàraõàdhikàre .
     %<tàlakaü kaõa÷aþ kçtvà su÷uddhaü huõóikàntare .
     cårõodakena saüpiùñamapàmàrgajañodbhavaiþ ..
     kùàrodakai÷ca saüpiùñamårdhàdho yàva÷åkajam .
     cårõaü dattvà nirudhyàtha kuùmàõóai÷ca prapårayet ..
     punarmukhaü nirudhyàtha caturyàmaü kramàgninà .
     pacedevaü hi taccårõaü kuùñhàdau pariyojayet ..>% matàntaram .
     %<amlalonãjalairbhàvyaü tàlaü dbàda÷ayàmakam .
     tathaiva nimbanãreõa tata÷cårõodakena ca .
     prakùàlya ÷àlmalãkùàrairdviguõaiþ khàtamadhyagam .
     vidhàya kavacãyantraü bàlukàbhiþ prapårayet .
     dbàda÷apraharaü paktvà svàïga÷ãta¤ca cårõayet .
     khàdayedraktikàmekàü kuùñha÷lãpada÷àntaye ..>% iti haritàlamàraõam ..) (tàlamiva kàyatãti . kai + kaþ .) dvàrayantram . iti hemacandraþ . 4 . 71 .. tàlà iti bhàùà .. tuvarikà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<tàlakàbhaþ>#, puü, (tàlakasya haritàlasya àbhà iva àbhà yasya .) haritavarõaþ . iti hemacandraþ . 6 . 31 .. tadvati, tri ..

#<tàlakã>#, strã, (tàlakasya tàlavçkùasya iyam . tàlaka + aõ + ïãù .) tàlasurà . iti trikàõóa÷eùaþ .. tàóã iti bhàùà ..

#<tàlakùãrakaü>#, klã, (tàlajàtaü kùãramiva . tataþ ivàrthe svàrthe và kan .) tàlasambhåtatavakùãram . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tàladhvajaþ>#, puü, (tàlo dhvajo yasya .) baladevaþ . iti halàyudhaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 9 . 54 . 10 .
     %<nàtidåraü tato gattvà nagaü tàladhvajo balã .
     puõyaü tãrthavaraü dçùñvà vismayaü paramaü gataþ ..>% parvatavi÷eùaþ . yathà, ÷atru¤jayamàhàtmye . 1 . 352 .
     %<÷atru¤jayo raivata÷ca siddhikùetraü sutãrtharàñ .
     ñaïkaþ kapardã lauhityastàladhvajakadambakau ..>%)

#<tàladhvajà>#, strã, (tàlastàlavçkùo dhvaja÷cihnaü yasyàþ .) purãvi÷eùaþ . yathà, kriyàyogasàre .
     %<asti tàladhvajà nàma nagarã tridivopamà ..>%

#<tàlanavamã>#, strã, (tàlopahàrà navamã . ÷àkapàrthivavat samàsaþ .) bhàdra÷uklanavamã . yathà,
     %<màsi bhàdrapade yà syànnavamã bahuletarà .
     tasyàü saüpåjya vai durgàma÷vamedhaphalaü labhet ..>% iti saüvatsarakaumudãdhçtagaruóapuràõavacanam .. iyameva tàlanavamã khyàtà .. (asyàü navamyàü saubhàgyaphalakàïkùiõãbhiþ strãbhiryathàvidhànaü nàràyaõaü lakùmã¤ca saüpåjya vratakathà ÷rotavyà . tatkathà yathà --
     %<merupçùñhe sukhàsãnaü kçùõaü kamalayà saha .
     uvàca madhuraü vàkyaü smitapårbaü mudàmbikà ..
     ÷çõu me vacanaü deva ! strãõàü saubhàgyakàraõam .
     kena và subhagà càsãt kena và durbhagà bhavet ..
     kiü kçtena vimucyeta kiü kçtena phalaü labhet .
     tanme bråhi sura÷reùñha ! nàrãõàü kàraõaü dhravam ..
     ÷rãbhagavànuvàca .
     pårbaü hi mama bhàrye dve satyabhàmà ca rukmiõã .
     rukmiõã subhagà sàdhvã satyabhàmà ca durbhagà ..
     tasyàþ karmavipàkena saubhàgyamanyathà gatam .
     kenacidbàkyadoùeõa satyabhàmà ca durbhagà ..
     duþkhàrtà ÷okasantaptà rudatã bahu÷o muhuþ .
     kiyatkàle ca sampanne vrajantã ca tapovane ..
     araõye vijane gatvà kasminmunivarà÷rame .
     ruditvà ca vidhànena sarvaü duþkhaü nyavedayat ..
     tacchratvà tu muni÷reùñhaþ provàca rudatãü ÷ubhàm .
     bhavye puttriõi ! mà rodãþ saubhàgyaü te bhaviùyati ..
     satyabhàmovàca .
     duþkhaü me bahu÷astàta ! ÷arãraü durbhagaü katham .
     kathyatàü muni÷àrdåla ! svàmisaubhàgyakàraõam ..
     muniruvàca .
     bhàdre màsi site pakùe navamã yà tãthirbhavet .
     tasyàü nàràyaõaü lakùmãü påjayecca vidhànataþ ..
     satyabhàmovàca .
     vidhànaü kãdç÷aü tasya kiü dànaü ki¤ca påjanam .
     tanme bråhi muni÷reùñha ! kàraõaü kintaducyatàm ..
     muniruvàca .
     sthaõóile maõóalaü kçtvà ghañaü tatra nive÷ayet .
     tatra nàràyaõaü lakùmãü gandhapuùpàdinàrcayet ..
     naivedyena sadà bhaktyà påjayet bhaktavatsalàm .
     tàlena påjayet devãü tàlenaiva vinirmitam ..
     tasye tat piùñakaü dattvà bràhmaõàyopapàdayet .
     gandhamàlyaiþ samabhyarcya viprahaste samarpitam ..
     svastãti bràhmaõo bråyàt vrataü sàïgaü samàcaret .
     evaü krameõa sàdhvãbhiþ kartavyamatiyatnataþ ..
     navamaü vatsaraü yàvat màsi bhàdrapade tathà .
     puttrapauttraiþ parivçtà saubhàgyamatulaü bhavet ..
     dhanadhànyasamçddhi¤ca avaidhavya¤ca nitya÷aþ .
     abhãùñaphalamàpnoti navamãvratakàraõàt ..
     sampårõe tu vrate bhåte pratiùñhàü tadanantaram .
     vipràya dakùiõà deyà subhojya¤ca vidhànataþ ..
     evaü kuru sadà vij¤e ! ÷çõu bhàùaõamuttamam ..
     tathà cakre ca sà sàdhvã munervacanagauravàt .
     vrate sampårõatàü yàte ke÷avastàmupàgataþ ..
     uvàca prahasan devo vacanaü madhuraü ÷ubham .
     asaubhàgyena yadduþkhaü tat te sarvaü vina÷yatu ..
     saubhàgyamatulaü pràpya yathà gaurã harasya ca .
     ÷acãva puruhåtasya ratãva madanasya ca ..
     yathà nàràyaõe lakùmãstathà tvaü bhava ÷obhane ! .
     iti tasyai varaü dattvà gçhãtvà tàü puraü yayau ..
     idaü yà kurute sàdhvã vrataü sà subhagà bhavet .
     evaü vrata¤ca yà nàrã karoti dharmatatparà ..
     tasyà÷ca bhavane lakùmã÷ca¤calà ni÷calà bhavet .
     janmàntare bhavet sàdhvã avaidhavyaü sadà punaþ ..
     patyu÷ca subhagà sàdhvã puttrapauttrànnità bhavet .
     dhanadhànyasamçddhi¤ca tato mokùamavàpnuyàt ..>% iti bhaviùyapuràõoktatàlanavamãvratakathà samàptà .. * .. vrate'smin navaphalàni dàtavyàni . tàni yathà --
     %<piõóakharjåraü jàti÷ca elà caiva harãtakã .
     nàrikelaü tathà pågaü rambhàpakvaphalantathà .
     tatra mukhyaü pradàtavyaü tàlasya phalamuttamam .. * ..>%)

#<tàlapatraü>#, klã, (tàlasya patramiva .) tàóaïkaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 103 .. tàlavçkùasya parõa¤ca .. (etasya vyajanaguõà yathà --
     %<tàlapatramarudråkùaþ koùõo vàtasya ÷àntikçt .
     nidràkaraþ prãtikaraþ ÷oùarogavikàrahà ..
     dàhapitta÷ramaglàninà÷ano bhrama÷àntikçt .
     madhuro'ti÷ramaghnaþ syàdàrdratve kaphakopanaþ ..>% iti hàrãte prathame sthàne pa¤came'dhyàye ..)

#<tàlapatrikà>#, strã, (tàlapatrã + svàrthe kan ñàp hrasva÷ca .) muùalã . tàlamålã . iti ràjanirghaõñaþ .. (tàlamålã÷abde'syà vivçtirj¤àtavyà ..)

#<tàlapatrã>#, strã, (tàlasya patramiva patramasyàþ .) måùikaparõã . iti medinã . re, 263 .. (yathà,
     %<gojã ca piùñà saha tàlapatryà granthau vidheyo'nilaje pralepaþ ..>% iti su÷rute cikitsitasthàne 18 adhyàye ..)

#<tàlaparõaü>#, klã, strã, (tàlaþ khaógamuùñiriva parõamasya .) murànàmagandhadravyam . iti ÷abdacandrikà ..

#<tàlaparõã>#, strã, (tàlasya parõamiva parõamasyàþ . ïãù .) madhurikà . iti jañàdharaþ .. murà . ityamaraþ . 2 . 4 . 123 ..

#<tàlapuùpakaü>#, klã, (tàlasya puùpamiva puùpamasya . kap .) prapauõóarãkam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<tàlabhçt>#, puü, (tàlaü bibharti dhvajaråpeõeti . bhç + kvip .) baladevaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<tàlapralambaü>#, klã, (tàle tàlavçkùe pralambate iti . pra + lamba + ac .) tàlajañà . yathà --
     %<tathà tàlapralamba¤ca råkùaü kùatarujàpaham ..>% iti ràjavallabhaþ ..

#<tàlamålikà>#, strã, (tàlamålã + svàrthe kan ñàp hrasva÷ca .) tàlamålã . ityamaraþ . 2 . 4 . 119 ..

#<tàlamålã>#, strã, (tàlasya målamiva målamasyàþ . ïãù .) svanàmakhyàtavçkùaþ . tatparyàyaþ . ar÷oghnã 2 muùalã 3 tàlã 4 khalinã 5 . iti ratnamàlà .. suvahà 6 tàlapatrikà 7 godhàpadã 8 hemapuùpã 9 bhåtàlã 10 dãrghakandikà 11 . asyà guõàþ . madhuratvam . ÷ãtatvam . vçùyatvam . puùñibalakaphapradatvam . picchilatvam . pittadàha÷ramaharatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. uùõavãryatvam . bçühaõatvam . surutvam . tiktatvam . rasàyanatvam . gudajarogànilanà÷itva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ ..
     %<muùalã ca dvidhà proktà ÷vetà càparasaüj¤akà .
     ÷vetà svalpaguõopetà aparà ca rasàyanã ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. (asyà viùayo yathà, vaidyakarasendrasàrasaügrahe jvare mahàràjavañyàm .
     %<màùadbayamitaü bhàgaü tàlamålyà rasena ca .
     piùñvà ca vañikà kàryà caturgu¤jàpramàõataþ ..>%)

#<tàlalakùmà>#, [n] puü, (tàla eva lakùma cihnaü yasya .) baladevaþ . iti hemacandraþ . 2 . 138 ..

#<tàlavçntaü>#, klã, (tàlasya tàlapatrasya vçntaü kàraõetvena asti asya . ac .) vyajanam . iti hemacandraþ . 3 . 351 . tàlapàtàra pàkhà iti bhàùà .. (yaduktam --
     %<pare brahmaõi vij¤àte samastairniyamairalam .
     tàlavçntena kiü kàryaü labdhe malayamàrute ..>%) tasya vàyuguõaþ . tridoùa÷amanatvam . laghutva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. (somavi÷eùe, puü . yathà --
     %<eka eva khalu bhagavàn somaþ sthànanàmàkçtivãryavi÷eùai÷caturviü÷atidhà bhidyate .>%
     %<pratànavàüstàlavçntaþ karavãro'ü÷avànapi ..>% iti su÷rute cikitsitasthàne 29 adhyàye ..)

#<tàlavçntakaü>#, klã, (tàlavçntameva . svàrthe kan .) vyajanam . ityamaraþ . 2 . 7 . 140 ..

#<tàlavecanakaþ>#, puü, (tàlasya vecanaü pçthakkaraõaü saüsthànena niyamanaü yatra . kap .) nañaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. tàlarecanako'pi pàñhaþ ..

#<tàlavyaü>#, tri, (tàlorjàtam . tàlu + %<÷arãràvayavàt yat .>% 5 . 1 . 6 . iti yat .) tàlujàtam . iti vyàkaraõam .. (yathà, ÷ikùàyàm . 17 .
     %<kaõñhyàvahàvicuya÷àstàlavyà oùñhajàyupå ..>%)

#<tàlàkhyà>#, strã, (tàlaü tàlaparõaü àkhyà yasyàþ .) murà . iti ÷abdacandrikà ..

#<tàlàïkaþ>#, puü, (tàlastàlavçkùaþ aïko dhvajo yasyà .) valadevaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 25 .. karapatram . ÷àkabhedaþ . mahàlakùaõasampannapuruùaþ . pustakam . haraþ . iti hemacandraþ ..

#<tàlàvacaraþ>#, puü, (tàlena avacarati nçtyatãti . ava + cara + ac .) nañaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<tàliþ>#, strã, (tàlayati pratitiùñhatyanayeti . tala pratiùñhàyàm + õic + %<sarvadhàtubhya in .>% uõàü . 4 . 117 . itãn .) bhåmyàmalakã . iti ratnamàlà .. (tàóyate nihanyate matiranayeti . taóa tàóane + õic + karaõe in . óasya latvam .) tàlã . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<tàlikaþ>#, puü, (talena karatalena nirvçttaþ . tala + %<tena nirvçttam .>% 5 . 1 . 79 . iti ñhak .) prasàritàïgulipàõiþ . tatparyàyaþ . capeñaþ 2 pratalaþ 3 talaþ 4 prahastaþ 5 tàlaþ 6 . iti hemacandraþ . 3 . 230 .. (yathà, pa¤catantre . 2 . 137 .
     %<yathaikena na hastena tàlikaþ samprapadyate .
     tathodyamaparityaktaü na phalaü karmaõaþ smçtam ..>%) likhitasya nibandhanam . tatparyàyaþ . kàcanã 2 kàcanakã 3 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<tàlikà>#, strã, (talena nirvçttà . tala + ñhak . striyàü ñàp .) capeñaþ . tàlamålã . iti ÷abdaratnàvalã .. tàmravallã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tàlitaü>#, klã, (tàóyate yaditi . taóa tàóane + õic + ktaþ . óasya latvam .) vàdyabhàõóam . tulitapañaþ . guõaþ . ityajayaþ ..

#<tàli÷aþ>#, puü, (talatãti . tala gatau + %<i÷aþ kapyarpivaóibhyastalestu õit .>% 1 . 339 . ityuõàdikoùañãkàdhçtasåtràt i÷aþ õittvàt vçddhi÷ca .) parvataþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<tàlã>#, strã, (tàli + kçdikàràditi và ïãù .) tàóã . tàóiyàt iti bhàùà . tàmalakã . ityamaraþ . 2 . 4 . 227 .. bhåüi àmalà iti bhàùà .. (asyàþ paryàyà yathà --
     %<bahupuùpã jaóàdhyaõóà tàlã bhåmyàmalakyapi .
     tàmalakyajañà såkùmaphalà kùetràmalakyapi ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..) tuvarikà . iti ÷abdaratnàvalã .. tàlamålã . iti ratnamàlà .. pratitàlã . ku¤cikàvi÷eùaþ . iti hemacandraþ .. tàmravallã . iti ràjanirghaõñaþ .. suràbhedaþ . iti smçtiþ .. tàóã iti bhàùà .. (karàsphàlanam . yathà, ambàùñake . 5 .
     %<yàlãbhiràtmatanutàlã sakçt priyakapàlãùu khelati bhayavyàlãnakulyasitacålãbharà caraõadhålãlasanmunivarà ..>%)

#<tàlãpatraü>#, klã, (tàlyàþ patramiva patramasya .) tàlã÷apatram . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tàlã÷aü>#, klã, (tàlãva ÷yati nà÷ayati rogàniti . ÷o nà÷e + óaþ .) tàlã÷apatram . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tàlã÷apatraü>#, klã, (tàlã÷aü roganà÷akaü patraü yasya .) vçkùavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . tàlã÷am 2 patràkhyam 3 ÷ukodaram 4 dhàtrãpatram 5 arkavedham 6 karipatram 7 karicchadam 8 nãlam 9 nãlàmbaram 10 tàlam 11 tàlãpatram 12 tamàhvayam 13 tàlã÷apatrakam 14 . asya guõàþ . tiktatvam . uùõatvam . madhuratvam . kaphavàtakàsahikkàkùaya÷vàsacchardidoùanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. laghutvam . arucigulmàmavahnimàndyanà÷itva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. bhåmyàmalakã . iti medinã . re, 303 ..

#<tàlu>#, klã, (tarantyanena varõà iti . té + %<trora÷ca laþ .>% uõàü . 1 . 5 . iti ¤uõ rasya la÷ca .) jihvendriyàdhiùñhànam . yathà, ÷rãbhàgavate .
     %<mukhatastàlu nirbhinnaü jihvà tatropajàyate .
     tato nànàraso jaj¤e jihvayà yo'dhigamyate ..>% teluyà iti ñàkarà iti ca bhàùà .. tatparyàyaþ . kàkudam 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 91 .. tàlukam 3 . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tàlujihvaþ>#, puü, (tàlu eva jihvà yasya .) kumbhãraþ . iti hemacandraþ . 4 . 415 ..

#<tàlåraþ>#, puü, (tàlayatãti . tala + õic + bàhulakàt åraþ .) àvartaþ . iti hemacandraþ . 4 . 142 ..

#<tàvakãnaü>#, tri, tava idam . (yuùmad + %<yuùmadasmadoranyatarasyàü kha¤ca .>% 4 . 3 . 1 . iti kha¤ . tataþ %<tavakamamakàvekavacane .>% 4 . 3 . 3 . iti tavakàde÷aþ .) tvadãyam . iti vyàkaraõam .. tomàra ei iti bhàùà ..

#<tàvat>#, vya, (tat parimàõasya . taddhità iti bahuvacanenànye'nuktà api j¤àpitàstena óàvatupratyayaþ .) sàkalyam . avadhiþ . mànam . (yathà, kumàre . 5 . 67 .
     %<tvameva tàvat paricintaya svayaü kadàcidete yadi yogamarhataþ ..>% %<tàvat iti mànàrthe yàvanmàtraü vicàraõãyaü tàvanmàtramityarthaþ ..>% iti taññãkàyàü mallinàthaþ ..) avadhàraõam . ityamaraþ . 3 . 3 . 245 .. (yathà, màghe . 2 . 63 .
     %<indraprasthagamastàvat kàri mà santu cedayaþ ..>%) pra÷aüsà . pakùàntaram . iti ÷abdaratnàvalã .. (tatparimàõamasyeti . %<yattadetebhyaþ parimàõe vatup .>% 5 . 2 . 39 . iti vatup pratyayena tatparimàõe, tri . yathà, bhàgavate . 3 . 26 . 12 .
     %<mahàbhåtàni pa¤caiva bhåràpo'gnirmarunnabhaþ .
     tanmàtràõi ca tàvanti gandhàdãni matàni me ..>%)

#<tàvaraü>#, klã, dhanurguõaþ . iti bhåriprayogaþ .

#<tàviùaþ>#, puü, (tavyate gamyate satkarmibhiratra . tava sautro dhàtuþ + %<taverõidvà .>% uõàü . 1 . 49 . iti ñiùac sa ca õit .) svargaþ . samudraþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<tàviùã>#, strã, (tavati saundaryaü gacchatãti . tava + ñiùac saca õit . ñittvàt ïãp .) devakanyà . nadã . pçthivã . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<tàvãùaþ>#, puü, (tàviùa + pçùodaràditvàt dãrghaþ .) svargaþ . ambudhiþ . kà¤canam . iti medinã . ùe, 37 ..

@<[Page 2,615a]>@
#<tàvãùã>#, strã, (tàviùã + pçùodaràditvàt dãrghaþ .) candrakanyà . iti medinã . te, 38 .. (indrakanyà . iti kutracit ..)

#<tàvuriþ>#, puü, vçùarà÷iþ . iti dãpikà ..

#<tika>#, ç ïa gatyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüàtmaü-sakaü-señ .) ç, atitekat . ïa, tekate . iti durgàdàsaþ ..

#<tika>#, na àskande . vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. (svàü-paraü-sakaü-señ .) na, tiknoti . iti durgàdàsaþ ..

#<tiktaü>#, klã, (tejayatãti . tija + bàhulakàt ktaþ .) parpañikauùadhiþ . iti hemacandraþ ..

#<tiktaþ>#, puü, (tejayatãti . tija + sàmànyàpekùaj¤àpakàt curàdãnàü õijabhàve gatyàrthàkarmaketi ktaþ .) rasavi÷eùaþ . tita iti bhàùà .. (yathà, su÷rute . 1 . 42 .
     %<yo gale coùamutpàdayati mukhavai÷adyaü janayati bhaktaruci¤càpàdayati harùa¤ca sa tiktaþ ..>%) sa vàyvàkà÷aguõabàhulyàt bhavati . iti ÷ivadàsaþ .. tasya guõàþ . jantukuùñhajvaràrtikàsadàhanà÷itvam . rocanatvam . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷ãtatvam . tçùàmårchàpittakaphaviùotkle÷araktagadanà÷itvam . svayamarociùõutvam . kaõñhastanyàsya÷odhanatvam . vàtalatvam . agnikàritvam . nàsà÷oùaõatvam . råkùatvam . laghutva¤ca . atiyuktasya tasya guõàþ . ÷iraþ÷ålamanyàstambha÷ramàrtikampamårchàtçùàkàritvam . bala÷ukrakùayapradatva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. * ..
     (%<tiktàkhyo vata vàtalo'pi hi nçõàü kuùñhàdi doùàpahaþ so'ntaþ sarvarujàpaho bhramaharo rucyo'pi saükledahçt .
     jihvàsphoñakanà÷ano'tha bhavati kùãõakùatànàü hito vaktrotklàntiharaþ prakçùñaguõadhçt nimbàdikànàü rasaþ ..>% iti hàrãte pramame sthàne saptame'dhyàye ..) sugandhaþ . iti medinã . te, 21 .. (surabhiþ . yathà, màghe . 5 . 33 .
     %<nàdàtumanyakarimuktamadàmbutiktaü dhåtàïku÷ena na vihàtumapãcchatàmbhaþ ..>% tiktastiktaraso'syàstãti . ar÷a àditvàt ac .) kuñajavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. varuõavçkùaþ . iti ÷abdamàlà .. tiktarasayukte, tri . ityamaraþ . 1 . 5 . 9 ..

#<tiktakaþ>#, puü, (tiktena tiktarasena kàyatãti . kai + kaþ .) pañolaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 155 .. ciratiktaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. ciratà iti bhàùà .. (yathà, vàbhañe cikitsitasthàne . 3 .
     %<pittakàse tanukaphe trivçtàü madhurairyutàm .
     yu¤jyàt virekàya yutàü ghana÷leùmaõi tiktakaiþ ..>%) kçùõakhadiraþ . iti ÷abdamàlà . iïgudãvçkùaþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. (tiktapradhàne, tri . yathà, su÷rute . 4 . 24 .
     %<nimba÷ca tiktake ÷reùñhaþ kaùàye khadirastathà ..>%) dravyàõàü gaõaþ . yathà cakrapàõisaügrahe jvaràdhikàre .
     %<tçùyate salila¤coùõaü dadyàdvàtakaphajvare .
     madyotthe paittike vàpi ÷ãtalaü tiktakaiþ ÷çtam ..>%
     %<mustaparpañako÷ãracandanodãcyanàgaraiþ .
     ÷çta÷ãtaü jalaü dadyàt pipàsàjvara÷àntaye ..>%
     %<tiktakaiþ ÷çtamiti yaduktaü tadàha mustetyàdi .>% iti taññãkà ..)

#<tiktakandikà>#, strã, (tiktarasapradhànaþ kando målaü so'styasyà iti . tiktakanda + ñhan .) gandhapatrà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tiktakà>#, strã, (tiktena rasena kàyatãti . kai + kaþ .) kañutumbã . iti ÷abdaratnàvalã .. (kañutumbã÷abde'syà vivaraõaü j¤àtavyam ..)

#<tiktagandhikà>#, strã, (tikto gandho yasyàþ . kap tataùñàp ata itva¤ca .) varàhakràntà . iti ÷abdamàlà ..

#<tiktagu¤jà>#, strã, (gu¤jeva tiktà . ràjadantàditvàt pràïnipàtaþ .) kara¤jaþ . tatparyàyaþ . kùudrarasà 2 rasaghà 3 viddhaparkañã 4 . iti hàràvalã . 101 ..

#<tiktataõóulà>#, strã, (tiktastaõóulo'ntaþ÷asyaü yasyàþ .) pippalã . iti ràjanirghaõñaþ .. (asyàþ paryàyà yathà --
     %<pippalã capalà ÷auõóã vaidehã màgadhã kaõà .
     kçùõopakulyà magadhã kolà syàttiktataõóulà ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

#<tiktatuõóã>#, strã, (tiktatumbã . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) kañutumbãlatà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tiktatumbã>#, strã, (tiktà tumbã .) kañutumbã . iti ratnamàlà ..

#<tiktadugdhà>#, strã, (tiktaü dugdhaü kùãraü yasyàþ .) kùãriõã . aja÷çïgã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tiktadhàtuþ>#, puü, (tiktastiktarasapradhàno dhàtuþ .) pittam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tiktapatraþ>#, puü, (tiktàni patràõi yasya .) karkoñakaþ . iti hemacandraþ . 4 . 256 .. kàkarola iti bhàùà ..

#<tiktaparvà>#, [n] puü, (tiktaü parva granthiryasya .) dårvà . iti jañàdharaþ .. strã, hilamocã . guóåcã . yaùñimadhu . iti medinã . ne, 237 ..

#<tiktapuùpà>#, strã, (tiktàni puùpàni yasyàþ .) pàñhà . iti ràjanirghaõñaþ .. (pàñhà÷abde'syà vivaraõaü j¤àtavyam ..)

#<tiktaphalaþ>#, puü, (tiktàni phalàni yasya .) katakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tiktaphalà>#, strã, (tiktàni phalàni yasyàþ .) yavatiktàlatà . vàrtàkã . ùaóbhujà . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 2,615c]>@
#<tiktabhadrakaþ>#, puü, (tiktastiktarasapradhàno bhadro hitakàrã ceti karmadhàrayaþ . tataþ svàrthe kan .) pañolaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<tiktamaricaþ>#, puü, (tikto marica iva .) katakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tiktarohiõikà>#, strã, (tiktarohiõã + svàrthe kan ñàp pårbahrasva÷ca .) kañukà . iti ratnamàlà ..

#<tiktarohiõã>#, strã, (tiktà satã rohatãti . ruha + õiõiþ + ïãp .) kañukà . iti ràjanirghaõñaþ .. (kañurohiõã÷abde'syà vivçtirj¤àtavyà ..)

#<tiktavallã>#, strã, (tiktà vallã .) mårvàlatà . iti ratnamàlà ..

#<tiktavãjà>#, strã, (tiktaü vãjamasyàþ .) kañutumbã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tikta÷àkaþ>#, puü, (tiktaþ ÷àko yasya .) khadiravçkùaþ . varuõavçkùaþ . (asya paryàyà yathà --
     %<varuõastikta÷àka÷ca setuvçkùo'mbhasàü patiþ ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..) patrasundaravçkùaþ . iti medinã . ke, 191 ..

#<tiktasàraü>#, klã, (tiktaþ sàro niryàso yasya .) dãrgharohiùakatçõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tiktasàraþ>#, puü, (tiktaþ sàro niryàso'sya .) khadiravçkùaþ . iti ratnamàlà .. (khadira÷abde'sya guõàdayo j¤eyàþ ..)

#<tiktà>#, strã, (tiktastiktaraso'styasyàþ . ac tataùñàp .) kañurohiõã . iti medinã . te, 22 .. (yathàsyàþ paryàyàþ .
     %<kañvã tu kañukà tiktà kçùõabhedà kañumbharà .
     a÷okà matsya÷akalà cakràïgã ÷akulàdanã ..
     matsyapittà kàõóaruhà rohiõã kañurohiõã ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) pàñhà . iti ratnamàlà . yavatiktà latà . ùaóbhujà . iti ràjanirghaõñaþ .. chikkanã . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<tiktàkhyà>#, strã, (tiktaþ àkhyà abhidhànaü yasyàþ .) kañutumbã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tiktàïgà>#, strã, (tiktaü aïgaü yasyàþ .) pàtàlagaruóãlatà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tiktikà>#, strã, (tiktà + svàrthe kan . ñàpi ataitvam .) kañutumbã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<tiga>#, na hiüsàyàm . àskande . iti kavikalpadrumaþ .. (svàü-paraü-sakaü-señ .) na, tignoti . àskandaþ kai÷cinna manyate . iti durgàdàsaþ ..

#<tigmaü>#, klã, (tejayati uttejayatãti . tija + %<yujirujitijàü ku÷ca .>% uõàü . 1 . 145 . iti mak kavarga÷càntàde÷aþ .) tãkùõam . kharam . tadvati, tri . ityamaraþ . 1 . 4 . 35 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 20 . 11 .
     %<tigmavãryaviùà hyete danda÷åkà mahàbalàþ ..>% vajram . iti nighaõñuþ . 2 . 20 .. puü, kùattriyavi÷eùaþ . yathà, viùõupuràõe . 4 . 21 . 3 .
     %<tato mçdustasmàt tigmastigmàt bçhadrathaþ ..>% matsyapuràõamate tu ayaü urvasya sutaþ . yathà, tatraiva . 50 . 84 .
     %<urvo bhàvyo sutastasya tigmàtmà tasya càtmajaþ .
     tigmàt bçhadratho bhàvyo vasudàmà bçhadrathàt ..>% ayaü timirityàkhyayàpi prasiddhaþ . iti ràjàvalã .. asya ràjyapàlanakàlàdikaü timi÷abde draùñavyam ..)

#<tigmàü÷uþ>#, puü, (tigmàstãkùõà aü÷avaþ kiraõàni yasya .) såryaþ . iti halàyudhaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 2 . 139 .
     %<dhaumyopade÷àt tigmàü÷uprasàdàdannasambhavaþ ..>% agniþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 233 . 18 .
     %<idaü vai sadma tigmàü÷o varuõasya paràyaõam ..>% tãkùõakiraõe, tri ..)

#<tigha>#, na ghàtane . iti kavikalpadrumaþ .. (svàü-paraüsakaü-señ .) na, tighnoti . tigha ghàte iti jaumaràþ pañhanti . tena tadarthakalpanamevocitam . tata÷ca ghàtanamiti hantyarthasya pàkùikacuràditvena hanteþ svàrthe ¤au råpam . hananamityarthaþ . ki¤ca . hiüsanapàñhenaiveùñasiddhe ghàtanapàñho hiüsàpreraõàrthaþ syànna veti kàkadantànveùaõavadbiphalaü trayàõàmeva kàtantràdyasammatatvàt . iti durgàdàsaþ ..

#<tija>#, ka ÷ite . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüparaü-sakaü-señ .) ka, tejayati . ÷itaü tãkùõãkaraõam . iti durgàdàsaþ ..

#<tija>#, ïa kùàntau . ni÷àne . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-àtmaü-sakaü-señ .) kùàntiþ sahanam . ïa, titikùate duþkhaü dãnaþ . tejate . tatra tibàdayo na prayujyante . iti ramànàthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<tijilaþ>#, puü, (tejayati tãkùõãkaroti . yadvà, tijyate sahyate sarvairiti . tija + %<gupàdibhyaþ kit .>% uõàü . 1 . 57 . iti ilac sa ca kit .) candraþ . ityuõàdikoùaþ .. ràkùasaþ . iti saükùiptasàre uõàdivçttiþ ..

#<tiõñã>#, strã, trivçt . iti ÷abdacandrikà .. (trivçt÷abde guõàdirasyà j¤àtavyaþ ..)

#<titauþ>#, puü, (tanyante bhçùñayavà atreti . tana vistàre + %<tanoteróauþ sanvacca .>% uõàü . 5 . 52 . iti óauþ sanvacca tena abhyàsasyettvàdikàryam .) càlanã . ityamaraþ . 2 . 9 . 26 .. hemacandra÷ca . 4 . 84 .. (yathà, çgvede . 10 . 71 . 2
     %<saktumiva titaunà punanto yatra dhãrà manasàvàcamakrata ..>% yathàca --
     %<÷årpavaddoùamutsçjya guõaü gçhõanti sàdhavaþ .
     doùagràhã guõatyàgã asàdhustitauryathà ..>% ityudbhañaþ ..
     %<kùudracchidrasamopetaü càlanaü titau smçtam ..>% ityukterasya klãvatvamapi .. chattram . iti ujjvaladattaþ . 5 . 52 ..)

#<titikùà>#, strã, (tija + svàrthe san + %<a pratyayàt .>% 3 . 3 . 102 . iti a tataùñàp .) kùàntiþ . ityamaraþ . 1 . 7 . 24 .. (paràparàdhasahanam . yathà, bhàgavate . 1 . 16 . 26 .
     %<÷amo damastapaþ sàmyaü titikùoparatiþ ÷rutam ..>%) ÷ãtoùõàdidbandbasahiùõutà . iti vedàntasàraþ .. (yathà, bhàgavate . 4 . 22 . 24 .
     %<yamairakàmairniyamai÷càpyanindayà nirãhayà dvandvatitikùayà ca ..>%)

#<titikùitaþ>#, tri, (titikùà sa¤jàtàsya . %<tadasya sa¤jàtaü tàrakàdibhya itac .>% 5 . 2 . 36 . iti itac .) kùàntaþ . iti jañàdharaþ ..

#<titikùuþ>#, tri, (titikùate iti . tija kùamàyàm + %<guptijkidbhyaþ san .>% 3 . 1 . 5 . iti san . tataþ titikùa + %<sanà÷aüsabhikùa uþ .>% 3 . 2 . 168 . ityuþ .) kùamà÷ãlaþ . kùàntaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 31 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 87 . 6 .
     %<akrodhanaþ krodhanebhyo vi÷iùñastaüthà titikùuratitikùorvi÷iùñaþ ..>% puruvaü÷ãyasya mahàmanasaþ puttravi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e . 31 . 21 .
     %<mahàmanàstu puttrau dvau janayàmàsa bhàrata ! .
     u÷ãnara¤ca dharmaj¤aü titikùu¤ca mahàbalam ..>%)

#<titibhaþ>#, puü, (titãti ÷abdena bhaõatãti . bhaõa + óaþ .) indragopakãñaþ . iti hemacandraþ . 4 . 275 ..

#<titilaü>#, klã, (tilati snihyatãti . tila + bàhulakàt kaþ dbitva¤ca .) nandakam . nàdà iti bhàùà . taitilakaraõam . tilapiccañam . ityajayaþ ..

#<tittiraþ>#, puü, (titti iti ÷abdaü ràti dadàtãti . rà + %<àto'nupasarge kaþ .>% 3 . 2 . 3 . iti kaþ .) tittiripakùã . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 5 . 9 . 38 .
     %<nikçtteùu tatasteùu niùkràmanti ÷iraþsvatha .
     kapi¤jalàstittirà÷ca kalaviïkà÷ca saïgha÷aþ ..>% asya guõàþ . yathà --
     %<tathaiva tittiro vçùyo medhàgnibalavardhanaþ .
     sarvadoùaharo balyo làvakaiþ samatàguõaiþ ..
     kçùõagauràvabhedà÷ca ÷reùñho gaura÷ca tittiraþ .
     tçtãyastittiro'nyo'pi sàmànyaguõalakùaõaiþ .
     savàtalo'tibalakçdghanaþ ki¤cidrasàyanaþ ..>% iti hàrãte prathame sthàne 11 adhyàye .. janapadavi÷eùaþ . tadde÷ajàte bahuvacanàntaþ . yathà, mahàbhàrate . 6 . 47 . 50 . vàhlãkàstittirà÷caiva colàþ pàõóyà÷ca bhàrata ..)

#<tittiriþ>#, puü, (taratãti . té + %<tarateþ sanvattuk càbhyàsasya .>% uõàü . 4 . 142 . ityatra ujjvaladattadhçtasåtràt iþ sanvatkàryamabhyàsasya . tugàgama÷ca .) pakùivi÷eùaþ . titiri iti bhàùà . tatparyàyaþ . tittiraþ 2 . iti ÷abdaratnàvalã .. titiriþ 3 taitiraþ 4 yàjuùodaraþ 5 . asya màüsasya guõàþ . rucyatvam . laghutvam . vãryabalapradatvam . kaùàyatvam . madhuratvam . ÷ãtatvam . tridoùa÷amanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..
     %<tittiriþ kçùõavarõaþ syàt sa tu gauraþ kapi¤jalaþ .
     tittirirvarõado gràhã hikkàdoùatrayàpahaþ .
     ÷vàsakàsajvaraharastasmàdgauro'dhiko guõaþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. munivi÷eùaþ . iti vi÷vaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 4 . 12 .
     %<tittiriryàj¤avalkya÷ca sasuto lomaharùaõaþ ..>%) taittirã÷àkhà . ityuõàdikoùaþ .. (nàgavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 35 . 15 .
     %<kumudaþ kumudàkùa÷ca tittirirhalikastathà ..>% tathà ca skànde sahyàdrikhaõóe . 4 . 5 .
     %<tittirirharibhadra÷ca jamburudro balàhakaþ ..>%)

#<tithaþ>#, puü, (tejayatãti . tija + %<tithapçùñhagåthayåthaprothàþ .>% uõàü . 2 . 12 . iti thakpratyayena nipàtanàt sàdhuþ .) agniþ . kàmaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. kàlaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. pràvçñkàlaþ . iti saükùiptasàre uõàdivçttiþ ..

#<tithiþ>#, strã puü, (tanoti vistàrayati candrakalàmiti . tanyate candrakalayeti và . tana + bàhulakàt ithin nàdilopa÷ca . taduktaü %<tanyante kalayà yasmàt tasmàt tàstithayaþ smçtàþ .>% iti . yadbà, atatãti . ata sàtatyagamane + %<çtanya¤jãti .>% uõàü . 4 . 2 . ithin pratyayena atithiriti siddhe bàhulakàt alopaþ . iti varõavivekaþ .) candrakalàkriyàråpà . candrakalàkriyopalakùitaþ kàla iti và . tasyàþ svaråpaü yathà -- amàdipaurõamàsyantà yà eva ÷a÷inaþ kalàþ . tithayastàþ samàkhyàtàþ ùoóa÷aiva varànane ! .. tatra prathamakalàkriyàråpàü pratipat evaü dbitãyàdikalàkriyàråpà dvitãyàdiþ . sà ca vçddhiråpà cet ÷uklà hràsaråpà cet kçùõà .. yathà, tatra pakùàvubhau màse ÷uklakçùõakrameõa hi . candravçddhikaraþ ÷uklaþ kçùõa÷candrakùayàtmakaþ .. pakùatyàdyàstu tithayaþ kramàt pa¤cada÷a smçtàþ . dar÷àntàþ kçùõapakùe tàþ pårõimàntà÷ca ÷uklake .. gobhiloktàmàvàsyàghañakoparyadhobhàvàpannasamasåtrapàtanyàyena rà÷yekàvacchedena sahàvasthànayuktàrkamaõóalàccandramaõóalasya rà÷idvàda÷àü÷advàda÷àü÷abhogàtmakanirgamaråpaviyogena ÷uklàyàþ pratipadàditattattitherutpattiþ . evaü gobhiloktapaurõamàsãghañakasaptamarà÷yavasthànaråpaparamaniyogànantaramarkamaõóalaprave÷àya candramaõóalasya rà÷idvàda÷àü÷advàda÷àü÷abhogàtmakaprave÷aråpasannikarùeõa kçùõàyàstattattithe÷cotpattiriti . yathà -- arkàdbiniþsçtaþ pràcãü yadyàtyaharahaþ ÷a÷ã . bhàgairdbàda÷abhistat syàttithi÷càndramasaü dinam .. triü÷àü÷akastathà rà÷erbhàga ityabhidhãyate . àdityàdviprakçùñastu bhàgaü dbàda÷akaü yadà .. candramàþ syàttadà ràma tithirityabhidhãyate .. * .. sà devakçtye pårbàhõayutà gràhyà . ekàda÷yupavàsàtiriktasthale sarvatra trisandhyavyàpinã gràhyà .. * .. atha pratipat . sà ca kçùõà dvitãyàyutà gràhyà ÷uklà amàvasyàyutà gràhyà kçùõàpyupavàse dbitãyàyutà na gràhyà . atra tailàbhyaïgaü kuùmàõóabhakùaõaü kùaura¤ca na kàryam .. * .. atha dbitãyà . sà ca kçùõà pårbayutà ÷uklà parayutà gràhyà . bhràtçdbitãyà tu aùñadhàvibhaktadinapa¤camàü÷ayutà yàhyà ubhayadine tallàbhe parayutà gràhyà . tatra bçhatãbhakùaõaü na kàryam .. * .. atha tçtãyà . sà ca rambhàvratetaradevakàryeùu caturthãyutà gràhyà rambhàvrate tu dbitãyàyutà . tatra màüsabhakùaõaü pañolabhakùaõa¤ca na kàryam .. * .. atha caturthã . sà ca pa¤camãyutà gràhyà . vinàyakavrate tçtãyàyutà gràhyà . maïgalavàre ÷uklà caturthã akùayà . atra målakabhakùaõaü kùoraü pradoùe adhyayana¤ca na kàryam . bhàdramàse caturthyàü candro na draùñavyaþ . pramàdàddçùñvà -- siühaþ prasenamavadhãt siüho jàmbavatà hataþ . sukumàraka ! mà rodãstava hyeùa sya mantakaþ .. anena mantreõàbhimantritaü jalaü peyaü àcàràt syamantakopàkhyàna¤ca ÷rotavyam .. * .. atha pa¤camã . sà ca caturthãyutà gràhyà atra vilvaü na bhoktavyam .. * .. atha ùaùñhã . sà saptamãyutà gràhyà . skandaùaùñhã tu pa¤camãyutà gràhyà asyàü ÷iro'bhyaïgo nimbabhakùaõa¤ca na kartavyam .. * .. atha saptamã . sà ùaùñhãyutà gràhyà tatra tàlaü na bhakùayet . ÷uklapakùasya saptamyàü yadi ravivàro bhavet sà vijayà saptamã . màghamàsasya ÷uklasaptamyàü divàkarà rathamàpuþ tasmàt sà rathasaptamã .. sà manvàdi÷ca . tasyàü adhyayanaü na kartavyam .. * .. athàùñamã . sà ÷uklà navamãyutà gràhyà kçùõà saptamãyutà . tatràdhyayanaü nàrikelabhakùaõa¤ca na kartavyam .. ÷anivàre athavà maïgalavàre kçùõàùñamã puõyatarà . bçhaspativàre ÷uklàùñamã akùayà . dårvàùñamã pårbaviddhà gràhyà . janmàùñamãvyavasthà tacchabde draùñavyà .. * .. atha navamã . sà càùñamãyutà gràhyà . tatràlàvubhakùaõaü na kartavyam . màghasya ÷uklà navamã mahànandà . ràmanavamãvyavasthà tacchabde draùñavyà .. * .. atha da÷amã . sà ca ÷uklà ekàda÷yà kçùõà tu navamyà yutà gràhyà . atra kalambãbhakùaõaü na kartavyam .. * .. ekàda÷ãvyavasthà ÷rãviùõoþ ÷ayanavyavasthà ca tattacchabde draùñavyà .. * .. atha dvàda÷ã . sà ca ekàda÷ãyutà gràhyà . atra påtikàbhakùaõaü na kartavyam . phàlgunasya ÷uklà dbàda÷ã puùyanakùatrayuktà cet govindadvàda÷ã .. * .. atha trayoda÷ã . sà ca ÷uklà dvàda÷ãyutà kçùõà parayutà gràhyà . atra vàrtàkãbhakùaõaü na kartavyam .. * .. atha caturda÷ã . sà ÷uklà pårõimàyutà kçùõà trayãda÷ãyutà gràhyà . tatra màùo na bhoktavyaþ . jyaiùñhakçùõacaturda÷yàü pradoùe sàvitrãvrataü kartavyam . tatra yadà trayoda÷ã divàbhàge daõóadbayamàtrasattve'pi caturda÷ã bhavet taddine vrataü kartavyam . pårbàhe tadvidhatve'pi paràhe trisandhyavyàpitve paràha eva . yadà tu pårbàparayorna tathàvidhà tadàpi paràha eva . bhàdre màsi kçùõà caturda÷ã aghorà . màghe kçùõà caturda÷ã rañantã . ÷ivaràtrivyavasthà tacchabde draùñhavyà .. * .. atha paurõamàsã . tatra màüsaü na bhoktavyam . sà ca caturda÷ãyutà gràhyà . sà tu màsarkùayutà cet tadà mahatã . kàrtikamàse kçttikànakùatrayutà paurõamàsã mahàkàrtikã evamanyatràpi . mahàjyaiùñhãvyavasthà tacchabde draùñavyà . kojàgaravyavasthà tacchabde draùñavyà .. * .. athàmàvasyà . atra màüsaü na bhoktavyam . sà pratipadyutà gràhyà . maïgalavàre yadi amàvasyà bhavet tadà aruõodayamàrabhya maunã bhåtvà yo gaïgàyàü snàyàt sa sahasragodànajanyaphalamàpnuyàt . amàvasyà÷ràddhavyavasthà ÷ràddha÷abde draùñavyà . pauùamàghayoramàvàsyà yadi divàravivàravyatãpàta-÷ravaõanakùatrayuktà bhavati tadà ardhodayayogaþ syàt . ayaü koñisåryagrahatulyaþ atra tàvajjalaü gaïgodakatulyaü yatki¤ciddànaü setusannibha¤ca bhavati . iti tithyàditattvam .. tithikçtyaü màsa÷abde draùñavyam ..

#<tithikùayaþ>#, puü, (tithãnàü tithyupalakùitacandrakalànàü kùayo yatra .) amàvasyà . iti ÷abdàrthakalpataruþ .. dinakùayaþ . tryahaspar÷aþ . yathà --
     %<ekasmin sàvane tvahni tithãnàü tritayaü yadà .
     tadà dinakùayaþ proktastatra sàhasrikaü phalam ..>% apica .
     %<÷atamindåkùaye puõyaü sahasrantu dinakùaye ..>% iti tithyàditattvam ..

@<[Page 2,617c]>@
#<tithipraõãþ>#, puü, (tithiü praõayati hràsavçddhiråpakalàkriyayeti . pra + nã + kvip õatva¤ca .) candraþ . iti hemacandraþ . 3 . 18 ..

#<tithã>#, strã, (tithiþ . kçdikàràditi và ïãù .) tithiþ . iti bharataþ .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 87 . 18 .
     %<kçùõapakùe da÷amyàdau varjayitvà caturda÷ãm .
     ÷ràddhakarmaõi tithyastu pra÷astà na tathetaràþ ..>%)

#<tinà÷akaþ>#, puü, (tini÷a eva . svàrthe kan . pçùodaràditvàt àtvam .) tini÷avçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<tini÷aþ>#, puü, (ati÷ayena ne÷atãti . ni÷a samàdhau + %<igupadheti .>% 3 . 1 . 115 . iti kaþ . yadvà, atikrànto ni÷àþ atyàdaya iti samàsaþ . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) vçkùavi÷eùaþ . mathuràdau tinà÷a iti khyàtaþ . kutracit sàdana iti khyàta÷ca . tatparyàyaþ . syandanaþ 2 nemã 3 rathadruþ 4 atimuktakaþ 5 va¤julaþ 6 citrakçt 7 . ityamaraþ . 2 . 4 . 26 .. cakrã 8 ÷atàïgaþ 9 ÷akañaþ 10 rathaþ 11 rathikaþ 12 bhasmagarbhaþ 13 meùã 14 jaladharaþ 15 . (yathà, su÷rute cikitsitasthàne . 19 .
     %<÷allakãvadarãvilvapalà÷atini÷atvacaþ ..>%) asya guõàþ . kaùàyatvam . uùõatvam . kapharaktàtãsàravàtàmayanà÷itvam . gràhakatvam . dàhajanakatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tintióaþ>#, puü, (timyate klidyate mukhàdyaneneti . tima + ãkanpratyayena tintióãkaþ . tataþ pçùodaràditvàt sàdhuþ .) ci¤cà . vçkùàmlaþ . iti vi÷vaþ .. daityabhedaþ . iti hemacandraþ ..

#<tintióikà>#, strã, (tintióã + svàrthe kan . ñàp pårbahrasva÷ca .) tintióã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<tintióã>#, strã, (timyate klidyate mukhàbhyantaramaneneti . tima + ãkanpratyayena tintióãkà . tataþ pçùodaràditvàt sàdhuþ .) vçkùavi÷eùaþ . teütul iti bhàùà .. tatparyàyaþ . ci¤cà 2 amlikà 3 . ityamaraþ . 2 . 4 . 43 .. tintióikaþ 4 tintióãkam 5 tintióãkà 6 amlãkà 7 àmlikà 8 àmlãkà 9 . iti taññãkà .. tintilã 10 tintióikà 11 àbdikà 12 cukruþ 13 cukrà 14 cukrikà 15 amlà 16 atyamlà 17 bhuktà 18 bhuktikà 19 càritrà 20 gurupatrà 21 picchilà 22 yamadåtikà 23 . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷àkacukrikà 24 sucukrikà 25 sutintióà 26 . asyà àmaphalasya guõàþ . atyamlatvam . kaphapittakàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. vàtanà÷itvam .. asyàþ pakvaphalasya guõàþ . dãpanatvam . rucikàritvam . bheditvam . uùõatvam . kaphavàtanà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. viùñambhanà÷itvam . madhuràmlatvam . pittadàhàsrakaphadoùaprakopaõatva¤ca . pakvaci¤càphalarasaguõàþ . madhuràmlatvam . rucipradatvam . ÷ophapàkakaratvam . lepe vraõadoùanà÷itva¤ca .. asyàþ patrasya guõàþ . ÷opharaktadoùavyathànà÷itvam . asyàþ ÷uùkatva kkùàrasya guõaþ . ÷ålamandàgninà÷itvam . iti ràjanirghaõñaþ ..
     %<amlikàyàþ phalaü pakvaü marditaü vàriõà dçóham .
     ÷arkaràmariconmi÷raü lavaïgendåsuvàsitam ..
     amlikàphalasambhåtaü pànakaü vàtanà÷anam .
     pitta÷leùmakaraü ki¤cit surucyaü vahnibodhakam ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. vçkùàmlam . iti vi÷vaþ ..

#<tintióãkaü>#, klã, (timyate klidyate mukhaü yena . tima + %<pharpharãkàdaya÷ca .>% uõàü 4 . 20 . iti ãkanpratyayena nipàtanàt sàdhuþ .) vçkùàmlam . ityamaraþ . 2 . 9 . 35 .. (yathà, tantrasàre pura÷caraõaprakaraõe .
     %<rambhàphalaü tintióãkaü kamalà nàgaraïgakam .
     phalànyetàni bhojyàni ebhyo'nyàni vivarjayet ..>% yathàsya paryàyàþ .
     %<vçkùàmlantintióãka¤ca cukraü syàdamlavçkùakam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. àmapakvàvasthayorasya guõà yathà --
     %<vàtàpahaü tintióãkamàmaü pittabalàsakçt .
     gràhyuùõaü dãpanaü rucyaü sampakvaü kaphavàtanut ..>% iti su÷rute såtrasthàne 46 adhyàye ..)

#<tintióãkaþ>#, puü, (tima + ãkan . nipàtanàt sàdhuþ .) tintióã . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<tintióãdyåtam>#, klã, (tintióãbhistintióãjàta-vãjairyaddyåtam .) cu¤curã . iti ÷abdaratnàvalã .. kàüivãcira khelà iti bhàùà ..

#<tintilikà>#, strã, (tintióikà . óasya latvam .) tintióã . ityamarañãkà ..

#<tintilã>#, strã, (tintióã . óasya latvam .) tintióã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<tintilãkà>#, strã, (tintióãkà . óasya latvam .) tintióã . ityamarañãkà ..

#<tindi÷aþ>#, puü, ñiõói÷avçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tinduþ>#, puü, (timyati àrdrãbhavatãti . tima àrdrãbhàve + %<mçgayvàdaya÷ca .>% iti kupratyayena sàdhuþ .) tindukavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<tindukaü>#, klã, (tinduriva kàyatãti . kai + kaþ .) karùaparimàõam . iti vaidyakaparibhàùà .. (yathà, ÷àrïgadhare pårbakhaõóe 1 adhyàye .
     %<koladbaya¤ca karùaþ syàt sa proktà pàõimàlikà .
     akùaþ picuþ pàõitalaü ki¤cipàõi÷ca tindukam ..>% yathàsya paryàyàþ .
     %<vidyàddvau draükùaõau karùaü suvarõa¤càkùameva ca .
     vióàlapadakantacca picumpàõitalantathà ..
     tinduka¤ca vijànãyàt kavaóagrahameva ca ..>% iti kalpasthàne dbàda÷e'dhyàye carakeõoktam ..)

#<tindukaþ>#, puü, strã, (tindu + svàrthe saüj¤àyàü và kan .) vçkùavi÷eùaþ . gàv iti khyàtaþ . ityamarañãkàsàrasundarã .. kendåkavçkùaþ . iti bharataþ .. iti ràjanirghaõña÷ca . teüdu iti bhàùà .. tatparyàyaþ . sphurjakaþ 2 kàlaskandhaþ 3 ÷itisàrakaþ 4 . ityamaraþ . 2 . 4 . 38 .. sphårjakaþ 5 kenduþ 6 tinduþ 7 tindulaþ 8 tindukiþ 9 tindukã 10 . iti ÷abdaratnàvalã .. nãlasàraþ 11 atimuktakaþ 12 svaryakaþ 13 ràmaõaþ 14 sphårjanaþ 15 spandanàhvayaþ 16 kàlasàraþ 17 . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 64 . 3 .
     %<÷àlaveõudhavà÷vatthatindukeïgudakiü÷ukaiþ .
     arjunàriùñasaüchannaü syandanai÷ca sa÷àlmalaiþ ..>%) asya àmaphalasya guõàþ . kaùàyatvam . gràhitvam . vàtakàritvam . ÷ãtalatvam . laghutva¤ca . pakvaphalasya guõàþ . madhuratvam . snigdhatvam . durjaratvam . ÷leùmadatvam . gurutvam . vraõavàtanà÷itvam . pittapramehàsrakàritvam . viùadatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. pittapramehàsra÷leùmannà÷itvam . iti bhàvaprakà÷aþ .. tatsàraü cirarogajit .. vi÷vatindukamapyevaü vi÷eùàt gràhi ÷ãtalam .. iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tindukiþ>#, strã, (tindukã . nipàtanàt hrasvaþ .) tindukaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<tindukinã>#, strã, (tindukastadàkàraþ phale'styasyàþ . tinduka + ini + ïãp .) àvartakã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tindukã>#, strã, (tinduka + gauràditvàt ïãù .) tindukaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, su÷rute cikitsitasthàne 2 adhyàye .
     %<piyàlavãjaü tindukyàstaruõàni phalàni ca .
     yathàlàbhaü samàhçtya tailamebhirvipàcayet .
     sadyo vraõeùu deyàni tàni vaidyena jànatà ..>% asya paryàyà yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<kàlaskandastinduka÷ca sphårjakastindukãti ca ..>%)

#<tindulaþ>#, puü, tindukavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<tipa>#, å ç ïa cyuti . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-àtmaü-akaü-veñ .) å, tepiùyate tepsyate . ç, atitepat . ïa, tepate titipe . cyut kùaraõam . iti durgàdàsaþ ..

#<tima>#, kledane . àrdrãbhàva iti yàvat . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-akaü-señ ..)

#<tima>#, ya kledane . iti kavikalpadrumaþ .. (divàüparaü-akaü-señ .) ya, timyati . titema . kledanamàrdrãbhàvaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<timiþ>#, puü, (timyatãti . tima kledane + in . yadvà, tàmyati àkàïkùatãti . tamu kàïkùàyàm + %<kramitami÷atistambhàmata icca .>% uõàü 4 . 121 . iti in akàrasya ikàràde÷a÷ca .) matsyavi÷eùaþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 19 .. timirmahàkàyo matsyaþ ka÷cit sàmudraþ . tathà ca . asti matsyastimirnàma ÷atayojanavistaraþ . iti bharataþ .. (yathà ca raghau . 13 . 10 .
     %<sasattvamàdàya nadãmukhàmbhaþ saümãlayanto vivçtànanatvàt .
     amã ÷irobhistimayaþ sarandhrairårdhvaü vitanvanti jalapravàhàn ..>%) samudraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (ràjavi÷eùaþ . sa tu dårvasya puttraþ . yathà, bhàgavate . 9 . 22 . 42 .
     %<nçpa¤jayastato dårvastimista smàjjaniùyati ..>% ayaü hi navamàsàdhikasaptacatvàriü÷atvarùaü yàvat ràjyaü pàlayàmàsa . yathà, ràjàvalyàm . 1 paricchede .
     %<timiü puttraü tato ràjye nyasya svargaü svayaü gataþ .
     munivedamitàn varùànnavamàsàghikàn timiþ ..
     pàlayitvàkhilaü ràjyaü bhuktvà bhogamanuttamam .
     puttraü bçhadrathaü ràjye so'bhiùicya vanaü yayau ..>%)

#<timikoùaþ>#, puü, (timeþ koùa iva .) samudraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<timiïgilaþ>#, puü, (timiü giratãti . gé + kaþ . rasya laþ . gile'gilasyeti mum .) matsyavi÷eùaþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 20 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 22 . 3 .
     %<timiïgilasamàkãrõaü makarairàvçtaü tathà ..>% dvãpavi÷eùaþ . taddvãpajàte, tri . yathà, mahàbhàrate . 2 . 32 . 66 .
     %<timiïgila¤ca sa nçpaü va÷e kçtvà mahàmatiþ ..>%)

#<timiïgilagilaþ>#, puü, (timiïgilamapi giratãti . gé + kaþ . mum ca .) mahàmatsyavi÷eùaþ . iti hemacandraþ . 4 . 414 ..

#<timitaþ>#, tri, (tima + kartari ktaþ .) ni÷calaþ . iti dharaõiþ .. (yathà, pa¤cada÷ã . 2 . 35 .
     %<atastimitagambhãraü na tejo na tamastatam ..>%) klinnaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 105 ..

#<timiraü>#, klã, (timyatãti . tima + %<iùimadimudãti .>% uõàü . 1 . 52 . iti kirac .) andhakàraþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 3 .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 28 . 18 .
     %<atãvavàtastimiraü bubhukùà càsti nitya÷aþ .
     bhayàni ca mahàntyatra ato duþkhataraü vanam ..>%) netrarogavi÷eùaþ . tasya lakùaõamàha màdhavakaraþ .
     %<timiràkhyaþ sa vai doùa÷caturthaü pañalaü gataþ .
     ruõaddhi sarvato dçùñiü liïganà÷amataþ param ..>% (asya lakùaõàni yathà --
     %<doùe maõóalasaüsthàne maõóalànãva pa÷yati .
     dvidhaikaü dçùñimadhyasthe bahughà bahudhàsthite ..
     dçùñerabhyantaragate hrasvavçddhaviparyayam .
     nàntikasthamadhaþsaüsthe dåragaü noparisthitam ..
     pàr÷ve pa÷yenna pàr÷vasthe timiràkhyo'yamàmayaþ .
     pràpnoti kàcatàü doùe tçtãyapañalà÷rite ..
     tenordhamãkùate nàdhastanucelàvçtopamam .
     yathà varõa¤ca rajyeta dçùñirhãyeta ca kramàt ..
     tathàpyupekùamàõasya caturthaü pañalaü gataþ .
     liïganà÷aü malaþ kurvan chàdayeddçùñimaõóalam ..
     tatra vàtena timire vyàviddhamiva pa÷yati .
     calàvilàruõàbhàsaü prasanna¤cekùate muhuþ ..
     jàlàni ke÷àn ma÷akàn ra÷mãü÷copekùite 'tra ca .
     kàcãbhåte dçgaruõà pa÷yatyàsyamanàsikam ..
     candradãpàdyanekatvaü vakramçjvapi manyate .
     vçddhaþ kàco dç÷aü kuryàdrajodhåmàvçtàmiva ..
     spaùñàruõàbhàü vistãrõàü såkùmàü và hatadar÷anàm .
     saliïganà÷o vàte tu saïkocayati dçk÷iràþ ..
     dçïmaõóalaü vi÷atyantargambhãràdçgasau smçtà .
     pittaje timire vidyut khadyotadyotadãpitam ..
     ÷ikhitittiripicchàbhaü pràyo nãla¤ca pa÷yati .
     kàce dçkkàcanãlàbhà tàdçgeva ca pa÷yati ..
     arkendupariveùàgnimarãcãndradhanuüùi ca .
     bhçïganãlà niràlokà dçksnigdhà liïganà÷ataþ ..
     dçùñiþ pittena hrasvàkhyà sà hrasvà hrasvadar÷anà .
     bhavet pittavidagdhàkhyà pãtà pãtàbhadar÷anà ..
     kaphena timire pràyaþ snigdhaü ÷veta¤ca pa÷yati .
     ÷aïkhendåkundakusumaiþ kumudairiva càcitam ..
     kàce tu niùprabhendvarka pradãpàdyairivàcitam .
     sitàbhà sà ca dçùñiþ syàlliïganà÷e tu lakùyate ..
     mårtaþ kapho dçùñigataþ snigdho dar÷ananà÷anaþ .
     bindårjalasyeva calaþ padminãpuñasaüsthitaþ ..
     uùõe saïkocamàyàti chàyàyàü parisarpati .
     ÷aïkhakundendåkumudasphañikopama÷uklimà ..
     raktena timire raktaü tamobhåta¤ca pa÷yati .
     kàcena raktà kçùõà và dçùñistàdçk ca pa÷yati ..
     liïganà÷e'pi tàdçkdçïniùprabhà hatadar÷anà .
     saüsargasannipàteùu vidyàt saïkãrõalakùaõàn ..
     timiràdãnakasmàcca taiþ syàdbyaktàkulekùaõam .
     timiüre ÷eùayordçùñau citro ràgaþ prajàyate ..>% iti vàbhañenottarasthàne dbàda÷e'dhyàye uktam .. asya cikitsà yathà --
     %<timira kàcatàü yàti kàco'pyàndhyamupekùayà .
     netrarogeùvato ghoraü timiraü sàdhayeddrutam ..
     tulàü paceta jãvantyà droõe'pàü pàda÷eùitaiþ .
     tatkvàthe dviguõaü kùãraü ghçtaprasthaü vipàcayet ..
     prapauõóarãkakàkolã pippalã lodhrasaindhavaiþ .
     ÷atàhvà maghukadràkùà sitàdàruphalatrayaiþ ..
     kàrùikairni÷i tat pãtaü timiràpaharaü param ..>%
     %<pañolanimbakañukà dàrvãsevyavaràvçùam .
     sadhanvayàsatràyantã parpañaü pàlikaü pçthak ..
     prasthamàmalakànà¤ca kvàthayennalvaõe'mbhasi .
     tadàóhake'rdhapalikaiþ piùñaiþ prasthaü ghçtàt pacet ..
     mustabhånimbaùaùñyàhvakuñajodãcyacandanaiþ .
     sapippalãkaistatsarpirghràõakarõàsyarogajit ..
     vidradhijvaraduùñàrurvisarpàpacikuùñhanut .
     vi÷eùàcchukratimiranaktàndhyoùõàmladàhanut ..>%
     %<triü÷adbhàgà bhujaïgasya gandhapàùàõapa¤cakam .
     ÷ulvatàlakayordvau dvau vaïgasyaiko'¤janàtrayam ..
     andhamåùãkçtaü dhmàtaü pakvaü vimalama¤janam .
     timiràntakaraü loke dvitãya iva bhàskaraþ ..
     gomåtre chagalarase'mlakà¤jike ca strãstanye haviùi viùe ca màkùike ca .
     yattutthaü jvalitamaneka÷o niùiktaü tatkuryàt garuóasamaü narasya cakùuþ ..>%
     %<rasendrabhujagau tulyau tayostulyamathà¤janam .
     ãùat karpårasaüyuktama¤janaü nayanàmçtam ..>%
     %<sàmànyaü sàdhanamidaü pratidoùamataþ ÷çõu .
     vàtaje timire tatra da÷amålàmbhasà ghçtam ..
     kùãre caturguõe ÷reùñhàkalkapakvaü pibettataþ ..>%
     %<pittaje timire sarpirjãvanãyaphalatrayaiþ .
     vipàcitaü pàyayitvà snigdhasya vyadhayecchiràm ..
     ÷leùmodbhave'mçtàkvàthavaràkaõa÷çtaü ghçtam .
     vidhyecchiràü pãtavato dadyàccànuvirecanam ..>%
     %<raktaje pittavatsiddhiþ ÷ãtai÷càsraü prasàdayet .>%
     %<dadyàdu÷ãraniryåhacårõitaü kaõasaindhavam ..
     tat ÷çtaü saghçtaü bhåyaþ pacet kùaudraü ghane pibet .
     ÷ãte càsmin hitamidaü sarvaje timire'¤janam ..>%
     %<cakùårakùàyàü sarvakàlaü manuùyairyatnaþ kartavyo jãvite yàvadicchà .
     vyartho loko'yaü tulyaràtrindivànàü puüsàmandhànàü vidyamàne'pi vitte ..>% iti cottarasthàne trayoda÷e'dhyàye vàbhañenoktam ..
     %<sauvãrama¤janantutthantàpyo dhàturmanaþ÷ilà .
     cakùuùyaü madhukaü lohà maõayaþ pauùyama¤janam ..
     saindhavaü ÷aukarãdaüùñrà kataka¤cà¤janaü ÷ubham .
     timiràdiùu cårõaü và vartirveyamanuttamà ..>%
     %<vadane kçùõasarpasya nihitaü màsama¤janam .
     tatastasmàt samuddhçtya sa÷uùkaü cårõayedbudhaþ ..
     sumanaþkùàrakaiþ ÷uùkairardhàü÷aiþ saindhavena ca .
     etannityà¤janaü kàryaü timiraghnamanuttamam ..>% iti carake cikitsàsthàne 26 adhyàye ..)

#<timiraþ>#, puü, (timyati klidyati cakùuranena . tima + %<iùimadimudãti .>% uõàü . 1 . 52 . iti kirac .) cakùårogavi÷eùaþ . tasya nidànàdi yathà . caturthapañalagatadoùamàha . timiràkhyaþ sa yo doùa÷caturthapañalaü gataþ . ruõaddhi sarvato dçùñiü liïganà÷a iti kvacit .. asminnapi tamobhåte nàtiråóhe mahàgade . candràdityau sa nakùatràvantarãkùe ca vidyataþ .. nirmalàni ca tejàüsi bhràjiùõåni ca pa÷yati . sa eva liïganà÷astu nãlikàkàcasaüj¤itaþ .. yo doùaþ doùo'tra rogaþ caturthapañalaü vàhyapañalaü gataþ sa timiràkhyaþ . timiradar÷anena timiramasyàstãti timiraþ ar÷a àditvàt . tasya lakùaõamàha ruõaddhãtyàdi . sa timiràkhyaþ . sarvataþ sarvatra . liïganà÷a iti kvacit tantràntare liïganà÷asaüj¤aþ . tasya nirukti÷ca . liïgyate cihnyate aneneti liïgaü dçùñitejaþ tasya nà÷o'smin iti liïganà÷aþ . asminnapi timire'pi tamobhåte tamastulye . atra tu bhåta÷abdastulyàrthaþ . bhåtaü pràõyatãte same triùvityamaravacanàt . nàtiråóhe aprauóhe . candràdityau nakùatràõi ca pa÷yati . antarãkùe antarãkùasya prakà÷amayatvena tamo'bhibhàvàt . tejàüsi agnyàdeþ . bhràjiùõåni ratnasuvarõàdãni . asmin prauóhe nãraje ca candràdityàdãnna pa÷yatãtyanvayaþ . nãlikàkàcasaüj¤itaþ nãlikàkàceti nàmàntaràbhyàü yuktaþ .. * .. dçùñirogàõàü saïkhyànàmàni càha . dçùñyà÷rayà ùañ ca ùaóeva rogàþ ùaóliïganà÷à hi bhavanti tatra . vàtena pittena kaphena sarvairuktàt parimlàyya vidhi÷ca ùaùñhaþ .. dçùñyà÷rayà ùañ ca ùaóeva rogàþ ùañ ùañ dbàda÷etyarthaþ . tatra liïganà÷àþ ùañ tàn vivçõoti vàtenetyàdi .. * .. tathà naraþ pittavidagdhadçùñiþ kaphena cànyastvatha dhåmadar÷ã . yo hrasvajàtyo nakulàndhyasaüj¤o gambhãrasaüj¤à ca tathaiva dçùñiþ .. pittavidagdhadçùñyàdayaþ ùañ . evaü dçùñyàdaya÷ca ùañ . evaü dçùñyà÷rayà dvàda÷arogàþ .. * .. tatra dvàvanyau càha . tatraivànyau gadau baddhau sanimittànimittakau .. teùu vàtajasya liïganà÷asya lakùaõamàha . vàtena khalu råpàõi bhramantãva ca pa÷yati . àvilànyaruõàbhàni vyàviddhànãva mànavaþ .. àvilàni kaluùàõi . aruõàni avyaktalauhityayuktàni . àviddhànãva kuñilànãva .. * paittikamàha . pittenàdityakhadyota÷akracàpataóidguõàn . nçtyata÷caiva ÷ikhinaþ sarvaü nãla¤ca pa÷yati .. àdityàdãnàü guõàn råpàõi .. * .. ÷laiùmikamàha . kaphena pa÷yedråpàõi snigdhàni ca sitàni ca . salilaplàvitànãva jàlakànãva mànavaþ .. * .. sannipàtajamàha . sannipàtena citràõi viparãtàni pa÷yati . bahudhàpi dvighà vàpi sarvàõyeva samantataþ .. hãnàdhikà sànyathà và jyotãüùyapi ca pa÷yati .. citràõi nànàvarõàni . viparãtàni vaiparãtyaü vivçõoti bahudhetyàdi .. * .. raktajamàha . pa÷yedraktena raktàni tamàüsi vividhàni ca . haritànyatha kçùõàni pãtà÷vapi ca mànavaþ .. * .. parimlàyinamàha . raktena mårchitaü pittaü parimlàyinamàcaret . tena pãtà di÷aþ pa÷yedudyantamiva bhàskaram .. vikãryamàõàn khadyotairvçkùàüstejàüsi caiva hi .. vikãryamàõàn vyàpyamànàn agnyàdibhiriva .. vàtàdijanitairnetravarõairapi sa ùaóvidhaþ . liïganà÷o nigadito varõo vàtàdito yathà .. ràgàruõo màrutataþ pradiùño mlàyã ca nãla÷ca tathaiva pittàt . kaphàt sitaþ ÷oõitataþ saraktaþ samastadoùaprabhavo vicitraþ .. * .. vàtàdinà hetubhåtena janite netraviùaye maõóale råpavi÷eùamàha . aruõaü maõóalaü vàtàcca¤calaü paruùaü tathà . pittato maõóalaü nãlaü kàüsyàbhaü và sapãtakam .. ÷vetaü pãtaü và kathametat vyàdhiprabhàvàt .. ÷leùmaõà bahalaü snigdhaü ÷aïkhakundendupàõóaram . calatpadmapalà÷astha÷uklo bindurivàmbhasaþ . mçdyamàne tu nayane maõóalaü tadbisarpati .. bahalaü sthålam . maõóalaü tu bhaveccitraü liïganà÷e tridoùaje . pravàlapadmapatràbhaü maõóalaü ÷oõitàtmakam .. citraü vàtàdivarõam . raktajaü maõóalaü dçùñau sthålakàcàruõaprabham . parimlàyini roge syàt mlànaü nãlamathàpi và .. doùakùayàt svayaü tatra kadàcit syàttu dar÷anam .. raktajaü pittànugàmiraktajam . sthålakàcàruõaprabhaü sthålakàcasyevàruõà prabhà yasya tat . etena sthaulyamaruõatva¤ca bodhyate . doùakùayàdityàdi . tatra parimlàyini kàlàntareõa doùakùayàt kadàcit svayameva dar÷anaü syàt .. * .. anuktavyathàdàhagauravàdidoùaliïga-saügrahaõàrthamàha . yathàsvaü doùaliïgàni sarveùveva bhavanti hi .. * .. pattavidagdhadçùñerlakùaõamàha . pittena duùñena gatena dçùñiü pãtà bhavedyasya narasya dçùñiþ . pãtàni råpàõi ca tena pa÷yet sarvo naraþ pittavidagdhadçùñiþ .. pittena gatena dçùñiü dçùñàvapi prathamadbitãye pañale gateneti boddhavyam . tena vyàdhinà .. * .. tasminneva pitte dçùñau tçtãyaü pañalaü gate råpavi÷eùamàha . pràpte tçtãyaü pañalaü tu doùe divà na pa÷yenni÷i vãkùate saþ . ràtrau sa ÷ãtànugçhãtadçùñiþ pittàlpabhàvàt sakalàni pa÷yet .. doùe'tra pitte .. * .. atha ÷leùmavidagdhadçùñilakùaõamàha . tathà naraþ ÷leùmavidagdhadçùñistànyeva ÷uklàni hi manyate tu . atràpi ÷leùmaõo dçùñau prathamadvitãyapañalagatasyaitalliïgaü boddhavyam .. * .. sa eva ÷leùmà dçùñau pañalatrayaü gato naktàndhyaü karotãtyàha . tripu sthito yaþ pañaleùu doùo naktàndhyamàpàdayati prasahya . divà sa såryànugçhãtadçùñiþ pa÷yettu råpàõi kaphàlpabhàvàt .. doùo'tra kaphastasyopakràntatvàt . naktàndhyasya ÷leùmavidagdhadçùñàvantarbhåtatvàcca pçthaggaõanà .. * .. dhåmadar÷inamàha . ÷okajvaràyàþ sa÷iro'bhitàpairavyàhatà yasya narasya dçùñiþ . dhåmràüstu yaþ pa÷yati sarvabhàvàt sa dhåmadar÷ãti naraþ pradiùñaþ .. ÷iro'bhitàpaþ ÷irasi gharmàdinà santàpaþ . etasya pittadoùo boddhavyaþ .. * .. hnasvajàtyamàha . yo vàsare pa÷yati kaùñato'tha råpaü mahaccàpi nirãkùate'lpam . ràtrau punaryaþ prakçtàni pa÷yet sa hnasvajàtyo munibhiþ pradiùñaþ .. * .. nakulàndhyamàha . vidyotate yasya narasya dçùñirdoùàbhipannà nakulasya yadvat . citràõi råpàõi divà sa pa÷yet sa vai vikàro nakulàndhyasaüj¤aþ .. * .. gambhãrakamàha . dçùñirviråpà ÷vasanopasçùñà saïkucya yàbhyantarataþ prayàti . rujàvagàóhà ca tamakùirogaü gambhãraketi pravadanti tajj¤àþ .. viråpà vikçtà . ÷vasanopasçùñà vàtopahatà . rujàvagàóhà gambhãravedanànvità .. * .. vàhyau punardvàvapi saüpradiùñau nimittata÷càpyanimittata÷ca . nimittatastasya ÷iro'bhitàpàt j¤eyastvabhiùyandanidar÷anaiþ saþ .. vàhyau su÷rutoktadbàda÷asaükhyebhyo'dhikau tatra nimittata àha ÷iro'bhitàpàt ÷iro'bhitàpyate yena viùakusumagandhavahapavanaspar÷ena sa ÷iro'bhitàpastasmàt . abhiùyandanidar÷anaiþ raktàbhiùyandaliïgairiti gadàdharaþ .. sannipàtàbhiùyandaliïgairiti kàrtikaþ .. * .. animittata àha . surarùigandharvamahoragàõàü sandar÷anenàpi ca bhàskarasya . hanyeta dçùñirmanujasya tasya sa liïganà÷astvanimittasaüj¤aþ .. anupalabhyamànànàü suràdãnàü dar÷ananimittamapyanimittaü manyate .. * .. animittato liïganà÷asya lakùaõamàha . tatràkùivispaùñamivàvabhàti ùaidåryavarõà vimalà ca dçùñiþ . vispaùñaü jyotiryuktam . vaidåryavarõà ÷yàmà vimalà nirmalà . iti dçùñirogàþ .. * .. atha timiracikitsà .
     %<bhuktvà pàõitalaü ghçùñvà cakùuùoryadi dãyate .
     acireõaiva tadvàri timiràõi vyapohati .. * ..
     ÷aïkhanàbhirvibhãtasya pathyàmajjà manaþ÷ilà .
     pipyalã maricaü kuùñhaü vacà ceti samàü÷akam ..
     chàgãkùãreõa saüpiùya vañãü kuryàdyavonmitàm .
     hareõumàtràü saüghçùya jalenà¤janamàcaret ..
     timiraü màüsavçddhi¤ca kàcaü pañalamarvudam .
     ràtryandhaü vàrùikaü puùpaü vañã candrodayà haret ..>% iti candrodayà vañã .. * .. kaõà salavaõoùaõà saharasà¤janà sà¤janà saritpatikaphaþ sità sitapunarnavà sambhavà . rajanyaruõacandanaü madhu ca tutthapathyà÷ilà ariùñadalasàvarasphuñika÷aïkhanàbhãndavaþ .. imàni tu vicårõayennivióavàsasà ÷odhayettathàyasi vimardayet samadhutàmrakhaõóena tat . idaü munibhirãritaü nayana÷oõanàmà¤janaü karoti timirakùayaü pañalapuùpanà÷aü balàt .. lavaõaü saindhavam . a¤janaü suramà iti loke . saritpatikaphaþ samudraphenaþ . ÷ilà manaþ÷ilà . sàvaro lodhraþ . sphuñikaþ phañkarã . indåþ karpåraþ . nayana÷oõaü timire nåtanakusume nåtanapañale ca .. * .. harãtakã vacà kuùñhaü pippalã maricàni ca . vibhãtakasya majjà ca ÷aïkhanàbhirmanaþ÷ilà .. sarvametat samaü kçtvà gavyakùãreõa peùayet . nà÷ayettimiraü kaõóuü pañalàõyarvudàni ca .. api traivàrùikaü ÷ukraü màsenaikena nà÷ayet . adhikàni ca màüsàni ràtràvandhatvameva ca .. candrodayà vañã puùpe timire ca .. * .. rajanã nimbapatràõi pippalã maricàni ca . vióaïgaü bhadramusta¤ca saptamã tvabhayà smçtà .. ajàmåtreõa saüpiùya chàyàyàü ÷oùayedbañãm . vàriõà timiraü hanti gomåtreõa tu piùñikàm .. madhunà pañalaü hanti nàrãkùãreõa puùpakam . eùà candraprabhàvartiþ svayaü rudreõa nirmità .. iti candraprabhàvartiþ .. * .. kaõà chàgayakçnmadhye pakvà tadrasapeùità . aciràddhanti naktàndhyaü tadbat sakùaudramåùaõam .. triphalàyà rasaü prasthaü prasthaü bhçïgarajasya ca . vçùasya ca rasaü prasthaü ÷atàvaryà÷ca tatsamam .. guóåcyà àmalakyà÷ca rasaü chàgãpayastathà . prasthaü prasthaü samàhçtya sarvairebhirghçtaü pacet .. kalkaþ kaõà sità dràkùà triphalà nãlamutpalam . madhukaü kùãrakàkolã madhuparõã nidigdhikà .. tatsàdhusiddhaü vij¤àya ÷ubhe bhàõóe nidhàpayet . årdhvaü pànamadhaþpànaü madhye pànaü pra÷asyate .. yàvanto netrajà rogàstàn pànàdapakarùati . surakte raktaduùñe ca rakte và vi÷rute tathà .. naktàndhye timire kàce nãlikà pañalàrvude . abhiùyande'dhimanthe ca yakùmakope sudàruõe .. netrarogeùu sarveùu doùatrayakçteùvapi . paraü hitamidaü proktaü triphalàdyaü mahàghçtam .. bhçïgarajaþ bhçïgaràjaþ bhaïgagarà iti loke . kùãrakàkolyà alàbhe a÷vagandhàmålaü gràhyam .. madhuparõyatra jalajaü yaùñãmadhu cakùuùyatvàt . tadalàbhe sàmànyaü yaùñãmadhu gràhyaü tålyaguõatvàt .. triphalàdyaü ghçtam .. * .. ÷atamekaü harãtakyà dviguõa¤ca vibhãtakam . caturguõaü tvàmalakaü vçùamàrkavayoþ samam .. caturguõodakaü dattvà ÷anairmçdvagninà pacet . bhàgaü caturthaü saürakùya kvàthaü tamavatàrayet .. ÷arkarà madhukaü dràkùà madhuyaùñirnidigdhikà . kàkolã kùãrakàkolã triphalà nàgake÷aram .. pippalã candanaü mustaü tràyamàõàmathotpalam . ghçtaprasthasamaü kùãraü kalkairetaiþ ÷anaiþ pacet .. hanyàt satimiraü kàcaü naktàndhyaü ÷ukrameva ca . tathà sràva¤ca kaõóå¤ca ÷vayathu¤ca kaùàyatàm .. kaluùatva¤ca netrasya vidharmapañalànvitam . bahunàtra kimuktena sarvàn netràmayàn haret .. yasya copahatà dçùñiþ såryàgnibhyàü prapa÷yataþ . tasyaitadbheùajaü proktaü munibhiþ paramaü hitam .. màrjitaü darpaõaü yadvat paràü nirmalatàü vrajet . tadvadetena pãtena netraü nirmalatàmiyàt .. vàridroõadvayaü càtra vçùamàrkavayostule . kàkolãyugalàlàbhe a÷vagandhàmålaü gràhyam .. dvitãyaü triphalàdyaü ghçtam .. * .. vàsàvi÷vàmçtàdàrvãraktacandanacitrakaiþ . bhånimbanimbakañukàpañolatriphalàmbudaiþ .. ni÷àkaliïgakuñajaiþ kvàthaþ sarvàkùirogahà . vaisvaryaü pãnasaü ÷vàsaü kàsaü nà÷ayati dhruvam .. vàsàdikvàthaþ . iti netrarogàdhikàraþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. ki¤ca . gàruóe 198 adhyàye .
     %<katakasya phalaü ÷aïkhaü saindhavaü tryuùaõaü vacà .
     pheno rasà¤janaü kùaudraü vióaïgàni manaþ÷ilà ..
     eùàü vartirhanti kàsaü timiraü pañalaü tathà ..>%

#<timiraripuþ>#, puü, (timirasya andhakàrasya ripuþ .) såryaþ . iti halàyudhaþ ..

#<timiùaþ>#, puü, gràmyakarkañã . iti trikàõóa÷eùaþ .. nàñàmraþ . iti hàràvalã . 126 ..

#<timãþ>#, puü, (timiþ pçùodaràditvàt sàdhuþ .) timimatsyaþ . iti dviråpakoùaþ .. (timi + và ïãù . timijàtistrã . iti kecit ..)

#<tiraþ>#, [s] vya, (tarati dçùñipathamiti . té + %<sarvadhàtubhyo'sun .>% uõàü . 4 . 188 . iti asun . kvacidapavàdaviùaye'pyutsargo'bhinivi÷ate iti guõaviùaye ir .) antardhànam . (yathà, bhàgavate . 2 . 6 . 41 .
     %<yadà tadevàsattarkaistirodhãyeta viplutam ..>%) tiryagarthaþ . ityamaraþ . 3 . 4 . 225 .. tiraskàraþ . iti taññãkàyàü svàmã ..

#<tira÷cã>#, strã, (tiryakjàtiþ striyàü ïãp .) pa÷upakùyàdãnàü strã . iti mugdhabodham . màdã iti bhàùà ..

@<[Page 2,621b]>@
#<tiraskariõã>#, strã, (tiro'ntardhànaü karotãti . tiras + kç + %<nandigrahãti .>% 3 . 1 . 134 . iti õiniþ . saüj¤àpårbakavidheranityatvàt vçddhyabhàvaþ . tato ïãp .) vyavadhàyakapañaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 120 .. kànàt iti bhàùà .. (yathà, kumàre . 1 . 14 .
     %<yatràü÷ukàkùepavilajjitànàü yadçcchayà kimpuruùàïganànàm .
     darãgçhadbàravilambivimbàstiraskariõyo jaladà bhavanti ..>%)

#<tiraskàraþ>#, puü, (tiras + kç + gha¤ .) anàdaraþ . iti halàyudhaþ .. (yathà, pa¤cada÷ã . 7 . 8 .
     %<bhramàü÷asya tiraskàràt adhiùñhànapradhànatà .
     yadà tadà cidàtmàhamasaïgo'smãti budhyate ..>%)

#<tiraskàriõã>#, strã, (tiro'ntardhànaü karotãti . tiras + kç + õiniþ ïãp .) tiraskariõã . ityamarañãkàyàü nãlakaõñhaþ ..

#<tiraskçtaþ>#, tri, (tiras + kç + ktaþ .) anàdçtaþ . kçtatiraskàraþ . yathà --
     %<avivakùitavàcyo yastatra vàcyaü bhaveddhvanau .
     arthàntare saükramitamatyantaü và tiraskçtam ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (tantrasàroktamantravi÷eùe, puü . yathà --
     %<yasya madhye hakàro'sti kavacaü bhårdhani dvidhà .
     astraü tiùñhati mantraþ sa tiraskçta udãryate ..>%)

#<tiraskriyà>#, strã, (tiraskaraõamiti . %<kç¤aþ ÷a ca .>% 3 . 3 . 100 . iti bhàve ÷aþ .) anàdaraþ . tiraskàraþ . ityamaraþ . 1 . 7 . 22 .. (yathà, màghe . 1 . 39 .
     %<hare ! hiraõyàkùapuraþsaràsuradbipadbiùaþ pratyuta sà tiraskriyà ..>%)

#<tiriñiþ>#, puü, ikùugranthiþ . iti ÷abdamàlà ..

#<tirimaþ>#, puü, ÷àlibhedaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tiriyaþ>#, puü, ÷àlivi÷eùaþ . asya guõàþ . madhuratvam . snigdhatvam . ÷ãtalatvam . dàhapittasarvàmayanà÷itvam . tridoùa÷amanatvam . rucyatvam . pathyatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tirãñaü>#, klã, (tãryate ÷irovipado'neneti . té + %<kétékçpibhyaþ kãñan .>% uõàü . 4 . 184 . iti kãñan .) kirãñam . ityuõàdikoùaþ ..

#<tirãñaþ>#, puü, (té + kãñan .) lodhraþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 33 .. (yathà, bhàvaprakà÷e ar÷arogàdhikàre .
     %<samaïgotpalamocàhvatirãñatilacandanaiþ ..>%)

#<tirodhànaü>#, klã, (tiras + dhà + bhàve lyuñ .) antardhànam . ityamaraþ . 1 . 3 . 13 .. (yathà, bhàgavate . 3 . 21 . 44 .
     %<siddhàn vidyàdharàü÷caiva tirodhànena so'sçjat ..>%)

#<tirohitaþ>#, tri, (tiras + dhà + ktaþ .) antarhitaþ . (yathà, màrkaõóeye . 39 . 24 .
     %<atãtànàgatànarthàn viprakçùñatirohitàn ..>%) àcchàditaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 112 ..

#<tiryak>#, [c] vya, vakram . tatparyàyaþ . sàci 2 tiraþ 3 . ityamaraþ . 3 . 1 . 34 . (yathà, ràmàyaõe . 2 . 23 . 4 .
     %<tiryagårdhvaü ÷arãre ca pàtayitvà ÷irodharàm ..>%) tiro'rthaþ . niruddhàrthaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<tiryaksrotàþ>#, [s] puü, (tiryak vakraü srota àhàrasa¤càro yasya . bhuktànnasya tiryaktayà udare sa¤càràdasya tathàtvam .) pa÷upakùyàdiþ . (yathà, viùõupuràõe . 1 . 5 . 8 .
     %<tasyàbhidhyàyataþ sargaü tiryaksrotàbhyavartata .
     yasmàt tiryakpravçttaþ sa tiryaksrotàstataþ smçtaþ ..>%) sa brahmaõo'ùñamaþ sargaþ . sa tu aùñàviü÷advidhaþ . yathà --
     %<tira÷càmaùñamaþ sargaþ so'ùñàviü÷advidho mataþ ..>% teùàü lakùaõaü yathà --
     %<avido bhåritamaso ghràõajà hçdyavedinaþ ..>% iti ÷rãbhàgavate . 3 . 10 . 21 .. %<tira¤càü tiryaksrotasàm . avidaþ ÷vastanàdij¤àna÷ånyàþ . bhåritamasaþ àhàràdimàtraniùñhàþ . ghràõajà ghràõenaiva iùñamarthaü jànanti . hçdi avedinaþ dãrghànusandhàna÷ånyàþ .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã .. aùñàviü÷atibhedà yathà --
     %<gaurajo mahiùaþ kçùõaþ ÷åkaro gavayo ruruþ .
     dvi÷aphàþ pa÷ava÷ceme aviruùñra÷ca sattama ! ..
     kharo'÷vo'÷vataro gauraþ ÷arabha÷camarã tathà .
     ete caika÷aphàþ kùattaþ ÷çõu pa¤canakhàn pa÷ån ..
     ÷và ÷çgàlo vçko vyàghro màrjàraþ ÷a÷a÷alyakau .
     siühaþ kapirgajaþ kårmo godhà ca makaràdayaþ ..
     kaïkagçdhravaka÷yenabhàsabhallåkavarhiõaþ .
     haüsasàrasacakràhvakàkolåkàdayaþ khagàþ ..>% iti ÷rãbhàgavate . 3 . 10 . 22-23 .. %<gavàdaya uùñràntà dbi÷aphà dbikhurà nava . kharàdaya÷camaryantà eka÷aphàþ ùañ . ÷vàdayo godhàntàþ pa¤canakhà dbàda÷a . ete bhåcaràþ saptaviü÷atiþ . makaràdayo jalacaràþ kaïkàdayaþ khagàþ abhåcaratvenaikãkçtya gçhãtà evamaùñàviü÷atibhedàn vadanti . anyeùàmapi tiryakpràõinàü yathàyathameteùvantarbhàvaþ .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã ..

#<tiryagyànaþ>#, puü, (tiryak vakraü yànaü gamanaü yasya .) kulãraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<tiryaï>#, [¤c] puü, (tiryaga¤catãti . anca + kvip . %<tirasastiryalope .>% 6 . 3 . 94 . iti tiriþ .) vihaïgàdiþ . iti medinã .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 111 . 125 .
     %<pàpàni tu naraþ kçtvà tiryag jàyeta bhàrata ! ..>% yathàca manuþ . 5 . 40 .
     %<oùadhyaþ pa÷avo vçkùàstirya¤caþ pakùiõastathà ..>% %<tirya¤caþ kårmàdayaþ .>% iti taññãkàyàü kullåkabhaññaþ ..) pa÷uþ . iti hemacandraþ . 3 . 108 .. (yathà, pa¤catantre . 3 . 119 .
     %<tirya¤caü mànuùaü vàpi yo mçtaü saüspç÷et kudhãþ .
     pa¤cagavyena ÷uddhiþ syàt tasya càndràyaõena ca ..>%) vakragàmã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<tirya¤cã>#, strã, (tirya¤ca + striyàü ïãp .) tira÷cã . strãpa÷upakùyàdiþ . iti mugdhabodham ..

#<tila>#, gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-señ .) hrasvã . telati . iti durgàdàsaþ ..

#<tila>#, ka ÷a snihi . iti kavikalpadrumaþ .. (curàütudàü ca-paraü-akaü-señ .) snihi snigdhãbhàve . ka, telayati . ÷a, tilati tailenàïgam . iti durgàdàsaþ ..

#<tilaþ>#, puü, (tilati snihyati tailena pårõo bhavatãti . tila + %<igupadhaj¤eti .>% 3 . 1 . 135 . iti kaþ .) svanàmakhyàta÷asyam . tatparyàyaþ . homadhànyam 2 pavitraþ 3 pitçtarpaõaþ 4 pàpaghnaþ 5 påtadhànyam 6 . iti ràjanirghaõñaþ .. snehaphalaþ 7 snehaphalapåraphalaþ 8 . asya guõàþ . rase kañutvam . tiktatvam . madhuratvam . tuvaratvam . gurutvam . vipàke kañutvam . svàdutvam . snigdhatvam . uùõatvam . kaphapittakàritvam . balyatvam . ke÷ahitatvam . himaspar÷atvam . tvacyatvam . stanyatvam . vraõe hitatvam . dantyatvam . alpamåtrakàritvam . gràhitvam . vàtaghnatvam . agnimatipradatva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. varõakàritvam .. * ..
     %<kçùõaþ pathyatamaþ sito'lpaguõadaþ kùãõàþkilànye tilàþ ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. api ca . bhàvaprakà÷aþ .
     %<kçùõa÷reùñhatamasteùu ÷ukralo madhyamaþ sitaþ .
     anye hãnataràþ proktàstajj¤airaktàdayastilàþ ..>% tattailaguõàþ . alaïkaratvam . ke÷yatvam . madhuratvam . tiktatvam . kaùàyatvam . uùõatvam . tãkùõatvam . balakàritvam . kaphavàtajantukharjuvraõakaõóåtinà÷itvam . kàntidatvam . vastyabhyaïgapànanasyakarõàkùipåraõeùu hitatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ (tilapratigrahaniùedho yathà, brahmapuràõe .
     %<bràhmaõaþ pratigçhõãyàt vçttyarthaü sàdhutastathà .
     avya÷vamapi màtaïgatilalauhàü÷ca varjayet ..>% tiladàne phalamàha viùõuþ .
     %<tilapradaþ prajàmiùñàü dãpada÷cakùuruttamam ..>% tathà mahàbhàrate .
     %<kalyamutthàya yo vipraþ snàtaþ ÷uklena vàsasà .
     tilapàtraü prayacchan vai sarvapàpaiþ pramucyate ..>% ÷uddhitattve .
     %<pretamuddi÷ya yo dadyàt hemagarbhàüstilànnçpa ! .
     yàvantaste tilàþ svarge tàvatkàlaü sa modate ..>% saptamãü navamãü parvakàla¤ca tyaktvà tilatailenàïgàni vimçkùya snànaü kartavyam . yathà, màrkaõóeye .
     %<sarvakàlaü tilaiþ snànaü puõyaü vyàso'bravãnmanuþ .
     ÷rãkàmaþ sarvadà snànaü kurvãtàmalakairnaraþ .
     saptamãü navamã¤caiva parvakàla¤ca varjayet ..>% tithitattve janmatithikçtye .
     %<tilodvartã tilasnàyã tilahomã tilapradaþ .
     tilabhuk tilavàpã ca ùañtilã nàvasãdati ..>% ràtrau tilànvitavastumàtraü na bhakùayet . yathà, kà÷ãkhaõóe .
     %<sarva¤ca tilasambaddhaü nàdyàdastamite ravau ..>% tilaistarpaõaniùedhastatpratiprasavàdika¤ca tarpaõa÷abde draùñavyam ..) tilakàlakaþ . yathà --
     %<devaguruprasàdena jihvàgre me sarasvatã .
     tenàhaü nçpa jànàmi bhànumatyàstilaü yathà ..>% iti kàlidàsaþ .. (svalpapramàõam . tilatulyatvàdasya tathàtvam . yathà, ràjataraïgiõyàm . 4 . 328 .
     %<tilaü tilaü taü kçtvà ca cikùipurdikùu sarvataþ .
     nagarànnirgataiþ sainyairhanyamànàþ pade pade ..>%)

#<tilakaü>#, klã, (tilati snihyatãti . tila + %<kvun ÷ilpisaüj¤ayoþ .>% iti kvun .) kloma . kçùõavarõasauvarcalam . ityamaraþ . 2 . 6 . 65 .. sauvarcalam . iti medinã . ke, 100 ..

#<tilakaþ>#, puü, (tila iva kàyatãti . kai + kaþ .) puùpavçkùavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . vi÷eùakaþ 2 mukhamaõóanakaþ 3 puõórakaþ 4 puõóraþ 5 sthirapuùpã 6 chinnaruhaþ 7 dagdharuhaþ 8 mçtajãvaþ 9 taruõãkañàkùakàmaþ 10 vàsantasundaraþ 11 dugdharuhaþ 12 bhàlavibhåùaõasaüj¤aþ 13 punnàgaþ 14 reñhakaþ 15 . iti ràjanirghaõñaþ .. kùurakaþ 16 ÷rãmàn 17 puruùaþ 18 chatrapuùpakaþ 19 . iti bhàvaprakà÷aþ .. (yathà, raghuþ . 9 . 41 .
     %<na khalu ÷obhayati sma vanasthalãü na tilakastilakaþ pramadàmiva ..>%) asya guõàþ . pàke kañutvam . vàtapittakaphanà÷itvam . balapuùñimedaþkàritvam . hçdyatvam . laghutva¤ca . tattvagguõàþ . kaùàyatvam . uùõatvam . puüstvadantadoùakçmi÷ophavraõaraktadoùanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. (tila + svàrthe kan .) ÷arãrasthatilaþ . tatparyàyaþ . tilakàlakaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 49 .. kàlakaþ 3 pipluþ 4 jaóulaþ 5 . iti hemacandraþ .. * .. maruvakaþ . iti ratnamàlà .. a÷vabhedaþ . rogabhedaþ . iti medinã . ke, 100 .. ÷eùasya nidànalakùaõe yathà --
     %<kçùõàni tilamàtràõi nãrujàni samàni ca .
     vàtapittakaphocchekàt tàn vidyàttilakàlakàn ..>% iti màdhavakaraþ .. pradhàne tri . iti nànàrthadhvanima¤jarã .. dhruvakabhedaþ . yathà --
     %<pa¤caviü÷ativarõàïghritilako dhruvako bhavet .
     iùña÷caccatpuñe tàle rase vãre'dbhute'pi và ..>% iti saïgãtadàmodaraþ ..

#<tilakaþ>#, puü klã, (tilavat tilapuùpavat kàyatãti . kai + kaþ .) candanàdinà lalàñàdidvàda÷àüïgakartavyacihnavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . tamàlapatram 2 citrakam 3 vi÷eùakam 4 . ityamaraþ . 2 . 6 . 123 .. (yathà, màghe . 3 . 63 .
     %<vi÷eùako và vi÷i÷eùa yasyàþ ÷riyaü trilokãtilakaþ sa eva ..>%) atha dvàda÷atilakavidhiþ . padmapuràõe uttarakhaõóe .
     %<lalàñe ke÷avaü dhyàyennàràyaõamathodare .
     vakùaþsthale màdhavantu govindaü kaõñhakåpake ..
     viùõu¤ca dakùiõe kukùau vàhau ca madhusådanam .
     trivikramaü kandhare tu vàmanaü vàmapàr÷vake ..
     ÷rãdharaü vàmabàhau tu hçùãke÷antu kandhare .
     pçùñhe tu padmanàbha¤ca kañyàü dàmodaraü nyaset ..
     tatprakùàlanatoyaüntu vàsudeveti mårdhani ..>% ki¤ca .
     %<årdhvapuõóraü lalàñe tu sarveùàü prathamaü smçtam .
     lalàñàdikrameõaiva dhàraõantu vidhãyate .. iti .
     evaü nyàsaü samàcarya sampradàyànusàrataþ .
     nyaset kirãñamantra¤ca mårdhvni sarvàrthasiddhaye ..>% atha kirãñamantraþ . om ÷rãkirãñakeyårahàramakarakuõóalacakra÷aïkhagadàpadmahastapãtàmbaradhara÷rãvatsàïkitavakùaþsthala÷rãbhåmi-sahitasvàtmajyotirdãptikaràya sahasràdityatejase namo namaþ . iti ÷rãharibhaktivilàse 4 vilàsaþ .. tasya dhàraõaprakàro yathà --
     %<dvàda÷àïge lalàñàdau tilakaü harimandiram .
     snànànte vaiùõavaþ kuryàt pratyekaü kçùõanàmabhiþ ..
     vàme vakùasi netrànte gaõóe'ü÷e ÷aïkhacihnitam .
     tathaiva dakùiõe kuryàddhare÷cakràïkitaü mune ! .. * ..
     lalàñe ke÷avaü vidyàt kaõñhe ÷rãpuruùottamam .
     vàmabàhau vàsudevaü savye dàmodarantathà ..
     nàbhau nàràyaõa¤caiva màdhavaü hçdaye tathà .
     govindaü dakùiõe pàr÷ve vàme caiva trivikramam ..
     viùõuü savye karõamåle dakùiõe madhusådanam .
     ÷iromadhye hçùãke÷aü padmanàbha¤ca pçùñhataþ ..
     harerdvàda÷anàmàni pañhitvà tilakàni tu .
     yaþ kuryàdvaiùõavo nityaü sa premabhaktimàpnuyàt .. * ..
     ye kaõñhalagnatulasãbhavakàùñhamàlà ye dbàda÷àïgaharinàmakçtordhvapuõóràþ .
     ye kçùõabhaktisudçóhà dhçta÷aïkhacakràste vaiùõavà bhuvanamà÷u pavitrayanti .. * ..
     tilakantårdhvapuõóràkhyaü madhyacchidraü hi nàrada ! .
     yadi kuryàllalàñe tadbij¤eyaü harimandiram ..
     ànàsàmålamà÷ritya ÷iromadhyagataü mune .
     haripàdàkçtaü nàsàmålamàrabhya yatnataþ ..
     harimandiravat sarvaü tadràdhàvallabhãyakam .
     ÷rãràdhàvallabhãyaü yattilakaü sumanoharam ..
     yaugalaü tattu vij¤eyaü yadi madhyasuraïgitam .. * ..
     yadårdhvapuõóraü tilakaü ÷obhanaü tanmanoharam .
     tanmadhyapãtarekha¤ca ÷rãmadràmànujaü viduþ .. * ..
     ÷rãràmopàsanà yasya tilakaü tårdhvapuõórakam .
     bhravormadhye sabindu syàdyadi vipra ! manoharam ..
     hareþ sarvàvatàràõàü matsyàdãnàü vi÷eùataþ .
     upàsakànàü tilakaü kevalaü harimandiram .. * ..
     årdhvapuõóraü dbijaþ kuryàt kùattriyàõàü tathaiva ca .
     vai÷yànàntu tathà vipra ! ÷ådràdermaõóalàkçtam ..
     acchidramårdhvapuõórantu ye kurvanti janàdhamàþ .
     teùàü lalàñe satataü ÷unaþ pàdo na saü÷ayaþ ..
     dçùñvà bhàle dvijàtãnàmacchidramårdhvapuõórakam .
     kàrùõaþ kçùõasmçtiü kçtvà vastreõàcchàdayenmukham ..
     lalàñadakùiõe brahmà vasedbàme mahe÷varaþ .
     madhye viùõurvasennityaü tasmànmadhyaü na lepayet .. * ..
     vartulaü tiryagacchidraü hrasvaü dãrghaü tataü na tu .
     ùaùñhalakùmaõasaüyuktaü tilakaü yannirarthakam ..
     khanitrayaùñikukunatri÷ålamukuràkçtam .
     tripuõóramardhacandra¤ca tilakaü yannirarthakam ..
     pramàõantårdhapuõórasya dãrghaü syàt kalivardhanam .
     ànàsàmålamàrabhya brahmarandhragataü yadi ..
     ÷ådrasyaikàïgulaü proktamàyataü dvyaïgulaü vi÷i .
     kùattriye tryaïgulaü tadvadbràhmaõe caturaïgulam ..
     nàsikàyàstribhàgaiko bhàgo mànena yo bhavet .
     bhruvormadhyàdadhaþsthànaü målamàhurmanãùiõaþ .. * ..
     brahmacàrã gçhastha÷ca vànaprastho yatistathà .
     kuryàdyadårdhapuõóraü tadvaiùõavà harimandiram ..
     vaiùõavà vipra ! bhåpà÷cet vai÷ya÷ådràntyajà÷ramàþ .
     yadårdhapuõóraü vibhçyustadeva harimandiram ..
     naro vàpyathavà nàrã yadi kçùõapathaü labhet .
     yannatastulasãmàlà sandhàryà harimandiram ..
     madhyacchidraü na kuryàdyastilakaü yadi vaiùõavaþ .
     ÷vapadaü taccitàtulyaü bhavennàrada ! nànyathà .. * ..
     daõóàkàradbirekhaü yattilakaü målakoõakam .
     madhyacchidrantu tat pràhurårdhvapuõóraü manoharam ..
     adhosukhàbjakalikàkàraü tilakamuttamam .
     madhyacchidraü yugmarekhamårdhvapuõóraü prakãrtitam .. * ..
     tãrthamçdyaj¤akàùñha¤ca vilvo malayasambhavam .
     a÷vatthatulasãmålamçttikà goùpadasya ca ..
     jàhravãmçnmahànimbatulasãkàùñhameva ca .
     kastårã kuïkumaü phalgu sindåraü raktacandanam ..
     gorocanà gandhakàùñhaü jalaü càguru gomayam .
     dhàtrãmålasya mçdgandho haridrà gogçhasya ca ..
     snànànte sarvavarõànàmà÷ramàõàntathaiva ca .
     etàni tilakànyàhuþ sandhyàdisarvakarmasu .. * ..>% api ca .
     %<gaïgàmçttulasãmålamçttikà malayodbhavam .
     sàdho÷caraõasaülagnaü rajo mçdgoùpadasya ca ..
     yà÷vatthamålamçdgopãcandanaü tãrthamçttikà .
     kuïkumaü tulasãkàùñhaü vaiùõavàhçtamçttikà ..
     gorocanà ca kastårã haridràgurucandanam .
     valmãkamçttikà gandhaþ padmakaü haricandanag ..
     gandhakàùñhaü mahànimbo yamunàtãramçttikà .
     gurupàdarajovàriõã sàdhvaïghrirajojale ..
     kçtvà pratidinaü snànametairgandhamçdàdibhiþ .
     càru yattilakaü gràhyaü tannàmnà vaiùõavairdhruvam .. * ..
     kàmyaü naimittikaü nityaü yatki¤cit karma nàrada ! .
     varõà÷ramàõàü tannàsti snànànte tilakaü vinà ..
     karma varõà÷ramàõàü syàta daivaü paitraü na tatphalam .
     snànaü sandhyàü pa¤cayaj¤àn paitraü homàdi karma yaþ .
     vinà tilakadarbhàbhyàü kuryàttanniùphalaü bhavet ..>% iti pàdmottarakhaõóam .. * ..
     %<vãkùyàdar÷e jale vàpi yo vidadhyàt prayatnataþ .
     årdhvapuõóraü mahàbhàgaþ sa yàti paramàïgatim ..>% iti pàdme pàtàlakhaõóam .. * ..
     %<÷ivàgame dãkùitaistu dhàryaü tiryak tripuõórakam .
     viùõvàgame dãkùitastu årdhvapuõóraü vidhàrayet ..>% iti nàgojãbhaññadhçtasåtasaühità ..

#<tilakañaþ>#, puü, tilasya rajaþ . (tila + %<alàvåtilomàbhaïgàbhyo rajasyupasaükhyànam .>% 5 . 2 . 29 . ityasya vàrtikoktyà kañac .) tilacårõam . iti ÷abdàrthakalpataruþ vyàkaraõa¤ca ..

#<tilakà>#, strã, (tilastilavãjakoùa iva kàyatãti . kai + kaþ .) hàrabhedaþ . iti jañàdharaþ .. (ùaóakùarapàdake chandobhede . ÷abdàrthacintàmaõidhçtatallakùaõàdikaü yathà --
     %<sagaõadvitayaü bhavatãha yadà .
     rasavarõapadà tilaketi tadà ..>% udàharaõam .
     %<vanamàlikathà sakalàli ! vçthà .
     punareti kathaü mama dçùñipatham ..>%)

#<tilakàlakaþ>#, puü, (tila iva kàlakaþ kçùõavarõaþ .) ÷arãrasthatilaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 49 .. tallakùaõàni yathà --
     %<kçùõàni tilamàtràõi nãrujàni samàni ca .
     vàtapittakaphodrekàttàn vidyàttilakàlakàn ..>% samàni anudgatàni . ayaü tila iti loke prasiddhaþ . taccikitsà yathà --
     %<carmakãlaü jatumaõiü ma÷akàn tilakàlakàn .
     utkçtya ÷astreõa dahet kùàràgnibhyàma÷eùataþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. tilayuktaþ . ityamarañãkà ..

#<tilakà÷rayaþ>#, puü, (tilakasya à÷rayaþ .) lalàñam . iti ÷abdàrthakalpataruþ ..

#<tilakiññaü>#, klã, (tilasya kiññaü malam .) tilamalam . (khaila iti bhàùà ..) tatparyàyaþ . piõyàkaþ 2 tilakhaliþ 3 . asya guõàþ . glapanatvam . råkùatvam . biùñambhitvam . dçùñidåùaõatva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<tilakã>#, [n] tri, (tilakamastyasyeti . tilaka + iniþ .) tilakayuktaþ . yathà . ÷ikhã tilakã karma kuryàt . iti smçtiþ ..

@<[Page 2,623c]>@
#<tilacitrapatrakaþ>#, puü, (tilacitràõi tilavaccitra yuktàni patràõi yasya . kap .) tailakandaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tilacårõaü>#, klã, (tilasya cårõam .) cårõãkçtatilaþ . tatparyàyaþ . tilakalkam 2 palalam 3 piùñakam 4 . asya guõàþ . madhuratvam . rucyatvam . pittàsrabalapuùñidatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, pa¤catantre . 2 . 83 .
     %<tatastilàn luõñhayitvà tilacårõena bràhmaõaü bhojayiùyàmi ..>%)

#<tilataõóulakaü>#, klã, (tilasya taõóula iva saü÷leùeõa kàyatãti . kai + kaþ . tilataõóulavat dçóhasaü÷leùaõàdasya tathàtvam .) àliïganam . iti ÷abdamàlà .. tilami÷ritataõóulam .. (tilasya ÷asya¤ca ..)

#<tilatailaü>#, klã, (tilasya snehaþ . tila + %<snehe tailac .>% 5 . 2 . 29 . ityasya vàrtikoktyà tailac .) tilasnehaþ . tileùu tailam . iti vyàkaraõam .. (yathà, su÷rute . 1 . 45 . sarvebhyastviha tailebhyastilatailaü pra÷asyate ..) asya guõàþ tila÷abde draùñavyàþ .. (apare guõà÷ca . yathà, hàrãte 1 sthàne navame'dhyàye .
     %<tacca j¤eyaü samàsena yathàyogaü yathàvidhi .
     kaùàyànurasaü svàdu såkùmamuùõaü vyavàyi ca ..
     pittakçdvàta÷amanaü ÷leùmarogàdivardhanam .
     alpaü rucikaraü medhyaü kaõóåkuùñhavikàranut ..
     vçùyaü ÷ramàpahaü j¤eyaü tilatailaü vidurbudhàþ .
     chinne bhinne cyute ghçùñe kùate bhagne'gnidàhake ..
     vàtàbhiùyandisphuñane càbhyaïge tilatailakam .
     viùe vyàla÷aunasarpye sekàbhyaïgàvagàhane ..
     pàne vastau ca nasye ca tathàkarõaprapåraõe .
     tilatailaü vidheyaü syàt sarvaroganivàraõam ..>%
     %<tathà chinnabhinnaviddhotpiùñacyutamathitakùatapicchitabhagnasphuñitakùàràgnidagdhavi÷liùñadàritàbhihatadurbhagnamçgabyàlavidaùñaprabhçtiùu ca pariùekàbhyaïgàvagàheùu tilatailaü pra÷asyate .
     tadbastiùu ca pàne ca nasye karõàkùipåraõe .
     annapànavidhau càpi prayojyaü vàta÷àntaye ..>% iti su÷rute såtrasthàne 45 adhyàye ..)

#<tiladhenuþ>#, strã, (tilairvihità dhenuþ . ÷àkapàrthivàdivat samàsaþ .) tilanirmità dhenuþ . yathà --
     %<vidhànaü tiladhenostvaü bråhi ÷ãghraü dvijottama ! .
     muniþ pràha vidhànaü yat tacchçõuùba naràdhipa ! ..
     ùoóa÷àóhamayã dhenu÷catubhirvatsako bhavet .
     ikùudaõóamayàþ pàdà dantàþ puùpamayàþ ÷ubhàþ ..
     nàsà gandhamayã tasyà jihvà guóamayã tathà .
     sthitàü kçùõàjine dhenuü vàsobhirvàsitàü ÷ubhàm ..
     såtreõa vàsitàü kçtvà pa¤caratnasamanvitàm .
     sarvauùadhisamàyuktàü mantrapåtàntu dàpayet ..
     annaü me jàyatàü sadyaþ pànaü saptarasàstathà .
     kàmaü sandhàpayàsmàkaü tiladhenumupàrjitàm ..
     gçhõàmi tvàü devi ! bhaktyà kuñumbàrthe vi÷eùataþ .
     kuñumbakàmaü kurutàü tiladheno ! namo'stu te ..
     evaüvidhàü naro dattvà tiladhenuü nçpottama ! .
     sarvakàmasamàptintu kurute nàtra saü÷ayaþ ..>% iti pàdme sçùñikhaõóam ..

#<tilaparõaü>#, klã, (tilasyeva parõamasya .) candanam . iti ràjanirghaõñaþ .. (raktacandanam . yathà, bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe 1 bhàge .
     %<raktacandanamàkhyàtaü raktàïgaü kùudracandanam .
     tilaparõaü raktasàraü tatpravàlaphalaü smçtam ..>% tilasya parõam .) tilavçkùapatra¤ca ..

#<tilaparõaþ>#, puü, (tilasya parõànãva parõànyasya .) ÷rãveùñaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tilaparõikà>#, strã, (tilaparõã + svàrthe kan ñàp ca .) raktacandanam . iti hemacandraþ .. (yathà --
     %<vetràgraü bçhatã vàsà kuntalã tilaparõikà ..>% iti vàbhañe såtrasthàne ùaùñhe'dhyàye ..)

#<tilaparõã>#, strã, (tilasyeva parõànyasyàþ . pàkakarõeti ïãù . tilaparõã nadã àkaro'styasyà iti ac ïãù ca . ityamarañãkà .) raktacandanam . ityamaraþ . 2 . 6 . 132 .. (yathà, su÷rute . 1 . 46 .
     %<citrakastilaparõã ca kapha÷ophaharo laghuþ ..>% nadãvi÷eùaþ . ityamarañãkà . 2 . 6 . 132 ..)

#<tilapiccañaü>#, klã, (tilasya piùñakam . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) tilapiùñakam . iti kecit .. tilakuñà iti bhàùà ..

#<tilapi¤jaþ>#, puü, (niùphalastilaþ . tila + %<tilànniùphalàt pi¤japejau .>% 4 . 2 . 36 . ityasya vàrtikoktyà pi¤jaþ .) niùphalatilavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 19 ..

#<tilapejaþ>#, puü, (niùphalastilaþ . %<tilànniùphalàt pi¤japejau .>% 4 . 2 . 26 . asya vàrtikoktyà pejaþ .) niùphalatilaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 19 ..

#<tilamayåraþ>#, puü, (tilàkçtivat citrito mayåraþ . ÷àkapàrthivavat samàsaþ .) mayåravi÷eùaþ . tatparyàyaþ . guruõñakaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<tilarasaþ>#, puü, (tilasya rasaþ .) tilatailam . iti ÷abdàrthakalpataruþ ..

#<tilasnehaþ>#, puü, (tilasya snehaþ .) tilatailam . iti ÷abdàrthakalpataruþ ..

#<tilàïkitadalaþ>#, puü, (tilavadaïkitàni dalàni yasya .) tailakandaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tilàpatyà>#, strã, (tilavatkçùõaü kùudra¤càpatyaü vãjamasyàþ .) kçùõajãrakaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<tilitsaþ>#, puü, gonasasarpaþ . ityamaraþ . 1 . 8 . 5 ..

#<tilottamà>#, strã, (tilaiþ tilapramàõaiþ sarvaratnànàmaü÷airuttamà .) svarve÷yà . iti ÷abdacandrikà .. tasyà nàmakàraõaü yathà, mahàbhàrate . 1 . 212 . 17 .
     %<tilaü tilaü samànãya ratnànàü yadvinirmità .
     tilottameti tattasyà nàma cakre pitàmahaþ ..>%

@<[Page 2,624b]>@
#<tilaudanaü>#, klã, (tilami÷ritaü odanam .) kç÷araþ . iti hàràvalã . 169 .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 69 . 10 .
     %<tatastilaudanaü bhuktvà punaþ punaradhaþ÷iràþ ..>% tilodanamiti pàñho'pi dç÷yate ..)

#<tilyaü>#, klã, (tilànàü bhavanaü kùetraü và . tila +
     %<vibhàùà tilamàùomàbhaïgàõubhyaþ . 5 . 2 .>% 4 . iti yat .) tilakùetram . tatparyàyaþ . tailãnam 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 7 .. (tilàya hitam . %<khalayavamàsatilavçùabrahmaõa÷ca .>% 5 . 1 . 7 . iti yat . tilahite, tri ..)

#<tilla>#, gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-señ .) ladvayàntaþ . hrasvã . tillati . iti durgàdàsaþ ..

#<tilvaþ>#, puü, (tilatãti . tila + %<ulvàdaya÷ca .>% uõàü . 4 . 95 . iti vanapratyayena nipàtanàt sàdhuþ .) lodhraþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 33 .. ÷vetalodhraþ . iti taññãkàyàü subhåtiþ .. raktalodhraþ . iti svàmã ..

#<tilvakaþ>#, puü, (tilva + svàrthe kan .) lodhraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (asya paryàyà yathà --
     %<tilvakastu mato lodhro bçhatpatrastirãñakaþ ..>% asya vi÷iùñavyavahàro yathà --
     %<tasya målatvacaü ÷uùkàmantarvalkalavajjitàm .
     cårõayettu tridhà kçtvà dbau bhàgau ÷cyotayettataþ ..
     lodhrasyaiva kaùàyeõa tçtãyaü tena bhàvayet .
     bhàgaü taü da÷amålasya punaþ kvàthena bhàvayet ..
     ÷uùkaü cårõaü punaþ kçtvà tata årdhvaü prayojayet .
     dadhitakrasuràmaõóamåtrairvadarasãdhunà ..
     rasenàmalakànàü và tataþ pàõitalaü pibet ..>%
     %<tilvakasya kaùàyeõa da÷akçtvaþ subhàvitàm .
     màtràü kampillakasyaiva kaùàyeõa punaþ pibet .
     caturaïgulakalpena leho'nyaþ kàrya eva ca ..>%
     %<tilvakasya kaùàyeõa kalkena ca sa÷arkaraþ .
     saghçtaþ sàdhito lehaþ sa ca ÷reùñhaü virecanam ..>% iti carake kalpasthàne navame'dhyàye ..)

#<tiùñhadguþ>#, puü, (tiùñhanti gàvo yasmin kàle dohàya . %<gàvo hi ràtriprathamanàóikàyàmatãtàyàü vi÷ràntàþ satyaþ utthàpya duhyante .>% iti jayamaïgalaþ . %<tiùñhadguprabhçtãni ca .>% 2 . 1 . 17 . iti nipàtanàt sàdhuþ .) sandhyàkàlaþ . yathà, bhaññiþ . 4 . 14 .
     %<àtiùñhadgu japan sandhyàü prakràntàmàyatãgavam ..>%

#<tiùyaþ>#, puü, (tuùyantyasminniti . tuùa + kyap . nipàtanàt sàdhuþ .) puùyanakùatram . ityamaraþ . 1 . 3 . 22 .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 190 . 87 .
     %<yadà sårya÷ca candra÷ca tathà tiùyabçhaspatã .
     ekarà÷au sameùyanti pravartsyati tadà kçtam ..>% tiùyaþ puùyanakùatraü paurõamàsyàmastyasyeti . ac .) pauùamàsaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. kaliyugam . iti medinã . ye, 28 .. (atra klãve'pi dç÷yate . yathà, mahàbhàrate . 6 . 10 . 4 .
     %<catvàri bhàrate varùe yugàni bharatarùabha ! .
     kçtaü tretà dbàpara¤ca tiùya¤ca kuruvardhana ! ..>%)

#<tiùyakaþ>#, puü, (tiùya eva . svàrthe kan .) pauùamàsaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<tiùyapuùpà>#, strã, (tiùye pauùe puùpamasyàþ .) àmalakã . iti ÷abdacandrikà ..

#<tiùyaphalà>#, strã, (tiùye pauùamàse phalamasyàþ .) àmalakã . ityamaraþ . 2 . 4 . 57 .. (vivaraõamasyà àmalakã÷abde j¤àtavyam ..)

#<tiùyà>#, strã, (tiùyaþ pauùamàsaþ utpattikàlatvenàstyasyà iti . ac ñàp ca .) àmalakã .. iti ÷abdaratnàvalã .. (asyàþ paryàyà yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<dhàtrãkarùaphalà tiùyà vayasthàmalakã ÷ivà ..>%)

#<tihà>#, [n] puü, vyàdhiþ . brãhiþ . ghanuþ . sadbhàvaþ . iti saükùiptasàre uõàdivçttiþ ..

#<tãkùõaü>#, klã, (tejayati tejyate'nena và . tija ni÷àne + %<tijerdãrgha÷ca .>% uõàü . 3 . 18 . iti ksnaþ dãrgha÷ca .) kharam . viùam . lauham . (yathàsya paryàyàþ vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<kçùõàyasaü kàlalohaü rukmaü tattãkùõamanyathà ..>%) yuddham . ityamaraþ . 3 . 3 . 53 .. maraõam . ÷astram . ÷ãghram . iti taññãkàsàrasundarã .. sàmudralavaõam . muùkakaþ . iti medinã . õe, 15 .. cavyakam . iti ràjanirghaõñaþ .. marakam . iti hemacandraþ .. * .. tãkùõavaståni yathà . pratibhà 1 hãrakam 2 kañàkùaþ 3 durvàkyam 4 nakhaþ 5 lavaõam 6 ravikaraþ 7 . iti kavikalpalatà ..

#<tãkùõaþ>#, puü, (tija + ksnaþ dãrgha÷ca .) yavakùàraþ . iti medinã . õe, 15 .. (paryàyà yathà --
     %<yàva÷åko yavakùàro yava÷åko yavàgrajaþ .
     kùàrastãkùõastãkùõaraso yavajo yavanàlajaþ ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..) ÷vetaku÷aþ . kundurukaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. tãkùõagaõo yathà . a÷leùà àrdrà jyeùñhà målà . iti jyotiùam ..

#<tãkùõaþ>#, tri, (tija + ksnaþ dãrgha÷ca .) timmaþ . (ugraþ . yathà, manuþ . 7 . 140 .
     %<tãkùõa÷caiva mçdu÷ca syàt kàryaü vãkùya mahãpatiþ ..>% asahyaþ . yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 16 . 36 . %<namastãkùõeùave càyudhine .>% %<tãkùõà asahyà iùavo bàõà yasya sa tãkùõeùustasmai namaþ .>% iti mahãdharaþ ..) àtmatyàgã . iti medinã . õe, 15 .. niràlasyaþ . subuddhiþ iti dharaõã .. yogã . ityajayapàlaþ ..

#<tãkùõakaþ>#, puü, (tãkùõa + saüj¤àyàü kan .) muùkakaþ . gaurasarùapaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tãkùõakaõñakaþ>#, puü, (tãkùõàni kaõñakàni yasya .) dhuståraþ . iti jañàdharaþ .. varvåraþ . iïgudã . karãraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 2,625a]>@
#<tãkùõakaõñakà>#, strã, (tãkùõaü kaõñakaü yasyàþ .) kanthàrãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tãkùõakandaþ>#, puü, (tãkùõaþ kando'dhogeõóuko'sya .) palàõóuþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tãkùõakarmà>#, [n] tri, (tãkùõaü karmàsya .) tãvrakarmà . tatparyàyaþ . àyaþ÷ålikaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<tãkùõakalkaþ>#, puü, (tãkùõaþ kalko yasya .) tumbåruvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tãkùõakàntà>#, strã, (tãkùõà ugrà kàntà kamanãyà ca .) maïgalacaõóikàyà råpabhedaþ . yathà --
     %<pãñhe dikkaravàsinyà dbiråpà ramate ÷ivà .
     tãkùõakàntàhvayà tvekà yogratàrà prakãrtità ..
     purà lalitakàntàkhyà yà ÷rãmaïgalacaõóikà .
     tasyàstu satataü råpaü tãkùõakàntàhvayaü nçpa ! ..
     kçùõà lambodarã yà tu sà syàdekajañà ÷ivà .
     tena råpeõa tàü devãü satataü paripåjayet ..
     aïgàïgimantrau råpa¤ca tasyàþ pràk pratipàditam .
     trikoõaü maõóalaü càsyàþ kartavyaü mantrapårbakam ..
     àdau rekhe tataþ pa÷càt surekheti padaü tataþ .
     tathà padaü càdhigatya tiùñhantviti padaü tataþ ..
     maõóalanyàsamantro'yaü tãkùõàyàþ parikãrtitaþ .
     nava tripuradevàdiyamavetàladurdharàþ ..
     gaõà÷rame'tyantakàntà dvàrapàlàþ prakãrtitàþ .
     etàüstu påjayet samyak maõóalasyàùñadikùu vai ..
     àdau sambodhanaü kçtvà vajrapuùpaü tataþ param .
     vahrijàyà tataþ pa÷càt mantrameùàü prakãrtitam ..
     pàtropakaraõàdãnàü sthànanyàsasya sarvataþ .
     sarvamuttaratantroktaü gràhyaü råpadvaye'pi ca ..
     càmuõóà ca karàlà ca ÷ubhagà bhãùaõà bhagà .
     vikañeti ca yoginyaþ proktàstasyàstu bhåpate ! ..
     he bhagavatyekajañe vidmahe padamantataþ .
     vikañadaüùñre dhãmahãti tannastàre pracodayàt ..
     eùà tu tãkùõà gàyattrã pãñhadevyàþ prakãrtità .
     nirmàlyadhàriõã càsyà devã vikañacaõóikà ..
     màlà tu mçõmayã proktà rudràkùasambhavàpi và .
     vi÷eùa eùa devyàstu påjane parikãrtitaþ ..
     upacàràdikaü kçtyaü balidànaü japàdikam .
     sarvantu pårbavadgràhyaü kàmàkhyàpåjane yathà ..
     pàneùu madirà ÷astà naro baliùu pàrthiva ! .
     modako nàrikela¤ca màüsaü vya¤janamaikùavam ..
     naivedyeùu priyakaràstãkùõàyàþ parikãrtitàþ ..>% iti kàlikàpuràõe 82 adhyàyaþ ..

#<tãkùõagandhaþ>#, puü, (tãkùõaþ pracaõóo gandho yasya .) ÷obhà¤janaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. raktatulasã . iti ratnamàlà .. kundårunàmagandhadravyam . iti jañàdharaþ ..

#<tãkùõagandhakaþ>#, puü, (tãkùõo gandho'sya . %<÷eùàt vibhàùà .>% 5 . 4 . 154 . iti kap .) ÷obhà¤janavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 31 ..

@<[Page 2,625b]>@
#<tãkùõagandhà>#, strã, (tãkùõa ugro gandho yasyàþ .) ÷vetavacà . kanthàrã . ràjikà . iti ràjanirghaõñaþ .. (paryàyà yathà --
     %<ràjãtu ràjikà tãkùõagandhà ku¤janikàsurã .
     kùavaþ kùutàbhijanakaþ kçmikçtkçùõasarùapaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) vacà . iti medinã . dhe, 46 .. jãvantã . iti ÷abdacandrikà .. (yathà, su÷rute uttaratantre 24 adhyàye .
     %<ugrà kuùñhaü tãkùõagandhà vióaïgaü ÷reùñhaü nityaü càvapãóe kara¤jam ..>%) såkùmailà . iti ratnamàlà ..

#<tãkùõataõóulà>#, strã, (tãkùõàstaõóulà yasyàþ .) pippalã iti ratnamàlà .. (asyàþ paryàyà yathà,
     %<pippalã màgadhã kçùõà vaidehã capalà kaõà .
     upakulyoùaõà ÷auõóã kolà syàttãkùõataõóulà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<tãkùõatailaü>#, klã, (tãkùõamugraü tailaü sneho yasya .) sarjarasaþ . snuhãkùãram . surà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<tãkùõadaüùñraþ>#, puü, (tãkùõà draüùñrà yasya .) vyàghraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tãkùõapatraþ>#, puü, (tãkùõàni patràõi yasya .) tumburuvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tãkùõapuùpaü>#, klã, (tãkùõàni puùpàni yasya .) lavaïgam . iti ràjanirghaõñaþ .. (lavaïga÷abde'sya guõàdayo j¤àtavyàþ ..)

#<tãkùõapuùpà>#, strã, (tãkùõaü puùpaü yasyàþ .) ketakã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tãkùõaphalaþ>#, puü, (tãkùõaü phalaü yasya .) tumburuvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tãkùõamålaþ>#, puü, (tãkùõaü målamasya .) ÷igruþ . kula¤janaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (÷igru÷abde vivçtirasya j¤àtavyà ..)

#<tãkùõarasaþ>#, puü, (tãkùõo raso'sya .) yavakùàraþ . iti ratnamàlà ..

#<tãkùõa÷åkaþ>#, puü, (tãkùõaþ ÷åko'grabhàgo yasya .) yavaþ . iti hemacandraþ . 4 . 236 ..

#<tãkùõasàrà>#, strã, (tãkùõaþ kañhinaþ sàro yasyàþ .) ÷iü÷apà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tãkùõà>#, strã, (tãkùõa + ñàp .) vacà . sarpakaïkàlikàvçkùaþ . iti ratnamàlà .. kapikacchåþ . mahàjyotiùmatã . atyamlaparõã . iti jañàdharaþ ..

#<tãkùõàyasaü>#, klã, (aya eva àyasam . tãkùõa¤ca tat àyasa¤ceti .) lohavi÷eùaþ . tãkhà iti i÷pàta iti ca bhàùà .. tatparyàyaþ . loham 2 ÷astràyasam 3 ÷astram 4 piõóà 5 piõóàyasam 6 ÷añham 7 àyasam 8 ni÷itam 9 tãvram 10 khaógam 11 muõóitam 12 ayaþ 13 citràyasam 14 cãnajam 15 . asya guõàþ . råkùatvam . uùõatvam . tiktatvam . vàtapittakaphapramehapàõóu÷ålanà÷itvam . tãkùõatvam . muõóalohàdhikatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (vyavahàro'sya yathà, rasendrasàrasaügrahe ÷ålàdhikàre triphalàlauhe, ..
     %<tãkùõàya÷cårõasaüyuktaü triphalà cårõamuttamam .
     kùãreõa pàyayeddhãmàn sadyaþ ÷ålanivàraõam ..>%)

#<tãma>#, ya kledane . iti kavikalpadrumaþ .. (divàüparaü-akaü-señ .) ya, tãmyati titãma . kledanamàrdrãbhàvaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<tãra>#, t ka karmaõàü samàptau . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràü-paraü-sakaü-señ .) karmaõàmiti spaùñàrthaþ . atitãrat vrataü lokaþ samàpitavànityarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<tãraü>#, klã, (tãrayati samàpayati nadyàdikamiti . tãra + ac .) nadãkålam . ityamaraþ . 1 . 10 . 7 .. gaïgàtãraü yathà --
     %<sàrdhahasta÷ataü yàvat garbhatastãramucyate .
     bhàdrakçùõacaturda÷yàü yàvadàkramate jalam .
     tàvadgarbhaü vijànãyàt tadanyattãramucyate ..>% iti pràya÷cittatattvam .. ÷àyakaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<tãraþ>#, puü, (tãrayatãti . tãra + pacàdyac .) trapu . iti medinã . re, 45 ..

#<tãrabhuktiþ>#, puü, (tãre bhuktirasya .) de÷avi÷eùaþ . tãrahot iti bhàùà .. tatparyàyaþ . nicchaviþ 2 videhaþ 3 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<tãritaü>#, klã, (tãra karmaõàü samàptau + bhàve ktaþ .) karmaõàü samàptiþ . iti vyàkaraõam ..

#<tãrõaþ>#, tri, (té plavanataraõayoþ + kartari ktaþ . uttãrõaþ . (yathà, vahnipuràõe kanyàdànanàmàdhyàye .
     %<tãrõastvaü sarvaduþkhebhyaþ paraü svargamavàpsyasi ..>%) abhibhåtaþ . plutaþ . (té + karmaõi ktaþ . kçtottaraõaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 1 . 192 .
     %<satyàü tãrõàü ÷atrumadhye ca tena tadà nà÷aüse vijayàya sa¤jaya ! ..>%)

#<tãrõapadã>#, tàlamålã . iti ÷abdacandrikà ..

#<tãrthaü>#, klã, (tarati pàpàdikaü yasmàt . té + %<pàtétudivacãti .>% uõàü . 2 . 7 . iti thak .) puõyasthànàdi . tãrthatoyasya snàne puõyatvaü yathà --
     %<nadãdevanikhàteùu taóàgeùu saraþsu ca .
     snànaü samàcarennityaü gartaprasravaõeùu ca ..
     nipànàduddhçtaü puõyaü tataþ prasravaõàdikam .
     tato'pi sàrasaü puõyaü tato nàdeyamucyate ..
     tãrthatoyaü tataþ puõyaü gaïgàtoyaü tato'dhikam ..>% ityàdye vahnipuràõe snànavidhirnàma 4 adhyàyaþ .. jalasamãpasthàratnimàtrasthànam . yathà, àdityapuràõe .
     %<aratnimàtraü jalaü tyaktvà kuryàcchaucamanuddhçte .
     pa÷càcca ÷odhayettãrthamanyathà na ÷ucirbhavet ..
     tasmin de÷e ÷aucaü kartavyaü yasmàdaratnimàtravyavahitaü jalaü tat sthalameva tãrthaü jalasamãpatvàt .>% ityàhnikàcàratattvam .. * .. vipracaraõayostãrthavàsasthànatvaü bràhmaõa÷abde draùñavyam .. * .. vipradakùiõakarõasya tãrthavàsasthànatvaü yathà . parà÷araþ .
     %<prabhàsàdãni tãrthàni gaïgàdyàþ saritastathà .
     viprasya dakùiõe karõe vasanti manurabravãt ..>% ityàhnikàcàratattvam .. hastasthitatãrthàni yathà --
     %<aïgulyagre tãrthaü daivaü svalpàïgulyormåle kàyam .
     madhye'ïguùñhàïgulyoþ paitraü måle hyaïguùñhasya bràhmam ..>% ityamaraþ . 2 . 7 . 51 .. (yathà ca, màrkaõóeye . 34 . 103 -- 109 .
     %<kuryàt karmàõi tãrthena svena svena yathàvidhi .
     devàdãnàü tathà kuryàd bràhmeõàcamanakriyàm ..
     aïguùñhottarato rekhà pàõeryà dakùiõasya tu .
     etadbràhmamiti khyàtaü tãrthamàcamanàya vai ..
     tarjanyaïguùñhayorantaþ paitraü tãrthamudàhçtam .
     pitéõàü tena toyàdi dadyànnàndãmukhàdçte ..
     aïgulyagre tathà daivaü tena divyakriyàvidhiþ .
     tãrthaü kaniùñhikà måle kàyaü tena prajàpateþ ..
     evamebhiþ sadà tãrthairdevànàü pitçbhiþ saha .
     sadà kàryàõi kurvãta nànyatãrthana karhicit ..
     bràhmeõàcamanaü ÷astaü pitryaü paitreõa sarvadà .
     devatãrthena devànàü pràjàpatyaü nijena ca ..
     nàndãmukhànàü kurvãta pràj¤aþ piõóodakakriyàm .
     pràjàpatyena tãrthena yacca ki¤cit prajàpateþ ..>%) tãrthaü trividham . yathà . jaïgamam 1 mànasam 2 sthàvaram 3 . tathà ca .
     %<bràhmaõà jaïgamaü tãrtha nirmalaü sàrvakàmikam .
     yeùàü vàkyodakenaiva ÷uddhyanti malino janàþ ..
     agastiruvàca .
     ÷çõu tãrthàni gadato mànasàni mamànaghe ! .
     yeùu samyak naraþ snàtvà prayàti paramàü gatim ..
     satyaü tãrthaü kùamà tãrthaü tãrthamindrayanigrahaþ .
     sarvabhåtadayà tãrthaü sarvatràrjavameva ca ..
     dànaü tãrthaü damastãrthaü santoùastãrthamucyate .
     brahmacaryaü paraü tãrthaü tãrtha¤ca priyavàdità ..
     j¤ànaü tãrthaü dhçtistãrthaü puõyaü tãrthamudàhçtam .
     tãrthànàmapi tattãrthaü vi÷uddhirmanasaþ parà .
     etatte kathitaü devi ! mànasaü tãrthalakùaõam ..
     bhaumànàmapi tãrthànàü puõyatve kàraõaü ÷çõu .
     yathà ÷arãrasyodde÷àþ kecinmedhyatamàþ smçtàþ .
     tathà pçthivyàmudde÷àþ kecitpuõyatamàþ smçtàþ ..
     prabhàvàdadbhutàdbhåmeþ salilasya ca tejasà .
     parigrahànmunãnà¤ca tãrthànàü puõyatà smçtà ..
     tasmàdbhaumeùu tãrtheùu mànaseùu ca nitya÷aþ .
     ubhayeùvapi yaþ snàti sa yàti paramàü gatim ..>% tãrthàgamane doùo yathà --
     %<anupoùya triràtràõi tãrthànyanabhigamya ca .
     adatvà kà¤canaü gà¤ca daridro nàma jàyate ..>% tãthagamane phalaü yathà --
     %<agniùñomàdibhiryaj¤airiùñà vipuladakùiõaiþ .
     na tatphalamavàpnoti tãrthàbhigamanena yat .. * ..
     tãrthànyanusmaran dhãraþ ÷raddadhànaþ samàhitaþ .
     kçtapàpo vi÷udhyeta kiü punaþ ÷uddhakarmakçt ..
     tiryagyoniü na vai gacchet kude÷e na ca jàyate .
     na duþkhã syàt svargabhàk ca mokùopàya¤ca vindati ..
     tãrthaphalabhàgino yathà -- yasya hastau ca pàdau ca mana÷caiva susaüyatam .
     vidyà tapa÷ca kãrti÷ca sa tãrthaphalama÷nute ..
     pratigrahàdupàvçttaþ santuùño yena kenacit .
     ahaïkàravimukta÷ca sa tãrthaphalama÷nute ..
     adàmbhiko niràrambho laghvàhàro jitendriyaþ .
     vimuktaþ sarvasaïgairyaþ sa tãrthaphalama÷nute ..
     akopano'malamatiþ satyavàdã dçóhavrataþ .
     àtmopama÷ca bhåteùu sa tãrthaphalama÷nute ..
     a÷raddadhànaþ pàpàtmà nàstiko'cchinnasaü÷ayaþ .
     hetuniùñha÷ca pa¤caite na tãrthaphalabhàginaþ ..>% iti kà÷ãkhaõóam .. * .. tãrthayàtràvidhànaü yathà --
     %<yo yaþ ka÷cittãrthayàtràntu gacchet susaüyataþ sa ca pårbaü gçhe sve .
     kçtopavàsaþ ÷ucirapramattaþ saüpåjayedbhaktinamro gaõe÷am ..
     devàn pitén bràhmaõàü÷caiva sàdhån dhãmàn prãõayan vitta÷aktyà prayatnàt .
     pratyàgata÷càpi punastathaiva devàn pitén bràhmaõàn påjayecca ..
     evaü kurvatastasya tãrthe yaduktaü phalaü tat syànnàtra sandeha eva ..>% iti brahmapuràõam .. * ..
     %<prayàge tãrthayàtràyàü pitçmàtçviyogataþ .
     kacànàü vapanaü kuryàt vçthà na vikaco bhavet ..>% iti bhaviùyapuràõam .. * ..
     %<tãrthayàtràsamàrambhe tãrthàt pratyàgame'pi ca .
     vçddhi÷ràddhaü prakurvãta bahusarpiþsamanvitam ..>% iti kårmapuràõam .. * ..
     %<ai÷varyalàbhamàhàtmyàt gacchedyànena yo naraþ .
     niùphalaü tasya tattãrthaü tasmàdyànaü vivarjayet ..>% iti matsyapuràõam .. * ..
     %<saüvatsaraü dbimàsonaü punastãrthaü vrajedyadi .
     muõóana¤copavàsa¤ca tadà yatnena kàrayet ..>% iti gaïgàvàkyàvalã .. * .. tãrthapràptyànantaravidhànaü yathà --
     %<na parãkùyo dvijastãrtheùvannàrthã bhojya evahi .
     saktubhiþ piõóadàna¤ca caruõà pàyasena ca ..
     kartavyamçùibhirdçùñaü piõyàkena guóena ca .
     ÷ràddhaü tatra tu kartavyamarghyàvàhanavarjitam ..
     akàle'pyathavà kàle tãrtha÷ràddhantu tarpaõam .
     avilambena kartavyaü naiva vighnaü samàcaret ..
     yadahni tãrthapràptiþ syàttato'hnaþ pårbavàsare .
     upavàsa÷ca kartavyaþ pràpte'hni ÷ràddhado bhavet ..
     tãrthopavàsaþ kartavyaþ ÷iraso muõóanaü tathà .
     ÷irogatàni pàpàni yànti muõóanato yataþ ..
     tãrthaü pràpya prasaïgena snànaü tãrthe samàcaret .
     snànajaü phalamàpnoti tãrthayàtrà÷ritaü na tu ..>% iti kà÷ãkhaõóam ..
     %<muõóana¤copavàsa÷ca sarvatãrtheùvayaü vidhiþ .
     varjayitvà gayàü gaïgàü vi÷àlàü virajàntathà ..>% iti skàndam .. * ..
     %<ùoóa÷àü÷aü sa labhateü yaþ paràrthena gacchati .
     ardhaü tãrthaphalaü tasya yaþ prasaïgena gacchati ..>% iti paiñhãnasiþ ..
     %<snàpayet snigdhamitràdãn j¤àtãüstãrthe narottamaþ .
     anyathàpaharantyete balàttãrthabhavaü phalam ..>% iti skàndam ..
     %<màtaraü pitaraü jàyàü mràtaraü suhçdaü gurum .
     yamuddi÷ya nimajjeta aùñabhàgaü labheta saþ ..>% iti pràya÷cittatattve màrkaõóeyapuràõam .. * .. kalau tãrthànàü pçthivyàü sthitikàlo yathà,
     %<sarasvatã puõyakùetramàjagàma ca bhàratam .
     gaïgà ÷àpena kalayà svayaü tasthau hareþ pade ..
     pa÷càdbhagãrathànãtà mahãü bhàgãrathã ÷ubhà .
     samàjagàma kalayà vàõã ÷àpena nàrada ! ..
     padmà jagàma kalayà sà ca padmàvatã nadã .
     bhàrataü bhàratã ÷àpàt svayaü tasthau hareþ pade kaleþ pa¤casahasra¤ca varùaü sthitvà ca bhàrate .
     jagmustà÷ca saridråpaü vihàya ÷rãhareþ padam ..
     yàni sarvàõi tãrthàni kà÷ãü vçndàvanaü vinà .
     yàsyanti tàbhiþ sàrdha¤ca vaikuõñhamàj¤ayà hareþ ..>% tãrthapratigrahe doùo yathà --
     %<tatra nàràyaõakùetre kurukùetre hareþ pade .
     vàràõasyàü vadaryà¤ca gaïgàsàgarasaïgame ..
     puskare bhàskarakùetre prabhàse ràsamaõóale .
     haridvàre ca kedàre some vadarapàcane ..
     sarasvatãnadãtãre puõye vçndàvane vane .
     godàvaryà¤ca kau÷ikyàü triveõyà¤ca himàlaye ..
     eteùvanyeùu yo dànaü pratigçhõàti kàmataþ .
     sa ca tãrthapratigràhã kumbhãpàkaü prayàti ca ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóam .. * .. yànàdinà gamane doùo yathà --
     %<puõyàrdhaü harate yàne tadardhaü chatrapàduke .
     tadardhaü tailamàüsàbhyàü sarvaü harati maithune ..>% iti karmalocanam .. * .. yugabhede tãrthavi÷eùasya ÷reùñhatvaü pàdme .
     %<kçte tu puùkaraü tãrthaü tretàyàü naimiùantathà .
     dbàpare tu kurukùetraü kalau gaïgàü samà÷rayet ..>% tãrthasaükhyà yathà --
     %<tisraþ koñhyo'rdhakoñã ca tãrthànàü vàyurabravãt .
     divi bhuvyantarãkùe ca tàni te santi jàhnavi ! ..>% atha bhåmaõóalasya pràdakùiõyena tãrthàni yathà . puùkaram 1 tattu brahmaõaþ sthànaü tãrtharàjeti nàmnà khyàtaü tatra trisandhyaü da÷akoñitãrthànyàyànti . tasya phalaü a÷vamaüdhatulyaübrahmalokagamana¤ca .. jambåmàrgaþ 2 tasya phalaü a÷vamedhatulyaü viùõupràpti÷ca .. taõóulikà÷ramaþ 3 tasya phalaü durgativinà÷aþ brahmalokapràpti÷ca .. agastyasaraþ 4 tatra triràtropavàsena vàjapeyatulyaü phalaü ÷àkàhàreõa kaumàralokapràpti÷ca .. gharmàraõyam 5 tattu kaõvà÷ramaþ tasya phalaü prave÷amàtreõa pàpakùayaþ devapitçpåjanena a÷vamedhatulyaü phalaü vibudhalokapràpti÷ca .. yayàtipatanam 6 tatra gamanena a÷vamedhayaj¤atulyaü phalam .. koñitãrtham 7 tatra mahàkàlastiùñhati snànena a÷vamedhatulyaü phalam .. bhadravañaþ 8 tatra umàpatistiùñhati taü dçùñvà gosahasradànaphalaü dar÷akasya gàõapatya¤ca bhavati .. narmadà nadã 9 tatra pitçdevatarpaõàt agniùñomatulyaü phalam . dakùiõasindhuþ 10 tatra brahmacaryeõa agniùñomatulyaü phalaü tridivapràpti÷ca . carmaõvatã nadã 11 tatrendriyasaüyamanena jyotiùñomaphalam . himavatsutàrvudaþ 12 tatra va÷iùñhà÷ramaþ tasminnekaràtravàsena gosahasradànaphalam . piïgatãrtham 13 tatrendriyasaüyamanenasavatsa÷atakapilàdànaphalam . prabhàsaþ 14 tatra hutà÷anastiùñhati tatra snànena agniùñomàtiràtrayoþ phalam . sarasvatãsàgarasaïgamaþ 15 tatra snànena gosahasradànaphalaü triràtropavàsena pitçdevatarpaõena ca a÷vameghaphalam . varadànam 16 yatra viùõave durvàsasà varo dattaþ tatra snànena gosahasradànaphalam . dbàravatyàü piõóàrakatãrtham 17 tatra padmacihnayuktà mudràþ ÷ålacihnitàni padmàni adyàpi dç÷yante mahàdevastiùñhati snànena bahusuvarõayaj¤aphalam . samudrasindhusaïgamaþ 18 tatra snànena pitçdevatarpaõena ca varuõalokapràptiþ . drimãtãrtham 19 tatra mahàdevastiùñhati tatra snànenà÷vameghaphalaü mahàdevadar÷anàrcanàbhyàü sarvapàpanà÷aþ . vasudhàrà 20 tasyà dar÷anena a÷vamedhaphalaü snànatarpaõàbhyàü viùõulokapràptiþ . sindhåttamam 21 tatra snànena bahusuvarõayaj¤aphalam . yadutuïgam 22 tatra gamanena brahmalokapràptiþ . kumàrikà÷akratãrtham 23 tatra snànena vimalatvaü bhavati . pa¤canadaþ 24 tatra pa¤cayaj¤aphalam . bhãmàsthànam 25 tatra snàtvà naro devãputtro bhavati gosahasradànaphala¤ca labhate . giriku¤jam 26 tatra brahmà tiùñhati tasya natyà gosahasradànaphalam . vimalatãrtham 27 adyàpi tatra sauvarõaràjatamatsyà dç÷yante tatra snànapànàbhyàü vàjapeyaphalam . vitastà nadã 28 tatra tarpaõena vàjapeyaphalaü svargapràpti÷ca . kà÷mãre vitastàkhyaü takùakanàgasadanam 29 tatra snànena vàjapeyaphalaü viùõulokapràpti÷ca . ÷amaparà 30 tatra sàyaüsandhyàyàü snànena saptàrciùe carunivedanena ca a÷vamedhasahasràdhikaphalam . rudràspadam 31 tatra mahàdevadar÷anàt a÷vamedhaphalam . maõimàn parvataþ 32 tatra triràtropavàsena jyotiùñomaphalam . devikà nadã 33 tatra mahàdevasthànam tatra snànamahàdevadar÷anàbhyàü mahàdevàya carunivedanena ca sarvakàmapràptirdevalokapràpti÷ca . devikàyàü rudratãrthaü tatra snànàt siddhipràptiþ . evaü devikàyàü yajanayàjanabrahmabàlukapuùpanyàsasaüj¤akàni tãrthàni teùu snànàt maraõabhayavinà÷aþ . dãrghasatram 34 tatra gamanàdeva dãrghasatraphalapràptiþ ràjasåyà÷vamedhaphalapràpti÷ca . vina÷anam 35 merupçùñhe antarhità sarasvatã yatra yàti sà camasatãrthe evaü ÷irodbhede nàgodbhede ca dç÷yate camase snànàt vàjapeyaphalaü nàgodbhede snànàt nàgalokapràptiþ . ÷a÷apànatãrtham 36 tatra snànàt ÷ivavaddãptiþ gosahasradànaphalapràpti÷ca . kumàrakoñã 37 tatra snànena pitçdevapåjanena ca gavàmayayàgaphalapràptiþ . rudrakoñã 38 yatra koñirçùayo milità ahamagre rudraü drakùyàmãti prasthitànàü teùàü santoùàrthaü eko rudraþ koñimårtayo'bhavat . tatra snànàt a÷vamedhaphalapràptiþ kuloddharaõa¤ca . sarasvatãsaïgamaþ 39 tatra janàrdanastiùñhati tatra snànàt bahusuvaõayàgaphalapràptiþ . sayàvasànam 40 tatra gamanàt gosahasradànaphalapràptiþ . kurukùetram 41 tatra gamanàt sarvapàpakùayaþ tato macakrukadvàrapàlasya namaskàreõa gosahasradànaphalapràptiþ . viùõusthànaü 42 tatra snànàt viùõudar÷anàt a÷vamedhaphalaü viùõulokapràpti÷ca . paripallavam 43 tatra agniùñomàtiràtrayàgaphalapràptiþ . pçthivãtãrtham 44 tatra gosahasradànaphalam . ÷àlåkinãtãrtham 45 tatra da÷à÷vamedhike snànàt gosahasradànaphalam . sarpirdarvã 46 sà nàgatãrthaü tatra gamanena agniùñomaphalaü nàgalokapràpti÷ca . avarõakadbàrapàlaþ 47 tatraikaràtravàsàt gosahasradànaphalapràptiþ . pa¤canadam 48 tatra koñitãrthe snànàt a÷vamedhaphalam . a÷vitãrtham 49 tatra råpapràptiþ . varàhatãrtham 50 yatra varàharåpã viùõuþ sthitaþ tatra snànàt agniùñomaphalapràptiþ . jayantyam 51 tatra somatãrthe snànàt ràjasåyaphalapràptiþ . ekahaüsatãrtham 52 tatra gosahasradànaphalapràptiþ . kçta÷aucam 53 tatra gamanàt puõóarãkayaj¤aphalapràptiþ . mu¤jàvañatãrtham 54 tattu mahàdevasthànaü tatraikarajanãvàsàt gàõapatyapràptiþ tatraiva vi÷àlàkùãyakùãdar÷anàt sarvakàmapràptiþ . jàmadagnyàhçtapuùkaratãrtham 55 tatra snànapåjanàbhyàü hayamedhaphalam . ràmahnadaþ 56 yatra ràmeõa kùàttramutsàdya teùàü raktena pa¤ca hradàþ kçtàþ teùu snànatarpaõàbhyàü pitçgaõàd varapràptiþ bahusuvarõayaj¤aphalapràpti÷ca . vaü÷amålakam 57 tatra snànàt svakuloddharaõam . kàya÷odhanam 58 tatra snànàt deha÷uddhiþ . lokoddhàraþ 59 tatra snànàt svakãyalokoddhàraþ . ÷rãtãrtham 60 tatra gamanàt uttama÷rãpràptiþ . kapilàtãrtham 61 tatra snànadevapitçpåjanàbhyàü kapilàsahasradànaphalam . såryatãrtham 62 tatra snànopavàsapitçpåjanairagniùñomaphalaü devalokapràpti÷ca . gavàü bhavanam 63 tatràbhiùekeõa gosahasradànaphalam . ÷aïkhinãtãrtham 64 tatra snànàt uttamavãryapràptiþ . brahmàvartaþ 65 tatra snànàt brahmalokapràptiþ . sutãrthakam 66 tatra pitçdevànàü sànnidhyaü tatra snànapitçdevapåjanaira÷vamedhaphalaü pitçlokapràpti÷ca . ambumatã 67 tatra kà÷ã÷varatãrthe snànàt sarvaroganà÷aþ brahmalokapràpti÷ca tatraiva màtçtãrthaü tatra snànàt santànavçddhiþ ÷rãpràpti÷ca .. ÷ãtavanam 68 tatra ke÷àbhyukùaõena pvitratà .. ÷vànalomàpahaþ 69 tatra snànàt paramagatipràptiþ . da÷à÷vamedhikam 70 tatra snànàt ni÷calagatipràptiþ .. mànuùatãrtham 71 tatra vyàdhapãóitàþ kçùõamçgà vigàhya mànuùatvaü pràptàþ tatra snànàt sarvapàpamuktiþ svargavasati÷ca .. àpagànadã 72 tatra devapitrudde÷enaikabràhmaõabhojanena koñibràhmaõabhojanasiddhiþ .. plakùoóumbaraþ 73 tatra brahmà tiùñhati tatra saptarùikuõóe snànàt sarvapàpanà÷o brahmalokapràpti÷ca . kapilasya kedàram 74 tatra tapasà sarvapàpanà÷aþ antardhànapràpti÷ca . sarakam 75 tatra vçùadhvajapraõàmena sarvakàma÷ivalokayoþ pràptiþ . ilàspadam 76 tatra snànadevapitçpåjanàbhyàü durgativinà÷aþ vàjapeyaphalapràpti÷ca . kindànam 77 tatra snànàdaprameyadànaphalam . kiüjapyam 78 tatra snànàt aprameyajapaphalam .. anàjanmatãrtham 79 tat nàradasthànaü tatra pràõatyàgàt anuttamalokapràptiþ .. vaitaraõã nadã 80 tatra snàna÷ålapàõipåjanàbhyàü sarvapàpamuktiþ paramapadapràpti÷ca . phalakãütãrtham 81 phalakãvane devàstapa÷caranti .. mi÷rakam 82 tatra nàradena sarvatãrthàni mi÷ritàni tatra snànàt sarvatãrthasnànaphalam .. madhuvañã 83 sà devãsthànaü tatra snànadevapitçpåjanàbhyàü gosahasradànaphalapràptiþ kau÷ikãdçùadvatãsaïgamaþ 84 tatra snànàt sarvapàpamuktiþ . kindattakåpaþ 85 tatra tilaprasthadànàt çõatrayamuktiþ paramasiddhipràpti÷ca . vedãtãrtham 86 tatra snànàt gosahasradànaphalapràptiþ .. ahaþ sudinaü tãrthadbayam 87 tayoþ snànàt såryalokapràptiþ . nçgadhåmaþ 88 tatra viùõu pade snànàt vàmanapåjanàcca sarvapàpamuktiþ ravilokapràpti÷ca .. sarasvatyàstãrthaü ÷rãku¤jam 89 tatra snànàt svargavasatiþ .. naimiùaku¤jam 90 tasmin snànàt hayamedhaphalapràptiþ . kanyàtãrtham 91 tatra snànàt jyotiùñomaphalapràptiþ . brahmasthànam 92 tatra snànàt ÷ådrasyàpi bràhmaõatvaü bràhmaõasya paramagatiþ .. somatãrtham 93 tatra snànàt somayàgaphalapràptiþ .. saptasàrasvatatãrtham 94 tatra snànajapàbhyàü brahmalokapràptiþ .. au÷anasakam 95 tatra trisandhyaü kàrtikeyasya sannidhànam . kapàlamocanam 96 tatra snànàt sarvapàpanà÷aþ .. agnitãrtham 97 tatra snànàt vahnilokapràptiþ kuloddharaõa¤ca . vi÷vàmitratãrtham 98 tatra snànàt brahmaõyapràptiþ . brahmayoniþ 99 tatra snànàt brahmaloke vàsaþ . pçthådakam 100 tat kàrtikeyasthànaü tatràbhiùekàt a÷vamedhaphalapràptiþ pàpinàmapi svargapràptiþ . madhusravam 101 tatra snànàt gosahasradànaphalapràptiþ .. sarasvatyaruõàsaïgamaþ 102 tatra triràtropavàsasnànàbhyàü brahmahatyàpàpanà÷aþ . avakãõam 103 tat darbhimuninirmitaü darbhiõà catvàraþ samudrà ànãtàþ tatra snànàt durgativinà÷aþ . ÷atasahasrakam 104 sàhasrakam 105 ubhayatra snànàt gosahasradànaphalaü dànopavàsau sahasraguõau bhavet .. reõukàtãrtham 106 tatràbhiùekapitçdevapåjanàbhyàü sarvapàpanà÷aþ agniùñomaphalapràpti÷ca . vimocanam 107 tatra snànàt sarvapratigrahakçtapàpanà÷aþ . pa¤cavañatãrtham 108 tatra gamanàt mahàpuõyapràptiþ svargagamana¤ca .. taijasam 109 yatra brahmàdibhiþ sainàpatye kàrtikeyo'bhiùiktaþ . kurutãrtham 110 tatra snànàt rudralokapràptiþ . svargadvàram 111 tatra gamanàt svargalokàgniùñomaphalapràptiþ . anarakam 112 tatra snànàt durgatinà÷aþ . asthipuram 113 tatra pitçdevatarpaõàt agniùñomaphalapràptiþ . gaïgàhradakåpaþ 114 tatra snànàt brahmalokapràptiþ . sthàõuvañatãrtham 115 tatra snànaikaràtravàsàbhyàü rudralokapràptiþ . vadarãpàcanam 116 tattu va÷iùñhà÷ramaþ tatra triràtropavàsavadarabhakùaõàbhyàü a÷vamedhaphalam haralokapràpti÷ca . indramàrgam 117 tatràhoràtropavàsàt indralokapràptiþ . àdityà÷ramaþ 118 tatra snànàt såryalokapràptiþ . somatãrtham 119 tatra snànàt somalokapràptiþ . kanyà÷ramaþ 120 tatra triràtravàsopavàsàbhyàü kanyà÷atapràptiþ brahmalokagamana¤ca . dadhãcatãrtham 121 tatra snànàt vàjapeyaphalapràptiþ . sannihitàtãrtham 122 tatra amàvasyàyàü sarvàõi tãrthànyàyànti evaü såryagrahaõe snànàt ÷atà÷vamedhaphalapràptiþ snànadànàbhyàü svargalokapràpti÷ca . tatràmàvasyàyàü såryagrahaõe snàna÷ràddhàbhyàü a÷vamedhasahasraphalapràptiþ . snànamàtràt sarvapàpanà÷aþ brahmalokapràpti÷ca .. gaïgàhnadaþ 123 tatra snànàt ràjasåyà÷vameghaphalapràptiþ . kurukùetram 124 tat tarantukàrantukayoþ evaü ràmahradamacakrukayorantaraü etat syamantapa¤cakaü pitàmahasyottarabediþ .. dharmatãrtham 125 tatra snànàdàsaptamakuloddharaõam .. kàràpacanam 126 tatra snànàt agniùñomaphalaü viùõulokapràpti÷ca . saugaõikavanam 127 yatra brahmàdayo devàþ pratyahamàyànti tadvanaprave÷amàtreõa sarvapàpanà÷aþ .. plakùasarasvatã 128 tatra snànapitçdevapåjanàbhyàü a÷vamedhaphalapràptiþ . ã÷ànàdhyuùitam 129 tatra ÷àkambharã devã tatra triràtropavàsa÷àkàhàràbhyàü dbàda÷avarùa÷àkàhàüraphalapràptiþ . savarõàkhyam 130 tatra ÷ivastiùñhati tasya påjanàt a÷vamedhaphalagàõapatyayoþ pràptiþ . dhåmàvatã 131 tatra triràtropavàsàt manaskàmapràptiþ . dhåmàvatã dakùiõàrdhe rathàvartaþ 132 tatràrohaõena mahàdevaprasàdàt paramagatipràptiþ . dhàrà 133 tatra snànàt ÷okanà÷aþ . gaïgàdvàram 134 tatra koñitãrthe snànàt puõóarãkayàgaphalapràptiþ kuloddharaõaü ekaràtravàsena gosahasradànaphalapràpti÷ca . saptagaïgam 135 trigaïgam 136 saptàvartaþ 137 eteùu pitçdevatarpaõàt puõyalokapràptiþ . gaïgàyamunàsaïgamaþ 138 tatra snànàt da÷à÷vamedhaphalapràptiþ kuloddharaõa¤ca . kanakhalaþ 139 tatra snànatriràtropavàsàbhyàü vàjimedhaphalabrahmalokayoþ pràptiþ .. kapilàvañaþ 140 tatraikaràtravàsena gosahasradànaphalapràptiþ . kapilanàgaràjaþ 141 tatràbhiùekàt kapilàsahasradànaphalapràptiþ . lalitikà 142 sà ÷àntanutãrthaü tatra snànàt durgativinà÷aþ .. sugandhà 143 tatra gamanàt sarvapàpavi÷uddhiþ brahmalokapràpti÷ca . rudràvartaþ 144 tatra snànàt brahmalokapràptiþ .. gaïkhàsarasvatãsaïgamaþ 145 tatra snànàt a÷vamedhaphalapràptiþ svargagamana¤ca .. bhadrakarõahradaþ 146 tatra snàna÷aïkarapåjanàbhyàü durgatinà÷aþ viùõulokapràpti÷ca . kubjàmrakam 147 tatra gamanàt svargapràptiþ . arundhatãvañaþ 148 tatraikaràtravàsàt gosahasradànaphalapràptiþ kuloddharaõa¤ca . sàmudrakam 149 tatra triràtropavàsena gosahasradànaphalaü kuloddharaõa¤ca .. brahmàvartaþ 150 tatra gamanàt agniùñomaphalaü brahmalokapràpti÷ca . yamunàprabhavaþ 151 tatra snànàt a÷vamedhaphalasvargalokayoþ pràptiþ .. darvãsaükramaõam 152 tatra gamanàt vàjimedhaphalapràptiþ brahmalokagamana¤ca . sindhuprabhavaþ 153 tatra pa¤caràtravàsàt bahusuvarõayaj¤aphalapràptiþ .. arthavedã 154 tatra gamanàt a÷vamedhaphalasvargayoþ pràptiþ .. và÷iùñhã nadã tatraiva çùikulyà 155 và÷iùñhã gamanàt sarvavarõànàü dbijatvapràptiþ çùikulyàyàü snànaikamàsavàsa÷àkàhàraiþ çùilokapràptiþ .. bhçïgatuïgam 156 tatra gamanàt vàjimedhaphalapràptiþ .. vãrapramokùaþ 157 tatra gamanàt sarvapàpapraõà÷aþ .. sandhyà sà vidyàtãrtham 158 tatra snànàt yatra tatraiva vidyàpràptiþ .. mahà÷ramaþ 159 tatraikakàlaniràhàràt ÷ubhalokapràptiþ .. mahàlayaþ 160 tatra ùaùñhakàlopavàsenaikamàsavàsàt àtmanà sahaikaviü÷atipuruùoddhàraþ tatraiva mahe÷varadar÷anàt sarvapàpamaraõabhayayorvinà÷aþ bahusuvarõayàgaphalapràpti÷ca .. vetasãkà 161 tatra gamanàt a÷vamedhaphalaü au÷anasagatipràpti÷ca .. sundarikà 162 tatra gamanàt råpapràptiþ .. bràhmaõikà 163 tatra gamanàt brahmalokapràptiþ . naimiùam 164 tatra brahmà tiùñhati tatra prave÷àt sarvapàpanà÷aþ snànàt gavàmayayàgaphalapràptiþ saptakuloddhàraþ upavàsena pràõatyàgàt svargapràpti÷ca .. gaïgodbhedaþ 165 tatra triràtropavàsàt vàjimedhaphalapràptiþ viùõulokavàsa÷ca .. sarasvatã 166 tatra pitçdevatarpaõàt sàrasvatalokavàsaþ .. bàhudà nadã 167 tatraikaràtrivàsàt brahmalokapràptiþ . gopracàratãrtham 168 tattu sarayåtãraü tatra snànàt sarvapàpanà÷aþ devalokapràpti÷ca .. gomatyàü ràmatãrtham 169 tatra snànàt a÷vamedhaphalapràptiþ nijakulapàvana¤ca . sàhasravam 170 tatra gamanàt ràjasåyà÷vamedhaphalapràptiþ . ràjagçham 171 tatra snànàt kuveravadàhlàdapràptiþ . maõinàgaþ 172 tatra gamanàt gosahasradànaphalapràptiþ evaü tat samãpe nityakarmakaraõàt sarpaviùabhayanà÷aþ ekaràtravàsàt sarvapàpanà÷a÷ca . gotamavanam 173 tatra ahalyàhrade snànàt paramagatipràptiþ . ÷rãdevã 174 tatra gamanàt ÷rãpràptiþ . udapànam 175 tatràbhiùekàt vàjimedhaphalapràptiþ . janakaràjakåpaþ 176 tatràbhiùekàt viùõulokapràptiþ .. vina÷anam 177 tatra gamanàt vàjapeyaphalapràptiþ . vi÷alyà 178 sà sarvatãrthajalodbhavà tatra gamanàt vàjapeyaphalapràptiþ ravilokagamana¤ca .. tapovanam 179 tatràdhivàsàt guhyakalokavàsaþ . kampanà nadã 180 sà siddhaniùevità tatra gamanàt puõóarãkayàgaphalapràptiþ . vi÷alyà nadã 181 tatra gamanàt agniùñomaphalaü devaloke ciravàsa÷ca . màhe÷varã 182 tatra gamanàt a÷vamedhaphalapràptiþ svakuloddharaõa¤ca . divaukaþpuùkariõã 183 tatra gamanàt durgativinà÷aþ vàjimedhaphalapràpti÷ca . ràmapadam 184 tatra gamanàt a÷vamedhaphalam . màhe÷varapadam 185 tatra snànàt a÷vamedhaphalaü tatra tãrthakoñã tatra snànàt puõóarãkayàgaphalapràptiþ . nàràyaõasthànam 186 yatra ÷àlagràmanàmà haristiùñhati tatra gamanàt a÷vamedhaphalaü viùõulokagamana¤ca . tatraiva udapànaü yatra catvàraþ samudràþ sannihitàþ tatra snànàt durgatinà÷aþ tatra mahàdevastiùñhati tatra gamanàt a÷vamedhaphalapràptiþ indralokavàsa÷ca .. jàtismaraþ 187 tatra snànàt jàtismaratvapràptiþ . vañe÷varapuram 188 tatra ke÷avasya dar÷anapåjanàbhyàmupavàsena ca vàcchitakàmapràptiþ . vàmanatãrtham 189 tatra gamanàt durgativinà÷aþ viùõulokapràpti÷ca . tatra kau÷ikã tiùñhati tasyàþ sevanàt ràjasåyayaj¤aphalapràptiþ . campakàraõyam 190 tatraikaràtravàsàt gosahasradànaphalapràptiþ . goùñhãnam 191 tatraikaràtropavàsàt agniùñomaphalapràptiþ . tatra devyà saha vi÷ve÷varastiùñhati tasya dar÷anàt mitràvaruõalokavàsaþ .. kanyàsaüvedyam 192 tatràhàrajayàt manulokapràptiþ tatrànnadànamakùayaü bhavati .. ni÷cãrà nadã 193 tatra gamanàt a÷vamedhaphalapràptiþ svakuloddharaõa¤ca . ni÷cãràsaïgame annadànena brahmalokagamanam . tatra va÷iùñhà÷ramaþ tatràbhiùekàt vàjapeyaphalapràptiþ .. devakåñam 194 tatra gamanàt vàjimedhaphalapràptiþ kuloddharaõa¤ca .. kau÷ikamunihradaþ 195 tatra màsavàsàt a÷vamedhaphalapràptiþ .. sarvatãrthavarahradaþ 196 tatra vàsàt bahusuvarõayàgaphalapràptiþ durgativinà÷a÷ca .. vãrà÷ramaþ 197 tatra kumàrastiùñhati tatra gamanàt a÷vamedhaphalapràptiþ . agnidhàrà 198 tatra gamanàt a÷vamedhaphalapràptiþ kuloddharaõa¤ca .. pitàmahasaraþ 199 tatra ÷ailaràjapratiùñhitau ÷ivaviùõå tiùñhataþ tatràbhiùekàt agniùñomaphalapràptiþ . tatraiva kumàradhàrà tatra snànàt kçtàrthatà trikàlopavàsena brahmahatyànà÷aþ .. gaurã÷ikharam 200 tatràrohaõàt ÷uddhatà tatra kuõóe snànapitçdevàrcanàbhyàü a÷vamedhaphalapràptiþ svargagamana¤ca . tàmràruõà 201 tatra gamanàt vàjimedhaphalapràptiþ ÷akralokagamana¤ca .. nandinã 202 tatra trida÷asevitaþ kåpaþ tatra gamanàt naramedhaphalapràptiþ .. kau÷ikyàruõasaïgamaþ 203 tatra triràtropavàsàt sarvapàpamuktiþ .. urva÷ãtãrtham 204 somà÷ramaþ 205 kumbhakarõà÷ramaþ 206 teùu snànàt a÷vamedhaphalapràptiþ svargagamana¤ca .. kokàmukham 207 tatra snànàt jàtismaratvam .. nandà 208 tatra gamanàt kçtàrthatà sarvapàpanà÷aþ svargagamana¤ca . çùabhadbãpaþ 209 tatra krau¤canisådanasevanàt sarasvatyàü snànàcca vimàne viràjaþ .. auddàlakatãrtham 210 tatràbhiùekàt sarvapàpanà÷aþ . brahmatãrtham 211 tatra gamanàt vàjapeyaphalapràptiþ . campà 212 tatra gamanàt gosahasradànaphalapràptiþ . naretikà 213 tatra gamanàt vàjapeyaphalaü vimànapràpti÷ca . saüvidyatãrtham 214 tatra snànàt vidyàpràptiþ . lauhityam 215 tatra gamanàt bahusuvarõayàgaphalapràptiþ . karatoyà 216 tatra triràtropavàsàt vçùabhaikàda÷adànaphalapràptiþ .. ko÷alàyàü kàlatãrtham 217 tatra gamanàt gosahasradànaphalapràptiþ svargagamana¤ca . gaïgàsàgarasaïgamaþ 218 tatra gamanàt ÷atà÷vamedhaphalapràptiþ . gaïgàyàþ paradvãpaþ 219 tatra snànatriràtropavàsàbhyàü sarvakàmapràptiþ . vaitaraõã 220 tatra gamanàt sarvapàpanà÷aþ .. virajam 221 tatra gamanàt candravaddãptiþ .. prabhavaþ 222 tatra gamanàt sarvapàpanà÷aþ gosahasradànaphalasvakulapàvana¤ca . ÷oõajyotãrathãsaïgamaþ 223 tatra pitçdevatarpaõàt agniùñomaphalapràptiþ .. ÷oõprabhavaþ 224 narmadàprabhavaþ 225 vaü÷agulmaþ 226 tatra snànàt vàjimedhaphalapràptiþ . çùabhaþ 227 tatra gamanàt gosahasradànaphalapràptiþ . puùpavatã 228 tatra snànatriràtropavàsàbhyàü gosahasradànaphalapràptiþ kuloddharaõa¤ca .. vadarikam 229 tatra snànàt dãrghàyuùñvapràptiþ svargagamana¤ca . mahendraparvataþ 230 tatra ràmatãrthe snànàt vàjimedhaphalapràptiþ . mataïgakedàram 231 tatra snànàt svargalokapràptiþ . ÷rãparvataþ 232 tatra nadãtãre snànàt a÷vamedhaphalaü paramasiddhipràpti÷ca tatra mahàdevo devyà saha tiùñhati tatra devahrade snànàt a÷vamedhaphalapràptiþ ÷ivalokagamana¤ca . pàõóyade÷e çùabhaparvataþ 233 tatra gamanàt vàjapeyaphalapràptiþ svargagamana¤ca .. kàverã 234 tatra gamanàt gosahasradànaphalam . samudratãre kanyàtãrtham 235 tatra snànàt sarvapàpanà÷aþ . samudramadhye gokarõatãrtham 236 tatra ÷ivastiùñhati tasya påjanàt triràtropavàsàcca da÷à÷vamedhatulyaphalaïgàõapatyapràptiþ . dvàda÷aràtropavàsàt kçtàrthatà ca . tatra gàyattrãsthànaü tatra triràtropavàsàt gosahasradànaphalapràptiþ bràhmaõasya gàyattrãpàñhàt sadà sampannatà abràhmaõasya pàñhàt tasyà vinà÷aþ .. sambartavàpã 237 tatra gamanàt råpasaubhàgyapràptiþ . veõvà 238 tatra pitçdevatarpaõàt mayårahaüsayuktavimànapràptiþ .. godàvarã 239 tatra gamanena gavàmayayaj¤aphalapràptiþ vàyulokagamana¤ca . veõvàsaïgamaþ 240 tatra snànàt sarvapàpanà÷aþ . varadàsaïgamaþ 241 tatra snànàt vàjimedhaphalapràptiþ . brahmasthåõà 242 tatra triràtropavàsàt gosahasradànaphalapràptiþ svargagamana¤ca . ku÷aplavanam 243 tatra snànatriràtropavàsàbhyàü candralokapràptiþ . devahradaþ 244 kçùõaveõvàsamudbhavavanam 245 jyotirmàtrahradaþ 246 kanyà÷ramaþ 247 teùu gamanàt agniùñomaphalapràptiþ . devahrade snànàt gosahasradànaphalapràptiþ . jyotirmàtrahrade snànàt jàtismaratvam .. payoùõã nadã 248 tatra snànatarpaõàbhyàü gosahasradànaphalapràptiþ . daõóakàraõyam 249 tatra mahàràje jalaspar÷àt gosahasradànaphalapràptiþ . ÷arabhaïgà÷ramaþ 250 ku÷à÷ramaþ 251 tatra gamanàt durgatinà÷aþ kulapavitratà ca .. sårpàrakam 252 tattu ràmatãrtham tatra snànàt bahusuvarõayaj¤aphalapràptiþ . saptagodàvaram 253 tatra snànàt mahàpuõyapràptiþ devalokagamana¤ca . devapatham 254 tatra gamanena devasatraphalapràptiþ .. tuïgakàraõyam 255 tatra prave÷àt sadyaþ pàpanà÷aþ màsavàsàt svakulasya pavitratà brahmalokagamana¤ca . medhàvikam 256 tatra pitçdevatarpaõàt agniùñomaphalasmçtimeghànàü pràptiþ .. kàla¤jaraparvataþ 257 tatra devahrade snànàt såryalokapràptiþ . trikåñaparvataþ 258 tatra mandàkinyàü snànapitçdevatarpaõàbhyàü a÷vamedhaphalapràptiþ paramagatilàbha÷ca .. bhartçsthànam 259 tatra kàrtikeyastiùñhati tatra gamanàt sarvakàmapràptiþ . koñitãrthe snànàt gosahasradànaphalapràptiþ . jyeùñhasthànam 260 tatra mahàdevastiùñhati taddar÷anàt candravaddãptiþ . tatra kåpe catvàraþ samudràstiùñhanti tatra snànapradakùiõàbhyàü paramagatipràptiþ . ÷çïgaverapuram 261 yatra ràmo gaïgàmuttãrõaþ tatra snànàt sarvapàpanà÷aþ viùõulokapràpti÷ca . mu¤jàvañaþ 262 tatra mahàdevastiùñhati tasya påjanapradakùiõàbhyàü gàõapatyapràptiþ . tattãrthe jàhnavãsnànàt sarvapàpa nà÷aþ .. prayàgaþ 263 tatra trãõyagnikuõóàni tatra yamunayà gaïgà saïgatà yatra brahmàdayo devà siddhàþ pitaraþ sanatkumàramukhà çùayo nàgasuparõasiddhakratugandharvàpsarasastiùñhanti evaü vedà yaj¤à÷ca mårtimantaþ brahmàõamupàsate . sa sarvatãrthebhyo'dhikaþ . tasya nàmasaïkãrtana÷ravaõamçttikàlabhanaiþ sarvapàpanà÷aþ tatra snànàt triloke evaü vedavidyàsu yat puõyaü tatpràptiþ ràjasåyà÷vamedhaphalapràpti÷ca tatra vapanaü mahat .. bhogavatã nàma vàsukitãrtham 264 tatràbhiùekàt a÷vamedhaphalapràptiþ .. * ..
     %<ayodhyà mathurà màyà kà÷ã kà¤cã avantikà .
     purã dvàravatã caiva saptaità mokùadàyikàþ ..
     tàsu vàsaü prakurvanti ye mçtà và naràþ param .
     labhante na punarjanma màtçgarbheùu kutracit ..>% iti pàdme bhåmikhaõóam .. ÷àstram . adhvaraþ . kùetram . upàyaþ . (yathà, mahàbhàrate . 5 . 125 . 26 .
     %<vàsudevena tãrthena tàta ! gacchasva saü÷amam ..>% %<tãrthena upàyena .>% iti taññãkàyàü nãlakaõñhaþ .. avasaraþ . yathà, bhàgavate . 3 . 19 . 4 .
     %<sa tadà labdhatãrtho'pi na vavàdhe niràyudham .
     mànayan sa mçdhe dharmaü viùvaksenaü prakopayan ..>%) nàrãrajaþ . avatàraþ . çùijuùñàmbu . (yathà, ràmàyaõe . 1 . 2 . 4 .
     %<akardamamidaü tãrthaü bharadbàja ! ni÷àmaya .
     ramaõãyaü prasannàmbu sanmanuùyamano yathà ..>%) pàtram . (yathà, manuþ . 3 . 130 .
     %<dåràdeva parãkùeta bràhmaõaü vedapàragam .
     tãrthantaddhavyakavyànàü pradàne so'tithiþ smçtaþ ..>%) upàdhyàyaþ . (yathà, mahàbhàrate . 4 . 40 . 18 .
     %<÷ikùito hyasi sàrathye tãrthataþ puruùarùabha ! ..>% %<tãrthato gurutaþ .>% iti nãlakaõñhaþ ..) mantrã . iti medinã . the, 8 .. (mantriprabhçtyaùñàda÷aràùñrasampat . yathà, mahàbhàrate . 2 . 5 . 38 .
     %<kaccidaùñàda÷ànyeùu svapakùe da÷a pa¤ca ca .
     tribhistribhiravij¤àtairvetsitãrthàni càrakaiþ ..>% tãrthàni mantriprabhçtãnyaùñàda÷a yànyavagàhya ràjàkçtakçtyo bhavati . tàni coktàni nãti÷àstre yathà --
     %<mantrã purohita÷caiva yuvaràja÷ca bhåpatiþ .
     pa¤camo dbàrapàla÷ca ùaùñho'ntarvaü÷ikastathà ..
     kàràgàràdhikàrã ca dravyasa¤cayakçttathà .
     kçtyàkçtyeùu càrthànàü navamo viniyojakaþ ..
     pradeùñà nagaràdhyakùaþ kàryanirmàõakçttathà .
     dharmàdhyakùaþ sabhàdhyakùo daõóapàlastripa¤camaþ ..
     ùoóa÷o durgapàla÷ca tathà ràùñràntapàlakaþ .
     añavãpàlakàntàni tãrthànyaùñàda÷aiva tu ..
     càràn vicàrayettãrthe svàtmana÷ca parasya ca .
     pàùaõóàdãnavij¤àtànanyonyamitareùvapi ..
     mantriõaü yuvaràja¤ca hitvà sveùu purohitam ..>% ityeùàü tãrtha÷abdavàcyatvam .. halàyudhaþ . yonau jalàvatàre ca mantryàdyaùñàda÷asvapi . puõyakùetre tathà pàtre tãrthaü syàt dar÷aneùvapi .. iti taññãkàyàü nãlakaõñhaþ ..) yoniþ . dar÷anam . ghaññaþ . iti hemacandraþ .. vipraþ . àgamaþ . nidànam . agniþ . iti saükùiptasàre uõàdivçttiþ .. (puõyakàlaþ . iti svàmã .. yathà, bhàgavate . 1 . 12 . 14 .
     %<hiraõyaü gàü mahãü gràmàn hastya÷vàn nçpatirvaràn .
     pràdàt svanna¤ca viprebhyaþ prajàtãrthe sa tãrthavit ..>% puü, sannyàsinàmupàdhivi÷eùaþ . yathà, pràõatoùiõyàü avadhåtaprakaraõe .
     %<triveõãsaïgame tãrthe tattvamasyàdilakùaõe .
     snàyàttattvàrthabhàvena tãrthanàmà sa ucyate ..>%)

#<tãrthakaraþ>#, puü, (karotãti karaþ . tãrthasya ÷àstrasya puõyakùetrasya và karaþ .) jinaþ . iti hemacandraþ . 1 . 24 .. (viùõuþ . yathà, mahàbhàrata . 13 . 149 . 87 .
     %<manoyavastãrthakaro vasuretà vasupradaþ ..>% %<caturda÷avidyànàü bàhyavidyàmayànà¤ca praõetà pravaktà ceti tãrthakaraþ .>% iti tadbhàùyam ..)

#<tãrthakçt>#, puü, (tãrthaü karotãti . kç + kvip tugàgama÷ca .) jinaþ . iti dharaõiþ ..

#<tãrthaïkaraþ>#, puü, (tãrthaü karotãti . kç + kha mum ca .) jinaþ . iti hemacandraþ . 1 . 24 ..

#<tãrthayàtrà>#, strã, (tãrthe yàtrà gamanama .) tãrthagamanam . tadvidhiniùedhau yathà -- çùaya åcuþ .
     %<kartavyà tãrthayàtràsmin loke kena kathaü dvijaiþ .
     ÷rotaü na etadicchàmo vada vahnimatàn mune ! ..
     såta uvàca .
     etat ÷rutvà tataþ såtaþ puràõo munisattamaþ .
     provàca tàn muni÷reùñhàn svadharmaü ÷çõutànaghàþ ..
     yaj¤àdhikàre ca gate dbijendràþ sarvasvanà÷e kùitipo'tha vai÷yaþ .
     ÷u÷råùaõàyàü balavãryahãnaþ ÷ådrastu tãrthàni bhajet sudàntaþ ..
     mumukùubhistãrthagatirmunãndraiþ kàryà tathà tatphalakàïkùibhi÷ca .
     tàü brahmacàrã vidhivat karoti svayaü yato guruõà sanniyuktaþ ..
     nityaü gçhasthà÷ramasaüsthitasya manãùibhistãrthagatirniùiddhà màtuþ piturbhaktimanà gçhasthaþ suto na kuryàt khalu tãrthayàtràm ..
     gaïgàjalenànudinaü manuùyo mçdgomayenàpi sadà munãndràþ .
     snàtãha samyak yadi bhàva÷uddhaþ phalaü tadàpnoti na cànyadetat ..
     sarvàõi tãrthàni hi yàni tàni svarge'ntarãkùe'pi punaþ pçthivyàm .
     tulyàni samyak munayo'gnihotre satyaü gçhasthà÷ramasaü÷ritasya ..
     yasyaha yaj¤eùvadhikàritàsti gçhe'nvahaü dànavato munãndràþ .
     saüjuhvataþ kalkavivarjitasya tãrthe gatiþ pårbatarairniùiddhà ..>% iti vahnipuràõe 1 adhyàyaþ ..

#<tãrtharàjã>#, strã, (tãrthànàü ràjã ÷reõiriva . yadvà, tãrtheùu ràjate ÷obhate iti . ràja + in . tato vàü ïãù .) kà÷ã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<tãrthavàkaþ>#, puü, (tãrthasyeva vàko vacanamasya . uttamàïgasthityàü pra÷aüsanãyatvàdasya tathàtvam .) ke÷aþ . iti hemacandraþ . 3 . 231 ..

#<tãrthasevã>#, [n] puü strã, (tãrthaü ghaññàdijalapràntasthànaü sevate iti . seva + õiniþ .) vakapakùã . iti ràjanirghaõñaþ .. tãrthavàsini, tri ..

#<tãva>#, sthaulye . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüakaü-señ .) tãvati . iti durgàdàsaþ ..

#<tãvaraþ>#, puü, (tãryate iti . té plavanataraõayoþ + %<chitvaracchatvareti .>% uõàü 3 . 1 . iti ùvaracpratyayena nipàtanàt sàdhuþ .) samudraþ . (tãrayati karmasamàptiü karotãti . tãra + ùvarac . guõàbhàvo rephalopa÷ca . ityujjvaladattaþ .) vyàdhaþ . iti medinã . re, 163 .. varõasaïkarajàtivi÷eùaþ . teora iti bhàùà . sa tu ràjaputtrastriyàü kùattriyàjjàtaþ . iti brahmavaivartam .. cårõakabhàryàyàü puõórakàjjàtaþ . iti parà÷arapaddhatiþ ..

#<tãvarã>#, strã, (tãvara + ùittvàt ïãp .) vyàdhapatnã . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<tãvraü>#, klã, (tãva sthaulye + bàhulakàt rak . tija ni÷àne + bàhulakàt ran . dãrghatvam . jakàrasya vakàraþ . ityujjvaladattaþ . 2 . 28 ..) ati÷ayaþ . ityamaraþ . 1 . 2 . 70 .. tãram . tãkùõam trapu . ityuõàdikoùaþ .. loham . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tãvraþ>#, tri, (tija + bàhulakàt ran .) dãrghatvàdika¤ca . atyuùõaþ . nitàntaþ . (yathà, raghuþ . 9 . 65 .
     %<tàn hatvà gajakulabaddhatãvravairàn kàkutsthaþ kuñilanakhàgralagnamuktàn ..>%) kañuþ . ityuõàdikoùaþ .. (duþsahaþ . yathà, àryàsapta÷atyàm . 691 .
     %<hanta virahaþ samantàjjalayati durvàratãvrasaüvegaþ ..>% tàkùõam . yathà, tatraiva . 152 .
     %<kçtakasvàpa madãya÷vàsadhvanidattakarõa ! kiü tãvraiþ .
     vidhyasi màü ni÷vàsaiþ smaraþ ÷araiþ ÷abdavedhãva ..>%) ÷ive, puü . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<tãvrakaõñhaþ>#, puü, (tãvraþ kaõñho yasmàt . asya bhakùaõena hi kaõñhade÷e pãóotpattestathàtvam .) ÷åraõaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tãvragandhà>#, strã, (tãvraþ kañurgandho yasyàþ .) yavànã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tãvrajvàlà>#, strã, (tãvraü yathà syàt tathà jvàlayati uttejayati sevinamiti . jvala + õic + ac ñàp ca .) dhàtakã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tãvravedanà>#, strã, (tãvrà atyantà vedanà .) yàtanà . ati÷ayavedanà . ityamaraþ . 1 . 10 . 3 ..

#<tãvrà>#, strã, (tãvra + ñàp .) kañurohiõã . gaõóadårvà . ràjikà . iti medinã . re, 45 .. nadãvi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. mahàjyotiùmatã . taradãvçkùaþ . tulasã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tu>#, la vçttau . hiüsàyàm . pårtau . iti kavikalpadrumaþ .. (adàü-paraü-akaü-sakaü ca-señ .) la, tauti tavãti . iti durgàdàsaþ ..

#<tu>#, vya, pàdapåraõam . (yathà, manuþ . 11 . 207 .
     %<avagårya tvabda÷ataü sahasramabhihatya ca .
     jighàüsayà bràhmaõasya narakaü pratipadyate ..>%) bhedaþ . avadhàraõam . ityamaraþ .. saümuccayaþ . (yathà, manuþ . 11 . 202 .
     %<uùñrayànaü samàruhya kharayànantu kàmataþ .
     snàtvà tu vipro digvàsàþ pràõàyàmena ÷udhyati ..>%) pakùàntaram . niyogaþ . pra÷aüsà . vinigrahaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<tuk>#, [j] puü, (tu¤jyate jãvyate'neneti . tuja pràõe + kvip .) apatyam . iti hemacandraþ ..

#<tukàkùãrã>#, strã, (tugàkùãrã + pçùodaràditvàt gasya kaþ .) tugàkùãrã . iti hemacandraþ . 4 . 220 ..

#<tugà>#, strã, (tuja + bàhulakàt ghaþ kicca .) vaü÷alocanà . iti ràjanirghaõñaþ .. (paryàyo'syà yathà, bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .
     %<syàdvaü÷arocanà vaü÷ã tugàkùãrã tugà ÷ubhà .
     tvakkùãrã vaü÷ajà ÷ubhrà vaü÷akùãrã ca vaiõavã ..>%)

#<tugàkùãrã>#, strã, (tugà sà eva kùãrã .) vaü÷alocanà . iti ràjanirghaõñaþ .. vaü÷alocanàbhedaþ . asyà guõàþ . kùaya÷vàsakàsanà÷itvam . madhuratvam . himatva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. (yathà, bhàvaprakà÷e madhyakhaõóe 2 bhàge kà÷arogàdhikàre .
     %<dviguõà ca tugàkùãrã sità sarvacaturguõà ..>%)

@<[Page 2,631a]>@
#<tuïgaþ>#, puü, (tuji hiüsàyàm + gha¤ .) punnàgavçkùaþ . (yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<kumbhãkaþ puruùastuïgaþ punnàgo raktake÷araþ ..>%) parvataþ . budhagrahaþ . iti hemacandraþ . 6 . 64 .. nàrikelaþ . gaõóakaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. yogabhedaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. sa tu grahàõàü uccarà÷iþ . yathà --
     %<såryàdyuccàn kriyavçùamçgastrãkulãràntyayåke digvahnãndradbayatithi÷aràn saptaviü÷àü÷ca viü÷àn .
     aü÷ànetàn vadati javana÷càntyatuïgàn sutuïgàüstànevàü÷àn madanabhavaneùvàha nãcàn sunãcàn ..>% iti dãpikà ..
     %<àdityameùe vçùabhe ÷a÷àïke kanyàgate j¤e ca gurau kulãre mãne ca ÷ukre makare mahãje ÷anau tulàyàmiti tuïgagehàþ ..>% iti samayàmçtam .. * .. atha tuïgasthagrahaphalam .
     %<tuïge'rkaþ ÷ubhasaüyutaþ ÷ubhakarairmitrai÷ca dçùño yadà daivàt pa÷yati so'pi và ÷ubhakarànekaü dvikaü và trikam .
     vitte÷aþ prathito vimarditaripuþ kùauõã÷amànyo yadà kùmàpàlàrcitapàdapadmayugalo ràjà trikoõe yadà ..
     tuïge candramasi prasannavapuùi bradhnàdanaùñadyutau prakhyàto'rivimardako'gadatanå ràje÷varo råpavàn .
     kùmàpàlàrcitapàdapadmayugalo và dharma÷ãlo mahàn sau myaireva yuto'thavà priyatamairdçùñe trikoõe'pi ca ..
     yadi bhavati mçgastho bhåmiputtrastadà vai na dinakaramayåkhàdbhraùñara÷mirnarendraþ .
     agadatanurabhãtaþ ÷atrudarpàpahàrã praõataripunarendraþ syàttrikoõe'pi jàtaþ .
     kanyàsthaþ ÷a÷alà¤chanasya tanayastithyaü÷akaiþ saüyuto dçùño và yadi saüyutaþ ÷ubhakarairjàtastadà bhåpatiþ .
     yàtràyàü turagoùñramattakariõàü yàtairmahã kampate sakùmàbhçddharaõãruhà vigalità yànti trikoõe'pi ca ..
     tuïge gurau mitrakhagena dçùño ràjà bhavedindrasamànamårtiþ .
     gajà÷vanaukànarapårõalakùmãþ pçthvãpatiþ svasya trikoõage'pi ..
     tuïge bhçgo ÷ubhasuhçtprayute ca dçùñe daivàt punaþ sa yadi pa÷yati mitrasaüghàn .
     bhåpàdhipo bhavati kãrtikarapradhàno dãrghàyurugrasukhabhugbhçguje trikoõe ..
     tuïge ÷anau mitrakhagena dçùñe pracaõóadaõóo nçpatipradhànaþ .
     na dç÷yate diggamane ca dhurvã trikoõage càpi narendramårtiþ ..
     bhavati dharaõipàlo nãcabuddhiþ pratàpã hayagajadhanapårõo jàtivarge viraktaþ .
     kuñilamatiranãto bhåribhàõóàrayuktastamasi mithunasaüsthe jàyate mànavendraþ ..
     mçgapativçùakanyàkarkañasthe ca ràhau bhavati vipulalakùõã ràjaràjàdhipo và .
     hayagajanaranaukàmaõóitaþ sàrvabhaumo nçpatiramarapåjyo ràhutuïgã ciràyuþ ..
     arinidhanavyayatuïge kãrtitametat phalaü vyartham .
     kendratrikoõe làbhe và tuïgaphalaü yathoddiùñam ..>% iti koùñhãpradãpaþ ..

#<tuïgaþ>#, tri, (tuji hiüsàyàm + gha¤ .) ugraþ . pradhànam . unnataþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, radhuþ . 6 . 3 .
     %<÷ilàvibhaïgairmçgaràja÷àvastuïgaü nagotsaïgamivàruroha ..>% pracuraþ . yathà, tatraiva . 4 . 70 .
     %<teùàü sada÷vabhåyiùñhàstuïgà draviõarà÷ayaþ ..>%) ki¤jalke klã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tuïgakaþ>#, puü, (tuïga + svàrthe saüj¤àyàü và kan .) punnàgavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (araõyaråpatãrthavi÷eùe, klã . yathà, mahàbhàrate . 3 . 85 . 46-54 .
     %<tuïgakàraõyamàsàdya brahmacàrã jitendriyaþ .
     vedànadhyàpayat tatra munãn sàrasvataþ purà ..
     tatra vedeùu naùñeùu muneraïgirasaþ sutaþ .
     çùãõàmuttarãyeùu såpaviùño yathàsukham ..
     oükàreõa yathànyàyaü samyaguccàritena ha .
     yena yat pårbamabhyastaü tat sarvaü samupasthitam ..
     çùayastatra devà÷ca varuõo'gniþ prajàpatiþ .
     harirnàràyaõastatra mahàdevastathaiva ca ..
     pitàmaha÷ca bhagavàn devaiþ saha mahàdyutiþ .
     bhçguü niyojayàmàsa yajanàrthaü mahàdyutim ..
     tataþ sa cakre bhagavànçùãõàü vidhivattadà .
     sarveùàü punaràdhànaü vidhidçùñena karmaõà ..
     àjyabhàgena tatràgniü tarpayitvà yathàvidhi .
     devàþ svabhavanaü yàtà çùaya÷ca yathàkramam ..
     tadaraõyaü praviùñasya tuïgakaü ràjasattama ! .
     pàpaü praõa÷yatyakhilaü striyà và puruùasya và ..
     tatra màsaü vaseddhãro niyato niyatà÷anaþ .
     brahmalokaü vrajedràjan ! kula¤caiva samuddharet ..>%)

#<tuïgabhadraþ>#, puü, (tuïga ucco'pi bhadraþ .) madotkañahastã . iti medinã . re, 263 ..

#<tuïgabhadrà>#, strã, (tuïgà pradhànà bhadrà nirmalà ca .) nadãvi÷eùaþ . sà dakùiõe prasiddhà . (yathà, matsyapuràõe . 113 . 29 .
     %<tuïgabhadrà suprayogà vàhya kàvarã caiva tu .
     dakùiõàpathanadyastàþ sahyapàdàdbiniþsçtà ..>%) tasyà jalasya guõàþ . snigdhatvam . nirmalatvam . svàdutvam . gurutvam . kaõóupittàsradàtçtvam . pràyaþsàtmyatvam . medhàkaratva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tuïga÷ekharaþ>#, puü, (tuïgànyuccàni ÷ekharàõi ÷çïgàõi yasya .) parvataþ . iti ÷abdamàlà ..

#<tuïgà>#, strã, (tuïga + ñàp .) vaü÷alocanà . ÷amã . iti ràjanirghuõñaþ .. (asyàþ paryàyà yathà --
     %<÷amã ÷aktuphalà tuïgà ke÷ahantrã ÷ivà phalà .
     maïgalyà ca tathà lakùmãþ ÷amãraþ sàlpikà smçtà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<tuïginã>#, strã, (tuïgo vçkùavi÷eùastadvadàkçtirastyasyàþ . tuïga + iniþ . ïãp .) mahà÷atàvarã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tuïgã>#, strã, (tuïga + gauràditvàt ïãù .) haridrà . varvarã . iti medinã . ge, 8 .. (asyàþ paryàyà yathà, bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe 1 bhàge .
     %<varvarã tuvarã tuïgã kharapuùpàjagandhikà .
     parõà÷astatra kçùõe tu kañhillakakuñherakau ..>% ràtriþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..)

#<tuïgã>#, [n] puü, (tuïgaþ uccasthànaü à÷rayatvena astyasya . iniþ .) tuïgasthànasthitaþ . uccasthagrahaþ . iti jyotiùam ..

#<tuïgãpatiþ>#, puü, (tuïgyà ni÷àyàþ patiþ .) candraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<tuïgã÷aþ>#, puü, (tuïgã sarvapradhàna ã÷aþ prabhu÷ca .) ÷ivaþ . kçùõaþ . såryaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<tucchaü>#, klã, (tauti asàratvaü gacchatãti . tu +
     %<cho'dikacibhyàü ÷utubhyàntu kit pãpåïoþ sva÷cà .>% 2 . 33 . uõàdikoùañãkàdhçtasåtràt chaþ sa ca kit .) pulàkajam . ityuõàdikoùaþ .. bhuùi iti bhàùà ..

#<tucchaþ>#, tri, (tud + kvip . tena taü và chyatãti . cho + kaþ .) ÷ånyaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 56 .. hãnaþ . ityuõàdikoùaþ .. (yathà, bhàgavate . 7 . 7 . 45 .
     %<kimetairàtmanastucchaiþ saha dehena na÷varaiþ ..>%) alpaþ . iti hemacandraþ . 6 . 62 ..

#<tucchadruþ>#, puü, (tuccho hãno drurvçkùaþ .) eraõóavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<tucchadhànyakaü>#, klã, (tucchaü dhànyam . alpàrthe kan .) pulàkaþ . iti ratnamàlà .. àgóà iti bhàùà .

#<tucchà>#, strã, (tuccha + ñàp .) tutthà . nãlãvçkùaþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. (såkùmailà . mujaràñde÷ãyà elàcã . asyàþ paryàyà yathà,
     %<såkùmopaku¤cikà tucchà koraïgã dràvióã guñiþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<tuja>#, hiüse . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-señ .) tojati . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 2,632a]>@
#<tuja>#, i pràõe . bale . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüparaü-akaü-sakaü ca-señ .) pa¤camasvarã . i, tu¤jyate . pràõo jãvanam . hiüsàyàc¤àyàmiti ka÷cit . iti durgàdàsaþ ..

#<tuja>#, i ka bhàùaññàrthe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-paraü-akaü-sakaü ca-señ .) pa¤camasvarã . i ka, tu¤jayati . bhà dãptiþ . ùaññàrtho niketanahiüsàbaladànàni . iti durgàdàsaþ ..

#<tuña>#, ÷i kalahe . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàüparaü-akaü-señ .) ÷i, tuñati atuñãt nãcaþ parasparaü vacasà . tutoña . iti durgàdàsaþ ..

#<tuñumaþ>#, puü, (tuñati nà÷ayati dravyajàtamiti . tuña + bàhulakàt umaþ .) unduruþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<tuóa>#, i ïa vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüàtmaü-sakaü-señ .) pa¤camasvarã . i, tuõóyate . ïa, tuõóate . vadho niùpãóanamiti ramànàthaþ . tuõóate pànthaü pikaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<tuóa>#, ç vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-señ .) pa¤camasvarã . ç, atutoóat . vadho dbidhàkaraõamiti govindabhaññaþ . toóati mallo mallàïgaü bhinattãtyarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<tuóa>#, ÷i bhede . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàüparaü-sakaü-señ .) ÷i, tuóati atuóãt tutoóa . upahanane iti ka÷cit . iti durgàdàsaþ ..

#<tuóóa>#, nàdare . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-señ .) pa¤camasvarã óadvayàntaþ . nàdaraþ anàdaraþ . tuóóati . phalàbhàvànna çdanubandhaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<tuõa>#, ÷a jaihmye . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàü-paraüsakaü-señ .) jaihmyamiha kuñilãkaraõam . ÷a, tuõati tçõaü vàyuþ . toõità . iti durgàdàsaþ ..

#<tuõiþ>#, puü, (tuõati saïkocayatãti . tuõa jaihmye + %<sarvadhàtubhya in .>% uõàü . 4 . 117 . iti in .) kuõiþ . tunnavçkùaþ . ityamarañãkàyàü svàmã .. (asya paryàyà guõà÷ca yathà --
     %<tuõistunnaka àpãnastuõikaþ kacchakastathà .
     kuñherakaþ kàntalako nandivçkùa÷ca nandakaþ ..
     tuõã raktaþ kañuþ pàke kaùàyo madhuro laghuþ .
     tikto gràhã himo vçùyo vraõakuùñhàsrapittajit ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<tuõóaü>#, klã, (tuõóate niùpãóayati abhyantarasthadravyamiti . tuõóa + pacàdyac .) mukham . ityamaraþ . 2 . 6 . 89 .. (ca¤cuþ . yathà, devãbhàgavate . 2 . 1 . 26 .
     %<àmiùaü sa tu vij¤àya ÷ãghramabhyadravat khagam .
     tuõóayuddhamathàkà÷e tàvubhau samacakratuþ ..>% puü mahàdevaþ . yathà, harivaü÷e bhaviùyaparvaõi . 15 . 15 .
     %<namastuõóàya tuùyàya namastuñituñàya ca ..>% ràkùasavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 284 . 9 .
     %<tuõóena ca nalastatra pañu÷aþ panasena ca ..>%)

@<[Page 2,632b]>@
#<tuõóakerikà>#, strã, kàrpàsã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tuõóakerã>#, strã, (pra÷astaü tuõóam . pra÷aüsàyàü kan . tadãrte ãrayati và tattulya÷obhàdhàraõàt . ãra + karmaõyaõ . striyàü ïãù .) vimbikà . ityamarañãkàyàü bharataþ .. telàkucà iti bhàùà ..

#<tuõóiþ>#, puü, (tuõóate niùpãóayati madhyasthadravyamiti . tuõóa + %<sarvadhàtubhya in .>% uõàü 4 . 117 . itãn .) mukham . ca¤cuþ . ityuõàdikoùaþ .. nàbhau strã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<tuõóikà>#, strã, (tuõóireva . tuõói + svàrthe kan ñàp ca .) nàbhiþ . vimbikà . iti ÷abdaratnàvalã .. (asyà guõà yathà --
     %<tuõóikà càgnirucikçdvàtapittanivàraõã ..>% iti hàrãte prathame sthàne da÷ame'dhyàye ..)

#<tuõóikerã>#, strã, kàrpàsã . vimbikà . ityamaraþ . 2 . 4 . 116 .. (asyà paryàyàþ yathà,
     %<tuùñã raktaphalà vimbã tuõóikerã ca vimbikà ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..) asyà råpàntaràõi . tuõóikerikà tuõóikeriþ tuõóakerã tuõóike÷ã . ityamarañãkà ..

#<tuõóike÷ã>#, strã, vimbikà . iti ÷abdacandrikà ..

#<tuõóibhaþ>#, tri, (tuõóirvçddhà nàbhirasya . %<tundivalivañerbhaþ .>% 5 . 2 . 140 . iti bhaþ . %<mårdhanyopadho'yaü tuõóiþ .>% iti màdhavaþ .) vçddhanàbhiþ . bçhannàbhiyuktaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 61 ..

#<tuõóilaþ>#, strã, (tuõóirastyasyeti . sidhmàditvàt ilac .) vçddhanàbhiþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 61 .. mukharaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<tuttha>#, t ka stçtau . iti kavikalpadrumaþ .. (adanta curàü-paraü-sakaü-señ .) àdye pa¤camasvaraþ ÷eùo dantyavargàdyayuktasthakàraþ . tutthayati tutthàpayati . stçtiràcchàdanam . iti durgàdàsaþ ..

#<tutthaü>#, klã, (tudati pãóayatyanena . tuda + %<pàtétudeti .>% uõàü 2 . 7 . iti thak . yadbà, tuttha àcchàdane + ac .) kharparãtuttham . upaghàtumedaþ . tutiyà iti bhàùà . tatparyàyaþ . nãlà¤janam 2 harità÷mam 3 tutthakam 4 mayåragrãvakam 5 tàmragarbham 6 amçtodbhavam 7 mayåratåttham 8 ÷ikhikaõñham 9 nãlam 10 . iti ràjanirghaõñaþ .. tutthà¤janam 11 ÷ikhigrãvam 12 vitunnakam 13 mayårakam 14 . ityamaraþ . 2 . 9 . 101 .. tåtakam 15 mçùàtuttham 16 mçtàmadam 17 . iti ÷abda candrikà .. asya guõàþ . kañutvam . kaùàyatvam . uùõatvam . ÷vitranetràmayanà÷itvam . sarvaviùadoùa÷amanatvam . vàntikàrakatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. kùàratvam . nirmalatvam . laghutvam . bhedakatvam . kçmikaõóukuùñhakaphanà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. * ..
     %<tutthaü vitunnakaü càpi ÷ikhigrãvaü mayårakam .
     tutthaü tàmropadhàturhi ki¤cittàmreõa tadbhavet ..
     ki¤cittàmraguõaü tasmàdbakùyamàõaguõa¤ca tat .
     tutthakaü kañukaü kùàraü kaùàyaü vàmakaü laghu ..
     lekhanaü bhedanaü ÷ãtaü cakùuùyaü kaphapittahçt .
     viùà÷makuùñhakaõóåghnaü kharparaü càpi tadguõam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe 1 bhàge .. (asya ÷odhanavidhiryathà --
     %<otorviùñhàsamaü tutthaü sakùaudraü ñaïgaõàïghriyuk .
     tridhà supuñitaü ÷uddhaü vàntibhràntivivarjitam ..>% anyacca .
     %<gandhakena samaü tutthaü tutthàrdhenàrdhayàmakam .
     vàntibhràntã yadà na stastadà siddhiü vinirdi÷et ..>% ÷odhitasyàsya guõà yathà --
     %<tutthaü sakañukakùàraü kaùàyaü vi÷adaü laghu .
     lekhanaü bhedi cakùuùyaü kaõóåkrimiviùàpaham ..>% iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe jàraõamàraõàdhikàre ..) rasà¤janam . gràvà . ityuõàdikoùaþ .. agniþ . iti saükùiptasàre uõàdivçttiþ .. agnau puü . iti hemacandraþ ..

#<tutthakaü>#, klã, (tutthameva . svàrthe kan .) tuttham . iti ÷abdacandrikà .. (asya guõà yathà --
     %<tutthakaü kañukaü kùàraü kaùàyaü vàmakaü laghu .
     lekhanambhedanaü ÷ãtaü cakùuùyaü kaphapittahçt .
     viùà÷makuùñhakaõóåghnaü kharpara¤càpi tadguõam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<tutthà>#, strã, (tuttha + ñàp .) nãlãvçkùaþ . kùudrailà . ityamaraþ . 2 . 4 . 95 .. mahànãlã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tutthà¤janaü>#, klã, (tutthayati tutthyate và . tuttha + ac . tuttha¤ca tada¤jana¤ceti karmadhàrayaþ .) upaghàtuvi÷eùaþ . tuttham . ityamaraþ . 2 . 9 . 101 ..

#<tuda>#, ¤a ÷a au vyathe . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàü-ubhaü-sakaü-aniñ .) ¤a ÷a, tudati tudate . au, tottà . vyatha iha ¤yantasya råpam . tudoda gadayà càrim . iti bhaññiþ .. vidhuntudaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<tundaü>#, klã, (tudatãti . tuda + %<abdàdaya÷ca .>% uõàü 4 . 98 . iti dan tudernumca ityukternum tato dasya lopaþ .) udaram . ityamaraþ . 2 . 6 . 77 ..

#<tundakåpikà>#, strã, (kùudraþ kåpaþ kåpikà . tundasya udarasya kåpikeva .) nàbhiþ . iti hemacandraþ . 3 . 2 . 70 ..

#<tundakåpã>#, strã, (tundasya udarasya kåpã kùudrakåpa iva .) nàbhiþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<tundaparimàrjaþ>#, tri, (tundamudaraü parimàrùñãti . pari + mçja + aõ .) tundaparimçjaþ . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ .. (alasàdanyatra tundaparimàrja eva . iti siddhàntakaumudã . pàü 3 . 2 . 5 ..)

@<[Page 2,633a]>@
#<tundaparimçjaþ>#, tri, (tundamudaraü parimàrùñãti . pari + mçja + %<tunda÷okayoþ parimçjàpanudoþ .>% 3 . 2 . 5 . ityatra %<àlasyasukhàharaõayoriti vaktavyam .>% iti vàrtikoktyà kaþ .) alasaþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 18 ..

#<tundi>#, klã, (tuda + in bàhulakàt num ca .) udaram . iti hemacandraþ . 3 . 168 .. gandharvavi÷eùe, puü . iti jañàdharaþ ..

#<tundiþ>#, strã, (tud + in bàhulakàt num ca .) nàbhiþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<tundikaþ>#, tri, (ati÷ayitaü tundamudaramastyasya . %<tundàdibhya ilacca .>% 5 . 2 . 117 . iti cakàràt ñhan .) vi÷àlajañharo janaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<tundikà>#, strã, (tundamudaraü à÷rayatvenàstyasyàþ . tunda + ñhan ñàp ca .) nàbhiþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<tunditaþ>#, tri, tuõóilaþ . iti bharatasya dviråpakoùaþ ..

#<tundibhaþ>#, tri, (tundirvçddhà nàbhirastyasyeti . tundi + %<tundivalivañerbhaþ .>% 5 . 2 . 139 . iti bhaþ .) tundilaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<tundilaþ>#, tri, (tundaü vi÷àlamudaramastyasyeti . tunda + %<tundàdibhya ilacca .>% 5 . 2 . 117 . itãlac .) vi÷àlajañharo janaþ . bhuüóe iti bhàùà .. tatparyàyaþ . piciõóilaþ 2 bçhatkukùiþ 3 tundikaþ 4 tundibhaþ 5 tundã 6 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<tundilaphalà>#, strã, (tundilavat phalamasyàþ .) trapuùã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tundã>#, strã, (tundi + và ïãù .) nàbhiþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<tundã>#, [n] tri, (tundaü vi÷àlamudaramastyasyeti . %<tundàdibhya ilacca .>% 5 . 2 . 117 . iti cakàràt iniþ .) tundilaþ . iti ÷abdaratnàvalã amara÷ca ..

#<tunnaþ>#, puü, (tudyate iti . tuda + ktaþ .) nandãvçkùaþ . tuüda iti bhàùà . ityamaraþ . 2 . 4 . 127 .. tri, vyathitaþ . (yathà, ràmàyaõe . 2 . 14 . 23 .
     %<sa tunna iva tãkùõena pratodena hayottamaþ .
     ràjà pracodito'bhãkùõaü kaikeyãmidamabravãt ..>% chinne . dvidhàkçte ca ..)

#<tunnavàyaþ>#, puü, (tunnaü chinnaü vayatãti . ve + %<hvàvàma÷ca .>% 3 . 2 . 2 . ityaõ .) saucikaþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 6 .. darajã iti bhàùà .. (yathà, manuþ . 4 . 214 .
     %<÷ailåùatunnavàyànnaü kçtaghnasyànnameva ca ..>%)

#<tunpa>#, vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-sakaüseñ .) tumpati . iti durgàdàsaþ ..

#<tunpa>#, ÷a vadhe . kle÷e . iti kavikalpadåmaþ .. (tudàü-sakaü-akaü ca-señ .) ÷a, tupati tutumpa . tupa pa ÷a tunpa ÷a kli÷i vadhe ityetàbhyàmeva tumpati tupatãti siddhau tunpa vadhe ityasya bhvàdau pàñhastu vede ÷abantasya ÷àntasya coccàraõabhedàrthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<tunpha>#, vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-señ .) tumphati . iti durgàdàsaþ ..

#<tunpha>#, ÷a vadhe . kle÷e . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàü-paraü-sakaü-akaü ca-señ .) ÷a, tuphati tutumpha . iti durgàdàsaþ ..

#<tupa>#, vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-sakaüseñ .) topati . iti durgàdàsaþ ..

#<tupa>#, i ka ardane . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüparaü-sakaü-señ .) pa¤camasvarã . i ka, tumpayati . ardanaü vadhaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<tupa>#, pa ÷a kle÷e . vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàü-paraü-akaü-sakaü ca-señ .) pa ÷a, tumpati tutopa . iti durgàdàsaþ ..

#<tupha>#, vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-sakaüseñ .) tophati . iti durgàdàsaþ ..

#<tupha>#, pa ÷a kle÷e . vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàü-paraü-akaü-sakaü ca-señ .) pa ÷a, tumphati tutopha . iti durgàdàsaþ ..

#<tuba>#, i ki arde . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüpakùe bhvàü-paraü-sakaü-señ .) tavargàdyàdiþ . pa¤camasvarã . i, tumbyate . ki, tumbayati tumbati . ardo vadhaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<tubha>#, ë ïa hiüse . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüàtmaü-sakaü-señ .) ë, atubhat . ïa, tobhate . iti durgàdàsaþ ..

#<tubha>#, ya ga hiüse . iti kavikalpadrumaþ .. (divàükryàü ca-paraü-sakaü-señ .) ya, tubhyati . ga, tubhnàti . tutobha . iti durgàdàsaþ ..

#<tumuraþ>#, puü klã, (tumulaþ . rasya laþ .) tumulaþ .. ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ .. (kùattriyajàtivi÷eùaþ . yathà, màtsye . 113 . 53 .
     %<tumuràstumbarà÷caiva païgamà naiùadhaiþ saha ..>%)

#<tumulaü>#, klã, (tu sautro dhàtuþ + bàhulakàt mulak .) raõasaïkulam . saïkãrõayuddham . ityamaramedinãkarau .. parasparasambàdho raõasaüghaññaþ . iti bharataþ .. (yathà, devãbhàgavate . 5 . 41 . 28 .
     %<tatràbhåttumulaü yuddhaü devadànavasainyayoþ ..>%)

#<tumulaþ>#, puü, (tu + bàhulakàt mulak .) kalivçkùaþ . iti medinã . le, 98 .. vyàkulo raõaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (pracaõóe ugre saïkulamàtre ca tri . yathà, ràjataraïgiõyàm . 4 . 541 .
     %<ekasya karuõàkrandaiþ sainyasyànyasya garjitaiþ .
     sarittaraïgaghoùai÷ca babhåvustumulà di÷aþ ..>% tathà, mahàbhàste . 1 . 53 . 12 .
     %<vavau gandha÷ca tumulo dahyatàmani÷aü tadà ..>%)

#<tumbaþ>#, puü strã, (tumbati nà÷ayatyarucimiti . tumba ardane + ac .) alàvuþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (alàvoþ ÷uùkatvak . yathà, harivaü÷e . 64 . 5 .
     %<sa÷ikyatumbakarakau gopaveõupravàdakau ..>%)

#<tumbakaþ>#, puü, (tumbati arucimiti . tumba + õvul .) alàvuþ . iti ÷abdaratnàvalã .. ràjàlàvuþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tumbà>#, strã, (tumba + ñàp .) alàvuþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, ambàùñhake . 7 .
     %<kumbàvatãsamavióambà galena navatumbàbhavãõasavidhà ÷aü bàhuleya÷a÷ivimbàbhiràmamukhasaüvàdhitastanabharà ..>%) gavã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<tumbiþ>#, strã, (tumbati nà÷ayatyarucimiti . tubi ardane + %<sarvadhàtubhya in .>% uõàü 4 . 117 . itãn .) alàvuþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (alàvu÷abde'syà vivaraõaü j¤àtavyam ..)

#<tumbikà>#, strã, (tumba ardane + õvul . ñàpi ata itvam .) alàvuþ . iti ÷abdaratnàvalã .. kañutumbã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tumbinã>#, strã, (tumbati nà÷ayatyarucimiti . tumba + õiniþ ïãp .) kañutumbã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tumbã>#, strã, (tumbi + kçdikàràditi và ïãù .) alàvuþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 156 .. (yathà, ÷ànti÷atake . 3 . 16 .
     %<are cetomãna ! bhramaõamadhunà yauvanajale tyaja tvaü svacchandaü yuvatijaladhau pa÷yasi na kim .
     tanåjàlãjàlaü stanayugalatumbãphalayugaü manobhåþ kaivartaþ kùipati paritastvàü prati muhuþ ..>%
     %<alàvuþ kathità tumbã dbidhà dãrghà ca vartulà .
     miùñaü tumbãphalaü hçdyaü pitta÷leùmàpahaü guru ..
     vçùyaü rucikaraü proktaü dhàtupuùñivivardhanam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) kulikavçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<tumbãpuùpaü>#, klã, (tumbyàþ puùpamiva puùpamasya .) latàmbujam . alàvupuùpam . iti hàràvalã . 202 ..

#<tumbukaü>#, klã, (tumba + bàhulakàt ukaþ .) alàvuphalam . iti haóóacandraþ ..

#<tumbukaþ>#, puü, (tumba + bàhulakàt ukaþ .) alàvuþ . iti bharatadhçtahaóóacandraþ ..

#<tumburã>#, strã, (tumbavadàkàraü ràtãti . rà + kaþ . ïãp . pçùodaràditvàdutvam .) kukkurã . dhanyàkam . iti medinã . re, 163 ..

#<tumburu>#, klã, kustumvuru . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, vaidyake .
     %<tumburubhçïgaùaùñhyàhvakandakaü kañurohiõã ..>% asya tailaguõàþ .
     %<tumburutthaü kara¤jotthaü jyotiùmatyudbhavantathà .
     ar÷akuùñhakçmi÷leùma÷ukramedo'nilàpaham ..>% iti hàrãte prathame sthàne navame 'dhyàye ..)

@<[Page 2,634a]>@
#<tumburuþ>#, puü klã, gandharvavi÷eùaþ . svargagàyakaþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 123 . 15 .
     %<gandharvaiþ sahitaþ ÷rãmàn pràgàyata ca tumburuþ ..>% tapasvivi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e . 126 . 9 .
     %<arciùmàüstumbu ru÷caiva bhàri÷ca vadatàü varaþ .
     netàro devadevànàmete hi tapasànvitàþ ..>%) ahadupàsakavi÷eùaþ . iti hemacandraþ .. phalavçkùavi÷eùaþ . tatphalantu tyàptamukhaü marãcavat . tat paryàyaþ . ÷ålaghnaþ 2 . iti ratnamàlà .. saurajaþ 3 sauraþ 4 vanajaþ 5 sànujaþ 6 dbijaþ 7 tãkùõakalkaþ 8 tãkùõaphalaþ 9 tãkùõapatraþ 10 mahàmuniþ 11 sphuñalaþ 12 sugandhiþ 13 . asya guõàþ . madhuratvam . tiktatvam . kañutvam . uùõatvam . kaphavàta÷ålagulmodaràdhmànakriminà÷itvam . vahnidãpanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. tadvçkùaparyàyàstatphalaguõà÷ca .
     %<tumburuþ saurabhaþ sauro vanajaþ sànujo'ndhakaþ .
     tumbu ru prathitaü tiktaü kañupàke hi tat kañu ..
     råkùoùõaü dãpanaü tãkùõaü rucyaü laghu vidàhi ca .
     vàta÷leùmàkùikarõauùñha÷iroruggurutàkçmãn ..
     kuùñha÷ålàrutti÷vàsaplãhakçcchràõi nà÷ayet ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<tura>#, li ra vege . iti kavikalpadrumaþ .. (hvàüparaü-akaü-señ .) hrasvã . li, tutorti . ra, vaidikaþ . vegaþ ÷ãghragamanam . adàdivarjadhàtubhyaþ ÷apo vidhànenaiva siddhe adàdeþ ÷apaü vidhàya tallukkaraõaü niùñhàyàü bhàvàdióhe voduïo'vvata ityanena guõàrthamiti caturbhujaþ . tena toritaü turitamiti . tanmate ruderapi roditaü ruditamiti syàt . iti durgàdàsaþ ..

#<turaþ>#, tri, (tutorti vegena gacchatãti . tura + kaþ .) vegavàn . iti turaga÷abdañãkàyàü bharataþ .. (yathà, çgvede . 7 . 56 . 19 .
     %<ime turaü maruto ràmayantãme sahaþ sahasa à namanti ..>% %<turaü karmasu kùipravantam .>% iti sàyanaþ .. kùiprastotrakàrã . yathà, çgvede . 8 . 26 . 4 .
     %<upastomànturasya dar÷athaþ ÷riye ..>%
     %<turasya kùipraü stotraü kurvataþ .>% iti sàyanaþ ..)

#<turagaþ>#, puü, (tura vege + bhàve gha¤arthe kaþ . tureõa vegena gacchatãti . gama + anyeùvapãti óaþ .) cittam . ghoñakaþ . iti medinã . ge, 38 .. (yathà, raghuþ . 3 . 51 .
     %<tataþ prahasyàpabhayaþ purandaraü punarvabhàùe turagasya rakùità ..>%)

#<turagagandhà>#, strã, (turagasya gandha iva gandho yasyàþ .) a÷vagandhà . iti ratnamàlà .. (a÷vagandhà÷abde'syà-vivaraõamàkhyàtam ..)

#<turagabrahmacaryakaü>#, klã, (turagasyeva brahmacaryam . tataþ svàrthe kan .) abhàvàdaïganàtyàgaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

@<[Page 2,634b]>@
#<turagalãlakaþ>#, puü, (turagasyeva lãlà yasya tataþ kan .) tàlaprabhedaþ . yathà, saïgãtadàmodaraþ .
     %<drutadvandvaü viràmàntaü laghusturagalãlake ..>%

#<turagã># [n] tri, (turago ghoñako vàhanatvenàstyasyeti . turaga + iniþ .) a÷vàrohaþ . iti hemacandraþ . 3 . 425 ..

#<turagã>#, strã, (turagavat gandho'styasyàþ . ar÷a àditvàt ac tato gauràditvàt ïãù .) a÷vagandhà . iti medinã . ge, 38 .. a÷vastrã . iti vyàkaraõam ..

#<turaïgaþ>#, puü strã, (tureõa vegena gacchatãti . tura + gam + %<game supi vàcyaþ .>% 3 . 2 . 38 . ityasya vàrtikoktyà khac . %<khacca óidvà vàcyaþ .>% iti óit . %<arurdviùaditi .>% 6 . 3 . 67 . iti mum .) ghoñakaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 43 .. (yathà, pa¤catantre . 1 . 314 .
     %<mçgà mçgaiþ saïgamanuvrajanti gàva÷ca gobhisturagàsturaïgaiþ ..>%) cittam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<turaïgakaþ>#, puü, (turaïga iva kàyatãti . kai + kaþ .) ghoùakàkçtiþ . iti ratnamàlà .. hastighoùà iti khyàtaþ ..

#<turaïgadveùaõã>#, strã, (dviùa bhàve lyuñ . turaïgena saha dveùaõaü ÷atrutà yasya . tato ïãp .) ghoñakena saha svabhàvavairibhàvàdevàsyàstathàtvam .) mahiùã . iti ràjanirghaõñaþ .. (turaïgadviùaõã turaïgadveùiõã ityapi ca kutracid dç÷yate ..)

#<turaïgapriyaþ>#, puü, (turaïgàõàü ghoñakànàü priyaþ .) yavaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<turaïgamaþ>#, puü, strã, (tureõa vegena gacchatãti . gama + khac + mum ca .) ghoñakaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 43 .. (yathà, raghuþ . 7 . 47 .
     %<turaïgamaskandhaniùaõõadehaü pratyà÷vasantaü ripumàcakàïkùa ..>%)

#<turaïgavaktraþ>#, puü, (turaïgasyeva vaktraü vadanaü yasya .) kinnaraþ . iti jañàdharaþ ..

#<turaïgavadanaþ>#, puü, (turaïgasyeva vadanaü yasya .) kinnaraþ . ityamaraþ . 1 . 2 . 74 ..

#<turaïgàriþ>#, puü, (turaïgasya ariþ ÷atraþ . a÷vanà÷akatvàdasya tathàtvam .) karavãraþ . iti ratnamàlà ..

#<turaïgikà>#, strã, (turaïgavat àkçtirastyasya phalàdau . turaïga + ñhan .) devadàlãlatà . iti ràjanirghaõñaþ .. (guõàdayo'syà devadàlã÷abde j¤àtavyàþ ..)

#<turaïgã>#, strã, (turaïgastadgandho'styasyàþ . ac . gauràditvàt ïãù .) a÷vagandhà . iti ÷abdaratnàvalã .. ghoñikàvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<turàyaõaþ>#, tri, (tureõa vegena ayanaü yatra . %<pårbapadàt saüj¤àyàmagaþ .>% 8 . 4 . 3 . iti õatvam .) paràyaõaþ . ityamarañãkàyàü svàmã .. (klã, yaj¤avi÷eùaþ . iti siddhàntakaumudã .. yathà, kàtyàyana÷rautasåtre . 24 . 8 . 1 . 2 .
     %<turàyaõaü vai÷àkhapa¤camyàm . caitrasya và ..>% yathà, mahàbhàrate . 13 . 103 . 35 . turàyaõaü hi vratamapyadhçùyamakrodhano'karavaü triü÷ato'bdàn ..)

#<turàùàñ>#, [h] puü, (turaü vegavantaü sàhayati abhibhavatãti . saha + õic + kvip . %<saheþ sàóaþ saþ .>% 8 . 3 . 56 . iti ùatvam . anyeùàmapãti pårbapadasya dãrghaþ .) indraþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 47 .. asya råpàntaram . turàùàó .. (yathà, devãbhàgavate . 1 . 11 . 63 .
     %<turàùàóapi tacchrutvà krodhayukto babhåva ha ..>%)

#<turiþ>#, strã, (tutorti drutaü gacchatãti . tura + in .) turã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<turã>#, strã, (turi + kçdikàràditi và ïãù .) tantravàyasya kàùñhanirmitopakaraõavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . tantrakàùñham 2 tuliþ 3 tulã 4 turiþ 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 443 .
     %<medinyàü tava nipatati na padaü bahuvallabheti garveõa .
     a÷liùya kairna taruõaisturãva vasanairvimuktàsi ..>%)

#<turãyaü>#, klã, (caturõàü påraõam . caturthasthànasthitatvàdasya tathàtvam .) brahma . iti vedàntasàraþ .. %<aj¤ànatadupahitacaitanyayoràdhàrabhåtaü anupahitacaitanyam . yathà . vanavçkùatadavacchinnàkà÷ayorjalajalà÷ayatadgataprativimbàkà÷ayorvà àdhàrabhåtànupahitàkà÷avadanayoraj¤ànatadupahitacaitanyayoràdhàrabhåtaü yadanupahitaü caitanyaü tatturãyamityucyate . ÷àntaü ÷ivamadvaitaü caturthaü manyante . ityàdi ÷ruteþ .>% iti vedàntasàraþ .. (÷uklayajurvedàntargatopaniùadbi÷eùaþ . yathà, muktikopaniùadi .
     %<turãyàtãtasaünyàsaparivràjàkùamàlikà ..>%)

#<turãyaþ>#, tri, (caturõàü påraõaþ . catur + %<catura÷chayatàvàdyakùaralopa÷ca .>% 5 . 2 . 51 . ityasya vàrtikoktyà chaþ . casya lopa÷ca .) caturthaþ . iti mugdhabodham .. (yathà, devãbhàgavate . 1 . 19 . 8 .
     %<jàgrat svapnasuùupti÷ca tava ràjan ! bhavanti hi .
     avasthàstu yathàkàlaü turãyà tu kathaü nçpa ! ..>% tàrakaþ . iti sàyanaþ .. yathà, çgvede . 3 . 4 . 9 .
     %<tannasturãyamadha poùayitnu deva tvaùñarvi raràõaþ syasva ..>%)

#<turãyavarõaþ>#, puü, (turãya÷caturtho varõaþ .) ÷ådraþ . iti halàyudhaþ ..

#<turuùkaþ>#, puü, gandhadravyabhedaþ . ÷ilàrasa iti khyàtaþ . tatparyàyaþ . yavanaþ 2 dhåmraþ 3 dhåmravarõaþ 4 sugandhikaþ 5 sihlakaþ 6 sihlasàraþ 7 pãtasàraþ 8 kapiþ 9 piõyàkaþ 10 kapijaþ 11 kalkaþ 12 piõóitaþ 13 piõóitailakaþ 14 karevaraþ 15 kçtrimakaþ 16 lepanaþ 17 sihlaþ 18 kapica¤calaþ 19 yàvalaþ 20 tailàkhyaþ 21 piõóikaþ 22 jàvaþ 23 yàvataþ 24 . iti ÷abdaratnàvalã .. * .. asya guõàþ . surabhitvam . tiktatvam . kañutvam . snigdhatvam . kuùñhakaphapittà÷marãkçcchramåtràghàtajvaràrtinà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. anyacca %<atha ÷ilàrasaþ . sihlakastu turuùkaþ syàdyato'pavanade÷ajaþ . kapitaila¤ca sa khyàtastathà ca kapinàmakaþ .. sihlakaþ kañukaþ svàduþ snigdhoùõaþ ÷ukrakàntikçt . vçùyaþ kaõóåsvedakuùñhajvaradàhagrahàpahaþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (asya ÷odhanavidhiryathà --
     %<turuùko madhunà bhàvyaþ kà÷mãra¤càpi sarpiùà ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe vàtarogàdhikàre ..) mlecchajàtivi÷eùaþ . iti medinã . ke, 102 .. turuk iti bhàùà . de÷avi÷eùaþ . turakstàn iti pàrasya bhàùà . tatparyàyaþ . ÷àkhiþ 2 . iti hemacandraþ . 4 . 25 .. ÷rãvàsavçkùaþ . iti vi÷vaþ .. (ghoñakavi÷eùaþ . yathà, a÷vavaidyake . 6 . 11 .
     %<turuùkaþ kãrtito vàjã sthålavakramukha÷ca yaþ ..>%)

#<turyaþ>#, tri, (caturõàü påraõaþ . catur + %<catura÷chayatàvàdyakùaralopa÷ca .>% 5 . 2 . 51 . ityasya vàrtikoktyà yat casya lopa÷ca .) caturthaþ . iti mugdhabodham .. (yathà, bhàgavate . 7 . 9 . 32 .
     %<yogena mãlitadçgàtmanipãtanidrasturye sthito na tu tamo na guõàü÷ca yuïkùe ..>%)

#<turva>#, ã hiüse . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüparaü-sakaü-señ .) hrasvã . tåþ turau turaþ . ã, tårõaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<turvasuþ>#, puü, yayàtiràjaputtraþ . (ayaü hi devayànãgarbhasambhåtaþ . ÷àpagrastasya pituryayàterjaràü nàsau gçhãtavàn .) yathà -- yayàtiruvàca .
     %<yattvaü me hçdayàjjàto vayaþ svaü na prayacchasi .
     tasmàt prajàsamucchedaü turvaso ! tava yàsyati ..
     saükãrõàcàradharmeùu pratilomacareùu ca .
     pi÷ità÷iùu lokeùu nånaü ràjà bhaviùyasi ..
     gurudàraprayukteùu tiryagyonigateùu ca .
     pa÷udharmeùu mleccheùu pàpeùu ca bhaviùyasi ..>% iti matsyapuràõam ..

#<tula>#, ki unmitau . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüpakùe bhvàü-paraü-sakaü-señ .) unmitiþ parimàõam . ki, tolayati tolati kà¤canaü baõik . tvadãyaü saundaryaü tuhinagirikanye ! tulayitumiti ÷aïkaroktam . tulàü karoti iti ¤au sàdhyam . iti durgàdàsaþ ..

#<tulasàriõã>#, strã, (tulena vegena saratãti . sç + õini + ïãp .) tçõam . iti ÷abdamàlà ..

#<tulasã>#, strã, (tulàü sàdç÷yaü syati nà÷ayatãti . so + kaþ . gauràditvàt ïãù . sarvottamatvàdeva sàdç÷yàbhàvàdasyàstathàtvam . yaduktaü brahmavaivarte prakçtikhaõóe . 15 . 15 .
     %<narà nàrya÷ca tàü dçùñvà tulanàü dàtumakùamàþ .
     tena nàmnà ca tulasãü tàü vadanti puràvidaþ ..>% asyà anyàniruktiruktà bçhaddharmapuràõe . 7 . 63 .
     %<takàro maraõaü proktaü tadyogaþ syàdukàrataþ .
     mçtà lasati setyevaü tulasãtyeva gãyate ..>%) svanàmakhyàtavçkùaþ . tatparyàyaþ . subhagà 2 tãvrà 3 pàvanã 4 viùõuvallabhà 5 surejyà 6 surasà 7 kàyasthà 8 suradundåbhiþ 9 surabhiþ 10 bahupatrã 11 ma¤jarã 12 haripriyà 13 apetaràkùasã 14 ÷yàmà 15 gaurã 16 trida÷ama¤jarã 17 bhåtaghnã 18 bhåtapatrã 19 . iti ràjanirghaõñaþ .. parõàsaþ 20 vçndà 21 kañhi¤jaraþ 22 kuñherakaþ 23 . iti ÷abdaratnàvalã .. vaiùõavã 24 puõyà 25 pavitrà 26 màdhavã 27 amçtà 28 patrapuùpà 29 sugandhà 30 gandhahàriõã 31 . iti bharatadhçtamadhumitraþ .. suravallã 32 pretaràkùasã 33 suvahà 34 gràmyà 35 sulabhà 36 bahuma¤jarã 37 devadundåbhiþ 38 . iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. kùudrapatratulasyàþ paryàyaþ . kharapatraþ 1 jambãraþ 2 patrapuùpaþ 3 phaõijjhakaþ 4 alpapatraþ 5 samãraõaþ 6 . iti ratnamàlà .. maruvakaþ 7 prasthapuùpaþ 8 . ityamaraþ . 2 . 4 . 79 .. * .. gandhatulasyàþ paryàyaþ . sugandhakaþ 1 gandhanàmà 2 tãkùõagandhaþ 3 phaõijjhakaþ 4 gandhaphaõijjhaþ 5 sugandhaþ 6 devadundåbhiþ 7 ete raktatulasyàþ paryàyàþ . iti lokavyavahàraþ .. * .. vilvagandhatulasyàþ paryàyaþ . vaikuõñhakaþ 1 vilvagandhaþ 2 alpamànakaþ 3 .. * .. ÷vetatulasyàþ paryàyaþ . arjakaþ 1 ÷vetaparõàsaþ 2 gandhapatraþ 3 kuñherakaþ 4 asràrjakaþ 5 tãkùõaþ 6 tãkùõagandhaþ 7 sitàrjakaþ 8 .. * .. kçùõatulasyàþ paryàyaþ . kçùõàrjakaþ 1 kçùõavarõã 2 kàlamànaþ 3 karàlakaþ 4 kàlaparõã 5 surabhiþ 6 mànakaþ 7 kàlamànakaþ 8 .. * .. varvarãtulasyàþ paryàyaþ . surabhiþ 1 tulasãdveùà 2 surasà 3 apetaràkùasã 4 . iti ratnamàlà .. varvarã 5 kavarã 6 tuïgã 7 kharapuùpà 8 ajagandhikà 9 . ityamaraþ . 2 . 4 . 149 .. * .. sàmànyatulasyà guõàþ . kañutvam . tiktatvam . uùõatvam . surabhitvam . ÷leùmavàtajantubhåtakçmivàntinà÷itvam . rucikàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. dàhapittakàritvam . dãpanatvam . kuùñhakçcchràsrapàr÷varuïnà÷itva¤ca . ÷uklà kçùõà ca tulasã guõaistulyà . iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. asyà utpattiryathà . goloke iyaü tulasã gopã ÷rãkçùõapriyà ÷rãkçùõena saha asyàþ krãóàü dçùñvà ràdhà ÷a÷àpa tvaü mànavãü yoniü yàhi . tacchrutvà sà khinnà . govindastàmuvàca tvaü bhàrate tapastaptvà mamàü÷aü nàràyaõaü labhiùyasi . sà pçthivyàü dharmadhvajaràjapatnyàü màdhavyàü kàrtikãpårõimàyàü jàtà narà nàrya÷ca tàü dçùñvà tulanàü dàtumayogyàstena iha loke'pi tulasãti nàmnà khyàtà . sà tapastaptuü vanaü gatà . tadànãü ràdhà÷àpàt sudàmagopàlo dànavãü yoniü pràpya ÷aïkhacåóanàmnà khyàtaþ . so'pi brahmaõo varàta sarvàvadhyatvaü pràptavàn parantu yadà tava patnyàþ satãtvanà÷o bhaviùyati tadà mariùyasãti brahmà tamuktavàn . sa tulasãmuvàha devànàmadhikàra jahàra . devàþ brahmasabhàü gatàþ . brahmà taiþ sàrdhaü ÷ivalokaü gatavàn . ÷ivastaiþ sàrdhaü vaikuõñhaü gatavàn . nàràyaõo brahmàõamuvàca mama ÷ålaü gçhãtvà ÷ivo yuddhàrthaü tatra gacchatu aha¤ca ÷aïkhacåóaråpeõa tatpatnyàþ satãtvabhaïgaü kariùyàmãti ÷rutvà ÷ivastatra jagàma, sa ÷ivena saha yuddhe niyuktastadànãü nàràyaõastatpatnãü tadråpeõa dharùitavàn . pa÷càt sà nàràyaõaü j¤àtvà ÷a÷àpa tvaü pàùàõo bhava janmàntare àtmànaü vismariùyasi ityuktrà taccaraõe papàta ruroda ca . tadà nàràyaõastàmuvàca tvamidaü ÷arãraü tyaktvà ramàsadç÷ã bhava mayà saha krãóa iyaü tanurgaõóakã nadã bhavatu tava ke÷asamåhastulasãnàmà puõyavçkùo bhavatu tadà tat sarvamabhåt . etadvivaraõantu brahmavaivarte prakçtikhaõóe 15 adhyàyamàrabhya vistara÷o draùñavyam .. * .. padmapuràõamate jalandharapatnãvçndàlàvaõyadar÷anena viùõurmugdhaþ . tanmohavàraõàrthaü devà mahàdeva÷araõaïgatàþ . mahàdevastànuvàca màyàmàràdhaya . te màyàü tuùñuyuþ màyà tànuvàca ahaü rajaþsatvatamoguõairgaurãlakùmãsvadhàråpeõa tiùñhàmi . tà yuùmàkaü kàryaü vidhàsyanti tacchrutvà devàstàsàü samãpamàgatya praõemuþ tàstebhyo vãjàni dadurvàkyàni jagadu÷ca yatra viùõustiùñhati tatremàni vãjàni vapata devàstathà cakrustadbãjebhyastrayo vçkùà abhavan dhàtrã màlatã tulasã ca dhàtrã svadhàü÷abhåtà màlatã lakùmyaü÷abhåtà tulasã gauryaü÷abhåtà .. * .. tulasyà màhàtmyaü yathà . brahmovàca .
     %<tulasyàþ ÷çõu màhàtmyaü pàpaghnaü sarvakàmadam .
     yat purà viùõunà proktaü tatte vakùyàmya÷eùataþ ..
     sampràptaü kàrtikaü dçùñvà niyamena janàrdanaþ .
     påjanãyo mahadbhi÷ca komalaistulasãdalaiþ ..
     dçùñà spçùñà tathà dhyàtà kàrtike namitàrcità .
     ropità sevità nityaü pàpaü hanti yugàrjitam ..
     aùñadhà tulasã yaistu sevità dbijasattama ! .
     yugakoñisahasràõi te vasanti harergçhe ..
     ropità tulasã yàvat kurute målavistçtam .
     tàvadyugasahasràõi tanoti sukçtaü hariþ ..
     tulasãdalapuvpàõi yo dadyàddharaye mune ! .
     kàrtike sakalaü pàpaü so'tra janmàrjitaü dahet ..
     ropità tulasã yàvat vardhate vasudhàtale .
     tàvatkalpasahamgnaõi viùõuloke mahãyate ..
     yat phalaü savvaþ sarvapatreõa yat phalam .
     tulasyàstaddalàrdhena puõyaü syàdbiùõupåjane ..
     tulasãgandhamàdàya yatra gacchati màrutaþ .
     di÷o da÷a punàtyà÷u bhåtagràmàü÷caturvidhàn ..
     tulasãkànanodbhåtà chàyà yatra bhavenmune ! .
     tatra ÷ràddhaü pradàtavyaü pitéõàü tçptihetave ..
     tulasãvãjanikaro yasmin patati vai mune ! .
     tat sthànaü paramaü j¤eyaü pitéõàü prãtivardhanam ..
     yasmin gçhe dbija÷reùñha ! tulasãtalamçttikà .
     tatraiva nopasarpanti bhåtale yamakiïkaràþ ..
     tulasãmçttikàlipto yadi pràõàn parityajet .
     yamena nekùituü ÷akyo muktaþ pàpa÷atairapi ..
     tulasãmçttikàliptaü lalàñaü yasya dç÷yate .
     kulaü spç÷ati no tasya kalirmunivarottama ! ..
     yaþ ka÷cittulasãmåle kàrtike ke÷avapriyaþ .
     dãpaü dadàti viprendra ! sa labhedvaiùõavaü padam ..
     tulasãkànana¤caiva gçhe yasyàvatiùñhate .
     tadgçhaü tãrthabhåtaü hi nàyànti yamakiïkaràþ ..
     dar÷anaü narmadàyàstu gaïgàsnànaü tathaiva ca .
     tulasãvanasaü sargaþ samametattrayaü smçtam ..
     ropaõàt pàlanàt sevàddar÷anàt spar÷anànnçõàm .
     tulasã dahate pàpaü vàïmanaþkàyasa¤citam ..
     tulasãma¤jarãbhiryaþ kuryàddhariharàrcanam .
     na sa garbhagçhaü yàti muktibhàgã bhavennaraþ ..
     puùkaràdyàni tãrthàni gaïgàdyàþ saritastathà .
     vàsudevàdayo devà vasanti tulasãdale ..
     tulasãma¤jarãyukto yastu pràõàn vimu¤cati .
     yamo na vãkùituü ÷akto yuktaþ pàpa÷atairapi ..>% iti pàdmottarakhaõóam .. * ..
     %<yatraikastulasãvçkùastiùñhati dvijasattama ! .
     tatraiva trida÷àþ sarve brahmaviùõu÷ivàdayaþ ..
     ke÷avaþ patramadhyeùu patràgreùu prajàpatiþ .
     patravçnte ÷ivastiùñhet tulasyàþ sarvadaiva hi ..
     lakùmãþ sarasvatã caiva gàyattrã caõóikà tathà .
     ÷acã cànyà devapatnyastatpuùpeùu vasanti vai ..
     indro'gniþ ÷amana÷caiva nairç to varuõastathà .
     pavana÷ca kuvera÷ca tacchàkhàyàü vasantyamã ..
     àdityàdigrahàþ sarve vi÷vedevà÷ca sarvadà .
     vasavo manava÷caiva tathà devarùayo'khilàþ ..
     vidyàdharà÷ca gandharvàþ siddhà÷càpsarasastathà .
     tulasãpatramà÷ritya sarvadà nivasanti vai ..
     cinvanti tçõajàtãni tulasãmålajàni vai .
     taddehasthà brahmahatyà÷cinoti tatkùaõàddhariþ ..
     grãùmakàle dvija÷reùñha ! sugandhaiþ ÷ãtalairjalaiþ .
     tulasãsecanaü kçtvà naro nirvàõamàpnuyàt ..
     candràtapaü và chatraü và tulasyai yastu yacchati .
     vi÷eyato nidàgheùu sa muktaþ sarvapàtakaiþ ..
     vai÷àkhe'kùatadhàràbhiradbhiryastulasãü janaþ .
     sanyathet so'÷vamedhasya phalaü pràpnoti nitya÷aþ ..
     kadàcittulasãü dugdhaiþ secayedyo narottamaþ .
     tasya ve÷mani viprarùe ! lakùmãrbhavati ni÷calà ..
     gomayaistulasãmåle yaþ kuryàdanulepanam .
     sammàrjana¤ca kurute tasya puõyaphalaü ÷çõu ..
     rajàüsi tasya yàvanti dårãbhåtàni jaimine ! .
     tàvatkalpasahasràõi modate brahmaõà saha ..
     yaddharmakarma kurute manujaþ pçthivyàünàràyaõapriyatamàü tulasãü vinà ca .
     tat sarvameva viphalaü bhavati dvijendra ! padmekùaõo'pi na hi tuùyati devadevaþ ..
     yasya syàt tulasãpatraü mukhe ÷irasi karõayoþ .
     mçtyukàle dbija÷reùñha ! tasya svàmã na bhàskariþ ..>% iti pàdme kriyàyogasàraþ .. * ..
     %<sa snàtaþ sarvatãrtheùu sarvayaj¤eùu dãkùitaþ .
     tulasãpatratoye ca yo'bhiùekaü samàcaret ..
     gavàmayutadànena yat phalaü labhate naraþ .
     tulasãpatradànena tat phalaü kàrtike sati ..
     tulasãtoyakaõikàü mçtyukàle ca yo labhet .
     ratnayànaü samàruhya vaikuõñhaü sa prayàti ca ..
     trikàlaü tulasãpatraü ÷uddhaü paryuùitaü sati .
     ÷ràddhe vrate và dàne và pratiùñhàyàü suràrcane ..
     bhågataü toyapatitaü yaddattaü viùõave sati .
     ÷uddhantu tulasãpatraü kùàlanàdanyakarmaõi .. * ..>% tulasãcayananiùedhakàlo yathà --
     %<pårõimàyàmamàyà¤ca dbàda÷yàü ravisaükrame .
     tailàbhyaïge ca snàtena madhyàhne ni÷isandhyayoþ ..
     a÷auce'÷ucikàle ca ràtrivàsànvite'pi và .
     tulasãü ye ca cinvanti te chindanti hareþ ÷iraþ .. * ..>% tulasãspar÷anena mithyàpratij¤àyàü mithyà÷apathe ca doùo yathà --
     %<tulasãü svakare kçtvà svãkàraü yo na rakùati .
     sa yàti kàlasåtra¤ca yàvaccandradivàkarau ..
     karoti mithyà÷apathaü tulasyà yo hi mànavaþ .
     sa yàti kumbhãpàka¤ca yàvadindrà÷caturda÷a ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóam . tulasãpatracayane mantrà yathà --
     %<màtastulasi govindahçdayànandakàriõi ! .
     nàràyaõasya påjàrthaü cinomi tvàü namo'stu te ..
     kusumaiþ pàrijàtàdyaiþ sugandhairapi ke÷avaþ .
     tvayà vinà naiva tçptiü cinomi tvàmataþ ÷ubhe ..
     tvayà vinà mahàbhàge samastaü karma niùphalam .
     atastulasi devi ! tvàü cinomi varadà bhava ..
     cayanodbhavaduþkhaü yaddevi ! te hçdi vartate .
     tat kùamasva jaganmàtastulasi ! tvàü namàmyaham ..
     kçtà¤jalirimànmantràn pañhitvà vaiùõavo janaþ .
     karatàlatrayaü dattvà cinuyàttulasãdalam ..
     ÷anaiþ ÷anaistathàkàrai÷cãyate tulasãdalam .
     yathà na kampate ÷àkhà tulasyà dbijasattama ! ..
     patràõàü cayane vipra ! bhagna÷àkhà yathà bhavet .
     tathà hçdi vyathà viùõordãyate tulasãpateþ ..>% iti pàdme kriyàyogasàraþ .. * .. tulasãkàùñhamàlàmàhàtmyaü yathà --
     %<tulasãkàùñhanirmàõamàlàü gçhõanti ye naràþ .
     pade pade'÷vamedhànàü labhate ni÷citaü phalam ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóam ..
     %<sàtvataistulasãkàùñhamàlà ku¤jasamudbhavà .
     dhàryà nityaü prayatnena tvetadbhaktasya lakùaõam ..
     haribhaktasya tulasãku¤jakàùñhasamudbhavà .
     cihnàrthamàtmano màlà purà kçùõena dar÷ità ..>% iti pàdmottarakhaõóam .. * .. gaõe÷apåjane tulasãniùedho yathà . tulasãü prati gaõe÷avàkyam .
     %<puùpàõàü sàrabhåtà tvaü bhaviùyasi manorame ! .
     kalàü÷ena mahàbhàge ! svayaü nàràyaõapriyà ..
     priyà tvaü sarvadevànàü kçùõasya ca vi÷eùataþ .
     påjà vimuktidà néõàü mama tyàjyà ca sarvadà ..>% iti brahmavaivarte gaõe÷akhaõóam .. * .. tulasyàþ stavo yathà -- nàràyaõa uvàca .
     %<vçndàü vçndàvanãü vi÷vapåjitàü vi÷vapàvanãm .
     puùpasàràü nandinã¤ca tulasãü kçùõajãvanãm ..
     etannàmàùñaka¤caitat stotraü nànàrthasaüyutam .
     yaþ pañhettà¤ca saüpåjya so'÷vamedhaphalaü labhet ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóam .. mahàdevàya tasyàþ patradànaphalaü yathà --
     %<gayà÷ràddhaphalaü dàtuþ pitéõàü paritoùadam .
     tatphalaü syàcchataguõaü tulasãpatradànataþ ..>% iti bçhaddharmapuràõe 10 adhyàyaþ .. * .. tasyàstanma¤jaryà÷ca hariharapåjane muktipradatvaü pàdme devadåtavikuõóalasaüvàde .
     %<tulasãma¤jarãbhiryaþ kuryàddhariharàrcanam .
     na sa garbhagçhaü yàti muktibhàgã bhavennaraþ ..>% iti ÷rãharibhaktivilàse 7 vilàsaþ .. * .. tatpatreõa ÷aktipåjàvidhiryathà --
     %<vàjidantakapatrai÷ca puùpaughairapi caõóikàm .
     tulasãkusumaiþ patrairarcayecchrãvivçddhaye ..>% iti ÷rãkàlikàpuràõe 68 adhyàyaþ .. * .. atha tulasãgrahaõavidhiþ . vàyupuràõe .
     %<asnàtvà tulasãü chittvà yaþ påjàü kurute naraþ .
     so'paràdhã bhavet satyaü tat sarvaü niùphalaü bhavet ..>% tatràdau mantraþ . skànde .
     %<tulasyamçtajanmàsi sadàü tvaü ke÷avapriyà .
     ke÷avàrthe cinomi tvàü varadà bhava ÷obhane ..
     tvadaïgasambhavaiþ patraiþ påjayàmi yathà harim .
     tathà kuru pavitràïgi kalau malavinà÷ini ! ..>% gàruóe ca .
     %<mokùaikaheto dharaõãpra÷aste viùõoþ samastasya guroþ priyeti .
     àràdhanàrthaü varama¤jarãkaü lunàmi patraü tulasi ! kùamasva ..
     ityuktvà tulasãü natvà citvà dakùiõapàõinà .
     patràõyekaika÷o nyasyet satpàtre ma¤jarãrapi ..>% tanmàhàtmya¤ca skànde .
     %<mantreõànena yaþ kuryàd gçhãtvà tulasãdalam .
     påjanaü vàsudevasya lakùakoñiphalaü labhet ..>% ki¤ca .
     %<÷àlagràma÷ilàrcàrthaü pratyahaü talasãkùitau .
     tulasãü ye vicinvanti dhanyàste karapallavàþ ..>% iti .. * ..
     %<saükràntyàdau niùiddho'pi tulasyavacayaþ smçtaþ .
     paraü ÷rãviùõubhaktaistu dvàda÷yàmeva neùyate .. * ..>% atha tulasyavacayaniùedhakàlaþ . viùõu dharmottare .
     %<na chindyàt tulasãü viprà dbàda÷yàü vaiùõavaþ kvacit ..>% gàruóe .
     %<bhànuvàraü vinà dårvàü tulasãü dvàda÷ãü vinà .
     jãvitasyàvinà÷àya na vicitvãta dharmavit ..>% pàdme ca . ÷rãkçùõasatyàsaüvàdãyakàrtikamàhàtmye .
     %<dvàda÷yàü tulasãpatraü dhàtrãpatra¤ca kàrtike .
     lunàti sa naro gacchennirayànatigarhitàn ..>% ataevoktam .
     %<devàrthe tulasãcchedo homàrthe samidhàntathà .
     indåkùaye na duùyeta gavàrthe tu tçõasya ca ..
     evaü kçtvà mahàpåjàmaïgopàïgàdikaü prabhoþ .
     kramàdyathà sampradàyaü tattatsthàneùu påjayet ..>% iti ÷rãharibhaktivilàse 7 ùilàsaþ .. * .. atha tulasãvivàhaþ pratiùñhàvidhi÷ca . ÷rãva÷iùñha uvàca .
     %<vivàhaü saüpravakùyàmi tulasyàstu yathàvidhi .
     yathoktaü pa¤caràtre vai brahmaõà bhàùitaü purà ..
     àdàveva vane'vàpya tulasãü svagçhe'pi và .
     varùatrayeõa pårõena tato yajanamàrabhet ..
     saumyàyane prakartavyaü guru÷ukrodaye tathà .
     athavà kàrtike màsi bhãùmapa¤cadineùu ca ..
     vaivàhikeùu çkùeùu pårõimàyàü vi÷eùataþ .
     maõóapaü kàrayettatra kuõóavedãü tathà punaþ ..
     ÷àntika¤ca prakartavyaü màtéõàü sthàpanaü tathà .
     màtç÷ràddhàdikaü sarvaü vivàhavat samàcaret ..
     bràhmaõàü÷ca ÷ucisnàtàn vedavedàïgapàragàn .
     brahmà càde÷aka÷caiva catvàra÷ca tathartvijaþ ..
     vaiùõavena vidhànena vardhanãkalasaü yajet .
     maõóapaü kàrayettatra lakùmãnàràyaõaü ÷ubham ..
     grahayaj¤aü puraþ kçtvà màtaõàü yajanaü tathà .
     kçtvà nàndãmukhaü ÷ràddhaü sauvarõaü sthàpayeddharim ..
     kçtvàropya ca tulasãü lagne tvastamite ravau .
     vàsaþ ÷atena mantreõa vastrayugmena veùñayet ..
     yadà vadhneti mantreõa kaïkaõaü pàõipallave .
     ko'dàditi ca mantreõa pàõigràho vidhãyate ..
     tataþ kuõóe samàgatya àcàryaþ sahasà dvijaiþ .
     àcàryo vedikàkuõóe juhuyàcca navàhutãþ ..
     vivàhakarmavat sarvaü vaiùõavaü de÷ikottamaiþ .
     kartavya÷ca tato homo vi÷eùàdvidhipårbakam ..>% oü namo bhagavate ke÷avàya namaþ svàhà . nàràyaõàya svàhà . màdhavàya . govindàya . viùõave . madhusådanàya . trivikramàya . vàmanàya . ÷rãdharàya . hçùãke÷àya . padmanàbhàya . dàmodaràya . upendràya . aniruddhàya . acyutàya . anantàya . gadine . cakriõe . viùvaksenàya . vaikuõñhàya . janàrdanàya . mukundàya . adhokùajàya svàhà . iti homaþ .. yajamànaþ sapatnãko hyanye ye gotrabàndhavàþ . pradakùiõà÷ca kartavyà÷catvàro viùõunà saha .. tulasyàþ pàõigrahaõe vedikàyàü vibhàvasau . ÷atakumbhaü japet såktaü pàvabhànãü vi÷eùataþ .. tathaiva ÷àntikàdhyàyaü navasåktaü tathaiva ca . jãvasåktaü punarjaptà tathà vaiùõavasaühitàm .. ÷aïkhajhallarinirghoùairbherãtåryasya nisvanaiþ . gàyante maïgalà nàryo màïgalyaü vidhimàcaret .. dadyàt pårõàhutiü pa÷càdabhiùekavidhiü tataþ . bràhmaõe vçùabhaü dadyàdàcàryaü paridhàpya ca .. gàü paña¤ca tathà ÷ayyàmàcàryàya pradàpayet . çtvigbhyo dàpayedbastràõyeùàü dadyàcca dakùiõàm .. evaü pratiùñhitàü devãü viùõunà ca samarcayet . àjanmopàrjitaü pàpaü dar÷anena praõa÷yati .. ropayettulasãü yastu sevayecca prayatnataþ . pratiùñhàpya yathoktena viùõu nà saha mànavaþ .. sa mokùaü labhate janturviùõu lokaü tathàkùayam . pràpnoti vipulàn bhogàn viùõunà saha modate .. pratiùñhà ÷rãtulasyàstu likhità viùõa yàmale .. iti ÷rãharibhaktivilàse 20 vilàsaþ ..

#<tulasãdveùà>#, strã, (tulasãü dveùñi tulyagandhatvàt spardhate iti . dviùa + aõ . tataùñàp .) varvarã . iti ratnamàlà .. (varvarã÷abde'syà guõàdikaü j¤eyam ..)

#<tulà>#, strã, (tolyate'nayà . tula unmàne bhidàdyaï . atulopamàbhyàmiti nirde÷àt guõàbhàvaþ .) sàdç÷yam . (yathà, raghuþ . 8 . 15 .
     %<nabhasà nibhçtendånà tulàmuditàrkeõa samàruroha tat ..>%) mànam . (yathà, pa¤catantre . 2 . 84 .
     %<sakçdapi dçùñvà puruùaü vibudhà jànanti sàratàü tasya .
     hastatulayàpi nipuõàþ palaparimàõaü vijànanti ..>%) gçhàõàü dàrubandhàya pãñhikà . pala÷atam . (yathà, amarakoùe . 2 . 9 . 87 .
     %<tulà striyàü pala÷ataü bhàraþ syàt viü÷atistulà ..>%) bhàõóam . iti medinã . le, 25 .. meùàdidvàda÷arà÷yantargatasaptamarà÷iþ . tatparyàyaþ . yåkaþ 2 yuk 3 dhañaþ 4 taulã 5 tulàbhçt 6 . iti jyotiùam .. sà citrà÷eùapàdadvayasvàtãsamudàyayuktavi÷àkhàprathamapàdatrayeõa bhavati . tadadhiùñhàtçdevatà tulàdhàripuruùaþ . asyàþ ÷irasa udayaþ nànàvarõa uùõasvabhàvaþ . sà pa÷cimadikasvàminã vàyurà÷iþ snigdhà cikkaõà niþ÷abdà vanacàriõã alpasantànà alpastrãsaïgà ÷ådravarõà samànàïgà ca . tatra jàtasya phalam . vaktà vidyàvaraþ strãduþkhitaþ . iti jàtakam .. janmakàlãnacandrà÷ritaitadrà÷iphalam .
     %<vçùaturaïgagajakrayavikrayo dvijasuràrcanadànamanàþ pumàn .
     ÷a÷ini tauligate bahudàrabhàgvibhavasa¤citacitritavikramaþ ..>% iti koùñhãpradãpaþ .. tasyà udaye tannàmakalagnaü bhavati . tasya gaõitapràptaparimàõaü da÷avyaïgulàdhikapa¤càïgulaprabhe de÷e vartamànonaviü÷àyanàü÷e ùañtriü÷at palàdhikapa¤cadaõóàþ . iti jyotiùam .. tatra jàtaphalam .
     %<tulàlagne pumàn jàtaþ sudhãþ satkarmatatparaþ .
     vidbàn sarvakalàvij¤o dhanàóhyo janapåjitaþ ..>% iti koùñhãpradãpaþ .. * .. parãkùàvi÷eùaþ . yathà nàradaþ .
     %<bràhmaõasya dhaño deyaþ kùattriyasya hutà÷anaþ .
     vai÷yasya salilaü deyaü ÷ådrasya viùameva tu ..
     sàdhàraõaþ samastànàü koùaþ prokto manãùibhiþ .
     viùavarjaü bràhmaõasya sarveùàntu tulà smçtà .. *>% atha tasyà utpattividhiþ . yaj¤iyaü vçkùaü yåpavanmantrapårbakaü chittvà lokapàlebhyaþ praõamya paõóitaiþ caturhastà caturasrà çjvã tulà kàryà tatra triùu sthàneùu balayàni dàtavyàni . tatra ùaóóhastau stambhau kçtvà hastadbayavyavadhànena dakùiõottarayordi÷orhastadbayanikhananaü kçtvà paññadhàrakakãlakàgrastambhayorupari antadvayacchidraü madhyanive÷italauhàïku÷apaññakaü nidhàya tatpaññakasya madhyasthitàïku÷ena tulàmadhyabalayasthalauhaü saüyu¤jyàt . eva¤ca sati stambhayorantaratiryak tulàdaõóastiùñhati tulàgrasthitàbhyàmàyasakãlakàbhyàü ÷ikyadvayarajjubandhanaü kuryàt . tulàyàþ pàr÷vayoþ pràkpratyakdi÷ostoraõastambhau tulàto da÷àïgulocchràyau kàryau toraõayoruparisåtrasaünaddhau mçõmayàvadhomukhau dhañamastakacumbinàvavalambau kàryau . tulàdaõóaþ pårbapa÷cimayordhàryaþ . pårba÷ikye ÷ilàü tolayet pa÷cime kartàraü tulàyà upari jalaü deyaü yadi jalaü na plavate tadà tulà samà j¤eyà .. * .. athaitatprayogaþ . kçtopavàsaþ kçtasnànàdiþ pràóvivàko bràhmaõaþ kàryaü pçcchet niveditaü vivecayet . tato'bhiyuktaü tolayitvàvatàrya dharmàvàhanàdikaü kuryàt . oü tat sadityuccàrya bràhmaõatrayaü gandhàdinà påjayitvà tàn svastipuõyàhamçddhiü pratyekaü trirvàcayitvà divyàïgabhåtahomàrthaü brahmacatuùñayaü çtvikcatuùñaya¤ca pàdyàdibhirabhyarcya vçõuyàt . a÷aktàvekaü brahmàõamekaü çtvija¤ca . tatastulàü sapatàkàü dhvajàlaïkçtàü bhåmau nighàya tasyàü pràïmukhaþ pràóvivàkaþ puùpà kùatamàdàya oü bhårbhuvaþ svarityuccàrya . ehyehi bhagavan dharma ! divye hyasmin samàvi÷a . sahito lokapàlai÷ca vasvàdityamarudgaõaiþ .. iti mantreõa dharmamàvàhya idamarghyaü oü dharmàya namaþ ityàdiprayogeõàrghyapàdyàcamanãyamadhuparkàcamanãyavastrayaj¤opavãtàcamanãyamukuñakañakabhåùaõàntaü dattvà tathaivàrghyàdibhåùaõàntaü praõavàdinamo'ntenasvasvanàmnà pårbasyàü indràya dakùiõasyàü yamàya pa÷cime varuõàya uttarasyàü kuveràya àgneyyàü agnaye nairçtyàü nirçtaye vàyavyàü vàyave ai÷ànyàü ã÷ànàya . indrasya dakùiõapàr÷va aùñavasubhyaþ pratyekaü nàmabhiþ . tatra dhavàya dhruvàya somàya àpàya anilàya analàya pratyåùàya prabhàsàya . indre÷ànayormadhye tathà dbàda÷àdityebhyaþ tatra ghàtre aryamõe mitràya varuõàya aü÷ave bhagàya indràya vivasvate påùõe parjanyàya tvaùñre viùõave . agnipa÷cimabhàge tathaikàda÷arudrebhyaþ tatra vãrabhadràya ÷ambhave girã÷àya ajaikapade ahivradhnàya pinàkine aparàjitàya bhuvanàdhã÷varàyaü kapàline sthàõave bhavàya . yamarakùasormadhye tathà màtçbhyaþ tatra bràhmyai màhe÷varyai kaumàryau vaiùõavyai vàràhyai màhendryai càmuõóàyai nirçtyattare gaõe÷àya varuõottare aùñamarudbhyaþ tatra ÷vasanàya spar÷anàya vàyave anilàya màrutàya pràõàya pràõe÷àya jãvàya ghañottarabhàge durgàyai pàdyàdibhåùaõànta dattvà dharmàya gandhapuùpadhåpadãpanaivedyàni pårbavaddattvà indràdidurgàntebhyo gandhàdikaü dadyàt . tata÷caturdrikùu caturbhirçtvigbhi÷caturo'gnãn a÷aktàvekartvijaikamagniü pràóvivàkaþ gçhyoktavidhinà saüsthàpya praõavapuñitàü savyàhçtikàü gàyattrãü svàhàntàmuccàrya ghçtena pàyasena samidbhirmilitàbhiraùñottara÷ataü aùñàviü÷atiü aùñau và juhuyàt . tato dakùiõàü dadyàt . evaü havanàntàü devapåjàü vidhàya ÷odhyaü kçtopavàsaü àrdravàsasaü pa÷cima÷ikye kçtvà iùñakàü÷ca pårba÷ikye kçtvà uttolya ghañopari jaladànena sàmyamavagamya avatàrayet . tataþ pràóvivàkaþ taddinakajjalamasyà vicchedàïkàdi÷ånyàü païktidvayena samasaükhyàkùareõa àdityacandràvanilo nala÷ca dyaurbhåmiràpo hçdayaü yama÷ca . aha÷ca ràtri÷ca ubhe ca sandhye dharmo'pi jànàti narasya vçttam .. iti catu÷catvàriü÷adakùaramantrasametàrmabhiyuktàrthakaraõàkaraõaråpamidamasmai dattamidamçõamasmànmayà na gçhãtamityàdiråpàü pratij¤àü lipipatre vilikhya tat patraü ÷odhya ÷irogataü kuryàt . tataþ pràóvivàko dhañamàmantrayedebhiþ . tvaü ghaño brahmaõà mçùñaþ parãkùàrthaü duràtmanàm . ghakàràddharmamårtistvaü ñakàràt kuñilaü naram .. dhçto ghàrayate yasmàddhañastenàbhidhãyate . tvaü vetsi sarvabhåtànàü pàpàni sukçtàni ca .. tvameva deva ! jànãùe na viduryàni mànavàþ . vyavahàràbhi÷asto'yaü mànuùaþ ÷uddhimicchati .. tadenaü saü÷ayàdasmàddharmatastràtumarhasi .. tulàdhàraka¤ca niyamedanena .
     %<brahmadhnà ye smçtà lokà ye lokàþ kåñasàkùiõaþ .
     tulàdhàrasya te lokàstulàü dhàrayato mçùà ..>% ÷odhyastu tulàmabhimantrayedanena . tvaü tule ! satyadhàmàsi purà devairvinirmità . tat satyaü vada kalyàõi ! saü÷ayànmàü vimocaya .. yadyasmin pàpakçnmàtastato màü tvamadho naya . ÷uddha÷cedgamayordhvaü màü sarvaü vetsi kçtàkçtam .. tataþ pràóvivàkaþ pårbànanaü taü pårbavaddhañamàropayet . àropitaü mà kànte pakùasyànte paryàkà÷e de÷e svàpsãþ kàntaü vaktraü vçttaü pårõaü candraü matvà ràtrau cet . kùutkùàmaþ pràñaü÷ceta÷ceto ràhuþ kråraþ pràdyàttasmàddhvànte harmasyànte ÷ayyaikànte kartavyà ityasya pa¤cadhà pàñhakàlastatra ÷uddhà÷uddhaj¤ànàya sthàpayet . tataþ pratimànadravyàdårdhvàvasthàne ÷uddhaþ . adho'vasthàne tva÷uddhaþ . samàvasthàne alpadoùaþ . sandehe punaþparãkùà deyà . kakùakãlaka÷ikyapàdàkùàdãnàü dçùñakàraõavyatirekeõa chede bhaïge vàpya÷uddhimàdi÷et . tataþ purohitàcàryàdãn dakùiõàdibhistoùayet . iti divyatattvam ..

#<tulàkoñiþ>#, strã, (tulàü sàdç÷yaü koñayate iti . kuña + in .) nåpuraþ . (yathà, màghe . 12 . 44 .
     %<lãlàcalatstrãcaraõàruõotpalaskhalattulàkoñininàdakomalaþ ..>% tulayà mànena kuñatãti . kuña kauñilye + in .) mànabhedaþ .. arvudaþ . iti hemacandraþ . 3 . 329 ..

#<tulàkoñã>#, strã, (tulàkoñi + kçdikàràditi và ïãù .) tulàkoñiþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<tulàkoùaþ>#, puü, (tulàyàþ parimàõasya koùa iva .) tulàparãkùà . iti mitàkùarà ..

#<tulàdhàraþ>#, puü, (tulàü dharati dhàrayati và . tulà + dhç + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ .) tulàrà÷iþ . baõiji, tri . iti medinã . re, 264 .. tulàguõaþ . iti hemacandraþ .. (svanàmakhyàto baõigdharmà puruùavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 12 . 260 . 8 .
     %<tulàdhàro baõigdharmà vàràõasyàü mahàya÷àþ .
     so'pyevaü nàrhate vaktuü yathà tvaü dbijasattama ! ..>%)

#<tulàpuruùadànaü>#, klã, (tulàpuruùasya tulonmitapuruùabhàrasamaparimitadravyasya dànam . yadvà, tulàpuruùavidhinà dànam .) ùoóa÷amahàdànàntargatadànavi÷eùaþ . yathà --
     %<àdyantu sarvadànànàü tulàpuruùasaüj¤itam ..>% tasya kàlo yathà --
     %<noktàni yàni guhyàni mahàdànàni ùoóa÷a .
     tàni te saüpravakùyàmi yathàvadanupårba÷aþ ..
     tulàpuruùayàgo'yaü yeùàmàdau vidhãyate .
     ayane viùuve caiva vyatãpàte dinakùaye ..
     yugàdiùåparàgeùu tathà manvantaràdiùu .
     saükràstyàü paurõamàsyà¤ca dbàda÷ãùvaùñakàsu ca ..
     yaj¤otsavavivàheùu duþsvapnàdbhutadar÷ane .
     dravyabràhmaõalàbho và ÷raddhà và yatra jàyate ..>% tasya de÷o yathà --
     %<tãrthe vàyatane goùñhakåpàràmasaritsu ca .
     gçhe vàtha vane vàpi taóàge rucire'thavà ..
     mahàdànàni deyàni saüsàrabhayabhãruõà ..>% asya vidhànaü yathà --
     %<puõyàü tithimathàsàdya kçtvà bràhmaõavàcanam .
     maõóapaü racayedbidbàn ùoóa÷a dbàda÷a và karàn ..
     maõóapaü kàrayedbidbàü÷caturbhadràsanaü budhaþ .
     saptahastà bhavedvedã madhye pa¤cakaràtha và ..
     tanmadhye toraõaü kuryàt sàradàrumayaü ÷ubham .
     kuryàt kuõóàni catvàri caturdikùu vicakùaõaþ ..>% tulàropaõaprastàve .
     %<ra÷mibhistoraõàgre tu bandhayecca vidhànataþ .
     sumekhalàyonisamàyutàni saüpårõakumbhàni sahàsanàni .
     sutàmrakuõóadvayasaüyutàni sayaj¤apàtràõi sahasruvàõi ..
     hastapramàõàni tilàjyapårapuùpopahàràõi su÷obhanàni .
     pårbottare hastamità ca vedã grahàdideve÷varapåjanàya ..
     arghyàrcanaü brahma÷ivàcyutànàü tatraiva kàryaü phalavastramàlyaiþ .
     brahma÷ivàcyutànàü pratimàsu påjà kàryà itareùàü sthaõóile kàryà .
     loke÷avarõàþ paritaþ patàkàmadhye dhvajaü kiïkiõikàyutaü syàt ..
     dvàreùu kàryàõi ca toraõàni catvàryapi kùãravanaspatãnàm .
     dbàreùu kumbhadbayamatra kàryaü sraggandhadhåpàmbararatnayuktam .. * ..
     yatpårbaü sàradàrumayaü kuryàdityuktaü tasyedànãmanuùñhànamàha .
     sàleïgudãcandanadevadàru÷rãparõivilvapriyakà¤canottham .
     stambhadbayaü hastayugàvakhàtaü kçtvà dçóhaü pa¤cakarocchritaü tat ..
     tadantaraü hastacatuùñayaü syàdathottaràyà¤ca tadaïgameva .. * ..
     caturhastà tulà kàryà pàdau kàryau tathàvidhau .
     antarantu tayorhastau bhavedadhyardhameva ca ..
     samànajàti÷ca tulàvalambyà haimena madhye puruùeõa yuktà .
     haimena puruùeõeti suvarõanirmitabàsudevàkçtineti boddhavyam .
     dairghyeõa sà hastacatuùñayaü syàt pårõatvamasyàstu da÷àïgulã syàt ..
     suvarõapatràbharaõà ca kàryà sulohapà÷advaya÷çïkhalàbhiþ .
     yutà suvarõena tu ratnamàlà vibhåùità màlyavilepanàóhyà ..
     cakraü likhedbàrijagarbhayuktaü nànàrajobhirbhuvi kãrõapuùpam .
     vitànaka¤copari pa¤cavarõaü saüsthàpayet pa¤capatàka÷obham ..
     iti tulànirmàõamuktam .. * ..
     atha dbijà vedavida÷ca kàryàþ suvàmave÷ànvaya÷ãlayuktàþ .
     vidhànadakùàþ pañavo'nukålà ye càryade÷aprabhavà dvijendràþ ..
     guru÷ca vedàïgavidàryade÷asamudbhavaþ ÷ãlakulàbhiråpaþ .
     kàryaþ puràõàbhirato'tidakùaþ prasannagambhãrasarasvatãkaþ ..
     pårbeõa çgvedavidau yathàstàü yajurvidau dakùiõata÷ca ÷astau .
     sthàpyau dvijau sàmavidau ca pa÷càdatharvaõàvuttarata÷ca kàryau ..
     vinàyakàdigrahalokapàlavasvaùñakàdityamarudgaõànàm .
     brahmàcyute÷ànavanaspatãnàü svamantrato homacatuùñayaü syàt ..
     japyàni såktàni tathaiva caiùàmanukrameõàpi yathà svaråpam .
     abhyarcayellokapatãn krameõa mantrairamãbhiryajamànayuktaþ ..
     ityàvàhya suràndadyàdçtvigbhyo hemabhåùaõam .
     kuõóalàni ca haimàni såtràõi kañakàni ca ..
     dviguõaü gurave dadyàdbhåùaõàcchàdanàdikam .
     japeyuþ ÷àntikàdhyàyaü jàpakàþ sarvato di÷am ..
     upoùitàstataþ sarve kçtvaivamadhivàsanam .
     àdàvante ca madhye ca kuryàdbràhmaõavàcanam ..
     tato maïgala÷abdena snàpito vedapuïgavaiþ .
     triþ pradakùiõamàvçtya gçhãtakusumà¤jaliþ ..
     ÷uklamàlyàmbaro bhåtvà tàü tulàmabhimantrayet .
     namaste sarvadevànàü ÷aktistvaü ÷aktimàsthità .
     sàkùãbhåtà jagaddhàtrà nirmità vi÷vayoninà ..
     ekataþ sarvasatyàni tathà bhåta÷atàni ca .
     dharmàdharmakçtàü madhye sthàpitàsi jagaddhite ..
     tvaü tule ! sarvabhåtànàü pramàõamiha kãrtità .
     màü tolayantã saüsàràduddharasva namo'stu te ..
     yo'sya tattvàdhipo devaþ puruùaþ pa¤caviü÷akaþ .
     sa evàdhiùñhito devi ! tvayi tasmànnamo'stute ..
     namo namaste govinda ! tulàpuruùasaüj¤aka ! .
     tvaü hare ! tàrayasvàsmànasmàt saüsàrasàgaràt ..
     puõyaü kàlamathàsàdya kçtvàdhivàsanaü punaþ .
     ùunaþ pradakùiõaü kçtvà tàü tulàmàruhedbudhaþ ..
     sakhaógacarmaþ kavacã sarvàbharaõabhåùitaþ .
     dharmaràjamathàdàya haimaü såryeõa saüyutam ..
     karàbhyàü mçdumuùñibhyàmàste pa÷yan harermukham .
     tato'pare tulàbhàge nyaseyurdvijapuïgavàþ ..
     sà syàdabhyadhikaü yàvat kà¤canaü càtinirmalam puùñikàmastu kurvãta bhåmisaüsthannare÷vara ! ..
     kùaõamàtraü tataþ sthitvà punaretadudãrayet .
     namaste sàkùãbhåtànàü sàkùãbhåte sanàtani ! ..
     pitàmahena devi ! tvaü nirmità parameùñhinà .
     tvayà dhçtaü jagat sarvaü sahasthàvarajaïgamam ..
     sarvabhåtàtmabhåtasthe namaste vi÷vadhàriõi .
     tato'vatãrya gurave pårbamardhaü nivedayet ..
     pràpya teùàmanuj¤à¤ca tathànyebhyo'pi dàpayet .
     dãnànàthavi÷iùñàdãn påjayet bràhmaõaiþ saha ..
     na ciraü ghàrayedgehe hema saüprokùitaü budhaþ .
     tiùñhadbhayàvahaü yasmàcchokavyàdhikaraü nçõàm ..
     ÷ãghraü parasvãkaraõàt ÷reyaþ pràpnoti puùkalam ..>% tasya dravyavi÷eùeõa phalaü yathà --
     %<aùñànàmapi dhàtånàü yastulàü kurute naraþ .
     sarvapàpaiþ pramucyeta manovàkkàyasambhavaiþ ..
     yàvaddhàtu sthitaü tatra tàvat koñi÷atàni ca .
     modate tatra varùàõàü svargaloke na saü÷ayaþ ..
     atha mànuùyamàkramya kadàcit kàlaparyaye .
     dhanadhànyasamçddho vai jàyate mahatàü kule ..
     àtmanastu tulàü kçtvà suvarõaü yaþ prayacchati .
     sa tàrayet pitçgaõàn da÷a pårbàn da÷àparàn ..
     àtmanastu tathà tadvat phalabhàgjàyate naraþ .
     janmaprabhçti yat pàpaü màtçkaü paitçkaü tathà ..
     suvarõadànàt dàridryaü na pa÷yati kadàcana .
     rajatasya tulàü kçtvà sukçtã yaþ prayacchati ..
     tàvadbarùapramàõena nirmalaþ svargabhàgbhavet .
     anantaraü bhavedràjà pçthivyàü nàtra saü÷ayaþ ..
     suvarõahàrã kuùñhã và sarvavyàdhiyuto'pi và .
     tàmrasya tu tulàü kçtvà mucyate nàtra saü÷ayaþ ..
     sa tu varùasahasraü vai svargaloke mahãyate .
     kàüsyasya tu tulàü kçtvà viprebhyo yaþ prayacchati ..
     sa tu indrapadaü pràpya årva÷yà saha modate .
     àyasasya tulàü kçtvà dàtà ratnàdhipo bhavet ..
     labhate hyuttamasthànaü balavàn jàyate sadà .
     raityasya tu tulàü kçtvà yo dadàti dbijàtaye ..
     so'psaraþ÷atasaükãrõe vimàne divi modate .
     sãsakasya tulàü kçtvà yo dadàtãha mànavaþ ..
     sa gandharvapadaü gacchet nànàbharaõabhåùitaþ .
     raïgasya tu tulàü kçtvà viprebhyo yaþ prayacchati ..
     vimuktaþ sarvapàpebhya÷candrasàyujyamàpnuyàt .
     ghçtasya tu tulàü kçtvà ye prayacchanti mànavàþ ..
     tejasvino'bhijàyante gobhi÷ca cirajãvinaþ .
     tailasya tu tulàü kçtvà yo vai dadyàd dbijàtaye ..
     aràgitvaü sukhitvaü vai àyuùmànapi jàyate .
     annadaþ sarvasaubhàgyaü sarvàn kàmàn madhupradaþ ..
     anena vidhinà yastu tulàpuruùamàcaret .
     pratilokàdhipasthàne pratimanvantaraü vaset ..
     vimànenàrkavarõena kiïkiõãjàlamàlinà .
     påjyamàno'psarobhi÷ca tato viùõupuraü vrajet ..
     kalpakoñi÷ataü yàvattasmilloke mahãyate ..
     karmakùayàdiha punarbhuvi ràjaràjo bhåpàlamaulimaõiràjitapàdapãñhaþ .
     ÷raddhànvito bhavati yaj¤asahasrayàjã dãptapratàpajitasarvamahãpalokaþ ..
     yo dãpyamànamapi pa÷yati tanniyuktaþ kàlàntare smarati vàcayatãha loke .
     yo và ÷çõoti pañhatãndrasamànaråpaþ pràpnoti vàsavapuraü paradevajuùñam ..>% iti dànasàgaraþ ..

#<tulàvãjaü>#, klã, (tulàyàstolanasya vãjaü målam . yadvà, tulàyai parimàõàya vãjam .) gu¤jà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<tuliþ>#, strã, (turiþ . rasya laþ .) turã . iti ÷abdaratnàvalã .. tålikà . ityamarañãkàsàrasundarã ..

#<tulikà>#, strã, (tolayati sàdç÷yaü gacchatãti . tula + bàhulakàt ikan . sa ca kit .) kha¤janikà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<tulinã>#, strã, (tålamasti phale'syàþ . tula + iniþ . ïãp . pçùo hrasvaþ .) ÷àlmaliþ . iti ratnamàlà ..

#<tuliphalà>#, strã, (tåli tålayuktaü phalaü yasyàþ . pçùodaràditvàt hrasvaþ .) ÷àlmaliþ . iti ratnamàlà ..

#<tulã>#, strã, (turã + rasya laþ .) turã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<tulyaþ>#, tri, (tulayà sammitaþ . %<nauvayodharmeti .>% 4 . 4 . 91 . iti yat .) sàdç÷yayuktaþ . tatparyàyaþ . samaþ 2 sadçkùaþ 3 sadç÷aþ 4 sadçk 5 sàdhàraõaþ 6 samànaþ 7 . ityamaraþ . 2 . 10 . 37 .. sadharmaþ 8 sammitaþ 9 svaråpaþ 10 . iti jañàdharaþ .. (yathà, pa¤catantre . 1 . 278 .
     %<tulyàrthaü tulyasàmarthyaü marmaj¤aü vyavasàyinam .
     ardharàjyaharaü bhçtyaü yo na hanyàt sa hanyate ..>%) uttarapadasthàstulyavàcakà yathà . nibhaþ 1 saïkà÷aþ 2 nãkà÷aþ 3 pratãkà÷aþ 4 upamà 5 . ityamaraþ . 2 . 10 . 38 .. bhåtaþ 6 råpaþ 7 kalpaþ 8 . iti bharataþ .. prabhaþ 9 . iti ÷abdaratnàvalã .. (puü, svanàmakhyàto gandharvavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 101 . 7 .
     %<gandharvaràjo balavàüstulyanàmàbhyayàttadà ..>%)

#<tulyapànaü>#, klã, (tulyairàtmãyajanaiþ saha pànam .) àtmãyena janena saha militvà ekakàle kçtaü pànam . tatparyàyaþ . sapãtiþ 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 55 ..

#<tuvaraþ>#, puü klã, (tavati hinasti rogànini . tu + bàhulakàt ùvaracpratyayena sàdhuþ .) kaùàyarasaþ . ityamaraþ . 1 . 5 . 9 .. tri, kaùàyayuktaþ . (yathà, su÷rute 1 . 45 .
     %<nàtisàndradravaü takraü svàdbamlaü tuvaraü rase ..>%) ÷ma÷ruhãnaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<tuvarayàvanàlaþ>#, puü, (tuvaraþ kaùàyo yàvanàlaþ .) ghànyavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . tuvaraþ 2 kaùàyayàvanàlaþ 3 raktayàvanàlaþ 4 lohitakustumburudhànyam 5 . asya guõàþ . kaùàyatvam . uùõatvam . virecakatvam . saügràhitvam . vàta÷amanatvam . vidàhitvam . ÷oùakàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tuvarikà>#, strã, (tuvaraþ kaùàyaraso'styasyàþ . tuvara + ñhan .) suràùñrajamçttikà . ityamaraþ . 2 . 4 . 131 .. (tuvaryeva . tuvarã + svàrthe kan hrasva÷ca .) àóhakã . iti bharataþ ..

#<tuvarã>#, strã, (tuvara + ùittvàt ïãù .) àóhakã . (yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<àóhakã tuvarã j¤eyà ..>% varvarã tulasã . tatparyàyà÷ca yathà --
     %<varvarã tuvarã tuïgã kharapuùpàjagandhikà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) sauràùñramçttikà . tatparyàyaþ . mçt 2 sauràùñrã 3 mçtsnà 4 àsaïgaþ 5 masã 6 suràùñrajà 7 mçttàlakam 8 kàlã 9 mçttikà 10 suramçttikà 11 stutyà 12 kàkùã 13 sujàtà 14 . asyà guõàþ . tiktatvam . kañutvam . kaùàyatvam . uùõatvam . lekhanatvam . cakùuùyatvam . gràhitvam . chardipittajçmbhànà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..
     %<tuvarã gràhiõã ÷ãtà laghvã kaphaviùàsrajit .
     tãkùõoùõà vahnidà kaõóåkuùñhakoñhakçmipraõut ..>% iti bhàvaplakà÷aþ ..

#<tuvarã÷imbaþ>#, puü, (tuvarã àóhakãva ÷imbaþ . tuvarãsadç÷atvàt tathàtvam . yadvà, tuvaryà iva ÷imbà phalatvak yasya .) cakramardakavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<tuviþ>#, strã, tumbã . iti ÷abdamàlà .. (bahu÷abdàrthaþ . iti nighaõñuþ . 3 . 1 .. tavatirvçddhyarthaþ sautro dhàtuþ . %<aca iþ .>% uõàü 4 . 138 . iti iþ . vçddhirhi bahuþ . iti taññãkà .. %<uru . tuvi . puru . bhåri . ÷a÷vat . vi÷vam . parãõasà . vyàna÷iþ . ÷atam . sahasram . salilam . kuviditi dvàda÷a bahunàmàni ..>% iti nighaõñuþ . 3 . 1 .. yathà, çgvede . 3 . 30 .
     %<tuvikårmirçdhàvàn ..>%)

#<tuùa>#, ë ya au ¤i tuùñau . iti kavikalpadrumaþ .. (divàü-paraü-akaü-aniñ .) ë, atuùat . ya, tuùyati . au, toùñà . ¤i, tuùño'sti . iti durgàdàsaþ ..

#<tuùaþ>#, puü, (tuùa + %<igupadhaj¤eti .>% 3 . 1 . 135 . iti kaþ .) dhànyatvak . (yathà, prabodhacandrodaye dvitãyàïke .
     %<brãhãn jihàsati sitottamataõóulàóhyàn ko nàma bhostuùakaõopahitàn hitàrthã ..>%) vibhãtakavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 58 ..

#<tuùagrahaþ>#, puü, (tuùeõa gçhyate iti . graha + karmaõi ap .) agniþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

@<[Page 2,640b]>@
#<tuùasàraþ>#, puü, (tuùaü sarati anusaratãti . sç + aõ . tuùapu¤jàbhyantare krama÷aþ sa¤càràdasya tathàtvam .) agniþ . iti ÷abdamàlà ..

#<tuùànalaþ>#, puü, (tuùasyànalaþ .) tuùàgniþ . tatparyàyaþ . kukålaþ 2 . iti hemacandraþ . 4 . 167 .. (yathà, dhårtasamàgame .
     %<tuùànalakaõapràyà÷ca bhåreõavaþ ..>%)

#<tuùàraþ>#, puü, (tuùyatyanena ÷asyàdiriti . tuùa tuùñau + %<tuùàràdaya÷ca .>% uõàü 3 . 139 . iti àran sa ca kit .) himam . (yathà, çtusaühàre . 4 . 1 .
     %<vilãnapadmaþ prapatattuùàro hemantakàlaþ samupàgataþ priye ! ..>% tauùàralakùaõaguõà÷ca yathà --
     %<api nadyàþ samudrànte vahniràpastadudbhavàþ .
     dhåmàvayavanirmuktàstuùàràkhyàstu tàþ smçtàþ ..
     api nadyàþ samudrànte vahniþ nadãmàrabhya samudraparyante vahniràste tadudbhavàþ . vahnibhavà dhåmàvayavanirmuktà dhåmàü÷arahitàþ . àpastuùàràkhyàþ . tuùa iti loke . tuùàra iti ca .
     apathyàþ pràõinàü pràyaþ bhåruhàõàntu na hitàþ .
     tuùàràmbu himaü råkùaü syàdvàtalamapittalam .
     kaphorustambhakaõñhàgnimehagaõóàdiroganut ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe dbitãye bhàge ..) de÷abhedaþ . (tadde÷odbhave, puü bhåsni . yathà, màtsye . 120 . 45 .
     %<tuùàràn varvaràn kàràn pahnavàn pàradàn ÷akàn ..>%) ÷ãkaraþ . himabhedaþ . iti hemacandraþ . 6 . 21 .. (yathà, màghe . 1 . 15 .
     %<na yàvadetàvudapa÷yadutthitau janastuùàrà¤janaparvatàviva ..>%) karpårabhedaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷ãtale, tri . yathà, naiùadhe . 3 . 93 .
     %<apàü hi tçptàya na vàridhàrà svàduþ sugandhiþ svadate tuùàrà ..>%

#<tuùitaþ>#, puü, (tuùyatãti . tuùa tuùñau + bàhulakàt kitac . yadvà, tuùa + kvip . tuñ santoùo 'sya jàtaþ . tàrakàditvàt itac .) devagaõavi÷eùaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 10 .. te ùañtriü÷at smçtàþ . iti bharataþ .. keùà¤cinmate dvàda÷a . te tu manvantarabhede vibhinnanàmànaþ . yathà --
     %<pràõàpànasamànà÷ca udàno vyàna eva ca .
     cakùuþ ÷rotrarasà ghràõaspar÷au buddhirmanastathà .
     dvàda÷aite tu tuùità devàþ svàrociùe'ntare ..>% iti sàrasundarã .. (yathàca viùõupuràõe . 1 . 15 . 127-133 .
     %<pårvamanvantare ÷reùñhà dvàda÷àsan surottamàþ .
     tuùità nàma te'nyonyamåcurvaivasvate'ntare ..
     upasthite'tiya÷asa÷càkùuùasyàntare manoþ .
     samavàyãkçtàþ sarve samàgamya parasparam ..
     àgacchata drutaü devà aditiü saüpravi÷ya vai .
     manvantare prasåyàmastannaþ ÷reyo bhaviùyati ..
     evamuktvà tu te sarve càkùuùasyàntare manoþ .
     màrãcàt ka÷yapàt jàtàste'dityà dakùakanyayà .
     tatra viùõu÷ca ÷akra÷ca jaj¤àte punareva ca .
     aryamà caiva dhàtà ca tvaùñà påùà tathaiva ca ..
     vivasvàn savità caiva mitro varuõa eva ca .
     aü÷o bhaga÷càditijà àdityà dvàda÷a smçtàþ ..
     càkùuùaùyàntare pårbamàsan ye tuùitàþ suràþ .
     vaivasvate'ntare te vai àdityà dvàda÷a smçtàþ ..>% tathà ca matsyapuràõe . 6 . 3 -- 4 .
     %<tuùità nàma ye devà÷càkùuùasyàntare manoþ .
     vaivasvate'ntare caite àdityà dvàda÷a smçtàþ ..
     indro dhàtà bhagastvaùñà mitro'tha varuõo yamaþ .
     vivasvàn savità påùà aü÷umàn viùõureva ca ..>% tathà, bhàgavate . 4 . 1 . 7 .
     %<toùaþ pratoùaþ santoùo bhadraþ ÷àntirióaspatiþ .
     idhmaþ kavirvibhuþ svàhà sudevo rocano dbiùañ .
     tuùità nàma te devà àsan sàyambhuvàntare ..>%)

#<tuùotthaü>#, klã, (tuùàduttãùñhatãti . ut + sthà + kaþ .) tuùodakam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tuùodakaü>#, klã, (tuùàdutthitamudakam .) kà¤jikam . iti hàràvalã . 115 .. kà¤jikabhedaþ . asya lakùaõaü yathà --
     %<tuùodakaü yavairàmaiþ satuùaiþ ÷akalãkçtaiþ ..>% yavairudakasahitaiþ sandhànavargoktatvàt .. asya guõàþ . dãpanatvam hçdyatvam . pàõóukrimigadavasti÷ålanà÷itvam . tãkùõatvam . uùõatvam . pàcanatvam . pittaraktakàritva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. (yathàca .
     %<tuùodakaü vàtaharaü prabhedi prakopayedraktapittaü sadaiva .
     vipàcanaü syàjjaraõaü kçmighnamajãrõahantç kañukaü vipàke ..>% iti hàrãte prathame sthàne'ùñame'dhyàye ..)

#<tuùñaþ>#, tri, (tuùa + kartari ktaþ .) toùapràptaþ . yathà, puràõe .
     %<tasmiüstuùñe jagattuùñaü prãõite prãõitaü jagat ..>% (yathàca hitopade÷e .
     %<sarvà evàpadastasya yasya tuùña na mànasam ..>%)

#<tuùñiþ>#, strã, (tuùa + bhàve ktin .) toùaþ . (yathà, manuþ . 2 . 6 .
     %<vedo'khilo dharmamålaü smçti÷ãle ca tadbidàm .
     àcàra÷caiva sàdhånàmàtmanastuùñireva ca ..>%) adhigatàrthàdanyatra tucchatvabuddhiþ . iti caõóãñãkàyàü nàgojãbhaññaþ .. (sà ca navavidhà . iti sàükhyàcàryàþ .. tathàcoktam .
     %<àdhyàtmikya÷catasraþ prakçtyupàdànakàlabhàgyàkhyàþ .
     vàhyàviùayoparamàt pa¤ca nava tuùñayo'bhimatàþ ..>% iyameva puràõamate dakùasya prajàpateþ kanyà dharmasya patnã ca . yathà, màrkaõóeye . 50 . 19 . 21 .
     %<prasåtyà¤ca tathà dakùa÷catasro viü÷atistathà .
     sasarja kanyàstàsà¤ca samyaïnàmàni me ÷çõu ..
     ÷raddhà lakùmãrdhçtistuùñiþ puùñirmedhà kriyà tathà .
     buddhirlajjà vapuþ ÷àntiþ siddhiþ kãrtistrayoda÷ã ..
     patnyarthe pratijagràha dharmo dàkùàyaõãþ prabhuþ ..>%) màtçkàvi÷eùaþ . iti bhavadevabhaññaþ .. (÷aktivi÷eùaþ . yathà, devãbhàgavate . 1 . 15 . 61 .
     %<tuùñiþ puùñiþ kùamà lajjà jçmbhà tandrà ca ÷aktayaþ .
     saüsthitàþ sarvataþ pàr÷ve mahàdevyàþ pçthak pçthak ..>%)

#<tuùñuþ>#, puü, (tuùa + bàhulakàt tuk .) karõamaõiþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<tusa>#, dhvàne . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüakaü-señ .) toùati . iti durgàdàsaþ ..

#<tusaþ>#, puü, (tuùaþ . pçùodaràditvàt satvam .) tuùaþ . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ ..

#<tustaü>#, klã, dhåliþ . iti liïgàdisaügrahe busta÷abdañãkàyàü sàrasundarã ..

#<tuha>#, ir ardane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüparaü-sakaü-señ .) ir, atuhat atohãt . ardanamiha vadhaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<tuhinaü>#, klã, (tohati ardati tuhyate'neneti và . tuha + %<vepituhyorhrasva÷ca .>% uõàü . 2 . 52 . iti inan guõe kçte hrasva÷ca .) himam . ityamaraþ . 1 . 3 . 18 .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 632 .
     %<sà ÷yàmà tanvaïgã dahatà ÷ãtopacàratãvreõa .
     viraheõa pàõóimànaü nãtà tuhinena dårveva ..>%) candratejaþ . ityuõàdikoùaþ .. (yathà, pa¤catantre . 2 . 58 .
     %<kiü candanaiþ sakarparaistuhinaiþ ÷ãtalai÷ca kim .
     sarve te mitragàtrasya kalàü nàrhanti ùoóa÷ãm ..>% ÷ãtale, tri . yathà, àryàsapta÷atyàm . 366 .
     %<prasaratu ÷arattriyàmà jaganti dhavalayatu dhàma tuhinàü÷oþ .
     pa¤jaracakorikàõàü kaõikàkalpo'pi na vi÷eùaþ ..>%)

#<tuhinàü÷utailaü>#, klã, (tuhinàü÷oþ karpårasya tailam .) karpåratailam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tåóa>#, ç anàdare . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüparaü-sakaü-señ .) ùaùñhasvarã . ç, atutåóat . iti durgàdàsaþ ..

#<tåõa>#, ka saïkoce . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüparaü-akaü-señ .) dantyavargàdyàdiþ . ka, tåõayati cakùuþ saïkucitaü syàdityarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<tåõa>#, ka ïa påraõe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüàtmaü-sakaü-señ .) ka ïa, tåõayate . iti durgàdàsaþ ..

#<tåõa>#, t ka saïkoce . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràü-paraü-akaü-señ .) dãrghã mårdhanyopadhaþ . atutåõat . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 2,641b]>@
#<tåõaþ>#, puü strã, (tåõyate påryate bàõairiti . tåõa + påraõe gha¤ .) bàõàdhàraþ . tatparyàyaþ . upàsaïgaþ 2 tåõãraþ 3 niùaïgaþ 4 iùudhiþ 5 . ityamaraþ . 2 . 8 . 88 .. tåõã 6 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 17 . 3 .
     %<tåõakhaógadharaþ ÷åro baddhagodhàïgulitravàn ..>%)

#<tåõakaü>#, klã, (tåõayati saïkucitaü bhavati samànikàpadadvayamiti . tåõa + õvul .) chandovi÷eùaþ . yathà, chandoma¤jaryàm .
     %<tåõakaü samànikàpadadvayaü vinàntimam ..>%

#<tåõã>#, strã, (tåõyate påryate bàõairiti . tåõa + karmaõi gha¤ . gauràditvàt ïãù .) tåõaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, raghuþ . 9 . 56 .
     %<tåõãmukhoddhçta÷areõa vi÷ãrõapaïkti ..>% vedanàvi÷eùaþ . yathà, su÷rute nidànasthàne 1 adhyàye .
     %<adho yà vedanà yàti varcomåtrà÷ayotthità .
     bhindantãva gudopasthaü sà tåõãtyupadi÷yate ..>%)

#<tåõã>#, [n] puü, (tåõavadàkçtirastyasyeti . tåõa + iniþ .) nandãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (asya paryàyà yathà --
     %<tåõã tunnaka àpãnastuõikaþ kacchakastathà .
     kuñherakaþ kàntalako nandivçkùa÷ca nandakaþ ..>% guõà÷càsya yathà --
     %<tuõã raktaþ kañuþ pàke kaùàyo madhuro laghuþ .
     tikto gràhã himo vçùyo vraõakuùñhàsrapittajit ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) tåõayukte, tri .. (yathà, harivaü÷e bhaviùyaparvaõi . 18 . 35 .
     %<àruhya bhagavàn viùõurgaruóaü pakùipuïgavam .
     ÷aïkhã cakrã gadã khaógã ÷àrïgã tåõã talatravàn ..>%)

#<tåõãkaþ>#, puü, (tåõã tåõa iva kàyatãti . kai + kaþ .) nandãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tåõãraþ>#, puü, (tåõyate påryate bàõairiti . tåõa + bàhulakàt ãran .) tåõaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 88 .. (yathà, mahàbhàrate . 7 . 28 . 16 .
     %<tasya pàrtho dhanu÷chittvà tåõãràn sannikçtya ca .
     tvaramàõo dvisaptatyà sarvamarmasvatàóayat ..>% klãvaliïge'pi dç÷yate . yathà, tatraiva . 6 . 51 . 51 .
     %<tåõãràõyatha yantràõi vicitràõi dhanåüùi ca ..>%)

#<tåtakaü>#, klã, tuttham . iti÷abdacandrikà .. tutiyà iti bhàùà .. (tuttha÷abde'sya guõàdikaü j¤àtavyam ..)

#<tådaþ>#, puü, (tudatãti . tuda vyathane + %<igupadheti .>% 3 . 1 . 135 . iti kaþ . pçùodaràditvàt dãrghaþ .) tålavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tåra>#, ya ïa ã hiüse . vege . iti kavikalpadrumaþ . (divàü-àtmaü-sakaü-vege akaü-señ .) ya ïa, tåryate . ã, tårõaþ . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 2,641c]>@
#<tåraü>#, klã, (tåryate tàóyate iti . tåra + gha¤ .) vàdyam . iti hemacandraþ . 2 . 200 ..

#<tårã>#, strã, (tåraü vàdyavi÷eùastadàkçtiþ puùpàdau astyasyeti . tåra + ac . gauràditvàt ïãù .) dhuståravçkùaþ . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<tårõaü>#, klã, (tvara sambhrame + ktaþ . pakùe ióabhàvaþ %<jvaratvareti .>% 6 . 4 . 20 . ityåñ . %<radàbhyàü niùñhàto naþ pårbasya ca daþ .>% 8 . 2 . 42 . iti tasya naþ .) ÷ãghram . (yathà, devãbhàgavate . 1 . 10 . 31 .
     %<tàü dçùñvà capalàpàïgãü samãpasthàü varàpsaràm .
     pa¤cabàõaparãtàïgastårõamàsãddhçtavrataþ ..>%) tadbati, tri . ityamaraþ . 1 . 2 . 68 ..

#<tårõiþ>#, puü, (tvarate tvaraõaü và . tvara + %<bahi÷ri÷ruyudruglàhàtvaribhyo nit .>% uõàü . 4 . 51 . iti niþ sa ca nit .) malam . ityuõàdikoùaþ . 2 . 141 .. tvarà . iti hemacandraþ . 2 . 236 .. ÷lokaþ . manaþ . iti saükùiptasàre uõàdivçttiþ .. (kùipre, tri . iti nighaõñuþ . 2 . 15 .. yathà, çgvede . 10 . 88 . 6 .
     %<màyàmå tu yaj¤iyànàmetàmapo yattårõi÷carati prajànan ..>% %<tårõistvaramàõaþ .>% iti sàyanaþ ..)

#<tåryaü>#, klã, (tåryate tàóyate iti . tår + õyat .) vàdyam . iti hemacandraþ . 2 . 286 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 113 . 44 .
     %<sa tårya÷ata÷aïkhànàü bherãõà¤ca mahàsvanaiþ .
     harùayan sarva÷aþ pauràn vive÷a gajasàhvayam ..>%)

#<tåryakhaõóaþ>#, puü, (tåryasya khaõóa iva .) dragaóavàdyam . iti hàràvalã . 222 .. (kvacit tåryagaõóo'pi pàñhaþ ..)

#<tåla>#, ka ïa påraõe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüàtmaü-sakaü-señ .) dãrghã . ka ïa, tålayate . iti durgàdàsaþ ..

#<tåla>#, ka niùkarùe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüparaü-sakaü-señ .) dãrghã . niùkarùa iha iyattàparicchedaþ . ka, tålayati kà¤canaü baõik . iti durgàdàsaþ .. (kvacit tåla ki niùkarùe iti pàñho'pi dç÷yate . ki, tålati tålayati ..)

#<tålaü>#, klã, (tålayate pårayati sarvaü vyàpakatvàt . tåla påraõe + kaþ .) àkà÷am . iti medinã . le, 25 .. a÷vatthàkàravçkùavi÷eùaþ . palà÷apipala iti tåta iti ca bhàùà .. tatparyàyaþ . tådaþ 2 brahmakàùñham 3 bràhmaõeùñaþ 4 påùakaþ 5 brahmadàru 6 supuùpam 7 suråpam 8 nãlavçntakam 9 kramukaþ 10 viprakàùñham 11 madasàraþ 12 . iti ràjanirghaõñaþ .. pågaþ 13 . tatpakvaphalaguõàþ . gurutvam . svàdutvam . himatvam . pittànilanà÷itva¤ca . tadàmaphalaguõàþ . gurutvam . sàrakatvam . amlatvam . uùõatvam . raktapittakàritva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. madhuràmlatvam . dàhapra÷amanatvam . vçùyatvam . kaùàyatvam . kaphanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tålaü>#, klã puü, (tålyate iyattayà paricchidyate iti . tåla + karmaõi gha¤ . yadbà, tålayate svalpo'pi bahusthànaü pårayatãti . tåla + %<igupadheti .>% kaþ .) kàrpàsàditålaþ . (iti medinã . le, 26 ..) tatparyàyaþ . picuþ 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 106 .. piculaþ 3 picutålaþ 4 tålapicuþ 5 . ityamarañãkà .. picutålam 6 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, devãbhàgavate . 5 . 10 . 36 .
     %<viparãtaü yadà daivaü tçõaü vajrasamaü bhavet .
     vidhi÷cet sumukhaþ kàmaü kuli÷aü tålavattadà ..>%)

#<tålakaü>#, klã, (tåla + khàrthe kan .) tålaþ . iti hemacandraþ . 4 . 20 . 5 ..

#<tålakàrmukaü>#, klã, (tålàya tålasphoñanàya kàrmukamiva .) tålasphoñanàrthadhanuþ . dhunakharà iti bhàùà . tatparyàyaþ . pi¤jalam 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<tålacàpaþ>#, puü, (tålàya tålasphoñanàya càpa iva .) tålakàrmukam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<tålanàlikà>#, strã, (tålanirmità nàlikà nàlã .) pi¤jikà . iti trikàõóa÷eùaþ .. pàüija iti bhàùà ..

#<tålanàlã>#, strã, (tålanirmità nàlã .) tålanàlikà . iti bhåriprayogaþ ..

#<tålapicuþ>#, puü, (tålapradhànaþ picustålavçkùaþ .) tålaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<tålavçkùaþ>#, puü, (tålasya tålapradhàno và vçkùaþ .) ÷àlmalã . iti ràjanirghaõñaþ

#<tåla÷arkarà>#, strã, (tålasya ÷arkareva .) kàrpàsavãjam . iti ÷abdamàlà ..

#<tålasecanaü>#, klã, (tålasya secanam .) såtrakartanam . iti ÷abdamàlà .. kàñanà iti bhàùà ..

#<tålà>#, strã, (tålayate pårayati sthànamiti . tåla + ac + tataþ striyàü ñàp .) kàrpàsã . iti ràjanirghaõñaþ .. vartiþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<tåliþ>#, strã, (tålatãti . tåla niùkarùe + %<igupadhàt kit .>% uõàü . 4 . 119 . iti in sa ca kit .) svanàmakhyàtacitrakaropakaraõam . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<tålikà>#, strã, (tålireva . svàrthe kan .) citrakaropakaraõam . tålã iti bhàùà . (yathà, kumàra . 1 . 32 ..
     %<unmãlitaü tålikayeva citra såryàü÷ubhirbhinnamivàravindam ..>%) tatparyàyaþ . ãùikà 2 . ityamaraþ . 2 . 10 . 33 .. tuliþ 3 tålã 4 ãùãkà 5 iùãkà 6 . vãraõàdi÷alàkà . ityanye . àvàttatamanàvartitaü suvarõaü j¤àtuü yannikùipyate tatretyanya . àvartitasuvaõa dravàkàraü yatra nikùipyata tatreti kecit . iti bharataþ .. (tålamastyasyà iti . tåla + ñhan .) ÷ayyopakaraõam . iti medinã . ke, 102 .. toùak iti bhàùà . (yathà, kathàsaritsàgare . 26 . 78 .
     %<pravi÷ya càntaþ sadrantaparyaïke nyastatålike pañàvaguõñhitatanuü ÷ayànàü kà¤cidaikùata ..>% tathà ca kà÷ãkhaõóe . 4 . 97 .
     %<ka¤cukaü tålagarbha¤ca tålikàü såpavãtikàm ..>%) vartiþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<tålinã>#, strã, (tålo'styasyàþ . tåla + iniþ . ïãp .) lakùmaõàkandaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷àlmalivçkùaþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. (tadyathà,
     %<tàmbålaü kañutailamuùõabhavanaü tålãpañã tålinã ..>% iti vaidyakapathyàpathyavidhau ÷i÷iràdyàcàre ..)

#<tåliphalà>#, strã, (tåli tålayuktaü phalamasyàþ .) ÷àlmaliþ . iti ratnamàlà ..

#<tålã>#, strã, (tålayatãti . tåla + in kçdikàràditi và ïãp .) nãlã . vartiþ . iti ÷abdaratnàvalã .. tålikà . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà --
     %<uccaistålãvilàsaü sulalita÷ayanaü pràõinàmàbhiràmam ..>% iti vaidyakapathyàpathyavidhau hemantakçtye ..)

#<tåvaraþ>#, puü, (tu sautro dhàtuþ + bàhulakàt ùvarac dãrgha÷ca .) kàle ajàta÷çïgo gauþ . neóà garu iti bhàùà . a÷ma÷rupuruùaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 164 .. màkundiyà iti bhàùà . puruùavya¤janatyaktaþ . kaùàyarasaþ . iti medinã . ve, 164 ..

#<tåvarikà>#, strã, (tåvarã + svàrthe kan ñàp pårbahrasva÷ca .) tuvarikà . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ ..

#<tåvarã>#, strã, (tåvara + ùitvàt ïãù .) àóhakã . sauràùñramçttikà . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<tåùa>#, tuùñau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-akaüseñ .) ùaùñhasvarã . tåùanti kuladevatàþ . iti durgàdàsaþ ..

#<tåùõãü>#, [m] vya, maunam . ityamaraþ . 3 . 4 . 9 .. (yathà, manuþ . 8 . 147 .
     %<yatki¤cidda÷avarùàõi sannidhau prekùate dhanã .
     bhujyamànaü paraistuùõãü na sa tallabdhumarhati ..>%)

#<tåùõãü÷ãlaþ>#, tri, (tuùõãü maunaü ÷ãlaü svabhàvo yasya .) maunã . tatparyàyaþ . tåùõãkaþ 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 39 ..

#<tåùõãkaþ>#, tri, (tuùõãü ÷ãlaü yasya . %<÷ãle ko malopa÷ca .>% 5 . 3 . 73 . ityasya vàrtikoktyà kaþ malopa÷ca .) tåùõãü÷ãlaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 39 .. (yathà, mahàbhàrate . 5 . 34 . 23 .
     %<àsãnamapi tåùõãkamanurajyanti taü prajàþ ..>%)

#<tåùõãkàü># [m] vya, (tåùõãm + akacprakaraõe %<tåùõãmaþ kàm vaktavyaþ .>% iti vàrtikoktyà kàm . mittvàdantyàdacaþ paraþ .) maunama . ityamaraþ . 3 . 4 . 9 ..

#<tåstaü>#, klã, (tusa ÷abde + bàhulakàt tuserapi tan dãrgha÷ca . ityajjaladattaþ . 3 . 86 .) dhåliþ . (%<tåstàni vinihanti vitåstayati panthànaü vàtaþ .>% iti mugdhabodham ..) jañà . iti medinã . te, 22 .. pàpam . såkùmam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<tçkùa>#, ityàm . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvà-parasakaü-señ .) saptamasvarã . tçkùati . ityàü gatau . iti durgàdàsaþ ..

#<tçkhaü>#, klã, jàtãphalam . iti ÷abdacandrikà ..

#<tçñ>#, [ù] strã, (tçùa + kvip .) icchà . tçùõà . (yathà, çtusaühàre . 1 . 11 .
     %<mçgàþ pracaõóàtapatàpità bhç÷aü tçùà mahatyà pari÷uùkatàlavaþ ..>%) kàmakanyà . iti medinã . ùe, 13 ..

#<tçõa>#, da ¤a u bhakùe . iti kàvikalpadrumaþ .. (tanàüubhaü-sakaü-señ . ktvàveñ .) da ¤a, tçõoti tarõoti tçõute tarõute . u, tarõitvàtçtvà . iti durgàdàsaþ ..

#<tçõaü>#, klã, (tçõyate bhakùyate gavàdibhiriti . tçõa + gha¤ . saüj¤àpårbakatvàt na guõaþ . yadbà, tçha hiüsàyàm + %<tçheþ kno halopa÷ca .>% uõàü 5 . 8 . iti knapratyayo hakàralopa÷ca .) naóàdi . cinàkhaóa iti khyàtam . iti kecit . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . arjunam 2 . ityamaraþ . 2 . 5 . 167 .. triõam 3 khañam 4 kheññam 5 haritam 6 tàõóavam 7 . iti ÷abdaratnàvalã .. * .. (yathà, pa¤catantre . 1 . 34 .
     %<jàtasya nadãkåle tasya tçõasyàpi janma kalyàõam .
     yat salilamajjanàkulajanahastàlambanaü bhavati ..>%) gobhyastçõadànaphalaü yathà --
     %<tãrthasnàneùu yat puõyaü yat puõyaü viprabhojane .
     yat puõya¤ca mahàdàne yat puõyaü harisevane ..
     sarvavratopavàseùu sarveùveva tapaþsu ca .
     bhuvaþ paryañane yattu satyavàkyeùu yadbhavet ..
     yat puõyaü sarvayaj¤eùu dãkùàyà¤ca labhennaraþ .
     tat puõyaü labhate pràj¤o gobhyo dattvà tçõàni ca ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóam .. * .. dhaniùñhàdipa¤canakùatreùu gçhanimittatçõakàùñhàharaõe doùà yathà --
     %<agnicaurabhayaü rogo ràjapãóà dhanakùatiþ .
     saügrahe tçõakàùñhànàü kçte vasvàdipa¤cake ..>% iti jyotiþsàrasaügrahaþ .. (gandhadravyavi÷eùaþ . ràmakarpåra iti bhàùà .. asya paryàyà yathà --
     %<kutçõa¤ca sugandha¤ca tçõaü ÷ãtaü su÷ãtalam ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

#<tçõakuïkumaü>#, klã, (tçõasambhåtaü kuïkumam .) sugandhadravyabhedaþ . tatparyàyaþ . tçõàsçk 2 gandhi 3 tçõa÷oõitam 4 tçõapuùpam 5 gandhàdhikam 6 tçõottham 7 tçõagauram 8 lohitam 9 . asya guõàþ . kañutvam . uùõatvam . kaphamàruta÷ophakaõóåtipàmàkuùñhàmadoùanà÷itvam . paramabhàsvaratvam . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 2,643a]>@
#<tçõakuñã>#, strã, (tçõàcchàdità kuñã .) tçõàcchàditagçham . tatparyàyaþ . kàyamànam 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. tçõaukaþ 3 . iti hemacandraþ ..

#<tçõakårmaþ>#, puü, (tçõasya kårma iva .) tumbã . iti ÷abdamàlà ..

#<tçõaketuþ>#, puü, (tçõeùu keturdhvaja iva .) vaü÷aþ . iti hàràvalã . 108 ..

#<tçõaketukaþ>#, puü, (tçõaketu + svàrthe kan .) vaü÷aþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tçõagodhà>#, strã, (tçõasya godheva kùudratvàt .) citrakolaþ . kçkalàsaþ . iti medinã . dhe, 46 .. tçõajalaukà . iti kecit ..

#<tçõagranthiþ># strã, (tçõasya granthiriva granthiryasya .) svarõajãvantã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tçõagràhã>#, [n] puü, (tçõaü gçhõàtãti . graha + õiniþ .) nãlamaõiþ . iti ràjanirghaõñaþ .. maõivi÷eùaþ . iti ÷abdàrthakalpataruþ .. kàphuradànà iti bhàùà . tatparyàyaþ . ÷åkàpåññaþ 2 tçõamaõiþ 3 . iti hàràvalã ..

#<tçõajambhà>#, [n] tri, (tçõaü jambho bhakùyaü yasya .
     %<jambhà suharitatçõasomebhyaþ . 5 . 4 . 125 .>% iti nipàtanàt sàdhuþ .) tçõabhakùakaþ . (tçõamiva jambho danto yasya .) tçõavarõadantayuktaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<tçõatà>#, strã, dhanuþ . (tçõasya bhàvaþ . tçõa + bhàve tal .) tçõatvam . iti medinã . te, 113 ..

#<tçõadrumaþ>#, puü, (tçõapradhàno drumaþ . tçõamiva drumo và .) tàlaþ . guvàkaþ . tàlã . ketakã . kharjåraþ . kharjårã . nàrikelaþ . hintàlaþ . eùàü niryàsaguõàþ . ÷ãtalatvam . laghutvam . mohanatvam . balakàritvam . hçdyatvam . tçùõàsantàpanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tçõadhànyaü>#, klã, (tçõabahulaü dhànyam .) dhànyavi÷eùaþ . uóidhàna iti bhàùà . tatparyàyaþ . nãvàraþ 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 25 ..

#<tçõadhvajaþ>#, puü, (tçõeùu dhvaja iva dãrdhatvàt .) vaü÷aþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 160 ..

#<tçõanimbaþ>#, puü, (tçõàkàro nimbaþ .) nepàlanimbaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tçõapatrikà>#, strã, (tçõasyeva patramastyasyàþ . ñhan ñàp ca .) ikùudarbhà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tçõapatrã>#, strã, (tçõamiva patramasyàþ . ïãù .) guõóà÷inã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tçõapuùpaü>#, klã, (tçõasya puùpamiva .) tçõakuïkumam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tçõapuùpã>#, strã, (tçõamiva puùpamasyàþ . ïãù .) sindårapuùpãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tçõapålã>#, strã, (tçõasya pålaþ saühatiryatra . tato gauràditvàt ïãù . tçõanirmitatvàdasya tathàtvam .) ca¤cà . iti hàràvalã . 199 .. càüca iti bhàùà ..

@<[Page 2,643b]>@
#<tçõamaõiþ>#, puü, (tçõeùu maõiþ .) tçõagràhã . iti hàràvalã . 216 ..

#<tçõamatkuõaþ>#, puü, lagnakaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. jàmin iti bhàùà ..

#<tçõaràjaþ>#, puü, (tçõeùu ràjate ÷obhate iti . ràja + ac . tçõànàü ràjà và samàse ñac .) tàlavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 168 .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 567 .
     %<÷rãþ ÷rãphalena ràjyaü tçõaràjenàlpasàmyato labdham .
     kucayoþ samyak sàmyàt gato ghaña÷cakravartitvam ..>%) nàrikelaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tçõavalvajà>#, strã, (tçõaråpà valvajà .) valvajà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tçõavãjaþ>#, puü, (tçõasya vãjamiva vãjamasya .) ÷yàmàkaþ . iti ratnamàlà ..

#<tçõavãjottamaþ>#, puü, (tçõavãjeùu uttamaþ .) ÷yàmàkaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tçõa÷ãtaü>#, klã, (tçõeùu ÷ãtaü ÷ãtalam .) kattçõam . gandhatçõam . iti ratnamàlà ..

#<tçõa÷ãtà>#, strã, (tçõeùu ÷ãtà ÷ãtalà .) jalapippalã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tçõa÷ånyaü>#, klã, (tçõena ÷ånyam .) mallikà . ketakãphalam . iti medinã . ye, 119 .. (etadguõà yathà --
     %<nãpaü sabhàrgavaü pãlu tçõa÷ånyaü vikaïkatam .
     pràcãnàmalaka¤caiva doùaghnaïgarahàri ca ..>% iti carake såtrasthàne saptaviü÷e'dhyàye ..) tçõarahite, tri ..

#<tçõaùañpadaþ>#, puü, (tçõamiva ùañ padà yasya .) varolaþ . iti hàràvalã . 217 .. boltà iti bhàùà ..

#<tçõasàrà>#, strã, (tçõavat sàro yasyàþ . asàratvàt tathàtvam .) kadalã . iti hàràvalã . 105 ..

#<tçõasiühaþ>#, puü, (tçõeùu siüha iva tannà÷akatvàt .) kuñhàraþ . iti ÷abdàrthakalpataruþ ..

#<tçõaharmyaþ>#, puü, (tçõàcchàdito harmyaþ .) tçõayuktàññàlikà . aññàlikopari tçõanirmitagçham . tatparyàyaþ . mayañaþ 2 . iti hàràvalã . 223 ..

#<tçõàühripaþ>#, puü, (tçõaråpo'ühripo vçkùaþ .) manthànakatçõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tçõàgniþ>#, puü, (tçõajàto'gniþ . ÷àkapàrthivavat samàsaþ .) tçõajàtàgniþ . tatparyàyaþ . vatsalaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<tçõà¤janaþ>#, puü, (tçõamiva a¤jano jyeùñhã . tçõavadàkçtitvàdasya tathàtvam .) kçkalàsaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<tçõàóhyaü>#, klã, (tçõeùu àóhyaü puùñatvàt .) parvatatçõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tçõàmlaü>#, klã, (tçõeùu amlam .) lavaõatçõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 2,643c]>@
#<tçõàsçk>#, [j] puü, (tçõeùu asçgiva raktavarõatvàt .) tçõakuïkumam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tçõekùuþ>#, puü, (tçõeùu ikùuriva .) valvajà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tçõottamaþ>#, puü, (tçõeùu uttamaþ .) ukharvalatçõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tçõodbhavaþ>#, puü, (tçõaiþ saha udbhavatãti . ut + bhå + ac .) nãvàraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tçõaukaþ>#, [s] klã, (tçõanirmitamoko vasatisthànam .) kàyamànam . tçõanirmitagçham . iti hemacandraþ . 4 . 62 .. khaóuyà ghara iti bhàùà ..

#<tçõauùadhaü>#, klã, (tçõàtmakaü auùadham .) elabàlukàkhyagandhadravyam . iti ÷abdacandrikà ..

#<tçõyà>#, strã, (tçõànàü samåhaþ . %<pà÷àdibhyo yaþ .>% 4 . 2 . 49 . iti yaþ .) tçõasamåhaþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 168 ..

#<tçtãyaþ>#, tri, (trayàõàü påraõaþ . tri + %<treþ samprasàraõa¤ca .>% 5 . 2 . 55 . iti tãyaþ samprasàraõa¤ca .) trayàõàü påraõaþ . iti vyàkaraõam .. tesarà ityàdi bhàùà . (yathà, manuþ . 2 . 35 .
     %<cåóàkarma dbijàtãnàü sarveùàmeva dharmataþ .
     prathame'bde tçtãye và kartavyaü ÷ruticodanàt ..>%)

#<tçtãyaprakçtiþ>#, strã, tçtãyà prakçtiþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<tçtãyà>#, strã, (trayàõàü påraõã . tri + %<treþ samprasàraõa¤ca .>% 5 . 2 . 55 . iti tãyaþ samprasàraõa¤ca . tataùñàp .) tithivi÷eùaþ . sà candramaõóalasya tçtãyakalàkriyàråpà tatkriyopalakùitaþ kàlo và . iti tithyàditattvam .. asyàü jàtasya phalaü yathà --
     %<sakalaguõagabhãro bhåmipàlànuràgã pavanagaravigàhã sarvalokopakàrã .
     paraviùayanivàsã kautukã satyavàdã bhavati nikhilavidyo yastçtãyàprasåtaþ ..>% iti koùñhãpradãpaþ .. và vai÷àkhasya ÷uklà akùayatçtãyàü . yathà, smçtiþ .
     %<vai÷àkhe màsi ràjendra ! ÷uklapace tçtãyikà .
     akùayà sà tithiþ proktà kçttikàrohiõãyutà ..
     tasyà dànàdikaü puõyaü akùayaü samudàhçtam ..>% bhaviùye . yà ÷uklà kuru÷àrdåla ! vai÷àkhe màsi vai tithiþ . tçtãyà sàkùayà loke gãrvàõairabhivandità .. yo'syàü dadàti karakàn vàrivàjasamanvitàn . sa yàti puruùo vãra ! lokàn vai hemamàlinaþ .. karakàn kumbhàn . vàjamannam . hemamàlinaþ såryasya .. brahmapuràõe .
     %<yaþ pa÷yati tçtãyàyàü kçùõaü candanacarcitam .
     vai÷àkhasya site pakùe sa yàtyacyutamandiram ..>% skandapuràõam .
     %<vai÷àkhasya site pakùe tçtãyàkùayasaüj¤ità .
     tatra màü lepayedgandhalepanairati÷obhanaiþ .. * ..>% brahmapuràõam . %<vai÷àkha÷uklapakùe tu tçtãyàyàü janàrdanaþ . yavànutpàdayàmàsa yuga¤càrabdhavàn kçtam .. brahmalokàttripathagàü pçthivyàmavatàrayat . tasyàü kàryo yavairhomo yavairviùõuü samarcayet .. yavàn dadyàt dvijàtibhyaþ prayataþ prà÷ayedyavàn . påjayet ÷aïkaraü gaïgàü kailàsa¤ca himàlayam .. bhagãratha¤ca nçpatiü sàgaràõàü sukhàvaham . snànaü dànaü tapaþ ÷ràddhaü japahomàdika¤ca yat .. ÷raddhayà kriyate tatra tadànantyàya kalpyate .. atrànantyaphala÷ruteþ pårbavacane nakùatrayogaþ phalàti÷ayàrthaþ .>% iti tithyàditattvam .. * .. pàdme ÷rãvaràhadharaõãsaüvàde .
     %<tretàyugaü tçtãyàyàü ÷uklàyàü màsi màdhave .
     pravçtta¤ca trayãdharmàþ pravçttàste pravartitàþ ..
     akùayà socyate loke tçtãyà harivallabhà .
     snàne dàne'rcane ÷ràddhe jape pårbajatarpaõe ..
     ye'rcayanti yavairviùõuü ÷ràddhaü kurvanti yatnataþ .
     tasyàü dadati dànàni dhanyàste vaiùõavà naràþ ..>% iti ÷rãharibhaktivilàse 14 . 134 ..

#<tçtãyàkçtaü>#, tri, (tçtãyaü karùaõaü kçtam . %<kç¤o dbitãyatçtãya÷ambavãjàt kçtau .>% 5 . 4 . 58 . iti óàc .) vàratrayakçùñakùetram . ityamaraþ . 2 . 9 . 9 .. tinavàra càùa deoyà kùeta iti bhàùà ..

#<tçtãyàprakçtiþ>#, strã, (tçtãyà prakçtiþ . %<saüj¤àpåraõyà÷ca .>% 6 . 3 . 38 . iti na puüvadbhàvaþ .) napuüsakam . ityamaraþ . 2 . 6 . 39 ..

#<tçda>#, hiüse . (bhvàü-paraü-sakaü-señ .) tardati . iti durgàdàsaþ ..

#<tçda>#, u ¤a dha ir . anàdare . hiüse . iti kavikalpadrumaþ .. (rudhàü-ubhaü-sakaü-señ . uditvàt ktvàveñ .) u, tarditvà tçttvà . ¤a dha, tçõatti tçnte . ira, atçdat atardãt . iti durgàdàsaþ ..

#<tçnpa>#, ÷a prãõane . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàü paraü-sakaü-señ .) prãõanamiha prãtãbhàvaþ . ÷a, tçpati tçmpati và làbhàllokaþ . tatçmpa . iti durgàdàsaþ ..

#<tçnpha>#, ÷a prãõane . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàüparaü-sakaü-señ .) ÷a, tçphati tçmphati . tatçmpha . iti durgàdàsaþ ..

#<tçnha>#, å ÷a hiüse . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàüparaü-sakaü-veñ .) saptamasvarã . å, atçühãt atçïkùãt . ÷a, tçhati . iti durgàdàsaþ ..

#<tçpa>#, ki sandãpane . prãõane . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-pakùe bhvàü-paraü-sakaü-señ .) ki, tarpayati tarpati . yo'gnitrayaü tarpayatãti halàyudhaþ . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 2,644b]>@
#<tçpa>#, na prãõane . iti kavikalpadrumaþ .. (svàü-paraüsakaü-señ .) prãõanaü prãtãkaraõam . na, tçpnoti pitaraü puttraþ . tatarpa . iti durgàdàsaþ ..

#<tçpa>#, pa ÷a prãõane . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàüparaü-sakaü-señ .) pa ÷a, tçmpati tatarpa . iti durgàdàsaþ ..

#<tçpa>#, ¤i ë ya å prãõane . iti kavikalpadrumaþ .. (divàü-paraü-akaü-sakaü ca-veñ .) ¤i, tçpto'sti . ë, atçpat . asya ëditve'pi kçùamç÷aspç÷etyàdivi÷eùavidhànàt pakùe ñyàüsistena atàrpsãt atràpsãt atarpãdityapi . ya, tçpyati . å, tarpiùyati tarpsyati . prãõanamiha prãtãbhàvaþ prãtãkaraõa¤ca . syandãni tçpyatu madhåni pibannivàyamiti ÷rãharùaþ . piténatàrpsãnnçparaktatoyairiti bhaññiþ . iti durgàdàsaþ ..

#<tçpat>#, puü, (tçpnoti prãõayatãti . tçpa + %<saü÷cattç padvehat .>% uõàü 2 . 85 . iti atipratyayena nipàtanàt sàdhuþ .) candraþ . ityuõàdikoùaþ .. chatram . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. (prãõayati, tri . yathà, çgvede . 2 . 22 . 1 .
     %<tçpatsomapibadvitçnà sutaü yathàva÷at .>% %<tçpa prãõane tudàdiþ . àgamànu÷àsanasyànityatvànnumabhàvaþ tçpyan indraþ ..>% iti sàyanaþ ..)

#<tçpalà>#, strã, (tçpyatãti . tçpa prãõane + %<kalastçpa÷ca .>% uõàü 1 . 106 . iti kalaþ . tataùñàp .) latà . ityuõàdikoùaþ .. triphalà . iti saükùiptasàre uõàdivçttiþ .. (kùipraprahàriõi, tri . yathà, çgvede . 9 . 97 . 8 .
     %<prahaüsàsastçpalaü manyumacchàmàdastaü vçùagaõàþ ayàsuþ ..>% %<tçpala÷abdaþ kùipravàcã . taduktaü yàskena . tçpalaprabharmà kùipraprahàrãti . kùipraprahàriõaü manyum .>% iti sàyanaþ ..)

#<tçptaþ>#, tri, (tçpa prãõane + ktaþ .) tçptiyuktaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 103 .. (yathà, naiùadhe . 3 . 93 .
     %<÷uddhàntasambhoganitàntatuùñe na naiùadhe kàryamidaü nigàdyam .
     apàü hi tçptàya na vàridhàrà svàduþ sugandhiþ svadate tuùàrà ..>%)

#<tçptiþ>#, strã, (tçpa prãõane + bhàve ktin .) bhakùaõàdinàkàïkùànivçttiþ . tatparyàyaþ . sauhityam 2 tarpaõam 3 . ityamaraþ . 2 . 9 . 56 .. prãõanam 4 àsitambhavam 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, devãbhàgavate . 1 . 1 . 20 .
     %<÷rutànyanyàni sarvaj¤a ! tanmukhànniþsçtàni ca .
     naiva tçptiü vrajàmo'dya sudhàpàne'marà yathà ..>%)

#<tçpraþ>#, puü, (tçpyatyaneneti . tçpa + %<skàyita¤cãti .>% uõàü 2 . 13 . iti rak .) ghçtam . ityuõàdikoùaþ .. puroóà÷aþ . iti saükùiptasàre uõàdivçttiþ .. (tarpake, tri . yathà, çgvede . 8 . 2 . 5 . %<na yaü ÷ukro na durà÷ãrna tçprà uruvyacasam . apaspçõvate suhàrdam ..>% %<tçpràstarpakà anye carupuroóà÷àdaya÷ca yamindraü nàpaspçõvate na na prãõayanti api tu prãõayantyeva tamindraü stumaþ iti ÷eùaþ .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<tçpha>#, pa ÷a prãõane . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàüparaü-sakaü-señ .) pa ÷a, tçmphati tatarpha . iti durgàdàsaþ ..

#<tçphalà>#, strã, (tçmphati prãõàtãti . tçpha + %<kalastçpa÷ca .>% uõàü 1 . 106 . iti cakàràt tçphaterapi kalaþ .) triphalà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<tçphåþ>#, puü, (tçphati pãóayatãti . tçpha kle÷e + %<kharjàdibhya åþ .>% 1 . 466 . ityuõàdikoùañãkàdhçtasåtreõa åþ . nipàtanàt na guõaþ .) sarpajàtiþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<tçùa>#, ir ya tç¤i ùi . iti kavikalpadrumaþ .. (divàü-paraü-sakaü-señ .) ir, atçùat atarùãt . asmàt puùàditvàt nityaü ïa ityanye . ya, tçùyati . ¤i, tçùito'sti . tçñ àkàïkùà . tathà ca . icchàkàïkùà spçhehà tçñ và¤chà lipsà manorathaþ . ityamarasiühaþ . tadupasthitamagrahãdajaþ pituràj¤eti na bhogatçùõayeti raghuþ . tçùyati dhanaü lokaþ . tçùi pipàsàyàmiti prà¤caþ . tçùyati toyaü pànthaþ . iti ramànàthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<tçùà>#, strã, (tçùa + kvip pakùe ñàp .) tçùõà . (asyàþ nivàraõopàyo yathà --
     %<kà÷maryaü padmako÷ãraü dràkùàmadhukacandanam .
     bàlakaü ÷arkaràyuktaü kvàthaü pittatçùàpaham ..
     vañadrumo rodhrasità ca candanaü sadàóimaü taõóuladhàvanena .
     piùñaü su÷ãtena jalena vàpi pãta¤ca pittotthatçùàpaha¤ca ..>% iti hàrãte cikitsitasthàne caturda÷e'dhyàye .. bhuktodbhavàyàstçùàyà heturyathà --
     %<snigdhaü tathàmlaü lavaõa¤ca bhuktaü gurvannamevà÷u tçùàü karoti ..>% iti vaidyakamàdhavakarakçtarugvini÷caye tçùõàdhikàre ..) icchà . (yathà, hitopade÷e . 1 . 266 .
     %<lobhena buddhi÷calati lobho janayate tçùàm .
     tçùàrto duþkhamàpnoti paratreha ca mànavaþ ..>%) kàmakanyà . iti ÷abdaratnàvalã .. làïgalikãvçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<tçùàbhåþ>#, strã, (tçùàyà bhårutpattisthànam .) kloma . iti ÷abdacandrikà ..

#<tçùàhaü>#, klã, (tçùàü hantãti . hana + óaþ .) jalam . iti ÷abdacandrikà ..

#<tçùàhà>#, strã, (tçùàü hantãti . hana + óaþ + ñàp .) madhurikà . iti ÷abdacandrikà ..

#<tçùitaþ>#, tri, (tçñ tçùà và sa¤jàtàsya . tàrakàditvàt itac .) tçùõàyuktaþ . tatparyàyaþ . tarùitaþ 2 satçñ 3 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, devãbhàgavate . 2 . 8 . 20 .
     %<tçùita÷ca pari÷ràntaþ kùudhita÷cottaràsutaþ ..>% bhàve ktaþ .) tçùàyàm, klã ..

#<tçùitottarà>#, strã, (tçùitaþ uttaro yasyàþ .) a÷anaparõã . iti ÷abdacandrikà ..

#<tçùõak>#, [j] tri, (tçùyati àkàïkùatãti . tçù + %<svapitçùornajiï .>% 3 . 2 . 172 . iti najiï .) lubdhaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 22 .. (tçùitaþ . yathà, çgvede . 1 . 85 . 11 .
     %<asi¤cannutsaü gotamàya tçùõaje ..>%)

#<tçùõà>#, strã, (tçùa + %<tçùi÷uùiràdibhyaþ kit .>% uõàü 3 . 12 . iti naþ sa ca kit .) anàtmãyasvãkàrecchà . iti caõóãñãkàyàü nàgojãbhaññaþ .. sà lipsà . (yathà, raghuþ . 8 . 2 .
     %<tadupasthitamagrahãdajaþ pituràj¤eti na bhogatçùõayà ..>%) pànecchà . iti medinã . õe, 16 .. tatparyàyaþ . udanyà 2 pipàsà 3 tçñ 4 tarùaþ 5 ityamaraþ . 3 . 3 . 51 .. tçùà 6 . iti ÷abdaratnàvalã .. tarpaõam 7 . iti jañàdharaþ .. * .. rogavi÷eùaþ . tannidànaü yathà --
     %<vàtàt pittàt kaphàt tçùõà sannipàtàt dravakùayàt .
     ùaùñhã syàdupasargàcca vàtapitte tu kàraõam ..
     sarvàsu tat prakopo hi saumyadhàtupra÷oùaõàt .
     sarvadehe bhramàt kampatàpakçddàhamohakçt ..
     jihvàmålagalaklomatàlutoyavahàþ ÷iràþ .
     saü÷oùya tçùõà jàyante tàsàü sàmànyalakùaõam .. * ..
     mukha÷oùo jalàtçptirannadveùaþ svarakùayaþ .
     kaõñhoùñhajihvàkàrka÷yaü jihvàniùkramaõaü klamaþ .
     pralàpa÷cittavibhraü÷o mçdgrahoktàstathàmayàþ .
     marutaþ kùàmatà dainyaü ÷aïkhatodaþ ÷irobhramaþ ..
     gandhàj¤ànàsyavairasya÷rutinidràbalakùayàþ .
     ÷ãtàmbuphenavçddhi÷ca pittànmårchàsyatiktatà ..
     raktekùaõatvaü satataü ÷oùo dàho'tidhåmakaþ .
     kaphaü ruõaddhi kupitastoyavàhiùu màrutaþ ..
     srotaþsu sa kaphastena païkavacchoùyate tataþ .
     ÷åkairivàcitaþ kaõñho nidràmadhuravaktratà ..
     àtmanaþ ÷iraso jàóyaü staimityacchardyarocakà .
     àlasyamavipàka÷ca yaþ sa syàt sarvalakùaõaþ ..
     àmodbhavà ca bhakùyasya saürodhàdbàtapittajà .
     uùõakràntasya sahasà ÷ãtàmbho bhajatastçùà ..
     tçùõà vordhvaü gataü koùñhaü kuryàt pittarujaiva sà .
     yà ca pànàtipànotthà tãkùõàgneþ snehapàkajà ..
     snigdhakañvamlalavaõabhojanena kaphodbhavà .
     tçùõàrasakùayoktena lakùaõena kùayàtmikà ..
     ÷oùamohajvaràdyasya dãrgharogopasargataþ .
     yàtçùõà jàyate tãvrà sopasargàtmikà smçtà ..>% iti gàruóe tçùõànidànam 159 adhyàyaþ .. * .. tadauùadhaü yathà --
     %<triphalàpippalãcårõaü bhakùitaü madhunà yutam .
     bhojanàdau hi samadhu pipàsàü tvaritaü haret ..>% iti tatraiva 194 adhyàyaþ .. * .. api ca . %<atha tçùõàdhikàraþ . tatra tçùõàyà nidànapårbikàü sampràptimàha . bhaya÷ramàbhyàü valasaïkùayàdvà årdhvaü citaü pittavivardhanai÷ca . pittaü savàtaü kupitaü naràõàü tàluprapannaü janayet pipàsàm .. srotaþsvapàü vàhiùu dåùiteùu doùai÷ca tçñ sambhavatãha jantoþ . tisraþ smçtàstàþ kùatajà caturthã kùayàttathànyàmasamudbhavà ca .. bhuktodbhavà saptamiketi tàsàü nibodha liïgànyanupårba÷astu .. naràõàü citaü svasthàna eva sa¤citaü pittaü savàtaü pittavivardhanaiþ kañvamloùõàdibhiþ kupitam . bhaya÷ramàbhyàü balasaïkùayàdupavàsàde÷ca vàtaþ kupitaþ . taddvayaü årdhvaü prasaran tàluprapannaü sat pipàsàü janayet . na kevalaü tàlunyeva dåùite tçùà bhavati . kintu jalavàhisrotaþsvapi . ata àha . srotaþsvityàdi . nanvatra bahuvacanaü yuktam . yato jalavahe dve srotasã su÷rutenokte . ucyate . tayorevànekapratànayogànna doùaþ . apàü vàhiùu srotaþsviti jihvàderapyupalakùaõam . yata àha carakaþ rasavàhinã÷ca dhamanãrjihvà hçdayagalatàlukloma ca . saü÷oùya néõàü dehe kurutastçùõàmatibalau pittànilàviti .. saïkhyàmàha . tisra ityàdi .. tçùõàyàþ sàmànyaü lakùaõamàha . satataü yaþ pibettoyaü na tçptimadhigacchati . muhuþ kàïkùati toyantu taü tçùõàrditamàdi÷et .. vàtajàyà lakùaõamàha . kùàmàsyatà màrutasambhavàyàü todastathà ÷aïkha÷iraþsu càpi . srotonirodho virasa¤ca vaktraü ÷ãtàbhiradbhi÷ca vivçddhameti .. ÷aïkha÷iraþsu ÷aïkhayoþ ÷irasi ca . srotonirodho rasàmbuvàhidhamanãnirodhaþ .. * .. pittajàmàha . mårchrànnavidveùavilàpadàhà raktekùaõatvaü pratata÷ca ÷oùaþ . ÷ãtàbhinandà mukhatiktatà ca pittàtmikàyàü paridhåpana¤ca .. vilàpaþ pralàpaþ . pratata÷ca ÷oùaþ avirata÷ca ÷oùaþ . ÷ãtàbhinandà ÷ãtecchà . paridhåpanaü kaõñhàddhåmanirgama iva .. kaphajàmàha . vàspàvarodhàt kaphasaüvçte'gnau tçùõà valàsena bhavennarasya . nidràgurutvaü madhuràsyatà ca tayàrditaþ ÷uùyati càtimàtram .. agnau jañharàgnau . kaphasaüvçte svakàraõakupitena kaphenopariùñàdàcchàdite . vàspàvarodhàt agneruùmàvarodhàt . avaruddhànaloùmaõàmbuvahasrotaþ÷oùaõàt valàsena kaphena narasya tçùõà bhavet . tayà tçùõayà arditaþ pãóitaþ . ÷uùyati kç÷o bhavati .. * .. kùatajàmàha . kùatasya ruk÷oõitanirgamàbhyàü tçùõà caturthã kùatajà matà tu . kùatasya ÷astràdikùatayuktasya . ruk pãóà .. * .. kùayajàmàha . rasakùayàdyà kùayasambhavà sà tayàbhibhåtastu ni÷àdineùu . pepãyate'mbhaþ sa sukhaü na yàti tàü sannipàtàditi kecidàhuþ .. rasakùayoktàni ca lakùaõàni tasyàma÷eùeõa bhiùagvyavasyet . rasakùayalakùaõàni su÷rutenoktàni .. rasakùaye hçtpãóà kampaþ ÷oùaþ ÷ånyatà tçùõà ceti . vyavasyet jànãyàt .. * .. àmajàmàha . tridoùaliïgàmasamudbhavà ca hçcchålaniùñhãvanasàdakartrã .. * .. bhuktodbhavàmàha . snigdhaü tathàmlaü lavaõa¤ca bhuktaü gurvannamevà÷u tçùàü karoti . lavaõa¤ceti cakàràt kañu ca .. * .. upasargajàmàha . kùãõasvaraþ pratàmyan dãnànanahçdaya÷uùkagalatàluþ . bhavati khalu sopasargàt tçùõà sà ÷oùiõã kaùñà .. ÷oùiõã dhàtu÷oùiõã .. * .. upasargànàha . jvaro mohaþ kùayaþ ÷vàso vàdhiryaü kàsa eva ca . vahirnirgatajihvàtvaü saptaite tadupadravàþ .. * .. tadyuktàyà ariùñatva¤càha . jvaramohakùayakàsa÷vàsàdyupasçùñadehànàm . sarvàstvatiprasaktà rogakç÷ànàü vamiprasaktànàm .. ghoropadravayuktàstçùõà maraõàya vij¤eyàþ . àdi÷abdàdatãsàràdãnàü grahaõam . atiprasaktàþ nirantaràþ . ghoropadravayuktàþ atãvamukha÷oùàdiyutàþ .. * .. atha tçùõàyà÷cikitsà . vàtaghnamannapànaü mçdu laghu ÷ãta¤ca vàtatçùõàyàm . tçùõàyàü pavanotthàyàü saguóaü dadhi ÷asyate . svàdu tiktaü dravaü ÷ãtaü pittatçùõàpahaü param .. * .. mustaparpa ñakodãcyachatràkhyo÷ãracandanaiþ . ÷çtaü ÷ãtaü jalaü dadyàt tçódàhajvara÷àntaye .. chatrà dhànyàkam . ka÷ciddhàtrã¤ca dadyàt . candanamatra dhavalaü dadyàttasyàtitçùõàharatvàt . ÷çtamardhapakvamatra kartavyam . iti ùaóaïgapànam .. 1 .. làjodakaü madhuyutaü ÷ãtaü guóavimarditam . kà÷marã÷arkaràyuktaü pibet tçùõàrdito naraþ .. 2 .. àstaraõamàrdravàsaþ pràvaraõaü càdremeva syàt . tena pipàsà ÷àmyati dàha÷cogro'pi dehinàü niyatam .. 3 .. gostanãkùurasakùãrayaùñãmadhumadhåtpalaiþ . niyataü nàsikàpãtaistçùõà ÷àmyati dàruõà .. 4 .. vaiùadyaü janayatyàsye sandadhàti mukhe jalam . tçùõàdàhapra÷amanaü madhugaõóåùadhàraõam .. 5 .. jihvàtàlugalakloma÷oùe mårdhani dàpayet . ke÷araü màtuluïgasya ghçtasaindhavasaüyutam .. 6 .. dàóimaü vadaraü lodhraü kapitthaü vãjapårakam . piùñà måddhàna lepastu pipàsàdàhanà÷anaþ .. 7 .. vàri ÷ãtaü madhuyutamàkaõñhàdbà pipàsitam pàyayedbàmayeccàpi tena tçùõà pra÷àmyati .. 8 .. pràtaþ sa÷arkaraþ peyo himo dhànyàkasambhavaþ . jayet tçùõàü tathà dàhaü bhavet srotovi÷odhanam .. 9 .. àmalaü kamalaü kuùñhaü làjà÷ca vañarohakam . etaccårõasya madhunà guñikàü dhàrayenmukhe .. tçùõàü pravçddhàü hantyeùà mukha÷oùa¤ca dàruõam .. 10 .. kùatodbhavàü rugvinivàraõena jayet kùatànàmasçja÷ca pàtaiþ . 11 . kùayotthitàü kùãrajalaü nihanyànmàüsodakaü và madhurodakaü và .. 12 .. àmodbhavàü vilvavacàyutànàü jayet kaùàyairatha dãpanànàm 13 . guvvannajàmullikhanairjayecca kùayaü vinà sarvakçtà¤ca tçùõàm .. ullikhanaiþ lekhanadravyaiþ .. 14 .. snigdhe'nne bhukte yà tçùõà syàttàü guóàmbunà ÷amayet . atirogadurbalànàü tçùõàü ÷amayennçõàmihà÷u payaþ .. payo'tra dugdham .. 15 .. mårchàccharditçùàdàhastrãmadyabhç÷akarùitàþ . pibeyuþ ÷ãtalaü toyaü raktapitte madàtyaye .. 16 .. sàtmyànnapànabhaiùyajyaistçùõàü tasya jayet punaþ . tasyàü jitàyàmanyo'pi vyàdhiþ ÷akya÷cikitsitum .. 17 .. * .. tçùyan pårbàmayakùãõo na labheta jala yadi . maraõaü dãrgharogaü và pràpnuyàt tvaritaü naraþ .. tçùito mohamàyàti mohàt pràõàn vimu¤cati . tasmàt sarvàsvavasthàsu na kvàcadbàri vàrayet .. annenàpi vinà jantuþ pràõàn dhàrayata ciram . toyàbhàvàt pipàsàrtaþ kùaõàt pràõairvimucyate .. iti tçùõàdhikàraþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (athàsyàþ pathyàpathyaniyamaþ .. pathyàni yathà --
     %<÷odhanaü ÷amanaü nidràü snànaü kavaladhàraõam .
     jihvàdhaþsirayordàho dãpadagdhaharidrayà ..
     kodravàþ ÷àlayaþ peyà vilepã làja÷aktavaþ .
     annamaõóo dhanvarasàþ ÷arkarà vàgaùàóavau ..
     bhçùñairmudgairmasårairvà caõakairvà kçto rasaþ .
     rambhàpuùpaü tailakårcaü dràkùàparpañapallavàþ ..
     kapitthaü kolamamlãkà kuùmàõóakamupodikà .
     kharjaraü dàóimaü dhàtrã karkañã naladàmbu ca ..
     jambãraü karamarda¤ca vãjapåraü gavàü payaþ .
     madhåkapuùpaü hrãveraü tiktàni madhuràõi ca ..
     bàlatàlàmbu ÷ãtàmbu payaþ peñãprapànakam .
     màkùikaü sarasàü toyaü ÷atàhvà nàgake÷aram .
     elàjàtãphalaü pathyà kustumburu ca ñaïgaõam .
     ghanasàro gandhasàraþ kaumudã ÷i÷irànilaþ candanàrdrapriyà÷leùo ratnàbharaõadhàraõam .
     himànulepana¤ca syàt pathyametattçùàture ..>% apathyàni yathà --
     %<snehà¤janasvedanadhåmapànavyàyàmanasyàtapadantakàùñham .
     gurvannamamlaü lavaõaü kaùàyaü kañu striyaü duùñajalàni tãkùõam ..
     etàni sarvàõi hitàbhilàùã tçùõàturo naiva bhajet kadàcit ..>% iti vaidyakapathyàpathyavidhigranthe tçùõàdhikàre ..)

#<tçùõàkùayaþ>#, puü, (tçùõàyà viùayalipsàyàþ kùayo nà÷o yatra .) ÷àntiþ . iti hemacandraþ . 2 . 218 .. (yathà, ÷abdàrthacintàmaõidhçtavacanam .
     %<yacca kàmasukhaü loke yacca divyaü mahat sukham .
     tçùõàkùayasukhasyaiva kalàü nàrhati ùoóa÷ãm ..>% tçùõàyàþ pipàsàyàþ kùayaþ .) pipàsànà÷a÷ca ..

#<tçùõàriþ>#, puü, (tçùõàyàþ pipàsàyàþ ariþ ÷atruþ .) parpañaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tçha>#, dha å ÷a hiüse . iti kavikalpadrumaþ .. (rudhàütudàü ca-paraü-sakaü-veñ .) saptamasvarã . dha, tçõeóhi . (yathà, bhaññiþ .
     %<tçõeñu ràmaþ saha lakùaõena ..>%) å, atarhãt atçkùata . ÷a, tçhati . iti durgàdàsaþ ..

#<té>#, tara . abhibhave . plutyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-sakaü-platau akaü-señ .) taraþ . plavanapårbakade÷àntaragamanam . plutirmajjanàbhàvaþ . tarati nadãü bhelayà pànthaþ . tarati sakaladuþkhaü vàmanaü bhàvayadyaþ . tarati ÷uùkakàùñhaü jale majjati netyarthaþ .. iti durgàdàsaþ ..

#<te>#, vya, tvyà, iti trikàõóa÷eùaþ .. (gaurã . yathà, saïgãtadàmodaraþ .
     %<te÷abdenocyate gaurã na÷abdenocyate haraþ .
     tana màïgalika÷càya ÷abdastena iti smçtaþ ..>%)

#<tejaþ>#, [s] klã, (tejayati tejyate'nena và . tija ni÷àne + %<sarvadhàtubhyo'sun .>% uõàü . 4 . 188 . iti asun .) dãptiþ . (yathà, màghe . 2 . 62 .
     %<anyaducchaïkhalaü sattvamanyacchàstraniyàntritam .
     sàmànàdhikaraõyaü hi tejastimirayoþ kutaþ ..>%) prabhàvaþ . (yathà, mahàbhàrate . 6 . 14 . 48 .
     %<tasmànnånaü mahàvãryàdbhàrgavàdyuddhadurmadàt .
     tejovãryabalairbhåyàn ÷ikhaõóã drupadàtmajaþ ..>%) paràkramaþ . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 28 . 6 .
     %<na ÷reyaþ satataü tejo na nityaü ÷reyasã kùamà .
     iti tàta ! vijànãhi dbayametadasaü÷ayam ..>%) retaþ . iti medinã . se, 25 .. (yathà, raghuþ .
     %<atha nayanasamutthaü jyotiratreriva dyauþ surasaridiva tejo vahniniùñhyåtamai÷am ..>%
     %<tatra strãpuüsayoþ saüyoge tejaþ ÷arãràdbàyurudãrayati . tatastejo'nilasannipàtàcchukraü cyutaü yonimabhipratipadyate saüsçjyate càrtavena .>% %<tatra tejodhàtuþ sarvavarõànàü prabhavaþ sa yadà garbhotpattàvabdhàtupràyo bhavati tadà garbhaü gauraü karoti pçthivãdhàtupràyaþ kçùõaü pçthivyàkà÷adhàtupràyaþ kçùõa÷yàmaü toyàkà÷adhàtupràyo gaura÷yàmam ..>% iti su÷rute ÷àrãrasthàne dvitãye'dhyàye .. sàraþ . yathà, mu÷rute . 1 . 15 . rasàdãnàü ÷ukràntànàü dhàtånàü yat paraü tejastat khalvojastadeva balamityucyate sva÷àstrasiddhàntàt ..
     %<yat paraü tejaþ iti yadutkçùñaü sàraþ .>% iti taññãkà .. ÷àrãràgnisambhåtapadàrthavi÷eùaþ . tadyathà --
     %<tejo'pyàgneyaü krama÷aþ pacyamànànàü dhàtånàmabhinirvçttamantarasthaü snehajàtaü vasàkhyaü strãõàü vi÷eùato bhavàta tena màrdavasaukumàryamçdvalparomatotsàhadçùñisthitipaktikàntidãptayo bhavanti tat kaùàyatikta÷ãtaråkùaviùñambhivegavighàtavyavàyavyàyàmavyàdhikarùaõai÷ca vikriyate ..>% iti ca su÷rute såtrasthàne pa¤cada÷e'dhyàye ..) tviñ . (dehajakàntiþ . yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 1 . 31 .
     %<tejo'si ÷ukramasyamçtamasi .
     dhàmanàmàsi priyaü devànàmanàdhçùñaü devayajanamasi ..>% %<he àjya ! tvaü tejo'si ÷arãrakàntihetutvàttejastvam .>% iti mahãdharaþ ..) navanãtam . agniþ . iti hemacandraþ . 2 . 15 .. suvarõam . majjà . pittam . iti ràjanirghaõñaþ .. asahanam . yathà, sàhityadarpaõe . 3 . 64 .
     %<adhikùepàpamànàdeþ prayuktasya pareõa yat .
     pràõàtyaye'pyasahanaü tattejaþ samudàhçtam ..>% pa¤camahàbhåtàntargatçtãyamahàbhåtam . yathà --
     %<tçtãyaü jyotirityàhu÷cakùuradhyàtmamucyate .
     adhibhåtaü tato råpaü såryastatràdhidaivatam ..>% ityà÷vamedhikaparva .. asya dharmàþ råpam 1 dravatvam 2 pratyakùayogittvam 3 .. asya guõàþ . spar÷aþ 1 saükhyà 2 parimàõam 3 pçthaktvam 4 saüyogaþ 5 vibhàgaþ 6 paratvam 7 aparatvam 8 råpam 9 dravaþ 10 vagaþ 11 . asya naimittikadravatvam . asya spar÷a uùõaþ . råpaü ÷uklabhàsvaram . idaü dbidhà . paramàõusvaråpaü nityam . sàvayavamanityam . anityaü tridhà dehaþ indriyaü viùayaþ . iti bhàùàparicchedaþ .. (viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 43 .
     %<ojastejo dyutidharaþ prakà÷àtmà pratàpanaþ ..>% ÷ivaþ . yathà, tatraiva . 13 . 17 . 52 .
     %<tejo'pahàrã balahà mudito'rtho'jito'varaþ ..>% drisaptatisàdhyamaulikakàyasthànàmanyatamaþ . tatra akàrànto'yam . yathà, kuladãpikàyàm .
     %<khàmaþ kùomo ghara vaioùo vãdasteja÷càrõava à÷aþ ..>%)

#<tejaþphalaþ>#, puü, (tejase balàya tejaþpradaü và phalamasya .) vçkùavi÷eùaþ . tejaphala iti bhàùà . tatparyàyaþ . bahuphalaþ 2 ÷àlmalãphalaþ 3 stavakaphalaþ 4 steyaphalaþ 5 gandhaphalaþ 6 kaõñavçkùaþ 7 . asya guõàþ . kañutvam . tãkùõatvam . sugandhitvam . dãpanatvam . vàta÷leùmàrucinà÷itvam . bàlarakùàkaratva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tejanaþ>#, puü, (tejayati agnimiti . tija + õic + lyuþ .) vaü÷aþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 161 .. mu¤jaþ . bhadramu¤jaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (bàõàdãnàü phalake . yathà, manuþ . 7 . 90 .
     %<na karõibhirnàpi digdhairnàgnijvalitatejanaiþ ..>% uddãpane, klã . yathà, su÷rute cikitsàsthàne . 24 adhyàye .
     %<siràmukhaviviktatvaü tvaksthasyàgne÷ca tejanam ..>%)

#<tejanakaþ>#, puü, (tejayatãti . tija + õic + lyuþ saüj¤àyàü kan . yadbà, tejanena phalakena kàyatãti . kai + kaþ .) ÷araþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 162 ..

#<tejanã>#, strã, (tejayatãti . tija + õic + lyuþ . gauràditvàt ïãù .) mårvà . ityamaraþ . 2 . 4 . 83 .. (asyàþ paryàyà yathà --
     %<tejanã pilunã devà tiktavallã pçthaktvacà .
     dhanuþ ÷reõã madhurasà mårvà nirdahanãti ca ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm . paryàyàntaraü yathà --
     %<mårvà madhurasà devã morañà tejanã sruvà .
     madhålikà madhu÷reõã gokarõã pãluparõyapi ..>% iti bhàvaprakà÷e pårbakhaõóe prathame bhàge ..) jyotiùmatã . iti ÷abdaratnàvalã .. (tejavatã . asyà paryàyàþ yathà --
     %<tejasvinã tejavatã tejohvà tejanã tathà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<tejapatraü>#, klã, (tejayatãti . tija + õic + ac . tejaü patramasya .) svanàmakhyàtavçkùaþ . taja iti tejapàta iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . gandhajàtam 2 patram 3 patrakam 4 . iti ÷abdaratnàvalã . asya guõàþ . kaphavàyvàr÷ohçllàsàrucinà÷atvam . iti ràjavallabhaþ .. amaroktaparyàyàstvakpatra÷abde draùñavyàþ .. tasya nàmaguõàþ .
     %<tvakpatra¤ca varàïgaü syàdbhçïgaü cocaü tathotkañam .
     tvacaü laghåùõaü kañuka svàdu tikta¤ca råkùakam ..
     pittalaü kaphavàtaghnaü kaõóvàmàrucinà÷anam .
     hçdvastirogavàtàr÷aþkçmipãnasa÷ukrahçt ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<tejalaþ>#, puü, (tejati ati÷ayena pàlayati ÷àvakàniti . teja pàlane + bàhulakàt kalac .) kapi¤jalapakùã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tejaskaraü>#, tri, (tejaþ karotãti . tajas + kç + ñaþ .) tejovçddhikàrakadravyam . iti vaidyakam ..

#<tejasvinã>#, strã, (tejo vidyate'syàþ . tajas + viniþ striyàü ïãp .) jyotiùmatã . iti ÷abdaratnàvalã .. mahàjyotiùmatã . iti ràjanirghaõñaþ .. (tejavalkala iti ca . tatparyàyà yathà --
     %<tejasvinã tejavatã tejohvà tejanã tathà ..>% asyà guõà yathà --
     %<tejasvinã kapha÷vàsakà÷àsyàmayavàtahçt .
     pàcanyuùõà kañustiktà rucivahnipradãpanã ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<tejasvã>#, [n] tri, (tejo'styasyeti . viniþ .) tejoyuktaþ . yathà --
     %<mahàtapasvã tejasvã brahmacàrã ca suvratã .
     yuùmadbidhoktaü ÷àstra¤ca pañhitvànya÷ca paõóitaþ ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóam .. (indrasya puttravi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 198 . 29 .
     %<÷ànti÷caturthasteùàü vaitejasvã pa¤camaþ smçtaþ ..>%)

#<tejitaþ>#, tri, (tija + ktaþ .) tãkùõãkçtaþ . ÷àõàna iti bhàùà . tatparyàyaþ . ni÷itaþ 2 kùutaþ 3 ÷àõitaþ 4 . ityamaraþ . 3 . 1 . 91 .. ÷àntaþ 5 ÷àõàdimàrjitaþ 6 . iti ÷abdaratnàvalã .. kùõutaþ 7 ni÷àtaþ 8 ÷itaþ 9 ÷àtaþ 10 . iti jañàdharaþ ..

#<tejãyàn>#, [s] tri, (tejo vidyate'sya . tejas + ãyasun .) tejoyuktaþ . yathà --
     %<aj¤ànã puruùaþ ÷a÷vajjaóita÷ca svakarmaõà .
     tejãyasàü na doùàya vahneþ sarvabhujo yathà ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóam ..

#<tejomanyaþ>#, puü, (tejo mathnàtãti . mantha + karmaõyaõ .) gaõikàrikà . iti ratnamàlà ..

#<tejoråpaü>#, klã, (tejaþ sarvaprakà÷akaü caitanyaü råpaü yasya .) brahma . yathà --
     %<a÷arãraü vigrahavadindriyavadatãndriyam .
     yadasàkùi sarvasàkùi tejoråpaü namàmyaham ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóam ..

#<tejovatã>#, strã, (tejo'styasyà iti . tejas + matup masya vaþ .) gajapippalã . iti ÷abdaratnàvalã .. cavikà . iti ratnamàlà .. mahàjyotiùmatã . iti ràjanirghaõñaþ .. tejala iti tejavalkala iti ca bhàùà . tasyàþ paryàyaguõàþ .
     %<tejasvinã tejavatã tejohvà tejanã tathà .
     tejasvinã kapha÷vàsakàsàsyàmayavàtahçt ..
     pàcanyuùõà kañustiktà rucivahnipradãpanã ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. (agnervimànam . yathà, brahmàõóe 38 adhyàye .
     %<mahàvimànaü prathitaü bhàskaraü jàtavedasaþ .
     sà hi tejovatã nàma hutà÷asya mahàsamà ..>%)

#<tejovçkùaþ>#, puü, (tejoyukto vçkùaþ . agnyutpàdakatvàdasya tathàtvam .) kùudràgnimanthaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tena>#, vya, taddhetunà . ityamarañãkàyàü bharataþ .. sei nimitte iti bhàùà ..

#<tenaþ>#, puü, (te gaurã na ÷ivo yatra .) gànàïgavi÷eùaþ . yathà, saïgãtadàmodare .
     %<teneti ÷abdastenaþ syàt maïgalànàü pradar÷akaþ .
     te ÷abdenocyate gaurã na÷abdenocyate haraþ ..
     tena màïgàlaka÷càyaü ÷abdastena iti smçtaþ ..>%

#<tepa>#, ç ïa kampe . cyutau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-àtmaü-akaü-señ .) ç, atitepat . ïa, tepate vçkùaþ . titepe . iti durgàdàsaþ ..

#<temaþ>#, puü, (tima àrdrãbhàve + bhàve gha¤ .) àrdrãbhàvaþ . ityamaraþ . 3 . 2 . 29 ..

#<temanaü>#, klã, (tima + bhàve lyuñ .) àrdrãkaraõam . vya¤janam . iti medinã . ne, 72 ..

#<temanã>#, strã, (timyate'neneti . tima + lyuñ + ïãp .) cullãbhedaþ . iti hemacandraþ ..

#<teva>#, ç ïa devane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüàtmaü-akaü-señ .) devanamiha krãóà . ç, atitevat . ïa, tevate . tevate bàlaþ kandåkairnityamiti halàyudhaþ . devanamiha rodanamiti bhaññamallaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<tevanaü>#, klã, (tevyate dãvyate'sminniti . teva krãóàyàm + adhikaraõe lyuñ .) kelikànanam . (bhàve lyuñ .) krãóà . iti meninã . ne, 71 .. (yathà, ÷abdàrthacintàmaõidhçtaràmàyaõabacanam .
     %<tevanena vanaü gatvà nadãstãrtvà bahådakàþ ..>%)

#<taikùõyaü>#, klã, (tãkùõasya bhàvaþ . tãkùõa + ùya¤ .) tãkùõatà . iti vyàkaraõam .. (yathà, su÷rute . 1 . 5 .
     %<÷auryamà÷ukriyà÷àstrataikùõyamasvedavepathå ..>% kañhoratà . yathà, ràmàyaõe . 2 . 21 . 44 .
     %<tadetàü visçjànàryàü kùattragharmà÷ritàü matim .
     dharmamà÷raya mà taikùõyaü madbuddhiranugamyatàm ..>% kråratà . yathà, manuþ . 4 . 163 .
     %<dveùaü dambha¤ca màna¤ca krodhaü taikùõya¤ca varjayet ..>% %<màtsaryaü dharmànutsàhàmimànakopakrauryàõityajet .>% iti taññãkàyàü kullåkabhaññaþ ..)

#<taijasaü>#, klã, (tejaso vikàraþ . tejas + %<tasya vikàraþ .>% 4 . 3 . 134 . ityaõ .) ghçtam . iti smçtiþ .. dhàtudravyam . ityamaraþ . 2 . 9 . 99 .. (yathà, manuþ . 5 . 111 .
     %<taijasànàü maõãnà¤ca sarvasyà÷mamayasya ca ..>% tãrthavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 9 . 46 . 103 .
     %<taijasaü nàma tattãrthaü yatra pårbamapàmpatiþ .
     abhiùiktaþ suragaõairvaruõo bharatarùabha ! ..>% tejaþsambandhini, tri . yathà, raghuþ . 11 . 43 .
     %<taijasasya dhanuùaþ pravçttaye toyadàniva sahasralocanaþ ..>%)

#<taijasaþ>#, puü, (tejaso vikàraþ . tejas + aõ .) såkùma÷arãravyaùñyupahitacaitanyam . yathà -- %<etadvyaùñyupahitaü caitanyaü taijaso bhavati tejomayàntaþkaraõopahitatvàt ..>% iti vedàntasàraþ .. (taijasàhaïkàravi÷eùaþ . yathà, bhàgavate . 2 . 5 . 24 .
     %<so'haïkàra iti prokto vikurvan samabhåttridhà .
     vaikàrikastaijasa÷ca tàmasa÷ceti yadbhidà ..>% ghoñakavi÷eùaþ . tallakùaõàdikaü yathà, bhojaràjakçtayuktikalpatarau .
     %<ye krodha÷ãlà bhç÷avegayuktà muktà dinàt kro÷a÷ataü vrajanti .
     te taijasàþ puõyavatàü prade÷e bhavanti puõyairapi te milanti ..>% sumatiputtraþ . yathà, brahmàõóe 36 adhyàye .
     %<taijasastatsuta÷càpi prajàpatiramitrajit ..>%)

#<taijasàvartanã>#, strã, (àvartate'tra . à + vçt + lyuñ striyàü ïãp . taijasànàü dhàtudravyànàü suvarõàdãnàü àvartanã .) måùà . ityamaraþ . 2 . 10 . 33 .. taijasagalànaü måcã iti bhàùà ..

#<taitilaü>#, klã, vavàdyekàda÷akaraõàntargatacaturthakaraõam . tatra jàtaphalaü yathà --
     %<kalàsu dakùo lalanàbhilàùã sumårtisantarjitakàmadevaþ .
     vaktà guõaj¤aþ ku÷alaþ su÷ãla÷cettaitilàkhyaü karaõaü prasåtau ..>% iti koùñhãpradãpaþ ..

#<taitilaþ>#, puü, gaõóakaþ . iti medinã . ne, 99 ..

#<taittiraü>#, klã, (tittirãõàü pakùiõàü samåhaþ . tittiri + %<anudàttàdera¤ .>% 4 . 2 . 44 . iti a¤ .) tittirigaõaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 43 .. (yathà, goþ ràmàyaõe . 2 . 100 . 63 .
     %<vàpyo maireyapårõà÷ca bhçùñamàüsacayairvçtàþ .
     prataptaiþ paiñarai÷caiva màrgamàyårataittiraiþ ..>%)

#<taittiraþ>#, puü, (tittira eva . khàrthe aõ .) tittiripakùã . iti ràjanirghaõñaþ .. (garbhiõã etanmàüsà÷anàdyàdç÷aü sutaü janayet tadyathà,
     %<nityabhãta¤ca taittiràt ..>% iti su÷rute ÷àrãrasthàne tçtãyàdhyàye ..)

#<taittirãyakaþ>#, puü, (taittiraü tittiriproktayajurvedãya÷àkhàmadhãte vetti và . chaõ . tataþ svàrthe kan .) taittirãyã . yajurvedãya÷àkhàvi÷eùavettà .. (upaniùadbi÷eùe, kã . tattu kçùõayajurvedàntargatam . iti muktikopaniùat ..)

#<taittirãyà>#, strã, (tittiriõà proktà . chaõ .) yajurvedasya ÷àkhàvi÷eùaþ . yathà --
     %<devaràtasutaþ so'pi charditvà yajuùàü gaõam .
     tato gato'tha munayo dadç÷ustàn yajurgaõàn ..
     yajåüùi tittirà bhåtvà tallolupatayà daduþ .
     taittirãyà iti yajuþ÷àkhà àsan supe÷alàþ ..>% iti ÷rãbhàgavatam ..

#<tairaõã>#, strã, (tãre namatãti . nama + óaþ . tataþ svàrthe aõ . striyàü gauràditvàt ïãù .) kùupavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . tairaõaþ 2 tairaþ 3 kunãlã 4 ràgadaþ 5 . asya guõàþ . ÷i÷iraratvam . tiktatvam . vraõanà÷itvam . aruõaraïgadatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tailaü>#, klã, (tailaü tailavat sneho'styasyeti . ac .) sihlakaþ . iti ratnamàlà .. (tilasya tatsadç÷asya và vikàraþ . tila + %<tasya vikàraþ .>% 4 . 3 . 134 . ityaõ .) tilàdijàtasnehaþ . yathà, bhàvaprakà÷e .
     %<tilàdisnigdhavastånàü snehastailamudàhçtam ..>% tatparyàyaþ . mrakùaõam 2 snehaþ 3 abhya¤janam 4 . iti hemacandraþ . 3 . 81 .. asya guõàþ . kaùàyatvam . madhuratvam . tvacyatvam . uùõatvam . vyavàyitvam . pittakàritvam . vaddhavinmåtratvam . ÷leùmàvardhakatvam . sarvavàtavikàranà÷itvam . medhàgnibalavardhanatva¤ca .
     %<nàsti tailàt paraü ki¤cit bheùajaü màrutàpaham ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. pakvapuràtanatailasya guõaþ . mahadguõatvam . ki¤cidgandhahãnatva¤ca . dravyasaüyoge saüskçtatailasya sarvaroganà÷itvam .. avagàhane yuktatailasya guõaþ . ÷arãrabalakàritvam . ÷iüràmukharomakåpadhamanãnàóãdvàrà tçptikàritva¤ca . nityaü mastake adhikatailadànaguõàþ . ÷iraþ÷ålakhàlityapàlityanà÷itvam . ke÷amålasya dçóhatàkàritvam . ke÷asyàpatanaghanatàkçùõatàdãrghatàkàritvam . indriyaprasannatàgni÷uddhikàritva¤ca .. nityaü karõe tailapåraõasya guõàþ . manyàhanusaügrahoccaiþ÷rutivàdhiryakarõavàtajarogàjanakatvam .. mardane tailasya guõaþ . ghçtàdaùñaguõagurutvam . iti ràjavallabhàdiþ .. * ..
     %<pràtaþsnàne vrate ÷ràddhe dvàda÷yàü grahaõe tathà .
     madyalepasamaü tailaü tasmàttailaü vivarjayet ..>% iti karmalocanam ..
     %<ghçta¤ca sàrùapaü tailaü yattailaü puùpavàsitam .
     aduùñaü pakvataila¤ca tailàbhyaïge ca nitya÷aþ ..>% iti tithyàditattvam .. * .. vàravi÷eùe tailagrahaõaphalaü yathà -- ravau hçdrogaþ some kãrtilàbhaþ kuje mçtyuþ budhe puttràptiþ gurau arthahàniþ ÷ukre ÷okaþ ÷anau dãrghàyuþ .. * .. atha niùiddhadine tailagrahaõadoùa÷àntyarthadeyadravyaniyamaþ . ravau puùpaü gurau dårvà kuje bhåmiþ ÷ukre gomayam . asya pramàõaü yathà --
     %<arke nånaü dahati hçdayaü kãrtilàbha÷ca some bhaume mçtyurbhavati niyataü candraje puttralàbhaþ .
     arthaglànirbhavati ca gurau bhàrgave ÷okayuktastailàbhyaïgàttanayamaraõaü såryaje dãrghamàyuþ ..>% iti jyotiþsàrasaügrahaþ .. vàràdivi÷eùe tadabhyaïge guõadoùau yathà --
     %<santàpaþ kãrtiralpàyurdhanaü nidhanameva ca .
     àrogyaü sarvakàmàptirabhyaïgàdbhàskaràdiùu ..
     upoùitasya vratinaþ kçttake÷asya nàpitaiþ .
     tàvat ÷rãstiùñhati prãtà yàvattailaü na saüspç÷et ..>% iti gàruóe 114 adhyàyaþ .. * .. atha tailavargaþ . tatra tailasya svaråpaniråpaõam .
     %<tilàdisnigdhavastånàü snehastailamudàhçtam .
     tattu vàtaharaü sarvaü vi÷eùàttilasambhavam .. * ..>% atha tilatailaguõàþ .
     %<tilatailaü guru sthairyaü balavarõakaraü param .
     vçùyaü vikà÷i vi÷adaü madhuraü rasapàkayoþ ..
     såkùmaü kaùàyànurasaü tiktaü vàtakaphàpaham .
     vãryeõoùõaü himaü spar÷e bçühaõaü raktapittahçt ..
     lekhanaü baddhavimmåtratvagàmà÷aya÷odhanam .
     dãpanaü buddhidaü medhyaü vyavàyi vraõamehanut ..
     ÷rotrayoni÷iraþ÷ålanà÷anaü laghutàkaram .
     tvacyaü ke÷ya¤ca cakùuùyamabhyaïge bhojane'nyathà ..
     chinnabhinnacyutotpiùñamathitakùatapiccite .
     bhagnasphuñitaviddhàgnidagdhàvi÷liùñadàrite ..
     tathàbhihatanirbhugnamçgavyàghràdivikùate .
     vastau pàne'nnasaüskàre nasye karõàkùipåraõe ..
     sekàbhyaïgàvagàheùu tilatailaü pra÷asyate .. * ..>% nanu bçühaõalekhanayoþ kathaü sàmànàdhikaraõyamityàha .
     %<råkùàdiduùñapavanaþ srotaþ saïkocayedyadà .
     rase'samyagvahan kàr÷yaü kuryàdraktàdyavardhanam ..
     teùu praveùñuü saratà saukùmyasnigdhatvamàrdavaiþ .
     tailaü kùamaü rasaü netuü kç÷ànàü tena bçühaõam ..
     vyavàyasåkùmatãkùõoùõasaratvairmedasaþ kùayaþ .
     ÷anaiþ prakurute tailaü tena lekhanamãritam ..
     drutaü purãùaü badhnàti skhalitaü tat pravartayet .
     gràhakaü sàrakaü vàpi tena tailamudãritam ..
     ghçtamabdàt paraü pakvaü hãnavãryaü prajàyate .
     tailaü pakvamapakvaü và cirasthàyi guõàdhikam .. *>% atha sariùabaràitailaguõàþ . dãpanaü sàrùapaü tailaü kañupàkarasaü laghu . lekhanaü spar÷avãryoùõaü tãkùõaü pittàsradåùakam . kaphamedo'nilàr÷oghnaü ÷iraþkarõàmayàpaham . kaõóåkoñhakçmi÷vitrakuùñhaduùñavraõapraõut .. tadvadràjikayostailaü vi÷eùàmmåtrakçcchrakçt . ràjikayoþ kçùõarài àraktarài dbayoþ .. * .. atha torãtailaguõàþ . tãkùõoùõaü tuvarãtailaü laghu gràhi kaphàsrajit . vahnikçdbiùahçt kaõóåkuùñhakoñhakçmipraõut .. medodoùàpaha¤càpi vraõa÷othaharaü param .. * .. atha tisãtailaguõàþ . atasãtailamàgneyaü snigdhoùõaü kaphapittakçt . kañupàkamacakùuùyaü balyaü vàtaharaü guru .. malakçdrasataþ svàdu gràhi tvagdoùahçt vraõam . vastau pàne tathàbhyaïge nasye karõasya påraõe .. anupànavidhau càpi prayojyaü vàta÷àntaye .. * .. atha vararaitailaguõàþ . kusumbhatailamamlaü syàduùõaü guru vidàhi ca . cakùurbhyàmahitaü balyaü raktapittakaphapradam .. * .. atha khàkhasavãjatailaguõàþ . tailaü khàkhasavãjànàü balyaü vçùyaü guru smçtam . vàtahçt kaphakçcchãtaü svàdupàkarasa¤ca tat .. * .. atha eraõóatailaguõàþ . eraõóatailaü tãkùõoùõaü dãpanaü picchilaü guru . vçùyaü tvacyaü vayaþsthàyi medhàkàntibalapradam .. kaùàyànurasaü såkùmaü yoni÷ukravi÷odhanam . visraü svàdu rase pàke satiktaü kañukaü saram .. viùamajvarahçdrogapçùñhaguhyàdi÷ålahçt . hanti vàtodarànàhagulmàùñhãlàkañãgrahàn .. vàta÷oõitavióbandhavradhna÷othàmavidradhãn . àmavàtagajendrasya ÷arãravanacàriõaþ . eka eva nihantàyameraõóasnehake÷arã .. * .. atha ràlatailaguõàþ . tailaü sarjarasodbhåtaü visphoñavraõanà÷anam . kuùñhapàmàkçmiharaü vàta÷leùmàmayàpaham .. * .. atha sarvatailaguõàþ . tailaü svayoniguõakçdvàgbhañenàkhilaü matam . ataþ ÷eùasya tailasya guõà j¤eyàþ svayonivat .. iti bhàvaprakà÷e tailavargaþ .. * .. atha puràõatailaguõàþ .
     %<yàmaü kalkakaùàyavãryamakhilaü cårõa¤ca pakùatrayaü ùaõmàsàn ghçtamodakau sahaguóau màsatrayaü gugguloþ .
     siddhànàü rasabhasmanàü suvipulaü vãryantu varùatrayaü ki¤cidgandhavivarjitaü guõaparaü tailaü puràõaü mahat ..>% iti nàràyaõadàsakçtaparibhàùà ..

#<tailakaü>#, klã, (svalpaü tailam . alpàrthe kan .) alpaparimàõatailam . iti vyàkaraõam ..

#<tailakandaþ>#, puü, (tailapradhànaþ kandaþ .) kandavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . dràvakakandaþ 2 tilàïkitadalaþ 3 karavãrakandasaüj¤aþ 4 tilacitrapatrakaþ 5 . asya guõàþ . lohadràvitvam . kañutvam . uùõatvam . vàtàpasmàraviùa÷ophanà÷itvam . rasasya bandhakàritvam . snehasiddhikàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tailakàraþ>#, puü, (tailaü karotãti . kç + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ .) varõasaïkarajàtivi÷eùaþ . kalu iti bhàùà . sa koñakastrãgarbhe kumbhakàràjjàtaþ . iti brahmavaivarte brahmakhaõóam .. tatparyàyaþ . dhåsaraþ 2 càkrikaþ 3 tailã 4 . iti hemacandraþ .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 592 .
     %<snehamayàn pãóayataþ kiü cakreõàpi tailakàrasya .
     càlayati pàrthivànapi yaþ sa kulàlaþ paraü cakrã ..>% yàtràkàle'sya dar÷anamamaïgalasåcakam . yathà, brahmavaivarte gaõapatikhaõóe 35 adhyàye .
     %<dadar÷àmaïgalaü ràjà puro vartani vartani ..>%
     %<kumbhakàraü tailakàraü vyàdhaü sarpopajãvinam ..>%)

#<tailakiññaü>#, klã, (tailasya kiññaü malam .) tailamalam . khali iti khyàtam . tatparyàyaþ . piõyàkaþ 2 khaliþ 3 tailakalkajaþ 4 . asya guõàþ . kañutvam . gaulyatvam . kaphavàtapramehanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tailaïgaþ>#, puü, de÷avi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, ÷abdàrthacintàmaõidhçtavacanam .
     %<÷rã÷ailantu samàrabhya cole÷ànmadhyabhàgataþ .
     tailaïgade÷o deve÷i ! dhyànàdhyayanatatparaþ ..>%)

#<tailacaurikà>#, strã, (tailasya caurikeva . cauravat tailapànàdasyàstathàtvam .) tailapàyikà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<tailadroõã>#, strã, (tailapårõà droõã .) kaõñhaparyantamajjanàrthatailapårõakàùñhàdinirmitapàtravi÷eùaþ . tatràvasthitiguõàþ . vàtarogavyàkuõñharogapaïguvàdhiryaminminagadgadadhanvaïgastabdhapçùñhapracalitapavanagàtrakampakapàñãgrãvàbhaïgàpatantrakùayarudhirabhavamåtrakçcchravastirogeùu ÷astatvam . iti ràjavallabhaþ ..

#<tailaparõakaü>#, klã, (tailaü tailayuktamiva parõamasya . kap .) granthiparõavçkùaþ . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<tailaparõikaü>#, klã, (tailayuktaü parõamastyasya . yadbà, tilaparõo vçkùa utpattisthànatvenàstyasyeti . ñhan .) haricandanam . ityamaraþ . 2 . 6 . 131 .. candanavi÷eùaþ . tattu tilaparõavçkùajàtaü dhavalaü su÷ãtalam . iti bharataþ .. (asya paryàya yathà,
     %<÷rãkhaõóaü candanaü na strã bhadra÷rãstailaparõikaþ .
     gandhasàro malayajastathà candradyuti÷ca saþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. vçkùavi÷eùe, puü . yathà, harivaü÷e . 223 . 68 .
     %<kadambà÷caiva bhavyà÷ca dàóimà vãjapårakàþ .
     kàlãyakà dukålà÷ca hiïgavastailaparõikàþ ..>%)

#<tailaparõã>#, strã, (tilaparõe vçkùe jàtaþ . %<tatra jàtaþ .>% 4 . 3 . 25 . ityaõ tato ïãp .) candanam . ÷rãvàsaþ . (paryàyo'syà yathà --
     %<tailaparõã dadhitthàkhyaþ piõyàko rakta÷ãrùakaþ .
     veùño rasàhvaþ ÷rãvàsaþ ÷rãpiùñasaraladravau ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) sihlakaþ . iti medinã . õe, 96 ..

#<tailapà>#, strã, (tailaü pibatãti . pà pàne + %<àto 'nupasarge kaþ .>% 3 . 2 . 3 . iti kaþ .) tailapàyikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tailapàyikà>#, strã, (tailaü pibatãti . pà + õvul . ñàpi ata itvam .) kãñavi÷eùaþ . telàpokà iti àra÷ulà iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . payoùõã 2 . ityamaraþ . 2 . 5 . 26 .. tailacaurikà 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. tailapà 4 . iti ràjanirghaõñaþ .. tailàmbukà 5 khalàdhàrà 6 . iti jañàdharaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 104 . 111 .
     %<gçhe pàràvatà dhanyàþ ÷ukà÷ca sahasàrikàþ .
     gçheùvete na pàpàya tathà vai tailapàyikàþ ..>%)

#<tailapipãlikà>#, strã, (tailapriyà pipãlikà .) pipãlikàbhedaþ . tatparyàyaþ . udadyà 2 kapijàïghikà 3 . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tailaphalaþ>#, puü, (tailapradhànaü phalaü yasya .) iïgudã . vibhãtakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tailabhàvinã>#, strã, (tailaü bhàvayati saüdgandhaü karotãti . bhå + õic + õini + ïãp .) jàtãpuùpavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tailamàlã>#, strã, (tailànàü màlà samåho yatra . tato gauràditvàt ïãù .) vartiþ . iti ÷abdamàlà ..

#<tailampàtà>#, strã, (tilapàto'syàü vartate . %<gha¤aþ sàsyàïkriyeti ¤aþ .>% 4 . 2 . 58 . iti ¤aþ . %<÷yenatilasya pàte ¤e .>% 6 . 3 . 71 . iti mum .) svadhà . tilapàto'syàü svadhàyàü sà . iti liïgàdisaügrahe amarabharatau ..

#<tailasàdhanaü>#, klã, (tailaü sàdhayati niùpàdayati sugandhãkarotãti . sàdha + õic + lyuþ .) gandhadravyavi÷eùaþ . kàkalà iti bhàùà . tatparyàyaþ . kàkolam 2 kolakam 3 gandhavyàkulam 4 kakkolakam 5 koùaphalam 6 . iti ÷abdacandrikà ..

#<tailasphañikaþ>#, puü, (tailàktaþ sphañika iva . svacchatvàt tathàtvam .) tçõamaõiþ . iti hemacandraþ . 4 . 134 ..

#<tailàguru>#, klã, (tailàktamiva aguru .) dàhàguru . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tailàñã>#, strã, (tailena tailapradànena añati dårãbhavatãti . aña gatau + ac + gauràditvàt ïãù .) varañà . iti hemacandraþ . 4 . 281 ..

#<tailàmbukà>#, strã, (tailaü ambu jalamiva peyaü yasyàþ . kap . ñàp ca .) tailapàyikà . iti jañàdharaþ ..

#<tailikaþ>#, puü, (tailaü paõyatvenàstyasya . taila + ñhan .) tailakàraþ . iti vyàkaraõam .. (asya apàïkteyatvamuktam . yathà, manuþ . 3 . 158 .
     %<samudrayàyã vandã ca tailikaþ kåñakàrakaþ ..>%)

#<tailinã>#, strã, (tailaü bhakùyatvena à÷rayatvena bà astyasyeti . taila + ini + ïãp .) kãñabhedaþ tatparyàyaþ . tailakãñaþ 2 ùaóvindhyà 3 dardrunà÷inã 4 . iti ràjanirghaõñaþ .. da÷àvartiþ . iti ÷abdamàlà ..

#<taili÷àlà>#, strã, (tailinastilasambandhinastailakàrasya và ÷àlà gçham .) yantragçham . iti hemacandraþ . 4 . 63 .. ghàõighara iti bhàùà ..

#<tailã>#, [n] puü, (tailaü niùpàdyatvena paõyatvena vàstyasyeti . taila + iniþ .) tailakàraþ . iti hemacandraþ . 3 . 581 .. tailasambandhini, tri ..

@<[Page 2,650a]>@
#<tailãnaü>#, klã, (tilànàü bhavanaü kùetram . tila + %<vibhàùà tilamàùeti .>% 5 . 2 . 4 . iti pakùe kha¤ .) tilakùetram . ityamaraþ . 2 . 9 . 7 .. (yathàca ÷abdaratnàvalyàm .
     %<tilodbhavocitaü yattu tilyaü tailãnamityapi ..>%)

#<taiùaþ>#, puü, (taiùã tiùyanakùatrayuktà paurõamàsã asminniti . taiùã + %<sàsmin paurõamàsãti .>% 4 . 2 . 21 . ityaõ .) pauùamàsaþ . ityamaraþ . 1 . 4 . 15 .. (tiùyanakùatrasambandhini, tri . %<taiùamahaþ . taiùã ràtriþ .>% iti siddhàntakaumudã ..)

#<taiùã>#, strã, (tiùyeõa nakùatreõa yuktà . %<sandhivelàdyçtunakùatrebhyo'õ .>% 4 . 3 . 1 . ityaõ .
     %<tiùyapuùyayornakùatràni yalopa iti vàcyam .>% iti yalopaþ . ïãp .) puùyanakùatrayuktà paurõamàsã . iti mugdhabodham ..

#<tokaü>#, klã, (tauti pårayati gçhamiti . tu pårtau + bàhulakàt kaþ .) apatyam . puttro duhità ca . ityamaraþ . 2 . 6 . 28 .. (yathà, çgvede . 1 . 64 . 14 .
     %<tokaü puùyema tanayaü ÷ataü himàþ ..>% ÷i÷uþ . bàlakaþ . yathà, bhàgavate . 2 . 7 . 27 .
     %<tokena jãvaharaõaü yadulåkikàyàstraimàsikasya ca padà ÷akaño'pavçttaþ ..>%)

#<tokmaü>#, klã, karõamalam . iti hemacandraþ .. meùaþ . ityajayapàlaþ ..

#<tokmaþ>#, puü, (takanti hasanti ànandità bhavanti lokà aneneti . taka + bàhulakàt maþ otva¤ca .) haridyavaþ . apakvayavaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 16 . (%<yabàstokmàþ bhçùñabrãhayo làjàþ .>% iti vàjasaneyasaühitàyàü mahãdharaþ . 19 . 1 .. kvacit klãvaliïgo'yam . yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 19 . 13 .
     %<dãkùàyai råpaü ÷aùpàõi pràyaõãyasya tokmàni ..>%) pallavàdyaïkuraþ . yathà --
     %<patrapuùpaphalacchàyàmålavalkaladàrubhiþ .
     gandhaniryàsabhasmàsthitokmaiþ kàmàn vitanvate ..>% iti ÷rãbhàgavate . 10 . 22 . 25 ..
     %<niryàso ghanarasaþ tokmàþ pallavàdyaïkuràþ .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã ..

#<toñakaü>#, klã, dvàda÷àkùarapàdacchandaþ . iti chandoma¤jarã .. (asya lakùaõàdikantu chandaþ÷abde draùñavyam ..)

#<toóa>#, ç nàdare . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüparaü-sakaü-señ .) ç, atutoóat . nàdaro'nàdaraþ . iti durgàdàsaþ ..

#<tottraü>#, klã, (tudyate tàdyate'neneti . tuda + %<dàmnã÷asayuyujastutudeti .>% 3 . 2 . 182 . iti ùñran .) gavàditàóanadaõóaþ . pàücanã iti khyàtaþ . tatparyàyaþ . pràjanam 2 todanam 3 gajasya todanadaõóaþ . tatparyàyaþ . vaiõukam 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 41 .. veõukam 3 . iti bharataþ .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 40 . 41 .
     %<na hi tatpuruùavyàdhro duþkhajaü dar÷anaü pituþ .
     màtu÷ca sahituü ÷aktastottrairnunna iva dvipaþ ..>%)

#<todaþ>#, puü, (tuda vyathe + bhàve gha¤ .) vyathà . iti ratnamàlà .. (yathà, bhàgavate . 3 . 18 . 6 .
     %<todaü mçùanniragàdambumadhyàdgràhàhataþ sakareõuryathebhaþ ..>% tudatãti . tuda + ac . pãóàdàyake, tri . yathà, çgvede . 4 . 16 . 11 .
     %<yàsi kutsena sarathamavasyustodo vàtasya haryorã÷ànaþ ..>% %<todastodakaþ .>% iti sàyanaþ ..)

#<todanaü>#, klã, (tudyate'neneti . tuda + karaõe lyuñ .) tottram . ityamaraþ . 2 . 9 . 12 .. (tuda + bhàve lyuñ .) vyathà . iti medinã .. ne, 73 .. (yathà, su÷rute . 1 . 22 .
     %<todanabhedanatàóanacchedanàyamanamanthanetyàdi ..>% vçkùavi÷eùaþ . yathà, tatraiva . 1 . 46 .
     %<kùãravçkùaphalajàmbavaràjàdanatodanatindukavakuladhanvanà÷mantakà÷vakarõaphalguparåùakagàïgerukãpuùkaravartivilvavimbãprabhçtãni ..>%)

#<tomaraþ>#, puü klã, (tumpati hinastãti . tumpa + bàhulakàt arapratyayena sàdhuþ . ityujjvaladattenoktam . 3 . 131 .) astravi÷eùaþ . ÷àvalã iti bhàùà . tatparyàyaþ . ÷arvalà 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 93 .. (yathà, devãbhàgavate . 5 . 5 . 29 .
     %<gadàbhiþ paññi÷aiþ ÷ålai÷cakrai÷ca ÷aktitomaraiþ ..>%) hastakùepyasa÷alyadaõóaþ . iti mahàbhàratañãkà .. ràyavàü÷a iti bhàùà .. (asya àkçtyàdikamuktaü vai÷ampàyanena tadyathà --
     %<tomaraþ kàùñhakàyaþ syàt lauha÷ãrùaþ supucchavàn .
     hastatrayonnatàïga÷ca raktavarõastvavakragaþ ..>% ÷àrïgadhareõa tu --
     %<phaõavat ÷ãrùade÷aþ syàttomarastvàyasastathà ..>% vai÷ampàyanoktànyasya kàryàõi yathà --
     %<uddhànaü viniyukti÷ca vedhana¤ceti tattrikam .
     valgitaü ÷astratattvaj¤àþ kathayanti naràdhipàþ ..>% agnipuràõoktadhanurvedamate'sya kàryàõi yathà,
     %<dçùñighàtaü bhujàghàtaü pàr÷vaghàtaü dvijottama ! .
     çjupakùeùuõà pàtaü tomarasya prakãrtitam ..>% janapadavi÷eùaþ . yathà, màtsye . 120 . 57 .
     %<tomaràn plàvayantã ca haüsamàrgàn samåhakàn ..>% navàkùarachandovi÷eùe, klã . ÷abdàrthacintàmaõidhçtaü tallakùaõàdikaü yathà --
     %<prathamaü sakaü vinidhàya jagaõadbaya¤ca nidhàya .
     kuru tomaraü sukhakàri phaõiràjavaktravihàri ..>% udàharaõam --
     %<sakhi ! màdake madhumàsi vraja satvaraü kimihàsi .
     sahate na kiü viharàmi kimu pàvakaü pravi÷àmi ..>%)

#<tomaradharaþ>#, puü, (tomaraü dharatãti . dhç + ac . yadvà, tomarasya astravi÷eùasya dharaþ .) agniþ . iti ÷abdàrthakalpataruþ ..

#<tomarikà>#, strã, (tomara + saüj¤àyàü kan . strãliïgatvàt ñàp ata itva¤ca .) tuvarikà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<toyaü>#, klã, (tavatervçddhikarmaõaþ + %<aghnyàdaya÷ca .>% uõàü 4 . 108 . iti yatpratyayo nipàtito draùñavyaþ . vardhate varùàsu . %<tudati toyam>% iti kùãrasvàmã . tudateþ pårbavat yatpratyaye nipàtanàt dakàralope guõaþ . yadbà, tudiþ sautra àvaraõàrthaþ . iti nighaõñunirvacane devaràjayajvà . 1 . 12 . 92 .) jalam . ityamaraþ . 1 . 10 . 4 .. (yathà, devãbhàgavate . 1 . 6 . 29 .
     %<tayà tatamidaü toyaü tadàdhàra¤ca tiùñhati ..>% pårbàùàóhànakùatram . jaladaivatatvàdasya tathàtvam ..)

#<toyakàmaþ>#, puü, (toyaü jalaü kàmayate iti . kam + aõ .) parivyàdhaþ . jalavetasaþ . iti jañàdharaþ .. jalàbhilàùiõi, tri ..

#<toyakçcchraü>#, klã, (toyena toyamàtrapànena yat kçcchraü vratam .) jalamàtrapànaråpavratavi÷eùaþ . iti mitàkùarà .. (yathà, màrkaõóeye .
     %<målakçcchraü smçtaü målaistoyakçcchraü jalena tu ..>%)

#<toyaóimbhaþ>#, puü, (toyasya jalasya óimbha iva .) ghanopalaþ . iti hàràvalã . 58 ..

#<toyadaþ>#, puü, (toyaü dadàtãti . dà + kaþ .) meghaþ . (yathà, mahànirvàõatantre . 4 . 53 .
     %<yadà kùauõã svalpaphalà toyadàþ stokavarùiõaþ asamyakphalino vçkùàstadaiva prabalaþ kaliþ ..>%) mustakam . ghçte, klã . iti medinã . de, 30 .. jaladàtari tri .. (yathà, mahàbhàrate ÷àntiparvaõi .
     %<toyado manujavyàghra ! svargaü gatvà mahàdyute ! .
     akùayàn samavàpnoti lokànityabravãn manuþ ..>%)

#<toyadharaþ>#, puü, (toyaü jalaü dharatãti . dhç + ac . toyasya dharo và .) meghaþ . mustà . suniùaõõaka÷àkaþ . iti medinã . re, 265 .. (jalaghàriõi, tri . yathà, ràmàyaõe . 2 . 93 . 10 .
     %<mu¤canti kusumànyete nagàþ parvatasànuùu .
     nãlà ivàtapàpàye toyantoyadharà ghanàþ ..>%)

#<toyadhiþ>#, puü, (toyàni dhãyante'tra . dhà + %<karmaõyadhikaraõe ca .>% 3 . 3 . 93 . iti kiþ . àto lopaþ .) samudraþ . iti puràõam .. (yathà, såryasiddhànte bhågolàdhyàye . 37 .
     %<samantàt merumadhyàttu tulyabhàgeùu toyadheþ ..>%)

@<[Page 2,651a]>@
#<toyadhipriyaü>#, klã, (prãõàtãti . prã + %<igupadheti .>% 3 . 1 . 135 . iti kaþ . toyadhiþ priyo yasya .) lavaïgam . iti ÷abdacandrikà ..

#<toyanidhiþ>#, puü, (toyàni nidhãyante'tra . ni + dhà + kiþ . toyànàü nidhirvà .) samudraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, kumàre . 1 . 1 .
     %<pårbàparau toyanidhã vagàhya sthitaþ pçthivyà iva mànadaõóaþ ..>%)

#<toyapippalã>#, strã, (toye jale pippalãva .) kàücaóà iti khyàtajalaja÷àkabhedaþ . tatparyàyaþ . làïgalã 2 ÷àradã 3 ÷akulàdanã 4 . ityamaraþ . 2 . 4 . 111 ..

#<toyapuùpã>#, strã, (toyena bahujalapradànena puùpàõi yasyàþ .) pàñalàvçkùaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<toyaprasàdanaü>#, klã, (prasàdayatãti . pra + sad + õic + lyuþ . toyasya prasàdanam . asya phalayogena jalasya nirmalatvaü bhavatãti tathàtvam .) katakam . iti bhåriprayogaþ ..

#<toyaprasàdanaphalaü>#, klã, (toyaprasàdanasya toyaprasàdanàya và phalam .) katakaphalam . iti ratnamàlà ..

#<toyaphalà>#, strã, (toyapradhànaü phalaü yasyàþ .) irvàruþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<toyavallã>#, strã, (toye jalapradhànasthàne vallã latàsantatiryasyàþ .) kàravellaþ . iti ratnamàlà .. ucche iti bhàùà ..

#<toya÷uktikà>#, strã, (toyajàtà ÷uktikà . ÷àkapàrthivàdivat samàsaþ .) jala÷uktiþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<toyasåcakaþ>#, puü, (toyaü jalavarùaõaü såcayati raveõeti . såc + õvul .) bhekaþ . iti ÷abdàrthakalpataruþ ..

#<toyàdhivàsinã>#, strã, (toyaü jalapradhànasthalaü adhivasatãti . adhi + vasa + õiniþ . yadbà, toyena adhivàsa iva saüskàro'styasyeti . iniþ .) pàñalàvçkùaþ . iti ratnamàlà .. toyàdivàsinyapi pàñhaþ .. (pàñalà÷abde'syà vivçtirj¤àtavyà ..)

#<toraõaü>#, klã, (tolayati unnamayati mastakamiti . tula + lyuþ . lasya raþ .) kandharà . kaõñhã . iti hàràvalã . 174 ..

#<toraõaþ>#, puü klã, (tutorti tvarayà gacchatyaneneti . tura tvaraõe + karaõe lyuñ .) bahirdvàram . ityamaraþ . 2 . 3 . 16 .. (yathà, kumàre . 7 . 3 .
     %<bhàsojjvalatkà¤canatoraõànàü sthànàntaraü svarga ivàvabhàse ..>%) måladvàràdvàhyadvàram . iti kokkañàdayaþ .. dvàràgre nikhàtastambhayoruparinibaddhaü nànàvastraratnàdimayaü ghanuràkàraü yallakùyaü tat toraõamiti bahavaþ .. uparisragàdiyuktastambhàdidbayanirmitapuràdibahirdvàram . iti sà¤jaþ .. bandhanamàleti khyàtaü iti kecit . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (mahàdeve, puü . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 117 .
     %<toraõastàraõo vàtaþ paridhãpatikhecaraþ ..>%)

#<tolaü>#, klã puü, (tulyate parimãyate iti . tula + karmaõi gha¤ .) tolakam . yathà --
     %<ekatolaü dvitolaü và tritolaü vedatolakam .
     ito'dhikaü naraþ kçtvà pràya÷cittãyate dhruvam ..>% ityàgamaþ ..

#<tolakaü>#, klã puü, (tolameva + svàrthe kan .) ÷àõadvayamànam . iti ÷abdamàlà .. a÷ãtiraktiparimàõam . tattu ùoóa÷amàsakaþ ùaõõavatiraktiparimàõa¤ca . tolà iti bhari iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . kolam 2 draïkùaõam 3 vañakam 4 karùàrdham 5 . iti vaidyakaparibhàùà . karùam 6 . iti lãlàvatã .. (yathà, vaidyakarasendrasàrasaügrahe jvaràdhikàre bçhajjvaràntake .
     %<rasaü gandhaü tolaka¤ca jàtãkoùaphale tathà .>%
     %<kiràtatiktakaü bàlaü tolaka¤ca samàharet ..>%)

#<toùaþ>#, puü, (tuùa santoùe + bhàve gha¤ .) tuùñiþ . iti dharaõiþ .. (yathà --
     %<deva÷ca paramaü toùaü jagàma ca sahomayà ..>% iti harivaü÷e . 173 . 13 .. svàyambhuvamanvantaragatatuùitànàüdevànàmanyatamaþ . yathà, bhàgavate . 4 . 1 . 7 .
     %<toùaþ pratoùaþ santoùo bhadraþ ÷àntirióaspatiþ .
     idhmaþ kavirvibhuþ svàhnaþ sudevo rocano dbiùañ .
     tuùità nàma te devà àsan svàyambhuvàntare ..>%)

#<taukùikaþ>#, puü, dhanårà÷iþ . iti dãpikà .. (yathà, dãpikàyàm .
     %<kriyatàvarijittamakulãraleyapàtheyayåkakaurpàkhyàþ .
     taukùika àkokero hçdroga÷càntyabhaü cettham ..>%)

#<tautàtikaü>#, klã, (tutàtena nirvçttam . tutàta + %<tena nirvçttam .>% 5 . 1 . 79 . iti ñhak .) tutàtabhaññakçta÷àstram . yathà --
     %<naivà÷ràvi gurormataü na viditaü tautàtikaü dar÷anam .
     tattvaü j¤àtamaho na ÷àlikagiràü vàcaspateþ kà kathà ..>% iti prabodhacandrodayaþ . 2 . 3 ..

#<tautikaü>#, klã, muktà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tautikaþ>#, puü, ÷uktiþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tauryaü>#, klã, (tårye murajàdau bhavam . tårya + aõ .) tårye murajàdau bhavaü ÷abdaråpam . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<tauryatrikaü>#, klã, (trayo'ü÷à yasya tat . tri +
     %<saükhyàyà ati÷adantàyàþ kan . 5 . 1 . 22 .>% iti kan . tauryopalakùitaü trikam .) nçtyagãtavàdyamidaü samuditaü trayaü nàñya¤ca . ityamaraþ . 1 . 7 . 10 .. nañasambandhi nçtyagãtavàdyamiti trayam . iti taññãkàsàrasundarã .. (yathà, manuþ . 7 . 47 .
     %<mçgayàkùo divàsvapnaþ parivàdaþ striyo madaþ .
     tauryatrikaü vçthàñyà ca kàmajo da÷ako gaõaþ ..>%) viùõugçhe gãtavàdyançtyaphalaü yathà --
     %<gàyanaü ye prakurvanti mama karmaparàyaõàþ .
     teùàü yadyat phalaü bhåme ! ÷çõuùva gadato mama ..
     yàvanti càkùaràõyeva gãyamàne ya÷àsvini ! .
     tàvadbarùasahasràõi indraloke mahãyate ..
     råpavàn guõavàn siddhaþ sarvavedavidàü varaþ .
     nityaü pa÷yati vai vajrapàõiü devaü na saü÷ayaþ ..
     madbhakta÷caiva jàyeta indralokapathe sthitaþ .
     sarvakarmaguõa÷reùñhastatràpi mama påjakaþ ..
     indralokàt paribhraùño mama gãtaparàyaõaþ .
     pramuktaþ sarvasaüsàrànmama lokàya gacchati ..
     yastu gàyati su÷roõi ! kaumudyà¤caiva dbàda÷ãm .
     sarvasaïgaü parityajya mama lokàya gacchati ..
     yastu gàyati gãtàni mama jàgaraõe sadà .
     sarvasaïgàt pramukto vai mama lokàya gacchati ..
     etatte kathitaü devi ! gàyanasya phalaü mahat .
     yasya gãtasya ÷abdena taret saüsàrasàgaram .. * ..
     vàditrasya pravakùyàmi tat ÷çõuùva vasundhare ! .
     pràptavànmanujo yena devebhyaþ samatàü svayam ..
     sampatkàlaprayogeõa sannipàtena và punaþ .
     navavarùasahasràõi navavarùa÷atàni ca ..
     kuverabhavanaü gatvà modate vai yadçcchayà .
     kuverabhavanàdbhraùñaþ svacchandagamanàlayaþ ..
     ÷ayyàditàlasampàtairmama lokàya gacchati .. * ..
     nçtyamànasya vakùyàmi tacchçõuùva vasundhare ! .
     manujà yena gacchanti chittvà saüsàrasàgaram ..
     triü÷advarùasahasràõi triü÷adbarùa÷atàni ca .
     puùkaradvãpamàsàdya svacchandagamanàlayaþ ..
     phalaü pràpnoti su÷roõi ! mama karmaparàyaõaþ .
     råpavàn guõavàn ÷åraþ ÷ãlavàn supathe sthitaþ ..
     madbhakta÷caiva jàyeta saüsàraparimocitaþ .. * ..
     yastu jàgarato nityaü gãtavàdyena nartakaþ .
     jambudvãpaü samàsàdya ràjaràjastu jàyate ..
     sarvakarmasamàyukto rakùità vai mahãpatiþ .
     madbhakta÷caiva jàyeta mama karmaparàyaõaþ ..>% iti varàhapuràõam ..

#<taulaü>#, klã, (tulà eva . svàrthe aõ . svàrthikà api pratyayàþ kvacit prakçtito liïgavacanànyativartante ityukterasya klãvatvam .) tulà . tulàrà÷au, puü . taulã . iti jyotiùam ..

#<taulikaþ>#, puü, (tulyà tulikayà jãvatãti . tuli + ñhak .) citrakàraþ . iti ÷abdamàlà .. (tulànirvçtte, tri . yathà, su÷rute cikitsitasthàne 13 adhyàye .
     %<÷ataü ÷ataü tulàyàntu sahasraü da÷ataulike ..>%)

#<taulikikaþ>#, puü, (tulikayà jãvatãti . tulikà + ñhak .) citrakàraþ . tatparyàyaþ . raïgàjãvaþ 2 citrakçt 3 . iti hemacandraþ . 3 . 585 .. taulikaþ 4 . iti ÷abdamàlà ..

@<[Page 2,652a]>@
#<tauùàraü>#, klã, (tuùàrasyedam . tuùàra + %<tasyedam .>% 4 . 3 . 120 . ityaõ .) tuùàrajalam . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, su÷rute . 1 . 45 .
     %<dhàraü kàraü tauùàraü haimamiti ..>%)

#<tyaktaü>#, tri, (tyajyate smeti . tyaja tyàge + ktaþ .) kçtatyàgam . tatparyàyaþ . hãnam 2 vidhutam 3 samujjhitam 4 dhåtam 5 utsçùñam 6 . ityamaraþ . 3 . 1 . 107 .. vinàkçtam 7 virahitam 8 nirvyåóham 9 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 37 . 2 .
     %<tyaktabhogasya me ràjan ! vane vanyena jãvataþ .
     kiü kàryamanuyàtreõa tyaktasaïgasya sarvataþ ..>%)

#<tyaja>#, au hànau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüparaü-sakaü-aniñ .) au, atyàkùãt . hànirvarjanam . tyajati duùñalokaü janaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<tyajanaü>#, klã, (tyaja + bhàve lyuñ .) tyàgaþ . varjanam ..

#<tyat>#, [d] tri, (tyajati saüsargamiti . tyaj + %<tyajitaniyajibhyo óit .>% uõàü 1 . 131 . iti adiþ sa ca óit .) tat . sei iti bhàùà . asya puüliïgastrãliïgayo råpaü syaþ syà . sarvanàma÷abdo'yam . iti vyàkaraõam .. (yathà, çgvede . 1 . 63 . 4 .
     %<tvaü ha tyadindra codãþ sakhà vçtraü yadbajrin vçùakarmannubhnàþ ..>%)

#<tyat>#, [d] klã, (tyaj + %<tyajitanãti .>% uõàü . 1 . 131 . iti adiþ sa ca óit .) vàyuþ . àkà÷aþ . yathà --
     %<satyavrataü satyaparaü trisatyaü sattyasya yoniü nihita¤ca sattye .
     sattyasya satyamçtasatyanetraü satyàtmakaü tvàü ÷araõaü prapannàþ ..>% iti bhàgavate . 10 . 2 . 26 .. satyavratamiti . satyaü vrataü saïkalpo yasya tam . satyaparaü satyaü paraü ÷reùñhaü pràptisàdhanaü yasmin tam . trisatyaü triùvapi kàleùu sçùñeþ pårbaü pralayànantaraü sthitisamaye ca satyaü avyabhicàreõa vartamànam . tadevàhuþ sattyasya yonimiti . sacchabdena pçthivyaptejàüsi tyacchabdena vàyvàkà÷au evaü sacca tyacca sattyaü bhåtapa¤cakam . %<tat sattyamityàcakùate .>% iti ÷ruteþ . tasya yoniü kàraõam . anena sçùñeþ pårbaü vartamànatoktà . tathà sattye tasminneva nihitaü antaryàmitayà sthitam . anena sthitisamaye'pi satyatvamuktam . tathà mattyasya satyaü tasyaiva sattyasya satyaü pàramàrthikaü nà÷e'pyava÷iùyamàõaråpam . anena pralaye'pyavadhitve na satyatvaü dar÷itam . evaü trisatyatvamupapàditam . tathà çtasatyanetraü çtaü sånçtà vàõã satyaü samadar÷anam . tathà bhagavatà vyàkhyàsya mànatvàt . satya¤ca samadar÷anam . çta¤ca sånçtà, vàõã kavibhiþ parikãrtità iti . tayornetraü nayanasàdhanaü netàraü pravartakamiti yàvat . evaü sarvaprakàreõa satyàtmakaü tvàü vayaü ÷araõaü prapannà ityarthaþ . iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã ..

#<tyàgaþ>#, puü, (tyaj + gha¤ .) dànam . ityamaraþ . 2 . 7 . 29 .. (yathà, raghuþ . 1 . 7 .
     %<tyàgàya sambhçtàrthànàü satyàya mitabhàùiõàm ..>%) varjanam . iti medinã . ge, 8 .. (yathà, manuþ . 8 . 389 .
     %<na màtà na pità na strã na puttrastyàgamarhati ..>%) vivekipuruùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. sarvakarmaphalavisarjanam . yathà --
     %<kàmyànàü karmaõàü nyàsaü sannyàsaü kavayo viduþ .
     sarvakabhaphalatyàgaü pràhustyàgaü vicakùaõàþ ..
     tyàjyaü doùavadityeke karma pràhurmanãùiõaþ .
     yaj¤adànatapaþkarma na tyàjyamiti càpare ..
     ni÷cayaü ÷çõu me tatra tyàge bharatasattama ! .
     tyàgo hi puruùavyàghra ! trividhaþ saüprakãrtitaþ ..
     yaj¤o dànaü tapaþ karma na tyàjyaü kàryameva tat .
     yaj¤o dànaü tapa÷caiva pàvanàni manãùiõàm ..
     etànyapi ca karmàõi saïgaü tyaktvà phalàni ca .
     kartavyànãti me pàrtha ! ni÷citaü matamuttamam ..
     niyatasya tu sannyàsaþ karmaõo nopapadyate .
     mohàttasya parityàgastàmasaþ parikãrtitaþ ..
     duþkhamityeva yat karma kàyakle÷abhayàt tyajet .
     sa kçtvà ràjasaü tyàgaü naiva tyàgaphalaü labhet ..
     kàryamityeva yat karma niyataü kriyate'rjuna ! .
     saïgaü tyaktvà phala¤caiva sa tyàgaþ sàttviko mataþ ..>% iti ÷rãbhagavadgãtàyàm . 18 . 2-9 .. (tri, dàtà . yathà, çgvede . 4 . 24 . 3 .
     %<mitho yattyàgamubhayàso agman naraþ stokasya tanayasya sàtau ..>%
     %<ubhayàsa ubhaye yajamànàþ stotàra÷ca tyàgaü tthàgakartàraü dàtàramindraü agman upagacchanti ..>% iti sàyanaþ ..)

#<tyàgimaþ>#, tri, (tyàgena nirvçttaþ . bhàvapratyayatvàdimap .) tyaktaþ . tyàgena niùpannaþ . iti vyàkaraõam ..

#<tyàgã>#, [n] tri, (tyajatãti . tyaj + %<sampçcànurudhàïyameti .>% 3 . 2 . 142 . iti ghinuõ .) dàtà . (yathà, pa¤catantre . 3 . 259 .
     %<tyàgini ÷åre viduùi ca saüsargarucirjano guõã bhavati ..>%) ÷åraþ . iti medinã . ne, 71 .. varjana÷ãlaþ . yathà --
     %<yastu karmaphalatyàgã sa tyàgãtyabhidhãyate ..>% iti bhagavadgãtà . 18 . 11 . karmaphalatyàgavàn . yathà --
     %<na dveùñyaku÷alaü karma ku÷alenànuùajjate .
     tyàgã sattvasamàviùño medhàvã cchinnasaü÷ayaþ ..
     na hi dehabhçtà ÷akyaü tyaktuü karmàõya÷eùataþ .
     yastu karmaphalatyàgã sa tyàgãtyabhidhãyate ..>% iti ÷rãbhagavadgãtàyàü 18 . 10-11 .

#<tyàjyaþ>#, tri, (tyajyate iti . tyaja + karmaõi õyat . %<tyaje÷ca .>% iti 7 . 3 . 66 . ityasya vàrtikoktyà na kutvam .) tyàgayogyaþ . varjanãyaþ . yathà, pràya÷cittatattve .
     %<tãre pratigrahastyàjyastyàjyo dharmasya vikrayaþ ..>% (yathà, ca devãbhàgavate . 1 . 11 . 59 .
     %<tàràmayyanuraktà ca yathà na tu tathà gurau .
     anuraktà kathaü tyàjyà gharmato nghàyatastathà ..>%)

#<traka>#, i ïa gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüàtmaü-sakaü-señ .) dantyavargàdiþ . i, traïkyate . ïa, traïkate . iti durgàdàsaþ ..

#<traga>#, i gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-señ .) i, traïgyate . iti durgàdàsaþ ..

#<traïgaþ>#, puü strã, (traïgati ÷obhàdikaü gacchatãti . traïga + ac .) puravi÷eùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<trada>#, i ceùñe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüakaü-señ .) dantyavargàdyàdiþ . i, trandyate tatranda . iti durgàdàsaþ ..

#<trapa>#, å ùa mi ïa hriyi . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-àtmaü-akaü-veñ .) å, atrapiùña atrapta . ùa, trapà . mi, trapayati tràpayati . ïa, trapate . hriyi lajjàyàm . iti durgàdàsaþ ..

#<trapà>#, strã puü, (trapyate iti . trapa + %<ùidbhidàdibhyo'ï .>% 3 . 3 . 104 . ityaï . tataùñàp .) lajjà . ityamaraþ . 1 . 7 . 23 .. (yathà, ratnàvalyàm .
     %<nãcaü varùavarairmanuùyagaõanàbhàvàdapàsya trapàmantaþ ka¤cakika¤cukasya vi÷ati tràsàdayaü vàmanaþ ..>% trapate anayà asyàþ và . karaõe apàdàne và aï .) kulañà . iti medinã . pe, 7 .. kulam . kãrtiþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<trapàkaþ>#, puü, (trapate lajjate iti . trapa + %<àkaþ khajàdeþ .>% 1 . 219 . iti uõàdikoùañãkàdhçtasåtràt àkaþ .) mlecchavi÷eùaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<trapàraõóà>#, strã, (trapàyàü raõóeva . lajjàhãnatvàdeva tathàtvam .) ve÷yà . iti jañàdharaþ ..

#<trapiùñhaþ>#, tri, (ayameùàmati÷ayena tçpraþ . tçpra +
     %<ati÷àyane tamabiùñhanau . 5 . 3 . 55 .>% iti iùñhan . %<priyasthireti .>% 6 . 4 . 157 . iti tçprasya trap-àde÷aþ .) atilajjitaþ . iti mugdhabodham ..

#<trapãyàn>#, [s] tri, (ayamanayorati÷ayena tçpraþ . tçpra + %<dvivacanavibhajyopapade tarabãyasunau .>% 5 . 3 . 57 . iti ãyasun . %<priyasthireti .>% 6 . 4 . 107 . iti tçprasya trabàde÷aþ .) trapiùñhaþ . iti vyàkaraõam ..

@<[Page 2,653a]>@
#<trapu>#, klã, (trapate agnispar÷ena lajjate iva . trapa + %<÷ésvçsnihitrapãti .>% uõàü . 1 . 11 . iti uþ .) sãsakam . raïgam . iti medinã . pe, 6 .. (yathà, pa¤catantre . 1 . 85 .
     %<kanakabhåùaõasaügrahaõocito yadi maõistrapuõi pratibadhyate .
     na sa virauti na càpyupa÷obhate bhavati yojayiturvacanãyatà ..>%)

#<trapuþ>#, [s] klã, (trapate vahniü pràpya lajjate iva . trapa + %<us syàttapàdeþ sa tu kit .>% 1 . 460 . iti uõàdikoùañãkàdhçtasåtràt us .) raïgam . ityuõàdikoùaþ .. (yathà, grahabhàvaprakà÷e .
     %<bhaume trapuþ ÷anau lauhaü ràhàva÷màni kãrtayet ..>% raïga÷abde'sya vivaraõaü j¤àtavyam ..)

#<trapukarkañã>#, strã, (trapuvat ÷ubhrà karkañã .) trapuùã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<trapuñã>#, strã, såkùmailà . iti ratnamàlà ..

#<trapulaü>#, klã, (trapate vahnisaüspar÷ena lajjate iva . trapa + bàhulakàt ulac .) raïgam . iti bharatakçtadviråpakoùaþ ..

#<trapuùaü>#, klã, (trapa + bàhulakàduùaþ .) raïgam . iti bharatakçtadviråpakoùaþ .. trapuùãphalam . ÷asà iti bhàùà . tatparyàyaþ . kaõñakiphalam 2 sudhàvàsam 3 su÷ãtalam 4 . tallaghuphalaguõàþ . nãlatvam . balatçóbhramadàhapittaraktapittanà÷itvam . svàdutvam . ÷ãtatva¤ca . tatpakvaphalaguõàþ . aslatvam . uùõatvam . pittalatvam . kaphavàtanà÷itva¤ca . tadbçhatphalaguõàþ . måtralatvam . ÷ãtatvam . råkùatvam . pittàsrakçcchranà÷itva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. asya sàmànyaguõàþ . svàdutvam . gurutvam . viùñambhitvam . ÷ãtalatvam . mukhapriyatvam . råkùatvam . atimåtralatva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<trapuùã>#, strã, (trapuùa + gauràditvàt ïãù .) karkañã . iti hemacandraþ . 4 . 255 .. (yathà,
     %<pañolakairvàrutrapuùyalàvåþ ..>% iti hàrãte prathamesthàne da÷ame'dhyàye ..) dantyasànto'pi pàñhaþ ..

#<trapusaü>#, klã, (trapate vahniyogena lajjate iva . trapa + bàhulakàt usaþ .) raïgam . iti ràjanirghaõñaþ .. karkañã . asya guõà yathà --
     %<bàlaü sunãlaü trapusaü teùàü pittaharaü smçtam .
     tat pàõóukaphakçjjãrõamaslaü vàtakaphàpaham ..>% iti su÷rute såtrasthàne 46 adhyàye ..)

#<trapusã>#, strã, (trapusa + gauràditvàt ïãù .) mahendravàruõã . karkañhã . latàvi÷eùaþ . ÷asà iti kùãrà iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . pãtapuùpà 2 kàõóàluþ 3 trapukarkañã 4 bahuphalà 5 koùaphalà 6 tundilaphalà 7 kaõñakãlatà 8 sudhàvàsà 9 . asyàþ phalasya guõàþ . rucyatvam . madhuratvam . ÷i÷iratvam . gurutvam . bhramapittavidàhàrtivàntinà÷itvam . bahumåtradatva¤ca . kàõóàlurityatra kaõñàlurapi pàñhaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (asyà vyavahàro yathà, su÷rute uttaratantre 45 adhyàye .
     %<trapusãmålakalkaü và sakùaudraü taõóulàmbunà .
     pibedakùasamaü kalkaü yaùñãmadhukameva và ..>%)

#<trapsyaü>#, klã, (drapsyaü nipàtanàt dasya taþ .) drapsyam . ghanetaradadhi . ityamarañãkàyàü bharatadhçtavidyàvinodaþ .. pàtalà dai iti bhàùà ..

#<trayaü>#, klã, (trayo'vayavà yasya . tri + %<saükhyàyà avayave tayap .>% 5 . 2 . 42 . iti tayap .
     %<dbitribhyàü tayasyàyajvà . 5 . 2 . 43 .>% iti tayasyàyac .) tryavayavam . iti mugdhabodham .. tina iti bhàùà .. (yathà, manuþ . 2 . 76 .
     %<akàra¤càpyukàra¤ca makàra¤ca prajàpatiþ .
     vedatrayàt niraduhat bhårbhuvaþsvaritãti ca ..>%)

#<trayaþ>#, puü, (taratãti . té + %<tarateróriþ .>% uõàü 5 . 66 . iti óriþ .) trisaükhyà . tina iti bhàùà . tri÷abdasya bahuvacanàntaråpo'yam . asya strãliïgaklãvaliïgayo råpe tisraþ trãõi . iti vyàkaraõam .. tadvàcakàni yathà -- kàlaþ 1 agniþ 2 bhuvanam 3 gaïgàmàrgaþ 4 ÷ivacakùuþ 5 guõaþ 6 grãvàrekhà 7 kàlidàsakàvyam 8 valiþ 9 sandhyà 10 puram 11 puùkaram 12 ràmaþ 13 viùõuþ 14 jvarapàdaþ 15 . iti kavikalpalatà .. trisaükhyàvi÷iùñe, tri . ityamaraþ ..
     %<tisrobhàryà tri÷àlà÷ca trayo bhçtyà÷ca bàndhavàþ .
     dhruvaü vedaviruddhà÷ca na hyete maïgalapradàþ ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóam ..

#<trayã>#, strã, (traya + %<ñióóheti .>% 4 . 1 . 15 . iti ïãp .) çksàmayajurvedà etattritayam . ityamaraþ . 1 . 6 . 3 .. (yathà, manuþ . 7 . 43 ..
     %<traividyebhyastrayãüvidyàt daõóanãti¤ca ÷à÷vatãm .
     ànvãkùikã¤càtmavidyàü vàrtàrambhàü÷ca lokataþ ..>%) purandhrã . sumatiþ . iti vi÷vaþ .. somaràjãvçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. durgà . yathà --
     %<çgyajuþsàmabhàgena sàïgavedagatàpi và .
     trayãti pañhyate loke dçùñàdçùñàrthasàdhinã ..>% iti devãpuràõe 45 adhyàyaþ ..

#<trayãtanuþ>#, puü, (trayã vedà eva tanuþ ÷arãraü yasya . %<trayyà vidyayà bhagavantaü trayãmayaü såryamàtmànaü yajante .>% iti bhàgavatavàkyàt . 5 . 20 . 4 . asya tathàtvam .) såryaþ . iti halàyudhaþ ..

#<trayãdharmaþ>#, puü, (trayyà vedatrayeõa vihito dharmaþ .) çgyajuþsàmnàü vidhànam . trivedoktakarma . ityamaraþ . 1 . 6 . 3 .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 150 . 32 .
     %<sà ceddharmakçtà na syàttrayãdharmamçte bhuvi ..>%)

@<[Page 2,653c]>@
#<trayãmukhaþ>#, puü, (trayã vedà mukhe yasya .) bràhmaõaþ . iti hemacandraþ . 3 . 4 . 75 ..

#<trayoda÷a>#, [n] tri, (tryadhikà da÷a iti karmadhàrayaþ . %<trestrayaþ .>% 6 . 3 . 48 . iti trayas .) saükhyàvi÷eùaþ . 13 tera iti bhàùà . bahuvacanànto'yam . (yathà, manuþ . 9 . 129 .
     %<dadau sa da÷a dharmàya ka÷yapàya trayoda÷a ..>%) tatsaükhyàyukta÷ca . ityamaraþ .. tadvàcakaþ . tàmbålaguõaþ 1 . iti kavikalpalatà ..

#<trayoda÷aþ>#, tri, (trayoda÷ànàü påraõaþ . %<tasya påraõe óañ .>% 5 . 2 . 48 . iti óañ .) trayoda÷ànàü påraõaþ . iti vyàkaraõam .. terai ityàdi bhàùà . (yathà, ràmàyaõe . 2 . 77 . 22 ..
     %<trayoda÷o'yaü divasaþ piturvçttasya te vibho ! .
     sàva÷eùàsthinicaye kimiha tvaü vilambase ..>%)

#<trayoda÷ã>#, strã, (trayoda÷a + ñittvàt ïãp .) tithivi÷eùaþ . sà candrasya trayoda÷akalàkriyàråpà trayoda÷akalàkriyàvacchinnakàlaråpà và . iti tithyàditattvam .. tatra jàtasya phalaü yathà,
     %<råpànvitaþ sàtvikabhàvahãnaþ sukhã ca bàlye jananãpriya÷ca .
     sadàlasaþ ÷ilpaguõaikavettà trayoda÷ã janmatithiryadi syàt ..>% iti koùñhãpradãpaþ .. iyaü dharmasya tithiþ . iti varàhapuràõam ..

#<trasa>#, ka dhçtau . grahe . niùedhe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-paraü-sakaü-señ .) etadàdyà÷catvàro rephayuktàdyàþ . ka, tràsayati mçgaü vyàdhaþ vadhati gçhõàti niràkaroti và ityarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<trasa>#, i ki bhàsi . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüpakùe bhvàü-paraü-akaü-señ .) i, traüsyate . ki, traüsayati traüsati . bhàsi dãptau . iti durgàdàsaþ ..

#<trasa>#, ã õa bhaye . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüparaü-akaü-señ . ãditvàt anióniùñhaþ .) ã, trastaþ . õa, tresatuþ tatrasatuþ . trasati . iti durgàdàsaþ ..

#<trasa>#, ya ã bhaye . iti kavikalpadrumaþ .. (divàüparaü-akaü-señ . ãditvàdanióniùñhaþ .) ya, trasyati . ã, trastaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<trasaü>#, klã, (trasyati bibhetyasmin iti . trasabhaye + gha¤arthe kaþ .) vanam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<trasaþ>#, tri, (trasatãti . trasa bhaye + pacàdyac .) jaïgamaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 74 .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 9 . 19 .
     %<çjuþ praõihito gacchaüstrasasthàvaravarjakaþ ..>%)

#<trasaraþ>#, puü, (trasanti ghàtånàmanekàrthatvàt såtràõi veùñayantyaneneti . trasa + bàhulakàt aran .) tantravàyopakaraõavi÷eùaþ . tàsanã iti bhàùà . tatparyàyaþ . såtraveùñanam 2 . ityamaraþ . 3 . 2 . 24 .. tasaraþ 3 . iti bharataþ ..

@<[Page 2,654a]>@
#<trasareõuþ>#, strã, såryabhàryàvi÷eùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<trasareõuþ>#, puü, (trasa÷ca¤calatvàt bhãta iva reõuþ .) triü÷atparamàõuparimàõam . sa gavàkùàntargate såryakiraõe dç÷yate . tatparyàyaþ . dhvaüsã 2 . yathà, vaidyakaparibhàùàyàm .
     %<jàlàntaragate såryakare dhvaüsã vilokyate .
     trasareõustu vij¤eyastriü÷atà paramàõubhiþ ..>% (dvyaõukatrayàtmakareõuþ . yathà, brahmavaivarte .
     %<paramàõudvayenàõustrasareõustu te trayaþ ..>% tathàca manuþ . 8 . 132 .
     %<jàlàntaragate bhànau yat såkùmaü dç÷yate rajaþ .
     prathamantat pramàõànàü trasareõuü pracakùate ..>%)

#<trasuraþ>#, puü, (trasyatãti . trasa bhaye + urac .) bhãrukaþ . iti saükùiptasàre uõàdivçttiþ ..

#<trastaþ>#, tri, (trasa bhaye + ktaþ .) bhãtaþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, devãbhàgavate . 1 . 5 . 26 .
     %<pratya¤càyàü vimuktàyàü muktà koñistathottarà .
     ÷abdaþ samabhavadghorastena trastàþ suràstadà ..>%) ÷ãghre, klã . yathà --
     %<saviràmaü tritàla¤ca ekaü ÷ånyantathàpare .
     ÷eùe trastaü tritàla¤ca devasàra itãryate ..>% iti saïgãtadàmodaraþ ..

#<trasnuþ>#, tri, (trasyatãti . trasa bhaye + %<trasigçdhidhçùikùipeþ knuþ .>% 3 . 2 . 140 . iti knuþ .) tràsa÷ãlaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 26 .. (yathà, bhaññiþ . 6 . 7 .
     %<sãtàü saumitriõà tyaktàü sadhrãcãü trasnumekikàm .
     vij¤àyàmaüsta kàkutsthaþ kùaye kùemaü sudurlabham ..>%)

#<trà>#, ïa pàlane . iti kavikalpadrubhaþ .. (bhvàüàtmaü-sakaü-aniñ .) trai ïa pàlana ityatra kai÷cidadàdau trà pañhyate . iti kramadã÷varaþ .. iti kavikalpadrumañãkàyàü durgàdàsaþ ..

#<tràõaü>#, klã, (trai + bhàve lyuñ kto và . nudavideti pakùe natvam .) rakùaõam . (yathà, ÷àkuntale 1 aïke .
     %<àrtatràõàya vaþ ÷astraü na prahartumanàgasi ..>% tràyate iti kartari lyuþ . rakùità . yathà, mahàbhàrate . 1 . 23 . 18 .
     %<tvaü prabhàstvamabhipretaü tvaü nastràõamanuttamam ..>% tathàca raghau . 15 . 3 .
     %<avekùya ràmaü te tasmin na prajahruþ svatejasà .
     tràõàbhàve hi ÷àpàstràþ kurvanti tapaso vyayam ..>% tràyate'neneti karaõe lyuñ . kavacam . astram . yathà, mahàbhàrate . 3 . 168 . 14 .
     %<daü÷ità vividhaistràõairùicitràyudhapàõayaþ ..>%) tràyamàõàlatà . rakùite, tri . iti medinã . õe, 14 ..

#<tràõà>#, strã, (tràyate pàlayatãti . trai + lyuþ . ñàp .) tràyamàõà . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 2,654b]>@
#<tràtaü>#, tri, (trai + ktaþ nudavideti nattvàbhàvaþ .) rakùitam . ityamaraþ . 3 . 1 . 106 .. (yathà, màrkaõóeye . 84 . 22 .
     %<trailokyametadakhilaü ripunà÷anena tràtaü tvayà samaramårdhani te'pi hatvà .
     nãtà divaü ripugaõà bhayamapyapàstamasmàkamunmadasuràribhavannamaste ..>% bhàve ktaþ .) rakùaõe, klã ..

#<tràpuùaü>#, tri, (trapuùeõa nirvçttam . trapuùa + %<tena nirvçttam .>% 4 . 2 . 68 . ityaõ .) trapuùanirmitam . iti vyàkaraõam .. (trapuõo vikàraþ . %<trapujatunoþ ùuk .>% 4 . 3 . 138 . ityaõ ùugàgama÷ca . raïgasya vikàraþ . iti siddhàntakaumudã ..)

#<tràyantã>#, strã, (trai + sampadàditvàt kvip . tràü tràõaü ayatãti . i gatau + ÷atç . yadvà, trai ïa pàlane + kvacit àtmanepadã dhàturapi parasmaipadamichatãti nyàyàt ÷atç . %<ugita÷ca .>% iti ïãp .) tràyamàõà latà . ityamaraþ . 2 . 4 . 150 .. (yathà --
     %<tràyantã tu varà tiktà sarà pittakaphàpahà .
     jvarahçdrogagulmàr÷obhrama÷ålaviùapraõut ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) tràõakartrã ca ..

#<tràyamàõaü>#, tri, (tràyate iti . trai + karmaõi ÷ànac .) rakùyamàõam . iti vyàkaraõam .. (yathà, atharvavede . 6 . 4 . 1 .
     %<tvaùñà me daivyaü vacaþ parjanyo brahmaõaspatiþ .
     puttrairbhràtçbhiraditirnu pàtu no duùñaraü tràyamàõaü sahaþ ..>%)

#<tràyamàõà>#, strã, (tràyate iti . trai + ÷ànac .) balà iti bahulà iti ca khyàtà . tatparyàyaþ . vàrùikam 2 tràyantã 3 balabhadrikà 4 . ityamaraþ . 2 . 4 . 105 .. kçtatrà 5 tràyamàõikà 6 balabhadrà 7 sukàmà 8 vàrùikã 9 girijà 10 anujà 11 màïgalyàrhà 12 devabalà 13 pàlinã 14 bhayanà÷inã 15 avanã 16 rakùaõã 17 tràõà 18 . iti ràjanirghaõñaþ .. subhadràõã 19 bhadranàmikà 20 . iti ratnamàlà .. asya guõàþ . ÷ãtatvam . madhuratvam . gulmajvarakaphàsrabhramatçùõàkùayaglàniviùacchardivinà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. pittanà÷itvam . iti ràjavallabhaþ .. (yathà --
     %<pañolaü picumarda¤ca dàrvãü kañukarohiõãm .
     ùaùñhyàhvàü tràyamàõà¤ca dadyàdbãsarpa÷àntaye ..>% iti carake cikitsàsthàne ekàda÷e'dhyàye ..)

#<tràsaþ>#, puü, (trasa + bhàve gha¤ .) bhayam . ityamaraþ . 1 . 7 . 21 .. (yathà àryàsapta÷atyàm . 376 .
     %<praõayacalito'pi sakapañakopakañàkùairbhayàhitastambhaþ .
     tràsataralo gçhãtaþ sahàsarabhasaü priyaþ kaõñhe ..>%) maõerdoùaþ . iti medinã . se, 4 ..

@<[Page 2,654c]>@
#<tràsadàyã>#, [n] tri, (tràsaü bhayaü dadàtãti . dà + õiniþ .) bhayadàtà . tatparyàyaþ . ÷aïkuraþ 2 . iti hemacandraþ . 3 . 143 ..

#<triü÷aþ>#, tri, (triü÷at + %<tasya påraõe óañ .>% 5 . 2 . 48 . iti óañ .) triü÷ataþ påraõaþ . iti vyàkaraõam .. (yathà, tithyàditattve .
     %<triü÷àü÷akastathà rà÷erbhàga ityabhidhãyate ..>%)

#<triü÷akaþ>#, tri, triü÷atsamåhaþ . samåhàrthe óakapratyayaþ . iti supadmavyàkaraõam .. (triü÷atà krãtaþ . triü÷at + %<viü÷atitriü÷adbhyàü óvunnasaüj¤àyàm .>% 5 . 1 . 24 . iti asaüj¤àyàü óvun . triü÷atsaükhyakadravyeõa krãtaþ . iti siddhàntakaumudã ..)

#<triü÷at>#, strã, (trayoda÷ataþ parimàõamasya . %<païktitriü÷aditi .>% 5 . 1 . 59 . iti nipàtanàt sàdhuþ .) saükhyàvi÷eùaþ . tri÷a iti bhàùà . ekavacanànto'yam . triü÷addvaye triü÷atau . triü÷ato bahutve triü÷ataþ . iti vyàkaraõam .. (yathà, manuþ . 1 . 22 .
     %<nimeùà da÷a càùñau ca kàùñhà triü÷attu tàþ kalàþ .
     triü÷atkalà muhårtaþ syàdahoràtrantu tàvataþ ..>%)

#<triü÷atpatraü>#, klã, (triü÷atsaükhyakàni patràõi dalàni yasya .) kumudam . iti ÷abdamàlà ..

#<trikaü>#, klã, (trayàõàü saïghaþ . %<saükhyàyàþ saüj¤àsaïghasåtràdhyayaneùu .>% 5 . 1 . 58 . iti kan .) pçùñhavaü÷àdharaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 76 .. (yathà, màghe . 12 . 10 .
     %<nasyà gçhãto'pi dhuvanviùàõayoryugaü sasåtkàravivartitatrikaþ ..>%) trayam . iti medinã . ke, 26 .. (yathà, manuþ . 7 . 51 .
     %<daõóasya pàtana¤caiva vàkpàruùyàrthadåùaõe .
     krodhaje'pi gaõe vidyàt kaùñametattrikaü sadà ..>%) tripathasaüsthànam . iti hemacandraþ . 4 . 52 .. triphalà . trikañu . trimadaþ . yathà, sukhabodhe . guóåcãsàrasaüyuktàttrikatrayasamanvayàt . vàtaraktaü nihantyà÷u sarvarogaharantvayaþ .. (tçtãyena råpeõa grahaõaü yasya . tçtãya +
     %<tàvatithaü grahaõamiti lugvà . 5 . 2 . 77 .>% iti kan påraõapratyayasya ca luk . tçtãyake, tri . yathà, manuþ . 8 . 142 .
     %<dvikaü trikaü catuùka¤ca pakùaka¤ca ÷ataü samam .
     màsasya vçddhiü gçhõãyàt varõànàmanupårba÷aþ ..>%)

#<trikakut>#, [d] puü, (trãõi kakut-sadç÷àni dhvajatulyàõi ÷çïgàõi yasya .) trikåñaparvataþ . ityamaraþ . 2 . 3 . 2 .. (yathà, ÷atapathabràhmaõe . 3 . 1 . 3 . 12 . %<yatra và indro vçtramahaüstasya yadakùyàsãttaü giriü trikakudamakarot ..>% viùõornàmavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 12 . 342 . 90 .
     %<tathaivàsaü trikakudo vàràhaü råpamàsthitaþ .
     trikakuttvena vikhyàtaþ ÷arãrasya pramàpaõàt ..>% da÷aràtrasàdhyayaj¤avi÷eùaþ . yathà, taittirãyasaühitàyàm . 7 . 2 . 5 . 2 .
     %<trikakudvà eùa yaj¤o yadda÷aràtraþ kakutpa¤cada÷aþ kakudekaviü÷aþ kukuttrayastraü÷o ya evaü vidvàn da÷aràtreõa yajate trikakudeva samànànàü bhavati ..>%)

#<trikañaþ>#, puü, (trãn vàtapitta÷leùmadoùàn kañati nà÷ayatãti . kaña + ac .) gokùurakaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<trikañu>#, klã, (trayàõàü kañånàü ÷uõñhãmarãcapippalãnàüsamàhàraþ .) mi÷rita÷uõñhãmarãcapippalyaþ . tatparyàyaþ . tryuùaõam 2 vyoùam 3 . ityamaraþ . 2 . 10 . 111 .. kañutrayam 4 kañutrikam 5 . asya guõàþ . dãpanatvam . ÷vàsakàsatvagàmayagulmamehakaphasthaulyamedaþ÷lãpadapãnasanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. tannàmaguõàþ .
     %<vi÷vopakulyà maricaü trayaü trikañu kathyate .
     kañutrayantu trikañu tryuùaõaü vyoùamucyate ..
     tryuùaõaü dãpanaü hanti ÷vàsakàsatvagàmayàn .
     gulmamehakaphasthaulyamedaþ÷lãpadapãnasàn ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<trikaõñaü>#, klã, (trayàõàü kaõñànàü bçhatyagnidamanãduspar÷àråpàõàü samàhàraþ .) militabçhatyagnidamanãduspar÷àtrayaråpam . tatparyàyaþ . kaõñakàrãtrayam 2 kaõñakatrayam 3 . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<trikaõñaþ>#, puü, (trãõi kaõñàni kaõñakàni yasya .) gokùurakaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. patraguptavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. tekàüñàsija iti bhàùà . matsyabhedaþ . ñeïgarà iti bhàùà . asya guõàþ . pittakaphanà÷itvam . råkùatvam . agnidãpanatvam . laghutva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. (paryàyo'sya yathà, vaidyakaratnamàlàyàm ..
     %<trikaõñaþ sthala÷çïgàño gokaõño'tha trikaõñakaþ .
     tripuñaþ kaõñakaphalaþ ÷vadaüùñrà gokùuraþ kùuraþ ..>%) kaõñakaþ, puü, (trãõi kaõñakàni yasya .) laghugargamatsyaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. gokùurakavçkùaþ . iti hemacandraþ . 4 . 222 .. (yathà --
     %<trikaõñaþ sthala÷çïgàño gokaõño'tha trikaõñakaþ ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

#<trikà>#, strã, (tisro'srayo yasyàþ . %<saükhyàyàþ saüj¤àsaïghasåtràdhyayaneùu ca .>% 5 . 1 . 58 . iti kan . tataùñàp .) kåpoparisthapaññapràntabhàgaþ . bhåmiùñhakåpapaññam . ityanye .. kåpasya samãpe rajjudhàraõàrthaü tristridàruyantram . iti svàmã .. ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<trikàyaþ>#, puü, (trikaü àdhyàtmikàdhibhautikàdhidaivikaduþkhatrayaü ayati gacchatyasmàditi . aya gatau + apàdàne gha¤ . yadvà, trikaü trikàlamayati vettãti . aya + ac .) buddhaþ . iti hemacandraþ . 2 . 148 ..

@<[Page 2,655b]>@
#<trikàrùikaü>#, klã, (karùàya hitam kàrùikam . trayàõàü kàrùikàõàü samàhàraþ .) militanàgaràtiviùàmustàtrayaråpam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<trikàlaj¤aþ>#, puü, (trikàlaü vartamànàtãtabhaviùyatkàlavivaraõaü jànàtãti . j¤à + %<àto'nupasarge kaþ .>% 3 . 2 . 3 . iti kaþ .) buddhaþ . iti hemacandraþ . 2 . 146 .. sarvaj¤e, tri .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 17 . 1 .
     %<yuddhaü yathà yadà và bhaviùyadàdi÷yate trikàlaj¤aiþ ..>%)

#<trikàladar÷ã>#, [n] puü, (trikàlaü vartamànàtãtabhaviùyadråpaü pa÷yatãti . dç÷a + õiniþ .) çùiþ . iti halàyudhaþ .. bhåtabhaviùyadvartamànavettari, tri .. (yathà, bçhasaühitàyàm . 21 . 4 .
     %<pradhvaüsinyapi kàle trikàladar÷ã kalau bhavati ..>%)

#<trikàlavit>#, puü, (trikàlaü vettãti . vid + kvip .) buddhaþ . iti halàyudhaþ .. trikàlaj¤e, tri ..

#<trikåñaü>#, klã, (trikåñaþ parvataþ utpattisthànatvenàstyasyeti ar÷a àditvàdac .) sindhulavaõam . sàmudralavaõam . iti ratnamàlà ..

#<trikåñaþ>#, puü, (trãõi kåñàni ÷çïgàõi yasya .) parvatavi÷eùaþ . yasyopari laïkà . (yathà, ràmàyaõe . 5 . 2 . 1 .
     %<sa sàgaramanàdhçùyamatikramya mahàbalaþ .
     trikåñasya tañe laïkàü sthitaþ svastho dadar÷a ha ..>%) tatparyàyaþ . trikakut 2 . ityamaraþ . 2 . 3 . 2 .. suvelaþ 3 trimukuñaþ 4 . iti hemacandraþ .. tri÷çïgaþ 5 . citrakåñakaþ 6 . iti ÷abdaratnàvalã .. (ayantu pãñhasthànànàmanyatamaþ . atra bhagavatã rudrasundarãråpeõa viràjate . yathà, devãbhàgavate . 7 . 30 . 66 .
     %<nàràyaõã supàr÷ve tu trikåñe rudrasundarã ..>%) kùãrodasamudratãrasthaparvataþ . yathà --
     %<sarvaratnamayaþ ÷rãmàn trikåño nàmaþ parvataþ .
     sutaþ parvataràjasya sumerorbhàskaradyuteþ ..
     kùãrodajalavãcyà yo dhautàmala÷ilàtalaþ .
     utthitaþ sàgaraü bhittvà devarùigaõasevitaþ ..
     apsarobhiþ parivçtaþ ÷rãmàn prasravaõàkulaþ .
     gandharvaiþ kinnarairyakùaiþ siddhacàraõapannagaiþ ..
     vidyàdharaiþ sapatnãkaiþ saüyutaistu tapasvibhiþ .
     mçgadvãpigajendrai÷ca vçtagàtro viràjate ..
     punnàgaiþ karõikàrai÷ca vilvàmalakapàñalaiþ .
     cåtanimbakadambai÷ca candanàgurucampakaiþ ..
     ÷àlaistàlaistamàlai÷ca ÷aralàrjunapippalaiþ .
     tathànyairvividhairvçkùaiþ sarvataþ samalaïkçtaþ ..
     nànàdhàtvaïkitaiþ ÷çïgaiþ prasravadbhiþ samantataþ .
     ÷obhito ruciraprakhyaistribhirvarõai÷ca sànubhiþ ..
     mçgaiþ ÷àkhàmçgaiþ siühairmàtaïgai÷ca sadàmadaiþ .
     jãva¤jãvakasaüdhuùñai÷cakora÷ikhinàditaiþ ..
     tasyaikaü kà¤canaü ÷çïgaü sevate yaddivàkaraþ .
     nànàpuùpasamàyuktaü nànàgandhàdhivàsitam ..
     dvitãyaü ràjataü ÷çïgaü sevate yanni÷àkaraþ .
     pàõóaràmbudasaü kà÷aü tuùàracayasannibham ..
     vajrendranãlavaidåryyatejobhirbhàsayan di÷aþ .
     tçtãyaü brahmasadanaü prakçùñaü ÷çïgamuttamam ..
     na tat kçtaghnàþ pa÷yanti na nç÷aüsà na nàstikàþ .
     nàtaptatapaso loke ye ca pàpakçto janàþ ..
     tasya sànumataþ pçùñhe saraþ kà¤canapaïkajam .
     kàraõóavasamàkãrõaü ràjahaüsopa÷obhitam ..
     gajo hyacalasaükà÷o madàccalitalocanaþ .
     tçùitaþ pàtukàmo'sàvavatãrõa÷ca tajjalam ..
     sa lãnaþ païkajavane yåthamadhyagata÷caran .
     gçhãtastena raudreõa gràheõàvyaktamårtinà ..
     garuóastho jagannàtho lokàdhàrastapodhana ! .
     gràhagrastaü gajendraü taü ta¤ca gràhaü jalà÷ayàt ..
     ujjahàràprameyàtmà tarasà madhusådanaþ .
     sthalasthaü dàrayàmàsa gràhaü cakreõa màdhavaþ ..
     mokùayàmàsa nàgendraü pàpebhyaþ ÷araõàgatam ..>% iti vàmanapuràõam .. (ghoñakavi÷eùaþ . yathà, nakulakçtà÷vacikitsite . 4 . 9 .
     %<trayo yasya lalàñasthà àvartà adharottaràþ .
     trikåñaþ sa parij¤eyo vàjivçddhikaraþ paraþ ..>%)

#<trikåñalavaõaü>#, klã, (trikårña sàmudramiva lavaõam .) droõãlavaõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<trikoõaü>#, klã, (trayaþ koõà yasya .) yoniþ . iti ÷abdàrthakalpataruþ .. (kàmaråpapãñhavi÷eùaþ . yathà, ÷abdàrthacintàmaõidhçtavacanam .
     %<karatoyàü samàrabhya yàvaddikkaravàsinã .
     ÷atayojanavistàraü trikoõaü sarvasiddhidam ..>%) lagnàt navapa¤camalagne . iti dãpikà .. (tribhujakùetrabhedaþ . iti lãlàvatã ..) tryasre, tri . trikoõavaståni yathà . halaþ 1 ÷ivacakùuþ 2 kàmàkhyà 3 vahnimaõóalam 4 ekàraþ 5 vajram 6 ÷çïgàñam 7 ÷akañàdi 8 yoniþ 9 . iti kaviükalpalatà ..

#<trikoõaphalaü>#, klã, (trikoõaü tryasraü phalaü yasya .) ÷çïgàñakam . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<trikùàraü>#, klã, (trayàõàü kùàràõàü samàhàraþ .) kùàratrayam . militasvarjikàkùàrayavakùàrañaïkaõakùàràõi . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, vaidyakarasendrasàrasaügrahe jàraõamàraõàdhikàre .
     %<sarjikà ñaïkaõa¤caiva yavakùàra udàhçtaþ ..>%)

#<trikùuraþ>#, puü, (trãõi kùuràõãvàgràõi yasya .) kokilàkùavçkùaþ . iti ratnamàlà .. kulekhàrà iti bhàùà ..

#<trikhaü>#, klã, trapuùam . iti ÷abdacandrikà ..

#<trikhaññaü>#, klã, tisçõàü khaññànàü samàhàraþ . khaññàtrayam . ityamaraþ . 3 . 5 . 41 ..

#<trikhaññã>#, strã, (tisçõàü khaññànàü samàhàraþ . %<dvigoþ .>% 4 . 1 . 21 . iti ïãp .) trikhaññam . ityamaraþ . 3 . 5 . 41 ..

@<[Page 2,656a]>@
#<trigaõaþ>#, puü, (trayàõàü dharmàrthakàmànàü gaõo vargaþ .) trivargaþ . dharmàrthakàmàþ . ityamarañãkàyàü nãlakaõñhaþ .. (yathà, kiràtàrjunãye . 1 . 11 .
     %<guõànuràgàdiva sakhyamãyivànna vàdhate'sya trigaõaþ parasparam ..>%)

#<trigartaþ>#, puü, (trayo gartà yatra .) de÷avi÷eùaþ . làhoràkhyade÷aikabhàgaþ . tatparyàyaþ . jàlandharaþ 2 . iti hemacandraþ . 4 . 24 .. (de÷o'yaü kårmavibhàge uttarasyàmuktaþ . yathà, bçhatsaühitàyàm . 14 . 25 . %<uttarataþ kailàsaþ>% ityupakramya --
     %<trigartaturagànanà÷vamukhàþ ..>% ityuktavàn ..) tadde÷asthe puü bhåmni . (yathà, mahàbhàrate . 2 . 27 . 18 .
     %<tatastrigartàþ kaunteyaü dàrvàþ kokanadàstathà .
     kùattriyà bahavo ràjannupàvartanta sarva÷aþ ..>%) gaõitàntaram . iti medinã . te, 113 ..

#<trigartakaþ>#, puü, (trigarta eva . svàrthe kan .) trigartade÷aþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<trigartà>#, strã, (trayo gartà yasyàþ .) ghurghurikà . (trayo bahavo gartà iva yonidvàràõi yasyàþ .) kàmukàïganà . iti medinã . te, 113 ..

#<trigartikaþ>#, puü, (trayo gartàþ santi yatra . trigarta + bahulavacanàt ñhan .) trigartade÷aþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<triguõaü>#, klã, (trayàõàü sattvarajastamasàü guõànàü samàhàraþ .) sattvarajastamàüsi . iti ÷rãbhàgavatam .. (pradhànaþ . yathà, bhàgavate . 4 . 24 . 28 .
     %<yaþ paraü rahasaþ sàkùàttriguõàjjãvasaüj¤itàt .>% %<rahasaþ såkùmàt triguõàt pradhànàt jãvasaüj¤itàt puruùàcca param ..>% iti taññãkàyàü svàmã ..) trayàõàü påraõe guõatrayayukte ca tri .. (yathà, manuþ . 1 . 15 .
     %<mahàntameva càtmànaü sarvàõi triguõàni ca .
     viùayàõàü grahãtéõi ÷anaiþ pa¤cendriyàõi ca ..>% trayo guõà àvçttayo yasya . tribhirguõite . yathà, raghuþ . 2 . 25 .
     %<sapta vyatãyustriguõàni tasya dinàni dãnoddharaõocitasya ..>%)

#<triguõà>#, strã, (trayo guõà yasyàþ .) durgà . yathà, devãpuràõe 45 adhyàye .
     %<padaistribhirvalirbaddho ràgàditripadàtha và .
     utpattisthitinà÷eùu rajàditriguõà matà ..>% (tathàca devãbhàgavate . 12 . 6 . 65 .
     %<triguõà tripadà tandrãstulasã taruõàtaruþ ..>% svanàmakhyàto bãjabhedaþ . iti tantrasàraþ ..)

#<triguõàkçtaü>#, tri, (triguõaü karùaõaü kçtam . triguõa + kçtam . %<saükhyàyà÷ca guõàntàyàþ .>% 5 . 4 . 59 . iti óàc .) vàratrayakçùñakùetram . ityamaraþ . 2 . 9 . 9 ..

@<[Page 2,656b]>@
#<trijañà>#, strã, (tisro jañà yasyàþ .) ràkùasãvi÷eùaþ . yathà --
     %<sãtàü tàbhiranàryàbhirdçùñvà santarjitàü tadà .
     ràkùasã trijañà vçddhà prabuddhà vàkyamabravãt ..>% iti ràmàyaõe sundarakàõóe 27 adhyàyaþ .. * .. vilvavçkùaþ . yathà, j¤ànabhairavatantre 6 pañole .
     %<÷çõu devi ! pravakùyàmi rahasyaü trijañottamam .
     patraü brahmamayaü devi ! adbhutaü varavarõini ! ..
     ÷rã÷aila÷ikhare jàtaþ ÷rãphalaþ ÷rãniketanaþ .
     viùõuprãtikara÷caiva mama prãtikaraþ sadà ..
     brahmaviùõu÷ivàþ patre vçnta¤ca ÷aktiråpiõã .
     vçntamåle tu vajraü syàt patraü brahma tvidaü priye ! ..
     eka¤ca trijañàpatrairharaü và harimarcayet .
     kaivalyaü tasya tenaiva ÷aktipåjà vi÷eùataþ ..>% anyat vilva÷abde draùñavyam .. (bhagavatã . sà ca gàyattrãsvaråpà . yathà, devãbhàgavate . 12 . 6 . 72 .
     %<trijañà tittirã tçùõà trividhà taruõàkçtiþ ..>%)

#<trijàtakaü>#, klã, (triguõitaü jàtaü sugandhidravyaråpam . tataþ svàrthe kan .) militatulyatvagelàpatràõi . yathà --
     %<elàditribhiruddiùñaü trijàtaü trisugandhikam .
     càturjàtaü sanàgantu dvayaü vàtakaphàpaham ..>% api ca .
     %<tvagelàpatrakaistulyaistrisugandhi trijàtakam .
     nàgake÷arasaüyuktaü càturjàtakamucyate ..>% iti srajanirghaõñaþ .. (asya lakùaõaparyàyà yathà --
     %<tvagelàpatrakaistulyaistrisugandhi trijàtakam .
     taddvayaü recanaü råkùaü tãkùõoùõaü mukhagandhahçt .
     laghupittàgnikçdbalyaü kaphavàtaviùàpaham ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<triõaü>#, klã, (tçõa + pçùodaràditvàt sàdhuþ .) tçõam . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, tçõa÷abdavyutpattau ujjvaladattaþ . 5 . 8 . rephekàrasaüyuktamavyutpannaü ÷abdàntaramasti .
     %<utkùiptatriõapatrapàü÷uvihagaþ saumyasvanaþ påjitaþ .>% iti varàhaþ ..)

#<triõatà>#, strã, (triùu sthàneùu natà . %<pårbapadàt saüj¤àyàmagaþ .>% 8 . 4 . 3 . iti õatvam .) dhanuþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, màghe . 19 . 61 .
     %<svaguõeràptaphalapràpteràkçùya gaõikà iva .
     kàmukà iva nàlãkàüstriõatàþ sahasàmucan ..>% triõasya bhàvaþ . triõa + tal .) triõatva¤ca . (triùu sthàneùu nate, tri . yathà, ràmàyaõe . 6 . 20 . 28 .
     %<bhinnamuùñiparidhvastaü triõataü rukmara¤jitam .
     bàõapàtàntare ràmaþ patitaü puruùarùabham .
     ÷ayànaü lakùmaõaü dçùñvà nirà÷o jãvite'bhavat ..>%)

#<triõàciketaþ>#, puü, (trikçtva÷cito nàciketo'gniryena . pårbapadàditi õatvam .) yavurvedaikade÷o granthaþ . tadvedàdhyàyã . (yathà, manuþ . 3 . 185 .
     %<triõàciketaþ pa¤càgnistrisuparõaþ ùaóaïgavit ..>% %<triõàciketaþ adhvaryuvedabhàgastadvrata¤ca tadyogàt puruùo'pi triõàciketaþ ..>% iti taññãkàyàü kullåkabhaññaþ .. nàràyaõasya nàmavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate 12 . 338 . 4 .
     %<pa¤càgne ! triõàciketa ! ùaóaïganidhàna ! ..>%)

#<tritakùaü>#, klã strã, trayàõàü takùàõàü samàhàraþ . takùatrayam . ityamaraþ . 3 . 5 . 41 ..

#<tritayaü>#, klã, (trayo'vayavà asya . tri +
     %<saükhyàyà avayave tayap . 5 . 2 . 42 .>% iti tayap .) trayam . iti vyàkaraõam .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 111 . 18 .
     %<dharma÷càrtha÷ca kàma÷ca tritayaü jãvite phalam .
     etattrayamavàptavyamadharmaparivarjitam ..>% tripràkàre, tri . yathà, pa¤cada÷yàm . 1 . 46 .
     %<tritayãmapi tàü muktrà parasparavirodhinãm .
     akhaõóaü saccidànandaü mahàvàkyena lakùyate ..>%)

#<tridaõóaþ>#, puü, (tridaõóaü caturaïgulagobàlaveùñanàdanyonyasambandhaü astyasyeti . ar÷aàditvàdac .) sannyàsà÷ramaþ . yathà --
     %<yastvasaüyataùaóvargaþ pracaõóendriyasàrathiþ .
     j¤ànavairàgyarahitastridaõóamupajãvati ..>% iti ÷rãbhàgavatam .. (trayàõàü daõóànàü samàhàraþ . yatitridaõóe, klã . yathà, mahàbhàrate . 12 . 320 . 155 .
     %<saptàïgasyàsya ràjyasya tridaõóasyeva tiùñhataþ .
     anyonyaguõayuktasya kaþ kena guõato'dhikaþ ..>% kàyavàïmanodaõóatraye . yathà, manuþ . 12 . 11 . tridaõóametannikùipya sarvabhåteùu mànavaþ . kàmakrodhau tu saüyamya tataþ siddhiü niyacchati ..
     %<sattvamàtmà ÷arãra¤ca trayametattridaõóavat .
     lokàstiùñhati saüyogàttatra sarvaü pratiùñhitam ..>% iti carake såtrasthàne prathame'dhyàye ..)

#<tridaõóã>#, [n] puü, (tridaõóamastyasyeti . iniþ .) tridaõóadhàriyatiþ . (yathà, mahàbhàrate . 12 . 320 . 8 .
     %<tayà jagadidaü kçtsnamañantyà mithile÷varaþ .
     tatra tatra ÷ruto mokùe kathyamànastridaõóibhiþ ..>%) kàyavàïmanodaõóayuktaþ . iti ÷rãbhàgavatam .. (yathà, manuþ . 12 . 10 .
     %<vàgdaõóo'tha manodaõóaþ kàyadaõóastathaiva ca .
     yasyaite nihità buddhau tridaõóãti sa ucyate ..>%) yaj¤opavãtam . iti lokaprasiddhiþ ..

#<tridalà>#, strã, (trãõi trãõi dalàni patràõi yasyàþ .) godhàpadã latà . iti jañàdharaþ ..

#<tridalikà>#, strã, (trãõi dalàni yasyàþ . kàpi ata itvam .) carmakaùà . iti ÷abdacandrikà ..

#<trida÷aþ>#, puü, (tçtãyà yauvanàkhyà da÷à yasya . tri÷abdasyàtra tribhàgavat tçtãyàrthakatà . yadbà, tiso janmasattvàvinà÷àkhyàþ na tu martyànàmiva vçddhipariõàmakùayàkhyàþ da÷à yasya . yadbà, trãn tàpàn da÷ati nà÷ayatãti . dan÷a + målavibhujàditvàt kaþ pçùodaràditvàt nalopaþ . yadbà, tryadhikàstriràvçttà÷ca da÷a parimàõamasya . samàse óac . ÷àkapàrthivàdivat madhyalopaþ .) devaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 7 .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 85 . 19 .
     %<nyavasat paramaprãto bràhmà ca trida÷aiþ saha ..>% te ca arkà dvàda÷a 12 rudrà ekàda÷a 11 vasavo'ùñau 8 vi÷vedevau dvau 2 samudàyena trayastriü÷at 33 .. triü÷at parimite, tri . yathà, mahàbhàrate . 1 . 113 . 21 .
     %<tataþ sa kauvaro ràjà vihçtya trida÷à ni÷àþ ..>%)

#<trida÷adãrghikà>#, strã, (trida÷ànàü devànàü dãrghikà .) svargaïgà . iti hemacandraþ . 4 . 147 ..

#<trida÷ama¤jarã>#, strã, (trida÷apriyà ma¤jarã yasyàþ .) tulasã . iti ràjanirghaõñaþ .. (tulasã÷abde'syà guõàdayo vyàkhyàtàþ ..)

#<trida÷àyudhaü>#, klã, (trida÷ànàü devànàü àyudham .) vajram . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<trida÷àriþ>#, puü, (trida÷ànàmariþ ÷atruþ .) asuraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<trida÷àlayaþ>#, puü, (trida÷ànàü devànàü àlayaþ .) svargaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 6 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 76 . 66 .
     %<guroruùya sakà÷e tu da÷avarùa÷atàni saþ .
     anuj¤àtaþ kaco gantumiyeùa trida÷àlayam ..>%) sumeruparvataþ . iti halàyudhaþ ..

#<trida÷àvàsaþ>#, puü, (trida÷ànàü suràõàü àvàso vàsasthànam .) svargaþ . iti halàyudhaþ ..

#<trida÷àhàraþ>#, puü, (trida÷ànàü àhàraþ .) amçtam . iti halàyudhaþ ..

#<trida÷e÷varã>#, strã, (trida÷ànàmindràdidevànàmã÷varã .) durgà . yathà --
     %<suràïgàstrida÷à devà nandinã dundåbhirmatà .
     teùà¤ca vandinã nandã ã÷atvàt trida÷e÷varã ..>% iti devãpuràõe 45 adhyàyaþ .. (gaïgà . yathà, kà÷ãkhaõóe . 29 . 72 .
     %<tapaõã tãrthatãrthà ca tripathà trida÷e÷varã ..>%)

#<tridinaspçk>#, [÷] puü, (tridinaü càndradinatrayaü spç÷atãti . spç÷ + kvip .) tryahaspar÷aþ . yathà, %<tithyantadbayameko dinavàraþ spç÷ati yatra tadbhavatyavamadinam . tridinaspçk dinatrayaspar÷anàdahnaþ .>% iti jyotiùatattvam ..

#<tridivaþ>#, puü, (trayo brahmaviùõurudrà dãvyantyatreti . diva + %<hala÷ca .>% 3 . 2 . 121 . iti gha¤ . saüj¤àpårbakatvàt na guõaþ . yadvà, dãvyantãti divàþ . igupadhaj¤eti kaþ . trayaþ sattvarajastamoråpàþ divàþ krãóakà vilàsakà ityarthaþ yatra .
     %<tçtãyà dyaustridivaþ . gha¤arthe kavidhànaü vçttiviùaye saükhyà÷abdasya påraõàrthatvaü tribhàgavat .>% iti ÷i÷upàlavadhañãkàyàü mallinàthaþ . 1 . 36 .) svargaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 6 .. (yathà, manuþ . 9 . 253 .
     %<rakùaõàdàryavçttànàü kaõñakànà¤ca ÷odhanàt .
     narendràstridivaü yànti prajàpàlanatatparàþ ..>%) klã, àkà÷aþ . iti hemacandraþ ..

#<tridivà>#, strã, nadãbhedaþ . iti medinã . ve, 37 .. (yathà, matsyapuràõe . 113 . 31 .
     %<tribhàmà çùikulyà ca ikùudà tridivàcalà ..>%)

#<tridive÷aþ>#, puü, (tridivasya svargasya ã÷aþ .) devaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 7 ..

#<tridivodbhavà>#, strã, (tridivàdudbhavo yasyàþ .) sthålailà . iti ràjanirghaõñaþ .. (gaïgà . svargodbhavamàtre, tri . iti vyutpattilabdho'rthaþ ..)

#<tridçk>#, [÷] puü, (tisraþ dç÷o netràõi yasya .) ÷ivaþ . iti hemacandraþ . 2 . 110 ..

#<tridoùaü>#, klã, (trayàõàü doùànàü samàhàraþ .) doùatrayam . vàtapittakapharåpam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tridoùajaþ>#, tri, (tridoùàjjàyate iti . jana + %<pa¤camyàmajàtau .>% 3 . 2 . 98 . iti óaþ .) tridoùajanitaþ . sannipàtarogaþ . yathà --
     %<cirajvare vàtakapholvaõe và tridoùaje và da÷amålami÷raþ .
     kiràtatiktàdigaõaþ prayojyaþ ÷uddhyarthine và trivçtà vimi÷raþ ..>% iti cakrapàõidattaþ ..
     (%<dçùñvà tridoùajaü ghoraü jvaraü pràõàpahàrakam .
     tasmàdàdau kaphasyàsya ÷odhanaü parikãrtitam ..
     na kuryàt pitta÷amanaü yadãcchedàtmano ya÷aþ .
     kapho vàto balãyàüstu sadyo hanti rujàturam ..
     laïghanaü vamanaü vàri ùñhãvanaü syàttridoùaje .
     triràtraü pa¤caràtraü và saptaràtramathàpi và ..
     laïghana¤ca samuddiùñaü j¤àtvà doùabalàbalam .
     kaphaü vi÷odhitaü j¤àtvà tato vàtanivàraõam ..
     pittasaü÷amanaü kàryaü j¤àtvà pittasya kopanam .
     ÷odhanãyau vàtakaphau na tu pittaü vinà÷ayet ..>% iti hàrãte cikitsitasthàne dbitãye'dhyàye ..)

#<tridhà>#, vya, (tri + %<saükhyàyà vidhàrthe dhà .>% 5 . 3 . 42 . iti dhà .) triprakàraþ . iti mugdhabodham .. yathà, varàhapuràõe .
     %<nàràyaõaþ paro devaþ sattvaråpo janàrdanaþ .
     tridhàtmànaü sa bhagavàn sasarja parame÷varaþ ..>% (yathà, mahàbhàrate . 13 . 141 . 78 .
     %<dharmeõàrthaþ samàhàryo dharmalabdhaü tridhà dhanam .
     kartavyaü dharmaparamaü mànavena prayatnataþ ..>%)

#<tridhàtuþ>#, puü, (trãn dharmàrthakàmàn dadhàti puùõàtãti . dhà + tun .) gaõe÷aþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (trayàõàü ghàtånàü samàhàraþ .) dhàtutraye, klã ..

@<[Page 2,657c]>@
#<tridhàmà>#, [n] puü, (trãõi bhåràdãni sattvàdãni và dhàmàni sthànàni yasya .) viùõuþ . (yathà, mukundamàlàyàm . 11 .
     %<tçùõàtoye madanapavanoddhåtamohormimàle dàràvarte sahajatanayagràhasaïghàkule ca .
     saüsàràkhye mahati jaladhau majjatàü nastridhàman ! pàdàmbhoje varada ! bhavato bhaktinàve prasãda ..>%) ÷ivaþ . agniþ . mçtyuþ . iti ÷abdàrthakalpataruþ .. (da÷amadvàparasya vyàsaþ . yathà, devãbhàgavate . 1 . 3 . 28 .
     %<svàrasvatastu navame tridhàmà da÷ame tathà ..>%) dhàmatraye, klã strã ca .. (klã, svargaþ . yathà, bhàgavate . 3 . 24 . 20 .
     %<haüso haüsena yànena tridhàma paramaü yayau ..>% %<tridhàma tçtãyaü dhàma svargaþ tasya paràü kàùñhàü satyalokam ..>% iti taññãkàyàü svàmã ..)

#<tridhàrakaþ>#, puü, (trisro dhàrà yasya . tataþ svàrthe saüj¤àyàü và kan .) guõóatçõam . iti ràjanirghaõñaþ .. (trayàõàü dhàrakànàü samàhàraþ .) dhàrakatraye, klã ..

#<tridhàrasnuhã>#, strã, (triùu bhàgeùu dhàrà yasyàþ . sà eva snuhã .) snuhãvi÷eùaþ . tatparyàyaþ . tryasraþ 2 dhàràsnuhã 3 . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<trinayanaþ>#, puü, (trãõi candrasåryàgniråpàõi nayanàni yasya . %<kùubhnàdiùu ca .>% 8 . 4 . 39 . iti niùedhàt na õatvam .) ÷ivaþ . iti halàyudhaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 14 . 8 . 27 .
     %<tripuraghnaü trinayanaü triloke÷aü mahaujasam ..>%) nayanatraye, strã .. (locanatrayavi÷iùñe, tri . yathà, màtçkàsarasvatãdhyàne .
     %<mudràmokùaguõaü sudhàóhyakalasaü vidyà¤ca hastàmbujairbibhràõàü vi÷adaprabhàü trinayanàü vàgdevatàmà÷raye ..>%)

#<trinayanà>#, strã, (trãõi nayanàni yasyàþ . ñàp .) durgà . yathà, devãpuràõe 45 adhyàye .
     %<pakùiõàü cottaraü lokaü tathà brahmàyanaü param .
     nayaü sanmàrgadharmatvaü dçùñau trinayanà matà ..>%

#<trinetraþ>#, puü, (trãõi netràõi yasya .) ÷ivaþ . yathà, naiùadhe . 1 . 6 .
     %<digã÷avçndàü÷avibhåtirã÷ità di÷àü sa kàmaprasaràvarodhinãm .
     dadhàra ÷àstràõi dç÷aü dvayàdhikàü nijatrinetràvataratvabodhikàm ..>% tasya gaõàþ . yathà, matsyapuràõe .
     %<tataþ sàdhyagaõànã÷astrinetrànasçjat punaþ .
     koñaya÷caturà÷ãtirjaràmaraõavarjitàþ ..
     vàmaþ sçjannamartyàüstàn brahmaõà vinivàritaþ .
     naivaüvidhà bhavet sçùñirjaràmaraõavarjità ..>%

#<trinetracåóàmaõiþ>#, puü, (trinetrasya mahàdevasya cåóàmaõiþ ÷irobhåùaõam .) candraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

@<[Page 2,658a]>@
#<trinetrà>#, strã, (trãõi netràõãva ÷arãre yasyàþ .) vàràhãkandåþ . iti ràjanirghaõñaþ .. netratrayayuktà ca ..

#<tripatàkaü>#, klã, (tisraþ patàkà iva rekhà yatra .) rekhàtrayàïkitabhàlam . iti hàràvalã . 114 .. (tisraþ patàkà iva aïgulayo yatra . tripatàkalakùaõànvite haste, puü . yathà, sàhityadarpaõe . 6 . 154 .
     %<tripatàkakareõànyànapavàryàntarà kathàm .
     anyonyàmantraõaü yat syàjjanànte tajjanàntikam ..>%
     %<yaþ ka÷cidartho yasmàd gopanãyastasyàntarata årdhvaü sarvàïgulinàmitànàmikaü tripatàkalakùaõaü karaü kçtvànyena saha yanmantryate tatjanàntikam ..>%)

#<tripatraü>#, klã, (trãõi trãõi patràõi yatra .) dalatrayayuktavilvapatram . yathà -- viùõuruvàca .
     %<årdhvapatraü haro j¤eyaþ patraü vàmaü vidhiþ svayam .
     ahaü dakùiõapatra¤ca tripatradalamityuta ..>% iti bçhaddharmapuràõe bilvapatramàhàtmye 11 adhyàyaþ ..

#<tripatraþ>#, puü, (trãõi trãõi patràõi yasya .) bilvaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. patratraye, strã ..

#<tripatrakaþ>#, puü, (trãõi trãõi patràõi yasya .) palà÷avçkùaþ . iti hemacandraþ . 4 . 202 .. (trayàõàü patràõàü samàhàraþ . tataþ kan . tulasyàdi patratraye, klã . yathà, devãpuràõe .
     %<tulasãkundamàlårapatràõyàhustripatrakam ..>%)

#<tripathaü>#, klã, (trayàõàü pathàü samàhàraþ . %<çkpåriti .>% 5 . 4 . 74 . ityaþ .) trimàrgam . temàthà patha iti bhàùà . tatparyàyaþ . trikam 2 . iti hemacandraþ . 4 . 52 ..
     %<÷ånyàgàre ÷ma÷àne và nirjane và catuùpathe .
     bilvadhàtrãdrumasyàntastripathe và bhajenni÷i .
     sa bhavet sarvasiddhã÷aþ sarvavedavidàü varaþ ..>% iti guptasàdhanatantram .. (tisçõàü nàóãnàü panthàþ . iti vigrahe kapàlakuhare, puü . yathà, hañhayogapradãpikàyàm . 3 . 37 .
     %<kalàü paràïmukhãü kçtvà tripathe pariyojayet .
     sà bhavet khecarã mudrà vyomacakraü taducyate ..>%)

#<tripathagà>#, strã, (tripathe svargamartyapàtàlamàrge gacchatãti . gama + óaþ .) gaïgà . ityamaraþ . 1 . 10 . 31 .. (asyà niruktiruktà yathà, ràmàyaõe . 1 . 43 . 6 .
     %<gaïgà tripathagà nàma divyà bhàgãrathãti ca .
     trãn patho bhàvayantãti tasmàt tripathagà smçtà ..>%)

#<tripadà>#, strã, (trayaþ pàdà målàni yasyàþ . ñàpi pàdasya padbhàvaþ .) haüsapadãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (paryàyo'syà yathà --
     %<godhàpadã tu suvahà tripadà haüsapadyapi ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm .. (trayaþ pàdà÷caraõàni yasyàþ . tripàdayukte, tri . yathà, manuþ . 2 . 81 .
     %<oïkàrapårvikàstisro mahàvyàhçtayo'vyayàþ .
     tripadà caiva sàvitrã vij¤eyaü brahmaõo mukham ..>%)

#<tripadikà>#, strã, (trayaþ pàdà asyàþ iti tripadã tataþ saüj¤àyàü kan tataùñàp .) arghyàrthadhàtunirmitatripàdayukta÷aïkhàdhàraþ . iti tantrasàraþ .. (%<tatra tripadikàmàropya tadupari ÷aïkhaü sthàpayet .>% iti påjàpaddhatiþ ..)

#<tripadã>#, strã, (trayaþ pàdà asyàþ . ïãpi padbhàvaþ .) godhàpadã . iti ratnamàlà .. hastigàtrabandhaþ . iti hemacandraþ . 4 . 296 .. (hastipàdabandhanam . iti yàdavaþ .. yathà, raghuþ . 4 . 48 .
     %<nàsrasat kariõàü graivaü tripadãcchedinàmapi ..>%) tripàdayuktà . padatrayam . iti vyàkaraõam .. bhàùàkavitàyà÷chandovi÷eùaþ . yathà --
     %<pajjhañikàntà yadi yamakàntà dbàda÷a pariõatamàtrà .
     kinnaragãtiþ taditi nivãtiþ syàrdhasamàkùaragàtrà ..>% syapàdànta udàhçtaþ .
     %<yaiùà saïgãtake nityaü nivãtiþ kinnaràkhyikà .
     saiva syàt pràkçte gàne tripadãti pari÷rutà ..>% iti kàvyodayaþ .. (triùu màrgeùu pàdo gamanaü yasyàþ . gaïgà . yathà, kà÷ãkhaõóe . 29 . 76 .
     %<trailokyalakùmãstripadã tathyà timiracandrikà ..>%)

#<triparõaþ>#, puü, (trãõi trãõi parõàni yasyà .) palà÷aþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<triparõikà>#, strã, (trãõi trãõi parõàni yasyàþ . saüj¤àyàü kan . ñàpi ata itva¤ca .) kandavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . bçhatpatrà 2 chinnagranthinikà 3 kandàluþ 4 kandavahulà 5 àmlavallã 6 vinàruhà 7 triparõã 8 . asyà guõàþ . madhuratvam . ÷ãtatvam . ÷vàsakàsaviùavraõavinà÷itvam . pittaprakopa÷amanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<triparõã>#, strã, (trãõi trãõi parõàni yasyàþ . gauràditvàt ïãù .) ÷àlaparõã . iti bhàvaprakà÷aþ .. (asyà guõà yathà --
     %<yàtukaþ ÷àlakalyàõã triparõã pãluparõikà .
     ÷àkaïguru ca råkùa¤ca pràyo viùñabhya jãryati .
     madhuraü ÷ãtavãrya¤ca purãùasya ca bhedanam ..>% iti carake såtrasthàne 27 adhyàye ..) vanakàrpàsã . pç÷niparõãbhedaþ . iti ratnamàlà ..

#<tripàt>#, [d] puü, (trayaþ pàdà asya . %<saükhyà supårbasya .>% 5 . 4 . 140 . iti pàdasyàntalopaþ .) viùõuþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (vedàdimate saüsàrarahito brahmasvaråpaþ puruùaþ . yathà, çgvede . 10 . 90 . 4 .
     %<tripàdårdhva udait puruùaþ pàdo'syehàbhavat punaþ ..>% puràõàdimate vàmanàvatàre tripàt bhåtvà balisakà÷àt sarvaü ràjyàdikaü gçhãtavànityato'sya tathàtvam . tathàca bhàgavate . 8 . 20 . 34 .
     %<kùitiü padaikena balervicakrame nabhaþ ÷arãreõa di÷a÷ca bàhubhiþ ..
     padaü dvitãyaü kramatastriviùñapaü na vai tçtãyàya tadãyamaõvapi .
     urukramasyàïghriruparyuparyatho maharjanàbhyàü tapasaþ paraü gataþ ..>%) jvaraþ . yathà --
     %<vidràvite bhåtagaõe jvarastu tri÷iràstripàt ..>% iti ÷rãbhàgavatam ..

#<tripàdikà>#, strã, (trayaþ pàdàþ målàni yasyàþ . kap tataùñàpi ata itvam .) haüsapadãlatà . iti ràjanirghaõñaþ .. (paryàyo'syà yathà --
     %<haüsapàdã haüsapadã kãñamàtà tripàdikà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathamabhàge ..)

#<tripiùñapaü>#, klã, (trida÷ànàü devànàü piùñapaü vàsasthànam . pçùodaràditvàt da÷a÷abdasya lopaþ . yadbà, martyapàtàlàpekùayà tçtãyaü piùñapam bhuvanam . vçttau tri÷abdasya tribhàgavat påraõàrthatà .) svargaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 6 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 208 . 35 .
     %<tat tripiùñapasaïkà÷amindraprasthaü vyarocata ..>%) àkà÷am . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<tripiùñapasat>#, [d] puü, (tripiùñape svarge sãdatãti . sada + kvip .) devatà . iti halàyudhaþ ..

#<tripuñaþ>#, puü, (trãõi puñàni yasya .) satãlakaþ . tãram . iti medinã . ke, 45 . hastabhedaþ . tàlakaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. gokùuravçkùaþ .. iti ratnamàlà .. (kalàyavi÷eùaþ . khesàrã iti bhàùà .. asya paryàyà guõà÷ca yathà --
     %<tripuñaþ khaõóiko'pi syàt kathyante tadguõà atha .
     tripuño madhurastiktastuvaro råkùaõo bhç÷am ..
     kaphapittaharo rucyo gràhakaþ ÷ãtalastathà .
     kintu kha¤jatvapaïgutvakàrã vàtàtikopanaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..
     %<anyàni caiva ÷astàni kaulatthànyuùitàni ca .
     masåràstripuñà balyàþ kalàyàdyà÷ca varjitàþ ..>% iti hàrãte prathame sthàne navame'dhyàye ..)

#<tripuñà>#, strã, (trãõi puñàni dalavçttayo yasyàþ .) mallikà . såkùmailà . trivçt . iti medinã . ke, 45 .. karõasphoñà . sthålailà . raktatrivçt . iti ràjanirghaõñaþ .. devãvi÷eùaþ . yathà --
     %<çùiþ samnohana÷chando gàyattrã devatà punaþ .
     tripuñàkhyà dbiruktaistairvãjairaïgàni ùañ kramàt ..>% asyà råpaü yathà --
     %<pàrijàtavane ramye maõóape maõikuññime .
     ratnasiühàsane ramye padme ùañkoõa÷obhite ..
     adhastàt kalpavçkùasya niùaõõàü devatàü smaret .
     càpaü pà÷àmbujasarasijànyaïku÷aü puùpabàõàn saübibhràõàü karasarasijai ratnamauliü trinetràm .
     hemàbjàbhàü kucabharanatàü ratnama¤jãrakà¤cãgraiveyàdyairvilasitatanuü bhàvayecchaktimàdyàm ..
     càmaràdar÷atàmbålakaraõóakasamudgakàn .
     vahantãbhiþ kucàrtàbhirdåtãbhiþ parivàritàm ..
     karuõàmçtavarùiõyà pa÷yantãü sàdhakaü dç÷à ..>% iti tantrasàraþ ..

#<tripuñã>#, [n] puü, (tripuña iva àkàro'styasyeti . tripuña + iniþ .) eraõóavçkùaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<tripuñã>#, strã, (trãõi puñàni yasyàþ . gauràditvàt ïãù .) trivçtà . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (trayàõàü j¤àtçj¤ànaj¤eyaråpàõàü puñànàmàkàràõàü samàhàraþ . %<dvigoþ .>% iti ïãp . j¤àtçj¤ànaj¤eyaråpapuñatrayam . yathà, pa¤cada÷yàm . 11 . 14 .
     %<bhåtotpatteþ purà bhåmà tripuñãdvaitavarjanàt .
     j¤àtçj¤ànaj¤eyaråpà tripuñã pralaye hi no ..>%)

#<tripuñãphalaþ>#, puü, (tripuñã puñatrayaü phale yasya .) eraõóaþ . iti hàràvalã . 108 ..

#<tripuõóraü>#, klã, (trayàõàü puõóràõàü ikùuvadàkàràõàü samàhàraþ .) bhasmàdikçtakapàlasthatiryagrekhàtrayam . yathà --
     %<vinà bhasmatripuõóreõa vinà rudràkùamàlayà .
     påjito'pi mahàdevo na syàttasya phalapradaþ ..
     tasmànmçdàpi kartavyaü lalàñe'pi tripuõórakam ..>% iti tithyàditattvam .. brahmàõóapuràõe .
     %<årdhvapuõóraü mçdà kuryàt tripuõóraü bhasmanà sadà .
     tilakaü vai dbijaþ kuryàt candanena yadçcchayà ..
     årdhvapuõóraü dbijaþ kuryàt kùattriya÷ca tripuõórakam .
     ardhacandra¤ca vai÷ya÷ca vartulaü ÷ådrayonijaþ ..>% ityàhnikàcàratattvam ..
     %<÷ivàgame dãkùitaistu dhàryaü tiryaktripuõórakam .
     viùõvàgame dãkùitastu årdvapuõóraü vidhàrayet ..>% iti nàgojãbhaññadhçtasåtasaühità .. (yathà, ÷abdacintàmaõidhçtadevãbhàgavatam .
     %<yeùàü vapurmanuùyàõàü tripuõóreõa vinà sthitam .
     ÷ma÷ànasadç÷aü tat syànna prekùyaü puõyakçjjanaiþ ..>%
     %<tripuõóraü ye vinindanti nindanti ÷ivameva te .
     dhàrayanti ca ye bhaktyà dhàrayanti tameva te ..
     tiryagrekhà pradç÷yante lalàñe sarvadehinàm .
     tathàpi mànavà mårkhà na kurvanti tripuõórakam ..>%)

#<tripuõórakaü>#, klã, (tripuõórameva . svàrthe kaþ .) tripuõóram . yathà --
     %<vakrà lalàñagàstrisro bhasmarekhàstripuõórakam ..>% iti hàràvalã . 62 ..

#<tripuraü>#, klã, (trayàõàü puràõàü samàhàraþ . taddhitàrtheti samàsaþ . pàtràditvàt strãtvàbhàvaþ .) mayadànavanirmitaü puratrayam . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 41 . 38 .
     %<mahàtmanà ÷aïkareõa tripuraü nihataü yadà .
     tadaitadastraü nirmuktaü yena dagdhà mahàsuràþ ..>%) purà asurà devairnirjitàþ santo màyinàü paramàcàryaü mayaü ÷araõamàyayuþ . sa gamanàgamane adç÷yà durvitarkyaparicchadà haimã raupyàyasãti tisraþ puro nirmàya tebhyo dadau te asuràstàbhiþ purãbhiralakùitàþ pårbavairamanusmarantaþ se÷varàn trãn lokàn nà÷ayà¤cakrustataþ se÷varà lokà haraü upàsà¤cakrire . haro mà bhaiùñeti surànuccàrya dhanuùi ÷araü sandhàya pureùu vyamu¤cat . taiþ ÷araiþ spçùñàþ puraukaso'surà vyasavaþ santo nipetuþ . mahàyogã mayastànasurànànãya tripurasthitasiddhàmçtarasakåpe'kùipat te'suràstadrasaü psçùñvà dçóha÷arãràþ santa uttasthustadà viùõurgaurbrahmà ca vatso bhåtvà tripuraü pravi÷ya rasakåpàmçtaü papau asurà viùõumàyayà mohitàþ santo na nyaùedhan tadà viùõuþ svàbhiþ ÷aktibhiþ ÷ambhoryuddhopakaraõaü rathasàrathidhanurbàõàdikaü vyadhàt . tataþ ÷ambhuþ sannaddho rathamàsthàya ÷arandhanuùi sandhàya madhyàhnakàle tripuraü dadàha . iti ÷rãbhàgavatam .. (trãõi puràõi yasyeti vigrahe tripuràsure, puü . yathà, mahàbhàrate . 7 . 200 . 76 .
     %<àruhya sa rathaü divyaü sarvadevamayaü ÷ivaþ .
     tripurasya vadhàrthàya sthàõuþ praharatàü varaþ ..>%)

#<tripuradahanaþ>#, puü, (tripuraü dahatãti . daha + lyuþ .) ÷ivaþ . iti hàràvalã . 8 ..

#<tripurabhairavã>#, strã, (tripurà dharmàrthakàmànàü dàtrã . sà càsau bhairavã ceti .) devãvi÷eùaþ . tanmantràdi yathà --
     %<vaiùõavyà mantramukhyeùu tripuràyàstataþ ÷çõu .
     tasyàstu sarvamantràõi trayoda÷ayutàni vai ..
     viü÷atistu sahasràõi tatràdyaü vàgbhavaü smçtam .
     dbitãyaü kàmaràjàkhyaü mohana¤ca tçtãyakam ..
     àmreóitaü vàgbhavantu caturthaü parikãrtitam .
     netravãjaü dvitãyantu dviruktaü vàgbhavaü tathà ..
     àdyaü tat pa¤camaü proktaü caturbhirapi càkùaraiþ .
     netravãjaü dvitãyantu prathamaü parikãrtitam ..
     dvitãyaü kàmaràjantu tçtãyaü vàgbhavaü tathà .
     ebhistribhi÷ca yanmantraü tat ùaùñhaü parikãrtitam ..
     netravãjadvitãyena vàgbhavàntena saptamam .
     tadeva vàgbhavàdyantu aùñamaü parikãrtitam ..
     vàgbhavaü kàmaràja¤cetyetàbhyàü navamaü smçtam .
     kàmaràjaü tathaivàdyaü dvitãya¤caiva mohanam ..
     ekàda÷amidaü proktaü tadevàdyantu vàgbhavam .
     dvàda÷aü kãrtitaü mantraü ÷eùatastraipuraü mahat ..
     tanmahat traipuraü mantraü ÷çõuùvaikamanàstvidam .
     pràntàdistasya càpyàdirvahnirvàgbhavasaüj¤itaþ ..
     àdyaü tripurabhairavyà vãjamàdyaü prakãrtitam .
     upàntya÷ca tadàdi÷ca vya¤janàdyaü vçùàõakaþ ..
     caturthasvaravindvindåyukta÷caitat dvitãyakam .
     upàntya÷ca tadàdi÷ca vahniþ ÷eùasvarastathà ..
     samàptirbindusahità saühitàstu tçtãyakam .
     etattattvaü vijànàti yo naro bhuvi bhåmaõiþ ..
     siddhavidyàdharebhya÷ca so'dhiko manmatho mahàn .
     etattrayoda÷a proktà mantrà mantreùu cojjvalàþ ..
     viü÷atestu sahasrebhyaþ parà÷caite prakãrtitàþ .
     viü÷atestu sahasràõàmàdyametat prakãrtitam ..>% tasyà dhyànaü yathà --
     %<caturbhujàü raktavarõàü raktavastravibhåùitàm .
     dakùiõordhve sraja¤càdho bibhratãü pustakottamam ..
     abhayaü vàmahastàbhyàü vara¤ca dadhatãü tathà .
     sahasrasåryasaïkà÷àü trinetràü gajagàminãm ..
     pãnottuïgastanayugàü sitapretàsanasthitàm .
     smitaprabhinnavadanàü sarvàlaïkàrasaüyutàm ..
     tisçbhirmuõóamàlàbhiþ ÷irovakùaþkañãùu ca .
     triguõaü triguõãbhåtaiþ pratyekaü paribhåùitàm ..
     madiràghårõanayanàü raktadantacchadadbayàm .
     cintayedvaradàü devãmevaü tripurabhairavãm ..>% iti kàlikàpuràõe 77 adhyàyaþ ..

#<tripuramallikà>#, strã, (trãõi puràõi dalàvçttayo yasyàþ . sà càsau mallikà ceti .) puùpavçkùavi÷eùaþ . tripuramàlikà iti khyàtà . tatparyàyaþ . ÷leùmaghnà 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<tripurà>#, strã, (trãn dharmàrthakàmàn purati purato dadàtãti . puraagragamane atra agradàne + %<igupadhaj¤eti .>% 3 . 1 . 135 . iti kaþ . tataùñàp .) devãvi÷eùaþ . tanmantradhyànàdikaü yathà --
     %<÷çõutaü tripuràmårteþ kàmàkhyàyàstu påjanam .
     etasyà målamantrantu pårbamuttaratantrake ..
     yuvayoriùñayoþ samyak kramàttu pratipàditam .
     vàgbhavaü kàmaràjantu óàmara¤ceti tattrayam ..
     sarvadharmàrthakàmàdisàdhanaü kuõóalãyutam .
     trãn yasmàt purato dadyàt durgà dhyàtà mahe÷varã ..
     tripureti tataþ khyàtà kàmàkhyà kàmaråpiõã .
     tasyàstu snàpanaü yàdçk kàmàkhyàyàþ prakãrtitam ..
     tenaiva snàpanaü kuryàt målamantreõa sàdhakaþ .
     trikoõaü maõóalaü càsyàstripurantu trirekhakam ..
     mantrantu tryakùaraü j¤eyaü tathà råpatrayaü punaþ .
     trividhà kuõóalã÷aktistridevànà¤ca sçùñaye ..
     sarvaü trayaü trayaü yasmàt tasmàttu tripurà matà .. * ..
     dahanaü plavanaü kçtvà àdyàü mårtiü vicintayet .
     tridhàvartyàtha hçdaye tàü mårtiü ÷çõu bhairava ! ..
     sindårapu¤jasaïkà÷àü trinetràntu caturbhujàm .
     vàmordhve puùpakodaõóaü dhçtvàdhaþ pustakaü tathà ..
     dakùiõordhve pa¤cabàõànakùamàlàü dadhàtyadhaþ .
     caturõàü kuõapànàntu pçùñhe'nyaü kuõapàntaram ..
     nidhàya tasya pçùñhe tu samapàdena saüsthitàm .
     jañàjåñàrdhacandraistu samàbaddha÷iroruhàm ..
     nagnàü trivalibhaïgena càrumadhyàü manoharàm .
     sarvàlaïkàrasampårõàü sarvàïgasundarãü ÷ubhàm ..
     sravaddraviõasandohàü sarvalakùaõasaüyutàm .
     evantu prathamaü dhyàtyà tridhàtmàna¤ca cintayet .. * ..
     dvitãyaü tripuràråpaü tathaiva tu tçtãyakam .
     àvàhanàrthaü devyàstu cintayet yonimudrayà ..
     vandhåkapuùpasaïkà÷àü jañàjåñendumaõóitàm .
     sarvalakùaõasampårõàü sarvàlaïkàrabhåùitàm ..
     udyadraviprakhyavastràü padmaparyaïkasaüsthitàm .
     muktàratnàvalãyuktàü pãnonnatapayodharàm ..
     balãvibhaïgacaturàmàsavàmodamoditàm .
     netràhlàdakarãü ÷uddhàü kùobhiõãü jagatàü tathà ..
     trinetràü yoganidràü yàmãùaddhàsasamàyutàm .
     navayauvanasampannàü mçõàlàbhacaturbhujàm ..
     vàmordhve pustakaü dhatte akùamàlàntu dakùiõe .
     vàmenàbhayadàü devãü dakùiõàdhovarapradàm ..
     prasravadraktasåryàbhàü ÷iromàlàntu bibhratãm .
     àpàdalambinãü kalpadrumamàsàdya saüsthitàm ..
     kadambopavanàntaþsthàü kàmàhlàdakarãü ÷ubhàm .
     dvitãyàü tripuràü dhyàyedevaü råpàü manoharàm .. * ..
     tçtãyaü tripuràråpaü ÷çõu vetàlabhairava ! .
     javàkusumasaïkà÷àü muktake÷ãü varànanàm ..
     sadà÷ivaü hasantantu pretavadbinidhàya vai .
     hçdaye tasya devasya hyardhapadmàsanasthitàm ..
     raktotpalairmi÷ritàntu muõóamàlàü padànugàm .
     grãvàyàü dhàrayantãntu pãnonnatapayodharàm ..
     caturbhujàü tathà nagnàü dakùiõordhve'kùamàlinãm .
     varadàü tadadho vàme jaganmàyàü tathàbhayam ..
     adhastu pustakaü dhatte trinetràü hasitànanàm .
     sravaddraviõabhogàrtàü tathà sarvàïgasundarãm ..
     evaüvidhaü tçtãyantu råpaü dhyàyettu påjakaþ .
     àdyantu vàgbhavaü råpaü dbitãyaü kàmaràjakam ..
     óàmaraü mohana¤càpi tçtãyaü parikãrtitam .
     ekaikantu triråpàõi pràgvicintyàtha sàdhakaþ ..
     mantratrayeõa pratyekaü hçdi ùoóa÷akaistathà .
     påjayedupacàraistu bahiryadvattathaiva ca ..>% iti kàlikàpuràõe 62 adhyàyaþ .. (asyàþ vãjam . %<hasaraiü>% %<hasakalarãü>% %<hasarauü>% iti mantrakoùaþ .. çgvedàntargatopaniùadvi÷eùaþ . yathà, muktikopaniùadi . %<sahovàca ÷rãràmaþ . aitareyakauùãtakãnàdabindvàtmaprabodhanirvàõamudgalàkùamàlikàtripuràsaubhàgyabahvçcànàmçgvedagatànàü da÷asaükhyakànàmupaniùadàü vàïme manasãti ÷àntiþ ..>% nagarãvi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 253 . 9 .
     %<mohanaü pattana¤caiva tripuràü ko÷alàü tathà .
     etàn sarvàn vinirjitya karamàdàya sarva÷aþ ..>%)

#<tripuràntakaþ>#, puü, (tripurasya antakaþ .) ÷ivaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 35 .. (yathà, kà÷ãkhaõóe 100 adhyàye .
     %<làïgalã÷amathàlokya tatastu tripuràntakam ..>% tathàca mahàliïge÷varatantre ÷iva÷atanàmastotre .
     %<à÷utoùo mitramadhye ÷atråõàü tripuràntakaþ ..>%)

#<tripurã>#, strã, de÷avi÷eùaþ . tripurà iti khyàtà . tatparyàyaþ . cedinagarã 2 . iti hemacandraþ . 4 . 41 ..

@<[Page 2,660b]>@
#<tripuùà>#, strã, (trãn vàtàdidoùatrayàn puùõàtãti . puùa + kaþ . tataùñàp .) kçùõatrivçt . iti ÷abdacandrikà ..

#<tripçùñhaþ>#, puü, (trayo vaü÷yàþ pçùñhe pa÷cimaprade÷e'syeti .) ràjabhedaþ . tatparyàyaþ . pràjàpatyaþ 2 . iti hemacandraþ . 3 . 359 ..

#<triphalà>#, strã, (trayàõàü phalànàü samàhàraþ . ajàditvàt %<dvigoþ .>% 4 . 1 . 21 . iti na ïãp .) militasamabhàgaharãtakãvibhãtakàmalakãphalàni . tatparyàyaþ . triphalã 2 phalatrayam 3 phalatrikam 4 . iti ràjanirghaõñaþ .. asyà guõàþ . tridoùanà÷itvam . nàtyuùõatvam . malabheditva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. tannàmaguõàþ .
     %<pathyàvibhãtadhàtrãõàü phalaiþ syàttriphalà samaiþ .
     phalatrika¤ca triphalà sà varà ca prakãrtità ..
     triphalà kaphapittaghnã mehakuùñhaharà sarà .
     cakùuùyà dãpanã rucyà viùamajvaranà÷inã ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..
     (%<harãtakyà÷càmalakyà vibhãtasya phalantathà .
     triphaletyucyate vaidyairvakùyàmi bhàganirõayam ..
     ekabhàgaü harãtakyà dbau bhàgau ca vibhãtakam .
     àmalakyàstribhàga¤ca sahaikatra prayojayet .
     triphalà kaphapittaghnã mahàkuùñhavinà÷inã ..
     àyuùyà dãpanã caiva cakùuùyà vraõa÷odhinã .
     vaõapradàyinã ghçùñvà viùamajvaranà÷inã ..
     sarvarogapra÷amanã medhàsmçtikarã parà .
     vakùyàmi yogayukti¤ca roge roge pçthak pçthak ..
     vàte ghçtaguóopetà pitte samadhu÷arkarà .
     ÷leùmaõi trikañåpetà mehe samadhuvàriõà ..
     kuùñhe ca ghçtasaüyuktà saindhavenàgnimàndyahà .
     cakùurdhàvanake kvàtho netraroganivàraõaþ ..
     ghçtena harate kaõóåü bhàtuluïgarasairvamim .
     gulmàr÷aþ ÷åraõaguóaiþ sadyaþ syàdguõakàrakaþ ..
     kùãreõa ràjayakùmàõaü pàõóurogaü guóena ca .
     bhçïgaràjarasenàpi ghçtena saha yojitaþ ..
     balãpalitahantà ca tathà medhàkaraþ smçtaþ .
     sakùãraþ saguóaþ kvàtho viùamajvaranà÷anaþ ..
     sa÷arkaràghçtakvàthaþ sarvajãrõajvaràpahaþ ..
     eùà naràõàü hitakàriõã ca sarvaprayoge triphalà smçtà ca .
     sarvàmayànàü ÷amanã tta sadyaþ satejakàntiü pratimàü karoti ..
     ÷othe tathà kàmalapàõóuroge tathodare måtrayutà hità ca .
     hitàtisàre grahaõãvikàre hità ca takreõa phalatrikà ca ..
     kùãõendriye yakùmaõi jãrõaroge kùãreõa yaktà triphalà hità ca .
     syànnetraroge ca ÷irogade ca kuùñhe ca kaõóåvraõapãóite ca .
     måtragrahe kàmalake'gnimàndye hità jalena triphalà hi kalkaþ ..
     sa ÷ãtakàle guóanàgareõa sa÷arkarà kùãrayutà tathoùõe .
     varùàsu ÷uõñhã sahità naràõàü phalatrikà sarvarujàharà syàt ..>% iti maharùyàtreyabhàùite hàrãtottare kalpasthàne triphalàkalponàma dbitãyo'dhyàyaþ ..)

#<triphalã>#, strã, triphalà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tribalãkaü>#, klã, (tisro balyo yatra . kap .) pàyuþ . iti hemacandraþ . 3 . 276 ..

#<tribhaõóã>#, strã, (trãn vàtàdidoùàn bhaõóati parihasatãti . bhaõóa parihàse + aõ . tato ïãp .) trivçtà . ityamaraþ . 2 . 4 . 108 .. (paryàyo'syà yathà --
     %<trivçdvçkàkùã suvahà tribhaõóã tripuñà ca sà .
     vyàghràdanã kåñaraõà niþsçtà trivçtà kaõà ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm .. yathàca su÷rute cikitsitasthàne . 17 .
     %<÷yàmà tribhaõóã triphalà susiddhaü haridrayo rodhrakavçkùayo÷ca .
     ghçtaü sadugdhaü vraõatarpaõena hanyàdgatiü koùñhagatàpi yà syàt ..>%)

#<tribhadraü>#, klã, (triùu nakhakùatadantakùatamardaneùvapi bhadraü yasmin .) suratam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<tribhuvanaü>#, klã, trayàõàü bhuvanànàü samàhàraþ . (taddhitàrthetyàdinà samàsaþ . pàtràditvàt na ïãp . pàü 2 . 4 . 17 .) trilokã . iti vyàkaraõam .. (yathà, bhàgavate . 3 . 11 . 30 .
     %<tàvattribhuvanaü sadyaþ kalpàntaidhitasindhavaþ .
     plàvayantyutkañàñopacaõóavàteritormayaþ ..>%)

#<trimadaþ>#, puü, (trayànàü madànàü sasàhàraþ . abhidhànàt puüstvam .) mustàcitrakavióaïgàni . iti vaidyakam .. (yathà, vaidyakaparibhàùàyàm . vióaïgamustacitra¤ca trimadaþ samudàhçtaþ .. triguõito madaþ . vidyàdhanàbhijanotpannaü garvatrayam . yathà, bhàgavate . 3 . 1 . 43 .
     %<nånaü nçpàõàü trimadotpathànàü mahãü muhu÷càlayatàü camåbhiþ .
     vadhàt prapannàrtijihãrùaye÷o vyupaikùatàghaü bhagavàn kuråõàm ..>%)

#<trimadhu>#, klã, (trayàõàü madhånàü madhuràõàü samàhàraþ .) militasitàmàkùikasarpãüùi . tatparyàyaþ . madhuratrayam 2 madhutrayam 3 . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<trimadhuþ>#, puü, (madhuvàtà ityàdayastrayo madhu÷abdà yatra .) çgvedaikade÷aþ . (yathà, çgvede . 1 . 90 . 6 -- 8 .
     %<maghuvàtà çtàyate madhu kùaranti sindhavaþ .
     màdhvãrnaþ santoùadhãþ ..
     madhunaktamutoùaso madhumat pàrthivaü rajaþ .
     madhu dyaurastunaþ pità ..
     madhumànno vanaspatirmadhumàü astu såryaþ .
     màdhvãrgàvo bhavantu naþ ..>%) madhuvàtàdiçktrayavettà . yathà --
     %<trinàciketastrimadhustrisuvarõaþ ùaóaïgavit ..>% iti païktipàvanavarõane màrkaõóeyapuràõam . 31 . 23 .. tadvrata¤ca . tadvratàcaraõena yastadadhyàyã so'pi . iti vij¤àne÷varaþ .. * .. ÷ràddhe trivàramadhu÷abdoccàraõavidhiryathà --
     %<gàyattrãü triþ sakçdbàpi japedbyàhçtipårbikàm .
     madhuvàtà iti tryçcaü madhvityetat trikaü japet ..>% iti ÷ràddhatattve mitàkùaràdhçtapàraskaravacanam ..)

#<trimàrgã>#, strã, trayàõàü màrgànàü samàhàraþ . tripatham . iti vyàkaraõam ..

#<trimukuñaþ>#, puü, (trãõi mukuñànãva ÷çïgànyasya .) trikåñaparvataþ . iti hemacandraþ . 4 . 96 ..

#<trimukhaþ>#, puü, (trãõi mukhàni yasya .) buddhavi÷eùaþ . iti hemacandraþ . 1 . 41 ..

#<trimukhà>#, strã, (trãõi mukhàni yasyàþ .) buddhadevatàbhedaþ . sà màyàdevã . tatparyàyaþ . màrãcã 2 vajrakàlikà 3 vikañà 4 vajravàràhã 5 gaurã 6 pàtrirathà 7 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<trimårtiþ>#, puü, (tisro mårtayo yasya .) buddhaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. tri, brahmaviùõu÷ivàkhyamårtitrayavàn . yathà --
     %<trimårtiryaþ sargasthitivilayakarmàõi tanute .>% iti gaïge÷opàdhyàyaþ .. (yathàca kumàre . 2 . 4 .
     %<namastrimårtaye tubhyaü pràk sçùñeþ kevalàtmane ..>%)

#<triyaùñiþ>#, puü, (triùu vàtapittakaphàtmakeùu doùeùu yaùñiriva tannà÷akatvàt .) kùetraparpañã . iti ratnamàlà ..

#<triyàmakaü>#, klã, (trãn dharmàrthakàmaråpàn trivargànapi yamayati nà÷ayatãti . yama + õic + õvul .) pàpam . iti ÷abdamàlà ..

#<triyàmà>#, strã, (trayo yàmàþ praharà yasyàþ .
     %<triyàmàü rajanãü pràhustyaktvàdyantacatuùñayam ..>% iti vacanàt àdyantayorardhayàmayo÷ceùñàkàlatvena dinapràyatvàt tathàtvam .) ràtriþ . (yathà, harivaü÷e . 102 . 29 .
     %<sa matto balinàü ÷reùñho raràjàghårõitànanaþ .
     ÷ai÷irãùu triyàmàsu yathà khedàlasaþ ÷a÷ã ..>% tripraharànvite, tri . yathà, goþ ràmàyaõe . 2 . 10 . 17 .
     %<triyàmàpi bhç÷àrtasya sà ràtrirabhavattadà .
     tathà vilapatastasya ràj¤o varùa÷atopamà ..>%) haridrà . ityamaraþ . 2 . 9 . 41 .. yamunà . nãlã . kçùõatrivçt . ityuõàdikoùaþ ..

#<triyugaþ>#, puü, (trãõi yugàni satyatretàdbàpararåpàõi àvirbhàvakàlo'sya .) viùõuþ . yathà, bhàgavate . 7 . 9 . 38 .
     %<ityaü nçtiryagçùidevajhaùàvatàrairlokàn vibhàvayasi haüsi jagatpratãpàn .
     dharmaü mahàpuruùa ! pàsi yugànuvçttaü channaþ kalau yadabhavastriyugo'tha sa tvam ..>%
     %<ekastameva ityàdibhiraùñabhiþ ÷lokairyaduktaü pakùapàtena rakùaõaü tadbipakùavadha÷ca sattvopàdhito na svata iti tadupasaüharati itthamiti vibhàvayasi pàlayasi haüsi ghàtayasi . kalau tu tanna karoùi yatastadà tvaü channo'bhavaþ yatastriùveva yugeùvàvirbhàvàt sa evambhåtastvaü triyuga iti prasiddhaþ .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã .. (tathà ca tatraiva . 3 . 24 . 26 .
     %<sa càvatãrõaü triyugamàj¤àya vibudharùabham .
     vivikta upasaügamya praõamya samabhàùata ..>% vasantapràvçñ÷aradråpakàlatraye, klã . yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 12 . 75 .
     %<yà oùadhãþ pårbà jàtà devebhyastriyugaü purà ..>% %<yuga÷abdaþ kàlavàcã . trayàõàü yugànàü samàhàrastriyugaü trikàlaü vasante pràvçùi ÷aradi ca .>% iti tadbhàùye mahãdharaþ .. kçtatretàdvàpararåpayugatrayam . iti çgvedasya . 10 . 97 . 1 . bhàùye sàyanaþ .. ùaóai÷varya÷àlini, tri . yathà, mahàbhàrate . 3 . 86 . 5 .
     %<triyugau puõóarãkàkùau vàsudevadhana¤jayau ..>% %<triyugau dharmasya bhàryàyàü mårtisaüj¤àyàü kçtayuge'vatãrõau naranàràyaõau tàveva dbàparànte ke÷avàrjunau iti puràõapuruùàvetau nàsmadàdivanmànuùàviti bhàvaþ . yadvà, trãõi yugàni yugalàni ùaóai÷varyàõi bhagasaüj¤àni và ùaóaïgàni và yayostau triyugau ..>% iti taññãkàyàü nãlakaõñhaþ ..)

#<triyåhaþ>#, puü, kapilà÷vaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, a÷vavaidyake . 3 . 102 .
     %<nãlo nãlaka evà÷vastriyåhaþ kapilaþ smçtaþ ..>%)

#<triràtraü>#, klã, ràtritrayam . tisçõàü ràtrãõàü samàhàraþ . iti liïgàdisaügrahañãkàyàü bharataþ .. (yathà, manuþ . 4 . 119 .
     %<upàkarmaõi cotsarge triràtraü kùepaõaü smçtam .
     aùñakàsu tvahoràtramçtvantàsu ca ràtriùu ..>%)

#<trirekhaþ>#, puü, (tisro rekhà yatra .) ÷aïkhaþ . iti hemacandraþ . 4 . 272 ..

#<trilavaõaü>#, klã, (trayàõàü lavaõànàü samàhàraþ . pàtràditvàt na ïãp .) saindhavaü vióaü rucakaü militaitallavaõatrayam . iti ràjanirghaõñaþ ..
     (%<sindhusauvarcala¤caiva vióaü sàmudramaudbhidam .
     eka-dbi-tri-catuþ-pa¤ca lavaõàni kramàdiha ..>% iti vaidyakaparibhàùà ..)

#<trilokã>#, strã, trayàõàü lokànàü samàhàraþ . (%<dvigoþ .>% 4 . 1 . 21 . iti ïãp .) lokatrayam . yathà, bhårlokaþ bhuvarlokaþ svarloka÷ca . iti liïgàdisaügrahañãkàyàü bharataþ .. (yathà, bhàgavate . 1 . 5 . 7 .
     %<tvaü paryañannarka iva trilokãmanta÷caro vàyurivàtmasàkùã ..>%)

#<triloke÷aþ>#, puü, (trayàõàü lokànàmã÷aþ .) såryaþ . iti ÷abdacandrikà .. (viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 82 .
     %<trilokàtmà triloke÷aþ ke÷avaþ ke÷ihà hariþ ..>% %<trayo lokàstadàj¤aptàþ sveùu sveùu karmasu vartanta iti triloke÷aþ ..>% iti ÷àïkarabhàùyam .. mahàdevaþ . yathà, mahàbhàrate . 14 . 8 . 27 .
     %<tripuraghnaü trinayanaü triloke÷aü mahaujasam ..>% trilokàdhipatau, tri . yathà, tatraiva . 3 . 84 . 117 .
     %<abhigamya triloke÷aü varadaü viùõumavyayam .
     a÷vamedhamavàpnoti viùõu loka¤ca gacchati ..>%)

#<trilocanaþ>#, puü, (trãõi candrasåryàgniråpàõi locanàni yasya .) ÷ivaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 34 .. (yathà, kumàre . 5 . 72 .
     %<vapurviråpàkùamalakùyajanmatà digambaratvena niveditaü vasu .
     vareùu yad bàlamçgàkùi ! mçgyate tadasti kiü vyastamapi trilocane ..>% locanatrayavi÷iùñe, tri . yathà, màghe . 1 . 70
     %<sa bàla àsãdbapuùà caturbhujo mukhena purõendunibhastrilocanaþ ..>%)

#<trilocanà>#, strã, (trãõi locanàni yasyàþ .) buddhadevãbhedaþ . iti trikàõóa÷eùaþ . durgà ca .. (sà ca gàyattrãsvaråpiõã . yathà, devãbhàgavate . 12 . 6 . 67 .
     %<trikàlaj¤ànasampannà trivalã ca trilocanà ..>%)

#<trilocanàùñamã>#, strã, (trilocanàya tryambakapåjàyai yà aùñamã .) gauõacàndrajyaiùñhakçùõàùñamã . yathà --
     %<jyaiùñhe màsi nçpa÷reùñha ! kçùõàùñamyàü trilocanam .
     yaþ påjayati deve÷amã÷alokaü sa gacchati ..>% iti saüvatsarakaumudãdhçtabhaviùyapuràõavacanam .. api ca .
     %<jyaiùñhe màsyasite pakùe aùñamyà¤ca mahe÷vari ! .
     ÷ivàrcane ca tallokaü labhate nàtra saü÷ayaþ ..>% ityuttarakàmàkhyàtantre 11 pañalaþ ..

#<trilocanã>#, strã, (trãõi locanàni yasyàþ .) durgà . iti puràõam ..

#<trilohakaü>#, klã, (trayàõàü lohakànàü samàhàraþ .) suvarõaü rajataü tàmraü etaddhàtutrayam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<trilauhã>#, strã, (trãõi lauhàni sàdhanatvenàstyasyàþ . ac . gauràditvàt ïãù .) mudràvi÷eùaþ . yathà, atha mantriõàü hitarthàya trilauhã mudrà niråpyate .
     %<somasåryàgniråpàþ syuverõà lauhatrayaü tathà .
     raupyamindåþ smçto hema såryastàmro hutà÷anaþ ..
     lauhabhàgàþ samuddiùñàþ svaràdyakùarasaükhyayà .
     tairlauhaiþ kàrayenmudràmasaïkalitasaïgatàm ..
     eùu svaràþ smçtàþ saumyàþ spar÷àþ sauràþ ÷ubhodayàþ .
     àgneyà vyàpakàþ sarve somasåryàgnidevatàþ ..
     svaràþ ùoóa÷a vikhyàtàþ spar÷àste pa¤caviü÷atiþ .
     vyàpakà da÷a te kàmadhanadharmapradàyinaþ ..
     sàùñaü sahasraü saüjapya spçùñvà tàü juhuyàttataþ .
     tasyàü sampàtayenmantrã sarpiùà pårbasaükhyayà ..
     niþkùipya kumbhe tàü mudràmabhiùekoktavartmanà .
     àvàhya påjayeddevãmupacàrairvidhànataþ ..
     abhiùicya vinãtàya dadyàttàü mudrikàü guruþ .
     iyaü mudrà kùudrarogaviùajvaravinà÷inã ..
     vyàlacauramçgàdibhyo rakùàü kuryàdbi÷eùataþ .
     yuddhe vijayamàpnoti dhàrayan manuje÷varaþ ..
     mantrasiddhikarã puüsàü caturvargaphalapradà .
     dhàrayanmanujo nityaü devatulyo bhavedbhuvi ..>% iti tantrasàraþ ..

#<trivargaþ>#, puü, (trayànàü vargaþ samåhaþ .) dharmakàmàrthàþ . ityamaraþ . 2 . 7 . 58 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 181 . 3 .
     %<yo hi kàraõataþ krodhaü saüjàtaü kùantumarhati .
     nàlaü sa manujaþ samyak trivargaü parirakùitum ..>%) triphalà . trikañu . (yathà, su÷rute uttaratantre 41 adhyàye .
     %<bhàgàn da÷aitàn vipacedvidhij¤o dattvà trivargaü madhura¤ca kçtsnam ..>%) vçddhisthànakùayàþ . (yathà, mahàbhàrate . 12 . 69 . 69 .
     %<trivarga÷càpi yaþ proktastamihaikamanàþ ÷çõu .
     kùayaþ sthàna¤ca vçddhi÷ca trivargaþ paramastathà ..>%) sattvarajastamàüsi . iti medinã . ge, 37 .. sunãtiþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<trivarõakaü>#, klã, (trayo varõàþ santyavayavàdau yasya . kap .) gokùurakaþ . triphalà . (yathà, su÷rute . 1 . 44 .
     %<trivarõakatryåùaõayuktametad guóena lihyàdanavena cårõam ..>%) trikañu . iti medinã . ke, 192 .. (bràhma õàdivarõatraye, ÷yàmaraktapãtàtmake varõatraye ca ..)

#<trivarùikà>#, strã, (trãõi varùàõi vayo yasyàþ sà trivarùà . tataþ svàrthe kan . ñàpi ata itva¤ca .) trihàyaõã . trivarùà gauþ . iti hemacandraþ . 4 . 338 ..

#<trivaliþ>#, strã, (triguõità valistvaktaraïgaþ .) jañharàvayavavi÷eùaþ . (yathà, devãbhàgavate . 5 . 8 . 71 .
     %<aindreõàsyàstathà madhyaü jàtaü trivalisaüyutam ..>% kçdikàràditi pakùe ïãpi trivalãtyapi .) yathà,
     %<trivalãvalayopetàm ..>% iti jagaddhàtrãdhyànam ..

#<trivikramaþ>#, puü, (trãn lokàn vi÷eùeõa kràmati vyàpnotãti . vi + kramaü + ac . yadbà, triùu lokeùu baliva¤canàrthaü bhåvyomasvargeùu kramaþ pàdanyàso yasya .) viùõuþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 20 .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 69 .
     %<ànando nandano nandaþ satyadharmastrivikramaþ ..>% trayo vikramàstriùu lokeùu yasya sa trivikramaþ . %<trãõi padàni vicakrame>% iti ÷ruteþ .
     %<trirityevaü trayo lokàþ kãrtità munisattamaiþ .
     vikràmaüstu tataþ sarvàüstrivikramo'si janàrdana ! .>% iti harivaü÷e .. iti ÷àïkarabhàùyam ..)

#<triviùñapaü>#, klã, (tçtãyaü viùñapaü bhuvanam .) tripiùñapam . svargaþ . ityamarañãkàyàü svàmã .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 108 . 9 .
     %<vihara tvamayodhyàyàü yathà ÷akrastriviùñape ..>%) tribhuvana¤ca ..

#<triviùñapasat>#, [d] puü, (triviùñape svarge sãdatãti . sad + kvip .) tripiùñapasat . (devaþ .) iti halàyudhaþ ..

#<trivãjaþ>#, puü, (trãõi trãõi vãjàni yasya .) ÷yàmàkaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<trivçt>#, strã, (trãnavayavàn vçõotãti . vç + kvip tuk ca .) latàvi÷eùaþ . teuóã iti bhàùà . tatparyàyaþ . sarvànubhåtiþ 2 suvahà 3 tripuñà 4 trivçtà 5 tribhaõóã 6 recanã 7 . ityamaraþ . 2 . 4 . 108 .. savahà 8 saraõà 9 sarasà 10 tripuñã 11 rocanã 12 . ete trivçtà sàmànye ÷uklatrivçtàyàmiti kecit . iti bharataþ .. màlavikà 13 masårã 14 ÷yàmà 15 ardhacandrà 16 vidalà 17 suùeõã 18 kàliïgikam 19 kàlameùã 20 kàlã 21 trivelà 22 trivçttikà 23 . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷vetà 24 sàrà 25 . iti ÷abdaratnàvalã .. kçùõàyàþ paryàyaþ . ÷yàmà 1 pàlindã 2 muùeõikà 3 kàlà 4 masåravidalà 5 ardhacandrà 6 kàlameùikà 7 . ityamaraþ . 2 . 4 . 108 .. pàlindhã 8 kàlame÷ikà 9 . iti bharataþ .. ÷vetàyàþ paryàyaþ . trivçt 1 vçkàkùã 2 suvahà 3 tribhaõóã 4 tripuñà 5 .. aruõàyàþ paryàyaþ . vyàghràdanã 1 kuñaruõà 2 niþsçtà 3 trivçtà 4 aruõà 5 . iti ratnamàlà .. sàmànyatrivçtàguõàþ . kañutvam . uùõatvam . kçmi÷leùmodaràrtikuùñhakaõóuvraõanà÷itvam . virecane pra÷astatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. aruõavarõatrivçdguõàþ . svàdutvam . kaùàyatvam . mçdutvam . recanatvam . råkùatvam . kañutvam . doùapàke pittakaphàpahatva¤ca .. asyà÷càlpàntaraguõà vij¤eyà trivçtà sità . iti ràjavallabhaþ .. ÷vetatrivçdguõàþ . virecanatvam . svàdutvam . uùõatvam . vàyukàritvam . råkùatvam . pittajvara÷leùmapitta÷ophodaràpahatva¤ca .. kçùõatrivçtàguõàþ . ÷vetàddhãnaguõatvam . tãvratvam . virecanatvam . mårchàdàhamadabhràntikaõñhotkarùaõakàritva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. (tribhiryukte, tri . yathà, çgvede . 1 . 34 . 9 .
     %<kva trã cakrà trivçto rathasya ..>% yathà ca manuþ . 2 . 42 .
     %<mau¤jã trivçt samà ÷lakùõà kàryà viprasya mekhalà ..>%)

#<trivçtkaraõaü>#, klã, (trivçtastryavayavasya karaõaü mi÷rãkaraõam .) kùityaptejasàü mi÷rãkaraõam . yathà, %<tejojalakùitayaþ pratyekaü dvedhà vibhajya ekasminnardhe svetarayorardhàrdhaü prakùipet .>% iti mokùadharmañãkàyàü nãlakaõñhaþ ..

#<trivçtparõã>#, strã, (trãn doùàn nà÷yatvena vçõoti pràpnotãti trivçt tridoùaghnam . trivçt parõaü yasyàþ . ïãp .) hilamocikà . iti ÷abdacandrikà .. (hilamocikà÷abde vivçtirasyà j¤eyà ..)

#<trivçtà>#, strã, (tribhiravayavairvçtà .) trivçt . ityamaraþ . 2 . 4 . 108 .. (asyàþ paryàyo yathà --
     %<tribhaõóã trivçtà ÷yàmà surabhà koñarà tathà .
     sarvànubhåtiþ suvahà ÷abdaiþ paryàyavàcakaiþ ..>%
     %<tryaùaõaü triphalà hiïgu kàrùikaü trivçtàpalam .
     sauvarcalàrdhakarùa¤ca palàrdha¤càmlavetasàm ..
     taccårõaü ÷arkaràtulyaü madyenàmlena và pibet .
     gulmapàr÷vàrtinut siddhaü jãrõe càdyàdrasaudanam ..>%
     %<tulyàmlaü trivçtàkalkaü siddhaü gulmaharaü ghçtam .
     målaü ÷yàmàtrivçtayoþ pacedàmalakaiþ saha .
     jale tena kaùàyeõa paktvà sarpiþ pibennaraþ ..>% iti carake kalpasthàne saptame'dhyàye ..)

#<triveõã>#, strã, (tisro veõyaþ vàripravàhà viyuktàþ saüyuktà và yatra .) sthànavi÷eùaþ . yatra gaïgayà yamunàsarasvatyorviyogaþ . sà dakùiõaprayàgaþ . tasya sãmanirõayaþ . yathà --
     %<pradyumnasya hradàt yàmye sarasvatyàstathottare .
     taddakùiõaprayàgastu gaïgàto yamunà gatà ..>% iti pràya÷cittatattvam .. iyaü muktaveõãti kathyate . prayàge yuktaveõã .. (atra gaïgayà yamunàsarasvatyoþ saïgamàt .. * .. hañhayogokteóàpiïgalàsuùumnàråpapàribhàùikanadãtrayasaïgamasthànam . yathà, hañhayogapradãpikàyàm . 3 . 24 .
     %<kàlapà÷amahàbandhavimocanavicakùaõaþ .
     triveõãsaïgamaü dhatte kedàraü pràpayenmanaþ ..>% idantatvàdvà ïãbiti triveõirapi pàñhaþ ..)

#<trivelà>#, strã, (tisro velà avayavasãmàno yasyàþ .) trivçt . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tri÷aïkuþ>#, puü, (trãõi ÷aïkåni vyatikramàõi yasya .) såryavaü÷ãyaràjavi÷eùaþ . sa tu ikùvàkuvaü÷odbhavapçthuràjaputtraþ . (asya nàmaniruktiryathà, harivaü÷e . 13 . 19 .
     %<evaü trãõyasya ÷aïkåni tàni dçùñvà mahàya÷àþ .
     tri÷aïkuriti hovàca tri÷aïkuriti sa smçtaþ ..>%) eùa va÷iùñhamàha ahaü sa÷arãreõa svargaü gantuü yajeyaü va÷iùñha etada÷akyamityàha tato ràjà tasya puttrànuvàca sa÷arãro yaj¤ena svargaü yathàpnuyàü tathà kuruta yadi bhavadbhiþ parityaktastadànyaü gurumupàsiùye va÷iùñhaputtràstacchrutvà ràjànamåcurva÷iùñho bhagavàn a÷akyamiti yat pràha tadasmàbhiþ kathaü ÷akyam . ràjovàca yaùñumanyàü gatiü gamiùyàmi tacchrutvà çùiputtrà ràjànaü ÷epuþ ÷va÷càõóàlo bhaviùyasi . tatastasyàü ràtryàmatãtàyàü sa càõóàladar÷ano bhåtvà vi÷vàmitraü ÷araõamàyayau vi÷vàmitrastaü svãyadravyeõa yàjayàmàsa tasmin yaj¤e devà bhàgàrthaü nàgacchan tato vi÷vàmitraþ krodhàt ràjànamabravãt mayà bàlyàt prabhçti yattapaþ kçtaü tena tvaü divaü vraja tadà ràjà sa÷arãro divaü yayau . tadà ÷akrastamuvàca tri÷aïko ! tvaü bhåmau pata tato'vàk÷iràþ patan ràjà pàhãti vi÷vàmitramuvàca vi÷vàmitrastiùñheti tamuktvà svargadakùiõamàrge'paràn saptarùãn sçùñvàparaü nakùatracakraü sraùñumupacakrame devàþ sambhràntà çùimåcurayaü sa÷arãraþ svargaü gantuü nàrhati vi÷vàmitrastànuvàca ahamasya svargàrohaõaü pratij¤àya kathamançtaü kariùyàmi ato yàvallokàþ sthàsyanti tàvadamåni nakùatràõyatraiva tiùñhantu tri÷aïkurapyavàk÷iràstiùñhatu . iti ràmàyaõam .. * .. vióàlaþ . ÷alabhaþ . iti medinã . ke, 101 .. càtakapakùã . iti ÷abdaratnàvalã .. khadyotaþ . iti ÷abdamàlà .. (mahàdevaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 102 .
     %<ajaikapàcca kàpàlã tri÷aïkurajitaþ ÷ivaþ ..>%)

#<tri÷aïkujaþ>#, puü, (tri÷aïkorjàyate iti . jana + óaþ .) hari÷candraràjaþ . iti hemacandraþ . 3 . 365 ..

#<tri÷aïkuyàjã>#, [n] puü, (tri÷aïkuü såryavaü÷ãyaràjavi÷eùaü yàjayatãti . yaja + õic + õiniþ .) vi÷vàmitraþ . iti hemacandraþ . 3 . 514 ..

#<tri÷araõaþ>#, puü, (trãõi ÷araõànyasyeti .) jinaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<tri÷arkarà>#, strã, (tribhirguõità ÷arkarà . ÷àkapàrthivàditvàt samàsaþ .) militaguóotpannà himotthà madhurà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tri÷alà>#, strã, (tisraþ ÷àlà yasyàþ . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) vçttàrhanmàtçvi÷eùaþ . sà vardhamànamàtà . iti hemacandraþ . 1 . 41 ..

#<tri÷àkhapatraþ># puü, (tri÷àkhaü tridalaü patramasya .) vilvaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tri÷ikhaü>#, klã, (tisraþ ÷ikhà yasya .) tri÷ålam . kirãñam . iti hemacandraþ ..

#<tri÷ikhaþ>#, puü, (tisraþ ÷ikhà asya .) ràkùasavi÷eùaþ . sa ràvaõaputtraþ . iti hemacandraþ .. vilvaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (tàmasamanvantarasya indraþ . yathà, bhàgavate . 8 . 1 . 28 .
     %<satyakà harayo vãrà devàstri÷ikha ã÷varaþ .
     jyotirdhàmàdayaþ sapta çùayastàmase'ntare ..>% ÷ikhàtrayayukte, tri, . yathà, mahàbhàrate . 2 . 42 . 11 .
     %<tri÷ikhàü bhrukuñã¤càsya dadç÷uþ sarvapàrthivàþ .
     lalàñasthàü trikåñasthàü gaïgàü tripathagàmiva ..>%)

#<tri÷ikhidalà>#, strã, (tisraþ ÷ikhàþ santyasyeti iniþ . tri÷ikhi dalaü asyàþ .) màlàkandaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tri÷iràþ>#, [s] puü, (trãõi ÷iràüsi mastakàni yasyeti .) kuveraþ . iti hemacandraþ . 2 . 103 .. jvaraþ . yathà --
     %<tri÷iràste prasanno'haü vyetu te majjvaràdbhayam .>% iti ÷rãbhàgavatam .. ràvaõaputtravi÷eùaþ . (yathà, ràmàyaõe . 6 . 125 . 9 .
     %<akampana÷ca nihato balino'nye ca ràkùasàþ .
     tri÷irà÷càtikàya÷ca devàntakanaràntakau ..>%) kharasenàpatiþ . iti ràmàyaõam .. (yathà, raghuvaü÷e . 12 . 47 .
     %<taü ÷araiþpratijagràha kharatri÷irasau ca saþ ..>% svanàmakhyàtastvaùñuþ prajàpateþ puttraþ . yathà, mahàbhàrate . 5 . 9 . 2 .
     %<tvaùñà prajàpatirhyàsãddeva÷reùñho mahàtapàþ .
     saputtraü vai tri÷irasamindradrohàt kilàsçjat ..>% asuravi÷eùaþ . yathà, tatraiva . 9 . 31 . 12 .
     %<vàtàpirillala÷caiva tri÷irà÷ca tathà vibho ! ..>% ÷ikhàtrayavi÷iùñe, tri . yathà, tatraiva . 23 . 147 . 54 .
     %<tri÷iràstasya devasya ÷àtakumbhamayo drumaþ .
     dhvajastçõendro devasya bhaviùyati rathà÷ritaþ ..>%)

#<tri÷ãrùakaü>#, klã, (trãõi ÷ãrùàõi yasya . kap .) tri÷ålam . iti hemacandraþ . 3 . 451 ..

#<tri÷ålaü>#, klã, (trãõi ÷ålàni iva agràõi yasya .) astravi÷eùaþ . tatryàyaþ . tri÷ikham 2 . iti medinã . khe, 9 .. ÷ålam 3 tri÷ãrùakam 4 . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 30 . 49 .
     %<cakràõi parighà÷caiva tri÷ålàni para÷vadhàn ..>%)

#<tri÷ålã>#, [n] puü, (tri÷ålamastramastyasyeti . tri÷åla + iniþ .) ÷ivaþ . yathà --
     %<tryakùo'bhedyastri÷ålã ca vçùaketurmahàbalaþ ..>% iti skandapuràõe nãlakaõñhastavaþ .. (tri÷ålaghàriõi, tri . striyàü ïãp . yathà, harivaü÷e . 164 . 11 .
     %<tri÷ålinãü namasyàmi mahiùàsuradhàtinãm ..>%)

#<tri÷çïgaþ>#, puü, (trãõi ÷çïgàõi yasya .) trikåñaparvataþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, brahmàõóe . 39 . 12 .
     %<tri÷çïgo jaruthi÷caiva parvatàvuttarau varau ..>%) trikoõaþ . yathà, kuraïgeõa hãnastri÷çïgastadantariti sàrasamuccayaþ ..

#<tri÷çïgã>#, [n] puü, (trãõi ÷çïgànãva santyasyeti . tri÷çïga + iniþ .) rohitamatsyaþ . iti ÷abdàrthakalpataruþ ..

@<[Page 2,663c]>@
#<triùñup>#, [bh] strã, (triùu sthàneùu stubhyate jaóãkriyate iti . stubha jaóãkaraõe + kvip . ùatvam .) chandovi÷eùaþ . iti chandoma¤jarã .. (yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 9 . 33 . %<indra ekàda÷àkùareõa triùñu bhamudajayattàmujjeùam ..>%) asya vivaraõaü chandas÷abde draùñavyam . asyotpattivivaraõaü yathà, ÷rãbhàgavate . 3 . 12 . 29 .
     %<tasyoùõigàsãllomabhyo gàyattrã ca tvaco vibhoþ .
     triùñup màüsàt snuto'nuùñup jagatyasthnaþ prajàpateþ ..
     majjàyàþ païktirutpannà bçhatã pràõato'bhavat ..>%

#<trisandhiþ>#, strã, (trayaþ sandhayo vikà÷akàlà yasya .) puùpavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . sàndhyakusumà 2 sandhivallã 3 sadàphalà 4 trisandhyakusumà 5 kàntà 6 sukumàrà 7 sandhijà 8 . sà trividhà . raktà 1 sità 2 asità ca 3 . asyà guõàþ . kaphakàsaharatvam . rucyatvam . tridoùa÷amanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<trisandhyaü>#, klã, (tisçõàü sandhyànàü samàhàraþ . àbantoveti pàkùikã klãvatà .) pårbàhõamadhyàhnàparàhõakàlaþ . ityamaraþ . 1 . 4 . 3 .. asya råpàntaram . trisandhyã . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 82 . 21 .
     %<sànnidhyaü puùkare yeùàü trisandhyaü kurunandana ! .
     àdityà vasavo rudràþ sàdhyà÷ca samarudgaõàþ .
     gandharvàpsarasa÷caiva nityaü sannihità vibho ! ..>%)

#<trisandhyavyàpinã>#, strã, (trisandhyaü vyàpnotãti . vi + àp + õini + ïãp .) trisandhyaghañakãbhåtayàvatkùaõavyàpinã tithiþ . yathà --
     %<trisandhyavyàpinã yà tu saiva påjyà sadà tithiþ .
     na tatra yugmàdaraõamanyatra harivàsaràt ..>% iti parà÷arãyeõa trisandhyavyàpitvena niyamàbhighànaü tadapavàdakam . iti tithyàditattvam .. tayoryugmasàümukhyorapavàdakaü tadapavàdakam . iti taññãkà ..

#<trisamaü>#, klã, (trãõi harãtakãnàgaraguóàni samàni yatra .) samatrayam . samaharãtukãnàgaraguóaråpam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<trisaraþ>#, puü, (tribhiþ srãyate iti . sç + ap .) kç÷araþ . iti hemacandraþ . 3 . 62 ..

#<trisavanaü>#, klã, (trayàõàü savanànàü kàlànàü samàhàraþ .) trikàlam . iti pràya÷cittatattvam ..

#<trisavanasnàyã>#, [n] puü, (trisavane trikàle snàtãti . snà + õiniþ .) trikàlasnàyã . iti smçtiþ ..

#<trisità>#, strã, (triguõità sità ÷arkarà .) tri÷arkarà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<trisãtyaü>#, klã, (trivàraü sãtayà sahitam . %<nauvayodharmeti .>% 4 . 4 . 91 . iti yat .) vàratrayakçùñakùetram . ityamaraþ . 2 . 9 . 9 ..

@<[Page 2,664a]>@
#<trisugandhi>#, klã, (trayàõàü sugandhidravyànàü samàhàraþ .) trijàtakam . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, a÷vavaidyake . 12 . 73 .
     %<tvagelàpatrasaüyoge trisugandhi trijàtakam .
     nàgakesarasaüyuktaü caturjàtakamucyate ..>%)

#<trisuparõaþ>#, puü, bahvçcànàü vedabhàgaþ . tadvrata¤ca . tadyogàt puruùo'pi trisuparõaþ . iti manuñãkàyàü kullåkabhaññaþ .. (yathà, manuþ . 3 . 185 .
     %<triõàciketaþ pa¤càgnistrisuparõaþ ùaóaïgavit ..>%)

#<trisrotàþ>#, [s] strã, (trãõi srotàüsi yasyàþ . yadvà, triùu lokeùu svargamartyapàtàleùu srotàüsi yasyàþ .) gaïgà . (yathà, màghe . 3 . 10 .
     %<aïguùñhaniùñhyåtamivordhamuccaistrisrotasaþ santatadhàramambhaþ ..>%) nadãbhedaþ . iti medinã . se, 54 ..

#<trihalyaü>#, tri, (trivàraü halena kçùñam . hala +
     %<matajanahalàt karaõajalpakarùeùu . 4 . 4 . 97 .>% iti yat .) vàratrayakçùñakùetram . tatparyàyaþ . triguõàkçtam 2 tçtãyàkçtam 3 trisãtyam 4 . ityamaraþ . 2 . 9 . 9 ..

#<trihàyaõã>#, strã, (trayo hàyanà yasyàþ . %<dàmahàyanàntàcca .>% 4 . 1 . 27 . iti ïãp . %<tricaturbhyàü hàyanasya .>% iti õatvam .) trivarùà gauþ . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ .. (yathà, kàtyàyana÷rautasåtre . 22 . 9 . 13 . %<vatsatarya÷ca trihàyaõyo'prãtàþ pa¤cavarõà ràjãva pç÷nayo navanãtapç÷nayo'ruõàþ pi÷aïnyaþ sàraïnyaþ ..>%) draupadã . yathà --
     %<kçte yuge vedavatã tretàyàü janakàtmajà .
     dvàpare draupadãcchàyà tena kçùõà trihàyaõã ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóam .. (trivatsare, tri . yathà, mahàbhàrate . 3 . 239 . 6 .
     %<atha saüsmàraõàü kçtvà lakùayitvà trihàyaõàn .
     vçto gopàlakaiþ prãto vyaharat kurunandanaþ ..>%)

#<truña>#, ka ïa chidi . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-àtmaü-divàü-tudàü-paraü-avayavadbidhàbhàvamàtre akaü-chedanamàtre sakaü-señ .) dbau dantyavargaprathamàdã . ka ïa, troñayate . ya, truñyati troñiùyati . tudàdyantargaõasyaiva kuñàditvamiti . divàdipakùe na kuñàditvam . ÷i, truñati atruñãt . ÷eùastu vidãrõabhàve'pi . yathà, truñyadbhãmadhanuþkañhoraninada iti mahànàñakam . mayågvanakharatruñattimirakumbhikumbhasthale . kvacillånãbhàve'pi yathà . àvçõute yadi vakùastruñyati vàsastadà jaghane ityudbhañaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<truña>#, ya÷i chidi . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-àtmaü-divàü-tudàü-paraü-avayavadbidhàbhàvamàtre akaü-chedanamàtre sakaü-señ .) dbau dantyavargaprathamàdã . ka ïa, troñayate . ya, truñyati troñiùyati . tudàdyantargaõasyaiva kuñàditvamiti . divàdipakùe na kuñàditvam . ÷i, truñati atruñãt . ÷eùastu vidãrõabhàve'pi . yathà, truñyadbhãmadhanuþkañhoraninada iti mahànàñakam . mayågvanakharatruñattimirakumbhikumbhasthale . kvacillånãbhàve'pi yathà . àvçõute yadi vakùastruñyati vàsastadà jaghane ityudbhañaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<truñiþ>#, strã, (truñyate iti . truñ + %<igupaghàt kit .>% uõàü . 4 . 218 . iti in saca kit .) nnahailà . (yathà, su÷rute . uttaratantre . 52 .
     %<utukàrikàü sarpiùi nàgaràóhyàü pakvà samålaistruñikolapatraiþ ..>% asyàþ paryàyo yathà --
     %<vayasthà tãkùõagandhà ca såkùmailà tripuñà truñiþ ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..) alpam . saü÷ayaþ . kàlabhedaþ . sa ca hrasvàkùaracaturbhàgagrahaõàtmakaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 37 .. kùaõadvayàtmakaþ . iti taññãkàyàü svàmã .. yathà, bhàgavate . 3 . 11 . 5 .
     %<aõurdvau paramàõå syàt trasareõustrayaþ smçtaþ .
     jàlàrkara÷myavagataþ khamevànupatannagàt .
     trasareõustrikaü bhuïkte yaþ kàlaþ sà truñiþ smçtà ..>%)

#<truñivãjaþ>#, puü, (truñiralpaü vãjamasya .) kacuþ . iti ÷abdamàlà ..

#<truñã>#, strã, (truñi + %<kçdikàràdaktinaþ .>% iti và ïãù .) truñiþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<trunpa>#, vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-sakaüseñ .) trumpati . iti durgàdàsaþ ..

#<trunpha>#, vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-señ .) trumphati . iti durgàdàsaþ ..

#<trupa>#, vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-sakaüseñ .) tropati . iti durgàdàsaþ ..

#<trupha>#, vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-sakaüseñ .) trophati . iti durgàdàsaþ ..

#<tretà>#, strã, (trãn bhedàn eti pràpnotãti . yadbà, tritvamità . pçùodaràditvàt sàdhuþ . etanniruktiryathà, harivaü÷e . 205 . 5 .
     %<tridhà praõãto jvalano munibhirvedapàragaiþ .
     atastretàtvamàpanno yadekastrividhaþ kçtaþ ..>%) dakùiõàgniþ gàrhapatyaþ àhavanãyaþ ekoktyà idamagnitrayam . ityamaraþ . 2 . 7 . 20 .. (yathà, harivaü÷e . 26 . 45-46 .
     %<mathitvàgniü tridhà kçtvà ayajat sa naràdhipaþ .
     iùñvà yaj¤airbahuvidhairgatasteùàü salokatàm ..
     gandharvebhyo varaü labdhà tretàgniü samakàrayat .
     eko'gniþ pårbamevàsãdailastretàmakàrayat ..>%) dvitãyayugam . tasya parimàõaü yathà --
     %<tricatvàriü÷allakùeõa viü÷atsahasràdhikena ca .
     caturyugaü parimitaü naramànakrameõa ca ..
     dbiùañlakùaparimitaü ùaõõavatisahasrakam .
     tretàyugaü parimitaü kàlavidbhiþ prakãrtitam ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóam .. * .. tasya dharmà yathà --
     %<tretàyuge samàyàte dharmaþ pàdonatàü gataþ .
     alpakle÷ànvità lokàþ kecit kecit dayà÷ayàþ ..
     viùõudhyànaratà lokà yaj¤adànaparàyaõàþ .
     varõà÷ramàcàraratàþ sukhinaþ susthacetasaþ ..
     kùattrà bhåmispç÷aþ ÷ådràþ sarve bràhmaõasevinaþ .
     bràhmaõà÷ca mahàtmàno vedavedàïgapàragàþ ..
     pratigrahanivçttà÷ca satyasandhà jitendriyàþ .
     tapovrataratà nityaü dàtàro viùõusevinaþ ..
     kàlavarùã taóitvàü÷ca striyaþ sarvàþ pativratàþ .
     vasundharà ca ÷asyàóhyà puttrà÷ca pitçsevinaþ ..>% iti pàdme kriyàyogasàraþ ..

#<tretàyugaü>#, klã, (tretaiva yugam .) dbitãyayugam . tasyotpattyàdi yathà --
     %<kàrtika÷uklanavamyàü somavàre tretàyugotpattiþ .
     tatra avatàratrayam . vàmanapara÷uràmaü÷rãràmacandràþ . puõyaü tripàdam . pàpamekapàdam .
     puùkaranàmakaü tãrtham . sàgniko bràhmaõaþ .
     asthigatàþ pràõàþ . caturda÷ahastaparimito mànavadehaþ . da÷asahasravarùaü paramàyuþ . vyavahàryaü raupyapàtram . tadyugàbdàþ 1296000 .
     tatra ràjànaþ såryavaü÷ãyabàhukasagaràü÷umadasama¤jasadilãpabhagãrathàjada÷aratha÷rãràmacandraku÷ãlavà ete cakravartinaþ . tallakùaõam .
     dànadharmaratà nityaü tapasyà tãrthadar÷anam .
     agnihotraparà lokà ràjàno yaj¤akàriõaþ ..
     tatra tàrakabrahmanàma .
     ràmanàràyaõànanta mukunda madhusådana .
     kçùõa ke÷ava kaüsàre hare vaikuõñha vàmana ! ..>% iti mudràïkitapa¤jikàtaþ saügçhãtam ..

#<tretàyugàdyà>#, strã, (tretàyugasya àdyà prathamà tithiþ .) tretàyugàrambhatithiþ . sà ca kàrtika÷uklanavamã . tatpramàõaü yugàdyà÷abde draùñavyam ..

#<tredhà>#, vya, (triprakàram . %<saükhyàyà vidhàrthe dhà .>% 5 . 3 . 42 . iti dhà . %<edhàcca .>% 5 . 3 . 46 . iti dhà ityetasya edhàc .) tridhà .. iti mugdhabodham .. (yathà, çgvede . 1 . 22 . 17 .
     %<idaü viùõurvicakrame tredhà nidadhe padam .
     samåLahamasya pàüsure ..>%)

#<trai>#, ïa pàlane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-àtmaüsakaü-aniñ .) dantyavargàdyàdiþ . ïa, tràyate . cakriüstràhãtyàdyau tràhãti tràyate trà vic pa÷càt trà ivàcaratãti kvau sàdhyàm . kai÷cidadàdau trà pañhyate . iti kramadã÷varaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<traiguõyaü>#, klã, (triguõànàü bhàvaþ karma và . triguõa + ùya¤ .) triguõadharmaþ . satvarajastamastvam . yathà --
     %<traiguõyaviùayà vedà nistraiguõyo bhavàrjuna ! .>% iti ÷rãbhagavadgãtà .. ÷aityasaugandhyamàndyam . yathà --
     %<traiguõyalalitai÷càrumarudbhirupavãjite ..>% iti ÷ivaràtrivratakathà .. tribhiþ påraõa¤ca ..

#<traidhaü>#, vya, (triprakàramiti tridhà . tataþ %<dbitryo÷ca dhamu¤ .>% 5 . 3 . 45 . iti dhà ityasya dhamu¤ .) tridhà . iti mugdhabodham .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 32 . 32 .
     %<sarvameva hañhenaike daivenaike vadantyuta .
     puüsaþ prayatnajaü ki¤cit traidhametannirucyate ..>%)

@<[Page 2,665a]>@
#<traipuraþ>#, puü, (tripura eva . svàrthe aõ .) tripurade÷aþ . tatparyàyaþ . óàhalaþ 2 caidyaþ 3 cediþ 4 . iti hemacandraþ . 4 . 22 .. (de÷o'yaü kàmaråpasya sãmàprade÷aþ . yathà, kàmàkhyàtantre .
     %<kàle÷varaü ÷vetagiriü traipuraü nãlaparvatam .
     kàmaråpàbhidho de÷o gaõe÷agirimårdhani ..>% kàle÷varaü ÷vetagiriü traipuraü nãlaparvataü yàvat .. tripurasya ràjà . yathà, mahàbhàrate . 2 . 31 . 58 .
     %<màdrãsutastataþ pràyàdvijayã dakùiõàü di÷am .
     traipuraü svava÷e kçtvà ràjànamamitaujasam .
     nijagràha mahàbàhustarasà paurave÷varam ..>% tadde÷avàsini, puübhåmni . yathà, màtsye . 113 . 53 .
     %<sto÷alàþ kosalà÷caiva traipurà vaidi÷àstathà ..>% tripuràdhiùñhitàsurabhede . yathà, harivaü÷e . 129 . 54 .
     %<yenoddhçtàstraipurà màyino vai dagdhà ghoreõa vitathàntàþ ÷areõa ..>%)

#<trailokyaü>#, klã, (trilokã eva . caturvarõàditvàt svàrthe ùya¤ .) trilokã . yathà, màrkaõóeye .
     %<trailokyametadakhilaü ripunà÷anena tràtaü tvayà samaramårdhani te'pi hatvà ..>%

#<trailokyavijayà>#, strã, (trailokyasya vijayo yasyàþ . etasyàþ sevanena hi trailokyamadhãnamiva pratibhàtãti j¤ànàt tathàtvam .) bhaïgà . iti ÷abdacandrikà .. bhàï iti khyàtà ..

#<traividyaþ>#, puü, (çgvedayajurvedasàmavedaråpàstrisro vidyà yasyeti trividyastataþ svàrtha aõ . yadbà, tiso vidyà adhãte veda và . %<tadadhãte tadveda .>% 4 . 2 . 59 . iti aõ .) trivedaj¤aþ . trividyàvettà . yathà . manuþ . 12 . 111 .
     %<traividyo hetukastarkã nairukto dharmapàñhakaþ .
     traya÷cà÷ramiõaþ pårbe pariùat syàdda÷àvarà ..>% (vratavi÷eùe, klã . yathà, manuþ . 2 . 28 .
     %<svàdhyàyena vratairhomaistraividyenejyayà sutaiþ .
     mahàyaj¤ai÷ca yaj¤ai÷ca bràhmãyaü kriyate tanuþ ..>% %<traividyàkhyena ca vratena .>% iti taññãkàyàü kullåkabhaññaþ .. vedatrayapratipàdye, tri . yathà, bhàgavate . 6 . 2 . 24 .
     %<dharmaü bhàgavataü ÷uddhaü traivedya¤ca guõà÷rayam ..>% %<traivedyaü vedatrayapratipàdyaü guõà÷rayaü yamadåtànàü dharmam .>% iti taññãkàyàü svàmã ..)

#<troñakã>#, strã, ràgiõãvi÷eùaþ . iti halàyudhaþ ..

#<troñiþ>#, strã, (troñyate bhidyate'nayeti . troñi + %<aca iþ .>% uõàü . 4 . 138 . iti iþ .) ca¤cuþ . kañphalam . pakùã . mãnabhedaþ . iti medinã . ñe, 18 ..

#<troñihastaþ>#, puü, (troñi÷ca¤curhasta iva grahaõasàdhanaü yasya .) pakùã . iti ÷abdacandrikà ..

#<troñã>#, strã, (troñi + kçdikàràditi và ïãù .) troñiþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

@<[Page 2,665b]>@
#<trotraü>#, klã, (tràyate ÷ittyate niyamyate'neneti . trai pàlane + %<a÷itràdibhya itrotrau .>% uõàü . 4 . 172 . iti utraþ .) gavàditàóanadaõóaþ . pàücanã iti khyàtaþ . tatparyàyaþ . pràjanam 2 todanam 3 pravayaõam 4 . gajasya todanadaõóaþ . tatparyàyaþ . vaiõukam 2 veõukam 3 ityamarabharatau .. astram . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. àråpakriyà . vyàdhibhedaþ . iti saükùiptasàre uõàdivçttiþ ..

#<trauka>#, ç ïa gatyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüàtmaü-sakaü-señ .) caturda÷asvarã . rephamadhyaþ . ç, atutraukat . ïa, traukate . iti durgàdàsaþ ..

#<tryakùaþ>#, puü, (trãõi akùãõi netràõi yasya . tataþ samàsàntaùapratyayaþ .) ÷ivaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 106 . 11 .
     %<àsasàda mahàtmànaü tryakùaü tripuramardanam ..>% daityavi÷eùaþ . yathà, bhàgavate . 7 . 2 . 4 .
     %<bho bho dànavadaiteyà dvimårdhaüstryakùa ! ÷ambara ! .
     ÷atabàho ! hayagrãva ! namuce ! pàka ! ilvala ! ..>% netratrayavi÷iùñe, tri . yathà, mahàbhàrate . 2 . 43 . 1 .
     %<cediràjakule jàtastryakùa eùa caturbhujaþ ..>%)

#<tryakùaraþ>#, puü, (trãõi akùaràõi yatra .) ghañakaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (trãõi akàrokàramakàràtmakàni akùaràõi yatra . praõavàdau, tri . yathà, manuþ . 11 . 266 .
     %<àdyaü yattryakùaraü brahma trayã yasmin pratiùñhità .
     sa guhyo'nyastrivçdbedo yastaü veda sa vedavit ..>% chandobhede, klã . yathà, vàjasaneyasaühità yàm . 9 . 31 .
     %<viùõustryakùareõa trãüllokànudajayattànujjeùam ..>% %<viùõu stryakùareõàkùaratrayàtmakena chandasà tàn tàdç÷àn manuùyànujjeùamadhikaü jayeyam .>% iti vedadãpe mahãdharaþ ..)

#<tryaïgañaü>#, klã, (tribhiraïgairañyate gamyate iti . tryaïga + añ + ap . ÷akandhvàditvàdalopaþ .) ÷ikyabhedaþ . dhautà¤janã . iti medinã . ñe, 44 ..

#<tryaïgañaþ>#, puü, (tribhiraïgairañatãti . añ + ac .) dhautà¤janã . ÷ikyabhedaþ . ã÷varaþ . iti hemacandraþ ..

#<trya¤janaü>#, klã, (trayàõàü a¤janànàü samàhàraþ .) a¤janatrayam . yathà, kàlà¤janaü puùpà¤janaü rasà¤janam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tryadhvagà>#, strã, (triùu adhvasu màrgeùu gacchatãti . gama + óaþ .) gaïgà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<tryambakaþ>#, puü, (trãõi candrasåryàgniråpàõi ambakàni netràõi yasya . ÷ivaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 35 .. (yathà, çgvede . 7 . 59 . 12 .
     %<tryambakaü yajàmahe sugandhiü puùñivardhanam ..>% %<trayàõàü brahmaviùõurudràõàmambakaþ pità .>% iti çgvedabhàùye sàyanaþ .) ekàda÷arudràõàmanyatamaþ . yathà, màtsye . 5 . 29 -- 30 .
     %<ajaikapàdahivradhno viråpàkùo'tha raivataþ .
     hara÷ca bahuråpa÷ca tryambaka÷ca sure÷varaþ ..
     sàvitra÷ca jayanta÷ca pinàkã càparàjitaþ .
     ete rudràþ samàkhyàtà ekàda÷agaõe÷varàþ ..>%) ÷ivàü÷acandra÷ekharanàmakapauùyaràjaputtraþ . yathà,
     %<evaü tisçõàmambànàü garbhe jàto yato haraþ .
     atastyambakanàmàbhåt prathito lokadevayoþ ..
     sa ràjaputtraþ kaumàràvasthàü pràpa yadà tadà .
     sarva÷àstràrthatattvaj¤o jiùõostulyo babhåva ha ..
     bale vãrye praharaõe ÷àstre ÷ãle ca tatsamaþ .
     nànyo'bhånnçpa÷àrdåla ! no và bhåmau bhaviùyati ..
     abhiùicyàtha taü ràjà kumàraü balavattaram .
     da÷apa¤caikavarùãyaü sarvaràjaguõairyatam ..
     tisçbhiþ saha bhàryàbhirvanaü pauùyo vive÷a ha .
     vçddhocitakriyàü kartuü ràjà paramadhàrmikaþ ..
     gate pitari ràjà sa vanavàsaü mahàbalaþ .
     sarvàü kùitiü va÷e cakre'màtyaiþ sa candra÷ekharaþ ..
     sàrvabhaumo nçpo bhåtvà ràjabhiþ pariùevitaþ .
     amarairiva devendro vijahàra ÷riyà yutaþ ..
     evaü pauùyasuto bhåtvà tryambakaþ pràpya nirvçtim .
     brahmàvartàhvaye ramye karavãràhvaye pure ..
     dçùadbatãnadãtãre ràjà bhåtvà mumoda ha ..>% iti kàlikàpuràõe 46 adhyàyaþ .. * .. anyat candra÷ekhara÷abde draùñavyam ..

#<tryambakasakhaþ>#, puü, (tryambakasya mahàdevasya sakhà bandhuþ . %<ràjàhaþsakhibhyaùñac .>% 5 . 4 . 91 . iti ñac .) kuveraþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 71 ..

#<tryambakà>#, strã, (trãõi candrasåryàgniråpàõi ambakàni netràõi yasyàþ .) durgà . yathà --
     %<somasåryànalàstrãõi yasyà netràõi ambikà .
     tena sà tryambakà devã munibhiþ parikãrtità ..>%) iti devãpuràõe 45 adhyàyaþ ..

#<tryahaspar÷aþ>#, puü, (tryahaü càndradinatrayaü spç÷atãti . spç÷a + pacàdyac .) tridinaspçk . tithitrayaspar÷ayuktamahaþ . iti jyotiùam ..

#<tryahaspç÷aü>#, klã, (tryahaü spç÷atãti . spç÷a + %<igupadhaj¤eti .>% 3 . 1 . 135 . iti kaþ .) tryahaspar÷aþ . tathà ca va÷iùñhaþ .
     %<ekasmin sàvane tvahni tithãnàü tritayaü yadà .
     tadà dinakùayaþ proktastatra sàhasrikaü phalam ..
     phalamiti vaidikakarmaparam ..
     adhimàse dinapàte dhanuùi ravau bhànulaïghite màsi .
     cakriõi supte kuryànno màïgalyaü vivàha¤ca ..
     iti bhãmaparàkramaþ ..
     dinapàte dinakùaye .
     tryahaspç÷aü nàma yadetaduktaü tatra prayatnaþ kçtibhirvidheyaþ ..
     vivàhayàtrà÷ubhapuùñikarma sarvaü na kàryaü tridinaspç÷e tu ..>% iti jyotistattvam ..

@<[Page 2,666a]>@
#<tryahaihikaþ>#, tri, (ãhàyàü ceùñàyàü bhavamaihikaü ghanam . %<tatra bhavaþ .>% 4 . 3 . 53 . iti ñha¤ . tryahe dinatraye paryàptaü aihikaü dhanaü yasya .) dinatrayanirvàhocitadhanayuktaþ . yathà,
     %<ku÷åladhànyako và syàt kumbhãdhànyaka eva và .
     tryahaihiko ùàpi bhaveda÷vastanika eva và ..>% iti mànave . 4 . 7 .. %<ku÷åladhànyaka iti . ku÷ålo vrãhyàgàraü syàdityàbhidhànikàþ . iùñakàdinirmitàgàradhànyasa¤cayo bhavet . atra kàlavi÷eùàpekùàyàm . yasya traivàrùikaü bhaktaü paryàptaü bhçtyavçttaye . adhikaü vàpi vidyeta sa somaü pàtumarhati .. iti manåkta eva kàlo gràhyaþ . tena nityanaimittikadharmakçtyapovyavargasahitasya gçhiõo yàvatà dhànyàdidhanena varùatrayaü samathikaü và nirvàho bhavati tàvaddhanaþ ku÷åladhànyaka ucyate . vaùanirvàhocitadhànyàdidhanaþ kumbhãdhànyaþ . pràk saumikãþ kriyàþ kuryàt yasyànnaü vàrùikaü bhavediti yàj¤yavalkyena gçhasthasya vàrùikasa¤cayàbhyanuj¤ànàt . manurapi yadà vànaprasthasyaiva samànicaya eva vetyanena samàsa¤cayaü vakùyati tadapekùayà bahupoùyavargasya gçhiõaþ samucitaþ saüvatsarasa¤cayaþ . medhàtithistu . yàvatà dhànyàdidhanena bahubhçtyadàràdimatastrisaüvatsarasthitirbhavati tàvat suvarõàdidhanavànapi ku÷åladhànyaka ityabhidhàya kumbhã uùñrikà ùàõmàùikadhànyàdinicayaþ kumbhãdhànyaka iti vyàkhyàtavàn . govindaràjastu ku÷åladhànyaka ityetadvyàcakùya koùñhapramàõadhànyasa¤cayo và syàt dbàda÷àhamàtraparyàptadhanaþ . kumbhãdhànyaka ityetadbyàcaùñe uùñrikàpramàõadhànyàdisa¤cayo và ùaóahamàtraparyàptadhanaþ . dvàda÷àhaü ku÷ålena vçttiþ kumbhyà dinàni ùañ . imàmamålàü govindaràjoktiü nànurundhahe . ihà ceùñà tasyàü bhavaü aihikaü tryahaparyàptamaihikaü dhanaü yasya sa tryahaihikaþ tathà và syàt dinatrayanirvàhocitadhana ityarthaþ . ÷vobhavaü ÷vastanaü bhaktaü tadasyàstãti matvarthãyamikaü kçtvà na¤ samàsaþ tathà và bhavet .>% iti kullåkabhaññaþ ..

#<tryàrùeyàþ>#, puü, (çùerayaü àrùeyaþ . çùi + óhak . traya àrùeyàþ çùidharmà netràdãndriyakriyàbhàvaråpà yeùàm .) andhavadhiramåkàþ . yathà . atroktàni vacanàni sarvàõi tiryagadhikaraõanyàyamålàni . tathà hi tiryagadhikaraõe . tiryakpaïgutryàrùeyadevatànàmanadhikàra iti yàgamàtre uktam . tatra hetavaþ tira÷càü vi÷iùñàntaþkaraõavirahàt païgoþ pracaraõavirahàt tryàrùeyàõàmandhavadhiramåkànàü avekùaõa÷ravaõoccàraõavirahàditi ÷rãcandra÷ekharavàcapsatikçtacandanadhenu-vidhidhçtatiryagadhikaraõam .. (traya àrùeyà çùayo yatra . tripravaro gotrabhedaþ ..)

@<[Page 2,666b]>@
#<tryàhikaþ>#, tri, (tryahe bhavaþ . tryaha + ñha¤ .) tçtãye'hni bhavaþ . yathà, aikàhikadbyàhikatryàhikacàturthikasatatajvaraviùamajvara ityàdyaparàjitàstotram ..
     (%<aikàhiko dbyàhika÷ca tryàhika÷ca tathàparaþ .
     velàjvara÷caturtho'pi vijànãyàdvicakùaõaþ ..>% iti hàrãte cikitsitasthàne dbitãye'dhyàye .. asyauùadhaü yathà --
     %<rasena gandhaü ÷aïkha¤ca ÷ikhigrãva¤ca pàdikam .
     gojihvayà jayantyà ca taõóulãyai÷ca bhàvayet ..
     pratyekaü saptasaptàtha ÷uùkaü gu¤jàcatuùñayam .
     jaraõena ghçtenàdyàt tryàhikajvara÷àntaye ..>% iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe jvaràdhikàre ..)

#<tryuùaõaü>#, klã, (trayàõàü uùaõànàü samàhàraþ . pàtràditvàt strãtvaü na .) milita÷uõñhãpippalãmaricam . ityamaraþ . 2 . 10 . 111 . (yathà, gàruóe 198 adhyàye .
     %<yamànã citrakaü dhànyaü tryuùaõaü jãrakaü tathà ..>%)

#<tryåùaõaü>#, klã, (trayàõàü åùaõànàü pippalãmarica÷uõñhãnàü samàhàraþ .) tryuùaõam . ityamarañãkàyàü bharataþ ..
     (%<pippalãmaricaü ÷uõñhãtrayametadvimi÷ritam .
     trikañu tryåùaõaü vyoùaü kañutrayamathocyate ..>% iti vaidyakaparibhàùàyàm .. asya guõà yathà --
     %<tryåùaõaü dãpanaü hanti ÷vàsakàsatvagàmayàn .
     gulmamehakaphasthaulyameda÷lãpadapãnasàn ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) (ghçtavi÷eùaþ . yathà, carake cikitsàsthàne 22 adhyàdhe .
     %<tryåùaõàü triphalàü dràkùàü kà÷maryàõi paråùakam .
     dve pàñhe saralaü vyàghrãü svaguptàü citrakaü ÷añãm ..
     bràhmãü tàmalakãü medàü kàkanàsàü ÷atàvarãm .
     trikaõñakàü vidàrã¤ca piùñvà karùasamaü ghçtàt ..
     prasthaü caturguõaü kùãraü siddhaü kàsaharaü pibet .
     jvaragulbhàruciplãha÷irohçtpàr÷va÷ålanut ..
     kàmalàr÷o'nilàùñhãlàkùata÷oùakùayàpaham .
     tryåùaõaü nàma vikhyàtametadghçtamanuttamam ..>%)

#<tvaü>#, tri, (yuùmad + su . %<tvàhau sau .>% 7 . 2 . 94 . iti tvàde÷aþ .) bhavàn . tumi iti bhàùà . yuùmacchabdasya prathamaikavacanàntaråpo'yaü liïgatraye samànaþ . iti vyàkaraõam ..

#<tvaþ>#, tri, (tanoti vistàrayatãti . tana + %<tanoterana÷ca vaþ .>% uõàü . 2 . 63 . iti càt kvip ana÷ca vaþ . àgamànityatvàt tugvaikalpikaþ .) bhinnaþ . anyaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 82 .. (ekaþ . iti niruktiþ . 1 . 7 .. yathà, çgvede . 10 . 71 . 4 .
     %<uta tvaþ pa÷yanna dadar÷a vàttamuta tvaþ ÷çõvanna ÷çõotyenàm .
     uto tvasmai tanvaü vi sasre jàyeva patya u÷atã suvàsàþ ..>% %<tva÷abda ekavàcã . ekaþ . uta÷abdo'pyarthe . pa÷yannapi manasà paryàlocayannapi vàyaü na dadar÷a . dar÷anaphalàbhàvànna pa÷yati . tva ekaþ ÷çõvannapyenàü vàcaü na ÷çõoti ÷ravaõaphalàbhàvàt . ityanenàrdhenàvidvànabhihitaþ ..>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<tvak>#, [c] strã, (tvacati saüvçõoti meda÷oõitàdikamiti . tvaca saüvaraõe + kvip . yadvà, tanoti vistàrayatãti . tana + %<tanoterana÷ca vaþ .>% uõàü . 2 . 63 . iti cik ana÷ca vaþ .) indriyavi÷eùaþ . yathà --
     %<pårbavannityatàyuktaü dehavyàpi tvagindriyam .
     pràõàdistu mahàvàyuparyanto viùayo mataþ ..>% udbhåtaspar÷avaddravyaü gocaraþ so'pi ca tvacaþ . råpànyaccakùuùo yogyaü råpamatràpi kàraõam .. dravyàdhyakùe tvaco yogo manasà j¤ànakàraõam .. iti bhàùàparicchedaþ .. valkalam . (yathà, raghuþ . 2 . 37 .
     %<kaõóåyamànena kañaü kadàcit vanyadbipenonmathità tvagasya ..>%) guóatvak . (yathà, bçhatsaühitàyàm . 77 . 12 .
     %<tvagu÷ãrapatrabhàgaiþ såkùmailàrdhena saüyutai÷cårõaþ .
     pañavàsaþ pravaro'yaü mçgakarpåraprabodhena ..>%) carma . iti medinã . ce, 6 .. asya paryàyaþ . asçgdharà 2 . ityamaraþ .. asçgvarà 3 . iti taññãkà .. tvacam 4 tvacà 5 carma 6 chalã 7 challã 8 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, raghuþ . 3 . 31 .
     %<tvacaü sa medhyàü paridhàya rauravã ma÷ikùitàstraü pitureva mantravat .
     na kevalaü tadgururekapàrthivaþ kùitàvabhådekadhanurdharo'pi saþ ..>% ka¤cukaþ . yathà, manuþ . 2 . 79 .
     %<mahato'pyenaso màsàt tvacevàhirvimucyate ..>%) tvacam . iti ràjanirghaõñaþ .. dàracinã iti bhàùà ..

#<tvakkaõóuraþ>#, puü, (kaõóuü ràtãti . rà + kaþ . tvacaþ kaõóuraþ .) vraõaþ . iti hàràvalã . 156 ..

#<tvakkùãrà>#, strã, (vaü÷atvacaþ kùãramastyatra .) vaü÷arocanà . ityamaraþ . 2 . 9 . 109 .. (vaü÷arokùanà÷abde vivçtirasyà j¤àtavyà ..)

#<tvakkùãrã>#, strã, (vaü÷atvacaþ kùãramatra . gauràditvàt ïãù .) tvakkùãrà . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, su÷rute . 1 . 44 .
     %<sitàjagandhà tvakkùãrã vidàrã trivçtaþ samàþ ..>% (paryàyo'syà yathà --
     %<syàdvaü÷arocanà vàü÷ã tugàkùãrã tugà ÷ubhà .
     tvakkùãrã vaü÷alà ÷ubhrà vaü÷akùãrã ca vaiõavã ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<tvakchadaþ>#, puü, (tvageva chado yasya .) kùãrã÷avçkùaþ . iti ratnamàlà .. kùãraka¤cukã iti bhàùà ..

@<[Page 2,667a]>@
#<tvakpatraü>#, klã, (tvagiva patràõyasya .) guóatvak . ityamaraþ . 2 . 4 . 134 .. tejapatram . iti kecit . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . såtkañam 2 bhçïgam 3 tvacam 4 cocam 5 varàïgakam 6 . ityamaraþ . 2 . 4 . 134 .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 170 . 18 .
     %<candanàgurumukhyàni tvakpatràõàü vanàni ca ..>% yathà, su÷rute . 1 . 44 .
     %<recanaü sukumàràõàü tvakpatramaricàü÷akam ..>%)

#<tvakpatrã>#, strã, (tvakpatra + gauràditvàt ïãù .) hiïgupatrã . tatparyàyaþ . kàravã 2 pçthvã 3 vàspãkà 4 kavarã 5 pçthuþ 6 . ityamaraþ . 2 . 9 . 40 .. tatpatrã 7 . iti bharataþ ..

#<tvakpuùpaü>#, klã, (tvaca÷carmaõaþ puùpamiva .) romà¤caþ . iti trikàõóa÷eùaþ . kilàsam . iti hemacandraþ . 3 . 131 ..

#<tvakpuùpikà>#, strã, (tvakpuùpã + svàrthe kan pårbahrasvaþ .) kilàsam . iti trikàõóa÷eùaþ .. chulã iti bhàùà ..

#<tvakpuùpã>#, strã, (tvakpuùpa + gauràditvàt ïãù .) kilàsam . iti jañàdharaþ ..

#<tvakùa>#, tvacogràhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüparaü-sakaü-señ .) tvaco gràha÷carmaõo grahaõam . tvakùa tvacane iti prà¤caþ . tvacanaü saüvaraõamiti ramànàthaþ . tvakùati kàyaü varmaõà bhañaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<tvakùa>#, å kàr÷ye . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüparaü-sakaü-veñ .) å, tvakùiùyati tvakùyati . kàr÷yaü kç÷ãkaraõam . tvakùati kàùñhaü takùà . iti durgàdàsaþ ..

#<tvaksàraþ>#, puü, (tvaci sàro yasya .) vaü÷aþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 160 .. (yathà, manuþ . 10 . 37 .
     %<caõóàlàt pàõóusopàkastvaksàravyavahàravàn ..>% vaü÷asya tvagapi . ceü càói iti bhàùà .. yathà, su÷rute . 1 . 8 . %<anu÷astràõi tu tvaksàrasphañikakàcakuruvindajalaukàgnikùàranakhagojã÷ophàlikà÷àkapatrakarãrabàlàïgulaya iti ..>%) guóatvak . iti ÷abdacandrikà .. ÷oõavçkùaþ . randhravaü÷aþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (taltàvàü÷a iti bhàùà .. yathà, màghaþ . 4 . 61 .
     %<tyaksàrarandhraparipåritalabdhagãtirasminnasau mçditapakùmalarallakàïgaþ ..>%)

#<tvaksàrabhedinã>#, strã, (tvacaþ sàraü bhinattãti . bhid + õiniþ + ïãp .) kùudraca¤cuvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tvaksàrà>#, strã, (tvaksàro vaü÷a utpattikàraõatvenàstyasyàþ ac tataùñàp .) vaü÷arocanà . iti ràjanirghaõñaþ .. (vaü÷arocanà÷abde'syà vivaraõaü j¤àtavyam ..)

#<tvaksugandhaþ>#, puü, (tvaci sugandhaþ sadgandho yasya .) nàraïgaþ . iti bhàvaprakà÷aþ ..

@<[Page 2,667b]>@
#<tvaksugandhà>#, strã, (tvaci sugandho yasyàþ .) elabàlukanàmagandhadravyam . iti jañàdharaþ ..

#<tvaga>#, i kampe . gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüparaü-akaü-gatau sakaü-señ ..)

#<tvagaïkuraþ>#, puü, (tvaca÷carmaõaþ aïkura iva .) romà÷caþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<tvagàkùãrã>#, strã, (tyakkùãrã . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) tugàkùãrã . vaü÷alocanà . iti jañàdharaþ ..

#<tvaggandhaþ>#, puü, (tvaci gandho yasya .) nàgaraïgaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tvagjaü>#, klã, (tvacaþ jàyate iti . jana + óaþ .) roma . rudhiram . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tvagdoùaþ>#, puü, (tvaco doùo dåùaõaü yasmàt .) koñharogaþ . iti ràjanirdhaõñaþ .. tvagjàtarogaþ . tasyauùadhaü yathà --
     %<mandoùõalodhranãràmlacårõantu kanakasya ca .
     tenodvartitadehasya haredgrãùmaprasàrikàm ..
     tvaddoùa÷caiva seka÷ca gharmadoùa÷ca na÷yati ..>% iti gàruóe 194 adhyàyaþ .. sa tu mahàrogaþ . yathà, %<mahàrogiõaþ pàparogàùñakànyatamarogavataþ . te ca unmàdastvaddoùo ràjayakùmà ÷vàso madhumeho bhagandaraþ udaro'÷marã ityaùñau pàparogà nàradoktàþ .>% iti ÷uddhitattvam ..

#<tvagdoùàpahà>#, strã, (tvagdoùaü rogavi÷eùaü apahantãti . hana + óaþ .) vàkucã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tvagdoùàriþ>#, puü, (tagdoùasya rogavi÷eùasya ariþ ÷atruþ . tannà÷akatvàt tathàtvam .) hastikandaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<tvac>#, ÷a vçtyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàüparaü-sakaü-señ .) vakàrayuktaþ . dantyavargàdyàdiþ . ÷a, tvacatã tvacantã . vçtiþ saüvaraõam . tvacati kavacena dehaü vãraþ . iti durgàdàsaþ ..

#<tvacaü>#, klã, (pra÷astà tvagastyasyeti . ar÷a àditvàt ac .) vçkùavi÷eùaþ . dàracinã iti bhàùà .. (yathà, su÷rute kalpasthàne 1 adhyàye .
     %<somavallyamçtà ÷vetà padmaü kàlãyakaü tvacam ..>%) tatparyàyaþ . tvak 2 valkalam 3 bhçïgam 4 varàïgam 5 mukha÷odhanam 6 ÷akalam 7 siühalam 8 vanyam 9 surasam 10 kàmavallabham 11 utkañam 12 bahugandham 13 vijjulam 14 vanapriyam 15 nañaparõam 16 gandhavalkam 17 varam 18 ÷ãtam 19 . asya guõàþ . kañutvam . ÷ãtalatvam . kaphakàsavinà÷itvam . ÷ukràma÷amanatvam . kaõñha÷uddhikaratvam . laghutvam . iti ràjanirghaõñaþ .. valkalam . carma . (yathà, harivaü÷e . 177 . 136 .
     %<÷rãvatsàïko'ravindàkùa årdhvaromà mçdutvacaþ ..>% ka¤cukaþ . kholas iti bhàùà .. yathà, mahàbhàrate . 12 . 249 . 11 .
     %<vimuktaþ sarvapàpebhyo muktatvaca ivoragaþ ..>%) guóatvak . iti dharaõiþ ..

#<tvacà>#, strã, (tvac + pakùe ñàp . yadvà, tvacati saüvçõoti sarva÷arãramiti ac tataùñàp .) tvak . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<tvacàpatraü>#, klã, (tvacà tvak patramiva yasya .) tvakpatram . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<tvaciùñhaþ>#, tri, (ati÷ayena tvagvàn . tvagvat + iùñhan . %<vinmatorluk .>% 5 . 3 . 64 . iti matupo luk .) tvacãyàn . ati÷ayatvagvi÷iùñaþ . iti vyàkaraõam ..

#<tvacisàraþ>#, puü, (tvaci sàro yasya . %<haladantàt saptamyàþ saüj¤àyàm .>% 6 . 3 . 9 . iti saptamyà aluk .) vaü÷aþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 160 ..

#<tvacisugandhà>#, strã, (tvaci sugandho yasyàþ . saptabhyà aluk .) kùudrailà . iti hàràvalã . 97 ..

#<tvat>#, tri, (tanotãti . tana + %<tanoterana÷ca vaþ .>% uõàü 2 . 63 . iti cakàràt kvip tuk ana÷ca vaþ .) bhinnaþ . iti jañàdharaþ .. (yuùmad÷abdasya pa¤camyekavacanasya råpam .) bhavataþ . iti vyàkaraõam .. tomà haite iti bhàùà ..

#<tvanca>#, u itau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüparaü-sakaü-señ . ktvàveñ .) vakàrayuktàdiþ . u, tva¤citvà tvaktvà . itirgatiþ . iti durgàdàsaþ ..

#<tvanca>#, u dha saïkoce . iti kavikalpadrumaþ .. (rudhàüparaü-sakaü-señ . ktvàveñ ..)

#<tvadãyaü>#, tri, (tava idam . yuùmad + chaþ . %<pratyayottarapadayo÷ca .>% 7 . 2 . 98 . iti maparyantasya tvàde÷aþ .) bhavadãyam . iti vyàkaraõam .. (yathà, raghuþ . 3 . 50 .
     %<ato'yama÷vaþ kapilànukàriõà pitustvadãyasya mayàpahàritaþ ..>%)

#<tvara>#, ¤i ùa ma ïa syade . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-àtmaü-akaü-señ .) ¤i, tvaritaþ tårõo'sti . và ruùàmahçùatvarasaüghuùàsvanibhyo niùñhàyàü vematve'pi vedeùåccàraõabhedàrthametadanubandhamanye manyante . ùa, tvarà . ma, tvarayati . ïa, tvarate . syada iha ÷ãghramanuùñhànam . nànunetumabalàþ sa tatvare . iti durgàdàsaþ ..

#<tvaraõaü>#, klã, (tvara + bhàve lyuñ .) tvarà . iti vyàkaraõam .. (tvarate ÷ãghraü gacchatãti . tvara + lyuþ . drutagàmini, tri . yathà, atharvavede . 11 . 8 . 28 .
     %<àsneyã÷ca vàsteyã÷ca tvaraõàþ kçpaõà÷ca yàþ ..>%)

#<tvarà>#, strã, (tvaraõamiti . tvara + %<ghañàdayaþ ùitaþ .>% iti aï . tataþ strãliïgatvàt ñàp .) vegaþ . tatparyàyaþ . sambhramaþ 2 . ityamaraþ . 3 . 2 . 26 .. àvegaþ 3 tvariþ 4 tårõiþ 5 saüvegaþ 6 . iti hemacandraþ . 2 . 236 .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 279 . 27 .
     %<asakçttvaü mayà pårbaü nirjito jãvitapriyaþ .
     mukto j¤àtiriti j¤àtvà kà tvarà maraõe punaþ ..>%)

@<[Page 2,668a]>@
#<tvariþ>#, strã, (tvaraõamiti . tvara + bhàve in .) tvarà . iti hemacandraþ . 2 . 236 ..

#<tvaritaü>#, klã, (tvara + ktaþ .) ÷ãghram . (tvarate smeti . tvara + gatyàrthàkarmaketi kartari ktaþ . yadbà, tvarà sa¤jàtàsya . tvarà + tàrakàditvàt itac .) tadbi÷iùñe, tri . ityamaraþ . 1 . 1 . 68 .. (yathà, pa¤catantre . 3 . 102 .
     %<bahvantaràyayuktasya dharmasya tvarità gatiþ ..>%)

#<tvaritoditaü>#, tri, (tvaritaü ÷ãghraü yathà tathà uditaü kathitam .) ÷ãghroccàritavacaþ . tatparyàyaþ . nirastam 2 . ityamaraþ . 1 . 6 . 20 ..

#<tvaùñaþ>#, tri, (tvakùyate tanåkriyate smeti . tvakùa tanåkaraõe + ktaþ .) tanåkçtaþ . càücà cholà ityàdi bhàùà . tatparyàyaþ . taùñaþ 2 . ityamaraþ . 3 . 11 . 99 ..

#<tvaùñà>#, [ç] puü, (tveùati dãpyatãti . tviùa dãptau + %<naptçnetçtvaùñçhotriti .>% uõàü . 2 . 96 . iti tçc ito'tva¤ca .) àdityavi÷eùaþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 65 . 14-15 .
     %<adityàü dvàda÷àdityàþ sambhåtà bhuvane÷varàþ .
     ye ràjannàmatastàüste kãrtayiùyàmi bhàrata ! ..
     dhàtà mitro'ryamà ÷akro varuõastvaü÷a eva ca .
     bhago vivasvàn påùà ca savità da÷amastathà .
     ekàda÷astathà tvaùñà dvàda÷o viùõurucyate ..>% ete tu càkùuùasya manorantare tuùità nàma devà àsan vaivasvate'ntare tu dvàda÷a àdityàþ . iti viùõupuràõe . 1 . 15 . 131 -- 133 .. tathà màtsye ca . 6 . 3 -- 5 .. tvakùati tanåkaroti kàùñhàdikaü ÷ilpakàryatvàt . takùa + tçc .) vi÷vakarmà . iti hemacandraþ . 3 . 581 .. (yathà, màghe . 3 . 35 .
     %<tvaùñuþ sadàbhyàsagçhãta÷ilpavij¤ànasampatprasavasya sãbhà ..>% ayantu màghamàse såryarathaparibhramaõàdhikàriõàmanyatamaþ . yathà, viùõupuràõe . 2 . 10 . 15 .
     %<tvaùñàtha jamadagni÷ca kambalo'tha tilottamà .
     brahmàpeto'tha çtajit dhçtaràùñro'tha sattamaþ .
     màghamàse vasantyete sapta maitreya ! bhàskare ..>% vi÷vakarmaõaþ puttravi÷eùaþ . yathà, viùõupuràõe . 1 . 15 . 122 .
     %<tasya puttràstu catvàrasteùàü nàmàni me ÷çõu .
     ajaikapàdahirvradhnastvaùñà rudra÷ca buddhimàn ..>% prajàpativi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 5 . 9 . 3 .
     %<tvaùñà prajàpatirhyàsãt deva÷reùñho mahàtapàþ .
     sa puttraü vai tri÷irasamindradrohàt kilàsçjat ..>% mahàdevaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 103 .
     %<dhàtà ÷akra÷ca viùõu ÷ca mitrakhvaùñà dhruvo dharaþ ..>%) varõasaïkarajàtivi÷eùaþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 9 .. asya paryàyaþ . kàùñhatañ÷abde utpatti÷ca såtradhàra÷abde draùñavyà .. (indraþ . iti çgvedabhàùye sàyanaþ . 1 . 117 . 22 .. asurabhedaþ . iti tatraiva sàyanaþ . 3 . 48 . 4 ..)

@<[Page 2,668b]>@
#<tvàcapratyakùaü>#, klã, (tvàcaü tvac-sambandhi pratyakùam .) spar÷aj¤ànam . dravyàdeþ spar÷adbàrà bodhaþ . yathà, %<atha j¤ànamàtre tvaïmanaþsaüyogasya yadi kàraõatvaü tadà ràsanacàkùuùàdikàle tvàcapratyakùaü syàt .>% iti siddhàntamuktàvalã ..

#<tvàùñã>#, strã, durgà . yathà --
     %<tuùa tuùñau smçto dhàtustasya tuùñã nipàtane .
     sçjatyeùà prajàstuùñã tvàùñã tena prakãrtità ..>% iti devãpuràõe 45 adhyàyaþ ..

#<tvàùñraþ>#, puü, (tvaùñurapatyaü pumàn . aõ .) vçtràsuraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, devãbhàgavate . 5 . 5 . 4 .
     %<udyamena hatastvàùñro namucirbala eva ca ..>% vi÷varåpaþ . yathà, bhàgavate . 6 . 8 . 3 .
     %<vçtaþ purohitastvàùñro mahendràyànupçcchate ..>% tvaùñçsambandhini, tri . yathà, màrkaõóeye . 21 . 85 .
     %<tato'straü tvàùñramàdàya cikùepa prati dànavàn ..>% tathà, bhàgavate . 6 . 14 . 27 .
     %<÷rapayitvà caruü tvàùñraü tvaùñàramajayadbibhuþ ..>% tvaùñà adhiùñhàtrã devatàsyeti aõ . citrànakùatram . yathà, bçhatsaühitàyàm . 7 . 11 .
     %<ghorà ÷ravaõastvàùñraü vasudevaü vàruõa¤caiva ..>%)

#<tvàùñrã>#, strã, (tvaùñà adhiùñhàtrã devatàsyàþ . tvaùñç + aõ + ïãp .) citrànakùatram . iti hemacandraþ .. (tvaùñurvi÷vakarmaõo'patyaü strã .) saüj¤ànàmasåryapatnã . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 66 . 35 .
     %<tvàùñrã tu saviturbhàryà vaóavà råpadhàriõã .
     asåyata mahàbhàgà sàntarãkùe'÷vinàvubhau ..>%) rathikà . kùudrarathaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<tviñ>#, [ù] strã, (tviùa dãptau + sampadàditvàt kvip .) ÷obhà . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 20 . 2 .
     %<apa÷yaü dbàrakà¤càhaü mahàràja ! hatatviùam ..>%) prabhà . (yathà, màdhe . 1 . 3 .
     %<cayastviùàmityavadhàritaü purastataþ ÷arãrãti vibhàvitàkçtim ..>%) vàk . iti medinã . ùe, 13 .. vyavasàyaþ . jigãùà . iti vi÷vaþ .. (dãpyamàne, tri . yathà, çgvede . 4 . 17 . 2 .
     %<tava tviùo janimanrejata dyaurejadbhåmirbhiyasà svasya manyoþ ..>% %<he indra tviùo dãpyamànasya tava tvadãye janiman janmani sati .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<tviùa>#, au ¤a bhàse . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüubhaü-dàne-sakaü-anyatra akaü-aniñ .) au, atvikùat . ¤a, tveùati tveùate . bhàso dãptiþ . avànnivàse dàne ca tviùau ¤a anuvartate . au, avàtvikùat . ¤a, avatveùati avatveùate . jano nivasati dadàti dãpyate và ityarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 2,668c]>@
#<tviùà>#, strã, (tviù + halantàt và ñàp .) dãptiþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<tviùàmpatiþ>#, puü, (tviùàü prabhàõàü patiþ . ùaùñhyà aluk .) såryaþ . ityamaraþ . 1 . 3 . 30 ..

#<tviùiþ>#, strã, (tviùa dãptau + %<igupadhàt kit .>% uõàü 4 . 119 . iti in sa ca kit .) kiraõam . iti hemacandraþ . 2 . 14 .. (yathà, çgvede . 9 . 71 . 9 .
     %<ukùeva yåthà pariyannaràvãdadhi tviùãradhita såryasya ..>%)

#<tsara>#, chadmagatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüparaü-akaü-sakaü ca-señ .) dantyavargàdyasyàdhodantyasakàraþ . tsarati dhårtaþ chalena gacchatãtyarthaþ . iti durgàdàsaþ .. (yathà, atharvavede . 8 . 6 . 8 .
     %<yastvà svapantãü tsarati yastvà dipsati jàgratãm ..>%)

#<tsaruþ>#, puü, (tsarati kauñilyaü gacchatãti . tsara + %<bhçmç÷ãtécaritsarãti .>% uõàü 1 . 7 . iti uþ .) khaógamuùñiþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 90 .. tatparyàyaþ . muùñiþ 2 tàlatalaþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 243 .
     %<jyotsnàbhisàrasamucitave÷e ! vyàkoùamallikottaüse ! .
     vi÷asi mano ni÷iteva smarasya kumudatsaruccharikà ..>% sarpaþ . yathà, çgvede . 5 . 50 . 1 .
     %<mà màü padyena rapasà vidattsaruþ .>% %<tathà tsaru÷chadmagàmã jihmagaþ sarpa ityarthaþ màü padyena pàdabhavena rapasà . rapi ÷abdakarmà . ÷abdena mà vidat mà jànàtu .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<tha>#

#<tha>#, thakàraþ . sa vya¤janasaptada÷avarõaþ . tavargadvitãyavarõa÷ca . asyoccàraõasthànaü dantaþ . iti vyàkaraõam .. (yathà, ÷ikùàyàm . 17 .
     %<syurmårdhanyà çñurasà dantyà ëtulasàþ smçtàþ ..>%) asya svaråpaü yathà --
     %<thakàraü ca¤calàpàïgi ! kuõóalã mokùaråpiõã .
     tri÷aktisahitaü varõaü tribindusahitaü sadà ..
     pa¤cadevamayaü varõaü pa¤capràõàtmakaü sadà .
     aruõàdityasaïkà÷aü thakàraü praõamàmyaham ..>% iti kàmadhenutantram .. (vaïgãyavarõamàlàyàm) asya lekhanaprakàro yathà --
     %<ku¤cità kuõóalã bhåtvà vàmàddakùiõatastataþ .
     vàmataþ ku¤cità bhåtvà dakùàdhodakùato gatà ..
     årdhva çjvàyatà rekhà surà gaïgàdayaþ kramàt .
     vàõã bhavànã lakùmã÷ca dhyànamasya pracakùate ..>% asya dhyànàdi yathà --
     %<nãlavarõàü trinayanàü ùaóbhujàü varadàü paràm .
     pãtavastraparãdhànàü sadà siddhipradàyinãm ..
     evaü dhyàtvà thakàrantu tanmantraü da÷adhà japet .
     pa¤cadevamayaü varõaü pa¤capràõamayaü sadà ..
     taruõàdityasaïkà÷aü thakàraü praõamàmyaham ..>% iti varõoddhàratantram .. * .. asya nàmàni yathà --
     %<thaþ sthiràmã mahàgranthirgranthigràho bhayànakaþ .
     ÷ilã ÷irasijo daõóã bhadrakàlã ÷iloccayaþ ..
     kçùõo buddhirvikarmà ca dakùanà÷àdhipo'maraþ .
     varadà bhogadà ke÷o vàmajànuraso'nalaþ ..
     lolaujajjayinã guhyaþ ÷araccandravidàrakaþ ..>% iti nànàtantra÷àstram ..

#<thaü>#, klã, rakùaõam . maïgalam . sàdhvasam . iti medinã . the, 1 ..

#<thaþ>#, puü, (thuóa saüvçtau + óaþ .) parvataþ . bhayarakùakaþ . iti medinã . the, 1 .. vyàdhibhedaþ . bhayacihnam . bhakùaõam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<thuóa>#, ÷i saüvçtau . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàüparaü-sakaü-señ .) ÷i, thuóati . athuóãt tuthoóa . iti durgàdàsaþ ..

#<thutkàraþ>#, puü, (kç + bhàve gha¤ . thudityavyakta÷abdasya kàraþ karaõaü yatra .) niùñhãvanatyàgànukaraõa÷abdaþ ..

#<thurva>#, ã vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-señ .) pa¤camasvarã . thåþ thurau thuraþ . ã, thårõaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<thurvaõaü>#, klã, hananam . thurvadhàtorbhàve anañi (lyuñi) niùpannam ..

#<thåthå>#, vya, niùñhãvanatyàgànukaraõa÷abdaþ . yathà -- thåthåkçtya vamadbhiradhvagajanairiti såktikaõàmçtam ..

#<thaithai>#, vya, vàdyànukaraõa÷abdavi÷eùaþ . iti saïgãtadàmodaraþ ..

#<thoóanaü>#, klã, saüvaraõam . iti thuïadhàtorbhàve'nañ pratyayaþ (lyuñ) ..

#<da>#

#<da>#, dakàraþ . sa vya¤janàùñàda÷avarõaþ tavargatçtãyavarõa÷ca . asyoccàraõasthànaü dantaþ . iti vyàkaraõam .. (yathà, ÷ikùàyàm . 17 .
     %<syurmårdhanyà çñuraùà dantyà ëtulasàþ smçtàþ ..>%) asya svaråpaü yathà --
     %<dakàraü ÷çõu càrvaïgi ! caturvargapradàyakam .
     pa¤cadevamayaü varõaü pa¤capràõamayaü sadà ..
     tri÷aktisahitaü devi ! trivindusahitaü sadà .
     àtmàditattvasaüyuktaü svayaü paramakuõóalã ..
     raktavidyullatàkàraü dakàraü hçdi bhàvaya ..>% iti kàmadhenutantram .. asya dhyànàdi yathà --
     %<dhyànamasya dakàrasya vakùyate ÷çõu pàrvati ! .
     caturbhujàü pãtavastràü navayauvanasaüsthitàm ..
     anekaratnaghañitahàranåpura÷obhitàm .
     evaü dhyàtvà dakàrantu tanmantraü da÷adhà japet ..>% asya nàmàni yathà, nànàtantra÷àstre .
     %<do'drã÷o dhàtakirdhàtà dàtà dalaü kalatrakam .
     dãnaü j¤àna¤ca dàna¤ca bhaktiràhavanã dharà ..
     suùumnà yoginã sadyaþ kuõóalo vàmagulphakaþ .
     kàtyàyanã ÷ivà durgà laïghanà nà trikaõóakã ..
     svastikaþ kuñilàråpaþ kçùõa÷comà jitendriyaþ .
     dharmahçdvàmadeva÷ca bhramà bahusuca¤calà ..
     haridràpuramatrau ca dakùapàõistrirekhakaþ ..>%

#<daü>#, klã, (dadàti ànandamiti . dà + bàhulakàt kaþ .) bhàrya . ityekàkùarakoùaþ ..

#<daþ>#, puü, (dai pa ÷uddhau và dà dàne + bàhulakàt kaþ .) acalaþ . dattaþ . dàtà . iti medinã de, 1 .. (do cchede + óaþ .) khaõóanam . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, màghe . 19 . 114 .
     %<dàdadoduddaduddàdã dàdàdodådadã dadoþ .
     duddàdaü dadade dudde dadàdada dado'dadaþ ..>% %<dadyate iti dàdodànam . dadadàne karmaõi gha¤ . dàdaü dadàtãti dàdado dànapradaþ .>% ityàdau mallinàthakçtañãkàyàmarthavi÷eùà boddhavyàþ ..)

#<daü÷aþ>#, puü, (da÷atãti . daü÷a daü÷ane + pacàdyac .) kãñavi÷eùaþ . dàü÷a iti bhàùà . tatparyàyaþ . vanamakùikà 2 . ityamaraþ . 2 . 5 . 27 .. gomakùikà 3 araõyamakùikà 4 bhambharàlikà 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. pàü÷uraþ 6 daü÷akaþ 7 . iti hàràvalã .. duùñamukhaþ 8 kråraþ 9 kùudrikà 10 . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, manuþ . 1 . 45 .
     %<svedajaü daü÷ama÷akaü yåkàmakùikamatkuõam .
     uùmaõa÷copajàyante yaccànyat ki¤cidãdç÷am ..>% da÷atãva ÷arãramiti .) varma . (yathà, bhàgavate . 3 . 18 . 9 .
     %<parànuùaktaü tapanãyopakalpaü mahàgadaü kà¤canacitradaü÷am ..>% da÷a + bhàve dha¤ .) daü÷anam . iti medinã . ÷e, 7 ..
     (%<suptatà jàyate daü÷e kçùõa¤càtisravatyasçk ..>% iti su÷rute kalpasthàne vaùñhe'dhyàye ..) dantaþ . iti hemacandraþ . 3 . 248 .. khaõóanam . (dantakùatam . yathà, àryàsapta÷atyàm . 511 .
     %<varõahçtirna lalàñe na lulitamaïgaü na càghare daü÷aþ .
     utpalamahàri vàri ca na spçùñamupàyacatureõa ..>%) doùaþ . marma . sarpakùatam . iti vi÷vaþ .. (yathà,
     %<sarvairevàditaþ sarpaiþ ÷àkhàdaùñasya dehinaþ .
     daü÷asyoparibadhnãyàdariùñà÷caturaïgule ..
     plotacarmàntavalkànàü mçdunànyatamena ca .
     na gacchati viùaü dehamariùñàbhirnivàritam ..>% iti su÷rute kalpasthàne pa¤came'dhyàye .. asuravi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 12 . 3 . 19 .
     %<so'bravãdahamàüsaü pràk daü÷o nàma mahàsuraþ ..>% ayantu bhçgubhàryàmapaharan tacchàpàt màüsa÷oõità÷ã kãño jàtaþ . tataþ kadàcit guroþ para÷uràmasya nidràü pratipàlayituþ karõasya årude÷aü nirbhidya ÷oõitaü pãtavàn . tataþ para÷uràmeõàyaü ÷àpàt nirmocitaþ .. etadvivaraõantu tatraivàdhyàye draùñavyam ..)

#<daü÷akaþ>#, puü, (da÷atãti . dan÷a + õvul .) daü÷aþ . iti hàràvalã . 123 .. (nçpavi÷eùaþ . sa tu kampanàde÷àdhipatiþ . yathà, ràjataraïgiõyàm . 178 .
     %<daü÷akaþ kampanàdhã÷aþ pravçddhe tatra sakrudhi .
     vidruto viùalàñàyàü nipatya nihataþ kha÷aiþ ..>%) daü÷anakartari, tri ..

#<daü÷anaü>#, klã, (da÷atãva ÷arãramiti . da÷a + lyuþ .) varma . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 268 . 18 .
     %<saünahyadhvaü sarva evendrakalpà mahànti càråõi ca daü÷anàni ..>% dan÷a + bhàve lyuñ .) dantàdinà khaõóanam . iti hemacandraþ .. kàmaóàna hulaphuñàna iti bhàùà . (yathà, mahàbhàrate . 8 . 83 . 34 .
     %<daü÷ana¤càhibhiþ kçùõairdàha÷ca jatuve÷mani ..>%)

#<daü÷abhãruþ>#, puü strã, (daü÷àt vanamakùikàtaþ bhãrurbhaya÷ãlaþ .) mahiùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<daü÷amålaþ>#, puü, (daü÷avadugraü målamasya .) ÷igruþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (guõàdayo'sya ÷igru÷abde j¤àtavyàþ ..)

#<daü÷itaþ>#, tri, (daü÷o varma sa¤jàto'sya parihitatvàditi . daü÷a + tàrakàditvàt itac .) varmitaþ . (yathà, mahàbhàrate . 2 . 29 . 2 .
     %<mahatà balacakreõa pararàùñràvamardinà .
     hastya÷varathapårõena daü÷itena pratàpavàn ..>% daü÷yate iti . dan÷a + õic + bhàve ktaþ .) daùñaþ . iti hemacandraþ .. (bhàsamànaþ . yathà, mahàbhàrate . 4 . 40 . 2 .
     %<vàraõà yatra sauvarõàþ pçùñhe bhàsanti daü÷itàþ .
     supàr÷vaü sugraha¤caiva kasyaitaddhanuruttamam ..>% %<daü÷ità bhàsamànàþ .>% iti nãlakaõñhaþ ..)

#<daü÷ã>#, strã, (kùudro daü÷aþ . svalpàrthe ïãù . yadvà, da÷atãti . daü÷a + ac . gauràditvàt ïãù .) kùudradaü÷aþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 27 . choñadàü÷a iti bhàùà ..

#<daüùñrà>#, strã, (da÷yate'nayeti . dan÷a + %<dàmnã÷aseti .>% 3 . 2 . 182 . iti karaõe ùñran . yadvà, %<sarvadhàtubhyaùñran .>% uõàü 4 . 158 . iti ùñran . gauràdipàñhe pitàmahã÷abdasya pàñhàt ùitàü ïãùo'nityatvàt ñàp .) dantavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . dàóhà 2 . iti hemacandraþ . 3 . 247 .. (yathà, sàhityadarpaõe . 1 . 3 .
     %<yasyàlãyata ÷alkasãmni jaladhiþ pçùñhe jaganmaõóalam .
     daüùñràyàü dharaõã nakhe ditisutàdhã÷aþ pade rodasã ..>%)

#<daüùñrikà>#, strã, (daüùñrà vidyate'syàþ . daüùñrà + %<brohyàdibhya÷ca .>% 5 . 2 . 116 . iti ñhan .) dàóhikà . iti hemacandraþ . 3 . 247 ..

#<daüùñrã>#, [n] puü strã, (pra÷astà daüùñrà astyasyeti . daüùñrà + %<brãhyàdibhya÷ca .>% 5 . 2 . 116 . iti iniþ .) ÷åkaraþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 2 .. sarpaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 33 . 23 .
     %<vilàni daüùñriõaþ sarve sànåni mçgapakùiõaþ .
     tyajantyasmadbhayàdbhãtà gajàþ siühà vanànyapi ..>%) daüùñràvi÷iùñe, tri . yathà --
     %<daüùñribhiþ ÷çïgibhirvàpi hatà mlecchai÷ca taskaraiþ .
     ye svàmyarthe hatà yànti ràjan ! svargaü na saü÷ayaþ ..>% iti ÷uddhitattve agnipuràõam ..

#<dakaü>#, klã, (udaka + pçùodaràditvàt sàdhuþ .) jalam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<dakùa>#, ïa syade . vçddhau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-àtmaü-sakaü-señ .) syada iha ÷ãghrakaraõam . ïa, dakùate dhanamudyogã . ÷ãghramutpàdayati ityarthaþ . iti durgàdàsaþ .. (sàmarthye akarmako'yam . yathà, çgvede . 2 . 1 . 11 .
     %<tamiLà ÷atamihàsi dakùase ..>% %<dakùase dànàya samarthà bhavasi ..>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<dakùa>#, ùa ma ïa hantyarthe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-àtmaü-sakaü-señ .) ma, adakùi adàkùi . dakùaü dakùam . dàkùaü dàkùam . mànubandhabalàdanupadhayorapi dãrghaþ . svamate tu dãrghavidhirupadhàü nàpekùate . ùa, dakùà . semaktàt sarorityanenaiveùñasiddhe'sya ùànubandhastvaraparyantaghañàdibhyo ïa iti pràcãnamatànuvàdàrthaþ . ïa, dakùate . hantyarthe gativadhayoþ . iti durgàdàsaþ ..

#<dakùaþ>#, puü, (dakùate sçùñipravçddhaye samartho bhavatãti . dakùa + ac .) prajàpativi÷eùaþ . sa brahmaõo dakùiõàïguùñhàjjàtaþ . tataþ prabhçti maithunena prajà jàtàþ . yathà --
     %<÷arãrànatha vakùyàmi màtçhãnàn prajàpateþ .
     aïguùñhàddakùiõàddakùaþ prajàpatirajàyata ..>% iti matsyapuràõe . 3 . 9 ..
     %<yathà sasarja caivàdau tathaiva ÷çõuta dbijàþ ! .
     yadà tu sçjatastasya devarùigaõapannagàn ..
     na vçddhimagamallokastadà maithunayogataþ .
     dakùaþ puttrasahasràõi pà¤cajanyàmajãjanat ..>% iti ca tatraiva . 5 . 3 -- 4 .. asya bhàryà svàyambhuvamanukanyà prasåtiþ . asya ùoóa÷akanyàþ yathà, ÷raddhà 1 maitrã 2 dayà 3 ÷àntiþ 4 tuùñiþ 5 puùñiþ 6 kriyà 7 unnatiþ 8 buddhiþ 9 medhà 10 mårtiþ 11 titikùà 12 hrãþ 13 svàhà 14 svadhà 15 satã 16 . tasya trisahasraputtràþ . dakùaprajàpatirdvitãyajanmani da÷apracetasaþ suto bhåtvà ùaùñhamanvantare prajàsçùñi¤cakàra . sa asiknyàü patnyàü ùaùñiü kanyà janayitvà prajàpatibhyo dattavàn . dharmàya da÷a . ka÷yapàya saptada÷a . candràya saptaviü÷atiþ . kç÷à÷vàya dve . bhåtàya dve . aïgirase dve . iti ÷rãbhàgavatam .. * .. tàmracåóaþ . (yathà, carake såtrasthàne 27 adhyàye .
     %<dhàrtaràùñracakoràõàü dakùàõàü ÷ikhinàmapi .
     cañakànà¤ca yàni syuraõóàni ca hitàni ca ..>%) munibhedaþ . (yathà, brahmavaivarte prakçtikhaõóe . 4 . 67 .
     %<kaõàdo gautamaþ kaõvaþ pàõiniþ ÷àkañàyanaþ .
     grantha¤cakàra yaddhçtvà dakùaþ kàtyàyanaþ svayam ..>% ayaü hi dharma÷àstraprayojakànàmanyatamaþ . yathà, yàj¤avalkye . 1 . 5 .
     %<parà÷aravyàsa÷aïkhalikhità dakùagotamau .
     ÷àtàtapo va÷iùñha÷ca dharma÷àstraprayojakàþ ..>%) haravçùaþ . drumabhedaþ . vahniþ . iti vi÷vaþ .. mahe÷aþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 113 .
     %<dhçtimàn matimàn dakùaþ satkçta÷ca yugàdhipaþ ..>% viùõornàmavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 111 .
     %<akråraþ pe÷alo dakùo dakùiõaþ kùamiõàü varaþ ..>% balam . iti nighaõñuþ . 2 . 9 . %<dakùa ÷aighrye cakàràt vçddhau . dakùa gatihiüsanayoþ . dakùatirutsàhàrthaþ . iti skandasvàmã . asun . ÷atruvijaye kùipro bhavatyanena hiüsyante vànena ÷atravaþ protsàhito và bhavati ÷atruvijaye .>% %<dakùa iti sakàràntaü balanàma akàràntamapi tasyaivamarthàntare draùñavyam ..>% iti taññãkàyàü devaràjayajvà . yathà, çgvede . 1 . 95 . 6 .
     %<sa dakùàõàü dakùapatirbabhåva ..>% %<so'gnirdakùàõàü sarveùàü balànàü dakùapatirbalàdhipatirbabhåva .>% iti tadbhàùye sàyanaþ .. garuóasya puttràõàmanyatamaþ . yathà, mahàbhàrate . 5 . 101 . 12 .
     %<meghahçt kumudo dakùaþ sarpàntaþ somabhojanaþ ..>%) tri, pañuþ . iti medinã . ùe, 14 .. asya paryàyaþ catura÷abde draùñavyaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 74 . 39 .
     %<sà bhàryà yà gçhe dakùà sà bhàryà yà prajàvatã .
     sà bhàryà yà patipràõà sà bhàryà yà pativratà ..>% samarthaþ . yathà, çgvede . 1 . 59 . 4 .
     %<bçhatã iva sånave rodasã giro hotà manuùyo na dakùaþ ..>% pravçddhaþ . yathà, tatraiva . 1 . 15 . 6 .
     %<yuvaü dakùaü dhçtavrata mitràvaraõa dåLabham ..>% %<dakùaü pravçddham .>% iti tadbhàùye sàyanaþ .. dakùiõaþ . apasavyam . yathà, mahànirvàõe . 3 . 44 .
     %<pràõàyàmaü tataþ kuryàn målena praõavena và .
     madhyamànàmikàbhyà¤ca dakùahastasya pàrvati ! ..>%)

#<dakùakanyà>#, strã, (dakùasya prajàpateþ kanyà .) durgà . iti trikàõóa÷eùaþ .. dakùaprajàpateþ sutà . tàþ pa¤cà÷atsaïkhyakàþ . tàsàü nàmàni yathà --
     %<satã jyotiþ smçtiþ svàhà hyanusåyà svadhà tathà .
     prãtiþ kùamà ca saübhåtiþ sannati÷ca arundhatã ..
     kãrtirlakùmãrdhçtirmedhà puùñiþ ÷raddhàkriyà matiþ .
     buddhirlajjà vapuþ ÷àntistuùñiþ siddhistathà ratiþ ..
     arundhàtã vasuryàmã lavà bhànurmarutvatã .
     saïkalpà ca muhårtà ca sàdhyà vi÷và ca nàmataþ ..
     aditi÷ca diti÷caiva danuþ kàlà danàyuùà .
     siühikà surasà kadrurvinatà surabhiþ svasà ..
     krodhà irà ca provà ca dakùakanyàþ prakãrtitàþ .
     pa¤cà÷at siddhiyoginyaþ sarvalokasya màtaraþ ..>% iti vahnipuràõe gaõabhedanàmàdhyàyaþ .. (ayaü dvitãyajanmani pràcetaso bhåtvà ùaùñiü kanyà janayàmàsa . yathà, matsyapuràõe . 5 . 12-14 .
     %<tatasteùu vinaùñeùu ùaùñiü kanyàþ prajàpatiþ .
     vairiõyàü janayàmàsa dakùaþ pràcetasastathà ..
     pràdàt sa da÷a dharmàya ka÷yapàya trayoda÷a .
     saptaviü÷ati somàya catasro'riùñanemaye ..
     dve caiva bhçguputtràya dve kç÷à÷vàya dhãmate .
     dve caivàïgirase tadvattàsàü nàmàni vistaraþ ..
     ÷çõudhvaü devamàtéõàü prajàvistaramàditaþ ..>% etàsàü nàmàni tatraiva draùñavyàni ..)

#<dakùajà>#, strã, (dakùàt prajàpaterjàyate iti . jana + %<pa¤camyàmajàtau .>% 3 . 2 . 92 . iti óaþ .) durgà . iti hemacandraþ .. (a÷vinyàdinakùatre ca ..)

#<dakùajàpatiþ>#, puü, (dakùajànàü a÷vinyàdidakùakanyànàü patiþ .) candraþ . iti hemacandraþ .. (dakùajàyàþ satyàþ patiþ iti vigrahe ÷ivaþ ..)

#<dakùasàvarõiþ>#, puü, navamamanuþ . asmin manvantare çùabhanàmà bhagavadavatàraþ . ÷rutanàmà indraþ . pàramarãcigarbhàdyà devàþ . dyutimadàdyàþ saptarùayaþ . bhåketudãptiketuprabhçtayo manuputtrà bhaviùyanti . iti ÷rãbhàgavatam .. (asya vi÷eùavivçtistu màrkaõóeyapuràõe 94 adhyàye draùñavyà ..)

#<dakùà>#, strã, (dakùate vardhate bhàradhàraõe samathàü bhavatãti và . dakùa + ac . ñàp .) pçthivã . iti medinã . ùe, 15 ..

@<[Page 2,671a]>@
#<dakùàdhvaradhvaüsakçt>#, puü, (dakùàdhvarasya dakùayaj¤asya dhvaüsaü nà÷aü karotãti . kç + kvip tugàgama÷ca .) ÷ivaþ . iti halàyudhaþ ..

#<dakùàyyaþ>#, puü, (dakùate kàryeùu samartho bhavatãti . dakùa + %<÷rudakùispçhigçhibhya àyyaþ .>% uõàü 3 . 96 . iti àyyaþ .) garuóaþ . gçdhraþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. (dakùa vçddhau + àyyaþ . tri, vardhakaþ . yathà, çgvede . 1 . 91 . 3 .
     %<÷uciùñvamasi priyo na mitro dakùàyyo aryamevàsi soma ! ..>% %<tvamaryamevàsmàbhirdç÷yamànaþ sårya iva dakùàyyo'si sarveùàü vardhako'si .>% iti sàyanaþ .. påjanãyaþ . yathà, tatraiva . 7 . 1 . 2 .
     %<dakùàyyo yo dama àsa nityaþ ..>% %<yo'gnirdame gçhe dakùàyyaþ påjanãyo havibhiþ samarghanãyo và .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<dakùiõaþ>#, tri, (dakùate iti . dakùa vçddhau + %<drudakùibhyàminan .>% uõàü . 2 . 50 . iti inan .) dakùiõodbhåtaþ . (dakùiõadigbhavaþ . yathà, raghuþ . 4 . 8 .
     %<sa hi sarvasya lokasya yuktadaõóatayà manaþ .
     àdade nàti÷ãtoùõo nabhasvàniva dakùiõaþ ..>% dakùiõadiksthitaþ . yathà, manuþ . 5 . 92 .
     %<dakùiõena mçtaü ÷ådraü puradvàreõa nirharet ..>%) saralaþ . (yathà, mahàbhàrate . 4 . 5 . 27 .
     %<dakùiõàü dakùiõàcàro di÷aü yenàjayat prabhuþ ..>%) paracchandànuvartã . àràmaþ . iti medinã õe, 50 ..
     (%<dakùiõaþ saralàvàmaparacchandànuvartiùu .
     vàcyavaddakùiõàvàñãyaj¤adànapratiùñhayoþ ..>% iti vi÷vavacanàt . õe, 45 ..) dakùaþ . apasavyam . iti hemacandraþ .. óàhina iti bhàùà . (yathà, manuþ . 2 . 63 .
     %<uddhçte dakùiõe pàõàvupavãtyucyate dvijaþ ..>%) dakùiõahastàpradàne doùo yathà --
     %<dakùahastàpradàtà ca sarpa÷ca saptajanmasu .
     tato bhaveddhastahãno mànava÷ca tataþ ÷uciþ ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóam .. * .. dakùiõahaste pratigraho yathà --
     %<oükàramuccaran pràj¤o draviõaü ÷aktumodakam .
     gçhõãyàddakùiõe haste tadante svasti kãrtayet ..>% ityàdityapuràõam .. (pradakùiõaþ . yathà, bhàgavate . 1 . 14 . 13 .
     %<÷astàþ kurvanti màü savyaü dakùiõaü pa÷avo'pare .
     vàhàü÷ca puruùavyàghra ! lakùaye rudato mama ..>%) puü, caturdhànàyakàntargatanàyakavi÷eùaþ . tasya lakùaõam . (yathà, sàhityadarpaõe . 3 . 40 .
     %<eùu tvanekamahilàsu samaràgo dakùiõaþ kathitaþ ..>%) yathà ca sakalanàyikàviùayasamasahajànuràgaþ . asyodàharaõaü yathà --
     %<antaþpure sphurati padmadç÷àü sahasramakùidvayaü kathaya kutra nive÷ayàmi .
     ityàkalayya nayanàmburuhe nimãlya romà¤citena vapuùà sthitamacyutena ..>% iti rasama¤jarã .. * .. (tantoktàcàravi÷eùe, klã . yathà, kulàrõave 5 khaõóe .
     %<sarvebhya÷cottamà vedà vedebhyo vaiùõavaü mahat .
     vaiùõavàduttamaü ÷aivaü ÷aivàddakùiõamuttamam ..
     dakùiõàduttamaü vàmaü vàmàt siddhàntamuttamam .
     siddhàntàduttamaü kaulaü kaulàt parataraü na hi ..>%)

#<dakùiõakàlikà>#, strã, (dakùiõà anukålà kàlikà .) àdyà÷aktiþ . yathà -- %<årdhvaü vàme kçpàõaü karakamalatale chinnamuõóaü tathàdho dakùe càbhãvara¤ca trijagadaghahare dakùiõe kàlike ca .>% iti tantrasàraþ ..

#<dakùiõataþ>#, vya, (dakùiõa + %<dakùiõottaràbhyàmatasuc .>% 5 . 2 . 28 . iti atasuc .) dakùiõasyàü di÷i . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ .. (yathà, manuþ . 3 . 91 .
     %<pçùñhavàstuni kurvãta valiü sarvàtmabhåtaye .
     pitçbhyo vali÷eùantu sarvaü dakùiõato haret ..>% dakùiõa + tasil . dakùiõabhàge . yathà, mahànirvàõatantre . 3 . 48 .
     %<punardakùiõataþ kuryàt pårbavat surapåjite ..>%)

#<dakùiõatàraü>#, klã, dakùiõatãram . yathà, %<dik÷abdebhyastãrasya tàrabhàvo và . dakùiõatàraü dakùiõatãraü uttaratàraü uttaratãram .>% iti siddhàntakaumudyàü samàsaprakaraõam ..

#<dakùiõapårvà>#, strã, (dakùiõasyàþ pårvasyà÷ca di÷o'ntaràlam . %<diïnàmànyantaràle .>% 2 . 2 . 26 . iti samàsaþ .) pårbadakùiõakoõaþ . iti vyàkaraõam .. (yathà, bhàgavate . 9 . 19 . 22 .
     %<di÷i dakùiõapårbasyàü druhyuü dakùiõato yadum ..>% taddigbhàgasthe, tri . yathà, à÷valàyanagçhyasåtre . 4 . 2 . 11 .
     %<dakùiõapårba uddhçtànta àhavanãyaü nidadhàti ..>%)

#<dakùiõasthaþ>#, puü, (dakùiõe bhàge tiùñhatãti . sthà + kaþ .) sàrathiþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 60 .. dakùiõasthite, tri .

#<dakùiõà>#, strã, (dakùate iti . dakùa vçddhau + %<drudakùibhyàminan .>% uõàü . 2 . 50 . iti inan . tataùñhàp .) dakùiõadiv . tatparyàyaþ . avàcã 2 ÷àmanã 3 yàmã 4 vaivasvatã 5 . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, kumàre . 3 . 25 .
     %<dik dakùiõà gandhavahaü mukhena vyalãkani÷vàsamivotsasarja ..>%) dakùiõavàyuguõàþ . ùaórasayuktatvam . cakùurhitatvam . balavardhanatvam . raktapittapra÷amanatvam .. saukhyakàntimatipradatvam . ÷asyanà÷itvam . vidàhitvam . asramàrutakopanatvam . gaõóåpadàdikãñànàü janakatva¤ca . iti dravyaguõaþ .. * .. asyà di÷o'dhipatayaþ vçùakanyàmakararà÷ayaþ . iti jyotiùam .. yaj¤àdividhidànam . iti medinã .. pratiùñhà . iti hemacandraþ .. yaj¤àdisampàdakatadantavihitadànam . sà yaj¤apatnã ÷rãkçùõadakùiõàü÷abhåtà . yathà --
     %<kàrtikãpårõimàyàntu ràse ràdhàmahotsave .
     àvirbhåtàdakùiõàü÷àt kçùõasya tena dakùiõà ..>% dakùiõàyà adàne tasyà vçddhiryathà --
     %<yaj¤o dakùiõayà sàrdhaü puttreõa ca phalena ca .
     karmiõàü phaladàtà cetyevaü vedavido viduþ ..
     kçtvà karma ca tasyaiva tårõaü dadyàcca dakùiõàm .
     tatkarmaphalamàpnoti vedairuktamidaü mune ! ..
     kartà karmaõi pårõe ca tatkùaõaü yadi dakùiõàm .
     na dadyàdbràhmaõebhya÷ca daivenàj¤ànato'tha và ..
     muhårte samatãte tu dbiguõà sà bhaveddhruvam .
     ekaràtre vyatãte tu bhavet ÷ataguõà ca sà ..
     triràtre tadda÷aguõà saptàhe dbiguõà tataþ .
     màse lakùaguõà proktà bràhmaõànà¤ca vardhate ..
     saüvatsare vyatãte tu sà trikoñiguõà bhavat ..
     karma tadyajamànànàü sarva¤ca niùphalaü bhavet .
     sa ca brahmasvàpahàrã na karmàrho'÷ucirnaraþ ..
     daridro vyàdhiyukta÷ca tena pàpena pàtakã .
     tadgçhàdyàti lakùmã÷ca ÷àpaü dattvà sudàruõam ..
     pitaro naiva gçhõanti taddattaü ÷ràddhatarpaõam .
     evaü surà÷ca tatpåjàü taddattàmagniràhutim .. * ..
     dàtà na dãyate dànaü grahãtà ca na yàcate .
     ubhau tau narakaü yàta÷chinnarajjuryathà ghañaþ ..
     nàrpayedyajamàna÷cedyàcitàra¤ca dakùiõàm .
     bhavedbrahmasvàpahàrã kumbhãpàkaü vrajeddhruvam ..
     varùalakùaü vasettatra yamadåtena tàóitaþ .
     tato bhavet sa càõóàlo vyàdhiyukto daridrakaþ ..
     pàtayet puruùàn sapta pårbàü÷ca saptajanmanaþ ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóam .. * .. nàyikàvi÷eùaþ . yathà --
     %<yà gauravaü bhayaü prema sadbhàvaü pårbanàyake .
     na mu¤catyanyasakte'pi sà j¤eyà dakùiõà budhaiþ ..>% iti viùõupuràõañãkàyàü svàmã .. (vya, dakùiõasyàü di÷i dakùiõà dig và . %<dakùiõàdàc .>% 5 . 3 . 36 . iti àc . dakùiõasyàü di÷i ..)

#<dakùiõàgniþ>#, puü, (dakùiõaþ anukålo'gniþ .) yaj¤àgnivi÷eùaþ . ityamaraþ . 2 . 7 . 19 .. dakùiõasyà di÷o'gnirdakùiõàgniþ . iti bharataþ .. asya nàmakaraõam . yathà --
     %<dattàsu dakùiõàsvàdau tçptirbhåtvà yato'maràn .
     nayase dakùiõàbhàgaü dakùiõàgnistato'bhavat ..>% iti varàhapuràõam ..

#<dakùiõàcalaþ>#, puü, (dakùiõà dakùiõasyàü di÷i dakùiõe dakùiõaprade÷e và sthito'calaþ parvataþ .) malayaparvataþ . iti hemacandraþ . 4 . 95 ..

@<[Page 2,672a]>@
#<dakùiõàcàraþ>#, puü, (dakùiõo'pratikåla àcàraþ .) àcàravi÷eùaþ . yathà --
     %<svadharmanirato bhåtvà pa¤catattvena påjayet .
     sa eva dakùiõàcàraþ ÷ivobhåtvà ÷ivàü yajet ..>% ityàcàrabhedatantram .. (etadàcàroktakarmàdikaü vàmàcàravat kañhorataraü na . tathàca kà÷ãràjapraõãtadakùiõàcàratantre .
     %<dakùiõàcàratantroktaü karma tacchuddhavaidikam ..>% dakùiõo'nukålaþ sàdhuràcàro vyavahàro yasya . ÷iùñàcàravi÷iùñe, tri . yathà, mahàbhàrate . 4 . 5 . 27 .
     %<dakùiõàü dakùiõàcàro di÷aü yenàjayat prabhuþ ..>%)

#<dakùiõàt>#, vya, (vasatyàgato ramaõãyaü và . dakùiõasyàü di÷i dakùiõasyà di÷aþ dakùiõà và dik iti . %<uttaràdharadakùiõàdàtiþ .>% 5 . 3 . 34 . iti àtiþ .) dakùiõasyàü di÷i . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<dakùiõàpathajanmà>#, [n] puü, (dakùiõà dakùiõasyàü di÷i yaþ panthàþ tatra janma yasya .) jàtivi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 12 . 207 . 42-45 .
     %<dakùiõàpathajanmànaþ sarve naravaràndhrakàþ .
     guhàþ pulindàþ ÷avaràþ cucukà madrakaiþ saha ..
     uttaràpathajanmànaþ kãrtayiùyàmi tànapi .
     yaunakàmbojagàndhàràþ kiràtà varvaraiþ saha ..
     ete pàpakçtastàta ! caranti pçthivãmimàm .
     ÷vapàkavalagçdhrànàü sadharmàõo naràdhipa ! ..
     naite kçtayuge tàta ! caranti pçthivãmimàm .
     tretàprabhçti vardhante te janà bharatarùabha ! ..>%

#<dakùiõàmukhaþ>#, tri, (dakùiõà dakùiõasyàü di÷i mukhaü yasya .) dakùiõadiïmukhaþ . yathà --
     %<amàsnànaü gayà÷ràddhaü dakùiõàmukhabhojanam .
     na jãvatpitçkaþ kuryàt kçte ca pitçhàbhavet ..>% iti tithyàditattvam ..

#<dakùiõàyanaü>#, klã, (dakùiõà dakùiõasyàü di÷i dakùiõe gole và ayanam .) såryasya dakùiõàgatiþ . sà ÷ràvaõàdiùañùu màseùu bhavati . ityamaraþ .. * .. yathà --
     %<karkañàvasthite bhànau dakùiõàyanamucyate .
     uttaràyaõamapyuktaü makarasthe divàkare .. iti .
     ayanasyottarasyàdau makaraü yàti bhàskaraþ .
     rà÷iü karkañakaü pràpya kurute dakùiõàyanam ..>% iti viùõupuràõoktàccåóàdàvayanaparigrahaþ saureõa . dinamànàdibodhe tu siddhàntàdayanaparigrahaþ . iti .. mçgasaükràntitaþ pårbaü pa÷càttàràdinàntare . ekavarùe catuþpa¤capalamànakrameõa tu .. ùañaùaùñivatmarànekadinaü syàdayanaü raveþ . evaü catuþpa¤cadinamayanàrambhaõaü kramàt .. vyutkrameõa ca tadvat syàdudagyànaü raverdhruvam .. karkisaükramaõe tadradabhitã dakùiõàyanam . ayanàü÷akrameõaiva viùuvàrambhaõaü tathà .. iti ca jyotistattvam .. tatra jàtasya phalaü yathà --
     %<yàmyàyane yasya bhavet prasåtiþ ÷añhaþ kañhoraþ pi÷unasvabhàvaþ .
     catuùpadàóhyaþ kçùimànahaüyurvàcàma÷ànto manujaþ pratàpã ..>% iti koùñhãpradãpaþ .. * .. karkañasaükràntiþ . yathà --
     %<mçgakarkañasaükràntã dve tådagdakùiõàyane .
     viùuvatã tulàmeùe golamadhye tathàparàþ ..>% iti tithyàditattvam .. * .. ayanacakraü yathà --
     %<cakraü sàraü vilikhya grahapatirayane saükrama¤cet karoti yasminnçkùe tadçkùaü maraõabhayakaraü ÷ålamåle nidadhyàt .
     tatpa÷càdàra÷åle vividhabhayakaraü ÷ålapàr÷ve'rthalàbhaþ saukhyaü syàccakragarbhe vividhamunimataü viddhi vàmakrameõa ..>% iti jyotiùam ..
     (%<ta ete ÷ãtoùõavarùalakùaõà÷candràdityayoþ kàlavibhàgakaratvàdayane dve bhavato dakùiõamuttara¤ca .
     tayordakùiõaü varùà÷araddhemantàsteùu bhagavànàpyàyyate somo'mlalavaõamadhurà÷ca rasà balavanto bhavantyuttarottara¤ca sarvapràõinàü valamabhivardhate ..>% iti su÷rute såtrasthàne ùaùñhe'dhyàye ..)

#<dakùiõàruþ>#, [s] puü, (dakùiõe dakùiõabhàge arurvraõabhasya .) vyàdhakartçkadakùiõàïgavraõitamçgaþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 24 ..

#<dakùiõàrhaþ>#, tri, (dakùiõàmarhatãti . arha + %<arhaþ .>% 3 . 2 . 12 . ityac .) dakùiõàyogyaþ . çjvà÷aye dakùiõàmarhati yaþ . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . dakùiõãyaþ 2 dakùiõyaþ 3 . ityamaraþ . 3 . 1 . 5 ..

#<dakùiõàvartakã>#, strã, (dakùiõe àvartate iti . à + vçt + õvul . gauràditvàt ïãù .) vç÷cikàliþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dakùiõà÷àpatiþ>#, puü, (dakùiõà÷àyà dakùiõasyà di÷aþ adhipatiþ .) yamaþ . iti hemacandraþ . 2 . 98 ..

#<dakùiõãyaþ>#, tri, (dakùiõàmarhatãti . dakùiõà + %<kaóaïkaradakùiõàccha ca .>% 5 . 1 . 69 . iti chaþ .) dakùiõàrhaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 5 . (yathà, harivaü÷e . 48 . 79 .
     %<kratavaþ saüpravartyantàü dakùiõãyairdvijàtibhiþ .
     dakùiõà÷copavartantàü yathoktàþ sarvasatriõaþ ..>% tathàca atharvavede . 8 . 10 . 4 .
     %<yaj¤artodakùiõãyo vàsateyo bhavati ya evaü veda ..>%)

@<[Page 2,672c]>@
#<dakùiõena>#, vya, (dakùiõa + %<enabanyatarasyàmadåre 'pa¤camyàþ .>% 5 . 3 . 35 . iti enap .) dakùiõadi÷i . iti ràyamukuñaþ .. dakùiõabhàge . (asya yogena dvitãyà bhavati .) yathà --
     %<dakùiõena hariü rudro govindamatine÷varaþ .
     yene÷aü harirã÷astvaü tene÷amabhito'rcakàþ ..>% iti mugdhabodham .. (kvacit dbitãyàprayogàbhàvo'pi dç÷yate . yathà, mahàbhàrate . 3 . 83 . 4 .
     %<dakùiõena sarasvatyà dçùadvatyuttareõa ca .
     ye vasanti kurukùetre te vasanti tripiùñape ..>%)

#<dakùiõermà>#, [n] puü, (dakùiõe ãrmaü vraõaü yasya . %<dakùiõermà lubdhayoge .>% 5 . 4 . 126 . iti anic .) vyàdha÷aràghàtàt dakùiõàïgavraõayuktamçgaþ . tatparyàyaþ . dakùiõàruþ 2 . ityamaraþ . 10 . 24 .. (yathà, bhaññiþ . 4 . 44 .
     %<mçgayumiva mçgo'tha dakùiõermà di÷amiva dàhavatãü maràvudanyan ..>%)

#<dakùiõyaþ>#, tri, (dakùiõàmarhatãti . %<kaóaïkaradakùiõàccha ca .>% 5 . 1 . 69 . iti cakàràt yat .) dakùiõàrhaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 5 .. (yathà, bhaññiþ . 2 . 29 .
     %<dakùiõyadiùñàü kçtamàrtijãnaistadyàtudhànai÷cicite prasarpat ..>%)

#<dagdhaü>#, klã, kattçõam . iti ratnamàlà ..

#<dagdhaþ>#, tri, (dahyate sma iti . daha + ktaþ .) bhasmãkçtaþ . poóà iti bhàùà . tatparyàyaþ . pruùñaþ 2 pluùñaþ 3 uùitaþ 4 . ityamaraþ . 3 . 1 . 99 .. (yathà, manuþ . 8 . 189 .
     %<caurairhçtaü jalenoóhamagninà dagdhameva và .
     na dadyàt yadi tasmàt sa na saüharati ki¤cana ..>%)
     %<patràõàmàmiùaü parõam .
     gorvarjyamàmiùaü kùãraü phale jambãramàmiùam .
     àmiùaü rakta÷àka¤ca sarva¤ca dagdhamàmiùam ..>% iti karmalocanam .. (mlànam . yathà, amaru÷atake . 24 .
     %<ruddhàyàmapi vàci sasmitamidaü dagdhànanaü jàyate ..>% candrà÷ritarà÷ibhålakapàribhàùikagçham . yathà, jyotiùatattve .
     %<mçgasiühau tçtãyàyàü prathamàyàü tulàmçgau .
     pa¤camyàü budharà÷ã dvau saptamyàü càpayantrabhe ..
     navamyàü siühakoñàkhyàvekàda÷yàü gurorgçhe .
     vçùamãnau trayoda÷yàü dagdhasaüj¤àstvamã gçhàþ .
     dagdhasadyani yat karma kçtaü sarvaü vina÷yati ..>%)

#<dagdhakàkaþ>#, puü, (dagdha iva kçùõavarõaþ kàkaþ .) droõakàkaþ . iti hemacandraþ . 4 . 389 ..

#<dagdharathaþ>#, puü, (dagdho ratho'sya .) citrarathagandharvaþ . iti mahàbhàratam .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 171 . 39 .
     %<astràgninà vicitro'yaü dagdho me ratha uttamaþ .
     so'haücitraratho bhåtvà nàmnà dagdharatho'bhavam ..>%)

@<[Page 2,673a]>@
#<dagdharuhaþ>#, puü, (dagdho'pi rohatãti . ruha + kaþ .) tilakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dagdharuhà>#, strã, (dagdhàpi rohatãti . ruha + kaþ ñàp .) dagdhàvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dagdhà>#, strã, (dahyate sma iva yà . daha + ktaþ . tataùñàp .) sthitàrkà dik . iti medinã . re, 7 .. vçkùavi÷eùaþ . kuruha iti khyàtaþ .. tatparyàyaþ . dagdharuhà 2 dagdhikà 3 sthaleruhà 4 roma÷à 5 karka÷adalà 6 bhasmarohà 7 sudagdhikà 8 . asyà guõàþ . kañutvam . kaùàyatvam . uùõatvam . kaphavàtanà÷itvam . pittaprakopanatvam . jañharànaladãpanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. màsadagdhà yathà -- sauracaitrapauùayordvitãyà evaü jyaiùñhaphàlgunayo÷caturthã vai÷àkha÷ràvaõayoþ ùaùñhã àùàóhà÷vinayoraùñamã bhàdràgrahàyaõayorda÷amã kàrtikamàghayordvàda÷ã . asyàþ pramàõaü yathà,
     %<dvitãyà mãnadhanuùo÷caturthã vçùakumbhayoþ .
     meùakarkañayoþ ùaùñhã kanyàmithunake'ùñamã ..
     da÷amã bç÷cike siühe dvàda÷ã makare tule .
     ebhiryàto na jãveta yadi ÷akrasamo bhavet ..>% asyàþ pratiprasavo yathà, vai÷àkhe ÷uklà ùaùñhã jyaiùñhe kçùõà caturthã àùàóhe ÷uklàùñamã ÷ràvaõe kçùõà ùaùñhã bhàdre ÷uklà da÷amã à÷vine kçùõàùñamã kàrtike ÷uklà dvàda÷ã agrahàyaõe kçùõà da÷amã pauùe ÷uklà dvitãyà màghe kçùõà dvàda÷ã phàlgune ÷uklà caturthã caitre kçùõà dvitãyà . etatpramàõaü yathà --
     %<meùe dine÷e nçyuge mçgendre yåke dhanuþsthe kalase ca ÷uklà .
     kulãrakanyàlimçgàsyamãnavçùeùu kçùõàstithayaþ pradagdhàþ .. * ..>% dinadagdhà yathà -- ravivàre dbàda÷ã some ekàda÷ã maïgale da÷amã budhe tçtãyà bçhaspatau ùaùñhã ÷ukre pa¤cada÷ã ÷anau saptamã . etatpramàõaü yathà,
     %<màsà rudrà di÷o ràmàþ ùañpakùamunayastathà .
     dahyante tithayaþ sapta såryàdyaiþ saptasaptabhiþ ..>% iti jyotiþsàrasaügrahaþ ..

#<dagdhikà>#, strã, (kutsità dagdhà . %<kutsite .>% 5 . 3 . 74 . iti kan .) dagdhànnam . poóà bhàta iti bhàùà . càücã iti khyàtà iti keciditi bharataþ .. tatparyàyaþ . bhissañà 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 49 .. bhissiñà 3 bhiùmiñà 4 bhiùmiùñà 5 bhiùmikà 6 . iti taññãkàsàrasundarã .. dagdhàvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dagdheùñakà>#, strã, (dagdhà iùñakà .) jhàmakam . iti hàràvalã . 214 ..

#<dagha>#, i tyàge . avane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü sakaü-señ .) i, daïghyate . avanaü rakùaõam . iti durgàdàsaþ ..

#<dagha>#, na ghàtane . iti kavikalpadrumaþ .. (svàüparaü-sakaü-señ .) na, daghnoti . dagha ghàte . iti jaumaràþ pañhanti . tena tadarthakalpanamevocitam . tata÷ca ghàtanamiti hantyarthasya pàkùikacuràditvena svàrthe ¤au råpaü hananamityarthaþ . ki¤ca hiüsanapàñhenaiveùñasiddhe ghàtanapàñho hiüsàpreraõàrthaþ syànna veti kàkadantànveùaõavadbiphalaü trayàõàmeva kàtantràdyasammatatvàt . iti durgàdàsaþ ..

#<daõóa>#, t ka tatpàte . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràü-paraü-sakaü-señ .) tatpàtastaddaõóapàtanam . ka, daõóayati daõóàpayati aparàdhinaü ràjà . iti durgàdàsaþ ..

#<daõóaþ>#, puü klã, (daõóayati aneneti . daõóa + gha¤ . yadbà, dàmyatyaneneti . dam + %<¤amantàt óaþ .>% uõàü 1 . 113 . iti óaþ .) laguóaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 41 .. (yathà, hañhayogapradãpikàyàm . 3 . 11 .
     %<yathà daõóahataþ sarpo daõóàkàraþ prajàyate ..>%) tasya dhàraõaguõàþ . skhalataþ saüpratiùñhànatvam . ÷atruniùedhanatvam . avaùñambhanatvam . àyuùyatvam . bhayaghnatva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. (yathà, cikitsitasthàne caturviü÷e'dhyàye su÷rutenoktam .
     %<punaþ sarãsçpavyàlaviùàõibhyo bhayàpaham .
     ÷ramaskhalanadoùaghnaü sthavire ca pra÷asyate ..
     sattvotsàhabalasthairyadhairyavãryavivardhanam .
     avaùñambhakara¤càpi bhayaghnaü daõóadhàraõam ..>%) ÷araõàgatarakùaõàdi . yathà --
     %<÷araõàgatasaütràõaü bhåtànàmapyahiüsanam .
     bahirvedi ca yaddànaü daõóamityabhidhãyate ..>% iti mokùadharmaþ .. (daõóàkàratvàt chattràdãnàmaïgavi÷eùaþ . yathà, bçhatsaühitàyàm . 73 . 4, 6 .
     %<yuvaràjançpatipatnyàþ senàpatidaõóanàyakànà¤ca .
     daõóo'rdhapa¤cahastaþ samapa¤cakçtàrdhavistàraþ ..>%
     %<anyeùà¤ca naràõàü ÷ãtàtapavàraõantu caturasram .
     samavçttadaõóayuktaü chattraü kàryaü tu vipràõàm ..>% càmaràdãnàmaïgavi÷eùa÷ca . yathà, tatraiva . 72 . 3-4 .
     %<adhyardhahastapramito'sya daõóeþ hasto'thavàratnisamo'thavànyaþ .
     kàùñhàcchubhàt kà¤canaråpyaguptàt ratnairvicitrai÷ca hitàya ràj¤àm ..
     ùaùñyàtapatràïku÷avetracàpavitànakuntadhvajacàmaràõàm .
     vyàpãtatantrãmadhukçùõavarõà varõakrameõaiva hitàya daõóàþ ..>% brahmacàridhàryalaguóàkàrapadàrthaþ . yathà, devãbhàgavate . 1 . 19 . 31 . ÷ukaü prati janakasyoktiþ .
     %<daõóàjinakçtà cintà yathà tava vane'pi ca .
     tathaiva ràjyacintà me cintayànasya vàna và ..>% varõabhedena tatpramàõàdikamuktam . yathà, manau . 2 . 45-47 .
     %<bràhmaõo vailvapàlà÷au kùattriyo vañakhàdirau .
     pailavaudumbarau vai÷vo daõóànarhanti dharmataþ ..
     ke÷àntiko bràhmaõasya daõóaþ kàryaþ pramàõataþ .
     lalàñasammitoràj¤aþ syàttu nàsàntiko vi÷aþ ..
     çjavaste tu sarve syuravraõàþ saumyadar÷anàþ .
     anudvegakarà néõàü satvaco nàgnidåùitàþ ..>% bàõanikùepakàlãna sthànavi÷eùe, klã . yathà, àgneyadhanurvede .
     %<tiryagbhåto bhavedbàmo dakùiõe'pi bhavedçjuþ .
     gulphau pàrùõigrahau caiva sthitau pa¤càïgulàntarau ..
     sthànaü daõóaü bhavedetat dvàda÷àïgulamàyatam ..>%)

#<daõóaþ>#, puü, (daõóayatyaparàdhinamaneneti . daõóa + gha¤ . yadbà, dàmyati ÷àntaü karotyanena . dama + óaþ .) ràj¤àü caturthopàyaþ . (yathà, devãbhàgavate . 1 . 17 . 3 .
     %<vinà daõóaü kathaü ràjyaü karoti janakaþ kila .
     dharme na vartate loko daõóa÷cenna bhaved yadi ..>%) sa ca trividhaþ . vadhaþ arthagrahaõaü bandhanatàóanàdi÷ca . ityamarañãkàsàrasundarã .. tatparyàyaþ . sàhasam 2 damaþ 3 . ityamaraþ . 2 . 8 . 21 . (daõóa + bhàve gha¤ . damanam . (yathà, manuþ . 12 . 10 .
     %<vàgdaõóo'tha manodaõóaþ kàyadaõóastathaiva ca ..>% daõóa ivàcaratãti . daõóa + kvip . tato bhàve gha¤ .) årdhvasthitiþ . dàüóàna iti bhàùà . iti sàrasundarã .. vyåhabhedaþ . (asya lakùaõabhedàdikaü yathà, agnipuràõe 241 adhyàye .
     %<maõóalàsaühatau bhàgau daõóàste bahudhà ÷çõu .
     tiryagvçttistu daõóaþ syàt bhogo'nyà vçttireva ca ..
     maõóalaþ sarvatovçttiþ pçthagvçttirasaühataþ .
     pradaro dçóhako'sahya÷càpo vaikukùireva ca ..
     pratiùñhaþ supratiùñha÷ca ÷yeno vijayasa¤jayau .
     vi÷àlo vijayaþ såcã sthåõà karõacamåmukhau ..
     sarpàkhyo valaya÷caiva daõóabhedà÷ca durjayàþ .
     atikràntaþ pratikràntaþ kakùyàbhyà¤caikapakùataþ ..
     atikràntastu pakùàbhyàü trayo'nye tadviparyaye .
     pakùorasyairatikràntaþ pratiùñho'nyo viparyayaþ ..
     sthåõàpakùo dhanuþpakùo dbisthåõo daõóa årdhvagaþ .
     dviguõo'yantvatikràntapakùo'nyasya viparyayaþ ..
     dvicaturdaõóa ityete j¤eyà lakùaõataþ kramàt .
     gomåtrikà hi sa¤càrã ÷akaño makarastathà ..>%) prakàõóaþ . a÷vaþ . koõaþ . manthànaþ . sainyam . kàlaþ . ghaóã iti bhàùà . mànabhedaþ . kàñhà iti bhàùà . (%<hastai÷caturbhirbhavatãha daõóaþ .>% iti lãlàvatã ..) caõóàü÷oþ pàripàr÷vikaþ . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 3 . 68 .
     %<ye ca te'nucaràþ sarve pàdopàntaü samà÷ritàþ .
     màñharàruõadaõóàdyàstàüstàn vande'÷anikùubhàn ..>%) yamaþ . abhimànaþ . iti medinã . óe, 16 .. grahabhedaþ . iti hemacandraþ .. ikùvàkuràjaputtraþ . iti ràmàyaõam .. (yathà, harivaü÷e . 10 . 22 .
     %<dhçùñaka÷càmbarãùa÷ca daõóa÷ceti sutàstrayaþ .
     ya÷cakàra mahàtmà vai daõóakàraõyamuttamam ..>% krodhahanturasurasyàü÷enàvatãrõaþ svanàmakhyàtançpavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 67 . 46 .
     %<krodhahanteti yastasya babhåvàvarajo'suraþ .
     daõóa ityabhivikhyàtaþ sa àsãnnçpatiþ kùitau ..>% viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 105 .
     %<dhanurdharo dhanurvedo daõóo damayità damaþ ..>% mahàdevaþ . yathà tatraiva . 12 . 284 . 16 .
     %<÷atrundamàya daõóàya parõacãrapañàya ca ..>%) kàlabhedadaõóasya pramàõaü yathà --
     %<ùañpalaü pàtranirmàõaü gabhãraü caturaïgulam .
     svarõamàùaiþ kçtacchidraü kuõóai÷ca caturaïgulaiþ ..
     yàvajjalaplutaü pàtraü tatkàlaü daõóameva ca ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóam .. * .. bràhmaõaü prati daõóodyame daõóanipàtane ca doùo yathà, pràya÷cittatattve . vipradaõóodyame kçcchramatikçcchraü nipàtane ..
     %<kauñasàkùye daõóà yathà -- lobhànmohàdbhayànmaitràt kàmàt krodhàttathaiva ca .
     aj¤ànàdbàlabhàvàcca sàkùyaü vitathamucyate ..
     eùàmanyatame sthàne yaþ sàkùyamançtaü vadet .
     tasya daõóavi÷eùàüstu pravakùyàmyanupårba÷aþ ..
     lobhàt sahasraü daõóyastu mohàt pårbantu sàhasam .
     bhayàddvau madhyamau daõóau maitràt pårbaü caturguõam ..
     kàmàdda÷aguõaü pårbaü krodhàttu triguõaü param .
     aj¤ànàt dve ÷ate pårõe cà÷iùyàcchatameva tu ..
     etànàhuþ kauñasàkùye proktàn daõóànmanãùibhiþ .
     dharmasyàvyabhicàràrthamadharmanidhanàya ca ..
     kauñasàkùyantu kurvàõàn trãn varõàn dhàrmiko nçpaþ .
     pravàsayeddaõóayitvà bràhmaõantu vivàsayet .. * ..
     daõóasya sthànàni yathà -- da÷asthànàni daõóasya manuþ svàyambhuvo'bravãt .
     triùu varõeùu yàni syurakùato bràhmaõo vrajet ..
     upasthamudaraü jihvà hastau pàdau ca pa¤camam .
     cakùurnàsà ca karõau ca dhanaü dehantathaiva ca ..
     anubamdhaü parij¤àya de÷akàlau ca tattvataþ .
     sàràparàdhau càlokya daõóaü daõóyeùu pàtayet .. * ..
     adharmyadaõóeùu doùo yathà -- adharmadaõóanaü loke ya÷oghnaü kãrtinà÷anam .
     asvargya¤ca paratràpi tasmàttat parivarjayet ..
     adaõóyàn daõóayanràjà daõóyàü÷caivàpyadaõóayan .
     aya÷o mahadàpnoti naraka¤caiva gacchati .. * ..
     daõóasya paurvàparyeniyamo yathà -- vàgdaõóaü prathamaü kuryàt dhigdaõóaü tadanantaram ..
     tçtãyaü dhanadaõóantu vadhadaõóamataþ param .
     vadhenàpi yadà tvetànnigrahãtuü na ÷aknuyàt ..
     tadaiùu sarvamevaitat prayu¤jãta catuùñayam ..
     daõóasya bhedà yathà -- paõànàü dve ÷ate sàrdhe prathamaþ sàhasaþ smçtaþ .
     madhyamaþ pa¤ca vij¤eyaþ sahasrantveva cottamaþ ..
     çõe deye pratij¤àte pa¤cakaü ÷atamarhati .
     apahnave taddviguõaü tanmanoranu÷àsanam .. * ..
     doùavi÷iùñakanyàdàne daõóo yathà -- yastu doùavatãü kanyàmanàkhyàya prayacchati .
     tasya kuryànnçpo daõóaü svayaü ùaõõavatiü paõàn ..
     akanyeti ca yaþ kanyàü bråyàddveùeõa mànavaþ .
     sa ÷ataü pràpnuyàddaõóaü tasyà doùamadar÷ayan .. * ..
     gavàdãnàü ÷asyabhakùaõe daõóo yathà -- pathi kùetre parivçte gràmàntãye'tha và punaþ .
     sa pàlaþ ÷atadaõóàrho vipàlàn vàrayet pa÷ån ..
     kùetràdisãmàvivàde daõóà yathà -- kùetrakåpataóàgànàmàràmasya gçhasya ca .
     sàmantapratyayo j¤eyaþ sãmàsetuvinirõayaþ ..
     sàmantà÷cenmçùà bråyuþ setau vivadatàü nçõàm .
     sarve pçthak pçthagdaõóyà ràj¤à madhyamasàhasam ..
     gçhaü taóàgamàràmaü kùetraü và bhãùayà haran .
     ÷atàni pa¤ca daõóyaþ syàdaj¤ànàddvi÷ato damaþ .. * ..
     vàkpàruùye daõóà yathà -- ÷ataü bràhmaõamàkru÷ya kùattriyo daõóamarhati .
     vai÷yo'dhyardha÷ataü dve và ÷ådrastu vadhamarhati ..
     pa¤cà÷adbràhmaõo daõóyaþ kùattriyasyàbhi÷aüsane .
     vai÷ya syàdardhapa¤cà÷acchådre dbàda÷ako damaþ ..
     samavarõe dbijàtãnàü dbàda÷aiva vyatikrame .
     vàdeùvavacanãyeùu tadeva dbiguõaü bhavet ..
     ekajàtirdvijàtãüstu vàcà dàruõayà kùipan .
     jihvàyàþ pràpnuyàcchedaü jaghanyaprabhavo hi saþ ..
     nàmajàtigrahantveùàmabhidroheõa kurvataþ .
     niþkùepyo'yomayaþ ÷aïkurjvalannàsye da÷àïgulaþ ..
     dharmopade÷aü darpeõa vipràõàmasya kurvataþ .
     taptamàse cayettailaü vaktre ÷rotre ca pàrthivaþ ..
     ÷rutaü de÷a¤ca jàti¤ca karma÷àrãrameva ca .
     vitathena bruvan darpàddàpyaþ syàddvi÷ataü damam ..
     kàõaü vàpyathavà kha¤jamanyaü vàpi tathàvidham .
     tathyenàpi bruvan dàpyo daõóaü kàrùyàpaõàvaram ..
     màtaraü pitaraü jàyàü bhràtaraü tanayaü gurum .
     àkùàrayan ÷ataü dàpyaþ panthànaü càdadadguroþ ..
     bràhmaõakùattriyàbhyàntu daõóaþ kàryo vijànatà .
     bràhmaõe sàhasaþ pårbaþ kùattriye tveva madhyamaþ ..
     viñ÷ådrayorevameva svajàtiü pratitattvataþ .
     chedavarjaü praõayanaü daõóasyeti vini÷cayaþ .. * ..
     daõóapàruùye daõóà yathà -- yena kenacidaïgena hiüsyàccet ÷reùñhamantyajaþ .
     chettavyaü tattadevàsya tanmanoranu÷àsanam ..
     pàõimuddamya daõóaü và pàõicchedanamarhati .
     pàdena praharan kopàt pàdacchedanamarhati ..
     sahàsanamabhiprepsurutkçùñasyàpakçùñajaþ .
     kañhyàü kçtàïko nirvàsyaþ sphicaü vàsyàvakartayet ..
     avaniùñhãvato darpàt dbàvoùñhau chedayennçpaþ .
     avamåtrayato meóhramava÷ardhayato gudam ..
     ke÷eùu gçhõato hasto chedayedavicàrayan .
     pàdayordàóhikàyàntu grãvàyàü vçùaõeùu ca ..
     tvagbhedakaþ ÷ataü daõóyo lohitasya tu dar÷akaþ .
     màüsabhettà tu ùaõõiùkàn pravàsyastvasthibhedakaþ ..
     vanaspatãnàü sarveùàmupabhogo yathà yathà .
     tathà tathà damaþ kàryo hiüsàyàmiti dhàraõà ..
     manuùyàõàü pa÷ånà¤ca duþkhàya prahçte sati .
     yathà yathà mahaddaþkhaü daõóaü kuryàttathà tathà ..
     aïgànàü pãóanàyà¤ca pràõa÷oõitayostathà .
     samutthànavyayaü dàpyaþ sarvaü daõóamathàpi và ..
     dravyàõi hiüsyàdyo yasya j¤ànato'j¤ànato'pi và .
     sa tasyotpàdayettuùñiü ràj¤o dadyàcca tatsamam ..
     carmacàrmikabhàõóeùu kàùñhaloùñamayeùu ca .
     målyàt pa¤caguõo daõóaþ puùpamålaphaleùu ca ..
     yànasyaiva tu yàtu÷ca yànasvàmina eva ca .
     da÷àtivartanànyàhuþ ÷eùe daõóo vidhãyate ..
     chinnanàsye bhinnayuge tiryak pratimukhàgate .
     akùabhaïge ca yànasya cakrabhaïge tathaiva ca ..
     chedane caiva yantràõàü yoktrara÷myostathaiva ca .
     àkrande càpyapehãti na daõóaü manurabravãt ..
     yatràpavartate yugyaü vaiguõyàt pràjakasya tu .
     tatra svàmã bhaveddaõóyo hiüsàyàü dvi÷ataü damam ..
     pràjaka÷cedbhavedàptaþ pràjako daõóamarhati .
     yugyasthàþ pràjakenàpte sarve daõóyàþ ÷ataü ÷atam ..
     sa cettu pathi saüruddhaþ pa÷ubhirvà rathena và .
     pramàpayet pràõabhçtastatra daõóo vicàritaþ ..
     manuùyamàraõe kùipraü cauravatkilviùã bhavet .
     pràõabhçtsu mahatsvardhaü gogajoùñrahayàdiùu ..
     kùudrakàõàü pa÷ånà¤ca hiüsàyàü dbi÷ato damaþ .
     pa¤cà÷attu bhaveddaõóaþ ÷ubheùu mçgapakùiùu ..
     gardabhàjàvikànà¤ca daõóaþ syàt pa¤camàùakaþ .
     màùakastu bhaveddaõóaþ ÷va÷åkaranipàtane ..
     bhàryà puttra÷ca dàsa÷ca ÷iùyo bhràtà ca sodaraþ .
     pràptàparàdhàstàóyàþ syå rajjvà veõudalena và ..
     pçùñhatastu ÷arãrasya nottamàïge katha¤cana .
     ato'nyathà tu praharan pràptaþ syàccaurakilviùam ..
     caurasya daõóavidhiryathà -- yastu rajjuü ghañaü kåpàddharedbhindyàcca yaþ prapàm .
     sa daõóaü pràpnuyànmàùaü tacca tasmin samàharet ..
     dhànyaü da÷abhyaþ kumbhebhyo harato'bhyadhikaü vadhaþ .
     ÷eùe'pyekàda÷aguõaü dàpyastasya ca taddhanam ..
     tathàdharimameyànàü ÷atàdabhyadhike vadhaþ .
     suvarõarajatàdãnàmuttamànà¤ca vàsasàm ..
     pa¤cà÷atastvabhyadhike hastacchedanamiùyate .
     ÷eùe'pyekàda÷aguõaü målyàddaõóaü prakalpayet ..
     puruùàõàü kulãnànàü nàrãõà¤ca vi÷eùataþ .
     mukhyànàü caiva ratnànàü haraõe vadhamarhati ..
     mahàpa÷ånàü haraõe ÷àstràõàmauùadhasya ca .
     kàlamàsàdya kàrya¤ca ràjà daõóaü prakalpayet ..
     gosu bràhmaõasaüsthàsu chårikàyà÷ca bhedane .
     pa÷ånàü haraõe caiva sadyaþ kàryo'rdhapàdikaþ ..
     såtrakàrpàsakiõvànàü gomayasya guóasya ca .
     daghnaþ kùãrasya takrasya pànãyasya tçõasya ca ..
     veõuvaidalabhàõóànàü lavaõànàntathaiva ca .
     mçõmayànà¤ca haraõe mçdo bhasmana eva ca ..
     matsyànàü pakùiõà¤caiva tailasya ca ghçtasya ca .
     màüsasya madhuna÷caiva yaccànyat pa÷usambhavam ..
     anyeùà¤caivamàdãnàü madyànàmodanasya ca .
     pakvànnànà¤ca sarveùàü tanmålyàddviguõo damaþ ..
     puùpeùu harite dhànye gulmavallãnageùu ca .
     anyeùvaparipåteùu daõóaþ syàt pa¤ca kçùõalaþ .
     paripåteùu dhànyeùu ÷àkamålaphaleùu ca ..
     niranvaye ÷ataü daõóaþ sànvaye'rdha÷ataü damaþ .
     syàt sàhasaü tvanvayavat prasabhaü karma yat kçtam ..
     niranvayaü bhavet steyaü hçtvàpavyayate ca yat .
     yastvetànyupakëptàni dravyàõi stenayennaraþ ..
     tamàdyaü daõóayedràjà ya÷càgniü corayedgçhàt .
     yena yena yathàïgena steno nçùu viceùñate .
     tattadeva harettasya pratyàde÷àya pàrthivaþ .. * ..>% paradàraharaõe daõóà yathà -- paradàràbhimarùeùu pravçttàn nanmahãpatiþ . udvejanakarairdaõóai÷cihnayitvà pravàsayet .. parasya patnyà puruùaþ saübhàùàü yojayan rahaþ . pårbamàkùàrito doùaiþ pràpnuyàt pårbasàhasam .. parastriyaü yo'bhivadet tãrthe'raõye vane'pi và . nadãnàmapi saübhede sa saügrahaõamàpnuyàt .. upacàrakriyà keliþ spar÷o bhåùaõavàsasàm . sahakhañvàsana¤caiva sarvaü saügrahaõaü tathà .. striyaü spç÷edade÷e yaþ spçùño và marùayettayà . parasparasyànumate sarvaü saügrahaõaü smçtam . abràhmaõaþ saügrahaõe pràõàntaü daõóamarhati .. na sambhàùàü parastrãbhiþ pratiùiddhaþ samàcaret . niùiddho bhàùamàõastu suvarõaü daõóamarhati .. naiùa càraõadàreùu vidhirnàtmopajãviùu . sajjayanti hi te nàrãrnigåóhà÷càrayanti ca .. ki¤cideva tu dàpyaþ syàt saübhàùàü tàbhiràcaran . yo'kàmàü dåùayet kanyàü sa sadyo vadhamarhati .. sakàmàü dåùayaüstulyo na vadhaü pràpnuyànnaraþ . kanyàü bhajantãmutkçùñaü na ki¤cidapi dàpayet .. jaghanyaü sevamànàntu saüyatàü vàsayedgçhe . uttamàü sevamànastu jaghanyo vadhamarhati .. ÷ulkaü dadyàt sevamànaþ samàmicchet pità yadi . abhiùahya tu yaþ kanyàü kuryàddarpeõa mànavaþ .. tasyà÷u kartye aïgulyau daõóa¤càrhati ùañ÷atam . sakàmàü dåùayaüstulyo nàïgulicchedamàpnuyàt . dbi÷atantu damaü dàpyaþ prasaïgavinivçttaye .. kanyaiva kanyàü yà kuryàt tasyàþ syàddvi÷ato damaþ . ÷ulka¤ca dbiguõaü dadyàcchiphà÷caivàpnuyàdda÷a .. yà tu kanyàü prakuryàt strã sà sadyo mauõóyamarhati . aïgulyoreva ca cchedaü khareõodvahanaü tathà .. bhartàraü laïghayedyà tu strã j¤àtiguõadarpità . tàü ÷vabhiþ khàdayedràjà saüsthàne bahusaüsthite .. pumàüsaü dàhayet pàpaü ÷ayane tapta àyase . abhyàdadhyu÷ca kàùñhàni tatra dahyeta pàpakçt .. saüvatsaràbhi÷astasya duùñasya dviguõo damaþ . vràtyayà saha saüvàse càõóàlyà tàvadeva tu .. ÷ådro guptamaguptaü và dvaijàtaü varõamàvasan . aguptamaïga sarvasvairguptaü sarveõa hãyate .. vai÷yaþ sarvasvadaõóyaþ syàt saüvatsaranirodhataþ . sahasraü kùattriyo daõóyo mauõóyaü måtreõa càrhati . bràhmarõã yadyaguptàntu gacchetàü vai÷yapàrthivau . vai÷yaü pa¤ca÷ataü kuryàt kùattriyantu sahasriõam .. ubhàvapi tu tàveva bràhmaõyà guptayà saha . viplutau ÷ådravaddaõóyau dagdhavyau và kañàgninà .. sahasraü bràhmaõo daõóyo guptàü vipràü balàdvrajan . ÷atàni pa¤ca daõóyaþ syàdicchantyà saha saïgataþ .. mauõóyaü pràõàntiko daõóo bràhmaõasya vidhãyate . itareùàntu varõànàü daõóaþ pràõàntiko bhavet .. vai÷ya÷cet kùattriyàü guptàü vai÷yàü và kùattriyo vrajet . yo bràhmaõyàmaguptàyàü tàvubhau daõóamarhataþ .. sahasraü bràhmaõo daõóaü dàpyo gupte tu te vrajan . ÷ådràyàü kùattriyavi÷oþ sàhasro vai bhaveddamaþ . kùattriyàyàmaguptàyàü vai÷ye pa¤ca÷ataü damaþ .. måtreõa mauõóyamçcchettu kùattriyo daõóameva và .. agupte kùattriyàvai÷ye ÷ådràü và bràhmaõo vrajan . ÷atàni pa¤ca daõóyaþ syàt sahasrantvantyajastriyam .. * .. çtvijaü yastyajedyàjyo yàjya¤cartvik tyajedyadi . ÷aktaü karmaõyaduùña¤ca tayordaõóaþ ÷ataü ÷atam .. na màtà na pità na strã na puttrastyàgamarhati . tyajannapatitànetàn ràj¤à daõóyaþ ÷atàni ùañ .. iti manuþ .. * .. daõóasya phalaü yathà, yuktikalpataruþ .
     %<daõóaþ saürakùate dharmaü tathaivàrthaü vidhànataþ .
     kàmaü saürakùate yasmàt trivargo daõóa ucyate ..
     ràjadaõóabhayàllokàþ pàpàþ pàpaü na kurvate .
     yamadaõóabhayàdeke paralokabhayàttathà ..
     daõóa÷cenna bhavelloke vibhajan sàdhvasàdhu và .
     ÷åle matsyàni và yakùan durbalàn balavattaràþ ..
     aparàddheùu bhåpàlo daõóaü kuryàdyathàvidhi .
     anyathàkaraõàttasmàt ràjà bhavati kilviùã ..
     viruddhamapi jalpanto dåtà daõóyà na bhåbhçtà .
     dåtahantà tu narakamàvi÷et sacivaiþ saha ..
     vipakùavacanàdanyo bhçtyo daõóaü na càrhati .
     vipakùavacanàddaõóaþ svàminaü narakaü nayet ..>%

#<daõóakaþ>#, puü klã, (daõóa iva kàyatãti . kai + kaþ .) ÷lokavi÷eùaþ . chandobhedaþ . ityamarañãkàsàrasundarã .. asya vivaraõaü chandaþ÷abde draùñavyam .. (hrasvo daõóaþ . %<hrasve .>% 5 . 3 . 86 . iti kan . kùudralaguóaþ . soüñà iti bhàùà .. puü, ikùàkuputtraþ . yathà, bhàgavate . 9 . 6 . 4 .
     %<kùuvatastu manorjaj¤e ikùvàkurghràõataþ sutaþ .
     tasya puttra÷atajyeùñhà vikukùinimidaõóakàþ ..>% etannçpasannive÷asthànaü daõóakàraõyamitikhyàtam . yathà, ràmàyaõe . 1 . 1 . 40 .
     %<ràmastu punaràlakùya nàgarasya janasya ca .
     tatràgamanamekàgro daõóakàn pravive÷a ha ..>%)

#<daõóakandakaþ>#, puü, (daõóavat kando målaü yasya . kap .) dharaõãkandaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<daõóakà>#, strã, (daõóaka + strãliïgatvàdatra ñàp .) janasthànam . daõóakàraõyam . iti jañàdharaþ .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 30 . 39 .
     %<mama sannà matiþ sãte ! netuü tvàü daõóakàvanam .
     vasiùyàmãti sà tvaü màmanuyàtuü suni÷cità ..>%)

#<daõóakàkaþ>#, puü, (daõóo yamadaõóa iva kàkaþ . a÷ubhasåcakatvàdasya tathàtvam .) droõakàkaþ . iti hemacandraþ ..

#<daõóaóhakkà>#, strã, (daõóatàóyamànà óhakkà .) vàdyavi÷eùaþ . dàmàmà iti nàgarà iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . nàlã 2 ghañã 3 yàmanàlã 4 yamerukà 5 yàmaghoùaþ 6 . iti trikàõóa÷eùaþ .. dammamaþ 7 dundubhiþ 8 dunduþ 9 gabhãrikà 10 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<daõóatàmrã>#, strã, (daõóena tàóyamànà tàmrã tàmranirmitavàdyam .) tàmrãvàdyam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<daõóadharaþ>#, puü, (daõóasya dharaþ . daõóaü dhàrayati . dhç¤ dhàraõe + pacàdyaci õiluk . ityujjvaladattaþ . 2 . 22 .) yamaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 62 .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 4 . 659 .
     %<brahmadaõóakçtaü daõóaü bhuktvà daõóadharàdhipaþ .
     akàõóadaõóasraùñàtha yayau daõóadharàntikam ..>%) ràjà . iti jañàdharaþ .. (yathà, raghuþ . 9 . 3 .
     %<balaniùådanamarthapati¤ca taü ÷ramanudaü manudaõóadharànvayam ..>%) tri, laguóadhàrakaþ .. (÷àsakaþ . yathà, mahàbhàrate . 12 . 23 . 43 .
     %<evametanmayà kàryaü nàhaü daõóadharastava ..>% caturthopàyayuktaþ . yathà, bhàgavate . 4 . 21 . 22 .
     %<ahaü daõóadharo ràjà prajànàmiva yojitaþ ..>%)

#<daõóadhàraþ>#, puü, (daõóaü dharatãti . dhç + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ .) pçthvãnàthaþ . (yathà, goþ ràmàyaõe . 2 . 88 . 7 .
     %<udãcyà÷ca pratãcyà÷ca dàkùiõàtyà÷ca keralàþ .
     daõóadhàrà÷ca sàmudrà ratnànyupaharantu te ..>%) pretàdhipaþ . iti medinã . re, 266 .. (sanàmakhyàtançpavi÷eùaþ . sa tu krodhavardhanasyàsurasyàü÷ena jàtaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 67 . 47 .
     %<krodhavardhana ityeva yastvanyaþ parikãrtitaþ .
     daõóadhàra iti khyàtaþ so'bhavanmanuje÷varaþ ..>% dhçtaràùñraputtràõàmekatamaþ . yathà, tatraiva dhçtaràùñraputtranàmakathane . 1 . 67 . 102 .
     %<niùaïgã kavacã pà÷ã daõóadhàro dhanurgrahaþ ..>%) tri, daõóadharaþ .. (÷àsakaþ . yathà, ràjataraïgiõyàm . 4 . 109 .
     %<daõóadhàre tvayi kùàpa ! kùitimetàü pra÷àsati .
     ko vairasnehayoþ pàramanàsàdyàvasãdati ..>%)

#<daõóanàyakaþ>#, puü, (daõóaü ràj¤àü caturthopàyaü nayatãti . nã + õvul .) senànãþ . sa caturaïgabalàdhyakùaþ . iti hemacandraþ . 3 . 389 .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 7 . 969 .
     %<kandarpe koñabhçtyànàü bhinnànàü saïgrahodyate .
     kudhyan ràjapurãü ràjà vyasçjaddaõóanàyakam ..>%)

#<daõóanãtiþ>#, strã, (daõóena nãyate yà . yadbà, daõóo nãyate'nayeti . nã + karmaõi karaõe và ktin .) vyarya÷àstram . ityamaraþ . 1 . 6 . 5 .. tat càõakyàdipraõãtaü nãti÷àstram . iti bharataþ . tasya niruktiryathà -- daõóena nãyate cedaü daõóaü nayati và punaþ . daõóanãtiriti khyàtà trãlloü kànativartate .. tacca brahmakçta÷atasahasràdhyàyaparimitam . tadyathà --
     %<tato'dhyàyasahasràõàü ÷ata¤cakre subuddhijam .
     yatra dharmastathaivàrthaþ kàma÷caivàbhivarõitaþ ..
     trivarga iti vikhyàto gaõa eùa svayambhuvà .
     caturtho bhokùa ityeva pçthagarthaþ pçthagguõaþ ..
     mokùasyàpi trivargo'nyaþ proktaþ satvaü rajastamaþ .
     sthànaü vçddhiþ kùaya÷caiva trivarga÷caiva daõóajaþ ..
     nàtmà de÷a÷ca kàla÷càpyupàyàþ kçtyameva ca .
     sahàyàþ kàraõa¤caiva ùaóvargo nãtijaþ smçtaþ ..
     trayã cànvãkùikã caiva vàrtà ca bharatarùabha ! .
     daõóanãti÷ca vipulà vidyàstatra nidar÷itàþ ..
     amàtyarakùà praõidhã ràjaputtrasya lakùaõam .
     càra÷ca vividhopàyaþ praõidheyaþ pçthagvidhaþ ..
     sàmabhedapradàna¤ca tato daõóa÷ca pàrthiva .
     upekùà pa¤camã càtra kàrtsnyena samudàhçtà ..
     mala÷ca varõitaþ kçtsnastathà bhedàrtha eva ca .
     vibhrama÷caiva mantrasya siddhyasiddhyo÷ca yat phalam ..
     sandhi÷ca vividhàbhikhyo hãno madhyastathottamaþ .
     bhayaü satkàravittàkhyaü kàrtsnyena parivarõitam ..
     yàtràkàla÷ca catvàrastrivargasya ca vistaraþ .
     vijayo dharmayukta÷ca tathàrthavijaya÷ca ha ..
     àsura÷caiva vijayastathà kàrtsnyena varõitaþ .
     lakùaõaü pa¤cavargasya trividha¤càtra varõitam ..
     prakàga÷càprakà÷a÷ca daõóã'tha pari÷abditaþ .
     prakà÷o'ùñavidhastatra guhya÷ca bahuvistaraþ ..
     rayà nàgà hayà÷caiva pàdàtà÷caiva pàõóava ! .
     viùñinàüva÷carà÷ceha de÷ikà iti càùñamam ..
     aïgànyetàni kauravya ! prakà÷àni balasya ca .
     jaïgamàjaïgamà÷coktà÷cårõayogà viùàdayaþ ..
     arge càbhyavahàrye vàpyupàü÷ustrividhaþ smçtaþ .
     astirmitramudàmãna ityete'pyanutvarõitàþ ..
     kçtamno màrgaguõa÷caiya tathà bhåmiguõà÷ca ha .
     àtmarakùaõamà÷vàsaþ sargàõàü cànvavekùaõam ..
     kalpanà vividhà÷càpi nçnàgarathavàjinàm .
     vyåhà÷ca vividhàbhikhyà vividhaü yuddhakau÷alam ..
     utpàtà÷ca nipàtà÷ca suyuddhaü supalàyanam .
     ÷astràõàü pàlanaü j¤ànaü tathaiva bharatarùabha ! ..
     balavyasananiryuktaü tathaiva balaharùaõam .
     pãóà càpadakàla÷ca pattij¤àna¤ca pàõóava ! ..
     tathà khàtavidhàna¤ca yogasa¤càra eva ca .
     caurairàñavikai÷cograiþ pararàùñrasya pãóanam ..
     agnidairasadai÷caiva pratiråpakakàrakaiþ .
     ÷reõimukhyopajàpena vãrudha÷chedanena ca ..
     dåùaõena ca nàgànàü à÷aïkàjananena ca .
     àràdhanena bhaktasya pratyayopàrjanena ca ..
     saptàïgasya ca ràjyasya hràsavçddhã sama¤jasam .
     dåtasàmarthayogà÷ca ràùñrasya ca vivardhanam .
     arimadhyasthamitràõàü samyak coktaü prapa¤canam ..
     avamardaþ pratãghàtastathà caiva balãyasàm .
     vyavahàraþ susåkùma÷ca tathà kaõñaka÷odhanam ..
     ÷ramo vyàyàmayoga÷ca tyàgo dravyasya saügrahaþ ..
     abhçtànà¤ca bharaõaü bhçtànà¤cànnavekùaõam .
     arthasya kàle dàna¤ca vyasane càprasaïgità ..
     tathà ràjaguõà÷caiva senàpatiguõà÷ca ha .
     kàraõa¤ca trivargasya guõadoùàstathaiva ca ..
     duùñepsita¤ca vividhaü vçtti÷caivànujãvinàm .
     ÷aïkitatva¤ca sarvasya pramàdasya ca varjanam ..
     alabdhalàbho labdhasya tathaiva ca vivardhanam .
     pradàna¤ca vivçddhasya pàtrebhyo vidhivattadà ..
     visargo'rthasya dharmàrthaü kàmahetukamucyate .
     caturthaü vyasanàghàte taccaivàtrànuvarõitam ..
     krodhajàni tathogràõi kàmajàni tathaiva ca .
     da÷oktàni kuru÷reùñha ! vyasanànyatra caiva ha ..
     mçgayàkùàstathà pànaü striya÷ca bharatarùabha ! .
     kàmajànyàhuràcàryàþ proktànãha svayambhuvà ..
     vàkpàruùyaü tathogratvaü daõóapàruùyameva ca .
     nigraho'thàtmanastyàgamarthadåùaõameva ca ..
     yantràõi vividhànyeva kriyàsteùà¤ca varõitàþ .
     avamardaþ pratãghàtaþ ketanànà¤ca bha¤janam .
     caityadrumàvamarda÷ca rodhaþ karmàntanà÷anam ..
     upaskàro'tha vasanaü tathopàyà÷ca varõitàþ .
     panavànaka÷aïkhànàü bherãõà¤ca yudhiùñhira ! ..
     upàrjana¤ca dravyàõàü parimarda÷ca tàni ùañ .
     labdhasya ca pra÷amanaü satà¤caivàbhipåjanam ..
     vidvadbhirekãbhàva÷ca dànahomavidhij¤atà .
     maïgalàlabhana¤caiva ÷arãrasya pratikriyà ..
     àhàrayojana¤caiva nityamàstikyameva ca .
     ekena ca pathottheyaü satyatvaü madhurà giraþ ..
     utsavànàü samàjànàü kriyàþ ketanajàstathà .
     pratyakùà÷ca parokùà÷ca sarvàdhikaraõeùvatha ..
     vçttirbharata÷àrdåla ! nitya¤caivànvavekùaõam .
     adaõóyatvaü ca vipràõàü yuktyà daõóanipàtanam ..
     anujãvisvajàtibhyo guõebhya÷ca samudbhavaþ .
     rakùaõa¤caiva pauràõàü ràùñrasya tta vivardhanam ..
     maõóalasthà ca yà cintà ràjan ! dvàda÷aràjikà ..
     dvàsaptatividhà caiva ÷arãrasya pratikriyà .
     de÷ajàtikulànà¤ca dharmàþ samanuvarõitàþ ..
     dharma÷càrtha÷ca kàma÷ca mokùa÷càtrànuvarõitaþ .
     upàya÷càtra lipsà ca vividhà bhåridakùiõa ! ..
     målakarmakriyà càtra màyàyoga÷ca varõitaþ .
     dåùaõaü srotasà¤caiva varõita¤ca sthiràmbhasàm ..
     yairyairupàyairlokastu na caledàryavartmanaþ .
     tat sarvaü ràja÷àrdåla ! nãti÷àstreùu varõitam ..
     etat kçtvà ÷ubhaü ÷àstraü tataþ sa bhagavàn prabhuþ .
     devànuvàca saühçùñaþ sarvàn ÷akrapurogamàn ..
     upakàràya lokasya trivargasthàpanàya ca .
     navanãtaü sarasvatyà buddhireùà prabhàvità ..
     daõóena sahità hyeùà lokarakùaõakàrikà .
     nigrahànugraharatà lokànanucariùyati ..>% iti mahàbhàrate ràjadharmaþ .. durgà . yathà --
     %<nayànayagatàloke vikalpa nilayàmalà .
     daõóanàdgamanàdvàpi daõóanãtiriti smçtà ..>% iti devãpuràõe 45 adhyàyaþ ..

#<daõóapàü÷ulaþ>#, puü, (daõóena daõóadhàraõena pàü÷ulo nãcaþ .) dbàrapàlaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<daõóapàõiþ>#, puü, (daõóaþ pàõau yasya .) yamaþ . (yathà, bhàgavate . 1 . 17 . 35 .
     %<parãkùitaivamàdiùñaþ sa kalirjàtavepathuþ .
     tamudyatàsimàhedaü daõóapàõimivodyatam ..>%) kà÷ãstha÷ivagaõavi÷eùaþ . sa pårõabhadrayakùaputtraþ harike÷anàmà ÷ivamàràdhya ÷ivavareõa kà÷yàü daõóanàyakatvamavàptavàn . yathà --
     %<bhaktasya dhãrasya taponidherdadau haro varàõàü nikaraü tadà mudà .
     kùetrasya yakùàsya mama priyasya bho bhavàdhunà daõóadharo varànmama ..
     sthirastvamadyàdi duràtmadaõóakaþ supàlakaþ puõyakçtà¤ca matupriyaþ .
     tvaü daõóapàõirbhava nàmato'dhunà sarvàn gaõàn ÷àdhi mamàj¤ayotkañàn ..>%
     %<tvatsàtkçtakùetravare'dya yakùaràñ kastvàmanàràdhya sumuktibhàgjanaþ .
     sabhàjanaü pràgata eva te caret tataþ samarcàü mama bhakta àdaràt ..
     madbhaktiyukto'pi vinà tvadãyàü bhaktiü na kà÷ãvasatiü labheta .
     gaõeùu deveùu hi mànaveùu tadagramànyo bhava daõóapàõe ! ..>% iti kà÷ãkhaõóe 32 adhyàyaþ . (svanàmakhyàta÷candravaü÷ãyançpavi÷eùaþ . yathà, màtsye . 50 . 87 .
     %<vahãnaràtmaja÷caiva daõóapàõirbhaviùyati ..>% ayantu màsatrayàdhikacatvàriü÷advarùaparyantaü ràjyaü cakàra . yathà, ràjàvalyàm 1 paricchede .
     %<catvàriü÷at samà÷caiva so'pi màsatrayàdhikàþ .
     bubhuje pçthivãmetàü daõóapàõirmahàbalaþ ..>% daõóadhare, tri . yathà, mahàbhàrate . 1 . 139 . 28 .
     %<bhãmaseno mahàbàhurdaõóapàõirivàntakaþ .
     pravive÷a mahàsenàü makaraþ sàgaraü yathà ..>%)

#<daõóapàruùyaü>#, klã, (daõóena yat pàruùyaü paruùatà . daõóyate'neneti daõóo dehastena yat pàruùyaü viruddhàcaraõamiti mitàkùarà .) ràj¤àü saptavyasanàntargatavyasanavi÷eùaþ . iti hemacandraþ . 3 . 403 .. aùñàda÷avivàdàntargatavivàdavi÷eùaþ . tattu tàóanàdi . iti manuñãkàyàü kullåkabhaññaþ .. (yathà, manuþ . 8 . 278 .
     %<ata åddhva pravakùyàmi daõóapàruùyanirõayam ..>%)

#<daõóapàlaþ>#, puü, (daõóaü ÷arãraü pàlayatãti . pàli + aõ .) ardha÷apharamatsyaþ . dàüóikà iti bhàùà . iti hàràvalã . 190 .. (daõóena pàlayatãti . pàli + ac .) dvàrapàlaþ ..

#<daõóapàlakaþ>#, puü, (daõóapàlavat kàyatãti . kai + kaþ .) ÷akulamatsyaþ . iti hàràvalã . 191 ..

#<daõóabàladhiþ>#, puü, (daõóa iva bàladhiryasya .) hastã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<daõóabhçt>#, puü, (daõóaü cakrabhràmaõàrthaü laguóàdikaü bibhartãti . bhç + kvip tugàgama÷ca .) kumbhakàraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (daõóaü damanaü bibhartãti .) daõóadhàrake, tri ..

#<daõóayàtrà>#, strã, (daõóàya ÷atrudamanàya yà yàtrà prayàõam .) digvijayaþ . saüyànam . varayàtrà . iti medinã . re, 265 ..

#<daõóayàmaþ>#, puü, (daõóaü yacchatãti . yama + aõ .) yamaþ . dinam . agastyaþ . iti medinã . me, 60 ..

#<daõóarã>#, strã, óaïgarãphalam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<daõóavàdã>#, [n] puü, (daõóena vadatãti . vada + õiniþ .) darvañaþ . dbàrapàlaþ . iti hàràvalã . 128 .. daõóavaktari, tri ..

#<daõóavàsã>#, [n] puü, (daõóena vasatãti . vasa + õiniþ .) dvàrapàlaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. ekagràmàdhikçtajanaþ . iti jañàdharaþ ..

#<daõóaviùkambhaþ>#, puü, (daõóaü manthànadaõóaü viùkabhnàti nibadhnàti yatra . vi + skambha + adhikaraõe gha¤ . veþ skabhnàternityamiti ùatvam .) yatra stambhàdau àkarùaõàrthaü rajvà daõóo nibadhyate saþ . gholamaoyà khuüñã iti bhàùà . tatparyàyaþ . kuñharaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 74 ..

#<daõóavçkùakaþ>#, puü, (patravihãnatvàt daõóa iva vçkùaþ . tataþ svàrthe kan .) snuhã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<daõóahastaü>#, klã, (daõóa iva hasto vçntaråpo yasya .) tagarapuùpam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<daõóàjinaü>#, klã, ÷àñhyam . iti ÷abdàrthakalpataruþ .. (kapañinàü bahirdç÷yàdikaü yatãnàü daõóàjinavat àyyaliïgatvena pratãyamànatvàt tadartho'tropacaryate . daõóa¤ca ajina¤ca dbayoþ samàhàraþ . yatãnàü daõóaü mçgacarma ca . yathà, devãbhàgavate . 1 . 19 . 31 .
     %<daõóàjinakçtà cintà yathà tava vane'pi ca .
     tathaiva ràjyacintà me cintayànasya và na và ..>%)

#<daõóàdaõói>#, vya, (daõóai÷ca daõóai÷ca prahçtya pravçttaü yuddham .
     %<ic karmavyatihàre . 5 . 4 . 127 .>% iti ic .) parasparadaõóakaraõakaprahàraråpayuddham . iti vyàkaraõam .. làñhàlàñhi iti bhàùà ..

#<daõóàraþ>#, puü, (daõóaü çcchatãti . ç + aõ .) vàrhanam . mattahastã . ÷arayantrakam . kumbhakàrasya cakram . iti medinã . re, 168 ..

#<daõóàhataü>#, klã, (daõóena àhatam .) gholam . ityamaraþ . 2 . 9 . 53 .. (daõóena tàóite, tri ..)

#<daõóikaþ>#, puü, (daõóo'styasyeti . daõóa + %<ata iniñhanau .>% 5 . 2 . 115 . iti ñhan .) daõóadhàrakaþ . chaóivaradàra iti àsàvaradàra iti ca bhàùà . matsyavi÷eùaþ . óànikaõà màcha iti bhàùà . asya guõàþ . kaphavàyupittanà÷itvam . tiktatvam . laghutva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. (daõóadàtari niyàmake, tri . yathà, mahàbhàrate . 6 . 11 . 36 .
     %<na tatra ràjà ràjendra ! na daõóo na ca daõóikaþ .
     svadharmeõaiva dharmaj¤a ! te rakùanti parasparam ..>%)

#<daõóikà>#, strã, (daõóavadàkçtirastyasyàþ . daõóa + ñhan + ñàp .) hàravi÷eùaþ . iti jañàdharaþ .. rajjuþ . yathà, aïgulyotkarùaü daõóikàü chinatti . iti supadmavyàkaraõam .. daõóikà rajjuriti taññãkàkàraþ ..

#<daõóitaþ>#, tri, (daõóaþ sa¤jàto'syeti . daõóa +
     %<tadasya sa¤jàtaü tàrakàdibhya itac . 5 . 2 . 36 .>% iti itac .) kçtadaõóaþ . tatparyàyaþ . dàpitaþ 2 sàdhitaþ 3 . iti hemacandraþ ..

#<daõóã>#, [n] puü, (daõóo'styasyeti . daõóa + %<atainiñhanau .>% 5 . 2 . 115 . iti iniþ .) jinavi÷eùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (sa tu kavãnàmanyatamaþ kàvyàdar÷ada÷akumàracaritàdigranthapraõetà . ÷aïkaràcàryasamakàlãno'yam . yathà, ÷aïkaravijaye . 15 . 140 .
     %<sa kathàbhiravantiùu prasiddhàn vibudhàn bàõamayåradaõóimukhyàn .
     ÷ithilãkçtadurmatàbhimànàn nijabhàùya÷ravaõotsukàü÷cakàra ..>%) yathà, kàlidàsaþ .
     %<jàte jagati vàlmãke kavirityabhidhãyate .
     kavã iti tato vyàse kavayastvayi daõóini ..>% damanakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. yamaþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 190 . 17 .
     %<taü vçkùamàdàya ripupramàthã daõóãva daõóaü pitçràja ugram ..>%) dbàþsthaþ . caturthà÷ramã . (asya vyavahàràdikaü yaduktaü manau . 6 . 41-58 .
     %<àgàràdabhiniùkràntaþ pavitropacito muniþ .
     samupoóheùu kàmeùu nirapekùaþ parivrajet ..
     eka eva carennityaü siddhyarthamasahàyavàn .
     siddhimekasya saüpa÷yanna jahàti na hãyate ..
     anagniraniketaþ syàd gràmamannàrthamà÷rayet .
     upekùako'saïkasuko munirbhàvasamàhitaþ ..
     kapàlaü vçkùamålàni kucelamasahàyatà .
     samatà caiva sarvasminnetanmuktasya lakùaõam ..
     nàbhinandeta maraõaü nàbhinandeta jãvitam .
     kàlameva pratãkùeta nirde÷aü bhçtako yathà ..
     dçùñipåtaü nyaset pàdaü vastrapåtaü pibejjalam .
     satyapåtàü vadedbàcaü manaþpåtaü samàcaret ..
     ativàdàüstitikùeta nàvamanyeta ka¤cana .
     na cemaü dehamà÷ritya vairaü kurvãta kenacit ..
     krudhyantaü na pratikrudhyedàkruùñaþ ku÷alaü vadet .
     saptadvàràvakãrõà¤ca na vàcamançtàü vadet ..
     adhyàtmaratiràsãno nirapekùo niràmiùaþ .
     àtmanaiva sahàyena sukhàrthã vicarediha ..
     na cotpàtanimittàbhyàü na nakùatràïgavidyayà .
     nànu÷àsanavàdàbhyàü bhikùàü lipseta karhicit ..
     na tàpasairbràhmaõairvà vayobhirapi và ÷vabhiþ .
     àkãrõaü bhikùukairvànyairàgàramupasaüvrajet ..
     këptake÷anakha÷ma÷ruþ pàtrã daõóã kusumbhavàn .
     vicarenniyato nityaü sarvabhåtànyapãóayan ..
     ataijasàni pàtràõi tasya syurnirvraõàni ca .
     teùàmadbhiþ smçtaü ÷aucaü camasànàmivàdhvare ..
     alàvuü dàrupàtra¤ca mçõmayaü vaidalantathà .
     etàni yatipàtràõi manuþ svàyambhuvo'bravãt ..
     ekakàla¤caredbhaikùaü na prasajjeta vistare .
     bhaikùe prasakto hi yatirviùayeùvapi sajjati ..
     vidhåme sannamuùale vyaïgàre bhuktavajjane .
     vçtte ÷aràvasampàte bhikùàü nityaü yati÷caret ..
     alàbhe na viùàdã syàllàbhe caiva na harùayet .
     pràõayàtrikamàtraþ syàt màtràsaïgàdbinirgataþ ..
     abhipåjitalàbhàüstu jugupsetaiva sarva÷aþ .
     abhipåjitalàbhai÷ca yatirmukto'pi badhyate ..>% daõóagrahaõàdeva daõóã . bhàryàdiùu vidyamàneùu daõóagrahaõena pratyavàyo jàyate . yaduktaü mahànirvàõatantre 13 pañale .
     %<sthitàyàü yauvanayutakàntàyàü parame÷vari ! .
     sarvaü hi viphalaü tasya yaþ kuryàddaõóadhàraõam ..
     vidyate pitarau devi ! yaþ kuryàddaõóadhàraõam .
     sannyàsaü viphalaü tasya rauravàkhyaü gamiùyati ..
     vidyate bàlabhàvena yasya kàntà sutastathà .
     sannyàsadhàraõaü tasya vçthà hi parame÷vari ! ..
     saguru÷càpi ÷iùya÷ca rauravàkhyaü prapadyate ..>% adhunàtanadaõóinastu pràya÷aþ ÷aïkaràcàryasampradàyàntargatà atasteùàü nirguõabrahmopàsanaiva paramo dharmaþ . ete tu muõóinaþ pràya÷aþ parihitara¤jitavastrà rudràkùamàlàdhàriõa÷ca . daõóinastu dbàda÷avarùaparyantaü bhikùàparyañanàdikaü vidhàya daõóàn parityajya paramahaüsà÷ramamà÷rayeyuþ iti sàmpradàyikàþ .. eteùàü kà÷ã eva pradhànatamaü vàsasthànam .. * .. mahàdevaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 129 .
     %<muõóoviråpo vikçto daõóã kuõóã vikurvaõaþ ..>% yogàcàryavi÷eùaþ . yathà, ÷ivapuràõe vàyusaühitàyàm . uttarabhàge . 10 . 5 . ÷rãkçùõa uvàca .
     %<yugàvarteùu sarveùu yogàcàryacchalena tu .
     avatàràõi ÷arvasya ÷iùyàü÷ca bhagavan ! vada ..>% upamanyuruvàca .
     %<mahàkàla÷ca ÷ålã ca daõóã muõóã sa eva ca ..>% dhçtaràùñraputtràõàmekatamaþ . yathà, mahàbhàrate dhçtaràùñraputtranàmakathane . 1 . 67 . 102 .
     %<niùaïgã kavacã daõóã daõóadhàro dhanurgrahaþ ..>% daõóãtyatra pà÷ãti kecit ..) daõóayukte tri . iti hemacandraþ . 3 . 385 .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 14 . 374 .
     %<daõóã muõóã ku÷ã cãrã ghçtàktomekhalãkçtaþ ..>%)

#<daõóotpalaü>#, klã, (daõóayuktamutpalamiva .) vçkùavi÷eùaþ . óànipolà iti óànakuni iti ca bhàùà . asya guõàþ . kùaya÷vàsakàsanà÷itvam . agnidãpanatva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. tattu pãtarakta÷vetapuùpabhedena trividham . pãtasya paryàyaþ . govandanã 2 gandhavallã 3 sahadevã 4 sahà 5 . raktasya paryàyaþ . vi÷vadevà 1 . ÷vetasya . daõóotpalà 1 . iti ratnamàlà ..

#<daõóotpalà>#, strã, (daõóotpala + ñàp .) ÷vetapuùpadaõóotpalam . iti ratnamàlà ..

#<daõóyaþ>#, tri, (daõóyate iti . daõóa + karmaõi õyat . yadvà, daõóamarhatãti . daõóa + %<daõóàdibhyo yat .>% 5 . 1 . 66 . iti yat .) daõóanãyaþ . daõóitavyaþ . (yathà, màrkaõóeye . 28 . 34 .
     %<ya÷collaïghya svakaü dharmaü svavarõà÷ramasaüj¤itam .
     naro'nyathà pravarteta sa daõóyo bhåbhçto bhavet ..>%) tatparyàyaþ . daõóàrhaþ 2 . iti jañàdharaþ .. (yathà, raghuþ . 1 . 25 .
     %<sthityai daõóayato daõóyàn pariõetuþ prasåtaye ..>%)

#<dat>#, puü, dantaþ . iti ÷abdacandrikà . asya bahuvacane dataþ ..

#<dattaü>#, tri, (dãyate iti . dà + ktaþ .) rakùitam . kçtadànam . tatparyàyaþ . visçùñam 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. vi÷ràõitam 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, màghe . 1 . 15 .
     %<svahastadatte munimàsane muni÷cirantanastàvadabhinyavãvi÷at ..>% dà + bhàve ktaþ .) dàne, klã . tat saptavidhaü yathà --
     %<dattaü saptavidhaü proktamadattaü ùoóa÷àtmakam .
     paõyamålyaü bhçtistuùñyà snehàt pratyupakàrataþ .
     strã÷ulkànugrahàrtha¤ca dattaü dànavido viduþ ..
     adattantu bhayakrodha÷okàve÷aruganvitaiþ .
     tathotkocaparãhàravyatyàsacchalayogataþ ..
     bàlamåóhàsvatantràrtamattonmattàpavarjitam .
     kartà mamedaü karmeti pratilàbhecchayà ca yat ..
     apàtre pàtramityukte kàrye càdharmasaühite .
     yaddattaü syàdavaj¤ànàt tadadattamiti smçtam ..>% iti mitàkùarà ..

#<dattaþ>#, puü, ràjavi÷eùaþ . sa agnisiühanandanaþ . iti hemacandraþ . 3 . 360 .. (sa tu jainavi÷eùaþ . aparaþ kùattriyavaü÷otpanno nçpavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 12 . 296 . 15 .
     %<àyurmataïgo datta÷ca drupado màtsya eva ca ..>% yaduvaü÷ãyasya ràjàdhidevasya puttraþ . yathà, harivaü÷e . 38 . 2 .
     %<ràjàdhidevaputtràstu jaj¤ire vãryavattaràþ .
     dattàtidattau balinau pàna÷vaþ ÷vetavàhanaþ ..>%) vai÷yasyopàdhivi÷eùaþ . yathà --
     %<÷armàdeva÷ca viprasya varmà tràtà ca bhåbhujaþ .
     bhåtirdatta÷ca vai÷yasya dàsaþ ÷ådrasya kàrayet ..>% ityudbàhatattvam .. adhunà kàyasthàderupàdhi÷ca . (yathà, kuladãpikàyàm .
     %<gauóe'ùñau kãrtimanta÷ciravasatikçtà maulikà ye hi siddhà ste dattàþ senadàsàþ karaguhasahitàþ pàlitàþ siühadevàþ ..>%) bhagavadavatàravi÷eùaþ . sa atriputtraþ dattàtreya iti nàmnà khyàtaþ . iti ÷rãbhàgavatam .. (puttravi÷eùaþ . yathà, devãbhàgavate . 1 . 6 . 48 .
     %<kuõóaþ sahoóhaþ kànãnaþ krãtaþ pràptastathà vane .
     dattaþ kenàpi cà÷aktau dhanagràhisutàþ smçtàþ ..>% tathà, mahàbhàrate . 1 . 120 . 34 .
     %<dattaþ krãta upakrãta upagacchet svaya¤ca yaþ ..>%)

#<dattakaþ>#, puü, (datta eva . svàrthe kan .) dbàda÷avidhaputtràntargataputtravi÷eùaþ . sapiõóadattakasya a÷aucavyavasthà . yathà, sàpiõóasya puttrãkaraõe tu sapiõóamaraõàdinimittaü dattakasya tanmaraõàdinimittaü sapiõóànà da÷aràtrameva nirvivàdam . iti anantabhaññakçtadattakadãdhitiþ .. * .. aurasaputtreõa saha tasya samabhàgitvam . yathà -- %<dattaputtre yathàjàte kadàcittvauraso bhavet . piturvittasya sarvasya bhavetàü samabhàginau .. ityapi vacanaü ÷ådraviùayam .>% iti dattakacandrikà .. anyat poùyaputtra÷abde draùñavyam ..

#<dattakaputtraþ>#, puü, (dattaka eva puttraþ .) dvàda÷avidhaputtràntargataputtravi÷eùaþ . yathà, yàj¤avalkye .
     %<dadyànmàtà pitàvà yaü sa puttro dattako bhavet ..>% tatparigrahaõasya prakàro yathà -- %<÷ukra÷oõitasambhavaþ puttro màtàpitçnimittakaþ . tasya pradànavikrayatyàgeùu màtàpitarau prabhavataþ .. natvekaü puttraü dadyàt pratigçhõãyàdvà sa hi santànàya pårbeùàm . strã puttraü na dadyàt pratigçhõãyàdvà anyatrànuj¤ànàdbhartuþ .. puttraü pratigrahãùyan bandhånàhåya ràjani nivedya nive÷anasya madhye vyàhçtibhirhutvà pratigçhõãyàditi .>% iti va÷iùñhaþ .. tasya gotradhanapràptiryathà --
     %<gotraçkthe janayiturna hareddattrimaþ sutaþ .
     gotraçkthànugaþ piõóo vyapaiti dadataþ svaghà ..
     piturgotreõa yaþ puttraþ saüskçtaþ pçthivãpate ! .
     àcåóàntaü na puttraþ sa puttratàü yàti cànyataþ ..
     cåóàdyà yadi saüskàrà nijagotreõa vai kçtàþ .
     dattàdyàstanayàste syuranyathà dàsa ucyate ..
     årdhvantu pa¤camàdbarùànna dattàdyàþ sutà nçpa ! .
     gçhãtvà pa¤cavarùãyaputtreùñiü prathama¤caret ..>% ityudvàhatattvam .. dattako dvividhaþ . kevaladattakaþ dvyàmuùyàyaõadattaka÷ca . kevaladattako janakena pratigrahãtrarthameva dattaþ tasyaiva puttraþ . dvyàmuùyàyaõastu janakapratigrahãtçbhyàmàvayorayamitisaüpratipannaþ sa ubhayorapi puttraþ . iti mitàkùarà ..

#<dattàpradànikaü>#, klã, (dattasya àpradànaü grahaõamastyasya . dattàpradàna + ñhan .) aùñàda÷avivàdapadàntargatavivàdapadavi÷eùaþ . dattasya punaràharaõaü yasmin vivàdapade tat . yathà, nàradaþ .
     %<dattvà dravyamasamyagyaþ punaràdàtumicchati .
     dattàpradànikaü nàma vyavahàrapadaü hi tat ..>% %<asamyagavihitamàrgeõa .>% iti mitàkùarà ..

#<dattàtmà>#, [n] puü, (dattaþ àtmà yena .) puttravi÷eùaþ . yathà -- %<dattàtmà tu svayaü dattaþ .>% iti kàtyàyanaþ .. asya vivaraõam . %<dattàtmà tu puttro yo màtàpitçvihãnastàbhyàü tyakto vàtavàhaü puttro bhavàmãti svayaü dattatvamupagataþ .>% iti mitàkùarà . 2 . 134 .. (vi÷vadevànàmanyatamaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 92 . 34 .
     %<somapaþ såryasàvitro dattàtmà puõóarãyakaþ ..>%)

#<dattànapakarma>#, [n] klã, (dattasya anapakarma àdànaü yatra .) dattàpradànikam . iti manuþ ..

#<dattiþ>#, strã, (dà + bhàve ktin .) dànam . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, raghuþ . 8 . 86 .
     %<apa÷okamanàþ kuñumbinãmanugçhõãùva nivàpadattibhiþ ..>%)

#<datteyaþ>#, puü, (dattàyà apatyaü pumàn . dattà + óhak .) indraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<dada>#, ïa dàne . dhçtau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüàtmaü-sakaü-señ .) ïa, dadate . iti durgàdàsaþ ..

#<dadanaü>#, klã, (dada + bhàve lyuñ .) dànam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dadruþ>#, puü, kacchapaþ . iti saükùiptasàre uõàdivçttiþ .. (dadàti kaõóåmiti . dada + bàhulakàt ruþ . yadvà, daridràti durgacchatyaneneti . daridrà + mçgayvàditvàt kupratyayena sàdhuþ . ityujjvaladattaþ . 1 . 92 .) rogavi÷eùaþ . dàda iti bhàùà . tasya råpàntaràõi . dardruþ 2 dadråþ 3 dardråþ 4 . iti bharatadhçta÷abdabhedaþ .. tasya lakùaõaü yathà --
     %<sakaõóuràgapióakaü dadrumavraõamunnatam ..>% iti màdhavakaraþ .. tasyauùadham yathà --
     %<vióaïgaióagajàkuùñhani÷àsindhåtthasarùapaiþ .
     måtràmbupiùño lepo'yaü dadrakuùñhavinà÷anaþ ..
     prapunnàóasya vãjàni dhàtrã sarjarasaþ snuhã .
     sauvãrapiùñaü dadråõàmetadudbartanaü param ..
     àragvadhasya patràõi àranàlena peùayet .
     dadrukiññimakuùñhàni hanti sidhmànameva ca ..>% iti gàruóe 175 adhyàyaþ .. * ..
     %<eka÷ca triphalàbhàgastathà bhàgadvayaü ÷iva ! .
     somaràjasya vãjànàü jagdhaü pathyà ca dadruõut ..
     ambutakraü sagomåtraü kvathitaü lavaõànvitam .
     kàüsyaghçùñaü kharaü lepàta kuùñhadadruvinà÷anam ..
     haridrà haritàla¤ca dårvà gomåtrasaindhavam .
     ayaü lepo hanti dadruü pàmànaü vai garaü tathà ..>% iti gàruóe 194 adhyàyaþ .. * ..
     %<marãcaü trivçtaü kuùñhaü haritàlaü manaþ÷ilà .
     devadàru haridre dve kuùñhaü màüsã ca candanam ..
     vi÷àlà karavãra¤ca arkakùãraü ÷akçtpalam .
     eùà¤ca kàrùiko bhàgo viùasyàrdhapalaü bhavet ..
     prasthaü kañukatailasya gomåtre'ùñaguõe pacet .
     mçtpàtre lauhapàtre và ÷anairmçdvagninà pacet ..
     pàmà vicarcikà caiva dadruvisphoñakàni ca .
     abhyaïgena praõa÷yanti komalatva¤ca jàyate ..>% iti ca gàruóe 198 adhyàyaþ .. * .. atha dadrucikitsà .
     %<kuùñhakçmighno dadrughno ni÷àsaindhavasarùapàþ .
     amlapiùñaþ pralepo'yaü dadrukuùñhanisådanaþ ..
     dårvàbhayàsaindhavacakramardakuñherakàþ kà¤jikatakrapiùñàþ .
     tribhiþ pralepairapi baddhamålàü dadru¤ca kuùñha¤ca vinà÷ayanti ..>% kuñherakaþ mamarã iti loke . loke gaõóilakàkhyà siddhàrthaka÷ca snuhãkùãram . trayamiti samabhàgaü syàdeùàü dbiguõastu dadrughnaþ .. aùñaguõe gotakre tàni prakçtàni saüdadhyàt . divasatritayàdårdhvaü samyak niùpeùayettàni .. vanyopalena ghçùñvà dadråmàlepayettena . saptàhàllepo'yaü dadrukaõóåmava÷yaü vinà÷ayati .. iti bhàvaprakà÷aþ ..
     (%<làkùàkuùñhaü sarùapàþ ÷rãniketaü ràtrirvyoùaü cakramardasya vãjam kçtvaikasthaü takrapiùñaþ pralepo dadråyukto målakàdbãjayuktaþ ..
     sindhådbhåtaü cakramardasya vãjamikùådbhåtaü ke÷araü tàrkùya÷ailam .
     piùño lepo'yaïkapitthàdrasena dadråntårõaü nà÷ayatyeùa yogaþ ..
     hemakùãrã vyàdhighàtaþ ÷irãùo nimbaþ sarjo vatsakaþ sàjakarõaþ .
     ÷ãghraü tãvrà nà÷ayantãha dadråþ snànàlepodgharùaõeùu prayuktàþ ..>% iti ca su÷rute cikitsitasthàne navame'dhyàye ..)

#<dadrukaþ>#, puü, (dadrureva . svàrthe kan .) dadrurogaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dadrughnaþ>#, puü, (dadruü dadrurogaü hantãti . hana + ñak .) cakramardakaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 147 .. (yathà, bhàvaprakà÷e kùudrakuùñhacikitsàyàm .
     %<vàkucã càtha dadrughnaþ picumardo harãtakã ..>% asya guõà yathà --
     %<dadrughnapatraü doùaghnamamlaü vàtakaphàpaham .
     kaõóåkàsakçmi÷vàsadadrukuùñhapraõullaghu ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<dadruõaþ>#, tri, (dadrurastyasyeti . dadru + %<lomàdipàmàdipicchàdibhyaþ ÷anelacaþ .>% 5 . 2 . 100 . iti naþ .) dadrurogã . ityamaraþ . 2 . 6 . 59 ..

#<dadrunà÷inã>#, strã, (dadruü nà÷ayatãti . na÷a + õica + õiniþ . ïãp .) tailinãkãñaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dadrurogã>#, [n] tri, (dadrurogo'styasyeti . dadruroga + iniþ .) dadrurogavi÷iùñaþ . deduyà iti bhàùà . tatparyàyaþ . dadruõaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 59 ..

#<dadråþ>#, puü, (daridràti durgacchatyaïgamaneneti . daridrà + %<daridràte ryàlopa÷ca .>% uõàü 1 . 92 . iti åþ rakàrekàràkàràõàü lopa÷ca .) dadruþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<dadråghnaþ>#, puü, (dadråü hantãti . hana + ñak .) dadrughnaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dadråõaþ>#, tri, (dadrårastyasyeti . dadrå + pàmàditvàt naþ .) dadruõaþ . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ ..

#<dadha>#, ïa dade . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-àtmaüsakaü-señ .) ïa, dadhate . dade dànadhçtyoþ . àdadhyàdandhakàre ratimati÷ayinãmiti mayårabhaññoktam . gaõakçtànityàt asyaiva óhãparasmaipadasàdhyatvamiti ramànàthaþ . vastutastu óu dhà¤li dhàraõe ityasyaiva khyàü sàdhyam . iti durgàdàsaþ ..

#<dadhi>#, klã, (dadhàtãti . dhà + %<bhàùàyàü dhà¤kçsçgamijaninamibhyaþ .>% 3 . 2 . 171 . ityasya vàrtikoktyà kiþ sa ca lióvat .) ÷rãvàsaþ . vasanam . iti ÷abdaratnàvalã .. kùãrottaràvasthàbhàvaþ . dai iti bhàùà . tatparyàyaþ . kùãrajam 2 maïgalyam 3 viralam 4 . iti ràjanirghaõñaþ .. payasyam 5 . ghanetarat dadhi drapsyam . ityamaraþ .. asya guõàþ . amlatvam . gurutvam . vàtadoùa÷amanatvam . saügràhitvam . måtràvahatvam . balyatvam . ÷ophakaphàrtyarucya÷amanatvam . vahni÷àntikàritvam . kàsa÷vàsapãnasaviùamajvara÷ãtajvarahitatvam . raktodreka÷ukravçddhikàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. uùõatvam . dãpanatvam . snigdhatvam . kaùàyànurasatvam . pàke'mlatvam . pittamedaþpradatvam . måtrakçcchraprati÷yàyàtãsàrarucikàr÷yeùu ÷astatva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. svàdutvam . hçdyatvam . rocanatvam . maïgalyatvam . iti ràjavallabhaþ .. * .. atha pakvadugdhadadhiguõàþ . rucyatvam . snigdhatvam . uttamaguõatvam . pittànilàpahatvam . sarvadhàtvagnibalavardhanatva¤ca .. * ..
     niþsàradugdhadadhiguõàþ . saügràhitvam . ÷ãtalatvam . vàtalatvam . laghutvam . viùñambhitvam . dãpanatvam . rucyatvam . grahaõãroganà÷itva¤ca .. * ..
     baddhadadhiguõàþ . susnigdhatvam . madhuratvam . nàtipittakaratva¤ca .. * ..
     ÷arkaràsahitadadhiguõàþ . ÷reùñhatvam . tçùõàpittàsradàhanà÷itva¤ca .. * ..
     guóayuktadadhiguõàþ . vàtanà÷itvam . vçùyatvam . vçühaõatvam . tarpaõatvam . gurutva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. * ..
     vàtajatçùõànà÷itvam . iti cakradattaþ .. * .. ràtrau dadhisevane vi÷eùo yathà, ràtrau dadhi na bhu¤jãta kintu saghçta÷arkaraü samudgasåpaü sakùaudraü uùõaü sàmalakaü bhu¤jãta . raktapittakaüphottheùu vikàreùu ca ambughçtànvitamapi dadhi na hitam .. çtuvi÷eùe vidhiniùedhau . hemanta÷i÷iravarùàsu dadhi ÷astaü ÷aradgrãùmavasanteùu pràya÷o vigarhitam .. * ..
     avidhinà dadhisevane doùaþ . jvaràsçkpittavãsarpakuùñhapàõóubhramakàmalàrogapràptiþ .. * ..
     atha godadhiguõàþ . vi÷eùasvàdutvam . balyatvam . rucipradatvam . pavitratvam . dãpanatvam . snigdhatvam . puùñikàritvam . vàyunà÷itvam . a÷eùadadhimadhye guõàdhikatva¤ca .. * ..
     màhiùadadhiguõàþ . susnigdhatvam . ÷leùmalatvam . vàtapittanà÷itvam . svàdupàkitvam . abhiùyanditvam . gurutvam . raktakaphadåùaõatva¤ca .. * .. chàgãdadhiguõàþ . uttamatvam . gràhitvam . tridoùanà÷itvam . ÷vàsakàsàr÷aþkùayakàr÷yeùu ÷astatvam . dãpanatva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. * ..
     àvikadadhiguõaþ . durnàmakaphavyàdhiprakopanatvam .. a÷vãdadhiguõàþ . vàtanà÷itvam . dãpanatvam . cakùurhitatva¤ca .. * ..
     auùñrakadadhiguõàþ . kùàratvam . atyamlatvam . kañupàkitva¤ca .. * ..
     hastinãdadhiguõàþ . vãryoùõatvam . kaùàyatvam . kaphavàtanà÷itva¤ca .. * ..
     mànuùyadaghiguõàþ . madhuratvam . balyatvam . snigdhatvam . santarpaõatva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. * .. atha dadhibhedàþ .
     %<àdau mandaü tataþ svàdu svàdbamla¤ca tataþ param .
     amla¤caturthamatyamlaü pa¤camaü dadhi pa¤cadhà .. * ..>% mandàdãnàü lakùaõàni guõà÷ca .
     %<mandaü dugdhavadavyaktarasaü ki¤cidghanaü bhavet .
     mandaü syàt sçùñaviõmåtraü doùatrayavidàhakçt ..
     yat samyag ghanatàü yàtaü vyaktaü svàdurasaü bhavet .
     svàdvamlasya guõà j¤eyàþ sàmànyadadhivajjanaiþ ..
     yattirohitamàdhuryaü vyaktàmlatvaü tadamlakam .
     amlantu dãpanaü pittarakta÷leùmavivardhanam ..
     tadatyamlaü dantaromaharùakaõñhàdidàhakçt .
     atyamlaü dãpanaü raktapittapuùñikaraü param ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * ..
     %<lavaõamadhurasarpiþ÷arkaràmudgadhàtrãkusumarasavihãnaü naitada÷nanti nityam .
     na ca ÷aradi vasante noùõakàle na ràtrau na dadhi kaphavikàre pittadoùe'pi nàdyàt ..
     trikañukayutametadràjikàcårõami÷raü kaphaharamanilaghnaü vahnisandhukùaõa¤ca .
     tuhina÷i÷irakàle sevita¤càtipathyaü racayati tanudàróhyaü kàntisatva¤ca néõàm ..
     dadhimadhuramãùadamlaü vàhita¤ca nàtyuùõam .
     yàvad yàvanmadhuraü doùaharaü tàvaduùõamidam ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. * ..
     %<daghi yat svàdu tanmedaþkaphàbhiùyandakàraõam .
     dadhyamlamatiyadraktadåùaõaü kaphapittakçt ..
     vidàhi sçùñaviõmåtraü mandajàtaü tridoùakçt .
     dadhi tvasàraü råkùantu gràhi viùñambhi vàtalam ..
     pãnase càtisàre ca ÷ãtake viùamajvare .
     arucau måtrakçcchre ca kàr÷ye ca dadhi ÷asyate ..>% iti ràjavallabhaþ .. * .. (çtubhede dadhivi÷eùaguõà yathà --
     %<÷àradaü dadhigurvamlaü raktapittavivardhanam .
     ÷ophaü tçùõàü jvaraü ÷ålaü karoti viùamajvaram ..
     iti ÷àradadadhiguõàþ .. * ..
     guru snigdha¤ca madhuraü kaphakçdbalavardhanam .
     vçùyaü medhya¤ca haimantaü puùñidaü tuùñivçddhidam ..
     iti haimantadadhiguõàþ .. * ..
     ÷ai÷iraü saghana¤càmlaü madhuraü guru eva ca .
     vçùyaü balakaraü pitta÷ramàpaharaõaü param .
     iti ÷ai÷iradadhiguõàþ .. * ..
     vàsantaü madhuraü snigdhaü ki¤cidamlaü kaphàtmakam .
     balahçdvãryahà proktaü vasante na pra÷asyate .
     iti vàsantadadhiguõàþ .. * ..
     laghu càmlaü bhavedgrãùme càtyuùõaü raktapittakçt .
     ÷oùabhramapipàsàkçddadhiyuktaü na grãùmake ..
     iti grãùmadadhiguõàþ .. * ..
     vàrùikaü hitakçt proktaü dadhi ÷astaü na doùalam .
     ÷oùavàtabhramàn hanti ÷ramàtãsàranà÷anam ..>% iti vàrùikadadhiguõàþ .. * ..
     %<hikkà÷vàsaplãhàr÷ànàmatisàre bhagandare .
     ÷astaü proktaü dadhi hyeùàü lavaõena vimårchitam ..
     iti dadhibhojanavidhiþ .. * ..>% iti hàrãte prathame sthàne'ùñame'dhyàye ..
     %<rocanaü dãpanaü vçùyaü snehanaü balavardhanam .
     pàke'mlamuùõaü vàtaghnaü maïgalyaü vçühaõaü dadhi ..
     pãnase càtisàre ca ÷ãtake viùamajvare .
     arucau måtrakçcchre ca kàr÷ye ca dadhi ÷asyate ..>%
     %<tridoùaü mandakaü jàtaü vàtaghnaü dadhi ÷ukralam ..>% iti carake ÷åtrasthàne 27 adhyàye ..
     %<dadhi tu madhuramamlamatyamla¤ceti tatkaùàyànurasaü snigdhamuùõaü pãnasaviùamajvaràtisàràrocakamåtrakçcchrakàr÷yàpahaü vçùyaü pràõakaraü màïgalya¤ca ..
     mahàbhiùyandi madhuraü kaphamedovivardhanam .
     kaphapittakçdamlaü syàdatyamlaü raktadåùaõam ..
     vidàhi sçùñaviõmåtraü mandajàtaü tridoùakçt .
     snigdhaü vipàke madhuraü dãpanaü balavardhanam ..
     vàtàpahaü pavitra¤ca dadhi gavyaü rucipradam .
     dadhyàjaü kaphapittaghnaü laghuvàtakùayàpaham ..
     durnàma÷vàsakàseùu hitamagneþ pradãpanam .
     vipàke madhuraü vçùyaü vàtapittaprasàdanam ..
     balàsavardhanaü snigdhaü vi÷eùàddadhi màhiùam .
     vipàke kañu sakùàraü guru bhedyoùñrikaü dadhi ..
     vàtamar÷àüsi kuùñhàni krimãn hantyudaràõi ca .
     kopanaü kaphavàtànàü durnàmnà¤càdhikaü dadhi ..
     rase pàke ca madhuramatyabhiùyandi doùalam .
     dãpanãyamacakùuùyaü vàóavaü dadhi vàtalam ..
     råkùamuùõaü kaùàya¤ca kaphamàtràpaha¤ca tat .
     snigdhaü vipàke madhuraü balyaü santarpaõaü guru ..
     cakùuùyamagnyaü doùaghnaü dadhi nàryà guõottaram .
     laghu pàke balàsaghnaü vãryoùõaü pittanà÷anam ..
     kaùàyànurasaü nàgyà dadhi varcovivardhanam .
     dadhãnyuktàni yànãha gavyàdãni pçthak pçthak ..
     vij¤eyameùu sarveùu gavyameva guõottaram .
     vàtaghnaü kaphakçt snigdhaü vçühaõaü na ca pittakçt ..
     kuryàdbhaktàbhilàùa¤ca dadhi yat supari÷rutam .
     ÷çtàt kùãràttu yajjàtaü guõavaddadhi tat smçtam ..
     vàtapittaharaü rucyaü dhàtvagnibalavardhanam .
     daghnaþ saro gururvçùyo vij¤eyo'nilanà÷anaþ ..
     vahnervidhamana÷càpi kapha÷ukravivardhanaþ .
     dadhi tvasàraü råkùa¤ca gràhi viùñambhi vàtalam ..
     dãpanãyaü laghutaraü sakaùàyaü rucipradam .
     ÷aradgrãùmavasanteùu pràya÷o dadhi garhitam ..
     hemante ÷i÷ire caiva varùàsu dadhi ÷asyate ..>% iti su÷rute såtrasthàne 45 adhyàye ..) dhàraõakartari, tri . iti mugdhabodham ..

#<dadhikårcikà>#, strã, (dadhijàtà kårcikà .) ardhodakoùõadugdhe dadhyamlasaüyogàt jàtà . iti kecit .. uùõadugdhe dadhyamlasaüyogàt jàtà ityanye .. chenà iti bhàùà . asyà guõàþ . vàtanà÷itvam . gràhitvam . råkùatvam . durjaratva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. (paryàyo'syà yathà --
     %<dadhnà saha payaþ pakvaü yat syàttaddadhikårcikà ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

#<dadhicàraþ>#, puü, (dadhiü càlayati viloóayatãti . dadhi + cala + õic + aõ . lasya ratvam .) dadhimathanadaõóaþ . tatparyàyaþ . vai÷àkhaþ 2 takràñaþ 3 karagharùaõaþ 4 . iti hàràvalã . 34 ..

@<[Page 2,680c]>@
#<dadhijaü>#, klã, (dadhno jàyate iti . jana + %<pa¤camyàmajàtau .>% 3 . 2 . 98 . iti óaþ .) navanãtam . iti ràjanirghaõñaþ .. (navanãta÷abde'sya vi÷eùo j¤àtavyaþ ..)

#<dadhitthaþ>#, puü, (dadhivarõo dravastiùñhatyasminniti . sthà + %<supisthaþ .>% 3 . 2 . 4 . iti kaþ . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) kapitthaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 21 .. (yathà --
     %<tadvaddadhitthavilvàmraü jambumadhyaiþ prapa¤cayet ..>% iti vàbhañe cikitsàsthàne navame'dhyàye ..
     %<dadhitthavilvacàïgerã takradàóimasàdhità .
     pàcanã gràhiõã peyà savàte pà¤camålikà ..>% iti carake såtrasthàne dbitãye'dhyàye ..)

#<dadhitthàkhyaþ>#, puü, (dadhitthaü àkhyàti kapitthadravaü anukarotãti . à + khyà + kaþ .) ÷araladravaþ . iti ratnamàlà .. lovàn iti bhàùà ..

#<dadhidhenuþ>#, strã, (dadhinirmità dhenuþ .) dànàrthadadhyàdinirmità dhenuþ . yathà, varàhapuràõe .
     %<dadhidhenormahàràja ! vidhànaü ÷çõu sàmpratam .
     anulipte mahãbhàge gomayena naràdhipa ! ..
     gocarmamàtre tu punaþ puùpaprakara÷obhite .
     ku÷airàstãrya vasudhàü kçùõàjinaku÷ottaràm ..
     dadhikumbhaü susaüsthàpya sadà dhànyacayopari .
     caturthàü÷ena vatsantu sauvarõamukhamaõóitam ..
     àcchàdya vastrayugmena puùpagandhaistu påjitàm .
     bràhmaõàya kulãnàya sàdhuvçttàya dhãmate ..
     kùamàdiguõayuktàya dadyàttàü dadhidhenukàm .
     pucchade÷opaviùñastu mudrikàkarõamàtrakaiþ ..
     pàdukopànahau chatraü dattvà mantramanusmaret .
     dadhikràvnetimantreõa dadhidhenuü pradàpayet ..
     evaü dadhimayàü dhenuü dattvà ràjarùisattama ! .
     ekàhàro dinaü tiùñheddaghnà ca nçpanandana ! ..
     yajamàno vasedràjan triràtra¤ca dbijottama ! .
     dãyamànàü prapa÷yanti te yànti paramàü gatim ..
     yatra kùãravahà nadyo yatra pàyasakardamàþ .
     munaya çùayaþ siddhàstatra gacchanti dhenudàþ ..
     ya idaü ÷ràlayedbhaktyà ÷çõuyàdvàpi mànavaþ .
     so'÷vamedhaphalaü pràpya viùõulokaü sa gacchati ..>%

#<dadhipuùpikà># strã, (dadhãva ÷ubhraü puùpamasyàþ . kap . ñàpi ata itvam .) ÷vetàparàjità . iti ràjanidhaõñaþ ..

#<dadhipuùpã>#, strã, (dadhãva puùpamasyàþ . jàtitvàt ïãù .) kola÷imbã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dadhiphalaþ>#, puü, (dadhãva ÷ubhro dravaþ phale yasya .) kapitthavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 21 ..

#<dadhimaõóaþ># puü, (dadhnaþ maõóaþ .) mastu . iti ratnamàlà .. màt iti bhàùà ..

#<dadhimaõóodaþ># puü, (dadhimaõóa iva udakaü yatra . udakasya udàde÷aþ .) dadhisamudraþ . (yathà, bhàgavate . 5 . 1 . 33 .
     %<kùãrodekùurasodasurodaghçtodakùãrodadadhimaõóoda÷uddhodàþ sapta jaladhayaþ ..>%)

@<[Page 2,681a]>@
#<dadhimukhaþ># puü, (dadhivat ÷ubhraü mukhaü yasya .) vànaravi÷eùaþ . sa sugrãva÷va÷uraþ tasya madhuvanapàlaka÷ca . iti ràmàyaõam .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 282 . 7 .
     %<÷rãmàn dadhimukho nàma harivçddho'ti vãryavàn ..>% nàgavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 35 . 8 .
     %<suràmukho dadhisukhastathà vimalapiõóakaþ ..>% ayantu darvã karàõàü sarpàõàmanyatamaþ . iti su÷rute kalpasthàne 4 adhyàye ..)

#<dadhi÷oõaþ>#, puü, vànaraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<dadhisa(÷a)ktavaþ>#, puü, dadhyupasiktàþ saktavaþ . karambhaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 48 .. daichàtu iti bhàùà .. nityabahuvacanànto'yam .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 104 . 91 .
     %<na pàõau lavaõaü vidbàn prà÷ãyànna ca ràtriùu .
     dadhisaktån na bhu¤jãta vçthàmàüsa¤ca varjayet ..>%)

#<dadhisàraü>#, klã, (dadhnaþ sàram .) navanãtam . iti hemacandraþ . 3 . 72 ..

#<dadhisnehaþ>#, puü, (dadhnaþ snehaþ .) dadhisaraþ . tatparyàyaþ . saraþ 2 dadhyuttaragam 3 kañvaram 4 . iti ratnamàlà ..

#<dadhisvedaþ>#, puü, (dadhnaþ sveda iva .) gholam . iti jañàdharaþ ..

#<dadhãcaþ>#, puü, dadhãcimuniþ . iti ÷abdabhedaprakà÷aþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 138 . 12 .
     %<dathãcasyàsthito vajraü kçtaü dànavasådanam ..>%)

#<dadhãciþ>#, puü, munivi÷eùaþ . sa atharvamuneraurasàt kardamakanyàyàü ÷àntinàmnyàü jàtaþ . vçtravadhàrthaü devairasyàsthnà vajraü nirmitam . iti ÷rãbhàgavatam .. yathà --
     %<çte'sthibhyo dadhãcasya nihantuü trida÷adbiùaþ .
     tasmàt yatnàdçùi÷reùñho yàcyatàü surasattamàþ ..
     dadhãce'sthãni dehãti tairvadhiùyatha dànavàn .
     tat ÷rutvà sahasà devairyàcito munibhistathà ..
     dadau càsthãniü devebhyo dadhãciþ sumanàstadà .
     pràõàyàmaü tataþ kçtvà dehaü tyaktvà subhàsvaràn ..
     sarvalokàn kùayàn pràpto yebhyo nàvartanaü punaþ .
     tasyàsthibhiratho ÷akraþ prahçùñaþ sumanàstathà ..
     kàrayàmàsa divyàni tàni praharaõànyuta .
     vajràsi÷ålacakra¤ca parighà vividhà gadàþ ..
     vi÷vakarmà suràõàntu parighàdyàyudhàni ca ..>% iti vahnipuràõe dànàvasthànirõayanàmàdhyàyaþ ..

#<dadhãcyasthi>#, klã, (dadhãcerasthi .) vajram . hãrakam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<dadhçk># [ù] tri, (dhçùõotãti . dhçùa pràgalbhye + %<çtvigdadhçgiti .>% 3 . 2 . 59 . iti kvin dvitvàdika¤ca nipàtyate .) dhçùñaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (dharùakaþ . yathà, çgvede . 5 . 66 . 3 .
     %<ràtahavyasya suùñutiü dadhçkstomairmanàmahe ..>%)

#<dadhnaþ>#, puü, (dadhate jãvebhyaþ pàpapuõyaphalàphalaü dadàtãti . dadha dàne + bàhulakàt naþ .) yamaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

@<[Page 2,681b]>@
#<dadhyàkaraþ>#, puü, (dadhnaþ àkara iva .) dadhisamudraþ . iti ÷abdàrthakalpataruþ ..

#<dadhyànã>#, strã, (dadhivat ÷ubhratàü ànayatãti . à + nã + kvip .) suda÷anà . iti ratnamàlà .. sudar÷anagula¤ca iti bhàùà . daekhae iti kecit . puràti iti kecit . madanamasta iti hindã bhàùà ..

#<dadhyuttaraü>#, klã, (dadhnaþ uttaraü ÷eùajàtam .) dadhisnehaþ . iti ÷abdacandrikà .. (yathà, harivaü÷e . 78 . 92 .
     %<payasaþ sarpiùa÷caiva dadhno dadhyuttarasya ca .
     yathàkàmaü pradànàya bhojyàdi÷rayaõàya ca ..>%)

#<dadhyuttaragaü>#, klã, (daghna uttaraü caramàvasthàü gacchatãti . gama + óaþ .) dadhisnehaþ . iti ratnamàlà ..

#<dadhyudaþ>#, puü, (dadhivadudakaü yasya . uttarapadasya ca ityudakasyodàde÷aþ .) dadhisamudraþ . iti jañàdharaþ ..

#<danuþ>#, strã, ka÷yapapatnã . sà dakùakanyà dànavamàtà ca . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, matsyapuràõe 6 adhyàye .
     %<ka÷yapasya pravakùyàmi patnãbhyaþ puttrapauttrakàn .
     aditirditirdanu÷caiva ariùñà surasà tathà ..
     surabhirvinatà tadvat tàmrà krodhava÷à irà .
     kadrårvi÷và munistadvattàsàü puttrànnibodhata ..>%
     %<danuþ puttra÷ataü lebhe ka÷yapàd baladarpitam .
     vipracittiþ pradhàno'bhåt yeùàü madhye mahàbalaþ ..
     dvimårdhà ÷akuni÷caiva tathà ÷aïku÷irodharaþ .
     ayomukhaþ ÷ambara÷ca kapilo vàmanastathà ..
     marãcirmeghavàü÷caiva irà garbha÷iràstathà .
     vidràvaõa÷ca ketu÷ca ketuvãryaþ ÷atahradaþ ..
     indrajit satyajiccaiva vajranàbhastathaiva ca .
     ekacakro mahàbàhurvajràkùastàrakastathà ..
     asilomà pulomà ca bindurbàõo mahàsuraþ .
     svarbhànurvçùaparvà ca evamàdyà danoþ sutàþ ..>% dànavavi÷eùe, puü . yathà, goþ ràmàyaõe kabandhasyoktau . 3 . 75 . 24 .
     %<÷riyomàü madhyamaü puttraü danuü nàmnà ca dànavam ..>%)

#<danujaþ>#, puü, (danorjàyate iti . jana + óaþ .) asuraþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 12 .. (yathà, bhàgavate . 6 . 9 . 40 .
     %<tavaiva vibhåtayo ditidanujàdaya÷càpi ..>%)

#<danujadviñ>#, [ù] puü, (danujànàü asuràõàü dbiñ ÷atruþ . yadbà, danujàn dveùñãti . dbiù + kvip .) devaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (dànava÷atrau, tri . yathà, prayogaratnamàlàyàü ÷abdaprakaraõasyàdau .
     %<namo nandakumàra paràya danujadbiùe ..>%)

#<danusånuþ>#, puü, (danoþ sånuþ puttraþ .) asuraþ . iti jañàdharaþ ..

#<dantaþ>#, puü, (dama + %<hasimçgriõiti .>% uõàü . 3 . 86 . iti tan .) adrikañakaþ . ku¤jaþ . iti medinã . te, 23 .. ÷aila÷çïgam . iti trikàõóa÷eùaþ .. carvaõasàdhanàsthi . dàüta iti bhàùà . garbhasthasya ùaùñhe màsi guhyadantapaïktirbhavati . iti sukhabodhaþ .. tatparyàyaþ . radanaþ 2 da÷anaþ 3 radaþ 4 . ityamaraþ . 2 . 6 . 91 .. dbijaþ 5 kharuþ 6 . iti ÷abdaratnàvalã .. * .. tat÷uklakàrakauùadhaü yathà -- hariruvàca .
     %<haritàlaü yavakùàraü patràïgaü raktacandanam .
     jàtã hiïgulakaü làkùà pakvatailena peùayet ..
     harãtakãkaùàyena mçùñvà dantàn pralepayet .
     dantàþ syurlohitàþ puüsaþ ÷vetà rudra ! na saü÷ayaþ ..>% iti gàruóe 183 adhyàyaþ .. * ..
     %<÷aïkhamàmalakãpatraü dhàtakyàþ kusumàni ca .
     piùñvà tat payasà sàrdhaü saptàhaü dhàrayenmukhe ..
     snigdhàþ ÷vetà÷ca dantà÷ca bhavanti vimalaprabhàþ ..>% iti tatraiva 185 adhyàyaþ .. * ..
     %<målaü gokùurakasyaiva carvitvà nãlalohita ! .
     dantakãñavyadhàü na÷yedandhàsuravimardana ! ..>% iti ca gàruóe 193 adhyàyaþ .. * .. sadantajàtasya ÷ubhà÷ubhaphalaü yathà -- atha jàtabhadràdi . tatra dantajanmacintà .
     %<jàtaþ sadantaþ pitçmàtçhantà tàtaü vihanyàt prathame tu màse .
     ambàü dvitãye sahajaü tçtãye màse caturthe ÷ubhakàrakaþ syàt ..
     miùñànnabhojã mubhagaþ sutàkhye ùaùñhe sukhã paõóitakalpabuddhiþ .
     tato'dhikaþ syàt balavàn dyunàkhye màse'ùñame vittasukhairvihãnaþ ..
     surapratàpã navame mçtyu÷ca da÷ame tathà .
     ekàda÷e dvàda÷e ca sukhã ca subhago bhavet ..
     aùñau puttalikàn kçtvà sugandhairgandhakaistathà .
     srotaþsu saükrame càpi snàpayet ÷uklapuùpakaiþ ..
     snànaü saükramaõasyàdhaþ ÷ambhordar÷anamantataþ .
     homaü vipràrcana¤caivama÷ubhe dantadar÷ane ..>% iti jyotistattvam .. ratikrãóàyàü tasyàghàtasthànàni yathà --
     %<stanayorgaõóayo÷caiva oùñhe caiva tathàdhare .
     dantàghàtaþ prakartavyaþ kàminãnàü sukhàvahaþ ..>% iti kàma÷àstram .. * .. atha dantarogàõàü nidànàdi yathà --
     %<÷oõitaü dantaveùñebhyo yasyàkasmàt pravartate .
     durgandhãni sakçùõàni prakledãni mçdåni ca ..
     dantamàüsàni ÷ãryante pacanti ca parasparam .
     ÷ãtàdo nàma sa vyàdhiþ kapha÷oõitasambhavaþ .. 1 ..
     dantayostriùu và yasya ÷vayathurjàyate mahàn .
     dantapuppuñako nàma sa vyàdhiþ kapharaktajaþ .. 2 ..
     sravanti påyarudhiraü calà dantà bhavanti ca .
     dantavaüùñaþ sa vij¤eyo duùña÷oõitasambhavaþ .. 3 ..
     ÷vayathurdantamåleùu rujàvàn kapharaktajaþ .
     làlàsràvã sa vij¤eyaþ ÷auùiro nàma nàmataþ ..
     kaõóåmàn ÷aiùiro gadaþ . iti ca pàñhaþ .. 4 ..
     dantà÷calanti veùñebhyastàlu càpyavadãryate .
     dantamàüsàni pacyante mukha¤ca paritudyate ..
     yasmin sa sarvajo vyàdhirmahà÷ai÷irasaüj¤itaþ .. 5 ..
     dantamàüsàni ÷ãryante yasmin ùñhãvati càpyasçk .
     pittàsçkkaphajo vyàdhirj¤eyaþ paridaro hi saþ .. 6 ..
     veùñeùu dàhaþ pàka÷ca tàbhyàü dantà÷calanti ca .
     abhyàhatàþ prasravanti ÷oõitaü dantavedanà ..
     àdhmàyante srute rakte mukhaü påti ca jàyate .
     yasmin sopaku÷o nàma pittaraktakçto gadaþ .. 7 ..
     ghçùñeùu dantamàüseùu saürambho jàyate mahàn .
     bhavanti dantà÷ca calàþ sa vaidarbho'bhighàtajaþ .. 8 ..
     màrutenàdhiko danto jàyate tãvravedanaþ .
     khalivardhanasaüj¤o'sau jàte ruk ca pra÷àmyati .. 9 ..
     ÷anaiþ ÷anaiþ prakurute vàyurdantasamà÷ritaþ .
     karàlàn vikçtàn dantàn karàlo na sa sidhyati .. 10 ..
     hànavye pa÷cime dante mahàn ÷otho mahàrujaþ .
     làlàsràvã kaphakçto vij¤eyaþ so'dhimàüsakaþ .. 11 ..
     dantamålagatà nàóyaþ pa¤ca j¤ayà yatheritàþ .
     dãryamàõeùviva rujà yasya danteùu jàyate ..
     dàlano nàma sa vyàdhiþ sadàgatinimittajaþ .. 12 ..
     kçùõacchidra÷calaþ sràvã sasaürambho mahàrujaþ .
     animittarujo vàtàt sa j¤eyaþ kçmidantakaþ .. 13 ..
     vaktraü vakraü bhavedyasya dantabhaïga÷ca jàyate .
     kaphavàtakçto vyàdhiþ sa bha¤janakasaüj¤itaþ .. 14 ..
     ÷ãtaråkùapravàtàmlaspar÷ànàmasahà dvijàþ .
     pittamàrutakopena dantaharùaþ sa nàmataþ .. 15 ..
     (dantamàüsairmalasràvairvàhyàntraþ ÷vayathurguruþ .
     sadàharuksravedbhinnaþ påyàsraü dantavidradhiþ ..) malo dantagato yastu kaphamàruta÷oùitaþ .
     ÷arkareva kharaspar÷à sà j¤eyà danta÷arkarà .. 16 ..
     kapàleùviva dãryatsu dantànàü saiva ÷arkarà .
     kapàliketi pañhità sadà dantavinà÷inã .. 17 ..
     yo'sçïmi÷reõa pittena dagdho dantastva÷eùataþ .
     ÷yàvatàü nãlatàü vàpi gataþ sa ÷yàvadantakaþ .. 18>% iti màdhavakaraþ ..

#<dantakaþ>#, puü, (danta eva . svàrthe kan .) parvata÷çïgam . nàgadantaþ . iti hemacandraþ . 4 . 100 .. (dantaþ . iti vyutpattilabdho'rthaþ .. tri, danteùu prasitaþ . danta + svàïgebhyaþ prasite . 5 . 2 . 66 . iti kan ..)

#<dantakarùaõaþ>#, puü, (dantànkarùatãva yaþ . kçù + lyuþ .) jambãraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dantakàùñhaü>#, klã, (dantadhàvanàrthaü yat kàùñham .) vikaïkatavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. dantadhàvanàrthakàùñham . tadyathà narasiühapuràõe .
     %<dantakàùñhasya vakùyàmi samàsena pra÷astatàm .
     sarve kaõñakinaþ puõyàþ kùãriõa÷ca ya÷asvinaþ ..>% mahàbhàrate .
     %<tiktaü kaùàyaü kañukaü sugandhi kaõñakànvitam .
     kùãriõo vçkùagulmàdyà bhakùayeddantadhàvanam ..>% niùiddhakàùñhàni yathà --
     %<guvàkatàlahintàlàstathà tàóã ca ketakã .
     kharjåranàrikelau ca saptaite tçõaràjakàþ ..
     tçõaràja÷iràpatrairyaþ kuryàddantaghàvanam .
     tàvadbhavati càõóàlo yàvadgaïgàü na pa÷yati ..>% tasya sthaulyaü parimàõa¤càha viùõuþ .
     %<kaninyagrasamaü sthaulyaü sakårcaü dbàda÷àïgulam .
     pràtarbhåtvà ca yatavàk bhakùayeddantadhàvakam ..>% marãciþ .
     %<dvàda÷àïgulantu vipràõàü kùattriyàõàü navàïgulam .
     aùñàïgula¤ca vai÷yànàü ÷ådràõàntu ùaóaïgulam ..
     caturaïgulamànena nàrãõàü vidhirucyate .
     antaraprabhavàõà¤ca ùaóaïgulamudàhçtam ..>% ityàhnikatattvam ..

#<dantakàùñhakaü>#, klã, (hrasvaü kàùñhaü kàùñhakam . dantadhàvanayogyaü kàùñhakam .) àhulyavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dantacchadaþ>#, puü, (dantà÷chàdyante'neneti . chada saüvaraõe + õic + %<puüsi saüj¤àyàü ghaþ pràyeõa .>% . 3 . 3 . 118 . iti ghaþ . %<chàderghe'dvyupasargasya .>% 6 . 4 . 96 . iti hrasvaþ .) oùñhaþ . iti halàyudhaþ .. (yathà, çtusaühàre hemantavarõanàyàm . 12 .
     %<dantacchadairdantavidhàtacihnaiþ stanai÷ca pàõyagrakçtàbhilekhaiþ .
     saüsåcyate nirdayamaïganànàü ratopabhogo navayauvanànàm ..>%)

#<dantacchadopamà>#, strã, (dantacchadasya oùñhasya upamà sàdç÷yaü yatra . yadvà, upamãyate'nayeti upamà . dantacchadasya upamà sàdç÷yasthalam .) vimbã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dantadhàvanaü>#, klã, (dantànàü dhàvanam .) dantamàrjanam . (dantànàü dhàvanaü yasmàt .) dantakàùñham . yathà, gàruóe 214 adhyàye .
     %<uùaþkàle tu sampràpte ÷aucaü kçtvà yathàrthavat .
     tataþ snànaü prakurvãta dantadhàvanapårbakam ..
     mukhe payyuùite nityaü bhavatyaprayato naraþ .
     tasmàt sarvaprayatnena bhakùayeddantadhàvanam ..
     kadambavilvakhadirakaravãravañàrjunàþ .
     tagaraü bçhatã jàtikara¤jàrkàtimuktakàþ ..
     jambåmaghåkàpàmàrga÷irãùoóumbarà÷anàþ .
     kùãrikaõñakivçkùàdyàþ pra÷astà dantadhàvane ..
     kañutiktakaùàyà÷ca dhanàrogyasukhapradàþ .
     prakùàlya bhuktvà ca ÷ucau de÷e tyaktvà tadàcamet ..
     amàvàsyàü tathà ùaùñhyàü navamyàü pratipadyapi .
     varjayeddantakàùñhantu tathaivàrkasya vàsare ..
     abhàve dantakàùñhasya niùiddhàyàü tathà tithau .
     apàü dvàda÷agaõóåùaiþ kurvãta mukha÷odhanam ..>% danta÷uddhiþ . tasya vidhiryathà --
     %<pràtarbhuïktvà ca mçdbagraü kaùàyakañutiktakam .
     bhakùayeddantapavanaü dantamàüsànyavàdhayan .. * ..>% tasya kàùñhàni yathà --
     %<ke'pyatra karavãràmrakara¤javakulà÷anàn .
     dantakàùñhàrthamanye tu sarvàn kaõñakino'bhyadhuþ ..
     khadira÷ca kadamba÷ca kara¤ja÷ca vañastathà .
     tintióã veõupçùñha¤ca àmranimbau tathaiva ca ..
     apàmàrga÷ca vilva÷ca arka÷coóumbarastathà .
     ete pra÷astàþ kathità dantadhàvanakarmaõi .. * ..>% tasya niùiddhakàùñhàni yathà --
     %<guvàkatàlahintàlakharjåraiþ ketakãyutaiþ .
     nàrikelena tàóyà ca na kuryàddantadhàvanam .. * ..>% tasya digbhedena ÷ubhà÷ubhaphalaü yathà --
     %<mçtyuþ syàddakùiõàsyena pa÷cimàsyena càmayaþ .
     pårbàsyenottaràsyena sampado dantadhàvanàt .. * ..>% tasya tithivi÷eùe niùedho yathà --
     %<pratipaddar÷aùaùñhãùu navamyekàda÷ãùu ca .
     dantànàü kàùñhasaüyogo dahatyàsaptamaü kulam .. * ..>% dantadharùaõànantaraü cakùuþsecanaü yathà --
     %<dantànårdhvamadho ghçùñvà pràtaþ si¤cecca locane .
     toyapårõamukhastena dçùñirà÷u prasãdati .. * ..>% rogavi÷eùe dantakàùñhavarjanaü yathà --
     %<arditã karõa÷ålã ca dantarogã navajvarã .
     ÷oùã kàsã ca mårchàrto dantakàùñhaü vivarjayet .. * ..>% tasya guõà yathà --
     %<nihanti vaktravairasyaü jihvàdantà÷ritaü malam .
     àrogyaü rucimàdhatte sadyo dantavi÷odhanam ..>% iti ràjavallabhaþ .. * ..
     %<kçta÷aucastataþ pràj¤aþ kuryàddantasya dhàvanam .
     jihvàyà màrjana¤càpi rasàlacchadanàdibhiþ ..
     dakùiõàbhimukho bhåtvà pa÷cimàbhimukhastathà .
     na dantadhàvanaü kuryàt kuryàccennàrakã bhavet ..
     madhyamànàmikàbhyà¤ca vçddhàïguùñhena ca dbijaþ .
     dantasya dhàvanaü kuryàt tarjanyà na kadàcana ..
     a÷vatthavañavilvànàü dhàtryàþ kàùñhikayà budhaþ .
     na dantadhàvanaü kuryàttathendrasurasasya ca ..
     nityakriyàphalaü prepsustvarayà dantadhàvanam .
     prabhàte kurute pràj¤aþ såryodayavivarjite ..
     såryodaye dvija÷reùñha ! yaþ kuryàddantadhàvanam .
     nityakriyàphalaü tasya sarvameva vina÷yati ..
     yaþ snànasamaye kuryàt jaimine ! dantadhàvanam .
     nirà÷àþ pitaro yànti tasya devàþ surarùayaþ ..
     dantasya dhàvanaü kuryàdyo madhyàhnàparàhõayoþ .
     tasya puùpaü na gçhõanti devatàþ pitaro jalam ..
     snànakàle puùkariõyàü yaþ kuryàddanta dhàvanam .
     tàvajj¤eyaþ sa caõóàlo yàvadgaïgàü na pa÷yati ..
     bhagavatyudite sårye yaþ kuryàddanta dhàvanam .
     taddantakàùñhãü pitaro bhuktvà gacchanti duþkhinaþ ..
     upavàsadine vipra ! pitç÷ràdbadine tathà .
     na kha tatphalamàpnoti dantadhàvanakçnnaraþ ..
     prabhàte màrjayeddantàn vàsasà rasanàü tathà .
     kuryàddvàda÷a viprendra ! kalalàni jalairbadhaþ ..
     upavàse pitç÷ràddhe vidhinànena jaimine ! .
     dantadhàvanakçnmartyaþ saüpårõaü labhate phalam ..>% iti pàdme kriyàyogasàraþ ..

@<[Page 2,683a]>@
#<dantadhàvanaþ>#, puü, (dhàvayatyaneneti . dhàvi + lyuñ . dantànàü dhàvanaþ .) khadiravçkùaþ . gucchakara¤jaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. vakulaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<dantapatraü>#, klã, (dantà iva patràõi yasya .) kuõóalam . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà kumàre . 7 . 23 .
     %<karõàvasaktàmaladantapatraü màtà tadãyaü mukhamunnamayya ..>%)

#<dantapatrakaü>#, klã, (danta iva ÷ubhraü patraü dalaü yasya . kap .) kundapuùpam . iti ÷abdacandrikà ..

#<dantapuùpaü>#, klã, (danta iva ÷ubhraü puùpamasya .) katakaphalam . iti ÷abdacandrikà ..

#<dantaphalaü>#, klã, (danta iva ÷uklaü phalamasya .) katakam . iti ÷abdacandrikà ..

#<dantaphalaþ>#, puü, (danta iva ÷uklaü phalamasya .) kapitthaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dantaphalà>#, strã, (dantavat ÷ubhraü phalaü yasyàþ . ñàp .) pippalã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dantabhàgaþ>#, puü, (dantasahito bhàgaþ . ÷àkapàrthivàdivat samàsaþ .) gajàgrabhàgaþ . gajasya mukhataþ skandhaparyanto yo'grabhàgaþ sa dantasahitaþ . ityamarabharatau ..

#<dantamalaü>#, klã, (dantalagnaü dantasya và malam .) dantalagnakledaþ . tatparyàyaþ . puùpikà 2 . iti hàràvalã . 195 ..

#<dantamålikà>#, strã, (danta iva ÷uklaü målamasyàþ . kap + ñàpi ata itva¤ca .) dantãvçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dantarogaþ>#, puü, (dantasya rogaþ .) radanàmayaþ . tannidànàdi danta÷abde draùñavyam . tasyauùadhaü yathà,
     %<kàkajaïghà÷igrumåle mukhena vidhçte ÷iva ! .
     carvitvà dantarogàõàü vinà÷o hi bhaveddhara ! ..>% dantarogàõàmityatra dantakãñànàmiti pustakàntare pàñhaþ .. iti gàruóe 189 adhyàyaþ .. api ca gàruóe 198 adhyàye .
     %<÷uùkamålaka÷uõñhãnàü kùàro hiïgulanàgaram .
     ÷atapuùpã vacà kuùñhaü dàru ÷igru rasà¤janam ..
     sauvarcalaü yavakùàraü sàmudraü saindhavaü tathà .
     bhujagranthi vióaü mustaü madhu ÷ukraü caturguõam ..
     màtuluïgarasa¤caiva kadalãrasameva ca .
     tailamebhirvipaktavyaü karõa÷ålàpahaü param .
     vàdhirya karõanàda÷ca påyasràva÷ca dàruõaþ .
     påraõàdasya tailasya kçmayaþ karõayoþ khilàþ ..
     kùipraü vinà÷amàyànti ÷a÷àïkakçta÷ekhara ! .
     kùàratailamidaü ÷reùñhaü mukhadantàmayàpaham ..>% anyacca .
     %<tailaü làkùàrasaü kùãraü pçthak prasthamitaü pacet .
     dravyaiþ palamitairetaiþ kvàthai÷càpi caturgaõaiþ ..
     lodhrakañphalama¤jiùñhàpadmake÷arapadmakaiþ .
     candanotpalayaùñyàhvaistattailaü vadane dhçtam ..
     dàlanaü dantacàla¤ca dantamokùaü kapàlikàm .
     ÷ãtàdaü påtivaktra¤ca viruciü virasàsyatàm ..
     hanyàdà÷u gadànetàn kuryàddantànapi sthiràn .
     làkùàdikamidaü tailaü dantarogeùu påjitam ..
     iti làkùàdyaü tailam .
     jayedvisràvaõaiþ svinnamabalaü kçmidantakam .
     tathà ca pãtairvàtaghnaiþ snehagaõóåùadhàraõaiþ ..
     bhadradàrvàdivarùàbhålepaiþ snigdhai÷ca bhojanaiþ .
     kçmidantàpahaü koùõaü hiïgudantàntare sthitam ..
     bçhatãbhåmikadambãpa¤càïgulakaõñakàrikàkvàthaþ .
     gaõóåùastailayutaþ kçmidantakavedanà÷amakaþ ..
     nãlã vàyasajaïghà kañutumbãmålamekaikam .
     saücårõya da÷anavidhçtaü da÷anakçmipàtanaü pràhuþ ..
     snehànàü kavalàþ koùõàþ sarpiùastraivçtasya ca .
     niryåhà÷cànilàghnànàü dantaharùapramardanàþ ..
     traivçtasya sarpiùaþ trivçtà pakvasya sarpiùaþ kavala ityarthaþ .
     snaihiko'tra hito dhåmo nasyaü snaihikameva ca .
     peyà rasayavàgva÷ca kùãrasantànikàghçtam ..
     ÷irovastihita÷càpi kramo ya÷cànilàpahaþ .
     atra dantaharùe .
     acchidradantamålàni ÷arkaràmuddharedbhiùak .
     làkùàcårõairmadhuyutaistatastàn pratisàrayet ..
     dantaharùakriyàü càtra kuryànnirava÷eùataþ .
     kapàlikà kçcchratamà tatràpyeùà kriyà hità ..
     atra danta÷arkaràyàm . eùà kriyà dantaharùakriyà .
     phalànyamlàni ÷ãtàmbu råkùànnaü dantadhàvanam .
     tathàtikañhinaü bhakùyaü dantarogã vivarjayet ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<dantavastraü>#, klã, (dantànàü vastramivàcchàdakatvàt .) oùñhaþ . iti hemacandraþ . 3 . 245 ..

#<dantavàsàþ># [s] puü, (dantasya vàso vastramivàvarakatvàt .) oùñhaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, kumàre . 5 . 34 .
     %<api tvadàvarjitavàrisambhçtaü prabàlamàsàmanuvandhi vãrudhàm .
     cirojjitàlaktakapàñalena te tulàü yadàrohati dantavàsasà ..>%)

#<dantavãjakaþ>#, puü, (dantà iva vãjàni yasya . tataþ svàrthe kan .) dàóimaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<danta÷añaþ>#, puü, (danteùu ÷aña iva mlànijanakatvàt .) danta÷añhaþ . ityamarañãkàyàü mathurànàthaþ ..

#<danta÷añhaþ>#, puü, (danteùu ÷añha iva glànikàrakatvàt .) jambãraþ . kapitthaþ . karmaraïgakaþ . nàgaraïgakaþ . iti medinã . ñhe, 19 .. (yathà, su÷rute . 1 . 46 .
     %<airàvataü danta÷añhamamlaü ÷oõitapittakçt ..>%) amlaþ . iti hemacandraþ . 6 . 24 ..

#<danta÷añhà>#, strã, (danteùu ÷añhà .) càïgerã . iti medinã . ñhe, 19 .. (yathà, bhàvaprakà÷e .
     %<càïgerã cukrikà danta÷añàmbaùñhàmlaloõikà ..>%) kùudràmlikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 2,683c]>@
#<danta÷arkarà>#, strã, (dantasya ÷arkareva .) dantarogavi÷eùaþ . kaphavàyu÷oùitadantagatamalam . pàthuri iti bhàùà .. (tasya lakùaõaü yathàha màdhavakaraþ .
     %<malo dantagato yastu kaphamàruta÷oùitaþ .
     ÷arkareva kharaspar÷à sà j¤eyà danta÷arkarà ..>% yathà ca su÷rute nidànasthàne 16 adhyàye .
     %<÷arkareva sthirãbhåto malo danteùu yasya vai .
     sà dantànàü guõaghnã tu vij¤eyà danta÷arkarà ..>%) tasyauùadham yathà --
     %<gorakùakarkañãmålaü piùñaü vàsyodakena ca .
     pãtaü dinatrayeõaiva nà÷ayet danta÷arkaràm ..>% iti gàruóe 190 adhyàyaþ ..

#<danta÷àõaþ>#, puü, (dantànàü ÷àõa iva . cikkaõatàjanakatvàt .) ni÷cukkaõam . iti trikàõóa÷eùaþ .. miùi iti bhàùà ..

#<danta÷irà>#, strã, (dantànàü ÷irà yatra .) màóhã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<danta÷ålaþ>#, puü, (dantasya ÷åla iva . ÷ålavedhanavadvedanàdàyakatvàt .) da÷anavedanà . tasyauùadham .. yathà --
     %<triphalànimbayaùñyàhvaü kañukàragvadhaiþ ÷çtam .
     pàyayenmadhunà mi÷raü danta÷ålopa÷àntaye ..>% iti gàruóe 174 adhyàyaþ ..

#<dantaharùaþ>#, puü, (dantànàü harùo yasmàt .) dantarogavi÷eùaþ . iti màdhavakaraþ .. (asya lakùaõaü yathà, su÷rute nidànasthàne 16 adhyàye .
     %<da÷anàþ ÷ãtamuùõa¤ca sahante spar÷anaü na ca .
     yasya taü dantaharùantu vyàdhiü vidyàt samãraõàt ..>% dantaglàniþ . yathà --
     %<yasya vai snàtamàtrasya hçdayaü pãóyate bhç÷am .
     jàyate dantaharùa÷ca taü gatàyuùamàdi÷et ..>% iti vàyupuràõam ..)

#<dantaharùakaþ>#, puü, (dantàn harùayatãti . hçùa + õic + õvul .) jambãraþ . iti jañàdharaþ ..

#<dantaharùaõaþ>#, puü, (dantàn harùayatãti . hçùa + õic + lyuþ .) jambãraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<dantàghàtaþ>#, puü, (dantànàhantãti . à + hana + aõ .) nimbåkaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. da÷anàghàtaþ . (yathà, gaõe÷adhyàne .
     %<dantàghàtavidàritàrirudhiraiþ sindåra÷obhàkaram ..>%) ratikrãóàyàü tasya sthànàni danta÷abde draùñavyàni ..

#<dantàrbudaü>#, klã, puü, (dantasya arbudamiva .) dantarogabhedaþ . tatparyàyaþ . dantamålam 2 danta÷ophaþ 3 dvijavraõaþ 4 . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dantàyudhaþ>#, puü, (danta eva àyudhaü yasya .) ÷åkaraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<dantàlikà>#, strã, (dantàn alati paryàpnotãti . ala + õvul . ñàpi ata itvam .) valgà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<dantàvalaþ>#, puü, (ati÷ayitau dantau asya . danta + %<danta÷ikhàt saüj¤àyàm .>% 5 . 2 . 113 . iti valac . %<vale .>% 6 . 3 . 118 . iti dãrghaþ .) hastã . ityamaraþ . 2 . 8 . 34 .. (yathà, manuñãkàyàü kullåkabhaññaþ . 7 . 106 .
     %<siühaþ prabalamatisthålamapi dantàvalaü hantumàkramati ..>%)

#<dantikà>#, strã, (dantã eva . svàrthe kan ñàp pårbahrasva÷ca .) dantãvçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 144 ..

#<dantijà>#, strã, dantikà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dantinã>#, strã, (dantastadàkàro måle'styasyàþ . danta + iniþ + ïãp .) dantãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dantimadaþ>#, puü, (dantinã madaþ .) hastimadaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dantã>#, strã, (dàmyatyanayeti . dama + %<hasimçgriõveti .>% uõàü . 3 . 86 . iti tan . tato gauràditvàt ïãù .) svanàmakhyàtavçkùaþ . tatparyàyaþ . ÷ãghrà 2 ÷yenaghaõñà 3 nikumbhã 4 nàgasphotà 5 dantinã 6 upacitrà 7 bhadrà 8 råkùà 9 recanã 10 anukålà 11 niþ÷alyà 12 cakradantã 13 vi÷alyà 14 madhupuùpà 15 eraõóaphalà 16 taruõã 17 eraõóapatrikà 18 aõurevatã 19 vi÷odhanã 20 kumbhã 21 uóumbaradalà 22 . iti ràjanirghaõñaþ .. nikumbhaþ 23 . dantikà 24 pratyakparõã 25 udåmbaraparõã 26 . ityamaraþ . 2 . 8 . 34 .. asyà guõàþ . kañutvam . uùõatvam . ÷ålàmatvagdoùàr÷ovraõà÷marã÷alya÷odhanatvam . dãpanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. aùñhãlikàdhmànagulmodaranà÷itvam . sàrakatva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. atha laghudantã .
     %<laghvã dantã vi÷alyà ca syàduóambaraparõyapi .
     athairaõóaphalà ÷ãghrà ÷yenaghaõñà ghuõapriyà ..
     vàràhàïgã ca kathità nikumbha÷ca makålakaþ ..>% atha bçhaddantã .
     %<eraõóapatraviñhapà dravantã sambarã vçùà .
     citropacitrà nyagrodhã pratyakparõàkhukarõyapi .. * ..
     dantãdvayaü saraü pàke rase ca kañu dãpanam .
     gudàïkurà÷ma÷ålàsrakaõóåkuùñhavidàhanut ..
     tãkùõoùõaü hanti pittàsrakapha÷othodarakrimãn ..
     laghudantãphalaguõàþ .
     kùudradantãphalaü tu syànmaghuraü rasapàkayoþ .
     ÷ãtalaü sçùñaviõmåtragara÷othakaphàpaham ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<dantã>#, [n] puü, (pra÷astau dantau staþ asyeti . danta + iniþ .) hastã . ityamaraþ . 2 . 8 . 34 .. (yathà, devãbhàgavate . 2 . 9 . 45 .
     %<mantriputtraþ sthitastatra sthàpayàmàsa dantinaþ ..>% striyàü ïãp . yathà, àryàsapta÷atyàm . 652 .
     %<snehakùatirjigãùà samaraþ pràõavyayàvadhiþ kariõàm .
     na vitanute kamanarthaü dantini ! tava yauvanodbhedaþ ..>%)

#<dantãvãjaü>#, klã, (dantyà iva vãjamasya .) jayapàlaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 2,684b]>@
#<danturaþ>#, tri, (unnatà dantàþ santyasyeti . %<danta unnata urac .>% 5 . 2 . 106 . iti urac .) unnatadantaþ . deüto iti bhàùà ..
     %<kadàciddanturo mårkhaþ kadàcilloma÷aþ sukhã .
     kadàcit tundilo duþkhã kadàcicca¤calàsatã ..>% iti sàmudrakam .. unnatànataþ . iti medinã . re, 166 ..

#<danturacchadaþ>#, puü, (dantura unnatànata÷chado yasya .) bãjapåraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dantolåkhalikaþ>#, tri, (danta eva ulåkhalaþ . so'styasyeti . %<ata iniñhanau .>% 5 . 2 . 115 . iti ñhan .) vànaprasthavi÷eùaþ . dantamàtreõa chittvà yo bhakùati saþ . iti ÷rãbhàgavatam .. (yathà, manuþ . 6 . 17 .
     %<a÷makuñño bhavedvàpi dantolåkhaliko'pi và ..>%)

#<dantyaþ>#, tri, (danteùu bhavaþ . danta + %<÷arãràvayavàcca .>% 4 . 3 . 55 . iti yat .) dantodbhavaþ . iti vyàkaraõam .. (yathà, ÷ikùàyàm . 17 .
     %<syurmårdhanyà çñuraùà dantyà ëtulasàþ smçtàþ ..>% dantebhyohitaþ . %<÷arãràvayavàdyat .>% 5 . 1 . 6 . iti yat . dantahitajanakaþ . yathà, su÷rute . 1 . 46 .
     %<dantyo'gnimedhàjanano'lpamåtrastanyo'tha ke÷yo'nilahà guru÷ca ..>%)

#<danda÷åkaþ>#, puü, (garhitaü da÷atãti . dan÷a + yaï + %<yajajapada÷àü yaïaþ .>% 3 . 2 . 166 . iti åkaþ .) sarpaþ . (yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<cakùuþ÷ravà danda÷åko gåóhapàt pannagoragàþ ..>%) ràkùasaþ . iti medinã . ke, 193 .. (hiüsre, tri . yathà, bhaññiþ . 1 . 26 .
     %<iùumati raghusiühe danda÷åkàn jighàüsau dhanuraribhirasahyaü muùñipãóaü dadhàne ..>%)

#<danbha>#, u na damme . iti kavikalpadrumaþ .. (svàüparaü-akaü-señ . udittvàt ktvàveñ .) dambhaþ parava¤canahetuvyàpàraþ . u, dambhitvà dabdhvà . na, dabhnoti khala÷chalayati ityarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<danbha>#, ka ïa saüghàte . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüàtmaü-sakaü-señ .) ka ïa, dambhayate . saïghàto rà÷ãkaraõam . iti durgàdàsaþ ..

#<dan÷a>#, au daü÷ane . iti kavikalpadramaþ .. (bhvàüparaü-sakaü-aniñ .) au, adàïkùãt . da÷ati vimbaphalaü ÷uka÷àvakaþ . daü÷anamityanusvàrahãnaü pañhitvà tannirde÷àt anañi nakàralopa ityàhuþ . ataeva da÷ano dantaþ . nàhirdaü÷ayate ka¤cidvidyayà garuóàkhyayà . iti halàyughaþ . bhaññamallamate daü÷anamiha sannàhaþ . tena adaü÷ayannavahita÷auryadaü÷anàstanårayaü naya iti vçùõibhåbhçtaþ . iti màghaþ . tanåþ kavacavçtà÷cakrurityarthaþ . atra parasmaipadaü cintyamiti vallabhaþ . vastutastu daü÷aü pharotãti ¤au sàdhyam . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 2,684c]>@
#<dabha>#, i ka node . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüparaü-sakaü-señ .) i ka, dambhayati . nodaþ preraõam . iti durgàdàsaþ ..

#<dabha>#, ka node . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-paraüsakaü-señ .) ka, dàbhayati . iti durgàdàsaþ ..

#<dabhraü>#, tri, (dabhnotãti . danbha dambhe + %<sphàyita¤cãti .>% uõàü . 2 . 13 . iti rak .) alpam . ityamaraþ . 3 . 1 . 61 .. (yathà, nighaõñuþ . 3 . 2 . %<çhan . hrasvaþ . nighçùvaþ . màyukaþ . pratiùñhà . kçdhu . vamrakaþ . dabhram . abhakaþ . kùullakaþ . alpa ityekàda÷ahrasvanàmàni ..>% yathà, çgvede . 1 . 81 . 2 .
     %<asi dabhrasya cidvçdhaþ ..>%) samudre, puü . ityuõàdikoùaþ ..

#<dama>#, bha ya u ir ÷ame . iti kavikalpadrumaþ .. (divàüparaü-akaü-saka¤ca-señ . uditvàt ktvàveñ .) bha ya, dàmyati . u, damitvà dàntvà . ir, adamat adamãt . asmàt puùàditvàt nityaü ïa ityanye . ÷amaþ ÷àntãbhàvaþ . dàmyati muniþ . ÷ama itipadasya ¤yantasyàpi sambhave ÷àntãkaraõe'pyayamiti dhàtupradãpaþ . damitvàpyarisaïghàtàn . iti durgàdàsaþ ..

#<damaþ>#, puü, (damanamiti . dama + bhàve gha¤ . %<nodàttopade÷asyeti .>% 7 . 3 . 34 . iti vçddhyabhàvaþ .) daõóaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 21 .. daõóasya lakùaõaü yathà --
     %<damanàddaõóanàccaiva tasmàddaõóaü vidurbudhàþ .
     yatra ÷yàmo lohitàkùo daõóa÷carati nirbhayaþ .
     prajàstatra na muhyanti netà cet sàdhu pa÷yati ..>% iti matsyapuràõam .. (yathà, manuþ . 8 . 192 .
     %<nikùepasyàpahartàraü tatsamaü dàpayet damam ..>%) tapaþkle÷asahiùõutà . tatparyàyaþ . dàntiþ 2 damathaþ 3 . ityamaraþ . 3 . 2 . 3 .. damanam . tattu vàhyendriyanigrahaþ . iti vedàntasàraþ .. viùayàdvyàvçttasya manaso yatheùñaviniyogayogyatà . iti kecit .. damasya lakùaõaü yathà --
     %<kutsitàt karmaõo vipra ! yacca cittanivàraõam .
     sa kãrtito damaþ pràj¤aiþ samastatattvadar÷ibhiþ ..>% iti pàdme kriyàyogasàraþ .. (yathà, manuþ . 6 . 92 .
     %<dhçtiþkùamà damo'steyaü ÷aucamindriyanigrahaþ .
     dhãrvidyà satyamakràdhà da÷akaü dharmalakùaõam ..>%) kardamaþ . iti medinã . me, 14 .. (gçham . iti nighaõñuþ . 3 . 4 .. yathà, çgvede . 1 . 75 . 5 .
     %<agne yakùi svaü damam ..>% maharùivi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 26 . 5 .
     %<vi÷vàmitraþ sthåla÷iràþ sambartaþ pramatirdamaþ ..>% maruttasya ràj¤aþ puttraþ . yathà, bhàgavate . 9 . 2 . 29 .
     %<maruttasya damaþ puttrastasyàsãdràjavardhanaþ ..>% maruttasya pauttraþ . iti màrkaõóeyapuràõam . yathà tatraiva . 134 . 1 -- 5 .
     %<evaü sa ràjà dharmàtmà nariùyanto'bhavat purà .
     maruttatanayo vipra ! vikhyàtabalapauruùaþ ..>%
     %<nariùyantasya tanayo duùñàridamano damaþ .
     ÷akrasyeva balaü tasya dayà÷ãlaü muneriva ..
     vàbhravyàmindrasenàyàü sa jaj¤e tasya bhåbhçtaþ .
     navavarùàõi jañhare sthitvà màturmahàya÷àþ ..
     yadgràhayàmàsa damaü màtaraü jañhare sthitaþ .
     dama÷ãla÷ca bhavità yata÷càyaü nçpàtmajaþ ..
     tatastrikàlavij¤ànaþ sa hi tasya purohitaþ .
     dama ityakarot nàma nariùyantasutasya tu ..
     sa damo ràjaputtrastu dhanurvedama÷eùataþ .
     jagçhe nararàjasya sakà÷àdvçùaparvaõaþ ..>% asya vi÷eùavivaraõantu tatraivàdhyàye vi÷eùato draùñavyam .. bhãmasya ràj¤aþ puttravi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 53 . 9 .
     %<kanyàratnaü kumàràü÷ca trãnudàràn mahàya÷àþ .
     damayantãü damaü dàntaü damana¤ca suvarcasam ..>% viùõuþ . yathà, tatraiva . 13 . 149 . 105 .
     %<dhanurdharo dhanurvedo dànto damayità damaþ ..>%)

#<damakaþ>#, tri, (damayatãti . dama + õic + õvul .) damanakartà . iti vyàkaraõam .. (yathà manuþ . 3 . 162 .
     %<hastigo'÷voùñradamako nakùatrairya÷ca jãvati ..>%)

#<damaghoùaþ>#, pu, candravaü÷ãyaràjavi÷eùaþ . sa cedide÷apatiþ ÷i÷upàlapità ca . iti puràõam .. (yathà, bhàgavate . 9 . 24 . 39 .
     %<damaghoùa÷cediràjaþ ÷ruta÷ravasamagrahãt ..>%)

#<damaghoùasutaþ>#, puü, (damaghoùasya sutaþ .) ÷i÷upàlaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<damathaþ>#, puü, (damu upa÷ame + %<bàhulakàt dé÷amidamibhya÷ca .>% 3 . 114 . iti athaþ . ityujjvaladattaþ .) damaþ . daõóaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<damanaü>#, klã, (dama + bhàve lyuñ .) daõóaþ . yathà,
     %<atyucchritasya damanamucita¤ca ÷rutau ÷rutam ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóam ..

#<damanaþ>#, puü, (dàmyatãti . dama + lyuþ .) puùpavi÷eùaþ . donà iti bhàùà . tatparyàyaþ . puùpacàmaraþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà,
     %<damanastu varastikto hçdyo vçùyaþ sugandhikaþ .
     grahaõàdviùakuùñhàsrakledakaõóåtridoùajit ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) vãraþ . upa÷àntaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. kundavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (çùivi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 53 . 6 .
     %<tamabhyacchat brahmarùirdamano nàma bhàrata ! .
     taü sa bhãmaþ prajàkàmastoùayàmàsa dharmavit ..>% asya bhãmasya puttravi÷eùaþ . yathà, tatraiva . 3 . 53 . 9 .
     %<kanyàratnaü kumàràü÷ca trãnudàràt mahàya÷àþ .
     damayantãü damaü dàntaü damana¤ca suvarcasam ..>% viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 34 .
     %<marãcirdamano haüsaþ suparõo bhujagottamaþ ..>% %<svàdhikàràt pramàdyantãþ prajà damayituü ÷ãlaü yasya vaivasvatàdiråpeõa sa damanaþ .>% iti tadbhàùye ÷aïkaràcàryaþ .. mahàdevaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 136 .
     %<mahàprasàdo damanaþ ÷atruhà ÷vetapiïgalaþ ..>%)

#<damanakaþ>#, puü, (damana eva . svàrthe kan .) vçkùavi÷eùaþ . donà dati bhàùà . tatparyàyaþ . damanaþ 2 dàntaþ 3 gandhotkañà 4 muniþ 5 jañilà 6 daõóã 7 pàõóuràgaþ 8 brahmajañà 9 puõóarãkaþ 10 tàpasapatrã 11 patrã 12 pavitrakaþ 13 deva÷ekharaþ 14 kulapatraþ 15 vinãtaþ 16 tapasvipatraþ 17 . iti ràjanirghaõñaþ .. muniputtraþ 18 tapodhanaþ 19 gandhotkañaþ 20 brahmajañã 21 kulaputtrakaþ 22 . iti bhàvaprakà÷aþ .. asya guõàþ . ÷ãtalatvam . tiktatvam . kaùàyatvam . kañutvam . kuùñhadoùadbandbatridoùaviùavisphoñavikàraharatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. hçdyatvam . vçùyatvam . sugandhitvam . grahaõyasrakledakaõóånà÷itva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. (klã, ùaóakùaracchandovi÷eùaþ . yathà, cintàmaõidhçtavacanam .
     %<dviguõanagaõamiha vitanu hi .
     damanakamiti gadati ÷uci hi ..>% ekàda÷àkùaracchandovi÷eùo'pi . yathà, tatraiva .
     %<dvijavaragaõayugamamalaü tadanu ca kalaya karatalam .
     phaõipativaraparigaditaü damanakamidamatilalitam ..>%)

#<damanakàropaõotsavaþ>#, puü, (damanakasya àropaõàrthaü ya utsavaþ .) ÷rãkçùõasya damanakàrpaõàrthamahàpåjàråpotsavaþ . yathà --
     %<caitrasya ÷ukladbàda÷yàü damanàropaõotsavam .
     vidadhyàttadbidhirbaudhàyanàdyukto'tra likhyate ..
     madhoþ sitaikàda÷yà¤ca pràtaþkçtyaü samàpya ca .
     gatvà damanakàràmaü tatrà÷okaü smaraü yajet ..
     tatra mantraþ .
     a÷okàya namastubhyaü kàmastrã÷okanà÷ana ! .
     ÷ãkàrtiü hara me nityamànandaü janayasva me ..
     neùyàmi kçùõapåjàrthaü tvàü kçùõaprãtikàrakam .
     iti saüpràrthya natvà ca gçhõãyàddamanaü ÷ubham ..
     prokùya tat pa¤cagavyena prakùàlyàdbhiþ prapåjya ca .
     vastreõàcchàdya vedàdighoùeõa gçhamànayet .. * ..
     atha damanakàdhivàsavidhiþ .
     kçùõasyàgre samuddhçtya sarvatobhadramaõóalam .
     nighàya damanaü tatra ràtrau tadadhivàsayet ..
     tatra mantraþ .
     påjàrthaü devadevasya viùõorlakùmãpateþ prabhoþ .
     damana ! tvamihàgaccha sànnidhyaü kurute namaþ .. iti sabãjaü kàmadeva¤ca tathà bhasma÷arãrakam .
     anaïgaü manmatha¤caiva vasantasakhameva ca ..
     smaraü tathekùucàpa¤ca puùpabàõa¤ca påjayet .
     pràgàdidikùu ratyàóhyaü vidhivaddamane kramàt ..
     aùñottara÷ataü kàmagàyattryà càbhimantrya tat .
     dattvà puùpà¤jaliü kàmadevaü vandeta mantravat ..
     mantra÷càyam .
     namo'stu puùpabàõàya jagadàhlàdakàriõe .
     manmathàya jagannetre ratiprãtipradàyine .. iti ..
     àmantrito'si deve÷a ! puràõapuruùottama ! .
     pràtastvàü påjayiùyàmi sànnidhyaü kuru ke÷ava ! ..
     nivedayàmyahaü tubhyaü pràtardamanakaü ÷ubham .
     sarvathà sarvadà viùõo ! namaste'stu prasãda me ..
     itthamàmantrya deve÷aü dattvà puùpà¤jaliü punaþ .
     gotançtyàdinà ràtrau kuryàjjàgaraõaü mudà .. * ..
     atha damanakàrpaõavidhiþ .
     pràtaþsnànàdi nirvartya nityapåjàü vidhàya ca .
     damanàropaõàrtha¤ca mahàpåjàü samàcaret ..
     tato damanakaü bhaktyà pàõibhyàü parigçhya ca .
     ghaõñàdivàdyaghoùeõa ÷rãkçùõàya samarpayet ..
     tatra mantraþ .
     devadeva jagannàtha và¤chitàrthapradàyaka ! .
     kçtsnàn påraya me kçùõa kàmàn kàme÷varãpriya ! ..
     idaü damanakaü deva gçhàõa madanugrahàt .
     imàü sàüvatsarãü påjàü bhagavanniha påraya .. iti ..
     tato dàmanakãü màlàü gandhàdãni samarpya ca .
     gãtàdinotsavaü kçtvà ÷rãkçùõaü pràrthayedidam ..
     maõividrumamàlàbhirmandàrakusumàdibhiþ .
     iyaü sàüvatsarã påjà tavàstu garuóadhvaja ! ..
     vanamàlàü yathà deva ! kaustubhaü satataü hçdi .
     tadbaddàmanakãü màlàü påjà¤ca hçdaye vahetyàdi ..
     bhagavantaü praõamyàtha guruü saüpåjya bhaktitaþ .
     saüpåjya bràhmaõàn ÷aktyà bhå¤jãta saha bandhubhiþ ..
     pàraõàhe na labhyeta dvàda÷ã ghañikàpi cet .
     tadà trayoda÷ã gràhyà pavitrà damanàrpaõe ..
     na kçùõe damanàropaþ syànmadhau vighnato yadi .
     vai÷àkhyàü ÷ràvaõe màsi kartavyaü và tadarpaõam ..
     ataevoktaü brahmaõà devãpuràõe .
     caitràdau kàrayet påjàü samyagvatsa ! yathàvidhi ..
     gandhadhåpàrghyanaivedyairmàlyairdamanakodbhavaiþ .
     sahomaü påjayeddevaü sarvàn kàmànavàpnuyàt ..
     sarvatãrthàbhiùekasya phalaü pràpnoti mànavaþ ..>% iti ÷rãharibhaktivilàse 14 vilàsaþ ..

#<damanã>#, strã, (damyate'gniranayà . dama + lyuñ . striyàü ïãp .) agnidamanãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<damayantã>#, strã, (damayati nà÷ayati amaïgalàdikamiti . dama + õic + ÷atç + ïãp .) bhadramallikà . iti ÷abdamàlà .. nalaràjapatnã . sà vidarbhade÷ãyabhãmaràjakanyà . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 53 . 5-9 .
     %<tathaivàsãdvidarbheùu bhãmo bhãmaparàkramaþ .
     ÷åraþ sarvaguõairyuktaþ prajàkàmaþ sa càprajaþ ..
     sa prajàrthe paraü yatnamakarot susamàhitaþ .
     tamabhyagacchadbrahmarùirdamano nàma bhàrata ! ..
     taü sa bhãmaþ prajàkàmastoùayàmàsa dharmavit .
     mahiùyà saha ràjendra ! satkàreõa suvarcasam ..
     tasmai prasanno damanaþ sabhàryàya varaü dadau .
     kanyàratnaü kumàràü÷ca trãnudàràn mahàya÷àþ ..
     damayantãü damaü dàntaü damana¤ca suvarcasam .
     upapannàn guõaiþ sarvairbhãmàn bhãmaparàkramàn ..
     damayantã tu råpeõa tejasà ya÷asà ÷riyà .
     saubhàgyena ca lokeùu ya÷aþ pràpa sumadhyamà ..>% asyà vi÷eùavivaraõantu tamevàdhyàyamàrabhya vistara÷o draùñhavyam ..)

#<damitaþ>#, tri, (damyate sma iti . dama + ktaþ . %<và dànta÷ànteti .>% 7 . 2 . 27 . iti pakùe iñ .) dàntaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 97 .. (yathà, harivaü÷e . 67 . 56 .
     %<yatheyaü saridambhodà bhavecchivajalà÷ayà .
     vrajopabhogyà ca yathà nàge vai damite mayà ..>%) kle÷asahamàtram . iti bharataþ .. bhàravàhanàdikle÷asahaþ . iti subhåtiþ ..

#<damã>#, [n] tri, (damo'syàstãti . dama + iniþ .) damanavi÷iùñaþ . (tãrthavi÷eùe, klã . tatpravartaka-çùibhede, puü, . yathà, mahàbhàrate . 3 . 82 . 71 -- 74 .
     %<pradakùiõamupàvçtya gaccheta bharatarùabha ! .
     tãrthaü kuruvara÷reùñha ! triùu lokeùu vi÷rutam ..
     damãti nàmnà vikhyàtaü sarvapàpapramocanam .
     yatra brahmàdayo devà upàsante mahe÷varam ..
     tatra snàtvàrcayitvà ca rudraü devagaõairvçtam .
     janmaprabhçti yat pàpaü tat snàtasya praõa÷yati ..
     damã càtra nara÷reùñha ! sarvadevairabhiùñutaþ .
     tatra snàtvà nara÷reùñha ! hayamedhamavàpnuyàt ..>% damãtyatra drimãti kvacit pàñhaþ ..)

#<damunàþ>#, [s] puü, (dàmyatãti . antarbhåtaõyarthàt damadhàtoþ + %<damerunasiþ .>% uõàü . 4 . 234 . iti unasiþ .) agniþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 59 .. ÷ukràcàryaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<damånàþ>#, [s] puü, (damunas + anyeùàmapi dç÷yate iti pattre dãrghaþ . yadvà, damerånasiriti pañhitvà ånasipratyayaþ .) agniþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (tri, damanãyaþ . yathà, çgvede . 1 . 141 . 11 .
     %<asme rayiü na svarthaü damånasaü bhagaü dakùaü na papçcàsi dharõasim ..>% dànamanàþ . dàntacittaþ . yathà, tatraiva . 5 . 4 . 5 .
     %<juùño damånà atithirduroõa imaü no yaj¤amupayàhi vidvàn ..>%)

#<dampatã>#, puü, (jàyà ca pati÷ca . ràjadantàdigaõe pàñhàt jàyàyà dambhàvo và nipàtyate .) bhàryàpatã . ityamaraþ . 2 . 6 . 38 .. (yathà, manuþ . 3 . 116 . bhuktavatsvatha vipreùu sveùu bhçtyeùu caiva hi . bhu¤joyàtàü tataþ pa÷càdava÷iùñantu dampatã ..)

#<dambhaþ>#, puü, (dabhyate iti . dambha dambhe + gha¤ .) kapañaþ . (yathà, pa¤catantre . 1 . 222 .
     %<muguptasyàpi dambhasya brahmàpyantaü na gacchati ..>% ayantu adharmàt mçùàgarbhe saüjotaþ . yathà, bhàgavate . 4 . 8 . 2 .
     %<mçùà'dharmasya bhàryàsãddambhaü màyà¤ca ÷atruhan ! .
     asåta mithunaü tattu nirçtirjagçhe'prajàþ ..>%) kalkam . ÷àñopàhaïkatiþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, gãtàyàm . 16 . 17 .
     %<àtmasambhàvità stabdhà dhanamànamadànvitàþ .
     yajante nàma yaj¤aiste dambhenàvidhipårbakam ..>% dharmànutsàhaþ . yathà, manuþ . 4 . 163 .
     %<nàstikyaü vedanindà¤ca devatànà¤ca kutsanam .
     dveùaü dambha¤ca màna¤ca krodhaü taikùõya¤ca varjayet ..>% mahàdevaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 78 .
     %<dambho hyadambho vaidambho va÷yo va÷akaraþ kaliþ ..>%)

#<dambholiþ>#, puü, (dambha node + bhàve asun . dambhasi preraõe alati paryàpnotãti . ala + in .) vajram . ityamaraþ . 1 . 1 . 50 ..

#<damyaþ>#, puü, (damyate iti . dama + yat .) vatsataraþ . sa tu pràptadamanakàlo gauþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 62 .. anaóvàn . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 66 . 4 .
     %<÷akañaü damyasaüyuktaü dattaü bhavati caiva hi ..>%) damanãye, tri ..

#<daya>#, ¤i ïa grahaõe . gatau . vadhe . dàne . avane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-àtmaü-sakaü-señ .) avanaü pàlanam . ¤i, dayito'sti . ïa dayate dãnaü dayàluþ . teùàü dayase na kasmàt . atra karmaõi ùaùñhã . iti durgàdàsaþ ..

#<dayaþ>#, puü, (daya + bàhulakàt apa .) dayà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dayà>#, strã, (daya + bhidàdyaï . tataùñàp .) karuõà . asyà lakùaõaü yathà, pàdme kriyàyogasàre .
     %<yatnàdapi parakle÷aü hartuü yà hçdi jàyate .
     icchà bhåmisura÷reùñha ! sà dayà parikãrtità ..>% api ca matsyapuràõe .
     %<àtmavat sarbabhåteùu yo hitàya ÷ubhàya ca .
     vartate satataü hçùñaþ kriyà hyeùà dayà smçtà .. * ..>%
     %<pare và bandhuvarge và mitre dbeùñari và sadà .
     àtmavadvartitavyaü hi dayaiùà parikãrtità ..>% ityekàda÷ãtattvam .. (iyaü hi ÷aktãnàmanyatamà . yathà, devãbhàgavate . 1 . 15 . 60 . ÷raddhà medhà svadhà svàhà kùudhà nidrà dayà gatiþ .
     %<saüsthitàþ sarvataþ pàr÷ve mahàdevyàþ pçthak pçthak ..>%)

#<dayàkårcyaþ>#, puü, (dayàyàü kårcyaþ ÷ãrùamiva pradhànam .) buddhaþ . iti hemacandraþ . 2 . 148 ..

#<dayàluþ>#, tri, (dayate iti . daya + %<spçhigçhãti .>% 3 . 2 . 158 . iti àluc .) dayàyuktaþ . tatparyàyaþ . kàruõikaþ 2 kçpàluþ 3 sårataþ 4 . ityamaraþ . 3 . 1 . 15 .. (yathà, raghuþ . 10 . 19 .
     %<dayàlumanaghaspç ùñaü puràõamajaraü viduþ ..>%)

@<[Page 2,686c]>@
#<dayitaü># tri, (dayyate smeti . daya + ktaþ .) priyam . ityamaraþ . 3 . 1 . 53 .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 288 .
     %<dçùñamadçùñapràyaü dayitaü kçtvà prakà÷itantvanayà .
     hçdayaü kareõa tàóitamatha mithyàvya¤jitatrapayà ..>% yathà ca pa¤catantre . 2 . 189 .
     %<dayitajanaviprayogo vittaviyoga÷ca kena sahyàþ syuþ .
     yadi sumahauùaghakalpo vayasyajanasaïgamo na syàt ..>%)

#<dayitaþ>#, puü, (daya + ktaþ .) patiþ . iti jañàdharaþ ..

#<dayità>#, strã, (dayita + ñàp .) bhàryà . iti halàyudhaþ .. (yathà, raghuþ . 2 . 3 .
     %<nivartya ràjà dayitàü dayàlustàü saurabheyãü surabhirya÷obhiþ ..>%)

#<dara>#, vya, (dãryate iti . dé + ap .) ãùadarthaþ . iti medinã . re, 47 .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 300 .
     %<daratarale'kùiõi vakùasi daronnate tava mukhe ca darahasite .
     àstàü kusumaü vãraþ smaro'dhunà citradhanuùàpi ..>% %<akùiõi netre ãùacca¤cale sati . taveùadunnamite vakùasi mukhe ca ki¤ciddhasitavati sati .>% iti taññãkà ..)

#<daraü>#, klã, ÷aïkhaþ . yathà . viùõuü vande darakamalakaumodakãcakrapàõimiti kramadãpikà ..

#<daraþ>#, puü klã, (dãryate vakùo'nena . dé + %<grahavçdéni÷cigama÷ca .>% 3 . 3 . 58 . iti ap .) bhayam . (yathà, àryàsapta÷atyàm . 295 .
     %<daranidràõasyàpi smarasya ÷ilpena nirgatàsån me .
     mugdhe ! tava dçùñirasàvarjunayantreùuriva hanti ..>%) gartaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 184 .. (÷aïkhaþ . yathà, bhàgavate . 1 . 11 . 2 .
     %<sa uccakà÷e dhavalodaro daro'pyurukramasyàdhara÷oõa÷oõimà .
     dàdhmàyamànaþ karaka¤jasaüpuñe yathàbjaùaõóe kalahaüsa utsvanaþ ..>%) kandare, puü strã . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (striyàü ïãp . yathà, çtusaühàre . 1 . 25 .
     %<dhvanati pavanaviddhaþ parvatànàü darãùu sphuñati pañuninàdaþ ÷uùkavaü÷asthalãùu ..>%)

#<darakaõñikà>#, strã, (dara ãùat kaõño yasyàþ kap . ñàpi ata itvam .) ÷atàvarã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<daraõiþ>#, puü, (dé vidàraõe + %<dçõàterapyaniþ .>% 2 . 103 . iti ujjvaladattoktyà aniþ .) kålabhaïgaþ . bhàïgana iti bhàùà . tatparyàyaþ . kålahaõóaþ 2 . iti ÷abdaratnàvalã .. kålataõóulaþ 3 . iti bhåriprayogaþ ..

@<[Page 2,687a]>@
#<darat>#, [d] strã, (dçõàtãti . dé vidàraõe + %<÷édabhaso'diþ .>% uõàü . 1 . 129 . iti adiþ .) prapàtaþ . bhayam . parvataþ . iti medinã . de, 30 .. mlecchajàtiþ . iti liïgàdisaügrahe amaraþ .. (de÷avi÷eùaþ . yathà, ràjataraïgiõyàm . 157 .
     %<daratturaskàdhipayoryaþ ke÷arivaràhayoþ .
     himavadbindhyayoràsãdàryàvarta ivàntare ..>%) hçt . tãram . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<daradaü>#, klã, (dara ãùat dàyati ÷udhyatãti . dai + kaþ .) hiïgulam . iti ràjanirghaõñaþ .. (kvacit puüliïge'pi dç÷yate . asya paryàyo yathà --
     %<raktaü markaña÷ãrùa¤ca hiïgulaü darado rasaþ ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm .. paryàyàntaraü yathà --
     %<hiïgulandaradaü mlecchaü citràïga¤cåõapàradam .
     daradastrividhaþ prokta÷carmàraþ ÷ukatuõóakaþ ..
     haüsapàdastçtãyaþ syàdguõavànuttarottaram .
     carmàraþ ÷uklavarõaþ syàt sapãtaþ ÷ukatuõóakaþ ..
     javàkusumasaïkà÷o haüsapàdo mahottamaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbasvaõóe prathame bhàge ..
     %<daradaü taõóusthålaü kçtvà mçtpàtrake tridinam .
     bhàr¤ca jambãrarasai÷càïgeryà và rasairbahudhà ..
     tata÷ca jambãravàriõà càïgeryà rasena pariplutam .
     kçtvà sthàlãmadhye nidhàya taduparikañhinãghçùñam ..
     càru ÷aràvaü tatra triü÷advàraü jalaü deyaü uùõe heyaü tathaiva tadårdhvapàtanena nirmalaü ÷ivajaþ ..>%
     %<hiïgule hiïguluryàti daradaþ ÷ukatuõóakaþ .
     rasagandhakasambhåto hiïgulo daityaraktakaþ ..
     amlavargadravaiþ piùñvà darado màhiùeõa ca .
     dugdhena saptadhà piùñaþ ÷uùkãbhåto vi÷udhyati ..
     anyacca .
     meùãdugdhena daradamamlavargairvibhàvitam .
     saptavàraü prayatnena ÷uddhimàyàti ni÷citam ..
     anyamatam .
     daradaü dolikàyantre pakvaü jambãrajairdravaiþ .
     saptavàramajàmåtrairbhàvitaü ÷uddhimeti hi ..>% iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe jàraõamàraõàdhikàre ..)

#<daradaþ>#, puü, (daraü bhayaü dadàtãti . dà + kaþ .) de÷avi÷eùaþ . bhayam . mlecchajàtibhedaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (ayantu pårbaü kùattriya àsãt pa÷càt krama÷aþ upanayanàdikriyàlopàt ÷ådratvàdikaü pràptaþ . yaduktaü manau . 10 . 43-44 .
     %<÷anakaistu kriyàlopàdimàþ kùattriyajàtayaþ .
     vçùalatvaü gatà loke bràhmaõàdar÷anena ca ..
     pauõórakà÷cauóradravióàþ kàmbojà javanàþ ÷akàþ .
     pàradà pahnavà÷cãnàþ kiràtà daradàþ kha÷àþ ..>%)

#<dariþ>#, strã, (dé + in .) darã . iti ÷abdaratnàvalã .. (takùakakulotpanne sarpe, puü . iti mahàbhàratam ..)

@<[Page 2,687b]>@
#<daritaþ>#, tri, (daro bhayamasya sa¤jàtaþ . dara + tàrakàditvàt itac .) bhãtaþ . iti hemacandraþ . 3 . 29 ..

#<daridraþ>#, puü, (daridràti durgacchatãti . daridrà + ac .) nirdhanaþ . tatparyàyaþ . nisvaþ 2 durvidhaþ 3 dãnaþ 4 durgataþ 5 . ityamaraþ . 3 . 1 . 49 .. kãkañaþ 6 dusthaþ 7 . iti jañàdharaþ .. astamitaþ 8 . iti dànadharmaþ . tasya kàraõaü yathà --
     %<anupoùya triràtràõi tãrthànyanabhigamya ca .
     adattvà hemadhenå÷ca daridro jàyate naraþ ..>% iti pàdme bhåkhaõóam ..
     %<daridro yastvasantuùñaþ kçpaõo yo'jitendriyaþ ..>% iti ÷rãbhàgavatam ..

#<daridrà>#, kùa lu durgatyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (adàü-paraü-akaü-señ .) durgatiraki¤canãbhàvaþ . kùa lu, uparyupari pa÷yantaþ sarva eva daridrati . iti durgàdàsaþ ..

#<daridràyakaþ>#, tri, (daridràtãti . daridrà + õvul .) daridraþ . iti mugdhabodham ..

#<daridritaþ>#, tri, (daridrà + kartari ktaþ .) daridraþ . dàridryayuktaþ ..

#<daridrità>#, [ç] tri, (daridrà + tçc .) daridràyakaþ . daridràdhàtoþ kartari tçnpratyayaþ ..

#<darodaraü>#, klã, (daro bhayaü tajjanakaü udaraü yasya . pràya÷aþ sarvagràsakatvàdevàsya tathàtvam .) durodaram . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<darodaraþ>#, puü, (darajanakamudaraü yasya .) durodaraþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, uõàdisåtrañãkàyàü ujjvaladattadhçtagovardanaþ . 5 . 19 .
     %<à÷ritya durgaü girikaüdarodaraü krãóantyamusmin satataü darodaram ..>%)

#<dardaraþ>#, puü, parvataþ . (yathà, ràmàyaõe . 2 . 91 . 24 .
     %<malayaü dardara¤caiva tataþ svedanudo nilaþ ..>% kvacit darduro'pi pàñhaþ ..) ãùadbhagnabhàjane, tri . iti medinã . re, 166 ..

#<dardaràmraþ>#, puü, vya¤janavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . mãnàmrãõaþ 2 . iti ÷abdamàlà ..

#<dardarãkaü>#, klã, (dàrayatãva karõau . dé + õic + %<pharpharãkàdaya÷ca .>% uõàü . 4 . 20 . iti ãkanpratyayena sàdhuþ .) vàdyam . ityuõàdikoùaþ ..

#<dardarãkaþ>#, puü, (dàrayatãva karõau iti . dé + õic + %<pharpharãkàdaya÷ca .>% uõàü . 4 . 20 . iti ãkanpratyayena sàdhuþ .) meghaþ . vàdyabhedaþ . bhekaþ . iti saükùiptasàre uõàdivçttiþ ..

#<darduraü>#, klã, gràmajàlam . iti medinã . re, 167 ..

#<darduraþ>#, puü, (dçõàti karõau ÷abdeneti . dé + %<makuradardurau .>% uõàü . 1 . 41 . iti urac pratyayena nipàtanàt sàdhuþ .) bhekaþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 24 .. (yathà --
     %<bhadraü kçtaü kçtaü maunaü kokilairjaladàgame .
     dardurà yatra vaktàrastatra maunaü hi ÷obhanam ..>% ityudbhañaþ ..) meghaþ . vàdyabhàõóabhedaþ . parvatavi÷eùaþ . iti medinã . re, 167 .. (yathà, raghau . 4 . 51 .
     %<sa nirvi÷ya yathàkàmaü tañeùvàlãnacandanau .
     stanàviva di÷astasyàþ ÷ailau malayadardurau ..>%) ràkùasaþ . iti saükùiptasàre uõàdivçttiþ .. (abhrakadhàtubhedaþ . yathà, bhàvaprakà÷e .
     %<pinàkaü darduraü nàgaü vajra¤ceti caturvidham ..>%
     %<dardaraü svagninikùiptaü kurute darduradhvanim .
     golakàn bahu÷aþ kçtvà sa syànmçtyupradàyakaþ ..>%)

#<dardurà>#, strã, (dçõàti dàrayati và asuràniti . dé + urac pratyayena nipàtanàt sàdhuþ . tataùñàp .) caõóikà . iti medinã . re, 167 ..

#<dardåþ>#, puü, (daridràti durgacchatyaïgamaneneti . daridrà + %<daridràte ryàlopaþ .>% uõàü . 1 . 90 . iti åþ . rakàrekàrayakàràõàü lopa÷ca .) dadrurogaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dardruþ>#, puü, (daridrà + bàhulakàt uþ . ryàlopa÷ca .) dadrurogaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<dardrughnaþ>#, puü, (dardruü hantãti . dardru + han + ñak .) cakramardakaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dardruõaþ>#, tri, (dardrurasyàstãti . dardru + %<lomàdipàmàdipicchilàdibhyaþ ÷anelacaþ .>% 5 . 2 . 100 . iti pàmàdiùu pàñhàt naþ . tato õatva¤ca .) dadrurogã . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<dardråþ>#, puü, (daridrà + åþ . ryàlopa÷ca .) dadrurogaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<dardråõaþ>#, tri, (dardrårasyàstãti . dardrå + naþ .) dadrurogã . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<dardrårogã>#, [n] tri, (dardrårogo'syàstãti . dardråroga + iniþ .) dadrurogã . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<darpaþ>#, puü, (dçpyate iti . dçp + bhàve gha¤ .) ucchçïkhalatvam . iti nãlakaõñhaþ . kastårã . iti medinã . pe, 7 .. uùmà . iti trikàõóa÷eùaþ .. ahaïkçtiþ . tatparyàyaþ . garvaþ 2 ahaïkàraþ 3 avaliptatà 4 abhimànaþ 5 mamatà 6 mànaþ 7 cittonnatiþ 8 smayaþ 9 . iti hemacandraþ . 2 . 231 .. * ..
     %<ahaïkàra÷ca sarveùàü pàpabãjamamaïgalam .
     brahmàõóeùu ca sarveùàü garvaparyantamunnatiþ ..
     yeùàü yeùàü bhaveddarpo brahmàõóeùu paràtpare .
     vij¤àya sarvaü sarvàtmà teùàü ÷àstàhameva ca ..
     kùudràõàü mahatà¤caiva yeùàü garvo bhavet priye ! .
     evaüvidhamahaü teùàü cårõãbhåtaü karomi ca ..
     cakàra darpabhaïga¤ca mahàviùõoþ purà vibhuþ .
     brahmaõa÷ca tathà viùõoþ ÷eùasya ca ÷ivasya ca ..
     dharmasya ca yamasyàpi ÷àmbasya candrasåryayoþ .
     garuóasya ca vahne÷ca gurordårvàsasastathà ..
     dauvàrikasya bhaktasya jayasya vijayasya ca .
     suràõàmasuràõà¤ca bhavataþ kàma÷akrayoþ ..
     lakùmaõasyàrjunasyàpi bàõasya ca bhçgostathà .
     sumero÷ca samudràõàü vàyo÷ca varuõasya ca ..
     sarasvatyà÷ca durgàyàþ padmàyà÷ca bhuvastathà .
     sàvitryà÷caiva gaïgàyà manasàyàstathaiva ca ..
     pràõàdhiùñhàtçdevyà÷ca priyàyàþ pràõato'pi ca .
     pràõàdhikàyà ràdhàyà anyeùàmapi kà kathà .
     hatvà darpa¤ca sarveùàü prasàda¤ca cakàra saþ ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóam ..

#<darpakaþ>#, puü, (darpayati harùayati mohayati veti . dçpa harùamohanayoþ + õic + õvul .) kàmadevaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 23 ..

#<darpaõaü>#, klã, (darpayati sandãpayatãti . dçp + õic + lyuþ) cakùuþ . iti jañàdharaþ .. (bhàve lyuñ .) sandãpanam . iti dçpadhàtvarthadar÷anàt ..

#<darpaõaþ>#, puü, klã, (darpayati sandãpayatãti . dçp + õic + %<nandigrahãti .>% 3 . 1 . 134 . iti lyuþ .) råpadar÷anàdhàraþ . àr÷i iti bhàùà . tatparyàyaþ . mukuraþ 2 àdar÷aþ 3 . ityamaraþ . 2 . 7 . 140 .. àtmadar÷aþ 4 nandaraþ 5 dar÷anam 6 prativimbàtam 7 . iti ÷abdaratnàvalã .. karkaþ 8 karkaraþ 9 . dati jañàdharaþ .. (yathà, càõakye . 109 .
     %<yasya nàsti svayaü praj¤à ÷àstraü tasya karoti kim .
     locanàbhyàü vihãnasya darpaõaþ kiü kariùyati ..>%) asya guõaþ . àyuþ÷rãkàritvam . pàpanà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. puü, parvatabhedaþ . nadavi÷eùaþ . yathà -- aurva uvàca .
     %<tataþ pårbaü mahàràja ! darpaõo nàma parvataþ .
     kuvero yatra vasati dhanapàlaiþ samaü sadà .
     yasminnàste madhyabhàge rohiõo rohitàkçtiþ .
     yasmiüllohàdikaü spçùñaü svarõatàü yàti tatkùaõàt ..
     yannàtidåre sravati darpaõo nàma vai nadaþ .
     himàdriprabhavo nityaü lauhityasadç÷aþ phale ..
     samutpannaü hi lauhityaü sarvairdevagaõairhariþ .
     sarvatãrthodakaiþ samyak snàpayàmàsa taü sutam ..
     tasya snànasamudbhåtaþ pàpadarpasya pàñanaþ .
     tenàyaü darpaõo nàma purà devagaõaiþ kçtaþ ..
     tasmin snàtvà nadavare yo'rcayeddarpaõàcale .
     kuveraü pratipattithyàü kàrtike ÷uklapakùataþ ..
     sa yàti brahmasadanamiha bhåti÷atairyutaþ ..>% iti kàlikàpuràõe 81 adhyàyaþ ..

#<darpàrambhaþ>#, puü, (darpasya àrambhaþ) ahaïkàràrambhaþ . tatparyàyaþ . mañasphañiþ 2 . iti jañàdharaþ ..

#<darbhaþ>#, puü, (dçõàti vidàrayatãti . %<dédalibhyàü bhaþ .>% uõàü 3 . 151 . iti bhaþ .) ku÷aþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 166 .. ulapatçõam . iti ratnamàlà .. kà÷aþ . iti ÷abdaratnàvalã .. * ..
     (%<ku÷o darbhastathà barhiþ såcyagro yaj¤abhåùaõaþ .
     tato'nyo dodhepatraþ syàt curapatrastathaiva ca ..
     darbhadvayaü tridoùaghnaü madhurantuvaraü himam .
     måtrakçcchrà÷marãtçùõàvastirukapradaràsrajit ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) %<haritàþ sapi¤jalà÷caiva puùñàþ snigdhàþ samàhitàþ . gokarõamàtràstu ku÷àþ sakçcchinnàþ samålakàþ .. pitçtãrthena deyàþ syurdårvà÷yàmàkameva ca . kà÷àþ ku÷à balvajà÷ca tathànye tãkùõaroma÷àþ . mau¤jà÷ca ÷àdbalà÷caiva ùaódarbhàþ parikãrtitàþ .. sapi¤jalàþ sàgràþ tãkùõaroma÷à iti balvajànàü vi÷eùaõam . ÷àdvalà iti sarveùàü vi÷eùaõam . tena teùàmabhàve ÷åkatçõa÷ara÷ãryavalvajanala÷uõñhavarjaü sarvatçõànãti gobhilena tadbyatiriktavalvajànàü niùedho boddhavyaþ . ÷åkàni phalapuùpama¤jaryastàni yeùàü tçõànàü santi tàni ÷åkatçõàni iti bhaññanàràyaõacaraõàþ .. gokarõamità vistçtàïguùñhànàmikàparimàõàþ . ratnipramàõàþ ÷astà vai pitçtãrthena saüskçtàþ . upamåle tathà lånàþ prastaràrthe ku÷ottamàþ .. iti vàyupuràõam .. * .. vajyapratiprasavamàha hàrãtaþ . pathi darbhà÷citau darbhà ye darbhà yaj¤abhåmiùu . staraõàsanapiõóeùu ùaódarbhàn parivarjayet .. piõóàrthaü ye stçtà darbhà yaiþ kçtaü pitçtarpaõam . måtrocchiùñapralipte ca tyàgasteùàü vidhãyate .. dhçtaiþ kçte ca viõmåtre tyàgasteùàü vidhãyate . dhçtairityupalakùanena tçtãyà dhçtairdarbhairupalakùitena puruùeõa .. nãvãmadhye ca ye darbhà brahmasåtre ca ye dhçtàþ . pavitràüstàn vijànãyàdyathà kàyastathà ku÷àþ .. àcamya prayato nityaü pavitreõa dbijottamaþ . nocchiùñantu bhavettattu bhukta÷eùaü vivarjayet .. kçtaü samàpitamityarthaþ .. * .. darbhavañulakùaõamàha ratnàkare gçhyasaügrahaþ . årdhvake÷o bhavedbrahmà lambake÷astu viùñaraþ . dakùiõàvartako brahmà vàmàvartastu viùñaraþ .. ÷àntidãpikàyàm . saptabhirnavabhirvàpi sàrdhadbitayaveùñitam . oükàreõaiva mantreõa dbijaþ kuryàt ku÷adbijam .. navabhirityatra pa¤cabhiriti karmopade÷inyàü pàñhaþ . darbhasaükhyàvi÷eùàbhidhànaü chandogetaraparam . yaj¤avàstuni muùñyà¤ca stambhe brahmavañau tathà . darbhasaükhyà na vihità viùñaràstaraõeùvapi .. iti gobhilapari÷iùñãyavacanàt .>% iti ÷ràddhatattvam ..

#<darbhañaü>#, klã, (dçbhyate nibhçtasthàne viracyate iti . dçbha granthane + bàhulakàt añan .) nibhçtagçham . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<darbhapatraþ>#, puü, (darbhasya ku÷asyeva patràõi yasya .) kà÷aþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 2,688c]>@
#<darbhàhvayaþ>#, puü, (darbhaü àhvayate spardhate sadç÷atvàt . à + hve + ac .) mu¤jaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (mu¤ja÷abde'sya vivaraõaü j¤àtavyam ..)

#<darvaþ>#, puü, (dçõàti vidàrayatãti . dé + %<kégé÷édébhyo vaþ .>% uõàü 1 . 155 . iti vaþ .) ràkùamaþ . hiüsraþ . iti saükùiptasàre uõàdivçttiþ .. (jàtivi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 2 . 51 . 13 .
     %<kairatà daradà darvàþ ÷årà vaiyàmakàstathà .
     audumbarà durvibhàgàþ pàradàþ saha vàhlikaiþ ..>% striyàü ñàp . u÷ãnarapatnãbhedaþ . yathà, harivaü÷e . 31 . 22 .
     %<u÷ãnarasya patnyastu pa¤ca ràjaùivaü÷ajàþ .
     nçgà kçmã navà darvà pa¤camã ca dçùadvatã ..>%)

#<darvarãkaþ>#, puü, (dé vidàre + %<pharpharãkàdaya÷ca .>% uõàü . 4 . 20 . iti ãkanpratyayena nipànàt sàdhuþ .) indraþ . vàyuþ . vàdyabhedaþ . iti saükùiptasàre uõàdivçttiþ ..

#<darvañaþ>#, puü, (darvàya hiüsàyai añatãti . aña + ac . ÷akandhvàditvàt alopaþ .) daõóavàdã . iti hàràvalã . 128 ..

#<darviþ>#, strã, (dçõàti vidàrayatyaneneti . dé + %<vçdébhyàü vin .>% uõàü 4 . 53 . iti vin .) vya¤janàdidàrakaþ . hàtà iti bhàùà . tatparyàyaþ . kambiþ 2 khajàkà 3 . ityamaraþ . 2 . 9 . 34 .. darvã 4 kambã 5 svajàkajaþ 6 . phaõà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<darvikaþ>#, puü, (darvi + svàrthe kan . abhighànàt puüstvam .) darvã . iti dviråpakoùaþ ..

#<darvikà>#, strã, (darvi + svàrthe kan + ñàp .) dàrvikà . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ .. khajàkà . iti dviråpakoùaþ .. kajjalam . yathà,
     %<sauvãraü jàmbalaü tutthaü mayåra÷rãkaraü tathà .
     darvikà meghanãla÷ca a¤janàni bhavanti ùañ ..>% tallakùaõam yathà, kàlikàpuràõe 68 adhyàye . sravadråpantu sauvãraü jàmbalaü prastaraü tathà . mayåra÷rãkaraü ratnaü meghanãlantu taijasam .. ghçùñvà niùpàdya caitàni ÷ilàyàü taijase'thavà . pradadyàt sarvadevebhyo devãbhya÷càpi puttraka ! .. dhçtatailàdiyogena tàmràdau dãpavahninà . yada¤janaü jàyate tu darvikà parikãrtità ..

#<darvã>#, strã, (darvi + và ïãù .) darviþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, uttaragãtàyàm . 2 . 37 .
     %<àlocya caturo vedàn dharma÷àstràõi sarvadà .
     yo'haübrahma na jànàti darvã pàkarasaü yathà ..>%)

#<darvãkaraþ>#, puü, (darvãü phaõàü karotãti kç + %<kç¤o hetutàcchãlyànulomyeùu .>% 3 . 2 . 20 . iti ñaþ . yadvà, darvã phaõà kara ivàsya .) sarpaþ . ityamaraþ . 1 . 8 . 8 .. (yathà, su÷rute kalpasthàne caturthàdhyàye .
     %<darvãkarà maõóalino ràjimanta÷ca pannagàþ .
     teùu darvãkarà j¤eyà viü÷atiþ ùañ ca pannagàþ ..>%
     %<rathàïgalàïgalacchattrasvastikàïku÷adhàriõaþ .
     j¤eyà darvãkaràþ sarpàþ phaõinaþ ÷ãghragàminaþ ..>% tatra darvãkarabhedà yathà --
     %<darvãkaràþ kçùõasarpo mahàkçùõaþ kçùõodaraþ ÷vetakapoto mahàkapoto balàhakã mahàsarpaþ ÷aïkhapàlã lohitàkùo gavedhukaþ parisarpaþ khaõóaphaõaþ kakudaþ padmo mahàpadmo darbhapuùpo dadhimukhaþ puõóarãko bhrukuñãmukho viùkiràþ puùpàbhikãrõo girisarpa çjusarpaþ ÷vetodaro mahà÷irà alagarda à÷ãviùa iti ..>% etadviùajanitalakùaõàdikaü yathà -- %<tatra darvãkaraviùeõa tvaïnayananakhada÷anamåtrapurãùadaü÷akçùõatvaü raukùyaü ÷iraso gauravaü sandhivedanà kañãpçùñhagrãvàdaurvalyaü jçmbhaõaü vepathuþ svaràvasàdo ghurghurako jaóatà ÷uùkodgàraþ kàsa÷vàsau hikkà vàyorårdhvagamanaü ÷ålodveùñanaü tçùõà làlàsràvaþ phenàgamanaü sroto'varodhastàstà÷ca vàtavedanà bhavanti ..>% darvãkaradaùñànàü viùavegàdikamàha yathà --
     %<tatra sarveùàü sarpàõàü viùasya saptavegà bhavanti .
     tatra darvãkaràõàü prathame vege viùaü ÷oõitaü dåùayati tat praduùñaü kçùõatàmupaiti tena kàrùõyapipãlikàparisarpaõamiva càïge bhavati . dvitãye màüsaü dåùayati tenàtyarthaü kçùõatà ÷opho granthaya÷càïge bhavanti tçtãye medo dåùayati tena daü÷akledaþ ÷irogauravaü sveda÷cakùurgrahaõa¤ca . caturthe koùñhamanupravi÷ya kaphapradhànàn doùàn dåùayati . tena tandrà prasekasandhivi÷leùà bhavanti . pa¤came asthãnyanupravi÷ati pràõamagni¤ca dåùayati tena parvabhedo hikkàdàha÷ca bhavati . ùaùñhe majjànamanupravi÷ati grahaõã¤càtyarthaü dåùayati . tena gàtràõàü gauravamatisàro hçtpãóà mårchà ca bhavati .
     saptame ÷ukramanupravi÷ati vyàna¤càtyathaü kopayati .
     kapha¤ca såkùmasrotobhyaþ pracyàvayati tena ÷leùmavartipràdurbhàvaþ kañipçùñhabhaïga÷ca sarvaceùñàvighàto làlàsvedayoratipravçttirucchàsanirodha÷ca bhavati ..>% atha darvãkaradaùñasya cikitsàmàha tatraiva .
     %<phaõinàü viùavege tu prathame ÷oõitaü haret .
     dvitãye madhusarpibhyàü pàyayetàgadaü bhiùak ..
     nasya karmà¤jane yu¤jyàt tçtãye viùanà÷ane .
     vàntaü caturthe pårboktàü yavàgåmatha dàpayet ..
     ÷ãtopacàraü kçtvàdau bhiùak pa¤camaùaùñhayoþ .
     dàpayecchodhanaü tãkùõaü yavàgå¤càpi kãrtitàm ..
     saptame tvavapãóena ÷ãrastãkùeõa ÷odhayet .
     tãkùõamevà¤janaü dadyàt tãkùõa÷astreõa mårdhvni ca ..
     kuryàt kàkapadaü carma sàsçgvà pi÷itaü kùipet ..>%) khajàkàkàrake, tri ..

#<dar÷aþ>#, puü, (dç÷yete uparyadhomàvàpannasamasåtrapàtanyàyena rà÷yekàü÷àvacchedena sahàvasthitau candrasåryau yatra . dç÷ + adhikaraõe gha¤ .) amàvasyà . ityamaraþ . 1 . 4 . 8 ..
     %<anyo'nyaü candrasåryau tu dar÷anàddar÷a ucyate ..>% iti matsyapuràõam .. (ayaü ÷inãvàlyàü vidhàtçpatnyàü tasmàt jàtaþ . yathà, bhàgavate . 6 . 18 . 3 .
     %<dhàtuþ kuhåþ ÷inãvàlã ràkà cànumatistathà .
     sàyaü dar÷amatha pràtaþ pårõamàsamanukramàt ..>% dç÷a + bhàve gha¤ .) avalokanam . iti medinã . ÷e, 7 .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 144 . 45 .
     %<durdar÷àþ kecidàbhànti naràþ kàùñhamayà iva .
     priyadar÷àstathà cànye dar÷anàdeva mànavàþ ..>%) pakùàntakçtayàgavi÷eùaþ . sa yàgatrayàtmakaþ . yathà . %<àgneyàùñàkapàlaindradadhyaindrapayoyàgàstrayo'màvàsyàyàü sa ca yàvajjãvaü kartavyaþ kauõóapàyikartavyo màsasàdhya÷ca .>% iti malamàsatattvam ..

#<dar÷akaþ>#, puü, (dar÷ayati nçpàdisamãpagamanapathamiti . dç÷ + õic + õvul .) dvàrapàlaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 6 .. (jàtivi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 6 . 9 . 53 .
     %<kà÷mãrà sindhusauvãrà gàndhàrà dar÷akàstathà ..>%) tri, dar÷ayità . (yathà, kumàre . 6 . 52 .
     %<vidhiprayuktasatkàraiþ svayaü màrgasya dar÷akaþ ..>%) pravãõaþ . iti medinã . ke, 103 .. (prakà÷akaþ . yathà, hitopade÷e . 1 . 11 .
     %<anekasaü÷ayocchedi parokùàrthasya dar÷akam .
     sarvasya locanaü ÷àstraü yasya nàstyandha eva saþ ..>% dç÷a + õvul . draùñà . yathà, mahàbhàrate . 1 . 141 . 17 .
     %<ekàgraþ syàdavivçto nityaü vivaradar÷akaþ .
     ràjanràjyaü sapatneùu nityodvignaþ samàcaret ..>%)

#<dar÷ataþ>#, puü, (dç÷yate gaganamàrge iti . dç÷a + %<bhçmçdç÷ãti .>% uõàü . 3 . 110 . iti atac .) såryaþ . candraþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. (dar÷anãye, tri . yathà, çgvede . 1 . 144 . 7 .
     %<yo vi÷vataþ pratyaïïasi dar÷ato raõvaþ saüdçùñau pitu mà iva kùayaþ ..>%)

#<dar÷anaü>#, klã, (dç÷yate'neneti . dç÷ + karaõe lyuñ .) nayanam . svapnaþ . buddhiþ . dharmaþ . upalabdhiþ . darpaõaþ . (dç÷yate yathàrthatattvamaneneti .) ÷àstram . iti medinã . ne, 73 .. ÷àstrantu ùaóvidham . vai÷eùikanyàyamãmàüsàsàïkhyapàta¤jalavedàntaråpam . etàni tattvaj¤ànàrthaü vedàn vicàrya kaõàdagotamajaiminikapilapata¤jalivedavyàsàkhyairmuniùañkaiþ kçtàni .. ijyà . ityajayaþ .. varõaþ . dati trikàõóa÷eùaþ .. càkùuùaj¤ànam . dekhà iti bhàùà . tatparyàyaþ . nirvarõanam 2 nidhyànam 3 àlokanam 4 ãkùaõam 5 . ityamaraþ . 3 . 2 . 31 .. nibhàlanam 6 . iti jañàdharaþ .. * .. (yathà, bhàgavate . 1 . 6 . 34 .
     %<àhåta iva me ÷ãghraü dar÷anaü yàti cetasi ..>%) puõyadar÷anàni yathà -- nanda uvàca .
     %<yeùà¤ca dar÷ane puõyaü pàpa¤ca yasya dar÷ane .
     tat sarvaü vada sarve÷a ! ÷rotuü kautåhalaü hi me ..
     ÷rãbhagavànuvàca .
     subràhmaõànàü tãrthànàü vaiùõavànà¤ca dar÷ane .
     devatàpratimàdar÷àt tãrthasnàyã bhavennaraþ ..
     såryasya dar÷ane bhaktyà satãnàü dar÷ane tathà .
     sannyàsinàü yatãnà¤ca tathaiva brahmacàriõàm ..
     bhaktyà gavà¤ca vahnãnàü guråõà¤ca vi÷eùataþ .
     gajendràõà¤ca siühànàü ÷vetà÷vànàntathaiva ca ..
     ÷ukànà¤ca pikànà¤ca kha¤janànàntathaiva ca .
     haüsànà¤ca mayåràõàü càsànàü ÷aïkhapakùiõàm .
     vatsaprayuktadhenånàma÷vatthànàü tathaiva ca .
     patiputtravatãnà¤ca naràõàü tãrthayàyinàm ..
     pradãpànàü suvarõànàü maõãnà¤ca vi÷eùataþ .
     muktànàü hãrakàõà¤ca màõikyànàü mahà÷aya ! ..
     tulasã÷uklapuùpàõàü dar÷anaü pàpanà÷anam .
     phalàni ÷ukladhànyàni ghçtaü dadhi madhåni ca ..
     pårõakumbha¤ca làjà¤ca ràjendraü darpaõaü jalam .
     màlà¤ca ÷uklapuùpàõàü dçùñvà puõyaü labhennaraþ ..
     gorocanà¤ca karpåraü rajata¤ca sarovaram .
     puùpodyànaü puùpita¤ca dçùñvà puõyaü labhennaraþ ..
     devà÷ritaü devaghañaü sugandhipavanaü tathà .
     ÷aïkha¤ca dundvabhiü dçùñvà sadyaþ puõyaü labhennaraþ ..
     ÷uklapakùasya candrasya pãyuùaü candanaü tathà .
     kastårãü kuïkumaü dçùñvà nanda ! puõyaü labhennaraþ ..
     patàkàmakùayavañaü taruü devotthitaü ÷ubham .
     devàlayaü devakhàtaü dçùñvà puõyaü labhennaraþ ..
     ÷uktiü pravàlaü rajataü sphàñikaü ku÷amålakam .
     gaïgàmçdaü ku÷aü tàmraü dçùñvà puõyaü labhennaraþ ..
     puràõapustakaü ÷uddhaü sabãjaü viùõuyantrakam .
     snigdhadårvàkùataü ratnaü dçùñvà puõyaü labhennaraþ ..
     tapasvinaü siddhamantraü samudraü kçùõasàrakam .
     yaj¤aü mahotsavaü dçùñvà supuõyaü labhate naraþ ..
     gomåtraü gomayaü dugdhaü godhåliü goùñhagospadam .
     pakva÷asyànvitaü kùetraü dçùñvà puõyaü labhennaraþ ..
     ruciràü padminãü ÷yàmàü nyagrodhaparimaõóalàm .
     suve÷akàü suvasanàü divyabhåùaõabhåùitàm ..
     ve÷yàü kùemaïkarãü gandhaü sadårvàkùatataõóulam ..
     siddhànnaü paramànna¤ca dçùñvà puõyaü labheddhruvam ..
     kàrtikãpårõimàyà¤ca ràdhikàpratimàü ÷ubhàm .
     saüpåjya dçùñvà natvà ca karoti janmakhaõóanam ..
     hiïgulàyàü tathàùñamyàmiùe màsi site ÷ubhe .
     ÷rãdurgàpratimàü dçùñvà karoti janmakhaõóanam ..
     ÷ivaràtrau ca kà÷yà¤ca vi÷vanàthasya dar÷anam .
     kçtvopavàsaü påjà¤ca karoti janmakhaõóanam ..
     janmàùñamãdine bhakto dçùñvà màü bilvamàdhavam .
     praõamya påjàü kçtvà ca karoti janmakhaõóanam ..
     upoùya vrajabhåmau ca bhàõóãre màlatãvane .
     saüpåjya ràdhàü mà¤caiva karoti janmakhaõóanam ..
     pauùe màsi ÷uklaràtrau yatra tatra sthale naraþ .
     padmàyàþ pratimàü dçùñvà karoti janmakhaõóanam ..
     saptajanma bhavettasya puttraþ pauttro dhane÷varaþ ..
     upoùyaikàda÷ãü snàtvà prabhàte dbàda÷ãdine .
     dçùñvà kà÷yàmannapårõàü karoti janmakhaõóanam ..
     dattvà viùõupade piõóaü viùõuü ya÷ca prapåjayet .
     pitéõàü svàtmana÷caiva karoti janmakhaõóanam ..
     prayàge muõóanaü kçtvà ya÷ca pitén pratarpayet .
     upoùya naimiùàraõye karoti janmakhaõóanam ..
     upoùya puùkare snàtvà kiüvà vadarikà÷rame .
     saüpåjya dçùñvà màmeva karoti janmakhaõóanam ..
     siddhàü kçtvà ca vadarãü bhuïkte vadarikà÷rame .
     dçùñvà matpratimàü nanda ! karoti janmakhaõóanam ..
     dolàyamànaü govindaü dçùñvà vçndàvane ca màm .
     dçùñvà saüpåjya natvà ca karoti janmakhaõóanam ..
     bhàdre dçùñvà ca ma¤casthaü màmeva madhusådanam .
     saüpåjya natvà bhakta÷ca karoti janmakhaõóanam ..
     rathastha¤ca jagannàthaü yo drakùyati kalau naraþ .
     saüpåjja bhaktyà natvà ca karoti janmakhaõóanam ..
     uttaràyaõasaükràntyàü prayàge snànamàcaret .
     saüpåjya natvà màmeva karoti janmakhaõóanam ..
     kàrtikãpårõimàyà¤ca dçùñvà matpratimàü ÷ubhàm .
     upoùya påjàü kçtvà ca karoti janmakhaõóanam ..
     candrabhàgàsamãpe ca màghyà¤ca màü nayet ÷anaiþ .
     ràdhayà saha màü dçùñvà karoti janmanaþ kùayam ..
     ràme÷varaü setuvandhe àùàóhãpårõimàdine ..
     upoùya dçùñvà saüpåjya karoti janmanaþ kùayam ..
     dãnanàthaü dinakaraü lolàrke cottaràyaõe .
     upoùya dçùñvà saüpåjya karoti janmanaþ kùayam ..
     kçùikoùñhe suvasane kalaviïke sugahvare .
     visyandake ràjakoùñhe nandake puùpabhadrake ..
     pàrvatãpratimàü dçùñvà kàrtikeyaü gaõe÷varam .
     nandinaü ÷aïkaraü dçùñvà karoti janmanaþ kùayam ..
     trikåñe maõibhadre ca pa÷cimodadhisannidhau .
     samupoùya dadhi prà÷ya màü dçùñvà muktimàpnuyàt ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóam ..

#<dar÷anãyaþ>#, tri, (dç÷yate iti . dç÷ + anãyar .) manoj¤aþ . iti dharaõiþ .. (yathà, mahàbhàrate . 11 . 15 . 30
     %<aïgulyagràõi dadç÷e devã pañàntareõa sà .
     tataþ sa kunakhãbhåto dar÷anãyanakho nçpaþ ..>%) dar÷anayogyaþ . iti vyàkaraõam .. (yathà, pa¤catantre . 4 . 40 .
     %<÷åro'si kçtavidyo'si dar÷anãyo'si puttraka ! .
     yasmin kule tvamutpanno gajastatra na hanyate ..>%)

#<dar÷ayàminã>#, strã, (dar÷asyàmàvàsyàyà iva yàminã ràtriþ .) tamisrà . andhakàraràtriþ . iti hemacandraþ . 2 . 57 .. (dar÷asya yàminã iti vigrahe . amavàsyàràtri÷ca ..)

#<dar÷ayità>#, [ç] tri, (dar÷ayatãti . dç÷a + õic + %<õvultçco .>% 3 . 1 . 133 . iti tçc .) dar÷akaþ . (yathà, mahàbhàrate . 6 . 3 . 61 .
     %<prasàdaye tvàmatulaprabhàva ! tvaü no gatirda÷ayità ca dhãraþ ..>%) pratãhàraþ . iti bharataþ ..

#<dar÷avipat>#, [d] puü, (dar÷e amàvasyàyàü vipat praõà÷o'dar÷anaü yasya .) candraþ . iti hàràvalã . 13 ..

#<dar÷itaþ>#, tri, (dç÷ + õic + ktaþ .) dar÷anaü kàritaþ . tatparyàyaþ . prakà÷itaþ 2 àviùkçtaþ 3 prakañitaþ 4 . iti hemacandraþ .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 289 .
     %<dar÷itayamunocchràye bhråvibhramabhràji valati tava nayane .
     kùiptahale haladhara iva sarvaü puramarjitaü sutanu ..>%)

#<dala>#, ka bhede . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-paraüsakaü-señ .) ka, dàlayati gàtraü vàõaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<dala>#, mi bhede . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-akaü ca señ .) mi, dalayatyaùñau kulakùmàbhçtaþ . iti muràriþ . dàlayati . bhedo vidàraõam . dalati kuñhàraþ kàùñham . kvacidvidãrõãbhàve vikasane càyam . ÷rãmadràghavabàhudaõóavidalatkodaõóacaõóadhvaniriti mahànàñakam . daravidalitamallãvallica¤catparàgeti jayadevaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<dalaü>#, klã, (dalatãti . dala + ac .) utsedhaþ . khaõóam . (yathà, manuþ . 8 . 299 .
     %<bhàryà puttra÷ca dàsa÷ca ÷iùyo bhràtà ca sodaraþ .
     pràptàparàdhàstàóyàþ syå rajjvà veõudalena và ..>%) ÷astrãcchadaþ . apadravyam . patram . iti medinã . le, 26 .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 692 .
     %<hçtvà tañini ! taraïgairbhramita÷cakreùu nà÷aye nihitaþ .
     phaladalavalkalarahitastvayàntarãkùe tarustyaktaþ ..>%) ghanam . iti ÷abdaratnàvalã .. tamàlapatram . iti ràjanirghaõñaþ .. ardham . iti lãlàvatã .. (puü, ikùvàkukulotpannaparikùinnàmaràj¤aþ puttraþ . sa ca maõóåkaràjakanyàsambhåtaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 192 . 44 .
     %<atha kasyacit kàlasya tasyàü kumàràstrayastasya ràj¤aþ sambabhåvuþ ÷alo dalo bala÷ceti ..>% vçkùavi÷eùaþ . tatparyàyà yathà --
     %<vàtapotaþ palà÷aþ syàdvànaprastha÷ca kiü÷ukaþ .
     ràjàdano brahmavçkùo hastikarõo dalo'paraþ ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

#<dalakoùaþ>#, puü, (dalànyeva koùà yasya . tasya puùpeùu koùàbhàvàt tathàtvam .) kundapuùpavçkùaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<dalanirmokaþ>#, puü, (dalati vidàrayatãti dalaü valkalam . tadeva nirmoka ivàsya .) bhårjavçkùaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<dalanã>#, strã, (dalyate aneneti . dala + karaõe lyuñ . ïãp .) loùñam . iti ÷abdaratnàvalã .. óelà iti bhàùà .. (dalati vidàrayatãti . dala + kartari lyuþ ïãp ca .) bhedakartari, tri . yathà --
     %<sà durgà bhavabhãtirãti÷amanã lokatrayatràyiõã bhåyàdvaþ pratipakùapakùadalanã và¤chàphalollàsinã ..>% iti vidvanmodataraïgiõã ..

#<dalapaþ>#, puü, (dalyate asau dalyate anena và . dala + %<uùikuñidalikañikhajibhyaþ kapan .>% uõàü . 3 . 143 . iti kapan .) svarõam . ÷astram . ityuõàdikoùaþ .. (dalaü yåthaü pàtãti . pà + kaþ . dalapatiþ ..)

#<dalapuùpà>#, strã, (dalàni patrànãva puùpàõyasyàþ .) ketakã . iti ràjanirghaõñaþ .. (ketakã÷abde'syà vivaraõaü vij¤eyam ..)

#<dalasàriõã>#, strã, (sàro'styasyà iti . sàra + iniþ . ïãp ca . dale patre sàriõã .) kemukaþ . iti ratnamàlà ..

#<dalasåciþ>#, puü, (dalasya såciriva .) kaõñakam . iti hàràvalã . 91 ..

#<dalasnasà>#, strã, (dalasya snasà snàyuþ .) patra÷irà . tatparyàyaþ . màóhiþ 2 . iti hemacandraþ . 4 . 190 ..

#<dalàóhakaþ>#, puü, (dalairàóhaka iva .) svayaü jàtatilaþ . pç÷nã . gairikam . phenaþ . khàtakam . nàgake÷araþ . mahattaraþ . iti medinã . ke, 182 .. kundaþ . karikarõaþ . ÷irãùaþ . vàtyà . iti hemacandraþ ..

#<dalàóhyaþ>#, puü, (dalena bhedena àóhyaþ .) païkakarvañaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. daladali iti bhàùà ..

#<dalàmalaü>#, klã, (dalena amalam .) maruvakavçkùaþ . damanavçkùaþ . iti medinã . le, 155 .. madanavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dalàmlaü>#, klã, (daleùu amlo raso yasya .) cukram . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<daliþ>#, strã, puü, (dalyate iti . dala + %<sarvadhàtubhya in .>% uõàü . 4 . 117 . iti in .) loùñram . iti ÷abdaratnàvalã .. dalà iti óelà iti ca bhàùà ..

#<dalikaü>#, klã, (dalyata bhidyate iti . dala + in + saüj¤àyàü kan .) kàùñham . iti hemacandraþ . 4 . 188 ..

#<dalitaü>#, tri, (dalamasya jàtam . dala + tàrakàditvàt itac . praphullam . iti hemacandraþ . 4 . 194 .. (dala + kta .) khaõóitam . yathà -- dalità¤janameghapu¤jetyàdi kramadãpikà .. (yathà ca prabodhacandrodaye . 2 . 35 .
     %<dalitakucanakhàïgamaïgapàlãü racaya mamàïkamupetya pãvaroru ! ..>% vikùiptam . yathà, àryàsapta÷atyàm . 302 .
     %<dalite palàlapu¤je vçùabhaü paribhavati gçhapatau kupite ..>%)

@<[Page 2,691a]>@
#<dalegandhiþ>#, puü, (dale gandho yasya samàsànta it . saptamyà aluk ca .) saptaparõavçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<dalbhaþ>#, puü, (dalati vi÷ãrõo bhavatyaneneti . dala + %<dçdalibhyàü bhaþ .>% uõàü . 3 . 151 . iti bhaþ .) pratàraõà . pàpam . munibhedaþ . ityuõàdikoùaþ .. cakram . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<dalmiþ>#, puü, (dalati vidàrayati asuràniti . dala + %<dalmiþ .>% uõàü . 4 . 47 . iti miþ .) indraþ . iti hemacandraþ . 2 . 86 .. (dalyate aneneti .) vajram . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<dava>#, i vraje . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-señ .) i, danvyate . vrajo gatiþ . iti durgàdàsaþ ..

#<davaþ>#, puü, (dunoti pãóayatãti . du + ac .) vanam . vanàgniþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 205 .. (yathà, bhàgavate . 8 . 6 . 13 .
     %<dçùñvà gatà nirvçtimadya sarve gajà davàrtà iva gàïgyamambhaþ ..>%) agniþ . ityamarañãkàyàü nãlakaõñhaþ .. (du upatàpe + %<çdorap .>% 3 . 3 . 57 . ityap .) upatàpaþ . iti kecit ..

#<davathuþ>#, puü, (davanamiti . ñu du upatàpe + %<ñvito'thuc .>% 3 . 3 . 89 . iti bhàve athuc .) paritàpaþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, kà÷ãkhaõóe . 29 . 89 .
     %<durodaraghnã dàvàrcirdravadravyaika÷evadhiþ .
     dãnasantàpa÷amanã dàtrã davathuvairiõã ..>% dåyate'neneti . karaõe athuc .) cakùuràdidàhaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<davàgniþ>#, puü, (davànàü vanànàü agniþ . yadvà, dava evàgniþ .) dàvànalaþ . iti dviråpakoùaþ .. (yathà, meghadåte . 55 .
     %<ta¤cedbàyau sarati savalaskandhasaüghaññajanmàvàdhetolkà kùayitacamarã bàlabhàrodavàgniþ ..>%)

#<daviùñhaþ>#, tri, (ayameùàmati÷ayena dåra iti . dåra + iùñhan . %<sthåladårayuveti .>% 6 . 4 . 156 . iti rasya lup åkàrasya ca guõaþ .) sudåraþ . atyantadåravartã . ityamaraþ . 3 . 1 . 69 ..

#<davãyàn>#, [s] tri, (idamanayorati÷ayena dåram . dåra + ãyasun . sthåladåretyàdinà sàdhuþ .) sudåraþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 69 .. (yathà, pradyumnavijaye . 2 . 16 .
     %<ko'smin davãyàüsamapãnduvimbaü na veda cåóàmaõimindumauleþ .
     pàtàladhàmànamapi pravçddhaü na vàóavaü sundari ! veda ko và ..>%)

#<da÷a>#, i ka tviùi . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüparaü-akaü-señ . i ka, daü÷ayati . tviùi dãptau . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 2,691b]>@
#<da÷a>#, i ka ïa dar÷e . daü÷ane . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-àtmaü-sakaü-señ .) i ka ïa, daü÷ayate . dar÷o dar÷anam . iti durgàdàsaþ ..

#<da÷a>#, [n] tri, (daü÷ayati dãpyate iti . dan÷i + bàhulakàt kanin . %<dan÷a daü÷ane . na lopaþ .>% ityujjvaladattaþ . 1 . 156 .) saükhyàvi÷eùaþ . dviguõitapa¤ca 10 . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 134 . 17 .
     %<di÷o da÷oktàþ puruùasya loke sahasramàhurda÷apårõaü ÷atàni .
     da÷aiva màsàn bibhrati garbhavatyo da÷airakà da÷a dà÷à da÷àrhàþ ..>%) da÷avàcakàni yathà . hastàïguliþ 1 ÷ambhuvàhuþ 2 ràvaõamastakam 3 kçùõàvatàraþ 4 dik 5 vi÷vadevaþ 6 avasthà 7 candrà÷vaþ 8 paüktiþ 9 . iti kavikalpalatà .. bahuvacanànto'yaü ÷abdaþ . tatsaükhyàvi÷iùñaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 91 ..

#<da÷akaõñhaþ>#, puü, (da÷a kaõñhà galà yasya .) ràvaõaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, raghuþ . 8 . 29 .
     %<da÷apårbarathaü yamàkhyayà da÷akaõñhàriripuü vidurbudhàþ ..>%)

#<da÷akandhajit>#, puü, (da÷akandhaü ràvaõaü jayatãti . ji + kvip tuk ca .) ràmaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<da÷akandharaþ>#, puü, (da÷a kandharà grãvà yasya .) ràvaõaþ . iti hemacandraþ . 3 . 370 .. (yathà, bhàgavate . 2 . 7 . 23 .
     %<asmatprasàdasumukhaþ kalayà kale÷a ikùvàkuvaü÷a avatãrya gurornide÷e .
     tiùñhan vanaü sadayitànuja àvive÷a yasmin virudhya da÷akandhara àrtimàrchat ..>%

#<da÷agrãvaþ>#, puü, (da÷a grãvà yasya .) ràvaõaþ . iti ÷abdamàlà .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 274 . 10 .
     %<da÷agrãvastu sarveùàü ÷reùñho ràkùasapuïgavaþ .
     mahotsàho mahàvãryo mahàsattvaparàkramaþ ..>%) ekàda÷amanvantarãyavçùanàmakendra÷atruvi÷eùaþ . yathà --
     %<rudraputtrasya te puttràn vakùyàmyekàda÷asya tu .
     sarvatragaþ su÷armà ca devànãkaþ pururguruþ ..
     kùattrabaddhà dçóhàyu÷ca àrdrakaþ puttrakastathà .
     haviùmàü÷ca haviùya÷ca varuõo vi÷vavistaraþ ..
     viùõu÷caivàgnitejà÷ca çùayaþ sapta kãrtitàþ .
     vihaïgamàþ kàmagamà nirmàõarucayastathà ..
     ekaikastriü÷akasteùàü gaõà÷cendra÷ca vai vçùaþ .
     da÷agrãvo ripustasya strãråpã ghàtayiùyati ..>% iti garuóe 87 adhyàyaþ .. (asuravi÷eùaþ . yathà mahàbhàrate . 2 . 9 . 14 .
     %<da÷agrãva÷ca bàlã ca meghavàsà da÷àravaþ ..>% damaghoùasya puttravi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e . 116 . 22 .
     %<damaghoùasya puttràstu pa¤ca bhãmaparàkramàþ .
     bhaginyàü vàsudevasya ÷ruta÷ravasi jaj¤ire .
     ÷i÷upàlo da÷agrãvoraibhyo'thopadi÷o balã ..>%)

#<da÷atiþ>#, strã, (da÷àvçtyà da÷a . nipàtanàt sàdhuþ .) ÷atam . iti mahàbhàrate dànadharmaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 16 . 13 .
     %<kàlena mahatà kadruraõóànàü da÷atãrda÷a .
     janayàmàsa viprendra ! dve càõóe vinatà tathà ..>% %<yathà nava da÷àvçtyà navatistathà da÷a da÷àvçtyà da÷atiþ ÷atamityarthaþ . da÷a da÷atãrda÷a÷atànãtyarthaþ ..>% iti tatra nãlakaõñhaþ ..)

#<da÷adhà>#, vya, (da÷ànàü prakàraþ . da÷a + %<saükhyàyà vidhàrthe dhà .>% 5 . 3 . 42 . iti dhà .) da÷a prakàram . iti vyàkaraõam .. (yathà, manuþ . 9 . 152 .
     %<sarvaü và rikthajàtantu da÷adhà parikalpya ca .
     dharmyaü vibhàgaü kurvãta vidhinànena dharmavit ..>%)

#<da÷anaü>#, klã, (da÷yate iva ÷arãramaneneti . dan÷a + karaõe lyuñ . dahada÷eti nirde÷àt kvacidakityapi nalopaþ .) kavacam . ÷ikhare, puü . iti medinã . ne, 74 ..

#<da÷anaþ>#, puü, klã, (da÷yate'neneti . dan÷a-- lyuñ . dahada÷eti nirde÷àt atra akityapi nalopaþ .) dantaþ . ityamarabharatau .. (yathà, raghuþ . 5 . 52 .
     %<uvàca vàgmã da÷anaprabhàbhiþ saüvardhitoraþsthalatàrahàraþ ..>%)

#<da÷anavàsaþ>#, [s] klã, (da÷anànàü vàsa iva àcchàdakatvàt .) oùñhaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 90 ..

#<da÷anàóhyà>#, strã, (da÷anaþ àóhyo yasyàþ . etat sevanena hi dantasya dàróhyàt asya tathàtvam .) cukrikà . iti ÷abdacandrikà ..

#<da÷anocchiùñaþ>#, puü, ni÷vàsaþ . (da÷anena ucchiùñaþ .) adharacumbanam . iti medinã . ñe, 63 . dantatyakte, tri ..

#<da÷apàramitàdharaþ>#, puü, buddhaþ . iti hemacandraþ . 2 . 147 ..

#<da÷apuraü>#, klã, (da÷a di÷aþ pipartãti . pé + kaþ .) kaivartãmustakam . ityamaraþ . 2 . 4 . 131 .. (da÷a puro yatra . %<çkpårabdhåþ pathàmànakùe .>% 5 . 4 . 74 . iti aþ .) de÷abhedaþ . sa màlavade÷aikakhaõóaþ . purabhedaþ . iti medinã . re, 266 .. (yathà, meghadåte . 49 .
     %<kundakùepànugamadhukara÷rãyuùàmàtmavimbaü pàtrãkurvan da÷apurabadhånetrakautåhalànàm ..>%)

#<da÷apåram># klã, (da÷a di÷aþ pårayatãti . påra + an .) da÷apuram . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<da÷abalaþ>#, puü, (da÷asu dikùu balaü yasya . yadvà,
     %<dàna÷ãlakùamàvãryadhyànapraj¤à balànica .
     upàyaþ pranidhirj¤ànaü da÷abuddhabalàni ca ..>% iti vacanàt da÷a balànyasya .) budbaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 14 ..

#<da÷abhujà>#, strã, (da÷a bhujà bàhavo yasyàþ .) durgà . yathà, kàlikàpuràõe 59 adhyàye .
     %<itivçttaü puràkalpe manoþ svàyambhuve'ntare .
     pràdurbhåtà da÷abhujà devã devahitàya vai ..
     nçõàü tretàyugasyàdau jagatàü hitakàmyayà .
     puràkalpe yathà vçttaü pratikalpaü tathà tathà ..
     pravartate svayaü devã daityànàü nà÷anàya vai .
     pratikalpaü bhavedràmo ràvaõa÷càpi ràkùasaþ ..
     tathaiva jàyate yuddhaü tathà trida÷asaïgamaþ .
     evaü ràmasahasràõi ràvaõànàü sahasra÷aþ ..
     bhavitavyàni bhåtàni tathà devã pravartate .
     påjayanti suràþ sarve balaü vãràjayantyapi ..
     tathaiva ca naràþ sarve kuryuþ påjàü yathàvidhi ..>% (da÷abàhuvi÷iùñe, tri . yathà, kàtyàyanãtantre mahàkàlyà dhyànam .
     %<da÷avaktrà da÷abhujà da÷apàdà¤janaprabhà .
     vi÷àlayà ràjamànà triü÷allocanamàlayà ..>%)

#<da÷abhåmigaþ>#, puü, (da÷asu bhåmãùu dànàdibaleùu gacchatãti . gama + óaþ .) buddhaþ . iti hemacandraþ . 2 . 147 ..

#<da÷abhåmã÷aþ>#, puü, (da÷asu bhåmãùu dànàdyeùu ãùñe prabhavatãti . ã÷ + ac .) buddhaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<da÷amaþ>#, tri, (da÷ànàü påraõaþ . da÷an + %<tasya påraõe óañ .>% 5 . 2 . 48 . iti óañ . %<nàntàdasasaükhyàdermañ .>% 5 . 2 . 49 . iti mañ .) da÷asaükhyàyàþ påraõaþ . iti vyàkaraõam .. da÷ai ityàdi bhàùà . (yathà, çgvede . 1 . 158 . 6 .
     %<dãrghatamà màmateyo jujurvàn da÷ame yuge ..>%)

#<da÷amã>#, strã, (da÷ama + ïãp .) tithivi÷eùaþ . sà candrasya da÷amakalàkriyàråpà tadupalakùitakàlaparà và . iti tithyàditattvam .. sà sarvàsàü di÷àmatipriyà . yathà --
     %<da÷amã ca tithistàsàmatãva dayitàbhavat .
     tasyàü daghnà÷ano yastu suvratã bhavate naraþ ..
     tasya pàpakùayaü tàstu kurvantyaharaharnçpa ! ..>% iti varàhapuràõam .. * .. tatra jàtasya phalaü yathà, koùñhãpradãpe .
     %<vidyàvinodã dhanaputtrayuktaþ pralambakaõñho madanàdhika÷rãþ .
     udàracittaþ sumanà dayàluþ prasåtikàle da÷amã yadi syàt ..>% vimuktàvasthà . maraõàvasthà . ati÷eùavayo'vasthà . iti nànàrthañãkàyàü bharataþ .. (da÷asaükhyàyàþ påraõã . yathà, manuþ . 2 . 90 .
     %<÷rotraü tvak cakùuùã jihvà nàsikà caiva pa¤camã .
     pàyåpasthaü hastapàdaü vàk caiva da÷amã smçtà ..>%)

@<[Page 2,692b]>@
#<da÷amã>#, [n] tri, (da÷ama + %<vayasi påraõàt .>% 5 . 2 . 130 . iti iniþ .) ativçddhaþ . navaterårdhaü da÷amo'vasthàvi÷eùaþ sa vidyate'syeti . ityamarabharatau ..

#<da÷amãsthaþ>#, tri, (da÷amyàmavasthàyàü tiùñhatãti . sthà + kaþ .) kùãõaràgaþ . sa naùñhabãjaþ maraõàvasthàpràpta÷ca . vçddhaþ . sa ca ativçdbho navaterupari vartamànaþ . ityamarabharatau .. mçtà÷anam . iti hemacandraþ ..

#<da÷amukhaþ>#, puü, (da÷a mukhàni yasya .) ràvaõaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, gãtagovinde . 1 . 11 .
     %<vitarasi dikùu raõe dikpatikamanãyaü da÷amukhamaulivaliü ramaõãyam ..>%)

#<da÷amukhàntakaþ>#, puü, (da÷amukhasya ràvaõasya antakaþ .) ÷rãràmaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<da÷amåtrakaü>#, klã, (da÷ànàü måtrakànàü samàhàraþ .) hastimahiùoùñragavàjameùà÷vagardabhamànuùamànuùãõàü da÷ànàü måtram . iti ràjanirghaõñaþ .. (etadguõà yathà, su÷ute . 1 . 45 . gomahiùàjàvigajahayakharoùñràõàü tãkùõàni kañånyuùõàni tiktàni lavaõànurasàni laghåni ÷odhanàni kaphavàtakçmimedoviùagulmàr÷audarakuùñha÷ophàrocakapàõóurogaharàõi hçdyàni dãpanàni ca sàmànyataþ . bhavanti càtra .
     %<tat sarvaü kañutãkùõoùõaü lavaõànurasaü laghu .
     ÷odhanaü kaphavàtaghnaü kçmimedoviùàpaham ..
     ar÷ojañharagulmaghnaü ÷ophàrocakanà÷anam .
     pàõóarogaharaü bhedi hçdyaü dopanapàcanam ..
     gomåtraü kañu tãkùõoùõaü sakùàratvànna vàtalam .
     laghvagnidãpanaü medhyaü pittalaü kaphavàtajit ..
     ÷ålagulmodarànàhavirekàsthàpanàdiùu .
     måtraprayogasàdhyeùu gavyaü måtraü prayojayet ..
     durnàmodara÷åleùu kuùñhamehàvi÷uddhiùu .
     ànàha÷ophagulmeùu pàõóuroge ca màhiùam ..
     kàsa÷bàsàpahaü ÷oùakàmalàpàõóu roganut .
     kañutiktànvitaü chàgamãùanmàrutakopanam ..
     kàsaplãhodara÷vàsa÷oùavarcograhe hitam .
     sakùàrantiktakañukamuùõaü vàtaghnamàvikam ..
     dãpanaü kañutãkùõoùõaü vàtacetovikàranut .
     à÷vaü kaphaharaü måtraü kçmidadruùu ÷asyate ..
     satiktaü lavaõaü bhedi vàtaghnaü pittakopanam .
     tãkùõaü kùàre kilàse ca nàgaü måtraü prayojayet .
     garacetovikàraghnaü tãkùõaü grahaõiroganut .
     dãpanaü gàrdabhaü måtraü kçmivàtakaphàpaham ..
     ÷ophakuùñhodaronmàdamàrutakriminà÷anam .
     ar÷oghnaü kàrabhaü måtraü mànuùantu viùàpaham ..>%)

#<da÷amålaü>#, klã, (da÷ànàü målànàü samàhàraþ . pàtràditvàt na ïãp .) pàcanavi÷eùaþ . yathà --
     %<vilva÷yoõàkagambhàrãpàñalàgaõikàrikàþ .
     dãpanaü kaphavàtaghnaü pa¤camålamidaü mahat ..
     ÷àlaparõã pç÷niparõã bçhatãdbayagokùuram .
     vàtapittaharaü vçùyaü kanãyaþ pa¤camålakam ..
     ubhayaü da÷amålantu sannipàtajvaràpaham .
     kàse ÷vàse ca tandràyàü pàr÷va÷åle ca ÷asyate ..
     pippalãcårõasaüyuktaü kaõñhahçdgrahanà÷anam ..>% iti sukhabodhaþ ..

#<da÷ayogabhaïgaþ>#, puü, (da÷ayogasya bhaïgaþ .) saüskàrakarmaõi nakùatrabedhavi÷eùaþ . ayaü kharjuravedhaþ . yathà --
     %<tithyaïgavedaikada÷onaviü÷abhaikàda÷àùñàda÷aviü÷asaükhyàþ .
     iùñoóanà såryayutoóanà ca yogàdamå÷cedda÷ayogabhaïgaþ ..
     asyàrthaþ . karmakàlãnavivàhàdyuktanakùatràïkaravibhuktanakùatràïkayoryoge yadi ete aïkàþ syuþ tadà da÷ayogabhaïgaþ syàt .. asya pratiprasavo yathà -- àdyapàde sthite sårye turãyàü÷aü vivarjayet .
     dvitãyasthe tçtãya¤ca viparãtamato'nyathà ..>% iti jyotistattvam ..

#<da÷arathaþ>#, puü, (da÷asu dikùu gato ratho yasya .) ikùàkuvaü÷ãyaràjavi÷eùaþ . sa ayodhyàdhipatiþ . asyotpattiryathà -- sauràùñrade÷odbhavabhikùunàmadbijapatnã kalahà bhartrà saha sarvadà kalahàt mçtà pretatvaü gatà sà kadàcita bhramantã dharmadattasaüj¤akaü dbijaü dçùñvà tatsamãpamàgatya taddhastasthatulasãvàrisaüsargàt pàpabhàvaü parityajya tamuvàca he dvija ! mayi kçpàü kuru ahaü kathaü muktiü prayàsyàmi . dharmadattastàmuvàca tãrthadànavratàdibhiþ pàpàni na÷yanti . teùu te nàdhikàraþ tasmàdàjanmaparyantaü yanmayà kàrtikavrataü kçtaü tasyàrdhaü dadàmi ityuktvà tulasã mi÷ritajalena tàmasecayat dvàda÷àkùaramantrama÷ràvayacca . tataþ sà divyaråpà abhavat . tadà sà divyaü vimànamapa÷yat viùõugaõapuõya÷ãlasu÷ãlàbhyàü sà tadvimàne àrohità . dharmadattastadvimànaü tau gaõau ca dçùñvà ativismayena bhåmau papàta puõya÷ãlasu÷ãlau tamutthàpya pra÷asya åcatuþ tvametajjanmànte bhàryàbhyàü saha vaikuõñhaü yàsyasi . tatra bahusahasravatsaràõi sthitvà puõyakùaye såryavaü÷odbhavada÷arathanàmà ràjà bhaviùyasi anayà kalahayà saha bhàryàtrayayutaü tvàü viùõuþ pitçtvena svãkariùyati . iti pàdme uttarakhaõóam ..

#<da÷aråpabhçt>#, puü, (da÷a matsyakårmavaràhàdãni råpàõi bibhartãti . bhç + kvip tugàgama÷ca .) viùõuþ . iti ÷abdàrthakalpataruþ .. (da÷àvatàra÷abde'sya vi÷eùo draùñavyaþ ..)

#<da÷avàjã>#, [n] puü, (da÷a vàjino rathe yasya .) candraþ . iti hemacandraþ . 2 . 18 ..

#<da÷aharà>#, strã, (da÷a adattopàdànahiüsàdida÷avidhàni da÷ajanmakçtàni và pàpàni haratãti . hç + %<harateranudyamane'c .>% 3 . 2 . 9 . ityac . tataùñàp .) jyaiùñha÷uklada÷amã . yathà, brahmapuràõabrahmavaivartayoþ . jyaiùñhasya ÷uklada÷amã saüvatsaramukhã smçtà . tasyàü snànaü prakurvãta dàna¤caiva vi÷eùataþ .. yàü kà¤cit saritaü pràpya dadyàddarbhaistilodakam . mucyate da÷abhiþ pàpaiþ sumahàpàtakopamaiþ .. atra kevalada÷amyàü nadãmàtre darbhakaraõakatilatarpaõàïgakasnànàdda÷avidhapàpakùayaþ phalam . evaü dànàdàvapi . vastutastu vakùyamàõabhaviùye jàhnavãpada÷ravaõàt hetumannigadasvarasàcca brahmavaivarte'pi saritpadaü jàhnavãparam . anyathà nànàvidhiþ syàt . yàü kà¤ciditi tu jàhnavãstàvakam . anyathà kulyàsnàne'pi da÷avidhapàpakùayaþ syàt . mantraliïge jàhnavãtipada÷ravaõàcca . gaïgàmadhikçtya bràhmye .
     %<÷uklapakùasya da÷amã jyaiùñhe màsi dbijottama ! .
     harate da÷a pàpàni tasmàdda÷aharà smçtà ..>% atra kevalada÷amyàü da÷avidhapàpakùayaþ phalam . bhaviùye .
     %<jyaiùñha÷uklada÷amyàntu hastayogena jàhnavã .
     harate da÷a pàpàni tasmàdda÷aharocyate ..>% da÷apàpànãti da÷ajanmakçtànãti . vi÷eùaõãyamàha parà÷arabhàùye yamaþ .
     %<jyaiùñhe màsi site pakùe da÷amyàü hastayogataþ .
     da÷ajanmàghahà gaïgà da÷apàpaharà smçtà ..>% atra da÷ajanmakçtada÷avidhapàpakùayaþ phalam .
     %<pràpte karmaõi nàneko vidhàtuü ÷akyate guõaþ .
     apràpte tu vidhãyante bahavo'pyekayatnataþ ..>% iti nyàyena hastànakùatragaïgàråpaguõadvayavi÷iùñada÷amãvidheryasminnahani tallàbhastatra snànam . ubhayadine tu tallàbhe paradina eva . atràpi pårbadine vakùyamàõakujavàralàbhe tatràpi snànaü vàrasyobhayatràlàbhàt . tata÷ca pårbadine tathàvidhasnànaü kçtvà paradine kevalada÷amyàmapi da÷avidhapàpakùayakàmeõa snàtavyam . ÷aïkhaþ .
     %<jyaiùñhe màsi kùitisutadine ÷uklapakùe da÷amyàü haste ÷ailànniragamadiyaü jàhnavã martyalokam .
     pàpànyasyàü harati ca tithau sà da÷etyàhuràryàþ puõyaü dadyàdapi ÷ataguõaü vàjimedhàyutasya ..>% bhaumavàrahastànakùatrayuktada÷amyàü gaïgàsnànàdda÷avidhapàpakùaya÷ataguõavàjimedhàyutajanyapuõyasamapuõyaü phalam . ràjamàrtaõóe vàlmãkiþ .
     %<adattànàmupàdànaü hiüsà caivàvidhànataþ .
     paradàropasevà ca kàyikaü trividhaü smçtam ..
     pàruùyamançta¤caiva pai÷unya¤càpi sarva÷aþ .
     asambaddhapralàpa÷ca vàïmayaü syàccaturvidham ..
     paradravyeùvabhidhyànaü manasàniùñacintanam .
     vitathàbhinive÷a÷ca trividhaü karma mànasam ..
     etàni da÷a pàpàni pra÷amaü yàntu jàhnavi ! .
     snàtasya mama te devi ! jale viùõupadodbhave ! ..
     viùõupàdàrghasambhåte gaïge ! tripathagàmini ! .
     dharmadravãtivikhyàte pàpaü me hara jàhnavi ! ..>% atra mantratvena praõavapårbakàõyetàni sàmànyasnànamantrànte majjanasyàdau pàñhyàni . àgantukànàmante abhinive÷a iti nyàyàt mantrànte karmasannipàta iti nyàyàt mantrànte karmàdãni sannipàtayet ityàpastambãyàcca .. * .. hiüsàpai÷unyàdibhedamàha kàmadhenau devalaþ .
     %<kàyakle÷aü manoduþkhaü vadhaü và pràõinàü punaþ .
     yaþ pravartayati dbeùàt sà hiüseti samàsataþ ..
     yaj¤àrthaü bràhmaõairvadhyàþ pra÷astà mçgapakùiõaþ .
     bhçtyànà¤caiva vçttyarthamagastyo hyàcarat purà ..>% yadyapi paruùavacanamapavàdaþ pai÷unyamançtaü vçthàlàpo niùñhuravacanamiti vàïmayàni ùañ . pareùàü de÷ajàtikulavidyà÷ilparåpavçttyàcàraparicchada÷arãrakarmajãvinàü pratyakùadoùavacanaü paruùam .
     %<yaccànyat krodhasantàpatràsasaüjananaü vacaþ .
     paruùaü tacca vij¤eyaü yaccànyacca tathàvidham ..
     cakùuùmanniti luptàkùaü caõóàlaü bràhmaõeti ca .
     pra÷aüsànindanaü dveùàt paruùànna vi÷iùyate .. * ..>% teùàmeva paruùavacanànàü parokùamudàharaõamapavàdaþ .. * .. gurunçpatibandhubhràtçmitrasakà÷e arthopaghàtàrthaü doùopàkhyànaü pai÷unyam .. * .. ançtaü dvividhaü asatyamasaüvàda÷ceti .. * ..
     %<de÷aràùñraprasaïgàcca paràrthaparikalpanàt .
     narmahàsaprasaïgàcca bhàùaõaü vyarthabhàùaõam .. * ..
     guhyàïgàmedhyasaüj¤ànàü vacanaü niùñhuraü viduþ .
     yadanyadbà vaco nãcaü strãpuüsormithunà÷rayam .. * ..
     ityevaü ùaóvikalpasya duùñavàkyasya bhàùaõàt .
     iha vàsutra và kråramanarthaü pratipadyate ..>% pra÷aüsayà nindanaü pra÷aüsànindanam . tathàpyatra caturvidhaùaóvidhayoravirodhaþ . samakùatvàsamakùatvabhedànàdareõa pàruùyàpavàdayoraikyàt niùñhurasya paruùàntarbhàvàcca . asambaddhapralàpavyarthabhàùaõayoþ paryàyatvàt nàrthàntaram . abhidhyànamapaharaõàrthamiti ÷eùaþ . vitathe asatyabhåte vastuni abhinive÷aþ punaþ punaþ saïkalpaþ . iti tithyàditattvam .. * .. api ca . atha jyaiùñha÷uklada÷amã da÷aharà . taduktaü hemàdrau bràhme . jyaiùñhe màsi site pakùe da÷amã hastasaüyutà . harate da÷a pàpàni tasmàdda÷aharà smçteti .. vàràhe'pi .
     %<da÷amã ÷uklapakùe tu jyaiùñhe màsi kuje'hani ..
     avatãrõà yataþ svargàddhastarkùe ca saridvarà ..
     harate da÷a pàpàni tasmàdda÷aharà smçteti .. * ..>% skànde tu da÷ayogà uktàþ . yathà -- %<jyaiùñhe màsi site pakùe da÷amyàü budhahastayoþ . vyatãpàte garànande kanyàcandre vçùe ravau .. da÷ayoge naraþ snàtvà sarvapàpaiþ pramucyate ..>% iti . atra budhabhaumayoþ kalpamedena vyavasthà . iya¤ca yatraiva yogabàhulyaü saiva gràhyà . yogàdhikye phalàdhikyàt .. * .. jyaiùñhe malamàse sati tatraiva da÷aharà kàryà na tu ÷uddhe .
     %<da÷aharàsu notkarùa÷caturùvapi yugàdiùu .>% iti hemàdrau çùya÷çïgokteþ .. * .. tathà skànde .
     %<yàü kà¤cit saritaü pràpya dadyàdarghyaü tilodakam .
     mucyate da÷abhiþ pàpaiþ sa mahàpàtakopamaiþ ..>% atra vi÷eùaþ kà÷ãkhaõóe .
     %<jyaiùñhe màsi site pakùe pràpya pratipadaü tithim .
     da÷à÷vamedhike snàtvà mucyate sarvapàtakaiþ ..
     evaü sarvàsu tithiùu kramasnàyã narottamaþ .
     à÷uklapakùada÷amãü pratijanmàghamutsçjet ..>% tathà .
     %<liïgaü da÷à÷vamedhe÷aü dçùñvà da÷aharàtithau .
     da÷ajanmàrjitaiþ pàpaistyajyate nàtra saü÷ayaþ ..>% tathà bhaviùyottarakà÷ãkhaõóayoþ .
     %<ni÷àyàü jàgaraü kçtvà samupoùya ca bhaktitaþ .
     puùpairgandhai÷ca naivedyaiþ phalai÷ca da÷asaïkhyayà ..
     tathà dãpai÷ca tàmbålaiþ påjayet ÷raddhayànvitaþ .
     snàtvà bhaktyà tu jàhnavyàü da÷akçtvo vidhànataþ ..
     da÷aprasçtikçùõàü÷ca tilàn sarpi÷ca vai jale .
     ÷aktupiõóàn guóapiõóàn dadyàcca da÷asaïkhyayà ..
     tato gaïgàtañe ramye hemnà råpyeõa và tathà .
     gaïgàyàþ pratimàü kçtvà vakùyamàõasvaråpiõãm ..
     saüsthàpya påjayeddevãü tadalàbhe mçdàpi và .
     atha tatràpya÷akta÷cet likhet piùñena vai bhuvi ..
     vakùyamàõena mantreõa kuryàt påjàü vi÷eùataþ .
     nàràyaõaü mahe÷a¤ca brahmàõaü bhàskaraü tathà ..
     bhagãratha¤ca nçpatiü himavantaü nage÷varam .
     gandhapuùpàdibhiþ samyak yathà÷akti prapåjayet ..
     da÷aprasthàn tilàn dadyàt da÷aviprebhya eva ca .
     da÷aprasthàn yavàn dadyàt da÷asaïkhyagavãstathà ..>% prasthàþ ùoóa÷apalàni . palantu . muùñimàtraü pasvaü smçtamiti mahàrõave uktam .
     %<matsyakacchapamaõóåkamakaràdijalecaràn .
     kàrayitvà yathà÷akti svarõena rajatena và ..
     tadalàbhe piùñamayànabhyarcya kusumàdibhiþ .
     gaïgàyàü prakùipedàjyadãpàü÷caiva pravàhayet ..
     puùpàdyaiþ påjayed gaïgàü mantreõànena bhaktitaþ .
     oü namaþ ÷ivàyai nàràyaõyai da÷aharàyai gaïgàyai namo namaþ .
     iti mantrantu yo martyo dine tasmin divàni÷am .
     japet pa¤casahasràõi da÷adharmaphalaü labhet .. * ..>% kà÷ãkhaõóe tvanyo mantra uktaþ . %<namaþ ÷ivàyai prathamaü nàràyaõyai padaü tataþ . da÷aharàyai padamiti gaïgàyai mantra eùa vai .. svàhàntaþ praõavàdi÷ca bhavedyiü÷àkùaro manuþ . påjà dànaü japo homastenaiva manunà smçtaþ ..>% iti atra gaïgàstotrapàñhamapi da÷avàraü kuryàt . taduktaü bhaviùye . %<tasyàü da÷amyàmetacca stotraü gaïgàjale sthitaþ . yaþ pañhet da÷akçtvastu daridro vàpi vàkùamaþ .. so'pi tatphalamàpnoti gaïgàü saüpåjya yatnataþ .>% iti stotra¤ca pratipadàdida÷amãparyantadinavçddhisaüïkhyayà pañhanãyamiti ÷iùñàþ .. atra sarvo'pi vistaraþ stotràdi÷ca bhaññakçtatristhalãsetoravadheyaþ . vistarabhãtestu na likhyate .. * .. evaü kurvataþ phalamuktaü kà÷ãkhaõóe .
     %<evaü kçtvà vidhànena vitta÷àñhyavivarjitaþ .
     upavàsã vakùyamàõairda÷apàpaiþ pramucyate ..
     sarvàn kàmànavàpnoti pretya brahmaõi lãyate ..>% iti . asyàü setubandharàme÷varasya pratiùñhàdinatvàt vi÷eùeõa påjà kàryà . taduktaü skànde setumàhàtmye .
     %<jyaiùñhe màsi site pakùe da÷amyàü budhahastayoþ .
     garànande vyatãpàte kanyàcandre vçùe ravau ..
     da÷ayoge setumadhye liïgaråpadharaü haram .
     ràmo vai sthàpayàmàsa ÷ivaliïgamanuttamamiti ..>% iti nirõayasindhudvitãyaparicchede saüvatsarakçtyam .. ki¤ca .
     %<adya haste tu nakùatre da÷amyàü jyaiùñhake site .
     da÷apàpaharàyà¤ca adattàdànakalmaùam ..
     viruddhàcaraõaü hiüsà paradàropasevanam .
     pàruùyànçtapai÷unyamasambaddha¤ca bhàùaõam ..
     paradravyàbhidhyàna¤ca manasàniùñacintanam .
     etadda÷àghaghàtàya gaïgàsnànaü karomyaham ..>% iti gàruóe 215 adhyàyaþ .. * .. apara¤ca .
     %<jyaiùñhe da÷aharàyàntu viùõoriùñiü nçpa ! ÷çõu .
     vena và vidhinà kàryà seùñirviùõornçpaiþ sadà ..
     pratyabdaü pàrthivaþ kuryàt pratimàü kà¤canãü hareþ .
     anyatejomayãü vàpi dàravãü và ÷ilàmayãm ..
     pratiùñhàü vidhivattasyàþ kuryàdbipraþ purohitaþ .
     tàü saüsthàpya suràgàre svayaü và yatnataþ kçte ..
     vàsudevasya vãjena pårboktavidhinà tathà .
     sarvopacàrairbhaktyà tu vàsudevaü prapåjayet ..
     påjànte saüskçte vahnau kuõóamadhye sthito dvijaþ .
     àjyaiþ sahasraü juhuyàdàhutãnàü hareþ kçte ..
     saüpåjya vàmudevantu homaü kçtvà tato dvijaþ .
     nçpasyànumate tàntu pratimàü maõóalaü nayet ..
     pratimàyàþ kapolau dvau spçùñvà dakùiõapàõinà .
     pràõapratiùñhàü kurvãta tasyàü devasya vai hareþ ..
     kçtàyàntu pratiùñhàyàü pràõànàü nçpasattama ! .
     viùõoþ pràõàstàü pratimàmàyànti niyataü svayam ..
     pràõeùvathàgateùu syàddevatvaü niyataü bhavet .
     akçtàyàü pratiùñàyàü pràõànàü pratimàsu ca .
     yathà pårbaü tathà bhàvaþ svarõàdãnàü na viùõutà ..
     anyeùàmapi devànàü pratimàsvapi pàrthiva ! .
     pràõapratiùñà kartavyà tasyà devatvasiddhaye ..
     suvarõastu suvarõaü syàt ÷ilà dàru tathà ÷ilà .
     anyatha ÷uddharåpaü syàt pràõasthànamçte sadà ..
     vàsudevasya vãjena tadbiùõorityanena ca .
     tathaivàïgàïgimantràbhyàü pratiùñhàmàcareddhareþ ..
     tathaiva hçdaye'ïguùñaü dattvà ÷a÷vacca mantravit .
     ebhirmantraiþ pratiùñhàntu hçdaye'pi samàcaret ..
     asmai pràõàþ pratiùñhantu asmai pràõàþ kùarantu ca .
     asmai devatvasaïkhyàyai svàheti yajuruccaran ..
     aïgamantrairaïgimantrairvaidikairityanena ca .
     pràõapratiùñhàü sarvatra pratimàsu samàcaret ..
     pratimàpåjane kuryàdàtmanyapi ca mantravit .
     pràõapratiùñhàü prathamaü påjàbhàgavi÷uddhaye ..
     asmit pràõapratiùñhàntu pratimàpåjanàdçte .
     na kvacittu budhaþ kuryàt kçtvà mçtyumavàpnuyàt ..
     viùõoriùñimimàü kçtvà da÷amyàü pàrthivottamaþ .
     tasyàmeva tu pårõàyàü pratimàü sthàpayettataþ ..
     evaü da÷aharàyàntu kçtveùñiü pàrthivo hareþ .
     sarvàn kàmànavàpnoti nirvighno'pi sa jàyate ..>% iti kàlikàpuràõe 89 adhyàyaþ ..

#<da÷à>#, strã, (da÷atãva . dan÷a + målavibhujàditvàt kaþ . japajabhadahada÷eti nirde÷àt akityapi nalopaþ . yadvà, da÷yate iti . guro÷cetyaï . tataùñàp .) avasthà . (yathà, pa¤catantre . 1 . 381 .
     %<àpadi yenopakçtaü yena ca hasitaü da÷àsu viùamàsu .
     upakçtya tayorubhayoþ punarapi jàtaü naraü manye ..>%) dãpavartiþ . (yathà, kumàre . 4 . 30 .
     %<ahamasya da÷eva pa÷ya màmaviùahyavyasanena dhåmitàm ..>%) vastrànte bahuvacanànto'yaü ÷abdaþ . iti medinã . ÷e, 8 .. (yathà, manuþ . 3 . 44 .
     %<vasanasya da÷à gràhyà ÷ådrayotkçùñavedane ..>%) cetaþ . ityajayapàlaþ .. * .. ÷arãrasya da÷a da÷à yathà -- garbhavàsaþ 1 janma 2 bàlyam 3 kaumàram 4 paugaõóam 5 yauvanam 6 sthàviryam 7 jarà 8 pràõarodhaþ 9 nà÷aþ 10 . iti mokùadharmañãkàyàü nãlakaõóaþ .. * .. kàmajada÷ada÷à yathà,
     %<cakùåràgastadanu manasaþ saïgatirbhàvanà ca vyàvçttiþ syàttadanu viùayagràmata÷cetaso'pi .
     nidràcchedastadanu tanutà nistrapatvaü tato'nånmàdo mårchà tadanu maraõaü syurda÷àþ prakrameõa ..>% ityalaïkàra÷àstram .. * .. kalau naràõàü yathoktàyuùaþ såryàdyaùñagrahabhogyàùñabhàgavi÷eùaþ . tatra nàkùatrikã da÷à yathà --
     %<ùañ såryasya da÷à j¤eyàþ ÷a÷ino da÷apa¤ca ca .
     aùñàvaïgàrake proktà budhe saptada÷a smçtàþ ..
     ÷anai÷care da÷a proktà gurorekonaviü÷atiþ .
     ràhordbàda÷avarùàõi bhçgorapyekaviü÷atiþ .. * ..>% janmakàlãnanakùatravi÷eùaghañitagrahàõàü da÷àniyamo yathà --
     %<kçttikàditraye såryaþ ÷a÷ã raudracatuùñaye .
     maghàditritaye bhaumo budho hastacatuùñaye ..
     anuràdhàtraye ÷aurirguruþ pårbacatuùñaye .
     dhaniùñhàtritaye ràhuþ ÷eùe ÷ukra÷catuùñaye .. * ..
     såryopaplavabhaumàrkida÷àtikaùñadà nçõàm .
     gurucandraj¤a÷ukràõàü yathepsitaphalapradàþ ..>% da÷àphalantu . %<udbignacittaparikheditavittanà÷akle÷apravàsagadabhãtimahàbhighàtaiþ . saükùobhitaü svajanabandhuviyogaduþkhairbhànorda÷à bhavati kaùñakarã naràõàm .. 1 .. saukhyaü bibharti varavàhanayànaratnakãrtipratàpabalavãrya÷ubhànvita÷ca . miùñànnapàna÷ayanàsanabhojanàni candro dadàti dhanakà¤canabhåmisaügham .. 2 .. ÷àstràbhighàtavadhabandhanarendrapãóàü cintàjvaraü vikalatà¤ca gçhe karoti . cauràgnidàhabhayabhaïgavipattirogakãrtipratàpadhanahà ca da÷à kujasya .. 3 .. divyàïganàvadanapaïkajaùañpadatvaü lãlàvilàsa÷ayanàsanabhojana¤ca . nànàprakàravibhavàgamakoùavçddhiþ kùipraü bhavedbudhada÷àsu hitàrthasiddhiþ .. 4 .. mithyàpavàdavadhabandhanakàryahànirmàtsaryayukpriyasukhadraviõairvihãnaþ .. maitre ca vairamabhivà¤chati vairayuktaþ kaùñàsu pàpadada÷àsu ÷anai÷carasya .. 5 .. ramyaü gçhaü vinayasa¤cayamànavçddhiü pràpnoti saukhyadhanadhànyavibhåtiyuktam . dharmàrthakàmasukhabhogabahåpayogaü yàvadbçhaspatida÷à puruùo hi tàvat .. 6 .. buddhyà vihãnamatinà÷aviyogaduþkhanaùñàrthasiddhibhayabhaïgaviùàrtirogam . santàpa÷okaparade÷agataü karoti ràhorda÷à bhavati jãvanasaü ÷ayàya .. 7 .. mantraprabhàvanipuõaþ pramadàvilàsaþ ÷vetàtapatrançpapåjitade÷alàbhaþ . hastya÷valàbhadhanapårõamanoratha÷ca ÷aukrãda÷à bhavati ni÷citaràjalakùmãþ .. 8 .. raverantarda÷à màsàþ 4 tasya phalam . udvignacittaparikheditavittanà÷akle÷apravàsagadabhãtimahàbhighàtàn . duþkhaprayogavadhabandhabhayàni caiva bhànorda÷à prakurute khalu ràjapãóàm .. 1 .. somasya màsàþ 10 phalam . gadasaïkañasaütràsaü svecchàhàniü manaþkùatim . kurute rajanãnàtho bhànorantarda÷àü gataþ .. 2 .. maïgalasya màsàþ 5 dinam 10 phalam . sarveùàü tilako bhåtvà maõiratnapradhànakam . pràpnoti ghanadhànyàni raverantargate kuje .. 3 .. budhasya màsàþ 11 dinam 10 phalam . vyàdhiþ ÷atrubhayaü nityaü sarvagàtre vicarcikà . na÷yanti sarvakàryàõi bhànorantargate budhe .. 4 .. ÷anermàsàþ 6 dinam 20 phalam . santàpaü vittanà÷a¤ca bandhunà÷aü paràjayam . sauriþ karoti vaikalyaü bhànorantarda÷àü gataþ .. 5 .. gurorvarùaþ 1 dinam 20 phalam . dharmàrthakàmasaukhyàni dadàti vibudhàrcitaþ . kuùñhàdivyàdhihantà ca bhànoþ pàkada÷àü gataþ .. 6 .. ràhormàsàþ 8 phalam . a÷ubhànubhavaü dveùaü vyàdhibhãtisutakùayàn . kurute siühikàsånå ravipàkada÷àü gataþ .. 7 .. ÷ukrasya varùaþ 1 màsau 2 phalam . koùñhagrãvà÷irorogajvaràn ÷ålàdidàruõàn . ÷okaü karoti bhçgujaþ såryasyàntarda÷àü gataþ .. 8 .. evaü varùàþ 6 .. * .. candrasya sthålada÷àvarùàþ 15 tasyaivàntarda÷àvarùau 2 màsaþ 1 phalam . kuryàdbibhåtivaravàhanamàtapatrakùemapratàpabalavãryasamanvitàni . miùñànnapàna÷ayanàsanabhojanàni càndrã da÷à pracurakà¤canabhåmidàtrã .. kujasya varùaþ 1 bhàsaþ 1 dinàni 10 phalam . pitta÷oõitapãóà¤ca cauràdãnàü bhayantathà . maïgalaþ kurute nityaü vidhorantarda÷àü gataþ .. bughasya varùau 2 màsàþ 4 dinàni 10 phalam . sarvatra dravyalàbha¤ca gajà÷vagodhanàni ca . candrajaþ kurute saukhyaü vidhorantarda÷àïgataþ .. ÷anervarùaþ 1 màsàþ 4 dinàni 20 phalam . bandhukle÷aü nçpàdbhãtiü vyasanaü ÷okasampadam . vinà÷aü kurute sauri÷candrasyàntarda÷àïgataþ .. gurorvarùau 2 màsàþ 7 dinàni 20 phalam . dànasaukhyàni sambhogaü vastràlaïkàrabhåùaõam . kurute vibudhàcàryo vidhorantarda÷àïgataþ . ràhorvarùaþ 1 màsàþ 8 phalam .. vahni÷atrubhayaü duþkhaü ÷okaü bandhudhanakùayam . kurute ràhuratyarthaü candrapàkada÷àïgataþ .. ÷ukrasya varùau 2 màsàþ 11 phalam . sevyate varanàrãbhirnaro lakùmã÷ca vartate . muktàhàramaõipràptirvidhorantargate site .. ravermàsàþ 10 phalam . ai÷varyaü bahusaukhya¤ca vyàghinà÷amarikùayam . nçpatejo raviþ kuryàdvidhoþ pàkada÷àïgataþ .. evaü varùàþ 15 .. * .. kujasya sthålada÷àvarùàþ 8 . tasyàntarda÷àmàsàþ 7 dinàni 3 . 20 . phalam . kråràbhighàtavadhabandhabhayàni dhatte cintàjvaraü vikala÷ånyagçhà÷rama¤ca . cauràgnibhãtidhanahàninarendrapãóàþ kuryàdbinà÷anidhana¤cada÷à kujasya .. bughasya varùaþ 1 . 3 . 3 . 20 . phalam . paramai÷varyamatulaü nànàvidhasukhà÷rayam . karoti somaputtra÷ca kùitijàntarda÷àïgataþ .. ÷anermàsàþ 8 . 26 . 40 . phalam . ripucauràgnibhãti¤ca rogamantarasambhavam . mahàjanakçto dbeùaþ kujasyàntargate ÷anau .. gurorvarùaþ 1 . 4 . 23 . 40 . phalam . puùpaghåpànnavastràdyairdevabràhmaõapåjanam . nçpatulyatvamàpnoti kujasyàntargate gurau .. ràhormàsàþ 10 . 20 . phalam . àtmakàryàrthamudvegaü bandhacauràdisàdhvasam . kurute siühikàputtro bhaumasyàntarda÷àïgataþ .. ÷ukrasya varùaþ 1 . 6 . 20 . phalam . dhanavçddhiü sukhàdãü÷ca nànàvastraü varastriyaþ . pràpnoti vipulàü lakùmãü kujasyàntargate bhçgau .. ravermàsàþ 5 . 10 . phalam . nànàratna¤ca saukhya¤ca bhåmilàbhamathàpi và . nçpapåjàmavàpnoti kujasyàntargate ravau .. somasya varùaþ 1 . 1 . 10 . phalam . dhanalàbhaü sukhaü bhogaü ÷arãràrogyameva ca . lokànantyamavàpnoti kùitijàntargate vidhau .. evaü varùàþ 8 .. * .. budhasya sthåladra÷àvarùàþ 17 . tasyàntarda÷à 2 . 8 . 3 . 20 . phalam . divyàïganàvadanapaïkajaùañpadatvaü lãlàvilàsavarabhogasukhodaya¤ca . nànàprakàravibhavàgamakoùavçddhiü kùipraü sçjedbudhada÷à prabalà¤ca siddhim .. ÷anervarùaþ 1 . 5 . 26 . 40 . phalam . vàta÷leùmakçtà pãóà viraho bandhubhiþ saha . vide÷agamana¤caiva budhasyàntargate ÷anau .. gurorvarùau 2 . 11 . 26 . 40 . phalam . vyàdhi÷atrubhayatyakto dhanàóhyo nçpavallabhaþ . labhedbhàryàü suputtra¤ca budhasyàntargate gurau .. ràhorvarùaþ 1 . 10 . 20 . phalam . bandhunà÷aü manastàpaü de÷atyàga¤ca bandhanam . karoti bahuduþkhàni budhasyàntargatastamaþ .. ÷ukrasya varùàþ 3 . 3 . 20 . phalam . ghanàóhyaü bandhuputtra¤ca dharmavattvaü dhanàgamam . kurute dànavàcàryo budhapàkada÷àïgataþ .. ravermàsàþ 11 dinàni 10 . phalam . ÷riyà paramayà yukto gajavàjidhanànvitaþ . prabhàkaraþ karotyà÷u budhapàkada÷àïgataþ .. somasya varùau 2 . 4 . 10 . phalam . kaõñakàdiprave÷a¤ca ÷çïgibhyo bhayameva ca . ni÷àkaraþ karotyà÷u budhapàkada÷àïgataþ .. kujasya varùaþ 1 . 3 . 3 . 20 . phalam . kaphapittasamudbhåtàü ÷iraþpãóàü bhayàvahàm . màheyaþ kurute ÷okaü budhasyàntarda÷àïgataþ .. evaü varùàþ 17 .. * .. ÷aneþ sthålada÷àvarùàþ 10 . asyàntarda÷àmàsàþ 11 . 3 . 20 . phalam . mithyàpavàdavadhabandhanirà÷rayatvaü cauràdibhåpatibhujaïgamabhãtimugràm . à÷ànirà÷amatha càrjanakàryahàniü païgorda÷à prakurute tiyataü naràõàm .. gurorvarùaþ 1 . 9 . 3 . 20 . phalam . devatànurataü ÷àntaü nànàpràptiü karoti ca . tuïgasaukhyasamàyuktaü païgorantargato guruþ .. ràhorvarùaþ 1 . 1 . 10 . phalam . nçpàdbhayaü jvaraü ghoraü duþkha¤ca pràõasaü÷ayam . ghanakùaya¤ca kurute ÷anerantargatastamaþ .. ÷ukrasya varùaþ 1 . 11 . 10 . phalam . suhçdbandhudhanaiþ pårõo bhàryàvittasamanvitaþ . svarõaü sukha¤ca labhate saurasyàntargate site .. ravermàsàþ 6 . 20 . phalam . paradàràbhigamanaü karoti kharadãdhitiþ . jãvanasya ca sandehaü ÷anerantarda÷àïgataþ .. somasya varùaþ 1 . 4 . 20 . phalam . strãnà÷aü kukùiroga¤ca kaphapittagadaü ÷a÷ã . bandhudveùa¤ca kurute païgorantarda÷àïgataþ .. kujasya màsàþ 8 . 26 . 40 . phalam . dehakùaiõyaü mahàrogaü nànàduþkhàni bhåmijaþ . ghananà÷a¤ca kurute ÷anerantarda÷àïgataþ .. budhasya varùaþ 1 . 6 . 26 . 40 . phalam . àrogyaü vijayaü ràjyaü bahuvittàni somajaþ . karoti tvàdaraü loke ÷anerantarda÷àïgataþ .. evaü varùàþ 10 .. * .. guroþ sthålada÷àvarùàþ 19 . tasyaivàntarda÷àvarùàþ 3 . 4 . 3 . 20 . phalam . ràjyàspadaü tanayavittavilàsabhogàn paryàptasaukhyadhanadhànyasamà÷raya¤ca . vidyàprasàdavararatnasukhàrthabhogasiddhiü da÷à suraguroþ kurute priyatvam .. ràhorvarùau 2 . 1 . 10 . phalag . bandhurdbeùaü mçùàvàdaü sthànabhraü÷aü nirà÷rayam . kalahaü kàrayedràhurgurorantarda÷àïgataþ .. ÷ukrasya varùàþ 3 . 8 . 10 . phalam . kalahaü bandhubhiþ sàrdhaü vittanà÷aü manaþkùatim . strãviyoga¤ca kurute jãvasyàntargataþ sitaþ .. ravervarùaþ 1 . dinàni 20 . phalam . bahumitraü bahudhanaü saubhàgyaü ràjavallabham . kurute bhàskaraþ ÷àntiü gurorantarda÷àïgataþ .. somasya varùau 2 . 7 . 20 . phalam . bhogàóhyo bahubhàryaþ syàdripurogavivarjitaþ . nçpatulyo bhaveccaiva gurorantarda÷àïgataþ .. kujasya varùaþ 1 . 4 . 26 . 40 . phalam . tãkùõaroùo riporhantà gajavadbhãmadar÷anaþ . sukhasaubhàgyasaüyuktaþ kuje càntargate guroþ .. budhasya varùau 2 . 11 . 26 . 40 . phalam . sustho'susthaþ sukhã duþkhã ÷atruvçdbhiþ punaþ punaþ . devàrcanaparo nityaü jãvasyàntargate budhe .. ÷anervarùaþ 1 . 9 . 3 . 20 . phalam . ve÷yàjanà÷rayàt saukhyaü bhavedbittavivarjitaþ . luptanãtimanà nityaü gurorantargate ÷anau .. evaü varùàþ 19 .. * .. ràhoþ sthålada÷àvarùàþ 12 . tasyàntarda÷àvarùaþ 1 . 4 . phalam . bhàryàdidåùaõa-nidànavivàdabandha÷astràbhighàtabhayahãnaparàkrama÷ca . apràptasaukhyadhanakà¤canadãnadeho ràhorda÷à bhavati jãvanasaü÷ayàya .. ÷ukrasya varùau 2 . màsàþ 4 . phalam . ÷irorogaü kudeha¤ca kuryàdbhàryà¤ca ca¤calàm . bàndhavaiþ kalaho nityaü ràhorantargate bhçgau .. ravermàsàþ 8 . phalam . ÷irerogabhayaü ghoraü mçtyuü ÷oka¤ca dàruõam . bçhadgnibhayaü kuryàdràhorantargato raviþ .. somasya varùaþ 1 . 8 . phalam . strãputtrakalaha¤caiva vittanà÷aü manaþkùatim . karoti kle÷amatyarthaü ràhorantargato vidhuþ .. kujasya màsàþ 10 . 20 . phalam . viùa÷astràgnicaurebhyo niyataü dàruõaü bhayam . pàtasyàntagataþ kuryànnaràõàü bhåminandanaþ .. budhasya varùaþ 1 . 10 . 20 . phalam . jvarakùudagnisaüpãóà kalahaü svajanaiþ saha . bhçtyàpatyeùu vidveùaü kuryàt pàtàntare budhaþ .. ÷anervarùaþ 1 . 1 . 10 . phalam . strãputtraiþ kalaho nityaü bàndhavaiþ saha vairità . bhavettu bahudhà duþkhaü ràhorantargate ÷anau .. gurorvarùau 2 . 1 . 10 . phalam . vyàdhiduþkhabhayaistyakto devabràhmaõapåjakaþ . kàryasiddhirbhavediùñà ràhorantargate gurau .. evaü varùàþ 12 .. * .. ÷ukrasya sthålada÷àvarùàþ 21 . tasyàntarda÷àvarùàþ 4 . 1 . phalam . mantrapracàrarucirapramadàvilàsasammànadànançpapåjanakoùalàbhàn . hastya÷vayànaparipårõamanoratha¤ca ÷aukrã da÷à sçjati ni÷calaràjalakùmãm .. ravervarùaþ 1 . phalam . dehastãvravraõàkràntastãvratàpo jvarànvitaþ . tyaktaþ syàdbàndhavaiþ sarvairbhàrgavàntargate ravau .. somasya varùau 2 . 11 . phalam . sammànanà÷o roga÷ca kàryanà÷a÷ca nitya÷aþ . ÷ukrasyàntargate candre strãnà÷o niyataü bhavet .. kujasya varùaþ 1 . 6 . 20 . phalam . utsàhã dhanadhànyàóhyaþ kalya÷ca sumanàþ sudhãþ . bhåmilàbho bhaveccaiva ÷ukrasyàntargate kuje .. budhasya varùàþ 3 . 3 . 20 . phalam . sarvatra labhate saukhyaü mànasa¤cayabhåùaõam . bhàryà su÷ãlatàmeti bhàrgavàntargate budhe .. ÷anevarùaþ 1 . 11 . 10 . phalam . ÷atrukùayamavàpnoti mitravçddhi÷ca jàyate . cauràdvittasya làbhaþ syàt ÷ukrasyàntargate ÷anau .. gurorvarùàþ 3 . 8 . 10 . phalam . ràjapåjà sukhaü prãtiþ kanyàjananameva ca . bhàrgavàntargate jãve caurànnaùña¤ca labhyate .. ràhorvarùau 2 . 4 . phalam . bandhanaü bandhuputtràdyairbandhunà÷o riporbhayam . ÷arãraü denyamàpnoti bhçgorantargatastamaþ .. evaü varùàþ 21 . ityantarda÷àkathanam .. * .. atha pratyantarda÷à . grahàntaraü dinaü kçtvà ùaùñilabdhaü dhruvaü bhavet . dhuvàõi gaõayeddhãmàn ravyàdeþ kramato yathà .. ravau ca vedà vasavaþ sudhàü÷au kuje ca bàõàþ ÷a÷ije tathàïkàþ . ÷anàvçturdik ca bçhaspatau syàdràhau turaïgà bhçguje ca rudràþ .. grahasyàntarda÷àmàsàn dinãkçtya guõàhatàn . [...] vijànãyàt pratyantargrahavàsaràn .. iti pratyantarda÷à ..>% iti jyotistattvam .. * .. yugabhede da÷àvi÷eùà yathà --
     %<satye lagnada÷à caiva tretàyàü haragaurikà .
     dbàpare yoginã caiva kalau nàkùatrikã da÷à ..>% iti samayàmçtam .. * .. da÷adhà da÷à yathà -- yoginã 1 vàrùikã 2 nàkùatrikã 3 làgnikã 4 mukundà 5 viü÷ottarà 6 triü÷ottarà 7 patàkã 8 haragaurã 9 dinada÷à 10 . iti jàtaratnam ..

#<da÷àkarùaþ>#, puü, (da÷ayà vartyà àkarùati tailàdikamiti . à + kçù + ac .) pradãpaþ . iti hemacandraþ . 3 . 351 ..

#<da÷àkarùã>#, [n] puü, (da÷ayà àkarùatãti . da÷à + kçù + õiniþ .) pradãpaþ . iti hàràvalã . 24 ..

#<da÷àïgulaü>#, klã, (da÷a aïgulaya iva ÷iràcihnàni phalatvagupari santyasyeti . ac .) svarvåram . iti bhàvaprakà÷aþ .. (da÷a aïgulayaþ parimàõamasyeti taddhitàrthadvigoþ ñha¤ tasya luk samàsàntaþ acpratyayaþ . da÷àïgulaparimite, tri . yathà, manuþ . 8 . 271 .
     %<nàmajàtigrahaü tveùàmabhidroheõa kurvataþ .
     niþkùepo'yamayaþ÷aïkurjvalannàsye da÷àïgulaþ ..>% yathà ca çgvede . 10 . 90 . 1 .
     %<sahasra÷ãrùà puruùaþ sahasràkùaþ sahasrapàt .
     sa bhåmiü vi÷vato vçtvàtyatiùñhadda÷àïgulam ..>% %<vi÷vataþ sarvato vçtvà pariveùñya da÷àïgulaü da÷àïgulaparimitaü de÷amatyatiùñhat .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<da÷ànanaþ>#, puü, (da÷a ànanàni vadanàni yasya .) ràvaõaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (da÷a ànanàni iti vigrahe da÷avadaneùvapi, klã . yathà,
     %<yuùmat kçte kha¤janaga¤janàkùi ! ÷iro madãyaü yadi yàti yàtu .
     lånàni nånaü janakàtmajàrthe da÷ànanenàpi da÷ànanàni ..>% ityudbhañaþ ..)

#<da÷ànikaþ>#, puü, (anyate iti bhàve gha¤ àno jãvanam . tasmin hitaþ ànikaþ . da÷àyàü avasthàvi÷eùe ànikaþ .) dantãvçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<da÷àruhà>#, strã, (da÷asu dikùu àrohati aïgairvàpnotãti . à + ruha + kaþ .) kaivartikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<da÷àrõaþ>#, puü, (da÷a çõàni durgabhåmayo jalàdhàrà và yatra . %<etyedhatyåñsu .>% 8 . 4 . 65 . ityasya %<pravatsatarakambalavasanàrõada÷ànàmçõe .>% iti vàrtikoktyà vçddhiþ .) de÷avi÷eùaþ . sa bindhyaparvatasya pårbadakùiõasyàü di÷i vartate . (yathà, bçhatsaühitàyàm . 14 . 10 .
     %<kiùkindhakaõñakasthalaniùàdaràùñràõi purikada÷àrõàþ ..>% tadasyàbhijanaþ tasya ràjà và aõ . tadde÷avàsini tannçpatau ca tri . yathà, mahàbhàrate . 1 . 113 . 25 .
     %<pårbamàgaskçto gatvà da÷àrõàþ samare jitàþ .
     pàõóunà nàrasiühena kauravàõàü ya÷omçtà ..>% da÷a arõàni varõàni yatra . da÷àkùaramatnavi÷eùaþ . yathà, gotamãyatantre . 2 adhyàye .
     %<da÷ànàmapi tattvànàü sàkùã vettà tathàkùaram .
     da÷àkùara iti khyàto mantraràjaþ paràtparaþ ..
     luptabãjasvabhàvatvàt da÷àrõa iti kathyate ..>%) nadãvi÷eùe, strã . iti ÷abdàrthakalpataruþ ..

#<da÷àrhaþ>#, puü, (da÷asu dànàdibaleùu arhaþ .) buddhaþ . yadude÷aþ . (kroùñçvaü÷ãyaràjaputtravi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e . 36 . 25 .
     %<dhçùñasya jaj¤ire ÷åràstrayaþ paramadhàrmikàþ .
     àvanta÷ca da÷àrha÷ca balã viùahara÷ca yaþ ..>%) tadde÷asthe, puü, bhåmni . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 19 . 20 .
     %<tamarcitaü sarvada÷àrhapågairà÷ãviùàgnijvalanaprakà÷am ..>%)

#<da÷àvatàraþ>#, puü, (da÷a avatàrà yasya .) viùõuþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. tasya da÷àvatàrà yathà -- matsyaþ 1 kårmaþ 2 varàhaþ 3 nçsiühaþ 4 vàmanaþ 5 jàmadagnyaþ 6 ràmaþ 7 kçùõaþ 8 buddhaþ 9 kalkã 10 . iti varàhapuràõam .. api ca .
     %<dharmànnàràyaõasyàü÷aþ saübhåta÷càkùuùe'ntare .
     yaj¤a¤ca vartayàmàsurdevà vaivasvate'ntare ..
     pràdurbhàve tatastasya brahmà hyàsãt purohitaþ .
     yugàkhyàyà¤ca turyàntu àpanneùu sureùu vai ..
     saübhåtaþ sa samudrànte hiraõyaka÷iporvadhe .
     dvitãye narasiühàkhye rudro hyàsãt purohitaþ ..
     balisaüstheùu lokeùu tretàyàü saptamaü prati .
     tçtãye vàmanasyàrthe gharmeõa tu purodhasà ..
     etàstisraþ smçtàstasya divyàþ saübhåtayo dvijàþ .
     mànuùyàþ sapta ye'nye tu ÷àpajàstànnibodhata ..
     tretàyuge tu prathame dattàtreyo babhåva ha .
     naùñe dharme caturthàü÷e màrkaõóeyapuraþsaraþ ..
     pa¤camaþ pa¤cada÷yàntu tretàyàü sambabhåva ha .
     màndhàtà cakravartã tu tasyautathyaþ puraþsaraþ ..
     ekonaviü÷yàü tretàyàü sarvakùattràntakçdvibhuþ .
     jàmadagnyastathà ùaùñho vi÷vàmitrapuraþsaraþ ..
     caturviü÷e yuge ràmo va÷iùñhena purodhasà .
     saptamo ràvaõasyàrthe jaj¤e da÷arathàtmajaþ ..
     aùñame dbàpare viùõuraùñàviü÷e parà÷aràt .
     vedavyàsastathà jaj¤e jàtåkarõapuraþsaraþ ..
     kartuü dharmavyavasthànamasuràõàü praõà÷anam .
     buddho navamake jaj¤e tapasà puùkarekùaõaþ ..
     devakyàü vasudevena dbaipàyanapuraþsaraþ .
     tasminneva yuge kùãõe sandhyà÷iùñe bhaviùyati ..
     kalkã viùõuya÷à nàma pàrà÷aryapuraþsaraþ .
     da÷amo bhàvyasaübhåto yàj¤avalkyapurasaraþ ..>% iti matsyapuràõam ..

@<[Page 2,697a]>@
#<da÷à÷vaþ>#, puü, (da÷a a÷và rathe yasya .) candraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, grahayàgatattve somadhyàne .
     %<da÷à÷vaü ÷vetapadmasthaü vicintyomàdhadavatam .
     jalapratyadhidaiva¤ca såryà÷vamàhvayettathà ..>% ikùvàkorda÷amaputtraþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 2 . 6 .
     %<da÷amastasya puttro'bhåd da÷à÷vo nàma bhàrata ! ..>%)

#<da÷àsyaþ>#, puü, (da÷a àsyàni vadanàni yasya .) ràvaõaþ . iti bhåriprayogaþ .. (yathà, rasikara¤jane . 5 .
     %<akaliyugamakharvamatra hçdyaü vyacaradapàpaghano yataþ kuñumbã .
     mama ruciriha lakùmaõàgrajena prabhavati ÷arma da÷àsyamardanena ..>%)

#<da÷àsyajit>#, puü, (da÷àsyaü jayatãti . da÷àsya + ji + kvip . tugàgama÷ca .) ÷rãràmaþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<da÷endhanaþ>#, puü, (da÷à vartikà indhanaü kàùñhamiva yasya .) pradãpaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<da÷eraþ>#, puü, (da÷atãti . dan÷a + %<patikañhikuñhigaóiguóidaü÷ibhya erak .>% uõàü . 1 . 59 . iti erak .) hiüsraþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<da÷erakaþ>#, puü, (da÷ati duþkhaü dadàtãti . dan÷a + erak . tataþ kan .) marude÷aþ . tadde÷asthe, puü bhåmni . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 7 . 9 . 16 .
     %<àvantyàn dàkùiõàtyàü÷ca pàrvatãyàn da÷erakàn ..>%)

#<da÷erukaþ>#, puü, (da÷atiduþkhàni dadàtãti . da÷a + bàhulakàt eruk tataþ svàrthe kan .) marude÷aþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<dasa>#, i ka bhàsi . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüparaü-akaü-señ .) i ka, daüsayati daüsati . bhàsi dãptau . iti durgàdàsaþ ..

#<dasa>#, i ïa ka dç÷au . daü÷e . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-àtmaü-sakaü-señ .) dç÷iriti pa÷yaterauõàdikakipratyaye råpam . i ïa ka, daüsayate phalaü ÷i÷uþ pa÷yati da÷ati vetyarthaþ . bhaññamallamate daü÷a iha sannàhaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<dasa>#, ya u ir utkùepe . iti kavikalpadrumaþ .. (divàü-paraü-sakaü-señ . udittvàt ktvàveñ .) ya, dasyati dhåliü vàyuþ . u, dasitvà dastvà . ir, adasat adàsãt . asmàt puùàditvàt nityaü ïa ityanye . iti durgàdàsaþ ..

#<dasmaþ>#, puü, (dasyati utkùipati dakùiõàdikamiti . dasa + %<iùiyudhãndhidasi÷yeti .>% uõàü . 1 . 144 . iti mak .) yajamànaþ . cauraþ . hutà÷anaþ . iti medinã . me, 15 .. khalaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (tri, upakùepakaþ . yathà, çgvede . 1 . 148 . 4 .
     %<puråõi dasmo ni riõàti jambhairàdrocate vana à vibhàvà ..>% %<dasma upakùapayitàyamagniþ .>% iti tadbhàùye sàyanaþ .. dar÷anãyaþ . yathà, çgvede . 1 . 77 . 3 .
     %<taü medheùu prathamaü devayantãrvi÷a upabruvate dasmamàrãþ ..>% %<dasmaü dar÷anãyaü tamagnimàrãrgacchantyaþ .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<dasyuþ>#, puü, (dasyati parasvàn nà÷ayatãti . dasa + %<yajimani÷undhidasijanibhyo yuc .>% uõàü . 3 . 20 . iti yuc . bàhulakàdanàde÷àbhàvaþ .) cauraþ . (yathà, manuþ . 7 . 143 .
     %<vikro÷antyo yasya ràùñràddhriyante dasyubhiþ prajàþ .
     saüpa÷yataþ sabhçtyasya mçtaþ sa na tu jãvati ..>%) ripuþ . (yathà, çgvede . 2 . 12 . 10 .
     %<yaþ ÷ardhate nànudadàti ÷çdhyàü yo dasyorhantàsa janàsa indraþ ..>% %<dasyorupakùapayituþ ÷atrorhantà ghàtakaþ ..>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..) mahàsàhasikaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. asuraþ . yathà, tatraiva . 9 . 47 . 2 .
     %<kçtànãdasya kartvà cetaüte dasyutarhaõà ..>% %<dasyutarhaõà dasyånàmasuràõàü tarhaõà ..>% iti tadbhàùye sàyanaþ .. karmavajjite, tri . yathà, çgvede . 6 . 24 . 8 .
     %<na vãLave namate na sthiràya na ÷ardhate dasyujåtàya stavàn ..>% %<÷ardhate utsahamànàya dasyujåtàya karmavarjitaiþ preritàya .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<dasraü>#, klã, (daüsayate tçõàdãn da÷atãti . dasi daü÷e + %<sphàyita¤civa¤ci÷akãti .>% uõàü . 2 . 13 . iti rak .) ÷i÷iram . iti saükùiptasàre uõàdivçttiþ ..

#<dasraþ>#, puü, (dasyati utkùipati pàü÷åniti . dasa utkùepe + %<sphàyita¤jãti .>% uõàü . 2 . 13 . iti rak .) kharaþ . (dasyati rogàn kùipatãti .) a÷vinãsutaþ . iti medinã . re, 47 .. (yathà, harivaü÷e . 9 . 53 .
     %<nàsatya÷caiva dasra÷ca smçtau dvàva÷vinãsutau ..>% dar÷anãye, tri . yathà, çgvede . 6 . 69 . 7 .
     %<indràviùõå pivataü madhvo asya somasya dasrà jañharaü pçõethàm ..>% %<dasrà he dar÷anãyàvindràviùõå ..>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<dasrau>#, puü, (dasyataþ kùipato rogàniti . dasa + %<sphàyita¤cãti .>% uõàü . 2 . 13 . iti rak .) a÷vinau . ityamaraþ . 1 . 1 . 54 .. dvivacanànto'yaü ÷abdaþ .. (yathà, bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge . dakùàdadhãtya dasrau vitanutaþ saühitàü svãyàm . sakalacikitsakalokapratipattivivçddhaye dhanyàm ..
     %<devàsuraraõe devà daityairye sakùatàþ kçtàþ .
     akùatàste kçtàþ sadyo dasràbhyàmadbhutaü mahat ..
     vajriõo'bhådbhujastambhaþ sa dasràbhyàü cikitsitaþ .
     somànnipatita÷candrastàbhyàmeva mukhãkçtaþ ..>%)

@<[Page 2,697c]>@
#<dasradevatà>#, strã, (drasrau a÷vinau adhiùñhàtçdevate yasyàþ .) a÷vinãnakùatram . iti hemacandraþ . 2 . 22 ..

#<dasrasåþ>#, strã, (drasrau a÷vinau såte iti . så prasave + kvip .) saüj¤à . sà såryapatnã a÷vinãkumàramàtà ca . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<daha>#, au dàhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-aniñ .) au, adhàkùãt . dàho bhasmãkaraõam . dahatyagniþ kàùñham . iti durgàdàsaþ ..

#<daha>#, i ka dãptau . dàhe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-paraü-dãptau akaü-dàhe sakaü-señ .) i ka, daühayati . iti durgàdàsaþ ..

#<dahanaü>#, klã, (dahau dàhe + bhàve lyuñ .) dàhaþ . bhasmãkaraõam . poóàna iti bhàùà .. (yathà, raghuþ . 8 . 20 .
     %<itaro dahane svakarmaõàü vavçte j¤ànamayena vahninà ..>%)

#<dahanaþ>#, puü, (dahatãti . daha dàhe + lyuþ .) agniþ . (yathà, àryàsapta÷atyàm . 304 .
     %<dhåmaira÷ru nipàtaya daha ÷ikhayà dahana ! malinayàïgàraiþ .
     jàgarayiùyati durgatagçhiõã tvàü tadapi ÷i÷irani÷i ..>% tçtãyasaükhyà . yathà, såryasiddhànte . 12 . 85 .
     %<khatrayàbdhidahanàþ kakùà tu himadãdhiteþ ..>% kçttikànakùatrasya adhiùñhàtçdevatvàt kçttikànakùatram . yathà, jyotistattve .
     %<dahanavidhi÷atàkhyà maitrabhaü saumyavàre ..>%) citrakaþ . bhallàtakaþ . duùñacetasi, tri . iti medinã . ne, 75 .. (dahyate kàmàgninà iti . daha + lyuñ .) kapotaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (rudravi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 66 . 3 .
     %<dahano'the÷vara÷caiva kapàlã ca mahàdyutiþ .
     sthàõurbhaga÷ca bhagavàn rudrà ekàda÷a smçtàþ ..>% skandasyànucaravi÷eùaþ . yathà tatraiva . 9 . 45 . 33 .
     %<dahatiü dahana¤caiva pracaõóau vãryasammatau .
     aü÷o'pyupàcaran pa¤ca dadau skandàya dhãmate ..>% dàhakamàtre, tri . yathà, bhàgavate . 8 . 7 . 21 .
     %<tràhi naþ ÷araõàpannàüstrailokyadahanàdbiùàt ..>%)

#<dahanaketanaü>#, klã, (dahanasya ketanaü dhvaja iva .) dhåmaþ . iti hemacandraþ . 4 . 17 ..

#<dahanapriyà>#, strã, (dahanasyàgneþ priyà .) svàhà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<dahanàguru>#, klã, (dahanàya aguru .) dàhàguru . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dahanàràtiþ># puü, (dahanasyàgneþ aràtiþ ÷atruþ .) jalam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dahanãyaþ>#, tri, (dahyate iti . daha + karmaõi anãyar .) dàhyaþ . dahanàrhaþ ..

#<dahanopalaþ>#, puü, (dahanàya vahnyutpàdanàya ya upalaþ prastarakhaõóaþ .) såryakàntamaõiþ . iti hemacandraþ . 4 . 133 .. dahanopamo'pi pàñhaþ ..

@<[Page 2,698a]>@
#<daharaü>#, klã, (daha + bàhulakàt araþ .) såkùmam . yathà, ÷rãbhàgavate . 10 . 87 . 18 .
     %<udaramupàsate ya çùivartmasu kårpadç÷aþ .
     parisarapaddhatiü hçdayamàruõayo daharam ..>% %<àruõayastu sàkùàt hçdayasthaü daharaü såkùmamevopàsate .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã ..

#<daharaþ>#, puü, (dahati gçhadravyanà÷anena santàpayatãti . daha + araþ .) måùikà . svalpam . bhràtà . bàlakaþ . iti vi÷vamedinyau ..

#<dahraþ>#, puü, (dahatãti . daha + %<sphàyita¤cãti .>% uõàü 2 . 13 . iti rak .) agniþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. dàvànalaþ . ityuõàdikoùaþ .. narakam . varuõaþ . iti saükùiptasàre uõàdivçttiþ .. hçdayàkà÷am . yathà, ÷rãbhàgavate . 3 . 12 . 44 .
     %<ànvãkùikã trayã vàrtà daõóanãtistathaiva ca .
     evaü vyàhçtaya÷càsan praõavo hyasya dahrataþ ..>% %<dahrataþ hçdayàkà÷àt .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã .. * .. jañharam . yathà, tatraiva . 4 . 1 . 36 .
     %<pulastyo'janayat patnyàmagastya¤ca havirbhuvi .
     so'nyajanmani dahràgnirvi÷ravà÷ca mahàtapàþ ..>% %<dahràgniþ jañharàgniþ .>% iti ÷rãdharasvàmã ..

#<dà>#, dàne . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-sakaüaniñ .) dà tu dàne dàna dàne prasiddho'yam . asyaiva yacchàde÷aþ . yacchati . iti durgàdàsaþ ..

#<dà>#, óu ¤a li dàne . iti kavikalpadrumaþ .. (hvàüubhaü-sakaü-aniñ .) óu, datrimam . ¤a li, dadàti datte . iti durgàdàsaþ ..

#<dà>#, la lånau . iti kavikalpadrumaþ .. (adàüparaü-sakaü-aniñ .) la, dàti . låni÷cchedaþ . kecittu dàpa lavane iti pañhitvà pittvàddàsaüj¤àbhàve yagàdau dàyate ityàdi manyante . svamate tu pittvàbhàvàddàsaüj¤àyàü dãyate ityeva . iti durgàdàsaþ ..

#<dà>#, strã, (dà + kvip .) ÷odhanam . dànam . chedaþ . upatàpaþ . rakùà . iti medinã . de, 1 ..

#<dàkaþ>#, puü, (dadàti dakùiõàmiti . dà + %<kçdàdhàvàrcikalibhyaþ kaþ .>% uõàü 3 . 40 . iti kaþ) yajamànaþ . ityuõàdikoùaþ .. dàtà . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<dàkùakaü>#, klã, (dakùa + vu¤ .) dakùàõàü samåhaþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ .. (dàkùãõàü viùayode÷aþ . dàkùi + %<ràjanyàdibhyo vu¤ .>% 4 . 2 . 53 . iti vu¤ . dàkùerviùaye . iti vyàkaraõam ..)

#<dàkùàyaõã>#, strã, (dakùasyàpatyaü strã . dakùa + phi¤ . gauràditvàt ïãù .) a÷vinyàdayo revatyantàþ saptaviü÷atistàràþ . ityamaraþ . 1 . 3 . 21 .. durgà . iti medinã . õe, 96 .. rohiõãnakùatram . iti hemacandraþ .. (dakùakanyàmàtram . yathà, màrkaõóeye . 50 . 21 .
     %<buddhirlajjà vapuþ ÷àntiþ siddhiþ kãrtistrayoda÷ã .
     patnyarthe pratijagràha dharmo dàkùàyaõãþ prabhuþ ..>% aditiþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 75 . 9 .
     %<trayoda÷ànàü patnãnàü yà tu dàkùàyaõã varà .
     màrãcaþ ka÷yapastasyàmàdityàn samajãjanat ..>% kadruþ . vinatà . yathà, tatraiva . 1 . 22 . 5 .
     %<jagmatuþ parayà prãtyà paraü pàraü mahodadheþ .
     kadru÷ca vinatà caiva dàkùàyaõyau vihàyasà ..>%)
     %<dakùa¤ca teùàmàrabhya prajàþ samyagvivardhitàþ .
     tatra dàkùàyaõãputtràþ sarve devàþ savàsavàþ ..
     vasavo'ùñau ca rudrà÷ca àdityà marutastathà .
     sàpi dakùàya su÷roõã gaurã dattàtha brahmaõà ..
     duhitçtve purà yàhi rudreõoóhà mahàtmanà .
     sà ca dàkùàyaõã devã punarbhåtvà nçpottama ! ..>% iti varàhapuràõam .. dantãvçkùaþ . iti ratnamàlà .. * ..

#<dàkùàyaõãpatiþ>#, puü, (dàkùàyaõãnàü a÷vinyàdinakùatràõàü patiþ .) candraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<dàkùàyaõãramaõaþ>#, puü, (ramayatãti . rama + lyuþ . dàkùàyaõãnàü ramaõaþ .) candraþ . iti halàyudhaþ ..

#<dàkùàyyaþ>#, puü, (dakùàyya eva . svàrthe aõ .) gçdhraþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 21 ..

#<dàkùikanthà>#, strã, (dàkùãõàü kanthà . %<saüj¤àyàü kantho÷ãnareùu .>% 2 . 4 . 20 . iti u÷ãnaratvàbhàvàt na klãvatà .) vàhlãkeùu gràmasaüj¤à . iti napuüsakaliïgasaügrahañãkàyàü bharataþ ..

#<dàkùiõàtyaþ>#, tri, (dakùiõà dakùiõasyàü di÷i bhavaþ . dakùiõà + %<dakùiõàpa÷càtpurasastyak .>% 4 . 2 . 98 . iti tyak .) dakùiõade÷odbhavaþ . iti ÷abdàrthakalpataruþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 236 . 3 .
     %<pràcyà÷ca dàkùiõàtyà÷ca pratãcyodãcyavàsinaþ ..>%) nàrikelaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dàkùiõyaü>#, klã, (dakùiõasya bhàvaþ . dakùiõa + ùya¤ .) anukålatà . iti hemacandraþ . 6 . 13 .. (saralatà . yathà, àryàsapta÷atyàm . 601 .
     %<saubhàgyaü dàkùiõyànnetyupadiùñaü hareõa taruõãnàm .
     vàmàrdhameva devyàþ svavapuþ÷ilpe nive÷ayatà ..>% paracchandànuvartanam . yathà, raghuþ . 1 . 31 .
     %<tasya dàkùiõyaråóhena nàmnà magadhavaü÷ajà .
     patnã sudakùiõetyàsãdadhvarasyeva dakùiõà ..>%) bhàvavi÷eùaþ . tattu dakùiõàcàraråpam . yathà,
     %<bàlàntu vàmadàkùiõyabhàvàbhyàmapi påjayet .
     ÷ma÷ànabhairavãü devãmugratàràü tathaiva ca ..>% api ca .
     %<çùãn devàn pitéü÷caiva manuùyàn bhåtasa¤cayàn .
     yo yajan pa¤cabhiryaj¤airçõàni pari÷odhayan ..
     vidhivat snànadànàbhyàü kurvan yadbidhipåjanam .
     kriyate sarahasyantu taddàkùiõyamihocyate ..
     sarvatra pitçdevàdau yasmàdbhavati dakùiõaþ .
     devã ca dakùiõà yasmàttasmàddàkùiõyamucyate ..>% iti kàlikàpuràõe 77 adhyàyaþ .. dàkùiõàrhe, tri . ityamaraþ . 3 . 1 . 5 .. (dakùiõe bhavam . dakùiõa + ùya¤ . dakùiõabhave . dakùiõadiksambandhini ca . yathà, àryàsapta÷atyàm . 282 .
     %<dàkùiõyàt mradimànaü dadhataü sà bhànumenamavamaüsthàþ ..>%)

#<dàkùãputtraþ>#, puü, (dàkùyàþ puttraþ .) pàõinimuniþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, naiùadhe . 19 . 61 .
     %<dàkùãputtrasya tantre dhruvamayamabhavat ko'pyadhãtã kapotaþ ..>%)

#<dàkùeyaþ>#, puü, (dàkùyà apatyaü pumàn . dàkùã + %<strãbhyo óhak .>% 4 . 1 . 120 . iti óhak .) pàõinimuniþ . iti hemacandraþ . 3 . 515 ..

#<dàkùyaü>#, klã, (dakùasya bhàvaþ karma và . dakùa + ùya¤ .) dakùatà . nipuõatà . dakùa÷abdàt bhàve ùõyapratyayaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 38 . 20 .
     %<dànaü dàkùyaü ÷rutaü ÷auryaü hrãþ kãrtirbuddhiruttamà .
     sannatiþ ÷rãrdhçtistuùñiþ puùñi÷ca niyatàcyute ..>%)

#<dàóakaþ>#, puü, (dàlayati mukhàbhyantarasthadravyaü vicårõãkarotãti . dala + õic + õvul . lasya óaþ .) dantaþ . iti ÷abdàrthakalpataruþ ..

#<dàóimaþ>#, tri, (dalanamiti dàlaþ . tena nirvçttaþ . bhàvapratyayantàdimap . óalayorekatvam .) elà . iti medinã me, 44 .. phalavçkùavi÷eùaþ . (yathà, devãbhàgavate . 1 . 12 . 8 .
     %<dàóimairnàrikelai÷ca màdhavãmaõóapàvçtam ..>%) tatparyàyaþ . karakaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 4 . 65 .. piõóapuùpaþ 3 dàóimbaþ 4 parvaruk 5 svàdbamlaþ 6 piõóãraþ 7 phala÷àóavaþ 8 ÷ukavallabhaþ 9 . iti trikàõóa÷eùaþ .. raktapuùpaþ 10 . iti ratnamàlà .. dàóimãsàraþ 11 kuññimaþ 12 phalasàóavaþ 13 mårdhanyaùamadhyo'pi . raktabãjaþ 14 suphalaþ 15 dantabãjakaþ 16 madhubãjaþ 17 kucaphalaþ 18 rocanaþ 19 maõibãjaþ 20 kalkaphalaþ 21 vçttaphalaþ 22 sunãlaþ 23 nãlapatraþ 24 . asya guõàþ . madhuràmlatvam . kaùàyatvam . kàsavàtakapha÷ramapittavinà÷itvam . gràhitvam . dãpanatvam . laghutvam . uùõatvam . ÷ãtalatvam . rucidàtçtva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. hçdyatvam . amlatvam . ÷vàsàrucitçùõànà÷itvam . kaõñha÷oghanatvam . kaphapittàvirodhitva¤ca .. * ..
     %<dbividhaü tattu vij¤eyaü madhura¤càmlameva ca .
     madhuraü tat tridoùaghnamamlaü vàtakaphàpaham ..>% iti ràjavallabhaþ .. tàpahàri madhuraü laghu pathyam . iti ràjanirghaõñaþ ..
     %<tatphalaü trividhaü svàdu svàdbamlaü kevalàmlakam .
     tattu svàdu tridoùaghnaü tçódàhajvaranà÷anam ..
     hçtkaõñhamukharogaghnaü tarpaõaü ÷ukralaü laghu .
     kaùàyànurasaü gràhi snigdhaü medobalàvaham ..
     svàdvamlaü dãpanaü rucyaü ki¤cit pittakaraü laghu .
     amlantu pittajanakamamlaü vàtakaphàpaham ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<dàóimapuùpakaþ>#, puü, (dàóimasya puùpamiva puùpaü yasya . kan .) rohitakavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 49 .. rohaóà iti khyàtaþ .. (asya paryàyà yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<rohã rohitakaþ plãha÷atrurdàóimapuùpakaþ ..>%)

#<dàóimapriyaþ>#, puü, (dàóimaphalaü priyaü yasya .) ÷ukapakùã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dàóimabhakùaõaþ>#, puü, (bhakùayatãti . bhakùi + lyuþ . bhakùaõo bhakùakaþ . dàóimasya bhakùaõaþ .) kãrapakùã . iti ÷abdacandrikà .. (dàóimabhakùake, tri ..)

#<dàóimãsàraþ>#, puü, (dàóimãü dàóimã÷abdaü sarati pràpnotãti . dàóimã + sç + aõ .) dàóimaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dàóimbaþ>#, puü, dàóimaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (dàóima÷abde'sya vi÷eùo j¤àtavyaþ ..)

#<dàóhà>#, strã, (daipa ÷odhane, dà dàne và + kviüp . de ÷uddhyai dànàya và óhaukate iti . óhauka + óaþ .) dantavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . daüùñrà 2 jambhaþ 3 . iti hemacandraþ . 3 . 247 .. pràrthanà . samåhaþ . iti ÷abdàrthakalpataruþ ..

#<dàóhikà>#, strã, (dàóhàyai ke÷asamåhàya prabhavatãti . ñhak tataùñàp .) mukhàvayavavi÷eùaþ . dàói iti bhàùà . (yathà, manuþ . 8 . 283 .
     %<pàdayordàóhikàyà¤ca grãvàyàü vçùaõeùu ca ..>% %<dàóhikàyàü ÷ma÷uõi ..>% iti taññãkàyàü kullåkabhaññaþ .. dàóhà + svàrthe kap kàpi ata itva¤ca .) daüùñrikà . iti hemacandraþ . 3 . 247 ..

#<dàõóàjinikaþ>#, tri, (daõóàjinena ÷àñhyena dambhena và arthànanvicchatãti . daõóàjina + %<ayaþ÷åladaõóàjinàbhyàü ñhakñha¤au .>% 5 . 2 . 76 . iti ñha¤ .) kuhakaþ . iti hemacandraþ . 3 . 41 ..

#<dàtaü>#, tri, (dàyate sma iti . dà lavane + ktaþ) chinnam . ityamaraþ . 3 . 1 . 103 .. (daip ÷odhane kartari ktaþ . ÷uddham ..)

#<dàtà>#, [ç] tri, (dadàtãti . dà dàne + %<õvultçcau .>% 3 . 1 . 133 . iti tçc .) dànakartà . tatparyàyaþ . dàruþ 2 muciraþ 3 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, çgvede . 7 . 20 . 2 .
     %<kartà sudàse aha và u lokaü dàtà vasu muhuràdà÷uùe bhåt ..>%)

#<dàtyåhaþ>#, puü strã, (dàp lavane + ktin . dàtiü màraõaü åhate iti . dàti + åha + aõ . yadvà, do avakhaõóane ktin . ditiü vahatãti . vaha + ka + åñ . dityåhaþ . tataþ svàrthe aõ . tataþ
     %<devikà ÷iü÷apàdityavàhadãrghasatra÷reyasàmàt ..>% 7 . 3 . 1 . iti àtvam .) pakùivi÷eùaþ . óàuka iti bhàùà . tatparyàyaþ . kàlakaõñhakaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 5 . 21 .. atyåhaþ 3 dàtyauhaþ 4 kàlakaõñhaþ 5 màsaïgaþ 6 ÷itikaõñhaþ 7 kacàñuraþ 8 . iti ÷abdaratnàvalã .. kàkamadguþ 9 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, manuþ . 5 . 12 .
     %<sàrasaü rajjubàla¤ca dàtyåhaü ÷ukasàrike ..>% (asya guõà yathà --
     %<dàtyåho maruta÷ca nà÷anakaro vçùyo'ti÷ukrapradaþ ÷reùñhaþ sarvaguõaþ ÷ramãpa÷amanaþ tuùñiprado vàtahà ..>% iti hàrãte prathamesthàne ekàda÷e'dhyàye ..)
     %<pràvçñkàle sukhã bhåtvà ko và kutra na gacchati .
     iti vadati dàtyåhaþ ko và ko và kva và kva và ..>% ityudbhañaþ ..) jalakàkaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. càtakaþ . iti medinã . he, 17 .. meghaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dàtyauhaþ>#, puü, strã, (dittyauha + svàrthe aõ . devikà÷iü÷apetyàdinà àtvam .) dàtyåhaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dàtraü>#, klã, (dyati dàti vàneneti . do avakhaõóane dà lavane và + %<dàmnã÷aseti .>% 3 . 2 . 182 . iti ùñran . dàdibhya÷chandasãti tran và .) astravi÷eùaþ . iti bharataþ .. dà iti kàstyà iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . lavitram 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 13 .. khaógãkam 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 5 . 154 . 7 .
     %<sa÷årpapiñakàþ sarve sadàtràïku÷atomaràþ ..>% bhàve tran . dànam . yathà, çgvede . 1 . 116 . 6 .
     %<tad vàü dàtraü mahikãrtenyam .>% %<taddàtraü dànam mahi mahadatigambhãram .>% iti tadabhàùye sàyanaþ .. dànakartari, tri . yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 10 . 6 .
     %<somasya dàtramasi ..>%)

#<dàtrã>#, strã, (dadàtãti . dà + tçc + ïãp .) dànakartrã . iti vyàkaraõam .. (gaïgà . yathà, kà÷ãkhaõóe . 29 . 89 . tasyàþ sahasranàmakãrtane .
     %<dãnasantàpa÷amanã dàtrã davathuvairiõã ..>%)

#<dàtvaþ>#, puü, (dadàtãti . dà + %<janidàcyusiti .>% uõàü 4 . 104 . iti tvan .) dàtà . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. (klã, yaj¤akarma . ityujjvaladattaþ ..)

#<dàdhikaü>#, tri, (dadhni dadhnà và saüskçtaü dadhnà carati dadhi + %<carati .>% 4 . 4 . 8 . iti ñhak . (dadhnà upaùiktam . %<vya¤janairupasikte .>% 4 . 4 . 26 . iti ñhak và .) dadhisaüskçtavastu . iti hemacandraþ . 3 . 74 .. (auùadhavi÷eùe, klã . yathà, su÷rute uttaratantre . 42 .
     %<bãjapårarasopetaü sarpirdadhicaturguõam .
     sàdhitaü dàdhikaü nàma gulmahçt plãha÷ålajit ..>%)

#<dàna>#, ¤a àrjave . chidi . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-ubhaü-sakaü-señ .) çjuravakrastasya bhàva àrjavaü çjukaraõam . ¤a, dãdàüsati dãdàüsate kàùñhaü vardhakiþ çju karotãtyarthaþ . çjubhàvaþ iti vidyànivàsaþ . dãdàüsati sàdhuþ . çjuþ syàdityarthaþ . chede dànati dànate . iti vopadevaþ . tatra tibàdayo na syuriti ramànàthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<dànaü>#, klã, (dà dàne do avakhaõóane daipa ÷odhane bhàvàdau lyuñ .) gajamadaþ . (yathà, màghe . 5 . 37 .
     %<dànaü dadatyapi jalaþ sahasàdhiråóhe ko vidyamànagatiràsitumutsaheta ..>% %<dãyate iti dànaü dhanaü gajamada÷ca .>% iti taññãkàyàü mallinàthaþ ..) pàlanam . chedanam . ÷uddhiþ . iti medinã . ne, 10 .. vçkùakoñarakãñajamadhu . asya guõàþ . råkùatvam . dãpanatvam . kaphacchardimehanà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. devabràhmaõàdisampradànakadravyamocanam . tatparyàyaþ . tyàgaþ 2 vihàpitam 3 utsarjanam 4 visarjanam 5 vi÷ràõanam 6 vitaraõam 7 spar÷anam 8 pratipàdanam 9 pràde÷anam 10 nirvapaõam 11 apavarjanam 12 aühatiþ 13 . ityamaraþ . 2 . 7 . 29 .. dàyaþ 14 . iti trikàõóa÷eùaþ .. pradànam 15 dadanam 16 vi÷raõanam 17 dattiþ 18 aühatã 19 utsargaþ 20 atisarjanam 21 spar÷aþ 22 visargaþ 23 kùaõanam 24 prade÷anam 25 . iti ÷abdaratnàvalã .. * .. tasya lakùaõàdi yathà --
     %<arthànàmudite pàtre ÷raddhayà pratipàdanam .
     dànamityabhinirdiùñaü vyàkhyànaü tasya vakùyate ..
     sampradànasvatvàpàdakadravyatyàgo dànamiti .. * ..
     dàtà pratigrahãtà ca ÷raddhàdeya¤ca dharmayuk .
     de÷akàlau ca dànànàmaïgànyetàni ùaóviduþ ..
     manasà pàtramuddi÷ya bhåmau toyaü viniþkùipet .
     vidyate sàgarasyànto dànasyànto na vidyate ..
     parokùe kalpitaü dànaü pàtràbhàve kathaü bhavet .
     gotrajebhyastathà dadyàt tadabhàve'sya bandhuùu ..
     yadà tu na sakulyaþ syànna ca sambandhibàndhavàþ .
     dadyàt svajàti÷iùyebhyastadabhàve'psu niþkùipet ..
     snàtvà ÷uddhe same de÷e gomayenopalepite .
     vasitvà vasanaü ÷uddhaü dànaü dadyàt sadakùiõam .. * ..
     ekàü gàü da÷agurdadyàt da÷a dadyàcca go÷atã .
     ÷ataü sahasragurdadyàt sahasraü bahugodhanaþ ..
     gràsàdardhamapi gràsamarthibhyaþ kinna dãyate .
     icchànuråpo vibhavaþ kadà kasya bhaviùyati ..
     aparàvàdhamakle÷aü prayatnenàrjitaü dhanam .
     svalpaü và vipulaü vàpi deyamityabhidhãyate .. * ..
     vikraya¤caiva dàna¤ca na neyàþ syuranicchavaþ .
     dàràþ puttrà÷ca sarvasvamàtmanyeva ca yojayet ..
     àpatkàle ca kartavyaü dànaü vikraya eva ca .
     anyathà na pravarteta iti ÷àstràrthani÷cayaþ .. * ..
     yaj¤o dànaü tapo jàpyaü ÷ràddha¤ca surapåjanam .
     yadgaïgàyàü kçtaü sarvaü koñi koñi guõambhavet ..
     ÷ivasya viùõoragne÷ca sannidhau dattamakùayam .
     ÷àlagràma÷ilà yatra tattãrthaü yojanadvayam .
     tatra dàna¤ca homa÷ca koñikoñiguõambhavet ..
     yadyatra durlabhaü dravyaü yasmin kàle'pi và punaþ .
     dànàrhaude÷akàlau tau syàtàü ÷reùñhau na cànyathà ..
     pàtrebhyo dãyate nityamanapekùya prayojanam .
     kevalaü dharmabuddhyà yaddharmadànaü pracakùyate ..
     sahasraguõitaü dànaü bhaveddattaü yugàdiùu .
     karma÷ràddhàdika¤caiva tathà manvantaràdiùu .. * ..
     àhàraü maithunaü nidràü sandhyàkàle vivarjayet .
     karma càdhyayana¤caiva tathà dànapratigrahau .. * ..
     tàmasena tu yaj¤ena dànena tapasà tathà .
     devaloke dhruvaü vàso devasàyujyameva ca .. * ..
     gatvà yaddãyate dànaü tadanantaphalaü smçtam .
     sahasraguõamàhåya yàcite ca tadardhakam ..
     à÷àü dattvà hyadàtàraü dànakàle niùedhakam .
     dattvà santapyate yastu tamàhurbrahmaghàtakam ..
     yo'sadbhyaþ pratigçhyàpi punaþ sadbhyaþ prayacchati .
     àtmànaü saükramaü kçtvà paràüstàrayate hi saþ .. * ..
     yasya yaddãyate vastramalaïkàràdi ki¤cana .
     teùàü daivatamuccàrya kçtvà prokùaõapåjane .
     utsçjya målamantreõa pratinàmnà nivedayet ..
     yo'rcitaþ pratigçhõàti dadyàdarcitameva và .
     tàvubhau gacchataþ svargaü naraka¤ca viparyaye ..>% iti ÷uddhitattyam .. * .. dànaü trividhaü sàttvikaü ràjasaü tàmasa¤ca . sàttvikaü yathà -- dàtavyamiti yaddànaü dãyate'nupakàriõe . de÷e kàle ca pàtre ca taddànaü sàttvikaü smçtam .. ràjasaü yathà --
     %<yattu pratyupakàràrthaü phalamuddi÷ya và punaþ .
     dãyate ca parikliùñaü taddànaü ràjasaü viduþ ..>% tàmasaü yathà --
     %<àde÷akàle yaddànamapàtrebhya÷ca dãyate .
     asatkçtamavaj¤àtaü tattàmasamudàhçtam ..>% iti ÷rãbhagavadgãtà .. * ..
     %<hastya÷vaü gàmanaóvàhaü maõimuktàdikà¤canam .
     parokùaü harate yastu pa÷càddànaü prayacchati ..
     na sa gacchati vai svargaü dàtàro yatra bhàginaþ .
     anena karmaõà yuktàþ pacyante narake'dhamàþ ..>% iti matsyapuràõam .. * .. nityanaimittikàdibhedena taccaturvidhaü yathà --
     %<nityaü naimittikaü kàmyaü trividhaü dànamucyate .
     caturthaü vimalaü proktaü sarvadànottamottamam ..
     ahanyahani yat ki¤ciddãyate'nupakàriõe .
     anuddi÷ya phalantat syàdbràhmaõàya ca nityakam ..
     yattu pàpopa÷àntyarthaü dãyate viduùàü kare .
     naimittikaü taduddiùñaü dànaü sadbhiranuttamam ..
     apatyavijatai÷varyasvargàrthaü yat pradãyate .
     dànantat kàmyamàkhyàtamçùibhirdharmacintakaiþ ..
     padã÷varaprãõanàrthaü brahmavitsu pradãyate .
     cetasà dharmayuktena dànaü tadbimalaü ÷ivam ..>% iti kårmapuràõam .. rogopa÷amanàya dànavidhiryathà --
     %<godànaü bhåmidàna¤ca svarõadànaü suràrcanam .
     kçtvà pa÷càt pratãkàraü kuryàt pàõóåpa÷àntaye ..
     mahàpàpeùu sarveùu tadardhaü mukhyadoùaje .
     athavàpi ùaóaùñàü÷àt kalpyaü vyàdhibalàbalàt ..
     kuryàt sarvaü kçtaü karma kuùñharogopa÷àntaye .
     gobhåhiraõyadàna¤ca tathàmiùñànnabhojanam ..
     caturvidhaü dànamidaü dattvà kuryàt pratikriyàm .
     kadàcidapi sidhyeta àyuùa÷ca balakriyà ..
     mehe suvarõadàna¤ca ÷åle ÷vàse bhagandare .
     ar÷obhyastvannadànena ÷vàsàt kàsàdbimucyate ..
     jvarece÷varapåjà ca rudrajàpyaü samàcaret .
     matidànànnadàna¤ca ÷àstradànaü bhramàture ..
     agnihoma¤càgnimàndye kanyàdàna¤ca gulmake .
     mehà÷marãvinà÷àya lavaõa¤ca pradàpayet ..
     bahubhojanadànena ÷ålarogàdbimucyate .
     ghçtamadhupradànena raktapittaü pra÷àmyati ..
     caturvidhena dànena sàdhyaþ syàd grahaõãgadaþ .
     suvarõadànàt kunakhã ÷yàvadantaþ sukhã bhavet ..
     raupyadànàcchvitrakuùñhaü sàdhyaü vàpi pradç÷yate .
     sidhmale trapudàna¤ca varvare lohadànakam ..
     mukhavraõe dadennàgaü godànaü bahumåtrake .
     netraroge ghçtaü dadyàt sugandhaü nàsikàgade ..
     tailadànaü kaõóuroge rasadàna¤ca jihvake .
     uùñraü dadyàt pittaroge låtàroge ca devadaþ ..>% iti hàrãte dbitãyasthàne prathame'dhyàye ..)

#<dànakarma>#, klã, (dànameva karma .) dànakriyà . tatparyàyaþ . dàti 1 dà÷ati 2 dàsati 3 ràti 4 ràsati 5 pçõakùi 6 pçõàti 7 ÷ikùati 8 tu¤jati 9 mahataþ 10 . iti da÷a dànakarmàõaþ . iti devanighaõñau 3 adhyàyaþ ..

#<dànadharmaþ>#, puü, (dànàkhyo dharmaþ dànaråpo dharmo và madhyalopisamàsaþ .) dànasya phalam . yathà, brahmovàca .
     %<athàtaþ saüpravakùyàmi dànadharmamanuttamam .
     arthànàmucite pàtre ÷raddhayà pratipàdanam ..
     dànantu kathitaü tajj¤airbhuktimuktiphalapradam .
     nyàyenopàrjayedvittaü dànabhogaphala¤ca tat ..
     adhyàpanaü yàjana¤ca vçttamàhuþ pratigraham .
     kusãdaü kçùibàõijyaü kùattravçtto'tha càrjayet ..
     yaddãyate ca pàtrebhyastaddànaü parikãrtitam .
     nityaü naimittikaü kàmyaü vimalaü dànamãritam ..
     ahanyahani yat ki¤ciddãyate'nupakàriõe .
     anuddi÷ya phalaü tat syàt bràhmaõàya tu nityakam ..
     yattu pàpopa÷àntye ca dãyate viduùàü kare .
     naimittikaü taduddiùñaü dànaü sadbhiranuùñhitam ..
     apatyavijayai÷varyasvargàrthaü yat pradãyate .
     dànaü tat kàmyamàkhyàtamçùibhirdharmacintakaiþ ..
     ã÷varaprãõanàrthàya brahmavitsu pradãyate .
     cetasà sattvayuktena dànaü tat vimalaü smçtam ..
     ikùubhiþ santatàü bhåmiü yavagodhåma÷àlinãm .
     dadàti vedaviduùe sa na bhåyo'bhijàyate .
     bhåmidànàt paraü dànaü na bhåtaü na bhaviùyati ..
     vidyàü dattvà bràhmaõàya brahmaloke mahãyate .
     dadyàdaharahastàntu ÷raddhayà brahmacàriõe .
     sarvapàpavinirmukto brahmasthànamavàpnuyàt ..
     vai÷àkhyàü paurõamàsyàntu bràhmaõàn sapta pa¤ca ca .
     upoùyàbhyarcayedbidbàn madhunà tilakçùõakaiþ ..
     gandhàdibhiþ samabhyarcya vàcayedvà svayaü vadet .
     prãyatàü dharmaràjeti yathà manasi vartate .
     yàvajjãvakçtaü pàpaü tatkùaõàdeva na÷yati ..
     kçùõàjine tilàn kçtvà hiraõyamadhusarpiùà .
     dadàti yastu vipràya sarvaü tarati duùkçtam ..
     kçtànnamudakumbha¤ca vai÷àkhyà¤ca vi÷eùataþ .
     nirdi÷ya dharmaràjàya viprebhyo mucyate bhayàt ..
     dbàda÷yàmarcayedbiùõumupoùyàghapraõà÷inãm .
     sarvapàpavinirmukto naro bhavati ni÷citam ..
     yo hi yàü devatàmicchet samàràghayituü naraþ .
     bràhmaõàn bhojayedyatnàdbhogàya toùitàþ suràþ ..
     santatikàmaþ satataü påjayedbai purandaram .
     brahmavarcasakàmastu bràhmaõàn brahmani÷cayàt ..
     àrogyakàmo'tha raviü ghanakàmo hutà÷anam .
     karmaõàü siddhikàmantu påjayedbai vinàyakam ..
     bhogakàmo hi ÷a÷inaü dhanakàmaþ samãraõam .
     mumukùuþ sarvasaüsàràt prayatnenàrcayeddharim ..
     akàmaþ sarvakàmo và påjayettu gadàdharam .
     vàridastçptimàpnoti sukhamakùayyamannadaþ ..
     tilapradaþ prajàmiùñàü dãpada÷cakùuruttamam .
     bhåmidaþ sarvamàpnoti dãrghamàyurhiraõyadaþ ..
     gçhado'gyràõi ve÷màni råpyado råpamuttamam .
     vàsoda÷candrasàlokyama÷visàlokyama÷vadaþ ..
     anaóuddaþ ÷riyaü puùñàü godo vradhnasya piùñapam .
     yàna÷ayyàprado bhàryàmai÷varyamabhayapradaþ .
     dhànyadaþ ÷à÷vataü saukhyaü brahmado brahma ÷à÷vatam .
     vedavitsu dadaddànaü svargaloke mahãyate ..
     gavàü ghàsapradànena sarvapàpaiþ pramucyate .
     indhanànàü pradànena dãptàgnirjàyate naraþ ..
     auùadhaü snehamàhàraü rogiõo roga÷àntaye .
     dadàno rogarahitaþ mukhã dãrghàyureva ca ..
     asipatravanaü màrgaü kùuradhàràsamanvitam .
     tãkùõàtapa¤ca tarati chatropànatpradànataþ ..
     yadyadiùñatamaü loke yaccàsya dayitaü gçhe .
     tattadguõavate deyaü tadevàkùayamicchatà ..
     ayane viùuve caiva grahaõe candrasåryayoþ .
     saükràntyàdiùu kàleùu dattaü bhavati càkùayam ..
     prayàgàdiùu tãrtheùu gayàyà¤ca vi÷eùataþ .
     dànadharmàt paro dharmo bhåtànàü neha vidyate ..
     svargàyurbhåtikàmena deyaü pàpopa÷àntaye .
     dãyamànantu yo mohàt govipràgnisureùu ca .
     nivàrayati pàpàtmà tiryagyoniü vrajennaraþ ..
     yastu durbhikùavelàyàmannàdyaü na prayacchati .
     mriyamàõeùu vipreùu brahmahà sa tu garhitaþ ..>% iti gàruóe dànagharmanàma 51 adhyàyaþ .. * .. anyat mahàbhàrate ÷àntiparvaõi draùñavyam ..

#<dànapatiþ>#, puü, (dàne patiþ ÷reùñhaþ .) satatadàtà . iti jañàdharaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 5 . 119 . 22 .
     %<jàto dànapatiþ puttrastvayà ÷årastathàparaþ ..>%) akråraþ . iti ÷rãbhàgavatam .. (yathà, harivaü÷e . 78 . 84 .
     %<gaccha dànapate ! kùipraü tàvihànayituü vrajàt .
     nandagopa¤ca gopàü÷ca karadàn mama ÷àsanàt ..>% daityabhedaþ . yathà, harivaü÷e . 232 . 7 .
     %<sahasrapàdaþ sumukhaþ kçùõa÷caiva mahàsuraþ .
     raõotkaño dànapatiþ ÷ailakampã kulàkulaþ ..>%)

#<dànaphalaü>#, klã, (dànasya phalam) dànajanyaphalam . tadbivaraõaü yathà --
     %<gatvà yaddãyate dànaü bhaktyà pàtre vidhànataþ .
     tadanantaphalaü viddhi avasthàtritaye nçpa ! ..
     tamovçtastu yo dadyàt bhayàt krodhàttathaiva ca .
     nçpa ! dànantu tat sarvaü bhuïkte garbhastha eva tu ..
     ãrùàmanyumanà÷caiva dambhàrthaü càrthakàraõàt .
     yo dadàti dvijàtibhyaþ sa bàlye tu tada÷nute ..
     vai÷yadevavihãna¤ca sandhyopàsanavarjitam .
     yaddànaü dãyate tasmai vçddhakàle tada÷nute ..
     vçthà janmàni catvàri vçthà dànàni ùoóa÷a .
     tànyahaü saüpravakùyàmi yathàvadanupårba÷aþ ..
     aputtrasya vçthà janma dharmavàhyà naràþ sadà .
     parapàkaü sadà÷nanti paratàparatà÷ca ye ..
     devapitçvihãnaü yat ã÷varebhyaþ sadoùataþ .
     dattvànukãrtanàccaiva vedàgnivratatyàgine ..
     anyàyopàrjitaü dànaü vyarthaü brahmahaõe tathà .
     gurave'nçtavaktre ca stenàya patitàya ca ..
     kçtaghnàya ca yaddattaü sarvadà brahmavidbiùe .
     yàcakàya ca sarvasya vçùalyàþ pataye tathà ..
     paricàrakàya bhçtyàya sarvatra pi÷unàya ca .
     ityetàni tu ràjendra ! vçthàdànàni ùoóa÷a ..>% ityàdye vahnipuràõe dànàvasthànirõayanàmàdhyàyaþ ..

#<dànavaþ>#, puü, (danorapatyam . danu + %<tasyàpatyam .>% 4 . 1 . 12 . iti aõ .) asuraþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 12 .. (yathà, çgvede . 2 . 11 . 10 .
     %<ni màyino dànavasya màyà apàdayat papivàntsutasya ..>%) sa dakùakanyàdanugarbhe ka÷yapàjjàta ekaùaùñisaükhyakasteùvaùñàda÷a pradhànàsteùàü nàmàni yathà, dbimårdhà 1 ÷ambaraþ 2 ariùñaþ 3 hayagrãvaþ 4 vibhàvasuþ 5 ayomukhaþ 6 ÷aïku÷iràþ 7 svarbhànuþ 8 kapilaþ 9 aruõaþ 10 pulomà 11 vçùaparvà 12 ekacakraþ 13 tàpanaþ 14 dhåmrake÷aþ 15 viråpàkùaþ 16 vipracittiþ 17 durjayaþ 18 . iti ÷rãbhàgavatam .. (mahàbhàrate catvàriü÷atdanoþ puttrà uktàþ . yathà, tatraiva . 1 . 65 . 21 -- 22 .
     %<catvàriü÷addanoþ puttràþ khyàtàþ sarvatra bhàrata ! .
     teùàü prathamajo ràjà vipracittirmahàya÷àþ ..
     ÷ambaro namuci÷caiva pulomà cetivi÷rutaþ .
     asilomà ca ke÷ã ca durjaya÷caiva dànavaþ ..>% ityàrabhya tatraivàdhyàye vistara÷o draùñavyam ..)

#<dànavajraþ>#, puü, (dàne vajra iva .) vai÷yaþ . iti puràõam .. (vai÷vajàtiko gàndharvo daiva÷ca a÷vavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 171 . 51 .
     %<vajrapàõirbràhmaõaþ syàt kùattraü vajrarathaü smçtam .
     vai÷yà vai dànavajrà÷ca karmavajrà yavãyasaþ ..>%)

#<dànavàriþ>#, puü, (dànavànàmariþ .) devatà . ityamaraþ . 1 . 1 . 9 .. (viùõuþ . yathà, kà÷ãkhaõóe . 29 . 80 .
     %<dar÷itànekakutukà duùñadurjayaduþkhahçt .
     dainyahçdduritaghnã ca dànavàripadàbjajà ..>% %<dànavàripadàbjajà viùõupàdàrthyasambhåteti smçteþ .>% iti taññãkà .. dànameva vàri iti vigrahe gajamadajale, klã ..)

#<dànavidhiþ>#, puü, (dànasya vidhiþ .) dànasya vidhànam . yathà --
     %<atha dànavidhiü vakùye taü me ÷çõuta suvratàþ .
     anyebhyo bràhmaõàþ ÷reùñhàstebhya÷caiva kriyàparàþ ..
     brahmavettà ca tebhyo'pi pàtraü vidyàtapo'nvitaþ .
     gobhåghànyahiraõyàdi pàtre dàtavyamarcitam ..
     vidyàtapobhyàü hãnena na tu gràhyaþ pratigrahaþ .
     gçhõan pradàtàramadho nayatyàtmànameva ca ..
     dàtavyaü pratyahaü pàtre nimitteùu vi÷eùataþ .
     yàcitenàpi dàtavyaü ÷raddhàpåtantu ÷aktitaþ ..
     hema÷çïgã ÷aphai raupyaiþ su÷ãlà vastrasaüyutà .
     sakàüsyapàtrà dàtavyà kùãriõã gauþ sadakùiõà ..
     da÷asauvarõikaü ÷çïgaü ÷aphaü saptapalaiþ kçtam .
     pa¤cà÷atpalikaü pàtraü kàüsyaü vatsa÷ca kãrtyate ..
     svarõapippalapàtreõa vatso và vatsikàpi và .
     tasyàmapi ca dàtavyaü apatyaü rogavarjitam ..
     dàtà svargamavàpnoti vatsaràn romasammitàn .
     kapilà cettàrayate bhåya÷càsaptamaü kulam ..
     yàvadvatsasya dbau pàdau mukhaü yonyàü pradç÷yate .
     tàvadgauþ pçthivã j¤eyà yàvadgarbhaü na mu¤cati ..
     yathàkatha¤ciddattvà gàü dhenuü vàdhenumeva và .
     arogàmaparikliùñàü dàtà svarge mahãyate ..
     ÷ràntasaüvàhanaü rogiparicaryà suràrcanam .
     pàda÷aucaü dvijocchiùñamàrjanaü gopradànavat ..
     dbijàya yadabhãùñantu dattvà svargamavàpnuyàt .
     bhådãpà÷vànnavastràmbhastilasarpiþprati÷rayàn ..
     gçhadhànyacchatramàlàyànavçkùaghçtaü jalam .
     ÷ayyànulepanaü dattvà svargaloke mahãyate ..
     brahmadàtà brahmalokaü pràpnoti suradurlabham ..
     vedàrthayaj¤a÷àstràõi dharma÷àstràõi caiva hi .
     målyenàpi likhitvàpi brahmalokamavàpnuyàt ..
     etanmålaü jagat yasmàdasçjat pårbamã÷varaþ .
     tasmàt sarvaprayatnena kàryo vedàrthasaügrahaþ ..
     itihàsaü puràõaü và likhitvà yaþ prayacchati brahmadànasamaü puõyaü pràpnoti dbiguõonnatim .
     lokàyataü kutarka÷ca pràkçtaü mlecchabhàùitam .
     na ÷rotavyaü dvijenaiva tadadho nayati dbijam ..
     samartho yo na gçhõãyàt dàtçlokamavàpnuyàt ..
     ku÷àþ ÷àkaü payo gandhàþ pratyàkhyeyaü na vàri ca .
     ayàcitàhçtaü gràhyamapi duùkçtakarmaõaþ ..
     anyatra kulañàùaõóhapatitebhyo dviùastathà .
     devàtithyarcanakçte pitçbhçtyarthameva ca .
     sarvataþ pratigçhõãyàdàtmatçptyarthameva ca ..>% iti gàruóe 98 adhyàyaþ ..

#<dàna÷ãlaþ>#, tri, (dàne ÷ãlaü svabhàvo yasya . yadvà, dànasya ÷ãlaü santatamanuùñhànaü yasya .) dàtà . tatparyàyaþ . vadànyaþ 2 vadanyaþ 3 . iti hemacandraþ . 3 . 15 .. (yathà, mahàbhàrate . 5 . 122 . 5 .
     %<yat phalaü dàna÷ãlasya kùamà÷ãlasya yat phalam .
     yacca me phalamàdhàne tena saüyujyatàü bhavàn ..>%)

#<dàna÷auõóaþ>#, tri, (dàneùu ÷auõóaþ atidakùaþ . %<saptamã ÷auõóaiþ .>% 2 . 1 . 40 . iti samàsaþ .) bahupradaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 6 .. (yathà, màghe . 14 . 46 .
     %<nirguõo'pi vimukho na bhåpaterdàna÷auõóamanasaþ puro'bhavat ..>%)

#<dànasàgaraþ>#, puü, (dànànàü sàgara iva .) ùoóa÷asaïkhyakaùoóa÷aþ . yathà --
     %<yaþ ka÷cit kurute devi ! grahaõe dànasàgaram .
     vçùotsargaü mahàdànaü yatki¤cit pçthivãtale .
     pura÷caraõaü tathà homaü yaþ kuryàdbidhibodhitam .
     sarvaü tasya vçthà devi ! ÷rãgurorarcanaü vinà ..>% iti ÷rãkàmadhenutantre àgamasandarbhe j¤ànadarpaõe devadevãsaüvàde 25 pañalaþ ..

#<dànãyaþ>#, tri, (dãyate'smai iti . dà dàne + %<kçtyalyuño bahulam .>% 3 . 3 . 113 . iti sampradàne anãyar .) sampradànam . iti mugdhabodham .. (yathà, tatraiva kàrakaprakaraõe .
     %<sarvo'rcyo jãvanaþ pàtà dànãyaþ prabhavo layaþ ..>%)

#<dànuþ>#, tri, (dadàtàti . dà + %<dàbhàbhyàü nuþ .>% uõàü . 3 . 32 . iti nuþ .) dàtà . vikràntaþ . iti medinã . ne, 10 .. ÷arma . vàyuþ . iti saükùiptasàre uõàdivçttiþ .. (puü, dànavaþ . yathà, çgvede . 2 . 12 . 11 .
     %<ojàyamànaü yo ahiü jaghàna dànuü ÷ayànaü sa janàsa indraþ ..>% dãyate iti karmaõi nuþ . deyaþ . yathà, çgvede . 8 . 25 . 6 .
     %<saü yà dànåni yemathurdivyàþ pàrthivãriùaþ ..>%)

#<dàntaþ>#, tri, (dàmyatãti . dama + kartari ktaþ .) tapaþkle÷asahaþ . (yathà, manuþ . 4 . 35 .
     %<këptake÷anakha÷ma÷rurdàntaþ ÷uklàmbaraþ ÷uciþ ..>%) damitaþ . ityamaraþ . 2 . 7 . 43 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 222 . 46 .
     %<tathaivà÷vatarãõà¤ca dàntànàü vàtaraü hasàm ..>% dantena nirvçttam . danta + %<tena nirvçttam .>% 4 . 2 . 68 . iti aõ . dantanirmitam . yathà, mahàbhàrate . 5 . 46 . 5 .
     %<rucirairàsanaistãrõàü kà¤canairdàravairapi .
     a÷masàramayairdàntaiþ svàstãrõaiþsottaracchadaiþ ..>%) dàtà . iti saükùiptasàre uõàdivçttiþ .. puü, damanakavçkùaþ . ÷ikùitavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (vidarbharàjaputtravi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 53 . 8 -- 9 .
     %<tasmai prasanno damanaþ sabhàryàya varaü dadau .
     kanyàratnaü kumàràü÷ca trãnudàràn mahàya÷àþ ..
     damayantãü damaü dàntaü damana¤ca suvarcasam ..>% strã, apsarovi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 19 . 45 .
     %<vidyutà pra÷amã dàntà vidyotà ratireva ca ..>%)

#<dàntiþ>#, strã, (dama + ktin . %<anunàsikasyeti .>% 6 . 4 . 15 . iti dãrghaþ .) tapaþkle÷asahiùõutà . tatparyàyaþ . damathuþ 2 damaþ 3 . ityamaraþ . 3 . 2 . 3 ..

#<dàpitaþ>#, tri, (dàpyate sma iti . dà + õic + karmaõi ktaþ .) sàdhitaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 40 .. dhanàdinà àyattãkçtaþ . iti bharataþ .. dhutã iti khyàtaü yasmai dattaü sa iti ramànàthaþ .. daõóitaþ . iti vidyàvinodaþ .. ÷odhitadravyam . iti nayanànandaþ .. dàyita iti pàñho'pi . iti kàliïgapuruùottamau ..

#<dàma>#, [n] klã strã, (dãyate iti . dà dàne do avakhaõóane và + %<sarvadhàtubhyo manin .>% uõàü . 4 . 145 . iti manin .) yatraikasmin bahupragrahayukte anekagàvo badhyante tat . dàïani iti doükà iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . sandànam 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 73 .. rajjuþ . iti dàmodaradar÷anàt .. (yathà, bhàgavate . 1 . 8 . 31 .
     %<gopyàdade tvayi kçtàgasi dàma tàvat yà te da÷à÷rukalilà¤janasambhramàkùam .
     vaktraü nilãya bhayabhàvanayàsthitasya sà màü vimohayati bhãrapi yadbibheti ..>% màlà . yathà, màghe . 4 . 50 .
     %<kùaõamalaghuvilambipicchadàmnaþ ÷ikhara÷ikhàþ ÷ikhi÷ekharànamuùya ..>% dàtari, tri . yathà, çgvede . 6 . 44 . 2 .
     %<yaþ ÷agmastuvi÷agma te ràyo dàmà matãnàm ..>% %<ràyo dhanasya dàmà dàtà bhavati .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<dàmanaparva>#, [n] klã, (damano damanavçkùastasyedamityaõapratyaye dàmanaü tadbha¤janasambandhi parva yasmin .) dmanabha¤janatithiþ . sà caitra÷uklacaturda÷ã . iti tithyàditattvam ..

@<[Page 2,702b]>@
#<dàmanã>#, strã, (dàmaiva . dàman + svàrthe praj¤àditvàt aõ . %<an .>% 6 . 4 . 167 . iti prakçtibhàvaþ . %<ñióóheti .>% 4 . 1 . 15 . iti ïãp .) pa÷ubandhanarajjuþ . tatparyàyaþ . pa÷urajjuþ 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 73 .. (yathà, harivaü÷e . 65 . 24 .
     %<kãlairàropyamàõai÷ca dàmanãpà÷apà÷itaiþ ..>%)

#<dàmaliptaü>#, klã, tamoliptade÷aþ . iti hemacandraþ . 4 . 45 ..

#<dàmà>#, strã, (dàman + %<óàbubhàbhyàmanyatarasyàm .>% 4 . 1 . 13 . iti pakùe óàp .) dàma . iti bharataþ ..

#<dàmà¤canaü>#, klã, (dàmà¤calam . pçùodaràditvàt lasya naþ .) a÷vàdeþ pàdabanùanarajjuþ . iti hemacandraþ . 4 . 317 ..

#<dàmà¤calaü>#, klã, (dàmnaþ a¤calamiva .) eka÷aphàïghribandhaþ . a÷vàdipàdabandhanarajjuþ . iti hàràvalã . 61 .. (yathà, màghe . 5 . 61 .
     %<sasruþ saroùaparicàrakavàryamàõà dàmà¤calaskhalitalolapadaü turaïgàþ ..>%)

#<dàmodaraþ>#, puü, (damàdisàdhanenodàrà utkçùñà matiryà tayà gamyate iti dàmodaraþ . %<dàmnàdàmodaraü viduþ .>% iti bhagavadbacanàt . ya÷odayà dàmnodare baddha iti và dàmodaraþ .
     %<dàmàni lokanàmàni tàni yasyodaràntare .
     tena dàmodaro devaþ ÷rãdharastu ramà÷ritaþ ..>% iti và . iti viùõusahasranàmabhàùye ÷aïkaraþ .. 53 .. tathà, mahàbhàrate . 5 . 70 . 8 .
     %<devànàü svaprakà÷atvàt damàddàmodaro vibhuþ ..>%) viùõuþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 18 .. (dàma rajjurudare yasya . ÷rãkçùõaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 190 . 19 .
     %<dàmodaro bhràtaramugravãryaü halàyudhaü vàkyamidaü babhàùe ..>% ya÷odayàsau udarade÷e dàmnà baddha àsãt ato'sya tathà nàma . yathà, harivaü÷e . 63 . 14, 26 .
     %<dàmnà caivodare baddhvà pratyabandhadudåkhale .
     yadi÷akto'si gaccheti tamuktrà karma sàkarot ..>%
     %<sa ca tenaiva nàmnà tu kçùõo vai dàmabandhanàt .
     goùñhe dàmodara iti gopãbhiþ parigãyate ..>%) bhåtàrhadvi÷eùaþ . iti hemacandraþ . 2 . 130 .. (÷àlagràmamårtivi÷eùaþ . tallakùaõaü yathà, padmapuràõe .
     %<sthålo dàmodaro j¤eyaþ såkùmacakro bhavettu saþ .
     cakre tu madhyade÷e'sya påjitaþ sukhadaþ sadà ..>% asya anyadvivaraõantu ÷àlagràma÷abde draùñavyam .. * .. kà÷mãrasya nçpavi÷eùaþ . yathà, ràjataraïgiõyàm . 1 . 64 .
     %<gatiü pravãrasulabhàü tasmin sukùattriye gate .
     ÷rãmàn dàmodaro nàma tatsånurabhçta kùitim ..>%)

#<dàmbhikaþ>#, puü strã, (dambhena caratãti . dambha + %<carati .>% 4 . 4 . 8 . iti ñhak .) vaka pakùã . iti ràjanirghaõñaþ .. dagbhayukte, tri .. (yathà, manuþ . 3 . 159 .
     %<pàparogyabhi÷asta÷ca dàmbhiko rasavikrayã ..>%)

#<dàya>#, ç ïa dàne . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüàtmaü-sakaü-señ .) ç, adadàyat . ïa, dàyate . iti durgàdàsaþ ..

#<dàyaþ>#, puü, (dãyate iti . dà dàne + gha¤ . %<àto yukciõkçtoþ .>% 7 . 3 . 33 . iti yuk .) yautukàdideyadhanam . (yathà, mahàbhàrate . 2 . 51 . 1 .
     %<dàyantu vividhaü tasmai ÷çõu me gadato'nagha ! .
     yaj¤àrthaü ràjabhirdattaü mahàntaü ghanasa¤cayam ..>%) kanyàdànakàle jàmàtràdibhyo vratabhikùàdau bràhmaõàdibhya÷ca yaddravyaü dãyate tat . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . haraõam 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 28 .. solluõñhabhàùaõam . vibhaktavyapitçdravyam . (yathà, manuþ . 9 . 164 .
     %<auraso vibhajan dàyaü pitryaü pa¤camameva và ..>% vibhàgàrhadhanamàtram . yathà, tatraiva . 9 . 77 .
     %<saüvatsaraü pratãkùeta dviùantãü yoùitaü patiþ .
     årdhvaü saüvatsaràttvenàü dàyaü hçtvà na saüvaset ..>% dà dàne + bhàve gha¤ .) dànam . iti medinã . ye, 30 .. (yathà, manuþ . 8 . 199 .
     %<asvàminà kçto yastu dàyo vikraya eva và .
     akçtaþ sa tu vij¤eyo vyavahàre yathà sthitiþ ..>%) sthànam . (do chede + gha¤ .) khaõóanam . iti ÷abdaratnàvalã .. layaþ . ityajayapàlaþ .. (dadàtãti . dà + %<÷yàdbyadheti .>% 3 . 1 . 141 . iti õaþ . dàtari, tri . iti vyàkaraõam ..)

#<dàyakaþ>#, tri, (dadàtãti . dà + õvul .) dàtà . yathà . hatàrigatidàyaka iti bhaktirasàmçtasindhuþ .. (yathàca mahàbhàrate . 3 . 193 . 33 .
     %<tàvatàü gosahasràõàü phalaü pràpnoti dàyakaþ ..>%)

#<dàyabandhuþ>#, puü, (dàye bandhuþ .) bhràtà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dàyabhàgaþ>#, puü, (dàyasya bhàgaþ .) sambandhimàtreõa sambandhidhanavibhàgaþ . pårbadravyasvàmisambandhàdhãnaü tatsvàmyuparame yatra dravye svatvaü tatra niråóho dàya÷abdastasya vibhàgaþ . ekade÷agatasyaiva bhåhiraõyàdàbutpannasya svatvasya vinigamanàpramàõàbhàvena vai÷eùikavyavahàrànarhatayàvyavasthitasya guñikàpàtàdinà vya¤janam . athavà vi÷eùeõa bhajanaü svatvaj¤àpanaü và . yatra caikaü dàsãgavàdikaü bahusàdhàraõaü tatràpi tattatkàlavi÷eùavahanadohanaphalena svatvaü vyajyate .. * .. atha dàyàdhikàrakrame puüdhanàdhikàriõaþ . tatràdau mçtadhane aurasaputtrasyàdhikàraþ . tadabhàve pauttrasya . tadabhàve prapauttrasya . mçtapatçkapauttramçtapitàmahakaprapauttrayoþ puttreõa saha tulyàdhikàraþ . eùàmabhàve patnã dhanàdhikàriõã . tatràyaü vi÷eùaþ patnã dhanaü bhu¤jãta eva na tu tasya dànàdhamanavikrayàn kartumarhati . kintu bharturaurdhvadehikakriyàrthaü dànàdikamapyanumatam . vartanà÷aktau àdhamanamapyanumataü tada÷aktau vikrayaõamapi . bharturaurdhvadehikakriyàrthamarthànuråpaü bhartçsapiõóabhartçgurubhartçdauhitrasantànabhartçbhàgineyabhartçmàtulebhyo dadyàt . eteùàmabhàve svapitçkule dadyàt .. patnyabhàve duhità . tatràpi prathamaü kumàrã . atràyaü vi÷eùaþ kanyà jàtàdhikàrà pa÷càt pariõãtà satã avidyamànaputtrà yadi mçtà tadà tatpitçdàye saputtràyàþ sambhàvitaputtràyà bhaginyàstulyàdhikàraþ . kumàryabhàve coóhàyàþ puttravatyàþ sambhàvitaputtràyà÷ca tulyàdhikàraþ . etayorekataràbhàve anyàdhikàriõã . etayorabhàve'pi bandhyàputtrahãnavidhavayornàdhikàraþ . sarvaduhitrabhàve dauhitrasyàdhikàraþ . tadabhàve pituradhikàraþ . tadabhàve màturadhikàraþ . tadabhàve sodarasyàdhikàraþ . sodaràbhàve sajàtãyavaimàtreyàdhikàraþ . tadabhàve sodarabhràtçputtràõàmadhikàraþ . saüsargyasaüsargisodarabhràtçputtreùu saüsargibhràtçputtrasyàdhikàraþ . evaü saüsargyasaüsargivaimàtreyabhràtçputtre sati saüsargivaimàtreyabhràtçputtrasyàdhikàraþ . yadà tvasaüsargã sodarabhràtçputtraþ saüsargã càsodarabhràtçputtrastadà tayoryugapadadhikàraþ . yadà punaþ sodaravaimàtreyabhràtçputtrau saüsargiõàvasaüsargiõau và tadà ubhayathaiva sodarabhràtçputtrasyàdhikàraþ . bhràtçputtràbhàve bhràtçpauttrasyàdhikàraþ . atràpi sodaravaimàtreyabhràtçputtravat kramo bodhyaþ . bhràtçpauttràbhàve pitçdauhitrasyàdhikàraþ . atra sodarabhaginãputtravaimàtreyabhaginãputtrayostulyavadadhikàraþ . piturdauhitràbhàve pitàmahasyàdhikàraþ . pitàmahàbhàve pitàmahyà adhikàraþ . pitàmahyabhàve pitçvyasyàdhikàraþ . tadabhàve pitçvyaputtrasyàdhikàraþ . tadabhàve pitçvyapauttrasyàdhikàraþ . pitçvyapauttràbhàve pitàmahadauhitrasyàdhikàraþ . pitàmahadauhittràbhàve pitçvyadauhittrasyàdhikàraþ . tadabhàve prapitàmahasyàdhikàraþ . tadabhàve prapitàmahyà adhikàraþ . tataþ pitàmahabhràtàdhikàrã . tadabhàve pitàmahabhràtçputtraþ . tadabhàve pitàmahabhràtçpauttraþ . tataþ prapitàmahadauhitro'dhikàrã . tataþ pitàmahabhràtçdauhitro'ghikàrã . tadabhàve màtàmahaþ . tadabhàve màtulaþ . tadabhàve màtçùvasrãyaþ . tadabhàve màtulaputtraþ . tadabhàve màtulapauttraþ . eùàmabhàve sakulyaþ . sakulyo'pi dbividhaþ adhastana årdhvatana÷ca tatra prapauttraputtràvadhayo'dhastanàstrayaþ vçddhaprapitàmahàdritraya årdhvatanàstatràpyàdàvadhastanànàü sakulyànàü krameõàdhikàraþ . teùàmabhàve årdhvatanànàü krameõàdhikàraþ . evaüvidhasakulyàbhàve samànodakàþ . tadabhàve àcàryaþ . tadabhàve ÷iùyaþ tadabhàve sahavedàdhyàyibrahmacàriõaþ . tadabhàve gràmasthàþ sagotràþ . tadabhàve tathàvidhàþ samànapravaràþ . uktaparyantàbhàve tadgràmasthàstraividyatvàdiguõayuktà bràhmaõà dhanàdhikàriõaþ . eteùàmabhàve bràhmaõadhanavarjaü ràjàdhikàrã . bràhmaõadhanasya tu guõavadbràhmaõaparyantàbhàve bràhmaõàntarasya gràmàntarasthasyàpi adhikàraþ . vànaprasthayatibrahmacàriõàü dhanaü dharmabhràtçsacchiùyàcàryà gçhõãyuþ . tadabhàve caikatravàsã ekà÷ramã và gçhõãyàt . brahmacàrã ca dbividhaþ naiùñhika upakurvàõa÷ca . tatra naiùñhikadhane àcàryasyàdhikàraþ . upakurvàõasya tu dhanaü pitràdibhireva gràhyam . iti puüdhanàdhikàriõaþ .. * .. atha strãdhanàdhikàrakramaþ . tatra kumàrãdhane prathamaü sodarabhràtàdhikàrã . tadabhàve màtà tadabhàve pità . varadattadhane varo'dhikàrã .. * ..
     athoóhàstrãdhanàdhikàrakramaniråpaõàrthaü taddhanaü niråpyate . vivàhakàle labdhaü yautukaü dhanam 1 bhartçnãyamànà pitçmàtçkulàt yaddhanaü labhate tat 2 bhartçdattam 3 bhràtçdattam 4 pitçdattam 5 màtçdattam 6 dbitãyavivàhàrthinà pårbastriyai pàritoùikaü yaddattaü tat 7 annàcchàdanam 8 alaïkaraõam 9 gçhàdikarmiråpa÷ilpisvabhartçdbàreõànyeùàü gçhàdiniùpàdanàdutkocavidhayànyebhyo yaddhanaü labdhaü tat 10 puttradattam 11 màtulàdidattam 12 vivàhàt parataþ pitràdinà bhartràdinà ca yaddattam 13 . bhartçdattasthàvaràtiriktànàmeteùàü dhanànàü strã dànàdikaü kartumarhati .. * ..
     tadevaü strãdhane niråpite tasyàü mçtàyàü taddhanàdhikàro niråpyate . tatra yautukadhanekumàryàþ prathamamadhikàraþ . tadabhàve vàgdattàyàþ tadabhàve coóhàyàþ puttravatyàþ sambhàvitaputtràyà÷ca yugapadadhikàraþ . tadabhàve bandhyàvidhavayostulyavadadhikàraþ . tatra kumàrã vàgdattà jàtàdhikàrànantaraü pariõãtà satã pa÷càdbandhyàtvenàvadhçtà puttramanutpàdyaiva vidhavà bhåtà và tadà tasyàü mçtàyàü tatsaükràntamàtçghane tadbhaginyoþ puttravatãsambhàvitaputtrayorabhàve bandhyàvidhavayorapyadhikàraþ . sarvaduhitrabhàve puttrasyàdhikàraþ . puttràbhàve dauhitro'dhikàrã dauhitràbhàve pauttraþ . tadabhàve prapauttraþ . tadabhàve sapatnãputtraþ . tadabhàve sapatnãpauttraþ . tadabhàve sapatnãprapauttraþ . etatparyantàbhàve bràhmadaivàrùagàngharvapràjàpatyàkhyavivàhapa¤cakalabdhayautukadhane bhartradhikàraþ . bharturabhàve bhràtuþ . tadabhàve màtàdhikàriõã . tadabhàve pità . sapatnãprapauttraparyantàbhàve àsuraràkùasapai÷àcàkhyavivàhatrikalabdhayautukadhane tu prathamaü màturadhikàraþ . tadabhàve pituþ . piturabhàve bhartuþ .. athàyautukastrãdhanàdhikàrikramaþ . tatra vivàhapårbàparakàlapitçdattayautukàbhyàmatiriktastrãdhane kanyàputtrayoryugapadadhikàraþ . tayorekataràbhàve anyatarasya taddhanaü tayordbayorabhàve åóhàyàþ puttravatyàþ sambhàvitaputtràyà÷ca tulyavadadhikàraþ . etayorekataràbhàve anyasyà adhikàraþ . etayordvayorabhàve pauttraþ . pauttràbhàve dauhitraþ . tadabhàve prapauttraþ . tadabhàve sapatnãputtraþ tadabhàve sapatnãpauttraþ . tadabhàve sapatnãprapauttro'dhikàrã . tato bandhyà vidhavà ca tulyavadadhikàriõyau . etayorekataràbhàve cànyatarasyàþ . bandhyàvidhavàparyantàbhàve yautukavat bràhmàdivivàhapa¤cakavivàhitàyà dhane bhartç bhràtçmàtçpitéõàü krama÷o'dhikàraþ . vivàhakàle tatpårbàparakàle và striyai yaddhanaü pitrà dattaü tatra dhane prathamaü kumàryàþ . tadanantaramåóhayoþ puttravatãsambhàvitaputtrayoþ . tadanantaraü bandhyàvidhavayo÷càdhikàraþ . sarvaduhitrabhàve puttràderyautukadhanàntaravat krameõàdhikàraþ . tato bràhmàdivivàhapa¤cakalabdhayautukadhaneùu pitçparyantàbhàve àsuràdivivàhatrikalabdhayautukadhaneùuü ca bhartç paryantàbhàve devaràderadhikàraþ . tadabhàve devarabhràtç÷va÷urayoþ sutànàü yugapadadhikàraþ . eteùàmabhàve asapiõóo'pi bhaginãputtraþ . tadabhàve bhartç bhàgineyaþ . tadabhàve bhràtçsutaþ . tadabhàve jàmàtà . jàmàtçparyantàbhàve sapiõóànantaryakrameõa ÷u÷varabhràtç÷va÷uràdãnàü sapiõóànàmadhikàraþ . sapiõóàbhàve sakulyàþ samànodakàþ sagotràþ samànapravarà÷ca puüdhanavat krameõàdhikàriõaþ . etatsarvàbhàve bràhmaõãghane svagràma÷rotriyàderadhikàraþ . kùattriyàdidhane ràj¤a evàdhikàraþ . iti strãdhanàdhikàriõaþ .. * .. atha vibhàgànadhikàriõaþ . klãvapatitajàtyandhajanmavadhira-unmattajaóamåkapaïgupitçdbiñnirindriyaupapàtikàcikitsyarogàrtàþ . patitavarjaü ete bharaõãyàþ . patitaputtravarjameteùàü puttrà yadi nirdoùàþ tadàü÷abhàbhinaþ . klãvàdãnàü aputtrà bhàryàþ yadi sadvçttàstadà bhartavyàþ . eùàü duhitaro vivàhaparyantaü bharaõãyàþ .. * .. atha vibhàjyàvibhàjyadhananirõayaþ . tatra paitàmahaü pitrarjitaü sàdhàraõadhanopaghàtenàrjita¤ceti trividhaü dhanaü sarvaireva vibhàjyam . kintu tatràrjakasya dvàvaü÷au anyeùàmekaikàü÷aþ sàdhàraõadhanànupaghàtena ÷auryapràptaü dhanaü evaü sàdhàraõadhanànupaghàtenàrjitavidyàdhanaü pitçpitçvyàdiprasàdàdinà labdhaü dhanaü bhàryàpràptikàle labdhaü dhanaü mitratàpràptaü dhanaü àrtijyalabdhaü etànyavibhàjyàni . vidyàdhanantu samavidyàdhikavidyebhyo deyaü evaü yadi vidyàmabhyasyato bhràtuþ kuñumbamaparo bhràtà svadhanavyaya÷arãràyàsàbhyàü bibharti tadà tadbidyàrjitadhane mårkhasyàpi aparabhràturaü÷itvam . svakulàt pitràdito labdhavidyàrjitadhane tu sarveùàü mårkhàmårkhàõàmaü÷itvam . vidyàdhanaü yaghà, yadi bhavàn bhadramupanyasyati tadà bhavate etàvaddhanaü dàtavyaü iti paõitaü tatra bhadropanyàsena yat paõitaü dhanaü labdhaü tat . adhyàpita÷iùyàdyallabdham . çtvikkarmakaraõena yajamànàddakùiõàdiråpaü labdhaü dhanam . yatki¤cit vidyàyàþ pra÷ne kçte tatra samyaguttareõa paritoùàdapaõitameva ki¤ciddhanaü dadàti tat . yo hyasmin ÷àstràrthe mama saü÷ayamapanayati tasmai suvarõàdikamidaü dàsyàmãtyukte tasya saü÷ayamapanãya yallabdham . vàdinoþ kutracidbàdaviùayasandehe nyàyakaraõàrthamàgatayoþ samyaïniråpaõenayallabdham . ÷àstràdiùu svaj¤ànaü prakà÷ya pratigrahàdinà yallabdham . tathàtyarthaüvàdàdbàdavicàre và paraü nirjitya yallabdham . ekasmin deye vastuni bahånàü bràhmaõànàü samutthàne yena prakçùñaü vedamadhãtya yallabdham . citrakarasuvarõakàràdibhiþ ÷ilpibhirmålyàdadhikaü yallabdham . dyåtenàpi paraü nirjitya yallabdham . etàni avibhàjyàni .. * ..
     kramàdabhyàgataü dravyamanyena hçtaü yadi dàyàdànàmanumatyà teùàmekatareõa sàdhàraõadhanànupaghàtena itaravyàpàranairapekùeõa ca ghanamuddharati tadà taddhanamuddhàrakartureva . bhåmistu yadi anyairhçtà ekenoddhçtà tadà sa turãyàü÷aü gçhãtvà ava÷iùñabhàgatrayaü anyaiþ saha samaü vibhajet . ayaü niùkarùaþ vibhaktenàvibhaktena và sàdhàraõadhanànupaghàtenàparavyàpàranairapekùeõa yena yadarjitaü tadarjakasyaiva na tu tadvibhàjyamitaraiþ . kintu vidyàlabdhadhanamàtre vi÷eùaþ sa ca pràgevàbhihitaþ . aïgayojitaü vastràlaïkàraü a÷vàdivàhanaü laóóukàdikåpavàpyàdigataü pitràdisambandhijalaü dàsãvyatiriktà strã gopracàraþ rathyà etàni nànyadhanavadbibhàjyàni kintu svavyàpàreõa tadgrahãtavyaü evaü svasvavyàpàropayukta÷ayanabhojanapàtràdi na vibhajanãyaü yena yadgçhãtaü tattasyaiva . pustakantu mårkhairna gràhyaü kintu paõóitena tadantargatasvàü÷atulyadravyàntaraü målyameva và dattvà grahãtavyaü evaü ÷ilpinàü ÷ilpopayuktadravyaü nà÷ilpinàü tatràpi pustakavadbyavasthà . pitari jãvati yasmin vàstau yena gçhodyànàdikaü kçtaü tasya na vibhàgaþ yadyapareõàpi vàstvantare tathà kçtam .. * ..
     atha saüsçùñavibhàgakramàrthamàdau saüsargo niråpyate . pitçbhràtçpitçvyàõàmanyatareõa saha vibhaktaþ san punaranyonyecchayà pårbakçtavibhàgamapekùya yattava dhanaü tanmama dhanaü yanmama tattavàpãti vyavasthayà ekagçhiråpatayàvasthànaü saüsargaþ .. atha saüsçùñavibhàgaþ . atra bhràtéõàü anyeùàü tulyasambandhinàü và saüsargyasaüsargiõàü madhye saüsargiõàmeva prathamaü mçtasaüsargadhane'dhikàraþ . tadabhàve tathàvidhà saüsargiõàmiti kramaþ .. * .. evaü yadà pità puttràn vibhajya yathà÷àstraü bhàgaü gçhãtvà puttraiþ sahàsaüsçùña eva puttràntaramutpàdya mçtastadà vibhàgànantarajàta eva taddhanàdhikàrã na pårbavibhaktaþ evaü pårbabhràtçvibhàge'pi vibhaktajasya nàü÷itvam . yadi tu yena kenacit puttreõa saüsçùñaþ san pità mçtaþ tadà taddhanaü saüsçùñavibhaktajàbhyàü samaü vibhàjyaü yathà dhane tatharõe'pi . yadyavij¤àtagarbhàyàmeva striyàü puttrà vibhaktàstadgarbhajàto vibhaktadravyàõyekãkçtya punarvibhajya svàü÷aü gçhõãyàt na tu vibhaktajena saha pitçdravye'ü÷itvam .. * .. atha pitçkçtavibhàgo niråpyate . yatra pitçkçtavibhàgastatra svopàrjitadhane pituricchaiva niyàmikà . pitàmahadhane tu màtçrajonivçttisahakçtà tadicchà niyàmikà . svopàrjitadhane pità icchayà dhanaü grahãtuü ÷aknoti kasmaicidadhikaü kasmaicinnyånaü dàtumarhati . paitàmahadhanavibhàge tu pità svayamaü÷advayaü gçhãtvà puttrebhya ekaikàü÷aü dadyàt . kintu paitàmahamaõimuktàpravàlàdiùu pituþ svàcchandyaü bhåminibandhadvipadànyatame na svàcchandyam . svàrjitadhanavibhàge pitrà aputtrapatnãbhyaþ puttratulyàü÷o deyaþ yadi tàbhyaþ strãdhanaü na dattaü strãdhane datte sati ardhaü deyam . puttrakartçkavibhàge tu vimàturaü÷àbhàvaþ .. * .. ÷ådrasya dàsãputtro'pi pituricchayà pariõãtastrãjàtaputtreõa saha tulyàdhikàrã mçte pitari tadaü÷àrdhàdhikàrã . tathàvidhabhràtrabhàve dauhitre càsati pituþ sarvadhanàdhikàrã sati dauhitre tena saha tulyàdhikàrã .. * .. pitari mçte màtari jãvantyàü puttràõàü vibhàgo na dharmyaþ yadi jãvantyàü màtari vibhàgaü kurvanti tadà màtàpi puttratulyàü÷abhàginã . vimàturaü÷àbhàvaþ kintu sà gràsàcchàdanàdinà bhartavyà . evaü pitàmahadhane pauttrairvibhàjyamàne pitàmahyaþ pauttratulyàü÷abhàginyaþ .. * .. aurasena dattakàdãnàü vibhàge aurasasya dvyaü÷itvaü savarõadattakàderekaikàü÷itvam . vibhàgastu pitràderdhaninaþ çõaü pari÷odhya tadava÷iùñhadhanasya karaõãyaþ . uttamarõecchayà vibhajya và tadçõaü pari÷odhanãyam . ekena bhràtràdinà bahupoùyatayà yatràdhikaü bhuktaü tatra na vibhuktàü÷o vibhàgamadhye prave÷anãyaþ . kintu bhuktàva÷iùñasya vidyamànadhanasyaiva vibhàgaþ kàryaþ .. * .. asaüskçtabhràtçbhaginãnàü paitçkadhanena saüskàraþ kartavyaþ . vibhàgakàle kenacinnihnutasya pa÷càt pràptasya samabhàgaþ kartavyaþ . bhramàdinà kçtà÷àstrãyavibhàgadhanasya punaþ ÷àstrãyavibhàgaþ kàryaþ .. * .. atha vide÷àgatasya vibhàgaþ . vibhaktatàda÷àyàü de÷àntaragatasya cirakàlànantaràgatasya saptamapuruùaparyantaü tatsantaterapi maulasàmantàdinà và svaj¤àpanapårbakaü kramàgatadhanàta yathà÷àstramaü÷abhàgitvamiti sthitaü eùà vyavasthà vide÷àgataviùayiõã de÷asthaviùaye tu dhanina÷caturthaparyanta eva taddhanavibhàgàrhatà . sàdhàraõadhane'pi svàü÷adànaü kartavyam . iti ÷rãkçùõatarkàlaïkàrakçtakramasaügrahaþ .. * ..
     %<de÷asya jàteþ saüghasya dharmo gràmasya yo bhçguþ .
     uditaþ syàt sa tenaiva dàyabhàgaü prakalpayet ..>% iti dàyatattvam ..

#<dàyavibhàgaþ>#, puü, (dàyasya vibhàgaþ .) dàyabhàgaþ . yathà . %<kiü dàyasya vibhàgo vibhaktàvayavatvaü kiüvà dàyena saha vibhàgo'saüyuktatvam .>% iti jãmåtavàhanaþ ..

#<dàyàdaþ>#, puü, (àdatte iti . à + dà + %<àta÷copasarge .>% 3 . 1 . 136 . iti kaþ . dàyasya àdaþ gràhakaþ .) sapiõóaþ . puttraþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 88 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 85 . 2 .
     %<puruõà tu kçtaü vàkyaü mànita¤ca vi÷eùataþ .
     kanãyàn mama dàyàdo dhçtà yena jarà mama ..>%)

#<dàyàdã># strã, (dàyaü attãti . ad + aõ . striyàü ïãù .) kanyà . iti ÷abdàrthakalpataruþ ..

#<dàyitaþ>#, trã, (dàya dàne + õic + ktaþ .) dàpitaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<dàrakaþ>#, puü, (dàrayati nà÷ayati janakasya pitéõamiti . dé + õic + õvul .) puttraþ . iti hemacandraþ . 3 . 206 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 83 . 13 .
     %<kasyaite dàrakà ràjan devaputtropamàþ ÷ubhàþ .
     varcasà råpata÷caiva sadç÷à me matàstava ..>%) bàlakaþ . iti medinã . ke, 103 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 83 . 16 .
     %<÷armiùñhàü màtara¤caiva tathà cakhyu÷ca dàrakàþ ..>%) dàrukaþ . iti ÷abdàrthakalpataruþ .. gràmya÷åkaraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dàrakaþ>#, tri, (dàrayatãti . dé + õic + õvul .) bhedakaþ . iti medinã . ke, 103 .. (yathà --
     %<a÷eùadurnàmakarogadàrakaü karoti vçddhaü sahasaiva dàrakam ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe'r÷o'dhikàre ..)

#<dàrakarma>#, klã, (dàràrthaü pantyarthaü yat karma .) vivàhaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, devãbhàgavate . 1 . 14 . 26 .
     %<dàrakarma tato vyàsaþ ÷ukasya paryacintayat ..>%)

#<dàraõaü>#, klã, (dàrayati nà÷ayati jalamalamaneneti . dé + õic + karaõe lyuñ .) katakam . iti ÷abdacandrikà .. (dé + õic + bhàve lyuñ .) vidàraõam . yathà, %<dàrudàraõapathaiþ>% samàhatam . iti lãlàvatã .. (vraõàdisphoñanasampàdaka auùadhavi÷eùaþ . yathà, su÷rute . 1 . 36 .
     %<ciravilvo'gniko dantã citrako hayamàrakaþ .
     kapotagçdhrakaïkànàü purãùàõi ca dàraõam ..
     kùàradravyàõi và yàni kùàro và dàraõaü param ..>% dàrayatãti . dé + õic + kartari lyuþ . vidàrake, tri . yathà, mahàbhàrate . 8 . 49 . 17 .
     %<samàdhatta÷itaü vàõaü girãõàmapi dàraõam ..>%

@<[Page 2,705a]>@
#<dàradaþ>#, puü, (darade de÷avi÷eùe bhavaþ . darada + aõ .) daradade÷odbhavaviùabhedaþ . ityamaraþ . 1 . 8 . 11 .. pàradaþ . hiïgulam . iti medinã . de, 31 .. samudraþ . iti hàràvalã . 56 ..

#<dàrabalibhuk>#, puü, (dàreõa ca¤cvàghàtajanyavidàraõena baliü bhuïkte iti . bhuja + kvip .) vakapakùã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<dàràþ>#, puü, (dàrayanti bhràtçbandhåniti . dé + %<dàrajàrau kartari õiluk ca .>% 3 . 3 . 20 . ityasya vàrtikoktyà gha¤ õiluk ca .) bhàryà . bahuvacanànto'yam . ityamaraþ . 2 . 6 . 6 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 159 . 27 .
     %<àpadarthe dhanaü rakùet dàràn rakùet dhanairapi .
     àtmànaü satataü rakùet dàrairapi dhanairapi ..>%)

#<dàrà>#, strã, (dàrayati j¤àtibandhåniti . dé + õic + ac + ñàp .) dàràþ . ityamarañãkàvàü bharataþ .. (yathà, bhàgavate . 7 . 14 . 11 .
     %<apyekàmàtmano dàràü nçõàü svatvagaho yataþ ..>%)

#<dàriþ>#, strã, (dàrayatãti . dé + õic + in .) vidàrakaþ . iti ÷abdàrthakalpataruþ ..

#<dàrikà>#, strã, (dàraka + ñàpi ata itvam .) kanyà . iti jañàdharaþ .. (yathà, harivaü÷e . 41 . 159 .
     %<ariùñaü vçùabhaü ke÷iü påtanàü daityadàrikàm ..>%)

#<dàritaþ>#, tri, (dàryate smeti . dé + õic + ktaþ .) kçtadàraõaþ . tatparyàyaþ . bhinnaþ 2 bheditaþ 3 . ityamaraþ . 3 . 1 . 100 .. vidàritaþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 107 . 49 .
     %<aü÷umànevamuktastu sagareõa mahàtmanà .
     jagàma duþkhàt taü de÷aü yatra vai dàrità mahã ..>% tàóitaþ . yathà, kàlikàpuràõe 90 adhyàye .
     %<tataþ sudar÷ano ràjà gadayà dàrito'patat ..>%)

#<dàridryaü>#, klã, (daridrasya bhàvaþ . daridra + ùya¤ .) daridratà . yathà --
     %<praõãya dàridryadaridratàü nçpaþ .>% iti naiùadhe . 1 . 15 .. (yathà, mçcchakañike 1 aïke .
     %<dàridryànmaraõàdvà maraõaü mama rocate na dàridryam .
     alpakle÷aü maraõaü dàridryamanantakaü duþkham ..>%) niryakàrànto'pyayam ..

#<dàrã>#, strã, (dàrayati padatalamiti . dé + õic + %<sarvadhàtubhya in .>% uõàü 4 . 118 . iti in . kçdikaràditi pakùe ïãù .) kùudrarogavi÷eùaþ . vivàã iti loke . tallakùaõam yathà --
     %<parikramaõa÷ãlasya vàyuratyartharåkùaõaiþ .
     pàdayoþ kurute dàrãü sarujàü talasaü÷ritàm ..>% taccikitsà yathà -- %<pàdadàryàü ÷iràü pràj¤o mokùayettala÷odhinãm . snehasvedopapannau ca pàdau và lepayenmuhuþ .. madhåcchiùñavasàmajjàghçtaiþ kùàravimi÷ritaiþ .. kùàro yavakùàraþ . sarjàhvasindhådbhavayo÷cårõaü madhughçtaplutaiþ . nirmathya kañutailàktaü hitaü pàdapramàrjane .. madhusikthakagairikaghçtaguóamahiùàkùa-sàlaniryàsaiþ . gairikasahitairlepaþ pàdasphuñanàpahaþ siddhaþ .. madhusikthaka moma . prathamaü gairikaü ÷ilàjatu . dvitãyaü gairikaü geru iti loke . sàlaniryàsa ràlaþ . unmattakasya bãjena màõakakùàravàriõà . vipakvaü kañutailantu hanyàddàrãü na saü÷ayaþ .. iti ghattåratailam ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<dàru>#, klã, puü, (dãryate iti . dé + %<désanijanãti .>% uõàü . 1 . 3 . iti ¤uõ .) kàùñham . ityamarabharatau .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 145 . 11 .
     %<÷aõaü tailaü ghçta¤caiva jatu dàråõi caiva hi .
     tasmin ve÷mani sarvàni nikùipethàþ samantataþ ..>%)

#<dàru>#, klã, (dé + ¤uõ .) devadàru . (yathà, su÷rute uttaratantre . 17 .
     %<dàrupadmaka÷uõñhãbhirevameva kçto'pi và ..>% asya paryàyo yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<suradàru drukilimaü suràhvaü bhadradàru ca .
     devakàùñhaü pãtadàru devadàru ca dàru ca ..>%) pittalam . iti medinã . re, 47 ..

#<dàruþ>#, kùi, (dé + ¤uõ .) ÷ilpã . dàrakaþ . iti dharaõã .. (yathà, çgvede . 7 . 6 . 1 .
     %<indrasyevapra tavasaskçtàni vandedàruü vandamàno vivavibha ..>% %<dàruü puràü bhettàraü vande .>% iti tatra sàyanaþ ..) dàtà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<dàrukaü>#, klã, (dàru + svàrthe kan .) devadàru . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dàrukaþ>#, puü, ÷rãkçùõasàrathiþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 2 . 28 .
     %<dàrukeõa ca såtena sahito devakãsutaþ ..>% yogàcàryavi÷eùaþ . sa tu mahàdevasya avatàravi÷eùaþ . yathà, ÷ivapuràõe vàyusaühitàyàm . 2 . 10 . 4 .
     %<jañàmàlã càññahàso dàruko làïgalã tathà ..>%)

#<dàrukadalã>#, strã, (dàruvat kañhinà kadalã .) vanakadalã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dàrukà>#, strã, (dàruõà kàùñhena kàyatãti . kai + kaþ . ñàp .) kàùñhamayastrã . kàñhera putula iti bhàùà . tatparyàyaþ . puttrikà 2 dàrustrã 3 ÷àlabha¤jikà 4 ÷àlabha¤jã 5 ÷àlàïkã 6 . iti ÷abdaratnàvalã .. dàruputtrikà 7 kuruõñã 8 dàrugarbhà 9 . iti hàràvalã . 71 ..

#<dàrugandhà>#, strã, (dàruõi gandho yasyàþ .) cãóànàmagandhadravyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dàrugarbhà>#, strã, (dàrumayo garbho yasyàþ .) dàrumayastrã . iti hàràvalã . 71 ..

@<[Page 2,705c]>@
#<dàrujaþ>#, puü, (dàruõo jàyate iti . jana + óaþ .) mardalaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. kàùñhanirmite, tri .. (yathà, kàlikàpuràõe . 67 adhyàye .
     %<àsanaü prathamaü dadyàt pauùpaü dàrujameva và ..>%)

#<dàruõaþ>#, puü, (dàrayatãti . dé + õic + %<kévç dàribhya unan .>% uõàü 3 . 53 . iti unan- . citrakaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. bhayànakarasaþ . (viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 74
     %<sughanvà khaõóapara÷urdàruõo draviõapradaþ ..>% %<sanmàrgavirodhinàü dàruõatvàt (khaõóakatvàta) dàruõaþ .>% iti tadbhàùye ÷aïkaraþ ..) bhayahetau, tri . ityamaraþ . 1 . 7 . 20 .. (yathà, devãbhàgavate . 5 . 4 . 27 .
     %<hàhàkàro mahànàsãt samprahàrà÷ca dàruõaþ utpapàta tataþ siüho nçpasyopari dàruõaþ ..>% kañhoraþ . yathà, tatraiva . 1 . 4 . 52 .
     %<dàruõaü dehadamanaü sarvalokabhayaïkaram ..>%)

#<dàruõakaü>#, klã, (dàruõavat kàyatãti . kai + kaþ .) mastakajàtakùudrarogavi÷eùaþ . loke råsã iti khyàtaþ . tasya lakùaõamàha .
     %<dàruõà kaõóurà råkùà ke÷abhåmiþ prajàyate .
     màruta÷leùmakopena vidyàddàruõakantu tat ..
     dàruõà karka÷à ..>% tasya cikitsà yathà --
     %<kàryo dàruõake mårdhni pralepo madhusaüyutaþ .
     piyàlabãjamadhukakuùñhamàùaiþ sasaindhavaiþ ..
     àmrabãjaü tathà yathyà dvayaü syàt màtrayà samam .
     dugdhena piùñaü tallepo dàruõaü hanti dàruõam ..
     dugdhena khàkhasaü bãjaü pralepàddàruõaü haret .
     gu¤jàphalaiþ ÷çtaü tailaü bhçïgaràjarasena ca ..
     kaõóudàruõahçt kuùñhakapàlavyàdhinà÷anam ..>% iti gu¤jàtailam . iti bhàvaprakà÷aþ .. (atha bhçïgaràjatailam .
     %<bhçïgaràjatriphalotpala÷àri lauhapurãùasamanvitakàri .
     tailamidaü paca dàruõahàri ku¤citake÷aghanasthitakàri ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe kùudrarogàdhikàre ..)

#<dàruni÷à>#, strã, (dàrubahulà ni÷à haridrà .) dàruharidrà . iti ratnamàlà .. (asyà guõà yathà --
     %<dàrvãni÷àguõà kintu netrakarõàsyaroganut ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<dàrupatrã>#, stvã, (dàruõaþ patramiva patramasyàþ . ïãù .) hiïgupatrã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dàrupãtà>#, strã, (dàruõà pãteva . kàùñhapradhànatvàt tathàtvam .) dàruharidrà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dàruputtrikà>#, strã, (dàrumayã puttrikà .) dàrukà . iti hàràvalã . 71 ..

#<dàrumukhyàhvayà>#, strã, (dàrumukhyamàhvayate spardhate iti . à + hve + ac .) godhà . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 2,706a]>@
#<dàrusità>#, strã, (dàruõi sità ÷arkareva .) tvak . dàrucini iti bhàùà . tannàmaguõàþ .
     %<tvaksvàdbã tu tanutvak syàt tathà dàrusità matà .
     uktà dàrusità svàdvã tiktà cànilapittahçt ..
     surabhiþ ÷ukralà balyà mukha÷oùatçùàpahà ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<dàrustrã>#, strã, (dàrumayã strã .) dàrukà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<dàruharidrà>#, strã, (dàrupradhànà haridrà .) svanàmakhyàtavçkùavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . pãtadruþ 2 kàleyakaþ 3 haridruþ 4 dàrvã 5 pacampacà 3 parjanã 7 . ityamaraþ . 2 . 4 . 102 .. pãtikà 8 pãtadàru 9 sthiraràgà 10 kàminã 11 kañaïkañerã 12 parjanyà 13 pãtà 14 dàruni÷à 15 kàlãyakam 16 kàmavatã 17 dàrupãtà 18 karkañinã 19 dàru 20 ni÷à 21 haridrà 22 . iti ÷abdaratnàvalã .. asyà guõàþ . tiktatvam . kañutvam . uùõatvam . vraõamehakaõóuvisarpatvadgàüùaviùakarõàkùidoùanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. kaphapitta÷othanà÷itvam . vi÷eùeõa kaphàbhiùyandanà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<dàruhastakaþ>#, puü, (hasta dava pratikçtiþ . %<ive pratikçtau .>% 5 . 3 . 96 . iti kan . dàruõo hastakaþ .) kàùñhanirmitahastaþ . kàñhera hàtà iti bhàùà . tatparyàyaþ . tardåþ 2 . ityamaraþ . 9 . 2 . 34 ..

#<dàrghasatraþ>#, tri, (dãrghasatre bhavaþ . dãrghasatra + aõ . %<devikà÷iü÷apeti .>% 7 . 3 . 1 . iti àdyaca àt .) dãrghasatrayàge bhavaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<dàróhyaü>#, klã, (dçóhasya bhàvaþ . dçóha + %<vaõadçóhàdibhyaþ ùya¤ ca .>% 5 . 1 . 123 . iti ùya¤ .) dçóhatà . (yathà, pa¤cada÷yàm . 6 . 104 .
     %<vàkyànyapi yathàpraj¤aü dàróhyàyodàharanti hi ..>%)

#<dàrduraü>#, klã, dakùiõàvarta÷aïkhaþ . jatu . jalam . iti ÷abdàrthakalpataruþ .. darduradharma÷ca ..

#<dàrvañaü>#, klã, cintàve÷ma . iti hàràvalã . 168 ..

#<dàrvaõóaþ>#, puü, (dàruvat kañhinamaõóaü yasya .) mayåraþ . iti ÷abdakalpataruþ ..

#<dàrvàghàñaþ>#, puü, (dàru kàùñhaü àhantãti . à + han + %<dàràvàhano'õantasya ca ñaþ saüj¤àyàm .>% 3 . 2 . 49 . ityasya vàrtikoktyà aõa ña÷càntàde÷aþ .) ÷atapatrakapakùã . ityamaraþ . 2 . 5 . 17 .. kàñhñhokrà iti bhàùà . (yathà, mahàbhàrate . 10 . 7 . 18 .
     %<dàrvàghàñamukhà÷càpi càsavaktrà÷ca bhàrata ! ..>%)

#<dàrvàghàtaþ>#, puü, (dàruõi àghàto yasmàt .) dàrvàghàñapakùã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dàrvikà>#, strã, (dàrayatãti . dé + ulvàditvàt màdhuþ . dàrvã dàruharidràvikàraþ . tataþ svàrthe kan ñàp pårbahrasva÷ca .) kvàthodbhavatuttham . gojihvà . ityamaraþ . 2 . 4 . 119 ..

#<dàrvipatrikà>#, strã, (dàrvyàþ patramiva patramasyàþ . dàrvipatrà tataþ svàrthe kan ñàpi ata itva¤ca .) gojihvà . iti ratnamàlà ..

#<dàrvã>#, strã, (dàrayati . dé + %<ulvàdaya÷ca .>% uõàü 4 . 97 . iti nipàtanàt sàdhuþ .) dàruharidrà . (asyàþ paryàyo yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<kañaïkañerã dàvvãü syàttathà dàruni÷eti ca .
     khyàtà dàruharidrà ca parjanã ca pacampacà ..>% asyà guõà yathà --
     %<dàrvã ni÷àguõà kintu netrakarõàsyaroganut ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..) gojihvà . iti medinã . ve, 11 .. devadàru . haridrà . iti vi÷vaþ ..

#<dàrvãkvàthodbhavaü>#, klã, (dàrvyà dàruharidràyàþ kvàthàdudbhavo yasya .) rasà¤janam . iti ràjanirghaõñaþ .. kçtrimarasà¤janam . iti ratnamàlà ..

#<dàrùadaþ>#, tri, (dçùadi piùñhaþ . dçùad + %<÷eùe .>% 4 . 2 . 92 . ityaõ .) dçùadbhavaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<dàlaü>#, klã, (dalebhyaþ sa¤citam . dala + aõ . yaduktam --
     %<saüsrutya patitaü puùpàt yattu patropari sthitam .
     madhuràmlakaùàya¤ca taddàlaü madhu kãrtitam ..>%) vatyamadhu . iti ÷abdàrthakalpataruþ .. indranãladalàkàrasåkùmamakùikotpannaü vçkùakoñaràntarabhavaü madhu . asya guõàþ . kañutvam . kaùàyatvam . amlatvam . madhuratvam . pittadoùakàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dàlaþ>#, puü, (dale jàtam . dala + aõ .) kodravaþ . iti hemacandraþ ..

#<dàlavaþ>#, puü, sthàvaraviùabhedaþ . iti hemacandraþ . 4 . 266 ..

#<dàlà>#, strã, (dalyate sthålamatibhiriti . dala + gha¤ + ñàp .) mahàkàlaþ . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<dàlikà>#, strã, (dàlaiva . svàrthe kan ñàp ata itva¤ca .) mahàkàlaþ . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<dàlimaþ>#, puü, (dàóimaþ . óasya laþ .) dàóimaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<dàlã>#, strã, (dàlyate iti . dala + õic + in . kçdikàràditi ïãù .) devadàlã latà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dàlbhyaþ>#, puü, (dalbhasya munergotràpatyam . %<gargàdibhyo ya¤ .>% 4 . 1 . 105 . iti ya¤ .) munivi÷eùaþ . (yathà, mahàbhàrate . 2 . 4 . 11 .
     %<vako dàlbhyaþ sthåla÷iràþ kçùõadvaipàyanaþ ÷ukaþ ..>%)

#<dàlmiþ>#, puü, (dàlayati asuràniti . dala + õic + bàhulakàt miþ .) indraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

@<[Page 2,706c]>@
#<dàvaþ>#, puü, (dunoti upatàpayatãti . du + %<dunyoranupasarge .>% 3 . 1 . 142 . iti õaþ .) vanam . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 224 . 6 .
     %<idamindraþ sadà dàvaü khàõóavaü parirakùati ..>%) vanavahniþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 205 .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 66 . 1 .
     %<utsçjya damayantã tu nalo ràjà vi÷àüpate ! .
     dadar÷a dàvaü dahyantaü mahàntaü gahane vane ..>%) agniþ . ityamarañãkàyàü nãlakaõñhaþ .. upatàpaþ . iti bharatakçtadviråpakoùaþ ..

#<dàvàgniþ>#, puü, (dàvodbhavo'gniþ . ÷àkapàrthivàdivatsamàsaþ .) vanodbhavàgniþ . tatparyàyaþ . davàgniþ 2 dàvànalaþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. davaþ 4 dàvaþ 5 . ityamaraþ . 3 . 3 . 205 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 155 . 15 .
     %<dàvàgnidhåmasadç÷aü cakratuþ pàrthivaü rajaþ ..>%)

#<dàvànalaþ>#, puü, (dàvodbhavaþ analaþ . dàva evànalo và .) dàvàgniþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, kathàsaritsàgare . 26 . 69 .
     %<yaddàvànalataptasya sudhàhradanimajjane ..>%)

#<dàvikaþ>#, tri, (devikàyàü bhavaþ . aõ . %<devikà÷iü÷apeti .>% 7 . 3 . 1 . iti àdyaca àt .) devikànadãsambhavaþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 36 ..

#<dà÷a>#, ç ïa ka dàne . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüàtmaü-sakaü-señ .) dbitãyasvarã . ç, adadà÷at . ka ïa, dà÷ayate . iti durgàdàsaþ ..

#<dà÷a>#, ç ¤a dàne . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüubhaü-sakaü-señ .) ç, adadà÷at . ¤a, dà÷ati dà÷ate . iti durgàdàsaþ ..

#<dà÷a>#, na ra hiüsane . iti kavikalpadrumaþ .. (svàüparaü-sakaü-señ .) dvitãyasvarã . na, dà÷noti . ra vaidikaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<dà÷aþ>#, puü, (dà÷yate dãyate bhçtimålyamasmai . dà÷a dàne + sampradàne gha¤ .) bhçtyaþ . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ .. (da÷ati hinasti matsyàniti . dan÷a + %<daü÷e÷ca .>% uõàü 5 . 11 . iti ñaþ nasya àcca . dhãvaraþ . yathà, devãbhàgavate . 2 . 1 . 39 .
     %<matsyagandheti vàmnà vai guõena samajàyata .
     vivardhamànà dà÷asya gçhe sà vàsavã ÷ubhà ..>%)

#<dà÷apuraü>#, klã, (dà÷àn kaivartàn piparti pàlayatãti . pé + kaþ . %<udoùñhyapårbasya .>% 7 . 1 . 102 . iti utvam .) da÷apuram . ityamarañãkàyàü svàmã ..

#<dà÷arathaþ>#, puü, (da÷arathasya ayam . tasyedamiti pitàputtratvaråpasambandhàrthe aõ .) ÷rãràmaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahànàñake .
     %<pradãyatàü dà÷arathàya maithilã ..>% da÷arathasambandhini, tri . yathà, bhaññiþ . 2 . 53 .
     %<ajãgaõaddà÷arathaü na vàkyam ..>%)

#<dà÷arathiþ>#, puü, (da÷arathasya apatyaü pumàn . %<ata i¤ .>% 4 . 1 . 95 . it㤠.) ÷rãràmaþ iti hemacandraþ .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 45 . 11 .
     %<yathà yathà dà÷arathirgharmamevà÷rito'bhavat .
     tathà tathà prakçtayo ràmaü patimakàmayan ..>%)

#<dà÷àrhaþ>#, puü, (dà÷a dàne + bhàve gha¤ . dà÷aü dànamarhatãti . arha + ac .) viùõuþ . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 67 .
     %<vijayo jayaþ satyasandho dà÷àrhaþ sàtvatàü patiþ ..>%) da÷àhade÷aja÷ca ..

#<dà÷erakaþ>#, puü, màlavade÷aþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<dà÷vaþ>#, tri, (dà÷ati dadàtãti . dà÷a + bàhulakàt van .) dàtà . iti jañàdharaþ ..

#<dà÷vàn>#, [s] tri, (dà÷ç dàne + %<dà÷vàn sàhvàn mãóhvàü÷ca .>% 6 . 1 . 12 . iti kvasupratyayena nipàtanàt sàdhuþ .) dattavàn . iti mugdhabodham .. (yathà, raghuþ . 14 . 71 .
     %<tasmai sunirdohadaliïgadar÷ã dà÷vàn suputtrà÷iùamityuvàca ..>%)

#<dàsa>#, ç ¤a dàne . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüubhaü-sakaü-señ .) ç, adadàsat . ¤a, dàsati dàsate . iti durgàdàsaþ ..

#<dàsa>#, ra na vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. (svàü-paraüsakaü señ .) ra vaidikaþ . na, dàsnoti . iti durgàdàsaþ ..

#<dàsaþ>#, puü, (dasatãti . dasi + %<daüseùñañanau na àt .>% uõàü 5 . 10 . iti ñaþ nakàrasya càràraþ .) ÷ådraþ . (yathà, çgvede . 2 . 12 . 4 .
     %<yo dàsaü varõamadharaü guhàkaþ ..>% adhunà kàyasthànàü upàdhibhedaþ . sa tu aùñasiddhamaulikànàmanyatamaþ . yathà, kuladãpikàyàm .
     %<gauóe'ùñau kãrtimanta÷ciravasatikçtà maulikà ye hi siddhàste dattà senadàsàþ karaguhasahitàþ pàlitàþ siühadevàþ ..>%) j¤àtàtmà . dhãvaraþ . iti medinã . se, 4 .. dànapàtram . iti vi÷vaþ .. ÷ådràõàü nàmàntaprayojyapaddhativi÷eùaþ . yathà --
     %<÷armàntaü bràhmaõasyasyàt varmàntaü kùattriyasyaca .
     guptadàsàtmakaü nàma pra÷astaü vai÷ya÷ådrayoþ ..>% ityudbàhatattvam .. * .. dàsyate dãyate bhåtimålyàdikaü yasmai saþ . càkara iti bhàùà . tatparyàyaþ . bhçtyaþ 2 dàseraþ 3 dàseyaþ 4 gopyakaþ 5 ceñakaþ 6 niyojyaþ 7 kiïkaraþ 8 praiùyaþ 9 bhujiùyaþ 10 paricàrakaþ 11 . ityamaraþ . 2 . 10 . 17 .. preùyaþ 12 preùaþ 12 praiùaþ 14 . iti bharataþ .. parikarmà 15 paricaraþ 16 sahàyaþ 17 upasthàtà 18 sevakaþ 19 abhisaraþ 20 anugaþ 21 . sa pa¤cada÷avidhaþ . yathà nàradaþ .
     %<gçhajàtastathà krãto labdho dàyàdupàgataþ .
     annàkàlabhçtastadvadàhitaþ svàminà ca yaþ ..
     mokùito mahata÷carõàt yuddhe pràptaþ paõe jitaþ .
     tavàhamityupagataþ pravrajyàvasitaþ kçtaþ ..
     bhaktadàsa÷ca vij¤eyastathaiva vaóavàkçtaþ .
     vikretà càtmanaþ ÷àstre dàsàþ pa¤cada÷a smçtàþ ..>% asyàrthaþ . gçhajàto dàsyàmutpannaþ . dàyàdupàgataþ kramàgataþ . annàkàlabhçtaþ durbhikùapoùitaþ . svàminà àhito bandhakãkçtaþ . mokùitaþ çõamocanenàïgãkçtadàsyaþ . tavàhamityupagataþ kasyàpyadàsaþ san svayaü dàsatvena dattaråpaþ . pravrajyàvasitaþ sannyàsabhraùñaþ . kçtaþ kenacinnimittena etàvatkàlaparyantaü tavàhaü dàsa iti kçtasamayaþ . bhaktadàsaþ subhikùe'pi bhaktàrthamaïgãkçtadàsyaþ . vaóavàkçtaþ vaóavà dàsã tallobhàdaïgãkçtadàsyaþ . iti ÷rãkçùõatarkàlaïkàrakçtakramasaügrahaþ .. tasya karma yathà --
     %<karmàpi dbividhaü j¤eyama÷ubhaü ÷ubhameva ca .
     a÷ubhaü dàsakarmoktaü ÷ubhaü karmakçtàü smçtam ..
     gçhadvàrà÷ucisthànarathyàvaskara÷odhanam .
     guhyàïgaspar÷anocchiùñaviõmåtragrahaõojjhanam ..
     a÷ubhaü karma vij¤eyaü ÷ubhamanyadataþ param ..>% iti mitàkùaràyàü nàradaþ ..
     %<viprasya kiïkarà bhåpo vai÷yo bhåpasya bhåmipa ! .
     sarveùàü kiïkaràþ ÷ådrà bràhmaõasya vi÷eùataþ ..>% iti brahmavaivarte gaõe÷akhaõóam ..

#<dàsanandinã>#, strã, (dàsasya dhãvarasya nandinã .) satyavatã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dàsapåraü>#, klã, (dàsàn dhãvaràn pårayatãti . påra + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ .) kevartãmustakam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dàsikà>#, strã, (dàsati dadàti àtmànamiti . dàsa dàne + õvul . ñàp ata itva¤ca .) dàsã . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<dàsã>#, strã, (dàsati dadàtyatmànamiti . dàsa + ac . gauràditvàt ïãù .) bhujiùyà . iti medinã . se, 4 .. tatparyàyaþ . karmakarã 2 . iti mugdhabodham .. dàsaparyàya÷abdàþ strãliïge asyàþ paryàya÷abdà bhavanti .. (yathà, devãbhàgavate . 1 . 20 . 72 .
     %<na gatà ca badhåstatra preùyà saüpreùità tayà .
     tasyà¤ca viduro jàto dàsyàü dharmàü÷ataþ ÷ubhaþ ..>%) kàkajaïghà . nãlàmlànaþ . nãlajhiõñã . iti ràjanirghaõñaþ .. pãtajhiõñã . iti ratnamàlà .. vedã . iti vi÷vaþ .. (dàsa + ïãp .) ÷ådrapatnã kaivartapatnã ca .. (nadãbhedaþ . yathà, mahàbhàrate . 6 . 9 . 31 .
     %<surasàü tamasàüdàsãü sàmànyàü varaõàmasãm ..>%)

#<dàsãghañaþ>#, puü, (dàsãpàdanikùepyo ghañaþ . madhyapadalopisamàsaþ .) navamyàü mahàpàtakinaþ parityàgàrthaü sapiõóasamànodakaniyuktadakùiõàbhimukhadàsãpàdaniþkùepyajalapårõakalasaþ . tadanuùñhànaü yathà, manuþ . 11 . 183 -- 185 .
     %<patitasyodakaü kàryaü sapiõóairbàndhavairbahiþ .
     nindite'hani sàyàhne j¤àtyçtviggurusannidhau ..
     dàsãdhañamapàü pårõaü paryasyet pretavat padà .
     ahoràtramupàsãranna÷aucaü vàndhavaiþ saha ..
     nivarteraü÷ca tasmàttu sambhàùaõasahàsane .
     dàyàdyasya pradàna¤ca yàtrà caiva hi laukilã ..>% %<patitasyeti . mahàpàtakino jãvata eva pretasyodakakriyà vakùyamàõarãtyà sapiõóaiþ samànodakai÷ca gràmàdbahirgatvà j¤àtyçtviggurusannidhàne riktàyàü navamyàü tithau dinànta kartavyà .. dàsãti . sapiõóasamànodakàniyuktà dàsã udakapårõaü ghañaü pretavaditi dakùiõàbhimukhãbhåya pàdena kùipet . yathà sa nirudako bhavati tadanu te sapiõóàþ samànodakaiþ sahàhoràtrama÷aucamàcareyuþ .. nivarteranniti . tasmàt patitàt sapiõóàdãnàü sambhàùaõamekàsanopave÷ana¤ca tasmai çkthapradànaü sàüvatsarikàdau nimantraõàdiråpo lokavyavahàra etàni nivarteran ..>% iti kullåkabhaññaþ ..

#<dàsãsabhaü>#, klã, (dàsãnàü sabhà . %<a÷àlà ca .>% 2 . 4 . 24 . iti klãvatvam .) dàsyàþ sabhà . ityamaraþ . 3 . 5 . 27 ..

#<dàseyaþ>#, puü, (dàsa + svàrthe óhak .) dàsaþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 17 .. kaivartaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (dàsasya apatyamiti .) dàsotpanne, tri ..

#<dàseyã>#, strã, (dàseya + striyàü ïãp .) satyavatã . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 100 . 49 .
     %<samãkùya ràjà dàseyãü kàmayàmàsa ÷àntanuþ ..>%)

#<dàseraþ>#, puü, (dàsyà apatyam . óhrak .) dàsaþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 17 .. kaivartaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (dàsa + bàhulakàt erac .) uùñraþ . dàsikàpatye, tri . iti medinã . re, 169 ..

#<dàserakaþ>#, puü, (dàsera + svàrthe kan .) uùñraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, màghe . 5 . 66 .
     %<dàserakaþ sapadi saüvalitaü niùàdairvipraü purà patagaràóiva nirjagàra ..>%) dàsãsutaþ . iti hàràvalã . 248 .. (jàtibhedaþ . yathà, mahàbhàrate . 6 . 47 . 46 .
     %<da÷àrõakàþ prayàgà÷ca dàserakagaõaiþ saha ..>%)

#<dàsyaü>#, klã, dàsasya bhàvaþ . (dàsa + ùya¤ .) dàsatvam . yathà --
     %<arcanaü vandanaü mantrajapaþ sevanameva ca .
     smaraõaü kãttanaü ÷a÷vadguõa÷ravaõamãpsitam ..
     nivedanaü svasya dàsyaü navadhà bhaktilakùaõam ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóam ..

#<dàsyamànaþ>#, tri, dàdhàtoþ karmaõi syamànapratyayena niùyannaþ . bhaviùyaddànasambandhivastu . iti vyàkaraõam .. %<api ca ånaviü÷atidàsyamàna piõóasthànàni yathà .>% iti tithyàditattvam ..

#<dàhaþ>#, puü, (daha + bhàve gha¤ .) dahanam . bhasmã karaõam . (yathà, màrkaõóeye . 30 . 23 .
     %<tadabhàve ca nçpatiþ kàrayet svakuñumbinà .
     tajjàtãyairnaraiþsamyakdàhàdyàþsakalàþkriyàþ ..>%) atha ÷avadàhavidhiryathà -- %<gatpràõaü j¤àtvà puttràdiþ snàtvà annaü kçtvà sthàpayet . tato gatapràõaü snàpayitvà vàsasà sarvaü ÷arãramàcchàdyàstãrõaku÷àyàü bhåmau dakùiõà÷irasaü sthàpayet . tato ghçtenàbhyajya, oü gayàdãni ca tãrthàni ye ca puõyàþ ÷iloccayàþ . kurukùetra¤ca gaïgà¤ca yamunà¤ca saridbaràm .. kau÷ikãü candrabhàgà¤ca sarvapàpapraõà÷inãm . bhadràvakà÷àü gaõóakyàü sarayåü panasàü tathà .. vaiõava¤ca varàha¤ca tãrthaü piõóàrakaü tathà . pçthivyàü yàni tãrthàni saritaþ sàgaràüstathà .. iti cintayitvà punaþ snàpayet . vastràntaraü paridhàpya upavãtamuttarãya¤ca dattvà candanàdinopalipya karõanàsikànetradvayamukhàtmakeùu saptacchidreùu suptasuvarõakhaõóikàstadabhàve kàüsyàdikhaõóikà niþkùipet tato vastràntareõàcchàdya vaheyuþ . vahanakàle àmapàtrasthaü tadannàrdhaü vartmàrdhe tyajet ardhaü piõóàrthamava÷eùayet . tato'gnidàtà puttràdi÷citàbhåmau gatvà tadannàrdhaü tilasahitaü piõóadànetikartavyatayà utsçjet . sà yathà -- gomayenopaliptàyàü bhåmau pàtitavàmajànuþ pràcãnàvãtã ku÷amålena oü apahatà surà rakùàüsi vedisada ityanena dakùiõàgrarekhàü kuryàt tadupari ku÷ànàstãrya oü ehi prata saumya gammãrebhiþ pathibhiþ pårviõebhirdehyasmabhyaü draviõeha bhadraü rayi¤ca naþ sarvavãraü niyaccha ityàvàhya satilajalapàtraü vàmahastàddakùiõahastena gçhãtvà oü adyàmukagotra pretàmukadeva÷armannavane nikùva ityavanejayet . oü adyàmukagotra pretàmukadeva÷armannetatte'nnamupatiùñhatàü iti vàmahastagçhãtàmapàtràdannaü satilaü dakùiõahastena gçhãtvà ku÷opari dadyàt . piõóapàtraprakùàlanajalena tadupari pratyavanejanaü tåùõàü gandhàdidànaü sàmagetareùàntu nàvàhanamiti vi÷eùaþ . tataþ puttràdiþ snàtvà citàü racayitvà tatra dàrucayaü kuryàt . tadupari vastradbayasahitaü dakùiõà÷irasaü sàmagamadhomukhaü pumàüsaü nyaset . nàryàstçttànadehatvaü sàmagetareùàü uttarà÷irastvam . tato devà÷càgnimukhàþ sarve hutà÷anaü gçhãtvà enaü dahantu iti manasà dhyàtvàgniü gçhãtvà, oü kçtvà tu duùkaraü karma jànatàvàpyajànatà . mçtyukàlava÷aü pràpya naraü pa¤catvamàgatam .. dharmàdharmamamàyuktaü lobhamohasamàvçtam . daheyaü sarvagàtràõi divyàn lokàn sa gacchatu .. iti pañhitvà triþ pradakùiõãkçtya dakùiõàmukhaþ ÷iraþ sthàne dadyàt . strãdàhe naramityeva pàñhaþ na nàrãmityåhaþ . tato dàhe vçtte pràde÷apramàõàþ saptakàùñikà gçhãtvà citàgniü saptavàràn pradakùiõãkçtya saptakàùñhikà ekaikakrameõa citàgnau prakùipet . tataþ kuñhàreõa kravyàdàya namastubhyamiti mantraü sakçt pañhitvà citàsthajvaladdàråpari saptaprahàrà deyàþ tamagnimapa÷yadbhirvàmàvartena snàtuü nadã gantavyà . nagnaü ÷avaü na dahet ÷avasambandhivastràdi ÷ma÷ànavàsicàõóàlàdibhyo dadyàt . såtikàü rajasvalà¤ca vastràntaràvçtàü satilapa¤cagavyaü jalapårõakumbhaü àpohiùñãyavàmadevyàdibhirabhimantrya snàpayitvà dahediti vi÷eùaþ . garbhavatyàstu garbhaü niþsàrya sthànàntare niþkùipya tasyà dàhaþ kàryaþ . tato jalasamãpaü gatvà puttràdayaþ prayogadànàbhij¤aü ÷yàlakàdikaü pràrthayeyuþ . udakaü kariùyàma iti tena ca kurudhvaü mà caivaü punaritya÷atavarùe prete kurudhvamevetarasmin ityuttare datte vçddhapuraþsaramavataraõaü jale . tataþ parihitavastraü prakùàlya tadeva paridhàya pràcãnàvãtino dakùiõàsukhàþ oü apanaþ ÷o÷ucadathamityanena mantreõa vàmahastànàmikayà apa àloóya ekavastràþ sakçnnimajyonmajyàcamya dakùiõàmukhàstarpayeyuþ . tataþ oü amukagotraü pretamamukadeva÷armàõaü tarpayàmãti sàmagànàü prayogaþ yajurvedinàntu amukagotra pretàmukadeva÷armannetatte tilodakaü tçpyasveti ekà¤jalidànamàva÷yakaü a¤jalitrayadàne phalàti÷ayaþ . tataþ punaþ snàtvà jalàdutthànaü bàlapuraþsaraü kàryam . tataþ sàdbale upavi÷ya, mànuùye kadalãstambhaniþsàre sàramàrgaõam . yaþ karoti sa saümåóho jalayudbudasannibhe .. pa¤cadhà sambhçtaþ kàyo yadi pa¤catvamàgataþ . karmabhiþ sva÷arãrotthaistatra kà paridevanà .. gantrã vasumatã nà÷amudadhirdaivatàni ca . phenaprakhyaþ kathaü nà÷aü martyaloko na yàsyati .. ÷leùmà÷ru bàndhavairmuktaü preto bhuïkte yato'va÷aþ . ato na roditavyaü hi kriyà kàryà vighànataþ .. iti cintayitvà gçhadbàraü samàgatya nimbapatràõi dantaiþ khaõóayitvà ÷amã pàpaü ÷amayatviti ÷amãü spçùñvà a÷meva sthiro bhåyàsaü itya÷mànaü padà spçùñvà agnirnaþ ÷arma yacchatu iti agniü spçùñvà vçùabhacchàgayormadhye sthitvà hyogitimantreõa dvàvapi spçùñvà gomayamudakaü gaurasarùapàü÷ca spçùñvà bàlapuraþsarà gçhaü vi÷eyuþ . divà ceddàhastadà ràtrau gràmaprave÷aþ ràtrau cettadà divase . a÷aktau bràhmaõànumatiü gçhãtvà kàlapratãkùaõaü vinà praveùñavyam .>% iti ÷uddhitattvam ..

#<dàhakaþ>#, puü, (dahatãti . daha + õvul .) citrakaþ . raktacitrakaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. dàhakartari, tri .. (yathà, yàj¤avalkye . 2 . 285 .
     %<kùetrave÷mavanagràmavivãtakhaladàhakàþ .
     ràjapatnàbhigàmã ca dagdhavyàstu kañàgninà ..>% uùõaguõaþ . yathà, ràjanirghaõñe .
     %<kà¤jikaü dadhitailantu valãpalitanà÷anam .
     dàhakaü gàtra÷aithilyaü balyaü santarpaõaü param ..>%)

@<[Page 2,708c]>@
#<dàhajvaraþ>#, puü, (dàhapradhàno jvaraþ .) gàtrajvàlàyuktajvararogaþ . tasyauùadham . yathà --
     %<pãtaü vç÷cikamålantu paryuùitajalena vai .
     sàrdhaü vinà÷ayeddàhajvara¤ca parame÷vara ! ..>% iti gàruóe 193 adhyàyaþ ..

#<dàhanaü>#, klã, (daha + õic + bhàve lyuñ .) bhasmãkaraõapreraõam . dàhakaràna iti bhàùà .. (yathà, brahmavaivarte prakçtikhaõóe . 1 . 62 .
     %<kalau kaluùa÷uùkedhmadàhanàyàgniråpiõã ..>%)

#<dàhasaraþ>#, puü, (dàhàrthaü siyate gabhyate'sminniti . sç + ap .) ÷ma÷ànam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<dàhaharaõaü>#, klã, (dàhasya haraõaü yasmàt .) vãraõamålam . iti ÷abdacandrikà ..

#<dàhàguru>#, klã, (dàhàya yadaguru .) sugandhidravyavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . dàhanàguru 2 dàhakàùñham 3 dhåpàguru 4 tailàguru 5 påram 6 vanavallabham 7 . asya guõàþ . kañutvam . uùõatvam . ke÷avardhanatvam . varõyatvam . ke÷adoùanà÷itvam . satatasaugandhyavistàrakàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dik>#, [÷] strã, (di÷ati avakà÷aü dadàti yà . di÷a + %<çtvigdadhçgiti .>% 3 . 2 . 59 . iti kvin-pratyayena sàdhuþ .) pårvapa÷cimadakùiõottaràdiråpà . tatparyàyaþ . kakup 2 kàùñhà 3 à÷à 4 harit 5 . ityamaraþ . 1 . 3 . 8 .. nide÷inã 6 di÷à 7 kakubhaþ 8 haritaþ 9 gauþ 10 . iti ÷abdaratnàvalã .. api ca . àtàþ 1 à÷àþ 2 uparàþ 3 àùñhàþ 4 kàùñhàþ 5 vyomaþ 6 kakubhaþ 7 haritaþ 8 ityaùñau diïàmàni . iti vedanighaõñau 1 adhyàyaþ .. asyà vyutpattiryathà --
     %<kçtvaivamavadhiü tasmàdidaü pårba¤ca pa÷cimam .
     iti de÷o nidi÷yeta yayà sà digiti smçtà ..>% tasyà vàyorguõàþ .
     %<vi÷vagvàyuranàyuùyaþ pràõinàünaikadoùakçt .
     sarvartunindako hantà kçtyotpàtapuraþsaraþ ..>% iti ràjavallabhaþ .. * .. sà da÷adhà yathà . pårbà 1 àgneyã 2 dakùiõà 3 nairçtã 4 pa÷cimà 5 vàyavã 6 uttarà 7 ai÷ànã 8 årdham 9 adhaþ 10 .. * .. tàsàü utpattiryathà -- mahàtapà uvàca .
     %<÷çõu ràjannavahitaþ prajàpàla ! kathàmimàm .
     yathà di÷aþ samutpannàþ ÷rotrebhyaþ pçthivãpate ! ..
     brahmaõaþ sçjataþ sçùñimàdisarge samutthite .
     cintàbhånmahatã ko me prajàþ sçùñà dhariùyati ..
     evaü cintayatastasya avakà÷aü vrajatviha .
     pràdurbabhåùuþ ÷rotrebhyo da÷a kanyà mahàprabhàþ ..
     pårbà ca dakùiõà caiva pratãcã cottarà tathà .
     årdhvàdha eva ùaõmukhyàþ kanyà hyàsaüstadà nçpa ! ..
     tàsàü madhye catasrastu kanyàþ parama÷obhanàþ .
     yàþpa÷yantyo mahàbhàgà gàmbhãryeõa samanvitàþ ..
     tà åcuþ praõayàddevaü prajàpatimakalmaùam .
     avakà÷antu no dehi devadeva prajàpate ! ..
     yatra tiùñhàmahe sarvà bhartçbhiþ sahitàþ sukham .
     pataya÷ca mahàbhàga ! dehi no'vyaktasambhava ! ..
     brahmovàca .
     brahmàõóametat su÷roõyaþ ÷atakoñipravistaram .
     tasyànte svecchayà tuùñà uùyatàü mà vilambatha ..
     bhartéü÷ca vaþ prayacchàmi sçùñvà råpasvino'naghàþ .
     yatheùñaü gamyatàü de÷o yasyà yo rocate'dhunà ..
     evamuktà÷ca tàþ sarvà yatheùñaü prayayustadà .
     brahmà sasarja tårõaü tàn lokapàlàn mahàbalàn ..
     dçùñvà tu lokapàlàüstu tàþ kanyàþ punaràhvayan .
     vivàhaü kàrayàmàsa brahmà lokapitàmahaþ ..
     ekàmindràya sa pràdàdagnaye'nyàü yamàya ca .
     nirç tàya ca devàya varuõàya mahàtmane ..
     vàyave dhanade÷àya ã÷ànàya ca suvrata ! .
     årdhaü svayamadhiùñhàya ÷eùàyàdhovyavasthitàm ..
     evaü dattvà punarbrahmà tithiü pràdàt di÷àü punaþ .
     da÷amãü bhattçnàmnastu ardhanàmnodanaþ prabhuþ ..
     tataþprabhçti tàþ devyaþ sendryàdyàþ parikãrtitàþ ..>% iti varàhapuràõam .. * .. nyàyamate asyàþ sarvagatatvam . paramamahattvaparimàõam . dåràntikàdidhãhetutvam . nityatvam . ekatve'pi upàdhibhedàt pràcyàdivyapade÷abhàktvam . asyà guõàþ . saükhyà 1 parimitiþ 2 pçthaktvam 3 saüyogaþ 4 vibhàgaþ 5 . iti bhàùàparicchedaþ .. (sàmànyam . yathà, su÷rute . 1 . 43 .
     %<vamavadravyayogànàü digiyaü samprakãrtità ..>%)

#<dikkaþ>#, puü, (di÷i kàyate ÷abdàyate iti . kai + kaþ .) karabhaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dikkaraþ>#, puü, (di÷aü àde÷aü karoti utsàhànvitatvàt . kç + ñaþ .) yuvà . iti màghañãkàdhçtakoùaþ .. (mahàdevaþ . yathà, kalikàpuràõe . 82 adhvàye .
     %<dikkarastaruõaþ proktastathà ÷ambhu÷ca dikkaraþ ..>%)

#<dikkaravàsinã>#, strã, (dikkare ÷ambhau vasatãti . vasa + õiniþ + ïãp .) devãvi÷eùaþ . yathà,
     %<evaü dikkaravàsinyàþ kathitaþ pårbavat kramaþ .
     yaü ÷rutvà nà÷ubhaü ki¤cidàpnoti ÷ravaõe rataþ ..
     dikkarastvaruõaþ proktastathà ÷ambhu÷ca dikkaraþ .
     tasminnadhyuùità devã tasmàddikkaravàsinã ..>% iti kàlikàpuràõe 82 adhyàyaþ ..

#<dikkarikà>#, strã, (dikkariõo diggajasya sakà÷àt kàyate ÷obhate iti . dikkarin + kai + kaþ . tataùñàp .) nadãvi÷eùaþ . yathà --
     %<asti tàñaka÷aile tu saro mànasasannibham .
     yatra sàrdhaü ÷ailaputtryà jalakrãóàü sadà haraþ ..
     kurute nara÷àrdåla ! svarõapaïkaja÷obhite .
     tasya pa÷cànmadhyapårbabhàgebhya÷ca sarittrayam ..
     avatãrõaü prayàtyeva dakùiõaü sàgaraü prati .
     tasya pa÷cimabhàge tu nadã dikkarikàhvayà ..
     diggajakùetrasaüjàtà tena dikkarikà smçtà ..>% iti kàlikàpuràõe 82 adhyàyaþ ..

#<dikkarã>#, strã, (dikkara + ïãù .) yuvatã . iti hemacandraþ . 3 . 175 ..

#<dikpatiþ>#, puü, (di÷àü patiþ .) digadhã÷varaþ . tadyathà . pràcyadhipo raviþ . agnikoõàdhipaþ ÷ukraþ . dakùiõàdhipaþ kujaþ . nairçtakoõàdhipo ràhuþ . pratãcyadhipaþ ÷aniþ . vàyukoõàdhipa÷candraþ . uttaràdhipo budhaþ . ã÷ànakoõàdhipo guruþ . tasya pramàõaü yathà --
     %<såryaþ ÷ukraþ kùamàputtraþ saiühikeyaþ ÷aniþ ÷a÷ã .
     saumyastrida÷amantrã ca pràcyàdidigadhã÷varàþ ..>% iti jyotistattvam ..

#<dikpàlaþ>#, puü, (di÷aþ pàlayatãti . di÷ + pàli + aõ .) pårbàdida÷adi÷àü pàlakaþ . yathà . pårbasyàü di÷i indraþ . agnikoõe vahniþ . dakùiõasyàü di÷i yamaþ . nairçtakoõe nirçtaþ . pa÷cimasyàü di÷i varuõaþ . vàyukoõe marut . uttarasyàü di÷i kuveraþ . ã÷ànakoõe ã÷aþ . årdhvadi÷i brahmà . aghodi÷i anantaþ . iti puràõam .. yathà, padmapuràõe .
     %<yatràrcayanti vidhinà dikpàlàdãüstu karmiõaþ .
     tatra prapåjayedenaü vidhiü bhàgavataü ÷ukam ..>%

#<dik÷ålaü>#, klã, (di÷i ÷ålamiva .) digvi÷eùagamane niùiddhavàràþ . yathà -- pa÷cimàyàü ÷ukraravã . uttarasyàü budhamaïalau . pårbasyàü ÷anisomau . dakùiõasyàü bçhaspatiþ . tathà ca .
     %<÷ukràdityadine na vàruõadi÷aü na j¤e kuje cottaràü mandendo÷ca dine na ÷akrakakubhaü yàmyàü gurau na vrajet .
     ÷ålànãti vilaïghya yànti manujà ye vittalàbhà÷ayà bhraùñà÷àþ punaràpatanti yadi te ÷akreõa tulyà api ..>% iti jyotiþsàrasaügrahaþ .. keùà¤cinmate .
     %<-- baudhe gurau dakùiõàm .
     ã÷àne jvalane caiva nairçte màrute tathà .
     na gantavyaü suràcàrye pratãcyàü ravi÷ukrayoþ ..>% iti sukhabodhaþ ..

#<digambaraþ>#, puü, (digeva ambaraü vastraü yasya . ulaïgatvàt tathàtvam .) ÷ivaþ . kùapaõaþ . (sa tu jainavi÷eùaþ . yathà, pa¤cada÷yàm . 6 . 82 .
     %<digambarà madhvamatvamàhuràpàdamastakam .
     caitanyavyàptisaüdçùñerànakhàgra÷ruterapi ..>%) tamaþ . iti medinã . re, 267 .. (nagne, tri . yathà, pa¤catantre . 5 . 14 .
     %<ekàkã gçhasantyaktaþ pàõipàtro digambaraþ .
     so'pi saüvàhyate loke tçùõayà pa÷ya kautukam ..>%)

@<[Page 2,709c]>@
#<digambarã>#, strã, (digambara + ïãù .) durgà . digambarasya patnã . iti kulàrõavaþ .. nagne, tri . ityamaraþ . 3 . 1 . 39 .. (yathà, kàlodhyàne .
     %<mahàmeghaprabhàü ÷yàmàü tathà caiva digambarãm ..>%)

#<diggajaþ>#, puü, (di÷o gajaþ .) dighastã . yathà --
     %<airàvataþ puõóarãko vàmanaþ kumudo'¤janaþ .
     puùpadantaþ sàrvabhaumaþ supratãka÷ca diggajàþ ..>% ityamaraþ . 1 . 3 . 4 .. ete krameõa pårbàdyaùñadi÷àü hastinaþ ..

#<digdhaþ>#, puü, (dihyate lipyate sma viùàdinà iti . diha + ktaþ .) viùàktabàõaþ . tatparyàyaþ . liptakaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 88 .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 30 . 23 .
     %<sà viddhà bahubhirvàkyai rdigdhairiva gajàïganà ..>%) snehaþ . agniþ . iti hemacandraþ .. pravandhaþ . ityajayapàlaþ ..

#<digdhaþ>#, tri, (diha + ktaþ .) liptaþ . iti medinã . dhe, 7 .. (yathà, bhaññiþ . 3 . 21 .
     %<sacandano÷ãramçõàladigdhaþ ÷okàgninàgàd dyunivàsabhåyam ..>%)

#<digvàsàþ>#, [s] puü, (digeva vàso vastraü yasya .) ÷ivaþ . iti hemacandraþ . 2 . 112 .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 41 .
     %<gaõakartà gaõapatirdigvàsàþ kàma eva ca ..>%) nagne, tri .. (yathà, manuþ . 11 . 202 .
     %<snàtvàtuviprodigvàsàþ pràõàyàmena ÷udhyati ..>%)

#<digvijayaþ>#, puü, (di÷àü diksthitalokànàü vijayaþ .) vidyayà yuddhena và di÷àü vijayaþ . yathà ÷aïkaradigvijayaþ pàõóavadigvijaya ityàdi ..

#<diïkaþ>#, puü, (sphoñanakàle diï iti kçtvà kàyati ÷abdàyate iti . kai + kaþ .) utkuõaóimbhaþ . iti ÷abdàrthakalpataruþ ..

#<ditaü>#, tri, (dãyate smeti . do avakhaõóane + ktaþ %<dyatisyatãti .>% 7 . 4 . 40 . iti itvam .) chinnam . ityamaraþ . 3 . 1 . 103 ..

#<ditiþ>#, strã, daityamàtà . sà dakùakanyà (yathà, mahàbhàrate . 1 . 65 . 12 .
     %<aditirditirdanuþ kàlà danàyuþ siühikà tathà ..>%) iyaü ka÷yapapatnã ca . (do + bhàve ktin .) khaõóanam . iti medinã . te, 24 .. ràjavi÷eùe, puü . iti ÷abdàrthakalpataruþ .. (dàtari, tri . yathà, çgvede . 4 . 2 . 11 .
     %<ràye ca naþ svapatyàya deva ditiü ca ràsvàditisuruùya ..>% %<ditiü dàtàraü ca ràsva dehi .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<ditijaþ>#, puü, (diterjàyate iti . diti + lana + óaþ .) daityaþ . iti hemacandraþ . 2 . 152 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 231 . 17 .
     %<çtasya kartà ditijàntakastvaü jetà ripåõàü pravaraþ suràõàm ..>%)

@<[Page 2,710a]>@
#<ditisutaþ>#, puü, (diteþ sutaþ .) daityaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 12 .. (yayà, naiùadhe . 19 . 15 .
     %<ditisutaguruþ pràõairyoktuü na kiü kacavattamaþ ..>%)

#<dityaþ>#, puü, (ditau bhavaþ . diti + yat .) daityaþ . iti ÷abdàrthakalpataruþ .. (chedanàrhe dhànyàdau, klã . yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 14 . 10 .
     %<dityavàóvayo viràñ chandaþ ..>% %<do'vakhaõóane ktinpratyayaþ . ditiü khaõóanamarhati dityaü dhànyaü vahati dityavàñ .>% iti tadbhàùye mahãdharaþ ..)

#<didyut>#, tri, (dyotate dãpyatãti . dyut + %<dyutigàmijuhotãnàü dve ca .>% 3 . 2 . 178 . ityasya vàrtikoktyà kvipi dbitve %<dyutisvàpyoþ samprasàraõam .>% 7 . 4 . 67 . ityabhyàsasya sampasàraõam .) dãptivi÷iùñaþ . iti mugdhabodham .. (strã, dãptiþ . yathà, çvede . 2 . 13 . 7 .
     %<ya÷càsmà ajano didyuto divaþ .>% %<asamà viùamà nànàprakàrà didyutaþ dãptãrajanaþ ajanayaþ .>% iti tadbhàùye sàyanaþ .. vajram . iti nighaõñuþ . 2 . 20 .. yathà, çgvede . 1 . 66 . 7 .
     %<asturna didyuttveùapratãkà ..>%)

#<didhiùàyyaþ>#, puü, (dadhàti ànandamiti . dhà + %<didhiùàyyaþ .>% uõàü 3 . 97 . iti àyyaþ dhàtordbitvaü itvaü ùuk ca .) àropitabandhuþ .. iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. (dhàrake, tri . yathà, çgvede . 2 . 4 . 1 .
     %<mitra iva yo didhiùàyyo bhåddeva àdeve jane jàtavedàþ ..>% %<didhiùàyyo dhàrayità bhåt .>% iti tadbhàùye sàyanaþ .. ujjvaladattastu %<dadhiùàyyaþ>% iti uõàdisåtraü kastyayitvà dadhipårbàt syateràyyaþ ùatva¤ca iti vyàkhyàya dadhiùàyyo ghçtam ityuktavàn ..)

#<didhiùuþ>#, puü, (didhiü dhairyaü syatãti . so + bàhulakàt kuþ . yadvà, didhiùåü àtmana icchatãti . supa àtmanaþ kyac . kvip . bàhulakàt hrasvaþ .) diråóhàpatiþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 23 .. (garbhàdhànakartà . yathà, çgvede . 10 . 18 . 8 .
     %<hastagràbhasya didhiùostavedaü patyurjanitvamabhi saü babhåtha ..>% %<didhiùorgarbhasya nighàtuþ .>% iti tadbhàùye màyanaþ .. yathà ca bhàgavate . 9 . 9 . 35 .
     %<bràjaõã vãkùya didhiùuü pu ruùàdena bhakùitam .
     ÷ocantyàtmànamurvã÷ama÷apat kupità satã ..>% %<didhiùuü garbhàdhànakartàram .>% iti ÷rãdharaþ ..) diråóhàyàm, strã . iti ÷abdaratnàvalã .. (dhàrake, tri . yathà, çgvede . 10 . 78 . 5 .
     %<a÷vàso na ye jyeùñhàsa à÷avo didhiùavo na rathyaþ sudànavaþ .>%
     %<tathà didhiùavo na vasånàü dhàrakà iva .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

@<[Page 2,710b]>@
#<didhiùåþ>#, strã, (daghàti pàpaü yadbà didhiü dhairyaü indriyadaurbalyàt syati tyajatãti . dà và so + %<andadçnphåjambviti .>% uõàü . 1 . 95 . iti kåpratyayena sàdhuþ .) dviråóhà . vàradvayavivàhità strã . tatparyàyaþ . didhãùåþ 2 punarbhåþ 3 didhiùuþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. vivàhihitàyàü kaniùñhàyàü satyàü avivàhità jyeùñhà bhaginã . yathà, udbàhatattve .
     %<jyeùñhàyàü vidyamànàyàü kanyàyàmuhyate'nujà .
     sà càgredidhiùårj¤eyà pårbà ca didhiùåþ smçtà ..>% (dhàrake, tri . yathà, çgvede . 1 . 71 . 3 .
     %<dadhannçtaü dhanayannasya dhãtimàdidaryo didhiùvo vibhçtràþ ..>%)

#<didhiùåpatiþ>#, puü, didhiùårdviråóhà tasyàþ patiþ svàmã . dbiråóhàpatiþ . (yathà, manuþ . 3 . 173 .
     %<bhràturmçtasya bhàryàyàü yo'nurajyeta kàmataþ .
     dharmeõàpi niyuktàyàü sa j¤eyo didhiùåpatiþ ..>%)

#<dinaü>#, klã, (dyati khaõóayati mahàkàlamiti . do chede + %<bahulamanyatràpi .>% uõàü 2 . 49 . iti inac .) kàlavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . ghasaþ 2 ahaþ 3 divasaþ 4 vàsaraþ 5 . ityamaraþ . 1 . 4 . 2 .. bhàsvaraþ 6 divà 7 . iti ràjanirghaõñaþ .. vàraþ 8 aü÷akaþ 9 dyu 10 aü÷akam 11 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, raghuþ . 3 . 8 .
     %<dinesu gacchatsu nitàntapãvaraü tadãyamàlãnamukhaü stanadbayam ..>%) tattu manuùyamàne ùaùñidaõóàtmakam . pitçmàne gauõacàndramàsàtmakam . devàsuramàne vatsaràtmakam . brahmamàne divyadbisahasrayugàtmakam . manuùyamàne brahmaõo dinasya saükhyà . 8,640,000, 000 . iti puràõam .. tadeva manuùyàõàü saurasàvanacàndranàkùatrabhedena caturvidham . yathà -- sàvanaü daõóàþ ùaùñirahaþ svalagnakhaguõàü÷àóhyàstadainaü bhavet . 1 . udayàdodayàdbhànorbhaumasàvanavàsaràþ . 2 . tithinaikena divasa÷càndramàne prakãrtitaþ . 3 . àyurdàye smçtaü pràj¤airnàkùatraü ùaùñinàóikam .. 4 .. jãmåtavàhanamate tu såryakiraõàvacchinnadaturyàmayuktam ..

#<dinaü>#, klã, (do chede + inac .) såryakiraõàvacchinnakàlaþ . tadvaidikaparyàyaþ . vastoþ 1 dyuþ 2 bhàbuþ 3 vàsaram 4 svasaràõi 5 ghraüsaþ 6 gharmaþ 7 ghçõaþ 8 dinam 9 divà 10 divedive 11 dyavidyavi 12 . iti dbàda÷àharnàmàni . iti vedanighaõñau 1 adhyàyaþ .. * .. siühakanyàtulàvç÷cikakumbhamãnalagnàni . yathà --
     %<ajagopatiyugma¤ca karkidhanvimçgàstathà .
     ni÷àsaüj¤àþ smçtà÷caite ÷eùà÷cànye dinàtmakàþ ..>% iti jyotistattvam ..

#<dinakaraþ>#, puü, (karotãti . kç + dyac . dinasya karaþ .) såryaþ . iti hemacandraþ . 2 . 11 .. (yathà, çtusaühàre . 1 . 22 .
     %<dinakaraparitàpàt kùãõatoyàþ samantàt vidadhati bhayamuccairvãkùamàõà vanàntàþ ..>%)

#<dinakaràtmajà>#, strã, (dinakarasya såryasya àtmajà .) yamunà . iti halàyudhaþ ..

#<dinake÷araþ>#, puü, (dinasya ke÷ara iva .) andhakàraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dinajyotiþ>#, [s] klã, (dinasya jyotiþ .) àtapaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dinaduþkhitaþ>#, puü, strã, (dine divase duþkhitaþ . divàbhàge viyogitvàttathàtvam .) cakravàkaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dinapraõãþ>#, puü, (dinaü praõayatãti . pra + nã + kvip .) såryaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (arkavçkùaþ . såryaparyàyatvàt ..)

#<dinabalaþ>#, puü, (dine balaü yasya .) pa¤camaùaùñhasaptamàùñamaikàda÷adbàda÷arà÷ayaþ . iti jyotiùam .. (såryaguru÷ukragrahàþ . iti bçhajjàtakam ..)

#<dinamaõiþ>#, puü, (dinasya maõiriva .) såryaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, gãtagovinde . 1 . 18 .
     %<dinamaõimaõóalamaõóana ! bhavakhaõóana munijanamànasahaüsa ! jaya jaya deva hare ! ..>% arkavçkùaþ . såryaparyàyatvàt ..)

#<dinamårdhà>#, [n] puü, (dinasya mårdhà mastakamiva . dinasya àdisthànatvàdasya tathàtvam .) pårvàdriþ . udayàcalaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<dinàü÷aþ>#, puü, (dinasya aü÷aþ .) pràhõamadhyàhnàparàhõasàyàhnàdiþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dinàdiþ>#, puü, (dinasya àdiþ .) prabhàtam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dinàntaþ>#, puü, (dinasya antaþ .) sàyam . divàvasànam . ityamaraþ . 1 . 4 . 3 . (yathà, çtusaühàre . 1 . 1 .
     %<dinàntaramyo'bhyupa÷àntamanmatho nidàghakàlaþ samupàgataþ priye ! ..>%)

#<dinàntakaþ>#, puü, (dinasya antakaþ nà÷akaþ .) andhakàraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<dinàvasànaü>#, klã, (dinasya avasànaü yatra .) dinàntaþ . iti hemacandraþ . 2 . 54 .. (yathà, raghuþ . 2 . 45 .
     %<dinàvasànotsukabàlavatsà visçjyatàü dhenuriyaü maharùeþ ..>%)

#<dinikà>#, strã, (dinaü kçtyahetutayà astyatreti . dina + ñhan .) ekadinakçtakarmamålyam . iti ÷abdamàlà ..

#<dinbha>#, ka ïa saüghàte . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüàtmaü-sakaü-señ .) ka ïa, dimbhayate . saïghàto rà÷ãkaraõam . iti durgàdàsaþ ..

#<dibha>#, i ka node . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüparaü-sakaü-señ .) i ka, dimbhayati . nodaþ preraõam . iti durgàdàsaþ ..

#<dimpa>#, ¤a ka saüghàte . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüubhaü-sakaü-señ .) oùñhyavarga÷eùopadhaþ . tçtãyasvarã . ¤a ka, dimpayati dimpayate . saïghàto rà÷ãkaraõam . eùaþ kai÷cinna manyate . iti durgàdàsaþ ..

#<dilãpaþ>#, puü, såryavaü÷ãyaràjavi÷eùaþ . såryavaü÷e dilãpanàmànau dbau nçpau jàtau ekaþ aü÷umataþ puttraþ bhagãrathapità aparaþ da÷arathaprapitàmaha÷ca . iti ràmàyaõam .. (yathà ca harivaü÷e . 15 . 12-14, 23-25 .
     %<sutaþ pa¤cajanasyàsãdaü÷umànnàma vãryavàn .
     dilãpastanayastasya khaññàïga iti vi÷rutaþ ..
     yena svargàdihàgatya muhårtaü pràpya jãvitam .
     trayo'nusandhità lokà buddhyà satyena cànagha ! ..
     dilãpasya tu dàyàdo mahàràjo bhagãrathaþ .
     yaþ sa gaïgàü saricchreùñhàmavàtàrayata prabhuþ ..>%
     %<anamitrasya dharmàtmà vidbàn duliduho'bhavat .
     dilãpastanayastasya ràmasya prapitàmahaþ ..
     dãrghabàhurdilãpasya raghurnàmnàbhavat sutaþ .
     ayodhyàyàü mahàràjo raghu÷càsãt mahàbalaþ ..
     ajastu raghuto jaj¤e ajàdda÷aratho'bhavat .
     ràmo da÷arathàt jaj¤e dharmàtmàü sumahàya÷àþ ..>%)

#<dilãparàñ>#, [j] puü, (dilãpa eva ràñ ràjà .) dilãparàjaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<dilãraü>#, klã, ÷ilãndhrakam . iti hàràvalã . 25 ..

#<diva>#, i prãtau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-señ .) i, dinvyate . prãtiriha prãtãkaraõam . dinvati lokaþ pitaram . iti durgàdàsaþ ..

#<diva>#, ka arde . iti kavikalpadumaþ .. (curàü-paraüsakaü-señ .) ka, devayati . arda iha pãóanamiti maitreyaþ . yàtanaü gamanaü veti ramànàthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<diva>#, ka ïa parikåjane . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-àtmaü-akaü-señ .) ka ïa, paridevayate ka÷cittasya ràùñre na duþkhitaþ . iti halàyudhaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<diva>#, ya u jigãùecchayoþ . paõau . dyutau . krãóàyàm . gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (divàüparaü-akaü-sakaü-ca señ . udittvàt ktvàveñ .) ya, dãvyati . u, devitvà dyutvà . dãvyamànaü ÷itàn vàõàn . iti bhaññau tàcchãlye ÷atuþ÷ànaþ . paõirvyavahàraþ stuti÷ca . vyavahàrastu krayavikrayaråpaþ . dyutàvevàkarmakaþ . krãóàyàntu dãvyateþ karaõasya nityaü karmatvam . tatra tçtãyàvibhaktireva vibhàùyate . iti sàmpradàyikam . tena akùà dãvyante chàtreõa iti karmaõi pratyayaþ syàt . akùairdãvyate chàtreõeti bhàve pratyayo na syàt akùairdevayati chàtreõa gururityatràpya¤yantasya kartuþ karmatvaü na syàt . tenàdudyå ùayadràmaü mçgeõa mçgalocanà . iti bhaññau tu tenetikaraõaü dudyåùereva na tu dãvyateþ . tenàkarmakatvàt ràmamitya¤yantakartuþ karmatvam . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 2,711b]>@
#<divaü>#, klã, (dãvyantyasminniti . divyu krãóàyàm + gha¤arthe aghikaraõe kaþ .) svargaþ . (yathà, devãbhàgavate . 5 . 3 . 10 .
     %<gaccha vãra . mahàbàho dåtatvaü kuru me'nagha ! .
     bråhi ÷akraü divaü gatvà niþ÷aïkaþ surasannidhau ..>%) àkà÷am . iti medinã . ve, 11 .. vanam . divà . iti hemacandraþ . 2 . 52 ..

#<divasaþ>#, puü, klã, dãvyantyatreti . diva + %<divaþ kit .>% uõàü . 3 . 121 . iti asac sa ca kit .) dinam . ityamaraþ . 1 . 4 . 2 .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 278 .
     %<dràghayatà divasàni tvadãyaviraheõa tãvratàpena .
     grãùmeõeva nalinyà jãvanamalpãkçtaü tasyàþ ..>%)

#<divasakaraþ>#, puü, (karotãti . kç + ac . divasasya karaþ .) såryaþ . iti hemacandraþ . 2 . 11 .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 639 .
     %<sundara sakhã divasakaravimbe tuhinàü÷arekheva ..>%)

#<divasamukhaü>#, klã, (divasasya bhukham .) prabhàtam . iti halàyughaþ ..

#<divaspatiþ>#, puü, (divaþ patiþ . aluksamàsaþ .) indraþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 45 .. (yathà, mahàbhàrate . 5 . 12 . 9 .
     %<indràõãmànayiùyàmo yathecchasi divaspate ! ..>%)

#<divaspçthivyau>#, strã, (dyau÷ca pçthivã ca . %<divasa÷ca pçthivyàm .>% 6 . 3 . 30 . iti divo divasàde÷aþ .) rodasã . svargabhåmyau . iti hemacandraþ . 4 . 4 .. dvivacanànto'yam . (yathà, çgvede . 2 . 2 . 3 .
     %<taü devà budhne rajasaþ sudaüsa saüdivaspçthivyoraratiü nyerire ..>%)

#<divà>#, vya, dinam . ityamaraþ . 3 . 4 . 6 .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 11 . 34 .
     %<kùaõà lavà muhårtà÷ca divà ràtristathaiva ca ..>%)

#<divà>#, [n] puü, (divyatyasminniti . diva + %<kanin yuvçùãti .>% uõàü . 1 . 156 . iti såtre %<bahulavacanàt kevalàdapi kanin .>% iti ujjvaladattoktyà kanin .) dinam . ityuõàdikoùaþ ..

#<divàkaraþ>#, puü, (divà dinaü karotãti . kç + %<divàvibheti .>% 3 . 2 . 21 . iti ñaþ .) såryaþ . (yathà, devãbhàgavate . 2 . 6 . 18 .
     %<udita÷ca tadà bhànustayà dçùño divàkaraþ ..>%) arkavçkùaþ . ityamaraþ .. kàkaþ . puùpavi÷eùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<divàkãrtiþ>#, puü, (divà divase eva kãrtiryasya . ràtrau kùaurakarmaniùedhàt .) nàpitaþ . caõóàlaþ .
     (%<ràtrau na vicareyuste gràmeùu nagareùu ca .
     divà careyuþ kàryàrthaü cihnità ràja÷àsanaiþ ..>% 10 . 54 . iti manuvacanàt asya divàcaratvàt tathàtvam .. yathà, manuþ . 5 . 85 .
     %<divàkãrtimudakyà¤ca patitaü såtikantathà .
     ÷avantat spçùñina¤caiva spçùñvà snànena ÷udhyati ..>% tathàca kà÷ãkhaõóe . 79 . 87 .
     %<dãkùito và divàkãrtiþ paõóito vàpapaõóitaþ .
     tulyo me mokùadãkùàyàü saüpràpya maõikarõikàm ..>%) ulåkaþ . iti hemacandraþ . 3 . 597 ..

#<divàñanaþ>#, puü, (divà añatãti . aña gatau + lyuþ .) kàkaþ . iti ÷abdàrthakalpataruþ .. (càõóàlaþ . %<dighàcareyuþ kàryàrthaü cihnità ràja÷àsanaiþ .>% 10 . 54 . iti manu÷àsanàt ..)

#<divàtanaþ>#, tri, (divà bhavaþ . divà + %<sàyaüciraüpràhnepragevyayebhyaùñyuñyulau tuñ ca .>% 4 . 3 . 23 . iti ñyuþ tuñ ca .) dinabhavaþ . yathà, bhaññiþ . 5 . 65 .
     %<sàyantanãü tithipraõyaþ païkajànàü divàtanãm .
     kàntiü kàntyà sadàtanyà hrepayantã ÷ucismità ..>%

#<divàndhaþ>#, puü, (divà divase andhaþ .) pecakaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, pa¤catantre . 3 . 75 . %<yat mayårahaüsakokilacakravàka÷ukakàraõóavahàrãtakasàrasàdiùu pakùipradhàneùu vidyamàneùu tasya divàndhasya karàlavaktrasyàbhiùekaþ kriyate naitat mama matam ..>%) dinàndhe, tri . yathà --
     %<divàndhàþ pràõinaþ kecidràtràvandhàstathàpare .
     keciddivà tathà ràtrau pràõinastulyadçùñayaþ ..>% iti caõóã ..

#<divàndhà>#, strã, (divà divase andhà .) valgulà pakùã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<divàndhakã>#, strã, (divà andhakã dar÷anakriyàvarjità .) chuchundarã . iti puràõam ..

#<divàbhãtaþ>#, puü, (divà divase bhãtaþ .) ulåkaþ . kumudàkaraþ . cauraþ . iti medinã . te, 197 .. (divasabhãte, tri . yathà, kumàre . 1 . 12 .
     %<divàkaràdrakùati yo guhàsu lãnaü divàbhãtamivàndhakàram ..>%)

#<divàbhãtiþ>#, strã, (divà divase bhãtirbhayaü yasya .) pecakaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<divàmaõiþ>#, puü, (divà dinasya maõiriva .) såryaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<divàmadhyaü>#, klã, (divà divasasya madhyam .) madhyàhnaþ . iti hemacandraþ . 2 . 53 ..

#<divàsvàpà>#, strã, (divà divase svàpo nidrà yasyàþ .) valgulà pakùã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<diviþ>#, puü, (dãvyatãti . divyu krãóàyàm + %<igupadhàt kit .>% uõàü 4 . 119 . iti in sa ca kit .) càùapakùã . iti ÷abdamàlà ..

#<divijaþ>#, tri, (divi svarge jàyate iti . divi + jana + óaþ . %<pràvçñ÷aratkàladivàü je .>% 6 . 3 . 15 . iti saptamyà aluk .) svargãyaþ . iti saükùiptasàraþ ..

#<diviùat>#, [d] puü, (divi sãdatãti . sad + kvip . saptamyà aluk . ùatva¤ca .) devaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 8 .. (yathà, gãtagovinde . 9 . 11 .
     %<sàndrànandapurandaràdidiviùadbçndairamandàdaràdànamrairmukuñendranãlamaõibhiþ sandar÷itendãvaram ..>% svargavàsini, tri . yathà, atharvavede . 18 . 4 . 80 .
     %<svadhà pitçbhyo diviùadbhyaþ ..>%)

#<diviùñhaþ>#, tri, (divi svarge tiùñhatãti . sthà + kaþ . aluk . %<ambàmbagobhåmãti .>% 8 . 3 . 97 . iti ùatvam .) svargasthaþ . iti saükùiptasàraþ ..) (yathà, mahàbhàrate . 3 . 100 . 24 .
     %<tato hatàriþ sagaõaü susvaü vai pra÷àdhi kçtsnaü tridivaü diviùñhaþ ..>% kvacit akçtaùatvo'pi dç÷yate . yathà, bhàgavate . 4 . 23 . 22 .
     %<nattvà divisthàüstrida÷àüstriþ parãtya vive÷a vahniü dhyàyatã bhartçpàdam ..>%)

#<divã>#, strã, (diva + in . kçdikàràditi và ïãù .) upajihvikàkãñaþ . iti hàràvalã . 190 ..

#<divokàþ>#, [s] puü, (dyauþ svarga àkà÷o và oko yasya .) devaþ . càtakaþ . iti medinã . se, 54 ..

#<divodàsaþ>#, puü, (divaþ svargàt dàso dànaü yasme .) kà÷ãràjaþ . sa candravaü÷ãyabhãmaratharàjaputtraþ . iti padmapuràõam ..
     (%<adhãtya càyuùo vedamindràddhanvantariþ purà .
     àgatya pçthivãü kà÷yà¤jàto bàhujave÷mani ..
     nàmnà tu so'bhavat khyàto divodàsa iti kùitau ..>%
     %<vatsa ! vàràõasãü gacchatvaü vi÷ve÷varavallabhàm ..
     tatra nàmnà divodàsaþ kà÷iràjo'sti bàhujaþ .
     sa hi dhanvantariþ sàkùàdàyurvedavidàüvaraþ ..>%
     %<atha dhanvantariü sarve vànaprasthà÷rame sthitam .
     bhagavantaü sura÷reùñhaü munibhirbahubhiþ stutam ..
     kà÷iràjaü divodàsaü te'pa÷yan vinayànvitàþ .
     svàgata¤ca iti smàha divodàso ya÷odhanaþ ..
     ku÷alaü paripapraccha tathàgamanakàraõam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..
     %<atha khalu bhagavantamamaravaramçùigaõavarivçtamà÷ramasthaü kà÷iràjaü divodàsaü dhanvantarimaupadhenavavaitaraõaurabhrapauùkalàvatakaravãryagopurarakùitasu÷rutaprabhçtaya åcuþ .>% iti su÷rute såtrasthàne prathame'dhyàye ..)

#<divodbhavà>#, strã, (dive vane udbhavo yasyàþ .) elà . iti ÷abdàrthakalpataruþ .. (dive svarge udbhavo yasya .) divijàte, tri ..

#<divaukàþ>#, [s] puü, (divaü svarga àkà÷o và oko yasya .) devaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 7 .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 84 . 111 .
     %<divaukasàü puùkariõãü samàsàdya naràdhipa ! .
     na durgatimavàpnoti vàjimedha¤ca vindati ..>%) càtakaþ . iti medinã . se, 54 .. svargavàsini, tri . yathà, mahàbhàrate . 1 . 96 . 9 .
     %<sà tu vidhvastavapuùaþ ka÷malàbhihatànnçpa ! .
     dadar÷a pathi gacchantã vasån devàn divaukasaþ ..>%)

#<divyaü>#, klã, (dive vane bhavam . diva + yat .) lavaïgam . iti medinã . ye, 31 .. haricandanam . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷apathaþ . tadbhedà yathà, divyatattve bçhaspatiþ .
     %<dhaño'gnirudaka¤caiva viùaü koùa÷ca pa¤camam .
     ùaùñha¤ca taõóulàþ proktàþ saptamaü saptamàùakam ..
     aùñamaü phalamityuktaü navamaü dharmajaü smçtam .
     divyànyetàni sarvàõi nirdiùñàni svayambhuvà ..>% eùàü vivaraõaü tattacchabde keùà¤cit parãkùà÷abde ca draùñavyam .. * .. gaïgàjalaspar÷apårbaka÷apathastratra mithyàkathane doùa÷ca yathà --
     %<brahmaõo vacanaü ÷rutvà j¤àne÷o j¤àninàüvaraþ .
     gaïgàtoyaü kare kçtvà svãkàra¤ca cakàra saþ ..
     gaïgàtoyamupaspç÷ya mithyà yadi vadejjanaþ .
     sa yàti kàlasåtra¤ca yàvadbai brahmaõo vayaþ ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóam .. * .. gaïgàjalàdispar÷apårbaka÷apathe doùo yathà .
     %<tathà gaïgodakaü tàmraü gomayaü gorajastathà .
     satyaü và yadi vàsatyaü yadi divyaü karoti yaþ ..
     kartà ca rauravaü yàti tathà kàrayità priye ! .
     ubhayoþ punaràvçttirnarayoniùu nàsti vai ..
     tasyàsti punaràvçttirvyàghra÷åkarayoniùu .
     divyaü kartuþ kàrayiturjapapåjà vçthà yathà ..
     gàyattrãrahitasyàpi naraka¤cottarottaram ..>% iti gàyattrãtantre pa¤camapañalaþ ..

#<divyaþ>#, tri, (divi bhavaþ . yat .) manoj¤aþ . divi bhavaþ . iti medinã . ye, 31 .. (yathà, viùõupuràõe . 1 . 9 . 104 .
     %<divyamàlàmbaradharà snàtà bhåùaõabhåùità .
     pa÷yatàü sarvadevànàü yayau vakùaþsyalaü hareþ ..>%)

#<divyaþ>#, puü, (dive vane bhavaþ . diva + yat .) yavaþ . gugaguluþ . iti ràjanirghaõñaþ .. bhàvavi÷eùaþ . yathà --
     %<÷çõu bhàvatrayaü devi ! divyavãrapa÷ukramàt .
     divyastu devavat pràyo vãra÷coddhatamànasaþ ..
     satyatretàrdhaparyantaü divyabhàvavinirõayaþ .
     tretàdvàparaparyantaü vãrabhàva itãritam ..
     madyaü matsyaü tathà màüsaü mudràü maithunameva ca .
     ÷ma÷ànasàdhanaü bhadre ! citàsàdhanameva ca ..
     etatte kathitaü sarvaü divyavãramataü priye ! .
     divyavãramataü nàsti kalikàle sulocane ! ..>% iti kàlãvilàsatantram .. nàyakabhedaþ . yathà -- %<yattu tàsàü divyà adivyà divyàdivyàbhedena gaõanayà dbipa¤cà÷adadhika÷atayutasahasraü bhedà bhavanti . divyà indràõyàdayaþ . adivyà màlatyàdayaþ . divyàdivyà draupadyàdaya iti vadanti tanna tatra avasthàbhedenaiva nàyikànàü bhedàt jàtibhedena bhedasvãkàre anantanàyikànàmiva nàyakànàmapyànantyaü syàt . tathà hi indràdayo divyàþ . adivyà màdhavàdayaþ . divyàdivyà arjunàdayaþ .>% iti rasama¤jarã .. (sàtvatasya puttràõàmanyatamaþ . yathà, bhàgavate . 9 . 24 . 6 .
     %<bhajamàno bhajirdivyo vçùñirdevàvçdho'ndhakaþ .
     sàtvatasya sutàþ sapta mahàbhoja÷ca màriùa ! ..>%)

#<divyakuõóaü>#, klã, (divyaü puõyapradatvàdatyutkçùñaü kuõóamiti karmadhàrayaþ .) kàmaråpe kùobhaka÷ailapårbabhàgasthapuùkariõãvi÷eùaþ . yathà --
     %<taddakùiõe mahà÷ailaþ kùobhako nàma nàmataþ .
     tasmin girau ÷ilàpçùñhe vaktre devã vyavasthità ..
     pa¤capuùkariõã nàmnà pa¤cayonisvaråpiõã .
     ekatra pa¤cabhirdurgàyonibhiþ pa¤cavaktrakam ..
     sthità ramayituü tatra nityameva himàdrijà .
     tacchailapårbabhàgàttu kàntà nàma mahànadã ..
     dakùiõaü sàgaraü yàti prathamà cottarasravà .
     divyakuõóaü mahàkuõóaü tacchailopatyakàü gatà .
     saüsthitastatra snàtvà tu tàü devãü paripåjayet .
     divyakuõóe naraþ snàtvà pa¤capuùkariõãü ÷ivàm ..
     yaþ påjayenmahàbhàgaþ sa yonau na hi jàyate ..>% iti kàlikàpuràõe 81 adhyàyaþ ..

#<divyagandhaü>#, klã, (divyo manoharo gandho'sya .) lavaïgam . iti ràjanirghaõñaþ .. (lavaïga÷abde'syavivaraõaü j¤àtavyam ..)

#<divyagandhaþ>#, puü, (divyaþ gandho yasya .) gandhakaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (gandhaka÷abde'sya vivçtirvij¤eyà ..)

#<divyagandhà>#, strã, (divyo gandho'syàþ .) sthålailà . mahàca¤ca÷àkaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<divyagàyanaþ>#, puü, (divyaþ svargãyaþ gàyanaþ .) gandharvaþ . svargagàyakaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<divyacakùuþ>#, [s] tri, (divyamalaukikaü cakùuryasya .) j¤ànacakùuþ . yathà, nãlakaõñhastotre .
     %<namastubhyaü viråpàkùa ! namaste divyacakùuùe .>% klã, j¤ànàtmakacakùuþ . yathà --
     %<na tu màü ÷akyate draùñumanenaiva svacakùuùà .
     divyaü dadàmi te cakùuþ pa÷ya me yogamai÷varam ..>% iti ÷rãbhagavadgãtàyàm . 11 . 8 .. %<ato divyamalaukikaü j¤ànàtmakaü cakùustubhyaü dadàmi .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã .. * .. (divyaü svargãyaü manoj¤aü và cakùuþ .) svargãyacakùuþ . sundaralocanam . upacakùuþ . casmà iti bhàùà . iti lokaprasiddham .. (puü, divyaü manoj¤aü cakùuryasya . yadbà, divyaü cakùurj¤ànanetraü yasmàt . årõanàbhasya såtrasarjanagrahaõamavalokye÷varasya sarjanasaü haraõaparij¤ànàt tathàtvam .) markañaþ . iti ÷abdamàlà .. sugandhabhedaþ . tri, (divye àkà÷abhåte cakùuùà yasya .) andhaþ . (divye sundara cakùuùã yasya .) sulocanaþ . iti medinã . se, 68 ..

@<[Page 2,713a]>@
#<divyatejàþ>#, [s] strã, (divyaü svargãyaü devatulyaü tejo yasyàþ . asyàþ sevanena divyatejovattejaàdhàyakatvàt tathàtvam .) bràhmã . iti ràjanirghaõñaþ .. (divyaü tejoyasya . alaukikatejaske, tri ..)

#<divyadohadaü>#, tri, (divyaü svargãyaü dohadam abhilàùo yatra .) upayàcitam . devadeyavastu . iti trikàõóa÷eùaþ .. yathà, hàràvalã . 21 .. yaddãyate tu devebhyo manoràjyasya siddhaye . upayàcitakaü divyadohadaü tadbidurbudhàþ ..

#<divyapa¤càmçtaü>#, klã, (pa¤cànàü amçtànàü tattulyasvàduguõavaddravyànàü samàhàraþ pa¤càmçtam . divyaü pa¤càmçtamiti karmaghàrayaþ .) militagavyàjyagavyadadhigavyakùãramàkùika÷arkaràråpam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<divyapuùpaþ>#, puü, (divyaü manoramaü puùpaü yasya .) karavãraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<divyapuùpà>#, strã, (divyàni manoj¤àni puùpàõyasyàþ .) mahàdroõà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<divyapuùpikà>#, strã, (divyapuùpa + saüj¤àyàü kan ñàp ata itva¤ca .) lohitavarõàrkavçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<divyayamunà>#, strã, (divyà yamunà tattulyaphalapradatvàt .) kàmaråpe damanikàyà nadyàþ pårbabhàgasthasaridbi÷eùaþ . yathà --
     %<tasyà nadyàþ pårbabhàge gaïgeva phaladàyinã .
     màghantu sakalaü màsaü tasyàü snàtvà narottamaþ ..
     tathà damanikàyà¤ca paraü nirvàõamàpnuyàt .
     tataþ pårbe parà devã nàmnà sà sariduttamà ..
     mahatã divyayamunà yamunàvat phalapradà .
     dakùiõàdrisamudbhåtà dakùiõodadhigàminã ..
     tasthàntu kàrtikaü màsaü snàtvà mokùamavàpnuyàt ..>% iti kàlikàpuràõe 81 adhyàyaþ ..

#<divyaratnaü>#, klã, (divyaü cintàmàtraü tadarthapradàyakatvàdalaukikaü ratnam .) cintàmaõiþ . iti ÷abdàrthakalpataruþ ..

#<divyarathaþ>#, puü, (divyaþ svargãyaþ antarãkùacaro và rathaþ .) vyomayànam . devavimànaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<divyarasaþ>#, puü, (divyo rasa iti nityakarmaghàrayaþ .) pàradaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<divyalatà>#, strã, (divyà vanabhavà latà .) mårvàlatà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<divyavastraþ>#, puü, (divyaü vastramiva . abhidhànàt puüstvam .) sårya÷obhà . iti ÷abdaratnàvalã .. (divyaü sundaraü vastramasya .) sundaravastrayukte, tri . (divyaü sundaraü vastram .) klã, sundaravastram . (diviü bhavam . yat . divyaü vastramiti karmadhàrayaþ .) divibhavavastram ..

#<divyasàraþ>#, puü, (divyo manoj¤aþ sàro yasya .) ÷àlavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 2,713b]>@
#<divyà>#, strã, (divi bhavà . manoj¤atvaguõavattvàt divyevetyarthaþ .) dhàtrã . iti medinã . ye, 31 .. bandhyà karkoñakã . ÷atàvarã . mahàmedà . bràhmã . syålajãrakaþ . ÷vetadårvà . harãtakã . purà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<divyà>#, strã, (divi bhavà . yat . tataùñàp .) nàyikàbhedaþ .. (sà ca indràõyàdiþ ..)

#<divyàdivyaþ>#, puü, (divyaþ svargãyaþ adivya÷ca .) nàyakabhedaþ .. (sa ca arjunàdiþ ..)

#<divyàdivyà>#, strã, (divyà adivyà ca .) nàyikàbhedaþ . asyàþ pramàõaü divya÷abde draùñavyam .. upadevãvi÷eùaþ . iti ÷abdàrthakalpataruþ ..

#<divyodakaü>#, klã, (divyamàntarãkùyamudakam .) àkà÷ajalam . tatparyàyaþ . khavàri 2 àkà÷asalilam 3 vyomodakam 4 antarãkùajalam 5 . asya guõàþ . tridoùanà÷itvam . madhuratvam . pathyadatvam . paramarucyatvam . agnidatvam . tçùõà÷ramamehàpahàrakatvam . pàtràpekùiguõatva¤ca .. anàrtavasya tasya guõaþ . sarveùàü dehinàü tridoùajanakatvam . sadyobhåmiùñhasya tasya guõaþ . kaluùatvam . doùadàyakatva¤ca . cirasthitasya guõàþ . laghutvam . svacchatvam . pathyatvam . svàdutvam . sukhàvahatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<divyopapàdukaþ>#, tri, (divi bhavaþ . diva + %<dyupràgapàgudakpratãco yat .>% 4 . 2 . 101 . iti yat . upapadyate iti . upa + pada + %<laùapatapadastheti .>% 3 . 2 . 154 . iti uka¤ . tato divya÷càsau upapàduka÷ceti .) devatà . ityamaraþ . 3 . 1 . 50 .. (%<màtçpitràdidçùñakàraõanirapekùà adçùñasahakçtebhyo jàtà ye devàste divyopapàdukà ucyante .>% iti ÷abdàrthacintàmaõiþ ..)

#<divyaughaþ>#, puü, (divyànàü svargãyaguõànàmoghaþ samåho yatra .) guruvi÷eùaþ . yathà, ÷aktiratnàkaratantre .
     %<mahàdevo mahàkàlastripura÷caiva bhairavaþ .
     divyaughà guravaþ proktàþ siddhaughàn kathayàmi te ..>% api ca .
     %<atha tàràgurån vakùye dçùñàdçùñaphalapradàn .
     årdhake÷o vyomake÷o nãlakaõñho vçùadhvajaþ ..
     divyaughàn siddhidàn vatsa ! ÷çõuùvàvahito sudà ..>% apica .
     %<÷çõu vatsa ! mahàdeva ! gurån durgàmanådbhavàn .
     paramàtmà parànandaþ parameùñhã ÷ubhodayaþ ..
     kçùõaþ kàlaþ kalànàtho divyaughà bhairavàdikàþ ..>% iti tantrasàraþ ..

#<di÷a>#, au ¤a ÷a oce . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàü-ubhaü-sakaü-aniñ .) au, adikùat . ¤a ÷a, di÷ati di÷ate . oca iti ucirya samavàyane ityasya ali råpam . dhàtånàmanekàrthatvàdoca iha dànamàj¤àpanaü và . dide÷a kautsàya samastameveti raghuþ . kathane'pyayam . dharmaü di÷ati de÷ikaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<di÷à>#, strã, (di÷ + ñàp .) dik . iti vyàkaraõam .. (yathà mahàbhàrate . 4 . 53 . 19 .
     %<atra madhye yathàrkasya ra÷mayastigmatejasaþ .
     di÷àsu ca tathà ràjan ! na saükhyàtàþ ÷aràstadà ..>%)

#<di÷àþ>#, [s] strã, (di÷atãti . di÷a + bàhulakàt kasun .) dik . ityamarañãkàyàü mathurànàthaþ ..

#<di÷yaü>#, tri, (di÷i bhavamiti . di÷ + %<digàdibhyo yat>% . 4 . 3 . 54 . iti yat .) digbhavavastu . ityamaraþ . 1 . 3 . 2 ..

#<diùñaü>#, klã, (di÷ati iùñàniùñaphalaü dadàtãti . di÷a + %<kticktau ca saüj¤àyàm .>% 3 . 3 . 174 . iti ktaþ .) bhàgyam . ityamaraþ . 1 . 4 . 28 .. (yathà, mahàbhàrate . 14 . 53 . 16 .
     %<tataste nighanaü pràptàþ sarve sasutabàndhavàþ .
     na diùñamatyatikràntuü ÷akyaü buddhyà balena và ..>% di÷a + karmaõi ktaþ .) upadiùñe, tri . iti trikàõóa÷eùaþ .. (kathite ca . yathà, bhaññau . 2 . 32 .
     %<gàdheyadiùñaü virasaü rasantaü ràmo'pi màyàcanamastracu¤cuþ ..>%)

#<diùñaþ>#, puü, (di÷atãti . di÷a + saüj¤àyàü ktaþ .) kàlaþ . ityamaraþ . 1 . 4 . 1 .. (vaivasvatamanoþ puttravi÷eùaþ . yathà, bhàgavate . 8 . 13 . 2 .
     %<nariùyanto'tha nàbhàgaþ saptamo diùñaucyate ..>%) dàruharidrà . iti ÷abdamàlà ..

#<diùñàntaþ>#, puü, (diùñasya bhàgyasya anto yatra .) maraõam . ityamaraþ . 2 . 8 . 116 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 58 . 27 .
     %<mokùayitvà tu bhujagàn sarpasatràddvijottamaþ .
     jagàma kàle dharmàtmà diùñàntaü puttrapauttravàn ..>%)

#<diùñiþ>#, strã, (di÷a + ktin saüj¤àyàü ktic và .) harùaþ . parimàõam . iti medinã . ñe, 18 ..

#<diùñyà>#, vya, (di÷atãti sampadàditvàt bhàve kvip di÷am . de÷anaü styàyati . styai + kvip . ùñutvam . saüj¤àpårbakatvàt ja÷tvaü na . yadbàü, di÷atãti . di÷a + %<aghnyàdibhya÷ceti .>% yakpratyayena sàdhuþ .) ànandaþ . ityamaraþ . 3 . 4 . 10 .. bhàgyena . yathà --
     %<diùñyàmba ! te kukùigataþ paraþ pumàn ..>% iti ÷rãbhàgavatam ..

#<diùõuþ>#, tri, (dadàtãti . dà + bàhulakàt giùõu .) dàtà . ityuõàdikoùaþ ..

#<diha>#, la ¤a au lipi . iti kavikalpadrumaþ .. (adàü-ubhaü-akaü-sakaü ca-aniñ .) diha upacaye iti prà¤caþ . upacayo vçddhistatkaraõa¤ca . la ¤a, degdhi digdhe dehaþ pratidinamupacitaþ syàdityarthaþ . degdhi saudhaü sudhayà lepakaþ . upacitaü karotãtyarthaþ . au, adhikùat iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 2,714a]>@
#<dã>#, o ïa ya kùaye . iti kavikalpadrumaþ .. (divàüàtmaü-akaü-señ .) o, dãnaþ . ïa ya, dãyate . iti durgàdàsaþ ..

#<dãkùa>#, ïa mauõóye . ijyàyàm . hyo'rthe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-àtmaü-akaü-hyo'rthe akaü-sakaü ca-señ .) mauõóyaü muõóitamastakãbhàvaþ . ijyà yajanam . hyo'rtho niyamavratàde÷opanãtayaþ . ïa, dãkùate vañurmuõóitamastakaþ syàdityarthaþ . dãkùate jano yajatãtyarthaþ . dãkùate yàj¤iko niyamã syàdityarthaþ . dãkùate paõóito janaü vratamupadi÷atãtyarthaþ . dãkùate puttraü vipraþ upanayatãtyarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<dãkùaõãyeùñiþ>#, strã, (dãkùaõãyà iùñiþ .) yaj¤avi÷eùaþ . tatparyàyaþ . saumiko 2 . iti hemacandraþ . 3 . 487 ..

#<dãkùà>#, strã, (dãkùa + bhàve a . striyàü ñàp .) yajanam . påjanam . ityajayapàlaþ .. vratasaügrahaþ . iti hemacandraþ . 3 . 487 .. gurumukhàt sveùñadevamantragrahaõam . (etanniruktiryathà, gautamãyatantre . 7 . 2 .
     %<dadàti divyatàü tàvat kùiõuyàt pàpasantatiþ .
     tena dãkùeti vikhyàtà munibhistantrapàragaiþ ..>%) yathàca --
     %<dãyate j¤ànamatyantaü kùãyate pàpasa¤cayaþ .
     tasmàddãkùeti sà proktà munibhistattvadar÷ibhiþ ..
     divyaü j¤ànaü yato dadyàt kuryàt pàpasya saükùayam .
     tasmàddãkùeti sà proktà munibhistantravedibhiþ ..
     ucyate prathamaü tatra lakùaõaü guru÷iùyayoþ ..>% ityatra guru÷iùyayorlakùaõaü tattacchabde draùñavyam .. yoginãtantre .
     %<piturmantraü na gçhõãyàt tathà màtàmahasya ca .
     sodarasya kaniùñhasya vairipakùà÷ritasya ca ..>% rudrayàmale .
     %<na patnãü dãkùayedbhartà na pità dãkùayet sutàm .
     na puttra¤ca tathà bhràtà bhràtaraü na ca dãkùayet ..
     siddhamantro yadi patistadà patnãü sa dãkùayet .
     ÷aktitvena varàrohe ! na ca sà kanyakà bhavet ..>% tathà gaõe÷avimarùiõyàm .
     %<yaterdãkùà piturdãkùà dãkùà ca vanavàsinaþ .
     viviktrà÷ramiõàü dãkùà na sà kalyàõadàyikà ..>% ityàdiniùedhavacanàdebhyo mantraü na gçhõãyàdityarthaþ . iti tu siddhetaraviùayam . siddhamantro na duùyatãti vacanàt .. * .. ÷aktiyàmale .
     %<tãrthàcàravrato mantrã j¤ànavàn susamàhitaþ .
     nityaniùñho yatiþ khyàto guruþ syàdbhautiko'pi ca ..>% siddhayàmale .
     %<yadi bhàgyava÷enaiva siddhavidyàü labhet priye ! .
     tadeva tàntu dãkùeta tyaktvà guruvicàraõam ..>% gaõe÷avimarùiõyàm .
     %<pramàdàcca tathàj¤ànàt piturdãkùàü samàcaran .
     pràyaþ÷cittaü tataþ kçtvà punardãkùàü samàcaret ..>% piturityupalakùaõam . màtàmahàdãnàmapi . pràya÷cittantu ayutasàvitrãjapaþ . sarvatra tathà dar÷anàt . tathà ca ÷aïkhaþ .
     %<da÷asàhasrajaptena sarvakalmaùanà÷inã .>% ÷rãkrame'pi .
     %<manurvimçùya dàtavyo jyeùñhaputtràya dhãmate ..>% matsyasåkte . nirvãrya¤ca piturmantraü ÷aive ÷àkte na duùyati .. iti kaulikamantradãkùàparam . yoginãtantre ÷aktyàdividyàmadhikçtya dãkùàniùedhàt . yadbà ÷àkte tàràdividyàyàü matsyasåkte tathà pratipàdanàt . tathà ca . %<kçtasukçtasahasrànekajanmaprabhàvairbhavati yadi manuùyo gurvadhãna÷ciràya . kathamapi manumenaü pràpya ÷iùyaþ parasmai nijakulatilakàya jyeùñhaputtràya dadyàt ..>% iti .. mahàtãrthe uparàge sati sarvatra na doùaþ . tathà ca viùõumantramadhikçtya .
     %<sàdhu pçùñaü tvayà brahman ! vakùyàmi sakalaü tava .
     brahmaõà kathitaü pårbaü va÷iùñhàya mahàtmane ..
     va÷iùñho'pi svapauttràya matpitre dattavàn svayam .
     prasannahçdayaþ svacchaþ pità me karuõànidhiþ ..
     kurukùetre mahàtãrthe såryaparvaõi dattavàn ..>% ityàdi vai÷ampàyanasaühitàyàü ÷aunakaü prati vyàsavàkyam .. * .. yoginãtantre .
     %<nirvãrya¤ca piturmantraü tathà màtàmahasya ca .
     svapnalabdhaü striyà dattaü saüskàreõaiva ÷udhyati ..>% yattu .
     %<sàdhvã caiva sadàcàrà gurubhaktà jitendriyà .
     sarvamantràrthatattvaj¤à su÷ãlà påjane ratà ..
     guruyogyà bhavet sà hi vidhavàparivarjità .
     striyà dãkùà ÷ubhà proktà màtu÷càùñaguõà smçtà ..>% idantu gurorupàsitamantraparam . tathà ca bhairavãtantre .
     %<svãyamantropade÷e tu na kuryàdgurucintanam .>% màturityupàsite'ùñaguõaü anupàsite ÷ubhaphaladamityarthaþ . siddhamantraviùayaü và . vastutastu yoginãtantre strãpadaü vidhavàparam . ekavàkyatàbalàt .. dãkùàyàü vidhavàdãnàmadhikàraü vi÷eùayati kulàrõave .
     %<vidhavàyàþ sutàde÷àt kanyàyàþ pituràj¤ayà .
     nàdhikàraþ svato nàryà bhàryàyà bharturàj¤ayà ..>% yoginãtantre .
     %<svapnalabdhe tu kalase guroþ pràõaü nive÷ayet .
     vañapatre kuïkumena likhitvà grahaõaü ÷ubham ..
     tataþ ÷udbimavàpnoti cànyathà viphalaü bhavet ..>% idantu sadgurorabhàve tatsatte tasmàdeva gçhõãyàt svapne tu niyamo na hãti nàradavacanàt .. * .. tathà vidyàdharàcàryadhçtajàvàlavacanam .
     %<madhyade÷akurukùetranàñakoïkaõasambhavàþ .
     antarvedipratiùñhànà àvàntyà÷ca guråttamàþ ..
     gauóàþ ÷àlvodbhavàþ saurà màgadhàþ keralàstathà .
     koùalà÷ca da÷àrõà÷ca guravaþ sapta madhyamàþ ..
     karõàñanarmadàrevàkacchàtãrodbhavàstathà .
     kàliïgà÷ca kalambà÷ca kàmbojà÷càdhamà matàþ .. * ..>% tathà .
     %<vaiùõave vaiùõavo gràhyaþ ÷aive ÷aiva÷ca ÷àktike .
     ÷aivaþ ÷àkto'pi sarvatra dãkùàsvàmã na saü÷ayaþ ..>% dãkùàü vinà japasya duùñatvàt prathamaü sà niråpyate .
     %<divyaü j¤ànaü yato dadyàt kuryàt pàpasya saïkùayam .
     tasmàddãkùeti sà proktà munibhistantravedibhiþ ..>% mantralakùaõamàha . piïgalàmate .
     %<mananaü vi÷vavij¤ànaü tràõaü saüsàrabandhanàt .
     yataþ karoti saüsiddhyai mantra ityacyate tataþ ..>% anyacca .
     %<mananàttràyate yasmàttasmànmantraþ prakãrtitaþ ..>% sarvà÷rameùu dãkùàyà àva÷yakatvam . tathà ca .
     %<dãkùàmålaü japaü sarvaü dãkùàmålaü paraü tapaþ .
     dãkùàmà÷ritya nivaset yatra kutrà÷rame vasan ..
     adãkùità ye kurvanti japapåjàdikàþ kriyàþ .
     na bhavanti priye ! teùàü ÷ilàyàmuptabãjavat ..
     devi ! dãkùàvihãnasya na siddhirna ca sadgatiþ .
     tasmàt sarvaprayatnena guruõà dãkùito bhavet ..
     adãkùito'pi maraõe rauravaü narakaü vrajet .
     tasmàddãkùàü prayatnena sadà kuryàcca tàntrikàt ..
     granthe dçùñvà tu mantraü vai yo gçhõàti naràdhamaþ .
     manvantarasahaseùu niùkçtirnaiva jàyate ..
     nàdãkùitasya kàryaü syàttapobhirniyamavrataiþ .
     na tãrthagamanenàpi na ca ÷àrãrayantraõaiþ ..>% matsyasåkte .
     %<adãkùitànàü martyànàü doùaü ÷çõu varànane ! .
     annaü viùñhàsamaü tasya jalaü måtrasamaü smçtam ..
     tatkçtaü tasya và ÷ràddhaü sarvaü yàti hyadhogatim ..>% ÷ådrasya mantravi÷eùaniùedhamàha .
     %<praõavàdyaü na dàtavyaü mantraü ÷ådràya sarvathà .
     àtmamantraü gurormantraü mantraü càjapasaüj¤akam ..
     svàhàpraõavasaüyuktaü ÷ådre mantraü dadaddvijaþ .
     ÷ådro nirayamàpnoti bràhmaõo yàtyadhogatim ..>% ÷rutirapi . %<sàvitrãü praõavaü yajurlakùmãü strã÷ådro yadi jànãyàt sa mçto'dho gacchati .>% iti .. * .. vi÷eùamàha vàràhãye .
     %<gopàlasya manurdeyo mahe÷asyàpi pàdaje .
     tatpatnyà÷càpi såryasya gaõe÷asya manustathà ..
     eùàü dãkùàdhikàrã syàdanyathà pàpabhàgbhavet ..>% iti .. * .. govindavçndàvane .
     %<adãkùitasya maraõe pretatvaü na ca mu¤cati ..>% navaratne÷vare .
     %<sarvàsàmapi dãkùàõàü muktiþ phalamakhaõóitam .
     avirodhàt bhavantyeva pràsaïgikyastu bhaktayaþ ..>% tathà .
     %<upapàtakalakùàõi mahàpàtakakoñayaþ .
     kùaõàt dahati deve÷i dãkùà hi vidhinà kçtà ..>% yàmale .
     %<àgamoktavidhànena kalau devàn yajet sudhãþ .
     na hi devàþ prasãdanti kalau cànyavidhànataþ ..>% ataþ sadguroràhitadãkùaþ sarvakarmàõi sàdhayet . * . tatràpyanukålamantraü dãkùeta . tathà ca sàradàyàm .
     %<svatàrarà÷ikoùñhànàmanukålàn bhajenmanån ..>% tathà vàràhãye .
     %<tàràcakraü rà÷icakraü nàmacakraü tathaiva ca .
     atra cet saguõo mantro nànyaccakraü vicàrayet ..>% iti tu praghànatayà boddhavyam . tathà ca .
     %<dhanimantraü na gçhõãyàt akula¤ca tathaiva ca .>% ityàdidar÷anàt tattaccakravicàrasya àva÷yakatvàt prathamaü tanniråpyate .. * .. tatra siddhasàrasvate .
     %<nçsiühàrkavaràhàõàü pràsàdapraõavasya ca .
     saüpiõóàkùaramantràõàü siddhàdãnnaiva ÷odhayet ..
     svapnalabdhe striyà datte màlàmantre ca tryakùare .
     vaidikeùu ca mantreùu siddhàdãnnaiva ÷odhayet .. * ..>% màlàmantrastu vàràhãye .
     %<viü÷atyarõàdhikà mantrà màlàmantràþ prakãrtitàþ .
     napuüsakasya mantrasya siddhàdãnnaiva ÷odhayet ..
     haüsasyàùñàkùarasyàpi tathà pa¤càkùarasya ca .
     ekadvitryàdibãjasya siddhàdãnnaiva ÷odhayet ..
     tathà ekàkùarasya mantrasya màlàmantrasya pàrvati ! .
     vaidikasya ca mantrasya siddhàdãnnaiva ÷odhayet .. * ..>% tathà muõóamàlàtantre .
     %<kàlã tàrà mahàvidyà ùoóa÷ã bhuvane÷varã .
     bhairavã chinnamastà ca vidyà dhåmàvatã tathà ..
     vagalà siddhavidyà ca màtaïgã kamalàtmikà .
     età da÷a mahàvidyàþ siddhavidyàþ prakãrtitàþ ..>% màlinãvijaye .
     %<atha vakùyàmyahaü yà yà mahàvidyà mahãtale .
     doùajàlairasaüspçùñàstàþ sarvà hi phalaiþ saha ..
     kàlã nãlà mahàdurgà tvarità chinnamastakà .
     vàgvàdinã cànnapårõà tathà pratyaïgirà punaþ ..
     kàmàkhyàvàsinã bàlà màtaïgã ÷ailavàsinã .
     ityàdyàþ sakalà vidyàþ kalau pårõaphalapradàþ ..
     siddhamantratayà nàtra yugasevàpari÷ramaþ .
     tathà caità mahàvidyàþ kalidoùànna vàdhitàþ ..>% càmuõóàtantre .
     %<kalau kàlã tathà tàrà bhairavã chinnamastakà .
     trikåñà tripuñà durgà tathà mahiùamardinã ..
     kàtyàyanã ca càmuõóà mahàvidyàþ prakãrtitàþ .
     nàtra siddhàdyapekùàsti na nakùatravicàraõà ..
     kàlàdi÷odhanaü nàsti na càmitràdidåùaõam .
     siddhavidyàtayà nàtra yugasevàpari÷ramaþ ..
     nàsti ki¤cinmahàdevi ! duþkhasàdhyaü katha¤cana ..>% ityàdivacanàdeùu vicàro nàsti . vastutastu idaü pra÷aüsàparam . sarvatra vicàrasyàva÷yakatvam . duradçùñava÷àt kadàcidvairimantrasya svapnàdau pràptyà tattaddoùasya dçùñatvàt . iti tu sàmpradàyikàþ .. * .. atra kulàkulacakram . rà÷icakram . nakùatracakram . akathahacakram . akaóamacakram . çõidhanicakram . etàni cakra÷abde tattacchabde ca draùñavyàni .. * .. atha dãkùàkàlaniyamaþ .
     %<mantràrambhastu caitre syàt samastapuruùàrthadaþ .
     vai÷àkhe ratnalàbhaþ syàt jyaiùñhe tu maraõaü bhavet .
     àùàóhe bandhunà÷aþ syàt pårõàrthaþ ÷ràvaõe bhavet .
     prajànà÷o bhavedbhàdre à÷vine ratnasa¤cayaþ ..
     kàrtike mantrasiddhiþ syàt màrga÷ãrùe tu tadbhavet .
     pauùe tu ÷atrupãóà syàt màghe medhàvivardhanam ..
     phàlgune sarvakàmàþ syurmalamàsaü vivarjayet ..>% caitra iti gopàlaviùayam . gautamyuktatvàt . madhumàse bhaveddãkùà duþkhàya maraõàya cetivacanànnànyatra . tathà --
     %<jyaiùñhe mçtyupradà vidyà àùàóhe sukhasampadaþ .>% iti yoginãhçdayàdàùàóhe ÷rãvidyàyàü na doùaþ . atra ca màsaþ saura eva . saure màsi ÷ubhà dãkùà na càndre na ca tàrake . iti gautamãyàt 5 adhyàyàt .. vai÷ampàyanasaühitàyàm .
     %<mantrasyàrambhaõaü meùe dhanadhànyapradaü bhavet .
     vçùe maraõamàpnoti mithune'patyanà÷anam ..
     karkañe sarvasiddhiþ syàt siühe medhàvinà÷anam .
     kanyàlakùmãpradà nityaü tulàyàü sarvasiddhayaþ ..
     vç÷cike svarõalàbhaþ syàt dhanurmànavinà÷anam .
     makaraþ puõyadaþ proktaþ kumbho dhanasamçddhidaþ ..
     mãno duþkhaprado nityaü evaü màsavidhikramaþ ..>% pratiprasavamàha . rudrayàmale .
     %<kàrtikà÷vinavai÷àkhamàghe'tha màrga÷ãrùake .
     phàlgune ÷ràvaõe dãkùà pura÷caryà pra÷asyate ..>% atha vàraniyamaþ .
     %<ravivàre bhavedvittaü some ÷àntirbhavet kila .
     àyuraïgàrake hanti tatra dãkùàü vivarjayet ..
     budhe saundaryamàpnoti j¤ànaü syàttu bçhaspatau .
     ÷ukre saubhàgyamàpnoti ya÷ohàniþ ÷anai÷care ..>% atha tithinirõayaþ . àgamakalpadrume .
     %<pratipadi kçtà dãkùà j¤ànanà÷akarã matà .
     dbitãyàyàü bhavejj¤ànaü tçtãyàyàü ÷ucirbhavet ..
     caturthyàü vittanà÷aþ syàt pa¤camyàü buddhivardhanam ..
     ùaùñhyàü j¤ànakùayaü saukhyaü labhate saptamãdine ..
     aùñamyàü buddhinà÷aþ syàt navamyàü vapuùaþ kùayaþ .
     da÷amyàü ràjasaubhàgyamekàda÷yàü ÷ucirbhavet ..
     dvàda÷yàü sarvasiddhiþ syàt trayoda÷yàü daridratà .
     tiryagyoni÷caturda÷yàü hànirmàsàvasànake ..
     pakùànte dharmavçddhiþ syàt asvàdhyàyaü vivarjayet .
     sandhyàgarjitanirghoùabhåkampolkànipàtane ..
     etànyanyàü÷ca divasàn ÷rutyuktàn parivarjayet .
     dvitãyà pa¤camã caiva ùaùñã caiva vi÷eùataþ ..
     dvàda÷yàmapi kartavyaü trayoda÷yàmathàpi và ..>% iti yat trayoda÷ã vidhànaü tadbiùõuviùayaü ràmàrcanacandrikàdhçtatvàt .
     %<pa¤camã saptamã ùaùñhã dbitãyà pårõimà sità .
     trayoda÷ã tu da÷amã pra÷astà sarvakàmadà ..>% iti sanatkumàravacanàcca .. * .. ÷ivaviùaye saptamyorniùedhamàha .
     %<÷uklapakùasya da÷amã saptamã ca vi÷eùataþ .
     nindyà sadaiva ùaùñhã syàditi ÷aivàgamàntare ..>% atha nakùatranirõayaþ .
     %<a÷vinyàü sukhamàpnoti bharaõyàü maraõaü dhruvam .
     kçttikàyàü bhavedduþkhã rohiõyàü vàkpatirbhavet ..
     mçga÷ãrùe sukhàvàptiràrdràyàü bandhunà÷anam .
     punarvasau dhanàóhyaþ syàt puùye ÷atruvinà÷anam ..
     a÷leùàyàü bhavenmçtyurmaghàyàü duþkhamocanam .
     saundaryaü pårbaphalgunyàü pràpnoti ca na saü÷ayaþ ..
     j¤àna¤cottaraphalgunyàü hastàyà¤ca dhanã bhavet .
     citràyàü j¤ànasiddhiþ syàt svàtyàü ÷atruvinà÷anam ..
     vi÷àkhàyàü sukha¤cànuràdhàyàü bandhuvardhanam .
     jyeùñhàyàü sutahàniþ syàt målàyàü kãrtivaddhanam ..
     pårbàùàóhottaràùàóhe bhavetàü kãrtidàyike .
     ÷ravaõàyàü bhavedduþkhã dhaniùñhàyàü daridratà ..
     buddhiþ ÷atabhiùàyàü syàt pårbabhàdre sukhã bhavet .
     saukhyaü cottarabhàdre ca revatyàü kãrtivardhanam ..>% àrdràkçttikayorniùedhastu ÷ivavahnãtaraviùaye . tathà ca .
     %<àrdràyàü kçttikàyà¤ca mantràrambhaþ pra÷asyate .
     yadã÷asya kç÷ànorvà mantràrambho yathàkramam ..>% tantràntare .
     %<a÷vinãbharaõãsvàtãvi÷àkhàhastabheùu ca .
     jyeùñhottaràtrayeùvevaü kuryànmantràbhiùecanam ..>% iti jyeùñhàbharaõyoryadbidhànaü tadràmaviùayaü agastyasaühitoktatvàt .. * .. atha yogàdinirõayo vi÷vasàre .
     %<÷ubhaþ siddhastathàyuùmàn dhruvayogastataþ param .
     prãtiþ saubhàgyayoga÷ca vçddhiyogastataþ param ..
     harùaõa÷ca tathà yogaþ sarvamantra÷ubhàvahaþ ..>% ratnàvalyàm .
     %<yoga÷ca prãtiràyuùmàn saubhàgyaþ ÷obhano dhçtiþ .
     vçddhirdhruvaþ sukarmà ca sàdhyaþ ÷ukra÷ca harùaõaþ ..
     varãyàü÷ca ÷iùaþ siddho brahma indra÷ca ùoóa÷a ..>% atha karaõanirõayaþ .
     %<vavavàlavakaulavataitilagarabaõijastadanantaram .
     karaõàni ÷ubhànyeva sarvatantreùu bhàvini ! ..>% atha lagnanirõayaþ .
     %<vçùe siühe ca kanyàyàü dhanurmãnàkhyalagnake .
     candratàrànukåle ca kuryàddãkùàpravartanam ..>% tathà --
     %<sthiralagnaü viùõumantre ÷ivamantre caraü ÷ubham .
     dviþsvabhàvagataü lagnaü ÷aktimantre pra÷asyate ..>% agastyasaühitàyàm .
     %<triùaùñhàyagatàþ pàpàþ ÷ubhàþ kendratrikoõagàþ .
     dãkùàyàntu ÷ubhàþ sarve bandhusthàþ sarvanà÷akàþ ..>% atha pakùaniyamaþ .
     %<÷uklapakùe bhaveddãkùà kçùõe'pyàpa¤camàddinàt .
     niùiddheùvapi màseùu vi÷eùo munibhedataþ ..>% ratnàvalyàm .
     %<ùaùñhã bhàdrapade iùe tathà kçùõacaturda÷ã .
     kàrtike navamã ÷uklà màrge ÷uklà tçtãyikà ..
     pauùe tu navamã ÷uklà màghe ÷uklà caturthikà .
     phàlgune navamã ÷uklà caitre kàmacaturda÷ã ..
     vai÷àkhe càkùayà caiva jyaiùñhe da÷aharà tithiþ .
     àùàóhe pa¤camã ÷uklà ÷ràvaõe kçùõapa¤camã ..
     etàni devaparvàõi tãthakoñiphalaü labhet .
     atra dãkùà prakartavyà na màsa¤ca parãkùayet ..
     na vàraü na ca nakùatraü na tithyàdikañåùaõam .
     na yogakaraõa¤caiva ÷aïkareõa ca bhàùitam ..>% anyacca matam .
     %<caitre trayoda÷ã ÷uklà vai÷àkhaikàda÷ã sità .
     jyaiùñhe caturda÷ã kçùõà àùàóhe nàgapa¤camã ..
     ÷ràvaõaikàda÷ã bhàdre rohiõãsahitàùñamã .
     à÷vine ca mahàpuõyà mahàùñamyapyabhãùñadà ..
     kàrtike navamã ÷uklà màrga÷ãrùe site tathà .
     ùaùñhã caturda÷ã pauùe màghe'pyekàda÷ã sità ..
     phàlgune ca sità ùaùñhã ceti kàlavinirõayaþ ..>% yominãtantre .
     %<ayane viùuve caiva grahaõe candrasåryayàþ .
     ravisaükràntidivase yugàdyàyàü sure÷vari ! ..
     manvantaràsu sarvàsu mahàpåjàdine tathà .
     caturthã pa¤camã caiva caturda÷yaùñamã tathà ..
     tithayaþ ÷ubhadàþ proktà dãkùàgrahaõakarmaõi ..>% ityàdivacanàt caturda÷yaùñamãti ÷aktiviùayam . caturthãti gaõe÷aviùayam . tattatkalpoktatvàt .
     %<ninditeùvapi màseùu dãkùoktà grahaõe ÷ubhà .
     såryagrahaõakàlasya samàno nàsti bhåtale ..
     vi÷eùato mahàdevi ! dãkùàgrahaõakarmaõi .
     tatra yadyat kçtaü sarvamanantaphaladaü bhavet ..
     ravisaükramaõe caiva såryasya grahaõe tathà .
     tatra lagnàdikaü ki¤cinna vicàryaü katha¤cana ..
     ravisaükramaõe caiva nànyadanveùitaü bhavet .
     na vàratithimàsàdi÷odhanaü såryaparvaõi ..>% evaü candragrahaõe'pi . tathà rudrayàmale .
     %<na kuryàcchàktikãü dãkùàmuparakte vibhàvasau .
     na kuryàdvaiùõavãü tàntu yadi candramaso grahaþ ..>% etacca gopàla÷rãvidyetaraviùayam .
     %<anyeùu puõyayogeùu grahaõe candrasåryayoþ .>% iti gotamãyàt .
     %<såryagrahaõakàle ca nànyadanyepitaü bhavet .>% iti yoginãhçdayàcca .. * .. tàràdau tu vi÷eùo yathà --
     %<dãkùàkàlaü pravakùyàmi nãlatantrànusàrataþ .
     kçùõapakùasya càùñamyàü ÷ubhe lagne ÷ubhe kùaõe ..
     pårbabhàdrapadà yukte mitratàràdisaüyute .
     athavà anuràdhàyàü revatyàü và pra÷asyate ..
     jànãyàcchobhanaïkàlaü mantrasya grahaõaü prati .
     iùe caiva vi÷eùeõa kàrtike ca vi÷eùataþ ..>% yàmale .
     %<÷rãparà kàlãbãjàni lopo daurga÷ca yo manuþ .
     såryasyopagrahe labdho nçõàü muktiphalapradaþ ..
     amàvàsyà somavàre bhaumavàre caturda÷ã .
     saptamã ravivàre ca såryaparva÷ataiþ samà ..>% kulàrõave .
     %<saptamã ravivàre ca some dar÷astathaiva ca .
     caturthã kujavàre ca aùñamã ca bçhaspatau ..
     devaparvasamà j¤eyàstàsu dãkùàü samàcaret ..>% yàmale .
     %<puõyatãrthe kurukùetre devãpãñhacatuùñaye .
     prayàge ÷rãgirau kà÷yàü kàlàkàlaü na ÷odhayet ..>% viùõuyàmale .
     %<devãbodhaü samàrabhya yàvat syànnavamã tithiþ .
     kçtà tàsu budhairdãkùà sarvàbhãùñaphalapradà ..
     ÷uklapakùe vi÷eùeõa tatràpi tithiraùñamã .
     tatràpi ÷àradã durgà yatra devã gçhe gçhe ..
     tatra dãkùà prakartavyà màsarkùàdãnna ÷odhayet ..>% tathà .
     %<bodhane caiva durgàyàþ kàlàkàlaü na ÷odhayet ..
     a÷okàkhyàùñamã yatra ràmàkhyà navamã tathà .
     lagne vàpyathavàlagne yatra syàttithiraùñamã ..
     guroràj¤ànuråpeõa dãkùà kàryà vi÷eùataþ ..>% samayàcàratantre .
     %<yugàdyàyàü janmadine vivàhadivase tathà .
     viùuvàyanayordvandbe naiva ki¤cidbicàrayet ..>% tathà --
     %<÷iùyànàhåya guruõà kçpayà dãyate yadà .
     tadà lagnàdikaü ki¤cinna vicàryaü katha¤cana ..
     sarve vàrà grahàþ sarve nakùatràõi ca rà÷ayaþ .
     yasminnahani santuùño guruþ sarve ÷ubhàvahàþ ..>% sàrasaügrahe yoginãtantre ca .
     %<grahaõe ca mahàtãrthe nàsti kàlasya nirõayaþ .
     gayàyàü bhàskarakùetre viraje candraparvate ..
     caññale ca mataïge ca tathà kanyà÷rameùu ca .
     na gçhõãyàttato dãkùàü tãrtheùveteùu pàrvati ! ..>% vàràhãtantre .
     %<÷ukro'sto yadi và vçddho gurvàdityà bhavedyadi .
     meùavç÷cikasiüheùu tadà doùo na vidyate .. * ..>% mahàvidyàsu sarvàsu kàlàdivicàro nàsti . taduktaü muõóamàlàtantre .
     %<kàlàdi÷odhanaü nàsti na càmitràdidåùaõam .>% atra màlànirõayo màlà÷abde draùñavyaþ . pura÷caraõaü tacchabdedraùñavyam . kalàvatãdãkùà kalàvatã÷abde draùñavyà . atha pa¤càyatanãdãkùà . yàmale .
     %<bhavànãntu yadà madhye ai÷ànyàmacyutaü yajet .
     àgneyyàü pàrvatãnàthaü nairçtyàü gaõanàyakam ..
     vàyavyàü tapana¤caiva påjàkrama udàhçtaþ .
     yadà tu madhye govindaü ai÷ànyàü ÷aïkaraü yajet ..
     àgneyyàü gaõanàtha¤ca nairçtyàü tapanaü tathà .
     vàyavyàmambikà¤caiva bhogamokùaikabhåmikàm ..
     ÷aïkara¤ca yadà madhye ai÷ànyàmacyutaü yajet .
     àgneyyàü tapana¤caiva nairçtyàü gaõanàyakam ..
     vàyavyàü pàrvatã¤caiva svargamokùapradàyinãm .
     àditya¤ca yadà madhye ai÷ànyàü ÷aïkaraü yajet .
     àgneyyàü gaõanàtha¤ca nairçtyàü ke÷avaü yajet ..
     vàyavyàmambikàü devãü svargasàdhanabhåmikàm ..
     gaõanàthaü yadà madhye ai÷ànyàü ke÷avaü yajet .
     àgneyyàmã÷vara¤caiva nairçtyàü tapanaü tathà ..
     vàyavyàmã÷varã¤caiva påjayenmokùasàdhanãm .
     svasthànavarjità devà duþkha÷okabhayapradàþ ..>% tathà ca gaõe÷avimarùiõyàm .
     %<÷ammau madhyagate harãnaharabhådevyo harau ÷aïkare bhàsye nàgasutà ravau haragaõe÷àjàmbikàþ sthàpitàþ .
     devyàü viùõuharaikadantaravayo lambodare'je÷vare nàryàþ ÷aïkarabhàgato'tisukhadà vyastàstu te hànidàþ ..>% ràmàrcanacandrikàyàü gautamãye ca . %<yadà tu madhye govindaü àgneyyàü gaõanàyakam . nairçtyàü haüsamabhyarcya vàyavyàmarcayecchivàm .. ai÷ànyàü ÷aïkaraü caiva bhogamokùaphalàptaye ..>% iti . yadaïgadevatàyàþ påjane àgneyyàdau gaõe÷àdipåjanamuktaü tadràmagopàlaviùayamiti kecit . vastuto vaikalpikamiti sampradàyaþ .. eteùàü påjanantu gautamãye .
     %<gandhàdibhirathàbhyarcya ùaóaïgàrcanameva ca .
     viü÷akçtvo japenmantraü namaskçtya samàpayet .. * ..>% aïgadevatàpåjàkàlastu pãñhapåjànantaram . tathà ca sanatkumàratantre .
     %<pãñhasyàrcanamaïgadevayajanaü pràõapratiùñhà tathà àhvànaü nijamudrikàviracanaü dhyànaü prabhoþ påjanam .>% yattu deve puùpà¤jaliü dattvà aïgadevàn samarcayet . tattu pratiùñhitayantràdiviùayam .. * .. yantràtiriktàdhàre påjane tu kulàbalyàm .
     %<ekapãñhe pçthakpåjàü vinà yantraü karoti yaþ .
     aïgàïgitvaü parityajya devatà÷àpamàpnuyàt ..>% eva¤ca .
     %<àvàhya devatàmanyàmarcayaüstvanyadevatàm .
     ubhàbhyàü labhate ÷àpaü mantrã taraladurmatiþ ..>% tadetadatiriktaviùayam .. * .. sarveùàmaïgamantràõàü siddhàdivicàro nàsti . tathà ca,
     %<siddhàdi÷odhanaü naiùàü aïgatye sati ràjavat ..>% ÷yàmàdau tu pa¤càyatanàbhàvaþ . tathà ca rudrayàmale .
     %<÷yàmàyàü bhairavãtàràcchinnamastàsu bhairave .
     ma¤jaghoùe tathà raudre pa¤càïgaü neùyate budhaiþ ..
     upavidyàsu sarvàsu ùañkarmàdiùu sàdhane .
     nàtra dãkùàdyapekùàsti nàtràïgàdiprapåjanam ..>% tattvasàre .
     %<upavidyàsu sarvàsu tathà prayogasàdhane .
     dãkùàü vinaiva kartavya upade÷aþ sadaiva hi .. * ..>% atha saïkùepadãkùà .
     %<muhårte sarvatobhadre navaü kumbhaü nidhàya ca .
     sodakaü gandhapuùpàbhyàmarcitaü vastrasaüyutam ..
     sarvauùadhinavaratnapa¤capallavasaüyutam .
     tato devàrcanaü kçtvà hunedaùñottaraü ÷atam ..>% pa¤capallavamiti . panasàmrà÷vatthavañavakulàni . tathà ca và÷iùñhe .
     %<panasàmraü tathà÷vatthaü vañaü vakulameva ca .
     pa¤capallavamityuktaü sunibhistantravedibhiþ .. * ..>% navaratnamiti .
     %<muktàmàõikyavaidåryaü gomedàn vajravidrumau .
     padmaràgaü marakataü nãla¤ceti yathàkramàt .. * ..>% nibandhe .
     %<÷iùyaü svalaïkçtaü vedyàmupàgnimupave÷ayet .
     mantritaü prokùaõãtoyaiþ ÷àntikumbhajalaistathà ..
     målamantreõàùña÷ataü mantritairabhiùecayet ..>% aùña÷atam aùñottara÷atam .
     %<atha sampàdayenmantraü hastaü ÷irasi ghàrayan .
     samo'stvityakùatàn dadyàt tataþ ÷iùyo'rcayedgurum ..>% yadvà dãkùàntaram . ÷aïkhamabhyarcya sàkùataü tadambunàdaùñavàraü målena ÷irasi karaü nidhàya aùñau vàràn karõe japet . tathà ca .
     %<tatràpya÷aktaþ ka÷ciccedabjamabhyarcya sàkùatam .
     tadambunàbhiùicyàùñavàraü målena kevalam ..
     nidhàyàùñau japet karõe upade÷e tvayaü vidhiþ ..>% iti saïkùepadãkùà .. upade÷àntaramàha . vi÷vasàre .
     %<candrasåryagrahe tãrthe siddhakùetre ÷ivàlaye .
     mantramàtraprakathanamupade÷aþ sa ucyate ..>% vi÷vasàre .
     %<mahàdãkùà tathà dãkùà upade÷astataþ param .
     puge yuge ca kartavyà upade÷aþ kalau yuge ..>% iti kçùõànandakçtatantrasàraþ .

#<dãkùàntaþ>#, puü, (dãkùàyàþ pradhànayaj¤asya antaþ antopalakùito yaj¤aþ .) avabhçthaþ . ityamaraþ . 2 . 7 . 27 .. %<pradhànayàgo dãkùà tasyàþ antaþ samàpako yo'paro yaj¤o nyånatvàdidoùa÷àntyarthaü praghànayàgasya påraõàrthaü pratiùñhàrthaü kriyate so'vabhçtha ucyate . avahãnaü bibharti poùayatãti nàmnãti thak . yaj¤àva÷eùe snàne càvabhçthaþ . yaj¤àva÷eùe snànaü yat tadevàvabhçthaü viduriti trikàõóa÷eùaþ .. yaj¤ànte tamavabhçthàbhiùekapåtamati raghuþ .>% ityamarañãkàyàü bharataþ ..

@<[Page 2,717b]>@
#<dãkùitaþ>#, tri, (dãkùa + kartari ktaþ . yadbà, dãkùà sa¤jàtà asyeti . tàrakàditvàt itac .) somapànavi÷iùñayàgakartà . yathà . sa somavati dãkùitaþ . ityamaraþ . 2 . 7 . 8 .. %<sa vratã somapànavati adhvare yajamànaþ san dãkùita ucyate . anyatràpyupacàràt . dãkùa mauõóyejyopanayanavratàde÷eùu ktaþ dãkùà÷abdàdito và .>% iti taññãkàyàü bharataþ .. * .. gurumukhàdgçhãtamantraþ . yathà --
     %<adãkùità ye kurvanti japapåjàdikàþ kriyàþ .
     na bhavanti priye ! teùàü ÷ilàyàmuptabãjavat ..
     devi ! dãkùàvihãnasya na siddhirna ca sadgatiþ .
     tasmàt sarvaprayatnena guruõà dãkùito bhavet ..
     adãkùito'pi maraõe rauravaü narakaü vrajet ..>% iti tantrasàraþ .. * .. kàmpillanagarasthayaj¤adattanàmakavràhmaõaþ . yathà,
     %<àsãt kàmpillanagare somayàjikulodbhavaþ .
     dãkùito yaj¤adattàkhyo yaj¤avidyàvi÷àradàþ ..
     vedavedàïgavedàrthavedoktàcàraca¤curaþ .
     ràjamànyo bahughano vadànyaþ kãrtibhàjanaþ ..
     agni÷u÷råùaõarato vedàdhvayanatatparaþ ..>% iti skànde kà÷ãkhaõóe gandhavatyalakàvarõanaü nàma 13 adhyàyaþ .. * .. (svãkçtadãkùaþ . yathà, mahàbhàrate . 2 . 73 . 1 .
     %<tataþ paràjitàþ pàrthà vanavàsàya dãkùitàþ .
     ajinànyuttarãyàõi jagçhu÷ca yathàkramam ..>%)

#<dãkùità>#, [ç] puü, (dãkùa + %<sådadãpadãkùa÷ca .>% 3 . 2 . 153 . iti yucaü vàdhitvà ÷ãnàrthe tçc .) somayàjã . iti kecit .. dãkùàvi÷iùñaþ . dãkùadhàtoþ kartari tçõpratyayena niùpannaþ ..

#<dãkùitàyanã>#, strã, (dãkùitaþ svanàmakhyàtabràhmaõa eva ayanaü gatiryasyàþ . striyàü ñitvàt ïãp .) kàmpillanagarasthadãkùitanàmakabràhmaõapatnã . yathà, kà÷ãkhaõóe 13 adhyàye .
     %<mahàpativratàü samyak patnãü provàca tàmatha .
     dãkùitàyani ! kutràsi kva te guõanidhiþ sutaþ ..
     atha tiùñatu kintena kva sà mama ÷ubhormikà .
     aïgodvartanakàle yà tvayà me'ïgulikà kçtà ..
     navaratnamayãü ÷ãghraü tàmànãya prayaccha me .
     iti ÷rutvàtha tadbàkyaü bhãtà sà dãkùitàyanã ..>%

#<dãdiviþ>#, puü klã, (divyantyaneneti . diva + %<divo dve dãrgha÷càbhyàsasya .>% uõàü . 4 . 55 . iti kvin abhyàsasya dãrgha÷ca .) annam . ityamaraþ . 2 . 9 . 48 .. (divyatãti kvin .) bçhaspatau, puü . iti medinã . ve, 37 .. (svarge bhakùye ca . ityuõàdivçttau ujjvaladattaþ ..)

#<dãdiviþ>#, tri, (div + kvin .) uditaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (punapunardyotakaþ . yathà, çgvede . 1 . 1 . 8 ..
     %<ràjantamadhvaràõàü gopàmçtasya dãdivim ..>%
     %<dãdiviü paunaþpunyena bhç÷aü và dyotakam .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

@<[Page 2,717c]>@
#<dãdhitiþ>#, strã, (dãdhãte dãpyate iti . dãdhã + saüj¤àyàü ktic . iñ . %<agrahàdãnàm .>% iti vàrtikasåtràt %<yãvarõayordãdhãvevyoþ .>% 3 . 4 . 53 . iti antyasya lopaþ .) kiraõaþ . ityamaraþ . 1 . 4 . 33 .. (yathà, raghuþ . 3 . 22 .
     %<pupoùa vçddhiü harida÷vadãdhiteranuprave÷àdiva bàlacandramàþ ..>%)

#<dãdhã>#, ra ïa lu kùa devane . dãptau . iti kavikalpadrumaþ .. (adàü-àtmaü-akaü-señ .) dãrghamadhyaþ . ra vaidikaþ . ïa lu, dãdhãte . kùa, adãdhayuþ . bahulaü brahmaõãti parasmaipade anussidberiti an us õurusyañhyàmiti guõaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<dãnaü>#, klã, (dãyate sma iti . dã + ktaþ . tataþ niùñhàtasya naþ .) tagarapuùpam . iti ràjanirghaõñaþ . (asya paryàyo yathà --
     %<kàlànusàrivà vakraü tagaraü kuñilaü ÷añham .
     mahoragaü nataü jihmaü dãnaü tagarapàdikam ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

#<dãnaþ>#, tri, (dãyate smeti . o dãï kùaye + %<gatyarthàkarmaketi .>% 3 . 4 . 72 . iti kartari ktaþ . %<odita÷ca .>% 7 . 2 . 45 . iti niùñhàtasya naþ . yadvà, dã + %<iõùi¤jidãïuùyavibhyo nak .>% uõàü . 3 . 2 . iti nak .) daridraþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 49 .. (yathà, manau . 9 . 238 .
     %<careyuþ pçthivãü dãnàþ sarvadharmavahiùkçtàþ ..>%) bhãtaþ . iti medinã . ne, 21 .. (duþkhitaþ . yathà, raghuþ . 2 . 25 .
     %<sapta vyatãyustriguõàni tasya dinàni dãnoddharaõocitasya ..>%)

#<dãnà>#, strã, (dãna + ñàp . satataü bhãtabhãteva dç÷yatvàt tathàtvam .) måùikastrã . iti medinã . ne 10 ..

#<dãnàraþ>#, puü, (dãyate iti . dã + %<dãïo nuñca .>% uõàü . 3 . 140 . iti àran nuñ ca .. svarõabhåùà . mudrà . ityuõàdikoùaþ .. (yathà, pa¤catantra 3 . 136 . %<atha pràtaryàvadetya pa÷yati tàvaddãnàramekaü ÷aràve dçùñavàn ..>%) niùkaparimàõam . ityamaraþ . 3 . 3 . 14 .. suvarõakarùadbayam . iti taññãkàsàrasundarã .. samyagvyavahàràrthaü mànavastu . laukikaþ . dvàtriü÷adrattikàparimitaü kà¤canam . iti bharataþ ..

#<dãpa>#, ã ïa ya ç dãpane . iti kavikalpadrumaþ .. (divàü-àtmaü-akaü-señ .) dãpanamujjvalãbhàvaþ . ã, dãptaþ . ïa ya, dãpyate ni÷i candramàþ . ç, adãdipat adidãpat . iti durgàdàsaþ ..

#<dãpaþ>#, puü, (dãpyate dãpayati và svaü para¤ceti . dãp dãpi và + %<igupadhaj¤àprãkiraþ kaþ .>% 3 . 1 . 135 . iti kaþ .) vartisthajvaladagni÷ikhà . tatparyàyaþ . pradãpaþ 2 snehà÷aþ 3 dãpakaþ 4 kajjaladhvajaþ 5 ÷ikhàtaruþ 6 gçhamaõiþ 7 jyotsnàvçkùaþ 8 da÷endhanaþ 9 doùàtilakaþ 10 doùàsyaþ 11 nayanotsavaþ 12 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, manau . 4 . 229 .
     %<vàridastçptimàpnoti sukhamakùayyamannadaþ .
     tilapradaü prajàmiùñàü dãpada÷cakùuruttamam ..>%) tadarthaü snehàdiniyamo yathà --
     %<ghçtaü taila¤ca dãpàrthe snehànyanyàni varjayet .>% ityàdye vahnipuràõe àhgikataponàmàdhyàyaþ .. anyacca .
     %<pura÷caraõakçtya¤ca dãpaü ÷çõviha bhairava ! .
     dãpena lokàn jayati dãpastejomayaþ smçtaþ ..
     caturvargaprado dãpastasmàddãpairyajet ÷riye ..>% ityupakramya --
     %<ghçtapradãpaþ prathamastilatailodbhavastataþ .
     sàrùapaþ phalaniryàsajàto và ràjikodbhavaþ ..
     dadhija÷càõuja÷caiva pradãpàþ sapta kãrtitàþ .
     padmasåtrabhavà darbhagarbhasåtrabhavàthavà ..
     ÷aõajà vàdarã vàpi phalakoùodbhavàthavà .
     vartikà dãpakçtyeùu sadà pa¤cavidhàþ smçtàþ .. * ..
     taijasaü dàravaü lauhaü màrtikyaü nàrikelajam .
     tçõadhvajodbhavaü vàpi dãpapàtraü pra÷asyate .. * ..
     dãpavçkùà÷ca kartavyàstaijasàdyai÷ca bhairava ! .
     vçkùeùu dãpo dàtavyo na tu bhåmau kadàcana ..
     sarvaüsahà vasumatã sahate na tvidaü dbayam .
     akàryapàdaghàta¤ca dãpatàpaü tathaiva ca ..
     tasmàdyathà tu pçthivã tàpaü nàpnoti vai tathà .
     dãpaü dadyànmahàdevyai anyebhyo'pi ca bhairava ! ..
     kurvantaü pçthivãtàpaü yo dãpamutsçjennaraþ .
     sa tàmratàpaü narakamàpnotyeva ÷ataü samàþ ..
     suvçttavartisasnehapàtre'bhagne sudar÷ane .
     mçõmaye vçkùakoñau tu dãpaü dadyàt prayatnataþ ..
     labhyate yasya tàpastu dãpasya caturaïgulàt .
     na sa dãpa iti khyàto hyoghavahnistu sa smçtaþ ..
     netràhlàdakaraþ svarcirdåratàpavivarjitaþ .
     su÷ikhaþ ÷abdarahito nirdhåmo nàtihrasvakaþ ..
     dakùiõàvartavartistu pradãpaþ ÷rãvivçddhaye .
     dãpavçkùasthite pàtre ÷uddhasnahaprapårite ..
     dakùiõàvartavartyà tu càrudãptaþ pradãpakaþ .
     uttamaþ procyate puttra ! sarvatuùñipradàyakaþ ..
     vçkùeõa varjito dãpo madhyamaþ parikãrtitaþ .
     vihãnaþ pàtratailàbhyàmadhamaþ parikãrtitaþ ..
     ÷àõaü và vàdaraü vàstraü jãrõaü malinameva và .
     upayuktantu no dadyàt vartikàrthantu sàdhakaþ ..
     upàdadyànmålameva satataü ÷rãvivçddhaye .. * ..
     koùajaü romajaü vastraü vartikàrthaü na càdadet .
     na mi÷rãkçtya dadyàttu dãpaü snehàn ghçtàdikàn ..
     kçtvà mi÷rãkçtaü snehaü tàmisraü narakaü vrajet .
     vasàmajjàsthiniryàsaiþ snehaiþ pràõyaïgasambhavaiþ ..
     pradãpaü naiva kuryàttu kçtvà païke viùãdati .
     asthipàtre'thavà gavye dugandhàdyupavàsini ..
     naiva dãpaþ pradàtavyo vibudhaþ ÷rãvivçddhaye .
     naiva nirvàpayeddãpaü kadàcidapi yatnataþ ..
     satataü lakùaõopetaü devàrthamupakalpitam .
     na harejj¤ànato dãpaü tathà lobhàdinà naraþ ..
     dãpahartà bhavedandhaþ kàõo nirvàpako bhavet .
     uddãptadãpapratimaþ kàùñhakàõóasamudbhavaþ ..
     vilvedhmodbhavamevàtha dãpàlàbhe nivedayet .
     ulmåkaü naiva dãpàrthe kadàcidati cotsçjet ..
     prasannàrthantu taü dadyàdupacàràdbahiþkçtam .
     evaü vàü kathito dãpo dhåpa¤ca ÷çõutaü sutau ..>% iti kàlikàpuràõe 68 adhyàyaþ .. ÷ràddhe vastravartiyuktadãpaniùedho yathà --
     %<dãpaü varjet vastravartyà pratyakùaü tailameva ca .>% iti yoginãtantre prathamatame 2 bhàge 5 pañalaþ .. kàrtikamàse dãpadànasya màhàlmyaü yathà --
     %<÷çõu dãpasya màhàlmyaü kàrtike ca haripriya ! .
     yasya ÷ravaõamàtreõa dãpadàne matirbhavet ..
     såryagrahe kurukùetre narmadàyàü ÷a÷igrahe .
     tulàdànasya yat puõyaü tadårje dãpadànataþ ..
     ghçtena dãpakaü yastu tilatailena và punaþ .
     jvàlayenmuni÷àrdåla ! a÷vamedhena tasya kim ..
     teneùñaü kratubhiþ sarvaü kçtaü tãrthàvagàhanam .
     dãpadànaü kçtaü yena kàrtike ke÷avàgrataþ ..
     tàvadgarjanti pàpàni dehe'smin munisattama ! .
     yàvat kàrtikamàsena dãpadànaü kçtaü bhavet ..
     tàvadgarjanti puõyàni svarge martye rasàtale .
     yàvattu jvalate dãpaþ kàrtike ke÷avàgrataþ ..
     ÷råyate'tràpi pitçbhirgàthà gãtà mahàmune ! .
     bhaviùyanti kule'smàkaü kadàcitte sutà bhuvi ..
     kàrtike dãpadànairye toùayiùyanti ke÷avam .
     api naste bhaviùyanti kule sucarità guõaiþ .
     dãpadànaü kàrtike ye dàsyanti harituùñidam ..
     gayàyàü piõóadànena kçtaü na prãõanaü sutaiþ .
     yai÷càpi kàrtike datto dãpastuùñikaro hareþ ..
     dãpaü dàsyanti ye puttràstuùñyarthaü cakrapàõinaþ .
     kàrtike tairmuni÷reùñha ! narakàduddhçtà vayam ..
     mantrahãnaü kriyàhãnaü ÷uddhihãnaü janàrdana ! .
     vrataü saüpårõatàü yàtu kàrtike dãpadànataþ ..
     anenaiva hi mantreõa dãpaü saükalpayenmune ! .
     madhusådanatuùñyarthaü kàrtike munipuïgavaþ ..>% iti pàdme uttarakhaõóaþ .. api ca .
     %<dàsyate devadevàya dãpapuùpànulepanam .
     api naþ sa kule bhåyàdekàda÷yàü tithau naraþ ..
     kariùyatyupavàsantu sarvapàtakahànidam .
     itthaü pitéõàü vacanaü ÷rutvà nçpatisattamaþ ..
     dadau ca dãpàn vidhivat viùõoràyatane baliþ .
     sugandhatailasaüpårõàn dãpàn saghçtataulakàn ..
     sarùapasya sutailena madhukàtasisambhavaiþ .
     dãpapradànànnarakànandhatàmisrasaüj¤akàn .
     tãrtvà sabhàryayà brahman . viùõulokamagàttataþ ..>% iti vàmanapuràõam .. dãpaü spçùñvà vaidhakarmakaraõe doùo yathà --
     %<dãpaü spçùñvà tu yo devi ! mama karmàõi kàrayet .
     tasyàparàdhàdvai bhåme ! pàpaü pràpnoti mànavaþ .
     tacchçõuùva mahàbhàge ! kathyamànaü mayànaghe ! ..
     jàyate ùaùñivarùàõi kuùñhã gàtrapariplutaþ .
     càõóàlasya gçhe tatra evameva na saü÷ayaþ ..
     evaü bhåtvà tu tat karma mama kùetre mçto yadi .
     madbhakta÷caiva jàyeta ÷ruddhe bhàgavate gçhe ..
     pràya÷cittaü pravakùyàmi dãpasya spar÷anàdbhuvi .
     taranti manujà yena kaùñaü càõóàlayoniùu ..
     yasya kasyàpi màsasya ÷uklapakùe ca dbàda÷ã .
     caturthabhaktamàhàramàkà÷a÷ayane svapet ..
     dãpaü dattvàparàdhàdbai taranti manujà bhuvi .
     ÷ucirbhåtvà yathànyàyaü mama karma pathe sthitaþ ..
     etatte kathitaü devi ! spar÷anàt dãpakasya tu .
     saüsàra÷odhana¤caiva yat kçtvà labhate ÷ubham ..>% iti varàhapuràõam .. * .. puruùasya dãpanirvàpaõe doùo yathà --
     %<dãpanirvàpaõàt puüsaþ kuùmàõóacchedanàt striyaþ .
     acireõaiva kàlena vaü÷anà÷o bhaveddhruvam .. * ..
     devàrthakalpitadãpasya nirvàpaõe doùo yathà -- naiva nirvàpayeddãpaü devàrthamukalpitam .
     dãpahartà bhavedandhaþ kàõo nirvàpako bhavet ..>% ityekàda÷ãtattve kàlikàpuràõam .. kàrtikakçùõacaturda÷yàü marakanivçttaye dãpadànaü yathà --
     %<narakàya pradàtavyo dãpaþ saüpåjya devatàþ .>% iti tithitattvadhçtaliïgapuràõam .. * .. pçthivyàü dãpo na saüsthàpyaþ . yathà --
     %<sarvaüsahà vasumatã sahate na tvidaü dbayam .
     akàryapàdaghàta¤ca dãpatàpastathaiva ca ..>% ityekàda÷ãtattvadhçtakàlikàpuràõam ..

#<dãpakaü>#, klã, (dãpayatãti . dãp + õic + õvul .) vàkyàlaïkàraþ . dãptikàrake, tri . iti medinã . ke, 104 .. kuïkumam . iti ÷abdaratnàvalã .. * .. vàkyàlaïkàrasya lakùaõaü yathà --
     %<padàrthànàü prastutànàmanyeùàü và yadà bhavet .
     ekadharmàbhisambandhaþ syàttadà tulyayogità ..
     aprastutaprastutayordãpakantu nigadyate .
     atha kàrakamekaü syàdanekàsu kriyàsu cet ..
     yathà, màghe .
     balàvalepàdadhunàpi pårbavat prasàdhyate tena jagajjigãùuõà .
     satã ca yoùit prakçti÷ca ni÷calà pumàüsamabhyeti bhavàntareùvapi ..>% iti sàhityadarpaõe . 10 . 67 .. api ca kàvyacandrikàyàm .
     %<jàtikriyàguõadravyavàcakena padena tu .
     ekatra vartinà sarvavàkyàrtho dãpakambhavet ..>% yathà -- bhramadbhramarajhaïkàrapuüskokilakaladhvaniþ . mandacandanavàto'pi haranti hçdayaü nçõàm ..

@<[Page 2,719a]>@
#<dãpakaþ>#, puü, (dãpayati jañharàgnimiti . dãpi + õvul .) yamànã . iti ratnamàlà .. (guõà÷càsya yamànã÷abde j¤eyàþ ..) locamastakaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. dãpaþ . (yathà, brahmàõóapuràõe .
     %<viùõuve÷mani yo dadyàt kàrtike màsi dãpakam .
     agniùñomasahasrasya phalamàpnoti mànavaþ ..>%) yena pakùiõànye pakùiõo gçhyante saþ . iti hemacandraþ . 4 . 408 .. vàj iti ÷ikarà iti ca bhàùà . ràgavi÷eùaþ . ayaü hanåmanmate ùaóràgeùu dvitãyaràgaþ . såryanetrànnirgataþ . asya jàtiþ sampårõà . gçhantu ùaójasvaraþ . gànasamayastu grãùmartau madhàhnaþ . asya råpaü yathà . varõo raktaþ . vastraü pàñalavarõam . galabhåùaõaü bçhanmuktàmàlyam . mattahastyàråóho'yam . bahustrãparivçta÷ca . kasyacinmate . lajjayà dãpanirvàpaõenàndhakàramayaü gçhaü kçtvà strãbhã ramate . asya ràgiõyaþ pa¤ca yathà . de÷ã 1 kàmod 2 nañ 3 kedàrà 4 kànarà và karõàñã 5 . puttrà÷càùñau yathà . kuntalaþ 1 kamalaþ 2 kaliïgaþ và kalindraþ 3 campakaþ 4 kusumbhaþ và kusumaþ 5 ràmaþ 6 lahilaþ 7 himàlaþ 8 . bharatamate asya ràgiõyo yathà . kedàrà 1 gaurà 2 gauõóa 3 gujjarã 4 rudràõã 5 . tanmate puttrà yathà . kusumaþ 1 ñaïkaþ 2 nañanàràyaõaþ 3 vihàgaràþ 4 kirodastaþ 5 rahasamaïgalà và rabhasamaïgalà 6 maïgalàùñakaþ 7 aóànuþ và àóànà 8 . iti tahaphatolahindàkhyasaügãta÷àstrasaügrahaþ .. (tàlavi÷eùaþ . yathà, saïgãtadàmodare .
     %<pluto laghuþ pluta÷caiva tàle dãpakanàmani ..>%)

#<dãpakiññaü>#, klã, (dãpasya kiññam .) dãpajàtakajjalam . iti ÷abdàrthakalpataruþ ..

#<dãpakåpã>#, strã, (dãpasya kåpãva tailadhàrakatvàt .) dãpavartiþ . ÷alità iti bhàùà . tatparyàyaþ . tailamàlã 2 dãpakhorã 3 vidàhikà 4 . iti ÷abdamàlà ..

#<dãpakhorã>#, strã, (dãpaü khorayati gatyàdhàtaü karoti sthirãkarotãti . khor gatyàghàte + õic + ac . gauràditvàdit ïãù .) dãpakåpã . iti ÷abdamàlà ..

#<dãpadhvajaþ>#, puü, klã, (dãpasya dhvaja iva .) kajjalam . iti jañàdharaþ ..

#<dãpanaü>#, klã, (dãpayati vahnimiti . dãpa + õic + lyuþ .) tagaramålam . iti ratnamàlà .. kuïkumam . iti trikàõóa÷eùaþ .. (mantrasaüskàravi÷eùaþ . yathà, ÷àradàtilake .
     %<mantràõàü da÷a kathyante saüskàrà siddhidàyinaþ .
     jananaü jãvanaü pa÷càttàóanaü bodhanaü tathà ..
     athàbhiùeko vimalãkaraõàpyàyane tathà .
     tarpaõaü dãpanaü guptirda÷aità mantrasaüskriyàþ ..>%
     %<tàramàyàramàyogo manordãpanamucyate ..>%)

@<[Page 2,719b]>@
#<dãpanaþ>#, puü, (dãpyate iti . dãpa + lyuþ .) mayåra÷ikhà . (dãpa + õic + lyuþ .) ÷àli¤ca÷àkaþ . iti ÷abdacandrikà .. kàsamardaþ . palàõóuþ . iti ràjanirghaõñaþ .. dãpayitari, tri .. (yathà, çtusaühàre . 1 . 3 .
     %<suvàsitaü harmyatalaü manoramaü priyàmukhocchàsavikalpitaü maghu .
     sutantrigãtaü madanasya dãpanaü ÷ucau ni÷ãthe'nubhavanti kàminaþ ..>%)

#<dãpanã>#, strã, (dãpyate jañharavahniranayà . dãpa + õic + lyuñ . striyàü ïãp .) methikà . (asyàþ paryàyàþ yathà --
     %<methikà mithinã methirdãpanã bahupatrikà .
     bodhinã gandhabãjà ca jyotirgandhaphalà tathà ..
     vallarã candrikà manthà mitrapuùpà ca kairavã .
     ku¤cikà bahuparõã ca pãtabãjà municchadà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) pàñhà . yavànã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dãpanãyaþ>#, puü, (dãpyate jañharavahniraneneti . dãpa + õic + anãyar .) yavànã . iti ràjanirghaõñaþ .. dãpanayogye, tri . (yathà su÷rute . 1 . 45 .
     %<dãpanãyamacakùuùyaü vàóavaü dadhi vàtalam ..>%) auùadhavargavi÷eùaþ . yathà --
     %<pippalã pippalãmålaü cavyacitrakanàgaram .
     dãpanãyaþ smçto vargaþ kaphànilagadàpahaþ ..>% iti cakradattaþ ..

#<dãpapàdapaþ>#, puü, (dãpasya pàdapa iva .) dãpavçkùaþ . iti ÷abdàrthakalpataruþ ..

#<dãpapuùpaþ>#, puü, (dãpa iva puùpaü yasya .) campakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dãpavatã>#, strã, (dãpavat tejasvitvaü astyasyà iti . dãpa + matup . masya vaþ .) kàmàkhyàyàü nadãvi÷eùaþ . yathà -- aurva uvàca .
     %<÷à÷vatã kathità yà tunadã matsyadhvajà sità .
     tasyàþ pårbe samàkhyàtà nadã dãpavatã matà ..
     eùà ca himavajjàtà chindantã dãpavattamaþ .
     tena devamanuùyeùu nadã dãpavatã smçtà ..
     dãpavatyàþ pårbatastu ÷çïgàño nàma parvataþ ..>% iti kàlikàpuràõe 82 adhyàyaþ ..

#<dãpavçkùaþ>#, puü, (dãpasya vçkùa iva àdhàraþ .) dãpàdhàraþ . pilsuj iti delukà iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . dãpataruþ 2 jyotsnàvçkùaþ 3 . iti trikàõóa÷eùaþ .. dãpapàdapaþ 4 . iti ÷abdàrthakalpataruþ .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 202 . 9 .
     %<yathà pradãptaþ purataþ pradãpaþ prakà÷amanyasya karoti dãpyan .
     tatheha pa¤cendriyadãpavçkùà j¤ànapradãptàþ paravanta eva ..>%)

#<dãpa÷ikhà>#, strã, (dãpasya ÷ikhà kàraõatvena astyasyàþ . ac . ñàp .) kajjalam . iti ÷abdàrthakalpataruþ .. (dãpasya ÷ikhà .) pradãpajvàlà .. (yathà, raghuþ . 6 . 67 .
     %<sa¤càriõã dãpa÷ikheva ràtrau yaü yaü vyatãyàya patiüvarà sà ..>%)

#<dãpa÷çïkhalà>#, strã, (dãpànàü ÷çïkhaleva .) dãpàlã . iti hàràvalã . 124 .

#<dãpànvità>#, strã, (dãpairanvità yuktà .) gauõacàndrakàrtikasyàmàvàsyà . yathà, bhaviùyapuràõam . %<yeyaü dãpànvità ràjan ! khyàtà pa¤cada÷ã bhuvi . tasyàü dadyànna ceddattaü pitéõàü vai mahàlaye .. pa¤cada÷ã amàvàsyà . amàvàsyàmadhikçtya . dãpamàlà÷ca kartavyàþ ÷aktyà devagçheùu ca . rathyàpaõya÷ma÷àneùu nadãparvatasànuùu .. iti brahmapuràõoktanànàsthànadãpadànena dãpànvità khyàtà yeyamiti vi÷eùaõàcca .>% iti ÷ràddhatattvam .. * .. tatra karmàõi yathà --
     %<pradoùasamaye lakùmãü påjayitvà yathàkramam .
     dãpavçkùàstathà kàryà bhaktyà devagçheùvapi ..
     catuùpathe ÷ma÷àneùu nadãparvatasànuùu .
     vçkùamåleùu goùñheùu catvareùu gçheùu ca ..
     vastraiþ puùpaiþ ÷obhitavyàþ krayavikrayabhåmayaþ .
     dãpamàlàparikùipte pradoùe tadanantaram ..
     bràhmaõàn bhojayitvàdau vibhajya ca bubhukùitàn .
     alaïkutena bhoktavyaü navavastropa÷obhinà ..
     snigdhairmugdhairvidagdhai÷ca bàndhavairbhçtakaiþ saha ..>% iti tithitattvam .. tatra ÷yàmàpåjàpramàõaü yathà --
     %<dãpànvità pàrvaõàya smçtà kàlyarcanàya ca mahàni÷i dbitãyaü syàt pårbedyurvyàptyanàptayoþ mahàni÷i vyàptyanàptayoþ pårbedyureva dvitãyaü kàlyarcanaü syàt ityarthaþ . prathamaü pàrvaõaü dbitãyaü kàlyarcanamiti dbitãya÷abdasya tàtparyàrthaþ .>% iti smçtisàrasaügrahadhçtavyomake÷atantram .. * .. apara¤ca .
     %<dãpotsargacaturda÷yà saümi÷rà yà bhavet kuhåþ .
     tasyàü yà tàmasã ràtriþ socyate kàlaràtrikà ..
     tasyàü påjà prakartavyà kàlã tàrà priyaïkarã ..>% iti kàlãkulasadbhàvaþ ..

#<dãpàlã>#, strã, (dãpànàü àlã ÷reõã .) dãpamàlà . tatparyàyaþ . dãpa÷çïkhalà 2 . iti hàràvalã . 124 .. (dãpànàü àlã yatra .) dãpànvitàmàvàsyà . tatparyàyaþ . yakùaràtriþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<dãpikà>#, strã, (dãpayati prakà÷ayati grahàdãniti . dãpa + õic + õvul . ñàpi ata itvam .) mahintàpanãya÷rãnivàsakçtajyotirgranthavi÷eùaþ . yathà, astaü gatavati mihire'timalinadoùàkule ca govibhave . udvàhàdiùu ÷uddhigrahaõàrthaü dãpikà kriyate .. etadbhinnà bhuvanacaõóajàtaka÷uddhyàdidãpikàþ santi .. ràgiõãvi÷eùaþ . sà hiõóolaràgasya patnã . asyà dhyànaü yathà --
     %<pradoùakàle gçhasampraviùñà pradãpahastàruõagàtravastrà .
     sãmantasindåraviràjamànà suraktamàlyà kila dãpikeyam ..>% tasyà gànakàlaþ sàyàhnaþ . iti saïgãtadàmodaraþ .. (pradãpaþ . yathà, raghuþ . 9 . 70 .
     %<sa lalitakusumapravàla÷ayyàü jvalitamahauùadhidãpikàsanàthàm ..>%) prakà÷ikàyàm, tri ..

#<dãpità>#, [ç] tri, (dãpayatãti . dãpa + õic + tçc .) dãptikartà . iti vyàkaraõam ..

#<dãptaü>#, klã, (dãpã dãptau + ktaþ . %<÷vãdito niùñhàyàm .>% 7 . 2 . 14 . iti neñ .) svarõam . hiïgu . iti ràjanirghaõñaþ .. (svarõa÷abde hiïgu÷abde ca vivçtirasya j¤eyà ..)

#<dãptaþ>#, puü, (dãpa + ktaþ .) nimbukaþ . siühaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (nàsàgatarogavi÷eùaþ . yathà, su÷rute uttaratantre 22 adhyàye .
     %<ghràõe bhç÷aü dàhasamanvite tu viniþsareddhåma iveha vàyuþ .
     nàsà pradãpteva ca yasya jantorvyàdhistu taü dãptamudàharanti ..>% asya pratiùedhamàha tatraiva 23 adhyàye .
     %<dãpte roge paittikaü saüvidhànaü kuryàt sarvaü svàdu yacchãtala¤ca ..>%)

#<dãptaþ>#, tri, (dãpa + ktaþ .) nirbhàsitaþ . dagdhaþ . jvalitaþ . iti medinã . te, 25 .. (yathà, harivaü÷e . 168 . 3 .
     %<tataþ ÷akunayo dãptà mçgà÷ca krårabhàùiõaþ .
     dãptàyàü di÷i bhàùanto bhayamàvedayanti me ..>%)

#<dãptakaü>#, klã, (dãptameva . svàrthe kan .) svarõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dãptajihvà>#, strã puü, (dãptà jihvà yasyàþ .) ulkàmukhã ÷çgàlã . iti hàràvalã . 79 .. (pradãptajihve, tri . yathà, mahàbhàrate . 1 . 229 . 37 .
     %<dãptàkùo dãptajihva÷ca saüpradãptamahànanaþ ..>%)

#<dãptapiïgalaþ>#, puü, (dãptaþ piïgala÷ca . dãptaü svarõaü tadvat piïgalo và .) siühaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dãptarasaþ>#, puü, (dãpta óajjvalo raso yasya .) ki¤culukaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<dãptalocanaþ>#, puü, (dãpte locane netre yasya .) vióàlaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dãptalohaü>#, klã, (dãptaü lohamiva .) kàüsyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dãptà>#, strã, (dãpta + ñàp .) làïgalikàvçkùaþ . iti ratnamàlà .. jyotiùmatã . sàtalà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dãptàkùaþ>#, puü, (dãpte akùiõã yasya .) vióàlaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (pradãptanetre, tri . yathà, mahàbhàrate . 1 . 229 . 37 .
     %<doptàkùo dãptajihva÷ca saüpradãptamahànanaþ ..>%)

#<dãptàgniþ>#, puü, (dãptaþ agnirjañharàgniryasya .) agastyaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (pradãpto vahniþ . yathà, bhaññiþ . 2 . 2 .
     %<saghåmadãptàgnirucãni rejustàmrotpalànyàkulaùañpadàni ..>%) tãkùõajañharànalayukte, tri .. (yathà, su÷rute . 1 . 20 .
     %<sàtmyato'lpatayà vàpi dãptàgnestaruõasya ca ..>%)

#<dãptàïgaþ>#, puü, (dãptaü bhàsitamaïgamasya .) mayåraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dãptiþ>#, strã, (dãpa + ktin .) dãpanam . tatparyàyaþ . prabhà 2 ruk 3 ruciþ 4 tviñ 5 bhà 6 bhàþ 7 chaviþ 8 dyutiþ 9 rociþ 10 ÷ociþ 11 . ityamaraþ . 1 . 4 . 34 .. bàõavegasya tãvratà . striyà ayatnajaguõaþ . iti hemacandraþ . 2 . 13 ..
     %<kàntireva vayobhogade÷akàlaguõàdibhiþ .
     uddãpitàtivistàraü pràptà ceddãptirucyate ..>% ityujjvalanãlamaõiþ .. (yathà, sàhityadarpaõe . 3 . 131 .
     %<kàntirevàtivistãrõà dãptirityabhidhãyate ..>%) làkùà . kàüsyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dãptikaþ>#, puü, (dãptyà kàyatãti . kai + kaþ .) dugdhapàùàõavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dãptopalaþ>#, puü, (dãptaþ såryakiraõasamparkàt jvalitaþ upalaþ .) såryakàntamaõiþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dãpyaþ>#, puü, (dãpàya agnidãpanàya hitamiti . dãpa + %<tasmai hitam .>% 5 . 1 . 4 . iti apåpàditvàt pakùe yat .) yamànã . (asya paryàyo yathà --
     %<yamànã dãpyako dãpyo bhåtika÷ca yamànikà ..>% iti vaidyakaratnabhàlàyàm ..) jãrakaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (dãpàya sàdhuriti . dãpa + %<tatra sàdhuþ .>% 4 . 4 . 98 . iti yat .) mayåra÷ikhà . rudrajañà iti khyàtà . ityamaraþ . 2 . 4 . 111 ..

#<dãpyakaü>#, klã, (dãpàya hitaü sàdhuriti và . dãpa + yat . tataþ svàrthe kan .) ajamodà . yamànã . (yathà bhàvaprakà÷e kùudrarogàdhikàre .
     %<saindhavaü candanaü kuùñhaü dãpaka¤ca phalaü pçthak ..>%) barhicåóà . iti medinã . ke, 105 ..

#<dãpyakaþ>#, puü, (dãpya + saüj¤àyàü svàrthe và kan .) alaïkàraþ . yamànã . (asya paryàyà yathà --
     %<yamànã dãpyako dãpyo bhåtika÷ca yamànikà ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..) locamastakaþ . iti bharatadhçtarabhasaþ .. (ajamodà . tatparyàyo yathà --
     %<ajamodà kharà÷và ca màyåro dãpyakantathà .
     tathà brahmaku÷à proktà kàravã locamastakà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathamabhàge ..)

@<[Page 2,720c]>@
#<dãpraþ>#, tri, (dãpyate iti . dãpa + %<namikampismyajasakamahiüsadãpo raþ .>% 3 . 2 . 167 . iti raþ .) dãptivi÷iùñaþ . iti vyàkaraõam .. (yathà kathàsaritsàgare . 25 . 135 .
     %<kvacit kvaciccitàjyotirdãpradãpaprakà÷itam ..>%)

#<dãyamànaþ>#, tri, (dãyate iti . dà + karmaõi ÷ànac .) vartamànadànasambandhivastu . iti vyàkaraõam . yathà, kçtyacintàmaõau .
     %<vivàhotsavayaj¤eùu antarà mçtasåtake .
     pårbasaïkalpitaü dravyaü dãyamànaü na duùyati ..>% iti tithyàditattvam .

#<dãrghaü>#, tri, (dçõàtãti . dé vidàraõe + bàhulakàt ghaï .) àthatam . ityamaraþ . 3 . 1 . 69 . (yathà meghadåte . 103 .
     %<dãrghocchvàsaü samadhikatarocchvàsinà dåravartã saïkalpaiste vi÷ati vidhinà vairiõà ruddhamàrgaþ ..>%)

#<dãrghaþ>#, puü, (dé + bàhulakàt ghaï .) latà÷àlavçkùaþ . (yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<tàrkùyo'÷vakarõaþ ku÷iko balyo dãrgho latàdrumaþ ..>%) itkañaþ . iti ratnamàlà .. ràma÷araþ . uùñraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. pa¤camaùaùñhasaptamàùñamarà÷ayaþ . yathà . vç÷cikakanyàmçgapativaõijo dãrghàþ . iti jyotiùatattvam .. dvimàtravarõaþ . tadyathà . à ã å é e ai o au . guruvarõaþ . iti vyàkaraõam .. (dãrghalakùaõaü yathà --
     %<ekamàtro bhaveddhrasvo dbimàtro dãrgha ucyate .
     trimàtrastu pluto j¤eyo vya¤jana¤càrdhamàtrakam ..>%)

#<dãrghakaõà>#, strã, (dãrghà kaõeti nityakarmaghàrayaþ .) gaurajãrakaþ .. iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dãrghakaõñakaþ>#, puü, (dãrghaþ kaõñako'sya .) varvuraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dãrghakaõñhakaþ>#, puü, (dãrghaþ kaõñho'sya . kap .) vakapakùã . iti ÷abdacandrikà ..

#<dãrghakandakaü>#, klã, (dãrghaþ kando yasya . kap .) målakam . iti ràjanirghaõñaþ .. (målaka÷abde'sya guõàdayo vij¤eyàþ ..)

#<dãrghakandikà>#, strã, (dãrghakandaka + ñàp ata itva¤ca .) muùalã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dãrghakandharaþ>#, puü, (dãrghaþ kandharo yasya .) vakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dãrghakàõóaþ>#, puü, (dãrghaþ kàõóo yasya .) guõóatçõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dãrghakàõóà>#, strã, (dãrghaþ kàõóo'syàþ .) pàtàlagaóurãlatà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dãrghakãlaþ>#, puü, (dãrghaþ kãlaþ ÷àkhàdaõóo yatra .) aïkoñhavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dãrghakãlakaþ>#, puü, (dãrghakãla + svàrthe kan .) aïkoñhavçkùaþ . iti jañàdharaþ ..

#<dãrghakårakaü># klã, (dãrghaü kårakamannam .) ràjànnam . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 2,721a]>@
#<dãrghake÷aþ>#, puü, (dãrghàþ ke÷à iva lomànyasya .) bhallåkaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (de÷abhedaþ . yathà, vçhatsaühitàyàm . 14 . 23 .
     %<ekavilocana÷ålikadãrghagrãvàsyake÷à÷ca ..>% dãrghàþ ke÷à yasya .) àyatakace, tri .. (striyàü và ïãù svàïgatvàt . yathà, mahànàñake . 191 .
     %<vimboùñhã càrunetrà gajapatigamanà dãrghake÷ã sumadhyà ..>%)

#<dãrghako÷ikà>#, strã, (dãrghaþ ko÷o yasyàþ . tataþ saüj¤àyàü kan ñàp ata itva¤ca .) dãrghakoùikà . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<dãrghakoùikà>#, strã, (dãrghaþ koùo'syàþ . kàpi ata itvam .) jhiõàyikà . jhiõuk iti khyàtà . tatparyàyaþ . durnàmà 2 . ityamaraþ . 1 . 10 . 25 ..

#<dãrghagatiþ>#, puü, (dãrghà àyatasthànagrahà gatiþ pàdavikùepo yasya .) uùñraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dãrghagranthiþ>#, puü, (dãrgho granthiþ parvàsya .) gajapippalã . iti ràjanirghaõñaþ .. (vivçtirasya gajapippalã÷abde vij¤eyà ..)

#<dãrghagrãvaþ>#, puü, (dãrghà grãvàsya .) uùñraþ . iti hemacandraþ . 4 . 329 .. nãlakrau¤caþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (de÷abhedaþ . yathà, bçhatsaühitàyàm . 14 . 23 .
     %<ekavilocana÷ålikadãrghagrãvàsyake÷à÷ca ..>%)

#<dãrghaghàñikaþ>#, puü, (dãrghà ghàñàsyàstãti . ñhan .) uùñraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dãrghajaïgalaþ>#, puü, (dãrghaü yathà tathà jaïgalo gati÷ãlaþ .) bhaïgànamatsyaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<dãrghajaïghaþ>#, puü, (dãrghà jaïghàsya .) vakaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. uùñraþ . iti jañàdharaþ .. àyatajànuyukte, tri ..

#<dãrghajihvaþ>#, puü, (dãrghà jihvà yasya .) sarpaþ . iti hemacandraþ . 4 . 369 .. (dànavavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 65 . 30 .
     %<gariùñha÷ca vanàyu÷ca dãrghajihva÷ca dànavaþ ..>% striyàü ñàp . ràkùasãvi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 289 . 44 .
     %<dvyakùãü tryakùãü lalàñàkùãü dãrghajihvàmajihvikàm ..>%)

#<dãrghataruþ>#, puü, (dãrgha÷càsau taru÷ceti karmadhàrayaþ .) tàlaþ . iti ÷abdàrthakalpataruþ ..

#<dãrghatimiùà>#, strã, (dãrghastimiùaþ . abhidhànàt strãtvam .) karkañã . iti ÷abdamàlà ..

#<dãrghatuõóà>#, strã, (dãrghaü tuõóaü yasyàþ .) chuchundarã . iti koùàntaram ..

#<dãrghatçõaþ>#, puü, (dãrghaü tçõamiti nityakarmadhàrayaþ . abhidhànàt puüstvam .) pallivàhaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dãrghadaõóaþ>#, puü, (dãrgho daõóa iva kàõóàvacchedena .) eraõóavçkùaþ . iti bhàvaprakà÷aþ ..

@<[Page 2,721b]>@
#<dãrghadaõóakaþ>#, puü, (dãrghadaõóa + svàrthe kan .) eraõóavçkùaþ . iti jañàdharaþ ..

#<dãrghadaõóã>#, strã, (dãrghadaõóa + gauràditvàt ïãù .) gorakùã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dãrghadar÷ã>#, [n] puü, (dãrghaü dãrghàt và pa÷yatãti . õiniþ .) paõóitaþ . ityamaraþ . 2 . 7 . 6 .. gçdhraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. bhallåkaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. dåradar÷ake, tri .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 48 . 43 .
     %<sa hi dharmaü puraskçtya dãrghadar÷ã paraü hitam ..>%)

#<dãrghadçùñiþ>#, puü, (dãrghà dçùñirdar÷anamasya .) dãrghadar÷ã . iti halàyudhaþ ..

#<dãrghadruþ>#, puü, (dãrgha÷càsau dru÷ceti karmadhàrayaþ .) tàlavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<dãrghadrumaþ>#, puü, (dãrgho druma iti nityakarmadhàrayaþ .) ÷àlmaliþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dãrghanàdaþ>#, puü, (dãrgho dårago nàdo'sya .) ÷aïkhaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dãrghanàlaü>#, klã, (dãrghaü nàlamasya .) dãrgharohiùakam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dãrghanàlaþ>#, puü, (dãrghaü nàlaü yasya .) vçttaguõóaþ . yàvanàlaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dãrghanidrà>#, strã, (dãrghà nidreti nityakarmadhàrayaþ .) mçtyuþ . iti hemacandraþ . 2 . 238 .. (yathà, màrkaõóeye . 7 . 13 .
     %<so'dya matkàrmukàkùepavidãpitadigantaraiþ .
     ÷arairvibhinnasarvàïgo dãrghanidràü pravekùyati ..>%)

#<dãrghapañolikà>#, strã, (dãrghà pañolikà .) latàphalavi÷eùaþ . dhuüdula iti bhàùà . asya guõàþ . snigdhatvam . kañutvam . viùñambhitvam . gurutvam . vàyupitta÷leùmarucibhedakàritvam . madhuratvam . ÷ãtalatva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<dãrghapatraþ>#, puü, (dãrghaü patramasya .) ràjapalàõóuþ . viùõukandaþ . haridarbhaþ . kundaraþ . tàlaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. kupãluþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. (ikùubhedaþ . yathà, su÷rute såtrasthàne 45 aþ .
     %<kàntàrastàpasekùu÷ca kàùñhekùuþ såcipatrakaþ .
     naipàlo dãrghapatra÷ca nãlaporo'tha koùakçt ..>%)

#<dãrghapatrakaþ>#, puü, (dãrghapatra + saüj¤àyàü kan .) raktala÷unaþ . eraõóaþ . hijjalaþ . vetasaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. karãravçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. jalajamadhåkaþ . iti jañàdharaþ .. la÷unaþ . iti hemacandraþ . 4 . 253 .. (ikùubhedaþ . yathà, su÷rute såtrasthàne 45 aþ .
     %<såcipatro nãlaporo naipàlo dãrghapatrakaþ .
     vàtalàþ kaphapittaghnàþ sakaùàyà vidàhinaþ ..>%)

#<dãrghapatrà>#, strã, (dãrghapatra + ñàp .) citraparõikà . càkuliyàbhedaþ . (yathà, bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .
     %<÷àliparõã sthirà saumyà triparõã pãravã guhà .
     vidàrigandhà dãrghàïgã dãrghapatràü÷umatyapi ..>%) hrasvajambuþ . iti ratnamàlà .. gandhapatrà . ketakã . óoóãkùupaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (ci¤càparaparyàya udbhidbhedaþ . yathà, bhàvaprakà÷e pårbakhaõóe prathame bhàge .
     %<ci¤cà ca¤cu÷ca¤cukã ca dãrghapatrà satiktakà ..>%)

#<dãrghapatrikà>#, strã, (dãrghapatra + saüj¤àyàü kan ñàp ata itva¤ca .) ÷vetavacà . ghçtakumàrã . ÷àlaparõã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dãrghapatrã>#, strã, (dãrghapatra + gauràditvàt ïãù .) palà÷ãlatà . mahàca¤cu÷àkaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dãrghaparõã>#, strã, (dãrghaü parõamasyàþ . gauràditvàt ïãù .) pç÷niparõã . iti ràjanirghaõñaþ .. (pç÷niparõã÷abde'syà vivaraõaü j¤àtavyam ..)

#<dãrghapallavaþ>#, puü, (dãrghaþ pallavo yasya .) ÷aõavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ . àyatacchade, klã . tadbati, tri ..

#<dãrghapàt>#, puü, (dãrghau pàdàvasya . samàse antyalopaþ .) kaïkapakùã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dãrghapàdaþ>#, puü, (dãrghau pàdau yasya . samàsàntavidheranityatvàt antyalopàbhàva÷ca .) kaïkapakùã . iti hemacandraþ . 4 . 400 ..

#<dãrghapàdapaþ>#, puü, (dãrgha÷càsau pàdapa÷ceti nityakarmadhàrayaþ .) tàlaþ . pågaþ . iti ràjanighaõñaþ ..

#<dãrghapçùñhaþ>#, puü, (dãrghaü pçùñhaü yasya .) sarpaþ . ityamaraþ . 1 . 8 . 8 ..

#<dãrghaphalaþ>#, puü, (dãrghaü phalaü yasya .) àragvadhavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (asya paryàyo yathà --
     %<àragvadho ràjavçkùaþ sampàka÷caturaïgulaþ .
     àraveto vyàdhighàtaþ kçtamàlaþ suvarõakaþ ..
     kaõikàro dãrghaphalaþ svarõàïgaþ svarõabhåùaõaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<dãrghaphalakaþ>#, puü, (dãrghaphala + saüj¤àyàü kan .) agastyavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (guõàdayo'syàgastya÷abde vyàkhyàtàþ ..)

#<dãrghaphalà>#, strã, (dãrghàõi phalàni yasyàþ .) kapiladràkùà . jatukà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dãrghabàlà>#, strã, (dãrghaþ bàlo yasyàþ .) camarã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dãrghamàrutaþ>#, puü, (dãrghaþ adhikasamayavyàpã màruto niþ÷vàsavàyuryasya .) hastã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<dãrghamålaü>#, klã, (dãrghaü målaü yasya .) làmajjakam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dãrghamålaþ>#, puü, (dãrghaü målaü yasya .) morañalatà . vilvàntaravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dãrghamålakaü>#, klã, (dãrghamåla + saüj¤àyàü kan .) målakam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dãrghamålà>#, strã, (dãrghaü målaü yasyàþ . ñàp .) ÷yàmàlatà . ÷àlaparõã . iti ratnamàlà .. (yathà, su÷rute . 1 . 38 .
     %<priyaïgu samaïgadhàtakã punnàgaraktacandanakucandanamocarasarasà¤janakumbhãkasroto'¤janapadmakesarayojanavallyo dãrghamålà ceti ..>%)

#<dãrghamålã>#, strã, (dãrghaü målamasyàþ . ïãp .) duràlabhà . iti ÷abdamàlà ..

#<dãrgharadaþ>#, puü, (dãrghau radau dantau yasya .) ÷åkaraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. àyatadante, tri ..

#<dãrgharasanaþ>#, puü, (dãrghà rasanà jihvà yasya .) sarpaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<dãrgharàgà>#, strã, (dãrghaþ adhikakàlasthàyã ràgo yasyàþ .) haridrà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dãrgharàtraü>#, klã, (dãrghàþ pracurà ràtrayaþ santyatra . ar÷a àditvàt ac .) cirakàlam . iti trikàõóa÷eùaþ .. (puü, dãrghà càsau ràtri÷ceti vigrahe . %<sarvaikade÷asaïkhàtapuõyavarùàdãrghàdràtreþ .>% iti mugdhabodhasåtràt ùaþ . puüstvamabhidhànàt .) dãrghà ni÷à ca ..

#<dãrgharomà>#, [n] puü, (dãrghàõi romàõi yasya .) bhallåkaþ . iti ÷abdàrthakalpataruþ .. (mahàdevasya bhåtànàmanyatamaþ . yathà, harivaü÷e bhaviùyaparvaõi . 14 . 2 .
     %<tasyàgre samapadyanta bhåtasaïghàþ sahasra÷aþ .>%
     %<dãrgharomà dãrghabhujo dãrghabàhurnira¤janaþ ..>%)

#<dãrgharohiùakaü>#, klã, (dãrghaü rohiùam . tataþ svàrthe saüj¤àyàü và kan .) kattçõabhedaþ . sugandhitçõavi÷eùaþ . vaóa rohiùa iti bhàùà . tatparyàyaþ . dçóhakàõóam 2 dçóhacchadam 3 yaj¤eùñam 4 dãrghanàlam 5 tiktasàram 6 . asya guõàþ . tiktatvam . kañutvam . uùõatvam . kaphavàtabhåtagrahaviùanà÷itvam . vraõakùataviropaõatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dãrghavaü÷aþ>#, puü, (dãrgho vaü÷a iva .) nalaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. àyate tçõadhvaje kule ca ..

#<dãrghavaktraþ>#, puü, strã, (dãrghaü vaktraü mukhaü yasya .) hastã . iti ÷abdamàlà .. (lambavadane, tri ..)

#<dãrghavacchikà>#, strã, kumbhãraþ . iti ÷abdàrthakalpataruþ ..

#<dãrghavallã>#, strã, (dãrghà vallã .) mahendravàruõã . pàtàlagaruóã . palà÷ã . iti ràjanirghaõñaþ .. àyatà latà ca ..

#<dãrghavçntaþ>#, puü, (dãrghaü vçntaü yasya .) ÷yoõàkavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 57 .. (asya paryàyo yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<÷yoõàko bhåtapuùpa÷ca påtivçkùo munidrumaþ .
     dãrghavçnta÷ca kañvaïgo bhallåkaùñuõñako'ruõuþ ..>%)

#<dãrghavçntakaþ>#, puü, (dãrghavçnta + svàrthe kan .) ÷yoõàkaþ . iti ÷abdamàlà .. ÷yoõàkaprabhedaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (÷yonàka÷abde'sya vivaraõaü j¤àtavyam ..)

#<dãrghavçntà>#, strã, (dãrghaü vçntaü yasyàþ .) indracirbhiñã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dãrghavçntikà>#, strã, (dãrghaü vçntaü yasyàþ . kap . ñàpi ata ityam .) elàparõã . iti ÷abdacandrikà ..

@<[Page 2,722b]>@
#<dãrgha÷araþ>#, puü, (dãrghaþ ÷araþ .) yàvanàlaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dãrgha÷àkhaþ>#, puü, (dãrghà ÷àkhà yasya .) ÷aõavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷àlavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<dãrgha÷àkhikà>#, strã, (dãrghà ÷àkhà yasyàþ . kàpi ata itvam .) nãlàmlãkùupaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dãrgha÷imbikaþ>#, puü, (dãrghà ÷imbiryasya . kap .) kùavaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dãrgha÷åkakaü>#, klã, (dãrgha ÷åkaü yasya . kap .) ràjànnam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dãrghasakthaü>#, tri, (dãrghe sakthinã yasya . %<bahuvrãhau sakthyakùõoþ svàïgàt ùac .>% 5 . 4 . 113 . iti ùac .) dãrghoru . iti vyàkaraõam ..

#<dãrghasakthi>#, klã, (dãrghe sakthinã yasya . svàïgàdityukteratra na ùac .) ÷akañam . iti vyàkaraõam ..

#<dãrghasatraü>#, klã, (dãrghaü bahukàlasàdhyaü satram .) yaj¤avi÷eùaþ . (yathà, bhàgavate . 1 . 1 . 21 .
     %<kalimàgatamàj¤àya kùetre'smin vaiùõave vayam .
     àsãnà dãrghasatreõa kathànàü srakùaõà hareþ ..>%) tãrthavi÷eùaþ . iti ÷abdàrthakalpataruþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 82 . 103 -- 104 .
     %<tato gaccheta ràjendra ! dãrghasatraü yathàkramam .
     tatra brahmàdayo devàþ siddhà÷ca paramarùayaþ .
     dãghasatramupàsante dãkùità niyamavratàþ ..
     gamanàdeva ràjendra ! dãrghasatramarindama ! .
     ràjasåyà÷vamedhàbhyàü phalaü pràpnoti mànavaþ ..>%)

#<dãrghasurataþ>#, puü, (dãrghaü bahukàlavyàpakaü surataü maithunaü yasya .) kukkuraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<dãrghasåtraþ>#, tri, (dãrgheõa bahukàlena såtraü kàryàrambho yasya .) cirakriyaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 17 ..
     %<adãrghasåtra÷ca bhavet sarvakarmasu pàrthivaþ .
     dãrghasåtrasya nçpateþ karmahànirdhruvaü bhavet ..
     ràge dveùe ca kàme ca drohe pàpe ca karmaõi .
     apriye caiva kartavye dãrghasåtra÷ca ÷asyate ..>% iti matsyapuràõam .. (àyatatantukam . yathà, màghe . 10 . 61 .
     %<mekhalàguõavilagnamasåyàü dãrghasåtramakarot paridhànam ..>%) vistçte tantau, klã ..

#<dãrghasåtrã>#, [n] tri, (dãrghasåtraü bahukàlaü vyàpya karmàrambho'styasyeti . dãrghasåtra + iniþ .) dãrghasåtraþ . iti halàyudhaþ .. (yathà, gãtàyàm . 18 . 28 .
     %<viùàdã dãrghasåtrã ca kartà tàmasa ucyate ..>%)

#<dãrghaskandhaþ>#, puü, (dãrghaþ skandho yasya .) tàlavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dãrghà>#, strã, (dãrgha + ñàp .) pç÷niparõã . iti ràjanirghaõñaþ .. (asyàþ paryàyà yathà --
     %<pç÷niparõã pçthakparõã làïgulã kroùñupucchikà .
     dhàmaniþ kala÷ã tanvã gåhà kroùñukamekhalà ..
     dãrghà ÷çgàlavinnà sà ÷rãparõã siühapucchikà .
     dãrghapatrà tvatiluhà ghçtilà citraparõikà ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

#<dãrghàdhvagaþ>#, tri, (dãrghamadhvànaü gacchatãti . gama + óaþ .) lekhahàraþ . dhàuóiyà iti bhàùà . uùñre, puü . iti medinã .. ge, 57 ..

#<dãrghàyuþ>#, [s] puü, (dãrghaü àyuryasya .) ÷àlmalivçkùaþ . kàkaþ . jãvakavçkùaþ . màrkaõóeyaþ . cirajãvini, tri . iti medinã . se, 55 .. (yathà, mahàbhàrate . 7 . 57 . 14 .
     %<dãrghàyuùaþ prajàþ sarvà yuvà na mriyate tadà ..>%)
     %<tatra mahàpàõi-pàda-pàr÷vapçùñhastanàgrada÷anavadanaskandhalalàñaü dãrghàïguliparvocchvàsaprekùaõabàhuü vistãrõabhråstanàntaroùkaü hrasvajaïghàmeóhragrãvaü gambhãrasattvasvaranàbhimanuccairbaddhastanamupacitamahàroma÷akarõaü pa÷cànmastiùkaü snàtànuliptaü mårdhànupårbyà vi÷uùyamàõa÷arãraü pa÷càcca vi÷uùyamàõahçdayaü puruùaü jànãyàddãrghàyuþ khalvayamiti .>%
     %<gåóhasandhisiràsnàyuþ saühatàïgaþ sthirendriyaþ .
     uttarottarasukùetro yaþ sa dãrghàyurucyate ..
     garbhàt prabhçtyarogo yaþ ÷anaiþ samupacãyate .
     ÷arãraj¤ànavij¤ànaiþ sa dãrghàyuþ samàsataþ ..>% iti su÷rute såtrasthàne 35 adhyàye ..)

#<dãrghàyudhaþ>#, puü, (dãrgha àyudhaþ .) kuntàstram . iti trikàõóa÷eùaþ .. (dãrghau àyudhau iva dantau yasya .) ÷åkaraþ . iti ÷abdamàlà ..

#<dãrghàyuùyaþ>#, puü, (dãrghaü àyuùyaü jãvanaü yasya .) ÷vetamandàrakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dãrghàlarkaþ>#, puü, (dãrgha alarka iva .) ÷vetamandàrakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dãrghikà>#, strã, (dãrghaiva . dãrghà + saüj¤àyàü kan . ñàpi ata itvam .) tri÷atadhanuþparimitajalà÷ayaþ . dãghi iti bhàùà . tatparyàyaþ . vàpã 2 . ityamaraþ . 1 . 10 . 28 .. (yathà, raghuþ . 16 . 13 .
     %<vanairidànãü mahiùaistadambhaþ ÷çïgàhataü kro÷ati dãrghikàõàm ..>%) tajjalaguõàþ . gurutvam . kañutvam . kùàratvam . pittalatvam . kaphavàtanà÷itva¤ca . hiïgupatrã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dãrghervàruþ>#, puü, (dãrghà irvàruþ .) óaïgarã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dãrõaþ>#, tri, (dé vidàre + ktaþ .) vidàritaþ . (yathà, goþ ràmàyaõe . 2 . 39 . 29 .
     %<àyasaü hçdayaü nånaü ràmamàtuþ susaühatam .
     yanna dãrõaü priye puttre vanavàsàya nirgate ..>%) bhãtaþ . iti medinã . õe, 16 .. (yathà, mahàbhàrate . 6 . 3 . 76 .
     %<eko dãrõo dàrayati senàü sumahatãmapi .
     tàü dãrõàmanu dãryante yodhàþ ÷åratarà api ..>%)

#<dãviþ>#, puü, kikãdiviþ . iti ÷abdamàlà ..

#<du>#, gatau . iti kavrikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-sakaüaniñ .) davati . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 2,723a]>@
#<du>#, ñu o na upatàpe . iti kavikalpadrumaþ .. (svàü-paraü-sakaü-akaü ca-aniñ .) ñu, davathuþ . o, dånaþ . na, dunoti . upatàpa ihopataptãbhàvaþ upataptãkaraõa¤ca . manmathena dunomãti jayadevaþ . varõaprakarùe sati karõikàraü dunoti nirgandhatayà sma cetaþ . iti kàlidàsaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<duþ>#, [r] vya, niùedhaþ . duþkham . nindà . avakùepaõam . iti durgàdàsadhçtapuruùottamadevaþ ..

#<duþ>#, [s] vya, duþkhabhàvanam . kopaþ . iti durgàdàsadhçtamedinã ..

#<duþkålaþ>#, puü, (durduþkhaü tajjanakaü kålaü rodho yasmàt . etadutpattyà tañasya vidhnatvàt asya tathàtvam .) coranàmagandhadravyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<duþkha>#, t ka tatkçtau . iti kavikalpadrumaþ .. (adanta curàü-paraü-sakaü-señ .) visargamadhyaþ .
     %<kàle taóillatàjàle ghanapãnapayodhare .
     kàntaþ sarvaguõopeto bàlenduþ khe na labhyate ..>% iti vinducyutakam . asyàrthaþ . taóillatàsamåhavati ghanasthålamedhe kàle kamanãyaþ sarvaguõopeto bàlenduþ khe àkà÷e na labhyate pakùe he bàle sarvaguõopetaþ kàntaþ patirduþkhena labhyate . duþkhayati duþkhàpayati . mårdhanyaùamadhyaþ . iti kecit . tatkçtirduþkhakaraõam . iti durgàdàsaþ ..

#<duþkhaü>#, klã, (dur duùñaü khanatãti . khana + óaþ . yadvà, duþkhayatãti . duþkha + pacàdyac .) saüsàraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (rogaþ . yathà, bhàvaprakà÷e ar÷orogàdhikàre .
     %<bhekàbhaþ pãóyate duþkhaiþ ÷oõitakùayasambhavaiþ ..>% %<duþkhai rogaiþ .>% iti taññãkà ..) manodharmavi÷eùaþ . nyàyamate àtmaguõabhedaþ . tat adharmajanyaü sacetasàü pratikålam . iti bhàùàparicchedaþ .. tatparyàyaþ . pãóà 2 vàdhà 3 vyathà 4 amànasyam 5 prasåtijam 6 kaùñam 6 kçcchram 8 àbhãlam 9 . ityamaraþ . 1 . 10 . 3 .. artiþ 10 àrtiþ 11 pãóanam 12 avàdhà 13 vàdhanam 14 àmanasyam 15 àmànasyam 16 vivàdhanam 17 pãóitam 18 viheñhanam 19 . iti ÷abdaratnàvalã .. * ..
     %<sukhaü duþkha¤ca harùa¤ca ÷oka¤ca maïgalàlayam .
     mayà datta¤ca tattva¤ca yoginàmapi durlabham ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóam .. * .. (duþkhantu àdhyàtmikàdhidaivikàdhibhautikabhedàt trividham . yaduktaü tattvakaumudyàm . %<duþkhatrayàbhighàtàt .>% iti .
     %<duþkhànàü trayaü duþkhatrayaü tat khalu trividhaü àdhyàtmikamàdhibhautikamàdhidaivika¤ca . tatra àdhyàtmikaü dvividhaü ÷àrãraü mànasa¤ca . ÷àrãraü vàtapitta÷leùmaõàü vaiùamyanimittam . mànasaü kàmakrodhalobhamohabhayerùàviùàdaviùayàvi÷eùàdar÷ananibandhanam . sarvaü caitadàntaropàyasàdhyatvàdàdhyàtmikaü duþkham . vàhyopàyasàdhya¤ca duþkhaü dvedhà àdhibhautikamàdhidaivika¤ca . tatra àdhibhautikaü mànuùapa÷upakùisarãsçpasthàvaranimittam .
     àdhidaivikaü yakùaràkùasavinàyakagrahàve÷anibandhanam . tadetatpratyàtmavedanãyaü duþkhaü rajaþpariõàmabhedã na ÷akyate pratyàkhyàtum . tadanena duþkhatrikeõàntaþ karaõavartinà cetanà÷akteþ pratikålatayàbhisambandho'bhighàtaþ iti . etàvatà pratikålavedanãyatvaü jihàsàheturuktaþ ..>%)
     %<duþkhamevaü pravakùyàmi tacchçõuùva vasundhare ! .
     ucitenopacàreõa duþkhaü mokùavinà÷anam ..
     ahaïkàrakçto nityaü naro mohena càvçtaþ .
     ye màü naiva prapadyante tato duþkhatarannu kim ..
     sarvà÷ã sarvavikretà namaskàravivarjitaþ .
     ye ca màü na prapadyante tato duþkhatarannu kim ..
     sarvànnàni tu siddhàni pàkabhedantu kàrayet .
     avai÷vadevaü naro'÷nanti tatra duþkhatarannu kim ..
     pràptakàle vai÷vadeve dçùñamatithimàgatam .
     adattvà tasya yo bhuókte tatra duþkhatarannu kim ..
     asantuùñastu vaiùamye paradàràbhimardakaþ .
     paropatàpã mandàtmà tatra duþkhatarannu kim ..
     akçtvàyurbalaü karma gçhe saüvasate naraþ .
     mçtyukàlava÷aü pràptastatra duþkhatarannu kim ..
     hastya÷varathayànàni gacchamànàni pa÷yati .
     na vai tasyàgrataþ pçùñhe tatra duþkhatarannu kim ..
     a÷nanti pi÷itaü kecit ghçta÷àlisamanvitam .
     ÷uùkànnaü kecida÷nanti tatra duþkhatarannu kim ..
     varavastràvçtàü ÷ayyàü samàsevanti bhåùitàþ ..
     kecit tçõeùu ÷erante tato duþkhatarannu kim ..
     vidbàn kçtã guõaj¤a÷ca sarva÷àstravi÷àradaþ .
     kecinmåkàtra dç÷yante tatra duþkhatarannu kim ..
     vidyamàne vane kecit kçpaõà bhogavarjitàþ .
     daridro jàyate dàtà tatra duþkhatarannu kim ..
     puruùasya dvaye bhàrye tayorekàü pra÷aüsayet .
     ekàpi durbhagà tatra tato duþkhatarannu kim ..
     labdhvà tu mànuùãü saüj¤àü pa¤cabhåtasamanvitàm .
     màmeva na prapadyante tato duþkhatarannu kim ..
     labdhvà bràhmaõabhàvantu trayo varõàþ sumadhyame ! .
     pàpakarmaratà hyàsaüstato duþkhatarannu kim ..
     etatte kathitaü bhadre ! duþkhakarma vini÷cayam .
     sarvabhåtahitàrthàya yattvayà paripçcchyate ..>% iti varàhapuràõam .. * .. duþkhadàni yathà -- pàratantryam 1 àdhiþ 2 vyàdhiþ 3 mànacyutiþ 4 ÷atruþ 5 kubhàryà 6 naiþsvam 7 kugràmavàsaþ 8 kusvàmisevanam 9 bahukanyà 10 vçddhatvam 11 paragçhavàsaþ 12 varùàpravàsaþ 13 bhàryàdvayam 14 kubhçtyaþ 15 durhalakaraõakakçùiþ 16 . iti kavikalpalatà .. (tadbi÷iùñe, tri . ityamaraþ . 1 . 4 . 26 .. yathà, harivaü÷e . 223 . 49 .
     %<susukhà na ca duþkhà sà na ÷ãtà naca gharmadà ..>%)

#<duþkhadohyà>#, strã, (duþkhena duhyate iti . duha + %<çhalorõyat .>% 3 . 4 . 124 . iti õyat .) durdohagavã . tatparyàyaþ . karañà 2 . iti hemacandraþ . 4 . 335 ..

#<duþkhitaþ>#, tri, (duþkhaü sa¤jàtamasyeti tàrakàditvàditac .) yadvà, duþkhadhàtoþ kartari ktapratyayaþ . duþkhã . (yathà, manau . 9 . 288 .
     %<bandhanàni ca sarvàõi ràjamàrge nive÷ayet .
     duþkhità yatra dç÷yeran vikçtàþ pàpakàriõaþ ..>%) bhàve kte, duþkham . tatra klã ..

#<duþkhã>#, [n] tri, (duþkhamasyàstãti iniþ .) duþkhànvitaþ . duþkhitaþ . yathà --
     %<duþkhino'duþkhino vàpi pràõino labdhacakùuùaþ .
     àtmavat paripa÷yanti te yànti paramàü gatim ..
     tyaktvàtmasukhabhogecchàü sarvasattvasukhaiùiõaþ .
     bhavanti paraduþkhena sàdhavo nityaduþkhitàþ ..>% iti vahnipuràõe ÷iverupàkhyànanàmàdhyàyaþ ..)

#<duþùamam>#, vya, (durduùñaü samaü yatra . %<tiùñhadguprabhçtãni ca .>% ityavyayãbhàvaþ . %<suvinirdubhyaþ supi .>% 8 . 3 . 88 . iti ùatvam .) nindanãyam . tatparyàyaþ . niþùamam 2 garhyam 3 . ityamaraþ . 3 . 4 . 14 ..

#<duþsamam>#, tri, (duþùamam . bàhulakàt ùatvàbhàvaþ .) asama¤jasam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<duþsahà>#, strã, (duþkhena sahyate'sau . duþ + saha + ac . ñàp ca .) nàgadamanã . iti ràjanirghaõñaþ .. (duþsahye, tri . yathà, raghuþ . 11 . 20 .
     %<ràmamanmatha÷areõa tàóità duþsahena hçdaye ni÷àcarã .
     gandhavadrudhiracandanokùità jãvite÷avasatiü jagàma sà ..>%)

#<duþsàdhã>#, [n] puü, (durduùñaü karma sàdhayatãti . duþ + sàdhi + õiniþ .) dauvàrikaþ . iti ÷abdaratnamàlà ..

#<duþsàdhyaþ>#, tri, (duþkhena sàdhyate iti . duþ + sàdha + õyat .) duþkhaniùpàdyaþ . duþkhena sàdhyate niùpàdyate yaþ .. (yathà, pa¤catantre . 1 . 258 .
     %<tato durgastho duþsàdhyo ripurbhavati ..>%)

#<duþsthaþ>#, tri, (durduþkheõa duùñaü và tiùñhatãti . sthà + kaþ .) durgataþ . mårkhaþ . duþkhena tiùñhati yaþ . iti medinã . the, 8 .. (yathà, bhàgavate . 1 . 16 . 34 .
     %<tvàü duþsthamånapadamàtmani pauruùeõa sampàdayan yaduùu ramyamabibhradaïgam ..>%) lubdhaþ . iti ÷abdàrthakalpataruþ ..

#<duþspar÷aþ>#, puü, (duþkhena spç÷yate iti . duþ + spç÷ +
     %<ãùaddaþsuùu kçcchràkçcchràrtheùu khal . 3 . 3 . 126 .>% iti karmaõi khal .) duràlabhà . ityamaraþ . 2 . 4 . 91 .. (asya paryàyà yathà --
     %<yàso yavàso duþspar÷o dhanuryàso duràlabhà ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..) latàkara¤jaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. kharaspar÷e, tri . iti medinã . se, 21 .. (yathà, bhàgavate . 3 . 17 . 5 .
     %<ravau vàyuþ suduþspar÷aþ phåtkàrànãrayan muhuþ .
     unmålayannagapatãn vàtyànãko rathadhvajaþ ..>%)

#<duþspar÷à>#, strã, (duþkhena spç÷yate iti . spç÷ + khal + ñàp ca .) kapikacchuþ . àkà÷avallã . kaõñakàrã . (asyàþ paryàyà yathà --
     %<kaõñakàrã tu duþspar÷à kùudrà vyàghrã nidigdhikà .
     kaõñhàlikà kaõñikinã dhàvanã bçhatã tathà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) duràlabhà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<duþsphoñaþ>#, puü, (durduùñaü sphoñayatãti . sphoñi + ac .) ÷astrabhedaþ . iti hemacandraþ . 3 . 451 ..

#<dukålaü>#, klã, (duùñaü kålati àvçõotãti . kåla + %<igupadhaj¤àprãkiraþ kaþ .>% 3 . 1 . 135 . iti kaþ . pçùodaràt sàdhuþ . yadvà, du + %<khajipi¤jàdibhya urolocau .>% uõàü . 4 . 90 . iti ålac . dhàtoþ kuk ca .) kùaumavastram . (yathà, radhau . 7 . 19 .
     %<dukålavàsàþ sa vadhåsamãpaü ninye vinãtairavarodharakùaiþ ..>%) såkùmavastram . iti medinã . le, 99 ..

#<dugålam>#, klã, (dukålaü pçùodaràt kasya gaþ .) dukålam . paññavastram . iti hemacandraþ . 3 . 333 ..

#<dugdham>#, klã, (duhyate smeti . duha + karmaõi ktaþ .) strãjàtistananiþsçtadravadravyavi÷eùaþ . dugha iti bhàùà . tatparyàyaþ . kùãram 2 pãyåùam 3 udhasyam 4 stanyam 5 payaþ 6 amçtam 7 . iti ràjanirghaõñaþ .. bàlajãvanam 8 . iti bhàvaprakà÷aþ .. asya sàmànyaguõàþ . svàdurasatvam . snigdhatvam . ojaþkàritvam . dhàtuvardhanatvam . vàtapittaharatvam . vçùyatvam . ÷leùmalatvam . gurutvam . ÷ãtalatvam . piùñakàdaùñaguõagurutva¤ca .. * .. godugdhaguõàþ . pràõadha rakatvam . balàyuþpuruùatva÷ukrakàritvam . medhyatvam . raktapittarogavàyunà÷itvam . rasàyanatva¤ca .. * .. chàgãdugdhaguõàþ . madhuratvam . ÷ãtatvam . malabandhàgnikàritvam . raktapittavikàra÷vàsakàsasarvadoùanà÷itva¤ca .. * .. meùãdugdhaguõàþ . gurutvam . svàdutvam . snigdhatvam . uùõatvam . kaphapittanà÷itva¤ca .. * .. màhiùadugdhaguõàþ . atisnigdhatvam . nidràkàritvam . agninà÷itva¤ca .. * .. uùñrãdugdhaguõàþ . råkùatvam . uùõatvam . ÷othavàtakaphanà÷itvam .. * .. a÷vãdugdhaguõàþ . salavaõatvam . madhuràmlarasatvam . laghutva¤ca .. * .. hastinãdugdhaguõàþ . madhuratvam . ÷ukrakàritvam . kaùàyànurasatvam . gurutva¤ca .. * .. mànupyadugdhaguõàþ . pràõadhàrakatvam . ÷arãrahitakàritvam . bçühaõatvam . tçptijanakatva¤ca .. * .. pratyåùakàle godugdhapànaguõàþ . gurutvam . viùñambhitvam . durjaratvam . tasmàt såryodayàt paraü yàmaü yàmàrdhameva và uttàrya payo gràhyam . tatpathyaü dãpanaü laghu .. * vivatsàbàlavatsànàü payaþ doùalam . ekavarõavatsagordugdhaü ÷vetavarõakçùõavarõagodugdha¤ca pra÷astam .. * .. ikùubhakùakamàùaparõabhakùakordhva÷çïgagodugdhaü pakvamapakvaüvà hitakàrakam .. * .. paryuùitadugdhaguõàþ . gurutvam . viùñambhitvam . durjaratva¤ca .. * .. apakvadugdhaguõaþ . pràyo'bhiùyanditvam . gurutva¤ca .. * .. ÷çtoùõaü kaphavàtanà÷anam . ÷çta÷ãtaü pittanà÷anam . dhàroùõadugdhaü amçtatulyam . strãstanyadugdhaü vinà sarvamapakvaü dugdhaü tyàjyam . salavaõadugdhaü vigrathitaü naña iti khyàtaü dugdha¤ca tyàjyam .. * .. dugdhànnaguõàþ . cakùurhitatvam . balakàritvam . pittanà÷itvam . rasàyanatva¤ca .. * ..
     %<÷àkàmlapalapiõyàkakulatthalavaõàmiùaiþ .
     karãradadhimàùai÷ca pràyaþ kùãraü virudhyate ..>% iti ràjavallabhaþ . atha caturvidhakùãraguõaþ .
     %<ke'pyàvikaü pathyatamaü ÷çtoùõaü kùãraü tvajànàü ÷çta÷ãtamàhuþ .
     dohànta÷ãtaü mahiùãpayasyaü gavyantu dhàroùõamidaü pra÷astam ..
     vçùyaü bçühaõamagnivardhanakaraü pårbàhõapãtaü payo madhyàhre baladàyakaü ratikaraü kçcchrasya vicchedanam .
     bàlye vahnikaraü tato balakaraü vãryapradaü bàrdhake ràtrau kùãramanekadoùa÷amanaü sevyaü tataþ sarvadà ..
     kùãraü muhårtatritayoùitaü yadataptametadvikçtiü prayàti .
     ùaõõàntu doùaü kurute tadårdhvaü viùopamaü syàduùitaü da÷ànàm ..
     jãrõajvare kaphe kùãõe kùãraü syàdamçtopamam .
     tadeva taruõe pãtaü viùavaddhanti mànuùam ..
     kùãrakvàthaguõaþ .
     caturthabhàgaü salilaü nighàya yatnàdyadàvartitamuttamaü tat .
     sarvàmayaghnaü balapuùñikàri vãryapradaü kùãramatipra÷astam ..
     gavyaü pårbàhõakàle syàdaparàhõe tu màhiùam .
     kùãraü sa÷arkaraü pathyaü yadbà sàtmya¤ca sarvadà ..
     kùãraü na bhu¤jãta kadàpyataptaü tapta¤ca naitallavaõena sàrdham .
     piùñànnasandhànakamàùamudgako÷àtakãkandaphalàdikai÷ca ..
     tathà ca, matsyamàüsaguóamudgamålakaiþ kuùñhamàvahati sevitaü payaþ .
     ÷àkajàmbavarasàdisevitaü màrayatyabudhamà÷u sarpavat .. * ..
     snigdhaü ÷ãtaü guru kùãraü sarvakàlaü na sevayet .
     dãptàgniü kurute mandaü mandàgniü naùñameva ca ..
     nityantãvràgninà sevyaü supakvaü màhiùaü payaþ .
     puùyanti dhàtavaþ sarve balapuùñivivardhanam ..
     kùãraü gavàjakàdermadhuraü kùàraü navaprasåtànàm .
     råkùa¤ca pittadàhaü karoti raktàmayaü kurute .. * ..
     madhuraü tridoùa÷amanaü kùãraü madhyaprasåtànàm .
     lavaõaümadhuraü kùãraü vidàhajananaü ciraprasåtànàm ..
     guõahãnaü niþsàraü kùãraü prathamaprasåtànàm .
     madhyamavayasàü rasàyanamuktamidaü durbalantu vçddhànàm ..
     tàsàü màsatrayàdårdhvaü gurviõãnà¤ca yat payaþ .
     taddàhi lavaõaü kùãraü madhuraü pitta÷oùakçt .. * ..
     dugdhàmraü ÷ãtalaü svàdu vçùyaü varõakaraü guru .
     vàtapittàpahaü rucyaü bçühaõaü balavardhanam ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. * .. atha bhàvaprakà÷oktasàmànyadugdhaguõàþ .
     %<dugdhaü sumadhuraü snigdhaü vàtapittaharaü saram .
     sadyaþ÷ukrakaraü ÷ãtaü sàtmyaü sarva÷arãriõàm ..
     jãvanaü bçühaõaü balyaü medhyaü vàjãkaraü param .
     vayaþsthàpakamàyuùyaü sandhikàri rasàyanam ..
     virekavàntivastãnàü tulyamojovivardhanam .
     jãrõajvare manoroge ÷oùamårchàbhrameùu ca ..
     grahaõyàü pàõóuroge ca dàhe tçùi hçdàmaye .
     ÷ålodàvartagulmeùu vastiroge gudàïkure ..
     raktapittàtisàre ca yoniroge ÷rame klame .
     garbhasràve ca satataü hitaü munivaraiþ smçtam ..
     bàlavçddhakùatakùãõàþ kùudbyavàyakç÷à÷ca ye .
     tebhyaþ sadàti÷ayitaü hitametadudàhçtam ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (dugdhotpattivivçtiryathà --
     %<yad yadàhàrajàtantu rasaü kùãra÷irànugam .
     saraü jala¤ca bhukta¤ca tathà pittena saüyutam ..
     pàcitaü jàñhare vahnau pittena saha mårchitam .
     pacyamànaü ÷iràpràptaü kùãraü tadbiddhi puttraka ! ..
     tena kùãramiti khyàtamagnisomàtmakaü payaþ .
     amçtaü sarvabhåtànàü jãvanaü balakçnmatam ..
     hàrãtaþ saü÷ayàpannaþ papraccha pitaraü punaþ .
     kathaü rasasya sampattiþ kathaü sa¤cãyate vibho ! ..
     kathaü raktasya saüsthàne kùãraü pàõóutvamãyate .
     kathaü tatra kumàrãõàü bandhyànàü na kathaü bhavet ..
     evaü pçùño mahàcàryaþ provàca munipuïgavaþ .
     ati harùapradaü puttra ! paripçùñaü bhiùagvara ! ..
     sitàsnigdhaü tathà raktaü pittena pàkatàü gatam .
     raktaü ÷vetatvamàyàti tathà kùãraü sitaü bhavet ..
     kùãranàóyaþ kumàrãõàü bandhyànàü na kathaü bhavet .
     alpadhàtubalaü yasmàttasmàt kùãraü na jàyate ..
     bandhyànàü kùãranàóyastu vàtena paripåritàþ .
     kùãra¤ca na bhavettasmàdàrtava¤càdhikaü yataþ ..
     prasåtàsu ca nàrãùu balena saha såyate .
     tena sroto vi÷uddhiþ syàt kùãramà÷u pravartate ..
     tasmàt sadyaþ prasåtàyàü jàyate ÷laiùmikaü payaþ .
     tena kàñhinyamàyàti tasmàttat parivarjayet ..
     paya÷càvikçtaü nàryà balakçddoùanà÷anam ..>% iti hàrãte prathame sthàne aùñame'dhyàye ..) (kattçõam . tatparyàyà÷ca yathà -- %<kattçõaü dhyàmakaü dugdham .>% iti ca vaidyakaratnamàlàyàm ..

@<[Page 2,725a]>@
#<dugdhaþ>#, tri, (duha + ktaþ .) prapåritaþ . iti medinã . dhe, 8 .. kçtadohaþ . (yathà, harivaü÷e . 2 . 25 .
     %<teneyaü gaurmahàràja ! dugdhà ÷asyàni bhàrata ! ..>% duha + bhàve ktaþ .) dohane, klã ..

#<dugdhakåpikà>#, strã, (dugdhakåpaþ sàdhanatvenàstyasyà iti . dugdhakåpa + ñhan . ñàp .) piùñakavi÷eùaþ . yathà --
     %<taõóulacårõavimi÷ritanaùñakùãreõa sàndrapiùñena .
     dçóhakåpikàü vidadhyàttà¤ca pacet sarpiùà samyak ..
     atha tàü kauritamadhyàü ghanapayasà pårõagarbhà¤ca .
     ÷aññakamudritavadanàü taptaghçtena pakvavadanà¤ca .
     atipàõóukhaõóapàke snapayet karpåravàsite ku÷alaþ ..>% asyà guõàþ .
     %<atha dugdhakåpikà sà balyà pittànilàpahà .
     vçùyà ÷ãtà gurvã ÷ukrakarã tarpaõã rucyà .
     vidadhàti kàyapuùñiü dçùñiü dåraprasàriõãram ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe 2 bhàge ..

#<dugdhatàlãyaü>#, klã, (dugdhasya tàlàya pratiùñhàyai hitam . dugdhatàla + chaþ .) dugdhàmram . kùãraphenaþ . iti medinã . ye, 133 .. dugdhàgram . iti hemacandraþ ..

#<dugdhapàcanaü>#, klã, (pacyate'sminniti . paca + adhikaraõe lyuñ . dugdhasya pàcanaü pàtram .) dugdhapàkapàtram . tatparyàyaþ . vajrakam 2 . iti hàràvalã . 220 ..

#<dugdhapàùàõaþ>#, puü, (dugdhaü kùãraü pàùàõa iva kañhinaü yasya .) vçkùavi÷eùaþ . ÷iragolà iti bhàùà . tatparyàyaþ . dugdhapàùàõakaþ 2 dugdhà÷mà 3 kùãrã 4 gomedasannibhaþ 5 vajràbhaþ 6 dãptikaþ 7 dugdhã 8 kùãrakùavaþ 9 . asya guõàþ . rucyatvam . ãùaduùõatvam . jvarapittahçdroga÷ålakàsàdhmànavinà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dugdhapucchã>#, strã, (dugdhavat ÷ubhraü pucchaü målade÷o yasyàþ . gauràditvàt ïãù .) vçkùavi÷eùaþ . dugdhapeyà iti khyàtà . tatparyàyaþ . sevakàluþ 2 ni÷à 3 bhaïgà 4 nasaïkarã 5 . iti ÷abdacandrikà ..

#<dugdhaphenaþ>#, puü, (dugdhasya phena iva pheno yatra .) kùãrahiõóãraþ . tatparyàyaþ . ÷àrkaraþ 2 . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dugdhaphenã>#, strã, (dugdhavat ÷ubhraþ pheno yasyàþ . gauràditvàt ïãù .) kùudrakùupavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . payaþphenã 2 phenadugdhà 3 payasvinã 4 låtàriþ 5 vraõaketughnã 6 gojàparõã 7 . asyà guõàþ . kañutvat . tiktatvam . ÷i÷iratvam . viùavraõanà÷itvam . rucyatvam . yuktyà rasàyanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dugdhabãjà>#, strã, (dugdhavat ÷ubhraü bãjaü yasyàþ .) yàvanàlàdyakçtàtaptataõóulacipiñaþ . asyà guõàþ . sumadhuratvam . durjaratvam . vãryapuùñidàtçtva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 2,725b]>@
#<dugdhàkùaþ>#, puü, (dugdhavat ÷ubhraü akùaü netraü cihnavi÷eùo yasya .) upalavi÷eùaþ . iti ÷abdàrthakalpataruþ ..

#<dugdhàbdhitanayà>#, strã, (dugdhàbdeþ kùãrasamudrasya tanayà .) lakùmãþ . iti kavikalpalatà ..

#<dugdhà÷mà>#, [n] puü, (dugdhaü kùãraü a÷mà prastara iva kañhinaü yasya .) dugdhapàùàõaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dugdhikà>#, strã, (dugdhaü niryàso bahulatayà vidyate yasyàþ . dugdha + ñhan . ñàp ca .) vçkùavi÷eùaþ . dudhã iti dudhyàkùãra iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . svàduparõã 2 kùãràvã 3 kùãriõã 4 dugdhã 5 kùãrã 6 kùãràtmikà 7 . iti ÷abdaratnàvalã .. asyà guõàþ . uùõatvam . gurutvam . råkùatvam . vàtalatvam . garbhakàritvam . svàdukùãratvam . kañutvam . tiktatvam . malamåtropasargakàritvam . pañutvam . svàdutvam . viùñambhitvam . vçùyatvam . kaphakuùñhakçminà÷itva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. vçkùabhedaþ . gandhikà iti khyàtà . tatparyàyaþ . uttamà 2 yugmaphalà 3 uttamaphalinã 4 . iti ratnamàlà ..

#<dugdhinikà>#, strã, raktàpàmàrgaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dugdhã>#, strã, (dugdhaü kùãraü bahulatayà astyasyà iti . ar÷a àdyac . tato gauràditvàt ïãù .) kùãràvã . iti medinã . dhe, 8 .. (paryàyo'syà yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<uttamàdugdhikà dugdhã phalottamà phalinyapi ..>%) dugdhapàùàõaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ducchakaþ>#, puü, (du upatàpe + bhàve kvip tuk ca . dut upatàpaþ . tanniràkaraõe ÷aknotãti . ÷aka + pacàdyac .) murànàmagandhadravyam . vihàràdyavakà÷akaþ . iti medinã . ke, 105 ..

#<duóiþ>#, strã, (duliþ + lasya óaþ .) duliþ . kacchapã . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<duõóukaþ>#, tri, duùñacittaþ . iti ÷abdàrthakalpataruþ ..

#<duõóubhaþ>#, puü, (droóati majjatãti . druóa majjane +
     %<ubhaþ kit kukidraóibhyàü kanõunau ralopa÷ca .>% 1 . 440 . iti uõàdikoùañãkàdhçtasåtràt ubhaþ õun ralopa÷ca .) óuõóubhasarpaþ . ityuõàdikoùaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 6 . 154 . 170 .
     %<÷aramãnàü mahàraudràü pràsa÷aktyugraduõóubhàm .>%
     %<÷oõitaughavahàü ghoràü droõiþpràvartayannadãm ..>%)

#<dudrumaþ>#, puü, (dur duùño drumaþ . pçùodaràditvàt ralopaþ .) haritpalàõóuþ . ityamaraþ .. 2 . 4 . 148 ..

#<dundamaþ>#, puü, (dunda ityavyakta÷abdena maõati ÷abdàyate iti . maõa ÷abde + óaþ .) dundubhiþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dunduþ>#, puü, vasudevaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. dundubhivàdyam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dundubhiþ>#, puü, (dundu ityavyakta÷abdena bhàtãti . bhà + bàhulakàt kiþ .) bçhaóóhakkà . tatparyàyaþ . bherã 2 ànakaþ 3 . ityamaraþ . 1 . 7 . 6 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 123 . 46 .
     %<àkà÷e dundubhãnà¤ca babhåva tumulaþ svanaþ ..>%) varuõaþ . daityabhedaþ . iti medino . bhe, 16 . (dànavavi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e . 3 . 81 .
     %<abhavan danuputtrà÷ca ÷ataü tãvraparàkramàþ .>%
     %<÷aïkukarõo vidàra÷ca gaveùñho dundubhistathà ..>%) rakùobhedaþ . vàdyabhedaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. viùam . iti hemacandraþ . 2 . 207 .. (kukuravaü÷ãyasya andhakasya puttraþ . yathà, bhàgavate . 9 . 24 . 20 .
     %<andhakàddundubhistasmàdavidyotaþ punarvasuþ ..>% krau¤cadbãpàdhipaterdyutimataþ puttràõàmanyatamaþ . krau¤cadbãpasya de÷abheda÷ca yathà, brahmàõóe 36 adhyàye .
     %<muni÷ca dundubhi÷caiva sutà dyutimatastu vai .
     teùà¤ca nàmabhirde÷àþ krau¤cadbãpà÷rayàþ smçtàþ ..>%
     %<munestu munirde÷o vai dundubherdundubhiþ smçtaþ ..>% parvatavi÷eùaþ . yathà, matsyapuràõe . 121 . 13 .
     %<sa eva dundubhirnàma ÷yàmaparvatasannibhaþ .
     ÷abdamçtyaþ purà tasmin dundubhistàóitaþ suraiþ ..>% asuravi÷eùaþ . yathà, ràmàyaõe . 4 . 9 . 4 .
     %<màyàvã nàma tejasvã pårbajo dundubheþ sutaþ .
     tena tasya mahadbairaü balinaþ strãkçtaü purà ..>%)

#<dundubhiþ>#, strã, akùaþ . pà÷akaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 135 .. akùe pà÷akaviùaye dànavi÷eùo vitti iti khyàtaþ . iti kecit .. akùavindutrikadvayam . iti rabhasaþ .. vindvanvitacatuùpàr÷vasvarõa÷çïgàdimayadyåtopakaraõaü pà÷añã iti khyàtà . iti kecit .. iti taññãkàyàü bharataþ ..

#<dundumàraþ>#, puü, dhundhumàraþ . iti ÷abdàrthakalpataruþ ..

#<duradçùñaü>#, klã, (durduùñamadçùñam .) durbhàgyam . iti smçtitantre ..

#<duradhvaþ>#, puü, (durduùño'dhvà . %<upasargàdadhvanaþ .>% 5 . 4 . 85 . iti ac .) kupathaþ . ityamaraþ . 2 . 1 . 16 ..

#<durabhigrahaþ>#, puü, (durduþkhena àbhimukhyena gçhyate'sau iti . dur + abhi + graha + khal .) apàmàrgaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (durabhi + graha + karmaõi khal .) duþkhagràhye, tri ..

#<durabhigrahà>#, strã, (durabhigraha + ñàp .) kapikacchuþ . duràlabhà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<duràkaþ>#, puü, (dunotãti . du na upatàpe + %<àkaþ . khajàdeþ sa tu kit .>% 1 . 219 . iti uõàdikoùañãkàdhçtasåtràt àkapratyayena nipàtanàt sàdhuþ .) mlecchabhedaþ . ityuõàdikoùaþ

#<duràcàraþ>#, puü, (àcaryate iti bhàve gha¤ . durduùña àcàraþ iti pràdisamàsaþ .) viruddhàcaraõam . yathà, adhyàtmaràmàyaõe .
     %<pràpte kaliyuge ghore naràþ puõyavivarjitàþ .
     duràcàraratàþ sarve satyavàrtàparàïmukhàþ ..>% (duùña àcàro yasya .) ninditàcàravati, tri .. (yathà, devãbhàgavate . 1 . 11 . 16 .
     %<mahàpàtakayuktastvaü duràcàro'tigarhitaþ ..>%)

#<duràdharùaþ>#, puü, (duùñàn yaj¤avighnakàriràkùasàdãn àdharùati dårãkarotãti . dhçù + ac .) gaurasarùapaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 22 .
     %<anuttamo duràdharùaþ kçtaj¤aþ kçtiràtmavàn .>%
     %<daityàdibhirdharùayituü na ÷akyate iti duràdharùaþ .>% iti tadbhàùye ÷aïkaraþ .. duþkhena à ãùadapi dharùayituma÷akyaþ iti . dhçù + ãùadduþsuùviti . 3 . 3 . 126 . iti khal .) adharùaõãye, tri .. (yathà, mahàbhàrate . 6 . 19 . 32 .
     %<bhãmaseno gadàü bhãmàü pravàrùan parighopamàm .
     pracakarùa mahàsainyaü duràdharùo mahàmanàþ ..>%)

#<duràdharùà>#, strã, (duràdharùa + striyàü ñàp .) kuñumbinãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<duràruhaþ>#, puü, (duþkhena àruhyate iti . dur + à + ruha + gha¤arthe karmaõi kaþ .) vilvaþ . nàrikelaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (duþkhàrohaõãye, tri . yathà, mahàbhàrate . 3 . 147 . 91 .
     %<kva và tvayàdya gantavyaü prabråhi puruùarùabha ! .
     ataþparamagamyo'yaü parvataþ suduràruhaþ ..>%)

#<duràruhà>#, strã, (duràruha + ñàp .) kharjurã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<duràrohaþ>#, puü strã, (duþkhena àruhyate iti . ruha + karmaõi khal .) ÷arañaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. duþkhàrohaõãye, tri .. (yathà, mahàbhàrate . 4 . 5 . 14 .
     %<iyaü kåñe manuùyendra ! gahane mahatã ÷amã .
     bhãma÷àkhà duràrohà ÷ma÷ànasya samãpataþ ..>%)

#<duràrohà>#, strã, (duràroha + ñàp .) ÷àlmalivçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. ÷rãvallã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<duràlabhà>#, strã, (duþkhena àlabhyate gçhyate spç÷yate vàsau . dur + à + labha + khal + ñàp . àgamavidheranityatvàt na num .) svanàmakhyàtakaõñakayuktakùudravçkùavi÷eùaþ . sa yavàsaprabhedaþ . hiïguthà iti khyàtà . tatparyàyaþ . duràlambhà 2 dhanvayàsaþ 3 tàmramålà 4 kacchurà 5 duspar÷à 6 dhanvã 7 dhanvayavàsakaþ 8 prabodhanã 9 såkùmadalà 10 viråpà 11 durabhigrahà 12 durlabhà 13 duþpradharùà 14 . iti ràjanirghaõñaþ .. yàsaþ 15 yavàsaþ 16 duspar÷aþ 17 kunà÷akaþ 18 rodanã 19 anantà 20 samudràntà 21 . ityamaraþ . 2 . 4 . 92 .. gàndhàrã 22 kàùàyà 23 . iti bhàvaprakà÷aþ .. dhanuryàsaþ 24 yuvasaþ 25 kaccharà 26 . iti ÷abdaratnàvalã .. vikaõñhakaþ 27 . iti jañàdharaþ .. (padmamukhã 28 . iti ÷abdacandrikà ..) asyà guõàþ . sàradatvam . jvaracchardi÷leùmapittavisarpavedanànà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. kañutvam . tiktatvam . uùõatvam . kùàratvam . amlatvam . madhuratvam . vàtagulmapramehanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..
     %<yavàsasya guõaistulyà budhairuktà duràlabhà ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (gaïgà . yathà, kà÷ãkhaõóe . 29 . 88 .
     %<dãrghavratà rdãrghadçùñirdãptatoyà duràlabhà ..>%) duràlabhanãye, tri ..

#<duràlambhà>#, strã, (duþkhena àlabhyate iti . dura + à + labha + khal + num ca .) duràlabhà . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 98 . 31 .
     %<tãkùõavãryàstu bhåtànàü duràlambhàþ sakaõñakàþ .
     raktabhåyiùñhavarõà÷ca kçùõà÷caivopahàrayet ..>%)

#<duràlàpaþ>#, puü, (durduùña àlàpaþ iti pràdisamàsaþ . gàliþ . iti ÷abdàrthakalpataruþ ..

#<duràsadaþ>#, tri, (duþkhena àsadyate iti . dur + à + sad + %<ãùadduþsuùviti .>% 3 . 3 . 126 . iti khal .) duùpràpyaþ . yathà --
     %<duràsado durviùaho bhåtànàü sa babhåva ha ..>% iti ÷rãbhàgavatam .. (yathà ca, devãbhàgavate . 1 . 10 . 32 .
     %<dharmasya purataþ pràpte kàmabhàve duràsade ..>% (duùprave÷aþ . yathà, màghe . 16 . 10 .
     %<ghanajàlanibhairduràsadàþ parito nàgakadambakaistava .
     nagareùu bhavantu vãthayaþ parikãrõà vanajairmçgàdibhiþ ..>%)

#<duritaü>#, klã, (iõa bhàve + ktaþ . duùñamitaü gamanaü narakàdidurgatipràptiryasmàt .) pàpam . ityamaraþ . 1 . 4 . 23 .. (yathà, raghau . 8 . 2 .
     %<duritairapi kartumàtmasàt prayatante nçpasånavo hi yat ..>%) tadbati, tri ..

#<duritadamanã>#, strã, (duritaü pàpaü damyate yayà iti . dama + karaõe lyuñ . ïãp ca .) ÷amã . iti ràjanirghaõñaþ .. (dama + lyuþ .) pàpanà÷inã ca ..

#<duriùñakçt>#, puü, (duriùñam abhicàrayaj¤aü karotãti . duriùña + kç + kvip tugàgama÷ca .) abhicàrakartà . tasya narakaü yathà --
     %<devadbijapitén dbeùñà ratnadåùayità ca yaþ .
     sa yàti kçmibhakùe vai kçmã÷e ca duriùñakçt ..>% iti viùõupuràõe . 2 . 6 . 14 .. %<duriùñakçt abhicàrakartà .>% iti taññãkà ..

#<duriùñhaþ># tri (dur + iùñhan .) atimandaþ . ayamanayoreùàü và ati÷ayena duþ ninditaþ . iti vyàkaraõam ..

#<durãùaõà>#, strã, (durduùñà ãùaõà icchàbhi÷aüsanam . pràdisamàsaþ .) ÷àpaþ . iti ÷abdàrthakalpataruþ ..

@<[Page 2,726c]>@
#<duråhaþ>#, tri, (duþkhena åhyate iti . dur + åha + karmaõi khal .) durvij¤eyaþ . yathà --
     %<kàvyaprakà÷asya duråhapaïktãrgadàdharo vyàkarute prayatnàt .>% iti gadàdharabhaññàcàryakçtakàvyaprakà÷añãkà ..

#<durodaraü>#, klã, (durduùñamàsamantàdudaraü yasya . duùñamudaramasya và . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) dyåtabhedaþ . pà÷akakrãóà . ityamaraþ . 3 . 3 . 171 .. (yathà, vakroktipa¤cà÷ikàyàm . 26 .
     %<vyarthaü kiü tanuùe durodaramidaü na svàpateyaü tava ..>%)

#<durodaraþ>#, puü, (duùñaü à samastàt udaraü yasya .) dyåtakçt . (yathà, mahàbhàrate . 2 . 56 . 9 .
     %<durodarà vihità ye tu tatra mahàtmanà dhçtaràùñreõa ràj¤à ..>%) paõaþ . iti medinã . re, 267 ..

#<durgaü>#, klã, (duþkhena gacchatyatra . dur + gama + %<suduroradhikaraõe .>% 3 . 2 . 48 . itasya vàrtikoktyà óaþ .) parvatàdibhirdurgamaü puram . ityamaraþ . 2 . 8 . 17 .. gaóa iti kellà iti ca bhàùà .. tatparyàyaþ . koññam 2 . yathà --
     %<skandhàvàro ràjadhànã koññadurge punaþ same ..>% iti hemacandraþ ..
     %<atha koñño ràjadhànã ràjadhànakamityapi .>% iti ÷abdaratnàvalã .
     %<puraü durgamadhiùñhànaü koñño'strã ràjadhànyapi .>% iti jañàdharaþ .. tattu ùaóvidham . yathà --
     %<tatra durgaü nçpaþ kuryàt ùaõõàmekatamaü budhaþ .
     dhanvadurgaü mahãdurgaü naradurgaü tathaiva ca ..
     vàrkùa¤caivàmbudurga¤ca giridurga¤ca pàrthiva ! .
     sarveùà¤caiva durgàõàü giridurgaü pra÷asyate ..
     durga¤ca parikhopetaü vapràññàlakasaüyutam .
     ÷ataghnãyantramukhyai÷ca ÷ata÷a÷ca samàvçtam ..>% iti màtsye 191 adhyàyaþ .. ràj¤astatkaraõàva÷yakatvaü tacchubhà÷ubhalakùaõa¤ca yathà --
     %<durgàüstu satataü kuryàt pràkàràññàlatoraõaiþ .
     dåùitànnagaràdràjà durge durgà÷rayaü caret ..
     durgaü balaü nçpàõàntu nityaü durgaü pra÷asyate .
     ÷atameko yodhayati durgastho yo dhanurdharaþ ..
     ÷ataü da÷a sahasràõi tasmàt durgaü pra÷asyate .
     jaladurgaü bhåmidurgaü vçkùadurgaü tathaiva ca ..
     araõyavanadurga¤ca ÷ailajaü parikhodbhavam .
     durgaü kàryaü nçpatinà yathàyogyaü svade÷ataþ ..
     durgaü kurvan puraü kuryàt trikoõaü dhanuràkçti ..
     vartulaü và catuùkoõaü nànyathà nagaraü caret .
     mçdaïgàkçti durga¤ca satataü kulanà÷anam ..
     yathà ràkùasaràjasya laïkàdurgà jità purà ..
     baleþ purã ÷oõitàkhyaü tejo durge pratiùñhitam .
     yatastat vyajanàkàramato bhraùña÷riyo baliþ ..
     saubhàgyaü ÷àlvaràjasya nagaraü pa¤cakoõakam .
     divi yadvartate ràjaüstacca bhraùñaü bhaviùyati ..
     yaccàyodhyàhvayaü bhåpa ! puramikùvàkubhåbhujàm .
     dhanuràkçti taccàpi tato'bhådvijayapradam ..
     durgabhåmau yajeddurgàü dikpàlàü÷caiva dbàrataþ .
     påjayitvà vidhànena jayaü bhåpaþ samàpnuyàt ..
     ato durgaü nçpaþ kuryàt satataü jayavçddhaye ..>% iti kàlikàpuràõe ràjanãtivi÷eùaþ 85 aþ .. (÷ailabhedaþ . yathà, kàlikàpuràõe . 74 aþ .
     %<yatra durgàhvayaü ÷ailaü ÷ivasyàste mahattaram ..>%)

#<durgaþ>#, puü, asurabhedaþ . yaü hatvà caõóikàyà durgeti nàmàbhåt . iti kà÷ãkhaõóam .. (yathà, harivaü÷e . 164 . 9 .
     %<bindhyavàsinãü durgaghnãü raõadurgàü raõapriyàm ..>% viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 96 .
     %<durlabho durgamo durgo duràvàso duràrihà ..>%) gugguluþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (duþkhena gamyate atreti . dur + gam + adhikaraõe óaþ .) durgage, tri . iti medinã . ge, 9 ..

#<durgakàrakaü>#, klã, (nijakçtaveùñanena durgaü karotãti . kç + %<õvultçcau .>% 3 . 1 . 33 . iti õvul .) vçkùavi÷eùaþ . iti ÷abdamàlà . durgakartari, tri ..

#<durgataþ>#, tri, (dur duravasthàü gacchati smeti . dur + gam + %<gatyarthàkarmaka÷liùeti .>% 3 . 4 . 72 . iti kartari ktaþ .) daridraþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 49 .. (yathà àryàsapta÷atyàm . 296 .
     %<durgatagçhiõã tanaye karuõàrdrà priyatame ca ràgamayã .
     mugdhà ratàbhiyogaü na manyate na pratikùipati ..>%)

#<durgatiþ>#, strã, (duùñà kle÷adàyinã gatiþ .) narakaþ . ityamaraþ . 1 . 9 . 1 .. (yathà, devãbhàgavate . 3 . 12 . 68 .
     %<kçtvà yaj¤aü vidhànena dattvà puõyaü makhàrjitam .
     samuddhara mahàràja ! pitaraü durgatiü gatam ..>%) dàridram . iti medinã . te, 115 .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 70 . 8 .
     %<kathaü bhavàn durgatimãdç÷ãü gato narendra tadbråhi kimetadãdç÷am ..>%)

#<durgatinà÷inã>#, strã, (durgatiü nà÷ayatãti . na÷a + õic + õiniþ + ïãp .) durgà . yathà --
     %<brahmàõóavijayasyàsya kavacasya prajàpatiþ .
     çùi÷chanda÷ca gàyattrã devã durgatinà÷inã ..>% iti brahmavaivarte gaõe÷akhaõóam ..

#<durgandhaü>#, klã, (durduùño gandho yasya .) sauvarcalalavaõam . iti hemacandraþ . 6 . 27 ..

#<durgandhaþ>#, puü, (duùño gandhaþ .) duùñagandhaþ . tatparyàyaþ . påtigandhiþ 2 . ityamaraþ . 1 . 5 . 12 .. (yathà, su÷rute . 1 . 30 .
     %<sugandhaü vetti durgandhaü durgandhasya sugandhitàm .
     yo và gandhànna jànàti gatàsuü taü vinirdi÷et ..>%) àmravçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. palàõóuþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. (durduùño gandho yatra .) duùñagandhayukte, tri .. (yathà, màrkaõóeye . 8 . 81 .
     %<athàjagàma tvarito dharma÷càõóàlaråpadhçk .
     durgandho vikçto råkùaþ ÷ma÷rulo dunturo ghçõã ..>%)

#<durgandhã>#, [n] tri, (durgandho'styasyeti . durgandha + iniþ .) durgandhayuktaþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ .. (yathà, manuþ . 6 . 76 .
     %<asthisthåõaü snàyuyutaü màüsa÷oõitalepanam .
     carmàvanaddhaü durgandhi pårõaü måtrapurãùayoþ ..>%)

#<durgapuùpã>#, strã, (durgaü duùpràpyaü puùpaü yasyàþ . jàtitvàt ïãù .) vçkùavi÷eùaþ . ke÷apuùñà iti khyàtà . tatparyàyaþ . mànasã 2 bàlàkùã 3 ke÷adhàriõã 4 . iti ÷abdacandrikà ..

#<durgamaþ>#, tri, (durduþkhena gamyate iti . dur + gama + %<ãùadduþsuùu kçcchràkçcchràrtheùu khal .>% 3 . 3 . 126 . iti khal .) durgaþ . duþkhena gamanãyasthànàdi . iti ÷abdamàlà .. (yathà, mahàbhàrate . 6 . 14 . 35 .
     %<pàr÷vataþke'bhyarakùanta gacchanto durgamàü gatim ..>% durduþkhena gamyate j¤àyate iti . durj¤eyaþ . yathà, gahàbhàrate . 13 . 14 . 295 .
     %<namo vçùabhavàhàya gajendragamanàya ca .
     durgamàya namastubhyamagamyagamanàya ca ..>% puü, viùõuþ . yathà, tatraiva . 13 . 149 . 96 . viùõusahasranàmakãrtane .
     %<durlabho durgamo durgo duràvàso duràrihà ..>% asuravi÷eùaþ . yathà, màrkaõóeye . 91 . 44 .
     %<tatraiva ca vadhiùyàmi durgamàkhyaü mahàsuran ..>% klã, vanam . saïkañasthalam . yathà, mahàbhàrate . 1 . 81 . 30 .
     %<ràjàyaü nàhuùastàta durgame pàõimagrahãt ..>%)

#<durgalaïghanaþ>#, puü, (durgaü durgamasthànaü marubhåmyàdiü laïghyate'neneti . laïghi + karaõe lyuñ .) uùñraþ . iti hemacandraþ . 4 . 320 ..

#<durgasa¤caraþ>#, puü, (durgaü durgamasthànaü nadyàdiparapàraü sa¤caryate'neneti . sam + cara + puüsãti ghaþ .) saükramaþ . ityamaraþ . 3 . 2 . 25 .. sàüko iti bhàùà ..

#<durgasa¤càraþ>#, puü, (durgaü nadyàdipàradurgamasthànaü sa¤caryate gamyate'neneti . sam + cara + gha¤ .) durgasa¤caraþ . ityamarañãkàyàü svàmã ..

#<durgà>#, strã, (durduþkhena gamyate pràpyate'sau . gama + anyatràpi dç÷yate . iti óaþ . durduþkhena gamyate'syàmiti . dur + gama + %<suduroradhikaraõe .>% 3 . 2 . 48 . ityasya vàrtikoktyà óaþ . tataùñàp .) nãlã . iti medinã . ge, 9 .. aparàjità . iti ÷abdacandrikà .. ÷yàmàpakùã . iti ràjanirghaõñaþ .. (navavarùà kumàrã . yathà, devãbhàgavate . 3 . 26 . 43 .
     %<navavarùà bhaveddurgà subhadrà da÷avàrùikã ..>% asyàþ påjàphalamàha . tatraiva . 3 . 26 . 50 .
     %<duþkhadàridryanà÷àya saügràme vijayàya ca .
     kråra÷atruvinà÷àrthaü tathograkarmasàdhane ..
     durgà¤ca påjayedbhaktyà paralokasukhàya ca ..>% asyàþ påjàmantraü yathà, tatraiva . 3 . 26 . 60 .
     %<durgà tràyati bhaktaü yà sadà durgàrtinà÷inã .
     durj¤eyà sarvadevànàü tàü durgàü påjayàmyaham ..>%) himàlayakanyà . sà ÷ivabhàryà gaõe÷akàrtikayormàtà ca . tatparyàyaþ . umà 2 katyàyanã 3 gaurã 4 kàlã 5 haimavatã 6 ã÷varà 7 ÷ivà 8 bhavànã 9 rudràõã 10 sarvàõã 11 sarvamaïgalà 12 aparõà 13 pàrvatã 14 mçóànã 15 caõóikà 16 ambikà 17 . ityamaraþ . 1 . 1 . 38 .. ÷àradà 18 caõóã 19 caõóavatã 20 caõóà 21 caõóanàyikà 22 girijà 23 maïgalà 24 nàràyaõã 25 mahàmàyà 26 vaiùõavã 27 mahe÷varã 28 mahàdevã 29 hiõóã 30 ã÷varã 31 koññavã 32 ùaùñhã 33 màdhavã 34 naganandinã 35 jayantã 36 bhàrgavã 37 rambhà 38 siüharathà 39 satã 40 bhràmarã 41 dakùakanyà 42 mahiùamardinã 43 herambajananã 44 sàvitrã 45 kçùõapiïgalà 46 vçùàkapàyã 47 lambà 48 hima÷ailajà 49 kàrtikeyaprasåþ 50 àdyà 51 nityà 52 vidyà 53 ÷ubhaïkarã 54 sàttvikã 55 ràjasã 56 tàmasã 57 bhãmà 58 nandanandinã 59 mahàmàyã 60 ÷åladharà 61 sunandà 62 ÷umbhaghàtinã 63 . iti ÷abdaratnàvalã .. hrãþ 64 parvataràjatanayà 65 himàlayasutà 66 mahe÷varavanità 67 . iti kavikalpalatà .. satyà 68 bhagavatã 69 ã÷ànà 70 sanàtanã 71 mahàkàlã 72 ÷ivànã 73 haravallabhà 74 ugracaõóà 75 càmuõóà 76 vidhàtrã 77 ànandà 78 mahàmàtrà 79 mahàmudrà 80 màkarã 81 bhaumã 82 kalyàõã 83 kçùõà 84 mànadàtrã 85 madàlasà 86 màninã 87 càrvaïgã 88 vàõã 89 ã÷à 90 vale÷ã 91 bhramarã 92 bhåùyà 93 phàlgunã 94 yatã 95 brahmamayã 96 bhàvinã 97 devã 98 acintà 99 trinetrà 100 tri÷ålà 101 carcikà 102 tãvrà 103 nandinã 104 nandà 105 gharitriõã 106 màtçkà 107 cidànandasvaråpiõã 108 manasvinã 109 mahàdevã 110 nidràråpà 111 bhavànikà 112 tàrà 113 nãlasarasvatã 114 kàlikà 115 ugratàrà 116 kàme÷varã 117 sundarã 118 bhairavã 119 ràjaràje÷varã 120 bhuvane÷ã 121 tvarità 122 mahàlakùmãþ 123 ràjãvalocanã 124 dhanadà 125 vàgã÷varã 126 tripurà 127 jvàlàmukhã 128 vagalàmukhã 129 siddhavidyà 130 annapårõà 131 vi÷àlàkùã 132 subhagà 133 saüguõà 134 nirguõà 135 dhavalà 136 gãtiþ 137 gãtavàdyapriyà 138 aññàlavàsinã 139 aññaññahàsinã 140 ghorà 141 premà 142 vañe÷varã 143 kãrtidà 144 buddhidà 145 avãrà 146 paõóitàlayavàsinã 147 maõóità 148 saüvatsarà 149 kçùõaråpà 150 valipriyà 151 tumulà 152 kàminã 153 kàmaråpà 154 puõyadà 155 viùõucakradharà 156 pa¤camà 157 vçndàvanasvaråpiõã 158 ayodhyàråpiõã 159 màyàvatã 160 jãmåtavasanà 161 jagannàthasvaråpiõã 162 kçttivasanà 163 triyàmà 164 jamalàrjunã 165 yàminã 166 ya÷odà 167 yàdavã 168 jagatã 169 kçùõajàyà 170 satyabhàmà 171 subhadrikà 172 lakùmaõà 173 digambarã 174 pçthukà 175 tãkùõà 176 àcàrà 177 akrårà 178 jàhgavã 179 gaõóakã 180 dhyeyà 181 jçmbhaõã 182 mohanã 183 vikàrà 184 akùaravàsinã 185 aü÷akà 186 patrikà 187 pavitrikà 188 tulasã 189 atulà 190 jànakã 191 vandyà 192 kàmanà 193 nàrasiühã 194 girã÷à 195 sàdhvã 196 kalyàõã 197 kamalà 198 kàntà 199 ÷àntà 200 kulà 201 vedamàtà 202 karmadà 203 sandhyà 204 tripurasundarã 205 ràse÷ã 206 dakùayaj¤avinà÷inã 207 anantà 208 dharme÷varã 209 cakre÷varã 210 sva¤janà 211 vidagdhà 212 kubjikà 213 citrà 214 sulekhà 215 caturbhujà 216 ràkà 217 praj¤à 218 çddhidà 219 tàpinã 220 tapà 221 sumantrà 222 dåtã 223 . iti tasyàþ sahasranàmàntargataþ .. atha durgànàmno vyutpattiryathà --
     %<durgo daitye mahàvighne bhavabandhe kukarmaõi .
     ÷oke duþkhe ca narake yamadaõóe ca janmani ..
     mahàbhaye'tiroge càpyà÷abdo hantçvàcakaþ .
     etàn hantyeva yà devã sà durgà parikãrtità ..>% api ca .
     %<daityanà÷àrthavacano dakàraþ parikãrtitaþ .
     ukàro vighnanà÷asya vàcako vedasammataþ ..
     repho rogaghnavacano ga÷ca pàpaghnavàcakaþ .
     bhaya÷atrughnavacana÷càkàraþ parikãrtitaþ ..
     smçtyukti÷ravaõàdyasyà ete na÷yanti ni÷citam .
     tato durgà hareþ ÷aktirhariõà parikãrtità ..
     durgeti daityavacano'pyàkàro nà÷avàcakaþ .
     durgaü nà÷ayati yà nityaü sà durgà và prakãrtità ..
     vipattivàcako durga÷càkàro nà÷avàcakaþ .
     taü nanà÷a purà tena budhairdurgà prakãrtità .. * ..>% asyàþ svaråpaü yathà, nandaü prati ÷rãkçùõavàkyam .
     %<àdyà nàràyaõã ÷aktiþ sçùñisthityantakàriõã .
     karomi ca yayà sçùñiü yayà brahmàdidevatàþ ..
     yayà jayati vi÷va¤ca yayà sçùñiþ prajàyate .
     yayà vinà jagannàsti mayà dattà ÷ivàya sà ..
     dayà nidrà ca kùuttçptistçùõà ÷raddhà kùamà dhçtiþ .
     tuùñiþ puùñistathà ÷àntirlajjàdhidevatà hi sà ..
     vaikuõñe sà mahàsàdhvã goloke ràdhikà satã .
     martye lakùmã÷ca kùãrode dakùakanyà satã ca sà ..
     sà durgà menakàkanyà dainyadurgatinà÷inã .
     svargalakùmã÷ca durgà sà ÷akràdãnàü gçhe gçhe ..
     sà bàõã sà ca sàvitrã vipràdhiùñhàtçdevatà .
     vahnau sà dàhikà ÷aktiþ prabhà÷akti÷ca bhàskare ..
     ÷obhà ÷aktiþ pårõacandre jale ÷akti÷ca ÷ãtalà .
     ÷asyaprasåti÷akti÷ca dhàraõà ca dharàsu sà ..
     bràhmaõya÷aktirvipreùu deva÷aktiþ sureùu sà .
     tapasvinàü tapasyà sà gçhiõàü gçhadevatà ..
     mukti÷akti÷ca muktànàü màyà sàüsàrikasya sà .
     gadbhaktànàü bhakti÷aktirmayi bhaktipradà sadà ..
     nçpàõàü ràjyalakùmã÷ca baõijàü labhyaråpiõã .
     pàre sàüsàrasindhånàü trayã dustaratàriõã ..
     satsu sadbuddhiråpà ca medhà÷aktisvaråpiõã .
     vyàkhyà÷aktiþ ÷rutau ÷àstre dàtç÷akti÷ca dàtçùu ..
     kùattràdãnàü viprabhaktiþ patibhaktiþ satãùu ca .
     evaüråpà ca yà ÷aktirmayà dattà ÷ivàya sà ..>% api ca, ÷aïkaraü prati pàrvatãvàkyam .
     %<vaikuõñhe'haü mahàlakùmãrgoloke ràdhikà svayam ..
     ÷ivàhaü ÷ivaloke'pi brahmaloke sarasvatã .
     ahaü nihatya daityàü÷ca dakùakanyà satã purà .
     tannindayà purà tyaktvà sà càhaü ÷ailakanyakà .
     raktabãjasya yuddhe ca kàlã ca mårtibhedataþ ..
     sàvitrã vedamàtàhaü sãtà janakakanyakà .
     rukmiõã dbàravatyà¤ca bhàrate bhãùmakanyakà ..
     sudàmnaþ ÷àpato daivàt vçùabhànusutàdhunà ..
     dharmapatnã ca kçùõasya puõye vçndàvane vane .. * ..>% apara¤ca, kçùõaü prati pàrvatãvàkyam .
     %<ekàhaü ràdhikàråpà goloke ràsamaõóale .
     ràsa÷ånya¤ca golokaü paripårõaü kuru prabho ! ..
     paripårõatamàha¤ca tava vakùaþsthalasthità .
     tavàj¤ayà mahàlakùmãrahaü vaikuõñhavàsinã .
     sarasvatã ca tatraiva vàmapàr÷ve harerapi ..
     tavàhaü manasà jàtà sindhukanyà tavàj¤ayà .
     sàvitrã vedamàtàhaü kalayà vidhisannidhau ..
     tejaþsu sarvadevànàü purà satye tavàj¤ayà .
     adhiùñhànaü kçtaü tatra dhçtaü divyaü ÷arãrakam ..
     ÷umbhàdaya÷ca daityà÷ca nihatà÷càvalãlayà .
     durgaü nihatya durgàhaü tripurà tripure vadhe ..
     nihatya raktabãja¤ca raktabãjavinà÷inã .
     tavàj¤ayà dakùakanyà satã satyasvaråpiõã ..
     yogena tyaktvà deha¤ca ÷ailajàhaü tavàj¤ayà .
     tvayà dattà ÷aïkaràya goloke ràsamaõóale ..
     viùõubhaktirahaü tena viùõumàyà ca vaiùõavã .
     nàràyaõasya màyàhaü tena nàràyaõã smçtà ..
     kçùõapràõàdhikàha¤ca pràõàdhiùñhàtçdevatà .
     mahadviùõo÷ca ràse sve jananã ràdhikà svayam ..
     tavàj¤ayà pa¤cadhàhaü pa¤caprakçtiråpiõã .
     kalàkalàü÷ayàha¤ca devapatnyo gçhe gçhe .. * ..>% atha tasyàþ påjàprakà÷aþ .
     %<prathame påjità sà ca kçùõena paramàtmanà .
     vçndàvane ca sçùñyàdau goloke ràsamaõóale ..
     madhukaiñabhabhãtena brahmaõà sà dbitãyataþ .
     tripurapreùitenaiva tçtãye tripuràriõà ..
     bhraùña÷riyà mahendreõa ÷àpàddurvàsasaþ purà .
     caturthe påjità devã bhaktyà bhagavatã sadà ..
     tadà munãndraiþ siddhendrairdevai÷ca manumànavaiþ .
     påjità sarvavi÷veùu babhuva sarvataþ sadà ..
     tejaþsu sarvadevànàmàvirbhåtà purà mune ! .
     sarve devà dadustasyai ÷astràõi bhåùaõàni ca ..
     durgàdaya÷ca daityà÷ca nihatà durgayà tayà .
     dattaü svàràjyaü devebhyo vara¤ca yadabhãpsitam ..
     kàlàntare påjità sà surathena mahàtmanà .
     ràj¤à medhasa÷iùyeõa mçõmayyà¤ca sarittañe ..
     meùàdibhi÷ca mahiùaiþ kçùõasàrai÷ca gaõóakaiþ .
     chàgairmãnai÷ca kuùmàõóaiþ pakùibhirbalibhirmune ..
     vedoktàni ca dattvaivamupacàràõi ùoóa÷a .
     dhçtvà ca kavacaü dhyàtvà saüpåjya ca vidhànataþ ..
     ràjà kçtvà parãhàraü varaü pràpa yathepsitam .
     muktiü sampràpa vai÷ya÷ca saüpåjya ca sarittañe ..
     tuùñàva ràjà vai÷ya÷ca sà÷runetraþ puñà¤jaliþ .
     visasarja mçõmayãntàü gabhãre nirmale jale ..
     mçnmayãü tçõamayãü dçùñvà jaladhautàü naràdhipaþ .
     ruroda tatra vai÷ya÷ca tataþ sthànàntaraü yayau ..
     tyaktrà deha¤ca vai÷ya÷ca puùkare duùkaraü tapaþ .
     kçtvà jagàma golokaü durgàdevãvareõa ca ..
     ràjà yayau svaràjya¤ca påjyo niùkaõñakaü balã .
     bhoga¤ca bubhuje bhåpaþ ùaùñivarùasahasrakam ..
     bhàryàü svabàlaü saünyasya puttre sa kàlayogataþ .
     manurbabhåva sàvarõistaptvà ca puùkare tapaþ ..
     ityevaü kathitaü vatsa ! samàsena yathàgamam .
     durgàkhyànaü muni÷reùñha ! kiü bhåyaþ ÷rotumicchasi ..>% iti brahmavaivartapuràõam .. atha durgàpåjàvidhiþ . ÷aratkàle mahàpåjà kriyate yà ca vàrùikã . ÷àradãyà mahàpåjà catuþkarmamayã ÷ubhà .. tàü tithitrayamàsàdya kuryàdbhaktyà vidhànataþ .. catuþkarmamayã snapanapåjanabalidànahomaråpà sà ca prativarùaü kartavyà .
     %<dbi÷arãre care caiva lagne kendragate ravau .
     varùe varùe vidhàtavyaü sthàpana¤ca visarjanam ..
     yo mohàdathavàlasyàddevãü durgàü mahotsave .
     na påjayati dambhàdbà dveùàdbàpyatha bhairava ! ..
     kruddhà bhagavatã tasya kàmàniùñàn nihanti vai ..>% vãpsà akaraõe pratyavàya÷rute÷ca sà påjà nityà vidhisamabhivyàhçtaphala÷ruteþ kàmyà ca . yathà --
     %<kçtvaivaü paramàmàpurnirvçtiü tridivaukasaþ .
     evamanyairapi sadà devyàþ kàryaü prapåjanam ..
     vibhåtimatulàü labdhuü caturvargapradàyakam .>% kàmyatayà påjane kçte prasaïgànnityapåjàsiddhiþ . tattadvacanàt kçùõanavamyàdipratipadàdiùaùñhyàdisaptamyàdimahàùñamyàdikevalamahàùñamãkevalamahànavabhãpåjàråpàþ kalpà unneyàþ . tadanantarama÷aucamapi na pratibandhakam .. * .. sà påjà trividhà . yathà --
     %<÷àradã caõóikàpåjà trividhà parigãyate .
     sàttvikã ràjasã caiva tàmasã ceti vi÷rutiþ ..
     sàttvikã japayaj¤àdyainaivedyai÷ca niràmiùaiþ .
     màhàtmyaü bhagavatyà÷ca puràõàdiùu kãrtitam ..
     pàñhastasya japaþ proktaþ pañheddevãmanàstathà .
     devãsåktajapa÷caiva yaj¤o vahniùu tarpaõam ..
     ràjasã validànai÷ca naivedyaiþ sàmiùaistathà .
     suràmàüsàdyupàhàrairjapayaj¤airvinà tu yà ..
     vinà mantraistàmasã syàt kiràtànàntu sammatà .
     bràhmaõaiþ kùattriyairva÷yaiþ ÷ådrairanyai÷ca sevakaiþ ..
     evaü nànàmlecchagaõaiþ påjyate sarvadasyubhiþ .
     svayaü vàpyanyato vàpi påjayet påjayeta và ..
     arcakasya tapoyogàdarcanasyàti÷àyanàt .
     àbhiråpyàcca vimbànàü devaþ sànnidhyamçcchati ..>% atha navamyàdikalpaþ .
     %<ighe màsyasite pakùe kanyàrà÷igate ravau .
     navamyàü bodhayeddevãü krãóàkautukamaïgalaiþ ..
     jyeùñhànakùatrayuktàyàü ùaùñhyàü vilvàbhimantraõam .
     saptamyàü målayuktàyàü patrikàyàþ prave÷anam ..
     pårbàùàóhayutàùñamyàü påjàhomàdyupoùaõam .
     uttareõa navamyàntu valibhiþ påjayecchivàm ..
     ÷ravaõena da÷amyàntu praõipatya visarjayet ..>% prativarùaü kanyàrke kartavyatvànupapatteþ siühàrke'pi bodhanaü tulàrke'pi sthàpanàdikaü kriyate càndrakçtyatvàt kanyàrke malamàse na tadàrabhyate yadi pårbamàrabdhaü tadà malamàse'pi påjàdevãmàhàtmyapàñhàdikaü pratyahaü kartavyameva .
     %<yàvadbhårvàyuràkà÷aü jalaü vahni÷a÷igrahàþ .
     tàvacca caõóikàpåjà bhaviùyati sadà bhuvi ..>% tatra kçùõanavamyàü devakçtyatvena pårbàhõe bodhanam . ubhayadine pårbàhõe navamãlàbhe pårbadine àrdrànurodhe tu pårbàhõaü vinà divàmàtre yugmàdaraü vinàpi paradine bodhanaü ubhayadine pårbàhõe navamyàrdràlàbhe pårbadine bodhanaü yugmàt .
     %<kanyàdimãnaparyantaü yatra saüpràpyate ÷ivaþ .
     tatra bodhaþ prakartavyo devyà ràj¤àü ÷ubhapradaþ ..>% bodhanamantro yathà --
     %<iùe màsyasite pakùe navamyàmàrdrayogataþ .
     ÷rãvçkùe bodhayàmi tvàü yàvat påjàü karomyaham ..
     aiü ràvaõasya vadhàrthàya ràmasyànugrahàya ca .
     akàle brahmaõà bodho devyàstvayi kçtaþ purà ..
     ahamapyà÷vine tadvadbodhayàmi sure÷varãm .
     ÷akreõàpi ca sambodhya pràptaü ràjyaü suràlaye ..
     tasmàdahaü tvàü pratibodhayàmi vibhåtiràjyapratipàttahetoþ ..
     yathaiva ràmeõa hato da÷àsyastathaiva ÷atrån vinipàtayàmi ..
     ùaùñhãbodhane tu ahamapyà÷vine ùaùñhyàü sàyàhne bodhayàmyata iti pañhanãyam .. * ..>% atha pratipadàdikalpaþ .
     %<à÷vine ÷uklapakùe tu kartavyaü navaràtrakam .
     pratipadàdikrameõaiva yàvacca navamã bhavet ..>% pratipadàditattattithiùu kçtyamàha bhaviùye .
     %<ke÷asaüskàradravyàõi pradadyàt pratipaddine .
     paññaóoraü dvitãyàyàü ke÷asaüyamahetave .
     darpaõa¤ca tçtãyàyàü sindåràlaktakaü tathà ..
     madhuparkaü caturthyàntu tilakaü netramaõóanam .
     pa¤camyàmaïgaràga¤ca ÷aktyàlaïkaraõàni ca ..
     ùaùñhyàü vilvatarau bodhaü sàyaü sandhyàsu kàrayet .
     saptamyàü pràtarànãya gçhamadhye prapåjayet ..
     upoùaõamathàùñamyàmaùña÷akteþ prapåjanam .
     navamyàmugracaõóàyàstadbaddevàrcanaü divà ..
     påjà ca validàna¤ca tadvanmàtéþ prapåjayet .
     kumàrã påjanãyà ca bhåùaõãyà ca bhåùaõaiþ ..
     saüpåjya preùaõaü kuryàt da÷amyàü ÷àvarotsavaiþ .
     anena vidhinà yastu devãü prãõayate naraþ ..
     skandavat pàlayettantu devã sarvàpadi sthitam .
     puttradàradhanardhãnàü saükhyà tasya na vidyate .
     bhuktveha paramàn bhogàn pretya devãgaõo bhavet ..>% atha ùaùñhyàdikalpaþ .
     %<bodhayedbilva÷àkhàyàü ùaùñhyàü devãü phaleùu ca .
     saptamyàü vilva÷àkhàntàmàhçtya pratipåjayet ..
     punaþ påjàü tathàùñamyàü vi÷eùeõa samàcaret .
     jàgara¤ca svayaü kuryàt validànaü mahàni÷i ..
     prabhåtavalidàna¤ca navamyàü vidhivaccaret .
     dhyàyedda÷abhujàü devãü durgàmantreõa påjayet ..
     visajanaü da÷amyàntu kuryàdvai ÷àvarotsavaiþ .
     dhålikardamavikùepaiþ krãóàkautukamaïgalaiþ ..
     bhagaliïgàbhidhànai÷ca bhagaliïgapragãtakaiþ .
     bhagaliïgakriyàbhi÷ca kuryàcca da÷amãdine .. * ..>% navamãbodhanàsàmarthye ùaùñhyàü sàyaü bodhanaü yathà,
     %<ùaùñhyàü vilvatarau bodhaü sàyaüsandhyàsu kàrayet ..>% ùaùñhyàü bodhanàmantraõakaraõe'pi patrãprave÷apårbadine sàyaü ùaùñhãlàbhe ekàdaivobhayakaraõaü yadà tu pårbadine sàyaü ùaùñhãlàbhaþ paradine sàyaü vinà ùaùñhãlàbhastadà pårbedyurbodhanaü paradine sàyamàmantraõam . yadà tåbhayadine sàyaü ùaùñhãlàbhastadà pare'hni ùaùñhyàü bodhanam . ubhayadine sàyaü ùaùñhyabhàve pårbàhõe'pi ùaùñhyàü bodhanam . àmantraõamantrastu .
     %<merumandarakailàsahimavacchikhare girau .
     jàtaþ ÷rãphalavçkùa tvamambikàyàþ sadà priyaþ ..
     ÷rã÷aila÷ikhare jàtaþ ÷rãphalaþ ÷rãniketanaþ .
     netavyo'si mayà gaccha påjyo durgàsvaråpataþ ..
     sàyaü ùaùñhyàntu kartavyaü pàrvatyà adhivàsanam .
     ùaùñhyabhàve'pi kartavyaü saptamyàmapi nàrada ! .. * ..>% atha saptamyàdikalpaþ . à÷vine ÷uklapakùe tu saptamyàdidinatraye . tatra påjà vi÷eùeõa kartavyà mama mànavaiþ .. vi÷eùaü tatra vakùyàmi ÷çõu puttraka ! manmatam . saptamyàü patrikàpåjà rambhàdinavabhiryutà .. mahãmayã ca mårtirme puttràyurdhanavçddhaye . aùñamã sà mahàpuõyà tithiþ prãtikarã mama .. kuryàttatra mahàsnànaü pa¤cagavyayutaistathà . gàyattrãbhiþ kaùàyai÷ca gandhàdyaistãrthavàribhiþ .. oùadhãbhi÷ca sarvàbhirbhçïgàraiþ kalasaistathà puùparatnàditoyai÷ca gandhairmalayajaistathà .. gãtavàditranàñyena snàpayenmà¤ca bhaktitaþ . påjà sadupahàrai÷ca naivedyai÷ca manoharaiþ .. vilvapatrairghçtàktai÷ca tilaghànyàdisaüyutaiþ . juhuyàjjvalite vahnau tasya puõyaphalaü ÷çõu .. saüsàre yàni saukhyàni kàmyàni narapuïgava ! . dãrghamàyurya÷aþ puttraü vipulaü dhanadhànyakam .. labhate matprasàdena ante mama puraü vrajet . valistatra vi÷eùeõa deyo matprãtaye naraiþ .. anena vidhinà yastu navamãmativàhayet . bhuïkte ca vipulàn bhogànante ÷ivapuraü vrajet .. tataþ saptamyàü målayuktàyàü kevalàyàü và pårbàhõe patrãprave÷a ubhayatra pårbàhõe saptamãlàbhe paratra
     %<yugàdyà varùavçddhi÷ca saptamã pàrvatãpriyà .
     raverudayamãkùante na tatra tithiyugmatà ..>% pårbàhõe navapatrikà ÷ubhakarã sarvàrthasiddhipradà àrogyaü dhanadà karoti vijayaü caõóãprave÷e ÷ubhà . madhyàhne janapãóanakùayakarã saügràmaghoràvahà sàyàhne vadhabandhanàni kalahaü sarpakùataü sarvadà .. saptamyàmastagàyàü yadi vi÷ati gçhaü patrikà ÷rãphalàóhyà ràj¤aþ saptàïgaràjyaü janasukhamakhilaü hanti målànurodhàt . tasmàt såryodayasthàü narapati÷ubhadàü saptamãü pràpya devãü bhåpàlo ve÷ayettàü sakalajanahitàü ràkùasarkùaü vihàya .. liïgasthàü påjayeddevãü maõóalasthàü tathaiva ca .
     %<pustakasthàü mahàdevãü pàvake pratimàsu ca .
     citre cavi÷ikhe khaóge jalasthà¤càpi påjayet ..>% snàtvà yathàvidhi vidhautakarànanàïghriràcamya samyagamalàmbarayaj¤asåtraþ pràgànano dhanadadigvadano'thavàpi baddhàsano gaõapati¤ca guru¤ca natvà .
     %<kanyàsaüsthe ravàvã÷e ÷uklàùñamyàü prapåjayet .
     sopavàso ni÷àrdhe tu mahàvibhavavistaraiþ ..
     påjàü samàrabheddevyà nakùatre vàruõe'pi và .
     pa÷udhàta÷ca kartavyo gavalàjavadhastathà ..>% uktavacane pa÷ughàta÷ca kartavya iti ÷ruteþ .
     %<aùñamyàü rudhirairmàüsaiþ kusumai÷ca sugandhibhiþ .
     påjayedbahujàtãyairbalibhirbhojanaiþ ÷ivàm ..>% iti kàlikàpuràõàcca ..
     %<aùñamyàü validànena puttranà÷o bhaveddhruvam .>% iti devãpuràõãyaü sandhipåjàvalidànaparam .. tatpåjàyà ubhayatithikartavyatvena tadvalidànasya navamyàü sàvakà÷atvàt . tatpåjàvidhànantu kàlikàpuràõe vacanàntaram .
     %<aùñamãnavamãsandhau tçtãyà khalu kathyate .
     tatra påjyà tvahaü puttra ! yoginãgaõasaüyutà ..
     upavàsaü mahàùñamyàü puttravànna samàcaret .
     yathà tathaiva påtàtmà vratã devãü prapåjayet ..
     målena pratipåjayedbhagavatãü caõóãü pracaõóàkçti¤càùñamyàmupavàsasaüyatadhiyà bhaktyà samàràdhya ca .
     nànàpà÷ukamajjamàüsarudhiraiþ kçtvà navamyàü valiü nakùatraü ÷ravaõaü tithi¤ca da÷amãü saüpràpya saüpreùayet ..
     bhagavatyàþ prave÷àdivisargàntà÷ca yàþ kriyàþ .
     tithàvudayagàminyàü sarvàstàþ kàrayedbudhaþ ..>% atrodayakàlãnaghañikàmàtratithau samyakpåjanàsàmarthye kàlikàpuràõam .
     %<samyak kalpoditàü påjàü yadi kartuü na ÷akyate .
     upacàràüstadà dàtuü pa¤caitàn vitarettadà ..
     gandhaü puùpa¤ca dhåpa¤ca dãpaü naivedyameva ca .
     abhàve gandhapuùpàbhyàü tadabhàve ca bhaktitaþ ..
     saükùepapåjà kathità tathà vastràdikaü punaþ ..
     pràtaràvàhayeddevãü pràtareva prave÷ayet .
     pràtaþ pràta÷ca saüpåjya pràtareva visarjayet ..>% atra pràtaþpadaü pårbàhõaparam .
     %<vratã prapåjayeddevãü saptamyàdidinatraye .
     dvàbhyàü caturahobhirvà hràsavçddhiva÷àttitheþ ..>% aùñamyàmupavàsaþ puttravato gçhasthasya niùiddhaþ . yathà kàlikàpuràõam .
     %<upavàsaü mahàùñamyàü puttravànna samàcaret .
     yathà tathaiva påtàtmà vratã devãü prapåjayet ..
     navamyàü validànantu kartavyaü vai yathàvidhi .
     japaü homa¤ca vidhivat kuryàttatra vibhåtaye ..>% atra navamyàü homa÷ruteþ pårbàùàóhàyutàùñamyàü påjàhomàdyupoùaõaü iti ÷rute÷ca ubhayatra ekatarasmin và homaþ ÷àradyàþ påjàyà navamyàmeva dakùiõà devà .. * .. athàùñamyàdikevalamahàùñamã kevalamahànavamãkalpà yathà --
     %<bhadrakàlãü pañe kçtvà tatra saüpåjayed dbijaþ .
     à÷vine ÷uklapakùasya càùñamyàü niyatastataþ ..
     upoùito dvitãye'hni påjayet punareva tàm ..>% iti viùõudharmottaram ..
     %<yastvekasyàmathàùñamyàü navamyàü vàtha sàdhakaþ .
     påjayedvaradàü devãü ÷uddhabhàvena cetasà ..>% iti kàlikàpuràõam .. * .. durgàyà dhyànaü yathà --
     %<jañàjåñasamàyuktàmardhendukçta÷ekharàm .
     locanatrayasaüyuktàü pårõendusadç÷ànanàm ..
     atasãpuùpavarõàbhàü supratiùñhàü sulocanàm .
     navayauvanasampannàü sarvàbharaõabhåùitàm ..
     sucàruda÷anàü tadbat pãnonnatapayodharàm ..
     tribhaïgasthànasaüsthànàü mahiùàsuramardinãm ..
     mçõàlàyatasaüspar÷ada÷abàhusamanvitàm .
     tri÷ålaü dakùiõe pàõau khaógaü cakraü kramàdadhaþ ..
     tãkùõabàõaü tathà ÷aktiü dakùiõe sannive÷ayet .
     kheñakaü pårõacàpa¤ca pà÷amaïku÷ameva ca ..
     ghaõñàü và para÷uü vàpi vàmataþ sannive÷ayet .
     adhastànmahiùaü tadvadvi÷iraskaü pradar÷ayet ..
     ÷ira÷chedodbhavaü tadbaddànavaü khaógapàõinam .
     hçdi ÷ålena nirbhinnaü niryadantravibhåùitam ..
     raktaraktãkçtàïga¤ca raktavisphuritekùaõam .
     veùñitaü nàgapà÷ena bhrukuñãbhãùaõànanam ..
     sapà÷avàmahastena dhçtake÷a¤ca durgayà .
     vamadrudhiravaktra¤ca devyàþ siühaü pradar÷ayet ..
     devyàstu dakùiõaü pàdaü samaü siühoparisthitam .
     ki¤cidårdhvaü tathà vàmamaïguùñhaü mahiùopari ..
     ÷atrukùayakarãü devãü daityadànavadarpahàm .
     prasannavadanàü devãü sarvakàmaphalapradàm .
     ståyamàna¤ca tadråpamamaraiþ sannive÷ayet ..
     ugracaõóà pracaõóà ca caõóogrà caõóanàyikà .
     caõóà caõóavatã caiva caõóaråpàticaõóikà ..
     àbhiþ ÷aktibhiraùñàbhiþ satataü pariveùñitàm .
     cintayet satataü durgàü dharmakàmàrthamokùadàm ..>% iti dhyàtvà mahàsnànapårbakaùoóa÷opacàràdinà balidànàdibhiþ påjayitvà àvaraõaü påjayet .. * .. atha da÷amãkçtyam .
     %<saüpåjya preùaõaü kuryàdda÷amyàü ÷àvarotsavaiþ .>% devãyàtràkàle nirma¤chanavidhimàha påjàratnàkare devãpuràõam .
     %<bhaktyà piùñapradãpàdyai÷cåtà÷vatthàdipallavaiþ .
     oùadhãbhi÷ca medhyàbhiþ sarvabãjairyavàdibhiþ ..
     navamyàü parvakàle tu yàtràkàle vi÷eùataþ .
     yaþ kuryàt ÷raddhayà vãra ! devyà nãràjanaü naraþ ..
     ÷aïkhabheryàdininadairjaya÷abdai÷ca puùkalaiþ .
     yàvato divasàn vãra ! devyai nãràjanaü kçtam ..
     tàvatkàlasahasràõi durgàloke mahãyate .
     yastu kuryàt pradãpena såryaloke mahãyate .. * ..>% taddine aparàjitàpåjanam . yathà --
     %<à÷vine ÷uklapakùasya da÷amyàü påjayettathà .
     ekàda÷yàü na kurvãta påjana¤càparàjitam ..>% taddine ràjà yàtràü kuryàt . yathà --
     %<da÷amãü yaþ samullaïghya prasthànaü kurute nçpaþ .
     tasya saüvatsaraü ràjye na kvàpi vijayo bhavet ..>% svayama÷aktau khaógàdiyàtrà kartavyà . yathà --
     %<kàryava÷àtsvayamagame bhåbhartuþ kecidàhuràcàryàþ .
     chattràyudhàdyamiùñaü vaijayikaü nirgame kuryàt .. * ..>% kha¤janadar÷anaphalàdiryathà --
     %<hastàgate tu mitre yayà di÷à kha¤janaü yàntaü nçpaþ pa÷yet .
     tayà prayàtasya kùipramaràtirva÷amupaiti ..
     kçtvà nãràjanaü ràjà balavçddhyai yathàbalam .
     ÷obhanaü kha¤janaü pa÷yet jalagogoùñhasannidhau ..
     abjeùu goùu gajavàjimahorageùu ràjyapradaþ ku÷aladaþ ÷uci÷àdvaleùu .
     bhasmàsthike÷anakhalomatuùeùu dçùño duþkhaü dadàti bahu÷aþ khalu kha¤jarãñaþ ..
     a÷ubhaü kha¤janaü dçùñvà devabràhmaõapåjanam .
     dànaü kurvãta kuryàcca snànaü sarvauùadhãjalaiþ ..>% atha visarjanam .
     %<nauyànairnarayànairvà nãtvà bhagavatãü ÷ivàm .
     srotojale prakùipeyuþ krãóàkautukamaïgalaiþ ..
     parairnàkùipyate yastu paraü nàkùipate tu yaþ .
     tasya ruùñà bhagavatã ÷àpaü dadyàt sudàruõam ..>% iti tithyàditattvadurgàrcàtattve .. visarjanamantro yathà --
     %<durge devi jaganmàtaþ ! svasthànaü gaccha påjite .
     saüvatsaravyatãte tu punaràgamanàya vai ..
     nimajjàmbhasi devi tvaü caõóikàpratimà ÷ubhà .
     puttràyurdhanavçddhyarthaü sthàpitàsi jale mayà .. * ..>% visarjanànantaraü gçhamàgatya acchidràvadhàraõaü kçtvà ghañasthajalena ebhirmantrairyajamànamabhiùi¤cet . yathà --
     %<oü uttiùñha brahmaõaspate devà yajantastvemahe upaprayantu marutaþ sudànave indrapràyurbhavàsacà ..
     oü suràstvàmabhiùi¤cantu brahmaviùõumahe÷varàþ .
     vàsudevo jagannàthastathà saïkarùaõaþ prabhuþ ..
     pradyumna÷càniruddha÷ca bhavantu vijayàya te .
     àkhaõóalo'gnirbhagavàn yamo vai nairçtastathà .
     varuõaþ pavana÷caiva dhanàdhyakùastathà ÷ivaþ ..
     brahmaõà sahito ÷eùo dikpàlàþ pàntu te sadà .
     kãrtirlakùmãrdhçtirmedhà puùñiþ ÷raddhà kùamà matiþ .
     buddhirlajjà vapuþ ÷àntistuùñiþ kànti÷ca màtaraþ ..
     etàstvàmabhiùi¤cantu dharmapàlàþ susaüyatàþ .
     àditya÷candramà bhaumo budhajãvasitàrkajàþ ..
     grahàstvàmabhiùi¤cantu ràhuþ ketu÷ca tarpitàþ .
     çùayo munayo gàvo devamàtara eva ca ..
     devapatnyo'dhvarà nàgà daityà÷càpsarasàü gaõàþ .
     astràõi sarva÷astràõi ràjàno vàhanàni ca ..
     auùadhàni ca ratnàni kàlasyàvayavà÷ca ye .
     saritaþ sàgaràþ ÷ailàstãrthàni jaladà hradàþ ..
     devadànavagandharvà yakùaràkùasapannagàþ .
     ete tvàmabhiùi¤cantu dharmakàmàrthasiddhaye ..>% iti bçhannandike÷varapuràõapaddhatiþ .. * .. atha durgànàmamàhàtmyam .
     %<tavargasya tçtãyo'rõaþ pa¤camasvarasaüyutaþ .
     kavargasya tçtãyo'rõo vahnistasyopari sthitaþ ..
     dbitoyasvarasaüyuktaü nàmedaü parikãrtitam .
     àrogyasya ca sampatterj¤ànasya ca mahodaye ..
     nàmedaü paramo heturmuktaye bhavasaïginàm .
     kalikàle vi÷eùeõa mahàpàtakinàmapi ..
     nistàrabãjaü vij¤eyaü nàmasaüsmaraõaü priye ! ..
     paradàrarato'pi syàt paradravyàpahàrakaþ .
     so'pi pàpàt pramucyeta yadi syàdatipàtakã ..
     brahmahatyà suràpànaü steyaü gurvaïganàgamaþ .
     etebhyo'pi vimucyeta yadi nàma smaret sudhãþ ..>% iti rudrayàmalaþ ..
     %<durgà durgeti durgeti durgànàma paraü manum .
     yo japet satataü caõói ! jãvanmuktaþ sa mànavaþ ..
     mahotpàte mahàroge mahàvipadi saïkañe .
     mahàduþkhe mahà÷oke mahàbhayasasutthite .
     yaþ smaret satataü durgàü japet yaþ paramaü manum .
     sa jãvaloko deve÷i ! nãlakaõñhatvamavàpnuyàt ..>% iti muõóamàlàtantram .

#<durgàdhyakùaþ>#, puü, (durgasya adhyakùaþ .) durgarakùakaþ . tasya lakùaõaü yathà --
     %<anàhàrya÷ca ÷åra÷ca tathà pràj¤aþ kulodgataþ .
     durgàdhyakùaþ smçto ràj¤astadyuktaþ sarvakarmasu ..>% iti matsyapuràõam ..

#<durgànavamã>#, strã, (durgàyàþ påjopalakùità navamã .) kàrtika÷uklanavamã . sà tretàyugàdyà . tatra jagaddhàtrãpåjà kartavyà . yathà, yoginãtantre . kàrtike'malapakùe tu navamyà¤ca vi÷eùataþ . pragalbhà¤ca jagaddhàtrãü påjayeddãpamàlayà .. tantràntare .
     %<trikàlaü påjayeddurgàü manunaikàkùareõa ca .
     nànàbalividhànena gãtavàdyapuraþsaram ..
     kàrtikasya site pakùe navamyà¤ca vi÷eùataþ .
     kçtvaivaü sàdhaka÷reùñho labhedràjyamakaõñakam ..>% kubjikàtantre .
     %<kàrtike ÷uklapakùe tu navamyàü jagadambikàm .
     durgàü prapåjayedbhaktyà dharmakàmàrthasiddhaye ..>% ÷aktisaïgamatantre .
     %<kàrtikasya site pakùe navamyàü jagadã÷varãm .
     trikàlamekakàlaü và varùe varùe prapåjayet ..
     nirmàya pratimàü ÷aktyà jagaddhàtryà vidhànataþ .
     påjayitvà paradine pratimàü tàü visarjayet ..
     evaü kçtvà cakravartã bhavet sàdhakasattamaþ .
     puttrapauttradhanai÷varyasaüyutàsya bhavet purã ..
     dàsadàsãgaõairyukto muktaþ syàt pàpasaïkañàt .
     vi÷eùato ùasuyutàü navamãü pràpya sàdhakaþ .
     påjayitvà mçõmayãü tàü labhate vàcchitaü phalam ..>% bhaviùye .
     %<màsai÷caturbhiryat puõyaü vidhinà påjya caõóikàm .
     tat phalaü labhate vãra ! navabhyàü kàrtikasya ca ..>% iti tithitattvam ..

#<durgàhvaþ>#, puü, (durgàyà àhvà àkhyà àhvà yasya .) bhåmijagugguluþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<durghoùaþ>#, puü, (durduùñaþ ghoùo ninàdo yasya .) bhallåkaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ninditaravaþ . tadvati, tri ..

#<durjanaþ>#, tri, (durduùño janaþ . %<kugatipràdayaþ .>% 2 . 2 . 18 . iti samàsaþ .) khalaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 47 .. (yathà, càõakya÷atake . 24 -- 25 .
     %<durjanaþ priyavàdã ca naitadbi÷vàsakàraõam .
     madhu tiùñhati jihvàgre hçdaye tu halàhalam ..
     durjanaþ parihartavyo vidyayàlaïkçto'pi saþ .
     maõinà bhåùitaþ sarpaþ kimasau na bhayaïkaraþ ..>%)

#<durjayaþ>#, puü, (duþkhena jãyate'sau . ji jaye + khal .) kàrtavãryaràjavaü÷odbhavànantaputtraþ . iti kårmapuràõam .. (viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 96 .
     %<samàvarto nivçttàtmà durjayo duratikramaþ ..>% dànavavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 65 . 22 .
     %<asilomà ca ke÷ã ca durjaya÷caiva dànavaþ ..>% ràkùasavi÷eùaþ . yathà, ràmàyaõe . 3 . 29 . 30 .
     %<taü dçùñvà niþsçtaü pårbaü ràkùasà api niþsçtàþ .
     durjayaþ kàlakàkhya÷ca paruùaþ kàlikàmukhaþ ..>%) tri, durjeyaþ . (yathà, devãbhàgavate . 5 . 8 . 22 .
     %<varadànena dhàtuþ sa durjayo madhusådana ! ..>%)

#<durjarà>#, strã, (durduþkhena jãryatãti . dur + jé + aï . tataùñàp .) jyotiùmatã latà . iti ràjanirghaõñaþ .. tri, durjaraþ .. (yathà, su÷rute . 1 . 46 .
     %<svàdu pàkarasaü ÷àkaü durjaraü harimanthajam ..>% durjayaþ . yathà, devãbhàgavate . 1 . 18 . 26 .
     %<durjaraü tàsanàjàlaü na ÷àntimupajàti vai ..>%)

#<durjàtaü>#, klã, (durduùñaü yathà tathà jàtam . pràdisamàsaþ .) vyasanam . (yathà, raghuþ . 13 . 72 .
     %<durjàtabandhurayamçkùaharã÷varo me paulasta eùa samareùu puraþ prahartà ..>%) asama¤jasam . iti trikàõóa÷eùaþ .. asamyagjàte, tri . iti medinã . te, 114 .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 224 . 33 .
     %<dauùkuleyastathà måóho durjàtaþ ÷akra dç÷yate ..>%)

#<durdàntaþ>#, puü, (durduþkhena dànto damitaþ .) kalahaþ . vatsataraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. a÷ànte, tri . (yathà, màghe . 12 . 22 .
     %<durdàntamutplutya nirastasàdinaü sahàsahàkàramalokayajjanaþ ..>%)

#<durdinaü>#, klã, (durduùñaü dinam .) meghàcchannadinam . ityamaraþ . 1 . 3 . 12 .. (yathà, harivaü÷e . 167 . 18 .
     %<tumulaü durdina¤càsãt savidyutstanayintumat .
     taddurdinatalaü bhittvà nàradaþ pratyadç÷yata ..>% ghanàndhakàraþ . yathà, kumàre . 6 . 43 .
     %<yatrauùadhiprakà÷ena naktaü dar÷itasa¤caràþ .
     anabhij¤àstamisràõàü durdineùvabhisàrikàþ ..>%) vçùñiþ . yathàha sà¤jaþ .
     %<ghanàndhakàre vçùñau ca durdinaü kavayo viduþ ..>% (yathà, raghuþ . 4 . 41 .
     %<dbiùàü viùahya kàkutsthastatra nàràcadurdinam .
     sanmaïgalasnàta iva pratipede jaya÷riyam ..>% kutsitadinam .)
     %<sudinaü durdina¤caiva sarvaü karmodbhave bhava .
     tat karma tapasàü sàdhyaü karmaõà¤ca ÷ubhà÷ubham ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóam ..
     %<yadacyutakathàlàparasapãyåùavarjitam .
     taddinaü durdinaü manye meghàcchannaü na durdinam ..>% ityudbhañaþ .. (durdinaü varùaþ ghanàndhakàro và astyasyeti . ac . varùayukte ghanàndhakàravi÷iùñe ca, tri . yathà, harivaü÷e . 67 . 66 .
     %<sampràpte durdine kàle durdinaü bhàti vai nabhaþ ..>% tathà, mahàbhàrate . 8 . 91 . 23 .
     %<jãmåtai÷ca di÷aþ sarvà÷cakre timiradurdinàþ ..>%)

@<[Page 2,731c]>@
#<durduråñaþ>#, puü, (dolayati utkùipati àstikatàmiti . doli + bàhulakàt kåñapratyayena sàdhuþ .) nàstikaþ . iti jañàdharaþ ..

#<durdrità>#, strã, latàvi÷eùaþ . iti jañàdharaþ ..

#<durdrumaþ>#, puü, (durduùño drumaþ .) haritpalàõóuþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<durdha(rdha)raþ>#, puü, (durduþkhena dhriyate iti . dur + dhç +
     %<ãùadduþsuùu kçcchràkçcchràrtheùu khal . 3 . 3 .>% 126 . iti khal .) narakavi÷eùaþ . çùabhauùadhiþ . iti medinã . re, 169 .. pàradaþ . bhallàtakaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. mahiùàsurasya senàpativi÷eùaþ . yathà, màrkaõóeye . 83 . 19 .
     %<durdharaü durmukha¤cobhau ÷arairninye yamakùayam ..>% (dhçtaràùñraputtrabhedaþ . yathà, mahàbhàrate . 7 . 133 . 30 .
     %<nàmçùyanta mahe÷vàsàþ sodaryàþ pa¤ca bhàrata ! .
     durmarùaõo duþsaha÷ca durmado durdharo jayaþ .
     pàõóavaü citrasannàhàstaü pratãpamupàdravan ..>% ÷ambaràsurasya mantrivi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e . 162 . 18 .
     %<durdharaþ ketumàlã ca õatruhantà pramardanaþ .
     etaiþ parivçto'màtyairyuyutsuþ prasthito raõe ..>% viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 89 . tasya sahasranàmakathane .
     %<darpahà darpado dçpto durdharo'thàparàjitaþ ..>% na ÷akyà dhàraõà yasya praõidhànàdiùu sarvopàdhivinirmuktatvàttathàpi tatprasàdàdataþ ki¤cidduþkhena dhàryate janmàntarasahasreùu bhàvanàt tasmàt durdharaþ .
     %<kle÷o'dhikatarasteùàmavyaktàsaktacetasàm .
     avyaktà hi gatirduþkhaü dehavadbhiravàpyate ..>% iti bhagavadvacanàt .. iti tadbhàùye ÷aïkaraþ .. tathà tatraiva . 42 ÷loke .
     %<subhujo durgharo vàgmã mahendro vasudo vasuþ ..>% %<pçthivyàdãni dhàrakàõyanyena dhàrayituma÷akyatvàt na kenàpi dhàrayituü ÷akyate iti durdharaþ . duþkhena dhyànasamaye mumukùubhirhçdayena dhàryate iti durdharaþ .>% iti tadbhàùyam .. etena vyutpattibhedàt nàmabhedotpattyà na dbiruktiþ sahasranàmapårti÷ca jàtà ..) duþkhadhàrye, tri . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 134 . 98 .
     %<athàbravãnmahàtmànaü bhàradvàjo mahàratham .
     gçhàõedaü mahàbàho ! vi÷iùñamiti durdharam ..
     astraü brahma÷iro nàma saprayoganivartanam ..>% durjaye ca . yathà, mahàbhàrate . 7 . 117 . 6 .
     %<nirjitya durdharaü droõaü sapadànugamàhave .
     hàrdikyaü yodhavarya¤ca pràptaü manye dhana¤jayam ..>%)

#<durdha(rdha)rùà>#, strã, (durduþkhena dhçùyate'sau . dur + dhçùa + khal .) nàgadamanã . kanthàrãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (puü, dhçtaràùñraputtravi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 117 . 3 .
     %<vindànuvindau durdharùaþ subàhurduùpradharùaõaþ ..>%) duþkhadharùaõãye, tri .. (yathà, mahàbhàrate . 6 . 12 . 9 .
     %<sunàmà nàma durgharùo dbitãyo hemaparvataþ ..>% durjeyaþ . tathà, tatraiva . 1 . 134 . 87 .
     %<tataþ prãtamanà droõo muhårtàdiva taü punaþ .
     pratyabhàùata durdharùaþ pàõóavànàü mahàratham ..>%)

#<durdhuråñaþ>#, puü, (dolayati utkùipati yuktyàdikamiti . dula ka utkùepe + bàhulakàt kåñapratyayena sàdhuþ lasya raþ .) yuktiü vinà guruvàkyamamanyamànaþ . iti tattvabodhanã ..

#<durnàma>#, [n] klã, (durduùñaü nàma yasya .) ar÷orogaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, su÷rute . 1 . 45 .
     %<dadhyàjaü kaphapittaghnaü laghu vàtakùayàpaham .
     durnàma÷vàsakàseùu hitamagneþ pradãpanam ..>% pittaja÷leùmajayoranayorheturyathà --
     %<kañvamlalavaõoùõàni vidàhãni bhuråõi ca .
     sevanànilatoyena ÷ramàdvyayàmapãóayà .
     yànavyàyàmadoùàdvà durnàma pittasambhavam ..
     avyàyàmàttasya ÷ãlàdajasraü ÷ãtàdvànyadvàtasaüsevanàcca .
     gauõyàtyamlàttailasampicchilena durnàmà sa¤jàyate ÷leùmadoùàt ..>% iti hàrãte cikitsitasthàne dvàda÷e'dhyàye .. cikitsàsya yathà --
     %<vyoùàõyaruùkaravióaïgatilàbhayànàü cårõaü guóena sahitantu sadopayojyam .
     durnàmakuùñhagara÷otha÷akçdvivandhànagnerjayatyabalatàü krimipàõóutà¤ca ..>% iti vyoùàdyacårõam .. pacedvàricaturdroõe kaõñakàryamçtà÷atam . tatràgnitriphalàvyoùapåtikatvakkaliïgakaiþ .. sa kà÷maryavióaïgaistu siddhaü durnàmamehanut . ghçtaü siühyamçtaü nàma bodhisattvena bhàùitam .. iti siühyamçtaü ghçtam .. iti vaidyakacakrapàõi saügrahe ar÷o'dhikàre ..
     %<mçlliptaü ÷auraõaü kandaü paktvàgnau puñapàkavat .
     adyàt satailalavaõaü durnàmavinivçttaye ..>%
     %<cårõãkçtàþ ùoóa÷a ÷åraõasya bhàgàstato'rdhena ca citrakasya .
     mahauùadhàddvau maricasya caiko guóena durnàmajayàya piõóã ..>% iti ÷åraõapiõóã .. iti vàbhañe cikitsàsthàne aùñame'dhyàye ..
     %<màõa÷åraõabhallàtatrivçddantãsamanvitam .
     trikatrayasamàyuktaü lauhaü durnàmanà÷anam ..
     iti màõàdyaü lauham ..>% iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe ar÷o'dhikàre ..
     %<sarvàþ syurvalayo yeùàü durnàmabhirupadrutàþ .
     taistu pratihato vàyurapànaþ sannivartate ..
     tato vyànena saïgamya jyotimçdnàti dehinàm ..>% iti su÷rute nidànasthàne tçtãye'dhyàye ..)

@<[Page 2,732b]>@
#<durnàmakaü>#, klã, (durnàma + svàrthe saüj¤àyàü và kan .) ar÷orogaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 54 .. (yathà --
     %<sanàgaràruùkaravçddhadàrakaü guóena yo modakamatyudàrakam .
     a÷eùadurnàmakarogadàrakaü karoti vçddhaü sahasaiva dàrakam ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe'r÷o'dhikàre ..)

#<durnàmà>#, [n] puü, strã, (durninditaü nàma yasya .) dãrghakoùikà . ityamaraþ . 1 . 10 . 25 .. jhiõuk iti bhàùà ..

#<durnàmàriþ>#, puü, (durnàmna ar÷orogasya ariþ ÷atruþ .) ÷åraõaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<durnàmnã>#, strã, (durninditaü nàma yasyàþ . ïãp .) durnàmà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<durbalaþ>#, tri, (durninditaü balaü yasya .) kç÷aþ . tatparyàyaþ . amàüraþ 2 chàtaþ 3 . ityamaraþ . 2 . 6 . 44 .. kùàntaþ 4 ÷àtaþ 5 ÷itaþ 6 abalaþ 7 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, devãbhàgavate . 1 . 9 . 56 .
     %<sabalo jayamàpnoti daivàjjayati durbalaþ ..>% ÷ithilaþ . yathà, raghuþ . 5 . 12 .
     %<svàrthopapattiü prati durbalà÷astamityavocad varatantu÷iùyaþ ..>% du÷carmà . yathà, manuþ . 3 . 151 .
     %<jañila¤cànadhãyànaü durvalaü kitavantathà .
     yàjayanti ca ye pågàüstàü÷ca ÷ràddhena bhojayet ..>%)

#<durbalà>#, strã, (durduùñaü svalpamityarthaþ balaü yasyàþ .) ambu÷irãùikà . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<durbhagà>#, strã, (durduùñaü bhagaü bhàgyaü yasyàþ .) patisneharahità . duyà iti bhàùà . tatparyàyaþ . viraktà 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. vivçktà 3 nisvà 4 saubhàgyarahità 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, bhàgavate . 1 . 17 . 26 .
     %<÷ocatya÷rukalà sàdhvã durbhagevojjhitàsatã ..>% bhàgyahãne, tri . yathà, mahàbhàrate . 1 . 170 . 7 .
     %<karmabhiþ svakçtaiþ sà tu durbhagà samapadyata ..>%)

#<durbhikùaü>#, klã, (bhikùàyà abhàvaþ .) bhikùàyà apràptikàlaþ . akàla iti bhàùà . yathà, %<durbhikùamalpaü smaraõaü ciràya .>% ityudbhañaþ .. bhikùàyàþ pràyo niùphalatvamityavyayãbhàvasamàsaþ . yadde÷e yatkàle tadde÷atatkàlayogya÷asyàdikaü na jàyate tadde÷e tadà yàcyamànadravyàlàbhàt durbhikùaü jàtamiti vyavahriyate sadbhiriti . tatkàrakavarùàõi yathà --
     %<ràùñrabhaïga÷ca durbhikùaü taskarairupapãóanam .
     jànãyàdbigrahaü ghoraü pramàthini varànane ! .. 13 ..
     durbhikùaü jàyate ghoraü sarvopadravasaüyutam .
     anàvçùñiþ samàkhyàtà vyaye saüvatsare priye ! .. 20 ..
     kvacidbarùati parjanyo de÷e saüchinnamaõóalaþ .
     durbhikùaü sarvarãvarùe vyavahàro viparyayaþ .. 34 .
     durbhikùaü jàyate sarvà medinã duùyati priye ! .
     plave plavanti toyàni pãóità mànavà bhuvi .. 35 ..
     durbhikùaü jàyate ghoraü dhànyauùadhiprapãóanam .
     anale ca samàkhyàtà nàtra kàryàvicàraõà .. 50 de÷abhaïgaþ sudurbhikùaü samàsàt kathayàmyaham .
     piïgale càrupadmàkùi ! durbhikùaü narmadàtañe .. 51 ..
     durbhikùaü madhyamaü proktaü vyavahàro na vartate .
     bhavedvai madhyamà vçùñirdurmatau samupasthite .. 55 ..
     durbhikùaü maraõaü ghoraü dhànyauùadhiprapãóanam .
     pàparogo bhaveddevi ! raktàkhye'maravandini ! .. 58 ..
     rogo maraõadurbhikùaü virodhopadravàkulam .
     krodhe tu viùamaü sarvaü samàkhyàtaü harapriye ! .. 59 ..
     medinã calate devi ! sarvabhåtaü caràcaram .
     de÷abhaïga÷ca durbhikùaü kùaye saïkùãyate prajà ..
     sauràùñre màlave de÷e dakùiõe koïkaõe tathà .
     durbhikùaü jàyate ghoraü kùaye saüvatsare priye ! .. 50 ..>% iti jyotistattvadhçtaùaùñivarùàntargatavarùavi÷eùaphalabodhakabhaviùyapuràõãyavacanàni .. * .. adbhute'pi durbhikùaü bhavati yathà --
     %<màüsàsthinã samàdàya ÷ma÷ànàdgçghravàyasàþ .
     ÷và ÷çgàlo'thavà madhye purasya pravi÷anti cet ..
     vikiranti gçhàdau ca ÷ma÷ànaü sà mahã bhavet .
     caureõa hanyate lokaþ paracakrasamàgamaþ ..
     saügràma÷ca mahàghoro durbhikùaü marakantathà .
     adbhutàni prasåyante tatra de÷asya vidravaþ ..
     akàle phalapuùpàõi de÷avidravakàraõam ..>% iti jyotistattvam .. * ..
     %<tatrà÷aucibhikùàgrahaõe doùàbhàva iti hàralatàprabhçtayaþ .. kaurme .
     sadyaþ÷aucaü samàkhyàtaü durbhikùe càpyupaplave .
     óimbàhave hatànà¤ca vidyutà pàrthivairdbijaiþ ..
     sadyaþ÷aucaü samàkhyàtaü ÷àpàdimaraõe tathà ..>% iti ÷uddhitattvam .. api ca gàruóe 226 adhyàye .
     %<durbhikùayuktaràùñre ca mçtake såtake'pi và .
     niyamà÷ca na duùyanti dànadharmaratàstathà ..
     dãkùità÷càbhiùiktà÷ca vratatãrthaparàstathà .
     dãkùàkàle vivàhàdau devadroõyàü nimantrite ..
     pårbasaïkalpite càpi nà÷aucaü mçtasåtake ..>%

#<durmanàþ>#, [s] tri, (durduùñaü mano yasya .) cintàdivyàkulacittaþ . tatparyàyaþ . vimanàþ 2 antarmanàþ 3 . ityamaraþ . 3 . 1 . 8 .. (yathà, bhàgavate . 1 . 6 . 19 .
     %<råpaü bhagavato yattatmanaþ kàntaü ÷ucàpaham .
     apa÷yan sahasottasthe vaiklavyàddurmanà iva ..>% ÷atàvaryàm, strã . iti ràjanirghaõñaþ .. (durduùñaü manaþ iti vigrahe . duùñacitte, klã . yathà, ràmàyaõe . 2 . 31 . 20 .
     %<yadi duþstho na rakùeta bharato ràjyamuttamam .
     pràpya durmanasà vãra garveõa ca vi÷eùataþ ..>%)

#<durmarà>#, strã, (mç + bhàve ap . durduþkhena mara mçtyuryasyàþ . chinnàyàmapi punarutpatterasyàstathàtvam .) dårvà . iti jañàdharaþ .. ÷vetadårvà . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 2,733a]>@
#<durmukhaþ>#, puü, (durninditaü mukhaü yasya .) vànaravi÷eùaþ . (yathà, ràmàyaõe . 4 . 39 . 33 .
     %<ayutena vçta÷caiva sahasreõa ÷atena ca .
     tato yåthapatirvãro durmukho nàma vànaraþ ..>%) nàgabhedaþ . iti medinã . khe, 10 .. (yathà, harivaü÷e . 3 . 114 .
     %<kuharaþ puùpadaüùñra÷ca durmukhaþ sumukhastathà ..>%) a÷vaþ . iti hemacandraþ . 3 . 15 .. (sarpaþ . iti trikàõóa÷eùaþ . 3 . 3 . 59 ..) mahiùàsurasenàpativi÷eùaþ . yathà, màrkaõóeye . 83 . 19 .
     %<durdharaü durmukha¤cobhau ÷arairninye yamakùayam ..>% (nçpavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 2 . 4 . 21 .
     %<saügràmajirdurmukha÷ca ugrasena÷ca vãryavàn ..>% dhçtaràùñrasya puttravi÷eùaþ . yathà, tatraiva . 1 . 117 . 3 .
     %<durmarùaõo durmukha÷ca duùkarõaþ karõa eva ca ..>% ràkùasavi÷eùaþ . yathà, bhàgavate . 9 . 10 . 18 .
     %<rakùaþpatistadavalokya nikumbhakumbhadhåmràkùadurmukhasuràntanaràntakàdãn ..>% yakùavi÷eùaþ . iti brahmapuràõam .. gaõapatergaõànàmanyatamaþ . yathà, mahàgaõapatistotre . 11 .
     %<ùañkoõà÷riùu ùañsu ùaógajamukhàþ pà÷àïku÷àbhãravànbibhràõàþ pramadàsakhàþ pçthumahà÷oõà÷mamu¤jatviùaþ .
     àmodraþ purataþ pramodasumukhau taü càbhito durmukhaþ pa÷càtpàr÷va gato'sya vighna iti yo yo vighnakarteti ca ..>% varùavi÷eùaþ . yathà, jyotiùatattvadhçtabhaviùyapuràõavacanam .
     %<tuùadhànyakùayo devi ! sarva÷asyamahàrùatà .
     vyavahàrà÷ca na÷yanti durmukhe durmukhàþ prajàþ ..>%)

#<durmukhaþ>#, tri, (durduþkhajanakaü mukhaü mukhaniþsçtavacanàdikaü yasya .) apriyavàdã . tatparyàyaþ . mukharaþ 2 abaddhamukhaþ 3 . ityamaraþ . 3 . 1 . 36 .. (apriyadar÷anam . yathà, kathàsaritsàgare . 12 . 52 .
     %<cakre vasantakasyàpi råpaü danturadurmukham ..>%)

#<durmålyaü>#, klã, (durduþsthitaü målyam . pràdisamàsaþ .) mahàrgham . iti lokaprasiddham ..

#<durmedhàþ>#, tri, (durnindità medhà dhàraõàvatã buddhiryasya . %<nityamasic prajàmedhayoþ .>% 5 . 4 . 122 . iti asic .) mandamedhàþ . iti vyàkaraõam . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 10 . 29 .
     %<na ki¤ciduktvà durmedhàstasthau ki¤cidavàïmukhaþ ..>%)

#<durmohaþ>#, puü, (durnindito moho yasmàt .) kàkatuõóã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<duryodhanaþ>#, puü, (durduþkhena yudhyate'sà . yudha + %<bhàùàyàü ÷àsiyudhãti .>% yuc .) svanàmakhyàtakuruvaü÷abhavaràjavi÷eùaþ . sa dhçtaràùñrajyeùñhaputtraþ kurupàõóavayuddhe bhãmena hataþ . tatparyàyaþ . kururàñ 2 gàndhàreyaþ 3 suyodhanaþ 4 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (ayaü kaleraü÷ena pçthivyàmavatãrõaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 67 . 88-89 .
     %<kaleraü÷astu saüjaj¤e bhuvi duryodhano nçpaþ .
     durbuddhirdurmati÷caiva kuråõàmaya÷askaraþ ..
     jagato yastu sarvasya vidbiùñaþ kalipuruùaþ .
     yaþ sarvàü ghàtayàmàsa pçthivãü pçthivãpate ! ..>%)

#<durlabhaþ>#, tri, (durduþkhena labhyate iti . dur + labha + %<ãùadduþsuùviti .>% 3 . 3 . 126 . iti khal .) duùpràpaþ . iti medinã . bhe, 16 .. yathà --
     %<durlabhaü pràkçtaü vàkyaü durlabhaþ kùemakçt sutaþ .
     durlabhà sadç÷ã bhàryà durlabhaþ svajanaþ priyaþ ..>% iti càõakye . 54 .. atipra÷astaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..
     %<sarvatra sulabhà gaïgà triùu sthàneùu durlabhà .
     haridvàre prayàge ca gaïgàsàgarasaïgame ..>% iti kårmapuràõam .. priyaþ . iti hemacandraþ ..

#<durlabhaþ>#, puü, (dur + labha + khal .) kaccuraþ . iti medinã . bhe, 16 .. karcåraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 96 .
     %<durlabho durgamo durgo duràvàso duràrihà ..>% durlabhatayà durlabhaþ .
     %<janmàntarasahasreùu tapodànasamàdhibhiþ .
     naràõàü kùãõapàpànàü kçùõabhaktiþ prajàyate .>% iti vacanàt bhaktyà labhya iti bhagavadbacanàcca . iti tatra ÷àïkarabhàùyam ..)

#<durlabhà>#, strã, (durlabha + ñàp .) ÷vetakaõñakàrã . duràlabhà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<durva>#, ã vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-sakaüseñ . ãdittvàt niùñhàyàmaniñ .) pa¤camasvarã . dåþ durau duraþ . ã, dårõaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<durvacaü>#, tri, (durduþkhena ucyate . dur + vac + khal .) duþkhakathyam . yathà, bhàraviþ . 2 . 2 .
     %<api vàgadhipasya durvacaü vacanantadvidadhãta vismayam ..>%

#<durvacaþ>#, [s] klã, (durninditaü vacaþ .) mandavàkyam . yathà --
     %<asahyaü durvaco j¤àtermeghàntaritaraudravat ..>% ityudbhañaþ .. (duùñavaktari, tri ..)

#<durvarõaü>#, klã, (durninditaü suvarõàdyapekùayetyarthaþ varõaü yasya .) rajatam . ityamaraþ . 2 . 9 . 96 .. (yathà, màghe . 4 . 28 .
     %<durvarõabhittiriha sàndrasudhàsavarõà ..>%) elabàlukam . iti medinã . õe, 52 .. mandavarõe, tri .. (yathà, bhàgavate . 3 . 14 . 44 .
     %<yogairhemeva durvarõaü bhàvayiùyanti sàdhavaþ ..>%)

#<durvarõakaü>#, klã, (durvarõa + syàrthe saüj¤àyàü và kan .) rajatam . iti hemacandraþ ..

@<[Page 2,733c]>@
#<durvàk>#, [c] tri, (durduùñà vàk yasya .) kadvadaþ . iti hemacandraþ . 3 . 11 .. (yathà, atharvavede . 4 . 17 . 5 .
     %<durõàmnãþ sarvà durvàcastà asmantà÷ayàmasi ..>%) durduùñà vàk .) duùñavàkye, strã .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 74 . 88 ..
     %<atãva jalpan durvàco bhavatãha viheñhakaþ ..>%)

#<durvàdaþ>#, puü, (durduùño vàdaþ .) stutipårbakadurvàkyam . iti jañàdharaþ .. ninditavàkya¤ca ..

#<durvàsàþ>#, [s] puü, (durduùñaü nigåóhamityarthaþ vàsa iva dharmàvaraõatvaü yasya . tathà ca mahàbhàratavacanam- .
     %<nigåóhani÷cayaü dhamma yaü taü durvàsasaü viduþ ..>%) munivi÷eùaþ . sa atrimuniputtraþ ÷aïkaràü÷ajàtaþ . iti ÷rãbhàgavatam .. (yathà, viùõupuràõe . 1 . 9 . 2 .
     %<durvàsàþ ÷aïkarasyàü÷a÷cacàra pçthivãmimàm ..>%) tatparyàyaþ . ku÷àraõiþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. tasya bhàryà aurvamunikanyà kandalã . iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóam .. (mahàdevaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 62 . tasya sahasranàmakãrtane .
     %<sàïkhyaprasàdo durvàsàþ sarvasàdhuniùevitaþ ..>% durninditaü vàso vastraü yasya .) mandavastrayukte, tri .. (yathà, çgvede . 7 . 1 . 19 .
     %<mà no agne'vãrate parà dà durvàsase'mataye mà no asyai ..>%)

#<durvidhaþ>#, tri, (durduùñà vidhà yasya .) daridraþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 49 .. khalaþ . iti medinã . dhe, 31 .. mårkhaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, goþ ràmàyaõe . 2 . 109 . 30 .
     %<÷àstreùvanyeùu mukhyeùu vidyamàneùu purvidhàþ .
     buddhimànvãkùikãü pràpya nirarthàn pravadanti te ..>%)

#<durvinãtaþ>#, puü, (vi + nã + bhàve ktaþ . durduùñaü vinãtaü vinayo yasya . yadvà, dur + vi + nã + ktaþ .) avinãtà÷vaþ . tatparyàyaþ . ÷åkalaþ 2 . iti hemacandraþ . 4 . 301 . avinãtamàtre, tri .. (yathà, pa¤catantre . 5 . 17 .
     %<kuputtro'pi bhavet puüsàü hçdayànandakàrakaþ .
     durvinãtaþ kuråpo'pi mårkho'pi vyasanã khalaþ ..>%)

#<durvçttaþ>#, tri, (durduùñaü vçttaü caritraü yasya .) durjanaþ . yathà --
     %<durvçttavçtta÷amanaü tava devi ! ÷ãlam ..>% iticaõóã .. du÷caritre, klã . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 1 . 100 .
     %<durvçttaü dhàrtaràùñràõàmuktavàn magavànçùiþ ..>%)

#<durhçt>#, [d] tri, (durduùñaü hçdayaü yasya . %<suhçddurhçdau mitràmitrayoþ .>% 5 . 4 . 150 . iti nipàtanàt hçdayasya hçdbhàvaþ .) ÷atruþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 10 .. (yathà, màrkaõóeye . 26 . 34 .
     %<mitràõàmupakàràya durhçdàü nà÷anàya ca ..>%) duùñacitte, tri . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 312 . 12 .
     %<a÷masàramayaü nånaü hyadayaü mama durhçdaþ .
     yamau yadenau dçùñvàdya patitau nàvadãryate ..>%)

#<durhçdayaþ>#, tri, (durduùñaü hçdayaü yasya . a÷atrutvena na hçdbhàvaþ .) duùñàntaþkaraõaþ . iti ÷abdàrthakalpataruþ ..

#<dula>#, ka utkùepe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüparaü-sakaü-señ .) ka, dolayati dhåliü vàyuþ . iti durgàdàsaþ ..

#<duliþ>#, puü, (dolatãti . dula + %<igupadhàt kit .>% uõàü 4 . 119 . iti in .) munivi÷eùaþ . kamañhyàm strã . iti medinã . le, 26 ..

#<dulã>#, strã, (dula + in . và ïãù .) duliþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<du÷caraþ>#, puü, (durduþkhena caratãti . dur + cara + ac .) ÷ambåkaþ . iti hàràvalã . 112 .. bhallåkaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (durduþkhena caryate iti . khal .) durgame, tri . (yathà, ràmàyaõe . 3 . 26 . 7 .
     %<praviùño sãtayà sàrdhaü du÷caraü daõóakaü vanam ..>% du÷caraõãye, tri . yathà, mahàbhàrate . 12 . 23 . 6 .
     %<tva¤caràdya vidhiü pàrtha ! du÷caraü durbalendriyaiþ ..>%)

#<du÷carmà>#, [n] puü, (duùñaü carma yasya .) apràvçtameóhraþ . %<yathà, du÷carmà gurutalpagaþ .>% iti smçtiþ .. tatparyàyaþ . dbinagnakaþ 2 caõóaþ 3 ÷ipiviùñaþ 4 . iti hemacandraþ . 3 . 118 .. koñharogaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<du÷cikyaü>#, klã, lagnàt tçtãyalagnam . yathà --
     %<khaü meùåraõamàspadaü madanabhe yàmitramastadyune dyåna¤càpi suhçdgçhe tu hivukaü pàtàlamambho'pi ca .
     du÷cikyaü sahaje vadanti munayo ripphaü tato dvàda÷e ùañkoõaü ripumandire navamabhe tryàdyaü trikoõaü punaþ ..>% iti dãpikà ..

#<du÷cyavanaþ>#, puü, (durduþkhena cyavanaü bahukàlànantaraü patanaü yasya . durduùña÷cyavanaþ ÷ivo yasya . ÷ivena abhibhåtatvàt tathàtvam . yadvà, durduþkhena ÷cåyate iti . ÷cu ïa gatau + %<chandasi gatyarthebhyaþ .>% 3 . 3 . 129 . iti yuc .) indraþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 47 .. (avicàlye, tri . yathà, çgavede . 10 . 103 . 2 .
     %<yutkàreõa du÷cyavanena dhçùõunà ..>%)

#<duùa>#, ãr ya au vaikçte . iti kavikalpadrumaþ .. (divàü-paraü-akaü-aniñ .) vaikçtama÷uddhãbhàvaþ .. ir, aduùat adukùat . asmàt puùàditvànnityaü ïa ityanye . ya, duùyati lokaþ pàpàt . au, doùñà . iti durgàdàsaþ ..

#<duùkaraü>#, klã, (durduþkhena kriyate iti . kç + khal .) àkà÷am . iti ÷abdàrthakalkaruþ .. (bhàve khal .) duþkhena karaõam . (karmaõi khal .) duùkheõa kriyayàõe, tri . iti mugdhabodham .. (yathà, devãbhàgavate . 5 . 1 . 3 .
     %<vane gatvà tapastaptaü vàsudevena duùkaram .
     viùõoraü÷àvatàreõa ÷ivasyàràdhanaü kçtam ..>%)

#<duùkarma>#, [n] klã, (duùñaü karma .) pàpam . yathà,
     %<duùkarmajà nçõàü rogà yànti caiva kamàcchamam .
     japaiþ suràrcanairhomairdànaisteùàü ÷amo bhavet ..>% iti ÷àtàtapãyakarmavipàkaþ .. (ninditakarma .. * .. duùñaü karma asyeti vigrahe . duùkarmakàrake, tri . yathà, mahàbhàrate . 5 . 132 . 20 .
     %<tato vasati duùkarmà narake ÷à÷vatãþ samàþ ..>%)

#<duùkulãnaþ>#, puü, coranàmagandhadravyam . iti ÷abdaratnàvalã .. (duùkule bhavaþ . duùkula + pakùe khaþ . duùkulodbhave, tri . iti ÷abdàrthakalpataruþ .. (yathà, mahàbhàrate . 5 . 39 . 46 .
     %<duùkulãnaþ kulãno và maryàdàü yo na laïghayet ..>%)

#<duùkçtaü>#, klã, (duùñaü kçtam .) pàpam . ityamaraþ . 1 . 4 . 23 .. tattu tatkarturmaraõànantaraü tena saha gacchati . yathà --
     %<gçhàdarthà nivartante ÷ma÷ànàdapi bàndhavàþ .
     sukçtaü duùkçtaü loke gacchantamanugacchati ..
     tasmàdbittaü samàsàdya daivàdbà pauruùàdatha .
     dadyàt samyak dvijàtibhyaþ kãrtanàni ca kàrayet ..>% iti vahnipuràõe yamànu÷àsananàmàdhyàyaþ .. (duùñakçte, tri . yathà, mahàbhàrate . 9 . 43 . 20 .
     %<yuùmàka¤càprasàdena duùkçtena ca karmaõà .
     yat pàpaü vardhate'smàkaü yataþ smo brahmaràkùasàþ ..>%)

#<duùkrãtaü># tri, (durduþkhena krãyate sma iti . dur + krã + ktaþ .) mahàrgham . yathà --
     %<krãtvà målyena yo dravyaü duùkrãtaü manyate krayã .
     vikretuþ pratideyantat tasminnevàhnyavikùatam ..>% iti pràya÷cittatattve nàradaþ ..

#<duùkhaü># klã, (duùñaü khanati àviùkarotãti . khana + óaþ . %<iõaþ ùaþ .>% 8 . 3 . 39 . iti visargasya ùaþ .) duþkham . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<duùkhadiraþ># puü, (duùñaþ khadira iti pràdisamàsaþ .) khadiravçkùabhedaþ . tatparyàyaþ . kàmbojã 2 .) kàlaskandhaþ 3 gorañaþ 4 amarajaþ 5 patrataruþ 6 bahusàraþ 7 sàrakhadiraþ 8 mahàsàraþ 9 kùudrakhadiraþ 10 . asya guõàþ . kañutvam . uùõatvam . tiktatvam . raktavraõotthadoùakaõóåtiviùavãsarpajvarakuùñhonmàdabhåtanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<duùñaü>#, klã, (duù + ktaþ .) kuùñham . iti ÷abda candrikà .. kuóa iti khyàtam ..

#<duùñaþ>#, tri, (duùyatãti + duù + kartari ktaþ .) durbalaþ . adhamaþ . iti vi÷vaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 233 . 11 . mahàkulãnàbhirapàpikàbhiþ strãbhiþ satãbhistava sakhyamastu . caõóà÷ca ÷auõóà÷ca mahà÷anà÷ca caurà÷ca duùñà÷ca palà÷ca varjyàþ ..)

#<duùñavçùaþ>#, puü, (duùño vçùa iti karmadhàrayaþ .) ÷akto 'pyadhurvahaþ . gaóyà garu iti bhàùà . tatparyàyaþ . galiþ 2 . iti hemacandraþ . 4 . 329 ..

#<duùñà>#, strã, (duùyati sma yonidoùeõeti . duù + kta + ñàp .) puü÷calã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<duùñhu>#, vya, (dur ninditaü tiùñhatãti + dur + sthà + %<apaduþsuùu sthaþ .>% uõàü . 1 . 26 . iti kuþ . %<suùamàdiùu ca .>% 8 . 3 . 98 . iti suùamàditvàt ùatvam .) nindà . ityamaraþ . 3 . 4 . 19 .

#<duùñhuþ>#, tri, (durninditastiùñhatãti + dura + sthà + kuþ ùatva¤ca .) avinãtaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<duùpatraþ>#, puü, (duùñàni patràni yasya .) coranàmagandhadravyam . ityamaraþ . 2 . 4 . 128 ..

#<duùpradharùaõã>#, strã, (durduþkhena pradhçùyate iti . dhçù + karmaõi lyuñ striyàü ïãp . yadbà, bhàùàyàü duùpradharùatãti yuc .) vàrtàkã . ityamaraþ . 2 . 4 . 114 .. (puü, dhçtaràùñraputtrabhedaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 67 . 94 .
     %<vindànuvindau durdharùaþ subàhurduùpradharùaõaþ ..>% duþkhena dharùaõãye, tri . yathà, ràmàyaõe . 3 . 18 . 9 .
     %<pravi÷ya càgni÷araõaü tamçùiü duùpradhaùaõam .
     tathetyuktvà÷ramapadaü pravive÷a niveditum ..>%)

#<duùpradharùà>#, strã, (duþkhena pradhçùyate iti . pra + dhçùa + ac + ñàp .) duràlabhà . kharjårã . iti ràjanirghaõñaþ .. (puü, dhçtaràùñraputtrabhedaþ . yathà, mahàbhàrate . 6 . 61 . 25 .
     %<ugro bhãmaratho bhãmo vãrabàhuralolupaþ .
     durmukho duùpradharùa÷ca vivitsurvikañaþ samaþ ..>% (duþkhena paràbhavanãye, tri . yathà, mahàbhàrate . 5 . 151 . 46 .
     %<sàravadbalamasmàkaü duùpradharùaü duràsadam ..>%)

#<duùpradharùiõã>#, strã, (paunaþpunyena duþkhena dhçùyate iti . dhçù + àbhãkùõye õiniþ .) duùpradharùaõã . ityamarañãkàyàü bharataþ .. kaõñakàrã . iti ràjanirghaõñaþ .. bçhatã . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<duùprave÷à>#, strã, (duþkhena pravi÷yate iti . pra + vi÷ + karmaõi ac . ñàp ca .) kanthàrãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (duùprave÷anãye, tri . yathà, ràmàyaõe . 3 . 6 . 2 .
     %<ku÷acãraparikùiptaü bràhmyà lakùmyà samàvçtam .
     duùprave÷aü duràlakùyaü såryamaõóalavarcasam ..>%)

#<duùmantaþ>#, puü, (duù doùavatãü manyate ÷akuntalàmiti . duù + man + ktaþ . nipàtanàt sàdhuþ .) candravaü÷ãyaràjavi÷eùaþ . sa aitiputtraþ . tasya puttro bharataràjacakravartã . patnã ÷akuntalà . iti ÷rãbhàgavatam .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 68 . 3 .
     %<pauravànàü vaü÷akaro duùmanto nàma vãryavàn .
     pçthivyà÷caturantàyà goptà bharatasattam ! ..>% vivaraõamasya tadadhyàyàt vistara÷o draùñavyam . duùyanta ityapi pàñhaþ ..)

#<duspar÷aþ>#, puü, (duþkhena spç÷yate iti . dur + spç÷a + karmaõi khal . visargasya và lopaþ .) daràlabhà . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (paryàyo'sya yathà,
     %<yàso yavàso duspar÷o dhanvayàsaþ kunà÷akaþ .
     duràlabhà duràlambhà samudràntà ca rodinã ..
     gàndhàrã kacchurànantà kaùàyà haravigrahà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) duþkhaspç÷ye, tri ..

#<dussthaþ>#, puü, (duþkhena tiùñhatãti . duþ + sthà + kaþ .) kukkuraþ . kukkuñaþ . iti ÷abdàrthakalpataruþ .. (duþsthite, tri . yathà, bhaññau . 2 . 39 .
     %<balirbabandhe jaladhirmamanthe jahre'mçtaü daityakulaü vijigye .
     kalpàntadussthà vasudhà tathohe yenaiùa bhàro'ti gururna tasya ..>%)

#<duha>#, ir ardane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüparaü-sakaü-señ .) ir, aduhat adohãta . ardanamiha vadhaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<duha>#, la ¤a au duhi . iti kavikalpadrumaþ .. (adàüubhaü-sakaü-aniñ .) dhuk dohanam . tacca vyaktãkaraõamiti dhàtupàràyaõikàþ . ¤a la, dogdhi dugdhe gàü dugdhaü gopaþ . svayaü pradugdhàsya guõairupasnutà vasåpamànasya vasåni medinãti kiràte vasånãti karmaõo vidyamànatayà karmakartçtvàbhàvàt skhalitamityeke . duhàderapradhànakarmaviùaye karmakartçtve pradhànakarmaprayogo durni vàraþ . iti kulacandraþ .. svamate tu ataevànayoróhe'pi óhavattvamiti vacanàt pacaduhoþ karmaõi vidyamàne'pi karmakartçtvam . iti durgàdàsaþ ..

#<duhità>#, [ç] strã, (dogdhi vivàhàdikàle dhanàdikamàkçùya gçhõàtãti . yadbà, dogdhi gà iti . àrùakàle kanyàsu eva godohanabhàrasthitestathàtvam . duha + %<naptçneùñçtvaùñçhotçpàtçbhràtçjàmàtçmàtçpitçduhitç .>% uõàü . 2 . 96 . iti tçc . nipàtanàt guõàbhàvaþ .) kanyà . ityamaraþ . 2 . 6 . 28 .. kanyàdànapàtràpàtraü yathà --
     %<kçtvà parãkùàü kàntasya vçõoti kàminã varam .
     varàya guõahãnàya vçddhàyàj¤ànine tathà ..
     daridràya ca måóhàya yogine kutsitàya ca .
     atyantakopayuktàya càtyantadurmukhàya ca ..
     càpalàyàïgahãnàya càndhàya badhiràya ca .
     jaóàya caiva mårkhàya klãvatulyàya pàpine ..
     brahmahatyàü labhet so'pi yaþ svakanyàü dadàti ca .
     ÷àntàya guõine caiva yåne ca viduùe'pi ca ..
     vaiùõavàya sutàü dattvà da÷avàpãphalaü labhet .. * ..>% kanyàvikraye doùo yathà --
     %<yaþ kanyàpàlanaü kçtvà karoti vikrayaü yadi .
     vipadà dhanalobhena kumbhãpàkaü sa gacchati ..
     kanyàmåtrapurãùa¤ca tatra bhakùati pàtakã .
     kçmibhirdaü÷itaþ kàkairyàvadindrà÷caturda÷a ..
     mçta÷ca vyàdhayonau ca sa labhejjanma ni÷citam .
     vikrãõãte màüsabhàraü vahatyevaü divàni÷am ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóam .. kanyàdànaphalaü yathà --
     %<da÷avàpãsamà kanyà dãyate bràhmaõàya tat .
     vedaj¤àya pavitràya càpratigraha÷àline ..
     sandhyàyaj¤avedapàñhakàriõe satyavàdine .
     asmai pradattà kanyà ca da÷avàpãphalapradà ..
     trisandhyàkàriõe satyavàdine gçha÷àline .
     vedaj¤àya ca vipràya dattàrdhaphaladàyinã ..
     pratigrahagçhãtàya sandhyàhãnàya nitya÷aþ .
     mårkhàya dattà kanyà ca sà catuþphaladàyinã ..
     paradàragçhãtàya yàjakàya dbijàya ca .
     ÷añhàya sandhyàhãnàya vàpyekaphaladà sutà ..
     sarvasandhyàsvagàyattrãvihãnàya ÷añhàya ca .
     viprodbhavàya dattà yà vàpyardhaphaladà sutà ..
     pàpine ÷ådrajàtàya viprakùetrodbhavàya ca .
     dattà càõóàlatulyàya kanyà sà narakapradà ..
     viùõubhaktàya viduùe vipràya satyavàdine .
     jitendriyàya dattà yà viü÷adbàpãphalapradà ..
     ùaùñivarùasahasràõi divyaråpaü vidhàya ca .
     evambhåtàya dattà ca modate viùõumandire ..
     dattvà kanyàü su÷ãlà¤ca haràya haraye'thavà .
     nàràyaõasvaråpa¤ca bhavedeva ÷rutau ÷rutam ..
     viùõubhakto yadà kanyàü dadàti viùõuprãtaye .
     sa labheddharidàsya¤ca dhruvaü viprodbhavàya ca .. * ..>% vivàhànantaraü kanyàyà bhartçgçhagabhanasamaye pitràdãnàü rodanaü ÷àstrasiddham . yathà durvàsasà saha aurvakanyàyàþ kandalyà vivàhe .
     %<kanyàsamarpaõaü kçtvà mohàduccai ruroda ca .
     mårchàmavàpa sa muniþ svakanyàvirahàturaþ ..
     apatyabheda÷okaughaþ svàtmàràmaü na mu¤cati .
     kùaõena cetanàü pràpya bodhayàmàsa kanyakàm ..
     mårchitàü tàtavicchedàdrudantãü ÷okasaüyutàm ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóa÷rãkçùõajanmakhaõóe ..

#<duhituþpatiþ>#, puü, (duhituþ sutàyàþ patiþ . %<vibhàùàsvasçpatyoþ .>% 6 . 3 . 24 . iti vibhakteraluk .) jàmàtà . ityamarañãkàsàrasundarã ..

#<duhyaü>#, klã, (duhyate iti . duha + %<etistu ÷àsvçdçjuùaþ kyap .>% 3 . 1 . 109 . ityatra %<÷aüsi duhiguhibhyo và .>% iti kà÷ikokteþ kyap .) dohanayogyam . dohyam . iti vyàkaraõam ..

#<då>#, o ïa ya khede . iti kavikalpadrumaþ .. (divàüàtmaü-akaü-sakaü ca-señ .) kheda iha upataptãkaraõamupataptãbhàva÷ca . o, dånaþ . ïa ya, dåyate dainyaü janam . iti caturbhujaþ . màü kathaü pa÷yanna dåyase iti raghuþ . iti durgàdàsaþ ..

#<dåóabhaþ>#, tri, (durduþkhena dabhyate iti . dur + dabha + khal . %<duro dà÷anà÷adabhadhyeùåtvamuttarapadàdeþ ùñutva¤ca .>% 6 . 3 . 109 . ityasyeti vàrtikyoktyà åtvaü bhasya óatva¤ca .) vyasanapràptaþ . vipadyuktaþ . iti saükùiptasàraþ .. (durdahaþ . yathà, çgvede . 1 . 15 . 6 .
     %<yuvaü dakùaü dhçtavratamitràvaruõadåLabham ..>% %<dåóabhaü durdahaü ÷atrubhirdagdhuü vinà÷ayituma÷akyamityarthaþ .>% %<dåóabhaü daha bhasmãkaraõe duþkhena dahyate iti durdahaü ãùaddaþsuùvityàdinàdurityupapade dagdheþ khal vyatyayo bahulamityukàrasya åkàro rephasya lopaþ dakàrasya óakàro hakàrasya ca bhakàraþ ..>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<dåóà÷aþ>#, tri, (duþkhena dà÷yate yaþ . dur + dà÷i + khal . %<pçùodaràõi yathopadiùñam .>% 6 . 3 . 109 . ityasya %<duro dà÷anà÷eti .>% vàrtikoktyà åtvaü óatva¤ca .) pãóàyuktaþ . iti siddhàntakaumudã .. (yathà, atharvavede . 1 . 13 . 1 .
     %<namaste astva÷mane yenà dåóà÷e asyasi ..>%) dantyasànto'pi ..

#<dåóhyaþ>#, tri, (duþsvena dhyàyatãti . dur + dhyai + khal . %<duro dà÷anà÷adamadhyeùåttaramuttarapapàdeþ ùñutva¤ca .>% 6 . 3 . 109 . ityasya vàrtikoktyà åtvaü óhatva¤ca .) adhamaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<dåõà÷aþ>#, tri, (duþkhena nà÷yate 'sau . dur + nà÷i + khal . %<duro dà÷anà÷eti .>% . 6 . 3 . 109 ityasya vàrtikektyà åtvaü õatva¤ca .) duþkhena naùñaþ . iti siddhàntakaumudã .. (nà÷ayittuma÷akyaþ . yathà, çgvede . 9 . 63 . 11 .
     %<yo dåõà÷o vanuùyatà ..>%)

#<dåtaþ>#, puü, (dåyate vàrtàvahanàdineti . då + %<dåtanibhyàü dãrgha÷ca .>% uõàü . 3 . 90 . iti ktaþ dãrgha÷ca .) vàrtàharaþ . tatparyàyaþ . sande÷aharaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 16 .. sandiùñakathakaþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. tasya lakùaõaü yathà --
     %<yathoktavàdã dåtaþ syàdde÷abhàùàvi÷àradaþ .
     ÷aktaþ kle÷asaho vàgmã de÷akàlavibhàgavit ..
     vij¤àtade÷akàla÷ca dåtaþ syàt sa mahãkùitaþ .
     vaktà nayasya yaþ kàle sa dåto nçpaterbhavet ..>% iti matsyapuràõam .. api ca .
     %<medhàvã vàkpañuþ pràj¤aþ paracittopalakùakaþ .
     dhãro yathoktavàdã ca eùa dåto vidhãyate ..>% iti càõakye . 106 .. anyacca .
     %<pareïgitaj¤aþ paravàgvyaïgyàrthasyàpi tattvavit .
     sadotpannamatirghãro dåtaþ syàt pçthivãpateþ ..
     dåta¤caiva prakurvãta sarva÷àstravi÷àradam .
     iïgitaj¤aü tathà sabhyaü dakùaü satkulasambhavam ..
     anuraktaþ ÷ucirdakùaþ smçtimànde÷akàlavit .
     vapuùmàn vãtabhãrvàgmã dåto ràj¤aþ pra÷asyate ..
     dåta eva hi sammatto bhinattyeva hi saïgatàn .
     vimçùyàrtho mitàrtha÷ca tathà ÷àsanahàrakaþ ..
     dåtàstrayo'màtyaguõaiþ samaiþ pàdàrdhavarjitaiþ .
     vimçùyàrthaü kàryava÷àt ÷àsanaü na karoti yaþ ..
     mitàrthaþ kàryamàtroktau na kuryàduttarottaram .
     yathoktavàdã sande÷ahàrako lekhahàrakaþ ..
     tatra dåto vrajanneva cintayeduttarottaram .
     vàrtàvi÷eùaü bhåpàya jhañicityaïgave÷mani ..
     dåto hi na likhet ki¤cit nirõetà vinisaü÷ayam .
     pçcchyamàno'pi na bråyàt svàminaþ kvàpi vai÷asam ..>% iti yuktikalpataruþ .. * .. atha dåte varõanãyàni . nijaprabhutejaþ ÷rãvikramaunnatyakaravàkyam 1 ÷atrukùobhakaraceùñà 2 adharùaõãyatà 3 dakùatà 4 nirbhayatvam 4 . iti kavikalpalatà .. (vaidyakoktadåto yathà --
     %<àturopakramàrthantu dåto yàti bhiùaggçhe .
     tasya parãkùaõaü kàryaü yena saülakùyate gadaþ ..
     kha¤jàndhamåkaü vadhira¤ca vàmanaü striya¤ca kubjaü tçùita¤ca jãrõam .
     ÷ràntaü kùudhàrtaü ÷ramita¤ca dãnaü ÷astaü na vai vedavido vadanti ..>%
     %<yaþ karka÷aþ krodhanapà÷apàõirbhiùagvigarhãkçta÷auvçta÷ca .
     ete na ÷astàþ pravadanti dhãrà dåtà vikàraü prativardhayanti ..
     yaþ kàùñhahastoddhatapà÷apàõistathàturo dãnavacàhi roditaþ .
     praklinnanetrogamanotsuko'pi varjyo rujàrto'÷ubhakàridåtaþ ..>%
     %<nakåñahasto'vaùñabhya vakrapàdena tiùñhati .
     tasmàdàkuõñhavàdã yo na ÷asto vaidyakarmaõi ..
     yathà gacchati ÷ãghreõa àvi÷yotthàya muhyati .
     pàdau prasàrya vi÷ati mastake vinyaset karam ..
     bhinatti loùñrakàùñha¤ca tçõaü sphoñayate kvacit .
     athavà spç÷ate nà÷àü stanaü và spç÷ate punaþ ..
     bhåmiü likhati pàdena rekhàü vàpi karoti yaþ .
     nidràü và kurute yastu sa dåto'riùñakàrakaþ ..
     yaþ ÷vetavastràvçtapårõapàõiþ sampåõatàmbålamukhaþ pra÷astaþ .
     dvijastathà màõavakaþ su÷ãlaþ praj¤àdhika÷càhvayate sukhàya ..>%
     %<àgatyodãcyapårbàmatha varuõadi÷amai÷amà÷ritya ÷ànto dçùñvà vaidyaü prahasya pravadati nipuõaü nàtinãcaü na coccam .
     uttiùñheti prasàdaü kuru vacanamidaü saukhyavàrtàü tanoti pràj¤aiþ svàrthaü prakçùñaü mukhamagadaharaü rogiõàü vaidyalàbham ..
     parbàü di÷aü samàsàdya pra÷àntaþ ÷àntayà girà .
     vadanti vaidyalàbhàya rogiõà¤ca sukhàvaham ..
     gra÷càgatyopaviùño'pi ÷lokaü vàtha subhàùitam .
     vadate ÷àntayà vàcà vaidyalàbha÷ca ÷àntaye ..
     yo'bhivàdyàpi vaidyasya kùemaü saüpçcchate punaþ .
     phalaü dadàti puùpaü và rogiõà¤ca sukhàvaham ..
     tasya saukhyaü rujàü ÷àntiryasya dåtà idaü viduþ .
     kimatra bahunoktena ramyo dåtaþ sukhàvahaþ ..>% iti hàrãte dvitãyasthàne ùaùñhe'dhyàye ..)

#<dåtaghnã>#, strã, (du upatàpe + bhàve auõàdikaktaþ dãrgha÷ca . dåtaü upatàpaü hantãti . hana + ñak . ïãp .) kadambapuùpã . iti ÷abdacandrikà ..

#<dåtiþ>#, strã, (dåyate nàyakàdivàrtàharaõàdineti . du + bàhulakàt tiþ dãrgha÷ca . ityujjvaladattaþ . 4 . 179 .) dåtã . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, raghuþ . 18 . 53 .
     %<pratikçtiracanàbhyo dåtisandar÷itàbhyaþ samadhikatararåpàþ ÷uddhasantànakàmaiþ ..>%)

#<dåtikà>#, strã, (dåtireva . svàrthe kan . tataùñàp .) dåtã . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, pa¤catantre . 1 . 178 .
     %<jambuko huóuyuddhena vayaü àùàóhabhåtinà .
     dåtikà parakàryeõa trayo doùàþ svayaü kçtàþ ..>%)

#<dåtã>#, strã, (dåtiþ . kçdikàditi và ïãù .) sàrikà . iti ràjanirghaõñaþ .. dautyakarmaõiniyuktà strã . strãpuüsoþ sande÷apràpikà . tatparyàyaþ . sa¤càrikà 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 17 .. dåtiþ 3 dåtãkà 4 dåtikà 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 280 .
     %<dayitaprahitàü dåtãmàlambya kareõa tamasi gacchantã .
     svedacyutamçganàbhirdåràdgauràïgi ! dç÷yàsi ..>%) dautyavyàpàrapàraïgamà . tasyàþ saüghaññanavirahanivedanàdãni karmàõi . iti rasama¤jarã .. (tadbhedaguõà yathà, sàhityadarpaõe . 3 . 126127 .
     %<dåtyaþ sakhã nañã dàsã dhàtreyã prative÷inã .
     bàlà pravrajità kàråþ ÷ilpinyàdyàþ svayaü tathà ..
     kalàkau÷alamutsàho bhakti÷cittaj¤atà smçtiþ .
     màdhuryaü narmavij¤ànaü vàgmità ceti tadguõàþ .
     età api yathaucityàduttamàdhamamadhyamàþ ..>%)

#<dåtãkà>#, strã, dåtã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dåtyaü>#, klã, (dåtasya bhàvaþ karma và . dåta + %<dåtabaõigbhyà¤ca .>% 5 . 1 . 126 . ityasyeti vàrtikoktyà yaþ . vaidike tu %<dåtasya bhàgakarmaõã .>% 4 . 4 . 120 . iti yaþ .) dåtakarma . (yathà, harivaü÷e . 109 . 41 .
     %<vacana¤ca yathàsmàbhirdåtye naþ kçùõavigrahe ..>% tathà ca çgvede . 1 . 161 . 1 . %<kimãyate dåtyam ..>%) dåtasya bhàvaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 16 .. dåtasvabhàvaþ . iti medinã . ye, 32 ..

#<dånaþ>#, tri, (o då ïa ya khede + ktaþ . %<odita÷ca .>% 8 . 2 . 45 . iti niùñàtasya naþ . yadvà, du gatau + ktaþ . %<dugvordãrgha÷ca .>% iti vàrtikoktyà tasya naþ dãrgha÷ca .) adhvàdinà ÷ràntaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 102 .. upataptaþ . yathà, naiùadhe . 3 . 94 .
     %<pittena dåne rasane sitàpi tiktàyate haüsakulàvataüsa ! ..>%

#<dåraü>#, tri, (durduþkheneyate pràpyate iti . dur + in + %<durãõã lopa÷ca .>% uõàü 2 . 20 . rak dhàtorlopa÷ca .) anikañam . asannikçùñam . tatparyàyaþ . viprakçùñam 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 68 .. anàsannam 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, hitopade÷e . 1 . 43 .
     %<÷arãrasya guõànà¤ca dåramatyantamantaram .
     ÷arãraü kùaõaviüdhvasi kalpàntasthàyino guõàþ ..>%) àke 1 paràke 2 paràcaiþ 3 àre 4 paràvataþ 5 . iti pa¤ca dåranàmàni . iti vedanighaõñhau 3 adhyàyaþ ..

#<dåradar÷anaþ>#, puü, (dåre'pi dar÷anaü dçùñiryasya .) gçdhaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (durlabhe, tri . yathà, bhàgavate . 1 . 11 . 8 .
     %<aho sanàthà bhavatà sma yadvayaü traipiùñapànàmapi dåradar÷anam .
     premasmitasnigdhanirãkùaõànanaü pa÷yema råpaü tava sarvasaubhagam ..>%)

#<dåradar÷ã>#, [n] puü, (dåràt dåramapi và pa÷yatãti . dç÷a + õiniþ .) paõóitaþ . ityamaraþ . 2 . 7 . 6 .. gçdhraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. dãrghadar÷ake, tri ..

#<dåradçk>#, [÷] puü, (dåraü dåràdbà pa÷yatãti . dç÷ + kvip .) paõóitaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. gçdhraþ . iti hemacandraþ . 4 . 401 .. dãrghadar÷ake, tri ..

#<dåramålaþ>#, puü, (dåre asannikañe målaü yasya .) mu¤jatçõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dåravedhã>#, [n] tri, (vedho'styasyeti . iniþ . dåràt vedhã .) dåràt lakùyabhedakaþ . tatparyàyaþ . dåràpàtã 2 . iti hemacandraþ . 3 . 4 . 37 ..

#<dåreritekùaõaþ>#, tri, (dåre ãrite ãkùaõe yasya .) kekaraþ . iti ÷abdamàlà ..

#<dåryaü>#, klã, (dåre parityàjyam . dåra + yat .) viùñhà . iti ÷abdaratnàvalã .. (dåràya rogadårãkaraõàya sàdhu iti yat .) ÷añã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dårvà>#, strã, (durvate durvyate và . durva hiüsàyàm + ac gha¤ và . %<upadhàyà¤ca .>% 8 . 2 . 78 . iti dãrghaþ .) svanàmakhyàtaghàsaþ . tatparyàyaþ . ÷ataparvikà 2 sahasravãryà 3 bhàrgavã 4 ruhà 5 anantà 6 . ityamaraþ . 2 . 4 . 558 .. tiktaparvà 7 durmarà 8 . bahuvãryà 9 harità 10 haritàlã 11 kaccharuhà 12 .. ÷uklàyàþ paryàyaþ . ÷atavãryà 1 gaõóàlã 2 ÷akulàkùakaþ 3 golomã 4 . iti jañhàdharaþ .. ÷ataparvà 5 sitadårvà 6 sità 7 . iti ratnamàlà .. nandà 8 mahàvarà 9 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 110 . 17 .
     %<ku÷àkàreva dårveyaü saüstãrõeva ca bhåriyam ..>%) asyà guõaþ . raktapittakaõóutvagdoùanà÷itvam . iti ràjavallabhaþ ..

#<dårvàùñamã>#, strã, (dårvà tadråpà gaurã tatpriyà aùñamã .) bhàdra÷uklàùñamã . tatra kartavyavratavidhiryathà --
     %<brahman bhàdrapade màsi ÷uklàùñamyàmupoùitaþ .
     dårvàü gaurãü gaõe÷a¤ca phalàkàraü ÷ivaü yajet ..
     phalavrãhyàdibhiþ sarvaiþ ÷ambhuü namaþ ÷ivàya ca .
     anagnipakvama÷nãyànmucyate brahmahatyayà ..>% iti saüvatsarakaumudãdhçtagaruóapuràõavacanam .. * tadvrataprayogavidhiryathà -- pårbadine saüyamaü vidhàya taddine pràtaþ kçtasnànàdiþ àsane copavi÷yàcamya bràhmaõàn svastivàcya såryàrdhyaü dattvà saïkalpaü kuryàt . viùõurnamo'dya bhàdre màsi ÷ukle pakùe aùñamyàü tithàvàrabhyàmukagotrà ÷rãamukã martyalokàdhikaraõakasukhasaubhàgyàvicchinnaputtrapauttràdilàbhapårbakabrahmalokapràptikàmà ÷rãviùõuprãtikàmà và bhaviùyapuràõoktàùñàvarùaniùpàditadårvàùñamãvratamahaü kariùye . iti saïkalpya såktaü pañhitvàsana÷uddhyàdikaü vidhàya gaõe÷àdidevatàþ saüpåjya dhyànaü kuryàt . * . yathà --
     %<nãlotpaladala÷yàmaü caturbàhuü kirãñinam .
     ÷aïkhacakragadàpadmadhàriõaü vanamàlinam ..
     ÷rãvatsalakùaõopetaü ÷riyà vàõyà samanvitam ..>% iti dhyàtvà sva÷irasi puùpaü dattvà mànasairupacàraiþ saüpåjyàrghasthàpanaü kçtvà punardhyàtvàvàhya pàdyàdibhiþ påjayet . etat pàdyaü oü kçùõàya namaþ . evaü krameõa saüpåjya àvaraõadevatàþ påjayet . yathà oü ÷acyai namaþ . evaü durgàyai gauryai ÷riyai sarasvatyai gaïgàyai dityai adityai suùeõàyai arundhatyai mandodaryai subhadràyai ÷àõóilyai jayàyai vijayàyai ramàyai dãkùàyai revatyai damayantyai ÷ãlàyai suke÷àyai rambhàyai vàsudevàya devakyai viùõave mahàdevàya sarvebhyo devebhyaþ sarvàbhyo devãbhyaþ . tato dårvàü dhyàyet . * . oü nãlotpaladala÷yàmàü sarvadeva÷irodhçtàm . viùõudehodbhavàü puõyàmamçtairabhiùi¤citàm .. sarvadaivàjaràü dårvàmamaràü viùõuråpiõãm . divyasantànasaüdàtrãü dharmàrthakàmamokùadàm .. evaü dhyàtvà ùoóa÷opacàraiþ påjayet . idamàsanaü oü dårvàyai namaþ . evaü krameõa saüpåjya aùñagranthiyuktaóorakaü phalàni yaj¤opavãtàdikaü dattvà praõamet .
     %<tvaü dårve'mçtanàmàsi påjitàsi suràsuraiþ .
     saubhàgyasantatiü dattvà sarvakàryakarã bhava ..
     yathà ÷àkhàpra÷àkhàbhirvistçtàsi mahãtale .
     tathà mamàpi santànaü dehi tvamajaràmaram ..>% tato bhojyamutsçjet . óorakaü vàmahaste baddhvà kathàü ÷çõuyàt .. * .. atha kathà . yudhiùñhira uvàca .
     %<vratamekaü samàcakùva vicàrya madhusådana ! .
     yena santativicchedo jàyate na kadàcana ..
     ÷rãkçùõa uvàca .
     màsi bhàdrapade'ùñamyàü ÷uklapakùe yudhiùñhira ! .
     dårvàùñamãvrataü nàma yà karoti pativratà ..
     na tasyàþ kùayamàpnoti santànaü sàptapauruùam .
     nandate vardhate nityaü yathà dårvà tathà kulam ..
     yudhiùñhira uvàca .
     kathameùà samutpannà kasmàddårvà ciràyuùã .
     kasmàdvandyà pavitrà ca loke dhanyà mahãtale ..
     kena và tadvrataü deva ! caritaü kena hetunà ..
     ÷rãkçùõa uvàca .
     kùãrodasàgare pårbaü mathyamàne'mçtàrthinà .
     viùõunà bàhujaïghàbhyàü vidhçto mandaro giriþ ..
     bhramatà tena vegena lomànyàgharùitàni vai .
     årmibhistàni romàõi cotkùiptàni tañàntare ..
     ajàyata ÷ubhà dårvà ramyà harita÷àdbalà .
     evameùà samutpannà dårvà viùõutanådbhavà ..
     tasyà upari vinyastaü mathitàmçtamuttamam .
     devadànavagandharvayakùavidyàdharoragaiþ ..
     tatra ye'mçtakumbhasya nipeturvàribindavaþ .
     tairiyaü spar÷amàsàdya dårvà caivàjaràmarà ..
     vandyà pavitrà devaistu sarvadàbhyarcità tathà .
     påjayettàü prayatnena dravyairnànàvidhairapi ..
     aùñamyàü phalapuùpaistu guvàkairnàrikelakaiþ .
     dràkùàharãtakãbhi÷ca mocakairjàyakaistathà ..
     nàgaraïgai÷ca jambãrairbãjapårai÷ca ÷obhanaiþ .
     dadhyakùataiþ payobhi÷ca dhåpanaivedyadãpakaiþ ..
     mantreõànena ràjendra ! ÷çõuùva kathitaü mayà .
     tvaü dårve'mçtanàmàsi vanditàsi suràsuraiþ ..
     saubhàgyaü santatiü dattvà sarvakàryakarã bhava .
     yathà ÷àkhàpra÷àkhàbhirvistçtàsi mahãtale ..
     tathà mamàpi santànaü dehi tvamajaràmaram .
     evameva purà pàrtha ! påjità trida÷ottamaiþ ..
     teùàü patnãbhirani÷aü bhaginãbhistathaiva ca .
     påjità ca tathà gauryà devyà ratyà ÷riyà tathà ..
     sarasvatyà gaïgayà ca dityàdityà su÷ãlayà .
     bindumatyà ve÷avatyà indumatyà su÷ãlayà ..
     mandodaryà caõóikayà màyayà dãkùayà tathà .
     martyaloke ca revatyà damayantyà su÷ãlayà ..
     suke÷ayà ghçtàcyà ca rambhayà mi÷rake÷ayà .
     majjananyà menakayà tathaiva mànikàdibhiþ ..
     strãbhirabhyarcità dårvà saubhàgyasukhadàyinã .
     snàtàbhiþ ÷ucivastràbhirdårvà saüpåjità janaiþ ..
     dattvà piùñàni viprebhyaþ phalàni vividhàni ca .
     tilapiùñàni godhåmadhànyapiùñàni pàyasam ..
     bhojayitvà sahçnmitraü sambandhisvajanaü tathà .
     tato bhu¤jãta taccheùaü svayaü bhaktyà samàhità ..
     nàrã caiva prakurvãta càùñamãvratamuttamam .
     sarvataþ sukhasaubhàgyaputtrapauttràdibhiryutà ..
     martyaloke ciraü sthitvà caturvargaü gatà punaþ .
     vasate ramayà sàrdhaü yàvaccandradivàkarau ..
     meghàvçte'mbaratale vi÷ade ca pakùe yà÷càùñamãvratamado nabhasãha kuryuþ .
     dårvàü tadakùatatilaiþ pratipåjayeyustàþ pràpnuyuþ sakalasiddhisamçddhimçddhim ..>% iti bhaviùyottare dårvàùñamãvratakathà samàptà ..

#<dålikà>#, strã, (dålã + svàrthe kan . ñàp pårbahrasva÷ca .) nãlã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dålã>#, strã, (dåraü dåratvamasyà astãti . dåra + ac . rasya laþ . gauràditvàt ïãù .) nãlã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<då÷yaü>#, klã, (dåyate iti . bhàve kvip . dåþ svedastàü ÷yàyate antarbhåtaõyarthàdgamayatãti . då + ÷yai + kaþ .) dåùyam . vastragçham . ityamarañãkàsàrasundarã ..

#<dåùakaþ>#, tri, (dåùayatãti . duù + õic + %<õvultçcau .>% 3 . 1 . 133 . iti õvul .) doùotpàdakaþ . tatparyàyaþ . pàüsanaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, manau . 9 . 232 .
     %<kåña÷àsanakartçü÷ca prakçtãnà¤ca dåùakàn .
     strãbàlabràhmaõaghnàü÷ca hanyàdviñsevinastathà ..>%)

#<dåùaõaþ>#, puü, (dåùayatãti . dåùi + lyuþ .) ràvaõabhràtçkharasenàpatiþ . iti ràmàyaõam .. (yathà, raghuþ . 12 . 46 .
     %<asajjanena kàkusthaþ prayuktamatha dåùaõam .
     na cakùame ÷ubhàcàraþ sa dåùaõamivàtmanaþ ..>% dåùi + bhàve lyuñ .) doùe, klã .. (yathà, devãbhàgavate . 1 . 17 . 24 .
     %<va¤cito'haü svayaü pitrà dåùaõaü kasya dãyata ..>%)

#<dåùaõàriþ>#, puü, (dåùaõasya ràkùasasya ariþ .) ÷rãràmaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dåùiþ>#, strã, (dåùayatãti . duùa + õic + %<sarvadhàtubhya in .>% uõàü . 4 . 117 . iti in .) dåùikà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dåùikà>#, strã, (dåùi + svàrthe kan . ñàp . yadbà, dåùi + õvul + ñàp ata itva¤ca .) netramalam . ityamaraþ . 2 . 6 . 67 .. picuñi iti bhàùà .. tatparyàyaþ . pi¤coóakam 2 dåùiþ 3 dåùã 4 . ityamarañãkàyàü bharataþ .. dåùãkà 5 pi¤jeñaþ 6 pijjañaþ 7 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, manau . 5 . 135 .
     %<vasà÷ukramasçïmajjàmåtraviñghràõakarõaviñ .
     ÷leùà÷rudåùikàsvedo dvàda÷aite nçõàü malàþ ..>%) tålikà . iti medinã . ke, 105 .. (dåùaõakartrã strã . yathà, mahàbhàrate . 12 . 35 . 30 .
     %<striyàstathàpacàriõyà niùkçtiþ syàdadåùikà .
     api sà påyate tena na tu bhartà praduùyati ..>%)

#<dåùitaþ>#, tri, (duù + õic + ktaþ .) pràptadoùaþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 140 . 26 .
     %<tato balamiti khyàtaü vij¤àya dçóhadhvanvinàm .
     dåùitaþ sahasà bhàvo dhçtaràùñrasya pàõóuùu ..>%) maithunàpavàdayuktaþ . tatparyàyaþ . abhi÷astaþ 2 vàcyaþ 3 kùàritaþ 4 . iti hemacandraþ . 3 . 100 .. àkùàritaþ 5 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dåùità>#, strã, (dåùita + ñàp .) dåùaõapràptà kanyà . tatparyàyaþ . sasvedà 2 dharùakàriõã 3 pramàdikà 4 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dåùã>#, strã, (dåùi + %<kçdikàràditi .>% và ïãù .) dåùikà . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<dåùãkà>#, strã, (dåùayatãti + dåùi + %<kaùidåùibhyàmãkan .>% uõàü 4 . 16 . iti . ãkan tataùñàp .) dåùikà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dåùãviùaü>#, klã, (dåùayatãti . dåùi + bàhulakàt ãþ . tataþ karmadhàrayaþ .) auùadhàdibhiravãryaü viùam . iti hemacandraþ . 4 . 380 .. àdipadàtdàvàgnivàyuraudra÷oùitaviùam . svabhàvato guõahãnaü viùam . asya guõaþ . udararogaplãhagulmakuùñhapramehanà÷itvam . iti ràjavallabhaþ .. yathà --
     %<jãrõaü viùaghnauùadhibhirhataü và dàvàgnivàtàtapa÷oùitaü và .
     svabhàvato và guõaviprahãnaü viùaü hi dåùãviùatàmupaiti ..>% iti màdhavakaraþ ..

#<dåùyaü>#, klã, (dåùyate iti . duù + õic + %<acoyat .>% 3 . 1 . 97 . iti yat . %<doùo õau .>% 6 . 4 . 90 . iti upadhàyà åtvam .) vastram . vastragçham . iti medinã . ye, 31 .. påyam . iti hemacandraþ . 3 . 288 ..

#<dåùyaþ>#, tri, (duùa + õic + yat .) dåùaõãyaþ . iti medinã . ye, 31 .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 165 . 32 .
     %<strãratnaü duùkulàccàpi viùàdapyamçtaü pibet .
     adåùyà hi striyo ratnamàpa ityeva dharmataþ ..>% nindyaþ . iti trikàõóa÷eùaþ . 3 . 3 . 313 .. yathà, kàmandakãyanãtisàre . 6 . 9 .
     %<ràjyopaghàtaü kurvàõà ye pàpà ràjavallabhàþ .
     ekaika÷aþ saühatà và dåùyàüstàn paricakùate ..>%)

#<dåùyà>#, strã, (dåùyate iti . duùa + õic + yat + ñàp .) hastikakùarajjuþ . kàcadaói iti bhàùà .. tatparyàyaþ . kakùà 2 varatrà 3 . iti hemacandraþ . 4 . 298 .. cåùà 4 . ityamaraþ . 2 . 8 . 42 ..

#<dç>#, ïa ÷a àdare . iti kavikalpadrumaþ . (tudàüàtmaü-sakaü-aniñ .) àdaraþ prãtyà sambhramaþ . ïa ÷a, driyate guruü lokaþ . mànubandho'yamityeke . iti durgàdàsaþ ..

#<dçk>#, [÷] strã, (pa÷yatyaneneti . dç÷ + karaõe kvip .) cakùuþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 94 . (yathà, sàhityadarpaõe .
     %<dç÷à dagdhaü manasijaü jãvayanti dç÷aiva yàþ .
     viråpàkùasya jayinãstàþ stumo vàmalocanàþ ..>% bhàve kvip .) dar÷anam . buddhiþ . iti medinã . ÷e, 8 .. (yathà, bhàgavate . 2 . 9 . 5 .
     %<tàü nàdhyagacchaddç÷amatra sammatàü prapa¤canirmàõavidhiryayà bhavet ..>%)

#<dçk>#, [÷] tri, (pa÷yatãti . dç÷a + kartari kvin .) vãkùakaþ . iti medinã . ÷e, 8 .. (yathà, bhàgavate . 4 . 22 . 9 .
     %<yathà sarvadç÷aü sarva àtmànaü ye'sya hetavaþ ..>% j¤àtà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dçkaü>#, klã, (dãryate iti . dé vidàre + bàhulakàt kak hrasva÷ca .) chidram . iti saükùiptasàre uõàdivçttiþ ..

#<dçkàõaþ>#, puü, drekkàõaþ . iti jàtakaþ ..

#<dçkkarõaþ>#, puü, (dç÷au netràveva karõau yasya .) sarpaþ . iti hemacandraþ . 4 . 369 .. yadàha ka÷cit .
     %<dçkkarõo ma÷akaþ ÷ilà sarasijaü bàõo jalaukàþ ÷ukaþ ÷ubhràü÷urgaõako kulottamabalã pàntho nabha÷càtakaþ .
     vàdã cakracaro vako madhuliho làlàñiko lampañaþ ÷rãmadbhoja ! bhavantu viü÷atiramã tvadvairiõàü sevakàþ ..>%)

#<dçkkàõaþ>#, puü, drekkàõaþ . iti jyotiùam ..

#<dçkprasàdà>#, strã, (dç÷au netrau prasàdayatãti . dç÷ + pra + sad + õic + aõ .) kulatthà . kulatthà¤janam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dçkpriyà>#, strã, (dç÷ornetrayoþ priyà .) ÷obhà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dçk÷rutiþ>#, puü, (dç÷au eva ÷rutã karõau yasya .) sarpaþ . iti halàyudhaþ ..

#<dçgadhyakùaþ>#, puü, (dç÷ornetrayoradhyakùaþ adhiùñhàtçdevaþ .) såryaþ . iti ÷abdàrthakalpataruþ ..

#<dçggolaþ>#, puü, khagolàntargatagolavi÷eùaþ . yathà, %<khasvastike càdhaþ svastike càntaþkãlakau kçtvà tayoþ protaü ÷lathaü dçïmaõóalaü kàryaü tat pårbavçttabhyaþ ki¤cinnyånaü kàryaü yathà khagolàntarbhramati yadyeka eva grahagolastadaikameva dçïmaõóalam . yo yo graho yatra yatra vartate tasya tasyopari paribhràmyedameva vinyasya dçgjyà÷aïkàdikaü dar÷anãyam . athavà pçthak pçthagaùñau dçïmaõóalàni racayet . tatràùñamaü vitribhalagnasya tacca dçkkùepamaõóalaü tasmin khagole dhruvacihnayornalikàdbayaü baddhvà tannalikàdhàrameva khagolàdbahiraïgulatrayàntare dçggolaü racayet . kathitaiþ khagolavçttairvakùyamàõairbhagolavçttaiþ kràntimaõóalàdyairyo nibadhyate sa dçggolaþ . yato'grà kujyàsama÷aïkvàdyakùakùetràõi dvigolajàtàni bhagolavçttàni khagolavçttamilitàni utpadyante golabandhe samyaïnopalakùyata iti dçggolaþ kçtaþ .>% iti siddhànta÷iromaõiþ ..

#<dçgviùaþ># puü, (dç÷i netre viùaü yasya .) nàgaþ . iti hemacandraþ . 4 . 378 ..

@<[Page 2,738c]>@
#<dçóhaü>#, klã, (dçha vçddhau + ktapratyayena nipàtanàt sàdhuþ .) lauham . iti ÷abdacandrikà .. ati÷ayaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 76 ..

#<dçóhaþ>#, tri, (dçha + ktaþ . nipàtanàt sàdhuþ .) sthålaþ . ati÷ayaþ . pragàóhaþ . (yathà, devãbhàgavate . 1 . 6 . 31 .
     %<tadàkà÷e ÷rutaü tàbhyàü vàgvãjaü sumanoharam .
     gçhãta¤ca tatastàbhyàü tasyàbhyàso dçóhaþ kçtaþ ..>%) balavàn . iti medinã . óhe, 2 .. kañhinaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 44 ..

#<dçóhaþ>#, puü, råpakabhedaþ . yathà --
     %<dçóhaþ prauóho'tha khacaro vibhava÷caturakramaþ .
     ni÷àrukaþ pratitàlaþ kathitàþ sapta råpakàþ ..>% tallakùaõaü yathà --
     %<dçóhàkhyaþ syàllaghudbandbaü tàle ca haüsalãlake .
     caturda÷àkùarairyuktaþ ÷çïgàre parikãrtitaþ ..>% iti saïgãtadàmodaraþ .. (trayoda÷amano raucyasya puttravi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e . 7 . 83 .
     %<sunetraþ kùattravçddhi÷ca sutapà nirbhayo dçóhaþ .
     raucyasyaite manoþ puttrà antare tu trayoda÷e ..>%)

#<dçóhakaõñakaþ>#, puü, (dçóhàni kañhinàni kaõñakàni yasya .) kùudraphalakavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. dhalaàükaóà iti bhàùà ..

#<dçóhakàõóaü>#, klã, (dçóhaü kàõóaü yasya .) dãrgharohiùakam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dçóhakàõóaþ>#, puü, (dçóhaþ kañhinaþ kàõóo yasya .) vaü÷aþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dçóhakàõóà>#, strã, (dçóhaþ kañhinaþ kàõóo yasyàþ .) pàtàlagaruóãlatà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dçóhakùurà>#, strã, (dçóhaþ kùura ivàgrabhàgo yasyàþ . yadvà, dçóhaþ kùura iva phalamastyasyà iti ar÷aàdibhyo'c tataùñàp .) valvajà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dçóhagàtrikà>#, strã, (dçóhaü gàtramasyàþ . kap . tataùñàpi ata itvam .) matsyaõóã . iti ÷abdacandrikà ..

#<dçóhagranthiþ>#, puü, (dçóho granthiryasya .) vaü÷aþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dçóhacchadaü>#, klã, (dçóha÷chado yasya .) dãrgharohiùakam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dçóhataruþ>#, puü, (dçóhastarurvçkùaþ .) dhavavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dçóhatçõaþ>#, puü, (dçóhaü kañhinaü tçõaü yasya .) mu¤jatçõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dçóhatçõà>#, strã, (dçóhaü tçõaü yasyàþ .) valvajà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dçóhatvak>#, [c] puü, (dçóhà tvak asya .) yàvanàla÷araþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dçóhadaü÷akaþ>#, puü, (dçóhaü yathà tathà da÷atãti . dan÷a + õvul .) jalajantuvi÷eùaþ . iti ÷abdàrthakalpataruþ . hàïgara iti bhàùà ..

@<[Page 2,739a]>@
#<dçóhanãraþ>#, puü, (dçóhaü pracuraü nãraü yasminniti .) nàrikelavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dçóhapatraþ>#, puü, (dçóhàni kañhinàni patràõi yasya .) vaü÷aþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dçóhapatrã>#, strã, (dçóhàni patràõi yasyàþ . gauràditvàt ïãù .) valvajà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dçóhapàdà>#, strã, (dçóhaþ pàdo målaü yasyàþ .) yavatiktà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dçóhapàdã>#, strã, (dçóhaþ kañhinaþ pàdo målaü yasyàþ .) gauràditvàt ïãù .) bhåmyàmalã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dçóhaprarohaþ>#, puü, (dçóhaþ praroho'ïkuro yasya .) plakùavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dçóhaphalaþ>#, puü, (dçóhaü kañhinaü phalaü yasya .) nàrikelavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dçóhabandhinã>#, strã, (dçóhaü yathà tathà badhnàtãti . bandha + õiniþ . ïãp .) ÷yàmàlatà . iti ÷abdacandrikà ..

#<dçóhamuùñiþ>#, puü, (dçóhà muùñirdhàraõàya yasya .) khaógàdiþ . (dçóhà dànàdyabhàvàt kañhinà muùñiryasya .) kçpaõe, tri . iti vi÷vaþ . ñe, 65 .. (dçóhamuùñidhàrakaþ . yathà, harivaü÷e . 20 . 98 .
     %<nigçhãtaþ kandharàyàü ÷i÷unà dçóhamuùñinà ..>%)

#<dçóhamålaþ>#, puü, (dçóhaü målaü yasya .) mu¤jatçõam . manthànakatçõam . iti ràjanirghaõñaþ .. nàrikelaþ . iti ÷abdàrthakalpataruþ ..

#<dçóharaïgà>#, strã, (dçóhaþ sthiraþ raïgo ràgo yasyàþ .) sphañã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dçóhalatà>#, strã, (dçóhà kañhinà latà .) pàtàlagaruóã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dçóhalomà>#, [n] puü, (dçóhàni lomàni yasya .) ÷åkaraþ . iti ÷abdacandrikà .. kañhinalomayukte, tri ..

#<dçóhavalkalaþ>#, puü, (dçóhaü valkalaü tvag yasya .) lakucaþ . pågaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dçóhavalkà>#, strã, (dçóhaü valkaü yasyàþ .) ambaùñhà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dçóhavãjaþ>#, puü, (dçóhaü vãjamasya .) cakramardaþ . vadaraþ . varvåraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dçóhasandhiþ>#, tri, (dçóhaþ sthålaþ sandhiryasya .) ni÷chidraþ . tatparyàyaþ . saühataþ 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 75 ..

#<dçóhasåtrikà>#, strã, (såtramastyasyà iti . såtra + ñhan . dçóhà kañhinà såtrikà ceti karmadhàrayaþ .) mårvà . iti ÷abdacandrikà ..

#<dçóhaskandhaþ>#, puü, (dçóhaþ skandho yasya .) kùãrikàvçkùaþ . iti jañàdharaþ .. (dçóhaskandhavi÷iùñe, tri ..)

#<dçóhàïgaü>#, klã, (dçóhaü aïgaü yasya . taditarapadàrthàdasya kañhinatvàt tathàtvam .) hãrakam . iti ràjanirghaõñaþ .. (kañhinàïgavi÷iùñe, tri ..)

#<dçtaþ>#, tri, (dç + ktaþ .) àdçtaþ . àdaràrthadçdhàtoþ karmaõi ktapratyayena niùpannaþ ..

@<[Page 2,739b]>@
#<dçtà>#, strã, (driyate smeti . dç + karmaõi ktaþ . ñàp . bhiùagbhirbahuvyàdhiprayogeùu kçtàdaratvàdasyàþ tathàtvam .) jãrakaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<dçtiþ>#, puü, (dçõàtãti . da vidàre + %<dçõàterhasva÷ca .>% uõàü . 4 . 183 . iti tiþ hrasva÷ca .) carmapuñakaþ . asya paryàyaþ . svallaþ 2 . iti hemacandraþ . 4 . 91 .. (yathà, manuþ . 2 . 99 .
     %<indriyàõàntu sarveùàü yadyekaü kùaratãndriyam .
     tenàsya kùarati praj¤à dçteþ pàtràdivodakam ..>%) matsyaþ . iti medinã . te, 26 .. (galakambalaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 79 . 18 .
     %<savatasàü pãvarãü dattvà dçtikaõñhàmalaïkçtàm .
     vai÷vadevamasaüvàdhaü sthànaü ÷reùñhaü prapadyate ..>% %<dçtikaõñhàü pralambagalakambalàm .>% iti taññãkàyàü nãlakaõñhaþ .. meghaþ . iti nighaõñuþ . 1 . 10 .. yathà, çgvede . 7 . 103 . 2 .
     %<divyà àpo abhi yadenamàyan dçtiü na ÷uùkaü sarasã ÷ayànam ..>%)

#<dçtidhàrakaþ>#, puü, (dçti÷carmapuñakastadàkàraü dhàrayatãti . dhàri + %<õvul tçcau .>% 3 . 1 . 133 . iti õvul .) vçkùavi÷eùaþ . àkanapàtà iti bhàùà . tatparyàyaþ . ànandã 2 måùikàràvåþ 3 vàmanaþ 4 . iti ÷abdacandrikà ..

#<dçtihariþ>#, puü, (dçtiü carmamayadravyaü haratãti . dçti + hç + %<haraterditinàthayoþ pa÷au .>% 3 . 2 . 25 . iti in .) kukkuraþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<dçn>#, vya, hiüsà . iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ ..

#<dçnpha>#, pa ÷a utkle÷e . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàü-paraü-sakaü-señ .) dantyavargatçtãyàdiþ . saptamasvarã . pa ÷a, dçmphati . ÷a, dçphati cauraü ràjà kli÷nàtãtyarthaþ . dadçmpha dadarpha . iti durgàdàsaþ ..

#<dçnbhåþ>#, strã, (dçmphatãti . dçnpha + %<andådçnbhåjambåkambåkaphelåkarkandhådidhiùåþ .>% uõàü . 1 . 95 . iti kåpratyayànto nipàtitaþ .) sarpaþ . cakram . iti medinã . bhe, 5 .. (kvacit dçnphåriti pàñhopi dç÷yate ..)

#<dçnbhåþ>#, puü, (dçnpha + kåþ . nipàtanàt sàdhuþ .) vajram . såryaþ . iti hemacandraþ .. ràjà . iti ÷abdaratnàvalã .. antakaþ . iti saükùiptasàre uõàdivçttiþ ..

#<dçpa>#, ki sandãpane . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüpakùe-bhvàü-paraü-sakaü-señ .) ki, darpayati darpati . iti durgàdàsaþ ..

#<dçpa>#, ¤a ya å ir harùe . garve . iti kavikalpadrumaþ .. (divàü-ubhaü-akaü-veñ .) ¤a, dçpto'sti . ya, dçpyati . å, darpiùyati darpsyati . ir, adçpat adràpsãt adràrpsãt adarpãt . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 2,739c]>@
#<dçpa>#, ÷a vàdhane . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàü-paraüsakaü-señ .) ÷a, dçpati darpità . vàdhanaü vihatiþ . iti durgàdàsaþ ..

#<dçptaþ>#, tri, (dçpyatãti . dçp + vartamàne kartari ktaþ .) garvitaþ . iti dharaõiþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 1 . 162 .
     %<yadà÷rauùaü kàlakeyàstataste paulomàno varadànàcca dçptàþ .
     daivairajeyà nirjità÷càrjunena tadà nà÷aüse vijayàya sa¤jaya ! ..>%)

#<dçpraþ>#, tri, (dçpati vàdhate iti . dçp + %<sphàyita¤cãti .>% uõàü . 2 . 13 . iti rak .) dçptaþ . ityuõàdikoùaþ .. (balavàn . ityujjvaladattaþ ..)

#<dçpha>#, pa ÷a utkle÷e . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàüparaü-sakaü--señ .) pa ÷a, dçmphati . ÷a, dçphati cauraü ràjà kli÷nàtãtyarthaþ . dadarpha . iti durgàdàsaþ ..

#<dçbdhaþ>#, tri, (dçbhyate grathyate iti . dçbha + karmaõi ktaþ .) grathitaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 86 .. (dçbha + kartari ktaþ .) bhãtaþ . iti bhayàthadçbhadhàtudar÷anàt ..

#<dçbha>#, ã ki bhaye . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüpakùe bhvàü-akaü-señ .) ki, darbhayati darbhati . ã, dçbdhaþ . ramànàthastu dç bhã iti ghàtudvayaü matvà dàrayati darati bhàyayati bhayati ityàha . iti durgàdàsaþ .

#<dçbha>#, ÷a ã ki gumphane . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàü-curàü pakùe bhvàü-sakaü-señ .) ÷a, dçbhati . ã, dçbdhaþ . ki, darbhayati darbhati . gumphanaü granthanam . iti durgàdàsaþ ..

#<dçmpa>#, ¤a ka ïa saüghàte . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-ubhaü-àtmaü ca-sakaü-señ .) oùñhyavarga÷eùopadhaþ . saptamasvarã . ¤a ka, dçmpayati dçmpayate . ïa, dçmpayate . saüghàto rà÷ãkaraõam . eùaþ kai÷cinna manyate . iti durgàdàsaþ ..

#<dçmphåþ>#, strã, (dçmphati kli÷nàtãti . dçnpha + %<andådçmphåjambviti .>% uõàü . 1 . 95 . iti kåþ . nipàtanàt sàdhuþ .) sarpaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<dçmbhåþ>#, strã, (dçmphatãti + dçnpha + kåþ . nipàtanàt sàdhuþ .) dçnbhåþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<dç÷a>#, ir au prekùe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüparaü-sakaü-aniñ .) ir, adar÷at adràkùãt . au, draùñà . prekùa÷càkùuùaj¤ànam . pa÷yati candraü lokaþ . tataþ sa dadç÷e ca tau iti vyatãhàre àtmanepadam . kadà drakùye'haü parame÷vari tripathage bhàgarathi ! svaü vapuriti gaõakçtànityatvàt . iti durgàdàsaþ ..

#<dç÷at>#, [d] strã, (dçùat . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) pàùàõaþ . ityamaraþ . 2 . 3 . 4 .. niùpeùaõa÷ilàpaññam . iti medinã . de, 32 ..

@<[Page 2,740a]>@
#<dç÷advatã>#, strã, (dç÷at pàùàõo'styasyàmiti . dç÷at + matup masya vaþ .) nadãvi÷eùaþ . sà àryàvartasya pårbasãmà . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 83 . 4 .
     %<dakùiõena sarasvatyà dçùadbatyuttareõa ca .
     ye vasanti kurukùetre te vasanti tripiùñape ..>%) kàtyàyanã . iti medinã . te, 198 ..

#<dç÷à>#, strã, (dç÷ + pàkùikañàp .) cakùuþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<dç÷àkàïkùyaü>#, klã, (dç÷à dç÷ayà và àkàkùyaü abhilaùaõãyam .) padmam . iti ÷abdacandrikà ..

#<dç÷ànaü>#, klã, (dç÷yate aneneti . dç÷ + ànac .) jyotiþ . iti medinã . ne, 75 ..

#<dç÷ànaþ>#, puü, (pa÷yatãti . dç÷ + %<yudhibudhidç÷aþ kicca .>% uõàü . 2 . 90 . iti ànac . sa ca kit .) àcàryaþ . ityuõàdikoùaþ .. lokapàlaþ . bràhmaõaþ . upàdhyàyaþ . iti saükùiptasàre uõàdivçttiþ .. virocanaþ . iti medinã . ne, 75 .. (dç÷yate iti . karmaõi ànac . dç÷yamàne, tri . yathà, çgvede . 10 . 45 . 8 .
     %<dç÷àno råkma urviyà vyadyauddurmarùamàyuþ ÷riye rucànaþ ..>%)

#<dç÷iþ>#, strã, (dç÷yate'nayeti . dç÷ + in . sa ca kit . và ïãù .) cakùuþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà --

#<dç÷ã>#, strã, (dç÷yate'nayeti . dç÷ + in . sa ca kit . và ïãù .) cakùuþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà --
     %<kiü sambhåtaü rucirayordvija÷çïgayoste madhye kç÷o vahasi yatra dç÷iþ ÷rità me ..>% iti bhàgavate . 5 . 2 . 12 . cetanaþ puruùaþ . yathà, pàta¤jalasåtram . 2 . 25 .
     %<tadabhàvàt saüyogàbhàvo hànaü taddç÷eþ kaivalyam .>% %<tasyà avidyàyà abhàvàt nà÷àt saüyogàbhàvaþ saüyogasya nà÷o bhavatãti ÷eùaþ . tacca hànaü saüyogavigamaþ . dç÷eþ puruùasya kaivalyaü muktiriti cocyate ..>% dçk÷aktiþ . yathà, tatraiva . 2 . 20 .
     %<draùñà dç÷imàtraþ ÷uddho'pi pratyayànupa÷yaþ .>% dç÷imàtra iti dçk÷aktireva vi÷eùeõa paràmçùñetyathaþ . iti bhàùyam .. dar÷anam . yathà, çgvede . 5 . 80 . 5 .
     %<eùà ÷udrà na tanvo vidànordhveva snàtã dç÷aye no asthàt ..>% %<dç÷aye dar÷anàya>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<dç÷opamaü>#, klã, (dç÷àyà netrasya upamà yatra .) ÷vetapadmam . iti ÷abdacandrikà ..

#<dç÷yaü>#, tri, (dç÷yate iti . dç÷ + karmaõi kyap .) dar÷anãyam . draùñavyam . iti vyàkaraõam .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 130 . 5 .
     %<eùa vai camamodbhedo yatra dç÷yà sarasvatã ..>% kà÷avi÷eùe, klã . yathà, sàhityadarpaõe . 6 . 1 .
     %<dç÷ya÷ravyatvabhedena punaþ kàvyaü dbidhà matam .
     dç÷yaü tatràmineyaü tatråpàropàttu råpakam ..>%)

@<[Page 2,740b]>@
#<dçùat>#, [d] strã, (dãryate asàviti . da + %<dçõàteþ ùug hrasva÷ca .>% uõàü 1 . 131 . iti adiþ ùuk hrasva÷ca .) pàùàõaþ . (yathà, medhadåte . 57 .
     %<tatra vyaktaü dçùadi caraõanyàsamardhendumauleþ ÷a÷vatsiddhairupacitabaliü bhaktinamraþ parãyàþ ..>%) niùpeùaõa÷ilà . iti medinã . de, 32 ..
     (%<màüsaü nirasthi susvinnaü punardç ùadi cårõitam ..>% iti su÷rute såtrasthàne 46 aþ ..)

#<dçùatsàraü>#, klã, (dçùadaþ pàùàõasya sàra iva sàro yatra .) muõóàyasam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dçùñaü>#, klã, (dçù + karmaõi ktaþ .) svaparacakrajabhayam . ityamaraþ . 2 . 8 . 30 .. ãkùite, tri . yathà, màrkaõóeye .
     %<dçùñadoùe'pi viùaye mamatvàkçùñacetanaþ ..>%

#<dçùñarajàþ>#, [s] strã, (dçùñaü rajo yasyàþ .) pràptarajaskà . tatparyàyaþ . madhyamà 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 8 .. prauóhà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dçùñàntaþ>#, puü, (dçùñaþ anto ni÷cayo yasmin .) udàharaõam . (yathà, màghe . 2 . 31 .
     %<tçptiyogaþ pareõàpi mahimnà na mahàtmanàm .
     pårõa÷candrodayàkàïkùã dçùñànto'tra mahàrõavaþ ..>%) ÷àstram . maraõam . iti medinã . te, 115 .. (alaïkàravi÷eùaþ . yathà, sàhityadarpaõe . 10 . 698 .
     %<dçùñàntastu sadharmasya vastunaþ prativimbanam ..>% sadharmasyeti prativaståpamàvyavacchedaþ . ayamapi sàdharmyavaidharmyàbhyàü dvidhà . krameõodàharaõaü yathà -- aviditaguõàpi satkavibhaõitiþ karõeùu vamati madhudhàràm . anadhigataparimalàpi hi harati dç÷aü màlatãmàlà ..)

#<dçùñiþ>#, strã, (pa÷yatyaneneti . dç÷ + karaõe ktin .) cakùuþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 93 .. (yathà, sàhityadarpaõe . 3 . 68 .
     %<dçùñà dçùñimadhodadàti kurute nàlàpamàbhàùità ..>%) buddhiþ . (dç÷ + bhàve + ktin .) dar÷anam . iti medinã . ñe, 10 .. (yathà, manuþ . 6 . 46 .
     %<dçùñipåtaü kùipet pàdaü vastrapåtaü jalaü pibet ..>%) grahàõàü dçùñikathanam . yathà, tçtãyagçhe da÷amagçhe ca ÷aneþ pårõadçùñiranyeùàü pàdadçùñiþ . pa¤camagçhe navamagçhe ca guroþ pårõadçùñiranyeùàmardhadçùñiþ . caturthagçhe aùñamagçhe ca kujasya pårõadçùñiranyeùàü tripàdadçùñiþ . saptamagçhe sarveùàü pårõadçùñiþ . pa¤camagçhe saptame navame dvàda÷e ca ràhoþ pårõadçùñiþ . dvitãye da÷ame ca tripàdadçùñiþ . tçtãye ùaùñhe caturthe aùñame càrdhadçùñiþ .. * .. grahàõàü dçùñyabhàvanirõayo yathà -- sthitibhavane ekàda÷e ca ràhordçùñyabhàvaþ . sthitibhavane dbitãye ùaùñhe ekàda÷e dbàda÷e cànyeùàü dçùñyabhàvaþ .. * .. eùàü pramàõaü yathà --
     %<tçtãye da÷ame caiva pàdadçùñirudàhçtà .
     ardhadçùñi÷ca navame pa¤came ca prakãrtità ..
     caturthe càùñame caiva pàdonà parikãrtità .
     saptame paripårõà ca phalamevaü prakalpyate ..
     tçtãyada÷amàvàrkiþ pa÷yan pårõaphalapradaþ .
     trikoõagàn guru÷caiva caturthàùñamagàn kujaþ ..
     sutamadananavàntye pårõadçùñiþ suràreryugalada÷amarà÷au dçùñimàtràtrayàrhaþ .
     sahajaripucaturtheùvaùñame càrdhadçùñiþ sthitibhavanamupàntyaü naiva dç÷yaü hi ràhoþ ..
     svasthàna¤ca dbitãya¤ca ùaùñhamekàda÷antathà .
     dvàda÷àkhyaü na pa÷yanti ÷eùaü pa÷yanti te grahàþ ..>% iti jyotiùatattvam ..

#<dçùñikçt>#, klã, (dçùñiü dçùñiprasàdaü karotãti . kç + kvip tugàgama÷ca . atãva÷obhayà lokànàü netràkarùakatvàdasya tathàtvam .) sthalapadmam . iti ÷abdacandrikà .. (dar÷anakàrake, tri ..)

#<dçùñikçtaü>#, klã, (dçùñyai dar÷anàya kçtamiva . atãva÷obhàkaratvàt tathàtvam .) sthalapadmam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dçùñiguõaþ>#, puü, (dçùñyà guõyate abhyasyate yatra . guõat ka abhyàse + gha¤ .) bàõàdilakùyam . iti ÷abdamàlà ..

#<dçùñibandhuþ>#, puü, (dçùñe÷cakùuùo bandhuriva .) khadyotaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dçùñivikùepaþ>#, puü, (dçùñervikùepaþ .) kañàkùaþ . iti halàyudhaþ ..

#<dçha>#, vçddhau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-akaüseñ .) saptamasvarã darhati . iti durgàdàsaþ ..

#<dçha>#, i vçddhau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüakaü-señ .) saptamasvarã . i, dçühyate . iti durgàdàsaþ ..

#<dçhitaþ>#, tri, dçhadhàtoþ kartari ktena niùpannaþ . vçddhipràptaþ ..

#<dé>#, gi bhiyi . iti kavikalpadrumaþ .. (kryàü-paraüakaü-señ .) gi, dçõàti dãrõaþ dãrõiþ . bhiyi bhaye . iti durgàdàsaþ ..

#<dé>#, ma bhiyi . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-akaüseñ .) ma, darayati . bhiyi bhaye . iti durgàdàsaþ ..

#<dé>#, ya gi vidàre . iti kavikalpadrumaþ .. (divàükryàü ca-paraü-sakaü-señ .) ya, dãryati . gi, dçõàti dãrõaþ dãrõiþ . iti durgàdàsaþ ..

#<de>#, ïa pàlane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-àtmaüsakaü-aniñ .) ïa, dãnàn yo dayate nityam . iti halàyudhaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<dedãpyamànaþ>#, tri, punaþpunarati÷ayena và dãpyate yaþ . (dãpa + yaï + ÷ànac .) ati÷ayadãptivi÷iùñaþ . iti vyàkaraõam ..

#<deyaü>#, tri, (dà + %<aco yat .>% 3 . 1 . 97 . iti yat . %<ãdyati .>% 6 . 4 . 65 . iti ãt .) dàtavyam . dànãyam . iti vyàkaraõam .. yathà, hitopade÷e . 1 . 36 .
     %<udyoginaü puruùasiühamupaiti lakùmãrdaivena deyamiti kàpuruùà vadanti ..>%)

#<deva>#, ç ïa devane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüàtmaü-akaü-señ .) devanamiha krãóà . ç, adidevat . ïa, devate bàlaþ kandukairnityamiti halàyudhaþ . devanamiha rodanamiti bhaññamallaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<devaü>#, klã, (dãvyatyaneneti . diva + karaõe gha¤ .) indriyam . iti medinã . ve, 12 .. (yathà, muõóakopaniùadi . 3 . 1 . 8 .
     %<na cakùuùà gçhyate nàpi vàcà nànyairdevaistapasà karmaõà và .
     j¤ànaprasàdena vi÷uddhasattvastatastu taü pa÷yate niùkalaü dhyàyamànaþ ..>%)

#<devaþ>#, puü, (dãvyati ànandena krãóatãti . diva + ac .) devatà . (yathà, manuþ . 3 . 117 .
     %<devànçùãn manuùyàü÷ca pitan gçhyà÷ca devatàþ .
     påjayitvà tataþ pa÷càt gçhasthaþ ÷eùabhug bhavet ..>%) nàñhyoktau ràjà . ityamaraþ . 1 . 7 . 13 .. ràjà . (yathà, kàdambarã . 18 .
     %<sakalabhåtalaratnabhåto'yaü vai÷ampàyano nàma ÷ukaþ . sarvaratnànàmudadhiriva devo bhàjanamiti kçtvainamàdàyàsmatsvàmiduhità devapàdamålamàyàtà tadayamàtmãyaþ kriyatàmiti ..>%) meghaþ . iti medinã . ve, 12 .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 235 . 23 .
     %<kùetre sukçùñe hyupite ca bãje deve ca varùatyçtukàlayuktam ..>% kecittu deva÷abdena indra iti vyàcakùate ..) pàradaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. bràhmaõànàmupàdhibhedaþ . yathà, smçtiþ .
     %<devapårbaü naràkhyaü syàt ÷armavarmàdisaüyutam ..>% (çtvik . yathà, çgvede . 9 . 96 . 6 .
     %<brahmà devànàü padavãþ kavãnàmçùirvipràõàü mahiùo mçgàõàm ..>% %<devànàü stotrakàriõàmçtvijàü brahmà brahmàkhyartviksthànãyo bhavati .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..) kàyasthàdãnàü paddhativi÷eùaþ . tasya vivaraõaü kàyastha÷abde draùñavyam .. (tri, dàtà . dyotayità . dãpayità . yathà, çgvede . 1 . 1 . 1 .
     %<agnimãLe purohitaü yaj¤asya devamçtvijam ..>% %<deva÷abdo dànadãpanadyotanànàmanyatamamarthamàcaùñe . yaj¤asya dàtà dãpayità dyotayità yamagnirityuktaü bhavati .>% iti tadbhàùye sàyanaþ .. viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 54 .
     %<udbhavaþ kùobhaõo devaþ ÷rãgarbhaþ parame÷varaþ ..>% %<dãvyati yat krãóati sargàditi vijigãùati asuràn vyavaharati sarvabhåteùvàtmatayà dyotate ståyate stutyaiþ sarvatra gacchati tasmàddevaþ . ekodeva iti mantravarõàt ..>% iti tadbhàùye ÷aïkaraþ .. mahàdevaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 98 .
     %<para÷vadhàyudho devaþ anukàrã subàndhavaþ ..>%)

#<devakaþ>#, puü, yaduvaü÷ãyaràjavi÷eùaþ . sa ÷rãkçùõasya màtàmahaþ . iti ÷rãbhàgavatam .. (ayantu gandharvapateraü÷àvatàraþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 67 . 69 .
     %<yastvàsãddevako nàma devaràjasamadyutiþ .
     sa gandharvapatirmukhyaþ kùitau jaj¤e naràdhipaþ ..>%)

#<devakardamaþ>#, puü, (devapriyaþ kardama iva .) sugandhidravyavi÷eùaþ . sa ÷rãkhaõóàgurukarpårakuïkumasaümi÷ritairbhavati . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<devakàtmajà>#, strã, (devakasya àtmajà kanyà .) devakã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<devakàùñhaü>#, klã, (devapriyaü kàùñham .) devadàru . iti ratnamàlà .. devadàruprabhedaþ . tatparyàyaþ . påtikàùñham 2 bhadrakàùñham 3 sukàùñhakam 4 snigdhadàrukam 5 kàùñhadàru 6 . asya guõàþ . tiktatvam . uùõatvam . råkùatvam . ÷leùmànilàpahatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<devakirã>#, strã, (devaü meghaü kiratãti . ké + %<igupadhaj¤eti .>% 3 . 1 . 135 . iti kaþ . gauràditvàt ïãù .) megharàgasya bhàryà . yathà --
     %<lalità màlasã gaurã nàñã devakirã tathà .
     megharàgasya ràgiõyo bhavantãmàþ sumadhyamàþ ..>% asyàþ svaråpaü yathà --
     %<bhramantã nandane ÷yàmà puùpapracayatatparà .
     khyàtà devakirã hyeùà karàrpitasakhãkarà ..>% iti saïgãtadàmodaraþ ..

#<devakã>#, strã, (devaka + ïãù .) devakaràjakanyà . sà vasudevapatnã ÷rãkçùõamàtà . tatparyàyaþ . daivakã 2 kçùõajananã 3 devakàtmajà 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. iyaü ka÷yapapatnã adityaü÷ajàtà . yathà --
     %<devakã rohiõã ceme vasudevasya dhãmataþ .
     rohiõã surabhirdevã aditirdevakã hyabhåt ..>% api ca .
     %<ka÷yapo vasudeva÷ca devamàtà ca devakã .
     pårbapuõyaphalenaiva saüpràpa ÷rãhariü sutam ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóam ..

#<devakãnandanaþ>#, puü, (devakyà nandanaþ .) ÷rãkçùõaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, bhàgavate . 1 . 8 . 21 .
     %<kçùõàya vàsudevàya devakãnandanàya ca .
     nandagopakumàràya govindàya namo namaþ ..>% kvacidãkàrasya hrasvo'pi dç÷yate . yathà, mahàbhàrate . 2 . 24 . 31 .
     %<naitaccitraü mahàbàho ! tvayi devakinandane ..>%)

#<devakãsånuþ>#, puü, (devakyàþ sånuþ puttraþ .) ÷rãkçùõaþ . iti hemacandraþ . 2 . 132 .. (yathà, bhaviùye .
     %<tuùñyarthaü devakãsånorjayantã saüj¤akaü vratam .
     kartavyaü cintyamànena bhaktyà bhaktajanaiþ saha ..>%)

#<devakurumbà>#, strã, mahàdroõà . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 2,741c]>@
#<devakulaü>#, klã, (devàya kolatãti . kula saïghàte + kaþ .) vinàmukham . iti hàràvalã . 198 .. deula iti bhàùà .. (yathà, kathàsaritsàgare . 12 . 127 .
     %<so'haü dàridrasantaptastatra nàràyaõàgrataþ .
     niràhàraþ sthito'kàrùaü gatvà devakulaü tapaþ ..>%) asya vivaraõaü caitya÷abde draùñavyam ..

#<devakusumaü>#, klã, (devapriyaü kusumaü puùpaü yasya .) lavaïgam . ityamaraþ . 2 . 6 . 125 ..

#<devakhàtaü>#, klã, (devena khàtam . akçtrimatvàdasya tathàtvam .) devakhàtakam . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, manuþ . 4 . 203 .
     %<nadãùu devakhàteùu taóàgeùu saraþsu ca .
     snànaü samàcarennityaü garbhaprasravaõeùu ca ..>%)

#<devakhàtakaü>#, klã, puü, (devakhàtameva . svàrthe kan .) akçtrimajalà÷ayaþ . apauruùeyaü devakuõóamityanye . iti subhåtiþ .. nàgàdikuõóamakçtrimamiti svàmã .. tatparyàyaþ . àkhàtam 2 . iti bharataþ .. akhàtam . ityamaraþ . 1 . 10 . 27 .. daivavinirmitam 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. guhà . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<devakhàtavilaü>#, klã, (devakhàtaü akçtrimaü vilam . nityakarmadhàrayaþ .) guhà . ityamaraþ . 2 . 3 . 6 ..

#<devagandhà>#, strã, (devapriyo gandho yasyàþ .) mahàmedà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<devagàndhàrã>#, strã, ÷rãràgasya bhàryà . yathà --
     %<gàndhàrã devagàndhàrã màlava÷rã÷ca sàravã .
     ràmakiryapi ràgiõyaþ ÷rãràgasya priyà imàþ ..>% iti saïgãtadàmodaraþ .. asyà gànasamayaþ ÷i÷ira çtau tçtãyapraharàvadhiràtryardhaparyantam ..

#<devagàyanaþ>#, puü, (devànàü gàyanaþ .) gandharvaþ . iti hemacandraþ . 2 . 97 ..

#<devagirã>#, strã, ràgiõãvi÷eùaþ . iti halàyudhaþ .. sà some÷varamate vasantaràgasya bhàryà vasantaçtau sadà geyà . bharatamate hindolaràgaputtranàgadhvanibhàryà . saïgãtadarpaõamate tu nañakalyàõabhàryà . asyàþ svaråpaü yathà, atyabhiràmaghana÷yàmatanuþ uttuïgapãnastanã hàrakaõñhabhåùaõà strãpaïktimadhyasthà mattacakoranayanà subhaïgyaïgã ca . asyà gànasamayaþ hemante divàcaturthapraharàvadhiràtryardhaparyantam ..

#<devaguruþ>#, puü, (devànàü guruþ .) bçhaspatiþ . iti puràõam .. (devànàü guruþ pità . ka÷yapaþ . yathà, harivaü÷e . 249 . 8 .
     %<apa÷yan ka÷yapaü tatra muniü dãptataponidhim .
     àdyaü devaguruü divyaü klinnaü triùavaõàmbubhiþ ..>%)

#<devagçhaü># klã, (devànàü såryàdãnàü gçhamiva .) såryacandràdãnàü jyotirmaõóalàni . yathà --
     %<manvantareùu sarveùu çkùe såryagrahà÷rayàt .
     tàni devagçhàõi syuþ sthànàkhyàni bhavanti hi ..>% iti matsyapuràõam .. devàlayaþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 4 . 102 .
     %<÷ånye devagçhe dehamindradattasya rakùitum ..>%)

#<devacikitsakau>#, puü, (devànàü cikitsakau .) a÷vinãkumàrau . iti halàyudhaþ .. dvivacanànto'yam ..

#<devacchandaþ>#, puü, (devai÷chandyate àkàïkùyate iti . chanda + gha¤ .) hàravi÷eùaþ . sa ÷atayaùñikaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 105 .. aùñottara÷atayaùñiko'yamiti kecit . iti bharataþ .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 81 . 32 .
     %<÷atamaùñayutaü hàro devacchando hya÷ãtirekayutà .
     aùñàùñako'rdhahàro ra÷mikalàpa÷ca navaùañkaþ ..>%)

#<devajagdhaü>#, klã, (devairadyate iti . ad + ktaþ . %<adojagdhirlaptikiti .>% 2 . 4 . 36 . iti jagdhyàde÷aþ .) devajagdhakam . iti hemacandraþ . 4 . 257 ..

#<devajagdhakaü>#, klã, (devajagdha + svàrthe kan .) kattçõam . ityamaraþ . 2 . 4 . 166 .

#<devañaþ>#, tri, (divyatãti . diva + %<÷akàdibhyo'ñan .>% uõàü . 4 . 81 . iti añan .) ÷ilpã . ityuõàdikoùaþ ..

#<devaññã>#, strã, (devaü deva÷abdaü aññate atikràmatãti . añña + aõ . ÷akandhvàditvàdalopaþ . gauràditvàt ïãù .) gaïgàcillã . iti hàràvalã . 85 ..

#<devataruþ>#, puü, (devànàü taruþ .) mandàraþ . pàrijàtaþ . santànaþ . kalpavçkùaþ . haricandanam . ityamaraþ . 1 . 1 . 53 .. caityavçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<devatà>#, strã, (deva eva . svàrthe tal .) devaü dyutiü krãóàüvà tanoti yà . tatparyàyaþ . amaraþ 2 nirjaraþ 3 devaþ 4 trida÷aþ 5 vibudhaþ 6 suraþ 7 suparvà 8 sumanàþ 9 tridive÷aþ 10 divaukàþ 11 àditeyaþ 12 diviùat 13 lekhaþ 14 aditinandanaþ 15 àdityaþ 16 çbhuþ 17 asvapnaþ 18 amartyaþ 19 amçtàndhàþ 20 barhirmukhaþ 21 kratubhuk 22 gãrvàõaþ 23 dànavàriþ 24 vçndàrakaþ 25 daivatam 26 . ityamaraþ . 1 . 1 . 9 .. svàhàbhuk 27 danujadviñ 28 dyuùat 29 dauùat 30 svargã 31 ÷aubhaþ 32 nilimpaþ 33 suciràyuþ 34 sthiraþ 35 . iti ÷abdaratnàvalã .. tasyàþ saükhyà trayastriü÷atkoñayaþ . yathà --
     %<sadàrà vibudhàþ sarve svànàü svànàü gaõaiþ saha .
     trailokye tattrayastriü÷atkoñãsaükhyà yathà bhava ..>% iti pàdmottarakhaõóam .. * gaõadevatà yathà --
     %<àdityàstuùità vi÷vasàdhyàbhàsvaramàrutàþ .
     mahàràjikarudrà÷ca vasavo gaõadevatàþ ..
     àdityà dvàda÷a proktàstuùitàstriü÷adeva hi .
     vi÷vedevà da÷a proktàþ sàdhyà dvàda÷a kãrtitàþ ..
     àbhàsvarà÷catuþùaùñirvàtàþ pa¤cà÷adånakàþ .
     mahàràjikanàmàno dve ÷ate viü÷atistathà .
     rudrà ekàda÷a proktà vasavo'ùñau samãritàþ ..>% iti ÷abdaratnàvalã .. * .. teùàü catvàro varõà yathà --
     %<àdityàþ kùattriyàsteùàü vi÷a÷ca marutastathà .
     a÷vinau ca smçtau ÷ådrau tapasyugre samàsthitau ..
     smçtàstvàïgirasà devà bràhmaõà iti ni÷cayaþ .
     ityetat sarvadevànàü càturvarõyaü prakãrtitam ..>% iti mahàbhàrate mokùadharmaþ .. * .. vaiùõavànàü pa¤cadevatà yathà --
     %<yatra yatra suràþ påjyà gaõe÷àdyàstu karmiõàm .
     viùõvarcane tatra tatra vaiùõavànàü hi vaiùõavàþ ..
     vi÷vaksenaü sasanakaü sanàtanamataþparam .
     sanandaü sanatkumàra¤ca pa¤caivaü påjayettataþ ..>% iti pàdme uttarakhaõóam .. * .. devaùañkaü yathà --
     %<gaõe÷a¤ca dine÷a¤ca vahniü viùõuü ÷ivaü ÷ivàm .
     devaùañka¤ca saüpåjya namaskçtya vicakùaõaþ ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóam .. api ca .
     %<àdityaü gaõanàtha¤ca devãü rudraü yathàkramam .
     nàràyaõaü vi÷uddhàkhyamante ca kuladevatàþ ..>% ityàhnikatattvam .. * .. vyaktivi÷eùasya upàsyadevatà yathà --
     %<yà yasyàbhimatà puüsaþ sà hi tasyaiva devatà .
     kintu kàryavi÷eùeõa påjità ceùñadà nçõàm ..
     vi÷eùàt sarvadà nàyaü niyamo hyanyathà nçpàþ .
     nçpàõàü daivataü viùõustathaiva ca purandaraþ ..
     vipràõàmagniràdityo brahmà caiva pinàkadhçk .
     devànàü daivataü viùõurdànavànàü tri÷ålabhçt ..
     gandharvàõàü tathà sàmo yakùàõàmapi kathyate .
     vidyàdharàõàü vàgdevã sàdhyànàü bhagavàn hariþ ..
     rakùasàü ÷aïkaro rudraþ kinnaràõà¤ca pàrvatã .
     çùãõàü daivataü brahmà mahàdeva÷ca ÷ålabhçt ..
     manånàü syàdumà devã tathà viùõuþ sabhàskaraþ .
     gçhasthànà¤ca sarve syurbrahmà vai brahmacàriõàm ..
     vaikhànasàmambikà syàdyatãnà¤ca mahe÷varaþ .
     bhåtànàü bhagavàn rudraþ kuùmàõóànàü vinàyakaþ ..
     sarveùàü bhagavàn brahmà devadevaþ prajàpatiþ .
     ityevaü bhagavàn brahmà svayaü devo'bhyabhàùata ..>% iti kårmapuràõam .. * .. sàmànyadevaghaññanadinaü yathà -- tatroktanakùatràni . uttaraphalgunyuttaràùàóhottarabhàdrapadrohiõã citrànuràdhà mçga÷iro revatã puùyo'÷vinã hastà ÷atabhiùà ÷ravaõà svàtã punarvasurdhaniùñhà . tatra tithayaþ ÷ubhàþ . tatra candrastçtãyada÷amasaptamajanmaikàda÷asthaþ ÷obhanaþ .. atha sàmànyadevapratiùñhàdinam . tatra màsàþ . màghaphàlgunacaitravai÷àkhajyaiùñhàþ hari÷ayanàt pårbamàùàóha÷ca . tatra nakùatràõi dhaniùñhà÷atabhiùà÷leùàmadhàpunarvasva÷vinãbharaõãkçttikàvi÷àkhàbhinnàni . tatra tithayaþ ÷ubhàþ . tatra lagnàni vçùamithunakanyàdhanurmãnasaüj¤akàni . tatra candraþ ÷obhanaþ . lagnàpekùayà bçhaspatiþ kendrasthaþ ÷obhanaþ lagnàpekùayà ÷ukrastçtãyaùaùñhaikàda÷asthaþ ÷obhanaþ . iti jyotiùam .. (deva + bhàve tal . devatvam . yathà, çgavede . 10 . 24 . 6 .
     %<madhumanme paràyaõaü madhumat punaràyanam .
     tà no devà devatayà yuvaü madhumataskçtam ..>% %<he devà devau dyotamànau tà tau yuvaü yuvàü no'smàn madhumataþ prãtiyuktàn kçtam kurutam . keneti ucyate . devatayà devatvena aõimàdidevata÷varyayogenetyarthaþ .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<devatàóaþ>#, puü, (devo dãptastàla iti . lasya óaþ .) vçkùavi÷eùaþ . detàóà iti khyàtaþ . tatparyàyaþ . veõã 2 kharà 3 garã 4 jãmåtaþ 5 . ityamaraþ . 2 . 4 . 69 .. agarã 6 kharàgarã 7 garàgarã 8 . iti taññãkàyàü bharataþ .. devatàóã 9 àkhuviùahà 10 . iti jañàdharaþ .. àkhuþ 11 viùajihvaþ 12 mahàcchadaþ 13 kadambaþ 14 khujjàkaþ 15 devatàóakaþ 16 . iti ratnamàlà .. (devau candràrkau tàóayatãti . tàói + karmaõi aõ.) ràhuþ . agniþ . iti medinã . óe, 39 .. ghoùakalatà . iti vi÷vaþ ..

#<devatàóakaþ>#, puü, (devatàóa + svàrthe kan .) devatàóaþ . iti ratnamàlà ..

#<devatàdhipaþ>#, puü, (devatànàü adhipaþ .) indraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<devatvaü>#, klã, (devasya bhàvaþ karma và . %<tasya bhàvastvatalau .>% 5 . 1 . 119 . iti tvapratyayaþ .) devabhåyam . devasàyujyam . ityamaraþ . 2 . 7 . 52 .. devasya bhàvaþ karma và . iti saükùiptasàravyàkaraõam ..

#<devadaõóà>#, strã, (devàt meghàddaõóo'syàþ .) nàgabalà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<devadattaþ>#, puü, buddhànujaþ . iti trikàõóa÷eùaþ . arjana÷aïkhaþ . (yathà, mahàbhàrate . 6 . 24 . 15 .
     %<pà¤cajanyaü hçùãke÷o devadattaü ghana¤jayaþ .
     pauõóraü daghmau mahà÷aïkhaü bhãmakarmà vçkodaraþ ..>%) ÷arãravàhyapa¤cavàyvantargatavàyuvi÷eùaþ . iti ÷abdàrthakalpataruþ .. vijçmbhaõe devadattaþ ÷uddhasphañikasannibhaþ . iti sàradàtilakañãkà .. (devà enaü deyàsuriti . %<kticktau ca saüj¤àyàm .>% 3 . 3 . 174 . iti à÷iùi ktaþ . %<do daddhoþ .>% 7 . 4 . 46 . iti dadàde÷a÷ca .) saüj¤àvi÷eùaþ . yathà, devadattàdisaüj¤à÷abdasya sarvaliïgabhàjitvàbhàvàt jàtitvamàyàti . iti durgàdàsaþ .. (nàgabhedaþ . yathà, bhàgavate . 5 . 24 . 31 . %<tato'dhastàt pàtàle nàgalokapatayo vàsukipramukhàþ ÷aïkhakulikamahà÷aïkha÷vetadhana¤jayadhçtaràùñra÷aïkhacåóakambalà÷vataradevadattàdayo mahàbhogino mahàmarùàþ nivasanti ..>% devena datte, tri . yathà,
     %<a÷vamà÷ugamàruhya devadattaü jagatpatiþ .
     asinàsàdhudamanamaùñai÷varyaguõànvitaþ ..>% iti kalkipuràõe'nubhàgavate bhaviùye kalkijanmopanayane 2 adhyàyaþ ..)

#<devadattàgrajaþ>#, puü, (devadattasya agrajo jyeùñhaþ .) buddhaþ . iti hemacandraþ . 2 . 151 .

#<devadànã>#, strã, (daipa ÷odhane + bhàve lyuñ . devasyeva dànaü ÷uddhiryasyàþ . gauràditvàt ïãù .) ghoùakàkçtiþ . hastighoùà iti bhàùà . iti ratnamàlà ..

#<devadàru>#, klã, (devànàü dàru . teùàü priyatvàt .) vçkùavi÷eùaþ . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 178 . 10 .
     %<vanàni devadàråõàü meghànàmiva vàguràþ ..>%) tatparyàyaþ . ÷akrapàdapaþ 2 paribhadrakaþ 3 bhadradàru 4 drukilimam 5 pãtadàru 6 dàru 7 påtikàùñham 8 . ityamaraþ . 2 . 4 . 54 .. suradàru 9 dàrukam 10 snigdhadàru 11 amaradàru 12 ÷ivadàru 13 ÷àmbhavam 14 bhåtahàri 15 bhavadàru 16 bhadravat 17 indradàru 18 mastadàru 19 surabhåruhaþ 20 . iti bhàvaprakà÷aþ .. suràhvam 21 devakàùñham 22 . iti ratnamàlà .. asya guõàþ . tiktatvam . råkùatvam . ÷leùmànilabhåtadoùanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. laghutvam . snigdhatvam . uùõatvam . kañupàkitvam . vibanghàdhmàna÷othàmatandràhikkàjvaràsrapramehapãnasa÷leùma÷vàsakàsakaõóåsamãranà÷itva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. tasya lepanaguõaþ . kàntidatvam . àmadoùavibandhàr÷aþpramehajvaranà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. jvararåkùatàlakùmãrakùovighnanà÷itvan . iti ràjavallabhaþ ..

#<devadàruþ>#, puü, (devapriyaü dàru yatra .) svanàmakhyàtavçkùaþ . sa ca pàrvatãpriyaþ . yathà --
     %<amuü puraþ pa÷yasi devadàruü puttrãkçto'yaü vçùabhadhvajena .
     yo hemakumbhastananiþsçtànàü skandasya màtuþ payasàü rasaj¤aþ ..>% iti raghau . 2 . 36 ..

#<devadàlikà>#, strã, (devadàlãva kàyatãti . kai + kaþ . ñàp pårbahrasvaþ .) mahàkàlaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<devadàlã>#, strã, (devena meghodayena dàlo dalanaü yasyàþ . gauràditvàt ïãù .) latàvi÷eùaþ . ghagharavela iti sonaiyà iti ca hindãbhàùà . khakhasàvatpuùpavçntà . (yathà, su÷rute, såtrasthàne . 49 adhyàye .
     %<ko÷àtakã saptalà ÷aïkhinã devadàlãkàravellikà cetyubhayato bhàgaharàõi ..>%) tatparyàyaþ . jãmåtakaþ 2 kaõñaphalà 3 garà 4 garã 5 veõã 6 mahàkoùaphalà 7 kañphalà 8 ghorà 9 kadambã 10 viùahà 11 karkañã 12 sàramåùikà 13 vçntakoùà 14 àkhuviùahà 15 dàlã 16 roma÷apatrikà 17 kuraïgikà 18 sutarkàrã 19 devatàóaþ 20 .. asyà guõàþ . tiktatvam . uùõatvam . kañutvam . pàõóukaphadurnàma÷vàsakàsakàmalàbhåtanà÷itva¤ca . tasyàþ phalasya guõàþ . tiktatvam . kçmi÷leùmagulma÷ålàr÷ovàtanà÷itvam . sraüsanatva¤ca .
     %<pãtà garà kharaspar÷à viùaghnã garanà÷inã ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. tannàmaguõàþ . yathà, bhàvaprakà÷e .
     %<devadàlã tu veõã syàt karkañã ca garàgarã .
     devatàóo vçntako÷astathà jãmåta ityapi ..
     pãtàparà kharaspar÷à viùaghnã garanà÷inã .
     devadàlã rase tiktà kaphàr÷aþ÷othapàõóutàþ ..
     nà÷ayedvàmanã tiktà kùayahikkàkçmijvaràn .
     devadàlãphalaü tiktaü kçmi÷leùmavinà÷anam ..
     saüsanaü gulma÷ålaghnamar÷oghnaü vàtajit param ..>%

#<devadàsã>#, strã, (devaü indriyaü dàsnoti hantãti . deva + dàs + aõ . gauràditvàt ïãù .) vanabãjapårakaþ . iti ràjanirghaõñaþ . (devàya krãóàyai dàsã iva .) ve÷yà . iti ÷abdàrthakalpataruþ .. (devaparicàrikà ca ..)

#<devadãpaþ>#, puü, (devaü dãpti÷ãlaü dãpayati prakà÷ayati buddhisthaü karotãti . dãp + õic + aõ . yadbà, deveùu indriyeùu dãpaþ prakà÷akaþ .) locanam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<devadundubhiþ>#, puü, (devànàü dundubhiriva harùajanakatvàt .) gandhaparõàsaþ . sa raktatulasã . iti ratnamàlà .. devànàü dundubhivàdya¤ca ..

#<devadåtã>#, strã, (devànindriyàõi dåyante avasàdayantãti . då ïa upatàpe + %<kticktau ca saüj¤àyàm .>% 3 . 3 . 174 . iti ktic tato ïãù .) vanabãjapårakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<devadevaþ>#, puü, (dãvyatãti . div + ac . devànàü deveùu và devaþ ÷reùñhatvàt .) ÷ivaþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 1 . 160 .
     %<yadà÷rauùamarjunaü devadevaü kiràtaråpaü tryambakaü toùya yuddhe ..>%) brahmà . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, devãbhàgavate . 1 . 5 . 18 .
     %<sa vamrãü sandide÷àtha devadevaþ sanàtanaþ ..>% %<devadevo brahmeti .>% taññãkà .. viùõuþ . yathà, devãbhàgavate . 1 . 4 . 35 .
     %<kàraõaü sarvalokànàü devadevaü jagadgurum .
     vàsudevaü jagannàthaü tapyamànaü mahattapaþ ..>% gaõe÷aþ . yathà, kathàsaritsàgare . 20 . 55 .
     %<astãha pramadodyàne tarumaõóapamadhyagaþ .
     dçùñaprabhàvo varadaþ devadevo vinàyakaþ ..>%)

#<devadroõã>#, strã, devayàtrà . iti hàràvalã . 129 .. (devànàü droõã droõyàkàratvàt avasthànagahvaram . ÷ivaliïgàdãnàmavasthànagahvaram . yathà, pràya÷cittatattve raghunandanadhçtasambartavacanam .
     %<devadroõyàü vihàre ca kåpeùvàyataneùu ca .
     eùu goùu vipannàsu pràya÷cittaü na vidyate ..>%
     %<devadroõã svayambhåliïgàdyavasthànagahvaram .>% iti raghunandanaþ ..)

#<devadryaï>#, [¤c] tri, (devàna¤cati påjayatãti . a¤cu gatipåjanayoþ + %<çtvigdadhçk iti .>% 3 . 2 . 59 . iti kvin . %<viùvagdevayo÷ca ñeradrya¤catàvapratyaye .>% 6 . 3 . 92 . iti adryàde÷aþ .) devapåjakaþ . devasamãpagantà . ityamaraþ . 3 . 1 . 34 ..

#<devadhànyaü>#, klã, (devayogyaü dhànyamiti madhyalopã samàsaþ .) dhànyavi÷eùaþ . dedhàna iti bhàùà . joyàra iti hindãbhàùà . tatparyàyaþ . yavanàlaþ 2 yonalaþ 3 jårõàhvayaþ 4 jontàlà 5 bãjapuùpikà 6 . iti hemacandraþ . 4 . 244 ..

#<devadhåpaþ>#, puü, (devapriyo dhåpa iti madhyalopã samàsaþ .) gugguluþ . iti ratnamàlà ..

#<devanaü>#, klã, (div + bhàve lyuñ .) vyavahàraþ . jigãùà . krãóà . iti medinã . ne, 76 .. (dãvyati asminniti adhikaraõe lyuñ .) lãlodyànam . iti trikàõóa÷eùaþ .. (dãvyati aneneti . diva + karaõe lyuñ .) padmam . iti ÷abdacandrikà .. paridevanam . ityamarañãkàyàü bharataþ .. dyutiþ . stutiþ . kàntiþ . gatiþ . ÷okaþ . ityamarañãkàyàü mathure÷aþ .. dyåtam . iti svàmã .. (yathà, manau . 9 . 222 .
     %<prakà÷ametat tàskaryaü yaddevanasamàhvayau .
     tayornityaü pratighàte nçpatiryatnavàn bhavet ..>%)

#<devanaþ>#, puü, (dãvyatyaneneti . diva + karaõe lyuñ .) pà÷akaþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 45 ..

#<devanandã>#, [n] puü, (devamindraü nandayatãti . nandi + õiniþ .) indradbàrapàlaþ . iti hemacandraþ . 2 . 90 ..

#<devanalaþ>#, puü, (devaþ àkàravarõotkarùeõa ÷reùñho nalaþ .) nalabhedaþ . tatparyàyaþ . devanàlaþ 2 mahànalaþ 3 vanyaþ 4 nalottamaþ 5 sthålanàlaþ 6 sthåladaõóaþ 7 suranàlaþ 8 suradrumaþ 9 . asya guõàþ . atimadhuratvam . vçùyatvam . ãùatkaùàyatvam . nalàdadhikavãryatvam . rasakarmaõi ÷astatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<devanà>#, strã, (div + bhàve yuc ñàp ca .) krãóà . sevà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<devanàlaþ>#, puü, (devo dãpti÷ãlaþ ÷reùñho và nàlaþ .) devanalaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<devapatiþ>#, puü, (devànàü patiþ .) indraþ . iti hemacandraþ . 2 . 87 .. (yathà, mahàbhàrate . 4 . 21 . 33 .
     %<satyaü bhràtaü÷ca dharma¤ca puraskçtya bravãmi te .
     kãcakaü nihaniùyàmi vçtraü devapatiryathà ..>%)

#<devapatnã>#, strã, (devànàü patnãva priyadar÷anàditvàt .) madhvàlukam . iti trikàõóa÷eùaþ . (devànàü patnã .) devabhàryà .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 14 . 393 .
     %<devànàü màtaraþ sarvà devapatnyaþ sakanyakàþ ..>%)

@<[Page 2,744a]>@
#<devapathaþ>#, puü, (devànàü panthàþ . çkpårabdhåþ pathàmànakùe . 5 . 4 . 74 . iti aþ .) devànàü panthàþ . tatparyàyaþ . chàyàpathaþ 2 somadhàrà 3 nabhaþsarit 4 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 148 . 20 .
     %<divyo devapatho hyeùa nàtra gacchanti mànuùàþ ..>% tãrthavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 85 . 45 .
     %<tato devapathaü gatvà niyato niyatàsanaþ .
     devasatrasya yat puõyaü tadavàpnoti mànavaþ ..>%)

#<devaparõaü># klã, (devànàü priyaü parõamasya .) suraparõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<devaputtrikà>#, strã, (devànàü puttrikeva priyatvàt .) pçkkà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<devaputtrã>#, strã, (devànàü puttrãva priyatvàt .) pçkkà . iti jañàdharaþ ..

#<devapåþ>#, [r] strã, (devànàü påþ purã .) amaràvatã . iti jañàdharaþ ..

#<devapra÷naþ>#, puü, (devànàü grahadevatànàü pra÷naþ .) grahanakùatràdighañitajij¤àsà . tatparyàyaþ . upa÷rutiþ 2 . iti hemacandraþ . 2 . 177 ..

#<devapriyaþ>#, puü, (devànàü priyaþ .) pãtabhçïgaràjaþ . vakapuùpaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<devabalà>#, strã, (devapriyà balà .) sahadevã . tràyamàõà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<devabrahmà>#, [n] puü, (deveùu brahmà iva . devarùitvàdasya tathàtvam .) nàradamuniþ . iti hemacandraþ . 3 . 513 ..

#<devabhavanaü>#, klã, (devànàü bhavanaü gçhamiva . devànàü à÷rayatvàdasya tathàtvam .) a÷vatthaþ . iti ÷abdacandrikà .. svargaþ .. (devapratimà-niketana¤ca ..)

#<devabhåþ>#, puü, (devaü devatvaü bhavate pràpnotãti . bhåpràptau + kvip .) devaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (devànàü bhårnivàsabhåmirutpattirvà yatra .) svarga÷ca ..

#<devabhåtiþ>#, strã, (devàt devalokàt bhåtirutpattiryasyàþ .) mandàkinã . iti ÷abdaratnàvalã .. (devànàü bhåtiriti vigrahe . devai÷varyam ..)

#<devabhåyaü>#, klã, (devasya bhàvaþ . bhå + %<bhuvo bhàve .>% 3 . 1 . 107 . iti kyap .) devatvam . devasàyujyam . ityamaraþ . 2 . 7 . 52 ..

#<devamaõiþ>#, puü, (deveùu maõiriva .) bhargaþ . (devodyotana÷ãlo maõiþ .) kaustubhaþ . a÷varomàvartaþ . iti medinã . õe, 97 .. (yathà, ÷i÷upàlavadhe . 5 . 4 .
     %<àvartinaþ ÷ubhaphalaprada÷uktiyuktàþ sampannadevamaõayo bhçtarandhrabhàgàþ .
     a÷vàþ pyadhurvasumatãmatirocamànàstårõaü payodhaya ivormibhiràpatantaþ ..>%) mahàmedà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<devamàtà>#, [ç] strã, (devànàü màtà .) aditiþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, bhàgavate . 3 . 1 . 33 .
     %<kaccicchivaü devakabhojaputtryà viùõuprajàyà iva devamàtuþ ..>% devamàtçmàtram . yathà, mahàbhàrate . 13 . 14 . 38 .
     %<devapatnyo devakanyà devamàtara eva ca ..>%)

#<devamàtçkaþ>#, tri, (devo vçrùñirmàteva ÷asyotpàdanena pàlakatvàt jananãva yasya . kap .) vçùñyambusampannavrãhipàlitade÷aþ . ityamaraþ . 2 . 1 . 12 .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 5 . 78 .
     %<kaccidràùñre taóàgàni pårõàni ca bçhanti ca .
     bhàga÷o viniviùñàni na kçùirdevamàtçkà ..>%)

#<devamànakaþ>#, puü, (deveùu màno yasya . kap . saüj¤àyàü kan và .) kaustubhamaõiþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<devamàsaþ>#, puü, (devàya bhråõasya krãóanàya yo màsaþ . atra hi smçterojasa÷ca pràdurbhàvàt garbhasya krãóanàditvàt tathàtvam .) garbhasyàùñamamàsaþ . tatparyàyaþ . garbhàùñamaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. devànàü màsaþ . sa manuùyamàne triü÷advarùàtmakaþ ..

#<devayajiþ>#, puü, (devàn yajate iti . yaja + %<sarvaghàtubhya in .>% uõàü 4 . 117 . iti in .) devapåjakaþ . muniþ . yathà, bhaññiþ . 2 . 34 .
     %<admo dbijàn devayajãn nihanmaþ ..>%

#<devayaj¤aþ>#, puü, (devànàü yaj¤aþ .) homaþ . iti hemacandraþ . 3 . 485 .. (yathà, manuþ . 4 . 21 .
     %<çùiyaj¤aü devayaj¤aü bhåtayaj¤a¤ca sarvadà ..>%)

#<devayàtrà>#, strã, (devànàü yàtrà .) devagamanam . tatparyàyaþ . devadroõã 2 . iti hàràvalã . 129 .. devotsavàdi .. (yathà, kathàsaritsàgare . 25 . 121 .
     %<ekadà devayàtràyàü tatra mallasamàgame .
     agàdeko mahàmallaþ khyàtimàn dakùiõàpathàt ..>%)

#<devayànaü>#, klã, (devànàü yànam .) devavimànam . devarathaþ . iti ÷abdàrthakalpataruþ .. (tri, devapràpanãyam . yathà, çgvede . 1 . 162 . 4 .
     %<yaddhaviùyamçtu÷o devayànaü trirmànuùà parya÷vaü nayanti ..>% devapràpakam . yathà, tatraiva . 7 . 76 . 2 .
     %<pra me panthà devayànà adç÷rannamardhanto vasubhiriùkçtàsaþ ..>%)

#<devayànã>#, strã, ÷ukràcàryakanyà . sà yayàtiràjapatnã . iti ÷rãbhàgavatam .. (purà kila bçhaspatiputtraþ kaco devakàryàrthaü sa¤jãvanavidyàrthã asuragurumupàgamat . devayànãyaü taü yuvànaü manohara¤càvalokya tena saïgatà bhavitumiyeùa . kacastu gurukanyàmenàü j¤àtvà pàõimasyà grahãtuü na svãcakàra . asmàdevàsau devayànã pràptavidyaütaü %<na te vidyà siddhimeùà gamiùyati>% iti ÷a÷àpa . kacastu niraparàdho'pi ÷àpàhataþ kruddha÷ca %<çùiputtro na te ka÷cijjàtu pàõiü grahãùyati>% ityenàü ÷aptavàn . ayamevàsyà bràhmaõakanyàyà api kùattriyapatnãtve hetuþ .
     atha kadàcit krãóantãnàü kanyànàü vastravaiparãtyaü jàtam . devayànã svãyavastragrahaõena vçùaparbaõo'suraràjasya sutàü ÷armiùñhàü cukro÷a . ÷armiùñhà tu tadasahamànà tàü kåpamadhye pràkùipat . atha gacchati kàle yayàtirmçgayàü gatastçùàrto jalamanviùyan tatraiva kåpasamãpamàgatya devayànãü tanmadhyasthàü dçùñvà tasyà dakùiõaü pàõiü gçhãtvà utthàpayàmàsa . atha devayànã kåpàt muktà pitçsamãpamàgatya sarvaü vij¤àpitavatã . atha ÷ukre krodhàdasuraràjyàt gantumudyate vçùaparvàsuraràjaþ svãyakanyàü ÷armiùñhàü kanyàsahasraparivçtàü paricàrakatvena pradàya svaguruntaü devayànã¤ca prasàdayàmàsa . atha kadàcit devayànã pitranuj¤ayà nàhuùaü yayàtiü patitvena svãkçtya tena saha vijahàra . asyàþ puttrau dbau yadusturvasu÷ca . gacchati kàle devayànã ràj¤à saha vanaü gatvà trãnaparàn kumàràn krãóatastatra dçùñvà nçpaurasàt ÷armiùñhàgarbhe jàtàü÷ca tàn vij¤àya krodhaparava÷à pitçsamãpaü prasthitavatã . ÷ukrastu duhitaramavamànitàü viditya ràjànaü jarayà yojayàmàsa .. etadvi÷eùavivaraõavistçtistu mahàbhàrate . 1 . 76-83 . adhyàyeùu j¤àtavyà .. * ..)

#<devayuþ>#, tri, (devaü yàti upàsyatvena pràpnotãti . yà + %<mçgayàdaya÷ca .>% uõàü . 1 . 38 iti kuþ .) dhàrmikaþ . (yathà, çgvede . 1 . 154 . 5 .
     %<tadasya priyamabhipàtho a÷yàü naro yatra devayavo madanti ..>%
     %<devayavo devaü dyotenasvabhàvaü viùõumàtmana icchanto yaj¤adànàdibhiþ pràptumicchanto naraþ .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..) lokayàtrikaþ . iti medinã . ye, 86 .. deve, puü . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<devayoniþ>#, puü, strã, deva eva yonirnidànabhåto yasya saþ . tadyathà, vidyàdharàþ 1 apsarasaþ 2 yakùàþ 3 ràkùasàþ 4 gandharvàþ 5 kinnaràþ 6 pi÷àcàþ 7 guhyakàþ 8 siddhàþ 9 bhåtagaõaþ 10 . ityamaraþ . 1 . 1 . 11 .. (devànàü yoniþ . devasthànam . yathà, mahàbhàrate . 3 . 114 . 28 .
     %<anyathà hi kuru÷reùñha ! devayonirapàüpatiþ .
     ku÷àgreõàpi kaunteya ! na praùñavyo mahodadhiþ ..>%)

#<devaraþ>#, puü, (dãvyatyaneneti . divyu krãóàyàm + %<artikamibhramãti .>% uõàü 3 . 132 . iti araþ .) patyuþ kaniùñhabhràtà . deora iti bhàùà . (%<devaraþ kasmàt dvitãyo vara ucyate .>% iti nirukteþ . 3 . 15 ..) tatparyàyaþ . devà 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 32 .. devéþ 3 devàraþ 4 devànaþ 5 . iti jañàdharaþ .. turàgàvaþ 6 devallã 7 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, manuþ . 9 . 59 .
     %<devaràdvà sapiõóàdvà striyà samyaïniyuktayà .
     prajepsitàdhigantavyà santànasya parikùaye ..>%) patyurjyeùñho bhràtà tu ÷va÷uraþ . iti bharataþ ..

@<[Page 2,745a]>@
#<devarathaþ>#, puü, (devànàü rathaþ .) devànàü vimànaþ . iti halàyudhaþ .. sa ca puùpakàdiþ ..

#<devaràjaþ>#, puü, (devànàü ràjà . %<ràjàhaþsakhibhyaùñac .>% 5 . 4 . 91 . iti ñac .) indraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 86 . 7 .
     %<devaràjasamo hyàsãt yayàtiþ pçthivãpatiþ ..>%) tasya nàmàni yathà --
     %<indraþ surapatiþ ÷akro ditijaþ pavanàgrajaþ .
     sahasràkùo bhagàïka÷ca ka÷yapàïgaja eva ca ..
     vióojà÷ca sunàsãro marutvàn pàka÷àsanaþ .
     jayantajanakaþ ÷rãmàn ÷acã÷o daityasådanaþ ..
     vajrahastaþ kàmasakhà gautamãvratanà÷anaþ .
     vçtrahà vàsava÷caiva dadhãcidehabhikùukaþ ..
     jiùõu÷ca vàmanabhràtà puruhåtaþ purandaraþ .
     divaspatiþ ÷atamakhaþ såtràmà gotrajidvibhuþ ..
     lekharùabho balàràtirjambhabhedã surà÷rayaþ .
     saükrandano du÷cyavanasturàùàõmeghavàhanaþ ..
     àkhaõóalo harihayo namucipràõanà÷anaþ .
     vçddha÷ravà vçùa÷caiva daityadarpanisådanaþ ..
     ùañcatvàriü÷annàmàni pàpaghnàni vini÷citam ..>% iti brahmavaivarte janmakhaõóam ..

#<devaràtaþ>#, puü, (rai + ktaþ . devena ÷rãkçùõena ràtaþ rakùitaþ .) parikùit ràjà . iti ÷rãbhàgavatam .. sàrasapakùivi÷eùaþ . iti ÷abdàrthakalpataruþ .. (vi÷vàmitraputtraþ . yathà, harivaü÷e . 27 . 47 .
     %<vi÷vàmitrasya puttràstu devaràtàdayaþ smçtàþ ..>% etanniruktiryathà bhàgavate . 9 . 16 . 32 .
     %<yo ràto devayajane devairgàdhiùu tàpasaþ .
     devaràta iti khyàtaþ ÷unaþ÷ephastu bhàrgavaþ ..>% nimerjyeùñhaþ puttraþ . yathà, ràmàyaõe . 1 . 66 . 8 .
     %<devaràta iti khyàto nimerjyeùñho mahãpatiþ ..>% yudhiùñhirasya sabhàsthakùattriyàõàmanyatamaþ . yathà, mahàbhàrate . 2 . 4 . 26 .
     %<cànåro devaràtacca bhojo bhàmaratha÷ca yaþ ..>%)

#<devarùiþ>#, puü, (deva çùi÷ca . devànàü çùirvà .) surarùiþ . tadyathà . nàradaþ 1 atriþ 2 marãciþ 3 bharadvàjaþ 4 pulastyaþ 5 pulahaþ 6 kratuþ 7 bhçguþ 8 va÷iùñhaþ 9 pracetàþ 10 . ityamarañãkàsàrasundarã .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 210 . 21 .
     %<devarùicaritaü gàrmyaþ kçùõàtreya÷cikitsitam ..>% tumburubharatàdiþ . iti taññãkàyàü bharataþ .. kaõàdàdiþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (mahàdevaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 144 .
     %<devàdidevo devarùirdevàsuravarapradaþ ..>%)

#<devalaþ>#, puü, (devaü làti gçhõàti nijajãvikàrthamiti . deva + là àdàne + %<àto'nupeti .>% 3 . 2 . 3 . iti kaþ .) devàjãvaþ . jãvikàrthaü yo devàn gçhãtavàn . ityamaraþ . 2 . 10 . 11 .. påjàri vàmana iti bhàùà .. devopajãvajãvã . yathà --
     %<devopajãvajãvã ca devala÷ca prakãrtitaþ ..>% iti brahmavaivartapuràõam ..
     %<cikitsakàn devalakàn màüsavikrayiõastathà .
     vipaõena ca jãvanto varjyàþ syurhavyakavyayoþ ..>% iti manuþ . 3 . 151 .. %<devalaþ pratimàparicàrakaþ vartanàrthatvenaitat karma kurvato'yaü niùedhaþ na tu dharmàrtham . devakoùopajãvã ca nàmnà devaloko bhavediti devalavacanàt .>% iti taññãkàyàü kullåkabhaññaþ .. * .. (dãvyati ànandeneti . diva + %<vçùàdibhya÷cit .>% uõàü 1 . 108 . iti kalac .) dhàrmikaþ . ityuõàdikoùaþ .. nàradamuniþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (ralayoraikyàt .) devaraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. dharma÷àstravaktà munivi÷eùaþ . iti bhagavadgãtà .. sa asitamuniputtraþ rambhà÷àpenàùñàvakro babhåva . iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóam .. (ayantu vedavyàsasya ÷iùyaþ . yathà, devãbhàgavate . 1 . 20 . 3 .
     %<asito devala÷caiva vai÷ampàyana eva ca .
     jaimini÷ca sumantu÷ca gatàþ sarve tapodhanàþ ..>% pratyåùasya çùeþ puttraþ . yathà, viùõupuràõe . 1 . 15 . 115 .
     %<pratyåùasya viduþ puttraü çùiü nàmnàtha devalam ..>%)

#<devalakaþ>#, puü, (devala eva . svàrthe kan .) devalaþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 76 . 6 .
     %<àhvàyakà devalakà nakùatragràmayàjakàþ .
     ete bràhmaõacàõóàlà mahàpathikapa¤camàþ ..>%)

#<devalatà>#, strã, (devapriyà latà .) navamallikà . iti ÷abdacandrikà ..

#<devalàïgulikà>#, strã, (devayati paridevayatyaneneti . deva + õic + gha¤ . devaþ làïgulikaþ ÷åko yasyàþ .) vç÷cikàliþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<devalokaþ>#, puü, (devànàü lokaþ .) svargaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, devãbhàgavate . 5 . 3 . 46 .
     %<tasmàt sajjà bhavantvadya devalokajayàya vai ..>%) api ca . matsyapuràõe .
     %<bhårloko'tha bhuvarlokaþ svarloko'tha maharjanaþ .
     tapaþ satya¤ca saptaite devalokàþ prakãrtitàþ ..>%)

#<devavaktraü>#, klã, (devànàü vaktram . taddvàreõaiva yaj¤àdau havyàdibhojanàt tathàtvam .) agniþ . iti ÷abdacandrikà .. devànàü mukha¤ca ..

#<devavardhakiþ>#, puü, (devànàü vardhakistvaùñà .) vi÷vakarmà . iti hemacandraþ . 2 . 96 ..

#<devavallabhaþ>#, puü, (devànàü vallabhaþ priyaþ .) punnàgavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 25 ..

#<devavçkùaþ>#, puü, (devapriyo vçkùaþ .) saptaparõavçkùaþ . mandàravçkùaþ . gugguluþ . iti medinã . ùe, 52 .. ava÷iùñà devataru÷abde puü draùñavyàþ ..

#<devavrataþ>#, puü, (devaü aparigrahàdiråpatvàt dyotana÷ãlaü vrataü yasya . yadbà, devasyeva vrataü sthirapratij¤à yasya .) bhãùmaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, devãbhàgavate . 1 . 20 . 19 .
     %<citràïgadaü tato ràjye sthàpayàmàsa vãryavàn .
     svayaü na kçtavàn ràjyaü tasmàddevavrato'bhavat ..>%) devànàü vrata¤ca ..

#<deva÷ekharaþ>#, puü, (devaþ krãóàpradaþ ÷ekharo yasya .) damanakaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. devànàü mastaka¤ca ..

#<deva÷rutaþ>#, puü, (deveùu ÷rutaþ vikhyàtaþ .) ã÷varaþ . ÷àstram . nàradaþ . iti ÷abdàrthakalpataruþ .. (÷ukasya puttravi÷eùaþ . yathà, devãbhàgavate . 1 . 19 . 41 .
     %<sa tasyà¤janayàmàsa puttràü÷catura eva hi .
     kçùõaü gauraprabha¤caiva bhåriü deva÷rutaü tathà ..>%)

#<deva÷reõã>#, strã, (devànàü ÷reõãva .) mårvà . iti ràjanirghaõñaþ .

#<devasabhà>#, strã, (devànàü sabhà .) devànàü samàjaþ . tatparyàyaþ . sudharmà 2 . ityamaraþ . 1 . 1 . 51 .. ÷ubhà 3 . sudharmà [n] 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. sudharmã 5 . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<devasabhyaþ>#, tri, (devasya krãóàyàþ sabhà tasyàü sãdatãti . yat .) krãóàsabhàsthaþ . tatparyàyaþ . sabhikaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. devasàmàjika÷ca ..

#<devasarùapaþ>#, puü, (devapriyaþ sarùapaþ .) vçkùaprabhedaþ . tatparyàyaþ . a÷vàkùaþ 2 vadaraþ 3 raktamålakaþ 4 surasarùapakaþ 5 såkùmadalaþ 6 nirjarasarùapaþ 7 kuraràïghriþ 8 . asya guõàþ . kañutvam . uùõatvam . kaphajantudoùaraktàmayanà÷itvam . rucyatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<devasahà>#, strã, (sahate yà . saha + ac + ñàp . devasya sahà .) daõóotpalauùadhiþ . bhikùàsåtram . iti vi÷vaþ ..

#<devasàt>#, vya, (devàya deyaü devàdhãnaü và karotãti . deva + sàt .) sakalajanà devabhàvà÷rayàþ . devàdhãnam . devadeyam . yathà -- %<sàkalyàdhãnatvadevàrtheùu asasaüpårbapadakçbhådhàtuùu pareùu casàtpratyayo bhavati . deye'rthe pårboktadhàtuùu pareùu tràcpratyayo'pi . yathà devàya deyaü karoti devatràkaroti .>% iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (yathà, mahàbhàrate . 7 . 187 . 58 .
     %<jitvà và bahubhiryaj¤airyajadhvaü bhåridakùiõaþ .
     hatà và devasàdbhåtvà lokàn pràpyatha puùkalàn ..>%)

#<devasàyujyaü>#, klã, (devena sàyujyaü saümilanam .) devatvam . ityamaraþ . 2 . 7 . 52 ..

#<devasçùñà>#, strã, (devàya krãóàrthaü sçùñà .) madyam . iti hemacandraþ . 3 . 567 ..

#<devasenà>#, strã, indrakanyà . iti medinã . na, 187 .. (prajàpateþ kanyà . iti mahàbhàratabh . 3 . 223 . 1 ..) sà ùaùñhã . (yathà, brahmavaivartapuràõe prakçtikhaõóe . 1 . 73 -- 74 .
     %<pradhànàü÷asvaråpà yà devasenà ca nàrada ! .
     màtçkàsu påjyatamà sà ca ùaùñhã prakãrtità ..
     ÷i÷ånàü prativi÷veùu pratipàlanakàriõã .
     tapasvinã viùõubhaktà kàrtikeyasya kàminã ..>% iyaü hi yathà yathà kàrtikeyasya patnã jàtà tadbivaraõaü mahàbhàrate . 3 . 223 adhyàyamàrabhya vistara÷o draùñhavyam ..) devànàü senà . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 222 . 5 .
     %<devasenàü dànavairyo bhagnàü dçùñvà mahàbalaþ .
     pàlayedbãryamà÷ritya sa j¤eyaþ puruùo mayà ..>%)

#<devasenàpatiþ>#, puü, (devasenàyàþ patiþ .) kàrtikeyaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<devasvaü>#, klã, (devasya svaü dhanam .) devasvattàspadidhanam . yathà --
     %<brahmasva¤ca gurordravyaü devasva¤ca harettu yaþ .
     kanyàü dadàti ÷ulkena sa preto jàyate mçtaþ ..>% iti mahàbhàrate pa¤capretopàkhyànam .. (yathà ca manuþ . 11 . 26 .
     %<devasvaü bràhmaõasvaü và lobhenopahinasti yaþ .
     sa pàpàtmà pare loke gçdhrocchiùñena jãvati ..>% yaj¤a÷ãladhanam . yathà, manuþ . 11 . 20 .
     %<yaddhanaü yaj¤a÷ãlànàü devasvaü tadvidurbudhàþ ..>%)

#<devahåþ>#, puü, (hve + bhàve kvip . devànàü håràhvànamaneneti .) vàmakarõaþ . yathà,
     %<àpaõo vyavahàro'tra citramandho bahådanam .
     pitçhårdakùiõaþ karõa uttaro devahåþ smçtaþ ..>% iti ÷rãbhàgavate . 4 . 29 . 12 .. (tri, devànàhvayatãti . hve + kartari kvip . devànàü àhvàtà . yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 17 . 62 .
     %<devahåryaj¤a à ca vakùatsumrahåryaj¤a à ca vakùat ..>%)

#<devà>#, [ç] puü, (dãvyatyaneneti . diva + %<diverçþ .>% uõàü 2 . 100 . iti çþ .) devaraþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 32 .. (yathà, çgvede . 10 . 85 . 46 .
     %<nanàndari samràj¤ã bhava samràj¤ã adhi devçùu ..>%) raõóàpatiþ . iti saükùiptasàre uõàdivçttiþ ..

#<devà>#, strã, (divyate 'nayà . diva + gha¤ . tataùñàp .) padmacàriõã . a÷anaparõã . iti ÷abdacandrikà .. (mårvà . asyàþ paryàyà yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<tejanã pilunã devà tiktavallã pçthaktvacà .
     dhanuþ÷reõã madhurasà mårvà nirdahanãti ca ..>%)

#<devàjãvaþ>#, tri, (devena devapratimàsevanena àjãvatãti . à + jãva + ac .) devalaþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 11 ..

#<devajãvã>#, [n] tri, (devena àjãvatãti . à + jãva + õiniþ .) devalaþ . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ ..

#<devàñaþ>#, puü, (aña gatau + bhàve gha¤ . devànàü àño gamanaü yatra .) hariharakùetram . yathà,
     %<yadà nandã ÷ålapàõirgodhanena puraskçtaþ .
     sthitavàn taddinàdeva kùetraü hariharàtmakam ..
     devànàmañanàccaiva devàña itisaüj¤itam ..>% iti varàhapuràõam ..

#<devàtmà>#, [n] puü, (deva àtmà adhiùñhàtçdevatà yasya .) a÷vatthaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<devànàmpriyaþ>#, puü strã, (devànàü priyaþ . %<devànàü priya iti ca mårkhe .>% 6 . 3 . 21 . ityasyeti vartikoktyà ùaùñhyà aluk . chàgasya pa÷utvàdeva mårkhatvaü bodhyam .) chàgaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. tri, jàlmaþ . iti hemacandraþ . 3 . 17 ..

#<devàpiþ>#, puü, pratãparàj¤aþ puttraþ . sa sumerusamãpe kalàpagràme yogã bhåtvà àste sa kalau luptaü candravaü÷aü punaþ satyayuge bhàvayiùyati . iti ÷rãbhàgavatam .. sa ca kuùñhã prajàbhirapadhyàtaþ . iti matsyapuràõam .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 95 . 44--45 .
     %<prati÷ravasaþ pratãpaþ pratãpaþ khalu ÷aivyàmupayeme sunandàü nàma tasyàü puttrànutpàdayàmàsa devàpiü ÷àntanuü bàhvãka¤ceti . devàpiþ khalu bàla evàraõyaü vive÷a ÷àntanustu mahãpàlo babhåva ..>% vaidikamate tu ayaü çùñiùeõasya puttraþ . yathà, nirukte . 2 . 10 . %<devàpi÷càrùñiùeõaþ ÷antanu÷ca kauravyau bhràtarau babhåvatuþ . sa ÷antanuþ kanãyànabhiùecayà¤cakre devàpistapaþ pratipede . tataþ ÷antano ràjye dvàda÷aü varùàõi devo na vavarùa . tamåcuþ bràhmaõà adharmastvayà carito jyeùñhaü bhràtaramantarityàbhiùecitaü tasmàt te devo na varùatãti . sa ÷antanurdevàpiü ÷i÷ikùa ràjyena . tamuvàca devàpiþ purohitaste'sàni yàjayàni ca tveti . tasyai tadvarùakàmasåktam ..>% tathà ca çgvede . 10 . 98 . 5 .
     %<àrùñiùeõo hotramçùirniùãdan devàpirdevasumatiü cikitvàn ..>%)

#<devàbhãùñà>#, strã, (devànàmabhãùñà priyà .) tàmbålã . iti ÷abdacandrikà ..

#<devàyatanaü>#, klã, (devànàmàyatanaü gçham .) devàlayaþ . yathà, kårmapuràõe .
     %<na devàyatanaü gacchet kadàcidvàpradakùiõam .
     na pãóayedbà vastràõi na devàyataneùvapi ..>%)

#<devàyudhaü>#, klã, (devasya indrasya àyudham .) ÷akradhanuþ . iti hemacandraþ . 2 . 93 .. devànàmastra¤ca ..

#<devàrhaü>#, klã, (devamarhatãti . arha + aõ .) suraparõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<devàrhà>#, strã, (devàrha + ñàp .) sahadevã latà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<devàlayaþ>#, puü, (devànàmàlaya àvàsaþ .) svargaþ . (yathà, devãbhàgavate . 5 . 4 . 4 .
     %<tyaja devàlayaü ÷akra ! yatheùñaü vraja vàsava ! ..>%) devagçham . iti ÷abdàrthakalpataruþ .. (yathà, sàhityadarpaõe . 3 . 86 .
     %<kùetraü vàñã bhagradevàlayo dåtãgçhaü vanam ..>%)

#<devàlà>#, strã, (devànapi àlàti svàyattãkarotãti . à + là + kaþ .) ràgiõãvi÷eùaþ . iti halàyudhaþ ..

#<devàvàsaþ>#, puü, (devànàü àvàso vàsasthànam .) a÷vatthavçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<devà÷vaþ>#, puü, (devasya indrasya a÷vaþ .) indraghoñakaþ . uccaiþ÷ravàþ . iti halàyudhaþ ..

#<devikà>#, strã, (dãvyatãti . diva + õvul . ñàpi ata itvam .) nadãvi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. tasyàþ parimàõaü yathà --
     %<ardhayojanavistàràü pa¤cayojanamàyatàm .
     etàvaddevikàmàhurdevarùiparisevitàm ..>% iti pàdme bhåmikhaõóam .. (iyaü himavatpàdaniþsçtà . iti matsyapuràõam . 113 . 21 .. anayà saha sarayåþ saïgatà . iti kàlikàpuràõam . 23 aþ .. iyantu tãrthasthànànàmanyatamà . atra naraþ snàtvà mahàdevaü samabhyarcya yathà÷akti caruü nivedya ca sarvakàmasamçddhasya yaj¤asya phalaü labhate . iti mahàbhàratam . 3 . 82 . 99 .. iyaü hi pãñhasthànànàm anyatamà . atra bhagavatã nandinãråpeõa viràjate . yathà, devãbhàgavate . 7 . 30 . 69 .
     %<÷ivakuõóe ÷ubhànandà nandinã devikàtañe ..>% yudhiùñhirasya patnãvi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 95 . 76 . %<yudhiùñhirastu govàsanasya ÷aivyasya devikàü nàma kanyàü svayaüvaràü lebhe . tasyàü puttraü janayàmàsa yaudheyaü nàma ..>%) dhuståraþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. devasambandhini, tri ..

#<devilaþ>#, tri, (dãvyati ànandeneti . diva + %<gupàdibhyaþ kit .>% uõà 1 . 57 . iti ilac .) ghàrmikaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<devã>#, strã, (dãvyatãti . diva + ac tato ïãp .) durgà . iti gharaõã .. (yathà, màrkaõóeye . 84 . 2 .
     %<devyà yayà tatamidaü jagadàtma÷aktyà niþ÷eùadevagaõa÷aktisamåhamårtyà ..>%) nàñyoktau kçtàbhiùekà ràjapatnã . ityamaraþ . 1 . 7 . 13 .. mårvà . (yathà, bhàvaprakà÷e . 1 . 1 .
     %<mårvà madhurasà devã morañà tejanã sruvà ..>%) pçkkà . iti medinã . ve, 12 .. (devànàü patnã . ïãù .) sàmànyadevapatnã . yathà, devãnàü dakùiõàyane iti smçtiþ .. bràhmaõastrãnàmopapadam . yathà, devyantà hi striyo matàþ . ityudbàhatattvam .. api ca, karmavipàke .
     %<devyantà÷ca striyaþ sarvà dàsyantàþ ÷ådrayonayaþ ..>% àdityabhaktà . liïginã . bandhyàkarkoñakã . ÷àliparõã . mahàdroõã . pàñhà . nàgarasustà . mçgervàruþ . harãtakã . atasã . ÷yàmànàmapakùijàtiþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (upaniùadvi÷eùaþ . sa tu atharvavedàntargataþ . yathà, muktikopaniùadi .
     %<tripuràtàpanaü devã tripuràkañabhàvanà ..>%)

#<devãkoñaþ>#, puü, (devyàþ koño durgamiva .) bàõapuram . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<devejyaþ>#, puü, (devànàmijyaþ påjyaþ .) bçhaspatiþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<deveùñaþ>#, puü, (devànàmiùñaþ priyaþ .) mahàmedà . gugguluþ . iti ràjanirghaõñaþ .. devavà¤chite, tri ..

#<deveùñà>#, strã, (devànàmiùñà .) vanabãjapårakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<devodyànaü>#, klã, (devànàü udyànaü vanam .) devànàü vanam . tadyathà . vaibhràjam . mi÷rakam . ÷idhrakàraõam . caitraratham . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<de÷aþ>#, puü, (di÷yate nirdi÷yate iti . di÷a nirde÷e + karmaõi gha¤ .) bhågolabhàgavi÷eùaþ . iti siddhàntama¤jarã .. janapade janapadasamudàye janapadaikade÷e sajalanirjalasthànamàtre ca . ityamarañãkàyàü bharataþ .. sa trividhaþ . jàïgalaþ anåpaþ sàdhàraõa÷ca . tatparyàyaþ . janapadaþ 1 nãvçt 2 viùayaþ 3 upavartanam 4 . iti ràjanirghaõñaþ .. prade÷aþ 5 ràùñram 6 . iti ÷abdaratnàvalã .. * .. atha de÷e varõanãyàni . ratnam 1 khaniþ 2 dravyam 3 paõyam 4 dhànyam 5 karodbhavaþ 6 durgagràmaþ 7 janàdhikyam 8 nadãmàtçkatàdi .. * .. atha gràme varõanãyàni . dhànyam 1 latà 2 vçkùaþ 3 saraþ 4 pa÷upuùñiþ 5 kùetram 6 araghaññaþ 7 kedàraþ 8 gràmeyãsukham 9 vibhramaþ 10 . iti kavikalpalatà .. * .. atha madhyade÷ãyajanapadà yathà --
     %<tàsvime kurupà¤càlàþ ÷àlvà÷caiva sajàïgalàþ .
     ÷årasenà bhadrakàrà bodhakàþ sapañaccaràþ ..
     matsyàþ kiràtàþ kulyà÷ca kuntayaþ kàntiko÷alàþ .
     àvantà÷ca bhuliïgà÷ca lokà÷caivàndhakaiþ saha ..
     madhyade÷yà janapadàþ pràya÷aþ parikãrtitàþ ..>% atha udãcyà de÷à yathà --
     %<bàhvãkà vàñadhànà÷ca àbhãràþ kàlatoyakàþ .
     parandhrà÷caiva ÷ådrà÷ca pahravà÷càtmakhaõóikàþ ..
     gàndhàrà javanà÷caiva sindhusauvãramadrakàþ .
     ÷akà druhyàþ pulindà÷ca pàradà hàramårtikàþ ..
     ràmañhàþ kaõñhakàrà÷ca kekayà de÷amànikàþ .
     kùattriyopanive÷à÷ca vai÷ya÷ådrakulàni ca ..
     àtreyo'tha bharadvàjaþ prasthalàþ sada÷erakàþ .
     lampakàstalagànà÷ca sainikàþ saha sàïgajaiþ ..
     ete de÷à udãcyàstu pràcyànde÷ànnibodhata ..>% atha pràcyà de÷à yathà --
     %<aïgavaïgà madgurakà antargiribahirgiràþ .
     tataþ pravaïgà màtaïgà malayà malavartakàþ ..
     suhmottaràþ pravijayà bhàrgavàïgeyamàlavàþ .
     pràgjyotiùà÷ca puõórà÷ca videhàstàmraliptakàþ ..
     ÷àlvà màgadhagonardàpràcyà janapadàþ smçtàþ ..>% atha dakùiõàpathade÷à yathà --
     %<tathàpare janapadà dakùiõàpathavàsinaþ .
     pàõóyà÷ca keralà÷caiva colàþ kulyàstathaiva ca ..
     setukà mukhyakà÷caiva kupathàcàravàsikàþ .
     navaràùñrà màhiùakà kaliïgà÷caiva sarva÷aþ ..
     kàverà÷ca sahaiùãkairàñavyàþ ÷avaràstathà .
     puliïgà bindhyamåùãkà vaidarbhà daõóakaiþ saha ..
     kulãyà÷ca ÷iràlà÷ca råpasàstàpasaiþ saha .
     tathà taittirakà÷caiva sarve kàraskaràstathà ..
     nàsikàdyà÷ca ye cànye ye caivàntaranarmadàþ .
     bhànukacchàþ samàheyàþ saha sàrasvataistathà ..
     kacchãyà÷ca suràùñrà÷ca ànartà÷càrvudaiþ saha .
     ityete aparàntà÷ca ÷çõu ye bindhyavàsinaþ ..>% atha bindhyavàside÷à yathà --
     %<màlavà÷ca karåùà÷ca mekalà÷cotkalaiþ saha .
     uttamàsà da÷àrõà÷ca bhojàþ kiùkindhikaiþ saha ..
     toùalàþ ko÷alà÷caiva traipurà vedikàstathà .
     tumuràstumburà÷caiva pañumànniùadhaiþ saha ..
     anåpàstuõóikerà÷ca vãtihotrà avantayaþ ..
     ete janapadàþ khyàtà bindhyapçùñhanivàsinaþ ..>% parvatà÷rayide÷à yathà --
     %<ato de÷àn pravakùyàmi parvatà÷rayiõa÷ca ye .
     nirdvàrà haüsavarõà÷ca kupathà apathàþ kha÷àþ ..
     kuthapràvaraõà÷caiva årõà darbhàþ samåhakàþ .
     trigartà maõóalà÷caiva kiràtà÷càmaraiþ saha ..>% iti matsyapuràõam .. api ca .
     %<de÷avyavasthà deve÷i ! kathyate ÷çõu tatparà .
     vaidyanàthaü samàrabhya bhuvane÷àntagaü ÷ive ! ..
     tàvadaïgàbhidho de÷o yàtràyàü na hi duùyati .
     ratnàkaraü samàrabhya brahmaputtràntagaü ÷ive ! .
     vaïgade÷o mayà proktaþ sarvasiddhipradar÷akaþ ..
     jagannàthàt pårbabhàgàt kçùõatãràntagaü ÷ive .
     kaliïgade÷aþ saüprokto vàmamàrgaparàyaõaþ ..
     kaliïgade÷amàrabhya pa¤càùñayojanaü ÷ive ! .
     dakùiõasyàü mahe÷àni ! kàliïgaþ parikãrtitaþ ..
     subrahmaõyaü samàrabhya yàvaddevo janàrdanaþ .
     tàvat keralade÷aþ syàt tanmadhye siddhakeralaþ ..
     ràme÷varàt vyaïkañe÷àt haüsakeralanàmakaþ .
     ananta÷ailamàrabhya yàvat syàdavyayaü pare ..
     tàvat sarve÷anàmà tu keralaþ parikãrtitaþ .
     ÷àradàmañhamàrabhya kuïkumàdritañàntakam ..
     tàvat kà÷mãrade÷aþ syàt pa¤cà÷adyojanàntakam ..
     kàle÷varaü ÷vetagiriü traipuraü nãlaparvatam ..
     kàmaråpàbhidho de÷o gaõe÷agirimårdhani .
     tripa¤cakaü samàrabhya madhye cojjayinã ÷ive ! ..
     màrjàratãrthaü ràjendra ! kolàpuranivàsinã .
     tàvadde÷o mahàràùñraþ karõàñasvàmigocaraþ ..
     jagannàthàdårdhvabhàgamarvàk ÷rãbhramaràtmikàt .
     tàvadandhràbhidho de÷aþ sauràùñraü ÷çõu sàdaram ..
     koïkaõàt pa÷cimaü tãrthaü samudrapràntagocaram .
     hiïgulàjàntako devi ! da÷ayojanade÷ataþ ..
     sauràùñrade÷o deve÷i ! tasmàttu gurjaràbhidhaþ .
     ÷rã÷ailantu samàrabhya cole÷ànmadhyabhàgataþ ..
     tailaïgade÷o deve÷i ! dhyànàdhyayanatatparaþ .
     suràmbikàü samàrabhya malayàdryantagaü ÷ive ! ..
     malayàlàbhidho de÷o mantrasiddhipravartakaþ .
     ràmanàthaü samàrabhya ÷rãraïgàntaü vile÷vari ! ..
     karõàñade÷o deve÷i ! sàmràjyabhogadàyakaþ .
     tàmraparõãü samàsàdya ÷ailàrdha÷ikharordhvataþ ..
     avantãsaüj¤ako de÷aþ kàlikà tatra tiùñhati .
     bhadrakàlãmahàpårbe ràmadurgàcca pa÷cime .
     ÷rãvidarbhàbhidho de÷o vaidarbhã tatra tiùñhati ..
     gurjaràt pårbabhàge tu dvàrakàto hi dakùiõe .
     marude÷o mahe÷àni ! uùñrotpattiparàyaõaþ ..
     ÷rãkoïkaõàdadhobhàge tàpãtaþ pa÷cime pare .
     àbhãrade÷o deve÷i ! bindhya÷aile vyavasthitaþ ..
     avantãtaþ pårbabhàge godàvaryàstathottare .
     màlavàkhyo mahàde÷o dhanadhànyaparàyaõaþ ..
     dravióatailaïgayormadhye colade÷aþ prakãrtitaþ .
     lambakarõà÷ca te proktàstadbhedo vàntare bhavet ..
     kurukùetràt pa÷vime tu tathà cottarabhàgataþ .
     indraprasthànmahe÷àni ! da÷ayojanakadvaye ..
     pà¤càlade÷o deve÷i ! saundaryagarvabhåùitaþ .
     pà¤càlade÷amàrabhya mlecchàddakùiõapårbataþ ..
     kàmbojade÷o deve÷i ! vàjirà÷iparàyaõaþ .
     vaidarbhade÷àdårdhva¤ca indraprasthàcca dakùiõe ..
     marude÷àt pårbabhàge vairàñaþ parikãrtitaþ .
     kàmbojàddakùabhàge tu indraprasthàcca pa÷cime ..
     pàõóyade÷o mahe÷àni ! mahà÷åratvakàrakaþ .
     gaõóakãtãramàrabhya campàraõyàntakaü ÷ive ! ..
     videhabhåþ samàkhyàtà tairabhuktàbhidhaþ sa tu .
     kàmbojade÷amàrabhya mahàmlecchàttu pårbake .
     bàhvãkade÷o deve÷i ! a÷votpattiparàyaõaþ ..
     taptakuõóaü samàrabhya ràmakùetràntakaü ÷ive ! .
     kiràtade÷o deve÷i ! bindhya÷aile'vatiùñhate ..
     karatoyàü samàrabhya hiïgulàjàntakaü ÷ive ! .
     multànade÷o deve÷i ! mahàmlecchaparàyaõaþ ..
     hiïgupãñhaü samàrabhya makke÷àntaü mahe÷vari ! .
     khuràsànàbhidho de÷o mlecchamàrgaparàyaõaþ ..
     tanmadhye cottare devi ! airàkaþ parikãrtitaþ .
     kà÷mãrantu samàrabhya kàmaråpàttu pa÷cime .
     bhoñàntade÷o deve÷i ! mànase÷àcca dakùiõe ..
     mànase÷àddakùapårbe cãnade÷aþ prakãrtitaþ .
     kailànãraü samàrabhya sarayåü paritaþ pare ..
     amaragàü mahe÷àni mahàcãnàbhidho bhavet .
     jañe÷varaü samàrabhya yoginyantaü mahe÷vari ! ..
     nepàlade÷o deve÷i ! ÷ilahaññhaü ÷çõu priye ! .
     gaõe÷varaü samàrabhya mahodadhyantagaü ÷ive ! ..
     ÷ilahaññàbhidho de÷aþ parvate tiùñhati priye ! .
     vaïgade÷aü samàrabhya bhuvane÷àntagaü ÷ive ! ..
     gauóade÷aþ samàkhyàtaþ sarvavidyàvi÷àradaþ .
     gokarõe÷àt pårbabhàge àryàvartàttu cottare ..
     tairabhuktàt pa÷cime tu mahàpåryà÷ca sarvataþ .
     mahàko÷alade÷a÷ca såryavaü÷aparàyaõaþ ..
     vyàse÷varaü samàrabhya taptakuõóàntakaü ÷ive .
     magadhàkhyo mahàde÷o yàtràyàü na hi duùyati ..
     dakùottarakrameõaiva kramàt kãkañamàgadhau .
     caraõàdriü samàrabhya gçdhrakåñàntakaü ÷ive ! ..
     tàvat kãkañade÷aþ syàttadantarmàgadho bhavet .
     jagannàthapràntade÷a÷cotkalaþ parikãrtitaþ ..
     kàmagiriü samàrabhya dbàrakàntaü mahe÷vari ! .
     ÷rãkuntalàbhidho de÷o hånaü ÷çõu mahe÷vari ! ..
     kàmagirerdakùabhàge marude÷àttathottare .
     hånade÷aþ samàkhyàtaþ ÷åràstatra ramanti ca ..
     athàbhyaïgaü samàrabhya koñide÷asya madhyage .
     samudrapràntade÷o hi koïkaõa parikãrtitaþ ..
     brahmaputtràt kàmaråpàt madhyabhàge tu kaikayaþ .
     màgadhàddakùabhàge tu bindhyàt pa÷cimataþ ÷ive ! ..
     saurasenàbhidho de÷aþ såryavaü÷aprakà÷akaþ .
     hastinàpuramàrabhya kurukùetràcca dakùiõe ..
     pà¤càlapårbabhàge tu kurude÷aþ prakãrtitaþ .
     marude÷àt pårbabhàge kàmàdrerdakùiõe ÷ive ! ..
     siühalàkhyo mahàde÷aþ sarvade÷ottamottamaþ .
     ÷ilahaññàt pårbabhàge kàmaråpàttathottare ..
     pulandhride÷o deve÷i ! naranàràyaõaþ paraþ .
     gaõe÷varàt pårbabhàge samudràduttare ÷ive ! ..
     kacchade÷aþ samàkhyàtaþ sude÷aü ÷çõu sàdaram .
     pulindàduttare bhàge kacchàcca pa÷cime ÷ive ! ..
     matsyade÷aþ samàkhyàto matsyabàhulyakàrakaþ .
     vairàñapàõóyayormadhye pårbadakùakrameõa tu ..
     madrade÷aþ samàkhyàto màdrãhà tatra tiùñhati .
     ÷årasenàt pårbabhàge gaõóakyàþ pa÷cime ÷ive ! ..
     sauvãrade÷o deve÷i ! sarvade÷àdhamàdhamaþ .
     avantãtaþ pa÷cime tu vaidarbhàddakùiõottare ..
     nàñade÷aþ samàkhyàto varvaraü ÷çõu pàrvati ! .
     màyàpuraü samàrabhya sapta÷çïgàttathottare ..
     varvaràkhyo mahàde÷aþ saindhavaü ÷çõu sàdaram .
     laïkàprade÷amàrabhya makkàntaü parame÷vari ! ..
     saindhavàkhyo mahàde÷aþ parvate tiùñhati priye ! .
     ete ùañpa¤cà÷adde÷à mayà proktà mahe÷vari ! ..
     etanmadhye'pi deve÷i ! de÷abhedà hyaneka÷aþ .
     koñi÷aþ santi deve÷i ! ete mukhyàþ prakãrtitàþ ..
     rahasyàtirahasya¤ca goptavyaü pa÷usaïkañe .
     iti saükùepataþ proktaü kimanyat ÷rotumicchasi ..>% iti ÷aktisaïgamatantre 7 pañalaþ ..

#<de÷akaþ>#, tri, (di÷atãti . di÷a àde÷e + %<õvul tçcau .>% 3 . 1 . 133 . iti õvul .) ÷àstà . iti hemacandraþ . 3 . 152 ..
     %<tathonmàrgapravçttasya càstu sanmàrgade÷akaþ .
     santu me'tithayaþ ÷làdhyà vittadàne tathàkùaye ..>% iti màrkaõóeye . 19 . 17 ..

@<[Page 2,748b]>@
#<de÷akàrã>#, strã, ràgiõãvi÷eùaþ . hanåmanmate megharàgasya bhàryà . asyà jàtiþ saüpårõaþ gçhaü ùaójasvaraþ gànasamayaþ varùattau ni÷àntaþ . asyàþ svaråpaü sundarastrã tilayuktànanà kamalapatràkùã dàóimastanã gauràïgã vimboùñhã muktàhàrakaõñhã karparacandanaliptàïgã sàlaïkàrà nàyakena sahopavi÷ya hàvabhàvakañàkùàn kurvatã . saïgãtadarpaõamate asyà gànasamayaþ pràtarvairàñãràgiõyà saha . asyàþ svaråpaü nàyakena saha kelikautukaratà ÷yàmake÷abhàrà jita÷aratpårõacandrànanà anaïgaràjitàïgã kà¤canakalasadyutihàrikucà kamalanayanà mçdubhàùiõã . iti saïgãta÷àstram ..

#<de÷aråpaü>#, klã, (di÷yate iti . di÷ + karmaõi gha¤ . de÷asya hetuyuktide÷akàlapàtràdibhirdi÷yamànasya råpam . yadvà, de÷asya de÷ànuråpàcàrasya råpam .) ucitam . ityamaraþ . 2 . 8 . 24 .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 107 . 5 .
     %<kùãõagrahaõavçtti÷ca yathà dharmaü prakãrtitam .
     laghunà de÷aråpeõa granthayogena bhàrata ! ..>%)

#<de÷àkhã>#, strã, ràgiõãvi÷eùaþ . hanåmanmate hindolaràgasya dvitãyaràgiõã . tasyà jàtiþ ùàóaùaþ gçhaü gàndhàrasvaraþ gànasamayaþ vasantartau pårbàhõaþ . asyàþ svaråpam . suråpà nàrã candravadanà krodhanà kalahapriyà romaharùà niùkoùakarabàlakarà mallavat dhålyavaguõñhitabàhuvakùàþ balamarditakakùasthàpita÷atrupakùà sarvadà svasamãpasthàpitanàyakà ca . ràgamàlàmate tu tasyàþ svaråpaü mallabat parasparamallakrãóàyàü niyuktà . sà krãóàmallakàùñhotkùepaõaprastaràdyu ttolanabhåmiluõñhanàdiråpà . kallinàthamate vasantaràgasya bhàryà . saïgãtadarpaõamate asyà jàtiþ saüpårõaþ . asyàþ svaråpaü karpåràdapi kamanãyàïgã kamalaràjitanayanà harùayuktà rasikà atidhãrà ki¤citsaïkucità dãrghabhujà malladyutimocinã ca . iti saïgãta÷àstram ..

#<de÷àntaraü>#, klã, (anyo de÷aþ . mayåravyaüsakàdivat samàsaþ .) sumerulaïkayormadhyarekhàsvaråpade÷asvade÷ayorantarayojanam . iti siddhàntarahasyam .. ye udayàntarakarmaõà laïkàyàmaudayikà grahà jàtàste de÷àntarakarmaõà svapurodayikàþ syuþ . tacca dbividhaü ekaü pårbàparaü dvitãyaü yàmyottaraü taccarasaüj¤amuktam . yathà --
     %<ye'nena laïkodayakàlikàste de÷àntareõa supurodaye syuþ .
     de÷àntaraü pràgaparaü tathànyat yàmyottaraü taccarasaüj¤amuktam ..>% iti siddhànta÷iromaõiþ .. * .. de÷àntaraparibhàùàyàü vçddhamanuþ .
     %<vàco yatra vibhidyante girirvà vyavadhàyakaþ .
     mahànadyantaraü yacca tadde÷àntaramucyate ..
     de÷anàmanadãbhedànnikaño'pi bhavedyadi .
     tattu de÷àntaraü proktaü svayameva svayambhuvà ..
     da÷aràtreõa yà vàrtà yatra na ÷råyate'thavà ..
     bçhaspatiþ .
     de÷àntaraü vadantyeke ùaùñiyojanamàyatam .
     catvàriü÷advadantyeke triü÷adeke tathaiva ca ..>% ityudvàhatattvam .. %<munidbayavacanoktavàgàdiyojanàdibhedasàma¤jasyàrtham evaü vyàkhyàyate tritayavai÷iùñye triü÷adyojanàbhyantare dvitayavai÷iùñye tadupari ekavai÷iùñye catvàriü÷adyojanopari vàõãgirimahànadyantaritatvabhedàbhàve'piùaùñiyojanopari vaide÷yam .>% iti ÷uddhicintàmaõiþ ..

#<de÷ikaþ>#, puü, (de÷e prasitaþ iti . de÷a + ñhak .) pathikaþ . iti hemacandraþ . 3 . 157 .. (yathà, mahàbhàrate . 7 . 5 . 10 .
     %<ade÷iko yathà sàrthaþ sarvaü kçcchraü samçcchati .
     anàyakà tathà senà sarvàndoùàn samçcchati ..>%) guruþ . yathà de÷iko målamantreõa ityàgamaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 147 . 42 .
     %<dharmàõàü de÷ikaþ sàkùàt sa bhaviùyati dharmabhàk .
     dharmavidbhiþ sadaive÷o namaskàryaþ sadodyataiþ ..>%)

#<de÷inã>#, strã, (di÷atãti . di÷ àde÷e + õiniþ . striyàü ïãp .) tarjanã . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, yàj¤avalkyasaühitàyàm . 1 . 19 .
     %<kaniùñhàde÷inyaïguùñhamålànyagraü karasya ca .
     prajàpatipitçbrahmadevatãrthànyanukramàt ..>%)

#<de÷ã>#, strã, ràgiõãvi÷eùaþ . hanåmanmate dãpakaràgasya bhàryà . asyà jàtiþ ùàóavaþ gçhaü çùabhasvaraþ gànasamayaþ grãùmartau madhyàhraþ . asyàþ svaråpaü suråpà nàrã haridbasanà alaïkçtà yauvanamadena kàmàsaktà satã nàyaka÷ayanàgàramàgatya nidhuvanaratà ca . bharatamate tu megharàgasya patnã . saïgãtadarpaõamate hindolaràgasya bhàryà . tasyà gànasamayaþ yàmayugalam . tasyàþ svaråpam . nidràyuktanayanà àlasyayuktà priyàbhimukhã nàyakasya nidràbha¤janàrthaü manora¤janatànaü gàyantã ramaõecchayà racitave÷à . bhåùaõagaõa÷obhità gauràïgã parihitaharidvarõa÷àñikà . iti saïgãta÷àstram .. (saïgãtabhedaþ . yathà, saïgãtadarpaõe . 1 . 3 -- 6 .
     %<gãtaü vàdyaü nartana¤ca trayaü saïgãtamucyate .
     màrgade÷ã vibhàgena saïgãtaü dvividhaü matam ..
     druhiõena yadanviùñaü prayuktaü bharatena ca .
     mahàdevasya puratastanmàrgàkhyaü vimuktidam ..
     tattadde÷asthayà rãtyà yat syàllokànura¤janam .
     de÷e de÷e tu saïgãtaü tadde÷ãtyabhidhãyate ..>%)

#<de÷yaü>#, klã, (di÷yate iti . di÷ + karmaõi õyat .) pårbapakùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. de÷àrhe, tri .. (de÷e bhavaþ . de÷a + %<digàdibhyo yat .>% 4 . 3 . 54 . iti yat .) de÷abhave . yathà, ràjataraïgiõyàm . 3 . 9 .
     %<bhogàya de÷yabhikùåõàü vallabhàsyàmçtaprabhà ..>%)

#<deùõuþ>#, tri, (dadàtãti . dà + -%<gàdàbhyàmiùõuc .>% uõàü 3 . 16 . iti iùõuc .) dàtà . durdamaþ . iti hemacandraþ .. rajakaþ . iti saükùiptasàre uõàdivçttiþ ..

#<dehaþ>#, puü klã, (degdhi pratidinam . dih vçddhau + ac .) ÷arãram . ityamaraþ . 2 . 6 . 71 . nyàyamate pçthivyà dehaü yonijam ayonija¤ca . yonijaü jaràyujamaõóaja¤ca . ayonijaü svedajodbhidàdikam . nàrakiõàü ÷arãramapyayonijam . jalãyaü dehamayonijaü varuõaloke prasiddham . taijasaü dehamayonijaü såryaloke prasiddham . vàyordehamayonijaü tadeva pi÷àcàdãnàm . iti siddhàntamuktàvalã .. * .. atha narakabhogadehavivaraõam . tatra yamaü prati sàvitrãpra÷naþ .
     %<svadehe bhasmasàdbhåte yànti lokàntaraü naràþ .
     kena dehena và bhogaü bhu¤jate ca ÷ubhà÷ubham ..
     suciraü kle÷abhogena kathaü deho vina÷yati .
     deho và kiüvidho brahman ! tanme vyàkhyàtumarhasi ..>% yamasyottaram .
     %<÷çõu dehavivaraõaü kathayàmi yathàgamam .
     pçthivã vàyuràkà÷astejastoyamiti sphuñam ..
     dehinàü dehabãja¤ca sraùñuþ sçùñividhau param .
     pçthivyàdipa¤cabhåtairyo deho nirmito bhavet ..
     sa kçtrimo na÷vara÷ca bhasmasàcca bhavediha ..
     vçddhàïguùñhapramàõa¤ca yo jãvapuruùaþ kçtaþ .
     bibharti såkùmadehantaü tadråpaü bhogahetave ..
     sa deho na bhavedbhasma jvaladagnau yamàlaye .
     jale na naùñho dehã và prahàre sucire kçte ..
     na ÷astre ca na càstre ca na tãkùõakaõñake tathà .
     taptadrave taptalauhe taptapàùàõa eva ca ..
     prataptapratimà÷leùe'pyatyårdhvapatane'pi ca .
     na ca dagdho na bhagna÷ca bhuïkta santàpameva ca ..
     kathitaü dehavçttàntakàraõa¤ca yathàgamam ..>% iti brahmavaivartapuràõam .. ã÷varadehasya pramàõaü yathà --
     %<yanme guhyatamaü dehaü sarvagaü tattvadar÷inaþ .
     praviùñà mama sàyujyaü labhante yogino'vyayam ..>% iti kårmapuràõam ..

#<dehakoùaþ>#, puü, (dehasya koùa iva àvarakatvàt .) pakùaþ . iti ÷abdacandrikà .. pàkhà iti bhàùà ..

#<dehakùayaþ>#, puü, (dehasya kùayo hàniryasmàt .) rogaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<dehadaþ>#, puü, (dehaü dadàti yadvà dàyati kùatàdeþ ÷odhayatãti . dà dàne daipa ÷odhane và + %<àto'nupasarge kaþ .>% 3 . 2 . 3 . iti kaþ .) pàradaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (dehadàtari, tri ..)

#<dehadurgandhatà>#, strã, (dehasya durgandhatà) ÷arãradaurgandhyam . tannà÷akauùadhaü yathà --
     %<arjunasya ca puùpàõi jambupatrayutàni ca .
     salodhràõi ca tallepo dehadurgandhatàü haret ..>% iti gàruóe 194 adhyàyaþ ..

#<dehadhàrakaü>#, klã strã, (dehaü dhàrayatãti . dhàri + %<õvultçcau .>% 1 . 3 . 133 . iti õvul .) asthi . iti hemacandraþ . 3 . 290 ..

#<dehadhiþ>#, puü, (deho dhãyate asminniti . deha + dhà + àdhàre kiþ .) pakùaþ . iti ÷abdacandrikà .. pàkhà iti bhàùà ..

#<dehadhçk>#, [j] puü, (dehe dharjati sa¤caratãti . dhçj + kvip .) vàyuþ . iti ÷abdacandrikà .. (yathà, su÷rute . 2 . 1 .
     %<vàyuryo vaktrasa¤càrã sa pràõo nàma dehadhçk ..>%)

#<dehabhçt>#, puü, (dehaü bibhartãti . deha + bhç + kvip tugàgama÷ca .) jãvaþ . iti hemacandraþ . 6 . 2 .. (yathà, raghau . 8 . 51 .
     %<dhigimàü dehabhçtàmasàratàm ..>%)

#<dehayàtrà>#, strã, (dehasya yàtrà lokàntaragamanam .) yamapurãgamanam . maraõam . (dehàya deharakùaõàya yà yàtrà udyamàdiþ .) bhojanam . iti medinã . re, 268 .. (yathà, bhàgavate . 4 . 23 . 20 .
     %<atãva bharturvra tadharmaniùñhayà ÷u÷råùayà càraùadehayàtrayà .
     nàvindatàrtiü parikar÷itàpi sà preyaskaraspar÷anamànanirvçtiþ ..>%)

#<dehalà>#, strã, (dehaü làti dehasya puùñiü dadàtãti . deha + là + kaþ ñàp . sevanena prathamaü puùñivarõàdipradànàdasyàstathàtvam .) madyama . iti ÷abdacandrikà ..

#<dehaliþ>#, puü, (diha + bhàve gha¤ . deho lepastaü làti gçhõàtãti . deha + là + bàhulakàt kiþ .) dehalã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dehalã>#, strã, (dehaü lepaü làtãti . deha + là + %<àtã'nupasarga kaþ .>% 3 . 2 . 3 . iti kaþ . gauràditvàt ïãù .) gçhàvagrahaõã . ityamaraþ . 2 . 2 . 13 .. dvàrapiõóikà . dvàràgrasthànam . iti kecit .. hàtinà iti khyàtà iti kecit .. adha uóumbaram . tat÷ilàyà adhodàrupàùàõo và . iti svàmã .. ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, meghadåte . 87 .
     %<÷eùàn màsàn gamanadivasasthàpitasyàvadhervà vinyasyantã bhuvi gaõanayà dehalãmuktapuùpaiþ ..>%)

#<dehasàraþ>#, puü, (dehasya sàraþ .) majjà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dehàtmavàdã>#, [n] tri, (dehamevàtmànaü parabrahma vadatãti . vad + õiniþ .) càrvàkaþ . tasyedaü matam . ÷arãramevàtmà prajvalitagçhàt svaputtraü parityajyàpi svasya nirgamadar÷anàt sthålo'haü kç÷o'hamityanubhavàcca . atra pramàõam . dehamàtraü caitanyavi÷iùñamàtmeti pràkçtàþ . iti ÷àrãrikasåtrabhàùyam .. api ca .
     %<àtmàsti dehàdvyatiriktabhårtirbhoktà sa lokàntaritaþ phalànàm .
     à÷eyamàkà÷ataroþ prasånàt prathãyasaþ svàduphalaprasåtau ..>% iti prabodhacandrodayaþ ..

#<dehikà>#, strã, (degdhãti . diha vçddhau + õvul . ñàpi ata itvam .) kãñavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . vañiþ 2 upàdikaþ 3 . iti trikàõóa÷eùaþ .. upajihvikà 4 utpàdikà 5 uddehikà 6 divã 7 . iti hàràvalã ..

#<dehã>#, [n] (deho'styasyeti . deha + iniþ .) ÷arãrã . pràõã . asya guõà yathà --
     %<buddhyàdiùañkaü saükhyàdipa¤cakaü bhàvanà tathà .
     dharmàdharmau guõà ete àtmanaþ syu÷caturda÷a ..>% ayaü indriyàdyadhiùñhàtà puõyapàpà÷rayaþ . j¤ànasukhàdiyogato mànasapratyakùaviùayaþ . paradehàdau pravçttyàdinànumeyaþ . ahamityàkàrapratyayà÷rayaþ . manomàtrasya gocaraþ . vibhuþ paramamahattvavàn . iti bhàùàparicchedaþ .. tathà ca . ÷rãbhagavadgãtàyàm .
     %<dehã nityamavadhyo'yaü dehe sarvasya bhàrata ! .
     tasmàt yuddhàya yujyasva nainaü pàpamavàpsyasi ..>% api ca .
     %<dehino'smin yathà dehe kaumàraü yauvanaü jarà .
     tathà dehàntarapràptirdhãrastatra na muhyati ..>%

#<dai>#, pa ÷odhane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-aniñ .) pittvàddàsaüj¤àbhàve yagàdau dàyate ityàdi . ÷odhanamiha ÷uddhãkaraõam . dàyati tàmramamlena lokaþ . avapårbaþ ÷uklã bhàve (atra akarmakaþ .) ÷vindate ÷vetate trãõi syuþ ÷uklatve'vadàyati . iti bhaññamalaþ . iti durgàdàsaþ .

#<daiteyaþ>#, puü, (diterapatyaü pumàn . diti + %<strãbhyo óhak .>% 4 . 1 . 120 . iti óhak .) daityaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 12 .. (yathà, harivaü÷e . 182 . 76 .
     %<jaya bàõaü mahàbàho ! daiteyaü devapåjita ! .
     yadarthamavatãrõo'si tat karma saphalãkuru ..>%)

#<daityaþ>#, puü, diterapatyaü (%<dityadityàdityapatyuttarapadàõõyaþ .>% 4 . 1 . 85 . iti õyaþ .) asuraþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 12 .. (yathà, manuþ . 12 . 48 .
     %<tàpasà yatayo viprà ye ca vaimànikà gaõàþ .
     nakùatràõi ca daityà÷ca prathamà sàttvikã gatiþ ..>%) ditisambandhini, tri ..

#<daityaguruþ>#, puü, (daityànàü guruþ .) ÷ukraþ . ityamaraþ . 1 . 3 . 25 .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 104 . 34 .
     %<àj¤àrthamànàspadabhåtivastra÷atrukùayàn daityagurustçtãye ..>%)

#<daityadevaþ>#, puü, (daityànàü devaþ .) varuõaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. vàyuþ . iti hemacandraþ . 4 . 173 ..

@<[Page 2,750a]>@
#<daityanisådanaþ>#, puü, (nisådayatãti . ni + sådi + lyuþ . daityànàü nisådanaþ nà÷akaþ .) viùõuþ . iti puràõam ..

#<daityapurodhàþ>#, [s] puü, (daityànàü purodhàþ purohitaþ .) ÷ukraþ . iti hàràvalã . 36 ..

#<daityamàtà>#, [ç] strã, (daityànàü màtà .) ditiþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (daityamàtçmàtram . yathà, harivaü÷e . 166 . 12 .
     %<aditirditirdanu÷caiva siühikà daityamàtaraþ ..>%) daityaparimàõakartari, tri ..

#<daityamedajaþ>#, puü, (daityamedàt jàyate iti . daityameda + jan + óaþ .) bhåmijagugguluþ . iti ràjanirghaõñaþ .. pçthivyàm, strã . madhukaiñabhamedajàtatvàt ..

#<daityayugaü>#, klã, (daityànàü yugam .) daityànàü yugavi÷eùaþ . tat devaparimàõena dvàda÷asahasravarùàõi . manuùyamànena caturyugasaükhyam . iti ÷abdàrthakalpataruþ ..

#<daityà>#, strã, (diteriyamiti õyaþ . tataùñàp .) murànàmagandhadravyam . ityamaraþ . 2 . 4 . 123 .. caõóauùadhiþ . iti medinã . ye, 32 .. madyam . iti trikàõóa÷eùaþ .. daityabhàryà ca ..

#<daityàriþ>#, puü, (daityànàmariþ .) viùõuþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 19 .. (yathà, prabodhacandrodaye . 2 . 28 .
     %<daityàriþ kamalàkapolamakarãlekhàïkitoraþsthalaþ .
     ÷ete'bdhàvitareùu jantuùu punaþ kà nàma ÷ànteþ kathà ..>%) devatà . iti medinã . re, 170 ..

#<daityàhoràtraþ>#, puü, (daityànàmahoràtraþ .) daityànàü divàni÷am . sa manuùyamànena varùaikasaükhyaþ . iti ÷abdàrthakalpataruþ ..

#<dainaü>#, klã, (dãnasya bhàvaþ . aõ .) dãnatà . (dinasya divasasya idam . dina + %<tasyedam .>% 4 . 3 . 120 . ityaõ .) dinasambandhini, tri ..

#<dainandinaü>#, tri, (dinaü dinaü bhavaü ityaõ nipàtanàt sàdhuþ .) dinedine bhavam . (yathà, bhàgavate . 3 . 11 . 26 .
     %<eùa dainandinaþ sargo bràhmastrailokyavartanaþ .
     tiryaïnçpitçdevànàü sambhavo yatra karmabhiþ ..>%) svàrthaùõe pratidinam . iti nipàtanasàdhyam ..

#<dainandinapralayaþ>#, puü, (dainandina÷càsau pralaya÷ceti karmadhàrayaþ .) pralayavi÷eùaþ . yathà --
     %<caturda÷endràvacchinne brahmaõo dinamucyate .
     tàvatã brahmaõo ràtriþ sà ca bràhmã ni÷à nçpa ! ..
     kàlaràtri÷ca sà j¤eyà vedeùu parikortità .
     evaü saptakalpajãvã màrkaõóeyo mahàtapàþ ..
     brahmalokàdadhaþ sarve lokà dagdhà÷ca tatra vai .
     utthitenaiva sahasà saïkarùaõamukhàgninà ..
     candryakebrahmaputtrà÷ca brahmalokaü gatà drutam .
     brahmaràtre vyatãte tu puna÷ca sasçje vidhiþ ..
     tasya bràhmãni÷àyà¤ca kùudrapralaya ucyate .
     devà÷ca munaya÷caiva tatra dagdhà naràdayaþ ..
     evaü triü÷addivàràtrairbrahmaõo màsa eva ca .
     varùaü dbàda÷amàsai÷ca brahmasambandhi caiva hi ..
     evaü pa¤cada÷àbde ca gate ca brahmaõo nçpa ! .
     dainandinastu pralayo vedeùu parikãrtitaþ ..
     aho ràtri÷ca sà proktà vedavidbhiþ puràtanaiþ .
     tatra sarve pranaùñà÷ca candràrkàdidigã÷varàþ ..
     àdityà vasavo rudrà manvindrà mànavàdayaþ ..
     çùayo munaya÷caiva gandharvà ràkùasàdayaþ ..
     màrkaõóeyo loma÷a÷ca pecaka÷cirajãvinaþ .
     indradyumna÷ca nçpati÷càkåpàra÷ca kacchapaþ .
     nàóãjaïgho vaka÷caiva sarve naùñà÷ca tatra vai ..
     brahmalokàdadhaþ sarve lokà nàgàlayàstathà .
     brahmalokaü yayuþ sarve brahmalokàdayastathà ..
     gate dainandine brahmà lokàü÷ca sasçje punaþ .
     evaü ÷atàyuþparyantaü paramàyu÷ca brahmaõaþ ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóam ..

#<dainàraü>#, tri, dãnàramitasvarõajàtavastu . dãnàre bhavaü dãnàrasyedaü veti (aõ) ùõapratyayaþ ..

#<dainikã>#, strã, (dine bhavaþ . dina + %<kàlàt ñha¤ .>% 4 . 3 . 11 . iti ñha¤ . gauràditvàt ïãù .) dinabhçtiþ . ekadinakarmamålyam . iti ÷abdamàlà .. (dinabhave, tri ..)

#<dainyaü>#, klã, (dãnasya bhàvaþ . dãna + ùya¤ .) kàrpaõyam . iti hemacandraþ . 2 . 233 .. dãnatà . yathà,
     %<yàc¤àdainyaparà¤ci yasya kalàhàyante mithastvaü vçõu tvaü vçõvityabhito mukhàni sa da÷agrãvaþ kathaü kathyatàm ..>% iti muràrimi÷raþ .. (alaïkàroktavyabhicàriguõabhedaþ . yathà, sàhityadarpaõe . 3 . 141 .
     %<daurgatyàdyairanaujasyaü dainyaü malinatàdikçt ..>%)

#<daipaü>#, tri, dãpasambandhi . dãpasyedamityarthe (aõ) ùõapratyayaþ ..

#<dairghyaü>#, klã, (dãrghasya bhàvaþ . dãrgha + ùya¤ .) dãrghatvam . tatparyàyaþ . àyàmaþ 2 . àrohaþ 3 . ityamaraþ . 2 . 6 . 114 .. àrohasthàne ànàha iti bharataþ .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 11 . 33 .
     %<aparasyàü calaketuþ ÷ikhayà yàmyagrayàïgulocchritayà .
     gacchedyathà yathodak tathà tathà dairdhyamàyàti ..>%)

#<dailãpiþ>#, puü, dilãparàjaputtro raghuþ . dilãpasyàpatyamiti ùõipratyayaþ (i¤) ..

#<daivaü>#, klã, (devasyedam . deva + %<tasyedam .>% 4 . 3 . 120 . ityaõ .) devatãrtham . tat dakùiõahastàïgulyagravarti . ityamaraþ . 2 . 7 . 51 .. (yathà, manuþ . 2 . 59 .
     %<kàthamaïgulimåle'gre daivaü pitryaü tayoradhaþ ..>%) devasambandhini, tri . yathà --
     %<pramãtau pitarau yasya dehastasyà÷ucirbhavet .
     nàpi daivaü na và pitryaü yàvat pårõo na vatsaraþ ..>% iti ÷uddhitattvam .. vivàhavi÷eùe, puü . ityudbàhatattvam .. asya vivaraõaü udvàha÷abde draùñavyam . (divi bhavaþ . div + aõ .) divibhave, tri ..

#<daivaü>#, klã, puü, (devàt niyatàdàgatam . deva + aõ .) bhàgyam . ityamaraþ . 1 . 1 . 28 ..
     %<daivàdhãnaü jagat sarvaü janmakarma÷ubhà÷ubham .
     saüyogà÷ca viyogà÷ca na ca daivàt paraü balam ..
     kçùõàyàtta¤ca taddaivaü sa devàt paratastataþ .
     bhajanti satataü santaþ paramàtmànamã÷varam ..
     daivaü vardhayituü ÷aktaþ kùayaü kartuü svalãlayà .
     na daivabaddhastadbhakta÷càvinà÷ã ca nirguõaþ ..>% iti brahmavaivarte gaõe÷akhaõóam .. * .. manuruvàca .
     %<daive puruùakàre ca kiü jyàyastadbravãtu me .
     atra me saü÷ayo deva ! chettumarhasya÷eùataþ ..
     matsya uvàca .
     svameva karma daivàkhyaü viddhi dehàntaràrjitam .
     tasmàt pauruùameveha ÷reùñhamàhurmanãùiõaþ ..
     pratikålaü yathà daivaü pauruùeõa vihanyate .
     maïgalàcàrayuktànàü nityamutthàna÷ãlinàm ..
     yeùàü pårbakçtaü karma sàttvikaü manujottam ! .
     pauruùeõa vinà teùàü ke÷à¤ciddç÷yate phalam ..
     karmaõà pràpyate loke ràjasasya tathà phalam .
     kçcchreõa karmaõà viddhi tàmasasya tathà phalam ..
     pauruùeõàpyate ràjan ! màrgitavyaü phalaü naraiþ .
     daivameva vijànanti naràþ pauruùavarjitàþ ..
     tasmàttrikàlasaüyuktaü daivena saphalaü bhavet .
     pauruùaü daivasampattyà kàle phalati pàrthiva ! ..
     daivaü puruùakàra÷ca kàla÷ca manujottama ! .
     trayameva manuùyasya piõóitaü syàt phalàvaham .
     kçùervçùñisamàyogàt dç÷yante phalasiddhayaþ .
     tàstu kàle pradç÷yante naivàkàle katha¤cana ..
     tasmàt sadaiva kartavyaü sadharmaü pauruùaü nçbhiþ .
     evante pràpnuvantãha paraloke phalaü dhruvam ..
     nàlasàþ pràpnuvantyarthànna ca daivaparàyaõàþ .
     tasmàt sadaiva yatnena pauruùe yatnamàcaret ..
     tyaktàlasàndaivaparàn manuùyànutthànayuktàn puruùàn hi lakùmãþ .
     anviùya yatnàdvçõute nçpendra ! tasmàt sadotthànavatà hi bhàvyam ..>% iti matsyapuràõe 195 adhyàyaþ ..

#<daivakã>#, strã, (devakã eva . svàrthe aõ . tato ïãù .) kçùõamàtà . vasudevapatnã . iti ÷rãbhàgavatam ..

#<daivakãnandanaþ>#, puü, (daivakyàþ nandanaþ puttraþ .) ÷rãkçùõaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 21 .. (yathà, pàdmottarakhaõóe 111 adhyàye .
     %<daivakãnandanaþ ÷yàmaþ ÷rã÷yàmàpràõavallabhaþ ..>%)

@<[Page 2,751a]>@
#<daivakovidà>#, strã, (daive devanimitta÷ubhà÷ubhaj¤àne kovidà vij¤à .) daivaj¤à . iti ÷abdaratnàvalã .. daivapaõóite, tri ..

#<daivaj¤aþ>#, tri, (daivaü jànàtãti . j¤à + kaþ .) gaõakaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 14 .. (yathà, devãbhàgavate . 1 . 20 . 34 .
     %<daivaj¤àn vedaviduùaþ paryapçcchacchabhaü dinam ..>%) asyotpattiryathà, devabràhmaõadhanàpahàrã dhåmàndhanarakaü bhuktvà ÷atajanmamåùika-nànàvidhapakùikçmivçkùabhàryàvaü÷ahãnavyàdhiyuta÷avarasvarõakàrasuvarõabaõigyavanaseviviprabràhmaõagaõakà bhåtvà daivaj¤o gaõanopajãvivipro bhavati .. * .. api ca .
     %<làkùàlohàdivyàpàrã rasàdivikrayã ca yaþ .
     sa yàti nàgaveùña¤ca nàgairveùñita eva ca ..
     vaset svalomamànàbdaü tatraiva nàgadaü÷itaþ .
     tato bhavet sa gaõako vaidya÷ca saptajanmasu ..
     gopa÷ca carmakàra÷ca raïgakàrastataþ ÷uciþ ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóam ..

#<daivaj¤à>#, strã, (daivaü jànàtãti . j¤à + kaþ . tataùñàp .) daivaj¤abhàryà . pra÷nàdinà ÷ubhà÷ubhaj¤à . lakùaõàdinà ÷ubhà÷ubhaniråpiõã . tatparyàyaþ . vipra÷nikà 2 ãkùaõikà 3 . ityamaraþ . 2 . 6 . 20 ..

#<daivataþ>#, puü, klã, (devatà eva . svàrthe aõ .) devatà . ityamaraþ . 1 . 1 . 9 .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 50 . 2 .
     %<àpçcchetvàü puri÷reùñhe ! kàkutsthaparipàlite ! .
     daivatàni ca yàni tvàü pàlayantyàvasanti ca ..>% devatànàü samåhaþ . devatà + aõ .) devatàsamåhe, klã . (devatàyà idam . aõ .) devasambandhini, tri ..

#<daivadãpaþ>#, puü, (daivaþ såryàdhiùñhàtçko dãpaþ . dar÷anendriyasya såryàdhiùñhàtçtvàttathàtvam .) cakùuþ . iti trikàõóa÷eùaþ . devasambandhipradãpa÷ca ..

#<daivaparaþ>#, tri, (daivameva paraü pradhànaü yasya .) daivaniùñhaþ . tatparyàyaþ . yadbhaviùyaþ 2 . iti hemacandraþ . 3 . 47 .. (yathà, màrkaõóeye . 43 . 89 .
     %<sàrdhaü na balibhiþ kuryànna ca nyånairna ninditaiþ .
     na sarva÷aïkibhirnityaü na ca daivaparairnaraiþ .
     kurvãta sàdhubhirmaitrãü sadàcàràvalambibhiþ ..>%)

#<daivapra÷naþ>#, puü, (daive devanimitta÷ubhà÷ubhaviùaye yaþ pra÷naþ .) pràktana÷ubhà÷ubhakarmajij¤àsà . tatparyàyaþ . upa÷rutiþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (daivavàõã . yaduktaü hàràvalyàm . 22 .
     %<naktaü nirgatya yatki¤cit ÷ubhà÷ubhakaraü vacaþ .
     ÷råyate tadvidurdhãrà daivapra÷namupa÷rutim ..>%)

#<daivayugaü>#, klã, (daivaü devasambandhi yugam .) devànàü yugam . tacca devamànena dvàda÷asahasravarùam . manuùyaparimàõena caturyugamànam . iti ÷abdàrthakalpataruþ .. (yaduktaü manau . 1 . 71 .
     %<thadetat parisaükhyàtamàdàveva caturyugam .
     etadbàda÷asàhasraü devànàü yugamucyate ..>%)

@<[Page 2,751b]>@
#<daivalakaþ>#, puü, (devala iva kàyatãti . kai + kaþ . tataþ svàrthe aõ .) bhautaþ . bhåtasevakaþ . iti hàràvalã . 150 .. devalasambandhini, tri ..

#<daivalekhakaþ>#, puü, (daivaü devanimitta÷ubhà÷ubhaü likhatãti . likha + õvul .) mauhårtaþ . gaõakaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<daivavàõã>#, strã, (daivã àkà÷asambandhinã vàõã .) àkà÷avàõã . amànuùã vàk . tatparyàyaþ . cittoktiþ 2 puùpa÷akañã 3 daivapra÷naþ 4 upa÷rutiþ 5 . iti trikàõóa÷eùaþ .. saüskçtavàkyam . yathà, daõóã .
     %<saüskçtaü nàma daivã vàganvàkhyàtà maharùibhiþ ..>%
     %<gãrvàõavàõãdhadanaü mukundasaükãrtana¤cetyubhayaü hi loke .
     sudurlabhaü tacca na mugdhabodhànna labhyate'taþ pañhanãyametat ..>% iti vopadevaþ ..

#<daivàkariþ>#, puü, (divàkarasya apatyaü pumàn . divàkara + i¤ .) ÷aniþ . yamaþ . yamunàyàü, strã . eteùàmudàharaõaü yathà --
     %<samprati daivàkaritaþ pàramitàddharitàruõakaritaþ .
     nàyaü ko'pi vi÷eùaþ svàhitarà÷iva÷àttanu÷eùaþ ..>% iti kàvyodayadhçtasaïgãtakam ..

#<daivàt>#, vya, hañhàt . yathà, %<daivàdapàïgabalanaü kila mànavatyàþ .>% iti kàvyodayaþ ..

#<daivàhoràtraþ>#, puü, (daivaþ devasambandhã ahoràtraþ .) devànàmekadivasaþ . sa manuùyàõàü saüvatsaraþ . iti ÷abdàrthakalpataruþ ..

#<daivikaþ>#, tri, (daivasya ayaü daive bhavo và . daiva + ñhak .) devasambandhã . (yathà, manuþ . 1 . 65 .
     %<ahoràtre vibhajate såryo mànuùadaivike .
     ràtriþ svapnàya bhåtànàü ceùñàyai karmaõàmahaþ ..>%) daive bhavaþ . iti vyàkaraõam ..

#<daivã>#, strã, (devasya iyam . deva + aõ a¤ và . tato ïãp .) devasambandhinã . yathà --
     %<brahmopàsyamiti sphuratyapi hçdi vyàvartikà vàsanà kà nàmeyamatarkyasetugahanà daivãsatàü yàtanà .>% iti ÷ànti÷atake . 7 .. cikitsàvi÷eùaþ . yathà, vaidyake .
     %<àsurã mànuùã daivã cikitsà trividhà matà ..>%

#<daivyaü>#, klã, (devasya idam . %<devàdya¤a¤au .>% 4 . 1 . 85 . ityasya vàrtikoktyà ya¤ .) daivam . bhàgyam . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (devasambaddhe, tri . yathà, çgvede . 2 . 30 . 11 .
     %<taü vaþ ÷arghaü màrutaü sumnayurgiropa bruve namasà daivyaü janam ..>%)

#<dai÷ikaü>#, tri, (de÷e bhavaü de÷asya idaü và . de÷a + ñha¤ .) de÷asambandhi . bhavàrthe ùõikapratyayena siddham . sambandhavi÷eùaþ . yathà . kàlabhàvayoþ saptamãti såtraü bhàvaþ sattvaü tacca dbividhaü kàlikaü dai÷ika¤ceti kàrakacakre bhavànandasiddhàntavàgã÷aþ .. de÷aniùñhavi÷eùaõatà . iti naiyàyikàþ ..

#<daiùñikaþ>#, puü, diùñena bhavaþ . (diùña + ñhak .) bhàgyàdhãnajàtaþ . kàlena jàtaþ . iti vyàkaraõam .. (diùñaü bhàgadheyamiti matiryasya .
     %<asti nàsti diùñaü matiþ . . 4 . 4 . 60 .>% iti ñhak . daivaparaþ . iti siddhàntakaumudã ..)

#<daihikaü>#, tri, (dehasya idaü dehe bhavaü và . deha + ñha¤ .) dehasambandhi . yathà --
     %<bhãråõàü bhairavàõàü bhavati suvihità daihikã gopitàrcà .>% iti kårcikàtantre'ntaryàgaþ ..

#<do>#, ya chede . iti kavikalpadrumaþ .. (divàü-paraüsakaü-señ .) ya, ÷iro'vadyati vidbiùàü yaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<doþ>#, [s] puü, (dàmyatyaneneti . damu upa÷ame + %<dameróosiþ .>% uõàü 2 . 69 . iti óosiþ .) bàhuþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 80 .. (yathà, anargharàghave . 2 . 44 .
     %<dàtavyeyamava÷yameva duhità kasmaicidenàmasau dorlãlàmasçõãkçtatribhuvano laïkàpatiryàcate ..>%)

#<doþ÷ikharaü>#, klã, (doùõaþ ÷ikharam .) skandhaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<doþsahasrabhçt>#, puü, (doþsahasraü bàhusahasraü bibhartãti . bhç + kvip .) kàrtavãryàrjunaþ . iti hemacandraþ . 3 . 366 . bàõaràjà ca ..

#<dogdhà>#, [ç] puü, (dogdhãti . duha + tçc .) arthopajãvikaviþ . vatsaþ . gopàlaþ . iti medinã . dhe, 8 .. dohanakartari, tri .. (yathà, kumàre . 1 . 2 .
     %<yaü sarva÷ailàþ parikalpya vatsaü morau sthite dogdhari dohadakùe ..>%)

#<dogdhrã>#, strã, (dogdhç + ïãp .) gauþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, raghuþ . 2 . 23 .
     %<dohàvasàne punareva dogdhrãü bheje bhujocchinnaripurniùaõõàm ..>%)

#<dodulyamànaþ>#, tri, (dula + yaï + ÷ànac .) punaþpunarati÷ayena và dolanavi÷iùñaþ . iti vyàkaraõam ..

#<dodhaþ>#, puü, (dogdhãti . duha + ac . nipàtanàt sàdhuþ .) govatsaþ . yathà --
     %<deva sadodhakadambatalastha÷rãdhara tàrakanàmapadaü me .
     kaõñhatale'suvinirgamakàle svalpamapi kùaõameùyati yogam ..>% iti chandoma¤jarã ..

#<dodhakaþ>#, puü, chandovi÷eùaþ . yathà, ÷rutabodhe .
     %<àdyacaturthamahãnanitambe saptamakaü da÷ama¤ca tathàntyam .
     yatra guru prakañasmararàge tat kathitaü tava dodhakavçttam ..>%

#<dodhåyamànaþ># tri, (punaþ punarati÷ayena và dhåyate . dhu kampane + %<dhàtorekàco halàdeþ kriyàsamabhihàre yaï .>% 3 . 1 . 22 . iti yaï . %<guõo yaïlukoþ .>% 7 . 4 . 82 . iti abhyàsasya guõaþ . tataþ abhyàsasåtràdyanusàreõa dodhåyadhàtuþ . yaïantatvàdàtmanepadam . tataþ ÷ànac .) punaþpunarati÷ayena và kampavi÷iùñaþ . yathà --
     %<nabhasvadàsaïgabhayeva sàdhvã dodhayamànà vaóabhãpatàkà .>% iti kçnma¤jarã ..
     %<pralaye'pi dodhåyamànàþ paramàõavaþ tiùñhanti .>% iti ÷iromaõiþ ..

#<dorakaþ># puü, (óoraka + nipàtanàt óasya daþ .) bãõàtantubandhanarajjuþ . iti ÷abdàrthakalpataruþ ..

#<dorgaóuþ>#, puü, (doùà bàhunà gaóuþ kuõñhitaþ .) kuõñhitahastaþ . tatparyàyaþ . kumpaþ 2 bàhukuõñhaþ 3 . iti jañàdharaþ ..

#<dorgrahaþ>#, tri, (dorgçhyate aneneti . graha + karaõe va¤ .) balavàn . tatparyàyaþ . kairàtaþ 2 kùàmaþ 3 . iti hàràvalã . 127 .. (doùõo grahaþ .) bhujasya grahaõaü tasya vyathà ca ..

#<dordaõóaþ>#, puü, (dordaõóa iva .) bàhuråpadaõóaþ . yathà . %<dordaõóena samo na càsti bhuvane pratyakùaviùõuþ svayam .>% ityudbhañaþ ..

#<dormadhyaü>#, klã, (doùõo madhyam .) bàhumadhyabhàgaþ . iti ÷abdàrthakalpataruþ .. vàju iti bhàùà ..

#<dormålaü>#, klã, (doùo målam .) kakùaþ . vagala iti bhàùà . tatparyàyaþ . bhujakoñaraþ 2 khaõóikaþ 3 kakùà 4 . iti hemacandraþ . 3 . 253 ..

#<dolaþ>#, puü, dolanam . duladhàtorbhàve gha¤pratyayena niùpannaþ . (dolyate asmin kçùõeneti . doli + adhikaraõe gha¤ .) ÷rãkçùõasya yàtràvi÷eùaþ . asya pramàõaü yathà, pàdme pàtàlakhaõóe .
     %<vi÷eùataþ kaliyuge dolotsavo vidhãyate .
     phàlgune ca caturda÷yàmaùñame yàmasaüj¤ake ..
     athavà paurõamàsyàntu pratipatsandhisammitau .
     påjayedbidhivadbhaktyà phalgucårõai÷caturvidhaiþ ..
     sitaraktergaurapãtaiþ karpåràdivimi÷ritaiþ .
     haridràkùàrayogàcca raïgaramyairmanoharaiþ ..
     anyairvà raïgaramyai÷ca prãõayet parame÷varam .
     ekàda÷yàü samàrabhya pa¤camyantaü samàpayet ..
     pa¤càhàni tryahàõi syurdolotsavo vidhãyate .
     dakùiõàbhimukhaü kçùõaü dàlayànaü sakçnnaràþ ..
     dçùñvàparàdhanicayairmuktàste nàtra saü÷ayaþ ..>% api ca . jaiminiruvàca .
     %<phàlgune màsi kurvãta dolàrohaõamuttamam .
     yatra krauóati govindo lokànugrahaõàya vai ..
     pratyarcàü devadevasya govindàkhyàntu kàrayet .
     pràsàdaü purataþ kuryàt ùoóa÷astambhamucchritam ..
     caturasraü caturdbàraü maõóapaü vedikànvitam .
     càrucandràtapaü màlyacàmaradhvaja÷obhitam ..
     bhadràsanaü vedikàyàü ÷rãparõãkàùñhanirmitam .
     phalgåtsavaü prakurvãta pa¤càhàni tryahàõi và ..
     phàlgunyàþ pårbato viprà÷caturda÷yàü ni÷àmukhe .
     vahryatsavaü prakurvãta dolamaõóapapårbataþ ..
     etat sarvaü prakurvãta dolamaõóapapårbataþ .
     govindànugçhãtantu yàtràïgaü tat prakãrtitam ..
     àcàryavaraõaü kçtvà vahniü nirmathanodbhavam .
     bhåmiü saüskçtya vidhivat tçõarà÷iü mahocchritam ..
     sapa÷uü kàrayitvà tu vahniü tatra vinikùipet .
     påjayitvà vidhànena kuùmàõóavidhinà hunet ..
     govindaü påjayitvà tu bhràmayet sapta taü vibhum .
     tasmin kàle hariü dçùñvà sarvapàpaiþ pramucyate ..
     yatnàttaü rakùayedbahniü yàvadyàtrà samàpyate .. * ..
     pràntayàme caturda÷yàü govindapratimàü ÷ubhàm ..
     vàsayitvà hareragre påjayet puruùottamam .
     upacàràva÷iùñaistu pratyarcàmapi påjayet ..
     tato vara¤ca vasanaü màlà¤ca dbijasattamàþ .
     arcàyàü vinyasenmantraü paraü jyotirvibhàvayan ..
     tata÷ca pnatimà sàkùàt jàyate puruùottamaþ .
     ratnàndolikayà tàü vai nayet snànasya maõóapam ..
     nànàtåryaninàdai÷ca ÷aïkhadhvanipuraþsaram .
     jaya÷abdaistathà stotraiþ puùpavçùñibhireva ca ..
     chatradhvajapatàkàbhi÷càmaravyajanaistathà .
     nirantaraü dãpikàbhistathà kuryànmahotsavam ..
     àgacchanti tadà devàþ pitàmahapurogamàþ .
     draùñumçùigaõaiþ sàrdhaü govindasya mahotsavam ..
     bhadràsane'dhivàsyainaü påjayedupacàrakaiþ ..
     mahàsnànasya vidhinà snapanaü tasya kàrayet .
     pa¤càmçtai÷ca sarvairvai teùàmanyatamena và .
     snànànte gandhatoyena ÷rãsåktenàbhiùecayet ..
     saüprokùya bhåùayeddevaü vastràlaïkàramàlyakaiþ .
     nãràjayitvà saüpåjya pràsàdaü pariveùñayet ..
     saptakçtvastato devaü dolamaõóapamànayet .
     susaüskçtàyàü rathyàyàü patàkàtoraõàdibhiþ ..
     adhode÷e maõóapaü taü sapta÷o bhràmayettataþ .
     årdhvade÷e punaþ saptastambhavedyàntu sapta vai ..
     yàtràvasàne ca punarbhràmayedekaviü÷atim .
     iyaü lãlà bhagavataþ pitàmahamukherità ..
     ràjarùiõendradyumne na kàrità pårbameva hi .
     phalapuùpàvanamrai÷ca ÷àkhàbhiþ parikalpite ..
     vçndàvanàntare ramye mattasàrasavàriõi .
     kokilàràvamadhure nànàpakùigaõàkule ..
     nànopa÷obhàracite kàlàgurusudhåpite .
     praphullaketakãùaõóagandhàmodi-digantare ..
     mallikà÷okapunnàgacampakairupa÷obhite .
     tatkànanàntarghañite maõóape càrutoraõe ..
     bhåùite màlyavasanacàmarairupa÷obhite .
     ratnakhañvàndolikàyàü tanmadhye vàsayet prabhum ..
     anarghyaratnaghañitakuõóalodbhàsita÷rutim .
     yathàsthànaü yathà÷obhaü divyàlaïkàrara¤janam ..
     vikacàmbujamadhyasthaü vi÷vadhàtryà ÷riyà yutam .
     ÷aïkhacakragadàpadmadhàriõaü vanamàlinam ..
     suprasannaü sunàsàbhrapãnavakùaþsthalojjvalam .
     puro vyomasthitairdevairbrahmàdyairnatakandharaiþ ..
     kçtà¤jalipuñairbhaktyà jaya÷abdairabhiùñutam .
     gandharvairapsarobhi÷ca kinnaraiþ siddhacàraõaiþ ..
     hàhàhåhåprabhçtibhiþ satvaraü divyagàyanaiþ .
     ahaüpårbikayà nçtyagãtavàditrakàribhiþ ..
     netràmbujasahasrai÷ca påjyamànaü mudànvitaiþ .
     vikiradbhiþ sarvadikùu gandhacandanajaü rajaþ ..
     upave÷yàtha govindaü påjayedupacàrakaiþ .
     vallavãvçndamadhyasthaü kadambatarumålagam ..
     hàvahàsyavilàsai÷ca krãóamànaü vanàntare .
     gopãbhi÷caiva gopàlairlãlàndolikayà nagam ..
     cintayitvà jagannàthaü vikiredgandhacårõakaiþ .
     sakarpårai raktapãta÷uklairdikùu samantataþ ..
     divyairvastrairdivyamàlyairdivyagandhaiþ sudhåpakaiþ .
     càmaràndolanairgànaiþ stutibhi÷ca samarcitam ..
     àndolayet dolikàsthaü saptavàràn ÷anaiþ ÷anaiþ .
     tadà pa÷yanti ye kçùõaü muktisteùàü na saü÷ayaþ ..
     brahmahatyàdipàpànàü pa¤cànàü saükùayo bhavet .
     trivàraü dolayeddevaü sarvapàpàpanodanam ..
     bhaktànugràhakaü puüsàü bhuktimuktyekakàraõam .
     lãlàviceùñitaü yasya kçtrimaü sahajaü yathà ..
     aühaþsaüghakùayakaraü målàvidyànivartakam .
     pa÷yan dbitãyaü harati gohatyàdyupapàtakam ..
     kùiõotya÷eùapàpàni tçtãyaü nàtra saü÷ayaþ .
     dçùñvà dolàsthitaü devaü sarvapàpaiþ pramucyate ..
     àdhyàtmikairàdhidaivairàdhibhåtairvimucyate .
     imàü yàtràü kàrayitvà cakravartã bhavennçpaþ ..
     bràhmaõastu caturvedã j¤ànavàn jàyate dhruvam ..>% iti skànde utkalakhaõóe 42 adhyàyaþ .. * .. tasya saükùepavyavasthà yathà -- yadà aruõodayakàle paurõamàsãlàbhastatraiva dolayàtrà . ubhayadine aruõodayakàle paurõamàsãlàbhe pårbadine . saïgavamadhyàhnakàlavyàpitvàt trisandhyavyàpitvena titherbalavattvàcca . yadà tithikùayava÷àdaruõodayakàle na paurõamàsãlàbhastadà kadàcit sahàyabhàvena caturda÷yàdaraþ . etena pårbadine aruõodayaü vinà pårbàhõe paurõamàsãlàbhaþ paradine muhårtànyånatithilàbhastadà phalgåtsavaþ pårbadine yugmavacanànurodhàditi nirastam . ubhayadine karmayogyapra÷astakàlapràptatithisandeha eva yugmavacanapravçtteþ . evaü pa¤camãparyantàsu tithiùu tatkaraõe anayaiva di÷à vyavasthonneyeti . iti dolayàtràtattvam .. * .. caitre màsi dolasya pramàõaü gàruóe .
     %<caitre màsi site pakùe dakùiõàbhimukhaü harim .
     dolàråóhaü samabhyarcya màsamàndolayet kalau ..>% tannityatà ca padmapuràõe .
     %<årje rathaü madhau dolàü ÷ràvaõe tantu parva ca .
     caitre madanakàropamakurvàõo vrajatyadhaþ ..
     viùõuü dolàsthitaü dçùñvà trailokyasyotsavo bhavet .
     tasmàt kàrya÷ataü tyaktvà dolàhe utsavaü kuru ..>% atha dolotsavavidhiþ .
     %<caitrasya ÷ukladvàda÷yàü pràtaþkçtyaü samàpya ca .
     nityapåjàü vidhàyàtha kuryàddolotsavaü vratã ..
     tadartha¤ca vi÷eùeõa naivedyàdikamarpayet .
     saümànya vaiùõavàüstai÷ca gãtançtyàdi kàrayet ..
     mahànãràjanaü kçtvà prakùipedacyutopari .
     gandhànulepacårõàni vicitràõi vibhàga÷aþ ..
     santoùya vaiùõavàüstai÷ca gãtançtyàdibhiþ prabhum .
     natvàbhyarthyàpramattaþ san dolàmàrohayecchubhàm ..
     nãtvà vahirvedikàyàmuttuïgàyàü yathàvidhi .
     abhyarcyàndolayet kçùõaü sarvalokàvalokitam ..
     evamabhyarcayan yàme yàme tvàndolayan prabhum .
     mahotsavena gamayeddinaü ràtri¤ca yatnataþ ..
     evaü jàgaraõaü kçtvà vaiùõavaiþ saha vaiùõavaþ .
     praõamya pràrthya nirma¤chya kçùõaü svàlayamànayet ..
     caitre màsi site pakùe tçtãyàyàü ramàpatim .
     dolàråóhaü samabhyarcye màsamàndolayet kalau ..
     yat phàlgunasya ràkàdàvuttaràphàlgunã yadà .
     tadà dolotsavaþ kàryastacca ÷rãpuruùottame ..>% iti haribhaktivilàsaþ ..

#<dolà>#, strã, nãlinã . (dolyate asyàmiti . doli + gha¤ + ñàp .) udyànàdiùu krãóàrthaü kàùñhàdimayo hindolakaþ . heüdalà iti bhàùà . vàhyakhañvà . óulã iti bhàùà . tatparyàyaþ . preïkhà 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 53 .. dolã 3 khañvàlà 4 dolikà 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. preïkhaþ 6 . iti bharatadhçtaratnakoùaþ .. hindolà 7 . iti hàràvalã . 214 .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 62 . 27 .
     %<dvidheva hçdayaü tasya duþkhitasyàbhavat tadà .
     doleva muhuràyàti yàti caiva sabhàü prati ..>%) dolàdvàràbhramaõaguõaþ . vàtakopanatvam . aïgasthairyabalàgnikàritva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. asya vivaraõaü caturdola÷abde draùñavyam ..

#<dolàyamànaþ>#, tri, (dolàü karotãti . dolà + kyaï . tataþ ÷ànac .) dolanavi÷iùñaþ . yathà,
     %<dolàyamànaü govindaü ma¤casthaü madhusådanam .
     rathasthaü vàmanaü dçùñvà punajanma na vidyate ..>% ityutakalakhaõóam ..

#<dolikà>#, strã, (dolà + svàrthe kan . ñàpi ata itvam .) hindolà . iti hàràvalã . 181 ..

#<dolã>#, strã, (dolyate anayeti . doli + in . kçdikàràditi và ïãù .) dolà . iti ÷abdaratnàvalã .. óulã iti bhàùà ..

#<doùaþ>#, puü, (dåùyate iti . duùa vaikçtye + õic + bhàve gha¤ .) dåùaõam . yathà --
     %<adàtà vaü÷adoùeõa karmadoùàddaridratà .
     unmàdo màtçdoùeõa pitçdoùeõa mårkhatà ..>% iti cànakyam . 48 .. (duùyatyaneneti karaõe gha¤ .) pàpam . iti medinã . ùe, 4 .. vàtapittakaphàþ . iti ÷abdacandrikà .. (yathà --
     %<nàsti rogo vinà doùairyasmàttasmàdvicakùaõaþ .
     anuktamapi doùàõàü liïgairvyàdhimupàcaret ..>% iti su÷rute . 1 . 35 adhyàyaþ ..) govatsaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (duùyate'ndhakàreõeti . duù + gha¤ . pradoùaþ . yathà, bhàgavate . 6 . 8 . 19 .
     %<devo'paràhõe maghuhogradhanvà sàyaü tridhàmàvatu màdhavo màm .
     doùe hçùãke÷a utàrdharàtre ni÷ãtha eko'vatu padmanàbhaþ ..>%) kàvyaguõetaraþ . sa ca rasàdyapakarùakaþ . yathà,
     %<mukhyàrthahatirdoùo rasa÷ca mukhyastadà÷rayàdvàcyaþ .>% tatra padadoùà yathà --
     %<duùñaü padaü ÷rutikañu cyutasaüskçtyaprayuktamasamartham .
     nihatàthamanucitàrthaü nirarthakamavàcakaü tridhà÷lãlam ..
     sandigdhamapratãtaü gràmyaü neyàrthamatha bhavet kliùñam .
     avimçùñavidheyàü÷aü viruddhamatikçt samàsagatameva ..>% vàkyadoùo yathà --
     %<pratikålavarõamupahataluptavisargaü visandhi hatavçttam .
     nyånàdhikakathitapadaü patatprakarùaü samàptapunaràttam ..
     ardhàntaraikavàcakamabhavanmatayogamanabhihitavàcyam .
     apadasthapadasamàsaü saïkãrõagarbhitaü prasiddhihatam ..
     bhagnaprakramamamataparàrtha¤ca vàkyamevaü tathà ..>% arthadoùà yathà --
     %<artho'puùñaþ kaùño vyàhatapunaruktaduùkaragràmyàþ .
     sandigdho nirhetuþ prasiddhividyàviruddha÷ca ..
     anavãkçtaþ saniyamàniyamavi÷eùàvi÷eùaparivçttaþ .
     sàkàïkùo'padayuktaþ sahacarabhinnaþ prakà÷itaviruddhaþ ..
     ghidhyanubàdàyuktastyaktapunaþsvãkçto'÷lãlaþ ..>% rasadoùà yathà --
     %<vyabhicàrirasasthàyibhàvànàü ÷abdavàcyatà .
     kaùñakalpanayà vyaktiranubhàvavibhàvayoþ ..
     pratikålavibhàvàdigraho dãptiþ punaþ punaþ .
     akàõóe prathanacchedàvaïgasyàpyativistçtiþ ..
     aïgino'nanusandhànaü prakçtãnàü viparyayaþ .
     anaïgasyàbhidhàna¤ca rase doùàþ syurãdç÷àþ ..>% uktapadàdidoùàþ sthànavi÷eùe kvacit guõà bhavanti . iti kàvyaprakà÷aþ .. * .. doùavi÷eùà yathà, ràjadharme .
     %<yataþ prabhavati krodhaþ kàmo và bharatarùabha ! .
     ÷okamohau vidhitsà ca paràsutva¤ca tadvada ..
     lobho màtsaryamãrùyà ca kutsàsåyà kçpà bhayam ..>% àcamanaü vinà bhakùaõe doùàbhàvo yathà --
     %<madhuparke ca some ca tàmbålasya ca bhakùaõe .
     phalamåle cekùudaõóe na doùaü pràha vai manuþ ..>% iti kårmapuràõam .. * .. dbàtriü÷atprakàrà doùà yathà --
     %<yànairvà pàdukairvàpi gamanaü bhagavatgçhe .
     devotasavàdyasevà ca apraõàmastadagrataþ ..
     ucchiùñe caiva cà÷auce bhagavadvandanàdikam .
     ekahastapraõàmastu tathà caikaü pradakùiõam ..
     pàdaprasàraõa¤càgre tathà paryaïkabandhanam .
     ÷ayanaü bhakùaõa¤càpi mithyàbhàùaõameva ca ..
     uccairbhàùo mithojalpo rodanàdi ca vigrahaþ .
     nigrahànugrahau caiva strãyåthakrårabhàùaõam ..
     ka÷malàvaraõa¤caiva paranindà parastutiþ .
     gurau maunaü nijastotraü devatànindanaü tathà ..
     aparàdhàstathà viùõordbàtriü÷atparikãrtitàþ ..>% iti pàdme pàtàlakhaõóam .. * .. (àtatàyimàraõe adharmadaõóo doùo na bhavati . yathà, manuþ . 8 . 351 .
     %<nàtatàyivadhe doùo hanturbhavati ka÷cana .
     prakà÷aü vàprakà÷aü và manyustanmanyumçcchati ..>% %<na ka÷cidapi adharmadaõóaþ pràya÷cittàkhyo doùo và bhavati .>% iti taññãkàyàü kullåkabhaññaþ .. aùñavasånàmanyatamaþ sa ca ùaùñhaþ . yathà, bhàgavate . 6 . 6 . 11 .
     %<droõaþpràõo dhruvo'rko'gnirdoùo vasurvibhàvasuþ ..>%)

#<doùakaþ>#, puü, (doùa eva . svàrthe kan .) govatsaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<doùagràhã>#, [n] tri, (doùaü gçhõàtãti . graha + õiniþ .) doùagrahaõakartà . tatparyàyaþ . khalaþ 2 purobhàgã 3 dvijihvaþ 4 matsarã 5 . iti halàyudhaþ ..
     %<visçjya ÷årpavaddoùàn guõàn gçhõanti sàdhavaþ .
     doùagràhã guõatyàgã càlanãva hi durjanaþ ..>% ityudbhañaþ ..

#<doùaj¤aþ>#, tri, (doùaü jànàtãti . doùa + j¤à + %<àto'nupasarge kaþ .>% 3 . 2 . 3 . iti kaþ .) paõóitaþ . ityamaraþ . 2 . 7 . 5 .. (yathà, raghuþ . 1 . 93 .
     %<atha pradoùe doùaj¤aþ saüve÷àya vi÷àüpatim .
     sånuþ sånçtavàk sraùñuþ visasarjodita÷riyam ..>% doùàn vàtapittakaphàn jànàtãti . kaþ .) cikitsakaþ . iti hemacandraþ . 3 . 5 .. doùaviùayakaj¤ànayukta÷ca ..

#<doùatrayaü>#, klã, (doùànàü vàtapittakaphànàü trayam .) vàtapittakaphàþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (doùàõàü trayam . yathàha vyàsaþ .
     %<råpaü råpavivarjitasya bhavato dhyànena yadvarõitaü stutyà nirvacanãyatàkhilagurordårãkçtaü yanmayà .
     vyàpitva¤ca vinà÷itaü bhagavato yattãrthayàtràdinà kùantavyaü jagadã÷a ! tat vikalatàdoùatrayaü màmakam ..>%)

@<[Page 2,754a]>@
#<doùà>#, strã, (duùyate'ndhakàreõeti . duù + gha¤ + ñàp .) ràtriþ . (yathà, àryàsapta÷atyàm . 298 .
     %<dopada÷à kulayuvatirvaidagdhyenaiva malinatàmeti .
     doùà api bhåùàyai gaõikàyàþ ÷a÷ikalàyà÷ca ..>% dàmyatyaneneti . dam + %<dameróosiþ .>% uõàü . 2 . 69 . iti óosiþ . bhàgurimate ñàp .) bhujaþ . iti medinã . ùe, 15 ..

#<doùà>#, vya, (duùyatyatreti . duù + %<àþ samiõnikaùibhyàm .>% uõàü . 4 . 174 . ityatra . %<vàhulakàt dividuùibhyà¤ca .>% ityujjvaladattokteþ àþ .) %<svaràdinipàtamavyayam .>% 1 . 1 . 37 . iti svaràdipàñhàt avyayatvam .) naktam . rajanyàm ityathaþ . ityamaraþ . 3 . 4 . 6 .. (yathà, màghe . 4 . 46 .
     %<doùàpi nçnamahimàü÷urasau kileti vyàko÷akokanadatàü dadhate nalinyaþ ..>%) ni÷àmukham . iti hemacandraþ ..

#<doùàkaraþ>#, puü, (doùà ràtrau karo yasya . yadvà, doùàü karotãti . doùà + kç + bàhulakàt ñaþ .) candraþ . yathà, jyotiùatattve .
     %<målatrikoõanijamandirago'tha pårõo mitrarkùasaumyagçhago'tha tadãkùito và .
     yàmitravedhavihitànapahçtya doùàn doùàkaraþ sukhamanekavidhaü vidhatte ..>% (yathà ca, pradyumnavijaye . 6 . 3 .
     %<doùàkaràïkamalinàmçtara÷mità te pa¤caprasåna÷aratà ca manobhavasya .
     pràõatvamasya jagatà¤ca samãraõasya manye'dya puõyajanateva ni÷àcaràõàm ..>%) doùàõàmàkara÷ca ..

#<doùàkle÷ã>#, strã, (doùàü bhujaü kli÷nàtãti . kli÷ + aõ . gauràditvàt ïãù .) vanavarvarikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<doùàtanaþ>#, tri, (doùà ràtrau bhavaþ iti . doùà +
     %<sàyaüciraüpràhõeprage'vyayebhyaùñyuñyu lau tuñca .>% 4 . 3 . 23 . iti ñyuþ tuñ ca .) ràtribhavaþ . iti vyàkaraõam ..

#<doùàtilakaþ>#, puü, (doùàyà rajanyàstilaka iva .) pradãpaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<doùàsyaþ>#, puü, (doùà ràtriràsyamiva yasya . doùàtilakatvàdasya tathàtvam .) pradãpaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<doùikaþ>#, puü, (doùàþ vàtapittakaphàþ kàraõatvena santyasyeti . ñhan .) rogaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<doùã>#, [n] tri, (duùyatãti . duù + %<saüpçcànurudhàïyamàïyasaparisçsaüsçjeti .>% 3 . 2 . 142 . iti ghinuõ .) doùayuktaþ . aparàdhã . doùa÷abdàdastyarthe inipratyayena niùpannaþ iti và ..

#<doùaikadçk>#, [÷] tri, (doùe evaikasmin na tu guõasaüghe dçk j¤ànamasyeti . yadvà, doùameva ekaü kevalaü pa÷yatãti . dç÷a + kvip .) doùamàtradar÷ã . yo guõaü tyaktvà kevalaü doùameva pa÷yati saþ . doùe ekasminneva j¤ànaü yasya saþ . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . purobhàgã 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 46 ..

#<dosthaþ>#, puü, (doùi haste lakùaõayà dorvyàpàre và tiùñhatãti . sthà + kaþ .) krãóà . krãóakaþ . sevà . sevakaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. doþsthite, tri ..

#<dohaþ>#, puü, (dogdhi asminniti . duha + àdhàre gha¤ .) dohanapàtram . iti ÷abdacandrikà .. (yathà, bhàgavate . 4 . 18 . 27 .
     %<evaü pçthvàdayaþ pçthvãmannàdàþ svannamàtmanaþ .
     dohavatsàdibhedana kùãrabhedaü kurådbaha ! ..>% duhyate iti . duh + karmaõi gha¤ .) dugdham . (%<duhyate iti dohaþ kùãraü hyo godohasya vikàraþ haiyaïgavãnam .>% iti siddhàntakaumudã .. duh + bhàve gha¤ .) dohanam .. (yathà, raghuþ . 2 . 23 .
     %<dohàvasàne punareva dogdhrãü bheje bhujocchinnaripurniùaõõàm ..>%)

#<dohajaü>#, klã, (dohàt dohanàjjàyate iti . doha + jan + óaþ .) dugdham . iti ÷abdàrthakalpataruþ ..

#<dohaóikà>#, strã, chandovi÷eùaþ . iti chandoma¤jarã .. dohà iti bhàùà . asya vivaraõaü chandaþ÷abde draùñavyam ..

#<dohadaü>#, klã, (dohamàkarùaõaü dadàtãti . doha + dà + %<àto'nupasarge kaþ .>% 3 . 2 . 3 . iti kaþ .) icchà . ityamaraþ . 1 . 7 . 27 ..

#<dohadaþ>#, puü, klã, (dohamàkarùaü dadàtãti . dà + kaþ .) garbhiõyabhilàùaþ . sàda iti bhàùà . tatparyàyaþ . daurhçdam 2 ÷raddhà 3 làlasà 4 . iti hemacandraþ . 3 . 205 .. jàtujaþ 5 . iti ratnakoùaþ .. (yathà, yàj¤avalkyasaühitàyàm . 3 . 79 .
     %<dohadasyàpradànena garbho doùamavàpnuyàt .
     vairåpyaü maraõaü vàpi tasmàt kàryaü priyaü striyàþ ..>%) garbhacihnam . iti bharatadhçtakoùàntaram .. (puùpodgamakauùadham . yathà, raghau . 8 . 62 .
     %<kusumaü kçtadohadastvayà yada÷oko'yamudãrayiùyati .
     alakàbharaõaü kathaü nu tat tava neùyàmi nivàpamàlyatàm ..>% yathà ca, meghadåte . 78 .
     %<raktà÷oka÷calaki÷alayaþ ke÷arastatra kàntaþ pratyàsannaþ kuruvakavçtermàdhavãmaõóapasya .
     ekaþ sakhyàstava saha mayà vàmapàdàbhilàùã kàïkùatyanyo vadanamadiràü dohadacchadmanàsyàþ ..>% atra yasya yo dohadaþ sa dhçto mallinàthena yathà --
     %<strãõàü spar÷àt priyaïgarvikasati vakulaþ ÷ãdhugaõóåùasekàt pàdàghàtàda÷okastilakakuruvakau vãkùaõàliïganàbhyàm .
     mandàro narmavàkyàt pañumçduhasanàt campako vaktravàtàt cåto gãtànnamerurvikasati ca puro nartanàt karõikàraþ ..>%)

#<dohadalakùaõaü>#, klã, (dohadasya garbhasya lakùaõaü yatra .) vayaþsandhiþ . garbhaþ . iti medinã . õe, 117 ..

#<dohadavatã>#, strã, (dohado garbhiõyabhilàùo'styasyà iti . dohada + matup masya vaþ . ïãp ca .) annapànàdidravyavi÷eùàbhilàùavatã garbhavatã . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . ÷raddhàluþ 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 21 .. * .. garbhiõãkartavyàkartavyaü yathà --
     %<dityàü garbhamathàdhatta ka÷yapaþ pràha tàü punaþ .
     tvayà yatno vidhàtavyaþ asmin garbhe varànane ! ..
     saüvatsara÷atantvekamasminneva tapovane .
     sandhyàyàü naiva bhoktavyaü garbhiõyà varavarõini ! ..
     na sthàtavyaü na gantavyaü vçkùamåleùu sarvadà .
     nopaskareùåpavi÷enmuùalolåkhalàdiùu ..
     jala¤ca nàvagàheta ÷ånyàgàra¤ca varjayet .
     valmãkeùu na tiùñheta na codvignamanà bhavet ..
     vilikhenna nakhairbhåmiü nàïgàreõa na bhasmanà .
     na ÷ayàluþ sadà tiùñhedvyàyàma¤ca vivarjayet ..
     na tuùàïgàrabhasmàsthikapàleùu samàvi÷et .
     varjayet kalahaü loke gàtrabhaïga¤ca varjayet ..
     na muktake÷à tiùñheta nà÷uciþ syàt kadàcana .
     na ÷ayãtottara÷ãrà na càpara÷iràþ kvacit ..
     na vastrahãnà nodbignà na càrdracaraõà satã .
     nàmàïgalyàü vadedbàcaü na ca hàsyàdhikàbhavet ..
     kuryàcca guru÷u÷råùàü nityamaïgalatatparà .
     sarvauùadhãbhiþ koùõena vàriõà snànamàcaret ..
     kçtarakùà subhåùà ca vàstupåjanatatparà .
     tiùñhet prasannavadanà bhartuþ priyahite ratà ..
     dàna÷ãlà tçtãyàyàü pàrvatyà naktamàcaret .
     itivçttà bhavennàrã vi÷eùeõa tu garbhiõã ..
     yastu tasyà bhavet puttraþ ÷aütàyurbuddhisaüyutaþ .
     anyathà garbhapatanamavàpnoti na saü÷ayaþ ..
     tasmàttvamanayà vçttyà garbhe'smin yatnamàcara ..>% iti matsyapuràõam ..

#<dohadànvità>#, strã, (dohadena garbhajanitàbhilàùeõa anvità .) dohadavatã . iti hemacandraþ . 3 . 203 ..

#<dohanaü>#, klã, (duha + bhàve lyuñ .) stanàddugdhaniþsàraõam . doyà iti bhàùà . duhadhàtorbhàve'nañpratyayena niùpannam .. (duhyate'sminniti . duha + àdhàre lyuñ . dohànapàtram . yathà, mahàbhàrate . 13 . 94 . 41 .
     %<bàlajena nidànena kàüsyaü bhavatu dohanam .
     duhyeta paravatsena yaste harati puùkaram ..>%)

#<dohanã>#, strã, (duhyate asyàmiti . duh + àdhàre lyuñ . ïãp .) dohanapàtram . tataparyàyaþ . lepanam 2 pàrã 3 dohaþ 4 dohanam 5 . iti ÷abdaratnàvalã .

#<dohalaþ>#, puü, (dohamàkarùaü làtãti . là + %<àto 'nupasarge kaþ .>% 3 . 2 . 3 . iti kaþ .) dohadaþ . icchà . iti ÷abdàrthakalpataruþ .. (yathà, màlavikàgnimitranàñake . 8 . 47 .
     %<a÷oka ! yadi sadya eva mukulairna sampatsyate mudhà vahasi dohalaü lalitakàmisàdhàraõam ..>%)

#<dohalavatã>#, strã, (dohalo'styasyà iti matup . masya vaþ . ïãp .) dohadavatã . iti ÷abdàrthakalpataruþ ..

#<dohalã>#, strã, (dohaü làtãti . là + kaþ . gauràditvàt ïãù .) a÷okavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (a÷oka÷abde'syà vivaraõaü j¤eyam ..)

#<dohàpanayaþ>#, puü, (dohaü dohanamapanayati svaniþsaraõeneti . apa + nã + ac .) dugdham . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<dohãyàn>#, [s] tri, (ayamanayorati÷ayena dogdhà . %<tu÷chandasi .>% 5 . 4 . 59 . iti ãyasun . %<turiùñhemeyaþsu .>% 6 . 4 . 154 . iti tç÷abdasya lopaþ .) ati÷ayadohakaþ ..

#<dohyaü>#, tri, (duhyate iti . duh + õyat .) dohanãyam . duhyam . dogdhavyam . iti vyàkaraõam .. (duhyate'syà iti . gomahiùyàdi . iti mitàkùarà .. yathà, yàj¤avalkye . 2 . 180 .
     %<da÷aikapa¤casaptàhamàsatryahàrdhamàsikam .
     bãjàyovàhyaratnastrãdohyapuüsàü parãkùaõam ..>%)

#<dauþsàdhikaþ>#, puü, (durduùñaþ sàdhaþ karma tatra niyuktaþ . ñhak .) dvàþsthitaþ . dvàrapàlaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<daukålaü>#, tri, (dukålena parivçto ratha iti . %<parivçto rathaþ .>% 4 . 2 . 10 . iti aõ .) dukålenàvçtarathàdi . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<dautyaü>#, klã, (dåtasya bhàvaþ karma và . ùya¤ .) dåtyam . dåtasya bhàvaþ . dåtasya karma . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, harivaü÷e . 172 . 18 .
     %<dautya¤ca tat kçtaü ghore vigrahe janamejaya ! ..>%)

#<dauràtmyaü>#, klã, durnindita àtmà yatnaþ dhçtiþ buddhiþ svabhàvaþ ÷arãraü và yasya sa duràtmà . tasya bhàvakarmàrthe ùõyapratyayaþ . (ùya¤ .) duràtmano bhàvaþ . duràtmanaþ karma . (yathà, mahàbhàrate . 2 . 15 . 7 .
     %<÷aïkitàþ sma mahàbhàga ! dauràtmàt tasya cànagha ! ..>%)

#<daurgandhyaü>#, klã, (durduùño gandho'sya durgandhaþ . tato bhàve ùya¤ .) durgandhatà . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 260 . 13 .
     %<na saüsvedo na daurgandhyaü purãùaü måtrameva và ..>%) tannà÷akatailaü yathà --
     %<candanaü kuïkumaü màüsã karpåro jàtipatrikà .
     jàtãkakkolapågànàü lavaïgasya phalàni ca ..
     agurå÷ãrakà÷maryaþ kuùñhaü tagaranàlikà .
     gorocanà priyaïgu÷ca colaü madanakaü nakham ..
     saralaþ saptaparõa÷ca làkùà càmalakã tathà .
     karcårakaþ padmaka¤ca etaistailaü prasàdhitam ..
     prasvedamaladaurgandhyakaõóukuùñhaharaü param ..>% iti gàruóe 198 adhyàyaþ ..

#<daurgyaü>#, klã, durgavçttidharmaþ . durgasambandhi . durgasya bhàvaþ durgasyedaü vetyarthe ùõyapratyayaþ (ùya¤) ..

#<daurjanyaü>#, klã, durjanasya bhàva idaü vetyarthe ùõyapratyayaþ (ùya¤ .) durjanatvam . (yathà, mahàbhàrate . 6 . 18 . 76 .
     %<tadidaü mama daurjanyaü bàli÷asya mahãyasi .
     kùantumarhati màtastvaü diùñyà garbho mçtotthitaþ ..>%)

#<daurbalyaü>#, klã, durbalasya bhàva ityarthe ùõyapratyayaþ (ùya¤) . durbalatà . alpabalatvam . (yathà, manuþ . 8 . 171 .
     %<anàdeyasya càdànàddeyasya ca vivarjanàt .
     daurbalyaü khyàpyate ràj¤aþ sa pretyeha ca na÷yati ..>%)

#<daurbhàgineyaþ>#, puü, (durbhagàyà apatyaü pumàn . durbhagà + %<kalyàõyàdãnàminaï ca .>% 4 . 1 . 126 . iti óhak inaïàde÷a÷ca .) durbhagàputtraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. durbhagàyàþ kanyà daurbhàgineyã ..

#<daurbhàgyaü>#, klã, durbhagasya durbhagàyà và bhàvaþ . (ùya¤ . %<hçdbhagasindhvante pårbapadasya ca .>% 7 . 3 . 19 . ityubhayapadabçddhiþ .) durbhagatvam . yathà, jyotistattve .
     %<bhuktrà pitçgçhe nàrã bhuókte svàmigçhe yadi .
     daurbhàgyaü jàyate tasyàþ ÷apanti kuladevatàþ ..>% durbhàgyameva daurbhàgyam . iti svàrthe ùõyapratyayaþ ..

#<daurmanasyaü>#, klã, durmanaso bhàvaþ (ùya¤) . duþkhanibandhanacittàvasàdaþ . iti caõóãñãkàyàü nàgojãbhaññaþ .. (yathà, màrkaõóeye . 81 . 26 .
     %<teùàü kçte me niþ÷vàsà daurmanasya¤ca jàyate ..>%)

#<daurvãõaü>#, klã, (dårvàyà idam . dårvà + kha¤ .) iùñaparõam . dårvàrasaþ . iti medinã . õe, 53 ..

#<daurhçdaü>#, klã, (durhçdo bhàvaþ . yuvàditvàt aõ . bàhulakàt na dvipadavçddhiþ .) icchà . dohadam . iti hemacandraþ . 3 . 205 .. (%<labdhadaurhçdà hi vãryavantaü ciràyuùa¤ca puttraü janayati .>% iti su÷rute .. dåùitahçdayatvam . yathà, mahàbhàrate . 5 . 26 . 14 .
     %<durbhàùiõo manyuva÷ànugasya kàmàtmano daurhçde bhàvitasya ..>%)

#<dauleyaþ>#, puü, (dulerapatyamiti . %<ita÷càni¤aþ .>% 4 . 1 . 122 . iti óhak .) kacchapaþ . iti hemacandraþ . 4 . 415 ..

#<daulmiþ>#, puü, (dulmasyàpatyam . dulma + i¤ .) indraþ . iti ÷abdàrthakalpataruþ ..

#<dauvàrikaþ>#, puü, (dbàri niyuktaþ . %<tatra niyuktaþ .>% 4 . 4 . 69 . iti ñhak . tataþ %<dvàràdãnà¤ca .>% 7 . 3 . 4 . iti na bçddhiþ au-àgama÷ca .) dvàrarakùakaþ . (yathà, ràjataraïgiõyàm . 5 . 28 .
     %<ràjadauvàrikaþ ÷rãmà¤chårasyàsãnmahodayaþ ..>%) tatparyàyaþ . dvàþsthaþ 2 kùattà 3 daõóã 4 vetradharaþ 5 . iti halàyudhaþ .. pratãhàraþ 6 pratihàraþ 7 dar÷akaþ 8 dbàrã 9 vetàlaþ 10 dvàrapàlakaþ 11 dauþsàdhikaþ 12 vartaråóhaþ 13 garvàñaþ 14 daõóapàü÷ulaþ 15 . iti ÷abdaratnàvalã .. dbàþsthitaþ 16 vetradhàrakaþ 17 vartaråkaþ 18 daõóavàsã 19 . iti trikàõóa÷eùaþ .. tasya lakùaõaü yathà --
     %<pràü÷uþ suråpo dakùa÷ca priyavàdã na coddhataþ .
     cittagràha÷ca sarveùàü pratãhàro vidhãyate ..>% iti matsyapuràõam ..
     %<iïgitàkàratattvaj¤o balavàn priyadar÷anaþ .
     apramàdã sadà dakùaþ pratãhàraþ sa ucyate ..>% iti càõakyam . 108 ..

#<dauùkuleyaþ>#, tri, (duùkulsyàpatyam . %<duùkulàt óhak .>% 4 . 1 . 142 . iti óhak .) duùkulodbhavaþ . ninditavaü÷ajàtaþ . duùkula÷abdàt bhavàrthe và ùõeyapratyayaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 193 . 23 .
     %<kule jàtà÷ca kli÷yante dauùkuleyava÷ànugàþ ..>%)

#<dauùmantiþ>#, puü, (duùmantasyàpatyaü pumàn . duùmanta + %<ata i¤ .>% 4 . 1 . 95 . iti i¤ .) duùmantaràjaputtraþ . sa tu bharataràjaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 74 . 2 .
     %<råpaudàryaguõopetaü dauùmantiü janamejaya ! ..>%)

#<dauhitraþ>#, puü, strã, (duhitç + %<ançùyànantarye vidàdibhyo'¤ .>% 4 . 1 . 104 . iti a¤ .) duhiturapatyam . iti hemacandraþ . 3 . 208 .. tatparyàyaþ . kutupaþ 2 . iti ÷abdaratnàvalã ..
     %<trãõi ÷ràddhe pavitràõi dauhitraü kutupastilàþ .
     dauhitraü khaógamityàhurapatyaü duhitustilàþ ..
     kapilàyà ghçta¤caiva dauhitramiti cocyate ..>% iti màrkaõóeyapuràõam ..
     %<pauttradauhitrayorloke vi÷eùo nàsti ka÷cana .
     tayorhi màtàpitarau sambhåtau tasya dehataþ ..>% iti dàyabhàgaþ .. dauhitro'pi hyamutrainaü santàrayati pauttravaditi manuþ .. tadutapattau kanyàgçhe piturbhojane doùàbhàvo yathà --
     %<kanyàyàü brahmadeyàyàmabhu¤jan sukhama÷nute .
     atha bhu¤jati yo mohàt bhuktvà sa narakaü vrajet ..
     aprajàyà¤ca kanyàyàü na bhu¤jãyàt kadàcana .
     dauhitrasya mukhaü dçùñvà kimarthamanu÷ocasi ..
     mahàsattvasamàkãrõàt nàsti te narakàdbhayam ..
     tãrõastvaü sarvaduþkhebhyaþ paraü svargamavàpsyasi .
     dauhitrasya tu dànena nandanti pitaraþ sadà ..
     yatki¤cit kurute dànaü tadànantyàya kalpyate ..
     màtuþ pitu÷ca vij¤eyaü tacchubhasyàbhigàminaþ .
     màtuþ piturhiraõyasya dauhitro'rdhamavàpnute ..>% ityàdye vahnipuràõe kanyàdànanàmàdhyàyaþ .. * .. ÷ådramàtrasya dauhitro dattako bhavati . yathà --
     %<dauhitro bhàgineya÷ca ÷ådraistu kriyate sutaþ .
     bràhmaõàditraye nàsti bhàgineyasutaþ kvacit ..>% iti dattakamãmàüsàdhçta÷aunakavacanam .. tasya màtàmahadhanàdhikàritvam . yathà -- duhitrabhàve dauhitraþ .
     %<pauttradauhitrayorloke vi÷eùo nàsti dharmataþ .
     tayorhi màtàpitarau sambhåtau tasya dehataþ ..>% iti manuvacane pauttratulyatvàbhidhànena yathà puttràbhàve pauttrastathà duhitrabhàve dauhitraþ . ataeva govindaràjadhçto viùõuþ . aputtrapauttre saüsàre dauhitrà dhanamàpnuyuþ . pårbeùàü hi svadhàkàre pauttradauhitrakàþ samàþ .. iti dàyatattvam .. api ca, sarvaduhitrabhàve dauhitrasya adhikàraþ . dauhitro hyakhilaü rikthamaputtrasya piturharet . sa eva dadyàt dvau piõóau pitre màtàmahàya ca .. ityàdivacanàt . aputtrasya iti duhitçparyantàbhàvopalakùaõam .. 1 .. bhràtçpauttrasyàbhàve piturdauhitrasyàdhikàraþ . dhanipitràditrayapiõóadàtçtvàt .. 2 .. piturdauhitràbhàve bhràtçdauhitro'dhikàrã . dhanibhogyapitçpitàmahapiõóadàtçtvàt .. 3 .. pitçvyapauttràbhàve pitàmahadauhitrasya adhikàraþ dhanibhogyapitàmahaprapitàmahapiõóadàtçtvàt .. 4 .. pitàmahadauhitra syàbhàve pitçvyadauhitrasyàdhikàraþ . dhanibhogyatatpitàmahaprapitàmahapiõóadbayadàtçtvàt .. 5 .. tadabhàve pitàmahabhràtà tadabhàve pitàmahabhràtçputtraþ tadabhàve pitàmahabhràtçpauttraþ . teùàü dhanibhogyatatprapitàmahapiõóadàtçtvàt . tataþ prapitàmahadauhitro'dhikàrã . dhanibhogyaprapitàmahapiõóadàtçtvàt .. 6 .. prapitàmahadauhitràbhàve pitàmahabhràtçdauhitro'dhikàrã . dhanibhogyaprapitàmahapiõóadàtçtvàt .. 7 .. pitàmahabhràtçdauhitràbhàve màtàmahaþ . tadabhàve màtulaþ . tadabhàve màtulaputtraþ . tadabhàve màtulapauttraþ . tadabhàve màtàmahadauhitro'dhikàrã .. 8 .. màtàmahadauhitràbhàve pramàtàmahaþ . tadabhàve pramàtàmahaputtraþ . tadabhàve pramàtàmahapauttraþ . tadabhàve pramàtàmahaprapauttraþ . tadabhàve pramàtàmahadauhitro'dhikàrã .. 9 .. pramàtàmahadauhitràbhàve vçddhapramàtàmaho'dhikàrã . tadabhàve vçddhapramàtàmahaputtraþ . tadabhàve vçddhapramàtàmahapauttraþ . tadabhàvevçddhapramàtàmahaprapauttraþ . tadabhàve vçddhapramàtàmahadauhitro'dhikàrã .. 10 .. strãdhane tu puttràbhàve dauhitro'dhikàrã . puttràdhikàràt pràk duhitradhikàra÷ruteþ . tadbàdhikàyà duhituþ puttreõa vàdhyaputtrabàdhasyaivanyàyyatvàt .. 11 .. iti ÷rãkçùõatarkàlaïkàrakçtadàyakramasaügrahaþ .. ÷ràdve dauhitrabhoja¤japrà÷astyam . yathà --
     %<vratasthamapi dauhitraü ÷ràddhe yatnena bhojayet .
     kutapa¤càsane dadyàttilai÷ca vikirenmahãm ..>% iti mànave . 3 . 234 ..

#<dyàvàkùame>#, strã, (dyau÷ca kùamà ca . %<divo dyàvà .>% 6 . 3 . 29 . iti dyàvàde÷aþ .) svargapçthivyau . iti hemacandraþ . 4 . 4 .. dbivacanànto'yam ..

#<dyàvàpçthivyau>#, strã, (dyau÷ca pçthivã ca . %<divasa÷ca pçthivyàm .>% 6 . 3 . 30 . iti càt divo dyàvà .) svargapçthãvyau . iti hemacandraþ . 4 . 4 .. (yathà, manuþ . 3 . 86 .
     %<kuhvai caivànumatyai ca prajàpataya eva ca .
     saha dyàvàpçthivyo÷ca tathà sviùñakçte'ntataþ ..>%) tadvaidikaparyàyaþ . svadhe 1 purandhã 2 dhiùaõe 3 rodasã 4 kùoõã 5 ambhasã 6 nabhasã 7 rajasã 8 sadasã 9 sadmanã 10 ghçtavatã 11 bahule 12 gabhãre 13 gambhãre 14 omõyau 15 cambau 16 pàr÷vau 17 mahã 18 årvã 19 pçthvã 20 aditã 21 ahã 22 dåre 23 ante 24 aõàre 25 are 26 pàre 27 . iti saptaviü÷atirdyàvàpçthivyornàmadheyàni . iti vedanighaõñau 3 aþ .

#<dyàvàbhåmã>#, strã, (dyau÷ca bhåmi÷ca . %<divo dyàvà .>% 6 . 3 . 29 . iti dyàvàde÷aþ .) svargapçthivyau . iti hemacandraþ . 4 . 4 .. (yathà, çgvede . 4 . 55 . 1 .
     %<ko vastràtà vasavaþ ko varåtà dyàvaþbhåmã adite tràsãthàü naþ ..>%)

#<dyu>#, la abhisarpaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (adàüparaü-sakaü-aniñ .) abhisarpaõaü àbhimukhyena gamanam . la, dyauti siüho mçgàniva . iti durgàdàsaþ ..

#<dyu>#, klã, (dyautãti . dyu + kvip .) dinam . gagaõam . svargaþ . iti vi÷vaþ ..

#<dyuþ>#, puü, (dyu + kvip .) agniþ . iti medinã . ye, 2 ..

#<dyugaþ>#, puü, (dyuni gagane gacchatãti . gama + óaþ .) pakùã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dyugaõaþ># puü, (dyånàü dinànàü gaõaþ .) ahargaõaþ . tasyànayanamàha .
     %<kathitakalpagato'rkasamà gaõà raviguõo gatamàsasamanvitaþ .
     khadahanairguõitastithisaüyutaþ pçthagato'dhikamàsasamàhatàt ..
     ravidinàptagatàdhikamàsakaiþ kçtadibaiþ sahito dyugaõo vidhoþ .
     pçthagataþ pañhitàvamasaüguõàdbidhudinàptagatàvamavarjitaþ ..
     bhavati bhàskaravàsarapårbako dinagaõo ravimadhyamasàvanaþ .
     adhikamàsadinakùaya÷eùato dyughañakàdikamatra na gçhyate ..>% iti siddhànta÷iromaõiþ ..

#<dyut>#, ë ïa dãptau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüàtmaü-akaü-señ .) ë, adyutat . ïa, dyotate didyute . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 2,756c]>@
#<dyut>#, puü, (dyut dãptau + kvip .) kiraõaþ . iti hemacandraþ . 2 . 14 .. (dyotamàne, tri . yathà, çgvede . 10 . 99 . 2 .
     %<sa hi dyutà vidyutà veti sàma ..>% dyu la abhisarpaõe + kvip tugàma÷ca . abhigàmini . yathà, bhaññiþ . 5 . 47 .
     %<haràmi ràmasaumitrã mçgo bhåtvà mçgadyutau ..>%)

#<dyutiþ>#, strã, (dyotate'nayeti . dyut dãptau + %<igupadhàt kit .>% uõàü 4 . 119 . iti in sa ca kit .) dãptiþ . ÷obhà . ityamaraþ . 1 . 3 . 17 .. (yathà, bhàgavate . 8 . 5 . 42 .
     %<lobho'dharàt prãtiruparyabhåddyutirnastaþ pa÷avyaþ spar÷ena kàmaþ ..>%) ra÷miþ . iti medinã . te, 25 .. (puü, caturthasya manoþ çùivi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e . 7 . 75 .
     %<caturthasya tu sàvarõerçùãn sapta nibodha me .
     dyutirva÷iùñhaputtra÷ca àtreyaþ sutapàstathà ..>% tàmasasya manoþ puttravi÷eùaþ . yathà, tatraiva . 7 . 23 .
     %<puttràü÷caiva pravakùyàmi tàmasasya manornçpaþ .
     dyutistapasyaþ sutapàstapomålastapo÷anaþ ..>%)

#<dyutikaraþ>#, puü, (karotãti . kç + ac . dyuteþ karaþ .) dhruvaþ . iti bhåriprayogaþ . dãptikàrake, tri ..

#<dyutitaü>#, tri, (dyuta + ktaþ . bàhulakàt na guõaþ .) dãptivi÷iùñam . dyotitam . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<dyunaü>#, klã, lagnàt saptamarà÷iþ . iti jyotiùatattvam ..

#<dyuni÷aü>#, klã, (dyu ca ni÷à ca dbayoþ samàhàraþ .) ahoràtraþ . iti vyàkaraõam .. yathà --
     %<bhavati kiü dyuni÷aü dyunivàsinàm .>% iti siddhànta÷iromaõiþ ..

#<dyunivàsã>#, [n] puü, (dyuni svarge nivasatãti . ni + vasa + õiniþ .) devatà . svargavàsã . iti siddhànta÷iromaõiþ ..

#<dyupatiþ>#, puü, (dyuno dinasya patiþ .) såryaþ . iti hemacandraþ . 2 . 11 .. (dyuno svargasya patiþ .) indraþ ..

#<dyumaõiþ>#, puü, (dyuno gaganasya maõiriva .) såryaþ . (yathà, bhàgavate . 8 . 10 . 38 .
     %<reõurdi÷aþ khaü dyumaõi¤ca chàdayan nyavartatàsçksutibhiþ pariplutàt ..>%) arkavçkùaþ . ityamaraþ .. (pari÷odhitatàmram . yathà -- %<viùamahauùaghabhàgamadhikoùaõà dyumaõiraktakamàrdrakamarditam .. dyumaõiþ màritaü tàmram ..>% iti bhàvaprakà÷asya madhyakhaõóe 1 bhàge vàtajvaràdhikàre ..)

#<dyumayã>#, strã, vi÷vakarmakanyà . sà såryapatnã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

@<[Page 2,757a]>@
#<dyumnaü>#, klã, (dyumagniü manati abhyasatyasmai iti . mnà + kaþ . %<dhanamicchet hutà÷anàt .>% iti vacanàt dhanaphàmànàü agnyàràdhanàdasya tathàtvam .) dhanam . ityamaraþ . 2 . 9 . 90 .. (yathà, çgvede . 2 . 2 . 10 .
     %<asmàkaü dyumnamadhi pa¤ca kçùñiùåccà svarõa ÷u÷ucãta duùñaram ..>% dyuü tejo manatãti .) balam . iti medinã . ne, 11 .. (balàdhàyakatvàt annam . yathà, çgvede . 9 . 8 . 8 .
     %<vçùñiü divaþ pari srava dyumnaü pçthivyà adhi ..>%)

#<dyuvà>#, [n] puü, (dyautãti . dyu + %<kanin yuvçùãti .>% uõàü 1 . 156 . iti kanin .) såryaþ . ityuõàdikoùaþ .. dyauþ . iti saükùiptasàre uõàdivçttiþ ..

#<dyuùa(sa)t>#, [d] puü, (divi svarge sãdatãti . sad + kvip . chandasi ùatvam . loke'ùatvam .) devaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, màghe . 1 . 43 .
     %<bhayasya pårbàvatarantarasvinà manaþsu yena dyusadàü nyadhãyata ..>%) grahaþ . iti golàdhyàyaþ ..

#<dyåtaþ>#, puü, klã, (devanamiti . divyu krãóàyàm + bhàve + ktaþ . åñ ca .) pà÷akàdikriyà . apràõikaraõakakrãóà . juyà iti bhàùà . tatparyàyaþ . akùavatã 2 kaitavam 3 paõaþ 4 . ityamaraþ . 2 . 10 . 45 .. (yathà, devãbhàgavate . 1 . 18 . 51 .
     %<dyåtakrãóà tathà proktà vratàni vividhàni ca ..>%)
     %<dyåtaü samàhvaya¤caiva ràjà ràùñrànnivartayet .
     ràjàntakaraõàvetau dbau doùau pçthivãkùitàm ..
     prakà÷ametattàskaryaü yaddevanasamàhvayau .
     tayornityaü pratãghàte nçpatiryatnavàn bhavet ..
     apràõibhiryat kriyate talloke dyåtamucyate .
     pràõibhiþ kriyate yastu sa vij¤eyaþ samàhvayaþ ..
     dyåtaü samàhvaya¤caivra yaþ kuryàt kàrayeta và .
     tàn sarvàn ghàtayedràjà ÷ådràü÷ca dbijaliïginaþ ..
     dyåtametat puràkalpe sçùñaü vairakaraü mahat .
     tasmàddyåtaü na seveta hàsyàrthamapi buddhimàn ..>% iti manuþ . 9 . 221-227 .. kaïka uvàca .
     %<kinte dyåtena ràjendra ! bahudoùeõa mànada ! .
     devane bahavo doùàstasmàttat parivarjayet ..
     ÷rutaste yadi và dçùñaþ pàõóavo hi yudhiùñhiraþ .
     sa ràjyaü sumahat sphãtaü bhràtçü÷ca trida÷opamàn ..
     dyåte hàritavàn sarvaü tasmàddyåtaü na rocaye ..>% iti mahàbhàrate . 4 . 66 . 33-35 ..

#<dyåtakaraþ>#, tri, (karotãti . kç + ac . dyåtasya karaþ .) dyåtakartà . juyàrã iti bhàùà . tatparyàyaþ . dhàrtaþ 2 dhårtaþ 3 akùadhårtaþ 4 akùadevã 5 durodaraþ 6 dyåtakçt 7 kitavaþ 8 kçùõakohalaþ 9 . iti ÷abdaratnàvalã ..

@<[Page 2,757b]>@
#<dyåtakàraþ>#, tri, (dyåtaü kàrayatãti . kç + õic + ac .) dyåtakàrayità . sahiyàra iti khyàtaþ . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . sabhikaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 10 . 44 .. sabhãkaþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, pa¤catantre . 1 . 431 .
     %<muhurvighnitakarmàõaü dyåtakàraü paràjitam ..>%)

#<dyåtakàrakaþ>#, tri, (dyåtaü kàrayatãti . dyåta + kç + õic + õvul .) dyåtakàrayità ..

#<dyåtakçt>#, tri, (dyåtaü karotãti . kç + kvip tugàgama÷ca .) dyåtakaraþ . akùakrãóakaþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 44 ..

#<dyåtapårõimà>#, strã, (dyåtàya yà pårõimà .) kojàgarapårõimà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<dyåtapaurõamàsã>#, strã, (dyåtàya yà paurõamàsã .) dyåtapårõimà . iti bhåriprayogaþ ..

#<dyåtapratipat>#, [d] strã, (dyåtàya krãóàrthaü yà pratipat .) kàrtika÷uklapratipat . sà ca kaumudã . yathà --
     %<tuùñyarthaü kàrtike tasya ÷uklà yà pratipattithiþ .
     viùõordattà mahã tatra kaumudã sà smçtà budhaiþ ..
     ku÷abdena mahã j¤eyà mudà harùe ca vai dbija ! .
     dhàtuj¤aiþ sarva÷abdaj¤aiþ sà ca vai kaumudã smçtà ..>% iti pàdmottarakhaõóam .. * .. atra tithau balidaityapåjàdi kàryam . tadyathà,
     %<vàmanapuràõe kàrtika÷uklapakùamadhikçtya balimprati bhagavadvàkyam .
     vãrapratipadà nàma tava bhàvã mahotsavaþ .
     atra tvàü nara÷àrdåla ! hçùñàþ puùñàþ svalaïkçtàþ ..
     puùpadãpapradànena påjayiùyanti mànavàþ ..
     atra mantraþ .
     baliràja ! namastubhyaü virocanasuta ! prabho .
     bhaviùyendra suràràte ! påjeyaü pratigçhyatàm ..
     brahmapuràõe tu baliràjetimantrasya pårbam .
     mantreõànena ràjendra ! samantrã sapurohitaþ ..
     ityardham . pa÷càdapi .
     evaü påjàü nçpaþ kçtvà ràtrau jàgaraõaü caret .
     ityuktam .. punarbrahmapuràõe .
     ÷aïkara÷ca purà dyåtaü sasarja sumanoharam .
     kàrtike ÷uklapakùe tu prathame'hani bhåpate ! ..
     jita÷ca ÷aïkarastatra jayaü lebhe ca pàrvatã .
     ato'rthàcchaïkaro duþkhã gaurã nityaü sukhoùità ..
     tasmàt dyåtaü prakartavyaü prabhàte tatra mànavaiþ .
     tasmin dyåte jayo yasya tasya saüvatsaraþ ÷ubhaþ ..
     paràjayo viruddha÷ca labdhanà÷akaro bhavet ..
     bhaviùyottare .
     yo yo yàdç÷abhàvena tiùñhatyasyàü yudhiùñhira ! .
     harùadainyàdinà tena tasya varùaü prayàti hi ..
     mahàpuõyà tithiriyaü baliràjyapravardhinã .
     snànaü dànaü ÷ataguõaü kàrtike'syàü tithau bhavet ..>% iti tithitattvam ..

#<dyåtabãjaü>#, klã, (dyåtasya bãjaü kàraõam .) kapardakaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. dyåtasya kàraõa¤ca ..

@<[Page 2,757c]>@
#<dyånaü>#, klã, lagnàt saptamarà÷iþ . yathà --
     %<dhãsthànaü pa¤camaü j¤eyaü yàmitraü saptamaü smçtam .
     dyunaü dyånaü tadhàstàkhyaü ùañkoõaü ripumandiram ..>% iti jyotistattvam .. (div + ktaþ . %<divo'vijigãùàyàm .>% 8 . 2 . 49 . iti niùñhàtasya naþ . cchvorityåñ . kùãõe, tri ..)

#<dyai>#, nyakvaraõe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-aniñ .) antyasthàdyayuktaþ . dyàyati duùñaü lokaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<dyotaþ>#, puü, (dyut + bhàve gha¤ .) prakà÷aþ . (yathà, harivaü÷e . 233 . 24 .
     %<vidyuddyotanikà÷ena mukuñenàrkavarcasà ..>%) àtapaþ . ityamaraþ . 1 . 4 . 34 ..

#<dyotanaü>#, klã, (dyut + bhàve lyuñ .) dar÷anam . iti hemacandraþ . 3 . 241 .. prakà÷anam .. (dyåt + yuc . dyotamàne, tri . yathà, bhaññiþ . 7 . 15 .
     %<vilokya dyotanaü candraü lakùaõaü ÷ocano'vadat ..>%)

#<dyotanaþ>#, puü, (dyotatãti . dyuta + %<bahulamanyatràpi .>% uõàü 2 . 78 . iti yuc .) dãpaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<dyotitaü>#, tri, (dyuta + ktaþ .) dyutitam . dãptam . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 82 . 2 .
     %<vastràïgaràgaprabhayà dyotità sà sabhottamà ..>%)

#<dyobhåmiþ>#, puü, (dyauràkà÷aü bhåmiriva yasya .) pakùã . iti ÷abdacandrikà .. svargapçthivyoþ strã . tatra dvivacanàntaþ ..

#<dyoùat>#, [d] puü, (dyavi svarge sãdatãti . sad + kvip .) devaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dyauþ>#, [o] strã, (dyotante devà yatra . dyut + bàhulakàt óoþ .) svargaþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 74 . 28 .
     %<àdityacandràvanilo'nala÷ca dyaurbhåmiràpo hçdayaü yama÷ca .
     aha÷ca ràtri÷ca ubhe ca sandhye dharma÷ca jànàti narasya vçttam ..>%) àkà÷am . ityamaraþ . 1 . 1 . 6 .. (puü, aùñavasånàmanyatamaþ . yathà, devãbhàgavate . 2 . 3 . 35 .
     %<pçthvàdãnàü vasånà¤ca gadhye ko'pi vasåttamaþ .
     dyaurnàmà tasya bhàryà yà nandinãü gàü dadar÷a ha ..>% ayameva va÷iùñha÷àpàt pçthivyàü janma parigçhõan bhãùma iti nàmnà vikhyàta àsãt .. asya vivaraõantu devãbhàgavate 2 skandhe 3 adhyàye tathà mahàbhàrate . 1 . 99 adhyàye draùñavyam ..)

#<dyauttraü>#, klã, (dãvyatyasminniti . diva + %<dive rdyucca .>% uõàü 4 . 160 . iti ùñran dyudàde÷o vçddhi÷ca .) jyotiþ . iti saükùiptasàre uõàdivçttiþ ..

#<dragaóaþ>#, puü, vàdyavi÷eùaþ . dagaóa iti bhàùà . tatparyàyaþ . pratipattåryam 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

@<[Page 2,758a]>@
#<draïkùaõaü>#, klã, (dràïkùatyaneneti . dràïkùa àkàïkùàyàm + lyuñ . pçùodaràditvàt hrasvaþ .) tolakam . iti ÷abdamàlà .. tatparyàyaþ . kolam 2 vañakam 3 karùàrdham 4 . iti vaidyakaparibhàùà .. (puüliïge'pi . yathà --
     %< -- taddvayaü kola ucyate .
     kùudrako vañaka÷caiva draïkùaõaþ sa nigadyate ..>% iti pårbakhaõóe prathame'dhyàye ÷àrïgadhareõoktam ..)

#<draïgaþ>#, tri, purã . iti hemacandraþ . 4 . 37 .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 8 . 2011 .
     %<tena svanàmnà bhàõóeùu draïge sindhuramudraõà ..>%)

#<draóhimà>#, [n] puü, (dçóhasya bhàvaþ . dçóha + %<pçthvàdibhya imanijvà .>% 5 . 1 . 122 . iti imanic . %<ra çto halàderlaghoþ .>% 6 . 4 . 161 . iti çkàrasya rakàraþ .) dçóhatà .. (yathà, ÷iva÷atake . 43 .
     %<laghugurutulanàtulàprakàõóadraóhimaguõaþ sa bhavadguõatrayasya ..>%)

#<draóhiùñhaþ>#, tri, ayamanayoreùàü và ati÷ayena dçóhaþ . ityarthe iùñhapratyayena sàdhyaþ . draóhãyàn ..

#<drapsyaü>#, klã, (tçpyantyaneneti . tçpa + aghnyàdaya÷ca . iti nipàtanàt sàdhuþ .) ghanetaradadhi . vayà dai iti bhàùà . ityamaraþ . 2 . 9 . 51 .. asya råpàntaràõi . drapsam 2 dràpsam 3 trapsyam 4 . iti taññãkàyàü bharataþ .. (÷ukram . iti viruktam . 5 . 14 .. tri, drutagamana÷ãlaþ . drutahanana÷ãlaþ . yathà, çgvede . 9 . 69 . 2 .
     %<pavamànaþ santaniþ praghnatàmiva madhumàn dapsyaþ parivàramarùati ..>%)

#<drama>#, gatau . iti kavikalpadrumaþ . (bhvàü-paraü-sakaüseñ .) dantyavargatçtãyàdiþ . dramati . iti durgàdàsaþ ..

#<dravaþ>#, puü, (dru + %<çdorap .>% 3 . 3 . 57 . iti bhàve ap .) parãhàsaþ . palàyanam . ityamaraþ . 1 . 7 . 32 .. (yathà, harivaü÷e . 211 . 10 .
     %<tato daityadravakaraü pauràõaü ÷aïkhamuttamam ..>%) rasaþ . gatiþ . iti vi÷vaþ .. vegaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, harivaü÷e . 193 . 5 .
     %<tatra ÷abdagatirbhåtvà màrutadravasambhavaþ ..>% dravatvaråpo guõavi÷eùaþ . yathà, bhàùàparicchede . 28 .
     %<guruõã dve rasavatã dvayornaimittiko dravaþ ..>% àrdre, tri . yathà, raghuþ . 7 . 7 .
     %<prasàdhikàlambitamagrapàdamàkùipya kàcit dravaràgameva ..>%)

#<dravajaþ>#, puü, (dravàt jàyate iti . jan + óaþ .) guóaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. dravajàtavastumàtra¤ca ..

#<dravaõaü>#, klã, (dru + bhàve lyuñ .) gamanam . (yathà, harivaü÷e . 196 . 39 .
     %<te rudanto dravanta÷ca bhagavantaü pitàmaham .
     rodanàddravaõàt caiva tato rudrà iti smçtàþ ..>%) kùaraõam . anutàpaþ .. drudhàtorbhàve'nañ ..

@<[Page 2,758b]>@
#<dravatvaü>#, klã, (drava + tva .) dravasya bhàvaþ . taddvividham . yathà --
     %<sàüsiddhikaü dravatvaü syàt naimittikamudàhçtam .
     sàüsiddhikantu salile dbitãyaü kùititejasoþ ..
     paramàõau jale nityamanyato'nityamucyate .
     naimittikaü vahniyogàttapanãyaghçtàdiùu ..
     dravatvaü syandane heturnimittaü saügrahe tu tat ..>% iti bhàùàparicchedaþ ..

#<dravatpatrã>#, strã, (dravat patraü yasyàþ . ïãù .) ÷imçóãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dravantã>#, strã, (dravatãti . dru + ÷atç + ïãp .) nadã . iti ÷abdaratnàvalã .. måùikaparõã . måùàkàõã choñà iti bhoyanã iti ca hindã bhàùà . tatparyàyaþ . ÷ambarã 2 citrà 3 nyagrodhã 4 ÷atamålikà 5 pratyak÷reõã 6 vçùà 7 caõóà 8 patra÷reõã 9 àkhukarõikà 10 måùikakarõã 11 pratiparõa÷iphà 12 sahasramålã 13 vikràntà 14 . asya guõàþ . madhuratvam . ÷ãtatvam . rasabandhakàritvam . jvarakriminà÷itvam . ÷åla÷amanatvam . rasàyanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dravarasà>#, strã, (dravo raso yasyàþ .) làkùà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dravàdhàraþ>#, puü, (dravàõàü dravyàõàmàdhàraþ .) culukaþ . iti ÷abdàrthakalpataruþ .. dravadravyarakùàpàtra¤ca ..

#<dravióã>#; strã, ràgiõãvi÷eùaþ . iti halàyudhaþ ..

#<draviõaü>#, klã, (dravati gacchati dråyate pràpyate veti . dru + %<drudakùibhyàminan .>% uõàü . 2 . 50 . iti inan .) dhanam . (yathàha ka÷cit .
     %<draviõaü parimitamamitavyayinaü janamàkulãkurute .
     kùãõà¤calamiva pãnastanajadhajàyàþkulãnàyàþ ..>%) kà¤canam . balam . ityamaramedinãkarau .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 103 . 19 .
     %<evamuktà tu puttreõa bhåridraviõatejasà .
     màtà satyavatã bhãùmamuvàca tadanantaram ..>% puü, dharanàmno vasoþ puttravi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 66 . 21 .
     %<dharasya puttro draviõo hutahavyavahastathà ..>% pçthoþ puttravi÷eùa÷ca . yathà, bhàgavate . 4 . 22 . 54 .
     %<puttrànutpàdayàmàsa pa¤càrciùyàtmasammatàn .
     vijità÷vaü dhåmrake÷aü haryakùaü draviõaü vçkam ..>% ku÷advãpasthitasãmàgiribhedaþ . yathà, bhàgavate . 5 . 20 . 15 . %<teùàü varùeùu sãmàgirayo nadya÷càbhij¤àtàþ saptasaptaiva vabhru÷catuþ ÷çïgaþ kapila÷citrakåño devànãka årdhvaromà draviõa iti ..>% krau¤cadvãpasthavarùapuruùavi÷eùaþ . yathà, bhàgavate . 5 . 20 . 22 .
     %<yàsàmagbhaþ pavitramamalamupayu¤jànàþ puruùarùabhadraviõadevakasaüj¤à varùapuruùàþ ..>%)

#<draviõanà÷anaþ>#, puü, (nà÷ayatãti . nà÷i + lyuþ . draviõànàü nà÷anaþ . tatsevanena dhanavinà÷àt asya tathàtvam .) ÷obhà¤janavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<draviõodàþ>#, [s] puü, agniþ . asya niruktiryathà --
     %<draviõaü balamityuktaü dhana¤ca draviõaü tataþ .
     dadàti tadbhavànena draviõodàstato bhava ..>% iti varàhapuràõam .. (dhanaprade, tri . yathà, çgvede . 1 . 15 . 7 .
     %<draviõodà draviõaso gràvahastàso adhvare ..>% %<kãdç÷aü devaü draviõodàþ dhanapradam . yadbà, dhanaprado'gniþ somaü pibatviti ÷eùaþ . tametaü mantraü yàska evaü nirvakti -- draviõodàþ kasmàt dhanaü draviõamucyate yadenadabhidravanti balaü và draviõaü yadenenàbhidravanti tasya dàtà draviõodàstasyaiùà bhavati draviõodà draviõa sa ityàdi so'yaü yàskokto nirvacanaprapa¤caþ tasminneva granthe'va gantavyaþ . draviõodàþ drudakùibhyàminan nittvàdàdyudàttodraviõa÷abdaþ taddadàtãti draviõodàþ . kvipceti kvip . pårbapadasya sakàropajana÷chàndasaþ . rutvotve . kçduttarapadaprakçtisvaratvam . devavi÷eùaõatvenaikavàkyatàpakùe dvitãyàyàþ susvàde÷aþ . athavà draviõamàtmana icchanti draviõasyanti . supa àtmanaþ kyac sarvapràtipadikebhyo làlasàyàü sugvaktavya iti kyaci parataþ sugàgamaþ draviõasyateþ sampadàditvàdbhàve kvip . ato lopaþ . kvauluptaü na sthànivadbhavatãti tasya syànivattvapratiùedhàdyalopaþ evaüdraviõas ÷abdo dhanecchàvacanaþ . draviõecchàndasyati yatheùñadhanapradànenopakùayatãtyarthe tasu upakùaye ityasmàdantarbhàvitaõyarthàt kvipceti kvip . evaü draviõodaþ÷abdaþ sakàrànto bhavati . tathà dràviõodasàþ pravàdà bhavantãtinairukto vyavahàra upapadyate atodraviõodas÷abdaþ bhinnavàkyatve svàrthe prathamà . ekavàkyatve tu vyatyayena dvitãyàrtho bhavati draviõasa ityatràpi vàkyabhedapakùe draviõasaþ somasyetyarthe sakàropajana÷chàndasaþ . àdyudàttatvantu niyamena sthitam . çtvigvi÷eùaõatvenaikavàkyatvapakùetu kyajantàt kvip . ato lopàdipårbavat . atra tu pakùe kyaca÷cittvenàntodàttatve pràpte vyatyayenàdyudàttam ..>% iti sàyanaþ ..)

#<dravãkaraõaü>#, klã, adravasya dravakaraõam . iti cvipratyayena sàdhyam .. galàna iti bhàùà ..

#<dravyaü>#, klã, (droriva . dru + %<dravya¤ca bhavye .>% 5 . 3 . 104 . iti yatpratyayena nipàtanàt sàdhuþ .) vastu . (yathà, manuþ . 7 . 9 .
     %<ekameva dahatyagnirnaraü durupasarpiõam .
     kulaü dahati ràjàgniþ sapa÷udravyasa¤cayam ..>%) tasya kriyàvi÷eùe navapuràõabhedena pra÷astatvaü yathà --
     %<dravyàõyabhinavànyeva pra÷astàni kriyàvidhau .
     çte guóaghçtakùaudradhànyakçùõàvióaïgataþ ..>% iti nàràyaõadàsakçtaparibhàùà ..
     (%<kecidàcàryà bruvate dravyaü pradhànaü kasmàdvyavasthitatvàdiha khalu dravyaü vyavasthitam . na rasàdayo yathà ye phale ye rasàdayaste pakve na santi . nityatvàcca nityaü hi dravyamanityà guõà yathà kalkàdipravibhàgaþ sa eva sampannarasagandho vyàpannarasagandho và bhavati . svajàtyavasthànàcca yathà hi pàrthivaü dravyamanyabhàvaü na gacchatyevaü ÷eùàõi . pa¤cendriyagrahaõàcca pa¤cabhirindriyairgçhyate dravyaü na rasàdayaþ . à÷rayatvàcca dravyamà÷rità rasàdayo bhavanti . àrambhasàmarthyàcca dravyà÷rita àrambho yathà vidàrigandhàdimàhçtya saïkùudya vipacedityevamàdiùu na rasàdiùvàrambhaþ .
     ÷àstrapràmàõyàcca ÷àstre hi dravyaü pradhànamupade÷e hi yogànàü yathà màtuluïgàgnimanthau ceti na rasàdaya upadi÷yante . kramàpekùitatvàcca rasàdãnàü rasàdayo hi dravyakramamapekùante yathà taruõe taruõàþ sampårõe sampårõà iti . ekade÷asàdhyatvàcca dravyàõàmekade÷enàpi vyàdhayaþsàdhyante yathà mahàvçkùakùãreõeti tasmàddravyaü pradhànaü dravyalakùaõantu kriyàguõavatsamavàyikàraõamiti .>%
     %<pàko nàsti vinà vãryàdvãryaü nàsti vinà rasàt .
     raso nàsti vinà dravyàddravyaü ÷reùñhamataþ smçtam ..>%
     %<vãryasaüj¤à guõà ye'ùñau te'pi dravyà÷rayàþ smçtàþ .
     raseùu na vasantyete nirguõàstu guõàþ smçtàþ ..
     dravye dravyàõi yasmàddhi vipacyante na ùaórasàþ .
     ÷reùñhaü dravyamato j¤eyaü ÷eùà bhàvàstadà÷rayàþ ..>% iti su÷rute . 1 . 40 ..) pittalam . vittam . pçthivyàdi . vilepanam . klãvam . bheùajam . bhavyam . (drorvikàraþ . %<dro÷ca .>% 4 . 3 . 161 . iti yat .) drumavikàre, tri . iti medinã . ye, 29 .. (drumàvayavaþ . iti siddhàntakaumudã ..) jatu . vinayaþ . iti hemacandraþ .. madyam . yathà -- %<sa÷abdaü na pibeddravyam .>% iti kulàrõavatantram .. nyàyamate tannavaviüdhaü yathà --
     %<kùityaptejomarudvyomakàlà digdehinau manaþ .>% teùàü sàdharmyàdi yathà --
     %<kùityàdãnàü navànàntu dravyatvaguõayogità .
     kùitirjalaü tathà tejaþ pavano mana eva ca ..
     paràparatvamårtatvakriyàvegà÷rayà amã .
     kàlakhàtmadi÷àü sarvagatatvaü paramaü mahat ..
     kùityàdipa¤cabhåtàni catvàri spar÷avanti hi .
     dravyàrambha÷caturùu syàdathàkà÷a÷arãriõàm ..
     avyàpyavçttiþ kùaõiko vi÷eùaguõa iùyate .
     rupadravatvapratyakùayogi syàt prathamaü trikam ..
     guruõã dve rasavatã dvayornaimittiko dravaþ .
     àtmàno bhåtavargà÷ca vi÷eùaguõayoginaþ ..>% iti bhàùàparicchedaþ .. dravyahastabhakùaõàdidoùàdoùau yathà --
     %<uccàvacànnapàneùu dravyahasto bhavennaraþ .
     bhåmau niþkùipya taddavyamàcamyàbhyukùayettu tat ..
     taijasaü vai samàdàya yadyucchiùño bhaveddbijaþ .
     bhåmau niþkùipya taddravyamàcamyàbhyukùayettu tat ..
     yadyaddravyaü samàdàya bhaveduccheùaõànvitaþ .
     anidhàyetaraddravyamàcàntaþ ÷ucitàmiyàt ..
     vastràdiùu vikalpaþ syàttat spçùñvà càcamediha .
     araõye'nudake ràtrau cauravyàghràkule pathi .
     kçtvà måtrapurãùaü và dravyahasto na duùyati ..>% iti kårmapuràõam ..

#<drà>#, la svapne . palàyane . iti kavikalpadrumaþ .. (adàü-paraü-akaü-aniñ .) svapno nidrà . nipårba eva nidràyàmiti ramànàthaþ . la, nidràti nidràluþ . dràti cauraþ palàyate ityarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<dràk>#, vya, (dràtãti . drà + bàhulakàt kuþ .) drutam . ÷ãghram . ityamaraþ . 3 . 4 . 2 .. (yathà, naiùadhe . 3 . 2 .
     %<àkasmikaþ pakùapuñàhatàyàþ kùitestadà yaþ svana uccacàra .
     dràganyavinyastadç÷aþ sa tasyàþ sambhràntamantaþkaraõaü cakàra ..>%)

#<dràkùa>#, i kàïkùe . ghorarute . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-sakaü-akaüca-señ .) rephayuktaþ . ghorarutamiha tira÷càmeva ghora÷abdaþ . i, dràïkùati kàkaþ . namadhyapàñhenaiveùñasiddhe etasya idanubandho vedeùåccàraõabhedàrthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<dràkùà>#, strã, (dràïkùyate kàïkyate iti . dràkùi kàïkùe + gha¤ . àgama÷àsanasyànityatvàt na lopaþ .) phalavi÷eùaþ . dàkha iti ki÷mi÷ iti ca bhàùà . àïgåra iti yavanabhàùà . tatparyàyaþ . mçdvãkà 2 gostanã 3 svàdvã 4 madhurasà 5 . ityamaraþ . 2 . 4 . 107 .. càruphalà 6 kçùõà 7 priyàlà 8 tàpasapriyà 9 gucchaphalà 10 rasàlà 11 amçtaphalà 12 kçùõa 13 càruphalà 14 . iti jañàdharaþ .. rasà 15 . iti ÷abdaratnàvalã .. asya guõàþ . atimadhuratvam . amlatvam . ÷ãtapittàrtidàhamåtradoùanà÷itvam . rucyatvam . vçùyatvam . santarpaõatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. snigdhatvam . ÷ãtabalakàritvam . hçdyatvam . tçùõàvàyuraktapittakùatakùãõatànà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<dràkha>#, ç okhàrthe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüparaü-akaü-señ .) dantyavargatçtãyàdiþ . rephayuktaþ . ç, adadràkhat . okhàrthe ÷oùàlamarthayoþ . iti durgàdàsaþ ..

#<dràgha>#, ç ïa ÷ramàyàma÷aktiùu . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-akaü-dãrghãkaraõe sakaü-señ .) ÷ramaþ khedaþ . àyàmo dãrghãkaraõam . ÷aktiþ sàmarthyam . ç, adadràghat . ïa, dràghate janaþ khedyate ityarthaþ . dràghate vastraü jano dãrghaü karoti ityarthaþ . dràghate ghàvituü vàjã samarthaþ syàdityarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 2,759c]>@
#<dràdhimà>#, [n] puü, dãrghasya bhàvaþ . (dãrgha + imanic . %<priyasthirasphirorubahuleti .>% 6 . 4 . 157 . iti dràdhàde÷aþ .) dãrghatvam . iti vyàkaraõam .. bhågolasya dãrghatà . ityàdhunikajyotiùikàþ ..

#<dràghiùñhaþ>#, tri, (ati÷ayena dãrghaþ iti . dãrgha + iùñhan . dãrghasya dràghàde÷aþ .) atidãrghaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 112 ..

#<dràóa>#, ç ïa ÷ãrõau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüàtmaü-sakaü-señ .) rephayuktaþ . ç, adadràóata . ïa, dràóate . ÷ãrõau vibhede . iti durgàdàsaþ ..

#<dràõaþ>#, tri, (drà + kartari ktaþ . niùñhàtasya naþ . õatva¤ca .) suptaþ . palàyitaþ ..

#<dràpaþ>#, puü, (dràpayatãti . drà + õic . pugàgame dràpi + ac .) païkaþ . àkà÷aþ . kapardã . bhårkhaþ . iti ÷abdàrthakalpataruþ ..

#<dràmilaþ>#, puü, (dramilàkhyo de÷o'bhijano'syeti . aõ .) càõakyamuniþ . iti hemacandraþ . 3 . 517 ..

#<dràvaþ>#, puü, drudhàtorbhàve gha¤ pratyayaþ . gamanam . sravaõam . anutàpaþ ..

#<dràvakaü>#, klã, (dravati dràvayati và . dru dràvi và + õvu l .) sikthakam . iti ràjanirghaõñaþ .. plãharogasya auùadhavi÷eùaþ . (yathà --
     %<sphañikàrãdbaya¤caiva palaü dbipalikantathà .
     narasàraü palaü deyaü ñaïgaõa¤ca palàrdhakam ..
     kàsã÷aü ÷àõayugma¤ca pratyekaü ÷lakùõacårõitam .
     sapa¤calavaõakùàraü karùamànaü pçthak pçthak ..
     apàmàrgavçùasyàpi tathà kuùmàõóakasya ca .
     ragbhàvalkalajaü kùàraü pratyeka¤càrdha÷àõakam ..
     ÷lakùõacårõãkçta¤caitat limpàkasvarase bhuvi .
     sarvametat supiùyàtha raudre dadyàdvicakùaõaþ ..
     ànãya kàcapàtrantu tatra tat pàcayet bhiùak praharàrdhaü dadau jvàlàü sàlakàùñhàgninà mçdu .
     sutapte kàcakumbhe ca tato jvàlàü nivàrayet ..
     ÷ãtaü gate taduddhçtya prakùipecca varàñakam .
     varàñe dravatàü yàte tataþ karmasu yojayet ..
     dràvakasya parãkùeyaü nànyathà ca bhavatyalam .
     gu¤jaikaü syàddvaya¤càpi cårõena màgadhena ca ..
     ÷arapuùpeõa và deyaü toyamuùõaü pibedanu ..
     pathyametaddrutaü deyaü duùña÷ãtàmbuvarjitam ..>% iti vaidyakakaùàyaõasaügrahe plãhasarvodarayakçdadhikàre ..) asya anyad vivaraõaü mahàdràvaka÷abde draùñavyam ..

#<dràvakaþ>#, puü, (dravati candràü÷usamparkàditi . dru + õvul .) prastarabhedaþ . (dràvayatãti + dru + õic + õvul .) vidagdhaþ . (dravati palàyate iti . dru + õvul .) moùakaþ . iti medinã . ke, 104 .. ÷iógaþ . iti ÷abdamàlà .. rasabhedaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (dràvi + õvul .) hçdayagràhã . dravakàrakaþ . iti dharaõiþ ..

#<dràvakakandaþ>#, puü, (dràvakaþ kando yasya .) tailakandaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 2,760a]>@
#<dràvakaraü>#, klã, (dràvaü suvarõàderdravaü karoti svasaüyogeneti . dràva + kç + ñaþ .) ÷vetañaïkaõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dràvaõaü>#, klã, (dràvayati jalamalaü svasamparkeõeti . dru + õic + yuc .) katakaphalam . iti ratnamàlà .. nirmalã iti bhàùà .. (dràvi + lyuñ .) vidràvaõa¤ca .. (dràvayatãti . dràvi + lyuþ . palàyanakàrayitari, tri . yathà, mahàbhàrate . 8 . 34 . 68 .
     %<sa devayukto rathasattamo no duràdharo dràvaõaþ ÷àtravàõàm ..>%)

#<dràvikà>#, strã, (dràvaka + ñàp . ata itva¤ca .) làlà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dràvióaþ>#, tri, (dràvióo de÷o'bhijano'syeti . aõ .) de÷avi÷eùajàtaþ . (yathà, mahàbhàrate . 8 . 12 . 14 .
     %<sàtyaki÷cekitàna÷ca dràvióaiþ senikaiþ saha ..>%) pa¤cadràvióàþ . yathà, dravióaþ 1 karõàñaþ 2 gucaràñaþ 3 mahàràùñraþ 4 tailaïgaþ 5 . yathà, skandapuràõe .
     %<kàrõàñà÷caiva tailaïgà gujjarà ràùñravàsinaþ .
     àndhrà÷ca dràvióàþ pa¤ca bindhyadakùiõavàsinaþ ..>% saükhyàbhedaþ . vedhamukhyaþ . iti medinã . óe, 30 .. karcåraþ . iti ràjanirgaõñaþ ..

#<dràvióakaü>#, klã, (dravióe de÷e bhavaþ . aõ tataþ saüj¤àyàü kan .) viólavaõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dràvióakaþ>#, puü, (dràvióa eva . svàrthe kan .) vedhamukhyakaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 135 . jiüyaca ùaùñhã iti bhàùà ..

#<dràvióabhåtikaþ>#, puü, (dràvióa eva bhåtirutpattisthànaü yasya . kap .) dràvióakaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dràvióã>#, strã, (dravióe bhavà . dravióa + aõ . ïãp .) elà . iti ràjanirghaõñaþ .. (iyaü elà tu gujaràtã iti khyàtà .. asyàþ paryàyo yathà, bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .
     %<såkùmopaku¤cikà tucchà koraïgã dràvióã guñiþ ..>%)

#<dràvyaü>#, tri, (dru + õyat .) ava÷yagamanãyam . ava÷yakùaraõãyam . ava÷yànutapanãyam . iti drudhàtorava÷yambhàvàrthe ghyaõpratyayaþ ..

#<dràha>#, ç ïa jàgare . nikùepe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-àtmaü-akaü-señ .) ç, adadràhat . ïa, dràhate . iti durgàdàsaþ ..

#<dru>#, srutau . gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-aniñ .) dravati . iti durgàdàsaþ ..

#<dru>#, ra na upatàpe . iti kavikalpadrumaþ .. (svàüparaü-akaü sakaü ca-aniñ .) ra, vaidikaþ . na, druõoti . upatàpa iha upataptãbhàvaþ upataptãkaraõa¤ca . iti durgàdàsaþ ..

#<druþ>#, puü, (dravati årdhvaü gacchatãti . dru + mitadrvàditvàt óuþ .) vçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 5 .. (yathà, manuþ . 7 . 131 .
     %<àdadãtàtha ùaóbhàgaü drumàüsamadhusarpiùàm ..>%) gatau, strã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<drukilimaü>#, klã, (kilyate'neneti . kila ÷vaityakrãóanayoþ + bàhulakàt kimac . druùu vçkùeùu kilimam .) devadàruvçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 53 .. (asya paryàyo yathà vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<devadàrudrukilimaü suràhvaü bhadradàru ca .
     devakàùñhaü pãtadàru devadàru ca dàru ca ..>%)

#<drughaõaþ>#, puü, (drurvçkùaþ hanyate'neneti . hana + %<karaõe'yovidruùu .>% 3 . 3 . 82 . iti ap ghanàde÷a÷ca . %<pårbapadàt saüj¤àyàmagaþ .>% 8 . 4 . 3 . iti õatvam . drumamayo ghanaþ iti và .) mudgaraþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 91 .. såtradhàràdimudgaràkàralauhamayàstrabhedaþ . iti bharataþ .. (vai÷ampàyanoktadhanurvedamate'yaü para÷uvallauhàstram . yaduktam .
     %<drughaõastvàyasàïgaþ syàt vakragrãvo bçhacchiràþ .
     pa¤cà÷adaïgulotsedho muùñisammitamaõóalaþ ..>% asya catasraþ kriyàþ . yathà --
     %<unnàmanaü prapàta÷ca sphoñanaü dàraõaü tathà .
     catvàryetàni drughaõe valgitàni ÷ritàni vai ..>% druþ saüsàravçkùo hanyate'neneti .) brahmà . kuñhàraþ . iti medinã . õe, 53 .. bhåmicampakaþ . iti ÷abdacandrikà .. dantyanànto'pi ..

#<druóa>#, majjane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-akaüseñ .) rephayuktaþ . majjanamiti masjadhàto råpam . droóati prastaro jale . dudroóiùati . iti durgàdàsaþ ..

#<druóa>#, ÷i majjane . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàüparaü-akaü-señ .) ÷i, druóati adruóãt dudroóa . eùaþ kai÷vinna manyate . kramadã÷varastu kuñàdimeva manyate . iti durgàdàsaþ ..

#<druõa>#, ÷a jaihmye . gatau . vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàü-paraü-sakaü-señ .) dantyavargatçtãyàdiþ . ÷a, druõati dudroõiùati . jaihmyaü kuñilãkaraõam . iti durgàdàsaþ ..

#<druõaü>#, klã, (druõati hinastãti . druõa + %<igupadheti .>% 3 . 1 . 135 . iti kaþ .) dhanuþ . khaógaþ . iti hemacandraþ .. 4 . 277 ..

#<druõaþ>#, puü, (druõati hinastãti . druõa + kaþ .) vç÷cikaþ . bhçïgaþ . iti hemacandraþ . 4 . 277 .. tri, pi÷unaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<druõasaþ>#, tri, (druriva dãrghà nàsikà yasya . %<a¤nàsikàyàþ saüj¤àyàü nasaü càsthålàt .>% 4 . 4 . 118 . iti ac . nasàde÷a÷ca . %<pårbapadàt saüj¤àyàmagaþ .>% 8 . 4 . 3 . iti õatvam .) dãrghanàsikàyuktaþ . iti sakùiptasàravyàkaraõam ..

#<druõahaþ>#, puü, (druõaü khaógaü hanti gacchatãti . han gatau + óaþ .) khaógapidhànam . iti hàràvalã . 125 ..

@<[Page 2,760c]>@
#<druõà>#, strã, (druõaü dhanurà÷rayatvenàstyasyàþ . ac . ñàp .) jyà . iti hemacandraþ . 3 . 439 ..

#<druõiþ>#, strã, (druõati jalàdikamiti . druõa gatau + %<igupadhàt kit .>% uõàü . 4 . 118 . iti in .) droõã . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<druõã>#, strã, (druõa + in . và ïãù .) karõajalaukàþ . kacchapã . iti liïgàdisaügrahe amarabharatau .. kàùñhàmbuvàhinã . iti droõã÷abdañãkàyàü bharataþ ..

#<drutaü>#, tri, (dravati smeti . dru + gatyartheti kartari ktaþ .) jàtadravãbhàvaghçtasuvarõàdi . tatparyàyaþ . avadãrõam 2 vilãnam 3 vidrutam 4 . ityamaraþ . 3 . 1 . 100 .. ÷ãghram . (yathà, mahàbhàrate . 13 . 26 . 81 .
     %<vàyvãritàbhiþ sumanoharàbhirdrutàbhiratyarthasamutthitàbhiþ .
     gaïgormibhirbhànumatãbhiriddhàþ sahasrara÷mipratimà bhavanti ..>%) vidràvam . palàyitam . iti medinã . te, 25 .. (yathà, raghuþ . 9 . 59 .
     %<jagràha sa drutavaràhakulasya màrgaü suvyaktamàrdrapadapaïktibhiràyatàbhiþ ..>%)

#<drutaü>#, klã, (dru + ktaþ .) nçtyaviùayaka÷ãghragamanam . tatparyàyaþ . oghaþ 2 . ityamaraþ 1 . 2 . 68 .. ÷ãghralayaþ . iti madhuþ .. nçtyagãtàdau dravanti gacchanti samudàyagatipradar÷anàrthaü karàdayo'tra . iti bharataþ .. sà¤je .
     %<drutàmadhyayane vçttiü prayogàrthe tu madhyamàm .
     ÷iùyàõàmuparodhàrthe vilambitàü samàcaret ..>% iti vedavyavasthà .. (kùipram . yathà, manuþ . 9 . 172 .
     %<abhyàdhàteùu madhyasthàn ÷iùyàccauràniva drutam ..>% kriyàvi÷eùaõatvàdasya klãvatà ..)

#<drutaþ>#, puü, (dravati sma urdhvamiti . dru + ktaþ .) drumaþ . iti dharaõiþ ..

#<drunakhaþ>#, puü, (drorvçkùasya nakha iva . asaüj¤àtvàt atra õatvàbhàvaþ .) kaõñakam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<drupadaþ>#, puü, pa¤càlade÷ãyacandravaü÷ãyaràjavi÷eùaþ . tasya kanyà draupadã . puttrau ÷ikhaõóidhçùñadyumnau . iti mahàbhàratam .. (klã, yåpaikade÷aþ . yathà, çgvede . 1 . 24 . 13 .
     %<÷unaþ÷epo hyahvadgçbhãtastriùu àdityaü drupadeùu baddhaþ .>% %<drupadeùu droþ kàùñhasya yåpasya padeùu prade÷avi÷eùeùu baddhaþ .>% iti tadbhàùye sàyanaþ .. kàùñhapàdukà . yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 20 . 20 .
     %<drupadàdiva mumucànaþ svinnaþ snàto malàdiva ..>% %<drustarustanmayaü padaü drupadaü pàdukà tasmànmumucànaþ pçthag bhavan .>% iti vedadãpaþ ..)

#<drupadà>#, strã, çk . sà ca vaidikamantravi÷eùaþ . yathà, ucchiùñasya càõóàlàdispar÷e àpastambaþ .
     %<bhuktocchiùñastvanàcànta÷càõóàlaiþ ÷vapacena và .
     pramàdàt spar÷anaü gacchet tatra kuryàdvi÷odhanam ..
     gàyattryaùñasahasrantu drupadàü và ÷ataü japet ..>% ityàhnikàcàratattvam ..

#<drumaþ>#, puü, (samudàye vçttàþ ÷abdà avayaveùvapi vartante iti nyàyàt druþ ÷àkhà vidyate'sya . %<dyudrubhyàü maþ .>% 5 . 2 . 108 . iti maþ .) vçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 5 .. (yathà, manuþ . 9 . 255 .
     %<nirbhayantu bhavedyasya ràùñraü bàhubalà÷ritam .
     tasya tadbardhate nityaü sicyamàna iva drumaþ ..>%) pàrijàtaþ . kuveraþ . iti medinã . me, 15 .. (svanàmakhyàtaþ kimpuruùe÷varaþ . yathà, mahàbhàrate . 2 . 10 . 28 .
     %<drumaþ kimpuruùe÷a÷ca upàste dhanade÷varam ..>% sanàmakhyàtançpavi÷eùaþ . sa tu ÷ivinàmadaityasyàü÷àt jàtaþ . yathà, tatraiva . 1 . 67 . 8 .
     %<yastu ràjan ! ÷ivirnàma daiteyaþ parikãrtitaþ .
     druma ityabhivikhyàtaþ sa àsãdbhuvi pàrthivaþ ..>% rukmiõãgarbhajàtaþ kçùõasya puttravi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e . 160 . 6 .
     %<càrubhadra÷càrugarbhaþ sudaüùñro druma eva ca ..>%)

#<drumanakhaþ>#, puü, (drumasya nakha iva .) kaõñakam . iti hàràvalã ..

#<drumaraþ>#, puü, (drurmriyate'neneti . mç + karaõe ap .) kaõñakam . iti hàràvalã . 91 ..

#<drumavyàdhiþ>#, puü, (drumasya vyàdhiriva .) làkùà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<druma÷ãrùaü>#, klã, (drumasya ÷ãrùamiva ÷ãrùaü yasya .) kuññimabhedaþ . yathà --
     %<kapi÷ãrùaü druma÷ãrùaü tathà càkhoña÷ãrùakam .
     iti kuññimabhedàþ syuþ ÷àbdikaiþ samudàhçtàþ ..>% iti ÷abdaratnàvalã .. (drumasya ÷ãrùam iti vigrahe vçkùàgram ..)

#<druma÷reùñhaþ>#, puü, (drumeùu tçõavçkùeùu ÷reùñhaþ .) tàlavçkùaþ . iti ÷abdàrthakalpataruþ .. vçkùa÷reùñha÷ca ..

#<drumàmayaþ>#, puü, (drumasya àmayo vyàdhiþ .) làkùà . ityamaraþ . 2 . 6 . 125 ..

#<drumàriþ>#, puü, (drumasya ariþ . vçkùanà÷akatvàt tathàttvam .) hastã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<drumà÷rayaþ>#, puü, (drumaþ à÷rayo yasya .) sarañaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. vçkùà÷ritamàtreùu, tri ..

#<drume÷varaþ>#, puü, (drumeùu ã÷varaþ ÷reùñhaþ .) tàlavçkùaþ . iti ÷abdàrthakalpataruþ .. (drumàõàü oùadhãnàmã÷varaþ .) candraþ . iti harivaü÷aþ ..

#<drumotpalaþ>#, puü, (drume utpalamiva puùpaü yasya .) karõikàravçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 60 ..

#<druvayaü>#, klã, (drorvçkùasya vikàrabhåta prasthàdiparimàõam . dru + %<màne vayaþ .>% 4 . 3 . 162 . iti vayaþ .) parimàõam . ityamaraþ . 2 . 9 . 85 .. (puüliïge'pi . yathà, atharvavede . 5 . 20 . 2 .
     %<siüha ivàstànãddruvayo vibaddhaþ ..>%)

@<[Page 2,761b]>@
#<drusallakaþ>#, puü, (druùu sallaka iva .) piyàlavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<druha>#, ë ya å jighàüse . iti kavikalpadrumaþ .. (divàü-paraü-akaü-veñ .) jighàüsa ihàniùñàcaraõamiti vidyànivàsaþ . ë, adruhat . ya, druhyati khalaþ sàdhave . å, drohiùyati dhrokùyati . iti durgàdàsaþ ..

#<druhaþ>#, puü, (druhyati dhanàdilàbhà÷ayà pitçvinà÷aü cintayatãti . druha + %<igupadhaj¤eti .>% 3 . 1 . 135 . iti kaþ .) puttraþ . iti ÷abdàrthakalpataruþ .. (drohakàrake, tri . yathà, çgvede . 7 . 104 . 17 .
     %<naktamapa druhà tanvaü gåhamànà .>%
     %<yà ràkùasã naktaü ràtrau druhà drohena yuktà .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<druhaõaþ>#, puü, (druü saüsàragatiühantãti . han + ac . %<pårbapadàt saüj¤àyàmagaþ .>% 8 . 4 . 3 . iti õatvam .) brahmà . iti bharatadviråpakoùaþ ..

#<druhiõaþ>#, puü, (druhyati duùñebhya iti . druha + %<bahulamanyatràpi .>% uõàü 2 . 49 . iti inan . guõàbhàva÷ca .) brahmà . ityamaraþ . 1 . 1 . 17 .. (yathà, devãbhàgavate . 1 . 8 . 28 .
     %<druhiõe sçùñi÷akti÷ca harau pàlana÷aktità ..>%)

#<druhã>#, strã, (druhyati pitre vivàhakàlãnadhanàgrahaõàdinà . druha + kaþ . tato ïãù .) duhità . iti ÷abdàrthakalpataruþ ..

#<drå>#, na ga ¤a vadhe gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (svàü-kryàü ca-ubhaü-sakaü-señ .) na ¤a, dråõoti dråõute . ga ¤a, dråõàti dråõãte . iti durgàdàsaþ ..

#<dråþ>#, puü, (dravati sravatãti . dru + %<kvip vacipracchãti .>% uõàü 2 . 57 . iti kvip dãrgha÷ca .) svarõam . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<dråghaõaþ>#, puü, (drughaõaþ . pçùodaràditvàt dãrghaþ .) drughaõaþ . iti bharatadviråpakoùaþ saükùiptasàra÷ca ..

#<dråõaþ>#, puü, (druõaþ . pçùodaràditvàt dãrghaþ .) druõaþ . vç÷cikaþ . iti ÷abdàrthakalpataruþ ..

#<dreka>#, ç ïa svanotsàhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-àtmaü-akaü-señ .) tavargatçtãyàdiþ . rephayuktaþ . dvàvarthau . utsàho vçddhiriti candraþ . aunnatyamiti kùãrasvàmã . ç, adidrekat . ïa, drekate lokaþ ÷abdàyate utsahate vetyarthaþ . svanenotsàhaþ svanotsàhaþ . iti kecit . tanmate ÷abdenotsahate ityarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<drekkaþ># puü, lagnatçtãyabhàgaikabhàgaþ . yathà, jyotistattve .

#<drekkàõaþ># puü, lagnatçtãyabhàgaikabhàgaþ . yathà, jyotistattve .
     %<svapa¤canavamànàü ye rà÷ãnàmadhipà grahàþ .
     te drekkàõàdhipà j¤eyà drekkàõàstraya eva hi ..>%

#<drai>#, svapne . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-akaüaniñ .) dràyati . iti durgàdàsaþ ..

#<droõaþ>#, puü, klã, (dravatãti . drugatau + %<kévçjéùidrupanyanisvapibhyo nit .>% uõàü 3 . 10 . iti naþ .) àóhakaparimàõam . àóhakacatuùñayam . iti ÷abdaratnàvalã .. 32 ÷era iti làkikamànam . tatparyàyaþ . ghañaþ 2 kalasaþ 3 unmànam 4 lalvaõaþ 5 armaõaþ 6 . iti vaidyakaparibhàùà .. %<droõastu khàryàþ khalu ùoóa÷àü÷aþ .>% iti lãlàvatã .. (araõãkàùñham . yathà, çgvede . 6 . 2 . 8 .
     %<kratvà hi droõe ajyase'gne vàjã na kçtvyaþ .>% %<he agne kratvà karmaõà manthanaråpeõa droõe drume kàùñhe'raõyàü vidyamànastamajyase hi .>% iti tadbhàùye sàyanaþ .. kàùñhanirmitakala÷aþ . yathà, tatraiva . 6 . 37 . 2 .
     %<pro droõe harayaþ karmàgman punànàsa çjyanto abhåvan ..>% %<droõe droõakala÷a çjyanta çju gacchanto'bhåvan .>% iti sàyanaþ .. drumamayarathaþ . iti niruktam . 5 . 26 .. yathà, çgvede . 6 . 44 . 20 .
     %<à te vçùan vçùaõo droõamasthuþ .>% %<droõaü drumamayaü rathamasthuþ .>% iti sàyanaþ ..)

#<droõaþ>#, puü, (droõaþ kalasa utpattisthànatvenàstyasya . droõa + ac .) droõàcàryaþ . (ayaü kurupàõóavànàü àcàryaþ . asya pità bharadvàjaþ . asya janmavçttàntaü yaduktaü mahàbhàrate . 1 . 131 . 9-16 .
     %<gaïgàdvàraü prati mahàn babhåva bhagavànçùiþ .
     bharadvàja iti khyàtaþ satataü saü÷itavrataþ ..
     so'bhiùektuü tato gaïgàü pårbamevàgamannadãm .
     maharùibhirbharadvàjo havirdhàne caran purà ..
     dadar÷àpsarasaü sàkùàt ghçtàcãmàplutàmçùiþ .
     råpayauvanasampannàü madadçptàü madàlasàm ..
     tasyàþ punarnadãtãre vasanaü paryavartata .
     vyapakçùñàmbaràü dçùñvà tàmçùi÷cakame tataþ ..
     tatra saüsaktamanaso bharadvàjasya dhãmataþ .
     tato'sya reta÷caskanda tadçùirdroõa àdadhe ..
     tataþ samabhavadroõaþ kalase tasya dhãmataþ .
     adhyagãùña sa vedàü÷ca vedàïgàni ca sarva÷aþ ..
     agnive÷aü mahàbhàgaü bharadvàjaþ pratàpavàn .
     pratyapàdayadàgneyamastramastravidàüvaraþ ..
     agnestu jàtaþ sa munistato bharatasattama ! .
     bhàradbàjaü tadàgneyaü mahàstraü pratyapàdayat ..>% asya patnã kçpàcàryabhaginã kçpã puttrastu a÷vatthàmà . ayaü hi bhàratayuddhe duryodhanasya pakùamavalambya pa¤cada÷adinaü yàvat yuddhamakarot . tatra pårbaü da÷adinaü bhãùmadevasyàdhãnatvena sthitvà pa÷càdasya ÷ara÷ayyàgrahaõànantaraü ekàda÷adinàt svayaü senàpatirabhavat . tata enaü adharmayuddhanirataü dçùñvà çùayaþ samàgatya sampràptaü mçtyukàlaü vij¤àpayàmàsa . yathà, mahàbhàrate . 7 . 189 . 46-52 .
     %<ta enamabruvan sarve droõamàhava÷obhinam .
     adharmataþ kçtaü yuddhaü samayo nidhanasya te ..
     nyasyàyudhaü raõe droõa ! samãkùyàsmànavasthitàn .
     nàtaþ krårataraü karma punaþ kartumihàrhasi ..
     vedavedàïgaviduùaþ satyadharmaratasya te .
     bràhmaõasya vi÷eùeõa tavaitannopapadyate ..
     tyajàyudhamamodheùo ! tiùñha vatmani ÷à÷vate .
     paripårõa÷ca kàlaste vastuü loke hyamànuùe ..
     brahmàstreõa tvayà dagdhà anastraj¤à narà yudhi .
     yadetadãdç÷aü vipra ! kçtaü karma na sàdhu tat ..
     nàsyàyudhaü raõe kùipraü droõa ! mà tvaü ciraü kçthàþ .
     mà pàpiùñhataraü karma kariùyasi punardvija ! ..>% ayaü hi jamadagniprabhçtibhirukto nyasta÷astra÷ca drupadaputtreõa dhçùñadyumnena nihataþ . yathà, tatraiva . 7 . 190 . 22 -- 40 .
     %<tasya tacchidramàj¤àya dhçùñadyumnaþ pratàpavàn .
     sa÷araü taddhanurghoraü saünyasyàtha rathe tataþ .
     khaógã rathàdavaplutya sahasà droõamabhyayàt ..
     hàhàkçtàni bhåtàni mànuùànãtaràõi ca .
     droõaü tayàgataü dçùñvà dhçùñadyumnava÷aü gatam ..
     hàhàkàraü bhç÷a¤cakruraho dhigiti càbruvan .
     droõo'pi ÷astràõyutsçjya paramaü ÷àmyamàsthitaþ ..
     tathoktrà yogamàsthàya jyotirbhåto mahàtapàþ .
     puràõaü puruùaü viùõuü jagàma manasà param ..
     mukhaü ki¤citsamunnàmya viùñabhya uramagrataþ .
     nimãlitàkùaþ sattvastho nikùipya hçdi dhàraõàm ..
     om ityekàkùaraü brahma jyotirbhåto mahàtapàþ .
     smaritvà devadeve÷amakùaraü paramaü vibhum ..
     divamàkràmadàcàryaþ sadbhiþ saha duràkramam .
     dbau såryàviva no buddhiràsãttasmiüstathàgate ..
     ekàgramiva càsãcca jyotirbhiþ påritaü nabhaþ .
     samapadyadathàrkàbhaü droõasya nidhane tathà ..
     nimeùamàtreõa ca tajjyotirantaradhãyata .
     àsãt kilakilà÷abdaþ prahçùñànàü divaukasàm .
     brahmalokaü gate droõe dhçùñadyumne ca mohite ..
     vayameva tadàdràkùma pa¤ca mànuùayonayaþ .
     yogayuktaü mahàtmànaü gacchantaü paramàü gatim ..
     ahaü dhana¤jayaþ pàrthaþ kçpaþ ÷àradvatastathà .
     vàsudeva÷ca vàrùõeyo dharmaputtra÷ca pàõóavaþ ..
     anye tu sarve nàpa÷yan bhàradvàjasya dhãmataþ .
     mahimànaü mahàràja ! yogayuktasya gacchataþ ..
     brahmalokaü mahaddivyaü devaguhyaü hi tatparam ..
     gatiü paramikàü pràptamajànanto nçyonayaþ .
     nàpa÷yan gacchamànaü hi taü sàrdhamçùipuïgavaiþ .
     àcàryaü yogamàsthàya brahmalokamarindamam ..
     vitunnàïgaü ÷aravràtairnyastàyudhamasçkkùaram .
     dhikkçtaþ pàùaitastantu sarvabhåtaiþ paràmç÷at ..
     tasya mårdhànamàlambya gatasattvasya dehinaþ .
     ki¤cidabvavataþ kàyàdvicakartàsinà ÷iraþ ..>%
     %<kro÷amàne'rjune caiva pàrthiveùu ca sarva÷aþ .
     dhçùñadyumno'vadhãddroõaü rathatalpe nararùabham ..
     ÷oõitena pariklinno rathàdbhåmimarindamaþ .
     lohitàïga ivàdityo durdharùaþ samapadyata .. * ..>%) dagdhakàkaþ . iti medinã . õe, 17 .. (yaduktam .
     %<ke ÷avaü patitaü dçùñvà droõo harùamupàgataþ .
     rudanti pàõóavàþ sarve hàhà ke ÷ava ke ÷ava ..>%) vç÷cikaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. catuþ÷atadhanuþparimitajalà÷ayaþ . yathà, ÷atena dhanurbhiþ puùkariõã . tribhiþ ÷atairdãghikà . caturbhirdroõaþ . pa¤cabhistaóàgaþ . droõàdda÷aguõà vàpã . iti jalà÷ayatattvam .. meghanàyakaþ . yathà --
     %<triyute ÷àkavarùe tu caturbhiþ ÷eùitaþ kramàt .
     àvartaü viddhi sambartaü puùkaraü droõamambudam ..
     àvarto nirjalo meghaþ sambarta÷ca bahådakaþ .
     puùkaro duùkarajalo droõaþ ÷asyaprapårakaþ ..>% iti jyotistattvam .. ÷vetavarõakùudrapuùpavçkùavi÷eùaþ . ghalaghasiyà iti halakasiyà iti ca bhàùà .. yathà --
     %<brahmaviùõu÷ivàdãnàü droõapuùpaü sadà priyam .
     tatte durge ! prayacchàmi pavitrante sure÷vari ! ..>% iti smàrtakçtadurgàrcàprayogaþ .. (÷àkadvãpàntargataparvatavi÷eùaþ . yathà, màtsye . 121 . 56 .
     %<caturthaþ parvato droõo yatrauùadhyo mahàgirau .
     vi÷alyakaraõã caiva mçtasa¤jãvanã tathà ..>% vasuputtravi÷eùaþ . yathà bhàgavate . 6 . 6 . 11 .
     %<vasavo'ùñau vasoþ puttràsteùàü nàmàni me ÷çõu .
     droõaþ pràõo dhruvo'rko'gnirdoùo vàsturvibhàvasuþ ..>%)

#<droõakàkaþ>#, puü, (droõa eva kàkaþ .) vanakàkaþ . dàüóakàka iti bhàùà . tatparyàyaþ . kàkolaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 5 . 21 .. droõaþ 3 araõyavàyasaþ 4 vanavàsã 5 mahàpràõaþ 6 kråraràvã 7 palapriyaþ 8 . iti ràjanirghaõñaþ .. kàkalaþ 9 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<droõagandhikà>#, strã, (droõasya droõapuùpasya gandha iva gandho yasyàþ . kap . ñàpi ata itvam .) ràsnà . iti jañàdharaþ ..

#<droõaghà>#, strã, (droõadudhà . pçùodaràditvàt dulopaþ .) droõadudhà . iti ÷abdacandrikà ..

#<droõadugdhà>#, strã, (droõaparimitaü dugdhaü yasyàþ .) droõakùãrà . iti hemacandraþ . 4 . 335 ..

#<droõadughà>#, strã, (droõaü dogdhãti . duha + %<duhaþ kap gha÷ca .>% 3 . 2 . 70 . iti kap gha÷càntàde÷aþ .) droõaparimitadugdhadàtrã gavã . tatparyàyaþ . droõakùãrà 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 72 .. droõamànà 3 droõadhà 4 payasvinã 5 . iti ÷abdacandrikà .. droõadugdhà 6 . iti hemacandraþ . 4 . 335 .. droõamànapayasvinã 7 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<droõapuùpã>#, strã, (droõavat puùpaü yasyàþ ïãù .) kùudrakùupavi÷eùaþ . gåmà iti khyàtà . tatparyàyaþ . kharvapatrà 2 kumbhayoniþ 3 kurumbikà 4 citràkùupaþ 5 kurumbà 6 supuùpà 7 citrapatrikà 8 . iti ràjanirghaõñaþ .. droõà 9 phalepuùpà 10 . iti bhàvaprakà÷aþ .. asyà guõàþ . kañutvam . uùõatvam . rucyatvam . vàtakaphàgnimàndyapakùavàtanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. gurutvam . svàdutvam . råkùatvam . vàtapittakàritvam . sakùàralavaõatvam . svàdupàkitvam . bhedakatvam . àmakàmalà÷othatamaka÷vàsajantunà÷itva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. go÷ãrùakavçkùaþ . iti ratnamàlà .. ghalaghasiyà iti bhàùà . asya guõaþ . kaphàr÷aþkàmalàkrimi÷othanà÷itvam . iti ràjavallabhaþ ..

#<droõamànà>#, strã, (droõo mànaü dugdhasya yasyàþ .) droõadughà . iti ÷abdacandrikà ..

#<droõamukhaü>#, klã, catuþ÷atagràmamadhye manoharagràmaþ . iti hàràvalã . 120 ..

#<droõampacaþ>#, tri, (droõaü droõaparimitaü pacatãti . droõa + paca + %<parimàõe pacaþ .>% 3 . 2 . 33 . iti kha÷ .) droõaparimitavastupàkakartà . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<droõà>#, strã, (droõa + ñàp .) droõapuùpã . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<droõàcàryaþ>#, puü, (droõa eva àcàryaþ .) bharadvàjaputtraþ . saþ a÷vatthàmapità kçpãpatiþ . pàõóavànàmastra÷ikùàguru÷ca . tatparyàyaþ . droõaþ 2 guruþ 3 àcàryaþ 4 kãrtibhàk 5 bhàradvàjaþ 6 kumbhayoniþ 7 droõàcàryakaþ 8 . iti ÷abdaratnàvalã .. (vi÷eùavivaraõamasya droõa÷abde draùñavyam ..)

#<droõiþ>#, strã, (dravatãti . dru gatau + %<vahi÷ri÷ruyudrumleti .>% uõàü 4 . 51 . iti niþ sa ca nit .) droõã . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (puü, a÷vatthàmà . sa tu aùñamamanvantaragatànàü çùãõàmanyatamaþ . yathà, màrkaõóeye . 80 . 4 .
     %<çùya÷çïgastathà droõistatra saptarùayo'bhavan ..>%)

#<droõikà>#, strã, (droõiriva kàyati prakà÷ate iti . kai + ka + ñàp .) nãlãvçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<droõã>#, strã, (droõi + kçdikàràditi và ïãù .) de÷avi÷eùaþ . kàùñhàmbuvàhinã . gavàdanã . iti medinã . õe, 17 .. (kala÷àkàrapàtravi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 63 . 103 .
     %<bharadvàjasya ca skannaü droõyàü ÷ukramavardhata ..>%) nãlãvçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷ailabhedaþ . ÷ailayoþ sandhiþ . iti hemacandraþ . 4 . 100 .. indracirbhiñã . droõãlavaõam . iti ràjanirghaõñaþ .. nadãvi÷eùaþ .. ityuõàdikoùaþ .. dvisårpaparimàõam . 128 ÷era iti bhàùà . tatparyàyaþ . vàhaþ 2 goõã 3 . iti vaidyakaparibhàùà ..

#<droõãdalaþ>#, puü, (droõyà iva dalaü yasya .) ketakãpuùpaþ . iti hàràvalã . 92 ..

#<droõãmukhaü>#, klã, (droõãva mukhaü yasya .) droõamukham . iti bhåriprayogaþ ..

#<droõãlavaõaü>#, klã, (droõãsambhåtaü lavaõam .) upakarõàñade÷aprasiddhalavaõavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . droõeyam 2 vàrdheyam 3 droõãjam 4 vàrijam 5 vàrdhibhavam 6 droõã 7 trikåñalavaõam 8 . asya guõàþ . pàkenàtyuùõatvam . avidàhitvam . bhedanatvam . snigdhatvam . ÷ålanà÷itvam . alpapittalatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<drohaþ>#, puü, (druh + bhàve gha¤ .) jighàüsà . aniùñacintanam . tatparyàyaþ . apakriyà 2 . iti hemacandraþ . 6 . 151 .. yathà, kårmapuràõe .
     %<devadrohàdgurrordrohaþ koñikoñiguõàdhikaþ ..>% (chadmavadhaþ . yathà, manau . 7 . 48 .
     %<pai÷unyaü sàhasaü droha ãrùàsåyàrthadåùaõam .
     vàgdaõóa÷càpi pàruùyaü krodhajo'pi gaõo'ùñakaþ ..>% %<droha÷chadmavadhaþ .>% iti taññãkàyàü kullåkabhaññaþ ..)

#<drohacintanaü>#, klã, (drohasya cintanam .) paràniùñacintà . tatparyàyaþ . vyàpàdaþ 2 . ityamaraþ . 1 . 5 . 4 ..

#<drohàñaþ>#, puü, (drohàya añatãti . añ + ac .) gàthàprabhedaþ . mçgalubdhakaþ . vaióàlavratikaþ . iti medinã . ñe, 46 ..

#<drohã>#, [n] puü, (droho'styasyeti iniþ . yadvà, druhyatãti õiniþ .) drohakaþ . paràniùñacintakaþ . yathà --
     %<mitradrohã kçtaghna÷ca ye ca vi÷vàsadhàtakàþ .
     te narà narake yànti yàvaccandradivàkarau ..>% iti sasemiropàkhyànam .. (yathà ca, kathàsaritsàgare . 5 . 63 ..
     %<tacchrutvàcintayadràjà nånaü drohã sa eva me ..>%)

#<droõàyanaþ>#, puü, (droõasyàpatyam . droõa + phak .) a÷vatthàmà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<drauõiþ>#, puü, (droõasyàpatyam . droõa + i¤ .) a÷vatthàmà . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 4 . 56 . 74 .
     %<àvçtya tu mahàbàhuryato drauõistato hayàn ..>% aya hi ekonatriü÷addvàparayugasya vyàsaþ . yathà, devãbhàgavate . 1 . 3 . 23 .
     %<ekonatriü÷at saüpràpte drauõirvyàso bhaviùyati ..>%)

#<drauõikaþ>#, tri, (droõasya droõaparimitabãjasya vàpaþ iti . droõa + %<tasya vàpaþ .>% 5 . 1 . 45 . iti ñhak .) droõaparimitabãjavapanayogyakùetram . ityamaraþ . 2 . 9 . 10 .. (droõena krãtaþ . niùkàditvàt ñhak . droõakrãtaþ .. droõaü droõaparimitadravyaü pacatãti . droõa + %<saübhavatyavaharati pacati .>% 5 . 1 . 52 . iti ñha¤ . droõapàcakaþ . iti siddhàntakaumudã ..)

#<draupadã>#, strã, (drupadasyàpatyaü strã . drupada + aõ . ïãp .) drupadaràjakanyà . tatparyàyaþ . pà¤càlã 2 kçùõà 3 sairindhrã 4 nityayauvanà 5 vedijà 6 yàj¤asenã 7 . iti hemacandraþ . 3 . 374 .. asyàþ pa¤casvàmikàraõaü yathà -- vahniruvàca .
     %<÷çõu ràma ! mahàbhàga ! sãtàsaügopanaü kuru .
     saptàhàbhyantare caiva ràvaõo duùñaràkùasaþ .
     durnivàryaþ pràktanena jànakã¤ca hariùyati ..
     ràma uvàca .
     sãtàü gçhãtvà tvaü gaccha chàyàtraiva tu tiùñhatu .
     kalatravarjanaü karma sarveùà¤ca jugupsitam ..
     sãtàü gçhãtvà prayayau rudantã¤ca hutà÷anaþ .
     sãtàyàþ sadç÷ã chàyà tasthau ÷rãràmasannidhau ..
     sà ca chàyà hçtà pårbaü ràvaõena balãyasà .
     samuddadhàra tàü ràmo nihatya taü sabàndhavam ..
     vahrau parãkùàkàle ca chàyà vahnau vive÷a ha .
     agni÷chàyà¤ca saürakùya dadau ràmàya jànakãm ..
     sà ca chàyà tapa÷cakre nàràyaõasarovare .
     tapa÷cakàra divya¤ca ÷atavarùa¤ca ÷ålinaþ ..
     varaü vçõuùva bhadre ! tamuvàca ÷aïkara÷ca tàm .
     uvàca sà ÷ivaü vyagrà bharturduþkhena duþkhità ..
     patindehi pa¤cadhà sà varaü vavre trilocanam .
     sarvasampatpradastuùñastasyai ÷arvo varaü dadau ..
     mahàdeva uvàca .
     sàdhvi ! tvaü pa¤cadhà bråhi patindehãti vyàkulà .
     pa¤cendrà÷ca hareraü÷à bhaviùyanti priyàstava ..
     te ca sarve ca pa¤cendrà÷càdhunà pa¤ca pàõóavàþ .
     sà ca chàyà draupadã ca yaj¤akuõóasamudbhavà ..
     kçte yuge vedavatã tretàyàü janakàtmajà .
     dbàpere draupadã chàyà tena kçùõà trihàyaõã ..
     vaiùõavã kçùõabhaktà ca tena kçùõà prakãrtità .
     svargalakùmãrmahendràõàü sà ca pa÷càdbhaviùyati ..
     ràjà dadau phàlgunàya kanyàyà÷ca svayaüvare .
     papraccha màtaraü vãro vastu pràptaü mayàdhunà ..
     tamuvàca svayaü màtà gçhàõa bhràtçbhiþ saha .
     ÷ambhorvareõa pårba¤ca paratra màturàj¤ayà ..
     draupadyàþ svàminastena hetunà pa¤capàõóavàþ .
     caturda÷ànàmindràõàü pa¤cendràþ pa¤capàõóavàþ ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 115 adhyàyaþ ..

#<dvandaü># klã, (dvandvaü pçùodaràditvàt vasya lopaþ .) mithunam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dvandvaü>#, klã, (dvau dvau sahàbhivyaktau . %<dvandvaü rahasyamaryàdàvacana-vyutkramaõa-yaj¤apàtraprayogàbhivyaktiùu .>% 8 . 1 . 15 . iti dbi÷abdasya dbirvacanaü pårbapadasyàmbhàvo'tva¤cottarapadasya napuüsakatva¤ca nipàtyate .) rahasyam . kalahaþ . (yathà, hitopate÷e . 3 . 32 .
     %<÷ataü dadyànna vivadediti pràj¤asya lakùaõam .
     vinà hetumapi dbandbametanmårkhasya lakùaõam ..>%) mithunam . (yathà, raghuþ . 1 . 40 .
     %<parasparàkùisàdç÷yamadårojjhitavartmasu .
     mçgadbandbeùu pa÷yantau syandanàbaddhadçùñiùu ..>%) yugmam . iti medinã . ve, 10 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 137 . 15 .
     %<dbandbayuddha¤ca pàrthena kartumicchànyahaü prabho ! ..>% ÷ãtoùõàdi . yathà, màghe . 4 . 64 .
     %<sarvartunirvçtikare nivasannupaiti na dbandbaduþkhamiha ki¤cidaki¤cano'pi ..>%) durgam . (atra puüstvamapi .) atha dbandbayuktiþ .
     %<ràj¤o balaü na hi balaü dbandbameva balaü balam .
     apyalpabalavàn ràjà sthiro dbandbabalàdbhavet ..>% tathà ca .
     %<ekaþ ÷ataü yodhayati pràkàrastho ghanurdharaþ .
     ÷ataü da÷asahasràõi tasmàddurgaü vi÷iùyate ..
     akçtrimaü kçtrima¤ca tat punardvividhaü bhavet .
     yaddaivasåcitaü dbandbaü girinadyàdisaü÷ritam .
     akçtrimamidaü j¤eyaü durlaïghyamaribhåbhujàm ..
     pràkàraparikhàraõyasaü÷rayaü yadbhavediha .
     kçtrimaü nàma vij¤eyaü laïghyàlaïghyantu vairiõàm ..>% tatràkçtrimadbandbayuktiryathà --
     %<atyuccavistãrõa÷irà duràrohaþ sakànanaþ .
     sajalà÷ayasambhàrabhojyadravyasamà÷rayaþ ..
     sukhaniþsaraõo dbandbaþ parvatàkhyo mahãbhujàm .
     nadyo gabhãravistãrõà÷caturdikùu vyavasthitàþ ..
     tanmadhye bhåprade÷o yo nadãdbandbaþ sa ucyate .
     yadanyaccirakàlãnaü durlaïghyavipinàdikam ..
     tanmadhyaracità bhåmirdvandbatvenopatiùñhate .
     vanadbandbamiti khyàtaü yathàpårbaü mahattaram .. * ..>% kçtrimadbandbayuktiryathà --
     %<yasmin ràjye girirnàsti nadyo và gahanodakàþ .
     tasya madhye mahãpàlaþ kçtrimaü dbandbamàrabhet ..
     gajairalaïghyà vistãrõà gambhãràþ pårõavàrayaþ .
     dbandbatvena samàdiùñàþ parikhà bahuyàdasaþ ..
     vi÷àla÷àlaü sudhanaü bahukaõñakisaïkañam .
     dbandbatvena samàdiùñaü vistãrõaü viùamaü balam ..
     adho'dhovadhyamàno'pi kandaro'lpajalaü sravan .
     dvandbatvena samuddiùñaþ sa durlaïghyo hi bhåbhujàm ..
     sarvataþ parikhàü kçtvà nibandhopari kandaram .
     tajjalaplutade÷atvàt jaladbandbaü taducyate ..
     eùàmabhàve nimnasya bhåprade÷asya bandhanàt .
     varùàsu plavate vàri jaladbandbaü tato bhavet ..
     etayorapi saümi÷ràt saümi÷raü dbandbamàcaret .
     à÷ritya kçtrimaü dbandbaü balavadbairiõo di÷i ..
     anyatra kçtrimaü dbandbaü kçtvà narapatirvaset .
     rathapatiryadà vairã sthaladbandbaü tadàcaret ..
     gajà÷vanàtha÷cedbairã jaladbandbaü tadàcaret .
     giridbandbaü nçpaþ sevet yasya syàddvividho ripuþ ..
     sarvo hi trividho yuddhaþ samàsàdupadikùyate .
     pratiràjasya ràjyànte prakañe gupta eva ca ..
     ràjyànte sainikàn rakùet prakañe nivaset svayam .
     gupte strãkoùasambhàraü saürakùediti ni÷cayaþ ..>% atha sàmànyato guõàþ . tathà hi . nãti÷àstram .
     %<saprave÷àpasaraõaü dbandbamuttamamucyate .
     anyatra vandi÷àleva na tàdçgbaddhamà÷rayet ..
     dhanurdvandbaü mahãdbandbaü giridbandbaü tathaiva ca .
     manuùyadbandbasaüsargaü varadbandba¤ca tàni ùañ ..>% anye tu .
     %<na dbandbaü dbandbamityàhuryoddhçdbandbaü prakãrtitam .
     yoddhç÷ånyaü hi yat dbandbaü mçtakàyasamaü hi tat ..>% athànyatràpi .
     %<yàvat pramàõaü nagaraü hi ràj¤àü tato bhaveduttamamadhyamàntyam .
     triü÷attadardhàùñaguõottareõa tride÷ajànàü dharaõãpatãnàm ..>% gargastu .
     %<yadanyaddvividhaü dbandbaü procyate dharaõãbhujàm .
     tàbhyàmevàtiricyeta mantradbandbaü vi÷eùataþ ..
     anyeùu daivàd bhinneùu mantradbandbàt jayennçpaþ .
     mantradbandbe hi bhinne hi na cànyat kàryakàrakam ..>% bhojastu .
     %<yadaiùa vairidurlaïghyaü vistãrõaü viùama¤ca tat .
     saprave÷àpasaraõaü taddvandbamuttamaü viduþ ..>% iti bhojaràjakçtayuktikalpataruþ ..

#<dvandvaþ>#, puü, (dvau dvau sahàbhivyaktau iti . nipàtanàt sàdhuþ . càrthe dbandva iti nirde÷àt puüstvabh .) rogavi÷eùaþ . samàsabhedaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. sa tu bhinnàrthànàü padànàü samàsaþ . vopadevenàsya casaüj¤à kçtà . sa itaretarayogasamàhàrabhedena dvidhà bhavati . itaretaradvandvo yathà . hari÷ca hara÷ca hariharau . atra pratyekapadapràdhànyàt dvitvaü bahutvaü ÷eùa÷abdaliïgabhàjitva¤ca bhavati . samàhàradbandbo yathà . vàk ca tvak ca dvayoþ samàhàraþ vàktvacam . atra saühaterekatvàdekavacanaü nityaklãvaliïgatva¤ca bhavati . iti mugdhabodham .. (yaduktaü --
     %<dbandvo dbigurapi càhaü madgçhe nityamavyayãbhàvaþ ..>%)

#<dvandvacaraþ>#, puü, (dvandvena caratãti . cara + ac .) cakravàkaþ . iti hemacandraþ . 4 . 396 .. (yathà, raghuþ . 16 . 63 . àvarta÷obhà natanàbhikànterbhaïgo bhruvàü dbandvacaràþ stanànàm . jàtàni råpàvayavopamànànyadåravartãni vilàsinãnàm ..)

#<dvandvacàrã>#, [n] puü, (dvandvena caratãti . cara + õiniþ .) cakravàkaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<dvandvajaþ>#, puü, (dvandvàt jàyate iti . jana + óaþ .) dvidoùajarogaþ . iti nidànam .. kalahàjjàte, tri ..

#<dvayaü>#, klã, (dvau avayavau yasya . dvi + %<saükhyàyà avayave tayap .>% 5 . 2 . 42 . iti tayap .
     %<dbitribhyàntayasyàyajvà . 5 . 2 . 43 .>% iti tayasyàyac .) dvyàtmakam . dui iti bhàùà . tatparyàyaþ . ubhau 2 dbau 3 yugalam 4 dvitayam 5 yugam 6 dvaitam 7 yamam 8 dbandvam 9 yaggam 10 yamalam 11 yàmalam 12 . iti hemacandraþ . 6 . 59 ..

#<dvayàgniþ>#, puü, (dvayo dviråpo'gniryatra .) vçkùabhedaþ . ràücità iti bhàùà . tatparyàyaþ . pàñhã 2 hasvàgniþ 3 . iti ÷abdacandrikà ..

@<[Page 2,764b]>@
#<dvayàtigaþ>#, tri, (dvayaü atigacchati atikràmatãti . ati + gama + óaþ .) rajastamoguõa÷ånyaþ . sattvaguõayuktaþ . ityamaraþ . 2 . 7 . 45 ..

#<dvàþ>#, [r] strã, (dvàrayatãti . dvç varaõe + õic + bàhulakàt kvip .) dbàram . ityamaraþ . 2 . 2 . 13 .. (yathà, bhàgavate . 3 . 5 . 1 .
     %<dbàri dyunadyà-çùabhaþ kuråõàü maitreyamàsãnamagàdhabodham ..>%) upàyaþ . yathà, j¤ànadbàrà bhavenmuktiriti j¤àna÷àstram ..

#<dvàþsthaþ>#, puü, (dvàri tiùñhatãti . sthà + kaþ .) dvàrapàlaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, bhàgavate . 1 . 18 . 34 .
     %<bràhmaõaiþ kùattrabandhurhi dvàrapàlo niråpitaþ .
     sa kathaü tadgçhe dvàþsthaþ sabhàõóaü bhoktamarhati ..>%) nandike÷varaþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<dvàþsthitaþ>#, tri, (dvàri sthitaþ .) dvàrapàlaþ . ityamarakoùa÷abdaratnàvalyau ..

#<dvàþsthitadar÷akaþ>#, tri, (dvàþsthitaþ san pa÷yatãti . dç÷ + õvul .) dvàrapàlaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<dvàþsthitadar÷ã>#, [n] tri, (dvàri sthitaþ san pa÷yatãti . dç÷ + õiniþ .) dvàrapàlaþ . iti bharatadhçtarabhasaþ ramànàtha÷ca ..

#<dvàcatvàriü÷at>#, strã, (dvyadhikà catvàriü÷at . dvi÷abdasya và àtvam .) dbicatvàriü÷at . iti vyàkaraõam .. 42 veyàlli÷a iti bhàùà ..

#<dvàtriü÷at>#, strã, (dvyadhikà triü÷at . %<dvyaùñanaþ saükhyàyàmiti .>% 6 . 3 . 47 . iti àtvam .) dvyadhikatriü÷at saükhyà . tatsaükhyeyà÷ca . 32 vatri÷a iti bhàùà . yathà, dvàtriü÷atprasave nàryà÷catustriü÷adgame nçõàmityàdi jyotistattvam ..

#<dvàtriü÷adakùarã>#, [n] puü, (dvàtriü÷adakùaràõi santi atra . bàhulakàt iniþ .) granthaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<dvàtriü÷allakùaõopetaþ>#, puü, (dvàtriü÷allakùaõairupetaþ .) mahàpuruùaþ . iti ÷abdàrthakalpataruþ .. tallakùaõàni yathà --
     %<ràgaþ saptasu hanta ùañsvapi ÷i÷oraïgeùvalaü tuïgatà vistàrastriùu kharvatà triùu tathà gambhãratà ca triùu .
     dairdhyaü pa¤casu ki¤ca pa¤casu sakhe ! saüprekùyate såkùmatà dvàtriü÷advarala õaþ kathamasau gopeùu sambhàvyate ..>% iti ÷rãharibhaktirasàmçtasindhuþ .. %<ràga iti . ÷rãmadvraje÷varaü prati kasyacit savayaso gopasya vàkyamidam . saptasu netràntapàdakaratalatàlvadharauùñhajihvànakheùu ùañsu vakùaþskandhanakhanàsikàkañimukheùu . triùu kañilalàñavakùaþsu . kecit kañisthàne ÷iraþ pañhanti . punastriùu grãvàjaïghàmehaneùu . punastriùu nàbhisvarasatveùu . pa¤casu nàsàbhujanetrahanåjànuùu . punaþ pa¤casu tvakke÷aromadantàïguliparvasu . tathaiva mahàpuruùalakùaõe sàmudrakagranthaprasiddheþ . dvàtriü÷advaràõi tattallakùaõebhyaþ anyebhyo'pi ÷reùñhàni lakùaõàni yasya saþ gopeùu kathamiti bhagavadavatàràdiùu apyetàdç÷atvà÷ravaõàditi bhàvaþ .>% iti ÷rãjãvagosvàmiviracità durgamasaïgamanãnàmnã ñãkà ..

#<dvàda÷a>#, [n] tri, (dvyadhikà da÷a . %<dvyaùñana iti .>% 6 . 3 . 47 . iti àtvam .) dvyadhikà da÷a . 12 vàra iti bhàùà . dvàda÷asaükhyà tatsaükhyeyà÷ca . ayaü nityabahuvacanàntaþ . triliïge samànaråpaþ . iti vyàkaraõam .. dvàda÷avàcakàni yathà . såryaþ 1 màsaþ 2 rà÷iþ 3 saükràntiþ 4 guhabàhuþ 5 sàrikoùñhaþ 6 guhanetram 7 ràjamaõóalam 8 . iti kavikalpalatà ..

#<dvàda÷aþ>#, tri, (dvàda÷ànàü påraõaþ . %<tasya påraõe óañ .>% 5 . 2 . 48 . iti óañ .) dvàda÷ànàü påraõaþ . iti vyàkaraõam .. vàrai iti bhàùà . (yathà, manuþ .
     %<garbhàùñame'bde kurvãta bràhmaõasyopanàyanam .
     garbhàdekàda÷e ràj¤o garbhàcca dbàda÷e vi÷aþ ..>% mahàdevaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 93 .
     %<dvàda÷astrà÷ana÷càdyo yaj¤o yaj¤asamàhitaþ ..>%)

#<dvàda÷akaraþ>#, puü, (dvàda÷a karà bhujà yasya .) bçhaspatiþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. kàrtikeya÷ca ..

#<dvàda÷apatrakaü>#, klã, (dvàda÷a akùaràõi patràõi iva yasya .) yogavi÷eùaþ . yathà --
     %<pitàmaho'pi taü puttraü sàdhyaü sadvinaye ratam .
     sanatkumàraü provàca yogaü dvàda÷apatrakam ..
     ÷ikhàsaüsthantu oükàraü meùo'sya ÷irasi sthitaþ .
     màso vai÷àkhanàmà ca prathamaü patrakaü smçtam ..
     nakàraþ ÷irasi prokto vçùo'sya ÷irasi sthitaþ .
     jyaiùñhamàsa÷ca tat patraü dvitãyaü parikãrtitam ..
     mokàro bhujayoryugmaü mithunaü tatra saüsthitaþm màsa àùàóhanàmà ca tçtãyaü patrakaü smçtam ..
     bhakàro netrayugalaü karkañastatra saüsthitaþ .
     màsaþ ÷ràvaõa ityukta÷caturthaü patrakaü smçtam ..
     gakàro hçdayaü proktaü siüho vasati tatra ca .
     màso bhàdrastathà proktaþ pa¤camaü patrakaü smçtam .
     vakàraü kavacaü vidyàt kanyà tatra pratiùñhità .
     màsa÷cà÷vayujo nàma ùaùñhaü tatpatrakaü smçtam ..
     tekàramantragràma÷ca tulàrà÷ikçtà÷rayaþ .
     màsa÷ca kàrtiko nàma saptamaü patrakaü smçtam ..
     vàkàro nàbhisaüyuktaþ sthitastatra ca vç÷cikaþ .
     màso màrga÷iro nàma tvaùñakaü patrakaü smçtam ..
     sukàro jaghanaþ proktastatrastha÷ca dhanurdharaþ .
     puùyeti gadito màso navamaü parikãrtitam ..
     dekàra÷coruyugalaü makaro'pyatra saüsthitaþ .
     màgho nigadito màsaþ patrakaü da÷amaü smçtam ..
     vàkàro jànuyugalaü kumbhastatràpi saüsthitaþ .
     patrakaü phàlgunaþ proktaü tadekàda÷amuttamam ..
     pàdau yakàro mãno hi sa caitre vasate mune ! .
     idantu dbàda÷aü proktaü patraü vai ke÷avasya hi ..
     dvàda÷àrantathà cakraü yannàbhidvibhujantathà .
     trivyåhantvekamårti÷ca tathoktaþ parame÷varaþ ..
     etattavoktaü devasya råpaü dvàda÷apatrakam .
     yasmin j¤àte muni÷reùñha ! na bhåyo maraõaü bhavet ..>% iti vàmanapuràõe'ùñapa¤cà÷attamo'dhyàyaþ ..

#<dvàda÷alocanaþ>#, puü, (dvàda÷a locanàni netràõi yasya . ùaóànanatvàdevàsya tathàtvam .) kàrtikeyaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<dvàda÷àü÷uþ>#, puü, (dvàda÷a aü÷avaþ kiraõàni yasya .) bçhaspatiþ . iti bhåriprayogaþ .. (yaduktaü màtsye . 127 . 55 .
     %<lohito navara÷mistu sthànamàpantu tasya vai .
     bçhat dvàda÷ara÷mãkaü haridràbhantu vedhasaþ ..>%)

#<dvàda÷àkùaþ>#, puü, (dvàda÷a akùãõi yasya .) kàrtikeyaþ . (dbàda÷aviùayeùu akùiõã yasya .) buddhaþ . iti hemacandraþ . 2 . 148 .. (kàrtikeyasya anucaravi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 9 . 45 . 56 .
     %<ekàkùo dvàda÷àkùa÷ca tathaivaikajañaþ prabhuþ ..>%)

#<dvàda÷àkùaramantraþ>#, puü, (dvàda÷a akùaràõi asya . tàdç÷o mantraþ .) dvàda÷avarõàtmakaviùõuviùayakamantravi÷eùaþ . yathà --
     %<namo bhagavate vàsudevàyoïkàrapårbakam .
     mahàmantramimaü pràhustattvaj¤à dvàda÷àkùaram ..>% iti pàdme kriyàyogasàraþ ..

#<dvàda÷àkhyaþ>#, puü, (dvàda÷a j¤ànakarmàdiviùayàn àkhyàtãti . khyà kathane + kaþ .) buddhaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<dvàda÷àïgulaþ>#, puü, (dvàda÷a aïgulayaþ parimàõamasya . %<tatpuruùasyàïguleþ saükhyàvyayàdeþ .>% 5 . 4 . 86 . iti ac .) vitastiþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 84 ..

#<dvàda÷àtmà>#, [n] puü, (dvàda÷a àtmàno mårtayo yasya .) såryaþ . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 3 . 26 .
     %<dvàda÷àtmàravindàkùaþ pità màtà pitàmahaþ ..>%) arkavçkùaþ . ityabharaþ ..

#<dvàda÷àyuþ>#, [s] puü, (dvàda÷avarùaparyantaü àyuryasya .) kukkuraþ . iti ÷abdamàlà ..

#<dvàda÷àrciþ>#, [s] puü, (dvàda÷a arcãüùi kiraõàni yasya .) bçhaspatiþ . iti hemacandraþ . 2 . 32 ..

#<dvàda÷ã>#, strã, (dvàda÷a + ñittvàt ïãù .) tithivi÷eùaþ . sà candrasya dvàda÷akalàkriyàråpà . sà ca viùõutithiþ . yathà --
     %<trailokyagàminã devã lakùmãste'stu sadà priyà .
     dvàda÷ã ca tithiste'stu kàmaråpã ca jàyate ..
     ghçtà÷ano bhavedyastu dvàda÷yàü tatparàyaõaþ .
     svargavàsã sa bhavatu pumàn strã và vi÷eùataþ ..>% màrga÷ãrùãyà ÷ukladvàda÷ã matsyadvàda÷ã 1 pauùã kårmadvàda÷ã 2 màghã varàhadvàda÷ã 3 phàlgunã nçsiühadvàda÷ã 4 caitrã vàmanadvàda÷ã 5 vai÷àkhã jàmadagnyadvàda÷ã 6 jyaiùñhã ràmadvàda÷ã 7 àùàóhã kçùõadvàda÷ã 8 ÷ràvaõã buddhadvàda÷ã 9 bhàdrã kalkidvàda÷ã 10 à÷vinã padmanàbhadvàda÷ã 11 kàrtikã nàràyaõadvàda÷ã 12 . etàsàü nàma dharaõãvratam . etatkaraõe mahàphalam . iti varàhapuràõam .. atha pipãtakadvàda÷ã . nàradãye .
     %<vai÷àkhe ÷uklapakùe tu dvàda÷ã vaiùõavã tithiþ .
     tasyàü ÷ãtalatoyena snàpayet ke÷ayaü ÷uciþ ..>% iyaü pipãtakadvàda÷ã . atra .
     %<ùaùñhãsametà kartavyà saptamã nàùñamãyutà .
     pataïgopàsanàyeha ùaùñhyàmàhurupoùaõam ..
     ekàda÷yàü prakurvanti upavàsaü manãùiõaþ .
     upàsanàya dvàda÷yàü viùõoryadvadiyaü tathà ..>% iti bhaviùyapuràõena ekàda÷yupavàsànantaraü dvàda÷yàü viùõåpàsanàyà uktatvàt . atràpi tathà vyavaharantãti nàtra yugmàdaraþ . dvàda÷ãkùaye tåpavàsànantaryaü vinàpi påjeti . iyaü pårbavacanoktà ùaùñhãyutà saptamã .. àùàóhàdidvàda÷ãùu ÷ayanàdikam .. * .. atha ÷ravaõadvàda÷ã . sà bhàdra÷ukladvàda÷yàmeva sambhavati . bhaviùyottare .
     %<dvàda÷ã ÷ravaõopetà sarvapàpaharà tithiþ .
     budhavàrasamàyuktà tataþ ÷ataguõà bhavet .
     tàmupoùya samàpnoti dvàda÷advàda÷ãphalam ..>% ubhayadine tallàbhe tu ekàda÷ãyutaiva gràhyà .
     %<dvàda÷ã ca prakartavyà ekàda÷yanvità vibho .
     sadà kàryà ca vidvadbhirviùõubhaktai÷ca mànavaiþ ..>% iti skàndàt .. yadà tvekàda÷yàmeva ÷ravaõà tadà tàmupavaset . tathà ca nàradaþ .
     %<yàþ kà÷cittithayaþ proktàþ puõyà nakùatrayogataþ .
     tàsveva tadvrataü kuryàt ÷ravaõadvàda÷ãü vinà ..>% bhaviùyottare'pi .
     %<ekàda÷ã yadà tu syàt ÷ravaõena samanvità .
     vijayà sà tadà proktà bhaktànàü vijayapradà ..
     tithinakùatrasaüyoge upavàso yadà bhavet .
     tàvadeva na bhoktavyaü yàvannaikasya saükùayaþ ..
     vi÷eùeõa mahãpàla ! ÷ravaõaü vardhate yadi .
     tithikùayeõa bhoktavyaü dvàda÷ãü naiva laïghayet ..>% tithikùayeõa ekàda÷ãtithikùayeõa bhoktavyaü dvàda÷yàü pàrayedityarthaþ . atra heturdbàda÷ãmityàdi . yadà tvekàda÷yupavàsadine ÷ravaõaü nàsti paradine dvàda÷yàü ÷ravaõaü tadopavàsadvayamàha brahmavaivartaþ .
     %<ekàda÷ãmupoùyaiva dvàda÷ãü samupoùayet .
     na càtra vidhilopaþ syàdubhayordevatà hariþ ..>% atra asamàpte vrate pårbe naiva kuryàdvratàntaramiti smçteþ .. pàraõasyàkaraõena pårbopavàsàsamàptàvupavàsàntaràrambhe vidhilopo na bhavedityarthaþ hetumàha ubhayorityàdi . ubhayorupavàsàsàmarthye tu ÷ravasadvàda÷yevopoùyà . tathà ca smçtiþ .
     %<varamekàda÷ãü bhuktvà dbàda÷ãü samupoùayet .
     pårbopavàsajaü puõyaü sarvaü pràpnotyasaü÷ayam ..
     upoùya dbàda÷ãü puõyàü viùõuçkùeõa saüyutàm .
     ekàda÷yudbhavaü puõyaü naraþ pràpnotyasaü÷ayam ..>% dvàda÷yupavàsaþ kàmyaþ . tathà ca màrkaõóeyapuràõam .
     %<dvàda÷yàmupavàsena ÷uddhàtmà nçpa ! sarva÷aþ .
     cakravartitvamatulaü saüpràpnotyatulàü ÷riyam ..>% kàrtika÷ukladbàda÷ã manvantarà . tathà ca bhaviùyamatsyayoþ .
     %<a÷vayuk÷uklanavamã dvàda÷ã kàrtikã tathà .>% ityàdivacanàt . iti tithitattvam .. * .. agrahàyaõa÷ukladvàda÷ã akhaõóadvàda÷ã . tatropoùya viùõupadapràptikàmo'khaõóadvàda÷yàü viùõuü påjayiùye iti saükalpya pa¤cagavyena snàpayitvà yathà÷aktyupacàreõa saüpåjya yavabrãhipårõapàtraü gçhãtvà .
     %<oü saptajanmasu yatki¤cinmayà khaõóavrataü kçtam .
     bhagavaüstvatprasàdena tadakhaõóamihàstu me ..
     yathà khaõóaü jagat sarvaü tvameva puruùottam ! .
     tato'khilànyakhaõóàni vratàni mama santu vai ..>% iti pràrthya dakùiõàü dadyàt . iti kçtyacandrikà .. bhaimãparadvàda÷yàü ùañtilàcaraõam . yathà viùõudharmottare .
     %<mçga÷ãrùe ÷a÷adhare màghe màsi prajàpate ! .
     ekàda÷yàü site pakùe sopavàso jitendriyaþ .
     dvàda÷yàü ùañtilàcàraü kçtvà pàpàt pramucyate ..
     tilasnàyã tilodvartã tilahomã tilodakã .
     tilasya dàtà bhoktà ca ùañtilã nàvasãdati ..
     sakçttu ùañtilã bhåtvà sarvapàpaiþ pramucyate .
     triü÷advarùasahasràõi svargaloke mahãyate ..>% atha govindadvàda÷ã .
     %<phàlgune ÷uklapakùasya puùyarkùe dvàda÷ã yadi .
     govindadvàda÷ã nàma mahàpàtakanà÷inã ..>% atra gaïgàyàü padmapuràõãyo mantraþ .
     %<mahàpàtakasaüj¤àni yàni pàpàni santi me .
     govindadvàda÷ãü pràpya tàni me hara jàhnavi ! ..>% iti tithyàditattvam .. atha dvàda÷ãjàtaphalam .
     %<bahuprajaþ sarvajanànuràgã bhåpàlamànyastvatithipriyaþ syàt .
     cet dvàda÷ã yasya janasya såtau pravàsahãno vyavahàradakùaþ ..>% iti koùñhãpradãpaþ ..

#<dvàparaþ>#, puü, (dvayorviùayayoþ parastatpara àsaktaþ ityarthaþ . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) sandehaþ . (dvau satyatretàyugau parau ÷reùñhau yasmàt .) yugavi÷eùaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 161 .. tadyugaparimàõaü yathà --
     %<aüùñau ÷atasahasràõi varùàõàü mànuùàõi tu .
     catuþùaùñisahasràõi varùàõàü dvàparaü yugam ..>% 864, 000 .. tasya dharmo yathà --
     %<ata årdhvaü pravakùyàmi dvàparasya vidhiü punaþ .
     tatra tretàyuge kùãõe dvàparaü pratipadyate ..
     dvàparàdau prajànàntu siddhistretàyuge tu yà .
     parivçtte yuge tasmiüstataþ sà vipraõa÷yati ..
     tataþ pravartate tàsàü prajànàü dvàpare punaþ .
     lobho bhçtirbaõigyuddhaü tattvànàmavini÷cayaþ ..
     pradhvaüsa÷cava varõànàü karmaõà¤ca viparyayaþ .
     yaj¤e vadhaþ pa÷ordaõóo màno darpaþ kùamà balam ..
     tathà rajastamo bhåyaþ pravçtte dvàpare punaþ .
     àdye kçte na dharmo'sti sa tretàyàü pravartitaþ ..
     dvàpare vyàkulo bhåtvà praõa÷yati kalau punaþ .
     varõànàü dvàpare dhvaüsaþ saükùãtante tathà÷ramàþ ..
     dvaidhamutpadyate caiva yuge tasmin ÷rutau smçtau .
     dvidhà ÷rutiþ smçti÷caiva ni÷cayo nàdhigamyate ..
     ani÷cayo'dhigamanàddharmatattvaü na vidyate .
     dharmatattve hyavij¤àte matibhedastu jàyate ..
     parasparavibhinnaistairdç ùñãnàü vibhrameõa tu .
     tato dçùñivibhinnaistaiþ kçtaü ÷àstràkulaü tvidam ..
     ekaü vedaü hi vai vyàsaþ saühçtya tu punaþ punaþ .
     saükùepàdàyuùa÷caiva dç÷yate dvàpare tviha .
     veda÷caika÷caturdhà tu vyasyate dvàparàdiùu ..
     çùiputtraiþ punarbhedàdbhidyante dçùñivibhramaiþ .
     mantrabràhmaõavinyàsaiþ svarakramaviparyayaiþ ..
     saühità çgyajuþsàmnàü sahitàstaiþ ÷rutarùibhiþ .
     sàmànyàdvaikçtàccaiva dçùñibhinnaiþ kvacit kvacit ..
     bràhmaõaü kalpasåtràõi bhàùyavidyàstathaiva ca .
     anye tu prasthitàste vai kecinna pratyavasthitàþ ..
     dvàpareùu pravartante bhinnàrthaistaiþ sudar÷anaiþ .
     evamàdhvaryavaü pårbamàsãddvaidhaü tataþ punaþ ..
     ptàmànyaviparãtàrthaiþ kçtaü ÷àstràkulaü tvidam .
     àdhvaryavasya prasthànairbahudhà vyàkulãkçtam ..
     tathaivàtharvaõàü sàmnàü vikalaiþ svasya saükùayaiþ .
     vyàkulo dvàpareùvarthaþ kriyate bhinnadar÷anaiþ ..
     dvàpare sannivçttàste vedà na÷yanti vai kalau .
     teùàü viparyayotpannà bhavanti dvàpare punaþ ..
     avçùñimaraõa¤caiva tathaiva vyàdhyupadravàþ .
     vàïmanaþkarmabhirduþkhairnirvedo jàyate tataþ .
     nirvedàjjàyate teùàü duþkhaü mokùavicàraõà .
     vicàraõàyàü vairàgyaü dairàgyàddoùadar÷anam ..
     doùàõàü dar÷anàccaiva j¤ànotpatti÷ca jàyate .
     teùàü medhàvinàü pårbamàdye svàyambhuve'ntare .
     utpadyantãha ÷àstràõàü dvàpare paripanthinaþ ..
     àyurvedavikalpà÷ca aïgànàü jyotiùasya ca .
     artha÷àstavikalpà÷ca hetu÷àstravikalpanam ..
     prakriyàkalpasåtràõàü bhàùyavidyàvikalpanam .
     smçti÷àstraprabhedà÷ca prasthànàni pçthak pçthak ..
     dvàpareùvabhivartante matibhedàstathà nçõàm .
     manakà karmaõà vàcà kçcchràdvàrtà prasidhyati ..
     dbàparaþ sarvabhåtànàü kàyakle÷apuraskçtaþ .
     lobho bhçtirbaõigyuddhantattvànàmavini÷cayaþ ..
     veda÷àstrapraõayanaü dharmàõàü saïkarastathà .
     varõà÷ramaparidhvaüsaþ kàmadveùau tathaiva ca ..
     pårõe varùasahasre dbe paramàyustadà nçõàm .
     niþ÷eùe dvàpare tasmin tasya sandhyà tu pàdataþ ..
     guõahãnà÷ca tiùñhanti dharmasya dvàparasya tu .
     tathaiva sandhyàpàdeva aü÷astasya pratiùñhitaþ ..>% iti matsyapuràõe 120 adhyàyaþ ..

#<dvàparayugaü>#, klã, (dbàpara eva yugam .) tçtãyayugam . tasyotpattyàdi yathà . %<bhàdrakçùõatrayoda÷yàü guruvàsare dvàparayugotpattiþ . tatra avatàradvayam . kçùõabuddhau . puõyamardham . pàpamardham . naimiùàraõyaü tãrtham . nàóãkùo bràhmaõaþ . raktagatàþ pràõàþ . saptahastaparimito mànavadehaþ . sahasràbdamàyuþ . tàmrapàtre bhojanam . iti dbàparayugasya lakùaõam . dvàparayugàbdàþ 864,000 . dvàparayugasya ràjànaþ ÷àlvaviràñahaüsadhvajakaüsadhvajameyåravvajavajravàhanarukmàïgadajaràsandhaduryodhanayudhiùñhiràþ . dharmàdharmarato lokaþ pralàpã capalaþ sadà . j¤ànaniùñhaþ kapañavàk dvàpare ràjavistaraþ .. tatra tàrakabrahmanàma . hare ! muràre madhukaiñabhàre gopàla govinda mukunda ÷aure . yaj¤e÷a nàràyaõa kçùõa viùõo ! nirà÷ra màü jagadã÷a ! rakùa ..>% iti mudràïkitapa¤jikàtaþ saügçhãtam ..

#<dvàparayugàdyà>#, strã, (dvàparayugasya àdyà àrambhikà tithiþ .) dvàparayugàrambhatithiþ . sà ca gauõabhàdrakçùõatrayoda÷ã . tatpramàõaü yugàdyà÷abde draùñavyam ..

#<dvàraü>#, klã, (dvarati nirgacchati gçhàbhyantaràdaneneti . dvç + gha¤ .) nirgamanam . abhyupàyaþ . iti medinã . re, 48 .. àdyasya paryàyaþ . dvàþ 2 pratãhàraþ 3 . ityamaraþ . 2 . 3 . 16 .. vàrakam 4 . iti ÷abdaratnàvalã ..
     %<gçhiõàü ÷ubhadaü dvàraü pràkàrasya gçhasya ca .
     na madhyade÷e kartavyaü ki¤cinnyånàdhikaü ÷ubham ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóam ..

#<dvàrakaþ>#, puü, (dvàreõa pra÷astapratãhàreõa kàyati ÷obhate iti . kai + kaþ) dvàrakà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dvàrakaõñakaþ>#, puü, (dvàrasya kaõñaka iva .) kavàñam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dvàrakà>#, strã, (dvàreõa bahunà pra÷astena ca pratãhàreõa kàyatãti . kai + kaþ . striyàü ñàp .) svanàmakhyàtapurã . tatparyàyaþ . dvàràvatã 2 dvàravatã 3 vanamàlinã 4 dvàrikà 5 abdhinagarã 6 dvàrakaþ 7 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, harivaü÷e . 132 . 46 .
     %<satyakaü preùayàmàsa dvàrakàü dvàramàlinãm ..>%) tasyà nirmàõaprakàro yathà -- ÷rãkçùõa uvàca .
     %<he samudra mahàbhàga ! sthala¤ca ÷atayojanam .
     dehi me nagaràrtha¤ca pa÷càddàsyàmi ni÷citam ..
     nagaraü kuru he kàro triùu lokeùu durlabham .
     ramaõãya¤ca sarveùàü kamanãya¤ca yoùitàm ..
     và¤chita¤càpi bhaktànàü vaikuõñhasadç÷aü param .
     sarveùàmapi svargàõàü paraü paramabhãpsitam ..
     divàni÷aü khaga÷reùñha ! sannidhau vi÷vakarmaõaþ .
     sthitiü kuru mahàbhàga ! yàvannirmàti dvàrakàm ..
     vi÷vakàruruvàca .
     dbàrakà¤ca kimàkàràü karomi jagatàü vibho ! .
     kathayasva mahàbhàga ! nirmàõakramamã÷vara ! ..
     bhagavànuvàca .
     ÷atayojanaparyantaü nagaraü mumanoharam .
     padmaràgairmarakatairindranãlairanuttamaiþ ..
     rucakaiþ pàribhadrai÷ca pàlaïkai÷ca syamantakaiþ .
     gandhakairgàlimai÷caiva candrakàntàdibhistathà ..
     såryakàntàdibhi÷caiva puttrai÷ca sphañikàkçtaiþ .
     haridvarõai÷ca maõibhiþ ÷yàmairgauramukhai÷ca vai ..
     gorocanàbhaiþ pãtai÷ca dàóimbabãjaråpakaiþ .
     padmabãjanibhai÷caiva nãlaiþ kamalavarõakaiþ ..
     maõibhiþ kajjalàkàrairujjvalai÷ca pariùkçtaiþ .
     ÷vetacampakavarõàbhaistaptakà¤canasannibhaiþ ..
     svarõamålya÷ataguõairãùadraktai÷ca råpakaiþ .
     gariùñhai÷ca variùñai÷ca maõi÷reùñhai÷ca påjitaiþ ..
     yathàvidhànaü yadyogyaü yatra yadyuktamãpsitam .
     maõãnàü haraõa¤caiva yakùasaüghà himàlayàt ..
     divàni÷aü kariùyanti yàvannirmàõapårbakam .
     yakùai÷ca saptabhirlakùaiþ kuverapreritairapi ..
     vetàlalakùaiþ kuùmàõóalakùaiþ ÷aïkarayojitaiþ .
     dànavairbrahmarakùobhiþ ÷ailakanyàniyojitaiþ ..
     kuru divya¤ca patnãnàü sahasràõà¤ca ùoóa÷a .
     anyapatnãjanasyàpi càùñàdhika÷atasya ca ..
     ÷iviraü parikhàyuktamuccaiþ pràkàraveùñitam .
     yuktaü dvàda÷asàra¤ca siühadbàrapuraskçtam ..
     yuktaü citrairvicitrai÷ca kçtrimai÷ca kavàñakaiþ .
     niùiddhavçkùarahitaü prasiddhai÷ca puraskçtam ..
     sulakùaõaü candravedhaü pràïgana¤ca tathaiva ca .
     yadånàmà÷ramaü divyaü kiïkaràõàntathaiva ca ..
     sarvaprasiddhaü nilayamugrasenasya bhåbhçtaþ .
     à÷ramaü sarvatobhadraü vasudevasya matpituþ ..
     kathitaþ loka÷ikùàrthaü kuru kàùñhaü vinà purãm .
     ÷ubhakùaõa¤càpyadhunà gaccha vatsa ! yathàsukham ..
     vi÷vakarmà hariü natvà jagàma pakùiõà saha .
     sumudrasya samãpa¤ca vañamålaü manoharam ..
     suùvàpra tatra nakta¤ca kàru÷ca pakùiõà saha .
     svapne dvàravatãü ramyàü dadar÷a garuóastathà ..
     yatki¤cit kathitaþ kàruþ kçùõena paramàtmanà .
     tadeva lakùaõaü sarvaü dadar÷a nagare mune ! ..
     kàruü hasanti svapne ca sarve te ÷ilpakàriõaþ .
     garuóaü garuóà÷cànye balavanta÷ca pakùiõaþ ..
     buddhvà dadar÷a maruóo vi÷vakarmà ca lajjitaþ .
     atãva dvàrakàü ramyàü ÷atayojanavistçtàm ..
     brahmàdãnà¤ca nagaraü vijitya ca viràjitàm .
     tejasàcchàditàü såryaü ratnànà¤ca pariùkçtàm ..
     vàsudeva uvàca .
     paitçkãtãrthatulyà sà kiü tãrthaü dvàrakàparam .
     sarvatãrthaparà ÷reùñhà dvàrakà bahupuõyadà ..
     yasyàþ prave÷amàtreõa naràõàü janmakhaõóanam ..
     dàna¤ca dvàrakàyà¤ca ÷ràddha¤ca devapåjanam .
     caturguõa¤ca tãrthànàü gaïgàdãnà¤ca bhåmipa ! ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóam ..

#<dvàrake÷aþ>#, puü, (dvàrakàyà nagaryà ã÷aþ .) ÷rãkçùõaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dvàradàtuþ>#, puü, (dvàraü dadàtãti . dà + tun .) varadàtuþ . bhåmãsahavçkùaþ . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<dvàrapàlaþ>#, tri, (dvàraü pàlayatãti . pàli + %<karmaõyan .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ .) dvàrarakùakaþ . daravàn . iti pàrasya bhàùà . tatparyàyaþ . pratãhàraþ 2 dvàþsthaþ 3 dvàþsthitaþ 4 dar÷akaþ 5 . ityamaraþ . 2 . 8 . 6 .. vetradhàrakaþ 6 dvauþsàdhikaþ 7 vartaråkaþ 8 garvàñaþ 9 daõóavàsã 10 . iti trikàõóa÷eùaþ .. dvàrasthaþ 11 kùattà 12 dvàrapàlakaþ 13 dauvàrikaþ 14 vetrã 15 utsàrakaþ 16 daõóã 17 . iti hemacandraþ .. asya vivaraõaü dauvàrika÷abde draùñavyam ..

#<dvàrapàlakaþ>#, puü, (pàlayatãti õvul . dvàràõàü pàlakaþ . yadvà, dvàrapàla + svàrthe kan .) dvàrapàlaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dvàrapiõóã>#, strã, (dvàrasya piõóã piõóikeva .) dehalã . iti jañàdharaþ ..

#<dvàrabalibhuk>#, [j] puü, (dvàradattaü baliü bhuïkte iti . bhuj + kvip .) vakaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<dvàrayantraü>#, strã, (dvàrabandhakaü yantraü madhyalopã samàsaþ .) tàlakam . iti hemacandraþ . 4 . 71 .. tàlà iti kulupaü iti ca bhàùà ..

#<dvàravatã>#, strã, (dvàràõi santyatra . yadvà, caturvarõànàü mokùadvàràõi santi atreti . dvàra + matup . masya vaþ .) dvàrakà . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, harivaü÷e . 10 . 34 .
     %<kçtàü dvàravatãü nàma bahudbàràü manoramàm ..>% tathà ca tatraiva --
     %<caturõàmapi varõànàü yatra dvàràõi sarvataþ .
     ato dvàravatãtyuktà vidbadbhistattvavedibhiþ ..>% iyaü hi pãñhasthànànàmanyatamà . atra bhagavatã rukmiõãråpeõa viràjate . yathà, devãbhàvate . 7 . 30 . 69 .
     %<rukmiõã dvàravatyàntu ràdhà vçndàvane vane ..>%)

#<dvàrasthaþ>#, puü, (dvàre tiùñhatãti . sthà + kaþ .) dvàrapàlaþ . iti hemacandraþ . 3 . 385 .. (dvàrasthite, tri . yathà, kathàsaritsàgare . 18 . 116 .
     %<supte ca tasmin dvàrastho jàgaràmàsa sa dvijaþ ..>%)

@<[Page 2,767b]>@
#<dvàràvatã>#, strã, (dvàràõi pra÷astabahulapratãhàràþ santyatra . dvàra + matup masya vaþ . nipàtanàt pårbadãrgha÷ca .) dvàrakà . iti hemacandraþ . 4 . 46 ..
     %<ayodhyà mathurà màyà kà÷ã kà¤cã avantikà .
     purã dvàràvatã caiva saptaità mokùadàyikàþ ..
     etàstu pçthivãmadhye na gaõyante kadàcana .
     purã dvàràvatã viùõoþ pà¤cajanyoparisthità ..
     muktidà etàþ sarvà÷ca ekatra gaõitàþ suraiþ .
     yàni yàni ca kùetràõi kà÷ãpràptikaràõi ùañ ..>% iti bhåta÷uddhitantram ..

#<dvàrikaþ>#, puü, (dvàraü pàlyatvenàstyasyeti ñhan .) dvàrapàlaþ . ityamarañãkàsàrasundarã .. (yathà, pa¤catantre . 3 . 85 .
     %<yo mårkhaü laulyasampannaü ràjadvàrikamàcaret .
     mithyàvàdaü vi÷eùeõa tasya kàryaü na sidhyati ..>%)

#<dvàrikà>#, strã, (pra÷astàni dvàràõi santyàsyàmiti . ñhan ñàp ca .) dvàrakàpurã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dvàrã>#, [n] tri, (dvàraü pàlyatayàstyasyeti iniþ .) dvàrapàlaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 126 . 10 .
     %<dvàriõaü tàpasà åcå ràjàna¤ca prakà÷aya ..>%)

#<dvàviü÷atiþ>#, strã, (dvyadhikà viü÷atiriti . %<dvyaùñanaþ saükhyàyàmabahubrãhya÷ãtyoþ .>% 6 . 3 . 47 . iti àtpratyayaþ .) dvyadhikaviü÷atiþ . iti vyàkaraõam .. vài÷a iti bhàùà . (yathà, mahàbhàrate . 7 . 46 . 18 .
     %<karõo dvàviü÷atiü bhallàn kçtavarmà caturda÷a ..>%)

#<dvàsaptatiþ>#, strã, (dvyadhikà saptatiriti . %<vibhàùà catvàriü÷atprabhçtau sarveùàm .>% 6 . 3 . 49 . iti pàkùika àtpratyayaþ .) dvisaptatiþ . yathà, dvàsaptati÷ca bandhyàyàmiti jyotistattvam ..

#<dvàsthaþ>#, puü, (dvàri tiùñhatãti . sthà + supisthaþ . 3 . 2 . 4 . iti kaþ . %<kharpare ÷ari và visargalopo vaktavyaþ .>% 8 . 3 . 36 . ityasya vàrtikoktyà visargasya pàkùikalopaþ .) dvàrapàlaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<dvàsthitaþ>#, puü, (dvàri sthitaþ . visargasya pàkùikalopaþ .) dvàrapàlaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<dvàsthitadar÷akaþ>#, puü, (pa÷yatãti . dç÷ + õvul . dvàsthitaþ san dar÷akaþ .) dauvàrikaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<dviþ>#, vya, dvau vàrau, iti sucpratyayeta sàdhyam . (yathà, ràmàyaõe . 2 . 18 . 30
     %<kariùye pratijàne ca ràmo dvirnàbhibhàùate ..>%) sarvanàmàntargatadvi÷abdasya puüsi råpaü dvau . striyàü klãve ca dve . tadvàcakàni yathà, pakùaþ 1 nadãkålam 2 asidhàrà 3 ràmaputtraþ 4 cakùuþ 5 hastaþ 6 stanaþ 7 . iti kavikalpalatà .. sahacarau yathà, indràgnã 1 nàradaparvatau 2 a÷vinãkumàrau 3 bhàryàyatã 4 . iti mahàbhàrate vanaparva ..

#<dvikaü>#, klã, (dvàbhyàü kàyatãti . kai + kaþ .) dvayam . yathà --
     %<a÷ãtibhàgaü gçhõãyànmàsàdvàrdhuùikaþ ÷atàta .
     dvikaü ÷ataü và gçhõàno na bhavedarthakilviùã ..>% ityàhnikatattvam .. (dvitãyena råpeõa grahaõamiti . %<tàvatithaü grahaõamiti lugvà .>% 5 . 2 . 77 . iti kan påraõapratyayasya ca luk . dvitãyake, tri . iti siddhàntakaumudã ..)

#<dvikaþ>#, puü, (dvau kau kakàravarõau yatra .) kàkaþ . kokaþ . iti medinã . ke, 26 ..

#<dvikakàraþ>#, puü, (dvau kakàrau yatra .) kàkaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dvikakut>#, [d] puü, (dve kakudau yasya .) uùñraþ . iti hemacandraþ . 4 . 320 ..

#<dviguþ>#, puü, ùañsamàsàntargatasamàsavi÷eùaþ . sa tu saükhyàpårbapadànàü samàsaþ . vopadevenàsya gasaüj¤à kçtà . sa ca trividhaþ . taddhitàrthaþ 1 samàhàraþ 2 uttarapadapara÷ca 3 . taddhitàrthà'pi dvividhaþ . taddhitapratyayamàtrasya ajàderhasàdervà arthe viùaye ityekaþ . apatyàrthaùõyàdikaü tyaktrà ajàdestaddhitasyàrthe vàcye ityaparaþ . taddhitàrthaviùayo yathà, dvayormàtrorapatyaü dvaimàturaþ . pa¤cànàü nàpitànàmapatyaü pà¤canàpitiþ .. taddhitàrthavàcyo yathà, pa¤cabhirgobhiþ krãtaþ pa¤caguþ .. samahàro yathà, trayàõàü sakhãnàü samà hàraþ trisakham . samàhàre adantànàü strãtvaü pàtràdestu klãvatvam .. uttarapadaparo yathà -- pa¤ca gàvo dhanaü yasya sa pa¤cagavadhana ityàdi . iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ .. (dvau dbe và gàvau yasya iti vigrahe gauõatve go÷abdasya hrasvaþ . dvigavasvàmike, tri . yathà --
     %<dvando dbigurapi càhaü madgehe nityamavyayãbhàvaþ .
     tat puruùa karma dhàraya yenàhaü syàü bahuvrãhiþ ..>% ityudbhañaþ ..)

#<dviguõaü>#, tri, dvàbhyàü påraõam . aïkadvayàbhyàü ghàtaþ . iti lãlàvatã .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 491 .
     %<ruddhasvarasaprasavasyàlibhiragre nataü priyaü prati me .
     srotasa iva nimnaü pratiràgasya dviguõa àvegaþ ..>%)

#<dviguõàkçtaü>#, tri, (dviguõaü karùaõaü kçtam . %<saükhyàyà÷ca guõàntàyàþ .>% 5 . 4 . 59 . iti óàc .) vàradvayakçùñakùetram . ityamaraþ . 2 . 9 . 9 .. docasà bhåüi iti bhàùà ..

#<dvijaþ>#, puü, (dvirjàyate iti . jana + %<anyeùvapi dç÷yate .>% 3 . 2 . 101 . iti óaþ .) saüskçtabràhmaõaþ . yathà --
     %<janmanà bràhmaõo j¤eyaþ saüskàrairdvija ucyate .>% iti smçtiþ .. sadvçttabràhmaõaþ . tallakùaõaü yathà -- ambarãùa uvàca .
     %<kãdç÷àya pradàtavyaü mahàdànaü dvijàtaye .
     viduùe và niràdhàre sàcàre'viduùe mune ! ..
     etanme sarvamàkhyàhi yathàtathyaü dvijottama ! .
     uttàrayati saügçhya dàtàraü dànameva hi ..
     va÷iùñha uvàca .
     jàtyà kulena vçttena svàdhyàyena ÷utena ca .
     ebhiryukto hi yastiùñhet nityaü sa dvija ucyate ..
     na jàtirna kulaü ràjan ! na svàdhyàyaþ ÷rutaü na ca .
     kàraõàni dvijatvasya vçttameva tu kàraõam ..>% iti vahnipuràõe pretopàkhyànanàmàdhyàyaþ .. kùattriyaþ . vai÷yaþ . iti medinã . je, 10 .. (yathà, yàj¤avalkye . 1 . 39 .
     %<màturyadagre jàyante dvitãyaü mau¤jibandhanàt .
     bràhmaõakùattriyavi÷astasmàdete dvijàþ smçtàþ ..>% dantaþ . (yathà -- %<na cchitvà dvijairbhakùayet ..>% iti carake såtrasthàne'ùñame'dhyàye ..) aõóajaþ . sa pakùisarpamatsyàdiþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 30 .. (yathà, raghuþ . 12 . 22 .
     %<aindriþ kila nakhaistasyà vidadàra stanaudvijaþ ..>%) tumburuvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. dvirjàte, tri ..

#<dvijakutsitaþ>#, puü, (dvijànàü dvijeùu và kutsitaþ . dvijànàü tadbhakùaõaniùedhàt tathàtvam .) ÷leùmàntakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ÷abdamàlà ca ..

#<dvijadàsaþ>#, puü, (dvijànàü dàsaþ .) ÷ådraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. dvijànàü dàse, tri ..

#<dvijanmà>#, [n] puü, (dve janmanã yasya .) bràhmaõaþ . (yathà, devãbhàgavate . 5 . 5 . 3 .
     %<yatãnàü bhåùaõaü j¤ànaü santoùo hi dvijanmanàm ..>%) dantaþ . pakùã . iti ÷abdaratnàvalã .. kùattriyaþ . vai÷ya÷ca . tri, dbivàrajanmayuktaþ . (dbàbhyàü jàyamànaþ . yathà, çgvede . 1 . 140 . 2 .
     %<abhidbijanmà trivçdannamçjyate .
     saüvatsare vàvçdhe jandhamã punaþ ..>%
     %<dvàbhyàmaraõãbhyàü jàyamànatvàt yadbà mathanenàghànasaüskàreõa cotpannatvàt dvijanmatvam .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<dvijapatiþ>#, puü, (dvijànàü patiþ .) candraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, devãbhàgate . 1 . 11 . 29 .
     %<kråràõi caivamàdãni bhàùaõàni bçhaspateþ .
     ÷rutvàdvijapatiþ ÷ãghraü nirgataü sadanàdbahiþ ..>%)

#<dvijaprapà>#, strã, (dvijànàü pakùiõàü prapà .) àlabàlam . tatparyàyaþ . tallam 2 villam 3 talam 4 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<dvijapriyà>#, strã, (dvijànàü yàj¤ikabràhmaõàdãnàü priyà .) somalatà . iti ràjanirghaõñaþ .. dvijasya priyavastuni, tri ..

#<dvijabandhuþ>#, puü, (dbijasya bandhuriva .) abràhmaõaþ sa bhaññadaivaj¤àdiþ . yathà --
     %<strã÷ådradvijabandhånàü trayã na ÷rutigocarà .>% iti smçtiþ ..

@<[Page 2,768b]>@
#<dvijabruvaþ>#, puü, (àtmànaü dvijaü bråte iti . brå + kaþ . bràhmaõabruvaþ . sa ca jàtimàtropajãvã bràhmaõaþ . iti hemacandraþ . 3 . 519 .. yathà --
     %<samamabràhmaõe dànaü dbiguõaü bràhmaõabruve .
     adhãte ÷atasàhasramanantaü vedapàrage ..>% iti smçtiþ ..

#<dvijaràjaþ>#, puü, (dvijànàü ràjà . %<ràjàhaþsakhibhyaùñac .>% 5 . 4 . 9 . iti ñac .) candraþ . (yathà, devãbhàgavate . 1 . 11 . 72 .
     %<dbijaràjastu tacchrutvà bhçgorvacanamadbhutam .
     dadàvatatpriyàü bhàryàü gurorgarbhavatãü ÷ubhàm ..>%) karpåraþ . ityamaraþ .. anantaþ . garuóaþ . iti medinã . je, 32 ..

#<dvijaliïgã>#, [n] puü, (dbijasyaliïgaü cihnamastyasyeti . iniþ .) kùattriyaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. bràhmaõave÷adhàriõi, tri .. (yathà, manuþ . 9 . 224 .
     %<dyåtaü samàhvaya¤caiva yaþ kuryàt kàrayeta và .
     tàn sarvàn ghàtayedràjà ÷ådràü÷ca dbijaliïginaþ ..>%)

#<dvijavraõaþ>#, puü, (dvijasya dantasya vraõaþ .) dantàrvudaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dvija÷aptaþ>#, puü, (dvijaiþ ÷aptaþ .) ràjamàùaþ . iti ÷abdacandrikà .. varavañã iti bhàùà ..

#<dvijasevakaþ>#, puü, (dvijànàü sevakaþ .) ÷ådraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. trivarõasevàkartari, tri ..

#<dvijà>#, strã, (dvirjàyate iti . jan + óaþ . ñàp .) reõukànàmagandhadravyam . ityamaraþ . 2 . 4 . 120 .. (asyàþ paryàyo yathà --
     %<reõukà ràjaputtrã ca nandinã kapilà dvijà .
     bhasmagandhà pàõóupatrã smçtà kauntã hareõukà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) bhàrgã . iti medinã . je, 10 .. pàlaïkã . iti ÷abdacandrikà ..

#<dvijàïgã>#, strã, (dvijasya pakùiõo'ïgamiva aïgaü yasyàþ . ïãp .) kañukà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dvijàtiþ>#, puü, (dve jàtã yasya .) bràhmaõaþ . ityamaraþ . 2 . 7 . 4 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 74 . 61 .
     %<vedeùvapi vadantãmaü mantrajàtaü dvijàtayaþ ..>%) aõóajaþ . iti medinã . te, 114 .. kùattriyaþ . vai÷yaþ . yathà --
     %<÷ådro dvijàtibhirjàto na bhåmerbhàgamarhati .>% iti smçtiþ .. (yathà ca manuþ . 10 . 4 .
     %<bràhmaõaþ kùattriyo vai÷yastrayo varõà dvijàtayaþ .
     caturtha ekajàtistu ÷ådro nàsti tu pa¤camaþ ..>%)

#<dvijàyanã>#, strã, (dvijaþ ayyate j¤àyate'nayeti . aya + karaõe lyuñ . striyàü ïãp .) yaj¤opavãtam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dvijàlayaþ>#, puü, (dvijànàü pakùiõàmàlayaþ .) koñaram . iti ÷abdacandrikà .. dvijànàü gçha¤ca ..

@<[Page 2,768c]>@
#<dvijihvaþ>#, puü, (dve jihve yasya .) sarpaþ . (asya paryàyo yathà vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<vyàóa÷cà÷ãviùaþ sarpodvijihvo'hiþ sarãsçpaþ .
     cakùuþ÷ravà danda÷åko gåóhapàtpannagoragàþ ..>%) såcakaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 133 .. (yathà, màdhe . 1 . 63 .
     %<parasya marmàvidhamujjhatàü nijaü dvijihvatàdoùamajihmagàmibhiþ ..>%) khalaþ . iti medinã . ve, 12 .. cauraþ . duþsàdhyaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (rogavi÷eùaþ . yathà, su÷rute nidànasthàne 14 adhyàye .
     %<j¤eyo dvijihvaþ khalu roga eùa vivarjayedàgatapàkamenam ..>% tri, dvijihvàvi÷iùñaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 34 . 24 .
     %<dbijihvà÷ca kçtàþ sarpà garuóena mahàtmanà ..>%)

#<dvijottamaþ>#, puü, (dvijeùu uttamaþ .) bràhmaõaþ . iti halàyudhaþ .. (yathà, manuþ . 2 . 49 .
     %<bhavatpårbaü caredbhaikùamupanãto dvijottamaþ ..>%)

#<dviñ>#, [ù] puü, (dbeùñãti . dbiù + kvip .) ÷atruþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 11 .. (yathà, mahàbhàrate . 4 . 16 . 7 .
     %<tasmin jãvati pàpiùñhe senàvàhe mama dviùi .
     tat karma kçtavatyadya kathaü nidràü niùevase ..>%) dbeùñari, tri . (yathà, raghau . 3 . 45 .
     %<trilokanàthena sadà makhadviùastvayà niyamyà nanu divyacakùuùà ..>%)

#<dviñhaþ>#, puü, vahnijàyà . svàhà . visargaþ . iti phetkàrãyatantram .. ñhakàradvayam ..

#<dvitayaü>#, klã, (dvau avayavau asya . dvi + %<saükhyàyà avayave tayap .>% 5 . 2 . 42 . iti tayap .) dvayam . iti hemacandraþ . 2 . 50 . 12 .. (yathà, bhàgavate . 5 . 22 . 4 . %<ata årdhvamaïgàrako'pi yojanalakùadvitaya upalabhyamànastribhistribhiþ pakùairekaika÷o rà÷ãn dvàda÷ànubhuïkte ..>% dvitvasaükhyàvi÷iùñe, tri . yathà, raghuþ . 8 . 90 .
     %<drumasànumatàü kimantaraü yadi vàyau dvitaye'pi te'calàþ ..>%)

#<dvitãyaü>#, tri, (dvayoþ påraõam . dvi + %<dvestãyaþ .>% 5 . 2 . 54 . iti tãyaþ .) dvayam . iti hemacandraþ . 3 . 177 .. (yathà, raghuþ . 2 . 49 .
     %<tathà vidurmo munayaþ ÷atakratuü dvitãyagàmã na hi ÷abda eùa naþ ..>%)

#<dvitãyaþ>#, puü, (dbayoþ påraõaþ . àtmano dbitãyatvàdevàsya tathàtvam .) puttraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<dvitãyà>#, strã, (dvitãya + ñàp .) gehinã . bhàryà . ityamaraþ . 2 . 6 . 5 .. tithivi÷eùaþ . sà candrasya dbitãyakalàkriyàråpà . ÷uklapakùe 2 kçùõapakùe 17 etadaïkabodhità . iti jyotiùam .. * .. sà ca a÷vinãkumàrayorjanmatithiþ . yathà -- brahmovàca .
     %<råpaü kàntiranaupamyaü bhiùaktvaü sarvavastuùu .
     somapatva¤ca lokeùu sarvametadbhaviùyati ..
     mahàtapà uvàca .
     etat sarvaü dvitãyàyàma÷vibhyàü brahmaõà purà .
     dattaü yasmàttatasteùàü tithãnàmuttamà tithiþ ..
     etasyàü råpakàmastu puùpàhàro bhavennaraþ .
     saüvatsaraü ÷ucirnityaü sukharåpã bhavennaraþ ..
     a÷vibhyàü ye guõàþ proktàste tasyàpi bhavanti ca ..>% iti varàhapuràõam .. atra jàtaphalam .
     %<nikhilaguõagabhãro dàna÷ãlo dayàluþ svakulakumudacandraþ svacchacitto'ti÷åraþ .
     nijabhujabalagarvàcchàditàràtivargo bhavati vipulakãrtiryo dvitãyàprasåtaþ ..>% iti koùñhãpradãpaþ .. atha rathadbitãyà . skandapuràõe . àùàóhasya site pakùe dvitãyà puùyasaüyutà . tasyàü rathe samàropya ràmaü màü bhadrayà saha .. yàtrotsavaü pravçtyàtha prãõayecca dvijàn bahån . çkùàbhàve tithau kàryà sadà sà prãtaye mama .. sà yàtrà . màü jagannàtham .. atha manorathadvitãyà . sà ÷ràvaõa÷ukladvitãyà . %<matorathadvitãyàyàü divà vàsudevàrcanaü ràtrau candrodaye'rghyadànaü nakta¤ca bhojanàdikam ..>% yathà viùõudharmottare .
     %<devamabhyarcya puùpaistu dhåpadãpànulepanaiþ .
     udgacchata÷ca bàlendordadyàdarghyaü samàhitaþ ..
     naktaü bhu¤jãta ca naro yàvattiùñhati candramàþ .
     astaü gate na bhu¤jãta vratabhaïgabhayànnaraþ ..>% atha bhràtçdvitãyà . liïgapuràõe .
     %<kàrtike tu dvitãyàyàü ÷uklàyàü bhràtçpåjanam .
     yà na kuryàdvina÷yanti bhràtaraþ saptajanmani ..>% tasyà iti ÷eùaþ .. mahàbhàrate .
     %<kàrtike ÷uklapakùe tu dvitãyàyàü yudhiùñhira ! .
     yamo yamunayà pårbaü bhojitaþ svagçhe svayam ..
     tasyàü nijagçhe pàrtha ! na bhoktavyamato budhaiþ .
     yatnena bhaginãhastàdbhoktavyaü puùñibardhanam ..
     dànàni ca pradeyàni bhaginãbhyo vi÷eùataþ ..>% tathà .
     %<yama¤ca citragupta¤ca yamadåtàü÷ca påjayet .
     ardhya÷càtra pradàtavyo yamàya sahajadvayaiþ ..>% sahajadvayerbhaginãbhràtçbhiþ . arghyamantraþ . oü ehyehi màrtaõóaja pà÷ahasta yamàntakàlokadharàmare÷a ! . bhràtçdvitãyàkçtadevapåjàü gçhàõa càrghyaü bhagavannamaste .. praõàmamantraþ . oü dharmaràja namastubhyaü namaste yamunàgraja . pàhi màü kiïkaraiþ sàrdhaü såryaputtra namo'stu te .. yamunà¤ca saüpåjya namaskuryàt . oü yamasvasarnamaste'stu yamune lokapåjite . varadà bhava me nityaü såryaputtri ! namo'stu te .. annaü dattvà pañhati . bhràtastavànujàtàhaü bhuïkùva bhaktamidaü ÷ubham . prãtaye yamaràjasya yamunàyà vi÷eùataþ .. jyeùñhà tavàgrajàtàhamiti vadet . tathà yamadvitãyàyàü yàtràyàü maraõaü bhavet .. anadhyàyadvitãyà yathà . pre-ko-cai-càdvitãyàstàþ pretapakùe gate tu yà . yà ca kojàgare jàte caitràvalyàþ pare'pi yà .. càturmàsye samàpte ca dvitãyà yà bhavettithiþ . paràsvetàsvanadhyàyaþ puràõaiþ parikãrtitaþ .. iti tithitattvam ..
     %<pakùayormàghamàsasya dvitãyàü parivarjayet ..>% iti viùõupuràõam ..

#<dvitãyàkçtaü>#, tri, (dvitãyaü karùaõaü kçtamiti . kç¤o dvitãyatçtãya÷ambabãjàt kçùau . 5 . 4 . 58 . iti óàc .) vàradbayakçùñakùetram . ityamaraþ . 2 . 9 . 9 .. docasà bhåüi iti bhàùà ..

#<dvitãyàbhà>#, strã, (dvitãyà haridràvat àbhàtãti . à + bhà + kaþ .) dàruharidrà . iti ÷abdacandrikà ..

#<dvitràþ>#, tri, (dvau và trayo và . %<saükhyayàvyayàsannàdåràdhikasaükhyàþ saükhyeye .>% 2 . 2 . 25 . iti samàsaþ . %<bahubrãhau saükhyeye óajabahugaõàt .>% 5 . 4 . 73 . iti óac .) dbau và trayo và ime . iti saükùiptasàraþ . nityabahuvacanànto'yam .. (yathà, raghuþ . 5 . 25 .
     %<dbitràõyahànyarhasi soóhumarhan yàvad yate sàdhayituü tadartham ..>%)

#<dvidan>#, [t] tri, (dvau dantau yasya . %<vayasi dantasya datç .>% 5 . 4 . 141 . iti dantasya datç-àde÷aþ .) dantadvayayuktavçùàdiþ . iti hemacandraþ . 4 . 329 ..

#<dvidàmnã>#, strã, (dve dàmanã bandhanarajjå yasyàþ . %<dàmahàyanàntàcca .>% 4 . 1 . 27 . iti ïãp .) rajjudvayayuktàgauþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<dvidehaþ>#, puü, (dbàbhyàü deho'syeti . gajànanatvàdevàsya tathàtvam .) gaõe÷aþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (dvyàtmakarà÷iþ . iti jyotiùam ..)

#<dvidhà>#, vya, (dvi + %<saükhyàyà vidhàrthe dhà .>% 5 . 3 . 42 . iti dhà .) dviprakàram . iti mugdhabodham .. (yathà, devãbhàgavate . 3 . 6 . 5 .
     %<yathà dãpastathopàdheryogàt sa¤jàyate dvidhà .
     chàyevàdar÷amadhye và prativimbaü tathàvayoþ ..>%)

#<dvidhàgatiþ>#, puü, (dbidhà dbiprakàrà gatiryasya .) kumbhãraþ . iti hemacandraþ . 4 . 418 .. dviprakàragatiyukte, tri ..

#<dvidhàtuþ>#, puü, (dbau dhàtå yasya . devagajadehavattvàdevàsya tathàtvam .) gaõe÷aþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (dvau dhàtå tàmràdidhàtudravye yatra .) dhàtudvaye, klã ..

#<dvidhàtmakaü>#, klã, (dvidhà àtmà yasya . kap .) jàtãkoùam . iti ÷abdacandrikà ..

@<[Page 2,769c]>@
#<dvidhàlekhyaþ>#, puü, (dvidhà likhyate yatra . likha + àdhàre õyat .) hintàlavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. dbiprakàralekhanãye, tri ..

#<dvinagnakaþ>#, puü, (dbirdvitãyo nagnaka iva .) du÷carmà . iti hemacandraþ ..

#<dvipaþ>#, puü, (dvàbhyàü ÷uõóamukhàbhyàü pibatãti .) pà + kaþ .) hastã . ityamaraþ . 2 . 8 . 34 .. (yathà, màghe . 3 . 67 .
     %<tejomahadbhistamaseva dãpairdvipairasambàdhamayàmbabhåve ..>%) puü, nà÷ake÷araþ . iti ratnamàlà ..

#<dvipathaü>#, klã, (dvayoþ pathoþ samàhàraþ . taddhitàrthetyàdinà samàsaþ . %<çkpårabdhåþ pathàmànakùe .>% 5 . 4 . 74 . iti aþ .) pathadbayam . domàtà patha iti bhàùà . tatparyàyaþ . càrupathaþ 2 . iti hemacandraþ . 4 . 52 .. dvau panthànau yatretyarthe, tri ..

#<dvipadaþ>#, puü, (dbe pade yasya .) manuùyaþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 74 . 56 .
     %<bràhmaõo dvipadàü ÷reùñho gaurvariùñha÷catuspadàm ..>%) devaþ . pakùã . ràkùasaþ . yathà, pra÷nasàre .
     %<dvipade'pi caturbhedà nçdevapakùiràkùasàþ ..>%

#<dvipadarà÷iþ>#, puü, (dve pade yasya . sa càsau rà÷i÷ceti .) mithunam . tulà . kumbhaþ . kanyà . dhanuùaþ pårbàrdham . yathà, jyotistattve .
     %<mithunatulàghañakanyàdvipadàkhyà÷càpapårbabhàga÷ca ..>%

#<dvipamadaþ>#, puü, (dvipasya hastino madaþ .) hastimadaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dviparõã>#, strã, (dve dbe parõe yasyàþ . ïãp) vanakolã . iti ratnamàlà .. parõadbayayukte, tri ..

#<dvipàt>#, [d] tri, dbau pàdau yasya saþ . (pàdasya pàdbhàvaþ .) pàdadbayayuktaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<dvipàdyaü>#, klã, (dbau pàdau parimàõamasya . %<paõapàdamàùa÷atàd yat .>% 5 . 1 . 34 . iti yat .) dviguõadaõóaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 27 ..

#<dvipàyã>#, [n] puü, (dbàbhyàü mukha÷uõóàbhyàü pibatãti . pà + õiniþ .) hastã . iti hàràvalã . 14 ..

#<dvipçùñhaþ>#, puü, (dvau pçùñhau yasya .) ràjabhedaþ . tatparyàyaþ . brahmasambhavaþ 2 . iti hemacandraþ . 3 . 359 ..

#<dvibinduþ>#, puü, (dbau bindå yatra .) visargavarõaþ . yathà, bindudbibindumàtrau varõau kramànnuvã saüj¤au staþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. ÷ånyadbaya¤ca ..

#<dvimàtçjaþ>#, puü, (dbàbhyàü màtçbhyàü jàyate iti . jana + óaþ .) gaõe÷aþ . iti hemacandraþ . 3 . 210 ..

#<dvimukhaþ>#, puü, (dve mukhe yasya .) ràjasarpaþ . iti halàyudhaþ .. mukhadvayayukte, tri ..

#<dvimukhà>#, strã, (dve mukhe yasyàþ .) karkarã . iti ÷abdacandrikà .. gàóu iti bhàùà . jalaukàþ . iti halàyudhaþ .. joüka iti bhàùà .. (yathà, su÷rute uttaratantre . 54 adhyàye .
     %<cåravo dvimukhà÷caiva saptaivete purãùajàþ ..>%)

#<dvimukhàhiþ>#, puü, (dvimukhaþ ahiþ sarpaþ .) sarpavi÷eùaþ . ÷àükhinã iti bhàùà . tatparyàyaþ . ahãraliþ 2 ràjàhiþ 3 ràjasarpaþ 4 dvimukhaþ 5 sarpabhuk 6 . iti halàyudhaþ ..

#<dvimukhoragaþ>#, puü, (dvimukhaþ uragaþ sarpaþ .) ràjasarpaþ . iti jañàdharaþ ..

#<dvimårdhaþ>#, tri, (dvau mårdhànau yasya . %<dvitribhyàü ùa mårdhnaþ .>% 5 . 4 . 115 . iti ùa .) mastakadvayayuktaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (yathà, bhaññiþ . 4 . 41 .
     %<bahumårdhno dvimårdhàü÷ca trimårdhàü÷càhatàü mçdhe ..>%)

#<dviradaþ>#, puü strã, (dvau radau dantau pradhànatayà yasya . hastã . ityamaraþ . 2 . 8 . 34 .. (yathà, mahàbhàrate . 7 . 26 . 27 .
     %<kùobhayantaü tathà senàü dbiradaü nalinãmiva .
     dhana¤jayaü bhåtagaõàþ sàdhu sàdhvityapåjayan ..>%)

#<dviradàntakaþ>#, puü, (dviradànàü hastinàü antakaþ .) siühaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dvira÷anaü>#, klã, (dvirvàrama÷anaü bhojanam .) vàradvayabhojanam . yathà --
     %<munibhirdvira÷anaü proktaü vipràõàü martyavàsinàü nityam .
     ahani ca tamasvinyàü sàrdhapraharayàmàntaþ ..>% iti tithyàditattvam ..

#<dvirasanaþ>#, puü, (dve rasane jihve yasya .) sarpaþ . iti hàràvalã . 15 ..

#<dviràgamanaü>#, klã, (dvirvàraü vivàhàt paraü àgamanaü svàmigçhe ityarthaþ .) vivàhànantaraü badhvàþ pitçgehàt patigçhe punaràgamanam . yathà, nàràyaõapaddhatau .
     %<vçtte pàõigrahe gehàt pituþ patigçhaü prati .
     punaràgamanaü badhvàstaddviràgamanaü viduþ ..>% tasya ÷ubhakàladinàdi yathà . dãpikàyàm .
     %<strã÷uddhyàlighañàjasaüyutaravau kàle vi÷uddhe bhçguü saütyajya pratilomagaü ÷ubhadine yàtràprave÷ocite .
     tyaktràhastu niraü÷akaü navabadhåyàtràprave÷au patiþ kuryàdekapuràdiùu pratibhçgornecchanti doùaü budhàþ ..
     paitràgàre kucakusumayoþ sambhavo và yadi syàt kàlaþ ÷uddho na bhavati yadà saümukho vàpi ÷ukraþ .
     meùe kumbhe'lini ca na bhavet bhàskara÷cettathàpi svàmã bhadre'hani navabadhåü ve÷ayenmandiraü svam ..
     bhartargocara÷obhane dinapatau nàstaü gate bhàrgave sårye kãñaghañàjage ÷ubhadine pakùe ca kçùõetare .
     hitvà ca pratilomagau budhasitau jãvasya ÷uddhau tathà cànãtà guõa÷àlinã navabadhårnityotsavà modate ..
     ekagràme catuþ÷àle durbhikùe ràùñraviplave .
     patinà nãyamànàyàþ puraþ ÷ukro na duùyati ..>% tathà --
     %<kà÷yapeùu va÷iùñhaùu bhçgvàdityàïgiraþsu ca .
     bhàradbàjeùu vàtsyeùu prati÷ukro na doùabhàk ..>% ÷rãpatisaühitàyàü pracetàþ .
     %<puùyàdityasamãraõàditi vasuùvapyuttaràrevatãtàrànàyakarohiõãùu ÷ubhade meùàlikumbheravau .
     vàreùvijyasitenduvitsu ÷ubhade tàre pra÷aste vidhau kanyàmanmathamãnataulimçgabhe syàdaïganàdbyàgamaþ ..>% jyotiþsàrasaügrahe .
     %<vivàhamàsi prathamaü badhvà nàgamanaü yadi .
     tadà sarvamidaü cintyaü yugmàdyabdaü vicakùaõaiþ ..>% kçtyacintàmaõau .
     %<÷va÷råü hantyaùñame varùe ÷va÷ura¤ca da÷àbdike .
     sampràpte dbàda÷e varùe patiü hanti dbiràgame ..>% matsyasåkte .
     %<bhuktvà pitçgçhe kanyà bhuïkte svàmigçhe yadi .
     daurbhàgyaü jàyate tasyàþ ÷apanti kulanàyikàþ ..>% iti jyotistattvam .. niùkarùastu .
     %<vivàhamàsi prathamamanàgatàyà badhvà aùñamada÷amadbàda÷etaravarùe kàla÷uddhau vai÷àkhamàrga÷ãrùaphàlgunànyatamamàse ravi÷uddhau somabudhaguru÷ukrànyatamavàre candratàrànukåle rohiõãpunarvasumçga÷iraþpuùyottaràtrayahastasvàtãdhaniùñhàrevatãùu viùñibhinnakaraõeùu niùiddhetarayogeùu kanyàmithunatulàmãnalagneùu dviràgamanam .
     kasyacinmate budhavàro'pi niùiddhaþ .
     dakùiõadiïmukhagamanaü gamanamabhinavanàrãõàm .
     vyayamapi dhànyàdãnàü na budho budhavàsare kuryàt ..>% iti satkçtyamuktàvalã ..

#<dviràpaþ>#, puü, (dvirdvivàraü mukha÷uõóàbhyàmityarthaþ . à samyak pibatãti . pà + kaþ .) hastã . iti ÷abdamàlà ..

#<dviràùàóhaþ>#, puü, (dviþ àùàóhaþ .) mithunastharavyàrabdha÷uklapratipadàdidar÷àntamàsadvayam . sa ca àùàóhamalamàse bhavati . yathà, jyotiùe .
     %<mithunastho yadà bhànuramàvàsyàdvayaü spç÷et .
     dviràùàóhaþ sa vij¤eyo viùõuþ svapiti karkañe ..>% mihira÷ca .
     %<màdhavàdiùu ùañkeùu màsi dar÷advayaü yadà .
     dviràùàóhaþ sa vij¤eyaþ ÷ete tu ÷ràvaõe'cyutaþ ..>% iti malamàsatattvam .. anyacca .
     %<paurõamàsyà dvayaü yatra pårbàùàóhàdvayaü bhavet .
     dviràùàóhaþ sa vij¤eyo viùõuþ svapiti karkañe ..>% iti gàruóe 60 adhyàyaþ ..

#<dviruktaþ>#, tri, (dvirdvivàraü yathà tathà uktaþ .) dvivàrakathitaþ . yathà . dviruktayakùàdã dviþ . iti mugdhabodhalakùaõam ..

#<dviruktiþ>#, strã, (vaca + ktin . dvirdvivàraü uktiþ .) dbivàrakathanam . iti saükùiptasàraþ ..

@<[Page 2,770c]>@
#<dviråóhaþ>#, strã, (uhyate iti . vaha + karmaõi ktaþ . dviþ åóhà vivàhità .) dvivàravivàhità . tatparyàyaþ . didhiùåþ 2 punarbhåþ 3 . iti hemacandraþ . 3 . 189 ..

#<dviråpaþ>#, puü, (dvau råpau àkàrau yatra .) dyvàkàra÷abdàdiþ . yathà . dbiråpakoùàdiþ . dbivàragranthàvçttiþ . yathà . dbiråpacaõóyàdipàñhaþ . råpadbayayukte, tri ..

#<dvirephaþ>#, puü strã, (dvau rephau rakàravarõau yasya bhramaranàmni .) bhramaraþ . (yathà, kumàre . 3 . 27 .
     %<nive÷ayàmàsa madhurdvirephàn nàmàkùaràõãva manobhavasya ..>%) varvare, tri . ityamaraþ ..

#<dvivarùà>#, strã, (dvau varùau vayaþparimàõamasyàþ . dvivarùa + àrhãyaùñhak tasya luk ca .) dbihàyanã . dvivarùavayaskà gauþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 68 ..

#<dvivarùikà>#, strã, (dvivarùaiva . svàrthe kan . ñàpi %<pratyayasthàditi .>% 7 . 3 . 44 . iti ata itvam .) dvivarùà gauþ . iti hemacandraþ . 4 . 338 ..

#<dvivarùãõaþ>#, tri, (dvau varùau vayaþparimàõamasya . dbivarùa + khaþ .) dbivàrùikaþ . dbivarùavayaskaþ . iti pàõinãyavyàkaraõam ..

#<dvivàrùikaþ>#, tri, (dvivarùe bhavaþ . ñhak .) dvivarùabhavaþ . vatsaradbayajàtaþ . iti vyàkaraõam ..

#<dvivàhikà>#, strã, (dbàbhyàü pàr÷vàbhyàü vàhayatãti . vaha + õic + õvul . ñàpi ata itvam .) dolà . iti ÷abdamàlà ..

#<dvividaþ>#, puü, vànaravi÷eùaþ . iti hemacandraþ .. (ayaü hi narakàsurasya mitram . yathà, viùõupuràõe . 5 . 36 . 2 .
     %<narakasyàsurendrasya devapakùavirodhinaþ .
     sakhàbhavanmahàvãryo dvivido nàma vànaraþ ..>% sa tu balaràmeõa hataþ . yathà, tatraiva . 5 . 36 . 20 .
     %<tato balena kopena muùñhinà mårdhvni tàóitaþ .
     papàta rudhirodgàrã dvividaþ kùãõajãvitaþ ..>% ÷rãràmasya sacivavànaràõàmanyatamaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 279 . 23 .
     %<mainda÷ca dvivida÷caiva hanåmàü÷cànilàtmajaþ .
     jàmbavànçkùaràja÷ca sugrãvaþ sacivàþ smçtàþ ..>%)
     %<samudrasyottare tãre dbivido nàma vànaraþ .
     aikàhikajvaraü hanti tasya nàmànukãrtanàt ..>% iti jyotiùam ..

#<dvive÷arà>#, strã, (dvau ve÷au gamanàvasthànaråpau ràti dadàtãti . rà dàne + kaþ .) laghurathaþ . tatparyàyaþ . gantrã 2 laghvã 3 . iti hàràvalã . 162 ..

#<dvi÷aþ>#, [s] vya, (dvi + %<saükhyaikavacanàcca vãpsàyàm .>% 5 . 4 . 43 . iti vãpsàyàü ÷as .) dvau dvau . iti vãpsàrthe ca÷aspratyayaþ .. (yathà, su÷rute . 1 . 41 .
     %<dvi÷o và bahu÷o vàpi j¤àtvà doùe'vacàrayet ..>%)

@<[Page 2,771a]>@
#<dvi÷aphaþ>#, puü, (dvau dvau ÷aphau yasya .) dvikhurapa÷uþ . yathà, ÷rãbhàgavate . 3 . 10 . 22 .
     %<gaurajo mahiùaþ kçùõaþ ÷åkaro gavayo ruruþ .
     dvi÷aphàþ pa÷ava÷ceme aviruùñra÷ca saptamaþ ..>%

#<dviùa>#, la ¤a au vaire . iti kavikalpadrumaþ .. (adàüubhaü-sakaü-aniñ .) la ¤a, dveùñi dviùñe . au, advikùat . dviùanti mandà÷caritaü mahàtmanàm . iti kumàraþ . iti durgàdàsaþ ..

#<dviùatãtàpaþ>#, tri, (dviùatãü tapati tàpayatãti và . dviùatã + tapa + aõ . tapa + õic + ac và .) strã÷atrutàpakaþ . iti saükùiptasàravyàkaraõam ..

#<dviùan>#, [t] tri, (dveùñãti . dviùa + %<dviùo'mitre .>% 3 . 2 . 131 . iti ÷atç .) ÷atruþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 10 .. (yathà, màghe . 2 . 1 .
     %<yiyakùamàõenàhåtaþ pàrthenàtha dviùan muram ..>%)

#<dviùantapaþ>#, tri, (dbiùantaü tàpayatãti . tapa + õic + %<dviùatparayostàpeþ .>% 3 . 2 . 39 . iti khac . %<khaci hrasvaþ .>% 6 . 4 . 94 . iti hnasvaþ . %<arurdviùadajantasya mum .>% 6 . 3 . 67 . iti mum . tataþ saüyogàntatakàralopaþ .) ÷atruntapaþ . ÷atrutàpajanakaþ . iti saükùiptasàravyàkaraõam ..

#<dviùñaü>#, klã, (dviùa + ktaþ .) dbyaùñam . tàmram . ityamarañãkàsàrasundarã .. dbeùaviùaye, tri . (yathà, bhàùàparicchede . 151 .
     %<nivçttistu bhaveddveùàt dviùñasàdhanatàdhiyaþ ..>% tathàca .
     %<acokùaü duùñamucchiùñaü pàùàõatçõaloùñravat .
     dviùñaü vyuùitamasvàdu påti cànnaü vivarjayet ..>% iti su÷rute såtrasthàne 46 aþ ..

#<dviùñhaþ>#, tri, dbayostiùñhati yaþ . (dbi + sthà + kaþ .) ubhayasthaþ . yathà . saüyogasya dbiùñhatayeti jagadã÷aþ ..

#<dvisaptatiþ>#, strã, (dvyadhikà saptatiþ . %<vibhàùà catvàriü÷atprabhçtau sarveùàm .>% 6 . 3 . 49 . iti pakùe na àtvam .) dvyadhikasaptatiþ . iti jyotiùam .. 72 vàoyàttara iti bhàùà .. (yathà, manusaühitàyàm . 7 . 157 .
     %<pratyekaü kathità hyetàþ saükùepeõa dvisaptatiþ ..>%)

#<dvisahasràkùaþ>#, puü, (dvisahasraü akùãõi yasya . ùac samàse .) anantadevaþ . iti hemacandraþ ..

#<dvisãtyaü>#, tri, (dvivàraü sãtayà sahitam . dvisãtà + %<nau vayodharmati .>% 4 . 4 . 91 . iti yat .) vàradvayakçùñakùetram . docasà bhåüi iti bhàùà . tatparyàyaþ . dviguõàkçtam 2 dvitãyàkçtam 3 ÷ambàkçtam 4 sambàkçtam 5 dvihalyam 6 . ityamarabharatau ..

#<dvissvinnànnaü>#, klã, (dvissinnaü dviþpakvaü annaü taõóulam .) dviþsiddhataõóulam . yathà --
     %<dvisvinnamannaü pçthukaü ÷uddhaü de÷avi÷eùake .
     nàtyanta÷astaü vipràõàü bhakùaõe ca nivedane ..
     abhakùya¤ca yatãnà¤ca vidhavàbrahmacàriõàm .
     tàmbåla¤ca yathà brahman ! tathaite vastunã dhruvam ..>% iti brahmavaivarte brahmakhaõóam ..

#<dvihalyaü>#, tri, (dbivàraü halena kçùñam . dvihala + %<matajanahalàditi .>% 4 . 4 . 97 . iti yat .) dvidhàkçùñakùetram . ityamaraþ . 2 . 9 . 9 ..

#<dvihà>#, [n] puü, (dbàbhyàü ÷uõóadantàbhyàü hantãti . hana + kvip .) hastã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dvihàyanã>#, strã, (dvau hàyanau vatsarau vayaþkramau yasyàþ . %<dàmahàyanàntàcca .>% 4 . 1 . 27 . iti ïãp .) dvivarùà gauþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 68 .. (dvivarùavayaske tri . yathà, manuþ . 11 . 134 .
     %<÷uke dvihàyanaü vatsaü krau¤caü hatvà trihàyanam ..>%)

#<dvãndriyagràhyaþ>#, puü, (dbàbhyàmindriyàbhyàü gràhyaþ .) indriyadvayagrahaõãyaguõaþ . sa tu saükhyàdisaptadravyatvasnehasvaråpaþ . yathà --
     %<saükhyàdiraparatvànto dravatvaü sneha eva ca .
     ete tu dvãndriyagràhyà atha spar÷ànta÷abdakàþ ..>% iti bhàùàparicchedaþ ..

#<dvãpaü>#, klã, (dvau varõau ãyate iti . i gatau + bàhulakàt paþ .) vyàghracarma . iti dvãpi÷abdañãkàyàü bharataþ ..

#<dvãpaþ>#, puü klã, (dbirgatà dbayordi÷orvà gatà àpo yatra . kàkàkùigolakanyàyena dvayorityukte'pi caturdikùu iti siddhiþ . %<çkpårabdhåriti .>% 5 . 4 . 74 . iti yat . %<dvyantarupasargebhyo'pa ãt .>% 6 . 3 . 97 . iti ãt .) vàrimadhyatañam . jalaveùñitabhåmiþ . tatparyàyaþ . antarãpam 2 . ityamaraþ . 1 . 10 . 8 .. dvãpotpattiryathà . såryaþ sumeruü pradakùiõãkurvan ardhàü pçthvãü prakà÷ayati ardhàü tamasà àvçõoti . tadà bhagavadupàsanopacitàtikràntapuruùaprabhàvaþ priyavrato ràjà såryarathasamavegena jyotirmayarathena rajanãmapi dinaü kariùyàmãti pratij¤àü kçtvà saptavàraü dvitãyasårya iva såryamanuparyakràmat . asya rathacaraõanemiparikhàtàþ saptasindhava àsan . yaireva sindhubhiþ pçthivyàþ sà dvãpàþ kçtàþ . te jambu 1 plakùa 2 ÷àlmali 3 ku÷a 4 krau¤ca 5 ÷àka 6 puùkara 7 saüj¤akàþ . teùàü pårbasya yadvistàramànaü uttaratastato dbiguõena vistàramànena parimàõam . te sindhubhyo bahiþsamaü racitàþ . yathà sindhubhyo bahirekaika÷o dbãpàþ evaü dvãpànàmapi bahiþsindhavaþ . sa priyavrataþ barhiùmatãgarbhajànanugatànàtmajàn àgnidhredhmajihvayaj¤abàhuhiraõyaretoghçtapçùñamedhàtithivãtihotrasaüj¤akàn yathàsaükhyena ekaikasmin dvãpe ekaikamadhipatiü vidadhe . iti ÷rãbhàgavatãyapa¤camaskandhàt saügçhãtam .. * .. api ca .
     %<manoþ svàyambhuvasyàsan da÷a puttràstu tatsamàþ .
     yairiyaü pçthivã sarvà saptadvãpà sapattanà ..
     sasamudràkaravatã prativarùaü nive÷ità .
     sàyambhuve'ntare pårbamàdye tretàyuge tadà ..
     priyavratasya puttraistaiþ pauttraiþ svàyambhuvasya tu .
     priyavratàt prajàvanto vãràt kàmyàbhyajàyata ..
     kanyà sà tu mahàbhàgà kardamasya prajàpateþ .
     kanye dve da÷aputtrà÷ca samràñ kukùi÷ca te ubhe ..
     medhàgnibàhumitràstu trayo yogaparàyaõàþ .
     jàtismarà mahàbhàgà na ràjyàya mano dadhuþ ..
     priyavrato'bhyaùi¤cattàn sapta saptasu pàrthivàn .
     dvãpeùu teùu dharmeõa dbãpàüstàü÷ca nibodha me ..
     jambudvãpe tathàgnãdhraü ràjànaü kçtavàn pità .
     plakùadvãpe÷vara÷càpi tena medhàtithiþ kçtaþ ..
     ÷àlmale tu vapuùmantaü jyotiùmantaü ku÷àhvaye .
     krau÷cadvãpe dyutimantaü havyaü ÷àkàhvaye sutam ..
     puùkaràdhipati¤caiva savanaü kçtavàn sutam ..>% iti màrkaõóeyapuràõam ..
     %<bhåmerardhaü kùàrasindhorudaksthaü jambudvãpaü pràhuràcàryavaryàþ .
     ardhe'nyasmit dvãpaùañaksya yàmye kùàrakùãràdyambudhãnàü nive÷aþ ..
     ÷àkaü tataþ ÷àlbhalamatra kau÷aü krau¤ca¤ca gomedakapuùkare ca .
     dvayordbayorantaramekamekaü samudrayordvãpamudàharanti ..>% iti siddhànta÷iromaõiþ ..

#<dvãpakarpårajaþ>#, puü, (dvãpakarpåravat jàyate iti . jana + óaþ .) cãnakarpåraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dvãpakharjåraü>#, klã, (dvãpajàtam kharjåram .) mahàpàrevatam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dvãpajaü>#, klã, (dvãpàt jàyate iti . jana + óaþ .) mahàpàrevatam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dvãpavatã>#, strã, (dvãpaþ astyasyà iti . dvãpa + matup masya vaþ . ïãp .) nadã . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 70 . 28 .
     %<alaïkçtaü dvãpavatyà màlinyà ramyatãrayà ..>%) bhåmiþ . iti medinã . te, 198 ..

#<dvãpavàn>#, [t] puü, (dvãpo'styasya iti . dvãpa + matup masya vaþ .) samudraþ . nadaþ . iti medinã . te, 198 ..

#<dvãpa÷atruþ>#, puü, (dvãpasya dvãpinaþ ÷atruþ .) ÷atàvarã . iti ràjanirghaõñaþ .. (÷atamålã÷abde'sya vivaraõaü j¤àtavyam ..)

#<dvãpikà>#, strã, (dvãpo dvãpã nà÷yatayà astyasyà iti . dvãpa + ñhan .) ÷atàvarã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dvãpinakhaþ>#, puü, (dvãpino vyàghrasya nakhaþ .) vyàlanakhaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (sa tu bàlànàü kaõñhabhåùaõavi÷eùaþ . yathà, adhyàtmaràmàyaõe . 1 . 3 . 48 .
     %<kaõñhe lagnamaõivràtamadhyadvãpinakhà¤citam ..>%)

#<dvãpi÷atruþ>#, puü, (dbãpino vyàghrasya ÷atruþ .) ÷atamålã . iti jañàdharaþ ..

#<dvãpã>#, [n] puü, (dvãpaü carma astyasyeti . dvãpa + %<ata iti ñhanau .>% 5 . 2 . 115 . iti ñhan .) citrakaþ . vyàghraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 94 . 7 .
     %<nànàmçgagaõairdvãpitarakùavçkùagaõairvçtaþ ..>%)

#<dvãpyaþ>#, tri, dvãpe bhava ityarthe ùõyapratyayaþ .. (%<tatra bhavaþ .>% 4 . 3 . 53 . iti yat .) dvaipyaþ . (yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 16 . 31 .
     %<namo nàdeyàya ca dãpyàya ca ..>%)

#<dvç>#, sthagane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-sakaüaniñ .) vakàropadhaþ . dvarati . sthaganaü saüvaraõam . varaõe iti prà¤caþ . varaõaü svãkàraþ sthagana¤ceti govindabhaññaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<dvedhà>#, vya, (dvi + %<saükhyàyà vidhàrthe dhà .>% 5 . 3 . 42 . iti dhà . %<edhàcca .>% 5 . 3 . 45 . iti tasya edhàc .) dviprakàram . iti vyàkaraõam ..

#<dveùaþ>#, puü, (dviùa + bhàve gha¤ .) ÷atrutà . tatparyàyaþ . vairam 2 virodhaþ 3 vidveùaþ 4 dveùaõam 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, manuþ . 4 . 163 .
     %<nàstikyaü vedanindà¤ca devatànà¤ca kutsanam .
     dveùaü dambha¤ca màna¤ca krodhaü taikùõa¤ca varjayet ..>%) asya kàraõaü dviùñasàdhanatàj¤ànam . iti bhàùàparicchedaþ .. sa ca àtmano vi÷eùaguõaþ . iti siddhàntamuktàvalã .. tadva÷avartitvaniùedho yathà, ÷rãbhagavadgãtàyàm . 3 . 34 .
     %<indriyasyendriyasyàrthe ràgadveùau vyavasyitau .
     tayorna va÷amàgacchet tau hyasya paripanthinau ..>% %<indriyasyendrisyeti vãpsayà sarveùàmindriyàõàü pratyekamityuktam . arthe svasvaviùaye anukåle ràgaþ pratikåle dveùaþ ityevaü ràgadveùau vyavasthitau ava÷yambhàvinau .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã ..

#<dveùaõaü>#, klã, (dviùa + bhàve lyuñ .) dveùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 5 . 91 . 27 .
     %<akasmàccaiva pàrthànàü dveùaõaü nopapadyate ..>%)

#<dveùaõaþ>#, tri, (dbiùa + %<krudhamaõóàrthebhya÷ca .>% 3 . 2 . 151 . iti yuc .) ÷atruþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 10 .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 168 . 15 .
     %<pànapo dveùaõaþ krodhã nirghçõaþ paruùastathà ..>%)

#<dveùã>#, [n] tri, (dveùñi tacchãlaþ . dviùa + %<saüpçcànurudheti .>% 3 . 2 . 142 . iti ghinuõ .) ÷atruþ . iti hemacandraþ . 3 . 393 .. (yathà, raghuþ . 17 . 73 .
     %<tathàpi vavçdhe tasya tatkàridveùiõo ya÷aþ ..>%)

#<dveùñà>#, [ç] tri, (dveùñãti . dbiùa + tçc .) vidveùakarcà . iti dviùadhàtostçnpratyayena sàdhyaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 49 . 9 .
     %<dbeùñàrastasya naivàsan sa ca dveùñi na ka¤cana ..>%)

#<dveùyaþ>#, tri, (dbeùñumahaþ . yat .) dbeùaviùayaþ . vidveùàrhaþ . tatparyàyaþ . akùigataþ 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 45 .. (yathà, mahàbhàrate . 4 . 16 . 18 .
     %<mukhaü và yadi và duþkhaü dveùyaü và yadi và priyam .
     yathàvat sarvamàcakùva ÷rutvà dhàsyàbhi yatkùamam ..>% dviùyate'sàviti . dviùa + õyat . ÷atruþ . yathà, raghuþ . 1 . 28 .
     %<dveùyo'pi sammataþ ÷iùñastasyàrtasya yathauùadham .
     tyàjyo duùñaþ priyo'pyàsãdaïgulãvoragakùatà ..>%)

#<dvaiguõikaþ>#, tri, (dviguõàrthaü dravyaü dviguõam . tatprayacchati dviguõaü grahãtumekaguõaü dadàtãtyarthaþ . dviguõa + %<prayacchati garhyam .>% 4 . 4 . 30 . iti ñhak .) vçddhyàjãvaþ . iti hemacandraþ . 3 . 544 .. dviguõaü gçhõàti yaþ ityarthe ùõikapratyayaþ ..

#<dvaitaü>#, klã, (dbidhà itaü dvãtam . tasya bhàvaþ . yuvàdittvàt aõ . svàrthe aõ và .) dvayam . iti hemacandraþ . 6 . 60 .. (yathà, bhàgavate . 1 . 15 . 30 .
     %<vi÷oko brahmasampattyà saüchinnadbaitasaü÷ayaþ .
     lãnaprakçtinairguõyàdaliïgatvàdasambhavaþ ..>%) lokàdiråpam . ekàyano'sàviti÷lokavyàkhyàyàü ÷rãdharasvàmã .. (vanavi÷eùaþ .. gatadvike, tri . yathà, kiràte . 1 . 1 .
     %<savarõiliïgã viditaþ samàyayau yudhiùñhiraü dvaitavane vanecaraþ ..>%
     %<dvaitavane dvaitàkhye tapovane . yadvà, dve ite gate yasmàt tat dvãtam . dvãtava dvaitaü tacca tadvana¤ceti tasmin . ÷okamohàdirahite ityarthaþ ..>% iti taññãkàyàü mallinàthaþ ..)

#<dvaitavàdã>#, [n] tri, (dvaitaü jãva ã÷vara÷ceti dvayaü vadatãti . vada + õiniþ .) jãve÷varayorbhedavàdã . ã÷varàtiriktajãvavaktà . tasya mataü yathà, paramàtmano jãvàtmà pçthak tanmadhye keùà¤cinmate prakçtiratiriktà keùà¤cinmate prakçtiradçùñamàtre paryavasità evaü jãva÷ca pçthak . atra pramàõam . janmakarmamaraõànàü pratiniyamàdayugapatpravçtte÷ca . puruùabahutvaü siddhaü traiguõyaviparyayàccaiva .. iti sàïkhyamatam .. tatre÷varaþ sarvaj¤aþ paramàtmà eka eva . jãvaþ prati÷arãraü bhinnaþ vibhurnitya÷ca . iti gotamamatam .. iha brahmaõo jãvetaratvapratipàdanàt tayoradvaitaü nàbhimatam . netaro'nupapatterbhedavyapade÷àcca mukto'pyasçpya vyapade÷àdàkà÷o'rthàntaratvàdivyapade÷àdbhogamàtrasàmyaliïgàcceti såtrairmokùe'pi tayordvaitaniråpaõàcca . iti govindabhàùyamatam .. yato dvaitamate yuktireva pramàõaü yuktyà yat phalati tadeva sarvàdhyàtmavidyàpratipàdaka÷rutãnàü tàtparyam . iti ràmànujamata¤ca ..

#<dvaitãyãkaþ>#, tri, (dvitãya + tãyàdãkak . svàrthe và ãkak .) dbitãyaþ . yathà --
     %<dbaitãyãkatayà mito'yamagamattasya prabandhe mahàkàvye càruõi naiùadhãyacarite sargo nisargojjvalaþ ..>% iti naiùadham . 2 . 110 ..

#<dvaidhaü>#, vya, (dvi + %<saükhyàyà vidhàrthe dhà .>% 5 . 3 . 42 . iti dhà . %<dvitryo÷ca dhamu¤ .>% 5 . 3 . 45 . iti dhà ityasya dhamu¤ .) dviprakàram . iti vyàkaraõam .. (yathà, harivaü÷e . 1 . 30 .
     %<tadaõóamakaroddvaidhaü divaü bhuvamathàpi ca ..>% klã, %<dhamu¤antàt svàrthe óadar÷anam .>% iti vàrtikoktyà óaþ . ràj¤àü ùaóguõànàmanyatamaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 18 ..) ekena sandhirapareõa vigrahaþ iti dvau prakàrau dvaidhaü nipàtitam . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (tacca dvividham . yathà, manuþ . 7 . 167 .
     %<balasya svàmina÷caiva sthitiþ kàryàrthasiddhaye .
     dvividhaü kãrtate dvaidhaü ùàóguõyaguõavedibhiþ ..>%) vivàdaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (dviprakàram . yathà, manuþ . 8 . 73 .
     %<bahutvaü parigçhõãyàt sàkùidvaidhe naràdhipaþ .
     sameùu tu guõotkçùñàn guõadvaidhe dvijottamàn ..>% tri . yathà, %<pathi dvedhàni tçõàni .>% iti siddhàntakaumudã ..)

#<dvaipaþ>#, puü, (dvãpino vikàraþ dvaipam . dvãpa + %<pràõirajatàdibhyo'¤ .>% 4 . 3 . 154 . iti a¤ . tena parivçtaþ . %<dvaipavaiyàghràda¤ .>% 4 . 2 . 12 . itya¤ .) dvãpicarmàvçtarathaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 53 .. dvãpasambandhini vyàghracarmasambandhini ca tri .. (yathà, su÷rute cikitsitasthàne 9 adhyàye .
     %<dvaipaü dagdhaü carma màtaïgajaü và bhinne sphoñe tailayuktaü pralepaþ ..>%)

#<dvaipàyanaþ>#, puü, (dvãpaü ayanaü utpattisthànaü yasya . sa eva . svàrthe praj¤àditvàt và aõ .) vyàsaþ . iti hemacandraþ . 3 . 511 .. (saniruktirasya janmakathà yathà mahàbhàrate . 1 . 63 . 83 -- 85 .
     %<iti satyavatã hçùñà labdhvà varamanuttam .
     parà÷areõa saüyuktà sadyo garbhaü suùàva sà ..
     jaj¤e ca yamunàdvãpe pàrà÷aryaþ sa vãryavàn .
     sa màtaramanuj¤àpya tapasyeva mano dadhe ..
     smçto'haü dar÷ayiùyàmi kçtyeùviti ca so'bravãt ..
     evaü dvaipàyano jaj¤e satyavatyàü parà÷aràt .
     nyasto dvãpe sa yadbàlastasmàddvaipàyanaþ smçtaþ ..>% hradavi÷eùaþ . atra duryodhanaþ pàõóavabhayàt àtmànaü stambhayitvà sthitaþ . yathà, mahàbhàrate . 9 . 31 . 2 .
     %<àsàdya ca kuru÷reùñha ! tadà dvaipàyanaü hradam .
     stambhitaü dhàrtaràùñreõa dçùñvà taü salilà÷ayam .
     vàsudevamidaü vàkyamabravãt kurunandanaþ ..>%)

#<dvaipyaü>#, tri, (dvãpe bhavam dvãpasya idam và . dvãpa + %<dvãpàdanusamudraü ya¤ .>% 4 . 3 . 10 . iti ya¤ .) dvãpasambandhi . dvãpa÷abdàt idamarthe ùõyapratyayena sàdhyam . iti vyàkaraõam .. (yathà, màdhe . 3 . 76 .
     %<vikrãya di÷yàni dhanànyuråõi dvaipyànasàvuttamalàbhabhàjaþ .
     tarãùu tatratyamaphalgubhàõóaü sàüyàtrikànàvapato'bhyanandat ..>%)

#<dvaimàturaþ>#, puü, (dvayormàtrorapatyam . dvimàtç +
     %<màturutsaükhyàsaübhadrapårbàyàþ . 4 . 1 . 115 .>% iti aõ uttva¤ca .) gaõe÷aþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 40 .. (asya dvimàtçtvakathà skandapuràõe gaõe÷akhaõóe uktà yathà --
     %<àvirbhaviùye sadane vareõyasya mahãpateþ .
     trailokyarakùaõàrthàya vighnasyàsya pra÷àntaye .
     pàlanàya svabhaktànàü sàdhutràõàya bhåsuràþ ..
     ÷iva uvàca .
     ityuktrà puùpakàgarbhaü pravive÷a tadaiva saþ .
     àgate navame màsi pràsåta puùpakà ÷i÷um ..
     caturbàhumibhàsya¤ca danturaü sundarekùaõam .
     àyudhàni ca catvàri bibhrataü tejasànvitam ..
     dçùñvà sà krandanaü cakre'riùñametat kimàgatam .
     ÷rutvà càkrandanaü tasyà vareõyaþ sagaõo yayau ..
     dadar÷a bàlakaü so'pi vismitaþ saha tairgaõaiþ .
     uvàca sevakàn ràjà tyajatainaü sarovare ..
     ÷i÷umàdàya te yàtàþ pàr÷vasyaivà÷rame ÷ubhe .
     kàsàre taü ÷i÷uü tyaktrà yayuþ sarve nijaü puram ..
     aparasmin dine pàr÷vamuniþ snànàya càgataþ .
     tadaiva dadç÷e tena bàlako'dbhutadar÷anaþ ..
     à÷caryamakarottatra bhayabhãtastathàbhavat .
     à÷rame kena me tyaktamariùñasukhadàyinãm ..
     tapasà nu phalaü dàtumãdç÷ãü dhçtavàüstanum .
     rakùituü sarvalokànàü paramàtmà nijecchayà ..
     sundaro bàlakaþ kena tyakto'yamãdç÷o bahiþ .
     nãtvà svamà÷ramaü cainaü pàlayiùye prayatnataþ ..
     ityuktrà jagçhe bàlamàliliïga mudà muniþ .
     tamànãtaü muneþ patnã dadar÷a dãpavatsalà .
     uvàca nijabhartàraü suprasannànanàmbujà ..
     dãpavatsalovàca .
     kimànãtaü mahat svàmin bhç÷amà÷caryakàrakam .
     idaü vainàyakaü råpaü mamàbhàti dvijarùabha ! ..
     idameva ÷riyaþ sthànaü idameva tapaþphalam .
     idameva paraü brahma yogidhyeyaü sanàtanam .
     idameva paraü teja àditye yadadhiùñhitam .
     idameva hi vedàntà neti neti pracakùate ..
     ÷iva uvàca .
     ityuktrà harùasampannà bharturàdàya bàlakam .
     stanapànaü dadau tasmai tataþ sà dãpavatsalà .
     dvitãyàcandravadbàlo vçddhiü yàto dine dine ..>%) jaràsandhaþ . iti medinã . re, 268 .. (asya dvimàtçtvakàraõaü jaràsandha÷abde draùñavyam ..) dvimàtçje, tri . iti hemacandraþ . 3 . 210 .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 4 . 355 .
     %<bhinna÷ãlà tayorbhàtrordhãrdvaimàturayoþ punaþ ..>%)

@<[Page 2,773b]>@
#<dvaimàtçkaþ>#, puü, (dve màtçke iva yasyàsau dbimàtçkaþ . sa eva svàrthe aõ .) nadãvçùñijalodbhåtadhànyabhçto de÷aþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dvaiùaõãyà>#, strã, (dveùaõaü dveùamarhatãti . chaþ .) nàgavallãbhedaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dvyakùaraü>#, klã, (dbayorakùarayoþ samàhàraþ .) varõadvayam . dbayorakùaram . (dve akùareyatra .) akùaradbayayukta÷abdàdau, tri .. (yathà, bhàgavate . 2 . 9 . 6 .
     %<sa cintayan dvyakùaramekadàmbhasyupà÷çõot dbirgaditaü vaco vibhuþ ..>%)

#<dvyaïgulaü>#, tri, (dve aïgulã pramàõamasya . %<tatpuruùasyàïguleriti .>% 5 . 4 . 86 . iti ac .) aïgulidvayaparimitam . yathà, jyotiùatattve .
     %<akàïgulàtha såcyagrà kàùñhã dvyaïgulamålikà .
     ÷aïkucchàyà bhavettatra tacchàyàü parikalpayet ..>% dvayoraïgulyoþ samàhàraþ iti vàkye aïgulidvayamàtre, klã . iti mugdhabodham .. (dve aïgulã yasya iti vigrahe . %<aïgulerdàruõi .>% 5 . 4 . 114 . iti ùac . dbyaïgulaü dàru .. iti vyàkaraõam ..)

#<dvya¤jalaü>#, tri, (dvàva¤jalã parimàõamasya (%<dvitribhyàma¤jaleþ .>% 5 . 4 . 102 . iti ñac .) a¤jalidbayaparimitam . dvayora¤jalyoþ samàhàraþ iti vàkye a¤jalidvayamàtre, klã . iti mugdhabodham ..

#<dvyaõukaü>#, klã, (dvau aõå kàraõe yasya . kap .) paramàõusramavetadravyam . paramàõudvayàtmakam . tacca pratyakùàdiviùayam . yathà, bhàùàparicchede . 38 .
     %<viùayo dvyaõukàdistu brahmàõóànta udàhçtaþ ..>% tasya parimàõamanityam . yathà --
     %<anityaü dvyaõukàdau tu saükhyàjanyamudàhçtam ..>% iti bhàùàparicchede . 111 ..

#<dvyanyaþ>#, tri, dbàbhyàmanyaþ iti pa¤camãtatpuruùe kçte . dbibhinnaþ .. dve anyeyasya . iti bahuvrãhau . dvibhinnakaþ . dvayoranyayoþ samàhàraþ . iti vàkye, klã ..

#<dvyarthaþ>#, tri, (dvau arthau yasya .) arthadvayayukta÷abdàdiþ . asya pramàõaü ràghavapàõóavãyàdigranthe draùñavyam ..

#<dvyaùñaü>#, klã, (hemaråpye dve a÷nute iti . a÷a + gatyartheti ktaþ . ióabhàvaþ .) tàmram . ityamaraþ . 2 . 9 . 97 ..

#<dvyahaþ>#, puü, ahardvayam . dva ahanã samàhçte . iti puüliïgasaügrahe bharataþ ..

#<dvyàtmakaþ>#, puü, (dvau råpau àtmànau yasya .) mithunakanyàdhanurmãnarà÷ayaþ . yathà, jyotistattve .
     %<carasthiradvyàtmakanàmadheyà meùàdayo'mã krama÷aþ pradiùñàþ ..>%

#<dvyàhikaþ>#, tri, (dvyahe bhavaþ . ñha¤ . bàhulakàt na aic .) dinadvayabhavaþ . dvyahe bhava ityarthe ùõikapratyayaþ ..

#<dha>#

#<dha>#, dhakàraþ . sa tavargacaturtho varõo vya¤janonaviü÷a÷ca . asyoccàraõasthànaü dantaþ . iti vyàkaraõam .. (yathà, ÷ikùàyàm . 17 . %<dantyà ëtulasàþ smçtàþ .>% iti ..) asya svaråpaü yathà --
     %<dhakàraü parame÷àni ! kuõóalã mokùaråpiõã .
     àtmàditattvasaüyuktaü pa¤cadevamayaü sadà ..
     pa¤capràõamayaü devi ! tri÷aktisahitaü sadà .
     tribindusahitaü varõaü dhakàraü hçdi bhàvaya ..
     pãtavidyullatàkàraü caturvargapradàyakam ..>% iti kàmadhenutantram ..
     %<trikoõaråparekhàyàü trayo devà vasanti ca .
     vi÷ve÷varã vi÷vamàtà vàmataþ skandhataþ sthità ..>% iti varõoddhàratantram .. asya dhyànaü yathà --
     %<ùaóbhujàü meghavarõà¤ca raktàmbaradharàü paràm .
     varadàü ÷obhanàü ramyàü caturvargapradàyinãm ..
     evaü dhyàtvà dhakàrantu tanmantraü da÷adhà japet ..>% asya nàmàni yathà --
     %<dho dhanàrtho ruciþ sthàõuþ sàtvato yoginãpriyaþ .
     mãne÷aþ ÷aïkhinã toyaü nàge÷o vi÷vapàbanã ..
     dhiùaõà dharaõà cintà netrayugmaü priyo matiþ .
     pãtavàsà trivarõà ca dhàtà dharmaplavaïgamaþ ..
     sandar÷o mohano lajjà vajratuõóàdharaü dharà .
     vàmapàdàïgulermålaü jyeùñhà surapuraü bhavaþ ..
     spar÷àtmà dãrghajaïghà ca dhane÷o dhanama¤cayaþ ..>% iti nànàtantra÷àstram ..

#<dhaü>#, klã, (dadhàti sukhamiti . dhà + óaþ .) dhanam . iti medinã . dhe, 1 ..

#<dhaþ>#, puü, (dadhàti dharati vi÷vamiti . dhà + óaþ .) brahmà . (dadhàti nidhimiti .) kuveraþ . (dadhàti jãvànàü ÷ubhà÷ubhamiti .) dharmaþ . iti medinã . dhe, 1 ..

#<dhakka>#, ka nà÷ane . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüparaü-sakaü-señ .) kopadhaþ . nà÷anaü naùñãkaraõam . ka, ghakkayati pàpaü gaïgà . iti durgàdàsaþ ..

#<dhañaþ>#, puü, (dhaü dhanaü añati gacchati pràpnoti tolyatveneti . dha + añ + ac . ÷akandhvàditvàt sàdhuþ .) tulà . ityamaraþ . 3 . 5 . 17 .. taràju iti dhàóà iti ca bhàùà . (etanniruktiryathà --
     %<dhakàràddharmamuddiùñaü ñakàràt kuñilaü naram .
     dhçto dhàrayase yasmàddhañastenàbhidhãyate ..>% iti divyatattvadhçtavacanam ..) tulàrà÷iþ . yathà, cyotistattve .
     %<siüho vçpa÷ca maùa÷ca kanyà dhanvã dhaño ghañaþ .
     arkàdãnàü trikoõàni målàni rà÷ayaþ kramàt ..>% tulàparàkùà . iti parãkùàtattvam .. asya vivaraõaü tulà÷abde draùñavyam .. (dharmaþ . iti viùõunàradau .. yathà --
     %<arcayettu dhañaü pårbaü tataþ ÷iùñàü÷ca påjayet ..>% iti divyatattvadhçtavacanam ..)

#<dhañakaþ>#, puü, (dhañena tulayà kàyatãti . kai + kaþ .) caturda÷avallaparimàõam . dbicatvàriü÷adraktikà . iti lãlàvatã .. nandivçkùaþ . tatparyàyo yathà, bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .
     %<dhavo dhaño nanditaruþ sthiro gauro dhurandharaþ ..>%

#<dhañaparãkùà>#, strã, (dhañasya tulàyàþ parãkùà .) tulàparãkùà . tatra dhañotpattividhiryathà . pitàmahaþ .
     %<chitvà tu yaj¤iyaü vçkùaü yåpavanmantrapårbakam .
     praõamya lokapàlebhyastulà kàryà manãùibhiþ ..>% yåpavaditi yåpacchedanavihitasarvetikartavyatàtide÷aþ . sà ca oü svadhite mainaü hiüsãriticchedanamantravi÷eùàdiråpà iti vyavahàrapradãpaþ ..
     %<mantraþ saumyo vànaspatyacchedane japya eva ca .
     caturasrà tulà kàryà dçóhà çjvã tayaiva ca ..
     kañakàni ca deyàni triùu sthàneùu càrthavat ..>% kañakàni balayàni .
     %<caturhastà tulà kàryà pàdau copari tatsamau ..>% atra sàdhàraõatvena ÷àradàtilakokto hasto gràhyaþ . yathà --
     %<caturviü÷atyaïgulàóhyaü hastaü tantravido viduþ .
     yavànàmaùñabhiþ këptaü mànàïgulamitãritam ..>% yavànàü taõóulãkçtànàm .
     %<yavànàü taõóulairekamaïgulaü càùñabhirbhavet .
     adãrghayojitairhasta÷caturviü÷atiraïgulaiþ ..>% iti kàlikàpuràõàt .. pramàõantu pàr÷vena yavànàm . %<ùaóyavàþ pàr÷vasanmitàþ .>% iti kàtyàyanavacanàt .. * .. anayorvyavasthàmàha kàpilapa¤caràtram .
     %<aùñabhistairbhavejjyeùñhaü madhyamaü saptabhiryavaiþ .
     kanyasaü ùaóbhiruddiùñamaïgulaü munisattama ! ..>% kanyasaü kaniùñham . pàdau stambhau . upari mçttikopari . tatsamau caturhastàvityarthaþ . vastutastu uparitatsamau upari tatsamaü kàùñhàntaraü yayoþ pàdayostau .. * .. stambhapramàõamàha vyàsaþ .
     %<hastadvayaü nikheyantu proktaü muõóakayordvayoþ .
     ùaóhastantu tayoþ proktaü pramàõaü parimàõataþ ..>% muõóakayoþ stambhayoþ . ùaóhastaü nikhàtahastadvayena samaü arthànmçttikopari hastacatuùñayamityarthaþ .
     %<antarantu tayorhastau bhavedadhyardhameva và .>% tayoþ stambhayoþ . hastàvantaraü hastadbayaparimitamadhyamityarthaþ . adhyardhaü sàrdhahastadbayam . etattu ÷àlavçkùodbhavà kàryà pa¤cahastàyatà tulà . iti viùõåktapa¤cahastàyatatulàviùayam . vyavahàradãpikàpyevam .. * .. atha dhañàropaõavidhiþ . pitàmahaþ .
     %<hastadvayaü nikheyantu pàdayorubhayorapi .>% atra hastadvayaü mçttikàbhyantare . hastacatuùñayaü mçttikopari . tathà --
     %<toraõe ca tathà kàrye pàr÷vayorubhayorapi ..
     dhañàduccatare syàtàü nityaü da÷abhiraïgulaiþ .
     avalambau ca kartavyau toraõàbhyàmadhomukhau ..
     mçõmayau såtrasambaddhau dhañamastakacumbinau .
     pràïmukho ni÷calaþ kàryaþ ÷ucau de÷e dhañastathà ..>% nàradaþ .
     %<÷ikyadvayaü samàsàdya dhañakarkañayordçóham .
     ekatra ÷ikye puruùamanyatra tulayecchilàm ..>% pitàmahaþ .
     %<pràïmukhàn kalpayet darbhàn ÷ikyayorubhayorapi .
     pa÷cime tolayet karténanyasmin mçttikàü ÷ubhàm ..
     piñakaü pårayettasmin iùñakàgràvapàü÷ubhiþ ..>% atra mçttikeùñakàgràvapàü÷ånàü vikalpaþ .
     %<parãkùakà niyoktavyàstulàmànavi÷àradàþ .
     baõijo hemakàrà÷ca kàüsyakàràstathaiva ca .
     kàryaþ parãkùakairnityamavalambasamo dhañaþ ..
     udaka¤ca pradàtavyaü dhañasyopari paõóitaiþ .
     yasminna plavate toyaü sa vij¤ayaþ samo dhañaþ ..
     tolayitvà naraü pårbaü pa÷càttamavatàrya tu .
     dhañastu kàrayennityaü patàkàdhvaja÷obhitam ..
     tata àvàhayeddevàn vidhinànena mantravit .
     vàditratåryaghoùai÷ca gandhamàlyànulepanaiþ ..
     pràïmukhaþ prà¤jalirbhåtvà pràóvivàkastato vadet ..>% pràóvivàkasamàkhyà tu pçcchatãti pràñ vivecayatãti vivàkaþ . iti vyavahàramàtçkà .. * .. tathà ca bçhaspatiþ .
     %<vivàde pçcchati pra÷naü pratipannaü tathaiva ca .
     priyapårbaü pràgvadati pràóvivàkastataþ smçtaþ ..>% vastutastu pràóvivàkasamàkhyàmàha kàtyàyanaþ .
     %<vyavahàrà÷ritaü pra÷naü pçcchati pràóiti sthitiþ .
     vivecayati yastasmin pràóvivàka iti smçtaþ ..>% abhi÷astaü pçcchatãti pràñ tadanuråpaü divyaü vivinakti iti vivàkaþ . pràñ càsau vivàka÷ceti karmadhàrayaþ .. * .. asya kàmyatvena navagrahapåjàmàha matsyapuràõam .
     %<navagrahamakhaü kçtvà tataþ karma samàrabhet .
     anyathà phaladaü puüsàü na kàmyaü jàyate kvacit ..>% tata÷ca pràóvivàkaþ pårbaü kàryaü pçcchet nivedita¤ca vivecayet . tato'bhiyuktaü tolayitvà avatàrya dharmàvàhanàdi kuryàt . pitàmahaþ .
     %<ehyehi bhagavan dharma divye hyasmin samàvi÷a .
     sahito lokapàlai÷ca vasvàdityamarudgaõaiþ ..
     àvàhya ca dhañe dharmaü pa÷càdaïgàni vinyaset ..>% aïgàni parivàradevatàþ .
     %<indraü pårbe tu saüsthàpya prete÷aü dakùiõe tathà .
     varuõaü pa÷cime bhàge kuveraü uttare tathà ..
     agnyàdilokapàlàü÷ca koõabhàgeùu vinyaset .. * ..
     indraþ pãto yamaþ ÷yàmo varuõaþ sphàñikaprabhaþ .
     kuvera÷ca suvarõàbho vahni÷càpi suvarõabhaþ ..
     tathaiva nirçtiþ ÷yàmo vàyurdhåmraþ pra÷asyate .
     ã÷ànastu bhavet ÷ukla anantaþ ÷ukla eva ca ..
     brahmà caiva bhavedrakta evaü dhyàyet kramàdimàn ..
     indrasya dakùiõe pàr÷ve vasånàvàhayedbudhaþ .
     dharo dhruvastathà soma àpa÷caivànilo'nalaþ ..
     pratyåùa÷ca prabhàsa÷ca vasavo'ùñau prakãrtitàþ .. * ..
     deve÷e÷ànayormadhye àdityànàü tathàyanam .
     dhàtàryamà ca mitra÷ca varuõo'ü÷urbhagastathà ..
     indro vivasvàn påùà ca parjanyo da÷amaþ smçtaþ .
     tatastvaùñà tato viùõurajaghanyo jaghanyajaþ ..
     ityete dvàda÷àdityà manunà parikãrtitàþ ..>% ajaghanyo jaghanyajaþ . iti viùõorvi÷eùaõam . * .
     %<agneþ pa÷cimabhàge tu rudràõàmayanaü viduþ .
     vãrabhadra÷ca ÷ambhu÷ca giri÷a÷ca mahàya÷àþ ..
     ajaikapàdahibradhnaþ pinàkã càparàjitaþ .
     bhuvanàdhã÷vara÷caiva kapàlã ca vi÷àüpatiþ ..
     sthàõurbhava÷ca bhagavàn rudrà÷caikàda÷a smçtàþ ..>% mahàya÷àþ vi÷àüpatirbhagavàü÷ceti vi÷eùaõàni ..
     %<prete÷arakùasormadhye màtçsthànaü prakalpayet .
     bràhmã màhe÷varã caiva kaumàrã vaiùõavã tathà .
     vàràhã caiva màhendrã càmuõóà gaõasaüyutà ..>% gaõasaüyuteti vi÷eùaõam .. * ..
     %<nirçteruttare bhàge gaõe÷àyatanaü viduþ .
     varuõasyottare bhàge marutàü sthànamucyate ..
     ÷vasanaþ spar÷ano vàyuranilo màrutastathà .
     pràõaþ pràõe÷ajãvau ca maruto'ùñau prakãrtitàþ ..
     dhañasyottarabhàge tu durgàmàvàhayedbudhaþ .
     etàsàü devatànà¤ca svanàmnà påjanaü viduþ ..>% vi÷eùamàha brahmapuràõam .
     %<oïkàràdisamàyuktaü namaskàràntakãrtitam .
     svanàma sarvasattvànàü mantra ityabhidhãyate ..
     anenaiva vidhànena gandhapuùpe nivedayet .
     ekaikasya prakartavyaü yathoddiùñaü krameõa tu ..>% mantra ityabhidhànàdanenaivetyevakàra÷rute÷ca idaü dravyaü omamukàya namaþ iti yojyaü na tu dharmàyàrdhyaü prakalpayàmi namaþ iti mitàkùaroktam . pramàõàbhàvàdananvayàcca . pitàmahaþ .
     %<bhåùàvasànaü dharmàya dattvà càrghyàdikaü kramàt .
     ardhyàdi pa÷càdaïgànàü bhåùàntamupakalpayet ..
     gandhàdikàü naivedyàntàü paricaryàü prakalpayet .>% etat sarvaü pràóvivàkaþ kuryàt . yathà --
     %<pràóvivàkastato vipro vedavedàïgapàragaþ .
     ÷rutavratopapanna÷ca ÷àntacitto vimatsaraþ ..
     satyasandhaþ ÷ucirdakùaþ sarvapràõihite rataþ .
     upoùitaþ ÷uddhavàsàþ kçtadantàdidhàvanaþ ..
     sarvàsàü devatànà¤ca påjàü kuryàdyathàvidhi ..>% raktagandhapuùpàdãnàha nàradaþ .
     %<raktairgandhai÷ca màlyai÷ca dhåpadãpàkùatàdibhiþ .
     arcayettu dhañaü pårbaü tataþ ÷iùñàü÷ca påjayet ..>% dhañaü dharmam . tathà ca viùõunàradau .
     %<dharmaparyàyavacanaü dhaña ityabhidhãyate .>% ÷iùñhànindràdãn . avi÷eùàt sarvatra raktànvayaþ . mitàkùaràyàntu dharmapåjana eva raktatvaniyamaþ . tathà --
     %<caturdikùu tato homaþ kartavyo vedapàragaiþ .
     àjyena haviùà caiva samidbhirhomasàdhanaiþ ..
     sàvitryà praõavenaiva svàhàntenaiva homayet ..>% sàvitryà gàyattryà . tena praõavàdikàü gàyittrãmuccàrya punaþ svàhàkàràntaü praõavamuccàrya samidàjyacarån pratyekamaùñottara÷ataü juhuyàditi mitàkùarà . vastutastu gàyattrãhome yogiyàj¤avaùkyaþ .
     %<praõavavyàhçtibhyà¤ca svàhànte homakarmaõi .
     tena praõavàdikàü savyàhçtikàü gàyattrãmuccàrya svàhàkàràntaü punaþ praõavamuccàrya àjyapàyasasamidho militvà aùñottara÷ataü juhuyàt làghavàt . ataeva daivataikye hi dadhipayasostantreõànuùñhànam . aindraü dadhyamàvàsyàyàmaindraü payo'màvàsyàyàmiti ÷ràddhavivekaþ .. * ..>% yattu pa¤calàïgalamahàdàne .
     %<parjanyàdityarudrebhyaþ pàyasaü nirvapeccarum .
     ekasminneva kuõóe ca gururyasmai nivedayet ..
     palà÷asamidhastadvadàjyaü kçùõatilàüstathà ..>% iti matsyapuràõàt .. caturõàü hotéõàü madhye yasmai guruþ parjanyàdibhyo homaü kurviti àj¤àü karoti sa eva parjanyàya àdityàya rudrebhyastattanmantraiþ pàyasaü palà÷asamidàjyakçùõatilàü÷ca pratyekaü juhuyàditi bhåpàlaprabhçtibhiruktam . tadyuktaü tadvaditi tathetyàbhyàü pratyekadravyeõa homavidhànàt . ataeva ratnàkarakçdbhi÷caruü juhuyàdityuktrà tadbaditi palà÷àdi juhuyàdityuktam . ataeva vçùotsarge vàcaspatimi÷raprabhçtibhiragnyàdihoma÷eùapàyasapåùahoma÷eùapiùñakàbhyàü militàbhyàü sakçt sviùñikçddhomo vihitaþ . a÷aktau tu .
     %<homo grahàdipåjàyàü ÷atamaùñàdhikaü bhavet .
     aùñàvi÷atiraùñau và ÷aktyapekùyamathàpi và ..>% iti devãpuràõãyàdipadadar÷anàt atràpyanyà saïkhyà unneyà . evaü matsyapuràõe .
     %<÷çõu ràjan mahàbàho taóàgàdiùu yo vidhiþ .
     vedyàstu parito gartàratnimàtràstrimekhalàþ ..
     nava saptàthavà pa¤ca yonivaktrà nçpàtmaja .>% iti navàdikuõóànuktrà --
     %<svalpe'pyekàgnimatkàryo vitta÷àñhyàdçte nçbhiþ ..>% iti dar÷anàdatràpi a÷aktàvekàgnividhiriti vadanti . atra pràóvivàkagçhyeõaiva homaþ .
     %<divyeùu sarvakàryàõi pràóvivàkaþ samàcaret .
     adhvareùu yathàdhvaryuþ sopavàso nçpàj¤ayà ..>% iti mitàkùaràdhçtapitàmahavacanàt . adhvaryuryajamànamàtram . na càtra bhinna÷àkhinàmçtvijàü rathakàravadbidyàprayuktikalpaneti vàcyam . bràhmaõamàtrasya nànà÷àkhàpàñhavidhànena kalpanànupapatteþ . tathà ca manuþ . %<vedànadhãtya vedau và vedaü vàpi yathàkramam . aviplutabrahmacaryo gçhasthà÷ramamàcaret ..>% iti . pràya÷cittahomastu sàmagànàü mahàvyàhçtibhiþ .
     %<yatra vyàhçtibhirhomaþ pràya÷cittàtmako bhavet .
     catasrastatra kartavyàþ strãpàõigrahaõe yathà ..
     api vàj¤àtamityeùà pràjàpatyàpi vàhutiþ .
     hotavyà trirvikalpo'yaü pràya÷cittavidhiþ smçtaþ ..>% iti chandogapari÷iùñàt .. na tu ÷àñyàyanahomo bhavadevabhaññoktaþ . trirvikalpa ityanena tasya niràsàt . bhaññanàràyaõàdibhirapramàõãkçtatvàcca .. * .. pitàmahaþ .
     %<tolayitvà naraü pårbaü tasmàttamavatàrya ca .
     pràïmukhaþ prà¤jalirbhåtvà pràóvivàkastato vadet ..
     ehyehi bhagavan dharma ! divye hyasmin samàvi÷a .
     sahito lokapàlaistvaü vasvàdityamarudgaõaiþ ..
     ta¤càrthamabhiyuktasya lekhayitvà tu patrake .
     mantreõànena sahitaü kuryàttasya ÷irogatam ..
     àdityacandràvanilo'nala÷ca dyaurbhåmiràpo hçdayaü yama÷ca .
     aha÷ca ràtri÷ca ubhe ca sandhye dharmo'pi jànàti narasya vçttam ..
     imaü mantravidhiü kçtsnaü sarvadivyeùu yojayet .
     àvàhana¤ca devànàü tathaiva parikalpayet .. * ..
     dhañamàmantrayeccaivaü vidhinànena mantravit .
     tvaü dhaño brahmaõà sçùñaþ parãkùàrthaü duràtmanàm ..
     dhakàràddharmamuddiùñaü ñakàràt kuñilaü naram .
     dhçto dhàrayase yasmàddhañastenàbhidhãyate ..
     tvaü vetsi sarvabhåtànàü pàpàni sukçtàni ca .
     tvameva deva ! jànãùe na viduryàni mànavàþ ..
     vyavahàràbhi÷asto'yaü mànuùaþ ÷uddhimicchati .
     tadenaü saü÷ayàdasmàddharmatastràtumarhasi .. * ..>% lekhanaprakàramàha nandipuràõam .
     %<÷ubhe nakùatradivase ÷ubhe rà÷idinagrahe .
     lekhayet påjyadeve÷àn rudrabrahmajanàrdanàn ..
     pårbadigvadano bhåtvà lipij¤o lekhakottamaþ .
     nirodho hastabàhvo÷ca masãpatravidhàraõe ..>% matsyapuràõa¤ca ..
     %<÷ãrùopetàn susampannàn sama÷reõigatàn samàn .
     akùaràn lekhayedyastu sa naro lekhakaþ smçtaþ ..>% iti dànasàgaraþ .. dhàrayase ityatra bhàvayase iti pàñho'nupayuktaþ . tathà hi . kuñilaü pàpinaü saü÷ayopapannaü và . àdye pàpinamityetàvanmàtràbhidhànamanupapannaü årdhvagatyà ÷uddhasyàpi j¤àpanàt dbitãye pårbasiddhatvena j¤àpanànupapattiþ . tasmàt kuñilaü vyavahàràbhi÷astaü dhàrayase ityevàrthaþ . ataeva upasaühàre saü÷ayàdasmàdityuktam . ataeva kàlikàpuràõe'pi . mànuùastolyate tvayãtyuktamiti .. * .. smçtisamuccayavyavahàradãpikayorviùõuþ . dhaña¤casamayena gçhõãyàt tulàdhàraka¤ca .
     %<dharmaparyàyavacanaü dhaña ityabhidhãyate .
     tvameva dhaña jànãùe na viduryàni mànavàþ ..
     vyavahàràbhi÷asto'yaü mànuùaþ ÷uddhimicchati .
     tadenaü saü÷ayàdasmàddharmatastràtumarhasi ..
     brahmaghnà ye smçtà lokà ye lokàþ kåñasàkùiõaþ .
     tulàdhàrasya te lokàstulàü dhàrayato mçùà ..>% samayena tvameva dhaña ityàdiniyamena . dhañaü gçhõãyàt yojayet . tulàdhàraka¤ca brahmaghnà ye ityàdinà niyamenetyarthaþ . atra nànàmunipraõãtamantràõàm ekatarapàñhyànàü samànaprayojanànàü yavabrãhivadvikalpa iti granthagauravàtte na likhitàþ . abhi÷astapràóvivàkapàñhyànàntu dçùñàrthànàü samuccayaþ . pitàmahaþ .
     %<nityaü deyàni divyàni ÷ucaye càrdravàsase .>% ÷ucaye jananamaraõà÷aucarahitàya . kùatinaü prati yàj¤avalkyadãpakalikàyàü nàradaþ .
     %<hastakùateùu sarveùu kuryàddhaüsapadàni ca .
     tànyeva punaràlakùeddhastau binduvicitritau ..>% ityagnividhau hastakùatinau hastakùatamalaktàdinà cihnitaü kçtvà kùatàntaraü jàtaü na và iti j¤àtavyamiti sutaràü kùatino divyàdhikàraþ . nàradaþ .
     %<ahoràtrãùite snàte àrdravàsasi mànave .
     pårbàhõe sarvadivyànàü pradànamanukãrtitam .. * ..>% dhañànumantraõàt pràgapi punastolnamàha kàlikàpuràõam .
     %<upoùitaü tathà snàtaü mçtsamaü prathamaü tulàm .
     santolya kàrayedrekhàmavatàryànumantrayet ..>% yàj¤avalkyaþ .
     %<tulàdhàraõavidvadbhirabhiyuktastulà÷ritaþ .
     pratimànasamãbhåto rekhàü kçtvàvatàritaþ ..
     tvaü tule satyadhàmàsi purà devairvinirmatà .
     tat satyaü vada kalyàõi ! saü÷ayànmàü vimocaya ..
     yadyasmin pàpakçnmàtastato màü tvamadho naya .
     ÷uddha÷cet gamayordhvaü màü tulàmityabhimantrayet ..>% tulàdhàraõàbhij¤airbaõigàdibhiþ pàùàõàdipratimànasamãkçtastulàdhiråóhaþ abhi÷asto divyàdhikàrã . yena sannive÷ena pratimànasamãkaraõada÷àyàü yatra pàdàdayo vyavasthitàþ ÷ikyarajjava÷ca tatra pàõóulekhenàïkayitvà piñakàdavatàritaþ tvantuleti mantreõa tulàü pràrthayet . satyaü sandigdhàrthasya svaråpaü vada dar÷aya . pàpakçdasatyavàdã ÷uddha÷ca satyavàdã . mantra÷càyaü smàrtaþ pauràõikatvàt ÷åbrairapi pàñhyaþ . vedamantravarjaü ÷ådrasyeti chandogàhnikadhçtasmçtau vedeti vi÷eùaõàt ÷ràddhavi÷vadevàdau tu vi÷eùato namaskàramantravidhànàt smàrtamantro'pi niùiddhaþ . prapa¤castu tithitattve'nusandheyaþ . strãparãkùàyàmaùi avikçta eva prayojyaþ . divyànãha vi÷uddhaye ityanena sandigvàrthasandehanivçttiphalakatayàvi÷eùeõa strãpuükartçkadivyavidhànena mànuùaþ ÷uddhimicchatãtyanena ca prakçtàvåhàyogàt . ataeva patnãü sannahyàjyaü no dhehãti mantre dvibahupatnãkayajamànakartçkaprayoge'pi na dvibahuvacanoha ityuktam .. * .. patrasthapratij¤eyàrthasya ÷odhyàya tasya svasya bodhàya ÷ràvaõamàha nàradaþ .
     %<asumartha¤ca patrasthamabhiyuktaü yathàrhataþ .
     saü÷ràvya mårdhni tasyaiva nyasya deyo yathàkramam ..>% deyo divyavi÷eùaþ pràóvivàkeneti ÷eùaþ .. * .. tataþ ÷iro'vasthitapatrakaü ÷odhyaü naraü dhañe punaràropayet . punaràropayettasmin ÷iro'vasthitapatrakamiti smaraõàt . tulàropita¤ca naraü vinàóãpa¤cakakàlaü ÷atatrayagurvakùaroccàraõayogyam .
     %<mà kànte pakùasyànte paryàkà÷e de÷e svàpsãþ .
     kàntaü vaktraü vçttaü pårõaü candraü matvà ràtrau cet .
     kùutkùàmaþ pràñaü÷ceta÷ceto ràhuþ kråraþ pràdyàttasmàddhvànte harmyasyànte ÷ayyaikànte kartavyà ..>% iti ÷lokasya pa¤cadhà pàñhayogyakàlaü pa¤capalàtmakaü yàvat tàvat sthàpayet .. yathà, smçtiþ .
     %<jyotirvidbràhmaõaþ ÷reùñhaþ kuryàt kàlaparãkùaõam .
     vinàóyaþ pa¤ca vij¤eyàþ parãkùàkàlakovidaiþ ..>% tatkàla÷ca jyotiùe .
     %<da÷agurvakùaràþ pràõaþùañ pràõàþ syàdvinàóikà .
     tàsàü ùaùñyà ghañã j¤eyàhoràtraü ghañikàstathà ..>% tathà ùaùñyà .. * .. pitàmahaþ .
     %<sàkùiõo bràhmaõàþ ÷reùñhà yathàdçùñàrthavàdinaþ .
     j¤àninaþ ÷ucayo'lubdhà niyoktavyà nçpeõa tu ..
     ÷aüsanti sàkùiõaþ sarve ÷uddhya÷uddhã nçpe tathà .
     tulito yadi vardheta sa ÷udbaþ syànna saü÷ayaþ ..
     samo và hãyamàno và na vi÷uddho bhavennaraþ .
     alpadoùaþ samo j¤eyo bahudoùastu hãyate ..>% alpatvaü vyabhicàre àliïganàdinà . caurye tadde÷agamanàdinà .. * .. tatra punastolanamàha bçhaspatiþ .
     %<dhañe'bhiyuktastulito hãna÷ceddhànimàpnuyàt .
     tatsamastu punastolyo vardhito vijayã bhavet ..>% ÷odhyaþ svalpadoùàïgãkàre'pi pradhànadoùanirõayàrthaü tatraiva punastolanãyaþ . aïgavaiguõyasambhàvanàyàntu prayogàntaramiti . yadà cànupalabhyamànadçùñakàraõaka eva kakùàdãnàü chedanàdistadàpya÷uddhiþ .
     %<kakùacchede tulàbhaïge dhañakarkañayostathà .
     rajjucchede'kùabhaïge ca tathaivà÷uddhimàdi÷et ..>% iti bçhaspativacanàt .. kakùaü ÷ikyatalam . dhañakarkañau tulàntayoþ ÷ikyàdhàràvãùadbakràvàyasakãlakau karkaña÷çïganibhau . akùaþ pàdaþ . stambhayorupariniviùñastulàdhàrapañña iti mitàkùarà .. dàróhyaprayojakaþ kãlakaþ . iti halàyudhaþ .. madhyakañakamiti pàrijàtaþ .. yadà tu dç÷yamànakàraõaka evaiùàü bhaïgastadà punaràropayet . ÷ikyàdicchedabhaïgeùu punaràropayennaramiti smçteþ . tata÷ca .
     %<çtvikpurohitàcàryàndakùiõàbhi÷ca toùayet .
     evaü kàrayità ràjà bhuktvà bhogàn manoramàn .
     mahatãü kãrtimàpnoti brahmabhåyàya kalpate .. * ..>% tadayaü saïkùepaþ . pràóvivàko lokapàlàdinamaskàrapårbakaü yathoktalakùaõàü tulàü kuryàt . tataþ ùaóhastau sudçóhau stambhau kçtvà hastadvayavyavadhànena dakùiõottarayordi÷orhastadvayanikhananaü kçtvà paññadhàrakãlakàgrastambhayorupari madhye pàr÷vadbaye ca vihitacchidraü madhyacchidranive÷italohàïku÷apaññakaü nidhàya upari kãlakasya tatpaññakasya madhyasthitàïku÷ena tulàmadhyavalayasthalauhàïku÷aü saüyu¤jyàt . eva¤ca madhye stambhayorantarà tiryak tulàdaõóastiùñhati tulàgrasthitàbhyàmàyasakãlakàbhyàü ÷ikyadvayarajjubandhanaü kuryàt . tulàyàþ pàr÷vayoþ pràkpratyakdi÷ostoraõastambhau tulàto da÷àïgulocchràyau kàryau toraõayorupari såtrasambaddhau mçõmayàvadhomukhau dhañamastakacumbitau avalambau kàryau . yathàvalambavi÷leùàbhyàü tulàyàmavanatirunnati÷ca j¤eyà tathà jaladvàràpi . iti divyatattvam .. * .. asya prayogastulà÷abde draùñavyaþ ..

#<dhañã>#, strã, (dhana + ac . nipàtanàt nasya ñaþ . gauràditvàt ïãù .) cãravastram . iti medinã . ñe, 19 .. kaupãnam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<dhañãdànaü>#, klã, (dhañyà cãravastrasya dànam .) garbhàdhànànantarastrãsampradànakacãravastradànam . yathà, jyotiþsàrasaügrahe .
     %<måla÷ravaõahasteùu puùyàdityuttaràsu ca .
     mçgapauùõe dhañã deyà saumyavàre ÷ubhe tithau ..>%

#<dhaõa>#, dhvàne . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüakaü-señ .) dhaõati mçdaïgaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<dhattåraþ>#, puü, (dhayati pibatãva prakçtim . dhe + bàhulakàt urac . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) dhuståraþ . iti hemacandraþ . 4 . 217 .. (yathà, kà÷ãkhaõóe . 29 . 94 .
     %<dharmàdharmaguõacchettrã dhattårakusumapriyà ..>%)

#<dhana>#, rave . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-akaüseñ .) dhanati mçdaïgaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<dhana>#, li ra dhànye . iti kavikalpadrumaþ .. (hvàüparaü-akaü-señ .) dhànyamiha dhànyakriyà . ra, vaidikaþ . li, dadhanti bhåmirdhànyamutpàdayati ityarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<dhanaü>#, klã, (dhanati rautãti . dhana rave + pacàdyac .) snehapàtram . iti ÷abdaratnàvalã .. godhanam . iti medimedãnã . ne, 12 .. (yathà, harivaü÷e . 73 . 33 .
     %<anujagmu÷ca gopàlàþ kàlayanto dhanàni ca ..>%) jãvanopàyaþ . (dadhanti dhànyàdikamutpàdayatãti . dhana + ac . yadvà, dadhàti sukhamiti . dhà + %<képévçjimandinidhà¤aþ kyuþ .>% uõàü 2 . 81 . ityatra %<bàhulakàt kevalàdapi kyuþ .>% ityujjvaladattokteþ kyuþ .) draviõam . (yathà, udbhañe .
     %<dhanairniùkulãnàþ kulãnà bhavanti dhanairàpadaü mànavà nistaranti .
     dhanebhyaþ paro nàsti bandhurhi loke dhanànyarjayadhvaü dhanànyarjayadhvam ..>%) tatparyàyaþ . dravyam 2 vittam 3 svàpateyam 4 riktham 5 çktham 6 vasu 7 hiraõyam 8 draviõam 9 dyumnam 10 arthaþ 11 ràþ 12 vibhavaþ 13 . ityamaraþ . 2 . 9 . 90 .. kà¤canam 14 lakùmãþ 15 bhogyam 16 sampat 17 vçddhiþ 18 ÷rãþ 19 vyavahàryam 20 . iti ràjanirghaõñaþ .. raiþ 21 bhogaþ 22 . iti jañàdharaþ .. svam 23 . iti ÷abdaratnàvalã .. tasya vaidikaparyàyàþ . magham 1 rekõaþ 2 riktham 3 vedaþ 4 varivaþ 5 ÷vàtram 6 ratnam 7 rayiþ 8 kùatram 9 bhagaþ 10 mãlum 11 gayaþ 12 dyumnam 13 indriyam 14 vasu 15 ràyaþ 16 ràdhaþ 17 bhojanam 18 tanà 19 nçmõam 20 bandhuþ 21 medhàþ 22 ya÷aþ 23 brahma 24 draviõam 25 ÷ravaþ 26 vçtram 27 vçtam 28 . ityaùñàviü÷atireva dhananàmàni . iti vedanighaõñau 2 adhyàyaþ .. * .. tattrividhaü yathà --
     %<dhanantu trividhaü j¤eyaü ÷uklaü ÷avalameva ca .
     kçùõa¤ca tasya vij¤eyo vibhàgaþ saptadhà pçthak ..
     kramàyattaü prãtidàyaü pràpta¤ca saha bhàryayà .
     avi÷eùeõa sarveùàü varõànàü trividhaü dhanam ..
     vai÷eùikaü dhanaü dçùñaü bràhmaõasya trilakùaõam .
     yàjanàdhyàpane nityaü vi÷uddhàcca pratigrahaþ ..
     trividhaü kùattriyasyàpi pràhurvai÷eùikaü dhanam .
     yuddhàrthalabdhaü karajaü daõóyavadhyàpahàrataþ ..
     vai÷eùikaü dhanaü dçùñaü vai÷yasyàpi trilakùaõam .
     kçùigorakùabàõijyaü ÷ådrasyaibhyastvanugrahàt ..
     kuùãdakçùibàõijyaü prakurvãta svayaü kçtam .
     àpatkàle svayaü kurvannainasà yujyate dbijaþ ..>% iti gàruóe 216 kutracit 210 adhyàyaþ .. * .. dhanabhàgino dàya÷abde draùñavyàþ . dhanàbhàgino yathà --
     %<kubjavàmanakha¤jànàü klãvànàü ÷vitriõàmapi .
     unmattànàü tathàndhànàü dhanabhàgo na vidyate ..
     ÷ayyàsanasthànamàtra¤chàyà cànnaü bhujikriyà .
     etàvaddãyate daitya nàrthabhàgaharà hi te ..>% iti vàmanapuràõe 75 adhyàyaþ .. * .. adhanà yathà --
     %<traya evàdhanà ràjan ! bhàryà dàsastathà sutaþ .
     yatte samadhigacchanti yasya te tasya taddhanam ..>% iti màtsye 31 adhyàyaþ .. * .. dhanasya pràõatulyatvamuktaü yathà --
     %<yadetaddraviõaü nàma pràõà ete bahi÷caràþ .
     sa tasya harate pràõàn yo yasya harate dhanam ..>% iti kårme 29 adhyàyaþ .. * ..
     %<aparàvàdhamakle÷aü prayatnenàrjitaü dhanam .
     svalpaü và vahulaü vàpi deyamityabhidhãyate ..>% aparàvàdhaü parapãóàrahitam . akle÷aü pàtrakle÷àjanakam .. * .. tàmasadhanaü yathà --
     %<pàr÷vikadyåtacauryàrtipratiråpakasàhasaiþ .
     vyàjenopàrjitaü yattu tat kçùõaü samudàhçtam ..>% pàr÷vikaþ pàtratayà yo'rjayati . àrtyà parapãóayà . pratiråpeõa kçtrimaratnàdinà . sàhasena samudrayànagiryàrohaõàdinà . vyàjena bràhmaõave÷ena ÷ådràdinà . kçùõaü tàmasam .. * .. ràjasadhanaü yathà --
     %<kusãdakçùibàõijya÷ulkagànànuvçttibhiþ .
     kçtopakàràdàpta¤ca ràjasaü samudàhçtam ..>% anuvçttyà sevayà .. * .. sàttvikadhanaü yathà --
     %<÷ruta÷auryatapaþkanyà÷iùyayàjyànvayàgatam .
     dhanaü saptavidhaü ÷uddhaü munibhiþ samudàhçtam ..>% ÷rutenàdhyayanena . ÷auryeõa jayàdinà . tapasà japahomadevàrcàdinà . kanyàgataü kanyayà sahàgataü ÷va÷uràderlabdham . ÷iùyàgataü gurudakùiõàdinà . yàjyàgataü àrtvijyalabdham . anvayàgataü dàyàdebhyo labdham . ÷uddhaü sàttvikam . iti ÷uddhitattve devalanàradau .. * .. dhanaprayoganakùatràõi yathà, a÷vinã . punarvasuþ . puùyaþ . uttaraphalgunã . hastà . pårbàùàóhà . uttaràùàóhà . ÷ravaõà . dhaniùñhà . ÷atabhiùà . uttarabhàdrapat . rohiõã . iti jyotiùam .. * .. dhanaprayoganiùedho yathà,
     %<àjaü yamadvandbamahitraya¤ca ÷atrudbayaü vàtayugaü mahe÷aþ .
     kàryo na caiteùu dhanaprayogo mçdau gaõe gràhyamçõaü na deyam ..>% iti samayapradãpaþ .. arthapra÷aüsà yathà -- arthebhyo'tha pravçddhebhyaþ saüvçttebhyasta tastataþ . kriyàþ sarvàþ pravartante parvatebhya ivàpagàþ .. arthena hi vimuktasya puruùasyàlpacetasaþ . vicchidyante kriyàþ sarvà grãùme kusaritã yathà .. so'yamarthaü parityajya sukhakàmaþ sukhaidhitaþ . pàpamàcarate kartuü tadà doùaþ pravartate .. yasyàrthàstasya mitràõi yasyàrthàstasya bàndhavàþ . yasyàrthàþ sa pumàn loke yasyàrthàþ sa ca paõóitaþ .. yasyàrthàþ sa ca vikrànto yasyàrthàþ sa ca buddhimàn . yasyàrthàþ sa mahàbàhuryasyàrthàþ sa guõàdhikaþ .. arthasyaite parityàge doùàþ pravyàhçtà mayà . ràjyamutsçjatà dhãra ! yena buddhistvayà kçtà .. yasyàrthà dharmakàmàrthàstasya sarvaü pradakùiõam . adhanenàrthakàmena nàrthaþ ÷akyo vicinvatà .. harùaþ kàma÷ca darpa÷ca dharmaþ krodhaþ ÷amo damaþ . arthàdetàni sarvàõi pravartante naràdhipe .. yeùàü na÷yatyayaü loka÷caratàü dharmacàriõàm . te'rthàstvayi na dç÷yante durdineùu yathà grahàþ .. iti ràmàyaõeyuddhakàõóe ÷rãràmaü prati ÷rãlakùmaõavàkyam .. * .. arthanindà yathà --
     %<arthamanarthaü bhàvaya nityaü nàsti tataþ sukhale÷aþ satyam .
     puttràdapi dhanabhàjàü bhãtiþ sarvatraiùà vihità nãtiþ ..>% ityàdi mohamudgare draùñavyam .. * .. anugrahàrthaü bhagavatà dhanaharaõam . yathà --
     %<ràjan yamanugçhõàmi harisye taddhanaü ÷anaiþ .
     tato'dhanaü tyajantyasya svajanà duþkhaduþkhitam ..>% iti ÷rãbhàgavatam ..

#<dhanakeliþ>#, puü, (dhanaiþ keliþ krãóà yasya .) kuberaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<dhanacchåþ>#, strã, (dhanaü chyati nà÷ayatãti . cho ya lånau + bàhulakàt åþ .) kareñupakùã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<dhana¤jayaþ>#, puü, (dhanaü jayati sampàdayatãti . ji + khac + mum . %<dhanamicchet hutà÷anàt .>% ityukterasya tathàtvam .) agniþ . citrakavçkùaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 56 .. (dhanaü jayati arãn nirjitya arjayatãti . ji + khac + mum ca .) arjunaþ . (asya niruktiryathà, mahàbhàrate . 4 . 42 . 13 .
     %<sarvàn janapadàn jitvà vittamà÷ritya kevalam .
     madhye dhanasya tiùñhàmi tenàhurmàü dhana¤jayam ..>%) nàgabhedaþ . sa tu jalà÷ayàdhipatiþ . (yathà, mahàbhàrate . 2 . 9 . 9 .
     %<kambalà÷vatarau nàgau dhçtaràùñrabalàhakau .
     maõimàn kuõóadhàra÷ca karkoñakadhana¤jayau ..>%) dehamàrutaþ . sa ca ÷arãravàhyapa¤cavàyvantargataþ iti medinã . ye, 120 .. (%<dhana¤jayaþ poùaõakaraþ .>% iti vedàntasàraþ . 33 ..
     %<na jahàti mçta¤càpi sarvavyàpã dhana¤jayaþ ..>% iti subodhinã ..)
     %<dhana¤jayastathà ghoùe mahàrajatavarõakaþ .
     lalàñe corasi skandhe hçdi nàbhau tvagasthiùu ..>% iti ÷àradàtilakañãkàyàü ràghavabhaññaþ .. arjunavçkùaþ . iti ratnamàlà .. * .. (gotravi÷eùaþ . tadbaü÷ãye, tri . yathà, mahàbhàrate . 2 . 33 . 34 .
     %<dhana¤jayànàmçùabhaþ susàmà sàmago'bhavat ..>% viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 83 .
     %<anirde÷yavapurviùõurvãro'nanto dhana¤jayaþ ..>% yat digvijaye dhanaü prabhåtaü ajayattena dhana¤jayaþ . %<pàõóavànàü dhana¤jayaþ .>% iti bhagavadvacanàt . iti ÷àïkarabhàùyam .. ùoóa÷advàparasya vyàsaþ . yathà, devãbhàgavate . 1 . 3 . 30 .
     %<trayyàruõiþ pa¤cada÷e ùoóa÷e tu dhana¤jayaþ ..>%)

#<dhanadaþ>#, puü, (dhanaü dayate pàlayatãti . de ïa pàlane + %<àto'tupasarge kaþ .>% 3 . 2 . 3 . iti kaþ .) kuberaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 72 .. (yathà, devãbhàgavate . 5 . 3 . 40 .
     %<triviùñapaü grahãùyàmi jitvendraü varuõaü yamam .
     dhanadaü pàvaka¤caiva candrasåryau vijitya ca ..>% brahmà asya tapasà santuùña enaü dhane÷aü cakàra . yathà, adhyàtmaràmàyaõe . 7 . 1 . 38 .
     %<dadau tattapasà tuùño brahmà tasmai varaü ÷ubham .
     mano'bhilaùitaü tasya dhane÷atvamakhaõóitam ..>%) hijjalavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (dhanadaþ à÷rayitvenàstyasyeti ac . himavata ekade÷aþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 19 . 16 .
     %<dhanadaü samatikramya himavanta¤ca parvatam ..>% dhanaü dadàtãti . dà + kaþ .) dàtari, tri . iti medinã . de, 32 .. (yathà, kàmandakãyanãtisàre . 3 . 23 .
     %<udvejayati bhåtànikråravàk dhanado'pi san ..>%)

#<dhanadàkùã>#, strã, (dhanadasya kuberasya akùi iva piïgalaü puùpaü yasyàþ . ùac samàse . striyàü ïãp .) latàkara¤jaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dhanadànujaþ>#, puü, (dhanadasya kuberasya anujaþ kaniùñhaþ .) ràvaõaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, raghuþ . 12 . 53 .
     %<nigrahàt svasuràptànàü vadhàcca dhanadànujaþ .
     ràmeõa nihitaü mene padaü da÷asu mårdhasu ..>%)

#<dhanadàyã>#, [n] puü, (dhanaü dadàti upàsakàyeti . dà + õiniþ . %<dhanamicchet hutà÷anàt .>% iti vacanàdevàsya tathàtvam .) agniþ . iti ÷abdaratnàvalã .. dhanadàtari, tri ..

#<dhanandadà>#, strã, (dhena dhanena nandaü ànandaü dadàtãti . dà + kaþ .) buddha÷aktibhedaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<dhanapatiþ>#, puü, (dhanànàü patiþ .) kuveraþ . iti dhana¤jayaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 12 . 3 .
     %<tathà dhanapateryakùà guhyakà ràkùasàstathà ..>%) asya utpattiryathà -- mahàtapà uvàca .
     %<÷çõu cànyàü vasupaterutpattiü pàpanà÷inãm .
     yathà vàyuþ ÷arãrastho dhanadaþ sambabhåva ha ..
     àdyaü ÷arãraü yattasmin vàyurantasthito'bhavat .
     prayojanànmårtimattvamàdi÷an kùetradevatàþ ..
     tatràmårtasya vàyostu utpattiþ kãrtyate mayà .
     tàü ÷çõuùva mahàbhàga ! kathyamànàü mayànagha ! ..
     brahmaõaþ sçjataþ sçùñiü mukhàdvàyurviniryayau .
     pracaõóa÷arkaràvarùã taü brahmà pratyaùedhayat ..
     mårto bhavasva ÷ànta÷ca tatrokto mårtimàn bhavan .
     sarveùà¤caiva devànàü yadvittaü phalameva ca ..
     tat sarvaü pàhi noktaü tasmàddhanapatirbhavet .
     tasya brahmà dadau tuùñastithimekàda÷ãü prabhuþ ..
     tasyàmanagnipakvà÷ã yo bhavenniyataþ ÷uciþ .
     tasyàstu dhanado devastuùñaþ sarvaü prayacchati ..
     eùà dhanapatermårtiþ sarvakilviùanà÷inã .
     ya etàü ÷çõuyàdbhaktyà puruùaþ pañhate'pi và ..
     sarvakàmamavàpnoti svargaloka¤ca gacchati ..>% iti varàhapuràõam ..

#<dhanapi÷àcikà>#, strã, (dhane pi÷àcikeva .) dhanà÷à . tatparyàyaþ . tçùõà 2 . iti hàràvalã . 125 ..

#<dhanapi÷àcã>#, strã, (dhane pi÷àcãva .) tçùõà . dhanalobhaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<dhanapriyà>#, strã, (dhanavat priyà .) kàkajambåþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 2,778a]>@
#<dhanaphalaü>#, klã, (dhanànàü phalam .) dànabhogàdi . yathà, agniruvàca .
     %<agnihotraphalà vedà dattabhuktaphalaü dhanam .
     ratiputtraphalà dàràþ ÷ãlavçttaphalaü ÷rutam ..>% iti vahnipuràõe dànavidhinàmàdhyàyaþ ..

#<dhanavatã>#, strã, (dhanamasyà astãti . dhana + matup . masya vaþ . striyàü ïãp .) dhaniùñhànakùatram . iti jañàdharaþ ..

#<dhanavàn>#, [t] tri, (dhanamastyasyeti . dhana + matup . masya vaþ .) dhanavi÷iùñaþ . dhanã . iti halàyudhaþ .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 67 . 18 .
     %<nàràjake janapade dhanavantaþ surakùitàþ .
     ÷erate vivçtadvàràþ kçùigorakùajãvinaþ ..>%)

#<dhanasyakaþ>#, puü, gokùuraþ . iti ÷abdacandrikà .. (làlasayà dhanamicchatãti . dhana + kyac . %<sarvapràtipadikànàü kyaci làlasàyàü sugamukau .>% 3 . 1 . 51 . ityasya vàrtikoktyà suk . tato dhanasya iti nàmadhàtuþ + õvul . làlasayà dhanecchau, tri ..)

#<dhanaharã>#, strã, (dhanaü haratãti . hç + %<harateranudyamane'c .>% 3 . 2 . 9 . iti ac . gauràditvàt ïãù .) coranàmagandhadravyam . tatparyàyaþ . ràkùasã 2 caõóà 3 kùemaþ 4 duùpatraþ 5 gaõahàsakaþ 6 . ityamaraþ . 2 . 4 . 128 .. duùkulãnaþ 7 virodhaþ 8 krodhamårchitaþ 9 . iti ÷abdaratnàvalã .. kùemakaþ 10 kitavaþ 11 korakaþ 12 . iti jañàdharaþ .. dhanahàrake inantaþ, tri ..

#<dhanàdhipaþ>#, puü, (dhanànàmadhipaþ .) kuveraþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 72 .. (yathà, devãbhàgavate . 5 . 7 . 18 .
     %<saïgaraü samparityajya gate ÷akre ÷acãpatau .
     yamo dhanàdhipaþ pà÷ã jagmuþ sarve bhayàturàþ ..>%) asya dhyànaü yathà --
     %<kubera¤ca pravakùyàmi kuõóalàbhyàmalaïkçtam .
     hàrakeyåraracitaü sitàmbaradharaü ÷ubham ..
     gadàdhara¤ca kartavyaü varadaü mukuñànvitam .
     varayuktavimànasthaü meùasthaü vàpi kàrayet ..
     varõena pãtavarõena guhyakaiþ parivàritam .
     mahodaraü mahàkàyaü çddhyaùñakasamanvitam ..
     guhyakairvahubhiryuktaü dhanavyagrakaraistathà ..>% iti matsyapuràõam ..

#<dhanàdhyakùaþ>#, puü, (dhanànàmadhyakùaþ .) kuveraþ . iti halàyudhaþ .. (yathà, adhyàtmaràmàyaõe . 7 . 2 . 47 .
     %<tataþ krudbo da÷agrãvo jagàma dhanadàlayam .
     vinirjitya dhanàdhyakùaü jahàrottamapuùpakam ..>%) dhanàdhikçtaþ . tahaviladàra iti khàjà¤ci iti ca bhàùà . tasya lakùaõaü yathà --
     %<lohavastràjinàdãnàü ratnànà¤ca vidhànavit .
     vij¤àtà phalagusàràõàmanàhàryaþ ÷uciþ sadà .
     nipuõa÷càpramatta÷ca dhanàdhyakùaþ prakãrtitaþ ..
     àyadbàreùu sarveùu dhanàdhyakùasamà naràþ .
     vyayadbàreùu ca tathà kartavyàþ pçthivãkùità ..>% iti matsyapuràõe 189 aþ ..

#<dhanà÷à>#, strã, (dhanànàü à÷à .) dhanalobhaþ . yathà, viùõupuràõe tathà harivaü÷e . 30 . 46 .
     %<jãryanti jãryataþ ke÷à dantà jãryanti jãryataþ .
     dhanà÷à jãvità÷à ca jãryato'pi na jãryati ..>%

#<dhanà÷rãþ>#, strã, ràgiõãvi÷eùaþ . dhànasã iti bhàùà . hanåmanmate ÷rãràgasya tçtãyabhàryà . asyàjàtiþ ùàóavaþ . gçhaü ùaójasvaraþ . gànasamayaþ himartau dbitãyapraharaþ kasyacinmate divàvasànam . ràgamàlàyàmasyà råpaü viyoginã ramaõã raktavasanà vicchedavedanayà durbalà kç÷à ca ekàkinã vakulavçkùatalopaviùñà rudantã . kallinàthamate megharàgasya caturthabhàryà . bharatamate màlakoùaputtragàndhàraràgasya patnã . iti saïgãta÷àstram ..

#<dhanikaþ>#, puü, (dhaninà kàyatãti . kai + kaþ .) dhanyàkam . iti medinã . ke, 106 .. asminnarthe klãvamiti ràjanirghaõñaþ .. (dhanamastyasyeti . ñhan .) dhavaþ . iti hemacandraþ ..

#<dhanikaþ>#, tri, (dhanaü astyasyeti . %<ata iniñhanau .>% 5 . 2 . 115 . iti ñhan .) sàdhuþ . dhanã . iti medinã . ke, 106 .. (yathà, kalàvilàse . 1 . 18 .
     %<dhårtakarakandukànàü vàrabadhåcaraõanåpuramaõãnàm .
     dhanikagçhotpannànàü muktirnàstyeva mugdhànàm ..>% uttamarõaþ . yathà, manuþ . 8 . 47 .
     %<adhamarõàrthasiddhyarthamuttamarõena coditaþ .
     dàpayeddhanikasyàrthamadhamarõàdvibhàvitam ..>%)

#<dhanikà>#, strã, (dhanika + ñàp .) sàdhunàrã . iti medinã . ke, 106 .. badhåþ . iti hemacandraþ .. yuvatã . iti ÷abdaratnàvalã .. priyaïguvçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<dhaniùñhà>#, strã, (ati÷ayena dhanavatã . dhana + iùñhan + ñàp .) a÷vinyàdisaptaviü÷atinakùatràntargatatrayoviü÷anakùatram . tatparyàyaþ . ÷raviùñhà 2 . ityamaraþ . 1 . 3 . 22 .. vasudaivatà 3 . iti jyotiùam .. bhåtiþ 4 nidhànam 5 dhanavatã 6 . iti jañàdharaþ .. asyàþ svaråpaü yathà --
     %<mastakopari samàgate dhane mardalàkçtini pa¤catàrake .
     yànti kàntimati meùalagnataþ sàrasàkùirasaghasraliptikàþ ..>% iti kàlidàsakçtaràtrilagnaniråpaõam .. tatra jàtasya phalam .
     %<àcàrajàtàdaracàru÷ãlo dhanàdhi÷àlã balavàn dayàluþ .
     yasya prasåtau ca bhaveddhaniùñhà mahatpratiùñhàsahito naraþ syàt ..>% iti koùñhãpradãpaþ ..

@<[Page 2,778c]>@
#<dhanã>#, [n] tri, (dhanamastyasyeti . dhana + iniþ .) dhanavàn . (yathà, devãbhàgavate . 1 . 15 . 13 .
     %<gatvà ca dhaninàü kàryà stutiþ sarvàtmanà budhaiþ ..>%) tatparyàyaþ . ibhyaþ 2 àóhyaþ 3 . ityamaraþ . 3 . 1 . 10 .. yathà, kårmapuràõe 120 aþ .
     %<àóhyo và dãkùito nàmnà yavãyànapi yo bhavet .
     bho bhavatpårbakantvenamabhibhàùeta dharmavit ..>%
     %<gçhaü ÷arãraü mànuùyaü guõàóhyo hyàóhya ucyate ..>% iti ÷rãbhàgavatam .. (uttamarõaþ . yathà, manuþ . 8 . 61 .
     %<yàdç÷à dhanibhiþ kàryà vyavahàreùu sàkùiõaþ .
     tàdç÷àn sampravakùyàmi yathàvàcyamçta¤ca taiþ ..>%)

#<dhanãkà>#, strã, yuvatã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dhanãyakaü>#, klã, (dhanàya hitam . dhana + chaþ . saüj¤àyàü kan .) dhanyàkam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dhanuþ>#, puü, (dhanatãti . dhana + %<bhçmç÷ãtécarãti .>% uõàü . 1 . 7 . iti uþ .) càpaþ . (yathà, hitopade÷e .
     %<dhanurvaü÷avi÷uddho'pi nirguõaþ kiü kariùyati ..>%) rà÷ivi÷eùaþ . piyàlavçkùaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<dhanuþ>#, [s] puü, (dhana + %<artipévapãti .>% uõàü 2 . 118 . iti usiþ sa ca nit .) piyàlavçkùaþ . dhanurdhare, tri . iti medinã . se, 26 ..

#<dhanuþ>#, [s] klã, (dhanatãti . dhana ÷abde + %<artipévapãti .>% uõàü 2 . 118 . ini usiþ sa ca nit .) ÷araniþkùepayantram . dhanuka iti bhàùà . tatparyàyaþ . càpaþ 2 dhanva 3 ÷aràsanam 4 kodaõóam 5 kàrmukam 6 iùvàsaþ 7 . ityamaraþ . 2 . 8 . 83 .. sthàvaram 8 guõã 9 ÷aràvàpaþ 10 tçõatà 11 triõatà 12 . iti trikàõóa÷eùaþ . astram 13 dhanåþ 14 . iti jañàdharaþ .. tàrakam 15 kàõóam 16 . iti ÷abdaratnàvalã .. tasya lakùaõaü yathà --
     %<dhanustu dbividhaü proktaü ÷àrïgaü vàü÷aü tathaiva ca .
     komalaü varõavçóhatà tayorguõa udàhçtaþ ..
     sukhasampattikaraõaü samamuùñyàyataü dhanuþ .
     vipado muùñivaiùamye tadaïge bhaïgamàvahet ..>% iti yuktikalpataruþ .. dhanurvidyàrambhadinaü yathà --
     %<÷anibhaumabudhànyeùu vàreùu sutithau harau .
     prabuddhe càpavidyàyà àrambhaþ ÷ubhado mataþ ..>% iti jyotiþsàrasaügrahaþ .. vidyàrambhoktanakùatràõi tatra ÷ubhàni .. (etadastravidyàü brahmà pçthunàmne mahãpataye prathamaü dattavàn . asau eva lokeùu asyàþ pracàramakarot . yaduktam vai÷amyàyanena .
     %<asiþ pårbaü mayà sçùño duùñanigrahakàraõàt .
     bhavàdç÷asamãpastho lokàn ÷ikùan caratyasau ..
     dhanuràdyàyudhavyaktau tvamevàdiþ smçto mayà .
     tasmàt ÷astràõi càstràõi dadàni tava puttraka ! ..>% asya pramàõaü yathà, bçhacchàrïgadhare .
     %<caturviü÷àïgulo hasta÷caturhastaü dhanuþ smçtam .
     tadbhavenmànavaü càpaü sarvalakùaõasaüyutam ..>% tathà àgneyadhanurvede .
     %<caturhastaü dhanuþ ÷reùñhaü tribhiþ sàrdhaistu madhyamam .
     kaniùñhantu tribhiþ proktaü nityameva padàtinaþ ..>% dhanustu ÷àrïgavàü÷abhedena dvividham . yathà, yuktikalpatarau .
     %<dhanustu dvividhaü proktaü ÷àrïgaü vàü÷aü tathaiva ca ..>% etayoþ prakàramàha dhanurvede .
     %<÷àrïgikaü triõataü proktaü vaiõavaü sarvanàmitam ..>% ÷àrïgadhanuùaþ pramàõamàha bçhat-÷àrïgadhare .
     %<÷àrïgaü punardhanurdivyaü tadviùõoþ paramàyudham ..
     vitastisaptamaü mànaü nirmitaü vi÷vakarmaõà ..
     na svarge na ca pàtàle na bhåmau kasyacit kare .
     taddhanurva÷amàyàti tyaktraikaü puruùottam ..
     pauruùeyantu yacchàrïgaü bahuvatsara÷obhitam .
     vitastibhiþ sàrdhaùaó bhirnimittaü dhanuùo'dhamam ..
     pràyo yojyaü dhanuþ ÷àrïgaü gajayodhà÷vasàdinàm .
     rathinà¤ca padàtãnàü vàü÷aü càpaü prakãrtitam ..>% vàü÷adhanuùaþ pramàõamàha tatraiva .
     %<triparvaü pa¤caparvaü và saptaparvaü prakãrtitam .
     navaparva¤ca kodaõóaü caturdhà ÷ubhakàraõam ..
     catuùparva¤ca ùañparvaü aùñaparvaü vivarjayet ..>%
     %<atijãrõamapakva¤ca j¤àtighçùñaü tathaiva ca .
     dagdhaü chidraü na kartavyaü vàhyàbhyantarahastakam ..
     guõahãnaü guõàkràntaü vàstudoùasamanvitam .
     galagranthirna kartavyà talamadhye tathaiva ca ..>%
     %<apakvaü bhaïgamàyàti atijãrõantu karka÷am .
     j¤àtighçùñantu sodvegaü kalaho bàndhavaiþ saha ..
     dagdhena dahyate ve÷ma chidraü yuddhavinà÷anam .
     bàhye lakùyaü na labhyeta tathaivàbhyare'pi ca ..
     hãne tu sandhite bàõe saügràme bhaïgakàrakam .
     àkrànte ca punaþ kvàpi na lakùyaü pràpyate dçóham ..>%
     %<galagranthitalagranthidhanahànikaraü dhanuþ .
     ebhirdoùairvinirmuktaü sarvakàryakaraü smçtam ..>% upalakùepakadhanuùaþ prakàramàha tatraiva .
     %<upalakùepakaü càpaü vaiõavaü taddvirajjukam .
     trihastotsedhasahitaü dbyaïgulãvistçtaü tu tat ..>% àsanavi÷eùaþ . yathà, hañhayogapradãpikàyàm . 1 . 25 .
     %<pàdàïguùñhau tu pàõibhyàü gçhãtvà ÷ravaõàvadhi .
     dhanuràkarùaõaü kuryàddhanuràsanamucyate .. * ..>% caturhastaparimàõam . kàñhà iti bhàùà . yathà,
     %<caturviü÷àïgulo hastastaccatuùkaü dhanuþ smçtam ..>% iti jalà÷ayatattvam .. meùàdidvàda÷arà÷yantargatanavamarà÷iþ . tatparyàyaþ . taukùikaþ 2 . iti dãpikà . asya devatà pårbàrdhamanuùyàkàra÷eùàrdhà÷vàkàradhanurdhàrã puruùaþ . sa målàpårbàùàóhàsamudàyottaràùàóhaprathamapàdena bhavati . sa ca ÷ãrùodayaþ pãtaþ svarõavarõo và parvatacaraþ mahà÷abdakaraþ pårbadiksvàmã dçóhàïgaþ råkùaþ kùattriyavarõaþ uùmaþ pittaprakçtirityarthaþ alpasantànaþ alpastrãsaïgaþ agnirà÷iþ .. * .. etadrà÷ijàtaphalaü yathà, %<krodhã drutavàk puõyamatiþ ÷uciþ pràj¤aþ sukhã sarvalokàlàpã ca ..>% iti jàtakacandrikàdayaþ .. * .. api ca .
     %<bahukalàku÷alaþ prabalo mahàn vimalatàkalitaþ saraloktibhàk .
     ÷a÷adhare hi dhanurdharage naro dhanakaro na karoti dhanavyayam ..>% tallagnajàtaphalaü yathà --
     %<dhanurlagne samutpanno nãtimàn dhanavàn sukhã .
     kulamadhye pradhàna÷ca pràj¤aþ sarvasya poùakaþ ..>% iti koùñhãpradãpaþ ..

#<dhanuþpañaþ>#, puü, (dhanuùa iva paño vistàro yasya .) piyàlavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. (paryàyo'sya yathà --
     %<piyàlastu kharaskandha÷càro bahulavalkalaþ .
     ràjàdanastàpaseùñaþ sannakadrurdhanuþpañaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<dhanuþ÷àkhà>#, strã, (dhanuriva ÷àkhà yasyàþ .) mårvà . iti ÷abdacandrikà ..

#<dhanuþ÷reõã>#, strã, (dhanuùaþ ÷reõãva .) mårvà . mahendravàruõã . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathàsyàþ paryàyo vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<tejanã pilunã devà tiktavallã pçthaktvacà .
     dhanuþ÷reõã madhurasà mårvà nirdahanãti ca ..>%)

#<dhanurguõà>#, strã, (dhanuùo guõo yasyàþ .) mårvà . iti ÷abdacandrikà .. (mårvà÷abde'syà guõàdayo j¤àtavyàþ ..)

#<dhanurdrumaþ>#, puü, (dhanuùo drumaþ .) vaü÷aþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dhanurdharaþ>#, puü, (dharatãti . dhç + ac . dhanuùo dharaþ .) dhanurdhàrã . tirandàja iti bhàùà . tatparyàyaþ . dhanvã 2 dhanuùmàn 3 dhànuùkaþ 4 niùaïgã 5 astrã 6 tåõã 7 dhanurbhçt 8 . iti hemacandraþ . 3 . 435 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 134 . 27 .
     %<prayatiùye tathà kartuü yathà nànyo dhanurdharaþ .
     tatsamo bhavità loke satyametat bravãmi te ..>% svanàmakhyàto dhçtaràùñrasya puttravi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 117 . 11 .
     %<kavacã niùaïgã kuõóã ca kuõóadhàro dhanurdharaþ ..>%)

#<dhanurdhàrã>#, [n] tri, (dhanurdharatãti . dhç + õiniþ .) dhanurdharaþ . tasya lakùaõaü yathà --
     %<÷åra÷ca balayukta÷ca gajà÷varathakovidaþ .
     dhanurdhàrã bhavedràj¤aþ sarvakle÷asahaþ ÷uciþ ..>% iti matsyapuràõe 189 aþ ..

#<dhanurbhçt>#, puü, (dhanurbibhartãti . bhç + kvip .) dhanurdharaþ . iti hemacandraþ . 3 . 435 .. (yathà, raghuþ . 9 . 11 .
     %<avanimekarathena varåthinà jitavataþ kila tasya dhanurbhçtaþ ..>%)

#<dhanurmadhyaü>#, klã, (dhanuùo madhyam .) càpamadhyabhàgaþ . tatparyàyaþ . lastakaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 85 ..

#<dhanurmàlà>#, strã, (dhanuùo màlà ÷reõãva .) mårvà . iti ÷abdacandrikà ..

#<dhanuryàsaþ>#, puü, (dhanuriva yàsaþ .) dhanvayàsaþ . duràlabhà . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ .. (paryàyo'sya yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<yàso yavàso duspar÷o dhanuryàso duràlabhà ..>%)

#<dhanurlatà>#, strã, (dhanuùo lateva .) somavallã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dhanurvçkùaþ>#, puü, (dhanuùo vçkùaþ .) dhanvanavçkùaþ . (asya paryàyo yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<dhanvanaþ picchilatvak ca dhanurvçkùa÷ca dharmaõaþ ..>%) vaü÷aþ . bhallàtakaþ . a÷vatthaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dhanurvedaþ>#, puü, (dhanåüùi upalakùaõena dhanuràdãnyastràõi vidyante j¤àyante'neneti . vida + karaõe gha¤ .) dhanurvidyàbodhaka÷àstram . tattu yajurvedasyopavedaþ . iti caraõavyåhaþ .. (yathà, madhusådanapsarasvatãkçtaprasthànabhede .
     %<yajurvedasyopavedo dhanurvedaþ pàdacatuùñayàtmako vi÷vàmitrapraõãtaþ . tatra prathamo dãkùàpàdaþ .
     dvitãyaþ saügrahapàdaþ . tçtãyaþ siddhipàdaþ .
     caturthaþ prayogapàdaþ . tatra prathame pàde dhanurlakùaõamadhikàriniråpaõa¤ca kçtam . tatra dhanuþ÷abda÷càpe råóho'pi caturvidhàyudhavàcako vartate . tacca caturvidham . muktamamuktaü muktàmuktaü yantramukta¤ca . tatra muktaü cakràdi . amuktaü khaógàdi . muktàmuktaü ÷alyàvàntarabhedàdi . yantramuktaü ÷aràdi . tatramuktamastramityucyate . amuktaü ÷astramityucyate .
     tadapi bràhmavaiùõavapà÷upatapràjàpatyàgneyàdibhedàdanekavidham . evaü sàdhidaivateùu samagreùu caturvidhàyudheùu yeùàmadhikàraþ kùattriyakumàràõàü tadanuyàyinà¤ca te sarve caturvidhàþ . padàtirathagajaturagàråóhàþ . evaü dãkùàbhiùeka÷àkunamaïgalakaraõàdika¤ca sarvamapi prathame pàde niråpitam .
     sarveùàmastra÷astravi÷eùàõàü àcàryasya lakùaõapårbakaü saügrahaõaü saügrahapàde dbitãye dar÷itam .
     gurusampradàyasiddhànàü ÷àstravi÷eùàõàü punaþ punarabhyàso mantradevatàsiddhikaraõàdikaü tçtãye pàde .
     evaü devatàrcanàbhyàsàdibhiþ siddhànàü astra÷astravi÷eùàõàü prayoga÷caturthe pàde niråpitaþ ..>%)

#<dhanuùkaraþ>#, puü, (dhanuþ karotãti . dhanus + kç + %<divàvibheti .>% 3 . 2 . 21 . iti ñaþ .) dhanuþ kare yasya iti vyadhikaraõabahubrãhisamàso và . dhànuùkaþ ..

#<dhanuùpañaþ>#, puü, (dhanuùa iva paño vistàro yasya .) piyàlavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 35 ..

#<dhanuùmàn>#, [t] puü, (dhanurvidyate yasya . dhanus + matup .) dhanurdharaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 69 .. (yathà, raghuþ . 7 . 56 .
     %<rathã niùaïgã kavacã dhanuùmàn dçptaþ sa ràjanyakamekavãraþ ..>%)

#<dhanåþ>#, strã, (dhana dhànye ÷abde và + %<kçùicamitanidhanãti .>% uõàü 1 . 82 . iti åþ .) dhanuþ . iti jañàdharaþ .. dhànyasa¤caye dhanuùi ca puü . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<dhaneyakaü>#, klã, dhanyàkam . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<dhane÷varaþ>#, puü, (dhanànàmã÷varaþ .) kuberaþ . iti hemacandraþ . 2 . 104 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 228 . 32 .
     %<jagçhuþ sarva÷astràõi svàni svàni suràstathà .
     kàladaõóaü yamo ràjan ! gadà¤caiva dhane÷varaþ ..>% viùõuþ . yathà, tatraiva . 13 . 149 . 63 .
     %<vatsaro vatsalo vatsã ratnagarbho dhane÷varaþ ..>% mugdhabodhapraõeturvopadevasya guruþ . yaduktam .
     %<vidbaddhane÷varacchàtro bhiùakke÷avanandanaþ .
     vopadeva÷cakàredaü vipro vedapadàspadam ..>%)

#<dhanyaþ>#, puü, (dhanàya hitaþ . dhana + yat .) a÷vakarõavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dhanyaþ>#, tri, (dhanàya hitaþ . dhana + yat .) puõyavàn . sukçtã . ityamaraþ . 3 . 1 . 3 ..
     %<svanàmà puruùo dhanyaþ pitçnàmà ca madhyamaþ .
     adhamo bhràtçnàmà ca màtçnàmàdhamàdhamaþ ..>% iti goyãcandradhçtapadyam .. dhanyatvakathanaü yathà -- sanatkumàra uvàca .
     %<vistãrõabàlukàmadhye kacchapaþ ÷atayojanaþ .
     bhãta÷ca kampitastatra dçùño duþkhã ca ÷uùkitaþ ..
     niþsàrito ràghaveõa mãnena ca mahàtmanà .
     dhanyo'sãti mayokta÷ca nàhaü dhanya uvàca saþ ..
     kùãrodasàgaro dhanyo jantavo yatra madbidhàþ .
     bhavàn dhanyo'si kùãroda ! tenokto nàhameva ca ..
     dhanyà vasundharà devã yatraiva sapta sàgaràþ .
     dhanyàsi vasudhetyuktà nàhamevetyuvàca sà ..
     dhanyo'nanto mamàdhàraþ kçùõàü÷o nàgaràóvibhuþ .
     dhanyo'sãtyuktaþ paramo dhanyo nàhamuvàca saþ ..
     dhanya÷ca bhagavàn brahmà vidhàtà jagatàmapi .
     dhanyo'si tatra dhàtà ca dhanyo nàhamuvàca saþ ..
     dhanyo mahe÷varo devo yogãndràõàü gurorguruþ .
     dhanyo'sãtyuktaþ ÷ambhu÷ca dhanyo nàhamuvàca saþ ..
     dhanyo gaõe÷varo devo devànàü pravaraþ paraþ .
     deveùu dhanyo mànyo'sãtyukto gaõapatirmayà ..
     nàhaü dhanyo muni÷reùñha ! sasmita÷cetyuvàca saþ .
     dhanyà vedà÷ca catvàraþ karmàõi yadvyavasthayà ..
     tasmàddhanyà÷ca te vedà gaccha tatra manãùiõaþ .
     yåyaü dhanyà÷ca mànyà÷cetyuktà vedà mayà tataþ ..
     åcuste na vayaü dhanyà yaj¤asaügha÷ca sàmpratam .
     vayaü vyavasthàkartàro yaj¤aughaþ phaladaþ svayam .
     tasmàddhanyaþ sa evàpi gaccha gaccha mahàmune ! ..
     dhanyo'mi yaj¤asaü gho'sãtyuktastatra mayà vibho ! .
     åcuste na vayaü dhatyà ghanyaü karma ÷ubhaü mune ! ..
     ÷ubhakarmàsi dhanyaü tvaü nàhaü dhanyamuvàca tat .
     ÷rãkçùõaþ paramàtmà ca dhanyo mànya÷ca ni÷citam ..
     dhanyo'sãti mayokta÷ca dakùiõàbhiþ saheti ca .
     ityukto bhagavatàpyatra kathitaü sarvakàraõam ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 87 aþ .. (dhanaü labdhà . dhana + %<dhanagaõaü labdhà .>% 4 . 4 . 84 . iti yat . dhanalabdhà .. puü, dhanasya nimittaü saüyogo utpàto và . %<godvyaco'saükhyà parimàõà÷vàderyat .>% 5 . 1 . 39 . iti yat ..)

#<dhanyavrataü>#, klã, (dhanyaü dhanajanakaü vratam .) dhanajanakavratavi÷eùaþ . kuveraþ pårbaü ÷ådra àsãt etadvrataü kçtvà dhanapatirabhåt . iti varàhapuràõam ..

#<dhanyà>#, strã, (dhanya + ñàp .) àmalakã . iti medinã . ye, 33 .. dhanyàkam . iti hemacandraþ . 3 . 83 .. manoþ kanyà . iyameva dhruvasya patnã . yathà, matsyaràõe . 4 . 38 .
     %<dhanyà nàma manoþ kanyà dhruvàcchiùñamajãjanat ..>%)

#<dhanyàkaü>#, klã, (dhanyate bhakùàrthibhiriti . dhana + %<pinàkàdaya÷ca .>% uõàü 4 . 15 . ityàkapratyayena nipàtanàt sàdhuþ .) dhaniyà iti khyàtaü ÷asyam . tatparyàyaþ . chatrà 2 vitunnakam 3 kustumburu 4 . ityamaraþ . 2 . 9 . 38 .. dhànyakam 5 dhanyam 5 dhanikam 7 dhanãyakam 8 kustumburã 9 dhànyàkam 10 tumburu 11 dhanyà 12 tumburã 13 dhaneyakam 14 . iti bharatadhçtakoùàntaram .. dhànakam 15 dhànyam 16 dhàneyam 17 dhanikà 18 chatràdhànyam 19 sugandhi 20 ÷àkayogyam 21 såkùmapatram 22 janapriyam 23 dhànyabãjam 24 vãjadhànyam 25 vedhakam 26 . iti ràjanirghaõñaþ .. kulañã 27 dhenikà 28 dhanyakam 29 dhànà 30 dhàneyakam 31 . iti bhàvaprakà÷aþ .. asya guõàþ . madhuratvam . ÷ãtatvam . kaùàyatvam . pittajvarakàsatçùàcchardikaphanà÷itvam . dãpanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. snigdhatvam . vçùyatvam . måtralatvam . laghutvam . tiktatvam . kañutvam . vãryakàritvam . pàcanatvan . rocanatvam . gràhitvam . svàdupàkitvam . tridoùadàha÷vàsàmàr÷aþkçminà÷itva¤ca ..
     %<àrdrantu tadguõaü svàdu vi÷eùàt pittanà÷anam ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..
     %<÷ilàyàü sàdhu saüpiùñaü dhànyakaü vastragàlitam .
     ÷arkarodakasaümi÷raü karpåràdisusaüskçtam ..
     navãne mçõmaye pàtre sthitaü pittaharaü param ..>% ràjanirghaõñaþ ..

#<dhanva>#, [n] klã, (dhanvyate gamyate durgamàdisthale'neneti . dhanva gatau sautro dhàtuþ + kanin .) dhanuþ . (dhanvyate gamyate'tra iti .) sthalam . iti medinã . ne, 78 .. (yathà --
     %<caro'nåpajalàkà÷adhanvàdyo bhakùasaüvidhiþ .
     jalajànåpajà÷caiva jalànåpacarà÷ca ye ..
     gurubhakùyà÷ca ye sattvàþ sarve te guravaþ smçtàþ .
     laghubhakùyàstu laghavo dhanvajà dhanvacàriõaþ ..>% iti carake såtrasthàne 27 aþ ..)

#<dhanvaü>#, klã, (dhanatãti . dhana ÷abde + %<ulvàdaya÷ca .>% uõàü 4 . 95 . iti vanapratyayena nipàtanàt sàdhuþ .) dhanuþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, mahàbhàrate . 7 . 200 . 43 .
     %<dhanurdharàya devàya priyadhanvàya dhanvine .
     dhanvantaràya dhanuùe dhanvàcàryàya te namaþ ..>%)

#<dhanvaïgaþ>#, puü, (dhanordhanuùa iva aïgaü yasya .) dhanvanavçkùaþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. dhàminã iti hindã bhàùà . tatparyàyaguõàþ .
     %<dhanvaïgastu dhanurvçkùo gotravçkùaþ sutejanaþ .
     dhanvaïgaþ kaphapittàsrakàsahçttuvaro laghuþ .
     vçühaõo balakçdråkùasandhikçdvraõaropaõaþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. pustakàntare dhanvago'pi pàñhaþ ..

#<dhanvadurgaü>#, klã, (dhanvanà nirjalasthalena veùñitaü durgam .) caturdi÷aü maruveùñitapa¤cayojanaparimitamanudakasthalam . nirjalade÷aþ . iti mahàbhàrate ràjadharmaþ .. (yathà, manuþ . 7 . 70 .
     %<dhanvadurgaü mahãdurgamabdurgaü vàrkùameva và .
     nçdurgaü giridurgaü và samà÷ritya vaset puram ..>%)

#<dhanvanaþ>#, puü, (dhanvati dçóhatvaü gacchatãti . dhanva gatau sautradhàtuþ + lyuþ .) vçkùavi÷eùaþ . iti ratnamàlà .. dhàmani iti bhàùà . (yathà, ràmàyaõe . 2 . 94 . 9 .
     %<vadaryàmalakairnãpairvetradhanvanabãjakaiþ ..>%) tatparyàyaþ . raktakusumaþ 2 dhanuvçkùaþ 3 mahàbalaþ 4 rujàsahaþ 5 picchilakaþ 6 råkùasvàduphalaþ 7 . asya guõàþ . kañutvam . uùõatvam . kaùàyatvam . kaphanà÷itvam . dàha÷oùakaratvam . gràhitvam . kaõñhàmaya÷amanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (phale, klã . yathà, mahàbhàrate . 3 . 111 . 13 .
     %<karåùakàõãïgudadhanvanàni pippalànàü kàmakàraü kuruùva ..>%)

#<dhanvantariþ>#, puü, (dhanurupalakùaõatvàt ÷alyàdicikitsà÷àstraü tasya antaü çcchatãti . ç gatau + %<aca iþ .>% uõàü 4 . 138 . iti iþ .) devavaidyaþ . sa bhagavadavatàraþ . yathà --
     %<dhanvantari÷ca bhagavàn svayameva kãrtirnàmnà nçõàü pururujàü ruja à÷u hanti .
     yaj¤e ca bhàgamamçtàyuravàvarundha àyuùyavedamanu÷àstyavatãrya loke ..
     sa vai bhagavataþ sàkùàt viùõoraü÷àü÷asambhavaþ .
     dhanvantaririti khyàta àyurvedadçgijyabhàk ..>% iti ÷rãbhàgavatam .. * ..
     %<nàràyaõàü÷o bhagavàn svayaü dhanvantarirmahàn .
     purà samudramathane samuttasthau mahodadheþ ..
     sarvavedeùu niùõàto mantratantravi÷àradaþ .
     ÷iùyo hi vainateyasya ÷aïkarasyopa÷iùyakaþ ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 51 adhyàyaþ .. anyacca . %<kà÷asya kà÷iràjaþ tasya dãrghatamàþ puttro'bhåt . dhanvantaristu dãrghatamaso'bhåt . na hi saüsiddhakàryakàraõaþ sakalasambhåtiùva÷eùaj¤ànavit . bhagavatà nàràyaõena càtãtasambhåtau tasmai varo dattaþ . kà÷iràjagotre'vatãrya tvamaùñadhà samyagàyurvedaü kariùyasi . yaj¤abhàk tvaü bhaviùyasãti . tasya ca dhanvantareþ puttraþ ketumàn ketumato bhãmarathaþ . tasyàpi divodàsaþ .>% iti viùõupuràõam . 4 . 8 . 2-5 .. * .. asyàrthaþ . %<saüsiddhakàryakàraõaþ jaràdirahitadehendriyaþ . saüyatadehendriya iti và . sakalasambhåtiùu sarveùvapi janmasu . a÷eùaj¤ànavit sarva÷àstravit . atãtasambhåtau kùãràbdhau janmani . aùñadhà aùñàïgamàyurvedam taduktaü laghuvàgbhañe . kàyabàlagrahordhvàïga÷alyadaüùñràjaràviùam . aùñàvaïgàni tasyàhu÷cikitsà yeùu saüsthiteti .>% iti taññãkàyàü svàmã .. * .. divodàsaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (dhanvantaripràdurbhàvo yathà,
     %<ekadà devaràjasya dçùñirnipatità bhuvi .
     tatra tena narà dçùñà vyàdhibhirbhç÷apãóitàþ ..
     tàn dçùñvà hçdayantasya dayayà paripãóitam .
     dayàrdrahçdayaþ ÷akro dhanvantarimuvàca ha ..
     dhanvantare ! sura÷reùñha ! bhagavan ! ki¤ciducyate .
     yogyo bhavasi bhåtànàmupakàraparo bhava ..
     upakàràya lokànàü kena kinna kçtaü purà .
     trailokyàdhipatirviùõurabhånmatsyàdiråpavàn ..
     tasmàttvaü pçthivãü yàhi kà÷ãmadhye nçpo bhava .
     pratãkàràya rogàõàmàyurvedaü prakà÷aya ..
     ityuktvà sura÷àrdlaþ sarvabhåtahitepsayà .
     samastamàyuùo vedaü dhanvantarimupàdi÷at ..
     adhãtya càyuùo vedamindràddhanvantariþ purà .
     àgatya pçthivãü kà÷yà¤jàto bàhujave÷mani .
     nàmnà tu so'bhavat khyàto divodàsa iti kùitau .
     bàla eva virakto'bhåccacàra sumahattapaþ ..
     yatnena mahatà brahmà taü kà÷yàmakaronnçpam .
     tato dhanvantarirlokaiþ kà÷ãràjo'bhidhãyate ..
     hitàya dehinàü svãyà saühità vihitàmunà .
     ayaü vidyàrthino lokàn saühitàntàmapàñhayat ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) vikramàdityaràjasya navaratnàntargataratnavi÷eùaþ . yathà --
     %<dhanvantarikùapaõakàmarasiüha÷aïkuvetàlabhaññaghañakarparakàlidàsàþ .
     khyàto varàhamihiro nçpateþ sabhàyàü ratnàni vai vararucirnava vikramasya ..>% iti navaratnam .. (dhanordhanurvedasya antamçcchatãti . mahàdevaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 103 .
     %<dhanvantarirdhåmaketuþ skando vai÷ravaõastathà ..>%)

#<dhanvantarigrastà>#, strã, (dhanvantariõà grastà .) kañukã . iti ÷abdacandrikà ..

@<[Page 2,781b]>@
#<dhanvayavàsaþ>#, puü, (dhanvade÷odbhavo yavàsaþ .) duràlabhà . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (duràlabhà÷abde'sya vivaraõaü j¤àtavyam ..)

#<dhanvayavàsakaþ>#, puü, (dhanvayavàsa + svàrthe kan .) duràlabhà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dhanvayàsaþ>#, puü, (dhanvade÷odbhavo yàsaþ yavàsaþ .) duràlabhà . ityamaraþ . 2 . 4 . 91 ..

#<dhanvà>#, [n] puü, (dhanvati jalàbhàvaü gacchatãti . dhanva + %<kanin yuvçùãti .>% uõàü 1 . 156 . iti kanin .) marude÷aþ . ityamaraþ . 2 . 1 . 5 .. (yathà, çgvede . 6 . 34 . 4 .
     %<janaü na dhanvannabhi saü yadàpaþ satrà vàvçdhurhavanàni yaj¤aiþ ..>% antarikùam . lakùaõàt udakamapi . yathà, çgvede . 1 . 168 . 5 .
     %<dhanvacyuta iùàü na yàmani purupraiùà ahanyonaita÷aþ ..>% %<dhanvacyuto na dhanvan÷abdo'ntarikùasya vacanaþ tena tatsthamudakaü lakùyate udakasràviõo meghà iva .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<dhanvã>#, [n] tri, (dhanu÷càpo'styasyeti . vrãhyàditvàt iniþ .) dhanurdharaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 69 .. (yathà, kumàre . 3 . 10 .
     %<kuryàü harasyàpi pinàkapàõerdhairyacyutiü ke mama dhanvino'nye ..>%) vidagdhaþ . iti vi÷vaþ ..

#<dhanvã>#, [n] puü, (dhanvamastyasyeti . dhanva + iniþ .) duràlabhà . arjunavçkùaþ . (asya paryàyo yathà --
     %<dhanvã dhana¤jayaþ pàrtho nadãjaþ kakubho'rjunaþ .>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..) vakulaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. pàrthaþ . iti vi÷vaþ .. (viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 22 .
     %<ã÷varo vikramo dhanvã medhàvã vikramaþ kramaþ ..>% mahàdevaþ . yathà, tatraiva . 13 . 17 . 42 .
     %<kamaõóaludharo dhanvã bàõahastaþ kapàlavàn ..>% tàmasamanoþ puttravi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e . 7 . 24 .
     %<taporatirakalmàùastanvã dhanvã parantapaþ .
     tàmasasya manorete da÷a puttrà mahàbalàþ ..>%)

#<dhama>#, dhmàne . dhvàne . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüparaü-akaü-señ .) dhamati . sautradhàturayam . iti durgàdàsaþ ..

#<dhamaþ>#, tri, (dhamatãti . dhama + ac .) agnisaüyogakartà . ÷abdakartà . iti dhamadhàtoþ pacàditvàdanpratyayena sàdhyaþ ..

#<dhamakaþ>#, puü, (dhamatãti . dhmà ÷abdàgnisaüyogayoþ + %<ghmo dhama ca .>% uõàü 2 . 35 . iti kvun dhamàde÷a÷ca .) karmakàraþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<dhamanaþ>#, puü, (dhamyate'gniraneneti . dhama + karaõe lyuñ .) nalaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 162 .. (asya paryàyo yathà --
     %<nalaþ poñagalaþ ÷ånyamadhya÷ca dhamanastathà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. dhamatãti . dhama + lyuþ .) bhastràdhmàpake kråre ca tri . iti medinã . ne, 78 ..

#<dhamaniþ>#, strã, (dhamyate iti . dhama + %<arti÷çdhçdhamãti .>% uõàü 2 . 103 . iti aniþ .) dhamanã . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, atharvavede . 6 . 90 . 2 .
     %<yàste ÷ataü dhamanayo'ïgànyanu viùñhitàþ ..>% prahràdabhràturhràdasya patnã . sà tu vàtàperilvalasya ca jananã . yathà, bhàgavate . 6 . 18 . 15 .
     %<hràdasya dhamanirbhàryàsåta vàtàpirilvalam ..>% dhamatirgatikarmà . gatyarthà buddhyarthàþ . gamyate j¤àyate'rtho'nayà . j¤àyate và vidbadbhiþ sàdhvasàdhuvibhàgena . yadvà, %<dhamati>% iti vadhakarmasvapi pañhyate dhamati hantyanayà ÷àpàkro÷àdiråpayeti . vàk . ÷abdaþ . iti nighaõñuþ . 1 . 11 .. yathà, çgvede . 2 . 11 . 8 .
     %<dåre pàre vàõãü vardhayanta indreùitàü dhamaniü paprathanni ..>%)

#<dhamanã>#, strã, (dhamani + và ïãù .) nàóã . (yathà, mahàbhàrate . 12 . 214 . 17 .
     %<da÷a vidyàt dhamanyo'tra pa¤cendriyaguõàvahàþ .
     yàbhiþ såkùmàþ prajàyante dhamanyo'nyàþ sahasra÷aþ ..>% yathà --
     %<ojovahàþ ÷arãre và vidhamyante samantataþ .
     yenaujasà vartayanti prãõitàþ sarvadehinaþ ..
     yadçte sarvabhåtànàü jãvitaü nàvatiùñhate .
     yatsàramàdau garbhasya yau'sau garbharasàdrasaþ ..
     saüvartamànaü hçdayaü samàvi÷ati yat purà .
     yasya nà÷ànna nà÷o'sti dhàri yaddhçdayà÷ritam ..
     yaccharãrabalaü dehaþ pràõà yatra pratiùñhitàþ .
     tatphalà vividhà vàtàþ phalantãti mahàphalàþ ..
     dhmànàddhamanyaþ sravaõàt srotàüsi saraõàt siràþ ..>% iti carake såtrasthàne triü÷e'dhyàye ..
     %<caturviü÷atirdhamanyo nàbhiprabhavà abhihitàþ .
     tatra kecidàhuþ sirà dhamanã srotasàmavibhàgaþ siràùikàrà eva dhamanyaþ srotàüsi ceti .
     tattu na samyak . anyà eva hi dhamanyaþ srotàüsi ca siràbhyaþ kasyàdbya¤janànyatvànmålasanniyamàt karmavai÷eùyàdàgamàcca kevalantu parasparasannikarùàt sadç÷àgamakarmatvàt saukùmyàcca vibhaktakarmaõàmapyavibhàga iva karmasu bhavati ..
     tàsàntu nàbhiprabhavànàü dhamanãnàmårdhvagà da÷ada÷a càdhogàminya÷catasrastiryaggàþ . årdhvagàþ ÷abdaspar÷aråparasagandhapra÷vàsocchvàsajçmbhitakùuddhasitakùudhitaruditàdãnvi÷eùànabhivahantyaþ ÷arãraü dhàrayanti . tàstu hçdayamabhiprapannàstridhà jàyante tàstriü÷at . tàsàntu vàtapittakapha÷oõitarasàn dve dve vahatastà da÷a ÷abdaråparasagandhànaùñàbhirgçhõãte . dvàbhyàü bhàùate ca dbàbhyàü ghoùaü karoti dbàbhyàü svapiti dvàbhyàü pratibudhyate dve cà÷ruvàhinyau . dve stanyaü striyà vahataþ stanasaü÷rite . te eva ÷ukraü narasya stanàbhyàmabhivahataþ . tàstvetàstriü÷at savibhàgà vyàkhyàtà etàbhirårdhvaü nàmerudarapàr÷vapçùñhoraþskandhagrãvàbàhavo dhàryante yàpyante ca ..>%
     %<adhogamàstu vàtamåtrapurãùa÷ukràrtavàdãnyadho vahanti . tàstu pittà÷ayamabhipratipannàstatrasthamevànnapànarasaü vipakvamauùõyàdvivecayantyo'bhivahantyaþ ÷arãraü tarpayantyarpayanti cordhvagatànàü tiryaggatànàü rasasthàna¤càbhipårayanti måtrapurãùasvedàü÷ca virecayantyàmapakvà÷ayàntare ca tridhà jàyante tàstriü÷at . tàsàntu vàtapittakapha÷oõitarasàn dbe dve vahatastà da÷a dbe annavàhinyàvantrà÷rite toyavahe dbe måtravastimabhiprapanne måtravahe dve ÷ukravahe dbe ÷ukrapràdurbhàvàya dve visargàya te eva raktamabhivahato nàrãõàmàrtavasaüj¤am . dvevarco nirasanyau sthålàntrapratibaddhe . aùñàvanyàstiryaggànàü dhamanãnàü svedamarpayanti . tàstvetàstriü÷at sa vibhàgà vyàkhyàtà etàbhiradhonàbheþ pakvà÷ayakañãmåtrapurãùagudavastimeóhrasakthãni dhàryante yàpyante ca ..>%
     %<tiryaggànàntu catasçõàü dhamanãnàmekaikà ÷atadhà sahasradhà cottarottaraü vibhanvante tàstvasaükhyeyàstàbhiridaü ÷arãraü gavàkùitaü vibaddhamàtata¤ca .
     tàsàü mukhàni romakåpapratibaddhàni yaiþ svedamabhivahanti rasa¤càpi santarpayantyantarbahi÷ca taireva càbhyaïgapariùekàvagàhàlepanavãryàõyantaþ ÷arãramabhipratipadyante tvaci vipakvàni taireva spar÷asukhamasukhaü và gçhõàti . tàstvetà÷catasro dhamanyaþ sarvàïgagatàþ savibhàgà vyàkhyàtàþ ..>% iti su÷rute ÷arãrasthàne navame'dhyàye .. * ..) haññavilàsinã . ityamaraþ .. haridrà . grãvà . iti hemacandraþ . 3 . 295 .. pç÷niparõã . iti ràjanirghaõñaþ .. nalikà . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<dhammillaþ>#, puü, (dhamatãti . dhama + vic . milatãti . mila + kaþ . pçùodaràditvàt sàdhuþ . tataþ karmadhàrayaþ .) saüyatàþ kacàþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 97 .. khopà iti bhàùà . kusumagarbho mauktikapadmaràgalatikàdinà bahiþsaüyato baddhaþ ke÷akalàpaþ . iti bharataþ .. (yathà, gãtagovinde . 2 . 21 .
     %<sàkåtasmitamàkulàkulagaladdhambhillamullàsitabhråvallãkamalãkadar÷itabhujàbàlàrdhahastastanam ..>%)

#<dharaþ>#, puü, (dharati pçthivãmiti . dhç + ac .) parvataþ . (yathà, màghe . 4 . 18 .
     %<utkaü dharaü draùñumavekùya ÷aurim utkandharaüdàruka ityuvàca ..>%) kàrpàsatålakaþ . kårmaràjaþ . vasubhedaþ . iti medinã . re, 48 .. (yathà, harivaü÷e . 3 . 39 .
     %<àpo dhruva÷ca soma÷ca dhara÷caivànilànalau .
     pratyåùa÷ca prabhàsa÷ca vasavo nàmabhiþ smçtàþ ..>% mahàdevaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 103 .
     %<dhàtà ÷akra÷ca viùõu÷ca mitrastvaùñà dhruvo dharaþ ..>% viùõuþ . ÷rãkçùõaþ . yathà, tatraiva . 6 . 63 . 33 .
     %<sarva÷okamayo nityaþ ÷àstà dhàtà dharo dhruvaþ ..>% dhàrake, tri .. yathà, kàkapakùadharaþ ..)

#<dharaõaü>#, klã, (dharatãti . dhç + lyuþ .) mànabhedaþ . sa tu caturviü÷atiraktikàråpaþ . iti lãlàvatã .. palada÷amàü÷aþ . iti vaidyakam .. (%<atha madhyamaniùpàvà và ekonaviü÷atirdharaõam ..>% iti su÷rute cikitsitasthàne 31 aþ .. dhç + lyuñ .) dhàraõam . iti medinã . õe, 54 .. (yathà, kumàre . 1 . 17 .
     %<yaj¤àïgayonitvamavekùya yasya sàraü dharitrãdharaõakùama¤ca ..>%)

#<dharaõaþ>#, puü, (dhç + lyuþ .) adripatiþ . lokaþ . stanaþ . dhànyam . divàkaraþ . iti hemacandraþ .. setuþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (vaidyakamànavi÷eùaþ . yathà, pårbakhaõóe prathame'dhyàye ÷àrïgadhareõoktam .
     %<màùai÷caturbhiþ ÷àõaþ syàddharaõaþ sanigadyate ..>%)

#<dharaõiþ>#, strã, (dharati jãvàdãniti . dhç + %<artisçdhçdhamãti .>% uõàü 2 . 103 . iti iniþ .) pçthivã . ityamaraþ . 2 . 1 . 2 .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 342 . 4 .
     %<jyotidharaõivàyurahite andhe jalaikàrõaveloke ..>%)

#<dharaõidharaþ>#, puü, (dharatãti . dhç + ac . dharaõyàþ dharaþ .) viùõuþ . iti halàyudhaþ .. (kacchapaþ . parvataþ . ÷eùaþ . iti vyutpattilabdho'rthaþ ..)

#<dharaõã>#, strã, (dharaõi + và ïãù .) pçthivã . iti medinã . õe, 54 .. (yathà, viùõupuràõe . 1 . 9 . 141 .
     %<yadà tu bhàrgavo ràmastadàbhåddharaõãtviyam ..>%) ÷àlmalivçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. nàóã . kandavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . dhàraõãyà 2 dhãrapatrã 3 sukandakaþ 4 kandàluþ 5 vanakandaþ 6 kandàóhyaþ 7 daõóakandakaþ 8 . asyà guõaþ . madhuratvam . kaphapittàmayaraktadoùakuùñhakaõóåtinà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dharaõãkandaþ>#, puü, (dharaõã eva kandaþ .) dharaõãnàmamålavi÷eùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dharaõãkãlakaþ>#, puü, (dharaõyàþ pçthivyàþ kãlakaþ iva .) parvataþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dharaõãdharaþ>#, puü, (dharaõyà dharaþ .) viùõuþ . iti hemacandraþ . 2 . 131 .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 38 .
     %<ahaþ sambartako vahniranilo dharaõãdharaþ ..>%) kacchapaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. parvataþ . yathà, %<yo jàto dharaõãdharendratanayànàthàïghripàthoruhàsaktaþ .>% ityàdigopãnàthatarkàcàryaþ .. (pçthivãdhàrake, tri . yathà, harivaü÷e . 53 . 68 .
     %<devànacodayad brahmà nigrahàrthaü suradviùàm .
     nara¤caiva puràõarùiü ÷eùa¤ca dharaõãdharam ..>%)

#<dharaõãpåraþ>#, puü, (dharaõãü pårayati plàvayatãti . påra + aõ .) samudraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dharaõãplavaþ>#, puü, (plu + bhàve ap . dharaõyàþ pçthivyàþ plavaþ plàvo yasmàt .) samudraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<dharaõã÷varaþ>#, puü, (dharaõyà ã÷varaþ .) ÷ivaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dharaõãsutà>#, strã, (dharaõyàþ sutà .) sãtà . iti hemacandraþ . 3 . 367 .. (etadutpattikathà yathà, kàlikàpuràõe 37 adhyàye .
     %<nàradasyopade÷ena yaj¤abhåmiü tato nçpaþ .
     halena dàrayàmàsa yaj¤avàñàvadhi svayam ..
     tadbhåmijàtasãtàyàü ÷ubhàü kanyàü samutthitàm .
     lebhe ràjà mudà yuktaþ sarvalakùaõasaüyutàm ..
     tasyàntu jàtamàtràyàü pçthivyantarhità svayam .
     jagàda vacana¤cedaü gautamaü nàradaü nçpam ..
     pçthivyuvàca .
     eùà sutà mayà dattà tava ràjan ! manoharà .
     enàü gçhàõa subhagàü kuladbaya÷ubhàvahàm ..>%)

#<dharà>#, strã, (dharati jãvasaüdhàniti . dhç + ac . yadvà, dhriyate ÷eùeõa iti . dhç + ap . ñàp .) pçthivã . ityamaraþ . 2 . 1 . 2 .. (yathà, devãbhàgavate . 3 . 13 . 8 .
     %<dhàraõàcca dharà proktà pçthvã vistàrayogataþ ..>%) garbhà÷ayaþ . medaþ . iti medinã . re, 49 .. nàóã . iti ràjanirghaõñaþ .. mahàdànavi÷eùaþ . tadyathà --
     %<athàtaþ saüpravakùyàmi dharàdànamanuttamam .
     pàpakùayakaraü néõàmamaïgalyavinà÷anam ..
     kàrayet pçthivãü haimãü jambudvãpànukàriõãm .
     maryàdàparvatavatãü madhye merusamanvitàm ..
     lokapàlàùñakopetàü navavarùasamàcitàm .
     nadãnada÷atãpetàü saptasàgaraveùñitàm ..
     mahàratnasamàkãrõàü vasurudràrkasaüyutàm .
     hemnaþ palasahasreõa tadardhenàtha ÷aktitaþ .
     ÷atatrayeõa và kuryàt dvi÷atena ÷atena và .
     kuryàt pa¤capalàdårdhvama÷akto'pi vicakùaõaþ ..
     tulàpuruùavat kuryàlloke÷àvàhanaü budhaþ .
     çtviïmaõóapasambhàrabhåùaõàcchàdanàdikam ..
     vedyàü kçùõàjinaü kçtvà tilànupari vinyaset .
     tathàùñàda÷adhànyani rasà÷ca lavaõàdayaþ ..
     tathàùñau pårõakalasàn samantàt parikalpayet .
     vitànaka¤ca kau÷eyaü phalàni vividhàni ca ..
     tathàü÷ukàni ramyàõi ÷rãkhaõóa÷akalàni ca .
     ityevaü racayitvà tàmadhivàsanapårbakam ..
     ÷uklamàlyàmbaradharaþ ÷uklàbharaõabhåùitaþ .
     pradakùiõaü tataþ kçtvà gçhãtakusumà¤jaliþ ..
     puõyaü kàlamathàsàdya mantrànte tànudãrayet .
     namaste sarvadevànàü tvameva bhavanaü yataþ ..
     dhàtrã ca sarvabhåtànàmataþ pàhi vasundhare ! .
     vasån dhàrayase yasmàdbasudhàtãva nirmalà ..
     vasundharà tato jàtà tasmàt pàhi bhavàrõavàt .
     caturmukho'pi nàgacchettasmàdyatra tavàcale ..
     anantàyai namastasmàt pàhi saüsàrakardamàt .
     tvameva lakùmãrgovinde ÷ive gaurãti saüsthità ..
     gàyattrã brahmaõaþ pàr÷ve jyotsnà candre ravau prabhà .
     buddhirbçhaspatau khyàtà medhà muniùu saüsthità ..
     vi÷vaü vyàpya sthità yasmàttato vi÷vambharà sthità .
     dhçtiþ kùamà sthirà kùauõã pçthvã vasumatã rasà ..
     etàbhirmartibhiþ pàhi devi ! saüsàrakardamàt .
     evamuccàrya tàü devãü bràhmaõebhyo nivedayet ..
     dharàrdhaü và caturbhàgaü gurave pratipàdayet .
     ÷eùa¤caivàtha çtvigbhyaþ praõipatya visarjayet ..
     anena vidhinà yastu dadyàddevãü dharàü budhaþ .
     puõyakàle tu saüpràpte sa padaü yàti vaiùõavam ..
     vimànenàrkavarõena kiïkiõãjàlamàlinà .
     nàràyaõapuraü gatvà kalpatrayamatho vaset ..
     pitçputtraprapauttràü÷ca tàrayedekaviü÷atim ..
     iti pañhati ya itthaü yaþ ÷çõotãha nityaü gatakaluùavimànairmuktadehaþ samantàt .
     divamamarabadhåbhiryàti saüpràrthyamànaþ puramamarasahasraiþ sevitaü candramauleþ ..>% iti matsyapuràõe 258 aþ ..

#<dharàkadambaþ>#, puü, (dharàyàü varùàkàle jàtaþ kadambaþ .) dhàràkadambavçkùaþ . iti hàràvalã . 177 ..

#<dharàtmajaþ>#, puü, (dharàyà àtmajaþ .) maïgalagrahaþ . iti hemacandraþ .. (narakàsuraþ . iti kàlikàpuràõe 37 adhyàyaþ .. striyàü ñàp . sãtà ..)

#<dharàdharaþ>#, puü, (dharàyàþ dharo dhàrakaþ .) viùõuþ . (yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 93 .
     %<sumedhà medhajo dhanyaþ satyamedhà dharàdharaþ ..>% %<aïgaira÷eùaiþ ÷eùàdyaira÷eùàü dharàü dharatãti dharàdharaþ .>% iti ÷àïkarabhàùyam ..) parvataþ . iti medinã . re, 269 .. (yathà, harivaü÷e . 204 . 21 .
     %<caràcarà÷ca vasudhà dhàtàra÷ca dharàdharàþ ..>% dharàyà uddhàrakartari, tri . yathà, bhàgavate . 4 . 17 . 35 .
     %<sa vãramårtiþ samabhåddharàdharo yo màü payasyugra÷aro jighàüsasi ..>%)

#<dharàmaraþ>#, puü, (dharàyàþ pçthivyà amaro devaþ .) bràhmaõaþ . yathà --
     %<yairna ÷rutaü bhàgavataü puràõaü nàràdhito yaiþ puruùaþ puràõaþ .
     mukhe hutaü yairna dharàmaràõàü teùàü vçthà janma naràdhamànàm ..>% iti pauràõikàþ ..

#<dharitrã>#, strã, (dharati jãvajàtamiti dhriyate ÷eùeõa và . dhç + %<a÷itràdibhya itrotrau .>% uõàü 4 . 172 . iti itra . gauràditvàt ïãù .) pçthivã . ityamaraþ . 2 . 1 . 2 .. (yathà, raghuþ . 14 . 54 .
     %<svamårtilàbhaprakçtiü dharitrãü lateva sãtà sahasà jagàma ..>%)

#<dharimà>#, [n] puü, (dhriyate dar÷anendriyeõeti . dhç + %<hçbhçdhçsçstç÷ébhya imanic .>% uõàü 4 . 147 . iti imanic .) råpam . ityuõàdikoùaþ .. tulà . yathà, manuþ . 8 . 321 .
     %<tathà dharimameyànàü ÷atàdabhyadhike vadhaþ ..>%

#<dharuõaþ>#, puü, (dharatãti . dhç + bàhulakàt unan . %<dhç¤ dhàraõe . hetumati ca iti õic . dhàrerõiluk kyunpratyayaþ . dhàrayati jagat .>% iti devaràjayajvà . 1 . 12 . 24 .) brahmà . svargaþ . nãram . (nighaõñumate, klã . yathà, çgvede . 10 . 5 . 6 .
     %<pathàü visarge dharuõeùu tasthau ..>%) sammatam . iti medinã . õe, 55 .. (agniþ . yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 8 . 51 .
     %<upasçjandharuõaü màtre dharuõo màtaraü dhayan ..>% dhàrake, tri . yathà, çgvede . 10 . 111 . 4 .
     %<dàdhàra yo dharuõaü satyatàtà ..>% %<satye dyuloke dharuõaü dhàrakaü balaü dàdhàra adhàrayat .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<dhartavyaü>#, tri, dhçdhàtoþkarmaõi tavyapratyayena sàdhyam . dhàraõãyam . sthàtavyam . patanãyam . bhàve, klã ..

#<dhartraü>#, klã, (dharati dhriyate và . dhç + %<gçdhçvãpacãti .>% uõàü 4 . 166 . iti traþ .) gçham . ityuõàdikoùaþ .. kratuþ . dharmaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ .. (dhàrake, tri . yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 1 . 18 .
     %<dhartramasidivaü dçühabrahmavani vadhàya .>% %<he kapàla ! tvaü dhartraü dhàrakamasi .>% iti vedadãpaþ ..)

#<dharmaþ>#, puü klã, (dharati lokàn dhriyate puõyàtmabhiriti và . dhç + %<artistuhusriti .>% uõàü 1 . 139 . iti man .) ÷ubhàdçùñam . (yathà, hitode÷e . 1 . 59 .
     %<eka eva suhçddharmo nidhane'pyanuyàti yaþ .
     ÷arãreõa samaü nà÷aü sarvamanyattu gacchati ..>%) tatparyàyaþ . puõyam 2 ÷reyaþ 3 sukçtam 4 vçùaþ 5 . ityamaraþ . 1 . 4 . 24 .. nyàyaþ . svabhàvaþ . àcàraþ . upamà . kratuþ . (yathà, mahàbhàrate . 14 . 88 . 21 .
     %<kçtvà pravargyaü dharmàkhyaü yathàvat dvijasattamàþ .
     cakruste vidhivadràjaüstathaivàbhiùavaü dbijàþ ..>%) ahiüsà . upaniùat . iti medinã . se, 16 . dànàdike, klã . iti hemacandraþ .. (yathà, yogasàre .
     %<pràõàyàmastathà dhyànaü pratyàhàro'tha dhàraõà .
     smaraõa¤caiva yoge'smin pa¤ca dharmàþ prakãrtitàþ ..>%)

#<dharmaþ>#, puü, (dhç + man .) dhanuþ . yamaþ . somapaþ . iti medinã . me, 16 .. satsaïgaþ . arhan . iti hemacandraþ . 6 . 15 .. devatàvi÷eùaþ . sa brahmaõo dakùiõastanàjjàtaþ . (yathà, matsyapuràõe . 3 . 10 .
     %<aïguùñhàddakùiõàddakùaþ prajàpatirajàyat .
     dharmastanàntàdabhavat hçdayàt kusumàyudhaþ ..>%) tasya bhàryà dakùasya trayoda÷akanyàþ . tasya caturda÷àpatyàni yathà . patnyàü ÷raddhàyàü çtam 1 maitryàü prasàdaþ 2 dayàyàü abhayam 3 ÷àntyàü sukham 4 tuùñyàü mut 5 puùñyàü garvaþ 6 kriyàyàü yogaþ 7 unnatau darpaþ 8 buddhyàü arthaþ 9 medhàyàü smçtiþ 10 mårtyàü naranàràyaõau 11 . 12 titikùàyàü kùemam 13 hrãsaüj¤àyàü pracchrayaþ 14 . iti ÷rãbhàgavatam .. * .. api ca .
     %<÷raddhà lakùmãrdhçtistuùñiþ puùñirmedhà tathà kriyà .
     buddhirlajjà vapuþ ÷àntiþ siddhiþ kãrtistrayoda÷ã .
     patnyarthaü pratijagràha dharmo dàkùàyaõãþ prabhuþ ..>% viùõupuràõamate siddhisthàne çddhiranyat tulyam .. tàsàmapatyàni yathà --
     %<÷raddhà kàma¤ca ÷rãrdarpaü niyamaü dhçtiràtmajam .
     santoùa¤ca tathà tuùñirlobhaü puùñirasåyata ..
     medhà ÷rutaü kriyà daõóaü nayaü vinayameva ca .
     bodhaü buddhistathà lajjà vinayaü vapuràtmajam ..
     vyavasàyaü prajaj¤e vai kùemaü ÷àntirasåyata .
     sukhaü siddhirya÷aþ kãrtirityete dharmasånavaþ ..
     kàmo nandã sutaü harùaü dharmapauttramasåyata .. * ..>% adharmavaü÷o yathà, màrkaõóeyapuràõe .
     %<hiüsà bhàryà tvadharmasya tasyàü jaj¤e tathànçtam .
     kanyà ca nikçtistàbhyàü sutau dbau narakaü bhayam ..
     màyà ca vedanà caiva mithunaü dvayametayoþ .
     bhayàjjaj¤e'tha vai màyà mçtyuü bhåtàpahàriõam ..
     vedanà svasuta¤càpi duþkhaü jaj¤e'tha rauravàt .
     mçtyorvyàdhirjarà÷okatçùõàþ krodha÷ca jaj¤ire ..
     duþkhottaràþ smçtà hyete sarve càdharmalakùaõàþ .
     naiùàü bhàryàsti puttro và sarve te hyårdhvaretasaþ ..>% dharmotpattiryathà, varàhapuràõe .
     %<athotpattiü pravakùyàmi dharmasya mahato nçpa ! .
     màhàtmya¤ca tithi¤caiva tannibodha naràdhipa ! .
     sarvaü brahmàvyayaþ ÷uddhaparàdaparasaüj¤itaþ .
     sa sisçkùuþ prajàstvàdau pàlana¤ca vyacintayat ..
     tasya cintayatastvaïgàddakùiõàcchvetakuõóalaþ .
     pràdurbabhåva puruùaþ ÷vetamàlyànulepanaþ .
     taü dçùñvovàca bhagavàü÷catuùpàt syàt kçte yuge .
     tretàyàü tripada÷càsau dbipado dbàpare'bhavat ..
     kalàvekena pàdena prajàþ pàlayate prabhuþ .
     ùaógeho bràhmaõànàü sa tridhà kùattre vyavasthitaþ ..
     dvidhà vi÷yekadhà ÷ådre sthitaþ sarvagataþ prabhuþ .
     guõadravyakriyàjàticatuùpàdaþ prakãrtitaþ ..
     tri÷çïgo'sau smato vede sasaühitapadakramaþ .
     tathà àdyanta oïkàradbi÷iràþ saptahastavàn udàttàditribhirbaddha evaü dharmo vyavasthitaþ ..
     brahmovàca .
     adyaprabhçti te dharma . tithirastu trayoda÷ã ..
     yastàmupoùya puruùo bhavantaü samupàrjayet .
     kçtvà pàpasamàcàraü tasmànmu¤cati mànavaþ ..>% tasya puttrà yathà, vàmanapuràõe .
     %<dharmasya bhàryà hiüsàkhyà tasyàü puttracatuùñayam .
     sampràptaü muni÷àrdåla ! yoga÷àstravicàrakam ..
     jyeùñhaþ sanatkumàro'bhåddbitãya÷ca sanàtanaþ .
     tçtãyaþ sanako nàma caturtha÷ca sanandanaþ ..
     sàïkhyavettàramaparaü kapilaü voóhumàsurim .
     dçùñvà pa¤ca÷ikhaü ÷reùñhaü yogayuktaü taponidhim ..
     j¤ànayogaü na te dadyurjyàyàüso'pi kanãyasàm ..>% (caturda÷advàpare vedavyasanàdayameva vyàsa àsãt . yathà, devãbhàgavate . 1 . 3 . 29 .
     %<trayoda÷e càntarikùo dharma÷càpi caturda÷e ..>% yathà, ca brahmàõóe . 27 adhyàye .
     %<dharmo nàràyaõo nàma vyàsastu bhavità yadà .
     tadàpyahaü bhaviùyàmi bhaviùyàmi mahàmuniþ ..
     bàlakhilyà÷rame puõyaparvate gandhamàdane .
     tatràpi mama te puttrà bhaviùyati tapodhanàþ ..
     sudhàmà kavyapa÷caiva kaniùñhà virajàstathà .
     mama yogabalopetà vimanà hyårdharetasaþ ..
     pràpya màhe÷varaü tejo rudralokàya saüsthitàþ ..>% kvacit yugasya vaiparãtyakathanantu kalpabhedàdaviruddhamityadhigantavyam ..) dharmalakùaõaü yathà --
     %<pàtre dànaü matiþ kçùõe màtàpitro÷ca påjanam .
     ÷raddhà valirgavàü gràsaþ ùaóvidhaü dharmalakùaõam ..>% iti pàdmottarakhaõóam .. * .. dharmàïgàni yathà, pàdmabhåmikhaõóe .
     %<brahmacaryeõa satyena tapasà ca pravartate .
     dànena niyamenàpi kùamà÷aucena vallabha ! ..
     ahiüsayà su÷àntyà ca asteyenàpi vartate .
     etairda÷abhiraïgaistu dharmameva prasåcayet ..>% dharmamålaü yathà, matsyapuràõe .
     %<adroha÷càpyalobha÷ca damo bhåtadayàtapaþ .
     brahmacaryaü tataþ satyamanukro÷aþ kùamà dhçtiþ .
     sanàtanasya dharmasya målametadduràsadam ..>% kalerda÷asahasravarùànte dharmàdayo hareþ padaü gamiùyanti . yathà --
     %<÷àlagràmo harermårtirjagannàtha÷ca bhàratam .
     kalerda÷asahasrànte yayau tyaktrà hareþ padam ..
     sattva¤ca dharmaü satya¤ca vedà÷ca gràmadevatàþ .
     vrataü tapa÷càna÷anaü yayustaiþ sàrdhameva ca ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóam .. * .. dharmàdhàrasthànàni yathà --
     %<yatra sthànaü tavàdhàro vadàmi ÷råyatàü vibho ! .
     vaiùõaveùu ca sarveùu yatiùu brahmacàriùu ..
     patibratàsu pràj¤eùu vànaprastheùu bhikùuùu .
     nçpeùu dharma÷ãleùu satsu sadbai÷yajàtiùu ..
     dvijaseviùu ÷ådreùu satsaüsargasthiteùu ca .
     eùu tvaü santataü pårõo dharmaràja ! viràjase ..
     yuge yuge tavàdhàrà ete puõyatamà janàþ ..>% api ca . a÷vatthavañavilveùu tulasãcandaneùu ca . devàrheùu ca puùpeùu vidyamàno'si ÷àkhiùu .. devàlayeùu tãrtheùu satàü ÷a÷vadgçheùu ca . vedavedàïga÷ravaõajaneùu ca sabhàsu ca .. ÷rãkçùõaguõanàmokta÷rutigãtasthaleùu ca . vratapåjàtaponyàyayaj¤asàkùisthaleùu ca .. dãkùàparãkùà÷apathagoùñhagoùpadabhåmiùu . gavàü gçheùu goùñheùu vidyamàno hi pa÷yasi .. kç÷atà te na bhavità dharmaiteùu sthaleùu ca .. dharmàgamyasthànàni yathà --
     %<etadanyeùu kç÷atà yadagamya¤ca tat ÷çõu .
     puü÷calãùu tadgçheùu gçheùu naraghàtinàm ..
     naraghàtiùu nãceùu mårkheùu ca khaleùu ca .
     devatàguruvipreùu pàlyànàü dhanahàriùu ..
     asannareùu dhårteùu caureùu ratibhåmiùu .
     durodarasuràpànakalahànàü sthaleùu ca ..
     ÷àlagràmasàdhutãrthapuràõarahiteùu ca .
     dasyugrasteùu deveùu tàlacchàyàsu garviùu ..
     asijãvimasãjãvidevalagràmayàjiùu .
     vçùavàhasvarõakàrajãvahiüsopajãviùu ..
     bhartçninditanàrãùu strãjiteùu ca puüsu ca .
     dãkùàsandhiviùõubhaktivihãneùu dvijeùu ca ..
     svàïgakanyàvikrayiùu svayoùidvikrayiùvatha .
     ÷àlagràmasuragranthabhåmivikrayiùu prabho ! ..
     mitradrohikçtaghneùu satyavi÷vàsaghàtiùu .
     ÷araõàgatahãneùu à÷ritaghneùu teùu ca ..
     ÷a÷vanmithyokti÷ãleùu tathà sãmàpahàriùu .
     kàmàtkrodhàttathà lobhànmithyàsàkùipravàdiùu ..
     puõyakarmavihãneùu puõyakarmavirodhiùu .
     sthàtumeteùu nindyeùu nàdhikàrastava prabho ! ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 42 adhyàyaþ .. devàdãnàü dharmo yathà -- suke÷iruvàca .
     %<kiülakùaõo bhaveddharmaþ kimàcaraõasatkriyaþ .
     yamà÷ritya na sãdanti devàdyàstu taducyatàm ..
     çùaya åcuþ .
     devànàü paramo dharmaþ sadà yaj¤àdikàþ kriyàþ .
     svàdhyàyavedavettçtvaü viùõupåjàratiþ smçtiþ ..
     daityànàü bàhu÷àlitvaü màtsaryaü yuddhasatkriyà .
     vindanaü nãti÷àstràõàü hara÷aktirudàhçtà ..
     siddhànàsudito dharmo yogayuktiranuttamà .
     svàdhyàyaü brahmavij¤ànaü bhaktirdvàbhyàmapi sthirà ..
     utkçùñopàsanaü j¤eyaü nçtyavàdyeùu vàdità .
     sarasvatyàü sthirà bhaktirgàndharvo dharma ucyate ..
     vidyàdharatvamatulaü vij¤ànaü pauruùe matiþ .
     vidyàdharàõàü dharmo'tha bhavànyàü bhaktireva ca ..
     gàndharvavidyàveditvaü bhaktiþ sthàõau tathà sthirà .
     kau÷alyaü sarva÷ilpeùu dharmaþ kaimpuruùaþ smçtaþ ..
     brahmacaryamamànitvaü yogàbhyàsaratirdçóhà .
     sarvatra kàmacàritvaü dharmo'yaü paitçkaþ smçtaþ ..
     brahmacaryaü yatà÷itvaü japyaj¤àna¤ca ràkùasa ! .
     niyamà dharmaveditvamàrùaü dharmaü pracakùate ..
     svàdhyàyaü brahmacarya¤ca dànaü yajanameva ca .
     akàrpaõyamanàyàsaü dayàhiüsàkùamàdayaþ ..
     jitendriyatvaü ÷auca¤ca màïgalyaü bhaktirucyate .
     ÷aïkare bhàskare devyàü dharmo'yaü mànavaþ smçtaþ ..
     dhanàdhipatyaü bhogàni svàdhyàyaü ÷aïkaràrcanam .
     ahaïkàrama÷auca¤ca dharmo'yaü guhyakeùviti ..
     paradàràbhimarùitvaü paràrthe'pi ca lolupà .
     svàdhyàyastryambake bhaktirdharmo'yaü ràkùasaþ smçtaþ ..
     avivekatàthàj¤ànaü ÷aucahànirasatyatà .
     pi÷àcànàmayaü dharmaþ sadà càmiùagçdhnutà ..
     yonayastu dvàda÷aitàþ saha dharmà÷ca ràkùasa ! .
     brahmaõà kathitàþ puõyà dvàda÷aiva gatipradàþ ..>% iti vàmanapuràõe 11 adhyàyaþ .. dharmàdharmalakùaõam . yathà --
     %<ahiüsàlakùaõo dharmo hiüsà càdharmalakùaõà ..>% iti mahàbhàratam ..
     %<vedapraõihito dharmo hyadharmastadviryayaþ ..>% iti ÷rãbhàgavatam ..
     %<vihitakriyayà sàdhyo dharmaþ puüsàü guõo mataþ .
     pratiùiddhakriyàsàdhyaþ sa guõo'dharma ucyate ..>% iti dharmadãpikà .. (duhyavaü÷ãyançpavi÷eùaþ . yathà, bhàgavate . 9 . 23 . 14 .
     %<druhyostu tanayo vabhruþ setustasyàtmajastataþ .
     àrabdastasya gàndhàrastasya dharmastato dhçtaþ ..>%)

#<dharmakarma>#, [n] klã, (dharmàya dharmasya và karma kàryam .) dharmakàryam . ÷ubhàdçùñapratipàdakakriyà . yathà --
     %<vedapraõihitaü dharmakarma tanmaïgalaü param ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóam ..

#<dharmakàyaþ>#, puü, (dharmàya kàyo deho yasya .) buddhaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<dharmakãlaþ>#, puü, (dharmasya kãla iva .) ÷àsanam . ràja÷àsanam . iti puravarge trikàõóa÷eùaþ ..

#<dharmakãlakaþ>#, puü, (dharmakãla + saüj¤àyàü kan .) brahma÷àsanam . iti puravarge ÷abdaratnàvalã ..

#<dharmaketuþ>#, puü, (ahiüsàråpo dharmaþ keturiva yasya .) buddhaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dharmakùetraü>#, klã, (dharmasya kùetram .) kurukùetram . yathà --
     %<brahmavediþ kurukùetre pa¤caràmahradàntaram .
     dharmakùetraü kurukùetraü dbàda÷ayojanàvadhi ..>% iti hemacandraþ .. api ca .
     %<tarastakàrantukayoryadantaraü ràmahnadànà¤ca macakrukasya ca .
     etat kurukùetrasamantapa¤cakaü prajàpateruttaravedirucyate ..>% iti bhàratapàdme .. dharmàdhàre, tri ..

#<dharmaghañaþ>#, puü, (dharmàya ghañaþ sugaïgodakaparipårõakalasaþ .) sauravai÷àkhe pratyahadàtavyasugandhodakapåritakalasaþ . yathà, kà÷ãkhaõóe 12 adhyàye .
     %<dadyurdharmaghañàü÷càpi sugandhodakapåritàn ..>% tadvidhiryathà . atha dharmaghañavratam . tatra prathamaü svastivàcanaü kçtvà såryaþ soma iti pañhitvà saïkalpaü kuryàta . yathà -- adyetyàdi vai÷àkhe màsi amukapakùe amukatithau mahàviùuvasaükràntyàü amukagotrà ÷rãamukã devã yamàlayagamananivàraõapårbaka÷rãviùõuprãtikàmà adyàrabhya varùacatuùñayaü yàvat prativarùãyameùastharavau pratyahaü gaõapatyàdinànàdevatàpåjàpårbaka-÷rãviùõupåjà-sabhojyaghañadànakathà÷ravaõa-bràhmaõabhojanaråpadharmaghañavratamahaü kariùye .. * .. vàràntare adyetyàdi mahàviùuvasaükràntyàü matsaükalpitadharmaghañavratakarmaõi yathàvidhikagaõapatyàdinànàdevatàpåjàpårbakaü ÷rãviùõupåjàsabhojyaghañadànakathà÷ravaõamahaü kariùye . iti saïkalpya tatsåktaü pàñhayet . tato bràhmaõaþ pratinidhãbhåtaþ sàmànyàrghyàsana÷uddhibhåta÷uddhyàdikaü vidhàya ÷àlagràmàdau ghañe và gaõe÷àdãn navagrahàn dikpàlàü÷ca saüpåjya vàü hçdayàya namaþ ityàdyaïganyàsakaranyàsau kçtvà oü dhyeyaþ sadà ityàdinà viùõuü dhyàtvà sva÷irasi puùpaü dattvà mànasopacàraiþ saüpåjyàrghyaü saüsthàpya punardhyàtvàvàhya ùoóa÷opacàraiþ oü bhagavate viùõave nama iti mantreõa saüpåjya yathà÷akti oü viùõave nama iti mantraü japtvà japaü samarpya oü namo brahmaõyadevàyetyàdinà praõamya lakùmãü sarasvatãü àvaraõadevatà÷ca påjayet . tataþ ete gandhapuùpe oü sabhojyavàripårõaghañàya namaþ . iti trirabhyarcya --
     %<oü ghañatvaü dharmaråpo'si brahmaõà nirmitaþ purà .
     tvayi lipte santu liptà÷candanaiþ sarvadevatàþ ..>% iti candanenànulipya adyetyàdi amukagotrà ÷rãamukã devã ÷rãviùõuprãtikàmà dharmaghañavratakarmaõi imaü sabhojyavàripårõaghañamarcitaü ÷rãviùõudaivataü yathàsambhavagotranàmne bràhma õàyàhaü dade . ityutsçjya kçtà¤jaliþ pañhet .
     %<oü dharma tvaü dhañaråpeõa brahmaõà nirmitaþ purà .
     tvayi datte'kùayà lokà mama santu niràmayàþ ..
     yathà tvaü ÷ãtalo nityaü saüpårõaþ ÷ãtavàriõà .
     tathà màü sura÷àrdåla ! ÷ãtalaü kuru dharmaràñ ..
     eùa dharmaghaño datto brahmaviùõu÷ivàtmakaþ .
     asya pradànàt saphalà mama santu manorathàþ ..
     pànãyaü pràõinàü pràõàþ pànãyaü pàvanaü mahat .
     pànãyasya pradànena tçptirbhavatu ÷à÷vatã ..>% iti pañhitvà dakùiõàü dattvàcchidràvadhàraõaü kçtvà kathàü ÷çõuyàt .. * .. atha kathà . ÷rãkçùõa uvàca . ÷çõu ràjat ! pravakùyàmi vratànàü vratamuttamam . candraketuriti khyàto ràjàsãddhàrmikaþ sudhãþ .. su÷ãlà tasya bhàryàsãt màlàvatyativi÷rutà . sà sarvaguõasaüyuktà sàdhvãyaü draupadã yathà .. ekasmin samaye ràjan ! loma÷asya ca sannidhau . saiùà puñà¤jalirbhåtvà loma÷aü paripçcchati .. màlàvatyuvàca . ÷çõu tvaü muni÷àrdåla ! sarvadharmaparàyaõa ! . yamàlayaü na gacchàmi tadupàyaü bravãhi me .. samàkhyàhi vrataü deva ! saphalaü pàpanà÷anam .. loma÷a uvàca . ÷çõu ràj¤i ! mahàbhàge ! yena tatra na gacchati . tadupàyaü pravakùyàmi ÷çõu tvaü hi samàhità .. janmajanmakçtàt pàpànmucyate nàtra saü÷ayaþ . viùõusmaraõamàtreõa hanti pàpaü puràkçtam .. yena dharmaprasàdena tuùño devo janàrdanaþ . påjayeddevadeve÷aü sarvakàmaphalapradam .. samàropya tato devaü candanena vilepitam . påjayet parayà bhaktyà gandhapuùpàdibhistathà .. ayane koñiguõitaü lakùaü viùõupadãùu ca . ùaóa÷ãtisahasrantu ùaóa÷ãtyàmudàhçtam .. viùuve ÷atasàhasraü vrataü tatra samàcaret .. màlàvatyuvàca . mamaitat kathitaü sarvaü yadvrata¤ca tvayà prabho ! . kiü vidhànaü phalaü kiü và kai÷ca loke kçtaü purà .. loma÷a uvàca . ÷çõu devi ! mahàbhàge ! pårbakàlasya yà kathà . viniùkrànte tata÷caitre yadà meùagato raviþ .. doùàdirahite kàle caturvarùaü samàcaret . tatra nityaü ghañaü dadyàt màsamekaü sabhojyakam .. candanena samàliptaü dakùiõàdibhiranvitam . vratametat samàkuryàt yàvat varùacatuùñayam .. anenaiva vidhànena yà vrata¤ca samàcaret . sarvaü kulaü samuddhçtya svargaloke mahãyate .. draupadyàcaritaü yattat ÷çõu tvaü dhyànatatparà . draupadyà tadidaü pårbaü na kçtaü vratamuttamam .. mçtà gatà ca sà sàdhvã na labheta divaü punaþ . atha ÷ãghraü samàgatya tàmåcuryamakiïkaràþ .. viùuve ca tvayà sàdhvi ! na kçtaü tadvrataü kila . tato maraõakàle syàt svargadvàraü virodhitam .. yamadåtaiþ samàsàdya gale pà÷o nive÷itaþ .. draupadyuvàca . ke yåyamiti tadbråta kutra và nãyate'dhunà . kathaü pà÷o gale dattaþ kathayasva mama dhruvam .. yamadåtà åcuþ . mà bhaiùãrnãyate devi ! dharmaràjasya sannidhau . pçthivyàü yàni tãrthàni vratàni vividhàni ca .. yaj¤adànavidhàna¤ca tvayà sarvaü pratiùñhitam . kintvatra na kçtaü pårbaü màdhave màsi suvrate ! .. vrataü dharmaghañaü nàma tena yàsi yamàlayam .. draupadyuvàca . yamadåtà mahàtmàno nayantu màü yamàlayam . tatprasàdena me ÷ãghraü gale pà÷o vimu¤catu .. tato vidhçtya svakare samànãtà yamàntikam .. yama uvàca . ÷çõu tvaü draupadã sàdhvi ! sarvaü tvayà pratiùñhitam . na kçto devadevasya vrataü dharmaghañastvayà .. tathàpi tuùño bhadre'haü varaü vçõu yathepsitam .. draupadyuvàca . varaü dadasva me nàtha ! gacchàmi punaràlayam . kartavyaü tadvidhànena vrataü tava prasàdataþ .. yama uvàca . vrataü dharmaghañaü devi ! kuru gatvà nijàlayam . nàgantavyaü tvayà devi ! punarmama purãü ÷ubhe ! .. tato gatà ca sà caiva tuùño'bhådantakastadà . bhåyo bhåmigçhaü pràpya tadeva ca tathà satã .. sà tatra tadvrata¤cakre dànaü homaü yathàvidhi . saüpårõe tu vrate tatra pratiùñhàmàcarat satã .. dadau dvàda÷aviprebhyo dànàni dvàda÷àni ca . catvàri jalapàtràõi vastreõa sahitàni ca .. dànàni ca tato dattvà tatsaïkhyakaghañàstathà . àsanàni ca catvàri pàdukàsahitàni ca .. dakùiõàntu tato dattvà vastràõi vividhàni ca . tadvrata¤ca susampannaü viùõuhaste'nyasattataþ .. evaü kçtvà vrataü sàdhvã draupadã susamàhità . antakàlaü samàsàdya sà gatà vaiùõavaü puram .. ityuktà loma÷enàtha kanyà màlàvatã tathà . kçtvà caiva vrataü sàdhvã devàràdhanapårbakam .. sà nityaü gargarãü dattvà sabhojyadakùiõànvitàm . devodde÷ena vipràya ÷raddhayà pratyapàdayat .. evaü yà kurute nàrã puttrapauttrasamanvità .. pustakàntare .
     %<evaü karoti yà nàrã naro và vratamuttamam .>% iti và pàñhaþ . àyuràrogyamai÷varyaü ÷riya¤ca labhate sukham . ante yàti paraü sthànaü yatra devo nira¤janaþ .. iti bhaviùyapuràõoktà dharmaghañavratakathà samàptà .. kvacit kvacit paddhatau viùõudharmottarayamapuràõoktà ca likhità ..

#<dharmacakraþ>#, puü, (dharmasya cakraü samåho yatra .) buddhaþ . iti ÷abdaratnàvalã (dharmasya cakraü samåhaþ . dharmasamåhe, klã . yathà, mahàbhàrate . 1 . 109 . 14 .
     %<bhãùmeõa vihitaü ràùñre dharmacakramavartata ..>% astravi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e . 226 . 7 .
     %<dharmacakraü mahàcakramajitaü nàma nàmataþ ..>%)

#<dharmacakrabhçt>#, puü, (dharmacakraü dharmasaïghaü bibhartãti . bhç + kvip . tugàgama÷ca .) jinaþ . iti dharaõiþ ..

#<dharmacàriõã>#, strã, (dharmaü caratãti . cara + õini + ïãp .) jàyà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dharmacintanaü>#, klã, (dharmasya cintanaü bhàvanà .) dharmacintà . iti hemacandraþ . 6 . 17 ..

#<dharmacintà>#, strã, (dharmasya cintà bhàvanà .) puõyabhàvanà . tatparyàyaþ . upàdhiþ 2 . ityamaraþ . 1 . 7 . 28 ..

#<dharmaj¤aþ>#, tri, (dharmaü jànàtãti . j¤à + kaþ .) dharmaj¤ànavi÷iùñaþ . yathà --
     %<dharmaj¤a÷ca kçtaj¤a÷ca hrãniùevã dçóhavrataþ ..>% iti viràñaparva ..

#<dharmaõaþ>#, puü, (dharmeõeva dhàrmikavadityarthaþ namatãti . nama + anyeùvapãti óaþ .) vçkùabhedaþ . dhàminiyà iti bhàùà . (yathàsya paryàyaþ .
     %<dhanvanaþ picchilatvakca dhanurvçkùa÷ca dharmaõaþ ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..) sarpavi÷eùaþ . iti medinã . õe, 53 .. óhemanà . iti bhàùà ..

#<dharmatvaü>#, klã, (dharmasya bhàvaþ . dharma + tva .) vçttimattvam . àdheyatvamiti yàvat . yathà, gaganàdervçttimattvalakùaõadharmatvàbhàvàditi jagadã÷aþ ..

#<dharmadànaü>#, klã, (dharmàya dànam .) prayojanamanapekùya kevaladharmabuddhyà pàtrebhyo dànam . yathà, devalaþ .
     %<pàtrebhyo dãyate nityamanapekùya prayojanam .
     kevalaü dharmabuddhyà yat dharmadànaü pracakùate ..>% iti ÷uddhitattvam ..

#<dharmadravã>#, strã, (dharmajanako dravo vàriråpo yasyàþ . gauràditvàt ïãù .) gaïgà . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yaduktaü gaïgàstotre .
     %<viùõupàdàgrasambhåte gaïge tripathagàmini ! .
     dharmadravãti vikhyàte pàpaü me hara jàhnavi ! ..>%)

#<dharmadhàtuþ>#, puü, (ahiüsàråpo dharma eva dhàtuþ prakçtiryasya .) buddhaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<dharmadhvajã>#, [n] tri, (dharmo dhvaja÷cihnam . sa evàstyasyeti . dharmadhvaja + iniþ .) jãvikàrthajañàdidhàrã na tu paramàrthato dharmànuùñhànakàrã . tatparyàyaþ . liïgavçttiþ 2 . ityamaraþ . 2 . 7 . 54 .. (yathà, manuþ . 4 . 195 .
     %<dharmadhvajã sadàlubdha÷chàdmiko lokadambhakaþ .
     vaióàlavratiko j¤eyo hiüsraþ sarvàbhisandhakaþ ..>%)

#<dharmapattanaü>#, klã, (dharmapattane jàtam . %<tatra jàtaþ .>% 4 . 3 . 25 . ityaõ . saüj¤àpårbakatvàt na vçddhiþ .) maricam . ityamaraþ . 1 . 9 . 36 .. (paryàyo'sya yathà --
     %<reõukaü maricaü kçùõamuùaõaü dharmapattanam ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm .. dharmasya pattanam .) dharmapurã . tatparyàyaþ . ÷ràvantã 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<dharmapatraü>#, klã, (dharmàya yaj¤àdikàryàrthaü patraü yasya .) yaj¤oóumbaraþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<dharmaputtraþ>#, puü, (dharmasya puttraþ .) yudhiùñhiraràjaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 235 . 18 .
     %<na pàpakaü dhàsyati dharmaputtro dhana¤jaya÷càpyanuvartsyate tam ..>%) naranàràyaõàvçùã . iti puràõam .. (yathà, devãbhàgavate . 4 . 7 . 19 .
     %<tàpasau dharmaputtrau dbau su÷àntamanasàvubhau ..>%) dharmataþ kçtaputtraþ . dharamveñà iti bhàùà .. yathà --
     %<yàvaddhurjañidharmaputtrapara÷ukùuõàkhilakùattriya÷reõo÷oõitapicchilà vasumatã ko'syàmadhàsyat padam .
     trailokyàbhayadànadakùiõabhujàvaùñambhadivyodayo devo'yaü dinakçtkulaikatilako na pràbhaviùyad yadi ..>% iti mahànàñake . 2 . 25 ..

#<dharmabàõijikaþ>#, puü, (dharme bàõijika iva . phalakàmanayà dharmàcaraõàdevàsya tathàtvam .) puõyakarmaphalakàmã . yathà --
     %<dharmabàõijikà måóhàþ phalakàmà naràdhamàþ .
     arcayanti jagannàthaü te kàmànàpnuvantyuta ..>% iti malamàsatattvadhçtaviùõudharmottaratçtãyakàõóãyavacanam ..

#<dharmabhàõakaþ>#, puü, (dharmàrthaü bhaõatãti . bhaõa + õvul .) bhàratàdipàñhakaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<dharmamålaü>#, klã, (dharmasya målam .) ÷ubhàdçùñakàraõam . puõyahetuþ . yathà --
     %<itthaü målaü phalaü ÷àkamudapàtraü tapodhanàþ .
     dànaü vibhavato dattvà naràþ svaryànti dharmiõaþ ..
     eùa dharmo mahàüstyàgo dànaü bhåtadayà tathà .
     brahmacaryaü sadà satyaü anukro÷o dhçtiþ kùamà ..
     sanàtanasya dharmasya målametat samàsataþ ..>% iti vahnipuràõe snànavidhinàmàdhyàyaþ .. (yathà ca manuþ . 2 . 6 .
     %<vedo'khilo dharmamålaü smçti÷ãle ca tadbidàm .
     àcàra÷caiva sàdhånàmàtmanastuùñireva ca ..>%)

#<dharmayuþ>#, tri, (dharmaü yàti gacchatãti . yà + mçgayvàditvàt kuþ .) dharmavi÷iùñaþ . dhàrmikaþ . dharma÷abdàdastyarthe yupratyayena niùpannaþ iti mugdhabodhaþ ..

#<dharmayuk>#, [j] tri, (dharmaü yunaktãti . yuj + kvip .) dharmayuktaþ . dhàrmikaþ . (yathàha devalaþ .
     %<dàtà pratigçhãtà ca ÷raddhàdeya¤ca dharmayuk .
     de÷akàlau ca dànànàmaïgànyetàni ùaóviduþ ..>%)

#<dharmaràjaþ>#, puü, (dharmeõa ràjate iti . ràja + ac .) jinaþ . (dharma÷càsau ràjà ceti . samàse ñac .) yamaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 31 .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 296 . 54 .
     %<dharmaràjaþ prahçùñàtmà sràvitrãmidamabravãt ..>%) narapatiþ . yudhiùñhiraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, harivaü÷e . 16 . 8 .
     %<apçcchat dharmaràjo hi ÷aratalpagataü purà ..>% dharmapradhàne, tri . yathà, mahàbhàrate . 1 . 55 . 11 .
     %<dhçtyà ca te prãtamanàþ sadàhaü tvaü và varuõo dharma ràjo yamo và ..>%)

#<dharmaràjaparãkùà>#, strã, (dharmaràjasya parãkùà .) dharmàdharma parãkùaõam . yathà, atha dharmaràjavidhiþ . bçhaspatiþ . patradvaye lekhanãyau dharmàdharmau sitàsitau . jãvadànàdikairmantrairgàyattryàdyai÷ca sàmabhiþ .. àmantrya påjayedgandhaiþ kusumai÷ca sitàsitaiþ . abhyukùya pa¤cagavyena mçtpiõóàntaritau tataþ .. samau kçtvà nave kumbhe sthàpyau cànupalakùitau . tataþ kumbhàt piõóamekaü gçhõãyàdavilambitaþ .. gharme gçhãte ÷uddhaþ syàt saüpåjya÷ca parãkùakaiþ .. jãvadànamantrastu ÷àradàyàm .
     %<pà÷àïku÷apuñà ÷aktirvàyurvinduvibhåùitaþ .
     yàdyàþ saptasakàràntà vyomasatyendusaüyutam ..
     tadante haüsamantraþ syàt tato'muùya padaü vadet .
     pràõà iti vadet pa÷càdiha pràõàstataþparam ..
     amuùya jãva iha sthitastato'muùya padaü vadet .
     sarvendriyàõyamuùyànte vàïmana÷cakùurantataþ ..
     ÷rotraghràõapade pràõà ihàgatya sukhaü ciram .
     tiùñhantvagnibadhårante pràõamantro'yamãritaþ ..
     pratyamuùya padàt pårbaü pà÷àdyàni prayojayet .
     prayogeùu samàkhyàtaþ pràõamantro manãùibhiþ ..>% pà÷àïku÷apuñà ÷aktirityanena prathamaü pà÷abãjaü àm . tataþ ÷aktibãjaü hrãü . tato'ïku÷abãjaü krom . vàyuryakàro binduvibhåùitaþ . tena yaü . yàdyàþ saptasakàràntà uddhçtayakàramàdàya sapta . aïku÷avàyvanalàvanã varuõabãjànãtyanyatrokteþ . atra vàyorekasya pårbaü pçthagupanyàsaþ saptànàü sabindutvàrthaþ . ataevànyatra bãjànãtyuktam . vyomasatyendusaüyutam . vyoma hakàraþ . satyaü okàraþ . indurvinduþ . tena hoü . amuùya iti ùaùñhyantadevatànàmopalakùaõam .
     %<adaþ padaü hi yadråpaü yatra mantre pradç÷yate .
     sàdhyàbhidhànaü tadråpaü tatra sthàne niyojayet ..>% iti nàràyaõãyàt . agnibadhåþ svàhà .. * .. gàyattryàdisàmàj¤àne tu sapraõavavyàhçti gàyattrãmàtraü pañhitavyam . japahomàdi yatki¤cit kçtsnoktaü sambhavenna cet sarvaü vyàhçtibhiþ kuryàt gàyattryà praõavena ca .. iti mitàkùaràdhçtaùañtriü÷anmatavacanadar÷anàt atràpi tathà kalpyate .. * .. pitàmahaþ .
     %<adhunà saüpravakùyàmi dharmàdharmaparãkùaõam .
     hantéõàü yàcamànànàü pràya÷cittàrthinàü nçõàm .
     ràjataü kàrayeddharmamadharmaü sãsakàyasam .
     likhedbhårje pañe vàpi dharmàdharmau sitàsitau ..
     abhyukùya pa¤cagavyena gandhamàlyaiþ samarcayet .
     sitapuùpastu dharmaþ syàt adharmo'sitapuùpakaþ ..
     evaü vidhàyopalikhya piõóayostau nidhàpayet .
     gomayena mçdà vàpi piõóau kàryau samau tataþ ..
     mçdbhàõóake'nupahate sthàpyau cànupalakùitau .
     upalipte ÷ucau de÷e devabràhmaõasannidhau ..
     àvàhayettato devàn lokapàlàü÷ca pårbavat .
     dharmàvàhanapårbantu pratij¤àpatrakaü likhet ..
     yadi pàpaviyukto'haü dharmastràyàcca me karam .
     abhiyuktastayo÷caikaü pragçhõãtàvilambitaþ ..
     dharme gçhãte ÷uddhaþ syàdadharme sa tu hãyate .
     evaü samàsataþ proktaü dharmàdharmaparãkùaõam ..>% hantéõàmiti sàhasàbhiyogeùu . yàcamànànàmiti atyantàrthàbhiyogeùu . pràya÷cittàrthinàmiti pàtakàbhiyogeùu .. * .. tatra prayogaþ . patradbaye ÷uklaü dharmaü kçùõamadharmaü puttalakadvayaråpaü nidhàya oma àü hãü kroü yaü raü laü vaü ÷aü ùaü saü hoü haüsaþ dharmasya pràõà iha pràõàþ . punaþ àmityàdi dharmasya jãva iha sthitaþ . punaþ àmityàdi dharmasya sarvendriyàõi . punaþ àmityàdi dharmasya vàïmana÷cakùuþ÷rotraghràõapràõàþ ihàgatya sukhaü ciraü tiùñhantu svàhà . ityanena jãvadànaü dharmapratimàyàü evamadharma pratimàyàü kçtvà gàyattryàdisàmaj¤àne tenaiva no cet sapravaõavyàhçtigàyattrãü pañhitvà dharmasyàvàhanàdi kçtvà yathàkramaü ÷uklakçùõapuùpàbhyàü dharmàdharmau saüpåjya praõavena pa¤cagavyamupàdàyàbhyukùya ÷uklapuùpayuktaü dharmaü kçùõapuùpayuktamadharmaü mçtpiõóadvaye kçtvà nave kumbhe sthàpayet . pràóvivàkastato devabràhmaõasannidhau dharmàvàhanàdihavanàntaü karma kçtvà dakùiõàü dattvà samantrakapratij¤àpatraü likhitvà ÷odhyasirasi dadyàt . ÷odhyastu om yadi pàpaviyukto'haü dharmastràyàcca me karaü ityuccàrya kumbhàttayorekaü gçhõãyàt . dharme gçhãte ÷uddhaþ anyathà a÷uddhaþ . iti divyatattvam ..

#<dharmavàn># [t] tri, (dharmo'styasyeti . dharma + matup . masya vaþ .) dharmavi÷iùñaþ . puõyavàn . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 104 . 29 .
     %<janena dharmaj¤atamena dharmavànupopaviùño bharatastadàgrajam ..>%)

#<dharmavàsaraþ>#, puü, (dharmasya dharmàcaraõasya vàsaraþ . paurõamàsã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<dharmavàhanaþ>#, puü, (dharmaü vàhayatãti . vaha + õic + lyuþ . yadvà, dharmovçùo vàhanaü yasya . dharmasya vçùaråpatvàdeva tathàtvam .) ÷ivaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. dharmasya yàne, klã ..

#<dharmavaitaüsikaþ>#, puü, (dharme vaitaüsika iva . àtmano dhàrmikatvavij¤àpanàya pà÷ikaþ kapañàcàrã vetyarthaþ .) pàüpakarmaõà dhanamàsàdyàtmano dhàrmikatvakhyàpanàya dànakartà . tatpàpaphalaü yathà --
     %<dharmavaitaüsiko yastu pàpàtmà puruùastathà .
     dadàti dànaü viprebhyo lokavi÷vàsakàraõam ..
     pàpena karmaõà vipro dhanaü labdhvà niraïku÷aþ .
     ràgamohànvito'÷àntaþ kaluùãü yonimàpnuyàt ..>% iti vahnipuràõe snànavidhinàmàdhyàyaþ ..

#<dharmavyàdhaþ>#, puü, (dharmapradhàno vyàdhaþ . ÷àkapàrthivàdivat madhyapadalopisamàsaþ .) pàpapuruùavi÷eùaþ . sa tu kà÷mãrade÷àdhipavasunàmançpadehanirgatavyàdharåpibrahmahatyàtmakaþ . tasya ràj¤o vareõa tasya dharmavyàdha iti saüj¤àbhåt . yathà --
     %<tataþ puttraü vivasvantaü ÷reùñhaü bhràtç÷atasya ha .
     abhiùicya svake ràjye tapovanamupàgamat ..
     puùkaraü nàma tãrthànàü pravaraü yatra ke÷avaþ .
     puõóarãkàkùanàmà tu påjyate tatparàyaõaiþ ..
     tatra gatvà sa ràjarùiþ kà÷mãràdhi patirvasuþ .
     atitãvreõa tapasà sva÷arãrama÷oùayat ..
     puõóarãkàkùapàraü tu stavaü bhaktyà japan budhaþ .
     namaste puõóarãkàkùa namaste madhusådana ! .
     namaste sarvaloke÷a ! namaste tigmacakriõe ..>% ityàdi .
     %<evantu vadatastasya mårtimàn puruùaþ kila .
     nirgatya dehànnãlàbho ghanacaõóo bhayaïkaraþ ..
     uvàca prà¤jalirbhåtvà kiü karomi naràdhipa ! ..
     ràjovàca .
     ko'si kiü kàryamiha te kasmàdàgatavànasi .
     etanme kathaya vyàdha ! etadicchàmi veditum ..
     vyàdha uvàca .
     pårbaü kaliyuge ràjan ! ràjà tvaü dakùiõàmukhe .
     araõyamàgato hantuü ÷vàpadàni vi÷eùataþ ..
     tatra tvayànyakàmena mçgave÷adharo muniþ .
     daõóayugmena dåre tu pàtito dharaõãtale ..
     tatastvayà mahàràja ! sakçnnàràyaõaü prabhum .
     saücintya dvàda÷ã ÷uddhàtvayà ràjan ! upoùità ..
     gaurdattà vidhinà sadyo mçto'syudara÷ålataþ .
     aha¤ca tava dehasthaþ sarvaü jànàmi càkùayam ..
     svagasthasyàpiràjendra ! sthito'haü svena tejasà .
     idànãmàdisçùñau tu kçte nçpatisattama ! ..
     sambhåtastvaü mahàràja ! ràj¤aþ sumanaso gçhe .
     idànãü yat tvayà stotraü puõóarãkàkùapàragam ..
     pañhitaü tatprabhàveõa vihàyàïgaruhàõyaham .
     ekãbhåtaþ punarjàto vyàdharåpo nçpottama ! ..
     etat ÷rutvà vaco ràjà paraü vismayamàgataþ .
     vareõa chandayàmàsa taü vyàdhaü ràjasattamaþ ..
     ràjovàca .
     smàrito'smi mahàvyàdha ! tvayà janmàntaraü gatam .
     tathà tvaü matprasàdena dharmavyàdho bhaviùyasi ..>% iti vàràhe àdikçtavçttàntanàmàdhyàyaþ .. (aparo dhàrmiko vyàdhavi÷eùaþ . asya vivaraõantu mahàbhàrate . 3 . 206 adhyàyamàrabhya vi÷eùato draùñavyam ..)

#<dharma÷àstraü>#, klã, (dharmasya dharmàya và ÷àstram .) manvàdipraõãta÷àstram . tatparyàyaþ . smçtiþ 2 dharmasaühità 3 . iti hemacandraþ .. dharma÷àstraprayojakà yathà, yàj¤avalkye . 1 . 5-6 .
     %<manvatriviùõuhàrãtayàj¤avalkyo÷ano'ïgiràþ .
     yamàpastambasambartàþ kàtyàyanavçhaspatã ..
     parà÷aravyàsa÷aïkhalikhità dakùagotamau .
     ÷àtàtapo va÷iùñha÷ca dharma÷àstraprayojakàþ ..>% ete pradhànàni anye'pi santi .. raghunandanadhçtadharma÷àstràõi yathà --
     %<malimluce dàyabhàge saüskàre ÷uddhinirõaye .
     pràya÷citte vivàhe ca tithau janmàùñamãvrate ..
     durgotsave vyavahçtàvekàda÷yàdinirõaye .
     taóàgabhavanotsarge vçùotsargatraye vrate ..
     pratiùñhàyàü parãkùàyàü jyotiùe vàstusaüj¤ake .
     dãkùàyàmàhnike kçtye kùetre ÷rãpuruùottame ..
     sàma÷ràddhe yajuþ÷ràddhe ÷ådrakçtyavicàraõe .
     ityaùñàviü÷atisthàne tattvaü vakùyàmi yatnataþ ..>% iti raghunandanabhaññàcàryaþ ..

#<dharma÷ãlaþ>#, tri, (dharme dharmàcaraõe ÷ãlaü svabhàvo yasya .) dhàrmikaþ . yathà, viràñaparvaõi .
     %<dharma÷ãlo vadànya÷ca vçddha÷ca sumahàdhanaþ ..>%

#<dharmasaühità>#, strã, (dharmasya saühità .) smçti÷àstram . ityamaraþ . 1 . 6 . 6 ..

#<dharmasàvarõiþ>#, puü, (dharma eva sàvarõiþ såryaputtrã manuþ .) ekàda÷o manuþ . asminmanvantare dharmaseturavatàraþ . vaidhçta indraþ . vihaógamakàmagamàdyà devàþ . aruõàdayaþ saptarùayaþ . satyadharmàdayo manuputtrà bhaviùyanti . iti ÷rãbhàgavatam .. * ..
     %<bhaviùyadharmaputtrasya sàvarõasyàntaraü ÷çõu .
     vihaïgamàþ kàmagamà nirmàõaratayastathà ..
     triprakàrà bhaviùyanti ekaikastriü÷ako gaõaþ .
     màsartudivasà ye tu nirmàõaratayastu te ..
     vihaïgamà ràtrayo'tha muhårtàþ kàmago gaõaþ .
     indro vçùàkhyo bhavità teùàü prakhyàtavikramàþ ..
     haviùmàü÷ca dhaniùñha÷ca çùiranyastathàruõiþ .
     ni÷cara÷cànagha÷caiva vçùõi÷cànyo mahàmuniþ ..
     saptarùayo'ntare tasminnagnitejà÷ca saptamaþ ..
     sarvànugaþ su÷armà ca devànãkaþ purådbahaþ ..
     hemadhanvà dçóhàyu÷ca vibhànustatsutà nçpàþ ..>% iti màrkaõóeyapuràõam ..

#<dharmasàraþ>#, puü, (dharmasya sàraþ .) ÷reùñhapuõyakarma . yathà . brahmovàca .
     %<dharmasàramahaü vakùye saïkùepàcchçõu ÷aïkara ! .
     bhuktimuktipradaü såkùmaü sarvapàpavinà÷anam ..
     ÷rutaü brahma balaü dhairyaü sukhamutsàhameva ca .
     ÷ãko harati vai néõàü tasmàcchokaü parityajet ..
     karmadevàþ karmalokàþ karmasambandhibàndhavàþ .
     karmàõi prerayantãha puruùaü sukhaduþkhayoþ ..
     dànameva paro dharmo dànàt sarvamavàpyate .
     dànànmukti¤ca ràjya¤ca dadyàddànaü tato naraþ ..
     ekataþ kratavaþ sarve samagravaradakùiõàþ .
     ekato bhayabhãtasya pràõinaþ pràõarakùaõam ..
     tapasà brahmacaryeõa yaj¤aistyàgena và punaþ .
     gatintu labhate janturgaïgàü saüsevya yàü labhet ..
     a÷raddhà paramaü pàpaü ÷raddhà pàpapraõà÷inã .
     jahàti pàpaü ÷raddhàvàn jãrõàü tvacamivoragaþ ..
     na puràkçtapuõyànàü naràõàmiha ÷aïkara ! .
     trãõyetàni prapadyante ÷raddhàdàtavyamarthinaþ ..
     dåràdatithayo yasya gçhamàyàntyavàritàþ .
     sa gçhastha iti proktaþ ÷eùàstu gçharakùakàþ ..
     na cintayanti ye viùõuü nàrcayanti ca ye naràþ .
     dharmasya nà÷akà ye ca te vai nirayagàminaþ ..
     ye ca homajapasnànadevatàrcanatatparàþ .
     satyakùàntidayàyuktàste naràþ svargagàminaþ ..
     na dàtà sukhaduþkhànàü na ca hartàsti ka÷cana .
     svakçtànyeva bhujyante duþkhàni ca sukhàni ca ..
     dharmàrthaü jãvitaü yeùàü santànàrtha¤ca maithunam .
     devàrthaü tarpaõaü yeùàü durgàõyabhitaranti te ..
     santuùñaþ ko na ÷aknoti phalamålai÷ca jãvitum .
     sarva eva hi sàmyena ÷aïkañànyavagàhate ..
     lobhàt krodhaþ prabhavati lobhàddrohaþ pravartate .
     lobhànmoha÷ca màyà ca màno matsara eva ca ..
     ràgadve ùànçtakrodhalobhamohamadojjhitaþ .
     yaþ sa ÷àntaþ paraü lokaü yàti pàpavivarjitaþ ..
     devatà munayo nàgà gandharvà guhyakà naràþ .
     dhàrmikaü påjayantãha na dhanàóhyaü na kàminam ..
     na mantrabalavãryeõa praj¤ayà pauruùeõa và .
     alabhyaü labhate martyastatra kà paridevanà ..
     yathàmiùaü jale matsyairbhakùyate ÷vàpadarbhavi .
     àkà÷e pakùibhirnityaü tathà sarvatra vittavàn ..
     sarvasattvadayàlutvaü sarvendriyavinigrahaþ .
     sarvatrànityabuddhitvaü ÷reyaþ paramidaü smçtam ..
     pa÷yannivàgrato mçtyuü yo dharmaü nàcarennaraþ .
     ajàgalastanasyeva tasya janma nirarthakam ..
     bhraõahà brahmahà goghnaþ pitçhà gurutalpagaþ .
     bhåmiü sarvaguõopetàü dattvà pàpaiþ pramucyate ..
     na godànàt paraü dànaü ki¤cidastãti me matiþ .
     sà gaurnyàyàrjità dattvà kçtsnaü tàrayate kulam ..
     nànnadànàt paraü dànaü ki¤cidasti vçùadhvaja ! .
     annena dhàryate sarvaü caràcaramidaü jagat ..
     kanyàdànaü vçùotsargaü japastãrthaü ÷rutaü tathà .
     hastya÷varathadànàni maõiratnavasundharàþ ..
     annadànasya sarvàõi kalàü nàrhanti ùoóa÷ãm .
     annàt pràõo balaü teja÷cànnàdvãryaü dhçtiþ smçtiþ ..
     kåpavàpãtaóàgàdi àràmàõi ca kàrayet .
     triþsaptakulamuddhçtya viùõuloke mahãyate ..
     sàdhånàü dar÷anaü puõyaü tãrthàdapi vi÷iùyate .
     kàlena phalate tãrthaü sadyaþ sàdhusamàgamaþ ..
     satyaü damastapaþ ÷aucaü santoùaþ kùàntiràrjavam .
     j¤ànaü ÷amo dayà dànameùa dharmaþ sanàtanaþ ..>% iti gàruóe 225 adhyàyaþ ..

#<dharmasutaþ>#, puü, (dharmasya sutaþ .) yudhiùñhiraràjaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, devãbhàgavate . 2 . 7 . 19 .
     %<ekànte vidureõokto ràjà dharmasutaþ ÷uciþ ..>% naranàràyaõamunã . yathà, devãbhàgavate . 4 . 7 . 12 .
     %<iti sa¤cintyamànaü taü bhràtaraü dãnamànasam .
     uvàca vacanaü tathyaü naro dharmasuto'nujaþ ..>%)

#<dharmasåþ>#, puü, (dharmaü såte iti . så + kvip .) dhçmyàñapakùã . iti ÷abdaratnàvalã .. (dharmaprerake, tri . yathà, taittirãyabràhmaõe . 1 . 7 . 8 . 3 .
     %<somo ràjà varuõaþ . devà dharmasuva÷ca ye ..>%)

#<dharmàtmà>#, [n] puü, (dharme àtmà svabhàvo yasya . kumàrapàlaþ . sa tu àrhatavi÷eùaþ . iti hemacandraþ . 3 . 377 ..) tri, dharma÷ãlaþ . yathà --
     %<maharùirbhagavàn vyàmaþ kçtvemàü saühitàü purà .
     ÷lokai÷caturbhirdharmàtmà puttramadhyàpayat ÷ukam ..>% iti mahàbhàratam ..

@<[Page 2,788b]>@
#<dharmàdharmaparãkùaõaü>#, klã, (dharma÷ca adharma÷ca tayoþ parãkùaõam .) parãkùàvi÷eùaþ . yathà --
     %<adhunà saüpravakùyàmi dharmàdharmaparãkùaõam .
     hantéõàü yàcamànànàü pràya÷cittàrthinàü nçõàm ..
     ràjataü kàrayet dharmamadharmaü sãsakàyasam .
     likhet bhårje pañe vàpi dharmàdharmau sitàsitau ..
     abhyukùya pa¤cagavyena gandhamàlyaiþ samarcayet .
     sitapuùpastu dharmaþ syàdadharmo'sitapuùpadhçk ..
     evaü vidhàyopalikhya piõóayostau nidhàpayet .
     gomayena mçdà vàpi piõóau kàryau samantataþ ..
     mçdbhàõóaka upahçte sthàpyau cànupalakùitau .
     upalipte ÷ucau de÷e devabràhmaõasannidhau ..
     àvàhayet tato devàn lokapàlàü÷ca pårbavat ..
     dharmàvàhanapårbantu pratij¤àpatrakaü likhet .
     yadi pàpavimukto'haü dharmastvàyàtu me kare ..
     a÷uddha÷cenmama kare pàpamàyàtu dharmataþ .
     abhiyuktastayo÷caikaü pragçhõãtàvilambitaþ ..
     dharme gçhãte ÷uddhaþ syàdadharme tu sa hãyate .
     evaü samàsataþ proktaü dharmàdharmaparãkùaõam ..>% iti mitàkùarà ..

#<dharmàdhikaraõaü>#, klã, (adhikriyate asminniti . adhi + kç + adhikaraõe lyuñ . dharmasya adhikaraõam .) ràj¤o vicàrasthànam . yathà --
     %<dharma÷àstrànusàreõa artha÷àstraniråpaõam .
     yatràdhikriyate sthàne dharmàdhikaraõaü hi tat ..>% iti vãramitrodaye kàtyàyanavacanam .. * ..
     %<puruùàntaratattvaj¤àþ pràü÷ava÷càpyalolupàþ .
     dharmàdhikaraõe kàryà janàhvànakarà naràþ ..>% iti matsyapuràõe 189 adhyàyaþ ..

#<dharmàdhikaraõaþ>#, puü, (dharmàdhikaraõaü à÷rayatvenàstyasyeti . ac .) dharmàdhyakùaþ . tasya lakùaõam . yathà, matsyapuràõe 189 adhyàye .
     %<samaþ ÷atrau ca mitre ca sarva÷àstravi÷àradaþ .
     vipramukhyaþ kulãna÷ca dharmàdhikaraõo bhavet ..>%

#<dharmàdhikaraõã>#, [n] puü, (dharmàdhikaraõaü vicàryasthànatvenàstyasyeti . dharmàdhikaraõa + iniþ .) dharmàdhikaraõavi÷iùñaþ . jaj iti iüràjã bhàùà . tatparyàyaþ . dharmàdhyakùaþ 2 dhàrmikaþ 3 . iti hemacandraþ . 3 . 389 .. pràóvivàkaþ 4 akùadar÷akaþ 5 . ityamaraþ . 2 . 8 . 5 ..

#<dharmàdhyakùaþ>#, puü, (dharme dharmàdhikaraõe adhyakùaþ .) dharmàdhikaraõã . iti hemacandraþ . 3 . 388 ..
     %<kula÷ãlaguõopetaþ sarvadharmaparàyaõaþ .
     pravãõaþ preùaõàdhyakùo dharmàdhyakùo vidhãyate ..>% iti càõakye . 102 .. (viùõuþ yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 28 .
     %<lokàdhyakùaþ suràdhyakùo dharmàdhyakùaþ kçtàkçtaþ ..>% %<dharmàdharmo sàkùàdãkùate anuråpaü phalaü dàtum . tasmàddharmàdhyakùaþ .>% iti ÷àïkarabhàùyam ..)

#<dharmàraõyaü>#, klã, (dharmàya dharmasya và yadaraõyam .) puõyavanavi÷eùaþ . tasya nàmakàraõaü yathà --
     %<sa dharmaþ pãóitaþ sarvaü somenàdbhutakarmaõà .
     tàràü jighçkùatà patnãü mràturàïgirasasya ca ..
     so'pyayàdbhãùitastena balinà krårakarmaõà .
     araõyaü gahanaü ghoraü pravive÷a tadà prabhuþ ..
     brahmovàca .
     yaccàraõyamidaü dharma ! tvayà vyàptaü ciraü vibho ! .
     nàmnà bhaviùyati hyetaddharmàraõyamiti prabho ! ..>% iti varàhapuràõam .. (gayàsthatãrthavi÷eùaþ . yathà, vàyupuràõe gayàmàhàtmye .
     %<prathame'hni vidhiþ prokto dvitãyadivase vrajet .
     dharmàraõyaü tatra dharmo yasmàdyaj¤amakàrayat ..>%)

#<dharmàsanaü>#, klã, (dharmàya vyavahàrakàryasàdhanàya yadàsanam .) vicàràsanam . ve¤c iti iüràjãbhàùà . yathà --
     %<dharmàsanamadhiùñhàya saüvãtàïgaþ samàhitaþ .
     praõamya lokapàlebhyaþ kàryadar÷anamàrabhet ..>% iti manuþ . 8 . 23 ..

#<dharmiõã>#, strã, (dharmo'syà astãti . iniþ . ïãp .) reõukà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dharmã>#, [n] (tri, dharmo'syàstãti . dharma + %<ata iniñhanau .>% 5 . 2 . 115 . iti iniþ .) dharmavàn . puõya÷ãlaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (puü, viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 64 .
     %<dharmagup dharmakçddharmã sadasatkùaramakùaram ..>% %<dharmàdhàratayà dharmã .>% iti ÷àïkarabhàùyam ..)

#<dharmopade÷akaþ>#, puü, (dharmamupadi÷atãti . upa + di÷a + õvul .) guruþ . iti hemacandraþ . 1 . 77 ..

#<dharmyaþ>#, tri, (dharma + %<dharmapathyarthanyàyàdanapete .>% 4 . 4 . 92 . iti yat .) dharmàdanapetaþ . dharmayuktaþ . yathà, ÷rãbhagavadgãtàyàm .
     %<dharmyàddhi yuddhàt ÷reyo'nyat kùattriyasya na vidyate ..>%
     %<nyånàdhikavibhaktànàü dharmyaþ pitçkçtaþ smçtaþ ..>% iti dàyabhàgaþ .. (dharmeõa pràpyaþ . %<nauvayodharmeti .>% 4 . 4 . 91 . iti yat dharmalabhyaþ . iti siddhàntakaumudã ..)

#<dharmyavivàhaþ>#, puü, (dharmyaþ dharmàrho vivàhaþ .) vivàhavi÷eùaþ . sa ca pa¤cavidhaþ . bràhmadaivàrùagàndharvapràjàpatyaråpaþ . adharmyavivàhastrividhaþ . asuraràkùasapai÷àcaråpaþ . yathà,
     %<dharmyeùveva vivàheùu kàlaparãkùaõaü nàdharmyeùu ..>% ityudvàhatattvam .. (yasya varõasya yo vivàho dharmyaþ sa ukto yathà, manau . 3 . 21 -- 26 .
     %<bràhmo daivastathaivàrùaþ pràjàpatyastathàsuraþ .
     gàndharvo ràkùasa÷caiva pai÷àca÷càùñamo'dhamaþ ..
     yo yasya dharmyo varõasya guõadoùau ca yasya yau .
     tadvaþ sarvaü pravakùyàmi prasave ca guõàguõàn ..
     ùaóànupårbyà viprasya kùattrasya caturo'ravàn .
     viñ÷ådrayostu tàneva vidyàddharmyànna ràkùasàn ..
     caturo bràhmaõasyàdyàn pra÷astàn kavayo viduþ .
     ràkùasaü kùattriyasyaikamàsuraü vai÷ya÷ådrayoþ ..
     pa¤cànàntu trayo dharmyà dvàvadharmau smçtàviha .
     pai÷àca÷càsura÷caiva na kartavyau kadàcana ..
     pçthak pçthagvà mi÷rau và vivàhau pårbacoditau .
     gàndharvoràkùasa÷caiva dharmyau kùattrasya tau smçtau ..>%)

#<dharùaþ>#, puü, (dharùaõamiti . dhçù + bhàve gha¤ .) pràgalbhyam . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 189 . 7 .
     %<yadyeùa darpàd dharùàdvàpyatha bràhmaõacàpalàt .
     prasthito dhanuràyantuü vàryatàü sàdhu màgamat ..>%) amarùaþ . ÷aktibandhanam . saühatiþ . hiüsà . iti dhçùadhàtorbhàve'lpratyayena sàdhyaþ ..

#<dharùakaþ>#, puü, (dhçùõoti pragalbho bhavatãti . dhçù + õvul .) nañaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (abhibhavakartari, tri . yathà, harivaü÷e . 153 . 24 .
     %<vidhàrya sarve gçhyantàü mamaite gçhadharùakàþ ..>%)

#<dharùakàriõã>#, strã, (dharùaü kuladåùaõaü karotãti . kç + õini + ïãp .) dåùità kanyà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dharùaõaü>#, klã, (dhçù + lyuñ .) paribhavaþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 214 . 19 .
     %<sarvamanyat parihçtaü dharùaõantu mahãpateþ ..>%) ratiþ . iti medinã . õe, 54 .. dharùa÷abdàrtho'pyatra ..

#<dharùaõiþ>#, strã, (karùatãti . kçùa + %<kçùeràde÷ca dhaþ .>% uõàü . 2 . 105 . iti aniþ àde÷ca dhaþ .) bandhakã . vçùalaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<dharùaõã>#, strã, (dharùaõi + kçdikàràditi và ïãù .) dharùiõã . asatã . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<dharùiõã>#, strã, (dharùati hinasti kulamiti . dhçùa + õini + ïãp .) puü÷calã . ityamaraþ . 2 . 6 . 10 ..

#<dharùitaü>#, klã, (dhçùyate'neneti . dhçùa + ktaþ .) ratiþ . maithunam . iti trikàõóa÷eùaþ .. (dhçùa + karmaõi ktaþ .) kçtadharùaõe, tri .. (abhibhåtaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 55 . 15 .
     %<àsanebhyaþ samutpetustejasà tasya dharùitàþ ..>%)

#<dharùità>#, strã, (dhçùyate'sau . dhçùa + ktaþ . ñàp .) asatã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dhalaõóaþ>#, puü, (dadhàtãti . dhà + óaþ . dhaü dhàrakaü laõóati utkùipatãti . laõóa utkùepe + ac . kaõñakànvitatvàdasya tathàtvam .) dçóhakaõñakavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. dhalaàükóà iti bhàùà ..

#<dhava>#, i vraje . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-señ .) i, dhanvyate . vrajo gatiþ . iti durgàdàsaþ ..

#<dhavaþ>#, puü, (dhunoti dhavatãti và . dhu dhå và + ac .) patiþ . (yathà, harivaü÷e bhaviùyaparvaõi . 16 . 45 .
     %<mà vidyà ca hareþ proktà tasyà ã÷o yato bhavàn .
     tasmànmàdhavanàmàsi dhavaþ svàmãti ÷abditaþ ..>%) naraþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 205 .. (yathà -- pa¤catantre . 2 . 109 .
     %<÷aucavi÷iùñayàpyasti ki¤cit kàryaü kvacinmçdà .
     nirdhanena dhaveneha na tu ki¤cit prayojanam ..>%) dhårtaþ . iti medinã . ve, 13 .. svanàmakhyàtavçkùaþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 69 . 17 .
     %<vilvàrkakhadiràkãrõaü kapitthadhavasaïkulam ..>%) tatparyàyaþ . dhurandharaþ 2 ÷àkañàkhyaþ 3 . iti ratnamàlà .. dçóhataruþ 4 gauraþ 5 kaùàyaþ 6 madhuratvak 7 ÷uùkavçkùaþ 8 pàõóutaruþ 9 dhavalaþ 10 pàõóuraþ 11 . asya guõàþ . kaùàyatvam . kañutvam . kaphànilanà÷itvam . pittaprakopaõatvam . rucyatvam . dãpanatva¤ca . anyacca . ÷ãtatvam . pramehàr÷aþpàõóupittakaphàpahatvam . madhuratvam . tuvaratvam . tiktatva¤ca . tannàmaguõàþ .
     %<dhavo ghaño nanditaruþ sthiro dhauro dhurandharaþ .
     dhavaþ ÷ãtapramehàr÷aþpàõóupittakaphàpahaþ ..
     madhurastuvarastasya phala¤ca madhuraü manàk ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. tatphalaü ãùanmadhuram . iti ràjanirghaõñaþ .. (dhu kampane + %<çdorap .>% 3 . 3 . 57 . iti bhàve ap . kampanam ..)

#<dhavalaþ>#, puü, (dhàvatãti . dhàva ¤ javamçjoþ +
     %<dhàvaterbàhulakàt hrasvatva¤ca . 1 . 108 .>% ityujjvaladattoktyà kalaþ hrasva÷ca .) dhavavçkùaþ . cãnakarpåraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ràgavi÷eùaþ . bharatamate hindolaràgasyàùñamaputtraþ . iti saïgãta÷àstram .. vçùa÷reùñhaþ . ÷uklaþ . sundare, tri . ityuõàdikoùaþ .. ÷vetaguõayukte, tri . ityamaraþ . 1 . 5 . 13 .. (yathà, àryàsaptasatyàm . 306 .
     %<dhavalanakhalakùma durbalamakalitanepathyamalakapihitàkùyàþ ..>%) ÷vetamarice, klã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dhavalapakùaþ>#, puü, (dhavalau ÷uklau pakùau yasya .) haüsaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (dhavalaþ ÷uklaþ pakùaþ .) ÷uklapakùa÷ca .. (÷uklapakùavi÷iùñe, tri . yathà, màghe .
     %<dhavalapakùavihaïgamakåjitaiþ ..>%)

#<dhavalapàñalã>#, strã, (dhavalà pàñalã .) sitapàñalikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dhavalamçttikà>#, strã, (dhavalà mçttikà .) khañinã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dhavalayàvanàlaþ>#, puü, (dhavalo yàvanàlaþ .) yàvanàlavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . pàõóuraþ 2 tàrataõóulaþ 3 nakùatrakàntivistàraþ 4 vçttaþ 5 mauktikataõóulaþ 6 . asya guõàþ . gaulyatvam . balyatvam . vçùyatvam . rucyapradatvam . pathyatvam . tridoùàr÷ogulmavraõanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dhavalà>#, strã, (dhàvatãti . dhàva + kalaþ hrasva÷ca . anudàttatvàbhàvàt na ïãù .) ÷uklà gauþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 67 ..

@<[Page 2,789c]>@
#<dhavalã>#, strã, (dhavala + gauràditvàt ïãù .) ÷uklà gauþ .. ityamaraþ . 2 . 9 . 67 ..

#<dhavalotpalaü>#, klã, (dhavalamutpalam .) kumudam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dhavàõakaþ>#, puü, (dhunàti kampayati vçkùàdãnãti . dhå + %<àõako lådhå÷indhidhà¤bhyaþ .>% uõàü 3 . 83 . iti àõakaþ .) vàyuþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<dhavitraü>#, klã, (dhåyate'neneti . dhå + %<artilådhåsåkhanasahacara itraþ .>% 3 . 2 . 184 . iti itraþ .) mçgacarmaracitavyajanam . ityamaraþ . 2 . 7 . 23 ..

#<dhà>#, óu ¤a li dhàraõe . puùñau . dàne . iti kavikalpadrumaþ .. (hvàü-ubhaü-sakaü-aniñ .) óu, hitrimam . ¤a li, dadhàti dhatte . dhàraõaü dharaõam . dàne, dviùatà vihitaü tvayàthaveti kiràte vihitaü dattamityarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<dhàþ>#, puü, (dadhàtãti . dhà + kvip .) brahmà . dhàrakaþ . iti medinã . dhe, 1 .. bçhaspatiþ . ityekàkùarakoùaþ ..

#<dhàkaþ>#, puü, (dadhàtãti . dhà + %<kçdàdhàràrcikalibhyaþ kaþ .>% uõàü 3 . 40 . iti kaþ .) vçùaþ . àhàraþ . ityuõàdikoùaþ .. annam . stambhaþ . iti saükùiptasàre uõàdivçttiþ .. (àdhàraþ . ityujjvaladattaþ ..)

#<dhàñã>#, strã, ÷atrusammukhagamanam . tatparyàyaþ . prapàtaþ 2 abhyavaskandaþ 3 abhyàsàdanam 4 . iti hemacandraþ . 3 . 464 ..

#<dhàõakaþ>#, puü, (dadhàtãti . dhà + %<àõako lådhå÷indhidhà¤bhyaþ .>% uõàü 3 . 83 . iti àõakaþ .) dãnàrabhàgaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<dhàtakã>#, strã, (dhàtuü karotãti . dhà + tatkarotãti õic . ñilopaþ . tataþ kvun . tataþ pippalyàditvàt ïãù .) puùpavi÷eùaþ . dhàiphul iti bhàùà . tatparyàyaþ . vahnipuùpã 2 tàmrapuùpã 3 dhàvanã 4 agnijvàlà 5 subhikùà 6 pàrvatã 7 bahupuùpikà 8 kumudà 9 sãdhupuùpã 10 ku¤jarà 11 madyavàsinã 12 gucchapuùpã 13 saüdhapuùpã 14 rodhrapuùpiõã 15 tãvrajvàlà 16 vahni÷ikhà 17 madyapuùpà 18 . iti ràjanirghaõñaþ .. dhàtçpuùpã 19 dhàtupuùpã 20 dhàtçpuùpikà 21 dhàtrã 22 dhàtupuùpikà 23 . iti ÷abdaratnàvalã .. asyà guõàþ . kañutvam . uùõatvam . madakàritvam . viùapravàhikàtisàravisarpavraõanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷ãtatvam . raktapittanà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<dhàtà>#, [ç] puü, (dadhàtãti . dhà + tçc .) brahmà . ityamaraþ . 1 . 1 . 17 .. (yathà, raghuþ . 10 . 43 .
     %<dhàtàraü tapasà prãtaü yayàce sa hi ràkùasaþ .
     daivàt sargàdavadhyatvaü martyeùvàsthàparàïmukhaþ ..>%) viùõuþ . iti halàyudhaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 115 .
     %<àdhàranilayo dhàtà puùpahàsaþ prajàgaraþ ..>% %<saühàrasamaye sarvàþ prajà dhayati pibatãti và dhàtà . dheñ pàne iti dhàtuþ .>% iti ÷àïkarabhàùyam .. mahàdevaþ . yathà, tatraiva . 33 . 17 . 103 .
     %<dhàtà ÷akra÷ca viùõu÷ca mitrastvaùñà dhruvo dharaþ ..>%) bhçgumuniputtraþ . tasya bhàryà merukanyà àyatiþ . tasya sutaþ mçkaõóuþ tasya ca màrkaõóeyaþ . iti ÷rãbhàgavatam .. ånapa¤cà÷advàyvantargatavàyuvi÷eùaþ . yathà, vahnipuràõe gaõabhedanàmàdhyàye .
     %<dhàtà durgo dhitirbhãmastvabhiyuktastvapàtsahaþ .
     dyutirghapuranàpyothavàsaþ kàmo jayo viràñ ..
     ityekonà÷ca ùa¤cà÷anmarutaþ pårbasambhavàþ ..>% (àdityavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 65 . 14-15 .
     %<adityàü dvàda÷àdityàþ sambhåtà bhuvane÷varàþ .
     ye ràjan ! nàmatastàüste kãrtayiùyàmi bhàrata ! ..
     dhàtà mitro'ryamà ÷akro varuõastvaü÷a eva ca ..>% brahmaõaþ puttravi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 66 . 51 .
     %<dvau puttrau brahmaõastvanyau yayostiùñhati lakùaõam .
     loke dhàtà vidhàtà ca yau sthitau manunà saha ..>%) pàlake, tri . iti medinã . te, 27 .. dhàrakaþ . iti dharaõiþ ..

#<dhàtuþ>#, puü, (dhãyate sarvamasminniti . dhà + %<sitanigamãti .>% uõàü 1 . 70 . iti tun .) ÷arãradhàrakavaståni . tadyathà . kaphaþ . vàtaþ . pittam .
     %<÷arãradåùaõàddoùà malinãkaraõànmalàþ .
     dhàraõàddhàtavaste syurvàtapittakaphàstrayaþ ..>% iti vaidyakam ..
     (%<rasàsçïmàüsamedo'sthimajja÷ukràõi dhàtavaþ .
     sapta dåùyàþ malàmåtra÷akçtsvedàdayo'pi ca ..>% iti vàbhañe såtrasthàne prathame'dhyàye .. dhàtu÷abdenàtra ÷ukràrtave apyucyete tad yathà . %<tathàhi puùpamukulastho gandho na ÷akyamihàstãti vaktuü naiva nàstãtyathavàsti satàü bhàvànàü abhivyaktiriti kçtvà kevalaü saukùmyànnàbhivyajyate sa eva gandho vivçtapatrake÷araiþ kàlàntareõàbhivyaktiü gacchatyevaü bàlànàmapi vayaþ pariõàmàt ÷ukrapràdurbhàvo bhavati romaràjyàdayothàrtavàdaya÷ca vi÷eùà nàrãõàü rajasi copacãyamàne ÷anaiþ ÷anaiþ stanagarbhà÷ayayonyabhivçddhirbhavati . sa evànnaraso vçddhànàü jaràpakva÷arãratvànna prãõano bhavati . ta ete ÷arãradhàraõàddhàtava ityucyante ..>% iti su÷rute såtrasthàne 14 adhyàyaþ .. atha dhàtu÷abdasya niruktimàha .
     %<ete sapta svayaü sthitvà dehandadhati yannçõàm .
     rasàsçïmàüsamedo'sthimajja÷ukràõi dhàtavaþ ..>% atha dhàtånàü karmànyàha .
     %<prãõanaü jãvanaü lepaþ sneho dhàraõapåraõe .
     garbhotpàda÷ca karmàõi dhàtånàü kathitàni hi ..>% iti ca bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) rasaþ . raktam . màüsam . medaþ . asthi . majjà . ÷ukram . mahàbhåtàni . tadyathà . pçthivã . jalam . tejaþ . vàyuþ . àkà÷aþ . tadguõàþ yathà . gandhaþ . rasaþ . råpam . spar÷aþ . ÷abdaþ . indriyàõi yathà . cakùuþ . ÷rotram . ghràõam . jihvà . tvak .. a÷mavikçtiþ . sà tu gairikamanaþ÷ilàdi . (yathà, kumàre . 1 . 4 .
     %<akàlasandhyàmiva dhàtumattàm ..>%) ÷abdayoniþ . sà ca sàdhu÷abdaprakçtiþ . bhåpacapañhaprabhçtiþ . svarõàdiþ . ityamarabharatau .. * .. yathà, ÷abdamàlàyàm .
     %<suvarõaråpyamàõikyaharitàlamanaþ÷ilàþ .
     gairikà¤janakàsãsasãsalohàþ sahiïgulàþ ..
     gandhako'bhrakamityàdyà dhàtavo girisambhavàþ ..>% nava dhàtavo yathà, sukhabodhe .
     %<hematàràranàgà÷ca tàmravaïge ca tãkùõakam .
     kàüsyakaü kàntalauha÷ca dhàtavo nava kãrtitàþ ..>% aùñadhàtavo yathà, dànasàgare .
     %<hiraõyaü rajataü kàüsyaü tàmraü sãsakameva ca .
     raïgamàyasaraitya¤ca dhàtavo'ùñau prakãrtitàþ ..>% api ca vaidyake .
     %<suvarõaü rajataü tàmraü lauhaü kupya¤ca pàradam .
     vaïga¤ca sãsaka¤caiva ityaùñau devasambhavàþ ..>% saptadhàtavo yathà, bhàvaprakà÷e .
     %<svarõaü råpya¤ca tàmra¤ca raïgaü ya÷odameva ca .
     sãsaü lauha¤ca saptaite dhàtavo girisambhavàþ ..>% tàmràdyutpattiryathà --
     %<÷çõu tattvena me bhåme ! kathyamànaü mayànaghe ! .
     ekàgraü cittamàdhàya yena tàmraü mama priyam ..
     pårbaü kamalapatràkùi ! guóàke÷o mahàsuraþ .
     tàmraråpaü samàdàya mamaivàràdhane rataþ ..
     ta¤ca dçùñvà mayà proktaü prasannenàntaràtmanà .
     guóàke÷a ! mahàbhàga bråhi kiü karavàõi te ..
     cakreõa vadhamicchàmi tvayà muktena ke÷ava ! .
     vai÷àkhasya tu màsasya ÷uklapakùe tu dbàda÷ãm ..
     mama tejomayaü cakraü vàdhayiùyatyasaü÷ayam .
     tadeva cakreõa vipàñito'sau pràpto'pi màü bhàgavatapradhànaþ ..
     tàmrantu tanmàüsamasçksuvarõamasthãni råpyaü bahudhàtava÷ca .
     raïga¤ca sãsaü trapudhàtusaüsthaü kàüsya¤ca rãti÷ca malastu teùàm ..
     etadbhàgavataiþ kàryaü mama priyakaraiþ sadà .
     evaü tàmraü samutpannamiti me rocate hi tat ..>% iti varàhapuràõam .. * ..
     %<haritàlaü harervãryaü lakùmãvãryaü manaþ÷ilà .
     pàradaü ÷ivavãryaü syàt gandhakaü pàrvatãrajaþ ..>% iti vaidyakam .. * .. saptopadhàtavo yathà --
     %<màkùikaü tutthikàbhre ca nãlà¤jana÷ilàlakàþ .
     rasaka÷ceti vij¤eyà ete saptopadhàtavaþ .. * ..>% ÷arãrasthasaptadhàtubhavasaptopadhàtavo yathà --
     %<stanyaü raja÷ca nàrãõàü kàle bhavati gacchati .
     ÷uddhamàüsabhavaþ sneho yaþ sà saükãrtyate vasà ..
     svedo dantàstathà ke÷àstathaivoja÷ca saptamam .
     iti dhàtubhavà j¤eyà ete saptopadhàtavaþ ..>% iti sukhabodhaþ ..

#<dhàtukàsãsaü>#, klã, (dhàturåpaü kàsãsam .) kàsãsam . iti hemacandraþ . 4 . 122 .. (paryàyo'sya yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<kàsãsaü dhàtukàsãsaü haritaü tacca lohitam ..>%)

#<dhàtughnaü>#, klã, (dhàtuü svarõàdikaü hantãti . hana + ñak .) kà¤jikam . iti hemacandraþ . 3 . 90 ..

#<dhàtunà÷anaü>#, klã, (dhàtuü svarõàdikaü nà÷ayatãti . na÷ + õic + lyuþ .) kà¤jikam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<dhàtupaþ>#, puü, (dhàtuü asthimajjàmàüsotpàdakapadàrthavi÷eùaü pàti rakùatãti . pà + kaþ .) ÷arãrasthaprathamadhàtuþ . rasa iti khyàtaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<dhàtupuùpikà>#, strã, (dhàturiva puùpaü yasyàþ . jàtau ïãù . svàrthe kan pårbahrasvaþ . yadbà kap . ñàpi ata itvam .) dhàtçpuùpikà . iti ÷abdaratnàvalã . dhàiphul iti bhàùà ..

#<dhàtupuùpã>#, strã, (dhàturiva puùpamasyàþ . jàtitvàt ïãù .) dhàtakã . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<dhàtubhçt>#, puü, (dhàtuü gairikàdikaü bibhartãti . bhç + kvip . tugàgama÷ca .) parvataþ . iti ÷abdaratnàvalã .. dhàtupoùake, tri ..

#<dhàtumàkùikaü>#, klã, (dhàturåpaü màkùikam .) màkùikam . iti ràjanirghaõñaþ .. (paryàyo'sya yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<màkùikaüdhàtumàkùikaü tàpyaü tàpyutthasaüj¤akam ..>%)

#<dhàtumàriõã>#, strã, (dhàtuü suvarõàdikaü màrayatãti . mç + õic + õini + ïãp .) sarjikà . iti ÷abdacandrikà . sohàgà iti bhàùà ..

#<dhàturàjakaü>#, klã, (dhàtuùu ràjate iti . ràja + õvul . yadbà, dhàtånàü ràjà iti samàmànta ñac . tataþ svàrthe kan .) retaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<dhàtuvallabhaü>#, klã, (dhàtuùu vallabham .) ñaïkaõam . iti ràjanirghaõñaþ .. (ñaïkaõa÷abde'sya guõàdikaü j¤eyam ..)

#<dhàtuvàdã>#, [n] puü, (dhàtuü vadati upàyàntareõa kartuü kathayatãti . vada + õiniþ .) kàrandhamã . iti hàràvalã . 195 ..

#<dhàtuvairã>#, [n] puü, (dhàtånàü vairãva dåùakatvàt .) gandhakaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<dhàtu÷ekharaü>#, klã, (dhàtånàmupadhàtånàü ÷ekharamiva ÷reùñhatvàt .) kàsãsam . iti hemacandraþ . 4 . 122 ..

@<[Page 2,791a]>@
#<dhàtåpalaþ>#, puü, (dhàtuþ upadhàturåpa upalaþ pàùàõaþ .) kañhinikà . iti hàràvalã . 212 ..

#<dhàtçputtraþ>#, puü, (dhàturbrahmaõaþ puttraþ .) sanatkumàraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. brahmaõaþ sutamàtra¤ca ..

#<dhàtçpuùpikà>#, strã, (dhàtçpuùpã . svàrthe kan pårbahrasvaþ . yadbà, kap . ñàpi ata itvam .) dhàtakã . ityamaraþ . 2 . 4 . 124 ..

#<dhàtçpuùpã>#, strã, (dhàtç puùñikartç puùpamasyàþ . ïãp .) dhàtakã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dhàtraü>#, klã, (dhãyate annàdyatreti . dhà + àdhàre ùñran .) bhàjanam . iti saüptikùasàroõàdivçttiþ ..

#<dhàtrikà>#, strã, (dhàtrã . svàrthe kan ñàp pårbahrasva÷ca .) àmalakã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dhàtrã>#, strã, (dhãyate pãyate iti . dheña pàne + %<sarvadhàtubhyaþ ùñran .>% uõàü 4 . 158 . iti karmaõi ùñran . ùitvàt ïãù . asyà stanadugdhapànàttathàtvam . yadvà, dadhàti dharatãti . dhà + tçc + ïãp .) màtà . (yathà, yàj¤avalkyasahitàyàm . 3 . 82 .
     %<punardhàtrãü punargarbhamojastasya pradhàvati .
     aùñame màsyato garbho jàtaþ pràõairvimucyate ..>%) upamàtà . (yathà, raghuþ . 10 . 78 .
     %<kumàràþ kçtasaüskàràste dhàtrãstanapàyinaþ .
     àndanenàgrajeneva samaü vavçdhire pituþ ..>% (kumàrarakùàkartrã . dhài iti bhàùà .. tasyà parãkùà yathà, %<ato dhàtrãparãkùàmupadekùyàmaþ . atha bråyàt dhàtrãmànayeti samànavarõàü yauvanasthàü nibhçtàmanàturàmavyaïgàmavyasanàmaviråpàmajugupsitàü de÷ajàtãyàmakùudràü akùudrakarmiõãü kule jàtàü vatsalàü jãvavatsàü puüvatsàü dogdhrãmapramattàma÷àyinãmanuccàra÷àyinãmanantàva÷àyinãü ku÷alopacàràü ÷ucima÷ucidveùiõãü stanyasampadupetàmiti .>% %<dhàtrã tu yadà svàdubahula÷uddhadugdhà syàttadà snàtànuliptà ÷uklavastraü paridhàyaindrãü bràhmãü ÷atavãyyà sahasravãryàü modhàmavyathàü ÷ivàmariùñàü vàñyapuùpãü viùvaksenakàntàmiti bibhratyauùadhãþ kumàraü pràïmukhaü prathamaü dakùiõaü stanaü pàyayediti dhàtrãkarma .>% iti carake ÷àrãrasthàne'ùñame'dhyàye .. * .. (dadhàti dhàrayati sarvamiti . dhà + tçc + ïãp .) kùitiþ . (gàyattrãsvaråpiõã bhagavatã . yathà, devãbhàgavate . 12 . 6 . 78 .
     %<dhàtrãdhanurdharà dhenurdhàriõã dharmacàriõã ..>% gaïgà . yathà, kà÷ãkhaõóe . 29 . 92 .
     %<dharmormivàhinã dhuryà dhàtrã dhàtrãvibhåùaõam ..>%) àmalakãvçkùaþ . iti medinã . re, 49 .. (asyàþ paryàyà yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<dhàtrã karùaphalà tiùyà vayasthàmalakã ÷ivà ..>%) atha dhàtryàdyutpattikàraõam . vçndàmaraõànmugdhasya viùõormohàpanodàya rudravàkyàdàdyàü ÷aktiü stuvato devàn prati sà àha .
     %<ahametattridhà bhinnà tiùñhàmi trividhairguõaiþ .
     gaurã lakùmãþ svadhà ceti rajaþsattvatamoguõaiþ ..
     tatra gatvà tathà kàryaü vidhàsyante ca tàþ suràþ .
     tàstathà tàn suràn dçùñvà praõatàn bhaktavatsalàþ ..
     bãjàni pradadustebhyo vàkyàni jagadustadà .
     imàni devà bãjàni viùõuryatràvatiùñhate ..
     nirvapadhvaü tataþ kàryaü bhavatàü siddhimeùyati .
     kùiptebhyastatra bãjebhyo vanaspatyaþ striyo'bhavan ..
     dhàtrã ca màlatã caiva tulasã ca nçpottama ! .
     dhàtryudbhavà smçtà dhàtrã màbhavà màlatã smçtà ..
     gaurãbhavà ca tulasã tamaþsattvarajoguõàþ .
     strãråpiõyo vanaspatyo dçùñvà viùõustadà nçpa ! ..
     uttasthau sambhramàdvçndàråpàti÷ayavibhramàt ..>% asyà màhàtmyaü yathà --
     %<÷çõuùva dhàtrãmàhàtmyaü sarvapàpaharaü ÷ubham .
     yat purà hariõà proktaü va÷iùñhaü prati nàrada ! ..
     dhàtrã vatsa ! nçõàü dhàtrã màtçvat kurute kçpàm .
     dadyàdàyuþ payaþ pànaü snànàdvai dharmasa¤cayam ..
     alakùmãnà÷anaü sadyo'pyante nirvàõamevaca .
     vighnàni naiva jàyante dhàtrãsnànena vai nçõàm ..
     tasmàt tvaü kuru viprendra ! dhàtrãsnànaü hi yatnataþ .
     prayàsyasi harerdhàma devatvaü pràpya nàrada ! ..
     yatra yatra muni÷reùñha ! dhàtrãsnànaü samàcaret .
     tãrthe vàpi gçhe vàpi tatra tatra ÷riyaþ sthitàþ ..
     dhàtrãsnàtàni divase yasyàsthãni kalevare .
     prakùàlitàni viprendra ! na sa syàdgarbhasambhavaþ ..
     dhàtrãphalena viprendra ! yeùàü ke÷à÷ca ra¤jitàþ .
     te naràþ ke÷avaü yànti nà÷ayitvà kalermalam ..
     dhàtrãphalaü mahàpuõyaü snàne puõyataraü smçtam .
     puõyàt puõyataraü vatsa ! bhakùaõe munipuïgava ! ..
     na gaïgà na gayà puõyà na kà÷ã na ca puùkaram .
     ekaiva ca yathà puõyà dhàtrã màdhavavàsare ..
     kàrtike màsi viprendra ! dhàtrãsnànaü samàcaret .
     ya÷ca tajjalama÷nãyàt so'÷vamedhamavàpnuyàt ..
     dhàtrãphalaü smaredyastu sadaiva munisattama ! .
     pràgjanmani kçtàt pàpàt mucyate nàtra saü÷ayaþ .
     saüsmaredyastu dhàtrãü tàmahanyahani mànavaþ ..
     mucyate pàtakaiþ sarvairmanovàkkàyasambhavaiþ ..
     dhàtrãphalànyamàvàsyàmaùñamãnavamãùu ca .
     ravivàre ca saükràntau saüsmarenmunipuïgava ! ..
     yasya gehe muni÷reùñha ! dhàtrã tiùñhati sarvadà .
     tasya gehaü na gacchanti pretakuùmàõóaràkùasàþ ..
     dhàtrãsnàne harernàmni jàgare harivàsare .
     janmabandho vina÷yeta hayamedhàyutaü phalam ..
     snàyàdàmalakairyastu kàrtike harivatsala ! .
     paritoùaü samàyàti tasya vai màdhavaþ svayam ..
     dhàtrãcchàyàü samàsàdya kuryàt ÷ràddhastu yo mune ! .
     muktiü prayànti pitaraþ prasàdàttasya vai hareþ ..
     mårdhni pàõau mukhe kaõñhe dehe ca munisattama ! .
     dhatte dhàtrãphalaü yastu sa mahàtmà sa puõyabhàk ..
     dhàtrãphalaviliptàïgo dhàtrãphalavibhåùitaþ .
     dhàtrãphalakçtàhàro naro nàràyaõo bhavet ..
     yaþ ka÷cidvaiùõavo loke dhatte dhàtrãphalaü mune ! .
     priyo bhavati viùõoþ sa manuùyàõà¤ca kà kathà ..
     dhàtrãphalàni yo nityaü vahate karasaüpuñe .
     tasya nàràyaõo devo varamekaü prayacchati ..
     dhàtrãphalaü na moktavyaü kadàcit karasaüpuñàt .
     ya icchedvipulàn bhogànante yo muktimicchati ..
     dhàtrãphalakçtàü màlàü kaõñhasthàü yo vahenna hi .
     sa vaiùõavo na vij¤eyo viùõubhaktiparo'pi ca ..
     na tyàjyà tulasãmàlà dhàtrãmàlà vi÷eùataþ .
     tathà rudràkùamàlàpi dharmakàmàrthamicchatà ..
     yàvalluñhati kaõñhasthà dhàtrãmàlà narasya hi .
     tàvanmanasi hçtstho'pi sadà luñhati ke÷avaþ ..
     yàvaddinàni vahate dhàtrãmàlàü kare naraþ .
     tàvadyugasahasràõi vaikuõñhe vasatirbhavet ..
     sarvadevamayã dhàtrã vàsudevamanaþpriyà .
     àropaõãyà sevyà ca secanãyà sadà budhaiþ ..
     etatte sarvamàkhyàtaü dhàtryà màhàtmyamuttamam .
     ÷rotavya¤ca sadà sadbhi÷caturvargaphalapradam ..>% iti pàdmottarakhaõóe 127 adhyàyaþ .. api ca .
     %<tulasãvçkùamà÷ritya yà yàstiùñhanti devatàþ .
     àmalakyà api pràj¤a ! tàstà eva vasanti ca ..
     a÷ubhaü và ÷ubhaü vàpi yat karmàmalakãtale .
     kriyate mànavairvipra ! bhavettat sarvamakùayam ..
     pavitrairnåtanaiþ patrairdhàtryà yaþ påjayeddharim .
     sa muktaþ pàpajàlena sàyujyaü labhate hareþ ..
     dhàtrã ca tulasã devã na tiùñhedyatra jaimine ! .
     sthànaü tadapavitraü syànna ca puõyakriyà phalet ..
     dhàtryà hãnaü tulasyà ca nilayaü yasya bhåsura ! .
     alakùmãþ pàtakaü sarvaü kali÷ca tena toùitaþ ..
     dhàtrãkàùñhasya màlà¤ca yo vahenmatimànnaraþ .
     tat sarvamakùayaü proktaü ÷ubhaü và÷ubhameva và ..
     yastu dhàtrãphalaü bhuïkte mànavo'khilatattvavit .
     taddehàbhyantarasthàyi sarvaü pàpaü vina÷yati ..
     dhàtrãphalamayãü màlàü vahate dvijasattamaþ .
     bravãmi ÷çõu màhàtmyaü sarvapàpaharaü ÷ubham ..
     ÷ma÷àne'pi yadà mçtyustasya syàddaivayogataþ .
     gaïgàmaraõajaü puõyaü sa pràpnoti na saü÷ayaþ ..
     nityaü gçhõàti yo dhàtrãtulasãmålakardamam .
     dine dine labhet puõyaü so'÷vamedha÷atodbhavam ..
     dhàtrãtaru¤ca yo hanti sarvadevagaõà÷rayam .
     sa dadàti hareraïge dhàtaü nàstyatra saü÷ayaþ ..
     sarvadevamayã dhàtrã vi÷eùàt ke÷avapriyà .
     samyagvaktuü guõaü tasyà brahmaõàpi na ÷akyate ..>% iti kriyàyogasàre 23 adhyàyaþ .. yathà skànde .
     %<na dhàtrã saphalà yatra na viùõostulasãdalam .
     taü mlecchade÷aü jànãyàt yatra nàyànti vaiùõavàþ ..>%) ityekàda÷ãtattvam .. aya dhàtrãsecanaphalam . %<pità pitàmahà÷cànye aputtrà ye ca gotriõaþ . vçkùayoniü gatà ye ca ye ca kãñatvamàgatàþ .. raurave narake ye ca mahàrauravasaüj¤ake . viyoni¤ca gatà ye ca ye ca brahmàõóamadhyagàþ .. pi÷àcatvaü gatà ye ca ye ca pretatvamàgatàþ .. te pibantu mayà dattaü dhàtrãmåle sadà payaþ .. te sarve tçptimàyàntu dhàtrãmålaniùecanàt .. iti dhàtrãü càbhiùicya vàrànaùñottaraü ÷atam . tà¤ca pradakùiõãkçtya kuryàjjàgaraõaü vratã .. jàgaraõantu prakràntavrataviùayam .>% iti ÷rãharibhaktivilàse 13 vilàsaþ ..

#<dhàtrãpatraü>#, klã, (dhàtrãpatramiva patramasya .) tàlã÷apatram . iti ràjanirghaõñaþ .. (asya paryàyo yathà, bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .
     %<tàlã÷aü muttampatràóhyaü dhàtrãpatra¤ca tat smçtam ..>% dhàtryàþ patram .) àmalakãdala¤ca ..

#<dhàtrãputtraþ>#, puü, (dhàtryà upamàtuþ puttraþ .) nañaþ . iti hemacandraþ . 2 . 242 . upamàtçsuta÷ca ..

#<dhàtrãphalaü>#, klã, (dhàtryà àmalakyàþ phalam .) àmalakã . iti jañàdharaþ .. (vivaraõamàmalakã÷abde'sya j¤àtavyam ..)

#<dhàtreyikà>#, strã, (dhàtreyã + svàrthe kan ñàp . pårbahrasva÷ca .) dhàtrã . dhài iti bhàùà . yathà, tithitattve caturthãprakaraõe .
     %<pañheddhàtreyikàvàkyaü pràïgyukho vàpyudaïmukhaþ ..>%

#<dhàtreyã>#, strã, dhàtrã÷abdàt ùõeye (óhak) ãp (ïãp)pratyayena niùpannà .. dhàtreyikà . (yathà, devãbhàgavate . 2 . 6 . 32 .
     %<kare dhçtvàtha dhàtreyã tàmuvàca sulajjitàm .
     kàü cintàü karabhoru ! tvamàdhatse'dya sthitàsmyaham ..>%)

#<dhànakaü>#, klã, (dhanyàkaü pçùodaràditvàt sàdhuþ .) dhanyàkam . iti ràjanirghaõñaþ .. (asya viùayo yathà vàbhañe cikitsàsthàne navame'dhyàye .
     %<÷leùmàtisàravàtoktaü vi÷eùàdàmapàcanam .
     kartavyamanubandhasya pibet paktvàgnidãpanam ..
     vilvakakañikàmustapràõadà vi÷vabheùajam .
     vacàvióaïgabhåtãkadhànakàmaradàru và ..>%)

#<dhànà>#, strã, (dhãyate iti . dhà + %<dhàpavasyajyatibhyo naþ .>% uõàü . 3 . 6 . iti naþ ñàp ca .) bhçùñayavaþ . dhànyakam . (paryàyà yathà,
     %<dhànyakaü dhànakaü dhànyaü dhànà dhàneyakantathà .
     kunañã dhenukàcchatrà kustumburu vitunnakam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) anibhavaþ . aïkuraþ . bhinnaþ . cårõasaktavaþ . iti medinãhemacandrau ..

#<dhànàþ>#, strã, (dhãyante iti . yà + %<dhàpavasyajyatibhyo naþ .>% uõàü . 3 . 6 . iti naþ ñàp ca .) bhçùñayavaþ . bahuvacanànto'yaü ÷abdaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 47 .. (yathà, çgvede . 3 . 35 . 3 .
     %<grasetàma÷và vi muceha ÷oõà dive divesa dç÷ãraddhi dhànàþ ..>% %<tvantu sadç÷ãrekaråpàn dhànà bhçùñayavàn dive dive pratidivasamadvi bhakùaya .>% iti tadbhàùye muyinaþ .)
     %<yavàstu nistuùà bhçùñàþ smçtà dhànà iti striyàm .
     dhànàþ syurdurjarà råkùàstçñpradà gurava÷ca tàþ ..
     tathà medaþkaphacchardinà÷anyaþ saüprakãrtitàþ ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..
     (%<dhànàsaüj¤àstu me bhakùyàþ pràyaste lekhanàtmakàþ .
     ÷uùkatvàttarùaõà caiva viùñambitvàcca durjaràþ ..
     viråóhadhànàþ ÷aùkulyo madhukroóàþ sapiõóakàþ .
     såpàþ påpulikàdyà÷ca guravaþ paiùñikàþ param ..>%
     %<dhànà parpañapåpàdyàstàn buddhvà nirdi÷ettathà ..>% iti carake såtrasthàne 27 adhyàyaþ ..)

#<dhànàkàþ>#, strã, (dhànà + svàrthe kan ñàp .) dhànàþ . nityabahuvacanànto'yaü ÷abdaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dhànàcårõaü>#, klã, (dhànànàü cårõam .) bhçùñayavacårõam . saktavaþ . iti hemacandraþ . 3 . 65 ..

#<dhànã>#, strã, (dhãyate dhàryate'tra . dhà + àdhàre lyuñ . ñitvàtïãp .) àdhàraþ . yathà, matsyadhànã ràjadhànã . ityàdi bharataþ .. pãluvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dhànuùkaþ>#, tri, (dhanuþ praharaõamasyeti . dhanuþ + tadasya ityadhikçtya %<praharaõam .>% 4 . 4 . 57 . iti ñhak . yadbà, dhanuùà jãvatãti . %<vetanàdibhyo jãvati .>% 4 . 4 . 12 . iti ñhak . %<isusuktàntàt kaþ .>% 7 . 3 . 51 . iti ñhasya kaþ .) dhanurdharaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 69 .. (yathà, mahàbhàrate . 6 . 20 . 17 .
     %<a÷ve'÷ve da÷a dhànuùkà dhànuùke da÷a carmiõaþ .
     evaü vyåóhànyanãkàni bhãùmeõa tava bhàrata ! ..>%)

#<dhànuùkà>#, strã, (dhanuriva avayavo'syà iti ñhak ñàp ca .) apàmàrgavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà . (apàmàrga÷abde'syà vivaraõaü vyàkhyàtam ..)

#<dhànuùyaþ>#, puü, (dhanuùi sàdhuriti . dhanuù + ùya¤ .) vaü÷aþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dhàneyaü>#, klã, (dhànà eva . svàrthe óhak .) dhanyàkam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dhàneyakaü>#, klã, (dhàneya + svàrthe kan .) dhanyàkam . iti jañàdharaþ ..

#<dhàndhà>#, strã, pçthvãkà . iti ÷abdacandrikà .. elàica iti bhàùà ..

#<dhànyaü>#, klã, catustilaparimàõam . iti ÷ubhaïkaraþ . dhanyàkam . dhanãyà iti yasya bhàùà . tatparyàyo yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<dhanyàkaü dhànyakaü dhànyaü kustumburudhanãyakam .
     dhanyà kustumburã cànyà veùalogrà vitunnakam ..>%) paripelam . (dhàne poùaõe sàdhu iti . dhàna + %<tatra sàdhuþ .>% 4 . 4 . 18 . iti yat . yadbà, dadhàtãti . dhà + %<dadhàteryan nuñ ca .>% uõàü . 5 . 48 . iti yan nuñ ca .) satuùataõóulàdi . dhàna iti bhàùà .. tatparyàyaþ . bhogyam 2 bhogàrham 3 annam 4 adyam 5 jãvasàdhanam 6 stambakariþ 7 brãhiþ 8 . (yathà, çgvede . 6 . 13 . 4 .
     %<vi÷vaü sa deva prati vàramagne dhatte dhànyaü patyate vasavyaiþ ..>%) tatra ÷åkadhànyaguõaþ . tridoùa÷amanatvam . tejovalàti÷ayavãryavçddhidàtçtva¤ca .. * .. ÷amãdhànyaguõàþ . gurutvam . himatvam . vibandhadàtçtva¤ca .. * .. tçõadhànyaguõaþ . vàtàtmakatvam . ÷i÷iratva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. dhànyaü trividham . hemantodbhavaþ ÷àliþ 1 grãùmajaþ ùaùñikaþ 2 pràvçñ kàlabhava à÷uþ 3 . eteùàü guõàstattat ÷abde draùñavyàþ .. * .. vàpitadhànyaguõaþ . gurutvam .. avàpitadhànyaguõaþ . vàpitadhànyaguõàt ki¤ciddhãnaþ .. * .. ropyàtiropyadhànyaguõàþ . laghutvam . ÷ãdhrapàkitvam . guõottaratvam . adàhitvam . doùaharatvam . balyatvam . måtravivardhanatva¤ca .. * .. navaü dhànyaü abhiùyandi . saüvatsarotthitaü dhànyaü laghu . saüvatsaradvayàdårdhaü dhànyaü vàtaprakopaõaü råkùaü laghutaraü puüstvaghàti . ÷åkadhànyaü ÷amãdhànya¤ca vatsaràdårdhvaü pra÷astam . ÷amãdhànyaü varùàdatãtaü vàtakçt råkùam . abhinavaü tatpràyeõa guru . navà yavagodhåmamàùatilà hitàþ . puràõà virasà råkùà na tathàrthakaràþ .. anàrtavaü vyàdhihataü aparyàgataü abhåmijaü nava¤ca dhànyaü na guõavat .. akàlajàtaü dhànyaü virasaü sarvadhàtupradåùaõa¤ca . iti ràjavallabhaþ .. * .. vratàdau annatyàge varjanãyadhànyàni yathà --
     %<ekàda÷yàü vi÷eùeõa hyannamàtraü parityajet .
     phalaü målaü jalàdãni ki¤cidbhakùyaü prakalpayet ..
     annantu dhànyasambhåtaü girije yadi jàyate .
     dhànyàni vividhànãha jagatyàü ÷çõu yatnataþ ..
     ÷yàmamàùamasårà÷ca dhànyakodravasarùapàþ .
     muùñako ràjamàùà÷ca tumuro jumarastathà ..
     yavagodhåmamudgà÷ca tilakaïgukulatthakàþ .
     gavedhukà÷ca nãvàrà àtaka÷ca kalàyakàþ ..
     màõóuko vajrakoraïkaþ kãcako vaóakastathà .
     tilakà÷caõakàdyà÷ca dhànyàni kathitàni vai ..
     eóakànyasamudbhåtamannaü bhavati ÷obhane ! .
     annatyàge vrate bhakùyametadeva vivarjayet ..>% iti pàdmottarakhaõóam .. * .. atha dhànyacchedanadinam . tatra tithayaþ riktàtiriktàþ . vàràþ ravi÷ukrasomabudhabçhaspatãnàm . nakùatràõi kçttikà bharaõã a÷leùà pårbabhàdrapat dhaniùñhà pårbàùàóhà jyeùñhà citrà uttaraphalgunã uttaràùàóhà uttarabhàdrapat etàni . tatra candraþ ÷obhanaþ . lagnàni vçùasiühavç÷cikakumbhamithunatulàkanyàdhanuþpårbàrdhasvakãyajanmalagnamakarasaüj¤akàni .. * .. atha dhànyasthàpanadinam . tatra nakùatràõi . bharaõya÷leùàrdràkçttikàvi÷àkhàpårbaphalgunãpårbàùàóhàpårbabhàdrapajjyeùñhàmaghàbhinnàni . tatra vàràþ ÷ubhagrahàõàm . lagnàni makaravçùasiühavç÷cikakumbhamithunakanyàdhanurmãnasaüj¤akàni .. * .. atha dhànyàdivçddhidànadinam . tatra nakùatràõi ÷ravaõà dhaniùñhà ÷atabhiùà vi÷àkhà uttaraphalgunã uttaràùàóhà uttarabhàdrapat rohiõã revatã punarvasuþ puùyaþ a÷vinã jyeùñhà etàni . vàràþ budhabhinnàþ . iti jyotiùam ..

#<dhànyakaü>#, klã, (dhànyamiva pratikçtiþ . %<ive pratikçtau .>% 5 . 3 . 96 . iti kan .) dhànyàkam . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, su÷ute cikitsitasthàne 5 adhyàye . %<laïghanànantaraü cànnakàle dhànyakajãrakàdidãpanasiddhànyannàni ..>% asya guõà yathà --
     %<dhànyaka¤càjagandhà ca sumukhà÷ceti rocanàþ .
     sugandhà nàtikañukà doùànutkle÷ayanti tu ..>% iti carake såtrasthàne saptaviü÷e'dhyàye .. dhànyameva svàrthe kan . dhànyam . puü, kùattriyançpativi÷eùaþ . yathà, ràjataraïgiõyàm . 8 . 1085 .
     %<ràjanyàvicchiñakulodbhåtàvudayadhànyakau ..>%)

#<dhànyakoùñhakaü>#, klã, (dhànyàya dhànyarakùaõàya yat koùñhakaü gçham .) dhànyarakùàrthagçham . iti halàyudhaþ .. golà iti bhàùà ..

#<dhànyacamasaþ>#, puü, (camyate bhakùyate iti . cama + asan . dhànyaü svinnadhànyameva camasaþ .) cipiñakaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<dhànyadhenuþ>#, strã, (dhànyanirmità dhenuþ .) dànàrthadhànyanirmitadhenuþ . yathà --
     %<viùuve càyane vàpi kàrtikyàntu vi÷eùataþ .
     tadidànãü pravakùyàmi dhànyadhenuvidhiü param ..
     yàü dattvà sarvapàpebhyaþ ÷a÷àïka iva ràhutaþ ..
     da÷adhenupradànena yat phalaü ràjasattama ! .
     tat sarvamevamàpnoti vrãhidhenuprado naraþ ..
     kçùõàjinaü tataþ kçtvà pràgvadvat saünyasedbudhaþ .
     gomayenànuliptàyàü ÷obhanàü vastrasaüyutàm ..
     påjayedvedimadhye tu vedanirghoùamaïgalaiþ ..
     uttamà dhànyadhenuþ syàddroõa÷càpi catuùñayaiþ .
     madhyamà ca tadardhena vitta÷àñhyaü na kàrayet ..
     caturthàü÷ena dhenvà vai vatsantu parikalpayet .
     kartavye rukma÷çïge tu ràjatakùurasaüyutà ..
     gorudhaþ pårbavadghràõamaguru¤candanantathà .
     muktàphalamayà dantà ghçtakùaudramayaü mukham ..
     pra÷astapatra÷ravaõà kàüsyadohanakànvità .
     ikùuyaùñimayàþ pàdàþ kùaumapucchasamanvità ..
     nànàphalasamopetà ratnagarbhasamanvità .
     pàdukopànahau chatre bhàjanaü tarpaõaü tathà ..
     ityevaü racayitvà tàü kçtvà dãpàrcanàdikam .
     puõyakàla¤ca saüpràpya snàtaþ ÷uklàmbaro gçhã .
     triþ pradakùiõamàvçtya mantreõànena kãrtayet ..
     tava vipra ! mahàbhàga ! vedavedàïgapàraga ! .
     yàmetà¤ca mayà dattàü gçhõãùva tvaü dvijottama ! .
     prãyatàü mama deve÷o bhagavànmadhusådanaþ ..
     tvamekà lakùmãrgovinde svàhà yà ca vibhàvasau .
     ÷akre ÷acãti vikhyàtà medhà muniùu sattama ! ..
     tasmàt sarvamayã devã dhànyaråpeõa saüsthità .
     evamuccàrya tàü dhenuü bràhmaõàya nivedayet ..
     dattvà pradakùiõaü kçtvà taü samàpya dvijottamam .
     yàvacca pçthivã sarvà vasuratnàni bhåpate ! .
     tàvat puõyaü samàdhikyaü vrãhidheno÷ca tat phalam ..
     tasmànnarendra ! dàtavyà bhuktimuktiphalapradà .
     iha loke ca saubhàgyamàyuràrogyavardhanam ..
     vimànenàrkavarõena kiïkiõãratnamàlinà .
     ståyamàno'psarobhi÷ca prayàti ÷ivamandiram ..
     yàvacca smarate janma tàvat svarge mahãyate .
     tataþ svargàt paribhraùño jambudvãpapatirbhavet ..
     evaü hareõa codgãrõaü ÷rutvà vàkyaü narottama .
     sarvapàpavi÷uddhàtmà rudraloke mahãyate ..>% iti varàhapuràõam ..

#<dhànyabãjaü>#, klã, (dhànyasya bãjamiva bãjaü yasya .) dhanyàkam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dhànyamàyaþ>#, puü, (dhànyaü màtãti . mà + %<hvàvàma÷ca .>% 3 . 2 . 2 . iti aõ .) dhànyavikrayã . iti saükùiptasàravyàkaraõam ..

#<dhànyaràjaþ>#, puü, (dhànyànàü ràjà . ñac samàse . yadvà, dhànyeùu ràjate iti . ràja dãptau + ac .) yavaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (guõàdayo'sya yava÷abde j¤àtavyàþ ..)

#<dhànyavardhanaü>#, klã, (dhànyasya vaddhanaü vçddhiryasmàt .) vàrdhuùyam . iti trikàõóa÷eùaþ .. dhànera vàóã iti bhàùà ..

#<dhànyavãraþ>#, puü, (dhànyeùu vãra iva balàdhàyakatvàt .) màùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dhànya÷ãrùakaü>#, klã, (dhànyasya ÷ãrùakaü agrabhàgaþ .) dhànyama¤jarã . iti jañàdharaþ .. dhànera ÷ãùa iti bhàùà ..

#<dhànyàkaü>#, klã, (dhànyamakati sàdç÷yatvena pràpnotãti . aka gatau + aõ .) dhanyàkam . iti hemacandraþ . 3 . 83 ..

#<dhànyàcalaþ>#, puü, (dhànyanirmito'calaþ parvataþ .) dànàrthadhànyanirmitaparvataþ . tasya vidhànaü yathà --
     %<prathamo dhànya÷ailaþ syàddvitãyo lavaõàcalaþ .
     guóàcalastçtãyastu caturtho hemaparvataþ ..
     pa¤camastila÷ailaþ syàt ùaùñhaþ kàrpàsaparvataþ .
     saptamo ghçta÷aila÷ca ratna÷ailastathàùñamaþ ..
     ràjato navamastadbadda÷amaþ ÷arkaràcalaþ .
     vakùye vidhànameteùàü yathàvadanupårba÷aþ ..
     ayane viùuve puõye vyatãpàte dinakùaye .
     ÷uklapakùe tçtãyàyàmuparàge ÷a÷ikùaye ..
     vivàhotsavayaj¤eùu dvàda÷yàmathavà punaþ .
     ÷uklàyàü pa¤cada÷yàü và puõyarkùe và vidhànataþ ..
     dhànya÷ailàdayo ye'pi deyàþ ÷àstraü vijànatà .
     tãrthe vàyatane vàpi goùñhe và bhavanàïgane ..
     maõóapaü kàrayedbhaktyà caturasramudaïmukham .
     pràgudakplavanaü tadbat pràïmukha¤ca vidhànataþ ..
     gomayenànuliptàyàü bhåmàvàstãrya vai ku÷àn .
     tanmadhye parvataü kuryàdviùkambhaparvatànvitam ..
     dhànyadroõasahasreõa bhavedgiririhottamaþ .
     madhyamaþ pa¤ca÷atikaþ kaniùñhaþ syàttribhiþ ÷ataiþ ..
     merurmahàvrãhimayastu madhye suvarõavçkùatrayasaüyutaþ syàt .
     pårbeõa muktàphalavajrayukto yàmye ca gomedakapuùparàgaiþ ..
     pa÷càcca gàrutmatanãlaratnaiþ saumyena vaidåryasarojaràgaiþ .
     ÷rãkhaõóakhaõóairabhitaþ pravàlalatànvitaþ ÷ukti÷ilàtalaþ syàt ..
     brahmàtha viùõurbhagavàn puràrirdivàkaro'pyatra hiraõmayaþ syàt .
     mårdhavyavasthàgatamatsareõa kàryàstvaneke ca punardvijaughàþ ..
     catvàri ÷çïgàõi ca ràjatàni nitambabhàgeùvapi ràjataþ syàt .
     tathekùuvaü÷àvçtakandarastu ghçtodakaprasravaõa÷ca dikùu ..
     ÷uklàmbaràõyambudharàvalã syàt pårbeõa nãlàni ca dakùiõena .
     vàsàüsi pa÷càdatha karvuràõi raktàni caivottarato ghanàlã ..
     raupyànmahendrapramukhànathàùñau saüsthàpya lokàdhipatãn krameõa .
     nànàphalàlã ca samantataþ syà nmanoramaü màlyavilepana¤ca ..
     vitànaka¤copari pa¤cavarõamamlànapuùpàbharaõaü sita¤ca .
     itthaü nive÷yàmara÷ailamagryaü merostu viùkambhagirãn krameõa ..
     turãyabhàgena caturdi÷a¤ca saüsthàpayet puùpavilepanàóhyàn ..
     pårbeõa mandaramanekaphalàvalãbhiryuktaü yavaiþ kanakabhadrakadambacihnaiþ .
     kàmena kà¤canamayena viràjamànamàkàrayet kusumavastravilepanàóhyam ..
     kùãràruõodasarasàtha vanena caiva raupyeõa ÷aktighañitena viràjamànam .
     yàmyena gandhamadana÷ca nive÷anãyo godhåmasa¤cayamayaþ kaladhautajo và ..
     haimena yakùapatinàhçtamàsanena vastrai÷ca ràjatavanena ca saüyutaþ syàt ..
     pa÷càttilàcalamanekasugandhipuùpaü sauvarõapippalahiraõmayahaüsayuktam .
     àkàrayedrajatapuùpavanena tadvadvastrànvitaü dadhisitodasarastathàgre ..
     saüsthàpya taü vipula÷ailamathottareõa ÷ailaü supàr÷vamapi màùamayaü suvastram puùpai÷ca hemavañapàdapa÷ekharantamàkàrayet kanakadhenuviràjamànam ..
     màkùãkabhadrasarasà ca vanena tadvadraupyeõa bhàsvaravatà ca yutaü vidhàya .
     homa÷caturbhiratha vedapuràõavidbhirdàntairanindyacaritàkçtibhirdvijendraiþ ..
     pårbeõa hastamitamatra vidhàya kuõóaü kàryastilairyavaghçtena samitku÷ai÷ca .
     ràtrau ca jàgaramanuddhatagãtatåryairàvàhana¤ca kathayàmi ÷iloccayànàm ..
     tvaü sarvadevagaõaghàmanidhe ! viruddhamasmadgçheùvamaraparvata nà÷ayà÷u .
     kùemaü vidhatsva kuru ÷àntimanuttamàü naþ saüpåjitaþ paramabhaktimatà mayà hi ..
     tvameva bhagavànã÷o brahmà viùõurdivàkaraþ .
     mårtàmårtajagadbãja ! tvaü naþ pàhi sanàtanaþ ..
     yasmàttvaü lokapàlànàü vi÷vamårte÷ca mandiram .
     rudràdityavasånà¤ca tasmàcchàntiü prayaccha me ..
     yasmàda÷ånya mamarairnàrãbhi÷ca ÷ivastava .
     tasmànmàmuddharà÷eùaduþkhasaüsàrasàgaràt ..
     evamabhyarcya taü meruü mandara¤càbhipåjayet .
     yasmàccaitrarathena tvaü bhadrà÷vena vi÷eùataþ ..
     ÷obhase mandara ! kùipramatastuùñikaro bhava ..
     yasmàccåóàmaõirjambudvãpe tvaü gandhamàdana ! .
     gandharvavana÷obhàdànataþ kãrtirdçóhàstu me ..
     yasmàttvaü ketumàlena vaibhràjena vanena và .
     hiraõmayà÷vattha÷irastasmàt puùñirdhruvàstu me ..
     uttaraiþ kurubhiryasmàt sàvitreõa vanena ca .
     supàr÷va ! ràjase nityamataþ ÷rãrakùayàstu me ..
     evamàmantrya tàn sarvàn prabhàte vimale punaþ .
     snàtvàtha gurave dadyànmadhyamaü parvatottamam ..
     viùkambhaparvatàn dadyàdçtvigbhyaþ krama÷o mune ! ..
     gà÷ca dadyàccaturviü÷adathavà da÷a nàrada ! .
     ÷aktitaþ sapta vàùñau và pa¤ca dadyàda÷aktimàn ..
     ekàpi gurave deyà kapilàtha payasvinã .
     parvatànàma÷eùàõàmeùa eva vidhiþ smçtaþ ..
     ta eva påjane mantràsta evopaskarà matàþ .
     grahàõàü lokapàlànàü brahmàdãnà¤ca sarvadà ..
     svamantreõaiva sarveùu homaþ ÷aileùu pañhyate ..
     upavàsã bhavennityama÷aktau naktamiùyate .
     vidhànaü sarva÷ailànàü krama÷aþ ÷çõu nàrada ! ..
     dànakàle ca ye mantràþ parvateùu ca yatphalam .
     annaü brahma yataþ proktamannaü pràõàþ prakãrtitàþ ..
     annàdbhavanti bhåtàni jagadannana vartate .
     annameva tato lakùmãrannameva janàrdanaþ ..
     dhànyaparvataråpeõa pàhi tasmànnagottama ! .
     anena vidhinà yastu dadyàddhànyamayaü girim ..
     manvantara÷ataü sàgraü devaloke mahãyate .
     amarogaõagandharvairàkãrõena viràjatà ..
     vimànena divaþ pçùñhamàyàti surasevitaþ .
     tataþ karmakùaye ràjyamàpnotãha na saü÷ayaþ ..>% iti matsyapuràõam ..

#<dhànyàmlaü>#, klã, (dhànyàt dhànyavikàràt jàtaü amlam .) kà¤jikam . ityamaraþ . 2 . 9 . 39 ..
     %<dhànyàmlaü ÷àlicårõànàü kodravàdikçtaü bhavet .
     dhànyàmlaü dhànyayonitvàt prãõanaü laghu dãpanam ..
     arucau vàtarogeùu sarveùvàsthàpane hitam ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..
     (%<dhànyàmlaü bhedi tãkùõoùõaü pittakçt spar÷a÷ãtalam .
     bhramaklamaharaü rucyaü dãpanaü vasti÷ålanut .
     ÷astamàsthàpane hçdyaü laghuvàtakaphàpaham ..>% iti vàbhañe såtrasthàne pa¤came'dhyàye ..)

#<dhànyàriþ>#, puü, (dhànyasya ariþ .) måùikaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. tri, dhànyasya ÷atru÷ca ..

#<dhànyottamaþ>#, puü, (dhànyeùu uttamaþ .) ÷àlidhànyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dhàma>#, [n] klã, (dadhàti gçhasthàdikaü dhãyate dravyajàtamasminniti và . dhà + %<sarvabhàtubhyo manin .>% uõàü 4 . 144 . iti manin .) gçham . (yathà, meghadåte . 35 .
     %<bhartuþ kaõñhacchaviriti gaõaiþ sàdaraü vãkùyamàõaþ puõyaü yàyàstribhuvanagurordhàma caõóe÷varasya ..>%) dehaþ . tviñ . prabhàvaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 123 .. (yathà, kiràte . 2 . 47 .
     %<sahate na jano'pyadhaþkriyàü kimu lokàdhikadhàma ràjakam ..>%) ra÷miþ . (yathà, màghe . 1 . 2 .
     %<patatyadho dhàma visàri sarvataþ kimetadityàkulamãkùitaü janaiþ ..>%) sthànam . (yathà, pa¤cada÷yàm . 7 . 214 .
     %<triùu dhàmasu yadbhogyaü bhoktà bhoga÷ca yadbhavet .
     tebhyo vilakùaõaþ sàkùã cinmàtro'haü sadà÷ivaþ ..>%) janma . iti medinã . ne, 80 .. (viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 36 .
     %<gururgurutaro dhàma satyaþ satyaparàkramaþ ..>% %<dhàma jyotiþ nàràyaõaþ paraü jyotiriti mantravarõàt . sarvalokànàmàspadatvàt và dhàma . paraü brahma paraü dhàma iti ÷ruteþ ..>% iti tadbhàùyam ..

#<dhàmakaþ>#, puü, màùakaparimàõam . iti vaidyakaparibhàùà ..

#<dhàmanidhiþ>#, puü, (dhàmàni kiraõàni nidhãyante 'tra . ni + dhà + kiþ .) såryaþ . iti jañàdharaþ ..

#<dhàmanã>#, strã, (dhamanyeva . dhamanã + svàrthe aõ . tato ïãù .) dhamanã . iti ÷abdacandrikà ..

#<dhàmàrgavaþ># puü, (dhàmno màrgaü panthànaü vàtãti . và gatau + kaþ .) apàmàrgaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 88 .. (raktàpàmàrgo'yam . asya paryàyo yathà --
     %<rakto'nyo vasiro vçttaphalo dhàmàrgavo'pi ca .
     pratyakparõã ke÷aparõã kathità kapipippalã ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) ghoùakaþ . iti medinã . ve, 59 .. (asya paryàyo yathà --
     %<mahàkoùàtakã proktà hastighoùà mahàphalà .
     dhàmàrgavo ghoùaka÷ca hastiparõa÷ca sa smçtaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) pãtaghoùà . iti ratnamàlà ..

#<dhàyaþ>#, tri, (dadhàti dhàrayatãti . dhà + %<÷yàdbyadheti .>% 3 . 1 . 141 . iti õaþ .) dhàraõakartà . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (yathà, bhaññiþ . 6 . 79 .
     %<dadai rduþkhasya màdçgbhyo dhàyairàmodamuttamam ..>%)

#<dhàyàþ>#, [s] tri, (dadhàtãti . dhà + %<vahihàdhà¤bhya÷chandasi .>% uõàü 4 . 220 . ityasun bàhulakàt yuk .) dhàraõakartà . poùaõakartà . yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 13 . 18 .
     %<bhårasi bhåmirasyaditirasi vi÷vasya dhàyàþ ..>%

#<dhàyyaþ>#, puü, (dhãyate à÷riyate maïgalàrthamiti . dhà + karmaõi õyat tato yuk .) purohitaþ iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<dhàyyà>#, strã, (dhãyate'nayà samit . dhà + karaõe õyat .) agnisamindhanàrthaü çk . agniprajvàlanamantraþ . ityamaraþ . 2 . 7 . 22 ..

#<dhàraü>#, klã, (dhàràyà idam . dhàrà + %<tasyedam .>% 4 . 3 . 120 . ityaõ .) varùodbhavaü jalam . taddvividham . gàïgam 1 sàmudra¤ca 2 . yathà --
     %<yadà syàdà÷vine màsi såryaþ svàtãvi÷àkhayoþ .
     tadàmbu jaladairmuktaü gàïgamuktaü manãùibhiþ ..
     anyadà mçga÷ãrùàdinakùatreùu yadambudaiþ .
     abhivçùñamidaü toyaü sàmudramiti saüj¤itam ..>% tayorguõàþ . yathà -- gàïgaü jalaü svàdu su÷ãtala¤ca rucipradaü pittakaphàpaha¤ca . nirdoùamiùñaü laghu tacca nityaü guõàdhikaü vyomni gçhãtamàhuþ .. sàmudrasalilaü ÷ãtaü kaphavàtakaraü guru . citràyàmà÷vine tacca guõàóhyaü gàïgavadbhavet .. patitaü bhuvi tattoyaü gàïgaü sàmudrameva và . svasvà÷rayava÷àdgacchedanyadanyadrasàdikam .. iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dhàraþ>#, puü, (dhàryate iti . dhç + õic + gha¤ .) gràvàntaram . çõam . iti medinã . re, 51 .. jaladharàsàravarùaõam . iti hemacandraþ .. pràntaþ . gambhãraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dhàrakaþ>#, puü, (dharati jalàdikamiti . dhç + õvul .) kalasaþ . tasyotpattyàdi yathà -- brahmovàca .
     %<utpattiü lakùaõaü mànaü kathayàmi mahàmune ! .
     dhàrakàþ kalasà÷caiva yena loke prakãrtitàþ ..
     amçte mathyamàne tu sarvadevaiþ sadànavaiþ .
     manthànaü mandaraü kçtvà netraü kçtvà tu vàsukim ..
     utpannamamçtaü tatra mahàvãryaparàkramam .
     tasyàyaü dhàraõàrthàya kalasaþ parikãrtritaþ ..
     kalàü kalàü gçhãtvà vai devànàü vi÷vakarmaõà .
     nirmito'yaü surairyasmàt kalasastena ucyate ..
     kalasasya mukhe brahmà grãvàyàntu mahe÷varaþ .
     måle tu saüsthito viùõurmadhye màtçgaõàþ sthitàþ ..
     ÷eùàstu devatàþ sarvà veùñayanti caturdi÷am .
     kukùau tu sàgaràþ sapta sapta dbãpàstu saü÷ritàþ ..
     nakùatràõi grahàþ sarve tathaiva kulaparvatàþ .
     himavàn hemakåña÷ca niùadho merureva ca ..
     rohito màlyavanta÷ca såryakànti÷ca parvatàþ .
     gaïgà sarasvatã sindhuþ subhagà yamunà nadã ..
     airàvatã ÷atahradà tathà vaitaraõã nadã .
     godàvarã narmadà ca mahã nàma mahànadã ..
     kurukùetraü prayàga÷ca ekahaüsaü pçthådakam .
     amare÷varaþ puõóarãkaü gaïgàsàgara eva ca ..
     pçthivyàü yàni tãrthàni kalase nivasanti te .
     grahàþ ÷ànti÷ca puùñi÷ca prãtirgàyattrireva ca ..
     çgvedo'tha yajurvedaþ sàmavedastathaiva ca .
     atharvavedasahitàþ sarve kalasasaüsthitàþ ..
     navaiva kalasàþ puõyàþ ÷ambhumårtisamudbhavàþ .
     gobhyopagobhyo marutaþ svasvada÷ca tathà paraþ ..
     manoharaþ khalurbhadraþ pa¤camaþ parikãrtitaþ .
     virajastanudåùa÷ca ùaùñhasaptamakàvubhau ..
     aùñamastvindriyopeto navamo vijayaþ smçtaþ .
     navaiva kalasàþ khyàtà adhidevaü nibodhata ..
     ÷çõu vatsa ! yathà teùàü di÷àü nyàso vyavasthitaþ .
     navamo yaþ samàkhyàto vijayo nàma nàmataþ ..
     ÷ivastatra sthitaþ sàkùàt sarvapàpaharaþ ÷ubhaþ .
     kùitãndro jyeùñhakalaso dbitãyo jalasambhavaþ ..
     tçtãyaþ pavana÷caiva caturthastu hutà÷anaþ .
     pa¤camo yajamànastu ùaùñhastvàkà÷asambhavaþ ..
     somastu saptamaþ prokta àditya÷ca tathàùñamaþ .
     ete cotpàdità devyà ÷ivenàdhiùñhitàþ purà ..
     indrasya mårtaya÷càùñau såryàntà navamaþ ÷ivaþ .
     kùitãndraþ pårbato nyàsyaþ pa÷cime jalasambhavaþ ..
     vàyavye vàyavo nyàsya àgneye agnisambhavaþ .
     nairçte yajamànastu ai÷ànyàkà÷asambhavaþ ..
     saumyamuttarato yojyaü sauraü dakùiõato nyaset .
     nyasyaivaü kalasànàntu pårbaråpaü vicintayet ..
     kalasànàü mukhe brahmà grãvàyàü viùõureva hi .
     madhye màtçgaõàþ sarve sendrà devà÷ca pannagàþ ..
     kukùau tu sàgaràsteùàü saptadbãpà ca medinã .
     ÷riyà caiva tathomà ca gandharvà çùayastathà ..
     pa¤cabhåtàstathà dhàràsteùàmavakçtàþ sthitàþ .
     pårõàþ påtena toyena siddhàstvekàntato mune ! ..
     saritsaraþsakhàtena taóàgena jalena và .
     vàpãkåpoóhadivyena sàmudreõa sukhàvahàþ ..
     sarvamaïgalamàïgalyàþ sarvakilviùanà÷akàþ .
     abhiùeke sadà gràhyàþ kalasà ãdç÷àþ ÷ubhàþ ..
     yàtràvivàhakàle và pratiùñhàyaj¤akarmaõi .
     yojanãyà vi÷eùeõa sarvakàmaprasàdhakàþ ..
     grahàn dhàrayate yasmànmàtarà vividhàstathà .
     duritàü÷ca mahàdhoràüstena te dhàrakàþ smçtàþ ..
     ekaikàntu kalàü mårtau kùityàdãnàü yathàkramam .
     saühçtya saüsthità yasmàttena te kalasàþ smçtàþ ..
     haimaràjatatàmrà và mçõmayà lakùaõànvitàþ .
     pa¤camàïgulavaipulyamutsedhaþ ùoóa÷àïgulaþ ..
     kalasànàü pramàõantu mukhamaùñàïgulaü bhavet ..>% iti devãpuràõam .. dhàraõakartari, tri .. (yathà, pa¤catantre . 2 . 175 .
     %<apriyàõyapi pathyàni ye vadanti nçõàmiha .
     ta eva suhçdaþ proktà anye syurnàmadhàrakàþ ..>%)

#<dhàraõaü>#, klã, (dhç + õic + bhàve lyuñ .) vidhàraõam . iti medinã . õe, 56 .. dharaõa iti bhàùà .. (yathà, su÷rute . 1 . 46 .
     %<taikùõyàcca nirharedà÷u kaphaü gaõóåùadhàraõàt ..>% puü, ka÷yapaputtro nàgavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 5 . 103 . 16 .
     %<virajà dhàraõa÷caiva subàhurmukharo jayaþ ..>% dhàrayatãti . dhç + õic + lyuþ . dhàrake, tri . yathà, mahàbhàrate . 12 . 335 . 54 .
     %<jagmuryathepsitaü de÷aü tapase kçtani÷cayàþ .
     dhàraõàþ sarvalokànàü sarvadharmapravartakàþ ..>%)

#<dhàraõà>#, strã, (dhàryate yà sà . dhç + õic + yuc . ñàp .) buddhiþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, yàj¤avalkye . 3 . 73 .
     %<indriyàõi manaþ pràõo j¤ànamàyuþ sukhaü dhçtiþ .
     dhàraõà preraõaü duþkhamicchàhaïkàra eva ca ..>%) nyàyyapathasthitiþ . tatparyàyaþ . saüsthà 2 maryàdà 3 sthitiþ 4 . ityamaraþ . 2 . 8 . 26 .. (yathà, manuþ . 4 . 38 .
     %<na laïghyayet vatsatantrãü na pradhàvecca varùati .
     na codake nirãkùeta svaü råpamiti dhàraõà ..>%) yogàïgavi÷eùaþ . iti medinã . õe, 56 .. %<sa tu adbitãyavastunyantarendriyadhàraõam .>% iti vedàntasàraþ .. dhyeye cittasya sthirabandhanam . iti hemacandraþ ..
     %<tasmàt samasta÷aktãnàmàdhàre tatra cetasaþ .
     kurvãta saüsthitiü sà tu vij¤eyà ÷uddhadhàraõà ..>% iti viùõupuràõe . 6 . 7 . 74 .. brahmaõi manodhàraõam . yathà --
     %<brahmàtmacintà dhyànaü syàt dhàraõà manaso dhçtiþ .
     ahaü brahmetyavasthànaü samàdhirbrahmaõaþ sthitiþ ..>% iti gàruóe 49 adhyàyaþ .. aùñàda÷apràõàyàmàdiråpadhàraõà yathà --
     %<pràõàyàmà da÷àùñau ca dhàraõà sàbhidhãyate .
     dve dhàraõe smçto yogo munibhistattvadar÷ibhiþ ..
     pràïnàbhyàü hçdaye càtra tçtãyà ca tathorasi .
     kaõñhe mukhe nàsikàgre netrabhråmadhyamurdhasu .
     ki¤cittasmàt parasmiü÷ca dhàraõàþ paramàþ smçtàþ .
     da÷aità dhàraõàþ pràpya pràpnotyakùarasàmyatàm ..>% iti gàruóe 230 adhyàyaþ .. api ca .
     %<pràõàyàmairdvàda÷abhiryàvatkàlo hçto bhavet .
     yastàvatkàlaparyantaü mano brahmaõi dhàrayet .
     tasyaiva brahmaõà proktaü dhyànaü dvàda÷adhàraõàþ ..
     dbàda÷adhyànaparyantaü mano brahmaõi yo naraþ .
     tuùñe tu sa yato muktaþ samàdhiþ so'bhidhãyate ..
     dhyeyànna calate yasya mano'bhidhyàyato bhç÷am .
     pràpyàvadhi kçtaü kàlaü yàvat sà dhàraõà smçtà ..>% iti ca gàruóe 240 adhyàyaþ ..

#<dhàraõã>#, strã, (dhàryate ÷arãramanayà . dhç + õic + lyuñ . striyàü ïãp .) nàóikà . buddhoktamantrabhedaþ . iti medinã . õe, 55 .. ÷reõã . iti hemacandraþ ..

#<dhàraõãyà>#, strã, (dhàryate'sàviti . dhç + õic + anãyar .) dharaõãkandaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. dhàrye, tri ..

#<dhàrayitrã>#, strã, (dhàrayati sarvamiti . dhç + õic + tçc . striyàü ïãp .) pçthivã . iti ÷abdaratnàvalã .. (dhàrake, tri . yathà, mahàbhàrate . 5 . 95 . 8 .
     %<tvaü hi dhàrayità ÷reùñhaþ kuråõàü kurusattama ! ..>%)

#<dhàrà>#, strã, (dhàryante a÷và yayà . dhç + õic + aï . striyàü ñàp .) a÷vànàü pa¤cadhàgatiþ . tadyathà . àskanditam 1 dhauritakam 2 recitam 3 valgitam 4 plutam 5 . ityamaraþ . 2 . 8 . 49 .. (yathà, màghe . 5 . 60 .
     %<avyàkulaü prakçtamuttaradheyakarma dhàràþ prasàdhayitumavyatikãrõaråpàþ .
     siddhaü mukhe navasu vãthiùu ka÷cida÷vaü valgàvibhàgaku÷alo gamayàmbabhåva ..>% avyatikãrõaråpà asaükãrõaråpà dhàrà gatibhedàþ .
     %<a÷vànàntu gatirdhàrà vibhinnà sà ca pa¤cadhà .
     àskanditaü dhoritakaü recitaü valgitaü plutam ..>% iti vaijayantã .. %<gatayo'måþ pa¤ca dhàràþ .>% ityamara÷ca .. a÷va÷àstre tu saüj¤àntareõoktàþ .
     %<gatiþ pulà catuùkà ca tadvanmadhyajaghà parà .
     pårõavegà tathà cànyà pa¤ca dhàràþ prakãrtitàþ ..
     ekaikà trividhà dhàrà haya÷ikùàvidhau matà .
     ladhvã madhyà tathà dãrghà j¤àtvaità yojayet kramàt ..>% tathà ca pa÷cada÷àvabhedà bhavanti . tàþ pa¤ca dhàràþ prasàdhayituü paricetuü navasu vãthiùu sa¤càrasthàneùu gamayàmbabhåva .. iti taññãkàyàü mallinàthaþ ..) sainyàgrimaskandhaþ . ghañàdicchidram . santatiþ . (yathà, mahàbhàrate . 6 . 118 . 24 .
     %<utpapàta tato dhàrà vàriõo vimalà ÷ubhà ..>%) dravasya prapàtaþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 224 . 59 .
     %<tvayà dbàda÷a varùàõi vasordhàràhutaü haviþ .
     upayuktaü mahàbhàga ! tena tvàü glàniràvi÷at ..>%) khaógàderni÷itamukham . iti medinã . re, 50 .. (yathà, ÷àkuntale 1 aïke .
     %<dhruvaü sa nãlotpalapatradhàrayà ÷amãlatàü chettumçùirvyavasyati ..>%) utkarùaþ . rathacakram . iti hemacandraþ . 3 . 419 .. (yathà, radhuþ . 13 . 15 .
     %<àbhàti velà lavaõàmburà÷erdhàrànibaddheva kalaïkarekhà ..>%) ya÷aþ . ativçùñiþ . (yathà, pa¤catantre . 2 . 62 .
     %<parjanyasya yathà dhàrà yathà ca divi tàrakàþ .
     sikatàreõavo yadbat saükhyayà parivarjitàþ .
     guõàþ saükhyàparityaktàstadvadasya mahàtmanaþ ..>%) samåhaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. ghanàsàravarùaõam . sadç÷aþ . iti vi÷vaþ .. (pravàhaþ . yathà, yàj¤avalkye . 1 . 280 .
     %<sahasràkùaü ÷atadhàramçùibhiþ pàvanaü kçtam .
     tena tvàmabhiùi¤càmi pàvamànyaþ punantu te ..>%) dakùiõade÷asthapurãvi÷eùaþ . iti vikramacaritam .. * .. (tãrthavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 84 . 23 .
     %<pradakùiõamupàvçtya gaccheta bharatarùabha ! .
     dhàràü nàma mahàpràj¤a ! sarvapàpapramocanãm .
     tatra snàtvà naravyàghra ! na ÷ocati naràdhipa ! ..>%) atha jvaràdi÷àntyarthaü ÷rãnarasiühàdimårdhni jaladhàràpàtanavidhiþ . yathà, nçsiühapuràõe .
     %<tathà mahàjvaragraste dhàràü devasya mårdhani .
     santatàü nàrasiühasya kuryàdbà kàrayet dbijaiþ ..
     homa¤ca bhojana¤caiva tasya doùaþ pra÷àmyati ..>%

#<dhàràkadambaþ>#, puü, (dhàrà kàlopalakùitaþ kadambaþ . varùàkàle jàyamànatvàdasya tathàtvam .) kadambavçkùaprabhedaþ . kelikadam iti bhàùà .. tatparyàyaþ . pràvçùyaþ 2 pulakã 3 bhçïgavallabhaþ 4 medhàbhaþ 5 priyakaþ 6 nãpaþ 7 pràvçùeõyaþ 8 kalambakaþ 9 . iti ràjanirghaõñaþ .. dhàràkadambakaþ 10 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<dhàràïkuraþ>#, puü, (dhàràyà vçùñeþ aïkura iva .) ÷ãkaraþ . ghanopalaþ . nà÷ãraþ . iti medinã . re, 269 ..

#<dhàràïgaþ>#, puü, (dhàrà utkarùa eva aïgaü yasya . ÷reùñhatvàdasya tathàtvam .) tãrtham . (dhàrànvitamaïgamasya .) khaógaþ . iti hemacandraþ ..

#<dhàràñaþ>#, puü, (dhàràyai vçùñyarthaü añatãti . aña + ac .) càtakaþ . (dhàràmañati varùaõãyatvena pràpnotãti .) meghaþ . (dhàràü gatiü añatãti .) turaïgaþ . mattahastã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dhàràdharaþ>#, puü, (dharatãti . dhç + ac . dhàràyà dharaþ .) medhaþ . (yathà, uttaracàtakàùñake . 4 .
     %<re dhàràdhara ! dhãranãranikaraireùà rasà nãrasà ÷eùà påùakarotkarairatikharairàpåri bhåri tvayà .
     ekàntena bhavantamantaragataü svàntena sa¤cintayan à÷caryaü paripãóito'bhiramate yaccàtakastçùõayà ..>% khaóagaþ . iti medinã . re, 269 ..

@<[Page 2,796b]>@
#<dhàràphalaþ>#, puü, (dhàrà phale yasya .) madanavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (madana÷abde'sya guõaparyàyà j¤àtavyàþ ..)

#<dhàràvaniþ>#, puü, (dhàràyà vçùñeþ avaniþ pçthvãva . abhidhànàt puüstvam .) vàyuþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<dhàràviùaþ>#, puü, (dhàrà eva viùamiva yasya pràõanà÷akatvàt .) khaógaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<dhàràsampàtaþ>#, puü, (dhàràõàü sam samyak pàto yatra .) mahàvçùñiþ . tatparyàyaþ . dhàrà 1 sampàtaþ 2 àsàraþ 3 . yathà --
     %<dhàrà sampàta àsàrastritaya¤càpi kutracit ..>% iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, prabodhacandrodaye 5 aïke .
     %<tato devi ! parasparaü karituragarathapadàtãnàü nirantara-÷ara kara-dhàràsampàtopadar÷itadurdinànàü teùàmasmàkaü ca yodhànàü tumulaþ samprahàraþ pràvartata ..>%)

#<dhàràsnuhã>#, strã, (dhàrànvità snuhã .) tridhàrasnuhã . iti ràjanirghaõñaþ .. tekàüñàsija iti bhàùà ..

#<dhàriõã>#, strã (dharatãti . dhç + õiniþ + ïãp .) dharaõã . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷àlmalivçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. caturda÷adevayoùidgaõaþ . yathà --
     %<÷acã vanaspatã gàrgã dhåmrorõà ruciràkçtiþ .
     sinãvàlã kuhå ràkà tathà cànumatiþ ÷ubhà ..
     àyatirniyatiþ praj¤à selà velà ca nàmataþ .
     età÷caturda÷a proktà dhàriõyo devayoùitaþ ..>% iti vahnipuràõe gaõabhedanàmàdhyàyaþ .. (dhàraõakartrã . yathà, viùõupuràõe . 1 . 13 . 88 .
     %<pràõapradànàt sa pçthuryasmàt bhåmerabhåt pità .
     tatastu pçthivãsaü j¤àmavàpàkhiladhàriõã ..>% àdhàrasvaråpà . yathà, tatraiva . 1 . 13 . 91 .
     %<saiùà dhàtrã vidhàtrã ca dhàriõã poùaõã tathà .
     sarvasya jagataþ pçthvã viùõupàdatalodbhavà ..>% %<dhàtrã màtà vidhàtrã kartrã dhàriõã àdhàraþ poùaõã poùaõakartrã .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã ..)

#<dhàrã>#, [n] puü, (dharatãti . dhç + õiniþ .) pãluvçkùaþ . iti jañàdharaþ .. tri, dhàravi÷iùñaþ .. (dhàrakaþ . yathà, mahàbhàrate . 5 . 31 . 11 .
     %<tathaiva viduraü bråyàþ kuråõàü mantradhàriõam ..>% granthatàtparyaj¤aþ . yathà, manuþ . 12 . 103 .
     %<aj¤ebhyo granthinaþ ÷reùñhà granthibhyo dhàriõo varàþ .
     dhàribhyo j¤àninaþ ÷reùñhà j¤ànibhyo vyavasàyinaþ ..>%)

#<dhàruþ>#, tri, (dhayati pibatãti . dhe ña pàne + %<dàdheñsi÷adasado ruþ .>% 3 . 2 . 159 . iti ruþ .) pànakartà . iti jañàdharaþ .. (yathà, atharvavede . 4 . 18 . 2 .
     %<vatso dhàruriva màtaraü taü pratpagupapadyatàm ..>%)

#<dhàroùõaü>#, klã, (dhàràyàü dohanaprapàte uùõam .) dohanenoùõadhàrayà patitadugdham . tasya guõàþ .
     %<dhàroùõantvamçtaü payo bhramaharaü nidràkaraü kàntidaü vçùyaü bçühaõamagnivardhanamatisvàdu tridoùàpaham ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..
     (%<dhàroùõaü gopayo balyaü laghu ÷ãtaü sudhàsamam .
     dãpana¤ca tridoùaghnaü taddhàrà÷i÷iraü tyajet ..
     dhàroùõaü ÷asyate gavyaü dhàrà÷ãtantu màhiùam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe dbitãye bhàge ..)

#<dhàrtaràùñraþ>#, puü, kçùõavarõaca¤cucaraõayuktahaüsaþ . geói hàüsa iti bhàùà .. ityamaraþ . 2 . 5 . 24 .. (yathà, veõãsaühàre 1 aïke såtradhàrasya ÷aradvarõanàyàm .
     %<satpakùà madhuragiraþ prasàdhità÷à madoddhatàrambhàþ .
     nipatanti dhàrtaràùñràþ kàlava÷ànmedinãpçùñhe ..>%) sarpavi÷eùaþ . dhçtaràùñraputtraþ . iti medinã . re, 270 .. (yathà, veõãsaühàre 1 aïke .
     %<làkùàgçhànalaviùànnasabhàprave÷aiþ pràõeùu vittanivaheùu ca naþ prahçtya .
     àkçùñapàõóavabadhåparidhànake÷àþ svasthà bhavanti mayi jãvati dhàrtaràùñràþ ..>%)

#<dhàrtaràùñrapadã>#, strã, (dhàrtaràùñrasya pàda iva pàdo målaü yasyàþ . ïãù padbhàvaþ .) haüsapadã . iti ràjanirghaõñaþ .. (vivçtivi÷eùo haüsapadã÷abde j¤àtavyaþ ..)

#<dhàrmikaþ>#, tri, (dharmaü caratãti . dharma + %<dharmaü carati .>% 4 . 4 . 41 . iti ñhak . yadvà, dharmamadhãte veda và . %<kratåkthàdisåtràntàt ñhak .>% 4 . 2 . 60 . iti ñhak .) dharma÷ãlaþ . tatparyàyaþ . devayuþ 2 . iti jañàdharaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 122 . 41 .
     %<dhàrmika÷ca kuråõàü sa bhaviùyati na saü÷ayaþ ..>%)

#<dhàryaü>#, tri, (dhriyate iti . dhç + õyat .) dhàraõãyam . yathà --
     %<dhàtànuràdhavasupuùyavi÷àkhahastàcitrottarà÷vipavanàditirevatãùu .
     janmarkùajãvabudha÷ukradinotsavàdau dhàryaü navaü vasanamã÷varavipratuùñau ..>% iti samayapradãpaþ .. (dhriyate paridhãyate iti . vastre, klã . yathà, bhàgavate . 9 . 18 . 14 .
     %<vayaü tatràpi bhçgavaþ ÷iùyo'syà naþ pitàsuraþ .
     asmaddhàryaü dhçtavatã ÷ådro vedamivàsatã ..>%)

#<dhàva>#, u ¤a jave . mçji . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-ubhaü-akaü-÷uddhãkaraõe sakaü-señ . uditvàt ktàveñ .) u, dhàvitvà dhautvà . ¤a, dhàvati dhàvate . javaþ ÷ãghragatiþ . pà÷apàõiþ punastatra yamadåto'pi dhàvatãti halàyudhaþ . mçñ ÷uddhibhàvaþ ÷uddhãkaraõa¤ca . dhàvati tàmramamlena ÷udhyatãtyarthaþ .
     %<dadhàvadbhistata÷cakùuþ sugrãvasya vibhãùaõaþ .>% asya jave niùñhàyà aprayogaþ . dhautaü vàsaþ . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 2,797a]>@
#<dhàvakaþ>#, tri, (dhàvati ÷ãghraü gacchatãti . dhàva + õvul .) dhàvanakartà . ÷ãghragamanakartà . dhàuóiyà iti bhàùà . dhàvadhàtorõakapratyayena niùpannaþ .. (yathà, goþ ràmàyaõe . 2 . 32 . 22 .
     %<saüvàhakàþ saliladàþ purato dhàvakà÷ca ye .
     teùàü niùkasahasaü tvaü vçttyarthamupakalpaya ..>%)

#<dhàvanaü>#, klã, (dhàva + bhàve lyuñ .) gamanam . (yathà, ràjataraïgiõyàm . 1 . 114 .
     %<gràme gràme sthitaira÷vairdhàvanaü pratiùiddhavàn ..>%) ÷uddhiþ . iti medinã . ne, 79 .. (yathà, su÷rute cikitsitasthàne . 22 .
     %<pañolatriphalànimbakaùàyà÷càtra dhàvane ..>%
     %<pàkaü gate vraõe vàpi gambhãre saruje'thavà .
     sarandhre ÷odhanaü kàryaü dhàvanantu bhiùagvaraiþ ..>% iti hàrãte cikitsitasthàne 35 adhyàyaþ ..)

#<dhàvaniþ>#, strã, (dhàva + bàhulakàt aniþ .) pç÷niparõã . ityamaraþ . 2 . 4 . 93 .. (paryàyo'syà yathà,
     %<pç÷niparõã pçthakparõã citraparõyahiparõyapi .
     kroùñuvinnà siühapucchã kala÷ã dhàvanirguhà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. kaõñakàrã . iti ràjanirghaõñaþ ..)

#<dhàvanikà>#, strã, (dhàvaniriva pratikçtiþ . %<ive pratikçtau .>% 5 . 3 . 96 . iti kan . yadvà, svàrthe kan .) kaõñakàrikà . iti ratnamàlà ..

#<dhàvanã>#, strã, (dhàvani + kçdikàràditi và ïãù .) pç÷niparõã . iti medinã . ne, 79 .. kaõñakàrã . dhàtakã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dhàvitaþ>#, tri, (dhàva + ktaþ .) gataþ . (yathà, kathàsaritsàgare . 3 . 52 .
     %<evamastviti tau måóhau dhàvitau so'pi pàduke .
     adhyàsyodapatadvyoma gçhãtvà yaùñibhàjane ..>%) màrjitaþ ..

#<dhàsàþ>#, [s] puü, (dadhàti pçthivãmiti . dhà + %<vahihàdhà¤a÷chandasi .>% uõàü . 4 . 220 . iti asun tasya suñ ca .) parvataþ . iti vaidikaprayogaþ ..

#<dhi>#, ÷a dhçtau . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàü-paraüsakaü-aniñ .) ÷a, dhiyati . iti durgàdàsaþ ..

#<dhik>#, vya, nirbhartsanam . nindà . ityamaraþ . 3 . 3 . 239 .. (yathà, viùõupuràõe . 1 . 15 . 35 .
     %<dhiïmàü dhiïmàmatãvetthaü ninindàtmànamàtmanà ..>%)

#<dhikkàraþ>#, puü, (dhik ityasya kàraþ karaõam .) dhik . tatparyàyaþ . nãkàraþ 2 avahelam 3 amànanam 4 kùepaþ 5 nikàraþ 6 anàdaraþ 7 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, bhàgavate . 4 . 14 . 13 .
     %<lokadhikkàrasandagdhaü dahiùyàmaþ svatejasà ..>%)

#<dhikkçtaþ>#, tri, (dhik + kç + karmaõi ktaþ .) nirbhartasitaþ . asatkaraõàdinà dhigityasya karaõaü dhikkàro nindà dhigitaþ dhikkçtaþ dhik tvàü iti bhartsito dhikkçta iti yàvat . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . apadhvastaþ 2 . iti pràõivarge amaraþ . 3 . 1 . 39 .. (yathà, bhàgavate . 7 . 8 . 53 .
     %<vayaü kimpuruùàstvantu mahàpuruùa ã÷varaþ .
     ayaü kupuruùo naùño dhikkçtaþ sàdhubhiþ sadà ..>%) ninditamàtram . kçtadhikkàrasya pràõivargoktasya paryàyàntaramidam apràõiviùayàrtham . dhigastu tvàü iti kçtaþ ÷abdito dhikkçtaþ . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . avarãõaþ 2 . iti vi÷eùyanighnavarge amaraþ . 3 . 1 . 94 ..

#<dhikkriyà>#, strã, (dhigityuccàraõameva kriyà .) nindà . iti hemacandraþ . 2 . 185 ..

#<dhikùa>#, ïa sandãpe . kle÷e . jãve . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-àtmaü-akaü-señ .) tçtãyasvarã . ïa, dhikùate vahniþ sandãpyate ityarthaþ . janaþ kli÷yati jãvatãti và arthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<dhigvaõaþ>#, puü, varõasaïkaravi÷eùaþ . tasya carmakàryaü vçttiþ . sa tu bràhmaõàdàyogavyàü jàtaþ . iti manuþ ..

#<dhiyàmpatiþ>#, puü, (dhiyàü buddhãnàü patiþ . aluk samàsaþ .) pårbajinavi÷eùaþ . ma¤jaghoùa iti khyàtaþ . iti trikàõóa÷eùaþ . àtmà . dhyàta eva dhiyàmpatiriti prayogadar÷anàt ..

#<dhiva>#, i na prãtau . gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (svàü-paraü-sakaü-señ .) prãtiriha prãtãkaraõam . i, dhinvyate . na, dhinoti havyena hiraõyaretasamiti kiràte . gatiþ kai÷cinna manyate . iti durgàdàsaþ ..

#<dhiùa>#, ra li rave . iti kavikalpadrumaþ .. (hvàüparaü-akaü-señ .) ra, vaidikaþ . li, didheùñi . ravaþ ÷abdaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<dhiùaõaþ>#, puü, (dhçùõoti pràgalbhyaü dadàtãti . dhçù + %<dhçùedhiùa ca saüj¤àyàm .>% uõàü 2 . 82 . iti kyuþ .) bçhaspatiþ . ityamaraþ . 1 . 3 . 24 ..

#<dhiùaõà>#, strã, (dhçùõotyanayeti . dhçùa pràgalbhye + kyuþ . dhiùàde÷a÷ca .) buddhiþ . ityamaraþ . 1 . 5 . 1 .. (yathà, çgvede . 3 . 32 . 14 .
     %<viveùa yanmà dhiùaõà jajàna stavaiþ purà pàryàdindramahåþ ..>% stutiþ . yathà, çgvede . 8 . 15 . 7 .
     %<tava tyadindriyaü bçhattava ÷uùmamuta kratum .
     vajraü ÷i÷àti dhiùaõà vareõyam ..>% %<dhiùaõà stutiþ .>% iti tadbhàùye sàyanaþ .. vàk . yathà, çgvede . 3 . 49 . 4 .
     %<kùapàü vastà janità såryasya vibhaktà bhàgaü bhàgaü dhiùaõeva vàjam ..>% %<dhiùaõeva . yathàóhyànàü vàk asyedamiti vibhàgaü karoti tadbat .>% iti tadbhàùye sàyanaþ .. prastaraþ . yathà, çgvede . 9 . 59 . 2 .
     %<pavasva dhiùaõàbhyaþ .>% %<ki¤ca dhiùaõàbhyo gràvabhyaþ pavasva kùara ..>% iti tadbhàùye sàyanaþ .. dhàrayitrã . dyàvàpçthivyoþ dbivacanàntaþ . yathà, çgvede . 3 . 49 . 1 .
     %<yaü sukrataü dhiùaõe vibhvataùñaü ghanaü vçtrànàü janayanta devàþ ..>% %<dhiùaõe devamanuùyàdãnàü dhàrayitryau . yadvà pragalbhye samarthe svà÷ritàn rakùitumiti dhiùaõe dyàvàpçthivyau ..>% iti tadbhàùye sàyanaþ .. * .. havirdhànasya patnã . yathà, màtsye . 4 . 45 .
     %<havirdhànàt ùaóàgneyã dhiùaõà janayat sutàn .
     pràcãnavarhiùaü sàïgaü yamaü ÷ukraü balaü ÷ubham ..>% klã . sthànam . yathà, bhàgavate . 3 . 16 . 32 .
     %<tadà vikuõñhadhiùaõàt tayornipatamànayoþ .
     hàhàkàro mahànàsãdvimànàgreùu puttrakàþ ..>% %<vikuõñhasya dhiùaõàt sthànàt .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã ..)

#<dhiùñyaü>#, klã, (dhiùõya + nipàtanàt õasya ñaþ .) sthànam . gçham . nakùatram . agniþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 154 .. ÷aktiþ . iti medinã ..

#<dhiùñyaþ>#, puü, (dhçùõoti pragalbho bhavatãti . dhçùa + õyaþ . nipàtanàt sàdhuþ .) agniþ . ÷ukràcàryaþ . iti puüskàõóe'maradattaþ ..

#<dhiùõyaü>#, klã, (dhçùõoti pragalbho bhavatãti . dhçù + %<sànasivarõasiparõasãti .>% uõàü . 4 . 107 . iti õyapratyayaþ nipàtanàt çkàrasya ca ikàraþ . sthànam . (yathà, bhàgavate . 2 . 1 . 30 .
     %<dyaurakùiõã cakùurabhåt pataïgaþ pakùmàõi viùõorahanã ubhe ca .
     tadbhråvijçmbhaþ parameùñhidhiùõyamàpo'sya tàlå rasa eva jihvà ..>% %<parameùñhidhiùõyaü brahmapadam ..>% iti taññãkàyàü svàmã .. gçham . (yathà, mahàbhàrate . 17 . 3 . 10 .
     %<svarge loke ÷vavatàü nàsti dhiùõyamiùñàpårtaü krodhava÷à haranti ..>%) nakùatram . (yathà, såryasiddhànte . 11 . 21 .
     %<sàrpendrapauùõyadhiùõyànàmantyàþ pàdàþ bhasandhayaþ ..>%) agniþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 154 .. (yathà atharvavede . 2 . 35 . 1 .
     %<ye bhakùayanto na vasånyànçdhuryànagnayo anvatapyanta dhiùõyàþ ..>%) ÷aktiþ . iti medinã . ye, 34 .. (ulkàbhedaþ . yathà, bçhatsaühitàyàm . 33 . 1 .
     %<divibhukta÷ubhaphalànàü patatàü råpàõi yàni tànyulkàþ .
     dhiùõyolkà÷anividyuttàrà iti pa¤cadhà bhinnàþ ..>% pràõàbhimànã devaþ . yathà, çgvede . 3 . 22 . 3 .
     %<agne ! divo arõamacchà jigàsyacchà devà åciùe dhiùõyà ye ..>%
     %<dhiyaü buddhyupahitaü dehaü uùõanti uùõãkurvantãti dhiùõyàþ pràõàbhimànino devàþ .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

@<[Page 2,798a]>@
#<dhã>#, o ïa ya àràdhe . nàdare . iti kavikalpadrumaþ .. (divàü-àtmaü-sakaü-aniñ .) anàdara iti kàtantràdau . o, dhãnaþ . ïa ya, dhãyate khalaü lokaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<dhãþ>#, strã, (dhyai cintane + bhàve kvip . samprasàraõa¤ca .) buddhiþ . ityamaraþ . 1 . 5 . 1 .. (yathà, manau . 6 . 92 .
     %<dhçtiþ kùamà damo'steyaü ÷aucamindriyanigrahaþ .
     dhãrvidyà satyamakrodho da÷akaü dharmalakùaõam ..>%)

#<dhãtaþ>#, tri, pãtaþ . iti dhedhàtoþ ktapratyayena niùpannaþ ..

#<dhãtiþ>#, strã, (dheña pàne + ktin .) pipàsà . iti hemacandraþ . 3 . 58 ..

#<dhãdà>#, strã, (dhiyaü dadàtãti . dà + kaþ . striyàü ñàp .) kanyà . manãùà . iti hemacandraþ ..

#<dhãndriyaü>#, klã, (dhãjanakamindriyam .) j¤ànendriyam . tadyathà . manaþ 1 netram 2 ÷rotram 3 tvak 4 rasanà 5 ghràõam 6 . ityamaraþ . 1 . 5 . 8 ..

#<dhãmàn>#, [t] puü, (dhãrasyàstãti . dhã + matup .) bçhaspatiþ . paõóite, tri . iti medinã . te, 115 .. (yathà, manuþ . 1 . 102 .
     %<tasya karmavivekàrthaü ÷eùàõàmanupårba÷aþ .
     svàyambhuvo manurdhãmànidaü ÷àstramakalpayat ..>% naraputtrasya viràjaþ puttraþ . yathà --
     %<naro gayasya tanayaþ tatputtro'bhåt viràñ tataþ .
     tasya puttro mahàvãryo dhãmàüstasmàdajàyata ..>% iti viùõupuràõe . 2 . 39 . puråravasaþ urva÷ãgarbhajàtaþ puttravi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 75 . 24 .
     %<ùañsutà jaj¤ire'thailàdàyurdhãmànamàvasuþ .
     dçóhàyu÷ca vanàyu÷ca ÷atàyu÷corva÷ãsutàþ ..>%)

#<dhãmatã>#, strã, (dhãmat + striyàü ïãp .) buddhimatã . ityamaraþ . 2 . 6 . 12 ..

#<dhãraü>#, klã, (dhiyaü ràtãti . rà + kaþ .) kuïkumam . iti medinã . re, 51 .. (paryàyo'sya yathà bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .
     %<kuïkumaü ghusçõaü raktaü kà÷mãraü pãtakaü varam .
     saïkocaü pi÷unandhãraü bàhlãkaü ÷oõitàbhidham ..>%)

#<dhãraþ>#, puü, (dhiyaü ràti dadàti gçhõàtãti và . rà + kaþ .) çùabhauùadhiþ . iti ràjanirghaõñaþ .. valiràjaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dhãraþ>#, tri, (dhiyaü ãrayatãti . ãra + aõ . yadbà, dhiyaü ràtãti . rà + kaþ .) dhairyànvitaþ . sveraþ . paõóitaþ . iti medinã . re, 51 .. (yathà, bhàgavate . 3 . 6 . 45 .
     %<tathàpare càtmasamàdhiyogabalena jitvà prakçtiü baliùñhàm .
     tvàmeva dhãràþ puruùaü vi÷anti teùàü ÷ramaþ syànna tu sevayà te ..>% balayutaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. mandaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà --
     %<dehe samãhe bhavato vidhàtuü dhãraü samãraü nalinãdalena ..>% iti rasama¤jaryàm .) vinãtaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ .. (gambhãraþ . yathà, raghuþ . 3 . 44 .
     %<avocadenaü gaganaspç÷à raghuþ svareõa dhãreõa nivartayanniva ..>%)

#<dhãratvaü>#, klã, (dhãrasya bhàvaþ . dhãra + tva .) dhãratà . yathà --
     %<pràgalbhyaudàryamàdhurya÷obhàdhãratvakàntayaþ .
     dãpti÷càyatnajà bhàvahàvahelàþ striyo'ïgajàþ ..>% iti hemacandraþ . 3 . 173 ..

#<dhãrapatrã>#, strã, (dhãraü manoharaü patramasyàþ . striyàü ïãù .) dharaõãkandaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dhãraskandhaþ>#, puü, (dhãraþ aca¤calaþ bhàrasaha iti yàvat skandho yasya .) mahiùaþ . iti hemacandraþ . 4 . 348 ..

#<dhãrà>#, strã, (dhãra + ñàp .) kàkolã . mahàjyotiùmatã . iti ràjanirghaõñaþ .. (guóåcã . asyàþ paryàyà yathà --
     %<guóåcã madhuparõã syàdamçtàmçtavallarã .
     chinnà chinnaruhà chinnodbhavà vatsàdanãti ca ..
     jãvantã tantrikà somà somavallã ca kuõóalã .
     cakralakùaõikà dhãrà vi÷alyà ca rasàyanã ..
     candrahàsã vayasthà ca maõóalã devanirmità ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) mànàvasthàyàü madhyàpragalbhànàyikàbhedaþ . asyà lakùaõam . vyaïgyakopaprakà÷à dhãrà . madhyàyà dhãràyàþ kopavya¤jikà gãþ . prauóhàdhãràyàstu ratàvaudàsyam . sà dvividhà . jyeùñhà kaniùñhà ca . madhyà dhãrà yathà -- lolàlipu¤je vrajato niku¤je sphàrà babhåvuþ ÷ramavàridhàrà . dehe samãhe bhavato vidhàtuü dhãraü samãraü nalinãdalena .. prauóhà dhãrà yathà --
     %<no talpaü bhajase na jalpasi sudhàdhàrànukàrà giro dçkpàtaü kuruùe na và parijane kopaprakà÷acchalàt .
     itthaü ketakagarbhagauri ! dayite kopasya saügopanaü kiü syàdeva na cet punaþ sahacarã kurvãta sàcismitam ..>% iti rasama¤jarã ..

#<dhãràdhãrà>#, strã, (dhãrà adhãrà ca .) mànàvasthàyàü madhyàpragalbhà nàyikàbhedaþ . asyà lakùaõam . vyaïgyàvyaïgyakopaprakà÷à . madhyàyà dhãràdhãràyàþ kopavya¤jike vacanarudite . prauóhàdhãràdhãràyà ratàvaudàsyaü tarjanatàóanàdi ca kopasya prakà÷akam . sà dvividhà . jyeùñhà kaniùñhà ca . madhyàdhãràdhãrà yathà -- kàntànuràgacaturo'si manoharo'si nàtho'si ki¤ca navayauvanabhåùito'si . itthaü nigadya sudç÷à vadane priyasya niþ÷vasya vàspalulità nihità dçgantàþ .. prauóhàdhãràdhãrà yathà --
     %<talpopàntamupeyuùi priyatame sàcãkçtagrãvayà kàkuvyàkulavàcisàcihasitasphurjatkapola÷riyà .
     hastanyastakare punarmçgadç÷à làkùàrasakùàlitaprauùñhã preùñhamayåkhamàüsalaruco visphàrità dçùñayaþ ..>% iti rasama¤jarã ..

#<dhãlañiþ>#, strã, (dhiyà buddhyà lañati bàloktyà mohayatãti . lañ + %<sarvadhàtubhya in .>% uõàü 4 . 117 . iti in .) duhità . iti hàràvalã .. 219 ..

#<dhãvà>#, [n] puü, strã, (dhyàyatãti . dhyai + %<dhyàpyoþ saüprasàraõa¤ca .>% uõàü . 4 . 115 . iti kvanip . saüprasàraõa¤ca .) dhãvaraþ . yathà, bahudhãvarã bahudhãvà . iti mugdhabodham ..

#<dhãvaraþ>#, puü, (dadhàti matsyàniti . dhà + %<chitvaracchatvaradhãvarapãvareti .>% uõàü . 3 . 1 . iti ùvarac pratyayena nipàtanàt sàdhuþ .) kaivartaþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 15 .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 20 . 17 .
     %<yato hi nimnaü bhavati nayanti hi tato jalam .
     yata÷chidraü tata÷càpi nayante dhãvarà jalam ..>%)

#<dhãvarã>#, strã, (dhãvara + ïãù .) dhãvarapatnã . kaivartã . iti mugdhabodham .. matsyavedhinã . ityuõàdikoùaþ ..

#<dhã÷aktiþ>#, strã, (dhiyaþ ÷aktiþ .) buddhisàmarthyam . tatparyàyaþ . niùkramaþ 2 . ityamaraþ . 3 . 2 . 25 .. sà càùñadhà . yathà --
     %<÷u÷råùà ÷ravaõa¤caiva grahaõaü dhàraõaü tathà .
     åhàpohàrthavij¤ànaü tattvaj¤àna¤ca dhãguõàþ ..>% iti bharataþ ..

#<dhãsakhaþ>#, puü, (dhiyaþ sakhà sahàyaþ . ràjàhaþsakhibhyaùñac . iti ñac .) mantrã . iti hemacandraþ . 3 . 383 ..

#<dhãsacivaþ>#, puü, (dhiyi buddhau mantraõàdau sacivaþ sahàyaþ .) mantrã . ityamaraþ . 2 . 8 . 4 ..

#<dhu>#, ¤a na kampe . iti kavikalpadrumaþ .. (svàü-ubhaüsakaü-aniñ .) ¤a na, dhunoti dhunute . kampa iha ¤yantasya råpam . dhunoti campakavanàni dhunotya÷okaü vàyuriti halàyudhaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<dhuþ>#, strã, (dhavanamiti . dhu kampane + bhàve óuþ .) kampanam . ityekàkùarakoùaþ ..

#<dhukùa>#, ïa sandãpane . kle÷e . jãve . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-àtmaü-akaü-señ .) pa¤camasvarã . ïa, dhukùate vahniþ sandãpyate ityarthaþ . dhukùate janaþ kli÷yati jãvati vetyarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 2,799a]>@
#<dhutaþ>#, tri, (dhu + ktaþ .) tyaktaþ . vidhåtaþ . iti medinã . te, 28 .. (yathà, raghuþ . 11 . 16 .
     %<tãvravegadhutamàrgavçkùayà pretacãvaravasà svanograyà .
     abhyabhàvi bharatàgrajastayà vàtyayeva pitçkànanotthayà ..>%)

#<dhuniþ>#, strã, (dhunoti vetasàdinadãjàtavçkùàniti . dhu kampane + vahulavacanàt niþ sa ca kit .) nadã . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, çgvede . 2 . 30 . 2 .
     %<pathodarantãranujoùamasmai dive dive dhunayo yantyartham ..>% puü, jalapratirodhako'suravi÷eùaþ . yathà, tatraiva . 1 . 174 . 9 .
     %<tvaü dhunirindradhunimatãrçõorapaþ sãrànasravantãþ ..>% %<he indra tvaü dhuniþ kampayità ÷atråõàmasi ato dhunimatãþ kampanopetataraïgavatãþ athavà dhunirnàmajalapratirodhakàryasuraþ sa eva pratibandhakatayà yàsàü tàdç÷ãrapaþ ..>% iti tadbhàùye sàyanaþ . dhånayati kampayati ÷atråniti . marudbi÷eùaþ . yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 39 . 7 .
     %<ugra÷ca bhãma÷ca dhvànta÷ca dhuni÷ca ..>% kampayitari, tri . yathà, çgvede . 1 . 79 . 1 .
     %<hiraõyake÷o rajasovisàrehirdhunirvàta iva dhrajãmàn ..>%)

#<dhunã>#, strã, (dhuni + kçdikàràditi và ïãù .) nadã . ityamaraþ . 1 . 10 . 30 .. (yathà, bhàgavate . 4 . 29 . 55 .
     %<satvaü vicakùya mçgaceùñitamàtmano'nta÷cittaü niyaccha hçdi karõadhunã¤ca citte ..>%)

#<dhunãnàthaþ>#, puü, (dhunãnàü nadãnàü nàthaþ .) samudraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dhundhumàraþ>#, puü, (dhundhuü tannàmakaü ràkùasaü màrayatãti . màri + aõ .) kuvalayà÷varàjaþ . sa tu bçhada÷vaputtraþ . iti padmapuràõam .. (asya dhandhumàraõakathà yathà, harivaü÷e . 11 . 39 -- 55 .
     %<sa evamukto ràjarùirutaïkena mahàtmanà .
     kuvalà÷vaü sutaü pràdàt tasmai dhundhunivàraõe ..
     bçhada÷va uvàca .
     bhagavan ! nyasta÷astro'hamayantu tanayo mama .
     bhaviùyati dvija÷reùñha ! dhundhumàro na saü÷ayaþ ..
     sa taü vyàdi÷ya tanayaü ràjarùirdhundhumàraõe .
     jagàma parvatàyaiva tapase saü÷itavrataþ ..
     kuvalà÷vastu puttràõàü ÷atena saha pàrthiva ! .
     pràyàdutaïkasahito dhundhostasya parigrahe ..
     tamàvi÷acadà viùõurbhagavàüstejasà vibhuþ .
     utaïkasya niyogàdvai lokànàü hitakàmyayà ..
     tasmina prayàte durdharùe divi ÷abdo mahànabhåt .
     eùa ÷rãmànnçpasuto dhundhumàro bhaviùyati ..
     divyairmàlyai÷ca taü devàþ samantàt samavàkiran .
     devadundubhaya÷càpi praõedurbharatarùabha ! ..
     sa gatvà jayatàü ÷reùñhastanayaiþ saha vãryavàn .
     samudraü khànayàmàsa bàlukàrõavamavyayam ..
     nàràyaõena kauravya ! tejasàpyàyitaþ sa vai .
     babhåva sumahàtejà bhåyo balasamanvitaþ ..
     tasya puttraiþ khanadbhistu bàlukàntarhitastadà .
     dhundhuràsàdito ràjan ! di÷amà÷ritya pa÷cimàm ..
     mukhajenàgninà krodhàllokànudvartayanniva .
     vàri susràva vegena mahodadhirivodaye ..
     somasya bharata÷reùñha ! dhàrormikalilaü mahat .
     tasya puttra÷ataü dagdhaü tribhiråõantu rakùasà ..
     tataþ sa ràjà kauravya ! ràkùasaü taü mahàbalam .
     àsasàda mahàdejà dhundhuü dhundhunivarhaõaþ ..
     tasya vàrimayaü vegamàpãya sa naràdhipaþ .
     yogã yogena vahni¤ca ÷amayàmàsa vàriõà ..
     nihatya taü mahàkàyaü balenodakaràkùasam .
     utaïkaü dar÷ayàmàsa kçtakarmà mahàya÷àþ ..
     utaïkastu varaü pràdàt tasmai ràj¤e mahàtmane .
     adadàccàkùayaü vittaü ÷atrubhi÷càparàjayam ..
     dharme rati¤ca satataü svarge vàsaü tathàkùayam .
     puttràõà¤càkùayàlloükàn svarge ye ràkùasà hatàþ .. * ..>%) ÷akragopaþ . gçhadhåmaþ . padàlikaþ . iti medinã . re, 270 ..

#<dhurandharaþ>#, puü, dhavavçkùaþ . iti ratnamàlà .. (paryàyo'sya yathà --
     %<dhavo dhaño nanditaruþ sthiro gauro dhurandharaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. dhuraü dharatãti . dhç + khac + mum .) rathalàïgalàdibhàravoóhà . tatparyàyaþ . dhurvahaþ 2 dhuryaþ 3 dhaureyaþ 4 dhurãõaþ 5 . ityamaraþ . 2 . 9 . 65 .. yathà --
     %<dhurandharo dhurãõa÷ca dhaureyadhuryadhurvahàþ .
     yatra kàmyarathasyàpi làïgalasyàpi và dhuram ..
     vahatyekadhurãõaþ syàttathà caikadhuro'pi ca .
     sa tu sarvadhurãõaþ syàt sarvà vahati yo dhuraþ ..>% iti ÷abdaratnàvalã .. (àdityançpasya mantrã . sa tu kau÷alena ràjànaü hatvà svayayeva ràjyamakarot .. yathà, ràjàvalyàm 2 paricchede .
     %<àdityasya tadà mantrã adårànvayasambhavaþ .
     dhurandharàbhidho dhãro balabuddhiniketanaþ ..
     senàpatãn va÷ãcakre dhanamànapradànataþ .
     ekadà sa tamàdityamàdityasamavarcasam ..
     ekànte nçpamàsãnaü hatvà hatamatistadà .
     tadàsanaü samàruhya ràjyaü prà÷àddhurandharaþ ..
     bhåmivedamitànvarùànbhuktvà bhogànanuttamàn .
     senoddhataü sutaü ràjye sthàpayitvà layaü gataþ ..>% ràkùasavi÷eùaþ . sa tu prahastasya sacivavi÷eùaþ . yathà, goþ ràmàyaõe . 6 . 32 . 15 .
     %<etasminnantare ÷åràþ prahastasya va÷ànugàþ .
     dhurandharaþ kumbhahanurmahànàdaþ samunnadaþ .
     ete prahastasacivàþ sarve jagmurvanaukasaþ ..>%) dhurvàhakamàtre, tri .. (yathà, mahàbhàrate . 3 186 . 10 .
     %<anaóvàhaü suvrataü yo dadàti halasya voóhàramanantavãryam .
     dhurandharaü balavantaü yuvànaü pràpnoti lokàn da÷adhenudasya ..>% ÷reùñhaþ . yathà, tatraiva . 13 . 137 . 31 .
     %<dattvà tu satataü taistu kauravànàü dhurandhara ! .
     dànayaj¤akriyàyuktà buddhirdharmopacàyinã ..>%)

#<dhurà>#, strã, (dhur + pakùe ñàp .) dhåþ . bhàraþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<dhurãõaþ>#, tri, (dhuraü vahatãti . %<khaþ sarvadhuràt .>% 4 . 4 . 78 . ityatra yogavibhàgavat khaþ .) bhàravàhaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 65 .. (÷reùñhaþ . yathà, pa¤catantre . 3 . 207 .
     %<he brahmavratadharàõàü dhurãõa ! tvayàpi mayyupakçtamityàdyuktrà skandhàduttàrya yatra yatra svajanagçhadvàràdiùu babhràma ..>%)

#<dhurãyaþ>#, puü, (dhuramarhatãti . chaþ .) anaóvàn . iti ràjanirghaõñaþ .. bhàrayogye, tri ..

#<dhuryaþ>#, tri, (dhuraü vahatãti . dhur + %<dhuro yaóóhakau .>% 4 . 4 . 77 . iti yat . %<na bhakucchuràm .>% 8 . 2 . 79 . iti na dãrghaþ .) dhurandharaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 65 .. (yathà, raghuþ . 5 . 66 .
     %<tàmekatastava bibharti gururvinidrastasyà bhavànaparadhuryapadàvalambã ..>% ÷reùñhaþ . yathà, bhàgavate . 4 . 22 . 49 .
     %<vaõyastu dhuryo mahatàü saüsthityàdhyàtma÷ikùayà ..>% çùabhauùadhau anaóuhi ca puü . iti ràjanirghaõñaþ .. (a÷vàdirapi . yathà, mahàbhàrate . 3 . 197 . 12 . %<punarapi cànyo'pya÷vàrthã bràhmaõa àgacchat . tvarito'tha tasmai apanahya vàmaü dhuryamadadat atha pràyàt ..>%)

#<dhurva>#, ã hiüse . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-señ .) hrasvã . dhåþ dhurau dhuraþ . ã, dhårõaþ . kitave vàcya dhårtaþ . iti manãùàditvànnipàtyaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<dhuvakà>#, strã, (dhavati punaþ punaruccàraõena gãtaü kampayatãveti . dhå kampane + %<kvun ÷ilpi saüj¤ayorapårbasyàpi .>% uõàü 2 . 32 . iti kvun . tataùñàp .) dhruvakà . ityuõàdikoùaþ .. dhåyà iti bhàùà ..

#<dhuvanaþ>#, puü, (dhavatãti . dhå + %<bhåsådhåbhrasjibhya÷chandasi .>% uõàü 2 . 80 . iti kyun .) agniþ . iti siddhàntakaumudã .. (yathà, ÷atapathabràhmaõe . 13 . 2 . 8 . 5 .
     %<ye yaj¤e dhuvanaü tanvate ..>%)

#<dhuvitraü>#, klã, (dhåyate'neneti . dhå + itra .) yaj¤àgnijvàlanàrthamçgacarmaracitavyajanam . ityamaraþ . 2 . 7 . 23 ..

#<dhusturaþ>#, puü, dhuståraþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

@<[Page 2,800a]>@
#<dhuståraþ>#, puü, (dhunoti kampayati cittaü sevanena . dhu kampane + %<kharjipi¤jàdibhya urolacau .>% uõàü 4 . 90 . iti åraþ . %<dhunoteþ stuñ ca .>% ityujjvaladattoktyà stuñ .) kùupavi÷eùaþ . dhuturà . iti bhàùà . tatparyàyaþ . unmattaþ 2 kitavaþ 3 dhårtaþ 4 kanakàhvayaþ 5 màtulaþ 6 madanaþ 7 . ityamaraþ . 2 . 4 . 77 .. dhattåraþ 8 . iti hemacandraþ .. ÷añhaþ 9 màtulakaþ 10 ÷yàmaþ 11 ÷iva÷ekharaþ 12 kharjåghnaþ 13 kàhalàpuùpaþ 14 khalaþ 15 kaõñaphalaþ 16 mohanaþ 17 kçlabhaþ 18 mattaþ 19 ÷aivaþ 20 . iti ràjanirghaõñaþ .. devikà 21 tårã 22 mahàmohã 23 ÷ivapriyaþ 24 dhusturaþ 25 dhutturaþ 26 . iti ÷abdaratnàvalã .. asya guõàþ .. madavarõàgnivàtakàritvam . jvarakuùñhayåkàlikùàvraõa÷leùmakaõóåkçmiviùanà÷itvam . kaùàyatvam . madhuratvam . tiktatvam . uùõatvam . gurutva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. kañutvam . kàntikàritvam . tvagdoùakharjåbhramanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. mårchàkàritvam . vahnipittanà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. (upaviùavi÷eùo'yam . tadyathà --
     %<arkakùãraü snuhãkùãraü tathaiva kàlahàrikà .
     karavãrakadhustårau pa¤ca copaviùàõi tat ..
     arkakùãraü snuhãkùãraü làïgalãkaravãrakam .
     gu¤jàhiphenadhustårau saptopaviùajàtayaþ ..>% iti vaidyakabhaiùajyadhanvantarigranthe viùàdhikàre ..)

#<dhå>#, ¤a kampe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-ubhaüsakaü-veñ .) sa cehàpi kampapreraõameva . ¤a, dhavati dhavate . dhavati candanama¤jarã÷ceti halàyudhaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<dhå>#, na ¤a gi kampe . iti kavikalpadrumaþ .. (svàü-kryàü ca-ubhaü-sakaü-veñ .) sa cehàpi kampapreraõam . na ¤a, dhånoti dhånute . gi ¤a, dhunàti dhunãte . dhånaþ dhåniþ . dhånoti campakavanànãti halàyudhaþ . dhunàti vàyura÷vattham . dhunãte bandhåkaü tilakusumajanmà hi pavanaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<dhå>#, ÷i ka kampe . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàücuràü-ca-sakaü-señ .) kampa iha ¤yantasya råpam . ÷i, dhuvati màruto màlatãlatàm . adhuvãt . ka, dhàvayati . vàyurvidhånayati ke÷arapuùpareõåniti curàdau halàyudhaþ . prãghå¤ornan và ityatra dhå¤agrahaõàdasya kathaü nanniti cenna . svàrthavihitasya ¤er¤akàreõa sambandhasya vàcyatvàt . anyathà kampapreraõe dhånayati ityàdiprayogà na syuþ . dhånotãtyàdãnàü sàdhyà iti cet svabhàvàt kampapreraõàrthàõàü teùàü ¤au kçte kampapreraõasya preraõamevàrthaþ syàt . ki¤ca kampanàyàü dhånayatãtyàdãnàmàva÷yakatvàt tatsåtre ¤akàraþ pràcãnamatànuvàdàrtha eva . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 2,800b]>@
#<dhåþ>#, [r] strã, (dhurvatãti . dhurva + kvip .) yànamukham . rathàderagrabhàgaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 55 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 136 . 21 .
     %<kùaõàt pràü÷uþ kùaõàddhrasvaþ kùaõàcca rathadhårgataþ ..>%) bhàraþ . (yathà, raghuþ . 1 . 34 .
     %<tena dhårjagato gurvã saciveùu nicikùipe ..>%) cintà . ityekàkùarakoùaþ .. (agram . yathà, raghuþ . 2 . 2 .
     %<apàü÷ulànàü dhuri kãrtanãyà ..>% hiüsake, tri . yathà, çgvede . 10 . 94 . 7 .
     %<da÷adhuro da÷ayuktà vahadbhyaþ ..>% %<da÷abhirdhuro dhårbhirhiüsitçbhiþ . tçtãyàrthe prathamà .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<dhåkaþ>#, puü, (dhånoti kampayatãti . dhå + %<ajiyudhånãbhyo dãrgha÷ca .>% uõàü 3 . 47 . iti kan .) vàyuþ . ityuõàdikoùaþ .. dhårtaþ . kàlaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<dhåtaþ>#, tri, (dhå + ktaþ .) kampitaþ . (yathà, meghadåte . 35 .
     %<dhåtodyànaü kuvalayarajogandhibhirgandhavatyàstoyakrãóàviratayuvatisnànatiktairmarudbhiþ ..>%) bhartsitaþ . iti medinã . te, 28 .. tyaktaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 107 .. tarkitaþ . iti dharaõiþ ..

#<dhånaþ>#, tri, (dhå + %<lvàdibhyaþ .>% 8 . 2 . 44 . iti niùñhàtasya naþ .) kampitaþ . dhådhàtoþ ktaþ lvàditvàttasya nàde÷aþ . iti saükùiptasàravyàkaraõam ..

#<dhånakaþ>#, puü, (dhånayati saüdhukùayati agnimiti . dhå + õic + õvul .) vahnivallabhaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. dhånà iti bhàùà ..

#<dhånanaü># klã, (dhå + õic + lyuñ .) kampanam . kàüpàna . iti bhàùà . iti ¤yantadhådhàtoranañà sàdhyam .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 6 . 12 .
     %<kurvàõà bhakti÷ãla÷rãniùedhaü mårdhadhånanaiþ ..>%)

#<dhåniþ>#, strã, kampanam . dhådhàtoþ ktisthàne lvàditvànniþ . iti kavikalpadrumañãkàyàü durgàdàsaþ ..

#<dhåpa>#, tàpe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-sakaüseñ .) ùaùñhasvarã . dhåpàyati dhåpàyate . àyantatvàdubhayapadamiti vopadevaþ . are tu àyasyàpràptipakùe parasmaipadameva . adhåpãt dudhåpa ityàdi . tàpaþ santaptãkaraõam . iti durgàdàsaþ ..

#<dhåpa>#, ka dãptau . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-paraüakaü-señ .) ka, dhåpayati . iti durgàdàsaþ ..

#<dhåpaþ>#, puü, (dhåpayati svagandhena prãõayitvàdãpyatãti . dhåpa + ac .) gandhadravyavi÷eùotthadhåmastadvarti÷ca . tatparyàyaþ . gandhapi÷àcikà 2 . iti hemacandraþ . 3 . 313 .. * .. yathà --
     %<evaü vàü kathito dãpo dhåpa¤ca ÷çõutaü sutau .
     nàsàkùirandhrasukhadaþ sugandho'timanoharaþ ..
     dahyamànasya kàùñhasya prayatasyetarasya và .
     paràgasyàthavà dhåmo nistàpo yasya jàyate ..
     sa dhåpa iti vij¤eyo devànàü tuùñidàyakaþ .
     rà÷ãkçtairna caikatra tairdravyaiþ paridhåpayet ..
     odhàgnivattathà kçtvà na tatphalamavàpnuyàt .
     ÷rãcandana¤ca saralaþ sàlaþ kàlàgurustathà ..
     udayaþ surathaþ kandã raktavidruma eva ca .
     pãtasàlaþ parimalo vimardãkàsanastathà ..
     namerurdevadàru÷ca vilvasàro'tha khàdiraþ .
     santànaþ pàrijàta÷ca haricandanavallabhau ..
     vçkùeùu dhåpàþ sarveùàü prãtidàþ parikãrtitàþ .
     aràlaþ saha såtreõa ÷rãvàsaþ pañavàsakaþ ..
     karpåraþ ÷rãkara÷caiva paràgaþ ÷rãharàmalau .
     sarvauùadhirajojàto vàràha÷cårõa utkalaþ ..
     jàtãkoùasva cårõa¤ca gandhaþ kastårikà tathà .
     kùode vçtte ca gadità dhåpà ete udàhçtàþ ..
     yakùadhåpo vçkadhåpaþ ÷rãpiùño'gurujharjharaþ .
     patrivàhaþ piõóadhåpaþ sugolaþ kaõñha eva ca ..
     anyonyayoganiryàsà dhåpà ete prakãrtitàþ .
     etairvidhåpayeddevàn dhåmibhiþ kçùõavartmanà ..
     yeùàü dhåpodbhavairghràõaistuùñiü gacchanti jantavaþ .
     niryàsa÷ca paràga÷ca kàùñhaü gandhaü tathaiva ca ..
     kçtrima÷ceti pa¤caite dhåpàþ prãtikarà matàþ .
     na yakùadhåmaü vitaret màdhavàya kadàcana ..
     na raktavidrumaü mahyaü surathaü skandinaü tathà .
     yakùadhåpaþ patrivàhaþ piõóadhåpaþ sugolakaþ ..
     kçùõàguruþ sakarpåro mahàmàyàpriyaþ smçtaþ .
     yakùadhåpena và devãü mahàmàyàü prapåjayet ..
     yakùadhåpenetyatra vçkadhåpeneti ca pàñhaþ ..
     medomajjàsamàyuktàn na dhåpàn vinivedayet .
     parakãyàüstathà ghràtàn stenãkratyàbhimardvitàn ..
     puùpaü dhåpa¤ca gandha¤ca upacàràüstathàparàn .
     ghràtànnivedya devebhyo naro narakamàpnuyàt ..
     na bhåmau vitaret dhåpaü nàsane na ghañe tathà .
     yathà tathàdhàragataü kçtvà tadbinivedayet ..
     raktavidruma÷àlau ca surathaþ saralastathà .
     santànako nameru÷ca kàlàgurusamanvitaþ ..
     jàtãkoùàdyasaüyukto dhåpaþ kàme÷varãpriyaþ .
     tripuràyàstathaivàyaü màtéõàmapi nitya÷aþ ..
     sarveùàü pãñhadevànàü kàntàdãnà¤ca puttraka ! .
     eùa vàü kathito dhåpaþ ÷çõu taü netrara¤janam ..>% iti kàlikàpuràõe 68 adhyàyaþ .. api ca .
     %<puùpàõi ca sugandhãni dhåpa¤ca ghçtasaüyutam .
     gugguluü kunduruü caiva devadàru turuùkakam ..
     sihlakaü candanaü kàùñhaü ÷rãvàsaü càguruü tathà .
     sarjarasaü nakhaü caiva daive paitre ca karmaõi ..>% iti vahnipuràõe bhojanavidhànanàmàdhyàyaþ .. * .. roganà÷akadhåpo yathà --
     %<kårmamatsyàkhumahiùago÷çgàlà÷vavànaràþ .
     vióàlabarhikàkà÷ca varàholåkakukkuñàþ ..
     haüsa eùà¤ca viõmåtraü màüsaü và roma ÷oõitam dhåpaü dadyàjjvaràrtasya unmattebhya÷ca ÷àntaye ..
     etànyauùaghajàtàni dhåpitàni mahe÷vara ! .
     nighnanti rogajàtàni vçkùamindrà÷aniryathà ..>% iti gàruóe 199 adhyàyaþ .. (yathà --
     %<puradhyàmavacàsarjanimbàrkàgurudàrubhiþ .
     sarvajvaraharo ghåpaþ kàryo'yamaparàjitaþ ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe jvaràdhikàre ..) ùaóaïgadhåpo yathà --
     %<guggulvaguruu÷ãra÷arkaràmadhucandanaiþ .
     dhåpayedàjyasaümi÷rairnãcairdevasya de÷ikaþ ..>% anya÷ca .
     %<sitàjyamadhusaümi÷raü guggulvagurucandanam .
     ùaóaïgadhåpametattu sarvadevapriyaü sadà ..>% da÷àïgo yathà --
     %<rogarogaharorogadake÷àþ suratarujatulaghupatravi÷eùàþ .
     vakravivarjitavàrijamudrà dhåpavartiriha sundari ! bhadrà ..>% anya÷ca .
     %<madhu mustaü ghçtaü gandho guggulàguru÷ailajam .
     saralaü sihlasiddhàrthaü da÷àïgo dhåpa ucyate ..>% ùoóa÷àïgo yathà --
     %<gulguluü saralaü dàru patraü malayasambhavam .
     hrãveramaguruü kuùñhaü guóaü sarjarasaü ghanam ..
     harãtakãü nakhãü làkùàü jañàmàüsã¤ca ÷ailajam .
     ùoóa÷àïgaü vidurdhåpaü daive pitrye ca karmaõi ..>% iti tantrasràraþ .. * .. ke÷avàrcàyàü ùoóa÷àïgadhåpo yathà --
     %<sustakaü gugguluþ kuùñhaü karpåraü malayodbhavam .
     devadàru jañàmàüsã jàtãkoùa¤ca vàlakam ..
     surà màüsã hyagurukaü tvagu÷ãra¤ca ke÷aram .
     elà tathà tejapatraü sarvametadghçtàktakam ..
     dhåpo'yaü ùoóa÷àïgaþ syàdgovindaprãtikàrakaþ ..>% dbàda÷àïgo yathà --
     %<guggulu÷candanaü patraü kuùñha¤càguru kuïkumam .
     jàtãkoùa¤ca karpåraü jañàmàüsã ca vàlakam .
     tvagu÷ãra¤ca dhåpo'sau dvàda÷àïgaþ prakãrtitaþ ..>% da÷àïgo yathà --
     %<karpåraü kuùñhamaguru guggulurmalayodbhavam .
     ke÷araü vàlakaü patraü tvagjàtãkoùamuttamam ..
     sarvametadghçtayutaü da÷àïgo dhåpa ãritaþ ..>% aùñàïgo yathà --
     %<guggulvagurukaü tejapatraü malayasambhavam .
     karpåraü vàlakaü kuùñhaü nåtanaü kuïkurma tathà ..
     aùñàïgaþ kathito dhåpo govindaprãtidaþ ÷ubhaþ ..>% pa¤càïgo yathà --
     %<candanaü kuïkumaü nåtnaü karpåraü guggulo'guru .
     dhåpo'yaü ghçtasaüyuktaþ pa¤càïgaþ samudàhçtaþ ..>% mukundaghåpe varjanãyadravyam . yathà --
     %<aikùavaü ÷àlaniryàsaü padmakaü sarala¤ca tu .
     vacà madhurikà tailaü gandhakàùñhaü kalambakam ..
     gandhakaü ñaïkaõaü tàlaü hiïgula¤ca manaþ÷ilà .
     kakkolamåùaraü dàrvã gandhamàdrã rasà¤janam ..
     aùñavargaþ ÷añã methã ÷ilàjidgandhacandanam .
     kundurå reõukaü ràsnàjamodà ÷atapuùpikà ..
     haridrà jãrakaü vçkùakùãra¤ca raktacandanam .
     karcårakaü maruvakaü yavànã granthikantathà ..
     ÷ailajaü dhàtakãpuùpaü nakhã mocarasàdikam .
     mukundadhåpe devarùe ! sarvametadvivarjayet ..>% iti pàdmottarasvaõóam .. dhåpadànavidhiryathà --
     %<madhyamànàmikàbhyàntu madhyaparvaõi de÷ikaþ .
     aïguùñhàgreõa deve÷i ! dhçtvà dhåpaü nivedayet ..
     dhåpasthànaü samabhyarcya tarjanyà vàmayàspç÷an .
     dhåpabhàjanamantreõa prokùyàbhyarcya hçdàõunà uttãrya dçùñiparyantaü ghaõñàü vàmadi÷i sthitàm ..
     vàdayan vàmahastena dakùahastena càrpayet ..>% iti tantrasàraþ .. gandhamàlyamadattvà dhåpadàne doùo yathà --
     %<adattvà gandhamàlyàni yo me dhåpaü prayacchati .
     kåõapo jàyate bhåme yàtudhàno na saü÷ayaþ ..
     varùàõi caikaviü÷àni ayaskàranivàsakaþ .
     tiùñhate'tra mahàbhàge ! evametanna saü÷ayaþ ..>% iti varàhapuràõam .. * .. viùaghnadhåpo yathà --
     %<saktuþ sarjarasopetaþ sarùapà elabàlukaiþ .
     suvarõà taskarataroþ kusumairarjunasya tu ..
     dhåpo vàsagçhe hanti viùaü sthàvarajaïgamam .
     na tatra kãñà na viùaü na dardurasarãsçpàþ ..
     na kçtyà karmaõastatra dhåpo'yaü yatra dahyate .. * ..>% sarpanirmocanadhåpo yathà --
     %<kàrpàsàsthibhujaïgasya yathà nirmocanaü bhavet .
     sarpanirmocano dhåpaþ pra÷astaþ satataü gçhe ..>% iti matsyapuràõe 192 adhyàyaþ ..

#<dhåpanaþ>#, puü, (dhåpayati saüdhukùayati vahnimiti . dhåpa + lyuþ .) ÷àlavçkùaniryàsaþ . dhånà iti bhàùà . tatparyàyaþ . ÷àlaveùñaþ 2 sarjarasaþ 3 vahnivallabhaþ 4 . iti ÷abdamàlà .. (yathà, manuþ . 7 . 219 .
     %<parãkùitàþ striya÷cainaü vyajanodakadhåpanaiþ .
     veùàrambhanasaü÷uddhàþ spç÷eyuþ susamàhitàþ ..>% klã, dhåpa + lyuñ . dhåpàdinà sandhukùaõam . yathà, mahàbhàrate . 13 . 99 . 7 .
     %<agnikàryàõi samidhaþ ku÷àþ sumanasastathà .
     balaya÷cànnalàjàbhirdhåpanaü dãpakarma ca ..>%)

#<dhåpavçkùaþ>#, puü, (dhåpotpàdako vçkùaþ .) saralavçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (sarala÷abde'sya vivaraõaü j¤àtavyam ..)

#<dhåpavçkùakaþ>#, puü, (dhåpavçkùa + svàrthe kan .) saralavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dhåpàguru>#, klã, (dhåpàya sandhukùaõàya yadagaru .) dàhàguru . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dhåpàïgaþ>#, puü, (dhåpasàdhanamaïgaü yasya .) ÷rãveùñaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 2,801c]>@
#<dhåpàyitaþ>#, tri, (dhåpyate smeti . dhåpa santàpe +
     %<àyàdaya àdhadhàtuke và . 3 . 1 . 31 .>% iti àyaþ . tataþ ktaþ .) santaptaþ . adhvàdinà ÷ràntaþ . ityamarabharatau .. dattadhåpagçhàdi . yathà, tantrapramode .
     %<pradãpaparidãpite vividhadhåpadhåpàyite ..>%

#<dhåpàrhaü>#, klã, (dhåpàya arhyate påjyate iti . arha påjàyàm + gha¤ .) kçùõàguru . iti ràjanirghaõñaþ .. dhåpayogye, tri ..

#<dhåpitaþ>#, tri, (dhåpyate smeti . dhåpa + ktaþ .) santàpitaþ . (yathà, haribhaktivilàse .
     %<tato gandhapavitra¤ca gçhãtvà dhåpitaü budhaþ .
     bhagavantaü namaskçtya bhaktyà saüpràrthayedidam ..>%) adhvàdinà ÷ràntaþ . ityamarabharatau .. dattadhåpaþ . yathà --
     %<yavàdinà dohadadhåpito drumaþ .>% iti vçkùàyurvedaþ ..

#<dhåmaþ>#, puü, (dhånoti dhåyate vàü . dhå na kampe + %<iùiyudhãndhãti .>% uõàü 1 . 144 . iti mak .) àrdrendhanaprabhavaþ . dhåüyà iti bhàùà . tatparyàyaþ . bhambhaþ 2 marudbàhaþ 3 khatamàlaþ 4 ÷ikhidhvajaþ 5 agnivàhaþ 6 tarã 7 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, raghuþ . 7 . 26 .
     %<haviþ÷amãpallavalàjagandhã puõyaþ kç÷ànorudiyàya dhåmaþ ..>%) asya guõaþ . vàtapittavçddhikàritvam . iti ràjavallabhaþ .. sa ca meghà¤janayorjanakaþ .. (yathà, meghadåte . 5 .
     %<dhåmajyotiþsalilamarutàü sannipàtaþ kva seghaþ ..>% bhãmàdivaduttarapadalope dhåmaketuþ . yathà, gargaþ .
     %<ulkàpàte ca tridinaü dhåme pa¤cadinàni ca ..>% udgàrajavàyuvi÷eùaþ . coüyà óheükura iti bhàùà .. yathà, àhnikatattvadhçtavacanam .
     %<dhåmodgàre tathà vànte kùurakarmaõi maithune ..>% cikitsàvi÷eùaþ . yathà --
     %<÷vetà jyotiùmatã caiva haritàlaü manaþ÷ilà .
     gandhà÷càgurupatràdyà dhåmo mårdhavirecanam ..
     gauravaü ÷irasaþ ÷ålaü pãnasàrdhàvabhedakau .
     karõàkùi÷ålaü kàsa÷ca hikkà÷vàsau galagrahaþ ..
     dantadaurbalyamàsràvaþ srotoghràõàkùidoùajaþ .
     påtighràõàsyagandha÷ca danta÷ålamarocakaþ ..
     hanumanyàgrahaþ kaõóåþ krimayaþ pàõóutà mukhe .
     ÷leùmapraseko vaisvaryaü gala÷uõñhyupajihvikà ..
     khàlityaü pi¤jaratva¤ca ke÷ànàü patanantathà .
     kùavathu÷càtitandrà ca buddhermoho'tinidratà ..
     dhåmapànàt pra÷àmyanti balaü bhavati càdhikam .
     ÷iroruhakapàlànàmindriyàõàü svarasya ca ..>%
     %<snàtvà bhuktvà samullikhya kùuttvà dantàn vighçùya ca .
     nàvanà¤jananidrànte càtmavàn dhåmapo bhavet ..
     tathà vàtakaphàtmàno na bhavantyårdhvajatrujàþ .
     rogàstasya tu peyàþ syuràpànàstristrayastrayaþ ..
     paraü dvikàlapàyã syàdahnaþ kàleùu buddhimàn .
     prayoge snaihike tvekaü vairecyaü tri÷catuþpibet ..
     hçtkaõñhendriyasaü÷uddhirlaghutvaü ÷irasaþ ÷amaþ .
     yatheritànàü doùàõàü samyak pãtasya lakùaõam ..
     vyàdhiryamàndyaü måkatvaü raktapittaü ÷irobhramam .
     akàle càtipãta÷ca dhåmaþ kuryàdupadravàn ..>%
     %<na viriktaþ pibeddhåmaü na kçte vastikarmaõi .
     na raktã na viùeõàrto na ÷ocã na ca garbhiõã ..
     na ÷rame na made nàme na pitte na prajàgare .
     na mårchà bhramatçùõàsu na kùãõe nàpi ca kùate ..
     na madyadugdhe pãtvà ca na snehaü naca màkùikam .
     dhåmaü na bhuktvà dadhnà ca na rukùaþ kruddha eva ca ..
     na tàlu÷oùe timire ÷irasyabhihate na ca .
     na ÷aïkhake na rohiõyàü na mehe na madàtyaye ..
     eùu dhåmamakàleùu mohàt pibati yo naraþ .
     rogàstasya pravardhante dàruõà dhåmavibhramàt ..>% iti carake såtrasthàne pa¤came'dhyàye ..
     %<dhåmaþ pa¤cavidho bhavati tadyathà, pràyogikaþ snehano vairecanaþ kàsaghno vàmanãya÷ceti .
     tatrailàdinà kuùñhatagaravargeõa ÷lakùõapiùñena dvàda÷àïgulaü ÷arakàõóaü kùaumeõàùñàïgulaü veùñayitvà lepayedeùà vartiþ pràyogike . snehaphalasàramadhåcchiùñasarjarasagugguluprabhçtibhiþ snehami÷raiþ snehane . ÷irovirecanadravyairvairecane . bçhatãkaõñakàrikàtrikañukakàsamardahiïgviïgudãtvaïmanaþ÷ilàcchinnaruhàkarkaña÷çïgãprabhçtibhiþ kàsaharai÷ca kàsaghne . snàyucarmakhura÷çïgakarkañakàsthi÷uùkamatsyavallårakçmiprabhçtibhirvàmanãyai÷ca vàmanãye ..>%
     %<mukhena taü pibet pårbaü nàsikàbhyàü tataþ pibet .
     mukhapãtaü mukhenaiva vamet pãta¤ca nàsayà ..
     mukhena dhåmamàdàya nàsikàbhyàü na nirharet .
     tena hi pratilomena dçùñistatra vihanyate ..>%
     %<akàlapãtaþ kurute bhramamårchà÷irorujaþ .
     ghràõa÷rotràkùijihvànàmupaghàta¤ca dàruõam ..>%
     %<tatra snehano vàtaü ÷amayati snehàdupalepàcca .
     vairecanaþ ÷leùmàõamutkle÷yàpakarùati raukùyàttaikùõàdauùõyàdvaiùadyàcca . pràyogikaþ ÷leùmàõamutkle÷ayatyutkliùñaü càpakarùati sàdhàraõatvàt pårbàbhyàmiti ..>%
     %<naro dhåmopayogàcca prasannendriyavàïmanàþ .
     dçóhake÷adbija÷ma÷rusugandhivi÷adànanaþ ..>% %<pràyogikaü trãüstrãnucchvàsànàdadãta . mukhanàsikàbhyà¤ca paryàyàüstrãü÷caturo veti .. snaihikaü yàvada÷rupravçttiþ vairecanikamàdoùadar÷anàt . tilataõóulayavàgå pãtena pàtavyo vàmanãyaþ gràsàntareùu kàsaghna iti .>% iti su÷rute cikitsitasthàne 40 adhyàyaþ ..

#<dhåmaketanaþ>#, puü, (dhåmaþ ketanaü dhvaja÷cihnaü yasya .) agniþ . (yathà, raghuþ . 11 . 81 .
     %<niùprabha÷ca ripuràsa bhåbhçtàü dhåma÷eùa iva dhåmaketanaþ ..>%) ketugrahaþ . iti medinã . ne, 238 .. (mahàdevaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 82 .
     %<vçùaõaþ ÷aïkaro nityaü varcasvã dhåmaketanaþ ..>%)

#<dhåmaketuþ>#, puü, (dhåmaþ ketu÷cihnaü yasya .) agniþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 103 . 17 .
     %<prabhàü samutsçjedarko dhåmaketustathoùmatàm ..>%) utpàtavi÷eùaþ . sa dhåmàbhà tàrakà . ityamarabharatau .. (yathà, kumàre . 2 . 32 .
     %<bhavallabdhavarodãrõastàrakàkùo mahàsuraþ .
     upaplavàya lokànàü dhåmaketurivotthitaþ ..>%) grahabhedaþ . iti vi÷vaþ .. * .. ketava÷ca ÷ikhàvanti jyotãüùi sthiràõyutpàtaråpàõi . tadudaye kàlà÷uddhiryathà --
     %<dhåmaketau samutpanne grahaõe candrasåryayoþ .
     grahàõàü saïgare caiva na kuryànmaïgalakriyàm ..
     ulkàpàte ca tridinaü dhåme pa¤ca dinàni ca .
     vajrapàte dina¤caikaü varjayet sarvakarmasu ..>% iti gargavacanam .. bhojaràjaþ .
     %<grahe ravãndordharaõãprakampe ketådgamolkàpatanàdidoùe .
     vrate da÷àhàni vadanti tajj¤àstrayoda÷àhàni vadanti kecit ..>% vajraketådgamotpàte grahaõe candrasåryayoþ . prayàõantu tyajet kùattraþ saptaràtramataþparam .. bràhmaõaþ kùattriyo vai÷yastyajet karma triràtrakam . ÷ådrastyaktvà caikaràtraü sarvakarma samàcaret .. iti malamàsatattvam .. atha ketånàü saüsthànam .
     %<÷atamekàdhikameke sahasamapare vadanti ketånàm .
     bahuråpamekameva pràha munirnàradaþ ketum ..>% tathà ca parà÷araþ . %<÷atamekottaraü ketånàü bhavanti teùàü ùoóa÷a mçtyuni÷vàsajàþ . dvàda÷àdityasambhavàþ . da÷a dakùamakhavilayane rudrakrodhajàþ . sapta paitàmahàþ . pa¤cada÷a varùe vauddàlikasya puttràþ . saptada÷a marãcika÷yapalalàñajàþ . pa¤ca ca pràjàpatisahajàþ . trayo vibhàvasujàþ . dhåmodbhava÷caikaþ . caturda÷a mathyamàne'mçte somena saha sambhåtàþ . ekastu brahmakopajaþ ..>% * .. gargàdayaþ sahasraü vadanti . tathà ca gargaþ .
     %<amityodayacàràõàma÷ubhànà¤ca dar÷anam .
     àgantéõàü sahasraü syàdgrahàõàü saünibodha me ..>% nàradàkhyo munirekameva ketuü bahuråpaü pràha . yathà --
     %<divyàntarãkùabhaumastha ekaþ ketuþ prakãrtitaþ .
     ÷ubhà÷ubhaphalaü loke dadàtyastamayodaye ..>% tatra dhåmaketulakùaõam .
     %<uktaviparãtaråpo na ÷ubhakaro dhåmaketurutpannaþ .
     indràyudhànukàrã vi÷eùato dvitricålo và ..>% %<hrasvatanuþ prasanna ityasmàduktàt yo viparãto vi÷eùataþ ÷akracàparåpaketurutpannaþ sa dhåmaketuþ sa ca na ÷ubhakaraþ pàpaü karotãtyarthaþ indradhanuþsadç÷o na ÷ubhakara eva tathà dbi÷ikhastri÷ikha÷ca vi÷eùataþ pàpaphaladaþ . tathà ca samayasaühitàyàm . acirasthito'tivçùñastvastamitaþ snigdhamårtirudaguditaþ . hnasvatanuþ prasannaþ keturlokasyàbhàvàya na ÷ubho viparãtoþ vi÷eùataþ ÷akracàpasaïkà÷aþ . dvitricatu÷cålo và dakùiõasaüstha÷ca mçtyukaraþ .>% iti bhaññotpalakçtavaràhasaühitàñãkà .. (a÷vavi÷eùaþ . yathà, nakulakçtà÷vavaidyake . 4 . 26 .
     %<pucchade÷e yadàvarto vàjinaþ saüpradç÷yate .
     dhåmaketuriti khyàtaþ sa tyàjyo dårato nçpaiþ ..>% tathàca yuktikalpatarau .
     %<pçùñhavaü÷e yadàvarta ekaþ saüparilakùyate .
     dhåmaketuriti khyàtaþ sa tyàjyo dårato nçpaiþ ..>% mahàdevaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 103 .
     %<dhanvantarirdhåmaketuskando vai÷ravaõastathà ..>%)

#<dhåmagandhikaü>#, klã, (dhåmasyeva gandho yasya . samàse it . tataþ svàrthe kan .) rohiùatçõam . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<dhåmajàïgajaü>#, klã, (dhåmajasya meghasya aïgam dhåmajàïgaü vajraü tasmàjjàyate iti . jana + óaþ .) vajrakùàram . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dhåmadhvajaþ>#, puü, (dhåmaþ dhvaja÷cihraü yasya .) apiþ . iti hemacandraþ . 4 . 163 .. (yathà, sarvadar÷anasaügrahe càrvàkadar÷ane .
     %<kathamatyathà dhåmopalambhànantaraü dhåmadhvaje prekùàvatàü pravçttirupapadyeta ..>%)

#<dhåmaprabhà>#, strã, (dhåmasya prabhà iva prabhà yasyàþ .) dhåmàndhakàranarakaþ . iti hemacandraþ . 5 . 3 ..

#<dhåmamahiùã>#, strã, (dhåmasya mahiùãva .) kujjhañã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<dhåmayoniþ>#, puü, (dhåma eva yonirutpattikàraõaü yasya .) meghaþ . (dhåmavi÷eùodbhavameghaphalaü yathoktaü cintàmaõidhçtavacane .
     %<yaj¤adhåmodbhavaü tbabhraü dbijànà¤ca hitaü smçtam .
     dàvàgnidhåmasambhåtamabhraü vanahitaü smçtam ..
     mçtadhåmodbhavaü tvabhrama÷ubhàya bhaviùyati .
     abhicàràgnidhåmotthaü bhåtanà÷àya vai dbijàþ ..>%) sustakaþ . ityamaraþ ..

#<dhåmalaþ>#, puü, (dhåmavadvarõaü làtãti . là + kaþ .) kçùõalohitavarõaþ . (yathà, naiùaghe . 19 . 5 .
     %<api madhukarã kàliümanyà viràjati dhåmalacchaviriva raverlàkùàlakùmãü karairatipàtukaiþ ..>%) tadyukte, tri . ityamaraþ . 1 . 5 . 16 ..

#<dhåmasaühatiþ>#, strã, (dhåmasya saühatiþ samåhaþ .) dhåmasamåhaþ . iti halàyudhaþ ..

#<dhåmasã>#, strã, roñikàvi÷eùaþ . yathà, bhàvaprakà÷e .
     %<màyànàü dàlayastoye sthàpitàstyaktaka¤cukà .
     àtape ÷oùitàþ pàtre piùñàstà dhåmasã smçtà ..
     dhåmasã racità saiva proktà bhurbhurikà budhaiþ .
     bhurbhurã kaphapittaghnã ki¤cidvàtakarã smçtà ..>%

@<[Page 2,803a]>@
#<dhåmàbhaþ>#, puü, (dhåmasya àbhà iva àbhà yasya .) dhåmravarõaþ . iti ÷abdamàlà .. tadvati, tri ..

#<dhåmàvatã>#, strã, da÷amahàvidyàntargatavidyàvi÷eùaþ . asyà dhyànaü yathà --
     %<vivarõà ca¤calà duùñà dãrghà ca malinàmbarà .
     vimuktakuntalà råkùà vidhavà viraladbijà .
     kàkadhvajarathàråóhà vilambitapayodharà ..
     sårpahastàtirukùàkùà dhåtahastavarànvità .
     pravçddhaghoõà tu bhç÷aü kuñilà kuñilekùaõà ..
     kùutpipàsàrdità nityaü bhayadà kalahàspadà .
     japet kçùõatraturda÷yàü pura÷caraõasiddhaye ..>% iti tantrasàraþ .. (asyà mantro yathà, mantrakoùe .
     %<dàntàvarghã÷abindvantau tato dhåmàvatàdviñhaþ .
     dhåmàvatã manuþ prokto vairinigrahakàrakaþ ..>% dhåü dhåü dhåmàvatã svàhà ..)

#<dhåmikà>#, strã, (dhåma iva jalãyapadàrtho'styasyà iti . dhåma + ñhan . striyàü ñàp .) kujjhañikà . iti trikàõóa÷eùaþ .. (pakùivi÷eùaþ . phiïgà iti khyàtà . tadyathà --
     %<÷a÷aghnã bhàsakuraragçdhrolåkakuliïgakàþ .
     dhåmikà madhuhà ceti prasahà mçgapakùiõaþ ..>% iti vàbhañe såtrasthàne ùaùñhe'dhyàye ..)

#<dhåmotthaü>#, klã, (dhåmàduttiùñhati paramparàsambandheneti . dhåma + sthà + kaþ . dhåmayonimeghotpannavajrajàtatvàd paramparàsambandhatvam .) vajrakùàram . iti ràjanirghaõñaþ .. (dhåmotthite, tri ..)

#<dhåmorõà>#, strã, yamapatnã . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 165 . 11 .
     %<÷akraþ ÷acãpatirdevo yamo dhåmorõayà saha .
     varuõaþ saha gauryà ca sahardhyà ca dhane÷varaþ ..>%)

#<dhåmorõàpatiþ>#, puü, (dhåmorõàyàþ patiþ .) yamaþ . iti hàràvalã . 57 ..

#<dhåmyà>#, strã, (dhåmànàü samåhaþ iti . dhåma + pà÷àditvàt yaþ .) dhåmasamåhaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 43 ..

#<dhåmyàñaþ>#, puü, (dhåmyà iva añatãti . aña + ac .) pakùivi÷eùaþ . phiïgà iti bhàùà . tatparyàyaþ . kaliïgaþ 2 bhçïgaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 5 . 16 ..

#<dhåmraþ>#, puü, (dhåmaü dhåmavarõaü ràtãti . rà + kaþ . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) ÷yàmaraktami÷ritavarõaþ . tatparyàyaþ . dhåmalaþ 2 kçùõalohitaþ 3 . tadvati, tri . ityamaraþ . 1 . 5 . 16 .. (yathà, raghau . 15 . 16 .
     %<dhamadhamro vasàgandho jvàlàvabhru÷iroruhaþ .
     kravyàdgaõaparãvàra÷citàgniriva jaïgamaþ ..>%) turuskaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (asuravi÷eùaþ . yathà harivaü÷e . 232 . 8 .
     %<samudro rabhasa÷caõóo dhåmra÷caiva mahàsuraþ ..>% skandasya sainikavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 9 . 45 . 62 .
     %<÷çõu nàmàni vàpyeùàü ye'mye skandasya sainikàþ .>%
     %<dhåmnaþ ÷vetakaliïga÷ca siddhàrtho varadastathà ..>%)

@<[Page 2,803b]>@
#<dhåmrakaþ>#, puü, (dhåbhravarõena kàyatãti . kaiþ + kaþ .) uùñraþ . iti jañàdharaþ ..

#<dhåmrapatrà>#, strã, (dhåmraü dhåbhravarõaü patraü yasyàþ . ajàderàkçtigaõatvàt ñàp .) kùupavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . dhåmràhvà 2 sulabhà 3 svayambhuvà 4 gçdhrapatrà 5 gçdhràõã 6 kçmighnã 7 ÷rãmalàpahà 8 . asyà guõàþ . rase tiktatvam . ÷ophakçmikàsanà÷itvam . uùõatvam . rucyatvam . agnidãpanakàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dhåmramålikà>#, strã, (dhåmraü målamasyàþ . kap . ñàpi ata itvam .) ÷ålãtçõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dhåmralocanaþ>#, puü, (dhåmre locane yasya) kapotaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷umbhàsurasenàpatiþ . yathà, màrkaõóeyapuràõe . 86 . 3 .
     %<he dhåmralocanà÷u tvaü svasainyaparivàritaþ .
     tàmànaya balàddaùñàü ke÷àkarùaõavihvalàm ..>%

#<dhåmravarõaþ>#, puü, (dhåmraü varõamasya .) turuùkaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (parvatavi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e . 228 . 73 .
     %<devàvçtparvata÷caiva tathà vai vàluko giriþ .
     krau¤caþ saptarùi÷aila÷ca dhåmravarõa÷ca parvataþ ..>%) kçùõalohitavarõayukte, tri .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 283 . 26 .
     %<çkùàõàü dhåmravarõànàü tisraþ koñyo vyavasthitàþ ..>%)

#<dhåmravarõà>#, strã, (dhåmraü varõamasyàþ ñàp .) agneþ saptajihvàntargatajihvàvi÷eùaþ . iti jañàdharaþ .. (yaduktaü muõóakopaniùadi . 2 . 4 .
     %<kàlã karàlã ca manojavà ca sulohità yà ca sudhåmravarõà .
     sphuliïginã vi÷varåpã ca devã lelàyamànà iti sapta jihvàþ ..>%)

#<dhåmrà>#, strã, (dhåmra + ñàp .) ÷a÷àõóulã . iti ràjanirghaõñaþ .. (dharanàmavasormàtà yathà, mahàbhàrate . 1 . 66 . 19 .
     %<dhåmràyàstu dharaþ puttro brahmavidyo dhruvastathà ..>%)

#<dhåmrikà>#, strã, ÷iü÷apàvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dhåra>#, ã ïa ya vaghe . gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (divàü-àtmaü-sakaü-señ .) dãrghã . ã, dhårõaþ . ïa ya, dhåryate . iti durgàdàsaþ ..

#<dhårjañiþ>#, puü, (dhår bhàrabhåtà jañiryasya . yadbà, jaña saüdhàte + in . dhårgaïgà jañiùvasyeti . dhurastrailokyacintàyà jañiþ saüghàto yatra và .) ÷ivaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 35 .. (yathà, bhàgavate . 4 . 5 . 2 .
     %<kruddhaþ sudaùñauùñhapuñaþ sa dhårjañirjañàü taóidvahnisañograrociùam ..>%)

#<dhårtaü>#, klã, (dhårvatãti . dhårva + %<hasimçgriti .>% uõàü 3 . 86 . iti tan .) viólavaõam . iti ràjanirghaõñaþ .. lauhakiññam . iti hemacandraþ . 3 . 40 ..

@<[Page 2,803c]>@
#<dhårtaþ>#, puü, (dhårvati hantãti . dhårva + tan .) dhuståravçkùaþ . iti medinã . te, 28 .. corakaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (khaõóalavaõam . iti vi÷vaþ . te, 22 ..)

#<dhårtaþ>#, tri, (dhårvati hinastãti . dhårva + %<hasimçgriõvàmidamilåpådhårvibhyastan .>% uõàü . 3 . 86 . iti tan .) dyåtakçt . va¤cakaþ . ÷eùasya paryàyaþ . màyã 2 . iti hemacandraþ . 3 . 149 .. viñaþ 3 . iti medinã . te, 28 .. (yathà, mahàbhàrate . 4 . 6 . 12 .
     %<priyà hi dhårtà mama devinaþ sadà bhavàü÷ca devopama ! ràjyamarhati ..>% yathà ca pa¤catantre . 3 . 73 .
     %<naràõàü nàpito dhårtaþ pakùiõàü caiva vàyasaþ .
     daüùñriõà¤ca ÷çgàla÷ca ÷vetabhikùustapasvinàm ..>%

#<dhårtakaþ>#, puü, (dhårta + kan svàrthe .) ÷çgàlaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. dhårta÷ca .. (nàgabhedaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 57 . 13 .
     %<bàhukaþ ÷çïgavera÷ca dhårtakaþ pràtaràtakau .
     kauravyakulajàstvete praviùñà havyavàhanam ..>%)

#<dhårtakçt>#, puü, (dhårva + bhàve tan . dhårvanaü hiüsanaü karotãti . kç + kvip . tugàgama÷ca . dhuståraþ . iti ÷abdamàlà .. va¤cakaükàrake, tri ..

#<dhårtajantuþ>#, puü, (dhårta÷càsau jantu÷ceti .) mànuùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<dhårtamànuùà>#, strã, (dhårto hiüsito mànuùo'nayeti .) ràsnà . iti ÷abdacandrikà ..

#<dhårdharaþ>#, puü, (dharatãti . dhç + ac . dhuràü dharaþ . pçùodaràditvàt dãrghaþ .) dhurandharaþ . ityamarañãkàyàü ramànàyaþ ..

#<dhårvahaþ>#, tri, (vahatãti . vah + ac . dhuràü vahaþ . pçùodaràditvàt dãrghaþ .) dhurandharaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 65 ..

#<dhårvã>#, strã, (dhuraü ajatãti . aja + kvip . tataþ ajo vãbhàvaþ .) rathàgrabhàgaþ . tatparyàyaþ . yànamukham 2 vadhåþ 3 . iti hemacandraþ . 3 . 421 ..

#<dhålakaü>#, klã, (dhå + bàhulakàt lakaþ .) viùam . iti ÷abdacandrikà ..

#<dhåliþ>#, strã, (dhuvati dhåyate veti . dhå + bàhulakàt liþ .) pàrthivacårõam . dhålà iti bhàùà .. (yathà, bhàgavate . 3 . 14 . 24 .
     %<÷ma÷ànacakràniladhålidhåmravikãrõavidyotajañàkalàpaþ .
     bhasmàvaguõñhàmalarukmadeho devastribhiþ pa÷yati devaraste ..>%) tatparyàyaþ . reõuþ 2 pàü÷uþ 3 rajaþ 4 . ityamaraþ . 2 . 8 . 98 .. dhålã 5 pàüsuþ 6 . iti bharataþ .. kùitikaõaþ 7 kùaudraþ 8 cårõam 9 tåstam 10 mahãdravaþ 11 vàtaketuþ 12 nabhaþketuþ 13 kaõà 14 kùitikaõà 15 . iti ÷abdaratnàbalã .. * .. dãpakhañvàtanucchàyàchinnake÷anakhàdikam . ajamàrjàrareõu÷ca hanti puõyaü puràkçtam .. iti karmalocanaþ ..
     %<ajarajaþ svararajastathà sammàrjanãrajaþ .
     striyaþ pàdarajo ràjan ! ÷akràdapi haret ÷riyam ..>% iti lakùmãcaritram ..

#<dhålikà>#, strã, (dhåliriva pratikçtiþ . %<ive pratikçtau .>% 5 . 3 . 96 . iti kan . ñàp .) kujjhañikà . iti ÷abdaratnàvalã .. (nãhàraþ . yathà, nãhàre bàõa÷abde ceti ityatra nãhàre dhålikàyàmiti manuñãkàyàü kullukabhaññaþ ..)

#<dhålikedàraþ>#, puü, (dhålipradhànaþ kedàraþ . iti madhyalopisamàsaþ .) vapraþ . kùetram . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<dhåligucchakaþ>#, puü, (dhålãnàü gucchaka iva . ivàrthe kan .) pañavàsakaþ . phalgucårõam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<dhålidhvajaþ>#, puü, (dhålireva dhvajo yasya .) pavanaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<dhålipuùpikà>#, strã, (dhåliþ paràgastatpracuraü puùpaü yasyàþ . kàpi ata itvam .) ketakã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dhålãkadambaþ>#, puü, (dhålãnàü kadambamatra .) nãpaþ . tini÷aþ . varuõavçkùaþ . iti medinã . be, 17 .. (dhålisamåhe, klã ..)

#<dhålãkadambakaþ>#, puü, (dhålãkandamba + svàrthe kan .) nãpaþ . iti jañàdharaþ ..

#<dhålãpañalaþ>#, puü, (dhålãnàü pañalaü yatra .) uóóãyamànadhålãsamåhaþ . yathà, dhålãpañale dhåmatvabhrame tatràsatà dhåmatvena . ityàdi sàmànyalakùanàyàü ÷iromaõiþ .. (dhålãsamåhe, klã ..)

#<dhå÷a>#, ka kàntikçtau . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüparaü-sakaü-seña .) ùaùñhasvarã . kàntikçtiþ ÷obhitakaraõam . candano dhå÷ayatyaïgam . iti durgàdàsaþ ..

#<dhåùa>#, ka dhå÷e . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-paraüsakaü-señ .) ùaùñhasvarã . dhå÷aþ kàntikçtiþ . candano dhåùayatyaïgam . iti durgàdàsaþ ..

#<dhåsa>#, ka dhå÷e . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-paraüsakaü-señ .) ùaùñhasvarã . dhå÷aþ kàntikçtiþ . ka, dhåsayatyaïgaü candanaþ . mahiùadhåsaritaþ saritastañamiti jànakãharaõayamakàddantyànta evàyamiti ramànàthaþ . svamate tàlavyamårdhanyànto'pyayam . iti durgàdàsaþ ..

#<dhåsaraþ>#, puü, (dhunàtãti . dhå + %<kçdhåmadibhyaþ kit .>% uõàü 3 . 73 . iti saran . sa ca kit .) ãùatpàõóuvarõaþ . tadvati, tri . ityamaraþ . 1 . 5 . 13 .. (yathà, raghau . 11 . 60 .
     %<÷yenapakùiparidhåsaràlakàþ sàndhyamegharudhiràrdravàsasaþ ..>%) uùñaþ . gardabhaþ . kapotaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. telakàraþ . iti hemacandraþ . 6 . 29 .. * .. dhåsaravaståni yathà . dhåliþ 1 låtà 2 karabhaþ 3 gçhagodhikà 4 kapotaþ 5 dhåùikaþ 6 raïgam 7 kàkakaõñhaþ 8 kharàdiþ 9 . iti kavikalpalatà ..

#<dhåsaracchadà>#, strã, (dhåsara ãùat pàõóuvarõa÷chado yasyàþ .) ÷vetavuhgnà . iti ratnamàlà ..

#<dhåsarapatrikà>#, strã, (dhåsaraü patramasyàþ . ïãp . svàrthe kan . ñàpi pårbahrasvaþ .) hasti÷uõóãkùupaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dhåsarà>#, strã, (dhåsara + ñàp .) pàõóuraphalãkùupaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dhåsarã>#, strã, (dhåsara + ïãp .) kinnarãbhedaþ . iti medinã . re, 170 ..

#<dhåståraþ>#, puü, (dhås kàntikaraõe + bhàve kvip . taü tåryate hinastãti . tåra hiüse + %<igupadhaj¤eti .>% 3 . 1 . 35 . iti kaþ .) dhåståravçkùaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<dhç>#, ka ghçtyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-paraüsakaü-aniñ .) ka, dhàrayati . iti durgàdàsaþ ..

#<dhç>#, ïa avadhvaüse . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüàtmaü-akaü-aniñ .) avadhvaüsaþ patanam . ïa, dharate patraü vçkùàt . govindabhaññastu avidhvaüsane iti pañhitvà vidhvaüsanaü dhvaüsanaü tasyàbhàvo'vidhvaüsanaü sthàpanamiti vyàkhyàti . iti durgàdàsaþ ..

#<dhç>#, ïa ÷a sthitau . dhçtau . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàü-àtmaü-sthitau akaü-dhçtau sakaü-aniñ .) ïa ÷a, dhriyate . iti durgàdàsaþ ..

#<dhç>#, ¤a dhçtyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-ubhaü-sakaüaniñ .) ¤a, dharati dharate . iti durgàdàsaþ ..

#<dhçja>#, gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-sakaüseñ .) dharjati . iti durgàdàsaþ ..

#<dhçja>#, i gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-señ . idit .) saptamasvarã . i, dhç¤jyate . iti durgàdàsaþ ..

#<dhçtaþ>#, tri, dhçdhàtoþ karmaõi kartari ca ktapratyayena niùpannaþ .. dhàraõavi÷iùñaþ . dharà iti bhàùà . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 74 . 103 .
     %<a÷vamedhasahasra¤ca satya¤ca tulayà dhçtam .
     a÷vamedhasahasràddhi satyameva vi÷iùyate ..>%) avadhvastaþ . patita iti yàvat . sthitaþ . (sthirãkçtaþ . ni÷citaþ . yathà, mahàbhàrate . 7 . 16 . 28 .
     %<dhçtàü dhana¤jayavadhe pratij¤à¤càpi cakrire ..>% puü, trayoda÷amano raucyasya puttravi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e . 7 . 82 .
     %<citraseno vicitra÷ca nayo gharmabhçto dhçtaþ .
     sunetraþ kùattravçddhi÷ca sutapà nirbhayo dçóhaþ .
     raucyasyaite manoþ puttrà antare tu trayoda÷e ..>% druhyuvaü÷ãyadharmasya puttraþ . yathà, bhàgavate . 9 . 23 . 14 .
     %<druhyo÷ca tanayo vabhruþ setustasyàtmajastataþ .
     àrabdhastasya gàndhàrastasya dharmastato dhçtaþ ..>%)

#<dhçtaràùñraþ>#, puü, (dhçtaü ràùñraü yena .) duryodhanapità . sa janmàndhaþ ÷àntanuputtraþ vicitravãryakùetre vyàsàjjàtaþ . iti mahàbhàrate . 1 . 95 . 55 .. (ayaü hi gandharvapaterhaüsasya aü÷àvatàraþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 67 . 84 .
     %<ariùñàyàstu yaþ puttro haüsa ityabhivi÷rutaþ .
     sa gandharvapatirjaj¤e kuruvaü÷avivardhanaþ ..>%) suràjà . nàgabhedaþ . iti medinã . re, 271 .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 9 . 9 .
     %<kambalà÷vatarau nàgau dhçtaràùñrabalàhakau ..>%) pakùibhedaþ . iti vi÷vahemacandrau .. (gandharvavi÷eùaþ . yathà, viùõupuràõe . 2 . 10 . 15 .
     %<brahmàpeto'tha çtajit dhçtaràùñro'tha saptamaþ ..>% baliràjasya puttravi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e . 3 . 74 .
     %<baleþ puttra÷ata¤càsãdbàõajyeùñhaü naràdhipa ! .
     dhçtaràùñra÷ca sårya÷ca candramà÷cendratàpanaþ ..>% janamejayasya jyeùñhaputtraþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 94 . 54 .
     %<janamejayasya tanayà bhuvi khyàtà mahàbalàþ .
     dhçtaràùñraþ prathamajaþ pàõóurvàhlãka eva ca ..>%)

#<dhçtaràùñrã>#, strã, (dhçtaràùñrasya patnã . ïãù .) haüsapatnã . iti medinã . re, 272 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 66 . 57, 59 .
     %<kàkãü ÷yenãü tathà bhàsãü dhçtaràùñrãü tathà ÷rukãm .
     tàmrà tu suùuve devã pa¤caità lokavi÷rutàþ ..>%
     %<dhçtaràùñrã tu haüsàü÷ca kalahaüsà÷ca sarva÷aþ .
     cakravàkàü÷ca bhadraü te janayàmàsa saiva tu ..>% haüsapadãlatà . iti hemacandraþ ..)

#<dhçtiþ>#, puü, (dhriyate iti . dhç + ktin . abhidhànàt puüstvam .) iùñiþ . iti medinã . te, 29 .. (vi÷vedevavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 91 . 30 .
     %<valaü dhçtirvipàpmà ca puõyakçt pàvanastathà ..>% candravaü÷ãyançpavi÷eùasya vijayasya puttraþ . yathà, harivaü÷e . 31 . 55 .
     %<vijayasya dhçtiþ puttrastasya puttro dhçtavrataþ ..>% nimivaü÷ãyànàmekatamaþ . yathà, bhàgavate . 9 . 13 . 26 .
     %<÷unakastatsuto jaj¤e vãtahavyo dhçtistataþ ..>% yaduvaü÷ãyavabhroþ puttraþ . iti viùõupuràõe . 4 . 12 . 15 . %<romapàdàdvabhruþ vabhroþ puttro dhçtiþ ..>%)

#<dhçtiþ>#, strã, (dhç + ktin .) tuùñiþ . (yathà, manuþ . 6 . 92 .
     %<dhçtiþ kùamà damo'steyaü ÷aucamindriyanigrahaþ .
     dhãrvidyà satyamakrodho da÷akaü dharmalakùaõam ..>%) yogabhedaþ . dhairyam . (yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 34 . 3 .
     %<yatpraj¤ànamuta ceto dhçti÷ca yajjyotirantaramçtaü prajàsu ..>%) dhàraõam . iti medinã . te, 29 .. sukham . iti hemacandraþ . 2 . 222 .. (kratuþ . yathà, kàtyàyana÷rautasåtre . 20 . 2 . 8 .
     %<ràjanyo dhçtiùu yuddhajapayuktàþ ..>%) ùoóa÷amàtçkàntargatatrayoda÷amàtçkà . iti bhavadevaþ .. aùñàda÷àkùaràvçtticchandomàtram . iti chandãma¤jarã .. * .. dhçtiyogajàtaphalaü yathà --
     %<dhçtiyogasamutpannaþ pràj¤aþ saühçùñamànasaþ .
     vàvadåkaþ sabhàyà¤ca su÷ãlo vinayànvitaþ ..>% iti koùñhãpradãpaþ .. dhàraõà . sà tridhà . yathà --
     %<dhçtyà yayà dhàrayate manaþpràõendriyakriyàþ .
     yogenàvyabhicàriõyà dhçtiþ sà pàrtha sàttvikã ..
     yayà tu dharmakàmàrthàn dhçtyà dhàrayate'rjuna ! .
     prasaïgena phalàkàïkùã dhçtiþ sà pàrtha ! ràjasã ..
     yayà svapnaü bhayaü ÷okaü viùàdaü madameva ca .
     na vimu¤cati durmedhà dhçtiþ sà tàmasã matà ..>% iti ÷rãbhagavadgãtàyàm . 18 . 33-35 ..

#<dhçtvarã>#, strã, (dhçtvan + %<vano raca .>% 4 . 1 . 77 . iti ïãp ra÷càntàde÷aþ .) bhåmiþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<dhçtvà>#, [n] puü, (dharatãti . dhç + %<÷ãïkru÷iruhijikùãti .>% uõàü 4 . 113 . iti kvanip .) dharmaþ . vipraþ . samudraþ . antarãkùam . medhàvã . viùõuþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<dhçùa>#, à ki amarùe . krodha iti yàvat . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-pakùe bhvàü-paraü-sakaü-señ .) à, dharùitaü dhçùñaü tena . ki, dharùayati dharùati . amarùa iha abhibhavaþ . iti bhaññamallaþ . na dharùati nijàþ prajàþ . tameva dharùayatyekaü yastàsu pratikålatãti halàyudhaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<dhçùa>#, u saühatau . hiüse . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-saühatau akaü-hiüse sakaü-señ . uditvàt ktràveñ .) u, dharùitvà dhçùñvà . saühatiþ . samåhaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<dhçùa>#, ka ïa ÷aktibandhe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-àtmaü-sakaü-señ .) ÷akterbandhanaü ÷aktibandhaþ . ka ïa, dharùayate vahniü payaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<dhçùa>#, ¤i à na pràgalbhye . iti kavikalpadrumaþ .. (svàü-paraü-akaü-señ .) ¤i, dhçùño'sti . à, dharùitaü dhçùñaü tena . na, dhçùõoti guroragre yaþ . iti halàyudhaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<dhçùuþ>#, puü, (dhçùõotãti . dhçù + %<pébhidivyadhãti .>% uõàü 1 . 24 . iti kuþ .) dakùaþ . ityuõàdikoùaþ .. saüghàtaþ . pragalbhaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<dhçùñaþ>#, tri, (dhçùa + ktaþ .) pragalbhaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõõam .. (yathà, bhàgavate . 5 . 12 . 7 .
     %<janasya goptàsi vikatthamàno na ÷obhase vçddhasabhàsu dhçùñaþ ..>%) nirlajjaþ . tatparyàyaþ . dhçùõak 2 viyàtaþ 3 . ityamaraþ . 3 . 1 . 25 .. dhçùõuþ 4 dadhçk 5 . iti trikàõóa÷eùaþ . dharùitaþ 6 . iti ÷abdaratnàvalã .. caturvidhapatyantargatapativi÷eùe, puü . tasya lakùaõaü yathà, %<bhåyo niþ÷aïkaþ kçtadoùo'pi bhåyo nivàrito'pi bhåyaþ pra÷rayaparàyaõaþ .>% iti rasama¤jarã .. (cedivaü÷ãyakunteþ puttraþ . yathà, harivaü÷e . 36 . 24 .
     %<kunterdhçùñaþ suto jaj¤e raõadhçùñaþ pratàpavàn ..>% saptamamanoþ puttravi÷eùaþ . yathà, bhàgavate . 8 . 13 . 2 .
     %<manurvivasvataþ puttraþ ÷ràddhadeva iti ÷rutaþ .
     saptamo vartamàno yastadapatyàni me ÷çõu ..
     ikùàkurnabhaga÷caiva dhçùñaþ ÷aryàtireva ca ..>% dhçùõuriti kutràpi dç÷yate ..)

#<dhçùñà>#, strã, (dhçvyate smeti . dhçù ÷aktibandhe + ktaþ . ñàp .) asatã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dhçùõak>#, [j] tri, (dhçùõotãti . dhçùa pràgalbhye + %<svapitçùornajiï .>% 3 . 2 . 172 . ityatra %<dhçùe÷ca .>% iti kà÷ikoktenaü jiï .) nirlajjaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 25 ..

#<dhçùõiþ>#, puü, (dharùati abhibhavati andhakàramiti . dhçù amarùe + bàhulakàt niþ . sa ca kit .) kiraõaþ . ityamaraþ . 1 . 4 . 33 ..

#<dhçùõuþ>#, tri, (dhçùõotãti . dhçù + %<trasigçdhidhçùikùipeþ knuþ .>% 3 . 2 . 140 . iti knuþ .) dhçùñaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, çgvede . 6 . 25 . 5 .
     %<na hi tvà ÷åro na turo na dhçùõurna tvà yodho manyamàno yuyodha ..>%) puü, ka¤cikà . iti ÷abdacandrikà .. (vaivasvatamanuputtraþ . yathà, harivaü÷e . 10 . 1 .
     %<manorvaivasvatasyàsan puttrà vai nava tatsamàþ .
     ikùàku÷caiva nàbhàgo dhçùõuþ ÷aryàtireva ca ..>% sàvarõasya manoþ puttravi÷eùaþ . yathà, tatraiva . 7 . 60 .
     %<variùõuràryo dhçùõu÷ca ràjaþ sumatireva ca .
     sàvarõasya manoþ puttrà bhaviùyà da÷a bhàrata ! ..>% candravaü÷odbhavakukuraràjasya sutaþ . yathà, tatraiva 37 . 18 .
     %<kukurasya suto dhçùõurdhçùõostu tanayastathà .
     kapotaromà tasyàtha taittiristanayo'bhavat ..>% kaveþ puttravi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 85 . 133 .
     %<kaviþ kàvya÷ca dhçùõu÷ca buddhimànu÷anàstathà .
     bhçgu÷ca virajà÷caiva kà÷ã cogra÷ca dharmavit ..
     aùñau kavisutà hyete sarvamebhirjagattatam ..>%)

#<dhe>#, ña pàne . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-sakaüaniñ .) dhayati . ñaþ striyàmãbarthaþ . stanandhayã . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 2,805c]>@
#<dhenaþ>#, puü, (dhãyate iti dhayatyasmàditi và . dheña pàne + %<dheña icca .>% uõàü 3 . 11 . iti na i÷càntàde÷aþ .) samudraþ . iti hemacandraþ .. nadaþ . iti medinã ..

#<dhenà>#, strã, (dhena + ñàp . %<ñittve'pi khacyeva ïãp . iti haradattokterna ïãp .>% iti kecit .) nadã . (dadhàterlañaþ ÷ànaci vyatya yena etvàbhyàsalopau dadhànà svamabhidheyaü varùapradànena laukikàya và . yadvà, dheña pàne %<dheña icca>% iti napratyayaþ ikàrà÷càntàde÷aþ guõaþ . dhayanti tàmiti dhenà . pànamatra svãkàraþ . yadvà, àsvàdaþ . dhãyate pãyate àsvàdyate vànena dhayanti pràõamiti dhenà . iti devaràjayajvà . 1 . 11 . 39 .) bhàratãbhedaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, çgvede . 3 . 1 . 9 .
     %<vyasya dhàrà asçjadvi dhenàþ .>% %<dhenà màdhyamikà vàca÷ca visçjati .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<dhenikà>#, strã, (dheno nadaþ . lakùaõayà jalasamãpasthànam . sa utpattisthànatvenàstyasyà iti . dhena + ñhan . ñàp .) dhanyàkam . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<dhenuþ>#, strã, (dhayati leóhi sutàn dhãyate vatsairiti và . dheña pàne + %<gheña icca .>% uõàü 3 . 34 . iti nuþ i÷càntàde÷aþ .) navaprasåtà gauþ . tatparyàyaþ . navasåtikà 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 71 .. navaprasåtikà 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. dànãyada÷adhenavo yathà --
     %<yàstu pàpavinà÷inyaþ pañhyante da÷adhenavaþ .
     tàsàü svaråpaü vakùyàmi nàmàni ca dhanàdhipa ! ..
     prathamà guóadhenuþ syàdghçtadhenurathàpi và .
     tiladhenustçtãyà ca caturthã jalasaüj¤ikà ..
     kùãradhenu÷ca vikhyàtà madhudhenurathàpi và .
     saptamã ÷arkaràdhenurdadhidhenurathàùñamã ..
     rasadhenu÷ca navamã da÷amã syàt svaråpataþ ..
     kumbhàþ syurdravadhenånàmitaràsàntu rà÷ayaþ .
     suvarõadhenumapyatra kecidicchanti mànavàþ ..
     navanãtena tailena tathànye tu maharùayaþ .
     etadeva vidhànaü syàtta evopaskaràþ smçtàþ ..
     mantràvàhanasaüyuktàþ sadà parvaõi parvaõi .
     yathà÷ràddhaü pradàtavyà bhuktimuktiphalapradàþ ..
     guóadhenuprasaïgena sarvàstava mayoditàþ .
     a÷eùayaj¤aphaladàþ sarvapàpaharàþ ÷ubhàþ ..
     vratànàmuttamà yasmàdbi÷okadvàda÷ãvratam .
     tadaïgatvena caiùàtra guóadhenuþ pra÷asyate ..
     ayane viùuve puõye vyatãpàte'thavà punaþ .
     guóadhenvàdayo deyàståparàgàdiparvasu ..>% iti matsyapuràõe 76 adhyàyaþ .. pårboktadhenånàü dànavidhayastattacchabde draùñavyàþ .. * .. atha kapilàdhenudànàdiphalam . hotovàca .
     %<athàtaþ saüpravakùyàmi kapilàdhenumuttamàm .
     yatpradànànnaro yàti viùõulokamanuttamam ..
     pårboktena vidhànena dadyàddhenuü savatsakàm .
     sarvàlaïkàrasaüyuktàü sarvaratnasamanvitàm ..
     kapilàyàþ ÷irogrãve sarvatãrthàni bhàmini ! .
     pitàmahaniyogàcca nivasanti hi nitya÷aþ ..
     pràtarutthàya yo martyaþ kapilàgalamastakàt .
     cyutantu bhaktyà pànãyaü ÷irasà vandate ÷uciþ ..
     sa tena puõyatoyena tatkùaõàddagdhakilviùaþ .
     triü÷adbarùakçtaü pàpaü dahatyagnirivendhanam ..
     kalyamutthàya yo martyaþ kuryàttàsàü pradakùiõam .
     pradakùiõãkçtà tena pçthivã syàt vasundhare ! ..
     pradakùiõena caikena ÷raddhàyuktena tatkùaõàt .
     da÷ajanmakçtaü pàpaü tasya na÷yatyasaü÷ayam ..
     kapilàyàstu måtreõa snàtvà caiva ÷ucivrataþ .
     sa gaïgàdiùu tãrtheùu snàto bhavati mànavaþ ..
     tena snànena caikena bhàvayuktena vai naraþ .
     yàvajjãvakçtàt pàpàt mucyate nàtra saü÷ayaþ ..
     gosahasrantu yo dadyàdekà¤ca kapilàü naraþ .
     samametat purà pràha brahmà lokapitàmahaþ ..
     gavàmasthi na laïgheta mçte gandhe na dåùayet .
     yàvajjighrati taü gandhaü tàvat puõyaistu påryate ..
     gavàü kaõóåyanaü ÷reùñhaü tathà ca paripàlanam .
     tulyaü go÷atadànasya bhayarogàdipàlane ..
     tçõodakàni yo dadyàt kùudhitànàü gavàhnikam .
     so'÷vamedhaphalaü divyaü labhate mànavottamaþ ..
     vimànairvividhairdivyaiþ kanyàbhirabhirarcitaiþ .
     sevyamànastu gandharvairdãpyamàno yathàgnayaþ .. * ..>% ekàda÷aprakàrakapilàlakùaõaü yathà --
     %<suvarõakapilà pårbaü dvitãyà gaurapiïgalà .
     tçtãyà caiva raktàkùã caturthã guóapiïgalà ..
     pa¤camã bahuvarõà syàt ùaùñhã ca ÷vetapiïgalà .
     saptamã ÷vetapiïgàkùã aùñamã kçùõapiïgalà ..
     navamã pàñalà j¤eyà da÷amã pucchapiïgalà .
     ekàda÷ã khura÷vetà etàsàü sarvalakùaõà ..
     sarvalakùaõasaüyuktà sarvàlaïkàrasundarã .
     bràhmaõàya ca dàtavyà sarvamuktipradàyinã .
     bhuktimuktipradà teùàü viùõumàrgapradàyinã ..>% iti kapilàmàhàtmyam .. * .. athobhayamukhãdhenudànàdividhànam . hotà uvàca .
     %<ataþparaü mahàràjobhayamukhyàþ samàsataþ .
     vidhànaü yadbaràrohe ! dharaõyàþ kathitaü purà .
     tadahaü saüpravakùyàmi tava puõyaphala¤ca yat ..
     dharaõyuvàca .
     yattvayà kapilà nàma pårbamutpàdità prabho ! .
     homadhenuþ sadà puõyà sà j¤eyà katilakùaõà .
     kiyantyaþ kapilàþ proktàþ svayameva svayambhuvà ..
     prasåyamànà dànena kiü puõyaü syàcca màdhava ! .
     etadicchàmyahaü ÷rotuü vistareõa jagadguro ! ..
     ÷rãvaràha uvàca .
     ÷çõuùva bhadre ! tattvena pavitraü pàpanà÷anam .
     yaü ÷rutvà sarvapàpebhyo mucyate nàtra saü÷ayaþ ..
     kapilà agnihotràrthe yaj¤àrthe ca varànane ! .
     uddhçtya sarvatejàüsi brahmaõà nirmità purà ..
     pavitràõàü pavitra¤ca maïgalànà¤ca maïgalam .
     puõyànàü paramaü puõyaü kapilà ca vasundhare ! ..
     tapasastapa evàgryaü vratànàü vratamuttamam .
     dànànàmuttamaü dànaü nidhãnàü hyatadakùayam ..
     pçthivyàü yàni tãrthàni guhyànyàyatanàni ca .
     pavitràõà¤ca puõyàni sarvalokeùu sundari ! ..
     hotavyànyagnihotràõi sàyaü pràtardvijàtibhiþ .
     kapilàyà ghçteneha dadhnà kùãreõa và punaþ ..
     juhute hyagnihotràõi mantrai÷ca vividhaiþ sadà .
     påjayannatithãü÷caiva paràü bhaktimupàgatàþ ..
     te yàntyàdityavarõai÷ca vimànairdvijasattamàþ .
     såryamaõóalamadhye ca brahmaõà nirmità purà ..
     kapilà yà piïgalàkùã sarvasaukhyapradàyinã .
     siddhibuddhikarã devã kapilànantaråpiõã ..
     pårboktà yàstu kapilàþ sarvalakùaõalakùitàþ .
     etàdç÷yaþ samàkhyàtàþ kapilàste varànane ! ..
     sarvà hyetà mahàbhàgàstàrayanti na saü÷ayaþ .
     saïgameùu pra÷astà ca sarvapàpapraõà÷inã ..
     agnipucchà agnimukhã agnilomànalaprabhà .
     tathàgneyã sadà devã suvarõàkhyà pravartate .. * ..>% ÷ådràt kapilàpratigrahe doùo yathà --
     %<gçhãtvà kapilàü ÷ådràt kàmataþ sadç÷o bhavet .
     patitaþ sa dvijàtãnàü càõóàlasadç÷o hi saþ ..
     na tasmàt pratigçhõãyàt ÷ådràdvipraþ pratigraham .
     dåràtte pratihartavyàþ ÷vabhistulyà ivàdhvare ..
     sarvakàle hi sarve vai varjitàþ pitçdaivataiþ .
     asambhàùyàpratigràhyàþ ÷ådràste pàpakarmiõaþ ..
     pibanti yàvat kapilàü tàvatteùàü pitàmahàþ .
     bhåmermalaü sama÷nanti jàyante vióbhuja÷ciram .. *>% ÷ådrasya kapilàkùãràdipàne doùo yathà --
     %<tàsàü kùãraü ghçtaü vàpi navanãtamathàpi và .
     upajãvanti ye ÷ådràsteùàü gatimatho ÷çõu ..
     kapilàjãvinaþ ÷ådràþ krårà gacchanti rauravam .
     raurave tu mahàraudre varùakoñi÷ataü dhare ! ..
     tato'pi muktàþ kàlena ÷vànayonyàü vrajanti te .
     ÷vànayonyà vimuktastu viùñhàyàü jàyate krimiþ ..
     viùñhàsthàneùu pàpiùñhà durgandhiùu ca nitya÷aþ .
     bhåyo bhåyo jàyamànàstatrottàraü na vindati ..
     bràhmaõa÷caiva yo vidvàn kuryàtteùàü pratigraham .
     tataþprabhçtyamedhyàntaþ pitarastasya ÷erate ..
     na taü viprantu sambhàùenna caivaikàsanaü vi÷et .
     sa nityaü varjanãyo hi dåràttu bràhmaõo'dhvare ..
     yastena saha saübhàùettathà caikàsanaü vrajet ..
     pràjàpatyaü caret kçcchraü tena ÷udhyati sa dvijaþ ..>% athàsannaprasavakapilàdànaphalàdi .
     %<ekasya gopradànasya sahasreõa tu påryate ..
     kimanyairbahubhirdànaiþ koñisaükhyàtavistaraiþ .
     ÷rotriyàya daridràya suvçttàyàhitàgnaye ..
     àsannaprasavàü dhenuü dànàrthaü pratipàlayet .
     kapilàrdhaprasåtà vai dàtavyà ca dvijanmane ..
     jàyamànasya vatsasya mukhaü yonyà pradç÷yate .
     tàvat sà pçthivã j¤eyà yàvadgarbhaü na mu¤cati ..
     dhenvà yàvanti romàõi savatsàyà vasundhare ! ..
     tàvatyo varùakoñyastu brahmavàdibhirarcitàþ .
     vasanti brahmaloke vai ye ca vai kapilàpradàþ ..
     suvarõa÷çïgãü yaþ kçtvà raupyamuktàkhuràntathà .
     bràhmaõasya kare dattvà suvarõaü raupyameva ca ..
     kapilàyàstadà pucchaü bràhmaõasya kare nyaset .
     udaka¤ca kare dadyàdvàcayà ÷uddhayàdite ..
     sasamudràvçtà tena sa÷ailavanakànanà .
     ratnapårõà bhaveddattà pçthivã nàtra saü÷ayaþ ..
     pçthivãdànatulyena dànenaitena vai naraþ .
     nandito yàti pitçbhirviùõvàkhyaü paramaü padam ..
     brahmasvahàrã goghna÷ca bhruõahà pàpadehakaþ .
     mahàpàtakayukto'pi va¤cako brahmadåùakaþ ..
     nindako bràhmaõànà¤ca tathà karmopadåùakaþ .
     etaiþ pàtakayukto'pi gavàü dànena ÷udhyati ..
     ya÷cobhayamukhãü dadyàt prabhåtakanakànvitàm .
     taddinaü payasàhàraþ pàyasenàpi và bhavet ..
     suvarõasya sahasreõa tadardhenàpi bhàmini ! .
     tasyàpyardha÷atenàpi pa¤cà÷acca tadardhakam ..
     yathà÷akti pradàtavyà vitta÷àñhyaü vivarjayet ..
     imàü gçhõobhayamukhãmubhayatra ÷amo'stu vai .
     mama vaü÷avivçddhyarthaü sadà svastikarã bhava ..>% go÷arãre devatànive÷o yathà --
     %<danteùu maruto devà jihvàyàntu sarasvatã .
     khuramadhye tu gandharvàþ khuràgreùu tu pannagàþ ..
     sarvasandhiùu sàdhyà÷ca candràdityau tu locane .
     kakudi sarvanakùatraü làïgåle dharma à÷ritaþ ..
     apàne sarvatãrthàni prasràve jàhnavã nadã .
     nànàdvãpasamàkãrõà÷catvàraþ sàgaràstathà ..
     çùayo romakåpeùu gomaye padmadhàriõã .
     romasu santi vidyà÷ca tvakke÷eùvayanadvayam ..
     dhairyaü dhçti÷ca kùànti÷ca puùñirvçddhistathaiva ca .
     smçtirmedhà tathà lajjà vapuþ kãrtistathaiva ca ..
     vidyà ÷àntirmati÷caiva santatiþ paramà tathà .
     gacchantãmanugacchanti età gàü vai na saü÷ayaþ ..
     yatra gàvo jagattatra devadevapurogamàþ .
     yatra gàvastatra lakùmãþ sàükhyadharma÷ca ÷à÷vataþ ..
     sarvaråpeùu tà gàvastiùñhantyabhimatàþ sadà ..
     gàvaþ pavitrà maïgalyà devànàmapi devatàþ .
     yastàþ ÷u÷råùate bhaktyà sa pàpebhyaþ pramucyate ..>% iti varàhapuràõam ..

#<dhenukaþ>#, puü, (dhenuriva pratikçtiþ . %<ive pratikçtau .>% 5 . 3 . 96 . iti kan .) asuravi÷eùaþ . sa balaràmeõa hataþ . iti ÷rãbhàgavate 15 adhyàyaþ .. (ayantu gardabharåpã govardhana syottarapàr÷vasthatàlavanavàsã . yathà, hariva÷e . 69 . 2 -- 23 .
     %<àjagmatustau sahitau godhanaiþ sahagàminau .
     giriü govardhanaü ramyaü vasudevasutàyubhau ..
     govardhanasyottarato yamunàtãramà÷ritam .
     dadç÷àte'tha tau vãrau ramyaü tàlavanaü mahat ..
     tau tàlaparõaprakare ramye tàlavane ratau .
     ceratuþ paramaprãtau vçkùapotàvivodgatau ..
     sa tu de÷aþ samaþ snigdhaþ sumahàn kçùõamçttikaþ .
     darbhapràyasthalãbhåto loùñapàùàõavarjitaþ ..
     tàlaistairvipulaskandhairucchritaiþ ÷yàmaparvabhiþ .
     phalàgra÷àkhibhirbhàti nàgahastarivocchritaiþ ..
     tatra dàmodaro vàkyamuvàca vadatàüvaraþ .
     aho tàlaphalaiþ pakvairvàsiteyaü vanasthalã ..
     svàdånyàrya ! sugandhãni ÷yàmàni rasavanti ca .
     pakvatàlàni sahitau pàtayàmo laghukramau ..
     yadyeùàmãdç÷o gandho màdhuryaghràõatarpaõaþ .
     rasenàmçtakalpena bhavitavya¤ca me matiþ ..
     dàmodaravacaþ ÷rutvà rauhiõeyo hasanniva .
     pàtayan pakvatàlàni càlayàmàsa tàüstarån ..
     tattu tàlavanaü naõàmasevyaü duratikramam .
     nirmàõabhåtamãriõaü puruùàdàlayopamam ..
     dàruõo dhenuko nàma daityo gaddabharåpadhçk .
     kharayåthena mahatà vçtaþ samanuvartate ..
     sa tattàlavanaü ghoraü gardabhaþ parirakùati .
     nçpakùi÷vàpadagaõàüstràsayànaþ sudurmatiþ ..
     tàla÷abdaü sa taü ÷rutvà saüghuùñaü phalapàtanàt .
     nàmarùayata saükraddhastàlasvanamiva dbipaþ ..
     ÷abdànusàrã saükruddho darpàviddhasañànanaþ .
     stabdhàkùo heùitapañuþ khurairnirdàrayanmahãm ..
     àviddhapuccho hçùito vyàttànana ivàntakaþ .
     àpatanneva dadç÷e rauhiõeyamupasthitam ..
     tàlànàü tamadho dçùñvà sadhvajàkàramavyayam .
     rauhiõeyaü kharo duùñaþ so'da÷adda÷anàyudhaþ ..
     padbhyàmubhàbhyà¤ca punaþ pa÷cimàbhyàü paràïmukhaþ .
     jaghànorasi daityendro rauhiõeyaü niràyudham ..
     tàbhyàmeva sa jagràha padbhyàü taü daityagardabham .
     àvarjitamukhaskandhaü prerayaüstàlamårdhani ..
     sa bhagnorukañigrãvo bhagnapçùñho duràkçtiþ .
     kharastàlaphalaiþ sàrdhaü papàta dharaõãtale ..
     taü gatàsuü gata÷rãkaü patitaü vãkùya gardabham .
     j¤àtãüstathàparàüstasya tçõaràjani so'kùipat ..
     sà bhårgardabhadehai÷ca tàlaiþ pakvai÷ca pàtitaiþ .
     vabhàse channajaladà dyaurivàvyakta÷àradã ..
     tasmin gardabhadaitye tu sànuge vinipàtite .
     ramyaü tàlavanaü taddhi bhåyo ramyataraü babhau ..>% tãrthavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 84 . 81 -- 83 .
     %<tato gaccheta ràjendra ! dhenukaü làkavi÷rutam .
     ekaràtroùito ràjan ! prayacchettiladhenukàm ..
     sarvapàpavi÷uddhàtmà somalokaü vrajeddhruvam .
     tatra cihnaü mahàràja ! adyàpi hi na saü÷ayaþ .
     kapilà saha vatsà vai parvate vicaratyuta ..
     savatsàyàþ padànyasyà dç÷yante'dyàpi bhàrata ! .
     teùåpaspç÷ya ràjendra ! padeùu nçpasattama ! .
     yat ki¤cida÷ubhaü pàpaü tat praõa÷yati bhàrata ! ..>%) ùoóa÷aratibandhàntargatadbàda÷abandhaþ . yathà --
     %<suptàü striyaü samàliïgya svayaü supto ramet punaþ .
     laghuliïga càlayedyo bandho'yaü dhenukaþ smçtaþ ..>% iti ratima¤jarã .. (aparavidhalakùaõaü yathà --
     %<nyastahastayugalà nije pade yoùideti kañiråóhavallabhà .
     agrato yadi ÷anairadhomukhã dhenukaü vçùavadunnate priye ! ..>%)

#<dhenukasådanaþ>#, puü, (dhenukaü govardhanottarapàr÷vasthatàlavanavàsinamasuraü nisådayati balaràmadbàreti . såda + õic + lyuþ .) ÷rãkçùõaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (balaràmaþ . iti puràõam ..)

#<dhenukà>#, strã, (dhenuriva pratikçtiþ . dhenu + kan . ñàp .) hastinã . (dhenureva . svàrthe kan .) gauþ . iti medinã . ke, 106 .. (yathà, mahàbhàrate . 7 . 76 . 18 .
     %<imàü te taraõãü bhàryàü tvadàdhibhirabhiplutàm .
     kathaü sandhàrayiùyàmi vivatsàmiva dhenukàm ..>%)

#<dhenudugdhaü>#, klã, (dhenordugdhamiva ÷ubhraü phalamasya .) cirbhiñaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (dhenordugdham .) gokùãram ..

#<dhenudugdhakaraþ>#, puü, (karoti vardhayatãti . kç + ac . dhenordugdhantasya karaþ . etadbhakùaõena dhenudugdhavardhanàdasya tathàtvam .) garjaraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dhenuùyà>#, strã, (dhenu + %<saüj¤àyàü dhenuùyà .>% 4 . 4 . 89 . iti ùugàgamo yatpratyaya÷ca nipàtyate .) bandhake sthità gauþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 72 .. yàü bandhakena dattvà arthaü nãtavàn sà . rgaurmahiùã và yà dugdhabandhake sthità sà dhenuùyati bçddhàþ . iti bharataþ ..

#<dhainukaü>#, klã, (dhenånàü samåhaþ . %<acittahastidhenoùñhak .>% 4 . 2 . 47 . iti ñhak .) dhenusamåhaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 60 .. (strãõàü karaõabhedaþ . iti medinã . ke, 106 ..)

#<dhairyaü>#, klã, (dhãrasya bhàvaþ karma và . dhãra + vya¤ .) dhãratà . dhãrasya bhàva ityarthe ùõyapratyayaþ .. tasya lakùaõaü yathà --
     %<sthiracittonnatiryà tu taddhairyamiti kãrtyate ..>% ityujjvalanãlamaõiþ .. (idaü nàyakasattvajaguõànàmanyatamaþ . yathà, sàhityadarpaõe . 3 . 58 .
     %<÷obhà vilàso màdhuryaü gàmbhãryaü dhairyatejasã .
     lalitaudàryamityaùñau sattvajàþ pauruùà guõàþ ..>% tallakùaõaü yathà, tatraiva . 3 . 63 .
     %<vyavasàyàdacalanaü dhairyaü vighne mahatyapi ..>% udàharaõaü yathà --
     %<÷rutàpsarogãtirapi kùaõe'smin haraþ prasaïkhyànaparo babhåva .
     vyàtme ÷varàõàü na hi jàtu vighnàþ samàdhibhedaprabhavo bhavanti ..>%)

@<[Page 2,807c]>@
#<dhaivataþ>#, puü, (dhãmatàmayam . dhãmat + aõ . pçùo daràditvàt masya vatvam .) saptasvaràntargataùaùñhasvaraþ . sa tu nàradamate a÷vasvaratulyaþ . (a÷vastu dhaivataü rautãti vacanàt ..) tànasenamate bhekasvaratulyaþ . asyàccàraõasthànaü lalàñam . vyàkaraõamate dantaþ . ayaü kùattriyavarõaþ . asya jàtiþ ùàóavaþ . asya tànam 720 pratyekatànam 48 samudàyena 34,560 bhavanti . iti saügãta÷àstram ..
     %<gatvà nàbheradhobhàgaü vastiü pràpyordhvagaþ punaþ .
     dhàvanniva ca yo yàti kaõñade÷aü sa dhaivataþ ..>% asya ÷rutayastisraþ . iti saügãtadàmodaraþ .. (yathà ca saïgãtadarpaõe . 1 . 55 .
     %<madantã rohiõã ramyetyetà dhaivatasaü÷rayàþ ..>% asya çùikule udbhavaþ . kùattriyo jàtiþ . pãto varõaþ . ÷vetadvãpe janma . çùistumburuþ . gaõe÷o devatà . uùõik chandaþ . vãbhatsabhayànakarasayoråpayogitvam . iti saïgãtadarpaõam ..)

#<dhoóaþ>#, puü, (dhorati càturyeõa gacchatãti . dhora gaticàturye + ac . rasya óatvam .) sarpavi÷eùaþ . dhoóà iti bhàùà . tatparyàyaþ . ràjilaþ 2 óuõóubhaþ 3 duõóubhaþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dhora>#, ç gaticàturye . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü paraü-sakaü-señ .) ç, adudhorat . gatau càturyaü gaticàturyam . dhorantyà dhoraõàkràntà vinãtà yasya vàraõàþ . iti durgàdàsaþ ..

#<dhoraõaü>#, klã, (dhorati gacchatyaneneti . dhora + karaõe lyuñ .) sarvavàhanam . hastya÷varathadolàdi . ityamaraþ . 2 . 8 . 58 .. (dhora + bhàve lyuñ .) a÷vaprathamagatiþ . tatparyàyaþ . dhauritakam 2 dhauryam 3 dhoritam 4 . iti hemacandraþ . 4 . 312 ..

#<dhoraõiþ>#, strã, (dhorati krama÷aþ pràpnotãti . dhora + aniþ .) paramparà . iti jañàdharaþ ..

#<dhoritaü>#, klã, (dhora + ktaþ .) dhoraõam . a÷vaprathamagatiþ . iti hemacandraþ . 4 . 312 ..

#<dhoritakaü>#, klã, (dhoritama÷vaprathamagatistena kàyatãti . kai + kaþ .) dhauritakam . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ ..

#<dhautaü>#, tri, (dhàvyate smeti . dhàva + karmaõi ktaþ .) màrjitam . dhoyà iti bhàùà . tatparyàyaþ . nirniktam 2 ÷odhitam 3 mçùñam 4 kùàlitam 5 . iti hemacandraþ . 6 . 73 .. * ..
     %<ãùaddhautaü striyà dhautaü yaddhautaü rajakena ca .
     adhautaü tadvijànãyàdda÷à dakùiõapa÷cime ..>% iti karmalocanam ..

#<dhautaü>#, klã, (dhàva + ktaþ .) råpyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dhautakañaþ>#, puü, (dhautaþ kañaþ . nityakarmadhàrayaþ .) såtraracitabhàõóam . dhokaóà iti khyàtaþ . tata paryàyaþ . syonaþ 2 syåtaþ 3 prasevakaþ 4 . iti jañàdharaþ .. syånaþ 5 syàtaþ 6 . iti bharatadhçtakoùàntaram ..

#<dhautakoùajaü>#, klã, (koùàjjàyate iti . koùa + jana + óaþ . dhautaü koùajam .) patrorõam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dhautakauùe(÷e)yaü>#, klã, (dhautaü kùàlitaü kauùeyam .) patrorõam . ityamaraþ . 2 . 6 . 113 .. kauùeyameva dhautaü prakùàlitaü patrorõàkhyaü vañalakucàdipatreùu krimibhirårõàyàþ kçtatvàt patrasambandhinã årõà atreti patrorõam . iti bharataþ ..

#<dhauta÷ilaü>#, klã, (dhauteva ÷ilà yasya .) sphàñikam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<dhaumakaþ>#, puü, (dhåme dhåmapradhànade÷e bhavaþ . dhåma + %<dhåmàdibhya÷ca .>% 4 . 2 . 127 . iti vu¤ .) de÷avi÷eùaþ . iti kecit ..

#<dhauraþ>#, puü, dhavavçkùaþ . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<dhauritakaü>#, klã, (dhoritaka + praj¤àditvàdaõ .) a÷vànàü pa¤cavidhagatyantargatagativi÷eùaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 48 .. tatra samyak gatiràskanditaü gàma iti khyàtaü tato'dhikà caturà gatiþ . iti bharataþ ..

#<dhaureyaþ>#, tri, (dhuraü vahatãti . %<dhuro yaóóhakau .>% 4 . 4 . 77 . iti óhak .) rathalàïgalàdibhàravoóhà . ityamaraþ . 2 . 9 . 65 .. anaóuhi, puü . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dhaurtikaü>#, tri, dhårtasyedam . dhårtasya bhàvaþ . iti dhårta÷abdàt ùõikapratyayena niùpannam ..

#<dhauryaü>#, klã, (dhuryasya karma . dhurya + ùya¤ .) a÷vasya prathamagatiþ . iti hemacandraþ . 4 . 312 ..

#<dhmà>#, agniyutau . dhvanau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-sakaü-aniñ .) yutiriti vàhulyànna dãrghaþ . agniyutiragnisaüyogaþ . dhvaniþ ÷abdotpattihetubhàvaþ . dhamati suvarõaü baõik agnisaüyuktaü karotãtyarthaþ . dhamati ÷aïkhaü janaþ sa÷abdaü karotãtyathaþ . agniphutkçtau ca . mukhenaiva dhamedagnim . iti durgàdàsaþ ..

#<dhmàkàraþ>#, puü, (dhmà agnisaüyogastaü karotãti . kç + aõ .) lohakàrakaþ . iti halàyudhaþ ..

#<dhmàmà>#, [n] puü, (dhmà + %<nàmansomanniti .>% uõàü 4 . 150 . iti maninpratyayena nipàtanàt sàdhuþ . ujjvaladattastu dhyàyatermanin ityuktvà dhyàman iti ÷abdamicchati .) parimàõam . àlokaþ . dhyànam . iti siddhàntakaumudyàsuõàdivçttiþ ..

#<dhyàtaü>#, tri, (dhyai cintane + ktaþ .) cintitam . yathà, ÷ànti÷atake . 9 .
     %<dhyàtaü vittamaharni÷aü na ca punarviùõoþ padaü ÷à÷vatam ..>%

#<dhyànaü>#, klã, (dhyai + bhàve lyuñ .) cintanam . (yathà, manuþ . 1 . 12 .
     %<tasminnaõóe sa bhagavànuùitvà parivatsaram .
     svayamevàtmano dhyànàttadaõóamakaroddvidhà ..>%) dhàraõàviùaye ekapratyayasantatiþ . iti hemacandraþ . 2 . 234 .. adbitãyavastuni vicchidya vicchidyàntarendriyavçttipravàhaþ . iti vedàntasàraþ .. * .. yathà, viùõupuràõe .
     %<tadråpapratyayaivaikasantati÷cànyanispçhà .
     taddhyànaü prathamairaïgaiþ ùaóbhirniùpàdyate nçpa ! ..>% asyàrthaþ . %<tadråpasya dhàraõàsiddhasya vastunaþ pratyayà yasyàü santatau sà ekàvacchinnà santatiþ . anyanispçhà viùayàntareõàvyavadhãyamànà . vijàtãyapratyayàntaritaþ sajàtãyapratyayapravàho dhyànamityarthaþ . tacca prathamairyamàdibhirdhàraõàntaiþ ùaóbhiraïgairniùpàdyate .>% iti taññãkà .. * .. ÷rãkçùõa uvàca .
     %<sarve devàþ pràkçtikà yàvanto mårtidhàriõaþ .
     ahamàtmà nityadehã bhaktadhyànànurodhataþ ..>% iti brahmavaivarte janmakhaõóam .. brahmacintà . yathà, gàruóe 49 adhyàye .
     %<brahmàtmacintà dhyànaü syàt dhàraõà manaso dhçtiþ .
     ahaü brahmetyavasthànaü samàdhirbrahmaõaþ sthitiþ ..>% api ca .
     %<pràõàyàmairdvàda÷abhiryàvatkàlo hçto bhavet .
     yastàvatkàlaparyantaü mano brahmaõi dhàrayet .
     tasyaiva brahmaõà proktaü dhyànaü dvàda÷a dhàraõàþ ..
     dvàd÷adhyànaparyantaü mano brahmaõi yo naraþ .
     tuùñe tu sa yato muktaþ samàdhiþ so'bhidhãyate ..
     dhyeyànna calate yasya mano'bhidhyàyato bhç÷am .
     pràpyàvadhikçtaü kàlaü yàvat sà dhàraõà smçtà ..
     dhyeye saktaü mano yasya dhyeyamevànupa÷yati .
     nànyaü padàrthaü jànàti dhyànametat prakãrtitam ..
     dhyeye manoni÷calatàü yàti dhyeyaü vicintayan .
     yattaddhyànaü paraü proktaü munibhirdhyànacintakaiþ ..
     dhyeyameva hi sarvatra dhyàtà tallabatàü gataþ .
     pa÷yati dvaitarahitaü samàdhiþ so'bhidhãyate ..>% iti gàruóe 240 adhyàyaþ ..

#<dhyànayogaþ>#, puü, (dhyànameva yogaþ .) dhyànaråpayogaþ . yathà --
     %<viviktasevã laghvà÷ã yatavàkkàyamànasaþ .
     dhyànayogaparo nityaü vairàgyaü samupà÷ritaþ ..>% iti ÷rãbhagavadgãtàyàü 18 adhyàyaþ ..

#<dhyàmaü>#, klã, (dhyàyate pa÷ubhiriti . dhyai cintane + bàhulakàt mak .) damanakavçkùaþ . gandhatçõam . (yathà, su÷rute . 1 . 28 .
     %<dhyàmakuïkumakaïkuùñhasavarõàþ pittakopataþ ..>%) ÷yàmale, tri . iti medinã . me, 17 ..

#<dhyàmakaü>#, klã, (dhyàmamiva pratikçtiþ . dhyàma + %<ive pratikratau .>% 5 . 3 . 96 . iti kan .) rohiùatçõam . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, su÷rute . 1 . 38 .
     %<elàtagarakuùñhamàüsãdhyàmakatvagpatranàgapuùpapriyaïguhareõukà-vyàghranakha-÷ukticaõóàsthauõeyaka÷rãveùñakacocacorakavàlakaguggulusarjarasaturaùkakundurukàguruspçkko÷ãrabhadradàrukuïkumàni punnàgake÷ara¤ceti ..>%)

#<dhyàmà>#, [n] puü, (dhyai + %<nàmansomanniti .>% uõàü 4 . 150 . iti maninpratyayena nipàtanàt sàdhuþ .) pariõàmaþ . cintàyàm, klã . ityuõàdikoùaþ ..

#<dhyeyaþ>#, tri, (dhyàyate iti . dhye + yat .) dhyàtavyaþ . dhyànãyaþ . cintanãyaþ . yathà --
     %<dhyeyaþ sadà savitçmaõóalamadhyavartã nàràyaõaþ sarasijàsanasanniviùñaþ ..>% iti ÷rãnàràyaõadhyànam ..

#<dhyai>#, cintane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-aniñ .) dhyàyati viùõuü vaiùõavaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<dhraja>#, gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-sakaüseñ .) dhrajati . iti durgàdàsaþ ..

#<dhraja>#, i gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-señ . idit .) i, dhra¤jyate . iti durgàdàsaþ ..

#<dhraõa>#, dhvàne . iti kavikalpadrumaþ . (bhvàü-paraüakaü-señ .) dhraõati mçdaïgaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<dhrasa>#, ka utkùepe . u¤che . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-paraü-sakaü-señ .) ka, dhràsayati . iti durgàdàsaþ ..

#<dhrasa>#, ga u u¤che . iti kavikalpadrumaþ .. (kryàüparaü-sakaü-señ . udittvàt ktràveñ .) ga, dhrasnàti ÷asyaü dãnaþ . u, dhrasitvà dhrastvà . iti durgàdàsaþ ..

#<dhràkùa>#, i kàïkùe . ghorarute . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-akaü-señ .) rephayuktaþ . ghorarutamiha tira÷càmeva ghora÷abdaþ . i, dhràïkùati pakùã . namadhyapàñhenaiveùñasiddhe asya idanubandho vedeùaccàraõabhedàrthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<dhràkha>#, ç okhàrthe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüparaü-sakaü señ .) rephayuktaþ . ç, adadràkhat . okhàrthe ÷oùàlamarthayoþ . iti durgàdàsaþ ..

#<dhràgha>#, ïa ç ÷aktau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüàtmaü-akaü-señ .) ïa, dhràghate . ç, adadhràghat . iti durgàdàsaþ ..

#<dhràjiþ>#, strã, (dhràjayatãti . dhraja gatau + õic + in .) vàtàliþ . ityuõàdikoùaþ .. ghåraõa vàtàsa iti bhàùà .. (dhràji + bhàve in . gatiþ . yathà, çgvede . 10 . 136 . 2 .
     %<munayo vàtara÷anàþ pi÷aïgà vasate malà .
     vàtasyànu dhràjiü yanti yaddevàso avikùata ..>% %<vàtasya vàyordhràjiü gatimanuyanti anugacchanti ..>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<dhràóa>#, ç ïa ÷ãrõau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüàtmaü-sakaü-señ .) rephayuktaþ . ç, adadhràóat ïa, dhràóate . ÷ãrõiþ vibhedaþ . iti durgàdàsaþ

@<[Page 2,809a]>@
#<dhràóiþ>#, puü, (dhràóate ÷ãrõo bhavatãti . dhràóa + %<sarùvadhàtubhya in .>% uõàü . 4 . 18 . iti in .) puvyacayaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<dhrija>#, gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-sakaüseñ .) dhrejati . iti durgàdàsaþ ..

#<dhru>#, ¤i sthairye . sarpaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-tudàü ca-sthairye akaü-sarpaõe sakaüparaü-aniñ .) dvau rephayuktau . àdyo dãrghànta iti ka÷cit . ¤i, dhruto'sti . ÷i, dhruvati adhruvãt . dhruvati ÷ailaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<dhru>#, ÷i sthirye . sarpaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-tudàü ca-sthairye akaü-sarpaõe sakaüparaü-aniñ .) dvau rephayuktau . àdyo dãrghànta iti ka÷cit . ¤i, dhruto'sti . ÷i, dhruvati adhruvãt . dhruvati ÷ailaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<dhruvaü>#, klã, (dhruvati sthirãbhavatãti . dhru + %<sruvaþ kaþ .>% uõàü . 2 . 61 . ityatra . %<bàhulakàt dhru sthairye ato'pi kaþ .>% ityujjvaladattoktyà kaþ .) ni÷citam . (yathà, ÷àkuntale 1 aïke .
     %<dhruvaü sa nãlotpalapatradhàrayà ÷amãlatàü cchettumçùirvyavasyati ..>%) tarkaþ . iti medinã . ve, 13 .. àkà÷am . iti hemacandraþ ..

#<dhruvaü>#, tri, (dhru gatisthairye + bàhulakàt kaþ .) santatam . ÷à÷vatam . iti medinã . ve, 13 .. sthiram . ni÷citam . iti hemacandraþ . 6 . 89 .. (yathà, càõakya÷atake . 63 .
     %<yo dhruvàõi parityajya adhruvàõi niùevate .
     dhruvàõi tasya na÷yanti adhruvaü naùñameva hi ..>%)

#<dhruvaþ>#, puü, (dhruvati sthirãbhavatãti . dhru + bàhulakàt kaþ .) ÷aïkuþ . haraþ . (yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 103 .
     %<ghàtà ÷akra÷ca viùõu÷ca mitrastvaùñà dhruvo dharaþ ..>%) viùõuþ . (yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 19 .
     %<vi÷vakarmà manustvaùñà sthaviùñhaþ sthaviro dhruvaþ ..>%) vañaþ . uttànapàdajaþ . (asya vivaraõantu pa÷càt draùñavyam ..) vasubhedaþ . (yathà, màtsye . 5 . 21 .
     %<àpo dhruva÷ca soma÷ca dhara÷caivànilo'nalaþ .
     pratyåùa÷ca prabhàsa÷ca vasavo'ùñau prakãrtitàþ ..>%) yogabhedaþ . iti medinã . ve, 13 .. (yathà, jyotiùe .
     %<gaõóo vçddhirdhruva÷caiva vyàghàto harùaõastathà ..>%) sthàõuþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 8 .. ÷aràripakùã . iti trikàõóa÷eùaþ .. dhruvakaþ . iti saïgãtadàmodaraþ .. * .. (rohiõãgarbhe vasudevàjjàtaþ puttravi÷eùaþ . yathà, bhàgavate . 9 . 24 . 46 .
     %<balaü gadaü sàraõa¤ca durmadaü vipulaü dhruvam .
     vasudevastu rohiõyàü kçtàdãnudapàdayat ..>% pàõóavapakùãyaþ ka÷cit kùattriyavãraþ . iti mahàbhàrate . 7 . 156 . 37 .. nahuùasya puttravi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 75 . 30 .
     %<yatiü yayàtiü saüyàtimàyàtimayatiü dhruvam .
     nahuùo janayàmàsa ùañ sutàn priyavàsasi ..>% puruvaü÷ãyarantinàvasya puttravi÷eùaþ . yathà, bhàgavate . 9 . 20 . 6 .
     %<çteyo rantinàvo'bhåt trayastasyàtmajà nçpa ! .
     sumatirdhruvo'pratirathaþ kaõvo'pratirathàtmajaþ ..>% romàvartavi÷eùaþ . yathà, ÷abdàrthacintàmaõau .
     %<àvartasàmyàdàvarto romasaüsthànamaïginàm ..>% te ca da÷adhà yathà --
     %<dvàvurasyau ÷irasyau dvau dbau dvau randhroparandhrayoþ .
     eko bhàle hyapàne ca da÷àvartà dhruvàþ smçtàþ ..>% yaj¤ãyagrahapàtravi÷eùaþ . yathà, kàtyàyana÷rautasåtre . 9 . 5 . 17 .
     %<yajamànastato grahagrahaõamà dhruvàt ..>%) nàsàgram . tattu àsannamçtyurna pa÷yati . yathà,
     %<arundhatãü dhruva¤caiva viùõostrãõi padàni ca .
     àsannamçtyurno pa÷yeccaturthaü màtçmaõóalam ..
     arundhatã bhavejjihvà dhruvo nàsàgramucyate .
     viùõoþ padàni bhråmadhye netrayormàtçmaõóalam ..>% iti kà÷ãkhaõóe . 12 . 13 -- 14 .. dhruvalokotpattiryathà --
     %<priyavratottànapàdau manoþ svàyambhuvasya tu .
     dvau puttrau sumahàvãryau dharmaj¤au kathitau tava ..
     tayoruttànapàdasya surucyàmuttamaþ sutaþ .
     abhãùñàyàmabhådbrahman ! pituratyantavallabhaþ ..
     sunãtirnàma yà ràj¤astasyàbhånmahiùã dbija ! .
     sa nàtiprãtimàüstasyàü tasyà÷càbhåddhruvaþ sutaþ ..
     ràjàsanasthitasyàïkaü piturbhràtaramà÷ritam .
     dçùñvottamaü dhruva÷cakre tamàroóhuü manoratham ..
     sapatnãtanayaü dçùñvà tamaïkàrohaõotsukam .
     puttraü pitustathàråóhaü surucirvàkyamabravãt ..
     etadràjàsanaü sarvabhåbhçtsaü÷rayaketanam .
     yogyaü mamaiva puttrasya kimàtmà kli÷yate tvayà ..
     utsçjya pitaraü bàlastat ÷rutvà màtçbhàùitam .
     jagàma kupito màturnijàyà dvija ! mandiram ..
     taü dçùñvà kupitaü puttramãùatprasphuritàdharam .
     sunãtiraïkamàropya maitreyedamabhàùata ..
     vatsa ! kaþ kopahetuste ka÷ca tvàü nàbhinandati .
     ko'vajànàti pitaraü tava yaste'paràdhyati ..
     ityuktaþ sakalaü màtre kathayàmàsa tadyathà .
     suruciþ pràha bhåpàlapratyakùamatigarvità ..
     sunãtiruvàca .
     suruciþ satyamàhedaü svalpabhàgyo'si puttraka ! .
     na hi puõyavatàü vatsa ! sapatnairevamucyate ..
     yadi cedduþkhamatyarthaü surucyà vacanàttava .
     tat puõyopacaye yatnaü kuru sarvaphalaprade ..
     parà÷ara uvàca .
     nirjagàma gçhànmàturityuktrà màtaraü dhruvaþ .
     puràcca nirgamya tatastadbàhyopavanaü yayau ..
     sa dadar÷a munãüstatra sapta pårbàgatàn dhruvaþ .
     nirjagàma vanàttasmàt praõipatya sa tànçùãn ..
     madhusaüj¤aü mahàpuõyaü jagàma yamunàtañam .
     yatraiva devadevasya sànnidhyaü harimedhasaþ ..
     sarvapàpahare tasmin tapastãrthe cakàra saþ .
     padàïguùñhena saüpãóya yadà ca vasudhàü sthitaþ .
     tadà samastavasudhà cacàla saha parvataiþ ..
     bhagavànapi sarvàtmà tanmayatvena toùitaþ .
     gatvà dhruvamuvàcedaü caturbhujavapurhariþ ..
     auttànapàde bhadrante tapasà paritoùitaþ .
     varado'hamanupràpto varaü varaya suvrata ! ..
     dhruva uvàca .
     bhagavan sarvabhåte÷a ! sarvasyàste bhavàn hçdi .
     kimaj¤àtaü tava svàmin ! manasà yanmayepsitam ..
     naitadràjàsanaü yomyamajàtasya mamodaràt .
     iti garvàdavocanmàü sapatnã màturuccakaiþ ..
     àdhàrabhåtaü jagataþ sarveùàmuttamottamam .
     pràrthayàmi prabho ! sthànaü tvatprasàdàdato'vyayam ..
     ÷rãbhagavànuvàca .
     trailokyàdadhike sthàne sarvatàràgrahà÷rayaþ .
     bhaviùyati na sandeho matprasàdàdbhavàn dhruva ! ..
     såryàt somàt tathà bhaumàt somaputtràdbçhaspateþ .
     sitàrkatanayàdãnàü sarvarkùàõàü tathà dhruvam ..
     saptarùãõàma÷eùàõàü ye ca vaimànikàþ suràþ .
     sarveùàmupari sthànaü tava dattaü mayà dhruva ! ..>% iti viùõupuràõe 1 aü÷e 11 adhyàyaþ .. * .. dhruvayogajàtaphalaü yathà --
     %<narãnarti vàõã sadà vaktrapadme carãkarti kàvyaü barãbharti bandhån .
     dhruvàkhye prasåtirdhruvà tasya kãrtirdigante nitàntaü bhaveccàrumårtiþ ..>% iti koùñhãpradãpaþ .. * .. dhruvagaõo yathà . uttaraphalgunã 1 uttaràùàóhà 2 uttarabhàdrapad 3 rohiõã 4 . iti jyotiùam .. * .. tàràvi÷eùaþ . yathà --
     %<merorubhayato madhye dhruvatàre nabhaþsthite .
     nirakùade÷asaüsthànàmubhaye kùitijà÷rite ..
     bhacakraü dhruvayorbaddhamàkùiptaü pravahànilaiþ .
     paryetyajasraü tannaddhà grahakakùà yathàkramam ..>% iti såryasiddhànte 12 adhyàyaþ ..

#<dhruvakaþ>#, puü, (dhruva + svàrthe kan .) sthàõuþ . iti hemacandraþ . 4 . 188 .. gãtàïgavi÷eùaþ . dhayà iti bhàùà . tasya lakùaõaü yathà --
     %<uttamaþ ùañpadaþ prokto madhyamaþ pa÷camaþ smçtaþ .
     kaniùñha÷ca caturbhiþ syàddhruvako'yaü mayoditaþ ..
     uktaü dvikhaõóamudgràhe dvikhaõóaü dhruvake matam .
     tato dbikhaõóamàbhoge tàlamànarasaiþ saha ..
     àbhoge kavinàma syàttathà nàyakanàma ca .
     udgràhaü prathamaü gãtvà dhravaü gàyettataþ param ..
     tato'ntarà dhruvastasmàdàbhogadhruvakau tataþ .
     udgràhaþ prathamaþ pàdaþ kathitaþ pårbasåribhiþ ..
     gãtvà pårbapadaü nyàso yatra sa dhruvako mataþ .
     yatraiva kavinàma syàt sa àbhoga itãritaþ ..
     dhruvakàdipu sarveùu bhavedevaüvidhaþ kramaþ ..>% sa tu ùoóa÷avidhaþ . yathà --
     %<jayantaþ ÷ekharotsàhau madhuro nirmalastathà .
     kuntalaþ kamala÷caiva sànanda÷candra÷ekharaþ ..
     sukhadaþ kumudo jàyã kandarpo jayamaïgalaþ .
     tilako lalita÷ceti dhruvakàþ ùoóa÷a smçtàþ ..
     ekàda÷àkùarapadàdekaikàkùaravardhitaiþ .
     khaõóairdhravàþ ùoóa÷a syuþ ùaóviü÷atyakùaràvadhi ..
     dviguõairakùaraireva padamekamiheùyate .
     udgràhadhruvakàbhogairitthaü ùañpadanirõayaþ ..
     pa¤capàde tu dhruvake padenaikena taddhruvaþ .
     catuùpàde tu dhruvake pçthaïnàstyeva taddhruvaþ ..>% iti saïgãtadàmodaraþ ..

#<dhruvakà>#, strã, (dhruvaka + ñàp .) dhuvakà . dhuyà iti bhàùà . saüj¤à . ityuõàdikoùaþ ..

#<dhruvà>#, strã, (dhruvatyanayeti . dhru sthairye + bàhulakàt kaþ . tataùñàp .) juhåþ . vañapatràkçtiyaj¤apàtram . ityamaraþ . 2 . 7 . 25 .. mårvà . àóhã . ÷àlaparõã . gãtabhedaþ . iti medinã . ve, 14 .. dhuyà iti bhàùà .. sàdhvã strã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dhreka>#, ç ïa svane . utsàhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-àtmaü-akaü-señ .) rephamadhyaþ . dvàvarthau . utsàho vçddhiriti candraþ . aunnatyamiti kùãrasvàmã . ç, adidhrekat . ïa, dhrekate lokaþ ÷abdàyate utsahate vetyarthaþ . svanenotsàhaþ svanotsàhaþ . iti kecit . tanmate svanenotsahate ityarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<dhrai>#, tçptau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-akaüaniñ .) rephopadhaþ . dhràyati làbhàllokaþ prãtaþ syàdityarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<dhvaüsaþ>#, puü, (dhvansa + bhàve gha¤ .) nà÷aþ . yathà -- janyàbhàvatvaü dhvaüsatvamiti siddhàntamuktàvalã .. (yathà, pa¤catantre . 1 . 117 .
     %<dar÷itabhaye'pi dhàtari dhairyadhvaüso bhavenna vãràõàm .
     ÷oùitasarasi nidàghe nitaràmevoddhataþ sindhuþ ..>%)

#<dhvaüsanaü>#, klã, (dhvaüsa + bhàve lyuñ .) dhvaüsaþ . (yathà, bhàgavate . 5 . 1 . 23 . %<iti ha vàva sa jagatãpatirã÷varecchayàdhinive÷itakarmàdhikàro'khilajagadbandhadhvaüsanàparànubhàvasya bhagavataþ iti ..>%) gamanam . adhaþpatanam . iti dhvansadhàtorbhàve'nañpratyayaþ .. (dhvaüsayatãti . dhvaüsa + õic + lyuþ . dhvaüsake, tri . yathà, mahàbhàrate . 5 . 156 . 3 .
     %<prajàpatimivaudàrye tejasà bhàskaropamam .
     mahendramiva ÷atråõàü dhvaüsanaü ÷aravçùñibhiþ ..>%)

#<dhvaüsã>#, [n] puü, (dhvaüsate vina÷yatãti . dhvansa + õiniþ .) parvatasambhavapãluvçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (dhvaüso'syàstãti . dhvaüsa + iniþ .) dhvaüsavi÷iùñe, tri .. yathà --
     %<jàlàntaragate såryakare dhvaüsã vilokyate .
     trasareõustu vij¤eyastriü÷atà paramàõubhiþ .. .>% iti vaidyakaparibhàùà ..

@<[Page 2,810b]>@
#<dhvaja>#, gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-señ .) vakàrayuktaþ . dhvajati . iti durgàdàsaþ ..

#<dhvaja>#, i gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü sakaü-señ . idit .) vakàrayuktaþ . i, dhva¤jyate . iti durgàdàsaþ ..

#<dhvajaþ>#, puü, (dhvajo'styasyeti . dhvaja + ar÷aàditvàdac .) ÷auõóikaþ . iti medinã . je, 10 .. (yathà, manuþ . 4 . 85 .
     %<da÷asånàsamaü cakraü da÷acakrasamo dhvajaþ .
     da÷adhvajasamo ve÷o da÷ave÷asamo nçpaþ ..>%)

#<dhvajaþ>#, puü klã, (dhvajati ucchrito bhavatãti . dhvaja + pacàdyac .) patakà . (yathà, pa¤catantre . 1 . 32 .
     %<kiü tena jàtu jàtena màturyauvanahàriõà .
     àrohati nayaþ svasya vaü÷asyàgre dhvajo yathà ..>%) khañvàïgam . meóhram . (yathà, su÷rute cikitsitasthàne 19 adhyàye .
     %<vidagdhaistu siràsnàyutvaïrmàsaiþ kùãyate dhvajaþ ..>%) cihnam . iti medinã . je, 11 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 33 . 17 .
     %<taü vavre vàhanaü viùõurgarutmantaü mahàbalam .
     dhvaja¤ca cakre bhagavànupari sthàsyatãti tam ..>%) garvaþ . darpaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. pårbadi÷o gçham . iti hemacandraþ .. patàkàdaõóaþ . tatparyàyaþ . ketanam 2 . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, mahàbhàrate . 7 . 27 . 6 .
     %<tato'rjunaþ su÷armàõaü viddhvà saptabhirà÷ugaiþ .
     dhvajaü dhanu÷càsya tathà kùuràbhyàü samakçntata ..>%) dhvajayuktiryathà --
     %<senàcihnaü kùitã÷ànàü daõóo dhvaja iti smçtaþ .
     sapatàko niùpatàkaþ sa j¤eyo dbividho budhaiþ ..
     patàkà sàrdhadairghyeõa daõóastu pçthivãbhujàm .
     sapatàkadhvajasyàgre yadà hastaü parinyaset ..
     jayahasto dhvajo nàma nainaü sàmànyamarhati .
     vaü÷o'tha vàkulaþ ÷àlaþ pàlà÷a÷càmpakastathà ..
     naipo naimbo'thavà daõóastathà vairàjavàraõaþ .
     avaddhàdikasaüj¤ànàü varõaråpaprakà÷itaþ ..
     sarveùà¤caiva vaü÷astu daõóaþ sampattikàrakaþ ..>% a ka ca ña ta pa ya ÷àþ ..
     %<pratàpàya patàkàstu aùñàveva prakà÷itàþ .
     pa¤cahastàyatà hastapariõàhà jayàbhidhà ..
     jayà ca vijayà bhãmà capalà vaijayantikà .
     dãrdhà vi÷àlà lolà ca j¤eyà hastaikavçddhitaþ ..
     pariõàhe pàdavçddhiratha varõasya nirõayaþ .
     raktaþ ÷veto'ruõaþ pãta÷citro nãlo'tha karvuraþ ..
     kçùõa÷ceti patàkànàü varõaråpaprakà÷itaþ .
     avaddhàdikasaüj¤ànàmaùñànàmaùñakatrayam ..
     kalaso darpaõa÷candraþ padmakoùo yathàkramam .
     brahmakùattriyaviñ÷ådrajàtãnàü saüprakà÷itaþ ..
     gajàdiyuktà sà proktà jayantã sarvamaïgalà .
     gajaþ siüho hayo dbãpã caturõàü pçthivãbhujàm ..
     haüsàdiyuktà vij¤eyà ràj¤àü saivàùñamaïgalà .
     haüsaþ kekã ÷uka÷càso brahmàdãnàü yathàkramam ..
     càmaràdisamàyuktà sà j¤eyà sarvabuddhidà .
     càmara÷càsapakùàõi citravastraü tathà sitam ..
     caturõàü vedanayanapakùendugaõitakramàt .
     tadagre yadi vinyastaü patàkàdvitayaü bhavet ..
     iyaü hi sarvato bhadrà patàkà cakravartinaþ .
     tadbarõaþ pårbavajj¤eyaþ pramàõaü vidhibodhitam ..
     kànakaü ràjataü tàmraü nànàdhàtumayaü kramàt .
     kumbhàdikaü pra÷aüsanti patàkàgre mahãbhujàm ..
     tatràpi ratnavinyàso vidheyo ràjatakramaþ .
     caturbhirmakaràsyàdyairyuktà cet sarvasiddhidà .
     tadà ÷reyaskarã nàma sà patàkà vijàyate ..
     makaro'tha gajaþ siüho vyàghro vàjã mçgaþ ÷ukaþ .
     ÷uci÷ceti samuddiùñamàdityàdida÷à bhuvàm ..
     iti proktaþ patàkànàü nirõayaþ pçthivãbhujàm ..>% atha niùpatàkadhvajaþ .
     %<pårbavaddaõóaniyamastatra dairghye vi÷eùaõam .
     daõóaþ pakùàõi padma¤ca kumbha÷ca vihago maõiþ ..
     niùpatàko dhvajo ràj¤àü ùaóbhiretaiþ susaüsthitaiþ .
     jayaþ kapàlo vijayaþ kùetrantatra ÷ivaþ kramàt ..
     ràj¤aþ puruùamànena daõóamànaü prakãrtitam .
     årdhvàdhaþkramayogena taddaõóàdikamucyate ..
     kekã càso matsyaraïkastrividhànàü mahãbhujàm .
     dhvajàgreùu vidheyàni pakùàõi ÷riyamicchatàm ..
     padmaþ kumbha÷ca vihago maõi÷cava yathàkramàt .
     uparyuparito dheyo niùpatàke mahãbhujàm ..
     aùña ùoóa÷a dghàtriü÷accatuþùaùñidalàmbujam .
     vçttàùñadigdalai÷càóhyaþ kumbhaþ sampattikàrakaþ ..
     haüsa÷càsaþ ÷ukaþ kekã pakùiõa÷ca yathàkramam .
     vajra¤ca padmaràgacca nãlo vaidåryameva ca ..
     brahmakùattriyaviñ÷ådrajàtãnàü syàt yathàkramam .
     kanakaü rajataü yugmaü dbividhànàü mahãbhujàm ..
     niùpatàkadhvajàbjàdinirmàõe yoga iùyate .
     patàkà yadihàstyekà sarvàgre yogyavarõinã ..
     ayaü dhvajo vi÷àlàkhyo vij¤eya÷cakravartinaþ .
     tatraiva càmare yogye vij¤eyàþ sarvasampadaþ ..
     iti ràj¤àü samuddiùñamanyeùàü dhvaja ucyate .
     nordhvaü viü÷atihastebhyo na càrvàk da÷ahastakàt ..
     hastahastaikasaüvçddhyà dhvajo da÷avidho mataþ .
     sahasràdhipamàrabhya yàvat syàdayutàdhipaþ ..
     na sahasràdhipànnyåno dhvajadhàraõamarhati .
     api koñipaterj¤eyo dhvajo viü÷atihastakaþ ..
     tatràpi vastravarõàdinirõayaþ pårbavanmataþ .
     sthiratà citratà ceti niùpatàkadhvaje guõau ..
     yadetadubhayaü cihnamubhayoþ saüprakà÷itam .
     tatpramàõadhvaje j¤eyamapradhàne na nirõayaþ ..
     niùpatàkadhvajodde÷aþ prokto'yaü bhojabhåbhujà .
     etadvimçùya matimàn ciraü sukhamavàpnuyàt ..
     yo dambhàdathavàj¤ànàdvilaïghayati mànavaþ .
     sa viùãdati na÷yeta tasya kãrtiþ kulaü balam ..>% iti yuktikalpataruþ .. * .. màtsye .
     %<ghaõñàvitànavaratoraõacitrayuktaü nityotsavapramuditena janena sàrdham .
     yaþ kàrayet suragçhaü vidhivaddhvajàïkaü ÷rãstaü na mu¤cati sadà divi påjyate ca ..>% dhvajayaùñyàdimànamàha haya÷ãrùapa¤caràtram .
     %<dhvajavaü÷aþ prakartavyo nirvraõaþ saguõo dçóhaþ .
     tadårdhaü tàmrajaü cakraü såkùmaü kuryàddvijottama ! ..
     pràsàdasya ca vistàro mànaü daõóasya kãrtitam .
     dhvajayaùñirdevagçhe ai÷ànyàü di÷i de÷ikaiþ ..
     sthàpanãyàtha vàyavye sàmprataü dhvajamucyate .
     paññakàrpàsakùaumàdyairdhvajaü kuryàt su÷obhanam ..
     ekavarõaü vicitraü và ghaõñàcàmarabhåùitam .
     kiïkiõãjàlakopetaü varhipatravibhåùitam .
     ÷uklàdivarõairvipràdiþ kramàdbà kàrayet dhvajam ..
     daõóàgràddharaõãü yàvat hastaikaü vistareõa tu .
     mahàdhvajantu vikhyàtaü sarvakàmapradaü ÷ubham ..
     dhvajena rahito vipra pràsàdastu vçthà bhavet .
     påjàhomàdikaü sarvaü japàdyaü yat kçtaü naraiþ ..>% ÷ivasarvasve .
     %<devebhya÷ca gçhaü dadyàd vàhanairupa÷obhitam .
     turaïgameõa såryasya harasya vçùacihnitam ..
     viùõave garuóàïkantu durgàyai siühacihnitam .
     kàryaü dhvajapatàkàóhyamanyathà na katha¤cana ..>% garuóalakùaõamàha nàradapa¤caràtre .
     %<upendrasyàgrataþ pakùã guóàke÷aþ kçtà¤jaliþ .
     savyajànugato bhåmau mårdhàdau maõimaõóitaþ ..
     pakùijaïgho naràïghri÷ca tuïganàso naràïgakaþ .
     dvibàhuþ pakùayukta÷ca kartavyo vinatàsutaþ ..>% viùõudharmottare .
     %<pratipàdya dbijo dadyàt dhvajaü trida÷ave÷manaþ .
     nirdahatyà÷u pàpàni mahàpàtakajànyapi ..>% iti pratiùñhàtattvam .. * .. atha dhvajacihnavidhiþ .
     %<siühàråóhà dhvaje yasya nçpasya ripuhà umà .
     dvàrasthà påjyate vatsa ! na tasya ripujaü bhayam ..
     kapisaüsthà mahàmàyà sarva÷atruvinà÷inã .
     vçùe yathepsitaü dadyàt kalase ÷reya uttamam ..
     haüse vidyàrthakàmantu varhiõe sutamiùñadà .
     garutmagà mahàmàyà sarvarogavinà÷inã ..
     mahiùasthà mahàmàrãþ ÷amayet dhvajasaüsthità .
     karigà sarvakàryeùu nçpaiþ kàryà tri÷ålinã ..
     padmasthà carcikà raupyà dharmakàmàrthamokùadà .
     pretasthà sarvabhayahà nityaü pa÷unipàtanàt ..
     påjità devaràjendranãlotpalakaràvarà .
     bhavate siddhakàmasya cihnàgre saüvyavasthità ..
     gandhapuùpàrcitaü kçtvà vastrahemasucarcitam .
     phala÷àliyavasåcibardhamànaùibhåùitam ..
     ÷obhane ucchrayellagne patàkàü và manoramàm ..
     càmaraü kalasaü ÷aïkhamàtapatraü vitànakam .
     bhavate siddhakàmasya nçpasya phaladàyakam ..
     namo vi÷ve÷vari durge ! càmuõóe caõóahàriõi ! .
     dhvajaü samucchrayiùyàmi vasordhàràü sukhàvahàm ..>% atha dhvajadànavidhiþ . vi÷ve÷vara uvàca .
     %<yadyevaü sà mahàbhàgà brahmaviùõuparàparà .
     tadahaü ÷rotumicchàmi dhvajadànaü vidhànataþ ..
     agastya uvàca .
     yathà tvaü pçcchase vatsa ! tathà ÷ukreõa brahmaõi .
     pçùñaþ pårbaü tathà tena ÷ambhugãtaü prakà÷itam ..
     ÷ukrasya bhàvayuktasya tadahante mahàtmanaþ .
     kathayàmi yathànyàyaü dhvajadànaü mahàphalam ..
     ÷ukra uvàca .
     devyà dhvajapramàõantu vidhidattasya là¤chanam .
     dãyate ca yathà nàtha ! tada÷eùaü bravãhi naþ ..
     ã÷vara uvàca .
     aõóajaü kçmijaü vàpi dhvajaü ke÷avivarjitam .
     navaü sama¤ca ÷lakùõa¤ca pràsàdàddaõóavardhitam ..
     samaü ÷lakùõaü mçduü ÷ubhraü ÷ailaü và dhàtujaü hi và ..
     tasmin pañe likhet siühaü sarvalakùaõalakùitam .
     rocanà saha candreõa hemalekhàdyadårvayà ..
     pràsàdàddolamànantu kùitiü vistarataþ karam .
     dhvajàpàdena kartavyà dar÷ayeddikùu devatàþ ..
     sarvà vàhanalà¤chena là¤chitàþ sahajena ca .
     kiïkiõãcàmaropetà ghaõñàdarpaõa÷obhitàþ ..
     hutahomo mahàpràj¤aþ sahakàradalànvitàn .
     mahàmaïgala÷abdena devyàþ kumbhàn prapåjayet ..
     sugandhapuùpanaivedyayathàvibhavavistaraiþ .
     kanyakà bràhmaõàn bhojya dadhipàyasa÷arkaraiþ ..
     bhåtànàntu valiü dattvà tathà tamuparohayet ..
     sarvakàmànavàpnoti vidyàdharapatirbhavet .
     modate vividhàn bhogàn sarvavidyàrthapàragaþ ..
     athavà haimaü raupyaü và vàrkùaü pàrthiva÷ailajam .
     kàrayenmçgaràjantu mahàkarimadàpaham ..
     mahànakhakarotkhàtamuktàphalapadapradam .
     evaüvidhaü tataþ kçtvà navamyàü påjayecchivàm ..
     sopavàsaþ ÷ucirdakùaþ sarvasaïgavivarjitaþ .
     kanyakàþ påjayitvà tu vipràn vedavidastataþ ..
     devyà bhaktàþ sadàcàràstrikàlahavane ratàþ .
     te yathà÷aktitastoùpà dhvajàrohaõakarmaõi ..
     kanyà devyà svayaü proktàþ kanyàråpà tu÷ålinã .
     yàvadakùatayoniþ syàttàvaddevã suràrihà ..
     dvijo brahmà ÷ivo viùõuþ svakãyavratapàlakaþ .
     påjitaistaiþ sadà ÷ukra sarvadevàstu påjitàþ ..
     dãnàndhakçpaõànàntu annaü deyantu ÷aktitaþ .
     yathà sarvagatà devã taduddi÷yàkùayaü bhavet ..
     nànàbhaktàkùatadadhidårvàtatkaõikànvitam .
     valiü vai sarvabhåtebhyo da÷adikùu nivedayet ..
     vajraghoõà tathà japtvà aùñaviü÷àkùaràpi và .
     siühaü stambhe samàropya sarvamaïgala÷abditam ..
     vedadhvanimahàmantrakàlikàcaõóikàparam .
     nyasya siühaü paraü dhyàyedyàdç÷aü pårbakalpitam ..
     evantu vastrasaüvãtaü sarvàbharaõabhåùitam .
     devyà mahàdhvajaü nyasya ÷eùàõàmapi vinyaset ..
     brahmaviùõvindrarudràõàü somasåryadivaukasàm .
     dhvajadànaü mahàdànaü sarvadànottamaü matam ..
     yàvanno dãyate ÷ukra ! dhvajaþ pràsàdamårdhani .
     tàvattu na bhavedbatsa ! pràsàdo devavà¤chitaþ ..
     ÷ånyadhvajaü sadà bhåtà nànàgandharvaràkùasàþ .
     vidravanti mahàtmàno nànàvàdhà¤ca kurvate ..
     tasmàddevagçhadvàrapuraparùvatapattane .
     ucchritàþ ÷àntikàmàya dhvajàþ ÷ukra ! sadà hitàþ ..
     na hi cànyaddhvajadànàduttamaü bhàrate kvacit .
     dànamiùña¤ca puùña¤ca devyà dãpantathaiva ca ..
     anena vidhinà yastu dhvajaü ÷ukra ! nivedayet .
     sarvakàmànavàpnoti sa naraþ ÷ivatàü vrajet ..
     tasya dar÷anasambhàùàdapi pàparatà naràþ .
     vimuktàþ sarvapàpebhyo divaü yànti na saü÷ayaþ ..
     ràj¤à cànena vidhinà devãlà¤chanara¤jitàm .
     ÷aïkhacakravçùabhàrkùahaüsavarhiõavàraõaiþ .
     sàcàro bhaktimàsthàya dhvajayaùñiü samucchrayet .
     na tasya saïgare ÷ukra ! vyàdhayo na ca vairiõaþ .
     naiva ÷astravraõapãóà bhavecchàü sa samucchrayet ..>% iti devãpuràõam ..

#<dhvajadrumaþ>#, puü, (dhvaja iva unnato drumaþ . dãrghatvàt tathàtvam .) tàlavçkùaþ . màóavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dhvajapraharaõaþ>#, puü, (dhvajaü praharati nà÷ayati bhanaktãti . pra + hç + lyuþ . dhvajasya praharaõo và .) vàyuþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dhvajabhaïgaþ>#, puü, (dhvajasya meóhrasya bhaïgaþ .) klãvatvajanakarogavi÷eùaþ . tasya nidànaü yathà --
     %<atyamlalavaõakùàraviruddhà÷anabhojanàt .
     tathàmbupànàdbiùamàt piùñànnagurubhojanàt ..
     dadhikùãrànåpamàüsasevanàdbyàdhikarùaõàt .
     kalyàõãgamanàccàpi viyonigamanàdapi ..
     dãrgharomnãü cirotsçùñàü tathaiva ca rajasvalàm .
     durgandhàü duùñayoni¤ca tathaiva ca parisutàm ..
     ãdç÷ãü pramadàü mohàt yadi gacchati mànavaþ catuþpadàbhigamanàcchephasa÷càbhighàtataþ .
     adhàvanàcca meóhrasya ÷astradantanakhakùatàt ..
     kàùñhaprahàraniùpeùa÷åkànà¤ca niùevaõàt .
     retasa÷ca pratãghàtàt dhvajabhaïgaþ pravartate ..>% iti carakaþ .. * .. tasya cihnaü yathà --
     %<÷ukre ciràt prasicyeta ÷ukraü ÷oõitameva và .
     todo'tyarthaü vçùaõayormeóhraü dhåpàyatãva ca ..>% iti vàbhañaþ .. * .. api ca . taistairbhàvairahçdyai÷ca riraüsormanasi kùate . dhvajaþ patatyadho néõàü klaivyaü sadyaþ prajàyate .. bhakùyairamloùõalavaõairatimàtropasevitaiþ . saumyadhàtukùayàdduùñaþ klaivyaü tadaparaü smçtam .. ativyavàya÷ãlo yo na ca vàjikriyàrataþ . dhvajabhaïgamavàpnoti sa ÷ukrakùayahetukam .. asàdhyaü sahajaü klaivyaü marmacchedodbhava¤ca yat . asàdhyànàü vi÷iùñànàü kàryo vàjikaro vidhiþ .. tasya cikitsà yathà, vaidyake .
     %<suvarõàsuvatsà÷ubhàdhenudhanyàghçtaü yogayoge pra÷astaü saprastham .
     mçdau và daràgnau pacet pàka÷årastadà tejapatraü haridràsupiùñam ..
     vidhau ÷uddhihetau samustaü supiùñaü vidheyaü sugandhàya vçddhopade÷àt .
     samålà÷vagandhàsaprasthaü vicårõaü ÷ubhaü vàri dattvà guõaü vedayuktam ..
     yadà ÷eùabhåtaü tadà yogayoge pacet pàkavij¤o bhç÷aü darvicàlàt .
     pacedgàvidugdhaü ghçtasyàpi tulyaü vidàrãü saprasthàü tathà tena vaidyaþ ..
     tathà ÷àlmalãtoyadattaü saprasthaü vitàryàvatiùñhedghçtaü yogaràjaþ ..>%

#<dhvajavàn>#, [t] tri, (dhvajo'syàstãti . dhvaja + matup . masya vaþ .) ketanayuktaþ . bràhmaõo bràhmaõaü ghàtayitvà tasyaiva ÷iraþkapàlamàdàya tãrthànyanusa¤caret . yathà -- %<÷iraþkapàlã dhvajavàn bhikùàrthã karma vedayan . brahmahà dbàda÷àbdàni mitabhuk ÷uddhimàpnuyàt .. dhvajavàn kçtvà ÷ava÷irodhvajamiti manusmaraõàt anyacchiraþkapàlandaõóàgrasamàropitadhvaja÷abdavàcyaü gçhõãyàt ..>% iti mitàkùarà .. (dhvajaþ ÷auõóikavipaõipatàkà vidyate'syeti . ÷auõóikaþ . yathà, manuþ . 4 . 84 .
     %<na ràj¤aþ pratigçhõãyàdaràjanyaprasåtitaþ .
     sånàcakradhvajavatàü ve÷enaiva ca jãvatàm ..>%)

#<dhvajinã>#, strã, (dhvajo'styasyàþ . dhvaja + iniþ . ïãp .) senà . ityamaraþ . 2 . 8 . 78 .. (yathà, raghuþ . 7 . 40 .
     %<matsyadhvajà vàyuva÷àdvidãrõairmukhaiþ pravçddhadhvajinãrajàüsi .
     babhuþ pibantaþ paramàrthamatsyàþ paryàvilànãva navodakàni ..>%)

#<dhvajã>#, [n] puü, (dhvajo'styasyeti . dhvaja + %<ata iniñhanau .>% 5 . 2 . 115 .. iti iniþ .) bràhmaõaþ . parvataþ . rathaþ . sarpaþ . ghoñakaþ . iti medinã . ne, 77 .. mayåraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷auõóikaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, yàj¤avalkye . 1 . 141 .
     %<pratigrahe sånicakridhvajive÷yànaràdhipàþ ..>% dhvajavi÷iùñe, tri . yathà, mahàbhàrate . 1 . 226 . 28 .
     %<kçtàstrau ÷astrasampannau rathinau dhvajinàvapi ..>% cihnayukte ca . yathà, manuþ . 11 . 93 .
     %<suràpànàpanutyarthaü bàlavàsà jañã dhvajã ..>%)

#<dhvajotthànaü>#, klã, (dhvajasya indradhvajasya utthànam .) ÷akrotsavaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. etav bhàdra÷ukladbàda÷yàü bhavati . iti smçtiþ ..

@<[Page 2,812b]>@
#<dhvaõa>#, dhvàne . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüakaü-señ .) vakàrayuktaþ . dhvaõati mçdaïgaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<dhvana>#, t ka ÷abde . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràü paraü-akaü-señ .) dantyopadhaþ . bhàùavacàdãnàü prayogàdanyatra ÷abde dhvanàvityàdi yatra ÷råyate pràyeõa tatràvyakta÷abde iti bodhyam . dhvanayati mçdaïgaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<dhvana>#, mi rave . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüakaü-señ .) vakàrayuktaþ . mi, dhvanayati dhvànayati mçdaïgaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<dhvanaþ>#, puü, (dhvana dhvàne + bhàve bàhulakàt ap .) ÷abdaþ . iti bharatadviråpakoùaþ ..

#<dhvanamodã>#, [n] puü, (dhvanena ÷abdena modayatãti . muda + õiniþ .) bhramaraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<dhvaniþ>#, puü, (dhvananamiti . dhvana + %<khanikaùya¤jyasãti .>% uõàü 4 . 139 . iti iþ .) ÷abdaþ . ityamaraþ . 1 . 7 . 22 .. mçdaïgàdi÷abdaþ . yathà --
     %<÷abdo dhvani¤ca varõa÷ca mçdaïgàdibhavadhvaniþ .
     kaõñhasaüyogajanmàno varõàste kàdayo matàþ ..>% iti bhàùàparicchedaþ .. (dhanyate'sminniti . dhvana + adhikaraõe iþ .) uttamakàvyam . yathà --
     %<idamuttamamati÷ayini vyaïgye vàcyàddhvanirbudhaiþ kathitaþ ..>% iti kàvyaprakà÷aþ .. (yathàca sàhityadarpaõe . 4 . 2 -- 3 .
     %<vàcyàti÷ayini vyaïgye dhvanistat kàvyamuttamam .
     vàcyàdadhikacamatkàriõi vyaïgyàrthe dhanyate'sminniti vyutpattyà dhvanirnàmottamaü kàvyam ..
     bhedau dhvanerapi dvàvudãritau lakùaõàbhidhàmålau .
     avivakùitavàcyo'nyo vivakùitànyaparavàcya÷ca ..
     tatràvivakùitavàcyo nàma lakùaõàmålo dhvaniþ .
     lakùaõàmålatvàdevàtra vàcyamavivakùitaü vàdhitasvaråpam . vivakùitànyaparavàcyastvabhidhàmålaþ .
     ataevàtra vàcyaü vivakùitam . anyaparaü vyaïgyaniùñham . atra hi vàcyo'rthaþ svaråpaü prakà÷ayannava vyaïgyàrthasya prakà÷akaþ . yathà pradãpo ghañasya .
     abhidhàmålasya bahuviùayatayà pa÷cànnirde÷aþ ..>% asya bahavo bhedàþ santi . te tu tatraiva caturthaparicchede vistara÷o draùñavyàþ ..)

#<dhvanigrahaþ>#, puü, (graha + bhàve ap . dhvaneþ ÷abdasya graho grahaõaü yasmàt .) ÷rotram . iti trikàõóa÷eùaþ .. ÷abdaj¤àna¤ca ..

#<dhvanitaþ>#, tri, (dhvanyate smeti . dhvana + ktaþ .) ÷abditaþ . kçtasvanamçdaïgàdiþ . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . svanitaþ 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 94 .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 2 . 89 .
     %<samãraõasamàkãrõamuõóarandhràgranirgataiþ .
     dhvanitairanu÷ocantamivàvasthàü tathàvidhàm ..>%) dhvanikàvyayuktavàkyàdi÷ca ..

@<[Page 2,812c]>@
#<dhvaninàlà>#, strã, (dhvanyutpàdakaü nàlaü yasyàþ .) vãõà . veõuþ . kàhalaþ . iti medinã . le, 155 ..

#<dhvanivikàraþ>#, puü, (dhvanervikàraþ .) kàkuþ . ÷okabhayàdinà ÷abdavikçtiþ . iti hemacandraþ . 6 . 46 ..

#<dhvansa>#, u ë ïa gatau . bhraü÷e . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-àtmaü-gatau sakaü-bhraü÷e akaü-señ . uditvàt ktràveñ .) u, dhvaüsitvà dhvastvà . ë, adhvasat . ïa, dhvaüsate . bhraü÷aþ adhaþpatanam . iti durgàdàsaþ ..

#<dhvastaü>#, tri, (dhasyate smeti . dhansa bhraü÷e + ktaþ .) cyutam . galitam . ityamaraþ . 3 . 1 . 104 .. (yathà, bhàgavate . 7 . 2 . 30 .
     %<prakãrõake÷aü dhvastàkùaü rabhasà daùñadacchadam ..>%) naùñam . (yathà, pa¤cada÷yàm . 7 . 141 .
     %<kùudhayà pãóyamàno'pi na viùaü hyattumicchati .
     miùñànnadhvastatçójànannàmåóhastajjighatsati ..>%)

#<dhvà(dhmà)kùa>#, i kàïkùe . ghorarute . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-sakaü-akaü-ca señ .) ghorarutamiha tira÷càmeva ghora÷abdaþ . i, dhvà(dhmà)ïkùati kàkaþ . namadhyapàñhenaiva siddhe asyedanubandho vedeùåccàraõabhedàrthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<dhvà(dhmà)ïkùaþ>#, puü, (dhvà(dhmà)ïkùati uccaiþ rautãti . dhvà(dhmà)kùi ghorarute + ac .) kàkaþ . (yathà, mçcchakañike 9 aïke .
     %<÷uùkavçkùasthito dhvà(dhmà)ïkùa àdityàbhimukhastathà .
     mayi codayate vàmaü cakùurghorama÷aü÷ayam ..>%) matsyabhakùakapakùã . ityamaraþ . 3 . 3 . 218 .. takùakaþ . bhikùukaþ . iti medinã . ùe, 16 ..

#<dhvàïkùajaïghà>#, strã, (dhvàïkùasya jaïgheva àkçtiryasyàþ .) kàkajaïghà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dhvàïkùajambåþ>#, strã, (dhvàïkùaþ kàkastadbat kçùõavarõà jambåþ . yadbà, dhvàïkùapriyà jambåþ .) kàkajambåþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dhvàïkùatuõóã>#, strã, (dhvàïkùasya tuõóamivàkçtiþ phale'styasyàþ . dhvàïkùatuõóa + ac . tato ïãù .) kàkanàsàlatà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dhvàïkùadantã>#, strã, (dhvàïkùasya danta ivàkçtirastyasyàþ . ac . ïãù .) kàkatuõóã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dhvàïkùanakhã>#, strã, (dhvàïkùasya nakhamivàkçtirastyasyàþ . ac . ïãù .) kàkatuõóã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dhvàïkùanàmnã>#, strã, (dhvàïkùasya nàma nàma yasyàþ .) kàkodumbarikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dhvàïkùanà÷inã>#, strã, (dhvàïkùaü nà÷ayatãti . na÷a + õini . ïãp .) hapuùà . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<dhvàïkùanàsà>#, strã, (dhvàïkùasya nàsà iva phalamasyàþ .) kàkanàsàlatà . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 2,813a]>@
#<dhvàïkùanàsikà>#, strã, (dhvàïkùasya nàsikà iva phalamasyàþ .) kàkanàsàlatà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dhvàïkùapuùñaþ>#, puü, (dhvàïkùeõa kàkena puùñaþ pratipàlitaþ .) kokilaþ . iti hàràvalã . 44 ..

#<dhvàïkùamàcã>#, strã, (dhvàïkùàn kàkàn ma¤cate påjayati phaladàneneti . ma¤ca påjàyàm + aõ . gauràditvàt ïãù .) kàkamàcã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dhvàïkùavallã>#, strã, (dhvàïkùavat vallã latà .) kàkanàsà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dhvàïkùàdanã>#, strã, (adyate bhakùyate yà sà . ada + lyuñ . striyàü ïãp . dhvàïkùàõàü kàkànàmadanã .) kàkatuõóã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dhvàïkùàràtiþ>#, puü, (dhvàïkùàõàmaràtiþ ÷atruþ .) pecakaþ . iti halàyudhaþ ..

#<dhvàïkùã>#, strã, (dhvàïkùavadàkçtirastyasyàþ . ac . ïãù .) kakkolikà . iti medinã . ùe, 16 ..

#<dhvàïkùolã>#, strã, kàkolã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<dhvànaþ>#, puü, (dhvana + bhàve dha¤ .) ÷abdaþ . ityamaraþ . 1 . 7 . 22 .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 3 . 18 .
     %<÷a÷àmàkranditadhvàno na ca cauro vyabhàvyata ..>%)

#<dhvàntaü>#, klã, (dhvana + %<kùubdhasvàntadhvànteti .>% 7 . 2 . 18 . iti ktapratyayena nipàtanàt sàdhuþ .) andhakàraþ . ityamaraþ . 1 . 8 . 3 .. (yathà, bhàgavate . 3 . 8 . 24 .
     %<phaõàtapatràyutamårdharatnadyubhirhatadhvàntayugàntatoye ..>%)

#<dhvàntavittaþ>#, puü, (dhvànte andhakàre vittaþ prathitaþ .) khadyotaþ . iti ÷abdaratnàralã ..

#<dhvànta÷àtravaþ>#, puü, (dhvàntasya ÷àtravaþ .) ÷yoõàkavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. såryacandràgnaya÷ca ..

#<dhvàntàràtiþ>#, puü, (dhvàntasya aràtiþ .) såryaþ . iti hemacandraþ . 2 . 10 .. candràgnã ca ..

#<dhvàntonmeùaþ>#, puü, (dhvànte unmeùaþ prakà÷o yasya .) khadyotaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<dhvç>#, kauñilye . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-aniñ .) vakàropadhaþ . kauñilyamiha kuñilãkaraõam . dhvarati tçõaü vàyuþ . iti durgàdàsaþ ..

#<na>#

#<na>#, nakàraþ . tavargapa¤camavarõaþ vya¤janaviü÷avarõa÷ca . asyoccàraõasthànaü dantaþ . iti vyàkaraõam .. (yathà, ÷ikùàyàm . 17 . %<dantyà ëtulasàþ smçtàþ ..>%) tatparyàyaþ . meùaþ 2 dãrghã 3 sauriþ 4 . iti bãjàbhidhànam .. tatsvaråpam . yathà --
     %<nakàraü ÷çõu càrvaïgi ! koñividyullatàkçtim .
     pa¤cadevamayaü varõaü svayaü paramakuõóalã ..
     pa¤capràõàtmakaü varõaü hçdi bhàvaya pàrvati ! ..>% iti kàmadhenutantram ..
     %<vàmataþ kuõóalã rekhà årdhvàdhaþkramataþ sthità .
     candrasåryàgniråpà sà màtrà vàõã prakãrtità ..>% tasya dhyànaü yathà, varõoddhàratantre .
     %<dhyànamasya nakàrasya vakùyate ÷çõu bhàvini ! .
     dalità¤janavarõàbhàü lalajjihvàü sulocanàm ..
     caturbhujàü koñaràkùãü càrucandanacarcitàm .
     kçùõàmbaraparãdhànàmãùaddhàsyamukhãü sadà ..
     evaü dhyàtvà nakàrantu tanmantraü da÷adhà japet ..>% asya nàmàni yathà --
     %<no garjinã kùamà saurirvàruõã vi÷vapàvanã .
     meùa÷ca savità netraü danturo nàrado'¤janaþ ..
     årdhvacàmã dviraõóa÷ca vàmapàdàïgulermukham .
     vainateyastutirvartmastaraõirvàliràgamaþ ..
     vàmano jvàlinã dãrgho nirãhaþ sugatirviyat .
     ÷abdàtmà dãrghaghoõà ca hastinàpuramecakau ..
     girinàyakanãlau ca ÷ivo'nàdirmahàmatiþ ..>% iti nànàtantra÷àstram .. (anubandhavi÷eùaþ . yathà, kavikalpadrume . %<naþ svàdiþ po mucàdiþ .>% iti .. kàvyàdau asya prathamaprayoge phalaü yathà, vçtraratnàkarañãkàyàm .
     %<do dhaþ saukhyaü mudaü naþ sukhabhayamaraõakle÷aduþkhaü pavargaþ ..>%)

#<na>#, vya, niùedhaþ . (yathà, manuþ . 6 . 47 .
     %<ativàdàüstitikùeta nàvamanyeta ka¤cana .
     nacemaü dehamà÷ritya vairaü kurvãta kenacit ..>%) upamà . iti medinã . ne 1 .. àdyasya paryàyaþ . nahi 2 a 3 no 4 abhàvaþ 5 . ityamaraþ . 3 . 4 . 11 .. anà 6 nà 7 . iti bharataþ .. na¤artha÷ca ..

#<naü÷ukaþ>#, tri, (na÷yatãti . na÷a + %<pacina÷yorõukankanumau ca .>% uõàü 2 . 30 . iti õukan numàgama÷ca .) nà÷akaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<naüùñà>#, [ç] tri, (na÷a + tçc . %<masjina÷orjhali .>% 7 . 1 . 60 . iti num .) nà÷à÷rayaþ . iti na÷adhàtostçõi nunàgamaniùpannaþ ..

#<naþ>#, puü, (namatãti . nama + anyeùvapãti óaþ .) sugataþ . bandhaþ . dbiraõóaþ . stutaþ . iti medinã . ne, 1 .. ratnam . ityekàkùarakoùaþ .. dvitãyàcaturthãùaùñhãbahuvacanàntasyàsmacchabdasya sàntaråpo'ya¤ca .. (yathà, mugdhabodhe .
     %<puùõàtu vo no'pi harirghanaü vo dadàtu no hantva÷ubhàni vo naþ ..>%)

#<naþkùudraþ>#, tri, (nasà nàsikayà kùudraþ .) kùudranàsikaþ . iti hemacandraþ . 3 . 115 ..

#<nakuñaü>#, klã, nàsikà . iti ÷abdamàlà ..

#<nakulaþ>#, puü, (nàsti kulaü yasya . %<nabhràõnapàditi .>% 6 . 3 . 75 . iti na¤o na lopàdi .) jantuvi÷eùaþ . neula . iti vejã iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . piïgalaþ 2 sarpahà 3 babhruþ 4 . iti hemacandraþ . 4 . 368 .. såcãvadanaþ 5 sarpàriþ 6 lohitànanaþ 7 . (yathà, mahàbhàrate . 12 . 15 . 20 .
     %<sattvaiþ sattvà hi jãvanti durbalairbalavattaràþ .
     nakulo måùikànatti vióàlo nakulantathà .
     vióàlamatti ÷và ràjan ! ÷vànaü vyàlamçgastathà ..>%) tasya màüsaguõàþ . picchilatvam . vàtanà÷itvam . ÷leùmapittakàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. pàõóuràjasya caturthaputtraþ sa màdrãgarbhe a÷vinãkumàràbhyàü jàtaþ . iti mahàbhàratam .. puttraþ . iti ÷abdamàlà .. ÷ivaþ . thathà, vidagdhamukhamaõóane .
     %<yudhiùñhirasya yà kanyà nakulena vivàhità .
     påjità sahadevena sà kanyà varadà bhavet ..>% kularahite, tri ..

#<nakulàóhyà>#, strã, (nakulena nakulagandhena àóhyà pracurà .) gandhanàkulã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nakulã>#, strã, (nakula + ïãù .) kukkuñã . màüsã . iti medinã . le, 100 .. ÷aïkhinã . iti dharaõiþ .. kuïkumam . iti hemacandraþ .. hakàraþ . iti bãjàbhidhànam .. nakulasya bhàryà ca ..

#<nakulã÷aþ>#, puü, (nakulyà ã÷aþ .) bhairavavi÷eùaþ . yathà, pãñhamàlàyàm .
     %<nakulã÷aþ kàlipãñhe dakùapàdàïgulã mama ..>% hakàraþ . yathà --
     %<hakàro nakulã÷o'pi haüsaþ pràõo'ïku÷aþ priye ! .
     mahe÷o nakulã caiva varàho gaganaü raviþ ..
     liïgaü ÷ånyo mahà÷ånyaþ pràõa÷ca parame÷vari ! ..>% iti hakàraparyàye bãjàbhidhànam ..

#<nakuleùñà>#, strã, (nakulànàmiùñà priyà .) ràsnà . ityamaraþ . 2 . 4 . 115 .. bhedanàrha iti bhàùà . etatparyàyo yathà --
     %<nàkulã surasà nàgasugandhà gandhanàkulã .
     nakuleùñà bhujaïgàkùã sarpàïgã viùanà÷inã ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<nakva>#, ka nà÷ane . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüparaü-sakaü-señ .) kopadhaþ . nà÷anaü naùñãkaraõam . ka, nakvayati pàpaü gaïgà . iti durgàdàsaþ ..

#<naktaü>#, [m] vya, rajanau . ityamaraþ . 3 . 4 . 6 .. (yathà, màghe . 1 . 21 .
     %<rathàïgapàõeþ pañalena rociùàmçùitviùaþ saüvalità virejire .
     calatpalà÷àntaragocaràstarostuùàramårteriva naktamaü÷avaþ ..>%)

#<naktaü>#, klã, (naja + ktaþ .) ràtriþ . lakùaõayà naktavratam . yathà --
     %<upavàsàt paraü bhaikùaü bhaikùàt paramayàcitam .
     ayàcitàt paraü naktaü tasmànnaktena vartayet ..
     devaistu bhuktaü pårbàhõe madhyàhne çùibhistathà .
     aparàhõe pitçbhirbhuktaü sandhyàyàü guhyakàdibhiþ ..
     sarvavelàmatikramya nakte bhuktamabhojanam .
     vàmàcàro mahàdevo naktenaivoddharennçõàm ..>% iti devãpuràõam .. vratavi÷eùaþ . yathà --
     %<da÷amyà¤caikabhaktantu ÷uddhacitto dçóhavrataþ .
     naktaü vàpi tathà kçtvà da÷amyàü niyataþ sadà ..
     kriyate càsamarthena naktamekàda÷ãdine .
     nakte càpi vidhiþ proktaþ phalàhàre tathaiva ca ..
     divasasyàùñame bhàge mandãbhåte divàkare .
     naktaü tacca vijànãyàt na naktaü ni÷i bhojanam ..
     nakùatradar÷anànnaktaü gçhasthena vidhãyate .
     yaterdinàùñame bhàge ràtrau tasya niùedhanam ..>% iti màtsye ekàda÷ãmàhàtmyam .. * .. atha naktavratam . tathà ca skandapuràõe .
     %<pradoùavyàpinã gràhyà sadà naktadrate tithiþ .
     udayàttu tadà påjyà harernaktavrate tithiþ ..>% niyama÷ca sàmànyavratadharmatvenoktaþ .
     %<brahmacaryaü tathà ÷aucaü satyamàmiùavarjanam ..>% ityàdirgràhyaþ .. naktalakùaõa¤ca bhaviùyadevãpuràõayoþ .
     %<haviùyabhojanaü snànaü satyamàhàralàghavam .
     agnikàryamadhaþ÷ayyàü naktabhojã sadàcaret ..>% evaü naktavratasya gurutvena pràguktavàyupuràõavacane naktamiti haviùyànnàdibhojanasya kàlaparaü na tu naktavrataparaü tathàtve uttarottaraguruvratopade÷aprastàve tadanantaraü kevalaü haviùyànnopade÷ànupapatteþ . smçtiþ .
     %<naktaü ni÷àyàü kurvãta gçhastho vidhisaüyutaþ .
     yati÷ca vidhavà caiva kuryàttat sadivàkaram ..
     sadivàkarantu tat proktamantime ghañikàdvaye .
     ni÷ànaktantu vij¤eyaü yàmàrdhe prathame sadà ..>% màrkaõóeyaþ .
     %<ekabhaktena naktena tathaivàyàcitena ca .
     upavàsena dànena naivàdbàda÷iko bhavet ..>% atra viùõupåjàpàraõayoraïgàntaràpekùayà pràdhànyamavagamyate . ànukalpike'pi àva÷yakatvàt . ityekàda÷ãtattvam .. * .. sauranaktakàlo yathà --
     %<ku÷amålaü yavamàtraü svacchàyàdviguõe kùaõe .
     bhakùyaü mitaudanaü naktaü ÷uddhopavasanaü tathà ..>% iti vidhànasaptamãprakaraõe tithyàditattvam .. (mahàdevaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 93 .
     %<naktaü kali÷ca kàla÷ca makaraþ kàlapåjitaþ ..>% puü, pçthoþ puttraþ . yathà, brahmàõóe . 36 .
     %<pçtho÷càpi suto nakto naktasyàpi gayaþ smçtaþ ..>%)

#<naktakaþ>#, puü, (naktamiva kàyati malinatayeti . kai + kaþ . yadvà, naja + kta . tataþ svàrthe kan .) karpañaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. nyàkóà iti bhàùà ..

#<naktacàrã>#, [n] puü, (nakte ràtrau caratãti . cara + õiniþ .) vióàlaþ . pecakaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. ràkùasaþ .. ràtricaramàtre, tri ..

#<nakta¤caraþ>#, puü, (naktaü caratãti . cara + %<careùñaþ .>% 3 . 2 . 16 . iti ñaþ .) ràkùasaþ . iti halàyudhaþ .. gugguluþ . iti jañàdharaþ .. cauraþ . pecakaþ . (ràtricaramàtre, tri . yathà, màrkaõóeyapuràõe . 29 . 20 .
     %<nakta¤carebhyo bhåtebhyo balimàkà÷ato haret ..>%)

#<naktamàlaþ>#, puü, (naktaü ràtrau à samyakprakàreõa alati paryàpnotãti . à + ala + ac .) kara¤javçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 47 .. (yathà, raghuþ . 5 . 42 .
     %<sa narmadàrodhasi sãkaràrdrairmarudbhirànartitanaktamàle ..>%)

#<naktamukhà>#, strã, (naktaü naktavratàïgaü mukhaü àdibhàgo yasyàþ .) ràtriþ . iti halàyudhaþ ..

#<naktavrataü>#, klã, (nakte ràtrau bhojanaråpaü yadvratam .) divàbhojanàbhàvavi÷iùñaràtribhojanam . yathà,
     %<haviùyabhojanaü snànaü satyamàhàralàghavam .
     agnikàryamadhaþ÷ayyàü naktabhojã ùaóàcaret ..>% iti bhaviùyapuràõam ..

#<naktà>#, strã, (aniùñakàritvàt naktavat malinatvamastyasyeti . ac . ñàp .) kalikàrã . iti ràjanirghaõñaþ .. ã÷alàïgalà iti bhàùà .. (kalikàrã÷abde'syà vivaraõaü j¤àtavyam ..)

#<nakraü>#, klã, (nakravat àkçtirastyasyeti . ac .) agradàru . jhàõakàñha iti bhàùà . nàsikà . iti medinã . re, 52 ..

#<nakraþ>#, puü, (na kràmati dårasthalamiti . krama + anyeùvapãti óaþ . nabhràóiti nalopo na .) kumbhãraþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 21 .. (yathà, pa¤catantre . 3 . 43 .
     %<nakraþ svasthànamàsàdya gajendramapi karùati .
     sa eva pracyutaþ sthànàt ÷unàpi paribhåyate ..>% makaraþ . thayà, kàdambaryàm . %<tathà cennàcareyaü nayeta nakraketanaþ kùaõenaikenàkãrtanãyàü da÷àü janaü cainam ..>% gràhaþ . yathà, raghuþ . 16 . 55 .
     %<sa tãrabhåmau vihitopakàryàmànàyibhistàmapakçùñanakràm ..>%)

#<nakraràjaþ>#, puü, (nakràõàü kumbhãràdãnàü ràjà ÷reùñhatvàt . %<ràjàhaþsakhibhyaùñac .>% 5 . 4 . 91 . iti ñac .) jalajantuvi÷eùaþ . hàïgara iti bhàùà . tatparyàyaþ . gràhaþ 2 jalakiràñaþ 3 jalàñakaþ 4 . iti hàràvalã . 77 ..

#<nakrà>#, strã, (nakravadàkçtirastyasyà iti ac . ñàp .) nàsikà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<nakùatraü>#, klã, (nakùati ÷obhàü gacchati sthànàt sthànàntaraü gacchati và . nakùa gatau + %<aminakùiyajivadhipatibhyo'tran .>% uõàü . 3 . 105 . iti atran .) muktà . iti ràjanirghaõñaþ . tàrà . tatparyàyaþ . çkùam2 bham3 tàrà4 tàrakà5 uóu 6 . ityamaraþ . 1 . 3 . 21 . tàrakam 7 . iti ÷à÷vataþ .. tàraþ 8 . iti vyàóiþ .. dàkùàyaõyaþ . tàstu a÷vinã 1 bharaõã 2 kçttikà 3 rohiõã 4 mçga÷iraþ 5 àrdrà 6 punarvasuþ 7 puùyaþ 8 a÷leùà 9 maghà 10 pårbaphalgunã 11 uttaraphalgunã 12 hastà 13 citrà 14 svàtiþ 15 vi÷àkhà 16 anuràdhà 17 jyeùñhà 18 målà 19 pårbàùàóhà 20 uttaràùàóhà 21 ÷ravaõà 22 dhaniùñhà 23 ÷atabhiùà 24 pårbabhàdrapadà 25 uttarabhàdrapadà 26 revatã 27 ityamaraþ jyotiùa÷ca .. età abhijità saha aùñàviü÷atinakùatràõi bhavanti .. * .. àsàü krameõàdhidevatà yathà . a÷vi-1 yama-2 dahana-3 kamalaja-4 ÷a÷i-5 ÷ålabhçt-6 aditi-7 jãva-8 phaõi-9 pitaraþ-10 . yonya-11 ryyama-12 dinakçt-13 tvaùñç-14 pavana-15 ÷akràgni-16 mitrà÷ca 17 .. ÷akro 18 nirçti 19 stoyam 20 vi÷vaviri¤cã 21 hari-22 rvasu-23 rvaruõaþ-24 . ajapado 25 'hibradhnaþ 26 påùà 27 cetã÷varà bhànàm .. * .. àsàü gaõà yathà .
     %<ugraþ pårbamaghàntakàþ 11 . 20 . 25 . 10 .
     2 . dhruvagaõastrãõyuttaràõi svabhå-12 . 21 . 26 .
     4 . rvàtàdityaharitrayaü caragaõaþ 15 . 7 . 12 .
     23 . 24 . puùyà÷vihastà 8 . 1 . 13 . laghuþ .
     citràmitramçgàntyabham 14 . 17 . 5 . 27 .
     mçdugaõastãkùõo'hirudrendrayuk 9 . 6 . 18 . 19 .
     mi÷ro'gniþ savi÷àkhabhaþ . 3 . 16 . ÷ubhaphalàþ sarve svakçtye gaõàþ .. * ..>% adhomukhanakùatràõi yathà .
     %<a÷leùa-9 vahni-3 yama-2 pitrya-10 vi÷àkha-16 yuktam pårbàtrayam 11 . 20 . 25 ÷atabhiùà 24 ca navàpyuóåni .
     etànyadhomukhagaõàni ÷ivàni nityaü vidyàrghyabhåmikhananeùu ca bhåùitàni .. * ..>% svanakùatràvadhinakùatràõàü janmasampadàdikathanaü yathà -- janma sampadvipat kùemaþ pratyariþ sàdhako vadhaþ . mitraü paramamitra¤ca janmabhàcca punaþ punaþ .. sarvamaïgalakàryàõi triùu janmasu kàrayet . vivàda÷ràddhabhaiùajyayàtràkùauràõi varjayet .. yàtràyàü pathi bandhanaü kçùi vidhau sarvàrthanà÷o bhavet bhaiùajye maraõaü tathà suniyataü dàho gçhàrambhaõe . kùaure rogasamàgamo bahuvidhaþ ÷ràddhe'rthanà÷astathà vàde buddhivinà÷anantvaribhayaü pràpnotyasau janmabhe .. nakùatrotpannarogeùu bhogàdi yathà --
     %<janmàdhàne nidhanabhe pratyarau ca vipatkare .
     yadi vyàdhiþ samutpannaþ kle÷àya maraõàya và ..
     kçttikàsu yadà vyàdhirnçõà¤ca pratipadyate .
     navaràtraü bhavet pãóà triràtraü rohiõãùu ca ..
     mçga÷ãrùe pa¤caràtramàrdràyàü mucyate'subhiþ ..
     punarvasau tathà puùye saptaràtraü vidhãyate .
     navaràtraü tathà÷leùe màsamekaü maghàsu ca ..
     dbau màsau pårbaphalgunyàmuttaràsu tripa¤cakam .
     hasteùu saptame mokùa÷citràyàmardhamàsakam ..
     màsadbayaü tathà svàtyàü vi÷àkhe dinaviü÷atim .
     maitre caiva da÷àhàni jyeùñhàyàmardhamàsakam ..
     måle na jàyate mokùaþ pårbàùàóhe tripa¤cakam .
     uttarà dinaviü÷atyà ÷ravaõe dvau ca màsakau ..
     dhaniùñhàyàmardhamàsaü vàruõyà¤ca da÷àhakam .
     na ca bhàdrapade mokùa uttaràsu tripa¤cakam ..
     revatyàü dinaviü÷atyà càhoràtraü tathà÷vinã .
     pràõairvimucyate nityaü bharaõyàü nàtra saü÷ayaþ ..
     kau÷ikena sadàdiùñà nakùatravyàdhisambhavàþ .
     nakùatre pratikartavyaü nakùatrapathajànatà ..>% nakùatracaturbhàgabodhakàni catvàri nàmàdyakùaràõi yathà . a i u e 3 . o va vi vu 4 . ve vo ka ki 5 . ku gha ïa cha 6 . ke ko ha hi 7 . hu he ho óa 8 . ói óu óe óo 9 . ma mi mu me 10 . mo ña ñi ñu 11 . ñe ño pa pi 12 . pu ùa õa ñha 13 . pe po ra ri 14 . ru re ro ta 15 . ti tu te to 16 . na ni nu ne 17 . no ya yi yu 18 . ye yo bha bhi 19 . bhu dha pha óha 20 . bhe bho ja ji 21 . ju je jo kha . ø abhijit . khi khu khe kho 22 . ga gi gu ge 23 . go ÷a ÷i ÷u 24 . ÷e ÷o da di 25 . du tha jha ¤a 26 . de do ca ci 27 . cu ce co la 1 . li lu le lo 2 . ç ë yukta÷càkàrayuktena j¤eyaþ . hnasvena dãrgho j¤eyaþ . tàlavya÷akàreõa dantyasakàro j¤eyaþ . iti jyotistattvam ..

#<nakùatrakàntivistàraþ>#, puü, (nakùatràõàü kàntistasyà vistàro yatra .) dhavalayàvanàlaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nakùatracakraü>#, klã, (nakùatràõàü cakraü yatra .) mantragrahaõoktaùañcakràntargatacakravi÷eùaþ . tathà ca bçhacchrãkrame .
     %<uttaràddakùiõàgràntu rekhàü kuryàccatuùñayãm .
     da÷a rekhàþ pa÷cimàgràþ kartavyà vãravandite ! ..
     akàràdikùakàràntàn dvicandravahnivedakàn .
     bhåmãndunetracandràü÷ca a÷leùàntaü khagau priye ! ..
     dvibhånetranetrayugmàü÷cendunetràgnicandrakàn .
     maghàdijyeùñhaparyantaü dbitãyaü navatàrakam ..
     vahnibhåmãnducandràü÷ca yugmendunetravahnikàn .
     vedena bhedità varõà revatyaü÷agatàþ kramàt ..>% nibandhe .
     %<pårbottaràtraya¤caiva bharaõyàrdrà ca rohiõã .
     imàni mànuùàõyàhurnakùatràõi manãùiõaþ ..
     jyeùñhà ÷atabhiùàmålàdhaniùñhà÷leùakçttikàþ .
     citràmaghàvi÷àkhàþ syustàrà ràkùasadevatàþ ..
     a÷vinã revatã puùyaþ svàtã hastaþ punarvasuþ .
     anuràdhà mçga÷iraþ ÷ravaõà devatàrakàþ ..>% tathà .
     %<svajàtau paramà prãtirmadhyamà bhinnajàtiùu .
     rakùomànuùayornà÷o vairaü dànavadevayoþ ..>% gaõàpavàdamàha gavàkùatantre .
     %<praõavastryakùarã màyà vyomavyàpã ùaóakùaraþ .
     pràsàdo bahuråpã ca sapta sàdhàraõàþ smçtàþ ..>% ÷àradàyàm .
     %<janma sampat vipat kùemaþ pratyariþ sàdhako vadhaþ .
     mitraü paramamitra¤ca janmàdãni punaþ punaþ ..>% janmatripa¤casaptàni varjanãyàni nakùatràõi . tathà ca ràghavabhaññaþ . %<rasàùñanavabhadràõi yugayugmagatànyapi . itaràõi na bhadràõi nakùatràõi ..>% svanakùatràdevanakùatraü gaõanãyam . tadaj¤àne svanàmàdyakùarasambandhinakùatràdgaõanãyam . tathà ca .
     %<pràdakùiõyena gaõayet sàdhakàdyakùaràt sudhãþ ..>% iti tantrasàraþ ..

#<nakùatranemiþ># puü, (nakùatrasya nakùatracakrasya nemiriva .) viùõuþ . yathà, (mahàbhàrate . 13 . 149 . 60 .
     %<nakùatranemirnakùatrã kùamaþ kùàmaþ samãhanaþ ..>% %<nakùatraistàrakaiþ sàrdhaü candrasåryàdayo grahàþ . vàyvàkà÷amayairbaddhairnibaddhà dhruvasaüj¤itaiþ .. sa jyotiùàü cakraü bhràmayaüstàràmayasya ÷i÷umàrasya pucchade÷e dhruvastasya ÷i÷umàrasya hçdaye jyoti÷cakrasya nemivat pravartakaþ sthito viùõuriti nakùatranemiþ ÷i÷umàravarõane viùõuhçdayamiti ÷ruteþ ..>% iti ÷àïkarabhàùyam ..) candraþ . dhruvaþ . revatyàü strã . iti medinã . me, 63 ..

#<nakùatrapaþ>#, puü, uóupaþ . candraþ . nakùatraü pàtãti vyutpattyà . (nakùatra + pà + kaþ ..)

#<nakùatrapuruùaþ>#, puü, (nakùatraiþ puruùa iva .) vratavi÷eùaþ . yathà --
     %<÷råyatàü kathayiùyàmi nakùatrapuruùavratam .
     nakùatràïgàõi devasya yàni yànãha nàrada ! ..
     målarkùaü caraõau viùõorjaïghe dve rohiõã sthità .
     dve jànunã tathà÷vinyau saüsthite råpadhàriõaþ ..
     àùàóhe dve tathà corå guhyasthaü phalgunãdvayam .
     kañisthàþ kçttikà÷caiva vàsudevasya saüsthitàþ ..
     proùñhapadyadvayaü pàr÷vaü kukùibhyàü revatã sthità .
     uraþsaüsthà tvanuràdhà ÷raviùñhà pçùñhasaüsthità ..
     vi÷àkhà bhujayorhastaþ karadbayamudàhçtam .
     punarvasurathàïgulyo nakhàþ sarvaü tathocyate ..
     grãvàsthità tathà jyeùñhà ÷ravaõaþ karõayoþ sthitaþ .
     mukhasaüsthastathà puùyaþ svàtirdantàþ prakãrtitàþ ..
     hanå dve vàruõa÷cokto nàsà paitryamudàhçtam .
     pràjàpatya¤ca netràbhyàü råpadyàmnaþ pratiùñhitam ..
     ÷iro raudrastathà caiva nakùatràïgamidaü hareþ .
     vidhànaü saüpravakùyàmi yathàyogena nàrada ! ..
     saüpåjito hariþ kàmàn vidadhàti yathepsitàn .
     caitre màsyasitàùñamyàü yadà målagataþ ÷a÷ã ..
     bhagavantaü saha lakùmyà påjayecca vidhànataþ .
     nakùatrasannidhau dadyàdbiprendràya ca bhojanam ..
     jànunã cà÷vinãyoge påjayedatha bhaktitaþ .
     dohade ca haviùyànnaü pårbavaddbijabhojanam ..
     àùàóhàbhyàü tathà dbàbhyàü dvàvårå påjayedbudhaþ .
     salilaü ÷i÷iraü tatra dohade ca prakãrtitam ..
     phalgunãdvitaye guhyaü påjanãyaü vicakùaõaþ .
     dohade ca payo gavyaü deya¤ca dvijabhojanam ..
     kçttikàsu kañiþ påjyà sopahàrairjitendriyaiþ .
     deya¤ca dohade viùõoþ sugandhikusumodakam ..
     pàr÷ve bhàdrapadàyugme påjayitvà vidhànataþ .
     guóaü sa÷àlikaü dadyàddohade devaprãtidam ..
     dbe kukùã revatãyoge dohade ÷uddhamodakam .
     anuràdhàsu jañharaü kulatthàüstatra dohade ..
     ÷raviùñhàyàü tathà pçùñhaü ÷àlibhakta¤ca dohade .
     puùye mukhaü påjayeta dohade ghçtapàyasam ..
     svàtiyoge ca da÷anàn dohade tila÷aktunã .
     bhujayugmaü vi÷àkhàsu dohade paramodanam ..
     haste hastau tathà påjyau yàvakaü dohade smçtam .
     punarvasàvaïgulã÷ca pañolaü tatra dohade ..
     dàtavyaü ke÷avaprãtyai bràhmaõasya ca bhojanam .
     hanå ÷atabhiùàyàü vai påjayettu prayatnataþ ..
     priyaïgurakta÷àlyannaü dohada¤ca madhudviùaþ .
     maghàsu nàsikà påjyà madhu dadyàcca bhojanam mçgottamàïge nayane mçgamàüsa¤ca dohade .
     citràyoge lalàña¤ca dohade càru bhojanam ..
     bharaõãùu ÷iraþ påjyaü càru bhakta¤ca dohade .
     sampåjanãyà vidbadbhiràrdràyoge ÷iroruhàþ ..
     vipràü÷ca bhojayedbhaktyà dohade ca guóàrdrakam .
     nakùatrayogeùveteùu saüpåjya jagataþ patim ..
     tatastu dakùiõàü dadyàt strãpuüso÷càru vàsasam chatropànadyuga¤caiva sapta dhànyàni kà¤canam ..
     ghçtapàtra¤ca gàü dogdhrãü bràhmaõàya nivedayet .
     pratinakùatrayogena påjanãyà dvijàtayaþ ..
     nakùatraj¤àya vipràya pçthagdadyàcca dakùiõàm .
     nakùatrapuruùàkhyaü hi vratànàü vratamuttamam ..
     evaü vidhànato brahman ! nakùatràïgo janàrdanaþ .
     påjito råpadhàrã yaistaiþ pràptà ca sukàmità ..
     etattavoktaü paramaü pavitraü dhanyaü ya÷asyaü ÷ubharåpadàyi .
     nakùatrapuüsaþ paramaü vidhànaü ÷çõuùva puõyàmiha tãrthayàtràm ..>% iti vàmanapuràõe 77 adhyàyaþ ..

#<nakùatramàlà>#, strã, (nakùatrasaükhyikà màlà .) saptaviü÷atimauktikakçtahàraþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 106 .
     %<saptaviü÷atiråpàóhyai råpakai råparåpakaiþ .
     nçtye nakùatramàlà syànmuktàvalirivojvalà ..>% iti saïgãtadàmodaraþ .. (nakùatràõàü màlà samåhaþ .) nakùatra÷reõã . (yathà, bçhatsaühitàyàm . 105 . 13 .
     %<yàvannakùatramàlà vicarati gagane bhåùayantãha bhàsà tàvannakùatrabhåto vicarati saha tairbrahmaõo 'hno'va÷eùam ..>%)

#<nakùatre÷aþ>#, puü, (nakùatràõàmã÷aþ .) candraþ . (yathà, sàhityadarpaõe . 2 . 20 .
     %<nakùatre÷akçtekùaõo girigurorgàóhàü ruciü dhàrayan gàmàkramya vibhåtibhåùitatanå ràjatyumàvallabhaþ ..>%) karpåraþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 130 ..

#<nakha>#, sarpaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-señ .) praõakhati . iti durgàdàsaþ ..

#<nakhaü>#, klã, puü, (nahyate iva ÷arãre . naha bandhe + %<naherhalopa÷ca .>% uõàü 5 . 23 . iti khaþ halopa÷ca .) aïgulãkaõñakaþ . naha iti hindã bhàùà . tattu upadhàtuvi÷eùaþ garbhasthabàlakasya ùaùñhamàse bhavati . iti sukhabodhaþ .. tatparyàyaþ . punarbhavaþ 2 kararuhaþ 3 nakharaþ 4 ityamaraþ . 2 . 6 . 83 .. kàmàïku÷aþ 5 karajaþ 6 pàõijaþ 7 aïgulãsambhåtaþ 8 punarnavaþ 9 . iti ràjanirghaõñaþ .. karàgrajaþ 10 karakaõñakaþ 11 smaràïku÷aþ 12 ratirathaþ 13 karacandraþ 14 karàïku÷aþ 15 . iti ÷abdaratnàvalã .. * .. ratikrãóàyàü nakhàghàtasthànàni yathà --
     %<nakhàghàtaþ pradàtavyo yathàsthànàni karmasu .
     pàr÷vayoþ stanayo÷caiva årau caiva nitambake ..
     kakùasthale ca karõànte kapàle bàhumålake .
     grãvàyàü kaõñhade÷e ca nakhàghàtaü samàcaret ..
     tathà sarva÷arãreùu nakhaü dadyàt ÷anaiþ ÷anaiþ ..>% iti kàma÷àstram ..
     %<na nakhairvilikhedbhåmiü gà¤ca sadve÷ayennahi .
     na svàïge nakhavàdyaü vai kuryànnà¤jalinà pibet ..>% iti kårme upavibhàge 15 adhyàyaþ ..

#<nakhaü>#, klã, strã, (nakhamiva àkçtirastyasyeti . ac .) nakhãnàmagandhadravyam . nakhã iti khyàtaþ . tatparyàyaþ . ÷uktiþ 2 ÷aïkhaþ 3 khuraþ 4 koladalam 5 . ityamaraþ . 2 . 4 . 130 .. karajàkhyaþ 6 a÷vakhuraþ 7 nakhaþ 8 vyàghranakhaþ 9 nakhã 10 .
     %<dvidhà ÷aïkhanakhàkhyo'nyaþ ÷uktyàkhyo vadarãcchadaþ .>% iti ratnamàlàyàm . 144 .. kararuhaþ 11 simbã 12 ÷aphaþ 13 calaþ 14 ko÷ã 15 karajaþ 16 hanuþ 17 nàgahanuþ 18 pàõijaþ 19 vadarãpatraþ 20 råpyaþ 21 paõyavilàsinã 22 sandhinàlaþ 23 pàõiruhaþ 24 . iti ràjanirghaõñhaþ .. vyàghràyudham 25 cakrakàrakam 26 ÷aïkhanakhaþ 27 nakharã 28 . iti ÷abdaratnàvalã .. api ca . atha nakhanakhãgandhadravyam .
     %<nakhaü vyàghranakhaü vyàghràyudhaü ta¤cakrakàrakam .
     nakhaü svalpaü nakhã prãktà hanurhaññavilàsinã ..
     nakhadvayaü graha÷leùmavàtàsrajvarakuùñhahçt .
     laghåùõaü ÷ukralaü varõyaü svàduvraõaviùàpaham ..
     alakùmãmukhadaurgandhyaü hçtpàkarasayoþ kañuþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. svalpanakhasya paryàyaþ . nakhã 1 hanuþ 2 haññavilàsinã 3 . tayorguõàþ . graha÷leùmavàtàsrajvarakuùñhanà÷itvam . laghutvam . uùõatvam . ÷ukralatvam . varõyatvam . svàdutvam . vraõaviùàlakùmãmukhadaurgandhyanà÷itvam . pàkarasayoþ kañutva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. kaõóubhåtavinà÷itvam . iti ràjanirghaõñaþ .. rakùoghnatvam . iti ràjavallabhaþ .. * ..
     %<÷ailaruhaü vyàghranakhaü hanuhaññavilàsinã .
     ÷uùirà¤janake÷ã ca kapotàïghrirnalã khuraþ ..
     svalpapatrastvasau ÷uktirnakharã vadarãcchadà .
     mahàüstvasau ÷aïkhanakhaþ ÷aïkhàkhyo gandhasàraõaþ ..>% iti bharatadhçtavàcaspatiþ ..

#<nakhaþ>#, puü, (nahyate'neneti . naha + khaþ . hasya lopaþ .) khaõóam . iti hemacandraþ . 3 . 258 .. (nakhãnàmagandhadravyam . iti ràjanirghaõñaþ ..)

#<nakhakuññaþ>#, puü, (nakhaü kuññayati chinattãti . kuñña + aõ .) nàpitaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<nakhaniùpàvaþ>#, puü, (nakhaü niùpavate phalasàdç÷yena anukarotãti . nir + på + aõ . yadvà, nakhavat niùpàvaþ ÷imbã yasya .) niùpàvãbhedaþ . tatparyàyaþ . aïguliphalà 2 vçttaniùpàvikà 3 gràmyà 4 nakhagucchaphalà 5 gràmajaniùpàvã 6 nakhaphalinã 7 . asyà guõàþ . kaùàyatvam . madhuratvam . kaõñha÷uddhikaratvam . medhyatvam . dãpanatvam . rucikàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nakhaparõã>#, strã, (nakha iva parõamasyàþ . ïãù .) vç÷cikàkùupaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nakhapuùpã>#, strã, (nakha iva puùpamasyàþ . ïãù .) pçkkà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nakhamucaü>#, klã, (nakhaü mu¤catãti . muca + %<kaprakaraõe målavibhujàdibhya upasaükhyànam .>% 3 . 2 . 5 . ityasya vàrtikoktyà kaþ .) dhanuþ . iti saükùiptasàravyàkaraõam .. nakhasya mocake, tri ..

#<nakharaþ>#, puü, klã, (nakhaü ràtãti . rà + kaþ .) nakhaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 83 .. (yathà, sàhityadapaüõe .
     %<kiü punaralaïkçtastvaü samprati nakharakùataistasyàþ ..>% astravi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 7 . 29 . 17 .
     %<sakampanarùñinakharà muùalàni para÷vadhàþ ..>% tathà, tatraiva . 6 . 18 . 17 .
     %<pàdàtà÷càgrato'gacchan dhanu÷carmàsipàõayaþ .
     aneka÷atasàhasrà nakharapràsayodhinaþ ..>%)

#<nakhara¤janã>#, strã, (rajyate'nayeti . ra¤ja + lyuñ . ïãp . nakhasya ra¤janã .) nakhacchedanàstravi÷eùaþ . naruõa iti bhàùà . yathà --
     %<anantacaraõopàntacàriõã malahàriõã .
     punarbhavacchedakarã gaïgeva nakhara¤janã ..>% iti dbyarthodbhañaþ ..

#<nakharàyudhaþ>#, puü, (nakharameva àyudhaü yasya .) siühaþ . vyàghraþ . kukkuñaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nakharàhvaþ>#, puü, (nakharaü àhvayate spardhate iti . à + hve + kaþ .) karavãravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nakharã>#, strã, (nakharaþ àkçtisàdç÷yenàstyasyà iti . ac . gauràditvàt ïãù .) nakhã . iti ÷abdamàlà .. kùudranakhã . iti kàcidratnamàlà ..

#<nakhavçkùaþ>#, puü, (nakha sarpaõe + ac . nakho vçkùaþ . iti nityakarmadhàrayaþ .) nãlavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (nãlavçkùa÷abde'sya vivaraõaü j¤àtavyam ..)

#<nakha÷aïkhaþ>#, puü, (nakha iva ÷aïkhaþ .) kùudra÷aïkhaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<nakhàïkaü>#, klã, (nakhamiva aïkaü yasya .) vyàghranakhã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<nakhàïgaü>#, klã, (nakhasya aïgamiva aïgaü yasya .) nakhã . iti kàcidratnamàlà ..

#<nakhàyudhaþ>#, puü, (nakhameva àyudhaü yasya .) vyàghraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. siühakukkuñau ca ..

#<nakhàliþ>#, puü, (nakhamiva alatãti . ala paryàptau + in .) kùudra÷aïkhaþ . iti ÷abdacandrikà .. (nakhasya àliþ .) nakha÷reõã ca ..

#<nakhàluþ>#, puü, (nakhatãti . nakha sarpaõe + àluc .) nãlavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nakhà÷ã>#, [n] puü, (nakhama÷nàtãti . a÷a bhojane + õiniþ .) pecakaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. nakhabhakùakamàtre, tri ..

#<nakhã>#, strã, (nakha + gauràditvàt ïãù .) nakhanàmagandhadravyam . ityamaraþ . 2 . 4 . 130 .. (asyàþ paryàyo yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<karajàkhya÷cà÷vakhuro nakho vyàghranakho nakhã ..>%)

#<nakhã>#, [n] puü, (nakhamastyasyeti . nakha + iniþ .) siühaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. vidàraõakùamanakhayuktapa÷umàtram . yathà, càõakye . 27 .
     %<nakhinà¤ca nadãnà¤ca ÷çïgiõàü ÷astrapàõinàm .
     vi÷vàso naiva kartavyaþ strãùu ràjakuleùu ca ..>%

#<nagaþ>#, puü, (na gacchatãti . na + gam + óaþ . yadvà, dahyate iti . daha + %<dahergo lopo da÷ca naþ .>% uõàü . 5 . 61 . iti gaþ . dhàtorantalopaþ . dasya ca naþ .) parvataþ . (yathà, kumàre . 7 . 72 .
     %<nave dukåle ca nagopanãtaü pratyagrahãt sarvamamantravarjam ..>%) vçkùaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 19 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 43 . 6 .
     %<taü dagdhvà sa nagaü nàgaþ ka÷yapaü punarabravãt .
     kuru yatnaü dbija÷reùñha ! jãvayainaü vanaspatim ..>% sthàvaramàtram . yathà, viùõupuràõe . 1 . 5 . 6 .
     %<mukhyà nagà yata÷coktà mukhyasargastatastvayam .>% %<nagàþ sthàvaràþ .>% iti taññãkàyàü svàmã ..)

@<[Page 2,817a]>@
#<nagajaþ>#, puü, (nage parvate jàyate iti . jana + óaþ .) hastã . ityamarañãkàsàrasundarã .. parvatajàtavastumàtre, tri ..

#<nagajà>#, strã, (nage jàyate yà . jana + óaþ . ñàp .) kùudrapàùàõabhedà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nagaõà>#, strã, (nàsti gaõo yasyàþ .) latàvi÷eùaþ . nayàphañkã iti bhàùà . tatparyàyaþ . pàràvatapadã 2 piõyà 3 sphuñabandhanã 4 jyotiùmatã 5 påtitailà 6 iïgudã 7 . iti ratnamàlà ..

#<naganandinã>#, strã, (nagasya himàlayasya nandinã . durgà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<nagapatiþ>#, puü, (nagànàü patiþ .) himàlayaparvataþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (nagànàü oùadhãnàü patiþ .) candraþ ..

#<nagabhit>#, puü, (nagaü bhinattãti . bhid + kvip .) pàùàõabhedanaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. indra÷ca ..

#<nagabhåþ>#, puü, (nage bhårutpattiryasya .) kùudrapàùàõabhedà . iti ràjanirghaõñaþ .. parvatajàte, tri ..

#<nagaraü>#, klã, nagà iva pràsàdàdayaþ santi yatra . (%<nagapàüsupàõóubhya÷ca .>% 5 . 2 . 107 . ityasya vàrtikoktyà raþ .) bahulokavàsasthànam . ÷ahara iti bhàùà . tatparyàyaþ . påþ 2 purã 3 puriþ 4 puram 5 nagarã 6 pattanam 7 paññanam 8 paññanã 9 puñabhedanam 10 pañabhedanam 11 sthànãyam 12 nigamaþ 13 ityamarabharatau .. kañakam 14 paññam 15 . iti ÷abdaratnàvalã .. kecittu nagarapattanasthànãyànàü bhedamàhuþ . tatra puràditrayaü pure . pattanàdidvayaü pattane . sthànãyàdidbayaü sthànãye . iti manyante . yatràùña÷atagràmãyavyavahàrasthànaü madhyavarti tat nagaram . yatra ràjà tatparicàrakà÷ca tiùñhanti tat pattanam . pràkàràdinà durgaü yojanavistãrõaü nagaraü sthànãyam . kecittu puranagarayorapi bhedamàhuþ . bahugràmãyavyavahàrasthànaü puram . tatra pradhànabhåtaü nagaram . iti bharataþ .. * .. atha nagaranirmàõakàlaþ .
     %<sthirarà÷igate bhànau candre ca sthirabhodaye .
     ÷uddhe kàle dine caiva nagaraü kàrayennçpaþ .. * ..>% tasya lakùaõaü bhaviùyottare .
     %<dãrghaü và caturasraü và nagaraü kàrayennçpaþ .
     tattryasraü vartulaü vàpi kadàcidapi kàrayet ..
     dãrghaü pàdaikaprasara¤caturasraü samocitam .
     tribhiþ pàdaiþ samaü tryasraü vartulaü balayàkçti ..
     dãrghaü syàddãrghakàlàya sukhasampattihetave .
     caturasraü caturvargaphalàya pçthivãbhujaþ ..
     tryasraü tri÷aktinà÷àya vartulaü bahurogakçt .
     ràj¤aþ svahastairda÷abhã ràjahasta udàhçtaþ ..
     ràjahastai÷ca da÷abhã ràjadaõóa udàhçtaþ .
     ràjadaõóai÷ca da÷abhã ràjacchatramudàhçtam ..
     ràjacchatrai÷ca da÷abhã ràjakàõóa udàhçtaþ .
     ràjakàõóai÷ca da÷abhã ràjapåruùa ucyate ..
     ràjadhànã tu kathità da÷abhã ràjapåruùaiþ .
     ràjadhànã da÷aguõà ràjakùetramudàhçtam ..
     saptaiva parimàõàni proktàni purapattane .
     bhayatràbhogasampattimartyakãrtisukhàrthinàm .
     ràjakùetreõa nçpatiþ pårapattanamàrabhet ..
     lakùmãrjayaþ kùamà saukhyaü pa¤catvaü bhaïga ekatà .
     samçddhivittaü nà÷a÷ca maïgala¤ca balaü kùayaþ .
     sàmràjyaü bhogasampattiriti ùoóa÷a kãrtitàþ ..
     yathàrthasaüj¤à nagarà muninà tattvavedinà ..>% iti yuktikalpataruþ .. * .. api ca .
     %<nçpàvàsaþ purã proktà vi÷àmpuramapãùyate .
     ekato yatra tu gràmo nagara¤caikataþ sthitam ..
     mi÷rantu kharvañaü nàma nadãgirisamà÷rayam .
     viprà÷ca viprabhçtyà÷ca yatra caiva vasanti hi ..
     sa tu gràma iti proktaþ ÷ådràõàü vàsa eva ca .
     paõyakriyàdinipuõai÷càturvarõyajanairyutam ..
     anekajàtisambandhaü naika÷ilpasamàkulam .
     sarvadaivatasambandhaü nagarantvabhidhãyate ..>% iti viùõupuràõañãkàryà ÷rãdharasvàmidhçtabhçguvacanam .. * .. anyacca .
     %<nagaraü sarvatobhadraü kartavyaü rodhakaü hi và .
     svastikaü madhyagaü kàryaü kumàrãpurameva và ..
     catuùpathacaturyuktaü sarvakàmasukhàvaham .
     chinnakarõaü vinàsa¤ca duþsthitaü kç÷adurbalam ..
     nagaraü na pra÷aüsanti gartaviddhaü vibheditam .
     agrataþ svalpapràsàdaü chinnaghràõaü vidurbudhàþ ..
     dbimukhaü karõahãnantu kç÷amadhyaü kç÷aü viduþ .
     duþsthitaü nimnayàmyantu nairçtaü dhanadurbalam ..
     saumyaü sarvasukhàhlàdapåritaü vàruõaü va÷am .
     yàmyamàyuþpradaü pårõanagaraü prãtivardhanam ..
     ã÷avàsavasaüpårõaü sarvàrogyasukhapradam .
     madhya¤catuùpathopetaü na ca taü pãóayet kvacit ..
     brahmasthànaü hi taü vipra ÷ivastatra sadà sthitaþ .
     caturviü÷atinàóyastu hastànyaùña÷ataü param ..
     atra madhyaü pra÷aüsanti hrasvotkçùñavivarjitam .
     atha kiùku÷atànyaùñau pràhurmukhyaü nive÷anam ..
     nagaràrdha¤ca viùkambhaü kheñaü gràmaü tato'rdhataþ .
     nagaràdyojanaü kheñaü kheñàdgràmo'rdhayojanaþ ..
     dvikro÷aü paramà sãmà kùetrasãmà caturdhanuþ .
     triü÷addhanåüùi vistãrõo de÷o màrgastu taiþ kçtaþ ..
     viü÷addhanurgràmamàrgaþ sãmàmàrgo da÷aiva tu .
     dhanåüùi da÷a vistãrõaþ ÷rãmànràjapathaþ kçtaþ ..
     nçvàjirathanàgànàmasambàdhaþ susa¤caraþ .
     dhanåüùi caiva catvàri ÷àkhàrathyàstu nirmitàþ ..
     trikarà÷coparathyàstu dvikaràpyuparathyikà .
     jaïghàpatha÷catuùpàdastripàdasya gçhàntaram ..
     vçtãpàdastvardhapàdaþ pràgvaü÷apàdakaþ smçtaþ ..>% iti devãpuràõam ..

#<nagarakãrtanaü>#, puü, (nagare kãrtanaü nagaraparibhramaõena harinàmasaüghoùaõam .) nagaràdibhramaõakaraõakaharisaïkãrtanam . yathà --
     %<nàcàro nàdhikàrã ca na sthànaniyamastathà .
     gràme và nagare sàdhurvane và kãrtayeddharim ..>% iti harinàmamàhàtmyam ..

#<nagaraghàtaþ>#, puü, (nagaraü hantãti . hana + aõ .) hastã . iti saükùiptasàravyàkaraõam ..

#<nagarã>#, strã klã, (nagara + ïãù .) nagaram . ityamaraþ . 2 . 1 . 1 .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 5 . 6 .
     %<prãtyà dadau sa karõàya màlinãü nagarãmatha .
     aïgeùu nara÷àrdåla ! sa ràjàsãt sapatnajit ..>%)

#<nagarãvakaþ>#, puü, (nagaryà vaka iva .) kàkaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<nagarotthà>#, strã, (nagaràduttiùñhatãti . ut + sthà + kaþ . ñàp .) nagaramustà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nagarauùadhiþ>#, strã, (nagarajàtà oùadhiþ phalapàkàntavçkùaþ .) kadalã . iti ÷abdacandrikà ..

#<nagàñanaþ>#, puü, (nage vçkùe añati bhramatãti . aña + lyuþ .) vànaraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (parvatacàriõi, tri ..)

#<nagàdhipaþ>#, puü, (nagànàü parvatànàmadhipaþ .) himàlayaparvataþ . iti jañàdharaþ ..

#<nagà÷rayaþ>#, puü, (nagaþ parvataþ à÷raya utpattisthànaü yasya .) hastikandaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. nagavàsini, tri ..

#<nagaukàþ>#, [s] puü, (nago vçkùaþ parvato và oka à÷rayasthànaü yasya .) pakùã . ityamaraþ . 2 . 5 . 33 .. sarabhaþ . siühaþ . iti medinã . se, 56 .. kàkaþ . iti ÷abdacandrikà .. nagaravàsini, tri ..

#<nagnaþ>#, tri, (najate smeti . o naja hniyi + akarmakatvàt kartari ktaþ . %<odita÷ca .>% 8 . 2 . 45 . iti niùñhàtasya naþ .) vivastraþ . neüño iti bhàùà .. tatparyàyaþ . avàsàþ 2 digambaraþ 3 . ityamaraþ . 3 . 1 . 39 .. tathà ca bhçguþ . vikakùà'nuttarãya÷ca nagna÷càvastra eva và . ÷rautaü smàrtaü tathà karma na nagna÷cintayedapi .. vikakùaþ paridhànàsaüvçtakacchaþ . tathà ca yogiyàj¤avalkyaþ .
     %<paridhànàdvahiþkakùà nibaddhà hyàsurã bhavet ..>% smçtiþ .
     %<vàme pçùñhe tathà nàbhau kakùatrayamudàhçtam .
     ebhiþ kakùaiþ parãdhatte yo vipraþ sa ÷uciþsmçtaþ ..>% baudhàyanaþ .
     %<nàbhau dhçta¤ca yadbastramàcchàdayati jànunã .
     antarãyaü pra÷astaü tadàcchannamubhayostayoþ ..>% àcàracandrikàyàm .
     %<dvikacchaþ kaccha÷eùa÷ca muktakacchastathaiva ca .
     ekavàsà avàsà÷ca nagnaþ pa¤cavidhaþ smçtaþ ..>% ityàhnikatattvam ..
     %<na nagnàü striyamãkùeta puruùaü và kadàcana .
     na ca måtraü purãùaü và na vai saüspçùñamaithunam ..
     nocchiùñaþ saüvi÷ennityaü na nagnaþ snànamàcaret .
     na gacchenna pañhedbàpi na caiva sva÷iraþ spç÷et ..>% iti kårmapuràõe uparibhàge 15 adhyàyaþ .. pàribhàùikanagnà yathà --
     %<yeùàü kule na vedo'sti na ÷àstraü naiva ca vratam .
     te nagnàþ kãrtitàþ sadbhisteùàmannaü vigarhitam ..>% iti màrkaõóeyapuràõe sadàcàràdhyàyaþ ..
     %<çgyajuþsàmasaüj¤eyaü trayã varõàvçtirdvija ! .
     etàmujajhati yo mohàt sa nagnaþ pàtakã smçtaþ ..
     yastu saütyajya gàrhasthyaü vànaprastho na jàyate .
     parivràóapi maitreya ! sa nagnaþ pàpakçnnaraþ ..>% iti viùõupuràõe 18 adhyàyaþ ..

#<nagnaþ>#, puü, (naja + ktaþ . niùñhàtasya naþ .) vandã . (yathà, naiùadhe . 19 . 21 .
     %<ratiratipatidvaita÷rãkau dhuraü bibhçmastaràü priyavacasi yannagnàcàryà vadàmatamàü tataþ ..>%) kùapaõakaþ . iti vi÷vamedinyau .. ÷eùasya paryàyaþ . nagnàñakaþ 2 nirgranthakaþ 3 bhadantaþ 4 digambarakaþ 5 . iti hàràvalã . 115 ..

#<nagnakaþ># puü, (nagna eva . svàrthe kan .) nagnaþ . najate lajjate iti nagnakaþ o naja óã hriyi ityasmàt ktaþ sulvàdyodiditi naþ manãùàditvàt jasya gaþ svàrthe kaþ . iti vyàkaraõam ..

#<nagnajit>#, puü, ràjavi÷eùaþ . sa ca ÷rãkçùõapatnyà nàgnajityà janakaþ . yathà, ÷rãbhàgavate . 10 . 58 . 23 .
     %<nagnajinnàma kau÷alya àsãdràjàtighàrmikaþ .
     tasya satyàbhavat kanyà devã nàgnajitã nçpa ! ..>%

#<nagnahu>#, [å] klã, (nagnaü hvayati spardhate aneneti . hve + karaõe kvip .) nagnahåþ . iti bharatadhçtàmaramàlà .. (bàhulakàtkupratyaye kçte puüliïge'pi dç÷yate . yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 19 . 14 .
     %<àtithyaråpaü màsaraü mahàvãrasya nagnahuþ ..>% %<sarjatvaktriphalà÷uõñhãpunarnavàcaturjàtakapippalãgajapippalãvaü÷àvakàbçhacchatràcitrakendravàruõya÷vagandhàdhànyakayavànãjãrakadvayaharidràdbayaviråóhayavavrãhaya ekãkçtà nagnahuþ ..>% iti . 19 . 1 . mantrañãkàyàü vedadãpaþ ..)

#<nagnahåþ>#, puü, (nagnaü hvayati spardhate yeneti . hve + kvip .) nànàdravyakçtasuràbãjam . vàkhara iti khyàtam . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . kviõvam 2 ityamaraþ . 2 . 10 . 42 .. kaõvam 3 nagnahu 4 iti taññãkà ..

#<nagnà>#, strã, (nagna + ñàp .) vivastrà nàrã . tatparyàyaþ . koññavã 2 koñavã 3 nagnikà 4 nagnayoùit 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. (anudbhinnakucà kanyà . yathà, pa¤catantre . 3 . 217 .
     %<çtumatyàntu tiùñhantyàü svecchàdànantu dãyate .
     tasmàdudvàhayet nagnàü manuþ svàyambhuvo'bravãt ..>%)

#<nagnàñaþ>#, puü, (nagnaþ san añatãti . añ + ac .) digambaraþ . iti halàyudhaþ ..

@<[Page 2,818b]>@
#<nagnàñakaþ>#, puü, (nagnàña eva . svàrthe kan .) digambarayogã . iti hàràvalã . 115 ..

#<nagnikà>#, strã, (nagnaiva . svàrthe kan . ñàpi ata itvam .) vivastrà . tatparyàyaþ . kãññavã 2 koñavã 3 koñarã 4 . apràptarajaskà . tatparyàyaþ . gaurã 2 anàgatàrtavà 3 . ityamarastaññãkà ca . gaurikà 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. (ajàtakucà kanyà . yathà, pa¤catantre . 3 . 213 .
     %<avya¤janà bhavet kanyà kucahãnà tu nagnikà ..>%)

#<naïgaþ>#, puü, (naü natiü gacchatãti . gama + óaþ . bàhulakàt mum .) jàraþ . iti jañadharaþ .. nàü iti bhàùà ..

#<naja>#, o ã ïa hriyi . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-àtmaü-akaü-señ . ãditvàt niùñhàyàmaniñ .) o ã, nagnaþ . ïa, najate . hriyi lajjàyàm . iti durgàdàsaþ ..

#<na¤>#, vya, abhàvasaüj¤akam . samàse sthitasyàsya sthàne svare pare'n vya¤jane pare akàro vikalpena bhavati . yathà . anantaþ nàntaþ . acyutaþ nacyutaþ . asyàrthàþ ùañ . sàdç÷yam 1 yathà abràhmaõaþ .. abhàvaþ 2 yathà apàpam .. anyatvam 3 yathà aghañaþ pañaþ .. alpatvam 4 yathà anudarã kanyà .. aprà÷astyam 5 yathà ake÷ã .. virodhaþ 6 yathà asuraþ . iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ .. yathà, medinã .
     %<na¤abhàve niùedhe ca svaråpàrthe'pyatikrame .
     ãùadarthe ca sàdç÷ye tadviruddhatadanyayoþ ..>% nakàra÷ca ..

#<naña>#, nçtye . hiüse ! iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüparaü-nçtye akaü-hiüse sakaü-señ .) nañati . iti durgàdàsaþ ..

#<naña>#, ka bhraü÷e . tviùi . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-paraü-akaü-señ .) bhraü÷o'dhaþpatanam . spandanàrtho'yamiti ràmaþ . ka, nàñayati . iti durgàdàsaþ ..

#<naña>#, ma nçtau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüakaü-señ .) ma, praõañayati . iti durgàdàsaþ ..

#<nañaþ>#, puü, (namatãti . nama + %<janidàcyusriti .>% uõàü 4 . 104 . iti óañaþ .) ÷yoõàkavçkùaþ . (nañati nçtyatãti . naña + ac . yadvà, namatãti . nama + óañaþ) nartakaþ . neñuyà iti bhàùà . (yathà, devãbhàgavate . 1 . 7 . 42 .
     %<taü krãóase nijavinirmitamohajàle nàñyo yathà viharate svakçte naño vai ..>%) tatparyàyaþ . ÷ailàlã 2 ÷ailåùaþ 3 jàyàjãvaþ 4 kç÷à÷vã 5 bharataþ 6 . ityamaraþ . 2 . 10 . 12 .. sarvave÷ã 7 bharataputtrakaþ 8 dhàtrãputtraþ 9 raïgajãbaþ 10 raïgàvatàrakaþ 11 . iti hemacandraþ . 2 . 242 .. a÷okavçkùaþ . iti medinã . ñe, 20 .. kiùkuparvà . iti jañàdharaþ .. nala iti bhàùà .. (madanaphalam . tatparyàyo yathà --
     %<madana÷chardanaþ piõóã nañaþ piõóãtakastathà .
     karahàño maruvakaþ ÷alyako viùapuùpakaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. a÷okaþ . asya paryàyo yathà --
     %<a÷oko hemapuùpa÷ca va¤julastàmrapallavaþ .
     kaïkeliþ piõóapuùpa÷ca gandhapuùpo nañastathà ..>%) varõasaïkarajàtivi÷eùaþ . yathà, parà÷arapaddhatau .
     %<÷aucikyàü ÷auõóikàjjàto naño varuóa eva ca .>% vràtyàyàü kùattriyàjjàtaþ . (yathà, manuþ . 10 . 22 .
     %<jhallo malla÷ca ràjanyàt vràtyànnicchivireva ca .
     naña÷ca karaõa÷caiva khaso dravióa eva ca ..>% hanåmanmate dãpakaràgasya ràgiõã . asyà jàtiþ saüpårõà . gçhaü ùaójasvaraþ . grãùmartau divasànto gànasamayaþ . ràgamàlàyàmasyàþ svaråpaü raktavarõà nàrã navayauvanà sàlaïkçtà a÷vàråóhà puruùavat parihitavasranà niùkoùakaravàlaü dhçtvà ÷atrånàkramamàõà . iti saïgãta÷àstram .. nàradapuràõamate ÷rãràgasya puttraþ ..

#<nañanaü>#, klã, (naña + bhàve lyuñ .) nçtyaüm . itya maraþ . 1 . 7 . 10 .. (yathà, pa¤catantre . 3 . 237 .
     %<kiü gàõóãvasphuragurughanàsphàlanakrårapàõirnàsãllãlànañanavilasanmekhalã savyasàcã ..>%)

#<nañanàràyaõaþ>#, puü, (nañànàü nàràyaõa iva .) ràgavi÷eùaþ . hanåmanmate megharàgasya tçtãyaputtraþ . bharatamate dãpakaràgasya tçtãyaputtraþ . some÷varamate kallinàthamate ca ùaóràgàõàü ÷eùaràgaþ . tasya bhàryàþ ùañ . yathà, troñakã 1 tribhaïgã 2 pårbã 3 gàndhàrã 4 varàbhà 5 srindhumallàrã 6 . some÷varamate tasya ràgiõyo yathà . kàmadà 1 kalyàõã 2 àbhãrã 3 nàñakã 4 sàraïgã 5 nañahamãrã 6 . ràgiõãbhiþ sahàsya himartau gànasamayaþ . iti saïgãta÷àstram ..

#<nañabhåùaõaü>#, klã, (nañànàü bhåùaõaü maõóanaü yasmàt .) haritàlam . iti ratnamàlà ..

#<nañamaõóanaü>#, klã, (nañànàü maõóanaü yasmàt .) haritàlam . iti hemacandraþ . 4 . 125 ..

#<nañavaraþ>#, puü, (nañeùu varaþ ÷reùñhaþ .) naña÷reùñhaþ . yathà,
     %<varhàpãóaü nañavaravapuþ karõayoþ karõikàram ..>% iti ÷rãbhàgavatam ..

#<nañasaüj¤akaþ>#, puü, (nañasya saüj¤à saüj¤à yasya . kap .) godantàkhyaharitàlam . iti trikàõóa÷eùaþ .. (svàrthe kan) naña÷ca ..

#<nañàntikà>#, strã, (antayati nà÷ayatãti . anta + õvul + ñàpi ata itvam . nañasya nañakàryasya antikà .) lajjà . iti hàràvalã . 153 ..

#<nañã>#, strã, (nañati ÷obhate iti . nañ + ac . ïãù .) nalãnàmagandhadravyam . ityamaraþ . 2 . 4 . 129 .. (nañati nçtyatãti . nañ + ac . ïãù .) ve÷yà . iti ÷abdaratnàvalã .. nañapatnã ca .. (yathà bhàgavate . 8 . 8 . 12 .
     %<jagurbhadràõi gandharvà nañya÷ca nançturjaguþ ..>% iyaü hi pa¤camakàrapåjyakulanàyikàntargatà . yathà, tantrasàre .
     %<nañã kàpàlinã ve÷yà rajakã nàpitàïganà .
     bràhmaõã ÷ådrakanyà ca tathà gopàlakanyakà .
     màlàkàrasya kanyà ca nava kanyàþ prakãrtitàþ ..>%)

#<nañe÷varaþ>#, puü, (nañànàmã÷varaþ . nçtyapriyatvàt tathàtvam .) ÷ivaþ . iti hemacandraþ . 2 . 112 ..

#<naóa>#, ka bhraü÷e . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-paraüakaü-señ .) ka, nàóayati . bhraü÷o'dhaþpatanam . iti durgàdàsaþ ..

#<naóaþ>#, puü, (nalatãti . nala + ac . lasya óatvam .) nalatçõam . ityamaraþ . 2 . 4 . 165 .. (yathà, vede . 6 . 138 . 5 .
     %<yathà naóaü ka÷ipune striyo bhindantya÷manà ..>%) jàtibhedaþ . iti puünapuüsakasaügrahañãkàyàü mathuatharvare÷aþ ..

#<naóakãyaþ>#, tri, (naóàþ santyatra . naóa + %<naóàdãnàü kuk ca .>% 4 . 2 . 91 . iti chaþ kugàgama÷ca .) nalasamåhade÷aþ . iti hemacandraþ . 4 . 20 ..

#<naóapràyaþ>#, tri, (naóaþ pràyeõa yatra .) nalabahulade÷aþ . tatparyàyaþ . naóakãyaþ 2 naóvàn 3 naóvalaþ 4 . iti hemacandraþ . 4 . 20 ..

#<naóamãnaþ>#, puü, (nalasthito mãnaþ . lasya óatvam .) cilicimamatsyaþ . nalamãna ityamaradar÷anàt óalayoraikyam ..

#<naóasaühatiþ>#, strã, (naóànàü saühatiþ samåhaþ .) naóasamåhaþ . tatparyàyaþ . naóyà 2 . ityamaraþ . 2 . 5 . 168 .. naóasa¤cayaþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<naóahaþ>#, tri, (naóaü apariskçtasthànaü hantãti . hana + óaþ .) kàntaþ . lalitaþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<naóyà>#, strã, (naóànàü samåhaþ . %<pà÷àdibhyo yaþ .>% 4 . 2 . 49 . iti yaþ .) naóasamåhaþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 168 ..

#<naóvalaþ>#, tri, (naóàþ santyatra . naóa + %<naóa÷àdàt óvalac .>% 4 . 2 . 88 . iti óvalac .) nalabahulade÷aþ . ityamaraþ . 2 . 1 . 9 .. (yathà, raghuþ . 18 . 5 .
     %<yo naóvalànãva gajaþ pareùàü balànyamçdnànnalinàbhabaktraþ ..>%)

#<naóvàn>#, [t] tri, (naóàþ santyatra . naóa + %<kumudanaóavetasebhyo ómatup .>% 4 . 2 . 87 . iti ómatup . óittvàt ñilopaþ . masya vaþ .) nalabahulade÷aþ . ityamaraþ . 2 . 1 . 9 ..

#<naóvàbhåþ>#, strã, kuññimaþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<nataü>#, klã, (nama + ktaþ .) tagarapàdã . tagaramålam . iti medinã . te, 29 .. (paryàyo'sya yathà --
     %<kàlànu÷àrivàvakraü tagaraü kuñilaü ÷añham .
     mahoragaü nataü jihmaü dãnaü tagarapàdikam ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

#<nataþ>#, puü, (namati smeti . nama + ktaþ .) janmanàóikàvi÷eùaþ . tadyathà --
     %<asakçtkarmaõà yena yànti dçktulyatàü divi .
     natonnatau tataþ sàdhyau bhàvàþ kheñabalàni ùañ ..
     dinàrdhàntarità janmanàóikà natanàóikà .
     pårbàparàrdhe jàtasya pràkparàkhyà dine bhavet ..
     ràtrergataghañã÷eùaghañãdinàrdhasaüyutà .
     parapårbàbhidhà j¤eyà rajanyàü natanàóikà ..>% iti koüùñhãpradãpaþ ..

#<nataþ>#, tri, (nama + ktaþ .) kuñilaþ . namraþ . iti medinã . te, 29 .. (yathà, harivaü÷e . 201 . 39 .
     %<patanti yugapat sarve pàdayormårdhabhirnatàþ ..>%)

#<natadrumaþ>#, puü, (nato drumaþ .) latà÷àlaþ . iti ratnamàlà ..

#<natanàsikaþ>#, tri, (natà nàsikà yasya .) alpanàsikàyuktaþ . khàüdà iti bhàùà . tatparyàyaþ . avañãñaþ 2 avanàñaþ 3 avabhrañaþ 4 . ityamaraþ . 2 . 6 . 45 ..

#<natàïgã>#, strã, (natamaïgamasyàþ . ïãù .) nàrã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<natiþ>#, strã, (nama + bhàve ktin .) namanam . namratà . yathà --
     %<nãtirbhåmibhujàü natirguõavatàü hrãraïganànàü dhçtirdampyatyoþ ÷i÷avo gçhasya kavità buddheþ prasàdo giràm .
     làvaõyaü vapuùaþ smçtiþ sumanasaþ ÷àntirdbijasya kùamà ÷aktasya draviõaü gçhà÷ramavatàü svàsthaü satàü maõóanam ..>% iti navaratnam .. (natilakùaõàdikantu namaskàra÷abde draùñavyam ..)

#<nada>#, ñu i saüvçdhi . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüparaü-akaü-señ .) ñu, nandathuþ . i, nandyate . saüvçdhi ànandayuktabhàve . nananda pàriplavanetrayà nçpaþ . nandate ca kulaü puüsàm . iti gaõakçtànityatvàt . iti durgàdàsaþ ..

#<nadaþ>#, puü, (nadati pravàhavegena ÷abdàyate iti . nada + aca .) puüvàcakàkçtrimakhàtàvacchinnajalapravàhaþ . (yathà, manuþ . 6 . 90 .
     %<yathà nadãnadàþ sarve sàgare yànti saüsthitim .
     tathaivà÷raminaþ sarve gçhasthe yànti saüsthitim ..>%) sa ca sindhubhairava÷oõadàmodarabrahmaputtràdiþ . tatparyàyaþ . punarvahaþ 2 bhidyaþ 3 udyaþ 4 sarasvàn 5 . iti hemacandraþ . 4 . 156 ..
     %<aùñaùaùñistu tãrthàni nadà÷ca da÷akoñayaþ ..>% iti pàdme bhåkhaõóe 85 adhyàyaþ ..

#<nadanuþ>#, puü, (nadatãti . nada + %<anuï nade÷ca .>% uõàü 3 . 52 . iti anuï .) meghaþ . ityuõàdikoùaþ .. (yathà çgvede . 8 . 21 . 14 .
     %<yadà kçõoùi nadanaü samåhasyàdit piteva håyase ..>%) siühaþ . iti ÷abdamàlà .. (nada + bhàve anuï . ÷abdaþ . yathà, çgvede . 6 . 18 . 2
     %<sa yudhmaþ satvà khajakçtsamadvà tuvimrakùo nadanumàü çjãùã ..>%)

#<nadã>#, strã, (nadatãti . nada + aca . pacàdigaõe nadañ iti nirde÷àt ñióóheói ïãp .) aùñasahasradhanuranyånavyàptatoyà . sà ca gaïgàyamunàsarasvatãkàverãgodàvarãprabhçtiþ . tasyà lakùaõamàha chandogapari÷iùñam .
     %<dhanuþsahasràõyaùñau ca gatiryàsàü na vidyate .
     na tà nadã÷abdavahà gartàstàþ parikãrtitàþ ..>% iti tithitattvam .. tatparyàyaþ . sarit 2 taraïgiõã 3 ÷aivalinã 4 tañinã 5 hradinã 6 dhunã 7 srotasvatã 8 dvãpavatã 9 sravantã 10 nimragà 11 àpagà 12 . ityamaraþ . 1 . 10 . 30 .. hràdinã 13 dhuniþ 14 srotasvinã 15 srotovahà 16 sàgaragàminã 17 apagà 18 . iti bharataþ .. nirjhariõã 19 sarasvatã 20 samudragà 21 kålaïkaùà 22 kålavatã 23 ÷aivàlinã 24 sindhuþ 25 samudrakàntà 26 sàgaragà 27 kçùõà 28 rodhovatã 29 vàhinã 30 . tajjalaguõàþ . svacchatvam . laghutvam . dãpanatvam . pàcanatvam . rucyatvam . tçùõàpahatvam . pathyatvam . madhuratvam . ãùaduùõatva¤ca .. * ..
     %<sarvà gurvã pràïmukhã vàhinã syàllaghvã pa÷càdvàhinã ni÷cayena .
     de÷e de÷e tadguõà sà vi÷eùànnaiùà dhatte gauravaü làghava¤ca ..
     pràyo mçduvahà gurvo laghvyaþ ÷ãghravahàþ smçtàþ .
     nadyaþ pàùàõasikatàvàhinyo vimalodakàþ ..
     himavatprabhavà yà÷ca jalaü tàsvamçtopamam ..
     vindhyàt pràcã pràcyavàcã pratãcã yà codãcã syànnadã sà krameõa .
     vàtàrogyaü ÷leùmapittàrtilopaü pittodrekaü pathyapàka¤ca dhatte ..
     pàripàtrabhavà yà÷ca vindhyàkhyaprabhavà÷ca yàþ .
     ÷irohçdrogakuùñhànàü tà hetuþ ÷lãpadasya ca ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà ca .
     %<tathà pràcyàü gamà÷cànyàþ pa÷cimànugamàstathà .>%
     %<sasaikatà sapàùàõà dbividhà càmbuvàhinã .
     evaü caturvighà nadyo vàtapittakaphàtmikàþ ..
     sadàvahàyàstvanavadyamuùõaü marutkaphànàü ÷amana¤ca tasyàþ .
     nãraü vasante hitakçdvi÷eùàt nadãbhavaü naiva himàgame ca ..
     ghanavimala÷ilànàü sphàlanàjjàtaphenaü bahulasajalavãcicchannasaükùobhadçptam .
     nanu laghu ca su÷ãtaü naiva coùõaü ghana¤ca harati pavanapittaü ÷leùmakçdvàri samyak ..
     iti pàùàõanadãvàriguõàþ .. * ..
     sughanavimalatoyaü saikatàyàþ pravàhaü na ca bhavati laghutvaü ÷leùmakçddhanti pittam .
     bhavati madhuramevaü ki¤ciduùõaü kaùàyaü bhavati ca sukhakçttacchoùamårchàü nihanti ..
     iti sabàtukànadãvàriguõàþ .. * ..
     himavatprabhavà nadyaþ puõyà devarùisevitàþ .
     ghanapàùàõasikatàvàhinyo vimalodakàþ ..
     hanti vàtakaphaü toyaü ÷rama÷oùavinà÷anam .
     ki¤cit karoti và pittaü tridoùa÷amana¤jalam ..
     malayaprabhavà nadyaþ ÷ãtatoyàmçtopamàþ .
     hanti vàta¤ca pitta¤ca bhrama÷oùa÷ramàpaham ..
     gaïgà sarasvatã ÷onaü yamunà sarayåþ sacã .
     veõà iràvatã nãlà uttaràt pårbavàhinã ..
     himavatprabhavà hyetà himasambhava÷ãtalàþ .
     samàþ sarvaguõairnadyo vàta÷leùmaharà nçõàm ..
     àsàü nava÷atairyuktà gaïgà pårbasamudragà .
     tathà carmanvatã vetravatã pàràvatã tathà ..
     siprà mahàpradãptà ca çùikulyà payasvinã .
     ÷evantã ÷aivalinya÷ca sindhuyuktàþ samudragàþ ..
     vàtapittaharaü nãraü tridoùaghnamataþparam .
     ÷ramamlàniharaü vçùyaü uttarà÷ànugàminã ..
     iti nadya uttarànugàþ .. * ..
     tàpã tàpà ca golomã gomatã ÷àlità mahã .
     sarasvatãyutà nadyo narmadà pa÷cimànugàþ ..
     àsàü jalaü ghanaü ÷ãtaü pittaghnaü kaphakçttathà .
     vàtadoùaharaü hçdyaü kaõóåkuùñhavinà÷anam ..
     pa÷cimàdrisamudbhåtà gautamã puõyabhàvanà .
     asyàþ ÷ãtaü jalaü vàpi kaphavàtavikàrakçt ..
     pittapra÷amanaü balyaü måtradoùavikàrakçt .
     puõyà payasvinã vetà praõãtà ca varànanà ..
     droõà govardhanã cànyà gautamyànugatà imàþ .
     àsàü jalaü ghanaü nàtivàta÷leùmavikàrakçt ..
     pårbasàgaragà÷caiva nadyo nava÷atairyutàþ ..
     kàverã vãrakàntà ca bhãmà caiva payoùõikà .
     vibhàvarã vi÷àlà ca gaurãdà madanasvasà ..
     pàrvatã càparà nadyo dakùiõàdrigamà himàþ .
     pratyeka÷o na seveta yuktàyà÷ca pçthak pçthak ..
     sarvàsàü parisaïkhyà ca ÷atànà¤caikaviü÷atiþ .
     kro÷aü kro÷aü bhavet kulyà yojane yojane nadã ..
     yojanaddayato j¤eyà mahànãrà budhairnadã ..>% iti hàrãte prathame sthàne saptame'dhyàye ..
     %<pa÷cimodadhigàþ ÷ãghravahà yà÷càmalodakàþ .
     pathyàþ samàsàttà nadyo viparãtàstvato'nyathà .
     upalàsphàlanàkùepavicchedaiþ kheditodakàþ ..
     himavanmalayodbhåtàþ pathyàstà eva ca sthiràþ .
     kçmi÷lãpadahçtkaõñha÷irorogàn prakurvate ..
     pracyàvantyà paràntotthà durnàmànimatendrajàþ .
     udara÷lãpadàtaïkàn sahyavindhyodbhavàþ punaþ ..
     kuùñhapàõóu÷irorogàn doùaghnàþ pàripàtrajàþ .
     balapauruùakàriõyaþ -- ..>% iti vàbhañe såtrasthàne pa¤came'dhyàye ..
     %<tatra nadyaþ pa÷cimàbhimukhàþ pathyà laghådakatvàt .
     pårbàbhimukhàstu na pra÷asyante gurådakatvàt .
     dakùiõàbhimukhà nàtidoùalàþ sàdhàraõatvàt .>%
     %<pràyeõa nadyo maruùu satiktà lavaõànvitàþ .
     ãùatkaùàyà madhurà laghupàkà bale hitàþ ..>% iti su÷rute såtrasthàne 45 adhyàye ..
     %<vasudhà kãñasarpàkhumalasandåùitodakàþ .
     varùàjalavahà nadyaþ sarvadoùasamãraõàþ ..>% iti carake såtrasthàne 27 adhyàye ..) bhàratavarùe nadyo yathà . gaïgà sindhuþ sarasvatã ÷atadruþ vitastà vipà÷à candrabhàgà sarayåþ yamunà ràvatã devikà kuhåþ gomatã dhåtapàpà bàhudà dçùadvatã kau÷ikã nisvãrà gaõóakã cakùuùmatã lohità . ityetà himavatpàdanirgatàþ .. vedasmçtã vedavatã sindhuþ aparõà candanà sadàcarà rohipàrà carmaõvatã vidi÷à vetravatã vayantã . ityetàþ pàripàtrodbhavàþ .. ÷oõà jyotãrathà narmadà surasà mandàkinã da÷àrõà citrakåñà tamasà pippalà karatoyà pi÷àcikà citrotpalà vi÷àlà va¤jukà bàlukà vàhinã bhuktimatã virajà païkinã rivã . ityetà çkùaprasåtàþ .. maõijàlà ÷ubhà tàpã payoùõã ÷ãghrodà veùõà pà÷à vaitaraõã vedã pàlà kumudbatã toyà durgà antyà girà . età vindhyapàdodbhavàþ .. godàvarã bhãmarathã kçùõà veõà va¤julà tuïgabhadrà suprayogà brahmakàverã ÷atamàlà tàmraparõã puùyàvatã utpalàvatã . ityetà malayajàþ .. triyàmà çùikulyà ikùurà trividàlà målinã vaü÷avarà mahendratanayà çùikà luùatã mandagàminã palà÷inã . ityetàþ ÷uktimatprabhavàþ . etàþ pràdhànyena kulaparvatanadyaþ . ÷eùàþ kùudranadyaþ . iti varàhapuràõam .. * ..
     %<kailàsapàdasambhåtaü puõyaü ÷ãtajalaü ÷ubham .
     mandodakaü nàma saraþ payastu dadhisannibham ..
     tasmàt prabhavate divyà nadã mandàkinã ÷ubhà .
     divya¤ca candanantatra tasyàstãre mahadvanam ..
     pràguttareõa kailàsàt divyaü saugandhikaü girim .
     sarvadhàtumayaü divyaü ÷avalaü parvataü prati ..
     candraprabho nàma giriþ sa÷ukro ratnasannibhaþ .
     tatsamãpe saro divyamacchodannàma vi÷rutam ..
     tasmàt prabhavate divyà nadã hyacchodakà ÷ubhà .
     tasyàstãre vanaü divyaü mahaccaitrarathaü ÷ubham ..
     tasmin girau nivasati maõibhadraþ sahànugaþ .
     yakùaþ senàpati krårairguhyakaiþ parivàritaþ ..
     puõyà mandàkinã caiva nadã hyacchodakà ÷ubhà .
     mahãmaõóalamadhye tu praviùñe te mahodadhim ..
     kailàsàddakùiõapràcyàü ÷ivaü sarvauùadhiü girim manaþ÷ilàmayaü divyaü ÷avalaü parvataü prati ..
     lohito hema÷çïgastu giriþ såryaprabho mahàn .
     tasya pàde mahaddivyaü lohitaü sumahat saraþ ..
     tasmàt prabhavate puõyo lohita÷ca nado mahàn .
     devàraõyaü vi÷oka¤ca tasya tãre mahadvanam ..
     tasmin girau nivasati yakùo maõidharo balã .
     saumyaiþ sadhàrmikai÷caiva guhyakaiþ parivàritaþ ..
     kailàsàt pa÷cimodãcyàü kakudmànoùadhãgiriþ .
     kakudmati ca rudrasya utpattistrikakudmataþ ..
     tada¤janantraikakudaü ÷ailaü trikakudaü prati .
     sarvadhàtumayastatra sumahadbaidyuto giriþ ..
     tasya pàde mahaddvivyaü mànasaü siddhasevitam .
     yasmàt prabhavate puõyà sarayårlokapàvanã ..
     kailàsàt pa÷cimàmà÷àü divyaþ sarvauùadhirgiriþ .
     aruõaþ parvata÷reùñho rukmadhàtuvibhåùitaþ ..
     bhavasya dayitaþ ÷rãmàn parvato hemasannibhaþ .
     tasya pàde mahaddivyaü saraþ kà¤canabàlukam ..
     tasya pàdàt prabhavati ÷ailodaü nàma tat saraþ .
     tasmàt prabhavate puõyà nadã ÷ailodakà ÷ubhà ..
     sà vaïkùu÷ãtayormadhye praviùñà pa÷cimodadhim .
     abhyuttareõa kailàsaü ÷ivaü sarvauùadhiü girim ..
     gaurantu parvata÷reùñhaü haritàlamayaü prati .
     hiraõya÷çïgaþ sumahàn divyauùadhimayo giriþ ..
     tasya pàde mahaddivyaü saraþ kà¤canabàlukam .
     ramyaü bindusaro nàma yatra ràjà bhagãrathaþ ..
     gaïgàrthe sa tu ràjarùiruvàsa bahulàþ samàþ .
     tatra tripathagà devã prathamantu pratiùñhità ..
     somapàdàt prasåtà sà saptadhà pratibhajyate .
     bhavasya sàïge patità saüruddhà yogamàyayà ..
     tato visarjayàmàsa sapta srotàüsi gaïgayà .
     trãõi pràcãmabhimukhaü pratãcãü trãõyathaiva ca ..
     srotàüsi tripathàyàstu pratyapadyanta saptadhà .
     nalinã hràdinã caiva pàvanã caiva pràcyagà ..
     ÷ãtà vaïkùu÷ca sindhu÷ca tisrastà vai pratãcyagà .
     saptamã tvanugà tàsàü dakùiõena bhagãratham ..
     tasmàdbhàgãrathã sàpi praviùñà dakùiõodadhim .
     saptaitàþ plàvayanti sma varùantaddhimamàhvayam ..
     prasåtàþ sapta nadyastu ÷ubhà bindusarodbhavàþ .
     tàn de÷àn plàvayanti sma mlecchapràyàü÷ca sarva÷aþ ..
     salilàn kusturàü÷cãnàn varvaràn yavanàn kha÷àn .
     såtkulàü÷ca kulatthàü÷ca aïgalaukyàvaràü÷ca yàn ..
     kçtvà dbidhà himavantaü praviùñà dakùiõãdadhim .
     atha cãnamaråü÷caiva kàlakàü÷caiva cålakàn ..
     tuùàràn varvaràn kàràn pahlavàn pàradàn ÷akàn .
     etàn janapadàn vaïkùaþ plàvayantyudadhiü gatà ..
     varadàn kåñajàü÷caiva gàndhàrànaurasàn kuhån .
     ÷ivasaurànindramarån vasàtãn samatejasà ..
     saindhavàraññakàveràn kupathàn bhãmaraurukàn .
     ÷unàmukhàü÷cordhamarån sindhuretànniùevate ..
     gandharvàn kinnaràn yakùàn rakùovidyàdharoragàn .
     kalàpagràmakàü÷caiva tathà kiüpuruùànnaràn ..
     kiràtàü÷ca pulindàü÷ca kurån vai bharatànapi .
     pà¤càlakau÷ikàn matsyànmàgadhàïgàüstathaiva ca ..
     brahmottaràü÷ca vaïgàü÷ca tàmaliptàüstathaiva ca .
     etàn janapadànàryàn gaïgà tàrayate ÷ubhà ..
     tataþ pratihatà vindhye praviùñà dakùiõodadhim .
     tatastu hràdinã puõyà pràcãmabhimukhà yayau ..
     plàvayantyapakàü÷caiva niùàdànapi sarva÷aþ .
     dhãvarànçùikàü÷caiva tathà lãnamukhànapi ..
     kekarànekavarõàü÷ca kiràtànapi caiva hi .
     kàlandaràn vivarõàü÷ca ku÷ikàn svargabhåmikàn ..
     sà maõóale samudrasya tirobhåtvà tu sarva÷aþ .
     tatastu pàvanã caiva pràcãmeva di÷aü yayau ..
     kupathàn plàvayantã sà indradyumnasaràüsyapi .
     tathà kharapadàn de÷àn vetra÷aïkupathànapi ..
     madhye cojjànakamarån kuthapràvaraõànapi .
     indradvãpàt samudraü sà praviùñà lavaõodadhim ..
     tatastu pàvanã pràyàt pràcãmà÷àü javena tu .
     tomaràn plàvayantã sà haüsamàrgàn samçddhakàn ..
     pårõàn darbhàü÷ca sevantã bhittvà sà bahudhà girim .
     karõapràvaraõàn pràpya gatà sà÷vamukhànapi ..
     sikatàparvatamarån gatvà vidyàdharàn yayau .
     vàmimaõóalakoùñhantu sà praviùñà mahat saraþ ..
     tàsàü nadyupanadya÷ca ÷ata÷o'tha sahasra÷aþ .
     upagacchanti tà nadyo yato varùati vàsavaþ ..
     hemakåñasya pçùñhe tu sarpàõàmutsavaþ smçtaþ .
     sarasvatã prabhavati tasmàt jyotiùmatã tu yà ..
     avagàhetobhayataþ samudrau pårbapa÷cimau .
     saro viùõupadaü nàma niùadhe parvatottame ..
     tasmàt dbayaü prabhavati gandharvã nakulà ca teü .
     meroþ pàr÷vàt prabhavati hrada÷candraprabho mahàn ..
     jambu÷caiva nadã puõyà yasyàü jàmbunadaü smçtam .
     payodastu hrado nãlaþ sa ÷ubhaþ puõóarãkavàn ..
     puõóarãkà payodà ca tasmàdvai saüprasåyate .
     sarastu sarasa÷caiva smçtamuttaramànasam ..
     mçgyà ca mçgakàntà ca tasmàdva saüprasåyate .
     hradàþ kuruùu vikhyàtàþ padmamãnakulàkulàþ ..
     nàmnà te vijayà nàma dvàda÷odadhisannibhàþ .
     tebhyaþ ÷àntà ca màdhvã ca dve nadyau saüprasåyataþ ..>% iti matsyapuràõe 101 adhyàyaþ .. * .. atha sipràdisaptanadyutpattikàraõam .
     %<evaü vivàhya vidhivat sauvarõe mànasàcale .
     arundhatã va÷iùñhastu modamàpa tayà saha ..
     tatra yat patitaü toyaü mànasàcalakandare .
     vivàhàvabhçthàrthàya ÷àntyarthaü vasudhàkçtam ..
     brahmaviùõumahàdevapàõibhiþ samudãritam .
     tattoyaü saptadhà bhåtvà patitaü mànasàcalàt ..
     hemàdreþ kandare sànau sarasyà¤ca pçthak pçthak .
     tattoyaü patitaü sipre devabhogye sarovare ..
     tena siprà nadã jàtà viùõunà prerità kùitim .
     mahàkoùãprapàte ca yadvàri patitantu taiþ ..
     kauùikã nàma sà jàtà vi÷vàmitràvatàrità .
     umàkùetre yat ùatitaü toyaü tena mahànadã ..
     kàverã nàma sà jàtà tadà kàverasaüsçtà .
     mahàkàle saraþ÷reùñhe patitaü tajjalaü gireþ ..
     himàdreþ pàr÷vabhàge tu dakùiõe ÷ambhusannidhau .
     gomanti nàma tairjàtà nadã gomatyudãrità ..
     mainàko nàma yaþ puttraþ ÷ailaràjasya ca priyaþ .
     yastu tasmin samutpanno menakodarataþ purà ..
     tattatra patitaü toyaü tasmàjjàtà mahànadã .
     devikàkhyà mahàdevaprerità sàgaraü prati ..
     tattoyaü saïgataü kuryàddhaüsà vaóavasannidhau .
     tenàbhåt sarayårnàmnà nadã puõyatamà ÷ubhà ..
     yànyambhàüsi mahàpàr÷ve khàõóavàraõyasannidhau .
     himavatkandare yàmye iràvaddhradamanyataþ .
     iràvatã nàma nadã taistu jàtà saridvarà ..
     etàþ sarvàþ snànapànàt smaraõairjàhnavã yathà .
     phalaü dadati martyànàü dakùiõodadhigàþ sadà ..
     dharmàrthakàmamokùàõàü bãjabhåtàþ sanàtanàþ .
     mahànadyastu saptaitàþ sarvadà devabhogadàþ ..
     evaü nadyaþ sapta jàtàþ sadà puõyatamodakàþ .
     arundhatyà va÷iùñhasya vivàhe devasannidhau ..>% iti kàlikàpuràõe 23 adhyàyaþ .. * .. nadyàdãnàü råpadvayaü yathà --
     %<nadya÷ca parvatàþ sarve dviråpà÷ca svabhàvataþ .
     toyaü nadãnàü råpantu ÷arãramaparantathà ..
     sthàvaraü parvatànàntu råpaü kàyastathàparaþ .
     ÷uktãnàmatha kambånàü tathaivàntargatà tanåþ ..
     bahirasthisvaråpantu sarvadaiva pravartate .
     evaü jalaü sthàvara÷ca nadãparvatayostathà ..
     antarvasati kàyastu satataü nopapadyate .
     àpyàyyate sthàvareõa ÷arãraü parvatasya tu ..
     tathà nadãnàü kàyastu toyenàpyàyyate sadà .
     nadãnàü kàmaråpitvaü parvatànàntathaiva ca .
     jagatsthitya purà viùõuþ kalpayàmàsa yatnataþ ..
     toyahànau nadãduþkhaü jàyate satataü dvijàþ .
     vi÷ãrõe sthàvare duþkhaü jàyate girikàyagam ..>% iti kàlikàpuràõe 22 adhyàyaþ .. tasyà vaidikaparyàyaþ . avanayaþ 1 yahvya 2 khàþ 3 sãràþ 4 srotyàþ 5 enyaþ 6 dhunayaþ 7 rujànàþ 8 vakùaõàþ 9 svàdoarõàþ 10 rodhacakràþ 11 haritaþ 12 saritaþ 13 agruvaþ 14 nabhanvaþ 15 vadhvaþ 16 hiraõyavarõàþ 17 rohitaþ 18 sasutaþ 19 arõàþ 20 sindhavaþ 21 kulyàþ 22 varyaþ 23 urvyaþ 24 iràvatyaþ 25 pàrvatyaþ 26 sravantyaþ 27 årjasvatyaþ 28 payasvatyaþ 29 sarasvatyaþ 30 tarasvatyaþ 31 harasvatyaþ 32 rodhasvatyaþ 33 bhàsvatyaþ 34 ajiràþ 35 màtaraþ 36 nadyaþ 37 . iti saptatriü÷annadãnàmàni . iti vedanighaõñau . 1 . 13 .. (caturda÷àkùaravçttivi÷eùaþ . tallakùaõaü yathà --
     %<nanatajagurugaiþ saptayatirnadã syàt ..>%)

@<[Page 2,821c]>@
#<nadãkadambaþ>#, puü, (nadãnàü kadambaü samåho yatra .) mahà÷ràvaõikà . iti ràjanirghaõñaþ .. (nadãnàü kadambam .) nadãsamåhe, klã ..

#<nadãkàntaþ>#, puü, (nadãnàü kàntaþ patiþ .) samudraþ . (nadã kàntà priyà yasya .) hijjalavçkùaþ . sindhuvàrakaþ . iti medinã . te, 200 ..

#<nadãkàntà>#, strã, (nadã kàntà yasyàþ .) jambuvçkùaþ . kàkajaïghauùadhiþ . iti medinã . te, 201 .. (asyàþ paryàyo yathà --
     %<kàkajaïghà nadãkàntà kàkatiktà suloma÷à .
     pàràvatapadã dàsã kàkà càpi prakãrtità ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) latà . iti hemacandraþ ..

#<nadãkålapriyaþ>#, puü, (nadãkålaü priyaü yasya . nadãkålajàtatvàdasya tathàtvam .) jalabetasaþ . iti jañàdharaþ ..

#<nadãjaü>#, klã, (nadyà jàyate iti . jana + óaþ .) sroto'¤janam . iti hemacandraþ .. (asya paryàyo yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<sroto'¤janaü nadãja¤ca kçùõaü srotojalà¤janam ..>%)

#<nadãjaþ>#, puü, (nadyà jàyate iti . jana + óaþ .) ajjunavçkùaþ . iti ratnamàlà .. (asya paryàyo yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<dhanvã dhana¤jayaþ pàrtho nadãjaþ kakubho'rjunaþ ..>%) yàvanàla÷araþ . hijjalavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (viñamàkùikaþ . iti hemacandraþ . 4 . 121 .. yathà, su÷rute uttaratantre . 17 .
     %<nadãja÷imbãkañukànyathà¤janaü manaþ÷ilà dve ca ni÷e yakçdrase ..>% nçpativi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 5 . 4 . 19 .
     %<suràri÷ca nadãja÷ca karõaveùña÷ca pàrthivaþ ..>% bhãùmaþ . gaïgàgarbhajàtatvàt tathàtvam . yathà, tatraiva . 5 . 148 . 32 .
     %<ayantu dharmaj¤atayà mahàtmà na ràjyakàmo nçvaro nadãjaþ ..>%) nadãjàte, tri .. (yathà, mahàbhàrate . 7 . 102 . 8 .
     %<pàrvatãyairnadãjai÷ca saindhavai÷ca mahàhayaiþ ..>%)

#<nadãjà>#, strã, (nadyà jàyate yà sà . jana + óaþ + ñàp .) agnimanthavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nadãtarasthànaü>#, klã, (nadyàstarasthànamavataraõasthalam .) ghaññaþ . iti bhåriprayogaþ .. (nadyà itarasthànam .) nadãbhinnasthànam ..

#<nadãnaþ>#, puü, (nadãnàü inaþ patiþ .) samudraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. varuõaþ . yathà . ayaü nadãna ityàdyuttaranaiùadhaþ .. (anenovaü÷ãyasya sahadevasya puttraþ . yathà, harivaü÷e . 29 . 4 .
     %<sahadevasya dharmàtmà nadãna iti vi÷rutaþ .
     nadãnasya jayatseno jayatsenasya satkçtiþ ..>% na dãnaþ iti na¤samàse daridrabhinne, tri ..)

#<nadãniùpàvaþ>#, puü, (nadãsammukhajàto niùpàvaþ .) dhànyabhedaþ . tatparyàyaþ . kañaniùpàvaþ 2 karvuraþ 3 nadãjaþ 4 . asya guõàþ . tiktatvam . kañutvam . asrapradatvam . gurutvam . vàtalatvam . kaphadatvam . råkùatvam . kàùàyatvam . viùadoùanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nadãmàtçkaþ>#, tri, (nadã màteva poùikà yasya . kap .) nadyambusampannavrãhipàlitade÷aþ . ityamaraþ . 2 . 1 . 12 ..

#<nadãvaïkaþ>#, puü, (nadyà vaïkaþ .) vaïkuraþ . iti ÷abda màlà .. vàüka iti bhàùà ..

#<nadãvañaþ>#, puü, (nadãsamãpajàto vañaþ .) vañãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nadãùõaþ>#, tri, (nadyàü snàtãti . snà + %<supi sthaþ .>% 3 . 2 . 4 . iti kaþ . %<ninadãbhyàü snàteþ kau÷ale .>% 8 . 3 . 89 . iti ùatvam .) nadyavagàhanadakùaþ . nadãsnànaku÷alaþ . iti bhaññiñãkàyàü puõóarãkàkùaþ .. nadãj¤aþ . iti puruùottamaþ .. yathà --
     %<tato nadãùõàn pathikàn girij¤àn ..>% iti bhaññiþ ..

#<nadãsarjaþ>#, puü, (nadyàþ sarja iva . nadãtãrajàtatvàdasya tathàtvam .) arjunavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 45 .. (paryàyo'sya yathà --
     %<kakubho'rjunanàmàkhyo nadãsarja÷ca kãrtitaþ .
     indradrurnãravçkùa÷ca vãra÷ca ghavalaþ smçtaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<nadeyã>#, strã, (nadyàü bhavà . %<nadyàdibhyo óhak .>% 4 . 2 . 97 . iti óhak . pçùodaràditvàt hrasvaþ .) nàdeyã . bhåmijambuþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<naddhaþ>#, tri, (nahyate smeti . naha + ktaþ .) baddhaþ . (yathà, harivaü÷e . 232 . 17 .
     %<divyai÷ca kavacairnaddhà divyai÷caivocchritairdhvajaiþ ..>%) udvçttaþ . iti medinã . dhe, 9 ..

#<naddhrã>#, strã, (nahyate'nayà . naha + dàmnãti ùñran . tato ïãp .) carmarajjuþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 32 .. (yathà, pradyumnavijaye caturthàïke .
     %<atràpi dhigjanuùi puttrakalatramitranaddhyàvanaddhahçdayo na ca taü smaràmi ..>%)

#<nadyàmraþ>#, puü, (nadyà àmra iva .) samaùñhilàvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nadyutsçùñaþ>#, tri, (nadyà utsçùñaþ .) nadãkartçkatyaktavastu . tadråpabhåkhaõóasya cara iti caóà iti ca bhàùà .. nadyutsçùñà bhåmistu yasyàghikàre jàtà tasyaiva bhavati . yathà --
     %<nadyutsçùñà ràjadattà yasya tasyaiva sà mahã .
     anyathà na bhavellàbho naràõàü ràjadaivikaþ ..
     kùayodayau jãvana¤ca daivaràjava÷ànnçõàm .
     tasmàt sarveùu kàryeùu tatkçtaü na vicàlayet ..>% iti vivàdacintàmaõivivàdaratnàkaravãramitrodayaprabhçtigranthadhçtavacanam ..

#<nanandà>#, [ç] strã, (na nandati tuùyati seva yàpi . na¤ + nanda + %<na¤i ca nandeþ .>% uõàü 2 . 99 . iti çn . keùà¤cinmatena vçddhyabhàvaþ .) bhartçbhagibã . nanada iti bhàùà .. tatparyàyaþ . nanàndà 2 nandinã 3 nandà 4 patisvasà 5 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<nanàndà>#, [ç] strã, (na nandati savayàpi . nanda + %<na¤i ca nandeþ .>% uõàü 2 . 99 . iti çn vçddhi÷ca .) nanandà . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, çgvede . 10 . 85 . 46 .
     %<samràj¤ã ÷va÷ure bhava samràj¤ã ÷va÷rvàü bhava .
     nanàndari samràj¤ã bhava samràj¤ã adhi devçùu ..>%)

#<nanu>#, vya, (na nudati prerayatãti . nud + mitadrvàditvàt óuþ .) pra÷naþ . pçcchà . avadhàraõam . (yathà, raghuþ . 1 . 60 .
     %<upapannaü nanu ÷ivaü saptasvaïgeùu yasya me .
     daivãnàü mànuùãõà¤ca pratihartà tvamàpadàm ..>%) ni÷cayaþ . (yathà, mahàbhàrate . 13 . 6 . 19 .
     %<loko daivaü samàlokya udàsãno bhavennanu ..>%) anuj¤à . (yathà, ÷i÷upàlavaghe . 9 . 61 .
     %<nanu sandi÷eti sudç÷oditayà trapayà na ki¤cana kilàbhidadhe ..>%) anumatiþ . anunayaþ . sàntvanam . àmantraõam . sambodhanam . (yathà, kumàre . 4 . 32 .
     %<vidhuràü jvalanàtisarjanàt nanu màü pràpaya patyurantikam ..>%) eùàmudàharaõàni yathà -- pra÷ne nanvadhyeùyàmahe . avadhàraõe nanu gacchàmaþ . anuj¤àyàü sarvairnanu j¤àyatàm . anunaye nanu caõói ! prasãda . àmantraõe nanu caitra . virodhoktiþ . ityamarabharatau .. vinigrahaþ . anupra÷naþ . parakçtiþ . adhikàraþ . sambhramaþ . iti medinã . ne, 44 .. àkùepaþ . pratyuktiþ . vàkyàrambhaþ . iti hemacandraþ . 6 . 178 .. utprekùàlaïkàravya¤jakam . yathà --
     %<manye ÷aïke dhruvaü nånaü kiüvà pràyo'nuvedmi ca .
     nanu nàma hi jànàmi utprekùàvya¤jakàni ca ..>% iti kàvyacandrikà ..

#<nanuca>#, vya, virodhoktiþ . ityamaraþ . 3 . 4 . 14 .. nanuceti samuditaü virodhavacane nanu÷abdo virodhoktau cakàràt nanuceti và . iti bharataþ ..

#<nandaþ>#, puü, (nandatãti . nanda + pacàdyac .) viùõuþ . yathà . %<ànando nandano nandaþ .>% iti mahàbhàrate . 13 . 149 . 69 .. narapatibhedaþ . sa tu mahànandisutaþ kùattriyavaü÷àntaþ . (yathà, bhàgavate . 12 . 1 . 7 -- 11 .
     %<mahànandisuto ràjan ! ÷ådràgarbhodbhavo balã .
     mahàpadmapatiþ ka÷cinnandaþ kùattravinà÷akçt .
     tato nçpà bhaviùyanti ÷ådrapràyàstvadhàrmikàþ ..
     sa ekacchatràü pçthivãmanullaïghita÷àsanaþ .
     ÷àsiùyati mahàpadgo dvitãya iva bhàrgavaþ ..
     tasya càùñau bhaviùyanti sumàlyapramukhàþ sutàþ .
     ya imàü bhokùyanti mahãü ràjàna÷ca ÷ataü samàþ ..
     nava nandàn dvijaþ ka÷cit prapannàbuddhariùyati .
     teùàmabhàve jagatãü mauryà bhakùyanti vai kalau ..>%) ànandaþ . nidhivi÷eùaþ . iti puràõa÷abdaratnàvalyau .. gopabhedaþ . sa ca ÷rãkçùõapità . nandaþ purà droõanàmà vasuràsãt . yathà --
     %<droõo vasånàü pravaro dharayà saha bhàryayà .
     kariùyamàõa àde÷àn brahmaõastamuvàca ha ..
     jàtayornau mahàdeve bhuvi vi÷ve÷vare harau .
     bhaktiþ syàt paramà loko yayà¤jo durgatintaret ..
     svastãtyuktaþ sa bhagavàn vraje droõo mahàya÷àþ .
     jaj¤e nanda iti khyàto ya÷odà sà dharàbhavat ..>% iti ÷rãbhàgavate . 10 . 8 . 48-50 .. veõuvi÷eùaþ . yathà --
     %<mahànandastathà nando vijayo'tha jayastathà .
     catvàra uttamà vaü÷à màtaïgamunisammatàþ ..
     da÷àïgulo mahànando nanda ekàda÷àïgulaþ ..>% iti saïgãtadàmodaraþ .. (mçdaïgavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 7 . 22 . 85 .
     %<mçdaïgau càtra vipulau divyau nandopanandakau ..>% skandasyànucaravi÷eùaþ . iti mahàbhàrate . 9 . 45 . 61 .. nàgavi÷eùaþ . iti mahàbhàrate . 5 . 103 . 12 .. yaj¤e÷varasyànucaravi÷eùaþ . yathà, bhàgavate . 4 . 7 . 22 .
     %<dakùo gçhãtàrhaõasàdanottamaü yaj¤e÷varaü vi÷vasçjàü paraü gurum .
     sunandanandàdyanugairvçtaü mudà gçõan prapede prayataþ kçtà¤jaliþ ..>% dhçtaràùñrasya puttràõàmanyatamaþ . iti mahàmàratam . 1 . 67 . 96 . madiràgarbhajàto vasudevasya puttravi÷eùaþ . iti bhàgavatam . 9 . 24 . 48 .. krau¤cadvãpasya varùaparvatavi÷eùaþ . iti bhàgavatam . 5 . 20 . 21 .. svanàmakhyàto dattakamãmàüsàgranthapraõetà . yathà --
     %<abhivandya jagadbandyapadadbandvavinàyakam .
     puttrãkaraõamãmàüsàü kurute nandapaõóitaþ ..>%)

#<nandakaþ>#, puü, (nandayatãti . nanda + õvul .) viùõukhaógaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 30 .. (yathà, harivaü÷e . 127 . 44 .
     %<rathàïgenàtha ÷àrïgeõa gadayà nandakena ca .
     praharàruhya garuóaü dçóho bhåtvà janàrdana ! ..>%) bhekaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. harùake kulapàlake ca tri . iti medinã . ke, 109 .. kçùõapità ànandaþ . ànandakàraka÷ca .. (nàgavi÷eùaþ iti mahàbhàratam . 5 . 103 . 11 .. skandasyànucaravi÷eùaþ . iti mahàbhàratam . 9 . 45 . 66 .. dhçtaràùñrasya puttravi÷eùaþ . iti mahàbhàratam . 1 . 187 . 3 ..)

#<nandakiþ>#, strã, pippalã . iti ÷abdacandrikà ..

#<nandakã>#, [n] puü, (nandrakaþ khaógo'styasyeti . nandaka + iniþ .) viùõuþ . yathà --
     %<÷aïkhabhçnnandakã cakrã ÷àrïgadhanvà gadàdharaþ ..>% iti mahàbhàrate ÷àntiparva ..

#<nandagopità>#, strã, (nandàya harùàya gopità rakùità .) ràsnà . iti ÷abdacandrikà .. (nandagopaþ asyà jàtaþ . tàrakàditvàt itac .) nandagopajanmabhåmyàdiþ ..

#<nandathuþ>#, puü, (nandanamiti . nanda + %<ñvito'thuc .>% 3 . 3 . 89 . iti athuc .) ànandaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<nandanaü>#, klã, (nandayatãti . nanda + %<nandigrahipacàdibhyo lyaõinyacaþ .>% 3 . 1 . 134 . iti lyuþ .) indravanam . ityamaraþ . 1 . 1 . 48 .. (yathà, kumàre . 2 . 41 .
     %<abhij¤à÷chedapàtànàü kriyante nandanadrumàþ ..>% aùñàda÷àkùaravçttivi÷eùaþ . asya vivaraõantu chandaþ÷abde draùñavyam .. ànandaþ . yathà, mahàbhàrate . 2 . 25 . 6 .
     %<svastivàcyàrhato vipràn prayàhi bharatarùabha ! .
     durhçdàmapraharùàya suhçdàü nandanàya ca ..>%) harùake, tri . iti medinã . ne, 80 .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 146 . 5 .
     %<pa÷ya divyaü suruciraü bhãma puùpamanuttamam .
     gandhasaüsthànasampannaü manaso mama nandanam ..>%)

#<nandanaþ>#, puü, (nandayatãti . nanda + lyuþ .) parvatabhedaþ . yathà, kàlikàpuràõe 75 adhyàye .
     %<tãre tu candrakuõóasya nandano nàma vai giriþ tasmin vasati ÷akrastu kàmàkhyàsevane rataþ ..
     martyabhàvaü samàsàdya sarvadeve÷varo hariþ .
     sevituü trida÷e÷ànãü satataü vartate nataþ ..
     candrakåñasya tu girernandanasya tathà gireþ .
     pratidar÷aü tathà candraü pradakùiõayati tridhà ..
     candrakuõóajale snàtvà samàruhya ca nandanam .
     àràdhya ÷akraü loke÷aü mahàphalamavàpnuyàt ..>% (viùavi÷eùaþ . iti hemacandraþ . 4 . 263 .. atràrthe, puü, klã, iti vàcaspatiþ .. yathà, su÷rute kalpasthàne 2 adhyàye .
     %<antrapàcakakartarãyasaurãyakakaraghàñakarambhanandanavaràñakàni sapta tvaksàraniryàsaviùàõi ..>% skandasyànucaravi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 9 . 45 . 36 .
     %<bardhanaü nandana¤caiva sarvavidyàvi÷àradau .
     skandàya dadatuþ prãtàva÷vinau bharatarùabha ! ..>% siddhapuruùavi÷eùaþ . yathà, bhàgavate . 4 . 6 . 33 .
     %<sa nandanàdyairmahàsiddhaiþ ÷àntaiþ saü÷àntavigraham .
     upàsyamànaü sakhyà ca bhartrà guhyakarakùasàm ..>% jinabalavi÷eùaþ . iti hemacandraþ . 3 . 362 .. vatsaravi÷eùaþ . yathà, bçhatsaühitàyàm . 8 . 38 .
     %<nandano'tha vijayo jayastathà manmatho'tha parata÷ca durmukhaþ ..>% mahàdevaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 75 .
     %<nandã÷vara÷ca nandã ca nandano nandivardhanaþ ..>%) viùõuþ . yathà, %<ànando nandano nandaþ .>% iti mahàbhàrate . 13 . 149 . 69 ..

#<nandanaþ>#, puü, strã, (nandayatãti . nanda + lyuþ .) sutaþ . iti medinã . ne, 80 .. (yathà, raghuþ . 3 . 41 .
     %<atãndriyeùvapyupapannadar÷ano babhåva bhàveùu dilãpanandanaþ ..>%) bhekaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<nandanajaü>#, klã, (nandane jàyate iti . jana + óaþ .) haricandanam . iti ràjanirghaõñaþ .. (nandanàt ànandàjjàyate iti .) harùajàte, tri .. (pauttra÷ca ..)

#<nandanandanaþ>#, puü, (nandasya nandanaþ sutaþ ànandajanako và .) ÷rãkçùõaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. tasya lãlàsaüvaraõànte tanmahiùãõàü dasyuhastagatatvakàraõaü yathà -- vyàsa uvàca .
     %<kaþ ÷raddadhyàt sagàïgeyàn hanyàstvaü sarvakauravàn .
     àbhãrebhya÷ca bhavataþ kaþ ÷raddadhyàt paràbhavam ..
     pàrthaitat sarvabhåtasya harerlãlàviceùñitam .
     tvayà yat kauravà dhvastà yadàbhãrairbhavàn jitaþ ..
     gçhãtà dasyubhiryà÷ca bhavatà ÷ocitàþ striyaþ .
     tadapyahaü yathàvçttaü kathayàmi tavàrjuna ! ..
     aùñàvakraþ purà vipro jalavàsarato'bhavat .
     bahånabdagaõàn pàrtha ! gçõan brahma sanàtanam ..
     jiteùvasurasaügheùu merupçùñhe mahotsavaþ .
     babhuva tatra gacchantyo dadç÷ustaü varastriyaþ ..
     rambhàtilottamàdyàstu ÷ata÷o'tha sahasra÷aþ .
     tuùñuvustaü mahàtmànaü pra÷a÷aüsu÷ca pàõóava ! ..
     àkaõñhamagnaü salile jañàbhàradharaü munim .
     vinayàvanatà÷cainaü praõemuþ stotratatparàþ ..
     yathà yathà prasanno'sau tuùñuvustaü tathà tathà .
     sarvàstàþ kaurava÷reùñha ! variùñhantaü dvijanmanàm ..
     ÷rãaùñàvakra uvàca .
     prasanno'haü mahàbhàgà bhavatãnàü yadãsyate .
     mattastadvriyatàü sarvaü pradàsyàmyatidurlabham ..
     ÷rãparà÷ara uvàca .
     rambhàtilottamàdyàstaü vaidikyo'psaraso'bruvan .
     prasanne tvayyasaüpràptaü kimasmàkamiti dvija ! ..
     itaràstvabruvan vipra ! prasanno bhagavàn yadi .
     tadicchàmaþ patiü pràptuü viprendra ! puruùottamam ..
     ÷rãvyàsa uvàca .
     evaü bhaviùyatãtyuktvà prottatàra jalànmuniþ .
     tamuttãrõa¤ca dadç÷urviråpaü vakramaùñadhà ..
     tabdçùñvà gåhamànànàü yàsàü hàsaþ sphuño'bhavat .
     tàþ ÷a÷àpa muniþ kopamavàpya kurunandana ! ..
     ÷rãaùñàvakra uvàca .
     yasmàdbiråparåpaü màü matvà hàsàvamànanà .
     bhavatãbhiþ kçtà tasmàdeùa ÷àpaü dadàmi vaþ ..
     matprasàdena bhartàraü labdhvà tu puruùottamam .
     macchàpopahatàþ sarvà dasyuhastaü gamiùyatha ..>% evantasya muneþ ÷àpàdaùñàvakrasya ke÷avam . bhartàraü pràpya tà yàtà dasyuhastaü varàïganàþ .. tattvayà nàtra kartavyaþ ÷oko'lpo'pi hi pàõóava ! . tenaivàkhilanàthena sarvantadupasaühçtam iti viùõupuràõe . 5 . 38 . 68 -- 85 ..

@<[Page 2,823c]>@
#<nandanandinã>#, strã, (nandasya nandinã kanyà .) %<nandagopagçhe jàtà ya÷odàgarbhasambhavà .>% iti màrkaõóeyapuràõoktadevãvacanàt tathàtvam .) durgà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<nandanamàlà>#, strã, (nandanà ànandajanikà màlà .) kçùõaprãtikçnmàlikàvi÷eùaþ . yathà,
     %<bhåpa nandanamàlàntu kurute kçùõave÷mani .
     devakanyàvçtailakùaiþ sevyate suranàyakaiþ ..>% iti dvàrakàmàhàtmye haribhaktivilàsadhçtaviùõudharmottaram ..

#<nandanà>#, strã, (nandayatãti . nandi + lyuþ . ñàp .) duhità . iti jañàdharaþ ..

#<nandantaþ>#, puü, (nandatyaneneti . nanda + %<ruhinandijãvipràõibhyaþ ùidà÷iùi .>% uõàü 3 . 127 . iti jhac saca ùit .) puttraþ . ràjà . mitram . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<nandapàlaþ>#, puü, (nandaü ànandaü nidhivi÷eùaü và pàlayatãti . pàli + ac .) varuõaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<nandaputtrã>#, strã, (nandasya puttrã .) durgà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<nandayantaþ>#, tri, (nandayatãti . nandi + %<tébhåvahãti .>% uõàü 3 . 128 . iti jhac saca ùit .) ànandajanakaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<nandà>#, strã, (nandayatãti . nandi + ac + ñàp .) gaurã . ali¤jaraþ . nàdà iti bhàùà . tithivi÷eùaþ . tà÷ca ubhayapakùayoþ pratipatùaùñhyekàda÷yaþ . iti medinã . de, 6 .. (yathà --
     %<nandà bhadrà jayà riktàpårõà pratipadaþ kramàt ..>% iti jyotiùam ..) nanàndà . iti ÷abdaratnàvalã .. sampat . iti hemacandraþ .. * .. durgàyà nandànàmakàraõaü yathà --
     %<evamuktrà bhavaü brahmà punardevãü sa càbravãt .
     tvayà devi ! mahat kàryaü kartavya¤cànyadasti naþ ..
     bhaviùyaü mahiùàkhyasya asurasya vinà÷anam .
     evamuktvà tato brahmà sarve devà÷ca pàrthiva ! ..
     yathàgatàstato jagmurdevãü sthàpya hime girau .
     saüsthàpya nandità yasmàttasmànnandà tu sà bhavet ..>% iti varàhapuràõam .. * .. api ca .
     %<nandate suralokeùu nandane vasate'thavà .
     himàcale mahàpuõye nandà devã tataþ smçtà ..>% tasyà màhàtmyàdi yathà --
     %<yathà gaïgà nadãnàntu uttamatve vyavasthità .
     tadbadbhagavatã nandà uttamatvena saüsthità ..
     màse bhàdrapade devi ! ÷uklapakùe vrajet sadà .
     tasyecchà ÷ràvaõàùàóhe anyathà na kadàcana ..
     teùà¤ca candranàgastu pãóàü kuryàt sulocane .
     na gacchanti suràþ siddhàþ kiü punarmànuùàdayaþ ..
     viùavàtahatàþ kecit viùavàtaprapãóitàþ .
     vimuhyante narà devi yànti devyàþ prasàdataþ ..>% iti devãpuràõam .. (kàmadhenuvi÷eùaþ . yathà, vahnipuràõe kàmadhenupradànanàmàdhyàye .
     %<nandà sunandà surabhã su÷ãlà sumanàstathà .
     nirgatà mathyamàne'bdhau uùaþsnànaü ÷ubhapradam ..>% asyà dànavidhistu kàmadhenu÷abde draùñavyaþ .. dharmaputtrasya harùasya patnã . ànandasvaråpatayà evàsyàstathàtvam . yathà, mahàbhàrate . 1 . 66 . 33 .
     %<nandà tu bhàryà harùasya yàsu lokàþ pratiùñhitàþ ..>% ÷àkadbãpàntargatanadãvi÷eùaþ . yathà, màtsye . 121 . 31 .
     %<nandà ca pàvanã caiva tçtãyà parikãrtità ..>%
     %<etàþ saptamahàbhàgàþ prativarùaü ÷ivodakam .
     bhàvayanti janaü sarvaü ÷àkadvãpanivàsinam ..>% dbi÷àlagçhavi÷eùaþ . yathà, vi÷vakarmaprakà÷e 2 adhyàye . nandàkhyaü taddvi÷àla¤ca dhanadaü ÷obhanaü smçtam ..)

#<nandàtmajaþ>#, puü, (nandasya àtmajaþ .) ÷rãkçùõaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, pàdmottarakhaõóe 111 adhyàye .
     %<puràõapuruùo nandàtmajaþ ÷rãvatsalà¤chanaþ ..>%) durgàyàm, strã ..

#<nandiþ>#, puü, klã, (nandayatãti . nandi + %<sarvadhàtubhya in .>% uõàü 4 . 117 . iti in .) dyåtàïgam . (bhàve in .) ànandaþ . (yathà, mahàbhàrate . 2 . 18 . 11 .
     %<so'vardhata mahàtejà magadhàdhipateþ sutaþ .
     màtàpitrornandikaraþ ÷uklapakùe yathà ÷a÷ã ..>% etadarthe strãliïge'pi dç÷yate . yathà, tatraiva . 5 . 135 . 20 .
     %<ato me bhåyasã nandiryadevamanupa÷yasi ..>%) nandike÷vare, puü . iti medinã . de, 6 .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 14 . 275 .
     %<purastàccaiva devasya nandiü pa÷yàmyavasthitam .
     ÷ålaü viùñabhya tiùñhantaü dvitãyamiva ÷aïkaram ..>%) viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 79 .
     %<svakùaþ svaógaþ ÷atànando nandirjyotirgaõe÷varaþ ..>% (mahàdevaþ . yathà, tatraiva . 13 . 17 . 74 .
     %<nimittastho nimitta¤ca nandirnandikaro hariþ ..>%)

#<nandikaþ>#, puü, (nanda ànandaþ hetutayàstyasyeti . nanda + ñhan .) nandãvçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (nandireva . svàrthe kan .) ànandaþ ..

#<nandikà>#, strã (nanda ànanda astyasyàmiti . ñhan .) indrakrãóàsthànam . iti ÷abdamàlà .. (nandà + svàrtha kan . ñàpi ata itvam .) ali¤jaraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. ùaùñhãtithiþ . yathà, tithitattve .
     %<kanyàsaüsthe ravau ÷akra ÷uklàmàrabhya nandikàm ..>% pratipadekàda÷yau ca ..

@<[Page 2,824b]>@
#<nandike÷varaþ>#, puü, (nandika ã÷vara÷ca .) ÷ivadvàrapàlaþ . tatparyàyaþ . nandã 2 ÷àlaïkàyanaþ 3 tàõóavatàlikaþ 4 . iti trikàõóa÷eùaþ .. nandã÷varaþ 5 taõóuþ 6 . iti hemacandraþ .. (yathà, harivaü÷e . 182 . 86 .
     %<tato nandiü mahàdevaþ pràha gambhãrayà girà .
     nandike÷vara ! saüyàhi yato vàõo raõe sthitaþ ..>%) upapuràõavi÷eùa÷ca ..

#<nandighoùaþ>#, puü, (nandirànandajanako ghoùo yasya .) arjunasya rathaghoùaþ . vandijanaghoùaþ . iti medinã . ùe, 53 .. maïgalaghoùaõà ca .. (harùaghoùayukte, tri . yathà, mahàbhàrate . 13 . 107 . 105 -- 108 .
     %<pa¤caviü÷e tu divase yaþ prà÷edekabhojanam .
     sadà dvàda÷amàsàüstu puskalaü yànamàruhet ..
     siühavyàghraprayuktaistu meghani÷vananàditaiþ .
     sa rathairnandighoùai÷ca pçùñhato'hyanugamyate ..
     devakanyàsamàråóhaiþ kà¤canairvimalaiþ ÷ubhaiþ .
     vimànamuttamaü divyamàsthàya sumanoharam ..
     tatra kalpasahasraü vai vasate strã÷atàvçte .
     sudhàrasa¤copajãvannamçtopamamuttamam ..>%)

#<nanditaruþ>#, puü, (nandirànandajanakastaruþ .) dhavavçkùaþ . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<nandinã>#, strã, (nandayatãti . nandi + õirniþ . ïãp .) reõukà . iti ràjanirghaõñaþ .. (asya paryàyo yathà, bhàvaprakà÷e .
     %<reõukà ràjaputtrã ca nandinã kapilà dvijà ..>% jañàmàüsã . tatparyàyo yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<naladaü nandinã peùã màüsã kçùõajañà jañã .
     kiràtinã ca jañilà loma÷à tu tapasvinã ..>%) umà . gaïgà . nanàndà . va÷iùñhadhenuþ . iti medinã . ne, 81 .. sà ca dhenuþ surabhikanyà . yathà, dilãpaü prati va÷iùñhavàkyam .
     %<purà ÷akramupasthàya tavorvãü prati yàsyataþ .
     àsãt kalpatarucchàyàmà÷rità surabhiþ pathi ..
     imàü devãmçtusnàtàü ÷rutvà sapadi satvaraþ .
     pradakùiõakriyàrhàyàü tasyàü tvaü sàdhunàcaraþ ..
     avajànàsi màü yasmàdataste na bhaviùyati .
     matprasåtimanàràdhya prajeti tvàü ÷a÷àpa sà ..>%
     %<iti vàdina evàsya hoturàhutisàdhanam .
     anindyà nandinã nàma dhenuràvavçte vanàt ..>% iti raghuþ . 1 . 75-82 .. imàmevàràdhya labdhavaro dilãpo raghunàmànaü vaü÷atilakaü puttraü labdhavàn .. * .. dyonàmà vasuþ patnãvàkyàt enàü hçtvà va÷iùñha÷àpataþ pçthivyàü bhãùmanàmnà vikhyàta àsãt . etatkathà yathà, mahàbhàrate . 1 . 99 . 11-39 .
     %<atha tadvanamàjagmuþ kadàcidbharatarùabha ! .
     pçthvàdyà vasavaþ sarve devà devarùisevitam ..
     te sadàrà vanaü tacca sa¤carantaþ samantataþ .
     remire ramaõãyeùu parvateùu vaneùu ca ..
     tatraikasyàtha bhàryà tu vasorvàsavavikrama ! .
     sa¤carantã vane tasmin gàü dadar÷a sumadhyamà ..
     nandinãü nàma ràjendra ! sarvakàmadhuguttamàm ..
     sà vismayasamàviùñà ÷ãladraviõasampadà .
     dyave vai dar÷ayàmàsa tàü gàü govçùabhekùaõàm ..
     svàpãnà¤ca sudogdhrã¤ca subàladhikhuràü ÷ubhàm .
     upapannàü guõaiþ sarvaiþ ÷ãlenànuttamena ca ..
     evaü guõasamàyuktàü vasave vasunandinã .
     dar÷ayàmàsa ràjendra purà pauravanandana ! ..
     dyaustadà tàü tu dçùñvaiva gàü gajendrendravikrama ! .
     uvàca ràjaüstàü devãü tasyà råpaguõàn vadan ..
     eùà gauruttamà devã vàruõerasitekùaõà .
     çùestasya varàrohe ! yasyedaü vanamuttamam ..
     asyàþ kùãraü pibenmartyaþ svàdu yo vai sumadhyame ! .
     da÷avarùasahasràõi sa jãvet sthirayauvanaþ ..
     etat ÷ratvà tu sà devã nçpottama ! sumadhyamà .
     tamuvàcànavadyàïgã bhartàraü dãptatejasam ..
     asti me mànuùe loke naradevàtmajà sakhã .
     nàmnà jitavatã nàma råpayauvana÷àlinã ..
     u÷ãnarasya ràjarùeþ satyasandhasya dhãmataþ .
     duhità prathità loke mànuùe råpasampadà ..
     tasyà hetormahàbhàga ! savatsàü gàü mamepsitàm .
     ànayasvàmara÷reùñha ! tvaritaü påõyavardhana ! ..
     yàvadasyàþ payaþ pãtvà sà sakhã mama mànada ! .
     mànuùeùu bhavatvekà jaràrogavivarjità ..
     etanmama mahàbhàga kartumarhasyanindita .
     priyaü priyataraü hyasmànnàsti me'nyat katha÷cana ..
     etat ÷rutvà vacastasyà devyàþ priyacikãrùayà .
     pçthvàdyairbhràtçbhiþ sàrdhaü dyaustadà tàü jahàra gàm ..
     tayà kamalapatràkùyà niyukto dyaustadà nçpa ! .
     çùestasya tapastãvraü na ÷a÷àka nirãkùitum .
     hçtà gauþ sà tadà tena prapàtastu na tarkitaþ ..
     athà÷ramapadaü pràptaþ phalànyàdàya vàruõiþ .
     na càpa÷yat sa gàü tatra savatsàü kànanottame ..
     tataþ sa mçgayàmàsa vane tasmiüstapodhanaþ .
     nàdhyagacchacca mçgayaüstàü gàü munirudàradhãþ ..
     j¤àtvà tathàpanãtàü tàü vasubhirdivyadar÷anaþ .
     yayau krodhava÷aü sadyaþ ÷a÷àpa ca vasåüstadà ..
     yasmànme vasavo jahrurgàü vai dogdhrãü subàladhim .
     tasmàt sarve janiùyanti mànuùeùu na saü÷ayaþ ..
     evaü ÷a÷àpa bhagavàn vasåüstàn bharatarùabha ! .
     va÷aü krodhasya saüpràpta àpavo munisattamaþ .
     ÷aptvà ca tàn mahàbhàgastapasyeva mano dadhe ..
     evaü sa ÷aptavàn ràjan ! vasånaùñau tapodhanaþ .
     mahàprabhàvo brahmarùirdevàn krodhasamanvitaþ ..
     athà÷ramapadaü pràptàste vai bhåyo mahàtmanaþ .
     ÷aptàþ sma iti jànanta çùiü tamupacakramuþ ..
     prasàdayantastamçùiü vasavaþ pàrthivarùabha ! .
     lebhire na ca tasmàtte prasàdamçùisattamàt .
     àpavàt puruùavyàghra ! sarvadharmavi÷àradàt ..
     uvàca ca sa dharmàtmà ÷aptà yåyaü dharàdayaþ .
     anusaüvatsaràt sarve ÷àpamokùamavàpsyatha ..
     ayantu yatkçte yåyaü mayà ÷aptàþ sa vatsyati .
     dyaustato mànuùe loke dãrghakàlaü svakarmaõà ..
     nànçtaü taccikãrùàmi yuùmàn kruddho yadabruvam .
     na prajàsyati càpyeùa mànuùeùu mahàmanàþ ..
     bhaviùyati ca dharmàtmà sarva÷àstravi÷àradaþ .
     pituþ priyahite yuktaþ strãbhogàn varjayiùyati ..>%) tasyàþ prabhàvo yathà --
     %<va÷iùñhasyà÷ramapadaü brahmasthànamanuttamam .
     apa÷yajjayatàü ÷reùñho vi÷vàmitro mahàmanàþ ..
     tato va÷iùñho bhagavàn kathànte munisattamaþ .
     vi÷vàmitramidaü vàkyamuvàca prahasanniva ..
     àtithyaü kartamicchàmi balasyàsya mahàbalaþ .
     tava caivàprameyasya yathàrhaü pratigçhyatàm ..
     vàóhamityeva gàdheyo va÷iùñhaü pratyuvàca ha .
     evamukto mahàtejà va÷iùñho japatàü varaþ ..
     àjuhàva tataþ prãtaþ kalmàùãü dhutakalmaùàm .
     bhojanena mahàrheõa satkàraü tadbidhatsva me ..
     evamuktà va÷iùñhena ÷abalà ÷atrusådana ! .
     vidadhe vividhàn kàmàn yasya yasya yathepsitàn ..
     sàntaþpurajano ràjà sabràhmaõapurohitaþ .
     yuktaþ paramaharùeõa va÷iùñhamidavabravãt ..
     gavàü ÷atasahaseõa dãyatàü ÷abalà mama .
     evamuktastu bhagavàn va÷iùñho munisattamaþ ..
     vi÷vàmitreõa dharmàtmà pratyuvàca mahãpatim .
     kàraõairbahubhã ràjanna dàsye nandinãü tava ..
     kàmadhenuü va÷iùñho'sau na tatyàja yadà muniþ .
     tato'sya ÷abalàü ràjà vi÷vàmitrastadàharat ..
     tasyà hambàravàjjàtàþ kàmbojà ravisannibhàþ .
     ådhasa÷càbhisaüjàtàþ pahnavàþ ÷astrapàõayaþ ..
     yonide÷àcca yavanàþ ÷akçdde÷àcchakàstathà .
     romakåpeùu ca mlecchàstathà ràmakiràtakàþ ..
     taistannisåditaü sainyaü vi÷vàmitrasya tatkùaõàt .
     sapadàtigajaü sà÷vaü sarathaü raghunandana ! ..>% iti ràmàyaõe àdikàõóam .. (etadvivaraõaü mahàbhàrate . 1 . 177 . adhyàye ca vistara÷o draùñavyam .. kanyà yathà, harivaü÷e . 176 . 7 .
     %<medhyàü gokulasambhåtàü nandagopasya nandinãm ..>% ànandajananàt patnyapi . yathà, mahàbhàrate . 1 . 99 . 16 .
     %<evaü guõasamàyuktàü vasave vasunandinã .
     dar÷ayàmàsa ràjendra ! purà pauravanandanaþ ..>% %<vasunandinã vasupriyà .>% iti nãlakaõñhaþ .. skandànucaramàtçgaõavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 9 . 46 . 5 .
     %<÷çõu màtçgaõàn ràjan ! kumàrànucarànimàn ..>%
     %<vasudàmà sudàmà ca vi÷okà nandinã tathà ..>% tãrthavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 84 . 145 .
     %<nandinyà¤ca samàsàdya kåpaü devaniùevitam .
     naramedhasya yat puõyaü tadàpnoti naràdhipa ! ..>% vyàóimunimàtà . iti hemacandraþ . 3 . 516 .. trayoda÷àkùaravçttivi÷eùaþ . asya vivaraõaü chandaþ÷abde draùñavyam . durgà . iyantu devikàtañe pãñhasthàne viràjate . yathà, devãbhàgavate . 7 . 33 . 69 .
     %<÷ivakuõóe ÷ubhà nandà nandinã devikàtañe ..>%)

#<nandinãtanayaþ>#, puü, (nandinyàstanayaþ .) vyàóimuniþ . sa ca abhidhànakàrakaþ . iti hemacandraþ . 3 . 516 ..

#<nandinãsutaþ>#, puü, (nandinyàþ sutaþ .) vyàóimuniþ . iti jañàdharaþ ..

#<nandivardhanaþ>#, puü, (nandiü vardhayatãti . vçdh + õic + lyuþ .) ÷ivaþ . (nandiü ànandaü vardhayatãti .) pakùàntaþ . puttraþ . iti medinã . ne, 238 .. (yathà, goþ ràmàyaõe . 2 . 99 . 14 .
     %<suùuve yamamitraghnaü kau÷alyà nandivardhanam ..>%) mitram . iti ÷abdaratnàvalã .. (vimànavi÷eùaþ . yathà, vi÷vakarmaprakà÷e . 6 adhyàye .
     %<vimànaü chandakaü tadbadaneka÷ikharàtataþ .
     sa càùñabhåmikastadbat saptatirnandivardhanaþ ..>% nimivaü÷ãyavi÷eùaþ . iti bhàgavatam . 9 . 13 . 14 ..) ànandavardhake, tri .. (yathà, harivaü÷e . 68 . 29 .
     %<kçùõa kçùõa mahàbàho gopànàü nandivardhana ! .
     damyatàmeùa vai kùipraü sarparàjo viùàyudhaþ ..>%)

#<nandivçkùaþ>#, puü, (nandirànandastajjanako vçkùaþ . yadbà, nanda + in . tasyàþ vçkùaþ .) nandãvçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (paryàyo'sya yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<nandivçkùo meùa÷çïgã tathà meùavidhànikà .
     cakùurvahanacakùu÷ca meóha÷çïgã grahadrumà ..>%)

#<nandã>#, strã, durgà . yathà, devãpuràõe .
     %<suràþ syustrida÷à devà nandinã dundubhirmatà .
     teùà¤ca vàdinã nandã ã÷àtvàt trida÷e÷varã ..>%

#<nandã>#, [n] puü, (nanda ànando'syàstãti . iniþ .) gardabhàõóavçkùaþ . (yathà --
     %<karãraü kulakaü nandã kuttelà ÷akulàdanã .
     kañhillaü kembukaü ÷ãtaü sako÷àtakakarka÷am ..
     tiktaü pàke kañugràhã vàtalaü kaphapittajit ..>% iti vàbhañe . 1 . 6 adhyàye ..) vañavçkùaþ . itiü medinã . ne, 81 .. ÷ivagaõavi÷eùaþ . sa ca trividhaþ . yathà --
     %<àdyaþ kanakanandã ca girikàkhyo dbitãyakaþ .
     somanandã tçtãyastu vij¤eyà nandinastrayaþ ..>% iti vahnipuràõe gaõabhedanàmàdhyàyaþ .. ÷ivadvàrapàlaþ . sa ÷ivàü÷aþ ÷àlaïkàyanamuniputtraþ . yathà --
     %<anyacca te pravakùyàmi paraü guhyaü vasundhare ! .
     tapyatastasya tu munerã÷vareõa samaü sutam ..
     taü pràpsyàmi paraü bhàvaü j¤àtvà devo mahe÷varaþ .
     sundarantvaparaü råpaü ghçtvà dçùñisukhàvaham ..
     ÷àlaïkàyanaputtratvaü yogamàyàmupà÷ritaþ .
     pràpnoti taü na jànàti dakùiõaü pàr÷vamàsthitaþ ..
     màyàyogabalopetastryakùo vai ÷ålapàõidhçk .
     råpavàn guõavàü÷caiva vapuùàdityasannibhaþ ..
     sa taü na j¤àyate jàtaü mamaivàràdhane sthitaþ .
     atha nandã prahasyàha mahàdevàj¤ayà munim ..
     uttiùñha muni÷àrdåla ! saphalaste manorathaþ .
     tvaddakùiõàïgàjjàto'smi puttraste ÷àdhi màü prabho ! ..
     tvayà tapaþ samàrabdhamã÷vareõa samaü sutam .
     pràpsyàmãti tato mahyaü sadç÷o'nyo na ka÷cana ..
     vicàryeti tadàhaü vai jàto'smi svayameva hi ..>% iti ùaràhapuràõam .. sa eva kalpàntare ÷ivàü÷aja÷ilàdamuneþ puttraþ . yathà --
     %<jajàpa rudramani÷aü yatra nandã mahàgaõaþ .
     prãtastasya mahàdevo devyà saha pinàkadhçk ..
     dattvà càtmasamànatvaü mçtyuva¤canameva ca .
     abhådçùiþ sa dharmàtmà ÷ilàdo nàma dharmavit ..
     àràdhayan mahàdevaü puttràrthaü vçùabhadhvajam .
     tasya varùasahasrànte tapyamànasya vi÷vakçt ..
     ÷arvaþ somaughavidhçto varado'smãtyabhàùata .
     sa vavre varamã÷ànaü vareõyaü girijàpatim ..
     ayonijaü mçtyubhãtaü tayà caivomayà samam .
     tathàstvityàha bhagavàn devyà saha mahe÷varaþ ..
     pa÷yatastasya viprarùerantardhànaü gato vibhuþ .
     tato yiyakùuþ svàü bhåmiü ÷ilàdo dharmavittamaþ ..
     cakarùa làïgalenorvãü bhittvàdç÷yata ÷obhanaþ .
     sambartakànalaprakhyaþ kumàraþ prahasanniva ..
     råpalàvaõyasampannastejasà bhàsayan di÷am .
     kumàratulyo'pratimo meghagambhãrayà girà ..
     ÷ilàdaü tàta tàteti pràha nandã punaþ punaþ .
     taü dçùñvà nandinaü jàtaü ÷ilàdaþ pariùasvaje ..
     munibhyo dar÷ayàmàsa ye tadà÷ramavàsinaþ ..>% iti kårme 40 adhyàyaþ .. (dvisaptatisàdhyamaulikakàyasthànàmanyatamaþ . yathà, ghañakakàrikàyàm .
     %<guiþ kãrtirya÷aþ kuõóurnandã ÷ãlo dhanurguõaþ ..>%)

#<nandãmukhã>#, strã, (nandã mukhe yasyàþ . ïãù .) tandrà . iti hemacandraþ . 2 . 227 ..

#<nandãvçkùaþ>#, puü, (nandi + và ïãù . nandyàþ vçkùaþ . nandãjanako vçkùovà .) koïkaõade÷aprasiddhasugandhivçkùavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . tåõãkaþ 2 tåõikaþ 3 tåõã 4 pãtakaþ 5 kacchapaþ 6 nandã 7 kuñherakaþ 8 kàntaþ 9 . asya guõàþ . kañutvam . tiktatvam . ÷ãtatvam . pittaraktadàha÷iro'rtisvedakuùñhanà÷itvam . sugandhitvam . puùñivãryadàtçtva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. a÷vatthàkàraþ kùãravàn svanàmaprasiddho vçkùaþ . iti bharataþ .. tuüd iti khyàto vçkùa iti kecit .. tatparyàyaþ . tunnaþ 2 kuverakaþ 3 kuõiþ 4 kacchaþ 5 kàntalakaþ 6 . ityamaraþ . 2 . 4 . 128 .. tuõiþ 7 . iti bharataþ .. nandivçkùaþ 8 kåõiþ 9 tundaþ 10 nandikaþ 11 nandivçkùakaþ 12 . iti ÷abdaratnàvalã .. * .. meùa÷çïgãvçkùaþ . iti ratnamàlà .. sthàlãvçkùaþ . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<nandã÷aþ>#, puü, (nandã ã÷a÷ca .) nandã . iti hemacandraþ . 2 . 124 .. bharatoktatàlaprabhedaþ . yathà --
     %<siühanandananandã÷acandravimbadbitãyakàþ ..>% tasya lakùaõaü yathà --
     %<go laghurgaurlaghuþ plutastàle nandã÷vare matàþ .>% iti saïgãtadàmodaraþ .. (nandino nandigaõasya ã÷aþ . iti vigrahe ÷ivaþ ..)

#<nandã÷varaþ>#, puü, (nandino gaõavi÷eùasya ã÷varaþ .) ÷ivaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. nandã÷atàlaþ . iti saïgãtadàmodaraþ .. (nandã ã÷vara÷ca .) ÷ivadvàrapàlaþ . tasya ÷ivapàr÷vadatvakàraõaü yathà --
     %<tatastretàyuge kàle nandã nàma mahàmuniþ .
     àriràdhayiùuþ ÷arvaü tapastepe sudàruõam ..
     tatastu bhagavàn prãtastasmai vipràya ÷aïkaraþ .
     uvàca ca vacaþ sàkùàttamçùiü varadaþ prabhuþ ..
     varàn vçõãùva viprendra ! yànicchasi mahàmune ! .
     tàüste sarvàn prayacchàmi durlabhànapi màriùa ..
     ityukto'sau bhagavatà ÷arveõa sunipuïgava .
     provàca varadaü devaü prahçùñenàntaràtmanà ..
     yadi prãto'si bhagavan ! anukro÷atayà mama .
     anugràhyo hyahaü deva tvayàva÷yaü suràdhipaü ! ..
     yathà nànye bhavedbhaktistvayi nityaü mahe÷vara ! .
     tathàhaü bhaktimicchàmi sarvabhåtà÷aye tvayi ..
     etattu vacanaü ÷rutvà nandinaþ sa mahe÷varaþ .
     prahasyovàca taü prãtyà tato madhurayà girà ..
     madråpadhàrã mattejàstryakùaþ sarvaguõottamaþ .
     bhaviùyasi na sandeho devadànavapåjitaþ ..
     anenaiva ÷arãreõa jaràmaraõavarjitaþ .
     duùpràpyeyamavàpyà te devairgàõe÷varã gatiþ ..
     pàr÷vadànàü variùñha÷ca màmakànàü dvijottama ! .
     nandã÷vara iti khyàto bhaviùyasi na saü÷ayaþ ..
     adyaprabhçti devàgrya ! devakàryeùu sarvataþ .
     tvaü prabhurbhavità loke matprasàdànmunã÷vara ! ..
     tvàmevàbhyarcayiùyanti sarvabhåtàni sarvataþ .
     mattaþ samabhivà¤chantaþ prasàdaü pàr÷vadàdhipa ! ..
     yastvàü dveùñi sa màü dbeùñi yastvàmanu sa màmanu .
     nàvayorantaraü ki¤cidambarànilayoriva ..
     dbàre tu dakùiõe nityaü tvayà stheyaü gaõàdhipa ! .
     vàmena vibhunà vàpi mahàkàlena sarvadà ..>% iti varàhapuràõam ..

#<nandãsaraþ>#, [s] klã, (nanda + in + và ïãù . nandyai ànandàrthaü yat saraþ .) indrasarovaraþ . iti ÷abdamàlà ..

#<nandyàvartaþ>#, puü, (nandijanaka àvarto yatra .) ã÷varasadmavi÷eùaþ . ityamaraþ . 2 . 2 . 10 .. tasya lakùaõaü yathà --
     %<dakùiõàünugatàlindatrayaü yat pa÷cimàmukham .
     påjanãyottaracchràyaü nandyàvartaü vadanti tat ..>% iti bharatadhçtasà¤jaþ .. tagaradrumaþ . iti vi÷vaþ .. matsyabhedaþ . tasya guõaþ . saügràhitvam . kaphapittavinà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<napuüsakaü>#, klã, (na strã na pumàn . %<nabhràõnapàditi .>% 6 . 3 . 75 . iti nipàtanàt strãpuüsayoþ puüsaka-àde÷aþ .) klãvam . ityamaraþ . 2 . 6 . 39 .. hijióà iti bhàùà .. tasya kàraõaü yathà --
     %<ubhayorbãjasàmànye jàyate vai napuüsakam ..>% iti sukhabodhaþ .. * .. (napuüsako bhavediti bhàùyaprayogàt puüliïgo'pi bhavati . tathà, ca pa¤catantre . 1 . 364 .
     %<parade÷abhayàdbhità bahumàyà napuüsakàþ .
     svade÷e nidhanaü yànti kàkàþ kàpuruùà mçgàþ ..>%) napuüsakagarbhasya cihnaü yathà --
     %<napuüsakaü yadà garbho bhavedgarbho'rvudàkçtiþ .
     unnate bhavataþ pàr÷ve purastadudaraü mahat .. * ..>% napuüsakavi÷eùànàha .
     %<àsekya÷ca sugandhi÷ca kumbhãka÷cerùakastathà .
     amã sa÷ukrà boddhavyà a÷ukro bhråõasaüj¤akaþ ..>% teùàü lakùaõànyàha .
     %<pitrostu svalpavãryatvàdàsekyaþ puruùo bhavet .
     sa ÷ukraü prà÷ya labhate dhvajonnatimasaü÷ayam ..
     yaþ påtiyonau jàyeta sa hi saugandhiko bhavet .
     sve gude'brahmacaryàdyaþ strãùu puüvat pravartate .
     sa kumbhãka iti j¤eyo gudayonistu sa smçtaþ ..
     dçùñvà vyavàyamanyeùàü vyavàye yaþ pravartate .
     ãrùakaþ sa tu vij¤eyo dçùñiyoni÷ca sa smçtaþ ..
     yo bhàryàyàmçtau mohàdaïganeva pravartate .
     tatra strãceùñitàkàro jàyate ùaõóhasaüj¤akaþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (asya vivçtiryathà --
     %<samavãryarajastvena naraþ strãprakçtirbhavet .
     napuüsakamiti khyàtaü na strã na puruùo vadet ..>%
     %<samadoùabalenàpi prakçtyà vikçterapi .
     samo bhavedasçk ÷ukro napuüsakasamudbhavaþ ..>% iti hàrãte ÷àrãrasthàne prathame'dhyàye ..)

#<naptà>#, [ç] puü, (na patanti pitaro yeneti . pata + %<naptçneùñçtvaùñriti .>% uõàü 2 . 96 . iti tçcpratyayena nipàtanàt sàdhuþ .) puttrakanyayoþ puttraþ . nàti iti bhàùà . tatparyàyaþ . pauttraþ 2 sutasya sutaþ 3 . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 85 . 20 .
     %<kathaü ÷ukrasya naptàraü devayànyàþ sutaü prabho ! .
     jyeùñhaü yadumatikramya ràjyaü påroþ pradàsyati ..>%)

#<naptrã>#, strã, (naptç + %<çnnebhyo ïãp .>% 4 . 1 . 5 . iti ïãp .) puttrakanyayoþ puttrã . nàtinã iti bhàùà . tatparyàyaþ . pauttrã 2 sutàtmajà 3 . ityamaraþ . 2 . 6 . 29 .. naptà 4 pauttrikà 5 . iri rabhasaþ .. sutasya sutàyà÷càtmajàyàü naptrã puttrasya puttryà÷càpatyaü pauttrã ataeva pauttro'pi naptà . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<nabhaþ>#, puü, (nabhati hinasti kãñàdãniti . nabha hiüsàyàm + pacàdyac .) ÷ràvaõamàsaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (dvitãyamanoþ svàrociùasya puttravi÷eùaþ . iti harivaü÷e . 7 . 14 .. tçtãyamanvantaradevavi÷eùaþ . iti ca tatraiva . 7 . 19 .. ku÷aprapauttranalasya puttraü . iti ca harivaü÷e . 15 . 27 ..)

#<nabhaþ>#, [s] klã, (nahyate meghairiti . naha bandhane + %<naherdivi bha÷ca .>% uõàü 4 . 210 . iti asun bha÷càntàde÷aþ .) àkà÷am . ityamaraþ . 1 . 2 . 1 .. (yathà, manuþ . 4 . 37 .
     %<nekùetodyantamàdityaü nàstaü yàntaü kadàcana .
     nopasçùñaü na vàristhaü na madhyaü nabhaso gatam ..>%)

#<nabhaþkràntã>#, [n] puü, (nabhaþkràntaü gaganàkramaõamastyasyeti . iniþ .) siühaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<nabhaþpràõaþ>#, puü, (nabhasaþ pràõa iva .) pavanaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<nabhaþsat>#, [d] puü, (nabhasi sãdatãti . sad + kvip .) devaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<nabhaþsarit>#, strã, (nabhasaþ sarit nadã .) svargaïgà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<nabhaþsthitaþ>#, puü, (nabhasi sthitaþ .) narakavi÷eùaþ . iti hemacandraþ . 5 . 2 .. àkà÷asthite, tri ..

#<nabha÷cakùuþ>#, puü, (nabhasa÷cakùuriva .) såryaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<nabha÷camasaþ>#, puü, (nabhasa÷camasa iva .) candraþ . citràpåpaþ . indrajàlam . iti medinã . se, 38 ..

#<nabha÷caraþ>#, puü, (nabhasi caratãti . cara + ñaþ .) pakùã . vidyàdharaþ . (gandharvàdiþ . yathà, raghuþ . 18 . 6 .
     %<nabha÷carairgãtaya÷àþ sa lebhe nabhastala÷yàmatanuü tanåjam ..>%) meghaþ . vàyuþ . iti medinã . re, 272 .. (àkà÷acàriõi, tri . yathà, kumàre . 5 . 23 .
     %<nikàmataptà vividhena vahninà nabha÷careõendhanasambhçtena sà ..>%)

#<nabhasaü>#, klã, (nabhate vyàpnotãti . nabha + %<atyavicamitamãti .>% uõàü . 3 . 117 . iti asac .) àkà÷am . yathà . nabhasaü khaü meghavartma vihàyasamiti nigamaþ .. (puü, da÷amamanvantarãyasaptarùãõàmanyatamaþ . yathà, harivaü÷e . 7 . 67 .
     %<aïgirà nabhasaþ satyaü saptaiva paramarùayaþ ..>%)

#<nabhasaïgamaþ>#, puü, (nabhasaü gacchatãti . gama + gameþ supãti khac . tato mum .) pakùã . ityamaraþ . 2 . 4 . 34 ..

@<[Page 2,827a]>@
#<nabhastalaü>#, puü klã, (nabhasastalam .) gaganamaõóalam . yathà, naiùadhe . 2 . 69 .
     %<tanudãdhitidhàrayà rayàdgatayà lokavilokanàmasau .
     chadahemakaùannivàlasat kaùapàùàõanibhe nabhastale ..>%

#<nabhasyaþ>#, puü, (nabhase medhàya sàdhuþ . nabhas + %<tatra sàdhuþ .>% 4 . 4 . 98 . iti yat .) bhàdramàsaþ . ityamaraþ . 1 . 4 . 17 .. (yathà, harivaü÷e . 152 . 1 .
     %<nabho nabhasye'tha nirãkùya màsi kàmastadà toyadavçndakãrõam ..>%)

#<nabhasvàn>#, [t] puü, (àkà÷àdbàyuriti ÷ruteþ nabhaþ utpattikàraõatvenàstyasyeti . nabhas + matup masya vaþ .) vàyuþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 66 .. (yathà, raghuþ . 4 . 8 .
     %<sa hi sarvasya lokasya yuktadaõóatayà manaþ .
     àdade nàti÷ãtoùõo nabhasvàniva dakùiõaþ ..>%)

#<nabhàþ>#, [s] puü, (nabhati hinasti kãñàdãniti . nabha + %<sarvadhàtubhyo'sun .>% uõàü 4 . 188 . iti asun .) ÷ràvaõamàsaþ . (yathà, raghuþ . 12 . 29 .
     %<sa jahàra tayormadhye maithilãü loka÷oùaõaþ .
     nabhonabhasyayorvçùñimavagraha ivàntare ..>%) meghaþ . ghràõam . varùàþ . visatantuþ . patadgrahaþ . iti medinã . se, 26 .. palita÷ãrùam . iti dharaõã ..

#<nabhàkaü>#, klã, (nabhnàti vyàpnotãti . nabha + %<pinàkàdaya÷ca .>% uõàü . 4 . 15 . iti àkaþ .) tamaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<nabhogajaþ>#, puü, (nabhasi àkà÷e gaja iva .) meghaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<nabhogatiþ>#, strã, (nabhasi gatirgamanam .) àkà÷agamanam . yathà --
     %<praóãnoóóãnasaõóãnaóayanàni nabhogatau ..>% iti hemacandraþ . 4 . 384 ..

#<nabhoduhaþ>#, puü, (nabhasaþ dogdhi prapårayati nadyàdikamiti . duha prapåraõe + kaþ .) meghaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<nabhodvãpaþ>#, puü, (nabhasi dvãpa iva .) meghaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<nabhodhåmaþ>#, puü, (nabhasi dhåma iva .) meghaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<nabhonadã>#, strã, (nabhaso nadã .) svargaïgà . iti bhåriprayogaþ ..

#<nabhomaõiþ>#, puü, (nabhaso maõiriva .) såryaþ . iti hemacandraþ . 2 . 8 ..

#<nabhomaõóaladãpaþ>#, puü, (nabhomaõóale dãpa iva .) candraþ . yathà, tithyàditattve .
     %<nabhomaõóaladãpàya ÷iroratnàya dhårjañe .
     kalàbhirvardhamànàya nama÷candràya càrave ..>%

#<nabho'mbupaþ>#, puü, (nabhasaþ ambu jalaü pibatãti . pà + kaþ .) càtakapakùã . iti hemacandraþ . 4 . 395 ..

@<[Page 2,827b]>@
#<nabhorajaþ>#, [s] klã, (nabhaso raja iva .) andhakàraþ . iti ÷abdamàlà ..

#<nabhoreõuþ>#, strã, (nabhasi reõuriva .) kujjhañikà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<nabholayaþ>#, puü, (nabhasi layo yasya .) dhåmaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<nabhyaü>#, tri, nabhasyedamityarthe ùya¤pratyayaþ . nabhasambandhi . (nàbhaye hitam . nàbhi + %<ugavàdibhyo yat .>% 5 . 1 . 2 . iti yat . %<nàbhi nabha¤ca .>% iti nabhàde÷aþ . rathàïgam . %<nabhyo'kùaþ . nabhyama¤janam . rathanàbhàvevedam ..>% iti siddhàntakaumudã ..)

#<nabhràñ>#, [j] puü, (na bhràjate iti . bhràja dãptau + kvip .) meghaþ . iti hemacandraþ . 2 . 78 ..

#<namaþ>#, [s] vya, (nama ÷abdanatyoþ + bhàve asun .) natiþ . ityamaraþ . 3 . 4 . 18 .. (yathà, màrkaõóeye .
     %<namastasyai namastasyai namastasyai namo namaþ ..>% klãvaliïge'pi dç÷yate . yathà, bhàgavate . 3 . 13 . 42 .
     %<vidhema càsyai namasà saha tvayà yasyàü svatejo'gnimivàraõàvadhàþ ..>%) tyàgaþ . rutam . ityuõàdikoùaþ .. (klã, annam . iti nighaõñuþ . 2 . 7 .. vajram . iti nighaõñuþ . 2 . 20 .. stotram . yathà, çgvede . 7 . 16 . 1 .
     %<enà vo agniü namasorjo napàtamà huve ..>%)

#<namataþ>#, puü, (namyate iti . nama + %<bhçmçdç÷iyajãti .>% uõàü . 3 . 110 . iti atac .) prabhuþ . dhåmaþ . nañaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<namasaþ>#, puü, (namatãti . nama + %<atyavicamitamãti .>% uõàü . 3 . 117 . iti asac .) anukålaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<namasitaþ>#, tri, (namaþ kçtamiti . namas + %<namovarivaþ .>% 3 . 1 . 19 . iti kyac . ktaþ . %<kyasya vibhàùà .>% 6 . 4 . 50 . iti và yalopaþ .) kçtanamaskàraþ . påjitaþ . tatparyàyaþ . namasyitaþ 2 arhitaþ 3 apacàyitaþ 4 arcitaþ 5 apacitaþ 6 . ityamaraþ . 3 . 1 . 101 ..

#<namaskàraþ>#, puü, (namaþ ÷abdasya kàraþ karaõaü yatra .) viùabhedaþ . iti ÷abdacandrikà .. (namaþ karaþ õam . namas + kç + gha¤ .) natiþ . sa ca trividhaþ . kàyikaþ vàcikaþ mànasika÷ca . yathà --
     %<kàyiko vàgbhava÷caiva mànasastrividhaþ smçtaþ .
     namaskàrastu tattvaj¤airuttamàdhamamadhyamaþ ..>% kàyikàdirapi trividho yathà --
     %<prasàrya pàdau hastau ca patitvà daõóavat kùitau .
     jànubhyàü dharaõãü gatvà ÷irasà spç÷ya medinãm ..
     kriyate yo namaskàra uttamaþ kàyikastu saþ ..
     jànubhyà¤ca kùitiü spçùñvà ÷irasà spç÷ya medinãm .
     kriyate yo namaskàro madhyamaþ kàyikastu saþ ..
     puñãkçtya karau ÷ãrùe dãyate yadyathà tathà .
     aspçùñvà jànu÷ãrùàbhyàü kùitiü so'dhama ucyate ..
     yà svayaü gadyapadyàbhyàü ghañitàbhyàü namaskçtiþ .
     kriyate bhaktiyuktairvà vàcikaståttabhaþ smçtaþ ..
     pauràõikairvedikairvà mantrairyà kriyate natiþ .
     madhyamo'sau namaskàro bhavedvàcanikaþ sadà ..
     yattu mànuùavàkyena namanaü kriyate sadà .
     sa vàciko'dhamo j¤eyo namaskàreùu puttrakau ..
     iùñamadhyàniùñagatairmanobhistrividhaü punaþ .
     namanaü mànasaü proktasuttamàdhamamadhyamam ..
     trividhe caü namaskàre kàyika÷cottamaþ smçtaþ .
     kàyikaistu namaskàrairdevàstuùyanti nitya÷aþ ..
     ayameva namaskàro daõóàdipratipattibhiþ .
     praõàma iti vij¤eyaþ sa pårbapratipàditaþ ..>% iti kàlikàpuràõe 70 adhyàyaþ .. * .. ràtrau tanniùedho yathà --
     %<ràtrau naiva namaskuryàttenà÷ãrabhicàrikà .
     ataþ pràtaþpadaü dattvà prayoktavye ca te ubhe ..>% iti mahàbhàratamiti kecit .. natikaraõam . tattu kara÷iraþsaüyogàdi . svàpakarùabodhakavyàpàravi÷eùaþ . iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ ..
     %<sarve càpi namaskuryuþ sarvàvasthàsu sarvadà ..>% abhivàdayedityanuvçttau ÷aïkhaþ . nàprayatàyàprayata÷ca . iti ÷uddhitattvam ..
     %<striyo namasyà vçddhà÷ca vayasà patyureva tàþ ..>% iti smçtyarthasàraþ .. * ..
     %<devaü vipraü guruü dçùñvà na namedyastu sambhramàt .
     sa kàlasåtraü vrajati yàvaccandradivàkarau ..
     bràhmaõa¤ca guruü dçùñvà na namedyo naràdhamaþ .
     yàvajjãvanaparyantama÷uciryavano bhavet ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóam ..
     %<devatàyatanaü dçùñvà dçùñvà tu daõóinantathà .
     namaskàraü na kuryàdyaþ pràya÷cittã bhavennaraþ ..
     sabhàyàü yaj¤a÷àlàyàü devatàyataneùu ca .
     pratyekantu namaskàro hanti puõyaü puràkçtam ..
     upavi÷ya namet ÷ådro dãrghàyurbràhmaõo vadet .
     sa ÷ådro narakaü yàti bràhmaõo yàtyadhogatim ..
     dårasthaü jalamadhyasthaü dhàvantaü madagarvitam .
     krodhavantaü vijànãyàt namaskàra¤ca varjayet ..
     puùpahasto vàrihastastailàbhyaïgo jalasthitaþ .
     à÷ãþkartà namaskartà ubhayornarakaü bhavet ..>% iti karmalocanam .. * ..
     %<màtuþ pituþ kanãyàüsaü na namedbayasàdhikaþ .
     namaskuryàdguroþ patnãü bhràtçjàyàü vimàtaram ..>% yamaþ .
     %<abhivàdayataþ pårbamà÷iùaü na prayacchati .
     yadduùkçtaü bhavettasya tasmàdbhàgaü prapadyate ..
     svastãti bràhmaõe bråyàt àyuùmàniti ràjani .
     vardhatàmiti vai÷yeùu ÷ådre tvàrogyameva ca ..>% iti malamàsatattvam .. * ..
     %<gurupatnãntu yuvatãü nàbhivàdyeta pàdayoþ .
     kurvãta vandanaü bhåyo bhago vo'hamiti bruvan ..
     viproùya pàdagrahaõamanvaha¤càbhivàdanam .
     gurudàreùu kurvãta satàü dharmamanusmaran ..
     abhivàdana÷ãlaþ syànnityaü vçddheùu dharmataþ .
     asàvahambho nàmeti samyak praõatipårbakam ..
     àyuràrogyasiddhyarthaü tandràdiparivarjitaþ .
     àyuùmàn bhava saumyeti vàcyo vipro'bhivàdane ..
     akàra÷càsya nàmno'nte vàcyaþ pårbàkùaraþ plutaþ .
     yo na vettyabhivàdasya dvijaþ pratyabhivàdanam .
     nàbhivàdyaþ sa viduùà yathà ÷ådrastathaiva saþ ..
     savyastapàõinà kàryamupasaügrahaõaü guroþ .
     savyena savyaþ praùñavyo dakùiõena tu dakùiõaþ ..
     laukikaü vaidika¤càpi tathàdhyàtmikameva và .
     àdadãta yato j¤ànaü taü pårbamabhivàdayet ..
     bràhmaõaü ku÷alaü pçcchet kùattrabandhumanàmayam .
     vai÷yaü kùemaü samàgamya ÷ådramàrogyameva tu .. * ..>% abhivàdanãyà guravo yathà --
     %<upàdhyàyaþ pità jyeùñho bhràtà caiva mahãpatiþ .
     màtulaþ ÷va÷urastràtà màtàmahapitàmahau .
     vandhujyeùñhaþ pitçvya÷ca puüsyete guravaþ smçtàþ ..
     màtà màtàmahã gurbã piturmàtu÷ca sodaràþ .
     ÷va÷råþ pitàmahã jyeùñhà dhàtrã ca guravaþ striyàm .
     ityukto guruvargo'yaü màtçtaþ pitçto dbijàþ ..
     anuvartanameteùàü manovàkkàyakarmabhiþ .
     gurån dçùñvà samuttiùñhedabhivàdya kçtà¤jaliþ ..>% iti kårmapuràõe 11 adhyàyaþ .. * .. atha saptadhà natilakùaõàni .
     %<trikoõamatha ùañkoõamardhacandraü pradakùiõam .
     daõóamaùñàïgamugra¤ca saptadhà natilakùaõam ..
     ai÷ànã vàtha kauverã dik kàmàkhyàprapåjane .
     pra÷astà sthaõóilàdau ca sarvamårtestu sarvataþ ..
     trikoõàdivyavasthà¤ca yadi pårbamukho yajet .
     pa÷cimàt ÷àmbhavãü gatvà vyavasthàü nirdi÷ettadà ..
     yadottaràmukhaþ kuryàt sàdhako devapåjanam .
     tadà yàmyàttu vàyavyàü gatvà kuryàttu saüsthitim ..
     dakùiõàdvàyavãü gatvà di÷aü tasmàcca ÷àmbhavãm .
     tato'pi dakùiõaü gatvà namaskàrastrikoõavat .
     trikoõo yo namaskàrastripuràprãtidàyakaþ .. 1 ..
     dakùiõàdvàyavãü gatvà vàyavyàt ÷àmbhavãü tataþ .
     tato'pi dakùiõaü gatvà tàü tyaktvàgnau pravi÷ya ca ..
     agnito ràkùasãü gatvà tata÷càpyuttaràü di÷am .
     uttaràcca tathàgneyãü bhramaõaü dbitrikoõavat .
     ùañkoõo yo namaskàraþ prãtidaþ ÷ivadurgayoþ .. 2 ..
     dakùiõàdbàyavãü gatvà tasmàdbyàvçtya dakùiõam .
     gatvà yo'sau namaskàraþ so'rdhacandraþ prakãrtitaþ .. 3 ..
     sakçt pradakùiõaü kçtvà vartulàkçtisàdhakaþ .
     namaskàraþ kathyate'sau pradakùiõa iti dvijaiþ .. 4 ..
     tyaktrà svamànanasthànaü pa÷càdgatyà namaskçtiþ .
     pradakùiõaü vinà yà tu nipatya bhuvi daõóavat .
     daõóa ityacyate devaiþ sarvadevaughamodadaþ .. 5 ..
     pårbavaddaõóavadbhåmau nipatya hçdayena tu .
     civukena mukhenàtha nàsayà tvalikena ca ..
     brahmarandhreõa karõàbhyàü yadbhåmispar÷anaü kramàt .
     tadaùñàïga iti prokto namaskàro manãùibhiþ .. 6 ..
     pradakùiõatrayaü kçtvà sàdhako vartulàkçtiþ .
     brahmarandhreõa saüspar÷aþ kùiteryaþ syànnamaskçtau .
     sa ugra iti devãghairucyate viùõutuùñidaþ .. 7 ..
     nadànàü sàgaro yàdçgdvipadàü bràhmaõo yathà .
     nadãnàü jàhnavã yàdçgdevànàmiva cakradhçk .
     namaskàreùu sarveùu tathaivograþ pra÷asyate ..
     trikoõàdyairnamaskàraiþ kçtaireva tu bhaktitaþ .
     caturvargaü labhedbhakto na ciràdeva sàdhakaþ ..
     namaskàro mahàyaj¤aþ prãtidaþ sarvataþ sadà .
     sarveùàmapi devànàmanyeùàmapi bhairava ! ..
     yo'sàvugro namaskàraþ prãtidaþ satataü hareþ .
     mahàmàyàprãtikaraþ sa namaskaraõottamaþ ..>% iti kàlãpuràõam ..

#<namaskàrã>#, strã, (namaskàrastada¤jaliriva patrasaïkoco'styasyà iti . ac . gauràditvàt ïãù .) khadirikà÷àkaþ . làjàlu iti khyàta iti kecit .. kintu rabhasena varàhakràntà lajjàluþ samaïgà jalakàriketi khadirikàyàm . saïkocapatrã lajjàluriti lajjàlukàyàü pañhitam . a¤jaliråpapatratvàda¤jalernamaskàravya¤jakatvàt namaskàra÷ãleva namaskàrã . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathàsyàþ paryàyo vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<gaõóakàlãnamaskàrã samaïgà khadirã kvacit ..>%)

#<namasyaþ>#, tri, (namasya nàmadhàtuþ + karmaõi yat .) namaskàrayogyaþ . yathà --
     %<striyo namasyà vçddhà÷ca vayasà patyureva tàþ ..>% iti malamàsatattvam ..

#<namasyà>#, strã, (namasya + bhàve aþ . striyàü ñàp .) påjà . ityamaraþ . 2 . 7 . 35 ..

#<namasyitaþ>#, tri, (namaþkçtamiti . namas + %<namovarivaþ iti .>% 3 . 1 . 19 . iti kyac .) påjitaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 101 ..

#<namitaþ>#, tri, namo'sya jàta ityarthe itacpratyayaniùpannaþ . jàtanamaskàraþ . nàmitaþ . yathà --
     %<apaþ ÷àlagràmàplavanagarimodgàrasarasàþ sudhãþ ko và kaupãrapi namitamårdhà na pibati ..>% iti vidagdhamàdhavanàñakam ..

#<namuciþ>#, puü, (na mu¤catãti . muca + in . sa ca kit .) kandarpaþ . daityabhedaþ . iti medinã . ce, 14 .. yathà --
     %<ka÷yapasya danurnàma bhàryàsãddvijasattama ! .
     tasyàntu dvau sutàvàstàü sahasràkùàdbalàdhikau ..
     jyeùñhaþ ÷umbha iti khyàto ni÷umbha÷càparo'suraþ .
     tçtãyo namucirnàma mahàbalasamanvitaþ ..>% iti vàmane 52 adhyàyaþ .. (indra enaü nihatavàn . yathà, mahàbhàrate . 9 . 43 . 33 -- 36 .
     %<namucirvàsavàdbhãtaþ såryara÷miü samàvi÷at .
     tenendraþ sakhyamakarot samaya¤cedamabravãt ..
     na càrdreõa na ÷uùkeõa na ràtrau nàpi càhani .
     vadhiùyàmyasura÷reùñha ! sakhe ! satyena te ÷ape ..
     evaü sa samayaü kçtvà dçùñvà nãhàramã÷varaþ .
     cicchedàsya ÷iüro ràjannapàü phenena vàsavaþ ..
     tacchiro namuce÷chinnaü pçùñhataþ ÷akramanvayàt .
     bho mitrahana ! pàpeti bruvàõaü ÷akramantikàt ..>%)

#<namucidviñ>#, [ù] puü, (namuciü dveùñãti . dbiù + %<satsådbiùeti .>% 3 . 2 . 61 . iti kvip .) indraþ . yathà, màghe . 1 . 51 .
     %<vigçhya cakre namucidviùà balã ya itthamasvàsthyamahardivaü divaþ ..>%

#<namucisådanaþ>#, puü, (namuciü daityavi÷eùaü sådayatãti . sådi + lyuþ .) indraþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 46 ..

#<nameruþ>#, puü, (namyate iti . nama + bàhulakàt eruþ .) rudràkùaþ . iti bhåriprayogaþ .. surapunnàgaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, raghuþ . 4 . 74 .
     %<vi÷a÷ramurnameråõàü chàyàsvadhyàsya sainikàþ ..>%)

#<namoguruþ>#, puü, (namaskaraõãyo guruþ .) namaskàrairguruþ . bràhmaõaþ . iti kàcit ÷abdaratnàvalã ..

#<namba>#, gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-sakaüseñ .) oùñhyavarga÷eùopadhaþ . nambati . iti durgàdàsaþ ..

#<namraþ>#, tri, (namatãti . nama + %<namikampãti .>% 3 . 2 . 167 . iti raþ .) nataþ . iti halàyudhaþ .. (yathà, pa¤catantre . 2 . 189 .
     %<yannamraü sarala¤càpi taccàpatsu na sãdati .
     dhanurmitraü kalatra¤ca durlabhaü ÷uddhavaü÷ajam ..>%)

#<namrakaþ>#, puü, (namra iva pratikçtiþ . %<ive pratikçtau .>% 5 . 3 . 96 . iti kan .) vetasaþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. (namra eva . svàrthe kan . nate, tri ..)

#<naya>#, ïa gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-àtmaüsakaü-señ .) ïa, nayate . iti durgàdàsaþ ..

#<nayaþ>#, puü, (nãyate'neneti . nã + %<erac .>% 3 . 3 . 56 . ityac .) nãtiþ . tatparyàyaþ . nàyaþ 2 ityamaraþ . 3 . 2 . 9 .. (yathà, pa¤catantre . 1 . 385 .
     %<katha¤cinna vikalpante vidbadbhi÷cintità nayàþ ..>%) dyåtavi÷eùaþ . iti medinã . ye, 34 .. naigamàdiþ . iti hemacandraþ .. nyàyye netari ca tri . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<nayanaü>#, klã, (nãyate dçùñiviùayo'neneti . nã + karaõe lyuñ .) cakùuþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 93 .. (yathà, màrkaõóeye . 18 . 40 .
     %<nãlotpalàbhanayanàü pãna÷roõipayodharàm ..>%) nã ¤a pràpaõe ityasmàdbhàve lyuñpratyayaþ .. pràpaõam . (ànayanam . yathà, harivaü÷e . 127 . 11 .
     %<tattvaü hita¤ca deve÷a ! ÷råyatàü vadato mama .
     nayanaü pàrijàtasya dvàrakàü mama rocate ..>%)

@<[Page 2,829a]>@
#<nayanã>#, strã, (nãyate'nayeti . nã + karaõe lyuñ + ïãp .) kanãnã . iti ÷abdacandrikà ..

#<nayanotsavaþ>#, puü, (nayanayorutsavo yasmàt .) pradãpaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. cakùurutsava÷ca ..

#<nayanopàntaþ>#, puü, (nayanayorupàntaþ pràntabhàgaþ .) apàïgaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nayanauùadhaü>#, klã, (nayanayorauùadham .) puùpakàsãsam . iti hemacandraþ . 4 . 123 ..

#<nayapãñhã>#, strã, (nayasya pãñhãva .) aùñakàïgam . iti trikàõóa÷eùaþ .. chak iti bhàùà ..

#<nayavi÷àradaþ>#, puü, (naye nãtau vi÷àrado vij¤aþ .) nãti÷àstraj¤aþ . yathà --
     %<ùàóguõyavidhitattvaj¤o de÷abhàùàvi÷àradaþ .
     sàndhivigrahikaþ kàryo ràj¤à nayavi÷àradaþ ..>% iti màtsye 89 adhyàyaþ ..

#<naraü>#, klã, (nçõàti pràpayati ànandamiti . né pràpaõe + ac .) ràmakarpåratçõam . iti medinã . re, 52 ..

#<naraþ>#, puü, (nçõàtãti . né + ac .) manuùyaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 1 .. (yathà, manuþ . 1 . 96 .
     %<buddhimatsu naràþ ÷reùñhà nareùu bràhmaõàþ smçtàþ ..>%) puruùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, devãbhàgavate . 5 . 2 . 14 .
     %<yadà kadàpi daityendra ! nàryàste maraõaü dhruvam .
     na narebhyo mahàbhàga ! mçtiste mahiùàsura ! ..>%) viùõuþ . (mahàdevaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 115 .
     %<gàndhàra÷ca suvàsa÷ca tapaþsakto ratirnaraþ ..>%) arjunaþ . iti medinã . re, 52 .. (naramuneraü÷ajàtatvàdasya tathàtvam ..) ÷aïkuþ . iti lãlàvatã .. * .. atha narajanmakàraõam . %<pituþ ÷ukrottaro naraþ ..>% anyacca . sukhabodhe .
     %<viùamàyàü tithau kùiptaü kuryàdbãjantu kanyakàm .
     samàyàü puruùaü nånaü kecidàhurmanãùiõaþ ..
     catura÷ãtilakùànte gojanmà tatparaü naraþ .
     tatastu bràhmaõa÷ca syàdabhayaü nàtra saü÷ayaþ ..>% iti pàdmottarakhaõóe 15 adhyàyaþ .. (svanàmakhyàto hareraü÷abhåto dharmaputtraþçùiþ . yathà, devãbhàgavate . 4 . 5 . 15 .
     %<hareraü÷au sthitau tatra naranàràyaõàvçùã .
     pårõaü varùasahasrantu cakràte tapa uttamam ..>% asya vivaraõantu tatraiva vi÷eùato draùñavyam .. * .. devayonivi÷eùaþ . yathà, viùõupuràõe . 1 . 5 . 58 .
     %<narakinnararakùàüsi vayaþpa÷umçgoragàn ..>%)

#<narakaþ>#, puü, (nçõàti kle÷aü pràpayatãti . né + %<kç¤àdibhyaþ saüj¤àyàü vun .>% uõàü . 5 . 35 . iti vun .) devaràtriprabhedaþ . ityuõàdikoùaþ .. (narasya manuùyasya kaü ÷iro yatra .) daityavi÷eùaþ . sa pçthivyà garbhe varàhadevàjjàtaþ . yathà --
     %<rajasvalàyà gotràyà garbhe vãryeõa potriõaþ .
     yato jàtastato bhåto devputtro'pi so'suraþ ..>% tasya nàmakàraõaü yathà --
     %<mànuùasya ÷irastatra mçtasya pràpya bàlakaþ .
     sva÷irastatra vinyasya rudaüstasthau kùaõaü tadà ..
     narasya ÷ãrùe sva÷iro nidhàya sthitavàn yataþ .
     tasmàttasya muni÷reùñho narakaü nàma vai vyadhàt ..>% tasya ràjyaü yathà -- ÷rãbhagavànuvàca .
     %<karatoyà satyagaïgà pårbabhàgàvadhi÷rità .
     yàvallalitakàntàsti tàvadde÷aü puraü tadà ..
     atra devã mahàmàyà yoganidrà jagatprasåþ .
     kàmàkhyàråpamàdàya sadà tiùñhati ÷obhanà ..
     atràsti nadaràjo'yaü lauhityo brahmaõaþ sutaþ .
     atraiva da÷adikpàlàþ sve sve pãñhe vyavasthitàþ ..
     atra svayaü mahàdevo brahmà càha¤ca sarvadà .
     candraþ sårya÷ca satataü vasate'traiva puttraka ! ..
     sarve krãóàrthamàyàtà rahasyaü de÷amuttamam .
     atra ÷rãþ sarvatobhadrà bhogyamatra sadà bahu ..
     atraiva hi sthito brahmà pràïnakùatraü sasarja ha .
     tataþ pràgjyotiùàkhyeyaü purã ÷akrapurãsamà ..
     atra tvaü vasa bhadrante hyabhiùikto mayà svayam .
     kçtadàraþ sahàmàtyai ràjà bhåtvà mahàbala ! ..>% tasya mahiùã màyà yathà --
     %<tato vidarbharàjasya puttrãü màyàhvayàü hariþ .
     puttràrthe varayàmàsa narakasya samàü guõaiþ ..
     tàmudbàhya hçùãke÷astasmin puravare svayam .
     tayà samaü svatanayaü ràjatvenàbhyaùecayat ..>% tasya puttrà yathà --
     %<çtumatyà¤ca jàyàyàü kàlena narakaþ kramàt .
     bhagadattaü mahà÷ãrùaü madavantaü sumàlinam ..
     caturo janayàmàsa puttràüstàü÷ca kùiteþ sutaþ .
     mahàsattvàn mahàvãryàn devairanyairduràsadàn ..>% iti kàlãpuràõe 39 adhyàyaþ .. pàpinàü yàtanàsthànam . tatsaïkhyà yathà --
     %<pàtàlànà¤ca saptànàü lokànà¤ca yadantaram .
     suciraü tàni kathyante bhuvanàni caturda÷a ..
     aùñàviü÷ati vikhyàtàstato narakakoñayaþ .
     narakàõàmadhastàttu dhåmaþ kàlàgnisambhavaþ ..
     tasyàdhastàdanantàkhyo rudraþ sarvamayo mahàn .
     tadadho dharmacakrantu yenedaü dhàryate jagat ..>% iti vahnipuràõe gaõabhedanàmàdhyàyaþ .. tatparyàyaþ . nàrakaþ 2 nirayaþ 3 durgatiþ 4 . ityamaraþ . 1 . 9 . 1 .. * .. narakasaükhyà yathà --
     %<uùmordhva narakàþ ÷akra ! koñyaþ pa¤cà÷amànataþ .
     catvàriü÷anmitaü teùàü pradhànaü tannibodhata ..>% uùmordhe pàtàle kàlàgnirudrasya purordhva .
     %<avãciþ kçmibhakùya÷ca tathà vaitaraõã mahàn .
     kåña÷àlmalirucchvàsayugmaparvatarauravam ..
     nirucchvàsaþ påtimàüsastaptalàkùàsthitaü jalam .
     krakacchedastathà païkaü kaõñhàyasamutàpibam ..
     påtipårõastathà medastambha÷ca rudhiraü vasà .
     tàmisrastvapatuõóa÷ca tãkùõàsi÷ca napuüsakaþ .
     lauhataptastriyo bhãmà aïgàrarà÷ikopari .
     kumbhãpàkaþ kùurasyevyaþ sa¤jãvanasutàpanam ..
     kàlasåtraü mahàpaïkaü ÷ãtoùõaü kùurameva ca .
     ambarãùaü tathà ghoraü mahàrauravasaüj¤akaþ ..
     såcãmukhekùuyantra÷ca tailaü taptatrapustathà .
     asipatraü tathà ÷àstraü bhåmirvàgapahàrikà ..>% iti devãpuràõam .. narakàgàmino yathà -- yama uvàca .
     %<na gacchanti narà ghoràn bahavo'dharmanirmitàn .
     vadhàü÷ca subahåüstatra pràpnuvanti tapodhana ! ..
     vistareõa tu tat sarvaü bravãmi munisattama ! .
     ÷råyatàü tanmahàbhàga ! ÷rutvà caivopadhàraya ..
     nàgnicinnarakaü yàti na satputtrã na bhåmidaþ .
     ÷åra÷ca ÷atavarùã ca vedànà¤caiva pàragaþ ..
     pativratà na gacchanti satyavàkyà÷ca ye naràþ .
     ajità÷cà÷añhà÷caiva svàmibhaktà÷ca ye naràþ ..
     tilaü gà÷ca hiraõya¤ca pçthivã¤càpi ÷à÷vatãm .
     bràhmaõebhyaþ prayacchanti na gacchanti na saü÷ayaþ ..
     svadàraniratà dàntàþ paradàravivarjakàþ .
     sarvabhåtàtmabhåtà÷ca sarvabhåtànukampakaþ ..
     na gacchanti tu taü de÷aü pàpiùñhaü tamasàvçtam .
     yàtanàsthànasaüpårõaü hàhàpratibhayasvanam ..
     j¤ànavanto dvijà ye ca ye ca vidyàparaü gatàþ .
     udàsãnà na gacchanti svàmyarthe ca hatà naràþ ..
     na gacchantyatra dàtàraþ sarvabhåtahite ratàþ .
     ÷u÷råùakà màtçpitrorna gacchanti na saü÷ayaþ ..
     ahiüsakà na gacchanti brahmacaryavyavasthitàþ .
     pativratà dànavanto dvijabhaktà÷ca ye naràþ ..
     yathoktaü yajamànà÷ca satrayàjina eva ca .
     càturmàsyakarà ye ca ye dvijà àhitàgnaya gurucittànupàlà÷ca kçtino maunayantritàþ .
     nityasvàdhyàyino dàntàþ sadà sabhyà÷ca ye naràþ mànavàn påjayanto vai àtmabhàvena bhàvitàþ .
     aparvamaithunà ye ca na gacchanti dbijottamàþ ..
     bràhmaõà amaratva¤ca pràpnuvanti na saü÷ayaþ ..
     nirà÷àþ sarvakàmebhyo nirà÷àþ sujitendriyàþ .
     na gacchanti hi taü ghoraü yatra te pàpakarmiõaþ ..>% iti varàhapuràõam .. * .. narakagàmino yathà -- nàrada uvàca .
     %<duùkarmàõyapi vakùyàmi narakaüyaiþ prayànti hi .
     sarveùveva tu kàryeùu devapårbeùu bhåmipa ! ..
     hanti puttràn pa÷ån kçtsnàn bràhmaõàtikramaþ kçtaþ .
     gurvarthaü và bhayàrtaü và varjayitvà mahãpate ! .
     ye'nçtaü kathayanti sma te vai nirayagàminaþ ..
     prapàõà¤ca sabhànà¤ca saükramàõà¤ca màriùa .
     àgàràõà¤ca bhettàro narà nirayagàminaþ ..
     ye parasvàpahartàraþ parasvànà¤ca nà÷akàþ .
     såcakà÷ca pareùàü hi te narà narakànugàþ ..
     såcakàþ sandhibhettàraþ paravçttyupajãvinaþ .
     akçtaj¤à÷ca mitràõàü te vai nirayagàminaþ ..
     pàùaõóà dåùakà÷caiva samayànà¤ca dåùakàþ .
     ye pratyavasthità÷caiva te vai nirayagàminaþ ..
     vçtticchedaü gçhacchedaü dànaccheda¤ca pàrthiva ! .
     mitracchadaü tathà÷àyàþ kçtvà narakagàminaþ ..
     viùamavyavahàrà÷ca viùamà÷caiva buddhiùu .
     làbheùu viùamà÷caiva narà nirayagàminaþ ..
     kçtà÷aü kçtanirve÷aü kçtabhaktaü kçta÷ramam .
     bhedairye vyavakarùanti te vai nirayagàminaþ ..
     dyåtasaüvyavahàrà÷ca niùparãkùà÷ca mànavàþ .
     pràõihiüsàpravçttà÷ca te vai nirayagàminaþ ..
     vedavikrayiõa÷caiva vedànà¤caiva dåùakàþ .
     vedànàü lekhakà÷caiva te vai nirayagàminaþ ..
     ke÷avikràyakà ràjan ! viùavikràyakà÷ca ye .
     kùãravikràyakà÷caiva te vai nirayagàminaþ ..
     càturà÷ramyavàhyà÷ca ÷rutivàhyà÷ca ye naràþ .
     vikarmabhi÷ca jãvanti te vai nirayagàminaþ ..
     bràhmaõànàü gavà¤caiva kanyànà¤ca mahàmate ! .
     ye'ntaraü yànti kàryeùu te vai nirayagàminaþ ..
     ÷àstravikràyakà÷caiva kartàra÷ca mahãpate ! .
     ÷alyànàü dhanuùà¤caiva te vai nirayagàminaþ ..
     ÷ilàbhiþ ÷aïkubhirvàpi ÷vabhrairvà manujarùabha ! .
     ye màrgamanurundhanti te vai nirayagàminaþ ..
     agoptàra÷ca ràjàno baliùaóbhàgataskaràþ .
     samarthà÷càpyadàtàraste vai nirayagàminaþ ..
     ÷àntàn dàntànatha praj¤àn dãrghakàlasahoùitàn .
     tyajanti kçtakçtyà ye te vai nirayagàminaþ ..
     bàlànàmatha vçddhànàü dàsànà¤caiva ye naràþ .
     adattvà bhakùayantyagre te vai nirayagàminaþ ..
     ityetat kathitaü ràjan ! dharmàdharmavinirõayam .
     vimçùya puruùaþ karma dharmameva samàcaret ..>% iti pàdme svargakhaõóe 34 adhyàyaþ .. narakavi÷eùagàmipàpino yathà -- kåñasàkùã tathà samyak pakùapàtena yo vadet . ya÷cànyadançtaü vakti sa naro yàti rauravam .. bhråõahà purahartà ca goghna÷ca munisattama ! . yànti te narake rodhe ya÷cocchvàsanirodhakaþ .. suràpo brahmahà hartà suvarõasya ca ÷åkare . prayàti narake ya÷ca taiþ saüsargamupaiti vai .. ràjanyavai÷yahà tàle tathaiva gurutalpagaþ . taptakumbhe svasçgàmã hanti ràjabhañàü÷ca yaþ .. sàdhvãvikrayakçdbadhyapàlaþ ke÷arivikrayã . taptalauhe tu pacyante ya÷ca bhaktaü parityajet ..
     %<ke÷arã a÷vaþ .>% snuùàü sutà¤càpi gatvà mahàjvàle nipàtyate . avamantà guråõàü yo ya÷càkroùñà naràdhamaþ .. vedadåùayità ya÷ca vedavikràyaka÷ca yaþ . agabhyàgàmã ya÷ca syàtte yànti lavaõaü dbija ! .. cauro vimohe patati maryàdàdåùakastathà . devadbijapitén dbeùñà ratnadåùayità ca yaþ .. sa yàti kçmibhakùe vai kçmã÷e ca duriùñakçt .. pitçdevàtithãn yastu parya÷nàti naràdhamaþ . làlàbhakùe sa yàtyugre ÷arakartà ca rodhake ..
     %<parya÷nàti parityajya àdau bhuïkte .>% karoti karõino yastu yastu khaógàdikçnnaraþ .. prayànti te vi÷asane narake bhç÷adàruõe . asatpratigrahãtàro narake yàntyadhomukhe .. ayàjyayàjakastatra tathà nakùatrasåcakaþ . vegã påyavaha¤caiko yàti miùñànnabhuïnaraþ ..
     %<vegã sàhasakàrã . puttràdãn varjayitvà eka eva miùñànnabhuk .>% làkùàmàüsarasànà¤ca tilànàü lavaõasya ca . vikretà bràhmaõo yàti tameva narakaü dvija ! .. màrjàrakukkuñacchàgàn ÷vavaràhavihaïgamàn . pàlayannarakaü yàti tameva dvijasattama ! .. raïgopajãvã kaivartaþ kuõóà÷ã garadastathà . såcã màhiùaka÷caiva parvakàrã ca yo dbijaþ ..
     %<patyau jãvati jàràjjàtaþ kuõóaþ tadannabhojã màhiùo mahiùopajãvã . yadbà -- mahiùãtyucyate bhàryà bhagenopàrjitaü dhanam .
     upajãvati yastasyàþ sa vai màhiùakaþ smçtaþ ..
     iti smçtiþ ..
     parvakàrã dhanàdilobhenàparvasu amàvàsyàdikriyàpravartakaþ .>% agàradàhã mitraghnaþ ÷àkunirgràmayàjakaþ . rudhiràndhe patantyete somaü vikrãõate ca ye .. madhuhà gràmahantà ca yàti vaitaraõãü naraþ . retaþpànàdikartàro maryàdàbhedina÷ca ye .. te kçùõa yàntya÷aucà÷ca kuhakàjàvina÷ca ye . asipatravanaü yàti vanacchedã vçthaiva yaþ .. aurabhriko mçgavyàdho vahnijvàle patanti vai . yàntyete dbija ! tatraiva ya÷càpàkeùu vahnidaþ .. vrateùu lopako ya÷ca svà÷ramàdbicyata÷ca yaþ . sandaü÷ayàtanàmadhye patatastàvubhàvapi .. divàsvapneùu skaündanti ye narà brahmacàriõaþ . puttrairadhyàpità ye ca te patanti ÷vabhojane .. ete cànye ca narakàþ ÷ata÷o'tha sahasra÷aþ . yeùu duùphçtakarmàõaþ pacyante yàtanàgatàþ .. tathaiva pàpànyetàni tathànyàni sahasra÷aþ . bhujyante yàni puruùairnarakàntaragocaraiþ .. varõà÷ramaviruddha¤ca karma kurvanti ye naràþ . karmaõà manasà vàcà nirayeùu patanti vai .. adhaþ÷irobhirdç÷yante nàrakairdivi devatàþ . devà÷càdhomukhàn sarvànadhaþpa÷yanti nàrakàn .. sthàvaràþ kçmayo'bjà÷ca pakùiõaþ pa÷avo naràþ . dhàrmikàstrida÷àstadvanmokùiõa÷ca yathàkramam .. sahasrabhàgàþ prathamà dvitãyànukramàstathà . sarve hyete mahàbhàga ! yàvanmuktisamà÷rayàþ .. yàvanto jantavaþ svarge tàvanto narakaukasaþ . pàpakçdyàti narakaü pràya÷cittaparàïmukhaþ .. iti viùõupuràõe . 2 . 6 . 7 -- 32 .. api ca .
     %<kathayàmi vicitràõàü karmaõàü vividhà gatãþ .
     tàþ ÷çõuùva mahàràja ! yàþ ÷rutvà mokùamàpnuyàt ..
     paravittaü paràpatyaü kalatraü pàraka¤ca yaþ .
     harate buddhimohena so'nte mçtyuva÷aü gataþ ..
     kàlapà÷ena saübaddho yamadåtairmahàbalaiþ .
     tàmisre pàtyate tàvat yàvadbarùasahasrakam ..
     tatra tàóanamuddhåtàþ kurvanti yamakiïkaràþ .
     pàpabhogena sammattastato yonintu ÷aukarãm ..
     tatra bhuktvà mahàduþkhaü mànuùatvaü gamiùyati .
     rogàdicihnitaü tatra durya÷oj¤àpakaü svakam ..
     bhåtadrohaü vidhàyaivaü kevalaü sakuñumbakam .
     puùõàti ùàpanirataþ so'ndhatàmisrake patet ..
     ye narà iha jantånàü vadhaü kurvanti vai mçùà .
     te raurave nipàtyante khàdyante rurubhiryataþ ..
     yaþ svàdaràrthaü bhåtànàü vadhamàcarati sphuñam .
     mahàrauravasaüj¤e tu pàtyate sa yamàj¤ayà ..
     yo vai nijantu janakaü bràhmaõaü dveùñi pàpakçt .
     kàlasåtre mahàduùñe yojanàyatavistçte ..
     yàvanti pa÷uromàõi gavàü dveùaü karoti yaþ .
     tàvadbaùasahasràõi pacyate yamakiïkaraiþ ..
     yo bhåmau bhåpatirbhåtvà daõóàyogyantu daõóayet .
     karoti bràhmaõasyàpi dehadaõóaü vilolupaþ .
     sa ÷åkaramukhairduùñaiþ pãóyate yamakiïkaraiþ ..
     pa÷càddaùñàsu yonãùu jàyate pàpabhuktaye .
     bràhmaõànàü gavàü ye tu dravyaü vittaü tathàlpakam ..
     vçttiü và gçhõate mohàllampanti svabalànnaràþ .
     te paratràndhakåpe ca pàtyante ca mahàrditàþ ..
     yo'rthaü svayamupàhçtya madhura¤càtti lolupaþ .
     na devàya na suhçde dadàti rasanàturaþ ..
     sa patatyeva narake kçmibhojanasaüj¤ake .
     anàpadi naro yastu hiraõyàdãnapàharet ..
     brahmasvaü và mahàduùñaþ sa daü÷e narake pacet .
     yaþ svadehaü prapuùõàti nànyaü jànàtiü måóhadhãþ ..
     manasà kalpitaü dravyaü viduùe yo dadàti na .
     sa pumànnarakaü yàti yàvadindrà÷caturda÷a ..
     pa÷càddaùñàsu yonãùu jàyate varõasaïkaraþ .
     dànàni vàóave dattvà punaþ ÷uddho bhaviùyati ..
     vàcà dattaü manodattamiti sàhaü vadedyadi .
     kampante pitarastasya narakàya samutsukàþ ..
     vàcà dattaü manodattaü dattaü pàõiku÷odakam .
     etaddattamadattaü syàt jihvàmutpàñayedyamaþ ..
     sa yàtyate tailatapte kumbhãpàke'tidàruõe ..
     yo nagamyàü striyaü mohàdyoùidbhàvàcca kàmayet .
     taü tayà kiïkaràþ ÷årmyà paribaddha¤ca kurvate ..
     ye balàdvedamaryàdàü lumpanti svabaloddhatàþ .
     te vaitaraõyàü patità màüsa÷oõitabhakùakàþ ..
     vçùalãü yaþ striyaü kçtvà tayà gàrhasthyamàcaret .
     påyode nipatatyeva mahàduþkhasamanvitaþ ..
     ye dambhànà÷rayante vai dhårtà lokasya va¤cane .
     vai÷ase narake måóhàþ patanti yamatàóitàþ ..
     ye savarõàü striyaü måóhàþ pàyayanti svaretasam .
     retaþkulyàsu te pàtyà retaþpàneùu tatparàþ ..
     ye caurà vahninà duùñà garadà gràmaluõñhakàþ .
     sàrameyàdane te vai pàtyante pàtakànvitàþ ..
     kåñasàkùyaü vadatyaddhà puruùaþ pàpasambhçtaþ .
     pàrakãyantu dravyaü yo rakùati prasabhaü balã ..
     sa vãcinarake pàpe hyavàgvaktraþ patatyadhaþ .
     tatra duþkhaü mahadbhuktvà pàpiùñhàü yonimàvrajet ..
     yo naro rasanàsvàdàt suràü pibati måóhadhãþ .
     tampàyayati lohasya rasaü dharmasya kiïkaràþ ..
     yo gurånavamanyeta svavidyàcàradarpitaþ .
     sa mçtaþ pàtyate kùàrasaüj¤ake'dhomukhaþ pumàn ..
     vi÷vàsaghàtaü kurvanti ye narà dharmaniùkutàþ .
     ÷ålaprote tu narake pàtyante bahuyàtanàþ ..
     yairna ÷rutà ràmakathà na paropakçtiþ kçtà .
     teùàü sarvàõi duþkhàni bhavanti narakàntare ..
     atra yasya sukhaü bhåyastasya svarga itãryate .
     ye duþkhino rogayutà narakàdàgatàstu te ..>% iti pàdme pàtàlakhaõóe 48 adhyàyaþ .. (atha mahàrauravàdinarakàkhyànam . yathà, màrkaõóeye . 12 . 3-39 . puttra uvàca .
     %<rauravaste samàkhyàtaþ prathamaü narako mayà .
     mahàrauravasaj¤antu ÷çõuùva narakaü pitaþ ! ..
     yojanànàü sahasràõi sapta pa¤ca samantataþ .
     tatra tàmramayã bhåmiradhastasya hutà÷anaþ ..
     tattàpataptà sarvà÷à prodyadindusamaprabhà .
     vibhàtyati mahàraudrà dar÷anaspar÷anàdiùu ..
     tasyàü baddhaþ karàbhyà¤ca padbhyà¤caiva yamànugaiþ .
     mucyate pàpakçmmadhye luñhamànaþ sa gacchati ..
     kàkairvakairvçkolåkairvç÷cikairma÷akaistathà .
     bhakùyamàõastathà gçdhrairdrutaü màrge vikçùyate ..
     dahyamànaþ pitarmàtarbhràtastàteti càkulaþ .
     vadatyasakçdudbigno na ÷àntimadhigacchati ..
     evaü tasmànnarairmokùo hyatikràntairavàpyate .
     varùàyutàyutaiþ pàpaü yaiþ kçtaü duùñabuddhibhiþ ..
     tathànyastu tamo nàma so'ti÷ãtaþ svabhàvataþ .
     mahàrauravavaddãrghastathà sa tamasà vçtaþ ..
     ÷ãtàrtàstatra dhàvanto naràstamasi dàruõe .
     parasparaü samàsàdya parirabhyà÷rayanti ca ..
     dantàsteùà¤ca bhajyante ÷ãtàrtiparikampitàþ .
     kùuttçùõà prabalà tatra tathaivànye'pyupadravàþ ..
     himakhaõóavaho vàyurbhinattyasthãni dàruõaþ .
     majjàsçggalitantasmàda÷nuvanti kùudhànvitàþ ..
     lelihyamànà bhràmyante parasparasamàgame .
     evaü tatràpi sumahàn kle÷astamasi mànavaiþ ..
     pràpyate bràhmaõa÷reùñha ! yàvadduùkçtasaükùayaþ ..
     nikçntana iti khyàtastato'nyo narakottamaþ .
     tasmin kulàlacakràõi bhràmyantyavirataü pitaþ ! .
     teùvàropya nikçtyante kàlasåtreõa mànavàþ ..
     yamànugàïgulisthena àpàdatalamastakam .
     nacaiùàü jãvitabhraü÷o jàyate dbijasattama ! ..
     chinnàni teùàü ÷ata÷aþ khaõóànyaikyaü vrajanti ca .
     evaü varùasahasràõi chidyante pàpakarmiõaþ ..
     tàvadyàvada÷eùaü vai tatpàpaü hi kùayaü gatam .
     apratiùñha¤ca narakaü ÷çõuùva gadato mama ..
     yatrasthairnàrakairduþkhamasahyamanubhåyate .
     tànyeva tatra cakràõi ghañãyantràõi cànyataþ ..
     duþkhasya hetubhåtàni pàpakarmakçtàü nçõàm .
     cakreùvàropitàþ kecidbhràmyante tatra mànavàþ ..
     yàvadvarùasahasràõi na teùàü sthitirantarà .
     ghañãyantreùu caivànyo baddhastoye yathà ghañã ..
     bhràmyante mànavà raktamudgirantaþ punaþ punaþ .
     asrairmukhaviniùkràntairnetrairasruvilambibhiþ ..
     duþkhàni te pràpnuvanti yànyasahyàni jantubhiþ ..
     asipatravanaü nàma narakaü ÷çõu càparam .
     yojanànàü sahasraü yo jvaladagnyàstçtàvaniþ ..
     taptàþ såryakarai÷caõóairyatràtãva sudàruõaiþ .
     prapatanti sadà tatra pràõino narakaukasaþ ..
     tanmadhye ca vanaü ramyaü snigdhapatraü vibhàvyate .
     patràõi tatra khaógànàü phalàni dvijasattama ! ..
     ÷vàna÷ca tatra sabalàþ svanantyayuta÷obhitàþ .
     mahàvaktrà mahàdaüùñrà vyàghrà iva bhayànakàþ ..
     tatastadbanamàlokya ÷i÷iracchàyamagrataþ .
     prayànti pràõinastatra tãvratçñparipãóitàþ ..
     hà màtarhà tàta ! iti krandanto'tãva duþkhitàþ .
     dahyamànàïghriyugalà dharaõãsthena vahninà ..
     teùàü gatànàü tatràsipatrapàtãsamãraõaþ .
     pravàti tena pàtyante teùàü khaógànyathopari ..
     tataþ patanti te bhåmau jvalatpàvakasa¤caye .
     lelihyamàne cànyatra vyàptà÷eùamahãtale ..
     sàrameyàstataþ ÷ãghraü ghàtayanti ÷arãrataþ .
     teùàmaïgàni rudatàmanekànyatibhãùaõàþ ..
     asipatravanaü tàta ! mayaitat kãrtitaü tava .
     ataþ paraü bhãmataraü taptakumbhaü nibodha me ..
     samantatastaptakumbhà vahnijvàlàsamàvçtàþ .
     jvaladagnicayodvçttatailàya÷cårõapåritàþ .
     teùu duùkçtakarmàõo yàmyaiþ kùiptà hyadhomukhàþ ..
     kvàthyante visphuñadgàtragalanmajjajalàvilàþ .
     sphuñatkapàlanetràsthichidyamànà vibhãùaõaiþ ..
     gçdhrairutpàñya mucyante punasteùveva vegitaiþ .
     punaþsimasimàyantre tailenaikyaü vrajanti ca ..
     dravãbhåtaiþ ÷irogàtrasnàyumàüsatvagasthibhiþ .
     tato yàmyairnarairà÷u darvyà ghaññanaghaññitàþ ..
     kçtàvarte mahàtaile mathyante pàpakarmiõaþ .
     eùa te vistareõoktastaptakumbho mayà pitaþ ! ..>%)

@<[Page 2,831]>@
#<narakakuõóaü>#, klã, (narakasya kuõóam .) yàtanàsthànam . tadyathà, yama uvàca . %<narakàõà¤ca kuõóàni santi nànàvidhàni ca . nànàpuràõabhedena nàmabhedàni tàni ca .. vistçtàni gabhãràõi kle÷adàni ca jãvinàm . bhayaïkaràõi ghoràõi he vatse ! kutsitàni ca .. ùaóa÷ãti÷ca kuõóàni saüyamanyà¤ca santi ca . nibodha teùàü nàmàni prasiddhvàni ÷rutau sati ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe . 27 . 28 adhyàyau ..

tatra narakakuõóanàmàni | pàpabhedàt kuõóavi÷eùagàminaþ
     vahnikuõóam 1 | kañuvàcà bàndhavadagdhakçt 1
     taptakuõóam 2 | bràhmaõàtithibhojanàpradaþ 2
     kùàrakuõóam 3 | niùiddhadine vastre kùàrasaüyojakaþ 3
     viñkuõóam 4 | brahmavçttyapahàrakaþ 4
     måtrakuõóam 5 | parataóàgaü khanitvotsarjakaþ 5
     ÷leùmakuõóam 6 | ekàkã miùñabhojã 6
     garakuõóam 7 | pitçmàtçgurubhàryàdyapoùakaþ 7
     dåùikàkuõóam 8 | atithiü dçùñvà vakracakùuþkàrã 8
     vasàkuõóam 9 | vipràya dattvà taddravyamanyasmai dàtà 9
     ÷ukrakuõóam 10 | parastrãgàmã parapuügàminã ca 10
     asçkkuõóam 11 | gurvàditàóakastadraktapàtakàraka÷ca 11
     a÷rukuõóam 12 | harisaïgãtarudadgàyadgadgadabhaktopahàsakçt 12
     gàtramalakuõóam 13 | ÷a÷vad÷uddhacittaþ khalatàkàrã ca 13
     karõaviñkuõóam 14 | vadhiropahàsakçt 14
     majjakuõóam 15 | lobhàt svabhojanàrthaü jãvahantà 15

narakakuõóanàmàni | pàpabhedàt kuõóavi÷eùagàminaþ
     màüsakuõóam 16 | arthalobhàt kanyàvikràyakaþ 16
     nakhakuõóam 17 | ÷ràddhopavàsàdiùu saüyamatyàgã 17
     lomakuõóam 18 | ÷ràddhopavàsàdiùu saüyamatyàgã 18
     ke÷akuõóam 19 | sake÷apàrthiva÷ivaliïgàrcakaþ 19
     asthikuõóam 20 | viùõupade pitçpiõóàdàtà 20
     tàmrakuõóam 21 | gurviõãgàmã 21
     lauhakuõóam 22 | çtusnàtàvãrayorannabhuk 22
     tãkùõakaõñakakuõóam 23 | kañuvàcà svàmitàóikà 23
     viùakuõóam 24 | viùeõa jãvanahantà 24
     gharmakuõóam 25 | sagharmahastena devadravyaspar÷akçt 25
     taptasuràkuõóam 26 | ÷ådrànuj¤àtaþ ÷ådrànnabhojã 26
     prataptatailakuõóam 27 | daõóena vçùatàóakaþ 27
     kuntakuõóam 28 | kuntalauhavaói÷airjãvahantà 28
     kçmikuõóam 29 | matsyàbhugvipro vçthàmàüsabhuk harinaivedyàbhuk ca 29

narakakuõóanàmàni | pàpabhedàt kuõóavi÷eùagàminaþ
     påyakuõóam 30 | ÷ådrayàjã tat÷ràddhabhuk tacchavadàhã ca bràhmaõaþ 30
     sarpakuõóam 31 | ÷rãkçùõapadacihnamastakasya sarpasya hantà 31
     ma÷akuõóam 32 | vidhiü dattvà kùudrajantuhantà 32
     daü÷akuõóam 33 | vidhiü dattvà jãvahantà 33
     garalakuõóam 34 | makùikàü hatvà madhugràhã 34
     vajradaüùñrakuõóam 35 | adaõóaviprayordaõóakçt 35
     vç÷cikakuõóam 36 | arthalobhàt prajàdaõóakçt 36
     ÷arakuõóam 37 | ÷astradhàrã dhàvakaþ sandhyàharibhaktihãna÷ca bràhmaõaþ 37
     ÷ålakuõóam 38 | ÷astradhàrã dhàvakaþ sandhyàharibhaktihãna÷ca bràhmaõaþ 38
     khaógakuõóam 39 | ÷astradhàrã dhàvakaþ sandhyàharibhaktihãna÷ca bràhmaõaþ 39
     golakuõóam 40 | alpadoùeõa kàràyàü prajàbandhanakçt 40
     nakrakuõóam 41 | jalàdutthitanakràdi hantà 41
     kàkakuõóam 42 | kàmena parastrãvakùaþ÷roõyàsyadraùñà 42
     sa¤cànakuõóam 43 | svarõacauraþ 43
     vàjakuõóam 44 | tàmralauhacauraþ 44
     vajrakuõóam 45 | deva-devadravyayo÷cauraþ 45
     taptapàùàõakuõóam 46 | deva-dvijayo raupya-go-vastràõàü cauraþ 46
     tãkùõapàùàõa-
     kuõóam 47 | deva-dvijayoþ pittala-kàüsyapàtracauraþ 47
     làlàkuõóam 48 | ve÷yànnabhuk tadvçttijãvã ca 48
     masãkuõóam 49 | mlecchasevã masãjãvã ca bràhmaõaþ 49
     cårõakuõóam 50 | deva-dvijayoþ ÷asyatàmbålàsanacauraþ 50
     cakrakuõóam 51 | vipradravyaü hçtvà cakrakàrã 51
     vakrakuõóam 52 | vipra-bàndhavayorvakratàkàrã 52
     kårmakuõóam 53 | hari÷ayane kårmamàüsabhuk bràhmaõaþ 53
     jvàlàkuõóam 54 | devadbijayorghçtatailàdihçt 54
     bhasmakuõóam 55 | devadbijayorghçtatailàdihçt 55
     dagdhakuõóam 56 | devadvijayordhàtrãgandhatailadravyàõàmapahartà 56
     tapta÷årmãkuõóam 57 | balakhalatvàdinà parabhåmiharaþ 57
     asipatrakuõóam 58 | arthalobhàt khaógena jãvicchedã naraghàtã ca 58
     kùuradhàrakuõóam 59 | gràmanagaràdidàhakçt 59

     narakakuõóanàmàni | pàpabhedàt kuõóavi÷eùagàminaþ
     såcãmukhakuõóam 60 | parakarõe mukhaü dattvà paranindakaþ paradoùa÷làghã vedabràhmaõanindaka÷ca 60
     godhàmukhakuõóam 61 | gçhaü bhittvà vastugocchàgameùacauraþ 61
     nakramukhakuõóam 62 | sàmànyadravyacauraþ 62
     gajadaü÷akuõóam 63 | gajaturaganaracauraþ 63
     gomukhakuõóam 64 | jalapibadgovàrakaþ 64
     kumbhãpàkakuõóam 65 | go-strã-bhikùu-bhråõa-brahmahà agamyàgàmã dãkùàsandhyàhãnastãrthapratigràhã gràmayàjã devalaþ ÷ådrasåpakàro vçùalãpati÷ca 65
     kàlasåtrakuõóam 66 | ve÷yànnabhuk tatsaüsargã ca 66
     avañodakuõóam 67 | kulañàdiùaóve÷yàgàmã dvijaþ 67
     aruntudakuõóam 68 | candrasåryagrahaõe niùiddhakàlabhojã 68
     pàü÷ubhojakuõóam 69 | ekasmai vàkpradattakanyàyà anyasmai dàtà 69
     pà÷aveùñakuõóam 70 | dattàpahàrã 70
     ÷ålapotakuõóam 71 | abhaktyà ÷ivaliïgapåjakaþ 71
     prakampanakuõóam 72 | vipradaõóakçt tatkampakçdbhayadàyã ca 72
     ulkàmukhakuõóam 73 | sakopavadanà svàmini kañuvàdinã 73
     akåpakuõóam 74 | ÷ådrabhogyà bràhmaõã 74
     vedhanakuõóam 75 | ve÷yà . sà ca pa¤caùañpuügamanàdbhavati 75
     daõóatàóanakuõóam 76 | yuïgã . sà ca saptàùñapuügamanàdbhavati 76
     jàlabaddhakuõóam 77 | mahàve÷yà . sàcàùñàdhikapuügamanàdbhavati 77
     dehacårõakuõóam 78 | kulañà . sà ca puüdvayagamanàdbhavati 78
     dalanakuõóam 79 | svairiõã . vçùalã . sà catuþpuügamanàdbhavati 79
     ÷oùaõakuõóam 80 | dhçùñà . puü÷calã . sà ca tripuügamanàdbhavati 80
     kaùakuõóam 81 | savarõaparadàrã 81
     sårpakuõóam 82 | bràhmaõãgàmã kùattriyo vai÷ya÷ca 82
     jvàlàmukhakuõóam 83 | kare tulasãgaïgàjaladeva÷ilà÷ca kçtvà pratij¤àkçttadapàlako mithyà÷apathã mitradrohã vi÷vàsaghàtã mithyàsàkùyada÷ca 83
     jihmakuõóam 84 | nityakriyàhãno devavàganàstiko mandopahàsã ca 84
     dhåmàndhakuõóam 85 | devaviprayordhanahàrã 85
     nàgaveùñanakuõóam 86 | vaidyadaivaj¤avçttikàrã làkùàlohavyàpàrã rasàdivikrayã ca bràhmaõaþ 86

@<[Page 2,832]>@
#<narakajit>#, puü, (narakaü tannàmnà vikhyàtamasuraü jayatãti . ji + kvip . tuk ca .) viùõuþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<narakadevatà>#, strã, (narakasya adhiùñhàtrã devatà .) nirayadevã . tatparyàyaþ . alakùmãþ 2 nirçtiþ 3 kàlaparõã 4 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<narakamuktaþ>#, tri, (narakàt muktaþ .) narakàgataþ . yathà --
     %<narakàt pratimuktastu pàpayoniùu jàyate .
     patitàt pratigçhyàtha kharayoniü vrajedbudhaþ ..
     narakàt pratimuktastu kçmirbhavati pàtakã .
     upàdhyàyaü vyalãkantu kçtvà ÷và bhavati dvijaþ ..
     tajjàyàü manasà và¤chaüstaddravyaü vàpyasaü÷ayam .
     gardabho jàyate janturmitrasyaivàpamànakçt ..
     ÷atroritaramàkru÷ya ÷àrikà saüprajàyate .
     pitarau pãóayitvà tu kacchapatva¤ca jàyate ..
     bhartuþ piõóamupà÷ranto hitvànyàni ca sevayet .
     so'pi mohasamàpanno jàyate vànaro mçtaþ ..
     nyàsàpahartà narakàt vimukto jàyate kçmiþ .
     asåyaka÷ca narakànmukto bhavati ràkùasaþ ..
     vi÷vàsahartà ca naro mãnayonau prajàyate .
     yavadhànyàni hçtvà tu jàyate måùiko mçtaþ ..
     paradàràbhimarùàttu vçko ghoro'bhijàyate .
     bhràtçbhàryàprasaïgatve kokilo jàyate naraþ ..
     gurvàdibhàryàgamanàcchåkaro jàyate naraþ .
     yaj¤adànavivàhànàü vighnakartà bhavet kçmiþ ..
     devatàpitçvipràõàmadatvà yo'nnama÷nute .
     pramukto narakàdvàpi vàyasaþ sa prajàyate ..
     jyeùñhabhràtravamànàccaþ krau¤cayonau prajàyate .
     ÷ådra÷ca bràhmaõãü gatvà kçmiyonau prajàyate ..
     tasyàmapatyamutpàdya kàùñhàntaþkãñako bhavet .
     kçtaghnaþ kçmikaþ kãñaþ pataïgo vç÷cikastathà ..
     a÷astraü puruùaü hatvà naraþ saüjàyate kharaþ .
     kçmiþ strãvadhakartà ca bàlahantàvajàyate ..
     bhojanaü corayitvà tu makùikà jàyate naraþ .
     hçtvànna¤caiva màrjàrastilahçccaiva måùikaþ ..
     ghçtaü hçtvà ca nakulaþ kàko madguramàmiùam .
     madhu hçtvà naro daü÷aþ påpaü hçtvà pipãlakaþ ..
     apo hçtvà tu pàpàtmà vàyasaþ saüprajàyate .
     hçte kàüsye ca hàrãtaþ kapoto và prajàyate ..
     hçtvà tu kà¤canaü bhàõóaü kçmiyonau prajàyate .
     kàrpàsike hçte krau¤co vahnihartà vakastathà ..
     mayåro varõakaü hçtvà ÷àkaü patra¤ca jàyate .
     jãva¤jãvakatàü yàti raktavastràpahçnnaraþ ..
     chucchunduriþ ÷ubhàn gandhàn vaü÷aü hçtvà ÷a÷o bhavet .
     ùaõóaþ kalàpaharaõe kàùñhahçt kàùñhakãñakaþ ..
     puùpàpahçddaridrastu païguryavàpahçnnaraþ .
     ÷àkahartà ca hàrãtastoyahartà ca càtakaþ ..
     gçhahçnnarakàn gatvà rauravàdãn sudàruõàn .
     tçõagulmalatàvallãtvaksàratarutàü vrajet ..
     eùa eva kramo dçùño gosuvarõàdihàriõàm .
     vidyàpahàrã måka÷ca gatvà ca narakàn bahån ..
     asamiddhe'gnau hute ca mandàgniþ saüprajàyate .
     paranindàkçtaghnatvaü paramarmàvaghàtanam .
     naiùñhuryaü nirghçõatva¤ca paradàropasevanam .
     parasvaharaõà÷aucaü devatànà¤ca kutsanam ..
     nikçtya va¤canaü naõàü kàrpaõya¤ca nçõàü budhaþ .
     upalakùaõàdi jànãyàt muktànàü narakàdanu ..>% prasaïgàt svargàgatalakùaõamapyàha .
     %<dayà bhåteùu saüvàdaþ paralokaü pratikriyà .
     satyaü bhåtahità coktirvedapràmàõyadar÷anam ..
     gurudevarùipåjà ca kevalaü sàdhusaïgamaþ .
     satkriyàbhyasanaü maitrã svargiõàü lakùaõaü viduþ ..
     aùñàïgayogavij¤ànàt pràpnotyàtyantikaü layam ..>% iti gàruóe karmavipàkaþ 229 adhyàyaþ ..

#<narakasthà>#, strã, (narake tiùñhatãti . sthà + %<supi sthaþ .>% 3 . 2 . 4 . iti kaþ .) vaitaraõã nadã . iti hemacandraþ . 4 . 152 .. nirayasthite, tri . yathà,
     %<narakastho'pi dehaü vai na punastyaktumicchati ..>% iti ÷rãbhàgavatam ..

#<narakàntakaþ>#, puü, (narakasya tannàmnà khyàtasyàsurasya antakaþ .) viùõuþ . iti puràõam .. (yathà, mukundamàlàyàm . 7 .
     %<divi và bhuvi và samàstu vàso narake và narakàntaka ! prakàmam .
     avadhãrita÷àradàravindau caraõau te maraõe'pi cintayàmi ..>%)

#<narakàmayaþ>#, puü, (narakaþ àmaya iva yasya .) pretaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (narakaråpa àmayaþ .) nirayaroga÷ca ..

#<narakãlakaþ>#, puü, (nareùu kãlaka iva nindyatvàt .) gurughnaþ . tatparyàyaþ . guruhà 2 . iti hemacandraþ . 3 . 522 ..

#<naragaõaþ>#, puü, (narasya gaõo yasmàt .) navanakùatravi÷eùaþ . tajjàtajanaþ . yathà --
     %<hastàsvàtimçgà÷vinãhariguruþ pauùõànuràdhàditi÷càrdrà rohiõi cottaràõi bharaõã pårbàõi bhàni trayam .
     jyeùñhà÷leùavi÷àkhamålavaruõàvasvagnicitràmaghàþ kathyante munibhiryathàknamava÷àddevà narà ràkùasàþ ..>% iti dãpikà .. asya phalam . yathà, koùñhãpradãpe .
     %<mànuùye mçdukarmasaïgatamanàþ ÷ãlànvito dhãyutaþ ..>% (naràõàü gaõaþ .) narasamåhaþ ..

#<naraïgaþ>#, puü, (nçõàti pràpayatãti . né + %<patàderaïgac .>% iti uõàdikoùañãkàdhçtasåtràt aïgac .) varaõóakaþ . nàràïgà iti bhàùà .. (nuþ puruùasya aïgam .) mehane, klã . ityuõàdikoùaþ ..

@<[Page 2,833b]>@
#<naradevaþ>#, puü, (naro deva iva .) ràjà . iti halàyudhaþ .. (yathà, harivaü÷e . 32 . 12 .
     %<retodhàþ puttra unnayati naradeva ! yamakùayàt ..>%)

#<naranàràyaõau>#, puü, (nara÷ca nàràyaõa÷ca tau .) çùivi÷eùau . tàveva ÷rãkçùõàrjunau sambhåtau . iti mahàbhàratam .. (yathà, devãbhàgavate . 4 . 5 . 13 .
     %<naranàràyaõau caiva ceratustapa uttamam .
     pràleyàdriü samàgatya tãrthe vadarikà÷rame ..>%) tayorutpattiryathà --
     %<atha cintayatastasya svàntaü gatvà janàrdanaþ .
     tat sarvaü j¤àpayàmàsa varàhavapuùo hitam ..
     tato dehaparityàgaü kartuü samabhavadyadà .
     tadà daüùñràgraghàtena narasiühaü mahàbalam ..
     sarabho bhagavàn bhargo dbidhà madhye cakàra ha .
     narasiühe dbidhàbhåte narabhàgena tasya tu ..
     nara eva samutpanno divyaråpã mahànçùiþ .
     tasya pa¤càsyabhàgena nàràyaõa iti ÷rutaþ ..
     abhavat sa mahàtejà muniråpo janàrdanaþ .
     naro nàràyaõa÷cobhau sçùñihetå mahàmatã ..
     yayoþ prabhàvo durdharùaþ ÷àstre vede tapaþsu ca ..>% iti kàlikàpuràõe 29 adhyàyaþ .. kalpabhede tau dharmaputtrau . yathà --
     %<dharmasya dakùaduhitaryajaniùña mårtyàü nàràyaõo nara iti svatpaþprabhàvaþ .
     dçùñvàtmano bhagavato niyamàvalopaü devyastvanaïgapçtanà ghañituü na ÷ekuþ ..>% iti ÷rãbhàgavate . 2 . 7 . 6 .. (anayorvi÷eùavivaraõantu devãbhàgavate 4 skandhasya 5 adhyàyamàrabhya draùñavyam ..)

#<narapatiþ>#, puü, (naràn pàtãti . pà + óatiþ . naràõàü patirvà .) ràjà . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, raghuþ . 2 . 75 .
     %<narapatikulabhåtyai garbhamàdhatta ràj¤ã gurubhirabhiniviùñaü lokapàlànubhàvaiþ ..>%)

#<narapriyaþ>#, puü, (naràõàü priyaþ .) nãlavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. narasya priyavastuni, tri ..

#<narabhåþ>#, strã, (naràõàü manuùyàõàü bhårbhåmiþ .) bhàratavarùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. narotpatti÷ca ..

#<narabhåmiþ>#, strã, (naràõàü manuùyàõàü bhåmiþ .) bhàratavarùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<naramàninã>#, strã, (naraü puruùamiva manyate iti . mana + õiniþ + ïãp .) ÷ma÷ruyuktanàrã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<naramànikà>#, strã, (naraü manyate yà . mana + õvul . ñàpi at itvam .) naramàninã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<naramàlà>#, strã, (naràõàü tanmuõóànàü màlà .) manuùyamuõóamàlà . yathà, màrkaõóeye . 87 . 6 .
     %<vicitrakhañvàïgadharà naramàlàvibhåùaõà ..>%

#<naramàlinã>#, strã, (narasyeva màlà ke÷asamåho mukhe'styasyà iti . iniþ + ïãp . yadbà, naramàninã prayogànurodhàt nipàtanena nasya latvam .) ÷ma÷ruyuktanàrã . iti hemacandraþ . 3 . 195 .. (narasya tanmuõóasya màlàstyasyà iti .) naramàlàyuktà ..

#<naramedhaþ>#, puü, (midha hiüsàyàm + bhàve gha¤ . naràõàü puruùàõàü medho hiüsanaü yatra .) naravadhàtmakayaj¤avi÷eùaþ .. (yaj¤o'yaü vàjasaneyasaühitàyàm 30 -- 31 adhyàyayordar÷itaþ . tatra adhikàryàdikaü 30 adhyàye vedadãpe uktam . yathà -- %<bràhmaõaràjanyayoratiùñhàkàmayoþ puruùamedhasaüj¤ko yaj¤o bhavati . sarvabhåtànyatikramya sthànamatiùñhà . caitra÷uklada÷amyàmàrambhaþ . atra trayoviü÷atirdãkùà bhavanti dvàda÷opasadaþ pa¤ca sutyà iti catvàriü÷addinaiþ sidhyati . atra yåpaikàda÷inã bhavati ekàda÷àgniùomãyàþ pa÷avo bhavanti teùà¤ca pratiyåpaü madhyame và yåpe yathecchaü niyojanam . àjyena sakçdgçhãtena deva savitariti pratyçcaü tisra àhutãràhavanãye juhoti ..>%) sa tu kalau varjanãyaþ . yathà --
     %<samudrayàtràsvãkàraþ kamaõóaluvidhàraõam .
     dbijànàmasavarõàsu kanyàsåpayamastathà ..
     devareõa sutotpattirmadhuparke pa÷orvadhaþ .
     màüsàdanaü tathà ÷ràddhe vànaprasthà÷ramastathà ..
     dattàyà÷caiva kanyàyàþ punardànaü varasya ca .
     dãrghakàlaü brahmacaryaü naramedhà÷vamedhakau ..
     mahàprasthànagamanaü gomedha÷ca tathà makhaþ .
     imàn dharmàn kaliyuge varjyànàhurmanãùiõaþ ..>% ityudbàhatattve bçhannàradãyam ..

#<naravàhanaþ>#, puü, (naro vàhanaü yasya . %<kùubhnàdiùu ca .>% 8 . 4 . 39 . iti na õatvam .) kuveraþ . ityamaraþ . 1 . 2 . 72 .. (yathà, raghuþ . 9 . 11 .
     %<vijayadundubhitàü yayurarõavà ghanaravà naravàhanasampadaþ ..>% nçpativi÷eùaþ . yathà, ràjataraïgiõyàm . 5 . 213 .
     %<so'nugaiþ saha nirdrohaü jaghàna droha÷aïkayà .
     ÷åraü dàrvàbhisàre÷aü ÷arvaryàü naravàhanam ..>%) puruùayànavi÷eùñe, tri .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 89 . 5 .
     %<jaj¤e dhanapatiryatra kuvero naravàhanaþ ..>%)

#<naraviùvaõaþ>#, puü, (naraü viùvaõati bhakùayatãti . vi + svana + ac .) ràkùasaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<narasàraþ>#, puü, (naravat ÷uddhaþ sàro yatra .) baõigdravyavi÷eùaþ . nausàdara iti ni÷àdala iti ca bhàùà . tasya paryàyaþ . yathà, ratnamàlàyàm .
     %<dvidalo gopakaþ piõóo volo gandharaso rasaþ ..>% tasya ÷uddhiryathà --
     %<narasàro bhavecchuddha÷cårõatoye vipàcitaþ .
     dolàyantreõa yatnena bhiùagbhiryogasiddhaye ..>% iti sàracandrikà sa tu dravyàntarayogena mahàdràvako bhavati yathà,
     %<narasàrayavakùàrasphañikàrita eva kàcavakayantraiþ .
     bahu÷aþ pàtyaü sattvaü taddhi mahàdràvakaü nàma ..>% iti ratnàvalã .. yathàca vaidyakabhaiùajyadhanvantarigranthe yakçtplãhàdhikàre .
     %<vçùa÷citramapàmàrgaü ci¤cà kuùmàõóanàóikà .
     snuhã tàlasya puùpàõi varùàbhårvetasantathà ..
     eteùàü kùàramàhçtya limpàkasvarasena ca .
     kùàlayitvà kùàratoyaü vastrapåta¤ca kàrayet ..
     caõóàtapena saü÷oùya gràhyantaddravaõocitam .
     etasya dvipalaü gràhyaü yavakùàrapaladbayam ..
     sphañikàripala¤caiva narasàrapalantathà .
     palàrdhaü saindhavaü gràhyaü ñaïganaü tolakadvayam ..
     kàsãsaü tolaka¤caiva mudrà÷aïkha¤ca tolakam .
     dàrumocaü karùaka¤ca tolaü samudraphenakam ..
     sarvamekatra sa¤cårõya vakayantreõa sàdhayet .
     mahàdràvakametaddhi yojya¤ca rasajàraõe ..
     hanti gulmàdikàn rogàn yakçtplãhodaràõi ca ..>%)

#<narasiühaþ>#, puü, (nara iva siüha iva ca àkçtiryasya .) viùõuþ . iti ÷abdaratnàvalã .. sa tu hiraõyaka÷ipuvadhàrthaü bhagavadda÷àvatàràntargata÷caturthaþ pårõàvatàraþ . iti varàhapuràõam .. (nareùu siühaþ . naraþ siüha iva ityupamitasamàso và .) nara÷reùñhaþ . yaduktam .
     %<syuruttarapade vyàghrapuïgavarùabhaku¤jaràþ .
     siüha÷àrdålanàgàdyàþ puüsi ÷reùñhàrthavàcakàþ ..>% iti vi÷eùyanighne amaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 10 . 10 . 16 .
     %<kruddhasya narasiühasya saügràmeùvapalàyinaþ .
     ye vyamu¤canta karõasya pramàdàtta ime hatàþ ..>%)

#<narahariþ>#, puü, (naraþ iva hariþ siüha iva ca àkçtiryasya .) nçsiühàvatàraþ . yathà --
     %<ke÷ava dhçtanarahariråpa jaya jagadã÷a hare ..>% iti gãtagovinde . 1 . 8 ..

#<naràdhipaþ>#, puü, (naràõàmadhipaþ .) naràdhipatiþ . ràjà . yathà, %<naràõà¤ca naràdhipaþ .>% iti ÷rãbhagavadgãtà .. (vçkùavi÷eùaþ . yathà, su÷rute cikitsitasthàne 37 adhyàye .
     %<kàkolãdvayayaùñyàhvamedàyugmanaràdhipaiþ ..>%)

#<naràntakaþ>#, puü, (naràõàü antako nà÷akaþ .) ràkùasavi÷eùaþ . sa tu ràvaõaputtraþ . iti ràmàyaõam .. (yathà, bhàgavate . 9 . 10 . 18 .
     %<rakùaþpatistadavalokya nikumbhakumbhadhåmràkùadurmukhasuràntanaràntakàdãn ..>%)

#<naràyaõaþ>#, puü, (naràõàü jãvànàü ayanaü à÷rayasthànam .) ÷rãnàràyaõaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<narã>#, strã, (narasya patnã . ïãù .) nàrã . iti jañàdharaþ ..

#<narendraþ>#, puü, (nara indra iùa naràõàmindro và .) ràjà . (yathà, manuþ . 9 . 253 .
     %<rakùaõàdàryavçttànàü kaõñakànà¤ca ÷odhanàt .
     narendràstridivaü yànti prajàpàlanatatparàþ ..>%) viùavaidyaþ . iti medinã . re, 171 .. (yathà, màghe . 2 . 88 .
     %<sunigrahà narendreõa phaõãndrà iva ÷atravaþ ..>% vçkùavi÷eùaþ . yathà, su÷rute cikitsitasthàne . 9 adhyàye .
     %<påtãkàrkasnugnarendradrumàõàü måtraiþ piùñàþ pallavàþ saumanà÷ca ..>% ekaviü÷atyakùaravçttivi÷eùaþ . iti cintàmaõiþ .. yathà --
     %<càmararatnarajjuvaraparigatavipragaõàhita÷obhaþ pàõiviràjipuùpayugaviracitakaïkaõasaïgatagandhaþ .
     càrusuvarõakuõóalayugalakçtarociralaïkçtavarõaþ piïgalapannage÷a iti nigadati ràjati vçttanarendraþ ..>%)

#<narkuñakaü>#, klã, nàsikà . iti hemacandraþ ..

#<nartakaþ>#, puü, (nçtyatãti . nçt + %<÷ilpini ùvun .>% 3 . 1 . 145 . iti ùvun .) nañaþ . poñagalaþ . càraõaþ . kelakaþ . nañaparyàyaþ . sarvave÷ã 2 layàlambaþ 3 tàlarecanakaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. dvipaþ . iti hemacandraþ .. nçtyakarturlakùaõaü yathà --
     %<yàdç÷aü nçtyapàtraü syàdgãtaü yojya¤ca tàdç÷am .
     nçtyasya dhàraõàt pàtraü nartakaþ parikãrtitaþ ..>% api ca .
     %<asambaddhapralàpã ca sadà bhråkuñitatparaþ .
     hàsaprahàsacaturo vàcàlo nçtyakovidaþ ..>% iti saïgãtadàmodaraþ .. (nartayatãti . nçt + õic + õvul . nçtyakàrake, tri . yathà, sàhityadarpaõe 3 paricchede .
     %<tarko vicàraþ sandehàt bhrå÷iro'ïgulinartakaþ ..>%)

#<nartakã>#, strã, (nçtyatãti . nçt + ùvun . ùittvàt ïãù .) nçtyakàriõã . vài iti bhàùà .. tatparyàyaþ . làsikà 2 . ityamaraþ . 1 . 7 . 8 .. layaputtrã 3 nañã 4 lasyà 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, raghuþ . 19 . 14 .
     %<nartakãrabhinayàtilaïghinãþ pàr÷vavartiùu guruùvalajjayat ..>%) kareõuþ . iti medinã . ke, 108 .. nalikànàmasugandhidravyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nartanaü>#, klã, (nçt + bhàve lyuñ .) nçtyam . ityamaraþ . 1 . 7 . 10 .. (yathà, manuþ . 2 . 178 .
     %<kàmaü krodha¤ca lobha¤ca nartanaü gãtavàdanam ..>% nçtyatãti . nçt + lyuþ . nartake, tri . yathà, mahàbhàrate . 4 . 35 . 22 .
     %<gàyano nartano vàpi vàdano và punarbhava .
     kùipraü me rathamàsthàya nigçhõãùva hayottamàn ..>%)

#<narda>#, ÷abde . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüakaü-señ .) nardati . iti durgàdàsaþ ..

#<narda>#, gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-señ ..)

@<[Page 2,834c]>@
#<nardañakaü>#, klã, chandovi÷eùaþ . tasya lakùaõaü yathà --
     %<yadi bhavato najau bhajajalà gururnardañakam ..>% iti chandoma¤jarã ..

#<narba>#, gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü paraü-sakaüseñ .) rephopadhaþ . narbati . iti durgàdàsaþ ..

#<narma>#, [n] klã, (né naye + %<sarvadhàtubhyo manin .>% uõàü 4 . 146 . iti manin .) parãhàsaþ . ityamaraþ . 1 . 7 . 32 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 82 . 17 .
     %<na narmayuktaü vacanaü hinasti na strãùu ràjanna vivàhakàle .
     pràõàtyaye sarvadhanàpahàre pa¤cànçtànyàhurapàtakàni ..>%)

#<narmakãlaþ>#, puü, (narmaõaþ parãhàsasya kãla iva .) patiþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<narmañaþ>#, puü, (narmaõeva añati gacchatãti . aña + ac . ÷akandhvàditvàt sàdhuþ .) kharparaþ . såryaþ . iti hàràvalã .. 254 ..

#<narmañhaþ>#, puü, (narmaõi ku÷alaþ . narma + añhan .) cåcukam . ùiógaþ . parãhàsarataþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<narmadaþ>#, puü, (narma dadàtãti . dà + kaþ .) kelisacivaþ . iti medinã . de, 33 ..

#<narmadà>#, strã, (narma dadàtãti . dà + kaþ . striyàü ñàp .) pçkkà . iti hemacandraþ . 4 . 149 .. nadãvi÷eùaþ . sà vindhyaparvatànniþsçtà pa÷cime tamasànadyàü praviùñà . tasyàþ paryàyaþ . revà 2 mekalakanyà 3 somasutà 4 . asyà jalaguõàþ . laghutvam . ÷ãtalatvam . supathyatvam . dàhapitta÷amanatvam . vàtadàtçtva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. tasyà jalaü da÷abhirmàsairjãryati . yathà --
     %<tribhiþ sàrasvataü toyaü saptabhistvatha yàmunam .
     nàrmadaü da÷abhirmàsairgàïgaü varùeõa jãryati ..>% iti pràya÷cittatattvam .. tasyà utpattimàhàtmye yathà --
     %<narmadà saritàü ÷reùñhà rudradehàdviniþsçtà .
     tàrayet sarvabhåtàni sthàvaràõi caràõi ca ..
     sarvapàpaharà nityaü sarvadevanamaskçtà .
     saüstutà devagandharvairapsarobhistathaiva ca .. * ..>% tasyàþ stavo yathà --
     %<namaþ puõyajale ! àdye ! namaþ sàgaragàmini ! .
     namaste pàpa÷amani ! namo devi ! varànane ! ..
     namo'stu te çùigaõasaüghasevite ! namo'stu te ÷aïkaradehaniþsçte ! .
     namo'stu te dharmabhçtàü varaprade ! namo'stu te sarvapavitrapàvane ! ..
     yastvidaü pañhate stotraü nityaü ÷uddhamanà naraþ .
     bràhmaõo vedamàpnoti kùattriyo vijayã bhavet ..
     vai÷yastu labhate làbhaü ÷ådra÷caiva ÷ubhàü gatim .
     annàrthã labhate hyannaü smaraõàdeva nitya÷aþ ..
     narmadàü sevate nityaü svayandevo mahe÷varaþ .
     tena puõyà nadã j¤eyà brahmahatyàpahàriõã ..
     narmadàyà jalaü pãtvà arcayitvà vçùadhvajam .
     durgati¤ca na pa÷yanti tasya tãrthaprabhàvataþ ..
     etattãrthaü samàsàdya yastu pràõàn parityajet .
     sarvapàpavi÷uddhàtmà vrajate rudramandiram ..
     jalaprave÷aü yaþ kuryàt tasmiüstãrthe naràdhipa ! .
     haüsayuktena yànena rudralokaü sa gacchati ..
     yàvaccandra÷ca sårya÷ca himavàü÷ca mahodadhiþ .
     gaïgàdyàþ sarito yàvattàvat svarge mahãyate ..
     ana÷anantu yaþ kuryàttasmiüstãrthe naràdhipa ! .
     garbhavàse tu ràjendra ! na punarjàyate naraþ ..>% iti màtsye 165 . 169 adhyàyau .. sà ca purukutsabhàryà . tasyàþ smaraõe viùanà÷o bhavati . yathà, sakalapannagapataya÷ca narmadàyai varaü daduþ . yaste'nusmaraõasamavetaü nàmagrahaõaü kariùyati na tasya sarpaviùaü bhaviùyatãti . atra ca .
     %<narmadàyai namaþ pràtanarmadàyai namo ni÷i .
     namo'stu narmade tubhyaü tràhi màü viùasarpataþ ..>% iti viùõupuràõe . 4 . 3 . 9 -- 10 ..

#<nala>#, ja bandhe . iti nala÷abdasya vyutpattau bharataþ .. (bhvàü-paraü-sakaü-señ ..)

#<nalaü>#, klã, (nalatãti . nala + ac .) padmam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nalaþ>#, puü, (nala bandhe + pacàdyac .) tçõavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . dhamanaþ 2 poñagalaþ 3 . ityamaraþ . 2 . 4 . 162 .. nàlaþ 4 naóaþ 5 kukùirandhraþ 6 kãcakaþ 7 dãrghavaü÷aþ 8 ÷ånyamadhyaþ 9 vibhãùaõaþ 10 chidràntaþ 11 mçdupatraþ 12 vaü÷apatraþ 13 mçducchadaþ 14 nàlavaü÷aþ 15 . asya guõàþ . ÷ãtatvam . kaùàyatvam . madhuratvam . rucikàritvam . raktapittapra÷amanatvam . dãpanatvam . vãryavçddhidatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. tannàmaguõàþ .
     %<nalaþ poñagalaþ ÷ånyamadhya÷ca dhamanastathà .
     nalastu madhurastiktaþ kaùàyaþ kapharaktajit ..
     uùõo hçdbastiyonyartidàhapittavisarpahçt ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. såryavaü÷ãyaniùadharàjaputtraþ . yathà --
     %<atithistu ku÷àjjaj¤e niùadhastasya càtmajaþ .
     nalastu naiùadhastasmànnabhastasmàdajàyata ..>% vãrasenaràjaputtraþ . yathà, màtsye 12 adhyàye .
     %<nalau dbàveva vikhyàtau vaü÷e ka÷yapasambhave .
     vãrasenasutastadvannaiùadha÷ca naràdhipaþ ..>% (tathà, harivaü÷e . 15 . 34 .
     %<nalau dvaveva vikhyàtau puràõe bharatarùabha ! .
     vãrasenàtmaja÷caiva ya÷caikùvàkukulodbahaþ ..>% etau dvàveva såryavaü÷ãyau ..) candravaü÷ãyaniùadharàjaputtraþ . (ayantu damayantãpatiþ .) yathà, damayantãü prati nalavàkyam .
     %<sudhàü÷uvaü÷asya karãrameva màü ni÷amya kinnàsi phalegrahi grahà ..>% iti naiùadhaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 53 . 1 .
     %<àsãdràjà nalo nàma vãrasenasuto balã .
     upapanno guõairiùñai råpavàna÷vakovidaþ ..>% ayaü vãrasenastu såryavaü÷ãyavãrasenàdbhinna evetyavagantavyam .. * .. àsãt purà niùadhàdhipati÷candrabaü÷ãyo nalo nàma ràjà . gacchati kàle sa hi haüsamukhàt vidarbhe÷varabhãmaràjakanyàü damayantãü tribhuvanaikasundarãmàkarõya haüsamukhàdevàvagatanalasaundaryàü tanmanaskàü damayantãü svayaüvaravidhinà indràdidevasannidhàveva upayeme . asya indrasenanàmà puttra àsãt . damayantãpariõayakàmukaþ kalistu damayantãmalabhamàna enaü prati ruùñaþ sa¤jàtaþ . atha kalipraviùña÷arãro'yaü bhràtrà puùkareõa saha dyåtakrãóanàt sarvasvamahàrayat . tataþ sa ràjyacyuto damayantyà saha vanaü gatavàn . kalistu asya damayantãsahavàsasukhamasahiùõuþ damayantyà saha enaü viyojayitumiyeùa . atha kadàcit kalyàve÷itacitto'yaü nalaþ suptàü damayantãü niùñhuravat parityajya palàyà¤cakre . damayantã tu prabudhya bahu vilapya ca pathikasàrthavàhena saha màtç÷vasçgçhaü gatavatã . nànàvidhakle÷àt ÷ãrõadehà sà màtç÷vasràpi avij¤àtà tadbhavane tasthau . atha damayantãpità bhãmançpatirdamayantyà anveùaõàya dåtàn niyojayàmàsa . dåtàstu cihnavi÷eùairdamayantãü parij¤àya bhãmàya nyavedayan . bhãmastu tàü svagçhamànayat . nalastu damayantãü parityajya gacchan dàvànalamadhyagataü karkoñakanàgaü vipada ujjahàra . karkoñakastu nalasya pratyupakartumicchan ÷arãrasthamasya kaliü daùñvà kalimeva bhç÷aü santàpayàmàsa . nalastu kevalaü råpàntaratvamàptavàn . tato'sau çtuparõasya ràj¤aþ sàrathye niyukta àsãt . atha gacchati kàle damayantã pitçgehasthà nalànveùaõàya bràhmaõàn saüpreùya katha¤cit çtuparõasàrathiü nalatvenàvagamya punaþ svayaüvaramiùeõa sasàrathiü çtuparõaü pitçve÷mani ànayàmàsa . damayantã tu pàkàdikau÷alenànyajanàvedyena çtuparõasàrathiü nalaü vij¤àya svasamãpamànayàmàsa . atha kaliparityaktena nalena svasaundarye gçhãte bhaimyà saha melanaü sa¤jàtam . bhãmançpatistu etat sarvamàkarõyàti÷ayasantoùamavàptavàn preùayàmàsa ca taü bahusamàroheõa niùadhade÷àn prati . tato'yaü svade÷amàgamya bhràtaraü puùkaraü punardyåtàya àhåya paràjitya ca taü punarlabdharàjyo damayantyà saha sukhamuvàsa . etadvivaraõavistçtistu mahàbhàrate vanaparvaõi 53 -- 79 adhyàyeùu vi÷eùato draùñavyà .. * ..) vànaravi÷eùaþ . sa tu çtadhvajamuni÷àpàt vànararåpavi÷vakarmaõa aurasena ghçtàcyapsarasogarbhe godàvarãtãre jàtaþ . iti vàmane 62 adhyàyaþ .. (ayantu ràmavàkyena samudramadhye setuü babandha . yathà, adhyàtmaràmàyaõe . 6 . 3 . 84 -- 86 .
     %<tato'bravãt raghu÷reùñhaü sàgaro vinayànvitaþ .
     nalaþ setuü karotyasmin jale me vi÷vakarmaõaþ ..
     suto dhãmàn samartho'smin kàrye labdhavaro hariþ .
     kãrtiü jànantu te lokàþ sarvalokamalàpahàm ..
     ityuktrà ràghavaü natvà yayau sindhuradç÷yatàm .
     tato ràmastu sugrãvalakùmaõàbhyàü samanvitaþ .
     nalamàj¤àpayacchãghraü vànaraiþ setubandhane ..>%) pitçdevaþ . iti medinã . le, 27 .. daityavi÷eùaþ . yathà --
     %<daityadànavasaüyogàjjàtàstãvraparàkramàþ .
     saiühikàyà iti khyàtàstrayoda÷a mahàbalàþ ..
     vaü÷yaþ ÷alya÷ca balavàn nala÷caiva tathà balaþ .
     vàtàpirnamuci÷caiva ilvalaþ svasçmastathà ..
     a¤jako naraka÷caiva kàlanàbhastathaiva ca .
     savamànastathà caiva surakalpa÷ca vãryavàn ..>% iti brahmapuràõe 2 adhyàyaþ ..

#<nalakaü>#, klã, (nala iva pratikçtiþ . %<ive pratikçtau .>% 5 . 3 . 69 . iti kan .) ÷àkhàsthi . iti hemacandraþ . 3 . 291 .. (yathà, su÷rute nidànasthàne 15 adhyàye .
     %<taruõàsthãni namyante bhajyante nalakàni tu ..>%)

#<nalakinã>#, strã, (nalakàni santyasyàþ . nalaka + iniþ . ïãp .) jaïghà . iti hemacandraþ . 3 . 278 ..

#<nalakãlaþ>#, puü, (nalavat kãlo yatra .) jànuþ . iti hemacandraþ . 3 . 278 ..

#<nalakåvaraþ>#, puü, kuveraputtraþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 73 .. (yathà, ràjendrakarõapåre . 69 .
     %<vilokanakathàpi me na nalakåvare na smare kimanyadamçtadyuterapi na dar÷anaü pràrthaye .
     ayaü nayanagocaraü vrajati ceddç÷àmutsavaþ samagraramaõãmano madhupamàdhavaþ kùmàdhavaþ ..>%) sa bhràtrà maõigrãveõa saha vàruõãü pãtvà kailàsopavane gaïgàyàü strãjanaiþ krãóitavàn . asaüvçtavastrau tau dçùñvà nàradaþ ÷a÷àpa . tacchàpena tau yamalàrjunau bhåtvà ÷rãvçndàvane àsatuþ . tato dàmodareõa ÷àpanirmuktau taü nutvà svagçhaü jagmatuþ . iti ÷rãbhàgavatãyada÷amaskandhaþ ..

#<naladaü>#, klã, (nalaü dyati avakhaõóayatãti . do + kaþ .) puùparasaþ . u÷ãram . (yathà, kiràte . 5 . 25 .
     %<iha sindhava÷ca varaõàvaraõàþ kariõàü mude sanaladànaladàþ ..>%) jañàmàüsã . iti medinã . de, 33 .. (asya paryàyo yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<naladaü nandinã peùã màüsã kçùõajañà jañã .
     kiràtinã ca jañilà loma÷à tu tapasvinã ..>% nalaü dadàtãti . dà + àto'nupeti kaþ .) naladàtari, tri, ..

@<[Page 2,836a]>@
#<naladambuþ>#, puü, nimbavçkùaþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<naladà>#, strã, (nalada + ñàp .) jañàmàüsã . iti hemacandraþ ..

#<nalapaññikà>#, strã, (nalanirmità paññikà .) talàcã . iti hàràvalã . 177 .. daramà iti bhàùà ..

#<nalamãnaþ>#, puü, (nalà÷rayo mãnaþ .) cilicimamatsyaþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 18 .. (%<nalamãnaþ kaphàtmakaþ .>% iti hàrãte prathame sthàne 11 adhyàye ..)

#<nalikà>#, strã, (nala iva àkàro'styasyà iti . nala + ñhan .) nàóã . nalã iti khyàtaþ . sà ca uttaràpathe prasiddhà sugandhà pravàlàkçtiþ pravàlãti kvacit prasiddhà . paüñhàrã iti kvacit prasiddhà . tatparyàyaþ . vidrumalatikà 2 kapotaùàõà 3 nalinã 4 nirmathyà 5 ÷uùirà 6 àdhmànã 7 stutyà 8 raktadalà 9 nartakã 10 nañã 11 . asyà guõàþ . tiktatvam . kañutvam . tãkùõatvam . madhuratvam . kçmivàtodaràrtyar÷aþ÷ålanà÷itvam . mala÷odhanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. tannàmaguõàþ .
     %<nalikà vidrumalatà kapotacaraõà nañã .
     dhamanya¤janake÷ã ca nirmadhyà ÷uùirà nalã ..
     nalikà ÷ãtalà laghvã cakùuùyà kaphapittahçt .
     kçcchrà÷mavàtatçùõàsrakuùñhakaõóujvaràpahà ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (astravi÷eùaþ . yathà, àryàsapta÷atyàm . 437 .
     %<madhumathanavadanavinihitavaü÷ãsuùirànusàriõo ràgàþ .
     hanta haranti mano mama nalikàvi÷ikhàþ smarasyeva ..>% iyaü hi àkçtikriyàdinà àdhunikanalàstrasya %<vanduka>% iti khyàtasya sàdç÷yaü gacchati . yathà, vai÷ampàyanoktadhanurvede .
     %<nalikà çjudehà syàttanvaïgã madhyarandhrikà .
     marmacchedakarã nãlà -- ..>%
     %<grahaõaü dhmàpana¤caiva syåta¤ceti gatitrayam .
     tàmà÷ritaü viditvà tu jetàsannàn ripån yudhi ..>% asyà vi÷eùavivaraõantu nàlika÷abde draùñavyam .. kalpitajalanirgamapathaþ . yathà, yantravidhi÷atake 1 adhyàye .
     %<vedàïgulaü mastakordhaü kàryaü toyasya dhàraõe .
     samarthàü tatra nalikàü kuryàttoyavimocanãm ..>%)

#<nalitaþ>#, puü, (nalyate iti . nala ja bandhe + ktaþ .) ÷àkavi÷eùaþ . nàlità iti bhàùà .. asya guõàþ . madhuratvam . pittanà÷itvam . ÷ukravaddhakatva¤ca . iti dravyaguõaþ ..

#<nalinaü># klã, (nalyate iti . nala bandhe + %<bahulamanyatràpi .>% uõàü . 2 . 49 . iti inac .) padmam . ityamaraþ . 1 . 10 . 39 .. (yathà, bhàgavate . 2 . 6 . 22 .
     %<yadàsya nàbhyàmnalinàdahamàsaü mahàtmanaþ .
     nàvidaü yaj¤asambhàràn puruùàvayavànçte ..>%) nãlikà . jalam . iti hemacandraþ . 4 . 226 ..

#<nalinaþ>#, puü, (nala + inac .) sàrasapakùã . ityamaraþ . 1 . 10 . 40 .. kçùõapàkaphalaþ . iti ÷abdacandrikà .. pànãàmalà iti bhàùà ..

#<nalinã>#, strã, (nalàni padmàni santyatra . nala + %<puskaràdibhyo de÷e .>% 5 . 2 . 135 . iti iniþ . ïãp .) padmayuktade÷aþ . (nalànàü padmànàü samåhaþ . %<khalàdibhyaþ inirvaktavyaþ .>% 4 . 2 . 51 . ityasya vàrtikoktyà iniþ .) padmasamåhaþ . padmalatà . iti bharataþ .. (asyàþ paryàyo yathà --
     %<nalinã syàt païkajinã vi÷inã ca sarojinã .
     padminãti ca paryàyaþ padmaùaõóe tadàkare ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..) padmamàtra . iti ràyamukuñàdayaþ .. tatparyàyaþ . visinã 2 padminã 3 . ityamaraþ . 1 . 10 . 39 .. (yathà, bhramaràùñake . 8 .
     %<ràtrirgamiùyati bhaviùyati suprabhàtaü bhàsvànudeùyati hasiùyati padmajàlam .
     itthaü vicintayati koùagate dvirephe hà hanta hanta nalinãü gaja ujjahàra ..>%) vyomanimnagà . (iyantu gaïgàyàþ pårbadiggata÷àsvànàmanyatamà . yathà, màtsye . 120 . 40 .
     %<trãõi pràcãmabhimukhaü pratãcãü trãõyathaiva ca .
     srotàüsi tripathagàyàstu pratyapadyanta saptadhà ..
     nalinã hlàdinã caiva pàvanã caiva pràcyagà ..>%) kamalàkaraþ . iti medinã . ne, 82 .. nalikà . iti ràjanirghaõñaþ .. nàrikelasurà . iti trikàõóa÷eùaþ .. (vàmanàsikà . yathà, bhàgavate . 4 . 25 . 48 .
     %<nalinã nàlinã ca pràgdvàràvekatra nirmite ..>% %<nalanàla÷abdau chidravacanau tadbatã nalinã nàlinã ca vàmadakùiõanàsike ..>% iti taññãkàyàü svàmã ..)

#<nalinãruhaü>#, klã, (nalinyàü rohatãti . ruha + kaþ .) mçõàlam . iti ràjanirghaõñaþ .. brahmaõi, puü, ..

#<naline÷ayaþ>#, puü, (nalime ÷ete iti . ÷ã + ac .) viùõuþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<nalã>#, strã, (nala + ac . gauràdittvàt ïãù .) manaþ÷ilà . iti vi÷vaþ .. nalikà . iti bhàvaprakà÷aþ .. tatparyàyaþ . ÷uùirà 2 vidrumalatà 3 kapotàïghriþ 4 nañã 5 . ityamaraþ . 2 . 4 . 129 .. (etadguõà manaþ÷ilànalikà÷abdayoþ j¤àtavyàþ ..)

#<nalottamaþ>#, puü, (naleùu uttamaþ .) devanalaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nalvaþ>#, puü, (nalyate iti . nala + ulvàdaya÷ceti vaþ .) kiùkucatuþ÷atam . catuþ÷atahastaparimitade÷aþ . ityamarabharatau .. (yathà, harivaü÷e . 224 . 1 .
     %<tasyàü sabhàyàü daityendro hiraõyaka÷ipustadà .
     àsãna àsane citre nalvamàtre pramàõataþ ..>%)

#<nalvavartmagà>#, strã, (nalvaparimitaü vartma gacchatãti . gam + óaþ .) kàkàïgã . iti ÷abdacandrikà .. nalvaparimitapathagàmini, tri ..

#<nava>#, [n] tri, (nåyate ståyate pradhànasaükhyàvàcakatvena . nu stavane + bàhulakàt kaõin guõa÷ca . ityujjvaladattaþ . 1 . 156 .) saükhyàvi÷eùaþ . 9 naya iti bhàùà . bahuvacanànto'yam . iti vyàkaraõam .. (yathà, raghruþ . 3 . 69 .
     %<iti kùitã÷o navatiü navàdhikàü mahàkratånàü mahanãya÷àsanaþ ..>%) navavàcakà yathà . aïgadvàram 1 bhåkhaõóam 2 kçttaràvaõamastakaþ 3 sudhàkuõóam 4 vyàghrãstanaþ 5 seùadhiþ 6 aïkam 7 rasaþ 8 grahaþ 9 . iti kavikalpalatà .. (tadvati, tri . yathà, manuþ . 3 . 269 .
     %<ùaõmàsàn chàgamàüsena pàrùatena ca sapta vai .
     aùñàveõasya màüsena rauraveõa navaiva tu ..>%)

#<navaþ>#, puü, (nu ÷i stavane + %<çdorap .>% 3 . 3 . 57 . iti bhàve ap .) stavaþ . iti medinã . ve, 15 .. raktapunarnavà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<navaþ>#, tri, (nåyate ståyate iti . nu stutau + %<çdorap .>% 3 . 3 . 57 . iti ap .) nåtanaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 77 .. (yathà, hitopade÷e . 1 . 234 .
     %<na strãõàmapriyaþ ka÷cit priyo vàpi na vidyate .
     gàvastçõamivàraõye pràrthayanti navaü navam ..>%) abhinavànyauùadhàni pra÷astàni . yathà --
     %<dravyàõyabhinavànyena pra÷astàni kriyàvidhau .
     çte ghçtaguóakùaudradhànyakçùõàvióaïgataþ ..>% iti nàràyaõadàsakçtavaidyaparibhàùà .. tadvaidikaparyàyaþ . %<navam 1 nåtam 2 nåtanam 3 navyam 4 idà 5 idànãm 6 . ùañ navanàmàni .>% iti vedanighaõñau 3 vyadhyàyaþ ..

#<navakàrikà>#, strã, (navaü karotãti . kç + õvul . ñàpi ata itvam .) navoóhà . iti ÷abdamàlà .. nåtanaþ saükùipto vivaraõa÷lokaþ . navãnakartrã ca ..

#<navakàlikà>#, strã, (navaü kalati pràpnotãti . kala + õvul . ñàp . ata itvam .) navãnaþ . iti hàràvalã . 176 ..

#<navagrahàþ>#, puü, (nava grahàþ .) såryàdayo nava . yathà, tithitattve .
     %<navagrahamakhaü kçtvà tataþ karma samàrabhet .
     anyathà phaladaü puüsàü na kàmyaü jàyate kvacit ..>% (yathà ca --
     %<sårya÷candro maïgala÷ca budha÷càpi bçhaspatiþ .
     ÷ukraþ ÷anai÷caro ràhuþ ketu÷ceti navagrahàþ ..>%) teùàü saüsthànam . yathà --
     %<bhåmeryojanalakùe tu sauraü maitreya ! maõóalam .
     lakùe divàkarasyàpi maõóalaü ÷a÷inaþ sthitam ..
     pårõe ÷atasahasre tu yojanànàü ni÷àkaràt .
     nakùatramaõóalaü kçtsnamupariùñàt prakà÷ate ..
     dvilakùe cottare brahman ! budho nakùatramaõóalàt .
     tàvatpramàõabhàge tu budhasyàpyu÷anàþ sthitaþ ..
     aïgàrako'pi ÷ukrasya tatpramàõe vyavasthitaþ .
     lakùadbaye tu bhaumasya sthito devapurohitaþ ..
     sauribçhaspate÷cordhvaü dbilakùe samavasthitaþ ..>% iti viùõupuràõe . 2 . 7 adhyàyaþ .. teùàü rathàdi yathà --
     %<yojanànàü sahasràõi bhàskarasya ratho nava .
     ãùàdaõóastathaivàsya dbiguõo munisattama ! ..
     sàrdhakoñistathà saptaniyutànyadhikàni vai .
     yojanànàntu tasyàkùa÷cakraü yatra pratiùñhitam ..
     catvàriü÷atsahasràõi dvitãyo'kùo vyavasthitaþ .
     pa¤cànyàni tu sàrdhàni syandanasya mahàmate ..
     akùapramàõamubhayoþ pramàõaü tadyugàrdhayoþ .
     hasvo'kùastadyugàrdhena dhruvàdhàro rathasya vai .
     dbitãye'kùe tu taccakraü saüsthitaü mànasàcale ..
     hayà÷ca sapta chandàüsi teùàü nàmàni me ÷çõu .
     gàyattrã ca bçhatyuùõigjagatã triùñubeva ca ..
     anuùñup paüktirityuktà÷chandàüsi harayo raveþ .
     sa ratho'dhiùñhito devairàdityairçùibhistathà .
     gandharvairapsarobhi÷ca gràmaõãsarparàkùasaiþ ..
     stuvanti munayaþ såryaü gandharvairgãyate puraþ .
     nçtyantyapsaraso yànti såryasyànu ni÷àcaràþ ..
     vahanti pannagà yakùaiþ kriyate bhãùu saügrahaþ .
     vàlakhilyàstathaivainaü parivàrya samàsate ..
     so'yaü saptagaõaþ såryamaõóale munisattama ! .
     himoùõavàrivçùñãnàü hetutvaü samupàgataþ ..
     rathastricakraþ somasya kundàbhàstasya vàjinaþ .
     vàmadakùiõato yuktà da÷a tena caratyasau .. * ..
     vàyvagnidravyasambhåto ratha÷candrasutasya ca .
     pi÷aïgaisturagairyuktaþ so'ùñàbhirvàyuvegibhiþ .. * ..
     savaråthaþ sànukarùo yukto bhåsambhavairhayaiþ .
     sopàsaïgapatàkastu ÷ukrasyàpi ratho mahàn .. * ..
     aùñàsraþ kà¤canaþ ÷rãmàn bhaumasyàpi ratho mahàn .
     padmaràgàruõaira÷vaiþ saüyukto vahrisambhavaiþ .. * ..
     aùñàbhiþ pàõóarairyukte vàjibhiþ kà¤cane rathe .
     tasmiüstiùñhati varùaü vai rà÷au rà÷au bçhaspatiþ ..
     àkà÷asambhavaira÷vaiþ ÷avalaiþ syandanaü yutam .
     samàruhya ÷anairyàti mandagàmã ÷anai÷caraþ .. * ..
     svarbhànosturagà hyaùñau bhçïgàbhà dhåsaraü ratham .
     sakçdyuktàstu maitreya ! vahantyavirataü sadà .. * ..
     tathà keturathasyà÷và aùñau te vàtaraühasaþ .
     palàladhåmavarõàbhà làkùàrasanibhàruõàþ .. * ..
     ete mayà grahàõàü vai tavàkhyàtà rathà nava .
     sarve dhruve mahàbhàga ! prabaddhà vàyura÷mibhiþ ..>% iti viùõupuràõe 2 aü÷e 8 . 10 . 12 adhyàyàþ .. grahàõàma÷ubhapratãkàraþ . ràjamàrtaõóe .
     %<doùo na syàdgrahàõàma÷i÷irakiraõe tàmramindau ca ÷aïkhaü pçthvãputtre pravàlaü ÷a÷adharatanaye ÷àtakumbhaü bhujena .
     devàcàrye ca muktàü maõimasuragurau sãsakaü såryasånau ràhau lauhaü tvaniùñe kamalajatanaye ràjapaññaü vibhartuþ ..>% ÷àtakambhaü suvarõam . ràjapaññaü karpåràõãti khyàtam . api ca . buddhiprakà÷e .
     %<tri÷ålãü kùãrikàmålaü gojihvàü vçddhadàrakam .
     brahmayaùñiü siühapucchãü vàñyàlaü candanaü sitam .
     a÷vagandhàü kramàt såryàddadyàddoùopa÷àntaye ..>% iti jyotiùatattvam .. svajanmarà÷yavadhinavagraha÷uddhiryathà --
     %<ketåpaplavabhaumamandagatayaþ ùaùñàstrisaüsthàþ ÷ubhà÷candràrkàvapi te ca tau ca da÷amau candraþ punaþ saptamaþ .
     jãvaþ saptanavadvipa¤camagato yugmeùu somàtmajaþ ÷ukraþ ùaóda÷asaptavarjamitare sarve'pyupànte÷ubhàþ ..>% iti dãpikà .. raviþ 3 . 6 . 10 . 11 . rà÷ayaþ . somaþ 3 . 6 . 7 . 10 . 11 ÷uklapakùe 2 . 5 . 9 . janmarkùavarjitajanmacandraþ ÷ubhaþ . maïgalaþ 3 . 6 . 10 . 11 . budhaþ 2 . 4 . 6 . 8 . 10 . 11 . 12 . bçhaspatiþ 2 . 5 . 7 . 9 . 11 . ÷ukraþ 1 . 2 . 3 . 4 . 5 . 8 . 9 . 11 . 12 . ÷aniþ 3 . 6 . 10 . 11 . ràhuþ 3 . 6 . 10 . 11 . ketuþ 3 . 6 . 10 . 11 rà÷ayaþ .. grahàõàü rà÷ibhoganirõayaþ . yathà --
     %<ravirmàsaü ni÷ànàthaþ sapàdadivasadvayam .
     pakùatrayaü bhåmiputtro budho'ùñàda÷avàsaràn ..
     varùamekaü suràcàrya÷càùñàviü÷adinaü bhçguþ .
     ÷aniþ sàrdhadvayaü varùaü svarbhànuþ sàrdhavatsaram ..>% raviþ 1 màsaþ . somaþ 2 . ø dinam . kujaþ 45 dinam . budhaþ 18 dinam . bçhaspatiþ 1 vatsaraþ . ÷ukraþ 28 dinam . ÷aniþ 2 .. ø vatsaraþ . ràhuþ 1 .. ø vatsaraþ . ketuþ 1 .. ø vatsaraþ . iti jyotiùam .. * .. atha candràdiùaógrahàõàmastodayaj¤anam . yathà --
     %<athodayàstamayayoþ parij¤ànaü prakãrtyate .
     divàkarakaràkràntamårtãnàmalpatejasàm ..
     såryàdapyadhikàþ pa÷càdastaü jãvakujàrkajàþ .
     ånàþ pràgudayaü yànti ÷ukraj¤au vakriõau tathà ..
     alpà vivasvataþ pràcyàmastaü candraj¤abhàrgavàþ .
     vrajantyabhyadhikàþ pa÷càdudayaü ÷ãghrayàyinaþ .. * ..>% eùàü kàlàü÷à yathà --
     %<ekàda÷àmarejyasya tithisaükhyàrkajasya ca .
     astàü÷à bhåmiputtrasya da÷asaptàdhikàstataþ ..
     pa÷càdastamayo'ùñàbhirudayaþ pràïmahattayà .
     pràgasta udayaþ pa÷càdastatvàdda÷abhirbhçgoþ ..
     evaü budho dbàda÷abhi÷caturda÷abhiraü÷akaiþ .
     vakra÷ãghragatã càrkàt karotyastamayodayau ..
     eùyàdhikaiþ kàlabhàgairdç÷yà nyånairadar÷anàþ .
     bhavanti loke khacarà bhànubhàgrastamårtayaþ ..>% iti såryasiddhàntaþ .. teùàmastodayadinasaükhyàj¤ànam . yathà --
     %<bhujàkùicandrà-122 strida÷à÷ca 33 dantà 32 vedàcalà 47 ràmakçte 43 krameõa .
     bhaumàdikasyàstadinàni vakre budhasya bhåpà 16 da÷a bhàrgavasya ..>% eùàü ekasmàdastamayàdudayàdbà abhyudayàstaj¤ànam . yathà --
     %<tathàstavakràt kujato'stavakre jàtya-22 bdhi-4 vi÷vai-13 rdigi-10 nai÷ca 12 màsaiþ .
     mahàstavakràstavidhã sitasya krameõa vakrastu navendumàsaiþ 19 ..>% gurorudayasya pràk pa÷càt ÷ukrasya tu udayavakramahàstonàü pràk pa÷càt bàlyavçddhadinaj¤ànam . yathà --
     %<vçddhaþ purastàdudayasya pa÷càt bàla÷ca pakùaü 15 vacasàü patiþ syàt .
     evaü sitaþ pa¤cadinàni vçddhvo bàlo bhavettrãõi dinàni vakre ..
     vçddhastu pakùaü 15 bhçgujo mahàste bàlaþ punastatra da÷àhameva ..>% iti siddhàntama¤jarã .. atha navagrahastotram .
     %<javàkusumasaïkà÷aü kà÷yapeyaü mahàdyutim .
     dhvàntàriü sarvapàpaghnaü praõato'smi divàkaram divya÷aïkhatuùàràbhaü kùãrodàrõavasambhavam .
     namàmi ÷a÷inaü bhaktyà ÷ambhormukuñabhåùaõam ..
     dharaõãgarbhasambhåtaü vidyutpu¤jasamaprabham .
     kumàraü ÷aktihasta¤ca lohitàïgaü namàmyaham priyaïgukalikà÷yàmaü råpeõàpratimaü budham .
     saumyaü sarvaguõopetaü namàmi ÷a÷inaþ sutam ..
     devatànàmçùãõà¤ca guruü kanakasannibham .
     vandyabhåtaü triloke÷aü taü namàmi bçhaspatim ..
     himakundamçõàlàbhaü daityànàü paramaü gurum .
     sarva÷àstrapravaktàraü bhàrgavaü praõamàmyaham ..
     nãlà¤janacayaprakhyaü ravisånuü mahàgraham .
     chàyàyà garbhasambhåtaü vande bhaktyà ÷anai÷caram ..
     ardhakàyaü mahàghoraü candràdityavimardakam .
     siühikàyàþ sutaü raudraü taü ràhuü praõamàmyaham ..
     palàladhåmasaïkà÷aü tàràgrahavimardakam .
     raudraü rudràtmajaü kråraü taü ketuü praõamàmyaham ..
     vyàsenoktamidaü stotraü yaþ pañhet prayataþ ÷uciþ .
     divà và yadi và ràtrau ÷àntistasya na saü÷ayaþ ..
     ai÷varyamatula¤càpi àrogyaü puùñivardhanam .
     naranàrãpriyatva¤ca nityaü tasyopajàyate ..
     takùako'gniryamo vàyurye cànye grahapãóakàþ .
     te sarve pra÷amaü yànti vyàso bråyànna saü÷ayaþ ..>% iti ÷rãvyàsabhàùitaü navagrahastotraü samàptam .. (grahàõàmanyadvivavaraõantu graha÷abde draùñavyam .. * .. navaü nåtanaü graho grahaõaü yasyeti vigrahe navabaddhe, tri . yathà, ràmàyaõe . 2 . 58 . 3 .
     %<vçddhaü paramasantaptaü navagrahamiva dvipam ..>%)

@<[Page 2,838a]>@
#<navacchàtraþ>#, puü, (navo nåtana÷chàtraþ .) prathamamadhyayane pravçttaþ . navãnavidyàrthã . tatparyàyaþ . kriyàkàraþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<navataþ>#, puü, (nåyate ståyate iti . nu + bàhulakàt atac .) kuthaþ . karikambalaþ . iti hemacandraþ . 3 . 344 ..

#<navatiþ>#, strã, (nava da÷ataþ parimàõamasya . %<païktiviü÷atitriü÷aditi .>% 5 . 1 . 59 . iti nipàtanàt sàdhuþ .) saükhyàvi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. 90 navvai iti bhàùà .. (yathà, raghuþ . 3 . 69 .
     %<iti kùitã÷o navatiü navàdhikàü mahàkratånàü mahanãya÷àsanaþ .
     samàrurukùurdivamàyuùaþ kùaye tatàna sopànaparamparàmiva ..>% navatisaükhyànvite ca . yathà, manuþ . 3 . 177 .
     %<vãkùyàndho navateþ kàõaþ ùaùñheþ ÷vitrã ÷atasya tu .
     pàparogã sahasrasya dàturnà÷ayate phalam ..>%)

#<navatikà>#, strã, (navaü nåtanaü tekate karotãti . tika + kaþ . ñàp .) tålikà . iti hàràvalã . 137 .. (navatireva . svàrthe kaþ . tataùñàp . navatisaükhyà ..)

#<navati÷aþ>#, [s] vya, bahunavati . navati navatãti vãpsàyàü ca÷aspratyayaþ ..

#<navatã>#, strã, (navatiþ + kçdikàràditi và ïãù .) navatiþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<navadaõóaü>#, klã, (navo daõóo nava daõóà và yatra .) ràj¤àü chatravi÷eùaþ . yathà, yuktikalpataruþ .
     %<manoharaü trikanakadaõóa¤ca navadaõóakam .
     chatra¤catrividhaü j¤eyaü trividhànàü mahãbhujàm ..>% asya vivaraõaü chatra÷abde draùñavyam ..

#<navadalaü>#, klã, (navaü dalamiti karmadhàrayaþ .) padmasya ke÷arasamãpasthadalam . padmàdãnàü jañikàkàranavapatram . tatparyàyaþ . saüvartikà 2 . ityamaraþ . 1 . 10 . 43 .. saüvartiþ 3 saüvartã 4 . iti bharataþ .. sàmànyanåtanapatram . iti haóóacandraþ .. dalamàtram . iti madhuþ ..

#<navadãdhitiþ>#, puü, (nava dãdhitayaþ kiraõàni yasya .) maïgalagrahaþ . iti jañàdharaþ ..

#<navadurgà>#, strã, (navasaükhyànvità durgà .) navapatrikà . (yaduktam .
     %<kadalã dàóimã dhànyaü haridrà mànakaü kacu .
     vilvà÷okau jayantã ca vij¤eyà navapatrikà ..>%) yathà, bçhannandike÷varapuràõe .
     %<patrike navadurge tvaü mahàdevamanorame .
     påjàü samastàü saügçhya rakùa màü trida÷e÷vari ! ..>% kumàrikà 1 trimårtiþ 2 kalyàõã 3 rohiõã 4 kàlã 5 caõóikà 6 ÷àmbhavã 7 durgà 8 bhadrà 9 iti navanàmikà kanyà . yathà --
     %<mantràkùaramayãü lakùmãü màtéõàü råpadhàriõãm .
     navadurgàtmikàü sàkùàt kanyàmàvàhayàmyaham ..>% iti nirõayasindhuþ ..

@<[Page 2,838b]>@
#<navadolà>#, strã, (navà nåtanà dolà .) nåtanapreïkhà . asyà vivaraõaü caturdola÷abde draùñavyam .. tadàrohaõadinaü yathà --
     %<ugrendumålàhi÷ivàgnivarjaü ÷astendutàràtithilagnayoge .
     viùñikùamàputtrayamàhavarjaü dolàdikàrohaõamàdyamiùñam ..>% iti samayapradãpaþ ..

#<navadhà>#, vya, (nava + prakàre dhàc .) navaprakàraþ . yathà --
     %<àcàro vinayo vidyà pratiùñhà tãrthadar÷anam .
     niùñhà vçttistapo dànaü navadhà kulalakùaõam ..>%

#<navanàóãcakraü>#, klã, (navanakùatrayuktaü nàóãcakram .) ràj¤o navanakùatrayuktavakrarekhàtrayàtmakacakram . yathà, jyotiùatattve .
     %<janmàdyaü karma tato'pi da÷amaü sàüghàtikaü ùoóa÷abham .
     samudayamaùñhàda÷abhaü vinà÷asaüj¤aü trayoviü÷am ..
     nàóyaþ syuþ pa¤caviü÷aü mànasamevaü naraþ ùaóçkùaþ syàt .
     navanakùatro nçpatiþ svajàtide÷àbhiùekarkùaiþ ..>%

#<navanã>#, strã, (navaü nãyate iti . nã + óaþ . gauràditvàt ïãù .) navanãtam . yathà --
     %<aho haiyaïgavãnànàü navanãnàü paraü mudà .
     laóóukànàü ÷arkaràõàü svastikànà¤ca yatnataþ ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 45 adhyàyaþ ..

#<navanãtaü>#, klã, (navaü nãyate'neneti . nã + ktaþ .) gavyavi÷eùaþ . màkhan iti nanã iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . navoddhçtam 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 52 .. sarajam 3 manthajam 4 haiyaïgavãnam 5 . iti ratnamàlà .. dadhijam 6 sàram 7 haiyaïgavãnakam 8 . asya sàmànyaguõàþ . ÷ãtatvam . varõabalàvahatvam . sumadhuratvam . vçùyatvam . saügràhakatvam . kapharucikàrakatvam . vàtasarvàïga÷ålakà÷a÷ramanà÷itvam . sukhakaratvam . kànti puùñipradatvam . cakùuùyatvam . sarvadoùàpaharatva¤ca .. * .. navodbhavagavyamàhiùanavanãtaguõàþ . bàlavçddhànàü pra÷astatvam . balakàritvam . vàtabardhanatva¤ca .. * .. màhiùanavanãtaguõàþ . kaùàyatvam . madhuratvam . ÷ãtatvam . vçùyatvam . balyatvam . gràhitvam . pittaghnatvam . tundadatva¤ca .. * .. chàganavanãtaguõàþ . kùayakà÷anetràmayakaphanà÷itvam . balyatvam . dãpanatva¤ca .. * .. àvikanavanãtaguõàþ . himatvam . laghutvam . yoni÷åle kaphe vàte guda÷åle hitatva¤ca .. * .. aióakanavanãtaguõàþ . kliùñagandhatvam . ÷ãtalatvam . medhànà÷itvam . gurutvam . puùñisthaulyakàritvam . mandàgnidãpanatva¤ca .. * .. hastinãnavanãtaguõàþ . kaùàyatvam . ÷ãtalatvam . laghutvam . tiktatvam . viùñambhitvam . jantupittakaphakçminà÷itva¤ca .. * .. a÷vãnavanãtaguõàþ . kaùàyatvam . kaphavàtanà÷itvam . cakùuùyatvam . kañutvam . uùõatvam . ãùadvàtàpahàrakatva¤ca .. gardabhãnavanãtaguõàþ . kaùàyatvam . kaphavàtanà÷itvam . balyatvam . dãpanatvam . pàke laghutvam . måtradoùanà÷itva¤ca .. * .. auùñranavanãtaguõàþ . pàke ÷ãtalatvam . vraõakrimikaphàsravàtanà÷itvaphva .. * .. nàrãnavanãtaguõàþ . rucyatvam . pàke laghutvam . cakùuùyatvam . dãpanatvam . sarvarogaviùanà÷itva÷ca .. * .. atha sàdhàraõanavanãtaguõàþ .
     %<÷ãtaü rucyanavoddhçtaü sumadhuraü vçùya¤ca vàtàpahaü kàsaghnaü kriminà÷anaü kaphaharaü saügràhi ÷ålàpaham .
     balyaü puùñikaraü tçùàrti÷amanaü santàpavicchedanaü cakùuvyaü ÷ramahàri tarpaõakaraü dadhyudbhavaü pittajit ..
     ekàhàdhyuùitaü proktamuttarottaragandhadam .
     arucyaü sarvarogàóhyaü dadhijaü taddhitaü smçtam ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. api ca . gavyanatanãtaguõàþ .
     %<navanãnaü hitaü gavyaü vçùyaü varõamalàgnikçt .
     saügràhi vàtapittàsçk kùayàr÷o'rditakàsahçt ..
     taddhitaü bàlake vçddhe vi÷eùàdamçtaü ÷i÷oþ .. * ..>% màhiùanavanãtaguõàþ .
     %<navanãtaü mahiùyàstu vàta÷leùmakaraü guru .
     dàhapitta÷ramaharaü medaþ÷ukravivardhanam ..>% atha payaso navanãtasya guõàþ .
     %<dugdhotthaü navanãtantu cakùuùyaü raktapittanut .
     vçùyaü balyamatisnigdhaü madhuraü gràhi ÷ãtalam ..>% atha sadyaþsamuddhçtanavanãtaguõàþ .
     %<navanãta¤ca sadyaskaü svàdu gràhi himaü laghu .
     medhyaü ki¤cit kaùàyàmlamãùattakràü÷asaükramàt ..>% atha cirantananavanãtaguõàþ .
     %<sakùàrakañukàmlatvàcchardyar÷aþkuùñakàrakam .
     ÷leùmalaü gurumedasyaü navanãtaü cirantanam ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..
     %<navanãtaü navaü vçùyaü gràhi varõabalàgnikçt .
     cakùuùyaü bçühaõaü snigdhaü grahaõyar÷ovikàranut ..
     kùãrotthitaü himaü gràhi raktapittàkùiroganut ..>% iti ràjavallabhaþ ..

#<navanãtakaü>#, klã, (navanãtàt kàyati prakà÷ate iti . kai + kaþ .) ghçtam . iti ràjanirghaõñaþ .. (navanãta + svàrthe kan . navabãtam . yathà, hàrãte cikitçsitasthàne 10 adhyàye .
     %<sarpiþ prayuktaü navanãtaka¤ca ..>% paryàyo'sya yathà --
     %<mçkùaõaü sarajaü haiyaïgavãnaü navanãtakam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbasvaõóe dvitãye bhàge ..)

#<navanãtadhenuþ>#, strã, (navanãtena kçtà dhenuþ . madhyapadalopikarmadhàrayaþ .) dànàrthakçtanavanãtamayadhenuvi÷eùaþ . yathà --
     %<nabanãtamayãü dhenuü ÷çõu ràjan ! prayatnataþ .
     yàü ÷rutvà sarvapàpebhyo mucyate nàtra saü÷ayaþ ..
     gomayenànuliptàyàü bhåmau gocarmamàtrataþ .
     kçùõacarmamçgasyaiva tasyopari ca dhàrayet ..
     kumbhantu navanãtasya prasthamàtrasya dhàrayet .
     vatsaü caturthabhàgasya tasyà uttarato nyaset ..
     kçtvà vidhànena ca ràjasiühasuvarõa÷çïgã sumukhã ca kàryà .
     netre ca tasyà maõimauktikaistu kçtvà tathànyacca guóena jihvàm ..
     oùñhau ca puùpai÷ca phalai÷ca dantàþ prakalpya sàsnà¤ca sitai÷ca såtraiþ ..
     navanãtastanãü ràjannikùupàdàü prakalpayet .
     tàmrapçùñhãü kàüsyadohàü darbharomakçtacchavãm ..
     svarõa÷çïgãü raupyakhuràm pa¤caratnasamanvitàm .
     caturbhistilapàtraistu saüyutàü sarvato di÷aþ ..
     àcchàdya vastrayugmena gandhapuùpairalaïkçtam .
     dikùu dãpàü÷ca prajvàlya bràhmaõàya nivedayet ..
     vedavedàïgaviduùe àhitàgnirjitàtmavàn .
     mantràsta eva japtavyàþ sarvadhenuùu ye smçtàþ ..
     purà devàsuraiþ sarvaiþ sàgarasya tu manthane .
     utpannaü divyamamçtaü navanãtamidaü ÷ubham ..
     àpyàyana¤ca bhåtànàü navanãta ! namo'stu te .
     evamuccàrya tàü dadyàt bràhmaõàya kuñumbine ..
     ghenu¤ca dattvà sumudàü sopadhànàü nayedgçhaü vipravaryasya bhåyaþ .
     haviùyameva sarasa¤copabhuktvà tiùñheddinaü dhenudastrãõi vipraþ ..
     yaþ prapa÷yati tàü dhenuü dãyamànàü narottama .
     sarvapàpavinirmuktaþ ÷ivasàyujyatàü vrajet ..
     pitçbhiþ pårbajaiþ sàrdhaü bhaviùyadbhi÷ca mànavaþ .
     viùõulokaü vrajatyà÷u yàvadàhåtasaüplavam ..
     ya idaü ÷çõuyàdbhaktyà ÷ràvayedbàpi mànavaþ .
     sarvapàpavi÷uddhàtmà viùõuloke mahãyate ..>% iti varàhapuràõam ..

#<navapàñhakaþ>#, puü, (navo nåtanaþ pàñhako'dhyàpakaþ .) nåtanàdhyàpakaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<navaphalikà>#, strã, (navaü phalaü yasyàþ . kàpi ata itvam .) navyam . navajàtarajo'ïganà . iti medinã . ke, 230 ..

#<navamaþ>#, tri, (navan + %<tasya påraõe óañ .>% 5 . 2 . 48 . iti óañ . tato %<nàntàdasaükhyàdermañ .>% 5 . 2 . 49 . iti óaño mañ .) navànàü påraõaþ . iti vyàkaraõam .. nayai ityàdi bhàùà ..

#<navamallikà>#, strã, (navà nåtanà stutyà và mallikà .) navamàlikà . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, prabodhacandrodaye . 1 . 12 .
     %<ramyaü harmyatalaü navàþ sunayanà gu¤jaddvirephà latàþ .
     pronmãlannavamallikàþ surabhayo vàtàþ sacandrà ni÷àþ ..>%)

#<navamàlikà>#, strã, (navà nåtanà màlikà mallikàpuùpam .) navamallikàpuùpam . vàsantã nevàrã iti loke . neyàli iti neoyàra iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . atimodà 2 graiùmã 3 grãùmodbhavà 4 saptalà 5 sukumàrã 6 surabhiþ 7 ÷ucimallikà 8 sugandhà 9 ÷ikhariõã 10 navàlã 11 . iti ràjanirghaõñaþ .. bhadravarmà 12 devalatà 13 . iti ÷abdacandrikà .. gandhanilayà 14 màlikà 15 navamallikà 13 . iti ÷abdaratnàvalã .. tasyà guõàþ . ati÷aityatvam . surabhitvam . sarvarogaharatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. tannàmaguõàþ .
     %<nepàlã kathità tajj¤aiþ saptalà navamàlikà .
     vàsantã ÷ãtalà laghvã tiktà doùatrayà÷rajit ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<navamã>#, strã, (navama + ñittvàt ïãp .) tithivi÷eùaþ . sà candrasya navamakalàkriyàråpà . ÷uklapakùe 9 kçùõapakùe 24 pa¤jikàkàrasaïketena etadaïkabodhità .. atha navamãvyavasthà . sà càùñamãyutà gràhyà yugmàt . bhaviùye .
     %<màsai÷caturbhiryat puõyaü vidhinà påjya caõóikàm .
     tat phalaü labhate vãra navamyàü kàrtikasya ca ..>% tathà bhaviùye .
     %<màghe màsi tu yà ÷uklà navamã lokapåjità .
     mahànandeti sà proktà sadànandakarã nçõàm ..
     snànaü dànaü japo homo devàrcanamupoùaõam .
     sarvaü tadakùayaü proktaü yadasyàü kriyate naraiþ ..>% tathà kàlikàpuràõam .
     %<navamyàü navavarùàõi ràjan ! piùñà÷ano bhavet .
     tasya tuùñà bhavedgaurã sarvakàmapradà ÷ubhà ..>% adyetyàdi navamyàntithàvàrabhya nava varùàõi yàvat prati÷uklanamyàü piùñetarabhojananivçttivratamiti saïkalpe vi÷eùaþ . sarvakàmapradagaurãtoùaþ phalam . iti tithitattvam .. ÷rãràmanavamãvyavasthà tacchabde draùñavyà .. * .. iyaü durgàtithiþ . tatra tasyàþ påjà kartavyà . yathà -- brahmovàca .
     %<iyaü devã varàrohà yàtu ÷ailaü himàcalam .
     tatra yåyaü suràþ sarve gatvà nandata màciram ..
     navamyà¤ca sadà påjyà iyaü devã samàdhinà .
     varadà sarvalokànàü bhaviùyati na saü÷ayaþ ..
     navamyàü ya÷ca piùñà÷ã bhaviùyati hi mànavaþ .
     nàrã và tasya sampannaü bhaviùyati manogatam ..>% iti varàhapuràõam .. kàrtika÷uklanavamyàü jagaddhàtrãpåjàpramàõàni yathà --
     %<prapåjayejjagaddhàtrãü kàrtike ÷uklapakùake .
     dinodaye ca madhyàhne sàyàhne navame'hani ..>% iti màyàtantre 17 pañalaþ ..
     %<kumbharà÷igate candre navamyàü kàrtikasya ca .
     uùasyardhodito bhànurdurgàmàràdhya yatnavàn ..
     puttràrogyadhanaü lebhe lokasàkùitvameva ca .
     tàü tithiü pràpya manujaþ ÷anibhaumadine yadi .
     prapåjayenmahàdurgàü dharmakàmàrthamokùadàm ..>% iti kàtyàyanãtantre 78 pañalaþ ..
     %<kàrtike ÷uklapakùe tu tretàyàþ prathame'hani .
     trisandhyaü påjayeddevãü durgàü sampatpravçddhaye ..>% ityuttarakàmàkhyàtantre 11 pañalaþ .. atha navamãjàtaphalam . yathà, koùñhãpradãpe .
     %<virodhakartà sujanairagamyaþ paràpakàràrthamatiþ ku÷ãlaþ .
     àcàrahãnaþ kçpaõaþ kañhoraþ prasåtikàle navamã yadi syàt ..>%

#<navayauvanà>#, strã, (navaü yauvanaü yasyàþ .) yuvatã . tatparyàyaþ . dikkarã 2 . iti hàràvalã . 154 .. tàlunã 3 kuhelã 4 . iti ÷abdamàlà ..

#<navaraïgaü>#, klã, (nava raïgà yasmàt .) kàyasthamukhyakulãnànàü pa¤cadànacaturgrahaõàtmakakulavi÷eùaþ . tadyathà --
     %<samàne prathamaü dànaü dbitãya¤ca kaniùñhake .
     ùaóbhràtari tçtãya¤ca madhya÷reùñe caturthakam ..
     teoje pa¤camaü dànaü kuryàdetadvidhànataþ .
     grahaõaü janmani same kaniùñhe ca dbitãyakam ..
     tçtãyaü janmamadhyàü÷e teoje'pi caturthakam .
     navaraïgamiti proktaü mukhyànàü hi mahàguõam ..>% iti kulàcàryakàrikà ..

#<navaratnaü>#, klã, (navànàü ratnànàü samàhàraþ .) navaprakàramaõayaþ . tadyathà --
     %<muktàmàõikyavaidåryagomedàn vajravidrumau .
     padmaràgaü marakataü nãla¤ceti yathàkramàt ..>% iti tantrasàraþ .. (yathà ca --
     %<vajra¤ca mauktika¤caiva màõikyaü nãlameva ca .
     tathà marakataü j¤eyaü mahàratnàni pa¤cadhà ..
     gomedaþ padmaràga¤ca vaidårya¤ca pravàlakam .
     catvàri uparatnàni navaratnamidaü smçtam ..>% %<ratnaü gàrutmataü puùpaü ràgo màõikyameva ca . indranãla÷ca gomedastathà vaidåryamityapi .. mauktikaü vidruma÷ceti ratnànyuktàni vai nava .. ratnaü hãrà . gàrutmataü pànnà . màõikyaü padmaràgaþ . indranãlaþ nãlà .>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) navagrahadoùa÷àntyai dhàryàõi nava ratnàni yathà --
     %<vaidåryaü dhàrayet sårye nãla¤ca mçgalà¤chane .
     àvaneye'pi màõikyaü padmaràgaü ÷a÷àïkaje ..
     gurau muktàü bhçgau vajraü ÷anau nãlaü vidurbudhàþ .
     ràhau gomedakaü dhàryaü ketau marakatantathà ..>% iti dãpikà .. vikramàdityaràjasabhàsthanavasaükhyakapaõóitàþ . yathà --
     %<dhanvantarikùapaõakàmarasiüha÷aïkuvetàlabhaññadhañakarparakàlidàsàþ .
     khyàto varàhamihiro nçpateþ sabhàyàü ratnàni vai vararucirnava vikramasya ..>% iti navaratnam .. nava ÷lokàþ . yathà -- mitramarthã tathà nãtirdharmakàrpaõyamårkhakàþ . strãõàü vidvàn tathotkhàtàn navaratnamidaü kramàt .. mitraü svacchatayà ripuü nayabalairlubdhaü dhanairã÷varaü kàryeõa dvijamàdareõa yuvatãü premõà samairbàndhavàn . atyugraü stutibhirguruü praõatibhirmårkhaü kathàbhirbudhaü vidyàbhã rasikaü rasena sakalaü ÷ãlena kuryàdva÷am .. 1 .. arthã làghavamucchrito nipatanaü kàmàturo là¤chanaü lubdho'kãrtimasaïgaraþ paribhavaü duùño'nya doùe ratim . niþsvo va¤canamunmanà vikalatàü ÷okàkulaþ saü÷ayaü durvàgapriyatàü durodarava÷aþ pràpnoti kaùñaü muhuþ .. 2 .. nãtirbhåmibhujàü natirguõavatàü hnãraïganànàü dhçtirdampatyoþ ÷i÷avo gçhasya kavità buddheþ prasàdo giràm . làvaõyaü vapuùaþ smçtiþ sumanasàü ÷àntirdvijasya kùamà ÷aktasya draviõaü gçhà÷ramavatàü svàsthyaü satàü maõóanam .. 3 .. dharmaþ pràgeva cintyaþ sacivamatigatirbhàvanãyà sadaiva j¤eyaü lokànuvçttaü varacaranayanairmaõóalaü vãkùaõãyam . pracchàdyau ràgaroùau mçduparuùaguõau yojanãyau ca kàle àtmà yatnena rakùyo raõa÷irasi punaþ so'pi nàpekùaõãyaþ .. 4 .. kàrpaõyena ya÷aþ krudhà guõacayo dambhena satyaü kùudhà maryàdà vyasanairdhanàni vipadà sthairyaü pramàdairdvijaþ . pai÷unyena kulaü madena vinayo du÷ceùñayà pauruùaü dàridryeõa janàdaro mamatayà càtmaprakà÷o hataþ .. 5 .. mårkho ÷àntastapasvã kùitipatiralaso matsaro dharma÷ãlo duþstho mànã gçhasthaþ prabhuratikçpaõaþ ÷àstraviddharmahãnaþ . àj¤àhãno narendraþ ÷ucirapi satataü yaþ parànnopabhogã vçddho rogã daridraþ sa ca yuvatipatirdhigvióambaprakàram .. 6 .. strãõàü yauvanamarthinàmanugamo ràj¤àü pratàpaþ satàü satyaü svalpadhanasya sa¤citirasadvçttasya vàgóambaraþ . sàcàrasya manodamaþ pariõatervidyà kulasyaikatà sevàyà dhanamunnaterguõacayaþ ÷ànterviveko balam .. 7 .. vidbàn saüsadi pàkùikaþ parava÷o mànã daridro gçhã vittàóhyaþ kçpaõaþ sukhã parava÷o vçddho na tãrthà÷ritaþ . ràjà duþsacivaþ priyaþ kulabhavo mårkhaþ pumàüstrãjitaþ vedàntã hatasatkriyaþ kimaparaü hàsyàspadaü bhåtale .. 8 .. utkhàtàn pratiropayan kusumitàü÷cinvan ÷i÷ån vardhayan prottuïgàn namayan natàn samudayan vi÷leùayan saühatàn . tãvràn kaõñakino bahirniyamayan glànàn mudduþ secayan màlàkàra iva prayoganipuõo ràjà ciraü nandatu .. 9 ..)

#<navaràtraü>#, klã, (navànàü ràtrãõàü samàhàraþ . tat sàdhanatvenàstyasyeti ac .) à÷vina÷uklapratipadàdinavamãparyantanavadinakartavyadurgàvratavi÷eùaþ . tasyàrambhaþ . devãpuràõe óàmaratantre ca devãvacaþ .
     %<amàyuktà na kartavyà pratipat påjane mama .
     muhårtamàtrà kartavyà dvitãyàdiguõànvità ..>% màrkaõóeyadevãpuràõayoþ .
     %<pårbaviddhà tu yà ÷uklà bhavet pratipadà÷vinã .
     navaràtravrataü tasyàü na kàryaü ÷ubhamicchatà ..>% atropavàsàdikamuktaü hemàdrau bhaviùye .
     %<eva¤ca vindhyavàsinyàü navaràtropavàsataþ .
     ekabhaktena naktena tathaivàyàcitena ca ..
     påjanãyà janairdevã sthàne sthàne pure pure .
     snàtaiþ samuditairhçùñairbràhmaõaiþ kùattriyairnçpaiþ ..
     vai÷yaiþ ÷ådrairbhaktiyuktairmlecchairanyai÷ca mànavaiþ ..>% madanaratne devãpuràõe'pi .
     %<kanyàsaüsthe ravau ÷akra ! ÷uklàmàrabhya nandikàm .
     apà÷ã hyathavaikà÷ã naktà÷ã vàtha vàyvadaþ ..
     bhåmau ÷ayãta càmantrya kumàrãrbhojayenmudà .
     vastràlaïkàradànai÷ca santoùyàþ prativàsaram ..
     bali¤ca pratyahaü dadyàdodanaü màüsamàùavat .
     trikàlaü påjayeddevãü japastotraparàyaõaþ ..>% skànde .
     %<màsi cà÷vayuje ÷ukle navaràtre vi÷eùataþ .
     saüpåjya navadurgà¤ca naktaü kuryàt samàhitaþ ..
     navaràtràbhidhaü karma naktavratamidaü smçtam .
     tithivçddhvau tithihràse navaràtramapàrthakam ..
     aùñaràtre na doùo'yaü navaràtratithikùayaþ .. * ..>% tatra påjàvidhiþ . sà ca jayantãtyàdimantreõa navàkùareõa và kàryà . yathà . saïkalpaü vidhàya ghañaü saüsthàpya tatra devãmàvàhya ùoóa÷opacàraiþ påjayitvà màùabhaktavaliü kuùmàõóàdibaliü và nivedayet .. * .. tataþ kumàrãpåjà . yaduktaü hemàdrau skànde .
     %<ekaikàü påjayet kanyàmekavçddhyà tathaiva ca .
     dviguõaü triguõaü vàpi pratyekaü navakantu và ..>% tathà --
     %<navabhirlabhate bhåmimai÷varyaü dviguõena tu .
     ekavçddhyà labhet kùemamekaikena ÷riyaü labhet ..>% atha kumàrãnirõayaþ .
     %<ekavarùà tu yà kanyà påjàrthe tàü vivarjayet .
     gandhapuùpaphalàdãnàü prãtistasyà na vidyate ..>% tena dvivarùamàrabhya da÷avarùaparyantam . kumàrikà 1 trimårtiþ 2 kalyàõã 3 rohiõã 4 kàlã 5 caõóikà 6 ÷àmbhavã 7 durgà 8 subhadrà 9 iti navanàmabhistàþ påjanãyàþ . àsàmàvàhanamantraþ . yathà --
     %<mantràkùaramayãü lakùmãü màtéõàü råpadhàriõãm .
     navadurgàtmikàü sàkùàt kanyàmàvàhayàmyaham ..
     evamabhyarcanaü kuryàt kumàrãõàü prayatnataþ .
     ka¤cukai÷caiva vastrai÷ca gandhapuùpàkùatàdibhiþ ..
     nànàvidhairbhakùyabhojyairbhojayet pàyasàdibhiþ ..>% tàsàü tyàjyatvamàha .
     %<granthisphuñita÷ãrõàïgãü raktapåyavraõàïkitàm .
     jàtyandhàü kekaràü kàõãü kuråpàü tanuroma÷àm .
     santyajedrogiõãü kanyàü dàsãgarbhasamudbhavàm ..>% tàsàü jàtivi÷eùe phalavi÷eùo yathà --
     %<bràhmaõãü sarvakàrye ca jayàrthe nçpavaü÷ajàm .
     làbhàrthe vai÷yavaü÷otthàü sutàrthe ÷ådravaü÷ajàm ..
     dàruõe càntyajàtànàü påjayedvidhinà naraþ ..>% atra vedacaõóãpàñha uktaþ . rudrayàmale .
     %<evaü caturvedavido vipràn sarvàn prasàdayet .
     teùà¤ca varaõaü kàryaü vedapàràyaõàya vai ..>% tathà --
     %<ekottaràbhivçddhyà tu navamãü yàvadeva hi .
     caõóãpàñhaü japeccaiva jàpayedvà vidhànataþ .. * ..>% atrà÷vavato'÷vapåjanamuktam . madanaratne devãpuràõe .
     %<a÷vayuk÷uklapratipatsvàtiyoge ÷ubhe dine .
     pårbamuccaiþ÷ravà nàma prathamaü ÷riyamàharat ..
     tasmàt sà÷vairnaraistatra påjyo'sau ÷raddhayà saha .
     påjanãyà÷ca turagà navamãü yàvadeva hi ..
     ÷àntiþ svastyayanaü kàryaü tathà teùàü dine dine .
     dhànyaü bhallàtakaü kuùñhaü vacà siddhàrthakàstathà ..
     pa¤cavarõena såtreõa granthinteùàntu bandhayet .
     vàyavyairvàruõaiþ sauraiþ ÷àkraimaintraiþ savaiùõavaiþ ..
     vai÷vadevaistathàgneyairhomaþ kàryo dine dine ..>% tatra gajapåjàpi . kalpatarau .
     %<jyeùñhàyoge purà tatra gajà÷càùñau mahàbalàþ .
     pçthivãmavahan pårbaü sa÷ailavanakànanàm ..
     kumudairàvatau padmaþ puùpadanto'tha vàmanaþ .
     supratãko'¤jano nãlastasmàttàüstatra påjayet ..>% atha pratipadàdiùu vi÷eùo durgàbhaktitaraïgiõyàü bhaviùye .
     %<ke÷asaüskàradravyàõi pradadyàt pratipaddine .
     pakvatailaü dvitãyàyàü ke÷asaüyamahetave ..
     darpaõa¤ca tçtãyàyàü sindåràlaktakantathà .
     madhuparkaü caturthyàntu tilakaü netramaõóanam ..
     pa¤camyàmaïgaràga¤ca ÷aktyàlaïkaraõàni ca .
     ùaùñhyàü vilvatarau bodhaü sàyaüsandhyàsu kàrayet ..
     saptamyàü pràtarànãya gçhamadhye prave÷ayet .
     upoùaõamathàùñamyàmàtmya÷aktyà tu påjanam ..
     navamyàmugracaõóàyàþ påjàü kuryàdbalintathà .
     saüpåjyopoùaõaü kuryàt da÷amyàü ÷àvarotsavaiþ ..
     anena vidhinà yastu devãü prãõayate naraþ .
     skandavat pàlayeddevã taü puttradhanakãrtibhiþ ..>% à÷vina÷uklapakùe målanakùatre sarasvatãsthàpanam . yathoktaü nirõayàmçte devãpuràõe .
     %<måleùu sthàpanaü devyàþ pårbàùàóhàsu påjanam .
     uttaràsu baliü dadyàt ÷ravaõena visarjayet ..>% rudrayàmale'pi .
     %<målaçkùe suràdhã÷a påjanãyàü sarasvatãm .
     påjayet pratyahaü deva yàvadvaiùõavamçkùakam ..
     nàdhyàpayenna ca likhennàdhãyãta kadàcana .
     pustake sthàpite devi ! vidyàkàmo dbijottamaþ ..>% strãõà¤ca navaràtre tàmbålacarvaõàdikaü na niùiddham . taduktaü vratahemàdrau gàruóe .
     %<gandhàlaïkàratàmbålapuùpamàlànulepanam .
     upavàse na duùyanti dantadhàvanama¤janam ..>% etat sabhartçkopavàsaviùayam .. * .. hemàdrau . à÷vinamàghacaitra÷ràvaõamàsacatuùñaye kçùõàùñamyàdipa¤cada÷aràtravratamabhidhàya . athavà navaràtra¤ca saptapa¤catrikaü divà . ityaktam . devãpuràõe .
     %<navaràtravrate'÷aktastriràtra¤caikaràtrakam .
     vrata¤carati yo bhaktastasmai dàsyàmi và¤chitam .. *>% (yathàca devãbhàgavate . 3 . 26 -- 27 .
     %<÷çõu ràjan ! pravakùyàmi navaràtravrataü ÷ubham .
     ÷aratkàle vi÷eùeõa kartavyaü vidhipårbakam ..
     vasante ca prakartavyaü tathaiva premapårbakam .
     dbàvçtå yamadaüùñràkhyau nånaü sarvajaneùu vai ..
     ÷aradvasantanàmànau durgamau pràõinàmiha .
     tasmàdyatnàdidaü kàryaü sarvatra ÷ubhamicchatà ..
     dvàveva sumahàghoràvçtå rogakarau nçõàm .
     vasanta÷aradàveva jananà÷akaràvubhau ..
     tasmàttatra prakartavyaü caõóikàpåjanaü budhaiþ .
     caitrà÷vine ÷ubhe màse bhaktipårbaü naràdhipa ! ..
     amàvasyà¤ca sampràpya sambhàraü kalpayecchubham .
     haviùya¤cà÷anaü kàryamekabhuktantu taddine ..
     maõóapastu prakartavyaþ same de÷e ÷ubhe sthale .
     hastaùoóa÷amànena stambhadhvajasamanvitaþ ..
     gauramçdgomayàbhyà¤ca lepanaü kàrayettataþ .
     tanmadhye vedikà ÷ubhrà kartavyà ca samà sthirà ..
     caturhastà ca hastocchrà pãñhàrthaü sthànamuttamam .
     toraõàni vicitràõi vitàna¤ca prakalpayet ..
     ràtrau dbijànathàmantrya devãtattvavi÷àradàn .
     àcàraniratàn dàntàn vedavedàïgapàragàn ..
     pratipaddivase kàryaü pràtaþsnànaü vidhànataþ .
     nadyàü nade taóàge và vàpyàü kåpe gçhe'tha và ..
     pràtarnityaü puraþ kçtvà dvijànàü varaõaü tataþ .
     ardhyapàdyàdikaü sarvaü kartavyaü madhupårbakam ..
     vastràlaïkaraõàdãni deyàni ca sva÷aktitaþ .
     vitta÷àñhyaü na kartavyaü vibhave sati karhicit ..
     vipraiþ santoùitaiþ kàryaü sampårõaü sarvathà bhavet .
     nava pa¤ca traya÷caiko devyàþ pàñhe dvijàþ smçtàþ ..
     varayedbràhmaõaü ÷àntaü pàràyaõakçte tadà .
     svastivàcanakaü kàryaü vedamantravidhànataþ ..
     vedyàü siühàsanaü sthàpya kùaumavastrasamanvitam .
     tatra sthàpyàmbikà devã caturhastàyudhànvità ..
     ratnabhåùaõasaüyuktà muktàhàraviràjità .
     divyàmbaradharà saumyà sarvalakùaõasaüyutà ..
     ÷aïkhacakragadàpadmadharà siühe sthità ÷ivà .
     aùñàda÷abhujà vàpi pratiùñhàpyà sanàtanã ..
     arcàbhàve tathà yantraü navàrõamantrasaüyutam .
     sthàpayet pãñhapåjàrthaü kalasaü tatra pàr÷vataþ ..
     pa¤capallavasaüyuktaü vedamantraiþ susaüskçtam .
     sutãrthajalasampårõaü hemaratnaiþ samanvitam ..
     pàr÷ve påjàrthasambhàràn parikalpya samantataþ .
     gãtavàditranirghoùàn kàrayenmaïgalàya vai ..
     tithau hastànvitàyà¤ca nandàyàü påjanaü varam .
     prathame divase ràjan ! vidhivat kàmadaü nçõàm ..
     niyamaü prathamaü kçtvà pa÷càt påjàü samàcaret .
     upavàsena naktena caikabhaktena và punaþ ..
     kariùyàmi vrataü màtarnavaràtramanuttamam .
     sàhàyyaü kuru me devi ! jagadamba ! mamàkhilam ..
     yathà÷akti prakartavyo niyamo vratahetave .
     pa÷càt påjà prakartavyà vidhivanmantrapårbakam ..
     candanàgurukarpåraiþ kusumai÷ca sugandhibhiþ .
     mandàrakarajà÷okacampakaiþ karavãrakaiþ ..
     màlatãbrahmakàpuùpaistathàbilvadalaiþ ÷ubhaiþ .
     påjayejjagatàü dhàtrãü dhåpairdãpairvidhànataþ ..
     phalairnànàvidhairarghyaü pradàtavya¤ca tatra vai .
     nàrikelairmàtuliïgairdàóimãkadalãphalaiþ ..
     nàraïgaiþ panasai÷caiva tathà pårõaphalaiþ ÷ubhaiþ .
     annadànaü prakartavyaü bhaktipårbaü naràdhipa ! ..
     naivedyàni vicitràõi sarvànnasaüyutàni ca .
     odanaü pàyasa¤caiva påpàü÷ca vañakàüstathà ..
     màüsà÷anaü ye kurvanti taiþ kàryaü pa÷uhiüsanam .
     mahiùàjavaràhàõàü balidànaü vi÷iùyate ..
     devyagre nihatà yànti pa÷avaþ svargamavyayam .
     na hiüsà pa÷ujà tatra nighnatàü tatkçte'nagha ! ..
     ahiüsà yàj¤ikã proktà sarva÷àstravinirõaye .
     devatàrthe visçùñànàü pa÷ånàü svargatirdhruvà ..
     homàrtha¤caiva kartavyaü kuõóa¤caiva trikoõakam .
     sthaõóilaü và prakartavyaü trikoõaü mànataþ ÷ubham ..
     trikàlaü påjanaü nityaü nànàdravyairmanoharaiþ .
     gãtavàditrançtyai÷ca kartavya÷ca mahotsavaþ ..
     nityaü bhåmau ca ÷ayanaü kumàrãõà¤ca påjanam .
     vastràlaïkaraõairdivyairbhojanai÷ca sudhàmayaiþ ..
     ekaikàü påjayennityamekavçddhyà tathà punaþ .
     dbiguõaü triguõaü vàpi pratyekaü navaka¤ca và ..
     vibhavasyànusàreõa kartavyaü påjanaü kila .
     vitta÷àvyaü na kartavyaü ràja¤chaktimakhe sadà ..
     ekavarùà na kartavyà kanyà påjàvidhau nçpa ! .
     paramaj¤à tu bhogànàü gandhàdãnà¤ca bàlikà ..
     kumàrikà tu sà proktà dbivarùà yà bhavediha .
     trimårti÷ca trivarùà ca kalyàõã caturabdikà ..
     rohiõã pa¤cavarùà ca ùaóvarùà kàlikà smçtà .
     caõóikà saptavarùà syàdaùñhavarùà ca ÷àmbhavã ..
     navavarùà bhaveddurgà subhadrà da÷avàrùikã .
     ata årdhvaü na kartavyà sarvakàryavigarhità ..
     ebhi÷ca nàmabhiþ påjà kartavyà vidhisaüyutà .
     tàsàü phalàni vakùyàmi navànàü påjane sadà ..
     kumàrã påjità kuryàdduþkhadàridryanà÷anam .
     ÷atrukùayaü dhanàyuùyabalavçddhiü karoti vai .
     trimårtipåjanàdàyustrivargasya phalaü bhavet .
     dhanadhànyàgama÷caiva puttrapauttràdivçddhayaþ ..
     vidyàrthã vijayàrthã ca ràjyàrthã ya÷ca pàrthivaþ .
     sukhàrthã påjayennånaü kalyàõãü sarvakàmadàm ..
     rohiõãü roganà÷àya påjayedbidhivannaraþ .
     kàlikàü ÷atrunà÷àrthaü påjayedbhaktipårbakam ..
     ai÷varyadhanakàma÷ca caõóikàü paripåjayet .
     påjayecchàmbhavãü nityaü nçpa ! saümohanàya ca ..
     duþkhadàridryanà÷àya saügràme vijayàya ca .
     kråra÷atruvinà÷àrthaü tathograkarmasàdhane ..
     durgà¤ca påjayedbhaktyà paralokasukhàya ca .
     và¤chitàrthasya siddhyarthaü subhadràü påjayet sadà ..
     ÷rãrastviti ca mantreõa påjayedbhaktitatparaþ .
     ÷rãyuktamantrairathavà bãjamantrairathàpi và ..
     kumàrasya ca tattvàni yà sçjatyapi lãlayà .
     kàdãnapi ca devàüstàü kumàrràü påjayàmyaham ..
     sattvàdibhistrimårtiryà tairhi nànàsvaråpiõã .
     trikàlavyàpinã ÷aktistrimårtiü påjayàmyaham ..
     kalyàõakàriõã nityaü bhaktànàü påjitàni÷am .
     påjayàmi ca tàü bhaktyà kalyàõãü sarvakàmadàm ..
     rohayantã ca bãjàni pràgjanmasa¤citàni vai .
     yà devã sarvabhåtànàü rohiõãü påjayàmyaham ..
     kàlã kàlayate sarvaü brahmàõóaü sacaràcaram .
     kalpàntasamaye yà tàü kàlikàü påjayàmyaham ..
     caõóikàü caõóaråpà¤ca caõóamuõóavinà÷inãm .
     tàü caõóapàpahariõãü caõóikàü påjayàmyaham ..
     akàraõàt samutpattiryanmayaiþ parikãrtità .
     yasyàstàü sukhadàü devãü ÷àmbhavãü påjayàmyaham ..
     durgà tràyati bhaktaü yà sadà durgàrtinà÷inã .
     durj¤eyà sarvadevànàü tàü durgàü påjayàmyaham ..
     subhadràõi ca bhaktànàü kurute påjità sadà .
     abhadranà÷inãü devãü subhadràü påjayàmyaham ..
     ebhirmantraiþ påjanãyàþ kanyakàþ sarvadà budhaiþ .
     vastràlaïkaraõairmàlyairgandhairuccàvacairapi ..>%
     %<hãnàïgãü varjayet kanyàü kuùñhayuktàü vraõàïkitàm .
     gandhasphuritahãnàïgãü vilàsakulasambhavàm ..
     jàtyandhàü kekaràü kàõãü kuråpàü bahuroma÷àm .
     santyajedrogiõãü kanyàü raktapuùpàdinàïkitàm ..
     dàsãgarbhasamudbhåtàü golakàü kanyakodbhavàm .
     varjanãyàþ sadà caitàþ sarvapåjàdikarmasu ..
     arogiõãü suråpàïgãü sundarãü vraõavarjitàm .
     ekavaü÷asamudbhåtàü kanyàü samyak prapåjayet ..
     bràhmaõã sarvakàryeùu jayàrthe nçpavaü÷ajà .
     làbhàrbhe vai÷yavaü÷otthà kùeme ca ÷ådravaü÷ajà ..
     bràhmaõairbrahmajàþ påjyàþ ràjanyairbrahmakùattrajàþ .
     vai÷yaistrivargajàþ påjyà÷catasraþ pàdasambhavaiþ ..
     kàürubhi÷caiva vaü÷otthà yathàyogyaü prapåjayet .
     navaràtravidhànena bhaktipårbaü sadaiva hi ..
     a÷akto niyataü påjàü kartuü cennavaràtrake .
     aùñamyà¤ca vi÷eùeõa kartavyaü påjanaü sadà ..
     puràùñamyàü bhadrakàlã dakùayaj¤avinà÷inã .
     pràdurbhåtà mahàghorà yoginãkoñibhiþ saha ..
     ato'ùñamyàü vi÷eùeõa kartavyaü påjanaü sadà .
     nànàvidhopahàrai÷ca gandhamàlyànulepanaiþ ..
     pàyasairàmiùairhomairbràhmaõànà¤ca bhojanaiþ .
     phalapuùpopahàrai÷ca toùayejjagadambikàm ..
     upavàse hya÷aktànàü navaràtravrate punaþ .
     upoùaõatrayaü proktaü yathoktaü phaladaü nçpa ! ..
     saptamyà¤ca tathàùñamyàü navamyàü bhaktibhàvataþ .
     triràtrakaraõàt sarvaü phalaü bhavati påjanàt ..
     sampårõaü tadvrataü proktaü vipràõà¤caiva bhojanaiþ .
     vratàni yàni cànyàni dànàni vividhàni ca ..
     navaràtravratasyàsya naiva tulyàni bhåtale .
     dhanadhànyapradaü nityaü sukhasantànavçddhidam ..
     àyuràrogyada¤caiva svargadaü mokùadaü tathà .
     vidyàrthã và dhanàrthã và puttràrthã và bhavennaraþ .
     tenedaü vidhivat kàryaü vrataü saubhàgyadaü ÷ivam ..
     vidyàrthã sarvavidyàü vai pràpnoti vratasàdhanàt .
     ràjyabhraùño nçpo ràjyaü samavàpnoti sarvathà ..
     pårbajanmani yairnånaü na kçtaü vratamuttamam .
     te vyàdhino daridrà÷ca bhavanti puttravarjitàþ ..
     bandhyà ca yà bhavennàrã vidhavà dhanavarjità .
     anumà tatra kartavyà neyaü kçtavatã vratam ..
     navaràtravrataü proktaü na kçtaü yena bhåtale .
     sa kathaü vibhavaü pràpya modate'tra tathà divi ..
     raktacandanasaümi÷raiþ komalairvilvapatrakaiþ .
     bhavànã påjità yena sa bhavennçpatiþ kùitau .. * ..>%) atha navaràtrapàraõànirõayaþ . sà ca da÷amyàü kàryà .. * .. da÷amyàü vi÷eùastu bhàrgavàrcanadãpikàyàü bhaviùye .
     %<÷amãyuktaü jagannàthaü bhaktànàmabhayaïkaram .
     arcayitvà ÷amãvçkùamarcayecca tataþ punaþ ..>% ÷amãmantraþ . skànde hemàdrau gopathabràhmaõe .
     %<amaïgalànàü ÷amanãü ÷amanãü duùkçtasya ca .
     duþsvapnanà÷inãü dhanyàü prapadye'haü ÷amãü ÷ubhàm ..>% tathà bhaviùye .
     %<÷amã ÷amayate pàpaü ÷amã ÷atruvinà÷inã .
     arjunasya dhanurdhàrã ràmasya priyavàdinã ..
     karipyamàõà yà yàtrà yathàkàlaü sukhaü mayà .
     tatra nirvivnakatrãü tvaü bhava ÷rãràmapåjite ..>% atha balanãràjanam . kalparatne . tatra mantraþ .
     %<caturaïgaü balaü mahyaü niraniùñaü vrajatviha .
     sarvatra vijayo me'stu tvatprasàdàt sure÷vari ! ..>% gauóanibandhe jyotiùe .
     %<kçtvà nãràjanaü ràjà balavçddhyai yathàkramam .
     ÷obhanaü kha¤janaü pa÷yet jalagoùñhasya sannidhau ..>% iti nirõayasindhuþ ..

#<navaràtrikaü>#, klã, (navaràtreõa nirvçttam . navaràtra + %<tena nirvçttam .>% 5 . 1 . 79 . iti ñhak .) navaràtram . yathà, bhaviùyottare .
     %<à÷vine ÷uklapakùe tu kartavyaü navaràtrikam .
     pratipadàdikrameõaiva yàvacca navamã bhavet ..>%

#<navavadhåþ>#, strã, (navà nåtanà vadhåþ .) navoóhà . navãnà bhàryà . yathà --
     %<asambhavadghanarasà ÷atàligaõasevità .
     karaü na sahate ràjan ! bhåmirnavavadhåriva ..>% iti dvyarthakàvyam .. * .. navavadhvàgamanadinaü yathà . tatra aùñamada÷amadbàda÷aùaùñhacaturthavarùàõi niùiddhàni . (yaduktaü jyotiùe .
     %<÷va÷ruü hantyaùñame varùe ÷va÷ura¤ca da÷àbdike .
     saüpràpteü dvàda÷e varùe patiü hanti dviràgame ..
     vivàhamàsi prathamaü vadhvà nàgamanaü yadi .
     tadà sarvamidaü cintyaü yugmàbdàdi vicakùaõaiþ ..>%) màsà màrgaphàlgunavai÷àkhà vihitàþ . pakùaþ ÷uklaþ . vihitanakùatràõi puùyasvàtãhastàdhaniùñhottaràùàóhottaraphalgunyuttarabhàdrapadàrevatãmçga÷irorohiõãpunarvasupårbàùàóhàþ . vàràþ bçhaspatibudha÷ukrasomànàm . tithayo yàtràprakaraõoktàþ . tryahaspar÷avàravelàdik÷ålàdãn parityajya tàràcandra÷uddhau kàla÷ucau ca kàryam .. iti jyotiùam .. api ca .
     %<svàtãmålapunarvasåttarakarà÷citrànuràthà÷vinã rohiõyaþ ÷ravaõà dbiràgamavidhau puùyà dhaniùñhà tathà .
     bharturgocara÷obhane dinapatau kàle punaþ ÷obhane kumbhàjàliravau ÷ubhe ÷ubhatithau vàràdiyàtrodite ..
     vai÷àkhe màrga÷ãrùe hi phàlgune hi ÷ubhe ravau .
     navavadhvàgamaü kuryàdanyamàse vivarjayet ..>% iti mathure÷acakravartikçtasàrasaügrahaþ .. (anyaddviràgamana÷abde draùñavyam ..)

#<navavadhvàgamanaü>#, klã, (navavadhvà àgamanam .) navoóhàyàþ prathamapatigçhagamanam . taddinaü yathà,
     %<strã÷uddhyàjaghañàlisaüyutaraghau kàle vi÷uddhe bhçguü santyajya pratilomagaü ÷ubhadine yàtràprave÷ocite .
     tyaktvàhastu niraü÷akaü navavadhåyàtràprave÷au patiþ kuryàdekapuràdiùu pratibhçgornecchanti doùaü budhàþ ..
     ekagràme catuþ÷àle durbhikùe ràùñraviplave .
     patinà nãyamànàyàþ puraþ ÷ukro na duùyati ..>% iti dãpikà .. anyat navavadhå÷abde draùñavyam ..

@<[Page 2,842c]>@
#<navavarikà>#, strã, (navo varo'styasyà iti . navavara + ñhan .) navoóhà . iti hàràvalã . 154 ..

#<navavallabhaü>#, klã, (navànàü navãnànàü vallabham .) dàhàguru . iti ràjanirghaõñaþ .. (navo vallabho yasya .) navãnapriye, tri ..

#<navavastraü>#, klã, (navaü vastram .) navãnavasanam . nåtana kàpaóa iti bhàùà .. tatparyàyaþ . anàhatam 2 àhatam 3 ahatam 4 tantrakam 5 niùpravàõi 6 . iti ÷abdaratnàvalã .. navàmbaram 7 ityamaraþ . 2 . 6 . 112 .. atha navavastraparidhànadinam . tatra vàràþ budhabçhaspati÷ukràõàm . nakùatràõi rohiõãmçga÷iromaghànuràdhàdhaniùñhàpuùyavi÷àkhàhastàcitrottaraphalgunyuttaràùàóhottarabhàdrapadà÷vinãsvàtãpunarvasurevatyaþ ..
     %<ghaniùñhà rohiõã hastàvi÷àkhà cottaràsu ca .
     jyeùñhà punarvasusvàtã citrà÷vinã ca revatã ..>% iti sàrasaügrahaþ .. api ca .
     %<dhàtànuràdhavasupuùyavi÷àkhahastàcitrottarà÷vipavanàditirevatãùu .
     janmarkùajãvabudha÷ukradinotsavàdau dhàryaü navaü vasanamã÷varavipratuùñau ..
     ÷ãrõaü ravau satatamambubhiràrdramindau bhaume ÷ucaü budhadine ca bhaveddhanàya .
     j¤ànàya mantriõi bhçgau priyasaïgamàya mande maràya ca navàmbaradhàraõaü syàt ..>% iti samayapradãpaþ ..

#<nava÷àyakaþ>#, puü, (navavidhaþ ÷àyaka iva .) navadhà gopàdijàtivi÷eùaþ . nava÷àka iti bhàùà .. yathà, parà÷arasaühitàyàm .
     %<gopamàlã tathà tailã tantrã modakavàrajã .
     kulàlaþ karmakàra÷ca nàpito nava÷àyakàþ ..>%

#<navasåtikà>#, strã, (navà såtiþ prasavo yasyàþ . kap .) dhenuþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 71 .. nåtanaprasavàyà¤ca ..

#<navàü÷aþ>#, puü, (navamo'ü÷aþ .) meùàdidbàda÷alagnànàü navabhàgaþ . yathà, dãpikàyàm .
     %<caràõàü satrikoõànàü taccaràdyà navàü÷akàþ ..>%
     %<meùake÷aridhanuùàü meùàdyàstu navàü÷akàþ .
     vçùakanyàmçgàõà¤ca makaràdinavàü÷akàþ ..
     tulàmithunakumbhànàü tålàdyàþ samudàhçtàþ .
     karkivç÷cikamãnànàü karkañàdyà navàü÷akàþ ..
     svanavàü÷astu rà÷ãnàü vargottama iti smçtaþ ..>% iti jyotistattvam .. (navabhàgamàtram ..)

#<navàïgà>#, strã, (navamiva aïgaü yasyàþ . ñàp .) karkaña÷çïgã . iti ràjanirghaõñaþ .. (navavidhena draüvyeõa aïgaü yasyeti vigrahe .) pàcanavi÷eùe, klã . yathà, vaidyake .
     %<vi÷vàmçtàbdabhånimbaiþ pa¤camålãsamanvitaiþ .
     kçtaþ kaùàyo hantyà÷u vàtapittodbhavaü jvaram ..>%

@<[Page 2,843a]>@
#<navànnaü>#, klã, (navaü nåtanaü annam .) nåtanànnam . tannimitta÷ràddham . yathà -- varàha uvàca .
     %<akçtvà yo navànnàni mama karmaparàyaõaþ .
     bhu¤janti ye navànnàni paraiþ ÷aktàni kena ha ..
     nàhaü lobhena cecchàmi punarbhogena sundari ! .
     ava÷yameva kartavyaü mama karmaparàyaõaiþ ..
     tato bhàgavato bhåtvà navànnaü yo na kàrayet .
     pitarastasya nà÷nanti varùàõi da÷a pa¤ca ca ..
     adattvà yastu bhu¤jãta navànnàni katha¤cana .
     na tasya dharmo vidyeta evametanna saü÷ayaþ ..
     anyacca te pravakùyàmi yena tatra pramucyate .
     pràya÷cittaü mahàbhàge ! mama bhaktasukhàvaham ..
     upavàsaü triràtrantu tata ekena và punaþ .
     àkà÷a÷ayanaü kçtvà caturthe'hani ÷udhyati ..
     evaü tatra vidhiü kçtvà udite ca divàkare .
     pa¤cagavyaü tataþ pãtvà ÷ãdhraü sucyeta kilviùàt ..
     ya etena vidhànena pràya÷cittaü samàcaret .
     sarvasaïgàn ùarityajya mama lokàya gacchati ..>% iti navànnabhokùaõàparàdhapràya÷cittam .. iti varàhapuràõam .. * .. tasya niùiddhadinaü yathà --
     %<sårye caiva vi÷àkhage smaratithau pàpe trijanmànvite nandàmandamahãjakàvyadivase pauùe madhau kàrtike .
     bheùågràhi÷iveùu viùõu÷ayane kçùõe ÷a÷inyaùñame ÷ràddhaü bhojanakaü navànnavihitaü puttràrthanà÷apradam ..>% sårye caiva vi÷àkhage màrga÷ãrùasya viü÷atidaõóàdhikaprathamadinatrayàvasthite sårye . smaratithau trayoda÷yàm . pàpe pa¤camatàràtraye . ugraþ pårbàtrayamaghàbharaõyaþ . ahira÷leùà . ÷iva àrdrà .
     %<jyeùñhà÷eùàrdhage sårye mçganetrani÷àtmake .
     navànnairbhojanaü ÷ràddhaü janmacandre tithau na ca ..
     a÷leùàkçttikàjyeùñhàmålàjapadakeùu ca .
     bhçgubhaumadine riktatithau nàdyànnavaudanam ..>% tasya vidhiryathà --
     %<prà÷nãyàddadhisaüyuktaü navaü vipràbhimantritam ..>% dãpikàyàm .
     %<bheùågràhi÷ivànyeùu vibhauma÷anivàsare .
     annaprà÷anavat kuryànnavànnaphalabhakùaõam ..>% adhikantu .
     %<hastà svàtipunarvaså mçga÷iraþpuùyànuràdhà tathà målàyàü ÷ravaõe ca revatidhane citràmale vàruõe .
     bràhme ÷akravi÷àkhayo÷ca turage saumyendujãvàhake candre ÷obhanatàrake ca ÷ubhadaü ÷ràddhaü navànnaiþ kçtam ..>% bhojaràjaþ .
     %<brahmà viùõubçhaspatã ÷a÷adharo màrtaõóapauùõàditã maitre caiva vi÷àkhavàyudhanabhe målà÷vivahnau tathà .
     ÷akre vàruõa çkùake ÷ubhadine ÷ràddhaü navaü ÷asyate nandàbhàrgavabhåmijeùu na bhavecchràddhaü navànnodbhavam ..>% iti jyotistattvam .. à÷viünàdhikàre .
     %<÷uklapakùe navaü dhànyaü j¤àtvà pakvaü su÷obhanam .
     gacchet kùetrã vidhànena gãtavàdyapuraþsaraþ ..>% ityàdinà brahmapuràõena ÷ràddhavidhànàt .. api ca .
     %<÷aradvasantayoþ kecinnavayaj¤aü pracakùate .
     dhànyapàkava÷àdanye ÷yàmàko vaninaþ smçtaþ ..>% iti malamàsatattvam ..

#<navàmbaraü>#, klã, (navaü nåtanamambaraü vastram .) nåtanavastram . ityamaraþ . 2 . 6 . 112 .. (yathà, samayapradãpe .
     %<÷ãrõaü ravau satatamambubhiràrdramindau bhaume ÷ucaü budhadine ca bhaveddhanàya .
     j¤ànàya mantriõi bhçgau priyasaïgamàya mande maràya ca navàmbaradhàraõaü syàt ..>%)

#<navàrciþ>#, [s] puü, (nava arcãüùi yasya .) maïgalagrahaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (klã, navaü nåtanaü arciþ .) nava÷ikhà .. (nava arcãüùi iti vigraheõa tu navasaükhyakakiraõàrthe bahuvacanam ..)

#<navàhaþ>#, puü, (navaü ahaþ . samàse ñac .) navadinam . pratipattithiþ . iti vi÷vaþ ..

#<navikà>#, strã, (navo'styasyà iti . nava + ñhan + ñàp . naviü navaü kàyati iti và .) nava÷abdayuktà . iti strãtyaprakaraõe durgàdàsaþ ..

#<navãnaü>#, tri, (navameva . nava + %<navasya nvàde÷otnaptanapkhà÷ca pratyayà vaktavyàþ .>% 5 . 4 . 25 . ityasya vàrtikoktyà khaþ nvàde÷a÷ca .) nåtanam . ityamaraþ . 3 . 1 . 77 .. (yathàha gadàdharaþ .
     %<gadàdharavinirmità vividhadurgatarkàñabã navãnapadavãmudaü vitanutàü satàü dhãmatàm ..>%)

#<navoóhà>#, strã, (navà nåtanà åóhà) navavivàhità . tatparyàyaþ . vadhåþ 2 janã 3 . iti jañàdharaþ .. navavarikà 4 dikkarã 5 navayauvanà 6 . iti hàràvalã . 154 .. mugdhànàyikàbhedaþ . tasyà lakùaõaü yathà . %<lajjàbhayaparàdhãnaratirnavoóhà ..>% tasyà udàharaõaü yathà, rasama¤jaryàm .
     %<balànnãtà pàr÷vaü mukhamanumukhaü naiva kurute dhunànàmårdhànaü kùipati vadanaü cumbanavidhau .
     hçdi nyastaü hastaü kùipati gamanàropitamanà navoóhà voóhàraü ramayati ca santàpayati ca ..>%

#<navodakaü>#, klã, (navamudakam .) nåtanajalam . yathà, mitàkùaràyàü smçtiþ .
     %<kàle navodakaü ÷uddhaü na pàtavya¤ca tat tryaham .
     akàle tu da÷àhàni pãtvà nàdyàdaharni÷am ..>% iti ÷uddhitattvam .. tannimittakaü ÷ràddhaü kartavyam . yathà, ÷àtàtapaþ . navodake navànne ca gçhapracchàdane tathà . pitaraþ spçhayantyannamaùñakàsu maghàsu ca .. tasmàddadyàt sadà yukto vidbatsu bràhmaõeùu ca .. navodake varùopakrame . àrdràgate ravàviti yàvat .
     %<àrdràdito vi÷àkhàntaü ravicàreõa varùati .>% iti navyavardhamànadhçtàt ..
     %<pràviñkàle samàyàte raudraçkùagate ravau .
     nàóãvedhasamàyoge jalayogaü vadàmyaham ..>% iti rudrayàmalàcca .. raudramàrdrà .. * .. navodaka÷ràddhasya sàvakà÷atvàt trayoda÷yàdikaniùedhamàha dãpikàyàm .
     %<trayoda÷ãü janmadina¤ca nandàü janmarkùatàràü sitavàsara¤ca .
     tyaktvà harãjyendukaràntyamaitradhruveùu ca ÷ràddhavidhànamiùñam ..>% sitavàsaraü ÷ukravàram . çkùaü rà÷iþ . haryàdayaþ ÷ravaõapuùyamçga÷irohastàrevatyanuràdhottaràtritayarohiõyaþ . kçùõapakùe cennavodaka÷ràddhakàlastadobhayoþ ÷ràddhayostantràt siddhiþ . iti tithyàditattvam ..

#<navoddhçtaü>#, klã, (navamuddhçtam .) navanãtam . ityamaraþ . 2 . 9 . 52 .. nåtanotthite, tri ..

#<navyaü>#, tri, (nåyate ståyate iti . nu stutau + %<aco yat .>% 3 . 1 . 97 . iti yat . yadvà, navameva . %<÷àkhàdibhyo yat .>% 5 . 3 . 103 . iti svàrthe yat .) nåtanam . ityamaraþ . 3 . 1 . 77 .. (yathà, çgvede . 3 . 55 . 16 .
     %<navyà navyà yuvatayo bhavantãrmahaddevànàmasuratvamekam ..>% stutyam . yathà, çgvede . 5 . 13 . 3 .
     %<kayà no agna çtayannçtena bhuvo navedà ucathasya navyaþ ..>%) klã, stutiþ . nu la stutau bhàve al nava÷abdàt svàrthe ye niùpannaþ ..

#<navyaþ>#, puü, (nåyate iti . nu + yat .) raktapunarnavà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<na÷àkaþ>#, puü, (na÷yatãti . na÷a nà÷e + %<àkaþ khajàdeþ sa tu kit .>% 1 . 223 . iti uõàdikoùañãkàdhçtasåtràt àkaþ .) kàkabhedaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<na÷ità>#, [ç] tri, nà÷à÷rayaþ . iti na÷adhàtoþ kartari tçcpratyayaniùpannaþ ..

#<na÷yatprasåtikà>#, strã, (na÷yantã prasåtiþ santatiryasyàþ . kap . tataùñàp .) mçtavatsà . tatparyàyaþ . nanduþ 2 mçtaputtrikà 3 . iti hemacandraþ . 3 . 195 ..

#<na÷varaþ>#, tri, (na÷yatãti . na÷a + %<iõna÷ajisartibhyaþ kvarap .>% 3 . 2 . 163 . iti kvarap .) nà÷apratiyogã . dhvaüsayogyaþ . iti na÷adhàtoþ kartari varapratyayaniùpannaþ .. (yathà, bhàgavate . 5 . 18 . 4 .
     %<vadanti vi÷vaü kavayaþ sma na÷varaü pa÷yanti càdhyàtmavido vipa÷citaþ .
     tathàpi muhyanti tavàja màyayà suvismitaü kçtyamajaü nato'smi tam ..>%)

#<naùñaþ>#, tri, (na÷a + ktaþ .) adar÷anavi÷iùñaþ . tatparyàyaþ . tirohitaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 112 .. (yathà, pa¤catantre . 1 . 378 .
     %<naùñaü mçtamatikràntaü nànu ÷ocanti paõóitàþ .
     paõóitànà¤ca mårkhàõàü vi÷eùo'yaü yataþ smçtaþ ..>% adhamaþ . yathà, càõakye . 80 .
     %<asantuùñà dvijà naùñàþ santuùñà iva pàrthivàþ .
     salajjà gaõikà naùñà nirlajjàstu kulastriyaþ ..>% pracalitaþ . yathà, harivaü÷e . 174 . 123 .
     %<tçtãye tu muhårte sà naùñà bàõapuràt tadà .
     sakhãpriyaü cikãrùantã påjayantã tapodhanàn ..>% palàyitaþ . yathà, ratnàvalyàm .
     %<naùñaü varùavarairmanuùyagaõanàbhàvàdapàsya trapàm ..>% niùphalaþ . yathà, manuþ . 3 . 180 .
     %<naùñaü devalake dattaü apratiùñhantu bàrdhuùau ..>%) nà÷à÷rayaþ . yathà . %<yogo naùñaþ parantapaþ ..>% iti ÷rãbhagavadgãtà .. nà÷e, klã ..

#<naùñacandraþ>#, puü, (naùño duùña÷candraþ .) saurabhàdrasyobhayapakùe caturthyàmudita÷candraþ . yathà -- naùña÷candro na dç÷ya÷ca bhàdre màsi sitàsite . caturthyàmudito'÷uddhaþ pratiùiddho manãùibhiþ .. candrastàràpaharaõaü kalaïkamatiduùkaram . tasmai dadàti he nanda ! kàmato yadi pa÷yati .. akàmato naro dçùñvà mantrapåtaü jalaü pibet . tadà ÷uddho bhavet sadyo niùkalaïkã mahãtale ..
     %<siühaþ prasenamavadhãt siüho jàmbavatà hataþ .
     sukumàraka ! màrodãstava hyeùa syamantakaþ ..>% iti mantreõa påta÷ca jalaü sàdhuþ pibeddhruvam .. purà tàrà guroþ patnã navayauvanasaüyutà . ratnabhåùaõabhåùàóhyà ratnasåkùmàmbarà satã .. su÷roõã susmità ramyà sundarã sumanàharà . atãvakavarãramyà màlatãmàlyabhåùità .. sindåravindunà sàkaü càrucandanavindubhiþ . kastårãvindunàdha÷ca bhàlamadhyasthalojjvalà .. ratnendrasàranirmàõakvaõanma¤jãrara¤jità . suvakralocanà ÷yàmà sucàrukajjalojjvalà .. sucàrucàrumuktàbhadantapaïktimanoharà . ratnakuõóalayugmena càrugaõóasthalojjvalà .. kàminãùvatulà bàlà gajendramandagàminã . sukomalà candramukhã kàmàdhàrà ca kàmukã .. svargamandàkinãtãre snàtà snigdhàmbarà varà . dhyàyantã gurupàdaü sà svagçhaü gamanonmukhã .. dçùñvà tasyà÷ca sarvàïgamanaïgavàõapãóitaþ . bhàdre caturthyà¤candra÷ca jahàra cetanaü vraja ! .. j¤ànaü kùaõena saüpràpya rathastho rasiko balã . rathamàrohayàmàsa kare dhçtvà ca tàrakàm .. kàmonmattaþ kàminãntàü samà÷liùya cucumba saþ . ÷çïgàraü kartumudyanta tamuvàca gurupriyà .. tàrakovàca . tyaja màü tyaja màü candra ! sureùu kulapàüsaka ! . gurupatnãü bràhmaõã¤ca pativrataparàyaõàm .. gurupatnãsaïgamane brahmahatyà÷ataü labhet . puttrastvaü tava màtàhaü dhairyaü kuru sure÷vara ! .. dhik tàü ÷rutvà suragururbhasmãbhåtaü kariùyati . gurupatnã viprapatnã yadi sà ca pativratà .. brahmahatyàsahasra¤ca tasyàþ saïgamane labhet . puttràdhika÷ca ÷iùya÷ca priyomatsvàmino bhavàn .. svadharmaü rakùa pàpiùñha ! màmeva màtaraü tyaja . dàsyàmi strãvadhaü tubhyaü yadi màü saügrahãùyasi .. vilaïghya tàràvacanaü tà¤ca sambhoktumudyatam . ÷a÷àpa tàrà kopena niùkàmà sà pativratà .. ràhugrasto ghanagrastaþ pàpayukto bhavàn bhava . kalaïkã yakùmaõà grasto bhaviùyasi na saü÷ayaþ .. candramevaü tadà tårõaü kàmadevaü ÷a÷àpa sà . tejasvinà kenacittvaü bhasmãbhåto bhaviùyasi .. candrastàràü gçhãtvà ca kçtvà ca ramaõaü vraja ! . kroóe nidhàya prayayau rudantãü tàü ÷ucismitàm .. nirjane nirjane ramye ÷aile ÷aile manohare . tatra dçùñvàsuraguruü baligehàt samàgatam .. praõamyaü sarvamuktvà ca candrastaü ÷araõaü yayau . ÷ukrastaü bodhayàmàsa vacanaü nãtiyuktitaþ .. ÷ukra uvàca . ÷çõu vatsa ! pravakùyàmi gurave dehi tàrakàm . gurupatnãü màtçparàü tyaja madbacanàdvidho ! .. kuru pàpakùayopàyaü nivçttistu mahàphalà . satãnàü gurupatnãnàü grahaõena balena ca .. brahmahatyàsahasràõàü pàtakaü labhate janaþ . kumbhãpàke pacyate ca yàvadbai brahmaõaþ ÷atam .. bçhaspati÷ca tejasvã tvàü bhasmãkartumã÷varaþ . na cakàra kçpàlu÷cet priya÷iùyeõa hetunà .. utathyapatnãü dçùñvà sa purà reme sakàmataþ . tatpateþ ÷àpato'syaiva paragrastà priyà satã ..
     %<etasminnantare brahmà bodhayitvà kaviü vibhuþ .
     samànãya ni÷ànàthaü tàrakàsahitaü vraja ! .
     ÷ambho÷ca caraõàmbhoje cakàra ca samarpaõam ..
     ÷ambhustaü prãtiyukta÷ca vàsayàmàsa vakùasi ..
     dattvà tasmai pàdareõuü niùpàpa¤ca cakàra saþ .
     dattvà tanmastake hastaü kçpàlurabhayaü dadau ..
     kùãrode sthàpayitvà ca pràya÷cittena ÷aïkaraþ .
     cakàra candraü niùpàpaü brahmaõà sahitaþ ÷ucim ..
     yogena candraü yogãndro dbikhaõóa¤ca cakàra saþ .
     rarakùàrdhaü lalàñe ca so'pyardhaü brahmaõaþ puraþ ..
     ataeva mahàdevo babhåva candra÷ekharaþ .
     mçgàïko lajjitastatra kalaïkã devasaüsadi ..
     lajjayà ca svayogena dehatyàga¤cakàra saþ .
     taccharãra¤ca kùãrode brahmaõà ca samarpitam ..
     rurodàtri÷ca kçpayà ÷ucà kùãrodadhestañe .
     atre÷cakùurjalaü tasya papàta ca jale vraja ! ..
     bhasmàdbabhåva candra÷ca niùpàpo devasaüsadi .
     brahmà ca bhagavàn ÷ambhurabhiùeka¤cakàra tam ..
     uvàca ca mahàdevo nirbhayaü devasaüsadi ..
     mahàdeva uvàca .
     svasthànaü gaccha puttra ! tvaü kuru svaviùayaü mudà .
     pa÷càt ÷va÷ura÷àpena yakùmagrasto bhaviùyasi ..
     vyarthaü pativratà÷àpaü kartumã÷a÷ca ko bhuvi .
     mamà÷iùà yakùmaõa÷ca pratikàro maviùyati ..
     yasmàdbhàdracaturthyàntu gurupatnã kùatà kçtà .
     tasmàttasmindine vatsa ! pàpadç÷yo yuge yuge ..
     mà bhuktaü kùãyate karma kalpakoñi÷atairapi .
     ava÷yameva bhoktavyaü kçtaü karma ÷ubhà÷ubham ..
     dehatyàgena he vatsa ! karmabhogo na na÷yati .
     pràya÷cittànna sandeho hyastameva bhaviùyati ..
     tàràpaharaõaü vatsa ! kalaïka÷candramaõóale .
     mçgàkçtaü vilagna¤ca maviùyati yuge yuge ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe . 80-81 aþ ..

#<naùñaceùñatà>#, strã, (naùñà ceùñà yasya . tasya bhàvaþ . tal .) pralayaþ . ityamaraþ . 1 . 7 . 33 .. ÷okàdinà parispandanà÷o naùñaceùñatà tatra pralayaþ pralãyate'nena pralayaþ lã ïa ùa o ÷liùi al . pralayaþ sàttviko bhàvaþ mårchetyarthaþ . iti sarvasvam .. harùa÷okàdibhira÷eùaceùñànà÷aþ pralaya ityarthaþ . iti bharataþ .. ãhà÷ånyatà ca ..

#<naùñàgniþ>#, puü, (naùñaþ pramàdàt nirvàõamàptaþ agniryasya .) yasyàgnihotriõaþ pramàdàdinà kàraõàntareõa và agnirnaùño nirvàõaþ syàt saþ . tatparyàyaþ . vãrahà 2 . ityamaraþ . 2 . 7 . 53 ..

#<naùñàptisåtraü>#, klã, (naùñasya caureõàpahçtasya vastuna àptiþ tasyàþ såtramiva .) ki¤citpràptacauranãtadravyam . tatparyàyaþ . loptram 2 . iti hàràvalã . 158 ..

#<naùñendukalà>#, strã, (naùñà indukalà yasyàm .) kuhåþ . ityamaraþ . 1 . 4 . 9 ..

#<nasà>#, strã, (nas + và ñàp . yadvà, nasate kuñilatàü prakà÷ayatãti . nasa kauñilye + ac . ñàp .) nàsikà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<nastaþ>#, puü, (nasate kuñilatàü prakà÷ayatyaneneti . nas + ktaþ . bàhulakàt ióabhàvaþ .) nàsikà . iti ÷abdamàlà .. (yathà, mahàbhàrate . 5 . 131 . 10 .
     %<netràbhyàü nastata÷caiva ÷rotràbhyà¤ca samantataþ .
     pràduràsan mahàraudràþ sadhåmàþ pàvakàrciùaþ ..>%) nasye, klã . iti ratnamàlà .. pa¤cavidhanastakarmàõi yathà --
     %<pratimarùo'vapãóa÷ca nasyaü pradhamanantathà .
     ÷irovirecana¤caiva nasta karma tu pa¤cadhà ..
     ãùaducchvasanàt sneho yàvàn vaktaü prapadyate .
     naste niùiktastaü vidyàt pratimarùaü pramàõataþ ..
     pratimarùa÷ca nasyàrthaü karoti ca na doùabhàk .
     ÷odhanaþ stambhanastu syàdavapãóo dbidhà mataþ ..
     avapãóya dãyate yasmàdavapãóastataþ smçtaþ .
     snehàrthaü ÷ånya÷irasàü grãvàskandhorasàü tathà ..
     balàrthaü dãyate sneho nasta÷abdo'tra vartate .
     nasyasya snaihikasyàtra deyàstvaùñau tu vindavaþ ..
     pratyeka÷o nastakayornçõàmiti vini÷cayaþ ..>% iti vaidyakaparibhàùà ..
     %<÷ukti÷ca pàõi÷ukti÷ca màtràstisaþ prakãrtitàþ .
     dvàtriü÷adbindava÷càtra ÷uktirityabhidhãyate ..
     dvi÷uktã pàõi÷ukti÷ca deyàstu ku÷alairnaraiþ .
     tailaü kaphe ca vàte ca kevale pavane vasàm ..
     dadyànnasyaü sadà pitte sarpirmajjàü samàrute .
     dhmàpanaü recanaü cårõaü yu¤jyàttaü mukhavàyunà ..
     ùaóaïguladbimukhayà nàóyà bheùajagarbhayà .
     sa hi bhåritaraü doùaü cårõatvàdapakarùati ..
     ÷irovirecanadravyaiþ snehairvàtaiþ prasàdhitaiþ .
     ÷irovirecanaü dadyàt rogeùveteùu buddhimàn ..
     gaurave ÷irasaþ ÷åle jàóye syande galàmaye .
     ÷othagaõóakrimigranthikuùñhàpasmàrapãnase ..
     toyamadyagarasnehapãtànàü pàtumicchatàm .
     bhuktabhakta÷iraþ snàtasnàtukàmasutàsçjàm ..
     navapãnasarogàrtasåtikà÷vàsakàsinàm .
     ÷uddhànàü dattavastãnàü tathà nàrtavadurdine ..
     anyatràtyayike vyàdhau naiùàü nasyaü prayojayet .
     na nasyaü nyånasaptàbde nàtãtà÷ãtivatsare .
     na conadbàda÷e dhåmaþ kavaóo nonapa¤came ..
     na ÷uddhirnyånanavame na càtikràntasaptatau .
     àjanmamaraõaü ÷astaü pratimarùantu vastivat ..>% iti sàrakaumudã ..

#<nastà>#, strã, (nasta + ñàp .) nàsàkçtaü chidram . iti nastita÷abdañãkàyàü bharataþ ..
     %<nastàbhedanadàhàbhyàü karõadàhàdibhedanaiþ .
     atidàhàtivàhàbhyàü vadhe càndràyaõa¤caret ..>% iti smçtiþ ..

#<nastitaþ>#, puü, (nastà nàsàcchidraü jàtà asya . tàrakàditvàditac .) nàsànihitarajjuvalãvardàdi . nàkphoü óà valada iti bhàùà . tatparyàyaþ . nasyotaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 63 ..

#<nastotaþ>#, puü, (ve ¤a tantusantàne + bhàve ktaþ . naste nàsikàyàü åtaü vayanaü yasya .) nastitaþ . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ ..

#<nasyaü>#, klã, (nàsikàyai hitam . nàsikà + yat . nasàde÷a÷ca .) nàsikàdeyacårõàdi . tatparyàyaþ . nastam 2 làvaõam 3 . iti ratnamàlà .. yathà, vaidyakaparibhàùàyàm .
     %<vamanaü recanaü nasyaü niråha÷cànuvàsanam .
     j¤eyaü pa¤cavidhaü karma màtrà tasya pravakùyate ..>% nàsàdvàrà deyauùadhavi÷eùaþ . yathà --
     %<prasthe dve gaõóamàlànàü kvàthayet droõamambhasàm .
     caturbhàgàva÷eùeõa tailaprasthaü vipàcayet ..
     kà¤jikasyàóhakaü dattvà piùñànyetàni dàpayet .
     punarnavàü gokùurakaü saindhavaü tryuùaõaü vacà ..
     saralaü suradàru÷ca bçhatã kaõñakàrikà .
     nasyapànàddharatyeva karõa÷ålaü hanugraham ..>% iti gàruóe 198 adhyàyaþ .. api ca .
     %<siddhàrthakavacàhiïgukara¤jaü devadàru ca .
     ma¤jiùñhà triphalà ÷vetà ÷irãùo rajanãdbayam ..
     priyaïgunimbatrikañu gomåtreõàvagharùitam .
     nasyamàlepana¤caiva snànamudbartanaü tathà ..
     apasmàraviùonmàda÷oùàlakùmãjvaràpaham .
     bhåtebhya÷ca bhayaü hanti ràjadvàre ca ÷àsanam ..>% iti gàruóe 199 adhyàyaþ .. (yathàü ca .
     %<nasyantat kathyate dhãrairnàsàgràhyaü tadauùadham .
     nàvanaü nasyakarmeti tasya nàmadvayaü matam ..
     nasyabhedo dbidhà prokto recanaü snehanantathà .
     recanaü karùaõaü proktaü snehanaü bçühaõaü matam ..
     kaphapittàniladhvaüse pårbamadhyàparàhõake .
     dinasya gçhyate nasyaü ràtrau vàpyutkañe gade ..
     nasyaü tyajedbhojanànte durdine càpi tarpaõe .
     tathà navaprati÷yàyã garbhiõã garadåùitaþ ..
     ajãrõã dattavasti÷ca pãtasnehodakàsavaþ .
     kruddhaþ ÷okàbhibhåta÷ca tçùàrto vçddhabàlakau ..
     vegàvarodhã tàpã ca snàtukàma÷ca varjayet .
     aùñavarùasya bàlasya nasyakarma samàcaret ..
     a÷ãtivarùàdårdha¤ca nàvanaü naiva dãyate .
     atha vairecanaü nasyaü gràhyaü tailaiþ sutãkùõakaiþ ..
     tãkùõabhejasasiddhairvà snehaiþ kvàthai rasaistathà .
     nàsikàrandhrayoraùñau ùañ catvàra÷ca vindavaþ ..
     pratyekaü recane yojyà mukhyamadhyàntamàtrayà .
     nasyakarmaõi dàtavyaü ÷àõaikaü tãkùõamauùadham ..
     hiïguþ syàdyavamàtrastu màùaikaü saindhavaü matam .
     kùãra¤caivàùña÷àõaü syàt pànãya¤ca trikàrùikam ..
     kàrùikaü madhuraü dravyaü nasyakarmaõi yojayet ..
     avapãóaþ pradhamanaü dvau bhedàvaparau smçtau .
     ÷iro virecanasthàne tau tu deyau yathàyatham ..
     kalkãkçtàdauùadhàdyaþ pãóito niþsçto rasaþ .
     so'vapãtaþ samuddiùñastãkùõadravyasamudbhavaþ ..
     ùaóaïgulà dvivaktràyà nàóãcårõantayà dhamet .
     tãkùõaïkolamitaü vaktravàtaiþ pradhamanaü hitam ..
     årdhvajatrugate roge kaphaje svarasaükùaye .
     arocake prati÷yàye ÷iraþ÷åle ca pãnase ..
     ÷ophàpasmàrakuùñheùu nasyaü vairecanaü hitam .
     bhãrustrãkç÷abàlànàü nasyaü snehena ÷asyate ..
     galaroge sannipàte nidràyàü viùamajvare .
     manovikàre kramiùu yujyate càvapãóanam ..
     atyantotkañadoùeùu visaüj¤eùu ca dãyate .
     carõaü pradhamanandhãraistaddhi tãkùõataraü yataþ ..
     nasyaü syàdguóa÷uõñhãbhyàmpippalyà saindhavena ca .
     jalapiùñena tenàkùikarõanàsà÷irogadàþ ..
     hanumanyàgalodbhåtà na÷yanti bhujapçùñhajàþ .
     madhåkasàrakçùõàbhyàü vacà maricasaindhavaiþ ..
     nasyaïkoùõajale piùñaü dadyàt saüj¤à prabodhanam ..
     apasmàre tathonmàde sannipàte'patantrake ..>% iti madhyakhaõóe viü÷e'dhyàye ÷àrïgadhareõoktam ..
     %<nasyakarma yathàkàlaü yo yathoktaü niùevate .
     na tasya cakùurna ghràõaü na ÷rotramupahanyate ..
     na syuþ ÷vetà na kapilàþ ke÷àþ ÷ma÷råõi và punaþ .
     na ca ke÷àþ praluñyante vardhante ca vi÷eùataþ .
     manyàstambhaþ÷iraþ÷ålamarditaü hanusaügrahaþ ..
     pãnasàrdhàvabhedau ca ÷iraþkampa÷ca ÷àmyati .
     siràþ ÷iraþkapàlànàü sandhayaþ snàyukaõóaràþ ..
     nàvanaprãõità÷càsya labhante'bhyadhikaü balam ..
     mukhaü prasannopacitaü svaraþ snigdhaþ sthiro mahàn .
     sarvendriyàõàü vaimalyaü balaü bhavati càdhikam ..
     na càsya rogàþ sahasà prabhavantyårdhvajatrujàþ .
     jãryata÷cottamàïge ca jarà na labhate balam ..>% iti carake såtrasthàne pa¤came'dhyàye ..
     %<auùadhamauùadhasiddho và sneho và nàsikàbhyàü dãyata iti nasyaü taddvividhaü ÷irovirecanaü snehana¤ca . taddvividhamapi pa¤cadhà . tadyathà . nasyaü ÷irovirecanaü pratimar÷o'vapãóaþ pradhamana¤ca . teùu nasyaü pradhànaü ÷irovirecana¤ca nasyavikalpaþ pratimar÷aþ ÷irovirecanavikalpo'vapãóaþ pradhamana¤ca . tato nasya÷abdaþ pa¤cadhà nipàtitaþ . tatra yaþ snehanàrthaü ÷ånya÷irasàü grãvàskandhorasàü balajananàrthaü dçùñiprasàdajananàrthaü và sneho vidhãyate tasmin vai÷eùiko nasya÷abdaþ . tattu nasyaü deyaü vàtàbhibhåte ÷irasi dantake÷a÷ma÷ruprapàtadàruõakarõa÷ålakarõakùveóatimirasvaropaghàtanàsàrogasya ÷oùàpabàhukàkàlajavalãpalitapràdurbhàvadàruõapravàdheùu vàtapaittikeùu mukharogeùvanyeùu ca vàtapittaharadravyasiddhena sneheneti ..>%
     %<tatraitaddvividhamabhuktavato'nnakàle pårbàhõe ÷leùmarogiõàü madhyàhne pittarogiõàmaparàhõe vàtarogiõàm ..>% iti su÷rute cikitsitasthàne 40 adhyàye ..) nàsàyà hite tatsambandhini ca, tri . pragrahe, puü . iti saükùiptasàravyàkaraõam ..

#<nasyà>#, strã, (nàsikàyai hità . nàsikà + %<÷arãràvayavàt yat .>% 5 . 1 . 6 . iti yat tato nasàde÷aþ .) nàsikà . yathà --
     %<ghràõaü gandhavahà nàsànasà nasyà ca nàsikà ..>% iti bharataghçtasàhasàïkaþ .. (nàsàkçtachidram . iti ka÷cit .)

#<nasyotaþ>#, puü, (nasyayà nàsàrajjvà åtaþ .) nastitaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 63 .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 30 . 26 .
     %<maõiþ såtra iva proto nasyota iva govçùaþ ..>%)

#<nahi>#, vya, niùedhaþ . (yathà --
     %<iyaü sandhyà dåràdupagato hanta malayàt tadekàü tvadgehe vinayavati ! neùyàmi rajanãm .
     samãreõoktvaivaü navakusumità cåtalatikà dhånànà mårdhànaü nahi nahi nahãtyeva kurute ..>% ityudbhañaþ ..) abhàvaþ . tatparyàyaþ . a 2 no 3 na 4 . ityamaraþ .. ana 5 anà 6 nà 7 . iti bharataþ .. (yathà, mahàbhàrate . 4 . 24 . 13 . nahi vidmo gatiü teùàü vàsaü hi narasattama ! ..)

#<nahuùaþ>#, puü, (nahyate iti . naha + %<pénahikalibhya uùac .>% uõàü . 4 . 75 . iti kartari karmaõi và uùac .) nàgabhedaþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 35 . 9 .
     %<àptaþ karoñaka÷caiva ÷aïkho bàli÷ikhastathà .
     niùñhànako hemaguho nahuùaþ piïgalastathà ..>%) candravaü÷ãyaràjabhedaþ . iti medinã . ùe, 38 .. sa ca puråravaso jyeùñhaputtrasyàyuùaþ sutaþ . iti puràõam .. (ayaü hi agastya÷àpàt ajàgaratvamàpto vanamadhye bahukàlaü sthitavàn tataþ kadàcit bhãmaü pragçhya yudhiùñhiràt muktimàpa . etadviùaraõaü yathà, mahàbhàrate . 3 . 181 . 33 -- 45 .
     %<ahaü hi divi divyena vimànena caran purà .
     abhimànena mattaþ san ki¤cinnànyadacintayam ..
     brahmarùidevagandharvayakùaràkùasapannagàþ .
     karànmama prayacchanti sarve trailokyavàsinaþ ..
     cakùuùà yaü prapa÷yàmi pràõinaü pçthivã÷vara ! .
     tasya tejo haràmyà÷u taddhi dçùñairbalaü mama ..
     brahmarùãõàü sahasraü hi uvàha ÷ivikàü mama .
     sa màmapanayo ràjan ! bhraü÷ayàmàsa vai ÷riyaþ ..
     tatra hyagastyaþ pàdena vahan spçùño mayà muniþ .
     agastyena tato'smyukto dhvaüsa sarpeti vai ruùà ..
     tatastasmàdvimànàgràt pracyuta÷cyutabhåùaõaþ .
     prapatan bubudhetmànaü vyàlãbhåtamadhomukham ..
     ayàcantamahaü vipraü ÷àpasyànto bhavediti .
     pramàdàt saüpramåóhasya bhagavan ! kùantumarhasi ..
     tataþ sa màmuvàcedaü prapatantaü kçpànvitaþ .
     yudhiùñhiro dharmaràjaþ ÷àpàttvàü mokùayiùyati ..
     abhimànasya ghorasya pàpasya ca naràdhipa ! .
     phale kùãõe mahàràja ! phalaü puõyamavàpsyasi ..
     tato me vismayo jàtastaddçùñvà taùaso balam .
     brahma ca bràhmaõatva¤ca yena tvàhamacåcudam ..
     satyaü damastapo dànamahiüsà dharmanityatà .
     sàdhakàni sadà puüsàü na jàtirna kulaü nçpa ! ..
     ariùña eùa te bhràtà bhãmaseno mahàbalaþ .
     svasti te'stu mahàràja ! gamiùyàmi divaü punaþ ..
     vai÷ampàyana uvàca .
     ityuktvàjagaraü dehaü muktvà sa nahuùo nçpaþ .
     divya vapuþ samàsthàya gatastridivameva hi .. * ..>% (nahyati sarvàõi bhåtàni màyayeti . viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 47 .
     %<iùño vi÷iùñaþ ÷iùñeùñaþ ÷ikhaõóã nahuùo vçùaþ ..>%)

#<nahuùàkhyaü>#, klã, (nahuùa àkhyà yasya .) tagarapuùpam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nahuùàtmajaþ>#, puü, (nahuùasya àtmajaþ .) yayàtiràjà . iti puràõam .. (vàcyaliïge'pi dç÷yate . tathàhi mahàbhàrate . 1 . 78 . 14 .
     %<atha taü de÷amabhyàgàdyayàtirnahuùàtmajaþ ..>%)

#<nà>#, vya, (naha bandhe + bàhulakàt óà .) nahi . abhàvaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<nà>#, [ç] puü, (nayati nãyate và . nã pràpaõe + %<nayateróicca .>% uõàü 2 . 101 . iti ç pratyayaþ . sa ca óit .) puruùaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 1 .. (yathà, màghaþ . 2 . 42 .
     %<vidhàya vairaü sàmarùe naro'rau ya udàsate .
     prakùipyodarciùaü kakùe ÷erate te'bhimàrutam ..>%)

#<nàkaþ>#, puü, (na kaü sukhamiti akaü duþkham . tannàstyatreti .) svargaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 6 .. (yathà, bhaññiþ . 1 . 4 .
     %<santarpaõo nàkasadàü vareõyaþ ..>% nabhaþ . iti nighaõñuþ . 1 . 4 .. yathà, mahàbhàrate . 1 . 172 . 6 .
     %<ya eùa divi dhiùõyena nàkaü vyàpnoti tejasà ..>% klã, astrajàtivi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 5 . 96 . 40 .
     %<kàkudãkaü ÷ukaü nàkamakùisantajjanaü tathà .
     santànaü nartakaü ghoramàsyamàdakamaùñamam ..
     etairviddhàþ sarva eva maraõa yànti mànavàþ ..>% kùattriyajàtivi÷eùaþ . yathà, vàyupuràõe .
     %<nava nàkàstu bhokùyanti purãü campàvatãü nçpàþ ..>%)

#<nàkanàthaþ>#, puü, (nàkasya svargasya nàthaþ .) indraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<nàkanàyakaþ>#, puü, (nàkasya nàyakaþ .) indraþ . yathà, naiùadhe 5 sargaþ .
     %<sa vyatãtya viyadantaragàdhaü nàkanàyakaniketanamàpa ..>%

#<nàkanàyakapurohitaþ>#, puü, (nàkanàyakasya indrasya purohitaþ .) bçhaspatiþ . yathà --
     %<svãyadharmatanayadyunasthito nàkanàyakapurohitaþ ÷ubhaþ ..>% iti jyotiùatattvam ..

#<nàkã>#, [n] puü, (nàkaþ svargo vàsasthànatvenàstyasyeti . nàka + iniþ .) devatà . iti hemacandraþ .. (yathà, ràjendrakarõapåre . 9 .
     %<devàkarõaya nàkinàü puri nçõàü loke pure bhoginàm ..>%)

#<nàkuþ>#, puü, (namyate'neneti . nama + %<phalipàñinamimanijanàü gukpañinàkidhata÷ca .>% uõàü 1 . 19 . iti uþ dhàtornàkiþ . ikàra uccàraõàrthaþ .) valmãkaþ . ityamaraþ . 2 . 1 . 14 .. munivi÷eùaþ . parvataþ . iti medinã ke, 27 ..

#<nàkulaþ>#, puü, (nakulasya gotràpatyam . nakula +
     %<çùyandhakavçùõikurubhya÷ca . 4 . 1 . 114 .>% ityaõ .) nakulaputtraþ . iti siddhàntakaumudã .. (yathà, mahàbhàrate . 6 . 47 . 51 .
     %<÷avaràþ kuõóalà÷caiva vatsà÷ca saha nàkulaiþ .
     nakulaþ sahadeva÷ca vàmaü pakùaü samà÷ritàþ ..>% tantravi÷eùe, klã . yathà, kårmapuràõe .
     %<evaü sambodhito rudro màdhavena muràriõà .
     cakàra moha÷àstràõi ke÷avo'pi ÷iveritaþ kàpàlaü nàkulaü vàmaü bhairavaü pårbapa÷cimam .
     pa¤caràtraü pà÷upataü tathànyàni sahasra÷aþ ..>% nakulasyedam . tasyedamityaõ .) nakulasambandhini, tri .. (na àkulaþ iti vigrahe . anàkula÷ca ..)

#<nàkulã>#, strã, (nakulena dçùñà pãtà và . nakala + aõ + ïãp .) kukkuñãkandaþ . ràsnà . cavikà . iti medinã . le, 101 .. yavatiktà . ÷vetakaõñakàrã . kandavi÷eùaþ . nài iti khyàtà .. tatparyàyaþ . sarpagandhà 2 sugandhà 3 raktapatrikà 4 ã÷varã 5 nàgagandhà 6 ahibhuk 7 sarasà 8 sarpàdanã 9 vyàlagandhà 10 . asyà guõàþ . tiktatvam . kañutvam . uùõatvam . tridoùànekaviùanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nàkùatraü>#, klã (nakùatrasyedamiti . nakùatra + %<tasyedam .>% 4 . 3 . 120 . iti aõ .) nakùatrasambandhi . (yathà, såryasiddhànte . 14 . 15 .
     %<bhacakrabhramaõaü nityaü nàkùatraü dinamucyate .
     nakùatranàmnà màsàstu j¤eyàþ parvàntayogataþ ..>%) màsavi÷eùe, puü . sa ca dvividhaþ . saptaviü÷atinakùatràtmaka ekaþ . yathà, viùõudharmottare .
     %<nakùatrasatràõyayanàni cendormànena kuryàdbhagaõàtmakena .>% saptaviü÷atinakùatràtmakena .
     %<sarvarkùaparivartai÷ca nàkùatra iha cocyate .>% saptaviü÷atinakùatràvacchinno nàkùatraþ . asya prayojanaü nakùatrasatràdau . janmanakùatre ÷anibhaumavàrayoge manoduþkhadàne ca . yathà, dãpikàyàm .
     %<janmanyarkùe yadi syàtàü vàrau bhauma÷anai÷carau .
     sa màsaþ kalmaso nàma manoduþkhapradàyakaþ ..>% dvitãyaþ ùaùñidaõóàtmakanakùatrabhogakàlaråpadinatriü÷adàtmakaþ . yathà, såryasiddhànte . 1 . 12 .
     %<nàóãùaùñyà tu nàkùatramahoràtraü pracakùate .
     tattriü÷atà bhavenmàsaþ sàvano'rkodayaistathà ..>% dvitãyasya prayojanaü àyurgaõanàyàm . yathà,
     %<àyurdàye smçtaü pràj¤airnàkùatraü ùaùñinàóikam ..>% iti malamàsatattvam ..

#<nàkùatrikaþ>#, puü, (nakùatràdàgataþ . nakùatra + ñha¤ .) nàkùatramàsaþ . yathà, ÷abdaratnàvalyàm .
     %<nakùatragaõanenaiva nàkùatrika udàhçtaþ ..>%

#<nàkùatrikã>#, strã, (nàkùatrika + ïãù .) nakùatrada÷à . yathà . %<kalau nàkùatrikã da÷à .>% iti jyotiùam . asyà vivaraõaü da÷à÷abde draùñavyam .. nakùatrasambandhini, tri ..

#<nàgaü>#, klã, (nage parvate bhavam . naga + aõ .) raïgam . sãsakam . (asya paryàyo yathà --
     %<nàgaü mahàbalaü cãnaü piùñaü yogeùñasãsakam ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..) karaõavi÷eùaþ . iti medinã . ge, 9 .. nàgakaraõajàtaphalam . tathà --
     %<nàgodbhavo nàgadhanàbhilàùã vakroktijàlo nitaràü ku÷ãlaþ .
     krodhàgnisantàpitabandhuvargo bhargopamaþ syàt kila raïgabhåmau ..>% iti koùñhãpradãpaþ .. raïgasãsakàrthe kvacit puüliïgo'pi dç÷yate . pàkahãnayostayordoùo yathà --
     %<pàkahãnau nàgavaïgau kuùñhagulmarujàkarau .
     mehapàõóukarau vàtakaphamçtyukarau punaþ ..>% tayormàraõaü yathà --
     %<a÷vatthaci¤càtvakcårõaü caturthàü÷ena niþkùipet .
     mçtpàtre vidrute nàge lauhadarvyà ca càlayet ..
     yàmaikena bhavedbhasma tattulyà¤ca manaþ÷ilàm .
     kà¤jikena dvayaü piùñvà paceddçóhapuñena ca ..
     svàïga÷ãtaü punaþ pçùñvà ÷ilayà kà¤jike na ca ..
     punaþ puñeccharàvàbhyàmevaü ùaóbhiþ puñairmçtiþ ..>% nàgaþ sindåravarõàbho mriyate sarvakàryakçt . satiktamadhuro nàgo mçto bhavati bhasmasàt .. àyuþkãrtiü vãryavçddhiü karoti sevanàt sadà . rogàn hanti mçto nàgo vaïgavadguõakàrakaþ .. iti sukhabodhaþ ..

#<nàgaþ>#, puü, (nage bhavaþ . naga + aõ . yadbà, dahatyasmàt viùàgnineti . daha + %<dahergo lopoda÷ca naþ .>% uõàü 5 . 61 . gaþ . antalopaþ . dasya naþ . bàhulakàt nakàrasya nà .) pannagaþ . (yathà, viùõupuràõe . 1 . 9 . 96 .
     %<jagçhu÷ca viùaü nàgàþ kùãrodàcca samutthitam ..>%) hastã . (yathà, raghuþ . 4 . 83 .
     %<bheje bhinnakañairnàgairanyànuparurodha yaiþ ..>%) kråracàrã . meghaþ . nàgake÷araþ . punnàgaþ . nàgadantakaþ . mustakaþ . dehànilaprabhedaþ .
     %<udgàre nàga ityukto nãlajãmåtasannibhaþ ..>% iti ÷àradàtilakañãkà .. uttarapadasthite ÷reùñhaþ . iti medinã . ge, 10 .. (sãsakam . asyotpattirnàmàni guõà÷ca . yathà, bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .
     %<dçùñvà bhogisutàü ramyàü vàsukistu mumoca yat .
     vãryaü jàtastato nàgaþ sarvarogàpaho nçõàm ..>%
     %<nàgastu nàga÷atatulyabalaü dadàti vyàdhiü vinà÷ayati jãvanamàtanoti .
     vahniü pradãpayati kàmabalaü karoti mçtyu¤ca nà÷ayati santatasevitaþ saþ ..
     pàkena hãnau kilavaïganàgau kuùñhàni gulmàü÷ca tathàtikaùñàn .
     kaõóåü pramehànilasàda÷othaþ bhagandaràdãn kurutaþ prayuktau ..>%) tàmbålã . de÷abhedaþ . iti nànàrthañãkàyàü bharataþ .. parvatavi÷eùaþ . (yathà, viùõupuràõe . 2 . 2 . 28 .
     %<÷aïkhakåño'tha çùabho haüùo nàgastathàparaþ .
     kàlà¤jaràdyà÷ca tathà uttare kesaràcalàþ ..>%) nage girau candanàditarau và bhavaþ . na gacchatãti agaþ na agaþ nàgaþ iti và . takùakakarkoñaprabhçtirdevayonirmanuùyàkàraþ phaõàlàïgulayuktaþ . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . kàdraveyaþ . 2 . ityamaraþ . 1 . 8 . 4 .. nàgotpattiryathà --
     %<sçjatà brahmaõà sçùñiü marãciþ såtikàraõam .
     prathamaü manasà dhyàtastasya puttrastu ka÷yapaþ ..
     tasya dàkùàyaõã bhàryà kadrurnàma ÷ucismità .
     màrãco janayàmàsa tasyàü puttrànmahàbalàn ..
     anantaü vàsuki¤caiva kambala¤ca mahàbalam .
     karkoñaka¤ca ràjendra ! padmaü cànyaü sarãsçpam ..
     mahàpadmaü tathà ÷aïkhaü kulika¤càparàjitam .
     ete ka÷yapadàyàdàþ pradhànàþ parikãrtitàþ .
     eteùàntu prasåtyà tu idamàpåritaü jagat ..
     kuñilà hãnakarmàõastãkùõàsyotthaviùolvaõàþ .
     dçùñyà saüdç÷ya manujàn bhasma kuryaþ kùaõàddhruvam ..
     ÷abdagàmã yathà spar÷o manuùyàõàü naràdhipa ! .
     ahanyahani jàyeta kùayaþ paramadàruõaþ ..
     àtmanastu kùayaü dçùñvà prajàþ sarvàþ samantataþ .
     jagmuþ ÷araõyaü ÷araõaü parantu parame÷varam ..
     imaü sevàrthamuddi÷ya prajàþ sarvà mahãpate ! .
     åcuþ kamalajaü devaü puràõaü brahmasaüj¤itam ..
     devà åcuþ .
     deva deve÷a lokànàü prasåtiþ parame÷vara .
     tràhi nastãkùõadaüùñrebhyo bhujaïgànau mahàtmanàm ..
     ahanyahani ye deva ! pa÷yeyururagà dç÷à .
     manuùyaü mçgayåthaü và tat sarvaü bhasmasàdbhavet ..
     tvayà sçùñiþ kçtà deva nãyate sà bhujaïgamaiþ .
     etajaj¤àtvà tu durvçttaü tat kuruùva mahàmate ..
     brahmovàca .
     ahaü rakùàü vidhàsyàmi bhavatãnàü na saü÷ayaþ .
     vrajadhvaü svàni dhiùñyàni prajàpàlàþ sasàdhvasàþ ..
     evamuktàþ prajàstena brahmaõàvyaktamårtinà .
     àgatàsu prajàsvàdyastànàhåya bhujaïgamàn ..
     ÷a÷àpa paramakruddho vàsukipramukhàüstathà .
     brahmovàca .
     yato matprabhavànnityaü kùayaü nayata mànuùàn ..
     bhavàntare tathànyasminmàtuþ ÷àpàt sudàruõàt .
     bhavitàtikùayo ghàro nånaü svàyambhuvàntare ..
     evamuktàstu vepanto brahmaõà bhujagottamàþ .
     nipatya pàdayostasya idamåcurvacastadà ..
     nàgà åcuþ .
     bhagavan ! kuñilà jàtirasmàkaü bhavatà kçtà .
     viùolvaõatvaü kråratvaü dçk÷astratva¤ca nastathà ..
     sampàditaü tvayà deva idànãü ÷amayàcyuta ! ..
     brahmovàca .
     yadi nàma mayà sçùñà bhavantaþ kuñilà÷ayàþ .
     tataþ kiü manujànnityaü bhakùayadhvaü gatavyathàþ ..
     nàgà åcuþ .
     maryàdàü kuru deve÷a ! sthàna¤caiva pçthak pçthak .
     nàgànàü vacanaü ÷rutvà devo vacanamabravãt ..
     ahaü karomi vo nàgàþ samayaü manujaiþ saha .
     tadekamanasaþ sarve ÷çõudhvaü mama ÷àsanam ..
     pàtàlaü vitala¤caiva sutalàkhyaü tçtãyakam .
     dattaü vai vastukàmànàü gçhaü tatra gamiùyatha ..
     tatra bhogàn bahuvidhàn bhu¤jadhvaü mama ÷àsanàt .
     tiùñhadhvaü saptamaü yàvadràtryantante punaþ punaþ ..
     tato vaivasvatasyàdau kà÷yapeyà bhaviùyatha .
     dàyàdàþ sarvadevànàü saparõasya ca dhãmataþ ..
     tadà prasåtirvaþ sarvà bhokùyate citrabhànunà .
     bhavatàü naiva doùo'yaü bhaviùmati na saü÷ayaþ ..
     ye vai krårà bhogino durvinãtàsteùàmanto bhavità nànyathaitat .
     kàlaü pràptaü bhakùayadhvaü da÷adhvaü tathà paràn càpakçto manuùyàn ..
     mantrauùadhairgàruóamaõóalai÷ca baddhairdçùñà mànavà ye caranti .
     teùàü bhãtairvartitavyaü nacànyaccintyaü kàryaü cànyathà vo vinà÷aþ ..
     itãrite brahmaõà te bhuïgajà jagmuþ sthànaü kùmàtalàkhyaü hi sarve .
     tasthurbhogàn bhu¤jamànàþ samagràn rasàtale lãlayà saüsthitàste ..
     evaü ÷àpaü te tu labdhvà prasàda¤ca caturmukhàt .
     tasthuþ pàtàlanilaye muditenàntaràtmanà ..
     etat sarva¤ca pa¤camyàü teùàü jàtaü mahàtmanàm .
     atastviyaü tithirdhanyà sarvapàpaharà ÷ubhà ..
     etasyàü saüyato yastu amlantu parivarjayet .
     kùãreõa snàpayennàgàüstasya yàsyanti mitratàm ..>% iti varàhapuràõam .. eùàü ÷ivabhåùaõapramàõaü yathà --
     %<vàsukyàdyà÷ca ye sarpà yathàsthàna¤ca te haram .
     bhåùayà¤cakrurudgamya ÷irobàhvàdiùu drutam ..>% iti kàlikàpuràõe ÷ivavivàhe 18 aþ . kambalà÷vataranàgayoþ sarasvatyà gànavarapràptivivaraõaü yathà --
     %<evaü stutà tadà devã viùõorjihvà sarasvatã .
     pratyuvàca mahàtmànaü nàgama÷vataraü tataþ ..
     sarasvatyuvàca .
     varante kambalabhràtaþ ! prayacchàmyuragàdhipa ! .
     taducyatàü pradàsyàmi yatte manasi vartate ..
     a÷vatara uvàca .
     sahàyaü dehi devi ! tvaü pårbaü kambalameva me .
     samastasvarasambadbamubhayoþ saüprayaccha ca ..
     sarasvatyuvàca .
     sapta svarà gràmaràgàþ sapta pannagasattama ! .
     gãtakàni ca saptaiva tàvatya÷càpi mårchanàþ ..
     tànà÷caikonapa¤cà÷attathà gràmatraya¤ca yat .
     etat sarvaü bhavàn gàtà kambala÷caiva te sakhà ..
     j¤àsyate matprasàdena bhujaïgendra parantathà .
     caturvidhaü padaü tàlaü triprakàraü layatrayam ..
     yatitrayaü tathà todyaü mayà dattaü caturvidham ..
     etadbhavàn matprasàdàt pannagendràpara¤ca yat .
     asyàntargatamàpannaü svaravya¤janayo÷ca yat ..
     tada÷eùaü mayà dattaü bhavataþ kambalasya ca .
     yathà nànyasya bhårloke pàtàle vàpi pannaga ! ..
     praõetàrau bhavantau ca sarvasyàsya bhaviùyataþ .
     pàtàle devaloke ca bhårloke caiva pannagau ..
     ityuktà sà tadà devã sarvajihvà sarasvatã .
     jagàmàdar÷anaü sadyo nàgasya kamalekùaõà ..>% iti màrkaõóeyapuràõam .. kàliyavaü÷anàgahanane doùo yathà --
     %<tadvaü÷ajàtàn sarpàü÷ca hanti yo mànavàdhamaþ .
     brahmahatyàsamaü pàpaü bhavità tasya ni÷citam ..
     matpàdapadmacihne yaþ karoti daõóatàóanam .
     dbiguõaü brahmahatyàyà bhavità tasya kilviùam ..
     lakùmãryàsyati tadgehàt ÷àpaü dattvà sudàruõam .
     vaü÷àyurya÷asàü hànirbhavità tasya ni÷citam ..
     dhravaü varùa÷ataü kàlasåtraü yàsyati madbhiyà ..>% iti brahmavaivartapuràõe ÷rãkçùõajanmakhaõóe 19 aþ .. vàstunàga÷uddhiryathà --
     %<vàstupramàõena tu gàtrakeõa vàmena ÷ete khalu nityakàlam .
     tribhistu màsaiþ parivçtya pàr÷vaü taü vàstunàgaü pravadanti siddhàþ ..
     bhàdràdike vàsavadik÷iràþ syànmàrgàdikeùu triùu yàmyamårdhà .
     pratyak÷iràþ syàt khalu phàlgunàdau jyaiùñàdikauvera÷iràþ sa nàgaþ ..
     mårdhniü ghàte bhavenmçtyuþ pçùñhe syàt puttrabhàryayoþ .
     jaghane'rthakùayaü vidyàt sarvasampattathodare ..
     ekaü nàgoóusaü÷uddhau dve ceddakùiõapa÷cime .
     tri÷àlaü pårbato hãnaü kuryàdbà saumyavarjitam ..
     keciddakùiõabhàge tu vadantyekaü gçhaü budhàþ .
     na koõeùu gçhaü kuryànnàpyantye nàpi madhyataþ ..
     koõe ca dhanahàniþ syàdante ripubhayaü bhavet .
     madhye ca sarvanà÷aþ syàttasmàdetadvivarjayet ..>% iti jyotistattvam ..

#<nàgakandaþ>#, puü, (nàga iva kandaü målaü yasya . bçhanmålatvàdeva tathàtvam .) hastikandaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nàgakarõaþ>#, puü, (nàgakarõa iva àkçtiþ parõe'styasyeti . ac .) raktairaõóaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nàgaki¤jalkaü>#, klã, (nàgasyeva ki¤jalko yasya .) nàgake÷arapuùpam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nàgakumàrikà>#, strã, (nàgasya kumàrãva . kan ñàp pårbahrasva÷ca .) guóacã . ma¤jiùñhà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nàgake÷araþ>#, puü, (nàgasyeva ke÷aro'sya .) nàgakesaravçkùaþ . iti bharataþ .. (yathà, hàrãte cikitsitasyàne 10 adhyàye .
     %<nala÷aileyakaü pçkkà padmakaü nàgake÷aram ..>%)

#<nàgakesaraþ>#, puü, (nàgasyeva kesaro yasya .) puùpavçkùavi÷eùaþ . nàge÷vara iti bhàùà .. tatparyàyaþ . càmpeyaþ 2 kesaraþ 3 kà¤canàhvayaþ 4 . ityamaraþ . 2 . 4 . 65 .. ke÷araþ 5 nàgake÷asaraþ 6 . iti bharataþ .. ki¤jalkaþ 7 nàgaki¤jalkaþ 8 nàgãyaþ 9 kà¤canam 10 suvarõam 11 hemaki¤jalkaþ 12 rukmam 13 hema 14 pi¤jaraþ 15 phaõikesaraþ 16 pannagakesaraþ 17 . tatpuùpaguõàþ . alpoùõatvam . laghutvam . tiktatvam . kaphavastivàtàmayakaõñha÷ãrùaroganà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. tannàmaguõàþ .
     %<nàgapuùpaþ smçto nàgaþ kesaro nàgakesaraþ .
     càmpeyo nàgaki¤jalkaþ kathitaþ kà¤canàhvayaþ ..
     nàgapuùpaü kaùàyoùõaü råkùaü laghvàmapàcanam .
     khurakaõóutçùàsvedacchardihçllàsanà÷anam ..
     daurgandhyakuùñhavãsarpakaphapittaviùàpaham ..>% trijàtakaü nàgake÷arasaüyuktaü caturjàtakaü bhavati yathà --
     %<tvagelàpatrakaistulyaistrisugandhistrijàtakam .
     nàgake÷arasaüyuktaü caturjàtakamucyate ..
     taddbayaü rocakaü råkùaü tãkùõoùõaü mukhagandhahçt .
     laghu pittàgnikçdvarõyaü kaphavàtaviùàpaham ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<nàgagandhà>#, strã, (nàgasya gandha iva gandho yasyàþ .) nàkulãkandaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (nàkulã÷abde'syà vi÷eùo j¤àtavyaþ ..)

#<nàgagarbhaü>#, klã, (nàgaþ sãsakaü garbha utpattikàraõaü yasya .) sindåram . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nàgacchatrà>#, strã, (nàgasya phaõeva chatraü chàdanaü patre yasyàþ .) nàgadantã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nàgajaü>#, klã, (nàgàt sãsakàt jàyate iti . jana + óaþ .) sindåram . iti ràjanirghaõñaþ .. raïgam . iti hemacandraþ . 4 . 108 .. nàgajàte, tri ..

#<nàgajihvà>#, strã, (nàgasya sarpasya jihveva .) ÷àrivà . anantamålam . iti ratnamàlà ..

#<nàgajihvikà>#, strã, (nàgasya jihveva raktatà yasyàþ . kap . ñàpi ata itvam .) manaþ÷ilà . ityamaraþ . 2 . 9 . 108 .. (yathàsyàþ paryàyaþ .
     %<manaþ÷ilà manoguptà manohvà nàgajihvikà .
     naipàlã kanañã golà ÷ilà divyauùadhiþ smçtà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<nàgajãvanaü>#, klã, (nàgaþ sãsakaü jãvanaü yasya .) vaïgam . iti hemacandraþ . 4 . 108 ..

#<nàgadantaþ>#, puü, (nàgasya gajasya dantaþ .) hastidantaþ . (yathà, mahàbhàrate . 12 . 98 . 19 .
     %<dvãpicarmàvanaddha÷ca nàgadantakçtatsaruþ ..>% nàgadantaþ sàdhanatvenàstyasyeti ac .) gçhàntargatadàru . iti medinã . te, 201 .. dàütiyà iti dàõóà iti ca bhàùà ..

#<nàgadantakaþ>#, puü, (nàgadanta + svàrthe kan .) nàgadantaþ . (nàgadantena kàyatãti . kai + kaþ .) bhittidàrudbayam . tatparyàyaþ . niryåhaþ 2 . iti jañàdharaþ ..

@<[Page 2,848c]>@
#<nàgadantikà>#, strã, (nàgasya sarpasya danta iva pãóàdàyakaü patraü yasyàþ . kàpi ata itvam .) vç÷cikàlã . iti ratnamàlà .. vichiñã iti bhàùà ..

#<nàgadantã>#, strã, (nàgasya gajasya danta iva phalàdyàkàre yasyàþ . ïãù .) kumbhà . ÷rãhastinã . iti medinã . te, 201 .. hàti ÷uõóà iti bhàùà .. ÷eùasya paryàyaþ . vi÷alyà 2 parvapuùpã 3 viùauùadhã 4 ÷uklapuùpà 5 ibhadantàhvà 6 kàõóerã 7 kàmadåtikà 8 . iti ratnamàlà .. ÷vetapuùpà 9 madhupuùpà 10 vi÷odhinã 11 nàgasphotà 12 vi÷àlàkùã 13 nàgacchatrà 14 vicakùaõà 15 sarpapuùpã 16 ÷uklapuùpã 17 svàdukà 18 ÷atadantikà 19 sitapuùpã 20 sarpadantã 21 nàginã 22 . asyà guõàþ . kañutvam . tiktatvam . råkùatvam . vàtakaphagulma÷ålodaravyàdhikaõñhadoùanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nàgadamanã>#, strã, (nàgo damyate'nayeti . dama + lyuñ + ïãp .) kùudrakùupavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . jambåþ 2 jàmbavatã 3 vçkkà 4 raktapuùpà 5 jàmbavã 6 malaghnã 7 durdharùà 8 duþsahà 9 . asyà guõàþ . tiktatvam . uùõatvam . kañutvam . tridoùodaràdhmànadoùanà÷itvam . koùñha÷odhanakàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. tannàmaguõàþ .
     %<vij¤eyà nàgadamanã balà moñà viùàpahà .
     nàgapuùpã nàgapatrà mahàyoge÷varãti ca ..
     balà moñà kañustiktà laghuþ pittakaphàpahà .
     måtrakçcchravraõànrakùo nà÷ayejjàlagardabham ..
     sarvagrahapra÷amanã niþ÷eùaviùanà÷inã .
     jayaü sarvatra kurute dhanadà sumatipradà ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<nàgadalopamaü>#, klã, (nàgadalasya tàmbålyà upamà yatra .) paråùaphalam . iti ratnamàlà .. (paråùa÷abde'sya guõàdayo j¤àtavyàþ ..)

#<nàgadruþ>#, puü, (nàgapriyo drurvçkùaþ .) samantadugdhà . iti ÷abdacandrikà .. sija iti bhàùà ..

#<nàganiryåhaþ>#, puü, (nàga iva niryåho nàgadantaþ .) nàgadantakaþ . iti jañàdharaþ ..

#<nàgapa¤camã>#, strã, (nàgapriyà pa¤camã . ÷àkapàrthivàdivat samàsaþ .) àùàóhã kçùõà pa¤camã . tatra manasàpåjà kartavyà . yathà -- devãpuràõe .
     %<supte janàrdane kçùõe pa¤camyàü bhavanàïgane .
     påjayenmanasàdevãü snuhãviñapasaüsthitàm ..
     padmanàbhe gate ÷ayyàü devaiþ sarvairanantaram .
     pa¤camyàmasite pakùe samuttiùñhati pannagã ..>% manasàdevãü viùaharãm . snuhã sijavçkùaþ . devairiti sahàrthe tçtãyà .
     %<devãü sampåjya natvà ca na sarpabhayamàpnuyàt .
     pa¤camyàü påjayennàgànanantàdyàn mahoragàn ..
     kùãraü sarpistu naivedyaü deyaü sarpaviùàpaham ..>% manasàdhyànam . yathà, padmapuràõe .
     %<devãmambàmahãnàü ÷a÷adharavadanàü càrukàntiü vadànyàü haüsàråóhàmudàràmaruõitavasanàü sarvadàü sarvadaiva .
     smeràsyàü maõóitàïgãü kanakamaõigaõairnàgaratnairanekairvande'haü sàùñanàgàmurukucayugalàü bhoginãü kàmaråpàm ..>% puràõàntare .
     %<ananto vàsukiþ padmo mahàpadmo'tha takùakaþ .
     kulãraþ karkañaþ ÷aïkho hyaùñau nàgàþ prakãrtitàþ ..
     ÷eùaþ padmo mahàpadmaþ kulikaþ ÷aïkhapàlakaþ .
     vàsukistakùaka÷caiva kàlãyo maõibhadrakaþ ..
     airàvato dhçtaràùñraþ karkoñakadhana¤jayau ..>% gàruóe'pi .
     %<anantaü vàsukiü ÷aïkhaü padmaü kambalameva ca .
     tathà karkoñakaü nàgaü dhçtaràùñra¤ca ÷aïkhakam ..
     kàlãyaü takùaka¤càpi piïgalaü maõibhadrakam .
     yajettànasitànnàgàn daùñamukto divaü vrajet ..>% atra ca .
     %<yo'sau cànantaråpeõa brahmàõóaü sacaràcaram .
     puùpavadhàrayenmårdhni tasmai nityaü namo namaþ ..>% ityanena praõavapårbeõa matsyapuràõoktenànantaü påjayet .. ratnàkare .
     %<picumardasya patràõi sthàpayedbhavanodare .
     svaya¤càpi tada÷nãyàt bràhmaõàü÷caiva bhojayet ..>% picumardasya nimbasya .. iti tithyàditattvam ..

#<nàgapatrà>#, strã, (nàgadamanaü patraü yasyàþ . ñàp .) nàgadamanã . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<nàgapatrã>#, strã, (nàgavat patraü yasyàþ . ïãù .) lakùaõà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nàgapadaþ>#, puü, (nàgavat padaü sthànaü yasya .) ùoóa÷aratibandhàntargatadvitãyabandhaþ . tasya lakùaõaü yathà --
     %<pàdau skandhe tathà hasta . kùapàllaïgaü bhage laghu .
     kàmayet kàmuko nàrãü bandho nàgapado mataþ ..>% iti ratima¤jarã ..

#<nàgapà÷aþ>#, puü, (nàgapà÷a iva àkçtirastyasyeti . ac .) strãõàü karaõam . (nàgaþ pà÷a iva .) varuõàyughaþ . iti medinã . ÷e, 35 ..
     %<sàrdhadbayàvartanàttu nàgapà÷a iti smçtaþ .
     brahmagranthimatho dadyànnàgapà÷amathàpi và ..>% ityàgamaþ ..
     %<veùñitaü nàgapà÷ena bhrukuñãbhãùaõànanam ..>% iti devãpuràõãyadurgàdhyànam ..

#<nàgapà÷akaþ>#, puü, (nàgapà÷a iva pratikçtiþ . %<ive pratikçtau .>% 5 . 3 . 96 . iti kan . yadbà, nàgapà÷a iva kàyatãti . kai + kaþ .) ratibandhavi÷eùaþ . tasya lakùaõaü yathà --
     %<svajaïghàdvayamadhyasthàü hastàbhyàü dhàrayet kucau .
     ramenniþ÷aïkitaþ kàmã bandho'yaü nàgapà÷akaþ ..>% iti ratima¤jarã ..

#<nàgapuraü>#, klã, (nàganàmakaü puram . ÷àkapàrthivàdivat samàsaþ .) de÷avi÷eùaþ . tadvivaraõaü yathà --
     %<jañàjåñàt papàtordhve merostasmàttato'gamat .
     devaiþ parivçtà gaïgà hemakåña¤ca parvatam ..
     mandara¤caiva kailàsaü himavanta¤ca parvatam .
     tàmàyàntãntu rodhàya svalãlo nàma dànavaþ ..
     pàrvataü råpamàsthàya varùàõàntu ÷atairdbijàþ .
     tato bhagãratho ràjàràdhayàmàsa kau÷ikam ..
     sa tuùñaþ pradadau nàgaü vàhanaü taü bhagãrathaþ .
     samàruhyàgamattatra yatra ruddhà bhagãrathã ..
     tena nàgena taü daityaü saüvidàrya sa saïgataþ .
     ÷atadhà taü samàdhàya mårdhanyairàvato gajaþ ..
     mahãtalaü samàpede sa yàvannàgasàhvayam ..
     tasmàt vyàghañanàdbiprà abhånnàgapuraü varam ..>% iti vahnipuràõe gaïgàvataraõanàmàdhyàyaþ ..

#<nàgapuùpaþ>#, puü, (nàgasya hastino madagandhayuktaü puùpaü yasya .) punnàgavçkùaþ . nàgake÷araþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 208 . 40 .
     %<punnàgairnàgapuùpai÷ca lakucaiþ panasaistathà ..>%) campakaþ . iti medinã . pe, 25 .. (punnàgapuùpe tu klã . tatra guõà yathà --
     %<nàgapuùpaü kaùàyoùõaü rukùaü laghvàmapàcanam .
     jvarakaõóåtçùàsvedacchardihçllàsanà÷anam ..
     daurgandhyakuùñhavãsarpakaphapittaviùàpaham ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<nàgapuùpaphalà>#, strã, (nàgasya nàgake÷arasyeva puùpaphale yasyàþ .) kuùmàõóã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nàgapuùpikà>#, strã, (nàgasya puùpamiva puùpaü yasyàþ . kap . ñàpi ata itvam .) svarõayåthã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nàgapuùpã>#, strã, (nàgasya nàgake÷arasya puùpamiva puùpaü yasyàþ . ïãù .) nàgadamanã . iti bhàvaprakà÷aþ .. (paryàyo'syà yathà, bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .
     %<nàgapuùpã ÷vetapuùpà nàginã ràmadåtikà ..>% asyà guõà . yathà --
     %<nàginã rocanã tiktà tãkùõoùõà kaphapittanut ..>%)

#<nàgaphalaþ>#, puü, (nàgasya punnàgasyeva phalaü yasya .) pañolaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nàgabandhuþ>#, puü, (nàgànàü hastinàü bandhuriva priyatvàt .) a÷vatthavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. nàgànàü bàndhava÷ca ..

#<nàgabalaþ>#, puü, (nàgànàmiva balaü yasya .) bhãmasenaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (asya nàgabalàptikathà . yathà, mahàbhàrate . 1 . 128 . 65 -- 70 .
     %<evamuktastadà nàgo vàsukiü pratyabhàùata .
     yadi nàgendra ! tuùño'si kimasya dhanasa¤cayaiþ ..
     rasaü pibet kumàro'yaü tvayi prãte mahàbalaþ .
     balaü nàgasahasrasya yasmin kuõóe pratiùñhitam ..
     yàvat pibati bàlo'yaü tàvadasmai pradãyatàm .
     evamastviti taü nàgaü vàsukiþ pratyabhàùata ..
     tato bhãmastadà nàgaiþ kçtasvastyayanaþ ÷uciþ .
     pràïmukha÷copaviùñaþ sa rasaü pibati pàõóavaþ ..
     ekocchvàsàttataþ kuõóaü pibati sma mahàbalaþ .
     evamaùñau sa kuõóàni hyapibat pàõóunandanaþ ..
     tatastu ÷ayane divye nàgadatte mahàbhujaþ .
     a÷eta bhãmasenastu yathàsukhamarindamaþ ..>% tathà ca tatraiva . 1 . 129 . 19 -- 21 .
     %<tato'ùñhame tu divase pratyabudhyata pàõóavaþ .
     tasmiüstadà rase jãrõe so'prameyabalo balã ..
     taü dçùñvà pratibudhyantaü pàõóavaü te bhujaïgamàþ .
     sàntvayàmàsuravyagrà vacana¤cedamabruvan ..
     yatte pãto mahàbàho ! raso'yaü vãryasaübhçtaþ .
     tasmànnàgàyutabalo raõe'dhçùyo bhaviùyati ..>%) hastitulyabalavati, tri ..

#<nàgabalà>#, (nàgasyeva balaü yasyàþ .) balàprabhedaþ . gorak càuliyà iti gula÷akarã iti kakahã iti ca bhàùà .. (yathà, gàruóe 179 adhyàye .
     %<jagdhvà nàgabalà cårõaü ÷vàsakàsàdinudbhavet ..>%) tatparyàyaþ . gàïgerukã 2 jhasà 3 hrasvagavedhukà 4 . ityamaraþ . 2 . 4 . 117 .. gàïgeruhã 5 gorakùataõóulà 6 . iti bharataþ .. bhadrodanã 7 kharagandhà 8 catuþpalà 9 mahodayà 10 mahàpatrà 11 mahà÷àkhà 12 mahàphalà 13 vi÷vadevà 14 aniùñà 15 devadaõóà 16 mahàgandhà 17 ghaõñà 18 . asyà guõàþ . madhuràmlatvam . kaùàyatvam . uùõatvam . gurutvam . kaõóå tikuùñhavàtavraõapittanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. snigdhatvam . àyuùyatvam . vçùyatvam . gràhitvam . kçcchrakùãõakùayarogeùu hitatva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<nàgabhçt>#, puü, (nàgaþ kråracàrã san vibharti àtmànamiti . bhç + kvip .) óuõóusarpaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<nàgamallaþ>#, puü, (nàgeùu hastiùu mallaþ .) airàvataþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<nàgamàtà>#, [ç] strã, (nàgànàü hasthinàü màteva bhåùakatvàt .) manaþ÷ilà . iti hemacandraþ . 4 . 126 .. (nàgànàü sarpàõàü màtà .) manasàdevã . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, brahmavaivarte . 2 . 1 . 67 .
     %<nàge÷varasyànantasya bhaginã nàgapåjità .
     nàge÷varã nàgamàtà sundarã nàgavàhinã ..>% surasà . iyaü hi sàgarollaïghanasamaye hanumataþ parãkùàrthaü devairàdiùñà tasya vighnamàcarituü gatà tena va¤cità ca . yathà, ràmàyaõe . 6 . 1 . 139 .
     %<tato devàþ sagandharvàþ sidbà÷ca paramarùayaþ .
     abruvan såryasaïkà÷àü surasàü nàgamàtaram ..>% yathà, ca adhyàtmaràmàyaõe . 6 . 1 . 8 -- 24 .
     %<dçùñvànilasutaü devà gacchantaü vàyuvegataþ .
     parãkùaõàrthaü sattvasya vànarasyedamabruvan ..
     gacchatyeùa mahàsattvo vànaro vàyuvikramaþ .
     laïkàü praveùñuü ÷akto và na và jànãmahe balam ..
     evaü vicàrya nàgànàü màtaraü surasàbhidhàm .
     abravãddevatàvçndaþ kautåhalasamanvitaþ ..
     gaccha tvaü vànarendrasya ki¤cidvighnaü samàcara .
     j¤àtvà tasya balaü buddhiü punarehi tvarànvità ..
     ityuktà sà yayau ÷ãghraü hanumadvighnakàraõàt .
     àvçtya màrgaü purataþ sthitvà vànaramabravãt ..
     ehi me vadanaü ÷ãghraü pravi÷asva mahàmate ! .
     devaistvaü kalpito bhakùyaþ kùudhàsampãóitàtmanaþ ..
     tàmàha hanumàn màtarahaü ràmasya ÷àsanàt .
     gacchàmi jànakãü draùñuü punaràgamya satvaraþ ..
     ràmàya ku÷alaü tasyàþ kathayitvà tvadànanam .
     nivekùye dehi me màrgaü surasàyai namo'stu te ..
     ityuktà punarevàha surasà kùudhitàsmyaham .
     pravi÷ya gaccha me vaktraü nocet tvàü bhakùayàmyaham ..
     ityukto hanumànàha mukhaü ÷ãghraü vidàraya .
     pravi÷ya vadanaü te'dya gacchàmi tvarayànvitaþ ..
     ityuktà yojanàyàmadeho bhåtvà puraþ sthitaþ .
     dçùñvà hanumato råpaü surasà pa¤cayojanam .
     mukhaü cakàra hanumàn dbiguõaü råpamàdadhat ..
     tata÷cakàra surasà yojanànà¤ca viü÷atim .
     vaktraü cakàra hanumàüstriü÷adyojanasammitam ..
     tata÷cakàra surasà pa¤cà÷adyojanàyatam .
     vaktvaü tadà hanåmàüstu babhåvàïguùñhasannibhaþ ..
     pravi÷ya vadanaü tasyàþ punaretya puraþ sthitaþ .
     praviùño nirgato'haü te vadanaü devi ! te namaþ ..
     evaü vadantaü dçùñvà sà hanumantamathàbravãt .
     gaccha sàdhaya ràmasya kàryaü buddhimatàü vara ! ..
     devaiþ sampreùitàhaü te balaü jij¤àsubhiþ kape ! .
     dçùñvà sãtàü punargatvà ràmaü drakùyasi gaccha bho ..>% kadruþ . iti mahàbhàratam ..)

#<nàgamàraþ>#, puü, (nàgaü màrayatãti . nç + õic + aõ .) ke÷aràjaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. hastimàrake sarpamàrake ca tri ..

#<nàgayaùñiþ>#, strã, (nàgàdhiùñhità yaùñiþ .) puùkariõyàdisthitakàùñhavi÷eùaþ . raikàñha iti bhàùà .. tatparyàyaþ . nàgà¤calà 2 . iti jañàdharaþ .. (yathà, haya÷ãrùe .
     %<vaiõavaü vàruõa¤caiva punnàgaü nàgake÷aram .
     vakulaü campaka¤caiva vilva¤caivàtha khàdiram ..
     eteùàmeva dàråõàü nàgayaùñiþ prakãrtità .
     savakrakoñaraü tyaktvà tasmàt kuryàt yathepsitam ..>%)

#<nàgaraü>#, klã, (nagare bhavam . nagara + aõ .) ÷uõñhã . ityamaraþ . 2 . 9 . 38 .. (asya guõà yathà --
     %<nàgaraü dãpanaü vçùyaü gràhi hçdyaü vibandhanut .
     rucyaü laghu svàdupàkaü snigdhoùõaü kaphavàtajit ..>% iti vàbhañe såtrasthàne ùaùñhe'dhyàye .. yathà ca gàruóe . 186 adhyàye .
     %<muõóãtakavacàyuktaü marãcaü nàgaraü tathà .
     carvitvà ca imaü sadyo jihvayà jvalanaü lihet ..>%) mustà . iti medinã . re, 172 .. ratabandhaþ . iti vi÷vaþ .. (kvacit puü .) nàgarade÷ãyàkùara¤ca ..

#<nàgaraþ>#, puü, (nàgaro vidagdhastadbadbhàvo'styasyeti . ac .) devaraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. nàgaraïgaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. tri, (nagare bhavaþ . %<tatra bhavaþ .>% 4 . 3 . 53 . ityaõ .) vidagdhaþ . (yathà, àryàsapta÷atyàm . 323 .
     %<nàgara gãtirivàsau gràmasthityàpi bhåùità sutanuþ .
     kastårã na mçgodaravàsava÷àdbisratàmeti ..>%) nagarodbhavaþ . iti medinã . re, 172 .. (yathà, devãbhàgavate . 2 . 6 . 66 .
     %<nàgarà dhçtaràùñrasya sarve tatra samàyayuþ ..>% nagarahita÷ca . yathà, mahàbhàrate . 2 . 5 . 122 .
     %<dhanurvedasya såtraü vai yantrasåtra¤ca nàgaram ..>%)

#<nàgarakaþ>#, puü, (nàgara eva . svàrthe kan . yadvà, nàgareõa kàyatãti . kai + kaþ .) ratibandhavi÷eùaþ . yathà --
     %<årumåülopari sthitvà yoùidårudbayaü yadi .
     grãvàü dhçtvà karàbhyà¤ca bandho nàgarako mataþ ..>% iti ratima¤jarã ..

#<nàgaraktaü>#, klã, (nàgakçtaü raktam .) sindåram . iti hemacandraþ . 4 . 127 .. nàgasya ÷oõita¤ca ..

#<nàgaraghanaþ>#, puü, (nàgara eva ghano mustà .) nàgaramustà . iti ràjanirghaõñaþ .. (nàgaramustà÷abde'sya vivçtirj¤àtavyà ..)

#<nàgaraïgaþ>#, puü, (nàgasya nàgasambhåtasya sindårasyeva raïgo yasya .) vçkùavi÷eùaþ . nàraïgãlevura gàcha iti bhàùà .. ityamaraþ . 2 . 4 . 38 .. tatparyàyaþ . nàraïgaþ 2 nàryaïgaþ 3 nàgaraþ 4 airàvataþ 5 nàgarukaþ 6 cakràdhivàsã 7 . iti ÷abdaratnàvalã .. tatphalaguõàþ . surabhitvam . vipàke gurutvam . durjaratvam . atyamlatvam . ãùanmadhuratvam . vçùyatvam . vàtavinà÷itva¤ca . tatke÷araguõaþ . rucyatvam . vàtaharatva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<nàgaramustà>#, strã, (nàgara iva mustà .) mustàprabhedaþ . nàgaramutà iti bhàùà .. tatparyàyaþ . nàgarotthà 2 nàgaràdighanasaüj¤akà 3 cakràïkà 4 nàdeyã 5 cåóàlà 6 piõóamustà 7 ÷i÷irà 8 vçùadhmàïkùã 9 kaccharuhà 10 càrukesarà 11 uccañà 12 pårõakoùñhasaüj¤à 13 kalàpinã 14 . asyà guõàþ . tiktatvam . kañutvam . kaùàyatvam . ÷ãtalatvam . kaphapittajvaràtisàràrucitçùõàdàhabhramanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nàgaràjaþ>#, puü, (nàgànàü ràjà . %<ràjàhaþsakhibhyaùñac .>% 5 . 4 . 91 . iti ñac .) ÷eùaþ . anantaþ . yathà, kavikalpadrume .
     %<pàtàle nàgaràjaü bhujagayuvatayo yasya gàyanti kãrtim ..>%

#<nàgaràhvaü>#, klã, (nàgaramiti àhvà àkhyà yasya .) ÷uõñhã . iti ràjanirghaõñaþ .. (vivçtirasyà ÷uõñhã÷abde j¤àtavyà ..)

#<nàgarã>#, strã, (nagare bhavà . nagara + aõ + ïãp .) struhã . iti ÷abdacandrikà .. vidagdhà nàrã . yathà, uddhadåtaþ .
     %<hantàbhãrãþ smaratu sa kathaü saüvçto nàgarãbhiþ ..>% nàgarapatnã . nagarabhave, tri ..

#<nàgarukaþ>#, puü, (nàgaü ravate sàdç÷yena pràpnotãti . ru gatau + bàhulakàt kapratyayena sàdhuþ .) nàgaraïgaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<nàgareõuþ>#, puü, (nàgasya sãsakasya reõuþ .) sindåram . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nàgareyakaþ>#, tri, (nagare bhavaþ nagarasyàyaü và . %<kattryàdibhyo óhaka¤ .>% 4 . 2 . 95 . iti óhaka¤ .) nagarasambandhã . nagarasyàyamiti ùõeyapratyayàntàt svàrthe kaþ ..

#<nàgalatà>#, strã, (nàgaþ sarpastadbat latà .) liïgam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<nàgalokaþ>#, puü, (nàgànàü lokaþ .) pàtàlam . ityamaraþ . 1 . 8 . 1 .. (yathà, harivaü÷e . 82 . 84 .
     %<rasàtale sa dadç÷e nàgalokamimaü yathà ..>%)

#<nàgavallarã>#, strã, (nàga iva dãrghà vallarã .) nàgavallã . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<nàgavallikà>#, strã, (nàgavalli + svàrthe kan .) nàgavallã . iti ratnamàlà ..

#<nàgavallã>#, strã, (nàga iva dãrdhà vallã latà .) tàmbålã . ityamaraþ . 2 . 4 . 120 .. asyàþ paryàyàstàmbålavallã÷abde guõà÷ca tàmbåla÷abde draùñavyàþ . sà ca ÷rãvàñàmlavàñàdinànàgràmasthasthànabhedàdeva bhinnà .
     %<ekàpyeùà de÷amçtsnàva÷aùànnànàkàraü yàti kàye guõe ca ..
     ÷rãvàñã madhurà tãkùõà vàtapittakaphàpahà .
     rasàóhyà ca rasà rucyà vipàke ÷i÷irà smçtà ..
     syàdamlavàñã kañukàmlatiktà tãkùõà tathoùõà mukhapàkakartrã .
     vidàhapittàsavikopanã ca viùñambhadà vàtanivarhaõã ca ..
     saptamã madhurà tãkùõà kañuruùõà ca pàcanã .
     gulmodaràghmànaharà rucikçddãpanã parà ..>% anyacca .
     %<guhàgare sapta÷irà prasiddhà tatparõacårõàtirasàtirucyà .
     sugandhitãkùõà madhuràtihçdyà sandãpanã puüstvakarà ca balyà ..
     virecanã vaktrasugandhikàriõã .
     nàmnà yàmlasarà sutãkùõamadhurà rucyà himà dàhanut pittodrekaharàsudãpanakarã balyàmukhàmodinã .
     strãsaubhàgyavivardhinã madakarã j¤eyà sadà vallabhà gulmàdhmànavibandhajicca kathità sà màlave tu sthità ..
     andhri puùkalikà nàma kaùàyoùõà kañustathà .
     malàpakarùà kaõñhasya pittahçdbàtanà÷inã ..
     dvaiùaõãyà kañustãkùõà hçdyà dãrghadalà ca sà .
     kaphavàtaharà rucyà kañudãpanapàcanã ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nàgavàrikaþ>#, puü, (nàgànàü hastinàü vàro vàraõam . sa kàryatvenàstyasyeti . nàgavàra + ñhan .) ràjaku¤jaraþ . hastipaþ . gaõastharàjaþ . (nàgànàü sarpàõàü vàro vàraõamastyasyeti .) garuóaþ . mayåraþ . iti medinã . ke, 230 ..

#<nàgavãñaþ>#, puü, (nàga iva vi÷eùeõa eñati itastato bhramatãti . vi + iña gatau + %<igupadhaj¤eti .>% 3 . 1 . 135 . iti kaþ .) ñàïkaraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. óyàkarà iti khyàtaþ ..

#<nàgavãthã>#, strã, (nàgasyeva vãthã panthàþ .) a÷vinyàdinakùatratrayaghañitagrahasthànatrayàntargatottarasthànasthapathavi÷eùaþ . yathà --
     %<sarvagrahàõàü trãõyeva sthànàni dvijasattamàþ .
     sthànaü jàradgavaü madhyaü tathairàvatamuttaram .
     vai÷vànaraü dakùiõato nirdiùñamiha tattvataþ ..
     tadeva madhyamottaradakùiõamàrgatrayaü pratyekaü vãthãtrayeõa tridhà bhidyate . tathàhi tribhistribhira÷vinyàdinakùatrairnàgavãthã gajavãthã airàvatã cetyuttaramàrge vãthãtrayam . tathàcoktam .
     a÷vinã kçttikà yàmyà nàgavãthãti ÷abdità ..>% iti viùõupuràõe . 2 . 8 . 79 ÷lokañãkàyàü ÷rãdharasvàmã .. ka÷yapàpatyavi÷eùaþ . yathà -- %<nàgavãthã ca yàminyàm .>% iti brahmapuràõe dvitãyo'dhyàyaþ .. (dharmasya yàmipatnãgarbhajàtà kanyà . yathà, matsyapuràõe . 5 . 18 .
     %<lambàyàü ghoùanàmàno nàgavãthã tu yàmijà ..>%)

#<nàga÷uõóã>#, strã, (nàgasya ÷uõóavat àkçtirastyasyeti . ac . tato gauràditvàt ïãù .) óaïgarãphalam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nàgasambhavaü>#, klã, (nàgàt sãsakàt sambhavo yasya .) sindåram . ityamaraþ . 2 . 9 . 105 ..

#<nàgasugandhà>#, strã, (nàgasyeva su ÷obhano gandho yasyàþ .) bhujaïgàkùã . sarpasugandhà . iti bharatadhçtasvàmã .. (ràsnàbhedaþ . tatparyàyo yathà --
     %<nàkulã sarasà nàgasugandhà gandhanàkulã .
     bakuleùñà bhujaïgàkùã sarpàïgã viùanà÷inã ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<nàgastokakaü>#, klã, (nàgasya nàgaviùasya stokaþ svalpatà yatra . kap . sthàvaraviùatvàdevàsya tathàtvam .) vatsanàbhaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nàgasphotà>#, strã, (nàga iva sphotà .) dantã . nàgadantã . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 2,851b]>@
#<nàgahanuþ>#, puü, (nàgasya hastino hanuriva .) nakhanàmagandhadravyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nàgahantrã>#, strã, (nàgàn hantãti . hana + tçc + ïãp .) vandhyàkarkoñakã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nàgàkhyaþ>#, puü, (nàga eva àkhyà yasya .) nàgake÷araþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<nàgà¤calà>#, strã, nàgayaùñiþ . iti jañàdharaþ ..

#<nàgà¤janà>#, strã, hastinã . (nàgasyeva a¤janaü kçùõavarõatvaü yasyàþ .) nàgayaùñiþ . iti medinã . ne, 188 ..

#<nàgàdhipaþ>#, puü, (nàgànàü adhipaþ .) anantaþ . iti hemacandraþ . 4 . 373 ..

#<nàgàntakaþ>#, puü, (nàgànàü antako vinà÷akaþ .) garuóaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 31 ..

#<nàgàràtiþ>#, puü, (nàgànàü aràtiþ ÷atruþ .) vandhyàkarkoñakã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nàgàlàvuþ>#, strã, (nàga iva alàvuþ .) kumbhatumbã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nàgà÷anaþ>#, puü, (a÷nàtãti . a÷a + lyuþ . nàgànàü a÷ano bhakùakaþ .) garuóaþ . iti hàràvalã . 10 ..

#<nàgàhvaü>#, klã, (nàgasya àhvà nàma àhvà yasya .) hastinàpuram . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<nàgàhvà>#, strã, (nàgaü nàgake÷araü àhvayate spardhate iti . à + hve + ac . ñàp .) lakùmaõàkandaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nàgã>#, strã, (nàgasya sthålà patnã . nàga + jànapadeti sthaulyàrthe ïãù .) nàgapatnã . iti mugdhabodham .. (asyàþ dadhiguõà yathà --
     %<laghu pàke balàsaghnaü vãryoùõaü paktinà÷anam .
     kaùàyànurasaü nàgyà dadhi varco vivardhanam ..>% iti su÷rute såtrasthàne 45 adhyàye ..)

#<nàgodaü>#, klã, (nàgavadudaraü yasmàt . pçùodaràditvàt ralopaþ .) udaratràõam . iti hemacandraþ . 3 . 432 ..

#<nàgodaraü>#, klã, (nàgavat bçhadudaraü yasmàt .) urastràõam . iti hàràvalã . 198 .. (garbhiõyà garbhopadravavi÷eùaþ . yathà, su÷rute ÷arãrasthàne . 10 adhyàye .
     %<÷ukra÷oõitaü vàyunàbhiprapannamavakràntajãvamàdhmàpayatyudaraü tat kadàdit yadçcchayà upa÷àntaü naigameùàpahçtamiti bhàùante . tameva kadàcit pralãyamànaü nàgodaramityàhuþ . tatràpi lãnavat pratãkàraþ ..>%)

#<nàciketaþ>#, puü, nacikatàþ . agniþ . yathà --
     %<sa tvamagniü svargyamadhyeùi mçtyo prabråhi taü ÷raddadhànàya mahyam .
     svargalokà amçtatvaü bhajanta etaddvitãyena vçõe vareõa ..
     pra te bravãmi tadu me nibodha svargyamagniü naciketaþ prajànan .
     anantalokàptimatho pratiùñhàü viddhi tvamenaü nihitaü guhàyàm ..
     lokàdimagniü tamuvàca tasmai yà iùñakà yàvatãrvà yathà và .
     sa càpi tatpratyavadadyathoktamathàsya mçtyuþ punaràha tuùñaþ .
     tamabravãt prãyamàõo mahàtmà varaü tavehàdya dadàmi bhåyaþ .
     tavaiva nàmnà bhavitàyamagniþ sçïkàü cemàmanekaråpàü gçhàõa ..
     triõàciketastribhiretya sandhiü trikarmakçttarati janmamçtyå .
     brahmayaj¤aü devamãóyaü viditvà nicàyyemàü ÷àntimatyantameti ..
     triõàciketastrayametadviditvà ya evaü vidvàü ÷cinute nàciketam .
     sa mçtyupà÷àn purataþ praõodya ÷okàtigo modate svargaloke ..>% iti kañhopaniùadi prathamà vallã . 13-18 .. (çùivi÷eùaþ . asya vivaraõaü yathà, mahàbhàrate . 13 . 71 . 2 -- 21 .
     %<atràpyudàharantãmamitihàsaü puràtanam .
     çùeruddàlakervàkyaü nàciketasya cobhayoþ ..
     çùiruddàlakirdhãmànupagamya tataþ sutam .
     tvaü màmupacarasveti nàciketamabhàùata ..
     samàpte niyame tasmin maharùiþ puttramabravãt .
     upaspar÷ana÷aktasya svàdhyàyàbhiratasya ca ..
     idhmà darbhàþ sumanasaþ kalasa÷càtibhojanam .
     vismçtaü me tadàdàya nadãtãràdihàvraja ..
     gatvànavàpya tat sarvaü nadãvegasamàplutam .
     na pa÷yàmi tadityeva pitaraü so'bravãnmuniþ ..
     kùutpipàsà÷ramàviùña çùiruddàlakistadà .
     yamaü pa÷yeti taü puttrama÷apat sa mahàtapàþ ..
     tathà sa pitràbhihito vàgvajreõa kçtà¤jaliþ .
     prasãdeti bruvanneva gatasattvo'patadbhuvi ..
     nàciketaü pità dçùñvà patitaü duþkhamårchitaþ .
     kiü mayà kçtamityuktvà nipatàta mahãtale ..
     tasya duþkhaparãtasya svaü puttramanu÷ocataþ .
     vyatãtaü tadahaþ÷eùaü sà cogrà tatra ÷arvarã ..
     pitrenà÷ruprapàtena nàciketaþ kurådbaha .
     pràspandacchayane kau÷ye vçùñyà ÷asyamivàplutam ..
     sa paryapçcchattaü puttraü kùãõaü paryàgataü punaþ .
     divyairgandhaiþ samàdigdhaü kùãõasvapnamivotthitam ..
     api puttra jità lokàþ ÷ubhàste svena karmaõà .
     diùñyà càsi punaþ pràpto nahi te mànuùaü vapuþ ..
     pratyakùadar÷ã sarvasya pitrà pçùño mahàtmanà .
     sa tàü vàrtàü piturmadhye maharùãõàü nyavedayat ..
     kurvan bhavacchàsanamà÷u yàto hyahaü vi÷àlàü ruciraprabhàvàm .
     vaivasvatãü pràpya sabhàmapa÷yaü sahasra÷o yojanahemabhàsam ..
     dçùñvai va màmabhimukhamàpatantaü dehãti sa hyàsanamàdide÷a .
     vaivasvato'rdhyàdibhirarhaõai÷ca bhavatkçte påjayàmàsa màü saþ ..
     tatastvahaü taü ÷anakairavocaü vçtaþ sadasyairabhipåjyamànaþ .
     pràpto'smi te viùayaü dharmaràja ! lokànarheyànahaü tàn vidhatsva ..
     yamo'bravãnmàü na mato'si saumya yamaü pa÷yetyàha sa tvàntapasvã .
     pità pradãptàgnisamànatejà na tacchakyamançtaü viprakartum ..
     dçùñaste'haü pratigacchasva tàta ÷ocatyasau tava dehasya kartà .
     dadàni ki¤càpi manaþpraõãtaü prithàtithestava kàmàn vçõãùva ..
     tenaivamuktastamahaü pratyavocaü pràpto'smi te viùayaü durnivartyam .
     icchàmyahaü puõyakçtàü samçddhàn lokàn draùñuü yadi te'haü varàrhaþ ..
     yànaü samàropya tu màü sa devo vàhairyuktaü suprabhaü bhànumattat .
     sandar÷ayàmàsa tadàtmalokàn sarvàüstathà puõyakçtàü dvijendra ! ..>%)

#<nàciketuþ>#, puü, agniþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<nàñaþ>#, puü, (naña + bhàve gha¤ .) nçtyam . de÷avi÷eùaþ . karõàñaka iti khyàtaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (tadde÷avàsini, tri . yathà, ràjataraïgiõyàm . 1 . 302 .
     %<vyàvçtya colakarõàñanàñàdãü÷ca nare÷varàn ..>%)

#<nàñakaü>#, klã, (nàñayatãti . naña + õic + õvul .) gadyapadyapràkçtabhàùàdimayagranthavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . mahàråpakam 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. tasya lakùaõaü yathà --
     %<nàñakaü khyàtavçttaü syàt pa¤casandhisamanvitam .
     vilàsardhyàdiguõavat yuktaü nànàvibhåtibhiþ ..
     sukhaduþkhasamudbhåtinànàrasasamanvitam .
     pa¤càdikà da÷aparàstatràïkàþ parikãrtitàþ ..
     prakhyàtavaü÷o ràjarùirdhãrodàttaþ pratàpavàn .
     divyo'tha divyàdivyo và gaõavànnàyako mataþ ..
     eka eva bhavedaïgã ÷çïgàro vãra eva và .
     aïgamanye rasàþ sarve kàryaü nirvahaõe'dbhutam ..
     catvàraþ pa¤ca và mukhyàþ kàryavyàpçtapåruùàþ .
     gopucchàgrasamàgrantu bandhanaü tasya kãrtitam ..>% iti sàhityadarpaõe . 6 . 277 .. api ca .
     %<nàñakaü syàt prakaraõaü vyàyogo'ïkastathà óimaþ .
     ãhàmçgaþ prahasanaü bhànaþ samarakàrakaþ ..
     vãthãti bharataþ pràha nàñyeùu da÷aråpakam .
     nàñikà prekùaõa¤caiva troñakaü ÷àkañaü tathà ..
     goùñãsaülàpa÷ilpàni bhànãhallã÷aràsakau .
     ullàpakaü ÷rãgaditaü prasthànaü nàñyaràsakam ..
     durmallikà làsikà ca kàvya¤cetyuparåpakam .
     syàta saptada÷a saükhyantu lakùaõastatra kathyate ..
     prakhyàtottamanàyakaü rasamayaü ràjarùivaü÷odbhavaü sàïkaü bhaïgajayànvitaü layamayaü tattatpuràõà÷rayam .
     bhàùàvaibhavasundaraü pravilasannànàvilàsaü baladvçttivyàptama÷eùasandhisahitaü saptàïgavannàñakam ..>% anye tu . %<devatànàü manuùyàõàü ràj¤àü loke mahàtmanàm . pårbavçttànucaritaü prakhyàtodàttanàyakam .. prave÷akaviviùkambhàdibhiþ sandhibhiranvitam . itihàsakathodbhåtaü sukhaduþkhodayairyutam .. ùañpa¤cada÷asaptàùñanavàïkairanubhåùitam . nànàvilàsalãlàbhiþ sarvasiddhibhiranvitam .. nànàbhàvarasairàóhyaü nàñakaü sårayo viduþ . ki¤cidaïgavihãnantu na tyàjyaü nàñakaü kvacit .. àrambha÷ca prayatna÷ca pràptiþ sambhava eva ca . niyatà ca phalapràptiþ phalayogastathàparaþ .. ityavasthàpa kaü syàt nàñake kàryavastunaþ . saüskçtaü pràkçtaü bhåtabhàùàprabhraü÷ikà giraþ . nàñake niyatàþ ÷astà eùà bhàùà rasàvahà .. bhàùàvibhàùàbhedena pràkçtantu caturda÷a .. màgadhyàvantikà pràcyà ÷aurasenyardhamàgadhã . vàhlãkà dàkùiõàtyà÷ca bhàùàþ sapta ca pràkçte .. ÷akàràbhãracàõóàla÷avaradravióauórajàþ . vanaukasãvijràtãnàü vibhàùàþ sapta kãrtitàþ .. kaikeyã ÷aurasenã ca kà¤cã pà¤càlamàgadhã . dràvióã pàõóude÷ã ca bhåtabhàùà prakãrtitàþ .. vaidarbhã màgadhã nàñã kàmbojã copanàgarã . pà¤càlã ùaóapabhraü÷abhàùà syurde÷abhedataþ .. devatàdar÷anànta¤ca kartavyaü nàñakaü budhaiþ . ràjarùidar÷anàntaü yà te'pi devaiþ samà matàþ .. udàharaõam . muràrikaveranargharàghavaü bhavabhåteruttararàmacaritaü kàlidàsasyàbhij¤àna÷akuntala¤cetyàdi . iti nàñakalakùaõam .>% iti saïgãtadàmodaraþ ..

#<nàñakaþ>#, puü, (nañyate nçtyate devayonibhiratra . naña + gha¤ . tataþ svàrthe kan . yadbà, nàñayatãti naña + õic + õvul .) kàmàkhyàsthaparvatabhedaþ . yathà --
     %<ai÷ànyàü nàñake ÷aile ÷aïkarasya mahà÷ramam .
     nityaü vasati tatre÷astadadhãnà tu pàrvatã ..>% iti kàlikàpuràõam .. (nàñaka÷àlà . yathà, ràmàyaõe . 1 . 5 . 12 .
     %<badhånàñakasaïghai÷ca saüyuktàü sarvataþ purãm ..>% nañatãti . naña + õvul .) nartake, tri . iti vyàkaraõam ..

#<nàñàmraþ>#, puü, tarambujaþ . tatparyàyaþ . celàlaþ 2 citraphalaþ 3 sukhà÷aþ 4 ràjatemiùaþ 5 latàpanasaþ 6 seduþ 7 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<nàñàraþ>#, puü, (nañyà nañasya và apatyam . %<àragudãcàm .>% 4 . 1 . 130 . iti àrak .) nañyà apavyam . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<nàñikà>#, strã, (nàñaka + ñàpi ata itvam .) nàñakavi÷eùaþ . yathà -- %<kai÷ikãvçttisaüyuktà nàrãparijanojjvalà . caturthasandhihãnà ca nàñikà nçpanàyikà .. iyaü ÷çïgàrabahulà tataþ syàt kai÷ikãmayã . mçdbãyaü kai÷ikãvçttirna syàdanyarasà÷rayà .. na ku¤jarakaràghàtamàtraü ÷aknoti kandalã . làsyàü viñaþ pãñhamardaþ sa¤cayo vàdyasa¤cayaþ .. antaþpuracaro ràj¤a ãùadvidyo vidåùakaþ . atra bhàryàjito ràjà nibhçtaþ kàmamàcaret .. antaþpuragatàü kanyàü devãguptàü yiyàsati . mantriõi nyastaràjyastu sukhasaüsthàpitaþ prabhuþ .. yuvà bhåmipatiþ pràyo nibhçtaþ kàmamàcaret .. kanyàmiha pariõayaviùayàü devãguptàü mahiùãü j¤ànaviraheõa .. eke tu . caturbhiraïkairutpàdyantisçbhirnç panàyakam . yat kai÷ikãrasapràyaü nàñakaü saiva nàñikà .. pårbakramànnàñakakramàdratnàvalã nàñikà . evamanya÷cedboddhavyaþ .>% iti saïgãtadàmodaraþ .. (asyà lakùaõaü yathà, sàhityadarpaõe . 6 . 539 .
     %<nàñikà kaëptavçttà syàt strãpràyà caturaïkikà .
     prakhyàto dhãralalitastatra syànnàyako nçpaþ ..
     syàdantaþpurasambandhà saïgãtavyàpçtàthavà .
     navànuràgà kanyàtra nàyikà nçpavaü÷ajà ..
     sampravarteta netàsyàü devyàstràsena ÷aïkitaþ .
     devã punarbhavejjyeùñhà pragalbhà nçpavaü÷ajà ..
     pade pade mànavatã tadva÷aþ saïgamo dvayoþ .
     vçttiþ syàt kau÷ikã svalpavimarùàþ sandhayaþ punaþ ..>%)

#<nàñeyaþ>#, puü, (nañyà apatyam . nañã + óhak .) nañãsutaþ ! iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<nàñeraþ>#, puü, (nañyà apatyamiti . nañã + óhrak .) nañãsutaþ . iti hemacandraþ . 3 . 212 ..

#<nàñyaü>#, klã, (nañànàü kàryam . naña + %<chandogaukthikayàj¤ikabahvçcanañàt ¤yaþ .>% 4 . 3 . 129 . iti ¤yaþ .) nçtyagãtavàdyam . tatparyàyaþ . tauryatrikam 2 . ityamaraþ . 1 . 7 . 10 .. (yathà, devãbhàgavate . 1 . 7 . 30 .
     %<nàñyaü tanoùi saguõà vividhaprakàraü no vetti ko'pi tava kçtyavidhànayogam ..>%) nañànàü samåhaþ . iti vyàkaraõam .. nàñyàrambhanakùatràõi yathà . anuràdhà 17 dhaniùñhà 23 puùyaþ 8 hastà 13 citrà 14 svàtã 15 jyeùñhà 18 ÷atabhiùà 24 revatã 27 .. iti jyotiùam .. * .. nàñyaphalaü yathà --
     %<devarùikùitipàlapårbacaritànyàlokya dharmàdayastatstàvà÷ritabhåmikàbhinayane syàdarthasiddhiþ parà .
     saügãtàyutacittavçttibharaõà va÷yà bhavantyaïganà j¤ànaü ÷aïkarasevayeti kathitaü nàñyaü caturvargadam ..
     yo yasya dayito bhàvaþ sa taü nàñye nirãkùate .
     ataþ sarvamanohàri nàñyaü kasya na ra¤jakam ..>% nàñyotpattiryathà --
     %<ihànu÷råyate brahmà ÷akreõàbhyarthitaþ purà .
     cakàràkçùya vedebhyo nàñyavedantu pa¤camam ..
     upavedo'tha vedà÷ca catvàraþ kathitàþ smçtau .
     tatropavedo gàndharvaþ ÷ivenoktaþ svayambhuve ..
     tenàpi bharatàyoktastena martye pracàritaþ .
     ÷ivàbjayonibharatàstasmàdasya prayojakàþ ..>% iti saïgãtadàmodaraþ ..

#<nàñyadharmikà>#, strã, (nàñyadharmo'styasyàþ kriyàyà iti ñhan .) dar÷anàrtha÷àstroktanàñyam . yathà, hemacandraþ .
     %<gãtavàdyançtyatrayaü nàñyaü tauryatrika¤ca tat .
     saügãtaü prekùaõàrthe'smin ÷àstrokte nàñyadharmikà ..>%

#<nàñyapriyaþ>#, puü, (nàñyaü priyaü yasya .) ÷ivaþ . iti hemacandraþ . 2 . 112 ..

#<nàñya÷àlà>#, strã, (nàñyasya nçtyagãtàdeþ ÷àlà gçham .) pràsàdadvàrasamãpagçham . nàñamandira iti bhàùà . yathà --
     %<nàñya÷àlà ca kartavyà dvàrade÷asamà÷rayà ..>% iti garuóapuràõam ..

#<nàñyàlaïkàraþ>#, puü, (nàñyasya alaïkàraþ .) nàñyabhåùaõahetuþ . sa tu aùñaùaùñhiprakàraþ . yathà --
     %<siddhirmanoratho'bhre÷o nirukti÷ca vi÷eùaõam .
     guõàbhipàta uddiùñavicàrapràptinãtayaþ ..
     abhipràyaþ parãhàro garhaõànunayau tathà .
     arthàpattiþ prasiddhi÷ca dàkùiõyaü priyabhàùaõam ..
     abhimànàkhyànagarvà harùakùobhodyamà÷rayàþ .
     pa÷càttàpaþ spçhàkrandau kapaña¤ca pravartanam ..
     uttejana¤ca dçùñàntaþ ÷obhodàharaõe api .
     saü÷ayo'kùarasaüghàto vimaloktiþ padoccayaþ ..
     parãvàdo'nuktasiddhirakùamàdhyavasàyakau .
     protsàhanaü tulyatarka upapattyanutarkaõe ..
     nivedana¤ca sàhàyyaü yàc¤à pçcchà vi÷oùaõam .
     abhij¤àna¤ca svàråpyaü guõakãrtanamuktayaþ ..
     viparyaya÷càti÷ayo bhåùàhetunidar÷anam .
     mànàle÷a÷ca saükùepasamãhà÷rãvisarpakàþ ..
     ullekha upadiùñã cetyaùñaùaùñimità amã .
     alaïkàrà matà nityaü nàñakàdiùu såribhiþ ..>% iti saïgãtadàmodaraþ .. (sàhityadarpaõamate trayastriü÷at nàñyàlaïkàràþ . yathà, tatraiva . 6 . 200 -- 232 .
     %<à÷ãràkrandakapañàkùamàgarvodyamà÷rayàþ .
     utpràsanaü spçhàkùobhapa÷càttàpopapattayaþ ..
     à÷aüsàdhyavasàyau ca visarpollekhasaïj¤itau .
     uttejanaü parãvàdo nãtirarthavi÷eùaõam ..
     protsàhana¤ca sàhàyyamabhimàno'nuvartanam .
     utkãrtanaü tathà yàc¤à parãhàro nivedanam ..
     pravartanàkhyànayuktipraharùà÷copade÷anam .
     iti nàñyàlaïkçtayo nàñyabhåùaõahetavaþ ..
     à÷ãriùñajanà÷aüsàkrandaþ pralapitaü ÷ucà .
     kapañaü màyayà yatra råpamanyadvibhàvyate ..
     akùamà sà paribhavaþ svalpo'pi nàbhisahyate .
     garvo'valepajaü vàkyaü kàryasyàrambha udyamaþ ..
     grahaõaü guõavatkàryahetorà÷raya ucyate .
     utpràsanantåpahàso yo'sàdhau sàdhumànini ..
     àkàïkùà ramaõãyatvàdvastuno yà spçhà tu sà .
     adhikùepavacaþkàrã kùobhaþ proktaþ sa eva tu ..
     mohàvadhãritàrthasya pa÷càttàpaþ sa eva tu .
     upapattirmatà hetorupanyàso'rthasiddhaye ..
     à÷asanaü syàdà÷aüsà pratij¤àdhyavasàyakaþ .
     visarpã yatsamàrabdhaü karmàniùñaphalapradam ..
     kàryagrahaõamullekha uttejanamitãùyate .
     svakàryasiddhaye'nyasya preraõàya kañhoravàk ..
     rbhatsanà tu parãvàdo nãtiþ ÷àstreõa vartanam ..
     uktasyàrthasya yattu syàdutkãrtanamanekadhà .
     upàlambhasvaråpeõa tat syàdathavi÷eùaõam ..
     protsàhanaü syàdutsàhagirà kasyàpi yojanam .
     sàhàyyaü saïkañe yat syàt sànukålyaü parasya ca ..
     abhimànaþ sa eva syàt pra÷rayàdanuvattanam .
     anuvçttirbhåtakàryàkhyànamutkãrtanaü matam ..
     yàc¤à tu kvàpi yàc¤àyàþ svayaü dåtamukhena và .
     parãhàra iti proktaþ kçtànucitamàrjanam ..
     avadhãritakartavyakathanantu nivedanam .
     pravartanantu kàryasya yat syàt sàdhupravartanam ..
     àkhyànaü pårbavçttoktiþ yuktirarthàvadhàraõam .
     praharùaþ pramadàdhikyaü ÷ikùà syàdupade÷anam ..>% eteùàmudàharaõantu tatraiva draùñavyam ..)

#<nàñyoktiþ>#, strã, (nàñye nçtyagãtàdau yà uktiþ .) nàñakaviùayakavacaþ . nañànàü karma nàñyaü tatroktiþ nàñyoktiþ . iti bharataþ .. tadyathà . àryeti bràhmaõam . kùattriyaü mahàràjeti . sakhãü haleti . nãcaü haõóe iti . ceñãü ha¤je iti . svàminamàryaputtreti . ràja÷yàlaü ràùñriyeti . samànaü haüho iti . ràjànaü deveti . sàrvabhaumaü bhaññeti . bhaginãpatimàvutteti sambodhayet . iti saïgãtadàmodaraþ .. gaõikàyàü ajjukà . vidvati bhàvaþ . janake àvukaþ . kumàre yuùaràjabhartçdàrakau .. ràj¤i devabhaññàrakau . ràjasutàyàü bhartçdàrikà . kçtàbhiùekàyàü ràj¤yàü devã . itaràsu ràj¤ãùu bhaññinã . avadhyoktau abrahmaõyam . màtari ambà . bàlàyàü vàsåþ . àrye màriùaþ . jyeùñhàbhaginyàü antikà . niùñhàyàü nirvahaõam . ityamaraþ . 1 . 7 . 11 -- 15 .. (yathàca sàhityadarpaõe . 6 . 154 -- 160 .
     %<a÷ràvyaü khalu yadvastu tadiha svagataü matam .
     sarva÷ràvyaü prakà÷aü syàttadbhavedapavàritam ..
     rahasyantu yadanyasya paràvçtya prakà÷yate .
     tripatàkakareõànyànapavàryàntarà kathàm ..
     anyonyàmantraõaü yatsyàjjanànte tajjanàntikam .
     kiü bravãùãti yat nàñye vinà pàtraü prayujyate ..
     ÷rutvevànuktamapyarthaü tat syàdàkà÷abhàùitam ..
     dattàü siddhà¤ca senà¤ca ve÷yànàü nàma dar÷ayet .
     dattapràyàõi baõijàü ceñaceñyostathà punaþ ..
     vasantàdiùu varõyasya vastuno nàma yadbhavet ..
     nàma kàryaü nàñakasya garbhitàrthaprakà÷akam .
     nàyikànàyakàkhyànàü saüj¤àprakaraõàdiùu ..
     nàñikàsaññakàdãnàü nàyikàbhirvi÷eùaõam .
     pràyeõa õyantakaþ sàdhirgameþ sthàne prayujyate ..
     ràjà svàmãti deveti bhçtyairbhaññeti càdhamaiþ .
     ràjarùibhirvayasyeti tathà vidåùakeõa ca ..
     ràjannityçùibhirvàcyaþ so'patyapratyayena ca .
     svecchayà nàmabhirùiprairùipra àryeti cetaraiþ ..
     vayasyetyathavà nàmnà vàcyo ràj¤à vidåùakaþ .
     vàcyau nañãsåtradhàràvàryanàmnà parasparam ..
     såtradhàraü vadedbhàva iti vai pàripàr÷vikaþ .
     såtradhàro màriùeti haõóe ityadhamaiþ samàþ ..
     vayasyetyuttamairhaüho madhyairàryeti càgrajaþ .
     bhagavanniti vaktavyàþ sarvairdevarùiliïginaþ ..
     vadedràj¤ã¤ca ceñã¤ca bhavatãti vidåùakaþ .
     àyuùmanrathinaü såto vçddha tàteti cetaraiþ ..
     vatsa puttraka tàteti nàmnà gotreõa và sutaþ .
     ÷iùyo'nuja÷ca vaktavyo'màtya àryeti càdhamaiþ ..
     viprairayamamàtyeti saciveti ca bhaõyate .
     sàdho iti tapasvã ca pra÷ànta÷cocyate budhaiþ ..
     agçhãtàbhidhaþ påjyaþ ÷iùyàdyairvinigadyate .
     upàdhyàyeti càcàryo mahàràjeti bhåpatiþ ..
     svàmãti yuvaràjastu kumàro bhartçdàrakaþ .
     saumya bhadramukhetyevamadhamaistu kumàrakaþ ..
     vàcyà prakçtibhã ràj¤aþ kumàrã bhartçdàrikà ..
     patiryathà tathà vàcyà jyeùñhamadhyàdhamaistriyaþ .
     haleti sadç÷ã preùyà ha¤je ve÷yà'¤jakà tathà ..
     kuññinyambetyanugataiþ påjyà ca jaratãjanaiþ .
     àmantraõai÷ca pàùaõóà vàcyàþ svasamayàgataiþ ..
     ÷akàdaya÷ca sambhàùyà bhadradattàdinàmabhiþ .
     yasya yat karma ÷ilpaü và vidyà và jàtireva và ..
     tenaiva nàmnà vàcyo'sau j¤eyà÷cànye yathocitam ..>%)

#<nàóiþ>#, strã, (nàóayatãti . naóa bhraü÷e + õic + in .) nàóã . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<nàóikaü>#, klã, (nàóiriva pratikçtiþ . nàói + %<ive pratikçtau .>% 5 . 3 . 96 . iti kan .) kàla÷àkam . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<nàóikà>#, strã, (nàóã eva . svàrthe kan .) ùañkùaõaþ . ghaói iti bhàùà . tatparyàyaþ . sàdhàrikà 2 ghañikà 3 . iti hemacandraþ . 2 . 51 .. ghañikàj¤ànopàyo yathà --
     %<nimeùo mànuùo yo'yaü màtràmàtrapramàõakaþ .
     taiþ pa¤cada÷abhiþ kàùñhà triü÷at kàùñhàstathà kalà ..
     nàóikà tu pramàõena kalà da÷a ca pa¤ca ca .
     unmànenàmbhasaþ sà tu palànyardhatrayoda÷a ..
     hemamàùaiþ kçtacchidrà caturbhi÷caturaïgulaiþ .
     màgadhena pramàõena yakùaprasthastu saüsmçtaþ ..>% iti viùõupuràõam ..
     %<naimittikalayaü prapa¤cayiùyannimeùàdikrameõa prathamàü÷oktameva kalpapramàõamanusmàrayati nimeùa iti saptabhiþ . màtraiva màtraü pramàõaü yasya . ekamàtralaghvakùaroccàraõakàlasaümito hi nimeùaþ .
     nimeùakàlatulyà hi màtrà laghvakùara¤ca yaditi brahmàõóokteþ . nàóikàj¤ànopàyamàha .
     unmàneneti sàrdhena . ambhasa unmànena unmãyate anenetyunmànaü pàtram . ardhena yoge trayoda÷asàrdhadvàda÷etyarthaþ . unmànaråpeõa ghañitàni sàrdhadbàda÷apalàni sà nàóikà . sàrdhadvàda÷apalatàmranirmitapàtreõa sà nàóikà j¤àtavyetyarthaþ . kiü pramàõaü tat pàtraü kàryaü tadàha màgadhena pramàõena jalaprasthastu saüsmçta iti .
     sàrdhadbàda÷apalajalena hi bhàgadhade÷aprasthaþ påryate .
     tatpramàõaü pàtraü kàryamityarthàt siddham . nanu tathàpi pàtreõa kathaü nàóikàj¤ànaü kriyàparicchedyatvàt kàlasyetyà÷aïkya kriyàsiddhaye ..
     prasthàdi vi÷inaùñi hemeti . màùaþ pa¤cagu¤jaþ .
     hemno màùai÷caturbhi÷caturaïgulena ÷alàkàråpeõa racitaiþ kçtacchidrà . etaduktaü bhavati sàrdhadvàda÷apalatàmramayaü màgadhaprasthasaümitamårdhàyataü pàtraü caturmàùacaturaïgulahema÷alàkayà kçtàdha÷chidraü jale sthàpitaü tena chidreõa yàvatà kàlena påryate tàvàn kàlo nàóiketi . tathà ca ÷ukaþ .
     dvàda÷àrdhapalonmànaü caturbhi÷caturaïgulaiþ .
     svarõamàùaiþ kçtacchidraü yàvat prasthajalaplutamiti ..>%) iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã .. (yathà, såryasiddhànte . 1 . 11 .
     %<ùaóbhiþ pràõairvinàóã syàt tat ùaùñyà nàóikà smçtà ..>%
     %<ùaóbhiriti . ùañpramàõairanubhiþ pànãyapalaü bhavati palànàü ùaùñyà ghañikoktà kàlatattvaj¤aiþ ..>% iti taññãkà ..)

#<nàóikelaþ>#, klã, (nàrikelaþ . rasya óatvam .) nàrikelaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<nàóicãraü>#, klã, (nàóiriva cãraü yatra .) nirveùñanam . iti hàràvalã . 214 .. nalã iti bhàùà ..

#<nàóindhamaþ>#, puü, (nàóãü vaü÷analãü dhamatãti . dhmà ÷abdàgnisaüyogayoþ + %<nàóãmuùñyo÷ca .>% 3 . 2 . 30 . iti kha÷ . %<pàghràdhmàstheti .>% 7 . 3 . 78 . iti dhamàde÷aþ . %<khityanavyayasya .>% 6 . 3 . 66 . iti pårbapadasya hrasvaþ .) svarõakàraþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 8 .. (uccanãcàdhirohaõàt muhurmuhurni÷vàsairnàóãü dhamati upatàpayatãti . ÷vàsakàrake, tri . yathà, bhaññiþ . 6 . 94 .
     %<satvamejayasiühàóhyàn stanandhavasamatviùau .
     kathaü nàóindhamàn màrgànàgatau viùamopalàn ..>%)

#<nàóindhayaþ>#, tri, (nàóãü ghayatãti . dheña pàne + %<nàóãmuùñyo÷ca .>% 3 . 2 . 30 . iti kha÷ . %<khityanavyayasya .>% 6 . 3 . 66 . iti hrasvaþ .) nàóãpànakartà . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<nàóipatraü>#, klã, (nàóiriva patraü yasya .) nàóãcam . iti ÷abdamàlà ..

#<nàóã>#, strã, (nàói + %<kçdikàràdaktinaþ .>% iti và ïãù .) nàlam . vraõàntaram . (nàlã ghà iti bhàùà . yathà, su÷rute nidànasthàne 10 adhyàye .
     %<tasyàtimàtragamanàdgatirityata÷ca nàóãva yadvahati tena matà tu nàóã ..>% dantamålagatà nàlyo yathà, tatraiva 16 adhyàye .
     %<nàlàsràvã kaphakçto vij¤eyaþ so'dhimàüsakaþ .
     dantamålagatà nàóyaþ pa¤ca j¤eyà yatheritàþ ..>%) ÷irà . gaõóadårvà . kuhanacaryà . ùañkùaõakàlaþ . iti medinã . óe, 16 .. ÷iràrthe paryàyaþ . dhamaniþ 2 sirà 3 . ityamaraþ . 2 . 6 . 65 .. nàóiþ 4 nàliþ 5 nàlã 6 dhamanã 7 ÷irà 8 . iti bharataþ .. dharaõã 9 dharà 10 tantukã 11 jãvitaj¤à 12 siühà 13 . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. kàyanàóã trividhà . ekà vàyuvahà . aparà måtravióasthirasavàhinã . aparà àhàravàhinã . iti bharataþ .. %<sà tu garbhasthabàlakasya saptabhirmàsairbhavati .>% iti sukhabodhaþ .. (yathà, toóalatantre 8 ullàse . ÷rãdevyuvàca .
     %<sàrdhatrikoñinàóãnàmàlaya¤ca kaletaram .
     krameõa ÷rotumicchàmi tadbadasva mayi pramo ! ..
     ÷rã÷iva uvàca .
     lomni kåpe sapàdàrdhakoñaya÷caiva sundari ! .
     hastàsye ca tathà pàde'gnilakùanàóayaþ sthitàþ ..
     udare ca tathà pàyau pa¤calakùàþ prakãrtitàþ .
     hçdàdisarvagàtreùu navalakùàþ prakãrtitàþ ..
     atha pàr÷ve tathà carme tathaiva sarvasandhiùu .
     rudrànyånaü sthitaü lakùaü ÷arãre nàóayaþ priye ! ..
     ãóà ca piïgalà caiva suùumnà citriõã tathà .
     brahmanàóã ca yanmadhye pa¤ca nàóyaþ prakãrtitàþ ..
     kuhå÷ca ÷aïkhinã caiva gàndhàrã hastijihvikà .
     nardinã ca tathà nidrà rudrasaükhyà vyavasthità ..
     età nàóyaþ pare÷àni ! suùumnàyàþ prajàyate ..>%) nàóãkramamàha .
     %<sàrdhatrikoñyo nàóyo hi sthålàþ såkùmà÷ca dehinàm .
     nàbhikandanibaddhàstàstiryagårdhvamadhaþsthitàþ ..
     dvisaptatisahasrantu tàsàü sthålàþ prakãrtitàþ .
     dehe dhamanyo dhanyàstàþ pa¤cendriyaguõàvahàþ ..
     tàsà¤ca såkùma÷uùiràõi ÷atàni sapta syustàni yairasakçdannarasaü vahadbhiþ .
     àpyàyyate vapuridaü hi nçõàmamãùàmambhaþsravadbhiriva sindhu÷ataiþ samudraþ ..
     àpàdataþ pratatagàtrama÷eùameùàmàmastakàdapi ca nàtipuraþsthitena .
     etanmçdaïga iva carmacayena naddhaü kàyaü nçõàmiha ÷irà÷atasaptakena ..
     sapta÷atànàü madhye caturadhikà viü÷atiþ sphuñà tàsàü ekà parãkùaõãyà yà dakùiõakaracaraõavinyastà . caturadhiketi taduktam .
     tiryak kårmo dehinàü nàbhide÷e vàme vaktraü tasya puccha¤ca yàmye .
     årdhve bhàge hastapàdau ca vàmau tasyàdhastàt saüsthitau dakùiõau tau ..
     vaktre nàóãdvayaü tasya pucche nàóãdvayantathà .
     pa¤ca pa¤ca kare pàde vàmadakùiõabhàgayoþ ..
     tàsàü madhye eketi ekasyà eva pàdàdårdhvagamanàt dakùiõeti pràdhànye puruùà÷rayà . yaduktam .
     vàme bhàge striyà yojyà nàóã puüsastu dakùiõe .
     iti prokto mayà devi ! sarvadeheùu dehinàm ..>% napuüsakasya tu strãpuüsayoranyataràkàraprakañatàmapekùya parãkùà . sàmyantu na syàdeva . kçtrimasya tu prakçtisthatà . caraõeti vàmasya tu dakùiõagranthipa÷càt pàr÷vasthà dakùiõasya tu vàmagranthipa÷càt pàr÷vasthaiva sadupade÷àt . karasthà tu vakùyate .. * .. parãkùàprakàramàha . savyena rogadhçtikurparabhàgabhàjà pãóyàtha dakùiõakaràïgulikàtrayeõa . aïguùñhamålamadhipa÷cimabhàgamadhye nàóãü prabha¤janagatiü satataü parãkùet .. savyena kareõa . rogadhçtirgadadhàraõamityàpãóane hetuþ . rogàõàü vàtàdipi÷unavàyånàü dhàraõaü yathà syàttathà pãóyeti ka÷cit . bhàga iti samuditakaphoõiparaü bhàjeti parãkùàkàle'pi tatra hastasthitaye . àpãóyetyarthànnàóãü etaccàpãóanaü vàtàdipaurbàparyabodhanàya . athetyàpãóanànantaraü na tu parãkùàkàle'pyàpãóanasthitiþ . dakùiõeti pràyikaü svaparãkùàyàmanyathàtvàt . trayeti yogyatayà tarjanãmadhyamànàmikàgrahaõam . pa÷cimetyaïguùñhasyàdhobhàgaþ . måleti taduktam . aïguùñhasya tu måle yà dhamanã jãvasàkùiõã . tasyà gativa÷àdvidyàt sukhaü duþkha¤ca dehinàm .. prabha¤janagatiryatreti nàóyantaraniràsaþ . satatamiti susthada÷àyàmapi . taduktam . bhàvirogàbhibodhàya susthanàóãparãkùaõamiti .. * .. parãkùaõãyamàha . vàtaü pittaü kaphaü dbandaü sannipàtantathaiva ca . sàdhyàsàdhyaviveka¤ca sarvaü nàóã prakà÷ayet .. sannipàtamiti sàmànyataþ . sàdhyàsàdhyamiti vi÷eùata÷cetyarthaþ . sarvamityetadanya¤ca rogàdikamityupasaühàraþ . iti nàóãprakà÷e prathamodyotaþ .. * .. atha nàóãj¤ànasamayamàha . pràtaþ kçtasamàcàraþ kçtàcàraparigraham . sukhà÷ãnaþ sukhàsãnaü parãkùàrthamupàttaret .. pràtariti pràyikaü madhyàhne uùõatà ityukteþ .. * .. niùiddhakàlamàha . sadyaþ snàtasya bhuktasya kùuttçùõàtapasevinaþ . vyàyàmàkràntadehasya samyaïnàóã na budhyate .. tailàbhyaïge ca supte ca tathà ca bhojanàntare . tathà na j¤àyate nàóã yathà durgatarà nadã .. supte nidràkàle bhojanàntare bhojanamadhye bhojanàvasànamàtre ca . vàtamårchàdikùaõikaroge nàyaü vidhiþ .. * .. atha vàtàdisvabhàvakramamàha . àdau ca vahate vàto madhye pittaü tathaiva ca . ante ca vahate ÷leùmà nàóikàtrayalakùaõam .. àdàviti kaphoõipãóitadvitãyakùaõe . na tu tarjanãnive÷asthale sthànabhedasya kutràpyavakùyamàõatvàt .. * .. susthatàj¤ànàrthamàha . bhålatàgamanapràyà svacchà svàsthyamayã ÷irà . pràyeti bàhulyena . svacchà parito jàóyarahità . svàsthyamayã susthatàvya¤jikà ca . tathà . pràtaþ snigdhamayã nàóã madhyàhne coùõatànvità . sàyàhne dhàvamànà ca ciràdrogavivarjità .. ciràditi atãtànàgatayordvayorapyuktiþ pathyà÷itànàmeva .. * .. vàtàdãnàü krameõa gatimàha . vàtàdbakragatà nàóã capalà pittavàhinã . sthirà ÷leùmavatã j¤eyà mi÷rite mi÷rità bhavet .. vakreti vàyostiryaggamanàttiro vahantãti . evaü tatprakopàdinà vàrtàdigatirapi j¤àtavyà . capaleti vahrerurdhvajvalanàdårdhvaca¤calà . sthireti jalasya nãcagamanàdanulvaõà . mi÷rite mi÷racihnà bhavati . tena dvidoùaje ubhayacihnà . sarvaje sarvacihneti . capalatà sthiratayoþ samayabhedenàvirodhaþ .. * .. uktavakràdisàmànyasya krameõa vi÷eùamàha . sarpajalaukàdigatiü vadanti vibudhàþ prabha¤janena nàóãm . pitte ca kàkalàvakabhekàdigatiü viduþ sudhiyaþ .. ràjahaüsamayåràõàü pàràvatakapotayoþ . kukkuñàdigatiü dhatte dhamanã kaphasaüvçtà .. àdinà vàte vç÷cikagatirdolàyità . àdi÷abdena pitte kaliïgakalaviïkàdigatiþ . kaphe gajavaràïganàdigatiþ .. * .. dbandvajasyàpi krameõaiva bhedànàha . muhuþ sarpagatiü nàóãü muhurbhekagatiü tathà . vàtapittadvayodbhåtàü pravadanti vicakùaõàþ .. bhujagàdigati¤caiva ràjahaüsagatiü dharàm . vàta÷leùmasamudbhåtàü bhàùante tadvido janàþ .. maõóåkàdigatiü nàóãü mayåràdigatiü tathà . pitta÷leùmasamudbhåtàü pravadanti mahàdhiyaþ .. tridoùajàmapyàha . uragàdilàvakàdihaüsàdãnà¤ca bibhratã gamanam . vàtàdãnà¤ca samaü dhamanãsambandhamàdhatte .. samamiti nyånàdhikatàniràsaþ .. kramagatyà tu nàsàdhyatvam . tathà -- làvatittirivàrtàkagamanaü sannipàtataþ . kadàcinmandagà nàóã kadàcicchãghragà bhavet .. tridoùaprabhave roge vij¤eyà hi bhiùagvaraiþ . pittakramatayà kçcchrasàdhyatvamasàdhyatva¤ca .. * .. sàmànyataþ sukhasàdhyatvamàha . yadàyaü dhàtumàpnoti tadà nàóã tathà gatiþ . tathàhi sukhasàdhyatvaü nàóãj¤ànena budhyate .. ayamarthaþ . aparàhõàdau nàóã vàtolvaõà prathamaü vàtagatyaiva vahati tato yathàyathaü pittàdigatyà na tu pittolvaõatve vàtàdigatyà tadà sukhasàdhyatvaü vyatirekeõa vyatirekaþ . taduktamanyaiþ . nàóã yathàkàlagatistrayàõàü prakopa÷àntyàdibhireva bhåyaþ .. * .. tathàsàdhyaråpamàha . mandaü mandaü ÷ithila÷ithilaü vyàkulaü vyàkulaü và sthitvà sthitvà vahati dhamanã yàti nà÷a¤ca såkùmà . nityaü sthànàt skhalati punarapyaïguliü saüspç÷edvà bhàvairevaü bahuvidhavidhaiþ sannipàtàdasàdhyà .. mandaü mandaü muhuranudbhañaü aprakharamiti yàvat . ÷ithileti skhaladgatiråpam . vyàkuleti trastavaditastataþ . và÷abdaþ samuccaye . sthitvà sthitvetyàvçttyà ca tadråpaiva gatiþ . nà÷amadar÷anam . gacchati kadàcinnàóãspando'pi na sambhàvyate ityarthaþ . såkùmeti yadi labhyate tadà tathaivànityaü pràyaþ sthànamaïguùñhamålaü tasmàt skhalati kadàpi tatra na spandata ityarthaþ . taduktam . hanti ca sthànavicyuteti ki¤cit sphuratã kutràpi . punarapãti kiyadvilambana aïgulãmaïgulãmålamevamityavaüråparbahubhirbhàvairdharmaiþ . ukta¤cànyatra . mahàtàpe'pi ÷ãtatvaü ÷ãtatve tàpità ÷irà . nànàvidhagatiryasya tasya mçtyurna saü÷ayaþ .. mahetyà÷ayàkçùñapittàdikçtatàpaniràsaþ ÷ãtatva ityatràpi maheti sambadhyate . tathà -- tridoùe spandate nàóã mçtyukàle'pi ni÷calà . ni÷calà spandasàmànyàbhàvavatã . atãsàràdau hastapàdàdisvedàdinà spandopalambhàt . tathà . pårbaü pittagatiü prabha¤janagatiü ÷leùmàõamàbibhratãü santànabhramaõaü muhurvidadhatãü cakràdhiråóhàmiva . tãvratvaü dadhatãü kalàpi gatikàü såkùmatvamàtanvatãü no'sàdhyàü dhamanãü vadanti sudhiyo nàóãgatij¤àninaþ .. ayamarthaþ . pårbamiti kramaviparyaye pittàdigatimatãü vàraü vàramevaü krameõa cakroparibhràmyamàõàmiva . tathà tãvratvamati÷ayavegaü eva¤ca kadàcinmayåravadgamanàm . tathottarottaraü kç÷atàmàpàdayantãti vi÷iùño hetuþ . tathà cànyatra .
     %<yàtyu¤cà ca sthiràtyantà yà ceyaü màüsavàhinã .
     yà ca såkùmà ca vakrà ca tàmasàdhyàü vidurbudhàþ ..
     atyuccà sahajato'pyuccatarà pçthagivodgatà và kadàciditi sthirà praõidhànenaiva gamyamànaspandà ca . màüsavàhinã màüsàhàra iva gatimatã laguóapràyeti . taduktaü màüsena laguóàkçtiþ . màüsena samaü vahatãti na yuktaü tadråpaparij¤àpakaprakàrasyànuktatvàt . iyamapi vi÷iùñabodhanàya . yà ca såkùmà ca vakrà ceti pçthagiva vàkyàntaramiti .. * ..
     asàdhyatvàpavàdamàha .
     bhàrapravàhamårchàbhaya÷okapramukhakàraõànnàóã .
     saümårchitàpi gàóaü punarapi sà jãvitaü dhatte ..
     ciratarabahulabhàrodbahanena và viùavegadhàràvàhirudhiradar÷anàdijanitamårchayà và ràkùasàdisandar÷anàdibhayena và puttràdivirahajanita÷okàtirekeõa và saümårchitàpi atinispandàpi . gàóhamiti sutaràü kàr÷yàdiyoge'pãtyarthaþ . punariti sàdhyatàü yàtãtyarthaþ .
     bhàvànàü ratyàdãnàü pravàha iti na yuktaü bhaya÷okayoþ pçthagvidhànàt . pramukhetyanena hetvantaràbhidhànam . taduktam .
     patitaþ sandhito bhedã naùña÷ukra÷ca yo naraþ .
     ÷àmyate vismayastasya na ki¤cinmçtyukàraõam ..
     patitaþ uccàditaþ sandhitaþ asthyàdisandhànena saühitaþ bhedã atãsàravàn naùña÷ukro yakùmàdinàtiramaõena và ÷ukrakùayavàn . vismayo'sàdhyatvànumànaü ÷àmyati nàvatarati . kàraõaü pràguktaü tattadeva . anyatràpi .
     tathà bhåtàbhisaïge'pi tridoùavadupasthità .
     samàïgà vahate nàóã tathà ca na kramaü gatà ..
     apamçtyuna rogàïgà nàóã tatsannipàtavat .
     bhåtàbhiùaïge tathà bhåtasàmànyàbhiùaïge ca devajuùñàdàü nàóã sannipàtadharma÷àlinã upasthità . àpàtata eva bhavati na tu tatphalapradà . bhedamàha . sameti vàtapittakaphasvabhàvakramavatã tathàkramaü vyatikramaü na gatà . tasmàdeva apamçtyuþ apagato mçtyuryasyàþ sà tathà .
     paramàrthataþ sannipàtavadapi sannipàtajanyà na syàt iti . taduktam .
     svasthànahãne ÷oke ca himàkrànte ca nirgadàþ .
     bhavanti ni÷calà nàóyo na ki¤cittatra dåùaõamiti ..
     svasthànahãna uccàditaþ patane . aïguùñhamålata÷caraõa iti tulyàrthaþ . nirgadà ityasaïgatiþ nirgadà api ni÷calà bhavanti . dåùaõamasàdhyatvabhramaþ . anye tvàhuþ .
     stokaü vàtakaphaü duùñaü pittaü vahati dàruõam .
     pittasthànaü vijànãyàt bheùajaü tasya kàrayediti ..
     ayamarthaþ . vàtakaphàbhyàü nàóã ki¤cidbahati duùñaü kùãõatvàdhikatvàbhyàmapi vi÷eùàdulvaõaü pittaü viùamavegena vahati tadà tatpratikàràrthaü bheùajaü kuryàt . asàdhyatà na syàditi yàvat .
     atra ka÷cit .
     svasthànacyavanaü yàvaddhamanyà nopajàyate .
     tàvaccikitsàsattve'pi nàsàdhyatvamiti sthitiriti .
     tacca pràyikaü bahudhà vyabhicàradar÷anàt . hanti ca sthànavicyutetyatra cakàrasyàyogavyavacchedakatvamityarthaþ .. * .. prasaïgàt kàlanirõayamàha .
     bhålatàbhujagàkàrà nàóã dehasya saükramàt .
     vi÷ãrõà kùãõatàü yàti màsànte maraõaü bhavet ..
     kadàcit mahãlatàvat kç÷à tadgativadatimasçõavakragamanà ca . kadàcit sarpavat paripuùñà tadgativadbalavattaravakragamanà ca iti vai÷iùñyena susthada÷àto bhedaþ . ittha¤ca kadàcidalakùyatàmatikç÷atà¤ca yadà gacchati . dehe'tidehakramamapekùya tena deho'pi yadà sthålaþ ÷othàdinà kadàcicca kç÷aþ syàt tadà dbitãye màsi mriyata iti . tathà -- kùaõàdgacchati vegena ÷àntatàü labhate kùaõàt .
     saptàhànmaraõaü tasya yadyaïge ÷othavarjitaþ ..
     kùaõàditi drutaüdrutaü na tu kadàciditi . ÷àntatàmanupalabhyamànatvam . ÷otheti tanmàtrasambandhe tu nàciraü maraõàya ciramevetyarthaþ . tathà -- himavadbi÷adà nàóã jvaradàhena tàpinàm .
     tridoùaspar÷abhajatàü tadà mçtyurdinatrayàt ..
     yadà nirantaraü jvaradàhatàpau ÷aitya¤ca nàóyàþ .
     tridoùeti . sannipàtalakùaõasattva eva bhavati ..
     tadà -- nirãkùyà dakùiõe pàde tadà caiùà vi÷eùataþ .
     mukhe nàóã vahennityaü tatastu dinatåryakam ..
     gatintu mramarasyeva vahedekadinena tu .
     kandena spandate nityaü punarlagati càïgulau ..
     madhye dvàda÷ayàmànàü mçtyurbhavati ni÷citam .
     dakùiõa iti pusaþ . striyàstu vàma eva tatheti karasthaiva vi÷eùato vi÷eùaj¤ànàrtham . yadi cobhayanàóyapi mukhe purobhàge nityaü sadà vahati tadà dinacatuùñayaü pràpya bhramarasya paribhramaõaråpaü gamanamiva mukha eva yadi vahati tadaikadinena . kande måle spandanasthàne kadàcit na spandate svalpaü spandata iti sambhàvyate . nityaü pràyaþ puna÷càïgulau tanmåle kadàpi lagati tadà tasmàdàrabhya dvàda÷apraharamadhya eva mçtyuriti .
     tathà -- sthitvà nàóã mukhe yasya vidyuddyotirivekùyate .
     dinaikaü jãvitaü tasya dbitãye mriyate dhruvam ..
     sthitvetyàvçttyà sthitvà sthitvà vidyutsphuraõamiva lakùyate dvitãya ityaùñapraharàdårdhvamityarthaþ .
     tathà -- svasthànavicyutà nàóã yadà vahati vàna và .
     jvàlà ca hçdaye tãvrà tadà jvàlàvadhisthitiþ ..
     na veti sthitvà sthitvetyarthaþ . ittha¤ca yadasàdhyalakùaõamuktamavasthànàdapavàdavirahe sati tasyàrthaprave÷o yathàyathamàryamatibhiravagantavya iti neha pratanyate granthagauravabhayàt . mandaü mandamiti anena na ca bhålatàgamanàkàreti virudhyate tasya tàtkàlikamaraõaviùayatvàt . sarvamidaü sarvaroga eva veditavyaü jvaramàtre tu bhrama eveti .>% iti nàóãprakà÷e dvitãyodyotaþ .. * .. atha rogeùu niråpaõãyeùu pradhànatayà prathamaü jvaraniråpaõamàha . tatra jvarapårbaråpe .
     %<aïgagraheõa nàóãnàü bhavanti mantharàþ plavàþ .
     plavaþ prabalatàü yàti jvaradàho'bhibhåtaye ..
     sànnipàtikaråpeõa bhavanti sarvavedanàþ ..
     jvararåpamàha .
     jvarakope ca dhamanã soùõà vegavatã bhavet .
     uùõà pittàdçte nàsti jvaro nàstyuùmaõà vinà ..
     uùõà vegadharà nàóã jvarakope prajàyate ..
     anyatra ca .
     jvare ca vakrà dhàvantã tathà ca marutaþ plave .
     ramaõànte ni÷i pràtastaptà dãpa÷ikhà yathà ..
     tatràpi vi÷eùamàha .
     saumyà såkùmà sthirà mandà nàóã sahajavàtajà .
     sthålà ca kañhinà ÷ãghrà spandate tãvramàrute ..
     drutà ca saralà ÷ãghrà dãrghà pittajvare bhavet .
     ÷ãghramàhananaü nàóyàþ kàñhinyàcca calà tathà ..
     malàjãrõenàtitaràü spandana¤ca prakãrtitam .
     nàóã tantusamà mandà ÷ãtalà ÷leùmadoùajà ..
     dvandvajamàha .
     ca¤calà taralà sthålà kañhinà vàtapittajà .
     ãùacca dç÷yate tåùõà mandà syàt ÷leùmavàtajà ..
     nirantaraü kharaü råkùaü manda÷leùmàtivàtalam .
     råkùavàtabhave tasya nàóã syàt pittasannibhà ..
     såkùmà ÷ãtà sthirà nàóã pitta÷leùmasamudbhavà ..
     prasaïgàdàha .
     madhye kare vahennàóã yadi santàpità dhruvam .
     tadà nånaü manuùyasya rudhiràpårità malàþ ..
     àgantukaråpabhedamàha .
     bhåtajvare seka ivàtivegà dhàvanti nàóyo hi yathàbdhigàmàþ .
     tathà -- aikàhikena kvacana pradåre kùaõàntagàmà viùamajvareõa .
     dvitãyake vàpi tçyãyatårye gacchanti taptà bhramivat krameõa ..
     anyatràpi .
     uùõà vegadharà nàóã jvarakope prajàyate .
     udvegakrodhakàmeùu bhayacintà÷rameùu ca ..
     bhavet kùãõagatirnàóã j¤àtavyà vaidyasattamaiþ ..
     prasaïgàdàha .
     vyàyàme bhramaõe caiva cintàyàü ÷rama÷okataþ .
     nànàprabhàvagamanà ÷irà gacchati vijvare ..
     ajãrõaråpamàha .
     ajãrõe tu bhavennàóã kañhinà parito jaóà .
     prasannà ca drutà ÷uddhà tvarità ca pravartate ..
     tatra vi÷eùamàha .
     pakvàjãrõe puùñihãnà mandaü mandaü vahejjaóà .
     asçkpårõà bhavet koùõà gurvã sàmà garãyasã ..
     prasaïgàdbhakùaõaj¤ànamàha .
     puùñistailaguóàhàre màüse ca laguóàkçtiþ .
     kùãre ca stimità vegà madhure bhekavadgatiþ ..
     rambhàguóavañàhàre råkùa÷uùkàdibhojane .
     vàtapittàrtiråpeõa nàóã vahati niùkramam ..
     atha rasaj¤ànam .
     madhure varhigamanà tikte syàdbhålatàgatiþ .
     amle koùõà plavagatiþ kañuke bhçïgasannibhà ..
     kaùàye kañhinà mlànà lavaõe saralà drutà .
     evaü dbitricaturyoge nànàdharmavatã dharà ..
     tathà -- drave'tikañhinà nàóã komalà kañhinà÷ane .
     dravadravyasya kàñhinye komalà kañhinàpi ca ..
     kùaudre pçthaggranthileva piùñe puùñaiva jàyate ..
     agnimàndyadhàtukùayalakùaõamàha .
     mandàgneþ kùãõadhàto÷ca nàóã mandatarà bhavet ..
     taduktam .
     kùãõadhàtau ca mandàgnau nàóã kùãõatamà dhruvam ..
     tathà -- mande'gnau kùãõatàü yàti nàóã haüsàkçtistatheti ..
     anye tu .
     àmà÷raye puùñhivivardhanena bhavanti nàóyo'grabhujàbhivçttàþ .
     àhàramàndyàdupavàsato và tathaiva nàóyo bhujagàgramànàþ ..
     prasaïgàddãptàgnij¤ànamàha .
     laghvã bhavati dãptàgnestathà vegavatã matà .
     prasaïgàdgrahaõãmapyàha .
     pàde ca haüsagamanà kare maõóukasaüplavà .
     tasyàgnermandatà dehe tvathavà grahaõãgade ..
     tathà -- bhedena ÷àntà grahaõãgadena nivãryaråpà tvatisàrabhede .
     vilambikàyàü plavagà kadàcidàmàtisàre pçthutà jaóà ca .. * ..
     atha visåcikàj¤ànam .
     nirodhe måtra÷akçtorviógrahe tvitarà÷ritàþ .
     visåcikàbhibhåte ca bhavanti bhekavat kramàþ .. * ..
     prasaïgàdànàhamåtrakçcchraj¤ànamàha .
     ànàhe måtrakçcchre ca bhavennàóã gariùñhatà .. * ..
     ÷ålaj¤ànamàha .
     vàtena ÷ålena marutplavena sadaiva vakrà hi ÷irà vahantã .
     jvàlàmayã pittaviceùñitena sàdhyà na ÷åle na ca puùñaråpà .. * ..
     atha pramehaj¤ànam .
     pramehe granthiråpà sà sutaptà tvàmadåùaõe .. * ..
     viùaviùñambhagulmaj¤ànamàha .
     utpitsuråpà viùariùñikàyàü viùñambhagulmena ca vakraråpà .
     atyarthavàtena adhaþ sphurantã uttànabhedinyasamàptikàle .. * ..
     gulme vi÷eùamàha ka÷cit .
     gulmena kampo'tha paràkrameõa pàràvatasyeva gatiü karoti .. * ..
     atha bhagandaraj¤ànam .
     vraõàrthaü kañhine dehe prayàti paittikaü kramam .
     bhagandarànuråpeõa nàóãvraõanivedane .
     prayàti vàtikaü råpaü nàóã pàvakaråpiõã ..
     atha vàntàdij¤ànam .
     vàntasya ÷alyàbhihatasya jantorvegàvarodhàkulitasya bhåyaþ .
     gatiü vidhatte dhamanã gajendramaràlamàneva kapholvaõena ..
     strãrogàdikamapi raktàdij¤ànakrameõa j¤àtavyam .
     kvacitprakaraõollekhàt kvacidaucityamàtrataþ .
     kvacidde÷àt kvacit kàlàt saïkãrõagadanirõayaþ ..
     nàóãparicayaj¤ànaü pràya÷o naiva dç÷yate .
     tena dhàrùñyà mayoktaü yattat samàdheyamuttamaiþ ..>% iti ÷rã÷aïkarasenakaviràjakçte nàóãprakà÷e tçtãyodyotaþ ..

#<nàóãkaþ>#, puü, (nàóãva kàyatãti . kai + kaþ .) ÷àkavi÷eùaþ . pàñ÷àka iti nàlità÷àka iti ca bhàùà .. tatparyàyaþ . pañña÷àkaþ 2 nàóã÷àkaþ 3 . asya guõàþ . raktapittanà÷itvam . viùñambhitvam . vàtakopanatva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<nàóãkalàpakaþ>#, puü, (nàóãnàü nàóãvannàlànàü kalàpaþ samåho yatra . kap .) sarpàkùã . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<nàóãkelaþ>#, puü, (nàrikelaþ . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) nàrikelaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<nàóãcaþ>#, puü, (nàóyà cãyate iti . ci + bàhulakàt óaþ .) ÷àkavi÷eùaþ . nàlità iti bhàùà . tatparyàyaþ . kecukam 2 peculã 3 pecuþ 4 vi÷varocanaþ 5 . iti trikàõóa÷eùaþ ..
     %<nàóãca÷àkaü dbividhaü tiktaü madhurameva ca .
     raktapittaharaü tiktaü krimikuùñhavinà÷anam .
     madhuraü picchilaü ÷ãtaü viùñambhi kaphavàtakçt ..>% iti ràjavallabhaþ ..

#<nàóãcaraõaþ>#, puü, (nàóãvaccaraõau yasya .) pakùã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<nàóãjaïghaþ>#, puü, (nàóãvat jaïghà yasya .) kàkaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. munivi÷eùaþ . yathà .
     %<nàóãjaïghaþ suragurumunirvakti vçùñerakàlau màsàvetau na ÷ubhaphaladau pauùamàghau na ÷eùàn .>% iti malamàsatattvam .. ùakavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 12 . 169 . 19 -- 20 .
     %<tato'staü bhàskare yàte sandhyàkàla upasthite .
     àjagàma svabhavanaü brahmalokàt khagottamaþ ..
     nàóãjaïgha iti khyàto dayito brahmaõaþ sakhà .
     vakaràjo mahàpràj¤aþ ka÷yapasyàtmasambhavaþ ..>%

#<nàóãtaraïgaþ>#, puü, (nàóyàü nàlàyàü taraïgo yatra .) kàkolaþ . hiõóakaþ . ratahiõóakaþ . iti medinã . ge, 59 ..

#<nàóãtiktaþ>#, puü, (nàóyà tiktaþ .) nepàlanimbaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (nepàlanimba÷abde'sya vi÷eùo j¤eyaþ ..)

#<nàóãdehaþ>#, puü, (nàóãsàro deho yasya . kç÷atvàt tathàtvam .) bhçïgã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<nàóãnakùatraü>#, klã, (nàóãsthitaü nakùatram .) narasya janmada÷amaùoóa÷àùñàda÷atrayoviü÷apa¤caviü÷anakùatràõi . ràj¤aþ pårboktàni jàtide÷àbhiùekanakùatràõi ca . yathà --
     %<janmàdyaü karma tato'pi da÷amaü sàïghàtikaü ùoóa÷abham .
     samudayamaùñàda÷abhaü vinà÷asaüj¤aü trayoviü÷am ..
     àdyàttu pa¤caviü÷aü mànasamevaü naraþ ùaóçkùaþ syàt .
     navanakùatro nçpatiþ svajàtide÷àbhiùekarkùaiþ .. * ..>% jàtyçkùantu .
     %<pårbàtrayaü sànalamagrajànàü ràj¤àntu pauùõena sahottaràõi .
     sapauùõamitraü pitçdaivata¤ca prajàpaterbha¤ca kçùãbalànàm ..
     àdityahastàbhijida÷vibhàni tànyantyajàteþ prabhaviùõutàyàm .
     de÷abhaü de÷anàmarkùam . nàóãnakùatràõi .. * ..
     ãhà dehàrthahàniþ syàjjanmarkùa upatàpite .
     karmarkùe karmaõàü hàniþ pãóà manasi mànase ..
     mårtidraviõavandhånàü hàniþ sàïghàtike tathà .
     santapte sàmudàyike mitrabhçtyàrthasaïkùayaþ .
     vainà÷ike vinà÷aþ syàddehadraviõasampadàm ..
     nàóãnakùatraphalam .. * ..
     jàtibhe kulanà÷aþ syàdbandhana¤càbhiùekabhe .
     de÷abhe de÷abhaïgaþ syàt krårairevaü ÷ubhaiþ ÷ubham ..
     yasmin ràjàbhiùeko bhavati tadàbhiùecanikabham . a i u e kçttikà . o va vi vu rohiõãtyàdi de÷abham .
     sarveùàü pãóàyàü dinamevamupoùito'nalaü juhuyàt .
     sàvitryà kùãrataroþ samidbhiramaradbijànurataþ ..>% iti jyotistattvam ..

#<nàóãvigrahaþ>#, puü, (nàóãsàro vigraho yasya . atikç÷atvàt tathàtvam .) bhçïgã . iti hemacandraþ . 2 . 124 ..

@<[Page 2,857c]>@
#<nàóãvraõaþ>#, puü, (nàóãsaülagno vraõaþ .) sarvadàgaladvraõaþ . nàlã ghà iti bhàùà . ityamaraþ . 2 . 6 . 54 .. tasya nidànaü yathà --
     %<yaþ ÷othamàmabhiti pakvamupekùate'j¤o yo và vraõaü pracurapåyamasàdhuvçttaþ .
     abhyantaraü pravi÷ati pravidàrya tasya sthànàni pårbavihitàni tataþ sapåyaþ ..
     tasyàtimàtragamanàdgatiriùyate tu nàóãva yadvahati tena matà tu nàóã .. * ..>% vàtàdidoùabhedena tasya råpàõi yathà --
     %<doùaistribhirbhavati sà pçthageka÷a÷ca saümårchitairapi ca ÷alyanimittato'nyà .
     tatrànilàt paruùasåkùmamukhã sa÷ålà phenànuviddhamadhikaü sravati kùapàsu ..
     pittàttçùàjvarakarã paridàhayuktà pãtaü sravatyadhikamuùõamahaþsu càpi .
     j¤eyà kaphàdbahughanàrjunapicchilàsrà stabdhà sakaõóurarujà rajanãpravçddhà ..
     dàhajvara÷vasanamårchanavaktra÷oùà yasyàü bhavantyabhihitàni ca lakùaõàni .
     tàmàdi÷et pavanapittakaphaprakopàt ghoràmasukùayakarãmiva kàlaràtrim ..
     doùadbayàbhihatalakùaõadar÷anena tisro gatãrvyatikaraprabhavàstu vidyàt ..>% ÷alyanimittalakùaõaü yathà --
     %<naùñaü katha¤cidanumàrgamudãriteùu sthàneùu ÷alyamacireõa gatiü karoti .
     sà phenilaü mathitamacchamasçgvimi÷ramuùõaü karoti sahasà saruja¤ca nityam ..>% asàdhyakçcchrasàdhyayorlakùaõaü yathà --
     %<nàóã tridoùaprabhavà na sidhyet ÷eùà÷catasraþ khalu yatnasàdhyàþ ..>% iti màdhavakaraþ .. * ..
     %<vióaïgatriphalà kçùõàcårõaü lãóhaü samàkùikam .
     hanti kuùñhaü kçmãnmehanàóãvraõabhagandaràn ..>% iti garuóapuràõam .. (asya cikitsàntaraü yathà --
     %<nàóãnàü gatimanviùya ÷astreõàpàñya karmavit .
     sarvavraõakramaü kuryàt ÷oghanaü ropaõàdikam ..
     nàóãü vàtakçtàü sàdhu pàñitàü lepayedbhiùak .
     pratyak puùpãphalayutaistilaiþ piùñaiþ pralepayet ..
     paittikãü tilama¤jiùñhànàgadantãni÷àyugaiþ .
     ÷laiùmikãü tilayaùñyàhvanikumbhàriùñasaindhavaiþ ..
     ÷alyajàü tilamadhvàjyairlepayecchinna÷odhitàm .
     àragvadhani÷àkàlàccårõàjyakùaudrasaüyutà .
     sçtravartirvraõe yojyà ÷odhanã gatinà÷anã ..
     ghoõñàphalatvaïmadanàt phalàni pågasya ca tvak lavaõa¤ca mukhyam .
     snuhyarkadugdhena sahaiùa kalko vartãkçto hantyacireõa nàóãm ..
     vartãkçtaü màkùikasaüprayuktaü nàóãghnamuktaü lavaõottamaü và .
     duùñavraõe yadbihita¤ca tailaü tat secyamànaü gatimà÷u hanti ..
     jàtyarkasampàkakara¤jadantãsindhåtthasauvarcalayàva÷åkaiþ .
     vartiþ kçtà hantyacireõa nàóãü snukkùãrapiùñà saha citrakeõa ..
     mahiùadadhikodravànnami÷raü harati ciraviråóhà¤ca .
     bhuktaü kaïkunikàmålacårõamatidàruõàü hanti ..
     kç÷adurbalabhãråõàü gatirmarmà÷rità ca yà .
     kùàrasåtreõa tàü bhindyànna ÷astreõa kadàcana ..
     eùaõyà gatimanviùya kùàrasåtrànusàriõãm .
     såcãü vidadhyàdgatyante connamyà÷u ca nirharet ..
     såtrasyàntaü samànãya gàóhabandhanamàcaret .
     tataþ kùàrabalaü vãkùya såtramanyat prave÷ayet ..
     kùàràktaü matimàn vaidyo yàvanna cchidyate gatiþ .
     bhagandare'pyeùa vidhiþ kàryo vaidyena jànatà ..
     guggulustriphalàvyoùaiþ samàü÷airàjyayojitaþ .
     nàóãduùñavraõaü ÷åla-bhagandaravinà÷anaþ ..
     iti saptàïgagugguluþ ..
     svarjikà sindhudantyagniråpikànalanãlikà .
     kharama¤jarãbãjeùu tailaü gomåtrapàcitam ..
     duùñavraõapra÷amanaü kaphanàóãvraõàpaham ..
     iti svarjikàdyaü tailam ..
     samålapatràü nirguõóãü pãóayitvà rasena tu .
     tena siddhaü samaü tailaü nàóãduùñavraõàpaham ..
     hitaü pàmàpacãnàntu pànàbhya¤jananàvanaiþ .
     vividheùu ca sphoñeùu tathà sarvavraõeùu ca ..
     iti nirguõóãtailam .
     haüsapàdyariùñapatraü jàtãpatraü tato rasaiþ .
     tatkalkai÷ca pacettailaü nàóãvraõavi÷odhanam ..
     iti haüsapàdàditailam ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe nàóãvraõàdhikàraþ ..)

#<nàóã÷àkaþ>#, puü, (nàóãpradhànaþ ÷àkaþ .) nàóãkaþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. pàñ÷àka iti bhàùà ..

#<nàóãsnehaþ>#, puü, (nàóyàmeva sneho yasya . nàóãsàratvàdevàsya tathàtvam .) bhçïgã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<nàóãhiïgu>#, klã, (nàóãpradhànaü hiïgu .) hiïgubhedaþ . kalaþpatihiïgu iti hindãbhàùà . tatparyàyaþ . palà÷àkùaþ 2 jantukà 3 ràmañhã 4 vaü÷apatrã 5 piõóàhvà 6 suvãryà 7 hiïgunàóikà 8 . (yathàca vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<hiïguparõã veõupatrã nàóãhiïgu ÷ivàñikà ..>%) asya guõàþ . kañutvam . uùõatvam . kaphavàtàrti÷àntikàritvam . viùñhàvibandhadoùànàhàmayanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nàõakaü>#, klã, (aõati ÷abdàyate iti . aõa ÷abde + õvul . na àõakam .) mudràcihnitaniùkàdi . yathà --
     %<tulà÷àsanamànànàü kåñakçnnàõakasya ca .
     ebhi÷ca vyavahartà yaþ sa dàpyo daõóamuttamam ..>% iti mitàkùaràyàü sàhasaprakaraõãyayàj¤avalkyavacanam ..

#<nàtraü>#, klã, (namyate àkhyàyate pra÷asyate sarvairiti . nama + ùñran . bàhulakàt antalopa àtva¤ca .) vicitram . praj¤aþ . ÷ivaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<nàtha>#, ç ïa à÷iùi . davai÷ye'rthe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-àtmaü ca-sakaü-ai÷ye akaüseñ .) dantyàdirayam . ç, ananàthat . ïa, praõàthate pranàthate . dava upatàpaþ . à÷ãriùñàrthà÷aüsanam . ïittve'pi ÷apathà÷ãrgatyanukàre iti niyamàdàbhyàmà÷iùo'nyatra parasmaipadam . nàthati ÷atruü balã upatàpayatãtyarthaþ . nàthate ÷riyaü lokaþ à÷aüsate ityarthaþ . nàthati dhanã ã÷varaþ syàdityarthaþ . nàthati bhåpaü bhåmiü vipraþ pràrthayatãtyarthaþ . màrgaõairatha tava prayojanaü nàthase kimu na bhåbhçtaþ patimiti bhàravau yàcanamapyà÷aüsàvi÷eùaþ . à÷iùi nityamàtmanepadamanyatra vibhàùayeti kecit . iti durgàdàsaþ ..

#<nàthaþ>#, puü, (nàthati ã÷varo bhavatãti . nàtha ai÷ye + ac .) ai÷yayuktaþ . tatparyàyaþ . adhipaþ 2 ã÷aþ 3 netà 4 parivçóhaþ 5 adhibhåþ 6 patiþ 7 indraþ 8 svàmã 9 àryaþ 10 prabhuþ 11 bhartà 12 ã÷varaþ 13 vibhuþ 14 ã÷ità 15 inaþ 16 nàyakaþ 17 . iti hemacandraþ . 3 . 23 .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 48 . 17 .
     %<sa hi nàtho janasyàsya sa gatiþ sa paràyaõam ..>%)

#<nàthavàn>#, [t] tri, (nàtho vidyate'syeti . nàtha + matup . masya vaþ .) paràdhãnaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 16 .. prabhuvi÷iùñaþ .. (rakùakavàn . yathà, ràmàyaõe . 1 . 62 . 12 .
     %<nàthavàü÷ca ÷unaþ÷epho yaj¤a÷càvighnato bhavet ..>% striyàü ïãp . yathà, ràmàyaõe . 2 . 38 . 1 .
     %<tasyàü cãraü vasànàyàü nàthavatyàmanàthavat .
     pracukro÷a janaþ sarvo dhik tvàü da÷arathantviti ..>%)

#<nàthahariþ>#, puü, (nàthaü harati sthànàt sthànàntaraü nayatãti . nàtha + hç + %<haraterdç tinàthayoþ pa÷au .>% 3 . 2 . 25 . iti in .) pa÷uþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<nàdaþ>#, puü, (nada ÷abde + bhàve gha¤ .) ÷abdaþ . ityamaraþ . 1 . 7 . 23 .. (yathà, harivaü÷e . 235 . 56 .
     %<vibhànti te devavaràþ sasàdhyàþ pradhmàta÷aïkhasvanasiühanàdàþ ..>%) ardhacandràkçtivarõaþ . sa cànusvàravaduccàryaþ . yathà ardhacandro'nusvàraþ . iti bhuvane÷varãmantre kçùõànandaþ .. tatparyàyaþ . ardhenduþ 2 ardhamàtrà 3 kalàrà÷ã 4 sadà÷ivaþ 5 anuccàryà 6 turãyà 7 vi÷vamàtçkalà 8 parà 9 . iti bãjavarõàbhidhànam .. brahmasvaråpaghoùavi÷eùaþ . yathà --
     %<saccidànandavibhavàt sakalàt parame÷varàt .
     àsãcchaktistato nàdastasmàdbindusamudbhavaþ ..
     nàdo bindu÷ca bãja¤ca sa eva trivigho mataþ .
     bhidyamànàt paràdbindorubhayàtmà ravo'bhavat ..
     sa ravaþ ÷rutisampannaþ ÷abdo brahmàbhavat param ..
     sakalàditi mårtàt . nàdo ghoùaþ . binduþ praõavaþ sa ca bãja¤ca sarvavarõaprabhavatvàt . tathà ca .
     samàhitàtmano brahman ! brahmaõaþ parameùñhinaþ ..
     hçdyàkà÷àdabhånnàdo vçttirodhàdvibhàvyate ..
     tato'bhåttrividoïkàro yo'vyaktaþ prabhavaþ svaràñ .
     ityàrabhya tato'kùarasamàmnàyamasçjadbhagavànajaþ ..
     iti ÷rãbhàgavatam ..>% ityalaïkàrakaustubhasya dbitãyastavakaþ .. * ..
     %<nàbherårdhvaü hçdi sthànànmàrutaþ pràõasaüj¤akaþ .
     nadati brahmarandhrànte tena nàdaþ prakãrtitaþ ..
     api ca .
     àkà÷àgnimarujjàto nàbherårdhvaü samuccaran .
     mukhe'tivyaktamàyàti yaþ sa nàda itãritaþ ..
     sa ca pràõibhavo'pràõibhava÷cobhayasambhavaþ ..
     àdyaþ kàyabhavo vãõàdibhavastu dvitãyakaþ .
     tçtãyo'pi ca vaü÷àdibhava itthaü tridhà mataþ ..
     yaduktaü brahmaõaþ sthànaü brahmagranthi÷ca yo mataþ .
     tanmadhye saüsthitaþ pràõaþ pràõàdvahrisamudbhavaþ .
     vahnimàrutasaüyogànnàdaþ samupajàyate ..
     na nàdena vinà gãtaü na nàdena vinà svaraþ .
     na nàdena vinà ràgastasmànnàdàtmakaü jagat ..
     na nàdena vinà j¤ànaü na nàdena vinà ÷ivaþ .
     nàdaråpaü paraü jyotirnàdaråpã paraü hariþ ..>% iti saïgãtadàmodaraþ .. (yathà ca saïgãtadarpaõe .
     %<gãtaü nàdàtmakaü vàdyaü nàdavyaktyà pra÷asyate .
     taddbayànugataü nçtyaü nàdàdhãnamatastrayam ..
     nàdena vyajyate varõaþ padaü varõàt padàdvacaþ .
     vacaso vyavahàro'yaü nàdàdhãnamato jagat ..
     àhato'nàhata÷ceti dvidhà nàdo nigadyate ..
     so'yaü prakà÷ate piõóe tasmàt piõóo'bhidhãyate ..
     tatrànàhatanàdantu munayaþ samupàsate .
     guråpadiùñamàrgeõa muktidaü na tu ra¤jakam ..
     sa nàdastvàhato loke ra¤jako bhavabha¤jakaþ .
     ÷rutyàdidbàratastasmàttadutpattirniråpyate ..>% ki¤ca --
     %<dharmàrthakàmamokùàõàmidamevaikasàdhanam ..
     nàdavidyàü paràü labdhà sarasvatyàþ prasàdataþ .
     kambalà÷vatarau nàgau ÷ambhoþ kuõóalatàü gatau ..
     pa÷uþ ÷i÷urmçgo vàpi nàdena parituùyati .
     ato nàdasya màhàtmyaü vyàkhyàtuü kena ÷akyate ..>% à¤janeyaþ .
     %<nàdàbdestu paraü pàraü na jànàti sarasvatã .
     adyàpi majjanabhayàttumbaü vahati vakùasi ..>% atha nàdotpattiprakàraþ .
     %<àtmanà preritaü cittaü vahnimàhanti dehajam .
     brahmagranthisthitaü pràõaü sa prerayati pàvakaþ ..
     pàvakapreritaþ so'tha kramàdårdhvapathe caran .
     atisåkùmadhvaniü nàbhau hçdi såkùmaü gale punaþ ..
     puùñaü ÷ãrùe tvapuùña¤ca kçtrimaü vadane tathà .
     àvirbhàvayatãtyevaü pa¤cadhà kãrtyate budhaiþ ..>%
     %<nakàraü pràõanàmànaü dakàramanalaü viduþ .
     jàtaþ pràõàgnisaüyogàttena nàdo'bhidhãyate ..>% ayantu yogisaüvedya eva . asya avasthàdikaü yaduktaü hañhayogapradãpikàyàm . 4 . 65-107 .
     %<a÷akyatattvabodhànàü måóhànàmapi saümatam .
     proktaü gorakùanàthena nàdopàsanamucyate ..
     ÷rãàdinàthena sapàdakoñilayaprakàràþ kathità jayanti .
     nàdànusandhànakamekameva manyàmahe mukhyatamaü layànàm ..
     muktàsane sthito yogã mudràü sandhàya ÷àmbhavãm .
     ÷çõuyàddakùiõe karõe nàdamantaþsthamekadhãþ ..
     ÷ravaõapuñanayanayugalaghràõamukhànàü nirodhanaü kàryam .
     ÷uddhasuùumnàsaraõau sphuñamamalaþ ÷råyate nàdaþ ..
     àramma÷ca ghaña÷caiva tathà paricayo'pi ca ..
     niùpattiþ sarvayogeùu syàdàvasthàcatuùñayam .
     athàrambhàvasthà .
     brahmagrantherbhavedbhedo hyànandaþ ÷ånyasambhavaþ .
     vicitraþ kvaõako dehe'nàhataþ ÷råyate dhvaniþ ..
     divyadeha÷ca tejasvã divyagandhastvarogavàn .
     saüpårõahçdayaþ ÷ånya àrambho yogavàn bhavet ..
     atha ghañàvasthà .
     dbitãyàyàü ghañãkçtya vàyurbhavati madhyagaþ .
     dçóhàsano bhavedyogã j¤ànã devasamastadà ..
     viùõugranthestato bhedàt paramànandasåcakaþ .
     ati÷ånye vimarda÷ca bherã÷abdastathà bhavet ..
     tçtãyàyàü tu vij¤eyo vihàyomardaladhvaniþ .
     mahà÷ånyaü tadà yàti sarvasiddhisamà÷rayam ..
     cittànandaü tadà jitvà sahajànandasammavaþ .
     doùaduþkhajaràvyàdhikùudhànidràvivarjitaþ ..
     rudragranthiü yadà bhitvà ÷arvapãñhagato'nilaþ .
     niùpattau vaiõavaþ ÷abdaþ kvaõadbãõàkvaõo bhavet ..
     ekãbhåtaü tadà cittaü ràjayogàbhidhànakam .
     sçùñisaühàrakartàsau yogã÷varasamo bhavet ..
     astu và màstu và muktiratraivàkhaõóitaü sukham .
     layodbhavamidaü saukhyaü ràjayogàdavàpyate ..
     ràjayogamajànantaþ kevalaü hañhakarmiõaþ .
     etànabhyàsino manye prayàsaphalavarjitàn ..
     unmanyavàptaye ÷ãghraü bhrådhyànaü mama saümatam .
     ràjayogapadaü pràptaü sukhopàyo'lpacetasàm ..
     sadyaþ pratyayasandhàyã jàyate nàdajo layaþ ..
     nàdànusandhànasamàdhibhàjàü yogã÷varàõàü hçdi vardhamànam .
     ànandamekaü vacasàmagamyaü jànàti taü ÷rãgurunàtha ekaþ ..
     karõau pidhàya hastàbhyàü yaü ÷çõoti dhvaniü muniþ .
     tatra cittaü sthirãkuryàdyàvatsthirapadaü vrajet ..
     abhyasyamàno nàdo'yaü bàhyamàvçõute ghvanim .
     pakùàdvikùepamakhilaü jitvà yogã sukhã bhavet ..
     ÷råyate prathamàbhyàse nàdo nànàvidho mahàn .
     tato'bhyàse vardhamàne ÷råyate såkùmasåkùmakaþ ..
     àdau jaladhijãmåtabherãjharjharasambhavàþ .
     madhye mardala÷aïkhotthà ghaõñàkàhalajàstathà ..
     ante tu kiïkiõãvaü÷avãõàbhramaraniþsvanàþ .
     iti nànàvidhà nàdàþ ÷råyante dehamadhyagàþ ..
     mahati ÷råyamàõe'pi meghabheryàdike dhvanau .
     tatra såkùmàt såkùmataraü nàdameva paràmç÷et ..
     ghanamutsçjya và såkùme såkùmamutsçjya và ghane .
     ramamàõamapi kùiptaü mano nànyatra càlayet ..
     yatra kutràpi và nàde lagati prathamaü manaþ .
     tatraiva susthirãbhåya tena sàrdhaü vilãyate ..
     makarandaü piban bhçïgo gandhaü nàpekùate yathà .
     nàdàsaktaü tathà cittaü viùayànna hi kàïkùate ..
     manomattagajendrasya viùayodyànacàriõaþ .
     niyamane samartho'yaü ninàdani÷itàïku÷aþ ..
     baddhaü tu nàdabandhena manaþ saütyaktacàpalam .
     prayàti sutaràü sthairyaü chinnapakùaþ khago yathà ..
     sarvacintàü parityajya sàvadhànena cetasà .
     nàda evànusandheyo yogasàmràjyamicchatà ..
     nàdo'ntaraïgasàraïgabandhane vàguràyate .
     antaraïgakuraïgasya vadhe vyàdhàyate'pi ca ..
     antaraïgasya yamino vàjinaþ parighàyate .
     nàdopàstirato nityamavadhàryà hi yoginà ..
     baddhaü vimuktacà¤calyaü nàdagandhakajàraõàt .
     manaþ pàradamàpnoti niràlambàkhyakhe'ñanam ..
     nàda÷ravaõataþ kùipramantaraïgabhujaïgamaþ .
     vismçtya sarvamekàgraþ kutracinnahi dhàvati ..
     kàùñhe pravartito vahniþ kàùñena saha ÷àmyati .
     nàde pravartitaü cittaü nàdena saha lãyate ..
     ghaõñàdinàdasaktastabdhàntaþkaraõahariõasya .
     praharaõamapi sukaraü ÷arasandhànapravãõa÷cet ..
     anàhatasya ÷abdasya dhvanirya upalabhyate .
     dhvanerantargataü j¤eyaü j¤eyasyàntargataü manaþ .
     manastatra layaü yàti tadbiùõoþ paramaü padam ..
     tàvadàkà÷asaïkalpo yàvacchabdaþ pravartate .
     niþ÷abdaü tatparaü brahma paramàtmeti gãyate ..
     yatki¤cinnàdaråpeõa ÷råyate ÷aktireva sà .
     yastattvànto niràkàraþ sa eva parame÷varaþ ..
     sarve haùñhalayopàyà ràjayogasya siddhaye .
     ràjayogasamàråóhaþ puruùaþ kàlava¤cakaþ ..
     tattvaü bãjaü hañhaþ kùetramaudàsãnyaü jalaü tribhiþ .
     unmanã kalpalatikà sadya eva pravartate ..
     sadà nàdànusandhànàt kùãyante pàpasa¤cayàþ .
     nira¤jane vilãyete ni÷citaü cittamàrutau ..
     ÷aïkhadundubhinàda¤ca na ÷çõoti kadàcana .
     kàùñhavajjàyate deha unmanyàvasthayà dhruvam ..
     sarvàvasthàvinirmuktaþ sarvacintàvivarjitaþ .
     mçtavattiùñhate yogã sa mukto nàtra saü÷ayaþ .. * ..>% svanàmakhyàtamunivi÷eùaþ . ayantu ã÷varamuneþ puttraþ . nyàyatattvayogarahasyayoþ praõetà . asya vàsasthànaü dàkùiõàtyaprade÷aþ ..)

#<nàdeyaü>#, klã, (nadyà nadasya và idaü tatra bhavaü và . nadã và nada + óhak .) saindhavalavaõam . iti ratnamàlà .. sauvãrà¤janam . iti ràjanirghaõñaþ .. nadãnadasambandhijalàdau, tri . yathà --
     (%<nàdeyaü nàdeyaü ÷aradi vasante ca nàdeyam .
     pànãyaü pànãyaü ÷aradi vasante ca pànãyam ..>% iti vaidyakaràjavallabhãyadravyaguõe ..)
     %<nadyà nadasya và nãraü nàdeyamiti kãrtitam ..>% asya guõàþ . yathà, bhàvaprakà÷e .
     %<nàdeyamudakaü råkùaü vàtalaü laghu dãpanam .
     anabhiùyandi vi÷adaü kañukaü kaphapittanut ..>% (na àdeyamiti vigrahe agràhye, tri . yathà --
     %<saugandhyahãnaü nàdeyaü puùpaü kàntamapi kvacit ..>%)

#<nàdeyaþ>#, puü, (nadyàü bhavaþ . nadã + óhak .) kà÷atçõam . vànãravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nàdeyã>#, strã, (nadyàü bhavà . %<nadyàdibhyo óhak ..>% 4 . 2 . 97 . iti óhak tato ïãù .) ambuvetasaþ . bhåmijambukà . vaijayantikà . ityamaraþ . 2 . 4 . 65 .. nàgaraïgaþ . javà . dyaïguùñhaþ . iti medinã . ye, 86 .. agnimanthaþ . (asyàþ paryàyo yathà,
     %<agnimantho jayaþ sa syàcchrãparõã gaõikàrikà .
     jayà jayantã tarkàrã nàdeyã vaijayantikà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) kàkajambåþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nàdha>#, ç ïa nàthe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüàtmaü-sakaü ai÷ye akaü-señ .) ç, ananàdhat . ïa, nàdhate . nàtho davà÷ãrai÷yàrthanàni . iti durgàdàsaþ ..

#<nànà>#, vya, (na + %<vina¤bhyàü nànà¤au na saha .>% 5 . 2 . 27 . iti nà¤pratyayaþ .) anekàrtham . (yathà, manuþ . 9 . 148 .
     %<bahvãùu caikajàtànàü nànàstrãùu nibodhata ..>%) ubhayàrtham . vinàrtham . iti medinã . ne, 45 .. (yathà, mugdhabodhe .
     %<na nànà ÷ambhunà ràmàt varùeõàgho'kùajovaraþ ..>%)

#<nànàkandaþ>#, puü, (nànà bahavo kandà yasya .) piõóàluþ . iti ràjanirghaõñaþ .. bahumåla¤ca .. (bahumålayukte, tri ..)

#<nànàdhvaniþ>#, puü, (nànà dhvaniryatra . nànàvidho dhvanirvà .) kàhalàveõuvãõàdi÷abdaþ . iti hàràvalã . 249 ..

#<nànàråpaþ>#, tri, (nànà råpàõi yasya .) anekaprakàraþ . tatparyàya . vividhaþ 2 bahuvidhaþ 3 pçthagvidhaþ 4 . ityamaraþ . 3 . 1 . 93 .. (yathà, manuþ . 9 . 38 .
     %<bhåmàvapyekakedàre kàloptàni kçùãbalaiþ .
     nànàråpàõi jàyante bãjànãha svabhàvataþ ..>% nànà råpàõi iti vigrahe . vahuvidharåpe klã . yathà, goþ ràmàyaõe . 3 . 1 . 21 .
     %<nànàråpairviråpàste råkùairaõubhadar÷anàþ ..>%)

@<[Page 2,860a]>@
#<nànàvarõaþ>#, puü, (nànàvidho varõaþ .) bahuvidha÷uklàdivarõaþ . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . citram 2 kirmãraþ 3 kalmàùaþ 4 ÷avalaþ 5 etaþ 6 karvuraþ 7 . ityamaraþ . 1 . 5 . 17 .. vicitram 8 ÷àraïgam 9 kambaraþ 10 karmàraþ 11 citralaþ 12 . iti ÷abdaratnàvalã .. bràhmaõakùattriyàdi÷ca .. (nànàvidho varõo yasyeti . vicitravarõayukte, tri . yathà, su÷rute . 1 . 38 .
     %<nànàvarõà laghva÷mavatã praviralàlpapàõóavçkùaprarohàgniguõabhåyiùñhà ..>%)

#<nànàvidhaþ>#, tri, (nànà vidhàþ prakàrà yasya .) anekaprakàraþ . vividhaþ . yathà --
     %<tathà nànàvidhaiþ puùpairdradyairvãrakrayàhçtaiþ ..>% iti haribhaktivilàse 16 vilàsaþ ..

#<nànuùñheyaü>#, tri, (na anuùñheyap .) ananuùñheyam . akartavyam . iti vyàkaraõam ..

#<nàntraü>#, klã, (namatyaneneti . nama + %<bhrasjigaminamihanivi÷ya÷àü vçddhi÷ca .>% uõàü . 4 . 159 . iti ùñran vçddhi÷ca .) stotram . ityuõàdikoùaþ ..

#<nàndikaraþ>#, puü, (karotãti . kç + ac . nàndyàþ nàndã÷lokasya karaþ pàñhakaþ . %<ïyàpoþ saüj¤àchandasorbahulam .>% 6 . 3 . 63 . iti hrasvaþ .) nàndãkaraþ . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ ..

#<nàndã>#, strã, (nandantyanayeti . nanda + gha¤ . nipàtanàt dãrghaþ . tato ïãp .) nàñakàdyàdau maïgalàrthà devadbijàdãnàmà÷ãþ . yathà -- %<à÷ãrvacanasaüyuktà stutiryasmàt pravartate . devadvijançpàdãnàü tasmànnàndãti sà smçtà .. kecittu . bherãpràyà nàndã .>% ityamarañãkàyàü bharataþ .. * .. nàñake vighnavighàtàyàdau nàndã kàryà . yadàha bharataþ .
     %<yadyapyaïgàni bhåyàüsi pårbaraïgasya nàñake .
     tathàpyava÷yaü kartavyà nàndã vighnapra÷àntaye ..
     devadvijançpàdãnàmà÷ãrvàdaparàyaõà .
     nandanti devatà yasmàttasmànnàndã prakãrtità ..>% anyacca .
     %<devadvijançpàdãnàmà÷ãrvandanapårbikà .
     nàndã kàryà budhairyatnànnamaskàreõa saüyutà ..
     gaïgà nàgapatiþ somaþ sudhà nandà jayà÷iùaþ .
     ebhirnàmapadaiþ kàryà nàndã dhàràbhiraïkità ..
     pra÷astapadavinyàsà candrasaükãrtanànvità .
     à÷ãrvàdaparà nàndã yojyeyaü maïgalàtmikà ..
     kàcidda÷apadà nàndã kàcidaùñapadrà tathà .
     såtradhàraþ pañhennàndã madhyamasvaramà÷ritaþ ..>% iti màlatãmàdhavañãkà .. samçddhiþ . yathà . %<nàndã samçddhiriti kathyate .>% ityudvàhatattve brahmapuràõam ..

#<nàndãkaþ>#, puü, (nàndyai nàndyarthaü kàyatãti . kai + kaþ .) toraõastambhaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<nàndãkaraþ>#, tri, (nàndãü karotãti . kç + %<divàvibheti .>% 3 . 2 . 21 . iti ñaþ .) nàndã÷lokapàñhakàrã . tatparyàyaþ . nàndãvàdã 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 38 .. %<kecittu bherãpràyà nàndã tadbàdana÷ãlaþ atra vadikç¤au vàdanàrthàvityàhuþ .>% iti bharataþ ..

#<nàndãpañaþ>#, puü, (nàndyai vçddhyarthaü paño yatra .) kåpàdimukhabandhanam . tatparyàyaþ . nàndãmukhaþ 2 vãnàhaþ 3 . iti hemacandraþ . 4 . 158 ..

#<nàndãmukhaþ>#, puü, (nàndyai vçddhyarthaü mukhaü yasya .) kåpàdimukhabandhanam . iti hemacandraþ . 4 . 158 .. vçddhi÷ràddhabhuk pitçgaõaþ . yathà --
     %<nàndãmukhaü pitçgaõaü påjayet prayato gçhã ..>% iti viùõupuràõam .. sa ca pitràditrikaü màtàmahàditrika¤ca . iti gobhilasåtram .. (nàndyà vçddhermukham .) vçddhi÷ràddhe, klã . yathà -- %<nàndãmukhe vivàhe ca prapitàmahapårbakam . atra nàndãmukhapadasya ÷ràddhaparatve ityudvàhatattvalekhanàdanyatra ÷ràddhaparatvam .>% taditikartavyatà yathà . %<tatra gobhilaþ . athàbhyudàyaka÷ràddhe yugmànàsàdayet pradakùiõamupacàraþ çjavo darbhàþ yavaistilàrthaþ sampannamiti tçptipra÷naþ dadhivadaràkùatàjyami÷ràþ piõóàþ nàndãmukhàþ pitaraþ prãyantàmiti daive vàcayitvà nàndãmukhebhyaþ pitçbhyaþ pitàmahebhyaþ prapitàmahebhyaþ màtàmahebhyaþ pramàtàmahebhyo vçddhapramàtàmahebhya÷ca prãyantàmiti na svadhà¤ca prayu¤jãteti .. api ca . svadhayetipadasthàne puùñyà÷abdaü vadediha . piténitipadàt pårbaü vadennàndãmukhàniti .. karmàdiùu ca sarveùu màtaraþ svagaõàdhipàþ . påjanãyàþ prayatnena påjitàþ påjayanti tàþ .. pratimàsu ca ÷ubhràsu likhità và pañàdiùu . api vàkùatapu¤jeùu naivedyai÷ca pçthagvidhaiþ .. kuóyalagnàü vasordhàràü saptavàràn ghçtena tu . kàrayet pa¤ca vàràn và nàtinãcàü na cocchritàm .. àyuùyàõi ca ÷àntyarthaü japtvà tatra samàhitaþ . ùaóbhyaþ pitçbhyastadanu ÷ràddhadànamupakramet .. va÷iùñhokto vidhiþ kçtsno draùñavyo'tra niràmiùaþ . ataþ paraü pravakùyàmi vi÷eùa iha yo bhavet .. pràtaràmantritàn vipràn yugmànubhayatastathà . upave÷ya ku÷àn dadyàdçjunaiva hi pàõinà .. nipàto na hi savyasya jànuno vidyate kvacit . sadà paricaredbhaktyà piténapyatra devavat .. pitçbhya iti datteùu upave÷ya ku÷eùu tàn . gotranàmabhiràmatrya piténarghyaü pradàpayet .. nàtràpasavyakaraõaü na pitryaü tãrthamiùyate . pàtràõàü påraõàdãni daive naiva tu kàrayet .. jyeùñhottarakaràn yugmàn karàgràgrapavicakàn . kçtvàrghyaü sampradàtavyaü naikaikasyàtra dãyate .. madhu madhviti yastatra trirjapo'÷itumicchatàm . gàyattryanantaraü so'tra madhumantravivarjitaþ .. na cà÷natsu japedatra kadàcit pitçsaühitàm . anya eva japaþ kàryaþ somasàmàdikaþ ÷ubhaþ .. yastatra prakaronnasya tilavadyavavattathà . ucchiùñasannidhau so'tra tçpteùu viparãtakaþ .. sampannamiti tçptàþ stha pra÷nasthàne vidhãyate . susampannamiti prokte ÷eùamannaü nivedayet .. pràgagreùvatha darbheùu àdyamàmantrya pårbavat . apaþ kùipenmålade÷e'vanenikùveti nistilàþ .. dvitãya¤ca tçtãya¤ca madhyade÷àgrade÷ayoþ . màtàmahaprabhçtãüstu eteùàmeva vàmataþ .. sarvasmàdannamuddhutya vya¤janairupasicya ca . saüyojya yavakarkandhudadhibhiþ pràïmukhastataþ .. avanejanavat piõóàn dattvà vilvapramàõakàn . tatpàtrakùàlanenàtha punarapyavanejayet .. uttarottaradànena pittànàmuttarottaram . bhavedadha÷càcaraõàdadho'dhaþ ÷ràddhakarmasu .. tasmàt ÷ràddheùu sarveùu vçddhimatsvitareùu ca . målamadhyàgrade÷eùu ãùatsaktàü÷ca nirvapet .. gandhàdãnnikùipettåùõãü tata àcàmayet dbijàn ..>%
     %<athàgrabhåmimàsi¤cet su suprokùitamastviti .
     ÷ivà àpaþ santviti ca yugmànevodakena ca .
     saumanasyamastviti ca puùpàdànamanantaram ..
     akùata¤càriùña¤càstvityakùatànapi dàpayet .
     akùayyodakadànantu arghyadànaghadiùyate ..
     ùaùñhyaiva nityaü tat kuryànna caturthyà kadàcana .
     pràrthanàsu pratiprokte sarvàsveva dvijottamaiþ ..
     pavitràntarhitàn piõóàn si¤ceduttànapàtrakçt .
     yugmàneva svastivàcyànaïguùñhagrahaõaü sadà ..
     kçtvà dhåryasya viprasya praõamyànuvrajettataþ .. * ..>% tannimittàni yathà, viùõupuràõe .
     %<kanyàputtravivàhe ca prave÷e navave÷manaþ .
     nàmakarmaõi bàlànàü cåóàkarmàdike tathà ..
     sãmantonnayane caiva puttràdimukhadar÷ane .
     nàndãmukhaü pitçgaõaü påjayet prayato gçhã ..>% matsyapuràõe .
     %<annaprà÷e ca sãmante puttrotpattinimittake .
     puüsavane niùeke ca navave÷maprave÷ane ..
     devavçkùajalàdãnàü pratiùñhàyàü vi÷eùataþ .
     tãrthayàtràvçùotsarge vçddhi÷ràddhaü prakãrtitam ..>% kårmapuràõe .
     %<tãrthayàtràsamàrambhe tãrthapratyàgameùu ca .
     vçddhi÷ràddhaü prakurvãta bahusarpiþsamanvitam ..>% iti ÷ràddhatattvam ..

#<nàndãmukhã>#, strã, (nàndyai vçddhyarthaü mukhaü yasyàþ . ïãp .) sàmagetaravçddhi÷ràddhabhuïmàtçgaõaþ . iti yajurvedãyavçddhi÷ràddhapaddhatiþ .. (kudhànyavi÷eùaþ . yathà, su÷rute såtrasthàne 46 adhyàye . %<koradåùaka÷yàmàkanãvàra÷àntanutuvarakoddàlakapriyaïgumadhulikànàndãmukhãkuruvindagavedhukavarutakodaparõãmukundakareõuyavaprabhçtayaþ kudhànyavi÷eùàþ ..>% caturda÷àkùaravçttivi÷eùaþ . asya lakùaõàdikantu chandaþ÷abde draùñavyam .. * .. nàndãmukhaü kariùyamàõatvenàstyasyeti . ac . abhyudayapràrambhayukte, tri . yathà, ràmàyaõe . 2 . 81 . 1 .
     %<tato nàndãmukhãü ràtriü bharataü såtamàgadhàþ .
     tuùñuvuþ savi÷eùaj¤àstavairmaïgalasaüstavaiþ ..>%)

#<nàndãvàdã>#, [n] tri, (nàndãü vadatãti . vada + õiniþ .) nàndã÷lokapàñhakàrã . nàndãvadana÷ãlaþ . bherãvàdana÷ãlaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<nàpitaþ>#, puü, (na àpnoti saralatàmiti . na + àp + %<na¤yàpa iñ ca .>% uõàü 3 . 87 . iti tan iñ ca .) varõasaïkarajàtivi÷eùaþ . sa tu paññikàryàü kuveriõo jàtaþ . iti parà÷arapaddhatiþ .. ÷ådràyàü kùattriyàjjàtaþ . iti vivàdàrõavasetuþ .. tasya kùauraü karma . tatparyàyaþ . kùurã 2 muõóã 3 divàkãrtiþ 4 antàvasàyã 5 . ityamaraþ . 2 . 10 . 10 .. chatrã 6 vàtsãsutaþ 7 nakhakuññaþ 8 gràmaõãþ 9 . iti ÷abdaratnàvalã .. candrilaþ 10 muõóaþ 11 bhàõóapuñaþ 12 . iti jañàdharaþ .. (yathà, pa¤catantre . 3 . 73 .
     %<naràõàü nàpito dhårtaþ pakùiõà¤caiva vàyasaþ .
     daüùñriõà¤ca ÷çgàlastu ÷vetabhikùustapasvinàm ..>%)

#<nàpita÷àlikà>#, strã, (nàpitasya ÷àlikà gçham .) nàpita÷àlà .. nàpitagçham . tatparyàyaþ . kharakåñã 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<nàbhiþ>#, puü, (nahyate badhnàti vipakùàdãniti . naha bandhe + %<naho bha÷ca .>% uõàü 4 . 125 . iti i¤ bha÷càntàde÷aþ .) mukhyançpaþ . cakramadhyam . (yathà, pa¤catantre . 1 . 93 .
     %<araiþ sandhàryate nàbhirnàbhau càràþ pratiùñhitàþ .
     svàmisevakayorevaü vçtticakraü pravartate ..>%) kùattriyaþ . iti medinã . bhe, 5 .. priyavrataràjapauttraþ . (agnãdhrasya puttraþ . yathà, brahmàõóe . 35 adhyàye .
     %<tasya puttrà babhåbustu prajàpatisamà nava .
     jyeùñho nàbhiriti khyàtastasya kiüpuruùo'nujaþ ..>%
     %<nàbhaye dakùiõaü varùaü himavantaü pità dadau ..>%) gotram . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ .. (pradhànam . iti vi÷vaþ .. yathà, raghuþ . 18 . 20 .
     %<suto'bhavat païkajanàbhakalpaü kçtsnasya nàbhirnç pamaõóalasya ..>% mahàdevaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 92 .
     %<nàbhirnandikaro bhàvaþ puùkaraþ sthapatiþ sthiraþ ..>%)

#<nàbhiþ>#, puü strã, (naha bandhe + i¤ bha÷càntàde÷aþ .) pràõyaïgam . iti medinã . bhe, 6 .. nài iti bhàùà . tatparyàyaþ . nàbhã 2 tundakåpã 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. udaràvartaþ 4 . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, pa¤cada÷yàm . 6 . 117 .
     %<viùõurnàbheþ samudbhåto vedhàþ kamalajastataþ .
     viùõureve÷a ityàhurloke bhàgavatà janàþ ..>%) %<sa ca garbhasthasya saptabhirmàsairbhavati .>% iti sukhabodhaþ .. (%<tasya cennàbhiþ pacyeta tàü lodhramadhukapriyaïgudàruharidràkalkasiddhena tailenàbhyajyàdeùàmevatailauùadhànàü cårõenàvacårõayedeùanàóãkalpanavidhiruktaþ samyak ..>% iti carake ÷arãrasthàne aùñame'dhyàye ..) asmin sthàne maõipuranàmada÷adalapadmamasti . yathà --
     %<tadårdhve nàbhide÷e tu maõipåraü mahatprabham .
     meghàbhaü vidyudàbha¤ca bahutejomayaü tataþ ..
     maõivadbhinnaü tat padmaü maõipåraü tathocyate .
     da÷abhi÷ca dalairyuktaü óàdiphàntàkùarànvitam .
     ÷ivenàdhiùñhitaü padmaü vi÷vàlokanakàraõam ..>% iti tantram .. kastårikàmade, strã . iti medinã . bhe, 6 ..

#<nàbhikaõñakaþ>#, puü, (nàbheþ kaõñaka iva .) àvartaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. goüóa iti bhàùà ..

#<nàbhikà>#, strã, (nàbhiriva kàyatãti . kai + kaþ .) kañabhãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nàbhiguóakaþ>#, puü, (nàbhau guóako golaþ .) sphãtanàbhiþ . goüóa iti bhàùà . tatparyàyaþ . garbhaõóaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. nàbhikaõñakaþ 3 àvartaþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã . goõóaþ 5 nàbhigolakaþ 6 . iti jañàdharaþ ..

#<nàbhigolakaþ>#, puü, (nàbhau golakaþ .) nàbhiguóakaþ . iti jañàdharaþ ..

#<nàbhijaþ>#, puü, (nàbhau jàyate iti . jan + óaþ .) brahmà . iti dharaõiþ ..

#<nàbhijanmà>#, [n] puü, (nàbhau janma yasya .) brahmà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<nàbhinàlà>#, strã, (nàbhisthità nàlà nàóã .) nàbhisambandhinã nàóã . tatparyàyaþ . amalà 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, raghuþ . 5 . 7 .
     %<tadaïka÷ayyàcyutanàbhinàlà kaccit mçgãnàmanaghà prasåtiþ ..>%)

#<nàbhibhåþ>#, puü, (nàbhau bhårutpattiryasya .) brahmà . iti hemacandraþ . 1 . 127 ..

#<nàbhivarùaþ>#, puü, (nàbheragnãdhraputtrasya varùaþ .) bhàratavarùaþ . yathà, %<yo'sau manuputtraþ priyavrato nàma saptadvãpàdhipatirbabhåva tasya càgnãdhràdayo da÷a puttrà babhåvuþ trayaþ pravrajitàþ ÷iùñànàü saptànàü sapta dvãpàþ pitrà dattàþ . tatra jambadvãpàdhipate÷càgnãdhrasya nava puttrà babhåvuþ . nàbhiþ kiüpuruùa÷caiva harivarùa ilàvçtaþ . ramyo hiraõmaya÷caiva kururbhadrà÷vaketumàn .. nava varùàõi tebhyaþ pitrà dattàni vanaü pravi÷atà càgnãdhreõa . himàlayasyàdhipaternàbherçùabhaþ puttro babhåva çùabhàdbharataþ bharatena cirakàlaü dharmeõa ÷àsitatvàdidaü bhàrataü varùamabhåta .>% iti nàrasiühe 30 adhyàyaþ ..

#<nàbhã>#, strã, (nàbhi + và ïãù .) nàbhiþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 608 .
     %<sanakhapadamadhikagauraü nàbhãmålaü niraü÷ukaü kçtvà .
     anayà sevita pavana tvaü kiü kçtamalayabhçgupàtaþ ..>%)

#<nàbhãlaü>#, klã, (nàbhãü làtãti . là + kaþ .) nàryà vaïkùaõaþ . kçcchram . garbhàõóam . iti medinã . le, 101 .. nàbhigàmbhãryam . iti hemacandraþ ..

#<nàbhyaü>#, tri, (nàbheridamiti . nàbhi + yat .) nàbhisambandhi . iti vyàkaraõam .. (yathà, bhàgavate . 3 . 4 . 13 .
     %<purà mayà proktamajàya nàbhye padme niùaõõàya mamàdisarge ..>% nàbhaye hitam . %<÷arãràvayavàt yat .>% 5 . 1 . 6 . iti yat . %<nàbhi nabha÷ca .>% 5 . 1 . 2 . ityasya vàrtikoktyà nàbhernabhàde÷astu na bhavati . asya gavàditayà sanniyoga÷iùñatvàt rathanàbhàveva pravçtteþ . nàmihite ca .. mahàdeve, puü . yathà, mahàbhàrate . 12 . 184 . 19 .
     %<namo nàbhàya nàbhyàya namaþ kañakañàya ca ..>%)

#<nàma>#, vya, (nàmayatãti nàmyate'nena và . nama + õic + bàhulakàt óaþ .) pràkà÷yam . sambhàvanà . krodhaþ . upagamaþ . kutsanam . ityamaraþ . 3 . 3 . 250 .. prakà÷ye yathà . himàlayo nàma nagàdhiràjaþ . himàlayaþ prakà÷o'tiprasiddha ityarthaþ .. sambhàvye sambhàvanànàm iha nàma sãtà bhaviùyati .. krodhe mamàpi nàma da÷ànanasya parairabhibhavaþ .. upagamaþ sàsåyo'ïgãkàraþ evaü nàmàstu .. kutsane ko nàmàyaü saviturudaye svàpamevaü vidhatte .. vismaye ca . andho nàma girimàrohati .. iti taññãkàyàü bharataþ .. smaraõam . vikalpaþ . iti medinã . me, 53 ..

#<nàma>#, [n] klã, mnàyate abhyasyate yat tat . (mnà abhyàse + %<nàman soman vyomanniti .>% uõàü 4 . 150 . iti maninpratyayena nipàtanàt sàdhuþ .) saüj¤à . tatparyàyaþ . àkhyà 2 àhvà 2 abhidhànam 4 nàmadheyam 5 . ityaptaraþ . 1 . 6 . 8 .. àhvànam 6 lakùaõam 7 vyapade÷aþ 8 àhvayaþ 9 saüj¤à 10 gotram 11 abhikhyà 12 . iti ÷abdaratnàvalã .. liïgam . tacca syàdivimakyarhaþ ÷abdaþ . tattu pa¤cavidhaü yathà --
     %<uõàdyantaü kçdanta¤ca taddhitàntaü samàsajam .
     ÷abdànukaraõa¤caiva nàma pa¤cavidhaü smçtam ..>% iti goyãcandraþ .. avaktavyanàmàni yathà --
     %<àtmanàma gurornàma nàmàni kçpaõasya ca .
     pràõànte'pi na vaktavyaü jyeùñhaputtrakalatrayoþ ..>% iti karmalocanam ..

#<nàmakaraõaü>#, klã, (nàmnaþ karaõaü yatra .) saüskàravi÷eùaþ . tatroktanakùatràõi yathà . a÷vinã 1 rohiõã 4 mçga÷iràþ 5 punarvasuþ 7 uttaraphalgunã 12 svàtã 15 anuràdhà 17 uttaràùàóhà 21 ÷ravaõà 22 dhaniùñhà 23 ÷atabhiùà 24 uttarabhàdrapadà 26 revatã 27 .. tatra lagnaü yathà . yallagnasya prathamacaturthasaptamada÷amasthàne ÷ubhagrahà stiùñhanti tallagne nàmakaraõaü kàryam .. tatra dinaniyamaþ . da÷a 10 ekàda÷a 11 dbàda÷a 12 ÷ata 100 dinàni . iti jyotiþsàrasaügrahaþ .. saüvatsare veti gobhilaþ .. etacca pra÷astataratamaparaparakàlakarmetaraparam . ekàda÷àha iti mukhyaþ kalpa iti raghunandanamatam .. * .. tadanuùñhànaü yathà . janmagçhàbhyantare candradar÷anàt pràk màtà ÷ucinà vastreõa kumàramàcchàdya bharturdakùiõataþ sthitvà prayacchatyudak÷irasaü pa÷cimade÷aü gatvà uttarata udagreùu ku÷eùu upavi÷ati ataþ pitaivàdhikàrã . atha juhoti prajàpataye kumàrasya tithaye nakùatràya . tithinakùatrayordevatàyai tà÷ca brahmatvaùñçviùõuyamasomakumàramunivasupi÷àcadharmarudravàyumanmathayakùapitaraþ paurõamàsyàü vi÷vedevàþ . eùàü home vi÷eùamàha chandogapari÷iùñam .
     %<nàmadheye munivasupi÷àcà bahuvat sadà .
     yakùà÷ca pitaro devà yaùñavyàstithidevatàþ ..>% tena munyàdayo bahuvacanàntà hotavyàþ . ÷eùà ekavacanàntà hotavyàþ . nakùatràõi a÷vinyàdãni . taddevatà÷ca jyotiùe . a÷viyametyàdayaþ . nakùatrahome chandogapari ÷iùñam .
     %<àgneyàdve'tha sarpàdve vi÷àkhàdve tathaiva ca .
     àùàóhàdve dhaniùñhàdve a÷vinyàdve tathaiva ca ..
     dbandvànyatàni bahuvadçkùàõàü juhuyàt sadà .
     dbandvadvayaü dbivaccheùamava÷iùñànyathaikavat ..>% taddevatàhome vi÷eùaþ .
     %<devatà api håyante bahuvat sarpavasvapaþ .
     devà÷ca pitara÷caiva dbivadvadhnà÷vinau tathà ..>% devàþ vi÷vedevàþ . kavargàdipa¤catçtãyàdivarõànyatamavarõàdyantarasthaü yaralavàdyanyatamavarõamadhyaü vi÷vambharàdavat kçdantaü sambodhanàntaü dãrghavisargàntaü ca nàma kuryàt . etacca svagçhyoktatvàt pra÷astaparam . kuladevatànakùatràbhisambandhaü ca nàma kuryàt . tatra ÷aïkhalikhitavacanànnàmàntarakaraõavyavahàraþ . atra nakùatrasambandhena nàmakaraõaü ÷atapadacakrànurodhàt svanakùatrapàdànusàreõa . tata÷ca kumàrasya mukhabhavàn pràõanirgamopàyabhåtàn chidravi÷eùàn sapta mukhamakùiõã nàsike karõàviti àbhimukhyena spç÷an ko'si katamo'sãti mantraü japet .. tacca nàma ÷armavarmàdyupapadàntatvena kartavyam . yathà --
     %<tatastu nàma kurvãta pitaiva da÷ame'hani .
     devapårbaü naràkhyaü hi ÷armavarmàdisaüyutam ..
     ÷armeti bràhmaõasyoktaü varmeti kùattrasaü÷rayam .
     guptadàsàtmakaü nàma pra÷astaü vai÷ya÷ådrayoþ ..
     nàryahonaü na cà÷astaü nàpa÷abdayutaü tathà .
     nàmàïgalyaü jugupsyaü và nàma kuryàt samàkùaram ..
     nàtidãrghaü nàtihrasvaü nàtigurvakùarànvitam .
     sukhoccàryàkùaraü nàma kuryàcca pravaõàkùaram ..>% iti viùõupuràõe 3 aü÷e 10 adhyàyaþ .. pravaõàkùaraü laghåttaràkùaram . iti taññãkàkàraþ .. gobhilaþ . %<ayugmakadàntaü tathà strãõàm .>% ayugmakam ayugakùaram . dàntaü dakàràntam . yathà ya÷odetyàdi .. * .. tasya ÷rãpårbakatvaü yathà --
     %<devaü guruü gurusthànaü kùetraü kùetràdhidevatàm .
     siddhaü siddhàdhikàràü÷ca ÷rãpårbaü samudãrayet ..>% iti ràghavabhaññadhçtaprayogadar÷anàt svargakàmitvàdinà siddho'dhikàro yeùàü naràõàmityanena jãvatàü ÷rã÷abdàditvaü nàmno na mçtànàü tatheti ÷iùñàcàraþ .. * .. gobhilaþ . màtre cainaü prathamaü nàmadheyamàkhyàya yathàrthamudãcyaü vàmadevyagànàntaü kuryàt gaurdakùiõà . iti saüskàratattvam ..

#<nàmadvàda÷ã>#, strã, (nàmnaþ dvàda÷ã .) vratavi÷eùaþ . yathà -- %<gaurã kàlã umà bhadrà durgà kàntiþ sarasvatã . maïgalà vaiùõavã lakùmãþ ÷ivà nàràyaõã kramàt . màrgatçtãyàmàrabhya pårboktaü labhate phalam .. pårboktaü phalaü màrgàdidbàda÷amàse kçùõàùñamãvrataphalam . ardhanàrã÷varaü rudramathavà uma÷aïkaram .. påjayedvidhivannàrã na viyogamavàpnuyàt . athavà viùõuråpeõa påjayecce÷varaü sadà .. ÷aïkaraü vàmabhàgasthaü sarvakàmamavàpnuyàt . màrga÷iràdye ke÷avanàràyaõamàdhavàn påjayet . dhåpasragdãpàdyairupoùya saüpåjya dakùiõàbhi÷ca nàmabhiþ . a÷vamedhançpasåyavàjapeyamatiràtranaktamathàgniùñomopavàsameva . puruùamevasautràmaõiü pa¤cayaj¤ahomagolakùaü sarvamathàsthàpyànte nityaü staraõàrcanàttannàmnà . ityàdye nàmadbàda÷ã .>% iti devãpuràõam ..

#<nàmadheyaü>#, klã, (nàmaiva . nàma + %<bhàgaråpanàmabhyo dheyaþ .>% 5 . 4 . 25 . ityasya vàrtikoktyà dheyaþ .) nàma . ityamaraþ . 1 . 6 . 8 .. (yathà, manuþ . 2 . 30 .
     %<nàmadheyaü da÷amyàntu dvàda÷yàü vàsya kàrayet .
     puõye tithau muhårte và nakùatre và guõànvite ..>%)

#<nàma÷eùaþ>#, tri, (nàmnaþ ÷eùo yasya . nàma àkhyà eva ÷eùo yasyeti và .) mçtaþ . iti hemacandraþ . 3 . 38 .. maraõe, puü .

#<nàmàparàdhaþ>#, puü, (nàmni nàmaviùaye aparàdhaþ . nàmnaþ sakà÷àt aparàdho và .) sàdhunindàdiråpaduradçùñajanakavyàpàravi÷eùaþ . yathà -- ÷rãnàrada uvàca .
     %<ke te'paràdhà viprendra ! nàmno bhagavataþ kçtàþ .
     vivindanti nçõàü kçtyaü pràkçtaü hyànayanti ca ..
     tat kathyatàü mahàbhàgàparàdhaü nàmni ke÷ave .
     kena kena prakàreõa bhavedvai tajjanàdiùu ..
     sanatkumàra uvàca .
     satàü nindà nàmnaþ paramamaparàdhaü vitanute yataþ khyàtiü yàtastamupahasate garhayati ca .
     tathà viùõoriùñaü ya iha guõanàmàdi sakalaü dhiyà bhinnaü pa÷yet sa khalu harinàmàhitakaraþ ..
     guroravaj¤à ÷ruti÷àstranindanaü tathàrthavàdo harinàmni kalpanam .
     nàmnàü balàdyasya hi pàpabuddhirna vidyate tasya ÷añhasya ÷uddhiþ ..
     divaukasàü guroþ pitrorbhåsuràõà¤ca garhanam .
     nàmàparàdhaü yattat syàdvaiùõavànàü tathà nçõàm ..
     go'÷vatthatulasãdhàtrãrnçpànnindanti nàrada ! .
     nàmàparàdhã sa bhavennàma govindavaiùõavàn ..
     sarvatãrthàni kùetràõi càvamanyati nindati .
     gaïgàsarasvatãyàmã÷càparàdhã bhavennaraþ ..
     ÷rãmadbhàgavataü mahàbhàrataü bràhmaõàn gurum .
     mantraü mahàprasàda¤ca yo'vamanyati nàrakã ..
     avatàràn harestattannàmabhaktàü÷ca nindati .
     avamanyati devarùe nàrakã sa jano'dhamaþ ..
     govindasyàrcanaü kuryàdavamanyati vaiùõavàn .
     nindatãha ca nàmàni sa nàmno'pyaparàdhakçt ..
     varõà÷ramànantyajàü÷ca jàtibuddhyàvamanyati .
     vaiùõavàn kurute nindàmaparàdhã naràdhamaþ ..
     dbijabandhuü striyaü ÷ådraü jàtibhedena vaiùõavam .
     ye'vamanyanti nindanti te vai nirayagàminaþ ..
     arce viùõoþ ÷ilàdhãrguruùu naramatirvaiùõave jàtibuddhirviùõorvà vaiùõavànàü kalimalamathane pàdatãrthe'mbubuddhiþ .
     viùõornirmàlyanàmnoþ kaluùadahanayoranyasàmànyabuddhirviùõau sarve÷vare÷e taditarasamadhãryasya và nàrakã saþ ..
     påjyate devasàmànyaü kçtvà nàràyaõaü naraþ .
     nàmàparàdhã sa bhavedvaiùõavàn yo na sevate ..
     nàrada uvàca .
     nàmàparàdhà hyaparàþ kati santi tapodhana ! .
     tat kathyatàü me sakalaü yadi yogyo bhavàmi te ..
     sanatkumàra uvàca .
     vaiùõave ÷añhatàü viùõau gurau pitro÷ca bhåsure .
     nindàü yaþ kurute mohàdaparàdhã sa nàrakã ..>% iti pàdmottarakhaõóe . 102 -- 103 adhyàyau .. api ca .
     %<dharmavratatyàgahutàdisarva÷ubhakriyàsàmyamapi pramàdaþ .
     a÷raddadhàne visukhe'pya÷çõvati ya÷copade÷aþ ÷ivanàmàparàdhaþ ..
     ÷rutvàpi nàmamàhàtmyaü yaþ prãtirahito naraþ .
     ahaü mamàdi paramo nàmni so'pyaparàdhakçt ..>% aparàdhabha¤janamàha .
     %<jàte nàmàparàdhe'pi pramàdena katha¤cana .
     sadà saükãrtayennàma tadeka÷araõo bhavet ..
     nàmàparàdhayuktànàü nàmànyeva harantyagham .
     avi÷ràntaprayuktàni tànyevàrthakaràõi ca ..
     nàmaikaü yasya vàci smaraõapathagataü ÷rotramålaü gataü và ÷uddhaü và÷uddhavarõaü vyavahitarahitaü tàrayatyeva satyam .
     tacceddehadraviõajanatàlobhapàùaõóamadhye nikùiptaü syànna phalajanakaü ÷ãghramevàtra vipra ! ..>% iti ÷rãharibhaktivilàsaþ ..

#<nàmàparàdhã>#, [n] tri, (nàmàparàdho'styasyeti . iniþ .) nàmàparàdhakçt . yathà --
     %<nàmno janàrdanasyàparàdhàn yaþ kurute'ni÷am .
     nàmàparàdhakçlloko yàti satyamadhogatim ..
     vinà÷ayati nàmastho'paràdhaü nàmato janaþ .
     nàmàparàdhã kçùõe syàdàtmana÷ceti nàrakã ..
     pàùaõóo durjanaþ pàpã bhavennàmno hareþ khalaþ .
     nàmàparàdhã manujo mune ! bhavati nàrakã ..
     aparàdhànmukundasya vidårayati nàmabhiþ .
     nàmnãha lokaþ kurvaüstànmahàpàpyadhamàdhamaþ ..>% iti pàdmottarakhaõóe 102 adhyàyaþ ..

#<nàyaþ>#, puü, (nãyate'neneti . nã + %<÷riõãbhuvo 'nupasarge .>% 3 . 3 . 24 . iti karaõe gha¤ .) nayaþ . nãtiþ . ityamaraþ . 3 . 2 . 9 .. (yathà, bhaññiþ . 7 . 36 .
     %<yàta yåyaü yama÷ràyaü di÷aü nàyena dakùiõàm ..>% nã + bhàve gha¤ .) pràpaõam . iti nãdhàtudar÷anàt .. (nayati pràpayatãti . nã + %<dunyoranupasarge .>% 3 . 1 . 142 . iti õaþ . upàyaþ . yathà, bhaññiþ . 6 . 82 .
     %<nàyaþ ko'tra sa yena syàü vatàhaü vigatajvaraþ ..>% netari, tri . yathà, çgvede . 6 . 24 . 10 .
     %<sacasva nàyamavase abhãka ito và tamindra pàhi riùaþ ..>%)

#<nàyakaþ>#, puü, (nayati pràpayatãti . nã + õvul .) netà . (yathà, gãtàyàm . 1 . 7 .
     %<nàyakà mama sainyasya saüj¤àrthaü tàn bravãmi te ..>%) ÷reùñhaþ . (yathà, bhàgavate . 4 . 7 . 19 .
     %<tamupàgatamàlakùya sarve suragaõàdayaþ .
     praõemuþ sahasotthàya brahmendratryakùanàyakàþ ..>%) hàramadhyamaõiþ . iti medinã . ke, 110 .. agre sarikaþ . senàpatiþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 222 . 4 .
     %<vadhyamànaü balaü dçùñvà bahu÷astaiþ purandaraþ .
     svasainyanàyakàrthàya cintàmàpa bhç÷aü tadà ..>%) ÷çïgàrasàdhakaþ . sa ca trividhaþ . patirupapatirvai÷ika÷ceti . vidhivat pàõigràhakaþ patiþ . anukåladakùiõadhçùña÷añhabhedàt pati÷caturdhà . sàrvakàlikaparàïganàparàïmukhatve sati sarvakàlamanurakto'nukålaþ . sakalanàyikàviùayasamasahajànuràgo dakùiõaþ . bhåyo niþ÷aïkaþ kçtadoùo'pi bhåyo nivàrito'pi bhåyaþ pra÷rayaparàyaõo dhçùñaþ . kàminãviùayakapañapañuþ ÷añhaþ . àcàrahànihetuþ patirupapatiþ . bahulave÷yàbhogoparasiko vai÷ikaþ . vai÷ikaståttamamadhyamàdhamabhedàt trividhaþ . dayità÷ramaprakope'pi upacàraparàyaõa uttamaþ . priyàyàþ prakope yaþ prakopamanuràgaü và na prakañayati ceùñayà manobhàvaü gçhõàti sa madhyamaþ . bhayakçpàlajjà÷ånyaþ kàmakrãóàyàmakçtakçtyàkçtyavicàro'dhamaþ .. * .. mànã catura÷ca ÷añha evàntarbhavati . vàkceùñàvyaïgyasamàgama÷caturaþ . proùitapatirupapatirvai÷ika÷ca bhavati . anabhij¤anàyako nàyakàbhàsa eva . teùà¤ca narmasacivapãñhamardaviñaceñakavidåùakabhedàccaturdhà . kupitastrãprasàdakaþ pãñhamardaþ . narmasacivo'pyayameva . kàmatantrakalàkovido viñaþ . sandhànacatura÷ceñakaþ . aïgàdivaikçtyairhàsakàrã vidåùakaþ .. * .. teùàmaùñasàttvikaguõàþ . yathà --
     %<svedaþ stambho'tha romà¤caþ svarabhaïgo'tha vepathuþ .
     vaivarõyama÷rupraõayàvityaùñau sàttvikà guõàþ .. * ..>% teùàü da÷àvasthà yathà --
     %<abhilàùastathà cintà smçti÷ca guõakãrtanam .
     udvega÷ca pralàpa÷ca unmàdo vyàdhireva ca .
     jaóatà nidhanànyeva da÷àvasthàþ prakãrtitàþ ..>% iti rasama¤jarã .. (asya lakùaõabhedàdikaü yathà, sàhityadarpaõe . 3 . 33 -- 38 .
     %<tyàgã kçtã kulãnaþ su÷rãko råpayauvanotsàhã .
     dakùo'nuraktalokastejovaidagdhya÷ãlavàn netà ..
     dhãrodàtto dhãroddhatastathà dhãralalita÷ca .
     dhãrapra÷ànta ityayamuktaþ prathama÷caturbhedaþ ..
     avikatthanaþ kùamàvànatigambhãro mahàsattvaþ .
     stheyàn nigåóhamàno dhãrodàttodçóhavrataþ kathitaþ ..
     màyàparaþ pracaõóa÷capalo'haïkàradarpabhåyiùñhaþ .
     àtma÷làghànirato dhãrairdhãroddhataþ kathitaþ ..
     ni÷cinto mçdurani÷aü kalàparo dhãralalitaþ syàt .
     sàmànyaguõairbhåyàn dbijàdiko dhãrapra÷àntaþ syàt ..>% eùà¤ca ÷çïgàriråpatve bhedànàha tatraiva . 3 . 39 -- 44 .
     %<ebhirdakùiõadhçùñànukåla÷añharåpibhistu ùoóa÷adhà .
     eùu tvanekamahilàsu samaràgo dakùiõaþ kathitaþ ..
     kçtàgà api niþ÷aïkastarjito'pi na lajjitaþ .
     dçùñadoùo'pi mithyàvàk kathito dhçùñanàyakaþ ..
     anukåla ekanirataþ ÷añho'yamekatra vaddhabhàvo yaþ .
     dar÷itavahiranuràgo vipriyamanyatra gåóhamàcarati ..
     eùà¤ca traividhyàt sarveùàmuttamamadhyàdhamatvena .
     uktà nàyakabhedà÷catvàriü÷attathà'ùñau ca ..>% eùàmudàharaõàdikaü tatraiva draùñavyam ..)

#<nàyakàdhipaþ>#, puü, (nàyakànàü netéõàü senàpatãnàü và adhipaþ .) narendraþ . ràjà . iti ÷abdaratnàvalã ..

@<[Page 2,863c]>@
#<nàyikà>#, strã, (nayati yà . nã + õvul . ñàp ata itva¤ca .) durgà÷aktiþ . sà aùñadhà . yathà --
     %<tato'ùñanàyikà devyà yatnataþ paripåjayet ..
     ugracaõóàü pracaõóà¤ca caõóogràü caõóanàyikàm .
     aticaõóà¤ca càmuõóàü caõóàü caõóavatãntathà ..
     padme càùñadale caitàþ pràgàdikramatastathà .
     pa¤copacàraiþ saüpåjya bhairavànmadhyade÷ataþ ..>% iti prakçtikhaõóe 61 adhyàyaþ .. ÷çïgàrarasàlambanavibhàvaråpà nàrã . sà ca trividhà . svãyà parakãyà sàmànyavanità ceti . tatra svàminyevànuraktà svãyà . svãyàpi trividhà . mugdhà madhyà pragalmà ca . tathà aïkuritayauvanà mugdhà . sà ca j¤àtayauvanà aj¤àtayauvanà ca . saiva krama÷o lajjàbhayaparàdhãnaratirnavoóhà . saiva krama÷o jàtapra÷rayà vi÷rabdhanavoóhà . samànalajjàmadanà madhyà . eùaiva càtipra÷rayàdativi÷rabdhanavoóhà . patimàtraviùayakelikalàpakovidà pragalbhà . madhyàpragalme mànàvasthàyàü pratyekaü trividhe . dhãrà adhãrà dhãràdhãrà ceti . vyaïgyakopaprakà÷à dhãrà . avyaïgyakopaprakà÷à adhãrà . vyaïgyàvyaïgyakopaprakà÷à dhãràdhãrà . ete dhãràdayastrayo bhedà dbidhà bhavanti . jyeùñhà kaniùñhà ca . pariõãtatve sati bharturadhikasnehà jyeùñhà . pariõãtatve sati bharturnyånasnehà kaniùñhà .. aprakañaparapuruùànuràgà parakãyà . sà ca dvividhà . paroóhà kanyakà ca . guptà vidagdhà lakùità kulañà anu÷ayànàmuditàprabhçtãnàü parakãyàyàmevàntarbhàvaþ . guptà trividhà . vçttasuratagopanà ca . vartiùyamàõasuratagopanà . vartamànasuratagopanà ca . vidagdhà dvividhà . vàgvidagdhà kriyàvidagdhà ceti . anu÷ayànà trividhà . vartamànasthànavighaññanena bhàvisyànàbhàva÷aïkayà svànadhiùñhitasaïketasthale bharturgamanànumànena .. * .. vittamàtropàdhikasakalapuruùàbhilàùà sàmànyavanità . età anyasambhogaduþkhità . vakroktigarvità mànavatya÷ca tisro bhavanti . vakroktigarvità dbividhà . premagarvità saundaryagarvità ca . mànavatã yathà . priyàparàdhasåcikà ceùñà mànaþ . sa ca laghurmadhyamo guru÷ceti . alpàpaneyo laghuþ . kaùñàpaneyo madhyamaþ . kaùñatamàpaneyo guruþ .. * .. etàþ ùoóa÷a aùñàbhiravasthàbhiþ pratyekamaùñavidhà . proùitabhartçkà khaõóità utkaõñhità kalahàntarità vipralabdhà vàsakasajjà svàdhãnapatikà abhisàrikà ceti gaõanàdaùñàviü÷atyadhikaü ÷ataü bhedà bhavanti . tàsàmuttamamadhyamàdhamagaõanayà caturadhikà÷ãti÷atatrayaü bhedà bhavanti . tatràsàü divya-adivya-divyàdivyabhedena gaõanayà dvipa¤cà÷adadhika÷atayutasahasraü bhedà bhavanti . iti rasama¤jarã .. * .. (yathà ca sàhityadarpaõe . 3 . 65 -- 93 .
     %<atha nàyikà trividhà svà'nyà sàdhàraõastrãti .
     nàyakasàmànyaguõairbhavati yathàsambhavairyuktà ..
     vinayàrjavàdiyuktà gçhakarmaparà pativratà svãyà .
     sàpi kathità trividhà mugdhà madhyà pragalbheti ..
     prathamàvatãrõayauvanamadanavikàrà ratau vàmà .
     kathità mçdu÷ca màne samadhikalajjàvatã mugdhà ..
     madhyà vicitrasuratà praråóhasmarayauvanà .
     iùatpragalbhavacanà madhyamavrãóità matà ..
     smaràndhà gàóhatàruõyà samastaratakovidà .
     bhàvonnatà daravrãóà pragalbhàkràntanàyakà ..
     te dhãrà càpyadhãrà ca dhãràdhãreti ùaóvidhe .
     priyaü sotpràsavakroktyà madhyàdhãrà dahedruùà ..
     dhãràdhãrà tu ruditairadhãrà paruùoktibhiþ .
     pragalbhà yadi dhãrà syàcchannakopàkçtistadà ..
     udàste surate tatra dar÷ayantyàdaràn bahiþ .
     dhãràdhãrà tu solluõñhabhàùitaiþ khedayedamum ..
     tarjayettàóayedanyà pratyekaü tà api dvidhà .
     kaniùñhajyeùñharåpatvànnàyakapraõayaü prati ..
     madhyàpragalbhayorbhedàstasmàd dbàda÷a kãrtitàþ .
     mugdhà tvekaiva tena syuþ svãyàbhedàstrayoda÷a ..
     parakãyà dbidhà proktà paroóhà kanyakà tathà .
     yàtràdiniratà'nyoóhà kulañà galitatrapà ..
     kanyà tvajàtopayamà salajjà navayauvanà .
     dhãrà kalàpragalbhà syàdve÷yà sàmànyanàyikà ..
     nirguõànapi na dveùñi na rajyati guõiùvapi .
     vittamàtraü samàlokya sà ràgaü dar÷ayed bahiþ ..
     kàmamaïgãkçtamapi parikùãõadhanaü naram .
     màtrà niùkràmayedeùà punaþ sandhànakàïkùayà ..
     taskaràþ paõórakà mårkhàþ sukhapràptadhanàstathà .
     liïgina÷channakàmàdyà àsàü pràyeõa vallabhàþ ..
     eùàpi madanàyattà kvàpi satyànuràgiõã .
     raktàyàü và viraktàyàü ratamasyàü sudurlabham .
     avasthàbhirbhavantyaùñàvetàþ ùoóaùabheditàþ .
     svàdhãnabhartçkà tadvat khaõóità'thàbhisàrikà ..
     kalahàntarità vipralabdhà proùitabhartçkà .
     anyà vàsakasajjà syàdbirahotkaõñhità tathà ..
     kànto ratiguõàkçùño na jahàti yadantikam .
     vicitravibhramàsaktà sà syàt svàdhãnabhartçkà ..
     pàr÷vameti priyo yasyà anyamambhogacihnitaþ .
     sà khaõóiteti kathità dhãrairãrùyàkaùàyità ..
     abhisàrayate kàntaü yà manmathava÷aüvadà .
     svayaü và'bhisaratyeùà dhãrairuktà'bhisàrikà ..
     saülãnà sveùu gàtreùu måkãkçtavibhåùaõà .
     avaguõñhanasaüvãtà kulajà'bhisaret yadi ..
     vicitrojjvalave÷à tu balannåpuranisvanà .
     pramodasmeravadanà syàd ve÷yà'bhisaret yadi ..
     madaskhalitasaülàpà vibhramatphullalocanà .
     àviddhagatisa¤càrà syàt preùyàbhisared yadi .. * prasaïgàdabhisàrasthànàni kathyante .
     kùetraü vàñã bhagnadevàlayo dåtãgçhaü vanam .
     màlaya¤ca ÷ma÷àna¤ca nadyàdãnàü tañã tathà ..
     evaü kçtàbhisàràõàü puü÷calãnàü vinodane .
     sthànànyaùñau tathà dhvàntacchanneùu kvacidà÷rayaþ .. * ..
     càñukàramapi pràõanàthaü roùàdapàsya yà .
     pa÷càttàpamavàpnoti kalahàntarità tu sà ..
     priyaþ kçtvàpi saïketaü yasyà nàyàti sannidhim .
     vipralabdhà tu sà j¤eyà nitàntamavamànità ..
     nànàkàryava÷àd yasyà dårade÷aü gataþ patiþ .
     sà manobhavaduþkhàrtà bhavet proùitabhartçkà ..
     kurute maõóanaü yasyàþ sajjite vàsave÷mani .
     sà tu vàsakasajjà syàdviditapriyasaïgamà ..
     àgantuü kçtacitto'pi daivànnàyàti yatpriyaþ .
     tadanàgamaduþkhàrtà virahotkaõñhità tu sà ..
     iti sàùñàviü÷ati÷atamuttamamadhyamàdhamasvaråpataþ .
     caturadhikà÷ãtiyutaü ÷atatrayaü nàyikàbhedànàü syàt ..
     kvacidanyonyasàïkyaryamàsàü lakùyeùu dç÷yate .
     itarà apyasaükhyàstà noktà vistara÷aïkùayà ..>% etàsàmudàharaõàni tatraiva vistara÷o draùñavyàni .. athàsàmalaïkàràþ . yathà, tatraiva . 3 . 94 .
     %<yauvane sattvajàstàsàmaùñàviü÷atisaükhyakàþ .
     alaïkàràstatra bhàvahàvahelàstrayo'ïgajàþ ..
     ÷obhà kàünti÷ca dãpti÷ca màdhurya¤ca pragalbhatà .
     audàryaü dhairyamityete saptaiva syurayatnajàþ ..
     lãlàvilàsau vicchittirvivvokaþ kilaki¤citam .
     moññàyitaü kuññamitaü vibhramo lalitaü madaþ ..
     vikçtaü tapanaü maugdhyaü vikùepa÷ca kutåhalam .
     hasitaü cakitaü kelirityaùñàda÷asaükhyakàþ .
     svabhàvajà÷ca bhàvàdyà da÷a puüsàü bhavantyapi ..>% atha mugdhàkanyayoranuràgeïgitàni . yathà, tatraiva . 3 . 123 .
     %<dçùñà dar÷ayati vrãóàü sammukhaü naiva pa÷yati .
     pracchannaü và bhramantaü và tiryak taü pa÷yati priyam ..
     bahudhà pçcchyamànàpi mandamandamadhomukhã .
     sagadgadasvaraü ki¤cit priyaü pràyeõa bhàùate ..
     anyaiþ pravartitàü ÷a÷vat sàvadhànà ca tatkathàm .
     ÷çõotyanyatra dattàkùã priye bàlànuràgiõã ..>% atha sakalànàmapi nàyikànàmanuràgeïgitàni . yathà, tatraiva . 3 . 124 -- 125 .
     %<ciràya savidhe sthànaü priyasya bahu manyate .
     vilocanapatha¤càsya na gacchatyanalaïkçtà ..
     kàpi kuntalasaüvyànasaüyamavyapade÷ataþ .
     bàhumålaü stanau nàbhipaïkajaü dar÷ayet sphuñam ..
     àcchàdayati vàgàdyaiþ priyasya paricàrakàn .
     vi÷vasityasya bhitreùu bahumànaü karoti ca ..
     sakhãmadhye guõàn bråte svadhanaü pradadàti ca .
     supte svapiti duþkhasya duþkhaü dhatte sukhe sukham ..
     sthità dçùñipathe ÷a÷vat priye pa÷yati dårataþ .
     àbhàùate parijanaü sammukhe smaravikriyam ..
     yat ki¤cidapi saüvãkùya kurute hasitaü mudhà .
     karõakaõóåyanaü tadbat kavarãmokùasaüyamau ..
     jçmmate sphoñayatyaïgaü bàlamà÷liùya cumbati .
     bhàle tathà vayasyàyà àrabhet tilakakriyàm ..
     aïguùñhàgreõa likhati sakañàkùaü nirãkùate .
     da÷ati svàdharaü càpi bråte priyamadhomukhã ..
     na mu¤cati ca taü de÷aü nàyako yatra dç÷yate .
     àgacchati gçhaü càsya kàryavyàjena kenacit ..
     dattaü kimapi kàntena dhçtvàïge muhurãkùate .
     nityaü hçùyati tadyoge viyoge malinà kç÷à ..
     manyate bahu tacchãlaü tatpriyaü manyate priyam .
     pràrthayate'lpamålyàni suptà na parivartate ..
     vikàràn sàttvikànasya sammukhã nàdhigacchati .
     bhàùate sånçtaü snigdhamanuraktà nitambinã ..
     eteùvadhikalajjàni ceùñitàni navastriyàþ .
     madhyavrãóàni madhyàyàþ sraüsamànatrapàõi tu ..
     anyastriyàþ pragalbhàyàstathà syurvàrayoùitaþ ..
     lekhyaprasthàpanaiþ snigdhairvãkùitairmçdubhàùitaiþ .
     dåtãsampreùaõairnàryà bhàvàbhivyaktiriùyate .. * ..>%) kastårãvi÷eùaþ . yathà, ràjanirghaõñe .
     %<cårõàkçtistu kharikà tilakà tilàbhà kaulatthavãjasadç÷ã ca kulatthikàkhyà .
     sthålà yataþ kiyadiyaü kila piõóikà syàttasyà÷ca ki¤cidadhikàpi ca nàyikaiùà ..>%

#<nàraü>#, klã, (naràõàü samåhaþ . nara + samåhe aõ .) narasamåhaþ . iti vyàkaraõam .. (narasyedamiti . nara + %<tasyedam .>% 4 . 3 . 120 . ityaõ .) narasambandhini, tri . yathà --
     %<malamåtrapurãùàsthinirgataü hya÷uci smçtam .
     nàraü spçùñvà tu sasnehaü sacelo jalamàvi÷et ..>% iti sàmànyaniruktau jagadã÷adhçtasmçtivacanam ..

#<nàraþ>#, puü, (narasyàyamiti . brara + aõ .) tarõakaþ . jalam . iti medinã . re, 53 ..

#<nàrakaþ>#, puü, (naraka eva . praj¤àdyaõ .) narakaþ . (narake bhavaþ . %<tatra bhavaþ .>% 4 . 3 . 53 . ityaõ .) narakasthapràõini, tri . ityamaraþ . 1 . 9 . 1 .. (yathà, màrkaõóeye . 15 . 73 .
     %<anukampàmimàmadya nàrakeùviha kurvataþ .
     tadeva ÷atasàhasraü saükhyàmupagataü tava ..>%)

#<nàrakã>#, [n] tri, (narako bhogyatayà astyasyeti . naraka + iniþ .) narakasthaþ . yathà --
     %<pareõa vihitaü karma svakarmeti vadecca yaþ .
     sa ucyate brahmaghàtã mahànàrakinàrakã ..>% iti bçhaddharmapuràõe uttarakhaõóe 78 adhyàyaþ ..

#<nàrakãñaþ>#, puü, a÷makãñaþ . (nàreùu narasamåheùu kãña iva ghçõàrhatvàt .) svadattà÷àvihantà . iti medinã . ñe, 63 ..

#<nàraïgaü>#, klã, (nçõàtãti . né naye + bàhulakàt aïgac dhàtorvçddhi÷ca . ityujjaladattaþ . 1 . 121 .) garjaram . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nàraïgaþ>#, puü, (né naye + aïgac . vçddhi÷ca .) pippalãrasaþ . yamajapràõã . viñaþ . iti medinã . me, 39 .. phalavçkùavi÷eùaþ . nàraïgã iti bhàùà .. tatparyàyaþ . nàgaraïgaþ 2 suraïgaþ 3 tvaggandhaþ 4 airàvataþ 5 vaktravàsaþ 6 yogàraïgaþ 7 yogaraïgaþ 8 saraïgaþ 9 gandhàóhyaþ 10 gandhapatraþ 11 variùñhaþ 12 . asya guõàþ . madhuratvam . amlatvam . gurutvam . uùõatvam . rocanatvam . vàtàmakçmi÷åla÷ramanà÷itvam . balyatvam . rucyatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. tatke÷araguõàþ .
     %<atyamlamãùanmadhuraü vçùyaü vàtavinà÷anam .
     rucyaü vàtahara¤caiva nàgaraïgasya ke÷aram ..>% iti ràjavallabhaþ ..

#<nàradaþ>#, puü, (nàraü paramàtmaviùayakaü j¤ànaü dadàtãti . dà + kaþ . yadvà, nàraü narasamåhaü dyati khaõóayati kalaheneti . do + kaþ . nàraü jalaü dadàti pitçbhya iti và . taduktam --
     %<nàraü pànãyamityuktaü tat pitçbhyaþ sadà bhavàn .
     dadàti tena te nàma nàradeti bhaviùyati ..>%) devarùivi÷eùaþ . sa tu bhogà÷ã brahma÷àpàdupavarhaõanàmà gandharvo bhåtvà punarbrahmavãryàt ÷ådrapatnyàü jàtaþ . yathà -- ÷aunaka uvàca .
     %<brahmavãryàcchådrapatnyàü gandharva÷copavarhaõaþ .
     jàtaþ kena prakàreõa tadbhavàn vaktumarhati ..
     sautiruvàca .
     kànyakubje ca de÷e ca drumilo goparàjakaþ .
     kalàvatã tasya patnã bandhyà càpi pativratà ..
     svàmidoùeõa sà bandhyà kàle ca bharturàj¤ayà .
     upasthitaü vane ghore nàradaü kà÷yapaü munim ..
     kro÷amàna¤ca ÷rãkçùõaü jvalantaü brahmavarcasà .
     tasthau suve÷aü kçtvà sà dhyànànta¤ca muneþ puraþ ..
     uvàca vinayenaiva kçtvà ca ÷rãhariü hçdi .
     gopikàhaü dvija÷reùñha ! drumilasya ca kàminã .
     puttràrthinã càgatàhaü tanmålaü bharturàj¤ayà ..
     vãryàdhànaü kuru mayi ! strã nopekùyà hyapasthità .
     tejãyasàü na doùàya vahneþ sarvabhujo yathà ..
     vçùalãvacanaü ÷rutvà cukopa munipuïgavaþ .
     vçùalã tatpurastasthau ÷uùkakaõñhauùñhatàlukà ..
     etasminnantare tena pathà yàsyati menakà .
     tasyà årusthalaü dçùñvà munivãryaü papàta ha ..
     çtusnàtà ca vçùalã kçtvà tadbhakùaõaü mudà .
     sà vipra ! gehe sàdhvã ca suùuve tanayaü varam ..
     taptakà¤canavarõàbhaü jvalantaü brahmatejasà .
     anàvçùñhyava÷eùe ca kàle bàlo babhuva ha ..
     nàraü dadau janmakàle tenàyaü nàradàbhidhaþ ..
     dadàti nàraü j¤àna¤ca bàlakebhya÷ca bàlakaþ .
     jàtismaro mahàj¤ànã tenàyaü nàradàbhidhaþ ..
     vãryeõa nàradasyaiva babhåva bàlako mune ! .
     munãndrasya vareõaiva tenàyaü nàradàbhidhaþ ..
     kalpàntare brahmakaõñhàdbabhåvurbahavo naràþ .
     naràndadau tatkaõñha¤ca tena tannàradaþ smçtaþ ..
     tato babhåva kàla÷ca nàradàt kaõñhade÷ataþ .
     tato brahmà nàma cakre nàrada÷ceti maïgalam ..
     etasminnantare viprà àyayurvipra mandiram .
     ÷i÷avaþ pa¤cavarùãyà mahàtejasvino yathà ..
     caturùveko munistasmai bràhmaõà÷ca kçpàlavaþ .
     brahmaputtraü ÷i÷uü j¤àtvà viùõumantraü dadau mudà ..
     mahàj¤ànã ÷i÷ustasthau gaïgàtãre manohare .
     tatra snàtvà vipradattaü viùõumantraü jajàpa saþ ..
     divyaü varùasahasra¤ca niràhàraþ kç÷odaraþ .
     dadar÷a bàlako dhyàne divyaü loka¤ca bàlakam ..
     dbibhujaü muralãhasta¤candanena vicarcitam .
     viraràma ca ÷okàrto yadà yaddraùñumakùamaþ ..
     rurodà÷vatthamåle ca na dçùñvà bàlakaü ÷i÷uþ .
     babhåvàkà÷avàõãti rudantaü bàlakaü prati ..
     sakçdyaddar÷itaü råpaü tadeva nàdhunà punaþ .
     punardrakùasi govindaü janmamçtyuharaü harim ..
     iti ÷rutvà bàlaka÷ca viraràma mudànvitaþ .
     kàle tatyàja tãrthe ca tanuü kçùõaü hçdi smaran ..
     babhåva ÷àpamukti÷ca nàradasya mahàmune ! .
     tanuü tyaktvà sa jãva÷ca vilãno brahmavigrahe ..
     katikalpàntare'tãte sraùñuü sçùñividhau punaþ .
     marãcimi÷rairmunibhiþ sàrdhaü kaõñàdbabhåva saþ ..
     nàrada÷ceti vikhyàto munãndrastena hetunà ..>% iti brahmavaivarte brahmakhaõóe 21 -- 22 adhyàyau .. tasya sarvadà bhramaõakàraõaü yathà --
     %<tàü÷càpi naùñàn vij¤àya puttràn dakùaprajàpatiþ .
     krodha¤cakre mahàbhàga ! nàradaü sa ÷a÷àpa ca ..>% nàrada÷àpa÷ca ÷rãbhàgavatoktaþ .
     %<tasmàllokeùu te måóha na bhavedbhramataþ padam .>% iti viùõupuràõe 1 aü÷e 15 adhyàyastaññãkà ca .. (pa¤caviü÷atisahasra÷lokàtmaka upapuràõavi÷eùaþ . yathà, devãbhàgavate . 1 . 3 . 9 .
     %<ùoóa÷aiva sahasràõi puràõa¤càgnisaüj¤itam .
     pa¤caviü÷atisàhasraü nàradaü paramaü matam ..>% ÷àkadvãpasya parvatavi÷eùaþ . yathà, màtsye . 121 . 11 .
     %<nàrado nàma caivokto durga÷ailo mahàcitaþ .
     tatràcale samutpannau pårbaü nàradaparvatau ..>% vi÷vàmitraputtravi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 4 . 58 .
     %<urjayonirudàpekùã nàrada÷ca mahànçùiþ .
     vi÷vàmitràtmajàþ sarve munayo brahmavàdinaþ ..>%)

#<nàrà>#; strã, (narasya muneriyam . nara + %<tasyedam .>% 4 . 3 . 120 . iti aõ . tataùñàp . %<yadyapi aõi kçte ïãppratyayaþ pràptastathàpi chàndasalakùaõairapi smçtiùu vyavahàràt sarve vidhaya÷chandasi vikalpante iti pàkùiko ïãp pratyayaþ . tasyàbhàvapakùe sàmànyalakùaõapràpte ñàpi kçte nàrà iti råpasiddhiþ .>% iti manusaühitàñãkàyàü kullåkabhaññaþ . 1 . 10 .) jalam . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, manuþ . 1 . 10 .
     %<àpo nàrà iti proktà àpo vai narasånavaþ .
     tà yadasyàyanaü pårbaü tena nàràyaõaþ smçtaþ ..>%)

#<nàràcaþ>#, puü, (nàraü narasamåhaü àcàmatãti . camu adane + %<anyeùvapi dç÷yate .>% 3 . 2 . 101 . iti óaþ .) samudàyalauhamayabàõaþ . tatparyàyaþ . prakùveóanaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 87 .. lohanàlaþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, bçhat÷àrïgadhare .
     %<sarvalauhàstu ye bàõà nàràcàste prakãrtitàþ .
     pa¤cabhiþ pçthulaiþ pakùairyuktàþ sidhyanti kasyacit ..>%) durdinam . iti ÷abdamàlà .. (aùñàda÷àkùaravçttivi÷eùaþ . iti chandoma¤jarã .. asya lakùaõàdikaü chandaþ÷abde draùñavyam .. vaidyakoktaghçtavi÷eùaþ . yathà, bhàvaprakà÷e udararogàdhikàre .
     %<snukkùãradantãtriphalàvióaïgasiühãtrivçccitrakasåryakalkaiþ .
     ghçtaü vipakvaü kuóavapramàõaü toyena tasyàkùasamena karùam ..
     pãtoùõamambho'nupibedvirephe peyaü rasaü và prapibedbidhij¤aþ .
     nàràcamenaü jañharàmayànàmuktaü prayuktaü pravadanti santaþ ..>% iti nàràcaghçtam .. * ..)

#<nàràcikà>#, strã, (nàràcastadàkàro'styasyà iti . nàràca + ñhan . ñàp .) nàràcã . iti ÷abdaratnàvalã .. (aùñàkùaravçttivi÷eùaþ . tallakùaõaü yathà --
     %<nàràcikà tarau lagau ..>%)

#<nàràcã>#, strã, (nàràcavadàkçtirastyasyà iti . ac . gauràditvàt ïãù .) svarõakàràdãnàü nàràcàkçtilauhatulà . nikti iti bhàùà . tatparyàyaþ . nàràcikà 2 eùaõikà 3 eùaõã 4 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<nàràyaõaþ>#, puü, (nàrà jalaü ayanaü sthànaü yasya . aya gatau + bhàve lyuñ . sarmve gatyarthàþ pràptyarthà÷ca iti niyamàt nàrasya j¤ànasya muktervà ayanaü pràptiryasmàt iti và . %<naràõàü samåho nàraü tatràyanaü sthànaü yasya nàràyaõaþ rephàt paranakàrasya õatvavidhànàt sarvapràõibuddhiguhànivàsàcchuddhacaitanyamityarthaþ .>% iti ÷aïkaravijaye navamaprakaraõam .) viùõuþ . tasya catvàro vyåhàþ . vàsudevasaïkarùaõapradyumnàniruddhàkhyàþ . iti mahàbhàratam .. vedàntamate . ÷uddhàntaryàmisåtraviràóàkhyàþ .. tannàmavyutpattiryathà --
     %<sàråpyamuktivacano nàreti ca vidurbudhàþ .
     yo devo'pyayanaü tasya sa ca nàràyaõaþ smçtaþ ..
     nàrà÷ca kçtapàpà÷càpyayanaü gamanaü smçtam .
     yato hi gamanaü teùàü so'yaü nàràyaõaþ smçtaþ ..
     nàra¤ca mokùaõaü puõyamayanaü j¤ànamãpsitam .
     tayorj¤ànaü bhavedyasmàt so'yaü nàràyaõaþ smçtaþ ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 109 aþ ..
     %<àpo nàrà iti proktà àpo vai narasånavaþ .
     ayanaü tasya tàþ pårbaü tena nàràyaõaþ smçtaþ ..>% iti viùõupuràõam .. yadvà .
     %<nàràjàtàni tattvàni nàràõãti vidubudhàþ .
     tànyeva càyanaü tasya tena nàràyaõaþ smçtaþ ..>% tathà .
     %<yacca ki¤cijjagat sarvaü dç÷yate ÷råyate'pi và .
     antarbahi÷ca tat sarvaü vyàpya nàràyaõaþ sthitaþ ..>% tathà .
     %<prakçteþ para evànyaþ sa naraþ pa¤caviü÷akaþ .
     tasyemàni ca bhåtàni nàràõãti pracakùate ..
     teùàmapyayanaü yasmàttasmànnàràyaõaþ smçtaþ ..>% kvacinmanvantare naranàmaçùerapatyatàü gataþ iti nàràyaõaþ .. ityamarañãkàyàü bharataþ .. * ..
     (%<naràõàmayanàccàpi tato nàràyaõaþ smçtaþ ..>% iti mahàbhàrate . 5 . 70 . 10 ..) asya svaråpo yathà --
     %<÷rãkçùõa÷ca dvidhàråpo dbibhuja÷ca caturbhujaþ .
     caturbhuja÷ca vaikuõñhe goloke dvibhujaþ svayam ..
     caturbhujasya patnã ca mahàlakùmãþ sarasvatã .
     gaïgà ca tulasã caiva devã nàràyaõapriyà ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 64 adhyàyaþ .. tasya dhyànaü yathà --
     %<dhyeyaþ sadà savitçmaõóalamadhyavartã nàràyaõaþ sarasijàsanasanniviùñaþ .
     keyåravàn kanakakuõóaõavàn kiriñã hàrã hiraõmayavapurdhçta÷aïkhacakraþ ..>% ityàdityahçdayam .. api ca .
     %<÷aïkhacakragadàpadmadharaü kamalalocanam .
     ÷uddhasphañikasaïkà÷aü kvacinnãlàmbujacchavim ..
     garuóopari÷uklàbjapadmàsanagataü harim .
     ÷rãvatsavakùasaü ÷àntaü vanamàlàdharaü param ..
     keyårakuõóaladharaü kirãñamukuñojjvalam .
     niràkàraü j¤ànagamyaü sàkàraü dehadhàriõam ..
     nityànandaü nirànandaü såryamaõóalamadhyagam .
     mantreõànena deve÷aü viùõuü bhaja ÷ubhànane ! ..>% iti kàlikàpuràõe 22 adhyàyaþ .. tannàmamàhàtmyaü yathà --
     %<nàràyaõàcyutànantavàsudeveti yo naraþ .
     satataü kãrtayet bhåme ! yàti mallayatàü priye ! ..>% iti varàhapuràõam ..
     %<sakçnnàràyaõetyuktvà pumàn kalpa÷atatrayam .
     gaïgàdisarvatãrtheùu snàto bhavati ni÷citam ..>% iti ÷rãkçùõajanmakhaõóe 109 adhyàyaþ ..
     %<nàràyaõeti ÷abdo'sti vàgasti va÷avartinã .
     tathàpi narake måóhàþ patantãha kimadbhutam ..>% iti mahàbhàratam .. tasya tuùñijanakakarmàõi yathà -- ÷rãkçùõa uvàca .
     %<karmaõà yena viprendra ! tuùñirme hçdi jàyate .
     krodha÷ca tat samastaü te kathayàmi samàsataþ ..
     yo dayàlurdvija÷reùña ! sarvabhåteùu sarvadà .
     ahaïkàreõa hãna÷ca tasya tuùño'smyahaü sadà ..
     karma kuryànmadarthaü yo dharmaü bhaktisamanvitaþ .
     vrate yathàrthaü pçcchantaü tasya tuùño'smyahaü sadà ..
     miùñaü vastu samàsàdya dattvà me yo'tti mànavaþ .
     mànàpamànasadç÷astasya tuùño'smyahaü sadà ..
     sarvabhåta÷arãrasthaü yo màü jànàti mànavaþ .
     parahiüsàvihãno yastasya tuùño'smyahaü sadà ..
     karmàõi kurute yastu suvicàrya punaþ punaþ .
     gobràhmaõahitaiùã ca tasya tuùñhosmyahaü sadà ..
     svayaü niruktaü vacanaü yatnàd yaþ paripàlayet .
     prapannaü pàti yatnàdyastasya tuùñosmyahaü sadà ..
     dànànyanupakàribhyo yo dadàti dvijottama ! .
     mayi cittaü sadà yasya tasya tuùño'smyahaü sadà ..
     karmaõà yena tuùño'smi niruktaü tat samàsataþ ..>% tasya roùajanakakarmàõi yathà --
     %<ruùño'smi karmaõà yena vipra ! vacmi ÷çõuùva tat ..
     parahiüsàrato yastu nirdayaþ sarvajantuùu .
     ahaüyuþ sarvadà kruddhaþ sa màü nayati ÷atrutàm ..
     asatyabhàùã kråra÷ca paranindàparastu yaþ .
     paravartanavidhvaüsã sa màü nayati ÷atrutàm ..
     adçùñadoùau pitarau strãbhràtçbhaginãstathà .
     mohàttyajati måóho yaþ sa màü nayati ÷atrutàm ..
     pitçnirbhartsanaü yastu kurute måóhadhãrnaraþ .
     gurvavaj¤à¤ca viprendra ! sa màü nayati ÷atrutàm ..
     dampatyorbhedanaü yastu hetumàtreõa kenacit .
     kurute bràhmaõa÷reùñha ! sa màü nayati ÷atrutàm ..
     viprasvaü devatàdravyaü paradravya¤ca mànavaþ .
     harate yastu viprendra ! sa màü nayati ÷atrutàm .
     àràmacchedino ye ca jalà÷ayavilopinaþ .
     gràmanà÷akarà ye ca teùàü ruùño'smyahaü sadà ..
     parastriyaü samàlokya viùàdaü yànti ye janàþ .
     ÷çõvanti pàpacarcàü ye teùàü ruùño'smyahaü sadà ..
     dbiùantyanàthaü ye måóhà anàthasvaü haranti ye .
     vi÷vàsaghàtino ye ca teùàü ruùño'smyahaü sadà ..
     ye ca govãryahantàro vçùalãpataya÷ca ye .
     a÷vatthaghàtino ye ca teùàü ruùño'smyahaü sadà ..
     brahmaviùõumahe÷ànàü madhye ye bhedakàriõaþ .
     vedanindàkarà ye ca teùàü ruùño'smyahaü sadà ..
     ekàda÷yàü bhu¤jate ye mohàt pàpadhiyo naràþ .
     paradàrànuraktà ye teùàü ruùño'smyahaü sadà ..
     pàpabuddhipradà ye ca ye ca mitradruho dvija ! .
     dhàtrãtaru¤ca ye ghnanti teùàü ruùño'smyahaü sadà ..
     divase maithunaü ye ca kurvate kàmamohitàþ .
     rajasvalàü striyaü yànti teùàü ruùño'smyahaü sadà ..
     ye ca dçùñvàturàü nàrãü mohàdgacchanti sattama ! .
     vratakhyà¤ca sadà te màü nayanti ÷atrutàü bhuvi ..
     amàvàsyàtithau ye ca kurvate ni÷ibhojanam .
     bhojanadbayamekàrke teùàü ruùño'smyahaü sadà ..
     àmiùaü maithunaü tailamamàvàsyàdine dvijàþ .
     na ye tyajanti viprendra ! teùàü ruùño'smyahaü sadà ..
     bahunàtra kimuktena saükùepàtte vadàmyaham .
     nindanti vaiùõavàn ye ca teùàü ruùño'smyahaü sadà ..>% iti kriyàyogasàre 18 adhyàyaþ .. ajàmilaputtraþ . yathà --
     %<kànyakubje dbijaþ ka÷ciddàsãpatirajàmilaþ .
     nàmnà naùñasadàcàro dàsyàþ saüsargadåùitaþ ..
     tasya pravayasaþ puttrà da÷a teùàntu yo'vamaþ .
     bàlo nàràyaõo nàmnà pitro÷ca dayito bhç÷am ..
     dåre krãóanakàsaktaü puttraü nàràyaõàhvayam .
     plàvitena svareõoccairàjuhàvàkulendriyaþ ..
     ni÷amya mriyamàõasya mukhato harikãrtanam .
     bharturnàma mahàràja ! pàr÷vadàþ sahasàpatan ..
     vikarùato'ntarhçdayàddàsãpatimajàmilam .
     yamapreùyàn viùõudåtà vàrayàmàsurojasà ..>% iti ÷rãbhàgavate ùaùñhaskandhe prathamàdhyàyaþ .. sainyavi÷eùaþ . yathà --
     %<matsaühananatulyànàü gopànàmarvudaü mahat .
     nàràyaõà iti khyàtàþ sarve saügràmayodhinaþ ..>%
     %<duryodhana÷ca tat sainyaü sarvamàvàrayattataþ .
     sahasràõàü sahasra¤ca yodhànàü pràpya bhàrata ! ..>% iti mahàbhàrate . 5 . 7 adhyàyaþ .. dharmaputtrarùivi÷eùaþ . yathà --
     %<dharmasya dakùaduhitaryajaniùña mårtyàü nàràyaõo nara iti svatapaþprabhàvaþ ..>% iti ÷rãbhàgavate . 2 . 7 . 6 ..
     %<daõóagrahaõamàtreõa naro nàràyaõo bhavet ..>% iti yatidharmaþ .. (kçùõayajurvedàntargatopaniùadvi÷eùaþ . yathà, muktikopaniùadi .
     %<garbho nàràyaõo haüso bindurnàda÷iraþ÷ikhà ..>% cårõauùadhivi÷eùaþ . yathà, bhàvaprakà÷e udararogàdhikàre .
     %<yavànã hapuùà dhànyaü triphalà copaku¤cikà .
     kàravã pippalãmålamajagandhà ÷añã vacà ..
     ÷atàhvà jãrako vyoùaü svarõakùãrã ca citrakam .
     dvau kùàrau pauùkaraü målaü kuùñhaü lavaõapa¤cakam ..
     vióaïga¤ca samàüsàni daõóyà bhàgatrayaü bhavet .
     trivçdbi÷àle dbiguõe sàtalà syàccaturguõà ..
     eùa nàràyaõo nàmnà cårõo roga gaõàpahaþ .
     enaü pràpya nivartante rogà viùõumivàsuràþ ..
     takreõodarabhiþ peyo gulmibhirvàdaràmbunà .
     ànaddhavàte surayà vàtaroge prasannayà ..
     dadhimaõóena vióbandhe dàóimàmbubhirar÷ase .
     parikarteùu vçkùàmlairuùõàmbubhirajãrõake ..
     bhagandare pàõóuroge kàse ÷vàse galagrahe .
     hçdroge grahaõãroge kuùñhe mande'nale jvare ..
     daüùñràviùe målaviùe sagare kçtrime viùe .
     yathàrhaü snigdhakoùõena peyametadvirecanam ..>%)

#<nàràyaõakùetraü>#, klã, (nàràyaõasya kùetraü sthànam .) gaïgàpravàhàvadhihastacatuùñayamitanàràyaõasvàmikasthànam . yathà, brahmapuràõe .
     %<pravàhamavadhiü kçtvà yàvaddhastacatuùñayam .
     atra nàràyaõaþ svàmã nànyaþ svàmã kadàcana ..>%
     %<atra ki¤cinna dadyà¤ca sàkùàt pàtràya puõyavàn .
     atra pratigrahe ràjan ! vikrãtà jàhravã bhavet ..
     vikrãtàyà¤ca jàhnavyàü vikrãto'bhåjjanàrdanaþ .
     janàrdane ca vikrãte vikrãtaü bhuvanatrayam ..
     ko'pi na tràõakartàsya niþsambandhaprasaïgataþ ..>% tatra kartavyàni yathà --
     %<dãkùà¤ca devapåjà¤ca japaü gaïgàtañe caret .
     ÷uùkavàsaþ pidhàyàpi sàvitrãjapamàcaret ..
     ÷ràddha¤ca tarpaõa¤caiva paropakàrakarma ca .
     parodde÷a¤ca manasà tyaktadravyasya dàpane .
     stavapàñha¤ca mauna¤ca nãcàlàpavivarjanam ..
     kevalaü vàripàna¤ca kartavyaü brahmabhàvataþ .
     etàni kila karmàõi kùetre nàràyaõe caret ..>% iti bçhaddharmapuràõe 45 adhyàyaþ .. ava÷iùñaü gaïgà÷abde draùñavyam ..

#<nàràyaõatailaü>#, klã, (nàràyaõàkhyaü tailam .) auùadhapakvatailaprabhedaþ . tattrividham . svalpaü bçhat mahacca . yathà --
     %<vilvàgnimantha÷yonàkapàñalàpàribhadrakàþ .
     prasàraõya÷vagandhà ca bçhatã kaõñakàrikà ..
     balà càtibalà caiva ÷vadaüùñrà sapunarnavà .
     eùàü da÷apalàn bhàgàn caturdroõe'mbhasaþ pacet ..
     pàda÷eùaü parisràvya tailapàtraü pradàpayet .
     ÷atapuùpà devadàru màüsã ÷aileyakaü vacà ..
     candanaü tagataü kuùñhaü elàparõã catuùñayam .
     ràsnà turagagandhà ca saindhavaü sapunarnavam ..
     eùàü dbipalikàn bhàgàn peùayitvà viniþkùipet .
     ÷atàvarã rasa¤caiva tailatulyaü pradàpayet ..
     àjaü và yadi và gavyaü kùãraü dattà caturguõam ..
     pàne vastau tathàbhyaïge bhojye caiva pra÷asyate .
     a÷vo và vàtasaübhagno gajo và yadi và naraþ ..
     païgulaþ pãñhasarpã ca tailenànena sidhyati .
     adhobhàge ca ye vàtàþ ÷iromadhyagatà÷ca ye .
     danta÷åle hanustambhe manyàstambhe galagrahe ..
     yasya ÷uùyati caikàïgaü gatiryasya ca vihvalà .
     kùãõendriyà naùña÷ukrà jvarakùãõà÷ca ye naràþ ..
     vadhirà lallajihvà÷ca mandamedhasa eva ca .
     alpaprajà ca yà nàrã yà ca garbhaü na vindati ..
     vàtàrtau vçùaõau yeùàmantravçddhi÷ca dàruõà .
     etattailavaraü teùàü nàmnà nàràyaõaü smçtam ..>% iti svalpanàràyaõatailam .. 1 .. * ..
     %<÷atàvarã càü÷umatã pç÷niparõã ÷añã balà .
     eraõóasya ca målàni bçhatyoþ påtikasya ca ..
     gavedhukasya målàni tathà sahacarasya ca .
     eùàü da÷apalàn bhàgàn jaladroõe vipàcayet ..
     pàda÷eùe rase påte garbhaü cainaü samàvapet .
     punarnavà vacà dàru ÷atàhvà nandanàguru ..
     ÷aileyaü tagaraü kuùñaü elà màüsã sthirà balà .
     a÷vàhvà saindhavaü ràsnà palàrdhàni ca peùayet .
     gavyàjapayasaþ prasthau dbau dvàvatra pradàpayet ..
     ÷atàvarãrasaprasthaü tailaprasthaü vipàcayet .
     asya tailasya siddhasya ÷çõu vãryamataþparam ..
     a÷vànàü vàtabhagnànàü ku¤jaràõàü tathà nçõàm .
     tailametat prayoktavyaü sarvavàtanivàraõam ..
     àyuùmàü÷ca naraþ pãtvà ni÷cayena dçóho bhavet .
     garbhama÷vatarã vindyàt kiü punarmànuùã tathà ..
     hçcchålaü pàr÷va÷åla¤ca tathaivàrdhàvabhedakam .
     apacãü gaõóamàlà¤ca vàtaraktaü hanugraham ..
     kàmalàü pàõóuroga¤ca a÷marã¤càpi nà÷ayet .
     tailametadbhagavatà viùõunà parikãrtitam .
     nàràyaõamiti khyàtaü vàtàntakaraõaü ÷ubham ..>% iti bçhannàràyaõatailam .. 2 .. * ..
     %<vilvà÷vagandhà bçhatã ÷vadaüùñrà ÷yonàkavàñyàlakapàribhadram .
     kùudrà kañhinyàtibalàgnimanthaü målàni caiùàü saralãyutànàm ..
     målaü vidadyàdatha pàñalãnàü pratyekameùàü pravadanti tajj¤àþ .
     sapàdaprasthaü vidhinoddhçtà¤ca droõairapàmaùñabhireva paktvà ..
     pàdàva÷eùeõa rasena tena tailàóhakàbhyàü samameva dugdham .
     chàgasya màüsadravameva tulyamekatra samyagvivacet subuddhiþ ..
     dadyàdrasa¤caiva ÷atàvarãõàü tailena tulyaü punareva tatra .
     ràsnà÷vagandhà drumadàru kuùñhaü parõã catuùkàguruke÷aràõi ..
     sindhåtthamàüsã rajanãdvaya¤ca ÷aileyakaü candanapuùkaràõi .
     elà sayaùñã tagaràbdapatraü bhçïgàùñavargàstu vacà palà÷am ..
     sthauõeyavç÷cãrakacorakàkhyamebhiþ samastairdhipalapramàõaiþ .
     karpårakà÷mãramçgàõóajànàü dadyàt sugandhàya vadanti kecit ..
     prasvedadaurgandhyanivàraõàrthaü cårõãkçtànàü dbipalapramàõam .
     àloóya samyagvidhivadvipakvaü nàràyaõaü nàma mahacca tailam .. * ..
     sarvaiþ prakàrairvidhivat prayojyama÷vasya puüsàü pavanàrditànàm .
     ye païgavaþ pãñhavisarpaõà÷ca ekàïgahãnàrditavepamànàþ .
     vàdhirya÷ukrakùayapãóità÷ca manyàhanustambha÷irogadàrtàþ .
     muktà naràste balavarõayuktàþ saüsevya tailaü sahasà bhavanti ..
     bandhyà ca nàrã labhate ca puttraü vãropamaü sarvaguõopapannam .
     ÷àkhà÷rite koùñhagate ca vàte vçddhau vidheyaü pavanàrditànàm ..
     jihvànile dantagate ca ÷åle aunmàdakaubje jvarakarùitànàm .
     pràpnoti lakùmãü pramadàpriyatvaü jãvecciraü càpi bhavedyuveva ..
     devàsure yuddhavare samãkùya snàyvasthibhagnànasuraiþ suràü÷ca .
     nàràyaõenàpi svabçühaõàrthaü svanàmatailaü vihitantu teùàm ..>% iti mahànàràyaõatailam .. 3 .. iti sukhabodhaþ ..

#<nàràyaõapriyaþ>#, puü, (nàràyaõasya priyaþ . nàràyaõaþ priyo yasya iti và .) ÷ivaþ . yathà --
     %<nàràyaõapriyamanaïgamadàpahàraü vàràõasãpurapatiü bhaja vi÷vanàtham ..>% iti ÷ivastrotram ..

#<nàràyaõabaliþ>#, puü, (nàràyaõàya nàràyaõamuddi÷ya deyo baliþ .) mçtapatitàdãnàü pràya÷cittàtmakakarmavi÷eùaþ . yathà . nàràyaõabalistu hemàdryàdyanusàreõocyate . tatràdau kriyànibandhe gàruóe tarpaõamuktam .
     %<kàryaü puruùasåktena mantrairvà vaiùõavairapi .
     dakùiõàbhimukho bhåtvà pretaü viùõumiti smaran ..
     anàdinidhano devaþ ÷aïkhacakragadàdharaþ .
     akùayaþ puõóarãkàkùaþ pretamokùaprado bhava ..>% iti ÷uklaikàda÷yàü de÷akàlau saïkãrtya amukagotrasyàmukasya durmaraõàtmaghàtajadoùanà÷àrthaü aurdhvadehike saüpradànatvayogyatàsiddhyarthaü nàràyaõabaliü kariùye . iti saïkalpya brahmàõaü viùõuü ÷ivaü yamaü pretaü pa¤cakumbheùu sthàpayet . %<viùõuþ svarõamayaþ kàryo rudrastàmramayastathà . brahmà raupyamayastatra yamo lauhamayo bhavet .. preto darbhamayaþ kàryaþ .>% iti gàruóoktàsu sarvàsu haimãùu và pratimàsu ùoóa÷opacàraiþ puruùasåktenàbhyarcyàgniü pratiùñhàpya caruü puruùasåktena pratçyacaü nàràyaõàyedamiti hutvà devànàmagne dakùiõàgradarbheùu viùõuråpaü pretaü smaran nàmagotràbhyàü madhughçtatilayutàn da÷apiõóàn yaj¤opavãtyeva amukagotra amuka÷arman preta viùõuråpàya te piõóa upatiùñhatàmiti dattvà ku÷aiþ puruùasåktenàbhimantrya yatte yamamiti såktena piõóànanumantrya ÷aïkhodakena càbhiùicyàbhyarcyàmuka÷armàõamamukagotraü viùõuråpaü pretaü tarpayà mãti puruùasåktena pratçyacaü tarpayitvà ekamàmànnaü brahmàdipa¤cabhyo dadyàt . mantrastu .
     %<brahmaviùõumahàdevà yama÷caiva sakiïkaraþ .
     baliü gçhãtvà kurvantu pretasya ca ÷ubhàü gatimiti ..>% mitàkùaràyàntu homabalyàdinà uktam . tataþ pratidaivataü trividhaü phalaü ÷arkaràmadhuguóaghçtàni ca nivedya piõóànabhyarcya nadyàü kùiptvà ràtrau nava sapta pa¤ca và viprànnimantryopoùitena jàgaraõaü kçtvà ÷vobhåte punarviùõuü yamaü saüpåjyaikoddiùñavidhinà ÷ràddhapa¤cakaü kariùye ityuktvà brahmaviùõu÷ivayamapretàn smaran vipràn upavi÷ya pretasthàne caikaü viùõuü smaran àvàhanàdyarghyayutaü tçptipra÷nàntaü kçtvollekhanàdi kçtvànna÷eùeõa brahmaõe viùõave ÷ivàya yamàya saparivàràya caturaþ piõóàn dattvà pretanàmagotre smçtvà viùõunàmnà pa¤camaü dattvàbhyarcyàcàntebhyo dakùiõàü dattvaikaü pretaü smçtvà vi÷eùataþ saütoùya vipraiþ pretàyedaü tilodakamupatiùñhatàmiti satilamudakaü dàpayitvà bhu¤jãteti . atra vi÷eùàntaraü bhaññakçtàntyeùñipaddhatau j¤eyam .. * .. sarpahate tu varùaparyantaü pårbe hyekabhaktapårbaü ÷uklapa¤camyàmupavàsaü naktaü và kçtvà piùñamayaü nàgamanantavàsuki÷aïkhapadmakambalakarkoñakà÷vataradhçtaràùñra÷aïkhapàlakàliyatakùakakapileti nàmabhiþ pratimàsaü saüpåjya pàyasena vipràn saübhojya vatsarànte haimaü nàgaü gà¤ca pratyakùà¤ca dattvà nàràyaõabaliü kuryàt . målantu hemàdrau j¤eyam .. * .. baudhàyanasåtre sarpamçtànàü namo'stu sarpebhya iti tisra àhutãrhutvodake mçtànàü samudràya varuõàya hutveti kriyàü kuryàditi ÷eùaþ . vyàsaþ .
     %<sauvarõabhàraniùpannaü nàgaü kçtvà tathaiva gàm .
     vyàsàya dattvà vidhivat piturànçõyamàptavàn ..>% hemàdrau bhaviùye .
     %<pa¤camyàü pannagaü haimaü svarõenaikena kàrayet .
     kùãràjyapàtramadhyasthaü påjyavipràya dàpayet ..
     pràya÷cittamidaü proktaü nàgadaùñasya ÷ambhuneti ..>% aparàrkasmçtyantare .
     %<tadaiva ÷udhyati preto nàràyaõabalau kçte .
     yo dadàti kriyàpiõóaü tasmai pretàya vai sutaþ .
     tasyaivà÷aucamuddiùñaü tryahameva na saü÷ayaþ ..
     viùõu÷ràddhasamàptau tu trayoda÷yàü dinatrayam .
     a÷aucaü piõóadaþ kuryànna tu tadbandhugotrajàþ ..
     yasya vai mçtyukàle tu vyucchinnà santatirbhavet .
     sa vasennarake nityaü païkamagnaþ karã yathà ..>% ityupakramya --
     %<baliü nàràyaõaü kuryàttasyodde÷ena bhaktimàn ..>% iti gàruóokteraputtrasyàpi patnyàdyaiþ kàrya ityuktaü devayàj¤ikena . iti nirõayasindhau 5 paricchedaþ ..

#<nàràyaõàstraü>#, klã, (nàràyaõasyàstram .) viùõorastrabhedaþ . tatsvaråpaü yathà, devãpuràõe .
     %<tadà dànavanàthena yuktaü nàràyaõaü ÷aram .
     ÷aïkhacakragadàhastaü khaógapçùñhavyavasthitam ..>% api ca .
     %<tato hariharaü yuddhamabhavadromaharùaõam .
     rudraþ pà÷upatàstreõa vivyàdha harimojasà ..
     harirnàràyaõàstreõa rudraü vivyàdha kopavàn .
     nàràyaõaü pà÷upatamubhe'stre vyomni roùite ..
     puyudhàte bhç÷aü divyaü parasparajighàüsayà .
     divyaü varùasahasrantu tayoryuddhamabhåttadà ..
     tatraikaü mukuñodbaddhaü mårdhanyajañajàlakam .
     ekaü pradhmàpayacchaïkhamanyaü óamarukaü ÷ubham ..
     ekaü khaógadharaü tatra tathànyaü daõóadhàriõam .
     ekaü kaustabhabhãmàïgamanyaü bhåtivibhåtikam ..
     ekaü gadàü bhràmayantaü dvitãyaü daõóameva ca .
     ekaþ ÷obhati kaõñhasthairmaõibhistvasthibhiþ paraþ .
     ekaü pãtàmbaraü tatra dbitãyaü sarpamekhalam ..
     evantau spardhinàvastrau rudranàràyaõàtmakau .
     anyonyàti÷ayopetau tadà lokapitàmahaþ ..
     uvàca ÷àmyatàmastre svasvabhàvena suvrate .
     evante brahmaõà cokte ÷àntabhàvaü prajagmatuþ ..
     tathà viùõuharau brahmà vàkyametaduvàca ha .
     ubhau hariharau devau loke khyàtiü gamiùyataþ ..>% iti varàhapuràõam ..

#<nàràyaõã>#, strã, (nàràyaõasyeyamiti . nàràyaõa + aõ + ïãp .) durgà . (yathà, màrkaõóeye . 91 . 9 .
     %<sarvamaïgalamaïgalye ÷ive sarvàrthasàdhike .
     ÷araõye tryambake gauri nàràyaõi ! namo'stu te ..>% iyaü supàr÷vàkhyapãñhasthàne etammårtyà viràjate . yathà, devãbhàgavate . 7 . 30 . 66 .
     %<nàràyaõã supàr÷ve tu trikåñe rudrasundarã ..>%) lakùmãþ . ÷atàvarã . iti hemacandraþ .. * .. tasyà niruktiryathà --
     %<ya÷asà tejasà råpairnàràyaõasamà guõaiþ .
     ÷aktirnàràyaõasyeyaü tena nàràyaõã smçtà ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 45 adhyàyaþ .. api ca .
     %<nàràyaõàrdhàïgabhåtà tena tulyà ca tejasà .
     tadà tasya ÷arãrasthà tena nàràyaõã smçtà ..>% iti tatraiva ÷rãkçùõajanmakhaõóe 27 adhyàyaþ .. * .. gaïgà . yathà, tanmantre .
     %<gaïgàyai vi÷va mukhyàyai ÷ivàmçtàyai nàràyaõyai namaþ ..>% (yathà ca kà÷ãkhaõóe . 29 . 97 .
     %<nabho'ïganacarã nåtirnamyà nàràyaõã nutà ..>%) mudgalamunipatnã . iti puràõam .. (svanàmakhyàtà ÷rãkçùõasambandhinã senà . iyaü hi bhàratayuddhe duryodhanapakùamà÷ritavatã ..)

#<nàrikeraþ>#, puü, (nàrikelaþ + lasya raþ .) nàrikelaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<nàrikelaþ>#, puü, (kila ÷vaitye krãóane ca + bhàve gha¤ . nàryà ramaõyàþ kela iva sukhadàyã kelo yasya . pçùodaràditvàt hrasvaþ .) svanàmaprasiddhaphalavçkùavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . làïgalã 2 . ityamaraþ . 2 . 4 . 168 .. nàrikeraþ 3 nàóikelaþ 4 nàrãkelaþ 5 nàrãkelã 6 nàrikerã 7 . ityàdi bharataþ . nàrikeliþ 8 sadàpuùpaþ 9 ÷iraþphalaþ 10 . iti ÷abdamàlà .. nàlikeraþ 11 rasaphalaþ 12 sutuïgaþ 13 kårca÷ekharaþ 14 dçóhanãlaþ 15 nãlataruþ 16 maïgalyaþ 17 uccataruþ 18 tçõaràjaþ 19 skandhataruþ 20 dàkùiõàtyaþ 21 duràruhaþ 22 tryambakaphalaþ 23 dçóhaphalaþ 24 . iti ràjanirghaõñaþ .. kårca÷ãrùakaþ 25 tuïgaþ 26 skandhaphalaþ 27 uccaþ 28 sadàphalaþ 29 . iti bhàvaprakà÷aþ .. ÷iràphalaþ 30 karakàmbhàþ 31 payodharaþ 32 matkuõaþ 33 kauùikaphalaþ 34 phalamuõóaþ 35 cañàphalaþ 36 muõóaphalaþ 37 vi÷vàmitrapriyaþ 38 . iti ÷abdaratnàvalã .. nàrakeraþ 39 subhaïgaþ 40 phalakesaraþ 41 . iti jañàdharaþ .. asya guõàþ . gurutvam . snigdhatvam . ÷ãtatvam . pittanà÷itva¤ca .. * .. ardhapakvasya tasya guõau . tçùà÷oùa÷amanatvam . durjaratva¤ca .. * .. bàlanàrikelajalaguõàþ . laghutvam . ÷ãtalatvam . rasapàke madhuratvam . pittapãnasatçùàsravidàhabhrànti÷oùa÷amanatvam . sukhadàyitva¤ca .. * .. pakvanàrikelajalaguõàþ . ki¤citpittakàritvam . rucidatvam . madhuratvam . dãpanatvam . balakaratvam . gurutvam . vçùyatvam . vãryavardhanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. * ..
     %<nàrikelaphalaü ÷ãtaü durjaraü vasti÷odhanam .
     viùñambhi vçühaõaü balyaü vàtapittàsradàhanut ..
     vi÷eùataþ komalanàrikelaü nihanti pittajvaramåtradoùàn .
     tadeva jãrõaü guru pittakàri vidàhi viùñambhi mataü bhiùagbhiþ ..
     tasyàmbhaþ ÷ãtalaü hçdyaü dãpanaü ÷ukralaü laghu .
     pipàsàpittajit svàdu vasti÷uddhikaraü param ..>% tasya mastiùkaguõàþ .
     %<nàrikelasya tàlasya kharjårasya ÷iràüsi tu .
     kaùàyasnigdhamadhuravçühaõàni guråõi ca ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * ..
     %<bàlasya nàrikelasya jalaü pràyo virecanam ..>% iti ràjavallabhaþ .. * .. kàüsyapàtre tajjalaü madyatulyam . yathà --
     %<nàrikelodakaü kàüsye tàmrapàtre sthitaü madhu .
     gavya¤ca tàmrapàtrasthaü madyatulyaü ghçtaü vinà ..>% iti karmalocanam ..

#<nàrikelakùãrã>#, strã, (nàrikelodbhavà kùãrã .) sitàgavyàjyasaüyuktagodugdhapakvasåkùmãkçtanàrikelakhaõóam . yathà --
     %<nàrikelaü tanåkçtya chinnaü payasi goþ kùipet .
     sitàgavyàjyasaüyuktaü tatpacenmçdunàgninà ..>% tasyà guõàþ .
     %<nàrikelodbhavà kùãrã snigdhà ÷ãtàtipuùñidà .
     gurvã sumadhurà vçùyà raktapittànilàpahà ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<nàrã>#, strã, (nurnarasya và dharmyà . nç + %<çto'¤ .>% 4 . 4 . 49 . iti a¤ . nara + %<naràcceti vaktavyam .>% iti vàrtikoktyà a¤ . %<÷àrïgaravàdya¤o ïãn .>% 4 . 1 . 73 . iti ïãn .) nurnarasya và dharmàcàro'syàm . nurnarasya veyam . naradharmàcàrayuktà . tatparyàyaþ .. strã 2 yoùit 3 abalà 4 yoùà 5 sãmantinã 6 vadhåþ 7 pratãpadar÷inã 8 vàmà 9 vanità 10 mahilà 11 . ityamaraþ . 2 . 6 . 2 .. priyà 12 ràmà 13 janiþ 14 janã 15 yoùità 16 joùit 17 joùà 18 joùità 19 dhanikà 20 mahelikà 21 mahelà 22 . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷arvarã 23 yoùãt 24 sindåratilakà 25 subhråþ 26 . iti jañàdharaþ .. asyà utpattikàraõaü yathà -- %<màtçraktottarà nàrã .>% anyacca .
     %<viùamàyàü tithau kùiptaü kuryàdbãjantu kanyakàm ..>% iti sukhabodhaþ .. tasyà÷catasro jàtayaþ . yathà --
     %<padminã citriõã caiva ÷aïkhinã hastinã tathà .
     catasro jàtayo nàryà ratau j¤eyà vi÷eùataþ ..>% iti rasama¤jarã .. (àsàü lakùaõàdikaü yaduktaü ratima¤jaryàm . 4 -- 13 .
     %<bhavati kamalanetrà nàsikà kùudrarandhrà aviralakucayugmà càruke÷ã ke÷àïgã .
     mçduvacana÷u÷ãlà gãtavàdyànuraktà sakalatanusuve÷à padminã padmagandhà ..
     bhavati ratirasaj¤à nàtikharvà na dãrghà tilakusumasunàsà snigdhanãlotpalàkùã .
     ghanakañhinakucàóhyà sundarã baddha÷ãlà sakalaguõasametà citriõã citravaktrà ..
     dãrghàtidãrghanayanà varasundarã yà kàmopabhogarasikà guõa÷ãlayuktà .
     rekhàtrayeõa ca vibhåùitakaõñhade÷à sambhogakelirasikà kila ÷aïkhinã sà ..
     sthålàdharà sthålanitambabhàgà sthålàïgulã sthålakucà su÷ãlà .
     kàmotsukà gàóharatipriyà yà nitàntabhoktrã kariõã matà sà ..
     ÷a÷ake padminã tuùñà citriõã ramate mçgam .
     vçùabhe ÷aïkhinã tuùñà hastinã ramate hayam ..
     padminã padmagandhà ca mãnagandhà ca citriõã .
     ÷aïkhinã kùàragandhà ca madagandhà ca hastinã ..
     bàlà ca taruõã prauóhà vçddhà bhavati nàyikà .
     guõayogena rantavyà nàrã va÷yà bhavettadà ..
     à ùoóa÷àd bhavedbàlà taruõã triü÷akà matà .
     pa¤capa¤cà÷akà prauóhà bhavedvçddhà tataþ param ..
     phalamålàdibhirbàlà taruõã ratiyogataþ .
     premadànàdibhiþ prauóhà vçddhà ca dçóhatàóanàt ..
     bàlà tu pràõadà proktà taruõã pràõahàriõã .
     prauóhà karoti vçddhatvaü vçddhà maraõamàdi÷et ..>%) sà trividhà yathà --
     %<yoùitastrividhà brahman ! gçhiõàü måóhacetasàm .
     sàdhvã bhogyà ca kulañà tàþ sarvàþ svàrthatatparàþ .
     paralokabhayàt sàdhvã tatheha ya÷asàtmanaþ .
     kàmasnehàcca kurute bhartuþ sevà¤ca santatam .. 1 ..
     bhogyà bhogyàrthinã ÷a÷vat kàmasnehe'tha kevalam .
     kurute patisevà¤ca na ca bhogyà dçóhekùaõam ..
     vastràlaïkàrasambhogaü susnigdhàhàramuttamam .
     yàvat pràpnoti sà bhogyà tàvacca va÷agà priyà .. 2 ..
     kulàïgàrasamà nàrã kulañà kulakàminã .
     kapañàt kurute sevàü svàmino na ca bhaktitaþ ..
     sadà puüyogamà÷aüsurmanasà madanàturà .
     àhàràdadhikaü jàraü pràrthayantã navaü navam ..
     jàràrthe svapatiü tàta ! hantumicchati puü÷calã .
     tasyàü yo vi÷vasenmåóho jãvanantasya niùphalam ..
     kathità yoùitaþ sarvà uttamàdhamamadhyamàþ .
     svàtmàràmà vijànanti manasà tàü na paõóitàþ .. 3 ..>% tasyàþ svabhàvo yathà --
     %<hçdayaü kùuradhàràbhaü ÷aratpadmotsavaü mukham .
     sudhopamaü sumadhuraü vacanaü svàrthasiddhaye ..
     prakope viùatulyaü tadanåhaü ÷ãlakutsitam .
     durj¤eyaü tadabhipràyaü nigåóhaü karma kevalam ..
     tadà tàsàmavinayaü prabalaü sàhasaü param .
     dadau kàryacchalàt kàryaü ÷a÷vanmàyà dåratyayà ..
     puüsa÷càùñaguõaþ kàmaþ ÷a÷vatkàmo jagadguro ! .
     àhàro dbiguõo nityaü naiùñhurya¤ca caturguõam .
     kopaþ puüsaþ ùaóguõa÷ca vyavasàya÷ca ni÷citam ..
     yatreme doùanivahàþ kàsthà tatra pitàmaha ! .
     kà krãóà kiü sukhaü puüso viõmåtrà÷rayave÷mani ..
     tejaþ pranaùñaü sambhoge divàlàpe ya÷aþkùayaþ .
     dhanakùayastvatiprãtau ratyàsaktau vapuþkùayaþ ..
     sàhitye pauruùaü naùñaü kalahe mànanà÷anam .
     sarvanà÷a÷ca vi÷vàse brahmannàrãùu kiü sukham ..
     yàvaddhanã ca tejasvã sa÷rãko yogyatàparaþ .
     pumànnàrãü va÷ãkartuü samarthastàvadeva hi ..
     rogiõaü nirguõaü vçddhaü yoùinnàpekùate priyam .
     lokàcàratayà tasmai dadàtyàhàramalpakam ..>% iti brahmavaivartapuràõe brahmakhaõóe 23 adhyàyaþ .. (nàrãcaritradåùaõakàraõàni yathà, hitopade÷e . 1 . 131 -- 132 .
     %<svàtantryaü pitçmandire nivasatiryàtrãtsave saïgatiþ goùñhã påruùasannidhàvaniyamo vàso vide÷e tathà .
     saüsargaþ saha puü÷calãbhirasakçt vçtternijàyàþ kùatiþ patyurvàrddhakamãrùitaü pravasanaü nà÷asya hetuþ striyàþ ..>% apara¤ca --
     %<pànaü durjanasaüsargaþ patyà ca viraho'ñanam .
     svapna÷cànyagçhe vàso nàrãrõà dåùaõàni ùañ ..>% iyantu yathàniyamaü pratipàlità kalyàõakarã ÷rãvçddhikàriõã ca . yaduktaü manau . 3 . 55 -- 60 .
     %<pitçbhirbhràtçbhi÷caitàþ patibhirdevaraistathà .
     påjyà bhåùayitavyà÷ca bahukalyàõamãpsubhiþ ..
     yatra nàryastu påjyante ramante tatra devatàþ .
     yatraitàstu na påjyante sarvàstatràphalàþ kriyàþ ..
     ÷ocanti jàmayo yatra vina÷yatyà÷u tat kulam .
     na ÷ocanti tu yatraità vardhate taddhi sarvadà ..
     jàmayo yàni gehàni ÷apantyapratipåjitàþ .
     tàni kçtyàhatànãva vina÷yanti samantataþ ..
     tasmàdetàþ sadà påjyà bhåùaõàcchàdanà÷anaiþ .
     bhåtikàmairnarairnityaü satkàreùåtsaveùu ca .
     santuùño bhàryayà bhartà bhartrà bhàryà tathaiva ca .
     yasminneva kule nityaü kalyàõaü tatra vai dhruvam ..>%) agamyà nàryo yathà --
     %<màtà màtçùvasà ÷va÷rårmàtulànã pitçùvasà .
     pitçvyasakhi÷iùyastrã bhaginã tatsakhã tathà ..
     bhàgineyã tathà caiva ràjapatnã tathaiva ca .
     tathà pravrajità nàrã varõotkçùñhà tathaiva ca ..
     ityagamyàstu nirdiùñàstàsàntu gamane naraþ .
     ÷i÷nasyotkartanaü kçtvà tatastu vadhamarhati ..>% iti matsyapuràõe 201 adhyàyaþ .. tasyàþ ÷ubhalakùaõaü yathà --
     %<nigåóhagulphau patitau padmakàntitalau ÷ubhau .
     asvedinau mçdutalau matsyàïkamakarànvitau ..
     vajràbjahalacihnau ca dàsyàþ pàdau tato'nyathà .
     jaïghe tta romarahite suvçtte vi÷ire ÷ubhe ..
     anulvaõaü sandhide÷aü samaü jànudvayaü ÷ubham .
     årå karikaràkàràvaromau ca samau ÷ubhau ..
     a÷vatthapatrasadç÷aü vipulaü guhyamuttamam .
     ÷roõãlalàñakaü strãõàmuru kårmonnataü ÷ubham ..
     gåóho maõi÷ca ÷ubhado nitamba÷ca guruþ ÷ubhaþ .
     vistãrõamàüsopacità gambhãrà vipulà ÷ubhà ..
     nàbhiþ pradakùiõàvartà madhyaü trivali÷obhanam .
     aroma÷au stanau pãnau ghanàvaviùamau ÷ubhau ..
     kañhinàvaroma uro mçdugrãvà ca kambutà .
     àraktàvadharau ÷reùñhau màüsalaü vartulaü mukham ..
     kundapuùpasamà dantà bhàùitaü kokilàsamam .
     dàkùiõyayuktama÷añhaü haüsa÷abdasukhàvaham ..
     nàsà samà samapuñà strãõàntu rucirà ÷ubhà .
     nãlotpalanibhaü cakùurnàsaülagnau na lambakau ..
     na pçthå bàlendunibhe bhruvau càtha lalàñakam .
     ÷ubhamardhendusaüsthànamatuïgaü syàdaloma÷am ..
     amàüsalaü karõayugaü samaü mçdu samàhitam .
     snigdhà nãlà÷ca mçdavo mårdhajàþ ku¤citaikajàþ ..
     strãõàü samaü ÷iraþ ÷reùñhaü pàde pàõitale tathà .
     vàjiku¤jara÷rãvçkùayåpeùu yavatomaraiþ ..
     dhvajacàmaramàlàbhiþ ÷ailakuõóalavedibhiþ .
     ÷aïkhàtapatrapadmai÷ca matsyasvastikasadrathaiþ .
     lakùaõairaïku÷àdyai÷ca striyaþ syå ràjavallabhàþ ..
     nigåóhamaõivandhau ca padmagarbhopamau karau .
     na nimnaü nonnataü strãõàü bhavet karatalaü ÷ubham ..
     rekhànvitàntvavidhavàü kuryàt sambhoginãü striyam .
     rekhà yà maõibandhotthà gatà madhyàïgulãü kare ..
     gatà pàõitale yà ca yordhvà pàdatale sthità .
     strãõàü puüsàü tathà sà syàdràjyàya ca susvàya ca ..
     kaniùñhikà målarekhà kuryàccaiva ÷atàyuùam .
     prade÷inãmadhyamàbhyàmantaràlagatà satã ..
     ånà ånàyuùaü kuryàhekhà càïguùñhamålagà .
     bçhatyaþ puttràstanvyastu pramadàþ parikãrtitàþ ..
     alpàyuùe laghu chinnà dãrghà chinnà mahàyuùe .
     ÷ubhantu lakùaõaü strãõàü proktaü tva÷ubhamanyathà .. * ..>% tasyà a÷ubhalakùaõaü yathà --
     %<kaniùñhikànàmikà và yasyà na spç÷ate mahãm .
     aïguùñhaü và gatau yasyàstarjanã kulañà ca sà ..
     årdhvadbàbhyàü piõóikàbhyàü jaïghe càti÷iràlake .
     roma÷e càtimàüse ca kumbhàkàraü tathodaram ..
     vàmàvartaü nimnamalpaü duþkhitànà¤ca guhyakam .
     grãvayà hnasvayà nisvà dãrghayà ca kulakùayaþ ..
     pçthulayà pracaõóà÷ca striyaþ syurnàtra saü÷ayaþ .
     kekare piïgale netre ÷yàve lolekùaõàsatã ..
     site kåpe gaõóayo÷ca sà dhruvaü vyabhicàriõã .
     pralambini lalàñe ca devaraü hanti càïganà ..
     udare ÷va÷uraü hanti patiü hanti sphicordhvayoþ .
     yà tu romottarauùñhã syànna ÷ubhà bhartureva hi ..
     stanau saromàva÷ubhau karõau ca viùamau tathà .
     karàlaviùamà dantàþ kle÷àya ca bhayàya ca ..
     cauryàya kçùñamàüsà÷ca dãrghà bhartu÷ca mçtyave .
     kravyàdaråpairhastai÷ca vçkakàkàdisannibhaiþ ..
     siràlairviùamaiþ ÷uùkairvittahãnà bhavanti hi .
     samunnatottaroùñhã yà kalahe råkùake÷inã ..
     strãùu doùà viråpàkùa ! yatràkàro guõastataþ ..>% iti garuóapuràõam .. (tryakùaravçttivi÷eùaþ . iti chandoma¤jarã ..)

#<nàrãkavacaþ>#, puü, (nàryaþ kavacaþ sannàha iva yasya .) såryavaü÷ãyamålakaràjaþ . sa ca a÷makaputtraþ . saudàsapauttra÷ca . %<yo'sau niþkùattre kùmàtale'smin kriyamàõe strãbhirvivastràbhiþ parivàrya rakùitaþ . tatastaü nàrãkavacamudàharanti .>% iti viùõupuràõe . 4 . 4 . 38 ..

#<nàrãkelaþ>#, puü, (kila krãóane + bhàve gha¤ . nàryà kela iva kelo sammodo yatra .) nàrikelaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<nàrãkelã>#, strã, (nàrãkela + gauràditvàt ïãù .) nàrikelaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<nàrãcaü>#, klã, (nàóãca + óasya ratvam .) ÷àkavi÷eùaþ . nàlità iti bhàùà .. taddvividhaü tiktaü madhura¤ca . tiktasya guõaþ . raktapittaharatvam . kçmikuùñhavinà÷itva¤ca . madhurasya guõàþ . picchilatvam . ÷ãtatvam . viùñambhikaphavàtakàritva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<nàrãtaraïgakaþ>#, puü, (nàrãü taraïgayati ca¤calacittàü karotãti . taraïga + kçtau õic + õvul .) ùiógaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<nàrãdåùaõaü>#, klã, (nàrãõàü dåùaõam .) strãõàü doùaþ . sa ca ùaóvidhaþ . yathà --
     %<pànaü durjanasaüsargaþ patyà ca viraho'ñanam .
     svapno'nyagehavàsa÷ca nàrãõàü dåùaõàni ùañ ..>% iti manuþ ..

#<nàrãùñà>#, strã, (nàrãõàü iùñà priyà .) mallikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 2,870b]>@
#<nàryaïgaþ>#, puü, (nàrãõàmaïgamiva ÷obhanaü aïgaü yasya .) nàgaraïgaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (nàryà aïge, klã ..)

#<nàlaü>#, klã, (nalatãti . nala bandhe + %<jvalitikasantebhyo õaþ .>% 3 . 1 . 140 . iti õaþ .) utpalàdidaõóaþ . tatparyàyaþ . nàlà 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 22 .. nàlã 3 nàlikà 4 . iti bharataþ .. (yathà, raghuþ . 6 . 13 .
     %<ka÷cit karàbhyàmupagåóhanàlamàlolapatràbhihatadbirepham .
     rajobhirantaþpariveùabandhi lãlàravindaü bhramayà¤cakàra ..>% ardharcàditvàt puüliïgo'pi ..) haritàlam . iti svàmã .. nale, puü . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nàlavaü÷aþ>#, puü, (nàlo vaü÷a iva .) nalaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nàlà>#, strã, (nala bandhe + õaþ . tataùñàp .) nàlam . ityamarabharatau .. óàüñà iti nàóà iti ca bhàùà . (nalati jalàdirnirgacchatyanayeti . nala + karaõe gha¤ . jalanirgamamàrgaþ . yathà, màrkaõóeye . 3 . 43 .
     %<yathà toyàrthinastoyaü yantranàlàdibhiþ ÷anaiþ .
     àpibeyustathà vàyuü pibedyogã jita÷ramaþ ..>%)

#<nàliþ>#, strã, (nàlayatãti . nala + õic + in .) nàóã ! sirà . iti dbiråpakoùaþ ..

#<nàlikaþ>#, puü, (nala eva nàlastçõavi÷eùaþ . sa bhoktavyatvenàstyasyeti ñhan .) mahiùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. klã, (nàlamastyasyeti .) padmam . iti ÷abdaratnàvalã .. (nàlaþ kàryasàdhanatvenàstyasyeti . nàla + %<ata iniñhanau .>% 5 . 2 . 115 . iti ñhan . astravi÷eùaþ . tattu àkçtikàryàdinà adhunàtanasya %<vanduka>% iti khyàtasya astrasya sàdç÷yaü labhate . asya àkçtyàdikantu ÷ukranãtau uktam . tadyathà --
     %<astrantu dvividhaü j¤eyaü nàlikaü màntrikaü tathà .
     yadà tu màntrikaü nàsti nàlikaü tatra dhàrayet ..
     nàlikaü dbividhaü j¤eyaü bçhatkùudraprabhedataþ .
     tiryagårdhvacchidramålaü nàlaü pa¤cavitastikam ..
     målàgrayorlakùyabhedi tilabinduyutaü sadà .
     yantràghàtàgnikçt gràvacårõadhçk karõamålakam ..
     sukàùñhopàïgayudhna¤ca maghyàïgulavilàntaram .
     svàgne'gnicårõasandhàtç ÷alàkàsaüyutaü dçóham ..
     laghunàlikamapyetat pradhàryaü pattisàdibhiþ .
     yathà yathà tu tvaksàraü yathà sthålavilàntaram ..
     yathà dãrghaü bçhat golaü dårabhedi tathà tathà .
     målakãlabhramàt lakùyasamasandhànabhàji yat ..
     bçhannàlikasaüj¤antat kàùñhabudhnavivarjitam .
     pravàhyaü ÷akañàdyaistu suyuktaü vijayapradam ..>% asya kàryaü yathà --
     %<nàlàstraü ÷odhayedàdau dadyàttatràgnicårõakam .
     nive÷ayettu daõóena nàlamåle yathàdçóham ..
     tataþ sugolakaü dadyàt tataþ karõe'gnicårõakam .
     yantracårõàgnidànena golaü lakùye nipàtayet ..
     lakùyabhedo yathà bàõo dhanurjyàviniyogataþ .
     bhavettathà tu sandhàya -- ..>%)

#<nàlikà>#, strã, (nàlà eva . svàrthe kan . ñàpi ata itvam .) nàlà . iti ÷abdaratnàvalã .. nàlità÷àkaþ . iti ÷abdamàlà .. (yathà, su÷rute . 1 . 46 .
     %<vàtalaü nàlikà÷àkaü pittaghnaü madhura¤ca tat ..>%) carmakaùà . iti jañàdharaþ .. hastikarõavedhanikà . iti hàràvalã . 30 .. (yathà, màghe . 17 . 35 .
     %<gajàþ sakçtkaratalalolanàlikà hatà muhuþ praõaditaghaõñamàyayuþ ..>%)

#<nàlikeraþ>#, puü, (nàrikelaþ . ralayoraikyàt rasya laþ . lasya ra÷ca .) nàrikelaþ . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ .. (kvacit klãve'pi dç÷yate . yathàsya guõàþ .
     %<nàlikeraü sumadhuraü gurusnigdha¤ca ÷ãtalam .
     hçdyaü saübçühaõaü vasti÷odhanaü raktapittanut ..
     viùñambhi pakvaü matimannapakvaü kaphavàtalam .
     bçühaõaü ÷ãtalaü vçùyaü nàlikeraphalaü viduþ ..>% iti hàrãte prathame sthàne da÷ame'dhyàye .. asya toyaguõà yathà --
     %<nàlikerodakaü snigdhaü svàdu vçùyaü himaü laghu .
     tçùõàpittànilaharaü dãpanaü vasti÷odhanam ..>% iti vàbhañe såtrasthàne pa¤came'dhyàye ..)

#<nàlijaïghaþ>#, puü, droõakàrakaþ . iti hàràvalã . 84 ..

#<nàlità>#, strã, (nàlamità pràptà .) svanàmakhyàta÷àkaþ . yathà --
     %<nàlità pañña÷àka¤ca miùñapatre tu nàlikà ..>% iti ÷abdamàlà .. asya guõàþ nàrãca÷abde draùñavyàþ ..

#<nàlã>#, strã, (nàli + và ïãù .) ÷àkakaóambakaþ . óàüñà iti màùà . iti medinã . le, 28 .. hastikarõavedhanã . ghañã . iti trikàõóa÷eùaþ .. nàóã . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà --
     %<rasavàhinã÷ca nàlãrjihvàmålagalatàluklàmnaþ .
     saü÷oùya nçõàü dehe kurutastçùõàü mahàbalàvetau .
     pãtaü pãtaü hi jalaü ÷odhayatastamato na yàti ÷amam ..>% iti carake cikitsàsthàne caturviü÷e'dhyàye ..) padmam . iti ÷abdaratnyavalã ..

#<nàlãkaþ>#, puü, (nàlyà nalayantràt kàyati ÷abdàyate iti . kai + kaþ . ghora÷abdena nirgamanàdevàsya tathàtvam .) ÷araþ . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 310 . 17 .
     %<karõinàlãkanàràcànutsçjanto mahàrathàþ .
     nàvidhyan pàõóavàstatra pa÷yanto mçgamantikàt ..>% tathà ca ÷àrïgadharasaügçhãtadhanurvede .
     %<nàlãkà laghavo bàõà nalayantreõa noditàþ .
     atyuccadarapàteùu durgayuddheùu te matàþ ..>%) ÷alyàïgam . abjaùaõóe, klã . iti medinã . ke, 110 .. (na alãkamiti . satyam . yathà, vakroktipa¤cà÷ikàyàm . 42 .
     %<nàlãkà÷rayametadatra vacanaü bàõà÷rayaü kiü vacaþ ..>%)

#<nàlãkinã>#, strã, (nàlãkamastyasyà iti . nàlãka + iniþ . ïãp .) padmasamåhaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<nàlãvraõaþ>#, puü, (nàlãgato vraõaþ .) nàóãvraõaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<nàvikaþ>#, puü, (nàvà taratãti . nau + %<naudvyacaùñhan .>% 4 . 4 . 7 . iti ñhan . naurastyasyeti . %<vrãhyàdibhya÷ca .>% 5 . 2 . 116 . iti ñhan và .) karõadhàraþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 12 .. (yathà, mahàbhàrate . 8 . 77 . 75 .
     %<bhinnanaukà yathà ràjan ! dbãpamàsàdya nirvçtàþ .
     bhajanti puruùavyàghra ! nàvikàþ kàlaparyaye ..>%)

#<nàvyaü>#, tri, (nàvà tàryam . nau + %<nauvayodharmeti .>% 4 . 4 . 91 . iti yat .) naukàgamyade÷àdi . ityamaraþ . 1 . 10 . 10 .. (yathà, raghuþ . 4 . 31 .
     %<marupçùñhànyudambhàüsi nàvyàþ supratarà nadãþ .
     vipinàni prakà÷àni ÷aktimattvàccakàra saþ ..>% navasya bhàvaþ . nava + ùya¤ .) navatva¤ca ..

#<nà÷aþ>#, puü, (na÷a + bhàve gha¤ .) palàyanam . nidhanam . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 120 . 16 .
     %<pitryàdçõàdanirmuktastena tapye tapodhanàþ .
     dehanà÷e dhruvo nà÷aþ pitéõàmeùa ni÷cayaþ ..>%) anupalambhaþ . adar÷anam . iti medinã . ÷e, 9 .. paridhvastiþ . iti hemacandraþ . 2 . 238 .. jãvànàü nà÷aheturyathà --
     %<saïgàt saüjàyate kàmaþ kàmàt krodho'bhijàyate .
     krodhàdbhavati sammohaþ sammohàt smçtivibhramaþ ..
     smçtibhraü÷àdbuddhinà÷o buddhinà÷àt praõa÷yati ..>% iti ÷rãbhagavadgãtà .. kulanà÷akàraõaü yathà --
     %<ançtàt pàradàryàcca tathàbhakùyasya bhakùaõàt .
     a÷rautadharmàcaraõàt kùipraü na÷yati vai kulam ..
     a÷rotriye vedadànàt vçùaleùu tathaiva ca .
     vihitàcàrahãneùu kùipraü na÷yati vai kulam ..>% iti kaurme upavibhàge 15 adhyàyaþ .. na÷yatàü pårbaråpàõi yathà -- atriruvàca .
     %<na÷yatàü pårbaråpàõi janànàü kathayasva me .
     nagaràõàü tathà ràj¤àü tvaü hi sarvaü vadiùyasi ..
     garga uvàca .
     puruùàcàraniyamàt parityajati devatà .
     tato'paràgàddevànàmupasargaþ pravartate ..
     divyàntarãkùe bhauma¤ca trividhaü parikãrtitam .
     graharkùavaikçtaü divyamantarãkùaü nibodha me ..
     ulkàpàto di÷àü dàhaþ parive÷astathaiva ca .
     gandharvanagara¤caiva vçùñi÷ca vikçtà ca yà .
     evamàdãni loke'smin nàke÷ànàü vinirdi÷et ..
     caraþ sthirastu bhåmau ca bhåkampa÷càpi bhåmijaþ .
     jalà÷ayànàü vaikçtyaü bhaumaü tadapi kãrtitam ..>% iti màtsye 203 adhyàyaþ ..

#<nà÷ã>#, [n] tri, (nà÷o'styasyeti . nà÷a + iniþ .) nà÷avi÷iùñaþ . nà÷a÷abdàdastyarthe inpratyayaniùpannaþ ..

#<nàsatyau>#, puü, (nàsti asatyaü yayostau . %<nabhràõnapàditi .>% 6 . 3 . 75 . iti na¤aþ prakçtibhàvaþ .) a÷vinãkumàrau . nityadbivacanànto'yam . ityamaraþ . 1 . 1 . 54 .. etau ÷ådrau . yathà,
     %<àdityàþ kùattriyàsteùàü vi÷a÷ca marutastathà .
     a÷vinau ca smçtau ÷ådrau tapasyugre samàsthitau ..
     smçtàstvàïgirasà devà bràhmaõà iti ni÷cayaþ ..>% iti mahàbhàrate mokùadharmaþ ..
     (%<sandç÷ya dasrayorindraþ karmàõyetàni yatnavàn .
     àyurvedaü nirudvegaü tau yayàce ÷acãpatiþ ..
     nàsatyau satyasandhena ÷akreõa kila yàcitau .
     àyurvedaü yathàdhãtaü dadatuþ ÷atamanyave ..
     nàsatyàbhyàmadhãtyaiùa àyurvedaü ÷atakratuþ .
     adhyàpayàmàsa bahånàtreyapramukhàn munãn ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<nàsà>#, strã, (nàsate ÷abdàyate iti . nàsa ÷abde + %<guro÷ca halaþ .>% 3 . 3 . 103 . iti aþ . tataùñàp . nàsyate'nayeti . nàsa + karaõe gha¤ và .) nàsikà . nàk iti bhàùà . sà ca garbhasthabàlakasya pa¤cabhirmàsairbhavati . iti sukhabodhaþ .. tasyàþ ÷ubhà÷ubhalakùaõaü yathà --
     %<÷ukanàsaþ sukhã syàcca ÷uùkanàse'tijãvanam .
     chinnàgraråpanàsaþ syàdagamyàgamane rataþ ..
     dãrghanàse ca saubhàgyaü caura àku¤citendriyaþ .
     strãmçtyu÷cipiñanàsa çjurbhàgyavatàü bhavet ..
     alpacchidrà supuñà ca avakrà ca nçpe÷vare .
     kråre dakùiõavakrà syàddhaninà¤ca kùutaü sakçt ..>% iti garuóapuràõam .. dvàroparisthitadàru . jhàn kàñha iti kapàli iti ca bhàùà . ityamaraþ . 2 . 2 . 13 .. vàsakavçkùaþ . iti rajanirghaõñaþ ..

#<nàsàcchinnã>#, strã, (chida + bhàve ktaþ . nàsàyàü chinnaü chedo yasyàþ . ïãù .) pårõikàpakùã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<nàsàdàru>#, klã, (nàsàyai yaddàru . nàsaiva dàru iti và .) dvàrordhvasthitakàùñham . ityamarañãkàyàü svàmã .. kapàli iti bhàùà ..

#<nàsàrogaþ>#, puü, (nàsàyà rogaþ .) nàsikàvyàdhiþ . %<atha nàsàrogàdhikàraþ . tatra nàsàrogàõàü nàmàni saükhyà¤càha . àdau ca pãnasaþ proktaþ påtinasyastataþ param . nàsàpàko'tra gaõitaþ påya÷oõitameva ca .. kùavathurbhraü÷athurdãptiþ pratãnàhaþ parisravaþ . nàsà÷oùaþ prati÷yàyàþ pa¤ca saptàrvudàni ca .. catvàryar÷àüsi catvàraþ ÷othà÷catvàritàni ca . raktapittàni nàsàyàü catustriü÷adgadàþ smçtàþ .. teùu pãnasasya lakùaõamàha . ànahyate ÷uùyati yasya nàsà prakledamàyàti ca dhåpyate ca . na vetti yo gandharasàü÷ca janturjuùñaü vyavasyediha pãnasena .. ànahyate ÷vàsaü÷oùitakaphenàvadhyate avaruddhata iti yàvat . prakledaü àrdratàm . dhåpyate santàpyate . gandharasàn gandhàn surabhãnasurabhãü÷ca na vetti . nàsàyà ànaddhatvaü tatra hetuþ . tathà rasàn madhuràdãü÷ca na vetti . nàsàrogàrambhakadoùeõa rasanàyà api duùñeþ . vyavasyet jànãyàt . apãnasapãnasau dbàvapi ÷abdau staþ .. * .. anuktasaügrahàrthamàha . ta¤cànila÷leùmabhavaü vikàraü bråyàt prati÷yàyasamànaliïgam . taü vikàraü pãnasaü prati÷yàyasamànaliïgaü vàta÷leùmakaprati÷yàyatulyalakùaõam .. påtinasyamàha . doùairvidagdhairgalatàlumåle sandåùito yasya samãraõastu . nireti påtirmukhanàsikàbhyàü taü påtinasyaü pravadanti rogam .. doùaiþ pittakapharaktaiþ . atra raktasyàpi doùatvaü doùasàhacaryàt . vidagdhairdvuùñaiþ . saüdåùitaþ påtibhàvaü nãtaþ . påtinasyaü nàsàyàü bhavo nasyo vàyuþ påtirnasyo yatra sa påtinasyastam .. * .. nàsàpàkamàha . ghràõà÷ritaü pittamaråüùi kuryàt yasmin vikàre balavàü÷ca pàkaþ . taü nàsikàpàkamiti vyavasyet vikledakothàvathavàpi yatra .. vikleda àrdratà . kothaþ påtibhàvaþ .. * .. påyaraktamàha . doùairvidagdhairathavàpi jantorlalàñade÷e'bhihatasya taistaiþ . nàsà sravet påyamasçgvimi÷raü taü påyaraktaü pravadanti rogam .. kùavathumàha . ghràõà÷rite marmaõi saüpraduùño yasyànilo nàsikayà nireti kaphànujàto bahu÷o'ti÷abdastaü rogamàhuþ kùavathuü gadaj¤àþ .. ghràõà÷rite marmaõi ÷çïgàñake .. * .. doùajaü kùavathumabhidhàyàgantujaü kùavathumàha . tãkùõopayogàdtijighrato và bhàvàn kañånarkanirãkùaõàdbà . såtràdibhirvà taruõàsthimarmaõyuddharvite'nyaþ kùavathurnireti .. tãkùõopayogàt ràjikàdibhakùaõàt . arkanirãkùaõàt såryadar÷anàt tena kaphavilepanàt . taruõàsthi nàsàvaü÷àsthi . marmaõi ÷çïgàñake . dvandrenaikatvam . anyaþ àgantujaþ .. * .. bhraü÷athumàha . prabhraü÷ate nàsikayà tu yasya sàndro vidagdho lavaõaþ kaphastu . pràk sa¤cito mårdhani pittatapte taü bhraü÷athuü vyàdhimudàharanti .. dãptimàha . ghràõe bhç÷aü dàhasamanvite tu viniþsaret dhåma iveha vàyuþ . nàsàpradãpteva ca yasya jantorvyàdhintu dãptiü tamudàharanti .. pradãpteva prajvaliteva .. * .. pratãnàhamàha . ucchvàsamàrgantu kaphaþ savàto rundhyàt pratãnàhamudàharettam .. sàvamàha . ghràõàdghanaþ pãtasitastanurvà doùaþ sravet sràvamudàharettam .. nàsà÷oùamàha . ghràõà÷rite ÷leùmaõi màrutena pittena gàóhaü pari÷oùite ca . kçcchràcchvasityårdhvamadha÷ca janturyasmin sa nàsàpari÷oùa uktaþ .. prati÷yàyamàha . tasya nidànaü dvividham . ekaü sadyojanakaü tadbala vattvena cayaü nàpekùate . yata uktam . na kevalaü cayaü pràpya doùàþ kupyanti dehinàm . anyadàpi hi kupyanti hetubàhulyatoraõàt .. hetånàü bàhulyena tvaràkaraõàt . aparaü cayàdikrameõa janakam . cayàdikramo yathà . nidànàt sa¤cayaþ sa¤cayàt prakopaþ prakopàt prasaraþ prasaràt sthànasaü÷rayaþ . tato vyaktiþ . tato bheda iti .. * .. tatra prati÷yàyasya sadyojanakanidànapårbikàü saüpràptimàha . saüdhàraõà jãrõarajo'ti bhàvàt krodhartuvaiùamya÷iro'bhitàpaiþ . saüjàgaràtisvapanàmbu÷ãtàva÷yàyakairmaithunavàspasekaiþ .. saüsyàtadoùaiþ ÷irasi pravçddho vàyuþ prati÷yàyamudãrayettu . sandhàraõà måtrapurãùadhàraõà . rajo dhåliþ . tacca nàsàpraviùñaü hetuþ . çtuvaiùamyaü çtucaryàviparãtàcaraõam . ÷iro'bhitàpaþ ÷iraso'bhitàpo yena dhåmàdinà saþ . ava÷yàyastuùàraþ . vàspaseko rodanam . saüstyànadoùaiþ ÷irasi saühatakaphaiþ .. * .. cayàdikramajanakanidànapårbikàü saüpràptimàha . cayaü gatà mårdhani màrutàdayaþ pçthak samastà÷ca tathaiva ÷oõitam . prakopyamàõà vividhaiþ prakopaõaistataþ prati÷yàyakarà bhavanti ha .. pårbaråpamàha . kùavapravçttiþ ÷iraso'bhipårõatà stambho'ïgamardaþ parihçùñaromatà . upadravà÷càpyapare pçthagvidhà nçõàü prati÷yàyapuraþsaràþ smçtàþ .. ÷iraso'bhipårõatà ÷iraso bhàreõeva vyàptiþ . apare pçthagvidhàþ ghràõadhåmàyanatàluvidàraõanàsàmukhasràvàdayo videhoktà boddhavyàþ .. * .. vàtikasya prati÷yàyasya lakùaõamàha . ànaddhàpihità nàsà tanusràvaprasekinã . galatàlvoùñha÷oùa÷ca nistodaþ ÷aïkhayostathà .. kùavapravçttiratyarthaü vaktravaira÷yameva ca . bhavet svaropaghàta÷ca prati÷yàye'nilàtmake .. ànaddhàstabdhà . apihità na pihità . ataeva tanusràvaprasekinã .. * .. paittikamàha . uùõaþ sapãtakaþ sràvo ghràõàt sravati paittike . kç÷o'tipàõóuþ santapto bhaveduùmàbhipãóitaþ . nàsayà tu sadhåmàgniü vamatãva sa mànavaþ .. sapãtakaþ ãùatpãtakaþ .. * .. ÷laiùmikamàha .. ghràõàt kaphakçte ÷vetaþ kaphaþ ÷ãtaþ sravedbahuþ . ÷uklàvabhàsaþ sånàkùo bhavedguru÷irà naraþ .. galatàlvoùñha÷irasàü kaõóåbhiratipãóitaþ .. * .. sànnipàtikamàha . bhåtvà bhåtvà prati÷yàyo yo'kasmàt sannivartate . saüpakvo vàpyapakvo và sa sarvaprabhavaþ smçtaþ .. atra yadyapi doùatrayaliïgàni noktàni tathàpi tàni j¤eyàni tridoùajatvàt . ayamasàdhyaþ . ataevàha . nçõàü duùñaþ prati÷yàyaþ sarvaja÷ca na sidhyati .. duùñaprati÷yàyaliïgamàha . praklidyati muhurnàsà puna÷ca pari÷uùyati . punarànahyate vàpi punarvivriyate tathà .. niþ÷vàso vàti durgandho naro gandhàn na vetti ca . evaü duùñaü prati÷yàyaü jànãyàt kçcchrasàdhanam .. ànahyate vibaddhà bhavati . vivriyata avivaddhà syàt . kleda÷oùavivandhà naikakàlaü bhavanti kintu yadà yadà yadyat doùàdhikyaü bhavati tadà tadà tattaddoùakçtaþ sa sa boddhavyaþ iti na virodhaþ . kçcchrasàdhanaü asàdhyaü kaùñasàdhya¤ca .. * .. raktajamàha . raktaje tu prati÷yàye raktasràvaþ pravartate . pittaprati÷yàyakçtairliïgai÷càpi samanvitaþ .. tàmràkùa÷ca bhavet jantururoghàtaprapãóitaþ . durgandhocchvàsavaktra÷ca gandhànapi na vetti saþ .. åroghàtaprapãóitaþ åroghàteneva prapãóitaþ .. apratãkàreõa kàlàntare sarva eva prati÷yàyà asàdhyà bhavantãtyàha . sarva eva prati÷yàyà narasyàpratikàriõaþ . duùñatàü yànti kàlena tadàsàdhyà bhavanti hi .. prati÷yàyeùu kçmayo'pi bhavantãtyàha . mårchanti kçmaya÷càtra ÷vetàþ snigdhàstathàõavaþ . kçmito yaþ ÷irorogastulyaü tenàtra lakùaõam .. atra eùu prati÷yàyeùu kaphasya pràdhànyàt sarveùu prati÷yàyeùu kaphajà eva kçmayo bhavantãti .. * .. ÷vetàþ snigdhà÷ca vçddhàþ prati÷yàyà aparànapi vikàràn kurvanti tànàha . vàdhiryamàndhyamaghratvaü ghoràü¤ca nayanàmayàn . ÷oùàgnimàndyakàsàü÷ca vçddhàþ kurvanti pãnasam .. ghoràü÷ca nayanàmayàn iti vacane'pyàndhyagrahaõaü vi÷eùàrtham . aghratvaü na jighratãtyaghrastrasya bhàvaþ aghratvam .. * .. catustriü÷atsaükhyàpåraõàyàha . arvudaü saptadhà ÷othà÷catvàro'r÷a÷caturvidham . caturvidhaü raktapittamuktaü ghràõe'pi tadviduþ .. arvudàni sapta vàtapittakaphasannipàtaraktamàüsamedojàni . ÷othà÷catvàro vàtapitta÷leùmasannipàtajàþ . ar÷àüsi catvàri vàtapitta÷leùmasannipàtajàni . raktapittàni catvàri vàtapitta÷leùmasannipàtajàni . etàni yathoktaliïgàni ghràõe'pi sambhavanti .. * .. cikitsàbhedàt pãnasasyàmasya lakùaõamàha . ÷irogurutvamarucirnàsàsràvastanusvaraþ . kùàmaþ ùñhãvati càbhãkùõamàmapãnasalakùaõam .. nàsàsràvastanusvaraþ kùàma ityanvayaþ .. * .. atha pakvasya pãnasasya lakùaõamàha . àmaliïgànvitaþ ÷leùmà ghanaþ kheùu nimajjati . svaravarõavi÷uddhi÷ca pakvapãnasalakùaõam .. àmaliïgànvitaþ ÷leùmà àmaliïgaiþ ÷irogurutvàdibhiryuktaþ pa÷càt ghanaþ nivióaþ athaca kheùu nàsàrandhreùu nimajjati sakto bhavati . varõavi÷uddhiþ ÷leùmaõaþ prakçtivarõatà .. * .. atha nàsàrogàõàü cikitsà . sarveùu sarvakàlaü pãnasarogeùu jàtamàtreùu . maricaü guóena dadhnà bhu¤jãta naraþ sukhaü labhate .. 1 .. kañphalaü pauùkaraü ÷çïgã vyoùaü yàsa÷ca kàravã . eùàü cårõaü kaùàyaü và dadyàdàrdrakajai rasaiþ .. pãnase svarabhede ca nàsàsràve halãmake . sannipàte kaphe vàte kàse ÷vàse ca ÷asyate .. 2 .. kaliïgahiïgumaricalàkùàsvarasakañphalaiþ . kuùñhogrà÷igrujantughnairavapãóaþ pra÷asyate .. pãnasàdiùu .. 3 .. vyoùacitrakatàlã÷atintióãkàmlavetasam . sacavyàjàjitulyàü÷amelàtvakpatrapàdikam .. vyoùàdikamidaü cårõaü puràõaguóami÷ritam . pãnasa÷vàsakàsaghnaü rucisvarakaraü param .. iti vyoùàdivañã .. 4 .. vyàghrãdantãvacà÷igrusurasàvyopasindhujaiþ . siddhaü tailaü nasi kùiptaü påtinasyagadàpaham .. iti vyàghrãtailam .. 5 .. ÷igrusiühãnikumbhànàü bãjaiþ savyoùasaindhavaiþ . vilvapatrarasaiþ siddhaü tailaü syàt påtinasyanut .. nikumbhà dantã . påtinasyanut nasyàt . iti ÷igrutailam .. 6 .. ghçtaguggulumi÷rasya sikthakasya prayatnataþ . dhåmaü kùavathurogaghnaü bhraü÷athughna¤ca nirdi÷et .. 7 .. ÷uõñhãkuùñhakaõàvilvadràkùàkalkakaùàyavat . tailaü pakvamathàjyaü và na syàt kùavathunà÷anam .. 8 .. nasyaü hitaü nimbarasà¤janàbhyàü dãpte ÷iraþsvedanamalpa÷astu . nasye kçte kùãrajalàvasekàn ÷aüsanti bhu¤jãta ca mudgayåùaiþ .. * .. nàsàsràve ghràõayo÷cårõamuktaü nàóyà deyaü ye ca pãóà÷ca pathyàþ . tãkùõà dhåmà devadàrvagnikàbhyàü màüsaü tvàjaü pathyamatràdi÷anti .. 10 .. prati÷yàyeùu sarveùu gçhaü vàtavivarjitam . vastraõa vàruõotthena ÷iraso veùñanaü hitam .. 11 .. vióaïgaü saindhavaü hiïgugugguluþ samanaþ÷ilà . vacaitaccårõamàghràtaü prati÷yàyaü vinà÷ayet .. 12 .. ghçtatailasamàyuktaü ÷aktudhåmaü pibennaraþ . sadhåmaþ syàtprati÷yàyakàsahikkàharaþ paraþ .. 13 .. prati÷yàyeùu sarveùu ÷ãtalaü paramauùadham . prati÷yàye pibeddhåmaü sarvagandhasamàyutam .. 14 .. càturyàtakacarõaü và ghreyaü và kçùõajãrakam . kçùõajãrakamatra kalaujã .. 15 .. puñapakvaü jayàpatraü tailasaindhavasaüyutam . prati÷yàyeùu sarveùu ÷ãlitaü paramauùadham .. jayàtra vijayà bhaïgeti yàvat . ÷ilitaü bhuktam .. 16 .. pippalyaþ ÷igrubãjàni vióaïgamaricàni ca . avapãóaþ pra÷asto'yaü prati÷yàyanivàraõe .. 17 .. ÷iraso'bhya¤janaiþ svedairnasyairmandoùõabhojanaiþ . vamanairghçtapànai÷ca nànyathà samupàcaret .. 18 .. kçmighnà ye kramàþ proktàstàn vai kçmiùu yojayet . làvaõàni kçmighnàni bheùajàni ca buddhimàn .. 19 .. raktapittàni ÷othà÷ca tathàr÷àüsyarvudàni ca . nàsikàyàü syureteùàü svaü svaü kuryàt cikitsitam .. gçhadhåmakaõàdàrukùãranaktàhvasaindhavaiþ . siddhaü ÷ikharibãjai÷ca tailaü nàsàr÷asàü hitam ..>% iti bhàvaprakà÷e madhyakhaõóe caturthabhàgaþ .. (athàto nàsàrogavij¤ànãyamadhyàyaü vyàkhyàmaþ .
     %<ava÷yàyànilarajo bhàùyàtisvapnajàgaraiþ .
     nãcàtyuccopadhànena pãtenànyena vàriõà ..
     atyambupànaramaõacchardivàùpagrahàdibhiþ .
     kruddhà vàtolvaõà doùà nàsàyàü styànatàü gatàþ ..
     janayanti prati÷yàyaü vardhamànaü kùayapradam .
     tatra vàtàt prati÷yàye mukha÷oùo bhç÷aü kùavaþ ..
     ghràõoparodhanistodadanta÷aïkha÷irovyathàþ .
     kãñakà iva sarpanti manyate parito bhruvau ..
     svarasàda÷ciràt pàkaþ ÷i÷iràcchakaphasrutiþ .
     pittàttçùõàjvaraghràõapiñikàsambhavabhramàþ ..
     nàsàgrapàko rukùoùõastàmrapãtakaphasrutiþ .
     kaphàt kàso'ruciþ ÷vàso vamathurgàtragauravam ..
     màdhuryaü vadane kaõóåþ snigdha÷uklaghanà srutiþ .
     sarvajo lakùaõaiþ sarvairakasmàdvçddhi÷àntimàn ..
     duùñaü nàsà ÷iràþ pràpya prati÷yàyaü karotyasçk .
     urasaþ suptatà tàmranetratvaü ÷vàsapåtità ..
     kaõóåþ ÷rotràkùinàsàsu pittokta÷càtra lakùaõam .
     sarva eva prati÷yàyà duùñatàü yàntyupekùitàþ ..
     yathoktopadravàdhikyàt sasarvendriyatàpanaþ .
     sàgnisàdajvara÷vàsakàsoraþpàr÷vavedanaþ ..
     kupyatyakasmàdbahu÷o mukhadaurgandhya÷ophakçt .
     nàsikàkledasaü÷oùa÷uddhirodhakaro muhuþ ..
     påyopamà sitàraktagrathità ÷leùmasaüsrutiþ .
     mårchanti càtra kçmayo dãrghasnigdhasitàõavaþ ..
     pakvaliïgàni teùvaïgalàghavaü kùavathoþ ÷amaþ .
     ÷leùmà sacikvaõaþ pãto j¤àna¤ca rasagandhayoþ ..
     tãkùõaghràõopayogàrkara÷misåtratçõàdibhiþ .
     vàtakopibhiranyairvà nàsikà taruõàsthani ..
     vighaññite'nilaþ kruddho ruddhaþ ÷çïgàñakaü vrajet .
     nivçttaþ kurute'tyarthaü kùavathuü sa bhç÷aü kùavaþ ..
     ÷oùayannàsikàsrotaþ kapha¤ca kurute'nilaþ .
     ÷åkapårõàbhanàsàtvaü kçcchràducchvasanantataþ ..
     smçto'sau nàsikà÷oùo nàsànàhe tu jàyate .
     naddhatvamiva nàsàyàþ ÷leùmaruddhena vàyunà ..
     niþ÷vàsocchvàsasaürodhàt srotasã saüvçte iva .
     pacennàsàpuñe pittaü tvaïmàüsaü dàha÷ålavat ..
     saghràõapàkaþ sràvastu tatsaüj¤aþ ÷leùmasambhavaþ .
     acchojalopamo'jasraü vi÷eùànni÷i jàyate ..
     kaphaþ pravçddho nàsàyàü ruddhà srotàüsyapãnasam .
     kuryàt saghurghuraü ÷vàsaü pãnasàdhikavedanam ..
     averiva sravatyasya praklinnà tena nàsikà .
     ajasraü picchalaü pãtaü pakvaü siïghàõakaü ghanam ..
     raktena nàsàdagdhena vàhyàntaþspar÷anàsahà .
     bhaveddhvåmopamocchvàsà sà dãptirdahatãva ca ..
     tàlumåle malaiduùñairmàruto mukhanàsikàt .
     ÷leùmà ca påtirnirgacchet påtinàsaü vadanti tam ..
     nicayàdabhighàtàdvà påyàsçïnàsikà sravet .
     tat påyaraktamàkhyàtaü ÷irodàharujàkaram ..
     pitta÷leùmàvaruddho'ntarnàsàyàü ÷oùayenmarut .
     kaphaü sa ÷uùkapuñatàü pràpnoti puñakantu tat ..
     ar÷o'rvudàni vibhajet doùaliïgairyathàyatham .
     sarveùu kçcchràcchvasanaü pãnasaþ pratataü kùavaþ ..
     sànunàsikavàditvaü påtinàsaþ ÷irãvyathà .
     aùñàda÷ànàmityeùàü yàpayedduùñapãnasam ..>% ityuttarasthàne ekonaviü÷e'dhyàye vàbhañenoktam ..
     %<÷uddhasåtaü samàdàya gandhabhàgadvayaü tataþ .
     tribhàgaü ñaïgaõa¤càpi vidhabhàgacatuùñayam ..
     pa¤cabhàgaü yathà deyaü maricasya prayatnataþ .
     ÷çïgaverarasaiþ piùñvà guóikà pa¤caraktikà ..
     anupànaü hitaü yojyaü sarvarogapra÷àntaye .
     jaladoùodbhave roge mahatyugre jalodare ..
     sannipàteùu rogeùu nàsàvyàdhau sapãnase .
     vraõa÷othe vraõe caiva upadaü÷e bhagandare ..
     nãóãvraõe jvare caiva nakhadantavighàtake .
     pa¤càmçtaraso yojyaþ sarvarogapra÷àntaye ..
     iti pa¤càmçto rasaþ ..>% iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe nàsàrogàdhikàraþ ..)

#<nàsàluþ>#, puü, (nàsàyai alatãti . ala + uõ .) kañphalavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. (kañphala÷abde vivaraõamasya j¤àtavyam ..)

#<nàsàsaüvedanaþ>#, puü, (saüvidyate'neneti . saü + vid + lyuñ . nàsàyàþ saüvedanaþ pãóàdàyakaþ .) kàõóãralatà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nàsikandhamaþ>#, tri, (nàsikàü dhamati ÷abdàyamànàü karotãti . nàsikà + dhmà + %<nàsikàstanayordhmàdheñoþ .>% 3 . 2 . 29 . iti kha÷ . %<khityanavyayasya .>% 6 . 3 . 66 . iti pårbapadasya hrasvaþ . tato mum .) nàsikàü ÷abdàyamànàü karoti yaþ . nàsikayà ÷abdakartà ca . nàsikopapadàt dhmàdhàtoþ kha÷pratyaye dhamàde÷aniùpannaþ . iti vyàkaraõam ..

#<nàsikandhayaþ>#, tri, (nàsikàü nàsàsthajalaü dhayati pibatãti . nàsikà + dhe ña pàne + %<nàsikàstanayordhmàdheñoþ .>% 3 . 2 . 29 . iti kha÷ . tato pårbapadasya hrasvastato mum ca .) nàsikayà pibati yaþ . nàsikayà pànakartà . nàsikopapadàddheñadhàtoþ kha÷pratyayena niùpannaþ . iti vyàkaraõam ..

#<nàsikà>#, strã, (nàsate ÷abdàyate iti . nàsa ÷abde + %<õvultçcau .>% 3 . 1 . 133 . iti õvul . ñàpi ata itvam .) ghràõendriyam . nàk iti bhàùà . tatparyàyaþ . ghràõam 2 gandhavahà 3 ghoõà 4 nàsà 5 . ityamaraþ . 2 . 6 . 89 .. ÷iïghiõã 6 . iti ràjanirghaõñaþ .. nàsikyam 7 nasyà 8 gandhanàlã 9 gandhavandhà 10 nakrà 11 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, manuþ . 2 . 90 .
     %<÷rotraü tvak cakùuùã jihvà nàsikà caiva pa¤camã .
     pàyåpasthaü hastapàdaü vàk caiva da÷amã smçtà ..>%) tasyàþ ÷abdo ghotkàraþ . yathà --
     %<÷ayànaü ràvaõaü dçùñvà talpe mahati vànaraþ .
     nàsàyåthaistu ghotkàrairvi÷adbhirvàyusevakaiþ ..>% iti nàrasiühe 45 adhyàyaþ ..

#<nàsikàmalaü>#, klã, (nàsikàyà malam .) nàsàsthitamalam . ÷ikni iti bhàùà . tatparyàyaþ . ÷iïghàõakam 2 ÷iïghàõam 3 ÷iïghaõam 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. siühànam 5 . iti bharataþ ..

#<nàsikyaü>#, klã, (nàsikà eva . nàsikà + svàrthe ùya¤ .) nàsikà . iti trikàõóa÷eùaþ .. (tri, nàsikà + %<vu¤chaõketi .>% 4 . 2 . 80 . iti saükà÷àditvàtõyaþ . nàsikànivçttàdau . nàsikàyàü bhavam . %<÷arãràvayavàt yat .>% 5 . 1 . 6 . iti yat . nàsàbhave ca ..)

@<[Page 2,874a]>@
#<nàsikyakaü>#, klã, (nàsikyameva . nàsikya + svàrthe kan .) nàsikà . iti ÷abdamàlà ..

#<nàsikyau>#, puü, (nàsikàyàü bhavau . nàsikà + %<÷arãràvayavàt yat .>% 5 . 1 . 6 . iti yat .) a÷vinãkumàrau . dvivacanànto'yam . iti hemacandraþ . 2 . 96 ..

#<nàsãraü>#, klã, (nàs ÷abde + bhàve kvip . nàsà ÷abdena ãrte gacchatãti . ãra gatau + kaþ . jaya÷abdàdyuccàraõena gamanàdevàsya tathàtvam .) nàyakasyàgresàrikà senà . (yathà, ÷rãkaõñhacarite . 21 . 44 .
     %<nàsãrapàrùadabhañeùu tataþ pratolãü lolãkçtàsiùu hañhàdadhiråóhavatsu .
     vàmabhruvaþ purapureùvabhavannakàõóe magnà bhiyeva nijavàùpajalahradeùu ..>% tathà ca, ràjendrakarõapåre . 39 .
     %<nàsãraprasaranti dikparisare bhåmaõóale mauktikaprastàranti sudhàkaranti gaganotsaïge bhavatkãrtayaþ ..>%) agrasare, puü . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<nàsti>#, vya, astitvàbhàvavat . avidyamànatà . iti nàstikatà÷abdañãkàyàü bharataþ .. nài iti bhàùà . yathà, càõakye .
     %<atithirbàlaka÷caiva ràjà bhàryà tathaiva ca .
     asti nàsti na jànanti dehi dehi punaþ punaþ ..>%

#<nàstikaþ>#, puü, (nàsti paraloka ã÷varo veti matiryasya . %<astinàstidiùñaü matiþ .>% 4 . 4 . 60 . iti ñhak . yadbà, nàsti paraloko yaj¤àdiphalaü ã÷varo vetyàdivàkyena kàyati ÷abdàyate iti . kai ÷abde + óaþ .) pàùaõóaþ . ã÷varanàstitvavàdã . vedàpràmàõyavàdã . (yathà, manuþ . 2 . 11 .
     %<yo'vamanyata te måle hetu÷àstrà÷rayàddvijaþ .
     sa sàdhubhirbahiùkàryo nàstiko vedanindakaþ ..>% tathà ca tatraiva . 3 . 150 .
     %<ye stenapatitaklãvà ye ca nàstikavçttayaþ .
     tàn havyakavyayorviprànanarhànmanurabravãt ..>% tathàca tatraiva . 8 . 22, 309 .
     %<yadràùñaü ÷ådrabhåyiùñaü nàstikàkràntamadbijam .
     vina÷yatyà÷u tat kçtsnaü durbhikùavyàdhipãóitam ..>%
     %<anapekùitamaryàdaü nàstikaü vipralumpakam .
     arakùitàramattàraü nçpaü vidyàdadhogatim ..>%) tatparyàyaþ . bàrhaspatyaþ 2 càrvàkaþ 3 laukàyatikaþ 4 . iti hemacandraþ . 3 . 526 .. sa ca ùaóvidhaþ . màdhyamikaþ 1 yogàcàraþ 2 sautràntikaþ 3 vaibhàùikaþ 4 càrvàkaþ 5 digambaraþ 6 ..

#<nàstikatà>#, strã, (nàstikasya bhàvaþ . nàstika + tal .) karmaphalàpavàdakaj¤ànam . tatparyàyaþ . mithyàdçùñiþ 2 . ityamaraþ . 1 . 5 . 4 .. %<nàsti yaj¤aphathaü nàsti paraloka ityàdikaü kàyati nàstikaþ . sadasattve asti nàstãtyavyayaü kai ÷abde óaþ . nàstãti manyate iti ùõiko và tasya bhàvo nàstikatà tvatau bhàve iti taþ . nàsti sukçtaü nàsti paraloka iti buddhirnàstikatà .>% iti bharataþ .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 123 . 15 .
     %<praj¤ànà÷àtmako mohastathà dharmàrthanà÷akaþ .
     tasmànnàstikatà caiva duràcàra÷ca jàyate ..>%)

#<nàstidaþ>#, puü, àmravçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<nàsyaü>#, tri, nàsàyàü bhavam . (nàsà + %<÷arãràvayavàt yat .>% 5 . 1 . 6 . iti yat .) nàsàbhavam . yathà, manuþ . 8 . 291 .
     %<chinnanàsye bhinnayuge tiryakpràtamukhàgate .
     akùabhaïge ca yànasya cakrabhaïge tathaiva ca ..>%

#<nàhaþ>#, puü, (naha bandhane + bhàve gha¤ .) bandhanam . kåñam . iti medinã . he, 5 ..

#<nàhalaþ>#, puü, (nàhaü parvata÷ikharàdikaü làti à÷rayatvana gçhõàtãti . là + kaþ .) mlecchajàtivi÷eùaþ . iti hemacandraþ . 3 . 598 ..

#<nàhuùiþ>#, puü, (nahuùasya apatyaü pumàniti . nahuùa + %<ata i¤ .>% 4 . 1 . 95 . iti i¤ .) yayàtiràjaþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<ni>#, vya, upasargavi÷eùaþ . asyàrthà yathà . niùedhaþ . ni÷cayaþ . iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ .. nive÷aþ . bhç÷àrthaþ . nityàrthaþ . saü÷ayaþ . kùepaþ . kau÷alam . uparamaþ . sàmãpyam . à÷rayaþ . dànam . mokùaþ . antarbhàvaþ . bandhanam . rà÷yadhobhàvaþ . vinyàsaþ . iti medinã . ne, 40 ..

#<niþ>#, [r] vya, (nçõàtãti . né naye + kvip . %<çta iddhàtoþ .>% 7 . 1 . 100 . iti dhàtoraïgasya it .) nirõayaþ . niùedhaþ . iti medinã . re, 66 .. (abhàvaþ . yathà, harivaü÷e . bhaviùyaparvaõi . 8 . 87 .
     %<nàsikàgraü samàlokya pañhan brahma sanàtanam .
     nirvàtastho yathà dãpaþ proccaret praõavaü sadà ..>%)

#<niþ>#, [s] vya, ni÷cayaþ . niùedhaþ . sàkalyam . atãtam . iti medinã . se, 80 ..

#<niþkàsitaþ>#, tri, (nir và nis + kas + õic + ktaþ .) niùkàsitaþ . bahiùkçtaþ . se tu kakhapaphe veti vibhàùayà visargasya sakàràbhàvaþ . iti vyàkaraõam ..

#<niþkràmitaþ>#, tri, (nir và nis + krama + õic + ktaþ .) niùkràmitaþ . ityamarañãkàsàrasundarã ..

#<niþkùattraþ>#, tri, (nirnàsti kùattraþ kùattriyo yatra .) kùattriya÷ånyade÷àdi . yathà --
     %<avatàre ùoóa÷ame pa÷yan brahmadruho nçpàn .
     triþsaptakçtvaþ kupito niþkùattràmakaronmahãm ..>% iti ÷rãbhàgavataprathamaskandhaþ ..

#<niþprabhaþ>#, tri, niùprabhaþ . nirnàsti prabhà yasyeti samàse se tu kakhapaphe veti vibhàùayà visargasya sakàràbhàvaþ . iti vyàkaraõam ..

@<[Page 2,874c]>@
#<niþ÷abdaþ>#, tri, (nirgataþ ÷abdo yasmàt .) ÷abdarahitaþ . cup iti bhàùà .. yathà, màrkaõóeyapuràõe .
     %<niþ÷abdaü kàrayitvà tatsadaþpràha mahàmune ! ..>% (yathà ca hañhayogapradãpikàyàm . 4 . 101 .
     %<tàvadàkà÷asaükalpo yàvacchabdaþ pravartate .
     niþ÷abdaü tat paraü brahma paramàtmeti gãyate ..>%)

#<niþ÷alàkaþ>#, tri, (nirgatà ÷alàkà yasmàt ÷alàkàyà nirgato và .) rahaþ . nirjanam . ityamaraþ . 2 . 8 . 22 ..

#<niþ÷alyà>#, strã, (nirgataü ÷alyaü yasyàþ .) dantãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<niþ÷åkaþ>#, puü, (nirnàsti ÷åko yasya .) muõóa÷àliþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<niþ÷eùaü>#, tri, (nirgataþ ÷eùo yasmàt .) samastam . sampårõam . ityamaraþ . 3 . 1 . 65 .. (yathà, hañhayogapradãpikàyàm . 4 . 32 .
     %<ucchinnasarvasaïkalpo niþ÷eùà÷eùaceùñitaþ .
     svàvagamyo layaþ ko'pi jàyate vàgagocaraþ ..>%) ÷eùarahita¤ca ..

#<niþ÷odhyaü>#, tri, (nirgataü ÷odhyaü yasmàt . ÷odhyànnirgatamiti và . niràdaya iti samàsaþ .) ÷odhitam . mçùñam . ityamaraþ . 3 . ø . 56 ..

#<niþ÷rayaõã>#, strã, (nirni÷citaü ÷rãyate à÷rãyate 'nayeti . ÷ri + karaõe lyuñ . ñittvàt ïãp .) kàùñhaghañitasopànam . kàñhera sióã iti bhàùà . tatparyàyaþ . niþ÷reõiþ 2 adhirohiõã 3 niþ÷reõã 4 niþ÷rayiõã 5 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<niþ÷rayiõã>#, strã, (niþ÷rayati à÷rayati pràïganàdisthànamiti . ÷ri + õini + ïãp .) niþ÷rayaõã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<niþ÷reõiþ>#, strã, (nirni÷cità ÷reõiþ sopànapaïktiþ yatra .) adhirohiõã . (yathà, raghuþ . 15 . 100 .
     %<cakre tridivaniþ÷reõiþ sarayåranuyàyinàm ..>%) kharjurãvçkùaþ . iti medinã . õe, 57 .. (puü, ghoñakavi÷eùaþ . yathà, nakulakçtà÷vacikitsite 4 adhyàye .
     %<uparyupari yasya syuràvartà alike trayaþ .
     niþ÷reõiþ sa tu vij¤eyo ràùñravçddhikaraþ paraþ ..>%)

#<niþ÷reõikà>#, strã, (niþ÷reõiriva kàyatãti . kai + kaþ . ñàp .) tçõavi÷eùaþ . niþ÷reõã iti kokaõe prasiddhà . tatparyàyaþ . ÷reõibalà 2 nirasà 3 vanavallarã 4 . asyà guõàþ . nãrasatvam . uùõatvam . pa÷ånàmabalapradatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (ni÷reõireva . svàrthe kan . adhirohiõã . yathà, devãbhàgavate . 4 . 13 . 40 .
     %<mànuùyaü durlabhaü pràpya sevità na mahe÷varã .
     niþ÷reõikàgràt patità adha ityeva vidmahe ..>%)

#<niþ÷reõã>#, strã, (niþ÷reõi + kçdikàràditi và ïãù .) niþ÷rayaõã . iti ÷abdaratnàvatã ..

@<[Page 2,875a]>@
#<niþ÷reyasaü>#, klã, (nirni÷citaü ÷reyaþ . %<acaturavicatureti .>% 5 . 4 . 77 . iti nipàtanàt sàdhuþ .) ÷ubham . (yathà, bhàgavate . 1 . 3 . 40 .
     %<idaü bhàgavataü nàma puràõaü brahmasammitam .
     uttamaþ÷lokacaritaü cakàra bhagavànçùiþ .
     niþ÷reyasàya lokasya dhanyaü svastyayanaü param ..>%) mokùaþ . (yathà, manuþ . 12 . 83 .
     %<vedàbhyàsastapoj¤ànamindriyàõà¤ca saüyamaþ .
     ahiüsà gurusevà ca niþ÷reyasakaraü param ..>%) vidyà . anubhàvaþ . bhaktiþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<niþ÷reyasaþ>#, puü, (nirni÷citaü ÷reyo maïgalaü yasmàt .) ÷aïkaraþ . iti medinã . se, 56 ..

#<niþùamaü>#, vya, (nirgataü samaü yatra . %<tiùñhadguprabhçtãni ca .>% 2 . 1 . 17 . ityavyayãbhàvatvam . suvinirdurbhyaþ iti ùatvam .) nindà . tatparyàyaþ . garhyam . duþùamam 3 . ityamaraþ . 3 . 4 . 14 .. ÷okaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<niþsaïgaþ>#, tri, (nirnàsti saïgo yatra .) melanarahitaþ . yathà, viùõupuràõe . 4 . 2 . 51 .
     %<matsyasya saïgàdabhavacca yo me sutàdirogo muùito'smi tena .
     niþsaïgatà muktipadaü yatãnàü saïgàda÷eùàþ prabhavanti doùàþ ..>% phalànabhinive÷avàn . yathà --
     %<vedoktameva kurvàõo niþsaïgo'rpitamã÷vare .
     naiùkamyasiddhiü labhate rocanàrthà phala÷rutiþ ..>% iti malamàsatattve ÷rãbhàgavataikàda÷askandhavacanam ..

#<niþsandhiþ>#, tri, (nirnàsti sandhiryatra .) dçóhaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. sandhirahita÷ca ..

#<niþsampàtaþ>#, puü, (nirnàsti sampàto gamanàgamanaü yatra .) ni÷ãthaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (gamanàgamanapari÷ånye, tri . yathà, harivaü÷e . 80 . 13 -- 14 .
     %<tena duùñapracàreõa dåùitaü tadbanaü mahat .
     na nçbhirgodhanairvàpi sevyate vanavçttibhiþ .
     niþsampàtaþ kçtaþ panthàstena tadviùayà÷rayaþ ..>%)

#<niþsaraõaü>#, klã, (nir + sç + lyuñ .) maraõam . upàyaþ . gehàdimukham . nirvàõam . nirgamaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, devãbhàgavate . 4 . 2 . 28
     %<garbhavàse mahadduþkhaü da÷amàsraünivàsanam .
     tathà niþsaraõe duþkhaü yoniyantre'tidàruõe ..>%)

#<niþsàraþ>#, puü, (nirgataþ sàro yasmàt .) ÷àkhoñavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. ÷yonàkaprabhedaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. sàrarahite, tri . yathà --
     %<mànuùye kadalãstambaniþsàre sàramàrgaõam .
     yaþ karoti sa saümåóho jalabudbudasannibhe ..>% iti ÷uddhitattvam ..
     %<jagat sarvantu niþsàramanityaü duþkhabhàjanam .
     utpadyate kùaõàdetat kùaõàdetadbipadyate ..
     yathaivotpadyate sàrànniþsàraü jagada¤jasà .
     punastasmin nilãyante mahàpralayasaïgame ..
     utpattipralayàbhyàntu jaganniþsàratàü hariþ .
     ÷ambhave dar÷ayàmàsa bhàvena jagatàü patiþ ..>% iti kàlikàpuràõe 27 adhyàyaþ ..

#<niþsàraõaü>#, klã, (nir + sç + õic + bhàve lyuñ .) niþsaraõam . (niþsàryate'neneti . nir + sç + õic + karaõe lyañ .) gçhàdãnàü prave÷anirgamàdipathaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<niþsàrà>#, strã, (nirnàsti sàro yasyàþ .) kadalãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<niþsàritaþ>#, tri, (nir + sç + õic + karmaõi ktaþ .) bahiùkçtaþ . tatparyàyaþ . avakçùñaþ 2 niùkàsitaþ 3 . iti jañàdharaþ .. sàràbhàvavàü÷ca ..

#<niþsnehaþ>#, tri, (nirnàsti sneho yasya .) sneha÷ånyaþ . yathà . niþsnehaü kãñadåùitamityàdi smçtiþ .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 49 . 7 .
     %<aho da÷aratho ràjà niþsnehaþ svasutaü prati ..>% rasahãnaþ . yathà, manuþ . 5 . 87 .
     %<nàraü spçùñvàsthi sasnehaü snàtvà vipro vi÷udhyati .
     àcamyaiva tu niþsnehaü gàmàlabhyàrkamãkùya và ..>% tailavihãnaþ . yathà, pa¤catantre . 1 . 94 .
     %<÷irasà vidhçtà nityaü snehena paripàlitàþ .
     ke÷à api virajyante niþsnehàþ kiü na sevakàþ ..>%)

#<niþsnehà>#, strã, (nirgataþ snehaþ raso yasyàþ .) atasã . iti trikàõóa÷eùaþ .. (anuràgarahite, tri . yathà, pa¤catantre . 4 . 47 .
     %<yadarthe svakulaü tyaktaü jãvitàrdha¤ca hàritam .
     sà màü tyajati niþsnehà kaþ strãõàü vi÷vasennaraþ ..>%)

#<niþsràvaþ>#, puü, (niþsravatãti . nir + sru + õaþ .) bhaktarasaþ . bhaktasamudbhavamaõóaþ . màó iti phen iti ca bhàùà .. tatparyàyaþ . àcàmaþ 2 màsaraþ 3 . ityamarahemacandrau ..

#<niþsvaþ>#, tri, (nirnàsti svaü dhanaü yasya .) daridraþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 49 .. tasya lakùaõaü yathà --
     %<sårpàkàrau viråkùau ca vakrau pàdau÷iràlakau .
     saü÷uùkau pàõóaranakhau niþsvasya viralàïgulã ..>% iti gàruóe sàmudrakam .. j¤àtirahita÷ca ..

#<nikañaü>#, tri, (ni samãpe kañatãti . ni + kaña + ac .) adåram . tatparyàyaþ . samãpam 2 àsannam 3 sannikçùñam 4 sanãóam 5 . ityamaraþ . 3 . 1 . 66 .. abhyàsaþ 6 save÷aþ 7 antaþ 8 antikaþ 9 samaryàdaþ 10 sade÷aþ 11 abhyasraþ 12 abhyarõaþ 13 savidhà 14 upakaõñhaþ 15 abhitaþ 16 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, ÷ànti÷atake . 3 . 2 .
     %<divasarajanãkålacchedaiþ patadbhiranàrataü vahati nikañe kàlaþ srotaþsamastabhayàvaham .
     iha hi patatàü nàstyàlambo na càpi nivartanaü tadiha mahatàü koyaü moho yadeùa madàvilaþ ..>% tadvaidikaparyàyaþ . talit 1 àsàt 2 ambaram 3 orvase 4 astamãke 5 àke 6 upàke 7 arvàke 8 antamànàm 9 avame 10 upame 11 . ityekàda÷àntikanàmàni . iti vedanighaõñau 2 adhyàyaþ ..

#<nikaraþ>#, puü, (nikaroti vyàpnotãti . ni + kç + ac .) samåhaþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 39 .. (yathà, kalàvilàse . 2 . 16 .
     %<ityàdimugdhabuddherasama¤jasavarõanaü rahaþ kçtvà .
     gçhõàti kanakanikaraü nçtyaüstattanmanorathaiþ pàpaþ ..>%) sàraþ . nyàyadeyadhanam . nidhiþ . iti medinã . re, 172 ..

#<nikarùaõaü>#, klã, (nirnàsti karùaõaü yatra .) sannive÷aþ . ityamaraþ . 2 . 3 . 19 .. pattanàdiùu digàdiparicchinnaprade÷aþ . iti bharataþ .. pårbadigàdyavacchinnagçhàõàmapãti kaliïgaþ .. puràderbahirviharaõabhåmiþ . iti svàmyàdayaþ .. pràïgaõàdisannive÷aþ . iti sàrasundarã ..

#<nikaùaþ>#, puü, (nikaùati pinaùñi svarõàdikaü yatreti . ni + kaùa + %<gocarasa¤careti .>% 3 . 3 . 119 . iti cakàràt ghaþ .) ÷àõaþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 32 .. kaùñipàtara iti bhàùà) (yathà, raghuþ . 17 . 46 .
     %<nikaùe hemarekheva ÷rãràsãdanapàyinã ..>%)

#<nikaùà>#, strã, (nikaùati hinastãti . kaùa hiüse + padàdyac . tataùñàp .) ràkùasamàtà . ityamaraþ .. sà sumàlikanyà vi÷ravaso bhàryà ca . iti ràmàyaõam ..

#<nikaùà>#, vya, (ni + kaùa gatau + %<àþ saminnikaùibhyàm .>% uõàü . 4 . 174 . iti àþ .) nikañam . ityamaraþ . 3 . 4 . 19 .. (yathà, màghe . 1 . 68 .
     %<payodhimàbaddhacalajjalàvilàü vilaïghya laïkàü nikaùà haniùyati ..>%) madhyam . iti medinã . ùe, 79 ..

#<nikaùàtmajaþ>#, puü, (nikaùàyà àtmajaþ .) ràkùasaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 63 ..

#<nikasaþ>#, puü, (nikasati pinaùñi svarõàdikaü yatra . ni + kasa + ghaþ .) nikaùaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<nikàmaü>#, klã, (ni + kama icchàyàm + gha¤ .) iùñam . yathepsitam . ityamaraþ . 2 . 9 . 57 .. (yathà, devãbhàgavate . 1 . 7 . 40 .
     %<kurvanti devi ! bhajanaü sakalaü nikàmaü j¤àtvà samastajananãü kila kàmadhenum ..>%)

#<nikàyaþ>#, puü, (nicãyate iti . ni + ci + %<saïghe cànauttaràdharye .>% 3 . 3 . 42 . iti gha¤ . àde÷ca kaþ .) lakùyam . sadharmipràõisaühatiþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 123 . 45 .
     %<tathà devanikàyànàü sendràõà¤ca divaukasàm ..>%) saühatànàü samuccayaþ . (yathà, ÷rãkaõñhacarite . 6 . 18 .
     %<nãrandhraniryatsumanonikàyakàùàyapaññapraõayàda÷okaþ ..>%) nilayaþ . (yathà, manuþ . 1 . 36 .
     %<ete manåüstu saptànyànasçjan bhåritejasaþ .
     devàn devanikàyàü÷ca maharùãü ÷càmitaujasaþ ..>%) paramàtmà . iti medinã . ye, 87 ..

#<nikàyyaþ>#, puü, (nicãyata'smin dhànyàdikamiti . ni + ci + %<pàyyasàünàyyanikàyyeti .>% 3 . 1 . 129 . iti õyatpratyayena nipàtanàt sàdhuþ .) gçham . ityamaraþ . 2 . 2 . 5 .. (yathà, bhaññiþ . 6 . 66 .
     %<na praõàyyo janaþ kaccinnikàyyaü te'dhitiùñhati .
     devakàryavighàtàya dharmadrohã mahodaye ..>%)

#<nikàraþ>#, puü, (ni + kç + gha¤ .) viprakàraþ . apakàraþ . utkàraþ . dhànyasyordhvakùepaõam . ityamarabharatau .. khalãkàraþ . iti svàmã .. dhikkàraþ . iti ÷abdamàlà ..

#<nikàraõaü>#, klã, (nikàrayati kli÷nàtyaneneti . ni + kç + õic + lyuñ .) màraõam . vadhaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 112 ..

#<nikàsaþ>#, tri, (nikàsate ÷obhate'nena iti . kàsa dãptau + karaõe lyuñ .) nãkà÷aþ . ityamarañãkà .. (tàlavya÷akàrànto'pi dç÷yate ..)

#<niku¤cakaþ>#, puü, (niku¤catãti . ni + kunca kauñilye + õvul .) parimàõavi÷eùaþ . kuóavapàdaþ . sa ca prasçta iti khyàtaþ . iti bharatadhçtasarvasvam .. vànãravçkùaþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. (jalavetasaþ . tatparyàyo yathà --
     %<niku¤cakaþ parivyàdho nàdeyo jalavetasaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<niku¤citaü>#, klã, (ni + ku¤ca + ktaþ .) aïgahàràntargata÷irovi÷eùaþ . yathà --
     %<àkampitaü kampita¤ca dhutaü vidhutameva ca .
     parivàhitamàdhåtamavadhåtaü tathà¤citam ..
     àku¤citaü paràvçttamutkùipta¤càpyadhogatam .
     lolitaü prakçta¤ceti caturda÷avidhaü ÷iraþ ..>% iti saïgãtadàmodaraþ ..

#<niku¤jaü>#, puü klã, (nitaràü kau pçthivyàü jàyate iti . jan + óaþ . pçùodaràditvàt mumàgame sàdhuþ .) ku¤jam . ityamaraþ . 2 . 3 . 8 .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 493 .
     %<racite niku¤japatrairbhikùukapàtre dadàti sàvaj¤am .
     paryusitamapi sutãkùõa÷vàsakaduùõaü vadhårannam ..>%)

#<niku¤jikàmlà>#, strã, (niku¤jikà ku¤jodbhavà amlà .) ku¤jikàvçkùaprabhedaþ . tatparyàyaþ . ku¤jikà 2 ku¤javallarã 3 . iyaü guõaiþ ÷rãvallãsadç÷ã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nikumbhaþ>#, puü, kumbhakarõaputtraþ . (yathà, ràmàyaõe . 6 . 75 . 46 .
     %<sa kumbha¤ca nikumbha¤ca kumbhakarõàtmajàvubhau .
     preùayàmàsa saükruvvo ràkùasairbahubhiþ saha ..>%) dantikàvçkùaþ . iti medinã . bhe, 17 .. (asya paryàyo yathà --
     %<citràdantã niphumbhaþ syàdupacitrà mukålakaþ .
     dàkùàyaõã vi÷alyà ca tathoóumbaraparõyapi ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..) (prahlàdasya puttravi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 65 . 19 .
     %<prahlàdasya trayaþ puttràþ khyàtàþ sarvatra bhàrata ! .
     virocana÷ca kumbha÷ca nikumbha÷ceti bhàrata ! ..>% danoþ puttràõàmanyatamaþ . yathà, tatraiva . 1 . 65 . 25 .
     %<nicandra÷ca nikumbha÷ca kupañaþ kapañastathà .
     ÷arabhaþ ÷alabha÷caiva såryàcandramasau tathà .
     ete khyàtà danorvaü÷e dànavàþ parikãrtitàþ ..>% svanàmakhyàtaþ kùattriyavi÷eùaþ . iti sahyàdrikhaõóe . 34 . 44 .. mahàdevasya pàr÷vànucaravi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e . 29 . 45 .
     %<pàr÷ve tiùñhantamàhåya nikumbhamidamabravãt .
     gaõe÷varapurãü gatvà ÷ånyàü vàràõasoü kuru ..>% tathà ca raghuþ . 2 . 35 .
     %<avehi màü kiïkaramaùñamårteþ kumbhodaraü nàma nikumbhamitram ..>% skandasya sainikavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 9 . 45 . 53 .
     %<÷çõu nàmàni càpyeùàü ye'nye skandasya sainikàþ .
     vividhàyudhasampannà÷citràbharaõavarmiõaþ .
     ÷aïkukarõo nikumbha÷ca padmaþ kumuda eva ca ..>% harya÷vaputtravi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e . 12 . 2 .
     %<dhaundhumàrirdçóhà÷vastu harya÷vastasya càtmajaþ .
     harya÷vasya nikumbho'bhåt kùattradharmarataþ sadà ..>%)

#<nikumbhàkhyavãjaü>#, klã, (nikumbhàkhyasya dantikàvçkùasya bãjavat bãjaü yasya .) jayapàlaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (jayapàla÷abde'sya guõàdikaü j¤eyam ..)

#<nikumbhitaü>#, klã, nçtyaviùayakàùñottara÷atakaraõàntargatakaraõavi÷eùaþ . yathà, saïgãtadàmodare .
     %<karaõànàntu sarveùàü sàmànyaü lakùaõantvidam .
     pràyo vàmakaro vakùaþsthito'nyaþ purato'nugaþ ..
     pàdàbhyàü karaõaü j¤eyaü tadihàùñottaraü ÷atam .
     nikumbhitaü pàr÷vakràntamatikràntaü vivartakam ..
     vidyudbhràntaü gajakrãóaü krànta¤ca garuóaplutam ..>%

#<nikumbhã>#, strã, (nikumbha + gauràditvàt ïãù .) dantãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nikurambaü>#, klã, (nikuratãti . ni + kura + bàhulakàt ambac .) samåhaþ . ityamaraþ . 2 . . 40 .. (puüliïge'pi dç÷yate . yathà, ÷rãkaõñhacarite . 18 . 40 .
     %<àraktagaõóarucividrumadaõóabhàjo yasyàsti phenanikuramba ivàññahàsaþ ..>%)

@<[Page 2,876c]>@
#<nikçtaþ>#, tri, (ni + kç + ktaþ .) pratyàkhyàtaþ . ÷añhaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 46 .. va¤citaþ . nãcaþ . iti medinã . te, 116 ..

#<nikçtiþ>#, strã, (ni + kç + ktin .) bhartsanam . kùepaþ . ÷añhaþ . ÷àñhyam . iti medinã . te, 119 .. (yathà, kiràte . 1 . 45 .
     %<na samayaparirakùaõaü kùamante nikçtipareùu pareùu bhåridhàmnaþ ..>%) dainyam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<nikçùñaþ>#, tri, (ni + kçùa + ktaþ .) adhamaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 54 .. jàtyàcàràdininditaþ . iti bharataþ ..

#<niketaþ>#, puü, (niketati nivasatyasminniti . ni + kita nivàse + adhikaraõe gha¤ .) niketanam . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, devãbhàgavate . 4 . 11 . 12 .
     %<tadadya vinayaü kçtvà sàmapårbaü chalena vai .
     tiùñhadhvaü svaniketeùu madàgamanakàókùayà ..>%)

#<niketanaü>#, klã, (niketati nivasatya sminniti . ni + kita + adhikaraõe lyuñ .) gçham . ityamaraþ . 2 . 2 . 4 .. (yathà, devãbhàgavate . 1 . 20 . 42 .
     %<visarjitàtha sà tena gatà ÷àlvaniketanam .
     uvàca taü varàrohà ràjànaü manasepsitam ..>%) palàõóau, puü . iti ÷abdacandrikà ..

#<nikocakaþ>#, puü, (nikocati ÷abdàyate . ni + kuca ÷abde + vun .) aïkoñhavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 29 .. (yathà, su÷rute . 1 . 46 . %<vàtàmàkùoóàbhiùukaniculapicunikocakorumàõaprabhçtãni ..>% kvacit klãvaliïge'pi dç÷yate . yathà --
     %<bàtàmàkùoóàbhiùukaü mukålakanikocakam .
     urumàõaü priyàla¤ca bçühaõaü guru÷ãtalam ..>% iti vàbhañe såtrasthàne ùaùñhe'dhyàye ..)

#<nikoñhakaþ>#, puü, (nikocakaþ + pçùodaràditvàt casya ñhaþ .) nikocakaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà --
     %<tilaþ piyàlàbhiùukau vibhãtakà÷citràbhayairaõóamadhåkasarùapàþ .
     kusumbhavilvàrukamålakàtasãnikoñhakàkùoóakara¤ja÷igrujàþ ..
     snehà÷ayàsthàvarasaüj¤itàstathàsyurjaïgamà matsyamçgàþ sapakùiõaþ ..>% iti carake såtrasthàne trayoda÷e'dhyàye ..)

#<nikvaõaþ>#, puü, (ni + kvaõa ÷abde + %<kvaõo vãõàyà¤ca .>% 3 . 3 . 65 . iti ap .) vãõàyà anyasya ca kinnaràdeþ ÷abdaþ . tatparyàyaþ . nikvàõaþ 2 kvàõaþ 3 kvaõaþ 4 kvaõanam 5 . ityamaraþ . 1 . 7 . 24 .. pràderapyupasargàduttarasya kvaõadhàtoþ prakvàõaþ 6 prakvaõaþ 7 ityàdayaþ prayogà bhavanti . àdinà sukvàõaþ sukvaõaþ upakvàõaþ upakvaõaþ ityàdayaþ . iti bharataþ ..

@<[Page 2,877a]>@
#<nikvàõaþ>#, puü, (ni + kvaõa ÷abde + pakùe gha¤ .) nikvaõaþ . ityamaraþ . 1 . 7 . 24 ..

#<nikharbaü>#, klã, (nikharbati bahulasaükhyàü gacchatãti . ni + kharba gatau + pacàdyac .) da÷akharbasaükhyà . da÷asahasrakoñayaþ . iti lãlàvatã hemacandra÷ca .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 61 . 3 .
     %<÷aïkha¤caiva mahàpadmaü nikharbaü koñireva ca ..>%) puüliïgo'pyayam . yathà . vçndaþ kharbo nikharba÷cetyàdi ..

#<nikharbaþ>#, tri, (nitaràü kharbaþ .) vàmanaþ . iti hemacandraþ . 3 . 118 ..

#<nikhilaü>#, tri, (nivçttaü khilaü ÷eùo yasmàt .) samastam . ityamaraþ . 3 . 1 . 65 .. (yathà, devãbhàgavate . 1 . 2 . 40 .
     %<nikhilamalagaõànàü nà÷akçt kàmakandaü prakañaya bhagavatyà nàmayuktaü puràõam ..>%)

#<nigaóaþ>#, puü klã, (nigalati badhnàtãti . ni + gala + ac . lasya óatvam .) hastinàü lohamayapàdabandhopakaraõam . iti bharataþ .. àüdu iti dàüóukà iti ca khyàtaþ .. tatparyàyaþ . ÷çïkhalaþ 2 andukaþ 3 . ityamaraþ . 2 . 8 . 41 .. hi¤jãraþ 4 andhuþ 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, màghe . 5 . 48 .
     %<baddhàparàõi parito nigaóànyalàvãt svàtantryamujajvalamavàpa kareõuràjaþ ..>%)

#<nigaóitaþ>#, tri, (ni + gala + ktaþ . lasya óatvam . yadvà, nigaóo jàto'syeti . tàrakàdityàt itac .) baddhaþ . iti hemacandraþ . 3 . 103 ..

#<nigaõaþ>#, puü, homadhåmaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<nigadaþ>#, puü, (ni + gada bhàùe + %<nau gadanadapañhasvanaþ .>% 3 . 3 . 64 . iti ap .) bhàùaõam . kathanam . tatparyàyaþ . nigàdaþ 2 . ityamaraþ . 3 . 2 . 12 .. (yathà, bhàgavate . 5 . 3 . 16 . %<iti nigadenàbhiùñåyamàno bhagavànanimiùarùabho varùadhavàbhivàditàbhivanditacaraõaþ sadayamidamàha ..>%) uccairjapaþ . yathà . nigadastu janairvedya ityàgamaþ ..

#<nigamaþ>#, puü, (nigame puryàü bhavaþ . nigama + %<tatra bhavaþ .>% 4 . 3 . 53 . ityaõ . saüj¤àpårbakatvàt vçddhyabhàvaþ .) bàõijaþ . (nigabhyate'treti . ni + gama + %<gocarasa¤careti .>% 3 . 3 . 119 . iti dhapratyayena sàdhuþ .) purã . kañaþ . (nigamyate j¤àyate'neneti .) vedaþ . (yathà, devãbhàgavate . 1 . 5 . 61 .
     %<kathaïkàraü vàcyaþ sakalanigamàgocaraguõaprabhàvaþ svaü yasmàt svayamapi na jànàsi paramam ..>%) baõikpathaþ . hañña iti yàvat . iti medinã . me, 45 .. ni÷cayaþ . (yathà, %<tasyà eva pratij¤àyà hetubhirdçùñàntopanayanigamaiþ sthàpanà ..>% iti carake vimànasthàne'ùñame'dhyàye ..) adhvà . iti hemacandraþ . 4 . 38 .. (upade÷aþ . yathà, bhàgavate . 1 . 5 . 39 .
     %<imaü svanigamaü brahmannavetya madanuùñhitam .
     adànme j¤ànamai÷varyaü svasmin bhàva¤ca ke÷avaþ ..>%)

#<nigaraþ>#, puü, (ni + gé + %<çdorap .>% 3 . 3 . 57 . iti bhàve ap .) bhojanam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nigaraõaü>#, klã, (ni + gé bhakùaõe + bhàve lyuñ .) bhakùaõam . iti medinã . õe, 98 ..

#<nigaraõaþ>#, puü, (nigãryate bhakùyate'neneti . ni + gé + karaõe lyuñ .) galaþ . iti medinã . õe, 98 .. homadhåmaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<nigàdaþ>#, puü, (ni + gada bhàùe + patte gha¤ .) kathanam . ityamaraþ . 3 . 2 . 12 ..

#<nigàraþ>#, puü, (ni + gé bhakùaõe + bhàve gha¤ .) nigaraõam . bhakùaõam . ityamaraþ . 3 . 2 . 37 ..

#<nigàlaþ>#, puü, (nigalati bhakùayatyaneneti . ni + gala bhakùaõe + karaõe gha¤ .) a÷vagalodde÷aþ . ityagaraþ . 2 . 8 . 48 .. (yathà, a÷vavaidyake . 2 . 14 .
     %<ghaõñàbandhasamãpastho nigàlaþ parikãrtitaþ .
     adhastàcca nigàlasya galamàhurmaõãùiõaþ ..>%)

#<nigàlavàn>#, puü, (nigàlo'styasyeti . nigàla + matup masya vaþ .) a÷vaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<niguþ>#, puü, (nigamyate vidyate'neneti . ni + gama + bàhulakàt óuþ .) manaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. malam . målam . manoj¤am . citrakarma . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<nigåóhaþ>#, puü, (niguhyate saüvriyate iti . ni + guha + ktaþ . %<yasya vibhàùà .>% 7 . 2 . 15 . iti . neñ .) vanamudgaþ . iti hemacandraþ . 4 . 239 .. gupte, tri . yathà --
     %<àste vidhuþ paramanirvçta eva maulau ÷ambhoriti trijagatãjanacittavçttiþ .
     antarnigåóhanayanànaladàhaduþkhaü jànàni kaþ svayamçte vata ÷ãtara÷meþ ..>% ityudbhañaþ ..

#<nigrahaþ>#, puü, (niyamena grahaõamiti . ni + graha + %<grahavçdriti .>% 3 . 3 . 58 . iti ap .) anugrahàbhàvaþ . ityamaraþ . 3 . 2 . 31 .. (yathà, manuþ . 7 . 175 .
     %<nigrahaü prakçtãnà¤ca kuryàd yo'ribalasya ca .
     upaseveta taü nityaü sarvayatnairguruü yathà ..>%) bandhanam . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 1 . 174 .
     %<yadà÷rauùaü karõaduryodhanàbhyàü buddhiü kçtàü nigrahe ke÷avasya ..>%) bhartsanam . sãmà . iti medinãkarahemacandrau .. (niràkaraõam . yathà, raghuþ . 9 . 25 .
     %<dinamukhàni ravirhimanigrahairvimalayan malayannagamatyajat ..>% daõóaþ . yathà, raghuþ . 11 . 55 .
     %<te caturthasahitàstrayo babhuþ sånavo navabadhaparigrahàt .
     sàmadànavidhibhedanigrahàþ siddhimanta iva tasya bhåpateþ ..>%) cikitsà . iti ràjanirghaõñaþ .. viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 94 .
     %<pragraho nigraho vyagro naika÷çïgo gadàgrajaþ ..>% (%<sarvaü pralaye nigçhõàtãti nigrahaþ .>% iti ÷àïkarabhàùyam .. mahàdevaþ . iti mahàbhàratam . 13 . 17 . 64 ..)

#<nigràhaþ>#, puü, (ni + graha + %<àkro÷e'vanyorgrahaþ .>% 3 . 3 . 45 . iti gha¤ .) nigrahaþ . àkro÷aþ . yathà . nigràhaste bhåyàt . iti saükùiptasàravyàkaraõam .. (yathà ca bhaññiþ . 7 . 43 .
     %<saüdçùñàyàntu vaidehyàü nigràho vo'rthavànareþ ..>%)

#<nighaþ>#, puü, (niyamitaü nirvi÷eùeõa và hanyate j¤àyate iti . ni + hana + %<nigho nimitam .>% 3 . 3 . 87 . nipàtanàt sàdhuþ .) viùvaksamaþ . samantàt tulyàrohapariõàhaþ . ityamarabharatau ..

#<nighaõñikà>#, strã, gula¤cakandaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nighaõñuþ>#, puü, (nighaõñati ÷obhate iti . ghaõñadãptau + %<mçgayvàdaya÷ca .>% uõàü . 1 . 38 . iti kupratyayena sàdhuþ .) nàmasaügrahaþ . iti hemacandraþ . 2 . 172 ..

#<nighasaþ>#, puü, (nyadanamiti . ni + ad bhakùaõe + %<nau õa ca .>% 3 . 3 . 60 . iti ap . %<gha¤apo÷ca .>% 2 . 4 . 38 . iti ghaslàde÷aþ .) àhàraþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 56 ..

#<nighàtiþ>#, strã, (nihanyate'nayeti . ni + %<vasivapiyajãti .>% uõàü . 4 . 124 . iti i¤ tataþ kutvam .) lohaghànã . lauhamayadaõóaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<nighuùñaü>#, klã, (nighuùyate smeti . ni + ghuù + bhàve ktaþ .) ghuùñam . ghoùaõam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<nighçùvaþ>#, puü, (ni + ghçùu saügharùe + %<sarvanighçùvariùveti .>% uõàü . 1 . 153 . iti vanpratyayena nipàtanàt sàdhuþ .) khuraþ . ityuõadikoùaþ .. vàyuþ . kharaþ . màrgaþ . varàhaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ .. (hrasvaþ . iti nighaõñuþ . 3 . 2 ..)

#<nighnaþ>#, tri, (nihanyate nigçhyate iti . ni + hana + gha¤arthe kaþ . niyamyatvàdevàsya tathàtvam .) adhãnaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 16 .. (yathà, raghuvaü÷e . 14 . 58 .
     %<à÷vàsya ràmàvarajaþ satãü tàmàkhyàtavàlmãkiniketamàrgaþ .
     nighnasya me bhartçnide÷araukùyaü devi ! kùamasveti babhåva namraþ ..>%) aïkapåraõam . iti lãlàvatã .. (yathà, såryasiddhànte . 3 . 29 .
     %<punardbàda÷anighnàcca labhyate yat phalaü budhaiþ ..>% puü . såryavaü÷ãyançpabhedaþ . yathà, harivaü÷e 15 . 22 .
     %<anaraõyasuto nighno nighnaputrau babhåvatuþ ..>%)

#<nicayaþ># puü, (ni + ci + %<erac .>% 3 . 3 . 56 . ityac .) samåhaþ . (yathà, mahàbhàrate . 4 . 2 . 3 .
     %<àhariùyàmi dàråõàü nicayàn mahato'pi ca ..>%) ni÷cayaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<nicikã>#, strã, (nicinà kàyati ÷obhate iti . kai + ka . gauràditvàt ïãù .) naicikã . uttamà gauþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<nicitaü>#, tri, (nicãyate smeti . ni + ci + kta .) påritam . vyàptam . iti hemacandraþ . 6 . 109 .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 129 . 4 .
     %<pa÷ya nànàvidhàkàrairagnibhirnicitàü mahãm ..>% sa¤citam . yathà, bhàvaprakà÷e atisàràdhikàre .
     %<vàyuþ pravçddho nicitaü banà÷aü nudatyadhastàdahità÷anasya ..>% nadãbhede, strã . yathà, mahàbhàrate . 6 . 9 . 18 .
     %<kau÷ikãü tridivàü kçtyàü nicitàü rohitàraõãm ..>%)

#<niculaþ>#, puü, (nicolati samucchrayatãti . ni + cula + %<igupadhaj¤eti .>% 3 . 1 . 135 . iti kaþ .) ijjalavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 61 .. (paryàyo'sya yathà --
     %<ijjalo hijjala÷càpi nicula÷càmbujastathà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) vetasavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. nicolaþ . iti hemacandraþ . 4 . 211 ..

#<niculakaü>#, klã, (nicula iva pratikçtiþ . %<ive pratikçtau .>% 5 . 3 . 96 . iti kan .) nicolakam . iti hàràvalã . 192 ..

#<nicolaþ>#, puü, (nicolyata iti . ni + cula + gha¤ .) yena syutenàsyutena và vastràntaramàcchàdyate . ityamarabharatau .. pàchuói iti khyàtaþ . tatparyàyaþ . niculaþ 2 . uttaracchadaþ 3 pracchadapañaþ 4 .. iti hemacandraþ . 3 . 340 .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 3 . 169 .
     %<santamadhvàntamiùatastãvra÷ãtava÷ãkçtàþ .
     à÷à÷cakà÷ire nãlanicolàcchàdità iva ..>%)

#<nicolakaþ>#, puü, (nicola iva kàyatãti . kai + ka .) bhañàta÷colàkçtisannàhaþ . tatparyàyaþ . kurpàsaþ 2 vàravàõaþ 3 ka¤cukaþ 4 . iti hemacandraþ . 3 . 431 ..

#<nicchaviþ>#, strã, (nikçùñà chaviþ sàdç÷ya yatra .) tãrabhuktide÷aþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. trihuta iti bhàùà ..

#<nicchiviþ>#, puü, varõasaïkarajàtibhedaþ . iti jañàdharaþ .. yathà --
     %<jhalo malla÷ca ràjanyàdvràtyàt nicchivireva ca .
     naña÷ca karaõa÷caiva khaso dravióa eva ca ..>% iti manuþ . 10 . 22 ..

@<[Page 2,878b]>@
#<nijaü>#, tri, (ni÷cayena jàyata iti . ni + jana + óaþ .) svakãyam . (yathà, hitopade÷e .
     %<ayaü nijaþ paro veti gaõanà laghucetasàm ..>%) nityam . ityamaraþ . 3 . 3 . 32 ..

#<niñ>#, [÷] strã, (nitaràü ÷yati tanåkaroti vyàpàràniti . ÷o + kaþ . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) ni÷à . yathà --
     %<vàstavoùà ni÷àkhyà ca vàsateyã tamàni÷au ..>% iti ràtriparyàye trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, manuþ . 9 . 60 .
     %<vidhavàyàü niyuktastu ghçtàkto vàgyato ni÷i .
     ekamutpàdayet puttraü na dvitãyaü katha¤cana ..>%)

#<nióãnaü>#, klã, (nãcairóãnaü patanamastyasmin .) pakùigativi÷eùaþ . (yathà, mahàbhàrate . 8 . 41 . 26 .
     %<nióãnamatha saüóãnaü tiryagóãnagatàni ca ..>%) ÷anairyànam . iti jañàdharaþ ..

#<niõóikà>#, strã, kalàyavi÷eùaþ . teoóà iti bhàùà .. tatparyàyaþ . satãlà 2 tiõñã 3 . iti ÷abdacandrikà ..

#<nitambaþ>#, puü, (nibhçtaü tamyate àkàïkùyate kàmukairiti . tamu àkàïkùàyàm + ulvàdaya÷ceti sàdhuþ . yadbà, nitambati pãóayati nàyakacittamiti . ni + tamba hiüsàyàm + ac .) strãkañyàþ pa÷càdbhàgaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 74 .. pàchà iti bhàùà .. (yathà, màghe . 11 . 5 .
     %<vipulataranitambàbhogaruddhe ramaõyàþ ÷ayitumanadhigacchan jãvite÷o'vakà÷am ..>%) skandhaþ . rodhaþ . kañakaþ . (yathà, bhaññãkàvye . 2 . 8 .
     %<girernitamba marutà vibhinnaü toyàva÷eùeõa himàbhamamram ..>%) kañimàtram . iti medinã . be, 12 .. (yathà, vidagdhamukhamaõóane .
     %<taruõyàliïgitaþ kaõñhe nitambasthànamà÷ritaþ .
     guråõàü sannidhàne'pi kaþ kåjati muhurmuhuþ ..>%)

#<nitambinã>#, strã, (ati÷ayito nitambo'styasyà iti . nitamba + %<ata iniñhanau .>% 5 . 2 . 115 . iti iniþ striyàü ïãp .) pra÷astanitambavi÷iùñà . ityamaraþ . 2 . 6 . 3 .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 554 .
     %<vaiguõye'pi mahatà vinirmitaü bhavati karma ÷obhàyai .
     durvahanitambamantharamapi harati nitambinãnçtyam ..>%) strãmàtram . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, kumàrasambhave . 3 . 7 .
     %<nitambinãmicchasi muktalajjàü kaõñhe svayaü gràhaniùiktabàhum ..>% nitambavi÷iùñe, tri . yathà, raghuþ . 19 . 26 .
     %<lobhyamànanayanaþ ÷lathàü÷ukairmekhalàguõapadairnitambibhiþ ..>%)

@<[Page 2,878c]>@
#<nitaràü>#, [m] vya, (ni + tarap + %<kimettiïavyayeti .>% 5 . 4 . 11 . amupratyayaþ .) sutaràm . yathà --
     %<nàgodbhavo nàgadhanàbhilàùã vakroktijàlo nitaràü ku÷ãlaþ ..>% iti koùñãpradãpaþ ..

#<nitalaü>#, klã, (nitaràü talamadhobhàgo yasmin .) saptapàtàlàntargatapàtàlavi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<nitàntaü>#, klã, (nitàmyatãti . tama + kartari ktaþ . %<anunàsikasyeti .>% 6 . 4 . 15 . iti dãrghaþ .) ati÷ayaþ . (yathà, kumàrasambhave . 3 . 4 .
     %<kenàbhyasåyà padakàïkùiõà te nitàntadãghairjanità tapobhiþ ..>%) tadbati, tri . ityamaraþ . 1 . 1 . 70 ..

#<nityaü>#, klã, (niyamena bhavam . ni + %<avyayàt tyap .>% 4 . 2 . 104 . iti tyap .) nirantarakriyàvacanam . tatparyàyaþ . satatam 2 anàratam 3 a÷ràntam 4 santatam 5 aviratam 6 ani÷am 7 anavaratam 8 ajasram 9 . ityamaraþ . 1 . 1 . 69 .. prasaktam 10 àsaktam 11 aladdham 12 . iti jañàdharaþ .. tadbati, tri . ityamaraþ .. pratyavàyajanakãbhåtàbhàvapratiyogi . yathà ekàda÷yàmupoùaõaü nityam . dhvaüsapràgabhàvàpratiyogi . yathà, gaganaü nityam . aharaharjàyamànam . yathà, nityaü krãóanti kumàràþ . aharahaþkriyamàõatvena vidhibodhitam . yathà, snànatarpaõàdikaü nityam . anavacchinnaparamparàkaþ . yathà, varõà nityàþ ..

#<nityaþ>#, tri, (niyamena bhavaþ . ni + %<avyayàt tyap .>% 4 . 2 . 104 . ityatra %<tyap nerghruva iti vaktavyam .>% iti vàrtikoktyà tyap .) kàlatrayavyàpã . tatparyàyaþ . ÷à÷vataþ 2 dhruvaþ 3 sadàtanaþ 4 sanàtanaþ 5 . ityamaraþ . 3 . 1 . 72 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 100 . 2 .
     %<damo dànaü kùamà buddhirhrãrdhçtisteja uttamam .
     nityànyàsan mahàsattve ÷àntanau puruùarùabhe ..>%) samudre, puü . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nityakarma>#, [n] klã, (nityaü karma .) pratyavàyajanakàbhàvapratiyogikàryam . iti smçtiþ .. tadyathà --
     %<nityaü naimittika¤caiva nityanaimittikantathà .
     gçhasthasya tridhà karma tanni÷àmaya puttraka ! ..
     pa¤cayaj¤à÷ritaü nityaü yadetat kathitaü tava .
     naimittikaü tathà cànyat puttrajanmakriyàdikam ..
     nityanaimittikaü j¤eyaü parva÷ràddhàdi paõóitaiþ ..>% iti màrkaõóeyapuràõam .. * .. tattyàge doùo yathà --
     %<nityànàü karmaõàü vipra ! tasya hàniraharni÷am .
     akurvan vihitaü karma ÷aktaþ patati taddine ..
     pràya÷cittena mahatà ÷uddhimàpnotyanàpadi .
     pakùaü nityakriyàhàneþ kartà maitreya ! mànavaþ ..
     saüvatsaraü kriyàhàniryasya puüso'bhijàyate .
     tasyàvalokanàt såryo nirãkùyaþ sàdhubhiþ sadà ..
     spçùñe snànaü sacelasya ÷uddhiheturmahàmune ! .
     puüso bhavati tasyoktà na ÷uddhiþ pàpakarmaõaþ ..>% iti viùõupuràõe 3 aü÷e 18 adhyàyaþ .. * .. kùatàdau nityakarmakaraõaniùedho yathà --
     %<jànårdhve kùataje jàte nityakarma na càcaret .
     naimittika¤ca tadadhaþsravadrakto na càcaret ..
     såtake ca samutpanne kùurakarmaõi maithune .
     ghåmodgàre tathà vàntau nityakarmàõi saütyajet ..
     dravye bhukte tvajãrõe ca naiva bhuktvà ca ki¤cana .
     karma kuryànnaro nityaü såtake mçtake tathà ..
     patraü puùpa¤ca tàmbålaü bheùajatvena kalpitam .
     kaõàdipippalyanta¤ca phalaü bhuktvà na càcaret ..
     jalasyàpi nara÷reùñha ! bhojanàdbheùajàdçte .
     nityakriyà nivarteta saha naimittikaiþ sadà ..
     jalaukàü gåóhapàda¤ca kçmigaõóåpadàdikam .
     kàmàddambhena saüspç÷ya nityakarmàõi saütyajet ..
     vi÷eùataþ ÷ivàpåjàü pramãtapitçkã dvijaþ .
     yàvadvatsaravaparyantaü manasàpi na càcaret ..
     mahàgurunipàte tu kàmyaü ki¤cinna càcaret .
     àrtvijyaü brahmayaj¤a¤ca ÷ràddhaü devayuta¤ca yat ..
     gurumàkùipya vipra¤ca prakçtyaiva ca pàõinà .
     na kuryànnityakarmàõi retaþpàte ca bhairava ! ..>% iti kàlikàpuràõe 54 adhyàyaþ ..

#<nityakùauraü>#, klã, (nityaü kàlàkàlàbhàvato ràgapràptatvàt sadàtanaü kùauram .) vaidhetarakùauram . ràgapràptake÷acchedanam . yathà --
     %<cåóodite tithàvçkùe budhendvordivase naraþ .
     nityakùauraü prakurvãta janmamàse na tu kvacit ..>% iti jyotiþsàgarasàraþ .. * .. ràjamàrtaõóe tu .
     %<na snànamàtragamanotsukabhåùitànàmabhyaktabhuktaraõakàlanivàsanànàm .
     sandhyà ni÷à÷anikujàrkadineùu rikte kùauraü hitaü pratipadahni na càpi viùñyàm ..>% iti jyotistattvam .. * .. tatra màsàþ sauràþ bhàdrapauùacaitrà niùiddhàþ janmamàso'pi niùiddhaþ taditare vihitàþ . vàrastu budhasomayorvihitaþ . sàmagànàü maïgalavàro'pi . tithayastu nandàriktàpårõimàmàvàsyàùñamãbhinnà vihitàþ . nakùatràõi revatya÷vinã puùyaþ dhaniùñhà jyeùñhà ÷ravaõà svàtã hastà mçga÷iraþ ÷atabhiùà punarvasuþ citrà . ràjàde÷e dvijàde÷e vivàhe mçtasåtakà÷auce bandhamokùe yaj¤akarmaõi parãkùàyàü nisiddhamàsàdiùvapi kàryam . a÷akta÷cenniùiddhe'pi dine .
     %<ke÷avamànartapuraü pàñaliputtraü purãmahãcchatràm .
     ditimaditi¤ca smaratàü kùauravidhau bhavati kalyàõam ..>% ityuccàrya kàryam . iti jyotiùam ..

@<[Page 2,879b]>@
#<nityagatiþ>#, puü, (nityaü gatirasyeti .) vàyuþ . iti hemacandraþ . 4 . 172 .. (yathà, mahàbhàrate . 7 . 45 . 22 .
     %<yathà vàyurnityagatirjaladàn ÷ata÷o'mbare ..>%)

#<nityadà>#, vya, (nitya + dàc .) sarvadà . yathà --
     %<puõyaü madhuvanaü tatra sànnidhyaü nityadà hareþ ..>% iti ÷rãbhàgavate 4 skandhaþ ..

#<nityadànaü>#, klã, (nityaü dainandinaü dànam .) pratidinakartavyadànam . yathà, garuóapuràõe .
     %<nityaü naimittikaü kàmyaü vimalaü dànamãritam .
     ahanyahani yat ki¤ciddãyate'nupakàriõe ..
     anuddi÷ya phalaü tat syàdbràhmaõàya tu nityakam ..>%

#<nityapralayaþ>#, puü, (nityaþ pralayaþ .) caturvidhapralayàntargatapralayavi÷eùaþ . yathà --
     %<nityaþ sadaiva jàtànàü yo vinà÷o divàni÷am ..>% iti viùõupuràõe 1 aü÷e 7 adhyàyaþ .. %<sadaiva dãpajvàlàvat sàtatyena jàtànàü divàni÷aü yo vinà÷aþ sa nityaþ ..>% iti taññãkàyàü svàmã ..

#<nityayauvanà>#, strã, (nityaü sthiraü yauvanaü yasyàþ .) draupadã . iti hemacandraþ . 3 . 374 .. (nityaü yauvanaü yasyeti .) sthirayauvane, tri ..

#<nityavaikuõñhaþ>#, puü, (nityaþ sanàtano vaikuõñhaþ .) viùõàþ sthànavi÷eùaþ . yathà --
     %<årdhvaü nabhasi saüviùñho nityavaikuõñha eva ca .
     àtmàkà÷asamo nityo vistata÷candravimbavat ..
     ã÷varecchàsamudbhåto nilakùya÷ca nirà÷rayaþ .
     àkà÷avat suvistàra÷càmålyaratnanirmitaþ ..
     tatra nàràyaõaþ ÷rãmàn vanamàlã caturbhujaþ .
     lakùmãsarasvatãgaïgàtulasãpatirã÷varaþ ..
     sunandanandakumudapàr÷vadàdibhiranvitaþ .
     sarve÷aþ sarvasiddhe÷o bhaktànugrahakàrakaþ ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 15 adhyàyaþ ..

#<nityà>#, strã, (nitya + ñàp .) pàrvatã (yathà, màrkaõóeye . 85 . 8 .
     %<raudràyai namo nityàyai gauryai dhàtrai namo namaþ ..>%) manasà devã . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷aktivi÷eùaþ . asyà mantro yathà --
     %<vàgbhavaü kàmavãja¤ca nityaklinne madau punaþ .
     drave vahnibadhårmantro dvàda÷àrõo'yamãritaþ ..>% dhyànaü yathà --
     %<ardhendumaulimaruõàmamaràbhibandyàmambhojapà÷asçõipårõakapàlahastàm .
     raktàïgaràgarasanàbharaõàü trinetràü dhyàyecchivasya vanitàü madavihvalàïgãm ..>% iti tantrasàraþ .. (tantravi÷eùaþ . yathà, mahàsiddhasàrasvate .
     %<gaõe÷avivarùiõãtantraü nityàtantraü ÷ivàgamam ..>%)

#<nityànadhyàyaþ>#, puü, (nityaü sarvathà yathà tathà anadhyàyaþ adhyayanàbhàvaþ .) sarvathà varjanãyavedapàñhakàlàdiþ . yathà --
     %<imànnityamanadhyàyànadhãyàno vivajjayet .
     adhyàpana¤ca kurvàõaþ ÷iùyànàü vidhipårbakam ..
     karõasrave'nile ràtrau divà pàü÷usamåhane .
     etau varùàsvanadhyàyàvadhyàyaj¤àþ pracakùate ..
     vidyutstanitavarùeùu maholkànà¤ca saüplave .
     àkàlikamanadhyàyameteùu manurabravãt ..
     etàüstvabhyuditàn vidyàt yadà pràduùkçtàmiùu .
     tadà vidyàdanadhyàyamançtau càbhradar÷ane ..
     nirghàte bhåmicalane jyotiùà¤copasarjane .
     etànàkàlikàn vidyàdanadhyàyànçtàvapi ..
     pràduùkçteùvagniùu tu vidyutstanitanisvane .
     sajyotiþ syàdanadhyàyaþ ÷eùe ràtrau yathà divà ..
     nityànadhyàya eva syàdgràmeùu nagareùu ca .
     dharmanaipuõyakàmànàü påtigandhe ca sarvadà ..
     antargata÷ave gràme vçùalasya ca sannidhau .
     anadhyàyo rudyamàne samavàye janasya ca ..
     udake madhyàràtre ca viõmåtrasya visarjane .
     ucchiùñaþ ÷ràddhabhuk caiva manasàpi na cintayet ..
     pratigçhya dbijo vidvànekoddiùñasya ketanam .
     tryahaü na kãrtayedbrahma ràj¤o ràho÷ca såtake ..
     yàvadekànudiùñasya gandho lepa÷ca tiùñhati .
     viprasya viduùo dehe tàvadbrahma na kãrtayet ..
     ÷ayànaþ prauóhapàda÷ca kçtvà caivàvasakthikàm .
     nàdhãyãtàmiùaü jagdhvà såtakànnàdyameva ca ..
     nãhàre bàõa÷abde ca sandhyayoreva cobhayoþ .
     amàvàsyàcaturda÷yoþ paurõamàsyaùñakàsu ca ..
     amàvàsyà guruü hanti ÷iùyaü hanti caturda÷ã .
     brahmàùñakàpaurõamàsyau tasmàttàþ parivarjayet ..
     pàü÷uvarùe di÷àü dàhe gomàyuvirute tathà .
     ÷vakharoùñre ca ruvati païktau ca na pañheddvijaþ ..
     nàdhãyãta ÷ma÷ànànte gràmànte govraje'pi và .
     vasitvà maithunaü vàsaþ ÷ràddhikaü pratigçhya ca ..
     pràõi và yadi vàpràõi yat ki¤cit ÷ràddhikaü bhavet .
     tadàlabhyàpyanadhyàyaþ pàõyàsyo hi dvijaþ smçtaþ ..
     caurairupaplute gràme sambhrame càgnikàrite .
     àkàlikamanadhyàyaü vidyàt sarvàdbhuteùu ca ..
     upàkarmaõi cotsarge triràtraü kùepaõaü smçtam .
     aùñakàsu tvahoràtramçtvantàsu ca ràtriùu ..
     nàdhãyãtà÷vamàråóho na vçkùaü na ca hastinam .
     na nàvaü na kharaü noùñraü neriõastho na yànagaþ ..
     na vivàde na kalahe na senàyàü na saïgare .
     na bhuktamàtre nàjãrõe na vamitvà na såtake ..
     atithi¤cànanuj¤àpya màrute vàti và bhç÷am .
     rudhire ca srute gàtràcchastreõa ca parikùate ..
     sàmadhvanàvçgyajuùã nàdhãyãta kadàcana .
     vedasyàdhãtya vàpyantamàraõyakamadhãtya ca ..
     çgvedo devadaivatyo yajurvedastu mànuùaþ .
     sàmavedaþ smçtaþ pitryastasmàttasyà÷ucirdhvaniþ ..
     etadvidanto vidbàüsastrayãniùkarùamanvaham .
     kramataþ pårbamabhyasya pa÷càdbedamadhãyate ..
     pa÷umaõóåkamàrjàra÷vasarpanakulàkhubhiþ .
     antaràgamane vidyàdanadhyàyamaharni÷am ..
     dvàveva varjayennityamanadhyàyau prayatnataþ .
     svàdhyàyabhåbhi¤cà÷uddhàmàtmàna¤cà÷uciü dbijaþ ..>% iti mànave . 4 . 101 -- 127 ..

#<nityànityavastuvivekaþ>#, puü, (nityànitye vastunã tayorvivekaþ vivecanam .) brahmaiva nityaü vastu tato'nyadakhilamanityamiti vivecanam . iti vedàntasàraþ ..

#<nityàbhairavã>#, strã, (nityà tadàkhyayà prasiddhà bhairavã .) bhairavãvi÷eùaþ . asyà dhyànàdikaü ùañkåñàbhairavãdhyànàdivat .. dhyànaü yathà --
     %<bàlasåryaprabhàü devãü javàkusumasannibhàm .
     muõóamàlàvalãramyàü bàlasåryasamàü÷ukàm ..
     suvarõakalasàkàrapãnonnatapayodharàm .
     pà÷àïku÷au pustaka¤ca tathà ca japamàlikàm ..>% dadhatãmiti ÷eùaþ . iti tantrasàraþ .. (asyà bãjaü yathà, %<hasakalaraóaiü>% %<hasakalaraóãü>%
     %<hasakalaraóauü ..>%)

#<nidaü>#, klã, (nedatãti . nida kutsàyàm + %<igupadhaj¤eti .>% 3 . 1 . 135 . iti kaþ .) viùam . iti ÷abdacandrikà ..

#<nidadruþ>#, puü, (nidàt viùàt dràti palàyate iti . drà + mçgayvàditvàt kupratyayena sàdhuþ .) manuùyaþ . iti ÷abdacandrikà .. (nirnàsti dadruryasyeti vigrahe . dadrurogarahite, tri ..)

#<nidar÷anaü>#, klã, (nidç÷yate'neneti . ni + dç÷ + lyuñ .) dçùñàntaþ . udàharaõam . yathà --
     %<vyaktaþ pràj¤e'pi dçùñàntàvubhe ÷àstranidar÷ane ..>% iti nànàrthañãkàyàü bharataþ .. (%<dçùñàntenàrthaþ prasàdhyate yatra tannidar÷anam .. yathàgnirvàyunàsahitaþ koùñhe vçddhiïgacchati tathà vàtapittakaphaduùño vraõa iti ..>% ityuttaratantre pa¤caùaùñitame'dhyàye su÷rutenoktam ..)

#<nidar÷anà>#, strã, (nidar÷ayatãti . ni + dç÷ + õic + lyuþ . ñàp .) kàvyàlaïkàravi÷eùaþ . tasya lakùaõam .
     %<arthàntarapravçttena ki¤cittatsadç÷aü phalam .
     sadasattvànnidar÷yeta yadi sà syànnidar÷anà ..>% udàharaõaü yathà, daõóã .
     %<udayanneva savità padmeùvarpayati ÷riyam .
     vibhàvayitumçddhãnàü phalaü muhçdanugraham ..>% (yathà ca sàhityadarpaõe . 10 . 70 . sambhavan vastusambandho'sambhavan vàpi kutracit . yatra vimbànuvimbatvaü vodhayet sà nidar÷anà .. atra sambhavadbastusambandhanidar÷anà . yathà --
     %<ko'tra bhåmibalaye janàn mudhà tàpayan mucirameti sampadam .
     vedayanniti dinena bhànubhànàmamàda caramàcalaü tataþ ..>% atra raverãdç÷àrthavedanakriyàyàü kartçtvenànvayaþ sambhatatyeva dedç÷àyaüjàoabasanartgaramàcasapràptiråpadharmavattvàt . sa ca raverastàcalagamanasya paratàpinàü vipatpràpte÷ca vimbaprativimbabhàvaü bodhayati . asambhavadvastusambandhanidar÷anà tvekavàkyànekavàkyagatatvena dvividhà . tatraikavàkyagà yathà --
     %<kalayati kuvalayamàlàlalitaü kuñilaþ kañàkùavij¤epaþ .
     adharaþ kisalayalãlàmànanamasyàþ kalànidhervilàsam ..>% atrànyasya dharmaü kathamanyo vahatviti kañàkùavikùepàdãnàü kuvalayamàlàdigatalalitàdãnàü kalanamasambhavat tallalitàdisadç÷aü lalitàdikamavagamayat kañàkùavikùepàdeþ kuvalayamàlàde÷ca vimbaprativimbabhàvaü bodhayati . yathà và .
     %<prayàõe tava ràjendra ! muktà vairãmçgãdç÷àm .
     ràjahaüsagatiþ padbhyàmànanena ÷a÷idyutiþ ..>%
     atra pàdàbhyàmasambaddharàjahaüsagatestyàgo'nupapanna iti tayostatsambandhaþ kalpyate . sa càsambhavan ràjahaüsagatimiva gatiü bodhayati . anekavàkyagà yathà --
     %<idaü kilàvyàjamanoharaü vapustapaþ kùamaü sàdhayituü ya icchati .
     dhruvaü sa nãnotpalapatradhàrayà ÷amãlatàü chettumçùirvyavasyati ..>% atra yattacchabdanirdiùñavàkyàrthayorabhedenànvayo'nupapadyamànastàdç÷avapuùastapaþ kùamatvasàdhanecchà nãlotpalapatradhàrayà ÷amãlatàchedaneccheveti vimbaprativimbabhàve paryavasyati . yathà và .
     %<janmedaü bandhyatàü nãtaü bhavabhogopalipsayà .
     kàcamålyena vikrãto hanta cintàmaõirmayà ..>%
     atra bhavabhogalobhena janmano vyarthatànayanaü kàcamålyena cintàmaõivikraya iveti paryavasànam . evam .
     %<kva såryaprabhavo vaü÷aþ kva càlpaviùayà matiþ .
     titãrùurdustaraü mohàduóupenàsmi sàgaram ..>%
     atra manmatyà såryavaü÷avarõanamuóupena sàgarataraõamiveti paryavasànam . iyaü kvacidupameyavçttasyopamàne'sambhave'pi bhavati . yathà --
     %<yo'nubhåtaþ kuraïgàkùyàstasyà madhurimàdhare .
     samàsvàdi sa mçdvãkàrase rasavi÷àradaiþ ..>% atra prakçtasyàdharasya madhurimadharmasya dràkùàrase'sambhavàt . pårbavat sàmye paryavasànam . màlàråpàpi yathà mama .
     %<kùipasi ÷ukaü vçùadaü÷akavadane mçgamarpayasi mçgàdanaradane .
     vitarasi turagaü mahiùaviùàõe nidadhacceto bhogavitàne ..>% iha vimbaprativimbatàkùepaü vinà vàkyàrthàparyavasànam . dçùñànte tu paryavasitena vàkyàrthena sàmarthyàdvimbaprativimbatàpratyàyanam . nàpãyamarthàpattistatra %<hàro'yaü hariõàkùãõàm .>% ityàdau sàdç÷yaparyavasànàbhàvàt ..)

@<[Page 2,880c]>@
#<nidàghaþ>#, puü, (nitaràü dahyate'tra anena và . ni + daha + gha¤ . nyaïkvàditvàt kutvam .) grãùmakàlaþ . (yathà, raghuþ . 10 . 83 .
     %<te prajànàü prajànàthàstejasà pra÷rayeõa ca .
     mano jahrurnidàghànte ÷yàmàbhrà divasà iva ..>%) uùõaþ . gharmaþ . ityamaramedinãkarau .. (yathà, raghuþ . 12 . 32 .
     %<ràvaõàvarajà tatra ràghavaü madanàturà .
     abhipede nidàghàrtà vyàlãva malayadrumam ..>%) nidàghe varõanãyàni yathà . pàñalapuùpam 1 gnallikàpuùpam 2 tàpaþ 3 saraþ 4 pathika÷oùaþ 5 vàyuþ 6 sekaþ 7 ÷aktuþ 8 prapà 9 strã 10 mçgatçùõà 11 àmràdiphalapàkaþ 12 . iti kavikalpalatà .. (%<tà evauùadhayo nidàghe niþsàrà rukùà atimàtraü laghvyo bhavantyàpa÷ca tà upayujyamànàþ såryapratàpopa÷oùitadehànàü dehinàü raukùyàllaghutvàdvai÷adyàcca vàyoþ sa¤cayamàpàdayanti sa sa¤cayaþ pràvçùi càtyarthaü jalopaklinnàyàü bhåmau klinnadehànàü pràõinàü ÷ãtavàtavarùerito vàtikàn vyàrdhàn janayati ..>% iti su÷rute såtrasthàne ùaùñhe'dhyàye ..
     %<nidàghopacita¤caiva prakupyantaü samãraõam .
     nihanyàdanilaghnena vidhinà vidhikovidaþ .
     nadãjalaü rukùamuùõamudamanthaü tathàtapam ..
     vyàyàma¤ca divàsvapnaü vyavàya¤càtra varjayet ..>% iti cottaratantre catuþùaùñitame'dhyàye su÷rute noktam ..)

#<nidàghakaraþ>#, puü, (nidàghà uùõàþ karà kiraõàni yasya . nidàghasya uùõasya karo và .) såryaþ . iti hàràvalã . 11 ..

#<nidàghakàlaþ>#, puü, (nidàgha eva kàlaþ . nidàghasya kàlo và .) grãùmartuþ . sa tu jyaiùñhàùàóhamàsau . yathà --
     %<pracaõóasåryaþ spçhaõãyacandramàþ sadàvagàhakùatavàrisa¤cayaþ .
     dinàntaramyo'bhyupa÷àntamanmatho nidàghakàlaþ samupàgataþ priye ! ..>% iti çtusaühàre . 1 . 1 ..

#<nidànaü>#, klã, (ni ni÷cayaü dãyate'neneti . ni + dà + karaõe lyuñ .) àdikàraõam . ityamaraþ . 1 . 4 . 28 .. (yathà, raghuþ . 3 . 1 .
     %<nidànamikùvàkukulasya santateþ sudakùiõà dorhçdalakùaõaü dadhau ..>%) kàraõam . vatsadàmàdi . (yathà, çgvede . 6 . 32 . 2 .
     %<udu÷riyàõàmasçjannidànam ..>% ni + do chede + bhàve lyuñ .) kàraõakùayaþ . iti medinã . ne, 83 .. (ni + dai pa ÷odhane + bhàve lyuñ .) ÷uddhiþ . tapaþphalayàcanam . avasànam . iti hemacandraþ . 6 . 150 .. roganirõayaþ . iti vi÷vaþ .. tatparyàyaþ . rogalakùaõam 2 àdànam 3 rogahetuþ 4 . iti ràjanirghaõñaþ .. * ..
     %<nidànaü pårbaråpàõi råpàõyupa÷ayastathà .
     sampràpti÷ceti vij¤ànaü rogàõàü pa¤cadhà smçtam ..
     nimittahetvàyatanapratyayotthànakàraõaiþ .
     nidànamàhuþ paryàyaiþ pràgråpaü yena lakùyate ..>% iti màdhavakaraþ ..
     (%<seti kartavyatàko rogotpàdakaheturnidànam .>% iti rugvini÷cayavyàkhyàne vijayenoktam .. %<iha khalu heturnimittamàyatanaü kartà kàraõaü pratyayaþ samutthànaü nidànamityanarthàntaram . tattrividhaü asàtmyendriyàrthasaüyogaþ praj¤àparàdhaþ pariõàma÷cetyatastrividhavikalpà vyàdhayaþ pràdurbhavantyàgneyasaumyavàyavyàþ .>% iti nidànasthàne prathame'dhyàye carakeõoktam .. pailamunikçtacikitsàgranthavi÷eùaþ . yathà, brahmavaivarte . 1 . 16 . 21 .
     %<pailo nidànaü karathastantraü sarvadharaü param .
     dvaidhanirõayatantra¤ca cakàra kumbhasambhavaþ ..>%)

#<nidigdhaü>#, tri, (nidihyate smeti . diha upacaye + ktaþ .) lepàdinà vardhitam . tatparyàyaþ . upacitam 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 89 ..

#<nidigdhà>#, strã, (nidigdha + ñàp .) elà . iti ÷abdacandrikà .. (vivçtirasyà elà÷abde j¤àtavyà ..)

#<nidigdhikà>#, strã, (nidigdhà + svàrthe saüj¤àyàü và kan . kàpi ata itvam .) elà . iti ÷abdacandrikà .. (yathà, su÷rute . 3 . 17 .
     %<kapitthabçhatãvilvapañoleùu nidigdhikàþ ..>%) kaõñakàrikà . ityamaraþ . 2 . 4 . 93 .. (asyàþ paryàyo yathà --
     %<anàkràntà spçhã vyàghrã bhaõóàkã ca nidigdhikà .
     siühã dhàmanikà kùudrà bçhatã kaõñakàrikà ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

#<nididhyàsanaü>#, klã, (punaþ punarati÷ayena và nidhyàyatãti . ni + dhyai + san . tato bhàve lyuñ .) punaþpunaþsmaraõam .. adbitãyavastani tadàkàràkàritàyà buddheþ svajàtãyapravàhaþ . iti vedàntasàraþ ..

#<nide÷aþ>#, puü, (ni + di÷a + gha¤ .) àj¤à . ityamaraþ . 2 . 8 . 25 .. (yathà, devãbhàgavate . 2 . 10 . 49 .
     %<pratyåcustàn dbijàn bhatvà nide÷aü bhåpateryathà ..>%) kathanam . upàntam . iti medinã . ÷e, 23 .. (yathà, manuþ . 2 . 197 .
     %<paràïmukhasyàbhimukho dårasthasyetya càntikam .
     praõamya tu ÷ayànasya nide÷e caiva tiùñhataþ ..>%) bhàjanam . iti dharaõiþ ..

#<nide÷inã>#, strã, (nidi÷atãti . ni + di÷a + õini ïãp .) dik . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 2,881b]>@
#<nideùñà>#, [ç] tri, (nidi÷atãti . ni + di÷a + tçc .) nide÷akartà . nidi÷ati iti vyutpattyà tçõà niùpannaþ . iti mugdhabodhamatam ..

#<nidrà>#, strã, (nindyate iti . nidi kutsàyàm + %<nindernalopa÷ca .>% uõàü . 2 . 17 . iti rak nalopa÷ca .) medhyàmanaþsaüyogaþ . iti jagadã÷aþ .. suùuptyavasthàsvanyàvasthà . iti caõóãñãkàyàü nàgabhaññaþ . ghuma iti bhàùà .. tatparyàyaþ . ÷ayanam 2 svàpaþ 3 svapnaþ 4 saüve÷aþ 5 . ityamaraþ . 2 . 7 . 36 .. suptiþ 6 svapanam 7 . iti ÷abdaratnàvalã .. yathàkàle sevitanidràguõàþ . dhàtusàmyatvam . atandritatvam . puùñivarõabalotsàhàgnidãptikàritva¤ca .. * .. divàsvapnaguõaþ . snigdhatvam . tçñ÷ålahikkàjãrõàtisàriõàü hitatva¤ca .. * .. àsãnapracalàyitasya upavi÷ya nidràva÷àddolàyamànasya guõaþ . aråkùatvam . anabhiùyanditva¤ca .. * .. nidrà sàtmyãkçtànàü divà ràtrau ca svapatàü jàgratàü và doùo na bhavati . iti ràjavallabhaþ .. * .. nidràrahità yathà --
     %<kuto nidrà daridrasya parapreùyakarasya ca .
     paranàrãprasaktasya paradravyaharasya ca .. * ..>% sukhasuptà yathà --
     %<sukhaü svapityançõavàn vyàdhimukta÷ca yo naraþ .
     sàvakà÷astu yo bhuïkte yastu dàrairna ÷aïkitaþ ..>% iti gàruóe nãtisàraþ ..
     (%<sattvàcca tama eva syàt jàgrate svapate prabhuþ .
     tamasà pràvçto dehã vyomnà ca ÷ånyatàïgataþ ..
     dehaü vi÷ramate yasmàttasmànnidrà prakãrtità .
     nàsàrdhe ca bhruvormadhye lãyate càntaràtmanà ..
     tasmàcceto bhavettatra nidràvyàlãyate nçõàm ..>% iti ÷àrãrasthàne prathame'dhyàye hàrãtenoktam ..
     %<nidràyattaü sukhaü duþkhaü puùñiþ kàr÷yaü balàbalam .
     vçùatà klãvatà j¤ànamaj¤ànaü jãvitaü na ca ..
     akàle'tiprasaïgàcca na ca nidrà niùevità .
     sukhàyuùã paràkuryàt kàlaràtririvàparà ..>% iti vàbhañe såtrasthàne saptame'dhyàye ..
     %<puõóarãkeõa sadç÷aü hçdayaü syàdadhomukham .
     jàgratastadvika÷ati svapata÷ca nimãlati ..
     nidràntu vaiùõavãü pàpmànamupadi÷anti sà svabhàvata eva sarvapràõino'bhispç÷ati .. tatra yadà saüj¤àvahàni srotàüsi tamo bhåyiùñhaþ ÷leùmà pratipadyate tadà tàmasã nàma nidrà sambhavatyanavabodhinã sà pralayakàle . tamobhåyiùñhànàmahaþsu ni÷àsu ca bhavati . rajo bhåyiùñhànàmanimittam . sattvabhåyiùñhànàmardharàtre . kùãõa÷leùmaõàmanilabahulànàü manaþ÷arãràbhitàpavatà¤ca naiva sà vaikàrikã bhavati ..
     hçdaya¤cetanàsthànamuktaü su÷ruta ! dehinàm .
     tamo'bhibhåte tasmiüstu nidrà vi÷ati dehinàm ..
     nidràhetustamaþ sattvaü bodhane heturucyate .
     svabhàva eva và heturgarãyàn parikãrtate ..
     pårbadehànubhåtàüstu bhåtàtmà svapataþ prabhuþ .
     rajoyuktena manasà gçhõàtyarthàn ÷ubhà÷ubhàn ..
     karaõànàntu vaikalye tamasàbhipravardhite .
     asvapannapi bhåtàtmà prasupta iva cocyate ..
     sarvartuùu divàsvàpaþ pratiùiddho'nyatra grãùmàt ..>% iti su÷rute ÷àrãrasthàne caturthe'dhyàye ..)

#<nidràõaþ>#, tri, (ni + drà + ktaþ . %<saüyogàderàto dhàtoryaõvataþ .>% 8 . 2 . 43 . iti tasya naþ .) nidràgataþ . tatparyàyaþ . ÷ayitaþ 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 33 .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 526 .
     %<vihitavividhànubandho mànonnatayàvadhãrito mànã .
     labhate kutaþ prabodhaü sa jàgaritvaiva nidràõaþ ..>%)

#<nidràluþ>#, tri, (nidràtãti . ni + drà + %<spçhigçhãti .>% 3 . 2 . 158 . iti àluc .) nidrà÷ãlaþ . nidrà vidyate asya gotçõetyàdinà àluþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. tatparyàyaþ . svapnak 2 ÷ayàluþ 3 . ityamaraþ . 3 . 1 . 33 .. tandràluþ 4 . iti jañàdharaþ .. (yathà, pa¤catantre . 5 . 41 .
     %<kà÷ã vivarjayeccauryaü nidràlu÷carmacaurikàm .
     jihvàlaulya¤ca rogàóhyo jãvitaü yo'tra và¤chati ..>%)

#<nidràluþ>#, strã, (nidrà deyatvenàstyasyà iti . nidrà + bàhulakàt àluþ .) vàrtàkã . vanavarvarikà . iti ràjanirghaõñaþ .. nalãnàmagandhadravyam . iti ÷abdacandrikà ..

#<nidràvçkùaþ>#, puü, (nidràyà vçkùa iva .) andhakàraþ . iti ÷abdamàlà ..

#<nidràsaüjananaü>#, klã, (nidràü saüjanayatãti . saü + jana + õic + lyuþ .) ÷leùmà . iti ÷abdamàlà ..

#<nidhanaü>#, klã, (ni + dhà + %<képévçjimandini dhà¤aþ kyuþ .>% uõàü . 2 . 81 . iti kyuþ .) nà÷aþ . tat tu adar÷anaü maraõa¤ca . (yathà, viùõupuràõe . 1 . 13 . 73 .
     %<ekasmin yatra nidhanaü pràpite duùñakàriõi ! .
     bahånàü bhavati kùemaü tasya puõyaprado vadhaþ ..>%) kulam . tattu kulasthànaü kulamukhya÷ca . ityamarabharatau ..

#<nidhanaü>#, puü klã, (ni + dhà + kyuþ .) maraõam . ityamaraþ . 2 . 8 . 16 .. vadhatàrà . sà tu janmanakùatratvàt saptamã tàrà . yathà, janma sampadvipat kùemaþ pratyariþ sàdhako vaùa ityàdi . pratyarau lavaõaü dadyànnidhane tilakà¤canam . iti jyotistattvas .. (nivçttaü dhanaü yasya .) dhanahãne, tri ..

#<nidhànaü>#, klã, (nidhãyate'treti . ni + dhà + àdhàre lyuñ .) nidhiþ . iti hemacandraþ . 2 . 106 .. (yathà, pa¤catantre . 2 . 164 .
     %<kandaiþ phalairmunivarà gamayanti kàlaü santoùa eva puruùasya paraü nidhànam ..>%) àdhàraþ . yathà --
     %<nidhànabhagataü sadyaþ sarvaü samadhigacchati .>% ityàgamaþ .. (yathà, devãbhàgavate . 1 . 16 . 34 .
     %<brahmavidyànidhànantu saüsàràrõavatàrakam ..>%) kàryàvasàne prave÷asthànam . yathà --
     %<etannànàvatàràõàü nidhànaü bãjamavyayam ..>% iti ÷rãbhàgavatam ..

#<nidhiþ>#, puü, (nidhãyate'treti . ni + dhà + kiþ .) nalikànàmagandhadravyam . samudraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, devãbhàgavate . 3 . 22 . 10 .
     %<kanyàü suke÷ãü nidhikanyakàsamàü mene tadàtmànamanuttama¤ca ..>%) jãvakauùadhiþ . iti ÷abdacandrikà .. àdhàraþ . yathà . guõanidhiþ . jalanidhiþ . ityàdayaþ .. cirapranaùñasvàmikabhåjàtadhanavi÷eùaþ . iti prà¤caþ .. aj¤àtasvàmikaciranikhàtasvarõàdi . yathà . adhunà bhåmau ciranikhàtasya suvarõàdernidhi÷abdavàcyasyàdhigame vidhimàha .
     %<ràjà labdhvà nidhiü dadyàt dbijebhyo'rdhaü dbijaþ punaþ .
     vidvàna÷eùamàdadyàt sarvasyàsau prabhuryataþ ..
     itareõa nidhau labdhe ràjà ùaùñàü÷amàharet .
     aniveditavij¤àto dàpyastaü daõóameva ca ..>% uktalakùaõaü nidhiü ràjà labdhàrdhaü bràhmaõebhyo dattvà ÷eùaü koùe nive÷ayet . bràhmaõastu vidbàn ÷rutàdhyayanasampannaþ sadàcàro yadi nidhiü labheta tadà sarvameva gçhõãyàt . yasmàdasau sarvasya jagataþ prabhuþ . itareõa tu ràjavidbadbràhmaõavyatiriktenàvidvadbràhmaõakùattriyàdinà nidhau labdhe ràjà ùaùñhàü÷amadhigantre dattvà ÷eùaü nidhiü svayamàharet . yathàha va÷iùñhaþ . apraj¤àyamànaü vittaü yo'dhigacchet ràjà taddharedadhigantre ùaùñhamàü÷aü pradadyàt iti . gautamo'pi nidhyadhigamo ràjadhanaü na bràhmaõasyàbhirupasyàbrahmaõo'pyàkhyàtà ùaùñhaü aü÷aü labhetetyeka iti . anivedita iti kartari niùñhà . anivedita÷càsau vij¤àta÷ca ràjà ityaniveditavij¤àtaþ . yaþ ka÷cinnidhiü labdhvà ràj¤e na niveditavàn vij¤àta÷ca ràjà sa sarvaü nidhiü dàpyo raõóya÷ca ÷aktyapekùayà . atha nidherapi svàmyàgatyaråpasaïkhyàdibhiþ svatvaü bhàvayati tadà tasmai ràjà nidhiü dattvà ùaùñhaü dvàda÷aü vàü÷aü svayamàharet . yathàha manuþ .
     %<mamàyamiti yo bråyànnidhiü satyena mànavaþ .
     tasyàdadãta ùaóbhàgaü ràjà dvàda÷ameva veti ..
     aü÷avikalpastu varõakàlàdyapekùayà veditavyaþ .>% iti mitàkùaràyàü vyavahàràdhyàyaþ .. kuverasya navadhà ratnavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . ÷evadhiþ 2 . ityamaraþ . 1 . 1 . 74 .. sevadhiþ 3 . iti bharataþ .. tadbhedà yathà --
     %<padmo'striyàü mahàpadmaþ ÷aïkho makarakacchapau .
     mukundakundanãlà÷ca varco'pi nidhayo nava ..>% iti hàràvalã .. màrkaõóeyapuràõe tu varca iti hitvà aùñàveva uktàþ . iti bharataþ .. * .. tallakùaõaü yathà --
     %<padminã nàma yà vidyà lakùmãstasyàdhidevatà .
     tadàdhàrà÷ca nidhayastànme nigadataþ ÷çõu ..
     tatra padmamahàpadmau tathà makarakacchapau .
     mukundanãlau nanda÷ca ÷aïkha÷caivàùñamo nidhiþ ..
     satyàmçddhyàü bhavantyete sadbhiþ saha bhavantyamã .
     ete hyaùñau samàkhyàtà nidhayastava kroùñuke ! ..
     ebhiràlokitaü cittaü manuùyasya mahàmate ! .
     yàdçk svaråpaü bhavati tanme nigadataþ ÷çõu ..
     padmo nàma nidhiþ pårbaþ sa yasya bhavati dvija ! .
     sa tasya tatsutànà¤ca tatprauttràõà¤ca nànyagaþ ..
     dàkùiõyasàraþ puruùastena càdhiùñhito bhavet .
     sattvàdhàro mahàbhàgo yato'sau sàttviko nidhiþ ..
     suvarõaraupyatàmràdidhàtånà¤ca parigraham .
     karotyatitaràü so'tha teùà¤ca krayavikrayam ..
     karoti ca yathà yaj¤àn yajvinà¤ca prayacchati .
     sampàdayati kàmàü÷ca sarvàneva yathàkramam ..
     sabhàdevaniketàü÷ca sa kàrayati tanmanàþ . * .
     sattvàdhàro nidhi÷cànyo mahàpadma iti ÷rutaþ ..
     sattvapradhàno bhavati tena càdhiùñhito naraþ .
     karoti padmaràgàdiratnànà¤ca parigraham ..
     samauktikaprabàlànàü teùà¤ca krayavikrayam .
     dadàti yoga÷ãlebhyasteùàmàvasathàüstathà ..
     sa kàrayati tacchãlaþ svayameva ca jàyate .
     tatprasåtàstathà÷ãlàþ puttrapauttrakrameõa ca ..
     pårbardhimàtraþ saptàsau puruùàü÷ca na mu¤cati .
     mahàpadmastu vipràõàü yaj¤e samupajàyate .. * ..
     tàmaso makaro nàma nidhistenàvalokitaþ .
     puruùo'tha tamaþpràyaþ su÷ãlo'pi hi jàyate ..
     bàõakhaógarùñidhanuùàü carmaõà¤ca parigraham .
     daü÷anànà¤ca kurute yàti maitrã¤ca ràjabhiþ ..
     dadàti ÷auryavçttãnàü bhåbhujàü ye ca tatpriyàþ .
     krayavikraya¤ca ÷astràõàü nànyatra prãtimeti ca ..
     ekasyaiva bhavatyeùa narasya na sutànugaþ .
     dravyàrthaü dasyuto nà÷aü saügràme vàpi saüvrajet .. * ..
     kacchapàkhyo nidhiryo'nyo narastenàbhivãkùitaþ .
     tamaþpradhàno bhavati yato'sau tàmaso nidhiþ ..
     vyavahàrà na ÷iùñai÷ca paõyajàtaü karoti ca .
     karmàntànakhilàü÷caiva na vi÷vasiti kasyacit ..
     samastàni yathàïgàni nigçhyànte hi kacchapaþ .
     tathàvaùñabhya ratnàni tiùñhatyàkulamànasaþ ..
     na dadàti na và bhuïkte tadvinà÷abhayàkulaþ .
     nidhànamurvyàü kurute nidhiþ so'pyekapuruùaþ .. * ..
     rajoguõamaya÷cànyo mukundo nàma yo nidhiþ .
     naro'valokitastena tadguõo bhavati dvija ! ..
     vãõàveõumçdaïgàdigãtavàdyaparigraham .
     karoti vàdyatàü vittaü nçtyatà¤ca prayacchati ..
     vandimàgadhasåtànàü viñànàü làsyapàñhinàm .
     dadàtyaharni÷aü bhogàn bhuïkte taistu samaü dbija ! ..
     kulañàsu rati÷càsya bhavatyanyai÷ca tadbidhaiþ .
     prayàti saïgameka¤ca sa nidhirbhajate naram .. * ..
     rajaþsattvamaya÷cànyo nando nàma mahànidhiþ .
     upaiti stambhamadhikaü narastenàvalokitaþ ..
     samastadhàturatnànàü paõyavàdyàdikasya ca .
     pratigrahaü karotyeùa tathaiva krayavikrayam ..
     àdhàraþ svajanànà¤ca àgatàbhyàgatasya ca .
     sahate nàvamànoktiü svalpàmapi mahàmune ! ..
     ståyamàna÷ca mahatãü prãtiü vadhnàti yacchati .
     yaü yamicchati vai kàmaü mçdutvamupayàti ca ..
     bahvyo bhàryà bhavantyasya såtimatyo'ti÷obhanàþ .
     santatau sapta ca narànnidhirnando'nuvartate ..
     prabardhamàno'nu naramaùñabhàgena sattama ! .
     dãrghàyuùya¤ca sarveùàü puruùàõàü prayacchati ..
     bandhånàmeva bhramaõaü ye ca dåràdupàgatàþ .
     teùàü karoti vai nandaþ paraloke na càdçtaþ .. * ..
     bhavatyasya na ca snehaþ sahavàsiùu jàyate .
     pårbamitreùu ÷aithilyaü prãtimanyaiþ karoti ca ..
     tathaiva sattvarajasã yo bibharti mahànidhiþ .
     sa nãlasaüj¤astatsaïgã narastacchãlabhàgbhavet ..
     vastrakàrpàsadhànyàdiphalapuùpaparigraham .
     muktàvidruma÷aïkhànàü ÷uktyàdãnàü mahàmune ! ..
     kàùñhàdãnàü karotyeùa yaccànyajjalasambhavam .
     krayavikrayamapyeùàü nànyatra ramate manaþ ..
     taóàgàn puùkariõya÷ca tathàràmàn karoti ca .
     bandha¤ca saritàü vçkùàüstathà ropayate naraþ ..
     anulepanapuùpàdibhogabhuk vàpi jàyate .
     tripauruùa÷càpi nidhirnãlo nàmeti vi÷rutaþ ..
     rajastamomaya÷cànyaþ ÷aïkhasaüj¤o hi yo nidhiþ .
     tenàpi nãyate vipra ! tadguõatvaü nidhã÷varaþ ..
     ekasyaiva bhavatyeùa naraü nànyamupaiti ca .
     yasya ÷aïkho nidhistasya svaråpaü kroùñuke ! ÷çõu ..
     eka evàtmanà sçùñamannaü bhuïkte tathàmbaram .
     kadannabhuk parijano na ca ÷obhanavastrabhçt ..
     na dadàti suhçdbhàryàsutapauttrasnuùàdiùu .
     svapoùaõaparaþ ÷aïkhã naro bhavati sarvadà ..
     ityete nidhayaþ khyàtà naràõàmarthadevatàþ ..
     mi÷ràvalokino mi÷rasvabhàvaphaladàyinaþ .
     yathàkhyàtaþ svabhàvastu bhavatyekavilokanàt .
     sarveùàmàdhipatye ca ÷rãreùàü dvija padminã ..>% iti màrkaõóeyapuràõe 68 adhyàye nidhilakùaõam .. (pauravavaü÷ãyançpavi÷eùaþ . ayaü hi daõóapàõeþ puttraþ . matsyapuràõàdimate niràmitranàmnà vikhyàtaþ . 50 . 87 .. yathà, ràjàvalyàü prathamaparicchede .
     %<bubhuje pçthivãmenàü daõóapàõirmahàbalaþ .
     ràjàsane tataþ so'pi sthàpayitvà nidhiü sutam ..
     smarannàràyaõaü devaü tapase sa vanaü yayau .
     nighistu vidhivadràjyaü cakàra nãtipaõóitaþ ..>% viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 17 .
     %<sarvaþ ÷arvaþ ÷ivaþ sthàõurbhåtàdirnidhiravyayaþ ..>%
     %<pralayakàle'smin sarvaü nidhãyate iti nidhiþ .>% iti tadbhàùye ÷aïkaraþ .. mahàdevaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 43 .
     %<÷ruvahastaþ suråpa÷ca tejastejaskaro nidhiþ ..>%)

#<nidhinàthaþ>#, puü, (nidhãnàü nàthaþ .) kuveraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. nidhã÷aþ . nidhã÷varaþ . nidhiprabhuþ . ityàdayaþ ..

#<nidhuvanaü>#, klã, (nitaràü dhuvanaü hastapadàdikampanaü yatra .) maithunam . ityamaraþ . 2 . 7 . 57 .. (yathà, ÷i÷upàlavadhe . 11 . 18 .
     %<animiùamaviràmàràgiõàü sarvaràtraü navanidhuvanalãlàþ kautukenàtivãkùya .
     idamudavasitànàmasphuñàlokasampat nayanamiva sanidraü dhårõate daipamarciþ ..>%) narma . keliþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (nitaràü dhuvanaü kampanam .) kampaþ . iti medinã . ne, 188 ..

#<nidhyànaü>#, klã, (ni + dhyai + lyuñ .) dar÷anam . ityamaraþ . 3 . 2 . 31 ..

#<nidhvànaþ>#, puü, (ni + dhvana ÷abde + gha¤ .) ÷abdaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ninadaþ>#, puü, (ni + nada + %<nau gadanadapañhasvanaþ .>% 3 . 3 . 64 . iti ap .) ÷abdaþ . ityamaraþ . 1 . 6 . 22 .. (yathà, devãbhàgavate . 3 . 22 . 37 .
     %<÷çõvantu tåryaninadàn kila vàdyamànàn ..>%)

#<ninàdaþ>#, puü, (ni + nada + pakùe gha¤ .) ÷abdaþ . ityamaraþ . 1 . 6 . 22 .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 34 . 19 .
     %<strãsahasraninàda÷ca saüjaj¤e ràjave÷mani ..>%)

#<nindakaþ>#, tri, (nindati tacchãlaþ . nidi kutsàyàm + %<nidihiüseti .>% 3 . 2 . 146 . iti vu¤ .) nindàkàrakaþ . yathà --
     %<na bhàràþ parvatà bhàrà na bhàràþ saptasàgaràþ .
     nindakà hi mahàbhàrà bhàrà vi÷vàsaghàtakàþ ..>% iti karmalocanam ..

#<nindatalaþ>#, tri, (nindaü nindàrhaü talaü hastatalaü yasya .) ninditahastaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<nindanaü>#, klã, (nidi kutsàyàm + bhàve lyuñ .) nindà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<nindà>#, strã, (nindanamiti . nidi + %<guro÷ca halaþ .>% 3 . 3 . 103 . iti striyàü aþ .) apavàdaþ . duùkçtiþ . iti ÷abdaratnàvalã .. nindanam . tatparyàyaþ . avarõaþ 2 àkùepaþ 3 nirvàdaþ 4 parãvàdaþ 5 apavàdaþ 6 upakro÷aþ 7 jugupsà 8 kutsà 9 garhaõam 10 . ityamaraþ .. garhà 11 kutsanam 12 parivàdaþ 13 jugupsanam 14 apakro÷aþ 15 bhartsanam 16 avavàdaþ 17 . iti ÷abdaratnàvalã .. garhaõà 18 dhikkriyà 19 . iti hemacandraþ .. (yathà, manuþ . 2 . 200 .
     %<guroryatra parãvàdo nindà vàpi pravartate .
     karõau tatra pidhàtavyau gantavyaü và tato'nyataþ ..>%) harake÷avabhaktàdinindàyàü doùo yathà --
     %<harake÷avayorbhaktaü ye ca nindanti pàpinaþ .
     bhådevàn bràhmaõàü÷caiva svaguråü÷ca pativratàþ ..
     yatibhikùukabrahmacàrisçùñibãjàn suràüstathà .
     pacyante kàlasåtre te yàvaccandradivàkarau ..
     ÷leùmamåtrapurãùeùu ÷erate te divàni÷am .
     bhakùitàþ kãñanikaraiþ ÷abdaü kurvanti kàtaràþ ..
     ye nindanti ca brahmàõaü sraùñàraü jagatàü gurum .
     ÷ivaü suràõàü pravaraü durgàü lakùmãü sarasvatãm ..
     sãtà¤ca tulasãü gaïgàü vedàü÷ca vedamàtaram .
     vrataü tapasyàü påjà¤ca mantraü mantrapradaü gurum ..
     te pacyante'ndhakåpe vai càyuùo'rdhaü vidheraho .
     bhakùitàþ sarpasaüghai÷ca ÷abdaü kurvanti santatam ..
     yo nindanti hçùãke÷aü devasàmyaü vidhàya ca .
     viùõubhaktiprada¤caiva puràõa¤ca ÷ruteþ param ..
     ràdhàü tadaïgajà gopãrbràhmaõàü÷ca sadàccitàn .
     te pacyante'vañe deva ! vidhàturàyuùà samam ..
     adhomukhà årdhvajaïghà sarpasaüghai÷ca veùñitàþ .
     bhakùità vikçtàkàraiþ kãñaiþ sarpaiþ samàhçtaiþ ..
     atãvakàtarà bhãtàþ ÷abdaü kurvanti santatam .
     ÷leùmamåtrapurãùàõi dhruvaü bhakùanti kùobhitàþ ..
     ulkàü dadati ruùñà÷ca tanmukhe yamakiïkaràþ .
     trisandhyaü tarjanaü kçtvà kurvanti daõóatàóanam ..
     kurvanti måtrapàna¤ca prahàraistçùità bhiyà .
     tadà kalpàntare sraùñuü sçùñe÷ca prathame punaþ ..
     teùàü bhavet pratãkàra ityàha kamalodbhavaþ .
     paranindà vinà÷àya svanindà ya÷ase param ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe . 40 . 41 aþ ..
     %<vedanindàratàn martyàn devanindàratàüstathà .
     dvijanindàratàü÷caiva manasàpi na cintayet ..
     na càtmànaü pra÷aüsedbà paranindà¤ca varjayet .
     vedanindàü devanindàü prayatnena vivarjayet ..
     yastu devànçùãü÷caiva vedaü yà nindati dvijaþ .
     na tasya niùkçtirdçùñà ÷àstreùviha munã÷varàþ ! ..
     nindayedvai guruü devaü vedaü và sopabçühaõam .
     kalpakoñi÷ataü sàgraü raurave pacyate naraþ ..
     tåùõãmàsãta nindàyàü na bråyàt ki¤ciduttaram .
     karõau pidhàya gantavyaü na cainànavalokayet ..
     varjayedvai pareùàntu gçheùu garhaõàü budhaþ .
     na nindedyoginaþ siddhàn vratino và yatãüstathà ..
     devatàyatanaü pràj¤o devànàmàkçtintathà ..>% iti kaurme upavibhàge 15 adhyàyaþ ..

#<nindàstutiþ>#, strã, (nindayà stutiþ .) vyàjastutiþ . yathà --
     %<nindàstutibhyàü vàcyàbhyàü gamyatve stutinindayoþ .>% nindayà stutirgamyatve vyàjena stutiriti ca vyutpattyà vyàjastutiþ . iti sàhityadarpaõaþ . api ca .
     %<yadi nindanniva stauti vyàjastutirasau matà .>% udàharaõam .
     %<tàpasenàpi ràmeõa jiteyaü bhåtadhàriõã .
     tvayà ràj¤àpi saiveyaü jità màbhånmadastava ..>% iti daõóã .. %<kathamavanipa ! darpo yanni÷àtàsidhàràdalanagalitamårdhnàü vidbiùàü svãkçtà ÷rãþ . nanu tava nihatàrerapyasau kinna nãtà tridivamapagatàïgairvallabhà kãrtirebhiþ .. ityàdau nindàstutivapuùà svaråpasya .>% iti kàvyaprakà÷aþ ..

#<ninditaþ>#, tri, (nindàsya jàteti . nindà +
     %<tadasya sa¤jàtaü tàrakàdibhya itac . 5 . 2 .>% 6 . iti itac .) nindàyuktaþ . tatparyàyaþ . dhikkçtaþ 2 apadhvastaþ 3 nirbhartsitaþ 4 . iti jañàdharaþ .. (yathà, devãbhàgavate . 4 . 7 . 49 .
     %<madhu pa÷yati måóhàtmà prapàtaü naiva pa÷yati .
     karoti ninditaü karma narakànna bibheti ca ..>%)

#<ninduþ>#, strã, nindyate'prajastvenàsau . nidi kutsàyàmityàdau auõàdika upratyayaþ . mçtavatsà . iti hemacandraþ . 3 . 195 ..

#<nipaþ>#, puü klã, (niyataü pibatyaneneti . ni + pà + gha¤arthe kaþ .) kalasaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 32 .. kadambavçkùe, puü . iti ÷abdacandrikà ..

#<nipañhaþ>#, puü, (nipañhanamiti . ni + pañha + %<nau gadanadapañhasvanaþ .>% 3 . 3 . 64 . iti ap .) pàñhaþ . ityamaraþ . 3 . 2 . 29 ..

#<nipatyà>#, strã, (nipatatyasyàmiti . ni + pata +
     %<saüj¤àyàü samajaniùadanipateti . 3 . 3 . 99 .>% iti kyap . tataùñàp .) yuddhabhåmiþ . iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ .. (picchilà bhåmiþ . iti siddhàntakaumudã ..)

#<nipàkaþ>#, puü, (niyamena pacanamiti . ni + paca + gha¤ .) pàkaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<nipàñhaþ>#, puü, (ni + pañha + pakùe gha¤ .) pañhanam . ityamaraþ . 3 . 2 . 29 ..

#<nipàtaþ>#, puü, (nitaràü patanamiti . ni + pata + gha¤ .) mçtyuþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 5 . 122 . 9 .
     %<saïgareùu nipàteùu tathàpadvyasaneùu ca ..>%) patanam . yathà, ànandalaharyàm . 57 .
     %<vane và harmye bà samakaranipàto himakaraþ ..>%

#<nipàtanaü>#, klã, (nipàtyate'neneti . ni + pata + õic + karaõe lyuñ .) khalãkàraþ . iti bharataþ .. adhonayanam . iti sarvasvam . tatparyàyaþ . avanàyaþ 2 . ityamaraþ . 3 . 2 . 29 .. niyàtanam 3 . iti nayanànandaþ .. vyàkaraõalakùaõànutpannapadasàdhanam . yathà, nipàtanàdiùñasiddhiþ . yallakùaõenànutpannaü tat sarvaü nipàtanàt siddhamiti bhàùyam .. nipàtalakùaõaü yathà, %<varõàgamo varõaviparyaya÷ca dvau càparau varõavikàranà÷au . dhàtostadarthàti÷ayena yogastaducyate pa¤cavidhaü niruktam .. iti prà¤caþ .>% iti durgàdàsaþ .. tadyathà --
     %<varõàgamo gavendràdau siühe varõaviparyayaþ .
     ùoóa÷àdau vikàraþ syàt varõanà÷aþ pçùodare ..>% iti kalàpapa¤jã ..

#<nipànaü>#, klã, (nipãyate asminniti . ni + pà + àdhàre lyuñ .) kåpasamãpa÷ilàdinibaddhapa÷upànàrthakçtakåpoddhçtàmbusthànam . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . àhàvaþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 26 .. nipànakam 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. godohanapàtram . iti trikàõóa÷eùaþ .. (jalà÷ayamàtram . yathà, viùõusaühitàyàm . 64 . 1 .
     %<paranipàneùu na snànamàcaret ..>%)

#<nipuõaþ>#, tri, (ni + puõaü rà÷ãkaraõe + ka .) kàryakùamaþ . (yathà, nàgànande såtradhàroktiþ .
     %<÷rãharùo nipuõaþ kaviþ pariùadapyeùà guõagràhiõã ..>% anyacca, devãbhàgavate . 1 . 5 . 59 .
     %<na te råpaü vettuü sakalabhuvane ko'pi nipuõo na nàmnàü saükhyàü te kathitumiha yogyo'sti puruùaþ ..>%) tatparyàyaþ . pravãõaþ 2 abhij¤aþ 3 vij¤aþ 4 niùõàtaþ 5 ÷ikùitaþ 6 vaij¤ànikaþ 7 kçtamukhaþ 8 kçtã 9 ku÷alaþ 10 . ityamaraþ . 3 . 1 . 4 .. saükhyàvàn 11 matimàn 12 ku÷àgrãyamatiþ 13 kçùñiþ 14 viduraþ 15 budhaþ 16 dakùaþ 17 nediùñhaþ 18 kçtadhãþ 19 sudhãþ 20 vidvàn 21 kçtakarmà 22 vicakùaõaþ 23 vidagdhaþ 24 caturaþ 25 prauóhaþ 26 boddhà 27 vi÷àradaþ 28 sumedhàþ 29 sumatiþ 30 tãkùõaþ 31 prekùàvàn 32 vibudhaþ 33 vidan 34 . iti ràjanirghaõñaþ .. vij¤ànikaþ 35 ku÷alã 36 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<niphalà>#, strã, (nivçttaü phalaü yasyàþ .) jyotiùmatã . iti bhàvaprakà÷aþ .. (jyotiùmatã÷abde'syà guõàdayo vyàkhyàtàþ ..)

#<niphenaü>#, klã, (nivçttaþ pheno yasmàditi .) aphenam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nibandhaü>#, klã, (nitaràü bandhaþ tànalayàdisahitabandhanaü yatra .) gãtam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<nibandhaþ>#, puü, (nivadhnàtãti . ni + bandha gha¤ .) ànàharogaþ . granthasya vçttiþ . iti hemacandraþ .. nimbavçkùaþ . iti jañàdharaþ .. bandhanam . yathà --
     %<daivã sampadvimokùàya nibandhàyàsurã matà ..>% iti ÷rãbhagavadgãtà .. (yathà, bhàgavate . 6 . 2 . 46 .
     %<nàtaþparaü karmanibandhakçntanaü mumukùatàü tãrthapadànukãrtanàt ..>%)

#<nibandhanaü>#, klã, (nivadhyate'nenàsmin và . ni + bandha lyuñ .) hetuþ . iti hemacandraþ .. upanàhaþ . sa tu vãõàtantrãnibandhanordhvabhàgaþ . ityamaraþ . 1 . 7 . 7 .. (ni + bandha + bhàve lyuñ .) bandhana¤ca ..

@<[Page 2,884b]>@
#<nibandhà>#, [ç] puü, nibandhakartà . granthakartà . iti vyàkaraõam ..

#<nibandhitaþ>#, tri, baddhaþ . nibandho'sya jàtaþ ityatha itattpratyayaniùpannaþ ..

#<nibarhaõaü>#, klã, (nibarhate iti . ni + barha + lyuñ .) màraõam . ityamaraþ . 2 . 8 . 112 .. (yathà, màkaõóayapuràõe . 92 . 22 .
     %<yuddheùu caritaü yanme duùñadaityanibarhaõam ..>%)

#<nibhaþ>#, tri, (niyataü bhàtãti . ni + bhà + ka .) sadç÷aþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 38 .. (yathà, raghuvaü÷e . 10 . 9 .
     %<prabuddhapuõóarãkàkùaü bàlàtapanibhàü÷ukam .
     divasaü ÷àradamiva pràrambhasukhadar÷anam ..>%) prakà÷aþ . vyàje, puü . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<nibhàlanaü>#, klã, (ni + bhala + õic + bhàve lyuñ .) dar÷anam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<nibhåtaü>#, tri, (ni + bhå + kta .) atãtam . bhåtakàlaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nibhçtaþ>#, tri, (ni + bhç + kta .) vinãtaþ . nirjanaþ . yathà --
     %<nibhçtaniku¤jagçhaü gatayà ni÷i rahasi nilãya vasantam .>% iti ÷rãjayadevaþ . 2 . 11 .. (astamayàsannaþ . yathà, raghuvaü÷e . 8 . 15 .
     %<nabhasà nibhçtendunà tulàmuditàrkeõa samàruroha tat ..>%)

#<nimajjathuþ>#, puü, (ni + masja + athuc .) ÷ayanam . yathà, bhaññiþ .
     %<talpe kàntàntaraiþ sàrdhaü manye'haü dhiïnimajjathum ..>%

#<nimajjanaü>#, klã, (nimajjyate'neneti . ni + masja + bhàve lyuñ .) snànam . avagàhanam . yathà,
     %<nàsti janyajanakavyatibhedaþ satyamannajanito janadehaþ .
     vãkùya vaþ khalu tanumamçtàdàü dçïnimajvanamavaimi sudhàyàm ..>% iti naiùadhe pa¤camasargaþ ..

#<nimantraõaü>#, klã, (nimantryate iti . ni + mantra + lyuñ .) niyojanavi÷eùaþ . %<atra yasyàkaraõe pratyavàyastannimantraõam . yathà, iha bhu¤jãta bhavàn . yasyàkaraõe pratyavàyo na syàt tadàmantraõam . yathà, iha ÷ayãta bhavàn . iti nimantraõàmantraõayorbhedaþ .>% iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ ..

#<nimayaþ>#, puü, (nimãyate'neneti . ni + mi + %<erac .>% 3 . 3 . 56 . ityac .) vinimayaþ . ityamaraþ . 2 . 1 . 90 .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 78 . 7 .
     %<pakvenàmasya nimavaü na pra÷aüsanti sàdhavaþ .
     nimayet bhakvamàmena bhojanàrthàya bhàrata ! ..>%)

#<nimiþ>#, puü, ikùvàkuràjaputtraþ . tasya nimeùe sthitikàraõaü yathà --
     %<nimirnàma nçpaþ strãbhiþ purà dyåtamadãvyata .
     tatràntare'bhyàjagàma va÷iùñho brahmasambhavaþ ..
     tasya påjàmakurvantaü ÷a÷àpa sa munirnçpam .
     viretàstvaü bhavasveti ÷aptastenàpyasau punaþ ..
     anyonya÷àpàcca tayorvi÷arãre vicetasã .
     jagmatuþ ÷àpanà÷àya brahmàõaü jagataþ patim ..
     atha brahmaõa àde÷àllocaneùu vasannimiþ .
     nimeùàþ syu÷ca lokànàü tadvi÷ràmàya nàrada ..>% iti matsyapuràõe 55 adhyàyaþ .. * .. matàntaraü yathà -- %<nimiþ sahasrasaüvatsaraü satramàrebhe . va÷iùñha¤ca hotàraü varayàmàsa . tamàha va÷iùñhaþ . ahamindreõa pa¤cavarùa÷ataü yàgàrthaü prathamataraü vçtaþ . àgatastavàpi çtvig bhaviùyàmãtyukte so'pi tatkàlamevànyairgotamàdibhiryàgamakarot . samàpte càmarapatiyàge tvaràvàn va÷iùñha àjagàma . tatkarmakartçtvaü gotamasya dçùñvà ayaü videho bhaviùyatãti ÷àpaü dadau . nimeþ ÷arãraü sadyo mçtamiva tasthau . yaj¤asamàptau bhàgagrahaõàyàgatàn devàn çtvija åcuþ . yajamànàya varo dãyatàmiti . devai÷ca chandito nimiràha . nahyetàvati jagatyanyadduþkhamasti yaccharãràtmanorviyoge bhavati . tadahamicchàmi sakalalocaneùu vastum . na punaþ ÷arãragrahaõaü kartumityevamukte devairasàva÷eùabhåtànàü netreùvàsàü kàritaþ . tato bhåtànyunmeùanimeùaü cakruþ .>% iti viùõupuràõe 4 aü÷e 5 adhyàyaþ ..

#<nimittaü>#, klã, (ni + mid + kta . saüj¤àpårbakatvànna natvam .) hetuþ . (yathà, devãbhàgavate . 1 . 18 . 5 .
     %<kiü nimittaü mahàbhàga ! niþspçhasya ca màü prati .
     jàtaü hyàgamanaü bråhi kàryaü tanmunisattama ! ..>%) cihnam . ityamaraþ . 3 . 3 . 76 .. ÷akunaþ . yathà, nimittàni ca pa÷yàmi viparãtàni ke÷ava ! . iti ÷rãbhagavadgãtà ..

#<nimittakaü>#, klã, (nimitta + saüj¤àyàü kan .) nimittani÷cayàdàgatam . cumbanam . iti ÷abdamàlà .. nimitta¤ca ..

#<nimittakàraõaü>#, klã, (nimittaü kàraõam .) samavàyikàraõàsamavàyikàraõàbhyàü bhinnam . tçtãyakàraõam . yathà . ghañaü prati kulàladaõóacakrasalilasåtràdi . iti bhàùàparicchedasiddhàntamuktàvalyau ..

#<nimittakçt>#, puü, (nimittaü svarutena ÷ubhà÷ubha÷akunaü karotãti . kç + kvip .) kàkaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nimittavit>#, [d] puü, (nimittaü ÷ubhà÷ubhalakùaõaü vettãti . vid + kvip .) daivaj¤aþ . gaõakaþ . iti hemacandraþ . 3 . 146 ..

#<nimiùaþ>#, puü, viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 149 . 36 .
     %<nimiùo'nimiùaþ ÷ragvã vàcaspatirudàradhãþ ..>% (nimiùatãti . ni + miùa + %<igupadheti .>% 3 . 1 . 135 . iti kaþ .) kàlavi÷eùaþ . cakùurnimãlanam . iti medinã . ùe, 39 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 189 . 19 .
     %<sajya¤ca cakre nimiùàntareõa ÷aràü÷ca jagràha da÷àrdhasaüïkhyàn ..>% vartmagatarogavi÷eùaþ . yathà, su÷rute uttaratantre 3 adhyàye .
     %<nimeùaõãþ sirà vàyuþ praviùño vartmasaü÷rayàþ .
     càlayedativartmàni nimiùaþ sa gado mataþ ..>%)

#<nimãlanaü>#, klã, (nimãlatyaneneti . ni + mãla + karaõe lyuñ .) maraõam . (ni + mãla + bhàve lyuñ .) nimeùaþ . iti hemacandraþ . 3 . 242 .. (yathà, kalàvilàse . 1 . 47 .
     %<nayananimãlanamålaþ suciraü snànàrdracålajalasiktaþ .
     dambhataruþ ÷ucikusumaþ sukha÷ata÷àkhà÷ataiþ phalitaþ ..>% kàlavi÷eùaþ . yathà, såryasiddhànte . 4 . 17 .
     %<tadvadeva vimardàrdhanàóikàhãnasaüyute .
     nimãlanonmãlanàkhye bhavetàü sakalagrahe ..>%)

#<nimãlikà>#, strã, (nimãlayatãti . ni + mãla + õic + õvul . ñàpi ata itvam .) vyàjaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 6 . 73 .
     %<nãtasya maõóale÷atvaü velàvittasya bhåbhujà .
     devãþ kàmayamànasya cakre gajanimãlikà ..>%) nimãlana¤ca ..

#<nimeyaþ>#, puü, (nimãyate parimãyate iti . ni + mà màne + %<aco yat .>% 3 . 1 . 97 . iti yat . %<ãt yati .>% 6 . 4 . 65 . iti ãt .) naimeyaþ . parãvartaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (parivartanãye, tri . yathà, mahàbhàrate . 13 . 51 . 9 .
     %<nàhaü ÷atasahasreõa nimeyaþ pàrthivarùabha ! .
     dãyatàü sadç÷aü målyamamàtyaiþ saha cintaya ..>%)

#<nimeùaþ>#, puü, (ni + miùa + bhàve gha¤ .) pakùmaspandanakàlaþ . palak iti bhàùà .. tatparyàyaþ . nimiùaþ 2 dçùñinimãnalam 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. puüso yàvatkàlamakçtrimanetravikà÷ànantaraü pakùmàku¤canaü jàyate sa nimeùaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. * ..
     %<akùipakùmaparikùepo nimeùaþ parikãrtitaþ .
     dbau nimeùau truñirnàma dve truñã tu lavaþ smçtaþ ..>% ityagnipuràõam .. (pakùmaspandanam . yathà, raghuþ . 2 . 19 .
     %<papau nimeùàlasapakùmapaïktirupoùitàbhyàmiva locanàbhyàm ..>% rogavi÷eùaþ . yathà, su÷rute cikitsitasthàne . 39 adhyàye .
     %<netrastambhaü nimeùaü và tçùõàü kàsaü prajàgaram .
     labhate dantacàla¤ca tàüstàü÷cànyànupadravàn ..>% svanàmakhyàtayakùavi÷eùaþ . iti nãlakaõñhaþ .. yathà, mahàbhàrate . 1 . 32 . 19 .
     %<ulåka÷vasanàbhyà¤ca nimeùeõa ca pakùiràñ .
     prarujena ca saügràmaü cakàra pulinena ca ..>%)

#<nimeùakçt>#, strã, (nimeùaü karotãti . kç + kvip . yadvà, kç + bhàve kvip . nimeùe nimeùamàtrakàle kçt sphuraõakàryaü yasyàþ .) vidyut . iti ÷abdamàlà ..

#<nimeùaruk>#, [c] puü, (nimeùeõa nimeùakàlaü vyàpyetyarthaþ rocate dãpyate iti . ruc dãptau + kvip .) khadyotaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<nimnaü>#, tri, nikçùñà mnà abhyàsaþ ÷ãlamatra . (yadvà, nikçùñaü mnàtãti . mnà + kaþ .) nãcam . nicu iti nàvàla iti ca bhàùà .. tatparyàyaþ . gabhãram 2 gambhãram 3 . ityamaraþ . 1 . 10 . 15 .. gabhãrakam 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, kumàre . 5 . 5 .
     %<ka ãpsitàrthasthirani÷cayaü manaþ paya÷ca nimnàbhimukhaü pratãpayet ..>% puü, anamitraputtraþ . sa tu satràjitaprasenayoþ pità . yathà, bhàgavate . 9 . 24 . 12 .
     %<÷inistasyànamitra÷ca nimno'bhådanamitrataþ .
     satràjitaþ prasena÷ca nimnasyàthàsatuþ sutau ..>%)

#<nimnagà>#, strã, (nimnaü gacchatãti . gama + óa . ñàp .) nadã . ityamaraþ . 1 . 10 . 30 .. (yathà, manuþ . 9 . 22 .
     %<yàdçgguõena bhartrà strã saüyujyeta yathàvidhi .
     tàdçgguõà sà bhavati samudreõeva nimnagà ..>%) nãcagàmini, tri ..

#<nimbaþ>#, puü, (nimbati svàsthyaü dadàtãti . nimba + ac .) vçkùavi÷eùaþ . nim iti bhàùà . tatparyàyaþ . ariùñaþ 2 sarvatobhadraþ 3 hiïguniryàsaþ 4 màlakaþ 5 picumardaþ 6 . ityamaraþ . 2 . 4 . 62 .. arkapàdapaþ 7 . iti hemacandraþ .. kaiñaryaþ 8 varatvacaþ 9 chardighnaþ 10 . iti ratnamàlà .. prabhadraþ 11 pàribhadrakaþ 12 kàkaphalaþ 13 kãreùñaþ 14 netà 15 sumanàþ 16 vi÷ãrõaparõaþ 17 yavaneùñaþ 18 pãtasàrakaþ 19 ÷ãtaþ 20 . iti ràjanirghaõñaþ .. picumandaþ 21 tiktakaþ 22 . iti bhàvaprakà÷aþ .. kokañaþ 23 ÷åkamàlakaþ 24 . iti jañàdharaþ .. asya guõàþ . ÷ãtatvam . tiktatvam . kaphavraõakrimivami÷opha÷àntikàritvam . balàsabahuvidhapittadoùahçdayavidàhanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. laghutvam . bhràhitvam . kañupàkitvam . agnivàtakàritvam . ahçdyatvam . bhramatçñkàsajvaràrucicchardikuùñhahçllàsamehanà÷itva¤ca . tatpatraguõàþ . netrahitakàritvam . kçmipittaviùasarvàrocakakuùñhanà÷itvam . vàtalatvam . kañupàkitva¤ca . tatphalaguõàþ . rase tiktatvam . pàke kañutvam . bhedanatvam . snigdhatvam . laghutvam . uùõatvam . kuùñhagulmàr÷aþkçmimehanà÷itva¤ca .
     %<nimbaþ ÷ãto laghurgràhã kañupàko'gnivàtanut .
     ahçdyaþ ÷ramatçñkàsajvaràrucikçmipraõut ..
     vraõapittakaphacchardikuùñhahçllàsamehanut .
     nimbapatraü smçtaü netryaü kçmipittaviùapraõut ..
     vàtalaü kañupàka¤ca sarvàrocakakuùñhanut .
     naimbaü phalaü rase tiktaü pàke tu kañu bhedanam ..
     snigdhaü laghåùõaü kuùñaghnaü gulmàr÷aþkçmimehanut ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. tattailaguõàþ . nàtyuùõatvam . kçmikuùñhakaphatvagdoùavraõakaõóåti÷ophahàritvam . pittalatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. * ..
     %<nimbaü pittakaphacchardivraõahçllàsakuùñhanut .>% nimbapatraü iti và pàñhaþ .. * ..
     %<kara¤janimbajaphalaü kçmikuùñhapramehajit .
     nimbatailantu kuùñhaghnaü tiktaü kçmiharaü param ..>% iti ràjavallabhaþ .. atha mahànimbaþ . vakàãna iti hindãbhàùà .. tatparyàyaguõàþ . yathà, bhàvaprakà÷e .
     %<mahànimbaþ smçto drekà ramyako viùamuùñikaþ .
     ke÷amuùñirnimbarakaþ kàmukaþ kùãra ityapi ..
     mahànimbo himo råkùastikto gràhã kaùàyakaþ .
     kaphapittakçmicchardikuùñhahçllàsaraktajit ..
     prameha÷vàsagulmàr÷omåùikàviùanà÷anaþ ..>% (ùaùñhyàü tithau tadbhakùaõe tiryakyonitvaü syàt . iti tithitattvam ..)

#<nimbakaþ>#, puü, (nimba eva . svàrthe kan .) nimbavçkùaþ . iti bhåriprayogaþ .. (ùaùñhyàü tadbhakùaõaniùedho yathà, tithitattve .
     %<kalaïkã jàyate vilve tiryagyoni÷ca nimbake ..>%)

#<nimbataruþ>#, puü, (nimba iva tarurvçkùaþ .) mandàravçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 26 ..

#<nimbabãjaþ>#, puü, (nimbasya bãjamiva bãjaü yasya .) ràjàdanãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ni(mbu)mbåkaü>#, klã, (nimbati si¤catãva raseneti . nimba secane + bàhulakàt åþ pàkùiko hrasva÷ca . tataþ kan .) vçkùavi÷eùaþ . kàgjã levu iti bhàùà .. tatparyàyaþ . amlajambãraþ 2 vahniþ 3 dãptaþ 4 vahnibãjaþ 5 amlasàraþ 6 dantàghàtaþ 7 ÷odhanaþ 8 jantumàrã 9 nimbåþ 10 rocanaþ 11 . (yathà, bhàvaprakà÷e pårbakhaõóe 1 bhàge .
     %<nimbaþ strã nimbakaü klãve nimbåkamapi kãrti tam ..>%) tatphalaguõàþ . amlarasatvam . kañutvam . uùõatvam . gulmàmavàtakàsakaphàrtikaõñhavicchardiharatvam . àgnavçddhikàritvam . cakùuùyatvam . paripakve atãva rucyatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. pàcanatvam . laghutvam . kçmisamåhodaragrahanà÷itvam . tãkùõatvam . vàtapittakapha÷ålino hitatvam . kaùñanaùñarucirocanatvam . tridoùavahnikùayavàtaroganipãóitànàü viùavihvalànàü malagrahe baddhagude visåcikàyà¤ca pradeyam . iti bhàvaprakà÷aþ .. * ..
     %<bhàgaikaü nimbujaü toyaü ùaóbhàgaü ÷arkarodakam .
     laüvaïgamariconmi÷raü pànakaü pànakottamam ..
     nimbåphalabhavaü pànamatyamlaü vàtanà÷anam .
     vahnidãptikaraü rucyaü samastàhàrapàcakam ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..

#<niyataþ>#, tri, (ni + yama + ktaþ .) saüyataþ . yathà,
     %<kàrtike ÷uklapakùasya dvitãyàyàü naràdhipa ! .
     puùpàhàro varùamekaü tatraiva niyatàtmavàn ..>% iti bhaviùyapuràõe dbitãyakalpaþ .. (sevàparaþ . yathà, ràmàyaõe . 1 . 2 . 7 .
     %<pràyacchata munestasya valkalaü niyato guroþ ..>%) nityaþ . yathà --
     %<anyathàsiddhi÷ånyasya niyatà pårbavartità .
     kàraõatvaü bhavettasya traividhyaü parikãrtitam ..>% iti bhàùàparicchede . 16 .. (yathà ca ka÷cit .
     %<candre lakùmãþ prabhà sårye gatirvàyau bhuvi kùamà .
     etattu niyataü sarvaü tvayi cànuttamaü ya÷aþ ..>% nipårbayamadhàtorbaddhàrthakatvàt baddho'pi . yathà, niyatà¤jaliþ .. saüyuktaþ . vàsaktaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 134 . 59 .
     %<pratij¤àmàtmano rakùan satye ca niyataþ sadà ..>%)

#<niyatiþ>#, strã, (niyamyate àtmà anayeti . ni + yama + karaõe ktin .) bhàgyam . daivam . ityamaraþ . 1 . 4 . 28 .. (yathà, màghe . 4 . 34 .
     %<àsàditasya tamasà niyaterniyogàdàkàïkùataþ punarapakramaõena kàlam ..>%) niyamaþ . iti medinã . te, 120 .. (caturda÷adhàriõãdevayoùidgaõànàmanyatamà . iti vahnipuràõe gaõabhedanàmàdhyàyaþ ..)

#<niyatã>#, strã, (niyamyate kàlo yayà . ni + yama + ktic . và ïãù .) durgà . yathà --
     %<smçtiþ saüsmaraõàddevã niyatã ca niyàmatà ..>% iti devãpuràõe niruktàdhyàyaþ ..

#<niyatendriyaþ>#, tri, (niyatàni saüyatàni indriyàõi yena .) saüyatendriyaþ . indriyadamana÷ãlaþ . yathà, màrkaõóeye . 84 . 8 .
     %<abhyasyase suniyatendriyatattvasàraiþ ..>%

#<niyantà>#, [ç] puü, (niyacchati a÷vàdãniti . ni + yama + tçc .) sàrathiþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 59 .. (yathà, mahàbhàrate . 7 . 13 . 22 .
     %<sa niyantçdhvajarathaü vivyàdha ni÷itaiþ ÷araiþ ..>% viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 105 .
     %<aparàjitaþ sarvasaho niyantà niyamo yamaþ ..>%) tri, ÷àstà . yathà, raghuþ . 1 . 17 .
     %<rekhàmàtramapi kùugpàdàmanorvatma naþ param .
     na vyatãyaþ prajàstasya niyanturnemivçttayaþ ..>%

#<niyantritaþ>#, tri, (ni + yantri + ktaþ .) abàdhaþ . anargalaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, devãbhàgavate . 2 . 6 . 52 .
     %<àgacchet sarvathà so vai mama pàr÷ve niyantritaþ ..>%)

@<[Page 2,886b]>@
#<niyamaþ>#, puü, (niyamanamiti . ni + yama + %<yamaþ samupaniviùu ca .>% 3 . 3 . 63 . iti ap .) ÷aucaü santoùaþ tapaþ svàdhyàyaþ ã÷varapraõidhàna¤ca . iti vedàntasàraþ .. pratij¤à . aïgãkàra iti yàvat . vratam . taccopavàsàdi . anityamàgantusàdhanaü karma . ityamaraþ . 2 . 7 . 38 .. (saïkalpaþ . yathà, devãbhàgavate . 3 . 26 . 25 .
     %<niyamaü prathamaü kçtvà pa÷càt påjàü samàcaret ..>% bandhanam . yathà, manuþ . 8 . 122 .
     %<dharmasyàvyabhicàràrthamadharmaniyamàya ca ..>%) mantraõà . ni÷cayaþ . iti medinã . me, 46 .. * ..
     %<niyamàþ pa¤ca satyàdyà bàhyamàbhyantaraü dbidhà .
     ÷aucaü tuùñi÷ca santoùastapa÷cendriyanigrahaþ ..
     snànamaunopavàsejyàsvàdhyàyopasthanigrahaþ .
     tapaþ krodho gurau bhaktiþ ÷auca¤ca niyamàþ smçtàþ ..
     yamàþ pa¤càtha niyamàþ ÷aucaü dvividhamãritam .
     santoùastapasàü japyaü vàsudevàrcanaü damaþ ..>% iti garuóapuràõam ..
     %<brahmacaryamahiüsà¤ca satyàsteyàparigrahàn .
     seveta yogã niùkàmo yogyatàü svaü mano nayan ..
     svàdhyàya÷aucasantoùatapàüsi niyatàtmavàn .
     kurvãta brahmaõi tathà parasmin pravaõaü manaþ .
     ete yamàþ saniyamàþ pa¤ca pa¤ca prakãrtitàþ ..>% iti viùõupuràõe 6 aü÷e 7 adhyàyaþ .. * ..
     %<tapaþ santoùa àstikyaü dànaü devasya påjanam .
     siddhànta÷ravaõa¤caiva hnãrmati÷ca japo hutam .
     da÷aite niyamàþ proktà yoga÷àstravi÷àradaiþ ..>% iti tantrasàre (hañhayogapradãpikàyà¤ca . 1 . 17 .. kavitàniyamàþ . yathà --
     %<varõayenna sadapyetanniyamo'tha pradar÷yate .
     bhårjatvagghimavatyeva malaye hyeva candanam ..
     sàmànyavarõane ÷aulkyaü chatràmbhaþpuùpavàsasàm .
     kçùõatvaü ke÷akàkàhipayonidhipayomucàm ..
     raktatvaü ratnabandhåkavidyàmbhojaviùasvatàm .
     tathà vasanta evànyapuùñànàü kalakåjitam ..
     varùàsveva mayåràõàü rutaü nçtya¤ca varõayet .
     niyamasya vi÷eùo'tha punaþ ka÷cit prakà÷yate ..
     kamalàsampadoþ kçùõaharitornàgasarpayoþ .
     pãtalohitayoþ svarõaparàgàgni÷ikhàdriùu ..
     candre÷a÷ailayoþ kàmadhvaje makaramatsyayoþ .
     dànavàsuradatyànàmaikyamevàbhisammatam ..
     bahukàlajanmano'pi ÷ivacandrasya bàlatà .
     bhànavà maulito varõyà devà÷caraõataþ punaþ ..>% iti kavikalpalatàyàm 1 stavake varõyasthitirnàma tçtãyaü kusumam .. (viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 30 .
     %<atãndraþ saügrahaþ sargo dhçtàtmà niyamo yamaþ ..>% mahàdevaþ . yathà, tatraiva tasya sahasranàmakãrtane . 13 . 17 . 35 .
     %<pavitra÷ca mahàü÷caiva niyamo niyamà÷ritaþ ..>%)

#<niyamanaü>#, klã, (ni + yama + bhàve lyuñ .) niyamaþ . yathà . %<na tatràbhidhàniyamanàttasyàþ .>% iti kàvyaprakà÷e dbitãyollàsaþ .. bandhanam . yathà . balerniyamanamityudbhañaþ .. (nigrahaþ . yathà, raghuþ . 9 . 6 .
     %<samatayà vasuvçùñivisarjanairniyamanàdasatà¤ca naràdhipaþ ..>% niyacchatãti . ni + yama + lyuþ . niyàmake, tri . yathà, harivaü÷e . 181 . 53 .
     %<dakùayaj¤avinà÷àya balerniyamanàya ca ..>%)

#<niyamasevà>#, strã, (niyamena bhagavataþ sevà .) kàrtikamàse niyamapårbakabhagavadàràdhanà . yathà,
     %<akçtvà niyamaü viùõoþ kàrtikaü yaþ kùipennaraþ .
     janmàrjitasya puõyasya phalaü nàpnoti nàrada ! ..>% ki¤ca .
     %<niyamena vinà caiva yo nayet kàrtikaü mune ! .
     càturmàsyaü tathà caiva brahmahà sa kulàdhamaþ ..>% tatropakramakàla÷coktaþ ÷rãkçùõasatyàsaüvàdãyakàrtikamàhàtmye .
     %<à÷vinasya tu màsasya yà ÷uklaikàda÷ã bhavet .
     kàrtikasya vratànãha tasyàü kuryàdatandritaþ ..>% iti ÷rãharibhaktivilàse 16 vilàsaþ .. anyat kàrtika÷abde draùñavyam ..

#<niyamitaþ>#, tri, (ni + yama + õic + ktaþ .) kçtaniyamaþ . baddhaþ . yathà --
     %<kùudràþ santràsamete vijahatu harayaþ kùuõõa÷akrebhakumbhà yuùmaddeheùu lajjàü dadhati paramamã ÷àyakà niùpatantaþ .
     saumitre ! tiùñha pàtraü tvamapi na hi ruùàü nanvahaü meghanàdaþ ki¤cidbhråbhaïgalãlàniyamitajaladhiü ràmamanveùayàmi ..>% iti mahànàñakam ..

#<niyàtanaü>#, klã, (ni + yata + õic + lyuñ .) nipàtanam . ityamarañãkàyàü nayanànandaþ ..

#<niyàmaþ>#, puü, (ni + yama + pakùe gha¤ .) niyamaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<niyàmakaþ>#, puü, (niyàmayatãti . ni + yama + õic + õvul .) potavàhaþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 12 .. tri, . niyantà . iti medinã . ke, 194 .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 271 . 34 .
     %<tato'gniü nà÷ayàmàsuþ sambartàgniniyàmakàþ ..>%)

#<niyuktaþ>#, tri, (ni + yuja + ktaþ .) niyogavi÷iùñaþ . (yathà, manuþ . 9 . 60 .
     %<vidhavàyàü niyuktastu ghçtàkto vàgyato ni÷i .
     ekamutpàdayet puttraü na dbitãyaü katha¤cana ..>%) avadhàritaþ . àj¤aptaþ . yathà --
     %<jànàmi dharmaü na ca me pravçttirjànàmyadharmaü na ca me nivçttiþ .
     tvayà hçùãke÷a ! hçdisthitena yathà niyukto'smi tathà karomi ..>% ityàhnikatattvam ..

@<[Page 2,887a]>@
#<niyutaü>#, klã, (niyåyate bahusaükhyà pràpyate'neneti . ni + yu + kta .) lakùam . ityamaraþ . 3 . 5 . 24 .. yathà . %<dhenånàü niyute pràdàditi niyute lakùe .>% iti ÷rãdharasvàmã .. %<÷ataü mahasramayutaü niyutaü prayutaü matam . strã koñirarvudamiti kramàdda÷aguõottaram .. iti ratnakoùaþ .>% iti bharataþ .. da÷alakùam . yathà --
     %<ekaü da÷a ÷ata¤caiva sahasramayutantathà .
     lakùa¤ca niyuta¤caiva koñirarvuda eva ca ..
     vçndaþ kharbo nikharba÷ca ÷aïkhapadmau ca sàgaraþ .
     antyaü madhyaü paràrdha¤ca da÷avçddhyà yathottaram ..>% iti puràõam ..

#<niyuddhaü>#, klã, (ni + yudh + kta .) bàhuyuddham . ityamaraþ . 2 . 8 . 106 .. (yathà, harivaü÷e . 142 . 71 .
     %<niyuddhaku÷alàn mallàn devo mallapriyastadà .
     yodhayitvà dadau bhåri vittaü vastràõi càtmavàn ..>%)

#<niyogaþ>#, puü, (ni + yuj + gha¤ .) avadhàraõam . iti durgàdàsaþ .. (ni÷cayaþ . yathà, raghuþ . 17 . 49 .
     %<tat siùeve niyogena sa vikalpaparàïmukhaþ ..>%) àj¤à . iti hemacandraþ . 2 . 190 .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 21 . 49 .
     %<tvayà mayà ca vaidehyà lakùmaõena sumitrayà .
     piturniyoge sthàtavyameùa gharmaþ sanàtanaþ ..>% aputtrabhràtçpatnãputtràrthaü niyojanam . yathà, manuþ . 9 . 62 .
     %<vidhavàyàü niyogàrthe nirvçtte tu yathàvidhi .
     guruvacca snuùàvacca varteyàtàü parasparam ..>%)

#<niyogã>#, [n] tri, (niyogo'syàstãti . niyoga + iniþ .) niyogavi÷iùñaþ . niyuktaþ . tatparyàyaþ . karmasacivaþ 2 àyuktaþ 3 vyàpçtaþ 4 . iti hemacandraþ . 3 . 383 .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 6 . 8 .
     %<kçùyadhyakùatvamutsçjya kçtyaü nànyanniyoginàm ..>%)

#<niyogyaþ>#, tri, (niyoktumarhaþ . ni + yuja + õyat .) niyogàrhaþ . prabhuþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (yathà, pradyumnavijaye . 5 aïke .
     %<ete vayaü niyojyà niyojayatu niyogyaþ ..>%)

#<niyojanaü>#, klã, (ni + yuja + lyuñ .) niyogaþ . (yathà, mahàbhàrate . 12 . 364 . 2 .
     %<smaraõãyo'smi bhavatà saüpreùaõaniyojanaiþ ..>%) preraõam . yathà . tvayaitat kriyatàmiti kriyàsu niyojanaü preraõam . iti durgàdàsaþ ..

#<niyojyaþ>#, tri, (niyoktuü ÷akyaþ . ni + yuja +
     %<prayojyaniyojyau ÷akyàrthe . 7 . 3 . 68 .>% iti õyatpratyayena nipàtanàt sàdhuþ .) preùyaþ . kiïkaraþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 17 .. (yathà, bhàgavate . 4 . 12 . 28 .
     %<ni÷amya vaikuõñhaniyojyamukhyayormadhucyutaü vàcamurukramapriyaþ ..>% niyojanãye, tri . yathà, mahàbhàrate . 12 . 327 . 46 .
     %<na niyojyà÷ca vaþ ÷iùyà aniyoge mahàbhaye ..>%)

#<niyoddhà>#, [ç] puü, (niyudhyate iti . ni + yudha + tçc .) kukkuñaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. bàhuyuddhakàrã ca ..

#<nirakùade÷aþ>#, puü, (nirakùo de÷aþ .) vyakùade÷aþ . palabhà÷ånyasthànam . sa tu pårbe bhadrà÷vavarùe yamakoñiþ . dakùiõe bhàratavarùe laïkà . pa÷cime ketumàlavarùe romakaþ . uttare kuruvarùe siddhapurã . etàþ bhåvçttapàdavivaràþ anyo'nyaü pratiùñhitàþ . tàsàmuparito viùuvastho divàkaro yàti . tàsu viùuvacchàyà dhruvasyonnati÷ca na dç÷yate . tatra divàmànaü ràtrimàna¤ca triü÷annàóikàþ . iti såryasiddhàntamatam .. (yathà, siddhànta÷iromaõau golàdhyàye . 15 .
     %<nirakùade÷àt kùitiùoóa÷àü÷e bhavedavantã gaõitena yasmàt ..>%)

#<niraïku÷aþ>#, tri, (nirnàsti aïku÷a iva pratibandhako yasya .) anivàryaþ . bàdhà÷ånyaþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, bhàgavate . 1 . 17 . 15 .
     %<anàgaþsviha bhåteùu ya àgaskçnniraïku÷aþ .
     àhartàsmi bhujaü sàkùàdamartasyàpi sàïgadam ..>%)

#<nira¤janà>#, strã, (nirnàsti a¤janamiva andhakàro yatra .) pårõimà . iti ÷abdamàlà .. (nirnàsti a¤janaü yatra .) a¤jana÷ånye, tri .. (nirgataü a¤janamivàj¤ànaü yatra . aj¤ànarahite ca . yathà, devãbhàgavate . 1 . 18 . 36 .
     %<sa kathaü vadhyate brahmannirvikàro nira¤janaþ ..>% puü, yogivi÷eùaþ . yathà, hañhayogapradãpikàyàm . 7 .
     %<kànerã påjyapàda÷ca nityanàtho nira¤janaþ ..>% mahàdevaþ . yathà, harivaü÷e bhaviùyaparvaõi . 14 . 2 .
     %<dãrgharomà dãrghabhujo dãrghabàhurnira¤janaþ ..>%)

#<nirataü>#, tri, (ni + rama + ktaþ .) niyuktam . yathà . dànaratnàkare devalaþ .
     %<ekàü ÷àkhàü sakalpàü và ùaóbhiraïgairadhãtya ca .
     ùañkarmanirato vipraþ ÷rotriyo nàma dharmavit ..>% iti vyavahàratattvam ..

#<nirantaraü>#, tri, (nirnàsti antaraü yasmin yasmàdvà .) nivióam . ghanam . ityamaraþ . 3 . 1 . 66 .. anavakà÷aþ . (yathà, àryàsaptasatyàm . 438 .
     %<sajjanayoþ stanayoriva nirantaraü saïgataü bhavati ..>%) anavadhiþ . aparidhànam . anantardhànam . abhedaþ . atàdarthyam . acchidram . (yathà, kumàrasambhave . 5 . 25 .
     %<÷ilà÷ayàntàmaniketavàsinãü nirantaràsvantaravàtavçùñiùu ..>%) avinà . abahiþ . anàtmãyam . anavasaraþ . amadhyam . anantaràtmà . ete nirupasargapårbakàntara÷abdàrthàþ ..

#<nirantaràbhyàsaþ>#, puü, (nirantaraþ satato'bhyàso yatra .) svàdhyàyaþ . iti trikàõóa÷eùaþ . satatàvçtti÷ca ..

#<nirapatrapaþ>#, tri, (nirgatà apatrapà lajjà yasyeti .) dhçùñaþ . nirlajjaþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, bhàgavate . 3 . 20 . 24 .
     %<tato hasan sa bhagavànasurairnirapatrapaiþ .
     anvãyamànastarasà kraddho bhãtaþ paràpatat ..>%)

#<nirapekùaþ># tri, (nirgatà apekùà yasya .) anapekùaþ . yathà, malamàsatattve .
     %<abhidhàtuü pade'nyasmin nirapekùaravà ÷rutiþ ..>% (yathà, ràmàyaõe . 6 . 99 . 42 .
     %<kalatranirapekùai÷ca ceùñitairasya dàruõaiþ ..>%)

#<nirayaþ>#, puü, (nikçùñaþ ayo gamanaü yatra .) narakaþ . ityamaraþ . 1 . 8 . 1 .. (yathà, harivaü÷e . 16 . 16 .
     %<katha¤ca ÷aktàste dàtuü nirayasthàþ phalaü punaþ ..>%)

#<nirargalaþ>#, tri, (nirnàsti argalamiva pratibandhako yatra .) anargalaþ . abàdhaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 83 .. (yathà, mahàbhàrate . 7 . 9 . 62 .
     %<da÷à÷vamedhànàjahre svannapànàptadakùiõàn .
     nirargalàn sarvamedhàn puttravat pàlayan prajàþ ..>%)

#<nirarthakaü>#, tri, (nirgato'rtho yasmàt . kap .) niùphalam . tatparyàyaþ . mogham 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 81 .. viphalam 3 . iti jañàdharaþ .. (yathà, bhàgavate . 4 . 16 . 19 .
     %<ayantu sàkùàdbhagavàüstryadhã÷aþ kåñastha àtmà kalayàvatãrõaþ .
     yasminnavidyàracitaü nirarthakaü pa÷yanti nànàtvamapi pratãtam ..>%)

#<niravaþ>#, puü, (ni + ru + %<çdorap .>% 3 . 3 . 57 . iti bhàve ap .) nãravaþ . ravàbhàvaþ . iti nipårbarudhàtorali niùpannaþ . apàlana¤ca .. (nirgatarakùakaþ . yathà, çksaühitàyàm . 1 . 122 . 11 .
     %<nabho juvo yanniravasya ràdhaþ .>% %<niravasya nirgatarakùakasya .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<niravagrahaþ>#, puü, (nirgato'vagrahaþ pratibandho yasmàt .) svatantraþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 15 . (yathà, harivaü÷e . 80 . 9 .
     %<durdamaþ kàmacàrã ca sa ke÷ã niravagrahaþ ..>%) vçùñhipratibandhàbhàva÷ca .. (mahàdevaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 82 .
     %<nãlastathàïgalubdha÷ca ÷obhano niravagrahaþ ..>%)

#<niravahàlikà>#, strã, (nir + ava + hala + õvul . ñàpi ata itvam .) pràcãram . iti ÷abdamàlà ..

@<[Page 2,888a]>@
#<nira÷anaü>#, klã, (nir + a÷a + lyuñ .) bhojanàbhàvaþ . ana÷anam . (nirgataü a÷anaü bhojanàdikaü yasmàt . bhojanarahite tri ..)

#<nirasaþ>#, tri, (nivçtto raso yasmàt .) nãrasaþ . puü, rasàbhàüvaþ . rasasya abhàvaþ iti tatpuruùasamàsaniùpannaþ ..

#<nirasanaü>#, klã, (nirasyate kùipyate iti . nir + asa + lyuñ .) pratyàkhyànam . ityamaraþ . 3 . 2 . 31 .. (yathà, mahàbhàrate . 14 . 4 . 10 .
     %<sa piturvikriyàü dçùñvà ràjyànnirasana¤ca tat .
     niyato vartayàmàsa prajàhitacikãùayà ..>%) vadhaþ . niùñhãvanam . iti medinã . ne, 191 ..

#<nirasà>#, strã, (nivçtto raso yasyàþ .) niþ÷reõikàtçõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nirastaþ>#, tri, (nir + as + ktaþ .) prahitabàõaþ . tyakta÷araþ . tvaritoditam . ÷ãghroccàritavacaþ . niràkaraõavi÷iùñaþ . tatparyàyaþ . pratyàdiùñaþ 2 pratyàkhyàtaþ 3 niràkçtaþ 4 nikçtaþ 5 viprakçtaþ 6 . ityamaraþ . 3 . 1 . 40 .. pratikùiptam 7 apaviddham 8 . iti hemacandraþ .. niùñhyåtaþ . preùitaþ . saütyaktaþ . pratihataþ . iti medinã . te, 117 .. (yathà, hitopade÷e . 1 . 48 .
     %<yatra vidvajjano nàsti ÷làghyastatràlpadhãrapi .
     nirastapàdape de÷e eraõóo'pi drumàyate ..>% yathàca màrkaõóeyapuràõe . 89 . 23 .
     %<àyàntã vahnikåñàbhà sà nirastà maholkayà ..>%)

#<niràkaraõaü>#, klã, (nir + à + kç + lyuñ .) nivàraõam . nirasanam . iti niràkariùõu÷abdañãkàyàü bharataþ ..

#<niràkariùõuþ>#, tri, (niràkaroti tacchãlaþ . nira + à + kç + %<alaükç¤niràkç¤iti .>% 3 . 2 . 136 . iti iùõuc .) niràkaraõa÷ãlaþ . tatparyàyaþ . kùipnuþ 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 30 .. (yathà, bhaññikàvye . 5 . 1 .
     %<niràkariùõurvartiùõurvardhiùõuþ parito raõam ..>%)

#<niràkàraþ>#, puü, (nirgata àkàro dehàdidç÷yasvaråpaü yasmàditi . niràdaya iti samàsaþ .) parame÷varaþ . brahma . yathà --
     %<sàkàra¤ca niràkaraü saguõaü nirguõaü prabhum .
     sarvàdhàra¤ca sarva¤ca svecchàråpaü namàmyaham ..>% api ca .
     %<tejaþsvaråpo bhagavàn niràkàro nirà÷rayaþ .
     nilipto nirguõaþ sàkùã svàtmàràmaþ paràtparaþ ..
     dhyàyanti yoginastejastvadãyama÷arãriõam .
     vaiùõavà÷caiva sàkàraü kamanãyaü manoharam ..
     keciccaturbhujaü ÷àntaü lakùmãkàntaü manoharam .
     ÷aptracakragadàpadmadharaü pãtàmbaraü param ..
     dvibhujaü kamanãya¤ca ki÷oraü ÷yàmasundaram .
     ÷àntaü gopàïganàkàntaü ratnabhåyaõabhåùitam ..
     eùaü tejasvinaü bhaktyà sevante satataü mudà .
     dhyàyanti yogino yattu kutastejasvinaü vinà ..>% api ca .
     %<yonirguõaþ sa nirliptaþ ÷aktibhyo nahi saüyutaþ .
     sisçkùurà÷ritaþ ÷aktau nirguõaþ saguõo bhavet ..
     yàvanti ca ÷arãràõi bhogàrhàõi mahàmune ! .
     pràkçtàni ca sarvàõi ÷rãkçùõavigrahaü vinà ..
     dhyàyanti yoginasta¤ca ÷uddhaü jyotiþsvaråpiõam .
     hastapàdàdirahitaü nirguõaü prakçteþ param ..
     vaiùõavàstaü na manyante tadbhaktàþ såkùmadar÷inaþ .
     kuto babhåva tajjyotiraho tejasvinaü vinà ..
     jyotirabhyantare nityaü ÷arãraü ÷yàmasundaram .
     atãvàmålyasadratnabhåùaõena vibhåùitam ..
     evaü bhaktà÷ca dhyàyanti ÷a÷vaccaraõasevinaþ .
     yogino yogaråpa¤ca kàle bhaktibipàkataþ ..
     jyotirabhyantare mårtiü pa÷yanti kçpayà prabhoþ ..>% iti brahmavaivarte gaõapatikhaõóe . 32 . 7 . 42 aþ .. tasya dbicatvàriü÷annàmàni yathà --
     %<jagadyonirayonistvamananto'vyaya eva ca .
     jyotiþsvaråpo hyanaghaþ saguõo nirguõo mahàn ..
     bhaktànurodhàt sàkàro niràkàro niraïku÷aþ .
     nirvyåho nikhilàdhàro niþ÷aïko nirupadravaþ ..
     nirupàdhi÷ca nirlipto nirãho nidhanàntakaþ .
     svàtmàràmaþ pårõakàmo'nimeùo nitya eva ca ..
     subhago durbhago vàgmã duràràdhyo duratyayaþ .
     vedahetu÷ca vedà÷ca vedàïgo vedavidbibhuþ ..
     dvicatvàriü÷annàmàni pràtarutthàya yaþ pañhet .
     dçóhàü bhaktiü harerdàsye labhate và¤chita¤ca yat ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 7 adhyàyaþ .. àkàra÷ånye, tri ..

#<niràkçtaþ>#, tri, (nir + à + kç + ktaþ .) pratyàkhyàtaþ . nirastaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 40 ..

#<niràkçtiþ>#, strã, (nir + à + kç + ktin .) nirasanam . niràkaraõam . ityamaraþ . 3 . 2 . 31 .. (nirgatà àkçtiryasmàditi .) anàkàre asvàdhyàye ca tri . iti medinã . te, 203 .. (puü, pa¤camahàyaj¤ànuùñhànarahitaþ . yathà, manuþ . 3 . 154 .
     %<yakùmã ca pa÷upàla÷ca parivettà niràkçtiþ ..>%
     %<niràkçtiþ pa¤camahàyaj¤ànuùñhànarahitaþ .
     tathà ca chandogapari÷iùñam .
     niràkartàmaràdãnàü sa vij¤eyo niràkçtiþ ..>% iti kullåkabhaññaþ .. %<niràkçtiþ satyadhikàre mahàyaj¤ànuùñhànarahitaþ . anaddhà niràkçtirucyate . evaü hi ÷atapathe . yo na devànarcati na pitén na manuùyàniti . yaistu pañhyate asvàdhyàya÷rutadhanairniràkçtirudàhçtaþ .>% iti medhàtithiþ .. * .. rohitamanuputtraþ . yathà, harivaü÷e . 7 . 63 .
     %<dakùaputtrasya puttràste rohitasya prajàpateþ .
     manoþ puttro dhçùñaketuþ pa¤cahotro niràkçtiþ ..>%)

#<niràcàraþ>#, tri, nirna vidyate àcàro yasya saþ . anàcàraþ . àcàra÷ånyaþ ..

@<[Page 2,888c]>@
#<niràtapà>#, strã, (nirgata àtapo yasyàþ .) ràtriþ . iti ÷abdacandrikà .. àtapa÷ånye, tri ..

#<niràbàdhaþ>#, tri, (nirgatà àbàdhà pratibandho yasmàt .) pakùàbhàsavi÷eùaþ . yathà -- %<aprasiddhaü niràbàdhaü nirarthaü niùprayojanam . asàdhyaü và viruddhaü và pakùàbhàsaü vivarjayet .. niràvàdhaü asmadgçhapradãpaprakà÷enàyaü svagçhe vyavaharati .>% iti mitàkùarà ..

#<niràmayaþ>#, tri, (nirgata àmayo vyàdhiryasmàt .) rogarahitaþ . tatparyàyaþ . vàrtaþ 2 kalyaþ 3 . ityamaraþ . 2 . 6 . 57 .. nãrujaþ 4 pañuþ 5 ullàghaþ 6 laghuþ 7 agadaþ 8 niràtaïkaþ 9 . anàtaïko'pi pàñhaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, su÷rute . 1 . 46 .
     %<niràmayàõàü citrantu bhaktamadhye prakãrtitam ..>% upadravàdi÷ånyaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 157 . 11 .
     %<idaü nagaramabhyàse ramaõãyaü niràmayam .
     vasateha praticchannà mamàgamanakàïkùiõaþ ..>% roganà÷akaþ . yathà, mukundamàlàyàm . 21 .
     %<kimauùadhaiþ kli÷yasi måóha durmate ! niràmayaü kçùõarasàyanaü piba ..>%)

#<niràmayaþ>#, puü, (nirgataþ àmayo yasmàt .) ióikkaþ . vanacchagalaþ . iti medinã . ye, 121 .. ÷åkaraþ . iti ÷abdamàlà .. (nçpavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 1 . 234 .
     %<dhçùñaketurbçhatketurdãptaketurniràmayaþ ..>% mahàdevaþ . iti mahàbhàratam . 13 . 17 . 148 .. klã, ku÷alam . yathà, tatraiva . 5 . 78 . 8 .
     %<kuråõàü pàõóavànà¤ca pratipatsva niràmayam ..>%)

#<niràmàluþ>#, puü, (nitaràü ramate'neneti . ni + rama + bàhulakàt àlu dãrgha÷ca .) kapitthaþ . iti ÷abdacandrikà .. (vivaraõamasya kapittha÷abde j¤àtavyam ..)

#<niràlambà>#, strã, (nirnàsti àlambo yasyàþ .) àkà÷amàüsã . iti ràjanirghaõñaþ .. (÷uklayajurvedàntargatopaniùadbi÷eùaþ . iti muktikopaniùat .. avalambana÷ånye, tri . yathà, hañhayogapradãpikàyàm . 3 . 54 .
     %<eko devo niràlamba ekàvasthà manonmanã ..>%)

#<nirà÷aþ>#, tri, (nirgatà à÷à yasmàditi .) à÷à÷ånyaþ . yathà, tithitattve .
     %<bhåtàhe ye prakurvanti ulkàgrahamacetasaþ .
     nirà÷àþ pitaro yànti ÷àpaü dattvà sudàruõam ..>%

#<niràsanaü>#, klã, (nir + àsa + lyuñ .) nirasanam . (nirgataü àsanaü yasmàt .) àsanàbhàvavi÷eùñe, tri ..

#<niràhàraþ>#, tri, (nirgata àhàro yasya .) àhàrarahitaþ . yathà --
     %<niràhàrà÷ca ye jãvàþ pàpe dharme ratà÷ca ye .>% iti tarpaõaprakaraõãyàhnikàcàradhçtavacanam ..

@<[Page 2,889a]>@
#<niriïgiõã>#, strã, (nirnibhçtaü janaü iïgati pràpnotãti . nir + iïga + õiniþ tato ïãp .) tiraùkariõã . tatparyàyaþ . avaguõñhikà 2 pañã 3 yavanikà 4 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<nirindriyaþ>#, tri, (nirgatàni indriyàõi yasmàt .) indriya÷ånyaþ . yathà, manuþ . 9 . 201 .
     %<anaü÷au klãvapatitau jàtyandhavadhirau tathà .
     unmattajaóamåkà÷ca ye ca kecinnirindriyàþ ..>%

#<nirãkùaõaü>#, klã, (nir + ãkùa + bhàve lyuñ .) dar÷anam . yathà --
     %<dravàttathànnànni÷i sevitàcca viõmåtraghàtakramanigrahàcca .
     vàspagrahàt såryanirãkùaõàcca netre vikàràn janayanti doùàþ ..>% iti màdhavakaraþ .. (nirãkùate iti . nir + ãkùa + lyuþ . dar÷ake, tri . yathà, bhàgavate . 7 . 15 . 32 .
     %<pràõàpànau saünirundhyàt pårakumbhakarecakaiþ .
     yàvat manastyajet kàmàn svanàsàgranirãkùaõaþ ..>%)

#<nirãkùitaü>#, tri, (nir + ãkùa + ktaþ .) avalokitam . yathà --
     %<nirãkùitaü càïgamavãkùita¤ca dç÷à pibantã rabhasena tasya .
     samànamàvandamiyaü dadhànà viveda bhedaü na vidarmasubhråþ ..>% iti naiùadhaþ ..

#<nirã÷aü>#, klã, (nirgatàü ã÷à yasmàt .) phàlaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 13 .. (nirnàsti ã÷a ã÷varo yasya .) ã÷a÷ånye nàstike ca tri ..

#<nirãùaü>#, klã, (nirgatà ãùà yasmàt . niràdaya iti samàsaþ .) nirã÷am . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<nirãhaþ>#, puü, (nirgatà ãhà ceùñà yasmàt .) viùõuþ . yathà --
     %<nirupàdhi÷ca nirlipto nirãho nidhanàntakaþ ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe catvàri÷annàmakathane 7 adhyàyaþ .. ãhà÷ånye, tri .. (yathà, devãbhàgavate . 4 . 10 . 11 .
     %<nirãhaþ puruùaþ kasmàt prakuryàd yuddhamãdç÷am ..>%)

#<niruktaü>#, klã, (nirni÷cayena uktam .) vedavedàïga÷àstravi÷eùaþ . yathà --
     %<÷ikùà kalpo vyàkaraõaü niruktaü jyotiùantathà .
     chanda÷ceti ùaóaïgàni vedànàü vaidikà viduþ ..>% iti ÷abdaratnàvalã .. (tathàhi --
     %<varõàgamo varõaviparyaya÷ca dvau càparau varõavikàranà÷au .
     dhàtostadarthàti÷ayena yogastaducyate pa¤cavidhaü niruktam ..>% yaduktaü devaràjayajvanà nirvacane, tadyathà --
     %<ata uktàdhyayanavidheruktacchandaþpravibhàgasyoktaviniyogasyopalakùitakarmàïgabhåtakàlasyopadar÷italakùaõasyaitairaïgairvedasyàrthaparij¤ànaviùaye niruktaü nàmedamaïgamàrabhyate . pradhàna¤cedamitarebhyo'ïgebhyaþ sarva÷àstrebhya÷càrthaparij¤ànàbhinive÷àt .
     artho hi pradhànam . tadguõaþ ÷abdaþ . sa cetareùu vyàkaraõàdiùu cintyate . kalpe khalvapi viniyoga÷cintyate . sa ca punararthàbhidhànava÷ena mantràõàm . yo yamarthamabhidhànena saüskartuü samartho mantraþ sa tatra viniyujyate . taduktaü arthàbhidhànasaüyogànmantreùu ÷eùabhàvaþ syàt iti . na ca niruktàdçte'nyadaïgamanyadvà bàhyaü ÷àstramasti tàtparyeõa yada÷eùàn ÷abdàn nirbråyàt . yadapi ca kvacit kvacidanya÷àstre ÷abdanirvacanam .
     ataeva tadityupalakùyam . yathà ÷abdalakùaõaparij¤ànaü sarva÷àstreùu vyàkaraõàt evaü ÷abdàrthanirvacanaparij¤ànaü niruktàt . vastumàtrameva hi itareùu ÷àstreùu svàbhimatabuddhiviùayameva ki¤ciccintyate bràhmaõamapi ca vidhyarthavàdaråpama÷eùamantràrtha÷eùabhåtameva . mantrabràhmaõàrthaparij¤ànabaddha÷càdhyàtmàdhidaivàdhibhåtaparij¤ànadbàreõa dharmàrthakàmamokùàkhyo'khilapuruùàrthaþ . na cànirukto mantràrtho vyàkhyàtavya iti . tasmàdarthaparij¤ànàbhinive÷àdidameva pradhànamityupapannam . athàsyaivamakhilapuruùàrthopakàravçttisamarthasya saügrahaþ .
     tadyathà -- nàmàkhyàtopasarganipàtalakùaõam . bhàvavikàralakùaõam . nàmànyàkhyàtajàni sarvàõi ca yathopanyasya pakùapratipakùato vicàryàvadhàraõam .
     sarvàõyàkhyàtajàni kànicidevàneka-dhàtujànyapãti mantràõàmarthavattvànarthavattve vicàrya ÷àstràrambhaprayojanadbàreõàrthavattàvadhàraõam .
     padavibhàgaparij¤ànapratij¤ànabodhàvalambipradar÷anàya àdimadhyàntànekadaivataliïgasaïkañeùu mantreùu yàj¤ikaparij¤ànadvàreõa devatàparij¤ànapratij¤à .
     arthaj¤apra÷aüsà . anarthaj¤àvadhàraõam . vedavedàïgavyåhaþ . saprayojananighaõñusamàmnàyaviracanam .
     prakaraõatrayavibhàgena naighaõñukapradhànadevatàbhidhànapravibhàgalakùaõam . nirvacanalakùaõadvàreõa ÷abdavçttiviùayopade÷aþ . arthapràdhànyàt lopopadhàvikàravarõalopaviparyayopade÷ena sàmarthyopapradar÷anàyàdimadhyàntalopopadhàvikàravarõalopavipayayàdyantavarõavyàpattivarõopajanodàharaõacintà . antasthàntardhàtunimittena samprasàryàsamprasàryobhayaprakçtidhàtunirvacanopade÷aþ . bhàùikapràyovçttibhyo naigama÷abdàrthaprasiddhiþ . naigamapràyovçttibhyo bhàùika÷abdàrthaprasiddhiþ . de÷avyavasthayà ÷abdaråpavyapade÷aþ . taddhitasamàsanàmanirvacanalakùaõam . ÷iùyalakùaõam . vi÷eùeõa vyàkhyayà tattvaparyàyabhedasaïkhyàsandigdhodàharaõànnirvacanavyavasthayà nàmàkhyàtopasarganipàtànàü vibhàgena naighaõñukaprakaraõànukramaõam . anekàrthànavagatasaüskàrànukramaõam . parokùakçtàdhyàtmikamantralakùaõam . stutyà÷ãþ÷apathàbhi÷àpàbhikhyàparidevanànindàpra÷aüsàdibhirmantràbhivyaktihetåpade÷aþ . nidànaparij¤ànavyàkhyàpanàyànàdiùñadevatopaparãkùaõàyàdhyàtmopade÷aprakçtibhåmatvam . itaretarajanmatvam . sthànatrayabhedataþ tisçõàmekaikasyà màhàbhàgyakçto'nekanàmadheyapratilambhaþ . pçthagabhidhànantåtpattisambandhàdbà . devatànàmàkàracintanam . bhaktisàhacaryasaüstavakarmasåktabhàktvahavirbhàktvavya¤janabhàktvàni .
     pçthivyantarikùadyusthànadevatànàmabhidheyàbhidhànavyutpattipràdhànya÷rutyudàharaõam . tannirvacanavicàropapatyavadhàraõànukrameõa vyàkhyàya daivataprakaraõanirõayaþ . vidyàpàrapràptyupàyopade÷aþ .
     mantràrthanirvacanadvàreõa devatàbhidhànanirvacanaphalaü devatàtàdbhàvyam . ityeùa samàsato nirukta÷àstracintàviùayaþ .. * ..>% %<varõàgamo varõaviparyaya÷ca ityàdinà ni÷cayenoktaü niruktam .>% ityamarañãkàyàü bharataþ .. padabha¤janam . yathà --
     %<prastàvastu prakaraõaü niruktaü padabha¤janam ..>% iti hemacandraþ .. kathite, tri . yathà . %<niruktà prakçtirdvedhà .>% iti jagadã÷aþ ..

#<niruddhaþ>#, tri, (ni + rudha + ktaþ .) saüruddhaþ . rodhavi÷iùñaþ . iti aniruddha÷abdañãkàyàü bharataþ .. (yathà, devãbhàgavate . 3 . 29 . 15 .
     %<mayà niruddhaþ pàpàtmà patito'haü mçdhe punaþ ..>%)

#<niruddhapraka(kà)÷aþ>#, puü, meóhrajàtakùudrarogavi÷eùaþ . tallakùaõamàha . vàtopasçùñe meóhre tu carma saü÷rayate maõim . maõi÷carmopanaddha÷ca måtrasroto ruõaddhi ca .. niruddhapraka÷e tasminmandadhàramavedanam . måtraü pravartate jantormaõirvivriyate na ca .. niruddhapraka÷aü vindyàt sarujaü vàtasambhavam . niruddhaprakà÷a ityasya sthàne niruddhapraka÷apadamàrùatvàt .. * .. atha tasya cikitsyà .
     %<niruddhapraka÷e nàóãü lauhãmubhayatomukhãm .
     dàravãü và jatukçtàü ghçtàktàü saüprave÷ayet ..
     pariùi¤cedbasàü majjàü ÷i÷umàravaràhayoþ .
     cakratailaü tathà yojyaü vàtaghnadravyasaüyutam ..
     tryahàt sthålataràü samyak nàóãü garbhe prave÷ayet .
     sroto vivardhayedeva snigdhamanna¤ca bhojayet ..
     bhittvà và sevanãü muktvà sadyaþ kùatavadàcaret ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<nirudyogaþ>#, tri, (nirnàsti udyogo yasya .) nirudyamaþ . udyogàbhàvavi÷iùñaþ . (yathà, bhàgavate . 8 . 8 . 29 .
     %<niþsattvà lolupà ràjan ! nirudyogàgatatrapàþ .
     yadà copekùità lakùmyà babhåvurdaityadànavàþ ..>%)

@<[Page 2,890a]>@
#<nirupadravaþ>#, tri, (nirgata upadravo yasmàditi .) utpàtarahitaþ . yathà --
     %<jàyante sarva÷asyàni subhikùaü nirupadravam .
     saumyadçùñirbhavedràjà vikale ca ÷ubhaü vadet ..>% iti jyotistattvam ..

#<nirupamaþ>#, tri, (nirgatà upamà sàdç÷yaü yasmàt .) upamàrahitaþ . anupamaþ . yathà --
     %<gauóaü ràùñramanuttamaü nirupamà tatràpi ràóhà purã .>% iti prabodhacandrodayaþ ..

#<nirupekùaþ>#, tri, (nirgatà upekùà yasmàt .) yadvà nirnàsti upekùà yasya saþ . anupekùaþ . upekùà÷ånyaþ ..

#<niråóhaþ>#, puü, (ni + ruha + ktaþ .) niråóhalakùaõàkaþ ÷abdaþ . yathà -- %<pårbasvàmisambandhàdhãnaü tatsvàmyuparame yatra dravye svatvaü tatra niråóho dàya÷abdaþ .>% iti dàyabhàgaþ ..

#<niråóhalakùaõà>#, strã, (niråóhà lakùaõà .) ÷aktitulyalakùaõà . yathà,
     %<niråóhalakùaõàþkà÷cit kà÷cinnaiva tva÷aktitaþ .>% iti kàvyaprakà÷añãkàyàü mahe÷varaþ ..

#<niråóhà>#, strã, (niråóha + striyàü ñàp .) lakùaõàvi÷eùaþ . yathà . %<kàcit lakùatàvacchedakãbhåtatattadråpeõa pårbapårbaü pratyàyakatvàt niråóhà . yathà àruõyàdiprakàreõa tadà÷rayadravyànubhàvakatvàdaruõàdipadasya .>% iti ÷abda÷aktiprakà÷ikà ..

#<niråpaõaü>#, klã, (ni + råpa + õic + lyuñ .) àlokaþ . vicàraþ . nidar÷anam . iti medinã . õe, 99 .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 71 . 31 .
     %<pracchannà hi mahàtmàna÷caranti pçthivãmimàm .
     daivena vidhinà yuktàþ ÷àstroktai÷ca niråpaõaiþ ..>% niråpayatãti . ni + råpa + õic + lyuþ . niråpake, tri . yathà, màrkaõóeye . 16 . 69 .
     %<ete devà sahendreõa màmupàgamya duþkhitàþ .
     tadbàkyàpàstasatkarmadinanaktaü niråpaõàþ ..
     yàcante'harni÷aü saüsthàü yathàvadavikhaõóitàm ..>%)

#<niråpitaþ>#, tri, (ni + råpa + õic + ktaþ .) kçtaniråpaõaþ . niyuktaþ . iti ÷rãdharasvàmã .. yathà, ÷rãbhàgavate . 1 . 5 . 23 .
     %<niråpito bàlaka eva yoginàü su÷råùaõe pràvçùi nirvivikùatàm ..>%

#<niråhaþ>#, puü, (nir + åha ÷ånye + gha¤ .) vastibhedaþ . yathà --
     %<vastirdvidhànuvàsàkhyo niråha÷cetisaüj¤itaþ .
     yaþ snehairdãyate sa syàdanuvàsananàmakaþ .
     kaùàyakùãratailairyo niråhaþ sa nigadyate ..>% iti sàrakaumudã .. atha niråhavastikarmavidhiþ . àtreya uvàca . %<caturaïgulàü veõumayãü nàóãü pratilakùaõaü kçtvà tathà vastipratikarma kuryàt . nàticoùõe ca kàle ca na ÷ãte naca bhojite . na nidràdau na måtràrte viùñhàrte naca vedabhàk .. vastikarmaniråha¤ca kàrayettaü nirasya ca . àdau måtraviùñhotsargaü kçtvà gudaü prakùàlya nàti÷ithila÷ayyàyàü ÷àyayitvà vàmàïge vàmapàdaü dakùiõàïge dakùiõapàda¤ca saïkocya jaïghopari saüsthàpya gudàbhyantare dvyaïgulamàtràü nàóãü sudhãþ sa¤càrayet . tataþ ÷anaiþ ÷anaiþ vastiü niùpãóya dbipalaparimitatailena niråhaü kuryàt . niråhànantaraü ÷anaiþ ÷anairuttànaü ÷àyayitvoróghãkçtya ca pa÷càt saïkocya pàõibhiþ pa¤cavàràn sphikpiõóàn troñayet . tataþ svasthaü kçtvà kùaõenàpyàmà÷ayaü malasthànaü bodhayati . vastyudaravàtàn doùàn nivàrayati . paõóitàstaü vastiniråhaü tadvastikarma ca viduþ .>% iti hàrãtottare såtrasthàne tçtãyo'dhyàyaþ ..
     %<naro viriktastu niråhadànaü vivarjayet saptadinànyava÷yam .
     ÷uddho virekeõa niråhadànaü taddhyasya ÷ånyaü vikçùeccharãram ..>%
     %<vi÷vaksthitaü doùacayaü nirasya sarvàn vikàràn ÷amayenniråhaþ .
     dehe niråheõa vi÷uddhamàrge sasnehanaü varõavalaprada÷ca ..>% iti siddhisthàne prathame'dhyàye ..
     %<sasaindhavakùaudrayutaþ satailo deyo niråho balavarõakàrã .
     ànàhapàr÷vàmayayonidoùàn gulmànudàvartaruja¤ca hanyàt ..
     yaùñyàhvamålàùñapalena siddhaü payaþ ÷atàhvàphalapippalãbhiþ .
     yuktaü sasarpirmadhuvàtaraktaþ vaisvaryavãsarpahito niråhaþ ..>% iti siddhisthàne tçtãye'dhyàye carakeõoktam ..) åha÷ånyaþ . ni÷citam . iti medinã . he, 18 .. nigrahaþ . tarkaþ . iti hemacandraþ ..

#<nirçtiþ>#, strã, (nirniyatà çtirghçõà a÷ubhaü và yatra .) alakùmãþ . ityamaraþ . 1 . 8 . 2 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 87 . 9 .
     %<aruntudaü paruùaü tãkùõavàcaü vàkkaõñakairvitudantaü manuùyàn .
     vidyàdalakùmãkatamaü janànàü sukhe nibaddhàü nirçtiü vahantam ..>%) asyà upàkhyànaü yathà --
     %<samudramathanàdyàni ratnànyàpuþ surottamàþ .
     ÷reùñha¤ca kaustubhaü teùu viùõave pradaduþ suràþ ..
     yàvadaïgãcakàràsau lakùmãü bhàryàrthamàtmanaþ .
     tàvadvij¤àpayàmàsa lakùmãstaü cakrapàõinam ..
     lakùmãruvàca .
     asaüskçtya kathaü jyeùñhàü kaniùñhà pariõãyate .
     tasmànmamàgrajàmetàmalakùmãü madhusådana ! ..
     vivàhyodvaha màü pa÷càdeùa dharmaþ sanàtanaþ .
     tasmàddharmavyatikràmaü na kuryà madhusådana ! ..
     såta uvàca .
     iti tadvacanaü ÷rutvà sa viùõurlokabhàvanaþ .
     uddàlakàya munaye mudãrghatapase tadà .
     àptavàkyànurodhena tàmalakùmãü dadau kila ..
     sthåloùñhãü ÷uùkavadanàü viråpàü bibhratãü tanum .
     sravadàraktanayanàü råkùapiïga÷iroruhàm ..
     sa munirviùõuvàkyàttàmaïgãkçtya svamà÷ramam .
     vedadhvanisamàyuktamànayàmàsa dharmavit ..
     homadhåpasugandhàóhyaü vedaghoùeõa nàditam .
     à÷ramaü taü vilokyàtha vyathità sàbravãdidam ..
     jyeùñhovàca .
     nahi vàsànuråpo'yaü vedadhvaniyuto mama .
     nàtràgamiùye bho brahman ! nayasvànyatra màü dhruvam ..
     uddàlaka uvàca .
     kathaü nàyàsi ki¤càtra vartate svamataü tava .
     tava yogyà ca vasatiþ kà bhavet tadvadasva màm ..
     jyeùñhovàca .
     vedadhvanirbhavedyasminnatithãnà¤ca påjanam .
     yaj¤adànàdikaü yatra naiva tatra vasàmyaham ..
     parasparànuràgeõa dàmpatyaü yatra vidyate .
     pitçdevàrcanaü yatra tatra naiva vasàmyaham ..
     dàna÷auce na vidyete paradravyàpahàriõaþ .
     paradàraratà yatra tatra sthàne ratirmama ..
     vçddhasajjanavipràõàü yatra syàdapamànanam .
     niùñhuraü bhàùaõaü yatra tatra samyagvasàmyaham ..
     såta uvàca .
     iti tadvacanaü ÷rutvà viùaõõavadano'bhavat .
     uddàlakastato vàkyaü tàmalakùmãmuvàca ha ..
     uddàlaka uvàca .
     a÷vatthavçkùamåle'sminnalakùmi ÷ramyatàü kùaõam .
     à÷ramasthànamàlokya yàvadàyàmyahaü punaþ ..
     såta uvàca .
     iti tàü tatra saüsthàpya jagàmoddàlako muniþ .
     pratãkùantã ciraü tatra yadà taü na dadar÷a sà ..
     tadà ruroda karuõaü bhartustyàgena duþkhità .
     tattasyàþ kranditaü lakùmãrvaikuõñhabhavane'÷çõot ..
     tadà vij¤àpayàmàsa viùõumudbignamànasà ..
     lakùmãruvàca .
     svàminmadbhaginã jyeùñhà svàmityàgena duþkhità .
     tàmà÷vàsayituü yàhi kçpàlo ! yadyahaü priyà ..
     såta uvàca .
     lakùmyà saha tato viùõustatràgàt kçpayànvitaþ .
     à÷vàsayannalakùmãü tàmidaü vàkyamathàbravãt ..
     viùõuruvàca .
     a÷vatthavçkùamàsàdya sadàlakùmãþ sthirà bhava .
     mamàü÷asambhavo hyeùa àvàsaste mayà kçtaþ ..
     mandavàre sadà nånaü lakùmãratràgamiùyati .
     aspç÷yo'sau bhavettasmànmandavàraü vinà kila ..
     pratyabdamarcayiùyanti tàü jyeùñhàü gçhadharmiõaþ .
     teùviyaü ÷rãþ kaniùñhà te sadà tiùñhatvanàmayà ..>% iti pàdmottarakhaõóe 161 adhyàyaþ .. (pàpadevatà . yathà, çgvede . 10 . 165 . 1 .
     %<dåto nirçtyà idamàjagàma .>% %<nirçtyàþ pàpadevatàyà dåto'nucaraþ .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<nirçtiþ>#, tri, (nirgatà çtira÷ubhaü yasmàt .) nirupadravaþ . iti dharaõiþ .. dikpàlavi÷eùe, puü . iti medinã . te, 116 .. sa tu nairçtakoõàdhipatiþ . tasya vivaraõaü yathà --
     %<pårbasyàntu sukàntasya rakùakåñàhvayo giriþ .
     yatràste satataü devo nirçtã ràkùase÷varaþ ..
     khaógahasto mahàkàyo vàme carmadharastathà .
     jañàjåñasamàyuktaþ pràü÷ukçùõàcalopamaþ ..
     dvibhujaþ kçùõavastrastu gardabhoparisaüsthitaþ .
     pràntopàntau vindusargasahitau vàdireva ca ..
     nairçtyaü kathitaü bãjaü tena taü paripåjayet .
     rakùakåñaü samàruhya nirçtiü ràkùase÷varam ..
     yaþ påjayedvidhànena caõóikàü ràkùase÷varãm .
     na tasya ràkùasebhyo'sti bhayaü vàpi kadàttana ..
     ràkùasà÷ca pi÷àcà÷ca vetàlà gaõanàyakàþ .
     taü dçùñvà puruùaü ràjan ! sarvadaiva prabibhyati ..>% iti kàlikàpuràõe 81 adhyàyaþ .. (ràkùasaþ . yathà, çgvede . 8 . 24 . 24 .
     %<vetthà hi nirçtãnàü vajrahastaparivçjam ..>% mçtyuþ . yathà, bhàgavate . 1 . 19 . 4 .
     %<sa cintayannitthamathà÷çõodyathà muneþ sutokto nirç tistakùakàkhyaþ ..>%)

#<nirçthaþ>#, puü, (nirantaraü çcchatãti . nir + ç gatau + %<arterniri .>% uõàü 2 . 8 . iti thak .) sàmavedaþ . ityuõàdikoùaþ . 2 . 108 .. (hiüsà . yathà, çgvede . 7 . 104 . 14 .
     %<kimasmabhyaü jàtavedo hçõãùe droghavàcaste nirçthaü sacantàm .>% %<droghavàco'nçcavàco ràkùasàste tava nirçtham . niþpårbo'rtirhiüsàyàü vartate . nirçthaü niþ÷eùeõàrtiü hiüsàü sacantàü sevantàm .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<niroddhavyaü>#, tri, (ni + rudha + tavya .) rakùaõãyam . (yathà, mahàbhàrate . 12 . 86 . 15 .
     %<à÷ayà÷copadànà÷ca prabhåtasalilàkaràþ .
     niroddhavyàþ sadàràj¤à kùãriõa÷ca mahãruhàþ ..>%

#<nirodhaþ>#, puü, (ni + rudha + gha¤ .) nà÷aþ . (yathà, harivaü÷e . 2 . 54 .
     %<utpatti÷ca nirodha÷ca nityaü bhåteùu pàrthiva ! .
     çùayo'tra na muhyanti vidbàüsa÷caiva ye naràþ ..>%) rodhaþ . iti medinã . dhe, 32 .. (yathà, pa¤catantre . 2 . 167 .
     %<nirodhàccetaso'kùàõi niruddhànyakhilànyapi .
     àcchàdite varau meghairàcchannàþ syurgabhastayaþ ..>%) nigrahaþ . iti hemacandraþ . 6 . 144 .. (yathà, manuþ . 6 . 60 .
     %<indriyàõàü nirodhena ràgadbeùakùayeõa ca .
     ahiüsayà ca bhåtànàmamçtatvàya kalpate ..>%)

@<[Page 2,891b]>@
#<nirgaþ>#, puü, (nirantaraü gacchatyatreti . nir + gama + %<anyatràpi dç÷yate iti vaktavyam .>% iti óaþ .) de÷aþ . iti hemacandraþ . 4 . 13 ..

#<nirgataþ>#, tri, niþ÷eùeõa gataþ . bahiþpràptaþ . yathà, màrkaõóeye . 82 . 10 .
     %<nirgataü sumahattejastaccaikyaü samagacchata ..>%

#<nirgandhaü>#, tri, (nirnàsti gandho yatra .) gandha÷ånyam . yathà, càõakye . 7 .
     %<råpayauvanasampannà vi÷àlakulasambhavàþ .
     vidyàhãnà na ÷obhante nirgandhà iva kiü÷ukàþ ..>%

#<nirgandhanaü>#, klã, (nir + gandha ardane + bhàve lyuñ .) nirgranthanam . màraõam . ityamarañãkàyàü svàmã .

#<nirgandhapuùpã>#, strã, (nirgandhaü gandha÷ånyaü puùpaü yasyàþ . ïãù .) ÷àlmalivçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. (÷àlmali÷abde'syà vivçtirj¤àtavyà ..)

#<nirguõaþ>#, puü, (nirgatà guõà yasmàt .) sattvarajastamoguõàtãtaþ . parame÷varaþ . yathà --
     %<sàkàra¤ca niràkàraü saguõaü nirguõaü prabhum .
     sarvàdhàra¤ca sarva¤ca svecchàråpaü namàmyaham ..>% iti brahmavaivarte gaõe÷akhaõóe 13 adhyàyaþ .. %<guõabhçnnirguõo mahàn .>% iti mahàbhàrate . 13 . 149 . 103 .. vidyàdi÷ånye, tri, . yathà --
     %<saguõo nirguõo vàpi sahàyo balavattaraþ .
     tuùeõàpi paribhraùñastaõóulo nàïkuràyate ..>% ityudbhañaþ .. (jyàrahite . yathà, nirguõaü dhanuþ ..)

#<nirguõñhã>#, strã, (nirgatà guõñhàt guõóanàt . gauràditvàt ïãù .) nirguõóã . ityamarañãkàyàü madhuþ . 2 . 4 . 68 ..

#<nirguõóã>#, strã, (nirgataü guõóaü veùñanaü yasyàþ . ïãù .) nãla÷ephàlikà . tatparyàyaþ . ÷ephàlikà 2 ÷ephàlã 3 nãlikà 4 malikà 5 suvahà 6 rajanãhàsà 7 ni÷ipuùpikà 8 . iti ÷abdaratnàvalã .. vçkùavi÷eùaþ . nisindà iti bhàùà .. tatparyàyaþ . sindukaþ 2 sinduvàraþ 3 indrasuriùaþ 4 indràõikà 5 . ityamaraþ . 2 . 4 . 68 .. sindhukaþ 6 sindhuvàraþ 7 indrasurasaþ 8 nirguõñhã 9 . iti bharataþ .. indràõã 10 . iti sà¤jaþ .. paulomã 11 ÷akràõã 12 kàsanà÷inã 13 . iti ratnakoùaþ .. visundhakaþ 14 sindhakam 15 surasaþ 16 sindhuvàritaþ 17 surasà 18 sindhuvàrakaþ 19 . iti ca ÷abdaratnàvalã .. karahàñaþ . iti vi÷vaþ . óa, 36 ..

#<nirgåóhaþ>#, puü, (nirni÷cayena guhyate saüvriyate àtmà atreti . nir + guha + adhikaraõe ktaþ .) vçkùakoñaram . iti ÷abdaratnàvalã .. (saüvçte tri ..)

#<nirgranthaþ>#, puü, (granthebhyaþ ÷rutyàdiniyamabhyà nirgataþ .) nagnakaþ . nisvaþ . bàli÷aþ . iti medinã . the, 20 .. muniþ . iti hemacandraþ .. 1 . 76 .. dyåtakàraþ . iti jañàdharaþ .. tri, granthebhyo nirgataþ . nivçttahçdayagranthiþ . yathà, bhàgavate . 1 . 7 . 10 .
     %<àtmàràmà÷ca munayo nirgranthà apyurukrame ..>% (nirgranthàþ granthebhyo nirgatàþ . taduktaügãtàsu .
     %<yadà te mohakalilaü buddhirvyatitariùyati .
     tadà gantàsi nirvedaü ÷rotavyasya ÷rutasya ca ..>% iti . %<yadvà, granthireva granthaþ nivçttaþ krodhàhaïkàraråpo granthiryeùàü te nivçttahçdayagranthaya ityarthaþ .>% iti taññãkàyàü svàmã ..)

#<nirgranthakaþ>#, puü, (nirgrantha eva . svàrthe kan .) kùapaõaþ . niùphalaþ . aparicchadaþ . iti medinã .. ke, 195 ..

#<nirgranthanaü>#, klã, (nir + grathi kauñilye + bhàve lyuñ .) màraõam . ityamaraþ . 2 . 8 . 113 ..

#<nirgranthikaþ>#, puü, (nirgato granthirhçdayagranthiryasya . kap .) kùapaõaþ . nipuõe hãne ca tri . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<nirghañaü>#, klã, bahumànuùasaïkãrõahaññam . iti hàràvalã . 70 .. kara÷ånyahaññam . iti ÷abdaratnàvalã .. dhaña÷ånya¤ca .. (nirgato ghaño yasmàditi vigrahe . ghaña÷ånyade÷àdau, tri ..)

#<nirghaõñaþ>#, puü, (nir + ghaõña dãptau + gha¤ .) nirghaõñanam . nighaõñuþ . gaõasaügrahaþ . granthànàü såcãti khyàtaþ . yathà --
     %<dhanvantarãyamadanàdihalàyudhàdãn vi÷vaprakà÷yamarakoùama÷eùaràjàn .
     àlokya lokaviditàü÷ca vicintya ÷abdàn dravyàbhidhànagaõasaügraha eùa sçùñaþ ..
     nirda÷alakùaõaparãkùaõanirõayena nànàvidhauùadhavicàraparàyaõo yaþ .
     so'dhãtya yat sakalamenamavaiti sarvaü tasmàdayaü jagati bhàti nighaõñuràjaþ ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nirghàtaþ>#, puü, (nir + hana + gha¤ .) vàyvabhihatavàyuprapatanajanya÷abdavi÷eùaþ . yathà --
     %<vàyunàbhihate vàyau gaganàcca patatyadhaþ .
     pracaõóaghoranirghoùo nirghàta iti kathyate ..>% iti ÷abdamàlà .. api ca .
     %<yadàntarãkùe balavàn màruto marutàhataþ .
     patatyadhaþ sa nirghàto jàyate vàyusambhavaþ ..>% iti jyotiùam .. (etasya lakùaõàdikaü yathà, bçhatsaühitàyàü 39 adhyàye .
     %<pavanaþ pavanàbhihato gaganàdavanau yadà samàpatati .
     bhavati tadà nirghàtaþ sa ca pàpo dãptavihagarutaþ ..
     arkodaye'dhikaraõikançpadhaniyodhàïganàbaõigve÷yàþ .
     àpraharàü÷e'jàvikamupahanyàcchådrapauràü÷ca ..
     àmadhyàhnàdràjopasevino bràhmaõàü÷ca pãóayati .
     vai÷vajaladàüstçtãye cauràn prahare caturthe ca ..
     astaü yàte nãcàn prathame yàme nihanti ÷asyàni .
     ràtrau dvitãyayàme pi÷àcamaïghànnipãóayati ..
     turagakariõastçtãye vinihanyàdyàyina÷caturthe ca .
     bhairavajarjara÷abde yàti yatastàü di÷aü hanti ..>%)

#<nirghoùaþ>#, puü, (nir + ghuùa ÷abde + gha¤ .) ÷abdamàtram . ityamaraþ . 1 . 6 . 23 .. (yathà, raghuþ . 1 . 36 .
     %<snigdhagambhãranirghoùamekaü syandanamàsthitau ..>% nirnàsti ghoùo yatreti . ÷abda÷ånye, tri . yathà, mahàbhàrate . 14 . 19 . 36 .
     %<saüniyamyendriyagràmaü nirghoùe nirjane vage .
     kàyamabhyantaraü kçtsnamevàgraþ paricintayet ..>%)

#<nirjanaþ>#, tri, (nirgato jano yasmàt .) jana÷ånyasthànàdiþ . vijanaþ . iti viviktàdi÷abdañãkàyàü sàrasundarã .. (yathà, devãbhàgavate . 2 . 6 . 59 .
     %<ekasmin samaye pàõóurmàdrãü dçùñvàtha nirjane .
     à÷rame càtikàmàrto jagràhàgatavai÷asaþ ..>%)

#<nirjaraþ>#, puü, (jaràyà niùkràntaþ . niràdayaþ jhàntàdyarthe pa¤camyà iti sabhàsaþ .) devaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 7 .. (yathà, devãbhàgavate . 5 . 8 . 18 .
     %<vi÷anta nirjaràþ sarve ku÷alaü kathayantu vaþ ..>%) jaràrahite, tri . iti medinã . re, 173 .. sudhàyàm, klã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<nirjarasarùapaþ>#, puü, (nirjarapriyaþ sarùapaþ . ÷àkayàrthivavat samàsaþ .) devasaùapavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nirjarà>#, strã, (nirjara + ñàp .) guóåcã . tàlaparõã . iti medinã . re, 173 ..

#<nirjalaþ>#, tri, (nirgataü jalaü yasmàt .) jala÷ånyade÷àdiþ . iti maru÷abdañãkàyàü bharataþ . 2 . 1 . 5 .. yadaktam . sampàptà da÷amadhvajàdyagatinà saümårchità nirjale turyadbàda÷avaddvitãyamatimannekàda÷àbhastanã . sà ùaùñhã nçpapa¤camasya navamabhråþ saptamãvarjità pràpnotyaùñamavedanàü prathama he tasyàstçtãyo bhava .. iti vallàlasenaþ ..

#<nirjalaikàda÷ã>#, strã, (nirjalà ekàda÷ã .) jyaiùñhamàsãya÷uklaikàda÷ã . yathà, pàdme . ÷rãbhãmasena uvàca .
     %<pitàmaha ! hya÷akto'hamupavàse karomi kim .
     ato bahuphalaü bråhi vratamekamapi prabho ! ..
     ÷rãvyàsa uvàca .
     vçùasthe mithunasthe'rke ÷uklà hyekàda÷ã hi yà .
     jyeùñhe màsi prayatnena sopoùyà jalavarjità ..
     snàne càcamane caiva varjayitvodakaü budhaþ .
     upayu¤jãta naivànyadvratabhaïgo'nyathà bhavet ..
     udyàdadayaü yàvadvarjayitvà jalaü budhaþ .
     aprayatnàdavàpnoti dvàda÷advàda÷ãphalam ..
     tataþ prabhàte vimale dvàda÷yàü snànamàcaret .
     jalaü suvarõaü dattvà tu dvijàtibhyo yathàvidhi ..
     bhu¤jãta kçtakçtyastu bràhmaõaiþ sahito va÷ã .
     evaü kçte tu yat puõyaü bhãmasena ! ÷çõuùva tat ..
     saüvatsarasya yà madhye ekàda÷yo bhavanti hi .
     tàsàü phalamavàpnoti puttra ! me nàtra saü÷ayaþ ..
     iti màü ke÷avaþ pràha ÷aïkhacakragadàdharaþ ..>% ki¤ca .
     %<dhanadhànyavahà puõyà puttrabhàgyasukhapradà .
     upoùità naravyàghra ! iti satyaü bravãmi te ..
     yamadåtà mahàkàyàþ karàlàþ kàmaråpiõaþ .
     daõóapà÷adharà raudrà nopasarpanti taü naram ..
     pãtàmbaradharàþ ÷aïkhacakrahastà manojavàþ .
     antakàle nayantyenaü vaiùõavà vaiùõavãü purãm ..>% ki¤ca .
     %<toyasya niyamaü yastu kurute vaiùõavottamaþ .
     palakoñisuvarõasya yàme yàme sa puõyabhàk ..
     snàga dànaü japaü homaü yadasyàü kurute naraþ .
     tat sarva¤càkùayaü pràptametat kçùõasya bhàùitam ..
     kiüvàpareõa dharmeõa nirjalaikàda÷ãü nçpa ! .
     upoùya samyagvidhinà vaiùõavaü padamàpnuyàt ..>% ki¤ca .
     %<yaiþ kçtà bhãmasenaiùà nirjalaikàda÷ã ÷ubhà .
     svakulaü tàritaü sarvaü kulàtãtaü tathà ÷atam ..
     àtmanà saha tairnãtaü vàsudevasya mandire ..>% ki¤ca .
     %<àtmadrohaþ kçtastastu yaireùà nahyupoùità .
     pàpàtmàno duràcàrà duùñàste nàtra saü÷ayaþ ..>% ki¤ca .
     %<ya÷cemàü ÷çõuyàdbhaktyà ya÷càpi parikãrtayet .
     ubhau tau svargamàptau hi nàtra kàryà vicàraõà ..>% atha nirjalavatavidhiþ . yathà -- %<yathàpràglikhitaü kçtvà saïkalpaniyamaü vrate . jalamàdàya gçhõãyànmantreõànena vaiùõavaþ .. ekàda÷yàü niràhàro varjayiùyàmi vai jalam . ke÷avaprãõanàrthàya pratyantadamanena ca ..>% iti ..
     %<varjayeccàmbvahoràtraü vinà càcamanàrthakam .
     vinà ca prà÷anaü pàdodakasyàtyantapàvanam ..
     ekàda÷yàü ni÷àyàntu nityapåjàü vidhàya hi .
     haimãü traivikramãü mårtiü snàpayet payaàdibhiþ ..
     vastràdikaü samarpyàthàbhyarcya gandhàdibhi÷ca tàm .
     praõamya jàgaraü kuryàt tadagre nartanàdinà ..
     pràtaþsnànàdi nirvatya taü trivikramamarcayet .
     ÷aktyàmbukumbhàn viprebhyo dadyàt gandhàdyalaïkçtàn ..>% tatra mantraþ .
     %<devadeva hçùãke÷a saüsàràrõavatàraka ! .
     jalakumbhapradànena yàsyàmi paramàïgatimiti ..
     dadyàcca kanakaü chatraü vastrayugmamupànahau .
     jalapàtràõi divyàni vibhave sati vaiùõavaþ ..
     ÷aktyà vipràn bhojayitvà pãtvà bhràtçkaràjjalam .
     svayaü vànãya maunã san bhu¤jãta saha bandhubhiþ ..>% iti ÷rãharibhaktivilàse 15 vilàsaþ ..

#<nirjitaþ>#, tri, (nir + ji jaye + ktaþ .) pràptaparàjayaþ . tatparyàyaþ . paràjitaþ 2 paràbhåtaþ 3 vijitaþ 4 jitaþ 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. va÷ãkçtaþ . yathà --
     %<dhyàyata÷caraõàmbhojaü bhàvanirjitacetasà .>% iti ÷rãbhàgavate . 1 . 6 . adhyàyañãkàyàü syàmã ..

#<nirjitendriyagràmaþ>#, tri, (nirjitaþ paràjita indriyagràma indriyasamåho yena .) yatiþ . ityamaraþ . 2 . 7 . 44 ..

#<nirjãvaþ>#, tri, (nirgato jãvo jãvàtmà yasmàt .) jãvàtmarahitaþ . pràõiprånyaþ . yathà --
     %<cità cintà dbayormadhye cintà eva garãyasã .
     cità dahati nirjãvaü cindà dahati jãvitam ..>% iti prà¤caþ ..

#<nirjharaþ>#, puü, (nirjhçõàti jãrõãbhavati uccasthànapatanàditi . nir + jhé + ac .) parvatàvatãrõajalapravàhaþ . iti bharataþ .. rutvà anyathà và girau jalapravàhaþ . iti madhuþ .. parvatàdvegena patajjalaü jhorà iti khyàtam . iti kokkañaþ .. tatparyàyaþ . jharaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 3 . 5 .. nirjharã 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 64 . 8 .
     %<sarito nirjharàü÷caiva dadar÷àdbhutadar÷anàn ..>%) tajjalaguõàþ . laghutvam . payyatvam . dãpanatvam . kaphanà÷itva¤ca . iti ràjavadhmabhaþ .. * .. (yathà ca .
     %<÷ailasànusavadvàri pravàhe nirjharo jharaþ .
     sa tu prasravaõa÷càpi tatratyaü nairjharaü jalam ..
     nairjharaü rucikçnnãraü kaphaghnaü dãpanaü laghu .
     madhuraü kañupàka¤ca vàtaü syàdatipittalam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe dvitãye bhàge ..) såryaghoñakaþ . tupànalaþ . iti medinã . re, 17 ..

#<nirjharã>#, strã, (nirjhçõàti uccasthànapàtàt jãrõãbhavatãti . nir + jhé + ant . gauràditvàt ïãù .) nirjharaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (nirjhara utpattikàraõatvenàstyasyà iti . ac . ïãù .) nadã . yathà --
     %<jañàkañàhasambhramabhramannilimpanirjharãvilolavãcivallarãviràjamànardhani .
     dhagaddhugaddhagaj jvatrallalàñapaññapàvake ka÷oracandra÷ekhare ratiþ pratikùaõaü mama ..>% iti ràvaõakçta÷ivastotram ..

#<nirjharã>#, [n] puü (nirjharo'styasyeti . nirjhara + iniþ .) parvataþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<nirjhariõã>#, strã, (nirjhara utpattikàraõatvenàstyasyà iti . iniþ . ïãp .) nadã . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 17 . 7 .
     %<so'pi tàü vãkùya làvaõyarasanirjhariõãü nçpaþ .
     yadra pràpa pariùvaïgaü tçùàkrànto mumårcha tat ..>%)

#<nirõayaþ>#, puü, (nirõayanamiti . nir + nã + %<erac .>% 3 . 3 . 56 . iti bhàve ac .) avadhàraõam . tatparyàyaþ . ni÷cayaþ 2 . ityamaraþ . 1 . 5 . 3 .. nirõayanam 3 nicayaþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, manuþ . 12 . 2 .
     %<sa tànuvàca dharmàtmà maharùãn mànavo bhçguþ .
     asya sarvasya ÷çõuta karmayogasya nirõayam ..>%) vicàraþ . tatparyàyaþ . tarkaþ 2 gu¤jà 3 carcà 4 . iti yikàõóa÷eùaþ .. virodhaparihàraþ . iti mitàkùarà .. catuùpàdavyavahàràntargata÷eùapàdaþ . phaysalà iti àravãyabhàùà .. óikrã iti iïgarejãyabhàùà .. tadbivaraõaü yathà . %<atha nirõayaþ . tatra nàradaþ . yasyocuþ sàkùiõaþ satyàü pratij¤àü sa jayã bhavet . andhathàvàdino yasya dhruvastasya paràjayaþ .. svayamabhyupapanno'pi svacaryàvasito'pi san . kriyàvasanno'pyarheta paraü sabhyàvadhàraõam .. sabhyairavadhçtaþ pa÷càt ràj¤à ÷àsyaþ sa ÷àstrataþ ..>% yasya vàdinaþ prativàdino và sàkùiõa ityupalakùaõam . sàkùilikhitabhukti÷apathànàü madhye'nyatamapramàõaü yasya pratij¤àyàþ satyatvapratipàdakaü sa eva jayã anyathà paràjita iti pratyetavyam . svayamabhyupapannaþ àtmanaivàïgãkçtasvaparàjayaþ . svacaryàvasitaþ kampasvedavaivarõyàdinà paràjitatvenàvadhçtaþ . kriyàvasannaþ sàkùàdinà pràptaparàjayaþ . paramanantaram . sabhyàvadhàraõaü sabhàsadàü militànàmayaü paràjitaþ iti nirõayaü arheta . sa ÷àstravidhinà ÷àsyaþ .. * .. nirõayasya phalamàha bçhaspatiþ .
     %<pratij¤àbhàvanàdvàdã pràóvivàkàdipåjanàt .
     jayapatrasya càdànàt jayã loke nigadyate ..>% jayapatrasya lekhanaprakàramàha sa eva .
     %<yadvçttaü vyavahàreùu pårbapakùottaràdikam .
     kriyàvadhàraõopetaü jayapatre'khilaü likhet ..
     pårbottarakriyàyuktaü nirõayàntaü yadà nçpaþ .
     pradadyàjjayine patraü jayapratraü tadupyate ..>% kàtyàyanaþ .
     %<arthipratyarthivàkyàni pratisàkùivacastathà .
     nirõaya÷ca tathà tasya yathà càvadhçtaü svayam ..
     etadyathàkùaraü lekhyaü yathàpårbaü nive÷ayet .
     sabhàsada÷ca ye tatra gharma÷àstravidastathà ..>% tava÷ca bhàrottare kriyà ca patrasàkùàdikaü nirõayo jayaparàjayàvadhàraõaü nirõayakàlàvasthitamadhyasthà÷ca ityàdikaü sarvaü lekhanãyaü niråpaõasya sanyaktvapradar÷anàrtham . tathàhi bhàùotralesvanaü hetvantareõa punarnyàyapratyavasthànaniùedhàrtham . bahi na gçhãtamiti mithyottareõa paràjitasya punaþ pari÷odhitaü mayeti pratyavasthànaü sambhavati . pramàõalekhanantu punaþ pramàõàntaropanyàsaniràsàrtham . tadàha kàtyàyanaþ .
     %<kriyàü balavatãü tyaktvà durbalàü yo'valambate .
     sa jaye'vadhçte sabhyaiþ punastàü nàpnuyàt kriyàm ..
     nirõãte vyavahàre tu pramàõamaphalaü bhavet .
     likhitaü sàkùiõo vàpi pårbamàveditaü na cet ..
     yathà pakveùu dhànyeùu niùphalàþ pràvçùo guõàþ .
     nirõãtavyavahàràõàü pramàõamaphalantathà ..>% nirõayottarakçnyamàha manuþ .
     %<arthe tvamanyamànantu kàraõena vibhàvitam .
     dàpayeddhanikasyàrthaü daõóale÷a¤ca ÷aktitaþ ..>% amanyamànaü apalapantam . kàraõena sàkùyàdipramàõena . yàj¤avalkyaþ .
     %<j¤àtvàparàdhaü de÷a¤ca kàlaü balamayàpi và .
     vayaþ karma ca vitta¤ca daõóaü daõóyeùu dàpayet .. * ..>% manuþ .
     %<tãritaü cànu÷iùña¤ca yatra kvacana sambhavet .
     kçtaü taddharmato vidyàt na tadbhåyo nivartayet ..>% anu÷iùñaü sàkùyàdinirõãtam . ataeva tãritaü pràóvivàkàdibhiþ samàpitam . tadbivàdapadaü punanaü nivartayedityarthaþ .. yatra tu tãritànu÷iùñayorapyadharmakçtatvammatvà paràjayã punardviguõadaõóamaïgãkçtya pratyavatiùñhate tatra punarnyàyadar÷anamàha nàradaþ .
     %<tãritaü cànu÷iùña¤ca yo manyeta vidharmataþ .
     dviguõaü daõóamàdàya tat kàryaü punaruddharet ..>% asadbicàre tu vicàràntaramàha sa eva .
     %<asàkùikantu yaddçùñaü vimàrgeõa ca tãritam .
     asammatamatairdçùñaü punardar÷anamarhati ..>% asàkùikamityapramàõopalakùaõam .. * .. yàj¤avalkyaþ .
     %<durdçùñàüstu punardçùñvà vyavahàràn nçpeõa tu .
     sabhyàþ sajayino daõóyà vivàdàddviguõaü damam ..
     sàkùisabhyàvasavnàgàü dåùaõe dar÷anaü punaþ .
     svacaryàvasitànàntu nàsti paunarbhavo vidhiþ ..>% sàkùivacanena sabhyàvadhàritena ca pràptàvasàdànàü dovadar÷ane punarnyàyadar÷anam . svavyàpàreõa viruddhabhàùàdinà pràptàvasàdànàntu nàsti punarnyàyaþ .. bçhaspatirapi .
     %<palàyanànuttaratvàdanyapakùà÷rayeõa ca .
     hãnasya gçhyate vàdo na svavàkyajitasya ca ..>% manuþ .
     %<balàddattaü balàdbhuktaü balàdvà likhita¤ca yat .
     sarvàn balakçtànarthànakçtàn manurabravãt ..>% yàj¤avalkyaþ .
     %<balopàdhivinirvçttàn vyavahàrànnivartayet .
     strãnaktamantaràgàrabahirgràmakçtàüstathà ..
     mattonmattàrtavyasanibàlabhãtàdiyojitaþ .
     asambandhakçta÷caiva vyavahàro na sidhyati ..>% upàdhi÷chalamiti ÷ålapàõiþ . upàdhirbhayàdiriti vij¤àne÷varaþ . tanmate bhãtàdiyojitaþ ityuktavacanenana paunaruktam . bahirgràmaþ bahirde÷aþ . matto madyàdinà . unmatto vàtàdinà . vyasanã dyåtàdyàsaktaþ . asambandho vàditanniyuktavyatirikta udàsãnaþ . àdipadàdasvatandhadàsaputtràdergrahaõam . tathà ca nàradaþ .
     %<svatantro'pi hi yatkàryaü kuryàccàprakçtiü gataþ .
     tadapyakçtamevàhurasvàtantryasya hetutaþ ..
     kàmakrodhàbhibhåtà ye bhayavyasanapãóitàþ .
     ràgadveùaparãtà÷ca j¤eyàstvaprakçtiü gatàþ ..
     tathà dàsakçtaü kàryamakçtaü paricakùate .
     anyatra svàmisande÷ànna dàsaþ prabhuràtanaþ ..
     puttreõa ca kçtaü kàryaü yat syàdacchandataþ pituþ .
     tadapyakçtamevàhurdàsaputtrau ca tau samau ..>% etacca kuñumbabharaõàtiriktaviùayam .
     %<kuñumbàrthe'dhyadhãno'pi vyavahàraü yamàcaret ..
     svade÷e và vide÷e và taü jyàyànna vicàlayet ..>% iti manuvacanàt . kuñumbamava÷yaü bharaõãyam . adhyadhãnaþ paratantraþ puttradàsàdiþ . vyavahàramçõàdikam . jyàyàn svatantraþ . na vicàlayet anumanyetetyarthaþ . tathà ca nàradaþ .
     %<svàtantryantu smçtaü jyeùñhe jyaiùñhaü guõavayaþkçtam .
     asvatantràþ prajàþ sarvàþ svatantraþ pçthivãpatiþ ..
     asvatantraþ smçtaþ ÷iùya àcàryasya svatantratà .
     asvatantràþ striyaþ sarvàþ puttrà dàsàþ parigrahàþ ..
     svatantrastatra tu gçhã yasya tat syàt kramàgatam .
     garbhasthaiþ sadç÷o j¤eyaþ aùñamàdbatsaràcchi÷uþ ..
     bàla àùoóa÷àdbarùàt paugaõóo'pi nigadyate .
     parato vyavahàraj¤aþ svatantra pitaràvçte ..
     trãvatorna svatantraþ syàjjarayàpi samanvitaþ .
     tayorapi pità ÷reyàn bãjapràdhànyadar÷anàt ..
     abhàve bãjino màtà tadabhàve ca pårbajaþ ..>% parigrahàþ anujãviprabhçtayaþ . tathà ca vçhaspatiþ .
     %<pitçvyabhràtçputtrastrãdàsa÷iùyànujãvibhiþ .
     yadgçhãtaü kuñumbàrthe tadgçhã dàtumarhati ..>% kàtyàyanaþ .
     %<kuñumbàrthama÷aktau tu gçhãtaü vyàdhite'thavà .
     upaplavanimitta¤ca vidyàdàpatkçtantu tat ..
     kanyàvaivàhika¤caiva pretakàrye ca yat kçtam .
     etat sarvaü pradàtavyaü kuñumbena kçtaü prabhoþ ..>% prabhoriti kartari ùaùñhã tena prabhuõà dàtavyamiti ratnàkaraþ .. bçhaspatiþ .
     %<yaþ svàminà niyukto'pi dhanàya vyayapàlane .
     kuùãdakçùibàõijye nisçùñàrthastu sammataþ ..
     pramàõaü tatkçtaü sarvaü làbhàlàbhavyayodayam .
     svade÷e và vide÷e và svàmã tanna disaüvadet ..>% sammatastasya svàmina ityarthaþ . iti vyavahàratattvam .. adhikaraõavi÷eùaþ . yathà --
     %<viùayã viùaya÷caiva pårbapakùastathottaram .
     nirõaya÷ceti pa¤càïgaü ÷àstre'dyakaraõaü smçtam ..>% iti smçtimãmàüsà .. nyàyamate tadabhàvàprakàrakatve sati tatprakàrakaj¤ànam . yathà . vahnimàn parvata ityàdibodhaþ . iti bhàùàparicchedaþ .. taddharmàvacchinnaprakàratvànyaprakàratvàniråpitapakùatàvacchedakàvacchinnavi÷eùyatà÷àlij¤ànam . iti jagadã÷aþ ..

#<nirõayanaü>#, klã, (nir + nã + bhàve lyuñ .) nirõayaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<nirõayapàdaþ>#, puü, (nirõayàtmakaþ pàdo bhàgavi÷eùaþ .) catuùpàdavyavahàràntargatavyavahàravi÷eùaþ . tasya råpam . militànàü sabhàsadàü paràjito'yamityavadhàraõam . iti vyavahàratattvam ..

#<nirõàyanaü>#, klã, (nir + nã + õic + lyuñ .) màtaïgàpàïgade÷aþ . tatparyàyaþ . niryàõam 2 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<nirõiktaü>#, tri, (nirõijyate ÷udhyate smeti . nir + õij + ktaþ .) apanãtamalam . ÷odhitam . ityamaraþ . 3 . 1 . 56 .. (yathà, cintàmaõidhçtasmçtivacanam .
     %<jaladevagçha¤caiva ÷ma÷ànaü godvijàlayam .
     nirõiktapàdaþ pravi÷ennànirõiktaþ kadàcana ..>%)

#<nirõãtaü>#, tri, (nir + nã + ktaþ .) kçtanirõayaþ . ni÷cayãkçtaþ . yathà --
     %<nirõãte vyavahàre tu pramàõamaphalaü bhavet .
     likhitaü sàkùiõo vàpi pårbamàveditaü na cet ..
     yathà pakveùu dhànyeùu niùphalàþ pràvçùo guõàþ .
     nirõãtavyavahàràõàü pramàõamaphalaü tathà ..>% iti vyavahàratattvam .. tadvaidikaparyàyaþ . %<niõyam 1 sasvaþ 2 sanutaþ 3 hiruk 4 pratãcyam 5 apãcyam 6 . iti ùaninarõãtàntarhitanàmadheyàni .>% iti vedanighaõñau . 3 . 25 ..

#<nirõejakaþ>#, puü, (nirõenekti nirmalãkaroti vastramiti . nir + õija ÷auce + õvul .) rajakaþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 10 .. (yathà, manuþ . 4 . 219 .
     %<kàrukànnaü prajàü hanti balaü nirõejakasya ca .
     gaõànnaü gaõikànna¤ca lokebhyaþ parikçntati ..>%)

#<nirdañaþ>#, tri, paràpavàdaraktaþ . dayà÷ånyaþ . tãvraþ . mattaþ . niùprayojanaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<nirdayaþ>#, tri, (nirgatà dayà yasmàt .) dayà÷ånyaþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, raghuþ . 11 . 84 .
     %<na prahartumalamasmi nirdayaü vipra ityabhibhavatyapi tvayi ..>% nirgatà dayà yasma yamuddi÷ya dayà tirohità ityarthaþ . adayàhaþ . yathà, manuþ . 9 . 239 .
     %<j¤àtisambandhibhistvete tyaktavyàþ kçtala kùaõàþ .
     nirdayà binnemaskàràstanmanoranu÷àsanam ..>%)

#<nirdaraü>#, klã, (nir + dé + ap .) nirbharam . (nigato dara÷chidraü yasmàt .) sàram . tri, kañhimam . (yathà, ràmàyaõe . 2 . 85 . 19 .
     %<dhyànanirdara÷ailena viniþ÷vasitadhàtunà ..>%) apatrape ca tri . iti medinã . re, 175 .. (nirdãryati vidãryati patanasthalamiti . nir + dé vidàre + ac . nirjharaþ . iti ka÷cit .. nirnàsti daro bhayo yasyeti nirbhaye, tri ..)

#<nirdahanaþ>#, puü, (nitaràü dahatãti . nir + daha + lyuþ .) bhallàtakaþ . iti ràjanirùaõñaþ .. (bhallàtaka÷abde'sya guõàdikaü j¤àtavyam .. nirnàsti dahano vahniryatra .) agni÷ånya÷ca ..

#<nirdahanã>#, strã, (nirgataü dahanaü yasyàþ . striyàü ïãp .) mårvàlatà . iti ratnamàlà .. (yathà,
     %<mustaü vacà tiktakarohiõã¤ca tathàbhayàü nirdahanã¤ca tulyàm .
     pibecca gomåtrayutàü kaphotthe ÷åle tathàmasya ca pàcanàrtham ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe ÷ålàdhikàre ..)

#<nirdigdhaþ>#, tri, (nir + diha + ktaþ .) balã . màüsalaþ . iti hemacandraþ . 3 . 113 ..

#<nirdiùñaþ>#, tri, (nir + di÷a + ktaþ .) ni÷citaþ . yathà --
     %<nirdiùñaviùayaü ki¤cidupàttaviùayantathà .
     apekùitakriya¤caiva tridhàpàdànamiùyate ..>% iti ràmatarkavàgã÷aþ .. (àdiùñaþ . yathà, raghuþ . 1 . 95 .
     %<nirdiùñàü kulapatinà sa parõa÷àlàmadhyàsya prayataparigrahadvitãyaþ ..>%

#<nirde÷aþ>#, puü, (nir + di÷a + bhàve gha¤ .) àj¤à . ityamaraþ . 2 . 8 . 15 .. (yathà, bhàgavate . 6 . 1 . 38 ..
     %<yåyaü vai dharmaràjasya yadi nirde÷akàriõaþ .
     bråta dharmasya nastattvaü yacca dharmasya lakùaõam ..>%) kathanam . (yathà, gãtàyàm . 17 . 23 .
     %<oü tatsaditi nirde÷o brahmaõastrividhaþ smçtaþ ..>%) upàntaþ . iti medinã . ÷e, 23 ..

#<nirdeùñà>#, [ç] tri, (nirdi÷atãti . nir + di÷a + tçc .) nirde÷akartà . yathà, %<tathàhi arthã nàma sàdhyasya arthasya nirdeùñà tatpratipakùastadabhàvavàdã pratyarthã .>% iti mitàkùaràyàü vyavahàràdhyàye sàkùãprakaraõam ..

#<nirdoùaþ>#, tri, (nirgato doùo yasmàt .) doùarahitaþ . yathà --
     %<nirdoùaü dar÷ayitvà tu sadoùaü yaþ prayacchati .
     sa målyàddviguõaü dàpyo vinayaü tàvadeva tu ..>% iti mitàkùarà ..

#<nirdhanaþ>#, puü, (nirgataü dhanaü yasmàt .) jaradgavaþ . iti ÷abdacandrikà .. dhana÷ånye, tri . yathà --
     %<brahmahàpi naraþ påjyo yasyàsti vipulaü ghanam .
     ÷a÷inastulyavaü÷o'pi nirdhanaþ paribhåyate ..>% iti càõakye . 82 ..

#<nirdharmaþ>#, tri, (nirgato dharmo yasmàt .) dharmarahitaþ . yathà --
     %<mahàparàdhe nirdharme kçtaghne klãvakutsite .
     nàstikavràtyadàseùu ko÷apànaü vivarjayet ..>% iti mitàkùarà ..

@<[Page 2,894c]>@
#<nirdhàraþ>#, puü, (nidhriyate'neneti . nir + dhç + gha¤ .) ni÷cayaþ . %<jàtiguõakriyàõàü utkarùeõàpakarùeõa và sajàtãyàt pçthakkaraõam . yathà . manuùyàõàü bràhmaõaþ ÷reùñhaþ . gavàü kçùõà bahukùãrà . adhvagànàü dhàvantaþ ÷ãdhratamàþ .>% iti durgàdàsaþ .. dhàrarahita÷ca ..

#<nirdhàraõaü>#, klã, (nirdhàryate iti . nir + dhç + õic + bhàve lyuñ .) ni÷cayaþ . nirdhàraþ . yathà, nirdhàraõe ùaùñyàþ samàso na syàditi durgàdàsaþ ..

#<nirdhàritaü>#, tri, (nirdhàryate sthirãkriyate iti . nir + dhç + õic + karmaõi ktaþ .) kçtani÷cayaþ . yathà . %<kintvanirdhàritaikatvànekatvavi÷eùasya .>% iti vijayarakùitaþ ..

#<nirdhàryaü>#, tri, (nirdhriyate iti . nir + dhç + %<çhalorõyat .>% 3 . 1 . 124 . iti õyat . dhàri + õyat và .) nirdhàraõãyam . nirdhàritavyam . nirbhayakarmakartà . iti vi÷eùyanighne nirvàrya÷abdañãkàyàü ramànàthaþ ..

#<nirdhåtaü>#, tri, (nir + dhå + ktaþ .) svaõóitam . (yathà, màrkaõóeye . 85 . 74 .
     %<ke÷àkarùaõanirdhåtagauravà mà gamiùyasi ..>%) parityaktam . yathà, jyotiùatattve .
     %<nityaü nirdhåtabuddhiü prabalaripubhayaü vittanà÷a¤ca jãvaþ ..>% (nirastam . yathà, adhyàtmaràmàyaõe . 1 . 3 .
     %<pañhanti ye nityamananyacetasaþ ÷çõvanti càdhyàtmakasaüj¤itaü ÷ubham .
     ràmàyaõaü sarvapuràõasammataü nirdhåtapàpà harimeva yànti te ..>%) bhartsitam . yathà, ramàyaõe . 4 . 8 . 32 .
     %<puràhaü vàlinà ràma ! ràjyàt svàdavaropitaþ .
     paruùàõi ca saü÷ràvya nirdhato'smi balãyasà ..>%)

#<nirdhautaü>#, tri, (nir + dhàva + karmaõi ktaþ . %<cchvoþ ÷åóanunàsike ca .>% 6 . 4 . 19 . iti vakàrasyoñhàde÷aþ . %<etyedhatyåñhsu .>% 6 . 1 . 89 . iti vçddhiþ .) prakùàlitam . yathà --
     %<tasyàþ pàñalapàõijàïkitamuronidràkaùàye dç÷au nirdhauto'dhara÷oõimà vilulitasrastasçjo mårdhajàþ ..>% iti ÷rãjayadevaþ ..

#<nirbandhaþ>#, puü, (nir + bandha + bhàve gha¤ .) abhinive÷aþ . nibandho'pi pàñhaþ . iti hemacandraþ . 6 . 136 .. (yathà, bhàgavate . 3 . 14 . 29 .
     %<sa viditvàtha bhàryàyàstaü nirvandhaü vikarmaõi .
     natvà diùñàya rahasi tayàthopavive÷a ha ..>%) abhilaùitapràptau bhåyo yatnaþ . (yathà, ca kumàrasambhave . 5 . 66 .
     %<avastunirbandhapare kathaü nu te karo'yamàmuktavivàhakautukaþ ..>%) yathà ÷i÷ugrahaþ . ÷i÷ånàü svecchàvi÷eùaþ . àkhañi iti khyàtaþ . iti kecit . iti graha÷abdañãkàyàü bharataþ ..

#<nirbarhaõaü>#, klã, (nir + barha + bhàve lyuñ .) nivarhaõam . màraõam . ityamarañãkàyàü nãlakaõñhaþ ..

#<nirbhañaþ>#, tri, (nir + bhañ + ac .) dçóhaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<nirbhayaþ>#, tri, (nirgataü bhayaü yasya yasmàdbà .) bhayarahitaþ . tatparyàyaþ . ajàneyaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, harivaü÷e . 83 . 11 .
     %<rajakaþ sa tu tau pràha yuvàü kasya vanecarau .
     ràj¤o vàsàüsi yau mauóhyàdyàcete nirbhayàvubhau ..>% puü, raucyamanuputtre . yathà, harivaü÷e . 7 . 83 .
     %<sunetraþ kùattravçddhi÷ca sutapà nirbhayo dçóhaþ .
     raucyasyaite manoþ puttrà antare tu trayoda÷e ..>%)

#<nirbharaü>#, klã, (niþ÷eùeõa bharo bharaõaü yatra .) ati÷ayaþ . (yathà, gãtagovinde . 1 . 49 .
     %<ràsollàsabhareõa vibhramabhçtàmàbhãravàmabhruvàmabhyarõe parirabhya nirbharamuraþ premàndhayà ràdhayà .
     sàdhu tadbadanaü sudhàmayamiti vyàhçtya gãtastutivyàjàdudbhañacumbitaþ smitamanohàrã hariþ pàtu vaþ ..>%) tadvati, tri . ityamaraþ . 3 . 4 . 2 .. (yathà, bhàgavate . 9 . 18 . 20 .
     %<taü vãramàhau÷anasã premanirbharayà girà ..>%)

#<nirbhartsanaü>#, klã, (nitaràü bhartsanam . nir + bhartsa + lyuñ .) khalãkàraþ . alaktakam . iti medinã . ne, 189 .. bhartsana¤ca .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 304 . 5 .
     %<nirbhartsanàpavàdai÷ca tathaivàpriyayà girà .
     bràhmaõasya pçthàràjan ! na cakàràpriyantadà ..>%)

#<nirbhartsitaü>#, tri, (nir + bhartsa + kta .) kçtanirbhartsanaþ . tatparyàyaþ . ninditaþ 2 dhikkçtaþ 3 apadhvastaþ 4 . iti jañàdharaþ .. (yathà, kumàrasambhave . 3 . 53 .
     %<a÷okanirbhartsitapadmaràgam ..>%)

#<nirbhàgyaþ>#, tri, (nikçùñaü bhàgyaü yasya .) bhàgyarahitaþ . yathà, %<måóhàlpàpañunirbhàgyà mandàþ syuþ .>% ityamaraþ . 3 . 3 . 14 ..

#<nirmadaþ>#, puü, (nirgato mado dànavàri garvo và yasmàt .) kàlava÷ànnirgalitamadahastã . tatparyàyaþ . udvàntaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 36 .. mada÷ånye, tri .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 99 . 66 .
     %<tataþ saüvatsare'tãte hçtaujasamavasthitam .
     nirmadaü duþkhitaü dçùñvà pitaro ràmamabruvan ..>%)

#<nirmadhyà>#, strã, (nirgataü madhyaü yasyàþ . ÷ånyamadhyatvàdevàsyàstathàtvam .) nalikà . iti bhàvaprakà÷aþ .. (nalikà÷abde'syà vivçtivi÷eùo j¤àtavyaþ ..)

@<[Page 2,895b]>@
#<nirmanthyadàru>#, klã, (nirmanthyaü yaj¤àrthaü gharùaõãyaü dàru .) araõiþ . yaj¤e agnyutthàpanàrthaü gharùaõãyakàùñham . ityamaraþ . 2 . 7 . 19 ..

#<nirmalaü>#, klã, (nirgataü malamasmàt .) nirmàlyam . abhrakam . tri, malahãne . iti medinã . le, 102 .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 65 . 4 .
     %<nirmalasvàdusalilaü manohàri su÷ãtalam ..>% niùpàpe . yathà, manuþ . 8 . 318 .
     %<ràjanirdhåtadaõóàstu kçtvà pàpàni mànavàþ .
     nirmalàþ svargamàyànti santaþsukçtino yathà ..>% yathà, devãbhàgavate . 1 . 18 . 37 .
     %<manastu sukhaduþkhànàü mahatàü kàraõaü dvija ! .
     jàte tu nirmale hyasmin sarvaü bhavati nirmalam ..>%)

#<nirmalopalaþ>#, puü, (nirmalaþ vi÷uddhaþ upalaþ .) sphañikaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nirmàõaü>#, klã, (nirmãyate iti . nir + mà lyuñ .) nirmitiþ . (yathà, bhàgavate . 2 . 5 . 32 .
     %<yadaite'saïgatà bhàvà bhåtendriyamanoguõàþ .
     yadàyatananirmàõe na ÷ekurbrahmavittama ! ..>%) sàraþ . sama¤jasam . iti medinã . õe, 58 ..

#<nirmàlyaü>#, klã, (nir + mala + õyat .) devocchiùñadravyam . devasvatvanivçttivi÷iùñaü devadattaü vastu . yathà --
     %<arvàk visarjanàddravyaü naivedyaü sarvamucyate .
     visarjite jagannàthe nirmàlpaü bhavati kùaõàt ..>% iti garuóapuràõam .. * .. tasya sthàpanaü kùepaõa¤ca yathà . ai÷ànyàü maõóalaü kçtvà nirmàlya÷eùaü dadyàditi . vaiùõave tu oü vi÷vaksenàya namaþ . ÷aktau tu oü÷eùikàyai namaþ . ÷ive oücaõóe÷varàya namaþ . sårye oü teja÷caõóàya namaþ . gaõe÷e oüucchiùñagaõe÷àya namaþ . kàlikàdau oüucchiùñacàõóàlinyai namaþ . tathà ca vidyànandanibandhe .
     %<sårye gaõapatàvugre ÷àkte ÷aive'tha vaiùõave .
     teja÷caõóamathocchiùñasojamucchiùñapårbikàm ..
     càõóàlãü ÷eùikàü caõóaü vi÷vaksenaü kramàdyajet ..>% sojo gaõe÷aþ .
     %<hçdaye ca bahirdevãü samarpya vidhivattataþ .
     nirmàlya¤ca ÷ucau de÷e naivedyaü bhakùayet sudhãþ ..>% tantràntare . nirmàlyaü ÷irasà dhàryaü sarvàïge cànulepanam . naivedya¤copabhu¤jãta dattvà tadbhakta÷àline .. iti tantrasàraþ .. * ..
     %<udake tarumåle và nirmàlyaü tatra saütyajet ..>% iti kàlikàpuràõe 55 adhyàyaþ .. nirmàlyakàlo yathà --
     %<maõimuktàsuvarõànàü devadattàni yàni ca .
     na nirmàlyaü dbàda÷àbdaü tàmrapàtraü tathaiva ca ..
     pañã ÷àñã ca ùaõmàsaü naivedyaü dattamàtrataþ .
     modakaü kç÷ara¤caiva yàmàrdhena mahe÷vari ! ..
     paññavastraü trimàsa¤ca yaj¤asåtrantvahaþ smçtam yàvadannaü bhaveduùõaü paramànnantathaiva ca ..>% ityekàda÷ãtattve yoginãtantram .. ÷ivanirmàlye vi÷eùo yathà, skànde .
     %<nirmàlyaü yo hi me bhaktyà ÷irasà dhàrayiùyati .
     a÷ucirbhinnamaryàdo naraþ pàpasamanvitaþ .
     narake pacyate ghore tiryagyonau ca jàyate ..
     brahmahàpi ÷ucirbhåtvà nirmàlyaü yastu dhàrayet .
     tasya pàpaü mahacchrãghraü nà÷ayiùye mahàvrate ! ..
     ÷uciþ snànàdineti ÷eùaþ . eva¤ca spçùñvà rudrasya nirmàlyaü savàsà àplutaþ ÷uciriti kàlikàpuràõaü a÷uciviùayam .. anupanãtaviùayamiti ÷rãdattaþ . bahvçcagçhyapari÷iùñam .
     agràhyaü ÷ivanaivedyaü patraü puùpaü phalaü jalam .
     ÷àlagràma÷ilàspar÷àt sarvaü yàti pavitratàm ..>% iti tithitattvam .. tasya uttàraõakàlo yathà -- atha nirmàlyottàraõam . atrismçtau .
     %<pràtaþkàle sadà kuryànnirmàlyottàraõaü budhaþ .
     tçùitàþ pa÷avo baddhàþ kanyakà ca rajasvalà ..
     devatà ca sanirmàlyà hanti puõyaü puràkçtam ..
     nàrasiühe ÷rãyamoktau .
     devamàlyàpanayanaü devàgàre samåhanam .
     snàpanaü sarvadevànàü gopradànasamaü smçtam ..
     nàradapa¤caràtre .
     yaþ pràtarutthàya vidhàya nityaü nirmàlyamã÷asya niràkaroti .
     na tasya duþkhaü na daridratà ca nàkàlamçtyurna ca rogamàtram ..
     aruõodayavelàyàü nirmàlyaü ÷alyatàü vrajet .
     pràtastu syànmahà÷alyaü ghañikàmàtrayogataþ ..
     ati÷alyaü vijànãyàttato vajraprahàravat .
     aruõodayavelàyàü ÷alyaü tat kùamate hariþ ..
     ghañikàyàmatikràntau kùudraü pàtakamàvahet .
     muhårte samatikrànte pårõaü pàtakamucyate ..
     atipàtakameva syàt ghañikànàü catuùñaye .
     muhårtatritaye pårõe mahàpàtakamucyate ..
     tataþ paraü brahmavadho mahàpàtakapa¤cakam .
     prahare pårõatàü yàte pràya÷cittaü tato na hi ..
     nirmàlyasya vilambe tu pràya÷cittamathocyate .
     atikrànte muhårtàrdhe sahasraü japamàcaret ..
     pårõe muhårte sa¤jàte sahasraü sàrdhamucyate ..
     sahasradvitayaü kuryàt ghañikànàü catuùñaye .
     muhårtatritaye'tãte ayutaü japamàcaret ..
     prahare pårõatàü yàte pura÷caraõamucyate .
     prahare samatikrànte pràya÷cittaü na vidyate ..>% iti ÷rãharibhaktivilàse 3 vilàsaþ ..

#<nirmàlyà>#, strã, (nirmalyate iti . nir + mal + õyat . tataùñàp .) pçkkà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<nirmitaü>#, tri, (nir + mà + ktaþ .) kçtanirmàõam . gañhitam . racitam . yathà, siddhàntamuktàvalyàm .
     %<nijanirmitakàrikàvalãmatisaükùiptacirantanoktibhiþ .
     vi÷adãkaravàõi kautukàt nanu ràjãvadayàva÷aüvadaþ ..>%

#<nirmitiþ>#, strã, (nir + mà + ktin .) nirmàõam . gañhanam . racanam . yathà --
     %<niyatikçtaniyamarahitàü hvàdaikamayãmananyaparatantràm .
     navarasaruciràü nirmitimàdadhatã bhàratã kaverjayati ..>% iti kàvyaprakà÷aþ ..

#<nirmuktaþ>#, puü, (nir + muc + ktaþ .) muktaka¤cukaþ . aciràt tyaktatvak sarpaþ . ityamaraþ . 1 . 8 . 6 .. tyaktasaüyoge, tri . iti medinã . te, 117 .. (yathà, devãbhàgavate . 3 . 8 . 20 .
     %<ràgadveùànna nirmuktaþ kàmakrodhasamàvçtaþ .
     punareva gçhaü pràpto yathà pårbaü tathà sthitaþ ..>%)

#<nirmuñaü>#, klã, (nirmuñati àkùipatãti . nir + muña àttepe + kaþ .) kara÷ånyahaññaþ . tatparyàyaþ . paõyàjiram 2 kacaïganam 3 . iti ÷abdaratnàvalãtrikàõóa÷eùau ..

#<nirmuñaþ>#, puü, (nir + muña + %<igupadheti .>% 3 . 1 . 135 . iti kaþ .) vanaspatiþ . apuùpavçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. såryaþ . kharparaþ . iti hàràvalã . 255 ..

#<nirmokaþ>#, puü, (nitaràü mucyate iti . nir + muc + gha¤ .) sarpatvak . tatparyàyaþ . ahikoùaþ 2 nirlva yanã 3 ka¤cukaþ 4 . iti hemacandraþ . 4 . 381 .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 328 .
     %<nijagàtranirvi÷eùasthàpitamapi sàramakhilamàdàya .
     nirmoka¤ca bhujaïgã mu¤cati puruùa¤ca vàravadhåþ ..>% tvakmàtram . yathà, mahàbhàrate . 13 . 141 . 101 .
     %<mçganirmokavasanà÷cãravalkalavàsasaþ .
     nirdvandvàþ satpathaü pràptà vàlikhilyàstapodhanàþ ..>% bhàve gha¤ .) mocanam . àkà÷aþ . sannàhaþ . iti medinã . ke, 111 .. (sàvarõimanoþ puttravi÷eùaþ . yathà, bhàgavate . 8 . 13 . 11 .
     %<aùñame'ntara àyàte sàvarõirbhavità manuþ .
     nirmokavirajaskàdyàþ sàvarõitanayà nçpa ! ..>%)

#<nirmokùaþ>#, puü, (nitaràü mokùaþ .) tyàgaþ . iti nànàrthasarga÷abdàrthe amaraþ .. (yathà, raghuþ . 10 . 2 .
     %<na copalebhe pårbeùàmçõanirmokùasàdhanam .
     sutàbhidhànaü sa jyotiþ sadyaþ ÷okatamo'paham ..>%)

#<niryantraõaü>#, tri, (nir + yantra + lyuñ .) abàdham . nirargalam . ucchadkhalam . iti jañàdharaþ .. (yantraõà÷åyam . yathà, su÷rute . 1 . 44 .
     %<tataþ svàdeduùõatoyasevã niryantraõàstvime ..>%)

@<[Page 2,896b]>@
#<niryàõaü>#, klã, (niryàti nirgacchati mado'neneti .) nir + yà + karaõe lyuñ .) gajàpàïgade÷aþ . (yathà, màghe . 5 . 41 .
     %<pratyanyadantini÷itàïku÷adårabhinnaniryàõaniryadasçjaü calitaü niùàdã ..>%) mokùaþ . adhvanirgamaþ . iti medinã . õe, 57 .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 55 . 6 .
     %<niryàõa¤ca rathenà÷u sahasà yat kçtaü tvayà ..>% pa÷upàdabandhanarajjuþ . iti vaijayantã .. yathà, màghe . 12 . 41 .
     %<niryàõahastasya puro dudhukùataþ ..>%)

#<niryàtanaü>#, klã, (nir + yata + õic + lyuñ .) vaira÷uddhiþ . ÷atrupratãkàraþ . (yathà, harivaü÷e . 177 . 47 .
     %<tatràniruddhaharaõaü kçtaü maghavatà svayam .
     na hyanyasya bhavecchaktirvairaniryàtanaü prati ..>%) dànam . tyàgaþ . nyàsàrpaõam . nyastadravyasya samarpaõam . ityamaraþ . 3 . 3 . 119 .. çõàdi÷uddhiþ . iti bharataþ .. màraõam . iti hemacandraþ . 3 . 468 ..

#<niryàmaþ>#, puü, (niryamyate'neneti . nir + yama + gha¤ .) potavàhaþ . iti hemacandraþ . 3 . 540 ..

#<niryàsaþ>#, puü, (nir + yasa + gha¤ .) kaùàyaþ . kvàthaþ . iti ÷abdamàlà .. vçkùàdikùãram . àñà iti bhàùà .. tatparyàyaþ . veùñakaþ 2 . iti ratnamàlà .. (yathà, manuþ . 5 . 6 .
     %<lohitàn vçkùaniryàsàn vra÷canaprabhavàüstathà .
     ÷eluü gavya¤ca peyåùaü prayatnena vivarjayet ..>% ardharcàditvàt klãve'pi dç÷yate .. * .. kvacit svaraso'pi vàcyaþ . yathà, vaidyakacikitsàsaügrahe dalãkandaghçte .
     %<kadalãkandaniryàse tatprasånatulàü pacet .
     caturbhàgàva÷eùe'smin ghçtaprasthaü vipàcayet ..>%)

#<niryuktikaü>#, tri, (nirgatà yuktiryasmàt . kap .) yuktirahitam . yathà . %<nahi kriyàrahitaü vàkyamastãti pràcàü pravàdo niryuktikatvàda÷raddheyaþ .>% iti ÷abda÷aktiprakà÷ikà ..

#<niryåùaþ>#, puü, (nitaràü yåùaþ .) niryàsaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<niryåhaþ>#, puü, ÷ekharam . àpãóam . dbàram . niryàsaþ . kvàtharasaþ . (yathàsya paryàyo vaidyakaratnamàlàyàm .. %<kvàthaþ kaùàyo niryåhaþ ..>%) nàgadantaþ . avalambanàrthaü gehàdibhittinirgataü kàùñhadbayam . ityamaramedinãkarau ..

#<nirlakùaõaþ>#, tri, (nirgataü lakùaõaü yasmàt .) lakùaõahãnaþ . tatparyàyaþ . pàõóurapçùñhaþ 2 . iti hemacandraþ . 3 . 101 .. (yathà, goþ ràmàyaõe . 2 . 118 . 5 .
     %<nirlakùaõo lakùaõavàn duþ÷ãlaþ ÷ãlavànapi ..>%)

#<nirliptaþ>#, puü, (nir + lipa + ktaþ .) ÷rãkçùõaþ . yathà, brahmavaivatte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 7 adhyàye .
     %<nirupàdhi÷ca nirlipto nirãho nidhanàntakaþ ..>% leparahite, tri .. (yathà, brahmavaivarte . 2 . 1 . 46 .
     %<nirguõà ca niràkàrà nirliptàtmasvaråpiõã ..>%)

#<nirlepaþ>#, tri, (nirgato lepo yasmàt .) lepa÷ånyaþ . àsaïgarahitaþ . yathà --
     %<nirlepaþ kucamaõóalo mçgadç÷àü hàràvalã nirguõà netràmbhoruhama¤janena rahitaü nãràgamoùñhàdharam ..>% ityànandacanpågranthe viü÷atistavakaþ .. pàpa÷ånyaþ . yathà, %<lokavedaviruddhairapi nirlepaþ svatantra÷ceti mahàpà÷upatàþ .>% iti kusumà¤jaliþ ..

#<nirlvayanã>#, strã, (nitaràü lãyate saülãno bhavati ahirasyàmiti . nir + lã + lyuñ . pçùodaràditvàt vàgamaþ .) kahvukaþ . sarpatvak . iti hemacanndraþ . 4 . 381 ..

#<nirvacanaü>#, klã, (nir + vaca + bhàve lyuñ .) niruktiþ . ni÷cayakathanam . yathà, ÷rãbhàgavate . 9 . 20 . 37 .
     %<nàmanirvacanaü tasya ÷lokamekaü surà jaguþ ..>% (pra÷aüsà . yathà, mahàbhàrate . 1 . 109 . 23 .
     %<pranaùñaü ÷àntanorvaü÷aü samãkùya punaruddhçtam .
     tato nirvacanaü loke sarvaràùñreùvavartata ..>% nirgataü vacanaü yatra . tåùõãm . yathà, kumàre . 7 . 19 .
     %<patyuþ ÷ira÷candrakalàmanena spç÷eti sakhyà parihàsapårbam .
     sà ra¤jayitvà caraõau kçtà÷ãrmàlyena tàü nirvacanaü jaghàna ..>% vàkyàtãte, tri, . yathà, mahàbhàrate . 3 . 199 . 36 .
     %<yeùàü taóàgàni mahodakàni vàpya÷ca kåpyà÷ca prati÷rayà÷ca .
     annasya dànaü madhurà ca vàõã yamasya te nirvacanà bhavanti ..>%)

#<nirvapaõaü>#, klã, (nir + vapa + bhàve lyuñ .) dànam . ityamaraþ . 2 . 7 . 30 .. (yathà, manuþ . 3 . 248 .
     %<anayaivàvçtà kàryaü piõóanirvapaõaü sutaiþ ..>% piõóadànam . yathà, tatraiva . 3 . 260 .
     %<evaü nirvapaõaü kçtvà piõóàüstàüstadanantaram .
     gàü vipramajamagniü và prà÷ayesu và kùipet ..>% yathà ca goþ ràmàyaõe . 6 . 108 . 42 .
     %<eùà mandàkinã puõyà nadã suvimalodakà .
     piturnirvapaõaü yatra mayà målaphalaiþ kçtam ..>% piõóaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 84 . 14 .
     %<tat samàpya yathoddiùñaü pårbakarma samàhitaþ .
     dàtuü nirvapaõaü samyak yathàvadahamàrabham ..>% annàdisaüvibhàgaþ . iti ÷rãdharasvàmã .. yathà, bhàgavate . 5 . 12 . 12 .
     %<rahågaõaitat tapasà na yàti na cejyayà nirvapaõàd gçhàd và ..>%)

@<[Page 2,897a]>@
#<nirvarõanaü>#, klã, (nir + varõa + %<satyàpapà÷eti .>% 3 . 1 . 25 . iti õic + bhàve lyuñ .) dar÷anam . ityamaraþ . 3 . 2 . 31 ..

#<nirvahaõaü>#, klã strã, (nir + vaha + bhàve lyuñ .) niùñhà . ityamaraþ . 1 . 7 . 15 .. tattu prakràntàbhinayanirvàhaþ . kiüvà nàñake pa¤ca sandhayo bhavanti . yathà --
     %<mukha pratimukha¤caiva garbho vimarùa eva ca .
     tathà nirvahaõa¤ceti nàñake pa¤ca sandhayaþ ..>% tatra pa¤camasya sandheþ saüj¤àdvayamidam . iti bharataþ .. mukuñastvàha dbe pa¤camasandhisamàptau . prastutakathàsamàptàviti yàvat . yathaitadanuvçttau ÷abdàrõavaþ . nirvahaõantu niùñhà strã saühàra÷ca samàpane . prakràntakathànirvàhaþ . iti madhumàdhavàdayaþ ..

#<nirvàõaü>#, klã, (nir + và gamane + ktaþ . tasya naþ .) astagamanam . nirvçtiþ . gajamajjanam . (yathà, raghuþ . 1 . 71 .
     %<asahyapãóaü bhagavannçõamantyamavehi me .
     aruntudamivàlànamanirvàõasya dantinaþ ..>%) saïgamaþ . apavargaþ . iti medinã . õe, 58 .. (yathà, bhàgavate . 3 . 28 . 35 .
     %<muktà÷rayaü yarhi nirviùayaü viraktaü nirvàõamçcchati manaþ sahasà yathàrciþ ..>%) vi÷ràntiþ . iti hemacandraþ .. (samàptiþ . yathà bhàgavate . 1 . 6 . 29 .
     %<àrabdhakarmanirvàõo nyapatat pà¤cabhautikaþ ..>%) ni÷calam . ÷ånyam . vidyopade÷anam . iti ÷abdaratnàvalã .. nàbhide÷e japyapraõavapuñitamàtçkàpuñitamålamantram . yathà --
     %<kullukàü mårdhni saüjapya hçdi setuü vicintayet .
     mahàsetuü vi÷uddhe tu ùoóa÷àre samuddharet ..
     ptaõipure tu nirvàõaü mahàkuõóa linãmadhaþ .
     svàdhiùñhàne kàmabãjaü ràkiõã mårdhni saüsthitam .
     vicintya vidhivaddevi ! målàdhàràntikàcchive ! ..
     vi÷uddhàntaü smareddevi ! vi÷atantutanãyasãm .
     devãsthànaü dvijihvàntaü mantramålàvçtaü muhuþ ..>% nirvàõaü yathà --
     %<atha vakùyàmi nirvàõaü ÷çõu sàvahitànadhe ! .
     praõavaü pårbamuccàrya màtçkàdyaü samuccaret ..
     màtçkàrõàü samastà¤ca punaþ praõavamuccaret .
     evaü puñitamålantu prajapenmaõipårake ..
     evaü nirvàõamã÷àni ! yo na jànàti pàmaraþ .
     kalpakoñisahasreùu tasya siddhirna jàyate ..>% ityàgamatattvavilàsaþ .. (viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 75 .
     %<trisàmà sàmagaþ sàma nirvàõaü bheùajaü bhiùak ..>%)

#<nirvàõaþ>#, tri, (nir + và + ktaþ . %<nirvàõo'vàte .>% 8 . 2 . 50 . iti niùñhàtasya naþ .) muktaþ . yathà . nirvàõo muniþ . naùñaþ . yathà . nirvàõo vahriþ . (yathà, kumàre . 3 . 52 .
     %<nirvàõabhåyiùñhamathàsya vãryaü sandhukùayantãva vapurguõena ..>%) nimagnaþ . yathà . nirvàõo hastã . iti vi÷eùyanidhne amaraþ . 3 . 1 . 96 .. vàõa÷ånya÷ca ..

#<nirvàtaþ>#, tri, (nirgato vàto vàyuryasmàt .) vàyurahitaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 96 . (yathà, mahàbhàrate . 2 . 36 . 28 .
     %<asåryamiva såryeõa nirvàtamiva vàyunà .
     bhàsitaü hlàdita¤caiva kçùõenedaü sado hi naþ ..>% nirvàti smeti . nir + và + gatyartheti ktaþ . %<nirvàõo'vàte .>% 8 . 2 . 50 . iti niùñhàtasya na naþ .) gate vàyau, puü ..

#<nirvàdaþ>#, puü, (nirvadanamiti . nir + vad + bhàve gha¤ .) parãvàdaþ . janavàdaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 89 .. (yathà, raghuþ . 14 . 34 .
     %<kimàtmanirvàdakathàmupekùe jàyàmadoùàmuta santyajàmi ..>%) avaj¤à . (nirni÷citaü vàdaþ kathanam .) ni÷citavàdaþ . vàdàbhàvaþ . iti bharataþ ..

#<nirvàpaþ>#, puü, (nirvapaõamiti . nir + vapa + gha¤ .) nivàpaþ . pretabhinnamçtapitrudde÷yakadànam . ityamarañãkàyàü tarkavàgã÷aþ .. (yathà, devãbhàgavate . 2 . 7 . 16 .
     %<puttrebhyo'haü dadàmyadya nirvàpaü vidhipårbakam ..>% bhikùàrthadànam . yathà, pa¤catantre . 5 . 20 . %<etasminnavasare bràhmaõo'pi kuta÷cit gçhãtanirvàpaþ paribhramya yàvadàgataþ pa÷yati tàvat puttra÷okàbhibhåtà bràhmaõã vilapati ..>% bhakùaõam . iti ràmànujaþ .. yathà, ràmàyaõe . 2 . 91 . 80 . nãlavaidåryavarõàü÷ca mçdån yavasasa¤cayàn . nirvàpàrthaü pa÷ånàü te dadç÷ustatra sarva÷aþ ..)

#<nirvàpaõaü>#, klã, (nir + vapa + õic + lyuñ .) vadhaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 114 .. dànam . iti halàyudhaþ . 2 . 323 .. (nirvàõatàsampàdanam . nivàna iti bhàùà .. yathà, tithitattve .
     %<dãpanirvàpaõàt puüsaþ kuùmàõóacchedanàt striyaþ ..>% svàrthe õic . vapanam . yathà, pa¤catantre . 1 . 405 . %<mayà tàvannãtibãjanirvàpaõaü kçtam . paratastaddaivaparyàyàyattam ..>%)

#<nirvàryaþ>#, tri, (ni÷cayena vriyate iti . nir + vç + %<çhalorõyat .>% 3 . 1 . 124 . iti õyat .) satvasampadà sampatan kàryakartà . ityamaraþ . 3 . 1 . 13 .. %<bhayavikramavyasanàbhyudayàdau nirvikàraü manaþ satvaü tatsampadà sampatan udyamaü kurvan yo niþ÷aïko bhåtvà karma kurute sa nirvàrya ucyate .>% iti bharataþ .. avàraõãya÷ca ..

#<nirvàsanaü>#, klã, (nir + vasa + õic + lyuñ .) vadhaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 113 .. nagaràderbahiùkaraõam . iti medinã . ne, 189 .. (yathà, mahàbhàrate . 5 . 90 . 58 .
     %<nirvàsana¤ca nagaràt pravrajyà ca parantapa ! .
     nànàvidhànàü duþkhànàmabhij¤àsmi janàrdana ! ..>%)

#<nirvàhaþ>#, puü, (nir + vaha + gha¤ .) niùpattiþ . samàptiþ . yathà . %<svatithyà karmànirvàhe sahàyabhàvenànyatithyanuprave÷àdupavàsàdyàcaraõa¤ca .>% iti tithitattvam .. api ca .
     %<yàvatà syàt svanirvàhaþ svãkuryàttàvadarthavit .
     àdhikye nyånatàyà¤ca cyavate paramàrthataþ ..>% iti bhaktirasàmçtasindhau nàradãyapuràõam ..

#<nirvàhaõaü>#, klã, (nir + vaha + svàrthe õic + lyuñ .) nirvahaõam . nàñyoktau prastutakathàsamàptiþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<nirvikalpakaü>#, klã, (nirgato vikalpo nànàvidhakalpanà yasmàt . kap .) prakàratàvi÷eùyatànàpannasambandhànavagàhyatãndriyaj¤ànam . yathà --
     %<tatpramàõàpramàõàpi j¤ànaü yannirvikalpakam .
     prakàratàdi÷ånyaü hi sambandhànavagàhi yat ..>%
     %<j¤ànaü yannirvikalpàkhyaü tadatãndriyamiùyate ..>% iti ca bhàùàparicchedaþ ..

#<nirvikalpasamàdhiþ>#, puü, (nirvikalpaþ samàdhiþ .) j¤àtçj¤ànàdibhedalaye adbitãyavastuni tadàkàràkàritàyà buddhivçtteratitaràbhekãbhàvenàvasthànam . iti vedàntasàraþ ..

#<nirvikàraþ>#, tri, (nirgato vikàro vikçtiryasmàt .) vikàra÷ånyaþ . yathà --
     %<ràmaü viddhi paraü brahma saccidànandamadvayam .
     ànandaü nirmalaü ÷àntaü nirvikàraü nira¤janam ..>% ityadhyàtmaràmàyaõam ..

#<nirviõõaþ>#, tri, (nir + vida + ktaþ . nirviõõasyopasaükhyànàt parasya õatvam pårbasya ùñutvam .) nirvittivi÷iùñaþ . nirvedayuktaþ . yathà --
     %<yadçcchayà matkathàdau jàta÷raddhastu yaþ pumàn .
     na nirviõõo nàtisakto bhaktiyogo'sya siddhidaþ ..>% iti bhaktirasàmçtasindhuþ ..

#<nirvindhyà>#, strã, (nirgatà vindhyàditi nityatatpuruùaþ .) vindhyaparvataniþsçtanadãvi÷eùaþ . iti ÷rãbhàgavate . 5 . 19 aþ .. (yathà, meghadåte . 30 .
     %<nirvindhyàyàþ pathi bhava rasàbhyantaraü sannipatya ..>%)

#<nirviùà>#, strã, (nirgataü viùaü yasyàþ .) tçõavi÷eùaþ . nirviùã iti bhàùà . tatparyàyaþ . apaviùà 2 nirviùã 3 viùahà 4 viùàpahà 5 viùahantrã 6 viùàbhàvà 7 aviùà 8 viùavairiõã 9 . asyà guõàþ . kañutvam . ÷ãtatvam . kaphavàtàsradoùanà÷itvam . anekaviùahantçtvam . vraõanirmålakàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nirviùñaþ>#, tri, (nir + vi÷a + ktaþ .) kçtanirve÷aþ . pràptaþ . yathà, ÷rãbhàgavate .
     %<yatra nirviùñamaraõaü kçtànto nàbhimanyate ..>% sthitaþ . yathà, bhàgavate . 1 . 2 . 33 .
     %<svanirmiteùu nirviùño bhuókte bhåteùu tadguõàn ..>% vivàhitaþ . kçtàgnihotraþ . yathà . %<jyeùñhe'nirviùñe kanãyàn nirvi÷an parivettà bhavati .>% ityudvàhatattvam ..

#<nirvãjà>#, strã, (nirgataü vãjaü yasyàþ .) kàkalãdràkùà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nirvãraü>#, tri, (nirgato vãro yasmàt .) vãra÷ånyam . yathà --
     %<nàkçùñaü na ca ñaïkitaü na namitaü notthàpitaü sthànataþ kenàpãdamaho mahaddhanurato nirvãramurvãtalam ..>% iti mahànàñakam ..

#<nirvãrà>#, strã, (nirgato vãravat patiþ puttro và yasyàþ .) avãrà . patiputtravihãnà . iti hemacandraþ . 3 . 194 ..

#<nirvçtiþ>#, strã, (nir + vç + ktin .) susthitiþ . astaïgamanam . sukham . iti medinã . te, 120 .. (yathà, devãbhàgavate . 1 . 19 . 39 .
     %<janakasya da÷àü dçùñvà ràjyasthasya mahàtmanaþ .
     sa nirvçtiü paràü pràpya piturà÷ramasaüsthitaþ ..>%) mokùaþ . mçtyuþ . iti hemacandraþ . 1 . 75 .. (÷àntiþ . yathà, su÷rute . 1 . 41 .
     %<bhåtejovàrijairdravyaiþ ÷amaü yàti samãraõaþ .
     bhåmyambuvàyujaiþ pittaü kùipramàpnoti nirvçtim ..>% vidarbhavaü÷ãyavçùõeþ puttre, puü . yathà, bhàgavate . 9 . 24 . 3 .
     %<krathasya kuntiþ puttro'bhåt vçùõistasyàtha nirvçtiþ ..>%)

#<nirvçttaþ>#, tri, (nir + vçt + ktaþ .) niùpannaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 100 .. (yathà, raghuþ . 17 . 18 .
     %<sà tasya karmanirvçttairdåraü pa÷càt kçtà phalaiþ ..>%)

#<nirvçttiþ>#, strã, (nir + vçt + ktin .) niùpàdaþ . tathà ca .
     %<yathà duùñena doùeõa yathà cànuvisarpatà .
     nirvçttiràmayasyàsau saüpràptirjàtiràgatiþ ..>% iti màdhavakaraþ .. (nirgatà vçttiryasmàditi .) vçttirahite, tri ..

#<nirvedaþ>#, puü, (nir + vid + gha¤ .) svàvamànanam . iti hemacandraþ .. (yathà, devãbhàgavate . 3 . 10 . 37 .
     %<devairyuddhaü kçtaü cograü prahlàdastu paràjitaþ .
     nirvedaü paramaü pràpto j¤àtvà dharmaü sanàtanam ..>%) sa tu trayastriü÷adbyabhicàribhàvànàmàdimaþ . ÷àntarasasya sthàyibhàva÷ca . yathà --
     %<nirvedaþsthàyibhàvo'sti ÷ànto'pi navamo rasaþ ..>% iti kàvyaprakà÷aþ .. tasya lakùaõaü yathà --
     %<tattvaj¤ànàpadãryàdernirvedaþ svàvamànanam ..>% tadudàharaõam . yathà --
     %<mçtpiõóabàlukàrandhrapidhànaracanàrthinà .
     dakùiõàvarta÷aïkho'yaü hanta cårõãkçto mayà ..>% iti sàhityadarpaõam .. paravairàgyam . yathà --
     %<tataþ kadàcinnirvedànniràkàrà÷ritena ca .
     lokatantraü parityaktaü duþkhàrtena bhç÷aü mayà ..>% iti mokùadharmaþ .. vairàgyam . yathà, ÷rãbhagavadgãtàyàm .
     %<tadà gantàsi nirvedaü ÷rotavyasya ÷rutasya ca ..>% (nirgato vedo yasmàditi .) vedarahite, tri ..

#<nirve÷aþ>#, puü, (nir + vi÷ + bhàve gha¤ .) bhçtiþ . bhogaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 214 ..
     %<bhçtirvetanaü bhogaþ sukhaü pàlanamabhyavahàro và .>% iti bharataþ .. (yathà, bhàgavate . 6 . 2 . 7 .
     %<ayaü hi kçtanirve÷o janmakoñyaühasàmapi .
     yadbyàjahàra viva÷o nàma svastyayanaü hareþ ..>%) mårchanam . iti medinã . ÷e, 22 .. vivàhaþ . nirpårbavi÷adhàturvivàhàrthaþ . iti smçtiþ ..

#<nirveùñanaü>#, klã, (nitaràü veùñanamatra .) nàóicãram . iti hàràvalã . 214 .. (nirgataü veùñanaü yasmàt .) veùñanarahite, tri ..

#<nirvyathanaü>#, klã, (nir + vyatha + bhàve lyuñ .) chidram . ityamaraþ . 1 . 8 . 2 .. vyathàbhàvaþ . ni÷cayena vyathana¤ca ..

#<nirvyåóhaü>#, tri, (nir + vi + vaha + ktaþ .) tyaktam . iti trikàõóa÷eùaþ .. samàptam . yathà --
     %<avadànantu yat karma nirvyåóhamati÷obhanam ..>% iti jañàdharaþ .. (sthiram . yathà, %<strãõàü patiputtràdidhane na nirvyåóhaü svatvaü puüsàntu tannirvyåóhaü apratibandhakatayà yatheùñaviniyogàrhatvàt ..>% tathà, ca ràjataraïgiõyàm . 3 . 472 .
     %<sa eva bhåpatirbhåtvà bhuvaü varùa÷atatrayam .
     nirvàõa÷làghyanirvyåóhapàtàle÷varamàsadat ..>%)

#<nirharaõaü>#, klã, (ni÷cayena haraõam . nir + hç + lyuñ .) ÷avadàhaþ . yathà, ÷uddhitattve .
     %<tasya nirharaõàdãni samparetasya bhàrgava ! .
     yudhiùñhiraþ kàrayitvà muhårtaü duþkhito'bhavat ..>% (dahanam . yathà, bhàgavate . 7 . 7 . 28 .
     %<bãjanirharaõaü yogaþ pravàhoparamo dhiyaþ ..>%) niþ÷eùeõa haraõa¤ca ..

#<nirhàraþ>#, puü, (nir + hç + gha¤ .) ÷alyàderutpàñanam . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . abhyavakarùaõam 2 . ityamaraþ . 3 . 2 . 17 .. malamåtràdityàgaþ . yathà, àhnikatattve .
     %<àhàranirhàravihàrayogàþ susaüvçtà dharmavidà tu kàryà ..>% dàhaþ . iti smçtiþ .. (dàhàrthaü nayanam . iti svàmã .. yathà, bhàgavate . 7 . 2 . 35 .
     %<evaü vilapatãnàü vai parigçhya gçtaü patim .
     anicchatãnàü nirhàramarko'sta saünyavartata ..>%) yatheùñaviniyogaþ . yathà --
     %<na nirhàraü striyaþ kuryuþ kuñumbà bahumadhyagàt .
     svakàdapi ca vçttàddhi svasya bharturanàj¤ayà ..>% iti manuþ ..

#<nirhàrã>#, [n] tri, (niþ÷eùeõa harati dåraü gacchatãti . nir + hç + õini .) dåragàmigandhaþ . ityamaraþ . 1 . 5 . 11 .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 184 . 28 .
     %<iùña÷càniùñagandha÷caü madhuraþ kañureva ca .
     nirhàrã saühataþ snigdho råkùo viùada eva và ..>%)

#<nirhràdaþ>#, puü, (nir + hràda avyakta÷abde + gha¤ .) dhvaniþ . ityamaraþ . 1 . 3 . 23 .. (yathà, raghuvaü÷e . 1 . 41 .
     %<÷reõãbandhàdvitanvadbhiþ astambhàü toraõa÷rajam .
     sàrasaiþ kalanirhràdaiþ kvacidunnamitànanau ..>%)

#<nilayaþ>#, puü, (nilãyate asminniti . ni + lã + %<erac .>% 3 . 3 . 66 . iti adhikaraõe ac .) gçham . ityamaraþ . 2 . 2 . 5 .. (yathà, raghuvaü÷e . 2 . 15 .
     %<sa¤càrapåtàni digantaràõi kçtvà dinànte nilayàya gantum ..>% à÷rayasthànam . yathà, bhàgavate . 8 . 1 . 11 .
     %<taü bhåtanilayaü devaü suparõamupadhàvata ..>%)

#<nilimpaþ>#, puü, (nilimpatãti . ni + lip + %<nau limpervàcyaþ .>% 3 . 1 . 138 . ityasya vàrtikoktyà ÷aþ . mucàditvànnum .) devaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<nilimpanirjharã>#, strã, (nilimpànàü devànàü nirjharã nadã .) gaïgà . yathà --
     %<jañàkañàhasambhramadbhramannilimpanirjharã ..>% ityàdiràvaõakçta÷ivastotram ..

#<nilimpà>#, strã, (ni + lipa + ÷a . mucàditvànnum . striyàü ñàp .) strãgavã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<nilimpikà>#, strã, (nilimpà eva . svàrthe kan ñàpi ata itvam .) saurabheyã . iti hemacandraþ . 4 . 332 ..

#<nilãnaü>#, tri, (niþ÷eùeõa lãnaü saülagnam . ni + lã + ktaþ .) niþ÷eùeõa lãnam . saülagnam . (yathà, bhaññiþ . 2 . 5 .
     %<vanàni toyàni ca netrakalpaiþ puùpaiþ sarojai÷ca nilãnabhçïgaiþ .
     parasparaü vismayavanti lakùmãmàlokayà¤cakrurivàdareõa ..>%

#<nivapanaü>#, klã, (ni + vapa + bhàve lyuñ .) pitrudde÷yakadànam . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 92 . 2 .
     %<çùayo dharmanityàstu kçtvà nivapanànyuta .
     tarpaõa¤càpyakurvanta tãrthàmbhobhiryatavratàþ ..>%)

#<nivarà>#, strã, (nitaràü vriyata iti . ni + vç + %<grahavçdçni÷cigama÷ca .>% 3 . 3 . 58 . iti karmaõyap . tataùñàp .) kumàrã . avivàhità . iti mitàkùarà ..

@<[Page 2,899a]>@
#<nivasatiþ>#, strã, (nivasatyatreti . ni + vas + %<vahivasyartibhya÷cit .>% uõàü 4 . 60 . iti atic .) gçham . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<nivasathaþ>#, puü, (nivasatyatreti . ni + vas àdhàre ayac .) gràmaþ . iti hemacandraþ . 4 . 23 ..

#<nivasanaü>#, klã, (nyuùyate'tra . ni + vas + àdhàre lyuñ .) gçham . iti ÷abdaratnàvalã .. vastram . iti halàyudhaþ .. (yathà, goþ ràmàyaõe . 2 . 37 .
     %<dbitãyaü ca parãdadhau cãramàdàya maithilã .
     cãrasyàku÷alà devã samyagnivasane ÷ubhà ..>%)

#<nivahaþ>#, puü, (nitaràmuhyate iti . ni + vaha + puüsãti ghaþ .) samåhaþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 39 .. (yathà, pa¤catantre . 5 . 8 .
     %<mukulaü ku÷alaü sujanaü vihàya kulaku÷ala÷ãlavikale'pi .
     àóhye kalpataràviva nityaü rajyanti jananivahàþ ..>% nitaràü vahatãti . ni + vaha + pacàdyac .) saptavàyvantargatavàyuvi÷eùaþ . yathà --
     %<nivaho yatra vàte÷aþ keùà¤cinna sukhapradaþ .
     na pracaõóo na ca mçduþ pramàdã ca prabha¤janaþ ..>% iti jyotiùam ..

#<nivàtaþ>#, tri, (nitaràü vàti gacchatyatra . ni + và + adhikaraõe ktaþ .) à÷rayaþ . nivàsaþ . (nivçtto vàto yasmin .) avàtaþ . vàta÷ånyaþ . (yathà, raghuvaü÷e . 3 . 17 .
     %<nivàtapadmastimitena cakùuùà nçpasya kàntaü pibataþ sutànanam .
     mahodadheþ påra ivendudar÷anàt guruþ praharùaþ prababhåva nàtmani ..>%) ÷astràbhedyaü varma . ÷astreõa na bhidyate yat varma kavacam . ityamarabharatau . 3 . 3 . 84 ..

#<nivàtakavacaþ>#, puü, daityavi÷eùaþ . sa tu hiraõyakasipoþ pauttraþ saühràdaputtraþ . ityagnipuràõam .. (nivàtaü ÷astràbhedyaü kavacaü yeùàmiti . dànavavi÷eùe, puüliïgo bahuvacanàntaþ . te tu indràdiùñenàrjunena nihatàþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 168 . 70 -- 72 .
     %<tato màmabravãdràjan ! prahasya balavçtrahà .
     nàviùahyantavàstãti triùu lokeùu ki¤cana ..
     nivàtakavacà nàma dànavà deva÷atravaþ .
     samudrakukùimà÷ritya durge prativasatyuta ..
     tisraþ koñyaþ samàkhyàtà stulyaråpabalaprabhàþ .
     tàüstatrajahi kaunteya ! gurvarthaste bhaviùyati ..>% etadbivaraõavistçtistu tatraiva vi÷eùato draùñavyà ..)

#<nivàpaþ>#, puü, (nitaràmupyate iti . ni + vapa + gha¤ .) mçtodde÷yakadànam . tatparyàyaþ . pitçdànam 2 . ityamaraþ . 2 . 7 . 31 .. pitçtarpaõam 3 . iti hemacandraþ . 3 . 40 .. nivapanam 4 pitçdànakam 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, raghuvaü÷e . 8 . 86 .
     %<apa÷okamanàþ kuñumbinãü anugçhõãùva nivàpadattibhiþ ..>%) dànamàtram . yathà . %<yebhyo nivàpà¤jalayaþ pitéõàm .>% iti bharataþ .. (nyupyate vãjamasminiti . kùetram . iti nãlakaõñhaþ .. yathà, mahàbhàrate . 3 . 309 . 6 .
     %<avaniü pramadà gà÷ca nivàpaü bahuvàrùikam .
     tatte vipra ! pradàsyàmi na tu varma sakuõóalam ..>%)

#<nivàraþ>#, puü, nivàraõam . iti nipårbavçdhàtorbhàve gha¤pratyayaniùpannaþ ..

#<nivàraõaü>#, klã, (ni + vç + õic + karaõe lyuñ .) ni÷cayena vàraõam . niràkaraõam . yathà --
     %<yadvàkyato dharma itãtarasthito na manyate tasya nivàraõaü janaþ ..>% iti ÷rãbhàgavate prathamaskandhaþ ..

#<nivàritaþ>#, tri, (ni + vç + õic + ktaþ .) kçtanivàraõaþ . yathà --
     %<nivàritàstena mahãtale'khile nirãtibhàvaü gamite'tivçùñayaþ ..>% iti naiùadhe . 1 . 11 ..

#<nivàsa>#, t ka stçtyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (adanta curàü-paraü-sakaü-señ .) aninivàsat . stçtiràcchàdanam . nivàsayati ya÷citraü cãnàü÷ukamiti halàyudhaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<nivàsaþ>#, puü, (nivasati asmin . ni + vas + adhikaraõe gha¤ .) gçham . iti hemacandraþ . 4 . 57 .. (yathà, viùõupuràõe . 1 . 13 . 84 .
     %<tatra tatra prajànàü hi nivàsaü samarocayat ..>% à÷rayasthànam . yathà, bhàgavate . 1 . 11 . 27 .
     %<÷riyo nivàso yasyoraþ pànapàtraü mukhaü dç÷àm .
     bàhavo lokapàlànàü sàraïgàõàü padàmbujam ..>% vastram . yathà, harivaü÷e . 181 . 48 .
     %<nama÷carmanivàsàya namaste pãtavàsase ..>% bhàve gha¤ . vàsaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 186 . 6 .
     %<kumbhakàrasya ÷àlàyàü nivàsaü cakrire tadà ..>%)

#<nivàsã>#, [n] tri, (nivasatãti . ni + vas + õini .) nivàsavi÷iùñaþ . nivàsakartà . yathà --
     %<te tu kàsarama÷nanti devaraþ patirutkale .
     dhanyàþ kàlãnadãtãre kànyakubjanivàsinaþ ..>% iti kàvyodayaþ ..

#<nivióaü>#, tri, (nitaràü vióatãti . ni + vióa àkro÷e + ka .) niravakà÷am . tatparyàyaþ . nirantaram 2 nivirãùam 3 ghanam 4 . sàndram 5 nãrandhram 6 bahulam 7 dçóham 8 gàóham 9 aviralam 10 . iti hemacandraþ . 6 . 82 .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 320 .
     %<nivióaghañitoruyugalàü ÷vàsottabdhastanàrpitavyajanàm ..>% yathà, ca raghuvaü÷e . 9 . 58 .
     %<tasyàpareùvapi mçgeùu ÷aràn mumukùoþ karõàntametya bibhide nivióo'pi muùñiþ ..>% nàsikàyà natam . ni + %<nervióacvirãsacau .>% 5 . 2 . 32 . iti vióac . avañãñam . %<tadyogàt nàsikà nivióà .>% iti siddhàntakaumudã ..)

#<nivirãsaü>#, tri, (ni natà nàsikà yasya . %<nervióacvirãsacau .>% 5 . 2 . 32 . iti virãsac . avañãñaþ . iti vyàkaraõam ..) nivióam . iti jañàdharaþ .. (yathà, màghe . 7 . 20 .
     %<urunivirãsanitambabhàrakhedi ..>%)

#<niviùñaü>#, tri, (ni + vi÷a + ktaþ .) nive÷ayuktam . (yathà, kumàrasambhave . 5 . 31 .
     %<bhavanti sàmye'pi niviùñacetasàü vapurvi÷eùeùvatigauravàþ kriyàþ ..>%) àviùñam . praviùñam . yathà --
     %<uóugaõaparivàro nàyako'pyoùadhãnàmamçtamaya÷arãraþ kàntiyukto'pi candraþ .
     bhavati vikalamårtirmaõóalaü pràpya bhànoþ parasadananiviùñaþ ko laghutvaü na yàti ..>% ityudbhañaþ .. (àbaddham . yathà, devãbhàgavate . 1 . 15 . 45 .
     %<baddho'hamiti me buddhirnàpasarpati cittataþ .
     saüsàravàsanàjàle niviùñà vçddhagàminã ..>% sthitam . yathà, ràmàyaõe . 1 . 5 . 5 .
     %<ko÷alo nàma muditaþ sphãto janapado mahàn .
     niviùñaþ sarayåtãre prabhåtadhanadhànyavàn ..>%)

#<nivãtaü>#, tri, (nivãyate smeti . ni + vye àcchàdane + ktaþ . samprasàraõam .) àcchàdanavastram . uóanã iti bhàùà .. tatparyàyaþ . pràvçtam 2 . kaõñhalambitayaj¤asåtre, klã . ityamaraþ . 1 . 7 . 50 .. yathà --
     %<upavãtaü bhavennityaü nivãtaü kaõñhasajjanam ..>% iti kurmapuràõam ..

#<nivãtã>#, [n] puü, (nivãtamasyàstãti .) nivãtayuktaþ . kaõñhalambitayaj¤asåtravi÷iùñaþ . yathà --
     %<kçtopavãtã devebhyo nivãtã ca bhavettataþ .
     manuùyàüstarpayedbhaktyà çùiputtrànçùãüstathà ..>% ityàhnikatattvam ..

#<nivçtaü>#, tri, (nivriyate àcchàdyate smeti . ni + vç + ktaþ .) nivãtam . uóanã iti bhàùà .. ityamarañãkàyàü svàmã .. pariveùñitam . iti hemacandraþ ..

#<nivçttaþ>#, tri, (ni + vçt + ktaþ .) nivçttivi÷iùñaþ . virataþ . yathà, ÷rãbhàgavate . 10 . 1 . 4 .
     %<nivçttatarùairupagãyamànàdbhavauùadhàcchrotramano'bhiràmàt .
     ka uttama÷lokaguõànuvàdàt pumàn virajyeta vinà pa÷ughnàt ..>%

#<nivçttàtmà>#, [n] puü, (÷arãrabandhanàt nivçtta àtmà svaråpaü yasyeti .) viùõuþ . (yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 38 .
     %<àvartano nivçttàtmà saüvçtaþ saüpratardanaþ ..>%)

#<nivçttiþ>#, strã, (ni + vçt + ktin .) nirvçttiþ . apravçttiþ . tatparyàyaþ . uparamaþ 2 viratiþ 3 aparatiþ 4 uparatiþ 5 àratiþ 6 . iti hemacandraþ .. (yathà, garuóapuràõe 196 adhyàye .
     %<vàsyodaka¤ca samadhu pãtamantargatasya vai .
     pàparogasya santàpanivçttiü kurute ÷ivaþ ..>%) pravçttipràgabhàvaþ . yathà, %<pravçttyupàdhinà vinà÷aü pràpsyan pràgabhàva eva svanivçttiniràkaraõàt sàdhyamàno nivçttirucyate .>% ityekàda÷ãtattve kala¤jàdhikaraõavicàraþ ..

#<nivedanaü>#, klã, (nividyate vij¤àpyate'neneti . ni + vid + lyuñ .) àvedanam . vij¤àpanam . samarpaõam . yathà --
     %<÷ravaõaü kãrtanaü viùõoþ smaraõaü pàdasevanam .
     arcanaü vandanaü dàsyaü sakhyamàtmanivedanam ..
     iti puüsàrpità viùõau bhakti÷cennavalakùaõà ..>% iti ÷rãbhàgavatam . 7 . 5 . 23 ..

#<niveditaü>#, tri, (ni + vid + karmaõi ktaþ .) kçtanivedanam . yathà, nandike÷varapuràõe .
     %<mayà niveditaü bhaktyà gçhàõa parame÷vari ! ..>%

#<nive÷aþ>#, puü, (ni + vi÷ + gha¤ .) vinyàsaþ . (nivi÷atyasminniti . adhikaraõe gha¤ .) ÷iviram . (yathà, mahàbhàrate . 5 . 8 . 2 .
     %<tasya senànive÷o'bhådadhyardhamiva yojanam ..>%) udvàhaþ . iti medinã . ÷e, 21 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 14 . 1 .
     %<tato nive÷àya tadà sa vipraþ saü÷itavrataþ .
     mahã¤cacàra dàràrthã na ca dàrànavindata ..>%) nive÷anam . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, devãbhàgavate . 3 . 19 . 44 .
     %<nive÷àrthaü gçhaü dattamannapànàdikaü tathà .
     sevakaü samanuj¤àpya paricaryàrthameva ca ..>%)

#<nive÷anaü>#, klã, (nivi÷atyasminniti . ni + vi÷ + adhikaraõe lyuñ .) gçham . iti jañà dharaþ .. (yathà, devãbhàgavate . 3 . 24 . 49 .
     %<striyopasaüyutaþ so'tha pràpyàyodhyàü sudar÷anaþ .
     sammànya sarvalokàü÷ca yayau ràjà nive÷anam ..>%) nagaram . iti hemacandraþ .. (yathà, ràmàyaõe . 7 . 75 . 18 .
     %<yo hi vaü÷aü samutpàdya pàrthivasya nive÷ane .
     na vidhatte nçpaü tatra narakaü sa hi gacchati ..>%) prave÷aþ . nive÷anamasya vyàhçtibhirhutveti smçtiþ .. (ni + vi÷a + õic + bhàve lyuñ . sthàpanam . yathà, ràmàyaõe . 7 . 75 . 17 .
     %<nive÷aya mahàbàho bharataü yadyapekùase .
     ÷årastaü kçtavidya÷ca samartha÷ca nive÷ane ..>% prave÷ake, tri .. yathà, harivaü÷e bhaviùyaparvaõi . 18 . 13 .
     %<àkà÷e'vasthitaþ ÷abdaþ sarva÷rotranive÷anaþ .
     namaste bhagavan ! viùõo tubhyaü ÷abdàtmane namaþ ..>%)

#<nive÷anãyaþ>#, tri, (ni + vi÷a + anãyar .) nive÷anàrhaþ . yathà . tatpuruùãyasàdhàraõyàdi÷arãre nive÷anãya iti nàyaü doùaþ . iti savyabhicàre gadàdharaþ ..

@<[Page 2,900b]>@
#<nive÷yaþ>#, tri, (ni + vi÷a + õyat .) nive÷anãyaþ . yathà, vàdhañãkàyàü gadàdharaþ . pratibandhakatàyàü nive÷yatvàditi ÷aïkyate .. (yathà, harivaü÷e . 115 . 28 .
     %<tadiyaü påþ prakà÷àrthaü nive÷yà mayi suvrata ! ..>% ÷odhanãyaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 36 . 16 .
     %<ava÷yaü ràjapiõóastairnive÷ya iti me matiþ ..>% %<nive÷yaþ ànçõyàrthaü ÷odhanãyaþ .>% iti taññãkàyàü nãlakaõñhaþ .. vivàhàrhaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 192 . 9 .
     %<bhavànnive÷yaþ prathamaü tato'yaü bhãmo mahàbàhuracintyakarmà ..>% %<nive÷yaþ vivàhyaþ .>% iti tatra nãlakaõñhaþ ..)

#<ni÷añhaþ>#, puü, baladevaputtraþ . yathà, %<baladevo'pi revatyàü ni÷añholmukau puttràvajanayat .>% iti viùõupuràõe . 4 aü÷e 15 adhyàyaþ ..

#<ni÷amanaü>#, klã, (ni + ÷ama + õic + lyuñ .) dar÷anam . ÷ravaõam . iti medinã . ne, 190 ..

#<ni÷à>#, strã, (nitaràü ÷yati tanåkaroti vyàpàràniti . ni + ÷o + kaþ . ñàp .) ràtriþ . tatparyàyaþ . ràtrã 2 rakùojananã 3 ÷atvarã 4 cakrabhedinã 5 ghorà 6 ÷yàmà 7 yàmyà 8 doùà 9 tuïgã 10 bhautã 11 ÷atàkùã 12 vàstavà 13 uùà 14 vàsateyã 15 tamà 16 niñ 17 . iti trikàõóa÷eùaþ .. ava÷iùño ràtri÷abde draùñavyaþ .. (yathà, çtusaühàre . 1 . 9 .
     %<siteùu harmyeùu ni÷àsu yoùitàü sukhaprasuptàni mukhàni candramàþ .
     vilokya niryantraõamutsuka÷ciraü ni÷àkùaye yàti hriyaiva pàõóutàm ..>%) haridrà . dàruharidrà . iti medinã . ÷e, 9 .. (asyàþ paryàyo yathà --
     %<haridrà pãtikà gaurã kà¤canã rajanã ni÷à .
     mehaghnã ra¤janã pãtà varõinã ràtrinàmikà ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..) meùavçùamithunakarkañadhanurmakaralagnàni . yathà --
     %<ajagopatiyugma¤ca karkidhanvimçgàstathà .
     ni÷àsaüj¤àþ smçtà÷caite ÷eùà÷cànye dinàtmakàþ ..>% iti jyotistattvam ..

#<ni÷àkaraþ>#, puü, (ni÷àü karotãti . ni÷à + kç + %<divàvibhàni÷eti .>% 3 . 2 . 21 . iti ñaþ .) candraþ . ityamarañãkà .. (yathà, pa¤catantre . 2 . 20 .
     %<ravini÷àkarayorgrahapãóanaü gajabhujaïgavihaïgamabandhanam .
     matimatà¤ca nirãkùya daridratàü vidhiraho balavàniti me matiþ ..>%) kukkuñaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (ni÷àkara÷candraþ ÷irode÷e'styasyeti . ac . mahàdevaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 77 .
     %<itihàsaþ sakalpa÷ca gautamo'tha ni÷àkaraþ ..>%)

@<[Page 2,900c]>@
#<ni÷àgaõaþ>#, puü, (ni÷ànàü ràtrãnàü gaõaþ .) ràtrisamåhaþ . tatparyàyaþ . gaõaràtram 2 . iti hemacandraþ ..

#<ni÷àcaraþ>#, puü, (ni÷àyàü ràtrau caratãti . ni÷à + cara + %<careùñaþ .>% 3 . 2 . 16 . iti ñaþ .) ràkùasaþ . (yathà, raghuþ . 10 . 45 .
     %<aciràt yajvabhirbhàgaü kalpitaü vidhivat punaþ .
     màyàvibhiranàlãóhamàdàsyadhve ni÷àcaraiþ ..>%) ÷çgàlaþ . pecakaþ . sarpaþ . iti medinã . re, 272 .. cakravàkaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. bhåtaþ . iti dharaõiþ .. corakaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (ayantu granthiparõasya bhedaþ . bhañe ura iti nepàlade÷e bhavati .
     %<ni÷àcaro dhanaharaþ kitavo gaõahàsakaþ .
     rocako madhurastiktaþ kañupàke kañurlaghuþ ..
     tãkùõo hçdyo himo hanti kuùñhakaõóåkaphànilàn .
     rakùà÷rãsvedamedo'srajvaragandhaviùavraõàn ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. mahàdevaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 67 .
     %<vasuvego mahàvego manovego ni÷àcaraþ ..>%) ràtricaramàtre, tri ..

#<ni÷àcarã>#, strã, (ni÷àyàü caratãti . cara + ñaþ . striyàü ïãp .) kulañà . iti medinã . re, 273 .. ke÷inãnàmagandhadravyam . iti jañàdharaþ .. ràkùasã . yathà --
     %<anirvçtini÷àcarã mama gçhàntaràle sthità nihanti nigamàgamasmçtipuràõa÷àstroditàm .
     kriyàü tadanugà sakhã hçdaya eva cintàvi÷attayordamanakàraõaü tvamasi kevalaü bhåpate ..>% ityudbhañaþ .. (yathà ca raghuþ . 11 . 20 .
     %<ràmamanmatha÷areõa tàóità duþsahena hçdaye ni÷àcarã .
     gandhavadrudhiracandranokùità jãtite÷avasatiü jagàma sà ..>% %<atra tàóakàyàþ abhisàrikayà samàdhirabhidhãyate ràmeti . ni÷àsu caratãti ni÷àcarã ràkùasã abhisàrikà ca .>% iti tatra mallinàthaþ ..)

#<ni÷àcarma>#, [n] klã, (ni÷àyà¤carmava àvarakatvàt .) andhakàraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ni÷àjalaü>#, klã, (ni÷odbhavaü jalam . madhyapadalopisamàsaþ .) himam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ni÷àñaþ>#, puü, (ni÷àyàü ràtrau añatãti . aña + ac .) pecakaþ . iti hemacandraþ . 4 . 390 .. ni÷àcare, tri ..

#<ni÷àñakaþ>#, puü, (ni÷àyàü añati ni÷àvat kçùõatvaü añatãti và . añ + õvul .) gugguluþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (ràtricare, tri ..)

#<ni÷àñanaþ>#, puü, (ni÷àyàü añatãti . aña gatau + lyuþ .) pecakaþ . iti halàyudhaþ .. ni÷àcare, tri ..

@<[Page 2,901a]>@
#<ni÷àtaþ>#, tri, (ni + ÷o ni÷àne + ktaþ . %<÷àcchoranyatarasyàm .>% 7 . 4 . 41 . iti pakùe itvàbhàvaþ .) ÷àõitaþ . iti hemacandraþ ..

#<ni÷àdaþ>#, puü, (ni÷àyàü attibhakùayatãti . ad + ac .) niùàdaþ . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ .. tri, ni÷àbhuk ..

#<ni÷àdiþ>#, strã, (ni÷àyà àdiryatra .) sandhyà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ni÷àntaü>#, klã, (ni÷amyate vi÷ramyate'sminniti . ni + ÷ama + adhikaraõe ktaþ .) gçham . ityamaraþ . 2 . 2 . 5 .. (yathà, raghuþ . 16 . 40 .
     %<tasyàþ sa ràjopapadaü ni÷àntaü kàmãva kàntàhçdayaü pravi÷ya ..>% ni÷àyà anto yatra .) uùà . (yathà, manuþ . 4 . 99 .
     %<na ni÷ànte pari÷rànto brahmàdhãtya punaþ svapet ..>%) ÷ànte, tri . iti medinã . te, 119 ..

#<ni÷àndhà>#, strã, (ni÷àyàü andhayati upasaüharati àtmànamiti . andha upasaühàre + ac + ñàp .) jatukàlatà . iti ràjanirghaõñaþ .. (ni÷àyàü andhaþ .) ràtryandhe, tri ..

#<ni÷àpatiþ>#, puü, (ni÷àyàþ patiþ .) candraþ . (yathà, såryasiddhànte . 2 . 47 .
     %<svamandabhuktisaü÷uddhà madhyamuktirni÷àpateþ .
     dorjyàntaràdikaü kçtvà bhuktàvçõadhanaü bhavet ..>%) karpåraþ . ityamaraþ .. (ni÷àyàmeva patiriti vigrahe kvacit vya¤janà÷aktyà upapatirapi . yathà, àryàsapta÷atyàm . 352 .
     %<pràïgaõakoõe'pi ni÷àpatiþ sa tàpaü sudhàmayo harati .
     yadi màü rajanijvara iva sakhi ! sa na niruõaddhi gehapatiþ ..>%)

#<ni÷àpuùpaü>#, klã, (ni÷àyàü ràtrau puùpyati vikasatãti . puùpa vikàse + ac .) utpalam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ni÷àbalaþ>#, puü, (ni÷àyàü ràtrau balaü yasya .) meùavçùamithunakarkañadhanurmakararà÷ayaþ . iti jyotiùam ..

#<ni÷àbhaïgà>#, strã, (ni÷à haridrà tadbat bhaïgo yasyàþ .) dugdhapucchã . iti ÷abdacandrikà .. dugdhapeyà iti bhàùà ..

#<ni÷àmaõiþ>#, puü, (ni÷àyà maõiriva .) candraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ni÷àmanaü>#, klã, (ni + ÷ama + õic + lyuñ .) dar÷anam . àlocanam . iti medinã . ne, 190 .. ÷ravaõam . iti hemacandraþ . 3 . 240 ..

#<ni÷àmçgaþ>#, puü, (ni÷àcaro mçgaþ pa÷uþ .) ÷çgàlaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ni÷àraõaü>#, klã, (ni + ÷ç gi hiüse + õic + lyuñ .) màraõam . ityamaraþ . 2 . 8 . 112 .. (ni÷àyà raõam .) ràtriyuddham .. (ni÷àyà raõaþ ÷abdaþ .) ràtri÷abde, puü ..

@<[Page 2,901b]>@
#<ni÷àratnaü>#, klã, (ni÷àya ni÷àyàü và ratnamiva .) candraþ . iti hemacandraþ . 2 . 19 ..

#<ni÷àrukaþ>#, puü, råpakabhedaþ . yathà --
     %<dçóhaþ prauóho'tha khacaro vibhava÷caturakramaþ .
     ni÷àrukaþ pratitàlaþ kathitàþ sapta råpakàþ ..>% tasya lakùaõaü yathà --
     %<laghudbandvaü gurudbandvaü tannyàsatàlakaþ smçtaþ .
     caturviü÷ativarõaistu rase hàsye ni÷àrukaþ ..>% tàlavi÷eùaþ . yathà --
     %<pravi÷ya nartako raïgaü vikãrya kusumàdikam .
     ni÷àrukeõa tàlena komalaü nçtyamàcaret ..>% iti saïgãtadàmodaraþ ..

#<ni÷àvanaþ>#, puü, (ni÷àvat andhakàrajanakaü vanaü yatra .) ÷aõaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ni÷àvçndaü>#, klã, (ni÷ànàü vçndaü samåhaþ .) ràtrigaõaþ . bahuni÷àþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ni÷àvedã>#, [n] puü, (ni÷àü ni÷àparimàõaü vetti vedayati và . vid và vedi + õiniþ .) kukkuñaþ . iti hemacandraþ . 4 . 390 ..

#<ni÷àhasaþ>#, puü, (ni÷àyàü ràtrau haso hàso vikàso yasya .) kumudam . iti trikàõóa÷eùaþ .

#<ni÷àhvà>#, strã, (ni÷àyà àhvà àkhyà àhvà yasyàþ .) haridrà . ityamaraþ . 2 . 9 . 41 ..

#<ni÷itaü>#, klã, (ni + ÷o + ktaþ . %<÷àcchoranyatarasyàm .>% 7 . 4 . 41 . iti itvam .) lauham . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ni÷itaþ>#, tri, (ni + ÷o + ktaþ .) ÷àõitaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 91 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 134 . 95 .
     %<tadbàkyasamakàlantu vãbhasuni÷itaiþ ÷araiþ .
     avàryaiþ pa¤cabhirgràhaü magnamambhasyatàóayat ..>%)

#<ni÷ipuùpà>#, strã, (ni÷i puùpyati vikà÷ate iti . puùpa + ac . ñàp .) ÷ephàlikà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ni÷ipuùpikà>#, strã, (ni÷ipuùpà + svàrthe kan .) ÷ephàlikà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ni÷ipuùpã>#, strã, ÷ephàlikà . ni÷i ràtrau vika÷itaü puùpamasyà iti vyutpattyà madhyapadalopaþ saptamyà aluk ca tato jàterata iti ãp ..

#<ni÷ãthaþ># (nitaràü ÷ete'treti . ni + ÷ã + %<ni÷ãthagopãthàvagathàþ .>% uõàü . 2 . 9 . iti thakpratyayena nipàtanàt sàdhuþ .) ardharàtraþ . ityamaraþ . 1 . 4 . 6 .. (yathà, raghuþ . 3 . 15 .
     %<ni÷ãthadãpàþ sahasà hatatviùà babhåvuràlekhyasamarpità iva ..>%) ràtrimàtram . iti medinã . the, 20 .. (yathà, çtusaühàre . 1 . 3 .
     %<sutantrãgãtaü madanasya dãpanaü ÷ucau ni÷ãthe'nubhavanti kàminaþ ..>%)

#<ni÷ãthinã>#, strã, (ni÷ãtho'styasyà iti . iniþ . ïãp .) ràtriþ . ityamaraþ . 1 . 4 . 4 ..

@<[Page 2,901c]>@
#<ni÷ãthinãnàthaþ>#, puü, (ni÷ãthinyà nàthaþ .) candraþ . iti halàyudhaþ ..

#<ni÷ãthyà>#, strã, ràtriþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<ni÷umbhaþ>#, puü, (ni + ÷unbha hiüsàyàm + bhàve gha¤ .) vadhaþ . iti hemacandraþ . 3 . 363 .. dànavavi÷eùaþ . yathà --
     %<ka÷yapasya danurnàma bhàryàsãddvijasattama ! .
     tasyàsta dbau sutàvàstàü sahasràkùàdbalàdhikau ..
     jyeùñhaþ ÷umbha iti khyàto ni÷umbha÷càparàsuraþ .
     tçtãyo namucirnàma mahàbalasamanvitaþ ..>% iti vàmanapuràõe 52 adhyàyaþ .. (ayaü hi bhagavatyà nihataþ . iti màrkaõóeyapuràõam .. aparo'suravi÷eùaþ . yaduktaü màrkaõóeye . 91 . 36 -- 37 .
     %<vaivasvate'ntare pràpte'ùñàviü÷ati me yuge .
     ÷umbho ni÷umbha÷caivànyàvutpatsyete mahàsurau ..
     nandgopagçhe jàtà ya÷odàgarbhasambhavà .
     tatastau nà÷ayiùyàmi vindhyàcalanivàsinã ..>%)

#<ni÷umbhanaü>#, klã, (ni + ÷umbha hiüsàyàm + bhàve lyuñ .) màraõam . iti halàyudhaþ ..

#<ni÷umbhamardinã>#, strã, (ni÷umbhaü mardayatãti . mçd + õiniþ . ïãp .) durgà . iti hemacandraþ ..

#<ni÷umbha÷umbhamathanã>#, strã, (ni÷umbhaü ÷umbha¤ca mathnàtãti . mantha viloóane + lyuþ . nalopaþ . tato ïãù .) durgà . yathà, devãpuràõe .
     %<ni÷umbha÷umbhamathanã devã vedeùu gãyate ..>%

#<ni÷umbhã>#, [n] puü, (ni÷umbho mohanà÷o'styasyeti . iniþ .) buddhavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . herambaþ 2 herukaþ 3 cakrasambaraþ 4 devaþ 5 vajrakapàlã 6 ÷a÷i÷ekharaþ 7 vajrañãkaþ 8 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ni÷aitaþ>#, puü, (ni÷àyàmapi etaü ãùadgamanaü yasya .) vakaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ni÷cayaþ>#, puü, (ni÷cãyate'neneti . nir + ci + %<grahavçdçni÷cigama÷ca .>% 3 . 3 . 58 . iti ap .) niþsaü÷ayaj¤ànam . tatparyàyaþ . nirõayaþ 2 . ityamaraþ . 1 . 5 . 3 .. nirõayanam 3 nicayaþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, devãbhàgavate . 1 . 19 . 35 .
     %<deho'yaü mama bandho'yaü na mameti ca muktatà .
     tathà dhanaü gçhaü ràjyaü na mameti ca ni÷cayaþ ..>%)
     %<tadabhàvà prakàrà dhãstatprakàrà tu nirõayaþ ..>% iti bhàùàparicchedaþ .. (arthàlaïkàravi÷eùaþ . tallakùaõàdikaü yathà, sàhityadarpaõe . 10 . 56 .
     %<anyanniùidhya prakçtasthàpanaü ni÷cayaþ punaþ ..>% udàharaõaü yathà --
     %<vadanamidaü na sarojaü nayane nendãvare ete .
     iha savidhe mugdhadç÷o madhukara ! na mudhà paribhràmya ..>%)

#<ni÷calà>#, strã, (ni÷calatãti . nir + cala + ac . ñàp .) ÷àlaparõã . iti ràjanirghaõñaþ .. pçthivã .. (nadãvi÷eùaþ . yathà, màtsye . 113 . 22 .
     %<kau÷ikã tu tçtãyà ca ni÷calà gaõóakã tathà .
     ikùurlauhitamityetà himavatpàr÷vaniþ sçtàþ ..>%) acale, tri . yathà --
     %<nivasatu tava gehe ni÷calà sindhuputtrã ..>% ityàdyudbhañaþ ..

#<ni÷calàïgaþ>#, puü, (ni÷calavat aïgaü yasya .) vakaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. parvatàdiþ . spandarahite, tri ..

#<ni÷càyakaþ>#, tri, (ni÷cinotãti . nir + ci + õvul .) ni¤cayakartà . nirõàyakaþ . yathà, anupàdhitvani÷càyakadar÷anatve na hetutvamiti vyàptigrahamàthurã ..

#<ni÷càrakaþ>#, puü, (ni÷caratãti . nir + cara + õvul .) purãùakùayaþ . vàyuþ . svacchandam . iti medinã . ke, 195 ..

#<ni÷cintaþ>#, tri, (nirgatà cintà yasmàt .) cintàrahitaþ . yathàha ka÷cit .
     %<mårkhatvaü sulabhaü bhajasva kumate ! mårkhasya càùñau guõà ni÷cinto bahubhojako'timukharo ràtrindivà svapnabhàk .
     kàryàkàryavicàraõàdirahito mànàpamàne same dattvà sarvajanasya mårdhni caraõau mårkha÷ciraü jãvatu ..>%

#<ni÷cãyamànaþ>#, tri, (nir + ci + karmaõi ÷ànac .) ni÷cayaviùayaþ . yathà . nanu tathàpi evakàrasya ni÷cãyamànasyaiva sàrthakatvàbhàvàt kutaþ prakçtitvàmiti ÷abda÷aktiprakà÷ikàñãkàyàü ràmabhadraþ ..

#<ni÷cukkaõaü>#, klã, (niþ÷eùeõa cukkaõam .) danta÷àõam . iti trikàõóa÷eùaþ .. misã iti bhàùà ..

#<ni÷ceùñaþ>#, tri, (nirgatà ceùñà yasmàt .) ceùñàrahitaþ . ni÷ceùñitaþ . yathà --
     %<galagrahaõani÷ceùño daityo nirgatalocanaþ .
     avyaktaràvo nyapatat sahavàlo vyasurvraje ..>% iti ÷rãbhàgavate da÷amaþ ..

#<ni÷vàsaþ>#, puü, (ni + ÷vasa + bhàve gha¤ .) bahirmukha÷vàsaþ . tatparyàyaþ . pànaþ 2 etanaþ 3 . iti hemacandraþ .. (yathà, brahmavaivarte . 2 . 1 . 89 .
     %<saühartuü sarvavrahmàõóaü ÷aktà niþ÷vàsamàtrataþ ..>%)

#<ni÷vàsasaühità># strã, (ni÷vàsàkhyà saühità .) ÷ivapraõãta÷àstravi÷eùaþ . yathà --
     %<evamabhyarthitastaistu puràhaü dbijasattamàþ .
     vedakriyàsamàyuktàü kçtavànasmi saühitàm ..
     ni÷vàsàkhyàü tatastasyàü lãnà vàbhravya÷àõóilàþ .
     ni÷vàmahaühitàyàü hi lakùamàtrapramàõataþ ..
     saiva pà÷upatã dãkùà yogaþ pà÷upatasya hi .
     etasmàdvedamàrgàddhi yadanyadiha jàyate ..
     tat kùudrakarma vij¤eyaü raudraü ÷aucavivarjitam ..>% iti varàhapuràõam ..

@<[Page 2,902b]>@
#<niùaïgaþ>#, puü, (nitaràü sajanti ÷arà yatra . ni + sanja + adhikaraõe gha¤ .) tåõãraþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 88 .. (yathà, raghuþ . 2 . 30 .
     %<tato mçgendrasya mçgendragàmã vadhàya vadhyasya ÷araü ÷araõyaþ .
     jàtàbhiùaïgo nçpatirniùaïgàduddhartumaicchat prasabhoddhçtàriþ ..>%) saïgaþ . iti medinã . ge, 40 ..

#<niùaïgathiþ>#, puü, (ni + sanja + %<nau ùanjerghathin .>% uõàü . 4 . 87 . iti bhàve ghathin . ghittvàt kutvam . tataþ ùatvam .) samàliïgaþ . àliïganam . ityuõàdikoùaþ . 1 . 161 .. dhanvã . rathaþ . skandhaþ . tçõam . sàrathiþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ .. (àliïgake, tri . ityujjvaladattaþ ..)

#<niùaïgã>#, [n] puü klã, (niùaïgo'styasyeti . niùaïga + iniþ .) dhanurdharaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 69 .. (yathà, raghuþ . 7 . 56 .
     %<rathã niùaïgã kavacã dhanuùmàn dçptaþ sa ràjanyakamekavãraþ ..>% svanàmakhyàto dhçtaràùñraputtraþ . iti mahàbhàratam . 1 . 117 . 11 ..)

#<niùaõõaþ>#, tri, (niùãdati smeti . ni + sad + gatyartheti ktaþ . %<radàbhyàü niùñhàto naþ pårbasya ca daþ .>% 8 . 2 . 42 . iti niùñhàtasya dhàtordakàrasya ca naþ .) upaviùñaþ . yathà --
     %<pàdàvamu¤cayantã ÷rãrdevakyà÷caraõàntike .
     niùaõõà païkaje påjyà namo devyai ÷riyà iti ..>% iti tithyàditattvam ..

#<niùaõõakaü>#, klã, (niùaõõa + saüj¤àyàü kan .) suniùaõõakam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<niùadaþ>#, puü, (niùãdanti ùaójàdayaþ svarà yatra . ni + sad + bàhulakàt ap .) niùàdasvaraþ . ityamarañãkàyàü svàmã .. (svanàmakhyàtançpavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 2 . 9 . 15 .
     %<bhaïgàsuriþ sunãtha÷ca niùado'tha vahãnaraþ ..>%)

#<niùadyà>#, strã, (niùãdatyasyàmiti . ni + sada +
     %<saüj¤àyàü samajaniùadeti . 3 . 3 . 99 .>% iti adhikaraõe kyap .) paõyavikraya÷àlà . ityamaraþ . 2 . 2 . 2 .. haññaþ . ityanye . iti bharataþ .. kùudrakhañvà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<niùadvaraþ>#, puü, (niùãdanti viùaõõà bhavanti janà atreti . ni + sada viùàde gatau + %<nau sadeþ .>% uõàü . 2 . 124 . iti ùvarac . %<sadiraprateþ .>% 8 . 3 . 66 . iti ùatvam .) kardamaþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 9 ..

#<niùadvarã>#, strã, (ni + sada viùàde + adhikaraõe ùvarac . ùittvàt ïãp .) ràtriþ . iti medinã . re, 273 ..

#<niùadhaþ>#, puü, parvatavi÷eùaþ . ityamaraþ . 2 . 3 . 3 .. sa tu ilàvçtasya dakùiõe harivarùasya sãmàparvataþ . pràgàyataþ . ayutayojanotsedhaþ . dvisahasayojanavistãrõaþ . iti ÷rãbhàgavate 5 skandhe 16 adhyàyaþ .. kañhinam . de÷avi÷eùaþ . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 53 . 3 .
     %<brahmaõyo vedavit ÷åro niùadheùu mahãpatiþ ..>%) tadde÷ãyaràjaþ . iti medinã . dhe, 33 .. niùàdasvaraþ . iti hemacandraþ . 6 . 37 .. (ràmaprapauttre såryavaü÷ãyançpabhede . yathà, harivaü÷e . 15 . 26 .
     %<ràmasya tanayo jaj¤e ku÷a ityabhivi÷rutaþ .
     atithistu ku÷àjjaj¤e niùadhastasya càtmajaþ ..>%)

#<niùàdaþ>#, puü, (niùadyate gràma÷eùasãmàyàm . yadvà, niùãdati pàpamatra . ni + sad + karmaõi adhikaraõe và gha¤ .) caõóàlaþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 20 .. veõa÷arãrodbhavajàtivi÷eùaþ . yathà, agnipuràõe .
     %<mathyamàne tato ràj¤astasminnårau prajaj¤ivàn .
     hrasvo'tiparuùaþ kçùõastadbhayàt prà¤jaliþ sthitaþ ..
     te mantrairvihvalaü dçùñvà niùãdetyabruvaüstadà .
     niùàdavaü÷akartà sa babhåva munisattamàþ ! ..
     dhãvarànasçjan vàpi veõakalmaùasambhavàn .
     ye cànye vindhyanilayàþ ÷avarà nàhalàdayaþ ..
     adharmarucayo ye ca vittainàn veõasambhavàn ..>% pàribhàùikacaõóàlo yathà, màrkaõóeyapuràõe .
     %<à÷àkartustvadàtà ca dàtu÷ca pratiùedhakaþ .
     ÷araõàgataü yastyajati sa caõóàlo'dhamo naraþ ..>% dhãvaravi÷eùaþ . iti medinã . de, 34 .. (niùãdanti ùaójàdayaþ svarà yatra . ni + sad + gha¤ .) saptasvaràntargata÷eùasvaraþ . sa tu nàradamate hastisvaratulyasvaraþ . asyoccàraõasthànaü lalàñam . vyàkaraõamate dantaþ . ayaü vai÷yavarõaþ . sarvasvaràõàü madhye uccaþ . asya jàtiþ sampårõà . asya kåñatànàþ 5040 . pratyekatànam 56 samudàyena 282240 bhavanti . asya svaråpaþ gaõe÷atulyaþ . kçùõa÷vetavarõaþ . sthànaü puùkaradvãpaþ . devatà såryaþ . vàraþ ÷aniþ . samayaþ ni÷ànte 8 daõóa -- 34 palàni . asya ÷rutiþ ugrà ÷obhinã ca . mårchanà mandarasthàne sakhà . madhyasthàne ahaïkçtà . tàrasthàne locanà ca . niùàdavarjità ràgiõã àsàvarã mallàrã ca . nàdapuràõamate . niþsantàno'yam bãõàyàü dhaivatàvadhiùaójasthànaparyantaü prathamasaptakatçtãyàü÷asya ÷eùasamudàyabãõàtantrãniùàdasthànaü bhavati . iti saïgãta÷àstram .. * ..
     %<ùaójàdayaþ ùaóete'tra svaràþ sarve manoharàþ niùãdanti yato loke niùàdastena kathyate ..
     catasraþ pa¤came ùaóje madhyame ÷rutayo matàþ .
     çùabhe dhaivate tisro dve gàndhàraniùàdake ..>% iti saïgãtadàmodaraþ .. (asya asuravaü÷e utpattiþ . vai÷yo jàtiþ . vicitro varõaþ . puùkaradbãpe janma . çùistumburuþ . såryo devatà . jagatã chandaþ . karuõe upayogitvam .. iti saïgãtadarpaõam ..)

@<[Page 2,903a]>@
#<niùàdã>#, [n] puü, (niùãdatyava÷yamiti . ni + sad + àva÷yake õiniþ .) hastyàrohaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 51 .. màhut iti khyàtaþ .. (yathà, màghe . 5 . 41 .
     %<pratyanyadantini÷itàïku÷adårabhinnaniryàõaniryadasçjaü calitaü niùàdã ..>% upaviùñe, tri . yathà, raghuþ . 1 . 52 .
     %<àtapàtyayasaükùiptanãvàràsu niùàdibhiþ .
     mçgairvartitaromanthamuñajàïganabhåmiùu ..>%)

#<niùiddhaü>#, tri, (niùidhyate smeti . ni + sidha + ktaþ .) niùedhaviùayam . yathà --
     %<tãrthe tithivi÷eùe ca gaïgàyàü pretapakùake .
     niùiddhe'pi dine kuryàttarpaõaü tilami÷ritam ..>% iti tithitattvam .. niùiddhakarmàõi yathà -- màndhàtovàca .
     %<bråhi karmàn sukhopàyàn madbidhànàü sukhàvahàn .
     niùiddhamapi yadyeùàü tadeva prathamaü vada ..
     nàrada uvàca .
     jyàkarùaõaü ÷atrunivarhaõa¤ca kçùirbaõijyà pa÷upàlana¤ca .
     ÷u÷råùaõa¤càpi tathàrthahetorakàryametat paramaü bràhmaõasya ..
     ràjapraiùyaü kçùidhanaü jãvana¤ca baõijyayà .
     kauñilpaü kaulañãya¤ca kuùãda¤ca vivarjayet ..
     ÷ådro ràjan ! sa bhavati dharmàpeto duràcaraþ .
     vçùalãü ramate yastu pi÷uno nartanastathà ..
     gràmapreùyo vikarmà ca yo dvija÷caritàccyutaþ .
     vedànapi japan ÷ådraiþ samaþ sa parikãrtitaþ .
     kçtyeùa varjanãyo'sau vaidike tàntrike'pi ca ..
     nirmaryàde cà÷ucau kråravçtte hiüsàtmake tyaktadharme ÷vavçtte .
     havya¤ca kavya¤ca na deyameva dàna¤ca dattaü viphalaü narendra ! ..
     ràjanyànàü karàdànaü vinà vaivàhika¤ca yaþ .
     pratigrahaþ sa nindyo'tra paratra càsukhapradaþ ..
     yuddhe palàyana¤caiva tathà kàtaratàrthiùu .
     apàlanaü prajànà¤ca dàne dharme viraktatà ..
     anavekùà svaràùñrasya bràhmaõànàmanàdaraþ .
     amàtyànàmasammànaü teùàü karmànavekùaõam ..
     bhçtyànà¤ca parãhàso niùiddhaþ kùattrajanmanàm ..
     vai÷yànàü dhanalobhena mithyàmålyaprakà÷anam .
     apàlanaü pa÷ånà¤ca anijyà vibhave sati ..
     ÷ådràõà¤ca mahàràja ! vçthaiva dhanasa¤cayaþ .
     ÷u÷råùoþ kçtakàryasya kçtasantànakarmaõaþ ..
     abhyanuj¤àtaràjyasya ÷ådrasya jagatãpate ! .
     alpàntaragatasyàpi da÷adharmagatasya ca ..
     à÷ramà vihitàþ sarve varjayitvà nirà÷iùam ..>% iti pàdme svargakhaõóe 27 adhyàyaþ .. api ca .
     %<yastu bhàgavatàn dçùñvà bhåtvà bhàgavataþ ÷uciþ .
     abhyutthànaü na kurvãta ahaü tenàpi hiüsitaþ ..
     ya÷ca kanyàü pità dattvà na prayacchati tàü punaþ .
     aùñau pitçgaõàstena hiüsità nàtra saü÷ayaþ ..
     bhàryàü priyasakhãü ye tu sàdhvãü hiüsanti nirghçõàþ .
     na te nçtàü pràpnuvanti hiüsakà duùñayonijàþ ..
     brahmaghna÷ca kçtaghna÷ca goghna÷ca kçtapàpakàþ .
     etàn ÷iùyàn vivarjeta uktà ye cànyapàtakàþ ..
     ÷àlapatre na bhoktavyaü na cchettavyaü kadàcana .
     a÷vattho vañavçkùa÷ca na cchettavyau kadàcana ..
     na cchettavyo vilvavçkùa uóumbara÷ca kadàcana .
     karmaõyà÷caiva ye vçkùà na cchettavyàþ kadàcana ..
     yadãcchet paramàü siddhiü mokùadharmaü sanàtanam .
     bhakùyàbhakùya¤ca te ÷iùya veditavyaü tadantare ..
     karãrasya vadhaþ ÷astaþ phalànyauóumbarasya ca .
     sadyobhakùã bhavettena abhakùyàþ påtivàsikàþ ..
     na bhakùaõãyaü vàràhaü màüsaü matsyasya sarva÷aþ .
     abhakùyà bràhmaõairhyetairdãkùitarhi na saü÷ayaþ ..
     parivàdaü na kurvãta na hiüsà và kadàcana .
     pai÷unya¤ca na kartavyaü stainyaü vàpi kadàcana ..
     atithi¤càgataü dçùñvà dåràdhvànàgamaü kvacit .
     saüvimàgastu kartavyo yena kenàpi puttraka ! ..
     gurupatnã ràjapatnã bràhmaõã và kadàcana .
     manasàpi na gantavyà evaü viùõuþ prabhàùate ..
     kanakàdãni ratnàni yauvanasthà ca kàminã .
     tatra cittaü na kartavyamevaü viùõuþ prabhàùate ..
     dçùñvà parasya bhàgyàni àtmano vyasanantathà .
     tatra manyurna kartavya evaü dharmaþ sanàtanaþ ..>% iti varàhapuràõam .. (nivàritam . yathà, devãbhàgavate . 2 . 6 . 60 .
     %<mà mà mà meti bahudhàniùiddho'pi tathàbhç÷am .
     àliliïga priyàü daivàt papàta dharaõãtale ..>%)

#<niùekaþ>#, puü, (niùicyate prakùipyata iti . ni + sic + gha¤ .) garbhàdhànam . iti niùekàdikçt÷abdañãkàyàü bharataþ .. * ..
     %<niùekàllabhate patnã gururbhartà ÷ubhà÷ubham .
     mantra÷ilpamapatya¤ca sarvametanna yatnataþ ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 33 adhyàyaþ .. (yathà, manuþ . 2 . 16 .
     %<niùekàdi÷ma÷ànànto mantrairyasyodito vidhiþ .
     tasya ÷àstre'dhikàro'smin j¤eyo nànyasya kasyacit ..>% klã, retaþ . yathà, manuþ . 4 . 151 .
     %<dåràdàvasathànmåtraü dåràt pàdàvasecanam .
     ucchiùñànnaü niùeka¤ca dåràdeva samàcaret ..>%
     %<niùicyata iti niùekaü reta÷cotsçjet .>% iti taññãkàyàü kullåkabhaññaþ .. (kùaraõam . yathà, raghuþ . 8 . 38 .
     %<nanu tailaniùekavindunà saha dãpàrcirupaiti medinãm ..>%)

@<[Page 2,903c]>@
#<niùekàdikçt>#, puü, (niùekàdiü garbhàdhànàdikaü karotãti . niùekàdi + kç + kvip .) garbhàdhànàdikartà . àdinà sãmantonnayanàdermantravidyàdànàde÷ca grahaõaü tatkartà pitràdirgaruþ syàt . ityamarabharatau ..

#<niùedhaþ>#, puü, (ni + sidh + gha¤ .) pratiùedhaþ . nivçttiþ . vidhiviparãtaþ . yathà --
     %<tithãnàü påjyatà nàma karmànuùñhànato matà .
     niùedhastu nivçttàtmà kàlamàtramapekùate ..>% iti tithitattvam ..

#<niùevaõaü>#, klã, (ni + seva + bhàve lyuña .) sevà . yathà, bhàgavate . 1 . 2 . 16 .
     %<÷u÷råùoþ ÷raddadhànasya vàsudevakathàruciþ .
     syànmahatsevayà vipràþ puõyatãrthaniùevaõàt ..>%

#<niùevyaþ>#, tri, (ni + seva + bhàve õyat .) sevanãyaþ . yathà, bhàgavate . 1 . 12 . 22 .
     %<mçgendra iva vikrànto niùevyo himavàniva ..>%

#<niùka>#, ka ïa màne . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüàtmaü-sakaü-señ .) mårdhanyaùamadhyaþ . ka ïa, niùkayate svarõaü baõik . iti durgàdàsaþ ..

#<niùkaþ>#, puü klã, (ni÷cayena kàyati ÷obhate iti . nis + kai + àta÷ceti kaþ .) catvàraþ suvarõàþ . càri mohara iti bhàùà .. yathà, manuþ . 8 . 137 .
     %<dharaõàni da÷a j¤eyaþ ÷atamànastu ràjataþ .
     catuþsauvarõiko niùko vij¤eyastu pramàõataþ ..>% sàùña÷atasuvarõaþ . hema . urobhåùaõam . (yathà, ràmàyaõe . 1 . 6 . 11 .
     %<nàmçùñabhojã nàdàtà nàpyanaïgadaniùkadhçk ..>%) palam . dãnàraþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 14 .. asya ñãkà yathà . ÷àstrãyaùoóa÷amàùakaparimitaü svarõaü suvarõaü teùàü suvarõànàü aùñàdhika÷atam . hema svarõamàtram . urobhåùaõaü vakùo'laïkàraþ . palaü ÷àstrãyamànavi÷eùaþ . urobhåùaõaü pala¤ca hemna eveti kecit . dãnàraþ samyagvyavahàràrthaü mànavastu eùu niùkaþ . kecittu dãnàra iti pala ityasya vi÷eùaõam . dãnàre pale laukikapale na tu ÷àstrãye ityàhuþ .. smàrtàstu dvàtriü÷adraktikàparimitaü kà¤canaü dãnàraþ . tathàhi .
     %<dãnàro ropakairaùñàviü÷atyà parikãrtitaþ .
     suvarõaüsaptatitamo bhàgo ropaka ucyate ..>% iti viùõuguptaþ .. suvarõo'÷ãtiraktikàparimitaü kà¤canaü tasya saptatitamo bhàgaþ saptamàü÷àdhikahemaraktikàyàü ropakaþ tadaùñàviü÷atyà dbàtriü÷adraktikàparimitaü hema dãnàra iti paryavasyatãtyàhuþ . iti bharataþ .. * .. svarõakarùaþ . svarõapalam . iti hemacandraþ .. kaõñhabhåùà . iti jañàdharaþ .. màùakacatuùñayam . iti vaidyakaparibhàùà .. (yathà,
     %<syàccaturmàùakaiþ ÷àõaþ sa niùkaùñaïka eva ca ..>% iti pårbakhaõóe prathame'dhyàye ÷àrïgadhareõoktam ..) ùoóa÷adramyaþ . ùola kàhana iti bhàùà .. (yathà, lãlàvatyàm . 2 .
     %<varàñakànàü da÷akadbayaü yat sà kàkinãü tà÷ca paõa÷catasraþ .
     te ùoóa÷adramya ihàvagamyo dramyaistathà ùoóa÷abhi÷ca niùkaþ ..>%)

#<niùkaõñhaþ>#, puü, (nirgataþ kaõñhaþ skandho yasya .) varuõavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<niùkarùaþ>#, puü, (nir và nis + kçù + bhàve gha¤ .) ni÷cayaþ . yathà, atràyaü niùkarùa ityàdyàparàhrika÷ràddhàdivyavasthàyàü mårkhahà .. (karàrthaü prajàpãóanam . iti nãlakaõñhaþ .. yathà, mahàbhàrate . 2 . 13 . 13 .
     %<anukaùa¤ca niùkarùaü vyàdhipàvakamårchanam .
     sarvameva na tatràsãddharmanitye yudhiùñhire ..>%)

#<niùkalaü>#, tri, (nirgatà kalà yasmàt .) kalà÷ånyam . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 208 . 9 .
     %<saüyatà÷càpi dakùà÷ca matimanta÷ca mànavàþ .
     dç÷yante niùkalàþ sapta prahãõàþ svasvakarmabhiþ ..>%) naùñavãryam . iti medinã . le, 103 .. brahma . yathà --
     %<cinmayasyàdbitãyasya niùkalasyà÷arãriõaþ .
     upàsakànàü kàryàrthaü brahmaõo råpakalpanà ..>% ityekàda÷ãtattve jàmadagnyavacanam .. àdhàre, puü . iti ÷abdacandrikà ..

#<niùkalà>#, strã, (nirgatà kalà yasyàþ .) vigatàrtavà . iti ÷abdaratnàvalã .. bçddhà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<niùkalã>#, strã, (niùkala + ïãù .) çtuhãnà . nivçttarajaskà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<niùkàlakaþ>#, puü, (niùkàlayatãti . nir + kàli + õvul .) muõóitalomà ghçtàbhyaktaþ pràya÷cittàrhaþ . yathà . muõóitalomake÷ena ghçtàbhyaktena ca kartavyam . niùkàlako ghçtàbhyaktastaptàü ÷årmãü pariùvajya maraõàt påto bhavatãti vij¤àyate . iti va÷iùñhasmaraõàt . iti mitàkùarà ..

#<niùkà÷aþ>#, puü, (nitaràü kà÷ate ÷obhate pràsàdàdàviti . nir + kà÷a + ac .) pràsàdàdyupasthànam . iti mahàbhàrate ràjadharmaþ .. sàjà iti vàràõóà iti ca bhàùà ..

#<niùkà÷itaþ>#, tri, (vir và nis + kà÷a + õic ktaþ .) niùkàsitaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<niùkàsitaþ>#, tri, (nis + kasa + õic + ktaþ .) bahiùkçtaþ . dårãkçtaþ . tatparyàyaþ . avakçùñaþ 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 39 .. niþsàritaþ 3 . iti jañàdharaþ .. nirgamitaþ . àhitaþ . adhikçtaþ . iti medinã . te, 202 ..

#<niùkuñaþ>#, puü, (kuñàt gçhàt niùkràntaþ .) gçhasamãpopavanam . ityamaraþ . 2 . 3 . 1 .. (kvacit klãve'pi dç÷yate . yathà, mahàbhàrate . 12 . 69 . 55 .
     %<parikhà÷caiva kauravya ! pratolãrniùkuñàni ca .
     najàtvanyaþ prapa÷yeta guhyametadyudhiùñhira ! ..>%) kùetram . (yathà, mahàbhàrate . 2 . 50 . 9 .
     %<indrakçùñairvartayanti dhànyairye ca nadãmusvaiþ .
     samudraniùkuñe jàtàþ pàresindhu ca mànavàþ ..>%) kapàñaþ . iti medinã . ñe, 48 .. patnyàñaþ . iti hàràvalã .. jànànàmahala iti pàrasyabhàùà ..

#<niùkuñiþ>#, strã, (kuña kauñilye + %<igupadhàt kit .>% uõàü 4 . 119 . iti in . nirgatà kuñiþ kauñilyaü yasyàþ .) elà . ityamaraþ . 2 . 4 . 125 .. (paryàyo'syà yathà --
     %<elà sthålà ca bahulà pçthvãkà tripuñàpi ca .
     bhadrailà bçhadelà ca candrabàlà ca niùkuñiþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<niùkuñã>#, strã, (niùkuñi + kçdikàràditi và ïãù .) niùkuñiþ . ityamarañãkàyàü bharataþ . 2 . 4 . 125 ..

#<niùkumbhaþ>#, puü, (nis + kumbha + ac .) dantãvçkùaþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ .. (nirgataþ kumbho yasmàt .) kumbha÷ånye, tri ..

#<niùku÷itaþ>#, tri, (nis + ku÷a + ktaþ .) niùkàsitaþ . yathà --
     %<kàkairniùku÷itaü ÷vabhiþ kavalitaü vãcãbhiràndolitam ..>% ityàdi vàlmãkikçtagaïgàstotram ..

#<niùkuhaþ># puü, (nitaràü kuhayate iti . kuha vismàpane + pacàdyac .) vçkùakoñaram . ityamaraþ . 2 . 4 . 13 ..

#<niùkçtiþ>#, strã, (nir + kç + ktin .) nirmuktiþ . nistàraþ . yathà --
     %<brahmaghne caiva mitraghne suràpe gurutalpage .
     sarvatra vihità sadbhiþ kçtaghne nàsti niùkçtiþ ..>% iti pràya÷cittatattvam .. (agnivi÷eùe, puü . yathà, mahàbhàrate . 3 . 218 . 14
     %<àkro÷atàntu bhåtànàü yaþ karotãha niùkçtim .
     agniþ sa niùkçtirnàma ÷obhayatyabhisevitaþ ..>%)

#<niùkramaþ>#, puü, (niùkramyate'neneti . nis + krama + gha¤ . %<nodàttopade÷asyeti .>% 7 . 3 . 34 . iti na vçddhiþ .) dhã÷aktiþ . ityamaraþ . 3 . 2 . 25 .. nirgamaþ . (yathà, kathàsaritsàgare . 25 . 43 .
     %<ka¤cit kàlaü pratãkùe ca pràõàyàmasya niùkramam .
     tçtãye'hi gate'pyàdya yàntyaitasya hi nàsavaþ ..>%) duùkulaþ . iti medinã . me, 45 .. niùkramaõasaüskàraþ .
     %<ahanyekàda÷e nàma caturthe bhàsi niùkramaþ ..>% iti yàj¤avalkyaþ . 1 . 12 .. (kramarahite, tri . yathà, padmapuràõe pàtàlakhaõóe .
     %<niùkalaü niùkramaü ÷àntaü saccidànandavigraham ..>%)

#<niùkramaõaü>#, klã, (nis + krama + bhàve lyuñ .) da÷asaüskàràntargatasaüskàravi÷eùaþ . tadanuùñhànaü yathà, jàte kumàre janmavàsaràdyastçtãyaþ ÷uklapakùastasya tçtãyàyàü tithau pràtaþ kumàraü snàpayitvà sàyaü sandhyàyàmatãtàyàü candràbhimukhaþ kçtà¤jaliþ pità tiùñhet . atha màtà ÷ucinà vastreõa kumàramàcchàdya dakùiõasyàü di÷i bharturvàmapàr÷ve pa÷cimàbhimukhãbhåya uttara÷irasaü kumàraü pitre samarpayati . tato màtà bhartuþ pçùñhade÷ena uttarasyàü di÷i gatvà candràbhimukhãbhåya bharturdakùiõapàr÷ve tiùñhati . atha pità japati prajàpatirçùiranuùñup chanda÷candro devatà kumàrasya candradar÷ane viniyogaþ . oü yatte suùãme hçdayaü hitamantaþ prajàpatau vedàhaü manye tadbrahmamàhaü pauttramaghaü nigàm . tataþ prajàpatirçùiranuùñup chanda÷candro devatà kumàrasya candradar÷ane viniyogaþ . oü yat pçthivyà anàmçtaü divi candramasi ÷ritaü vedamçtasyàhaü nàmamàhaü pottramaghaü çùam . tataþ prajàpatirçùiranuùñupchanda indràgnã devate kumàrasya candradar÷ane viniyogaþ . oü indràgnã ÷arma yacchataü prajàyai me prajàpatã yathàyaü na pramãyeta puttro anitryà adhi . iti mantratrayaü japtvà kumàraü candraü dar÷ayati . pità candràya arghyaü dadàti ca . tataþ pità tathàbhåtameva kumàramuttara÷irasaü màtre dattvà vàmadevyagànàntaü karma kçtvàcchidramavadhàrya gçhaü pravi÷editi . ata årdhamapara÷uklapakùatraye'pi tçtãyàyàü tithau sàyaüsandhyàmatikramya candràbhimukhaþ pità jalà¤jaliü gçhãtvà prajàpatirçùiranuùñupchanda÷candro devatà kumàrasya candradar÷ane viniyogaþ . oü yadada÷candramasi kçùõaü pçthivyà hçdayaü ÷ritaü tadahaü vidbàüstat pa÷yanmàhaü pauttramaghaü rudamiti pañhitvà jalà¤jaliü tyajet . vàradvayaü tåùõãm . tato vàmadevyaü gãtvàcchidramavadhàrya gçhaü pravi÷editi . etacca niùkramaõakarmàïgabhåtamudãcyaü karma patnã puttropàdànavirahàt pravàsinàpi kartavyameva . iti niùkramaõam .. iti bhavadevabhaññaþ .. * .. tatra vihitadinaü yathà . riktàtiriktàstithayaþ . ÷animaïgalavàsaretare vàràþ . àrdrà÷leùmàkçttikàbharaõãmaghàvi÷àkhàpårbaphalgunãpårbàùàóhàpårbabhàdrapat÷atabhiùàbhinnàni nakùatràõi . kanyàtulàkumbhasiühasaüj¤akàni lagnàni . bàlakasya caturthe màsi tçtãye và candràdi÷obhane kartavyam . iti jyotiùam ..

#<niùkrayaþ>#, puü, (niùkrãyate vinimãyate'neneti . nira + krã + %<erac .>% 3 . 3 . 56 . iti karaõe ac .) bhçtiþ . vetanam . iti hemacandraþ . 6 . 26 .. buddhiyogaþ . sàmarthyam . nirgatiþ . iti màdhañãkàdhçtavaijayantã .. pratyupakàraþ . vinimayaþ . yathà, màghe . 1 . 50 .
     %<samutkùipan yaþ pçthivãbhçtàmbaraü varapradànasya cakàra ÷ålinaþ .
     trasattuùàràdrisutàsasambhramasvayaügrahà÷leùasukhena niùkrayam ..>% (vikrayaþ . yathà, manuþ . 9 . 46 .
     %<na niùkrayavisargàbhyàü bharturbhàryà vimucyate ..>%)

#<niùkràntaþ>#, tri, (nir + krama + ktaþ .) nirgataþ . yathà, màrkaõóeye . 87 . 5 .
     %<bhrukuñãkuñilàttasyà lalàñaphalakàddrutam .
     kàlã karàlavadanà viniùkràntàsipà÷inã ..>% (yathàca, mahàbhàrate . 13 . 2 . 45 .
     %<niùkrànte mayi kalyàõi tathà sannihite'naghe .
     nàtithiste'vamantavyaþ pramàõaü yadyahaü tava ..>%)

#<niùkriyaü>#, klã, (nirgatà kriyà yasya .) brahma . yathà, vedàntasåtrabhàùyam .
     %<niùkriyaü nirguõaü ÷àntaü nirapekùaü nira¤janam ..>% kriyà÷ånye, tri . yathàha ka÷cit .
     %<bandhanàni yadi santi bahåni premarajjukçtabandhanamanyat .
     dàrubhedanipuõo'pi ùaóaïghrirniùkriyo bhavati païkajabaddhaþ ..>%

#<niùkvàthaþ>#, puü, (niþsçtaþ kvàtho yatra .) màüsàdikvàthaþ . jhola iti bhàùà . tatparyàyaþ . rasakaþ 2 . iti hemacandraþ . 3 . 77 ..

#<niùñyaþ>#, puü, (varõà÷ramàdibhyo nirgataþ . nis + %<avyayàt tyap .>% 4 . 2 . 104 . ityasya %<niso gate .>% iti vàrtikoktyà tyap . %<hrasvàttàdau taddhite .>% 8 . 3 . 101 . iti ùatvam .) mlecchajàtivi÷eùaþ . iti hemacandraþ . 5 . 598 .. (puttràdiþ . iti mahãdharaþ . yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 5 . 23 .
     %<yaü me niùñyo yamamàtyo nicakhàna ..>% %<ùñyai styai ÷abdasaüghàtayoþ . nitaràü styàyati saüghàtaråpeõa saha vartata iti niùñyaþ . yadvà, nirgatya ÷arãràt styàyati vistãrõo bhavatãti niùñyaþ puttràdiþ . yadvà, nirgato varõà÷ramebhyo niùñya÷caõóàlàdiþ . niso gate iti vàrtikena nisa upasargàdgatàrthe tyap iti kà÷ikàyàm .>% iti tatra vedadãpaþ ..)

#<niùñhaþ>#, tri, (nitaràü tiùñhatãti . ni + sthà + kaþ .) sthitaþ . nitiùñhatãti sthàghàtoróapratyayaniùpannaþ ..

#<niùñhà>#, strã, (nitaràü tiùñhatãti . ni + sthà + %<àta÷copasarge .>% 3 . 1 . 135 . iti kaþ . %<upasargàditi .>% 8 . 3 . 65 . iti ùatvam tasaùñàp .) niùpattiþ . nà÷aþ . (yathà, bhàgavate . 5 . 12 . 8 .
     %<yadà kùitàveva caràcarasya vidàma niùñhàü prabhava¤ca nityam ..>%) antaþ . nirvahaõam . ityamaraþ . 3 . 6 . 40 .. yàc¤à . iti medinã . ñhe, 6 .. ktaktavatå pratyayau . iti kavikalpadrumañãkàyàü durgàdàsaþ .. (yathà, %<ktaktavatå niùñhà . 1 . 1 . 26 . etau niùñhàsaüj¤au staþ .>% iti siddhàntakaumudã ..) dharmàdau ÷raddhà . yathà --
     %<niùñhayà hi pratiùñhà syàdaniùñhasya kutaþ kulam .
     ÷aknoti naiùñhikaþ svãyaü dharmaü tràtuü na cetaraþ ..
     ekasya devasya vihàya mantramekaü para¤cedbhajate'pi tasya .
     tadà bhavenmçtyuranaiùñhikatvànniùñhàvihãnasya na kàpi siddhiþ ..>% iti vaidyakulatattve maratamallikaþ .. pràpyam . yathà --
     %<bhagavantaü hariü pràyo na bhajantyàtmavittamàþ .
     teùàma÷àntakàmànàü kà niùñhà vijitàtmanàm ..>%) iti ÷rãbhàgavataikàda÷askandhapa¤camàdhyàya÷lokañãkàvyàkhyàyàü ÷rãdharasvàmã .. (ni + sthà + kvip . sthitiþ . yathà, çgvede . 3 . 31 . 10 .
     %<jàte niùñhàmadadhurgoùu vãràn ..>% %<niùñhàü pårbaü yathàsthitim .>% iti sàyanaþ ..)

#<niùñhànaü>#, klã, (ni + sthà + karaõe lyuñ .) vya¤janam . ityamaraþ . 3 . 3 . 115 .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 91 . 67 .
     %<àjai÷càpi ca vàràhairniùñhànavarasa¤cayaiþ .
     phalaniryåhasaüsiddhaiþ såpairgandharasànvitaiþ ..>%)

#<niùñhitaü>#, tri, (ni + sthà + ktaþ .) nitaràü sthitam . yathà, bhàgavate . 2 . 7 . 36 .
     %<devadviùàü nigamavartmani niùñhitànàü pårbhirmayena vihitàbhiradç÷yatårbhiþ .
     lokàn ghnatàü mativimohamatipralobhaü ve÷aü vidhàya bahubhàùyata aupadharmyam ..>% %<devadviùàü daityànàü niùñhitànàü nitaràü sthitànàm .>% iti ÷rãdharasvàmã .. (niùñhà jàtàsyeti . tàrakàditvàditac .) niùñhàvi÷iùñaþ . ni÷cayena sthita÷ca .. (samyakj¤àtà . yathà, ràmàyaõe . 1 . 1 . 14 .
     %<rakùità svasya dharmasya svajanasya ca rakùità .
     vedavedàïgatattvaj¤o dhanurvede ca niùñhitaþ ..>%)

#<niùñhãvaþ>#, puü, (ni + ùñhiva + bhàve gha¤ . pçùodaràditvàt dãrghaþ .) niùñhãvanam . iti dviråpakoùaþ .. (yathàha vàbhañaþ .
     %<niùñhãvaþ pà÷vato yàyàdekasyàkùõo nimãlanam ..>%)

#<niùñhãvanaü>#, klã, (ni + ùñhiva + bhàve lyuñ . ùñhivusivyorlyuñi dãrgho veti svàmã . pçùodaràditvàditi mukuñaþ .) ÷leùmàdãnàü mukhena vamanam . chepa iti thuthu iti ca bhàùà .. tatparyàyaþ . niùñhevaþ 2 niùñhåtiþ 3 niùñhevanam 4 . ityamaraþ . 3 . 2 . 68 .. niùñhevà 5 . niùñhevam 6 . iti taññãkà .. (yathà, màrkaõóeyapuràõe . 34 . 70 .
     %<kùute'valãóhe vànte ca tathà niùñhãvanàdiùu .
     kuryàdàcamanaü spar÷aü gopçùñhasyàrkadar÷anam ..>%)

#<niùñhuraü>#, tri, (ni + sthà + madguràdaya÷ceti urac .) paruùam . kañhinam . ityamaraþ . 3 . 1 . 76 .. (yathà, màghe . 5 . 49 .
     %<jaj¤e janairmukulitàkùamanàdadàne saürabdhahastipakaniùñhuracodanàbhiþ ..>%)

#<niùñhyåtaü>#, tri, (ni + ùñhiv + ktaþ . %<cchvoþ ÷åóiti .>% 6 . 4 . 19 . ityåñh .) kùiptam . ityamaraþ . 3 . 1 . 87 ..

#<niùñhyåtiþ>#, strã, (ni + ùñhiv + ktin . %<cchvoþ ÷åóiti .>% 6 . 4 . 19 . ityåñh .) niùñhãvanam . ityamaraþ . 3 . 2 . 38 ..

#<niùñhevaþ>#, tri, (ni + ùñhiv + gha¤ .) niùñhãvanam . ityamaraþ . 3 . 2 . 38 ..

#<niùñhevanaü>#, klã, (ni + ùñhiv + bhàve lyuñ .) niùñhãvanam . ityamaraþ . 3 . 2 . 38 ..

#<niùõàtaþ>#, tri, (nitaràü snàti smeti . ni + snà + ktaþ . %<ninadãbhyàü snàteþ kau÷ale .>% 8 . 3 . 89 . iti ùatvam .) vij¤aþ . nipuõaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 4 .. (yathà, su÷rute såtrasthàne tçtãye'dhyàye .
     %<yastu karmasu niùõàto dhàrùñyàcchàtrabahiùkçtaþ .
     sa satsu påjàü nàpnoti vadha¤càrhati ràjataþ ..>%) pàraü gataþ . yathà, bhàgavate 1 . 4 . 21 .
     %<vai÷ampàyana evaiko niùõàto yajuùàmuta ..>%

#<niùpakvaü>#, tri, (nitaràü pakvam .) atipakvavya¤janada÷amålàdi . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . kvathitam 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 95 .. pakvatà÷ånya¤ca ..

#<niùpatàkadhvajaþ>#, puü strã, ràj¤àü patàkà÷ånyadaõóavi÷eùaþ . iti yuktikalpataruþ .. tadvivaraõaü dhvaja÷abde draùñavyam ..

#<niùpattiþ>#, strã, (nir + pada + ktin .) samàptiþ . siddhiþ . yathà --
     %<kriyàyàþ pariniùpattiryadvyàpàràdanantaram .
     vivakùate yadà tatra karaõatvaü tadà smçtam ..>% iti ràmatarkavàgã÷adhçtakàrikà .. (nàdasyàvasthàvi÷eùaþ . yathà, hañhayogapradãpikàyàm . 4 . 69 .
     %<àrambha÷ca ghaña÷caiva tathà paricayo'pi ca .
     niùpattiþ sarvayogeùu syàdavasthàcatuùñayam ..>% tathà, tatraiva . 4 . 76 .
     %<rudragranthiü yadà bhitvà sarvapãñhagato'nilaþ .
     niùpattau vaiõavaþ ÷abdaþ kvaõadvãõàkvaõo bhavet ..>%)

#<niùpatràkçtiþ>#, strã, (niùpatra + kç + bhàve ktin + óàc .) sapatràkçtiþ . atyantapãóà . iti hemacandraþ . 6 . 8 ..

#<niùpatrikà>#, strã, (niùpatramasyà astãti . ñhan .) karãravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<niùpadayànaü>#, klã, (niùpadaü padarahitaü yànam .) padarahitavàhanam . tacca naukàdikam . iti yuktikalpataruþ .. tallakùaõàdi naukà÷abde draùñavyam ..

#<niùpannaþ>#, tri, (nir + pad + ktaþ .) niùpattivi÷iùñaþ . sampannaþ . tatparyàyaþ . siddhaþ 2 nirvçttaþ 3 . ityamaraþ . 3 . 1 . 100 .. (yathà, devãbhàgavate . 3 . 8 . 22 .
     %<niùpàpatvaü phalaü viddhi tãrthasya munisattam ! .
     kçùeþ phalaü yathà loke niùpannànnasya bhakùaõam ..>%)

#<niùpàdanaü>#, klã, (nir + pad + õic + lyuñ .) niùpattiþ . niùpattiniyuktiþ . yathà, dhàtvarthatàvacchedakaphalaniùpàdakatayà dadasvetyanumatiprakà÷anena karturicchàmutpàdya dànaniùpàdanena veti kàrakacakre bhavànandasiddhàntavàgã÷aþ ..

#<niùpàdanà>#, strã, (nir + pada + õic + yuc . striyàü ñàp .) niùpattipreraõam . yathà --
     %<yadà niùpàdanàthakçdhustadà caitraþ kañaü karoti .
     yadà niùpattyarthastadà kriyate kañaþ svayameveti .>% iti ràmatarkavàgã÷aþ ..

#<niùpàditaü>#, tri, (nir + pada + õic + ktaþ .) kçtaniùpàdanam . yathà --
     %<niùpàditaü daivakçtyamava÷eùaü pratãkùate ..>% iti bhàgavate . 1 . 13 . 50 ..

#<niùpàdyaü>#, tri, (nir ni÷cayena pàdyate samàpyate iti . nir + pad + õic + õyat .) niùpàdanãyam . (yathà, ràjataraïgiõyàm . 2 . 158 .
     %<kçtye bahåni niùpàdye ÷ramàt kausãdyamà÷rayan .
     pràvçùãvàdhvago diùñyà mohito'smi na nidrayà ..>%) sàdhyam . yathà, ceùñàvyàpàreõa chedanàderniùpàdyatvàt sàdhanatvamiti ràmatarkavàgã÷aþ ..

#<niùpàvaþ>#, puü, (niùpåyate tuùàdyapanayanena ÷odhyate iti . nir + på + õic + gha¤ .) dhànyàdãnàü nistuùãkaraõam . bahulãkaraõam . tatparyàyaþ . pavanam 2 pavaþ 3 . ityamaraþ . 3 . 2 . 24 .. påtãkaraõam 4 . yathà --
     %<dhànyàdinistuùãkàryabahulãkaraõàdiùu .
     tathà ca påtãkaraõe niùpàvaþ pavanaü pavaþ ..>% iti ÷abdaratnàvalã .. ràja÷imbãbãjam . bhañavàsu iti bhçùñavàüsu iti và hindãbhàùà .. tatparyàyaguõàþ .
     %<niùpàvo ràja÷imbã syàdballakaþ ÷veta÷imbikaþ .
     niùpàvo madhuro råkùo vipàke'mlo guruþ saraþ ..
     kaùàyastanyapittàsramåtavàtavibandhakçt .
     vidàhyuùmo viùa÷leùma÷othahçcchukranà÷anaþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (niùpåyate'neneti . karaõe gha¤ .) sårpavàyuþ . ràjamàùaþ . (yathà, màrkaõóeyapuràõe . 15 . 24 .
     %<madhu hçtvà naro daü÷aþ påpaü hçtvà pipãlikaþ .
     corayitvà tu niùpàvàn jàyate gçhagolakaþ ..>%) kaóaïgaraþ . samãraõaþ . ÷imbikà . nirvikalpe, tri . iti medinã . ve, 38 .. ÷veta÷imbã . iti ratnamàlà .. (yathà --
     %<kùàràtitãkùõoùõavidàhitailaniùpàvapiõyàkakulatthayåùaiþ ..>% iti màdhavakçtarugvini÷caye ÷ålàdhikàre ..)

#<niùpàvakaþ>#, puü, (niùpàva eva . svàrthe kan .) ÷veta÷imbã . asya bhraùñaphalaguõaþ . malabandhakàritvam . gurutva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. (asya guõà yathà --
     %<niùpàvako vaiùavalàsa÷opha÷ukràntako råkùaguõo vidàhã .
     kaùàyakaþ syànmadhuro guru÷ca stanyàsrapitta¤ca karoti vàtam ..>% iti hàrãte prathamasthàne da÷ame'dhyàye ..)

#<niùpàvã>#, strã, (niùpàva + striyàü ïãù .) ÷imbãvi÷eùaþ . voóà iti bhàùà .. sà dbidhà . tatra haridvarõàyàþ paryàyaþ . gràmajà 2 phalinã 3 nakhapårbikà 4 maõóapã 5 phalikà 6 ÷imbã 7 gucchaphalà 8 vi÷àlaphalikà 9 niùpàviþ 10 cipiñà 11 .. ÷ubhràyàþ paryàyaþ . aïguliphalà 1 nakhaniùpàvikà 2 vçntaniùpàvikà 3 gràmyà 4 nakhapu¤japhalà 5 a÷anà 6 . etayorguõàþ . kaùàyatvam . madhurarasatvam . kaõñha÷uddhikaratvam . medhyatvam . dãpanatvam . rucikàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<niùpratibhaþ>#, tri, (nirnàsti pratibhà buddhiryasya .) aj¤aþ . jaóaþ . iti jañàdharaþ .. (nirgatà pratibhà dãptirasyeti . dãpti÷ånyaþ . yathà, harivaü÷e . 82 . 34 .
     %<kùãõàkàràsu tàràsu suptaniùpratibhàsu ca .
     nai÷amantardadhe råpamudagacchaddivàkaraþ ..>%)

#<niùpratyåhaþ>#, tri, (nirgataþ pratyåho bàdhà asyeti .) nirvighnaþ . yathà --
     %<niùpratyåhamupàsmahe bhagavataþ kaumodakãlakùmaõaþ ..>% iti muràriþ .. (strã, gaïgà . yathà, kà÷ãkhaõóe . 29 . 103 .
     %<niùpratthåhà nàkanadã nirayàrõavadãrghanauþ ..>%)

#<niùprabhaþ>#, tri, (nirgatà prabhà asyeti .) prabhà÷ånyaþ . dãptirahitaþ . tatparyàyaþ . vigataþ 2 arokaþ 3 . ityamaraþ . 3 . 1 . 100 .. (yathà, raghuvaü÷e . 11 . 81 .
     %<niùprabha÷ca ripuràsa bhåbhçtàü dhåma÷eùa iva dhåmaketanaþ ..>%)

#<niùprayojanaü>#, tri, (nirnàsti prayojanaü yasminniti .) prayojanarahitam .
     %<anyathà hi mahàbàho laghånàmupade÷ataþ .
     guråõàmupade÷o hi niùprayojanatàü vrajet ..>% iti pràya÷cittatattvam .. (yathà, harivaü÷e . 64 . 15 .
     %<nirànandaü niràsvàdaü niùprayojanamàrutam ..>%)

#<niùpravàõaü>#, tri, (nitaràü prakarùeõa åyate iti . nir + pra + ve + karaõe lyuñ .) tantravimuktavàsaþ . nåtanavastram . iti hàràvalã . 69 ..

#<niùpravàõi>#, tri, (nirgatà pravàõã tantuvàya÷alàkà asmàdasya và . %<niùpravàõi÷ca .>% 5 . 4 . 160 . iti kapo'bhàvo nipàtyate .) nåtanavastram . tatparyàyaþ . anàhatam 2 tantrakam 3 navàmbaram 4 . ityamaraþ . 2 . 6 . 112 .. àhatam 5 ahatam 6 navavastram 7 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<niùphalaþ>#, tri, (nirgataü phalaü yasmàt .) phala÷ånyaþ . yathà, %<palàlo'strã sa niùphalaþ .>% ityamaraþ . 2 . 9 . 22 .. (yathà, devãbhàgavate . 3 . 8 . 25
     %<kçte tãrthe yadaitàni dehànna nirgatàni cet .
     niùphalaþ ÷rama evaikaþ karùakasya yathà tathà ..>%)

#<niùphalà>#, strã, (nivçttaü phalaü yasyà iti .) pa¤capa¤cà÷adabdebhya årdhvaü gatarajaskà . ityamaraþ .. tatparyàyaþ . niùphalã 2 niùkalã 3 niùkalà 4 vikalã 5 vikalà 6 çtuhãnà 7 . iti ÷abdaratnàvalã .. virajàþ 8 vigatàrtavà 9 . iti jañàdharaþ ..

#<niùphalã>#, strã, (nivçttaü phalaü yasyàþ . ïãù .) niùphalà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<nisampàtaþ>#, puü, (nivçttaþ sampàto yatra .) ni÷ãthaþ . niþsampàtaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<nisargaþ>#, puü, (ni + sçj + gha¤ .) svabhàvaþ . ityamaraþ . 1 . 7 . 38 .. (yathà, kiràtàrjunãye . 1 . 6 .
     %<nisargadurbodhamabodhaviklavàþ kva bhåpatãnà¤caritaü kva jantavaþ ..>%) råpam . sargaþ . iti medinã . ge, 40 .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 85 . 123 .
     %<nisargàdbrahmaõa÷càpi varuõo yàdasàü patiþ ..>% dànam .. yathà, manuþ . 8 . 143 .
     %<na tvevàdhau sopaka re kau÷ãdãü vçddhimàpnuyàt .
     na càdheþ kàlasaürodhànnisargo'sti na vikrayaþ ..>%)

#<nisindhuþ>#, puü, vçkùavi÷eùaþ . nisindhà iti bhàùà . tatparyàyaþ . sindhukaþ 2 sindhuþ 3 tàpi¤jaþ 4 ÷uklapçùñhakaþ 5 sindhuvàraþ 6 indrasuriùaþ 7 nirguõóã 8 indràõikà 9 . iti ÷abdacandrikà ..

#<nisådanaü>#, klã, (ni + såd + bhàve lyuñ .) nihiüsanam . vadhaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 113 .. (yathà, %<pravàsanaü nisådanaü nihiüsanamiti vadhaparyàyaü pravàsana÷abdaü pañhantyàbhidhànikàþ .>% iti . 9 . 242 manu÷lokañãkàyàü kullåkabhaññaþ .. tri, ni + såda + lyuþ . vinà÷akaþ . yathà, raghuvaü÷e . 9 . 3 .
     %<ubhayameva vadanti manãùiõaþ samayaüvarùitayà kçtakarmaõàm .
     balanisådanamarthapati¤ca taü ÷ramanudaü manudaõóadharànvayam ..>%)

#<nisçtà>#, strã, (nitaràü sçtà . ni + sç + ktaþ .) trivçtà . iti ratnamàlà .. teuói iti bhàùà .. (trivçtà÷abde'syà guõàdayo j¤àtavyàþ ..)

#<nisçùñaü>#, tri, (ni + sçj + ktaþ .) nyastam . ityamaraþ . 3 . 1 . 88 .. (yathà, manuþ . 8 . 414 .
     %<na svàminà nisçùño'pi ÷ådro dàsyàdbimucyate .
     nisargajaü hi tattasya kastasmàttadapohati ..>%) madhyastham . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<nisçùñàrthaþ>#, puü, (nisçùño nyasto'rthaþ prayojanaü yasminniti .) dåtavi÷eùaþ . yathà --
     %<nisçùñàrtho mitàrtha÷ca tathà sande÷ahàrakaþ .
     kàryapreùyastridhà dåto dåtya÷càpi tathà tridhà ..>% tallakùaõaü yathà --
     %<ubhayorbhàvamunnãya svathaü vadati cottaram .
     su÷liùñaü kurute karma nisçùñàrthastu sa smçtaþ ..>% iti sàhityadarpaõe 3 paricchedaþ .. dhanàyavyayapàlanàdau niyuktaþ . yathà bçhaspatiþ .
     %<yaþ svàminà niyukto'pi dhanàyavyayapàlane .
     kaùãdakçùibàõijye nisçùñàrthastu sa smçtaþ ..>% iti vyavahàratattvam .. puruùavi÷eùaþ . tasya lakùaõaü yathà --
     %<dhãraþ sthiramatiþ ÷åraþ svàmikàryavidhàyakaþ .
     svapauruùaprakà÷ã ca nisçùñàrtheþ sa ucyate ..>% iti saïgãtadàmodaraþ ..

#<nistanã>#, strã, (nitaràü stanavadàkàro'styasyà iti . ac . gauràditvàt ïãù .) vañikà . iti ÷abdacandrikà .. vaói iti bhàùà .. (nirgatau stanau yasyà iti .) stanahãnà ca ..

#<nistaraõaü>#, klã, (nistãryate'neneti . nir + té + karaõe lyuñ .) upàyaþ . nistàraþ . taraõam . iti medinã . õe, 99 .. nirgamaþ . iti vi÷vaþ ..

#<nistarhaõaü>#, klã, (nir + tçh hiüsàyàm + bhàve lyuñ .) màraõam . ityamaraþ . 2 . 8 . 114 ..

#<nistalaü>#, tri, (nirastaü talaü svaråpamasyeti .) vartulam . ityamaraþ . 3 . 1 . 69 .. (yathà, kumàrasambhave . 1 . 42 .
     %<kaõñhasya tasyàþ stanabandhurasya muktàkalàpasya ca nistalasya ..>%) calam . iti medinã . le, 103 .. (nitaràü talam .) talam . iti hemacandraþ ..

#<nistàraþ>#, puü, (nir + té + gha¤ .) nistaraõam . uddhàraþ . (yathà, ÷çïgàra÷atake . 71 .
     %<saüsàra tava nistàrapadavã na davãyasã .
     antarà dustarà na syuryadi re madirekùaõàþ ..>%)

#<nistàrabãjaü>#, klã, (nistàrasya saüsàrasamudrasamuttaraõasya bãjam .) saüsàrataraõakàraõam . tadyathà --
     %<smaraõaü kãrtanaü viùõorarcanaü pàdasevanam .
     vandanaü stavanaü nityaü bhaktyà naivedyabhakùaõam ..
     caraõodakapàna¤ca tanmantrajapanaü tathà .
     idaü nistàrabãja¤ca sarveùàmãpsitaü bhavet ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 33 adhyàyaþ .. (api ca . mahànirvàõatantre .
     %<kalau pàpayuge ghore tapohãne'ti dustare .
     nistàrabãjametàvad brahmamantrasya sàdhanam ..
     sàdhanàni bahåktàni nànàtantràgamàdiùu .
     kalau durbalajãvànàmasàdhyàni mahe÷vari ! ..>% uddhàrakàraõamàtram . yathà --
     %<jãrõà tariþ saridatãvagabhãranãrà vàlà vayaü sakalamitthamanarthahetuþ .
     nistàrabãjamidameva kç÷odarãõàü yanmàdhava tvamasi samprati karõadhàraþ ..>% ityudbhañaþ ..)

#<nistitãrùat>#, tri, (nir + té + san + ÷atç .) nistaritumicchat . yathà --
     %<tannaþ sandar÷ito dhàtrà dustaraü nistitãrùatàm ..>% iti ÷rãbhàgavate . 1 . 1 . 22 ..

#<nistuùakùãraþ>#, puü, (nistuùaü pariùkçtaü kùãraü yasyeti .) godhåmaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nistuùaratnaü>#, klã, (nistuùaü nirmalaü ratnam .) sphañikaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nistuùitaü>#, tri, (nistuùa + kçtau õic + ktaþ .) tvagvihãnam . tyaktam . laghåkçtam . iti medinã . te, 202 ..

#<nistejàþ>#, [s] tri, (nirgataü tejo yasmàditi .) tejorahitaþ . yathà --
     %<idaü kavacamaj¤àtvà kavacànyaü pañhettu yaþ .
     sarvaü tasya vçthà devi ! nistejo na ca siddhidam ..>% iti brahmajàmalãyagàyattrãkavacadhçtam .. (yathà ca devãbhàgavate . 2 . 8 . 11 .
     %<kçùõapatnyastadà màrge cauràbhãrai÷ca luõñhitàþ .
     dhanaü sarvaü gçhãta¤ca nistejà÷càrjuno'bhavat ..>%)

#<nistriü÷aþ>#, puü, (nirgatastriü÷adbhyo'ïgulibhya iti . niràdaya iti samàsaþ . %<saükhyàyàstatpuruùasya óajvàcyaþ .>% 5 . 4 . 113 . ityasya vàrtikoktyà óac .) khaógaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 89 .. (yathà, mahàbhàrate . 4 . 41 . 24 .
     %<nakulasyaiùa nistriü÷o gurubhàrasaho dçóhaþ ..>%) nirdaye, tri . iti medinã . ÷e, 21 .. (yathà, amaru÷atake . 5 .
     %<datto'syàþ praõayastvayaiva bhavatà ceyaü ciraü làlità daivàdadya kila tvameva kçtavànasyà navaü vipriyam .
     manyurduþsaha eùa yàtyupa÷amaü no ÷àntavàdaiþ sphuñam .
     he nistraü÷a ! vimuktakaõñhakaruõaü tàvat sakhã roditu ..>%) triü÷at÷ånyaþ . iti vyàkaraõam ..

#<nistriü÷adhàrã>#, [n] tri, (nistriü÷aü dharatãti . nistriü÷a + dhç + õini .) khaógadhàrã . tallakùaõaü yathà, màtsye 189 adhyàyaþ .
     %<suråpastaruõaþ pràü÷urdçóhabhaktiþ kulocitaþ .
     ÷åraþ kle÷asaha÷caiva khaógadhàrã prakãrtitaþ ..>%

#<nistriü÷apatrikà>#, strã, (nistriü÷aþ khaóga iva patramasyà astãti . ñhan .) snuhãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nistraiõapuùpikaþ>#, puü, ràjadhattårakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 2,907c]>@
#<nisnehaphalà>#, strã, (nisnehaü tailavihãnaü phalaü yasyàþ .) ÷vetakaõñakàrã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nispandaþ>#, puü, (ni + spanda + bhàve gha¤ .) spandanam . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 335 . 9 .
     %<meroþ sahasraiþ sa hi yojanànàü dvàtriü÷atordhaü kavibhirniruktaþ .
     anindriyà÷càna÷anà÷ca tatra nispandahãnàþ susugandhinaste ..>%)

#<nispandaþ>#, tri, (nivçttaþ spanda÷cakùupalakàdispandanaü yasmàt .) spandarahitaþ . ãùatkampa÷ånyaþ . yathà,
     %<kàverãtãrabhåmãruhabhujagavadhåbhuktamuktàva÷iùñaþ kàrõàñãcãnapãnastanavasanada÷àndolanispandamandaþ ..>% iti vikramàdityaràjasabhàyàü ràkùasapadyam ..

#<nispandataraü>#, tri, (nispanda + tarap .) ekàntaspandarahitam . yathà, naiùadhe . 8 . 13 .
     %<såkùme ghane naiùadhake÷apà÷e nipatya nispandatarã bhavadbhyàm .
     tasyànubandhaü na vimocya gantumapàri tallocanakha¤janàbhyàm ..>%

#<nistçhaþ>#, tri, (nirgatà spçhà dçùñàdçùñaviùayavàsanà yasyeti .) spçhà÷ånyaþ . yathà --
     %<nispçhaþ sarvakàmebhyo yukta ityucyate tadà ..>% iti ÷rãbhagavadgãtàyàm . 6 . 18 ..

#<nispçhà>#, strã, agni÷isvàvçkùaþ . yathà --
     %<amålà nispçhà càpi màlinã viùõuvallabhà ..>% iti ÷abdacandrikà .. spçhàyà abhàva÷ca .. (atràvyayãbhàvaþ ..)

#<nisya(ùya)ndaþ>#, puü, (ni + syandå ïa kùaraõe + bhàve gha¤ . %<anuviparyabhinibhyaþ syandaterapràõiùu .>% 8 . 3 . 72 . iti và ùatvam .) syandanam . kùaraõam . yathà --
     %<màkandarasanisyandasundarodgàrakàriõau .
     ÷ravaõànandinàvetau vandinàviva ràjataþ ..>% iti prasannaràghavanàñake pakùadharami÷raþ .. (yathà ca ràmàyaõe . 2 . 94 . 13 .
     %<jalaprapàtairudbhedairniùyandai÷ca kvacit kvacit .
     sravadbhirbhàtyayaü ÷ailaþ sravanmada iva dvipaþ ..>% nisyandate iti kartari ac . kùaraõa÷ãle, tri . yathà, raghuþ . 3 . 41 .
     %<tadaïganisyandajalena locane pramçjya puõyena puraskçtaþ satàm .
     atãndriyeùvapyupapannadar÷ano babhåva bhàveùu dilãpanandanaþ ..>%)

#<nisràvaþ>#, puü, (nisràvyate iti . ni + sru + õic + gha¤ .) bhaktasamudbhavamaõóam . phena iti màóa iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . màsaraþ 2 àcàmaþ 3 . ityamaraþ . 2 . 9 . 49 .. (ni + sru + gha¤ . dravaþ . yathà, harivaü÷e . 96 . 9 .
     %<dhàtunisràvadigdhàïgaü sànuprasravabhåùitam ..>%)

@<[Page 2,908a]>@
#<nisvanaþ>#, puü, (ni + svana + %<nau gadanadapañhasvanaþ .>% 3 . 3 . 64 . iti ap .) ÷abdaþ . ityamaraþ . 1 . 6 . 23 .. (yathà, mahàbhàrate . 7 . 26 . 3 .
     %<yathà pràgjyotiùo ràjà gajena madhusådana .
     tvaramàõo'bhiniùkrànto dhruvaü tasyaiùa nisvanaþ ..>%)

#<nisvànaþ>#, puü, (ni + svana + pakùe gha¤ .) ÷abdaþ . ityamaraþ . 1 . 6 . 23 ..

#<nihananaü>#, klã, (ni + hana + lyuñ .) màraõam . vadhaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 114 ..

#<nihantà>#, [ç] tri, (ni + hana + tçc .) hananakartà . yathà, bhaññiþ .
     %<nihantà vairakàràõàü satàü bahukaraþ sadà .
     pàra÷vadhikaràmasya ÷akterantakaro raõe ..>% (mahàdeve, puü . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 75 .
     %<bhagahàrã nihantà ca kàlo brahmà pitàmahaþ ..>%)

#<nihàkà>#, strã, (niyataü jahàti bhuvamiti . ni + hà tyàge + %<nau haþ .>% uõàü 3 . 44 . iti kan .) godhikà . ityamaraþ . 1 . 10 . 22 .. (yathà, çgvede . 10 . 97 . 13 .
     %<sàkaü vàtasya dhràjyà sàkaü na÷ya nihàkayà ..>%)

#<nihàraþ>#, puü, (nitaràü hriyante padàrthà yena . ni + hç + gha¤ .) nãhàraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<nihitaü>#, tri, (ni + dhà + kta . %<dadhàterhiþ .>% 7 . 4 . 42 . iti hiþ .) sthàpitam . iti halàyudhaþ .. yathà, mahàbhàrate . 3 . 312 . 112 .
     %<dharmasya tattvaü nihitaü guhàyàü mahàjano yena gataþ sa panthàþ ..>%

#<nihiüsanaü>#, klã, (ni + hinsa + bhàve lyuñ .) màraõam . ityamaraþ . 2 . 8 . 113 ..

#<nihãnaþ>#, tri, (nitaràü hãnaþ . kugatãti samàsaþ .) nãcaþ . pàmaraþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 16 .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 12 . 119 .
     %<ta ime siühavikràntà vãryeõàbhyadhikàþ paraiþ .
     nihãnaiþ parikli÷yantãü samupekùanti màükatham ..>%)

#<nihnavaþ>#, puü, (nihråyate satyavàkyamaneneti . ni + hna + %<çdorap .>% 3 . 3 . 57 . iti ap .) apalàpaþ . yena vacanaü nihnåyate saþ . yathà, dhàrayanneva na dhàrayàmãti . ityamarabharatau .. tatparyàyaþ . nihrutiþ 2 apahrutiþ 3 apahravaþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, yàj¤avalke . 2 . 11 .
     %<nihnave bhàvito dadyàddhanaü ràj¤e ca tatsamam ..>%) nikçtiþ . avi÷vàsaþ . iti medinã . ve, 39 .. (yathà, mahàbhàrate . 5 . 37 . 30 .
     %<na nihnavaü mantragatasya gacchet saüsçùñamantrasya kusaïgatasya ..>%) guptaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (÷uddhiþ . yathà, manuþ . 9 . 21 .
     %<dhyàyatyaniùñaü yat ki¤cit pràõigràhasya cetasà .
     tasyaiùa vyabhicàrasya nihnavaþ samyagucyate ..>%)

#<nihnutiþ>#, strã, (ni + hru + ktin .) nihravaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

@<[Page 2,908b]>@
#<nihràdaþ>#, puü, (ni + hràda avyakta÷abde + gha¤ .) ÷abdaþ . ityamaraþ . 1 . 6 . 23 .. (yathà, raghuþ . 1 . 41 .
     %<sàrasaiþ kalanihràdaiþ kvacidunnamitànanau ..>%)

#<nikùaõaü>#, klã, (nikùa cumbane + bhàve lyuñ .) cumbanam ..

#<nikùà>#, strã, (nikùati cumbatãva bhastakamiti . nikùa + ac + ñàp .) likhyà . yåkaþ . ityuõàdikoùaþ .. nikã iti bhàùà ..

#<nikùiptaü>#, tri, (nikùipyate smeti . ni + kùipa + ktaþ .) tyaktam . tatparyàyaþ . parikùiptam 2 nivçtam 3 parãtam 4 pariveùñitam 5 nyastam 6 nisçùñam 7 . iti jañàdharaþ .. sthàpitadhanàdi . yathà --
     %<nikùiptasya dhanasyaivaü prãtyopanihitasya ca .
     ràjà vinirõayaü kuryàdakùiõvannyàsadhàriõam ..>% iti manuþ . 8 . 196 ..

#<nikùepaþ>#, puü, (ni + kùip + gha¤ .) kùepaõam . tyàgaþ . samarpitavastu . gacchitadravya iti bhàùà . tatparyàyaþ . upanidhiþ 2 nyàsaþ 3 . iti hemacandraþ .. yathà --
     %<svadravyaü yatra vi÷rambhànnikùipatyavi÷aïkitaþ .
     nikùepo nàma tat proktaü vyavahàrapadaü budhaiþ ..
     asaükhyàtamavij¤àtaü samudraü yannidhãyate .
     tajjànãyàdupanidhiü nikùepaü gaõitaü viduþ ..
     nikùepaü vçddhi÷eùa¤ca krayaü vikrayameva ca .
     yàcyamàno na ceddadyàdvardhate pa¤cakaü ÷atam ..>% iti mitàkùaràyàü nàradaþ .. * ..
     %<kulaje vçttasampanne dharmaj¤e satyavàdini .
     gahàpakùe dhaninyàrye nikùepaü nikùipedbudhaþ ..
     àdhiþ sãmà bàladhanaü nikùepopanidhã striyaþ .
     ràjasvaü ÷rotriyasva¤ca na bhogena praõa÷yati ..
     svayameva tu yo dadyànmçtasya pratyanantare .
     na sa ràj¤àbhiyoktavyo na nikùeptu÷ca bandhubhiþ ..
     yo nikùepaü nàrpayati ya÷cànikùipya yàcate .
     tàvubhau cauravacchàsyau dàpyau và tatsamaü damam ..>% iti manuþ . 8 adhyàye ..

#<nãkaþ>#, puü, (nãyate iti . nã pràpaõe + %<ajiyudhånãbhyo dãrgha÷ca .>% uõàü 3 . 47 . iti kan .) vçkùavi÷eùaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<nãkàraþ>#, puü, (ni + kç + gha¤ . %<upasargasya gha¤yamanuùye bahulam .>% 6 . 3 . 122 . iti upasargasya dãrghaþ .) nyakkàraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<nãkà÷aþ>#, tri, (nitaràü kà÷ate iti . ni + kà÷a + ac . %<ikaþ kà÷e .>% 6 . 3 . 123 . iti upasargasya dãrghaþ .) tulyaþ . upamà . ityamaraþ . 2 . 10 . 38 .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 182 . 13 .
     %<àkà÷anãkà÷atañàü tãravànãrasaïkulàm .
     babhåva caratàü harùaþ puõyatãrthàü sarasvatãm ..>%) ni÷caye, puü . iti medinã . ÷e, 23 ..

#<nãcaþ>#, tri, (nikçùñàmãü lakùmãü ÷obhàü cinotãti . ci + %<anyebhyo'pi dç÷yate .>% iti óaþ .) hãnajàtikarmà . varvaraþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. tatparyàyaþ . vivarõaþ 2 pàmaraþ 3 pràkçtaþ 4 pçthagjanaþ 5 nihãnaþ 6 apasadaþ 7 jàlmaþ 8 kùullakaþ 9 itaraþ 10 . ityamaraþ . 2 . 10 . 16 .. apa÷adaþ 11 khullakaþ 12 . iti bharataþ .. hãnaþ 13 kùullaþ 14 kùuõõaþ 15 vetakaþ 16 . iti ÷abdaratnàvalã .. nãcasaïgadoùo yathà --
     %<na pràpnoti sukhaü ki¤cinnãcasaïgànmahànapi .
     pretasaïgànmahàdevo nagno bhasmavibhåùitaþ ..
     pravi÷ya nilayaü nãcaþ strãdhanàdikamiùyate .
     svayaü netuü na ÷aknoti tadà nàyayati dhruvam ..
     sthite guõe'pi nãcastu yatnàddoùaü prapadyate .
     ki¤cittu saïgamàsàdya taduktaü syàt sanàtanam ..
     satàü ÷rutvà guõaü nãcaþ ÷rotumàyàti bandhuvat .
     tataþ samayamàsàdya prakà÷ayati taddhasan ..
     manasyekaü vacasyekaü karmaõyekaü mahàtmanàm .
     manasyanyadbacasyanyat karmaõyanyadduràtmanàm ..>% iti pàdme kriyàyogasàre 5 adhyàyaþ .. api ca .
     %<buddhi÷ca hãyate puüsàü nãcaiþ saha samàgamàt .
     madhyame madhyatàü yàti ÷reùñhatàü yàti vittame ..>% iti ÷àntiparva .. * .. anuccaþ . tatparyàyaþ . vàmanaþ 2 nyaï 3 kharvaþ 4 hrasvaþ 5 . ityamaraþ . 3 . 1 . 70 .. (yathà --
     %<nãcaromanakha÷ma÷unirmalàïghrimalàyanaþ .
     snàna÷ãlaþ sasurabhiþ suveùo'nulvaõojjvalaþ .
     dhàrayet satataü ratnasiddhamantramahauùadhãþ ..>% iti vàbhañe såtrasthàne dvitãye'dhyàye ..) nimnaþ . yathà --
     %<÷aityaü nàma guõastavaiva sahajaþ svàbhàvikã svacchatà kiü bråmaþ ÷ucitàü bhavanti ÷ucayaþ spar÷ena yasyàpare .
     ki¤cànyat kathayàmi te stutipadaü tvaü jãvinàü jãvanaü tva¤cennãcapathena gacchasi payaþ kastvàü niùeddhuü kùamaþ ..>% iti lakùmaõasenaþ .. * .. corakanàmagandhadravye, puü . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nãcakaþ>#, tri, (nãca eva . nãca + svàrthe kan .) vàmanaþ . kharvaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<nãcakà>#, strã, (nikçùñàmãü ÷obhàü cakati pratihantãti . caka pratighàte + ac . ñàp .) naicikã . uttamagavã . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<nãcakã>#, [n] puü, uccaþ . uparibhàgaþ . iti halàyudhaþ .. uttamagavãmàü÷ca ..

#<nãcakaiþ>#, [s] vya, (nãcais + %<avyayasarvanàmnàmakac pràk ñeþ .>% 5 . 3 . 71 . iti ñeþ pràgakac .) nãcaiþ . nãcaiþ ÷abdasya ñeþ pårbakçtenàkà niùpannaþ . yathà, uccakairityàdi ..

#<nãcagaü>#, klã, (nãcaü nimnade÷aü gacchatãti . gama + óaþ .) jalam . iti koùàntaram .. pàmare, tri .. yathà, bhåtaóàmaratantre .
     %<nãcagàmaïganàü pràpya candanairmaõóalaü likhet ..>% (nimnage ca . yathà, bçhatsaühitàyàm . 19 . 22 .
     %<aõurapañumayåkho nãcago'nyairjito và na sakalaphaladàtà puùñido'to'nyathà yaþ ..>%)

#<nãcagà>#, strã, (nãcaü nimnaü gacchatãti . gama + óa . ñàp .) nimnagà . nadã . yathà --
     %<nãcagà tu nadã nãco nãcago nãcagaü jale .>% iti koùaþ .. api ca .
     %<saïgamayati vidyaiva nãcagàpi naraü sarit .
     samadramiva durdharùaü nçpaü bhàgyamataþ param ..>% iti hitopade÷aþ ..

#<nãcabhojyaþ>#, puü, (nãcairyavanàdibhirbhojyaþ .) palàõóuþ . iti ÷abdacandrikà .. pàmarabhakùye, tri ..

#<nãcavajraü>#, klã, (nãcamanutkçùñaü vajram .) vaikràntamaõiþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nãcikã>#, strã, naicikã . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<nãcaiþ>#, [s] vya, (ni + ci + %<nau dãrgha÷ca .>% uõàü . 5 . 13 . iti óaisiþ ni÷abdasya dãrgha÷ca .) alpam . anuccam . ityamaraþ .. (yathà, meghadåte . 108 .
     %<nãcairgacchatyupari ca da÷à cakranemikrameõa ..>%)

#<nãóaþ>#, puü klã, (nitaràü ãóyate ståyate sudç÷yatvàditi . ni + ãóa stutau + gha¤ .) pakùivàsasthànam . pàkhãravàsà iti bhàùà .. tatparyàyaþ . kulàyaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 5 . 37 .. (yathà, bhàgavate . 3 . 5 . 39 .
     %<màrganti yatte mukhapadmanãóai÷chandaþsuparõairçùayo vivikte ..>%) sthànam . iti medinã . óe, 17 .. (rathyadhiùñhànasthànam . yathà, ràmàyaõe . 5 . 48 . 32 .
     %<sa bhagnanãóaþ parivçttakåvaraþ papàta bhåmau hatavàjirambaràt ..>%)

#<nãóajaþ>#, puü, (nãóe jàyate iti . jana + óaþ .) pakùã . iti hemacandraþ . 4 . 383 ..

#<nãóajendraþ>#, puü, (nãóajànàü pakùiõàmindraþ .) garuóaþ . yathà --
     %<anaóuhi jitanãóajendravege kçtanivióàsanamujjhatàghapãóe .
     smara÷amanataóitkaóàradçùñiü mçóamuóuràóiva ÷obhicåóamãóe ..>% iti pràcãna÷ivastutiþ ..

#<nãóodbhavaþ>#, puü, (nãóe kulàye udbhava utpattiryasya .) pakùã . ityamaraþ . 2 . 5 . 34 ..

#<nãtaü>#, tri, (nã + ktaþ .) pràptam . neoyà iti bhàùà .. yathà --
     %<nãtaü yadi navanãtaü nãtaü nãtaü kimetena .
     àtapatàpitabhåmau màdhava ! mà ghàva mà dhàva ..>% ityudbhañaþ ..

#<nãtiþ>#, strã, (nãyante saülabhyante upàyàdaya aihikàmuùmikàrthà vàsyàmanayà và . nã + adhikaraõe karaõe và ktin .) nayaþ . (nã + bhàve ktin .) pràpaõam . iti medinã . te, 30 .. atha nãti÷àstraü likhyate .
     %<nayasya vinayo målaü vinayaþ ÷àstrani÷cayaþ .
     vinayo hãndriyajayastadyukta÷àstramicchati ..
     àtmànaü prathamaü ràjà vinayenopapàdayet .
     tato'màtyàn tato bhçtyàüstataþ puttràüstataþ prajàþ ..
     sadànuraktaprakçtiþ prajàpàlanatatparaþ .
     vinãtàtmà hi nçpatirbhåyasãü ÷riyama÷nute ..
     evaükaraõasàmarthyàt saüyamyàtmànamàtmanà .
     nayànayanavidràjà kurvãta hitamàtmanaþ ..
     jitendriyasya nçpaternãti÷àstrànusàriõaþ .
     bhavantyujjvalità lakùmyaþ rkãttaya÷ca nabhaspç÷aþ ..>% iti nãtimayåkhadvitãyaprayàgaþ .. sagara uvàca .
     %<yayà nãtyà prayoktavyaþ suta àtmà priyà tathà .
     teùàü vi÷eùaiþ sahitaü sadàcàraü vadasva me ..>% aurva uvàca . krameõa ÷çõu ràjendra ! yayà nãtyà niyujyate . àtmà suto và bhàryà và tadvi÷eùaü ÷çõuùva me .. j¤ànavçddhàüstapovçddhàn vayovçddhàn sudakùiõàn . seveta prathamaü viprànasåyàparivarjitàn .. tebhya÷ca ÷çõuyànnityaü veda÷àstravinirõayam . yadåcuste ca tat kàryaü pràj¤ai÷caitannçpa÷caret .. pa¤cendriyàõi pa¤cà÷vàþ ÷arãraü ratha ucyate . àtmà rathã ka÷à j¤ànaü sàrathirmana ucyate .. a÷vàn sudàntàn kurvãta sàrathiü càtmano va÷am . ka÷à bhåpa ! dçóhà kàryà ÷arãrasthiratà tathà .. adàntàüstu samàruhya saindhavàn syandanã yathà . a÷vànàmicchayà gacchannutpathaü pratipadyate .. yatràva÷aþ sàrathistu svecchayà prerayan hayàn . nayet parava÷aü samyak prathitaü vãramapyuta .. yathendriyàõi nçpatirviùayàõàü parigrahe . svava÷yàni prakurvãta manoj¤ànaü dçóhaü tathà .. j¤àne dçóhe ka÷àyàü và dçóhàyàü nçpasattama ! . sàrathiþ svava÷o dànto'nã÷aþ prarayituü hayàn .. ato nçpaþ svendriyàõi va÷e kçtvà manastathà . j¤ànamàrgamadhiùñhàya prakurvãtàtmano hitam .. bhoktavyaü svecchayà bhåpo na kuryàdutpathe ratim . draùñavyàmàti draùñavyaü na draùñavya¤ca svecchayà .. ÷rotavyamiti ÷rotavyaü nàdhikaü ÷ravaõe caret . ÷àstratattvamçte dhãraþ ÷rutiva÷yo bhavennahi .. evaü ghràõaü tvacaü vàpi va÷ãkçtyecchayà nçpaþ . svecchayaivopabhu¤jãta noddàmaü viùayaü vrajet .. evaü yadi bhavedràjà tadà sa syàjjitendriyaþ . jitendriyatve hetu÷ca ÷àstravçddhopasevanam .. avçddhasevya÷àstraj¤o nçpaþ ÷atruva÷o bhavet . tasmàcchàstramadhiùñhàya bhavedràjà jitendriyaþ .. dhçtiþ pràgalmyamutsàho vàkpañutvaü vivecanam . dakùatvaü dhàrayiùõutvaü dànaü maitrã kçtaj¤atà .. dçóha÷àsanatà satyaü ÷aucaü mativini÷cayaþ . paràbhipràyaveditvaü càritvaü dhairyamàpadi .. kle÷adhàraõa÷akti÷ca gurudevadvijàrcanam . anasåyà hyakopitvaü guõànetànnçpo'bhyaset .. kàryàkàryavibhàga¤ca dharmàrthau kàmameva ca . dànasya viùaye sàmayogamevopalakùate .. satataü pratibudhyeta kuryàdavasare'pi tat . sàma dàna¤ca bheda÷ca daõóa÷ceti catuùñayam .. j¤àtvopàyàüstu tatsthàne tànupàyàn prayojayet . sàmnastu viùaye bhedo yadhyamaþ parikãrtitaþ .. dànasya viùaye daõóo hyadhamaþ parikãrtitaþ . daõóasya viùaye dànaü tadapyadhamamucyate .. sàmnastu gocare daõóo hyadhamàdadhamaþ smçtaþ . saujanyaü satataü j¤eyaü bhçbhçto bhedadaõóayoþ .. sàmno dànasya ca tathà saujanyaü yàti gocare .. kàmaþ krodha÷ca lobha÷ca harùo mànamadau tathà . etànati÷ayànràjà ÷atråniva vi÷àtayet .. sevyàþ kàleùu yuktyaite lobhagarvau vivarjayet . teja eva nçpàõàntu tãvraü såryasya vai yathà .. tatra garvaü rogayuktakàyavattantu saütyajet . àkheñakàkùau strãsevà pàna¤caivàtmadåùaõam .. vàgdaõóayo÷ca pàruùyaü saptaitàni vivarjayet . parastrãùu viraktàsu sevàmekàntatastyajet .. satãùu nijanàrãùu premõà kuryàcca sevanam . ratiputtraphalà dàràstàüstu naikàntatastyajet .. tayoþ siddhyai striyaþ sevyà varjayitvàtisaktatàm . mçgayàntu pramàdànàü sthànaü nityaü vivarjayet .. akùàüstathà na kurvãta satkàryàsaktinà÷anàn . anyaiþ kçtaü kadàcittu seveta nàtmanàcaret .. akàryakaraõe bãjaü kçtyànà¤ca vivarjanam . varjayet satataü pànaü ÷aucamàïgalyanà÷anam . arthakùayakaraü nityaü yajeccaivàtmadåùaõam .. abhi÷asteùu caureùu ghàtakeùvàtatàyiùu . satataü pçthivãpàlo daõóapàruùyamàcaret .. nànyatra daõóapàruùyaü kuryànnçpatisattamaþ . vàkpàruùyantu sarvatra naiva kuryàt kadàcana .. rakùaõãyaü sadà satyaü satyamekaü paràyaõam . kùamàü tejasvità¤caiva prastàvànnçpa àcaret .. yànnàsanà÷rayadvaidhasandhayo vigrahastathà . abhyaset ùaóguõànetàna teùàü sthàna¤ca ÷à÷vatam .. yaþ pramàõaü na jànàti sthàne vçddhau tathà kùaye . koùe janapade daõóe na sa ràjye'vatiùñhate .. koùe janapade daõóe caikaikatra trayaü trayam . prastàvàdviniyu¤jãta rakùennaikàntatastvimàn .. mitre ÷atràbudàsãne prabhàvaü triùvapãrayet . utasàho vijigãùàyàü dharmakçtye'ùñavargake .. ÷arãrayàtrànirvàhe kriyeta satataü nçpaiþ . mantrani÷cayasambhåtàü buddhiü sarvatra yojayet .. amàtye ÷àtrave ràjye puttreùvantaþpureùu ca .. * .. kçùidurga¤ca bàõiùyaü khalyànàü karasàdhanam . àdànaü sainyakarayorbandhanaü gajavàjinoþ .. ÷ånyasadmamukhànà¤ca yojanaü satataü janaiþ . prapàõàgàrasetånàü rakùaõa¤ceti càùñamam .. etadaùñàsu vargeùu càràn samyak prayojayet .. kàryàkàryavibhàgàya càùñavargàdhikàriõàm . aùñau càrànniyu¤jãyàdaùñavargeùu pàrthivaþ .. da÷asvanyeùu yu¤jãta kramataþ ÷çõu tàni me . svàmisacivaràùñràõi mitraü koùo balantathà .. durgantu saptamaü j¤eyaü ràjyàïgaü gurubhàùitam . durgayukta¤càùñavarge càraü nàtmani yojayet .. tasmàdimàni ÷eùàõi pa¤ca càrapadàni tu . ÷uddhànteùveva puttreùu srakpåpàdau mahànase .. ÷atrådàsãnayo÷caiva balàbalavini÷caye . àdau da÷asu caiteùu càrànràjà prayojayet .. na yat prakà÷aü jànãyàt tattu càrairniråpayet . niråpya tatpratãkàramava÷yaü chidrata÷caret .. yathà niyogameteùàü yo yo yatrànyathàcaret . j¤àtvà tatra nçpa÷càrairdaõóayedvà niyojayet .. càràüstu mantriõà sàrdhaü rahasye saüsthito nçpaþ . pradoùasamaye pçcchettadànãmeva sàdhayet .. svaputtre càtha ÷uddhànte ye tu càrà mahànase . niyuktàstàn madhyaràtrau pçcchedya÷càpi mantriõi .. etàn càràn svayaü pa÷yennçpatirmantriõà vinà . anyàü÷ca mantriõà sàrdhaü niråpya pradi÷et phalam .. naikave÷adhara÷càro naiko notsàhavarjitaþ . saüstuto nahi sarvatra nàtidãrgho na vàmanaþ .. satataü na divàcàrã na rogã nàpyabuddhimàn . na vittavibhavairhãno na bhàryàputtravarjitaþ .. kàrya÷càro nçpatinà guhyatattvavinirõaye . anekave÷agrahaõakùamaü bhàryàsutairyutam .. bahude÷avaco'bhij¤aü paràbhipràyavedakam . dçóhabhaktaü prakurvãta càraü ÷aktamasàdhvasam .. adhitiùñhet svayaü ràjà kçùimàtmasamaistathà . baõikpathe ca durgàdau teùu ÷aktànniyojayet .. antaþpure pitustulyàn dhãmàn vçddhànniyojayet . ùaõóàna paõóàüstathà vçddhàn striyo yà buddhitatparàþ .. * .. ÷uddhàntadbàri yu¤jãyàt striyo vçddhà manãùiõãþ . naikaþ svapet kadàcittu naiko bhu¤jãta pàrthivaþ .. naikàkinãntu mahãùãü vrajenmaitràya naikakaþ . amàtyànupadhà÷uddhàn bhàryàþ puttràüstathaiva ca .. prakuryàt satataü bhåpaþ svaprasàdaü samàcaran . dharmàrthakàmamokùai÷ca pratyekapari÷odhanaiþ .. upetya dhãyate yasmàdupadhà parikãrtità . atha kàmopadhàbhyàntu bhàryàþ puttràüstu ÷odhayet .. dharmàpadhàbhirvipràüstu sarvàbhiþ sacivàn punaþ . ebhiryaj¤aistathà dànairihaiva nçpatà bhavet .. * .. tasmàdbhavàüstu ràjyàrthã dharmamevaü samàcaret . anenaivàbhicàreõa yaj¤airvà pàrthivo hyayam . pràõàüstyakùyati ràjà tvaü bhaviùyasi na saü÷ayaþ .. iti dharmo nçpasyaiva a÷vamedhàdika¤ca yat . svayaü na kurute bhåpastasmàttvaü kuru sattama ! .. evaü mantrairmantrayitvà nçpaþ kàrtàntikàn dvijàn . tairj¤àtàn svayaü j¤àtvà gçhõãyàttasya tairmanaþ .. yadi ràjyàbhilàùeõa sacivo dharmamàcaret . nçpatau vàdhikaü kuryàddharmaü taü hãnatàü nayet .. àbhicàrikamatyarthaü kurvàõantu vighàtayet . pravàsayedbràhmaõantu pàrthivo hyàbhicàrikam .. eùàü dharmopadhà j¤eyà tairamàtyàn sadà caret . etàdç÷ãü tathaivànyàmupadhàü dharmata÷caret .. * .. koùàdhyakùàn samàmantrya ràjàmàtyàn pratãrayet . puttrànanyàn prati tathàmantrya saüvaraõakùamàn .. ayaü hi pracuraþ koùo sadàyatto narottama . ànaye tava sammatyà tadyadi tvaü pratãcchasi .. tavànnalabdhàdasmàkaü jãvana¤ca bhaviùyati . tva¤càpi pracuraiþ koùaiþ kiü kiü no và kariùyasi . evamanyaiþ koùagatairupàyainçpasattama .. puttràmàtyàdikàn sarvàn satataü pari÷odhayet . koùadoùakaràn hanyàddhartumicchånnivàrayet .. dvaidhacittàn vimanyeta kuryàdvai koùarakùaõam .. * .. dàsã÷ca ÷ilpinãrvçddhà medhàdhçtimatãþ striyaþ .. antarbahi÷ca yà yànti vidità sacivàdibhiþ . tà ràjà rahasi sthitvà bhàryàdibhiralakùitaþ .. abhimantryàtha saümantrya prerayet sacivàn prati . tà gatvà hçdayaü buddhvà striyo vai j¤ànatatparàþ .. mahiùãpramukhà ràj¤astvàü vai kàmayate ÷ubhàþ . tatràhaü yojayiùyàmi yadi te vartate spçhà .. sacivastvàü kàmayate tvadyogyo varavarõini ! . taü saïgamayituü ÷aktà yadi ÷raddhà tavàstyaham .. ityanena prakàreõa nànopàyaistathetaraiþ . bhàryàþ puttrãrduhité÷ca snuùà÷ca prasnuùàstathà .. ÷odhayet sacivàn puttràn pauttràdãn sevakàüstathà . kàmopadhàvi÷uddhàüstu ghàtayedavicàrayan .. striya÷ca daõóyà yogyena bràhmaõàüstu pravàsayet . mokùamàrgàvasaktantu hiüsàpai÷unyavarjitam . kùamaikasàraü nçpatiþ sacivaü parivarjayet .. mokùamàrgàvasaktàüstu daõóyànapi na daõóayet . samabuddhistu sarvatra tasmàttaü parivarjayet .. * .. iti såtraü copadhànàmupadhàü bahudhà punaþ . vivecità co÷anasà tacchàstre tatra bodhayet .. vigrahaü satataü ràjà parairna samyagàcaret . bhåvittamitralàbheùu ni÷citeùveva vigrahaþ .. saptàïgeùvapramàda÷ca sadà kàryo nçpottamaiþ . koùasya sa¤cayaü rakùàü satataü samyagàcaret .. * .. mantriõastu nçpaþ kuryàdbipràn vidyàvi÷àradàn . viùayaj¤àn kulãnàü÷ca dharmàrthakulajànçjån .. mantrayettaiþ samaü kàle nàtyarthaü bahubhi÷caret . ekaikenaiva kartavyaü mantrasya tu vini÷cayam .. vyastai÷caiva samastai÷ca dhànyasya vyapade÷ataþ . samuddhçtaü mantragçhaü sthalamàruhya mantrayet .. araõye niþ÷alàke và na yàminyàü kadàcana . ÷i÷ån ÷àkhàmçgàn paõóàn ÷ukàn vai ÷àrikàstathà .. varjayenmantrageheùu manuùyànuddhatàüstathà . dåùaõaü mantrabhedeùu nçpàõàü yatra jàyate .. na tacchakyaü samàdhàtuü dakùairnçpa÷atairapi . daõóyàüstu daõóayeddaõóairadaõóyàn daõóayennahi .. adaõóayannçpo daõóyànadaõóyàü÷càpi daõóayan . nçpatirvàcyatàü pràpya caurakilviùamàpnuyàt .. * .. durgantu satataü kuryàt pràkàràññàlatoraõaiþ . dåùitànnagaràdràjà dåre durgà÷rayaü caret .. durgaü balaü nçpàõàntu nityaü durgaü pra÷asyate . ÷atameko yodhayati durgastho yo dhanurdharaþ .. ÷ataü da÷asahasràõi tasmàddurgaü pra÷asyate .. jaladurgaü bhåmidurgaü vçkùadurgaü tathaiva ca . araõyavanadurga¤ca ÷ailajaü parikhodbhavam . durgaü kàryaü nçpatinà yathàyogyaü svade÷ataþ .. durgaïkurvan puraïkuryàttrikoõaü dhanuràkçti . vartulaü và catuùkoõaü nànyathà nagara¤caret .. mçdaïgàkçtidurga¤ca satataü kulanà÷anam . yathà ràkùasaràjasya laïkà durgà jità purà .. baleþ puraü ÷oõitàkhyaü tejo durge pratiùñhitam . yatastadvyajanàkàramato bhraùñaþ ÷riyà baliþ .. saubhàkhyaü ÷àlbaràjasya nagaraü pa¤cakoõakam . divi yadbartate ràjaüstacca bhraùñaü bhaviùyati .. yaccàyodhyàhvayaü bhåpa ! puramikùvàkubhåbhujàm . dhanuràkçti taccàpi tato bhårijayapradam .. durgabhåmau yajeddurgàü dikpàlàü÷caiva dbàrataþ . påjayitvà vidhànena jayaü bhåpaþ samàpnuyàt . tato durgaü nçpaþ kuryàt satataü jayavçddhaye .. * .. na bràhmaõàn sadà ràjà kadàcidavamanyate . avamatya nçpo vipràn pretyeha duþkhamàgbhavet .. na virodhastu taiþ kàryaþ svàni teùàü na càdadet . kçtyakàleùu satataü tàneva paripåjayet . naiùàü nindàü prakurvãta nàbhyasåyàü tathàcaret .. evaü nçpo mahàbuddhistadbhåmaõóalasaüyataþ . apramàdã càracakùurguõavàn supriyaüvadaþ .. pretyeha mahatãü siddhiü pràpnoti sukhabhogavàn . yairguõairyojita÷càtmà taiþ puttrànapi yojayet .. nçpasya ca svatantratvaü satataü svaü vinà÷ayet . svatantro bhåpatanayo vikàraü yàti ni÷cayam .. nirvikàràya satataü tamuccaiþ paripåjayet . bhojane ÷ayane pàne puruùàõà¤ca vãkùaõe .. niyojayet sadàcàràn bhåpaþ kàmaviceùñane . asvatantràþ striyo nityaü hànaye saübhavanti hi .. tasmàt kumàraü mahiùãmupadhàbhirmanoharaiþ .. ÷odhayitvà niyu¤jãta yauvaràjyàvarodhayoþ antaþpuraprave÷e tu svatantratvaü niùedhayet .. bhåpaputtrasya bhàryàyà bahiþsàre tathaiva ca . ayaü vi÷eùaþ saükùepànnçpadharmo mayoditaþ .. puttràõàü guõavinyàso bhàryàõàmapi bhåpate . u÷anà ràjanãtãnàü tantràõi ca bçhaspatiþ .. cakàrànyàn vi÷eùàüstu tayostantreùu ÷odhayet . evaü ràjà mahàbhàgo ràjanãtau vi÷eùatàm . kurvanna sãdati sadà bhåyasãü ÷riyama÷nute .. iti kàlikàpuràõe ràjanãtivi÷eùe 85 adhyàyaþ .. * .. anyattu au÷anasasåtrakàmandakapa¤catantranãtimayåkhahitopade÷acàõakyabhàratãya-ràjadharmàdau draùñavyam ..

#<nãtighoùaþ>#, puü, (nãtireva nãtyàtmako và ghoùo rabo yasyeti .) bçhaspatirathaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (nãternayasya ghoùaþ .) nayaùvani÷ca ..

#<nãtisàraþ>#, puü, (nãtireva sàro yasyeti .) indraü prati bçhaspatyuktanãti÷àstravi÷eùaþ . ayaü càõakyasaügrahamålam . garuóapuràõe aùñàsvadhyàyeùvasti . bàhulyabhiyà tat samudàyaü na likhitvà aùñànàmadhyàyànàü pràthamikàùña÷lokà likhyante . yathà --
     %<sadbhiþ saïgaü prakurvãta siddhikàmaþ sadà naraþ .
     nàsadbhiriha lokàya paralokàya và hitam .. 1 ..
     àpadarthe dhanaü rakùeddàrànrakùeddhanairapi .
     àtmànaü satataü rakùeddàrairapi dhanairapi .. 2 ..
     yo dhruvàõi parityajya adhruvàõi ca sevate .
     dhruvàõi tasya na÷yanti adhravaü naùñameva ca .. 3 ..
     ràjyaü pàlayate nityaü satyadharmaparàyaõaþ .
     nirjitya parasainyàni kùitiü dharmeõa pàlayet .. 4 ..
     bhçtyà bahuvidhà j¤eyà uttamàdhamamadhyamàþ .
     niyoktavyà yathàrtheùu trividheùveva karmasu .. 5 ..
     guõavantaü niyu¤jãta guõahãnaü vivarjayet .
     paõóite ca guõàþ sarve mårkhe doùà÷ca kevalam .. 6 ..
     na ka÷cit kasyacinmitraü na ka÷cit kasyacidripuþ .
     kàraõàdeva jàyante mitràõi ripavastathà .. 7 ..
     kubhàryà¤ca kumitra¤ca kuràjànaü kusauhçdam .
     kubandhu¤ca kude÷a¤ca dårataþ parivarjayet .. 8 ..>% iti gàruóe ..

#<nãthaþ>#, puü, (nayati pràpayatãti . nã + %<hanikuùinãramikà÷ibhyaþ kthan .>% uõàü 2 . 2 . iti kthan .) niyantà . pràpayità . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. (nã + bhàve kthan . nayanam . iti ujjvaladattaþ .. yathà, çgvede . 1 . 100 . 12 .
     %<sahasracetàþ ÷atanãtha çbhvà ..>% stotram . yathà, çgvede . 3 . 12 . 5 .
     %<nãthàvido jaritàraþ ..>% %<nãthàvidastotràbhij¤àþ .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..) jale, klã . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ .. (nãyate'neneti . karaõe + kthan . pràpaõahetubhåte, tri . yathà, çgvede . 1 . 104 . 5 .
     %<prati yatsyà nãthàdar÷i ..>% %<yadyadà nãthà nayanahetubhåtà syà sà padavã pratyadar÷a .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<nãdhraü>#, klã, (nitaràü dhriyata iti . ni + dhç + målavibhujàditvàt kaþ .) valãkam . vanam . nemiþ . candraþ . revatãnakùatram . iti hemacandraþ .. nãvramapi pàñhaþ ..

#<nãpaþ>#, puü, (nã + %<pànãviùibhyaþ paþ .>% uõàü 3 . 23 . iti paþ . bàhulakàt guõàbhàvaþ .) kadambavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 42 .. (yathà, çtusaühàre . 3 . 13 .
     %<tyaktvà kadambakåñajàrjunasarjanãpàn saptacchadànupagatà kusumodgama÷rãþ ..>% kvacit klã . yathà --
     %<nãpaü sabhàrgakaü pãlu tçõa÷ånyaü vikaïkatam .
     pràcãnàmalaka¤caiva doùaghnaïgarahàri ca ..>% iti carake såtrasthàne saptaviü÷e'dhyàye ..
     %<garadoùaharaü nãpaü pràcãnàmalakantathà ..>% iti su÷rute såtrasthàne 46 adhyàye ..) dhàràkadambaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. bandhåkavçkùaþ . nãlà÷okavçkùaþ . iti medinã . pe, 8 ..

#<nãyamànaü>#, tri, (nãyate iti . nã + karmaõi ÷ànac .) pràpyamàõam . yathà, kàlikàpuràõe .
     %<nãyamàno na gaccheccenmahiùãmaraõaü tadà ..>%

#<nãraü>#, klã, (nayati pràpayati sthànàt sthànàntaramiti . nã pràpaõe + %<sphàrita¤cãti .>% uõàü 2 . 13 . iti rak . yadvà, %<agneràpaþ .>% iti ÷ruteþ nirgataü ràdagneriti, %<adbhyo'gnirbrahmaõaþ kùattram .>% iti smçteþ nirgato ro'gniryasmàditi và . %<óhralope pårbasya dãrgho'õaþ .>% 6 . 3 . 111 . iti ralope pårbadãrghaþ .) jalam . ityamaraþ . 1 . 10 . 4 .. (yathà, gãtagovinde . 1 . 9 .
     %<chalayasi vikramaõe valimadbhutavàmana padanakhanãrajanitajanapàvana .
     ke÷ava dhçtavàmanaråpa jaya jagadã÷a hare ..>%) rasaþ . ityuõàdikoùaþ .. nãre akùepaõãyàni yathà, garuóapuràõe .
     %<niùñhãvàsçk÷akçnmåtraviùàõyapsu na saükùipet ..>% (asya pànavidheyatà vidhãyate yathà --
     %<ùàpyudbhavantat pravadanti dhãrà nãraü samàsena nigadyate'tra .
     yat ÷rãmatà¤caiva mahàyatãnàü balapradaü pathyataraü pradiùñam ..>%
     %<viõmåtre tçõanãlikà viùayutaü taptaü ghanaü phenilaü dantagràhyamanàrtavaü hi salilaü durgandhi vai garhitam .
     nànàjãvavimi÷ritaü gurutaraü varõaughapaïkàvila¤candràrkàü÷usugopitaü na ca pibennãraü sudoùànvitam ..>% iti hàrãte prathamasthàne saptame'dhyàye ..)

#<nãrajaü>#, klã, (nãre jale jàyate iti . jana + óaþ .) kuùñhauùadhiþ . (yathà, su÷rute cikitsitaùñhàne . 25 .
     %<phalatrayaü lauharajo'¤jana¤ca yaùñyàhvayaü nãrajasàrive ca ..>%) padmam . iti medinã . je, 24 .. (yathà, bhramaràùñake . 4 .
     %<nãtaü janma navãnanãrajavane pãtaü madhu svecchayà ..>%) muktà . iti ràjanirghaõñaþ .. jalajàte, tri ..

@<[Page 2,911c]>@
#<nãrajaþ>#, puü, (nãre jàyate iti . jana + óaþ .) udrajantuþ . iti ÷abdaratnàvalã .. u÷ãrã . iti ràjanirghaõñaþ .. (mahàdevaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 146 .
     %<udbhittrivikramo vaidyo virajo nãrajo'maraþ ..>%)

#<nãrajaþ>#, [s] tri, (nirnàsti rajo dhåliþ kusumaparàgàdirvà yatra .) nirdhålide÷apåùyàdi . (yathà, mahàbhàrate . 13 . 81 . 20 .
     %<sarvà maõimayã bhåmiþ sarvakà¤canavàlukà .
     sarvartusukhasaüspar÷à niùpaïkà nãrajàþ ÷ubhà ..>%) arajaskàyàm strã ..

#<nãrataþ>#, stri, (nirgataü rataü ramaõaü yasmàt .) virataþ . ramaõàbhàvavàn . yathà --
     %<di÷i di÷i nãrataraïgo nãrataraïgo mamàpi hçdaye÷aþ .
     àyàtàþ sakhi varùà varùàdapi yàsu vàsaro dãrghaþ ..>% ityudbhañadvyarthapadyam ..

#<nãradaþ>#, puü, (nãraü jalaü dadàtãti . nãra + dà + kaþ .) meghaþ . yathàha ghañakarparaþ .
     %<nicitaü khamupetya nãradaiþ priyahãnà hçdayàvanãradaiþ .>% mustakam . iti ràjanirghaõñaþ .. (nirnàsti rado danto yasya .) rada÷ånye, tri .. yathà --
     %<àsvàdya nirava÷eùaü virahivadhånàü mçdåni màüsàni .
     karakàmiùeõa manye niùñhãvati nãrado'sthãni ..>% ityudbhañaþ ..

#<nãradhiþ>#, puü, (nãràõi dhãyante'sminniti . nãra + dhà + %<karmaõyadhikaraõe ca .>% 3 . 3 . 93 . iti kiþ .) samudraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<nãranidhiþ>#, puü, (nãràõi nidhãyante'treti . nãra + ni + dhà + kiþ .) samudraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, màghe . 3 . 70 .
     %<pàre jalaü nãranidherapa÷yanmuràrirànãlapalà÷arà÷ãþ ..>%)

#<nãrandhraü>#, tri, (nirnàsti randhraü chidraü yasmin .) ghanam . iti hemacandraþ . 6 . 83 .. (yathà, màghe . 8 . 3 .
     %<nãrandhradruma÷i÷iràü bhuvaü vrajantãþ sà÷aïkaü muhuriva kautukàt karaistàþ .
     paspar÷a kùaõamalinàkulãkçtànàü ÷àkhànàmatuhinara÷mirantaràlaiþ ..>%) chidrarahitam . yathà --
     %<÷rãmannàtha tavàrjitorjitaya÷aþsaü÷uddhamuktàvalãmàdàyaiva vidhirvidhitsuramalaü hàraü tvadãyairguõaiþ .
     nãrandhràmavalãkya tàmapi tato nàntaü guõànàmaho utpitsurgaganàntare samakirattàstàstatastàrakàþ ..>% iti kàlãdàsaþ ..

@<[Page 2,912a]>@
#<nãrasaþ>#, puü, (nitaràü raso yatra .) dàóimaþ . iti hàràvalã .. (nirnàsti raso yatra .) rasa÷ånye, tri . yathà --
     %<÷çïgàrã cet kaviþ kàvye jàtaü rasamayaü sagat .
     sa eva ceda÷çïgàrã nãrasaü sarvameva tat ..>% iti prà¤caþ ..

#<nãràkhuþ>#, puü, (nãrasya àkhuþ .) udraþ . udbióàla iti bhàùà .. tatparyàyaþ . jalanakulaþ 2 jalavióàlaþ 3 jalaplavaþ 4 . iti hàràvalã . 76 .. urdraþ 5 jalàkhuþ 6 nãrajaþ 7 nakulaþ 8 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<nãràjanaü>#, klã, (ràja dãptau + lyuñ . nitaràü ràjanaü yatra .. nir + ràj + õic + %<õyàsa÷rantho yuc .>% 3 . 3 . 107 . iti bhàve yuc .) vàhanàyudhàderniþ÷eùeõa ràjanaü yatra sà nãràjanà . nãrasya ÷àntyudakasya ajanaü kùepo yatra sà nãràjanà và . ityamarañãkàyàü bharataþ .. * ..

#<nãràjanà>#, strã, (ràja dãptau + lyuñ . nitaràü ràjanaü yatra .. nir + ràj + õic + %<õyàsa÷rantho yuc .>% 3 . 3 . 107 . iti bhàve yuc .) vàhanàyudhàderniþ÷eùeõa ràjanaü yatra sà nãràjanà . nãrasya ÷àntyudakasya ajanaü kùepo yatra sà nãràjanà và . ityamarañãkàyàü bharataþ .. * .. tadbidhànaü yathà --
     %<÷aratkàle mahàùñamyàü durgàyàþ paripåjanam .
     nãràjanaü da÷amyàntu kuryàdvai balavçddhaye ..
     vidhiü nãràjanasya tvaü ÷çõu pàrthivasattama ! .
     kçtena yena cà÷vànàü gajànàmapi ceùñanam ..
     à÷vine ÷uklapakùe yà tçtãyà svàtiyoginã .
     ai÷ànyàü svapurasyaiva gçhõãyàt sthànamuttamam ..
     nãràjanaü tataþ kuryàt saüpràpte divase'ùñame .
     nãràjanasya kàlastu pårbamuktastu te mayà ..
     vidhànamatra ÷çõu me kçtakçtyo bhaviùyasi .
     ekaü hayaü mahàsatvaü sumanoharameva và ..
     påjayet saptadivasàn gandhapuùpàdikàü÷ubhiþ .
     tçtãyàdau påjayitvà nayettaü yaj¤amaõóapam ..
     ceùñàü niråpayaüstasya jànãyàcca ÷ubhà÷ubham .
     pararàùñravimardaþ syàda÷vo yadi palàyate ..
     mriyate ràjaputtrastu yadi cà÷råõi mu¤cati .
     nãyamàno na gaccheccenmahiùãmaraõaü tadà ..
     tathaiva mukhanàsàkùi÷abdaü kuryàddhayo yadi .
     yatkàùñhàbhimukhaþ kuryàttatkàùñhàyàü jayedripån ..
     utkùipya dakùiõàgrantu padama÷vo bhavet purà .
     tadà jayet samastàü÷ca nçpatirvijayedripån ..
     pràtarnãràjanaü kuryàdda÷amyàü nçpasattama ! .
     tadapràptau tu dvàda÷yàü tasyàmeva samàcaret ..
     kàrtike pa¤cada÷yàü và tatràbhàve tu pàrthivaþ .
     ai÷ànyàü svapurasyoccairhastamànena ùoóa÷a ..
     da÷ahastantu vipulaü kuryàdvai tatra toraõam .
     dvàtriü÷addhastamàtrantu hastaùoóa÷avistçtam ..
     yaj¤àrthaü maõóapaü kuryàt madhye vediü vinirõayet .
     vedyà÷cottarata÷cà÷vavediü kuryàdanuttamàm ..
     yatra saüsthàpya cà÷va÷ca påjitavyaþ purohitaiþ .
     sajjaóimbara÷àkhànàmarjunasyàthavà nçpaþ ..
     matsva÷aïkhàïkitai÷cakrairdhvajai÷càpi vibhåùayet .
     toraõaü kanakai ratnaistathà nànàvidhairmataiþ ..
     bhallàtakaü ÷àlikuùñhaü siddhàrthaü saindhavasya tu .
     kaõñhade÷e nibadhnãyàt puùñi÷àntyarthameva ca ..
     vaiùõavaü maõóalaü kçtvà dikpàlàü÷ca navagrahàn .
     vi÷vedevàüstu mantreõa viùõumukhyàn prapåjayet ..
     àjyaistilai÷ca puùpai÷ca mi÷rãkçtya purohitaþ .
     ravestu varuõasyaiva praje÷asya tathaiva ca ..
     puruhåtasya viùõo÷ca homaü saptàhamàcaret .
     ekaikasya sahasraü và aùñottara÷ata¤ca và ..
     kuryàttu pratyahaü homaü caturvargasya siddhaye .
     samidha÷càpi hotavyàþ palà÷aü khadiraü tathà ..
     auóumbara¤ca kà÷maryama÷vattha¤ca purohitaþ .
     sauvarõàn ràjatàn vàpi màrtikàn và yathecchayà ..
     kuryàttu kalasànaùñau phalapallavayojitàn .
     kùipetteùu ghañeùveva samaïgàü haritàlakam ..
     candana¤ca tathà kuùñhaü priyaïgu¤ca manaþ÷ilàm .
     a¤jana¤ca haridrà¤ca ÷vetàü dantãü tathaiva ca ..
     bhallàtakaü pårõakoùaü sahadevàü ÷atàvarãm .
     vacàü sanàgakusumàü somaràjãü svaguptikàm ..
     tuttha¤ca karavãra¤ca tulasãdalameva ca .
     etàni niþkùipenmadhye kalasànàü purohitaþ ..
     kanakairambujairyaj¤adàrubhiþ sruksruvau tathà .
     kartavyau ÷àntikàmena nãràjanavidhau nçpa ! ..
     evaü saptàhaparyantaü påjàbhirhavanaistathà .
     pårboktàn påjayitvà tu nçpaþ saptàhamàcaret ..
     yàvannãràjanaü kuryàttàvadràjà vasedgçhe .
     ràtrau na yaj¤abhåmau tu nivasecchàntimicchukaþ ..
     nàrohayettu turagaü gajaü và tatra pàrthivaþ .
     yàvat saptàhaparyantaü yànenànyena vai vrajet ..
     bhakùyairnànàvidhai÷caiva madhupàyasayàvakaiþ .
     modakairvà baliü kuryàccànnavya¤janasambhavaiþ ..
     pårboktànàntu devànàü saptàhaü yàvaduttamam .
     saptame'hni tu remantaü påjayettoraõàntare ..
     såryaputtraü mahàbàhuü dvibhujaü kavacojvalam .
     jvalantaü ÷uklavastreõa ke÷ànudgrathya vàsasà ..
     ka÷àü vàmakare bibhraddakùiõantu karaü punaþ .
     sakhaógaü nyasya valgàyàü sitasaindhavasaüsthitam ..
     evaüvidhantu remantaü pratimàyàü ghañe'pi và .
     såryapåjàvidhànena påjayettoraõàntare .. * ..
     påjayitvà tu remantaü dviradaü turagantathà .
     àhatàmbarasaüvãtaü srakcandanasamanvilam ..
     suvarõàbaddhanistriü÷aü vicitrakavacàdibhiþ .
     yuktantu homakuõóasya ai÷ànyàma÷vavedikàm ..
     pårba kçtvà nayeda÷vagajapàlaþ pçthak pçthak .
     nãyamàne gaje cà÷ve pårbokta¤ca nimittakam .
     yatnàdvãkùeta nçpatiþ phalaü caivàvadhàrayet .
     homakuõóasyottarasyàü vaiyàghre carmaõi syitaþ ..
     daivavidà cà÷vavidà sahito vãkùya saindhavam .
     nãtàya turagàyà÷u bhaktapióãü sugandhinãm ..
     dadyàt purohitastatra saümantrya ÷àntimantrakaiþ .
     tatkùaõàdyadi jighrettada÷nãyàdbà hayaþ sa ca ..
     tadà syàt sarvakalyàõaü viparãtamato'nyathà ..
     ÷àkhàmauóambarãmàbhrãü saku÷à¤ca ghañodake .
     àplàvyàplàvya turagàn gajàn bhåpa¤ca sainikàn .
     rathàü÷ca saüspç÷enmantraiþ ÷àntikaiþ pauùñikaistathà ..
     secayan sahitairviprai÷caturaïgaü purohitaþ .
     dikpàlànàü grahàõà¤ca mantrai÷caiva savaiùõavaiþ ..
     bahudhà càbhiùicyàtha tataþ sauvarõadarpaõam .
     vãkùayitvà nçpa¤cartvik tato mantriõameva ca ..
     ràjaputtràüstathàmàtyànanyànapi ca pauravàn .
     kalpayan dbija÷àrdålaþ sarvàneva tu dar÷ayet .. * ..
     caturaïgabalasyàpi kçtvaivaü ÷àntipauùñike .
     mçõmayaü ÷àtravaü kçtvà hyabhicàrakamantrakaiþ ..
     hçdi ÷ålena viddhvà taü ÷iraþ khaógena chedayet ..
     àcàryaþ kavikàü pa÷càdabhimantrya hayàya vai ..
     aindraiþ pràbhàkarairmantrairdavyàdvaktre svayaü punaþ .
     tamanena tu mantreõa samàruhya nçpastadà ..
     gaccheduttarapårbàntu di÷aü sarvabalairyutaþ .
     çtvikpurohitàcàryàþ sarva eva nçpantathà ..
     anugaccheyuravyagrà nimittàni vyalokayan .
     vàditraghauùaistumulairàtapatrairvçtastathà ..
     gacchennãràjane ràjà dàrayanniva medinãm .
     maõividrumamuktàdasvarõaratnairalaïkutaþ .
     kro÷amàtraü tato gatvà pårbadbàreõa pàrthivaþ ..
     svapuraü pravi÷edviprairyaj¤aü yàyàt purohitaþ .
     tatra gatvà dakùiõàntu hiraõyaü gàü tathà tilam .
     datvà pa÷càddvijebhyastu dadyàddànàni ÷aktitaþ ..
     evaü nãràjanaü kçtvà balànà¤ca mahãkùitaþ .
     pretyeha ca sthitàü lakùmãü nçpatiþ pràpnuyàttathà ..
     tvama÷vàmçtasaüjàta sàgarodbhava saindhava .
     yena satyena vahase ÷akraü teneha màü vaha ..
     yena satyena remantaü yena satyena bhàskaram .
     vahasaü tena satyena vijayàya vahasva màm ..
     àbhyàntu nçpamantràbhyàma÷vàrohaõamàcaret .
     àruhyàgre mahiùyàstu ÷uddhànte lambayettataþ ..
     mahiùã ca tato bhåpaü paryaïkoparisaüsthitam .
     dårvàkùataþ sasiddhàrthaiþ strãbhiþ saha samarcayet ..
     kçte tu bhåmigrahaõe tçtãyàyàü nãràjane .
     såtakaü yadi jàyeta tanna duùyati kevalam ..
     såtake mçtake vàpi pàrthivastu yathà tathà .
     balaü nãràjanaü kuryàttanmàca¤ca vi÷eùataþ ..
     sadyaþ÷aucaü bhavedràj¤àü vyavahàravilokane .
     tathà vivàsite yaj¤e pararàùñravimardane .
     ayante kathito ràjannãràjanakramo mayà ..>% iti kàlikàpuràõe 86 adhyàyaþ .. * .. (nir + ràja + bhàve lyuñ .) nirma¤chanam . àrati iti bhàùà .. tatra pa¤canãràjanaü yathà,
     %<pa¤canãràjanaü kuryàt prathamaü dãpamàlayà .
     dbitãyaü sodakàbjena tçtãyaü dhautavàsasà ..
     cåtà÷vatthàdipatrai÷ca caturthaü parikãrtitam .
     pa¤camaü praõipàtena sàùñàïgena yathàvidhi ..>% iti kàlottaratantram .. tasya vartikàdipramàõaü yathà --
     %<kuïkumàgurukarpåraghçtacandabanirmitàþ .
     vartikàþ sapta và pa¤ca kçtvà vandàpanãyakam ..
     kuryàt saptapradãpena ÷aïkhaghaõñàdivàdyakaiþ .
     hareþ pa¤capradãpena vahu÷o bhaktitatparaþ ..>% iti pàdmottarakhaõóe 107 adhyàyaþ .. * .. atha nãràjanamàhàtmyam . skànde brahmanàradasaüvàde .
     %<vahuvartisamàyuktaü jvalantaü ke÷avopari .
     kuryàdàràtrikaü yastu kalpakoñiü vaseddivi ..
     karpåreõa tu yaþ kuryàdbhaktyà ke÷avamårdhani .
     àràtrikaü muni÷reùñha ! pravi÷edbiùõumavyayam ..>% tadevànyatra .
     %<dãptimantaü sakarpåraü karotyàràtrikaü nçpa ! .
     kçùõasya vasate loke saptakalpàni mànavaþ ..>% tatraiva ÷ivomàsaüvàde .
     %<mantrahãnaü kriyàhãnaü yat kçtaü påjanaü hareþ .
     sarvaü sampårõatàmeti kçte nãràjane ÷ive ! ..>% haribhaktisudhodaye .
     %<kçtvà nãratjanaü viùõordãpàvalyà sudç÷yayà .
     tamovikàraü jayati jite tasmiü÷ca ko bhavaþ ..>% anyatra ca .
     %<koñayo brahmahatyànàmagamyàgamakoñayaþ .
     dahatyàlokamàtreõa viùõoþ sàràtrikaü mukham ..
     yacca dãpasya màhàtmyaü pårbaü likhitamasti tat .
     draùñavyaü sarvamatràpi pràyeõàbhedato'nayoþ ..
     ataþ sàdaramutthàya mahànãràjanantvidam .
     draùñavyaü dãpavat sarvairvandyamàràtrika¤ca yat ..>% taduktaü ÷rãpulastyena viùõudharme .
     %<dhåpaü càràtrikaü pa÷yet karàbhyà¤ca pravandate .
     kulakoñiü samuddhçtya yàti viùõoþ paraü padam ..>% målàgame ca .
     %<nãràjana¤ca yaþ pa÷yet devadevasya cakriõaþ .
     saptajanmani vipraþ syàdante ca paramaü padam ..>% iti haribhaktivilàsaþ .. ava÷iùñaü àràtrika÷abde draùñavyam ..

#<nãrinduþ>#, puü, (ni + ãr kampane + bhàve kvip . nãrà nitaràü kampanena indati subhagena ÷obhate iti . iti paramai÷varye + un .) a÷va÷àkhoñavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. à÷veoóà iti bhàùà ..

#<nãruk>#, [j] puü strã, (nir + ruja + bhàve kvip .) rogàbhàvaþ . tatparyàyaþ . svàsthyam 2 vàrtam 3 anàmayam 4 àrogyam 5 . (ruj + bhàve kvip . nirnàsti ruk rogo yasya .) roga÷ånye, tri . tatparyàyaþ . pañuþ 2 ullàghaþ 3 vàrtaþ 4 kalyaþ 5 . iti hemacandraþ . 1 . 138 .. (yathà, su÷rute cikitsitasthàne 25 adhyàye .
     %<etena pàlyà vardhante nãrujo nirupadravàþ ..>%)

#<nãrujaü>#, klã, (nirgatà rujà rogo yasmàt .) kuùñhaupadhiþ . iti jañàdharaþ ..

#<nãrujaþ>#, tri, (nirgatà rujà rogo yasya .) rogàbhàvavàn . yathà, ÷àmbapuràõe .
     %<÷àmbo'pi stavaràjena stutvà saptà÷vavàhanam .
     påtàtmà nãrujaþ ÷rãmàüstasmàdrogàdvimuktavàn ..>%

@<[Page 2,913b]>@
#<nãråpaü>#, tri, (nirnàsti råpamasyeti .) råpàbhàvavi÷iùñam . yathà . nãråpasyàpi kàlasya indriyavedyatvàbhyupagameneti vedàntaparibhàùà ..

#<nãreõukaþ>#, tri, (nirgato reõuþ pàü÷uryasmàt . kap .) dhåli÷ånyabhåmyàdiþ . yathà . nãreõukabhårabhåditi satpadyaratnàkaraþ ..

#<nãlaü>#, klã, (nãlatãti . nãla + ac .) nãlã . iti medinã . le, 33 .. kàcalavaõam . tàlã÷apatram . viùam . sauvãrà¤janam . (paryàyo'sya yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<suvãrakaü pàrvateyaü sauvãraü nãlama¤janam ..>%) tuttham . iti ràjanirghaõñaþ .. nçtyàïgàùñottara÷atakaraõàntargatakaraõavi÷eùaþ . iti saïgãtadàmodaraþ ..

#<nãlaþ>#, puü, parvatavi÷eùaþ . sa tu ilàvçtasyottarato ramyakavarùasya sãmàparvataþ . pràgàyata ubhayataþ kùãrodàvadhi dbisahasrayojanapçthuþ . ayutayojanotsedhaþ . iti ÷rãbhàgavate 5 skandhe 16 adhyàyaþ .. (tathàca viùõupuràõe . 2 . 2 . 10 .
     %<nãlaþ ÷veta÷ca ÷çïgã ca uttare varùaparvatàþ .
     lakùapramàõau dvau madhyau da÷ahãnàstathàpare ..>% %<lakùapramàõau dvau pràkpa÷cimato dairdhyeõa niùadhanãlau . yadyapi jambudvãpasya maõóalàkàrasya lakùayojanapramàõatvàt tanmadhye rekhàyàmeva mukhyalakùapramàõatvaü niùadhanãlau tu tanmadhyarekhàto dakùiõa÷cottara÷ca salakùayojanasahasràntaritatvàdãùannyanau tathàpi sthåladçùñyà lakùapramàõàvityuktam ..>% iti taññãkàyàü svàmã .. * .. (nãlàsanavçkùaþ . tatparyàyo yathà --
     %<nãlaþ syànnãlapatrikà ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..) maõivi÷eùaþ . nãlam iti pàrasyabhàùà .. asyàdhiùñhàtçdevatà ÷aniþ . yathà --
     %<màõikyamuktàphalavidrumàõi gàrutmataü puùpakavajranãlam .
     gomedavaidåryakamarkataþ syå ratnànyatho'j¤asya mude suvarõam ..>% iti muhårtacintàmaõiþ .. tatparyàyaþ . sauriratnam 2 nãlà÷mà 3 nãlotpalaþ 4 tçõagràhã 5 mahànãlaþ 6 sunãlakaþ 7 . asya guõàþ . tiktatvam . uùõatvam . kaphapittànilàpahatvam . ÷arãre dhçte saurirmaïgalado bhavati . iti ràjanirghaõñaþ .. * atha indranãlamaõerutpattiparãkùàdi yathà --
     %<tatraiva siühalavadhåkarapallavàgravyàlånabàlalavanãkusumapravàle .
     de÷e papàta ditijasya nitàntakàntaü protphullanãrajasamadyutinetrayugmam ..
     tatpratyayàdubhaya÷obhanavãcibhàsà vistàriõã jalanidherupakacchabhåmiþ .
     prodbhinnaketakavanapratibaddhalekhà sàndrendranãlamaõiratnavatã vibhàti ..
     tatràsitàbjahalabhçddhasanàsibhçïga÷àrïgàyudhàbhaharakaõñhakalàyapuùpaiþ .
     ÷ukletarai÷ca kusumairgirikarõikàyàstasmin bhavanti maõayaþ sadç÷àvabhàsaþ ..
     anye prasannapayasaþ payasàü nidhàturambutviùaþ ÷ikhigalapratimàstathànye .
     nãlãrasaprabhavavudvudabhà÷ca kecit kecittathà samadakokilakaõñhabhàsaþ ..
     ekaprakàrà vispaùñavarõa÷obhàvabhàsinaþ .
     jàyante maõayastasmin indranãlà mahàguõàþ ..
     mçtpàùàõa÷ilàvajrakarkaràbhàsasaüyutàþ .
     abbhrikàpañalacchàyàvarõadoùai÷ca dåùitàþ ..
     tata eva hi jàyante maõayastatra bhårayaþ .
     ÷àstrasaübodhitadhiyastàn pra÷aüsanti sårayaþ ..
     dhàryamàõasya ye dçùñàþ padmaràgamaõerguõàþ .
     dhàraõàdindranãlasya tànevàpnoti mànabaþ ..
     yathà ca padmaràgàõàü jàtukartçbhayaü bhavet .
     indranãleùvapi tathà draùñavyamavi÷eùataþ ..
     parãkùàpratyayairyai÷ca padmaràgaþ parãkùyate .
     ta eva pratyayà dçùñà indranãlamaõerapi ..
     yàvanta¤ca kramedagniü padmaràgaþ payogataþ .
     indranãlamaõistasmàt krameta sumahattaram ..
     tathàpi na parãkùàrthaü guõànàmativçddhaye .
     maõiragnau samàdheyaþ katha¤cidapi ka÷cana ..
     agnimàtràparij¤àne dàhadoùai÷ca dåùitaþ .
     so'narthàya bhavedbhartuþ kartuþ kàrayitustathà ..
     kàcotpalakaravãrasphañikàdyà iha budhaiþ savaidåryàþ .
     kathità vijàtaya ime sadç÷àü maõinendranãlena ..
     gurubhàvakañhinabhàvàveteùàü nityameva vij¤eyau .
     kàcàdyathàvaduttaravivardhamànau vi÷eùeõa ..
     indranãlo yadà ka÷cit vibhartyàtàmravarõatàm .
     rakùaõãyau tathà tàmrau karavãrotpalàvubhau .
     yasya madhyagatà bhàti nãlasyendràyudhaprabhà ..
     tadindranãlamityàhurmahàrghaü bhuvi durlabham ..
     yastu varõasya bhåyastvàt kùãre ÷ataguõe sthitaþ .
     nãlatàü tannayet sarvaü mahànãlaþ sa ucyate ..
     yat padmaràgasya mahàguõasya målyaü bhavenmàsasamutthitasya .
     tadindranãlasya mahàguõasya savarõasaükhyàtulitasya målyam ..>% iti garuóapuràõe indranãlaparãkùà .. * .. vànaràntaraþ . iti medinã . ne, 29 .. nãlavarõaþ . nãlauùadhiþ . nidhivi÷eùaþ . là¤chanam . iti hemacandraþ .. ma¤jughoùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. vañavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. nãlavarõayukte, tri . ityamaraþ .. (yathà, devãbhàgavate . 5 . 8 . 38 .
     %<nãlaü sattvaguõopetaü pràduràsa mahàdyuti ..>%) nãlavarõavaståni yathà . ÷ukaþ 1 ÷aivàlam 2 dårvà 3 bàlatçõam 4 budhaþ 5 vaü÷àïkuraþ marakataþ 7 indranãlamaõiþ 8 såryà÷vàdãni 9 iti kavikalpalatà .. ajamãóhasya ràj¤aþ nãlinyàü patnyàü jàtaþ puttraþ . yathà . %<ajamãóhasya nãlinã nàma patnã tasyàü nãlasaüj¤aþ puttro'bhavat .>% iti viùõupuràõe 4 aü÷e 19 adhyàyaþ .. (màhiùmatãvàsã nçpativi÷eùaþ . agnistu asya duhitaramupasaügçhya vareõainaü chandayàmàsa parançpàdabhaya¤càsmai dattavàn . gacchati kàle pàõóavaþ sahadevastu digvijayakrameõa asya nagaramavarodhya vai÷vànaràt mahadbhayamavàptavàn . tato havyavàhanaü stutvà ÷àntimalabhata . etadbivaraõaü mahàbhàrate . 2 . 31 . adhyàye vistarato draùñavyam .. * .. nàgavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 35 . 7 .
     %<nãlànãlau tathà nàgau kalmàùa÷avalau tathà ..>%

#<nãlakaü>#, klã, (nãlameva . svàrthe kan .) kàcalavaõam . vartaloham . asanavçkùe, puü, . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nãlakaõñhaþ>#, puü, (nãlaþ nãlavarõaþ kaõñho yasya .) ÷ivaþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 18 . 43 -- 44 .
     %<trailokyaü mohitaü yasya gandhamàdhràya tadbiùam .
     pràgrasallokarakùàrthaü brahmaõo vacanàcchivaþ ..
     dadhàra bhagavàn kaõñhe mantramårtirmahe÷varaþ .
     tadà prabhçti devastu nãlakaõñha iti ÷rutaþ ..>%) mayåraþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 39 .. (yathà, meghadåte . 79 .
     %<yàmadhyàste divasavigame nãlakaõñhaþ suhçdbaþ ..>%) pãtasàraþ . dàtyåhaþ . gràmacañakaþ . kha¤jarãñaþ . iti hemacandraþ .. målake, klã . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. vijayada÷amyàü nãlakaõñhadar÷anavidhiryathà --
     %<kçtvà nãràjanaü ràjà balavçddhau yathàbalam .
     ÷obhanaü kha¤janaü pa÷yet jalagogoùñhasannidhau ..>% dar÷anànantaraü namaskàramantro yathà --
     %<nãlagrãva ÷ubhagrãva sarvakàmaphalaprada .
     pçthivyàmavatãrõo'si kha¤jarãña ! namo'stu te ..
     tvaü yogayukto muniputtrakastvamadç÷yatàmeùi ÷ikhodgamena .
     tvaü dç÷yase pràvçùi nirgatàyàü tvaü kha¤janà÷caryamayo namaste ..>% dravyavi÷eùoparisthitasya tasya dar÷anaphalaü yathà --
     %<abjeùu goùu gajavàjimahorageùu ràjyapradaþ ku÷aladaþ ÷uci÷àdvaleùu .
     bhasmàsthike÷anakhalomatuùeùu dçùño duþkhaü dadàti bahu÷aþ khalu kha¤jarãñaþ ..>% digvi÷eùe phalaü yathà --
     %<vittaü brahmaõi kàryasiddhiratulà ÷akre hutà÷e bhayaü yàmyàmagnibhayaü suradviùi kalirlàbhaþ samudràlaye .
     vàyavyàü varavastragandhasalilaü divyàïganà cottare ai÷ànyàü maraõaü dhruvaü nigaditaü diglakùaõaü kha¤jane ..>% a÷ubhakha¤janadar÷anapràya÷cittaü yathà --
     %<a÷ubhaü kha¤janaü dçùñvà devabràhmaõapåjanam .
     dànaü kurvãta kuryàcca snànaü sarvauùadhãjalaiþ ..>% iti tithyàditattve durgotsavatattvam .. (pãta÷àlavçkùaþ . asya paryàyo yathà --
     %<nãlakaõñhaþ pãta÷àlaþ pãtakaþ priyako'sanaþ ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

#<nãlakaõñhàkùaü>#, klã, (nãlakaõñho mahàdevastatpriyo'kùo yatra .) rudràkùam . iti ràjanirghaõñaþ .. (nãlakaõñhaþ kha¤janastasya akùiõãva akùiõã yasya . ùac samàse .) kha¤janàkùe, tri ..

#<nãlakandaþ>#, puü, (nãlaþ kando målaü yasya .) mahiùakandabhedaþ . tatparyàyaþ . sarpàkhyaþ 2 vanavàsã 3 viùakandaþ 4 mahiùãkandaþ 5 . asya guõàþ . kañutvam . uùõatvam . kaphavàtàmayamukhajàóyanà÷itvam . rucyatvam . sitasya tasya mahàsiddhikaratva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. nãlavarõamåla¤ca ..

#<nãlakamalaü>#, klã, (nãlaü kamalaü padmam .) nãlavarõapadmam . tatparyàyaþ . utpalam 2 nãlapaïkajam 3 nãlapadmam 4 nãlàbjam 5 . asya guõàþ . ÷ãtalatvam . svàdutvam . sugandhitvam . pittanà÷itvam . rucyatvam . rasàyane ÷reùñhatvam . dehadàróhyakai÷yada¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. nãlavarõajala¤ca ..

#<nãlakuntalà>#, strã, (nãlà nãlavarõàþ kuntalà yasyàþ .) gauryàþ sakhãvi÷eùaþ . yathà --
     %<sakhã ratnamukhã nàma jagàdaivaü ÷ucismità .
     tàü nivàryàparà pràha sakhã sà nãlakuntalà ..>% iti bçhaddharmapuràõe 34 adhyàyaþ ..

#<nãlakuraõñakaþ>#, puü, (nãlaþ kuraõñakaþ .) nãlajhiõñã . iti ratnamàlà .. (vivçtirasya nãlajhiõñã÷abde j¤àtavyà ..)

#<nãlakràntà>#, strã, (nãlena nãlavarõena kràntà .) viùõukràntà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nãlakrau¤caþ>#, puü, (nãlaþ krau¤caþ .) nãlavakaþ . tatparyàyaþ . nãlàïgaþ 2 dãrghagrãvaþ 3 atijàgaraþ 4 . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nãlagaõe÷aþ>#, puü, (nãlo nãlavarõo gaõe÷aþ .) nãlavarõagaõapatiþ . iti bhåtaóàmaraþ .. api ca .
     %<lãlàgalalulallolakàlavyàlavilàsine .
     gaõe÷àya namo nãlakamalàmalakàntaye ..>% iti lãlàvatã ..

#<nãlagrãvaþ>#, puü, (nãlà nãlavarõà grãvà yasya .) mahàdevaþ . iti halàyudhaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 39 . 74 .
     %<devadeva mahàdeva nãlagrãva jañàdhara ..>%) nãlavarõagrãvàyukte, tri ..

#<nãlaïguþ>#, puü, (nilaïgati gacchatãti . ni + lagi gatau + %<kharu÷aïkupãyunãlaïguligu .>% uõàü . 1 . 37 . iti kupratyayena nipàtanàt pårbadãrghe sàdhuþ .) atikùudrajantumàtram . ityamarañãkàyàü bharataþ .. krimibhedaþ . ÷çgàlaþ . iti siddhànta kaumudyàmuõàdivçttiþ .. (bhramaràlã . prasånam . iti vi÷vaþ . ge, 50 ..)

#<nãlacarma>#, [n] klã, (nãlaü carma phalatvag yasya .) paråùakam . iti ràjanirghaõñaþ .. (nãla¤ca tat carma ceti .) nãlavarõàjina¤ca .. (nãlacarmavi÷iùñe, tri ..)

#<nãlajaü>#, klã, (nãlàt jàyate iti . jana + óaþ .) vartaloham . iti ràjanirghaõñaþ .. nãlajàte, tri .. (strã, nãlàt nãlaparvatàt jàyate iti . vitastà nadã . yathà, ràjataraïgiõyàm . 5 . 96 .
     %<pàùàõasetubandhena suyyenàdbhutakarmaõà .
     saptàhamabhavadbaddhà nikhilà nãlajà sarit ..>%)

#<nãlajhiõñã>#, strã, (nãlà nãlavarõà jhiõñã .) nãlavarõajhiõñãpuùpavçkùaþ . tatparyàyaþ . nãlakuraõñaþ 2 nãlakusumà 3 bàlà 8 vàõà 5 dàsã 6 kaõñàrtagalà 7 . asyà guõàþ . kañutvam . tiktatvam . dantàmaya÷ålavàtakaphakàsatvagdoùanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nãlataruþ>#, puü, (nãlastaruþ .) nàrikelaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nãlatàlaþ>#, puü, (nãlastàlaþ .) hintàlaþ . tamàlaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nãladårvà>#, strã, (nãlà dårvà .) haritadårvà . tatparyàyaþ . harità 2 ÷àmbhavã 3 ÷yàmà 4 ÷ãtà 5 ÷ataparvikà 6 amçtà 7 påtà 8 ÷atagranthiþ 9 anuùõavallikà 10 ÷ivà 11 ÷iveùñà 12 maïgalà 13 jayà 14 subhagà 15 bhåtahantrã 16 ÷atamålà 17 mahauùadhã 18 vijayà 19 gaurã 20 ÷àntà 21 .. (yathà nighaõñau dhanvantariþ .
     %<nãladårvà smçtà ÷asyaü ÷àdbalaü haritaü tathà .
     ÷ataparvà ÷ãtakumbã ÷ãtalà vàmanã tathà ..>%) tasyà guõàþ . himatvam . tiktatvam . madhuratvam . tuvaratvam . laghutvam . raktapittàtisàrakaphavàntijvaranà÷itva¤ca . pustakàntare rocanatvam . vàtàpahatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (asyàþ paryàyàntaraü guõàntara¤ca yathà --
     %<nãladårvàruhànantà bhàrgavã ÷ataparvikà .
     ÷aùpaü sahasravãryà ca ÷atavallã ca kãrtità nãladårvà himà tiktà madhurà tuvarà haret .
     kaphapittàsravãsarpatçùõàdàhatvagàmayàn ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<nãladhvajaþ>#, puü, (nãlaþ nãlavarõaþ dhvaja iva .) tamàlavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (nãlo dhvajo yasya .) ràjavi÷eùaþ . asya purã màhiùmatã . bhàryàjvàlà . kanyà svàhà lakùmã÷àpàjjàtà .
     %<arjunasya hayo ràjan ! purãü màhiùmatãü yayau .
     nãladhvajena vãreõa rakùitàü durgamaõóitàm ..
     nãladhvajasya mahiùã jvàlànàmnã sumadhyamà .
     svàhàü kanyàü prasåtà sà sundarãü dharmatatparà ..>% iti jaiminibhàrate à÷vamedhike parvaõi 15 adhyàyaþ .. nãladhvajàvi÷eùñe, tri ..

#<nãlanirguõóã>#, strã, (nãlà nirguõóã .) nãlasindhuvàraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nãlaniryàsakaþ>#, puü, (nãlaþ niryàso yasya . kap .) nãlàsanavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. kçùõavarõaniryàsa÷ca ..

#<nãlapaïkaü>#, klã, (nãlaü païkamiva .) andhakàraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. kçùõavarõakardama÷ca ..

#<nãlapatraü>#, klã, (nãlaü patraü puùpadalaü yasya .) indãvaram . iti ÷abdacandrikà .. nãlavarõapatrayukte, tri ..

#<nãlapatraþ>#, puü, (nãlàni patràõi yasya .) guõóatçõam . a÷mantakavçkùaþ . nãlàsanavçkùaþ . dàóimaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nãlapadmaü>#, klã, (nãlaü padmam .) nãlakamalam . iti ÷abdacandrikà .. (nãlakamala÷abde'sya vivaraõaü j¤àtavyam ..)

#<nãlapiïgalà>#, strã, (nãlà piïgalà ceti karmadhàrayaþ .) gojàtivi÷eùaþ . yathà --
     %<gavàü jàtintu vakùyàmi ÷çõuùvaikamanà dvija ! .
     prathamà gaurakapilà dbitãyà gaurapiïgalà ..
     tçtãyà raktakapilà caturthã nãlapiïgalà .
     pa¤camã ÷uklapiïgàkùã ùaùñhã tu ÷uklapiïgalà ..
     saptamã citrapiïgàkùã aùñamã vabhrurohiõã .
     navamã ÷vetapiïgàkùã da÷amã ÷vetapiïgalà ..
     tàdç÷àste'pyanaóvàhaþ kapilàstu prakãrtitàþ ..>% iti bçhaddharmapuràõe uttarakhaõóe 15 adhyàyaþ ..

#<nãlapicchaþ>#, puü, (nãlaü picchaü yasya .) ÷yenapakùã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nãlapunarnavà>#, strã, (nãlà punarnavà .) kçùõavarõapunarnavà÷àkam . nãlagadapaóoyà iti hindã bhàùà .. tatparyàyaþ . nãlà 2 ÷yàmà 3 kçùõàkhyà 4 nãlavarùàbhåþ 5 . asyà guõàþ . tiktatvam . kañutvam . uùõatvam . rasàyanatvam . hçdrogapàõóu÷vayathu÷vàsavàtakaphanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nãlapuùpaü>#, klã, (nãlaü puùpamasya .) granthiparõam . iti bhàvaprakà÷aþ .. (nãla¤ca tat puùpa¤ceti .) nãlavarõakusuma¤ca ..

#<nãlapuùpaþ>#, puü, (nãlaü puùpaü yasya .) nãlabhçïgaràjaþ . nãlàmlànaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nãlapuùpà>#, strã, (nãlaü puùpaü yasyàþ .) viùõukràntà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nãlapuùpikà>#, strã, (nãlaü puùpaü yasyàþ . kap . kàpi ata itvam .) asatã . iti ràjanirghaõñaþ .. nãlã . iti ratnamàlà ..

#<nãlapuùpã>#, strã, (nãlaü puùpaü yasyàþ . ïãù .) nãlavuhnà . iti ratnamàlà .. (÷ephàlikà . tatparyàyo yathà --
     %<nãlapuùpã tu nirguõóã ÷ephàlã suvahà ca sà ..>% atasã . tasyàþ paryàyo yathà --
     %<atasã nãlapuùpã ca pàrvatã syàdumàkùamà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<nãlaphalà>#, strã, (nãlaü phalaü yasyàþ .) jambåþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nãlabhçïgaràjaþ>#, puü, (nãlo bhçïgaràjaþ .) nãlavarõabhçïgaràjaþ . nãlake÷ariyà iti nãlabhegariyà iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . mahàbhçïgaþ 2 mahànãlaþ 3 sunãlakaþ 4 nãlapuùpaþ 5 ÷yàmalaþ 6 . asya guõàþ . tiktatvam . uùõatvam . cakùuùyatvam . ke÷ara¤janatvam . kaphàma÷opha÷vitranà÷itvam . rasàyanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nãlamaõiþ>#, puü, (nãlo maõiþ .) svanàmakhyàtamaõiþ . tatparyàyaþ . masàraþ 2 . iti hàràvalã . 145 .. asya vivaraõaü nãla÷abde draùñavyam ..

#<nãlamàdhavaþ>#, puü, (nãlo nãlavarõo màdhavaþ . nãlaparvatastho màdhavo và .) viùõuþ . jagannàthaþ . yathà --
     %<preùito'haü hariü draùñumatrasthaü nãlamàdhavam .
     dçùñvà yàvat supatitaü vàrtàü neùyàmi so'pyaham ..>% ityutkalakhaõóe 7 adhyàyaþ ..

#<nãlamàsaþ>#, puü, (nãlo nãlavarõo màsaþ .) ràjamàsaþ ! iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nãlamãlikaþ>#, puü, (nãlamãlaü nãlavarõanimãlanamastyasyeti . nãlamãla + ñhan .) khadyotaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<nãlamçttikà>#, strã, (nãlà nãlavarõà mçttikeva .) puùpakàsãsam . iti ràjanirghaõñaþ .. kçùõavarõamçcca ..

#<nãlalohaü>#, klã, (nãlaü nãlavarõaü loham .) vartaloham .) iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nãlalohitaþ>#, puü, (nãla÷càsau lohita÷ceti . %<varõo varõena .>% 2 . 1 . 69 . iti samàsaþ . nãlaþ kaõñhe lohita÷ca ke÷eùviti svàmã .) ÷ivaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 35 .. (yathà, kumàre . 2 . 57 .
     %<saüyuge sàüyugãnaü tamudyantaü prasaheta kaþ .
     aü÷àdçte niùiktasya nãlalohitaretasaþ ..>%) caitre màsi tasya vratavidhànaü yathà --
     %<caitre ÷ivotsavaü kuryànnçtyagãtamahotsavaiþ .
     snàtvà trisandhyaü ràtrau ca haviùyà÷ã jitendriyaþ ..
     kimalabhyaü bhagavati prasanne nãlalohite .
     upoùya hutvà saükràntyàü vratametat samarpayet ..>% iti màsakçtye bçhaddharmapuràõam .. kalpavi÷eùaþ . iti mahàbhàratam .. asya vivaraõaü kalpa÷abde draùñavyam ..) nãlaraktami÷ritavarõa÷ca ..

#<nãlalohità>#, strã, (nãlà lohità ca .) bhåmijambuþ . iti ÷abdacandrikà . ÷ivà ca ..

#<nãlavarùàbhåþ>#, strã, (nãlà nãlavarõà varùàbhåþ .) nãlapunarnavà . iti ràjanirghaõñaþ .. kçùõabheke, puü ..

@<[Page 2,915c]>@
#<nãlavallã>#, strã, (nãlà nãlavarõà vallã .) vandàkam . iti ratnamàlà ..

#<nãlavasanaþ>#, puü, (nãlaü vasanaü vastraü yasya .) ÷anai÷caraþ . iti hàràvalã . 12 .. (balaràmaþ . paridheyanãlavastratvàdasya tathàtvam ..) nãlavastrayukte, tri ..

#<nãlavastraþ>#, puü, (nãlaü vastraü yasya .) balaràmaþ . iti hemacandraþ . 2 . 139 .. (nãlaü vastram .) nãlavarõavasane, klã . yathà --
     %<strãkrãóà÷ayanãyàdau nãlavastraü na duùyati .
     nãlãvastraü na spç÷ecca nãlãmanirayaü vrajet ..>% iti gàruóe pràya÷cittàdhyàyaþ .. tasya dhàraõapràya÷cittàdi yathà . yatra bhaviùyapuràõam . ÷çõuùveti mahàvàho ! nãlãraktasya dhàraõàt . vàsaso gaõa÷àrdåla ! gadato mama kçtsna÷aþ .. pàlanàdvikrayàccaiva udvçttairupajãvanàt . patitastu bhavedviprastribhiþ kçcchrairvi÷udhyati .. nãlãraktena vastreõa yat karma kurute dbijaþ . snànaü dànaü tapo homaþ svàdhyàyaþ pitçtarpaõam .. vçthà tasya mahàyaj¤o nãlãvastrasya dhàraõàt . nãlãraktaü yadà vastraü kacidviprastu dhàrayet . ahoràtroùito bhåtvà pa¤cagavyena ÷udhyati .. idamaj¤àne . j¤àne tu dvaiguõyam . atràpavàdaþ . nãlãtyanuvçttàvàpastambaþ . strãõàü krãóàrthasaüyoge ÷ayanãye na duùyati .. iti pràya÷cittavivekaþ ..

#<nãlavàsàþ>#, puü, (nãlaü vàso vastraü yasya .) ÷anigrahaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (nãlavastrayukte, tri . yathà, harivaü÷e . 82 . 43 .
     %<÷rãmatsvastikamårdhànaü praõamiùyàmi bhoginam .
     sahasra÷irasaü devamanantaü nãlavàsasam ..>%)

#<nãlavuhnà>#, strã, (nãlà nãlavarõà vuhnà .) nãlavçdhnà . nãlavarõavonà iti bhàùà .. tatparyàyaþ . ajàntrã 2 nãlapuùpã 3 atiloma÷à 4 . iti ratnamàlà .. (yathà --
     %<nãlavuhnàrasastailasindhukà¤jikasaüyutaþ .
     kaduùõaü påraõàt karõe niþ÷eùakrimipàtanaþ ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe karõarogàdhikàre ..)

#<nãlavçkùaþ>#, puü, (nãlo vçkùaþ .) vçkùaprabhedaþ . tatparyàyaþ . nãlaþ 2 vàtàriþ 3 ÷ophanà÷anaþ 4 naranàmà 5 nakhavçkùaþ 6 nakhàluþ 7 narapriyaþ 8 . asya guõàþ . kañutvam . kaùàyatvam . uùõatvam . laghutvam . vàtàmayanànà÷vayathunà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nãlavçntakaü>#, klã, (nãlavarõaü vçntaü yasya . kap .) tålam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nãlavçùaþ>#, puü, kçùõavarõavçùaþ . vçùavi÷eùaþ . tasya lakùaõaü yathà --
     %<lohito yastu varõena mukhe pucche ca pàõóaraþ .
     ÷vetaþ khuraviùàõàbhyàü sa nãlo vçùa ucyate ..>% iti ÷uddhitattvam .. api ca .
     %<lohito yastu varõena ÷aïkhavarõaþ khuro vçùaþ .
     làïgåla÷iraso÷caiva sa vai nãlavçùaþ smçtaþ ..>% tasyotsarge gayà÷ràddhàditulyaphalaü yathà --
     %<jàyeran bahavaþ puttrà yadyeko'pi gayàü vrajet .
     yajedvà a÷vamedhena nãlaü và vçùamutsçjet ..>% iti devãpuràõam ..

#<nãlavçùà>#, strã, (nãlaü nãlavarõaü puùpaphalàdikaü varùati prasåte iti . vçùa + igupadheti kaþ . tataùñàp .) vàrtàkã . iti ràjanirghaõñaþ .. (vàrtàkã÷abde'syà guõàþ paryàyà÷ca j¤eyàþ ..)

#<nãlavrataü>#, klã, vratavi÷eùaþ . yathà --
     %<yastu nãlotpalaü haimaü ÷arkaràpàtrasaüyutam .
     ekàntaritanaktà÷ã samànte vçùabhaü yutam .
     vaiùõavaü sa padaü yàti nãlavratamidaü smçtam ..>% iti màtsye 83 adhyàyaþ .. nãlalohitavrata¤ca ..

#<nãla÷igruþ>#, puü, (nãlaþ ÷igruþ .) ÷obhà¤janaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nãlasàraþ>#, puü, (nãlaþ sàro 'sya .) tindukavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nãlasinduvàraþ>#, puü, (nãlaþ sinduvàraþ .) kçùõavarõasinduvàravçkùaþ . nãlasinduyàra iti bhàùà . tatparyàyaþ . ÷ãtasahà 2 nirguõóã 3 nãlasindukaþ 4 sindukaþ 5 kapikà 6 bhåtake÷ã 7 indràõã 8 nãlikà 9 nãlanirguõóã 10 . asya guõàþ . kañutvam . uùõatvam . tiktatvam . råkùatvam . kàsa÷leùma÷ophasamãraõàrtipradaràdhmànanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nãlà>#, strã, (nãlo nãlavarõo'styasyà iti . ac . tataùñàp .) nãlavarõamakùikà . ityamaraþ . 2 . 5 . 26 .. nãlapunarnavà . nãlã . iti ràjanirghaõñaþ .. (kubjakaþ . tatparyàyo yathà --
     %<kubjako bhadrataraõirbçhatpuùpo'tikesaraþ .
     mahàsahà kaõñakàñyà nãlàlikulasaïkulà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. %<nãlànàmauùadhistu nãlakùãrà nãlapuùpãlatà pratàõabahulà .>% iti carake cikitsitasthàne . 1 adhyàyaþ .. nadãvi÷eùaþ . yathà --
     %<veõà iràvatã nãlà uttaràt pårbavàhinã ..>% iti hàrãte prathamasthàne saptame'dhyàye .. yathà ca mahàbhàrate . 6 . 9 . 31 .
     %<nãlàü dhçtikaro¤caiva parõàsà¤ca mahànadãm ..>%) mallàraràgasya strã . iti bçhaddharmapuràõe 44 aþ ..

#<nãlàïgaþ>#, puü, (nãlamaïgaü yasya .) sàrasapakùã . càsapakùã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nãlàïguþ>#, puü, (nitaràü liïgatãti . ni + ligi gato + kuþ . kecit dhàtåpasargayordãrghamàhuþ . ityujjvaladttoktyà dhàtåpasargayordãrghatvam .) kçmiþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 13 .. bhramaràlyàü strã . iti medinã . ge, 40 .. ÷uùiram . iti vi÷vaþ ..

@<[Page 2,916b]>@
#<nãlà¤janaü>#, klã, (nãlama¤janam .) sauvãrà¤janam . (yathà, navagrahastotre ÷anai÷carapraõàmamantram .
     %<nãlà¤janacayaprakhyaü ravisånuü mahàgraham .
     chàyàyà garbhasagbhåtaü vande bhaktyà ÷anai÷caram ..>%) tattu upadhàtuvi÷eùaþ . tasya guõàþ . kañutvam . ÷leùmamukharoganetrarogavraõadàhanà÷itvam . uùõatvam . rasàyanatvam . tiktatvam . bhedakatva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. (asya ÷odhanavidhiryathà --
     %<nãlà¤janaü cårõayitvà jambãradravabhàvitam .
     dinaikamàtape ÷uddhaü bhavet kàryeùu yojayet ..>% iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe jàraõamàraõàdhikàre ..) tuttham . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nãlà¤janà>#, strã, (nãlaü meghaü a¤jayatãti . a¤ja + õic + lyuþ .) vidyut . iti jañàdharaþ ..

#<nãlà¤janã>#, strã, (nãlavat a¤jyate'nayeti . a¤ja + karaõe lyuñ . tato ïãù .) kàlà¤janãkùupaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nãlà¤jasà>#, stvã, apsarobhedaþ . nadãvi÷eùaþ . vidyut . iti medinã . se, 57 ..

#<nãlàparàjità>#, strã, (nãlà aparàjità .) nãlavarõàparàjitàlatà . tatparyàyaþ . nãlapuùpã 2 mahànãlã 3 nãlagirikarõikà 4 gavàdanã 5 vyaktagandhà 6 nãlasandhyà 7 nãlàdrikarõã 8 . asyà guõàþ . ÷i÷iratvam . tiktatvam . raktàtisàrajvaradàhacchardyunmàdamada÷ramàrti÷vàsàtikàsàmayanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nãlàbjaü>#, klã, (nãlamabjamiti karmadhàrayaþ .) nãlotpalam . iti ratnamàlà .. (nãlotpala÷abde'sya vi÷eùo j¤eyaþ ..)

#<nãlàmbaraü>#, klã, (nãlamambaramiva . nãlamambatãti và . abi + araõ .) tàlã÷apatram . iti ràjanirghaõñaþ .. (nãla¤ca tadambara¤ceti . nãlavastra¤ca ..)

#<nãlàmbaraþ>#, puü, (nãlamambaraü yasyeti .) baladevaþ . ràkùasaþ . ÷anai÷caraþ . iti medinã . re, 274 .. nãlavastrayukte, tri ..

#<nãlàmbujanma>#, [n] klã, (ambuni janmàsya . tataþ nãlavarõaü ambujanmeti .) nãlotapalam . ityamaraþ . 1 . 10 . 37 ..

#<nãlàmlànaþ>#, puü, (àmlàyati yathàkàlamiti . à + mlà + lyuþ . nãlo nãlavarõa àmlànaþ .) puùpavçkùabhedaþ . kàlà koràñhà iti hindã bhàùà .. tatparyàyaþ . dàsã 2 chàdanaþ 3 bàlà 4 àrtagalà 5 nãlapuùpaþ 6 . asya guõàþ . kañutvam . tiktatvam . kaphamàruta÷ålakaõóåkuùñhavraõa÷ophatvagdoùanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nãlàmlã>#, strã, (nãlà amlã .) kùupabhedaþ . nallavulaguóa iti hindã bhàùà .. tatparyàyaþ . nãlapiùñoóã 2 ÷yàmàmlã 3 dãrgha÷àkhikà 4 . asyà guõàþ . madhuratvam . råkùatvam . kaphavàtaharatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 2,916c]>@
#<nãlàluþ>#, puü, (nãlavarõa àluriti karmadhàrayaþ .) kandabhedaþ . tatparyàyaþ . asitàluþ 2 ÷yàmalà lukaþ 3 . asya guõàþ . madhuratvam . ÷ãtatvam pittadàha÷ramanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nãlà÷mà>#, [n] puü, (nãlavarõaþ a÷mà prastarabhedaþ .) nãlamaõiþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nãlàsanaþ>#, puü, (nãlavarõaþ asano vçkùabhedaþ .) asanavçkùavi÷eùaþ . piyà÷àlaprabhedaþ . tatparyàyaþ . nãlabãjaþ 2 nãlapatraþ 3 sunãlakaþ 4 nãladrumaþ 5 nãlasàraþ 6 nãlaniryàsakaþ 7 . asya guõàþ . kañutvam . ÷ãtatvam . kaùàyatvam . kuùñhakaõóådadrunà÷itvam . sàrakatvam . tatra sitasya ÷reùñhatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. ratibandhavi÷eùaþ . yathà --
     %<liïgoparisthità nàrã ÷ayyàü kçtvà padadvayam .
     hçdaye dattahastà ca bandho nãlàsano mataþ ..>% iti smaradãpikà ..

#<nãlikà>#, strã, (nãlaka + ñàp . kàpi ata itvam . nãlãva ivàrthe kan ñàp pårbahrasvaþ . iti kecit .) nãlasinduvàraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. nãlinã . (paryàyo'syà yathà --
     %<nãlã tu nãlinã tålã kàladolà ca nãlikà .
     ra¤janã ÷rãphalã tucchà gràmãõà madhuparõikà ..
     klãtakà kàlake÷ã ca nãlapuùpà ca sà smçtà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) ÷ephàlikà . iti medinã . ke, 111 .. netrarogavi÷eùaþ . yathà --
     %<doùe dçùñyà÷rite tiryagekaü vai manyaüte dbidhà .
     timiràkhyaþ sa vai doùa÷caturthapañalaü gataþ ..
     ruõaddhi sarvato dçùñiü liïganà÷amataþ param .
     asminnapi tamobhåte nàtiråóhe mahàgade ..
     candràdityau sanakùatràvantarãkùe ca vidyutaþ .
     nirmatàni ca tejàüsi bhràjiùõåni ca pa÷yati .
     sa eva liïganà÷astu nãlikàkàcasaüj¤itaþ ..>% kùudrarogabhedaþ . yathà --
     %<krodhàyàsaprakupito vàyuþ pittena saüyutaþ .
     mukhamàgatya sahasà maõóalaü visçjatyataþ ..
     nãrujaü tanukaü ÷yàvaü taü vyaïgamiti nirdi÷et .
     kçùõamevaü guõaü gàtre mukhe và nãlikàü viduþ ..>% iti màdhavakaraþ .. jalasya jvaraþ . yathà, %<bhåmeråùarà vçkùasya koñaraþ jalasya nãlikà ityàdi .>% iti jvaraprakaraõe vijayarakùitaþ .. kùudrarogavi÷eùaþ . tallakùaõaü yathà --
     %<kçùõamevaü guõaü vaktre gàtre và nãlikàü viduþ .>% evaü guõaü nãrujaü tanukaü maõóalam .. taccikitsà yathà -- %<÷iràvedhaiþ pralepai÷ca tathàbhyaïgairupàcaret . vyaïga¤ca nãlikàü vàpi nyaccha¤ca tilakàlakam .. vañàïkurà masårà÷ca pralepàdvyaïganà÷anàþ . vyaïge ma¤jiùñhayà lepaþ pra÷asto madhuyuktayà .. athavà lepanaü ÷astaü ÷a÷asya rudhireõa ca . vyaïgahçdvaruõatvak syàdajàmåtreõa peùità .. jàtãphalasya lepastu haredvyaïga¤ca nãlikàm . arkakùãraharidràbhyàü mardayitvà pralepanàt .. mukhakàrùõyaü samaü yàti cirakàlodbhavaü dhruvam . masåraiþ kùãrasaüpiùñairliptamàsyaü ghçtànvitaiþ .. saptaràtràt bhavet satyaü puõóarãkadalopamam . vañasya pàõóupatràõi màlatã raktacandanam .. kuùñhaü kàlãyakaü lodhramebhirlepaü prayojayet .. yuvànapióakànàntu vyaïgànà¤ca vinà÷anam . syàdetena mukha¤càpi varjitaü nãlikàdibhiþ .. kàlãyakaü kalambaka iti loke . yuvànapióakà yuvànanaü tatra pióakà pçùodaràditvànnakàralopaþ . kuïkumaü candanaü lodhraü pattaïgaü raktacandanam . kàlãyakamu÷ãra¤ca ma¤jiùñhà madhuyaùñikà .. patrakaü padmakaü kuùñhaü padmaü gorocanà ni÷à . làkùà dàruharidrà ca gairikaü nàgake÷aram .. palà÷akusuma¤càpi priyaïgu÷ca vañàïkuràþ . màlatã ca madhåcchiùñaü sarùapàþ surabhirvacà .. caturguõapayaþpiùñairetairakùamitaiþ pçthak . pacenmandàgninà vaidyastailaü prasthadbayonmitam .. vadanàbhya¤janàdetadvyaïgaü nãlikayà saha . tilakaü màùakaü nyacchaü nà÷ayenmukhadåùikàm .. padminãkaõñakaü vàpi harejjatumaõiü tathà . vidadhyàdbadanaü pårõacandramaõóalasundaram .. pattaïgaü vakam iti loke . kàlãyakaü kalamba iti loke . surabhirvacà mahàbharã iti loke . kuïkumàdyaü tailam .>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<nãlinã>#, strã, (nãlaþ pra÷astatayàstyasyà iti . iniþ . tato ïãp .) nãlãvçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 95 .. (paryàyo'syà yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<nãlinãcchagalàntrã syàdantaþkoñarapuùpyapi .
     ajàjã nãlabuhnà syànnãlapuùpyatiloma÷à ..>% yathà ca .
     %<nãlã tu nãlinã tålã kàladolà ca nãlikà .
     ra¤janã ÷rãphalã tutthà gràmãõà madhuparõikà ..
     klãtakà kàlake÷ã ca nãlapuùpà ca sà smçtà .
     nãlinã recanã tiktà ke÷yà mohabhramàpahà ..
     uùõà hantyudaraplãhavàtaraktakaphànilàn .
     àmavàtamudàvartaü manda¤ca viùamuddhçtam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) ÷yàmatripuñà . iti ÷abdaratnàvalã .. ajamãóhasya patnã . iti viùõupuràõe 4 aü÷e 19 adhyàyaþ .. (tathà ca harivaü÷e . 32 . 45 .
     %<ajamãóhasya patnyastu tisro råpasamanvitàþ .
     nalinã ke÷inã caiva dhåmanã ca varàïganà ..>%)

#<nãlã>#, strã, (nãlo niùpàdyatvenàstyasyàþ iti . nãla + ac tato ïãù .) vçkùabhedaþ . nãlera gàcha iti bhàùà .. tatparyàyaþ . kàlà 2 klãtakikà 3 gràmãõà 4 madhuparõikà 5 ra¤janã 6 ÷rãphalã 7 tutthà 8 tåõã 9 dolà 10 nãlinã 11 . ityamaraþ . 2 . 4 . 94 .. nãlà 12 tålã 13 droõã 14 melà 15 . iti bharataþ .. nãlapatrã 16 ràj¤ã 17 nãlikà 18 nãlapuùpã 19 kàlã 20 ÷yàmà 21 ÷odhanã 22 ÷rãphalà 23 gràmyà 24 bhadrà 25 bhàravàhã 26 mocà 27 kçùõà 28 vya¤janake÷ã 29 mahàphalà 30 asità 31 klãtanã 32 ke÷ã 33 càrañikà 34 gandhapuùpà 35 ÷yàmalikà 36 raïgapatrã 37 mahàbalà 38 sthiraraïgà 39 raïgapuùpã 40 dålã 41 dålikà 42 droõikà 43 . iti ÷abdaratnàvalã .. asyà guõàþ . kañutvam . tiktatvam . uùõatvam . ke÷yatvam . kàsakaphamarudviùodaravyàdhigulmajantuvraõanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. nãlikàrogaþ . iti medinã . le, 29 ..

#<nãlãràgaþ>#, puü, sthirapremapuruùaþ . tatparyàyaþ . sthirasauhçdaþ 2 . iti hemacandraþ . 1 . 140 .. (nãlãsa¤jàto ràgaþ .) nãlavarõaþ . iti nãla÷abdasya nànàrthe ÷abdaratnàvalã .. nàyakanàyikayoþ pårbaràgavi÷eùaþ . yathà --
     %<nãlãkusumbhama¤jiùñhàþ pårbaràgo'pi ca tridhà .>% tallakùaõodàharaõe .
     %<na càti÷obhate yannàpaiti prema manogatam .
     nãlãràmaþ sa vij¤eyo yathà ÷rãràmasãtayoþ ..>% iti sàhityadarpaõam ..

#<nãlotpalaü># klã, (nãlaü nãlavarõamutpalamiti .) nãlavarõotpalam . nãla÷àüpalà iti bhàùà . tatparyàyaþ . utpalakam 2 kuvalayam 3 indãvaram 4 kandottham 5 saugandhikam 6 sugandham 7 kuómalakam 8 asitotpalam 9 .. (yathà, bhàgavate . 5 . 24 . 10 .
     %<jhaùakulollaïghanakùubhitanãranãrajakumudakuvalayakahlàranãlotpalalohita÷atapatràdivaneùu ..>%) asya guõàþ . atisvàdutvam . ÷ãtatvam . surabhilam . saukhyakàritvam . pàke atyantatiktatvam . raktapittaharatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nãlotpalã>#, [n] puü, (nãlotpalaü nãlotpalabãjaü manohara÷i¤janàya dhàryatvenàstyasya iti iniþ .) ma¤jughoùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<nãvaraþ>#, puü, (nayatyàtmànaü yatra kutracit dehayàtràniùpàdanàyeti . nã + %<chitvaracchatvareti .>% uõàü 3 . 1 . iti ùvaracpratyayena nipàtanàt guõàbhàvàt sàdhuþ .) bhikùuþ . ityuõàdikoùaþ .. baõijakam . vàstavyam . iti medinã . re, 175 .. parivràñ . païkaþ . jale, klã . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<nãvàkaþ>#, puü, (nirantaraü niyataü và ucyate iti . ni + vac + gha¤ kutvaü upasargasya dãrghatvaü ca .) mahàrghahetordhànyàdiùu janànàmàdaràti÷ayaþ . tulàdharaõàdhikyam . kramàkramàdaraþ . målyàdhikyahetorni÷cayena paricchedanam . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . prayàmaþ 2 . ityamaraþ . 3 . 2 . 23 ..

@<[Page 2,917c]>@
#<nãvàraþ>#, puü, (ni + vç + gha¤ upasargasya dãrghatvaü ca .) tçõadhànyabhedaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 25 .. uóãdhàna iti vaïgabhàùà . tãnã iti hindãbhàùà . tatparyàyaþ . aruõyadhànyam 2 munidhànyam 3 tçõodbhavam 4 araõya÷àliþ 5 . (yathà, ÷àkuntale . 1 aïke .
     %<nãvàràþ ÷ukakoñaràrbhakamukhabhraùñàstaråõàmadhaþ ..>%) asya guõàþ . madhuratvam . snigdhatvam . pavitratvam . pathyatvam . laghutva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. tannàmaguõàþ
     %<prasàdhikà tu nãvàrastçõàntamiti ca smçtam .
     nãvàraþ ÷ãtalo gràhã pittaghnaþ kaphavàtakçt ..>% iti bhàùaprakà÷aþ ..

#<nãviþ>#, strã, (nivyayati nivãyate và . ni + vye¤ + %<nau vyo yalopaþ pårbasya ca dãrghaþ .>% uõàü . 4 . 135 . iti i¤ yalàpaþ ni÷abdasya dãrghatva¤ca . tataþ kçdikàràditi và ïãù .) paripaõam . baõijàü måladhanam . ràjaputtràderbandhakaþ . iti subhåtiþ .. strãkañãvastrabandhaþ . koücaóã iti bhàùà . (yathà, mahàbhàrate . 2 . 63 . 19 .

#<nãvã>#, strã, (nivyayati nivãyate và . ni + vye¤ + %<nau vyo yalopaþ pårbasya ca dãrghaþ .>% uõàü . 4 . 135 . iti i¤ yalàpaþ ni÷abdasya dãrghatva¤ca . tataþ kçdikàràditi và ïãù .) paripaõam . baõijàü måladhanam . ràjaputtràderbandhakaþ . iti subhåtiþ .. strãkañãvastrabandhaþ . koücaóã iti bhàùà . (yathà, mahàbhàrate . 2 . 63 . 19 .
     %<ekavastrà tvadhonãvã rodamànà rajasvalà ..>%) strãtyupalakùaõaü puüskañãvastrabandhe'pi . ityamarañãkàyàü bharataþ . tathà ca . %<nãvãü visraüsya parihitavastrasya ùàmàïgagranthiü procayitvà àcamanamàha baudhàyanaþ .>% iti yajurvedi÷ràddhatattvam .. ÷ådrasya pitràdi÷ràddhe moñakabandhanam . iti mathure÷aþ ..

#<nãvçt>#, puü, (niyataü vartate vasatyatra janasamåha iti . ni + vçt + adhikaraõe kvip . %<nahivçtivçùivyadhirucisahitaniùu kau .>% 6 . 3 . 116 . iti pårbapadasya dãrghaþ .) janapadaþ . itthamaraþ . 2 . 1 . 8 .. %<dveaïgavaïgakaliïgapa¤càlamagadhako÷alàdau maõóalatvena khyàte gràmasamåhe .>% iti bharataþ ..

#<nãvraü>#, klã, (nitaràü vriyate iti . ni + vç + bàhulakàt kapratyayena sàdhuþ .) chadipràntabhàgaþ . chàüci iti bhàùà . tatparyàyaþ . valãkam 2 pañalapràntam 3 . ityamaraþ .. nãdhram . iti bharataþ .. nemiþ . candraþ . revatãnakùatram . vanam . iti medinã . re, 53 ..

#<nã÷àraþ>#, puü, (niþ÷eùeõa nitaràü và ÷ãryante himavàyvàdayo'nena asmàdatra và . ÷é + gha¤ . upasargasya dãrghatva¤ca .) himànilanivàraõapràvaraõam . ityamaraþ . 2 . 6 . 118 .. himànilapràvaraõaü ghanaü mahadbastram . iti ramànàthaþ .. kàõóàraþ . iti nayanànandaþ .. ma÷àri iti ka÷cit . kàõóapañaþ . kànàt iti ka÷cit . iti bharataþ .. (yathà --
     %<gaurivàkçtanã÷àraþ pràyeõa ÷i÷ire kç÷aþ ..>% iti siddhàntakausadyàm . 3 . 3 . 21 . ityasya vçttau ..)

@<[Page 2,918a]>@
#<nãhàraþ>#, puü, (nirhriyate iti . ni + hç + gha¤ . upasargasya gha¤ãti dãrghatvam .) ghanãbhåta÷i÷iram . tatparyàyaþ . ava÷yàyaþ 2 tuùàraþ 3 tuhinam 4 himam 5 pràleyam 6 mahikà 7 . ityamaraþ . 1 . 3 . 18 .. khajalam 8 ni÷àjalam 9 . iti trikàõóa÷eùaþ .. nihàraþ 10 mihikà 11 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 228 . 2 .
     %<khàõóava¤ca vanaü sarvaü pàõóavo bahubhiþ ÷araiþ .
     pràcchàdayadameyàtmà nãhàreõeva candramàþ ..>%) asya guõaþ . kaphavàyuvardhakatvam . iti ràjavallabhaþ ..

#<nu>#, vya, (nauti nudati và . nu nuda và + yathàyathaü kartaryàdiùu mitadrvàditvàt óuþ .) vitarkaþ . (yathà, ÷àkuntale . 1 .
     %<niùkampacàmara÷ikhà÷cyutakarõabhaïgàþ dhàvanti vartmani taranti nu vàjinaste ..>%) apamànaþ . vikarapaþ . (yathà, mahàbhàrate . 5 . 175 . 3 .
     %<kiü nu garhàmyathàtmànamatha bhãùmaü duràsadam ..>%) anunayaþ . atãtaþ . pra÷vaþ . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 63 . 12 .
     %<kathaü nu ràjaüstçùitaþ kùudhitaþ ÷ramakarùitaþ ..>%) hetuþ . apade÷aþ . iti medinã . avyaye, 41 ..

#<nuþ>#, puü, anusvàraþ . iti vopadevaþ . yathà --
     %<nuvã pårbeõa sambaddhau munyau tu paragàminau .>% iti durgàdàsaþ ..

#<nuóa>#, ÷i vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàü-kuñàüparaü-sakaü-señ .) ÷i, nuóati anuóãt nunoóa . iti durgàdàsaþ ..

#<nutaü>#, tri (nu la stutau + ktaþ .) stutam . yathà --
     %<taü veda÷àstrapariniùñhita÷uddhabuddhiü carmàmbaraü suramunãndranutaü kavãndram .
     kçùõatviùaü kanakapiïgajañàkalàpaü vyàsaü namàmi ÷irasà tilakaü munãnàm ..>% iti puràõam ..

#<nutiþ>#, strã, (nu + bhàve ktin .) stutiþ . ityamaraþ . 1 . 6 . 11 .. (yathà, bhartuhariþ .
     %<paraguõanutibhiþ svàn guõàn khyàpayantaþ ..>%) påjà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<nuttaþ>#, tri, (nud + ktaþ . %<nudavideti .>% 8 . 2 . 56 . iti pàkùiko natvàbhàvaþ .) kùiptaþ . preritaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 87 ..

#<nunnaþ>#, tri, (nuda + ktaþ . niùñhàtasya pårbadasya ca natvam .) nuttaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 87 .. (yathà, màye . 1 . 27 .
     %<prasahya tejomirasaïkhyatàü gatairadastvayà nunnamanuttamaü tamaþ ..>%)

#<nåtaþ>#, tri, nå ÷i stavane + karmaõi ktapratyayaþ . stutaþ . iti vyàkaraõam ..

#<nåtanaþ>#, tri, (nava eva . %<navasya nåràde÷o tnaptanapasvàgra pratyayà vaktavyàþ .>% 5 . 4 . 25 . ityasya vàrtikoktyà tanap navasya nåràde÷a÷ca .) apuràtanam . tatparyàyaþ . pratyagraþ 2 abhinavaþ 3 navyaþ 4 nabãnaþ 5 navaþ 6 nåtnaþ 7 . ityamaraþ . 3 . 1 . 77 .. sadyaskaþ 8 ajãrõaþ 9 . iti hemacandraþ . 6 . 84 .. abhyagraþ 10 pratinavaþ 11 . iti jañàdharaþ .. (yathà, raghau . 8 . 15 .
     %<pra÷amasthitapårbapàrthivaü kulamabhyudyatanåtane÷varam ..>%)

#<nåtnaþ>#, tri, (nava eva . nava + tnap nåràde÷a÷ca .) nåtanaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 78 .. (yathà, çgvede . 7 . 18 . 20 .
     %<na ta indra sumatayo na ràyaþ saü cakùe pårbà uùaso na nåtnàþ ..>% %<na nåtnà nåtanà÷ca .>% iti sàyanabhàùyam ..)

#<nådaþ>#, puü, (nudati rogàdyaniùñamiti . nuda + %<igupadhaj¤àprãkiraþ kaþ .>% 3 . 1 . 135 . iti kaþ . pçùodaràddãrghaþ .) brahmadàruvçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 42 .. (brahmadàru÷abde'vi÷eùo'sya j¤àtavyaþ ..)

#<nånaü>#, vya, (nu ånayatãti . åna parihàõe + am .) tarkaþ . åhaþ . yathà, ojasàpi khalu nånamanånam . arthani÷cayaþ . (yathà, devãbhàgavate . 1 . 10 . 36 .
     %<svargada¤ca tathà proktaü j¤àninàü mokùadaü tathà .
     na bhaviùyati tannånamanayà devakanyayà ..>%) avadhàraõam . yathà, nånaü hanti sma ràvaõam . ityamarabharatau .. smaraõam . vàkyapåraõam . iti medinã ..

#<nåpuraü>#, puü, klã, (nå + kvip . nuvi purati iti . pura agragamane + %<igupadheti .>% 3 . 1 . 135 . iti kaþ .) svanàmakhyàtapàdabhåùaõam . nepura iti bhàùà . tatparyàyaþ . pàdàïgadam 2 tulàkoñiþ 3 ma¤jãraþ 4 haüsakaþ 5 pàdakañakaþ 6 . ityamaraþ .. padàïgadam 7 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, màrkaõóeye . 82 . 25 .
     %<nåpurau vimalau tadvadgraiveyakamanuttamam ..>% guõavànapi maukharyàt pàde luñhati nåpuraþ . hàrastu måkabhàvena kaõñavallabhatàü gataþ .. ityudbhañaþ ..)

#<nçke÷arã>#, [n] puü, (ke÷araþ pràcuryeõàstyasyeti iniþ . nà càsau ke÷arã ceti .) narasiühàvatàraþ . iti puràõam .. (nà ke÷arãveti upamitisamàse kçte %<siüha÷àrdalanàgàdyàþ puüsi ÷reùñhàrthavàcakàþ .>% ityamarokteþ . puraùa÷reùñhaþ ..)

#<nçgaþ>#, puü, ràjavi÷eùaþ . yathà, ÷rãbhàgavate .
     %<nçgo nàma narendro'hamikùvàkutanayaþ prabho ..>% (asya ràjapravarasya kadàcid godànapramàdajanitapàpàt kçkalàsatvapràptirvçùõikumàragaõànuruddhena punarbhagavatà vàsudevenoddhàràdikathà ca mahàbhàrate . 13 . 60 . adhyàyasya prathama÷lokàdàsramàpterdraùñavyà .. nén jãvàn gacchati pràpnoti jànàti veti vyutpattyà paramàtmà ..)

@<[Page 2,918c]>@
#<nçcakùàþ># [s] puü, (nan caùñe bhakùyatvena pa÷yatãti . cakùa ï dar÷ane + %<sarvadhàtubhyo'sun>% uõàü 4 . 188 . ityasun . yadvà, %<cakùerbahulaü ÷icca .>% uõàü . 4 . 232 . ityasiþ . asanayo÷ceti na khyà¤àde÷aþ .) ràkùasaþ . iti hemacandraþ . 2 . 101 .. (nén caùñe pa÷yatãti nén ÷ubhà÷ubhakartén caùñe pa÷yati jànàtãtyarthaþ . devaþ . yathà, çgvede . 10 . 107 . 4 .
     %<÷atadhàraü vàyumarkaü svarvidaü nçcakùasaste abhicakùate haviþ ..>%
     %<nçcakùasaþ néõàü draùñénanyànindràdãn devàü÷ca .>% iti bhàùyakçtsàyanaþ .. néõàü karmaõetéõàmadhvaryàdãnàmupadraùñà . yathà, çgvede . 3 . 53 . 9 .
     %<astabhnàt sindhumarõavaü nçcakùàþ ..>%)

#<nçcakùuþ>#, [s] puü, (néõàü prajàjanànàü cakùuriva .) sunãtharàjaputtraþ . iti mahàbhàratam .. (yathà, bhàgavate . 9 . 22 . 41 .
     %<sunãthastasya bhavità nçcakùuryat sukhãnalaþ ..>% viùõupuràõe tu . 4 . 21 . 3 .
     %<tasmàdapi sunãthaþ sunãthàdçcaþ tato nçcakùuþ ..>%)

#<nçta>#, ya narte . iti kavikalpadrumaþ .. (divàü-paraüakaü-señ .) ya, nçtyati nartakaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<nçtiþ>#, strã, (nçt nartane + %<igupadhàt kit .>% uõàü 4 . 119 . iti in sa ca kit .) nartanam . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, çgvede . 10 . 18 . 3 .
     %<prà¤co agàya nçtaye hasàya dràghãya àyuþ prataraü dadhànàþ ..>%)

#<nçtuþ>#, puü, (nçtyatãti . nçt + bàhulakàt kuþ .) nartakaþ . ityuõàdikoùaþ .. (yathà, çgvede . 8 . 24 . 9 .
     %<indra yathà hyasti te'parãtaü nçto ÷avaþ ..>% nçtyatyatreti . adhikaraõe kuþ .) bhåmiþ . dãrghaþ . krimiþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<nçttaü>#, klã, (nçt + bhàve ktaþ .) nçtyam . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 5 . 73 .
     %<nçttaj¤a÷asyapravaràïganànàü dhanuùkarakùattratapasvinà¤ca ..>%)

#<nçtyaü>#, klã, (nçt + %<çdupadhàccàkëpicçteþ .>% 2 . 1 . 110 . iti kyap .) tàlamànarasà÷rayasavilàsàïgavikùepaþ . nàca iti bhàùà . tatparyàyaþ . tàõóavam 2 nañanam 3 nàñyam 4 làsyam 5 nartanam 6 . ityamaraþ . 4 . 7 . 10 .. nçttam 7 . uddhçtaü nçtyaü tàõóavam . sukumàrantu làsyam . bhàvà÷rayaü nçttam . tàlalayà÷rayaü nçtyamiti bhedo'tra nàdçtaþ . iti bharataþ .. nàñaþ 8 làsaþ 9 làsyakam 10 nçtiþ 11 iti ÷abdaratnàvalã .. * .. tasya lakùaõàdi yathà --
     %<devarucyà pratãto yastàlamànarasà÷rayaþ .
     savilàso'ïgavikùepo nçtyamityucyate budhaiþ .. * ..
     tàõóava¤ca tathà làsyaü dbividhaü nçtyamucyate .
     pevalirbahuråpa¤ca tàõóavaü dbividhaü matam ..
     aïgavikùepabàhulyaü tathàbhinaya÷ånyatà .
     yatra sà pevalistasyàþ saïgàde÷ãti lokataþ ..
     chedanaü bhedanaü yatra bahuråpà mukhàvalã .
     tàõóava bahuråpantadbàruõàgalamudbatam .. * ..
     charitaü yauvata¤ceti làsyaü dvividhamucyate .
     yatràbhinayàdyairbhàvai rasairà÷leùacumbanaiþ ..
     nàyikànàyakau raïga nçtyata÷churitaü hi tat ..
     madhuraü baddhalãlàbhirnañãbhiryatra nçtyate .
     va÷ãkaraõavidyàbhaü tallàsyaü yauvataü matam .. * ..
     geyàduttiùñhate vàdyaü vàdyàduttiùñhate layaþ .
     layatàlasamàrabdhaü tato nçtyaü pravartate ..>% iti saïgãtadàmodaraþ .. aråpasya nçtyaü vyartham . yathà --
     %<nçtyenàlamaråpeõa siddhirnàñyasya råpataþ .
     càrvadhiùñhànavannçtyaü nçtyamanyadvióambanà ..>% iti màrkaõóeyapuràõam .. viùõugçhe nçtyaphalaü yathà --
     %<nçtyamànasya vakùyàmi tacchçõuùva vasundhare ! .
     manujà yena gacchanti chitvà saüsàrasàgaram ..
     triü÷advarùasahasràõi triü÷adbarùa÷atàni ca .
     puùkaradvãpamàsàdya modate vai yadçcchayà ..
     puùkaràcca paribhraùñaþ svacchandagamanàlayaþ .
     phalaü pràpnoti su÷roõi ! mama karmaparàyaõaþ ..
     råpavàn guõavàn ÷åraþ ÷ãlavàn supathe sthitaþ .
     madbhakta÷caiva jàyeta saüsàraparimocitaþ ..>% iti vàràhe ÷aukaramàhàtmyam ..
     %<dçùñvà saüpåjitaü devaü nçtyamàno'numodayet .
     asaü÷ayamatiþ ÷uddhaþ paraü brahma sa gacchati ..>% ityagnipuràõam .. api ca . dbàrakàmàhàtmye ÷rãbhàgavate .
     %<yo nçtyati prahçùñàtmà bhàvairbahusubhaktitaþ .
     sa nirdahati pàpàni janmàntara÷ateùvapi ..>% haribhaktisudhodaye .
     %<bahudhotsàryate harùàdviùõubhaktasya nçtyataþ .
     padbhyàü bhåmerdi÷o'kùibhyàü dorbhyà¤càmaïgalaü divaþ ..>% viùõudharmottare .
     %<nçtyaü dattvà tathàpnoti rudralokamasaü÷ayam .
     svayaü nçtyena saüpåjya tasyaivànuttaro bhavet ..>% anyatra ca nàradoktau .
     %<nçtyatàü ÷rãpateragre tàlikàvàdanairbhç÷am .
     uóóãyante ÷arãrasthàþ sarve pàtakapakùiõaþ ..>% iti haribhaktivilàsaþ ..

#<nçdevaþ>#, puü, (nçdhu nareùu madhye devaþ . nà deva iva ityupamitasamàso và .) ràjà . yathà, naiùadhe . 10 . 33 .
     %<amlànamàlàvipulàtapatrairdevà nçdevà÷ca bhidàü na bhejuþ ..>%

#<nçdharmà>#, [n] puü, (nurnarasya iva dharmo yasya . %<dharmàdanic kevalàt .>% 5 . 4 . 124 . iti anic .) kuveraþ . iti hemacandraþ . 2 . 103 .. naradharmayukte, tri ..

#<nçpaþ>#, puü, (nén naràn pàti rakùatãti . nç + pà rakùaõe + %<àto'nupasarge kaþ .>% 3 . 2 . 3 . iti kaþ .) narapatiþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 1 . tasya lakùaõaü yathà --
     %<caturyojanaparyantamadhikàrã nçpasya ca .
     yo ràjà tacchataguõaþ sa eva maõóale÷varaþ .
     tattadda÷aguõo ràjà ràjendraþ parikãrtitaþ ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 86 aþ .. tatpramàõaü yathà --
     %<aputtrasya nçpaþ puttro nirdhanasya dhanaü nçpaþ .
     amàturjananã ràjà atàtasya pità nçpaþ ..
     anàthasya nçpo nàtho hyabhartuþ pàrthivaþ patiþ .
     abhçtyasya nçpo bhçtyo nçpa eva nçõàü sakhà ..
     sarvadevamayo ràjà tasmàttvàmarthaye nçpa ! ..>% iti kàlikàpuràõe 50 adhyàyaþ .. nçpadar÷anadinaü yathà . tatra tithayaþ ÷ubhàþ . vàràþ ÷animaïgalabhinnàþ . nakùatràõi uttaraphalgunyuttaràùàóhottarabhàdrapadrohiõãpuùyà÷vinãhastàcitrànuràdhàmçga÷irorevatãjyeùñhà÷ravaõàþ . lagnàni mithunakanyàdhanurmãnavçùabhasiühasaüj¤akàni . tatra candraþ ÷obhanaþ . iti jyotiùam ..

#<nçpakandaþ>#, puü, (nçpapriyaþ kandaþ . kandànàü nçpaþ ÷reùñho và . ràjadantàdivat samasaþ .) ràjapalàõóuþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nçpatiþ>#, puü, (nén pàtãti . pà rakùaõe + óatiþ . yadvà, nçõàü patiþ .) ràjà . (yathà, manuþ . 7 . 34 .
     %<atastu viparãta÷ca nçpaterajitàtmanaþ .
     saükùipyate ya÷o loke ghçtavindurivàmbhasi ..>%) kuveraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<nçpativallabhaþ>#, puü, (nçpatãnàü vallabhaþ priyaþ .) auùadhavi÷eùaþ . nçpavallabha iti khyàtaþ . yathà,
     %<jàtãphalaü lavaïgàbdatvagelàñaïgaràmañham .
     jãraka¤ca yamànã ca vi÷vasaindhavapatrakam ..
     lauhamabhraü rasaü gandhaü tàmraü pratyeka÷aþ palam .
     maricaü tripalaü dattvà chàgãdugdhena peùayet ..
     dhàtrãrasena và piùñvà vañikàü kuru yatnataþ .
     ÷rãmadgahananàthena vicintya parinirmitaþ ..
     såryavattejasà càyaü raso nçpativallabhaþ .
     aùñàdda÷avañãü khàdet pavitraþ såryadar÷akaþ ..
     hanti mandànalaü sarvamàmadoùaü visåcikàm .
     plãhagulmodaràùñhãlàyakçtpàõóuhalãmakam ..
     hçt÷ålaü kaõñha÷åla¤ca cakùuþ÷åla¤ca kàmalàm .
     ÷iraþ÷ålaü kañã÷ålamànàhamoùñha÷ålakam ..
     kàsa÷vàsàmavàta¤ca ÷lãpadaü ÷othamarvudam .
     galagaõóaü gaõóamàlàmamlapitta¤ca gardabhãm ..
     krimikuùñhàni dadråõi vàtaraktaü bhagandaram .
     upadaü÷amatãsàraü grahaõyar÷aþpramehakam ..
     a÷marãü måtrakçcchra¤ca måtràghàtamasçgdaram .
     jvaraü jãrõajvaraü kaõóuü tandràlasyaü vamiü bhramim ..
     dàhavidradhihikkà÷ca jaóagadgadamåkatàþ .
     vàdhiryaü svarabheda¤ca vçdhnavçddhivisarpakàn ..
     årustambhaü raktapittaü gudabhraü÷àruciü tçùàm .
     karõanàsànu÷othàü÷ca dantaroga¤ca pãnasam ..
     sthaulya¤ca ÷ãtapitta¤ca sthàvaràõi viùàõi ca .
     vàtapittakaphotthàü÷ca dvandbajàn sànnipàtikàn ..
     sarvarogacayàn hanti caõóàü÷uriva pàpahà .
     balavarõakaro hyeùa àyuùyo vãryavardhanaþ ..
     paraü vàjãkaraþ ÷reùñhaþ pañutàmantrasiddhidaþ .
     arogãdãrghajãvã syàt rogã rogaü vimu¤cati .
     rasasyàsya prasàdena subuddhirjàyate naraþ ..>% iti ratnàvalã ..

#<nçpadrumaþ>#, puü, (nçpapriyo drumo vçkùaþ .) àragbadhaþ . ràjàdanãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nçpapriyaþ>#, puü, (nçpàõàü priyaþ .) veùñavaü÷aþ . iti ÷abdacandrikà . veóa vàü÷a iti bhàùà .. ràjapalàõóuþ . ràma÷araþ . ÷àlidhànyam . àmram . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nçpapriyaphalà>#, strã, (nçpapriyaü phalaü yasyàþ .) vàrtàkã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nçpapriyà>#, strã, (nçpàõàü priyà .) ketakã . ràjakharjårã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nçpabadaraþ>#, puü, (nçpapriyo badaraþ .) ràjabadaravçkùaþ . tatphale klã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nçpamandiraü>#, klã, (nçpasya mandiram .) ràjasadanam . tatparyàyaþ . saudham 2 . iti hemacandraþ . 4 . 52 ..

#<nçpamàïgalyakaü>#, klã, (nçpasya màïgalyaü maïgalaü yasmàditi . kap .) àhulyavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nçpalakùma>#, [n] klã, (nçpasya lakùma cihnam .) ràjacchatram . ityamaraþ . 2 . 8 . 32 .. ràjacihna¤ca ..

#<nçpaliïgadharaþ>#, puü, (dharatãti . dhç + ac . nçpaliïgasya dharaþ .) ràjave÷adhàrã . yathà --
     %<nijagràhaujasà vãraþ kaliü digvijaye kvacit nçpaliïgadharaü ÷ådraü ghnantaü gomithunaü padà ..>% iti ÷rãbhàgavate . 1 . 15 ..

#<nçpavallabhaþ>#, puü, (nçpàõàü vallabhaþ priyaþ .) ràjàmraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ràjapriye, tri ..

#<nçpavallabhà>#, strã, (nçpasya vallabhà .) kevikapuùpam . iti ràjanirghaõñaþ .. ràjamahiùã ca ..

#<nçpasabhaü>#, klã, (nçpàõàü sabhà . %<sabhà ràjàmanuùyapårbà .>% 2 . 4 . 23 . iti klãvatvam .) nçpàõàü ÷àlà saühatirvà . ityamarabharatau ..

#<nçpàtmajà>#, strã, (nçpasya àtmajeva . sudç÷yatvàt tathàtvam .) kañutumbã . iti ratnamàlà .. (nçpasya àtmajà kanyà .) ràjakanyà . yathà,
     %<svayambaraü bhãmançpàtmajàyà di÷aþ patirna pravive÷a ÷eùaþ ..>% iti naiùadhe 10 sargaþ ..

@<[Page 2,920a]>@
#<nçpàdhvaraþ>#, puü, (nçpàõàmadhvaro yaj¤aþ .) ràjasåyayaj¤aþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<nçpànnaü>#, klã, (nçpapriyaü annam .) ràjànnanàmadhànyam . iti ràjanirghaõñaþ .. ràj¤a odana¤ca ..

#<nçpàbhãraü>#, klã, (abhãrayati såcayati bhojanakàlamiti . abhi + ãr + kaþ . nçpasya abhãraü bhojanakàlasåcakavàdyavi÷eùaþ .) bhaktatåryam . ràjabhojanakàlãnavàdyavi÷eùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<nçpàmayaþ>#, puü, (àmayànàü nçpaþ . ràjadantàdivat pårbanipàtaþ .) ràjayakùmà . kùayarogaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (nçpasya àmayo vyàdhiþ .) ràj¤o roga÷ca ..

#<nçpàvartaü>#, klã, (nçpa iva àvartate iti . à + vçt + ac .) ràjàvartaratnam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nçpàsanaü>#, klã, (nçpasya àsanam .) ràjàsanam . tatparyàyaþ . bhadràsanam 2 siühàsanam 3 . ityamaraþ . 2 . 8 . 31 .. (yathà, bhàgavate . 3 . 1 . 28 .
     %<yamabhyaùi¤cacchatapatranetro nçpàsanà÷àü parihçtya dåràt ..>%)

#<nçpàhvayaþ>#, puü, (nçpaü àhvayate gandheneti . à + hve + ac .) ràjapalàõóuþ . iti ràjanirghaõñaþ .. nçpanàmà ca ..

#<nçpocitaþ>#, puü, (nçpàõàmucito yomyaþ .) ràjamàùaþ . iti ràjanirghaõñaþ . ràjayogye, tri ..

#<nçyaj¤aþ>#, puü, (nà manuùyastadartho yo yaj¤aþ .) atithisevà . yathà, manuþ . 7 . 70 .
     %<adhyàpanaü brahmayaj¤aþ pitçyaj¤astu tarpaõam .
     homo daivo balirbhauto nçyaj¤o'tithipåjanam ..>%

#<nçvaràhaþ>#, puü, (nà càsau varàha÷ceti .) varàharåpadhçgbhagavadavatàraþ . yathà --
     %<nçvaràhasya vasatirmaharloke pratiùñhità .
     nçsiühasya tathà proktà janaloke mahàtmanaþ ..>% sa eva balerdbàrã . yathà --
     %<÷aukaraü råpamàsthàya dbàryasya ca duràtmanaþ .
     bhaviùyàmi na sandeho vraja ÷akra ! tyarànvitaþ ..>% iti pàdme sçùñikhaõóe 28 adhyàyaþ .. api ca .
     %<daityastato'sau nçvaràhamàhave nipàtayàmàsa ruùà jvalantãm .
     ÷aktiü yathà vidyutamà÷u ku¤je pravarùamàõo'pi giriü sumeghaþ ..
     sa hanyamàno gadayàprameyaþ provàca daityaü nçvaràhamårtiþ .
     prajàpateþ setumimaü nihatya vrajecca kaþ svasti yathàsurendra ..>% ityagnipuràõam ..

#<nç÷aüsaþ>#, tri, (nén naràn ÷aüsati hinastãti . nç + ÷ansa hiüsàyàm + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ .) kråraþ . paradrohã . ityamaraþ . 3 . 1 . 47 .. (yathà, pa¤catantre . 3 . 142 .
     %<ye nç÷aüsà duràtmànaþ pràõinàü pràõanà÷akàþ .
     udvejanãyà bhåtànàü vyàlà iva bhavanti te ..>%)

#<nçsiühaþ>#, puü, (nà càsau siüha÷ceti . narasiühamårtidharatvàdevàsya tathàtvam .) viùõuþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. viùõorda÷àvatàràõàü madhye caturthaþ pårõàvatàraþ . tasya råpaü yathà --
     %<siühasya kçtvà vadanaü muràriþ sadà karàla¤ca suraktanetram .
     ardhaü vapurvai manujasya kçtvà yayau sabhàü daityapateþ purastàt ..>% ityagnipuràõam .. mahàviùõuþ . tanmantràdi yathà -- atha nçsiühamantràþ . nibandhe . ugraü vãraü vadet pårbaü mahàviùõumanantaram . jvalantaü padamàbhàùya sarvatomukhamãrayet .. nçsiühaü bhãùaõaü bhadraü mçtyumçtyuü vadettataþ . namàmyahamiti prokto mantraràjasuradrumaþ .. ayaü mantro màyàpuñito'pi bhavati tadà sarvaphalapradaþ . tathà ca nibandhe .
     %<hçllekhàpuñita÷cet syàt sarvakàmaphalapradaþ .>% asya påjà pràtaþkçtyàdivaiùõavoktapãñhamanvantaü vidhàya çùyàdinyàsaü kuryàt . ÷irasi brahmaõe çùaye namaþ . mukhe'nuùñupchandase namaþ . hçdi nçsiühàya devatàyai namaþ .. tataþ karàïganyàsau .
     %<caturbhirhçdayaü varõaiþ ÷irastàvadbhirakùaraiþ .
     ÷ikhàùñàbhiþsamuddiùñà ùaóbhiþ kavacamãritam ..
     tàvadbhirnayanaü proktaü astraü syàt karaõàkùaraiþ ..>% tato mantranyàsaþ .
     %<÷irolalàñanetreùu mukhabàhvaïghrisandhiùu .
     sàgreùu kukùau hçdaye gale pàr÷vadvaye punaþ ..
     aparàïge ca kakudi nyasedbarõàn yathàkramam ..>% dhyànantu . màõiktyàdrisamaprabhaü nijarucà saütrastarakùogaõaü jànunyastakaràmbujaü trinayanaü ratnollasadbhåùaõam . bàhubhyàü dhçta÷aïkhacakramani÷aü daüùñvogravaktrollasajjvàlàjihvamudàrake÷aracayaü vande nçsiühaü vibhum .. evaü dhyàtvà mànasaiþ saüpåjya ÷aïkhasthàpanaü kçtvà vaiùõavoktapãñhapåjàü kçtvà punardhyàtvàvàhanàdipa¤capuùpà¤jalidànaparyantaü vidhàyàvaraõapåjàmàrabheta . ke÷areùvagnyàdikoõeùu madhye dikùu ca aïgàni påjayet . yathà ugraü vãraü hçdayàya namaþ . mahàviùõuü ÷irase svàhà . jvalantaü sarvatomukhaü ÷ikhàyai vaùañ . nçsiühaü bhãùaõaü kavacàya håü . bhadraü mçtyumçtyuü netratrayàya vauùañ . namàmyahaü astràya phañ . tataþ pårbàdidaleùu garuóaü ÷aïkaraü ÷eùaü brahmàõa¤ca prapåjayet . vidigdaleùu ÷riyaü hriyaü dhçtiü puùñi¤ca praõavàdinamo'ntena påjayet . tadbahiþ indràdãn vajràdãü÷ca saüpåjya dhåpàdivisarjanàntaü karma samàpayet . asya pura÷caraõaü dbàtriü÷allakùajapaþ . tathà ca .
     %<varõalakùaü japenmantraü tatsahasraü ghçtaplutaiþ .
     pàyasànnaiþ prajuhuyàdvidhivat påjite'nale ..>% mantràntaraü yathà --
     %<pà÷aþ ÷aktirnarahariraïku÷o varmaphañ manuþ .
     ùaóakùaro narahareþ kathitaþ sarvakàmadaþ ..>% asya påjà pràtaþkçtyàdivaiùõavoktapãñhanyàsànta pãñhamanvantaü vidhàya çùyàdinyàsaü kuryàt . ÷irasi brahmaõe çùaye namaþ . mukhe païkticchandase namaþ . hçdi nçsiühàya devatàyai namaþ . tataþ karàïganyàsau . àü aïguùñhàbhyàü namaþ . hrãü tarjanãbhyàü svàhà . kùrauü madhyamàbhyàü vaùañ . kro anàmikàbhyàü håm . håü kaniùñhàbhyàü vauùañ . phañ karatalapçùñhàbhyàü phañ . evaü hçdayàdiùu . tato dhyànam .
     %<kopàdàlolajihvaü vivçtanijamukhaü somasåryàgninettraü pàdàdànàbhiraktaprabhamuparisitaü bhinnadaityendragàtram .
     ÷aïkhaü cakràsipà÷àïku÷akuli÷agadàdàraõànyudbahantaü bhãmaü tãkùõogradaüùñraü maõimayavividhàkalpamãóe nçsiüham ..>% evaü dhyàtvà mànasaiþ saüpåjya ÷aïkhasthàpanaü kçtvà vaiùõavoktapãñhapåjàü kçtvà punardhyàtvàvàhanàdipa¤capuùpà¤jalidànaparyantaü vidhàyàvaraõapåjàmàrabheta . ke÷areùvagnyàdikoõeùu madhye dikùu ca àü hçdayàya namaþ . ityàdinà ùaóaïgàni påjayet . tataþ patreùu pårbàdiùu ÷aïkhaü cakraü pà÷aü aïgu÷aü vajraü gadàü khaógaü kheñaka¤ca praõavàdinamo'ntena påjayet . tathà ca nibandhe .
     %<aïgàvçtairbahi÷cakraü ÷aïkhaü pà÷àïku÷au punaþ .
     vajraü kaumodakãü khaógakheñau patreùu påjayet ..>% tata indràdãn vajràdãü÷ca sampåjya dhåpàdivisarjanàntaü karma samàpayet .. asya pura÷caraõaü ùaólakùajapaþ . tathà ca .
     %<çtulakùaü japenmantraü ghçtena jahayàttataþ .
     tatsahasraü samiddhe'gnau toùayedvaganà gurum ..>% mantràntaraü yathà --
     %<kùakàro vahnimàråóho manubindusamanvitaþ .
     ekàkùaro manuþ proktaþ sarvakàmaphalapradaþ ..>% asya påjà pràtaþkçtyàdivaiùõavoktadhyànàrcanàdikaü sarvaü mantraràjavat . vi÷eùastu çùistvatrirgàyattrã chando nçsiüho devatà kùakàro bãjaü aukàraþ ÷aktiþ ùaódãrghabhàjà bãjenàïgakalpanà . asya pura÷caraõamaùñalakùajapaþ . tathà ca . aùñalakùaü japenmantramityàdi .. * .. mantràntaraü yathà . kalpe . %<jayadvayaü samuccàrya ÷rãpårbo nçsiühetyapi . aùñàkùaro manuþ prokto bhajatàü kàmado maõiþ .. asya brahmà çùirgàyattrã chando nçsiüho devatà ùaódãrghayuktavãjenàïgakalpanà . dhyànàrcanaü mantraràjavat . asya pura÷caraõamaùñalakùajapaþ . vasulakùaü japenmantramityàdivacanàt .>% iti tantrasàraþ .. * .. ùoóa÷aratibandhàntargatanavamabandhaþ . tasya lakùaõaü yathà, ratima¤jaryàm .
     %<pàdau saüpãóya yonau ca hañhàlliïgaprave÷anam .
     hastayorveùñayedgàtraü bandho nçsiühasaüj¤akaþ ..>% (svanàmakhyàtançpavi÷eùaþ . yathà, sahyàdrikhaõóe . 31 . 40 .
     %<nàgàt nçsiühabhåpàlastatsuto gàóhabhàùaõaþ ..>% nà siüha iva ityupamitasamàsaþ .) nara÷reùñhaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 9 . 53 . 24 .
     %<iùñvà mahàrhaiþ kratubhirnçsiühàþ santyajya dehàn sugatiü prapannàþ ..>%)

#<nçsiühacaturda÷ã>#, strã, (nçsiühapriyà nçsiühavratopalakùità và caturda÷ã .) vai÷àkha÷uklacaturda÷ã . tatra vratavidhiryathà --
     %<vai÷àkhasya caturda÷yàü ÷uklàyàü ÷rãnçke÷arã .
     jàtastadasyàü tatpåjotsavaü kurvãta savratam ..>% atha ÷rãnçsiühacaturda÷ãvratanityatà . bçhannàrasiühapuràõe ÷rãbhagavannçsiühaprahlàdasaüvàde vratavidhikathane .
     %<varùe varùe tu kartavyaü mama santuùñikàraõam .
     mahàguhyamidaü ÷reùñhaü mànavairbhavabhãrubhiþ ..>% ki¤ca
     %<vij¤àya maddinaü yastu laïghayet sa tu pàpabhàk .
     evaü j¤àtvà prakartavyaü maddine vratamuttamam .
     anyathà narakaü yàti yàvaccandradivàkarau .. * ..>% tatràdhikàrinirõayaþ . tatraiva .
     %<sarveùàmeva lokànàmadhikàro'sti madvrate .
     madbhaktaistu vi÷eùeõa praõeyaü matparàyaõaiþ .. * ..>% atha tanmàhàtmyam . tatraiva . ÷rãprahlàda uvàca .
     %<namaste bhagavan viùõo nçsiühavapuùe namaþ .
     tvadbhakto'haü mure÷aikaü tvàü pçcchàmi ca tattvataþ ..
     svàmiüstvayi mamotpannà bhaktirbahuvidhà katham .
     kathaü te supriyo jàtaþ kàraõaü vada me prabho ! ..
     ÷rãnçsiüha uvàca .
     kathayàmi mahàpràj¤a ÷çõuùvaikàgramànasaþ .
     bharkteryat kàraõaü vatsa ! priyatvasya ca tat punaþ ..
     puràkalpe hyabhårvipraþ ki¤cittvaü nàpyadhãtavàn .
     nàmnà ca vasudevo hi ve÷yàyàü tatparo hyabhåþ ..
     tasmin janmani naiva tvaü cakartha sukçtaü kiyat .
     muktvà tu madvrataü caikaü ve÷yàsaïgatilàlasaþ ..
     madvratasya prabhàveõa bhaktirjàtà tavedç÷ã .
     ÷rãprahlàda uvàca .
     ÷rãnçsiühàcyuta svàmin kasya puttreõa kiü kçtam .
     ve÷yàyàü vartamànena kathaü taddhi kçtaü mayà ..
     àkhyànaü vistareõedaü vaktumarhasi sàmpratam .
     ÷rãnçsiüha uvàca .
     puràvantãpure hyàsãdbràhmaõo vedapàragaþ .
     tannàma vasu÷armeti sarvalokeùu vi÷rutam ..
     nityaü homakriyàmeùa karoti dbijasattamaþ .
     brahmakriyàsu satataü sarvàsu kila tatparaþ ..
     agniùñomàdibhiryaj¤airiùñàþ sarve surottamàþ .
     tenàpi vidyamànena na kçtaü duùkçtaü kiyat ..
     tasya bhàryà su÷ãlàbhådvikhyàtà bhuvanatraye .
     pativratà sadàcàrà patibhaktiparàyaõà ..
     jaj¤ire ca sutàþ pa¤ca tasyàü dbijavaràttataþ .
     sadàcàràþ suvidbàüsaþ pitçbhaktiparàyaõàþ ..
     teùàü madhye kaniùñhastvaü ve÷yàyàü tatparaþ sadà .
     tàü sannive÷amànena suràpànaü kçtaü tvayà ..
     sadà pàparatastvaü hi nàkçthàdhyayanaü bhç÷am .
     vilàsinãgçhe nityaü vasatirhyabhavattava ..
     ekadà tadgçhe hyàsãttayà saha mahàn kaliþ .
     tataþ kalahabhàvena bhojanaü na kçtaü tvayà ..
     aj¤ànànmadvrataü cakre vratànàmuttamaü vratam .
     tayà saha vivàdena ràtrau jàgaraõaü kçtam ..
     ve÷yàyà api tat sarvaü prajàtaü tu tvayà samam .
     ràtrau jàgaraõe tasyàþ sa¤jàtaü kàya÷odhanam ..
     yuvayormadvrataü jàtamaj¤ànàdbahupuõyadam .
     yena cãrõavratenàdya modante divi devatàþ ..
     sçùñyarthantu tato brahmà cakre madvratamuttamam .
     madvratasya prabhàveõa nirmitaü sacaràcaram ..
     ã÷vareõàpi taccãrõaü vadhàrthaü tripurasya ca .
     mahimnaiva vratasyàsya tripuraü saünipàtitam ..
     anyai÷ca bahubhirdevairçùibhi÷ca puràtanaiþ .
     ràjabhi÷ca mahàpràj¤airvihitaü vratamuttamam ..
     etadvrataprabhàveõa sarve siddhimupàgatàþ ..
     ve÷yàpi matpriyà jàtà trailokye sukhacàriõã .
     ãdç÷aü madvrataü vatsa ! trailokye caiva vi÷rutam ..
     dhårtàyà÷ca vilàsinyà vratametadupasthitam .
     prahlàda ! tena te bhaktirmayi jàtà hyanuttamà .
     sà ve÷yà tvapsarà jàtà divi bhogànaneka÷aþ .
     bhuktvà kàmaü vilãnà tu tvaü prahlàda viviùña màm ..
     kàryàrthamavatàraste maccharãràt pçthak tvasau .
     vidhàya sarvakàryàõi ÷ãghraü mayi gamiùyasi ..
     ya idaü vratamagryantu pravidhàsyanti mànavàþ .
     na teùàü punaràvçttiþ kalpakoñi÷atairapi ..
     aputtro labhate puttrànmadbhaktàü÷ca suvarcasaþ .
     daridro labhate lakùmãü dhanadasya ca yàdç÷ã ..
     tejaskàmo labhettejo ràjyepså ràjyamuttamam .
     àyuskàmo labhettvàyuryàdç÷antu ÷ivasya ca ..
     strãõàü vratamidaü sàdhu puttradaü bhàgyadaü tathà .
     avaidhavyakaraü tàsàü puttra÷okavinà÷anam ..
     dhanadhànyaphala¤caiva patipriyakaraü sukham .
     sàrvabhaumasukhaü tàsàü divyasaukhyaü bhavettataþ ..
     striyo và puruùà vàpi kurvanti vratamuttamam .
     tebhyo dadàmyahaü saukhyaü bhuktimuktiphalaü tathà ..
     bahunoktena kiü vatsa ! vratasyàsya phalasya hi .
     yadvratasya phalaü vaktuü nàhaü ÷akto na ÷aïkaraþ .
     brahmà caturbhirvaktai÷ca nàlaü syàjjãvitàvadhi ..>% ki¤ca tatraiva vratavidhikathane .
     %<yathà yathà pravçttiþ syàt pàtakasya kalau yuge .
     tathà tathà vidhàsyanti madvrataü viralaü janàþ ..
     madvratasya vidhàne ca matirva syàt duràtmanàm .
     sadà pàparatànàntu puruùàõàü vikarmaõi ..
     vicàryaivaü prakartavyaü màdhave màsi madvratam .
     pràpte bhåtadine vatsa ! sarvakalmaùanà÷anam ..
     yenaiva kriyamàõena sahasradvàda÷ãphalam .
     jàyate na mçùà vacmi mànuùàõàü mahàtmanàm ..>% tadante ca . ya iddaü ÷çõuyàdbhaktyà vrataü pàpapraõà÷anam . tasya ÷ravaõamàtreõa brahmahatyàü vyapohati .. pavitraü paramaü guhyaü kãrtayet yastu mànavaþ . sarvàn kàmànavàpnoti vratasyàsya phalaü labhet .. atha tadvratadinanirõayaþ . àgame .
     %<vai÷àkhe ÷uklapakùe ca caturda÷yàü mahàtithau .
     sàyaü prahlàdadhikkàramasahiùõuþ paro hariþ ..
     sadyaþ kañakañà÷abdavismàpitasabhàjanaþ .
     lãlayà stambhagarbhàntàdudbhåtaþ ÷abdabhãùaõaþ ..
     nçhareravatàràttàü yatnataþ samupoùayet .
     mahàpuõyatamàyà¤ca sàyaü viùõuü prapåjayet ..>% bçhannàrasiühe .
     %<vai÷àkha÷uklapakùasya caturda÷yàü samàcaret .
     majjanmasambhavaü puõyaü vrataü pàpapraõà÷anam ..>% ki¤ca .
     %<svàtãnakùatrayoge tu ÷anivàre hi madvratam .
     siddhayogasya yoge ca labhyate daivayogataþ ..
     sarvairetaistu saüyuktairhatyàkoñivinà÷anam .
     kevala¤ca prakartavyaü maddinaü phalakàïkùibhiþ .
     vaiùõavairna tu kartavyà smaraviddhà caturda÷ã ..>% atha tadvratavidhiþ . tatraiva .
     %<pràtarutthàya kurvãta niyamaü manasà smaran .
     màmeva maddine vatsa ! dantadhàvanapårbakam ..>% niyamamantram .
     %<÷rãnçsiüha mahograstvaü dayàü kuru mamopari .
     adyàhaü te vidhàsyàmi vrataü nirvighnatàü nayeti ..
     vratasthena na vaktavyaü maddine pàpibhiþ saha .
     mithyàlàpo na kartavyaþ samagraphalakàïkùibhiþ ..
     striyaü dåtaü vihàyoccairvratasthena mahàtmanà .
     smartavyaü mama råpa¤ca maddine sakale ÷ubhe ..
     tato madhyàhnavelàyàü nadyàdau vimale jale .
     gçhe và devakhàte và taóàge vàti÷obhane ..
     vaidikena ca mantreõa snànaü kuryàdvicakùaõaþ .
     mçttikàgomayenaiva tathà dhàtrãphalena và ..
     tilairvà sarvapàpaghnaiþ snànaü kçtvà mahàtmabhiþ .
     paridhàya ÷ucirvastre nityakarma samàcaret ..
     tato gçhaü samàgatya smaran màü bhaktiyogataþ .
     gomayena vilipyàtha kuryàdaùñadalàmbujam ..
     kalasaü tatra saüsthàpya tàmraratnasamanvitam .
     tasyopari nyaset pàtraü taõóulaiþ paripåritam ..
     haimã mårtistu tatraiva sthàpyà lakùmãstathaiva ca .
     palena ca tadardhena tadardhàrdhena và punaþ ..
     yathà÷akti tathà kàrye vitta÷àñhyavivarjitaiþ .
     pa¤càmçtena te snàpya påjanantu samàcaret ..
     tato bràhmaõamàhåya tamàcàryamalolupam .
     kuryàcchàstrasamàyuktaü ÷àntaü dàntaü jitendriyam ..
     tenaiva kàrayet påjàü dçùñvà ÷àstrànusàrataþ .
     àcàryavacanàddhãmàn påjàü kuryàccaran vratam ..>% tatràgre prahlàdaþ påjanãyaþ . tathà càgame .
     %<prahlàdakle÷anà÷àya yà hi puõyà caturda÷ã .
     påjayettatra yatnena hareþ prahlàdamagrataþ ..>% bçhannàrasiühe .
     %<maõóapaü kàrayettatra puùpastavaka÷obhitam .
     çtukàlodbhavaiþ puùpaiþ påjyo'ha¤ca yathàvidhi ..
     upacàraiþ ùoóa÷abhirmanmantrairnàmabhistathà .
     tataþ pauràõikairmantraiþ påjanãyo vi÷eùataþ ..>% tatra candanamantraþ .
     %<candanaü ÷ãtalaü divyaü candrakuïkumami÷ritam .
     dadàmi te pratuùñyarthaü nçsiüha parame÷vareti ..>% puùpamantraþ .
     %<kàlodbhavàni puùpàõi tulasyàdãni vai prabho ! .
     påjayàmi nçsiühe÷a ! lakùmyà saha namo'stu te ..>% dhåpamantraþ .
     %<kàlàgurumayaü dhåpaü sarvadevasuvallabham .
     karomi te mahàviùõo ! sarvakàmasamçddhaye ..>% dvãpamantraþ .
     %<dãpaþ pàpaharaþ proktastamasàü rà÷inà÷anaþ .
     dãpena labhate tejastasmàddãpaü dadàmi te ..>% naivedyamantraþ .
     %<naivedyaü saukhyadaü càstu bhakùyabhojyasamanvitam .
     dadàmi te ramàkànta sarvapàpakùayaü kuru ..>% arghamantraþ .
     %<nçsiühàcyuta deve÷a lakùmãkànta jagatpate .
     anenàrghyapradànena saphalàþ syurmanorathàþ ..>% påjàmantraþ .
     %<pãtàmbara mahàviùõo prahlàdabhayanà÷akçt .
     yathà bhåtàrcane nàtha yathoktaphalado bhaveti ..
     ràtrau jàgaraõaü kuryàt gãtavàditranartanaiþ .
     puràõapañhanaü nçtyaü ÷rotavyaü matkathànakam ..
     tataþ prabhàtasamaye snànaü kçtvà hyatandritaþ .
     pårboktena vidhànena påjayenmàü prayatnataþ ..>% ki¤ca .
     %<madvaü÷e ye narà jàtà ye janiùyanti matpuraþ .
     tàüstvamuddhara deve÷a ! duþsahàt bhavasàgaràt ..
     pàtakàrõavamagnasya vyàdhiduþkhàmburà÷ibhiþ .
     tãvraistu paribhåtasya mahàduþkhagatasya me ..
     karàvalambanaü dehi ÷eùa÷àyin jagatpate .
     ÷rãnçsiüha ramàkànta bhaktànàü bhayanà÷ana ..
     kùãràmbudhinivàsa tvaü prãyamàõo janàrdana .
     vratenànena me deva bhuktimuktiprado bhava ..
     evaü pràrthya tato devaü visarjya ca yathàvidhi .
     upahàràdikaü sarvamàcàryàya nivedayet ..
     dakùiõàbhiþ susantoùya bràhmaõàü÷ca visarjayet .
     mama dhyànasamàsakto bhu¤jãta saha bandhubhiriti ..>% iti ÷rãharibhaktivilàse 14 vilàsaþ ..

#<nçsenaü>#, klã strã, (naõàü senà . %<vibhàùà seneti .>% 2 . 4 . 25 . iti pàkùikaü klãvatvam .) néõàü senà . ityamaraþ . 3 . 5 . 40 ..

@<[Page 2,922b]>@
#<nçsomaþ>#, puü, (nà soma÷candra iva . ityupamitisamàsaþ .) nara÷reùñhaþ . yathà, raghau . 5 . 59 .
     %<tathetyupaspç÷ya payaþ pavitraü somodbhavàyàþ sarito nçsomaþ .
     udaïmukhaþ so'stravidastramastraü jagràha tasmànnigçhãta÷àpàt ..>%

#<nçhariþ>#, puü, (nà càsau hari÷ceti .) nçsiühàvatàraþ . yathàha vopadevaþ .
     %<÷ete sa citta÷ayane mama mãnakårmakolo'bhavannçharivàmanayàmadagnyaþ .
     yo'bhådbabhåva bharatàgrajakçùõabuddhaþ kalkã satà¤ca bhavità prahariùyate'rãn ..>% (yathà ca bhàgavate . 7 . 8 . 27 .
     %<taü manyamàno nijavãrya÷aïkitaü yaddhastamukto nçhariü mahàsuraþ ..>%)

#<né>#, gi nãtau . kavikalpadrumaþ .. (kryàü-pvàü-paraüsakaü-señ .) gi, nçõàti nãrõaþ nãrõiþ . nãtiþ pràpaõà . iti durgàdàsaþ ..

#<né>#, ma nãtau . iti kavikalpadrumaþ .. (svàü-õici ghañàü-sakaü-señ .) ma, narayati . nãtiþ pràpaõà . iti durgàdàsaþ ..

#<nejakaþ>#, puü, (nija ÷uddhau + õvul .) nirnejakaþ . rajakaþ . (yathà, manau . 8 . 396 .
     %<÷àlmale phalake ÷lakùõe nenijyànnejakaþ÷anaiþ .
     na ca vàsàüsi vàsobhirnirharenna ca vàsayet ..>% (÷odhake, tri ..)

#<netà>#, [ç] puü, (nayatãti . nã + tçc .) prabhuþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 11 .. (yathà, raghau . 4 . 75 .
     %<àsannoùadhayo neturnaktamasnehadãpikàþ ..>%) nimbavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. pràpake, tri . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 66 . 6 .
     %<tiùñha tvaü sthàvara iva yàvadeva nalaþ kvacit .
     ito netà hi tatra tvaü ÷àpànmokùyasi yatkçtàt ..>%)

#<netraü>#, klã, (nãyate nayati vàneneti . %<dàmnã÷aseti .>% 3 . 2 . 182 . iti karaõe ùñran .) cakùuþ . (yathà, manuþ . 4 . 44 .
     %<nà¤jayantãü svake netre nacàbhyaktàmanàvçtàm .
     na pa÷yet prasavantã¤ca tejaskàmo dvijottamaþ ..>%) jañà . aü÷ukam . ityamaraþ . 2 . 6 . 93, 3 . 3 . 179 .. manthaguõaþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 18 . 13 .
     %<manthànaü mandaraü kçtvà tathà netra¤ca vàsukim .
     devà mathitumàrabdhàþ samudraü nidhimambhasàm ..>%) vçkùamålam . rathaþ . netari, tri . iti medinã . re, 54 .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 60 . 4 .
     %<nàvaü samudra iva bàlanetràmàruhya ghore vyasane nimajjet ..>%) nàóã . iti vi÷vaþ .. vasti÷alàkà . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 2,922c]>@
#<netracchadaþ>#, puü, (netre chàdyete'neneti . chada + õic + kaþ . tato hrasvaþ .) netrapidhàyakacarmapuñaþ . cakùura pàtà iti bhàùà . iti vartma÷abdasya nànàrthe amaraþ . 3 . 3 . 121 ..

#<netraparyantaþ>#, puü, (netrayoþ paryantaþ antaþ .) apàïgaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. nayanàvadhike, tri ..

#<netrapiõóaþ>#, puü, (netre netraü và piõóa ivàsya iti .) vióàlaþ . iti hàràvalã . 83 .. cakùurgolaka÷ca ..

#<netrapuùkarà>#, strã, (netrayoþ puùkaraü jalaü yasyàþ yat sevanàdityarthaþ .) rudrajañà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<netramãnà>#, strã, (netrayormilà melanaü mudraõaü yasyàþ . tataþ pçùodaràditvàt lasya natvam . kvacit netramilà iti và pàñhaþ .) yavatiktàlatà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<netrayoniþ>#, puü (netràõi yonibhirjàtàni asya . sahasrayonaya eva sahasranetràõi jàtàni atastannàmnà vi÷rutaþ . netràõi yonaya ivàsyeti và .) indraþ . iti ÷abdamàlà .. (netraü atrilocanaü yonirutpatikàraõaü yasya .) atrinetrodbhavatvàt candraþ ..

#<netrara¤janaü>#, klã, (rajyate'neneti . ranja + karaõe lyuñ . netrasya ra¤janam .) kajjalam . yathà --
     %<eùa nau kathito dhåpaþ ÷çõutàü netrara¤janam .
     yena tuùyati kàmàkhyà tripurà vaiùõavã tathà ..
     sauvãraü jàmbalaü tutthaü mayåra÷rãkaraü tathà .
     darvikà meghanãla÷ca a¤janàni bhavanti ùañ ..
     sravadråpantu sauvãraü jàmbalaü prastarantathà .
     mayåra÷rãkaraü ratnaü mevanãlantu taijasam ..
     ghçùñvà nigàhya caitàni ÷ilàyàü taijase'thavà .
     pradadyàt sarvadevebhyo devãbhya÷càpi puttraka ..
     ghçtatailàdiyogena tàmràdau dãpavahninà .
     yada¤janaü jàyate tu darvikà parikãrtità ..
     sarvàbhàve tu taddadyàddevãbhyo darvikà¤janam .
     mahàmàyà jagaddhàtrã kàmàkhyà tripurà tathà ..
     àpnuvanti mahàtoùaü ùaóbhirebhiþ sadà¤janaiþ .
     vidhavà nà¤janaü kuryànmahàmàyàrthamuttamam ..
     nàdatte tva¤janaü devã vaiùõavã vidhavàkçtam .
     na mçtpàtre yojayettu sàdhako netrara¤janam ..
     na påjàphalamàpnoti mçtpàtravihità¤janaiþ ..
     caturvargaprado dhåpaþ kàmadaü netrara¤janam .
     tasmàddvayamidaü dadyàddevebhyo bhaktito naraþ ..
     iti nau kathito dhåpastathoktaü netrara¤janam ..>% iti kàlikàpuràõe 68 adhyàyaþ ..

#<netrarogaþ>#, puü, (netrasya cakùuùo rogaþ .) cakùårogaþ . tasya nidànaü yathà --
     %<uùõàbhitaptasya jalaprave÷àddårekùaõàt svapnaviparyayàcca .
     svedàddrajodhåmaniùevaõàcca chardervighàtàdbamanàtiyogàt ..
     dravàttathànnànni÷i sevitàcca viõmåtravàtakramanigrahàcca .
     prasaktasaürodana÷okakopàcchiro'bhighàtàdatimadyapànàt ..
     tathà çtånà¤ca viparyayeõa kle÷àbhighàtàdatimaithunàcca .
     vàspagrahàt såkùmanirãkùaõàcca netre vikàràn janayanti doùàþ ..
     vàtàt pittàt kaphàdraktàdabhisyanda÷caturvidhaþ .
     pràyeõa jàyate ghoraþ sarvanetràmayàkaraþ ..>% tasya sampràptiryathà --
     %<nistodanastambhanaromaharùasaügharùapàruùya÷iro'bhitàpàþ .
     vi÷uùkabhàvaþ ÷i÷irà÷rutà ca vàtàbhipanne nayane bhavanti ..
     dàhaprapàkau ÷i÷iràbhinandà dhåmàyanaü vàspasamucchraya÷ca .
     uùõà÷rutà pãtakanetratà ca pittàbhipanne nayane bhavanti ..
     uùõàbhinandà gurutàkùi÷othaþ kaõóåpadehàvati÷ãtatà ca .
     sràvo bahuþ picchila eva càpi kaphàbhipanne nayane bhavanti ..
     tàmrà÷rutà lohitanetratà ca bàhyaþ samantàdatilohita÷ca .
     pittasya liïgàni ca yàni tàni raktàbhipanne nayane bhavanti ..>% iti màdhavakaraþ .. (asya nidànàdipårbakaü lakùaõaü cikitsà ca yathà --
     %<uùõàtikùàrakañukairabhighàtena và punaþ .
     såkùmavastvãkùaõenàpi doùàþ kupyanti netrajàþ ..
     sahajà ye parà j¤eyà vakùyàmi ÷çõu lakùaõam .
     råkùaþ kaõóå÷ca toda÷ca ÷uùka÷ãtàsrasantatiþ .
     vàtikaü taü vijànãyàt paittikaü ÷çõvataþ param ..
     saraktadàhe netre ca uùõasràva÷ca paittike .
     ÷ophakaõóåþ sannipàte ÷ãtajàóye kaphàtmake ..
     dvandvajo mi÷raliïgai÷ca sarvaistaiþ sànnipàtikaþ .
     etaddhi lakùaõaü j¤àtvà copacàraü ÷çõuùva me ..
     ÷uõñhã suràhvasurasàþ saha kà¤jikena coùõena dhàvanamidaü sahapaittike ca .
     ÷leùmodbhave triphalakalkamidaü samåtramanyaistathà kathitamatrabhiùagvaraistat ..
     ÷uõñhã ÷añhã ca rajanã triphalà sanimbà patràõi saindhavayutàni tuùàmlakena .
     ÷astaü vadanti nayane ca sasannipàte raktodbhave ca saruje ca tathà pra÷astam ..
     phalatrikaü dàru ni÷àsu dhåmo vacàsu varùàbhavasaindhavena .
     pralepanaü ÷leùmabhave vikàre savàtike và hitameva ÷astam ..
     ÷uõñhã saindhavatakreõa tàmrabhàõóe vigharùitam .
     apàmàrgasya målaü và målaü dhåstårakasya và ..
     a¤jana¤ca hitaü teùàü vàtanetràmayàpaham ..
     dugdhotpannaü navanãtaü yaùñãnimbastilà÷ca saüyojyàþ .
     triphalà guóasaüyuktà lepanaü kaphanetrajarogaghnam ..
     ÷uõñhã saindhavatulyaü màgadhikà tàmrabhàjane ghçùñam .
     dadhnà dhçtenà¤janakaü nihanti sarvàü÷ca netragadàn ..
     vàtapittakaphadoùasambhavàn netrayorbahupãóanaü kùaõàt .
     eka eva harati prayojitaþ ÷i÷upallavarasaþ samàkùikaþ ..>% iti hàrãte cikitsitasthàne 44 adhyàyaþ ..)

#<netrarogahà>#, [n] puü, (netrarogaü hantãti . han + kvip .) vç÷cikàlãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. cakùåroganà÷ake, tri ..

#<netràmayaþ>#, puü, (netrasya àmayo rogaþ .) cakùårogaþ . tasya nidànaü yathà --
     %<vàtàt pittàt kaphàdraktàdabhiùyanda÷caturvidhaþ .
     pràyeõa jàyate ghoraþ sarvanetràmayàkaraþ ..>% iti màdhavakaraþ .. (asya lakùaõaü yathà --
     %<alpàsruràgà'nupadehatà ca praspandatodàtiruja÷ca vàtàt .
     pittàttu dàhàrti rujo'tiràgàþ pãto'tidehaþ subhç÷oùõamasru ..
     ÷uklopadeho bahupicchilàsru netraü kaphàt syàt gurutà sakaõóåþ .
     sarvàõi råpàõi tu sannipàtà netràmayàþ ùaõõavatistu bhedàt ..
     teùàmabhivyaktirabhipradiùñà ÷àlàkyatantreùu cikitsita¤ca .
     paràdhikàre tu na vistaroktiþ ÷asteti tenàtra na naþ prayàsaþ ..>% iti cikitsitasthàne ùaóviü÷atitame'dhyàye carakenoktam ..)

#<netràmbu>#, klã, (netrasya ambu jalam .) a÷ru . ityamaraþ . 2 . 6 . 93 ..

#<netràriþ>#, puü, (netrasya ariþ ÷atruþ .) sehuõóavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<netrã>#, strã, (nãyate'nayeti . nã + %<dàmnã÷aseti .>% 3 . 2 . 182 . iti karaõe ùñran . ùitvàt ïãù .) lakùmãþ . nàóã . iti ÷abdaratnàvalã .. nadã . iti medinã . re, 54 .. (nayatãti . nã + tçc + ïãp .) pràpaõakartrã .. (÷ikùayitrã . iti nãlakaõñhaþ .. yathà, mahàbhàrate . 5 . 136 . 13 .
     %<yasya me bhavatã netrã bhaviùyadbhåtidar÷inã ..>%)

#<netropamaphalaþ>#, puü, (netropamaü nayanatulyaü phalaü yasya .) vàtàdaþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. vàdàma iti bhàùà ..

#<netrauùadhaü>#, klã, (netrasya auùadham .) puùpakàsãsam . iti ràjanirghaõñaþ .. cakùårogauùadhamàtra¤ca ..

#<netrauùadhã>#, strã, (netrasya auùadhã .) aja÷çïgã . iti ratnamàlà .. koügà iti bhàùà ..

@<[Page 2,923c]>@
#<nediùñhaü>#, tri, (ayameùàmati÷ayenàntikaþ . antika + %<ati÷àyane tamabiùñanau .>% 5 . 3 . 55 . iti iùñhan . %<antikavàóhayornedasàdhau .>% 5 . 3 . 63 . iti nedàde÷aþ .) antikatamam . atinikañam . ityamaraþ . 3 . 1 . 68 .. (yathà, çgvede . 4 . 1 . 5 .
     %<sa tvaü no agne'vamo bhavotã nedeùño asyà uùaso vyuùñau ..>% yathàca, uddhavasandeno . 3 .
     %<sotkaõñho'bhådabhimatakathàü saü÷ituü kaüsabhedã nediùñhàya praõayalaharã baddhavàguddhavàya ..>%) nipuõam . iti ràjanirghaõñaþ .. aïkoñhavçkùe puü . iti jañàdharaþ ..

#<nedãyàn>#, [s] tri, (ayamanayorati÷ayenàntikaþ . antika + iyasun . nedàde÷aþ .) nediùñhaþ . atyantasamãpaþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, sarvadar÷anasaügrahe àrhatadar÷ane .
     %<na cedamiùñàpàdanameùñavyaü davãyàn mahãdharo nedãyàn dãrgho bàhuriti vyavahàrasya niràbàdhaü jàgarukatvàt ..>%)

#<nepaþ>#, puü, (nayati pràpayati ÷ubhamiti . nã + %<pànãviùibhyaþ paþ .>% uõàü . 3 . 23 . iti paþ .) purohitaþ . udakam . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<nepathyaü>#, klã, (nã + vic + guõaþ . neþ netà tasya pathyam .) ve÷aþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 99 .. (yathà, raghuþ . 14 . 9 .
     %<ràjendranepathyavidhàna÷obhà tasyoditàsãt punaruktadoùà ..>%) alaïkàraþ . raïgabhåmiþ . iti medinã . ye, 88 .. (yathàha bharataþ .
     %<vàkyasyàrthatayà yatra pàtraü naiva prave÷yate .
     nepathyamiti pràkà÷ye prayojyaü tatra nàñake ..>%)

#<nepàlaþ>#, puü, svanàmaprasiddhade÷aþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, ÷aktisaïgamatantre .
     %<jañe÷varaü samàrabhya yoge÷àntaü mahe÷vari ! .
     nepàlade÷o deve÷i ! sàdhakànàü susiddhidaþ ..>%)

#<nepàlanimbaþ>#, puü, (nepàlodbhavo nimbaþ .) nepàlade÷odbhavanimbaþ . tatparyàyaþ . naipàlaþ 2 tçõanimbaþ 3 jvaràntakaþ 4 nàóãtiktaþ 5 nidràriþ 6 sannipàtaripuþ 7 . asya guõàþ . ÷ãtatvam . uùõatvam . yogavàhitvam . laghutvam . tiktatvam . atikaphapittàsra÷ophatçùõàjvaràpahatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nepàlikà>#, strã, (nepàlaþ utpattisthànatvenàstyasyà iti . nepàla + ñhan + ñàp .) manaþ÷ilà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<nemaþ>#, puü, (nayatãti . nã + %<artistusuhviti .>% uõàü . 1 . 139 . iti man .) kàlaþ . avadhiþ . khaõóam . pràkàraþ . kaitavam . iti medinã . me, 18 .. ardham . gartaþ . iti hemacandraþ . 6 . 70 .. nàñyàdiþ . anyaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. sàyaükàlaþ . målam . årdhvam . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<nemiþ>#, strã, (nayati cakramiti . nã + %<niyo miþ .>% uõàü . 4 . 43 . iti miþ .) cakraparidhiþ . rathacakrasya bhåmispar÷ibhàgaþ . tatparyàyaþ . pradhiþ 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 56 .. nemã 3 . iti bharataþ .. (yathà, raghuþ . 1 . 39 .
     %<mano'bhiràmàþ ÷çõvantau rathanemisvanonmukhaiþ .
     ùaójasaüvàdinãþ kekà dvidhà bhinnàþ ÷ikhaõóibhiþ ..>%) kåpoparisthapaññapràntabhàgaþ . iti bharataþ .. (pràntabhàgaþ . yathà, raghuþ . 9 . 10 .
     %<ajayadekarathena sa medinãmudadhinemimadhijya÷aràsanaþ ..>%) bhåmisthakåpapaññaþ . ityanye . kåpasya samãpe rajjudhàraõàrthaü tridàruyantram . iti svàmã .. tatparyàyaþ . trikà 2 . ityamaraþ . 1 . 10 . 27 .. kåpanikañasamànasthànam . yathà --
     %<nemirnemãtikà ca syàt kåpàntikasamasthale ..>% iti ÷abdaratnàvalã ..

#<nemiþ>#, puü, jinavi÷eùaþ . iti hemacandraþ . 1 . 28 .. tini÷avçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 26 .. mathuràdau tinà÷a iti khyàtaþ .. (daityavi÷eùaþ . yathà, bhàgavate . 8 . 21 . 19 .
     %<he vipracitte he ràho he neme ÷råyatàü vacaþ .
     mà yudhyata nivartadhvaü na naþ kàlo'yamarthakçt ..>% nayati ÷atrån vinà÷amiti . nã + %<niyo miþ .>% uõàü 4 . 43 . iti miþ . vajraþ . iti nighaõñuþ . 2 . 20 ..)

#<nemicakraþ>#, puü, parãkùidvaü÷ajaþ asãmakçùõasya puttraþ . sa hastinànagare nadyà hçte kau÷àmbyàü puryàü ràjàsãt . iti ÷rãbhàgavate . 9 . 22 . 39 .. (asyaiva ràjya÷àsanasamayanirõayo yathà, ràjàvalyàm 1 paricchede .
     %<gajàhvaye hçte nadyà ko÷ambyàü nivasan mudà .
     ùañsaptatimitàn varùàn tathà màsatrayàdhikàn .
     bhuktvà bhogàn gataþ svargaü suptaü ràjye'bhiùicya ca ..>%)

#<nemã>#, [n] puü, (nema årdhvamasyàstãti . nema + iniþ .) tini÷avçkùaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<nemã>#, strã, (nemi + và ïãù .) nemiþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (tini÷avçkùaþ . paryàyo'syà yathà --
     %<syandanastini÷o nemã -- ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

#<neùñà>#, [ç] puü, (nayati ÷ubhamiti . nã + %<naptçneùñçtvaùñriti .>% uõàü 2 . 96 . iti tçnpratyayena sàdhuþ .) çtvik . iti saükùiptasàroõàdivçttirbhåriprayoga÷ca .. (tvaùñçdevaþ . iti sàyanaþ .. yathà çgvede . 1 . 15 . 3 .
     %<abhiyaj¤aü gçõãhi no gnàvo neùñaþ piba çtunà ..>%

#<naikañikaþ>#, tri, (nikaña + %<nikañe vasati .>% 4 . 4 . 73 . iti ñhak .) nikañavartã yathà --
     %<vràtãnavyàladãpràstraþ sutvanaþ paripåjayan .
     parùadvalànmahàbrahmairàñanaikañikà÷ramàn ..>% iti bhaññiþ . 4 . 12 ..

#<naikañyaü>#, klã, nikañasya bhàva ityarthe ùõyapratyayaniùpannam . nikañatvam .. (yathà, kathàsaritsàgare . 15 . 125 .
     %<bàdhate ta¤ca naikañyàt sarvaü sa magadhe÷varaþ .
     tattatra rakùàheto÷ca vinodàya ca gamyatàm ..>%) nikañabhave, tri ..

#<naikabhedaþ>#, tri, (na eko bhedo'treti .) uccàvacam . anekaprakàraþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 83 ..

#<naikaùeyaþ>#, puü, (nikaùàyà apatyamiti . nikaùà + óhak .) nikaùàputtraþ . ràkùasaþ . iti halàyudhaþ ..

#<naigamaþ>#, puü, (nigama eva . svàrthe aõ .) upaniùat . baõik . (yathà, ràmàyaõe . 1 . 77 . 23 .
     %<evaü da÷arathaþ prãto bràhmaõà naigamàstathà ..>% %<naigamà baõijaþ .>% iti taññãkàyàü ràmànujaþ ..) nàgaraþ . iti medinã÷abdaratnàvalyau .. nayaþ . (yathà, mahàbhàrate . 12 . 100 . 4 .
     %<teùàü praütivighàtàrthaü pravakùyàmyatha naigamam ..>%) çtiþ . iti hemacandraþ . 3 . 531 .. tri nigamasambandhini, .. (nigama÷àstravettari . yathà, mahàbhàrate . 13 . 167 . 4 .
     %<dvijebhyo balamukhyebhyo naigamebhya÷ca nitya÷aþ ..>%)

#<naicikaü>#, klã, (nãca + ñhak .) goþ ÷irode÷aþ . iti hemacandraþ . 4 . 336 ..

#<naicikã>#, strã, (nãcai÷caratãti ñhak . yadvà niciþ karõa÷irode÷aþ . tataþ svàrthe kan . pra÷astaü nicikamasyàþ . tato jyotsnàdibhya ityaõ tato ïãp .) uttamà gauþ . ityamaraþ . 2 . 67 . 9 ..

#<naijaü>#, tri, (nijasyedamiti . nija + aõ .) nijasambandhi . svãyam . yathà --
     %<brahmàstrasya ca brahmàstraü vàyavyasya ca pàrvatam .
     àgneyasya ca pàrjanyaü naijaü pà÷upatasya ca ..>% iti ÷rãbhàgavate 10 skandhe vàõayuddhe .. (yathà ca harivaü÷e bhaviùye . 33 . 9 .
     %<sa dadau dar÷anaü naijaü vyàghracarmàmbaro haraþ ..>%)

#<naityaü>#, klã, nityatvam . nityasya bhàva ityarthe ùõyapratyayaniùpannam .. (nityasambandhi . nityakaraõãyaü và ..)

#<naipàlaþ>#, puü, (nepàle nepàlàkhyade÷e bhavaþ aõ .) nepàlanimbaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. nepàlade÷asambandhini, tri .. (bhånimbavi÷eùaþ . yathà, bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathamabhàge .
     %<kiràtako'nyo naipàlaþ so'rdhatikto jvaràntakaþ ..>% ikùujàtibhedaþ . yathà tatraiva 2 bhàge . atha såcãpatranaipàlãdãrghapatranãlaporàõàü guõàþ ..
     %<såcãpatro nãlaporo naipàlo dãrghapatrakaþ .
     vàtalàþ kaphapittaghnàþ sakaùàyà vidàhinaþ ..>%)

@<[Page 2,924c]>@
#<naipàlikaü>#, strã, (nepàle nepàlàkhyade÷e bhavam . iti ñhak .) tàmram . iti ràjanirghaõñaþ .. (tàmra÷abde'sya guõàdikaü vyàkhyàtam ..)

#<naipàlã>#, strã, (nepàle bhavà ityaõ ïãp ca .) navamallikà . (nevàri iti loke . yathàsyàþ paryàyaþ .
     %<naipàlã kathità tajj¤aiþ saptalà navamallikà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) manaþ÷ilà . (asyàþ paryàyo yathà --
     %<manaþ÷ilà manoguptà manohvà nàgajihvikà .
     naipàlã kunañã golà ÷ilàdivyauùadhiþ smçtà ..>% iti bhàprakà÷aþ . 1 . 1 ..) ÷ephàlikà . iti medinã . le, 104 .. nãlã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<naipuõaü>#, klã, (nipuõasya bhàvaþ karma và iti .
     %<hàyanàntayuvàdibhyo'õ . 5 . 1 . 30 .>% ityaõ .) naipuõyam . yathà, màghe . 16 sargaþ .
     %<prakañànyapi naipuõaü mahat paravàcyàni ciràya gopitum .
     viparãtamathàtmano guõàn bhç÷amàkau÷alamàryacetasà ..>% (yathà, mahàbhàrate . 13 . 18 . 81 .
     %<vai÷yo làbhaü pràpnuyànnaipuõa¤ca ÷ådro gatiü pretya tathà sukha¤ca ..>%)

#<naipuõyaü>#, klã, (nipuõasya bhàvaþ karma và . %<guõavacanabràhmaõàdibhyaþ karmaõi ca .>% 5 . 1 . 124 . iti ùya¤ .) nipuõatà . nipuõasya bhàva ityarthe ùõyapratyayaniùpannam . yathà --
     %<a÷akyaþ sahasà ràjan bhàvo boddhuü parasya vai .
     antaþsvabhàvairgãtaistairnaipuõyaü pa÷yatà bhç÷am ..>% iti ràmàyaõe laïkàkàõóe 17 sargaþ ..

#<naimittikaü>#, tri, (nimittàdàgataü nimittabhavaü và . iti ñhak .) nimittajanyam . yathà --
     %<naimittikàni kàmyàni nipatanti yathà yathà .
     tathà tathaiva kàryàõi nàtra kàlaü vicàrayet ..>% iti grahayàgatattvam .. màsasaüvatsaràdivi÷eùa niyama-÷ånyàva÷yakartavyakàdàcitkanimittotpannaü puttrajanmàdinimittaka÷ràddhàdi . yathà --
     %<nityanaimittike kuryàt prayataþ san malimluce .
     tãrthasnànaü gajacchàyàü preta÷ràddhaü tathaiva ca ..>% iti malamàsatattvam .. (nimittaü vetti nimittabodhakagranthamadhãte và iti ñhak . nimitta÷àstràbhij¤e tadadhyayanakartari ca ..)

#<naimittikakriyà>#, strã, (nainittikã càsau kriyàceti nimittajanyà kriyetyarthaþ .) nimittani÷cayavadadhikàrikartavyakarma . yathà --
     %<nityàü naimittikãü kàmyàü kriyàü puüsàma÷eùataþ .
     samàkhyàhi dvija÷reùñha sarvaj¤o hyasi me mataþ ..
     urva uvàca .
     yadetaduktaü bhavatà nityanaimittikà÷ritam .
     tadahaü kathayiùyàmi ÷çõuùvaikamanà mama ..
     jàtasya jàtakarmàdi kriyàkàõóama÷eùataþ .
     puttrasya kurvãta pità ÷ràddha¤càbhyudayàtmakam ..>% iti viùõupuràõe 3 aü÷e 9 adhyàyaþ .. (yathà, màrkaõóeye . 30 . 1 .
     %<nityaü naimittika¤caiva nityanaimittikantathà .
     gçhasthasya tu yat karma tanni÷àmaya puttraka ! ..>%)

#<naimittikadànaü>#, klã, (nimittamà÷ritya dãyate iti dà + bhàve lyuñ . asya niruktirthathà .) nimittani÷cayavadadhikàrikartavyadànam . yathà --
     %<yattu pàpopa÷àntyarthaü dãyate viduùàü kare .
     naimittikaü taduddiùñaü dànaü sadbhiranuùñhitam ..>% iti garuóapuràõam ..

#<naimittikalayaþ>#, puü, (naimittikaþ brahmaõo divàvasànanimittava÷àt yo layaþ .) pralayavi÷eùaþ . yathà --
     %<caturyugasahasrànte bràhmo nairmittiko layaþ .
     anàvçùñi÷ca kalpànte jàyate ÷atavàrùikã ..
     uttiùñhanti tadà raudrà divi sapta divàkaràþ .
     te tu pãtvà jalaü sarvaü ÷oùayanti jagattrayam ..
     bhårbhuvaþsvarmaharlokasaüsthà yànti janaü janàþ .
     rudro bhåtvà tvasau viùõuþ pàtàlàni dahatyadhaþ ..
     viùõurdahettriloka¤ca mukhànmeghàn sçjatyalam .
     varùante ca varùa÷ataü nànàvarõà mahàghanàþ ..
     viùõvàsyajaþ ÷ataü vàti varùàõàü vàyurårjitaþ ..
     viùõurekàrõave pãtvà savva brahmasvaråpadhçk .
     ÷ete'nantàsane viùõurnaùñe sthàvarajaïgame .
     suptvà yugasahasraü sa jagadbhåyo'sçjaddhariþ ..>% iti garuóapuràõam .. (tathà ca bhàgavate . 8 . 24 . 7 .
     %<àsãdatãtakalpànte bràhmo naimittiko layaþ ..>%)

#<naimittikasnànaü>#, klã, (naimittika¤ca tat snàna¤ceti . nimittava÷àt nimittamà÷ritya vidheyaü snànamityeke .) nimittani÷cayavadadhikàrikartavyasnànam . yathà --
     %<càõóàla÷avayåpàdi spçùñvà snàtàü rajasvalàm .
     snànàrhastu yadà snàti snànaü naimittikaü hi tat ..>% iti garuóapuràõam ..

#<naimiùàraõyaü>#, klã, (nimiùàntaramàtreõa nihataü àsuraü balaü yatra tatastat naimiùaü araõyamiti .) araõyavi÷eùaþ . tasyotpattiryathà --
     %<tena cakreõa tatsainyamàsuraü daurjayaü kùaõàt .
     nimiùàntaramàtreõa bhasmavadbahudhà kçtam ..
     evaü kçtvà tato devo muniü gauramukhaü tadà .
     uvàca nimiùeõedaü nihataü dànavaü balam ..
     araõye'smiüstvatastvevannaimiùàraõyasaüj¤akam .
     bhaviùyati yathàrthaü vai bràhmaõànàü viõeùataþ ..>% iti varàhapuràõe gauramukhaü prati bhagavad vàkyam .. api ca .
     %<de÷aü vaþ saüpravakùyàmi yasminde÷e cariùyatha .
     uktvà manomayaü cakraü sa sçùñvà tànuvàca ha ..
     kùiptametanmayà cakramanuvrajata màciram .
     yatràsya nemiþ ÷ãryeta sa de÷aþ puruùarùabha ..
     tato mumoca taccakraü te ca tat samanuvrajan .
     tasya vai vrajataþ kùipraü yatra nemira÷ãryata ..
     naimiùaü tat smçtaü nàmnà puõyaü sarvatra påjitam .
     siddhacàraõasaïkãrõaü yakùagandharvasevitam ..
     sthànaü bhagavataþ ÷ambhoretannaimiùamuttam .
     atra devàþ sagandharvàþ sayakùoragaràkùasàþ .
     tapastaptvà purà devà lebhire pracuràn bhagàn ..>% iti kaurme 40 adhyàye ùañkulãyàn prati bràhmavàkyam .. (kvaci ttàlavya÷ànto'pi pàñho dç÷yate tatra tu brahmaõà visçùñasya manomayacakrasya nemiþ ÷ãryate yatreti vyutpattryà nemi÷aü nemi÷ameva naimi÷aü tadàkhyamaraõyamiti bodhyam . tathà ca vàyavãye .
     %<etanmanomayaü cakraü mayà sçùñaü visçjyate .
     yatràsya ÷ãryate nemiþ sa de÷aþ tapasaþ ÷ubhaþ ..
     ityuktrà såryasaïkà÷aü cakraü sçùñvà manomayam .
     praõipatya mahàdevaü visasarja pitàmahaþ ..
     te'pi hçùñatamà vipràþ praõamya jagatàü prabhum .
     prayayustasya cakrasya yatra nemirvya֋ryata ..
     tadbanaü tena vikhyàtaü naimi÷aü munipåjitam ..>% tathà ca devãbhàgavate . 1 . 2 . 28-32 .
     %<kalikàlavibhãtàþ smo naimi÷àraõyavàsinaþ .
     brahmaõàtra samàdiùñà÷cakraü dattvà manomayam ..
     kathitaü tena naþ sarvàn gacchantvetasya pçùñhataþ .
     nemiþ saü÷ãryate yatra sa de÷aþ pàvanaþ smçtaþ ..
     kalestatra prave÷o na kadàcit saübhaviùyati .
     tàvat tiùñhantu tatraiva yàvat satyayugaü punaþ ..
     tacchrutvà vacanaü tasya gçhãtvà tatkathànakam .
     càlayannirgatastårõaü sarvade÷adidçkùayà ..
     pretyàtra càlayaü÷cakraü nemiþ ÷ãrõo'tra pa÷yataþ .
     tenedaü naimi÷aü prãktaü kùetraü paramapàvanam ..>%)

#<naimeyaþ>#, puü, (ni + meï praõidàne + aco yat iti yat . tataþ svàrthe praj¤àdyaõ . midhàtunà niùpannamiti kecit .) parivartaþ . vinimayaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 80 ..

#<naiyagrodhaü>#, klã, (nyagrodhasya vikàraþ tataþplakùàdibhyo'õ . 4 . 3 . 164 . ityaõ . tasya vidhànasàmarthyàt phale na luk . %<nyagrodhasya ca kevalasya .>% 7 . 3 . 5 . iti na vçddhiraijàgama÷ca .) nyagrodhaphalam . ityamaraþ . 2 . 4 . 18 .. nyagrodhajàtacamasàdi . iti vopadevaràmatarkavàgã÷au ..

#<naiyaïkavaü>#, tri, (nyaïkorvikàra iti . %<pràõirajatàdibhyo'¤ .>% 4 . 3 . 154 . iti vikàre'¤ .) nyaïkumçgajàtavastracarmàdi . iti vopadevaràmatarkaràgã÷au ..

#<naiyatyaü>#, klã, (niyatasyedaü iti . niyata + ùya¤ .) niyatatvam . niyatasya bhàva ityarthe ùõyapratyayaniùpannam ..

#<naiyàyikaþ>#, puü, (nyàyaü gotamàdipraõãtaü tarka÷àstravi÷eùaü adhãte, vetti và . nyàya + %<kratåkthàdisåtràññhak .>% 4 . 2 . 60 . iti ñhak .) nyàyavettà . nyàyàdhyetà . tatparyàyaþ . svàkùapàdaþ 2 sàmbàdikaþ 2 àrhitaþ 4 . iti jañàdharaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 2 . 169 .
     %<naiyàyikànàü mukhyena varuõasyàtmajena ca .
     paràjito yatra bandã vivàdena mahàtmanà ..>%)

#<nairantaryaü>#, klã, (nirantarasya bhàva iti . nirantara + ùya¤ .) nirantaratvam . nirantarasya bhàva ityarthe ùõyapratyayaniùprannam .. (yathà manau . 9 . 271 ÷lokasya ñãkàyàü kullåkabhaññaþ .
     %<ye ca dadati tànapi nairantaryàdyaparàdhagocarà pekùayà ghàtayet ..>%)

#<nairà÷yaü>#, klã, (nirà÷asya nirabhilàùasya bhàvaþ iti . nirà÷a + ùya¤ .) à÷àyà abhàvaþ . yathà --
     %<à÷à hi paramaü duþkhaü nairà÷yaü paramaü sukham .
     à÷ayà piïgalà ve÷yà kçtvà janma nirarthakam ..>% iti brahmavaivartãya÷rãkçùõajanmakhaõóe 97 aþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 225 . 1 .
     %<sa tu nairà÷yamàpannaþ sadà glànisamanvitaþ .
     pitàmahamupàgacchat saükruddho havyavàhanaþ ..>%)

#<nairuktaü>#, tri, (niruktasyedaü niruktau bhavaü và . %<aõçgayanàdibhyaþ .>% 4 . 3 . 73 . iti aõ .) niruktasambandhi . yathà, %<ùaùñhetyatra ùñubhiùñeti thasya ñhaþ na óaþ iti nairuktam ..>% iti ràmatarkavàgã÷aþ .. (niruktaü granthavi÷eùaü vetti adhãte và . niruktavettà . yathà, manuþ . 12 . 111 .
     %<traividyo haitukastarkã nairukto dharmapàñhakaþ ..>%)

#<nairçtaþ>#, puü, (nirçterapatyam . ityaõ .) ràkùasaþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 66 . 55 .
     %<tasyàpi nirç tirbhàryà nairçtà yena ràkùasàþ ..>%) pa÷cimadakùiõakoõàdhipatiþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 63, 1 . 3 . 2 .. jyotiùamate tatkoõàdhipatã ràhuþ . yathà --
     %<såryaþ ÷ukraþ kùamàputtraþ saiühikeyaþ ÷aniþ ÷a÷ã .
     saumyastrida÷amantrã ca pràgàdidigadhã÷varàþ ..>% iti jyotistattvam ..

#<nairçtã>#, strã, (nirçteriyamiti . nirçto'dhiùñhàtà yasyàü và . aõ ïãp ca .) abàcãpratãcyormadhyà dik . nairçtakoõaþ . iti ràjanirghaõñaþ jañàdhara÷ca .. (yathà, manuþ . 11 . 105 .
     %<svayaü và ÷i÷navçùaõàbutkçtyàdhàya cà¤jalau .
     nairçtãü di÷amàtiùñhedànipàtàdajihmagaþ ..>%)

#<nairguõyaü>#, klã, (nirguõasya bhàvaþ karma và . nirguõa + ùya¤ .) nirguõatvam . yathà, ÷rãbhàgavate . 2 . 1 . 9 .
     %<pariniùñhito'pi nairguüõye uttama÷làkalãlayà .
     gçhãtacetà ràjarùe àkhyànaü yadadhãtavàn ..>% (yathà, mahàbhàrate . 2 . 16 . 15 . guõànniþ saü÷ayàdràjan nairguõyaü manyase katham .. na santi prakçteþ sattvàdi guõà yatra j¤ànayoge . tattvaj¤ànayogaþ . yathà, bhàgavate . 3 . 32 . 32 .
     %<j¤ànayoga÷ca manniùñho nairguõyo bhaktilakùaõaþ ..>%)

#<nairmalyaü>#, klã, (nirmalasya bhàvaþ . iti ùya¤ .) nirmalatvam . (tathà ca hàrãtenoktam .
     %<jihvàkledaü janayati tathà netranairmalyakàrã ..>%) viùayavairàgyam . yathà --
     %<viùayeùvatisaüràgo mànaso mala ucyate .
     teùveva hi viràgastu nairmalyaü samudàhçtam ..>% iti pràya÷cittatattvam ..

#<nailyaü>#, klã, (nãlasya bhàvaþ . ùya¤ .) nãlimà . iti mugdhabodhañãkàyàü ràmatarkavàgã÷aþ ..

#<naivióyaü>#, klã, vaü÷aphutkàraguõavi÷eùaþ . yathà --
     %<naivióyaü prauóhatà càpi susvaratva¤ca ÷ãghratà .
     màdhuryamiti pa¤càmã phutkçteùu guõàþ smçtàþ ..>% iti saïgãtadàmodaraþ .. (nivióasya bhàvaþ . nivióa + ùya¤ .) nivióatà ca ..

#<naivedyaü>#, klã, (nivedaü nivedanamarhatãti . niveda + ùya¤ .) devàya nivedanãyadravyam . tasya niruktiryathà --
     %<caturvidhaü kule÷àni dravyaü te ùaórasànvitam .
     nivedanàt bhavettçptirnaivedyaü tadudàhçtam ..>% iti kulàrõave 17 ullàsaþ .. taddravyàõi yathà --
     %<sasitena su÷uddhena pàyasena sasarpiùà .
     sitodanaü sakadalidadhyàdyai÷ca nivedayet ..>% iti prapa¤casàraþ .. tat pa¤cavidham . yathà --
     %<nivedanãyaü yaddravyaü pra÷astaü prayataü tathà .
     tadbhakùyàrhaü pa¤cavidhaü naivedyamiti kathyate ..
     bhakùyaü bhojya¤ca lehya¤ca peyaü cåùya¤ca pa¤camam .
     sarvatra caitannaivedyamàràdhyàsyai nivedayet .. * ..>% tat pàtraü yathà --
     %<taijaseùu ca pàtreùu sauvarõe ràjate tathà .
     tàmre và prastare vàpi padmapatre'thavà punaþ ..
     yaj¤adàrumaye vàpi naivedyaü sthàpayedbudhaþ .
     sarvàbhàve ca màheye svahastaghañite yadi ..>% iti tantrasàraþ .. * .. taddànaphalaü yathà --
     %<naibedyena bhavet svargo naivedyenàmçtaü bhavet .
     dharmàrthakàmamokùà÷ca naivedyeùu pratiùñhitàþ ..
     sarvayaj¤aphalaü nityaü naivedyaü srarvatuùñidam .
     j¤ànadaü mànadaü puõyaü sarvabhogyamayaü tathà ..
     manasàpi mahàdevyai naivedyaü dàtumicchati .
     yo naro bhaktiyuktaþ san dãrghàyuþ sa sukhã bhavet ..
     mahàmàyàü kadà devãmarcayiùyàmi ÷aktitaþ .
     nànàvidhaistu naivedyairiti cintàkulastu yaþ .
     sa sarvakàmàn saüpràpya mama loke mahãyate ..>% iti kàlikàpuràõe . 169 . 170 . adhyàyaþ .. tatkàlo yathà --
     %<arvàk visarjanàddravyaü naivedyaü sarvamucyate .
     visarjite jagannàthe nirmàlyaü bhavati kùaõàt ..
     pa¤caràtravido mukhyà naivedyaü bhu¤jate sukham ..>% iti garuóapuràõam .. tasya sthàpanakramo yathà -- gautamãye .
     %<naivedyaü dakùiõe bhàge purato và na pçùñhataþ ..
     dakùiõabhàgastu devatàyà eva na tu sàdhakasya .
     pakva¤ca devatàvàme àmànna¤caiva dakùiõe ..
     pura÷caraõacandrikàyàm .
     dakùiõantu parityajya vàme caiva nidhàpayet .
     abhojyaü tadbhavedannaü pànãya¤ca suropamam ..>% iti tantrasàraþ .. tanmudrà yathà --
     %<naivedyamudràmaïguùñhakaniùñhàbhyàü pradar÷ayet .
     kaniùñhànàmikàïguùñhairmudrà pràõasya kãrtità ..
     tarjanãmadhyamàïguùñhairapànasya tu mudrikà .
     anàmàmadhyamàïguùñhairudànasya tu sà smçtà ..
     tarjanyanàmàmadhyàbhiþ sàïguùñhàbhi÷caturthikà .
     sarvàbhiþ sà samànasya pràõàdyanneùu yojità ..
     tàrapårbàü japenmudràü pràõàdãnàü pradar÷ayet ..>% iti yàmalaþ .. bràhmaõàya tatsamarpaõaü yathà --
     %<sàkùàt khàdati naivedyaü vipraråpã janàrdanaþ .
     bràhmaõe parituùñe ca santuùñàþ sarvadevatàþ ..
     devàya dattvà naivedyaü dbijàya na prayacchati .
     bhasmãbhåta¤ca naivedyaü påjanaü niùphalaü bhavet ..
     devadattaü na bhoktavyaü naivedya¤ca vinà hareþ .
     pra÷astaü sarvadeveùu viùõornaivedyabhojanam ..>% ÷ådasya tadbhakùaõavidhiryathà -- ÷ådra÷ceddharibhakta÷ca naivedyabhojanotsukaþ . àmànnaü haraye dattvà pàkaü kçtvà ca khàdati .. iti ÷rãkçùõajanmakhaõóe 21 adhyàyaþ .. * .. viùõunaivedyabhojanaphalàdi skànde .
     %<kçtvà caivopavàsantu bhoktavyaü dvàda÷ãdine .
     naivedyaü tulasãmi÷raü hatyàkoñivinà÷anam ..
     pàdme .
     hçdi råpaü mukhe nàma naivedyamudare hareþ .
     pàdodaka¤ca nirmàlyaü mastake yasya so'cyutaþ ..
     skànde .
     agniùñomasahasrai÷ca vàjapeya÷ataistathà .
     tulyaü phalaü bhaveddevi ! viùõornaivedyabhakùaõàt ..
     pàdodaka¤ca nirmàlyaü naivedya¤ca vi÷eùataþ .
     mahàprasàda ityuktvà gràhyaü viùõoþ prayatnataþ ..
     vahvçcagçhyapari÷iùñe .
     pavitraü viùõunaivedyaü surasiddharùibhiþ smçtam .
     anyadevasya naivedyaü bhuktvà càndràyaõa¤caret ..
     svadattamiti vi÷eùaõãyam .. smçtau .
     brahmacàrigçhasthai÷ca vanasthayatibhistathà .
     bhoktavyaü viùõanaivedyaü nàtra kàryà vicàraõà ..>% ityekàda÷ãtattvam .. api ca .
     %<viùõorniveditaü puùpaü naivedya và phalaü jalam .
     pràptimàtreõa bhoktavyaü tyàgena brahmahà janaþ ..
     bhraùña÷rãrbhraùñabuddhi÷ca bhraùñaj¤àno bhavennaraþ .
     yastyajedviùõunaivedyaü bhàgyenopasthitaü ÷ubham ..
     pràptimàtreõa yo bhuïkte bhaktyà viùõuniveditam .
     puüsàü ÷ataü samuddhçtya jãvanmuktaþ svayaü bhavet ..
     viùõunaivedyabhojã yo nityaü và praõameddharim .
     påjayet stauti và bhaktyà sa viùõusadç÷o bhavet ..
     puü÷calyannamavãrànnaü ÷ådra÷ràddhànnameva ca .
     yaddhareranivedya¤ca vçthàmàüsamabhakùaõam ..
     ÷ivaliïgapradattànnaü yadannaü ÷ådrayàjinàm .
     cikitsakadbijànna¤ca devalànnaü tathaiva ca ..
     kanyàvikrayiõàmannaü yadannaü yonijãvinàm .
     a÷uddhànnaü paryuùitaü sarvabhakùyàva÷eùakam ..
     ÷ådràpatidbijànna¤ca vçùavàhadvijànnakam .
     adãkùitadvijànà¤ca yadannaü ÷avadàhinàm ..
     agamyàgàminà¤caiva dvijànàmannameva ca .
     mitradruhàü kçtaghnànàmannaü vi÷vàsaghàtinàm ..
     mithyàsàkùyapradànà¤ca bràhmaõànàntathaiva ca .
     etat sarvaü vi÷udhyeta viùõornaivedyabhakùaõàt ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 30 adhyàyaþ .. *
     %<viùõorniveditànnena yaùñavyàþ sarvadevatàþ .
     pitaro'tithaya÷caivamiti vedeùu vi÷rutam ..
     amçtaü sarvavastånàü miùñaü sàraü sudurlabham .
     viùõorniveditànnasya kalàü nàrhanti ùoóa÷ãm ..
     yadçcchayà tannaivedyaü yo bhuïkte sàdhusaïgataþ .
     ùaùñivarùasahasràõàü pràpnoti tapasàü phalam ..
     yo nivedya hariü bhuïkte bhaktyà bhukta÷ca nitya÷aþ .
     kiü và tapasyà sutaràü sa harestejasà samaþ ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 37 adhyàyaþ .. ÷ivanaivedye vi÷eùo yathà, bahvçcagçhyapari÷iùñe . %<agràhyaü ÷ivanaivedyaü patraü puùpaü phalaü jalam . ÷àlagràma÷ilàspar÷àt sarvaü yàti pavitratàm .. ÷àlagràma÷ilàyàü ÷ivapåjane tadgràhyam . ityàhnikatattvam ..>% kàlikàpuràõe .
     %<yo yaddevàrcanarataþ sa tannaivedyabhakùakaþ .
     kevalaü saura÷aive tu vaiùõavo naiva bhakùayet ..>% vaiùõavapadamanyadevopàsakaparam .
     %<samànantvanyanaivedyaü bhakùayedanyadaivataþ .>% etadanyotsçùñaparam . nandike÷varapuràõe .
     %<dattvà naivedyavastràdi nàdadãta katha¤cana .
     tyaktavyaü ÷ivamuddi÷ya tadàdàne na tatphalam ..>% iti ÷ivadatte vi÷eùaþ . ityekàda÷ãtattvam .. svadatta÷ivanaivedyasyàpi bhaktyà bhakùyatvamuktaü yathà,
     %<rogaü harati nirmàlyaü ÷okantu caraõàdakam .
     a÷eùaü pàtakaü hanti ÷ambhornaivedyabhakùaõam ..>% iti ÷àktànandataraïgiõã .. ÷ivanaivedyasyàgràhyatvakàraõaü yathà -- ràdhikovàca .
     %<evambhåtasya ca vibho ! sarve÷asya mahàtmanaþ .
     na ÷astaü kathamucchiùñaü bråhi sandehabha¤jana ! ..
     ÷rãkçùõa uvàca .
     ÷çõu devi ! pravakùye'hamitihàsaü puràtanam .
     pàpendhanànàü dahane jvaladagni÷ikhopamam ..
     sanatkumàro vaikuõñhamekadà ca jagàma ha .
     dadar÷a bhuktavanta¤ca nàthaü nàràyaõaü dbijaþ ..
     tuùñàva gåóhaiþ stotrai÷ca graõamya bhaktito mudà .
     ava÷eùaü dadau tasmai santuùñho bhaktavatsalaþ ..
     pràptamàtreõa tatraiva bhuktaü tenaiba ki¤cana .
     ki¤cidrarakùa bandhånàü bhakùaõàya ca durlabham ..
     siddhà÷rame ca taddattaü gurave ÷ålapàõine .
     bhaktyudrekàcca tat sarvaü bhukta¤ca pràptimàtrataþ ..
     bhuktvà sudurlabhaü vastu nanarta premavihvalaþ .
     pulakà¤citasarvàïgaþ sà÷runetro mudànvitaþ ..
     gàyanmama guõaü bhaktyà sukaõñhaþ pa¤cavaktrataþ .
     ràgabhedaikatànena tàlamànena sundaram ..
     papàta óamarurhastàt ÷åla¤ca vyàghracarma ca .
     svayaü nipatya pa÷càcca rudanmårchàmavàpa ca ..
     atãvakamanãyaitadråpadhyànaikamànasaþ .
     sahasradalamadhyasthaü màü pa÷yan hçtsaroruhe ..
     etasminnantare devã durgà durgatinà÷inã .
     mudà jagàma ÷ãghraü tat prasannavadanekùaõà ..
     rudantaü mårchitaü dçùñvà nipatanta¤ca bhaktitaþ .
     prahasya vàrtàü papraccha kumàraü ÷ålapàõinaþ .
     sarvaü tàü kathayàmàsa kumàraþ saüpuñà¤jaliþ .
     ÷rutvà cukopa sà devã ÷ivaü prasphuritàdharà ..
     tàü ÷aptumudyatàü devãmutthàya ca trilocanaþ .
     bodhayàmàsa vividhaü tuùñàva saüpuñà¤jaliþ ..
     ÷rutvà manoharaü stotraü na ÷a÷àpa ÷ivaü ÷ivà .
     duùña¤cakre taducchiùñamabhakùyaü viduùàmapi ..
     pàrvatyuvàca .
     sucira¤ca tapastaptvà mayà labdhastvamã÷varaþ .
     tvayà viùõoþ prasàdena va¤citàhaü kathaü vibho .
     yato na dattannaivedyaü viùõormahyaü tvayàdhunà .
     ato matto gçhàõaitat phalameva mahe÷vara ! adyaprabhçti ye lokà naivedyaü bhu¤jate tava .
     te janmaikaü sàrameyà bhaviùyantyeva bhàrate ..
     ityaktvà pàrvatã mànàdruroda purato vibhoþ .
     dçùñiþ papàta tatkaõñhe nãlakaõñho babhåva saþ ..
     tadà ÷ivaþ ÷ivàü bhaktyà kçtvà vakùasi sàdaram .
     tanmànabhaïgaü stotreõa vinayena cakàra ha ..
     kareõa cakùuùornãraü saümçjya ca punaþ punaþ .
     bodhayàmàsa vividhairnãtivàkyairmanoharaiþ ..
     parituùñà ca sà devã bhartàraü samuvàca ha .
     kalevara¤ca tyakùyàmi naivedyena vinà hareþ ..
     vibharmi dehaü satataü tava saubhàgyavardhitam .
     kathaü vahàmi saubhàgyarahita¤ca kalevaram ..
     apårbaü tava naivedyaü janmamçtyujaràharam .
     kçtaü duùñaü yatastasmàt pa÷ya dehaü tyajàmi ca ..
     liïgopari ca yaddattaü tadevàgràhyamã÷vara ! .
     supavitraü bhavettatra viùõornaivedyami÷ritam ..
     ityevamuktvà sà devã dehaü tyaktuü samudyatà .
     trasto harastatpurataþ stutvà ca svãcakàra ha ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõa janmakhaõóe 37 aþ .. tatkàraõàntaraü yathà -- ÷rãdevyuvàca .
     %<durlabhaü tava nirmàlyaü brahmàdãnàü kçpànidhe ! .
     tat kathaü parame÷àna ! nirmàlyaü tava dåùitam ..
     ã÷vara uvàca .
     màbhairmàrbhairmahàdevi ! j¤ànasàraü ÷çõu priye .
     etajj¤ànaü mahàdevi ! sàràtsàraü paràtparam ..
     pa¤cabhåtàtmakaü devi mukhaü me parikãrtitam .
     madhyasthànaü sthitaü tattu tanmukhaü parame÷vari ! ..
     ÷yàmalaü tattu ã÷ànaü sadà årdhaü sucismite ! .
     kàlàgniråpiõaü tattu sarva÷aktimayaü sadà .
     tejomayaü mahe÷àni mukhamårdhvaü varànane ! ..
     kùãrodamanthane devi utthitaü garalaü viùam .
     utthitaü garalaü yattu brahmàõóanà÷akàrakam ..
     tadeva garalaü devi haste kçtvà tu tadbiùam .
     kçùõà¤jananibhaü divyaü garalaü jalavattadà ..
     mama haste mahe÷àni àviràsãt ÷ucismite .
     tataþ karatalãkçtya tadbiùaü parame÷vari ..
     nipãya tadbiùaü såkùmaü tãkùõaü brahmàõóanà÷akam .
     tataþ ÷yàmamukhe devi na pãtvà tadbiùaü priye ..
     tadviùaü kaõñhade÷e tu sthitaü hi sarvadà mama .
     tataþprabhçti deve÷i mukhaü jvàlàyate sadà ..
     kaõñhe tu kaluùaü bhåtvà sadà tiùñhati kàmini .
     tataþprabhçti deve÷i nãlakaõñhatvamàpnuyàm ..
     ã÷ànaü manmukhaü devi paraü brahma varànane .
     pratyaïgiràmayaü devi manmukhaü kamalànane ..
     sàkùàt jyotirmayã devã sadà me mukhasaüsthità .
     patraü và yadi và puùpaü jalaü và varavarõini ..
     anyaü hi parame÷àni upacàraü manoharam .
     yo dadyàt parame÷àni manmukhopari pàrvati ..
     agràhyaü tattu nirmàlyaü sàkùàdbrahmamayaü tataþ .
     etattu parame÷àni nirmàlyaü yastu dhàrayet ..
     sa bhraùño jàyate devi niùkçtirnàsti tatra vai .
     agràhyaü mama nirmàlyaü ataeva varànane ..
     yaddattaü manmukhe devi puùpaü và patramuttamam .
     tannirmàlyaü mahe÷àni ! gçhõãyàt ÷irasà sadà ..
     sa brahmatejasà tasya samatàü yàti sundari ! .
     na dadyàdyadi deve÷i ! upacàraü ÷ucismite ! ..
     liïgàpari varàrohe ! ya÷ca tasya ÷ucismite .
     nigadàmi ÷çõu prauóhe vacanaü mama kàmini ..
     sa eva nàrakã bhåtvà narakaü sarvadàpnuyàt .
     a÷eùanarakaü bhuktvà a÷eùayonimàvrajet ..
     a÷eùasthàvaraü devi jaïgama¤ca tathà priye .
     bhuktvà tu sarvapàpàn sa a÷eùakrimitàü vrajet ..
     ÷çõu devi pravakùyàmi ucchiùñaü mama pàrvati .
     upacàraü sthàpayitvà påtaü pàtràntare priye ..
     kçtvà tu mantrapåtaü hi upacàraü nivedayet .
     vàmadevàdi deve÷i mukheùu varavarõini ..
     bhakùaõaü mama deve÷i brahmàõóasçùñikàrakam .
     etaddhi parame÷àni ! brahmàdãnàü sudurlabham ..
     a÷ucirvà ÷ucirvàpi ucchiùñaü bhakùayedyadi .
     sa eva paramàràdhyaþ sàkùàdbrahma ÷ucismite ..
     ucchiùñabhakùaõe kàmã sa eva ÷rãsadà÷ivaþ .
     nirmàlyaü dçóhabhaktitvàdgçhõãyàdyastu pàrvati ..
     prathamaü viùõave dattvà viùõumantreõa sundari .
     nirmàlyaü mama deve÷i viùõorgràhyaü varànane ..
     devàsuramanuùyà÷ca gandharvàþ kinnaràdayaþ .
     te sarve parame÷àni varàkàþ kùudrabuddhayaþ ..
     nirmàlyeùu ca deve÷i ! adhikàrã kathaü bhavet ..>% iti liïgàrcanatantre . 13 . 14 . pañalaþ ..

#<naive÷ikaü>#, klo, (nive÷àya gàrhasthàya hitam . nive÷a + ñhak .) nive÷anàrthaü gàrhasthàya yat kanyà dãyate tat . iti mitàkùarà .. yathà, yàj¤avalkyaþ . 1 . 210 . bhådãpàü÷cànnavastràmbhastilasarpiþprati÷rayàn . naive÷ikaü svarõadhuryaü dattvà svarge mahãyate .. nive÷asambandhini, tri ..

#<nai÷aü>#, tri, (ni÷àyàidam . ni÷à + %<tasyedam .>% 4 . 3 . 120 . iti aõ .) ni÷àsambandhi . (yathà, bçhatsaühitàyàm . 4 . 2 .
     %<salilamaye ÷a÷ini raverdãdhitayo mårchitàstamo nai÷am .
     kùapayanti darpaõodaranihità iva mandirasyàntaþ .. * ..>% ni÷àyàü bhavam . ni÷à + %<ni÷àpradoùàbhyà¤ca .>% 4 . 3 . 14 . iti pakùe aõ .) ni÷àbhavam . iti siddhàntakaumudã .. (yathà, manuþ . 2 . 102 .
     %<pårbàü sandhyàü japaüstiùñhannai÷ameno vyapohati .
     pa÷cimàntu samàsãno malaü hanti divàkçtam ..>%)

#<nai÷ikaü>#, tri, (ni÷àyàü bhavam . ni÷à + %<ni÷àpradoùàbhyà¤ca .>% 4 . 3 . 14 . iti ñha¤ .) ni÷àbhavam . iti siddhàntakãmudã .. (ni÷àvyàpakam .. striyàü ïãp . yathà, manuþ . 5 . 67 .
     %<nçõàmakçtacåóàõàü vi÷uddhirnai÷ikã smçtà ..>%)

#<nai÷cityaü>#, tri, ni÷citatvam . ni÷citasya bhàva ityarthe ùõyapratyayaniùpannam ..

#<naiùadhaþ>#, puü, (niùadhànàü ràjà . niùadha + aõ .) nalaràjà . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 53 . 16 .
     %<tasyàþ samãpe tu nalaü pra÷asaüsuþkutåhalàt .
     naiùadhasya samãpe tu damayantãü punaþ punaþ ..>% niùadhade÷àdhipatiþ . yathà, raghuþ . 18 . 1 .
     %<sa naiùadhasyàrthapateþ sutàyàmutpàdayàmàsa niùiddha÷atruþ ..>% varùavi÷eùaþ . jambudvãpe÷varo'gnãdhrastu svaputtràya harivarùàya varùametaddattavàn . yathà, viùõupuràõe . 2 . 1 . 20 .
     %<tçtãyaü naiùadhaü varùaü harivarùàya dattavàn ..>% naiùadhaü nalamadhikçtya kçto granthaþ . naiùadha + aõ . svanàmakhyàto harùadevaviracito dvàviü÷asargàtmakaþ kàvyagranthavi÷eùaþ . yathà --
     %<udite naiùadhekàvye kva màghaþ kvaca bhàraviþ .. * ..>% niùadhànàmayamiti . %<tasyedam .>% 4 . 3 . 120 . ityaõ .) niùadhasambandhini, tri ..

@<[Page 2,928a]>@
#<naiùkikaþ>#, puü, (niùke svarõe dãnàre tadàgàre và niyuktaþ . niùka + %<tatra niyuktaþ .>% 4 . 4 . 69 . iti ñhak .) råpyàdhyakùaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 7 .. ñaïkakapatiþ . puruùà÷vàdiråpaü gañhitaü rajataü råpyaü tasyàdhyakùaþ . iti bharataþ .. (tri, niùkeõa krãtaü niùkasya vikàro và . %<krãtavat parimàõàt .>% 4 . 3 . 156 . ityabhide÷àt %<asamàse niskàdibhyaþ .>% 5 . 1 . 20 . iti ñhak . niùkakrãte . niùkavikàre ..)

#<naiùñhikaþ>#, tri, (niùñhà vidyate'syeti . niùñhà + matvarthãyaùñhak .) brahmacaryaü kçtvà yàvajvãvaü
     %<gurukule yo vasati saþ . yathà -- naiùñhiko brahmacàrã ca vasedàcàryasannidhau .
     tadabhàve'sya tanaye patnyàü vai÷vànare'pi và ..
     anena vidhinà dehaü sàdhayedvijitendriyaþ .
     brahmalokamavàpnoti na ceha jàyate punaþ ..>% iti garuóapuràõam .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 282 . 27 .
     %<÷atayojanavistàraü na ÷aktàþ sarvavànaràþ .
     kràntuü toyanidhiü vãrà naiùà vo naiùñhikã matiþ ..>%)

#<naisargikaþ>#, tri, (nisargàdàgataþ . nisarga + ñhak .) svàbhàvikaþ . (yathà, raghuþ . 5 . 37 .
     %<råpaü tadojasvi tadeva vãryaü tadeva naisargikamunnatatvam ..>%) yathàca kalkipuràõe 26 adhyàye .
     %<pçcchàmastvàmiyaü bhaktiþ kva labdhà paramàtmanaþ .
     kasya và ÷ikùità ràjan kiüvà naisargikã tava ..>%

#<naistriü÷ikaþ>#, tri, (nistriü÷aþ khaógaþ praharaõamasya . nistriü÷a + %<praharaõam .>% 4 . 4 . 57 . iti ñhak .) khaógadhàrã . nistriü÷ena praharati yaþ . tatparyàyaþ . asihetiþ 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 70 .. asihetikaþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<no>#, vya, (naha + óo .) nahi . abhàvaþ . ityamaraþ . 3 . 4 . 11 .. (yathà, aparàdhabha¤janastotre . 7 .
     %<no ÷akyaü smàrtakarma pratidinagahanaü pratyavàyàkulàkhyam ..>%)

#<nodhàþ>#, [s] puü, (nåyate ståyate iti . nu + %<nuvo dhuñ ca .>% uõàü 4 . 225 . iti asiþ dhuñ ca . yadvà, navaü dadhàtãti . nava + dhà + asun . nava÷abdasya nobhàva÷ca . iti yàskaþ .) çùibhedaþ . ityuõàdikoùaþ .. (yathà, çgvede . 1 . 61 . 14 .
     %<upo venasya joguvàna oõiü sadyo bhuvadvãryàya nodhàþ ..>%)

#<nopasthàtà>#, [ç] tri, (na upa samãpe tiùñhatãti . sthà + tçc .) dårasthaþ . na upa samãpe tiùñhati yaþ saþ .. hãnàrthivi÷eùaþ . yathà --
     %<anyavàdã kriyàdveùã nopasthàtà niruttaraþ .
     àhåtaprapalàyã ca hãnaþ pa¤cavidhaþ smçtaþ ..>% iti mitàkùaràyàü vyavahàramàtçkà ..

@<[Page 2,928b]>@
#<nauþ>#, strã, (nudyate'nayeti . nuda preraõe + %<glànudibhyàü óauþ .>% uõàü 2 . 64 . iti óauþ .) naukà . ityamaraþ . 1 . 10 . 10 .. yathà, mahàbhàrate . 1 . 150 . 4 -- 5 .
     %<tataþ sa preùito vidvàn vidureõa narastadà .
     pàrthànàü dar÷ayàmàsa manomàrutagàminãm ..
     sarvavàtasahàü nàvaü yantrayuktàü patàkinãm .
     ÷ive bhàgãrathãtãre narairvi÷rambhibhiþ kçtàm ..>% etena yantravàhità naukà pratãyate . kalera naukà iti iùñimboñ iti ca yasyàþ prasiddhiþ ..

#<naukà>#, strã, (naureva . nau + svàrthe kan .) nadyàdisantaraõàrthakàùñhàdinirmitayànavi÷eùaþ . vàrirathaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. tatparyàyaþ . nauþ 2 tarikà 3 taraõiþ 4 taraõã 5 tariþ 6 tarã 7 taraõóã 8 taraõóaþ 9 pàdàlindà 10 utplavà 11 hoóaþ 12 vàdhåþ 12 vàrvañaþ 14 vahitram 15 potaþ 16 . iti ÷abdaratnàvalã .. vahanam 17 . iti jañàdharaþ .. * .. atha niùpadayànodde÷aþ .
     %<naukàdyaü niùpadaü yànaü tasya lakùaõamucyate .
     a÷vàdikantu yadyànaü sthale sarvaü pratiùñhitam ..
     jale naukaiva yànaü syàdatastàü yatnato vahet ..>% atha kàlaþ .
     %<suvàravelàtithicandrayoge care vilagne makaràdiùañke .
     çkùe'ntyasaptaùvatirekato'nye vradanti naukàghañanàdi karma .. * ..
     a÷vikharàü÷usudhànidhipårbàmitraghanàcyutabhe ÷ubhalagne .
     tàrakayogatithãnduvi÷uddhau naugamanaü ÷ubhadaü ÷ubhavàre .. * ..>%
     %<vçkùàyurvedagadità vçkùajàti÷caturvidhà .
     samàsenaiva gaditaü teùàü kàùñhaü caturvigham ..>% tadyathà --
     %<laghu yat komalaü kàùñhaü sughañaü brahmajàti tat .
     dçóhàïgaü ladhu yat kàùñhamaghañaü kùattrajàti tat ..
     komalaü guru yat kàùñhaü vai÷yajàti taducyate .
     dçóhàïgaü guru yat kàùñhaü ÷ådrajàti taducyate ..
     lakùaõadbayayogena dvijàtiþ kàùñhasaügrahaþ ..
     kùattriyakàùñhairghañità bhojamate sukhasampadaü naukà anye laghubhiþ sudçóhairvidadhati jaladuùpade naukàm ..
     vibhinnajàtidvayakàùñhajàtà na ÷reyase nàpi sukhàya naukà .
     naiùà ciraü tiùñhati pacyate ca vibhidyate vàriõi majjate ca ..
     na sindhugàdyàrhati lauhabandhaü tallohakàntairhriyate hi lauham .
     vipadyate tena jaleùu naukà guõena bandhaü nijagàda bhojaþ ..>% atha lakùaõàni .
     %<sàmànya¤ca vi÷eùa÷ca naukàyà lakùaõadvayam ..>% atra sàmànyam .
     %<ràjahastamitàyàmà tatpàdapariõàhinã .
     tàvadevonnatà naukà kùudreti gadità budhaiþ ..
     ataþ sàrdhamitàyàmà tadardhapariõàhinã .
     tribhàgeõotthità naukà madhyameti pracakùyate ..
     kùudràtha madhyamà bhãmà capalà pañalàbhayà .
     dãrghà patrapuñà caiva garbharà mantharà tathà ..
     naukàda÷akamityaktaü ràjahastairanukramam .
     ekaikavçddhaiþ sàrdhai÷ca vijànãyàt dvayaü dbayam ..
     unnati÷ca pravãõà ca hastàdardhàü÷asammità .
     atra bhãmàbhayà caiva garbharà cà÷ubhapradà ..
     mantharàparato yàstu tàsàmevàmbudhau gatiþ .
     tàsàü guõastu saükùepàt dçóhatà ca prakãrõatà ..>% atha vi÷eùaþ .
     %<dãrghà caivonnatà ceti vi÷eùe dbividhà bhidà ..>% tatra dãrghà yathà --
     %<ràjahastadbayàyàmà aùñàü÷apariõàhinã .
     naukeyaü dãrghikà nàma da÷àïgenonnatàpi ca ..
     dãrghikà taraõirlolà gatvarà gàminã tariþ .
     jaïghàlà plàvinã caiva dhàriõã veginã tathà ..
     ràjahastaikaikavçddhyà naukànàmàni vai da÷a .
     unnatiþ pariõàha÷ca da÷àùñàü÷amitau kramàt ..
     atra lolà gàminã ca plàvinã duþkhadà bhavet .
     lolàyà mànamàrabhya yàvadbhavati gatvarà ..
     lolàyàþ phalamàdhatte evaü sarvàsu nirõayaþ .
     veginyàþ parato yà tu sà ÷ivàyottarà yathà ..>% bhojo'pi .
     %<naukàdãrghaü yathecchaü syàttatratàni vivarjayet .
     hastasaükhyà parityàjyà vasuvedagrahottare ..
     ùaùñyuttaramità naukà kulaü hanti balaü dhanam .
     navateruttare yàpi yà catvàriü÷ateþ parà ..
     etena catvàriü÷atiùaùñinavatisaükhyà tatparato'pi .
     yàvadaparada÷akaü tàvadeva tatphalamiti .>% iti dãrghà . athonnatà .
     %<ràjahastadbayamità tàvat prasaraõonnatà .
     iyamårdhvàbhidhà naukà kùemàya pçthivãbhujàm ..
     årdhvànårdhvà svarõamukhã garbhiõã mantharà tathà .
     ràjahastaikaikavçddhyà nàma pa¤catrayaü bhavet ..
     atrànårdhvà garbhiõã ca ninditaü nàmayugmakam .
     mantharàyàþ parà yàstu tàþ ÷ubhàya yathodbhavam ..>% bhojo'pi .
     %<bàõàgnyuttarato mànaü naukànàma÷ubhaü vahet .
     pa¤cà÷adårdhàdullàsaü dhananà÷aü trayordhvataþ ..>% ityunnatà .. * ..
     %<dhàtvàdãnàmato vakùyaü nirõayaü tarisaü÷rayam .
     kanakaü rajataü tàmraü tritayaü và yathàkramam ..
     brahmàdibhiþ parinyasya naukàcitraõakarmaõi .
     catuþ÷çïgà tri÷çïgàbhà dbi÷çïgà caika÷çïgiõã ..
     sitaraktàpãtanãlavarõàndadyàdyathàkramam .
     ke÷arã mahiùo nàgo dbirado vyàghna eva ca ..
     pakùã bheko manuùya÷ca eteùàü vadanàùñakam .
     nàvàü mukhe parinyasya àdityàdida÷à bhuvàm ..
     kalaso darpaõa÷candrastraida÷ànàü mahãbhujàm .
     haüsaþ kekã ÷ukaþ siüho gajo'hirvyàghraùañpadau ..
     àdityàdida÷àjàtanaukopari parinyaset .. * ..
     naukàsu maõivinyàso vij¤eyo navadaõóavat .
     muktàstavakairyuktà naukà syàt sarvato bhadrà .
     tatsaükhyà cedatha rasavedadvayasammità krama÷aþ ..
     kanakàdãnàü màlà jayamàleti gadyate sadbhiþ .
     brahmakùattre dbitaye ekaike vai÷ya÷ådrayonã .. * ..
     nirgçhaü sagçhaü vàtha tat sarvaü dvividhaü bhavet .
     nirgçhaü pårbamuddiùñaü sagçhàõi yathà ÷çõu ..
     sagçhà trividhà proktà sarvamadhyàgramandirà .
     sarvato mandiraü yatra sà j¤eyà sarvamandirà ..
     ràj¤àü ko÷à÷vanàrãõàü yànamatra pra÷asyate .
     madhyato mandiraü yatra sà j¤eyà madhyamandirà ..
     ràj¤àü vilàsayàtràdi varùàsu ca pra÷asyate .
     agrato mandiraü yatra sà j¤eyà tvagramandirà ..
     cirapravàsayàtràyàü raõe kàle ghanàtyaye ..
     mandiramànaü naukàprasarata evàrdhabhàgato nyånam .
     bhojastu .
     dãrghavçttavasuùañdivàkarànekadiïnavamità yathàkramam .
     ràjapa¤cabhujasammitonnatirmandire tarigate mahãbhujàm ..
     bhàskaràdikada÷à bhuvàü punardhàtunirõayanamatra navadaõóavat ..
     kàùñhajaü dhàtuja¤ceti mandiraü dbividhaü bhavet .
     kàùñhajaü sukhasampattyai vilàse dhàtujaü matam ..
     atra ÷ayyàsanàdãnàü mantharollocayorapi .
     anyeùà¤caiva munibhinirõayaþ pårbavanmataþ ..
     diïmàtramidamudiùñaü naukàlakùaõamagrajam .
     pradhàneùveva niyamaþ apradhàne na nirõayaþ ..
     laghutà dçóhatà caiva gàmitàcchidratà tathà .
     samateti guõodde÷o naukànàü saüprakà÷itaþ ..
     evaü vicintya yo ràjà naukàyànaü karoti ca .
     sa ciraü sukhamàpnoti vijayaü samare ÷riyam ..
     yo'j¤ànàdanyathà yànaü naukàvàü kurute nçpaþ .
     tasyaitàni vina÷yanti ya÷o vãryaü balaü dhanam ..>% iti niùpadayànodde÷e naukàyànam .. * .. jaghanyajalayànàni yathà --
     %<naukànyato jale yànaü jaghanyamiti gadyate .
     taddehà bahavaste tu pà÷càtyànàü prakãrtitàþ ..
     droõãråpantu yadyànaü droõãyànantaducyate .
     ghañãbhirghañitaü yànaü ghañãnauketi gadyate ..
     tumbyàdyaistu phalairyànaü phalayànaü pracakùyate .
     carmabhistålapårõairyaccarmayànaü taducyate ..
     yànaü yallaghubhirvçkùarvçkùayànantaducyate .
     jantubhiþ salile yànaü jantuyànaü pracakùyate ..
     bàhubhyàü santaredvàri jaghanyeùu na nirõayaþ ..>% iti yuktikalpatarau niùpadayànodde÷aþ ..

@<[Page 2,929b]>@
#<naukàdaõóaþ>#, puü, (naukàyàþ paricàlanàrthaü yo daõóaþ .) kùepaõã . ityamaraþ . 1 . 10 . 13 .. càióa iti dhvajã iti nagã iti ca bhàùà ..

#<nautàryaü>#, tri, (nàvà naukayà tàryaü taraõãyam .) nàvyam . naukàgamyade÷àdi . ityamaraþ . 1 . 10 . 10 .

#<nyakàrukà>#, strã, (nyak kriyate'sau pçùodaràt kalope sàdhuþ . ÷akçtkãñaþ . viùñhàkrimiþ . iti hàràvalã . 163 .. (kvacit anyakàrakà iti pàñhaþ ..)

#<nyakkàraþ>#, puü, (nyak kriyate iti . kç + gha¤ .) nyakvaraõam . tatparyàyaþ . avaj¤à 2 parãhàraþ 3 parihàraþ 4 paràbhavaþ 5 apamànam 6 paribhavaþ 7 tiraskàraþ 8 tiraskiyà 9 avahelà 10 helà 11 avahelanam 12 helanam 13 anàdaraþ 14 abhibhavaþ 15 såkùaõaü 16 sårkùaõam 17 rãóhà 18 abhibhåtiþ 19 nikçtiþ 20 asåkùaõam 21 asårkùaõam 22 nãkàraþ 23 avahelam 24 amànanam 25 kùepaþ 26 nikàraþ 27 dhikkàraþ 28 . iti ÷abdaratnàvalã .. vimànanà . iti kàlidàsaþ .. (yathà, mahànàñake . 9 . 14 .
     %<nyakvàro hyayameva me yadarayastatràpyasau tàpasaþ so'pyatraiva nihanti ràkùasakulaü jãvatyaho ràvaõaþ ..>%)

#<nyakùaü>#, klã, kàrt snyam . tçõam . nikçùñe, tri . iti medinã . ùe, 16 ..

#<nyakùaþ>#, puü, (nãyate akùiõã yasya . ùac samàse .) mahiùaþ . iti medinã . ùe, 16 .. jàmadagnyaþ .. iti hemacandraþ ..

#<nyagrodhaþ>#, puü, (nyak ruõaddhi iti . ruya + ac .) vañavçkùaþ . (yathà, bhàgavate . 4 . 6 . 16 .
     %<panasoóumbarà÷vatthaplakùanyagrodhahiïgubhiþ ..>%) vyàmaparimàõam . ityamaraþ . 2 . 4 . 32, 3 . 3 . 95 .. ÷amãvçkùaþ . iti medinã . dhe, 32 .. viùaparõã . mohanàkhyauùadhiþ . iti vi÷vaþ .. (ugrasenançpaputtràõàmanyatamaþ . yathà, harivaü÷e . 37 . 30 .
     %<navograsenasya sutàsteùàü kaüsastu pårbajaþ .
     nyagrodha÷ca sunàmà ca kalkaþ ÷alkaþ subhåmipaþ ..>%)

#<nyagrodhaparimaõóalaþ>#, puü, (nyagrodhaþ vyàmaþ parimaõóalaü pariõàho yasya .) vyàmaparimitocchrayaparãõàhaþ puruùaþ . etàdç÷àþ puruùàstretàyuge cakravartina àsan . yathà màtsye 118 aþ .
     %<mahàdhanurdharà÷caiva tretàyàü cakravartinaþ .
     sarvalakùaõasampannà nyagrodhaparimaõóalàþ ..
     nyagrodhau tu smçtau bàhå vyàmo nyagrodha uñyate .
     vyàmena ucchrayo yasya adha årdhva¤ca dehinaþ .
     samocchrayaparãõàho nyagrodhaparimaõóalaþ ..>% (apica . bhaññiñãkàyàü bharatamallikadhçtàgnipuràõavacanam .
     %<prasàritabhujasyeha madhyabhàgadvayàntaram .
     ucchràyeõa samaü yasya nyagrodhaparimaõóalaþ ..>%)

@<[Page 2,929c]>@
#<nyagrodhaparimaõóalà>#, strã, (nyakruõaddhi iti nyagrodhaü adhaþprasåtaü parito maõóalaü nitambamaõóalaråü yasyàþ . yadvà nyagrodhasya vañasya iva parimaõóalaü pariõàho nitambabhàge yasyàþ .) aïganàvi÷eùaþ . yathà --
     %<stanau sukañhinau yasyà nitambe ca vi÷àlatà .
     madhye kùãõà bhavedyà sà nyagrobhaparimaõóalà ..>% iti ÷abdamàlà .. (tathàca bhaññiþ . 4 . 18 .
     %<yoùidvçndàrikà tasya dayità haüsanàdinã .
     dårvàkàõóamiva ÷yàmà nyagrodhaparimaõóalà ..>%)

#<nyagrodhà>#, strã, (nyakruõaddhãti . rudh + ac . ñàp .) nyagrodhã . iti ÷abdaratnàvalã .. (paryàyo'syà yathà --
     %<dantyudumbaraparõã syànnikumbho'tha mukålakaþ .
     dravantã nàmata÷citrà nyagrodhà måùikàhvayà ..>% iti carake kalpasthàne dvàda÷e'dhyàye ..)

#<nyagrodhã>#, strã, (nyak ruõaddhãti . rudh + ac . gauràditvàt ïãù iti prà¤caþ .) upacitrà . ityamarabharatau .. indurakànã iti bhàùà . thulakuüóã iti kecit .

#<nyaï>#, [c] tri, (nitaràma¤catãti . a¤cu + kvip .) nãcaþ . kharvaþ ityamaraþ . 3 . 1 . 10 .. nimnaþ . iti medinã . ce, 56 .. kàrtsnyam . iti vi÷vaþ ..

#<nyaïkuþ>#, puü, (nitaràü a¤cati gacchatãti . a¤cu gatau + %<nàvanceþ .>% uõàü . 1 . 18 . iti uþ . %<nyaïkvàdãnà¤ca .>% 7 . 3 . 53 . iti kutvam .) mçgabhedaþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 10 .. (yathà, harivaü÷e . 121 . 41 .
     %<nyaïkubhi÷ca varàhai÷ca rurubhi÷ca niùevitam ..>%) munivi÷eùaþ . iti medinã . ke, 27 ..

#<nyaïkubhåruhaþ>#, puü, (nyaïkuriva bhåruhaþ .) ÷oõakavçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (÷oõaka÷abde'sya vivaraõaü j¤àtavyam ..)

#<nyacchaü>#, klã, (nitaràmaccham .) kùudrarogavi÷eùaþ . mecetà iti bhàùà .. tallakùaõaü yathà --
     %<maõóalaü mahadalpaü và ÷yàvaü và yadi và sitam .
     sahajaü nãrujaü gàtre nyacchaü tadabhidhãyate ..>% taccikitsà yathà -- %<÷iràvedhaiþ pralepai÷ca tathàbhyaïgairupàcaret . nyacchaü limpet payaþpiùñaiþ kalpaiþ kùãritarådbhavaiþ .. tribhuvanavijayàpatraü målaü sthavirasya ÷iü÷apà caibhiþ . udbartanaü viracitaü nyacchavyaïgàpahaü siddham .. sthavirasya vçddhadàroþ .>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<nya¤citaü>#, tri, (ni + a¤ca + õic + ktaþ .) adhaþkùiptam . iti jañàdharaþ ..

#<nyayaþ>#, puü, (ni + i + %<erac .>% 3 . 3 . 56 ityac .) apacayaþ . iti kecit ..

#<nyastaü>#, tri, (ni + asa + kta .) nihitam . sthàpitam . tatparyàyaþ . nisçùñam 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 88 .. asya paryàyàntaraü nikùipta÷abde draùñavyam ..

#<nyasta÷astraþ>#, puü, (nyastaü ÷astraü yena . yuddhàdiviratatvàt tathàtvam .) pitçlokaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, manuþ . 3 . 192 .
     %<akrodhanàþ ÷aucaparàþ satataü brahmacàriõaþ .
     nyasta÷astrà mahàbhàgàþ pitaraþ pårbadevatàþ ..>%) tyakta÷astre, tri . yathà --
     %<nyasta÷astraü dilãpa¤ca ta¤ca ÷u÷ruvuùàü prabhum .
     ràj¤àmuddhçtanàràce hçdi ÷alyamivàrpitam ..>% iti raghuþ ..

#<nyàkyaü>#, klã, (nitaràmakyate iti . ni + aka + õyat .) bhçùñataõóulam . muóã iti bhàùà .. tatparyàyaþ . bhçùñànnam 2 kuhavam 3 . iti ÷abdacandrikà ..

#<nyàdaþ>#, puü, (nyadanamiti . ni + ada bhakùaõe + %<nau õa ca .>% 3 . 3 . 60 . iti õaþ .) àhàraþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 56 ..

#<nyàyaþ>#, puü, viùõuþ . yathà,
     %<agraõãrgràmaõãþ ÷rãmànnyàyo netà samãraõaþ .>% iti tasya sahasranàmamadhye gaõitaþ .. * .. (niyamena ãyate iti . ni + iõ + %<parinyornãõordyåtàbhreùayoþ .>% 3 . 3 . 37 . iti gha¤ .) ucitaþ . tatparyàyaþ . abhreùaþ 2 kvalpaþ 3 de÷aråpam 4 sama¤jasam 5 . ityamaraþ . 2 . 8 . 24 .. * .. (nãyante pràpyante vivakùitàrthà yeneti . nã + %<adhyàyanyàyodyàvasaühàrà÷ca .>% 3 . 3 . 122 . iti gha¤pratyayena nipàtanàt sàdhuþ . nãtiþ . jayopàyaþ . bhogaþ . yuktiþ . iti cintàmaõiþ ..) pratij¤àhetådàharaõopanayanigamanàtmakapa¤càvayavavàkyam . tallakùaõaü yathà . anumiticaramakàraõaliïgaparàmar÷aprayojaka÷àbdaj¤ànajanakavàkyatvam . iti cintàmaõiþ .. ucitànupårbikapratij¤àdipa¤cakasamudàyatvam . iti ÷iromaõiþ .. tallakùyaü yathà . parvato vahnimàn dhåmàt yo yo dhåmavàn sra vahrimàn yathà mahànasaü vahrivyàpyadhåmavàü÷càyaü tasmàdbahrimàn . iti jagadã÷aþ .. * .. (pa¤càïgamadhikaraõam . yathà, mahàbhàrate . 2 . 5 . 3 .
     %<nyàyaviddharmatattvaj¤aþ ùaóaïgavidanuttamaþ .>% nyàyaþ pa¤càïgamadhikaraõam . yathà --
     %<viùayo viùaya÷caiva pårbapakùastathottaraþ .
     pakùadvayaphala¤caiva ÷àstre'dhikaraõaü viduþ ..>% atra, yåpasya svaruü karoti iti vàkyaü viùayaþ . tatra ùaùñhã yåpasambandhikartavyatà lakùaõàrthà uta yåpàvayavalakùaõàrthà iti sandeho viùayaþ . etàveva pårbottarapakùau j¤eyau . kalpanà làghavànugrahàduttaraþ pakùaþ siddhàntaþ . phalaü anuùñhànabhedaþ . pårbapakùe takùaõàùñàsrã karaõàdinà kàùñhàntaraü yåpasadç÷aü nirmàtavyam . siddhànte ekade÷asya pçthak karaõamàtramiti . idameva pa¤cakaü mokùadharmeùåktam .
     %<såkùmaü sàükhyakramau cobhau nirõayaþ saprayojanaþ .
     pa¤caitànyanujànãhi vàkyamityucyate budhaiþ ..>% såkùmaü gahanàrthatvàdbiùayaþ . sàükhyaþ evamevaü veti vicàraþ . kramaþ atikramaþ siddhàntasya pårbaþ pakùa ityarthaþ . nirõayaþ siddhàntaþ . prayojanaü phalam . iti vàkyaü vàkyàrthanirõayopàyaþ evaü pårbottaramãmàüsàdhikaraõàni nyàyastadbit .. iti taññãkàyàü nãlakaõñhaþ .. * ..) ùaódar÷anàntargatadar÷anavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . tarkavidyà 2 ànvãkùikã 3 . ityamarabharatau .. etaddar÷anamate nityecchàkçtimatisahitaþ paramàtmà ã÷varaþ sa tu brahmapadàrtho jãvàtiriktaþ . etacchàstraprayojanaü càrvàkàdimataniràkaraõapårbakaü jagatkàraõatayà ã÷varasaüsthàpanaü saü÷ayàdiniråpaõena vedàrthanirõaya÷ca . nyàyadar÷anakàro gotamaþ . tatsåtre pramàõàdiùoóa÷apadàrthaniråpaõam . teùàü tattvaj¤ànànni÷reyasam . tasya bhàùyakàro vàtsyàyanaþ . tadvàrtikakàraþ kàtyàyanaþ . taññãkàkàro vàcaspatimi÷raþ . tacchàtra udayanàcàryaþkusumà¤jaliprabhçtigranthakàraþ . kusumà¤jaliñãkàkàrau haridàsaràmabhadrau . gaïge÷opàdhyàyaþ pratyakùànumànopamàna÷abdàkhyakhaõóacatuùñayàtmakacintàmaõikàraþ . tatsuto vardhamànopàdhyàyastayo÷chàtrau maõimi÷rayaj¤apatyupàdhyàyau maõiprabhàkarau . yaj¤apatyupàdhyàyacchàtraþ pakùadharami÷ra÷cintàmaõeràlokakàraþ . pakùadharami÷racchàtro raghunàtha÷iromaõi÷cintàmaõerdãdhitikàraþ . tacchàtro mathurànàthatarkavàgã÷a÷cintàmaõidãdhityoùñãkàkàraþ . tacchàtro bhavànandasiddhàntavàgã÷o dãdhiteùñãkàkàraþ . tacchàtrau jagadã÷atarkàlaïkàragadàdharabhaññàcàryau dãdhitiñãkàkàrau . etadatiriktà vàdàrthakàrà bahavaþ paõóità àsan .. tarka÷àstram . yathà, ÷abdaratnàvalyàm .
     %<nyàyavai÷eùikàdiþ syàt tarkavidyà pratiùñhità .
     tasyàmànvãkùikã j¤eyà tatràtmaj¤ànamunnayet ..>% atha nyàyaprathamasåtraü likhyate pramàõaprameyasaü÷ayaprayojanadçùñàntasiddhàntàvayavatarkanirõayavàdajalpavitaõóàhetvàbhàsacchalajàtinigrahasthànànàü tattvaj¤ànànni÷reyasàdhigamaþ . eùàü lakùaõàni yathà . pratyakùànumànopamàna÷abdàþ pràmàõàni . 1 . àtma÷arãrendriyàrthabuddhimanaþpravçttidoùapretyabhàvaphaladuþkhàpavargàstu prameyam 2 . samànànekadharmopapattervipratipatterupalabdhyanupalabdhyavasthàta÷ca vi÷eùàpekùo vimar÷aþ saü÷ayaþ . 3 . yamarthamadhikçtya pravartate tat prayojanam . 4 . laukikaparãkùakàõàü yasminnarthe buddhisàmànyaü sa dçùñàntaþ . 5 . tantràdhikaraõàbhyupagamasaüsthitiþ siddhàntaþ . 6 . pratij¤àhetådàharaõopanayanigamanànyavayavàþ . 7 . avij¤àtatattve'rthe kàraõopapattitastattvaj¤ànàrthamåhastarkaþ . 8 . vimç÷yapakùapratipakùàbhyàmarthàvadhàraõaü nirõayaþ . 9 . pramàõatarkasàdhanopàlambhaþ siddhàntàviruddhaþ pa¤càùayavopapannaþ pakùapratipakùaparigraho vàdaþ . 10 . yathopapannacchalajàtinigrahasthànopàlambho jalpaþ 11 . satpratipakùasthàpanàhãno vitaõóà . 12 . savyabhicàraviruddhaprakaraõasamasàdhyasamakàlàtyayàpadiùñà hetvàbhàsàþ . 13 . vacanavighàto'rthavikalpopapattyà chalam . 14 . sàdharmyavaidharmyàbhyàü pratyavasthànaü jàtiþ . 15 . vipratipattirapratipatti÷ca nigrahasthànam . 16 . iti gotamasåtram .. * .. nyàya÷àstra¤ca pa¤càdhyàyàtmakam . tatra pratyadhyàyasyàhrikadbayam . tatra prathamàdhyayasya prathamàhrike bhagavatà gautabhena pramàõàdipadàrthanavakalakùaõaniråpaõaü vidhàya dbitãye vàdàdisaptapadàrthalakùaõaniråpaõam . 1 . dbitãyasya tu prathame saü÷ayaparãkùaõaü pramàõacatuùñayàpràmàõya÷aïkàniràkaraõa¤ca . dvitãye arthàpattyàderantarbhàvaniråpaõam . 2 . tçtãyasya prathame àtma÷arãrendriyàrthaparãkùaõam . dvitãye buddhimanaþparãkùaõam . 3 . caturthasya prathame pravçttidoùapretyabhàvaphaladuþkhàpavargaparãkùaõam . dvitãye doùanimittakatvaniråpaõaü avayavàdiniråpaõa¤ca . 4 . pa¤camasyasya prathame jàtibhedaniråpaõam . dbitãye nigrahasthànabhedaniråpaõam . 5 . iti sarvadar÷ananasaügrahaþ .. * .. yuktimålakadçùñàntavi÷eùaþ . sa ca bahuvidhaþ . teùàü madhye prasiddhànàü nàmalakùaõapramàõàni likhyante ..

#<nyàyanàmàni>#
     andhagolàïgålanyàyaþ 1 .

#<tallakùaõàni>#
     ka÷cidduùñàtmà mahàraõyamàrge patitamandhaü svabandhunagaraü jigamiùuü vabhàùe kimatràyuùmatà duþkhitena sthãyata iti sa càndhaþ sukhavàõãmàkarõya tamàptaü matvovàca aho madbhàgadheyaü yadatrabhavàn dãnaü màü svàbhãùñanagara pràptyasamarthaü bhàùata iti sa ca vipralipsurduùño goyuvànamànãya tadãya

#<tatpramàõàni>#
     hetvàbhàsamathurànàthañãkàdayaþ 1 .

#<nyàyanàmàni>#
     andhapaïgunyàyaþ 2 .
     andhahastinyàyaþ 3 .
     a÷okavanikànyàyaþ 4 .
     uùñrakaõñakabhojanamyàyaþ 5 .
     kadambagolakanyàyaþ 6 .
     karakaïkaõanyàyaþ 7 .
     kàkàkùigolakanyàyaþ 8 .
     kårmàïganyàyaþ 9 .
     kaisutikanyàyaþ 10 .
     khalekapotanyàyaþ 11 .
     guóajihvikànyàyaþ 12 .
     gobalãvardanyàyaþ 13 .
     càlanãnyàyaþ 14 .
     tçõàraõimaõinyàyaþ 15 .
     dagdhapatranyàyaþ 16 .
     daõóacakràdinyàyaþ 17 .
     daõóàpåpanyàyaþ 18 .
     païkaprakùàlananyàyaþ 19 .
     maõimantràdinyàyaþ 20 .
     ràjapuraprave÷anyàyaþ 21 .
     låtàtantunyàyaþ 22 .
     vi÷eùyavi÷eùaõanyàyaþ 23 .
     vãcãtaraïganyàyaþ 24 .
     bãjàïkuranyàyaþ 25 .
     ÷aïkhavelànyàyaþ 26 .
     ÷atapatrabhedanyàyaþ 27 .
     ÷çïgagràhitànyàyaþ 28 .

#<tallakùaõàni>#
     làïgålamandhaü gràhayàmàsa upadide÷a cainamandhameùa goyuvà tvàü nagaraü neùyati mà tyaja làïgålamiti sa càndhaþ ÷raddhàlutayà tadatyajan svàbhãùñamapràpyànarthaparamparàmpràptaþ . 1 .
     andhaskandhàråóhaþ païguryathà andhasya padbhyàü aghvàtikramasamarthastathà sa càndhaþ païgodçgbhyàü cakùuùmàniva bhavati . 2 .
     bahavo'ndhà hastiniråpaõàrthaü pravçttàþ kenacit caraõaü spçùñvà stambhàkàratvena kenàpi làïgålaü spçùñvà rajjvàkàratvena pareõa ÷rotraü spçùñvà sårpàkàratvenàpareõa ÷uõóaü spçùñvà sarpàkàratvena gajo nirõãtaþ . 3 .
     tulyaguõàdi÷àlinàma÷okàdinànàvanànàma÷okavanagamane satyanyavanagamanàpekùà na . api ca . tulyaguõa÷àlini vane satyapi ràvaõenà÷okavane sãtà sthàpità tatra vanàntare sthàpanànapekùà . 4 .
     uùñrasya ÷amãkaõñakakùatajanyabahuduþkhasahanapårbakaü ki¤citsukhajanakasapatra÷amãkaõñakabhakùaõam . 5 .
     kadambagolakasya sarvàvayaveùu yugapadeva puùpàõàmutpattiþ . 6 .
     kaïkaõa÷abdenaiva karabhåùaõavi÷eùabodhasambhave'pi kara÷abdapårvakakaïkaõa÷abdaþ karasaülagnakaïkaõabodhàrthakaþ . 7 .
     ekameva cakùurgolakamubhayacakùuþsambandhisadubhayacakùuþkàryakàrakam . 8 .
     kårmaþsvecchayà aïgàni prasàrayati saükocayati tadbat . 9 .
     yadbhàravahanaü durbalasyàpi sàdhyaü tadbhàravahanaü sutaràü sabalasya sàdhyam . 10 .
     vçddhà yuvànaþ ÷i÷avaþ kapotàþ khale yathàmã yugapat patanti . tathaiva sarve yugapat padàrthàþ paraspareõànvayino bhavanti . 11 .
     guóajihvàsambandhe rasàsvàdanameva phalam . 12 .
     balãvarda÷abdena mahokùabodhasambhave'pi go÷abdapårbakabalãvarda÷abdo jhañiti bodhàrthakaþ . 13 .
     càlanãbhràmaõena taõóulàdeþ sthànàntarapatanaü tadvat . 14 .
     tçõàraõimaõãnàmekamàtrajanyavahnau vyabhicàrabhiyà naikadharmàvacchinnaü prati kàraõatvaü kintu vahniniùñhakàryatàvacchedakatrayamavalambya kàryakàraõabhàvatrayam . 15 .
     patràõàü dagdhànàmapi pårbàkàreõàvasthànaj¤ànamàtraü na tu vastutaþ patratvam . 16 .
     ghañatvàdyekadharmàvacchinnaü prati daõóacakràdãnàü kàraõatvam . 17 .
     àkhubhaksitaikade÷aü daõóaü pa÷yatastadekade÷asaülagnapiùñakabhakùaõabuddhiþ . 18 .
     païkalepanapårbakakùàlanamapekùya païkasyàlepanaü ÷reyaþ . 19 .
     dàhaü prati jalasya pratibandhakatvaü vahninà÷akatayà yauktikaü maõimantràdãnàntu tadvilakùaõapratibandhakatvaü svàtantryeõa . 20 .
     vi÷çïkhalagamanàsahiùõurakùakasaïkule ràjapure janànàü ÷reõãråpeõa prave÷aþ . 21 .
     låtà såtramutpàdya jàlaü racayati saüharati ca tadbat . 22 .
     bhåtale àdau kevalaghaño vi÷eùaõaü tatastatra ghañe jalaü vi÷eùaõaü na tu jalavi÷iùñaghaña evàdau vi÷eùaõam . 23 .
     vãcãjanitastaraïgastajjanito'pi taraïga iti krameõa taraïgotpattiþ . 24 .
     àdau bãjaü tato'ïguraþ kimàdàvaïkurastato bãjamityanirõayena bãjàïkurapravàho'nàdiþ . 25 .
     kasyacit ÷aïkha÷abdenaiva velàvi÷eùanirõayaþ . 26 .
     uparyuparisthita÷atasaükhyakapatràõàü såcyà yugapadbhedabhramaviùayàõàmapi vastuta ekabhedànantaramaparabhedaþ . 27 .
     durvçttavçùabhàdeþ prathamataþ kau÷alenaika÷çïgagrahaõaü pa÷càdapara÷çïgagrahaõam . 28 .

#<tatpramàõàni>#
     kàvyaprakà÷e caõóãdàsañãkà 2 .
     bhàgavatàdayaþ 3 .
     bhàùyasaptamasåtravyàkhyà 4 .
     vedànta÷aïkarabhàùyañãkà 5 .
     bhàùàparicchedàdayaþ 6 .
     kàvyaprakà÷añãkàdayaþ 7 .
     amarakoùañãkàdayaþ 8 .
     pa¤cada÷ãñãkà 9 .
     vyadhikaraõadharmàvacchinnàbhàvajagadã÷añãkà 10 .
     sàmànyalakùaõàjagadã÷añãkà 11 .
     bhàùyaratnaprabhà 12 .
     sàhityadarpaõàdayaþ 13 .
     vyàptipa¤cake jagadã÷aþ 14 .
     bàdhagranthañãkà 15 .
     vedàntabhàùyarñãkà 16 .
     paràmar÷amathurànàthañãkà 17 .
     dàyabhàgàdayaþ 18 .
     avayavasya gàdàdharã ñãkà 19 .
     pakùatàjagadã÷añãkà 20 .
nyàya÷abdakhaõóamathurànàthañãkà 21
     vedàntasàrañãkà 22 .
     sàmànyalakùaõàmathurànàthañãkà 23 .
     bhàùàparicchedaþ 24 .
     kumumà¤jaliñãkàdayaþ 25 .
     malamàsatattvàdayaþ 26 .
     pratyakùakhaõóamathurànàthañãkà 27 .
     avacchedakatvanirukterjàgadã÷ã ñãkà 28 .
     sandaü÷apràpitanyàyaþ 29 .
     sarvàpekùànyàyaþ 30 .
     såcãkañàhanyàyaþ 31 .
     sthaviralaguóanyàyaþ . 32 .
     sandaü÷aþ sàüóà÷ã yasya prasiddhiþ . yathà tenobhayapàr÷vadhàraõena vastupràptistathà . tathà hi . ayodhyà mathurà màyà kà÷ã kà¤cã avantikà . purã dvàravatã caiva saptaità mokùadàyikàþ .. ityatra kà÷yàþ puratrayapàñhànantaraü puratrayapàñapårba¤ca pañhitatvena taditaraùañpuràõi kà÷ãpràpakàõi . 29 .
     bahuùu nimantriteùu ekasminnàgate'pi bhojyaü na dãyate sarvànapekùate tadvat . 30 .
     svalpa÷ramasàdhyasåcãnirmàõànantaraü bahu÷ramasàdhyakañàhanirmàõam . 31 .
     bçddhahastasthayaùñiþ sahasà lakùyasthàne kvacit patati kvacinna patati tadvat . 32 .
     kà÷ãkhaõóañãkà 29 .
     bhàùyaratnaprabhà 30 .
     kalàpavyàkaraõànandalaharãñãkàdayaþ 31 .
     kalàpañãkà . 32 .

(yadi ca nyàyavedàntasàïkhyapàta¤jalaprabhçtyàstikadar÷anànàü sàkùàtpàramparyeõaikamàtrànantavi÷vabrahmàõóasyodayasthitilayakàraõaü eko'dbitãyaþ sarvapuùàrthasvaråpaþ sanàtanapuruùaþ sarva÷aktimàn parame÷varaþ paramàtmaiva pratipàdyaþ tatràpi càrvàkàdivipakùamataniràkaraõena jagatkàraõataye÷varasya saüsthàpanàt nyàyadar÷anasyaiva sarvapràdhànyasiddhiþ . àtmatattvaj¤ànotpàdanàya sàkùàdupayogitayà samasta÷rutimãmàüsitatayà ca puràõàdi÷àstreùu vedàntasya bhåyasãpra÷aüsàdar÷anàcca tasyaiva dar÷anasya mukhyatvamàyàti cet na atãvasåkùmatamabrahmatattvaniråpakajagatpåjyavedànta÷àstre kadàpi kasyàpi viùayabhogakaluùitabuddhiparimàrjakanyàyadar÷anabodhàdçte prave÷ànadhikàràt . ato nitaràmeva sarvebhyo'syaiva gauravamabhyupajagmire tàrkikàþ . vastutastu sarve ùvàstikadar÷aneùu nyàyadar÷anameva sarvocchrayasiühàsanamàroóhumarhatãti sarveùàü prekùàvatàü paràmar÷aþ . vi÷eùataþ càrvàkàdiduùñamatakhaõóanapårbaka mokùasvaråpasthàpanàye÷varasattàsaüsthàpanàya caikamàtranyàyadar÷anamevàlaü natvanyat . etacca satyaü naveti pratipàdanàya ÷rãmanmàdhavàcàryasaïkalita sarvadar÷anasàrasaügrahagranthàntargatàkùapàdadar÷ana÷àstràdeva samuddhçtya dar÷ayiùyàmaþ . tatra prathamataþ ã÷varasaüsthàpanaü yathà -- nanvã÷varasadbhàve kiü pramàõaü pratyakùamanumànamàgamo và na tàvadatra pratyakùaü kramate råpàdirahitatvenàtãndriyatvàt nàpyanumànaü tadbyàptiliïgàbhàvàt nàgamaþ vikalpàsahatvàt kiü nityo'vagamayatyanityo và . àdye apasiddhàntàpàtaþ dbitãye parasparà÷rayàpàtaþ . upamànàdikama÷akya÷aïkaü niyataviùayatvàt . tasmàdã÷varaþ ÷a÷aviùàõàyate iti cettadetanna caturacetasàü cetasi camatkàramàviùkaroti . vivàdàspadaü nagamàgaràdikaü sakartçkaü kàryatvàt kumbhavat . na càyamasiüdvo hetuþ sàvayavatvena tasya susàdhanatvàt . nanu kimidaü sàvayavatvaü avayavasaü yogitvaü avayavasamavàyitvaü và nàdyaþ gaganàdau vyabhicàràt na dvitãyaþ tantutvàdàvanaikàntyàt . tasmàdanupapannamiti cenmaivaü vàdãþ samavetadravyatvaü sàvayavatvamiti niruktervaktaü ÷akyatvàt . avàntaramahattvena và kàryatvànumànasya sukaratvàt . nàpi viruddho hetuþ sàdhyaviparyayavyàpterabhàvàt nàpyanaikàntikaþ pakùàdanyatra vçtteradar÷anàt nàpi kàlàtyayopadiùñaþ bàdhakànupalambhàt nàpi satpratipakùaþ pratibhañàdar÷anàt . nanu nagàdikamakartçkaü ÷arãràjanyatvàt gaganavaditi cennaitat parãkùàkùamamãkùyate nahi kañhorakaõñhãravasya kuraïga÷àvaþ pratibhaño bhavati ajanyatvasyaiva samarthatayà ÷arãravi÷eùaõavaiyarthyàta . tarhyajanyatvameva sàdhanamiti cennàsiddheþ nàpi sopàdhikatva÷aïkàkalaïkàïkuraþ sambhavo anukålatarkasambhavàt yadyayamakartçkaþ syàt kàryamapi na syàdiha jagati nàstyeva tatkàryaü nàma yatkàrakacakramavadhãryàtmànamàsàdayedityetadavivàdam . tacca sarvaü kartçvi÷eùopahitamaryàdaü kartçtvaü cetarakàrakàprayojyatve sati sakalakàrakaprayoktutvalakùaõaü j¤ànacikãrùàprayatnàdhàratvam . eva¤ca kartçvyàvçttestadupahitasamastakàrakavyàvçttàvakàraõakakàryotpàdaprasaïga iti sthålaþ pramàdaþ . tathà niruñaïki ÷aïkarakiïkareõa . %<anukålena tarkeõa sanàthe sati sàdhane . sàdhyavyàpakatàbhaïgàt pakùe nopàdhisambhava>% iti . yadã÷varaþ kartà syàttarhi ÷arãrã syàdityàdipratikålatarkajàtaü jàgartãti cedã÷varasiddhyasiddhibhyàü vyàghàtàt . taduditamudayanena .
     %<àgamàdeþ pramàõatve bàdhanàdaniùedhanam .
     abhàsatve tu saiva syàdà÷rayàsiddhiruddhateti ..>% na ca vi÷eùavirodhaþ ÷akya÷aïkaþ j¤àtatvàj¤àtatvavikalpaparàhataþ syàt . tadetat parame÷varasya jagavrirmàõe pravçttiþ kimarthà svàrthà paràrthà và àdye'pãùñapràptyarthà aniùñaparihàràrthà và nàdyaþ avàptasakalakàmasya tadanupa patteþ ataeva na dbitãyaþ . dvitãye pravçttyanupapattiþ kaþ khalu paràrthaü pravartamànaü prekùàvànityàcakùãta . atha karuõayà pravçttyupapattirityàcakùãta ka÷cittaü pratyàcakùãta tarhi sarvàn pràõinaþ sukhina eva sçjedã÷varaþ na duþkha÷avalàn karuõàvirodhàt svàrthamanapekùya paraduþkhaprahàõecchà hi kàruõyaü tasmàdã÷varasya jagatsarjanaü na yujyate . taduktaü bhaññàcàryaiþ --
     %<prayojanamanuddi÷ya na mando hi pravartate .
     jagaccàsçjatastasya kiü nàma na kçtaü bhavediti .>% nàstika÷iromaõe ! tàvadãrùyàkaùàyite cakùuùã nimãlya paribhàvayatu bhavàn karuõayàpravçttirastyeva na ca nisargataþ sukhamayasargaprasaïgaþ sçjyapràõikçtasukçtaduùkçtaparipàkavi÷eùàdvaiùamyopapatteþ na ca svàtantryabhaïgaþ ÷aïkanãyaþ svàïgaü svavyavadhàyakaü na bhavatãti nyàyena pratyuta tannirvàhàt eka eva rudro na dbitãyàya tasthe ityàdiràgamastatra pramàõam . yadyevaü tarhi parasparà÷rayabàdhavyàdhiü samàdhatsveti cet tasthànutthànàt kimutpattau parasparà÷rayaþ ÷aïkyate j¤aptau và . nàdyaþ àgamasye÷varàdhãnotpattikatve'pi parame÷varasya nityatvenotpatteranupapatteþ nàpi j¤aptau parame÷varasya àgamàdhãnaj¤apti katve'pi tasyànyato'vagamàt nàpi tadanitya tyaj¤aptau àgamànityatvasya tãvràdidharmopetatvàdinà sugamatvàt .. dvitãye mokùasvaråpasaüsthàpanaü yathà -- nanu duþkhàtyantocchedo'pavarga ityetadadyàpi kaphoõiguóàyitaü vartate tatkathaü siddhavatkçtya vyava hriyata iti cenmaivaü sarveùàü mokùavàdinàmapavargada÷àyàmàtyantikã duþkhanivçttirastãtyasyàrthasya sarvatantrasiddhàntasiddhatayà ghaõñàpathatvàt nahyapravçttasya duþkhaü pratyàpadyate iti ka÷cita prapadyate tathà hi àtmacchedo mokùa iti màdhyamikamate duþkhocchedo'stãtyetàvattàvadavivàdram . atha manyethàþ ÷arãràdivadàtmàpi duþkhahetutvàducchedya iti tanna saïgacchate vikalpànupapatteþ kimàtmà j¤ànasantàno vivakùitaþ tadati rikto và prathame na vipratipattiþ kaþ khalvanukålamàcarati pratikålamàcaret dvitãye tasya nityatve nivçttira÷akyavidhànaiva pravçttyanupapati÷càdhikaü dåùaõaü na khalu ka÷cit prekùàvànàtmanastu kàmàya sarvaü priyaü bhavatãti sarvataþ priyatamasyàtmanaþ samucchedàya prayatate sarvo hi pràõã mukta iti vyavaharati . nanu dharminivçttau nirmalaj¤ànodayo mahodaya iti vij¤ànavàdivàde sàmagryabhàvaþ sàmànàdhikaraõyànupapatti÷ca bhàvanàcatuùñayaü hi tasya kàraõamabhãùñaü tacca kùaõabhaïgapakùe sthiraikàdhàràsambhavàt laïghanàbhyàsàdivadanàsàditaprakarùaü na sphañamabhij¤ànamabhijanayituü prabhavati sãpaplavasya j¤ànasantànasya baddhatve nirupaplavasya ca muktatve yo baddhaþ sa eva mukta iti sàmànàdhikaraõyaü na saïgacchate . àvaraõamuktirmuktiriti jainajanàbhimato'pi màgo na nirgato nirargalaþ aïga bhavàn pçùño vyàcaùñàü kimàvaraõaü dharmàdharmabhràntaya iti cet iùñameva . atha dehamevàvaraõaü tathàca tannivçttau pa¤jarànmuktasya ÷ukasyevàtmanaþ satatordhvagamanaü muktiriti cettadà vaktavyaü kimayamàtmà mårto'mårto và . prathame niravayavaþ sàvayavo và niravayavatve niravayavo mårtaþ paramàõuriti paramàõulakùaõàpattyà paramàõudharmavadàtmadharmàõàmatãndriyatvaü prasajet . sàvayavatve yat sàvayavaü tadanityamiti pratibandhabalenànityatvàpattau kçtapraõà÷àkçtàbhyàgamau niùpratibandhau prasaretàm . amårtatve gamanamanupapannameva calanàtmikàyàþ kriyàyàþ mårtapratibandhàt pàratantryaü bandhaþ svàtantryaü mokùa iti càrvàkapakùe'pi svàtantryaü duþkhanivçtti÷cedavivàda ai÷varyaü cet sàti÷ayatayà sadçkùatayà ca prekùàvatàü nàbhimatam . prakçtipuruùànyatvakhyàtau prakçtyuparame puruùasya svaråpeõàvasthànaü muktiriti sàïkhyàkhyàte'pi pakùe duþkhocchedo'bhyupeyate vivekaj¤ànaü puruùà÷rayaü veti etàvadava÷iùyate tatra puruùà÷rayamiti na ÷liùyate puruùasya kauñasthyàt sthànanirodhàpàtànnàpi prakçtyà÷rayaþ acetanatvàt tasyàþ . ki¤ca ùakçtiþ pravçttisvabhàvà nivçttisvabhàvà và àdye anirmokùaþ svabhàvasyànapàyàt dvitãye samprati saüsàro'stamiyàt . nityanirati÷ayamukhàbhivyaktirmuktiriti bhaññasarvaj¤àdyabhimate'pi duþkhanivçttirabhimataiva parantu nityasukhaü na pramàõapaddhatimadhyàste . ÷rutistatra pramàõamiti cenna yogyànupalabdhibàdhite tadanavakà÷àdavakà÷e và gràvaplavepi tathà bhàvaprasaïgàt . nanu sukhàbhivyaktirmuktiriti pakùaü parityajya duþkhanivçttireva muktiriti svãkàraþ kùãraü vihàyàrocakagrastasya sauvãrarucimanubhavatãti cettadetannàñakapakùapatitaü tvadvaca ityupekùyate . sukhasya sàti÷ayatayà pratyakùatayà bahupratyanãkàkràntatayà sàdhanapràrthanàparikliùñatayà ca duþkhàvinàbhåtatvena viùànuùaktamadhuvat duþkhapakùanikùepàt . nanvekamanusandhitsato'paraü pracyavate iti nyàyena duþkhavat sukhamityucchidyata iti akàmyo'yaü pakùa iti cenmaivaü maüsthàþ sukhasampàdane duþkhasàdhanabàhulyànuùaïginiyamena taptàyaþpiõóe tapanãyabuddhyà prabartamànena sàmyàpàtàt tathà hi myàyopàrjiteùu viùayeùu kiyantaþ sukhakhadyotàþ kiyanti duþkhadurdinàni anyàyopàrjiteùu tu yadbhaviùyati tanmanasàpi cintayituü na ÷akyamityetat svànubhavamapracchàdayantaþ santo vidàïkurvantu vidàüvarà bhavantaþ . tasmàt pari÷eùàt parame÷varànugrahava÷àcchravaõàdikrameõàtmatattvasàkùàtkàravataþ puruùadhaureyasya duþkhanivçttiràtyantikã ni÷reyasamiti niravadyamiti .. * .. nyàyadar÷anantu pårbottaravibhàgabhedena dvividham . pårbabhàgo bhagavatà maharùigotamena praõãtaþ uttarabhàgastu bhagavatà maharùikaõabhujaiva praõãtaþ pårbabhàge bhagavàn gotamaþ jãvani÷reyasàdhigamàya ùoóa÷apadàrthàn niråpitavàn teùàü ùoóa÷apadàrthànàü tattvaj¤ànàdeva niþ÷reyasàdhigama ityupadide÷eti . parabhàge tu bhagavàn kaõàdaþ dravyàdiùaõõàü padàrthànàü tattvaj¤ànàdeva niþ÷reyasaü syàdityupadiùñavàn . tadyathà, %<dharmavi÷eùasåtàd dravyaguõakarmasàmànyavi÷eùasamavàyànàü sàdharmyavaidharmyàbhyàü tattvaj¤ànànniþ÷reyasamiti .>% paraü eùveva ùañpadàrtheùu bhagavatà gotamenopadiùñàþ ùoóa÷apadàrthàþ sarva evàrntanive÷ità bhagavatà kaõabhujà . iha punarvi÷eùapadàrthasvãkaraõàt loke vai÷eùikamityàkhyàntareõaiva prasiddhametaddar÷anamiti bodhyam .. atiriktanyàyanàmàni yathà -- 1 agnyàtapananyàyaþ . 2 ajàkçpàõãyanyàyaþ . 3 ajàtaputtranàmakaraõanyàyaþ . 4 aõóakukkuñãnyàyaþ . 5 atyantaü balavanto'pi paurajànapadà janà itinyàyaþ . 6 adagdhadahananyàyaþ . 7 adhyàropàpavàdanyàyaþ . 8 anadhãte mahàbhàùye itinyàyaþ . 9 anantarasya vidhirvà bhavati pratiùedho vetinyàyaþ . 10 ante yà matiþ sà gatiritinyàyaþ . 11 anteraõóàvivàha÷cedàdàveva kuto na sa itinyàyaþ . 12 andhagajanyàyaþ . 13 andhacañakanyàyaþ . 14 andhadarpaõanyàyaþ . 15 andhasyevàndhalagnasya vinipàtaþ pade pade itinyàyaþ . 16 anyabhuktanyàyaþ . 17 aparàhõacchàyànyàyaþ . 18 apasàritàgnibhåtalanyàyaþ . 19 apasthànaü tu gacchantaü sodaro'pi vimu¤cati itinyàyaþ . 20 avbhakùakanyàyaþ . 21 abhàõóalàbhanyàyaþ . 22 araõyarodananyàyaþ . 23 arke cenmadhu vindeta kimarthaü parvataü vrajeditinyàyaþ . 24 ardhajaratãnyàyaþ . 25 ardhaü tyajati paõóitanyàyaþ . 26 ardhavai÷asanyàyaþ . 27 ava÷yàpekùitànape kùitayoritinyàyaþ . 28 a÷maloùñranyàyaþ . 29 a÷vatarãgarbhanyàyaþ . 30 a÷vabhçtyanyàyaþ . 31 asnehadãpanyàyaþ . 32 ahikuõóalanyàyaþ . 33 ahitriputtra itinyàyaþ . 34 ahinakulanyàyaþ . 35 ahimukkaivartanyàyaþ . 36 àkà÷àparicchannatvanyàyaþ . 37 àdàvante vetinyàyaþ . 38 àbhàõakanyàyaþ . 39 àyurghçtamitinyàyaþ . 40 àùàóhavàtanyàyaþ . 41 ikùurasanyàyaþ . 42 ikùuvikàranyàyaþ . 43 iccheùyamàõayoþ samabhivyàhàre iùyamàõasyaiva pràdhànyamitinyàyaþ . 44 iùuvegakùayanyàyaþ . 45 utpàñitadantanàganyàyaþ . 46 udakanimajjananyàyaþ . 47 upajaniùyamàõanimitto'pyapavàdo jàtanimittamapyutsargaü bàdhate itinyàyaþ . 48 upajãvyopajãvakanyàyaþ . 49 upapannadhammo vikaroti hi dharmiõamitinyàyaþ . 50 upaùàsàdvaraü bhikùetinyàyaþ . 51 ubhayataþ pà÷arajjunyàyaþ . 52 uùaravçùñinyàyaþ . 53 uùñralaguóanyàyaþ . 54 çjumàrgeõa sidhyato'rthasya vakreõa sàdhanàyoga itinyàyaþ . 55 ekatra nirõãtaþ ÷àstràrthaþ anyatràpi tathetinyàyaþ . 56 ekade÷avikçtamananyavaditinyàyaþ . 57 ekasandhitsato'paraü pracyavate itinyàyaþ . 58 ekàkinã pratij¤etinyàyaþ . 59 ekàmasiddhiü pariharato dbitãyà àpadyate itinyàyaþ . 60 kaõñakanyàyaþ . 61 kaõñhacàmãkaranyàyaþ . 62 kadambakusumanyàyaþ . 63 karasthavilvanyàyaþ . 64 karivçü hitanyàyaþ . 65 kàüsyabhojinyàyaþ . 66 kàkatàlãyanyàyaþ . 67 kàkadadhighàtakanyàyaþ . 68 kàkadantaparãkùànyàyaþ . 69 kàkàkùinyàyaþ . 70 kàmanàgocaratvena ÷abdabodha eva ÷abdasàdhanatànvaya itinyàyaþ . 71 kàraõaguõakramanyàyaþ . 72 kàryeõa kàraõasaüpratyayaþ itinyàyaþ . 73 kàlanà÷e kàryanà÷anyàyaþ . 74 kimaj¤ànasya duùkaramitinyàyaþ . 75 kãñabhçïganyàyaþ . 76 kukkuñadhvaninyàyaþ . 77 kumbhãdhànyanyàyaþ . 78 ku÷akà÷àvalambananyàyaþ . 79 kåpakhànakanyàyaþ . 80 kåpanyàyaþ . 81 kåpamaõóåkanyàyaþ . 82 kçtàkçtaprasaïgo yo vidhiþ sa nitya itinyàyaþ . 83 kçte kàrye kiü muhårtapra÷nena itinyàyaþ . 84 kçdabhihito bhàvo dravyavat prakà÷ate itinyàyaþ . 85 koptapàlanyàyaþ . 86 kauõóinyanyàyaþ . 87 kaunteyaràdheyanyàyaþ . 88 kriyà hi vikalpyate na vastvitinyàyaþ . 89 khalamaitrãnyàyaþ . 90 khàdakaghàtakanyàyaþ . 91 gajaghañànyàyaþ . 92 gajabhuktakapitthanyàyaþ . 93 gaóóalikàpravàhanyàyaþ . 94 gaõapatinyàyaþ . 95 gardabhàràmagaõanànyàyaþ . 96 gale pàdukànyàyaþ . 97 guõopasaühàranyàyaþ . 98 gokùãraü ÷vadantairdhçtamitinyàyaþ . 99 gobalãvardanyàyaþ . 100 gomayapàyasanyàyaþ . 101 gomahiùàdinyàyaþ . 102 ghañakuñãprapàtanyàyaþ . 103 ghañapradãpanyàyaþ . 104 ghuõàkùaranyàyaþ . 105 cakraamaõanyàyaþ . 106 caturvedavinnyàyaþ . 107 campakapañavàsanyàyaþ . 108 carmatantau mahiùãü hantãtinyàyaþ . 109 citàmçtanyàyaþ . 110 citrapañanyàyaþ . 111 citràïganànyàyaþ . 112 citrànalanyàyaþ . 113 cintàmaõiü parityajya kàcamaõigrahaõanyàyaþ . 114 cauràparàdhàt màõóavyanigrahanyàyaþ . 115 jalatumbikànyàyaþ . 116 jalamanthananyàyaþ . 117 jalànayananyàyaþ . 118 jalaukànyàyaþ . 119 jàmàtrarthaü kliptasya såpàderatithyupakàrakatvabhiti nyàyaþ . 120 j¤ànadharmiõyabhràntaprakàre tu viparyaya iti nyàyaþ . 121 j¤ànàderniùkarùavadutkaùo'pyaïgãkàrya itinyàyaþ . 122 jyotirnyàyaþ . 123 taõóulanyàyaþ . 124 tattàdçgavagamyate itinyàyaþ . 125 tadabhinnatvamitinyàyaþ . 126 tadàgame'pi dç÷yate itinyàyaþ . 127 taptamàùakoddharaõanyàyaþ . 128 tamaþprakà÷anyàyaþ . 129 taratamabhàvàpannamitinyàyaþ . 130 tàmasaü parivarjayeditinyàyaþ . 131 tàlasarpanyàyaþ . 132 tiryagadhikaraõanyàyaþ . 133 tulonnamananyàyaþ . 134 tuùyatu durjana itinyàyaþ . 135 tyajedekaü kulasyàrthe itinyàyaþ . 136 tyajyà dustañinãtinyàyaþ . 137 dagdharasanànyàyaþ . 138 dagdhendhanavahrinyàyaþ . 139 daõóasarpamàraõanyàyaþ . 140 dadhipayasi pratyakùo jvara itinyàyaþ . 141 dantaparãkùànyàyaþ . 142 dànavyàlakañanyàyaþ . 143 dàhakadàhyanyàyaþ . 144 durbalairapi bàdhyante puruùaiþ pàrthivà÷ritairitinyàyaþ . 145 devatàdhikaraõanyàyaþ . 146 devadattahantçhatanyàyaþ . 147 devadattàputtranyàyaþ . 148 dehalãdãpanyàyaþ . 149 dehàdhomukhatvanyàyaþ . 150 dhañàrohaõanyàyaþ . 151 dharmakalpanànyàyaþ . 152 dharmàdharmanyàyaþ . 153 dharmikalpanànyàyaþ . 154 dhànyapalalanyàyaþ . 155 naùñà÷vadagdharathanyàyaþ . 156 na hi karakaïkaõadar÷anàya àdar÷àpekùetinyàyaþ . 157 na hi duùñe anupapannaü nàmetinyàyaþ . 158 na hi nindà nindituü pravartate api tu vidheyaü stotumitinyàyaþ . 159 na hi pratyabhij¤àmàtreõa arthasiddhiritinyàyaþ . 160 na hi bhikùuko bhikùukamitinyàyaþ . 161 na hi vivàhànantaraü varaparãkùà kriyate itinyàyaþ . 162 na hi ÷àbdama÷àbdenànvetãtinyàyaþ . 163 na hi sutãkùõàpyasidhàrà svayameva chettumàhitavyàpàrà bhavatãtinyàyaþ . 164 nàgoùñrapatinyàyaþ . 165 nàj¤àtavi÷eùaõà vi÷iùñabuddhiþ vi÷eùyaü saükràmatãtinyàyaþ . 166 nàrikelaphalàmbunyàyaþ . 167 nimnagàpravàhanyàyaþ . 168 nãrakùãranyàyaþ . 169 nãlendãvaranyàyaþ . 170 nçpanàpitaputtranyàyaþ . 171 naunàvikanyàyaþ . 172 pa¤jaracàlananyàyaþ . 173 pañanyàyaþ . 174 pañe pakùinyàyaþ . 175 patantamanudhàvato baddho'pi gata itinyàyaþ . 176 padamapyadhikàbhàvàt smàrakàt na vi÷iùyata itinyàyaþ . 177 para÷ugrahaõanyàyaþ . 178 pariùanyàyaþ . 179 parvatàdhityakànyàyaþ . 180 parvatopatyakànyàyaþ . 181 pàùàõeùñikànyàyaþ . 182 pi¤jaramuktapakùinyàyaþ . 183 piõóaü hitvà karaü leóhãtinyàyaþ . 184 piùñapeùaõanyàyaþ . 185 puttralipsayà daivaü bhajantyà bhartà'pi naùña itinyàyaþ . 186 purastàdapavàdà anantaràn vidhin bàdhate netarànitinyàyaþ . 187 puùñalaguóanyàyaþ . 188 pårbamapavàdà nivi÷ante pa÷càdutsargà itinyàyaþ . 189 pårbàt parabalãyastvanyàyaþ . 190 prakalpyàpavàdaviùayaü pa÷càdutsargo'bhinivi÷ate itinyàyaþ . 191 prakà÷à÷rayanyàyaþ . 192 prakçtipratyayàrthayoþ pratyayàrthasya pràdhànyamitinyàyaþ . 193 prakùàlanàddhi païkasya dåràdaspar÷anamitinyàyaþ . 194 pradãpanyàyaþ . 195 pradhànamallanivarhaõanyàyaþ . 196 pramàõavantyadçùñàni kalpyàni subahånyapãtinyàyaþ . 197 prayojanamanuddi÷ya na mando'pi pravartate itinyàyaþ . 198 prasaïgapañhitanyàyaþ . 199 pràsàdavàsinyàyaþ . 200 phalavatsahakàranyàyaþ . 201 badhyaghàtakanyàyaþ . 202 bahucchidravañapradãpanyàyaþ . 203 bahuvçkàkçùñanyàyaþ . 204 bahuràjakapuranyàyaþ . 205 bahånàmanugraho nyàyya itinyàyaþ . 206 bràhmaõaparivràjakanyàyaþ . 207 bràhmaõavasiùñhanyàyaþ . 208 bràhmaõa÷ramaõanyàyaþ . 209 bhakùite'pi la÷une na ÷ànto vyàdhiritinyàyaþ . 210 bhacchunyàyaþ . 211 bhàmatãnyàyaþ . 212 bhàvapradhànamàkhyàtamitinyàyaþ . 213 bhvàdinyàyaþ . 214 bhikùupàdaprasàraõanyàyaþ . 215 bhåliïgapakùinyàyaþ . 216 bhå÷aityoùõanyàyaþ . 217 bhairavanyàyaþ . 218 bhramaranyàyaþ . 219 makùikànyàyaþ . 220 majjanonmajjananyàyaþ . 221 maõóåkaplutinyàyaþ . 222 matsyakaõñakanyàyaþ . 223 maraõàdbaro vyàdhiritinyàyaþ . 224 mallagràmanyàyaþ . 225 mahiùãprasavonmukhãtinyàyaþ . 226 màtsyanyàyaþ . 227 mu¤jàdiùvikànyàyaþ . 228 måkabhayena kathàtyàganyàyaþ . 229 mårkhasevananyàyaþ . 230 bhåùàsiktatàmranyàyaþ . 231 mçgabhayena ÷asyànà÷rayaõanyàyaþ . 232 mçgavàgurànyàyaþ . 233 mçtamàraõanyàyaþ .. 234 yaþ kàrayati sa karotyevetinyàyaþ . 235 yaþ kurute sa bhuïkte itinyàyaþ . 236 yat kçtakaü tadanityamitinyàyaþ . 237 yatparaþ ÷abdaþ sa ÷abdàrtha itinyàyaþ . 238 yatpràyaþ ÷råyate yàdçk tattàdçgavagamyate itinyàyaþ . 239 yatrobhayoþ samo doùa itinyàyaþ . 240 yathàsaükhyanyàyaþ . 241 yadarthà pravçttiþ tadarthaþ . pratiùedha itinyàyaþ . 242 yadvivàhagãtagànamitinyàyaþ . 243 yàdç÷aü mukhaü tàdç÷aü capeñamitinyàyaþ . 244 yàdç÷o yakùastàdç÷o baliritinyàyaþ . 245 yasyàj¤ànaü bhramastasya bhràtaþ samyak ca veda sa itinyàyaþ . 246 yàvacchirastàvacchirovyathetinyàyaþ . 247 yena utkramyate yena ca upasaühriyate sa vàkyàrtha itinyàyaþ . 248 yena càpràptena yo vidhiràrabhyate sa tasya bàdhako bhavati itinyàyaþ . 249 yojanapràpyàyàü kàveryàü mallabandhananyàyaþ . 250 raktapañanyàyaþ . 251 rajjasarpanyàyaþ . 252 rathavaóavàmyàyaþ . 253 ra÷mitçõàdinyàyaþ . 254 ràjaputtravyàdhanyàyaþ . 255 ràjasaü tàmasa¤cetinyàyaþ . 256 ràsabharañitanyàyaþ . 257 råóhiryogamapaharatãtinyàyaþ . 258 rekhàgavayanyàyaþ . 259 roginyàyaþ . 260 lakùaõapramàõàbhyàü hi vastusiddhiritinyàyaþ . 261 làïgaljãvanamitinyàyaþ . 262 lohacumbakanyàyaþ . 263 lauhàgninyàyaþ . 264 vakabandhananyàyaþ . 265 varagoùñhãnyàyaþ . 266 varaghàtàya kanyàvaraõamitinyàyaþ . 267 vaståni mànànyapekùya prayojanànãtinyàyaþ . 268 vahridhumanyàyaþ . 269 vahninyàyaþ . 270 vàjimandurànyàyaþ . 271 vàtàdinyàyaþ . 272 vàyubhakùakanyàyaþ . 273 vàyu÷aityoùõa myàyaþ . 274 vidhiniùedhau sati vi÷eùabàdhe vi÷eùaõamupasaükràmeta itinyàyaþ . 275 vidheyaü hi ståyate vastvitinyàyaþ . 276 viparãtaü balàbalamitinyàyaþ . 277 vilvakhallàñanyàyaþ . 278 vivàha pravçttabhçtyanyàyaþ . 279 vi÷iùñavçtteritinyàyaþ . 280 vi÷iùñasya vai÷iùñyamitinyàyaþ . 281 viùaü mçtyuritinyàyaþ . 282 viùabhakùaõanyàyaþ . 283 viùavçkùo'pi saüvardhya svayaü chettumasàmpratamitinyàyaþ . 284 vçkùaprakampananyàyaþ . 285 vçddhakumàrãvàkyanyàyaþ . 286 vçddhimiùñavato målaü vinaùñamitinyàyaþ . 287 vç÷cikãgarbhanyàyaþ . 288 vai÷eùyàttu tadvàda itinyàyaþ . 289 vya¤jakavyaïganyàyaþ . 290 vyàghrãkùãranyàyaþ . 291 vraõa÷odhanàya ÷astragrahaõamitinyàyaþ . 292 vrãhibãjanyàyaþ . 293 ÷aktiþ sahakàriõãti nyàyaþ . 294 ÷avodbartananyàyaþ . 295 ÷àkhàcandranyàyaþ . 296 ÷àlisamçddhau kodravanà÷ananyàyaþ . 297 ÷àbdã hyàkàïkùà ÷abdenaiva påraõãyetinyàyaþ . 298 ÷iroveùñanena nàsikàspar÷a itinyàyaþ . 299 ÷ailuùãnyàyaþ . 300 ÷yàla÷unakanyàyaþ . 301 ÷vaþkartavyamadya kurvitimyàyaþ . 302 ÷vapucchonnàmananyàyaþ . 303 sacchidraghañàmbunyàyaþ . 304 sati bodhe na jànàtãtinyàyaþ . 305 sandigdhasya sandigdhaü sa prayojanaü cet vicàramarhatãtinyàyaþ . 306 samudravçùñinyàyaþ . 307 sambhavatyekavàkyatve vàkyabhedo na ceùyate itinyàyaþ . 308 sarvaü vàkyaü sàdhàraõamitinyàyaþ . 309 sarvaü kàryaü sakàraõakamitinyàyaþ . 310 sarvavi÷eùaõaü sàdhàraõamitinyàyaþ . 311 sarva÷àstràpratyayamekaü karmetinyàyaþ . 312 sàkùàtprakçtamitinyàyaþ . 313 sàdhumaitrãnyàyaþ . 314 sàrvajanãnatulyàyavyayanyàyaþ . 315 sàvakà÷aniravakà÷ayorniravakà÷o balãyànitinyàyaþ . 316 siühamçganyàyaþ . 317 siühàvalokanyàyaþ . 318 sutajanimçtinyàyaþ . 119 subhagàbhikùukanyàyaþ . 320 sundopasundanyàyaþ . 321 såtrasàñikànyàyaþ . 322 sopànàrohaõanyàyaþ . 323 stanandhayanyàyaþ . 324 sthàlãpulàkanyàyaþ . 325 sthàvarajaïgamaviùanyàyaþ . 326 sthåõànikhananyàyaþ . 327 sthålàrundhatãnyàyaþ . 328 sphañikalauhityanyàyaþ . 329 svakarakucanyàyaþ . 330 svapakùahànikartçtvàt svakulàïgàratàü gata itinyàyaþ . 331 svapnavyàghranyàyaþ . 332 sva÷i÷umapi cumbantamiti nyàyaþ . 333 svàmibhçtyanyàyaþ . 334 hastàmalakanyàyaþ . iti ÷rãràmadayàlu÷iùyaraghunàthena viracito laukikanyàyasaügrahaþ ..)

#<nyàyasàriõã>#, strã, (nyàyaü saratãti . sç + õini + ïãp .) yuktipårbakakarmakàriõã tatparyàyaþ . luõñhã 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<nyàyã>#, [n] tri, (nyàyo'syàstãti . nyàya + iniþ .) nyàyavàn . nyàyo'syàstãtyarthe inpratyayaniùpannaþ ..

#<nyàyyaü>#, tri, (nyàyàdanapetam . nyàya + %<dharmapathyarthanyàyàdanapete .>% 4 . 4 . 92 . iti yat .) nyàyàdanapetam . (nyàye bhavaþ . nyàyàdàgato và . %<digàdibhyo yat .>% 4 . 3 . 54 . iti yat .) nyàyàgatadhanàdiþ . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . yuktam 2 aupayikam 3 labhyam 4 bhajamànam 5 abhinãtam 6 . ityamaraþ . 2 . 8 . 25 .. kramocitam 7 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, manuþ . 2 . 152 .
     %<devà÷caitàn sametyocurnàyyaü vaþ ÷i÷uruktavàn ..>%)

#<nyàsaþ>#, puü, (nyasyata iti . ni + asa + gha¤ .) upanidhiþ . sthàpyadravyam . ityamaraþ . 2 . 9 . 89 .. asya vivaraõaü nikùepa÷abde draùñavyam .. * .. vinyàsaþ . arpaõam . yadàha kàlidàsaþ .
     %<padanyàsairàsãt kamalaparipårõà vamumatã dçgàndolairindãvaramayamabhådambaratalam .
     idaü yàce ki¤cidviracaya vacaþ smeramadhuraü dharàyàmapyàstàü vidhumukhi ! sudhàyàþ paricayaþ ..>% tyàgaþ . yathà, ÷rãbhagavadgãtàyàü 18 adhyàye .
     %<kàmyànàü karmaõàü nyàsaü sannyàsaü kavayo viduþ .
     sarvakarmaphalatyàgaü pràhustyàgaü vicakùaõàþ ..>% kà÷ikàkhyapàõinisåtravyàkhyànagranthavi÷eùaþ . yathà, màghe . 2 . 112 .
     %<anutsåtrapadanyàsà sadvçttiþ sannibandhanà .
     ÷abdavidyeva no bhàti ràjanãtirapaspa÷à ..>% sannyàsaþ . yathà --
     %<vakùye vividiùànyàsaü vidvannyàsa¤ca bhedataþ .
     hetå videhamukte÷ca jãvanmukte÷ca tau kramàt ..>% iti jãvanmuktiprathamavivekaþ .. * .. påjàjapàdeþ pràgvighnanà÷amantrasiddhyàdyarthaüdehàntarbahirvarõàdivinyàsaþ . tatra nyàsakàlo yathà,
     %<pràtaþkàle'thavà påjàsamaye homakarmaõi .
     japakàle'pi và teùàü viniyogaþ pçthak pçthak .
     påjàkàle samastaü và kuryàt sàdhakasattamaþ ..>% iti yoginãhçdayam .. * .. atha màtçkànyàsaþ . asya màtçkàmantrasya brahmaçùirgàyattrã chando màtçkàsarasvatã devatà halo bãjàni svaràþ ÷aktayo lipinyàse viniyogaþ . ÷irasi oü brahmaõe çùaye namaþ . mukhe oü gàyattrãcchandase namaþ . hçdi oü màtçkàsarasvatyai devatàyai namaþ . guhye oü vya¤janebhyo bãjebhyo namaþ . pàdayoþ svarebhyaþ ÷aktibhyo namaþ . tathà ca j¤ànàrõave . màtçkàü ÷çõu deve÷i ! nyaset pàpanikçntanãm . çùirbrahmàsya mantrasya gàyattrã chanda ucyate .. devatà bhàtçkàdevã bãjaü vya¤janasa¤cayam . ÷aktayastu svarà devi ! ùaóaïganyàsamàcaret .. tataþ ùaóaïganyàsau . aü kaü khaü gaü ghaü ïaü àü aïguùñhàbhyàü namaþ . iü caü chaü jaü jhaü ¤aü ãü tarjanãbhyàü svàhà . uü ñaü ñhaü óaü óhaü õaü åü madhyamàbhyàü vaùañ . eü taü thaü daü dhaü naü aiü anàmikàbhyàü hum . oü paü phaü baü bhaü maü auü kaniùñhàbhyàü vauùañ . aü yaü raü laü vaü ÷aü ùaü saü haü laü kùaü aþ karatalapçùñhàbhyàü phañ . evaü hçdayàdiùu . aü kaü khaü ghaü ïaü àü hçdayàya namaþ . ityàdi . tathà ca j¤ànàrõave . aü àü madhye kavargantu iü ãü madhye cavargakam . uü åü madhye ñavargantu eü aiü madhye tavargakam .. oü auü madhye pavargantu binduyuktaü nyaset priye . anusvàravisargàntarya÷avargau salakùakau .. hçdayantu ÷iro devi ! ÷ikhà kavacakaü tathà . netramantraü nyaset ïe'ntaü namaþsvàhà krameõa tu .. vaùañ huü vauùaóanta¤ca phaóantaü yojayet priye ! . ùaóaïgo'yaü màtçkàyàþ sarvapàpaharaþ smçtaþ .. athàntarmàtçkànyàsaþ . akàràdiùoóa÷asvaràn sabindån ùoóa÷adalakamale kaõñhamåle nyaset . kakàràdidbàda÷avarõàn sabindån dvàda÷adalakamale hçdaye nyaset . óakàràdida÷avarõàn sabindån da÷adalakamale nàbhau nyaset . vakàràdiùaó varõàn sabindån ùaódalakamale liïgamåle nyaset . vakàràdicaturo varõàn sabindån caturdalakamale målàdhàre nyaset . hakùavarõadvayaü sabinduü dbidalakamale bhramadhe nyamet . tathà ca j¤ànàrõave .
     %<dbyaùñapatràmbuje kaõñhe svaràn ùoóa÷a vinyaset .
     dbàda÷acchadahçtpadme kàdãn dvàda÷a yinya setu ..
     da÷apatràmbuje nàbhau óakàràdãnnyasedda÷a .
     ùañpatramadhye liïgasthe vakàràdãnnyasecca ùañ ..
     àdhàre caturo varõàn nyasedvàdãn caturdale ..
     hakùau bhråmadhyage padme dvidale vinyaset priye ..>% agastyasaühitàyàm .
     %<ekaikavarõamekaikapatrànte vinyaset priye .
     evamantaþ pravinyasya manasàto vahirnyaset ..>% vaiùõave tu .
     %<ekaikavarõamuccàrya målàdhàràcchiro'ntakam .
     namo'ntamiti vinyàsa àntaraþ parikãrtitaþ ..
     athàntarmàtçkànyàso målàdhàre caturdale .
     suvarõàbhe va÷aùasacaturvarõavibhåùite ..
     ùaódale vaidyutanibhe svàdhiùñhàne'nalatviùi .
     babhamairyavalairyukte varõaiþ ùaóbhi÷ca suvrate .
     maõipåre da÷adale nãlajãmåtasannibhe .
     óàdiphàntadalairyukte bindådbhàùitamastakaiþ ..
     anàhate dvàda÷àre pravàlarucisannibhe .
     kàdiñhàntadalairyukte yoginàü hçdayaïgame ..
     vi÷uddhe ùoóa÷adale dhåmràbhe svarabhåùite .
     àj¤àcakre tu candràbhe dvidale hakùalà¤chite ..
     sahasràre himanibhe sarvavarõavibhåùite .
     akathàditrirekhàtmahalakùatrayabhåùite ..
     tanmadhye paravindu¤ca sçùñisthitilayàtmakam .
     evaü samàhitamanà dhyàyennyàso'yamàntaraþ .. * ..>% atha vàhyamàtçkànyàsaþ . asyà dhyànaü yathà --
     %<pa¤cà÷allipibhirvibhaktamukhadoþpanmadhyavakùaþsthalàü bhàsvanmaulinibaddhacandrasakalàmàpãnatuïgastanãm .
     mudràmakùaguõaü sudhàóhyakalasaü vidyà¤ca hastàmbujairvibhràõàü viùadaprabhàü trinayanàü vàgdevatàmà÷raye ..>% evaü dhyàtvà nyaset . tatràïguliniyamastantre .
     %<lalàñe nàsikàmadhye vinyasenmukhapaïkaje .
     tarjanã madhyamànàmà vçddhànàme ca netrayoþ ..
     aïguùñhaü karõayornyasya kaniùñhàïguùñhakau nasoþ .
     madhyàstisro gaõóayo÷ca madhyamà¤coùñhayornyaset ..
     anàmàü dantayornyasya madhyamàmuttamàïgake .
     mukhe'nàmàü madhyamà¤ca hastapàdeùu pàr÷vayoþ ..
     kaniùñhànàmikàmadhyàstàstu pçùñhe ca vinyaset .
     tàþ sàïguùñhà nàbhide÷e sarvàþ kukùau ca vinyaset ..
     hçdaye ca talaü sarvamaüsayo÷ca kakutsthale .
     hçtpårbaü hastapatkukùimukheùu talameva ca ..
     etàstu màtçkàmudràþ krameõa parikãrtitàþ .
     aj¤àtvà vinyasedyastu nyàsaþ syàttasya niùphalaþ ..>% gautamãye .
     %<lalàñamukhavçttàkùi÷rutighràõeùu gaõóayoþ .
     oùñhadantottamàïgàsyadoþpatsandhyagrakeùu ca ..
     pàr÷vayoþ pçùñhato nàbhau jañhare hçdaye'ü÷ake .
     kakudyaü÷e ca hçtpårbaü pàõipàdayuge tathà ..
     jañharànanayornyasyenmàtçkàrõàn yathàkramàt ..>% tadyathà . aü namo lalàñe . àü namo mukhe . iü ãü cakùuùoþ . uü åü karõayoþ . çü éü nasoþ . ëü íü gaõóayoþ . eü oùñhe . aiü adhare . oü årdhvadante . auü adhodante . aü brahmarandhre . aþ mukhe . kaü dakùabàhumåle . khaü kurpare . gaü maõibandhe . ghaü aïgulimåle . ïaü aïgulyagre . evaü caü 5 vàmabàhumålasandhyagrakeùu . evaü ñaü 5 dakùiõapàdamålasandhyagrakeùu . evaü taü 5 vàmapàdamålasandhyagrakeùu . paü dakùiõapàr÷ve . phaü vàmapàr÷ve . baü pçùñhe . bhaü nàbhau . maü udare . yaü hçdi . raü dakùabàhumåle . laü kakudi . vaü vàmabàhumåle . ÷aü hçdàdidakùahaste . ùa hçdàdivàmahaste . saü hçdàdidakùapàde . haü hçdàdivàmapàde . laü hçdàdyudare . kùaü hçdàdimukhe . sarvatra namo'ntena nyaset . tathà ca .
     %<omàdyanto namo'nto và savindurvinduvarjitaþ .
     pa¤cà÷adbarõavinyàsaþ kramàdukto manãùibhiþ ..>% iti bhaññaþ .. atha saühàramàtçkànyàsaþ . tasyà dhyànaü yathà --
     %<akùasrajaü hariõapotamudagrañaïkavidyàþ karairavirataü dadhatãü trinetràm .
     ardhendumaulimaruõàmaravindaràmàü varõe÷varãü praõamatastanabhàranamràm ..>% nyàsastu kùakràràdyakàràntaþ . yathà . kùaü namo hçdàdimukhe ityàdi .. * .. apara¤ca .
     %<caturdhà màtçkà proktà kevalà vindusaüyutà .
     savisargà sobhayà ca rahasyaü ÷çõu kathyate ..
     vidyàkarã kevalà ca sobhayà bhuktidàyinã .
     puttradà savisargà tu savindurvittadàyinã ..>% vi÷uddhe÷vare .
     %<vàgbhavàdyà ca vàksiddhyai ramàdyà ÷rãpravçddhaye .
     hçllekhàdyà sarvasiddhyai kàmàdyà lokava÷yadà ..
     ÷rãkaõñhàdyànimàn nyasyet sarvamantraþ prasãdati ..>% ÷rãvidyàtvaùaye navaratne÷vare .
     %<vàgbhavàdyà namo'ntà÷ca nyastavyà màtçkàkùaràþ .
     ÷rãvidyàviùaye mantrã vàgbhavàdyaùñasiddhaye ..>% yàmale .
     %<bhåta÷uddhilipinyàsau vinà vastu prapåjayet .
     viparãtaphalaü dadyàdabhaktyà påjanaü yathà ..>% sàmànyanyàse aïguliniyamo gautamãye .
     %<manasà vinyasennyàsàn puùpeõaivàthavà mune .
     aïguùñhànàmikàbhyàü và cànyathà viphalaü bhavet ..>% vi÷eùanyàse tu nàyaü niyamaþ .. * .. atha pãñhanyàsaþ . oü àdhàra÷aktaye namaþ oü prakçtaye namaþ oü kårmàya namaþ oü anantàya namaþ oü pçthivyai namaþ oü kùãrasamudràya namaþ oü ÷betadvãpàya namaþ evaü maõimaõóapàya kalpavçkùàya maõivedikàyai ratnasiühàsanàya etat sarvantu hçdi . tato dakùiõaskandhe oü dharmàya namaþ . vàmaskandhe oü j¤ànàya namaþ . evaü vàmorau vairàgyàya . dakùiõorau ai÷varyàya . mukhe adharmàya . vàmapàr÷ve aj¤ànàya . nàbhau avairàgyàya . dakùiõapàr÷ve anai÷varyàya . sarvatra praõavàdinamo'ntena nyaset . tathà ca ÷àradàyàm .
     %<aüsoruyugmayorvidbàn pràdakùiõyena sàdhakaþ .
     dharmaü j¤àna¤ca vairàgyamai÷varyaü krama÷aþ sudhãþ ..
     mukhapàr÷vanàbhipàr÷veùvadharmàdãn prakalpayet ..>% punarhçdi . oü anantàya namaþ . evaü padmàya namaþ . aü såryamaõóalàya dvàda÷akalàtmane namaþ . uü somamaõóalàya ùoóa÷akalàtmane namaþ . maü vahnimaõóalàya da÷akalàtmane namaþ . saü sattvàya namaþ . raü rajase namaþ . taü tamase namaþ . àü àtmane namaþ . aü antaràtmane namaþ . paü paramàtmane namaþ . hrãü j¤ànàtmane namaþ . ityantaü vinyasya hçtpadmasya pårbàdike÷areùu tattatkalpoktapãñha÷aktãrmadhye pãñhamanu¤ca nyaset . yathà ÷àradàyàm . anantaü hçdaye padmaü tasmin såryendupàvakàn . eùu svasvakalàü nyasya nàmàdyakùarapårbataþ .. sattvàdãn triguõàn nyasya tathaivàtra guråttamaþ .
     %<àtmànamantaràtmànaü paramàtmànameva ca .
     j¤ànàtmànaü pravinyasya nyaset pãñhamanuü tataþ ..>% atha çùyàdinyàsaþ . çùistu .
     %<mahe÷varamukhàjj¤àtvà yaþ sàkùàttapasà manum .
     saüsàdhayati ÷uddhàtmà sa tasya çùirãritaþ ..
     gurutvànmastake càsya nyàsastu parikãrtitaþ .
     sarveùàü mantratattvànàü chàdanàcchanda ucyate ..
     akùaratvàt padatvàcca mukhe chandaþ samãritam .
     sarveùàmeva jantånàü bhàùaõàt preraõàttathà ..
     hçdayàmbhojamadhyasthà devatà tatra tàü nyaset .
     çùicchando'parij¤ànànna mantraphalabhàgbhavet ..
     daurbalyaü yàti mantràõàü viniyogamajànatàm ..>% tantràntare .
     %<çùiü nyasenmårdhni de÷e chandastu mukhapaïkaje .
     devatàü hçdaye caiva bãjantu guhyade÷ake ..
     ÷akti¤ca pàdayo÷caiva sarvàïge kãlakaü nyaset ..>% athàïganyàsaþ . tatràïguliniyamaþ . tridbyekada÷akadvitrisaükhyayà ÷ailasambhave . aïgulãnàmiti vacanàditi sarvasàdhàraõam .. yàmale .
     %<hçdayaü madhyamànàmàtarjanãbhiþ smçtaü ÷iraþ .
     madhyamàtarjanãbhyàü syàdaïguùñhena ÷ikhà smçtà ..
     da÷abhiþ kavacaü proktaü tisçbhirnetramãritam .
     proktàïgulãbhyàmastraü syàdaïgakëptiriyaü matà ..
     tisçbhistarjanãmadhyamànàmàbhiþ ..
     tarjanãmadhyamànàmà proktà netratraye kramàt .
     yadi netradbayaü proktaü tadà tarjanimadhyame ..>% iti bhaññadhçtavacanàt ..
     %<hçdayàdiùu vinyasyedaïgamantràüstataþ sudhãþ .
     hçdayàya namaþ pårbaü ÷irase vahnivallabhà ..
     ÷ikhàyai vaùaóityuktaü kavacàya humãritam .
     netratrayàya vauùañ syàdastràya phaóitikramàt ..
     ùaóaïgamantrànityuktàn ùaóaïgeùu niyojayet .
     pa¤càïgàni manoryatra tatra netramanuü tyajet ..>% iti ÷àradàvacanam .. vaiùõave tu .
     %<anaïguùñhà çjavo hasta÷àkhà bhavenmudrà hçdaye ÷ãrùake ca .
     adho'ïguùñhà khalu muùñiþ ÷ikhàyàü karadvandvàïgulayo varmaõi syuþ ..
     nàràcamuùñyuddhçtabàhuyugmakàïguùñhatarjanyudito dhvanistu .
     vi÷vagvi÷aktà kathitàstramudrà yatràkùiõã tarjanimadhyame ca ..>% ÷àradàyàm .
     %<nyàsakrameõa deheùu dharmàdãn påjayettataþ .
     puùpàdyaiþ pãñhamanvantaü tasmiü÷ca paradevatàm ..>% iti dar÷anàt ÷arãre pãñhapåjà .
     %<aïgahãnasya mantrasya svenaivàïgàni kalpayet ..>% tathà brahmayàmale .
     %<svanàmàdyakùaraü bãjaü sarveùàmabhidhãyate ..>% atha vyàpakanyàsaþ . navadhà saptadhà vàpi målena pa¤cadhà tridheti bhairavatantravacanàt . navadhàkaraõe ÷irastaþ pàdàntaü pàdataþ ÷iro'ntam . evaü caturdhà . saptadhàkaraõe tàdç÷aü tridhà . pa¤cadhàkaraõe tàdç÷aü dbidhà . tridhàkaraõe'pi tàdç÷amekadhà . hçdàdimukhàntantu ÷eùe ekadhà sarvatraiva . ÷atadhàkaraõe tu tàdç÷aü pa¤cà÷advàraü hçdàdimukhàntaü nàstãti vyàpakanyàsaþ . ityàgamatattvavilàsraþ .. * .. nityaü myàsakaraõaphalaü yathà --
     %<àgamoktana vidhinà nityaü nyàsaü karoti yaþ .
     devatàbhàvamàpnoti mantrasiddhiþ prajàyate ..
     yo nyàsakavacacchando mantraü japati taü priye .
     vighnà dçùñvà palàyante siühaü dçùñvà yathà gajàþ ..>% nyàsàkaraõe doùo yathà --
     %<akçtvà nyàsajàlaü yo måóhatvàt prajapenmanum .
     sarvavighnaiþ sa bàdhyaþ syàdvyàghrairmçga÷i÷uryathà ..>% iti tantrasàraþ .. * .. ete nyàsàþ sàmànyapåjàprakaraõoktàþ . anye ca devatàvi÷eùe bahavaþ santi bàhulyabhiyà teùàü pramàõàdikamalikhitvà kevalaü tatra viùõuviùaye ke÷avakãrtyàdi 1 mårtipa¤jara 2 tattva 3 bhåtipa¤jara 4 da÷àïga 5 pa¤càïga 6 nyàsàþ . ÷ivaviùaye ÷rãkaõñhàdi 1 ã÷ànàdipa¤camårti 2 mantra 3 mårti 4 golaka 5 subhagàdi 6 bhåùaõa 7 nyàsàþ . annapårõàviùaye padanyàsaþ 1 . ÷rãvidyàviùaye va÷inyàdi 1 navayonyàtmaka 2 pãñha 3 tattva 4 pa¤cada÷ã 5 ùoóa÷ã 6 saühàra 7 sthiti 8 sçùñi 9 nàda 10 ùoóhà 11 gaõe÷a 12 graha 13 nakùatra 14 yoginã 15 rà÷i 16 tripurà 17 ùoóa÷anityà 18 kàmarati 19 sçùñisthiti 20 prakañayoginã 21 àyudha 22 nyàsàþ . tàràviùaye rudra 1 graha 2 lokapàla 3 nyàsàþ . eteùàü pramàõàni tantrasàràdau draùñavyàni ..

#<nyuïkhaþ>#, puü, (nyuïkhyate iti . ni + uïkha gatau + gha¤ .) sàmavede niyatapraõavaùañkam . dãrghavànayamiti nayanànandaþ . ityamarabharatau .. samyak . manoj¤aþ . iti medinã . khe, 2 ..

#<nyubjaü>#, klã, (nyubjati adhomukhãbhavatãti . ni + ubja + ac .) karmaraïgaphalam . iti medinã . je, 12 .. ÷ràddhàdipàtrabhedaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. tathà ca gobhilaþ . prathame pàtre saüsravàn samavanãya pàtraü nyubjaü kuryàt pitçbhyaþ sthànamasãti . prathame pàtre pitçpàtre . saüsravàn pitàmahàdipa¤càrghapàtrastha÷eùajalàni . samavanãya krameõa sthàpayitvà tatpàtrasya prapitàmahapàtreõàcchàdanamàha ÷aunakaþ . prapitàmahapàtreõa pidhàya pratiùñhàpayatãti . yàj¤avalkyenàpi tatpàtrasyàdhaþsthatvàbhidhànàt pàtràntareõa pidhànamàkùiptam . tathà ca yàj¤avalkyaþ .
     %<dattvàrghyaü saüsravàüsteùàü pàtre kçtvà vidhànataþ .
     pitçbhyaþ sthànamasãti nyubjaü pàtraü karotyadhaþ ..>% vidhànataþ yathàpårbaü sthàpitaü krameõa . tena prapitàmahapàtreõàdhaþkçtaü pitçpàtraü årdhvamukhamavasthitaü nyubjaü karoti . tannyàsa÷ca . pitçpàtre nidhàyàtha nyubjamuttarato nyaset . iti matsyapuràõavacane nyasedityatràkhyàtopasthàpitakarturvàmapàr÷ve kartavyaþ . iti ÷ràddhatattvam ..

#<nyubjaþ>#, puü, (ni + ubja + ac .) darbhamayasruk . iti medinã . je, 11 .. (yathà --
     %<÷ayanàsanayànànàmuttànànàntu dar÷anam .
     nyubjànàmitareùà¤ca pàtràdãnàma÷obhanam ..>% iti vàbhañe ÷àrãrasthàne . 6 . 23 ..) ku÷aþ . sruk . iti hemacandraþ ..

#<nyubjaþ>#, tri, (nyubjati adhomukhãbhavatãti . ni + ubja + ac .) kubjaþ . adhomukhaþ . iti medinã . je, 12 .. (yathà, harivaü÷e . 61 . 6 .
     %<sa tatraikena pàdena ÷akañaü paryavartayat .
     nyubjaü payodharàkàïkùã cakàra ca ruroda ca ..>%) rujà bhugnaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 61 .. rogeõa vakrãkçtapçùñhàdhomukhapuruùàdiþ . iti bharataþ ..

#<nyubjakhaógaþ>#, puü, (nyubjaþ khaógaþ .) kubjakhaógaþ . vàükà taravàra iti bhàùà .. tatparyàyaþ . kañãtalaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<nyånaü>#, tri, (nyånayati . ni + åna parihàõe + ac .) garhyam . (yathà, mahàbhàrate . 13 . 143 . 46 .
     %<etaiþ karmaphalairdevi ! nyånajàtikulodbhavaþ .
     ÷ådro'pyàgamasampanno dbijo bhavati saüskçtaþ ..>%) ånam . ityamaraþ . 3 . 3 . 127 .. (yathà, manuþ . 8 . 203 .
     %<nànyadanyena saüsçùñaråpaü vikrayamarhati .
     na càsàraü na ca nyånaü na dåre na tirohitam ..>%)

#<nyånapa¤cà÷adbhàvaþ>#, puü, (nyånapa¤cà÷ataþ ånapa¤cà÷abdàyånàü bhàvo yatra .) ånapa¤cà÷adbhàvaþ . pàgala ityarthaþ . yathà --
     %<udãritendriyo dhàtà vãkùà¤cakreyadàtmajàm .
     tadaiva nyånapa¤cà÷adbhàvà jàtàþ ÷arãrataþ ..>% iti kàlikàpuràõe dbitãyàdhyàyaþ ..

#<nrasthimàlã>#, [n] puü, (néõàmasthimàlà nrasthimàlà sà astyasyeti . iniþ .) ÷ivaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. naràsthimàlàvi÷iùñe, tri ..

#<÷abdakalpadrumaþ . tçtãyakàõóam .>#

#<pa>#

#<pa>#, pakàraþ . sa tu pa¤camavargasya prathamo vya¤janasyaikaviü÷atitamo varõaþ . asyoccàraõasthànaü oùñhaþ . iti vyàkaraõam .. (tathà ca ÷ikùàyàm .
     %<kaõñhyàvahàvicuya÷àstàlavyà oùñhajàvupå ..>% asyoccàraõe àbhyantaraprayatnaþ . oùñhena saha jihvàgrasya spar÷aþ ..) tatparyàyaþ . lohitaþ 2 pàr÷vaþ 3 ÷åraþ 4 . iti rudrayàmale varõàbhidhànam .. asya tattvaü yathà --
     %<ataþ paraü pravakùyàmi pakàràkùaramavyayam .
     caturvargapradaü varõaü ÷araccandrasamaprabham ..
     pa¤cadevamayaü varõaü svayaü paramakuõóalã .
     pa¤capràõamayaü varõaü tri÷aktisahitaü sadà ..
     triguõàvahitaü varõamàtmàditattvasaüyutam .
     mahàmokùapradaü varõaü hçdi bhàvaya pàrvati ! ..>% iti kàmadhenutantre 5 pañalaþ .. (vaïgabhàùàyàü) asya lekhanakramo yathà --
     %<ku¤cità vàmarekhàyàþ koõàddakùiõato'parà .
     ku¤cità sàpi vij¤eyà màtrà vàmodgatà tathà ..
     ÷ambhubrahmà bhagavatã krama÷astàsu tiùñhati ..>% iti varõoddhàratantram .. asyotpattiprakàro yathà --
     %<çñurephaùakàra¤ca mårdhago dantagastathà .
     ëtavargalasànoùñhyànupåpadhmànasraüj¤akàn ..>% iti prapa¤casàraþ .. tasya dhyànaü yathà --
     %<vicitravasanàü devãü dvibhujàü païkajekùaõàm .
     raktacandanaliptàïgãü padmamàlàvibhåùitàm ..
     maõiratnàdikeyårahàrabhåùitavigrahàma .
     caturvargapradàü nityàü nityànandamayãü paràm ..
     evaü dhyàtvà pakàrantu tanmantraü da÷adhà japet ..>% iti varõodghàratantram .. * .. tasya nàmàni yathà .
     %<paþ pårapriyatà tãkùõà lohitaþ pa¤camo ramà .
     guhyakartà nidhiþ ÷eùaþ kàlaràtriþ suvàhità ..
     tapanaþ pàlanaþ pàtà padmareõurnira¤janaþ .
     sàvitrã pàtinã pànaü vãratattvo dhanurdharaþ ..
     dakùapàr÷va÷ca senànã marãciþ pavanaþ ÷aniþ .
     uóóã÷aü jayinã kumbho'lasaü rekhà ca mohaka ..
     målàdvitãyamindràõã lokàkùã mana àtmanaþ ..>% iti nànàtantra÷àstram .. (anubandhavi÷eùaþ . yathà kavikalapadrume .
     %<naþ svàdiþ po mucàdirmaþ ÷amàdirmo õicãõõamoþ .>% tena muca ë ÷a pa ¤au mokùa ityasya lañi mu¤cati ..)

#<paþ>#, puü, (pàtayati vegena vçkùàdãn . pat + kartari óaþ . antarõic .) pavanaþ . (patati vçkùàt . pat + kartari óaþ .) parõam . (pãyate iti .) pànama . pàtà . ityekàkùarakoùaþ .. (yathà, manuþ . 2 . 139 .
     %<ràjasnàtakayo÷caiva sràtako nçpamànabhàk ..>%)

#<pakkaõaþ>#, puü klãü, (pacati ÷vàdinikçùñamàüsamiti . pac + kvip . pak ÷avaraþ tasya kaõaþ kalaha÷abdaþ kolàhala÷abdo và yatra .) ÷avaràlayaþ . ityamaraþ .. 2 . 2 . 20 .. (yaduktam .
     %<madhyevindhyàñavi purà pakvaõasthajanàgraõãþ .
     pallãpatirabhådugraþ piïgàkùa iti vi÷rutaþ ..>%)

#<paktapauóaþ>#, puü, vçkùavi÷eùaþ . pakhauóà iti hindã bhàùà . tatparyàyaþ . pa¤cakçtyaþ 2 vardhanaþ 3 pa¤carakùakaþ 4 . asya guõàþ . dçùñya¤janavighau ÷astatvam . kañutvam . jãrõajvaràpahatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<paktà>#, [ç] tri, (pacatãti . paca pàke + %<õvultçcau>% . 3 . 1 . 133 . iti tçc .) pàkakartà . (yathà atharvavede . 10 . 9 . 7 .
     %<ye te devi ! ÷amitàraþ paktàro ye ca tejanàþ ..>%) agnau puü . yathà . àgneye 2 adhyàyaþ ..
     %<annasraùñà ca paktà ca pacabhoktà pace namaþ ..>%

#<paktiþ>#, strã, (pacyate pariõamyate iti . bhàve ktin .) gauravam . pàkaþ . iti medinã .. (yathà, manuþ . 3 . 67 .
     %<vaivàhike'gnau kurvãta gçhyaü karma yathàvidhi .
     pa¤cayaj¤avidhàna¤ca pakti¤cànvàhikãü gçhã ..>%)

#<pakti÷ålaü>#, klã, (paktau bhuktasyànnàdikasya pariõàme jàyate yat ÷ålaü rogavi÷eùaþ .) pariõàma÷ålam . tatparyàyaþ . pàkajam 2 pariõàmajam 3 . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<paktraü>#, klã, (pacyate'nena . pac %<gçdhçvãpacivacãti>% . åõàü 4 . 166 . iti traþ .) gàrhapatyàgniþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<paktrimaü>#, tri, (pàkena nirvçttam . óu paca pàke + %<óvitaþ ktriþ>% . 3 . 3 . 88 . iti ktriþ . %<ktrermam nityam>% . iti mam .) pàkimam . pàkàjjàtam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pakvaü>#, klã, (pacyate sma . paca + kta . %<paco vaþ .>% 8 . 2 . 52 . iti niùñhàtasya vaþ .) svinnataõóulàdi . tatra pàkasya vidhiniùedhàdiryathà --
     %<pårbà÷àbhimukho bhåtvà uttarà÷àmukhena và .
     pacedanna¤ca madhyàhne sàyàhne ca vivarjayet ..
     agnyà÷àbhimukhe paktvà amçtànnaü nibodha ca .
     pårbamukho dharmakàmaþ ÷okahàni÷ca dakùiõe ..
     ÷rãkàma÷cottaramukho patikàma÷ca pa÷cime .
     ai÷ànyàbhimukhe paktvà daridro jàyate naraþ .. * ..>%
     %<yadà tu àyase pàtre pakvama÷nàti vai dbijaþ .
     sa pàpiùñho'pi bhuïkte'nnaü raurave paripacyate ..
     tàmre paktvà cakùurhànirmaõau bhavati vai kùayam .
     svarõapàtre tu yat pakvaü amçtaü tadaüpi smçtam .. * ..>%
     %<pitçbhyàü pakvamanna¤ca pitçvyeõa ya÷asvini ! .
     puõóarãkasya yaj¤asya labhate phalamãpsitam ..
     vàtulena tu yat pakvaü bhaginyà ca kaniùñhayà .
     asagotreõa yata pakvaü ÷oõitaü tadapi smçtam ..
     abhaktena ca yat pakvaü striyà pakvaü tathaiva ca .
     pakvapàtre ca yat pakvaü tat sarvaü niùphalaü bhavet .. * ..>%
     %<uóumbareõa kàùñhena kadambasya dalena ca .
     ÷àlena karamardena udaràvartakena ca ..
     pakvànnaü naiva bhu¤jãta bhuktvà ràtrimupàvaset .
     garhitànnamavãrànnaü bhuktvà kçcchraü samàcaret ..
     aprajà yàtu vanità nà÷nãyàdeva tadgçhe ..>%
     %<÷àlakàùñhasya pakvànnaü ÷irãùakasya caiva hi .
     kalicaõóàtakasyaiva vajràvàruõakasya ca .
     bheraõóa÷àlmalairvàpi pakvànnaü garhitaü smçtam .. * ..>%
     %<yadà mçõmayapàtre tu pakvaü vai sàrvakàlikam .
     màse pakùe tathàùñau ca tat pàtraü visçjedgçhã .. *>%
     %<dhanuþpàke tathà siühe mithune và varànane .
     yaþ kuryàdbhojanaü devi ! kçcchreõaiva vi÷udhyati .. * ..>%
     %<ekadà tu jalaü dadyàt dvivàraü na pradàpayet .
     tribhàgaü pårayet pàtraü pa÷càttoyaü na dàpayet ..>% iti .. * ..
     %<modakaü kandupakva¤ca gavyàóhyaü ghçtasaüyutam .
     punaþ punarbhojane ca punarannaü na duùyati ..>% iti ca matsyasåkte mahàtantre 42 pañalaþ ..

#<pakvaü>#, tri, (pacyate sma yat iti . paca + karmaõi ktaþ . %<paco vaþ>% . 8 . 2 . 52 . iti niùñhàtasya vaþ .) pariõatam . pàkà iti bhàùà .. (yathà, manuþ . 6 . 17 .
     %<agnipakvà÷ano và syàtà kàlapakvabhugeva và ..>%) niùñhàü pràptam . sudçóhamiti yàvat . yathà pariõatà buddhiþ . vinà÷onmusvam . pratyàsannavinà÷am . atipakvavya¤janada÷amålàdau niùpakvaü kathita¤ca . kùãràjyapayasàü pàke ÷çtam . ãùatpakve àpakvam . ityamarabharatau .. (bhàve ktaþ . pàkaþ . pariõàmaþ ..)

#<pakvakçt>#, puü, (pakvaü karoti vedanànvitasthalaü pariõamayati niùpiùñapatratvagàdibhiriti . kç + kvip tatastuk .) nimbavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. (pakvaü karoti pacatyannàdikamityarthaþ .) pàkakartari tri ..

#<pakvarasaþ>#, puü, (pakvasya guóànnàdeþ rasaþ .) madyam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pakvavàri>#, klã, (pakvasyànnàdervàri yadvà, pakvaü vàri svinnasalilamiti yàvat .) kà¤jikam . iti ÷abdacandrikà .. païkavàri ityapi pàñhaþ . pakvajala¤ca ..

#<pakvànnaü>#, tri, (pakvamannam .) kçtapàkataõóulàdi . yathà%<àmaü ÷ådrasya pakvànnaü pakvamutsçùñamucyate .>% iti tithitattvam ..
     (%<yatã ca brahmacàrã ca pakvànnasvàminàvubhau .>% iti sadàcàraþ ..)

#<pakvà÷ayaþ>#, puü, (pakvasya àmàderà÷ayaþ àdhànam . yadvà pakvaü àmàdikaü à÷ete'tra . pakva + à + ÷ãï + àdhàre + ap .) nàbhyadhobhàgaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..
     %<pakvà÷ayastvadho nàbherårdhamàmà÷ayaþ smçtaþ .>% iti vaidyakam ..

#<pakùa>#, ka parigrahe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüparaü-sakaü-señ .) ka, pakùayati . iti durgàdàsaþ ..

#<pakùa>#, t ka parigrahe . iti kavikalpadrumaþ .. (adanta curàü-paraü-sakaü-señ .) pakùayati pakùàpayati . iti durgàdàsaþ ..

#<pakùaþ>#, puü, (pakùyate parigçhyate devapitçkàryàrthaü yaþ . yadvà, pakùyate candrasya pa¤cada÷ànàü kalànàmàpåraõaü kùayo và yena . pakùa + gha¤ . yadvà, paõate iti . paõa stutyàdau %<gçdhipaõyordakauca .>% uõàü 3 . 69 . iti saþ ka÷càntàde÷aþ .) pa¤cada÷àhoràtràþ . sa ca dvividhaþ . ÷uklapakùaþ pårbasaüj¤aþ kçùõapakùo'parasaüj¤aþ . tadbhedena vyavasthà yathà .
     %<÷uklapakùe tithirgràhyà yasyàmabhyudito raviþ .
     kçùõapakùe tithirgràhyà yasyàmastamito raviþ ..>% atràmàvàsyàvattithikùayavçddhibhyàü na vyavasthà kintu raverudayàstamayasambandhàcchuklakçùõapakùàbhyàü vyavasthà sà ca yugmàdyanàghràtatithikarmaparà sàmànyavi÷eùanyàyàt . iti tithyàditattvam .. pakùiõàmavayavavi÷eùaþ . pàkhà iti bhàùà . tatparyàyaþ . garut 2 chadaþ 3 patram 4 patatram 5 tanåruham 6 .. ÷arapakùaþ . tãrera pàkhà iti bhàùà . tatparyàyaþ . vàjaþ 2 . sahàyaþ . kacàt pare samåhàrthaþ . yathà ke÷apakùaþ . ityamaraþ .. (mahàkàlaþ ÷ivaþ . kàlopàdhibhedàt pakùasya tathàtvam . yathà mahàbhàrate . 13 . ÷ivasahasranàmakãrtane . 17 . 139 .
     %<çtuþ saüvatsaro màsaþ pakùaþ saükhyà samàpanaþ ..>%) pàr÷vaþ . gçham . sàdhyam . (sandigdhasàdhyavàn padàrthaþ . yathà, bhàùàparicchede . 70 . 71 .
     %<siùàdhayiùayà ÷ånyà siddhiryatra na vidyate .
     sa pakùastatra vçttitvaj¤ànàdanumitirbhavet ..>%) virodhaþ . balam . (yathà, pa¤catantre . 3 . 66 .
     %<yastãrthàni nije pakùe parapakùe vi÷eùataþ .
     guptai÷carairnçpo vetti na sa durgatimàpnuyàt ..>%) sakhà . cullãrandhram . ràjaku¤jaraþ . iti medinã .. vihagaþ . valayam . ÷uddhaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. vargaþ . (sajàtãyavçndam . yathà, goþ ràmàyaõe . 2 . 18 . 13 .
     %<bharatasyàpi và pakùaü yo gçhõãyàdacetanaþ .
     taü pàpamahamadyaiva preùayàmi yamakùayam ..>%) piccham . dehàïgam . iti hemacandraþ ..

#<pakùaþ>#, [s] klã, (pacatãti . %<pacivacibhyàü suñ ca>% . uõàü . 4 . 219 . iti asun suñ ca .) garut . yathà . pakùasã ca smçtau pakùau . iti bharatadhçta÷ubhàïkaþ ..

#<pakùakaþ>#, puü, (pakùa iva pratikçtiþ . %<ive pratikçtau>% . 5 . 3 . 96 . iti kan .) pakùadvàram . pàr÷vadvàram . ityamaraþ . 2 . 2 . 14 .. khaóakãdvàra iti bhàùà . pà÷bamàtram . iti medinã .. sahàyaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pakùaghàtaþ># puü, (pakùasya dehàddhasya ghàtaü vinà÷anaü yasmàt yatra và .) svanàmakhyàtavàtarogavi÷eùaþ . tallakùaõàdi yathà --

#<pakùàghàtaþ># puü, (pakùasya dehàddhasya ghàtaü vinà÷anaü yasmàt yatra và .) svanàmakhyàtavàtarogavi÷eùaþ . tallakùaõàdi yathà --
     %<gçhãtvàrdhaü tato vàyuþ ÷iràsnàyå vi÷oùya ca .
     pakùamanyatamaü hanti sandhibandhàn vimokùayan ..
     kçtsno'rdhakàyastasya syàdakarmaõyo vicetanaþ .
     ekàïgavàtaü taü kecidanye pakùavadhaü viduþ ..>% ardhaü ardhanàrã÷varavat . pakùaü bàhupàr÷vorujaïghàdibhàgam . anyatamaü vàmaü dakùiõaü và . vimokùayan ÷ithilãkurvan . akarmaõyaþ karmàsamarthaþ . vicetanaþ ãùatrspa÷àdij¤ànayuktaþ .. * .. asya sàdhyàsàdhyaj¤ànàrthamàha .
     %<dàhasantàpamårchàþ syurvàyau pittasamanvita .
     ÷aitya÷othagurutvàni tasminneva kaphàvçte ..>% dàho vàhyaþ . santàpaþ àbhyantaraþ . etacca lakùaõamanyatràpi vàtavyàdhau boddhavyam . sàmànyato vàyàviti nirdiùñatvàt .. * .. pakùàghàtasya sàdhyatvàdikamàha .
     %<÷uddhavàtahataü pakùaü kçcchrasàdhyatamaü viduþ .
     sàdhyamanyena saüyuktamasàdhyaü kùayahetukam ..>% ÷uddhaþ kevalaþ . anyena pittena kaphena và . kùayahetukaü kùayo dhàtukùayaþ . tatkupitaü vàtanimittakam .. * .. aparamasàdhyalakùaõamàha .
     %<garbhiõãsåtikàbàlavçddhakùãõeùvasçkkùaye .
     pakùàghàtaü pariharet vedanàrahito yadi ..>% vedanàrahito yadãti bhinnamasàdhyalakùaõam .. * .. atha tasya cikitsà .
     %<màùàtmaguptàvàtàrivàñyàlakajañà÷çtam .
     hiïgusaindhavasaüyuktaü pakùàghàtaü vinà÷ayet .
     màùike hiïgusindhåtthe jaraõàdyàstu ÷àõikàþ ..>% iti màùàdikvàthaþ .. 1 ..
     %<granthikàgnikaõà÷uõñhãràsnàsaindhavakalkitam .
     màùakvàtha÷çtaü tailaü pakùàghàtaü vyapohati ..>% iti granthikàditailam .. 2 ..
     %<màùàtmaguptàtiviùàruvåkaràsnà÷atàhvàlavaõaiþ supiùñaiþ .
     caturguõe màùavalàkaùàye tailaü ÷çtaü hanti hi pakùaghàtam ..>% iti màùàditailam .. 3 .. iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. pakùàghàtastu janmàntarãyamahàpàtaka÷eùapàpacihnavi÷eùaþ . yathà --
     %<pårbajanmakçtaü pàpaü narakasya parikùaye .
     bàdhate vyàdhiråpeõa tasya kçcchràdibhiþ ÷amaþ ..
     kuùñha¤ca ràjayakùmà ca prameho grahaõã tathà .
     måtrakçcchrà÷marãkà÷à atisàrabhagandarau ..
     duùñavraõaü gaõóamàlà pakùàghàto'kùinà÷anam .
     ityevamàdayo rogà mahàpàpodbhavà gadàþ .. * ..>% tatpràya÷cittaü yathà --
     %<lakùamuccàvacaü puùpaü pradadyàt ke÷avàrcane .
     dadyàt dvijasahasràya miùñànnaü dbijabhojane ..>% iti malamàsatattvam .. ki¤ca . %<kunakhã ÷yàvadanta÷cadvàda÷aràtraü kçcchraü caritvà uddhareyàtàü taddantanakhàviti . atra dvàda÷aràtraü paràkaråpam . tatra pa¤ca dhenavaþ . na tu pràjàpatyaü taddàhakarturyaticàndràyaõena viùama÷iùñatvàt . atra bahånàmekadharmàõàmiti vacanàdàkàïkùitatvàt kuùñhyàdãnàmapi pràya÷cittam . ataeva pràya÷cittaviveke'pyuktam . evaü du÷carmàdiùvapyåhyam>% . iti ÷uddhitattvam ..

#<pakùacaraþ>#, puü, (pakùe ÷uklapakùe caratãti . cara + ñaþ .) candraþ . pçthakcàrigajaþ . iti medinã ..

#<pakùajaþ>#, puü, (pakùe ÷uklapakùe jàyate iti . pakùa + jan + óa .) candraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pakùajanmà>#, [n] puü, (pakùe ÷uklapakùe janma utpattiryasya .) candraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. pakùajàte tri ..

#<pakùatà>#, strã, (pakùasya bhàvaþ .) anumitsàvirahavi÷iùñasiddhyabhàvaþ . ityamanumitikàraõam . tacca parvate vahnyanumitau anumitsàvirahavi÷iùñaparvatadharmikavahnini÷cayàbhàvaþ . yathà --
     %<sisàdhayiùayà ÷ånyà siddhiryatra na vidyate .
     sa pakùastatra vçttitvaj¤ànàdanumitirbhavet ..>% iti bhàùàparicchede . 71 ..

#<pakùatiþ>#, strã, (pakùasya målam . %<paikùàttiþ .>% 5 . 2 . 25 . iti tiþ .) pratipattithiþ . (yaduktaü tithitattve .
     %<pakùatyàdyàstu tithayaþ kramàtpa¤cada÷a smçtàþ ..>%) pakùamålam . ityamaraþ . 3 . 3 . 72 .. óànak iti bhàùà ..

#<pakùadvàraü>#, klã, (pakùe pàr÷ve sthitaü dvàram .) pàr÷vadvàram . ityamaraþ . 2 . 2 . 14 .. khaóakãdvàra iti bhàùà ..

#<pakùadharaþ>#, puü, (pakùaü dharati dhàrayatãti và . dhç + ac .) candraþ . iti jañàdharaþ .. pakùadhàraõakartari, tri ..

#<pakùapàtaþ>#, puü, (pakùe anyàyyasàhàyye pàtaþ abhinive÷aþ . snehasambandhàdyanurodhata ekasminneva varge ànukålyaprayogacikãrùetibhàvaþ .) anyàyyasàhàyyakaraõam . (yathà goþ ràmàyaõe 2 . 109 . 57 .
     %<kvaccidvivadato'rtheùu balino durbalasya ca .
     apakùapàtàt pa÷yanti kàryeùvadhikçtà naràþ ..>%) gaõatàkaraõam . yathà . %<ã÷varatvaviùaye vipa÷citàü pakùapàtakaraõe na kàraõam>% . ityuttaramãmàüsàyàü saükùepa÷àrãram .. (pakùàõàü garutàü pàtaþ patanaü yatra .) pakùiõàü jvaraþ . yaduktaü pakùapàtaþ pataïgànàm . iti vijayarakùitaþ ..

#<pakùapàtità>#, strã, (pakùapàtinaþ sàhàyyakàriõo bhàvaþ . pakùapàtin + tal .) sahàyatà . yathà --
     %<na suvarõamayã tanuþ paraü nanu kiü vàgapi tàvakã tathà .
     na paraü pathi pakùapàtità 'navalambe kimu màdç÷e'pi sà ..>% iti naiùadhe . 2 . 52 .. (pakùayoþ pàto vidyate'sya iti pakùapàtã khagastasya bhàvaþ . pakùapàtana¤ca ..)

#<pakùapàliþ>#, puü, (pakùasya gçhasya pàliriva .) khaóakkikà . iti ÷abdaratnàvalã . khaóakãdvàra iti bhàùà ..

#<pakùabhàgaþ>#, puü, (pakùasya pàr÷vasya pakùa eva và bhàgaþ .) hastipàr÷vabhàgaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 40 ..

#<pakùamålaü>#, klã, (pakùasya målam .) pakùatiþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 36 . óànak iti bhàùà ..

#<pakùavàhanaþ>#, puü, (pakùau vàhanamiva yasya .) pakùã . iti ÷abdacandrikà ..

#<pakùasundaraþ>#, puü, (pakùe dehàïge kusume sundaraþ .) lodhraþ . iti hàràvalã ..

@<[Page 3,003b]>@
#<pakùàntaþ>#, puü, (pakùasya anto yatra kàle .) amàvasyà . pårõimà . tatparyàyaþ . pa¤cada÷ã 2 . ityamaraþ . 1 . 4 . 7 .. arkenduvi÷leùaþ 3 parùva 4 . iti ràjanirghaõñaþ .. pakùàvasaraþ 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. (asmin yàtrà niùphalà bhavati . yaduktaü jyotistattve .
     %<pakùànte niùphalà yàtrà màsànte maraõaü dhruvam ..>%)

#<pakùàluþ>#, puü, (pakùau vidyete yasya . pakùa + astyarthe àluc .) pakùã . iti ÷abdacandrikà ..

#<pakùàvasaraþ>#, puü, (pakùasyàvasaro'pasaraõaü yatra kàle .) pårõimà . amàvasyà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pakùiõã>#, strã, (pakùau iva pårbàparadine vidyete yasyàþ . pakùa + iti ïãp ca .) àgàmivartamànàharyuktà ràtriþ . ityamaraþ . 1 . 4 . 5 .. yathà, ÷uddhitattve .
     %<dvàvahnàvekaràtri÷ca pakùiõãtyabhidhãyate ..>% pårõimà .. (pakùau vidyete yasyàþ . iti ïãp .) vihagã . ÷àkinãbhedaþ . iti medinã ..

#<pakùipànãya÷àlikà>#, strã, (pakùiõàü pànãyasya pànàrthajalasya ÷àlikà ÷àlà .) cuõñãvçtàlavàlam . pakùijalapànasthànam . iti bhåriprayogaþ ..

#<pakùilaþ>#, puü, (pakùayati tattvaj¤ànaü parigçhõàtãti . pakùa + bàhulakàdilac .) vàtsyàyanamuniþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (ayaü hi gautamasåtrabhàùyaü kçtavàn ..)

#<pakùi÷àlà>#, strã, (pakùiõàü ÷àlà gçham .) nãóam . tatparyàyaþ . kulàyikà 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pakùisiühaþ>#, puü, (pakùã siüha iva . upamitasamàsaþ . yadvà, pakùiùu siühaþ ÷reùñhaþ . %<siüha÷àrdålanàgàdyàþ puüsi ÷reùñhàrthavàcakàþ>% . ityamaroktestathàtvam .) garuóaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pakùisvàmã>#, [n] puü, (pakùiõàü svàmã prabhuþ .) garuóaþ . iti hemacandraþ ..

#<pakùã>#, [n] puü, (pakùàþ kaïkàdãnàü patràõi santyasya . %<ata iniñhanau>% . 5 . 2 . 115 . iti iniþ .) vàõaþ . iti dharaõiþ ..

#<pakùã>#, [n] puü strã, pakùau vidyete yasya . (pakùa + iniþ .) vihaïgamaþ .. pàkhã iti cióiyà iti ca bhàùà .. tatparyàyaþ . khagaþ 2 vihaïgaþ 3 vihagaþ 4 vihaïgamaþ 5 vihàyàþ 6 ÷akuntiþ 7 ÷akuniþ 8 ÷akuntaþ 9 ÷akunaþ 10 dvijaþ 11 patatrã 12 patrã 13 patagaþ 14 patan 15 patrarathaþ 16 aõóajaþ 17 nagaukàþ 18 vàjã 19 vikiraþ 20 viþ 21 viùkiraþ 22 patitriþ 23 nãóodbhavaþ 24 garutmàn 25 picchan 26 nabhasaïgamaþ 27 . ityamaraþ . 2 . 5 . 34 .. nàóãcaraõaþ 28 kaõóàgniþ 29 pataïgaþ 30 agaukàþ 31 ca¤cubhçt 32 churaõóaþ 33 saraõóaþ 34 . iti ÷abdaratnàvalã .. pipatiùuþ 35 patravàhaþ 36 dyugaþ 37 . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. gurubhakùabahubhakùasthålakàyapakùiõàü pårbàrdhasya ÷reùñhatvaü yathà --
     %<gurubhakùà bahubhujo ye copacitamedasaþ .
     ekadehe'pi pårbàrdhaü mçgàõàü pakùiõàü param .. * ..>% pakùiõàmaïgàdãnàmuttarottaraü gurutvaü yathà --
     %<sarveùà¤ca ÷iraþskandhaplãhacarmayakçdgudam .
     pàdapucchàntramastiùkamuùkakroóàþ samehanàþ .
     dhàtavaþ ÷oõitàdyà÷ca guravaþsyuþ parasparam ..>% asyàõóaguõàþ .
     %<matsyakårmakhagàõóàni svàduvàjãkaràõi ca .
     kañupàkàni rucyàni vàta÷leùmaharàõi ca ..>% iti ràjavallabhaþ .. * .. teùàmutpattiryathà --
     %<aruõasya bhàryà ÷yenã vãryavantau mahàbalau .
     sampàti÷ca jañàyu÷ca prasåtau pakùisattamau ..
     sampàtirjanayan gçdhràn kàkàþ puttrà jañàyuùaþ .
     bhàryà garutmata÷càpi bhàsã krau¤cã ÷unã ÷ukã ..
     dhçtaràùñrã garutmàüstu ÷unyàü jaj¤e ca ùañ sutàna .
     tri÷ikha¤ca sunetra¤ca sumukhaü sunasantathà ..
     suråpantu suparvàõaü teùàü puttrà anantakàþ .
     caturda÷asahasràõi kråràõàü pannagà÷inàm ..
     saptadvãpeùvime santi gàruóàste mahàbalàþ .
     bhàsãputtràstathà bhàsà ulåkàþ kàkakukkuñàþ ..
     mayåràþ kalaviïkà÷ca kapotã caiva tittirã .
     krau¤cyàü vàdhrãõasà àsan kuraràþ sàrasà vakàþ ..
     dhçtaràùñrã kalahaüsàn dhàrtaràùñràü÷ca bhàminã .
     cakravàkàü÷ca vihagàn sa÷yenànaudakàn dbijàn ..
     anyànapi dvijàn jaj¤e puttrapauttrànanantakàna ..>% ityagnipuràõe kà÷yapãyavaü÷aþ .. (mahàdevaþ . yathà, mahàbhàrate 13 . ÷ivanàmakãrtane . 17 . 69 .
     %<pakùã ca pakùaråpa÷ca atidãpto vi÷àmpatiþ ..>%)

#<pakùõuþ>#, tri, pàkakartà . paca + %<glàmlàsthàkùipacaparimçjaþ snuþ>% . iti snupratyayaniùpannaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<pakùma>#, [n] klã, (pakùyate parigçhyate àtapatàpàdikamanena . pakùa + karaõe manin .) akùiloma . netracchadaroma . (yathà, bhàgavate . 3 . 1 . 39 .
     %<yamàyutasvit tanayau pçthàyàþ pàrthairvçtau pakùmabhirakùiõãva ..>%) ki¤jalkaþ . ke÷araþ . tantvàderaõãyàn . såtràderatyalpabhàgaþ . ityamarabharatau .. garut . pakùaþ . ityamaramàlà ..

#<païkaþ>#, puü, klã, (pacyatre vyàpyate klidyate và'nena . pac + gha¤ kutvaü ca .) kardamaþ . pàük iti bhàùà . (yathà, hitopade÷e . 1 . 62 .
     %<kaïkaõasya tu lobhena magnaþ païke sudustare .
     vçddhavyàghreõa saüpràptaþ pathikaþ saümçto yathà ..>% pacyate vyaktãkriyate duþkhamanena . paci vistàre vyaktãkaraõeca . pacadhàtoriditvàt num . %<hala÷ceti>% . 3 . 3 . 121 . karaõe gha¤ tato ghittvàt casya kutvam .) pàpam . ityamaraþ . 1 . 4 . 23 .. (yathà, ambàùñake . 6 . %<nyaïkàkare vapuùi kaïkàdiraktapuùi kaïkàdipakùiviùaye tvaü kàmanàmayasi kiü kàraõaü hçdaya ! païkàrimehi girijàm ..>%) pårbasya guõàþ . pittàsadàhanà÷itvam . bhagnakùayahitatvam . himatva¤ca . itiràjavallabhaþ .. ÷othaghnatvam . saratva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<païkakarvañaþ>#, puü, (païkeùu karvaño manoharaþ .) jalayuktapaïkam . yathà --
     %<culuko ghanajambàle dalàóhye païkakarvañaþ .>% iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<païkakãraþ>#, puü, (païkapriyaþ kãraþ pakùivi÷eùaþ .) koyaùñipakùã . iti trikàõóa÷eùaþ .. (kàdàkhoücà iti bhàùà ..)

#<païkakrãóaþ>#, puü, (païke païkena và krãóati yaþ . païka + krãóa + ac .) ÷åkaraþ . iti ka÷cit . kardamakhelake, tri ..

#<païkagaóakaþ>#, puü, (païke sthito gaóakaþ .) matsyavi÷eùaþ . pàükàla iti bhàùà . tatparyàyaþ . brahmã 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<païkagatiþ>#, strã, (païke gatirasya .) païkagaóakamatsyaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<païkagràhaþ>#, puü, (païkesthito gràhaþ jalajantubhedaþ .) makaraþ . iti hàràvalã ..

#<païkajaü>#, klã, (païke païkàt và jàyate iti . païka + jana + kartari + óaþ .) padmam . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà raghuþ . 3 . 8 .
     %<tira÷cakàra bhramaràbhilãnayoþ sujàtayoþ païkajakoùayoþ ÷riyam ..>% ayaü hi yogaråóha÷abdaþ . yaduktam .
     %<råóhà gaùmadayaþ proktà yaugikàþ pàcakàdayaþ .
     yogaråóhà÷ca vij¤eyàþ païkajàdyà manãùibhiþ ..>%)

#<païkajanma>#, [n] klã, (païke janma yasya .) padmam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<païkajinã>#, strã, (païkajàni santyasyàm . %<puùvaràdibhyo de÷e>% . 5 . 2 . 135 . iti iniþ .) padmàkaraþ . (yathà, màrkaõóeye . 75 . 24 .
     %<tasyarkùarsya tu yà kàntirjàtà païkajinãsaraþ ..>%) padmasamåhaþ . iti ratnamàlà hemacandra÷ca ..

#<païkaõaþ>#, puü, (païke màüsàdinimittake pàpàcàrakarmaõi kaõaþ (kalaho yasya saþ . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) pakvaõaþ . ÷avaràlayaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<païkaprabhà>#, strã, (païkasya prabhà prakà÷o yasyàm .) kardamayuktanarakavi÷eùaþ . iti hemacandraþ ..

#<païkamaõóåkaþ>#, puü, (païke maõóåka iva) ÷ambåkaþ . iti hàràvalã ..

#<païkaruñ># [h] klã, (païke rohatãti . païka + ruha + kvip .) padmam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<païkaruhaü>#, klã, (païke rohatãti . païka + ruh +
     %<igupadhaj¤àprãkiraþ kaþ . 3 . 1 . 135 .>% iti kaþ .) padmama . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<païkavàmaþ>#, puü, (parïke vàso yasya saþ .) karkañaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (matsyàdayo'pyatra ..)

@<[Page 3,004b]>@
#<païka÷uktiþ>#, strã, (païke sthità yà ÷uktiþ .) durnàmà . iti hàràvalã .. jhinuk iti bhàùà ..

#<païka÷åraõaþ>#, puü, (païke ÷åraõa iva .) ÷àlåkaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<païkàraþ>#, puü, (païkamçcchati païkaü pràpya vardhate iti yàvat . païka + é + upapade %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . iti aõ .) ÷aivalaþ . setuþ . sopànam . jalakubjakaþ . iti medinã ..

#<païkilaþ>#, tri, (païko'styasmin . %<lomàdipàmàdipicchàdibhyaþ ÷anelacaþ>% . 5 . 2 . 100 . iti ilac .) sakardamaþ . tatparyàyaþ . sajambàlaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 1 . 10 .. païkayuktaþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. kardamànvitaþ 4 . iti jañàdharaþ .. (lakùaõayà vyàptyarthe'pi . yathà mahàbhàrate 8 parvaõi . %<màüsamajjàsthipaïkilà mahã>% ..)

#<païkejaü>#, klã, (païke jàyate iti . %<saptamyàü janeróaþ .>% 3 . 2 . 97 . iti óaþ . %<tatpuruùe kçtãti .>% 6 . 3 . 14 . iti saptamyà aluk .) padmam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<païkeruhaü>#, klã, (païkerohatãti . païka + ruha + %<igupadheti>% . 3 . 1 . 135 . iti kaþ . %<tatpuruùe kçti bahulam>% . 6 . 3 . 14 . iti saptamyà aluk .) padmam . ityamaraþ .. 1 . 10 . 40 .. (yathà, bhàgavate . 7 . 15 . 68 . %<yatpàdapaïkeruhasevayà bhavànahàraùãnnirjitadiggajaþ kratån>% ..) sàrasapakùiõi, puü ..

#<païktiþ>#, strã, (pacyate vyaktãkriyate ÷reõãvi÷eùeõeti yàvat . paci + vyaktãkaraõe + bhàve + ktin . iditvànnum . yadvà, pa¤cayati vistàrayati jàtisaüsthànavi÷eùamiti . paci + vistàre + kartari + ktic .) sajàtãyasaüsthànavi÷eùaþ . ÷àri iti pàüti iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . vothã 2 àliþ 3 àvaliþ 4 ÷reõã 5 . ityamaraþ . 2 . 4 . 4 .. vãthiþ 6 àlã 7 àvalã 8 païktã 9 ÷reõiþ 10 . iti bharataþ .. ÷araõiþ 11 santatiþ 12 . iti jañàdharaþ .. vi¤jolã 13 pàliþ 14 pàlã 15 vãthikà 16 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, màrkaõóeye . 43 . 39 .
     %<vilokyà vi÷adà caiùàü phalapaïktiþ subhãùaõà ..>%) pa¤càkùarapàdacchandovi÷eùaþ . tasya lakùaõaü yathà . %<bhgaugiti païktiþ>% .. 1 .. udàharaõaü yathà --
     %<kçùõasanàthà tarõakapaïktiþ .
     yàmunakacche càru cacàra ..>% iti chandoma¤jarã .. (païkticchandasa utpattisthànaü yathà, bhàgavate . 3 . 12 . 46 .
     %<majjàyàþ païktirutpannàvçhatã pràõato'bhavat ..>% pa¤cakadvayaü parimàõamasya iti . %<païktiviü÷atitriü÷aditi>% . 5 . 1 . 59 . nipàtanàt prakçteþ pa¤can÷abdasya ñilopaþ tipratyaya÷ca .) da÷àkùarapàdacchandaþ . da÷asaükhyà . iti medinã .. (yathà, raghuþ . 12 . 99 .
     %<tena mantraprayuktena nimeùàrdhàdapàtayat .
     sa ràvaõa÷iraþpaïktimaj¤àtavraõavedanàm ..>%) pçthivã . iti ÷abdamàlà .. gauravam . pàkaþ . iti hemacandraþ .. * .. atha païktisàïkaryadoùàþ yathà --
     %<na saüvasecca patitairna càõóàlairna pukka÷aiþ .
     na mårkhairnàvaliptai÷ca nàntyairnàntyàvasàyibhiþ ..
     eka÷ayyàsanaü païktirbhàõóapakvànnami÷raõam .
     yàjanàdhyàpane yonistathaiva saha bhojanam ..
     sahàdhyàyastu da÷amaþ sahayàjanameva ca .
     ekàda÷a samuddiùñà doùàþ sàïkaryasaïgitàþ ..
     samãpe càpyavasthànàt pàpaü saükramate nçõàü .
     tasmàt sarvaprayatnena sàïkaryaüparivarjayet .. * ..>% païktisàïkaryadoùanivàraõopàyà yathà --
     %<ekapaïktyupaviùñà ye na spç÷anti parasparam .
     bhasmanà kramamaryàdà na teùàü saïkaro bhavet ..
     agninà bhasmanà caiva ùaóbhiþ païktirvibhidyate ..>% iti kårme 15 adhyàyaþ ..

#<païktigrãvaþ>#, puü, (païktiþ da÷asaïkhyikà grãvà yasya .) ràvaõaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<païkticaraþ>#, puü, (païktyà ÷reõãbaddhaþ san caratãti . païkti + car + ñaþ .) kurarapakùã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<païktidåùakaþ>#, puü, (÷ràddhakàle bhojanàrthamupaviùñànàü vratasnàtànàü bràhmaõànàü païktiü ÷reõãü dåùayati yaþ . païkti + dåù + kartari õvul .) apàïkteyaþ . ÷ràddhabhojanànarhabràhmaõaþ . yathà --
     %<apàïkteyàstuyeràjan ! kãrtayiùyàmi tàn ÷çõu .
     kitavo bhråõahà yakùmã pa÷upàlo niràkçtiþ ..
     gràmapreùyo vàrdhuùiko gàyanaþ sarvavikrayã .
     agàradàhã garadaþ kuõóà÷ã somavikrayã ..
     sàmudriko ràjadåtastailikaþ kåñakàrakaþ .
     pitrà vivadamàna÷ca yasya copapatirgçhe ..
     abhi÷astastathà stenaþ ÷ilpaü ya÷copajãvati .
     parvakàra÷ca såcã ca mitradhruk pàradàrikaþ ..
     avratànàmupàdhyàyaþ kàõóapçùñhastathaiva ca .
     ÷vabhi÷ca yaþ parikràmet yaþ ÷unà daùña eva ca ..
     parivçttistu ya÷ca syàddu÷carmà gurutalpagaþ .
     ku÷ãlavo devalako nakùatrairya÷ca jãvati ..
     ãdç÷à bràhmaõà ye ca apàïkteyàstu te matàþ .
     rakùàüsi gacchate havyaü yadeùàntu pradãyate .. * ..>%
     %<÷ràddhe bhuktrà mahàràja ! du÷carmà gurutalpagaþ .
     ÷ràddhaü nà÷ayate tasya pitaro'pi na bhu¤jate ..
     somavikrayiõe dattaü viùñhàtulyaü bhavennçpa ! bhiùaje ÷oõitasamaü naùñaü devalake tathà ..
     apratiùñhaü vàrdhuùike niùphalaü parikãrtitam .
     bahuvàõijake dattaü neha nàmutra tadbhavet ..
     bhasmanãva hutaü havyaü tathà paunarbhave dvije .
     ye tu dharmavyapeteùu caritràpagateùu ca ..
     havyaü kavyaü prayacchanti teùàü tat parina÷yati .
     j¤ànapårbantu ye tebhyaþ prayacchantyalpabuddhayaþ ..
     purãùaü bhu¤jate tasya pitaraþ pretya ni¤citam .
     etànviddhi mahàbàho apàïkteyàn dbijàdhamàn .
     ÷ådràõàmupade÷antu ye kurvantyalpabuddhayaþ ..
     ùaùñiü kàõaþ ÷ataü kha¤jaþ ÷vitrã yàvat prapa÷yati .
     païktyàü samupaviùñàyàü tàvaddåùayate nçpa ! ..
     yadveùñita÷irà bhuïkte yadbhaïkte dakùiõàmukhaþ .
     sopànatka÷ca yadbhuïkte sarvaü vidyàttadàsuram ..
     asåyate ca yaddattaü yacca ÷raddhàdivarjitam .
     sarvaü tadasurendràya brahmà bhàgamakalpayat ..
     ÷vàna÷ca païktidåùà÷ca nàvekùeran katha¤cana .. * ..>%
     %<tasmàt parivçte dadyàttilàü÷cànne vikãrayet .
     tilairvirahitaü ÷ràddhaü kçtaü krodhava÷ena ca ..
     yàtudhànàþ pi÷àcà÷ca vipralumpanti taddhaviþ .
     apàïkteyànataþ païktyàü bhu¤jàno nanu pa÷yati .
     tàvat phalàdbhraü÷ayati dàtàraü tasya và'ni÷am ..>% iti pàdme svargakhaõóe 35 adhyàyaþ ..

#<païktipàvanaþ>#, puü, (païktiü ÷ràddhopalakùe bhojanàyopaviùñànàü vedavidyàvi÷àradànàü bràhmaõànàü ÷reõãü punàti pàvayati và svopave÷aneneti . païkti + pàvi + lyuþ .) ÷reõipavitrakartà . ÷ràddhabhojanàrhabràhmaõaþ . yathà --
     %<ime hi manuja÷reùñha ! vij¤eyàþ païktipàvanàþ .
     vidyàvedavratasnàtà bràhmaõàþ sarva eva hi ..
     sadàcàraparà÷caiva vij¤eyàþ païktipàvanàþ .
     màtàpitrorya÷ca va÷yaþ ÷rotriyo da÷a påruùaþ ..
     çtukàlàbhigàmã ca dharmapatnãùu yaþ sadà .
     vedavidyàvratasnàto vipraþ païktiü punàtyuta ..
     atharva÷iraso'dhyetà brahmacàrã yatavrataþ .
     satravàdã dharma÷ãlaþ svakarmanirata÷ca yaþ ..
     ye ca puõyeùu tãrtheùu abhiùekakçta÷ramàþ .
     makheùu ca samasteùu bhavantyavabhçthaplutàþ ..
     akrodhanà hyacapalàþ kùàntà dàntà jitendriyàþ .
     sarvabhåtahità ye ca ÷ràddheùvetàn nimantrayet ..
     eteùu dattamakùayyamete vai païktipàvanàþ .
     yatayo mokùadharmaj¤à yogàþ sucaritavratàþ ..
     ye cetihàsaü prayatàþ ÷ràvayanti dbijottamàn .
     ye ca bhàùyavidaþ kecidye ca vyàkaraõe ratàþ ..
     adhãyate puràõaü ye dharma÷àstràõi càpyuta .
     adhãtya ca yathànyàyaü vidhivattasya kàriõaþ ..
     upapanno gurukule satyavàdã sahasradaþ .
     agyràþ sarveùu vedeùu sarvapravacaneùu ca ..
     yàvadete prapa÷yanti païktyàü tàvat punanti ca .
     tato hipàvanàt païktyà ucyante païktipàvanàþ ..
     ançtviganupàdhyàyaþ sa cedagryàsanaü vrajet .
     çtvigbhirananuj¤àtaþ païktyà harati duùkçtam ..
     atha cedvedavit sarvaiþ païktidoùairvivarjitaþ .
     na ca syàt patito ràjan ! païktipàvana ucyate ..>% iti pàdme svargakhaõóe 35 adhyàyaþ .. (pa¤càgnirgç hasthaþ . yathàha hàrãtaþ .
     %<pavanaþ pàvanastretà yasya pa¤càgnayo gçhe .
     sàyaü pràtaþ pradãpyante sa vipraþ païktipàvanaþ ..>%)

#<païktirathaþ>#, puü, (païktiùu da÷asu dikùu gato ratho yasya .) da÷aratharàjaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. tathà ca .
     %<ayodhyàyàü mahàràjaþ purà païktiratho balã .
     tasyàtmajo ràmacandraþ sarva÷åra÷iromaõiþ ..>% iti pàdme pàtàlakhaõóam .. (tathà, raghuþ . 9 . 74 .
     %<nçpateþ pratiùiddhameva tat kçtavàn païktiratho vilaïghya yat ..>%)

#<païktivãjaþ>#, puü, (païktibhåtàni vãjàni yasya saþ .) varvåravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<païguþ>#, puü, (kha¤jati gativaikalyaü pràpnotãti . khaji gativaikalye . %<bàhulakàt kuþ . khajayoþ pagau numàgama÷ca .>% uõàü . 1 . 37 . iti pagau numàgama÷ca . asya kakùàyà atyuccatayà bahukàlena rà÷ibhàgàdibhogàt mandagatitvàdasya tathàtvam .) ÷anai÷caraþ . iti ÷abdamàlà .. (parivràñ . yathoktaü cintàmaõau .
     %<bhikùàrthaü gamanaü yasya viõmåtrakaraõàya ca .
     yojanànna paraü yàti sarvathà païgureva saþ ..>%)

#<païguþ>#, tri, (khaji gativaikalye . bàhulakàt kuþ . khasya patve jasya gàde÷aþ num ca . uõàü 1 . 37 .) jaïghàvaikalyena calanàkùamaþ . tatparyàyaþ . ÷roõaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 48 .. jaïghàhãnaþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate 2 . 5 . 125 .
     %<ka¤cidanghàü÷ca måkàü÷ca païgån vyaïgànabàndhavàn .
     piteva pàsi dharmaj¤a ! tathà pravrajitànapi ..>% yànaharaõenaiva lokaþ païgurbhavati . yathà, màrkaõóeye . 15 . 31 .
     %<puùpàpahçddaridra÷ca païguryànàpahçnnaraþ ..>%) asya lakùaõaü kha¤ja÷abde draùñavyam ..

#<païgulaþ>#, puü, sitakàcàbhaghoñakaþ . iti hemacandraþ ..

#<païgulyahàriõã>#, strã, (sevanena païgulyaü païgutvaü harati yà . païgulya + hç + õini + ïãp .) ÷imçóãkùupaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<paca>#, i ka tatau . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüparaü-sakaü-señ . idit .) tatiriha vistàravacanam . i ka, pa¤cayati dhãro granthàrtham . iti durgàdàsaþ .. (yathà, gãtagovinde . 10 . 13 .
     %<vyathayati vçthà maunaü tanvi ! prapa¤caya pa¤camam .
     taruõi ! madhuràlàpaistàpaü vinodaya dçùñibhiþ ..>%)

#<paca>#, i ïa vyaktãkàre . (bhvàü-àtmaü-sakaü-señ .) i, karmaõi pa¤cyate . ïa, pa¤cate svaguõaü bhikùukaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<paca>#, ïa au vyaktãkàre . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-àtmaü-sakaü-aniñ .) au, paktà . ïa, pacate svaguõaü bhikùukaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<paca>#, óu ¤a au ùa pàke . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-ubhaü-dvikaü-aniñ .) pàko viklityanukålavyàpàraþ . óu, paktrimam . ¤a, pacati pacate taõóulànodanaü lokaþ . au, paktà . ùa, pacà . iti durgàdàsaþ ..

#<pacaþ>#, tri, pacati yaþ . (pac + %<nandigrahipattàdibhyo lyuõinyacaþ .>% 3 . 1 . 134 . iti ac .) pàkakartà . iti vyàkaraõam .. svàrthe kani pacaka÷ca ..

#<pacataþ># puü, (pacatãti . %<bhçmçdç÷iyajiparvipacyamitaminamiharyo'tac .>% uõàü . 3 . 110 . iti atac .) såryaþ . agniþ . indraþ . ityuõàdikoùaþ .. (paripakve, tri . yathà, çgvede . 1 . 61 . 7 . %<pacataü sahãyàn vidhyadbaràhaü tiro adrimastà ..>%)

#<pacatikalpaü># klã, (ãùadånaü pacatãti tiïantàt kalpap .) ãùadånasya pàkasya kartà . iti vyàkaraõam ..

#<pacatpuñaþ>#, puü, (pacat puñamasya .) såryamaõivçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<pacan>#, [t] tri, (pacati yaþ . %<lañaþ ÷atriti .>% 2 . 2 . 124 . iti ÷atçpratyayaþ .) pàkakartà . iti vyàkaraõam ..

#<pacanaü>#, klã, (pacyate iti . pac + bhàve lyuñ .) pàkaþ . (yathà, bhàgavate . 3 . 26 . 40 .
     %<dyotanaü pacanaü pànamadanaü himamardanam ..>% pacyate'nen iti paceþ karaõe lyuñ . pàkasàdhanam . yathà, égvede . 1 . 162 . 6 . %<ye càrvate pacanaü saübharantyuto teùàmabhigåtirna invatu ..>%)

#<pacanaþ>#, puü, (pacatyasau iti . pac + kartari lyuþ .) agniþ . iti ÷abdacandrikà .. pàkakartari, tri ..

#<pacanã>#, strã, (bhuktamajãrõàdikaü pacyate'nayà . pac + karaõe lyuñ striyàü ïãp .) vanavãjapårakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pacantã>#, strã, (odanàdãn pacati yà . pac + ÷atç + striyàü ïãp .) pàkakartrã . iti vyàkaraõam ..

#<pacamànaþ>#, tri, (pacate'sau iti . %<lañaþ ÷atç÷ànacau>% . 2 . 2 . 124 . iti ÷ànac .) pàkakartà . iti vyàkaraõam .. (puü, vahniþ ..)

#<pacampacà>#, strã, (pacaü pacyaü pacati . paceþ kha÷a tato mum . striyàü ñàp .) dàruharidrà . ityamaraþ . 2 . 4 . 102 ..

#<pacà>#, strã, (pacyate iti paceþ ùitvàdaï tataùñàp .) pàkaþ . ityamaraþ . 3 . 2 . 8 .. (pacatyasau iti pacàdyac striyàü ñàp . pàkakartrã ..)

#<paciþ>#, puü, (pacatãti . pac + %<sarvadhàtubhyaþ in .>% uõàü . 4 . 117 . iti in .) agniþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. pacanam . iti saükùiptasàravyàkaraõam ..

#<pacelimaþ>#, puü, (pacatyasau iti . %<paca elimac .>% uõàü . 4 . 37 . iti elimac .) såryaþ . agniþ . ityuõàdikoùaþ .. karturanàyàsena svayaü pakvaü tri . (svayameva pacyate pacaþ karmakartari kelimapratyayaþ .) yathà pacãlimàstaõóulàþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (yathà ca manau . 4 . 172 . ÷lokasya ñãkàyàü kullåkabhaññaþ . %<yathà bhåmiruptavãjamàtrà tadaiva pracurapacelimaphalavrãhistavakasambalità na bhavati ..>%)

#<pacelukaþ># puü, (pacatyodanàdãn . paco bàhulakàdelukaþ .) sådaþ . pàcakaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pacchaþ>#, [s] vya, (vãpsàrthe pàdaü pàdamiti padbhàvaþ tataþ ÷as .) pàdaü pàdam . iti saükùiptasàravyàkaraõam ..

#<pacyamànaþ>#, tri, (pacyate'sau iti . pac + karmaõi ÷ànac .) vartamànapacanakarmatà÷rayaþ . vartamànapàkavi÷iùñataõóulàdi . iti vyàkaraõam ..

#<paja>#, i rodhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüparaü-sakaü-señ-idit .) rodha àvaraõam . pa¤jaraþ . sautradhàturayam . iti durgàdàsaþ ..

#<pajjaþ>#, puü, (padbhyàü jàtaþ . pad + jan + kartari óaþ .) ÷ådraþ . iti hemacandraþ .. (÷ådrasya padajàtatvamuktaü ÷utau yathà --
     %<bràhmaõo'sya mukhamàsãt bàhå ràjanyaþ kçtaþ .
     urå tadasya yat vai÷yaþ padbhyàü ÷ådro vyajàyata ..>%)

#<pajjhañikà>#, strã, (chandovi÷eùaþ . tallakùaõaü yathà,
     %<pratipadayamakitaùoóa÷amàtrà navamagurutvavibhåùitagàtrà .
     pajjhañikà punaratra vivekaþ kvàpi na madhyagururgaõa ekaþ ..>% udàharaõaü yathà --
     %<taralavataüsà÷liùñaskandha÷calatarapajjhañikàkañibandhaþ .
     maulicapala÷ikhicandrakavçndaþ kàliya÷irasi nanarta mukundaþ ..>% iti chandoma¤jaryàü màtràvçttàkhyaþ 5 stavakaþ .. (tathà ca bhagavacchaïkaràcàryakçtamohamudgare 4 .
     %<mà kuru dhanajanayauvanagarvam harati nimeùàt kàlaþ sarvam .
     màyàmayamidamakhilaü hitvà brahmapadaü pravi÷à÷u viditvà .. * ..>%) kùudraghaõñikà . iti chandoma¤jarãñãkà ..

#<pa¤ca>#, [n] tri, saükhyàvi÷eùaþ . pàüca iti bhàùà . bahuvacanànto'yam . ityuõàdikoùaþ .. (yathà, manuþ . 11 . 165 .
     %<puùpamålaphalànà¤ca pa¤cagavyaü vi÷odhanam ..>%) tadvàcakàni yathà . pàõóavaþ 1 ÷ivàsyam 2 indriyam 3 svargaþ 4 vratàgniþ 5 mahàpàpam 6 mahàbhåtam 7 mahàkàvyam 8 mahàmakhaþ 9 puràõalakùaõam 10 aïgam 11 pràõàþ 12 vargaþ 13 indriyàrthaþ 14 vàõaþ 15 . iti kavikalpalatà .. pa¤casaükhyàvi÷iùñe, tri . yaduktam . %<saükhyàsaükhyeye hyàda÷a triùu .>% ityamaraþ . 2 . 9 . 83 ..

#<pa¤cakaü>#, tri, (pa¤caiva iti svàrthe kan .) pa¤ca . yathà, bhàùàparicchede . 33 . %<saükhyàdipa¤cakaü kàladi÷oþ ÷abda÷ca te ca khe .>% iti .. (pa¤ca saükhyàparimàõamasya . %<tadasya parimàõam .>% 5 . 1 . 57 . ityanuvçttau %<saükhyàyàþ saüj¤à saüïghasåtràdhyayaneùu .>% 5 . 1 . 58 . iti pa¤casaïkhyàparimiti saüghàrthe kan pratyayaþ . dhaniùñhàdi pa¤canakùatram . yathàha cintàmaõiþ .
     %<agnicaurabhayaü rogo ràjapãóà dhanakùatiþ .
     saügrahe tçõakàùñhànàü kçte vasvàdipa¤cake ..>% pa¤cabhiþ krãtam . %<saükhyàyà ati÷adantàyàþ kan .>% 5 . 1 . 12 . iti kan . pa¤cabhiþ krãte dravyavi÷eùe ..)

#<pa¤cakapàlaþ>#, puü, pa¤casu kapàleùu saüskçtaþ puroóà÷aþ . (%<saüskçtaü bhakùàþ .>% 4 . 2 . 16 . ityaõ tato %<dvigorluganapatye .>% 4 . 1 . 88 . ityaõo luk .) sa tu yaj¤avi÷eùaþ . yathà . %<parà và eùa yaj¤aü pa÷ån vapati yo'gnimudvàsayate pa¤cakapàlaþ puroóà÷o bhavati .>% ityàdi yajurvedãya÷rutiþ .. (pa¤cànàü kapàlànàü samàhàraþ . paranipàtaþ .) kapàlapa¤cake, klã ..

#<pa¤cakarma>#, [n] klã, (pa¤cànàü karmaõàü samàhàraþ .) pa¤caprakàra÷àrãrikacikitsàvi÷eùaþ . yathà --
     %<vamanaü recanaü nasyaü niråha÷cànuvàsanam .
     pa¤cakarmedabhanyacca kara utkùepaõàdikam ..>% iti ÷abdacandrikà .. (bhàùàparicchedoktàni pa¤cakarmàõi . yathà, tatraiva 6 .
     %<utkùepaõaü tato'vakùepaõamàku¤canaü tathà .
     prasàraõa¤ca gamanaü karmàõyetàni pa¤ca ca ..>%)

#<pa¤cakaùàyaþ>#, puü, (pa¤cavidhaþ kaùàyaþ . athavà pa¤cànàü vçkùàõàü kaùàyaþ valkalarasaþ . kvacittvayaü bahuvacanànto'pi dç÷yate . tatra tu pa¤ca ca te kaùàyà÷ceti evameva .) mahàsnànãyapa¤caprakàrakaùàyadravyam . yathà --
     %<jamvu÷àlmalivàñyàlaü vakulaü vadaraü tathà .
     kaùàyàþ pa¤ca vij¤eyà devyàþ prãtikaràþ ÷ubhàþ ..>% iti durgotsavapaddhatiþ ..

#<pa¤cakçtyaþ>#, puü, (pa¤caü vistçtaü kçtyaü ÷àkhàpallavàdikaü yatra .) paktapauóavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (klã, pa¤caü prapa¤citaü kçtyaü kàryaü sçùñyàdikam . sçùñisthitidhvaüsavidhànànugrahàtmakaü kàryam iti bhàvaþ . yathàha cintàmaõiþ .
     %<yasmin sçùñisthitidhvaüsavidhànànugrahàtmakam .
     kçtyaü pa¤cavidhaü ÷a÷vadbhàsate taü numaþ ÷ivam ..>%)

#<pa¤cakolaü>#, klã, pàcanavi÷eùaþ . yathà --
     %<pa¤cakolaü kaõàmålaü kçùõàcavyàgninàgaraiþ .>% iti ÷abdacandrikà .. asya guõàþ .
     %<pa¤cakolaü rase pàke kañukaü rucikçnmatam .
     tãkùõoùõaü pàcanaü ÷reùñhaü dãpanaü kaphavàtanut .
     gulmaplãhodarànàha÷ålaghnaü pittakopanam ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. api ca .
     %<pippalã pippalãmålaü cavyacitrakanàgaram .
     dãpanãyaþ ÷çto vargaþ kaphànilagadàpahaþ ..>% iti cakrapàõidattaþ .. (pa¤cakolaghçtamuktaü carake cikitsitasthàne 18 adhyàye .
     %<pippalãpippalãmålacavyacitrakanàgaraiþ .
     sakùàrairardhapalikairdviþ prasthaü sarpiùaþ pacet ..
     kalkairdbipa¤camålasya tulàrdhasya rasena ca .
     dadhimaõóàtakopetaü tatsarpirjañharàpaham .
     ÷vayathuü vàtaviùñambhaü gulmàr÷àüsi ca nà÷ayet ..>%)

#<pa¤cakoùàþ>#, puü, (pa¤ca ca te koùà÷ceti .) koùà ivàtmàcchàdakatvena koùàþ . te ca pa¤cavidhàþ . yathà . annavikàratvàt sthåla÷arãraü annamayakoùaþ 1 .. pa¤cakarmendriyasahitapràõapa¤cakaü pràõamayakoùaþ 2 .. pa¤caj¤ànendriyasahitaü manaþ manomayakoùaþ 3 .. pa¤caj¤ànendriyasahità buddhiþ vij¤ànamayakoùaþ 4 .. ahaïkàràtmako'vidyàtmako và ànandamayakoùaþ 5 .. iti ÷ivagãtàmatam .. * .. api ca .
     %<pitçbhuktànnajàdvãryàjjàto'nnenaiva vaddhate .
     dehaþ so'nnamayo nàtmà pràk cordhvaü tadabhàvataþ ..>% ityannamayakoùaþ 1 ..
     %<pårõo dehe valaü yacchannakùàõàü yaþ pravartakaþ .
     vàyuþ pràõamayo nàsàvàtmà caitanyavarjanàt ..>% iti pràõamayakoùaþ 2 ..
     %<ahantàü mamatàü dehe gçhàdau ca karoti yaþ .
     kàmàdyavasthayà bhrànto nàsàvàtmà manomayaþ ..>% iti manomayakoùaþ 3 ..
     %<lãnà suptau vapurbodhe vyàpnuyàdànakhàgragà .
     cicchàyopetadhãrnàtmà vij¤ànamaya÷abdabhàk ..>% iti vij¤ànamayakoùaþ 4 ..
     %<kàcidantarmukhàvçttirànandaprativimbabhàk .
     puõyabhoge bhoga÷àntau nidràråpeõa lãyate ..
     kàdàcitkatvato nàtmà syàdànandamayo'pyayam ..>% ityànandamayakoùaþ 5 .. iti pa¤cada÷ã ..

#<pa¤cakùàragaõaþ>#, puü, (pa¤cànàü kùàràõàü gaõaþ .) kùàrapa¤cakam . pa¤calabaõam . yathà --
     %<kùàraistu pa¤cabhiþ proktaþ pa¤cakùàràbhidho gaõaþ .
     kàcasaindhavasàmudraviñsauvarcalakaiþ samaiþ ..
     syàt pa¤calavaõaü tacca mçjjopetaü ùaóàhvayam ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pa¤cakhañvaü>#, klã strã, (pa¤cànàü khañvànàü samàhàraþ .) pa¤cakhañvàþ samàhçtàþ . iti vyàkaraõam ..

#<pa¤cagaõayogaþ>#, puü, (pa¤cànàü gaõo yatra sa eva yogaþ .) vidàrã gandhà vçhatã pç÷niparõã nidigdhikà ÷vadaüùñrà età militàþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pa¤cagavaü>#, klã strã, pa¤cànàü gavàü samàhàraþ .. (samàse ñac .) pa¤cagàvaþ samàhçtàþ . iti vyàkaraõam ..

#<pa¤cagavadhanaþ>#, tri, pa¤ca gàvo dhanaü yasya . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<pa¤cagavyaü>#, klã, (gorvikàraþ gavyam . pa¤caguõitaü gavyam .) gosambandhipa¤caprakàradravyam . (yathà, manuþ . 11 . 165 .
     %<bhakùyabhojyàpaharaõe yàna÷ayyàsanasya ca .
     puùpamålaphalànà¤ca pa¤cagavyaü vi÷odhanam ..>%) tattu gomayagomåtradugdhadadhighçtaråpam . yathà -- %<pa¤cagavyaü dadhikùãraghçtagomåtragomayaiþ .>% iti ÷abdacandrikà .. * .. tatparimàõaü yathà --
     %<palamàtraü dugdhabhàgaü gomåtraü tàvadiùyate .
     ghçta¤ca palamàtraü syàt gomayaü tolakatrayam ..
     dadhi prasçtamàtraü syàt pa¤cagavyamidaü smçtam .
     athavà pa¤cagavyànàü samàno bhàga iùyate ..>% iti gautamãyatantram .. * .. api ca .
     %<go÷akçddviguõaü måtraü payaþ syàttaccaturguõam .
     ghçtaü taddviguõaü proktaü pa¤cagavyaü tathà dadhi .. * ..>% tasya pànaphalaü yathà --
     %<pa¤cagavyena påtantu vàjimedhaphalaü labhet .
     gavyantu paramaü medhyaü gavyàdanyanna vidyate ..
     saumye muhårte saüyukte pa¤cagavyantu yaþ pibet .
     yàvajjãvakçtàt pàpàt tatkùaõàdeva mucyate ..>% gavyànàü devaprãtikaratvaü yathà --
     %<dadhnà hi trida÷àþ sarve kùãreõa ca mahe÷varaþ .
     ghçtena pàvako nityaü pàyasena pitàmahaþ ..
     sakçddattena prãyante varùàõà¤ca trayoda÷a .
     tàü dattvà caiva pãtvà ca preto medhyastu jàyate ..>% iti varàhapuràõam .. * .. tasya vi÷eùo yathà --
     %<payaþ kà¤canavarõàyàþ ÷betavarõotthagomayam .
     gomåtraü tàmravarõàyà nãlavarõàbhavaü ghçtam ..
     dadhi syàt kçùõavarõàyà darbhodakasamàyutam .
     gomåtramàùakàõyaùñau gomayasya catuùñayam ..
     kùãrasya dbàda÷a proktà dadhnastu da÷a ucyate .
     ghçtasya màùakàþ pa¤ca pa¤cagavyaü malàpaham ..>% iti gàruóe pràya÷cittaprakaraõam ..

#<pa¤caguþ>#, tri, pa¤cabhirgobhiþ krãtaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõe dbigusamàsaþ ..

#<pa¤caguptaþ>#, puü, (pa¤cànàmindriyàõàü càpalyaü guptaü yatra . yadvà pa¤cànàü padàrthànàü guptaþ gopanaü yatra .) càrvàkadar÷anam . (karau caraõau ÷ira÷ceti pa¤càïgàni guptàni asya .) kacchapaþ . iti medinã ..

#<pa¤caguptirasà>#, strã, (pa¤cadhà guptau raso'syàþ .) spçkkà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pa¤cacàmaraü>#, klã, ùoóa÷àkùarapàdacchandovi÷eùaþ . yathà --
     %<pramàõikàpadadvayaü vadanti pa¤cacàmaram ..>% iti chandoma¤jarã .. 4 .. (asyodàharaõamàha tatraiva .
     %<suradrumålamaõóape vicitraratnanirmite lasadvitànabhåùite salãlavibhramàlasam ..
     suràïganàbhavallavãkaraprapa¤cacàmarasphuratsamãravãjitaü sadàcyutaü bhajàmi tam ..>%)

#<pa¤cacãraþ>#, puü, (pa¤ca cãràõyasya . bauddhadharmàvalambi-jinabhedaþ . pa¤ca cãràõi svarabhedà asya .) ma¤jughoùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pa¤cacåóà>#, strã, (pa¤casaïkhakàþ cåóàþ ÷iroratnàni yasyàþ .) apsarovi÷eùaþ . iti puràõam .. (yathà, ràmàyaõe . 6 . 92 . 71 .
     %<urva÷ã menakà rambhà pa¤cacåóà tilottamà .
     upànçtyaüstu kàkutsthaü prahçùñà rakùaso vadhàt ..>%)

#<pa¤cajanaþ>#, puü, (pa¤cabhirbhåtairjanyate'sau . pa¤ca + jan + karmaõi gha¤ . %<janivadhyo÷ca>% . 7 . 3 . 35 . iti na vçddhiþ .) puruùaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 1 .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 3 . 355 .
     %<sadbhàva÷ryàdikà devyastena ÷rã÷abdalà¤chitàþ .
     pa¤ca pa¤cajanendreõa pure tasmin nive÷itàþ ..>%) daityavi÷eùaþ . sa ca saühràdasya kçtau patnyàü jàtaþ . (yathà, ÷rãbhàgavate . 6 . 18 . 14 .
     %<saühràdasya kçtirbhàryà'såta pa¤cajanaü tataþ ..>% aparo daityabhedaþ . ÷rãkçùõaþ enaü hatvà sàndãpanimunaye asya mçtaü puttraü gurudakùiõàsvaråpaü dadau . yathà, bhàgavate . 3 . 3 . 2 .
     %<sàndãpaneþ sakçt proktaü brahmàdhãtya savistaram .
     tasmai pràdàt varaü puttraü mçtaü pa¤cajanodaràt ..>%) asyàsthnà pà¤cajanyanàmà ÷aïkho jàtaþ . saca ÷rãkçùõasya . yathà --
     %<pà¤cajanyaü hçùãke÷o devadattaü dhana¤jayaþ ..>% ityàdi ÷rãbhagavadgãtàyàm . 1 . 15 .. (prajàpatiþ . yathà, bhàgavate . 6 . 4 . 51 .
     %<eùà pa¤cajanasyàïga ! duhità vai prajàpateþ .
     asiknã nàma patnãtve praje÷a ! pratigçhyatàm ..>% sagararàjaputtraþ . yathà, harivaü÷e . 15 . 6 .
     %<ke÷inyasåta sagaràdasama¤jasamàtmajam .
     ràjà pa¤cajano nàma babhåva sa mahàbalaþ ..>% gandharbàþ pitaro devà asurà rakùàüsi pa¤cajanapadavàcyàni bhavanti . iti cintàmaõiþ ..)

#<pa¤cajanã>#, strã, pa¤cànàü janànàü samàhàraþ tato ïãp . iti vyàkaraõam .. (vi÷varåpakanyà . yathà, bhàgavate . 5 . 7 . 1 . %<tadanu÷àsanaparaþ pa¤cajanãü vi÷varåpaduhitaramupayeme ..>%)

#<pa¤cajanãnaþ>#, puü, (pa¤casu janeùu vyàpçtaþ . diksaükhye saüj¤àyàmiti samàsaþ . pa¤cajane hitam . pa¤cajanàdupasaïkhyànamitikhaþ . pàü . 5 . 1 . 9 . vàrtike .) bhaõóaþ . iti halàyudhaþ .. pa¤cajanasambandhini pa¤cajanyàþ prabhau ca tri ..

#<pa¤caj¤ànaþ>#, puü, (pa¤cànàü padàrthànàü j¤ànamasya .) buddhaþ . iti hemacandraþ ..

#<pa¤catakùaü>#, klã, strã, pa¤cànàü takùõàü samaàhàraþ . iti vyàkaraõam ..

#<pa¤catattvaü>#, klã, (pa¤cànàü tattvànàü samàhàraþ .) pa¤cabhåtam . iti svarodayaþ .. pa¤camakàraþ . madyamàüsamatsyamudràmaithunaråpam . yathà --
     %<madyaü màüsaü tathà matsyaü mudràü maithunameva ca .
     pa¤catattvamidaü devi ! nirvàõamuktihetave ..
     makàrapa¤cakaü devi ! devànàmapi durlabham ..>% iti kaivalyatantre prathamapañalaþ .. vaiùõavànàü yathà --
     %<tattvaj¤ànamidaü proktaü vaiùõave ÷çõu yatnataþ .
     gurutattvaü mantratattvaü manastauttvaü sure÷vari ! ..
     devatattvaü dhyànatattvaü pa¤catattvaü varànane ! .
     tatràdau ÷rãgurostattvaü snehàdvakùyàmi pàrvati ! ..
     satailaü vartikàyuktaü dehasthaü brahmatejasam .
     guruõà mantradànena tatsåtraü dãpitaü bhavet ..
     devatàyàþ ÷arãraü hi mantràdutpadyate dhruvam .
     ata eva hi tasyàtmà devaråpo na saü÷ayaþ ..
     ã÷varasya tu yadbãryaü tadeva akùayàtmakam .
     tena varõàtmakaü dehaü jantoreva na saü÷ayaþ ..
     mantravarõe sarvavarõamayàste parame÷vari ! .
     varõatattvamidaü devi ! sarvasvaü mama yadbhavet ..
     svayaü devo na cànyo'smi nirmalo devaråpakaþ .
     sarvatra devatàü dhyàyet tçõagulmalatàdiùu ..
     dhyànena labhate sarvaü dhyànena viùõuråpakaþ .
     dhyànena siddhimàpnoti vinà dhyànaü na sidhyati ..
     iti te kathitaü tattvaü vaiùõavasya sure÷vari ! .
     yajj¤ànàdamaratva¤ca viùõuråpo bhavennaraþ ..
     te narà nahi gacchanti kadàcidyamamandiram ..>% iti nirvàõatantre 12 pañalaþ ..

#<pa¤catapàþ>#, [s] tri, (agnyàdibhiþ pa¤cabhistejaþpadàrthaistapati yaþ . pa¤ca + tap + asun .) agnicatuùñayasåryapa¤cakasàdhyatapovi÷iùñaþ . yathà,
     %<tejasvimadhye tejasvã davãyànapi gaõyate .
     pa¤camaþ pa¤catapasastapano jàtavedasàm ..>% iti màghe . 2 . 52 ..

#<pa¤catayaü>#, tri, (pa¤ca avayavà yasya . avayave tayap .) pa¤càvayavam . iti vyàkaraõam ..

#<pa¤catanmàtraü>#, klã, (pa¤caguõitaü ÷abdàdibhåtasåkùmàtmakaü tanmàtram .) tàmasàhaïkàrotpannamahàbhåtopàdànakàraõa÷abdaspar÷aråparasagandhàþ . tadà÷rayadravyàõi ca . iti sàükhyabhàùyam ..

#<pa¤catà>#, strã, (pa¤cànàü bhåtànàü bhàvaþ . pà¤cabhautikasya ÷arãrasya pa¤cadhàbhàve àrambhakàõàü bhåtànàü tadbhàvàpattau satyàü aupacàrikatvàt .) mçtyuþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 116 .. (yathà, bhàgavate . 7 . 8 . 52 .
     %<sa tu janaparitàpaü tatkçtaü jànatà te ! .
     narahara upanãtaþ pa¤catàü pa¤caviü÷a ..>%) dehàrambhakàõàü pçüthivyàdipa¤camahàbhåtànàü svàü÷asaükramaõàt pçthaktvam . iti bharataþ .. pa¤cabhàvaþ . iti medinã .. (yathà, manuþ . 8 . 151 .
     %<dhànyesadelave vàhye nàtikràmati pa¤catàm ..>%)

#<pa¤catiktaü>#, klã, (pa¤caguõitaü tiktam .) tiktadravyapa¤cakam . yathà . nimbàmçtàvçùapañolanidigdhikàþ . ityàdi cakrapàõidattaþ ..

#<pa¤catãrthã>#, strã, (pa¤cànàü tãrthànàü samahàraþ . ïãp .) tãrthapa¤cakam . yathà . %<viùuvaddivase pràpte pa¤catãrthãvidhànataþ .>% iti tithitattvam . pa¤catãrthànyàha . (tàni ca bhinnade÷e bhinnaråpàõi, tatra kà÷ãsthàni . yathà, kà÷ãkhaõóe . 100 . 39 -- 40 .
     %<j¤ànavàpãmupaspç÷ya nandike÷aü tato'rcayet .
     tàrake÷aü tato'bhyarcya mahàkàle÷varaü tataþ ..
     tataþ punardaõóapàõimityeùà pa¤catãrthikà ..>%) puruùottamasthàni yathà --
     %<màrkaõóeye vañe kçùõe rauhiõeye mahodadhau .
     indradyumnasaraþ snàtvà punarjanma na vidyate ..>% iti tãrthatattvam .. * .. api ca . nànàsthànasthàni yathà --
     %<pçthivyàü yàni tãrthàni sarvàõyevàbhiùecanàt .
     tatpa¤catãrthasnànena samaü nàstyatra saü÷ayaþ ..
     ekàda÷yà¤ca vi÷ràntau dvàda÷yàü ÷aukare tathà .
     trayoda÷yàü naimiùe ca prayàge ca caturda÷ã ..
     kàrtikyàü puùkare caiva kàrtikasya sitàsite .
     kàleùveùu naraþ snàtvà sarvaü pàpaü vyapohati ..>% iti varàhapuràõam ..

#<pa¤catvaü>#, klã, (pa¤cànàü kùityàdibhåtànàü bhàvaþ .) maraõam . pa¤cànàü bhàvaþ . iti hemacandraþ ..
     (%<pa¤cadhàsambhçtaþ kàyo yadi pa¤catvamàmataþ .
     pa¤cabhiþ sva÷arãrotthaistatra kà parivedanà ..>% tathà, bhàgavate . 1 . 15 . 41 .
     %<mçtyàvapànaü sotsargaü taü pa¤catve hyajohavãt ..>%)

#<pa¤cada÷aþ>#, tri, pa¤cada÷ànàü påraõaþ . (påraõe óañ . pa¤càdhikà da÷a yatra và .) ponera ityàdi bhàùà . tatsaükhyàmàtravàcitve nàntabahuvacanànto'yam . iti vyàkaraõam .. tadvàcaka÷abdaþ . (yathà, atharvavede . 11 . 1 . 19 . %<pitàmahàþ pitaraþ prajopajàhaü paktvà pa¤cada÷aste asmi ..>%) tithiþ . iti kavikalpalatà ..

#<pa¤cada÷ã>#, strã, (pa¤cada÷ànàü påraõã . óañ . ïãp .) pårõimà . amàvàsyà . iti medinã .. (yathàha yàj¤avalkyaþ . 1 . 146 .
     %<pa¤cada÷yàü caturda÷yàmaùñamyàü ràhusåtake .
     çtusandhiùu bhuktvà và ÷ràddhikaü pratigçhya ca ..>% (pa¤cada÷aprakaraõàni santyasyàm .) ÷rãmadbhàratãtãrthavidyàraõyamunã÷varakçto vedàntagranthavi÷eùaþ ..

#<pa¤cadãrghaü>#, klã, (÷arãrasya smçti÷àstroktalakùaõakapa¤casthalaü dãrghaü pa¤casu avayaveùu dãrghalakùaõakamityarthaþ .) ÷arãrapa¤càvayavalakùaõavi÷eùaþ . yathà --
     %<bàhå netradbayaü kukùirdve tu nàse tathaiva ca .
     stanayorantara¤caiva pa¤cadãrghaü pra÷asyate ..>% iti sàmudrakam ..

#<pa¤cadhà>#, vya, (pa¤can + %<saükhyàyàvidhàrthe dhà .>% 5 . 3 . 42 . iti dhà .) pa¤caprakàram . iti vyàkaraõam .. (yathà, bhàgavate . 8 . 19 . 37 .
     %<dharmàya ya÷ase'rthàya kàmàya svajanàya ca .
     pa¤cadhà vibhajan vittamihàmutra ca modate ..>%)

#<pa¤canakhaþ>#, puü, (pa¤ca nakhà yasya .) hastã . kårmaþ . iti hemacandraþ .. vyàghraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. bhakùaõãyapa¤canakhà yathà --
     %<÷a÷akaþ ÷allakã godhà khaógã kårma÷ca pa¤camaþ ..>% iti smçtiþ .. (tathàca yàj¤avalkyaþ . 1 . 177 .
     %<bhakùyàþ pa¤canakhàþ seghàgodhàkacchapa÷allakàþ .
     ÷a÷a÷ca matasyeyvapi hi siühatuõóakarohitàþ ..>%)
     %<pa¤ca pa¤canakhà bhakùyà ye proktàþ kçtajairdvijaiþ .
     kau÷alyàja ! ÷a÷àdãnàü teùàü naiko'pyahaü kapiþ ..>% iti bhaññiþ . 6 . 131 ..

#<pa¤canadaþ>#, puü, (pa¤ca pa¤casaïkhyàkàþ nadyaþ santyatra . samàse ñac .) pa¤canadãyuktade÷avi÷eùaþ . pa¤jàva iti pàrasyabhàùà . tasyanàmàntaram . vàhlãkaþ madrade÷a÷ca . tà nadyo yathà . ÷atadruþ 1 vipà÷à 2 iràvatã 3 candrabhàgà 4 vitastà 5 . iti puràõam .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 4 . 248 .
     %<ruddhaþ pa¤canade jàtu dustaraiþ sindhusaïgamaiþ ..>%) pa¤cànàü nadãnàü samàhàre klã .. (yathà, ràmàyaõe . 3 . 43 . 21 .
     %<tataþ pa¤canadaü kçtsnaü vicetavyaü samantataþ ..>% tacca kà÷ãsthanadãpa¤cakaråpaü tãrtham . yathà, kà÷ãkhaõóe . 59 . 113 -- 116 .
     %<kiraõàdhåtapàpe ca tasmin dharmanade ÷ubhe .
     sravantyau pàpasaühartryau vàràõasyàü ÷ubhadrave ..
     tato bhàgãrathã pràptà tena dailãpinà saha .
     bhàgãrathã samàyàtà yamunà ca sarasvatã ..
     kiraõàdhåtapàpà ca puõyatoyà sarasvatã .
     gaïgà ca yamunà caiva pa¤canadyo'tra kãrtitàþ .
     ataþ pa¤canadaü nàma tãrthaü trailokyavi÷utam ..>% tãrthavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 82 . 79 .
     %<atha pa¤canadaü gatvà niyato niyatà÷anaþ .
     pa¤cayaj¤ànavàpnoti krama÷o ye'nukãrtitàþ ..>% asurabhedaþ . yathà, harivaü÷e . 120 . 88 .
     %<hatvà pa¤canadaü nàma narakasya mahàsuram ..>%)

#<pa¤canimbaü>#, klã, (pa¤cànàü svãyapuùpamålàdiråpàõàü nimbànàü samàhàraþ .) nimbavçkùasyapatratvakpuùpaphalamålàni . iti ràjanirghaõñaþ ..
     %<pa¤canimbantu tatpuùpamålavalkaphalacchadaiþ ..>% iti ÷abdacandrikà ..

#<pa¤canã>#, strã, (pa¤cyate prapa¤cyate pà÷akrãóàniyamo yatra . paci vistàre + lyuñ striyàü ïãp .) ÷àri÷çïkhalà . iti ÷abdaratnàvalã .. (pà÷àra chak iti bhàùà ..)

#<pa¤canãràjanaü>#, klã, pa¤cànàü nãràjanànàü samàhàraþ . pa¤caprakàràràtrikam . iti kàlottaratantram .. asya vivaraõaü nãràjana÷abde draùñavyam ..

#<pa¤capakùã>#, [n] puü, (akàràdi-okàràntàþ aiueoråpàþ pa¤casvaràþ pakùiõaþ pakùisvaråpà yatra .) pàribhàùikapakùipa¤cakadvàrà trikàlabodhakapra÷nagranthaþ . yathà --
     %<praõamya ÷rãmahàdebaü sarva÷àstravi÷àradam .
     bhaviùyadarthabodhàya papracchurmunayo mudà ..
     teùàü vacanamàkarõya nijagàda mahe÷varaþ .
     trikàlaj¤ànabodhàrthaü pa¤capakùã pradar÷yate ..
     anena ÷àstrasàreõa lokaiþ kàlatrayaü prati .
     balàbalàni dç÷yante sarvakàryeùu ni÷citaþ ..
     àgataü pracchakaü dçùñvà daivaj¤aþ sàvadhànataþ .
     yadyat karoti karmàõi tasmàt sarvaü vicàrayet ..
     årdhvàvalokane jãvastvadhodçùñau tu målakam .
     samadçùñau bhaveddhvàturetà÷cintàprabhedataþ ..>% tatra .
     %<lalàñe puttracintà syàt kàmacintà ca kaõñhake .
     bàhubhyàü vastucintà ca vyàdhicintà tathodare ..
     kañau vicchedacintà ca ÷atrucintà ca guhyake .
     duþkhacintà bhavet pàde ete cintàprabhedakàþ .. * ..>% apara¤ca .
     %<akùaraü pakùibhukta¤ca digdaivatadinàni ca .
     kàlaü varõaü balaü mitraü dhàtumålàdikaü kramàt ..
     àråóhapra÷nalagnebhyaþ prathamàkùarato'pi và .
     pracchakasya vacaþ ÷utvà gryàhyo varõaþ svarastathà .. * ..
     svareõa kalpayedavàraü vàràt pakùã prajàyate .
     pakùiõo jàyate vàkyaü vàkyàcca phalasambhavaþ .. * ..>%
     %<akàràdiokàràntàþ svaràþ pa¤ca prakãrkùitàþ .
     bhuktyarthaü kalpayedråpaü svaràste pakùiråpiõaþ ..
     akàraþ ÷yena àkhyàta ikàraþ piïgalastathà .
     ukàro vàyasa÷caiva ekàrastàmra÷ekharaþ .
     okàro nãlakaõñha÷ca svaràste pakùisaüj¤akàþ ..
     akàraþ pårbadigbhàge ikàra÷caiva dakùiõe .
     ukàraþ pa÷cime j¤eya ekàra÷cottare tathà ..
     ÷eùasthàneùu sarveùu okàrastu prakãrtitaþ .
     ÷akunànàü kriyàgatyà dyåte yuddhe jayàjayau ..
     pràk÷yenaþ piïgaloyàmye pa÷cime kàka ucyate .
     uttare tàmracåóa÷ca kalàpã madhyagaþ smçtaþ ..
     ïa¤aõàkùarakairhãnàn kakàràdãüstu vinyaset .
     akàràdiùu hàntàüstànekaikaü ùañ parikramàt ..
     asvare kachaóà varõà dhabhavà÷ca bhavanti hi .
     khajaóhà nama÷à varõà ikàre parikãrtitàþ .
     gajhatàþ payaùà varõà usvare syuryathàkramam ..
     ghañathàþ pharasà ete varõà esvaramàtragàþ .
     cañhadà valahà varõà osvare parikãrtitàþ .. * ..
     prathame ravibhaumau ca dvitãye candracandrajau .
     tçtãye jãvavàra÷ca caturthe bhçguvàsaraþ ..
     pa¤came mandavàra÷ca pakùiõàü krama÷o likhet .
     nandà bhadrà jayà riktà pårõà ca tithayaþ kramàt ..
     akàre meùasiühàliþ iþ kanyàyugmakarkarñàþ .
     ukàre càpamãnau ca ekàre ca tulàvçùau ..
     okàre mçgakumbhau ca evaü rà÷i¤ca saülikhet .
     svaràdhaþ sthàpayet kheñàn rà÷eryoyasya nàyakaþ ..
     akàre sapta çkùàõi revatyàdikrameõa ca .
     pa¤ca pa¤ca ikàràdàvevamçkùaü svarodaye .. * ..
     prathame cà÷vinã pårbaü pa¤canakùatramucyate .
     ataþ kramàt dbiùañcaiva pa¤ca pa¤ca ca tàrakàþ .. * svaràõà¤ca krameõaiva devatàþ parikãrtitàþ .
     ã÷varaþ pavana÷caiva indràkà÷aþ sadà÷ivaþ .. * ..
     pràcyàü pçthvã guru÷caiva yàmyàü ÷ukro jalaü tathà .
     aïgàrakaþ pa÷cime'gnirbudho vàyustathottare ..
     såryaputtrastathàkà÷e årdhvamevaü likhettataþ .
     kùitau brahmà jale viùõustathà rudro hutà÷ane ..
     ã÷varaþ pavane caiva tathàkà÷e sadà÷ivaþ .
     bhåto mayåraþ kubja÷ca kukkuño vartamànakaþ ..
     balibhuk÷yenakau khyàtau bhaviùyantau suni÷citam .
     ÷yeno hiraõyavarõa÷ca piïgalaþ ÷uklavarõakaþ ..
     kàko rakto'sita÷citraþ kukkuñaþ ÷yàmalaþ ÷ikhã .
     kàko balãyàn sarvebhyastasmàt ÷yeno hi durbalaþ ..
     kukkuño durbalastàbhyàü piïgalastebhya ånakaþ .
     sarvebhyo durbalaþ pakùã nãlakaõñho na saü÷ayaþ ..
     balã mayåràt kubjastu tàmracåóastayorbalã .
     etebhyo balavàn ÷yena÷caturõàü vàyaso balã .. * ..
     mitraü mayåraþ ÷yenasya mayårasya ca piïgalaþ .
     tàmracåóasya suhçdau mayårapiïgalau tathà ..
     vàyasasyàpi mitraü syàt ÷ikhã bhavati sarvadà .
     suhçdau piïgala÷yenau mayåràruõa÷ekharau .. * ..
     kàkakukkuña÷yenà÷ca piïgalasya ca vidviùaþ .
     mayårasya ripå nityaü sarvadà ÷yenavàyasau ..
     bhavataþ ÷yenakàkau dbau tàmracåóasya vidbiùau .
     kàkasya ÷atravo nityaü piïgala÷yenakukkuñàþ .. * ..
     årdhvadçùñirbhavet jãvo hyadhodçùñistu målakam .
     samadçùñirbhaveddhàturete cintàprabhedakàþ .. * ..
     ÷yeno målaü tathà kubjo jãvo dhàtu÷ca vàyasaþ .
     kukkuño målajãvau ca måladhàtå ÷ikhaõóyapi .. * ..
     ÷yeno naro badhåþ kubjaþ puruùo vàyasastathà .
     kukkuñaþ strã pumàü÷caiva ÷ikhã napuüsakastathà .. * ..
     ÷yenakubjau dvija÷reùñhau mahãpàlastu vàyasaþ .
     tàmracåóo vaõik ÷ådro nãlakaõñhastathàntyajaþ .. * ..
     catuùpàt piïgalo j¤eyo dbipadau ÷yenavàyasau .
     tàmracåóo nakhã ÷çïgã ÷ikhaõóã pakùijãvakaþ .. * ..
     ÷yeno mukhaü kaõñhabàhå kubjo vakùastu vàyasaþ .
     kukkuñaþ pçùñhabhàgaþ syàt ÷ikhã pàdayugaü kramàt .. * ÷yeno bhåmyàü dhanaü j¤eyaü piïgalo jalapaïkayuk .
     vàyasastçõasaïghàte kukkuño bhasmanàvçtam ..
     ÷yenaþ ÷ikhã gçhànarthaü bandhusthàneùu ni÷citam .
     svagràme ÷yenakubjau tu vàyaso bandhumàpnuyàt ..
     kukkuñaþ parade÷e ca paragràme tathà ÷ikhã .
     kubjastu da÷ahaste ca tvardhakro÷e tu kukkuñaþ ..
     dvikro÷e tu tathà kàkaþ ÷yenaþ kro÷e tu pårbataþ .
     mayåro yojane ceti tathaivaü dårani÷cayaþ .. * ..
     bhuktau ca màso gamane ca pakùo ràjye dinàni tvayanantu supte .
     mçte ca varùaü ÷akunasya caryà kàlapramàõaü munayo vadanti ..
     ÷ukre candre gulmavallã latàkandau budhe tathà .
     patraü gurau phalaü sårye måla¤ca ravije kuje .. * ..
     ÷ukre candre bhavedraupyaü budhe svarõamudàhçtam .
     gurau ratnayutaü hema sårye mauktikameva ca ..
     bhaume tàmraü ÷anau lauhaü ràhàvasthãni kãrtayet .
     eteùàü dhàtubheda¤ca vàràõàmudayakramàt .. * ..
     ÷ukre candre jalàdhàro devatàvasatirgurau .
     ravau catuùpadasthànamiùñakànilayo budhe ..
     dagdhasthànaü kuje proktaü ÷anau ràhau ca vàhyabhåþ .
     amãbhirhivuke sthàne naùñabhåmiü vilokayet .. * ..
     ravau bhaume ca bheruõóo mayåro vàyasaþ ÷anau .
     pàdàyudhaþ ÷ikhã ÷ukre kàka kubjau gurau tathà ..
     kubjakukkuñàvinduj¤au kramo'yaü ÷uklakçùõayoþ .
     yasya vàrasya yaþ pakùã tadàdiü gaõayedbudhaþ ..
     dinapakùã kàryaråpã pra÷napakùã phalapradaþ .
     dineùu ÷uklapakùe yat kçùõe ràtriùu tattathà ..
     kçùõe dineùu yadyattat ÷ukle ràtriùu yojayet .
     bàlaþ kumàrastaruõo vçddho mçta iti kramàt ..
     ghañikà ùañ ùaóevaü hi phalameùàmudãritam .
     ki¤cillàbhakaro bàlaþ kumàrastvardhalàbhadaþ ..
     taruõo ràjyado vçddho hànido mçtyudo mçtaþ .
     bhojanaü gamanaü ràjyaü nidrà maraõameva ca ..
     ekàntare bhavet kçùõe ÷ukle syàt krama÷o viduþ .
     pakùiõàü krama÷o j¤àtvà phalaü bråyàt yathà tathà ..
     gaõayet pa¤capakùyàdau jàtabhåtagaõàdyapi ..>% ÷uklapakùe .. * .. tataþ kçùõapakùe .
     %<bhojanaü maraõa¤caiva nidrà ràjyaü tathaiva ca .
     gamanaü pa¤capakùàõàü kçùõapakùe kramo divà .. * ..
     ràjyaü subhikùyamakùobhaü naùñalàbhaü sadà jayam .
     rogamuktaü mahàlàbhaü pakùiõàü bhuktilakùaõam .. * ..
     anàyàsena dçùñiþ syàdadçùñadhanasa¤cayaþ .
     bhålàbho roganà÷a÷ca yàtràsiddhvã raõe jayaþ ..
     dåràdàgamanaü yogaþ prayàõe pakùilakùaõam .
     ràjyodaye yadi pra÷no làbhàrthe svalpalàbhadaþ ..
     rujànàü cirarogaþ syàt yàne hàniþ kùayo raõe .
     puragràmaprave÷a¤ca gamanaü kalahaü tathà .
     mana÷ca¤calamàrogyaü gamaneùu vicàrayet .. * .
     ràjyalàbho jayaü saukhyamakùobhaü roganà÷anam .
     subhikùaü bahuvçùñi÷ca pakùiõàü ràjyalakùaõam .. * ..
     yàtràhàniranàvçùñiþ kàryahàniradar÷anam .
     vyàdhi÷ca dãrgharoga÷ca pakùiõàü suptilakùaõam ..
     apamçtyubhaya¤caiva sarvakàryavinà÷anam .
     etadeva phalaü bråyàt pakùiõàü mçtyulakùaõam .. * ..
     ÷yene bhoktari kàkastu pàntho ràjà bhujaïgabhuk .
     svapnàvasthàü gataþ kubjaþ paràsustàmra÷ekharaþ .. * ..
     kàke bhoktari kekã tu pànthaþ syàt piïgalo nçpaþ .
     tàmracåóastathà svàpã ÷yenaþ kàlava÷aü gataþ .. * ..
     mayåre bhoktari tathà kubjo yàtràva÷aü gataþ .
     mahãpaþ kukkuñaþ ÷yenaþ svàpã kàko va÷aü gataþ ..
     kubje bhoktari pànthastu kukkuñaþ ÷yenako nçpaþ .
     kàko nidràva÷aü yàto mayåro maraõaü gataþ .. * ..
     kukkuñe bhoktari ÷yenaþ pàntho ràjà tu vàyasaþ .
     ÷ikhã nidràva÷aü yàtaþ piïgalaþ kàlamàpnuyàt ..>% iti kçùõapakùasya divàkramaþ ÷uklapakùasya ràtrikrama÷ca .. svaro'pi yathà . anumodite . unmoditena . omityevàyuþ . ityeva juho . evamukto'si .. * ..
     %<÷yene bhoktari kubjaþ syàt pànthaþ kàkomahãpatiþ .
     tàmracåóo nidrita÷ca ÷ikhã kàlava÷aü gataþ .. * ..
     mayåre bhoktari ÷yenaþ pànthaþ kubjomahãpatiþ .
     svapnàvasthàü gataþ kàkastàmracåóo mçtastathà .. * ..
     kukkuñe bhoktari ÷ikhã sadà gamanamàpnuyàt .
     ÷yeno mahãpatiþ kubjaþ svàpã kàko mçtiü gataþ .. * ..
     kàke bhoktari yàtràyàü tàmracåóaþ ÷ikhã nçpaþ .
     nidràyàü ramate ÷yenaþ kubjaþ kàlava÷aü gataþ .. * ..
     kubje bhoktari yàtràyàü vàyasaþ kukkuño nçpaþ .
     nãlakaõñhastathà svàpã ÷yeno mçtyuva÷aü gataþ ..>% iti ÷uklapakùasya divàkramaþ kçùõapakùasya ràtrikrama÷ca .. * .. svaro'pi yathà . ahipurebhoþ . gokaripure . ekonaripuþ . upendro hariþ . viùõuste lokaþ .. * ..
     %<ityuktaü pakùiõàü kàryaü làbhàlàbhaü ÷ubhà÷ubham .
     yena vij¤ànamàtreõa trikàlaj¤o bhavennaraþ ..
     tàvadgarjanti ÷àstràõi ÷akunànàmaneka÷aþ .
     yàvanna ÷råyate pakùi÷akunaü ÷aïkaroditam ..>% iti ÷rãmahàdevaviracitaü pa¤capakùi÷àkunaü samàptam ..

#<pa¤caparõikà>#, strã, (pa¤ca pa¤ca parõànyasyàþ . tataþ kap kàpi ataþ itvam .) gorakùãkùupaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pa¤capallavaü>#, klã, (pa¤cànàü pallavànàü samàhàraþ .) àmràdipatrapa¤cakam . yathà --
     %<àmrajamvåkapitthànàü bãjapårakavilvayoþ .
     gandhakarmaõi sarvatra patràõi pa¤capallavam ..>% iti ÷abdacandrikà .. vaidikakarmaõi ghañoparideyapa¤capallavaü yathà -- àmrà÷vatthavañaparkañãyaj¤oóumbaràõi . tàntrika-þ karmaõi pa¤capallavaü yathà --
     %<panasàmraü tathà÷vatthaü vañaü vakulameva ca .
     pa¤capallavamukta¤ca munibhistantravedibhiþ ..>% iti tantrasàraþ ..

#<pa¤capàtraü>#, klã, pa¤cànàü pàtràõàü samàhàraþ . iti vyàkaraõam .. pa¤capàtrakaraõakapàrvaõavidhika÷ràddham . tattu anvaùñakà÷ràddham . amàvasyàmçtapretapakùamçtasàmbatsarikaü sapiõóãkaraõa¤ca . iti lokaprasiddham ..

#<pa¤capittaü>#, klã, (pa¤cavidhaü pittam .) pittapa¤cakam . yathà --
     %<varàhacchàgamahiùamatsyamàyårapittakam .
     pa¤capittamiti khyàtaü sarveùveva hi karmasu ..>% iti vaidyakam ..

#<pa¤capradãpaþ>#, puü, (pa¤casaükhyakàþ pradãpà yatra .) pa¤cadãpayuktàràtrikam . yathà --
     %<kuryàt saptapradãpena ÷aïkhaghaõñàdivàdyakaiþ .
     hareþ pa¤capradãpena bahu÷o bhaktitatparaþ ..>% iti pàdmottarakhaõóe 107 adhyàyaþ ..

#<pa¤capràsàdaþ>#, puü, (prasãdanti manàüsi atra . pra + sada + adhikaraõe gha¤ . %<upasargasya dãrghatvaü kvipgha¤àdau kvacidbhavet .>% iti vacanàt dãrghaþ . pa¤cacåóànvitaþ pràsàdaþ . madhyapadalopikarmadhàrayaþ .) devagçhavi÷eùaþ . pa¤caratna iti khyàtaþ . yathà --
     %<pakveùñakacitaü ramyaü pa¤capràsàdasaüyutam .
     kàrayitvà harerdhàma dhåtapàpo vrajeddivam ..>% ityagnipuràõam ..

@<[Page 3,010a]>@
#<pa¤cabandhaþ>#, puü, (pa¤camaþ vandhaþ bhàgo yatra .) naùñadracyasya pa¤camàü÷adaõóaþ . yathà --
     %<àügamenopabhogena naùñaü bhàvyamato'nyathà .
     pa¤canandho damastasya ràj¤e tenàvibhàvite ..>% àgamena rikthakrayàdinà . upabhogena ca madãyamidaü dravyaü taccaivaü naùñamapahçtaü vetyapi . bhàvyaü sàdhanãyaü tat svàminà . ato'nyathà tena svàminà avibhàvite . pa¤cabandho naùñadravyasya pa¤camàü÷o damo nàùñikena ràj¤aü deyaþ . iti mitàkùarà ..

#<pa¤cabhadraþ>#, puü, (pa¤casu aïgabhedeùu bhadraþ ÷ubhaþ puùpitatvàt .) pa¤casthàneùu puùpito'÷vavi÷eùaþ . yathà --
     %<pa¤cabhadrastu hçtpçùñhamukhapàr÷veùu puùpitaþ ..>% iti hemacandraþ .. pàcanavi÷eùaþ . yathà --
     %<chinnodbhavàparpañavàrivàhabhånimba÷uõñhãjanitaþ kaùàyaþ .
     samãrapittajvarajarjaràõàü karoti bhadraü khalu pa¤cabhadraþ ..>% iti ÷àrïgadharaþ ..

#<pa¤cabhåtaü>#, klã, pa¤cànàü bhåtànàü kùityaptejomarudvyomnàü samàhàraþ . (kecittu saüj¤àprayuktatvàt pa¤ca ca tàni bhåtàni ceti karmadhàrayasamàsamàhustatra tu ekavacana¤cintanãyam .) asyotpattiryathà .
     %<abhåttasmàdahaïkàrastrividhaþ sçùñibhedataþ .
     vaikàrikàdahaïkàràddevà vaikàrikà da÷a ..
     digvàtàrkapraceto'÷vivahnãndropendramitrakàþ .
     taijasàdindriyàõyàsaüstanmàtrà kramayogataþ .
     bhåtàdikàdahaïkàràt pa¤cabhåtàni jaj¤ire ..>% iti ÷àradàyàü prathamapañalaþ .. * ..
     %<so'haïkàrastribhedaþ syàt sattvàdiguõayogataþ .
     vaikàraþ sàttviko nàma taijaso ràjasaþ smçtaþ ..
     bhåtàdistàmasaste ca pçthaktattvàdyavàsçjan .
     vaikàrikàddigàdyà÷ca candreõaikàda÷a smçtàþ ..
     indriyàõàmadhiùñhàtçdevàste parikãrtitàþ .
     yaccàparaü manastattvaü sasaïkalpavikalpakam ..
     taijasàdeva tajjàtamindriyàõi tathà da÷a .
     bhåtàdeþ pa¤catanmàtràõyàsan bhåtamataþ param ..>% iti ràghavabhaññadhçtam .. * ..
     %<÷abdàdvyomaspar÷atastena vàyustàbhyàü råpàdvahniretai rasàcca .
     ambhàüsyetairgandhato bhårdharàdyà bhåtàþ pa¤ca syurguõonàþ krameõa ..>% iti prapa¤casàre prathamapañalaþ .. * ..
     %<àkà÷àjjàyate vàyurvàyorutpadyate raviþ .
     raverutpadyate toyaü toyàdutpadyate mahã ..>% (tathà ca ÷rutiþ .
     %<tasmàdetasmàdàkà÷aþ sambhåtaþ . àkà÷àdvàyuþ vàyoragniragneràpo'dbhyaþ pçthvã samajàyata ..>% etacchru tyavalambanena manunàpyuktam . 1 . 20 . yathà --
     %<àdyàdyasya guõantveùàmavàpnoti paraþparaþ .
     yo yo yàvatitha÷caiùàü sa sa tàvadguõaþ smçtaþ ..>% atra kullåkabhaññaþ . àdyàdyasyàkà÷àderguõaü ÷abdàdikaü vàyvàdiþ paraþ paraþ pràpnoti . etadeva spaùñayati yo yaþ iti yeùàü madhye yo yo yàvatàü påraõà yàvatithaþ vatorithuk sa sa dbitãyàdiþ dbitãyo dviguõaþ tçtãyastriguõaþ ityevamàdirmanvàdibhiþ smçtaþ . etenaitaduktaü bhavati . àkà÷asya ÷abdo guõaþ vàyoþ ÷abdaspar÷au tejasaþ ÷abdaspar÷aråpàõi apàü ÷abdaspar÷aråparasàþ bhåmeþ ÷abdaspar÷aråparasagandhà iti ..) tasya layaprakàro yathà --
     %<mahã saülãyate toye toyaü saülãyate ravau .
     raviþ saülãyate vàyau vàyurnabhasi lãyate .
     pa¤catattvàdbhavet sçùñistattve tattvaü vilãyate ..>% iti brahmaj¤ànatantranirbàõatantre .. * .. tadudbhavàsthyàdi yathà --
     %<asthimàüsanakhà÷caiva nàóã tvak ceti pa¤camaþ .
     pçthvãpa¤caguõàþ proktà brahmaj¤ànena bhàùitam ..
     malaü måtraü tathà ÷ukraü ÷leùmà ÷oõitameva ca .
     toyapa¤caguõàþ proktà brahmaj¤ànena bhàùitam ..
     hàso nidrà kùudhà caiva bhràntiràlasyameva ca .
     tejaþpa¤caguõàþ proktà brahmaj¤ànena bhàùitam ..
     dhàraõaü càlanaü kùepaþ saïkocaþ prasarastathà .
     vàyupa¤caguõàþ proktà brahmaj¤ànena bhàùitam ..
     kàmakrodhastathà lobhastrapà moha÷ca pa÷camaþ .
     nabhaþpa¤caguõàþ proktà brahmaj¤ànena bhàùitam ..>% iti brahmaj¤ànatantre prathamapañalaþ .. * .. pa¤cabhåtanakùatràõi yathà --
     %<dhaniùñhà revatã jyeùñhànuràdhà ÷ravaõà tathà .
     abhijiccottaràùàóhà pçthvãtattvamudàhçtam ..
     pårbàùàóhà tathà÷leùà målàrdrà caiva rohiõã .
     uttarabhàdrapadà toyaü àpastattvantvabhãùñadam ..
     bharaõã kçttikà puùyà maghà pårbà ca phalgunã .
     pårbabhàdrapadà svàtã tejastattvamiti priye ..
     vi÷àkhottaraphalgunyau hastà citrà punarvasuþ .
     a÷vinã mçga÷ãrùà ca vàyustattvamudàhçtam ..>% iti såkùmasvarodayaþ ..

#<pa¤camaü>#, klã, maithunam . yathà --
     %<bhagaliïgasya yogena maithunaü yadbhavet priye .
     tasya nàma bhaveddevi pa¤camaü parikãrtitam ..>% iti samàyàcàratantre dvitãyapañalaþ ..

#<pa¤camaþ>#, tri, pa¤cànàü påraõaþ . (påraõe óaña tataþ nàntàditi mañ .) pàüca ityàdi bhàùà . iti medinã .. (yathà, manuþ . 8 . 125 .
     %<upasthamudaraü jihvà hastau pàdau ca pa¤camam .
     cakùurnàsà ca karõau ca dhanaü dehastathaiva ca ..>%) ruciraþ . dakùaþ . iti hemacandraþ ..

#<pa¤camaþ>#, puü, pa¤cànàü svaràõàü påraõaþ . tantrãkaõñhotthitasvaravi÷eùaþ . ityamaraþ .. sa tu ùaójàdisaptasvaràõàü pa¤camaþ svaraþ . tasyotpattiryathà --
     %<vàyuþ samudgato nàbherurohçtkaõñhamårdhasu .
     vicaran pa¤camasthànapràptyà pa¤cama ucyate ..>% iti taññãkàyàü bharataþ .. api ca .
     %<pràõo'pànaþ samàna÷ca udàno vyàna eva ca .
     eteùàü samavàyena jàyate pa¤camaþ svaraþ ..>% iti saïgãtadàmodaraþ .. asya jàtiþ auóavaþ . pa¤casvaramilita iti yàvat . asya kåñatànàþ viü÷atyadhika÷atam 120 pratyekatàne catvàriü÷at 40 . samudàyena catuþsahasràùña÷atàni 4800 tànà bhavanti . asyoccàraõajàtiþ pikaþ . uccàraõasthànaü uraþ galaþ ÷ira÷ca . vyàkaraõamate adharaþ . ayaü vipravarõaþ . iti ÷uddhatànavivekalakùaõam .. asya råpaü indraråpatulyam . varõaþ ÷yàmaþ . sthànaü krau¤cadvãpam . devatà mahàdevaþ . vàro bçhaspateþ . samaya÷catustriü÷atpalàdhikàùñau ghañikàþ . ÷rutaya÷catvàraþ kùitiþ raktà sandãpanã àlàpinã ca . mårchanàstisraþ yamalã nirmalã komalã ca . iti nàdapuràõam .. * .. ràgabhedaþ . iti medinã .. ayaü kallinàthamate some÷varamate ca ùaóràgàõàü madhye tçtãyaràgaþ . some÷varamate asya gànasamayaþ ÷aradçtuþ pràtaþkàla÷ca . kallinàthamate asya ràgiõyaþ ùañ . yathà, triveõã 1 stambhatãrthà 2 àbhãrã 3 kukabh 4 varàrã 5 sàvãrã 6 . some÷varamate tu vibhàsà 1 bhåpàlã 2 kàrõàñã 3 vaóahaüsikà 4 màla÷rãþ 5 pañama¤jarã 6 . asminràge gàndhàrasvarastãvraþ . éùabhapa¤camau svarau luptau . ùaójasvaraþ gçhàü÷anyàsàþ . sa ca hanåmanmate bharatamate ca bhairavaràgasyàùñamaputtraþ . iti saïgãta÷àstram ..

#<pa¤camakàraü>#, klã, (pa¤casaükhyakaü makàraü tattvaü yatra . madyaü màüsamityàdiùu àdau makàrasthitestathàtvam .) makàrapa¤cakam . pa¤catattvam . tattu mudràmaithunamadyamàüsamatsyaråpam . yathà --
     %<madyaü màüsaü tathà matsyo mudrà maithunameva ca .
     pa¤catattvamidaü devi ! nirvàõamuktihetave .
     makàrapa¤cakaü devi ! devànàmapi durlabham ..>% iti guptasàdhanatantre 7 pañalaþ .. * ..
     %<madyairmàüsaistathà matsyairmudràbhirmaithunairapi .
     strãbhiþ sàrdhaü mahàsàdhurarcayedjagadambikàm ..
     anyathà ca mahànindà gãyate paõóitaiþ suraiþ .
     kàyena manasà vàcà tasmàttattvaparo bhavet ..>% iti kàmàkhyàtantre 5 pañalaþ .. * ..
     %<yà surà sarvakàryeùu kathità bhuvi muktidà .
     tasyà nàma bhaveddevi ! tãrthaü pànaü sudurlabham ..
     ÷ådràõàü bhakùyayogyànàü yanmàüsaü devanirmitama .
     vedamantreõa vidhivat proktà sà ÷uddhiruttamà ..
     bhakùyayogyà÷ca kathità ye ye matsyà varànane ! .
     te rahasye mayà proktà mãnàþ siddhipradàyakàþ ..
     pçthukàstaõóulà bhçùñà godhåmacaõakàdayaþ .
     tasya nàma bhaveddevi ! mudrà muktipradàyinã ..
     bhagaliïgasya yogena maithunaü yadbhavet priye ! .
     tasya nàma bhaveddevi ! pa¤camaü parikãrtitam ..
     prathamantu bhavenmadyaü màüsa¤caiva dbitãyakam .
     matsya÷caiva tçtãyaü syànmudrà caiva caturthikà ..
     pa¤camaü pa¤camaü vidyàt pa¤ca te nàmataþ smçtàþ ..>% iti samayàcàratantre 2 pañalaþ .. * .. atha matsyàdivyutpattiþ .
     %<màyàmalàdi÷amanànmokùamàrganiråpaõàt .
     aùñaduþkhàdivirahànmatsyeti parikãrtitaþ ..
     màïgalyajananàddevi ! sambidànandadànataþ .
     sarvadevapriyatvàcca màüsa ityabhidhãyate ..
     pa¤camaü devi ! sarveùu mama pràõapriyaü bhavet .
     pa¤camena vinà devi ! caõóãmantraü kathaü japet ..
     yadi pa¤camakàreùu bhrànti¤cet kurute priye ! .
     tasya siddhiþ kathaü devi ! caõóãmantraü kathaü japet ..
     ànandaü paramaü brahma makàràstasya såcakàþ ..>% iti kulàrõavatantre pa¤camakhaõóe 17 ullàsaþ .. * .. teùàü ÷odhanàdikaü bàhulyabhiyà lokamohabhayàcca noktam ..

#<pa¤camahàyaj¤àþ>#, puü, (pa¤cavidhà mahàyaj¤àþ .) gçhasthakartavyapa¤caprakàranityakarmàõi . yathà --
     %<pàñho homa÷càtithãnàü saparyà tarpaõaü valiþ .
     etaiþ pa¤ca mahàyaj¤à brahmayaj¤àdinàmakaiþ ..>% ityamaraþ . 2 . 7 . 14 .. (tathà ca manuþ . 3 . 68-70 .
     %<pa¤casånà gçhasthasya cållãpeùaõyupaskaraþ .
     kaõóanã codakumbha÷ca badhyate yàstu vàhayan ..
     tàsàü krameõa sarvàsàü niùkçtyarthaü mahàtmabhiþ .
     pa¤cakëptà mahàyaj¤àþ pratyahaü gçhamedhinàm ..
     adhyàpanaü brahmayaj¤aþ pitçyaj¤astu tarpaõam .
     homo daivo valirbhauto nçyaj¤o'tithipåjanam ..>%)

#<pa¤camàraþ>#, puü, (pa¤casu indriyeùu mriyate àsakto bhavatãti . pa¤ca + mç + kartari gha¤ .) baladevaputtraþ . iti ÷abdamàlà ..

#<pa¤camàsyaþ>#, puü, (pa¤camo ràgaþ svaro và àsye yasya . %<kokilo pa¤camaü vadet .>% ityukterasya tathàtvam .) kokilaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pa¤camã>#, strã, (pa¤cànàü pàõóavànàü iyam . athavà pa¤ca patãn minoti sevàsnehàdibhirbadhnàti yà . pa¤ca + mã + kvip . mãdhàturatra bandhàrthaþ .) pàõóavapatnã . draupadã . iti medinã .. (pa¤cànàü påraõã óañ tato mañ striyàü ïãp .) ÷àri÷çïkhalà . pà÷àra chak iti bhàùà . iti bhåriprayogaþ .. * .. tithivi÷eùaþ . sà ca candrasya pa¤camakalàkriyàråpà tadupalakùitakàla÷ca . pa¤jikàkàrasaïketena ÷uklapakùe 5 kçùõapakùe 20 etadaïkabodhità .. * .. atha pa¤camãvyavasthà . sà ca caturthãyutà gràhyà yugmàt .
     %<pa¤camã ca prakartavyà caturthãsahità vibho ! ..>% iti skandapuràõàcca .. * .. atha nàgapa¤camã . yathà -- devãpuràõe .
     %<supte janàrdane kçùõe pa¤camyàü bhavanàïgane .
     påjayenmanasàdevãü snuhãviñapasaüsthitàm ..
     padmanàbhe gate ÷ayyàü devaiþ sarvairanantaram .
     pa¤camyàmasite pakùe samuttiùñhati pannagã ..>% devairiti sahàrthe tçtãyà . tathà --
     %<devãü saüpåjya natvà ca na sarpabhayamàpnuyàt .
     pa¤camyàmpåjayennàgànanantàdyànmahoragàn .
     kùãraü sarpistu naivedyaü deyaü sarvaviùàpaham ..>% evaü gàruóe tathaiva nàgànàha .
     %<anantaü vàsukiü padmaü ÷aïkhaü kambalameva ca .
     tathà karkoñakaü nàgaü dhçtaràùñra¤ca ÷aïkhakam ..
     kàlãyaü takùaka¤caiva piïgalaü màsi màsi ca .
     yajettànasite nàgàn daùñamukto divaü vrajet ..>% puràõàntare'pi .
     %<ananto vàsukiþ padmo mahàpadmo'tha takùakaþ .
     kulikaþ karkañaþ ÷aïkho hyaùñau nàgàþ prakãrtitàþ ..>% puràõàntare'pi .
     %<÷eùaþ padmo mahàpadmaþ kulãraþ ÷aïkhapàlakaþ .
     vàsukistakùaka÷caiva kàlãyo maõibhadrakaþ .
     airàvato dhçtaràùñraþ karkoñakadhana¤jayau ..>% atra ca .
     %<yo'sau cànantaråpeõa brahmàõóaü sacaràcaram .
     puùpavaddhàrayenmårdhni tasmai nityaü namo namaþ ..>% ityanena oükàrapårbeõa matsyapuràõoktenànantaü påjayet . ratnàkare .
     %<picumardasya patràõi sthàpayedbhavanodare .
     svaya¤càpi tada÷nãyàdbràhmaõàü÷caiva bhojayet .. * ..>% atha ÷rãpa¤camã . bhaviùyottare . màgha÷uklapakùamadhikçtya --
     %<caturthã varadà nàma tasyàü gaurã prapåjità .
     saubhàgyamatulaü kuryàt pa¤camyàü ÷rãrapi ÷riyam ..>% sambatsarapradãpe .
     %<pa¤camyàü påjayellakùmãü puùpadhåpànnavàribhiþ .
     masyàdhàraü lekhanã¤ca påjayenna likhettataþ ..
     màghe màsi site pakùe pa¤camã yà ÷riyaþ priyà .
     tasyàþ pårbàhõa eveha kàryaþ sàrasvatotsavaþ ..>% ityupàdànàt ÷riyaþ svarasatyàþ . tathà ca vyàóiþ .
     %<lakùmãsarasvatãdhãtrivargasampadvibhåti÷obhàsu .
     upakaraõave÷aracanàvidhàsu ca ÷rãritiprathità ..>% dhyànaü yathà --
     %<taruõa÷akalamindorbribhratã ÷ubhrakàntiþ kucabharanamitàïgã sanniùaõõà sitàbje .
     nijakarakamalodyallekhanãpustaka÷rãþ sakalavibhavasiddhvyai pàtu vàgdevatà naþ ..>% iti ÷àradoktaü dhyàyet . pàdyàdibhiþ påjayitvà .
     %<bhadrakàlyai namo nityaü sarasvatyai namo namaþ .
     vedavedàntavedàïgavidyàsthànebhya eva ca ..>% svàheti brahmapuràõãyena triþ påjayet . matsyasåkte . bandhujãva¤ca droõa¤ca sarasvatyai na dàpayet . sarasvatãü saüpåjya --
     %<yathà na devo bhagavàn brahmà lokapitàmahaþ .
     tvàü parityajya santiùñhettathà bhava varapradà ..
     vedàþ ÷àstràõi sarvàõi nçtyagãtàdika¤ca yat .
     na vihãnaü tvayà devi ! tathà me santu siddhayaþ ..
     lakùmãrmedhà dharà puùñirgaurã tuùñiþ prabhà dhçtiþ .
     etàbhiþ pàhi tanubhiraùñàbhirmàü sarasvati ! ..>% iti matsyapuràõãyaiþ pràrthayet .. * .. atha pa¤camãvratam . tacca ÷uddhakàle màgha÷uklapa¤camyàmàrabhya ùaóvarùaparyantaü pratimàsãya÷uklapa¤camyàü kàryam . yathà --
     %<kùãrode ca purà suptaü lakùmãsamanvitaü harim .
     praõamya paripapraccha nàrado munisattamaþ ..
     nàrada uvàca .
     kenopàyena deve÷a ! nàrãõà¤ca sukhaü bhavet .
     saubhàgyamatulaü yàti tanme tvaü vaktumarhasi ..
     ÷rutvà tadvacanaü devo nàradasya mahàtmanaþ .
     saüprekùya kamalàü savye bråhi devi ÷ubhànane ! ..
     iïgitaü patyuràlokya padmapatràkùavallabhà .
     vallabhaü taü puraskçtya prãtyà vratamuvàca ha ..
     devyuvàca .
     asti ÷rãpa¤camãnàma vrataü paramadurlabham .
     yat kçtvà pràpyate lokaiþ sukhaü saubhàgyamuttamam ..>% tatra màü påjayedbhaktyà màdhava¤ca prayatnataþ . gandhaiþ puùpai÷ca vastrai÷ca dhåpairnànàvidhaiþ phalaiþ .. ÷raddhayà påjayedbhaktyà màghàdau pa¤camãdine . imàü brahmapuràõoktàü yà karoti ca pa¤camãm .. lakùmãsamà bhavennàrã iha loke paratra ca . vidhànaü ÷çõu dharmaj¤a ! yàdç÷ã pa¤camã mama .. varùàõi ùañ prakartavyà paramaprãtimànasà . ÷uddhakàle tu saüpràpte pa¤camã yà ÷ubhà bhavet .. tasyàmàrabhya kartavyaü vrataü pàpapraõà÷anam . svayaü yatàtmà bhåtvà ca àrabhedvratamuttamam .. àdyadvayamalavaõena haviùyeõa dvayaü tathà . phalenaikantu kartavyamupavàsaiþ pratiùñhayet .. pratiùñhàyà vidhirayaü kà¤canasya ÷riyaü harim . bràhmaõa¤ca sapatnãkaü pårbedyu radhivàsayet .. pa¤camyàmçtvijaü vipramàcàrya¤ca ddhijottamam . påjà ca vividhà kàryà målamantreõa bhaktitaþ .. homa¤ca tilalàjànàü ÷ataü kuryàt pçthak pçthak . naivedyaü vividhaü kuryàt laóóuka påpamuttamam .. àsanaü pàdyamardhya¤ca tathàpyàcamanãyakam . vàsau yaj¤opavãta¤ca gandhapuùpaphalaü tathà .. chatraü dhåpaþ pradãpa÷ca tàmvålaü phalameva ca . gauþ ÷ayyà kambala¤caiva hiraõyaü rajataü tathà .. bràhmaõebhyaþ pradeyàni dakùiõàsaüyutàni ca . yathoktena vidhànena yà kuryàt pa¤camãvratam .. àsaptakulamuddhçtya viùõulokamavàpnuyàt . ÷acãva puruhåtasya ratãva madanasya ca .. ÷aïkarasya yathà gaurã tathà bhavati sà ÷ubhà . màsi màsi site pakùe pa¤camã yà prakãrtità .. tasyàü påjyà sadà devã bhaktitaþ kamalodbhavà . lakùmãsamà bhavennàrã ùañpa¤camãvratena vai .. ÷rãpa¤camãvrataü ramyaü yà karoti pativratà . tasyàhaü sthiratàü yàmi yathà nàràyaõe sthirà .. matprasàdànmuni÷reùñha ! sarvasaubhàgyamàpnuyàt .. iti brahmapuràõoktaùañpa¤camãvratakathà samàptà .. atha pa¤camãjàtaphalaü yathà .
     %<bhåpàlamànyo manujaþ sugàtraþ kçpàsameto viduùàü vareõyaþ .
     vàgmã guõã bandhujanaikamànyaþ prasåtikàle yadi pa¤camã syàt ..>% iti koùñhãpradãpaþ .. vidyàvi÷eùaþ . tadvivaraõaü yathà --
     %<kàmaü viùõuyutaü devi ! ÷aktibhàyendrameva ca .
     mahàmàyàü tataþ pa÷càt vàgbhavaü bãjamuddharet ..>% viùõuyutaü akàrayuktamityarthaþ . ÷aktirekàraþ . màyà ãkàraþ .
     %<viyaccandrastataþ pa÷càt kalau nakulireva ca .
     màyàsvareõa saüyuktaü nàdabindukalànvitam ..
     prathamaü kàmaràjasya bãjaü paramadurlabham .
     viyadviùõuyutaü kàmo haüsaþ ÷akrastataþ param ..
     mahàmàyà tataþ pa÷càt svapnàvatãti kathyate ..>% haüso hakàraþ . etaddvitãyaü kàmakåñam .. * ..
     %<màdanaü ÷ivavãja¤ca vàyubãjaü tataþ param .
     indrabãjaü tataþ pa÷càt mahàmàyàü samuddharet ..>% iti tçtãyam . iyaü madhumatã .. * ..
     %<÷ivabãjaü tathà kàmaü indraü devãü niyojayet .
     mahàmàyàü tataþ pa÷càt ÷aktikåñaü samuddharet ..>% depãü sakàram .
     %<vàgbhabaü prathamaü kåñaü ÷aktikåñantu pa¤camam .
     madhyakåñatrayaü devi ! kàmaràjaü manoharam .
     kathità pa¤camã vidyà trailokyasubhagodayà .. * ..>% ã÷vara uvàca .
     %<÷çõu devi ! mahàbhàge ÷aktikåñaü sudurlabham .
     vàgbhavaü prathamaü kåñaü kàmaràjaü trikåñakam ..
     ÷aktikåñaü pravakùyàmi tava snehàt vi÷eùataþ .
     jãvapràõau mahàdevi ! màdanaü tadanantaram ..
     indrabãjaü tataþ pa÷càt bhuvane÷ã tu pa¤camam ..>% jãvaþ sakàraþ . pràõo hakàraþ . iti và ÷aktikåñam .. * ..
     %<athavà devadeve÷i ! saubhàgyàyà÷ca vàgbhavam .
     kåñatrayaü kàmaràjaü ÷aktibãja¤ca pårbavat .
     eùà ÷àktà mahàdevi ! pa¤camã parame÷barã ..>% asyà vàgbhavaü kåñaü hitvà saubhàgyàyàþ prathamakåñaü vàgbhavaü kåñamityarthaþ . kàmaràjakåñatrayaü pa¤camyà eva .
     %<vàmanetràdikåñaü và bhagàdikåñameva và .
     arihà siddhidà vidyà sarvadoùavivarjità ..>% bhaga ekàraþ . etenàùñadhà pa¤camã vàmbhava÷aktikåñabhedena .. * .. yàmale .
     %<dvividhà pa¤camã vidyà pa¤capa¤càkùarã parà .
     madhye ùaóakùarã caiva ÷akti÷ca caturakùarã ..>% ùaóiti kàmaràjavidyàyà madhyakåñamityarthaþ . ÷aktiriti kàmaràjasya ÷aktikåñamityarthaþ . eùà caturdhà vàgbhavakåñamedàt . etayoþ kàmaràjasya tçtãyakåñantu tatraiva .. * ..
     %<kàmabãjaü mahe÷àni ! ÷ivabãjaü tataþ param .
     tadadho haüsabãjantu indrabãjaü vicintayet ..
     mahàmàyàü tataþ pa÷càt kåñaü paramadurlabham ..>% eùà pårbavadaùñadhà . anyà caturdhà .. * .. tathà tattvabodhe .
     %<kàmàkà÷aparà ÷akra saüsthànakçtaråpiõã ..>% parà sakàraþ . saüsthànakçtaråpiõã mahàmàyà .. * .. tathà ca tantre .
     %<kàmabãjaü mahe÷àni ! ÷ambhubãjaü tataþ param .
     tadadha÷candrabãjantu pçthvãbãjaü tato likhet .
     tadante ca mahàmàyà kåñaü paramadurlabham ..>% eùà pårbavadaùñadhà . anyà caturdhà . tena ùañtriü÷adråpiõã pa¤camã .. * .. haüsamàhe÷vare .
     %<vàmake÷varavidyàyàþ kåñaü vàgbhavamuttamam .
     ekàràdi vàgabhavantu kåñaü vàgbhavamuttamam ..
     ekàràdi vàgbhavantu saubhàgyàyà÷ca vàgbhavam .
     eùà ca pa¤camã vidyà trailokyava÷akàriõã .. * ..>% ÷rãkrame .
     %<etàsàü caiva vidyànàü pràõaü ÷çõu varànane ! .
     ramàü màyàü haüsabãjaü vàgbhavàdye niyojayet ..
     ÷aktyante tu mahàdevi ! haüsaü màyàü ramàü tathà .
     ebhiryuktena deve÷i ! vidyàjapanamàcaret ..>% japa÷ca saptavàrameva dãpanyàü tathà dar÷anàt . etàsàü pårbokta÷rãkramoktavidyànàm .. * .. pa¤camyàntu vi÷eùo yathà .
     %<ramàü màyàü haüsabãjaü vàgbhavàdye niyojayet .
     ÷aktyante tu mahe÷àni ! haüsaü màyàü ramàü tathà ..
     kàmaràjatraye devi ! kakàraü ÷akrasaüyutam .
     màyàbindvã÷varayutaü såryakoñisamaprabhama ..
     prathamaü kàmakåñasya càdye niyojayedidam ..
     vàntaü vahniüsamàyuktaü vàmanetravibhåùitam ..
     nàdabindusamàyuktaü ÷riyo bãjamudàhçtam .
     dvitãyaü kàmabãjantu japeduktvà ca sundari ! ..
     gaganaü vahnisaüyuktaü vàmanetravibhåùitam .
     nàdabindusamàyuktaü màyàbãjaü prakãrtitam ..
     madhumatãü japeccàpi sarvakàmaphalapradàm ..>% iti tantrasàraþ .. * .. * .. ràgiõãvi÷eùaþ . sà ca vasantaràgasya priyà . yathà --
     %<vasantã pa¤camã daulã vahàrã råpama¤jarã .
     ràgiõya çturàjasya vasantasya priyà imàþ ..>% asyà dhyànaü yathà --
     %<saïgãtagoùñhãùu gariùñhabhàvaü samà÷rità gàyanasampradàyaiþ .
     kharvàïgiõã nåpurapàdapadmà sà pa¤camã pa¤camavedavettrã ..>% iti saïgãtadarpaõaþ .. (nadãvi÷e÷aþ . yathà, mahàbhàrate . 6 . 9 . 26 .
     %<varàü vãrakarà¤càpi pa¤camã¤camahànadãm ..>%)

#<pa¤camãvrataü>#, klã, (pa¤camyàü màgha÷uklapa¤camãmàrabhya ùaóvarùaü yàvat pratimàsãya÷uklapa¤camyàü striyà kartavyaü vratam niyamavi÷eùaþ .) màgha÷uklapa¤camã màrabhya ùaóvarùaparyantaü pratimàsãya÷uklapa¤camyàü strãkartavyaniyamavi÷eùaþ . tatprayogo yathà, tatràdau kçtanityakriyà yajamànà ku÷ahastàcamya svastivàcanapårbakaü saïkalpaü kuryàt . viùõurnamo'dya màghe màsi ÷ukle pakùe pa¤camyàü tithau amukagotrà ÷rãamukã puttrapauttràdyanavacchinnasantatimahadai÷varyasaubhàgyàrogyasaundaryàvaidhacyapràptipårbakaviùõulokapràptikàmà adyàrabhya ùaóvarùaparyantaü pratimàsãya÷uklapa¤camyàü gaõapatyàdinànàdevatàsalakùmãkavàsudevapåjàpårbakabhaviùyapuràõoktakathà÷ravaõaråpaùañpa¤camãvratamahaü kariùye . iti saïkalpya såktaü pàñhayet . tataþ sàmànyàrghyàdi àsana÷uddhibhåta÷uddhimàtçkànyàsakaràïganyàsàntaü kçtvà gaõe÷àdãn saüpåjya lakùmãü nàràyaõa¤ca yathà÷akti påjayet . tato bhojyotsargaü kçtvà praõamet .. * .. atha kathà .
     %<÷eùa÷ayyàsamàsãnaü lakùmãdhçtapadàmvujam .
     yoganidrànvitaü kçùõaü nàradaþ paripçcchati ..
     kenopàyena bhagavannàrã duþkhaü na vindati .
     sau bhàgyàrogyasaundaryaputtrapauttràdikaü labhet ..
     ityukto màdhava÷cakre lakùmãmukhanirãkùaõam .
     iïgitàkàratattvaj¤à padmà padmàkùavallabhà .
     vallabhàj¤àü puraskçtya prãtà vacanamabravãt ..
     ÷rãruvàca .
     ùañpa¤camãvrataü samyak ÷råyatàü pàpanà÷anam .
     saubhàgyàrogyasaundaryaputtrapauttradhanapradam ..
     màghe màsi site pakùe pa¤camã yà ÷ubhà bhavet .
     tasyàmàrabhya kartavyaü ùaóabdaü vratamuttamam ..
     pratimàsi ca pa¤camyàü lakùmãü saüpåjya ke÷avam .
     påjayedgandhapuùpàdyairnyaivedyai÷ca pçthagvidhaiþ ..
     kuryàddhoma¤ca vidhivat gaõe÷asya grahasya ca .
     viùõorlakùmyà÷ca vàgdevyà durgàyà vibhavakramàt ..
     anyeùà¤ca yathà÷akti tilàjyayavadhànyakaiþ .
     tato'÷nãyàdalavaõamàdau saüvatsaradvayam ..
     tçtãye ca caturthe ca haviùyànna¤ca bhojayet .
     pa¤came phalama÷nãyàt ùaùñhekuryàdupoùaõam .
     ùaùñhe pratiùñhà kartavyà bhojayeddvàda÷a dbijàn ..
     tatra ùoóa÷adànàni hema÷çïgãmalaïkçtàm .
     dakùiõàsahitàü dadyàdàcàryàya munã÷vara ! ..
     tataþ ùaóóallakaü dadyàt sarvàlaïkàrabhåùitam .
     kà¤canapratimàyugmalakùmãnàràyaõànvitam ..
     vidhinànena yà kuryàt pa¤camãvratamuttamam .
     svavaü÷àüstu samuddhçtya viùõulokamavàpnuyàt ..
     etatte kathitaü vipra ! martyaloke prakà÷itam .
     ÷okasantàpahàni÷ca vçthàduþkhaü na jàyate ..
     dharmyaü ya÷asyamàyuùyamai÷varya¤càpi vardhayet .
     yà÷ca kurvanti bhårloke tàsàü sarvaü ùukhàvaham ..
     ÷rãruvàca .
     ÷çõu satyaü muni÷reùñha ! devyà yat kathitaü mayi .
     tadanuùñhànasarvantu pratiùñhà¤ca dbijottam ! ..
     yà karoti vrataü sàdhvã sarvakàmaphalaü labhet .
     tasyàþ ÷rãrni÷calà gehe satyaü satyaü hi nàrada ! ..
     yathendràõã mahendrasya lakùmãrlakùmãpateryathà .
     ÷aïkarasya yathà gaurã sàpi bharturbhavettathà ..
     yà pa¤camãvrataü kuryàt sà bhavecca pativratà .
     yathoktavidhinà yà tu kurvãta vratamuttamam ..
     puttrapauttradhanai÷varyaü pa¤camãkaraõàdapi .
     etatte kathitaü sarvaü tattvaü kamalalocana ! ..
     nàrada uvàca .
     kenàpi kathitaü pårbaü kçtaü kenàpi và punaþ .
     pràptaü kutra tvayà devi ! ÷rotumicchàmi tadbada ..
     ÷rãruvàca .
     màghe màsi site pakùe pa¤camyà¤ca mahàmune ! .
     ni÷àvasànasamaye candrabhàgàü mahànadãm ..
     haüsasaïghaiþ samàkãrõàü nalinãpulinojjvalàm .
     tatra gaurã ÷acã medhà sàvitrã corva÷ã parà ..
     nàràyaõaü samàropya kurvanti vratamuttamam .
     kàmyavratamidaü padme ! labhate phalamuttamam ..
     harùavatã¤ca tàü vãkùya provàca kamalàlayà .
     puùpa¤ca dehi me dhåpaü dãpaü naivedyaóallakam ..
     mayà tava prasàdena kriyate vratamuttamam .
     tatastàsàü phalaiþ puùpairnaivedyai÷ca vrataü kçtam ..
     tatastàsàü prasàdena vallabhàhaü janàrdana ! .
     tvayi deva jagannàtha ! naranàrãgaõena ca ..
     bhaktyà mayà te kathitaü martyaloke prakà÷itam .
     yà karoti vrataü hyetat yathàvidhividhànataþ ..
     iha loke sukhaü bhuktvà nàràyaõapuraü vrajet .
     ÷rutvà vratasya màhàtmyaü vratametat caranti yàþ ..
     na ki¤cidduùkçtaü loke tàsàü satyaü vadàmyaham .
     haranti tàsàü pàpàni yà÷ca ÷çõvantyaharni÷am ..
     nàràyaõaü namaskçtya prapåjya ca visarjayet ..>% iti bhaviùyapuràõoktà ùañpa¤camãvratakathà samàptà ..

#<pa¤camukhaþ>#, puü, (pa¤caü vistçtaü mukhaü yasya saþ .) siühaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (pa¤ca mukhàni yasya saþ .) ÷ivaþ . iti hemacandraþ .. tasya nàmavarõàdi yathà, devãpuràõe . ÷ivastatra sthitaþ sàkùàt sarvapàpaharaþ ÷ubhaþ . sa tu pa¤camukhaþ khyàto loke sarvàrthasàdhakaþ . pa¤cabrahmàtmako yasmàttena pa¤camukhaþ smçtaþ .. pa÷cime tu mukhe sadyo vàmadevastathottare . pårbe tatpuruùaü vidyàdaghora¤càpi dakùiõe .. ã÷ànaþ pa¤camo madhye sarveùàmupari sthitaþ . ete pa¤ca mukhà vatsa ! pàpaghnà grahanà÷anàþ .. sadyojàtaü bhavecchuklaü vàmadevantu pãtakam . raktastatpuruùo j¤eyo'ghoraþ kçùõaþ sa eva ca .. ã÷ànaþ pa÷cimasteùàü sarvavarõasamanvitaþ . kàmadaþ kàmaråpã syàt j¤ànàdhàraþ ÷ivàtmakaþ .. (rudràkùavi÷eùaþ . asya dhàraõataþ ÷ubhaü bhavati .. pa¤ca mukhàni yasya iti vigrahe vàcyaliïgatvam . yathà, ràmàyaõe . 5 . 41 . 23 .
     %<tasya pa¤càyasàüstãkùõàn ÷itàn pa¤camukhàn tataþ .
     ÷irasyutpalapatràbhàn durdharùaþ saünyave÷ayat ..>%)

@<[Page 3,013b]>@
#<pa¤camukhã>#, strã, (pa¤camukhànãva santyasyàþ .) vàsakaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. javàpuùpavi÷eùa÷ca .. (pa¤caü vistçtaü mukhamasyàþ . siühastrã .. sçùñikàle pa¤camahàbhåtànyeva pa¤camukhànãva yasyàþ ÷akterityarthaþ . ÷ivapatnã . iti ÷abdàmbudhiþ ..)

#<pa¤camudrà>#, strã, (pa¤cavidhà mudrà .) påjàyàü kartavyà pa¤caprakàramudrà . tasyà anuùñhànaü yathà --
     %<samyak prapåritaþ puùpaiþ karàbhyàü kalpito'¤jaliþ .
     àvàhanã samàkhyàtà mudrà de÷ikasattamaiþ .. 1 ..
     adhomukhã tviya¤cet syàt sthàpanã mudrikà bhavet . 2 .
     ucchritàïguùñhamuùñyo stu saüyogàt sannidhàpanã .. 3 ..
     antaþprave÷itàïguùñhà saiva sambodhanã matà . 4 .
     uttànamuùñiyugalà saümukhã karaõã matà .. 5 ..>% iti påjàpradãpaþ ..

#<pa¤camåtraü>#, klã, (pa¤cavidhaü måtram .) gavàjàmeùãmahiùãgardabhãmåtram . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pa¤camålaü>#, klã, (pa¤caprakàraü pa¤caguõitaü và målam .) svanàmakhyàtapàcanam . tat trividhaü vçhat svalpaü tçõàkhya¤ca . àdyaü yathà --
     %<vilva÷yoõàkagàmbhàrãpàñalà gaõikàrikà .
     kaphavàtaharaü ÷reùñhaü pa¤camålamidaü mahat ..>% dvitãyaü yathà --
     %<÷àlaparõã pç÷niparõã bçhatãdvayagokùuram .
     vàtapittaharaü vçùyaü kanãyaþ pa¤camålakam ..>% tçtãyaü yathà --
     %<ku÷aþ kà÷aþ ÷aro darbha ikùu÷ceti tçõodbhavaþ .>% iti cakrapàõidattaþ .. api ca .
     %<vilvàgnimantha÷yoõàkakà÷maryaþ pàñalà tathà .
     j¤eyaü bçhat pa¤camålaü pa¤camålamiti smçtam ..
     ÷arekùadarbha kà÷ànàü nalasya målameva ca .
     sau÷ruta¤càraka¤caiva tçõàkhyaü pa¤camålakam ..>% iti ÷abdacandrikà .. (pa¤cànàü målànàü samàhàraþ . iti vigrahe målapa¤cakam ..)

#<pa¤camålã>#, strã, (pa¤cànàü målànàü samàhàraþ . %<dvigoþ .>% 4 . 1 . 21 . iti ïãp .) svalpapa¤camålapàcanam . yathà --
     %<÷àlaparõã pç÷niparõã bçhatã kaõñakàrikà .
     tathà gokùuraka¤caiva pa¤camålã kanãyasã ..>% iti ÷abdacandrikà ..

#<pa¤cayaj¤àþ>#, puü, (pa¤cavidhà yaj¤àþ .) gçhasthakartavyapa¤caprakàrayaj¤avi÷eùàþ . yathà --
     %<brahmayaj¤o nçyaj¤a÷ca daivayaj¤a÷ca sattama ! .
     pitçyaj¤o bhåtayaj¤aþ pa¤cayaj¤àþ prakãrtitàþ ..>% iti pàdme kriyàyogasàre 16 adhyàyaþ .. ÷ådramadhikçtya --
     %<namaskàreõa mantreõa pa¤cayaj¤ànna hàpayet .>% iti tithyàditattvam .. asya vivaraõaü pa¤camahàyaj¤a÷abde draùñavyam ..

#<pa¤carakùakaþ>#, puü, (pa¤caguõitàni rakùakà iva kaõñakàni yasmin .) paktapauóavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pa¤caratnaü>#, klã, pa¤cànàü ratnànàü samàhàraþ . (yadbà pa¤cavidhaü pa¤caguõitaü và ratnam .) tadyathà, kanakam 1 hãrakam 2 nãlamaõiþ 3 padmaràgaþ 4 muktà 5 . yathà --
     %<kanakaü hãrakaü nãlaü padmaràga¤ca mauktikam .
     pa¤caratnamidaü proktamçùibhiþ pårbadar÷ibhiþ ..
     ratnànà¤càpyabhàve tu svarõaü karùàrdhameva và .
     suvarõasyàpyabhàve tu àjyaü j¤eyaü vicakùaõaiþ ..>% iti hemàdriþ .. kanakarajatapravàlamauktikaràjapaññàtmakamiti gauóàþ ..

#<pa¤carasà>#, strã, (pa¤caþ vistãrõo raso'syàm .) àmalakã . iti hàràvalã ÷abdamàlà ca ..

#<pa¤caràtraü>#, klã, (pa¤cavidhàni ràtràõi j¤ànàni yatra . samàse ac .) granthavi÷eùaþ . yathà --
     %<ràtra¤ca j¤ànavacanaü j¤ànaü pa¤cavidhaü smçtam .
     tenedaü pa¤caràtra¤ca pravadanti manãùiõaþ ..
     prathamaü sàtvikaü j¤ànaü dvitãyantu tadeva ca .
     nairguõya¤ca tçtãya¤ca j¤àna¤ca sarvataþ param ..
     caturtha¤ca ràjasikaü bhaktasta nnàbhivà¤chati .
     pa¤camaü tàmasaü j¤ànaü vidvàüstannàbhivà¤chati ..
     j¤ànaü pa¤cavidhaü proktaü pa¤caràtraü vidurbadhàþ ..>% tat saptavidhaü yathà --
     %<pa¤caràtraü saptavidhaü j¤àninàü j¤ànadaü param .
     bràhmaü ÷aiva¤ca kaumàraü và÷iùñhaü kàpilaü param ..
     gautamãyaü nàradãyamidaü saptavidhaü smçtam ..>% iti nàradapa¤caràtre prathamaràtram .. api ca .
     %<pa¤cakaü pa¤caràtràõàü kçùõamàhàtmyapårbakam .
     và÷iùñhaü nàradãya¤ca kàpilaü gautamãyakam .
     paraü sanatakumàrãyaü pa¤caràtra¤ca pa¤cakam ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 132 adhyàyaþ .. etadatiriktànihaya÷ãrùapçthudhruvàdipa¤caràtràõisanti .. (pa¤cànàü ràtrãõàü samàhàraþ .) pa¤ca ni÷àþ . yathàha cakrapàõidattaþ .
     %<triràtraü pa¤caràtraü và da÷aràtramathàpi và .
     laïghanaü sannipàteùu kuryàdàràgyadar÷anàt ..>%

#<pa¤calakùaõaü>#, klã, (sargàdi pa¤cavidhàni lakùaõàni yatra .) puràõam . yathà --
     %<sarga÷ca pratisarga÷ca vaü÷o manvantaràõi ca .
     vaü÷ànucarita¤caiva puràõaü pa¤calakùaõam ..>% ityamarabharatau .. (pa¤cànàü lakùaõànàü samàhàraþ . iti vigrahe pa÷calakùaõàni ..)

#<pa¤calavaõaü>#, klã, pa¤cànàü lavaõànàü samàhàraþ . (pa¤caguõitaü lavaõamiti kecit .) tadyathà -- kàcam . saindhavam . sàmudram . vióam . sauvarcalam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pa¤calàïgalakaü>#, klã, (muktàdivibhåùitada÷avçùayuktàni sàradàrunirmitàni pa¤ca làïgalakàni yasmin .) mahàdànabhedaþ . yathà --
     %<athàtaþ saüpravakùyàmi mahàdànamanuttam .
     pa¤calàïgalakaü nàma mahàpàtakanà÷anamam ..
     puõyàü tithiü samàsàdya yugàdigrahaõàdikam .
     bhåmidànaü tato dadyàt pa¤calàïgalakànvitam ..
     karvañaü kheñaka¤càpi gràmaü và ÷asya÷àlinam .
     nivartana÷ataü vàpi tadardhvaü vàpi ÷aktitaþ ..
     sàradàrumayàn kçtvà halàn pa¤ca vicakùaõaþ .
     sarvopakaraõairyuktànanyàn pa¤ca ca kà¤canàn ..
     vçùalakùaõasaüyuktàn da÷aiva tu dhurandharàn .
     suvarõa÷çïgàbharaõàn muktàlàïgålabhåùitàn ..
     raupyapàdàgratilakànraktakau÷eyabhåùaõàn .
     sragdàmacandanayutàn ÷àlàyàmadhivàsayet ..
     parjanyàdityarudrebhyaþ pàyasaü nirvapet carum .
     ekasminneva kuõóe tu gururyasminnivedayet ..
     pàlà÷àþ samidhastadvadàjyaü kçùõatilàüstathà .
     tulàpuruùavat kuryàt loke÷àvàhanaü budhaþ ..
     tato maïgala÷abdena yuktamàlyàmbaro budhaþ .
     àhåya dvijadàmpatyaü hemasåtràïgarãyakaiþ ..
     kau÷eyavastrakañakairmaõibhi÷càpi påjayet .
     ÷ayyàü sopaskaràü tadbaddhenumekàü payasvinãm ..
     tathàùñàda÷a dhànyàni samantàdadhivàsayet .
     tataþ pradakùiõaü kçtvà gçhãtakusumà¤jaliþ ..
     imamuccàrayenmantramatha sarvaü nivedayet .
     yasmàddevagaõàþ sarve sthàvaràõi caràõi ca ..
     dhurandharàïge tiùñhanti tasmàdbhaktiþ ÷ive'stu me .
     yasmàcca bhåmidànasya kalàü nàrhanti ùoóa÷ãm ..
     dànànyanyàni me bhaktirdharma eva dçóhà bhavet .
     daõóana saptahastena triü÷addaõóànnivartanam ..
     tribhàgahãnaü gocarmamànamàha prajàpatiþ .
     mànenànena yo dadyàt nivartana÷ataü budhaþ ..
     vidhinànena tasyà÷u kùãyate pàpasaühatiþ .
     tadardhamathavà dadyàdapi gocarmamàtrakam .
     bhavanasthànamàtraü và so'pi pàpaiþ pramucyate ..
     yàvanti làïgalakamàrgamukhàni bhåmestàsàü patirduhituraïgajaromakàõi .
     tàvanti ÷aïkarapure varùàõi tiùñhedbhåmipradànamatha yaþ kurute manuùyaþ ..
     gandharvakinnarasuràsurasiddhasaüghairàdhåtacàmaramupetya mahàdbamànam .
     sampåjyate pitçpitàmahabandhuyuktaþ ÷ambhoþ puraü vrajati càmaranàyakaþ san ..
     indratvamapyadhigataü kùayamabhyupaiti gobhåmilàïgaladhurandharasaüpradànàt .
     tasmàdaghaughapañalakùayakàribhåmerdànaü vidheyamiti bhåtibhavàbhavàya ..>% iti màtsye 257 adhyàyaþ ..

#<pa¤calohaü>#, klã, (pa¤caü vistãrõaü loham .) sauràùñrakaloham . iti hemacandraþ .. (pa¤caguõitaü loham . suvarõarajatatàmrasãsakaraïgàõi ..)

#<pa¤calohakaü>#, klã, pa¤cànàü lohakànàü dhàtånàü samàhàraþ . tadyathà . suvarõarajatatàmraraïganàgàni . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pa¤cavaktraþ>#, puü, (pa¤ca vaktràõi yasya .) ÷ivaþ . (%<vi÷vàdyaü vi÷vabãjaü nikhilabhayaharaü pa¤cavaktraü trinetram ..>% iti ÷ivadhyànam ..) asya mantrà yathà --
     %<samastànàü svaràõàntu dãrghàþ ÷eùàþ sabindukàþ .
     énéka÷ånyàþ sàrdhacandrà upànte nàbhisaühitàþ ..
     ebhiþ pa¤càkùarairmantraü pa¤cavaktrasya kãrtitam .
     kramàt sammadasandohamàdagauravasaüj¤akàþ ..
     pràsàdantu bhavet ÷eùaü pa¤camantràþ prakãrtitàþ .
     ekaikena tathaivaikaü vaktraü mantreõa påjayet ..
     ekaü samuditaü kçtvà pa¤cabhirvà prapåjayet .
     pràsàdenàthavà pa¤cavaktraü devaü prapåjayet ..
     sammadàdiùu mantreùu pràsàdantu pra÷asyate .
     ÷ambhoþ prasàdanenaiva yasmàdavçttastu mantrakaþ ..
     tena pràsàdasaüj¤o'yaü kathyate munipuïgavaiþ .
     tasmàt sarveùu mantreùu pràsàdaþ prãtidaþ prabhoþ ..
     àmodakàrakaþ ÷ambhormantraþ sammada ucyate .
     manaþprapåraõa÷càpi sandohaþ parikãrtitaþ ..
     àkarùako bhavenmàdo gurutvàdgauravàhvayaþ .
     etadvyastaü samasta¤ca mantraü ÷ambhoþ prakãrtitam ..
     pa¤càkùara¤ca yanmantraü pa¤cavaktrasya kãrtitam .
     svayantenaiva mantreõa àràdhayatamã÷varam .. * ..
     dhyàna¤ca ÷çõu vakùyàmi samyagvetàlabharavau .
     pa¤cavaktraü mahàkàyaü jañàjåñavibhåùitam ..
     càrucandrakalàyuktaü mårdhni vyàlaughasaügatam .
     bàhubhirda÷abhiryuktaü vyàghracarmàsvaràmbaram ..
     kàlakåñadharaü kaõñhe nàgahàropa÷àbhitam .
     koñãrabandhanaü bàhubhåùaõa¤ca bhujaïgamàþ ..
     vibhåtiü sarvagàtreùu jyotsnàrpitasvarociùam .
     bhåtisaüliptasarvàïgamekaikatra tribhistribhiþ ..
     netraistu pa¤cada÷abhirjyotiùmadbhirvibhåùitam .
     vçùabhopari saüsthantu gajakçttiparicchadam ..
     sadyojàtaü vàmadevamaghora¤ca tataþ param .
     tatpuruùaü yathe÷ànaü pa¤cavaktraü prakãrtitam ..
     sadyojàtaü bhavedbaktraü ÷uddhasphañikasannibham .
     pãtavarõaü tathà saumyaü vàmadevaü manoharam ..
     nãlavarõamaghorantu daüùñràbhãtivivardhanam .
     raktaü tatpuruùaü devaü divyamårtiü manoharam ..
     ÷yàmala¤ca tathe÷ànaü sarvadaiva ÷ivàtmakam .
     cintayet pa÷cime tvàdyaü dvitãya¤ca tathottare ..
     aghoraü dakùiõe devaü pårbe tatpuruùantathà .
     ã÷ànaü madhyato dhyeyaü cintayedbhaktitatparaþ ..
     ÷aktitri÷ålakhañvàïgavaradàbhayadaü ÷ivam .
     dakùiõeùvatha hasteùu vàmeùvapi tataþ ÷çõu ..
     akùasåtraü bãjapåraü bhujagaü óamaråtpalam .
     aùñai÷varyasamàyuktaü dhyàyettu hçdgataü ÷ivam ..>% iti kàlikàpuràõe 50 adhyàyaþ .. * .. pa¤camukharudràkùaþ . yathà skàndre --
     %<pa¤cavaktraþ svayaü rudraþ kàlàgnirnàma nàmataþ .
     agamyàgamanàccaiva abhakùyasya ca bhakùaõàt .
     mucyate sarbapàpebhyaþ pa¤cavaktrasya dhàraõàt ..>% iti tithitattvam .. (pa¤caü vistçtaü vaktraü vadanaü yasya . iti vigrahe . siühaþ ..)

#<pa¤cavañaþ>#, puü, (pa¤co vistãrõo vañaþ .) uraskañaþ . tatparyàyaþ . joñiïgaþ 2 mahàvratã 3 bàlayaj¤opavãtakam 4 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (pa¤casaükhyakà vañà a÷batthavilvavañadhàttrya ÷okaråpà vçkùà yasmin . pa¤cavañãvanam . yathà ràmàyaõe . 1 . 3 . 13 .
     %<samàgamaü viràdhena vàsaü pa¤cavañe tathà ..>%)

#<pa¤cavañã>#, strã, (pa¤cànàü vañànàü samàhàraþ . taddhitàrtheti tatpuruùaþ saükhyàpårbodbigururiti dvigusaüj¤àyàü %<dvigoþ>% . 4 . 1 . 21 . iti ïãù . dvigurekavacanamiti ekavacanam .) pa¤caprakàravçkùavi÷eùaþ . yathà --
     %<a÷vatthavilvavçkùa¤ca vañadhàtrãa÷okakam .
     vañãpa¤cakamityuktaü sthàpayet pa÷cadikùu ca ..
     a÷vatthaü sthàpayet pràci vilvamuttarabhàgataþ .
     vañaü pa÷cimabhàge tu dhàtrãü dakùiõatastathà ..
     a÷okaü vahnidiksthàpyaü tapasyàrthaü sure÷vari .
     madhye vedãü caturhastàü sundarãü sumanoharàm ..
     pratiùñhàü kàrayettasyàþ pa¤cavarùottaraü ÷ive ! .
     anantaphaladàtrã sà tapasyàphaladàyinã .. * ..
     iyaü pa¤cavatã proktà bçhatpa¤cavañãü ÷çõu .
     vilvavçkùaü madhyabhàge caturdikùu catuùñayam ..
     vañavçkùaü catuùkoõe vedasaükhyaü praropayet .
     a÷okaü vattulàkàraü pa¤caviü÷atisammitam ..
     digvidikùvàmalakã¤caiva ekaikaü parame÷vari .
     a÷vattha¤ca caturdikùu bçhatpa¤cavañã bhavet ..
     yaþ karoti mahe÷àni ! sàkùàdindrasamã bhavet .
     iha loke mantrasiddhiþ pare ca paramà gatiþ ..>% iti hemàdrãyavratakhaõóadhçtaskandapuràõavacanàni .. (svanàmakhyàtaþ prade÷avi÷eùaþ . yathà, ràmàyaõe . 1 . 1 . 45 .
     %<de÷aþ pa¤cavañãnàma tatra vàsaü sa kalpayat ..>%)

#<pa¤cavalkalaü>#, klã, (pa¤cànàü valkalànàü samàhàraþ .) valkalapa¤cakam . yathà --
     %<nyagrodhoóumbarà÷vatthaplakùavetasavalkalaiþ .
     sarvairekatra saüyuktaiþ pa¤cavalkalamucyate ..>% api ca .
     %<nyagrodhoóumbarà÷vatthaplakùapippalapãtanàþ .
     kùãrivçkùà÷ca pa¤caiùàü valkalaü pa¤cavalkalam ..>% iti ÷abdacandrikà .. asya guõàþ .
     %<pa¤caite kùãriõo vçkùàsteùàü tvak pa¤calakùaõam .
     tvakpa¤cakaü himaü gràhi vraõa÷othavisarpajit ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pa¤cavàõaþ>#, puü, (pa¤ca vàõàþ ÷arà yasya saþ .) kàmadevaþ . iti hemacandraþ .. pa¤cànàü vàõànàü samàhàre klã . (kàmasya pa¤ca vàõà yathà --
     %<dravaõaü ÷oùaõaü vàõaü tàpanaü mohanàbhidham .
     unmàdana¤ca kàmasya vàõàþ pa¤ca prakãrtitàþ ..>% pa¤capuùpavàõà yathà --
     %<aravindama÷oka¤ca cåta¤ca navamallikà .
     nãlotpala¤ca pa¤caite pa¤cavàõasya sàyakàþ ..>%) pa¤cavàõavi÷iùñe tri ..

#<pa¤ca÷araþ>#, puü, (pa¤ca ÷arà yasya saþ .) kandarpaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 26 .. asya pa¤ca ÷aràõi yathà, brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 32 adhyàye .
     %<sammohanaü samudvegabãjaü stambhanakàraõam .
     unmattabãjaü jvalanaü ÷a÷vaccetanahàrakam ..>% api ca .
     %<sammohanonmàdanau ca ÷oùaõastàpanastathà .
     stambhana÷ceti kàmasya pa¤ca vàõàþ prakãrtitàþ ..>% pa¤ca indriyàrthàþ ÷arà asyetyanye . iti bharataþ .. (yathà, kumàre . 7 . 92 .
     %<÷àpàvasàne pratipannamårteryayàcire pa¤ca÷arasya sevàm ..>%)

#<pa¤ca÷asyaü>#, klã, (pa¤cànàü ÷asyànàü samàhàraþ .) ÷asyapa¤cakam . tattu dhànyamudgatilayava÷vetasarùaparåpam . sarùapasthàne màùo'pi . iti durgotsavapaddhatiþ ..

#<pa¤ca÷àkhaþ>#, puü, (pa¤ca ÷àkhà ivàïgulayo yasya .) hastaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 81 .. pa¤cànàü ÷àkhànàü samàhàre klã . pa¤ca÷àkhàvi÷iùñetri ..

#<pa¤ca÷ikhaþ>#, puü, (pa¤cà vistãrõà ÷ikhà ke÷aràdiryasya .) siühaþ . iti hemacandraþ .. dharmasya hiüsàbhàryàyàü jàto munivi÷eùaþ . yathà --
     %<dharmasya bhàryà hiüsàkhyà tasyàü puttracatuùñayam .
     sampràptaü muni÷àrdåla ! yoga÷àstravicàrakam ..
     jyeùñhaþ sanatkumàro'bhåddvirtãya÷ca sanàtanaþ .
     tçtãyaþ sanako nàma caturtha÷ca sanandanaþ ..
     sàükhyavettàramaparaü kapilaü voóhumàsurim .
     dçùñvà pa¤ca÷ikhaü ÷reùñhaü yogayuktaü taponidhim ..
     j¤ànayogaü na te dadyurjyàyàüso'pi kanãyasàm ..>% iti vàmane 50 adhyàyaþ .. (asya anyaprakàrotpattirnàmanirukti÷ca uktà mahàbhàrate . 12 . 218 . 6 -- 19 .
     %<tatra pa¤ca÷ikho nàma kàpileyo mahàmuniþ .
     paridhàvan mahãü kçtsnàü jagàma mithilàmatha ..
     sarvasannyàsadharmàõàü tattvaj¤ànavini÷caye .
     suparyavasitàrtha÷ca nirdvandvo naùñasaü÷ayaþ ..
     çùãõàmàhurekaü yaü kàmàdavasitaü nçùu .
     ÷à÷vataü sukhamatyantamanvicchantaü sudurlabham ..
     yamàhuþ kapilaü sàükhyàþ paramarùi prajàpatim .
     sa manye tena råpeõa vismàpayati hi svayam ..
     àsureþ prathamaü ÷iùyaü yamàhu÷cirajãvinam .
     pa¤casrotasi yaþ ràtramàste varùasahasrikam ..
     yatra càsãnamàgamya kàpilaü maõóalaü mahat .
     puruùàvasthamavyaktaü paramàrthaü nyavedayat ..
     iùñasatreõa saüpçùñho bhåya÷ca tapasàsuriþ .
     kùetrakùetraj¤ayorvyaktiü bubadhe devadar÷anaþ ..
     yattadekàkùaraü brahma nànàråpaü pradç÷yate .
     àsurirmaõóale tasmin pratipede tadavyayam ..
     tasya pa¤ca÷ikhaþ ÷iùyo mànuùyà payasà bhçtaþ ..
     bràhmaõã kapilà nàma kàcidàsãt kuñumbinã .
     tasyàþ puttratvamàgamya striyàþ sa pibati stanau ..
     tataþ sa kàpileyatvaü lebhe buddhi¤ca naiùñhikãm .
     etatte bhagavànàha kàpileyasya sambhavam ..
     tasya tat kàpileyatvaü sarvavittvamanuttamam ..
     sàmànyaü janakaü j¤àtvà dharmaj¤o j¤ànamuttamam .
     upetya ÷atamàcàryànmohayàmàsa hetubhiþ ..
     janakastvabhisaüraktaþ kàpileyànudar÷anàt .
     utsçjya ÷atamàcàryàn pçùñhato'nujagàma tam ..
     pa¤casrotasi niùõàtaþ pa¤caràtravi÷àradaþ .
     pa¤caj¤aþ pa¤cakçt pa¤caguõaþ pa¤ca÷ikhaþ smçtaþ ..>% gàyatrãsvaråpàyàü ÷aktyàü strã . yathà, devãbhàgavate . 12 . 6 . 105 .
     %<pànapriyà pa¤ca÷ikhà pannagopari÷àyinã ..>%)

#<pa¤ca÷åraõaþ>#, puü, (pa¤ca ÷åraõà yatra .) pa¤caprakàra÷åraõaþ . tadyathà . atyamlaparõã kàõóãraþ màlàkandaþ ÷åraõaþ ÷beta÷åraõa÷ca . tathàhi .
     %<atyamlaparõãkàõóãramàlàkandadbi÷åraõaiþ .
     këpto bhavati yogo'yaü pa¤ca÷åraõasaüj¤akaþ ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pa¤ca÷airãùakaü>#, klã, (÷irãùavçkùasya idam ÷airãùakam . pa¤casaükhyakaü ÷airãùakam .) ÷irãùavçkùasya kusumamålaphalapatratvacaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pa¤caùàþ>#, tri, pa¤ca và ùaóvà parimàõaü yeùàü te . bahuvacanànto'yaü ÷abdaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<pa¤casiddhauùadhiþ>#, puü, (pa¤ca siddhà auùadhayo yasmin .) pa¤caprakàrauùadhivi÷eùaþ . yathà --
     %<tailakandasudhàkandakroóakandarudantikàþ .
     sarpanetrayutàþ pa¤casiddhauùadhikasaüj¤akaþ ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pa¤casugandhakaü>#, klã, (pa¤ca sugandhà yatra . tataþ kap .) pa¤caprakàramugandhidravyam . yathà --
     %<kusumàni lavaïgasya tathà kakkolakàõóayoþ .
     jàtãphalàni karpårametat pa¤casugandhakam ..>% iti ÷abdacandrikà .. api ca .
     %<karpårakakkolalavaïgapuùpaguvàkajàtãphalapa¤cakena .
     samàü÷abhàgena ca yojitena manoharaü pa¤casugandhakaü syàt ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pa¤casånà>#, strã, (pa¤caguõità sånà pràõivadhasthànam .) pa¤caprakàrapràõivadhasthànam . yathà --
     %<pa¤casånà gçhasthasya cullã peùaõyupaskaraþ .
     kaõóanã codakumbha÷ca badhyate yà÷ca vàhayan ..>% iti ÷uddhitattvam .. tajjanyapàpaü gçhasthasya pratidinaü bhavati tasya pràya÷cittaü vai÷yadevaþ . yathà --
     %<laukike vaidike vàpi hutocchiùñe jale kùitau .
     vai÷vadevantu kurvãta pa¤casånàpanuttaye ..>% iti àhnikatattvadhçta÷àtàtapavacanam .. a÷aucakàlotpannapa¤casånàdijanyapàpasya dànàdinà÷yatvaü yathà --
     %<da÷àhàttuparaü samyak vipro'dhãyãta dharmavit .
     dàna¤ca vidhinà deyama÷ubhàttàrakaü hi tat ..>% iti ÷uddhitattvadhçtasambartavacanam ..

#<pa¤casvarà>#, strã, (pa¤ca svarà yatra .) prajàpatidàsavaidyakçta÷i÷uriùñamàtçriùñapitçriùñastrãpuüna- . puüsakaj¤ànasukhaduþkhariùñacchedàdiyogamçtyuj¤ànanirõaya iti saptàdhyàyàtmakajyotirgranthavi÷eùaþ yathà . tatraiva .
     %<pa¤casvaràbhidhàna¤ca granthaü nidànasammatam .
     ki¤cidudde÷agamya¤ca svalyaü vakùyàmi ÷à÷vatam ..>%

#<pa¤casvarodayaþ>#, puü, (pa¤cànàü svaràõàmudayo yatra .) jyotiþ÷àstravi÷eùaþ . yathà --
     %<kàlaü vakùyàmi saüsiddhyau rudra pa¤casvarodayàt .
     ràjà màjà udàsà ca pãóà mçtyustathaiva ca ..
     à i å ai au svarà÷ca likhet pa¤càgnikoùñhake .
     årdhatiryaggatairekhaiþ ùaóvahnikramamàgataiþ ..
     tithã ekàgnikoùñheùu trayo ràjàtha màjayà .
     udàsà pãóà mçtyu÷ca kujaþ somasutaþ kramàt ..
     guru÷ukra÷anai÷cararavicandrà yathoditam .
     revatyàdi÷ivàntà÷ca ékùà÷ca prathamàþ kalàþ ..
     pa¤capa¤cànyatra bhàni caitràdya udayastathà .
     dvàda÷àhà dvayo màsà nàmna àdyakùaraü tathà ..
     kalà liïga¤ca yà tiùñhet pa¤camastasya vaimçtiþ .
     lakà tithistathà vàranakùatraü màsameva ca ..
     nàmodayasya pårba¤ca tathà bhavati nànyathà ..>% iti garuóapuràõam ..

#<pa¤càgni>#, klã, pa¤cànàmagnãnàü samàhàraþ . asya viüvaraõaü pa¤càtapà÷abde draùñavyam .. ÷arãrasthapa¤càgnayo yathà --
     %<udare gàrhapatyàgnirmadhyade÷e tu dakùiõaþ .
     àsya àhavano'gni÷ca satyaþ parvà ca mårdhani .
     yaþ pa¤càgnãnimàn veda àhitàgniþ sa ucyate ..>% iti garuóapuràõam .. (pa¤càgnayo gçhe yasya . iti vigrahe vàcyaliïgatvam . yathà manuþ . 3 . 185 .
     %<triõàciketaþ pa¤càgnistrisuparõaùaóaïgavit ..>%)

#<pa¤càïgaü>#, klã, pa¤cànàü aïgànàü ekavçkùasya tvakpatrapuùpamålaphalànàü samàhàraþ . yathà --
     %<tvakpatrakusumaü målaü phalamekasya ÷àkhinaþ .
     ekatra milita¤caitat pa¤càïgamiti saüj¤itam ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. pura÷caraõavi÷eùaþ . yathà --
     %<japahomau tarpaõa¤càbhiùeko viprabhàjanam .
     pa¤càïgopàsanaü loke pura÷caraõamiùyate ..>% iti tantrasàraþ .. vàratithinakùatrayogakaraõàtmakapa¤jikà . yathà --
     %<tithirvàra÷ca nakùatraü yogaþ karaõameva ca .
     pa¤càïgasya phalaü ÷rutvà gaïgàsnànaphalaü labhet ..>% iti jyotiùam ..

#<pa¤càïgaþ>#, puü, (pa¤càïgàõi yasya .) kamañhaþ . iti ÷abdamàlà .. a÷vavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . pa¤cabhadraþ 2 puùpitaturaïgamaþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. praõàmavi÷eùaþ . yathà --
     %<bàhubhyà¤caiva jànubhyàü ÷irasà vacasà dç÷à .
     pa¤càïgo'yaüpraõàmaþ syàt påjàsu pravaràvimau ..>% iti tantrasàraþ .. (ràjanayaþ . yaduktam .
     %<sahàyàþ sàdhanopàyà vibhàgo de÷akàlayoþ .
     vinipàtapratãkàraþ siddhiþ pa¤càïga iùyate ..>%)

#<pa¤càïgaguptaþ>#, puü, (pa¤casaükhyakàni aïgàni guptàni yasya .) kacchapaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pa¤càïgulaþ>#, puü, (pa¤ca aïgulaya iva patràõi yasya .) eraõóavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 51 . pa¤càïgulaparimàõayukte tri ..

#<pa¤càïguliþ>#, tri, pa¤càïgulayo yasya saþ . iti vyàkaraõam ..

#<pa¤càïgulã>#, strã, takràhvàkùupaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pa¤càtapà>#, strã, (pa¤cabhiragnisåryairàtapyate iti . àï + tap + ac . tataþ ñàp .) tapasyàvi÷eùaþ . yathà --
     %<caryà pa¤càtapàcintà ÷àmbhavã ÷àmbhavo japaþ .
     yaj¤iyairdàrubhiþ ÷uùkai÷caturdikùu catuùkçtam ..
     vahnisaüsthàpanaü grãùme tãvràü÷ustatra pa¤camaþ .
     hastàntare caturvahnãn kçtvà vai÷vànareùñinà ..
     tanmadhyasthà såryavimbaü vãkùantã bahulàü÷ukà .>% iti kàlikàpuràõe 42 adhyàyaþ ..

#<pa¤cànanaþ>#, puü, (pa¤ca ànanàni yasya .) ÷ivaþ . (pa¤caü vistçtaü ànanaü yasya .) siühaþ . iti medinã .. atyugraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (jyotiùoktasiüharà÷iþ . yathàha smçtiþ .
     %<pa¤cànanagate bhànau pakùayorubhayorapi .
     caturthyàmudita÷candro nekùitavyaþ kadàcana ..>% rudràkùavi÷eùaþ . taddhàraõe mahacchubhaü bhavati ..)

#<pa¤càmaràþ>#, strã, (pa¤ca amaràþ . saüj¤àtvàtkarmadhàrayaþ .) pa¤caprakàràmaralatàdi . yathà --
     %<ekà tu amarà dårvà tasyà granthiü samànayet .
     anyà tu vijayà devã siddhiråpà sarasvatã ..
     anyà tu vilvapatrasthà ÷ivasantoùakàriõã .
     anyà tu yogasiddhyarthe nirguõóã càmarà latà ..
     anyà tu kàlatulasã ÷rãviùõoþ priyatoùiõã .
     etàþ pa¤càmarà j¤eyà yogasàdhanakarmaõi ..>% iti rudrayàmalottarakhaõóe 36 pañalaþ ..

#<pa¤càmçtaü>#, klã, (pa¤cànàmamçtànàü samàhàraþ . ÷arkaràdugdhaghçtadadhimadhughañitam . yathà --
     %<dugdhaü sa÷arkara¤caiva ghçtaü dadhi tathà madhu .
     pa¤càmçtàmadaü proktaü vidheyaü sarvakarmasu ..>% garbhavatãbhyastaddànasya dinaü yathà --
     %<revatya÷vipunarvasudvayamarunmralànuràdhàmaghàhastàsåttaraphalgunãùu bhçguje jãvàrkavàre tathà .
     lagnarkùoóupa÷obhaneùu niyataü santyajya riktàü tithiü deyaü màsi ca pa¤cameùu karaõe pa¤càmçtaü yoùitàm ..>% iti jyotistattvam ..

#<pa¤càmçtayogaþ>#, puü, (pa¤cànàmamçtànàü guóucyàdãnàü yogaþ .) guóucãgokùuramu÷alãmuõóikà÷atàvarãrõà saüyogaþ . yaduktaü ràjanirghaõñe .
     %<guóåcã gokùura¤caiva mu÷alã muõóikà tathà .
     ÷atàvarãti pa¤cànàü yogaþ pa¤càmçtàbhidhaþ ..>%

#<pa¤càmnàyaþ>#, puü, (pa¤casaükhyakaþ àmnàyaþ .) ÷ivasya pa¤cavaktravinirgatastantra÷àstravi÷eùaþ . yathà --
     %<pårbàmnàyaþ pårbamukhaþ pa÷cimaþ pa÷cimàmukhaþ .
     dakùiõo dakùiõastadvaduttara÷cottaraþ paraþ ..
     niruttaraü tathà cordhvaü siddhàntàgamaråpiõam .
     årdhvàmnàyaparij¤ànaü nàlpasya tapasaþ phalam ..>% anyatra .
     %<pårbàmnàyaþ ÷abdaråpo dakùiõaþ karõaråpakaþ .
     pa÷cimaþ pra÷naråpaþ syàduttara÷cottarastathà ..
     årdhvàmnàyastattvabodhaþ kevalànubhavàtmakaþ ..>% ityàdi . iti bhairavatantram .. mama pa¤camukhebhya÷ca pa¤càmnàyàþ samudgatà . iti kulàrõavatantram .. * ..
     %<vibhàvya mukhapadmaü hi ÷ivasya varavarõini .
     sadyojàtaü vàmadevamaghorasya tataþ param ..
     tatpuruùaü tathe÷ànaü pa¤cavaktraü prakãrtitam ..
     sadyojàtasya vai ÷uklaü ÷uddhasphañikasannibham .
     pãtavarõaü tathà saumyaü vàmadevaü manoharam ..
     kçùõavarõamaghorasya samaü bhãmavivardhanam .
     raktaü tatpuruùaü devi ! divyamårti manoharam ..
     ÷yàmalasya tathe÷ànaü sarvadeva÷ivàtmakam .
     cintayet pa÷cime càdyaü dvitãyasya tathottare ..
     aghoraü dakùiõe devaü pårbe tatpuruùaü tathà .
     ã÷ànaü madhyato j¤eyaü cintayedbhaktitatparaþ ..>% iti nirvàõatantre 6 pañalaþ .. * .. anyat ùaóàmnàya÷abde draùñavyam ..

#<pa¤càmraü>#, klã, (amanti rasàni pràpnuvantãti . amagatyàdiùu + %<amitamyordãrdha÷ca .>% uõàü 2 . 16 . iti rak dãrgha÷copadhàyàþ iti àmrà vçkùàþ . pa¤cànàü àmràõàma÷vatthàdivçkùàõàü samàhàraþ .) vçkùavi÷eùàõàü samàhàraþ . yathà --
     %<a÷vatthamekaü picumardamekaü nyagrodhamekaü da÷a puùpajàtãþ .
     dve dve tathà dàóimamàtulaïge pa¤càmravàpã narakaü na yàti ..>% iti varàhapuràm .. api ca .
     %<a÷vattha ekaþ picumarda eko dvau campakau trãõi ca ke÷aràõi .
     sraptàtha tàlà nava nàrikelàþ pa¤càmraropã narakaü na yàti ..>% iti tithitattvam ..

#<pa¤càmlaü>#, klã, (pa¤cànàmamlànàü kolàdãnàü samàhàraþ .) amlapa¤cakam . yathà --
     %<koladàóimavçkùàmlairamlavetasasaüyutaiþ .
     caturamla¤ca pa¤càmlaü màtulaïgasamanvitam ..>% iti ÷abdacandrikà ..

#<pa¤càrã>#, strã, (pa¤capa¤casaükhyàmçcchatãti . ç gatau %<karmaõyaõ>% . 3 . 2 . 1 . iti aõ . gauràditvàt ïãù .) ÷àri÷çïkhalà . iti ÷abdamàlà .. (pàùàra chak iti bhàùà ..)

#<pa¤càrciþ>#, [s] puü, (pa¤ca arciüùi yasya saþ .) budhagrahaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pa¤càlaþ>#, puü (pacivistàravacane + %<tamivi÷ivióyimçõikulãti .>% uõàü 1 . 117 . iti kàlan .) de÷avi÷eùaþ . ityuõàdikoùaþ .. tasya vyutpattiryathà . %<harya÷vànmudgalasç¤jayabçhadiùuyavãnarakàmpilvasaüj¤àþ . pa¤cànàmeteùàü viùayàõàü rakùaõàyàlamete matputtrà iti pitràbhihità iti pa¤càlàþ .>% iti viùõupuràõe 4 aü÷e 19 adhyàyaþ .. (asya sthitinirõaya uktastantra÷àstre yathà --
     %<kurukùetràt pa÷cimeùu tathàcottarabhàgataþ .
     indraprasthànmahe÷àni ! da÷ayojanakadvaye .
     pa¤càlade÷o deve÷i ! saundaryagarvabhåùitaþ ..>%)

#<pa¤càlàþ>#, puü, (pa¤càlàþ kùattriyàsteùàü nivàsojanapadaþ . nivàse'õo janapade lup .) nãvçdavi÷eùaþ . bahuvacanànto'yam . iti medinã ..

#<pa¤càlikà>#, strã, (pa¤cabhirvarõairalati iti . à + al bhåùaõe + ac . ñàp svàrthe kan itva¤ca .) puttalã . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<pa¤càlã>#, strã, (pa¤cabhirvarõairalati . à + al bhåùaõe + ac . gauràditvàt ïãù .) vastràdikçtaputtrikà . kànira putula iti bhàùà .. gãtavi÷eùaþ . iti medinã .. pàücàlã iti bhàùà .. (pa¤càrã rasya latve siddham .) ÷àri÷çïkhalà . iti trikàõóa÷eùaþ .. chak iti bhàùà ..

#<pa¤càvañaü>#, klã, (pa¤ca vistçtamuraþsthalaü àvañati veùñate iti . à + vañ + ac .) uraskañam . bàlopavãtam . iti hàràvalã .. (pa¤cànàü vañànàü vañàdivçkùàõàü samàhàraþ . nipàtanàt sàdhuþ . pa¤cavañã . yathà, goþ ràmàyaõe . 3 . 20 . 38 .
     %<vive÷a pa¤càvañamugrasevitam ripån didhakùuþ ÷alabhànivàjyabhuk ..>%)

#<pa¤càvasthaþ>#, puü, (pa¤casu bhåteùu avasthà yasya . tasya dehàrambhakasvasvakàraõeùu layatvàttathàtvam .. ÷avaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. pa¤càvasthàyukte tri ..

#<pa¤cà÷at>#, tri, (pa¤cada÷ataþ parimàõamasya .) %<païktiviü÷atitriü÷aditi .>% 5 . 1 . 59 . nipà . tanàt sàdhuþ .) saükhyàvi÷eùaþ . iti jyotiùam .. pa¤cà÷a iti bhàùà .. (yathà, stutipa¤cà÷ati . 51 .
     %<pa¤cà÷allipibhiþ purà bhagavati ! stavyà yadaïgãkçtaü tatràhaü saphalo'ghunàpi vimatistatpàdapadmasmçteþ ..>%)

#<pa¤càsyaþ>#, puü, (pa¤caü vistçtaü àsyaü yasya .) siühaþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 10 .. (pa¤càni àsyàni yasya . ÷ivaþ .. pa¤camukhavi÷iùñe, tri . yathà, goþ ràmàyaõe . 5 . 74 . 23 .
     %<lakùiteyaü vi÷àlàkùã mayà ÷okaparàyaõà .
     àdàyetàü na jànãùe pa¤càsyàmiva bhoginãm ..>%)

#<pa¤cãkaraõaü>#, klã, pa¤cabhåtànàü bhàgavi÷eùeõa mi÷rãkaraõam . yathà . %<pa¤cãkaraõantu àkà÷àdipa¤casvekaikaü dvidhà samaü vibhajya teùu da÷asu bhàgeùu madhye pràthamikàn pa¤cabhàgàn pratyekaü caturdhà samaü vibhajya teùàü caturõàü bhàgànàü svasvadvitãyàrdhabhàgaü parityajya bhàgàntareùu saüyojanam . taduktam . dvidhà vidhàya caikaikaü caturdhà prathamaü punaþ . svasvetaradvitãyàü÷airyojanàt pa¤ca pa¤ca te .. iti .. asyàpràmàõyaü nà÷aïkanãyaü trivçtkaraõa÷ruteþ pa¤cãkaraõasyàpyupalakùaõàrthatvàt . pa¤cànàü pa¤càtmakatve samàne'pi teùu ca vai÷iùñyàttu tadbàdastadvàda iti nyàyena àkà÷àdivyapade÷aþ sambhavati . tadànãmàkà÷e ÷abdo'bhivyajyate . vàyau ÷abdaspar÷au . agnau ÷abdaspar÷aråpàõi . apsu ÷abdaspar÷aråparasàþ . pçthivyàü ÷abdaspar÷aråparasagandhà÷ca . etebhyaþ pa¤cãkçtebhyo bhåtebhyaþ bhårbhuvaþ svarmaharjanastapaþ satyamityetannàmakànàmuparyupari vidyamànànàü atalavitalasutalarasàtalatalàtalamahàtalapàtàlanàmakànàü adho'dho vidyamànànàü lokànàü brahmàõóasya tadantargatacaturvidhasthåla÷arãràõàmannapànàdãnà¤cotpattirbhavati ..>% iti vedàntasàraþ . 39-42 ..

#<pa¤cendriyaü>#, klã, pa¤cànàü j¤ànendriyàõàü samàhàraþ . yathà . %<÷rotratvaïnetrarasanaghràõaü pa¤cendriyàõi ca .>% iti ÷abdacandrikà .. pa¤cakarmendriya¤ca ..

#<pa¤ceùuþ>#, puü, (pa¤ca iùavo yasya .) kàmadevaþ . iti halàyudhaþ ..

#<pa¤copaviùaü>#, klã, (pa¤casaükhyakaü upaviùam .) upaviùapa¤cakam . yathà, ràjanirghaõñe .
     %<snuhyarkakaravãràõi làïgalã viùamuùñikà .
     etànyupaviùàõyàhuþ pa¤ca pàõóitya÷àlinaþ ..>%

#<pa¤coùmàõaþ>#, puü, (pa¤ca uùmàõaþ .) àhàrapàcaka÷arãrasthapa¤càgnayaþ . yathà, sàrakaumudyàma .
     %<bhaumàpyàgneyavàyavyàþ pa¤coùmàõaþ sanàbhasàþ .
     pa¤càhàraguõànsvànsvàn pàrthivàdãn pacantyanu .
     pàrthivàþ pàrthivàneva ÷eùàþ ÷eùàü÷adehagàn ..>%

#<pa¤jaraü>#, klã, (pa¤jyate rudhyate udarayantramanena . pajirodhe + aran .) kàyàsthivçndam . ÷arãràsthipa¤jaram . (yathà, pa¤cada÷ã . 6 . 173 .
     %<dehàdipa¤jaraü yantraü tadàroho'bhimànità .
     vihitapratiùiddheùu pravçttirbhramaõaü bhavet ..>% pa¤jyate rudhyate pakùyàdiratra .) pakùyàdibandhagçham . ityamarabharatau . piüjrà iti bhàùà . tatparyàyaþ . ÷àlàram 2 . iti jañàdharaþ .. (yathà, heþ ràmàyaõe . 2 . 65 . 5 .
     %<tena ÷abdena vihagàþ pratibuddhà÷ca sasvanuþ .
     ÷àkhàsthàþ pa¤jarasthà÷ca ye ràjakulagocaràþ ..>%)

#<pa¤jaraþ>#, puü, (pa¤jyate rudhyate àtmà yasmin . pajirodhe + aran .) ÷arãram . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, hañhayogadãpikàyàm . 4 . 18 .
     %<dvàsaptatisahasràõi nàóãdbàràõi pa¤jare .
     suùumnà ÷àmbhavã ÷aktiþ ÷eùàstveva nirarthakàþ ..>% %<pa¤jare pa¤jaravacchiràsthibhirbaddhe ÷arãre .>% iti taññãkà ..) dehàsthisamåhaþ . tatparyàyaþ . kaïkàlaþ 2 dehabandhàsthi 3 . iti jañàdharaþ .. kaliyugam . gavàü nãràjanàvidhiþ . iti sàrasvatàbhidhànam ..

#<pa¤jaràkheñaþ>#, puü, (pa¤jareõeva yantreõa àkheño mçgayà yasmàt .) matsyamàraõopàyayantram . polo iti bhàùà . tatparyàyaþ . plavaþ 2 palavaþ 3 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pa¤jalaþ>#, puü, (pa¤ja + alac .) kolakandaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pa¤jiþ>#, strã, (pa¤ja + in .) såtranàlikà . iti ÷abdamàlà . pàüija iti bhàùà . pa¤jikà ca ..

#<pa¤jikà>#, strã, (pa¤ji + svàrthe kan ñàp .) tålanàlikà . iti hàràvalã .. pàüija iti bhàùà .. ñãkàvi÷eùaþ . yathàha hemacandraþ .
     %<ñãkà nirantaravyàkhyà pa¤jikà padabha¤jikà ..>% agrasandhànã . iti trikàõóa÷eùaþ .. pa¤càïgam . pàüji iti bhàùà . tat÷ravaõaphalaü yathà --
     %<vàro harati duþsvapnaü nakùatraü pàpanà÷anam .
     tithirbhavati gaïgàyà yogaþ sàgarasaïgamaþ .
     karaõaü sarvatãrthàni ÷råyate dinapa¤jikà ..>% iti daivaj¤àþ .. api ca jyotistattve varàhavacanam .
     %<duþsvapnanà÷ako vàro nakùatraü pàpanà÷anam .
     tithiràyuùkarã proktà yogo buddhivivardhakaþ ..
     candraþ karoti saubhàgyamaü÷akaþ ÷ubhadàyakaþ .
     karaõàllabhate lakùmãü yaþ ÷çõoti dine dine ..>% niþ÷eùapadavyàkhyàtrã . tithivàràdij¤àpikà . àyavyayalikhanàrthà ca . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<pa¤jikàrakaþ>#, puü, (pa¤jiü karotãti . kç + õvul .) kàyasthajàtiþ . yathàha jañàdharaþ .
     %<atha kàyasthaþ karaõaþ pa¤jikàrakaþ ..>% (asya pa¤jikaraõakathà kàyastha÷abde draùñavyam ..) pa¤jikàkàra÷ca ..

#<pa¤jã>#, strã, (pa¤ji + và ïãp .) pa¤jiþ . nàlikà . iti ÷abdamàlà .. pa¤jikà . pàüji iti bhàùà . yathoktaü daivaj¤aiþ .
     %<daivaj¤avaktreõa ÷çõoti pa¤jãü ÷atrukùayaü yàti ÷a÷ãva kçùõe ..>% granthavi÷eùaþ . yathàha dhruvànandami÷raþ .
     %<praõamya vighne÷varapàdamàdau sarasvatãü tàü kuladevatà¤ca .
     ÷i÷uprabodhàya kulasya pa¤jã vivicyate ÷rãyutami÷rakeõa ..>%

#<pa¤jãkaraþ>#, puü, (pa¤jãü pa¤jikàü karotãti . kç + ñaþ .) kàyasthaþ . yathà . %<kàyasthe kåñakçtpa¤jãkarau .>% iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<paña>#, gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-señ .) pañati . iti durgàdàsaþ ..

#<paña>#, ka tviùi . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-paraüakaü-señ .) ka, pàñayati . tviùi dãptau . iti durgàdàsaþ ..

#<paña>#, t kaveùñane . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràü-paraü-sakaü-señ .) granthane . ityanye . pañayati màlàü màlikaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<pañaü>#, klã, (pañatãti . pañ + pacàdyac .) chadiþ . càlam . iti pañala÷abdañãkàyàü bharataþ ..

#<pañaþ>#, puü, klã, (pañayatyanena . paña veùñane gha¤arthe kaþ .) ÷obhanavastram . tatparyàyaþ . sucelakaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 116 .. (yathà, pa¤cada÷ã . 6 . 2 .
     %<yathà dhauto ghaññita÷ca là¤chito ra¤jitaþ pañaþ .
     cidantaryàmisåtràõi viràñ càtmà tatharyate ..>%) citrapañaþ . iti medinã .. tasya lakùaõaü yathà --
     %<pañasya lakùaõaü vakùye yathà sidhyanti sàdhakàþ .
     granthike÷avihãne tu ajãrõe samatantuke ..
     asphàñite acchidre tu sthalenaiva samàlikhet .
     yoginã råpiõã kàryà jayàdyaiþ parivàrità ..
     vçddhena ca bhavedbçddho vyàdhite vyàdhito bhavet .
     kuråpeõa kuråpastu mårkheõa tu na påjyate ..
     lekhakasya tu yadråpaü citre bhavati tàdç÷am ..>% iti devãpuràõam ..

#<pañaþ>#, puü, piyàlavçkùaþ . iti medinã .. puraskçtaþ . iti vi÷vaþ ..

#<pañakaþ>#, puü, (pañena chadanena kàyati prakà÷ate iti . kai + kaþ .) ÷iviram . iti ÷abdamàlà ..

#<pañakàraþ>#, puü, (pañaü ÷obhanavastraü citraü và karoti yaþ . pañ + kç + aõ .) tantravàyaþ . citrakaraþ ..

#<pañakuñã>#, strã, (pañasya pañanirmità và kuñã .) vastrave÷ma . tàüvu iti bhàùà . tataparyàyaþ . keõikà 2 guõàlayanikà 3 . iti hemacandraþ ..

#<pañaccaraü>#, klã, (bhåtapårbaü pañat . bhåtapårbe caraña . yadvà pañadityavyaktaü ÷abdaü caratãti . pañat + cara + ac .) jãrõabastram . ityamaraþ . 2 . 6 . 115 .. (pañyate àveùñyate iti . pañ + bàhulakàt at . pañadiva carati yaþ . car + ac .) caure puü ityamarañãkàyàü ramànàthaþ ..

#<pañamaõóapaþ>#, puü, (pañànàü vastràõàü maõóapaþ .) pañakuñã . iti ÷abdacandrikà ..

#<pañamayaü>#, klã, (paña + mayañ .) vastragçham . yathà --
     %<pañavàpaþ pañamayaü dåùyaü vastragçhaü sthalam ..>% iti trikàõóa÷eùaþ .. ÷àñã . yathà, ÷abdaratnàvalyàm .
     %<pañavàsaþ pañamayaü ÷àñã ÷àñaka ityapi ..>%

@<[Page 3,018a]>@
#<pañarakaþ>#, puü, (pañara + svàrthe kan .) gundravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pañalaü>#, klã, (pañaü vistçtaü làti . pañ + là + %<àtonupeti>% . 3 . 2 . 3 . kaþ . yadbà pañatãti . paña + %<kçùàdibhya÷cit .>% uõàü . 1 . 108 . iti kalac .) chadiþ . càla iti bhàùà . netrarogaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 200 .. piñakaþ . paricchadaþ . tilakaþ . (yathà, kalàvilàse . 1 . 25 .
     %<astamite divasakare timirabharadviradasaüsaktà .
     sindårapañalapàñalakàntirivàgre babhau sandhyà ..>%) samåhe klã strã . iti medinã .. (yathà, bhàgavate . 3 . 14 . 26 .
     %<yasyànavadyàcaritaü manãùiõo gçõantyavidyàpañalaü bibhitsavaþ .
     nirastasàmyàti÷ayo'pi yat svayaü pi÷àcacaryàmacarat gatiþ satàm ..>%) dçùñeràvarakam . cakùura paradà iti bhàùà . yathàha màdhavakaraþ .
     %<prathame pañale doùo yasya dçùñyà vyavasthitaþ .
     avyaktàni saråpàõi kadàcidatha pa÷yati ..>% dçùñyàü catvàri pañalàni . rasaraktà÷rayaü vàhyaü dvitãyaü màsasaü÷rayaü tçtãyaü medaþsaü÷ritaü caturthaü kàlakàsthisaü÷ritam . tathà ca su÷rutaþ .
     %<tejojalà÷ritaü vàhyaü teùvanyat pi÷ità÷ritam .
     medastçtãyaü pañalamà÷ritaü tvasthi càparam .
     pa¤camà÷asamaü dçùñesteùàü bàhulyamiùyate ..>% iti . atra tejaþ÷abdena raktaü jala÷abdena raso vyàkhyàtaþ . teùu pañaleùu vàhyàdibhedenàdhiùñhànavi÷aùaprabhàvàt doùàõàü liïgavi÷eùamàha prathame pañale ityàdi . prathame pañale sarvàbhyantare na tu vàhye . iti vijayarakùitaþ ..

#<pañalaþ>#, puü, strã, (pàñayati dãpyate yaþ . pañ + kalac .) granthaþ . vçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. vçkùasthàne vçnto'pi pàñhaþ ..

#<pañalapràntaü>#, klã, (pañalasya chadisaþ pràntam .) gçhacàlikàntabhàgaþ . chàüci iti bhàùà . tatparyàyaþ . valãkam 2 nãvram 3 . ityamaraþ . 2 . 2 . 14 ..

#<pañalã>#, strã, (pañala + ïãù .) chadiþ . iti bharatahemacandrau .. càla iti bhàùà ..

#<pañavàpaþ>#, puü, (paña upyate pràcuryeõa dãyate yatra . paña + vap + gha¤ .) vastragçham . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pañavàsaþ>#, puü, (pañasya pañanirmito và vàsaþ gçham .) vastragçham . ÷àñã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pañavàsakaþ>#, puü, paño vàsyate'neneti gha¤i pañavàsaþ tataþ svàrthe kan . pañavàsacårõam . tatparyàyaþ . piùñàtaþ 2 . piùñena kuïkumacårõàdinà atatãti piùñàtaþ pacàdyan . ityamarabharatau ..

#<pañahaü>#, klã, puü, (pañena hanyate iti . paña + han + óa .) pañat÷abdaü jahàti pañahaþ óaþ nipàtanàt talopaþ . iti bharataþ .. ànakavàdyam . ityamaraþ . 1 . 7 . 6 ..

@<[Page 3,018b]>@
#<pañahaþ>#, puü, (paña ityaùphuñaü ÷abdaü jahàti tyajatãti . paña + hà + óa .) pàñayati gamayati yodhàn yuddhàya utsàhavardhakatvàt paña gatau nàmnãti ahaþ . iti bharataþ .. yuddhe vàdyamànaóhakkà . tatparyàyaþ . àóambaraþ 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 108 .. samàrambhaþ . hiüsanam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pañàkaþ>#, puü, (pañati gacchatãti . pañ + nipàtanàt àkaþ .) pakùivi÷eùaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<pañàkà>#, strã, (pañàka + ñàp .) patàkà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pañàlukà>#, strã, (paña iva alatãti . pañ + bàhulakàt ukaþ tataùñàp .) jalaukà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pañiþ>#, strã, (paña + in .) pañabhedaþ . vàguliþ . kumbhikàdrumaþ . iti medinã ..

#<pañikà>#, strã, (pañi + svàrthe kan tataþ ñàp .) pañiþ . vastram . yathà, lãlàvatã .
     %<vistàre trikaràþ karàùñakamità dairghye vicitrà÷cacedråpairutkañapaññasåtrapañikà aùñau labhante ÷atam .
     dairghye sàrdhakaratrayà parapañã hastàrdhavistàriõã tàdçkkiü labhatedrutaü vada vaõik vàõijyakaüvetsi cet ..>%

#<pañiùñhaþ>#, tri, (ayameùàmati÷ayena pañuþ . paña + %<ati÷àyane tamabiùñhanau .>% 5 . 3 . 55 . iti iùñhan .) ati÷ayapañuþ . iti vyàkaraõam ..

#<pañã>#, strã, (paña + in . và ïãp .) vastrabhedaþ . iti ÷abdaratnàvalã . yavanikà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pañãyàn>#, [s] tri, (ayameùàmati÷ayena pañuþ . pañu + %<dvivacanavibhajyopapade tarabiyasunau .>% 5 . 3 . 57 . iti iyasun .) ati÷ayapañuþ . iti vyàkaraõam ..

#<pañãraü>#, klã, (pañatãti . paña gatau . %<÷é pékañipañi÷auñibhya ãran .>% uõàü . 4 . 30 . iti ãran .) titauþ . tuïgam . målakam . kedàraþ . vàridaþ . veõusàraþ . vàtikaþ . candanam . iti ÷abdaratnàvalã .. khadiram . udaram . kandarpaþ . haraõãyam . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<pañu>#, klã, (pàñayati . paña gatau õyantaþ . %<phalipàñãti .>% uõàü . 1 . 19 . iti uþ pañàde÷a÷ca .) chatrà . lavaõam . iti medinã .. pàü÷ulavaõam . iti ratnamàlà ..

#<pañuþ>#, puü, (pàñayatãti . pañ + õic + %<phalipàñãti .>% uõàü . 1 . 19 . iti uþ pañàde÷a÷ca .) pañolaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 155 .. pañolapatram . iti vi÷vaþ .. kàõóãralatà . kàravellaþ . corakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pañuþ>#, tri, (pàñayatãti . paña gatau . õyantaþ . %<phalipàñãti .>% uõàü . 1 . 19 . iti uþ pañàde÷a÷ca .) dakùaþ . (yathà, raghuþ . 9 . 46 .
     %<anubhavan navadolamçtåtsavaü pañurapi priyakaõñhajighçkùayà .
     anayadàsanarajjuparigrahe bhujalatàü jaóatàmabalàjanaþ ..>%) nãrogaþ . caturaþ . iti medinã .. (madhuraþ . yathà, raghuþ . 9 . 73 .
     %<kumbhapåraõabhavaþ pañuruccairuccacàra ninado'mbhasi tasyàþ ..>%) tãkùõaþ . sphuñaþ . iti hemacandraþ .. niùñhuraþ . iti jañàdharaþ .. dhårtaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pañukaþ>#, puü, (pañu + svàrthe kan .) pañolaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pañukalpaþ>#, tri, ãùadånaþ pañuþ . (pañu + kalpap .) iti vyàkaraõam ..

#<pañujàtãyaþ>#, tri, pañuprakàraþ . (pañu + jàtãyar .) iti vyàkaraõam ..

#<pañutçõakaü>#, klã, (pañu lavaõaü tatpracuraü tçõam . tataþ kan .) lavaõatçõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pañupatrikà>#, strã, (pañu patramasyàþ kap . ñàpi ata itvam .) kùudraca¤cukùupaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pañuparõikà>#, strã, (pañu parõamasyàþ . kap ñàpa ata itva¤ca .) kùãriõãvçkùaþ . iti ràjanighaõñaþ ..

#<pañuparõã>#, strã, (pañuparõa + %<pàkakarõaparõapuùpaphaleti .>% 4 . 1 . 64 . iti ïãù .) svarõakùãrã . ityamaraþ . 2 . 4 . 138 ..

#<pañaråpaþ>#, tri, (pra÷astaþ pañuþ . pañu + råpap .) ati÷ayapañuþ . iti vyàkaraõam ..

#<pañoñajaü>#, klã, (pañasya chadisaþ uñe tçõàdau jàyate yat . %<saptamyàü janeróaþ .>% 3 . 2 . 97 . iti óaþ .) chatràkaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pañolaü>#, klã, (paña gatau + %<kapigaóigaõóãti .>% uõàü . 1 . 67 . iti olac .) vastrabhedaþ . iti medinã .. tattu gujjarade÷ãyavicitrapaññavastram ..

#<pañolaþ>#, puü, (pañati bahuguõàn pràpnotãti . pañagatau + %<kapigaóigaõóãti .>% uõàü 1 . 67 . iti olac .) svanàmaprasiddhalatikàphalam . palaval iti hindã bhàùà .. (yathà, pa¤catantre 1 . 409 .
     %<sàmnaiva yatra siddhirna tatra daõóo budhena viniyojyaþ .
     pittaü yadi ÷arkarayà ÷àmyati ko'thaþ pañolena ..>%) tatparyàyaþ . kulakam 2 tiktakaþ 3 pañuþ 4 . ityamaraþ . 2 . 4 . 155 .. karka÷adalaþ 5 kulajaþ 6 vàjimàn 7 latàphalaþ 8 ràjaphalaþ 9 varatiktaþ 10 amçtàphalaþ 11 . iti ratnamàlà .. kañuphalaþ 12 kañukaþ 13 karka÷acchadaþ 14 ràjanàmà 15 amçtaphalaþ 16 pàõóuþ 17 pàõóuphalaþ 18 bãjagarbhaþ 19 nàgaphalaþ 20 kuùñhàriþ 21 kàsamardanaþ 22 pa¤jaraþ 23 àjãphalaþ 24 jyotsnã 25 kacchughnã 26 . asya guõàþ . kañutvam . tiktatvam . uùõatvam . sàrakatvam . pittavalà÷akaphakaõóåtikuùñhàsçgjvaradàhàrtinà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca . pàcanatvam . hçdyatvam . vçùyatvam . laghutvam . agnidãpanatvam . snigdhatvam . kàsadoùatrayakriminà÷itva¤ca . tasya målàdiguõàþ .
     %<pañolasya bhavenmålaü virecanakaraü sukhàt .
     nàlaü ÷leùmaharaü patraü pittahàri phalaü punaþ ..
     doùatrayaharaü proktaü tadvattiktà pañolikà ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. api ca ràjavallabhaþ .
     %<pañolaü kaphapittàsçgjvarakuùñhavraõàpaham .
     visarpanayanavyàdhitridoùagaranà÷inau .
     pañolaphalaka¤ceti ki¤cidguõàntaràvubhau ..>%

#<pañolakaþ>#, puü, (pañola iva kàyati prakà÷ate iti kai + kaþ .) ÷uktiþ . iti ÷abdamàlà ..

#<pañolikà>#, strã, (pañola + kan + ñàp + ata itva¤ca .) phalavi÷eùaþ . jhiïgà iti bhàùà . porali iti khyàtà . iti kecit . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . jyotsnã 2 jàlã 3 . ityamaraþ . 2 . 4 . 118 .. jyotsnà 4 . iti svàmã ..

#<pañolã>#, strã, (pañola + jàtitvàt ïãù .) jyotsnã . iti medinã .. (jhiïgà iti bhàùà .. yathà, gàruóe 198 adhyàye .
     %<pañolãmustakàbhyà¤ca vàsakena ca nà÷ayet ..>%)

#<paññaü>#, klã, (pañ gatau + ktaþ . naiñ .) nagaram . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<paññaþ>#, puü, (pañ + ktaþ . neñ .) peùaõapàùàõaþ . ÷il iti bhàùà .. (yathà, raghuþ . 18 . 17 .
     %<tasyàbhavat sånurudàra÷ãlaþ ÷ilaþ ÷ilàpaññavi÷àlavakùàþ ..>%) vraõàdãnàü bandhanam . pañã iti bhàùà .. catuùpathaþ . caumàtà ràstà iti bhàùà .. ràjàdi÷àsanàntaram . pàññà iti bhàùà .. (yathà, màrkaõóeye . 36 . 8 .
     %<tadàsmàt puttra ! niùkçùya maddattàdaïgulãyakàt .
     vàcyante ÷àsanaü paññe såkùmàkùaranive÷itam ..>%) pãñhaþ . iti medinã .. piói iti bhàùà .. phalakaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. óhàla iti bhàùà .. uùõãùàdiþ . iti svàmã .. pàg ityàdi bhàùà .. uttarãyàdiþ . iti subhåtiþ .. eka pàññà iti bhàùà .. (yathà, bhaññiþ . 10 . 60 .
     %<galitamiva bhuvo vilokya ràmaü dharaõidharastana÷uklapaññacãnam ..>%) kauùeyaþ . iti mukuñaþ .. pàñ re÷am iti ca bhàùà . lohitakauùeyamuùõãùàdi . iti bharataþ .. ràïgà re÷amã pàg ityàdi bhàùà .. (nçpàdãnàü kirãñavi÷eùasvaråpapaññalakùaõaü bçhatsaühitàyàü 49 adhyàye uktam . tadyathà --
     %<vistara÷o nirdiùñaü paññànàü lakùaõaü yadàcàryaiþ .
     tat saükùepaþ kriyate mayàtra sakalàrthasampannaþ ..
     paññaþ ÷ubhado ràj¤àü madhye'ùñàvaïgulàni vistãrõaþ .
     saptanarendramahiùyàþ ùaóyuvaràjasya nirdiùñaþ ..
     caturaïgalavistàraþ paññaþ senàpaterbhavati madhye .
     dve ca prasàdapaññaþ pa¤ca te kãrtitàþ paññàþ ..
     sarve dviguõàyàmà madhyàdardhena pàr÷bavistãrõàþ .
     sarve ca ÷uddhakà¤canavinirmitàþ ÷reyaso vçddhyai ..
     pa¤ca÷ikho bhåmipatestri÷ikho yuvaràjapàrthivamahiùyoþ .
     eka÷ikhaþ sainyapateþ prasàdapañño vinà ÷ikhayà ..
     kriyamàõaü yadi patraü sukhena vistàrameti paññasya .
     vçddhijayau bhåmipatestathà prajànà¤ca sukhasampat ..
     jãvitaràjyavinà÷aü karoti madhye vraõaþ samutpannaþ .
     madhyesphuñitastyàjyo vighnakaraþ pàr÷vayoþ sphuñitaþ ..
     a÷ubhanimittotpattau ÷àstraj¤aþ ÷àntimàdi÷edràj¤aþ .
     ÷astanimittaþ pañño nçparàùñravivçddhaye bhavati ..>%)

#<paññakaþ>#, puü, pañña eva ityarthe svàrthe kan . paññaþ ..

#<paññajaü>#, klã, (paññàt kauùeyàt jàyate iti . pañña + jan + óa .) vastrabhedaþ . paññavastram . iti jañàdharaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 50 . 23 .
     %<aurõa¤ca ràïkava¤caiva paññajaü kãñajantathà .
     kuñãkçtaü tathaivànyat kamalàbhaü sahasra÷aþ ..>%)

#<paññadevã>#, strã, (paññà siühàsanàrhà devã .) mahàdevã . iti ràjanirghaõñaþ .. pàñaràõã iti bhàùà ..

#<paññanaü>#, klã, (pañanti gacchanti vaõijo yatra . paña gatau + bàhulakàt tanan .) pattanam . iti dviråpakoùaþ ..

#<paññanã>#, strã, (paññana + gauràditvàt ïãù .) pattanam . iti dbiråpakoùaþ ..

#<paññaraïgaü>#, klã, (paññaü vastraü rajyate'nena . pañña + ra¤ja + gha¤ .) pattaraïgam . iti ràjanirghaõñaþ .. vakam iti bhàùà ..

#<paññara¤janakaü>#, klã, (paññànàü vastràõàü ra¤janam . tataþ kan .) pattaraïgam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pañña÷àkaü>#, klã puü, (paññasya paññavçkùasya ÷àkam .) nàlità÷àkam . iti ÷abdamàlà bhàvaprakà÷a÷ca .. asya guõàþ nàóãca÷abde draùñavyàþ ..

#<paññàrhà>#, strã, (paññe nçpàsane arhà yogyà .) mahàdevã . iti ràjanirghaõñaþ .. pàñaràõã iti bhàùà ..

#<paññikà>#, strã, (paññiriva kàyati prakà÷ate iti . paññi + kai + kaþ . striyàü ñàp .) paññikàkhyalodhraþ . ityamarañãkàyàü vàcaspatiþ .. (kùudraþ paññaþ . hrasvàrthe kan . striyàü ñàp itva¤ca . vitastivistàraü vastram . iti cintàmaõiþ .. paññaþ . pàñà iti bhàùà . yathà, naiùadhe . 19 . 61 .
     %<sarvaü vismçtya daivàt smçtimuùasi gatàü ghoùayan yo dhasaüj¤àü pràk saüskàreõa sampratyapi dhuvati ÷iraþ paññikàpàñhanena ..>%)

#<paññikàkhyaþ>#, puü, (paññikà àkhyà yasya .) raktalodhraþ . pàñiyàlodha iti bhàùà . tatparyàyaþ . kramukaþ 2 paññã 3 làkùàprasàdanaþ 4 . ityamaraþ . 2 . 4 . 41 ..

@<[Page 3,019c]>@
#<paññikàlodhraþ>#, puü, (paññikà eva lodhraþ .) raktalodhraþ . pàñiyà lodha iti bhàùà . tatparyàyaþ . kramukaþ 2 valkalodhraþ 3 bçhaddalaþ 4 jãrõavudhnaþ 5 bçhadvalkaþ 6 ÷ãrõapatraþ 7 akùibheùajaþ 8 ÷àvaraþ 9 ÷vetalodhraþ 10 gàlavaþ 11 bçhattvacaþ 12 paññã 13 làkùàprasàdaþ 14 valkaþ 15 . iti ràjanirghaõñaþ .. sthålavalkalaþ 16 jãrõapatraþ 17 bçhatpatraþ 18 . iti bhàvaprakà÷aþ .. lodhradvayaguõàþ . kaùàyatvam . ÷ãtatvam . vàtakaphàsraviùanà÷itvam . cakùuùyatvam . tatra valkalodhrakovi÷iùñaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. gràhitvam . laghutvam . pittaraktapittàtãsàra÷othanà÷itva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<paññilaþ>#, puü, (pañño vidyate'sya . pañña + astyarthe ilac .) påtikarajaþ . iti jañàdharaþ ..

#<paññilodhraþ>#, puü, (paññireva lodhraþ .) paññikàlodhraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<paññilodhrakaþ>#, puü, (paññilodhra + svàrthe kan .) paññikàlodhraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<paññi÷aþ>#, puü, (pañ gatau + bàhulakàt ñi÷a(sa) c .) astravi÷eùaþ . yathà --

#<paññisaþ># puü, (pañ gautau + bàhulakàt ñi÷a(sa) c .) astravi÷eùaþ . yathà --
     %<para÷uþ paññiso nàma sa eva ca para÷vadhaþ ..>% ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, bhàgavate . 8 . 10 . 36 .
     %<bhu÷uõóibhi÷cakragadàrùñipaññi÷aiþ ÷aktyulmukaiþ pràsapara÷vadhairapi .
     nistriü÷abhallaiþ parighaiþ samudgaraiþ sabhindipàlai÷ca ÷iràüsi cicchiduþ ..>%)

#<paññã>#, strã, (paññi + và ïãp .) paññikàlodhraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. lalàñabhåùà . iti vi÷vaþ .. talasàrakam . a÷vavakùaþsthalabandhanarajjuþ . iti ÷abdamàlà ..

#<paññã>#, [n] puü, (pañño'syàstãti . iniþ .) raktalodhraþ . iti svàmã .. ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<paññolikà>#, strã (paññaü paññàkhyaü ulati pràpnotãti . ula gatau + õvul ñàpi itvam .) këprakãlà . vyavasthàpatraü iti kecit . pàññà . iti ca kecit . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pañha>#, vàci . iti kavikalpadrumaþ . (bhvàü-paraü-sakaüseñ .) pañhati ÷lokaü dhãraþ . iti durgàdàsaþ ..

#<pañhanaü>#, klã, (pañh + bhàve lyuñ .) vàcanam . paóan iti bhàùà . yathà, màrkaõóeye . 92 . 18 .
     %<bhåtapretapi÷àcànàü pañhanàdeva nà÷anam ..>%

#<pañhama¤jarã>#, strã, ÷rãràgasya caturtharàgiõã . tasyà nyàsàü÷agçhàþ pa¤camaþ . gànasamayastu ekapraharadivasottaram . iti saïgãtadarpaõaþ .. lakùaõaü yathà, saïgãtadàmodare .
     %<viyoginã kàntavitãrõapuùpàü srajaü vahantã vapuùàtimugdhà .
     à÷vàsyamànà priyayà ca sakhyà vidhåsaràïgã pañhama¤jarãyam ..>%

#<pañhasama¤jarã>#, strã, ràgiõãvi÷eùaþ . iti halàyudhaþ ..

@<[Page 3,020a]>@
#<pañhiþ>#, strã, (pañha + %<sarvadhàtubhya in .>% uõàü . 4 . 117 . iti in .) pañhanam . pàñhaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pañhitaþ>#, tri, (pañh + kta .) vàcitaþ . kçtapàñhaþ . adhãtaþ . uccaritaþ . yathà, hàsyàrõave .
     %<mayà na pañhità caõóã tvayà nàpi cikitsitam .
     akasmànnagaropànte kathaü dhåmàyate cità ..>%

#<pañhitavyaü>#, tri, (pañh + %<tavyattavyànãyaraþ .>% 3 . 1 . 96 . iti tavya .) pañhanãyam . pàñhyam . yathà, màrkaõóeye devãmàhàtmye . 92 . 6 .
     %<tasmànmamaitanmàhàtmyaü pañhitavyaü samàhitaiþ ..>%

#<paóa>#, i k saühatau . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüparaü-sakaü-señ . idit .) i k, paõóayati . saühatã rà÷ãkaraõam . iti durgàdàsaþ ..

#<paóa>#, i ïa gatyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüàtmaü-sakaü-señ . idit .) i, paõóyate . ïa, paõóate . iti durgàdàsaþ ..

#<paõa>#, ïa vyavahçtau . stutau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-àtmaü-sakaü-señ .) vyavahçtau vyavahàre . ïa, paõate . paõàyati paõàyate àyàntatvàdubhayapadamiti vopadevaþ . pràõànàmapaõiùñàsau atra karmaõi ùaùñhã . stutau tu paõàyati paõàyate viùõuü dhãraþ . are tu dbayorarthayoreva àyasyàpràptipakùa àtmanepadameva . apaõiùña peõe paõità paõiùãùña paõiùyate apaõiùyat . iti durgàdàsaþ ..

#<paõaþ>#, puü, (paõyate'nena . paõa vyavahàre + %<nityaü paõaþ pariõàme .>% 3 . 3 . 66 . iti ap .) kàrùikatàmrikaþ . sa tu pa¤cakçùõalamàùakàrabdhatàmrakarùakçtavyavahàradravyam . pårbaü hi tàmraraktikàyàþ kapardaka eko målyamiti a÷ãtivaràñamålyaþ . loke tåpacàràt kàrùàpaõavat paõavyapade÷o målya eva . nirve÷aþ . bhçtiþ . (paõo glaho'styasmin . paõa + %<ar÷a àdibhyo 'c .>% 5 . 2 . 127 . ityac .) dyåtam . mlahaþ . àó iti hoó iti vàji iti ca bhàùà . (yathà, àryàsapta÷atã . 354 .
     %<pratibhåþ ÷uko vipakùe daõóaþ ÷çïgàrasaükathàguruùu .
     puruùàyitaü pãõastadbàle paribhàvyatàü dàyaþ ..>% paõyate vyavahriyate iti . %<puüsi saüj¤àyàü ghaþ pràyeõa .>% 3 . 3 . 118 . iti ghaþ .) målyam . dhanam . ityamarabharatau .. kàrùàpaõaþ . (yathà, manuþ . 8 . 224 .
     %<yastu doùavatãü kanyàmanàkhyàya prayacchati .
     tasya kuryànnçpo daõóaü svayaü ùaõõavatiü paõàn ..>%) krayya÷àkàññikà . vyavahàraþ . iti medinã .. viü÷atigaõóakaþ . iti hemacandraþ .. ÷auõóikaþ . iti jañàdharaþ .. gçham . iti ÷abdamàlà .. (paõate adhikàribhedena sukhabhogàdikaü vyavaharati sàdhakasya mukçtyanusàreõa vaikuõñhavàsàdiphalaü pradadàtãttharthaþ . pacàdyac . yadvà, paõyate stråyate yaþ . paõa stutau %<puüsãti saüj¤àyàü ghaþ pràyeõa .>% 3 . 3 . 118 . iti ghaþ . viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 115 .
     %<åróghagaþ satpathàcàraþ pràõadaþ praõavaþ paõaþ ..>%)

#<paõagranthiþ>#, puü, (paõasya vikrayàdergranthiryatra .) haññaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<paõanaü>#, klã, (paõa vyavahàre + bhàve lyuñ .) vikrayaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<paõapharaü>#, klã, lagnàt dbitãyapa¤camàùñamaikàda÷alagnàþ . yathà, jyotistattve .
     %<paõapharaü dvitãyàùñapa¤camaikàda÷aü viduþ ..>%

#<paõavaþ>#, puü, (paõaü stutiü vàtãti . paõa + và + kaþ .) gàyanapañahaþ . (yathà, gãtàyàm . 1 . 13 .
     %<tataþ ÷aïkhà÷ca bherya÷ca paõavànakagomukhàþ .
     sahasaivàbhyahanyanta sa ÷abdastumulo'bhavat ..>%) praõava iti kecit . ityamarabharatau ..

#<paõavà>#, strã, (paõava + ñàp .) paõavaþ . yathà --
     %<paõavaþ paõavà ca syàt praõavo'pyatra vartate ..>% iti bharatadviråpakoùaþ ..

#<paõasaþ>#, puü, (paõàyate iti . paõa + %<atyavicamãti .>% uõàü . 3 . 117 . iti asac .) paõyadravyam . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<paõàïganà>#, strã, (paõena dhanena labhyà aïganà . dhanena va÷yatvàt tathàtvam .) ve÷yà . iti hemacandraþ ..

#<paõàyà>#, strã, (paõàyyate vyavahniyate iti . paõa vyavahàre stutau ca + svàrthe àya + tato bhàve ap . tataùñàp .) krayavikrayavyavahàraþ . iti jañàdharaþ .. (stutiþ . dyåtam . iti dhàtvarthalabdho'rthaþ ..)

#<paõàyitaþ>#, tri, (paõàyyate sma iti . paõa vyavahàre stutau ca . %<àyàdaya àrdhadhàtuke và .>% 3 . 1 . 31 . iti svàrthe àyastataþ ktaþ .) stutaþ . ityamaraþ . 3 . 2 . 109 .. (vyavahçtam . krãtam . vikrãtam . iti dhàtvarthalabdho'rthaþ ..)

#<paõàsthi>#, klã, (paõasya paõàya và yadasthi .) kapardakam . varàñakaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<paõàsthikaü>#, klã, (paõàsthi + svàrthe kan .) varàñakaþ . iti hemacandraþ ..

#<paõitaü>#, tri, (paõyate sma iti . paõa + kta . ayàbhàvapakùe siddham .) stutam . ityamaraþ . 3 . 2 . 109 .. vyavahçtam . iti paõadhàtvarthadar÷anàt .. (glahe, klã . vàji iti bhàùà . yathà, mahàbhàrate . 1 . sauparõe . 22 . 4 .
     %<tataste paõitaü kçtvà bhaginyau dbijasattama ! .
     jagmatuþ parayà prãtyà paraü pàraü mahodadheþ ..>%)

#<paõitavyaü>#, tri, (paõyate iti . paõa ïa vyavahàre stutau ca . %<tavyattavyànãyaraþ .>% 3 . 1 . 96 . iti tavya .) vikreyadravyam . ityamaraþ . 2 . 9 . 82 .. stotavyam . vyavahàryam . iti paõadhàtvarthadar÷anàt ..

#<paõóaþ>#, puü, (paõóate niùphalatvaü pràpnotãti . paóigatau + pacàdyac . yadvà paõa ïa vyavahàre . %<¤amantàt óaþ .>% uõàü . 1 . 113 . iti óaþ .) klãvam . napuüsakam . ityamaraþ . 2 . 6 . 39 .. niùphale, tri, ..

#<paõóà>#, strã, (paõa ïa vyavahàre . %<¤amantàt óaþ .>% uõàü . 1 . 113 . iti óaþ . tataùñàp .) buddhiþ . iti medinã .. tattvànugà buddhiþ . iti hemacandraþ ..

#<paõóàpårvaü>#, klã, (paõóaü niùphalaü apårvaü adçùñam .) phalàjanakàdçùñam . tadvi÷iùñe tri . yathà, %<yadapi paõóàpårbaü phalamiti tadapi na kàmanàbhàve akaraõàpattestaulyàt .>% iti siddhàntamuktàvalã ..

#<paõóitaþ>#, puü, (paõóà vedojjvalà tattvaviùayiõã và buddhiþ . sà jàtà asya . %<tadasya saüjàtaü tàrakàdibhya itac .>% 5 . 2 . 36 . iti itac . yadvà, paõóyate tattvaj¤ànaü pràpyate'smàt . gatyartheti ktaþ .) ÷àstraj¤aþ . asya lakùaõaü yathà --
     (%<niùevate pra÷astàni ninditàni na sevate .
     a-nàstikaþ ÷raddadhàna etat paõóitalakùaõam ..>% iti cintàmaõiþ ..)
     %<pañhakàþ pàñhakà÷caiva ye cànya ÷àstracintakàþ .
     sarve vyasanino mårkhà yaþ kriyàvàn sa paõóitaþ ..>% iti mahàbhàrate vanaparva .. api ca ÷rãbhagavadgãtàyàm . 5 . 17 .
     %<vidyàvinayasampanne bràhmaõe gavi hastini .
     ÷uni caiva ÷vapàke ca paõóitàþ samadar÷inaþ ..>% tatparyàyaþ . vidvàn 2 vipa÷cit 3 doùaj¤aþ 4 san 5 sudhãþ 6 kovidaþ 7 budhaþ 8 dhãraþ 9 manãùã 10 j¤aþ 11 pràj¤aþ 12 saükhyàvàn 13 kaviþ 14 ghãmàn 15 såriþ 16 kçtã 17 kçùñiþ 18 labdhavarõaþ 19 vicakùaõaþ 20 dåradar÷ã 21 dãrghadar÷ã 22 . ityamaraþ . 2 . 7 . 5-6 .. vi÷àradaþ 23 . kavã 24 sårã 25 . iti bharataþ .. vidagdhaþ 26 dåradçk 27 vedã 28 vçddhaþ 29 buddhaþ 30 vidhànagaþ 31 praj¤ilaþ 32 kçsniþ 33 . iti ÷abdaratnàvalã .. vij¤aþ 34 medhàvã 35 . iti ràjanirghaõñaþ .. sihlakaþ . iti medinã .. (sarvaj¤atvàt mahàdevaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 124 .
     %<nyàyanirvapaõaþ pàdaþ paõóito hyacalopamaþ ..>%)

#<paõóitammanyaþ>#, tri, (àtmànaü paõóitammanyate yaþ saþ . %<àtmamàne kha÷ca .>% 3 . 2 . 83 . iti kha÷ .) paõóitàbhimànã . iti vyàkaraõam ..

#<paõóitamànã>#, [n] tri, (àtmànaü paõóitaü manyate iti . mana + iõiþ .) paõóitàbhimànã . yathà %<mårkhàþ paõóitamàninaþ .>% iti pràcãnàþ ..

#<paõyaü>#, tri, (paõyate iti . paõa ïa vyavahàre stutau ca . %<avadyapaõyavaryàgarhyeti .>% 3 . 1 . 101 . nipàtanàt sàdhu .) paõitavyam . vikreyadravyam . ityamaraþ . 2 . 9 . 82 . (yathà, heþ ràmàyaõe . 2 . 48 . 4 .
     %<na càhçùyan na càmodan vaõijo na prasàrayan .
     na cà÷obhanta paõyàni nàpacan gçhamedhinaþ ..>%) vyavahàryam . stotavyam . iti paõadhàtvarthadar÷anàt .. (klã, paõyate vyavahriyate'tra . paõa + yat . vipaõiþ . yathà, manuþ . 5 . 129 .
     %<nityaü ÷uddhaþ kàruhastaþ paõye yacca prasàritam ..>% %<paõye paõyavãthikàyàm .>% iti kullåkabhaññaþ ..)

#<paõyavãthikà>#, strã, (paõyànàü vikreyadravyàõàü vãthikà gçham .) vipaõiþ . ityamaraþ . 2 . 2 . 2 .. paõyavikraya÷àlà . iti halàyudhaþ .. haññaþ . ityanye .. vikrayàrthaprasàritanànàdravyàõàü vaõigvãthã . vàõiyàvihã iti vàjàra iti ca khyàtaþ . iti kecit . haññamaõóapaþ . iti kecit . haññamadhyasthapaõyavikrayavãthã . iti kecit . iti taññãkàyàü bharataþ ..
     %<àpaõaþ paõyavãthã ca dvayaü vãthãti saüj¤itam ..>% iti ÷à÷vataþ ..

#<paõyavãthã>#, strã, (paõyànàü vãthã vikrayagçham .) krayavikrayasthànam . iti ÷abdamàlà ..

#<paõya÷àlà>#, strã, (paõyànàü vikreyadravyàõàü ÷àlà gçham .) haññaþ . iti hemacandraþ .. vikrayagçha¤ca ..

#<paõyastrã>#, strã, (paõyà målyena labhyà yà strã . yadvà paõye haññàdisthale sthità strã .) ve÷yà . iti koùàntaram ..

#<paõyà>#, strã, (paõyate ståyate rogahantçtvàt . paõa ïa vyavahàre stutau ca + karmaõi yat tataùñàp .) piõyà . iti dviråpakoùaþ ..

#<paõyàïganà>#, strã, (paõyà paõena målyena labhyà yà aïganà .) ve÷yà . iti hemacandraþ ..

#<paõyàjãvaþ>#, puü, (paõyaiþ krayavikrayadravyairàjãvati pràõiti . à + jãva + kaþ .) krayavikrayikaþ . vaõik . ityamaraþ . 2 . 9 . 78 ..

#<paõyàjãvakaü>#, klã, (paõyaiþ krayavikrayadravyairàjãvatitiùñhatãti . paõyàjãvastataþ svàrthe kan . abhighànàt klãvatvam . yadvà, paõyàjãvaivaõigbhiþ kàyati ÷abdàyate iti . kai + kaþ .) haññaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. paõyajãvakamityapi pàñhaþ ..

#<paõyàndhà>#, strã, (paõyaü andhayati svaguõena yà . andha + ac .) tçõavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . kaïgunãpatrà 2 paõyadhà 3 paõadhà 4 . asyà guõàþ . samavãryatvam . tiktatvam . kùàratvam . sàrakatvam . tatkàla÷astraghàtavraõasaüropaõatva¤ca .
     %<dãrghà madhyàtathà hrasvà paõyàndhà trividhà smçtà .
     rasavãryavipàkeùu madhyamà guõadàyikà ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. paõyandhà ityapi pàñhaþ ..

#<pat># [d] puü, (padyate gacchatyanena . padyau ïa gatau + pçthak÷abdà ityeke . iti mugdhabodhe vopadevenoktam ..)

#<pata>#, ë ja gatau . ai÷ye . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-akaü-señ .) ë, apatat . ja, pàtaþ pataþ . gatiriha patanam . patati patraü vçkùàt . iti durgàdàsaþ ..

#<pata>#, t ka gatau . ai÷ye . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràü-paraü-akaü-señ .) ai÷yami÷varãbhàvaþ . gatiriha patanam . patayati patraü vçkùàt . iti durgàdàsaþ ..

#<pata>#, ya ïa ai÷ye . iti kavikalpadrumaþ .. (divàüàtmaü-akaü-señ .) ya ïa, patyate . ai÷yamai÷varyami÷varãbhàvaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<pataü>#, tri, (patatãti . pat + ac .) puùñam . iti jañàdharaþ .. (patanakartari ca, tri ..)

#<patagaþ>#, puü, (pata utpatitaþ san gacchati . yadbà patena pakùeõa gacchatãti . gam + óaþ .) pakùã . ityamaraþ . 2 . 5 . 33 .. (yathà, manuþ . 7 . 23 .
     %<devadànavagandharvà rakùàüsi patagoragàþ .
     tepi bhogàya kalpante daõóeõaiva nipãóitàþ ..>%)

#<pataïgaü>#, klã, (pat ë gatyai÷varyayoþ . bàhulakàt aïgac .) sutam . pàradam . iti medinã .. candanabhedaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<pataïgaþ>#, puü, (patati gacchatãti . %<pateraïgac pakùiõi .>% uõàü . 1 . 118 . iti aïgac .) pakùã . (yathà, màrkaõóeye . 10 . 86 .
     %<tataþ sarveùu nistãrõaþ pàpã tiryaktvama÷nuta .
     kçmikãñapataïgeùu ÷vàpade ma÷akàdiùu ..>%) såryaþ . (yathà, màghe . 1 . 12 .
     %<patatpataïgapratimastaponidhiþ puro'sya yàvanna bhuvi vyalãyata ..>% kathaü pataïgaþ såryaþ . khagatvasàmànyopacàràt .
     %<pataïgaþ ÷alabhe sårye pataïgaþ pakùiõi smçtaþ ..>% iti koùàntaram .. ityujjvaladattaþ ..) ÷alabhaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 20 .. ÷àliprabhedaþ . iti medinã .. jalamadhåkavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pataïgamaþ>#, puü, (pata utpatitaþ san gacchatãti . gam + khac . mum ca .) pakùã . iti vyàkaraõam .. (÷alabhaþ . yathà, bhàgavate . 7 . 8 . 24 .
     %<alakùito'gnau patitaþ pataïgamo yathà nçsiühaujasi so'surastadà ..>%)

#<pataïgikà>#, strã, (pataïga + svalpàrthe saüj¤àyàü và kan . striyàü ñàp ata itva¤ca .) madhumakùikàvi÷eùaþ . tatparyàyaþ . puttikà 2 . ityamaraþ . 2 . 5 . 27 .. (yathà, mahàbhàrate .

@<[Page 3,021c]>@
#<pata¤jaliþ>#, puü, (pataþ patan và a¤jaliþ namaskàryatayà yasmin . ÷akandhvàditvàt sàdhuþ .) munivi÷eùaþ . sa tu pàta¤jaladar÷anapàõiniñãkàmahàbhàùyàdigranthakartà . tatparyàyaþ . gonardãyaþ 2 . iti hemacandraþ .. cårõikçt 3 bhàùyakàraþ 4 . iti trikàõóa÷eùaþ .. vararuciþ 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. (keùà¤cinmate yogasåtrakàrakapata¤jalerbhàùyakçt pata¤jalirbhinna eva . anayorabhedatàntu nirdi÷anti pà÷càtyàþ .. pàta¤jalayoga÷àstrantu pàdacatuùñayàtmakaü tatra prathame pàde %<atha yogànu÷àsanam .>% iti yoga÷àstràrambhapratij¤àü vidhàya %<yoga÷cittavçttinirodhaþ .>% ityàdinà yogalakùaõamuktvà saprapa¤casamàdhinirde÷aü kçtavàn bhagavàn pata¤jaliþ .. dbitãye tu %<tapaþ svàdhyàye÷barapraõidhànàni kriyàyogaþ .>% ityàdinà vyutthitacittasya kriyàyogaü yamàdãni pa¤ca vahiraïgàõi sàdhanàni ca niradi÷at . tçtãye %<de÷abandha÷cittasya dhàraõà .>% ityàdinà dhàraõàdhyànasamàdhitrayaråpamantaraïgaü saüyamapadavàcyaü tatra avàntaraphalaü vibhåtijàta¤ca upadide÷a . caturthe pàde tu %<janmauùadhimantrataùaþ samàdhijàþ siddhayaþ .>% ityàdinà sasiddhipa¤cakaü mukhyaü prayojanaü kaivalyaü pradhànàdãni pa¤caviü÷atitattvàni kle÷akarmavipàkà÷ayairasaü÷leùñaü puruùaü svecchayà nirmàõakàyamadhiùñhàya laukikàdisampradàyapravartakaü saüsàradahane dagdhànàü jãvànàü nistàraka¤ca upadiùñavàn ..)

#<patattraü>#, klã, (patantaü tràyatle iti . patat + trai + kaþ .) pakùaþ . pàkhà iti bhàùà . ityamaraþ . 2 . 5 . 36 . (yathà, bhàgavate . 8 . 11 . 34 .
     %<yena me pårbamadrãõàü pakùacchedaþ prajàtyaye .
     kçto nivi÷atàü bhàraiþ patattraiþ patatàü bhuvi ..>% (traü) pata ë gatau . %<aminakùiyajivadhipatibhyo'tran .>% uõàü . 3 . 105 . iti atran . vàhanam . ityujjvaladattaþ ..)

#<patattrã>#, [n] puü, (patattraü pakùo vidyate'sya . patattra + iniþ .) pakùã . ityamaraþ . 2 . 5 . 33 .. (yathà, kumàre . 5 . 4 .
     %<padaü saheta bhramarasya pelavaü ÷irãùapuùpaü na punaþ patattriõaþ ..>%)

#<patatriþ>#, puü, (patati utpatatãti . %<pateratrin .>% uõàü . 4 . 69 . iti atrin .) pakùã . ityamaraþ . 2 . 5 . 33 ..

#<patadgrahaþ>#, puü, (patat mukhàdibhyaþ skhalat jalàdi gçhõàtãti . patat + grah + ac .) pratigràhaþ . ityamaraþ . 2 . 3 . 139 .. pikdànã parvatànàü mukhaü merurgaruóaþ patatàü mukham ..) patana÷ãle tri . iti medinã ..

#<patanaü>#, klã, (pat + bhàve lyuñ .) pàtaþ . paóan iti bhàùà . yathà --
     %<a÷aneþ patane na vedanà patanaj¤ànamatãva duþsaham ..>% ityudbhañaþ .. %<dvijàtikarmabhyo hàniþ patanaü paratra càsiddhistameke narakam .>% iti hàrãtasåtram .. pàpam . yathà, pràya÷cittaviveke .
     %<vihitasyànanuùñhànànninditasya ca sevanàt .
     anigrahàccendriyàõàü naraþ patanamçcchati ..>%

#<patamaþ>#, puü, (patati karmakùaye yasmàt . pat + ama . kùãõapuõyànàü candralokàt patanaü ÷àstre prasiddham .) candraþ . (patatãti . pat + ama .) pakùã . pataïgaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<patayàluþ>#, tri, (pata + %<spçhigçhipatidayãti .>% 3 . 2 . 158 . iti àlac .) patana÷ãlaþ . tatparyàyaþ . pàtukaþ 2 . ityamaraþ . 3 . 2 . 27 ..

#<patasaþ>#, puü, (patatãti . %<atyavicamãti .>% uõàü 3 . 117 . iti asac .) pakùã . ityuõàdivçttiþ .. candraþ . pataïgaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<patàkà>#, strã, patyate j¤àyate kasyacit bhedo'nayà . (pat + %<valàkàdaya÷ca .>% uõàü 4 . 14 . iti àka pratyayena sàdhuþ .) dhvajam . ni÷àn iti bhàùà . (yathà, mahàbhàrate . 6 . 17 . 15 .
     %<÷vetai÷chatraiþ patàkàbhirdhvajavàraõavàjibhiþ .
     tànyanãkànya÷obhanta ràjanrathapadàtibhiþ ..>%) tatparyàyaþ . vaijayantã 2 ketanam 3 dhvajam 4 . ityamaraþ . 2 . 8 . 99 .. pañàkà 5 jayantã 6 vaijayantikà 7 kadalã 8 kandulã 9 ketuþ 10 kadalikà 11 vyomamaõóalam 12 . iti ÷abdaratnàvalã .. cihnam 13 . iti jañàdharaþ .. ketanaü dhvajaü etaddayaü patàkàdaõóe . iti bharataþ .. saubhàgyam . nàñakàïgam . iti medinã .. (yathà, sàhityadarpaõe . 6 . 27 .
     %<patàkàsthànakaü yojyaü suvicàryeha vastuni ..>% iha nàññe .. tallakùaõaü yathà tatraiva . 6 . 28 .
     %<yatràrthe cintite'nyasmiüstalliïgo'nyaþ prayujyate .
     àgantukena bhàvena patàkàsthànakantu tat ..>% tadbhedànàha tatraiva . 6 . 29 -- 32 . sahasaivàrthasampattirguõavatyupacàrataþ . patàkàsthànakamidaü prathamaü parikãrtitam .. yathà, ratnàvalyàü %<vàsavadatteyamiti>% ràjà yadà tatkaõñhapà÷aü mottayati tadà taduktyà %<sàgarikeyamiti>% pratyabhij¤àya %<kathaü priyà me sàgarikà alamalamatimàtram>% ityàdi phalaråpàrthasampattiþ pårbàpekùayà upacàràti÷ayàt guõavatã utkçùñà . 1 . vacaþ sàti÷aya÷liùñaü nànàbandhasamà÷rayam . patàkàsthànakamidaü dvitãyaü parikãrtitam .. yathà, veõãsaühàre såtradhàraþ . raktaprasàdhitabhuvaþ kùatavigrahà÷ca svasthà bhavantu kururàjasutàþ sabhçtyàþ . atra raktàdãnàü rudhira÷arãràrthahetuka÷leùava÷ena bãjàrthapratipàdanàt netçmaïgalapratipattau satyàü dvitãyaü patàkàsthànam . 2 . arthopakùepakaü yattu lãnaü savinayaü bhavet . ÷liùñapratyuttaropetaü tçtãyamidamucyate .. lãnaü avyaktàrthaü ÷leùñena samvandhayogyenàbhipràyàntaraprayuktena pratyuttareõopetaü savinayaü vi÷eùani÷cayapràptyà sahitaü sampadyate yat tat tçtãyaü patàkàsthànam . yathà, veõãsaühàre 2 aïke . ka¤cukã . %<deva ! bhagnaü bhagnam .>% ràjà . %<kena .>% ka¤cukã . %<bhãmena .>% ràjà . %<kasya .>% ka¤cukã . %<bhavataþ .>% ràjà . %<àþ ! kiü pralapasi ?>% ka¤cukã . (sabhayam) %<deva ! nanu bravãmi . bhagnaü bhãmena bhavataþ .>% ràjà . %<dhik vçddhàpasada ! ko'yamadya te vyàmohaþ .>% ka¤cukã . %<deva ! na vyàmohaþ satyameva . bhagnaü bhãmena bhavato marutà rathaketanam . patitaü kiïkiõãkvàõabaddhàkrandamivakùitau ..>% atra duryodhanorubhagnaråpaprastutasaïkràntamarthopakùepaõam . 3 . dvyartho vacanavinyàsaþ su÷liùñaþ kàvyayojitaþ . pradhànàrthàntaràpekùã patàkàsthànakaü param .. 4 ..) aïkaþ . ketuþ . iti hemacandraþ .. asya vivaraõaü dhvaja÷abde draùñavyam ..

#<patàkã>#, [n] tri, (patàkà vidyate'sya . patàkà + iniþ .) vaijayantikaþ . patàkàdhàrã . ityamaraþ . 2 . 8 . 71 .. (yathà, mahàbhàrate . 6 . 17 . 20 .
     %<sa tu govàsanaþ ÷aivyaþ sahitaþ sarvaràjabhiþ .
     yayau màtaïgaràjena ràjàrheõa patàkinà ..>%) riùñàriùñabodhakacakravi÷eùaþ . tasya likhanakramo yathà --
     %<tiryagårdhagatà rekhàstisro deyàþ patàkayà .
     yutàþ kàryà vedhavidà sarvasaïgatarekhayà ..
     dakùasthodgatarekhàto vàmaü meùàdyarà÷ayaþ .
     pa¤càùñayugmaviü÷à÷ca ÷aóda÷endràgnisàgaràþ .
     karkañànmãnaparyantamaïkà deyà yathàkramam ..
     5 -- 4 8 -- 3 2 -- 14 20 6 10 bàlasya janmakàlãnagrahalagnamajàdiùa .
     vinyasya cintayet pràj¤aþ ÷ubhà÷ubhaü yathàgrahàt ..>% tatra ÷ubhà÷ubhaj¤ànaü yathà --
     %<÷ubhadaõóayogavedhairlagnàdbàlasya ÷obhanam .
     pàpadaõóayogavedhairà÷yaïkàdriùñikàlavit .
     bale'dhike dinaü madhye màso hãne ca hàyanam ..>% vedhaj¤ànaü yathà --
     %<karkermãnadhanurbhyà¤ca hareþ kãñaghañena ca .
     striyàstaulimçgàbhyà¤ca dhañe mãnena kanyayà ..
     dhanuùo mçgakarkibhyàü makare dhanuùà striyà .
     mãne karkitulàbhyà¤ca mãnastrãdhanuùàtvaje ..
     tulàkarkimçgairdvandve kãñakumbhavçùeùu ca .
     siühavadvedha eteùu vàmadakùiõasaümukhaiþ ..
     ràhuketvarkasauràraiþ pàpairviddho yuto'÷ubhaþ .
     tadanyairyutaviddhastu lagnarà÷iþ ÷ubhapradaþ ..>% riùñikàlo yathà --
     %<ekonaviü÷atiþ karke siühe saptada÷aiva tu .
     ùañtriü÷adabalàyà¤ca ùaóviü÷atistulàdhare ..
     vç÷cike siühavajj¤eyamånatriü÷accharàsane .
     ùaóviü÷aü makare j¤eyaü kumbhe saptada÷a smçtàþ ..
     nava yugme tathà mãne meùe ùaóda÷abhistathà .
     vçùabhe ca tathà siühe yugme'ïkaharalocane ..
     tritayàïkàdiyaü saükhyà dinamàsàbdanirõaye .
     ekàïkàddvigçhàïkàdvà kvacidriùñe÷ca sambhavaþ ..>% atha yàmàrdhàdhipaj¤ànam .
     %<vàre÷àdardhayàmeùu ràtryahõoþ pa¤caùañ kramàt .
     adhipàþ syurgrahàstatra yathàrkàhe bhavanti te .
     ravãjyendubhçgukùmàja÷anij¤aravayo ni÷i ..
     ravi÷ukraj¤aràtrã÷a÷anãjyakujabhàskaràþ .
     dine åhyàþ pareùvevaü tatràdhyakùà÷caturgrahàþ ..>% atha daõóàdhipaj¤ànam .
     %<pàpadaõóe bhavedriùñiþ ÷ubhadaõóe ÷ubhaü bhavet .
     ÷ubhagrahasya daõóe tu karmàrambhàcchubhaü bhavet ..
     yasyàrdhayàmastasyaiva pràgdaõóaþ sarvadà tataþ .
     ùañ ùañ parãtya daõóà÷ca trayo ràtrau matàyathà ..
     àdityebhçgujo budho'pi ca ÷a÷ã some ÷anãjyau kujo bhaume'rkaþ sitasomajau ca ÷a÷ije somaþ ÷anirvàkpatiþ .
     jãve'ïgàraravã bhçgurbhç gusute saumyendumàrtaõóajàþ kàle jãvamahãjatignakiraõà ràtrau ca daõóàdhipàþ ..
     yàmàrdhàdhipasaükhyàto dvitãyastu tadardhakaþ .
     tadardhàttu tçtãyaþ syàttadardhàttu turãyakaþ ..
     aïkàbhàve tu ràhuþ syàt tadaïko vasusaüj¤akaþ .
     bhagnàïkasya parityàgàddivàdaõóàdhipà yathà ..
     ravidanujabudhaglau÷candrasåràsuraj¤àþ kujaravidanujaj¤àj¤endusåràsurà÷ca .
     guru÷a÷iravidaityàþ ÷ukrabhaumàrkadaityàþ ÷anikujaravidaityà daõóapàlvardhayàme ..>% ÷ubhà÷ubhadaõóaj¤ànaü yathà --
     %<÷eùàvarkasya daõóau satata÷ubhakaràvàdi÷eùau tathendoþ ÷eùo daõóaþ kujasyàpyatha guruùudhayoràdyamardhaü pra÷astam .
     àdirdaõóastathaiko bhçgukulançpateþ sarvakàryeùa ÷asto daõóà÷catvàra ete kvacidapi samaye naiva ÷aureþ pra÷astàþ ..>% palapatàkã yathà --
     %<pratidaõóaü palànyeùàü j¤àtvà vàcyaü kvacicchabham ..
     ravau ca vedà vasavaþ sudhàü÷au kuje ca vàõàþ ÷a÷ije tathàïkàþ .
     ÷anàvçturdik ca bçhaspatau syàdràhau turaïgà bhçguje ca rudràþ ..>% bàlasya ÷ubhà÷ubhaphalaü yathà --
     %<a÷ubhe daõóasaüyoge sarvatra puõyavarjite .
     bàlasya maraõaü ÷ãghraü yadi pàpaiþ samanvitam ..
     a÷ubhagrahadaõóe tu sarvatra pàpavarjite .
     bàlasya ku÷alaü sarvaü ÷ubhairyadi samanvitam ..
     a÷ubho daõóanàtho hi vedha÷cettena labhyate .
     maraõaü tatra vaktavyaü bàlasya nànyathà bhavet ..
     pàpasya daõóamàtre tu tadyogavedhavarjite .
     bàlasya ku÷alaü tatra ÷ubhairyadi samanvitam ..>% iti jyotiùatattve patàkãvedhaþ .. (striyàü ïãp . senà . yathà, raghuþ . 4 . 82 .
     %<na prasehe sa ruddhàrkamadhàràvarùadurdinam .
     rathavartma rajo'pyasya kuta eva patàkinãm ..>%)

#<patiþ>#, puü, (pàti rakùatãti . pà la rakùaõe + óatiþ .) målam . gatiþ . iti vi÷vaþ .. pàõigrahãtà . bhàtàra iti bhàùà . tatparyàyaþ . dhavaþ 2 priyaþ 3 bhartà 4 . ityamaraþ . 2 . 6 . 35 .. kàntaþ 5 pràõanàthaþ 6 guruþ 7 hçdaye÷aþ 8 jãvite÷aþ 9 jàmàtà 10 sukhotsavaþ 11 narmakãlaþ 12 rataguruþ 13 svàmã 14 ramaõaþ 15 . iti ÷abdaratnàvalã .. varaþ 16 pariõetà 17 gçhã 18 . iti ràjanirghaõñaþ .. tasya lakùaõam . vidhivatpàõigràhakaþ . anukåladakùiõadhçùña÷añhabhedàt pati÷caturdhà . sàrvakàlikaparàïganàparàïmukhatve sati sarvakàlamanurakto'nukålaþ . 1 . sakalanàyikàviùayasamasahajànuràgo dakùiõaþ . 2 . bhåyo niþ÷aïkaþ kçtadoùo'pi bhåyo nivàrito'pi bhåyaþ pra÷rayaparàyaõo dhçùñaþ . 3 . kàminãviùayakapañapañuþ ÷añhaþ . 4 . iti rasama¤jarã .. * .. patisevàdiphalaü yathà --
     %<kathaü me suvrate ! sàdhvi ! nidràbhaïgaþ kçtastvayà .
     vyarthaü vratàdikaü tasyà yà bhartu÷càpakàriõã ..
     tapa÷càna÷ana¤caiva vrataü dànàdika¤ca yat .
     bharturapriyakàriõyàþ sarvaü bhavati niùphalam ..
     yayà priyaþ påjita÷ca ÷rãkçùõaþ påjitastayà .
     pativatàvratàrtha¤ca patiråpã hariþ svayam ..
     sarvadànaü sarvayaj¤aþ sarvatãrthaniùevaõam .
     sarvaü vrataü tapaþ sarvamupavàsàdika¤ca yat ..
     sarvadharma¤ca satya¤ca sarvadevaprapåjanam .
     tat sarvaü svàmisevàyàþ kalàü nàrhanti ùoóa÷ãm ..
     supuõye bhàrate varùe patisevàü karoti yà .
     vaikuõñhaü svàminà sàrdhaü sà yàti brahmaõaþ ÷atam ..
     vipriyaü kurute bharturvipriyaü vadati priyam .
     asatkulaprajàtà yà tatphalaü ÷råyatàü sati ! ..
     kumbhãpàkaü vrajet sà ca yàvaccandradivàkarau .
     tato bhavati càõóàlã patiputtravivarjità ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 43 adhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<svakànta÷ca paro bandhuriha loke paratra ca .
     nahi kàntàt paraþ ÷reyàn kulastrãõàü paro guruþ ..
     devapåjà vrataü dànaü tapa÷càna÷anaü japaþ .
     snàna¤ca sarvatãrtheùu dãkùà sarvamakheùa ca ..
     pràdakùiõyaü pçthivyà÷ca bràhmaõàtithisevanam .
     sarvàõi patisevàyàþ kalàü nàrhanti ùoóa÷ãm ..
     kimataþ patibhaktàyà abhaktàyà÷ca bhàrate .
     yayàduþkhã sukhàrambhe sàkàïkùaþ prathamo bhavet ..
     patise vàparo dharmo nahi strãõàü ÷rutau ÷rutam .
     svapne j¤àne ca satataü kàntaü nàràyaõàdhikam .
     dçùñvà taccaraõàmbhojaü sevàü nityaü kariùyasi ..
     parihàsena kopena bhrameõàvaj¤ayà sute ! .
     kañåktiü svàminaþ sàkùàt parokùànna kariùyasi ..
     striyà vàgyoniduùñàyàþ kàmato bhàrate bhuvi .
     pràya÷cittaü ÷rutau nàsti narakaü brahmaõaþ ÷atam ..
     sarvadharmaparãtà yà kañåktaü kurute patim .
     ÷atajanmakçtaü puõyaü tasyà na÷yati ni÷citam ..
     dattvà kanyàü bodhayitvà jagàma munipuïgavaþ ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 24 adhyàyaþ .. api ca .
     %<yà strã bharturasaubhàgyà sà'saubhàgyà ca sarvataþ .
     ÷ayane bhojane tasyà na sukhaü jãvanaü vçthà ..
     yasyà nàsti priyaprema tasyà janma nirarthakam .
     tat kiü puttre dhane råpe sampattau yauvane'thavà ..
     ya bhaktirnàsti kànte ca sarvapriyatame pare .
     sà ÷ucirdharmahãnà ca sarvakarmavivarjità ..
     patirbandhurgatibhartà daivataü gururava ca .
     sarvasmàcca paraþ svàmã na guruþ svàminaþ paraþ ..
     pità màtà suto bhràtàkliùño dattvà mitaü dhanam .
     sarvasvadàtà svàmã ca måóhànàü yoùitàü suràþ ! ..
     kàcideva hi jànàti mahàsàdhvã ca svàminam .
     atisadvaü ÷ajàtà ca su÷ãlà kulapàlikà ..
     asadvaü÷aprasåtà yà duþ÷ãlà dharmavarjità .
     mukhaduùñà yoniduùñà patiü nindati kopataþ ..
     yà strã dveùñi sarvaparaü patiü viùõusamaü gurum .
     kumbhãpàke pacati sà yàvadindrà÷caturda÷a ..
     vrata¤càna÷anaü dànaü satyaü puõyaü tapa÷ciram .
     patibhaktivihãnàyà bhasmãbhåtaü nirarthakam ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 57 adhyàyaþ .. api ca .
     %<sàdhvyàþ sadvaü÷ajàyà÷ca ÷ataputtràdhikaþ patiþ .
     asadbaü÷aprasåtà yà duþ÷ãlà j¤ànavarjità ..
     svàminaü manyate nàsau pitrordoùeõa kutsità .
     kutsitaü patitaü måóhaü daridraü rogiõaü jaóam ..
     kulajà viùõutulya¤ca kàntaü pa÷yati santatam ..
     hutà÷ano và såryo và sarvatejasvinàü paraþ .
     pativratàtejasa÷ca kalàü nàrhanti ùoóa÷ãm ..
     mahàdànàni puõyàni vratànyana÷anàni ca .
     tapàüsi patisevàyàþ kalàü nàrhanti ùoóa÷ãm ..
     puttro vàpi pità vàpi bàndhavo và sahodaraþ .
     yoùitàü kulajàtànàü na ka÷cit svàminaþ samaþ ..>% iti brahmavaivarte gaõe÷akhaõóe 44 adhyàyaþ .. * .. patidakùiõàdi yathà --
     %<niråpita÷ca vedeùu sva÷abdo dhanavàcakaþ .
     tadyasyàstãti sa svàmã vedaj¤a ! ÷çõu madbacaþ ..
     tasya dàtà sadà svàmã na ca svaü svàmino bhavet .
     aho vyavasthà bhavatàü vedaj¤ànamabodhatàm ..
     dharma uvàca .
     patnãü vinà na svaü sàdhvi ! svàminaü dàtumakùamam .
     dampatã dhruvamekàïgau tayordàtà ca dvau samau ..
     niråpità puõyake ca vrate svàmã ca dakùiõà .
     ÷rutau ÷ruto yaþ svadharmo viparãto hyadharmakaþ ..>% iti brahmavaivarte gaõe÷akhaõóe 7 adhyàyaþ ..

#<patiþ>#, tri, (pàti rakùati pàlayatãti và . %<pateróatiþ .>% uõàü . 4 . 57 . iti óatiþ .) adhipatiþ . tatparyàyaþ . svàmã 2 ã÷varaþ 3 ã÷ità 4 adhibhåþ 5 nàyakaþ 6 netà 7 prabhuþ 8 parivçóhaþ 9 adhipaþ 10 . ityamaraþ . 3 . 110 . 11 .. (yathà, manuþ . 7 . 115 .
     %<gràmasyàdhipatiü kuryàt da÷agràmapatiü tathà .
     viü÷atã÷aü ÷ate÷a¤ca sahasrapatimeva ca ..>%)

#<patiüvarà>#, strã, (patiü vçõãte yà sà . vç ¤a varaõe + khac . %<saüj¤àyàü bhéàtévçjãti .>% 3 . 2 . 46 . iti mum .) svayaüvarà . svecchayà patyanveùiõã . (yathà, raghau . 6 . 10 .
     %<manuùyavàhyaü caturasrayànmadhyàsya kanyà parivàra÷obhi .
     vive÷a ma¤càntararàjamàrgaü patiüvarà këptavivàhave÷à ..>%) kçùõajãrakaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<patighnã>#, strã, (patiü hanti iti . %<lakùaõe jàyàpatyoùñak .>% 3 . 2 . 52 . iti ñak tato ïãp .) patinà÷akahastarekhàvi÷eùaþ . yathà, %<lakùaõe jàyàpatibhyàm . jàyàghno hastaþ . patighnã pàõirekhà .>% iti saükùiptasàravyàkaraõam .. svàmihantrã . (vivàhàt pràk kùetràdimçtpiõóàùñakasya kumàryai parãkùàrthaü dàne tadà ÷ma÷ànajàtamçtpiõóasya grahaõe kumàryàstasyàþ patihananaråpaphalaü yathà, à÷valàyanagçhyasåtre 1 . 5 . 6 . %<aùñau piõóàn kçtvà piõóànabhimantrya kumàrãü bråyàt eùàmekaü gçhàõeti .>% iti niyojità kumàrã yadi ÷ma÷ànàdàhçtàü mçdaü gçhõàti tadà patighnãti tàü vidyàt ..)

#<patitaþ>#, tri, (patati bhraùño bhavati svadharmàt ÷àstravihitakarmaõaþ sadàcàràdibhyo và yaþ . pat + kartari ktaþ calitaþ . galitaþ . patanà÷rayaþ . paóà iti bhàùà . tatparyàyaþ . praskannaþ 2 . iti hemacandraþ .. pàtityavi÷iùñaþ . svadharmacyutaþ . tasya lakùaõaü yathà, màrkaõóeyapuràõe .
     %<svadharmaü yaþ samucchidya paradharmaü samà÷rayet .
     anàpadi sa vidbadbhiþ patitaþ parikãrtitaþ ..>% pàtityakàraõaü yathà, màtsye 201 adhyàye .
     %<càõóàlàntyastriyo gatvà bhuktvà ca pratigçhya ca .
     patatyaj¤ànato vipro j¤ànàt sàmyantu gacchati ..>% patità yathà --
     %<garàgniviùadà÷caiva pàùaõóàþ krårabuddhayaþ .
     krodhàt pràyaü viùaü vahniü ÷astramudbandhanaü jalam ..
     girivçkùaprapàta¤ca ye kurvanti naràdhamàþ .
     ku÷ilpajãvina÷caiva sånàlaïkàrakàriõaþ ..>% tathà --
     %<brahmadaõóahatà ye ca ye ca vai bràhmaõairhatàþ .
     mahàpàtakino ye ca patitàste prakãrtitàþ ..>% teùàü dàhàdiniùedho yathà --
     %<patitànàü na dàhaþ syànnàntyeùñirnàsthisa¤cayaþ .
     na cà÷rupàtaþ piõóo và kàryaü÷ràddhàdikaü kvacit ..>% iti ÷uddhitattve brahmapuràõam .. * .. teùàü saüsarganiùedho yathà, varàhapuràõe .
     %<àsanna÷ayanàccainaü bhojanàt kathanàdiùu .
     sambatsareõa patati patitena sahàcaran ..>% pràya÷cittetaravaidikarmànadhikàrã san narakabhàgã . yathà --
     %<patitaiþ saüprayuktànàmimàü ÷çõuta niùkçtim .
     sambatsareõa patati patitena sahàcaran ..
     yàjanàdhyàpanàdyaunàcchvàsapànà÷anàsanàt .
     yo yena patitenaiva saüsargaü yàti mànavaþ .
     sa tasyaiva vrataü kuryàt saüsargasya vi÷uddhaye ..>% teùàmudakakàryaü yathà --
     %<patitasyaudakaü kàryaü sapiõóairbràhmaõaiþ saha .
     nindite'hani sàyàhne j¤àtibhirgurusannidhau ..
     dàsãghañamayaü pårõaü paryasyet pretavat sadà .
     ahoràtramupàsãnaü nà÷aucaü bràhmaõaiþ saha ..
     nivartayeraüstasmàttu sambhàùaõasahàsanam ..>% iti màtse 201 adhyàyaþ .. atyàjyà patità yathà, matsyapuràõe .
     %<patità guravastyàjyà na tu màtà kadàcana .
     garbhadhàraõapoùàbhyàü tena màtà garãyasã ..>% dvàda÷avàrùikavratanà÷yapàpayuktaþ . tasya aurdhvadehikavidhiryathà, %<pårbokta÷càtmahàdeþ dàhà÷aucàdiniùedhastadànãmeva . vatsarànte tu sarvamaurdhadehikaü kuryàt .. gobràhmaõahatànà¤ca patitànàü tathaiva ca . åróghaü saüvatsaràt kuryàt sarvamevauróghadehikam ..>% iti hemàdrau ùañtriü÷anmatàt .. evaü mlecchãkçtànàmapi . gayà÷ràddhamapi kàryam .
     %<brahmahà ca kçtaghna÷ca goghàtã pa¤capàtakã .
     sarvete niùkçtiü yànti gayàyàü piõóapàtanàt ..>% ityagnipuràõàt .. * .. evaü bràhme'pi .
     %<kriyate patitànàntu gate saüvatsare kvacit .
     de÷adharmapramàõatvàt gayàkåpe svabandhubhiþ ..
     màrtaõóapàdamåle và ÷ràddhaü hariharau smaran ..>% såryapade ityarthaþ .. * .. tatra varùamadhye kçtyamuktamaparàrke vàyupuràõe .
     %<÷uklapakùe tu dbàda÷yàü kuryàt ÷ràddhantu vatsaram .
     dvàda÷àhàni và kuryàt ÷ukle ca prathame'hani ..>% chàgaleyaþ .
     %<nàràyaõavaliþ kàryo lokagarhàbhayànnaraiþ .
     tathà teùàü bhavecchaucaü nànyathetyabravãdyamaþ ..>% vyàsaþ .
     %<nàràyaõaü samuddi÷ya ÷ivaü và yat pradãyate .
     tasya ÷uddhikaraü karma tadbhavennaitadanyathà ..>% sa càtmaghàtàdipràya÷cittaü kçtvà kàryaþ . taduktaü hemàdrau ùañtriü÷anmate .
     %<kçtvà càndràyaõaü pårbaü kriyà kàryà yathàvidhi .
     nàràyaõavaliþ kàryo lokagarhàbhayàt naraiþ ..
     piõóodakakriyàþ pa÷càt vçùotsargàdika¤ca yat .
     ekoddiùñàni kurvãta sapiõóãkaraõaü tathà ..>% divodàsãye vçddha÷àtàtapastu ityàha .
     %<patite ca mçte ÷uddhyau pràjàpatyàüstu ùoóa÷a .
     mçte càpatyarahite kçcchràõàü navatiü caret ..>% idaü pràya÷cittàrhapitràdiviùayam .
     %<indriyairaparityaktà ye ca måóhà viùàdinaþ .
     ghàtayanti svamàtmànaü càõóàlàdihatà÷ca ye ..
     teùàü puttrà÷ca pauttrà÷ca dayayà samabhiplutàþ .
     yathà÷ràddhaü pratanvanti viùõunàmapratiùñhitam ..
     tathà te saüpravakùyàmi namaskçtya svayambhuve ..>% iti hemàdrau tenaivokteþ .. * .. tatraiva vaudhàyano'pi . nàràyaõavaliü vyàkhyàsyàmo'bhi÷astapatitasuràpàtmatyàginàü bràhmaõahatànà¤ca dvàda÷avarùàõi trãõi và vàrimaraõaü yatra yasya tatra tatra kurvãteti .. * .. gçhyapari÷iùñe tu caõóàlàdityàdyuktvà --
     %<dagdhvà ÷arãraü pretasya saüsthàpyàsthãni yatnataþ .
     pràya÷cittantu kartavyaü puttrai÷càndràyaõatrayam ..>% ityuktam .. * .. madanaratne . %<bràhmaõahatànà¤ca dbàda÷avarùàõi trãõi và kurvãteti ..>% * .. madanaratne bràhme .
     %<pramàdàdapi niþ÷aïkastvakasmàdbidhicoditaþ .
     caõóàlairbràhmaõai÷caurairnihato yatra kutracit ..
     tasya dàhàdikaü kàryaü yasmànna patitastu saþ .
     càndràyaõaü taptakçcchradvayaü tasya vi÷uddhaye ..
     yadvà kçcchràn pa¤cada÷a kçtvà tu vidhinà dahet .
     buddhipårbamçtànàntu triü÷atkçcchraü samàcaret ..>% ityuktam . smçtiratnàvalyàü taddviguõaü pràya÷cittaü kçtvà arvàgapyabdàt sarvaü kàryaü ityuktam . %<àtmano ghàta÷uddhyarthaü careccàndràyaõadbayam . taptakçcchracatuùka¤ca triü÷atkçcchràõi và punaþ .. arvàk saüvatsaràt kuryàt dahanàdi yathoditam . kçtvà nàràyaõavalimanityatvàttadàyuùaþ ..>% iti .. ida¤càtmavadhanimittaü tajjàtivadhapràya÷cittena samuccitaü kàryam . ataeva vaudhàyanenoktam . dvàda÷avarùàõi trãõi veti . madanapàrijàte smçtyarthasàre ca brahmahàdãnàü tadyogyaü pràya÷cittaü kçtvà nàràyaõavaliþ kàrya ityuktam . evaü mlecchãkçtànàmapi .. * .. yattu ka÷cidàha . puttrakçtena pràya÷cittena pituþ pàpanà÷e mànàbhàvaþ . àtmaghàte tu vacanàdastu . mahàpàtake tu kathaü syàditi . sa svayameva àtmavadhapràya÷cittasya jàtivadhanimittena samuccayaü vadan hçdaya÷ånya eva . nahi jàtivadhanimittaü puttraiþ kàryamiti vacanamasti puttrakartçkasarvapràya÷cittàdiviplavàpatteþ . pràguktavaudhàyanavacanàcceti dik . idaü pràya÷cittàrhàõàmeva . pràya÷cittànarhàõàntu patitaudakamàtraü kàryamiti kecit . madanapàrijàtàdisvaraso'pyevam . vastutastu tadarhànarhayorvacane'nupàüdànàt avi÷eùàt tatràpi nàràyaõavalirgayà÷ràddha¤ceti yuktam .. * .. patitodakavidhistu mitràdyatiriktaviùaya ityapare . sa yathà . hemàdrau bràhme .
     %<patitasya tu kàruõyàt yastçptiü kartumicchati .
     sa hi dàsãü samàhåya sarvagàü dattavetanàm ..
     a÷uddhaghañahastàntàü yathàvçttaü bravãtyapi .
     he dàsi ! gaccha målyena tilànànaya satvaram ..
     toyapårõaü ghaña¤cemaü satilaü dakùiõàmukhã .
     upaviùñà tu vàmena caraõena tataþ kùipa ..
     kãrtayeþ pàtakisaüj¤àü tvaü pibeti muhurvada .
     ni÷amya tasya vàkyaü sà labdhamålyà karoti tat ..
     evaü kçte bhavettçptiþ patitànàü na cànyathà ..>% iti . ida¤ca mçtàhe kàryam . patitasya dàsã mçtàhni padà ghañamapavarjayedetàvatàyamupacarito bhavatãti madanaratne viùõåkteþ . ida¤càtmatyàgiviùayam . àtmatthàginaþ patitàstenà÷aucodakabhàjaþ syurityupakramya viùõunà etasyàbhidhànàditi gauóàþ . upalakùaõatvàt sarveùàmiti tu yuktam . iti nirõayasindhau 5 paricchedaþ ..

#<pativatnã>#, strã, (patirvidyate yasyàþ . pati + matup . %<antarvatpativatornuk .>% 4 . 1 . 32 . iti nipàtanàt vatvaü nugàgama÷ca . tataþ . %<çnnebhyo ïãp .>% 4 . 1 . 5 . iti ïãp .) sabhartçkà . sadhavà . ityamaraþ . 2 . 6 . 12 .. (yathà, raghuþ . 15 . 35 .
     %<itare'pi raghorvaü÷yàstrayastretàgnitejasaþ .
     tadyogàt pativatnãùu patnãùvàsan dvisånavaþ ..>%)

#<pativratà>#, strã, (patirvratamiva dharmàrthakàmeùu kàyavàkmanobhiþ sadopàsyo'syàþ .) svàmyanuraktà . tatparyàyaþ . sucaritrà 2 satã 3 sàdhvã 4 . ityamaraþ . 2 . 6 . 6 .. ekapatnã 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. tasyà lakùaõaü yathà --
     %<àrtàrte mudità hçùñe proùite malinà kç÷à .
     mçte mriyeta yàpatyau sà strã j¤eyà pativratà ..>% iti ÷uddhitattvam .. * .. tasyà màhàtmyaü yathà -- nàrada uvàca .
     %<karmaõà kena ràjendra ! tapasà và tapodhana ! .
     uttamà¤ca gatiü yàti kçùõavàsaþ pra÷aüsa me evasuktastu dharmàtmà nàradenàbravãttadà .
     yama uvàca .
     na tasyà niùamo vipra ! tapo naiva ca suvrata ! .
     upavàso na dàna¤ca na damo và mahàmate ! ..
     yàdç÷ã tu bhavedvipra ! ÷çõu tattvaü samàsataþ .
     prasupte yà prasvapiti vibuddhe jàgrati svayam ..
     bhuïkte tu bhojite vipra ! sà mçtyu¤jayati dhruvam .
     maune maunà bhavedyà tu sthite tiùñhati yà svayam .
     sà mçtyu¤jayate vipra ! nànyat pa÷yàmi ki¤cana ..
     ekadçùñirekamanà bharturvacanakàriõã .
     tasyà bibhãmahe sarve ye tathànye tapodhana ! ..
     devànàmapi sà sàdhvã påjyà parama÷obhanà .
     bhartà vàbhihità vàpi praõatyàkhyàyinã bhavet ..
     vartamànàpi viprendra ! pratyàkhyànàpi sà yadà .
     tadaiva taü saü÷rayati patiü nànyaü kadàcana ..
     bharturmçtyumukhaü brahman ! yà pa÷yati varàïganà .
     evaü yàti bhavennityaü bhartuþ priyahite ratà ..
     anuviùñena bhàvena bhartàramanugacchati .
     sà tu mçtyumukhadvàraü na gacchedbrahmasambhava ! ..
     eùa màtà pità bandhureùa me daivataü param .
     evaü ÷u÷råùate yà tu sà màü vijayate sadà .
     pativratà tu yà sàdhvã tasyà÷càhaü kçtà¤jaliþ ..
     bhartàramanudhyàyantã bhartàramanugacchati .
     bhartàramanu÷ocantã mçtyudbàraü na pa÷yati ..
     gãtavàditrançtyàni prekùaõãyànyaneka÷aþ .
     na ÷çõoti na pa÷yeta mçtyudbàraü na pa÷yati ..
     snàyantã tiùñhatã vàpi kurvantã và prasàdhanam .
     nànya¤ca manasà dhyàyeta kadàcidapi suvratà ..
     devatà arcayantã và bhãjayantyatha và dbijàn .
     patiü na tyajate cittàt mçtyudvàraü na pa÷yati ..
     bhànau cànudite yà tu utthàya ca tapodhana ! .
     gçhaü màrjayate nityaü mçtyudbàraü na pa÷yati ..
     cakùurdehaþ svabhàva÷ca yasyà nityaü susaüvçtam .
     ÷aucàcàrasamàyuktà sàpi mçtyuü na pa÷yati ..
     bharturmukhaü prapa÷yantã bhartu÷cittànusàriõã .
     vartate ca hite bharturmçtyudbàraü na pa÷yati ..
     evaü kãrtimatàü loke dç÷yante divi devatàþ .
     mànuùàõà¤ca bhàryà vai tatra de÷e tu dç÷yate ..
     kathitaivaü purà vipra ! àdityena pativratà .
     mayà tasmàcu viprarùe ! yathàvçttaü yathà÷utam ..
     guhyametattato dçùñvà påjayàmi pativratàm ..>% iti vàràhe pativratàcaritram .. * .. pativratàdharmo yathà -- pativratànàü yaddharmaü tannibodha vraje÷vara ! . nityaü bhartaryutsukayà tatpàdodakamãpsitam . bhaktibhàvena satataü bhoktavyaü tadanuj¤ayà .. vrataü tapasyàü devàrcàü parityajya prayatnataþ . kuryàccaraõasevà¤ca stavanaü paritoùaõam .. tadàj¤àrahitaü karma na kuryàdvairataþ satã . nàràyaõàt paraü kàntaü dhyàyate satataü satã .. parapuüsàü pura¤caiva suve÷aü puruùaü param . yàtràmahotsavaü nityaü nartakaü gàyanaü vraja . parakrãóà¤ca satataü nahi pa÷yati suvratà .. yadbhakùyaü svàminàü nityaü tadevamapi yoùitàm . nahi tyajettu tatsaïgaü kùaõameva ca suvratà .. uttare nottaraü dadyàt svàmina÷ca pativratà . na kopaü kurute ÷uddhà tàóanàccàpi kopataþ .. kùudhitaü bhojayet kàntaüdadyàt pàna¤ca toùaõe . na bodhayettaü nidràluü prerayatyeva karmasu .. puttràõà¤ca ÷ataguõaü snehaü kuryàt patiü satã . patirbandhurgatirbhartà daivataü kulayoùitaþ .. ÷ubhaü dçùñà sudhàtulyaü kàntaü pa÷yati sundarã . sasmitaü vadanaü kçtvà bhaktibhàvena yatnataþ .. puruùàõàü sahasra¤ca satã strã ca samuddharet . patiþ pativratànà¤ca mucyate sarvapàtakàt .. nàsti teùàü karmabhogaþ satãnàü vratatejasà . tayà sàrdha¤ca niùkarmã modate harimandire .. pçthivyàü yàni tãrthàni satãpàdeùu tànyapi . teja÷ca sarvadevànàü munãnà¤ca satãùu ca .. tapasvinàü tapaþ sarvaü vratinàü yat phalaü vraja . dàne phalaü yaddàté õàü tat sarvaü tàsu santatam .. svayaü nàràyaõaþ ÷ambhurvidha tà jagatàmapi . suràþ sarve sumunayo bhãtàstàbhyà¤ca santatam .. satãnàü pàdarajasà sadyaþ påtà vasundharà . pativratàü namaskçtya mucyate pàtakànnaraþ .. trailokyaü bhasmasàt kartuü kùaõenaiva pativratà . svatejasà samarthà sà mahàpuõyavatã sadà .. satãnà¤ca patiþ sàdhvãputtro niþ÷aïka eva ca . nahi tasya bhayaü ki¤ciddevebhya÷ca yamàdapi .. ÷atajanmapuõyavatàü gçhe jàtà pativratà . pativratàprasåþ påtà jãvanmuktaþ pità tathà .. satã strã pràtarutthàya tyaktvà ca ràtrivàsasam . bhartàra¤ca namaskçtya karoti stavanaü mudà .. gçhakàryaü tataþ kçtvà snàtvà dhaute ca vàsasã . gçhãtvà ÷uklapuùpa¤ca bhaktitaþ påjayet patim .. snàpayitvà supåtena jalena nirmalena ca . tasmai dattvà dhautavastraü tatpàdau kùàlayenmudà .. àsane vàsayitvà ca dattvà bhàle ca candanam . sarvàïgalepanaü kçtvà dattvà màlyaü gale'pi ca .. sàmavedoktamantreõa bhogadravyaiþ sudhopamaiþ . saüpåjya bhaktitaþ kàntaü stutvà ca praõamenmudà ..
     %<oü namaþ kàntàya ÷àntàya sarvadevà÷rayàya svàhà ..>% ityanenaiva mantraõa dattvà puùpa¤ca candanam . pàdyàrghyadhåpadãpàü÷ca vastraü naivedyamuttamam .. jalaü suvàsitaü ÷uddhaü tàmbå la¤ca susaüskçtam . dattvà stotra¤ca prapañhet yat kçtaü pàñhyameva ca .. oü namaþ kàntàya ÷àstre ca ÷ivacandrasvaråpiõe . namaþ ÷àntàya dàntàya sarvadevà÷rayàya ca .. namo brahmasvaråpàya satãpràõaparàya ca . namasyàya ca påjyàya hçdàdhàràya te namaþ .. pa¤capràõàdhidevàya cakùuùastàrakàya ca . j¤ànàdhàràya patnãnàü paramànandaråpiõe .. patirbrahmà patirviùõuþ patireva mahe÷varaþ . pati÷ca nirguõàdhàro brahmaråpa ! namo'stu te .. kùamasva bhagavan ! doùaü j¤ànàj¤ànakçta¤ca yat . patnãbandho ! dayàsindho ! dàsãdoùaü kùamasva ca .. idaü stotraü mahàpuõyaü sçùñyàdye padmayà kçtam . sarasvatyà ca dharayà gaïgayà ca purà vraja .. sàvitryà ca kçtaü pårbaü brahmaõe càpi nitya÷aþ . pàrvatyà ca kçtaü bhaktyà kailàse ÷aïkaràya ca .. munãnà¤ca suràõà¤ca patnãbhi÷ca kçtaü purà . pativratànàü sarvàsàü stotrametat ÷ubhàvaham .. idaü stotraü mahàpuõyaü yà ÷çõoti pativratà . naro'nyo vàpi nàrã và labhate sarvavà¤chitam .. aputtro labhate puttraü nirghano labhate dhanam . rogã ca mucyate rogàt baddho mucyeta bandhanàt .. pativratà ca stutvà ca tãrthasnànaphalaü labhet . phala¤ca sarvatapasàü vratànà¤ca vraje÷vara ! .. idaü stutvà namaskçtya bhuïkte sà tadanuj¤ayà . uktaþ pativratàdharmo gçhiõàü ÷råyatàü vraja .. iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 83 adhyàyaþ .. * .. pativratànàmàni yathà -- såryasya suvarcalà 1 ÷akrasya ÷acã 2 va÷iùñhasya arundhatã 3 candrasya rohiõã 4 agastyasya lopàmudra 5 cyavanasya sukanyà 6 satyavataþ sàvitrã 7 kapilasya ÷rãmatã 8 saudàsasya madayantã 9 sagarasya ke÷inã 10 nalasya damayantã 11 ràmasya sãtà 12 ÷ivasya satã 13 nàràyaõasya lakùmãþ 14 brahmaõaþ sàvitrã 15 ràvaõasya mandodarã 16 . iti puràõàntaram .. (gàyatrãsvaråpà bhagavatã . yathà, devãbhàgavate . 12 . 6 . 96 .
     %<pativratà pavitràïgã paùpahàsaparàyaõà .
     praj¤àvatã sutà pauttrã puttrapåjyà payasvinã ..>%)

#<pateraþ>#, puü, strã, (patati gacchatãti . pata ë gatau + %<patikañhikuñhigaóidaü÷ibhya erak .>% uõàü 1 . 59 . iti kartari erak .) pakùã . gantari tri . ityuõàdikoùaþ ..

#<pateraþ>#, puü, (patatyasminniti . %<pati kañhãti .>% uõàü 1 . 59 . iti adhikaraõe erak .) àóhakaþ . gartaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<pataïgaü>#, klã, (patramiva aïgaü yasya . pçùodaràtsàdhu .) raktacandanam . iti ÷abdaratnàvalã .. vçkùavi÷eùaþ . vakam iti bhàùà . tatparyàyaþ . patràïgam 2 raktakàùñham 3 suraïgadam 4 patràõyam 5 paññaraïgam 6 bhàryàvçkùaþ 7 raktakaþ 8 lohitam 9 raïgakàùñham 10 rogakàùñham 11 kucandanam 12 paññara¤janakam 13 suraïgam 14 . asya guõàþ . kañutvam . råkùatvam . amlatvam . ÷ãtatvam . gaulyatvam . vàtapittajvaraviùphoñonmàdabhåtanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca bhàvaprakà÷e .
     %<pataïgantu raktasàraü suraïgaü ra¤janaü tathà .
     pañara¤janamàkhyàtaü pattåra¤ca kucandanam ..
     pataïgaü madhuraü ÷ãtaü pitta÷leùmavraõàsranut .
     haricandanavajj¤eyaü vi÷eùàddàhanà÷anam ..>%

@<[Page 3,026a]>@
#<pattanaü>#, klã, (patanti gacchanti janà yasmin . pata ë gatau + %<vãpatibhyàü tanan .>% uõàü 3 . 150 . iti tanan .) nagaram . ityamaraþ . 2 . 2 . 10 .. (yathà, bhàgavate . 7 . 2 . 14 .
     %<puragràmavrajodyànakùetràràmà÷ramàkaràn .
     kheñakharvañaghoùàü÷ca dadahuþ pattanàni ca ..>%) mahatã purã . iti ÷rãdharasvàmã .. mçdaïgaþ . iti hàràvalã ..

#<pattanavaõik>#, [j] puü, (pattanasya nagarasya vaõik .) nagaravaõik . tatparyàyaþ . svàdhyàyã 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pattiþ>#, puü, (padyate vipakùasenàü prati padbhyàü gacchatãti . padyau ïa gatau + %<padiprathibhyàü nit .>% uõàü 4 . 182 . iti tiþ sa ca nit .) padàtikaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 66 . (yathà, raghuþ . 7 . 37 .
     %<pattiþ padàtiü rathinaü rathe÷astuüraïgasàdã turagàdhiråóham .
     yantà gajasyàbhyapatadgajasthaü tulyapratidbandi babhåva yuddham .. * ..>% padyate vipakùaü pràpnotãti . pad + tin .) vãraþ . iti vi÷vaþ ..

#<pattiþ>#, strã, (pata ë gatau + bhàve ktin .) gatiþ . (patyate vipakùo yayà . pat + karaõe ktin .) senàvi÷eùaþ . yaduktaü amare . 2 . 8 . 80 .
     %<ekebhaikarathà trya÷và pattiþ pa¤capadàtikà ..>%

#<pattisaühatiþ>#, strã, (pattãnàü padàtãnàü saühatiþ .) padàtisamåhaþ . tatparyàyaþ . pàdàtam 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 67 ..

#<pattåraþ>#, puü, (pata gatau + bàhulakàdåraþ . nipàtanàt tasya dvitvam .) ÷àli¤ca÷àkaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. pattaïge, klã . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<patnã>#, strã (patyaryaj¤e sambandho yayà . %<patyurnoyaj¤asaüyoge .>% 4 . 1 . 32 . iti nakàràde÷aþ ïãp ca .) vedavidhànenoóhà . anyatropacàràt . patyà udvàhavihitamantràdinà åóhà . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . pàõigçhãtã 2 dvitãyà 3 sahadharmiõã 4 bhàryà 5 jàyà 6 dàràþ 7 sadharmiõã 8 dharmacàriõã 9 dàraþ 10 gçhiõã 11 . iti ÷abdaratnàvalã .. sahacarã 12 gçhaþ 13 kùetram 14 vadhåþ 15 janã 16 parigrahaþ 17 åóhà 18 kalatram 19 . iti hemacandraþ .. (patnãguõenaiva hi puruùàþ sukhino bhavanti . yasya patnã va÷ànugà sa bhåstho'pi svargasthaþ . gçhà÷ramatulyaü ki¤cidapi nàsti yadi tatra hitakàmà patnã vartate . sapatnãka eva sarvadharmakaraõàrhaþ . yadaktaü dakùasaühitàyàm .
     %<patnãmålaü gçhaü puüsàü yadi chandonuvartinã .
     gçhà÷ramasamaü nàsti yadi bhàryà va÷ànugà ..
     tayà dharmàrthakàmànàü trivargaphalama÷nute .
     pràkàmye vartamànà tu snehànnatu nivàrità ..
     ava÷yà sà bhavet pa÷càt yathà vyàdhirapekùitaþ .
     anukålà na vàgaduùñà dakùà sàdhvã priyaüvadà ..
     àtmaguptà svàmibhaktà devatà sà na mànuùã .
     anukålakalatro yastasya svarga ihaiva hi ..
     pratikålakalatrasya narako nàtra saü÷ayaþ .
     svarge'pi durlabhaü hyetadanuràgaü parasparam ..
     rakta eko virakto'nyastasmàt kaùñataraü nu kim ..
     gçhavàsaþ sukhàrthàya patnãmålaü gçhe sukham .
     sà patnã yà vinãtà syàccittaj¤à va÷avartinã ..
     duþkhadànyà sadà khinnà cittabhedàt parasparam .
     pratikålakalatrasya dvidàrasya vi÷eùataþ ..
     yoùit sarvà jalaukeva bhåùaõàcchàdanà÷anaiþ .
     subhåtyàpi kçtà nityaü puruùaü hyapakarùati ..
     jalaukà raktamàdatte kevalaü sà tapasvinã .
     itarà tu dhanaü vittaü màüsaü vãryaü balaü sukham ..
     sa÷aïkà bàlabhàve tu yauvane vimukhã bhavet .
     tçõavanmanyate pa÷càdvçddhabhàve svakaü patim ..
     anukålà na vàgduùñà dakùà sàdhvã pativratà .
     ebhireva guõairyuktà ÷rãreva strã na saü÷ayaþ ..
     yà hçùñamanasà nityaü sthànamànavicakùaõà .
     bhartuþ prãtikarã nityaü sà patnã hãtarà jvarà ..>%)

#<patnyàñaþ>#, puü, (añati mukhaü viharati atra iti àño gçham . tataþ patnyà àñaþ .) patnãgçham . yaduktaü trikàõóa÷eùe .
     %<vàsàgàraü bhogagçhaü kanyàpatnyàñaniùkuñàþ ..>%

#<pa(tra)ttraü>#, klã, (patati vçkùàt . pata ë gatau + %<sarvadhàtubhyaþ ùñran .>% uõàü 4 . 158 . iti ùñran .) vçkùàvayavavi÷eùaþ . pàtà iti bhàùà . tatparyàyaþ . palà÷am 2 chadanam 3 dalam 4 parõam 5 chadaþ 6 . ityamaraþ . 2 . 4 . 14 .. pàtram 7 chàdanam 8 varham 9 varhaõam 10 patrakam 11 . iti ÷abdaratnàvalã .. * .. viùõave patravi÷eùadànaphalaü yathà nàrasiühe 52 adhyàye .
     %<patràõyapi sapuùpàõi hareþ prãtikaràõi ca .
     pravakùyàmi nçpa÷reùñha ! ÷çõuùva gadato mama ..
     apàmàrgapatraü prathamaü tasmàdbhçïgàrakaü param .
     tasmàttu khàdiraü ÷reùñhaü tata÷ca ÷amipatrakam ..
     dårvàpatraü tataþ ÷reùñhaü tato'pi ku÷apatrakam .
     patraü tasmàddamanakaü tato vilvasya patrakam ..
     vilvapatràdapi harestulasãpatramuttamam .
     eteùà¤ca yathàlabdhaiþ patrairvà yo'rcayeddharim ..
     sarvapàpavinirmukto viùõuloke mahãyate ..>% devãprãtikarapatràõi yathà --
     %<apàmàrgasya patrantu tato bhçïgàrapatrakam .
     tato'pi gandhinãpatraü valàhakamataþ param ..
     tasmàt khadirapatrantu va¤julastavakastathà .
     àmrantu vakagucchastu jambåpatraü tataþ param ..
     bãjapårasya patrantu tato'pi ku÷apatrakam .
     dårvàïkuraü tataþ proktaü ÷amãpatramataþ param ..
     patramàmalakaü tasmàddàmapatramataþ param .
     sarvato vilvapatrantu devyàþ prãtikaraü matam ..>% iti kàlikàpuràõe 98 adhyàyaþ .. * .. tejapatram . tatparyàyaþ . tamàlapatram 1 patrakam 2 chadanam 3 dalam 4 pàlà÷am 5 aü÷ukam 6 vàsaþ 7 tàpasam 8 sukumàrakam 9 vastram 10 tamàlakam 11 ràmam 12 gopanam 13 vasanam 14 tamàlam 15 suranirgandham 16 . asya guõàþ . kañutvam . tiktatvam . uùõatvam . kaphavàtaviùavastikaõóåtidoùanà÷itvam . mukhamastaka÷odhanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca . bhàvaprakà÷e .
     %<patrakaü madhuraü ki¤cittãkùõoùõaü picchilaü laghu .
     nihanti kaphavàtàr÷ohçllàsàrucipãnasàn ..>% (patyate sthànàt sthànàntare anena . pata + %<dàmnã÷asayuyujastutudasisicamihapatada÷anahaþ karaõe .>% 3 . 2 . 182 . iti karaõe ùñran .) vàhanam . ÷arapakùaþ . pakùipakùaþ . iti medinã .. * .. (patyate pàtyate ÷àstrabodhàyavarõanicayo'nena . pat + karaõe ùñran . antarnivantatvàt tathàtvam . (likhanàdhàraþ . pàt iti bhàùà . yathà, jyotistattve .
     %<ùàõmàsike tu sampràpte bhràntiþ saüjàyate yataþ .
     dhàtràkùaràõi sçùñàni patràråóhànyataþ purà ..>% dhàtumayapatràkçtidravyam . patar iti tavak iti ca bhàùà . yathà, tulàpuruùadàne dànasàgare .
     %<suvarõapatràbharaõà ca kàryà sulohapàr÷vadbaya÷çïkhalàbhiþ .. * ..>% (pàtyate sthànàt sthànàntaraü samàcàro'nena .) patrã . lipiþ . tasya raj¤janaü yathà --
     %<suvarõaråpyaraïgàdyai ra¤jayet patramuttamam .
     sàmànyottamamadhyànàü patrara¤janamãritam .. * ..>% atha patrapramàõam .
     %<ùaóaïgulàdhikaü hastaü patramuttamamãritam .
     madhyamaü hastamàtraü syàt sàmànyaü muùñihastakam ..>% atha patrabhaïgaprakàraþ .
     %<patrantu triguõãkçtya årdhe tu dbiguõaü tyajet .
     ÷eùabhàge likhedbarõàn gadyapadyàdisaüyutàn .. * ..>% atha patrasya racanakramaþ .
     %<ràjalekhakamàhåya nçpo bråyàt prayatnataþ .
     patraü kuru yathàyogyaü gadyapadyàdisaüyutam ..
     paõóitadbayamànãya lekhako rahasi sthitaþ .
     yathàyogyànusàraõa patraü kuryànmanoramam ..
     dinadvayaü trayaü vàpi vicàrya paõóitena vai .
     svabhrànterdåùaõaü j¤àtvà vilikhet patrapustake ..
     sàmànyapatre saülikhya rahasi ÷ràvayennçpam .
     nçpàj¤ayà ÷ubhe pattre vilikhedràjalekhakaþ .. * ..>% atha lekhanaprakàraþ .
     %<aïku÷aü prathamaü dadyàt maïgalàrthaü vicakùaõaþ .
     madhye vindusamàyuktamadhaþ saptàïkasaüyutam .. 7ü ..
     tadadhaþ svasti vinyasya tato gadyaü su÷obhanam .
     tataþ ÷rã÷abdaråpàõi padanyàsakramaü likhet ..
     bhàùayà saüskçtenaiva ku÷alaü vilikhet sudhãþ .
     tataþ ÷ubhà÷ubhàü vàrtàü saüskçtaiþ pràkçtaistathà ..
     tataþ pramàõasande÷aü tato vàrtàü niyojayet .
     kãrtiprãtiyutaü padyaü tataþ kimadhikàdikam ..
     patrapreùaõa÷loka¤ca aïkamàsàdisaüyutam .
     sarveùàmeva patreùu likhana¤caivamãritam ..
     sarveùàmeva patràõàü vidhiü j¤àtvà likhettu yaþ .
     svade÷e kãrtimàpnoti tathà de÷àntareùvapi ..
     evaü ÷àstrakramaü j¤àtvà yo likhedràjapatrakam .
     sa ràjamantribhiþ sàrdhaü ya÷aþ pràpnotyanuttamam ..
     ÷àstrasandarbhamaj¤àtvà yo likhedràjapatrakam .
     sa ràjamantribhiþ sàrdhaü durya÷o mahadàpnuyàt .. * ..>% atha patranayanakramaþ .
     %<ràjapatraü nayenmårdhni lalàñe pàtramantriõàm .
     gurupatraü nayenmårdhni bràhmaõànàntathaiva ca ..
     yatisannyàsinà¤caiva svàmina÷ca tathaiva ca .
     sàdareõaiva yatnena tathà mårdhani dhàrayet ..
     bhàryàputtrasya mitrasya hçdaye dhàrayet sudhãþ .
     pravãràõàü kaõñhade÷e patradhàraõamãritam ..
     eteùà¤caiva patràõàmuktaü dhàraõalakùaõam .
     anyeùàmapi patràõàü niyamo nàtra dar÷itaþ ..>% atha patrapañhanaprakàraþ .
     %<patraü dhçtvà namaskçtya pårbàgraü sthàpayet sudhãþ .
     dakùiõàgreõa sadasi nçpàgre ràjalekhakaþ ..
     patraü vitatya sadasi dvivàraü manasà pañhet .
     sphuñaü pa÷càt pravaktavyamakùobho ràjalekhakaþ ..
     rahasi ÷ràvayet patraü ÷ubhaü và yadi và÷ubham .
     patraü ÷rutvà viditvàrthaü sabhàyàü ÷ràvayettataþ ..
     rahasya-patraü rahasi nçpàgre ÷ràvayeddvijaþ .
     a÷ubhaü naiva sadasi ÷ubhaü patraü nçpàj¤ayà ..
     evaü krameõa patràrthaü ÷ràvayitvà dvijottamaþ .
     nçpateþ sannidhau sthitvà nçpàj¤àmanuvartate ..>% atha patracihnàni .
     %<årdhve ùaóaïgulaü tyaktvà vartulaü candravimbavat .
     kastårãkuïkumaiþ kuryàdràjapatraü sucihnitam ..
     mantriõàü kuïkumenaiva paõóitasyaiva candanaiþ .
     guråõàü candanenaiva sindåreõaiva svàminaþ ..
     bhàryàyà÷càpyalaktena candanaiþ pitçputtrayoþ .
     sannyàsinàü candanena yatãnàü kuïkumena ca ..
     raktacandanapaïkena bhçtyasya samudãritam .
     ÷oõitenaiva ÷atråõàü patracihnaü prakalpayet ..
     eteùà¤caiva sarveùàü yathàyogyànusàrataþ .
     patrasyordhve tu matimàn kuryàt cihnaü suvartulam ..>% atha ràjapatrasya koõacchedanaprakàraþ .
     %<dakùiõe patrakoõasya adhastàta chedayet sudhãþ .
     ekàïgulapramàõena ràjapatrasya caiva hi ..>% atha ràjapatràdeþ padanyàsaþ .
     %<mahàràjàdhiràja¤ca dàna÷auõóaü tathaiva ca .
     tathà saccaritaü yojyaü kalpavçkùàdikaü nyaset ..
     yathàyogyànusàreõa tathaiva guõabhedataþ .
     ràjapatreùu sarveùu padanyàsakramaü viduþ ..>% atha mantripatrasya .
     %<pravaraü guõamedena tathà saccaritàdikam .
     vinyasya vilikhet pràj¤o mantripatre padakramam ..>% atha paõóitasya .
     %<saükhyàvadvanditapadaü ÷àstràrthanipuõàdikam .
     paõóitànà¤ca patreùu vilikhedvai padakramam ..>% atha gurupatrasya .
     %<sàükhyasiddhàntanipuõaü sanamaskàrakaü padam .
     vinyasya vilikhet pràj¤o gurupatrapadakramam ..>% atha svàmipatrasya .
     %<pravaryaü sanamaskàraü pràõapriyàdikaü padam .
     vinyasya vilikheddhãmàn svàmipatrapadakramam ..>% atha bhàryàpatrasya .
     %<pràõapriyàpadaü sàdhvãü tathà saccaritàdikam .
     bhàryàpatraü likhedvidbàn padakramamanuttamam ..>% atha puttrasya .
     %<pràõaputtrapadaü tadvattathà saccaritàdikam .
     à÷ãrvacanasaüyuktaü puttrapatrapadakramam ..>% atha pitçpatrasya .
     %<prabhuvaryaü namaskàraü tathà saccaritàdikam .
     vinyasya vilikhet puttraþ pitçpatrapadakramam ..>% atha sannyàsiyatipatrasya .
     %<sarvavà¤chàvinirmuktaü sarva÷àstràrthapàragam .
     sannyàsiyatipatreùu vilikhecca padakramam ..>% sàmànyasya .
     %<sàmànyabhçtya÷atråõàü viniyojyàmukaü prati .
     ÷astràva÷eùitapadaü chàgatulyàdikaü tathà ..
     eteùàmeva patreùu yathàyogyànusàrataþ .
     vinyasya vilikhet pràj¤aþ padakramamanuttamam ..>% ÷rã÷abdavinyàsasaükhyà yathà --
     %<ùaóguroþ svàminaþ pa¤ca dve bhçtyecaturo ripau .
     ÷rã÷abdànàü trayaü mitre ekaikaü puttrabhàryayoþ .. * ..>% atha ràj¤aþ pra÷astiþ .
     svastigãrvàõacayacåóàratraràjiroci÷cumbitacandracåóacaraõanakhenduvçndacandrikàsandohàsvàdacaturaceta÷cakoravaraviùamasamarasa¤caratprabalataraturagakhurapuñapañaladalitabhåpçùñhottiùñhadbhåyiùñhadhålidhàràdhåsaritasakalaharidantarapracaõóabhujadaõóabhràjamànakharataràsivitràsitapratyarthipçthvãpatisàrthapràrthitànukampàsudhàsampàtànavaratavidbaddàridryavidràvaõadraviõarà÷ivi÷ràõanasamupàrjitorjitaya÷omaràlàvalikavalitavalidadhãcisa¤citaya÷omçõàlajàlabhåpàlakulatilaka÷rãyutamahàràjàdhiràjeùu .. 1 ..
     svastipracaõóadordaõóakhaõóakhaõóitàrimaõóalamuõóonmuktamuktàvalãmaõóitasaügràmàïganariïgamàõànekavàraõavàhàdikàyakàõóavakrataranakracakracaükramaõaduratikramaõãyàpagàpatiprabhåtaya÷a÷candracandrikàdyotavidyotitàtkhilajaganmaõóalavividhadraviõàrpaõasantoùitasårisamåhaståyamànàvadàtakãrtinartakãnartanalãlàlepalepitagãtidhurãõorva÷yàdive÷yàjanasavilàsagãyamànaguõa÷ravaõàndolitàkhaõóa÷ravaõakuõóalaparitaþprasarpitapratàpatapanottàpitàràtitatisamadhyàsitaniku¤jaku¤japrastutasaundaryagàthàpramudita÷rãmannàràyaõacaraõakiïkara÷rãyutamahàràjadàna÷auõóeùu .. 2 .. * .. atha mantripra÷astiþ . svasti÷rãmatsamastasàmantasevakanirvàhakeùu . koùagokçùikçùãvalagajavàjigçhaparivàraharùahetunãtiseturakùaõanipuõeùu . asmadvi÷vàsaikaniketaneùu ÷rã÷rãmantripravãreùu à÷ãrà÷inivedanako'yaü varõabhåto'tratyaü bhavyamàvedayan tatratyaü bhavyamavyàhatamanudinamanukùaõaü pçcchati sma .. * .. atha gurupra÷astiþ .
     svasti÷rãnàràyaõapadapàthoruhaniþsaranmakarandamaghupàyamànamànaseùu . vividhavidyàvidyotitàkhilaguõagaõàlaïkçtavedavedàïgapàragasvà÷ramocitàcàrasampannaparamahaüsaparivràjakàcàryasevyamàna÷rãgovindasvaråpagurucaraõàravindeùu koñi÷aþ praõàmàþ .. * .. atha bhàryàyàþ svàmipra÷astiþ . svasti÷rãmaduddàmapremahemabhåùitàsmadàdibhaktajaneùu . karõayoradhiùñhàneùu . netrayoradhidaivateùu . kàmasya pariõàmeùu . caturvargapradàyakeùu . mamàpararåpeùu . ÷rãmatsvàmicaraõàravindeùu . govinda ivendiràyàþ ÷aïkara iva girijàyàþ mahendra iva pulomajàyàþ pratidinaü vardhamànà samàràdhanà praõàmapårbamàstàm .. * .. atha bharturbhàryàpra÷astiþ . svasti÷rãmatsamastapremapàralàvaõyamårtau priyatamàyàü netrayummasya kanãnikàyàmiva candrasya kùaõadàyàmiva kamalàkarasya kamalinyàmiva pathikasya chàyàyàmiva tçùàturasya ÷ãtalàmçtadhàràyàmiva mama saprema nivedayantã patrã ÷ubhà÷ãrà÷ãnnivedayatu sarvadà .. * .. atha puttrasya pitaraü prati pra÷astiþ . svasti÷rãmadabhinavava÷ambadacittacintitasvã yànuràgànura¤jitànugçhãtasvagçhyavargeùu . nijacaraõasaroja-ra¤jitaparàgasaü raktàsma dàdibhàlasthalavi÷àlabhàgyasambhàvukùu . ÷rãyutapitçcaraõasaroruheùu . aki¤citkarakiïkarasya mama vaddhakarasampuñasyàvanãpçùñhalagnàþ sàùñàïgapraõatayaþ sahasramajasraü vij¤àpya¤ca .. * .. atha pituþ puttraü prati pra÷astiþ . svasti÷rãvi÷ve÷varacaraõasaroruhànugrahasamàsàditàtivitatànavadyavidyàvilàsapãyåùaparamparàparàbhàvukànupamamàdhurãdhurãõavividhaguõàlaïkçtanijavaü÷àvataüsasakalavi÷vàsanidhànanijakulapavitrãkçtàtmapràyeùu . ÷rãyuta÷uddhàcàraparipåritaputtreùu ÷ubhà÷iùàü rà÷ayaþ santu vij¤àpya¤ca .. * .. atha sannyàsiyatipra÷astiþ . svasti÷rãmatparamahaüsaparivràjakàcàryakaraõanipuõatàparàïmukheùu . viùamaviùayadoùadar÷anadåùitaprapa¤caracanàvibhàveùu . vedavedàntasàükhyasiddhàntabaddhadevaprakçtipuruùavivekaj¤àna÷ãleùu . saükhyàvanmukhyavanditacaraõàravindasvà÷ramocitàcàraparipàlanapavitrãkçtadharitrãtaleùu . sakalabhådeva-påjita-÷rãyuta-gosvàmi-caraõàravindeùu . mamàvanãsaülagnàþ sàùñàïgapraõàmasahasramajasraü oü namo nàràyaõàyeti mantreõàkalitamastu .. * .. atha bhçtyapra÷astiþ . 1üsvastibhagavaccaraõaparàyaõasakaladraviõàdhirakùakagomahiùyàdipratipàlakanikhilavaü÷ànusevakava÷aüvadàmukabhçtyaü prati .. * .. athàripra÷astiþ . svastisamaràïganabhraùñapratibhañaya÷aþparipåritasakalasàmantaràjadhànãvijçmbhitavãra÷astràva÷eùitanijavaü÷ànurakùakasatataparitrasta÷araõàgatàmukaü prati .. * .. atha vivekinàü pra÷astiþ . svasti÷rãbhagavatpadapaïkajapåjanopacitapuõyapu¤japavitrãkçtàntaþkaraõadigvilàsinãvisaraddhammillamilanmallãmàlàkalàya÷o'nubandhiniravadhivasuvi÷ràõanàdharãkçtasurapurabhåmãruheùu . svasti÷rãmatparame÷varapàdapàthoruhàsvàdacaturacittaca¤carãkabhåvçndàrakavçndàvanajanitàmitaya÷aþpañãrapaïkapañalàlaïkçtadigaïganàgaõastanatañaprabalapratàpaurvakharvãkçtapratyarthisàrthagarvàkåpàrapàreùu . iti vararucikçtapatrakaumudã ..

#<patrakaü>#, klã, (patrameva . patra + svàrthe kan .) vçkùasya patram . patràvalã . iti ÷abdaratnàvalã . tejapatram . asya guõaþ . kaphavàyvar÷ohçllàsàrucinà÷itvam . iti ràjavallabhaþ . ÷àli¤ca÷àke puü . iti ratnamàlà ..

#<patrakàhalà>#, strã, (patrakàõàü àhalà ÷abdaþ .) pi¤jolà . patra÷abdaþ . iti hàràvalã ..

#<patrakçcchraþ>#, puü, (patraiþ patrakvàthaiþ sàdhyaþ kçcchrovratavi÷eùaþ .) parõakçcchravratam . yathà --
     %<parõodumbararàjãvavilvapatraku÷odakaiþ .
     pratyekaü pratyahaü pãtaiþ parõakçcchra udàhçtaþ ..>% iti yàj¤avalkyaþ .. %<palà÷odumbaràravinda-÷rãvçkùa-parõànàmekaikeüna kvathitamudakaü pratyahaü pibet ku÷odaka¤ca ekasminnahanãti pa¤càhasàdhyaþ parõakçcchraþ .>% iti mitàkùarà ..

#<patraguptaþ>#, puü, (patràõi guptàni asya .) trikaõñaþ . iti ÷abdacandrikà . tekàüñà sij iti bhàùà ..

#<patraghanà>#, strã, (patrameva dhanaü yasyàþ . patrabàhulyàttathàtvam .) sàtalàvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<patraïgaü>#, klã, (patramajyate'nena . a¤ja + karaõe gha¤ . yadvà patravat aïgaü yasya . ÷akandhàditvàt sàdhu .) patràïgam . raktacandanam . iti ÷abdaratnàvalã .

#<patrajhaïkàraþ>#, puü, (patreùu jhaïkàrastadbat ÷abdo yasya .) puroñiþ . iti trikàõóa÷eùaþ . ràyabhàñã iti bhàùà ..

#<patraõà>#, strã, (aõa pràõe + ap aõaþ . lakùyaü pratigamanàya . pattraiþ aõo jãvanamiva yatra .) ÷arapatraracanà . yathàha hàràvalã .
     %<÷aràõàü patraracanà patraõà parikãrtità ..>%

#<patrataõóulã>#, strã, (patreùu taõóulavat vidyate'syàþ . ar÷a-àditvàdac . gauràditvàt ïãù .) yavatiktà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<patrataruþ>#, puü, (patrapradhànastaruþ . ÷àkapàrthivavat samàsaþ .) duùkhadiraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<patradàrakaþ>#, puü, (patravat dàrayati vçkùàõi iti . dé + õic + õvul .) krakacaþ . iti trikàõóa÷eùaþ . karàt iti bhàùà ..

#<patranàóikà>#, strã, (patrasya nàóikà .) patra÷irà . iti jañàdharaþ ..

#<patrapara÷uþ>#, puü, (patre ghàtunirmitapatràkàre para÷uriva . tacchedakatvàttathàtvam .) svarõakàràdãnàü svarõàdicchedikà . chenã iti bhàùà . tatparyàyaþ . vra÷canaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 10 . 33 .. patrapar÷uþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<patrapà>#, strã, (apatrapaõamiti . apa + trap + ac . nipàtanàt akàralopaþ .) apatrapà . lajjà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<patrapàlaþ>#, puü, (patravat palyate pràpyate'sau . patra + palaü gatau + gha¤ .) àyatà churikà . iti hemacandraþ . 3 . 448 ..

#<patrapàlã>#, strã, (patravat pàliragrabhàgo yasyàþ . ïãp . kartanã . iti halàyudhaþ .. kàücã iti bhàùà .

#<patrapà÷yà>#, strã, (pà÷ànàü samåhaþ pà÷yà . patramiva pà÷yà .) svarõàdiracitalalàñàbharaõam . ityamaraþ . 2 . 6 . 103 .. ñãkà iti bhàùà ..

#<patrapi÷àcikà>#, strã, (patraiþ patreõa và pi÷àcãva . ivàrthe kan .) jalatrà . ñokà iti bhàùà . tatparyàyaþ . kharparaþ 2 vàritrà 3 mårdhakholam 4 . iti trikàõóa÷eùaþ .. mastake palà÷apatrabandhanam . yaduktaü
     %<bandhaþ palà÷apatràõàü ÷ãrùe patrapi÷àcikà ..>% iti hàràvalã ..

#<patrapuùpaþ>#, puü, (patraü puùpamiva yasya .) raktatulasã . iti ÷abdacandrikà ..

#<patrapuùpakaþ>#, puü, (patrapuùpa iva kàyate prakà÷ate iti . kai + kaþ .) bhårjapatram . iti ÷abdamàlà ..

#<patrapuùpà>#, strã, (patrapuùpa + striyàü ñàp .) tulasã . iti ÷abdamàlà .. kùudrapatratulasã . iti ratnamàlà ..

#<patrabandhaþ>#, puü, (patràõàü bandho bandhanaü yasmin . puùparacanàkàle hi patràõàü granthanaü syàdatastathàtvam .) puùparacanà . yathà, ÷abdaratnàvalyàm .
     %<racanà ca pariùpandaþ patrabandha iti trayam .
     patrabhaïgaprasånàdiracanàyàü nigadyate ..>%

#<patrabàlaþ>#, puü, (patravat balyate dhrãyate'smin . balarakùaõe + adhikaraõe gha¤ . agrabhàge patràkçtestathàtvam .) tulàdhañaþ . iti trikàõóa÷eùaþ . dàüó iti bhàùà ..

#<patrabhaïgaþ>#, puü, (patràõàü likhitapatràkçtãnàü bhaïgo vicitratà yatra .) stanakapolàdau kastårikàdiracitapatràvalã . tatparyàyaþ . patralekhà 2 patravallã 3 patralatà 4 patràïgulã 5 . iti hemacandraþ .. patràïguliþ 6 patrabhaïgã 7 patrakam 8 patrabhaïgiþ 9 patràvalã 10 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<patrabhaïgã>#, strã, (patrabhaïga + gauràditvàt ïãù .) patrabhaïgaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<patrayauvanaü>#, klã, (patràõàü yauvanaü yatra .) pallavam . nåtanapatram . yathà, jañàdharaþ .
     %<navodgate ki÷alayaü ki÷alaü patrayauvanam ..>%

#<patrarathaþ>#, puü, strã, (patraü pakùo ratho yànamiva yasya .) pakùã . ityamaraþ . 2 . 5 . 33 .. (yathà, bhàgavate . 1 . 6 . 13 .
     %<citrasvanaiþ patrarathairvibhramadbhamara÷riyam .
     nalaveõu÷arastambaku÷akãcakagahvaram ..>%)

#<patralaü>#, klã, drapasam . aghanadadhi . iti hemacandraþ ..

#<patralekhà>#, strã, (patràõàü kastårikàdiracitapatràkçtãõàü lekhà racanà .) patrabhaïgaþ . ityamaraþ .. 2 . 6 . 122 .. (yathà, raghuþ 6 . 72 .
     %<mahendramàsthàya mahokùaråpaü yaþ saüyati pràptapinàkalãlaþ .
     cakàra vàõairasuràïganànàü gaõóasthalãþ proùitapatralekhàþ ..>%)

#<patravallã>#, strã, (patràõàü racitapatràkçtãnàü vallã lateva .) patrabhaïgaþ . iti hemacandraþ . 3 . 319 .. (yathà, màghe . 8 . 59 .
     %<gaõóeùu sphuñaracanàbjapatravallã paryàptaü payasi vibhåùaõaü badhånàm ..>%) rudrajañà . palà÷ã latà . iti ràjanirghaõñaþ .. parõalatà ca ..

#<patravàhaþ>#, puü, (patreõa pakùacchadena uhyate iti . vaha + gha¤ .) bàõaþ . iti jañàdharaþ .. (patra lipiü vahatãti . vaha + aõ .) lipivàhaketri ..

#<patra÷àkaþ>#, puü, (patrapradhànaþ ÷àkaþ . ÷àkapàrthivavat samàsaþ .) ùaóvi dha÷àkàntargatapatràtmaka÷àkaþ yathàha ràjavallabhaþ .
     %<patraü puùpaü phalaü nàlaü kandaü saüsvedajaü tathà .
     ÷àkaü ùaóvidhamuddiùñaü guru vidyàdyathottaram ..>%

#<patra÷irà>#, strã, (patrasya ÷ireva .) patrabhaïgaþ . tataparyàyaþ . màóhiþ 2 . iti hàràvalã .. parõanàóã ca ..

#<patra÷reõã>#, strã, (patràõàü ÷reõãva .) dravantã . iti ràjanirghaõñaþ .. parõapaükti÷ca ..

#<patra÷reùñhaþ>#, puü, (patraü ÷reùñhaü yasya .) vilvaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<patrasåciþ>#, puü, (patràõàü såciriva .) kaõñakam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<patrahimaü>#, klã, (patreùu himaü yasmin dine .) himadurdinam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<patràkhyaü>#, klã, (patrameva àkhyà yasya .) tejapatram . iti ÷abdacandrikà .. tàlã÷apatram . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 3,029a]>@
#<patràïgaü>#, klã, (patramiva aïgaü yasya . yadbà patreùu aïgatãti . agi gatau + ac .) raktacandanam . raktacandanasadç÷akàùñhavi÷eùaþ . vakam iti bhàùà . ityamaraþ . 2 . 6 . 132 .. bhårjam . padmakam . iti medinã ..

#<patràïguliþ>#, strã, (patraü aïguliriva yatra . yadvà aïgulibhirlikhitaü racitaü patraü patràkçtiratra iti paranipàtatvàttathàtvam .) patrabhaïgaþ . stanakapolàdau kastårikàdiracitapatràvalã . ityamaraþ . 2 . 6 . 122 ..

#<patrà¤janaü>#, klã, (patraü lekhanapatramajyate'nena . patra + a¤ja + karaõe lyuñ .) masã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<patràóhyaü>#, klã, (patraràóhyam .) pippalãmålam . parvatatçõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<patrànyaü>#, klã, pattaïgam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<patràluþ>#, puü, (patra + astyarthe àluþ .) kàsàluþ . ikùudarbhà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<patràvaliþ>#, strã, (patràõàü patràkçtãnàü àvaliþ païktiriva racanà yasyàþ .) gairikam . iti ÷abdacandrikà .. (patràõàü àvaliþ ÷reõã ràjirvà .) patra÷reõã ca ..

#<patràvalã>#, strã, (patràvali + và ïãp .) patrabhaïgaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. navadurgàsampradànakamadhumi÷ritayavacårõayuktanavà÷vatthapatràõi . yathà --
     %<amàyàü ni÷i saüghe tu patre cà÷vatthasaüj¤ake .
     kramàt patràvalã deyaü madhunà yavacårõakam ..>% iti kaivalyatantram .. devàdisannidhau sandigdhavastunorekataràvadhàraõàrthakabràhmaõabàlakottolitatattatsandehakoñilisvitapatrasamåha÷ca ..

#<patrikà>#, strã, (patrã eva . svàrthe kan tato hnasvaþ .) pattrã . lipiþ . yathà, jyotiùe .
     %<àdityàdigrahàþ sarve nakùatràõi ca rà÷ayaþ .
     dãrghamàyuþ prakurvantu yasyeyaü janmapatrikà ..>% (pra÷astapatraü vidyate yasyàþ . patra + vidyamànàrthe ñhan . kadalyàdinavapatrikà . yathà, durgotsavapaddhatau .
     %<kadalã dàóimã dhànyaü haridrà mànakaü kacu .
     vilvà÷okau jayantã ca vij¤eyà navapatrikà ..>%)

#<patrikàkhyaþ>#, puü, (patrikà àkhyà yasya .) karpårabhedaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. patrikànàmake tri ..

#<patriõã>#, strã, (patràõi santyasyàþ . patra + iniþ . striyàü ïãp .) pallavaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<patrã>#, [n] puü, (patraü pakùo vidyate'sya . patra + iniþ .) vàõaþ . (yathà, raghuþ . 11 . 84 .
     %<÷aüsa kiü gatimanena patriõà hanmi lokamuta te makhàrjitam ..>%) pakùã . ityamaraþ . 3 . 3 . 105 .. (yathà, raghuþ 11 . 29 .
     %<taü kùurapra÷akalãkçtaü kçtã patriõàü vyabhajadà÷ramàdbahiþ ..>%) ÷yenaþ . (yathà, naiùadhe . 19 . 12 .
     %<nabhasi mahasàü dhvàntadhvàïkùapramàpaõapatriõàmiha viharaõaiþ ÷yainampàtàü raveravadhàrayan ..>% %<patriõàü ÷yenàkhyapakùiråpàõàm .>% iti taññãkàyàü nàràyaõaþ .. patràõi cchadàni santyasya . ata iniþ .) vçkùaþ . rathã . parvataþ . iti medinã .. tàlaþ . ÷vetakiõihã . gaïgàpatrã . pàcã . iti ràjanirghaõñaþ .. patravi÷iùñe, tri ..

#<patrã>#, strã, (patra + striyàü ïãp .) lipiþ . patram . yathà, jàtake .
     %<÷rãmatpaïkajinãpatiþ kumudinãpràõe÷varo bhåbhavaþ ÷à÷àïkiþ suraràjavanditapado daityendramantrã ÷aniþ .
     svarbhànuþ ÷ikhinàü gaõo gaõapatirbrahme÷alakùmãdharàstvàü rakùantu sadaiva yasya vimalà patrã mayà likhyate ..>%

#<patropaskaraþ>#, puü, (patrameva upaskara upakaraõaü yasya .) kàsamardaþ . iti hàràvalã ..

#<patrorõaü>#, klã, (patrajà årõà sàdhanatvenàstyasya . %<ar÷a àdibhyo'c .>% 5 . 2 . 127 . iti ac .) vañalakucàdipatreùu krimibhirurõàyàþ kçtatvàt patrasambandhinã årõà atreti . iti bharataþ .. ghautakauùeyam . ityamaraþ . 2 . 6 . 113 .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 111 . 103 .
     %<patrorõaü corayitvà tu krakaratvaü niyacchati ..>%)

#<patrorõaþ>#, puü, (patreùu årõà yasya .) ÷yoõàkavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 56 ..

#<patsalaü>#, klã, (patati gacchati asmin . pata ë gatau + %<pate ra÷ca laþ .>% uõàü . 3 . 74 . iti saran rasya la÷ca .) panthàþ . ityuõàdivçttiþ ..

#<patha>#, i ka gatyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüparaü-sakaü-señ . idit .) i ka, panthayati . iti durgàdàsaþ ..

#<patha>#, e ja gatyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüparaü-sakaü-señ . jvalàdiþ .) e, apathãt . ja, pàthaþ pathaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<pathaþ>#, puü, (pathati gacchati atra . patha gatau + gha¤atha adhikaraõe kaþ .) panthàþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pathan>#, [t] puü, pathaþ . ityamarañãkà .. (pathati gacchati . patha gatau + ÷atç .) gamanakartà ca ..

#<pathikaþ>#, tri, panthànaü gacchati yaþ . (pathin + %<pathaþ ùkan .>% 5 . 1 . 75 . iti ùkan ùo ïãùarthaþ .) pathagantà . (yathà, goþ ràmàyaõe . 1 . 5 . 10 .
     %<nànàpathikadåtai÷ca vaõigbhi÷copa÷obhitàm .
     devatàyatanai÷caiva vimànairiva ÷obhitàm ..>%) tatparyàyaþ . adhvanãnaþ 2 adhvagaþ 3 adhvanyaþ 4 pànthaþ 5 . ityamaraþ . 2 . 8 . 17 .. gantuþ 6 yàtuþ 7 pathakaþ 8 yàtrikaþ 9 yàtçkaþ 10 . iti ÷abdaratnàvalã .. pathilaþ 11 . ityuõàdikoùaþ ..

#<pathikasantatiþ>#, strã, (pathikànàü santatiþ samåhaþ .) pathikasaïghaþ . tatparyàyaþ . hàriþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. pathikasaühatiþ 3 . iti hàràvalã ..

#<pathikà>#, strã, (pathika + ñàp .) kapiladràkùà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pathidrumaþ>#, puü, (pathiþ pràptaguõo drumaþ . bahuguõavattvàttathàtvam .) svadiravçkùaþ . iti jañàdharaþ .. ÷vetakhadiraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pathilaþ>#, tri, (pathati gacchatãti . patha gatau + %<mithilàdaya÷ca .>% uõàü . 1 . 58 . iti nipàtanàt sàdhuþ .) pathikaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<pathivàhakaþ>#, tri, (panthànaü vàhayatãti . vaha + õic + õvul .) ÷àkunikaþ . niùñhuraþ . iti ÷abdamàlà .. bhàravàhaka÷ca ..

#<pathyaü>#, tri, (pathin + %<dharmapathyarthanyàyàdanapete .>% 4 . 4 . 92 . iti yat .) cikitsàdau hitakàrakam . tatparyàyaþ . karaõam 2 hitam 3 . iti ÷abdacandrikà .. àtmãyam 4 àyuùyam 5 . saindhave klã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pathyaþ>#, puü, (pathi sàghuþ . digàditvàt yat inolopaþ .) harãtakãvçkùaþ . yathà -- ÷ivàyàü vanatiktaþ syàt pathyaþ sundaramàtçkau . iti ÷abdamàlà ..

#<pathya÷àkaþ>#, puü, (pathyaü hitakaraü ÷àkaü yasya .) taõóulãya÷àkaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pathyà>#, strã, (pathya + ñàp .) harãtakã . (yathà, hañhayogadãpikàyàm . 3 . 35 .
     %<tataþ saindhavapathyàbhyàü cårõitàbhyàü prakarùayet .>% punaþ saptadine pràpte romamàtraü samucchinet ..) mçgervàruþ . cirbhiñà .. bandhyà karkoñakã . iti ràjanirghaõñaþ .. (saüsàrarogasya pathyasvaråpatvàt gaïgàpi pathyasvaråpà . yathà, kà÷ãsvaõóe 29 . 112 .
     %<padmanàbhapadàrghyeõa prasåtà padmamàlinã .
     parardhvidà puùñikarã pathyà pårtiþ prabhàvatã ..>%)

#<pathyàdigugguluþ>#, puü, (pathyà àdiryasya tathàvigho gugguluþ .) auùadhavi÷eùaþ . yathà --
     %<pathyà vibhãtàmalakãphalànàü ÷ataü krameõa dviguõàbhivçddham .
     prasthena yukta¤ca palaïkaùàõàü droõe jale saüsthitamekaràtram ..
     ardhàva÷eùaü kvathitaü kaùàyaü bhàõóe pacettat punareva lohe .
     amåni vahneravatàrya dadyàt dravyàõi saücårõya palàrdhakàni ..
     vióaïgadantãtriphalàguóåcãkçùõàtrivçnnàgarakoùaõàni .
     yatheùñaceùñasya narasya ÷ãghraü himàmvupànàni ca bhojanàni ..
     niùevyamàno vinihanti rogàn sagçdhrasãü nåtanakha¤jatà¤ca .
     plãhànamugraü jañharàrtigulmaü pàõóutvakaõóutvavivàtaraktam ..
     pathyàdiko guggulureùa nàmnà khyàtaþ kùitàvapramitaprabhàvaþ .
     balena nàgena samaü manuùyaü javena kuryàtturageõa tulyam ..
     àyuþprakarùaü vidadhàti cakùurbalaü tathà puùñikaro viùaghnaþ .
     kùatasya sandhànakaro vi÷eùàdrogeùu ÷astaþ sakaleùu tajj¤aiþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<pathyàpathyaü>#, klã, (pathyaü rogiõàü hitakaraü apathyaü a÷ubhakaraü dvayoþ samàhàraþ .) rogàõàü hitàhitakàrakadravyàõi . tatra taruõajvare pathyaü yathà . vamanam . laïghanam . kàlo'ùñàhaþ . yavàguþ . svedanam . kañutiktarasau . etàni pàcanàni .. * .. navajvare apathyaü yathà . snànam . virekaþ . suratam . kaùàyaþ . vyàyàmaþ . abhya¤janam . divànidrà . dugdham . ghçtam . vaidalam . àmiùam . takram . surà . svàdugurudraùadravyàõi . annam . pravàtaþ . bhramaõam . kopaþ .. * .. madhyajvare pathyaü yathà . puràtanaùaùñikaþ . puràtana÷àliþ . vàrtàkuþ . ÷obhà¤janam . kàravellaþ . vetràgram . àùàóhaphalam . pañolam . karkoñakam . målakapotikà . mudgamasåracaõakakulatthamukuùñakànàü yåùaþ . pàñhà . amçtà . vàståkam . taõóulãyaþ . jãvantã . kàkamàcã . supakvàni dràkùàkapitthadàóimavaikaïkataphalàni . laghåni sàtmyàni ca bheùajàni .. * .. atha puràõajvare pathyam . virecanam . chardanam . a¤janam . nasyam . dhåmaþ . anuvàsanam . siràvyadhaþ . saü÷amanam . pradehaþ . abhyaïgaþ . avagàhaþ . ÷i÷iropacàraþ . eõaþ . kuliïgaþ . hariõaþ . mayåraþ . làvaþ . ÷a÷aþ . tittiriþ . kukkuñaþ . krau¤caþ . kuraïgaþ . pçùataþ . cakoraþ . kapi¤jalaþ . vartakaþ . kàlapucchaþ . gokùãram . ajàkùãram . goghçtam . ajàghçtam . harãtakã . parvatanirjharàmbhaþ . eraõóatalam . sitacandanam . jyotsnà . priyàliïganam .. * .. vyàyàma¤ca vyavàya¤ca snànaü caükramaõaü tathà . jvaramukto na seveta yàvanno balavàn bhavet .. * .. athàtisàraroge pathyam . vamanam . laïghanam . nidrà . puràõàþ ÷àliùaùñikàþ . vilepã . làjamaõóaþ . masåratuvarã÷a÷aiõalàvahariõakapi¤jalabhavayåùaþ . sarve kùudramatsyàþ . ÷çïgã . khuóóã÷aþ . madhuràlikà . tailam . chàgaghçtakùãre . godadhitakre . gavàjayordadhijaü payojaü và navanãtam . navarambhàpuùpam . navarambhàphalam . kùaudram . jamvuphalam . bhavyam . mahàrdrakam . nimbam . ÷àlukam . vikaïkatam . kapittham . vakulam . vilvam . tindukam . dàóimadbayam . tilakam . ka¤cañadalam . càïgerã . vijayà . aruõà . jàtãphalam . ahiphenam . jãrakaþ . girimallikà . kustumvuru . mahànimbam . sakalakaùàyarasaþ . dãpanàni laghånyannapànàni . nàbherdvyaïgulato'dhastàt tathà vaü÷àsthimåle ÷astreõa ardhacandravaddàhaþ .. * .. atãsàre apathyaü yathà . svedaþ . a¤janam . rudhiramokùaõam . amvupànam . snànam . vyavàyaþ . jàgaraõam . dhåmaþ . nasyam . abhya¤janam . sakalavegadhàraõam . råkùàõi . asàtmyama÷anam . viruddhànnam . godhåmaþ . màùaþ . yavaþ . vàståkam . kàkamàcã . niùpàvaþ . kandaþ . madhu÷igruþ . rasàlam . pågam . kuùmàõóam . tumbã . vadaram . gurvannam . gurupànam . tàmvålam . ikùuþ . guóaþ . madyam . upodikà . dràkùà . amlavetasaphalam . la÷unam . dhàtrã . duùñàmvu . mastu . gçhavàri . nàrikelam . snehanam . mçgamadaþ . akhilapatra÷àkam . kùàraþ . sarvàõi saràõi . punarnavà . irvàrukam . lavaõam . amlam .. * .. atha grahaõãroge pathyam . nidrà . chardanam . laïghanam . puràtana÷àlayaþ . puràtanaùaùñikàþ . làjamaõóaþ . masåratuvarãmudgabhavayåùaþ . niþ÷eùoddhçtasàragavyadadhi . gavàü chàgyà và payojaü navanãtam . chàgaghçtapayodadhãni . tilatailam . surà . màkùikam . ÷àlåkam . vakulam . dàóimayugam . navyaü bhavyam . rambhàpuùpam . rambhàphalam . taruõavilvam . ÷çïgàñakam . càïgerã . vijayà . kapittham . kuñajam . ajàjã . ka÷eruþ . takram . ka¤cañapallavam . tilakam . jàtãphalam . jàmbavam . dhanyàkam . tindukam . mahànimbam . aruõà . aphenam . kravyàt . làva÷a÷aiõatittirimàüsayåùaþ . sarve kùudramatsyàþ . khuóóã÷aþ . madharàlikàmatsyaþ . khali÷aþ . sarvakaùàyarasaþ . nàbherdvyaïgulato'dhastàt tathà vaü÷àsthimåle prajvalitàyasàrdhacandravaddàhaþ .. * .. grahaõyàmapathyaü yathà . raktasrutiþ . jàgaraþ . ambupànam . snànam . strã . vegavidhàraõam . nasyam . a¤janam . svedanam . dhåmapànam . ÷ramaþ . viruddhà÷anam . àtapaþ . godhåmaþ . niùpàvaþ . kalàyaþ . màùaþ . yavaþ . àrdrakam . chatrakam . ràjamàùaþ . upodikà . vàståkaþ . kàkamàcã . kuùmàõóaþ . tumbã . madhu÷igruþ . kandaþ . tàmvålam . ikùuþ . vadaram . rasàlam . irvàrukam . pågaphalam . rasonam . dhànyàmlam . sauvãram . tuùodakam . dugdham . guóaþ . mastu . nàrikelam . punarnavà . bàrhatam . vaiõavam . sarvàõi patra÷àkàni . duùñàmvu . gomåtram . mçganàbhiþ . kùàram . samastàni saràõi . dràkùà . amlam . lavaõarasaþ . gurvannam . gurupànam . sarve påpàþ .. * .. athàr÷asi pathyam . virecanam . lepanam . asramokùaþ . kùàraþ . agnikarma . ÷astrakarma . puràtanalohita÷àlayaþ . puràtanaùaùñikàþ . yavàþ . kulatthàþ . godhàkhugajoùñrakårmàvikaliïgàjakharautukã÷atarakùucàsa÷çgàlakàkànàü màüsàni . svalpamàüsàþ prasahàþ . pañolam . pattåraþ . rasonakam . vahniþ . punarnavà . ÷åraõaþ . vàståkam . jãvantikà . danta÷añhaþ . surà . truñiþ . vayaþsthà . navanãtam . takram . kakkolam . dhàtrã . rucakam . kapittham . auùñramåtràjyaparyàüsi . bhallàtakam . sarùapatailam . gomåtram . sauvãram . tuùodakam . vàtàpahànnapànam . agnivardhakànnapànam .. * .. ar÷asi apathyaü yathà . ànåpamàmiùam . matsyaþ . piõyàkaþ . dadhi . piùñakam . màùaþ . karãram . niùpàvaþ . vilvam . tumbã . upodikà . pakvàmrama . sarva÷àlåkam . viùñambhãni . guråõi . àtapaþ . jalapànam . vamanam . vastikarma . nadãnàü salilam . viruddhàni sarvàõi . pårbadigbhavavàyuþ . vegarodhaþ . striyaþ . pçùñhayànam . utkañakàsanam . yathàsvaü doùalaü dravyam . raktapittinàü yadyat pathyàpathyaü tattadapi raktàr÷orogiõàü bi÷eùato vidyàt .. * .. athàgnimàndyàjãõàdau pathyam . ÷lauùmake pårbaü bamanam . paittike mçdurecanam . vàtike svedanam . yathàvasthaü hitavaståni . nànàprakàravyàyàmaþ . dãpanàni . laghåni . bahukàlasamutpannà mudgalohita÷àlayaþ . vilepã . làjamaõóaþ . mudgabhavamaõóaþ . surà . eõaþ . varhã . ÷a÷aþ . làvaþ . sarva kùudramatsyaþ . ÷àli¤ca÷àkam . vetràgram . vàståkam . bàlamålam . la÷unam . vçddhakuùmàõóam . navãnakadalãphalam . ÷obhà¤janam . pañolam . vàrtàkuþ . naladàmvu . karkoñakam . kàravellam . bàrhatam . mahàrdrakam . prasàraõã . kàkamàcã . càïgerã . suniùaõõakam . dhàtrãphalam . màtuluïgam . dàóimam . yavaþ . parpañaþ . amlavetasam . jambãram . nàgaraïgam . màkùikam . navanãtam . ghçtam . takram . sauvãrakam . tuùodakam . dhànyàmlam . kañutailam . ràmañham . lavaõàrdrakam . yamànã . maricam . methã . dhànyakam . jãrakam . dadhi . tàmvålam . taptasalilam . kañurasaþ . tiktarasaþ .. * .. agnimàndyàjãrõàdau apathyaü yathà . virecanam . viõmåtravàyånàü vegadhàraõam . atiriktà÷anam . adhya÷anam . jàgaraõam . viùamà÷anam . raktasrutiþ . ÷amãdhyànam . matsyaþ . màüsam . upodikà . jalapànam . piùñakam . jàmbavam . sarva÷àlåkam . kårcikà . morañaþ . kùãram . kilàñaþ . prapànakam . tàlàsthi÷asyam . bàlatàlam . snehanam . duùñavàri . viruddhapànànnam . asàtmyapànànnam . viùñambhãni . guråõi . phalavartiü vamiü svedaü laïghanaü càpatarpaõam . vi÷eùàdalase kuryàdbisåcyàmatisàravat .. * .. atha krimiroge pathyam . àsthàpanam . kàyavirecanam . ÷irovirecanam . dhåmaþ . kaphaghnàni dravyàõi . ÷arãramàrjanà . puràtanavaiõavarakta÷àlayaþ . pañolam . vetràgram . rasonam . vàståkam . hutà÷aþ . mandàradalam . sarùapàþ . navãnamocam . bçhatãphalam . tiktàni nàlãcadalàni . mauùikamàüsam . vióaïgam . picumardapallavam . pathyà . tilatailam . sarùapatailam . sauvãram . ÷uktam . tuùodakam . madha . pacelimatàlam . aruùkaram . gomåtram . tàmbålam . surà . mçgàõóajam . auùñramåtràjyapayàüsi . ràmañham . kùàraþ . ajamodà . khadiraþ . vatsakam . jambãranãram . suùavã . yamànikà . suràhvàgurusiü÷apodbhavakùàraþ . tiktakañukaùàyarasàþ .. * .. krimiroge apathyaü yathà . chardiþ . tadvegavidhàraõam . viruddhapànà÷anam . divànidrà . dravadravyam . piùñànnam . ajãrõabhojanam . ghçtam . màùaþ . dadhi . patra÷àkam . màüsam . payaþ . amlaþ . madhurarasaþ .. * .. atha pàõóaroge pathyam . chardiþ . virecanam . puràtanayavagodhåma÷àlayaþ . mudgàóhakãmasåràõàü yåùaþ . jàïgalajarasaþ . pañolam . vçddhakuùmàõóam . taruõakadalãphalam . jãvantã . kùuraþ . matsyàkùã . guóåcã . taõóulãyakam . punarnavà . droõapuùpã . vàrtàkuþ . la÷unadvayam . pakvàmram . abhayà . vimbã . ÷iïgã matsyaþ . gomåtram . dhàtrã . takram . ghçtam . tailam . sauvãrakam . tuùodakam . navanãtam . gandhasàraþ . haridrà . nàgake÷aram . yavakùàraþ . lauhabhasma . kaùàyadravyam . kuïkumam . caraõayoþ sandhau nàbherdbyaïgulàdadhaþ mastake hastayormåle stanakakùayormadhye ca dàhaþ . yathàdoùamidaü pathyaü pàõóurogavatàü bhavet .. * .. pàõóuroge apathyaü yathà . raktasrutiþ . dhåmapànam . vamiþ . vegadhàraõam . svedanam . maithunam . ÷imbã . patra÷àkàni . ràmañham . màùaþ . ambupànam . piõyàkaþ . tàmbå lam . sarùapaþ . surà . mçdbhakùaõam . divàsvaptaþ . tãkùõàni . lavaõàni . sindhuvindhyàdrijàtanadãnàü jalam . sarvàõyamlàni . duùñàmbhaþ . viruddhà÷anàni . gurvannam . vidàhãni .. * .. atha raktapitte pathyam . adhogame chardanam . årdhvanirgame virecanam . ubhayatra laïghanam . puràtanàþ ùaùñika÷àlikodravapriyaïgunãvàrayavapra÷àtikàþ . mudgaþ . masåraþ . caõakaþ . tuvarã . mukuùñakaþ . ciïgañaþ . varmimatsyaþ . ÷a÷aþ . kapotaþ . hariõaþ . eõaþ . làvaþ . ÷aràliþ . pàràvataþ . vartakaþ . vakaþ . urabhraþ . kàlapucchaþ . kapi¤jalaþ . kaùàyavargaþ . godugdhaghçtam . ajàdugdhaghçtam . mahiùãghçtam . panasam . piyàlam . rambhàphalam . ka¤cañam . taõóalãyaþ . pañolam . vetràgram . mahàrdrakam . puràõakuùmàõóaphalam . pakvatàlam . tadbãjajalam . vàsà . svàdåni . vilvam . dàóimam . kharjåram . dhàtrã . miùiþ . nàrikelam . ka÷eru . ÷çïgàñakam . pauùkaram . kapittham . ÷àlåkam . paråùakam . bhånimba÷àkam . picumardapatram . tumvã . kaliïgam . làja÷aktavaþ . dràkùà . sità . màkùikam . aikùavam . ÷ãtodakam . audbhidavàri . sekaþ . avagàhaþ . ÷atadhautasarpiþ . abhyaïgaþ . ÷i÷irapradehaþ . himànilaþ . candanam . indupàdàþ . mano'nukålavicitrakathà . dhàràgçham . su÷ãtaü bhåmigçham . vaidåryamuktàmaõãnàü dhàraõam . rambhotpalàmbhoruhapatràõàü ÷ayyà . kùaumàmbaram . su÷ãtopavanam . priyaïguþ . candanaråùitànàü varàïganànàmàliïganam . padmàkarasarithradacandrodayahimavaddarãsu÷ãtalagirinirjharàõàmàliïganam . ÷rutipra÷astakãrtanam . pravãõanãram . himavàlukà .. * .. raktapitte apathyaü yathà . vyàyàmaþ . adhvaniùevaõam . ravikaraþ . tãkùõàni karmàõi . kùobhaþ . vegadhàraõam . capalatà . hastya÷vayànàni . svedaþ . asrasrutiþ . dhåmapànam . surataþ . krodhaþ . kulatthaþ . guóaþ . vàrtàkuþ . tilaþ . màùaþ . sarùapaþ . dadhi . kùàraþ . kaupapayaþ . tàmbålam . naladàmbu . madyam . la÷unam . ÷imbã . viruddhà÷anam . kañu . amlam . lavaõam . vidàhidravyam .. * .. atha ràjayakùmaõi pathyam . ghçtapakvamaricajãrakasaüskçtalàvatittirijarasaþ . doùàdhikasya balino'gre mçdu÷uddhiþ . godhåmaþ . mudgaþ . caõakaþ . aruõa÷àlayaþ . chàgàni màüsanavanãtapayoghçtàni . kravyàñmàüsam . jàïgalajà rasàþ . màrtaõóacaõóakiraõapari÷oùitasucårõitapakvapalalaü lehyam . ràgàþ . kàmbalikaþ . ùàóavaþ . ve÷avàraþ . ÷a÷àïkakiraõaþ . madhurarasaþ . mocapanasàmràõàü pakvaphalàni . dhàtrã . kharjåram . pauùkaram . paråùakam . nàrikelam . ÷obhà¤janam . vakulam . navatàla÷asyam . dràkùà . miùiþ . màõimantham . siühàsyapatram . ajàgomahiùãghçtam . chàgà÷rayaþ . chàgàvaskaramåtralepaþ . matsyaõóikà . ÷ikhariõã . madirà . rasàlà . karpåram . mçgamadaþ . sitacandanam . abhya¤janàni . surabhãõyanulepanàni . snànam . ve÷aracanam . avagàhanam . harmyam . srajaþ . smarakathà . mçdugandhavàhaþ . gãtàni . làsyam . candraruciþ . vipa¤cã . mçgadç÷àü sandar÷anam . hemacårõam . muktàmaõipracårabhåùaõadhàraõam . homaþ . pradànam . amarapåjà . dvijapåjà . hçdyànnapànam .. * .. ràjayakùmaõi apathyaü yathà . virecanam . vegadhàraõam . ÷ramaþ . strã . svedaþ . a¤janam . prajàgaraþ . sàhasakarmasevà . råkùànnapànam . viùamà÷anam . tàmbå lam . kàliïgam . kulattham . màùaþ . rasonam . vaü÷àïkuraþ . ràmañham . amlam . tiktam . kaùàyaþ . sarvakañu . patra÷àkaþ . kùàraþ . viruddhà÷anam . ÷imbã . karkoñakam . vidàhidravyam . kçùõakañhillakam .. * .. atha kàse pathyam . svedaþ . virecanam . chardiþ . dhåmapànam . samà÷anam . ÷àliþ . ùaùñikaþ . godhåmaþ . ÷yàmàkaþ . yavaþ . kodravaþ . àtmaguptà . màùamudgakulatthànàü rasàþ . gràmyodakam . anåpadhanvade÷abhavavividhamàüsàni . surà . puràtanasarpiþ . chàgadugdham . chàgaghçtam . vàståkam . ùàyasã÷àkam . vàrtàkuþ . bàlamålakam . kaõñakàrã . kàsamardaþ . jãvantã . suniùaõõakam . dràkùà . vimbã . màtuluïgam . pauùkaram . vàsakaþ . truñiþ . gomåtram . la÷unam . pathyà . vyoùam . uùõodakam . madhu . làjàþ . divasanidrà . laghånyannàni .. * .. kàse apathyaü yathà . vastiþ . nasyam . asçïmokùaþ . vyàyàmaþ . dantagharùaõam . àtapaþ . duùñapavanaþ . rajaþ . màrganiùevaõam . viùñambhãni . vidàhãni . vividharåkùàõi . ÷akçnmåtrodgàrakàsavamivegavidhàraõam . matsyaþ . kandaþ . sarùapaþ . tumbã . upodikà . duùñàmbu . duùñànnapànam . viruddhà÷anam . guru÷ãtànnapànam .. * .. atha ÷vàse pathyam . virecanam . svedanam . dhåmapànam . pracchardanam . divàsvapanam . puràtanàþ ùaùñikarakta÷àlikulatthagodhåmayavàþ . ÷a÷aþ . ahibhuk . tittiriþ . làvaþ . dakùaþ . ÷ukàdayaþ . dhanvamçgàþ . dhanvapakùiõaþ . puràtanasarpiþ . ajàdugdhaghçtam . surà . madhu . nidigdhikà . vàståkam . taõóulãyaþ . jãvantikà . målakapotikà . pañolam . vàrtàkuþ . rasonam . pathyà . jambãram . vimbãphalam . màtuluïgam . dràkùà . truñiþ . pauùkaram . uùõavàri . kañutrayam . gomåtram . kaphànilaghnànyannapànabheùajàni . vakùaþprade÷àt pàr÷vayugme karasthayormadhyamayordbayoþ kaõñhakåpe ca pradãptalauhena dàhaþ .. * .. ÷vàse apathyaü yathà . måtrodgàraccharditçñkàsànàü rodhaþ . nasyam . vastiþ . dantakàùñham . ÷ramaþ . adhvà . bhàraþ . reõuþ . såryakiraõaþ . viùñambhãni . gràmyadharmaþ . vidàhãni . ànåpamàmiùam . niùpàvaþ . ÷leùmakàrãõi . màùaþ . raktasràvaþ . pårbavàtànnapànam . meùãghçtadugdham . duùñajalam . matsyaþ . kandaþ . sarùapaþ . råkùa÷ãtagurvannapànam .. * .. atha hikkàyàü pathyam . svedanam . vamanam . nasyam . dhåmapànam . virecanam . nidrà . snigdhàni laghånyannàni . lavaõàni . jãrõakulatthagodhåma÷àliùaùñikayavàþ . eõatittirilàvàdyà jàïgalà mçgapakùiõaþ . pakvakapitthabh . la÷unam . pañolam . bàlamålakam . pauùkaram . kçùõatulasã . madirà . naladàmvu . uùõodakam . màtuluïgam . màkùikam . surabhijalam . vàta÷leùmaharàõyannapànàni . ÷ãtàmvusekaþ . sahasà tràsaþ . vismàpanam . bhayam . krodhaþ . harùaþ . priyodvegaþ . pràõàyàmaniùevaõam . dagdhasiktamçdàdhràõam . kårce dhàràjalàrpaõam . nàbhyårdhvapãóanam . pàyårdhvaü nàbherdvyaïgulàdårdhva¤ca dãpadagdhaharidrayà dàhaþ .. * .. hikkàyàü apathyaü yathà . vàtamåtrodgàrakàsa÷akçdvegadhàraõam . rajaþ . anilaþ . àtapaþ . viruddhà÷anam . viùñambhãni . vidàhãni . råkùàõi . kaphadàni . niùpàvaþ . piùñakaþ . màùaþ . piõyàkaþ . ànåpamàmiùam . avidugdham . dantakàùñham . vastiþ . matsyaþ . sarùapam . amlam . tumbã . kandaþ . tailabhçùñam . upodikà . guru÷ãtànnapànam .. * .. atha svarabhede pathyam . svedaþ . vastiþ . dhåmapànam . virekaþ . kavalagrahaþ . nasyam . bhàlasiràvedhaþ . yavaþ . lohita÷àliþ . haüsàñavã . tàmracåóakekinàü màüsarasàþ . surà . gokaõñakaþ . kàkamàcã . jãvantã . bàlamålakam . dràkùà . pathyà . màtuluïgam . la÷unam . lavaõàrdrakam . tàmbålam . maricam . sarpiþ .. * .. svarabhede apathyam . àmakapittham . vakulam . ÷àlåkam . jàmbavam . tindukam . kaùàyaþ . vamiþ . svapnaþ . prajalpanam . anupànam .. * .. athàrocake pathyam . vastiþ . virekaþ . yathàbalaü vamanam . dhåmopasevà . kavaóagrahaþ . tiktakàùñhena dantadhàvanam . citrànnapànam . godhåmaþ . mudgàþ . lohita÷àlayaþ . ùaùñikà . varàhacchàga÷a÷aiõànàü màüsam . ceïgaþ . jhasàõóam . madhuràlikà . illi÷aþ . proùñhã . khale÷aþ . kavayã . rohitaþ . karkàruþ . vetràgram . navãnamålakam . vàrtàkuþ . ÷obhà¤janam . mocam . dàóimam . bhavyam . pañolam . rucakam . ghçtam . payaþ . bàlatàlam . rasonam . ÷åraõam . dràkùà . rasàlam . naladàmvu . kà¤jikam . madyam . rasàlà . dadhi . takram . àrdrakam . kakkolam . kharjåram . piyàlam . tindukam . pakvakapittham . vadaram . vikaïkatam . tàlàsthimajjà . himavàlukà . sità . pathyà . yamànã . maricam . ràmañham . svàdvamlatiktàni . dehamàrjanà .. * .. arocake apathyam . kàsodgàrakùughànidràvamãnàü vegadhàraõam . ahçdyànnam . asçïmokùaþ . krodhaþ . lobhaþ . bhayam . ÷okaþ . durgandhaþ . såryasevà .. * .. atha chardyàü pathyam . virecanam . chardanam . laïghanam . snànam . mçjà . làjamaõóaþ . puràtanàþ ùaùñika÷àlimudgàþ . kalàyaþ . godhåmaþ . yavaþ . madhu . ÷a÷àhibhuktittirilàvakàdyàþ . jàïgalamçgapakùiõaþ . manoj¤anànàrasagandharåpà rasàþ . ùàóavà yåùàþ . ràgàþ . khaóàþ . kàmbalikàþ . surà . vetràgram . kustumburu . nàrikelam . pacelimàni jambãradhàtrãsahakàrakoladràkùàkapitthàni . harãtakã . dàóimam . bãjapåram . jàtãphalam . bàlakam . nimbam . vàsà . sità . ÷atàhvà . karike÷aram . hitamanaþprãtikarabhakùyàþ . bhuktasya vaktre ÷i÷iràmbusekaþ . kastårikà . candanam . indukiraõaþ . manoj¤agandhànyanulepanàni . sugandhipuùpapànaphalàni . svamano'nukålaråparasagandhaspar÷a÷abdàþ . nàbhestriyavopariùñàddàhaþ .. * chardyàü apathyam . nasyam . vastiþ . svedanam . snehapànam . raktasràvaþ . dantakàùñham . dravànnam . vãbhatsadar÷anam . bhãtiþ . udvegaþ . uùõastrigdhàsàtmyàhçdyavairodhikànnam . rambhà . ÷imbã . koùavatã . madhåkam . citrà . såkùmailà . sarùapaþ . devadàlã . vyàyàmaþ . chatrikà . a¤janam .. * .. atha tçùõàyàü pathyam . ÷odhanam . vamanam . nidrà . snànam . kavaladhàraõam . dãpadagdhaharidrayà jihvàdhaþ÷irayordàhaþ . kodravàþ . ÷àlayaþ . peyàþ . vilepã . làja÷aktavaþ . annamaõóaþ . dhanvarasaþ . ÷arkarà . ràgaþ . ùàóavaþ . bhçùñamudgamasåracaõakakçtarasaþ . rambhàpuùpam . tailakårcam . dràkùà . parpañapallavaþ . kapittham . kolam . mallikà . kuùmàõóakam . upodikà . kharjåram . dàóimam . dhàtrã . karkañã . naladàmbu . jambãram . karamardam . bãjapåram . gavàü payaþ . madhåkapuùpam . hrãveram . tiktàni . maghuràõi . bàlatàlàmvu . ÷ãtàmbu . payaþpeñã . prapànakam . màkùikam . sarasãtoyam . ÷atàhvà . nàgake÷aram . elà . jàtãphalam . pathyà . kustumburu . ñaïkaõam . ghanasàraþ . gandhasàraþ . kaumudã . ÷i÷irànilaþ . candanàrdrapriyà÷leùaþ . ratnàbharaõadhàraõam . himànulepanam .. * .. tçùõàyà apathyam . snehaþ . a¤janam . svedaþ . dhåmapànam . vyàyàmaþ . nasyam . àtapaþ . dantakàùñham . gurvannam . amlam . lavaõam . kaùàyaþ . kañuþ . striyaþ . duùñajalam . tãkùõam .. * .. atha mårchàyàü pathyam . sekaþ . avagàhaþ . maõiþ . hàraþ . ÷ãtàþ . pradehàþ . vyajanànilaþ . ÷ãtàni gandhavanti pànàni . dhàràgçham . ÷ãtamarãcirociþ . dhåmaþ . a¤janam . làvaõam . asramokùaþ . dàhaþ . såcãparitodanam . lomnàü kacànà¤ca lu¤canam . nakhàntapãóà . da÷anopadaü÷aþ . nàsàmukhadvàramarunnirodhaþ . virecanam . chardanam . laïghanam . kroghaþ . bhayam . duþkhakarã ÷ayyà . vicitrà manoharàþ kathàþ . chàyà . nabho'mbhaþ . ÷atadhautasarpiþ . mçdåni . tiktàni . làjamaõóaþ . jãrõayavalohita÷àlayaþ . kaumbhaü haviþ . mudgayåùaþ . satãlayåùaþ . dhanvodbhavà màüsarasàþ . ràgàþ . ùàóavàþ . gavyapayaþ . sità . puràõakuùmàõóam . pañolam . mocam . harãtakã . dàóimam . nàrikelam . madhåkapuùpam . taõóulãyaþ . tuùodakam . laghånyannàni . pranãranãram . sitacandanam . karpåranãram . himavàlakà . atyu¤ca÷abdaþ . adbhutadar÷anam . utkañagãtam . utkañavàdyam . ÷ramaþ . smçtiþ . cintanam . àtmabodhaþ . dhairyam .. * .. mårchàyàmapathyaü yathà . tàmbålam . patra÷àkam . vyavàyaþ . svedanam . kañuþ . tçnnidrayorvegarodhaþ . takram .. * .. atha madàtyaye pathyam . saü÷odhanam . saü÷amanam . svapanam . laïghanam . ÷ramaþ . sambatsarasamutpanna÷àliùaùñikayavamudgamàùagodhåmasatãlàþ . ràgaþ . ùàóavaþ . eõatittirilàvàjadakùavarhi÷a÷ànàmàmiùam . ve÷avàraþ . vicitrànnam . hçdyamadyam . payaþ . sità . taõóulãyaþ . pañolam . màtuluïgam . paråùakam . svarjåram . dàóimam . ghàtrã . nàrikelam . gostanã . puràõasarpiþ . karpåram . pranãram . ÷i÷irànilaþ . dhàràgçham . candrapàdàþ . maõayaþ . mitrasaïgamaþ . kùaumàmbaram . priyà÷leùaþ . uddhatagãtavàditram . ÷ãtàmba . candanam . snànam .. * .. madàtyaye apathyaü yathà . svedaþ . a¤janam . dhåmapànam . làvaõam . dantagharùaõam . tàmbå lam .. * .. atha dàhe pathyam . ÷àlayaþ . ùaùñikàþ . mudgàþ . masåràþ . caõakàþ . yavàþ . ghanvamàüsarasàþ . làjamaõóaþ . làja÷aktavaþ . sità . ÷ataghautaghçtam . dugdham . payobhavanavanãtam . kuùmàõóam . karkañã . mocam . panasam . svàdudàóimam . pañolam . parpañam . dràkùà . dhàtrãphalam . paråùakam . ÷imbã . tumbã . payaþpeñã . kharjåram . dhànyakam . misiþ . bàlatàlam . piyàlam . ÷çïgàñakam . ka÷erukam . madhåkapuùpam . hnãveram . pathyà . sarvàõi tiktàni . ÷ãtàþ pradehàþ . bhåve÷ma . sekaþ . abhyaïgaþ . avagàhanam . padmotpaladalakùaumàõàü ÷ayyà . ÷ãtalakànanam . vicitrà kathà . gãtàni . ÷i÷iraþ . ma¤jubhàùaõam . u÷ãracandanàlepaþ . ÷ãtàmbu . ÷i÷irànilaþ . ghàràgçham . priyàspar÷aþ . pranãram . himavàlukà . sudhàü÷ura÷mayaþ . snànam . maõayaþ . maghurarasaþ .. * .. dàhe apathyam . viruddhànyannapànàni . krodhaþ . vegadhàraõam . gajà÷vayànam . adhvà . kùàram . pittakaràõi . vyàyàmaþ . àtapaþ . takram . tàmbålam . madhu . ràmañham . vyavàyaþ . kañuþ . tiktaþ . uùõaþ .. * .. athonmàde bhåtonmàde ca pathyam . marudbhave pårbaü svedaþ . pittodabhave pårbaü virekaþ . kaphodbhave pårbaü vamanam . tataþparaü vastividhiþ . nasyam . santarjanam . tàóanam . a¤janam . à÷vàsanam . tràsanam . bandhanam . bhayam . harùaõam . dànam . dhåpaþ . damaþ . vismaraõam . pradehaþ . ÷iràvyadhaþ . saü÷amanam . sekaþ . à÷caryakarmàõi . ghåmapànam . dhãdhairyam . satvam . àtmanivedanam . abhya¤janam . svàpanam . àsanam . nidrà . su÷ãtànyanulepanàni . godhåmaþ . mudgaþ . aruõa÷àlayaþ . dhàroùõadugdham . ÷atadhautasarpiþ . navãnaghçtam . puràtanaghçtam . kårmàmiùam . dhanvarasaþ . rasàlam . puràõakuùmàõóaphalam . pañolam . brahmãdalam . vàståkam . taõóulãyaþ . kharà÷vamåtram . gaganàmbu . pathyà . suvarõacårõam . nàrikelam . dràkùà . kapittham . panasam .. * .. unmàde apathyam . madyam . viruddhà÷anam . uùõabhojanam . nidràkùuttçùõàvegadhàraõam . vyavàyaþ . àùàóhaphalam . kañhillakam . patra÷àkam . tiktàni . vimbã .. * .. athàpasmàre pathyam . vàtodbhave pårbaü vastiþ . paittike virecanam . ÷naiùmike vamanam . paraü dhåpanam . a¤janam . nasyam . ÷iràvyadhaþ . dànam . tràsanam . bandhanam . bhayam . tarjanam . tàóanam . harùaþ . dhåmapànam . vismayaþ . dhãdhairyam . àtmàdivij¤ànam . snànam . abhya¤janam . lohita÷àlayaþ . mudgàþ . godhåmàþ . pratanaü haviþ . kårmàmiùam . ghanvarasaþ . dugdham . brahmãdalabh . vacà . pañolam . vçddhakuùmàõóam . vàståkam . svàdudàóimam . ÷obhà¤janam . payaþpeñã . dràkùà . dhàtrã . paråùakam . tailam . kharà÷bamåtram . gaganàmbu . harãtakã .. * .. apasmàre apathyam . cintà . ÷okabhayam . krodhaþ . a÷ucãnya÷anàni . madyam . matsyaþ . viruddhànnam . tãkùõoùõagurubhojanam . ativyavàyaþ . àyàsaþ . påjyapåjàvyatikramaþ . patra÷àkàni . vimvã . àùàóhaphalam . tçùõànidràkùudhàvegàþ .. * .. atha vàtaroge pathyam . abhyaïgaþ . mardanam . vastiþ . snehaþ . svedaþ . avagàhanam . saüvàhanam . saü÷amanam . pràvçtiþ . vàtavarjanam . agnikarma . upanàhaþ . bhå÷ayyà . snànam . àsanam . tailadroõã . ÷irovastiþ . ÷ayanam . nasyam . àtapaþ . santarpaõam . bçühaõam . kilàñaþ . dadhi . kårcikà . sarpiþ . tailam . vasà . majjà . svàdbamlalavaõà rasàþ . navãnatilagodhåmamàùàþ . sambatsaroùita÷àliùaùñikàþ . kulattharasaþ . surà . gràmyà go'÷vataroùñraràsabhacchàgalàdayaþ . ànåpàþ kolamahiùanthaïkakhaógigajàdayaþ . audakà haüsakàdambacakramadgurakàdayaþ . vile÷ayà bhekagodhànakula÷vàvidàdayaþ . jàïgalàþ cañakakukkuñavarhitittirayaþ . ÷ilindaþ . parvataþ . nakraþ . gargaraþ . kavayã . illi÷aþ . eraõóaþ . culukã . kårmaþ . ÷i÷umàraþ . timiïgilaþ . rohitaþ . madguraþ . ÷çïgã . varmã . khuóóã÷aþ . ete jhaùàþ . pañolam . ÷igru . vàrtàkuþ . la÷unam . dàóimadvayam . pakvatàlam . rasàlam . naladàmbu . paråùakam . jambãram . vadaram . dràkùà . nàgaraïgam . madhåkajam . prasàraõã . gokùurakaþ . ÷uklàkùã . pàribhadrakaþ . payàüsi . payaþpeñã . ruvutailam . gavàü jalam . matsyaõóikà . tàmbålam . dhànyàmlam . nintióãphalam . snigdhoùõabhojyàni . snigdhoùõànulepanam . àmà÷ayamupàgate vi÷eùàdvamanam . pakvà÷ayasthe tathà màüsasthe snigdhavirecanam . pratyàdhmànàdhmànasaïge vartiþ laïghanaü dãpanam . aùñhãlàkhye gulmavidhiþ . ÷ukrasthe kùayajitkriyà . tvaïmàüsàsçksiràpràpte raktamokùaõam .. * .. vàtaroge apathyam . cintà . prajàgaraþ . vegadhàraõam . chardiþ . ÷ramaþ . ana÷anam . caõakaþ . kalàyaþ . nãvàrakaïguyavavaiõavakoradåùa÷yàmàkacårõam . kuruvindaþ . tçõadhànyàni . ràjamàùaþ . mudgaþ . taóàgasaridambu . karãram . jambu . ka÷eru . talakam . kramukam . mçõàlam . niùpàvabãjam . tàlaphalàsthimajjà . ÷àlåkam . tindukam . kañhillakam . bàlatàlam . vimbã . patra÷àkam . uóumbaram . ÷ãtàmbu . ràsabhapayaþ . viruddhamannam . kùàraþ . ÷uùkapalalam . kùatajasrutiþ . kùaudram . kaùàyakañutiktarasàþ . vyavàyaþ . hastya÷vayànam . caükramaõam . khañvà . àdhmànino'rditavato'pi vi÷eùàt snànam . praduùñasalilam . dantagharùaõam .. * .. atha vàte guggulusevinàü pathyam . kùãram . màüsarasàþ . yåùàþ . kalamàdi÷àlayaþ . yavagodhåmamàùàþ .. * .. guggulàvapathyam . vyàyàmaþ . àtapaþ . råkùam . snànam . bahubhàùaõam . pravàtaþ . maithunam . yànam .. * .. atha vàtarakte pathyam . uttàne'bhya¤janam sekaþ sopanàhaþ pralepanam . gambhãre snehapànaü àsthàpanaü virecanam . sarvatra såcãjalauka÷çïgàlàvubhirasrasrutiþ . ÷atadhautaghçtàbhyaïgaþ . meùãdugdhàvasecanam . yavaþ . ùaùñikaþ . nãvàraþ . kalamaþ . aruõa÷àliþ . godhåmaþ . caõakaþ . mudgaþ . tuvarã . mukuùñakaþ . avyajàmahiùãgavàü payaþ . làvaþ . tittiriþ . sarpadbiñ . tàmracåóàdiþ . ete viùkiràþ . prattadàþ ÷ukadàtyåhakapotacañakàdayaþ . upodikà . kàkamàcã . vetràgram . suniùaõõakam . vàståkam . kàravellam . taõóulãyaþ . prasàraõã . pattåraþ . vçddhakuùmàõóam . sarpiþ . sampàkapallavam . pañolam . ruvutailam . mçdvãkà . ÷veta÷arkarà . navanãtam . somavallã . kastårã . sitacandanam . ÷iü÷apàgurudevàhvasaralasnehamardanama . tiktam .. * .. vàtarakte apathyam . divàsvapnaþ . agnisantàpaþ . vyàyàmaþ . àtapaþ . maithunam . màùaþ . kulatthaþ . niùpàvaþ . kalàyaþ . kùàrasevanam . ambujànåpamàüsàni . viruddhàni . dadhãni . ikùuþ . målakam . madyam . piõyàkam . amlama . kà¤jikam . kañu . uùõam . guru . abhiùyandi . lavaõam . ÷aktavaþ .. * .. athorustambhe pathyam . sarvo råkùavidhiþ . svedaþ . kodravaþ . rakta÷àliþ . yavaþ . kulatthaþ . ÷yàmàkaþ . puràtanoddàlàþ . ÷obhà¤janam . kàravellam . pañolam . la÷unam . suniùaõõam . kàkamàcã . vetràgram . nimbapallavam . pattåraþ . vàståkam . pathyà . vàrtàkuþ . taptavàri . sampàka÷àkam . piõyàkam . takram . ariùñam . madhu . kañuþ . tiktaþ . kaùàyaþ . kùãrasevà . gavàü jalam . yathà÷aktivyàyàmaþ . sthålasyàkramaõam . acchahrade santaraõam . nadãùu pratisrotaþ santaraõam . ÷leùmàpaharaõam . amàrutakopanam .. * .. årustambhe apathyam . guru÷ãtadravasnigdhaviruddhàsàtmyabhojanam . virecanam . snehanam . vamanam . raktamokùaõam . vastiþ .. * .. athàmavàte pathyam . råkùasvedaþ . laïghanam . snehapànam . vastiþ . lepaþ . recanam . pàyuvartiþ . abdotpanna÷àlikulatthàþ . jãrõaü madyam . jàïgalànàü rasaþ . vàta÷leùmaghnàni sarvàgi . takram . varùàbhåþ . eraõóatailam . ramonam . pañolam . pattårakam . kàravellam . vàrtàkuþ . ÷igru . tasanãram . mandàraþ . gokaõñakaþ . vçddhadàraþ . mallàtakam . gojalam . àrdvakam . kañåni . tiktàni . dãpanàni .. * .. àmavàte apathyam . dadhiþ . matsyaþ . guóaþ . kùãram . upodikà . màùaþ . piùñakam . duùñanãram . pårbavàtaþ . viruddhà÷anam . asàtmyam . vegarodhaþ . jàgaraþ . viùamà÷anam .. * .. atha ÷åle pathyam . chardiþ . svedaþ . laïghanam . pàyuvartiþ . vastiþ . nidrà . recanam . pàcanam . abdotpannàþ ÷àlayaþ . vàñyamaõóaþ . taptakùãram . jàïgalànàü rasaþ . pañolam . ÷obhà¤janam . kàravellam . vàrtàkuþ . pakvàmram . dràkùà . kapittham . rucakam . piyàlam . ÷àli¤capatràõi . vàståkam . sàmudram . sauvarcalam . hiïgu . vi÷vam . vióam . ÷atàhvà . la÷unam . lavaïgam . eraõóatailam . surabhãjalam . taptàmbu . jambãrarasaþ . kuùñham . laghåni . kùàrarajàüsi .. * .. ÷åle apathyam . viruddhànnapànam . jàgaraþ . viùamà÷anam . råkùatiktakaùàyàõi . ÷ãtalàni . guråõi . vyàyàmaþ . maithunam . madyam . vaidalam . lavaõam . kañu . vegarodhaþ . ÷okaþ . krodhaþ .. * .. athodàvartànàhayoþ pathyam . nàrikelapuùpami÷rita÷ãtalodakapànam . snehasvedaþ . virekaþ . vastiþ . phalavartiþ . abhyaïgaþ . yavaþ . sçùñaviõmåtramàrutaþ . gràmyodakam . ànåparasaþ . ruvutailam . vàruõã . bàlamålakam . sampàkaþ . trivçt . tilaþ . sudhàdalam . ÷çïgaveram . màtuluïgam . yavakùàraþ . harãtakã . lavaïgam . ràmañham . dràkùà . gomåtram . lavaõàni . adhovàtasamutthe tu . snehaþ . svedaþ . vartiþ . vastiþ . samãraõaharànnapànam . tathà purãùaje . vastiþ . svedaþ . abhyaïgaþ . avagàhanam . phalavartiþ . vióbhedya÷anapànam . måtravegasamutpanne . trividhaü vastikarma . svedaþ . abhyaïgaþ . avagàhaþ . sarpiùàvapãóanam . udgàrotthe hikkàghnavidhiþ . kàsaje kàsajidvighiþ . kùavaje . svedanam . dhåmaþ . auttarabhaktikaghçtam . kùavapravartananasyam . årdhvajatrukàbhyaïgaþ . tçùõotthe ÷ãtànnapànam . jçmbhotthe vàtajitkriyà . nidràvegotthite kùãram . svapnasaüvàhanam . bubhukùotthe snigdhàlpoùõalaghubhojanam . vàspaje vàspasaümokùaþ . svapnaþ . madyam . priyakathà . ÷rama÷vàsasamutpanne vi÷ràmaþ . vàtahàridravyam . ÷ukrotthe vastiþ . abhyaïgaþ . avagàhaþ . caraõàyudhaþ . ÷àliþ . madirà . kùãram . yauvanagarvitapriyà . chardyutthe laïghanam . dhåmaþ . bhuktvà pracchardanam . ÷ramaþ . råkùànnapànam . virekaþ . raktamokùaõam .. * .. udàvartànàhayorapathyam . vamanam . vegarodhaþ . ÷amãdhànyam . kodravaþ . nàlãca÷àkam . ÷àlåkam . jàmbavam . karkañãphalam . piõyàkam . sarvamàlukam . karãraþ . piùñavaikçtam . viùñambhãni . viruddhàni . kaùàyàõi . guråõi .. * .. atha gulme pathyam . snehasvedaþ . virekaþ . vastiþ . bàhusiràvyadhaþ . laïghanam . vartiþ . abhyaïgaþ . snehaþ . pakve tu pàñanam . sambatsarasamutpannakalàyarakta÷àlayaþ . khaóaþ . kulatthayåùaþ . ghanvamàüsarasaþ . surà . gavàjayoþ payaþ . mçdvãkà . paråùakam . kharjåram . dàóimam . dhàtrã . nàgaraïgam . amlavetasam . takram . eraõóatailam . la÷unam . bàlamålakam . pattåraþ . vàståkam . ÷igru . yavakùàraþ . harãtakã . ràmañham . màtuluïgam . tryåùaõam . surabhãjalam . snigdhoùõabçühaõalaghudãpanànnàni . vàtànulomanam .. * .. gulme apathyam . sarvaü vàtakàri . viruddhà÷anam . vallåram . målakam . matsthaþ . madhuraphalam . ÷uùka÷àkam . ÷amãdhànyam . viùñambhãni . guråõi . aghovàta÷akçnmåtra÷rama÷vàsà÷rudhàraõam . vamanam . jalapànam .. * .. atha hçdroge pathyam . svedaþ . virekaþ . vamanam . laïghanam . vastiþ . vilepã . puràtanarakta÷àlayaþ . jàïgalamçgapakùiyåùàþ . mudgakulattharasàþ . ràgàþ . khaóàþ . kàmbalikàþ . ùàóavàþ . bhavyam . pañolam . kadalãphalam . puràõakuùmàõóam . rasàlam . dàóimam . sampàka÷àkam . navamålakam . eraõóatailam . gaganàmbu . saindhavam . dràkùà . takram . puràtanaguóaþ . ÷uõñhã . yamànã . la÷unam . harãtakã . kuùñham . kustumburu . kçùõam . àrdrakam . sauvãram . ÷uktam . madhu . vàruõãrasaþ . kastårikà . candanam . prapànakam . tàmbålam .. * .. hçdroge apathyam . tçñchardimåtrànila÷ukrakàsodgàra÷rama÷vàsavióa÷råõàü vegadhàraõam . sahyàdrivindhyàdrinadãnàü jalam . meùãpayaþ . duùñajalam . kaùàyaþ . viruddham . uùõam . guru . tiktaþ . amlaþ . cirantanapatrottha÷àkàni . kùàraþ . madhåkam . dantakàùñham . raktasrutiþ .. * .. atha måtrakçcchre pathyam . vàtodbhave abhyaïgaþ . niråhaþ . vastiþ . snehaþ . avagàhaþ . uttaravastiþ . sekaþ . paitte avagàhaþ . ÷i÷irapradehaþ . graiùmo vidhiþ . vastividhiþ . virekaþ . ÷leùmodbhave svedaþ . virekaþ . vastiþ . kùàraþ . yavànnam . tãkùõam . uùõam . tridoùaje abhyaïgapuraþsaràõi trimaloditàni sarvàõyamåni . yathà yathà doùamayaü gaõaþ . puràtanalohita÷àliþ . gobhavatakrapayodadhãni . dhandhàmiùam . mudgarasaþ . sità . puràõakuùmàõóaphalam . pañolam . mahàrdrakam . gokùurakaþ . kumàrã . guvàkakharjåranàrikelatàladrumàõàü ÷iràüsi . pathyà . tàlàsthimajjà . trapuùam . truñiþ . ÷ãtapànam . ÷ãtà÷anam . pranãranãram . himavàlukà .. * .. måtrakçcchre apathyam . madyam . ÷ramaþ . nidhuvanam . gajavàjiyànam . sarvaü viruddhà÷anam . viùamà÷anam . tàmbålam . matsyaþ . lavaõam . àrdrakam . tailabhçùñam . piõyàkam . hiïgu . tilaþ . sarùapaþ . vegarodhaþ . màùaþ . karãraþ . atitãkùõam . vidàhi . råkùam . amlaþ .. * .. atha måtràghàte pathyam . abhya¤janam . snehaþ . virekaþ . vastiþ . svedaþ . avagàhaþ . uttaravastiþ . puràtanalohita÷àliþ . dhanvabhavamàüsam . madyam . takram . payaþ . dadhi . màùayåùaþ . puràõakuùmàõóaphalam . pañolam . mahàrdrakam . tàlaphalàsthilajjà . harãtakã . komalanàrikelam . guvàkakharjåranàrikelatàladrumàõàü mastakàni .. * .. måtràghàte apathyam . sarvàõi viruddhàni . vyàyàmaþ . màrgaþ . ÷ãtalam . råkùam . vidàhi . viùñambhi . vyavàyaþ . vegadhàraõam . karãram . vamanam .. * .. athà÷maryàü pathyam . vastiþ . virekaþ . vamanam . laïghanam . svedaþ . avagàhaþ . vàrisecanam . yavàþ . kulatthàþ . prapuràõa÷àlayaþ . madyam . ghanvàõóajasambhavarasaþ . puràõakuùmàõóaphalam . ka÷erukam . gokaõñakaþ . vàruõa÷àkam . àrdrakam . pàùàõabhedã . yava÷åkaþ . reõuþ . chinnà . a÷manàü samàkarùaõam .. a÷maryàü apathyam . måtrasya ÷ukrasya ca vegadhàraõam . amlaþ . viùñambhi . råkùam . gurvannapànam . viruddhapànà÷anam .. * .. atha pramehe pathyam . pårbaü laïghanam . vamanam . virecanam . prodvartanam . ÷amanam . dãpanam . nãvàraþ . kaïguþ . yavaþ . vaiõavaþ . koradåùaþ . ÷yàmàkaþ . jårõaþ . kuruvilvaþ . mukuùñakaþ . godhåmaþ . ÷àliþ . kalamaþ . puràtanakulatthaþ . mudgàóhakãcaõakayåùarasàþ . tilàþ . làjàþ . puràtanasurà . madhu . vàñyamaõóaþ . takram . ràsabhajalam . mahiùãjalam . kahvaþ . jàïgalàþ kapota÷a÷atittirilàvavarhibhçïgaiõavartaka÷ukàdayaþ . ÷obhà¤janam . kulakam . kañhillakam . karkoñakam . talakam . vàrhatam . auóa mbaram . la÷unam . navãnamocam . pattåram . gokùurakam . måùikaparõi÷àkam . mandàrapatram . amçtà . triphalà . kapittham . jambåþ . ka÷eru . kamalotpalakandabãjam . kharjåralàïgalikatàlataråõàü mastakam . vyoùam . tindukaphalam . khadiraþ . kaliïgaþ . tiktaþ . kaùàyaþ . hastya÷vavàhanam . atibhramaõam . ravikiraõaþ . vyàyàmaþ .. * .. pramehe apathyam . måtravegaþ . dhåmapànam . svedaþ . raktamokùaõam . sadàsannam . divànidrà . navànnam . dadhi . ànåpamàüsam . niùpàvam . piùñànnam . maithunam . sauvãrakam . surà . ÷uktam . tailam . kùãram . ghçtam . guóaþ . tumbã . tàlàsthimajjà . viruddhà÷anam . kuùmàõóam . ikùuþ . duùñàmbu . svàdu . amlaþ . lavaõam . abhiùyandi .. * .. atha medasi pathyam . cintà . ÷ramaþ . jàgaraõam . vyavàyaþ . prodbartanam . laïghanam . àtapaþ . hastya÷vayànam . bhramaõam . virekaþ . pracchardanam . apatarpaõam . puràtanà vaiõavakoradåùa÷yàmàkanãvàrapriyaïgujårõàþ . yavaþ . kulatthaþ . caõakaþ . masåraþ . mudgaþ . tuvarã . madhu . làjàþ . kañutiktakaùàyàõi . takram . surà . ciïgañamatsyaþ . dagdhavàrtàkuþ . phalatrayam . yavàsakam . ÷irãùalodhraharãtakãnàü cårõena gàtravilepanam . kañutrayam . sarùapatailam . elà . sarvàõi råkùàõi . mukhyatailam . patra÷àkaþ . agurulepanam . prataptanãràõi . ÷ilàjatåni . bhojanàt pràk vàripànam .. * .. medasi apathyam . snànam . rasàyanam . ÷àliþ . godhåmaþ . sukha÷ãlatà . kùãram . ikùuvikçtiþ . màùaþ . sauhityam . svedanàni . matsyaþ . màüsam . divànidrà . srak . gandhaþ . madhuràõi . samagrabhojanasya pa÷càt jalapànam . atimàtropacite vi÷eùàdbamanakriyà .. * .. athodararoge pathyam . virecanam . laïghanam . abdasambhavakulatthamudgàruõa÷àliyavàþ . jàïgalamçgapakùiõaþ . sità . surà . màkùikam . sãdhuþ . màdhvãkam . ùàóavaþ . takram . rasonam . ruvutailam . àrdrakam . ÷àli¤ca÷àkam . kulakam . kañhillakam . punarnavà . ÷igruphalam . harãtakã . tàmbålam . elà . yava÷åkam . àyasam . ajàgavoùñrãmahiùãõàü payaþ måtra¤ca . laghåni . tiktàni . dãpanàni . vastreõa sambeùñanam . agnikarma . viùaprayogaþ . vi÷eùataþ plohasamudbhave vàme agravàhau dhamanãvyadhaþ . vaddhàhvaye udakaje kùatotthite nàbheradhaþ yathàvidhi÷astravidhiþ . samãraõotthe àditaþ ghçtapànam . abhya¤janam . anuvàsanam .. * .. udararoge apathyam . sasnehanam . dhåmapànam . jalapànam . siràvyadhaþ . chardiþ . yànam . divànidrà . vyàyàmaþ . piùñavaikçtam . audakànåpamàüsam . patra÷àkam . tilaþ . uùõàni . vidàhãni . lavaõà÷anam . ÷amãdhànyam . viruddhànnam . duüùñanãram . guråõi . mahendragirijàtànàü nadãnàü jalam . viùñambhãni . chidrasamudbhave vi÷eùataþ svedaþ .. * .. atha ÷othe pathyam . saü÷odhanam . laïghanam . asramokùaþ . svedaþ . pralepaþ . pariùecanam . puràtana÷àliyavakulatthamudgàþ . godhà . ÷allakaþ . bhujaïgabhuktittiritàmracåóalàvàdayo jàïgalaviùkiràþ . kårmaþ . ÷çïgã . prapuràõasarpiþ . takram . surà . màkùikam . àsavaþ . niùpàvaþ . kañhillakam . rakta÷igru . rasonam . karkoñakam . mànamålam . suvarcalà . gç¤janakah . pañolam . vetràgram . vàóiïganam . målakam . punarnavà . citrakam . pàribhadraþ . ÷rãparõam . nimbaþ . kùurapallavam . eraõóatailam . kañukà . haridrà . harãtakã . kùàraniùevaõam . bhallàtakam . gugguluþ . àyasam . kañåni . tiktàni . dãpanàni . go'jàmahiùãbhavamåtràõi . kastårikà . ÷ilàjatu . pàõóurogoktavahnikarma .. * .. ÷othe apathyam . pavanasalilam . vegarodhaþ . viruddhapànà÷anam . viùamà÷anam . mçdbhakùaõam . gràmyàbjànåpe pi÷italavaõe . ÷uùka÷àkam . navànnam . gauóam . piùñànnam . dadhi . kç÷aram . vijjalam . madyam . amlam . dhànàþ . vallåram . guru . asàtmyam . vidàhi . aràtrau svapnaþ . maithunam .. * .. atha vçddhivradhnàdhikàre pathyam . saü÷odhanam . vastiþ . asçgvimokùaþ . svedaþ . pralepaþ . aruõa÷àlayaþ . eraõóatailam . surabhãjalam . dhanvàmiùam . ÷igruphalam . pañolam . punarnavà . gokùuraþ . agnimanthaþ . tàmbålam . pathyà . saralà . rasonam . vàóiïganam . gç¤janakam . madhåni . kaumbhaü ghçtam . taptajalam . takram . àmavàtàpahamagnikàri cànnapànam . puràõasurà . ardhenduvadvakùaõayordàhaþ . àmà÷aye bàhu÷iràvyadhaþ .. * .. vradhnavçddhàvapathyam . viruddhapànànnam . asàtmyasevà . saükùobhaõam . hastihayàdiyànam . ànåpamàüsàni . dadhãni . màùàþ . dugdhàni . piùñànnam . upodikà . guråõi . ÷ukrotthitavegarodhaþ .. * .. atha galagaõóàdau pathyam . chardhiþ . virecanam . nasyam . svedaþ . dhåmaþ . ÷iràvyadhaþ . agnikarma . kùàrayogaþ . pralepaþ . laïghanam . puràõaghçtapànam . jãrõalohita÷àlayaþ . yavàþ . mudgàþ . pañolam . rakta÷igru . kañhillakam . ÷àli¤ca÷àkam . vetràgram . råkùàõi . kañåni . sarvàõi dãvanàni . gugguluþ . ÷ilàjatu . vi÷eùataþ jihvàtalasthasiràdvayacchedaþ . maõibandhordhaü aïgulàntaràstisro rekhàþ kàryàþ . galagaõóagaõóamàlàpacãgranthyarvudàture yathàdoùaü yathàvasthaü etat sarvaü pathyam .. * .. galagaõóe apathyam . sarvakùãrekùuvikçtiþ . ànåpamàüsam . piùñànnam . amlam . madhuram . gurudravyam . abhiùyandidravyam .. * .. atha ÷lãpade pathyam . pracchardanam . laïghanam . asramokùaþ . svedaþ . virekaþ . parilepanam . puràtanaùaùñika÷àlayaþ . yavàþ . kulatthàþ . la÷unam . pañolam . vàrtàkuþ . ÷obhà¤janam . kàravellam . punarnavà . målakam . påtikà . eraõóatailam . surabhãjalam . kañåni . tiktàni . dãpanàni . vàtodbhave gulphopariùñàt caturaïgule siràvyadhaþ . paittike gulphatale ÷iràvyadhaþ . kaphaje aïguùñhamåle siràvyadhaþ .. * .. ÷lãpade apathyam . piùñànnam . dugdhavikçtam . guóaþ . ànåpamàmiùam . svàdurasaþ . pàripàtrasahyavindhyanadãjalam . picchilam . gurudravyam . abhiùyandidravyam .. * .. atha vidradhau pathyam . àmàvasthe recanalepasvedàsramokùaõàni . jãrõa÷yàmàkakalamau . kulatthaþ . la÷unam . rakta÷igru . niùpàvaþ . kàravellaþ . punarnavà . ÷rãparõã . citrakam . kùaudram . ÷othoktàni sarvàõi . pakvàvasthe ÷astrakarma . puràõarakta÷àliþ . ghçtam . tailam . mudgarasaþ . vilepã . ghanvajarasàþ . ÷àli¤ca÷àkam . kadalam . pañolam . himavàlukà . candanam . taptàmbu . ÷ãtàmbu . vraõoditaü sarvam .. * .. vidradhàvapathyam . àmàvasthe ÷othoktànyapathyàni . pakvàvasthe vraõoktànyapathyàni .. * .. atha vraõa÷othavraõasadyovraõanàóãvraõeùu pathyam . vimlàpanam . raktamuktiþ . upanàhaþ . vipàñanam . ÷odhanam . ropaõam . puràõasita÷àlayaþ . yavaþ . ùaùñikaþ . godhåmaþ . jàïgalamçgapakùiõaþ . vilepã . làjamaõóaþ . kañutailam . ghçtam . madhu . tailam . masåram . tuvarã . mudgayåùaþ . ÷arkarà . àùàóhaphalam . vàrtàkuþ . karkoñakam . pañolam . kàravellam . nimbapatram . vetràgram . bàlamålakam . suniùaõõakam . ÷àli¤ca÷àkam . taõóulãyaþ . vàståkam . triphalà . panasam . cocam . dàóimam . kañukàphalam . jãvantã . saindhavam . dràkùà . svàdutiktakaùàyàþ . snigdhoùõadravottarànnam . eùaõam . ÷amanam . dàhaþ . svedanam . bandhanakriyà . vraõàvacårõanam . lepaþ . dhåpanam . patradhàraõam . u÷ãram . bàlavyajanam . candanam . tilalepanam . tapta÷ãtàmbu . karpåram . pakvataþ parà vaikçtàþ .. * .. vraõa÷othavraõasadyovraõanàóãvraõeùu apathyam . navadhànyam . tilaþ . kalàyaþ . màùaþ . kulatthaþ . kçùaraþ . himàmbhaþ . vividhakùãrekùuvikàraþ . amlàni . patra÷àkam . ajàïgalamàüsam . asàtmyamannam . vidàhi . viùñambhi . guråõi . kañu . amlam . ÷ãtam . lavaõam . vyavàyaþ . vyàyàmaþ . uccaiþ paribhàùaõam . priyàsamàlokanam . ahni nidrà . prajàgaram . nitàntacaükramaõam . yathàsthitaü pràgadhiropaõam . nasyam . tàmbålam . ajãrõatà . pracaõóavàtaþ . àtapaþ . dhåmaþ . vçùñiþ . rajaþ . bhayam . krodhaþ . vamiþ . praharùaþ . ÷okaþ . viruddhà÷anam . ambupànam . tãkùõam . uùõam . råkùam . vighaññanam . kaõóåyanam . kàùñhanakhàditodaþ . nirannabhàvaþ . viùamopacàraþ .. * .. atha bhagne pathyam . ÷ãtàmbu . candanam . païkapradehaþ . bandhanakriyà . ÷àliþ . priyaïguþ . godhåmaþ . mudgasatãlayoryåùaþ . navanãtam . ghçtam . kùãram . tailam . màüsarasaþ . madhu . pañolam . la÷unam . ÷igru . pattåram . bàlamålakam . dràkùà . dhàtrã . vajravallã . làkùà . bçühaõam .. * .. bhagne apathyam . lavaõam . kañukam . kùàraþ . amlaþ . maithunam . àtapaþ . vyàyàmaþ . råkùànnam .. * .. atha bhagandare pathyam . àme saü÷odhanam . lepaþ . laïghanam . raktamokùaõam . pakve yathàvidhi÷astravahnikùàrakarmàõi . sarùapaþ . ÷àliþ . mudgaþ . vilepã . jàïgalarasaþ . pañolam . ÷igru . vetràgram . pattåram . bàlamålakam . tilasarùapayostailam . tiktavargaþ . ghçtam . madhu .. * .. bhagandare apathyam . viruddhànyannapànàni . viùamà÷anam . àtapaþ . vyàyàmaþ . maithunam . yuddham . pçùñhayànam . guråõi . råóhavraõo'pi naraþ sambatsaraü etat sarvaü pariharet .. * .. athopadaü÷e pathyam . chardiþ . virekaþ . dhvajamadhyanàóãvedhaþ . jalaukà . paripàtanam . sekaþ . pralepaþ . yavaþ . ÷àlayaþ . dhanvàmiùam . mudgarasaþ . ghçtam . kañhillakam . ÷igruphalam . pañolam . ÷àli¤ca÷àkam . navamålakam . tiktam . kaùàyam . madhu . kåpavàri . tailam .. * .. upadaü÷e apathyam . divànidrà . måtravegaþ . gurvannam . maithunam . guóaþ . àyàsaþ . amlam . takram .. * .. atha ÷åkadoùe pathyam . lepaþ . virekaþ . asçïmokùaþ . sarpiþpànam . ÷àliþ . yavaþ . jàïgalamàüsam . mudgayåùaþ . kañhillakam . pañolam . ÷igru . kakoñam . pattåram . bàlamålakam . vetràgram . àùàóhaphalam . dàóimam . saindhavam . vacà . kåpodakam . gandhasàraþ . kastårã . himavàlukà . takram . kaùàyam . tailam .. * .. ÷åkadoùe apathyam . måtravegaþ . divànidrà . vyàyàmaþ . maithunam . guóaþ . vidàhi . gurudravyam . takram .. * .. atha kuùñharoge pathyam . pakùàt pakùàt chardanam . màsàt màsàdbirecanam . tryahàt tryahàt nasyam . ùaùñhe ùaùñhe màsi asramokùaõam . sarpirlepaþ . puràõàþ yavagodhåma÷àlimudgàóhakãmasåràþ . màkùikam . jàïgalàmiùam . àùàóhaphalam . vetràgram . pañolam . bçhatãphalam . kàkamàcã . nimbapatram . la÷unam . hilamocikà . punarnavà . meùa÷çïgam . cakramardadalam . bhallàtakam . pakvatàlam . khadiraþ . citrakaþ . varà . jàtãphalam . nàgapuùpam . kuïkumam . pratanahaviþ . koùàtakã . kara¤jomàtilasarùapanimbeïgudãbhavatailam . laghåni annàni . saraladevàhva÷iü÷apàgurusambhavasnehaþ . gokharoùñrà÷vamahiùãõàü måtràõi . kastårikà . gandhasàrà . tiktàni . kùàrakarma .. * .. kuùñharoge apathyam . pàpakarma . kçtaghnabhàvaþ . gurunindà . gurudharùaõam . viruddhapànà÷anam . divànidrà . caõóàü÷utàpaþ . viùamà÷anam . svedaþ . ratam . vegarodhaþ . ikùuþ . vyàyàmaþ . amlam . tilaþ . màùaþ . dravagurunavànnànàü bhojanam . vidàhi . viùñambhi . målakam . sahyàdrivindhyàdrisamudbhavanadãjalam . ànåpamàüsam . dadhi . dugdham . madyam . guóaþ .. * .. atha ÷ãtapittodardakoñharogeùu pathyam . chardiþ . virecanam . lepaþ . asçïmokùaþ . puràõa÷àliþ . jàïgalàmiùamudgakulatthànàü yåùaþ . karkoñakam . kàravellam . ÷igru . målakapotikà . ÷àli¤ca÷àkam . vetràgram . dàóimam . triphalà . madhu . kañutailam . taptanãram . pitta÷leùmaharadravyam . sarvakañutiktakaùàyàõi .. * .. ÷ãtapittàdàvapathyam . vividhakùãrekùuvikàraþ . matsyaþ . udakànåpabhavàmiùam . navãnamadyam . vamivegarodhaþ . pràgdakùiõà÷àpavanaþ . ahni nidrà . snànam . viruddhà÷anam . àtapaþ . snigdham . amlam . madhuram . kaùàyaþ . gurvannapànàni .. * .. athàmlapitte pathyam . årdhvage pårbaü vamanam . adhoge pårbaü virecanam . pa÷càdannà÷anam . niråhaþ . ÷àliþ . yavaþ . godhåmaþ . mudgaþ . jàïgalajarasaþ . tapta÷ãtajalàni . ÷arkarà . madhu . ÷aktuþ . karkoñakam . kàravellam . pañolam . hilamocikà . vetràgram . vçddhakuùmàõóam . rambhàpuùpam . vàståkam . kapittham . dàóimam . dhàtrã . tiktàni . kaphapittaharapànànnam .. * .. amlapitte apathyam . navànnam . viruddhadravyam . pittakopakaradravyam . vegarodhaþ . tilaþ . màùaþ . kulatthaþ . tailabhakùaõam . avidugdham . dhànyàmlam . lavaõam . amlam . kañu . gurvannam . dadhi . matsyaþ .. * .. atha visarpe pathyam . virekaþ . vamanam . lepaþ . laïghanam . raktamokùaõam . puràõàyavagodhåmakaïguùaùñika÷àlayaþ . mudgaþ . masåraþ . caõakaþ . tuvarã . jàïgalajarasaþ . navanãtam . ghçtam . dràkùà . dàóimam . kàravellakam . vetràgram . kulakam . dhàtrã . khadiraþ . nàgake÷aram . làkùà . ÷irãùaþ . karpåram . candanam . tilalepanam . hnãverakam . mustakam . sakalàni tiktàni .. visarpe apathyam . vyàyàmaþ . ahni ÷ayanam . suratam . pravàtaþ . krodhaþ . ÷okaþ . vamanam . vegaþ . asåyanam . ÷àkam . viruddhà÷anam . dadhi . kårcikà . sauvãrakàdi . anekavidhakilàñaþ . gurvannapànam . la÷unam . kulatthaþ . màùaþ . tilaþ . sakalamajàïgalamàüsam . svedaþ . vidàhi . lavaõam . amlam . kañu . madyam . arkaprabhà .. * .. atha visphoñe pathyam . virecanam . chardanam . lepaþ . laïghanam . puràtanaùaùñika÷àlayaþ . yavaþ . mudgaþ . masåraþ . caõakaþ . mukuùñakaþ . dhanvàmiùam . gavyaghçtam . kañhillakam . vetràgram . àùàóhaphalam . pañolam . jyotiùmatã . nimbadalam . candanam . tailam . sitàbhraþ . tilalepaþ . laïghanam . bàlam .. * .. visphoñe apathyam . svedaþ . vyavàyaþ . vyàyàmaþ . krodhaþ . gurvannam . àtapaþ . vamivegaþ . patra÷àkam . pravàtaþ . divàsvapnaþ . gràmyodakam . ànåpamàüsam . viruddhànya÷anàni . tilaþ . màùaþ . kulatthaþ . lavaõàmlakañåni . vidàhi . råkùam . uùõam .. * .. atha masåryàü pathyam . pårbaü laïghanavàntirecana÷iràvedhàþ . ÷a÷àïkojjvalajãrõaùaùñika÷àlayaþ . caõakaþ . mudgaþ . masåraþ . yavaþ . kapotacañakadàtyåhakrau¤cajãva¤jãva÷ukàdayaþ pakùiõaþ . naïgalaþ . kàñhillam . àùàóhakam . karkoñam . kadalam . ÷igru . rucakam . dràkùà . dàóimam . medhyabçühaõànnapànam . kolam . màùarasaþ . akùõoþ sekavidhau gavedhumadhukodbhåtasu÷ãtodakam . ÷ambåkodarakoùanãram . karpåracårõam . pakve mudgarasaþ . jàïgalarasaþ . ÷àli¤ca÷àkam . ghçtam . nirguõóãjalam . yakùaghåpavihito dhåpaþ . ÷a÷vadgomayabhasmaguõóanam . ÷uùke ÷ilàpiùñayoþ picumardapatrani÷ayoràlepaþ . ÷eùe vraõoktakriyà .. * .. masåryàmapathyam . ratam . svedaþ . ÷ramaþ . tailam . gurvannam . krodhaþ . àtapaþ . duùñàmbu . duùñapavanaþ . viruddhà÷anam . niùpàvaþ . ànåpa÷àkam . lavaõam . viùamà÷anam . kañu . amlam . vegarodhaþ .. * .. atha kùudraroge pathyàpathyam . yathà -- kùudrarogeùu sarveùu nànàrogànukàriùu . doùàn duùyànavasthà÷ca nirãkùya matimàn bhiùak . tasya tasya ca rogasya pathyàpathyàni sarva÷aþ . yathàdoùaü yathàduùñaü yathàdçùña¤ca kalpayet .. * .. atha mukharoge pathyam . svedaþ . virekaþ . vamanam . gaõóåùaþ . pratisàraõam . kavalaþ . asçksrutiþ . nasyam . dhåmaþ . ÷astràgnikarmaõã . tçõadhànyam . yavaþ . mudgaþ . kulatthaþ . jàïgalarasaþ . bçhatproùñhã . kàravellam . pañolam . bàlamålakam . karpåranãram . tàmbålam . taptàmbu . khadiraþ . ghçtam . kañu . tiktam .. * .. mukharoge apathyam . dantakàùñham . snànam .. amlam . matsyaþ . ànåpàmiùam . dadhi . kùãram . guóaþ . màüsam . råkùànnam . kañhinà÷anam . adhomukha÷ayanam . guru . abhiùyandakàri . divànidrà .. * .. atha karõaroge pathyam . svedaþ . virekaþ . vamanam . nasyam . dhåmaþ . siràvyadhaþ . godhåmaþ . ÷àliþ . mudgaþ . yavaþ . pratanahaviþ . làvaþ . mayåraþ . hariõaþ . tittiriþ . vanakukkuñaþ . pañolam . ÷igru . vàrtàkuþ . suniùaõõam . kañhillakam . rasàyanadravyam . brahmacaryam . abhàùaõam .. * .. karõaroge apathyam . viruddhànnapànam . vegarodhaþ . prajalpanam . dantakàùñham . ÷iraþsnànam . vyavàyaþ . ÷leùmalam . guru . kaõóåyanam . tuùàraþ .. * .. atha nàsàroge pathyam . nirvàtanilayasthitiþ . pragàóhoùõãùadhàraõam . gaõóåùaþ . laïghanam . nasyam . dhåmaþ . chardiþ . siràvyadhaþ . kañucårõaü nàsàrandhre niþkùipya triþ prave÷anam . svedaþ . snehaþ . ÷iro'bhyaïgaþ . puràõà yava÷àlayaþ . kulatthamudgayoryåùaþ . gràmyajàïgalajà rasàþ . vàrtàkuþ . kulakam . ÷igru . karkoñaþ . bàlamålakam . la÷unam . dadhi . taptàmbu . vàruõã . kañutrayam . kañu . amlam . lavaõam . snigdham . uùõam . laghubhojanam .. * .. nàsàroge apathyam . viruddhànnam . divàsvapnaþ . abhiùyandi . guråõi . snànam . krodhaþ . ÷akçnmåtravàùpàõàü vegadhàraõam . ÷okaþ . dravam . bhå÷ayyà .. * .. atha netraroge pathyam . à÷cyotanam . laïghanam . a¤janam . svedaþ . virekaþ . pratisàraõam . prapåraõam . nasyam . asçïmokùaþ . ÷astrakriyà . lepanam . àjyapànam . sekaþ . manonirvçtiþ . aïghripåjà . mudgaþ . yavaþ . lohita÷àliþ . làvaþ . mayåraþ . vanakukkuñaþ . kårmaþ . kuliïgaþ . kapi¤jalaþ . kaumbhaü haviþ . vanyakulatthayåùaþ . peyà . vilepã . la÷unam . pañolam . vàrtàkuþ . karkoñakaþ . kàravellam . navãnamocam . navamålakam . punarnavà . màrkavaþ . kàkamàcã . pattåra÷àkam . kumàrikà . dràkùà . kustumburu . màõimantham . lodhram . varà . kùaudram . upànahau . nàrãpayaþ . candanam . indukhaõóam . tiktam . laghu .. netraroge apathyam . krodhaþ . ÷okaþ . maithunam . a÷ruvàyuviõmåtranidràvamãnàü vegarodhaþ . såkùmekùaõam . dantavigharùaõam . snànam . ni÷àbhojanam . àtapaþ . prajalpanam . chardanam . ambupànam . madhåkapuùpam . dadhi . patra÷àkam . kañhillam . piõyàkaþ . viråóhakam . matsyaþ . surà . ajàïgalamàüsam . tàmbulam . amlam . lavaõam . vidàhi . tãkùõam . kañu . uùõam . gurvannapànam .. * .. atha ÷iroroge pathyam . svedaþ . nasyam . dhåmapànam . virekaþ . lepaþ . chardiþ . laïghanam . ÷ãrùavastiþ . raktonmuktiþ . vahnikarma . upanàhaþ . jãrõasarpiþ . ÷àliþ . ùaùñikaþ . yåùaþ . dugdham . dhanvamàüsam . pañolam . ÷igru . dràkùà . vàståkam . kàravellam . àmram . ghàtrã . dàóimam . màtuluïgam . tailam . takram . kà¤jikam . nàrikelam . pathyà . kuùñham . bhçïgaràjaþ . kumàrã . mustaþ . u÷ãram . candrikà . gandhasàraþ . karparam .. * .. ÷iroroge apathyam . kùavajçmbhamåtravàspanidràviùñhànàü vegadhàraõam . a¤janam . duùñanãram . viruddhànnam . sahyavindhyasarijjalam . dantakàùñham . divànidrà .. * .. atha strãroge pathyàpathyam . yatpathyaü yadapathya¤ca raktapitteùu kãrtitam . pradareùu yathàdoùaü tattannàrã bhajettyajet .. vàtavyàdhimatàü pathyamapathya¤ca yadãrim . yonivyàpatsu sarvàsu tadvidyàcca yathàmalam .. * .. atha garbhiõãpathyam . ÷àliþ . ùaùñikaþ . mudgaþ . godhåmaþ . làja÷aktuþ . navanãtam . ghçtam . kùãram . rasàlà . madhu . ÷arkarà . panasam . kadalam . dhàtrã . dràkùà . amlam . svàdu . ÷ãtalam . kastårã . candanam . màlà . karpåram . anulepanam . candrikà . snànam . abhyaïgaþ . mçdu÷ayyà . himànilaþ . santarpaõam . priyavàk . manoramavihàraþ . priyaïkarànnapànam .. * .. garbhiõyà apathyam . svedanam . vamanam . kùàraþ . kalahaþ . viùamà÷anam . asàtmyam . naktasa¤càraþ . cauryam . apriyadar÷anam . ativyavàyaþ . àyàsaþ . bhàraþ . gurupràvaraõam . akàlajàgaraõaü svapna÷ca . kañhinotkañakàsanam . ÷okaþ . krodhaþ . bhayam . udvegaþ . ÷raddhà . ve÷avidhàraõam . upavàsaþ . adhvagamanam . tãkùõoùõaguruviùñambhibhojanam . naktam . nira÷anam . ÷vabhrakåpekùaõam . madyam . àmiùam . uttàna÷ayanam . strãõàmanãpsitam .. * .. aùñamamàsamàrabhya garbhiõyà apathyaü yathà -- tathà raktasrutiü ÷uddhiü vastimàyàsato'ùñamàt . ebhirgabhaþ sravedàmaþ kukùau ÷uùyenmriyeta và .. bhajenna nityaü tiktàmlakañåùaõakaùàyakàn . vàtalai÷ca bhavedgarbhaþ kubjàndhajaóavàmanaþ .. pittalaiþ khalatã piïgaþ ÷vitrã païgaþ kaphàtmabhiþ . apathyamidamuddiùñaü garbhiõãnàü maharùibhiþ .. * .. atha prasåtàyàþ pathyam . laïghanam . mçdusvedaþ . garbhakoùñhavi÷odhanam . abhya¤janam . tailapànam . kañutiktoùõasevanam . dãpanam . pàcanam . madyam . puràõaùaùñi÷àlayaþ . kulatthaþ . la÷unam . ÷igru . vàrtàkuþ . bàlamålakam . pañolam . màtuluïgam . tàmbålam . dàóimadbayam . ÷leùmànilaghnàni . saptàhàt paraü ki¤cit bçühaõam . dbàda÷àhàt paraü àmiùam . sàróghamàsàtparaü àhàràdiyantraõàtyàgaþ .. * .. prasåtàyà apathyam . ÷ramaþ . nasyam . raktamuktiþ . maithunam . viùamà÷anam . viruddhànnam . vegarodhaþ . asàtmyam . atibhojanam . divànidrà . abhiùyandi . viùñambhi gurubhojanam .. såtikàkhyeùa rogeùu vàta÷leùmocitàni ca . tattadrogànukålye na pathyàpathyàni nirdi÷et .. * .. atha bàlaroge pathyàpathyam . nçõàü jvaràdiùu yat pathyàpathyaü bàlànàmaucityàt tadvidheyam . mandàgnau yat pathyàpathyaü bàlànàü pàrigarbhike tadbidheyam . àgantukonmàdinàü yat pathyàpathyaü bàlànàü graharogiõàü tadyojyam .. * .. atha viùaroge pathyam . ariùñàbandhanam . mantrakniyà . chardiþ . virecanam . råùaõam . ÷oõitàkçùñiþ . pariùekaþ . avagàhanam . hçdayàvaraõam . nasyam . a¤janam . pratisàraõam . utkartanam . pradhamanam . pralepaþ . vahnikarma . upadhànam . prativiùam .. dhåpaþ . saüj¤àprabodhanam . ÷àliþ . ùaùñikaþ . koradåùaþ . priyaïguþ . mudgaþ . hareõuþ . tailam . sarpiþ . ÷ikhitittirilàvaiõagodhàkhu÷vàvidàmiùam . vàrtàkuþ . kulakam . dhàtrã . nivpàvaþ . taõóulãyaþ . maõóukaparõã . jãvantã . suniùaõõam . upodikà . kàla÷àkam . la÷unam . dàóimam . vikaïkatam . pràcãnàmalakam . pathyà . kapittham . nàgake÷aram . gocchàganaramåtràõi . takram . ÷ãtàmbu . ÷arkarà . abidàhãnyannàni . saindhavam . madhu . kuïkumam . pa÷cimottaravàtaþ . haridrà . sitacandanam . mustam . ÷irãùaþ . kastårã . tiktàni . madhuràõi . hemacårõam .. * .. viùaroge apathyam . krodhaþ . viruddhà÷anam . adhya÷anam . vyavàyaþ . tàmbålam . àyàsaþ . pravàtaþ . sarvàmlam . sarvalavaõam . nànàvidhasaüsvedanam . nidrà . bhayam . dhåmavidhiþ . kùudhà .. * .. atha rogasaïkare pathyam . eùàü gadànàü yadi saïkaraþ syàttatra prayatnena bhiùaïmanãùã . ukteùu pathyeùu virodhi yadyattattat prayu¤jãta cikitsiteùu .. * .. rogasaïkare apathyam . apathyàni ca sarvàõi tattadarogocitàni ca . rugbalàbalavidvaidyo varjayedbyàdhisaïkare .. * .. atha vàtikaroge pathyam . abhyaïgaþ . parimardanam . ÷amanam . saüsnehanam . bçühaõam . snehaþ . svedanam . àsanà . ÷ayanam . saüvàhanam . vastiþ . nasyam . pràvaraõam . samãraõaparityàgaþ . avagàhaþ . ÷irovastiþ . vismaraõam . divàkarakaraþ . snànam . vismàpanam . tailadroõã . sarasatà . gàóhopanàhaþ . surà . bhå÷ayyà . sukha÷ãlatà . svàdvamlà rasàþ . majjà . tailam . vasà . ghçtam . navamàùaþ . kulatthaþ . tilaþ . godhåmaþ . mudgaþ . kalamaþ . ÷àliþ . ùaùñikaþ . peyà . dhànyajalam . payaþ . kçùaraþ . mastuþ . sukhoùõodakam . gomåtram . naladàmbu . dadhi . payaþpeñã . yavaþ . kårcikà . ànåpàþrurukhaógikolamahiùàþ . eõaþ . dhanvodbhavàþ sarpadbiñkçkavàkutittirikuliïgàþ . kumbhãraþ . timiïgilaþ . makaraþ . gaõóåpadaþ . kacchapaþ . rohitamatsyaþ . varmiþ . madaguraþ . silindhaþ . eraïgaþ . ÷çïgã . illi÷aþ . proùñhã . gargaraþ . parvataþ . anye jalajantavaþ . vàrtàkuþ . kulakam . ÷igru . la÷unam . dràkùà . àmram . àmràtakam . dhàtrã . dàóimam . amlavetasaphalam . kolam . kapittham . ÷ivà . pakvatàlam . vakulam . gokaõñakaþ . vàståkam . ÷uklàkùã . gaõikà . sarasrà . mandàrapatram . tàmbålam . sita÷arkarà . lavaõaþ . lodhraþ . turuùkaþ . aguru . ÷rãvàsaþ . suradàru . gugguluþ . granthàhvaþ . kuïkumam . snigdhoùõavidhiþ . sa¤cårõitaü hema rajataü sãsaka¤ca . jàtyutpàñanamallikàpuùpàõàü vi÷àlà màlà .. * .. vàtikaroge apathyam . cintà . jàgaraõam . asçïmokùaþ . vamiþ . laïghanam . vyàyàmaþ . gajavàjivàhanavidhiþ . sandhàraõam . maithunam . àghàtaþ . apatarpaõam . prapatanam . dhàtukùayaþ . kùobhaõam . ÷okaþ . caükramaõam . viruddhà÷anam . sampakvabhuktakramaþ . vçddhatvam . jaladàgamaþ . rajanã÷eùaþ . aparàhõaþ . bhayam . råkùàtyalpakaùàyatiktakañukakùàràti÷ãtànàma÷anam . tçõadhànyam . udrikà . àóhakã . kaïguþ . uddàlaþ . mukuùñakaþ . kodravaþ . yavaþ . ÷yàmàkaþ . jårõàdayaþ . ÷imbã . jambu . ràjamàùaþ . caõakaþ . mudgaþ . kulatthaþ . viùam . ÷àlåkam . kramukam . ka÷eru . talakam . kañhillakam . tindukam . karkoñam . navatàla÷asyam . tàlàsthimajjà . nadãtaóàgajalam . karakà . nikùàrabãjam . piõyàkaþ . ÷i÷iràmbu . ràsabhapayaþ . patra÷àkam . trivçt . bhånimbam . kañukà . karãram . akhila÷uùkàmiùam . màkùikam . dhåmaþ . baddhamarut . rajaþ . paribhavaþ . khañvà .. * .. atha paittike pathyam . sarpiþpànavidhiþ . virecanam . asçïmokùaþ . sita÷àliþ . godhåmaþ . àóhakiþ . dhànyakam . caõakaþ . mudgaþ . masåraþ . yavaþ . paryåùitamaõóaþ . payaþ . payaþpeñã . varà . màkùikam . làjàþ . dhanvarasaþ . ghçtàni . sità . ÷ãtodakam . udbhidaþ . karkoñam . kadalam . kaõñakiphalam . vetràgram . àùàóhakam . mçdvãkà . komalakulakam . kuùmàõóam . irvàruþ . tumbã . parpañakaþ . alpamàriùadalam . kañhillakam . dàóimam . dhàtrã . komalatàla÷asyam . abhayà . kharjåram . auóumbaram . vi÷vam . kaùàyaþ . tiktaþ . madhuraþ . madhåkam . varã . kàüsyam . ayaþ . rajatam . hema . kañukà . nimbaþ . trivçt . candanam . harmyam . bhåmigçham . su÷ãtalavanam . dhàràgçham . candrikà . rambhàmbhoruhanavyapatra÷ayanam . ÷ãtàþ pradehàþ . bhå÷ayyà . maõiþ . pradoùasamayaþ . gãtam . priyàliïganam . snànam . mitrasamàgamaþ . priyakathà . mandànilaþ . abhyukùaõam . vàditra÷ravaõam . manoramatarabhàvàþ . sulàsyekùaõam . punnàgotpalapàñalàbjasumanaþkahlàrapuùpàõi . karparam . pranãranãram . ÷ãtakriyà .. * .. paittike apathyam . dhåmaþ . svedanam . àtapaþ . nidhuvanam . sandhàraõam . krodhaþ . kùàraþ . adhvà . gajavàjivàhanavidhiþ . tãkùõakarma . vyàyàmaþ . annavidàhakàrisamayaþ . grãùmaþ . viruddhà÷anam . madhyàhnaþ . jaladàtyayaþ . rajanãmadhyam . madhyavayaþ . vrãhiþ . veõuphalam . tilaþ . la÷unam . màùaþ . kulatthaþ . guóaþ . niùpàvaþ . madirà . atasã . prahãjalam . ghànyàmlam . uùõodakam . jambãram . naladàmbu . hiïgu . lakucam . måtram . bhallàtakam . tàmbålam . dadhi . sarùapaþ . vadaram . tailà÷anam . tintióã . kañu . amlam . lavaõam . vidàhi .. * .. atha ÷laiùmike pathyam . chardiþ . laïghanam . a¤janam . nidhuvanam . prodvartanam . svedanam . cintà . jàgaraõam . ÷ramaþ . atigamanam . tçóvegadhàraõam . gaõóåùaþ . pratisàraõam . pradhamanam . hastya÷vayànam . dhåmaþ . pràvaraõam . niyuddham . atisaükùobhaþ . nasyam . bhayam . råkùoùõavidhiþ . puràtana÷àliþ . ùaùñikà . niùpàvaþ . tçõadhànyam . caõakaþ . mudgaþ . kulattharasaþ . kùàraþ . sarùapatailam . uùõajalam . dhanvàmiùam . ràjikà . vetràgram . kulakam . kañhillakam . vàrtàkuþ . auóumbaram . karkoñam . la÷unam . mocakusumam . ÷akrà÷anam . ÷åraõaþ . nimbam . målakapotikà . varuõaþ . tiktà . trivçt . màkùikam . tàmbålam . naladàmbu . jãrõamadirà . vyoùam . varà . gojalam . làjàþ . subhçùñataõóulabhavam . tiktam . sukhoùõàlayaþ . kàüsyam . ayaþ . a¤janam . mauktikam . kañuþ . kaùàyarasaþ .. * .. ÷laiùmike apathyam . srehaþ . abhya¤janam . àsanam . ashni ÷ayanam . snànam . viruddhà÷anam . pårbàhõaþ . ÷i÷iraþ . vasantasamayaþ . ràtryàdiþ . àdyavayaþ . bhuktamàtrasamayaþ . annapànakaraõam . màùaþ . navataõóulaþ . matsyaþ . màüsam . ikùuvikçtiþ . dugdhavikçtiþ . tàlàsthimajjà . dravaþ . peyà . bhavyam . upodikà . panasam . chatràkam . àùàóhakam . kharjåram . anulepanam . payaþpeñã . payaþ . pàyasaþ . svàdu . amlam . lavaõam . guråõi . tuhinam . santarpaõam .. * .. atha vasantartyau pathyam . vamanam . vyavàyaþ . vyàyàmaþ . bhedaþ . bhramaõam . agnisevà . kañuþ . tiktaþ . vidàhi . tãkùõam . kaùàyaþ . madhvodanam .. * .. vasantartàvapathyam . divànidrà . santarpaõam . àlasyam . sudhàü÷usevà . piõóàlukam . svàdu . gurådakànnam . piùñam . dadhi . kùãram . ghçtam .. * .. atha grãùmartau pathyam . candanam . ÷ãtavàtaþ . chàyà . ambu . kakùà÷ayanam . prasånam . sadyaþpayobhàvita÷ãtabhaktam . vi÷iùñadravyam . priyabhojaünam .. * .. grãùmartàvapathyam . kañu . tiktam . uùõam . kùàram . amlam . raudram . bhramaõam . agnisevà . unnidratà . bhàskarataptatoyasnànam . atipànam . dadhi . takram . tailam .. * .. atha varùàsu pathyam . lavaõam . amlam . miùñam . sàram . priyam . snigdham . guru . uùõam . balyam . abhyaïgaþ . udvartanam . agnisevà . taptànnapànam . dadhi .. varùàsvapathyam . pårbapavanaþ . vçùñiþ . gharmaþ . himaþ . ÷ramaþ . nadãnãram . divàsvapnaþ . råkùama . nityamaithunam .. * .. ÷aradi pathyam . ÷ãtarasàmbupànam . tarucchàyà . candanam . indusevà . sità . mudgaþ . masåram . gavyadugdham . ikùuþ . ÷àlyodanam .. * .. ÷aradyapathyam . lavaõam . amlam . tãkùõam . kañu . piùñam . atasã . vidàhi . surà . nàlam . dadhi . takram . tailam . krodhaþ . upavàsaþ . àtapaþ . maithunam .. * .. atha himartau pathyam . taptajalam . upanàhaþ . payaþ . annam . pànam . ghçtam . strãsevà . vahnisevà . guråõi . yatheùñabhuktam .. * .. himartàvapathyam . divànidrà . kubhojanam . abhojanam . laïghanam . puràtanànnam . laghupàki . ÷aityam . vàrgdhodanam . ÷ãtajalàvagàhaþ .. * .. ÷i÷ire pathyam . strã . vàhnasevà . matasyaþ . ajamàüsam . dadhi . dugdham . sarpiþ .. * .. ÷i÷ire'pathyam . tãkùõoùõakañvamlakaùàyatiktàni . sàmudrakam . àrdrabhojanam . divànidrà . candanam . candrasebà . ÷ãtajalasnànàdi .. * .. màghe vi÷eùo yathà . màghe ca ÷ãtadravamiùñapiùñaü kandaþ kadalyà guru÷àlibhaktam . iti ùaóçtupathyàpathyàdhikàraþ .. * .. àgantukajvaràõàü pathyàpathyaü jvaràdhikàre na likhitamato'tra likhyate .
     %<abhighàtasamutthàne pànàbhyaïgau ca sarpiùaþ .
     kùataje vraõaje càpi kùatavraõacikitsitam ..
     oùadhãgandhaviùaje viùapittaprasàdhanam .
     abhicàràbhi÷àpotthe japahomàdibheùajam ..
     utpàtagrahapãóotthe dànasvastyayanàdayaþ .
     krodhotthite pittaharaü kàmaje kàmajitkriyà ..
     kàma÷okabhayodbhåte sarvà vàtaharã kriyà .
     à÷vàsana¤ceùñalàbho harùadàyãni yàni ca ..
     vi÷eùataþ puna÷càtra kàmakrodhasamutthite .
     bhaya÷okasamudbhåte kàmakrodhoktamauùadham .
     bhåtàbhiùaïgaje bhåtabandhàve÷anatàóanam .
     manaþkùobhasamutpanne manasaþ sàntvanàni ca ..
     ityàgantujvare pårbairbhiùàgbhiþ pathyamiùyate .
     viùõornàmasahasrasya pàñhanaü ÷ravaõaü ÷ruteþ ..
     devànàü bràhmaõànà¤ca guråõàmapi påjanam .
     brahmacaryaü tapo homaþ pradànaü niyamo japaþ ..
     sàdhånàü dar÷anaü satyaü ratnauùadhividhàraõam .
     maïgalàcaraõa¤ceti vargaþ sarvàn jvaràn jayet ..>% àgantukajvare apathyam .
     %<adhivàsanakarmàõi raktasragvastrardhàraõam .
     vamivegaü dantakàùñhamasàtmyamapi bhojanam ..
     viruddhànyannapànàni vidàhãni guråõi ca .
     duùñàmvukùàramamlàüni patra÷àkaü viråóhakam ..
     naladàmbu ca tàmvålaü kaliïgaü lakucaü phalam .
     àóãmatsya¤ca piõyàkaü chattràkaü piùñavaikçtam ..
     abhiùyandãni caitàni jvaritaþ parivarjayet ..>% iti pathyàpathyavini÷cayaþ samàptaþ ..

#<pada>#, sthyairye . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-akaüseñ .) padati . iti durgàdàsaþ ..

#<pada>#, t ka ïa gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràü-àtmaü-sakaü-señ .) ka ïa, padayate . iti durgàdàsaþ ..

#<pada>#, ya ïa au gatyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (divàü-àtmaü-sakaü-aniñ .) ya ïa, padyate . au, pattà . iti durgàdàsaþ ..

#<padaü>#, klã, (pada + %<nandigrahipacàdibhyo lyuõinyacaþ .>% 3 . 1 . 134 . iti ac .) vyavasàyaþ . tràõam . sthànam . (yathà, manuþ . 12 . 125 .
     %<evaü yaþ sarvabhåteùu pa÷yatyàtmànamàtmanà .
     sa sarvasamatàmetya brahmàbhyeti paraü padam ..>%) cihnam . pàdaþ . vastu . ityamaraþ . 3 . 3 . 93 .. ÷abdaþ . vàkyam . prade÷aþ . pàdacihnam . ÷lokapàdaþ . (yathà, heþ ràmàyaõe . 1 . 2 . 18 .
     %<pàdabaddho'kùarasamastantrãlayasamanvitaþ .
     ÷okàrtasya pravçtto me ÷loko bhavatu nànyathà ..>%) kiraõe puü . iti medinã .. padalakùaõaü yathà --
     %<varõàþ padaü prayogàrhànanvitaikàrthabodhakàþ .>% iti sàhityadarpaõe . 2 . 4 .. ÷rãkçùõapadacihnaü yathà --
     %<sauvarõãü ràjatãü vàpi pàùàõanirmitàmapi .
     pàdayo÷càïkitàü kçtvà påjà¤caiva samàcaret ..
     dakùiõasya padàïguùñhamåle cakraü vibhartyajaþ .
     tatra namrajanasyograsaüsàracchedanàya saþ ..
     madhyamàïgulimåle tu dhatte kamalamacyutaþ .
     dhàtu÷cittadvirephàõàü lobhamàyàti ÷obhanam ..
     padmasyàdho dhvajaü dhatte sarvànarthajayadhvajam .
     kaniùñhàmålato vajraü bhaktapàpàdribhedanam ..
     pàrùõimadhye'ïku÷aü bhaktacittebhava÷akàraõam .
     bhogasampanmayaü dhatte yavamaïguùñhaparvaõi .
     tathà vàmàïguùñhamåle pà¤cajanyasya lakùaõam .
     sarvavidyàprakà÷àya dhatte ca bhagavànajaþ ..>% iti pàdme pàtàlakhaõóe 12 adhyàyaþ ..

#<padakaþ>#, puü, padaü vetti yaþ (%<kramàdibhyo pun .>% 4 . 2 . 61 . iti vun .) padaj¤àtà . iti vyàkaraõam .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 5 . 49 .
     %<ràmajàkhyamupàdhyàyaü khyàtavyàkaraõa÷ramam .
     vyàkhyàtçpadaka¤cakre sa tasmin suramandire ..>%) svanàmakhyàtakaõñhabhåùaõa¤ca . devapadacihnàdiyuktatvàt .. (padameva iti svàrthe ke kçte, klo . padam . yathà, mahàbhàrate anu÷àsanaparvaõi .
     %<itaþprabhçti yàtavyaü padakaü padakaü ÷anaiþ ..>%)

#<padagaþ>#, puü, (padàbhyàü gacchatãti . gama ëgatau + %<anyebhyo'pi .>% iti óaþ .) padàtikaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 66 .. padbhyàü gamanakartari tri ..

#<padanyàsaþ>#, puü, (padasya gopadasyeva nyàso yatra .) gokùuraþ . rati ÷abdacandrikà .. padasya vinyàsaþ . yathà, rasama¤jarã .
     %<padanyàso gehàñvahirahiphaõàrohaõasamaþ svagehàdanyat syàdbhavanamaparadbãpatulitam .
     vaco lokàlabhyaü kçpaõadhanatulyaü mçgadç÷aþ pumànanyaþ kàntàdvidhuriva caturthãsamuditaþ ..>% (tantroktànnapårõàmantrasthapadànàü tattadaïgeùu nyàsaþ . yaduktaü tantrasàraj¤ànàrõave .
     %<ekamekaü puna÷caikaü punarekaü dvayantataþ .
     catu÷catustathà dvàbhyàü padànyetàni pàrvati ! ..
     padànyetàni deve÷i ! navadbàreùu vinyaset .
     mårdhàdiguhyaparyantaü punasteùu varànane ! ..
     guhyàdibrahmarandhràntaü padànàü navakaü nyaset ..>%)

#<padabha¤janaü>#, klã, (vibhaktiyuktànàü padànàü bha¤janaü vi÷leùo yatra . yadbà, padàni bhajyante'nena . bha¤ja + karaõe lyuñ .) niruktam . gåóhàrtha÷abdavyàkhyà . iti hemacandraþ ..

#<padabha¤jikà>#, strã, (padànàü bha¤jikà vi÷leùikà .) pa¤jikà . ñippanã . iti hemacandraþ ..

#<padamàlà>#, strã, (padànàü màlà vistçtiryasyàm .) mohana÷ãlà vidyà . yathà --
     %<padamàlàü mahàvidyàü sarvadevanamaskçtàm .
     yàcayàmi sure÷ànamumàdehàrdhadhàriõam ..>% iti devãpuràõe 9 adhyàyaþ .. asyà vivaraõaü tatraiva draùñavyam . pada÷reõã ca ..

#<padaviþ>#, strã, (padyate gamyate'nayà . pada gatau + %<padyañibhyàmaviþ .>% iti aviþ .) paddhatã . panthàþ . ityamaraþ . 2 . 1 . 15 ..

#<padavã>#, strã, (padavi + %<kçdikàràntàdaktinaþ .>% iti pakùe ïãù .) panthàþ . ityamaraþ . 2 . 1 . 15 .. (yathà, raghuþ . 7 . 7 .
     %<utsçùñalãlàgatiràgavàkùàdalaktakàïkàü padavãü tatàna ..>% paddhatiþ . yathà, tatraiva . 3 . 50 .
     %<alaü prayatnena tavàtra mà nidhàþ padaü padavyàü sagarasya santateþ ..>% padam . yathà, pa¤catantre . 1 . 258 . %<atha tena siühàya amàtyapadavã pradattà vyàghràya ÷ayyàpàlatvamiti ..>%)

#<padaùñhãvaü>#, klã, (pàdau ca aùñhãvantau ca tayoþ samàhàraþ . %<acaturavicatureti .>% 5 . 4 . 77 . iti nipàtanàt siddham .) yugapadupasthitacaraõajànunã . iti vyàkaraõam ..

#<padàïkaþ>#, puü, (padasya aïka÷cihnam .) kramàïkaþ . pàdacihnam . yathà -- ÷àke ÷àyakavedaùoóa÷amite ÷rãkçùõa÷armàrpayannànandapradanandanandanapadadbandàravindaü hçdi . cakre kçùõapadàïkadåtamatulaü prãtipradaü ÷çõvatàü dhãraþ ÷rãraghuràmaràyançpateràj¤àü gçhãtvàdaràt .. iti padàïkadåtakàvyam ..

#<padàïgã>#, stã, (haüsasya padamiva aïgaü yasyàþ . stiyàü ïãù .) haüsapadã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<padàjiþ>#, puü, (pàdàbhyàmajatãti . aja gatau + %<pàde ca .>% uõàü . 4 . 131 . iti pàde copapade ajeriõ . %<pàdasya padàjyàtigopahateùu .>% 6 . 3 . 52 . iti padàde÷aþ . bahulavacanàt ajervyabhàvaþ .) padàtikaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 66 ..

#<padàtaþ>#, puü, (padàbhyàmatatãti . pad + at + ac .) pàdàtikaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<padàtiþ>#, puü, (pàdàbhyàmatati gacchatãti %<pàde ca .>% uõàü 4 . 131 . iti pàd + ati + iõ .
     %<pàdasya padàjyàtigopahateùu . 6 . 3 . 52 .>% iti padàde÷aþ .) padàtikaþ . peyàdà iti bhàùà . tatparyàyaþ . pattiþ 2 patagaþ 3 pàdàtikaþ 4 padàjiþ 5 padgaþ 6 padikaþ 7 . ityamaraþ . 2 . 8 . 66 .. padàtikaþ 8 pàdàt 9 pàdàvikaþ 10 padàt 11 pàyikaþ 12 ÷avaràliþ 13 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 139 . 31 .
     %<gajàna÷vàn rathàü÷caiva pàtayàmàsa pàõóavaþ .
     padàtãü÷ca rathàü÷caiva nyavadhãdarjanàgrajaþ ..>%)

#<padàtikaþ>#, puü, (padàti + svàrthe kan .) padàtiþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<padàraþ>#, puü, (padaü çchati pràpnotãti . ç + aõ .) pàdadhåliþ . pàdàlindaþ . iti medinã ..

#<padàrthaþ>#, puü, padànàü ghañapañàdãnàü artho'bhidheyaþ . tatparyàyaþ . bhàvaþ 2 dharmaþ 3 tattvam 4 sattvam 5 vastu 6 . iti jañàdharaþ .. * .. (padàrthà hi dar÷anamatabhedena nànàvidhàþ . tatra vai÷eùikàõàü mate .) sapta padàrthàþ . yathà --
     %<dravyaü guõàstathà karma sàmànyaü savi÷eùakam .
     samavàyastathàbhàvaþ padàrthàþ sapta kãrtitàþ ..>%
     %<saptànàmapi sàdharmyaü j¤eyatvàdikamiùyate .
     dravyàdayaþ pa¤ca bhàvà aneke samavàyinaþ ..
     sattàvantastrayastvàdyà guõàdirnirguõakriyaþ ..>% iti bhàùàparicchede . 2, 14 .. %<ete padàrthà vai÷eùikaprasiddhàþ . naiyàyikànàmapyaviruddhàþ .>% iti siddhàntamuktàvalã .. gotamoktaùoóa÷apadàrthàstu nyàya÷abde draùñavyàþ .. (kapilamate prakçtyàdayaþ pa¤caviü÷atiþ . pàta¤jalamate tu ã÷vareõa saha ùaóviü÷atiþ . vedàntamate àtmànàtmabhedàt dvividhaþ . tatra àtmàpi dvividhaþ ã÷varajãvàdyupàdhibhedàt . etàvapi vidyàvidyàbhedena dvividhau . kevalamavidyopahitatvàdbhedavyavahàraþ . anàtmàpi kàraõasåkùmasthålabhedàt trividhaþ iti ..)

#<padàsanaü>#, klã, (padaþ pàdasya và àsanam .) pàdapãñham . iti hemacandraþ .. pà ràkhà ñul . iti bhàùà ..

#<padikaþ>#, puü, (pàdena caratãti . pàda + %<parpàdibhyaþ ùñhan .>% 4 . 4 . 10 . iti ùñhan . tataþ padàde÷a÷ca .) padàtiþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 67 ..

#<padgaþ>#, puü, (padbhyàü gacchatãti . pat + gam + anyebhyo'pãti óaþ .) padàtikaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 67 ..

#<paddhatiþ>#, strã, (padbhyàü hanti gacchatãti . hana gatau + ktin . %<himakàùihatiùu ca .>% 6 . 3 . 54 . iti padbhàvaþ . %<bahvàdibhya÷ca .>% 4 . 1 . 45 . iti và ïãù .) vartma . (yathà, raghuþ 3 . 46 .

#<paddhatã>#, strã, (padbhyàü hanti gacchatãti . hana gatau + ktin . %<himakàùihatiùu ca .>% 6 . 3 . 54 . iti padbhàvaþ . %<bahvàdibhya÷ca .>% 4 . 1 . 45 . iti và ïãù .) vartma . (yathà, raghuþ 3 . 46 .
     %<pathaþ ÷ruterdar÷ayitàra ã÷varàþ malãmasàmàdadate na paddhatim ..>%) paüktiþ . iti medinã .. granthàrthabodhakagranthaþ . iti hemacandraþ .. padavã . sà ca ghoùavasumitràdiråpà . yathà . %<ùaùñhe'nnaprà÷anaü màsi yadveùñaü maïgalaü kule iti manuvacanàt cåóàkàryà yathàkulamiti yàj¤avalkyavacanàt de÷ànu÷iùñaü kuladharmamukhyaü sagotradharmaü nahi saütyajecca iti vàmanapuràõàcca saüskàramàtre kuladharmànurodhena kàlàntare maïgalavi÷eùàcaraõavat ÷ådràõàü nàmakaraõe vasughoùàdiråpapaddhatiyuktanàmatva¤ca bodhyam . evameva kullåkabhaññaþ .>% ityudvàhatattvam ..

#<paddhimaü>#, klã, (pàdasya himam . %<himakàùihatiùu ca .>% 6 . 3 . 54 . iti padbhàvaþ .) padasya ÷ãtalatà . iti saükùiptasàravyàkaraõam ..

#<padmaü>#, klã puü, (padyate iti . pada gatau + %<artistusuhusriti .>% uõàü . 1 . 139 . iti man . yadvà, padmà lakùmãrastyasmin . %<ar÷a àdibhyo'c .>% 5 . 2 . 123 . iti ac .) svanàmakhyàtapuùpavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . nalinam 2 aravindam 3 mahotpalam 4 sahasrapatram 5 kamalam 6 ÷atapatram 7 ku÷e÷ayam 8 païkeruham 9 tàmarasam 10 sàrasam 11 sarasãruham 12 visaprasånam 13 ràjãvam 14 puùkaram 15 ambhoruham 16 . ityamaraþ . 1 . 10 . 39-40 .. païkajam 17 ambhojam 18 ambujam 19 sarasijam 20 ÷rãvàsam 21 ÷rãparõam 22 indiràlayam 23 jalejàtam 24 abjam 25 ka¤jam 26 nalam 27 nàlãkam 28 nàlikam 29 vanajam 30 amlànam 31 puñakam 32 abjaþ 33 . iti ÷abdaratnàvalã .. asya guõàþ . kaùàyatvam . madhuratvam . ÷ãtatvam . pittakaphàsranà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. ava÷iùñam kamala÷abde draùñavyam .. * .. padmakam . tacca gajasya mukhàdistho bindusamåhaþ . vyåhavi÷eùaþ . (yathà, manuþ 7 . 188 .
     %<yata÷ca bhayamà÷aïkettato vistàrayedbalam .
     padmena caiva vyåhena nivi÷eta sadà svayam ..>%) nidhibhedaþ . (yathà, mahàbhàrate . 2 . 10 . 36 .
     %<nidhipravaramukhyau ca ÷aïkhapadmau dhane÷varau .
     sarvànnidhãn pragçhyàtha upàstàü vai dhane÷varam ..>%) saükhyàntaram . tacca da÷àrvudam . (yathà, mahàbhàrate .
     %<ayutam prayuta¤caiva padmam kharvamathàrvudam ..>%) da÷a÷aïkha÷ca iti medinã .. padmakàùñhauùadhiþ . iti dharaõiþ .. puùkaramålam . sãsakam . iti ràjanirghaõñaþ (kalpavi÷eùaþ . yathà, màrkaõóeye 47 . 3 ..
     %<padmàvasàne pralaye ni÷àsuptotthitaþ prabhuþ .
     sattvodriktastadà brahmà ÷ånyaü lokamavaikùata ..>%) ÷arãrasthaùañpadmàni yathà --
     %<målàdhàre trikoõàkhye icchàj¤ànakriyàtmake .
     madhye svayambhuliïgantu koñisåryasamaprabham ..
     tadårdhve kàmabãjantu kala÷àntãndunàdakam .
     tadårdhve tu ÷ikhàkàrà kuõóalã brahmavigrahà ..
     tadvàhye hemavarõàbham va-sa-varõacaturdalam .
     drutahemasamaprakhyaü padmaü tatra vibhàvayet ..
     tadårdhve'gnisamaprakhyaü ùaódalaü hãrakaprabham ..
     vàdilàntaùaórõena yuktàdhiùñhànasaüj¤akam ..
     målamàdhàraùañkànàü målàdhàraü tato viduþ .. 1 ..
     sva÷abdena paraü liïgaü svàdhiùñhànaü tato viduþ .. 2 ..
     tadåróghe nàbhide÷e tu maõipåraü mahatprabham .
     meghàbhaü vidyudàbha¤ca bahutejomayaü tataþ ..
     maõivadbhinnaü tat padmaü maõipåraü tathocyate .
     da÷abhi÷ca dalairyuktaü óàdiphàntàkùarànvitam ..
     ÷ivenàdhiùñhitaü padmaü vi÷vàlokaikakàraõam .. 3 ..
     tadåróghe'nàhataü padmamudyadàdityasannibham .
     kàdiñhàntàkùarairarkapatrai÷ca samadhiùñhitam ..
     tanmadhye vàõaliïgantu såryàyutasamaprabham .
     ÷abdabrahmamayaü ÷abdo'nàhatastatra dç÷yate ..
     tenàhatàkhyaü padmaü tanmunibhiþ parikãrtyate .
     ànandasadanaü tattu puruùàdhiùñhitaü param .. 4 ..
     tadåróghantu vi÷uddhàkhyaü dalaùoóa÷apaïkajam .
     svaraiþ ùoóa÷akairyuktaü dhåmravarõaü mahatprabham ..
     vi÷uddhaü tanute yasmàt jãvasyas haüsalokanàt .
     vi÷uddhaü padmamàkhyàtamàkà÷àkhyaü mahat param .. 5 ..
     àj¤àcakraü tadårdhve tu àtmanàdhiùñhitaü param .
     àj¤à saükramaõaü tatra guroràj¤eti kãrtitam .. 6 ..
     kailàsàkhyaü tadårdhve tu bodhanãntu tadårdhvataþ .
     eva¤ca ÷ivacakràõi proktàni tava suvrata ! .
     sahasràràmbujaü bindusthànaü tadårdhvamãritam ..>% iti tantrasàraþ ..

#<padmaþ>#, puü, (padyate iti . pada gatau + %<artistu sviti .>% uõàü . 1 . 139 . iti man .) dà÷arathiþ . nàgavi÷eùaþ . iti dharaõiþ .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 9 . 8 .
     %<kçùõa÷ca lohita÷caiva padma÷citra÷ca vãryavàn ..>% padmottaràtmajaþ . sa tu dbàda÷ajinacakravartyantargatacakravartivi÷eùaþ . baladevaþ . iti hemacandraþ . ùoóa÷aratibandhàntargataprathamabandhaþ . yathà --
     %<hastàbhyà¤ca samàliïgya nàrã padmàsanopari .
     ramedgàóhaü samàkçùya bandho'yaü padmasaüj¤akaþ ..>% iti ratima¤jarã ..

#<padmakaü>#, klã, (padmamiva kàyatãti . padma + kai + kaþ . padmapratikçtiraktavarõatvàt tathàtvam .) bindujàlam . gajasya mukhàdistho bindusamåhaþ . ityamarabharatau .. (yathà, kumàre . 1 . 7 ÷lokañãkàyàü mallinàthaþ . ataeva ku¤jarasya ye bindavaþ kàye vayovi÷eùabhàvinaþ padmakàkhyàþ .) padmakàùñham . iti medinãdharaõyau .. (yathà, gàruóe 198 adhyàye .
     %<karpårakaþ padmaka¤ca etaistailaü prasàdhitam .
     prasvedamaladaurgandhyakaõóukuùñhaharaü param ..>% asya guõà yathà, bhàvaprakà÷e .
     %<padmakaü tuvaraü tiktaü ÷ãtalaü vàtalaü laghu .
     visarpadàhavisphoñakuùñha÷leùmàsrapittahçt .
     garbhasaüsthàpanaü rucyaü vamivraõatçùàpraõat ..>%) kuùñham . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<padmakandaþ>#, puü, (padmasya kandaþ .) kamalakandaþ . tatparyàyaþ . ÷àlåkam 2 padmamålam 3 kañàhvayam 4 ÷àlukam 5 jalàlåkam 6 . asya guõàþ . kañutvam . viùñambhitvam . råkùatvam . rucyatvam . kaùàyatvam . kaphapittakà÷atçùõàdàhavinà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<padmàdikandaþ ÷àlåkaü karahàña÷ca kathyate .
     mçõàlamålaü bhiùmàõóaü jalàlåka¤ca kathyate ..
     ÷àlåkaü ÷ãtalaü vçùyaü pittadàhàsranudguru .
     durjaraü svàdupàka¤ca stanyànilakaphapradam ..
     saügràhi madhuraü råkùaü bhiùmàõóamapi tadguõam ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<padmakàùñhaü>#, klã (padmamiva gandhavat kàùñham .) oùadhivi÷eùaþ . tatparyàyaþ . padmakam 2 pãtakam 3 pãtam 4 màlayam 5 ÷ãtalam 6 himam 7 ÷ubham 8 kedàrajam 9 raktam 10 pàñalàpuùpasannibham 11 padmavçkùam 12 . asya guõàþ . ÷ãtalatvam . tiktatvam . raktapittavinà÷itvam . mohadàhajvarabhràntikuùñhavisphoña÷àntikàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca bhàvaprakà÷e .
     %<padmakaü padmagandhi syàttathà padmàhvayaü smçtam .
     padmakaü tuvaraü tiktaü ÷ãtalaü vàtalaü laghu ..
     visarpadàhavisphoñakuùtha÷leùmàsrapittahçt .
     garbhasaüsthàpanaü rucyaü vamivraõatçùàpraõut ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<padmakã># [n,] puü, (padmakaü bindujàlamastyasya . iniþ .) bhårjavçkùaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<padmake÷araþ>#, puü, klã, (padmasya ke÷araþ .) ki¤jalkaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, indrajàlasaügrahe .
     %<gokùãraiþ peùayettulyaü padmake÷aracandanam ..>%)

@<[Page 3,041b]>@
#<padmagandhaü>#, tri, (padmasyeva gandho'sya . %<upamànàcca .>% 5 . 4 . 136 . iti it . mugdhabodhamate tu vàtåpamànàdityuktervibhàùà .) padmasyeva gandho yasya tat . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<padmagandhi>#, tri, (padmasyeva gandho'sya . %<upamànàcca .>% 5 . 4 . 136 . iti it . mugdhabodhamate tu vàtåpamànàdityuktervibhàùà .) padmasyeva gandho yasya tat . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<padmagarbhaþ>#, puü, (padmaü garbhaþ kukùiriva yasya . viùõunàbhikamalajàtatvàt tathàtvam .) brahmà . iti ÷abdaratnàvalã .. (padmasya hçdayasthapadmasya garbha àsanatvena kalpito yasya upàsakairiti÷eùaþ . viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 51 .
     %<padmanàbho'ravindàkùaþ padmagarbhaþ ÷arãrabhçt ..>%
     %<padmasya hçdayàkhyasya madhye upàsyatvàt padmagarbhaþ .>% iti bhàùyam .. ÷ivaþ . yathà, tatraiva 13 . 17 . 132 .
     %<padmagarbho mahàgarbho brahmagarbho jalodbhavaþ ..>%)

#<padmacàriõã>#, strã (padmamiva caratãti . cara + õiniþ striyàü ïãp ..) uttaràpathabhavasvanàmakhyàtavçkùavi÷eùaþ . (sthalakamalinã iti khyàtà ..) tatparyàyaþ . avyathà 2 aticarà 3 padmà 4 càrañã 5 . ityamaraþ . 2 . 4 146 .. asyàþ paryàyàntaraü guõà÷ca sthalapadminã÷abde draùñavyàþ ..

#<padmatantuþ>#, puü, (padmasya tantuþ .) mçõàlam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<padmadar÷anaþ>#, puü, (padmasyeva dar÷anamasya .) ÷rãvàsaþ . iti ÷abdacandrikà .. lovàn iti bhàùà ..

#<padmanàbhaþ>#, puü, (padmaü nàbhau yasya . %<acpratyanvaya pårbàt sàmalomnaþ .>% 5 . 4 . 75 . ityatra ac iti yogavibhàgàdac . brahmotpattikàraõãbhåtapadmasya nàbhijàtatvàdasya tathàtvam .) viùõuþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 10 .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 19 ..
     %<aprameyo hçùãke÷aþ padmanàbho'maraprabhuþ ..>%) ÷ayane tasya smaraõãyatvaü yathà --
     %<auùaye cintayedviùõuü bhojane ca janàrdanam .
     ÷ayane padmanàbha¤ca vivàhe ca prajàpatim ..>% ityàdi bçhannandike÷varapuràõam .. (hçdayapadmasyanàbhau nàbherãùaduparibhàge prakà÷anàt mahàdavaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 105 .
     %<padmanàbho mahàgarbha÷candravaktro'nilo'nalaþ ..>% padmamiva vartulàkçtiþ nàbhiryasya . dhçtaràùñraputtràõàmanyatamaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 67 . 95 .
     %<årõanàbhaþ padmanàbhastathà nandopanandakau ..>% nàgavi÷eùaþ . yathà, tatraiva . 12 . 355 . 4 .
     %<kçtàdhivàso dharmàtmà tatra cakùuþ÷ravà mahàn .
     padmanàbho mahànàbhaþ padma ityeva vi÷rutaþ ..>%) bhàvijinavi÷eùaþ . iti hemacandraþ .. (stambhanàstravi÷eùaþ . yathà, goþ ràmàyaõe 1 . 31 . 7 .
     %<padmanàbho mahànàbhaþ sunàbho dundubhisvanaþ ..>%)

#<padmanàbhiþ>#, puü, (padmaü nàbhau yasya . ajiti yogavibhàgasya asàrvatrikatvàt na ac .) padmanàbhaþ . iti dviråpakoùaþ ..

@<[Page 3,041c]>@
#<padmanàlaü>#, klã, (padmasya nàlam .) mçõàlam . yathà,
     %<karõikà padmanàlantu mçõàlaü tantulaü visam ..>% iti hemacandraþ . 4 . 231 ..

#<padmapatraü>#, klã, (padmasya patramiva . padmaparõasàdç÷yàdasya tathàtvam .) puùkaramålam . ityamaraþ . 2 . 4 . 145 .. (yathà, su÷rute cikitsitasthàne 5 adhyàye . %<÷aivalapadmakapadmapatraprabhçtibhiþ ..>% * .. padmasya patram .) kamaladalam .. (yathà, hañhayogadãpikàyàm . 2 . 70 .
     %<antaþ pravartitodàramàrutàpåritodaraþ .
     payasyagàdhe'pi sukhàt plavate padmapatravat ..>%)

#<padmaparõaü>#, klã, (padmasya parõaü pattram .) padmapatram . puùkaramålam . ityamarañãkà ..

#<padmapalà÷alocanaþ>#, puü, (padmasya palà÷e pattre iva locane yasya . padmapuùpadalàkàracakùurvi÷iùñatvàttathàtvam .) viùõuþ . . yathà --
     %<nànyaü tataþ padmapalà÷alocanàdduþkhacchidante mçgayàmi ka¤cana .
     yo mçgyate hastagçhãtapadmayà÷riyetarairaïga ! vimçgyamàõayà ..>% iti ÷rãbhàgavate 4 skandhaþ ..

#<padmapàõiþ>#, puü, (padmaü pàõau yasya .) brahmà . iti ÷abdaratnàvalã .. buddhaþ . såryaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (padmahastake tri ..)

#<padmapuùpaþ>#, puü, (padmamiva puùpamasya .) karõikàravçkùaþ . pikàïgapakùã . iti ÷abdacandrikà ..

#<padmaprabhaþ>#, puü, (padmasyeva prabhà dãptiryasya .) caturviü÷ativçttàrhadantargataùaùñhàrhan . iti hemacandraþ .. padmatulyaprabhàyukte tri ..

#<padmapriyà>#, strã, (padmàni priyàõi yasyàþ .) jaratkàrumunipatnã . manasàdevã . iti ÷abdaratnàvalã .. (gàyattrãråpà mahàdevã . yathà, devãbhàgavate . 12 . 6 . 94 .
     %<padmapriyà padmasaüsthà padmàkùã padmasambhavà ..>%)

#<padmabandhaþ>#, puü, (padmasyeva bandho racanà yasya .) citrakàvyavi÷eùaþ . ÷abdàlaïkàraprabhedaþ . yathà,
     %<padmàdyàkàrahetutve varõànàü citramucyate .>% asya ca tathàvidhasannive÷ava÷ena camatkàravidhàyinàmapi varõànàü tathàvidha÷rotràkà÷asamavàyavi÷eùava÷ena ca camatkàravidhàyibhirvarõairabhedenopacàratvàcchabdàlaïkàratvam . udàharaõaü yathà, sàhityadarpaõe ..
     %<màramà suùamà càru rucà màra badhåttamà .
     màtta dhårtatamà vàsà sà vàmà mestu mà ramà ..>% adma padmadaleùu varõavinyàsakramaþ ..

@<[Page 3,042a]>@
#<padmabandhuþ>#, puü (padmasya kamalasya bandhuþ . såryodaye padmasya prakà÷atayà tathàtvam .) såryaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (padmena badhyate rudhyate asau ni÷àyàü madhulobhàt iti bhàvaþ . bandha + un .) bhramaraþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<padmabhåþ># puü, (padmaü viùõunàbhibhavakamalaü bhårutpattisthànaü yasya . (yadbà, padmàt bhavatãti . bhå + kvip .) brahmà . iti halàyudhaþ .. (asyotpattikathà yathà bhàgavate . 9 . 1 . 8 -- 9 .
     %<paràvareùàü bhåtànàmàtmà yaþ puruùaþ paraþ .
     sa evàsãdidaü vi÷vaü kalpànte'nyanna ki¤cana ..
     tasya nàbheþ samabhavat padmako÷o hiraõmayaþ .
     tasmin jaj¤e mahàràja ! svayambhå÷caturànanaþ ..>%)

#<padmamukhã>#, strã, (padmasya mukhamiva mukhaü utpattipràrambho yasyàþ . striyàü ïãp .) duràlabhà . iti ÷abdacandrikà .. (padmasya mukhamiva mukhaü vadanaü yasya .) padmasadç÷amukhavi÷iùñe tri ..

#<padmayoniþ>#, puü, (padmaü viùõunàbhikamalaü yonirutpattisthànaü yasya .) brahmà . yathà --
     %<asmàcca kàraõàdbrahman ! puttro bhavatu me bhavàn .
     padmayoniriti khyàto matpriyàrthaü jaganmayaþ ..>% iti kaurme 9 adhyàyaþ ..

#<padmaràgaþ>#, puü, (padmasyeva ràgo yasya .) raktavarõamaõivi÷eùaþ . màõika iti bhàùà . tatparyàyaþ . ÷oõaratnam 2 . lohitakaþ 3 . ityamaraþ . 2 . 9 . 92 .. lohitam 4 . kurubindakam 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. (bçhatsaühitàyàü 82 adhyàye asya parãkùàdikaü yathà --
     %<saugandhikakuruvindasphañikebhyaþ padmaràgasambhåtiþ .
     saugandhikajà bhramarà¤janàbjajamvårasadyutayaþ ..
     kuruvindabhavàþ ÷abalà mandadyutaya÷ca dhàtubhirviddhàþ .
     sphañikabhavà dyutimanto nànàvarõà vi÷uddhà÷ca ..
     srigdhaþ prabhànulepo svaccho'rciùmàn guruþ susaüsthànaþ .
     antaþprabho'tiràgà maõiratnaguõàþ samastànàm ..
     kaluùà mandadyutayo lekhàkãrõàþ sadhàtavaþ khaõóàþ .
     durviddhà na manoj¤àþ sa÷arkarà÷ceti maõidoùàþ ..
     bhramara÷ikhikaõñhavarõà dãpa÷ikhàsamaprabho bhujaïgànàm .
     bhavati maõiþ kila mårdhani yo'nargheyaþ sa vij¤eyaþ ..
     yastaü bibharti manujàdhipatirna tasya doùà bhavanti viùarogakçtàþ kadàcit .
     ràùñre ca nityamabhivarùati tasya devaþ ÷atrå÷ca nà÷ayati tasya maõeþ prabhàvàt ..
     ùaóviü÷atiþ sahasràõyekasya maõeþ palapramàõasya .
     karùatrayasya viü÷atirupadiùñà padmaràgasya ..
     ardhapalasya dvàda÷akarùasyaikasya ùañ sahasràõi .
     yaccàùñamàùakadhçtaü tasya sahasratrayaü målyam ..
     màùakacatuùñayaü da÷a÷atakrayaü dvau tu pa¤ca÷atamålyau ..
     parikalpyamantaràle målyaü hãnàdhikaguõànàm ..
     varõa yånasyàrdhaü tejohãnasya målyamaùñàü÷aþ .
     alpaguõo bahudoùo målyàt pràpnoti viü÷àü÷am ..
     àdhåmraü vraõabahulaü svalpaguõa¤càpnuyàddvi÷atabhàgam .
     iti padmaràgamålyaü pårbàcàryaiþ samuddiùñam ..>%) ràjanirghaõñoktaparyàyaguõau màõikya÷abde draùñavyau tasya varõo yathà --
     %<siühale tu bhavedraktaü padmaràgamanuttamam .
     pãtaü kàõapurodbhåtaü kuruvindamiti smçtam ..
     a÷okapallavacchàyamamuü saugandhikaü viduþ .
     tumbure chàyayà nãlaü nãlagandhi prakãrtitam ..
     uttamaü siühalodbhåtaü nikçùñaü tumburodbhavam .
     madhyamaü madhyamaü j¤eyaü màõikyaü kùetrabhedataþ .. * ..
     tathà ca .
     bandhåkagu¤jàsakalendragopajavàsanàsçksamavarõa÷obhàþ .
     bhràjiùõavo dàói mabãjavarõàstathàpare kiü÷ukapuùpabhàsaþ ..
     sindårapadmotpalakuïkumànàü làkùàrasasyàpi samànavarõàþ .
     sàndre niràge prabhayà svayaiva bhànti svalakùmyà sphuñamadhya÷obhàþ ..
     bhàno÷ca bhàsàmanuvedhayogamàsàdya ra÷miprakareõa dåram .
     pàr÷vàni sarvàõyanura¤jayanti guõopapannàþ sphañikaprasåtàþ ..
     kusumbhanãlãvyatimi÷raràgapratyagraraktàmbaratulyabhàsaþ .
     tathàpare'ruùkarakaõñakàrãpuùpatviùo hiïgulakatviùo'nye ..
     cakorapuüskokilasàrasànàü netràvabhàsa÷ca bhavanti kecit .
     anye punarnàtivipuùpitànàü tulyatviùaþ kokanadodaràõàm ..
     prabhàvakàñhinyagurutvayogaiþ pràyaþ samànàþ sphañikodbhavànàm .
     ànãlaraktotpalacàrubhàsaþ saugandhikàkhyà maõayo bhavanti ..
     yo mandaràjaþ kurubindajeùu sa eva jàtaþ sphañikodbhaveùu .
     nirarciùo'ntarbahulãbhavanti prabhàvavanto'pi na tatsamànàþ ..
     ye tu ràvaõagaïgàyàü jàyante kuruvindakàþ .
     padmaràgà ghanaü ràgaü bibhràõàþ svasphuñàrciùaþ ..
     varõànuyàyinasteùàmandhrade÷e tathàpare .
     na jàyante tu ye kecit målyale÷amavàpnuyuþ ..
     tathaiva sphañikotthànàü de÷e tumburasaüj¤ake .
     sadharmàõaþ prajàyante svalpamålyàhi te smçtàþ .. *>% atha jàtyàdi .
     %<màõikyasya pravakùyàmi yathà jàticatuùñayam .
     brahmakùattriyavai÷yà÷ca ÷ådra÷càtha yathàkramam ..
     rakta÷ve to bhavedviprastvatiraktastu kùattriyaþ .
     raktapãto bhavedvai÷yo raktanãlastathàntyajaþ .
     padmaràgo bhavedvipraþ kuruvindastu bàhujaþ .
     saugagdhiko bhavedvai÷yo màüsakhaõóastathàntyajaþ ..
     ÷oõapadmasamàkàraþ khadiràïgàrasaprabhaþ .
     padmaràgo dbijaþ prokta÷chàyàbhedena sarvadà ..
     gu¤jàsindårabandhåkanàgaraïgasamaprabhaþ .
     dàóimãkusumàbhàsaþ kuruvinda stu bàhujaþ ..
     hiïgulàbhà÷okapuùpàbhamãùatpãtalohitam .
     javàlàkùàrasapràyaü vai÷yaü saugandhikaü viduþ ..
     àraktaþ kàntihãna÷ca cikkaõa÷ca vi÷eùataþ .
     màüsakhaõóasamàbhàso hyantyajaþ pàpanà÷anaþ ..>% màüsakhaõóastu nãlagandheþ saüj¤à .. * .. atha doùàþ . màõikyasya samàkhyàtà aùñau doùà munã÷varaiþ . dvicchàya¤ca dviråpa¤ca sambhedaþ karkarantathà .. a÷obhanaü kokila¤ca jalaü dhåmràbhidha¤ca vai . guõà÷catvàra àkhyàtà÷chàyàþ ùoóa÷a kãrtitàþ .. chàyàstu pårboktà eva . chàyàdvitayasambandhàdadvicchàyaü bandhunà÷anam . dviråpaü dbipadantena màõikyena paràbhavaþ .. sambhedo bhinnamityuktaü ÷astraghàtavidhàyakaþ . karkaraü karkaràyuktaü pa÷ubandhuvinà÷akçt .. dugdheneva samàliptamaghanãpuñamucyate . a÷obhanaü samuddiùñaü màõikyaü bahuduþkhakçt .. madhuvindusamacchàyaü kokilaü parikãrtitam . àyurlakùmãya÷o hanti sadoùaü tanna dhàrayet .. ràgahãnaü jalaü proktaü dhanadhànyàpavàdakçt . dhåmraü dhåmasamàkàraü vaidyutaü bhayamàvahet .. tathà --
     %<÷obhàdvitayavanto ye maõayaþ kùatikàrakàþ .
     ubhayatra padaü yeùàü tena ca syàt paràbhavaþ ..
     bhinnena yuddhe mçtyuþ syàt karkarandhananà÷akçt .
     dugdheneva samàliptaþ puñake yastu sambhavet ..
     duþkhakçt sa samàkhyàto na nçpai rakùaõãyakaþ .
     madhubindusamà ÷obhà kokilànàü prakãrtità ..
     teùà¤ca bahubhedàþ syurnate dhàryàþ kadàcana ..>% atha guõàþ .
     %<gurutvaü snigdhatà caiva vaimalyamatiraktatà ..>% tathà ca .
     %<varõàdhikaü gurutva¤ca snigdhatà samatàcchatà .
     arciùmattà mahattà ca maõãnàü guõasaügrahaþ .. * ..>% phalam .
     %<ye karkarà÷chidramalopadigdhàþ prabhàvimuktàþ paruùà vivarõàþ .
     na te pra÷astà maõayo bhavanti samànato jàtiguõaiþ samastaiþ ..
     doùopasçùñaü maõimaprabodhàdbibharti yaþ ka÷cana ka¤cidekam .
     taü bandhuduþkhàya sabandhuvittanà÷àdayo doùagaõà bhajante ..
     sapatnamadhye'pi kçtàdhivàsaü pramàdavçttàvapi vartamànam .
     na padmaràgasya mahàguõasya bhartàramàpata samupaiti kàcit ..
     doùopasargaprabhavà÷ca ye te nopadravàstaü samabhidravanti .
     guõaiþ samukhyaiþ sakalairupetaü yaþ padmaràgaü prayato bibharti .. * ..>% asya parãkùà yathà -- bàlàrkakarasaüspar÷àt yaþ ÷ikhàü lohitàü vamet . ra¤jayedà÷ramaü vàpi sa mahàguõa ucyate .. dudhe ÷ataguõe kùipto ra¤jayedyaþ samantataþ . vamecchikhàü lohitàü và padmaràgaþ sa uttamaþ .. andhakàre mahàghore yo nyastaþ san mahàmaõiþ . prakà÷ayati såryàmaþ sa÷reùñhaþ padmaràgakaþ .. padmakoùe tu yo nyasto vikà÷ayati tatkùaõàt . padmaràgavaro hyeùa devànàmapi durlabhaþ .. sarvàriùñapra÷amanàþ sarvasampattidàyakàþ . catvàrastu mayoddiùñà guõina÷ca yathottaram .. yo maõirdç ÷yate dåràjjvaladagnisamacchaviþ . vaü÷akàntiþ sa vij¤eyaþ sarvasampattikàrakaþ .. pa¤ca sapta nava viü÷ati ràgaþ kùipta eva sakalaþ khalu vastre . varjayedvamati và karajàlamuttarottaramahàguõinaste .. nãlaü rasaü dugdharasaü jalaü và ye ra¤jayanti dvi÷atapramàõam . te te yathàpårbamatipra÷astàþ saubhàgyasampattividhànadàyakàþ .. * .. parimàõam .
     %<gu¤jàphalapramàõastu da÷asaptatrigu¤jakàn .
     padmaràgastulayati yathàpårbaü mahàguõaþ ..
     kroùñukolaphalàkàro dvàda÷àùñàbdhigu¤jakàn .
     padmaràgastulayati yathàpårbaü mahàguõaþ ..
     vadarãphalatulyo yaþ svaradigvasumàùaka .
     tathà dhàtrãphalatriü÷adviü÷atidvyaùñamàùakaþ ..
     tathàkùaphalatulyo yo vahnipakùaikamàùakaþ .
     tàmbålaphalamàno ya÷catustridvikatolakaþ ..
     bimbãphalasamàkàro vasuùaóda÷atolakaþ .
     ataþparaü pramàõena mànena ca na labhyate .
     yadi labhyeta puõyena tadà siddhimavàpnuyàt ..
     keciccàrutaràþ santi jàtãnàü pratiråpakàþ .
     vijàtayaþ prayatnena vidbàüstànupalakùayet ..
     kalasapurodbhavasiühalatumburude÷otthamuktamàlãyàþ .
     ÷rãparõikà÷ca sadç÷à vijàtayaþ padmaràgàõàm ..
     tuùopasargàt kalasàbhidhànamàtàmrabhàvàdapi tumvuråttham .
     kàrùõàttathà siühalade÷ajàtaü muktàbhidhànaü nabhasaþ svabhàvàt .
     ÷rãparõakaü dãptiniràkçtitvàdvijàtiliïgà÷raya eùa bhedaþ ..>% tathà ca .
     %<snehapradeho mçdutà laghutvaü vijàtiliïgaü khalu sàrvajanyam .
     yaþ ÷yàmikàü puùyati padmaràgo yo và tuùàõàmiva cårõamadhyaþ ..
     snehapradigdho na ca yo bibhàti yo và pramçùñaþ prajahàti dãptim .
     àkràntamåróghà ca tathàïgulibhyàü yaþ kàlikàü pàr÷vagatàü bibharti ..
     sampràpya cotkùepapathànuvçttiü bibharti yaþ sarvaguõànatãva .
     tulyapramàõasya ca tulyajàteryo và gurutvena bhavenna tulyaþ ..
     pràpyàpi ratnàkarajàü svajàtiü lakùedgurutvena guõena vidvàn ..
     apraõa÷yati sandehe ÷ilàyàü parigharùayet .
     ghçùño yo'tyanta÷obhàvàn garimàõaü na mu¤cati .
     sa j¤eyaþ ÷uddhajàtistu j¤eyà÷cànye vijàtayaþ ..
     svajàtakaü samutthena vilikhedvà parasparam .
     vajraü và kurubindaü và vimucyànyonyakenacit .
     na ÷akyaü lekhanaü kartuü padmaràgendranãlayoþ ..
     jàtasya sarve'pi maõerna jàtu vijàtayaþ kàntisamànavarõàþ .
     tathàpi nànàkaraõàrthamevaü bhedaprakàraþ paramaþ pradiùñaþ ..
     guõopapannena sahàvabaddho maõistu dhàryo viguõena jàtyaþ .
     na kaustubhenàpi sahàvabaddhaü vidvàn vijàtiü bibhçyàt kadàcit ..
     caõóàla eko'pi yathà dbijàtãn sametya bhårãnapahantyayatnàt .
     tathà maõãn bhåriguõopapannàn ÷aknoti vidràvayituü vijàtaþ .. * ..>% atha målyam . bàlàrkàbhimukhaü kçtvà darpaõe dhàrayenmaõim . tatra kàntivibhàgena chàyàbhàgaü vinirdi÷et .. vajrasya yattaõóulasaükhyayoktaü målyaü samunmàpitagauravasya . tatpadmaràgasya guõànvitasya syànmàùakàkhyà tulitasya målyam .. yanmålyaü padmaràgasya saguõasya prakãrtitam . tàvanmålyaü tathà÷uddhe kuruvinde vidhãyate .. saguõe kurubinde ca yàvanmålyaü prakãrtitam . tàvanmålyacaturthàü÷ahãnaü syàdvai sugandhike .. yàvanmålyaü samàkhyàtaü vai÷yavarõe ca såribhiþ . tàvanmålyacaturthàü÷aü hãyate ÷ådrajanmani .. padmaràgaþ paõaü yastu dhatte làkùàrasaprabhaþ . kàrùàpaõasahasràõi triü÷anmålyaü labheta saþ .. indragopakasaïkà÷aþ karùatrayadhçto maõiþ . dvàviü÷atiü sahasràõàü tasya målyaü vinirdi÷et .. ekono nåyate yastu javàkusumasannibhaþ . kàrùàpaõasahasràõi tasya målyaü caturda÷a .. bàlàdityadyutinibhaþ karùaü yastu pratulyate . kàrùàpaõa÷atànàntu målyaü sadbhiþ prakãrtitam .. yastu dàóimapuùpàbhaþ karùàrdhena tu sammitaþ . kàrùàpaõa÷atànàntu viü÷atiü målyamàdi÷et .. catvàro màùakà yastu raktotpaladalaprabhaþ . målyaü tasya vidhàtavyaü såribhiþ ÷atapa¤cakam .. dvimàùako yastu guõaiþ sarvaireva samanvitaþ . tasya målyaü vidhàtavyaü dbi÷ataü tattvavedibhiþ .. màùakaikamito yastu padmaràgo guõànvitaþ . ÷ataikasammitaü vàcyaü målyaü ratnavicakùaõaiþ .. ato'nyånapramàõàstu padmaràgà guõottaràþ . svarõadviguõamålyena målyaü teùàü prakalpayet .. kàrùàpaõaþ samàkhyàtaþ puràõadbayasammitaþ . anye kusumbhapànãyama¤jiùñhodakasannibhàþ .. kàùàyà iti vikhyàtàþ sphañikaprabhavà÷ca te . teùàü doùàn guõàn vàpi padmaràgavadàdi÷et .. målyamalpantu vij¤eyaü dhàraõe'lpaphalaü tathà . brahmakùattriyavai÷yàntyà÷caturdhà ye prakãrtitàþ .. caturvidhairnçpatibhirdhàryà sampattihetave . ato'nyathà dhçtaþ kuryàdroga÷okabhayakùayam .. iti yuktikalpatarau padmaràgaparãkùà ..

#<padmalà¤chanaþ>#, puü, (padmavat là¤chanaü padmàkàralakùaõaü cihnamiti÷eùaþ yasya .) brahmà . såryaþ . kuveraþ . ràjà . iti medinã .. (buddhavi÷eùaþ . iti ÷abdacintàmaõiþ ..)

#<padmalà¤chanà>#, strã, (padmaü là¤chanaü yasyàþ .) tàrà . lakùmãþ . svarasvatã . iti medinã ..

#<padmavarõakaü>#, klã, (padmasyeva varõo'sya . kap . puùkaramålam . iti jañàdharaþ .. padmatulyavarõayukte tri ..

#<padmavàsà>#, strã, (padme vàso yasyàþ .) lakùmãþ) iti hemacandraþ ..

#<padmavãjaü>#, klãü, (padmasya vãjam .) kamalavãjam . tatparyàyaþ . padmàkùam 2 gàloóyam 3 kandalã 4 bheõóà 5 krau¤càdanã 6 krau¤cà 7 ÷yàmà 8 padmaparkañã 9 . asya guõàþ . kañutvam . svàdutvam . pittacchardidàhàsra÷oùanà÷itvam . pàcanatvam . rucikàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..
     %<padmavãjaü himaü svàdu kaùàyaü tiktakaü guru .
     viùñambhi vçùyaü råkùa¤ca garbhasaüsthàpakaü param ..
     kaphavàtakaraü balyaü gràhi pittàsradàhanut ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (padmabãjamàlàjapenà÷u sàdhakaþ siddhimàpnuyàt . iti tantra÷àstre prasiddhiþ .. taduktaü yathà --
     %<bhaktyà yo japate nityaü padmavãjaiþ sude÷ikaþ .
     aciràllabhate siddhiü satyaü satyaü na saü÷ayaþ ..>%

#<padmavãjàbhaü>#, klã, (padmavãjasya àbhà iva àbhà yasya . padmavãjavat àbhàtãti và . à + bhà + kaþ .) makhànnam . iti ràjanirghaõñaþ . màkhànà iti bhàùà ..

@<[Page 3,044a]>@
#<padmà>#, strã, (padmaü vàsasthalatvenàstyasyàþ . %<ar÷a àdibhyo'c .>% 5 . 2 . 127 . iti ac ñàp ca .) lakùmãþ . (yathà, raghuþ . 4 . 5 .
     %<chàyàmaõóalalakùyeõa tamadç÷yà kila svayam .
     padmà padmàtapatreõa bheje sàmràjyadãkùitam ..>%) lavaïgam . padmacàriõã . ityamaraþ .. (padyate iti . %<artistusviti .>% uõàü . 1 . 140 . iti man ñàp ca .) pannagã . sà tu manasà . pha¤jikà . iti medinã÷abdaratnàvalyau .. vçttàrhatmàtà . iti hemacandraþ .. kusumbhapuùpam . iti ratnamàlà .. bçhadratharàjakanyà kalkidevena vivàhità . yathà, kalkipuràõe 10 adhyàyaþ ..
     %<hareràgamanaü ÷rutvà saharùo'bhådavçhadrathaþ .
     purodhasà bràhmaõai÷ca pàtrairmitraiþ sumaïgalaiþ ..
     vàdyatàõóavagãtai÷ca påjàyojanapàõibhiþ .
     jagàmànayituü kalkiü sàrdhaü nijajanaiþ prabhuþ ..
     tato jalà÷ayàbhyàsaü gatvà viùõuya÷aþsutam .
     maõivedikamàsãnaü bhuvanaikagatiü patim ..
     dadar÷a purato ràjà råpa÷ãlaguõàkaram .
     sà÷ruþ sapulakaþ ÷rã÷aü dçùñvà sàdhu tamarcayat ..
     j¤ànàgocarametanme tavàgamanamã÷vara ! .
     yathà màndhàtçputtrasya yadunàthena kànane ..
     ityaktrà taü påjayitvà samànãya nijà÷rame .
     harmyapràsàdasaübàdhe sthàpayitvà dadau sutàm ..
     padmàü padmavi÷àlàkùãü padmanetràya padminãm .
     padmajàde÷itaþ padmanàbhàyàdàdayathà ÷riyam ..
     kalkirlabdhvà priyàü bhàryàü siühale sàdhu satkçtaþ .
     samuvàsa vi÷eùaj¤aþ samãkùya dvãpamuttamam ..>%

#<padmàkaraþ>#, puü, (padmasya àkaraþ .) padmajanakajalà÷ayaþ . tatparyàyaþ . taóàgaþ 2 kàsàraþ 3 sarasã 4 saraþ 5 . ityamaraþ . 1 . 10 . 28 .. sarojinã 6 . iti jañàdharaþ .. sarovaraþ 7 taóàkaþ 8 tañàkaþ 9 sarasam 10 saram 11 sarakam 12 . iti ÷abdaratnàvalo .. pa¤ca sadaivàgàdhe mahàjalà÷aye sapadme yogyatayà niùpadme ca . pa¤caiva saromàtre . iti pa¤jikàkoïkakañàdayo'pi . padmàkaràdidbayaü sapadmàgàdhajalà÷aye . kàsàràditrayaü kçtrimapadmàkare . iti svàmyàdayaþ . padmàkaràdidbayaü padmayuktajalà÷ayamàtre . kàsàràditrayaü sarovaramàtre . ityanye . padmànàmàkara utpattisthànaü padmàkaraþ kvacit padma÷ånye'pi yogyatayeti subhåtiþ . iti bharataþ ..

#<padmàkùaü>#, klã, (padmasya akùãva . samàse ùac .) padmabãjam . iti hàràvalã .. (padme iva padmayugalavat akùiõã yasya .) padmatulyàkùe tri ..

#<padmàñaþ>#, puü, (padmaü padmasàdç÷yaü añati gacchati patreõeti aña gatau + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . iti aõ .) cakramardaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 147 ..

#<padmàlayà>#, strã, (padmameva àlayo vàsasthànaü yasyàþ .) lakùmãþ . lavaïgam . ityamaraþ .. (lakùmãsvaråpatvàt gaïgàpi . yathà, kà÷ãkhaõóe gaïgàsahasranàmakãrtane . 29 . 105 .
     %<padmàlayà parà÷aktiþ purajitparamapriyà ..>%)

#<padmàvatã>#, strã, (padma + astyarthe matup masya vatvam . saüj¤àyàü dãrghaþ .) manasàdevã . nadãvi÷eùaþ . padmà iti khyàtà . iti ÷abdaratnàvalã .. padmacàriõã . iti jañàdharaþ .. jayadevapatnã . yathà --
     %<jayati padmàvatãramaõajayadevakavibhàratãbhaõitamati÷àtam .>% iti gãtagovindaþ ..

#<padmàvatãpriyaþ>#, puü, (padmàvatyàþ priyaþ svàmã .) jaratkàrumuniþ . iti ÷abdaratnàvalã .. jayadeva÷ca ..

#<padmàsanaü>#, klã, (padmamiva padmàkàreõa baddhamityarthaþ . àsanam .) yogàsanavi÷eùaþ . yathà --
     %<vàmoråpari dakùiõaü niyamataþ saüsthàpya vàmaü tathà dakùoråpari pa÷cimena vidhinà dhçtyà karàbhyàü dhçtam .
     aïguùñhaü hçdaye nidhàya civukaü nàsàgramàlokayedetadvyàdhivikàranà÷anakaraü padmàsanaü procyate ..>% anyadatràpi .
     %<vàmoråpari dakùiõaü hi caraõaü saüsthàpya vàmaü tathàpyanyoråpari tasya bandhanavidhau dhçtvà karàbhyàü dçóham .
     aïguùñhaü hçdaye nidhàya civuükaü nàsàgramàlokayedetadvyàdhivinà÷akàri yaminàü padmàsanaü procyate ..>% iti gorakùasaühità .. (matsyendranàthàbhimataü padmàsanaü yathà, hañhayogadãpikàyàm . 1 . 44-47 .
     %<vàmoråparidakùiõaü ca caraõaü saüsthàpya vàmaü tathà dakùoråpari pa÷cimen vidhinà dhçtvà karàmyàü dçóhaü .
     aïguùñhau hçdaye nighàya civukaü nàsàgramàlokayedetadvyàdhivinà÷akàri yaminàü padmàsanaü procyate ..
     uttànau caraõau kçtvà årusaüsthau prayatnataþ .
     årumadhye tathottànau pàõã kçtvà tatodç÷au ..
     nàsàgre vinyasedràjadantamåle tu jihvayà .
     uttambhya civukaü vakùasyutthàpya pavanaü ÷anaiþ ..
     idaü padmàsanaü proktaü sarvavyàdhivinà÷anam .
     durlabhaü yena kenàpi dhãmatà labhyate bhuvi ..>%) påjàrthaü dhàtumayapadmàkàràsana¤ca . (rativiùayakapadmàsanam yathà, ratima¤jaryàm 40
     %<padmàsano nàgapàdo latàveùño'rdhasaüpuñaþ ..>% tallakùaõaü yathà, tatraiva 42 .
     %<hastàbhyà¤ca samàliïgya nàrãü padmàsanopari .
     ramedgàóhaü samàkçùya bandho'yaü padmasaüj¤akaþ ..>%)

#<padmàsanaþ>#, puü, (padmaü viùõunàbhikamalaü àsanaü yasya .) brahmà . kamalàsanaþ . ityamaradar÷anàt ..

@<[Page 3,044c]>@
#<padmàhvà>#, strã, (padmasya àhvà àkhyà yasyàþ .) padmacàriõã . iti ràjanirghaõñaþ .

#<padminã>#, strã, (padmàni santyasyàm . puùkaràditvàdiniþ .) padmayuktade÷aþ . padmasamåhaþ . padmalatà . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . nalinã 2 visinã 3 . ityamaraþ . 1 . 10 . 39 .. mçõàlinã 4 kamalinã 5 puñakinã 6 païkajinã 7 sarojinã 8 . iti màdhavaþ .. nàlikiünã 9 nàlãkinã 10 arabindinã 11 . iti koùàntaram .. ambhojinã 12 puùkariõã 13 jambàlinã 14 . iti ÷abdaratnàvalã .. abjinã 15 . tasyà lakùaõaü yathà --
     %<målanàladalotphullaphalaiþ samudità punaþ .
     padminã procyate pràj¤airvisinyàdi÷ca sà smçtà ..>% tasyà guõàþ .
     %<padminã madhurà tiktà kaùàyà ÷i÷irà parà .
     pittakrimi÷oùavàntibhràntisantàpadoùahçt ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. * .. (padmaü padmagandho'styasyàþ padmasya gandha iva gandho vidyate ÷arãre yasyà iti tàtparyàrthaþ atratu padmagandhayostàdàtmyamaïgãkçtyaiva samàsaþ kalpitaþ .) caturvidhastrãmadhye strãvi÷eùaþ . tasyà lakùaõaü yathà --
     %<bhavati kamalanetrà nàsikàkùudrarandhrà aviralakucayugmà dãrghake÷ã kç÷àïgã .
     mçduvacanasu÷ãlà nçtyagãtànuraktà sakalatanusuve÷à padminã padmagandhà ..>% iti ratima¤jarã . 4 .. * .. (asyà ratiprakàraþ yaduktaþ tatraiva . 28 .
     %<kucaü kareõa saümardya pãóayedadharaü dçóham .
     ramaõaü padmabandhena padminãratimàdi÷et ..>%) sarovaram . padmam . iti vi÷vaþ .. (yathà, kumàre . 3 . 76 .
     %<suragaja iva bibhrat padminãü dantalagnàü pratipathagatiràsãd vegadãrghãkçtàïgaþ ..>%) mçõàlam . iti ÷abdamàlà .. hastinã . iti dharaõiþ ..

#<padminãkaõñakaþ>#, puü, (padminãkaõñaka iva àkçtirvidyate'sya .) kùudrarogavi÷eùaþ . padmakàüñà iti bhàùà . tallakùaõaü yathà --
     %<kaõñakairàcitaü vçttaü kaõóåmatpàõóumaõóalam .
     padminã kaõñakaprakhyaistadàkhyaü kaphavàtajam ..>% àcitaü vyàptam . padminãkaõñakaprakhyaiþ padminãnàlakaõñakasadç÷aiþ . tadàkhyaü padminãkaõñakanàmakam .. * .. taccikitsà yathà --
     %<padminãkaõñake roge chardayennimbavàriõà .
     tenaiva siddhaü sakùaudraü sarpiþ pàtuü pradàpayet ..
     nimbàragbadhakalkairvà muhurudbartanaü hitam .
     caturguõena nimbotthapatrakvàthena goghçtam ..
     pacettatastu nimbasya kçtamàlasya patrajaiþ .
     kalkairbhåyaþ pacet siddhaü tat pibet palasaümitam ..
     padminãkaõñakàdrogànmukto bhavati nànyathà ..>% iti nimbàdighçtam . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<padminãkàntaþ>#, puü, (padminyàþ kàntaþ . padmapuùpaprakà÷akatvàdasya tathàtvam .) såryaþ . iti jañàdharaþ ..

#<padminãvallabhaþ>#, puü, (padminyà nalinyà vallabhaþ priyaþ . padminã vallabhà'syeti và .) såryaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<padmã>#, [n] puü, (padmaü bindujàlakamastyasya . padma + iniþ .) hastã . ityamaraþ . 2 . 8 . 35 .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 29 . 66 .
     %<sarvà rathagatàþ kanyà rathàþ sarve caturyujaþ .
     ÷ataü ÷ataü rathe nàgàþ padmino hemamàlinaþ ..>% nàbhikamale haste và padmamasyàstãti . viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 50 .
     %<anukålaþ ÷atàvartaþ padmã padmanibhekùaõaþ .
     padmanàbho'ravindàkùaþ padmagarbhaþ ÷arãrabhçt ..>%)

#<padme÷ayaþ>#, puü, (padme ÷ete iti . ÷ã ïa la ÷ayane + %<adhikaraõe ÷eteþ .>% 3 . 2 . 15 . iti ac . %<÷ayavàsavàsiùviti .>% 6 . 3 . 18 . ityaluk .) viùõuþ . iti hemacandraþ ..

#<padmottaraþ>#, puü, (padmàduttaraþ varõataþ ÷reùñhaþ .) kusumbhaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<padmottaràtmajaþ>#, puü, (padmottarasya àtmajaþ puttraþ .) jinacakravartivi÷eùaüþ . iti hemacandraþ ..

#<padmodbhavaþ>#, puü, (padmaü udbhava utpattisthànaü yadvà padme padmàdvà udbhavo yasya .) brahmà . abjayonirityamaradar÷anàt .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 6 . 4 .
     %<tataþ padmodbhavo ràjan ! devadevaþ pitàmahaþ .
     uvàca madhuraü vàkyamarthavaddhetubhåùitam ..>%)

#<padmodbhavà>#, strã, (padme padmàdvà udbhavo yasyàþ .) manasà devã . yathàsyàþ pauràõikadhyànam .
     %<kàntyà kà¤canasannibhàü suvadanàü padmàsanàü ÷obhanàü nàgendraiþ kçta÷ekharàü viùaharãü padmodbhavàü jàïgalãm ..>%

#<padyaü>#, klã, (padaü caraõamarhatãti . pada + yat .) kavikçtiþ . ÷lokaþ . ityamaraþ . 3 . 5 . 31 .. tasya lakùaõaü yathà, chandoma¤jaryàm .
     %<padyaü catuùpadã tacca vçttaü jàtiriti dbidhà .
     vçttamakùarasaükhyàtaü jàtirmàtràkçtà bhavet ..>% (tattu anvayagativa÷àt muktakayugmakasandànitakakalàpakakulakabhedàt pa¤cavidham . yaduktaü sàhityadarpaõe . 6 . 287 .
     %<chandobaddhapadaü padyaü tenaikena ca muktakam .
     dbàbhyàntu yugmakaü sandànitakaü tribhiriùyate ..
     kalàpakaü caturbhi÷ca pa¤cabhiþ kulakaü matam ..>% %<tadårdhvaü kulakaü smçtam .>% iti kvacit pàñhaþ ..) ÷àñhyam . iti jañàdharaþ .. (%<padamasmin dç÷yam .>% 4 . 4 . 87 . iti yat . nàti÷uùkakardamaþ . iti siddhàntakaumudã ..)

#<padyaþ>#, puü, (padbhyàü jàtaþ . pada + yat .) ÷ådraþ . iti medinã .. (yaduktaü yajuùi .
     %<bràhmaõo'sya mukhamàsãt bàhå ràjanyaþ kçtaþ .
     åråtadasya yad vai÷yaþ padbhyàü ÷ådrovyajàyata ..>%)

#<padyà>#, strã, (pàdàya hità . ÷arãràvayavàt yat . %<padyatyatadarthe .>% 6 . 3 . 52 . iti padbhàvaþ .) stutiþ . iti vi÷vaþ .. panthàþ . ityamaraþ . 2 . 1 . 15 .. (yathà, çgvede . 2 . 31 . 2 . %<yadà÷avaþ padyàbhistitrato rajaþ pçthivyàþ sànau jaïghananta pàõibhiþ ..>% pàdau vidhyanti padyàþ ÷arkaràþ . iti siddhàntakaumudã . %<vidhyatyadhanuùà .>% 4 . 4 . 83 . iti yat . %<padyatyatadarthe .>% 6 . 3 . 52 . iti padàde÷aþ ..)

#<padraþ>#, puü, (padyate'sminniti . pada gatau . %<sphàyita¤cãti .>% uõàü . 2 . 13 . iti rak .) gràmaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. gràmapathaþ . ityuõàdikoùaþ .. bhålokaþ . de÷abhedaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<padvaþ>#, puü, (padyate gamyate'sminnanena và . pada gatau %<sarvanighçùvariùveti .>% uõàü . 1 . 153 . iti nipàtanàt siddham .) bhålokaþ . rathaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ .. panthàþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<padvà>#, [n] puü, (padyate gamyate yatra . pada gatau + %<snàmadipadãti .>% uõàü . 4 . 112 . iti vanip .) patthàþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<pana>#, ïa ãóe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-àtmaüsakaü-señ .) ãóaþ stutiþ . panàyati panàyate viùõuü dhãraþ . àyàntatvàdubhayapadamiti vopadevaþ . are tu àyasyàpràptipakùe àtmanepadameva . ïa, apaniùña pene panità paniùãùña paniùyate apaniùyata . iti durgàdàsaþ ..

#<panasaþ>#, puü, (panàyyate ståyate'nena devaþ manuùyàdirveti . yadvà panàyati stauti santoùayatãtyarthaþ devamanuùyàdãn iti . pana stutau + %<atyavicamitamãti .>% uõàü . 3 . 117 . iti asac .) phalavçkùavi÷eùaþ . kàüñàla iti bhàùà .. (yathà bhàgavate . 8 . 2 . 10 .
     %<cåtaiþ priyàlaiþ panasairàmrairàmràtakairapi ..>%) tatparyàyaþ . kaõñakiphalaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 4 . 61 .. mahàsarjaþ 3 phalinaþ 4 phalavçkùakaþ 5 sthålaþ 6 kaõñaphalaþ 7 målaphaladaþ 8 apuùpaphaladaþ 9 påtaphalaþ 10 campakoùaþ 11 campàluþ 12 kaõñakãphalaþ 13 rasàlaþ 14 mçdaïgaphalaþ 15 pànasaþ 16 . iti ÷abdaratnàvalã .. asya phalaguõàþ . madhuratvam . supicchilatvam . gurutvam . hçdyatvam . balavãryavçdbidatvam . ÷ramadàhavi÷oùanà÷itvam . rucikàritvam . gràhitvam . paramadurjaratva¤ca . tadbãjaguõàþ . ãùatkaùàyatvam . madhuratvam . vàtalatvam . gurutvam . rucyatvam . tatphalavikàratvagdoùanà÷itva¤ca .
     %<bàlantu nãrasaü hçdyaü madhyaü pakvantu dãpanam .
     rucidaü lavaõàbhyaktaü panasasya phalaü smçtam ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. * ..
     %<panasaþ kaõñakiphalaþ phaõà÷o'tibçhatphalaþ .
     panasaü ÷ãtalaü pakvaü snigdhaü pittànilàpaham ..
     tarpaõaü bçühaõaü svàdu màüsalaü ÷leùmalaü bhç÷am .
     balyaü ÷ukrapradaü hanti raktapittakùatakùayàn ..
     àmantadeva viùñambhi vàtalaü tuvaraü guru .
     dàhakçnmadhuraü balyaü kaphamedovimardanam ..
     panasodbhåtabãjàni vçùyàõi madhuràõi ca .
     guråõi vaddhavarcàüsi sçùñamåtràõi saüvadet ..>% anyacca .
     %<majjàþ panasajo vçùyo vàtapittakaphàpahaþ .
     vi÷eùàt panasaü varjyaü gulmibhirmandavahnibhiþ ..
     alaü panasapàkàya phalaü kadalasambhavam ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * ..
     %<kaõñàphalaü sumadhuraü bçühaõaü snigdha÷ãtalam .
     durjaraü vàtapittaghnaü ÷leùma÷ukrabalapradam ..
     tadeva sarpiùà yuktaü snigdhaü hçdyaü balapradam .
     chardighnaü na ca cakùuùyaü vçùya¤ca vàtapittanut ..
     kaõñàphalamapakvantu kaùàyaü svàdu vàtalam .
     raktapittaharaü svàdu tatphalàsthyapi tadguõam ..>% iti ràjavallabhaþ ..

#<panasatàlikà>#, strã, (panasaü dãrghatvena stutyaü yattàlam . tadbat phalamastyasyàþ . ñhan .) kaõñakiphalam . iti ÷abdamàlà ..

#<panasikà>#, strã, (panasavat kaõñakamayàkçtirvidyate yasyàþ . panasa + ñhan .) kùudrarogavi÷eùaþ . sa ca karõamadhyajàtavraõaþ . tallakùaõaü yathà --
     %<karõasyàbhyantare jàtàü pióakàmugravedanàm .
     sthiràü panasikàü tàntu vidyàdvàtakaphotthitàm ..>% taccikitsà yathà --
     %<bhiùak panasikàü pårbaü svedayedatha lepayet .
     kalkairmanaþ÷ilàkuùñhani÷àtàlakadàrujaiþ ..
     pakvàü vij¤àya tàü bhittvà vraõavat samupàcaret ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<panthàþ>#, [in] puü, patanti yàntyanena . (pata ë gatau + %<patastha ca .>% uõàü . 4 . 12 . iti iniþ tha÷càntàde÷aþ .) rathyà . ràstà iti bhàùà .. (yathà, manuþ . 4 . 45 .
     %<na måtraü pathi kurvãta na bhasmani na govraje ..>%) tatparyàyaþ . ayanam 2 vartma 3 màrgaþ 4 adhvà 5 padavã 6 sçtiþ 7 saraõiþ 8 paddhatiþ 9 padyà 10 vartanã 11 ekapadã 12 . ityamaraþ . 2 . 1 . 15 .. pathaþ 13 padaviþ 14 padavã 15 saraõã 16 ÷araõiþ 17 paddhatã 18 vartaniþ 19 . iti bharataþ .. ÷araõã 20 vàñaþ 21 dharmavartanam 22 màthaþ 23 vivadhaþ 24 vãvadhaþ 25 . iti ÷abdaratnàvalã .. * .. tasya lakùaõam .
     %<triü÷addhanåùi vistãrõo de÷amàrgastu taiþ kçtaþ .
     viü÷addhanurgràmamàrgaþ sãmàmàrgo da÷aiva tu ..
     dhanåüùi da÷a vistãrõaþ ÷rãmàn ràjapathaþ kçtaþ .
     nçvàjirathanàgànàmasambàdhaþ susa¤caraþ ..
     dhanåüùi caiva catvàri ÷àkhàrathyàstu nirmitàþ .
     trikarà÷coparathyàstu dvikaràpyuparakùakà ..
     jaïghàpatha÷catuùpàdastripàdasya gçhàntaram .
     vçtãpàdastvardhapàdaþ pràgvaü÷aþ pàdakaþ smçtaþ ..
     avakaraþ parãvàraþ pàdamàtraþ samantataþ ..>% iti devãpuràõe gopuradvàralakùaõàdhyàyaþ .. * .. catuùpathalakùaõàdi yathà --
     %<ekaliïge ÷ma÷àne và ÷ånyàgàre catuùpathe .
     tatrasthaþ sàdhayedyogã vidyàü tribhuvane÷varãm ..
     catuùpathantu tat proktaü trikoõaü yatra vartate ..>% iti nãlatantram .. * .. pathagamanaguõàþ
     %<adhvà medaþkaphasthaulyasaukumàryavinà÷anaþ .
     yattu caïkramaõaü nàtidehapãóàkaraü bhavet ..>% tadàyurbalamedhàgnipradamindriya÷odhanam .. iti ràjavallabhaþ .. * .. bràhmaõàdibhyaþ pathàvakà÷o deyo yathà --
     %<panthà deyo bràhmaõàya striyai ràj¤e hyacakùuùe .
     vçddhàya bhàrayuktàya rogiõe durbalàya ca ..>% iti kaurme upavibhàge 11 adhyàyaþ .. * .. gopathadànaphalaü yathà --
     %<gomàrgasya tathà kartà goloke krãóate ciram .>% iti pratiùñhàtattve haya÷ãrùapa¤caràtram .. * .. asyàcàràdàvupacàro yathà --
     %<tarko'pratiùñhaþ ÷rutayo vibhinnà naiko muniryasya mataü pramàõam .
     dharmasya tattvaü nihitaü guhàyàü mahàjano yena gataþ sa panthàþ ..>% iti mahàbhàrate . 3 . 312 . 112 . dharmavakapra÷ne yudhiùñhirottaram .. * .. narakavi÷eùaþ . yatràñàñyate . iti manau 4 adhyàyaþ ..

#<pannaü>#, tri, (padyau ïa gatau + %<gatyartheti .>% 3 . 4 . 72 . iti kartari ktaþ .) cyutam . galitam . ityamaraþ . 3 . 1 . 104 ..

#<pannaþ>#, puü, (pana stutau + %<kévçjé ùidrupanãti .>% uõàü . 3 . 10 . iti naþ sa ca nit .) adhogamanam . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<pannagaþ>#, puü, (pannaü adhogamanaü patitaü và gacchatãti . gama ë gatau + %<sarvatra pannayorupasaükhyànam .>% 3 . 2 . 48 . ityasya vàrtiü iti óaþ . padbhyàü na gacchatãti và vigrahaþ .) sarpaþ . ityamaraþ . 1 . 8 . 8 .. (yathà, viùõupuràõe . 1 . 17 . 7 .
     %<pànàsaktaü mahàtmànaü hiraõyaka÷ipuü tadà .
     upàsà¤cakrire sarve siddhagandharvapannagàþ ..>%) oùadhãbhedaþ . padmakàùñham . iti medinã ..

#<pannagake÷araþ>#, puü, (pannagavat ke÷aro yasya .) nàgake÷arapuùpam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pannagà÷anaþ>#, puü, (pannagaü sarpaü a÷nàtãti . a÷a ga bhojane + lyuþ . pannagaþ a÷anaü bhakùyo yasyeti và .) garuóaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 31 ..

#<pannagã>#, strã, (gannaga + jàtau ïãù .) pannagapatnã . (yathà, bhàgavate . 3 . 19 . 11 .
     %<tàü sa àpatatãü vãkùya bhagavàn samavasthitaþ .
     jagràha lãlayà pràptàü garutmàniva pannagãm ..>%) manasà devã . yathà, tithitattve .
     %<pa¤camyàmasite pakùe samuttiùñhati pannagã ..>% sarpiõãkùupaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pannaddhà>#, strã, (padi naddhà baddhà .) carmapàdukà . iti hemacandraþ ..

#<pannaddhrã>#, strã, (pado÷caraõayornaddhrã .) carmapàdukà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<papiþ>#, puü, (pàti lokam . pibati và . pà +
     %<àdçgamahanajanaþ kikinau liñ ca . 3 . 2 .>% 171 . iti kiþ dvitva¤ca .) candraþ . pànakartari tri . iti saükùiptasàravyàkaraõam .. (yathà, çgvede . 6 . 23 . 4 . %<papiþ somaü dadirgàþ ..>%)

#<papãþ>#, puü, (pàti lokam . pà rakùaõe + %<yàpoþ kit dve ca .>% uõàü . 3 . 159 . iti ãk dvitva¤ca .) såryaþ . candraþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<papuþ>#, puü, (pàti rakùatãti . %<kurbhra÷ceti .>% uõàü . 1 . 23 . iti cakàràt anyato'pi kurdvitva¤ca .) pàlakaþ . dhàtryàü strã . ityuõàdikoùaþ ..

#<pamarà>#, strã, gandhadravyavi÷eùaþ . sallukã iti khyàtà . asyànulepanaguõaþ . paramàlakùmãrakùojvaranà÷itvam . iti ràjavallabhaþ ..

#<pampà>#, strã, (pàti rakùati maharùyàdãn svãyapavitrasaliladànàdibhiriti÷eùaþ . pà pàlane +
     %<khaùpa-÷ilpa-÷aùpa-vàùpa-råpa-pampà-talpàþ .>% uõàü . 3 . 28 . iti nipàtanàt hrasvatve muóàgamatve ca sàdhuþ .) oórade÷asthanadãvi÷eùaþ . ityuõàdikoùaþ .. (yathà, raghuþ . 13 . 30 .
     %<dåràvatãrõà pibatãva khedàdamåni pampàsalilàni dçùñiþ ..>% iyaü hi çùyamåkaparvatasannikañasthà . iti ràmàyaõam ..)

#<pamba>#, gatau . (bhvàü-paraü-sakaü-señ .) oùñhyavarga÷eùopadhaþ . pambati . iti durgàdàsaþ ..

#<paya>#, ïa gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü àtmaüsakaü señ .) ïa, payate . iti durgàdàsaþ ..

#<payaþ>#, [s] klã, (payyate pãyate và paya gatau pã ïa pàne và + %<sarvadhàtubhyo'sun .>% uõàü . 4 . 188 . ityasun .) jalam . (yathà, raghuþ . 1 . 67 .
     %<payaþ pårbaiþ svani÷vàsaiþ kavoùõamupabhujyate ..>%) dugdham . iti medinã .. (yathà, manuþ . 3 . 82 .
     %<kuryàdaharahaþ ÷ràddhamannàdyenodakena và .
     payomålaphalairvàpi pitçbhyaþ prãtimàvahan ..>%)

#<payaþkandà>#, strã, (payaþ kande yasyàþ .) kùãravidàrã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<payaþphenã>#, strã, (payo dugdhamiva phenamasyàþ . gauràditvàt ïãù .) dugdhaphenãkùupaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<paya÷cayaþ>#, puü, (payasàü cayaþ samåhaþ .) jalasamåhaþ . tatparyàyaþ . påraþ 2 veõiþ 3 . iti jañàdharaþ ..

@<[Page 3,046c]>@
#<payasyaü>#, tri, (payaso vikàrastatra hitaü và . payas + %<gopayasoryat .>% 4 . 3 . 160 . iti yat .) payovikàraþ . ghçtadadhyàdi . ityamaraþ . 2 . 9 . 51 .. payohitam . iti medinã ..

#<payasyaþ>#, puü, (payaþ pibatãti .) vióàlaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<payasyà>#, strã, (payasya + ñàp .) dugdhikà . kùãrakàkolã . svarõakùãrã . iti medinã .. arkapuùpikà . iti ratnamàlà .. kuñumbinãkùupaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. àmikùà . iti hemacandraþ ..

#<payasvalaþ>#, puü, (payo'styasya . payas + %<anyebhyo'pãti .>% valac .) chàgaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<payasvinã>#, strã, (payo vidyate'syàþ . %<asmàyàmedhàsrajo viniþ .>% 5 . 2 . 121 . iti viniþ tato ïãù .) nadã . (pra÷astajalavattvàttathà puõyasalilatvàd gaïgà . yathà, kà÷ãkhaõóe gaïgàsahasranàmakãrtane . 29 . 106 .
     %<paràparaphalapràptiþ pàcanã ca payasvinã ..>%) dhenuþ . (yathà, raghuþ, . 2 . 21 .
     %<pradakùiõãkçtya payasvinãntàü sudakùiõà sàkùatapàtrahastà ..>%) ràtriþ . iti medinã .. kàkolã . kùãrakàkolã . dugdhaphenã . kùãravidàrã . chàgã . iti ràjanirghaõñaþ .. jãvantã iti bhàvaprakà÷aþ .. (gàyattrãsvaråpà mahàdevã . yathà, devãbhàgavate . 12 . 6 . 96 .
     %<praj¤àvatã sutà pautrã puttrapåjyà payasvinã ..>%)

#<payogaóaþ>#, puü, (payaso gaóa iva .) ghanopalaþ . dvãpaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<payoghanaþ>#, puü, (payobhirghanaþ sàndraþ .) ghanopalaþ . iti hàràvalã ..

#<payojanmà>#, [n] puü, (payaso jalasya janma yasmàt .) meghaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<payodharaþ>#, puü, (dharatãti dharaþ . dhç + ac . payaso dugdhasya jalasya và dharaþ .) strãstanaþ . (yathà, raghuþ . 14 . 22 .
     %<ùaóànanàpãtapayodharàsu netà ca målàmiva kçttikàsu ..>%) meghaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 163 .. koùakàraþ . nàrikelam . ka÷eru . iti medinã ..

#<payodhàþ>#, [s] puü, (payo jalaü dadhàtãti . óu dhà ¤ali dhàraõe + %<payasi ca .>% uõàü . 4 . 229 . iti asiþ .) samudraþ . jalàdhàraþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<payodhiþ>#, puü, (payàüsi dhãyante'smin . óu dhà ¤ + %<karmaõyadhikaraõe ca .>% 3 . 3 . 93 . iti kiþ .) samudraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<payodhikaü>#, klã, (payodhau samudre kàyati prakà÷ate iti . kai + kaþ .) samudraphenaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 3,047a]>@
#<payonidhiþ>#, puü, (payàüsi nidhãyante'smin . dhà dhàraõe + adhikaraõe kiþ .) samudraþ . yathà --
     %<na gaõitaü yadi janma payonidhau hara÷iraþsthitibhårapi vismçtà .>% iti naiùadhe . 4 . 50 .. (paya iva ÷uklaþ sattvaguõaþ nidhãyate'tra iti vigrahe . ÷ivaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 87 .
     %<lambano lambitoùñha÷ca mahàmàyaþ payonidhiþ ..>%)

#<payoraþ>#, puü, (payo jalaü ràtãti . rà + kaþ .) khadiraþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<payolatà>#, strã, (payaþ kùãraü tenàóhyà latà .) kùãravidàrã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<payovrataþ>#, puü, (payomàtrapànasàdhyo vrataþ .) payomàtrapànaråpavratavi÷eùaþ . yathà --
     %<puõyàü tithiü samàsàdya yugamanvantaràdikam .
     payovratastriràtraü syàdekaràtramathàpi và ..>% iti màtsye 152 adhyàyaþ .. * .. dvàda÷àhasàdhyaviùõuvratavi÷eùaþ . yathà -- ka÷yapa uvàca .
     %<etanme bhagavàn pçùñaþ prajàkàmasya padmajaþ .
     yadàha te pravakùyàmi vrataü ke÷avatoùaõam ..
     phàlgunasyàmale pakùe dbàda÷àhaü payovrataþ .
     arcayedaravindàkùaü bhaktyà paramayànvitaþ ..
     sinãbàlyàü mçdàlipya snàyàt kroóavidãrõayà .
     yadi labhyeta vai srotasyetanmantramudãrayet ..
     tvaü devyàdivaràheõa rasàyàþ sthànamicchatà .
     uddhçtàsi namastubhyaü pàpmànaü me praõà÷aya ..
     nirvartitàtmaniyamo devamarcet samàhitaþ .
     arcàyàü sthaõóile sårye jale vahnau guràvapi ..
     namastubhyaü bhagavate puruùàya mahãyase .
     sarvabhåtanivàsàya vàsudevàya sàkùiõe ..
     namo'vyaktàya såkùmàya pradhànapuruùàya ca .
     caturviü÷adguõaj¤àya guõasaükhyànahetave ..
     namo dvi÷ãrùõe tripade catuþ÷çïgàya tantave .
     saptahastàya yaj¤àya trayãvidyàtmane namaþ ..
     namaþ ÷ivàya rudràya namaþ ÷aktidharàya ca .
     sarvavidyàdhipataye bhåtànàü pataye namaþ ..
     namo hiraõyagarbhàya pràõàya jagadàtmane .
     yogai÷varya÷arãràya namaste yogahetave ..
     namasta àdidevàya sàkùibhåtàya te namaþ .
     nàràyaõàya çùaye naràya haraye namaþ ..
     namo marakata÷yàmavapuùe'dhigata÷riye .
     ke÷avàya namastubhyaü namaste pãtavàsase ..
     tvaü sarvavaradaþ puüsàü vareõya varadarùabha ! .
     ataste ÷reyase dhãràþ pàdareõumupàsate ..
     anvavartanta yaü devàþ ÷rã÷ca tatpàdapadmayoþ .
     spçhayanta ivàmodaü bhagavànme prasãdatàm ..
     etairmantrairhçùãke÷amàvàhanapuraskçtam .
     arcayecchraddhayà yuktaþ pàdyopaspar÷anàdibhiþ ..
     arcitvà gandhamàlyàdyaiþ payasà snàpayedbibhum .
     vastropavãtàbharaõapàdyopaspar÷anaistataþ ..
     gandhadhåpàdibhi÷càrceddbàda÷àkùaravidyayà .
     sçtaü payasi naivedyaü ÷àlyannaü vibhave sati ..
     sasarpiþ saguóaü dattvà juhuyànmålavidyayà .
     niveditaü tadbhaktàya dadyàdbhu¤jãta và svayam ..
     dattvàcamanamarcitvà tàmbåla¤ca nivedayet .
     japedaùñottara÷ataü stuvãta stutibhiþ prabhum ..
     kçtvà pradakùiõaü bhåmau praõameddaõóavanmudà .
     kçtvà ÷irasi taccheùaü devamudvàsayettataþ ..
     dvyavaràn bhojayedbipràn pàyasena yathocitam .
     bhu¤jãta tairanuj¤àtaþ ÷eùaü seùñaþ sabhàjitaiþ ..
     brahmacàryatha tadràtryàü ÷vobhåte prathame'hani .
     snàtaþ ÷uciryathoktena vidhinà susamàhitaþ ..
     payasà snàpayitvàrcedyàvadvratasamàpanam .
     payobhakùyo vratamidaü caredbiùõvarcanàdçtaþ ..
     pårbavajjuhuyàdagniü bràhmaõàü÷càpi bhojayet .
     evantvaharahaþ kuryàddvàda÷àhaü payovratam ..
     hareràràdhanaü homamarhaõaü dbijatarpaõam .
     pratipaddinamàrabhya yàvat ÷uklatrayoda÷ãm ..
     brahmacaryamadhaþsvapnaü snànaü trisavana¤caret .
     varjayedasadàlàpaü bhogànuccàvacàüstathà ..
     ahiüsraþ sarvabhåtànàü vàsudevaparàyaõaþ .
     trayoda÷yàmatho viùõoþ snapanaü pa¤cakairvibhoþ ..
     kàrayecchàstradçùñena vidhinà vidhikovidaiþ .
     påjà¤ca mahatãü kuryàdvitta÷àñhyavivarjitaþ ..
     caruü niråpya payasi ÷ipiviùñàya viùõave .
     såktena tena puruùaü yajeta susamàhitaþ ..
     naivedya¤càtiguõavaddadyàt puruùatuùñidam .
     àcàryaü j¤ànasampannaü vastràbharaõadhenubhiþ ..
     toùayedçtvija÷caiva tadviddhyàràdhanaü hareþ .
     bhojayettàn guõavatà sadannena ÷ucismite ..
     anyàü¤ca bràhmaõàn ÷aktyà ye ca tatra samàgatàþ .
     dakùiõàü gurave dadyàdçtvigbhya÷ca yathàrhataþ ..
     annàdyenà÷vapàkàü÷ca prãõayet samupàgatàn .
     bhuktavatsvatha sarveùu dãnàndhakçpaõeùu ca ..
     viùõostat prãõanaü vidvàn bhu¤jãta saha bandhubhiþ .
     nçtyavàditragãtai÷ca stutibhiþ svastivàcanaiþ ..
     kàrayettatkathàbhi÷ca påjàü bhagavato'nvaham .
     etat payovrataü nàma puruùàràdhanaü param ..
     pitàmahenàbhihitaü mayà te samudàhçtam .
     tva¤cànena mahàbhàge ! samyak cãrõena ke÷avam ..
     àtmanà ÷uddhabhàvena niyatàtmà bhajàvyayam .
     ayaü vai sarvayaj¤àkhyaþ sarvavratamiti smçtam ..
     tapaþsàramidaü bhadre dàna¤ce÷varatarpaõam .
     ta eva niyamàþ sàkùàtta eva ca yamottamàþ ..
     tapo dànaü vrataü yaj¤o yena tuùyatyadhokùajaþ .
     tasmàdetadvrataü bhadre prayatà ÷raddhayà cara ..
     bhagavàn parituùñaste varànà÷u vidhàsyati ..>% iti ÷rãbhàgavate 8 skandhe 16 àdhyàyaþ ..

#<payoùõijàtà>#, strã, (payoùõã nàmnã nadã jàtà asyàþ . pçùodaràt sàdhuþ .) sarasvatã nadã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<payoùõã>#, strã, (payaþ salilaü uùõaü uùõaguõaü và 'syàþ .) nadãvi÷eùaþ . sà bindhyàcaladakùiõe prasiddhà . asyà jalaguõàþ .
     %<payoùõãsalilaü rucyaü pavitraü pàpanà÷anam .
     sarvàmayaharaü saukhyabalakàntipradaü laghu ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..

#<paraü>#, klã, (pé + %<çdorap .>% 3 . 3 . 57 . iti ap .) kevalam . iti medinã .. mokùaþ . yathà . kaivalyamamçtaü param . iti muktiparyàye ratnàvalã .. (brahma brahmà ca . yaduktaü ÷rutau .
     %<dve brahmaõã veditavye para¤càparameva ca ..>% viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 20 .
     %<prabhåtastrikakuddhàma pavitraü maïgalaü param ..>% brahmaõa àyuþ . yathà, màrkaõóeye . 46 . 42 .
     %<evantu brahmaõo varùamekaü varùa÷atantu tat .
     ÷ataü hi tasya varùàõàü paramityabhidhãyate .
     pa¤cà÷adbhistathàvarùaiþ paràrdhamiti kãrtyate ..>%)

#<paraü>#, [m] vya, niyogaþ . kùepaþ . iti medinã ..

#<paraþ>#, puü, (pé + ac .) ÷atruþ . ityamaraþ .. (yathà, raghuþ . 7 . 67 .
     %<itaþ parànarbhakahàrya÷astràn vaidarbhi ! pa÷yànumatà mayàsi ..>%) brahmaõa àyuþ . yathà --
     %<kàlasaükhyàü samàsena pårbàrdhadvayakalpitàm .
     sa eva syàt paraþ kàlastadante paripåjyate ..
     nijena tasya mànena càyurvarùa÷ataü smçtam .
     tat paràkhyaü tadardha¤ca paràrdhamabhidhãyate ..>% api ca .
     %<trãõi kalpa÷atàni syustathà ùaùñirdhijottamàþ .
     brahmaõaþ kathitaü varùaü paràkhyaü tacca tat padam ..>% iti kaurme 5 adhyàyaþ .. (÷ivaþ . yathà, tatraiva . 13 . 17 . 97 .
     %<kapilaþ kapi÷aþ ÷ukla àyu÷caiva paro'paraþ ..>%)

#<paraþ>#, tri, ÷reùñhaþ . (yathà, àryàsapta÷atyàm . 355 .
     %<paramohanàya mukto niùkaruõo taruõi ! tava kañàkùo'yam .
     vi÷ikha iva kalitakarõaþ pravi÷ati hçdayaü niþsarati ..>%) ariþ . dåraþ . anyaþ . uttaraþ . iti medinã .. * .. nyàyamate dravyaguõakarmavçttisattà . iyaü vyàpakajàtiþ . yathà --
     %<sàmànyaü dvividhaü proktaü para¤càparameva ca .
     dravyàditrikavçttistu sattà paratayocyate ..
     parabhinnà tu yà jàtiþ saivàparatayocyate .
     dravyatvàdikajàtistu paràparatayocyate ..
     vyàpakatvàt paràpi syàt vyàpyatvàdaparàpi ca ..>% iti bhàùàparicchede . 8 -- 9 .. * .. parànnàdibhakùaõàdeþ ÷rãnà÷akatvaü yathà --
     %<parànna¤ca parasva¤ca para÷ayyà parastriyaþ .
     parave÷mani vàsa÷ca ÷akràdapi harecchriyam ..>% iti garuóapuràõam .. * .. ÷reùñhavàcakapara÷abdaprayogàþ . yathà --
     %<annadàtuþ ÷ataguõo'mãùñadevaþ paraþ smçtaþ .
     gurustasmàcchataguõo vidyàmantrapradàyakaþ ..
     aj¤ànatimiràcchannaü j¤ànadãpena cakùuùà .
     yaþ sarvàrthaü dar÷ayati tatparaþ ko'pi bàndhavaþ ..
     gurudattena mantreõa tapaseùñasuraü labhet .
     sarvaj¤atvaü sarvasiddhiü tatparaþ ko'pi bàndhavaþ ..
     pitaraü màtaraü bhàryàü gurupatnãü guruü param .
     yo na puùõàti kàpañyàt sa mahàpàtakã ÷iva ! ..
     nàsti vedàt paraü ÷àstraünahi kçùõàt paraþ suraþ .
     nàsti gaïgàsamaü tãrthaü na puùpaü tulasãparam ..
     kùamàvatã bhåparà na puttrànnàsti paraþ priyaþ .
     na ca daivàt paraþ ÷akto vrataü naikàda÷ãü vinà ..
     ÷àlagràmàt paro yantro na kùetraü bhàratàt param .
     paraü puõyasthalànà¤ca puõyaü vçndàvanaü yathà ..
     mokùadànàü yathà kà÷ã vaiùõavànàü yathà ÷ivaþ .
     na pàrvatyàþ parà sàdhvã na gaõe÷àt paro va÷ã ..
     na ca vidyàsamo bandhurnàsti ka÷cidguroþ paraþ ..>% iti brahmavaivartapuràõe gaõapatikhaõóe 44 adhyàyaþ ..

#<paraþ÷ataü>#, tri, ÷atàt param . ÷atàdhikasaükhyà . ityamaraþ . 3 . 1 . 64 ..

#<paraþ÷vaþ>#, [s] vya, ÷vo dinàt paramahaþ paraþ÷vaþ paraþ sahasravat pàraskaràditvàt suñ paraþ÷va iti madhuþ . suñaü necchantyanye para÷va ityàhuþ . atikrànte pårbatare dine para÷vo jàta iti prayogo gauõaþ tatra para¤ca tat ÷va÷ceti karmadhàrayaþ . iti bharataþ .. ÷vaþ paràhaþ . ityamaraþ . 3 . 4 . 22 .. par÷u . iti bhàùà ..

#<paraþsahasraü>#, tri, sahasràt param . sahasràdhikasaükhyà . ityamarañãkà ..

#<parakãyaü>#, tri, (parasyedam . %<gahàdibhya÷ca .>% 4 . 2 . 138 . iti chaþ . %<kugjanasya parasya ca .>% iti kuk .) parasambandhi . (yathà, manuþ . 4 . 201 .
     %<parakãyanipàneùu na snàyàcca kadàcana ..>%)

#<parakãyà>#, strã, (parakãya + ñàp .) nàyikàbhedaþ . asyà lakùaõaü yathà . aprakañaparapuruùànuràgà . sà ca dvividhà . paroóhà 1 kanyakà ca 2 . kanyàyàþ pitràdyadhãnatayà parakãyatvam . asyà guptaiva sakalà ceùñà .. * .. paroóhà yathà --
     %<ayaü revàku¤jaþ kusuma÷arasevàsamucitaþ samãro'yaü velàdaravilasadelàparimalaþ .
     iyaü pràvçódhanyà navajaladavinyàsacaturà paràdhãnaü cetaþ sakhi ! kimapi kartuü mçgayate .. *>% guptàvidagdhàlakùitàkulañànu÷ayànàmuditàprabhçtãnàü parakãyàyàü evàntarbhàvaþ . guptà trividhà . vçttasuratagopanà 1 vartiùyamàõasuratagopanà 2 vartamànasuratagopanà ca 3 . trividhà yathà --
     %<÷va÷råþ krudhyatu vidbiùantu suhçdo nindantu và yàtarastasmin kintu na mandire sakhi ! punaþ svàpo vidheyo mayà .
     àkhoràkramaõàya koõakuharàdutphàlamàtanvatã màrjàrã nakharaiþ kharaiþ kçtavatã kàü kàü na me durda÷àm .. * ..>% vidagdhà dvividhà . vàgvidagdhà 1 kriyàvidagdhà ceti 2 . prathamà --
     %<nivióatamatamàlamallivallãvicakilaràjiviràjitopakaõñhe .
     pathikasamucitastavàdyatãvre savitari tatra sarittañe nivàsaþ ..>% dvitãyà yathà --
     %<dàsàya bhavananàthe vadarãmapanetumàdi÷ati .
     hemante hariõàkùã payasi kuñhàraü vinikùipati .. * ..>% lakùità yathà --
     %<yadbhåtaü tadbhåtaü yadbhåyàttadapi và bhåyàt .
     yadbhavatu tadbhavatu và viphalastava gopanàyàsaþ .. *>% kulañà yathà --
     %<ete vàrikaõàn kiranti puruùàn varùanti nàmbhodharàþ ÷ailàþ ÷àdbalamudbamanti na sçjantyete punarnàyakàn .
     trailokye taravaþ phalàni suvate naivàrabhante janàn dhàtaþ ! kàtaramàlapàmi kulañàhetostvayà kiü kçtam ..>% api ca .
     %<pçthvã tàvattrikoõà vipulanadanadãgràvaruddhaü tadardhaü tasyàmevàsti ÷ailo vipinamapi tathà kùetrakàsàrakåpàþ .
     lokànàmardhanàrã ÷i÷urapi jarasaþ ko'pi rogã vivekã mithyàvàdo mamàyaü mukharamukhavaraþ puü÷calã puü¤calãti .. * ..>% anu÷ayànà trividhà . vartamànasthànavighaññanena bhàvisthànàbhàva÷aïkayà svànadhiùñhitasaïketasthale bhattagamanànumànena pratyekaü udàharaõàni .
     %<samupàgatavati caitre nipatati patre lavaïgalatikàyàþ .
     sudç÷aþ kapolapàlã ÷iva ÷iva tàlãdaladyutiü lebhe .. * ..>%
     %<nidràlukekimithunàni kapotapotavyàdhåtanåtanamahãruhapallavàni .
     tatràpi tanvi ! na vanàni kiyanti santi khidyasva na priyatamasya gçhaü prayàhi ..
     karõakalpitarasàlama¤jarãpi¤jarãkçtakapolamaõóalaþ .
     niùpatannayanavàridhàrayà ràdhayà madhuripurnirãkùyate .. * ..>% mudità yathà --
     %<goùñheùu tiùñhati patirvadhirà nanandà netradbayasya na ca pàñavamasti yàtuþ .
     itthaü nigadya sutanuþ kucakumbhasãmni romà¤caka¤cukamuda¤citamàtatàna .. * ..>% kanyakà yathà --
     %<ki¤citku¤citahàrayaùñisaralabhråvallisàcismitaü pràntabhràntavilocanadyutibhujà paryastakarõotpalam .
     aïgulyà sphuradaïgulãyakarucà karõasya kaõóåyanaü kurvàõà nçpakanyakà sukçtinaü savyàjamàlokate ..>% iti ratima¤jarã ..

#<parakùetraü>#, klã, (parasya kùetraü patnyàdi .) parapatnã . (yathà, manuþ . 3 . 175 .
     %<tau tu jàtau parakùetre pràõinau pretya ceha ca .
     dattàni havyakavyàni nà÷ayete pradàyinàm ..>%) para÷arãram . parabhåmiþ . yathà --
     %<vçùàpehi parakùetràdàyàti kùetrarakùakaþ .>% iti candràlokaþ .. (tathà ca manuþ . 8 . 341 .
     %<dvijo'dhvagaþ kùãõavçttirdbàvikùå dve ca målake .
     àdadànaþ parakùetrànna daõóaü dàtumarhati ..>%)

#<paragranthiþ>#, puü, (pareõa granthiryatra .) parvàvadhiþ . aïguliparva . iti hàràvalã ..

#<paracchandaþ>#, tri, (parasya chando yatra .) paràdhãnaþ . iti hemacandraþ ..

#<paracchidraü>#, klã, (parasya chidram .) paradoùaþ . yathà,
     %<nãcaþ sarùapamàtràõi paracchidràõi pa÷yati .
     àtmano vilvamàtràõi pa÷yannapi na pa÷yati ..>% iti garuóapuràõam ..

#<parajàtaþ>#, tri, (pareõa jàtaþ . parapuùñatvàttathàtvam .) paraidhitaþ . audàsãnyena parapuùñaþ . parapoùitatvàt . parasmàjjàtaþ . ityamarabharatau .. anyenotpanna÷ca .. (kokile puü . eùa hi kàkena puùño bhavatãti prasiddhiþ ..)

#<parajitaþ>#, tri, (pareõa jitaþ .) parapuùñaþ . ÷atruõà paràjitaþ . iti kecit ..

#<para¤jaþ>#, puü, (paraü jayatãti . ji jaye + bàhulakàt óaþ .) tailayantram . churikàphalaþ . phenaþ . iti medinã ..

#<para¤janaþ>#, puü, (paràyàþ pa÷cimasyà di÷o janaþ svàmã . nipàtanàt sàdhuþ .) varuõaþ . iti hemacandraþ ..

#<para¤jayaþ>#, puü, (paràü pa÷cimàü di÷aü jayati svàmitvena . ji + ac . sarvanàmnaþ vçttau puüvadbhàvaþ mum ca .) varuõaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. ÷atrujayakartà . paràn jayatãti khapratyayaniùpannaþ ..

#<paratantraþ>#, tri, (parastantraü pradhànaü yasya .) paràdhãnaþ . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 1 . 15 .
     %<paratantraü kathaü hetumàtmànamanupa÷yasi .
     karmaõàü hi mahàbhàga ! såkùmaü hyetadatãndriyam ..>% parasya tantraü iti vigrahe klã . parakãya÷àstram . paraü ÷reùñhaü tantramiti vigrahe . utkçùña÷àstram . uttamaparicchadam ..)

#<paratrabhãruþ>#, tri, (paratra paralokàntaraghañanàviùaye bhãruþ .) dhàrmikaþ . parakàlabhaya÷ãlaþ . yathà --
     %<paratrabhãruü dharmiùñhamudyuktaü krodhavarjitam ..>% iti mitàkùaràyàü kàtyàyanaþ ..

#<paratvaü>#, klã, parasya bhàvaþ . paratà . nyàyamate taddvividham . dai÷ikam 1 . tattu bahutarasåryasaüyogaj¤ànajanyaguõaþ . kàlikam 2 tacca bahutarakàlàntaritattvaj¤ànajanyaguõaþ . etaddvayaü mårtapadàrthaguõaþ . dai÷ikaparatvasyàsamavàyikàraõaü dik÷arãrasaüyogaþ . kàlaparatvasyàsamavàyikàraõaü kàlapiõóasaüyogaþ . te apekùàbuddhijanye . tannà÷anà÷ye ca . yathà --
     %<paratva¤càparatva¤ca dbividhaü parikãrtitam .
     dai÷ikaü kàlika¤càpi mårta eva tu dai÷ikam ..
     paratvaü såryasaüyogabhåyastvaj¤ànato bhavet .
     aparatvaü tadalpatvabuddhitaþ syàditãritam ..
     tayorasamavàyã tu diksaüyogastadà÷raye .
     divàkarapariùpandapårbotpannatvabuddhitaþ ..
     paratvamaparatvantu tadanantaravuddhitaþ .
     atra tvasamavàyã tu saüyogaþ kàlapiõóayoþ ..
     apekùà buddhinà÷àcca nà÷asteùàü niråpitaþ .>% iti bhàùàparicchedaþ ..

#<paradàraþ>#, (parasya dàràþ .) parabhàryà . tadgamane doùo yathà, karmalocanam ..
     %<paradàraratà÷caiva paradravyaharà÷ca ye .
     adho'dho narake yànti pãóyante yamakiïkaraiþ ..>% bràhmaõaþ kùattriyo vai÷yo yo rataþ parayoùiti . yàti tasyàpåjitasya ruùñà lakùmãrgçhàdapi .. ihàtinindyaþ sarvatra nàdhikàrã svakarmasu . paratraibàndhakåpe ca yàvadvarùa÷ataü vaset .. api ca .
     %<kintajjapena tapasà maunena ca vratena ca .
     suràrcanena tãrthena strãbhiryasya mano hçtam ..
     sarvamàyàkaraõóa÷ca dharmamàrgàrgalaü nçõàm .
     vyavadhàna¤ca tapasàü doùàõàmà÷ramaü param ..
     karmabandhanibaddhànàü nigaóaü kañhinaü suta ! .
     pradãparåpaü kãñànàü mãnànàü vaói÷aü yathà ..
     viùakumbhaü dugdhamukhamàrambhe madhuropamam .
     pariõàme duþkhabãjaü sopànaü narakasya ca ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 30 . 61 adhyàyaþ .. * ..
     %<yastu pàõigçhãtãü tàü hitvànyàü yoùitaü vrajet .
     agamyàgamanaü taddhi sadyo narakakàraõam ..
     nityaü naimittikaü kàmyaü yàgayogyavratàdikam .
     cetratãrthàñanaü tasmin vàso dharmakriyàdikam ..
     svàdhyàyàdi tapo daivaü paitraü karma varànane ! .
     yàtyetanniùphalaü sarvaü parastrãgamanànnçõàm ..
     paradàràbhigamanàt koñi ekàda÷ãvratam .
     aparaü kimu vaktavyaü niùphalaü niraye sthitiþ ..
     satyaü satyaü punaþ satyaü satyameva bravãmi te .
     parayonau patan binduþ koñipåjàü vinà÷ayet ..>% iti pàdmottarakhaõóe 75 adhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<tyàjyaü dharmànvitairnityaü paradàropasevanam .
     nayanti paradàrà hi narakànekaviü÷atim ..
     sarveùàmeva varõànàmeùa dharmo dhruvo'ndhaka ! ..
     evaü purà surapate ! devarùirasito'vyayaþ .
     pràha dharmavyavasthànaü khagendràyàruõàya hi .
     tasmàt sudårato varjet paradàràn vicakùaõaþ .
     nayanti nikçtipraj¤aü paradàràþ paràbhavam ..>% iti vàmane 63 adhyàyaþ ..

#<paraduþkhaü>#, klã, (pareùàü duþkham .) anyajanapãóà . yathà --
     %<tyaktvàtmasukhabhogecchàü sarvasattvasukhaiùiõaþ .
     bhavanti paraduþkhena sàdhavo nityaduþkhitàþ ..
     paraduþkhàturà nityaü svasukhàni mahàntyapi .
     nàpekùante mahàtmànaþ sarvabhåtahite ratàþ ..>% ityagnipuràõam ..

#<paradveùã>#, [n] tri, (parebhyodveùñãti . para + dviù + õiniþ .) vidåùakaþ . paradveùñà . iti ÷abdamàlà ..

#<paradhyànaü>#, klã, (paraü ÷reùñaü dhyànam .) dhyànavi÷eùaþ . yathà --
     %<dhyeye mano ni÷calatàü yàti dhyeyaü vicintayan ..
     yattaddhyànaü paraü proktaü munibhirdhyànacintakaiþ ..>% iti garuóapuràõam .. (parasya brahmaõodhyànaü yadvà paraü brahmaviùayakaüdhyànamiti . brahmacintanam .. pareùàü dhyànamitivigrahe . paràniùñacintanam ..)

#<parantapaþ>#, tri, (paràn ÷atrån tàpayatãti . tapa santàpe %<dbiùatparayostàpeþ .>% 3 . 2 . 39 . iti khac . %<khaci hrasvaþ .>% 6 . 4 . 94 . iti upadhàyà hrasvastato mum .) paratàpã . (yathà, bhaññiþ . 1 . 1 .
     %<abhånnçpo vibudhasakhaþ parantapaþ ÷rutànvito da÷aratha ityudàhçtaþ ..>%) (jitendriyaþ . iti cintàmaõiþ .. tàmasamanoþ puttrabhedaþ . yathà, harivaü÷e . 7 . 24 .
     %<dyutistapasyaþ sutapàstapomålastapo÷anaþ .
     taporatirakalmàùastanvãdhanvã parantapaþ .
     tàmasasya manorete da÷aputtrà mahàbalàþ ..>% nçpavi÷eùaþ . asau hi magadhe÷varaþ . yaduktaü raghau . 6 . 21 .
     %<asau ÷araõyaþ ÷araõonmukhànàmagàdhasattvo magadhapratiùñhaþ .
     ràjà prajàra¤janalabdhavarõaþ parantapo nàma yathàrthanàmà ..>%)

#<parapadaü>#, klã, (paraü ÷reùñhaü padam .) ÷reùñhasthànam . muktiþ . yathà --
     %<kalyàõànàü nidànaü kalimalamathanaü jãvanaü sajjanànàü pàtheyaü yanmumukùoþ sapadi parapadapràptaye prasthitasya .>% iti mahànàñakam .. (parasya pareùàü và padaü sthànamitivigrahepararàùñram ..)

@<[Page 3,049c]>@
#<parapàkanivçttaþ># puü, (paràrthàt pàkàt nivçttaþ .) parodde÷yakapàkarahitaþ . pa¤cayaj¤àkartà . yathà --
     %<gçhãtvàgniü samàropya pa¤cayaj¤ànna nirvapet .
     parapàkanivçtto'sau munibhiþ parikãrtitaþ ..>% iti mitàkùaràyàü pràya÷cittàdhyàyaþ ..

#<parapàkarataþ>#, puü, (parasya pàke rataþ .) parapàkaruciþ . pràtaþ pa¤cayaj¤ànnirvartya parànnabhojã . yathà -- mitàkùaràyàü pràya÷cittàdhyàye .
     %<pa¤cayaj¤àn svayaü kçtvà parànnamupajãvati .
     satataü pràtarutthàya parapàkaratastu saþ .. * ..>% parapàkanivçttaparapàkaratayorannabhojane doùo yathà --
     %<parapàkanivçttasya parapàkaratasya ca .
     apacasya ca bhuktvànnaü dvija÷càndràyaõa¤caret ..>% iti mitàkùaràyàü pràtha÷cittàdhyàyaþ ..

#<parapiõóàdaþ>#, tri, (parasya piõóaü annàdikaüattãti . ad lau bhakùaõe + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . iti aõ .) parànnopajãvã . ityamaraþ . 3 . 1 . 20 ..

#<parapuruùaþ>#, puü, (paraþ ÷reùñhaþ puruùaþ .) viùõuþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (paro'nyaþ puruùaþ .) anyapumàn . upanàyakaþ . yathà --
     %<ràjan jãvàvadhànaü kuru ÷çõu nibhçtaü preyasãnàü kuceùñà ekà te kãrtikàntà jagadañanaparà vi÷vabhogyàparà ÷rãþ .
     yà và pàõau gçhãtà vidhivadasilatà ÷uddhadhàreti matvà sotkaõñhaü sàpi nityaü parapuruùa÷ataü màrabhàvàdupaiti ..>% iti karõàñaràjamprati kàlidàsaþ ..

#<parapuùñaþ>#, puü, (pareõa kàkena puùñaþ pàlitaþ . óimbasphoñanàkùamayà kokilayà hi nãóasthaü kàkaóimbamapasàrya svaóimbe tatra sthàpite kàkyà nijaóimbabuddhyà tatparipàlyate iti prasiddherasya tathàtvam .) kokilaþ . iti medinã .. pareõa poùite tri . iti dharaõiþ ..

#<parapuùñamahotsavaþ>#, puü, (parapuùñànàü kokilànàü mahotsavo yatra . àmramukulodgame hi kokilànàü ànando jàyate .) àmraþ . iti ÷abdamàlà ..

#<parapuùñà>#, strã, (pareõa parapuruùeõa puùñà pàlità .) ve÷yà . iti medinã .. parà÷rayà . iti ÷abdacandrikà .. parasàóà iti bhàùà ..

#<parapårvà>#, strã, paro'nyaþ pårbo bhartà yasyàþ sà patyantaragrahaõàt pràganyena gçhãtàsãdityarthaþ . asyà lakùaõaü yathà, mànave 5 adhyàyaþ ..
     %<patiü hitvàpakçùñaü svamutkçùñaü yà niùevate .
     nindyaiva sà bhavelloke parapårbeti cocyate ..>% asyàþ prakàro yathà --
     %<parapårbàþ striyastvanyàþ rupta proktàü yathàkramam .
     punarbhastrividhà tàsàü svairiõã tu caturvidhà ..>% iti mitàkùaràyàü nàradaþ ..

@<[Page 3,050a]>@
#<parapratinaptà>#, [ç] puü, (pratinaptuþ paraþ antaraþ .) vçddhaprapauttraþ . iti hemacandraþ ..

#<paraprapauttraþ># puü, (pratinaptuþ paraþ antaraþ .) vçddhaprapauttraþ . iti hemacandraþ ..

#<parabhàgaþ>#, puü, (parasya ÷reùñhasya bhàgaþ .) guõotkarùaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, raghuþ . 5 . 70 ..
     %<àbhàti labdhaparabhàgatayà'dharoùñhe lãlàsmitaü sada÷anàrciriva tvadoyam ..>%) susampat . iti trikàõóa÷eùaþ .. ÷eùàü÷a÷ca ..

#<parabhuktà>#, strã, (pareõa parapuruùeõa bhuktà .) anyapuruùasambhogavi÷iùñà . yathà --
     %<parabhuktà¤ca kàntà¤ca yo bhuïkte sa naradhaþ .
     sa pacyate kàlasåtre yàvaccandradivàkarau ..
     na sà daive na sà paitre pàkàrhà pàpasaüyutà .
     tasyà àliïgane bhartà bhraùña÷rãstejasà hataþ ..
     devatàþ pitarastasya havyadàne ca tarpaõe .
     sukhino na bhavantyevamityàha kamalodbhavaþ ..
     tasmàdyatnena bhàryà¤ca rakùaõaü kurute sudhãþ .
     anyathà pàpinãbhartà ni÷citaü narakaü vrajet ..
     pade pade sàvadhànaþ kàntàü rakùati paõóitaþ .
     na pratãtisthalã yoùà doùàõà¤ca karaõóikà ..
     kalatraü pàkapàtra¤ca sadà rakùitumarhati .
     paraspar÷àda÷udvà¤ca ÷uddhàü svaspar÷ane sadà ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 18 adhyàyaþ .. * .. anyena bhakùite tri ..

#<parabhçt>#, puü, (paràn kokilàn vibhartãti . óu bhç¤ali bhçtipuùñau + kvip . pareùàü bhçditi kecit .) kàkaþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 20 .. (parajanapoùake, tri . yathà, bhàgavate . 2 . 2 . 5 .
     %<cãràõi kiü pathi na santi di÷anti bhikùàü naivàïghripàþ parabhçtaþ sarito'pya÷uùyan ..>%)

#<parabhçtaþ>#, puü, (pareõa kàkena bhçtaþ puùñaþ .) kokilaþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 19 .. (yathà, mçcchakañãye .
     %<parabhçta iva nãóe rakùito vàyasãbhiþ ..>% striyàü ñàp . yathà, raghau . 9 . 47 .
     %<parabhçtàbhiritãva nivedite smaramate ramate sma badhåjanaþ ..>% tathàca kumàre . 6 . 2 .
     %<cåtayaùñirivàbhyàse madhau parabhçtonmukhã ..>% atra mallinàthaþ . parabhçtayà kokilayà unmukhã mukharà . parabhçteti kriyà÷abdavivakùàyàü %<jàterastrã>% iti ïãp pratyayo na bhavati . athavà bhçdbharaõaü sampadàditvàt kvip . paraiþ bhçtyasyàstayà parabhçtà iti vyàsena vyàkhyàtam . padama¤jarãkàrastu paraiþ bhriyate iti karmaõi kvipamàha ..) parapoùite tri ..

#<param>#, vya, (pé pårtau + am .) niyogaþ . kùepaþ . iti medinã .. pa÷càt .. (kintvarthe . yathà, pa¤catantre .
     %<teùàü sarve ÷àstrapàragàþ paraü buddhirahitàþ ..>% adhikam . yathà, raghuþ . 1 . 17 .
     %<rekhàmàtramapi kùuõõàdàmanorvartmanaþ param ..>% anantaram . yathà, tatraiva . 1 . 66 .
     %<nånaü mattaþparaü vaü÷yàþ piõóavicchedadar÷inaþ ..>%)

@<[Page 3,050b]>@
#<parama>#, vya, anuj¤à . iti medinã .. hàü iti bhàùà . tathà ca . omevaü paramaü mate . ityamaraþ . 3 . 4 . 12 .. trãõi mate anumatau . oü kuru omityuktavataþ . evaü vàóhaü evaü yadàha bhagavàn . paramante àvasaü mamedaü paramam . trayaü prakàre'pi . iti bharataþ ..

#<paramaþ>#, tri, (paraü utkçùñaü màtãti . %<àto'nupasarge kaþ .>% 3 . 2 . 4 . iti kaþ .) paraþ . utkçùñaþ . iti medinã .. (yathà, manuþ . 9 . 319 .
     %<sarvathà bràhmaõàþ påjyàþ paramaü daivataü hi tat ..>%) pradhànam . (yathà, manuþ . 6 . 96 .
     %<evaü saünyasya karmàõi svakàryaparamo'spçhaþ ..>%) àdyaþ . oïkàraþ . iti vi÷vaþ .. (yathà, kumàre . 6 . 35 .
     %<tataþ paramamityuktvà pratasthe munimaõóalam ..>%) agresaraþ . iti hemacandraþ .. (mahàdevaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 51 . mantravit paramomantraþ sarvabhàvakaro haraþ ..)

#<paramagatiþ>#, strã, (paramà gatiþ .) muktiþ . mokùahetau tri . yathà . guõàtãto'pã÷astriguõasacivastràkùarabhayastrimårtiryaþ sçùñisthitivilayakarmàõi kurute . kapàpàràvàraþ paramagatireùa trijagatàü namastasmai kasmaicidamitamahimne purabhide .. iti maïgalavàdaþ .. tasyà lakùaõaü yathà --
     %<yàü vipràþ sarùvataþ ÷àntà vi÷uddhà j¤ànani÷cayàþ .
     gatiü gacchanti santuùñàstàmàhuþ paramàü gatim ..>% iti mahàbhàrate mokùadharmaþ ..

#<paramagavaþ>#, puü, strã, parama÷càsau gau÷ceti ÷reùñhagauþ .

#<paramapadaþ>#, puü, klã, (padyate j¤ànibhiþ pràpyate iti padam . tataþ karmadhàrayaþ .) ÷reùñhasthànam . paradevatàcaraõaþ . yathà . svapuùpairàkãrõaü kusumadhanuùo mandiramaho puro dhyàyan dhyàyan yadi japati bhaktastava manum . sa gandharva÷reõãpatirapi kavitvàmçtanadãnadãnaþ paryante paramapadalãnaþ prabhavati .. iti karpåràkhyastotram ..

#<paramabrahma>#, [n] klã, (paramaü brahma .) parame÷varaþ . nàràyaõaþ . yathà . satyatapà uvàca .
     %<yadetat paramaü brahma tvayà proktaü mahàmune ! .
     tasya råpaü na jànanti yogino'pi mahàtmanaþ ..
     anàmagotrarahitamamårtaü mårtivarjitam .
     kathaü tajj¤àyate brahma saüj¤ànàmavivarjitam ..
     tattasya saüj¤àü kathaya yena jànàmyahaü guro ! ..>% durvàsà uvàca .
     %<yadetat paramaü brahma vedavàdeùu pañhyate .
     sa devaþ puõóarãkàkùaþ svayaü nàràyaõaþ paraþ ..
     sa yaj¤airvividhairiùñairdànairdattai÷ca sattama ! .
     pràpyate paramo devaþ svayaü nàràyaõo hariþ ..>% iti varàhapuràõam ..

#<paramarùiþ>#, puü, (parama÷càsau çùi÷ceti .) asya vyutpattiryathà --
     %<çùirhiüsàgatau dhàturvidyàsatyatapaþ÷rutaiþ .
     eùà sannicayo yasmàt brahmaõa÷ca tatastvçùiþ ..
     vivçttisamakàlantu buddhyà vyaktirçùistvayam .
     çùate paramaü yasmàt paramarùistataþ smçtaþ ..
     gatyarthàdçùaterdhàtornàmàni vçttikàraõam .
     yasmàdeùa svayaü bhåtastasmàcca çùità matà ..>% iti màtsye 120 adhyàyaþ .. bhelàdiçùivi÷eùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (vedavyàso hi paramarùiþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 1 . 17 .
     %<dvaipàyanena yat proktaü puràõaü paramarùiõà ..>%)

#<paramasvadharmà>#, [n] tri, paramasvo dharmo yasya . iti karmadhàrayapårbapadabahuvrãhau siddhàntakaumudã ..

#<paramahaüsaþ>#, puü, (paramaþ ÷reùñhaþ haüsaþ so'haü àtmà yasya .) sannyàsivi÷eùaþ . asya lakùaõaü yathà . jàtaråpavero nirdvandvo niràgrahastattvabrahmamàrge samyak sampannaþ ÷uddhamànasaþ pràõasaüdhàraõàrthaü yathoktakàle bhaikùamàcaran làbhàlàbhau samau kçtvà ÷ånyàgàradevagçhatçõakåñavalmãkavçkùamålakulàla÷àlàgnihotranadãpulinagirikuharakandarakoñaranikarasthaõóileùvaniketavàsã niùprayatno nirmamaþ ÷ukladhyànaparàyaõaþ adhyàtmaniùñhaþ ÷ubhà÷ubhakarmanirmålanàya sannyàsena dehatyàgaü karoti yaþ saeva paramahaüso nàmeti jãvanmuktivivekaþ .. (ayaü hi caturvidhàbadhåteùu ÷reùñhaþ . yaduktaü mahànirvàõatantre .
     %<caturõàmabadhåtànàü turãyo haüsa ucyate .
     trayo'tye bhogayogàóhyàmuktàþ sarve ÷ivopamàþ ..>% paramahaüsena hi yaj¤opavãtàdicihnàni parityajya kaupãnàdikaü dhàraõãyam . yaduktaü såtasaühitàyàü j¤ànayoge .
     %<paramahaüsastridaõóa¤ca rajjuü gobàlami÷ritam .
     ÷ikyaü jalapavitra¤ca pavitra¤ca kamaõóalum ..
     pakùiõãmajinaü såcãü mçt khanirtrã kçpàõikàm .
     ÷ikhàü yaj¤opavãta¤ca nityakarma parityajet ..
     kaupãnaü chàdanaü vastraü kanthàü ÷ãtanivàrikàm .
     yogapaññaü vahirvastraü pàdukàü chatramadbhutam ..
     akùamàlà¤ca gçhõãyàt vaiõavaü daõóamavraõam .
     agnirityàdibhirmantraiþ kuryàduddhåmanaü mudà ..
     àmiti ca trimiþ procya paramahaüsastripuõórakam ..>% aviduùà paramahaüsena ekadaõóana bhàvyam . viduùà tu daõóàdikaü kimapi na dhàraõãyam .. yaduktaü nirõayasindhau . %<paramahaüsasyaikadaõóa eva so'pyaviduvaþ . viduùàntu so'pi nàsti . na daõóaü na ÷ikhàü nàcchàdanaü dharati paramahaüsaþ ..>% paramahaüsàstu kevalaü praõavajapatatparà eva bhavanti . yaduktaü såtasaühitàyàm .
     %<praõavàdyàstrayovedàþ praõave paryavasthitàþ .
     tasmàt praõavamevaikaü paramahaüsaþ sadà japet ..
     viviktade÷amà÷ritya sukhàsãnaþ samàhitaþ .
     yathà÷akti samàdhistho bhavet sannyàsinàü varaþ ..>% paramahaüsàstu %<tattvamasi>% ityàdi mahàvàkyàvalambanena àtmaj¤ànànu÷ãlino bhavanti %<so'haü>% ÷ivo'haü ityàdi vadantastattvaj¤ànàvalambanasya paricayaü prayacchanti ca . eùàmadhyakùo hi svàmãtyàkhyayà prasiddhaþ . ete hi tãrthabhramaõanipuõàstãrthasthànasthà÷ca . matasya paramahaüsasya ÷arãraü bhåmau nikhàtatvam . yaduktaü vàyusaühitàyàm .
     %<mçte na dahanaü kàryaü paramahaüsasya sarvadà .
     kartavyaü khananaü tasya nà÷aucaü nodakakriyà ..>% paramahaüsastu daõóiparamahaüsàvadhåtaparamahaüsabhedena dvivighaþ . ye tu daõóaü parityajya pàramahaüsyavratàvalambanaü kurvanti te daõóiparamahaüsàþ . ye càvadhåtavçttyanuùñhànena paramahaüsàste evàvadhåtaparamahaüsàþ . paraü sarve eva praõavopàsakàþ iti .. * .. ÷uklayajurvedagata upaniùadvi÷eùaþ . iti mukti kopaniùat ..)

#<paramàõuþ>#, puü, (paramaþ sarvacaramako'õuþ .) pçthivyàdibhåtacatuùñayànàü dbyaõukànàmavayavaþ . sa ca nityaþ niravayavaþ tataþ kimapisåkùmaü nàsti . yathà --
     %<nityànityà ca sà dvedhà nityà syàdaõulakùaõà .
     anityà tu tadatyà syàt saivàvayavayoginã ..>% pàrimàõóalyanàmakatatparimàõantu na kasyàpi kàraõam . yathà,
     %<pàrimàõóalyabhinnànàü kàraõatvamudàhçtam ..>% jalàdiparamàõuråpasya nityatvam . pàrthivaparamàõuråpasyànityatvam . pàrthivaparamàõuråpasyànityatvam . yathà, bhàùàparicchede ..
     %<jalàdiparamàõau tannityamanyat sahetukam .>% taireva paramàõubhiràdyupàdànairdvyaõukatrasareõvàdikrameõa sthålakùitijalatejomarutaþ sçjati parame÷varaþ . yathà àyojanaü paramàõukarma tathà ca sargàdyakàlãnaü dbyaõukàrambhakaparamàõukarma yatnajanyaü prayatnavadàtmasaüyogajanyaü và karmatvàt asmadàdi÷arãrakarmavat iti kusumà¤jaliþ .. pralaye'tisthålasthålanà÷ànantaraü paramàõukriyàvibhàgapårbasaüyoganà÷àdikrameõa dvyaõukanà÷àttiùñhanti paramàõava eveti . yathà --
     %<dodhåyamànàstiùñhanti pralaye paramàõavaþ .>% iti pràcãnakàrikà .. tasya mahattvàbhàvàdatãndriyatvam . yathà . mahattvaü ùaóvidhe heturiti bhàùàparicchedaþ .. * .. kàlavi÷eùaþ . yathà, ÷rãbhàgavate 3 . 11 . 4-5 ..
     %<sa kàlaþ paramàõurvai yo bhuïkte paramàõutàm .
     sato vi÷eùabhug yastu kàlaþ sa paramo mahàn ..
     aõurdvau paramàõå syàttrasareõustrayaþ smçtaþ .
     jàlàrkara÷myavagataþ khamevànupatannagàt ..>% asyàrthaþ . etadeva prapa¤cayati sa ityàdinà . sataþ prapa¤casya paramàõutàü paramàõvavasthàü yo bhuïkte sa kàlaþ paramàõuþ tasyaivàvi÷eùaü sàkalyaü yo bhuïkte sa paramamahàn . ayamarthaþ graharkùatàràcakrastha ityàdinà yat såryaparyañanaü vakùyati tatra såryo yàvatà paramàõude÷amatikràmati tàvàn kàlaþ paramàõuþ . yàvatà ca dvàda÷arà÷yàtmakaü sarvaü bhuvanakoùamatikràmati sa paramamahàn saüvatsaràtmakaþ tasyaivàvçttyà yugamanvantaràdikrameõa dviparàrdhàntatvamiti . tathà ca pa¤came såryagatyaiva kàlàdivibhàgaü vakùyati . 5 . idànãü dvyaõukàdilakùaõapårvakaü madhyamakàlàvasthàü kathayati dvau paramàõå aõuþ syàt trayo'õavastrasareõuþ sa tu pratyakùa ityàha jàlàrketi gavàkùapraviùñeùvarkara÷miùvavagataþ ko'sau yo'tilaghutvena khamevànupatan agàt gataþ . na gàmiti pàñhe khamevànupatannavagataþ na tu gàü pçthvãm . iti ÷rãdharasvàmã ..

#<paramàõvaïgakaþ>#, puü, (paramàõuraïgaü yasya . kap .) viùõuþ . iti ÷abdamàlà ..

#<paramàtmà>#, [n] puü, (paramaþ kevalaþ àtmà .) paraü brahma . tatparyàyaþ . àpojyotiþ 2 cidàtmà 3 . yathà --
     %<paramàtmà paraü brahma nirguõaþ prakçteþ paraþ .
     kàraõaü kàraõànà¤ca ÷rãkçùõo bhagavàn svayam ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 23 adhyàyaþ .. (viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 15 .
     %<påtàtmà paramàtmà ca muktànàü paramà gatiþ ..>% mahàdevaþ . yathà, tatraiva . 13 . 17 . 137 .
     %<prãtàtmà paramàtmà ca prayatàtmà pradhànadhçk ..>%)

#<paramàdvaitaþ>#, puü, (paramaþ advaitaþ dvaitavarjitaþ .) viùõuþ . yathà --
     %<namaste j¤ànasadbhàva namaste j¤ànadàyaka .
     namaste paramàdvaita namaste puruùottama ! ..>% iti garuóapuràõam ..

#<paramànnaü>#, klã, devapitrannatvàt paramamutkçùñamannam . paramàõàmutkçùñànàü devàdãnàmannamiti và . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . pàyasaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 7 . 24 .. kùãrikà 3 . tasya pàkaprakàro yathà --
     %<÷uddhe'rdhapakve dugdhe tu ghçtàktàüstaõóulàn kùipet .
     te siddhàþ kùãrikà khyàtà sà sitàjyayutottamà ..>% asya guõàþ .
     %<kùãrikà durjarà balyà dhàtupuùñipradà guruþ .
     viùñambhinã haret pittaraktapittàgnimàrutàn ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<paramàyuþ>#, [s] klã, (paramaü àyuþ .) jãvitakàlaþ . yathà --
     %<÷ataü varùàõi viü÷atyà ni÷àbhiþ pa¤cabhiþ saha .
     paramàyuridaü proktaü naràõàü kariõàmiha ..
     abdà dbàtriü÷ada÷vànàü ÷unàü dvàda÷avatsaràþ .
     pa¤caviü÷ativarùàõi kharasya karabhasya ca ..
     caturviü÷atirabdànàü vçùasya mahiùasya ca .
     mçga÷åkaravastàdipa÷ånàü ùaóda÷ànvitàþ ..>% iti ÷abdamàlà .. * .. athàyurànayanam . aj¤ànàdàyuùaþ sarvaü viphalaü kãrtita¤ca yat . tasmàdànayanaü tasya sphuñàrthamabhidhãyate .. nãcàntarasya kheñasya bhàgastuïgaguõo bhavet . ceùñà kendrastu cet ùaóbhàdadhikaü cakra÷odhitam .. nànyathà tasya bhàgàdi ceùñà guõaka ucyate . guõa÷cet ùaùñi 60 to nyånaü tadà dbyàptaü sakhànalaþ 30 .. evaü tuïgaguõa÷ceùñà guõo yat syàt tayorvadhàt . målaü kalàdikaü tat syàdguõakasphuña ucyate .. athà÷rayaguõaü vakùye kùetràdisaptavargajam . varge kùetràdike svarkùe gràhyastriü÷at 30 kalàguõaþ .. adhimitragçhe tattvam 25 mitrevitryaü÷ajàtayaþ . 21 . 40 . same pa¤cada÷a gràhyàþ ÷atrau svatryaü÷akoragàþ 8 . 20 pa¤càtyarau 5 tadaikyaü yat kùetrotthaguõayuk punaþ . svarkùe vargottame svàü÷e svatryaü ÷e syàdayaü guõaþ .. adhãùñarkùe yugàü÷onastryaü÷ono mitrave÷mani . same dvyàpto ripau tryàpto yugàü÷astvati÷atrubhe .. evaü syàdà÷rayaguõo vi÷eùo yaþ sa ucyate . svatryaü÷akaþ svàü÷ako và vargottamagato'pi và .. yadi syàdadhimitrarkùe tadà tatrà÷raye guõe . gajanetre samudràkùã 28 . 34 kalàdyaü mi÷rayedbudhaþ . evaü mitragçhe tadvadbhåpastriü÷adbimi÷rayet 16 . 30 . ÷atrukùetre tu ùaóliptàü kunetravikalàü tyajet .. 6 .. 21 adhi÷atrugçhe vàõastryabdhã 5 . 43 liptàdikaü tyajet . à÷rayasya guõasyàsya badhaþ sphuñaguõasya yaþ .. tanmålaü karmayogyaþ syàdguõa àyurvidhau smçtaþ . kheñànà¤ca tanorbhàgàþ khàbdhi 40 ÷iùñàþ kalãkçtàþ .. punaþ ÷ånyarasà 60 bhyastàþ kramàt syàdàyuùaþ palam . janmalagnaü graheõonaü nyånaü cakràrdhato yadi .. tatkalà syàttadàhàro nàyaü ùaóbhàdhike vidhiþ . khakhadhçtyà 1800 khakhàïkena 900 guõitaü palamàyuùaþ .. kramataþ pàpasaumyànàü hàràptaü ÷odhanaü bhavet . khakhadhçtyånahàra÷ceddhàro hàradalaü kramàt .. àyuþ palaghnaü ÷ånyàbhraü dhçtyàptà ÷odhanaü tathà . àyuþpalaü ÷odhanonamevaü cakràrdha÷odhanam .. cakràrdha÷odhane tvekarà÷au dbyàdigrahe sati . ekasyàdhikavãryasya hàniü satyaþ prabhàsate .. àyuþpalaü hataü svãyairguõairyogyaiþ kalàdibhiþ . ùaùñyàptam 60 tat punaþ såryasahasràptàþ 1200 samàdayaþ . tanoràyuþ palaü såryaþ sahasràptàþ samàdayaþ . cellagnaü balavadyojyà rà÷itulyàþ samàstathà .. dvàda÷àhatabhàgàdyairdinàdyai÷càpi saüyutàþ . evaü såryàdilagnànàmaü÷àyuþ prasphuñaü bhavet .. såccàntaritakheñasya kalà àyuþpalaü bhavet . taccet ùaóbhaþ kalànyånaü tadà tàüddviguõàccyutam .. athavà .
     %<sunãcàntaritaþ kheñaþ savaóbhaþ sakalãkçtaþ .
     àyuþpalamidaü pràj¤airj¤eyaü paiõóàdikatraye ..
     tryaü÷onaü ÷atrubhasthasya vinàramàyuùaþ palam .
     astagasya dvibhàgonaü hitvà ÷ukra÷anai÷carau ..
     ekasya yadi kheñasya tryaü÷àrdhahànisambhavaþ .
     adhikaikà tadà hàniþ kartavyàtra vipa÷cità ..
     cakràrdha÷odhanaü kàryaü pårbavat sati sambhave .
     evamàyuþpalaü paiõóe jãvaþ prokte nisargaje ..
     paiõóaü yathàgataü saurerbhànorviü÷àü÷avarjitam .
     candrasya vedabhàgàóhyaü bhçgo 20 rviü÷àü÷asaüyutam ..
     kujagurvo 4 ryugàü÷onaü j¤asyàrdhaü tat ÷aràü÷ayuk .
     àyuþpalaü nisargàkhye ravikavyoryathàgatam ..
     da÷àü÷onadalaü j¤asya jãvasya vidda÷àü÷akam .
     da÷àü÷aü bhåmiputtrasya viü÷atyaü÷aü ni÷àpateþ ..
     da÷aghnaü ÷rutibhirbhaktaü ÷aneràyuþpalaü bhavet .
     jãvoktaü saptabhàgonaü sarveùàmàyuùaþ palam ..
     àyuþ palasya khàbhràùñadigbhàgena 10800 samàyutam .
     itthamàyuþpalaü khàùñada÷àptam 1080 syàt samàdikam ..
     paiõóanaisargyajãvokte bhavedàyuþ khagàminàm .>% athavà .
     %<raveràyuþpalaü tryàptaü vinakhàü÷aü dinàdikam .
     paiõóamàyurbhavedindorvàõaghnam 5 dbàda÷o 12 ddhçtam .
     kujagurvo 4 ryuge nàptaü budhasya pa¤cabhirhçtam .
     kaveþ ÷aila 7 hataü viü÷atyàptaü 20 saurerguõoddhçtam .
     vidhoràyuþpalaü labdhaü kharasaiþ syàddinàdikam ..
     nisarge ÷a÷iputtrasya 3 ràmaghnaü khayamoddhçtam .
     ravikavyorguõenàptaü kujasya khaguõoddhçtam ..
     gurostrighnaü khacandràptaü 10 ÷anestarkàü 6 ÷atolitam ..>% athavà .
     %<àyuþpalaminàdãnàü khàbdhiùaõõàga 8640 bhàgayuk .
     dbighnaü saptàptamàyuþ syàddinàdyaü jãvabhàùitam ..
     virà÷ilagnavikalà khakhakhàrka 12000 hçtàtanoþ .
     tadaü÷akasamaü j¤eyamàyuþ paiõóàdikatraye ..
     aü÷atulyaü tanoràyurvadanti bahavo budhàþ .
     kecidrà÷isamaü kecittasya yasyàdhipo balã ..
     lagnasphuñasya liptàbhirhanyàdàyurdyucàriõàm .
     pratyekaü candraliptàbhi 216000 rbhajedbarùàdhikaü bhavet ..
     anena hãnasvasvàyurlagne pàpagrahe sati .
     dçùñe tu saumyakheñena tasyàrdhena tadà viyuk ..
     vyàkhànamutpalasyaiva bçhajjàtakabhàùitam .
     kecit pràhurlagnarà÷iü tyaktvà liptàdikà kriyà ..
     anye lagnasthapàpasya bhàvotthaphalatàóitam .
     puràptaü ÷odhyamàyuryat tatùaùñyàptaü vi÷odhayet ..
     tatràpi lagne pàpau cet baliùñhasya phalena tat .
     sàmye puùñaphalenaiva kriyà kàryà vicakùaõaiþ ..
     pàpe'pi lagne lagne÷e na kartavyà tviyaü kriyà .
     aü÷àyuùi na kàryaivaü hàniþ pràj¤aiþ katha¤cana ..
     lagnasya vãryàdaü÷otthaü paiõóaü bhànorvalàdhikàt .
     nisargo'yaü vidhorbãryàdàyuþ sàdhyaü vicakùaõaiþ ..
     traya÷cedbalahãnàþ syurjãvoktaü sàdhayettadà .
     lagnendorlagnabhànvo÷ca såryendoþ samavãryayoþ ..
     tadàyuùo yadaikyàrdhaü taduktaü ÷rãdharàdibhiþ .
     nàkùatrasàvanàdàyuþ pçthak÷ånyanagàü÷akaiþ ..
     sàùñasåryàü÷akai 128 rhãnaü sauraü varùàdikaü bhavet ..
     pathyà÷inaþ sadharmà yesacchãlàóhyà jitendriyàþ .
     gurudevadvije bhaktàsteùàmevàyurãritam ..
     ye pàpà lubdhakçpaõà devabràhmaõanindakàþ .
     bandhugurvaïganàsaktàsteùàü mçtyurakàlajaþ ..>% iti toùaõyàmàyurdàyàdhyàyaþ ..

#<paramàyuùaþ>#, puü, (paramaü àyuryasya . pçùodaràditvàdac . dãrghakàlajãvitvàdasya tathàtvam .) asanavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<paramàrthaþ>#, puü, (paramaþ ÷reùñhaþ arthaþ .) utkçùñavastu . yathàrthaþ . yathà --
     %<prapa¤co yadi varteta nivarteta na saü÷ayaþ .
     màyàmàtramidaü dvaitamadvaitaü paramàrthataþ ..>% iti màõóåkyavàrtikam .. (tathà ca kumàre . 5 . 75 .
     %<uvàca cainaü paramàrthato haraü na vetsi nånaü yata evamàttha màm ..>% paramaþ mukhyaþ arthaþ prayojanamiti vigrahe . mokùaþ . sukham . sukhabhogaþ duþkhàbhàvaþ .. iti nyàyadar÷anam ..)

#<paramàrhataþ>#, puü, (paramaþ arhan devatà upàsyatayà astyasya . paramàrhat + ac .) jainaràjarùivi÷eùaþ . iti hesacandraþ ..

#<paramçtyuþ>#, puü, parebhyo mçtyurasya . (rogàdinà mçtyorabhàvàt asya tathàtvam .) kàkaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<parame÷varaþ>#, puü, (parama÷càsau ã÷vara÷ceti .) ÷ivaþ . iti halàyudhaþ .. (yathà, mahàliïgàrcanatantre ÷iva÷atanàma prakaraõe --
     %<sahasràre mahàpadme trikoõanilayàntare .
     vinduråpe mahe÷àni ! parame÷vara ãritaþ ..>%) viùõuþ . yathà --
     %<idantu dvàda÷aü proktaü patraü vai ke÷avasya hi .
     dvàda÷àraü tathà cakraü yannàbhidvibhujaü tathà ..
     trivyåhantvekamårti÷ca tathoktaþ parame÷varaþ .>% iti vàmane 58 adhyàyaþ .. (striyàü ïãp . durgà . yathà -- devãbhàgavate . 7 . 30 . 70 .
     %<devakã mathuràyàntu pàtàle parame÷varã ..>%)

#<parameùñhinã>#, strã (parameùñhin + ïãp .) bràhmã . iti ràjanirghaõñaþ .. vàmanahàñã iti bhàùà .. parameùñhinaþ ÷akti÷ca ..

#<parameùñhã>#, [n] puü, (parame vyomni cidàkà÷e brahmapade và tiùñhatãti . sthàgati nivçttau %<parame kit .>% uõàü . 4 . 10 . iti iniþ sa ca kit . %<haladantàt saptamyàþ saüj¤àyàm .>% 6 . 3 . 9 . ityaluk sthàsthin sthaõàm . iti ùatvam . parame sthàne'nàvçttalakùaõe tiùñhatãti kullåkabhaññaþ ..) brahmà . ityamaraþ . 1 . 1 . 16 . (yathà, manuþ . 1 . 80 .
     %<manvantaràõyasaükhyàni sargaþ saühàra eva ca .
     krãóannivaitat kurute parameùñhã punaþ punaþ ..>% viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 58 .
     %<çtuþ sudar÷anaþ kàlaþ parameùñhã parigrahaþ ..>% mahàdevaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 37 . 58 .
     %<kriyatàü dar÷ane yatno devasya parameùñhinaþ ..>%) dar÷anàttasya kaunteya ! saüsiddhaþ sarvameùyasi ..) jinaþ . iti hemacandraþ .. ÷àlagràmavi÷eùaþ . yathà --
     %<parameùñhã ca ÷uklàbhaþ padmacakrasamanvitaþ .
     citràkçtistathà pçùñhe ÷uùira¤càtipuùkalam ..
     parameùñhã lohitàbha÷cakramekaü tathà yutam .
     vimbàkçtistathà rekhà ÷uùira¤càtipuùkalam ..>% iti brahmapuràõam ..
     %<parameùñhã ca ÷uklàbha÷cakrapadmasamanvitaþ .
     sa vartulastathà pãtaþ pçùñhe ca ÷uùiraü dhruvam ..>% iti puràõasaügrahaþ ..
     %<parameùñhã tu raktàbha÷cakrapadmasamanvitaþ .
     dvidhàkçtastathà pçùñhe ÷uùira¤càpi vartulam ..
     pãtavarõayuto vàpi bhuktimuktivarapradaþ ..>% iti vai÷vànarasaühità .. * .. guruvi÷eùaþ . yathà --
     %<àdau sarvatra deve÷i ! mantradaþ paramo guruþ .
     paràparagurustvaü hi parameùñhã tvahaü guruþ ..>% iti bçhannãlatantre 2 pañalaþ .. mantradàtà guruþ prokto mantrastu paramo guruþ . paràparagurustvaü hi parameùñhigurustvaham .. iti tantràntaram .. (ajamãóaputtraþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 94 . 31 .
     %<ajamãóo varasteùàü tatmin vaü÷aþ pratiùñhitaþ .
     ùañ puttràn so'pyajanayat tisçùu strãùu bhàrata ! .
     çkùaü dhåminyathonilã duùmantaparameùñhinau ..>% paramasthànasthite vàcyaliïgaþ . yathà, màrkaõóeye . 76 . 2 .
     %<anyajanmani jàto'sau cakùuùaþ parameùñhinaþ .
     càkùuùatvamatastasya janmanyasminnapi dvija ! ..>%)

#<paramparaþ>#, puü, (paraü pipartãti . péli pårtau + ac . %<tatpuruùe kçtãti>% aluk .) prapauttràdiþ . mçgabhedaþ . iti hemacandraþ .. prapauttratanayaþ . iti medinã ..

#<paramparà>#, strã, anvayaþ . (yathà, kumàre . 6 . 49 .
     %<gaganàdavatãrõà sà yathàü vçddhapuraþsarà .
     toyàntarbhàskaràlã ca reje muniparamparà ..>%) santànaþ . badhaþ . hiüsà . iti hemacandraþ .. parãpàñã . anukramaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. yathà,
     %<imaü vivasvate yogaü proktavànahamavyayam .
     vivasvàn manave pràha manurikùvàkave'bravãt ..
     evaü paramparàpràptaü tathà ràjarùayo viduþ .
     sa kàleneha mahatà yogo naùñaþ parantapa ! ..>% iti ÷rãbhagavadgãtàyàü 4 adhyàyaþ ..

#<paramparàkaü>#, klã, (paramparayà kàyate prakà÷ate iti . kai + kaþ . paramparàsthàpitapa÷uhananàt tathàtvam .) yaj¤àrthapa÷uhananam . tatparyàyaþ . ÷amanam 2 prokùaõam 3 . ityamaraþ . 2 . 7 . 26 .. ghàtanam 4 vadhaþ 5 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<paramparãõaü>#, tri, (paràü÷ca parataràü÷ca anubhavati . %<parovaraparampareti .>% 5 . 2 . 10 . iti svaþ . prakçteþ paramparabhàvo nipàtyate .) paramparàpràptam . yathà, bhaññiþ . 5 . 15 .
     %<lakùmãü paramparãõàü tvaü puttrapauttrãõatàü naya ..>%

#<pararuþ>#, puü, (piparti dehàdikaü pårayatãti . pé + bàhulakàt aruþ .) ke÷aràjaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<paralokaþ>#, puü, (paro lokaþ .) lokàntaram . tacca svargàdi . yathà --
     %<samaj¤ànàlpabhåyiùñhapànthavaimatyametya yam .
     loke prayàti panthànaü paralokena taü kutaþ ..>% iti naiùadham ..

#<paralokagamaþ>#, puü, (paraloke lokàntare gamo gamanaü yasmàt .) mçtyuþ . iti hemacandraþ ..

#<parava÷aþ>#, tri, (parasya pareùàü và va÷aþ va÷ãbhåtaþ .) anyava÷ãbhåtaþ . tatparyàyaþ . paràyattaþ 2 paràghãnaþ 3 paracchandaþ 4 paravàn 5 . iti hemacandraþ .. (yathà, manuþ . 4 . 159 .
     %<yadyat parava÷aü karma tattad yatnena varjayet .
     yadyadàtmava÷antu syàttattat seveta yatnataþ ..>%)

#<paravàõiþ>#, puü, (paraü dharmaü vàõayati prakà÷ayati . vaõa ÷abde + õic + in . dhàtånàmanekàrthatvàdatra prakà÷àrthaþ .) dharmàdhyakùaþ . vatsaraþ . iti medinã .. (paraü ÷atruü sarpamityarthaþ bàõayatãti .) kàrtikeyavàhano mayåraþ . iti ÷abdamàlà ..

#<paravàn>#, [t] tri, (paraþ svàmã astyasya . %<tadasyàstyasminniti .>% 5 . 2 . 94 . iti matup masya vaþ .) paràdhãnaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 16 (yathà, raghau . 2 . 56 .
     %<bhavànapãdaü paravànavaiti mahàn hi yatnastava devadàrau ..>%)

#<paravrataþ>#, puü, (paraü vratamasya .) ghçtaràùñraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<para÷aü>#, klã, (spç÷atãti . pçùodaràditvàt sàdhuþ . asya spar÷anàt aparasya dhàtoþ svarõatvaü jàyate ato'sya tathàtvam .) ratnavi÷eùaþ . yathà --
     %<muktàmàõikyapara÷amaõiratnàkarànvitam .
     kçùõa÷ubhraharidraktamaõiràjiviràjitam ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 4 adhvàyaþ ..

#<para÷avyaü>#, tri, para÷ave hitam . tasmai hitàdàvudantagavàderyat . iti saükùiptasàrasåtram .. (pàü upagavàdibhyo yat . para÷uhitam . iti vyàkaraõam ..)

@<[Page 3,053b]>@
#<para÷uþ>#, puü, (paràn ÷atrån ÷çõàti hinastyaneneti . ÷é hiüsàyàm + %<àïparayoþ khani÷ébhyàü óicca .>% uõàü . 1 . 34 . iti kuþ sa ca óit .) astravi÷eùaþ . ñàïgã iti bhàùà .. tatparyàyaþ . par÷uþ 2 para÷vadhaþ 3 par÷vadhaþ 4 svadhitiþ 5 kuñhàraþ 6 . iti hemacandraþ .. (yathà, màrkaõóeye . 89 . 14 .
     %<tataþ para÷uhastaü tamàyàntaü daityapuïgavam .
     àhatya devãbàõaughairapàtayata bhåtale ..>%)

#<para÷udharaþ>#, puü, (dharatãti dharaþ . dhç + ac . tataþ para÷ordharaþ .) gaõe÷aþ . iti halàyudhaþ .. (para÷uràmaþ . para÷u÷astrapradhànatvàdasya tathàtvam ..)

#<para÷uràmaþ>#, puü, (para÷unà kuñhàràkhya÷astreõa ràmaþ ramaõaü yasya . para÷u÷astrabalenaiva duùñakùattriyavaü÷yàn nihatyàtmànaü ramayati iti tàt paryàrthaþ .) bhagavataþ ùoóa÷àvatàraþ . yathà --
     %<avatàre ùoóa÷ame pa÷yan brahmadruho nçpàn .
     triþsaptakçtvaþ kupito niþkùattràmakaronmahãm ..>% iti ÷rãbhàgavate 1 skanghe 2 adhyàyaþ .. tatparyàyaþ . jàmadagnyaþ 2 par÷uràmaþ 3 para÷uràmakaþ 4 bhàrgavaþ 5 bhçgupatiþ 6 bhçgålàpatiþ 7 . iti ÷abdaratnàvalã .. asyotpattyàdikaü yathà -- màrkaõóeya uvàca .
     %<atha kàle vyatãte tu jamadagnirmahàtapàþ .
     vidarbharàjasya sutàü prayatnena jitàü svayam ..
     bhàryàrthe pratijagràha reõukàü lakùaõànvitàm .
     sà tasmàt suùuve puttràn caturo vedasammatàn ..
     rumaõvantaü suùeõa¤ca vi÷vaü vi÷vàvasuntathà .
     pa÷càttasyàü svayaü jaj¤e bhagavàn madhusådanaþ ..
     kàrtabãryavadhàyà÷u ÷akràdyaiþ sakalaiþ suraiþ .
     yàcitaþ pa¤camaþ so'bhåtteùàü ràmàhvayastu yaþ ..
     bhàràvatàraõàrthàya jàtaþ para÷unà saha .
     sahajaþ para÷ustasya taü jahàti kadàca na ..
     ayaü nijapitàmahyà÷carubhuktiviparyayàt .
     bràhmaõaþ kùattriyàcàro ràmo'bhåt krårakarmakçt .
     sa vedànakhilàn j¤àtvà dhanurvedàü÷ca sarva÷aþ .
     svatàtàt kçtakçtyo'bhådvedavidyàvi÷àradaþ ..>% iti kàlikàpuràõe 85 adhyàyaþ .. ava÷iùñaü pàdmottarakhaõóe 50 adhyàye draùñavyam .. (ayameva pituràde÷àt para÷unà svamàtuþ ÷ira÷ciccheda tataþ prasannàt piturvaraü labdhvà màtaraü punarjãvayàmàsa . yaduktaü mahàbhàrate . 3 . 116 . 5 -- 18 .
     %<phalàhàreùu sarveùu gateùvatha suteùu vai .
     reõukà snàtumagamat kadàcinniyatavratà ..
     sà tu citrarathaü nàma màrtikàvatakaü nçpam .
     dadar÷a reõukà ràjannàgacchantã yadçcchayà ..
     krãóantaü salile dçùñvà sabhàryaü padmamàlinam .
     çddhimantaü tatastasya spçhayàmàsa reõukà ..
     vyabhicàràcca sà tasmàt klinnàmbhasi vicetanà .
     pravive÷à÷ramaü trastà tàü vai bhartà tvabudhyata ..
     sa (jamadagniþ) tàü dçùñvà cyutàü dhairyàt bràhmyà lakùmyà vivarjitàm .
     dhik÷abdena mahàtejà garhayàmàsa vãryavàn ..
     tato jyeùñho jàmadagnyo rumaõvànnàma nàmataþ .
     àjagàma suùeõa÷ca vasurvi÷vàvasustathà ..
     tànànupårbyà bhagavàn vadhe màturacodayat .
     na ca te jàtasammohàþ ki¤cidåcurvicetasaþ ..
     tataþ ÷a÷àpa tàn krodhàtte ÷aptà÷cetanàü jahuþ .
     mçgapakùisadharmàõaþ kùipramàsan jaóopamàþ ..
     tato ràmo'bhyàt pa÷càdà÷ramaü paravãrahà .
     tamuvàca mahàbàhuü jamadagnirmahàtapàþ ..
     jahãmàü màtaraü pàpàü mà ca puttra ! vyathàü kçthàþ .
     tata àdàya para÷uü ràmo màtuþ ÷iro'harat ..
     tatastasya mahàràja ! jamadagnermahàtmanaþ .
     kopo'bhyagacchat sahasà prasanna÷càbravãdidam ..
     mamedaü vacanàttàta ! kçtaü te karma duùkaram .
     vçõãùva kàmàn dharmaj¤a ! yàvato và¤chase hçdà ..
     sa vavre màturutthànamasmçti¤ca vadhasya vai .
     pàpena tena càspar÷aü bhràtéõàü prakçtintathà ..
     apratidvandatàü yuddhe dãrghamàyu÷ca bhàrata ! .
     dadau ca sarvàn kàmàüstàn jamadagnirmahàtapàþ ..>% ayaü punarbaladarpitaü à÷ramàt vatsyahàriõaü kàrtavãryàrjunaü hatavàn . anena jàtàmarùàstasyàrjunasya sutàstataþprabhçti kàlaü pratãkùamàõàþ kadàcit ràmavirahitamà÷ramamàgatya tasya pitaraü jamadagniü nijaghnuþ . ràmastu asmàt pitçvadhàmarùàt triþsaptakçtvaþ pçthivãü niþkùatriyàmakarot . tato gacchati kàle dà÷arathinà ràmeõa hatagarvo dakùinà÷àü gatvà mahendre girau ugreõa tapasà kàlaü yàpayati ..)

#<para÷vaþ>#, [s] vya, ÷vaþ paradinam . àgàmidinàt paradinam . ityamaraþ . 3 . 4 . 22 .. asya ñãkà para÷vaþ÷abde draùñavyà . gatadinàt pårbadinam . par÷u iti bhàùà .. yathà --
     %<para÷va÷ca mahàbhàga ! snàtuü gaïgàhradaü gatà .
     avatãrõà vikçùñàsmi vçddhanàgena kenacit ..>% iti màrkaõóeyapuràõe abãkùi¤caritam ..

#<para÷vadhaþ>#, puü, (para + ÷vi + anyebhyo'pãti óaþ . tataþ para÷vaü dadhàtãti . %<àtonupeti>% 3 . 2 . 3, iti kaþ . kuñhàraþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 92 .. (yathà, raghau . 6 . 42 . dhàràü ÷itàü ràmapara÷vadhasya sambhàvayatyutpalapatrasàràm ..)

#<parasaüj¤akaþ>#, puü, (parà ÷reùñhà saüj¤à asya . tataþ kap .) àtmà . iti ÷abdaratnàbalã ..

#<parasparaü>#, tri, (%<sarvanàmne dbe vàcye samàsavacca bahulam .>% vàrtiü asamàsavadbhàve pårbapadasya supaþ survaktavyaþ . kaskàditvàt visarjanãyasya saþ .) anyonyam . itaretaram . yathà --
     %<vanàni toyàni ca netrakalpaiþ puùpaiþ sarojai÷ca nilãnabhçïgaiþ .
     parasparàü vismayavanti lakùmãmàlokayà¤cakrurivàdareõa ..>% iti bhaññiþ . 2 . 5 ..

#<parasmaipadaü>#, klã, (parasmai paràrthaü parabodhakaü padam . da÷alakàràõàü pratyekaü pårbanavavibhaktayaþ . yathà, laóàdiùu pårbe nava parasmaipadaü pare nava àtmanepadaü paribhàùyante . iti saükùiptasàravyàkaraõam .. (tà÷ca pàõinimate . tip tas jhi . sip thas tha . mip vas mas ..) vopadevenàsya pasaüj¤à kçtà . yathà . %<nava÷aþ pame ¤ito'nyaïidbhyàü ghe .>% iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<parasvadhaþ>#, puü, (para÷vadha + nipàtanàt satvam .) para÷vadhaþ . kuñhàraþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<parà>#, vya, vimokùaþ . pràdhànyam . pràtilomyam . dharùaõam . àbhimukhyam . bhç÷àrtham . vikramaþ . gatiþ . vadhaþ . iti medinã .. * .. upasargavi÷eùaþ . asyàrthaþ . bhaïgaþ . anàdaraþ . pratyàvçttiþ . nyagbhàvaþ . iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ ..

#<parà>#, strã, (pé + ac + tataþ ñàp .) bandhyàkarkoñakã . iti ràjanirghaõñaþ .. (asyàþ guõà yathà --
     %<bandhyàkarkoñakã laghvã kaphaõudvraõa÷odhinã .
     sarpadarpaharã tãkùõà visarpaviùahàriõã ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) nàbhiråpamålàdhàràt prathamoditanàdasvaråpavarõaþ . yathà --
     %<målàdhàràt prathamamudito yastu bhàvaþ paràkhyaþ ..>% ityalaïkàrakaustubhe prathamakiraõaþ .. (pårayati sàgaraü bhaktamanoratha¤ceti vyutpatyà gaïgà . yathà, kà÷ãkhaõóe . 29 . 106 .
     %<parànandà prakçùñàrthà pratiùñhà pàlanã parà ..>% gàyattrã . yathà, devãbhàgavate . 12 . 6 . 90 .
     %<pàrvatã paramodàrà parabrahmàtmikà parà ..>%)

#<paràkaþ>#, puü, (paraü atyantaü akaü duþkhaü upavàsàdijanya÷àrãrikàdikle÷o yatra yasmàdvà .) vratavi÷eùaþ . khaógaþ . iti medinã .. kùudraþ . rogavi÷eùaþ . jantuvi÷eùaþ . iti vi÷vaþ .. * .. paràkavratamàha manuþ . 11 . 215 .
     %<yatàtmano'pramattasya dvàda÷àhamabhojanam .
     paràko nàma kçcchro'yaü sarvapàpàpanodanaþ ..>% paràke pa¤ca dhenavaþ paràkasya pràjàpatyapa¤cakatulyatvàt . yathà aïgiràþ .
     %<ùaóbhirvarùaiþ kçcchracàrã brahmahà tu vi÷udhyati .
     màsi màsi paràkeõa tribhirvarùairvyapohati ..>% atra ùaóbhirvarùaiþ sà÷ãti÷atapràjàpatyàni pårbamuktàni tathà pratimàsyekaikaparàkeõa varùe dbàda÷a paràkàþ varùatraye ùañtriü÷at paràkàþ . tata÷ca ùañtriü÷at paràkà÷ãtyuttarapràjàpatya÷atayoþ pratyekaü brahmavadhapàpakùayaikakàryakaratvàt tutyatvaü ùañtriü÷ata÷ca pa¤caguõama÷ãtyuttara÷ataü bhavatãti . ataþ pràjàpatyapa¤cakatulyaþ paràkaþ . iti pràya÷cittatattvam .. * ..
     %<dvàda÷àhopavàsena paràkaþ sarvapàpahà ..>% iti garuóapuràõe pràya÷cittaprakaraõam ..

#<paràk>#, [ca] tri, parà a¤catãti . (parà + a¤ca + kvip .) pratilomagamanà÷rayaþ ..

#<paràkpuùpã>#, strã, (paràk puùpaü yasyàþ .) apàmàrgaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (apàmàrga÷abde'syà vivçtiruktà ..)

#<paràkramaþ>#, puü, (paràkramyate'nena . (krama + %<hala÷ca .>% 3 . 3 . 121 . iti gha¤ . %<nodàttopade÷asya .>% 7 . 3 . 34 . iti na vçddhiþ .) tatparpàyaþ . draviõam 2 taraþ 3 sahaþ 4 balam 5 ÷auryam 6 sthàma 7 ÷uùmam 8 ÷aktiþ 9 pràõaþ 10 . ityamaraþ . 2 . 8 . 102 .. mahaþ 11 ÷åùma 12 sàmarthyam 13 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, màrkaõóeye devãmàhàtmye . 92 . 13 .
     %<paràkrama¤ca yuddheùu jàyate nirbhayaþ pumàn ..>%) vikramaþ .. (yathà, màrkaõóeye . 20 . 25 .
     %<yasya mitraguõàn mitràõyamitrà÷ca paràkramam .
     kathayanti sadà satsu puttravàüstena vai pità ..>%) udyogaþ . iti medinã .. niùkràntiþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 44 .
     %<auùadhaü jagataþ setuþ satyadharmaþ paràkramaþ ..>%)

#<paràgaþ>#, puü, (paràgacchatãti . gama + anyebhyopãti óaþ .) puùpadhåliþ . tatparyàyaþ . sumanorajaþ 2 kausumareõuþ 3 . ityamaraþ . 2 . 4 . 17 .. puùpareõuþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, àryàsapta÷atã . 506 ..
     %<liptaü na mukhaü nàïgaü na pakùatã na caraõàþ paràgeõa .
     aspç÷ateva nalinyà vidagdhamadhupena madhu pãtam ..>%) dhåliþ .. (yathà, raghuþ . 4 . 30 .
     %<pratàpo'gre tataþ ÷abdaþ paràgastadanantaram .
     yayau pa÷càdrathàdãti catuskandheva sà camåþ ..>%) snànãyadravyam .. giriprabhedaþ .. vikhyàtiþ .. uparàgaþ .. candanam . iti medinã .. svacchandagamanam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<paràïgadaþ>#, puü, (paraü aïgaü kà÷ãmçtyau ÷ivatvaü dadàtãti . dà + kaþ .) ÷ivaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<paràïgavaþ>#, puü, (paràïgaü jalavçddhyà pracura÷arãraü vàti pràpnotãti . và + kaþ .) samudraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<paràïmukhaþ>#, tri, (paràk pratilomagàmi mukhaü yasya .) vimukhaþ . tatparyàyaþ . paràcãnaþ 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 33 .. (yathà, manuþ . 10 . 119 . svadharmo vijayastasya nàhave syàt paràïmukhaþ .. tantroktamantravi÷eùe, puü . yathà, tantrasàre .
     %<kàmabãjaü mukhe màyà ÷irasyaïku÷ameva ca .
     asau paràïmukhaþ prokto madhye tu bindulà¤chitaþ ..>%)

@<[Page 3,054c]>@
#<paràcitaþ>#, tri, (pareõa àcitaþ pàlitaþ .) parapuùñaþ . paradvàrà pratipàlitaþ . tatparyàyaþ . pariskandaþ 2 parajàtaþ 3 paraidhitaþ 4 . ityamaraþ . 2 . 10 . 18 .. pariùkandaþ 5 . iti bharataþ ..

#<paràcãnaþ>#, tri, (parà¤cati anabhimukhãbhavatãti . a¤cu + %<çtvigdadhçk .>% 3 . 2 . 59 . iti kvin tataþ svàrthe %<vibhàùà¤ceradik striyàm .>% 5 . 4 . 8 . iti khaþ .) paràïmukhaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 33 .. (yathà, bhàgavate . 3 . 32 . 28 .
     %<j¤ànamekaü paràcãnairindriyairbrahma nirguõam .
     avabhàtyartharåpeõa bhràntyà ÷abdàdidharmiõà ..>%)

#<paràjayaþ>#, puü, (parà + ji + ap .) raõe bhaïgaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 111 .. (atra raõa ityupalakùaõaü vastutastu vidyàvàdàdàvapãtiboddhavyam .) tatparyàyaþ . bhaïgaþ 2 hàrã 3 hàriþ 4 paràbhavaþ 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, manuþ . 7 . 199 .
     %<anityo vijayo yasmàddç÷yate yudhyamànayoþ .
     paràjaya÷ca saügràme tasmàdyuddhaü vivarjayet ..>%)

#<paràjitaþ>#, tri, (parà + ji + karmaõi ktaþ .) kçtaparàjayaþ . hàritaþ . tatparyàyaþ . paràbhåtaþ 2 vijitaþ 3 nirjitaþ 4 jitaþ 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. %<idaü vàcyamidamavàcyamevaü sati paràjito bhavatãti imàni khalu padàni bhiùagvàdamàrgaj¤ànàrthamadhigamyàni bhavanti .>% iti carake vimànasthàne'ùñame'dhyàye ..)

#<parà¤jaþ>#, puü, (paràn anaktãti . a¤ju vyàptau + ac .) tailayantraþ . phenaþ . churikàdalam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<paràtparaþ>#, puü, paràt ÷reùñhàdapi paraþ ÷reùñhaþ . sa ca ÷rãkçùõaþ . yathà --
     %<devàþ kàlasya kàlo'haü vidhàturvidhireva ca .
     saühàrakartuþ saühartà pàtuþ pàtà paràtparaþ ..>% iti brahyavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 6 adhyàyaþ ..

#<paràtpriyaþ># puü, (paràdapi priyaþ .) tçõavi÷eùaþ . iti ÷abdacandrikà . ulu iti bhàùà ..

#<paràdanaþ>#, puü, (paramutkçùñaü adanaü yasya yadvà paràn ÷atrån atti bhakùayati nà÷ayatãtyarthaþ àdayati vijàpayati svàrohiõaü saügràme iti và ada lyuþ õic lyurvà .) pàrasãghoñakaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<paràdhãnaþ>#, tri, (parasya pareùàü và adhãnaþ .) parava÷aþ . tatparyàyaþ . paratantraþ 2 paravàn 3 nàthavàn . ityamaraþ . 3 . 1 . 16 .. tasya jãvanmçtatvaü yathà --
     %<svàdhãnavçtteþ sàphalyaü na paràdhãnavçttità .
     ye paràdhãnakarmàõo jãvanto'pi ca te mçtàþ ..>% iti garuóapuràõeü 113 adhyàyaþ ..

#<parànasà>#, strã, cikitsà . iti ÷abdacandrikà ..

#<parànnaü>#, klã, (parasya annam .) anyasvàmikabhaktapiùñakàdi .. parakartçka÷asyapàkajadravyamàtram . paraspçùñànnam . tasya tyàjyatvaü yathà --
     %<parànnaü paravàsa÷ca nityaü dharmaratastyajet .>% iti smçtiþ .. saüyamadine tasya tyàjyatvaü yathà --
     %<kàüsyaü màüsaü masåra¤ca caõakaü koradåùakam .
     ÷àkaü madhu parànna¤ca tyajedupavasan striyam .. * ..>% pàraõadine tasya tyàjyatvaü yathà --
     %<abhyaïga¤ca parànna¤ca tailaü nirmàlyalaïghanam .
     tulasãcayanaü dyåtaü punarbhojanameva và ..
     vastrapãóàü tathà kùàraü dvàda÷yàü varjayedbudhaþ .. * ..>% tadbhokturyàgàderviphalatvaü yathà --
     %<parapàkena juùñasya dbijasya gçhamedhinaþ .
     iùñaü dattaü tapo'dhãtaü yasyànnaü tasya tadbhavet .. * ..>% tadbhuktvà puttrotpàdane doùo yathà --
     %<yasyànnena tu bhuktena bhàryàü samadhigacchati .
     yasyànnaü tasya te puttrà annàdretaþ pravartate .. * ..>% bràhmaõàdisvàmikànnabhojane doùo yathà --
     %<bràhmaõànnena dàridryaü kùattriyànnena preùyatàm .
     vai÷yànnena tu ÷ådratvaü ÷ådrànnairnarakaü vrajet ..>% ityekàda÷ãtattvam .. * .. parànnabhojanena tãrthagamane phalasyàlpatvaü yathà --
     %<ùoóa÷àü÷aü sa labhate yaþ parànnena gacchati .
     ardhaü tãrthaphalaü tasya yaþ prasaïgena gacchati ..>% iti pràya÷cittatattvam .. * .. mahàgurunipàte tasya tyàjyatvaü yathà --
     %<anya÷ràddhaü parànna¤ca gandhaü màlya¤ca maithunam .
     varjayedgurupàte tu yàvat pårõo na vatsaraþ ..>% iti ÷uddhitattvam .. * .. tadbhokturmantrasiddhihàniryathà --
     %<jihvà dagdhà parànnena karau dagdhau pratigrahàt .
     mano dagdhaü parastrãbhiþ kathaü siddhirvarànane ! ..>% iti tantram .. * .. tadbhojane pratiprasavo yathà --
     %<gurvannaü màtulànnaü và ÷va÷urànnaü tathaiva ca .
     pituþ puttrasya caivànnaü na parànnamiti smçtiþ ..>% ityekàda÷ãtattvam ..

#<parànnaþ>#, tri, (parànnaü nityamastyasya . %<ar÷a àdibhyo'c .>% 5 . 2 . 127 . iti ac .) parànnopajãvã . tatparyàyaþ . parapiõóàdaþ 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 20 ..

#<paràpaü>#, tri (paràgatà àpo yasmàt . %<avarõàntàdvà .>% 6 . 3 . 97 . ityasya vàrtiü ityanena pakùe apa ãdabhàvaþ .) pakùe ãtve parepam . iti siddhàntakaumudã ..

#<paràparaü>#, klã, (paramàpiparti . à + pé + ac .) paråùakam . iti bhàvaprakà÷aþ .. (asya vivaraõaü paråùa÷abde draùñavyam .. para¤càpara¤ca dbayoþ samàhàraþ .) paramapara¤ca .. (yathà, viùõupuràõe . 1 . 6 . 27 .
     %<età÷ca sahayaj¤ena prajànàü kàraõaü param .
     paràparavidaþ pràj¤àstato yaj¤àn vitanvate ..>%)

#<paràparaguruþ>#, puü, (paramàdapi paraþ ÷reùñhaþ paràparaþ . pçùodaràditvàt sàdhuþ tataþ karmadhàrayaþ .) guruvi÷eùaþ . sa tu bhagavatã . (yathà --
     %<àdau sarvatra deve÷i ! mantradaþ paramo guruþ .
     paràparagurustvaü hi parameùñhã tvahaü guruþ ..>% iti bçhannãlatantre 2 pañalaþ .. (tantràntare ca yathà --
     %<mantradàtà guruþ prokto mantrastu paramo guruþ .
     paràparagurustvaü hi parameùñhigurustvaham ..>%)

#<paràbhavaþ>#, puü, (paràbhåyate iti paràbhavanamityarthaþ . parà + bhå + bhàve ap .) tiraskàraþ . (yathà, màrkaõóeye . 18 . 28 .
     %<madyàsakto'hamucchiùño nacaivàhaü jitendriyaþ .
     kathamicchatha matto'pi devàþ ÷atruparàbhavam ..>%) asya paryàyaþ . nyakkàraþ 2 tiraskriyà 3 paribhàvaþ 4 viprakàraþ 5 paribhavaþ 6 abhibhavaþ 7 atyàkàraþ 8 nikàraþ 9 . iti hemacandraþ .. vinà÷aþ . iti medinã ..

#<paràbhåtaþ>#, tri, (paràbhåyate sma . parà + bhå + kta .) paràjitaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 112 ..

#<paràmar÷aþ>#, puü, (paràmç÷yate iti . paràmar÷anamityarthaþ . parà + mç÷ + bhàve gha¤ .) yuktiþ . vivecanam . tatparyàyaþ . vitarkaþ 2 unnayanam 3 vimarùaõam 4 adhyàhàraþ 5 tarkaþ 6 åhaþ 7 . iti hemacandraþ .. tarka÷àstre tu vyàptivi÷iùñapakùadharmatàj¤ànam . yathà --
     %<vyàpyasya pakùadharmatvadhãþ paràmar÷a ucyate ..>% iti bhàùàparicchedaþ .. asyàrthaþ %<vyàptivi÷iùñasya pakùeõasaha vai÷iùñhyà vagàhij¤ànamanumitijanakam . tacca vyàpyaþ pakùe iti j¤ànaü pakùo vyàpyavàn iti j¤ànaü và .>% iti siddhàntamuktàvalã .. sa cànumitavyàpàraþ . yathà --
     %<vyàpàrastu paràmar÷aþ karaõaü vyàptidhãrbhavet ..>% iti bhàùàparicchedaþ .. asyàrthaþ . %<anumàyàmanumitau vyàptij¤ànaü kàraõaü paràmar÷o vyàpàraþ . tathà hi . yena puruùeõa mahànasàdau dhåme vahnervyàptirgçhãtà pa÷càcca sa eva puruùaþ kvacit parvatàdau avicchinnamålàü dhåmarekhàü pa÷yati tadanantaraü dhåmo vahnivyàpya ityevaü råpaü vyàptismaraõaü tasya puruùasya bhavati pa÷càcca vahnivyàpyadhåmavàn parvata iti j¤ànaü bhavati sa eva paràmar÷a ityucyate .>% iti siddhàntamuktàvalã ..

#<paràmçtaü>#, klã (paramamçtaü vàri yasmàt .) varùaõam . iti trikàõóa÷eùaþ .. (paramamçtaü amaraõadharmakaü brahmàtmabhåtaü yasya . iti vigrahe vàcyaliïgaþ . yathà, muõóakopaniùadi . 3 . 2 . 6 .
     %<vedàntavij¤ànasuni÷citàrthàþ sannyàsayogàt yatayaþ ÷uddhasattvàþ .
     te brahmalokeùu paràntakàle paràmçtàþ parimucyanti sarve ..>%)

#<paràmçùñaþ>#, tri, (paràmç÷yate sma . parà + mç÷ + karmaõi ktaþ .) sambandhaþ . sambandhayuktaþ . yathà -- kle÷akarmavipàkà÷ayairaparàmçùñaþ . iti kusumà¤jalikàrikàvyàkhyàne ràmabhadraþ .. kçtaparàmar÷aþ . vivecitaþ ..

#<paràyaõaü>#, tri, àsaïgavacanam . ityamaraþ . 3 . 2 . 2 .. paraü kevalamayanamàsaktisthànamiti paràyaõam . yathà dharmaparàyaõo dharmàsaktaþ . iti bharataþ .. à÷rayaþ . (yathà, manuþ . 4 . 10 .
     %<vartayaü÷ca ÷ilo¤chàbhyàmagnihotraparàyaõaþ ..>% tatparam . abhãùñam . iti medinã .. (nityapratiùñhà . yathà, ràmàyaõe . 2 . 48 . 17 .
     %<pàdacchàyàsukhaü bhartustàdç÷asya mahàtmanaþ .
     sa hi nàthojanasyàsya sa gatiþ sa paràyaõam ..>% %<paràyaõaü ÷à÷vatapratiùñhà .>% iti ràmànujaþ ..)

#<paràyattaü>#, tri, (parasya pareùàü và àyattam .) paràdhãnam . yathà --
     %<tatràyattava÷àdhãnacchandavantaþ paràtpare ..>% iti hemacandraþ ..

#<paràri>#, vya (pårbatare vatsare ityarthe %<sadyaþ parutparàrãti .>% 5 . 3 . 22 . iti pårbatarasya parabhàvaþ àri ca saüvatsare .) pårvataravatsare . gatatçtãyavarùe . ityamarabharatau .. (parasya ariþ .) para÷atrau tri ..

#<paràritnaþ>#, tri, (paràri bhavaþ . %<ciraparutparàribhyastno vaktavyaþ .>% 4 . 3 . 23 . ityasya vàrtiü ityanena tnaþ .) pårbataravatsarasambandhã . iti vyàkaraõam ..

#<paràruþ>#, puü, (paràrchatãti . parà + ç + un .) kàravellaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (kàravella÷abde'sya guõàdayo j¤àtavyàþ ..)

#<paràrukaþ>#, puü, (paràrchatãti . parà + ç + ukaþ .) prastaraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<paràrdhaü># klã, (paràrdhyati sarvotkçùñatayà vardhvate iti . çdhyaira vçddhau + ac .) da÷amadhyasaükhyà . lakùalakùakoñiþ . 100,000,000,000,000,000 idaü caramasaükhyà aùñàda÷àïkaparyantam . iti hemacandraþ jyotiùa÷ca .. (yathà, naiùadhe . 3 . 40 .
     %<yadi trilokãgaõanàparà syàt tasyàþ samàptiryadi nàyuùaþ syàt .
     pàre paràrdhaü gaõitaü yadi syàt gaõeyaniþ÷eùaguõo'pi sa syàt ..>%) brahmaõa àyuùo'rdham . yathà --
     %<nijena tasya mànena càyurvarùa÷ataü smçtam .
     tat paràkhyaü tadardha¤ca paràrdhamabhidhãyate ..>% iti kaurme 5 adhyàyaþ .. (tathà, màrkaõóeye . 46 . 42 -- 43 .
     %<÷ataü hi tasya (brahmaõaþ) varùàõàü paramityabhidhãyate .
     pa¤cà÷adbhistathàvarùaiþ paràrdhamiti kãrtyate ..
     evamasya paràrdhantu vyatãtaü dbijasattam ! .
     yasyànte'bhånmahàkalpaþ pàdma ityabhivi÷rutaþ ..>%)

#<paràrdhyaþ>#, tri, (paràrdhaü paràrdhasaükhyàvat pradhànatvamarhatãti . paràrdha + yat yadvà parasminnardhe bhavaþ . %<paràvaràdhamottamapårbàücca .>% 4 . 3 . 5 . iti yat .) pradhànaþ . ÷reùñhaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 58 . (yathà, raghuþ . 10 . 64 .
     %<tàbhyastathàvidhàn svapnàn ÷rutvà prãto hi pàrthivaþ .
     mene paràrdhyamàtmànaü gurutvena jagadguroþ ..>%)

#<paràvataü>#, klã, (paràvatatãti . parà + ava + bàhulakàt atac .) paråùakam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<paràvartaþ>#, puü, (parà vartyate iti . parà + vçt + ap .) parivartaþ . vinimayaþ . iti hemacandraþ ..

#<paràvahaþ>#, puü, (parà vahatãti . vah + ac .) saptavàyvantargatasaptamavàyuþ . sa tu parivahavàyoråróghasthitaþ . iti siddhànta÷iromaõiþ .. (yathà, harivaü÷e 236 adhyàye .
     %<àvahaþ pravaha÷caiva vivaha÷ca samãraõaþ .
     paràvahaþ saüvaha÷ca udvaha÷ca mahàbalaþ ..>%)

#<paràviddhaþ>#, puü, (parà + vyadha + ktaþ .) kuveraþ . iti ÷abdamàlà ..

#<paràvedã>#, strã, (paramutkarùamàvindatãti . vid + aõ . striyàü ïãp .) bçhatã . iti kecit ..

#<parà÷araþ>#, puü, (asya niruktiruktà yathà, mahàbhàrate . 1 . 179 . 3 .
     %<paràsuþ sa yatastena va÷iùñhaþ sthàpito muniþ .
     garbhasthena tato loke parà÷ara iti smçtaþ ..>% %<paràsorà÷àsanamavasthànaü yena sa parà÷araþ . àïpårbàcchàsateróaran .>% iti nãlakaõñhaþ ..) vyàsapità . ÷aktrimuniputtraþ . yathà --
     %<sutaü tvajanayacchaktreradç÷yantã parà÷aram .
     kàlã parà÷aràt jaj¤e kçùõadvaipàyanaü munim ..>% ityagnipuràõam .. (ayaü hi dbàda÷àdhyàyàtmikàü dharmasaühitàü kçtavàn . sà ca kalikartavyadharmaviùayà . yaduktaü tatraiva .
     %<kçte tu mànavo dharmastretàyàü gautamaþ smçtaþ .
     dvàpare ÷aïkhalikhitaþ kalau pàrà÷araþ smçtaþ ..>% tatra saühitàyàü 1 me adhyàye yugabhede dharmabhedàdikathanam . 2 aþ àcàradharmagçhadharmàdikathanam . 3 aþ a÷aucavyavasthà àtmaharaõàdidoùàþ . 4 aþ pràya÷cittamatàntyeùñikriyàku÷aputtalikàdikathanam . 5 aþ pràõidaùñapràya÷cittaavasthà . 6 aþ pràõivadhapràya÷cittakathanam . 7 aþ dravya÷uddhyàdi . 8 aþ govadhàdipràya÷cittam . 9 aþ govadhàpavàdàdi . 10 aþ agamyàgamanàdipràya÷cittam . 11 aþ amedhyabhakùaõàdi pràya÷cittem . 12 aþ pràya÷ci ttàïgasnànamedàdi .. * .. ayaü khalu matsyagandhàyàü satyavatyàü vedavyàsamunupàditavàn . etadvivaraõamuktaü yathà devãbhàgavate . 2 skandhe . 2 adhyàye draùñavyam .. paràn à÷vaõàti hinastãti . ÷ç gi hiüse + ac . nàgabhedaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 57 . 18 . %<varàhako vãraõakaþ sucitra÷citravegikaþ . parà÷arastaruõako maõiskandhastathàruõiþ ..>%)

#<parà÷arã>#, [n] puü, parà÷areõa proktaü bhikùusåtraü pàrà÷araü tadvidyate'syàdhyayanàyeti ùõaþ in ca . parà÷arãti hnasvàdi÷ca . ityamarañãkàyàü bharataþ .. pàrà÷arã . caturthà÷ramã ..

#<parà÷rayà>#, strã, (para à÷rayo yasyàþ .) vçkùoparijàtalatàvi÷eùaþ . parasàóà iti bhàùà . tatparyàyaþ . bandà 2 vçkùàdanã 3 vçkùaruhà 4 jãvantikà 5 va÷inã 6 puttriõã 7 bandyà 8 parapuùñà 9 . iti ÷abdacandrikà .. (anyà÷rite, tri ..)

#<paràsanaü>#, klã, (parà + as + bhàve lyuñ .) màraõam . vadhaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 113 ..

#<paràsuþ>#, tri, (paràgatàþ prasthità asavaþ pràõà yasya .) mçtaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 117 .. (yathà, raghau . 9 . 78 .
     %<tau dampatã bahu vilapya ÷i÷oþ prahartrà ÷alyaü nikhàtamudahàrayatàmurastaþ .
     so'bhåt paràsuratha bhåmipatiü ÷a÷àpa hastàrpitairnayanavàribhireva vçddhaþ ..>% paràsuparãkùà vaidyake yathà --
     %<tasya cet paridç÷yamànaü pçthaktvena pàdajaïghorusphigudarapàr÷va-pçùñheùikà-pàõigrãvà-tàlvoùñhalalàñaü svinnaü ÷ãtaü prastabdhaü dàruõaü vãtamàüsa÷oõitaü và syàt . paràsurayaü puruùo na ciràt kàlaü kariùyatãti vidyàt . tasya cet parimç÷yamànàni pçthaktvena gulphajànuvaïkùaõa-gudavçùaõa-meóhranàbhyaü÷astanamaõikahanupar÷ukà nàsikà karõàkùibhrå÷aïkhàdãni srastàni vyastàni cyutàni sthànebhyaþ syuþ paràmurayaü puruùo na ciràt kàlaü kariùyatãti vidyàt .>%
     %<tasya ceducchàso'tidãrgho'tihrasvo và syàt paràsuriti vidyàt . tasya cenmanye paridç÷yamànena na spandeyàtàü paràsuriti vidyàt .
     tasya ceddantàþ pratikãrõàþ ÷vetà jàta÷arkaràþ syuþ paràsuriti vidyàt . tasya cet pakùmàõi jañàvaddhàni syuþ paràsuriti vidyàt . tasya ceccakùuùã prakçtihãne vikçtiyukte atyutpiõóite atipraviùñe atijihme ativiùame atiprasrute ativimuktabandhane satatonmiùite satatanimiùite nimeùonmeùàtipravçtte bibhràntadçùñike viparãtadçùñike hãnadçùñike vyastadçùñike nakulàndhe kapotàndhe aïgàravarõe kçùõanãlapãta÷yàvatàmraharitahàridra÷uklavaikàrikàõàü varõànàmanyatamenàbhisaüplute và syàtàü paràsuriti vidyàt . tathàsya ke÷alomànyàyacchet .
     tasya cet ke÷alomànyàyasyamànàni pralucyeran nacet vedayat paràsuriti vidyàt .
     tasya cedudare ÷iràþ pradç÷yeran . ÷yàvatàmranãla-hàridra÷uklà và syuþ paràsuriti vidyàt .
     tasya cennakhà vãtamàüsa÷oõitàþ pakvajàmbaravarõàþ syaþ paràsuriti vidyàt .
     athàsyàïgulãràyacchettasya cedaïgulaya àyasyamànà nacet sphuñeyuþ paràsuriti vidyàt ..>% iti carakeõendriyasthàne caturthe'dhyàya uktam ..
     %<vàtàùñhãlà tu hçdaye yasyordhvamanuyàyinã .
     rujànnavidveùakarã sa paràsurasaü÷ayam ..>% iti su÷rute såtrasthàne ekatriü÷attame'dhyàye ..)

#<paràsutà>#, strã, (paràsormçtasya bhàvaþ . paràsu + tal striyàü ñàp .) mçtatvam . nidràparava÷atà . iti puràõam ..

#<paràskandã>#, [n] puü, (paràn àskandituü ÷ãlamasya . à + skanda + õiniþ .) cauraþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 25 ..

#<paràstaü>#, tri (paràsyate sma . parà + as + ktaþ .) nirastam . paràjitam . yathà --
     %<hnãrgiràstu varamastu punarmàsvãkçtaiva paravàgaparàstà ..>% iti naiùadhe 5 sargaþ ..

#<paràhaþ>#, puü, (paramuttaravarti ahaþ . %<ràjàhaþ sakhibhyaùñac .>% 5 . 4 . 91 . iti ñac .) paradinam . yathà . pårbàhe tadvidhatve'pi paràhe trisandhyàvyàpitve paràha eva . iti sàvitrãvrate tithitattvam ..

#<paràhõaþ>#, puü, (para¤ca tadaha÷ceti karmadhàrayaþ . %<ahno'hna etebhyaþ .>% 5 . 4 . 88 . iti ahnàde÷aþ . tataþ nasya õaþ .) aparàhõaþ . vikàlaþ . (keùà¤cinmate ayaü paràhõo'pi ..)

#<pari>#, vya, sarvatobhàvaþ . varjanam . vyàdhiþ . ÷eùaþ . itthambhåtaþ . àkhyànam . bhàgaþ . vãpsà . àliïganam . lakùaõam . doùàkhyànam . nirasanam . påjà . vyàptiþ . bhåùaõam . iti medinã .. uparamaþ . ÷okaþ . iti hemacandraþ .. santoùabhàùaõam . iti ÷abdaratnàvalã .. upasargavi÷eùaþ . asyàrthaþ . sarvatobhàvaþ . ati÷ayaþ . vãpsà . itthambhàvaþ . cihnam . bhàgaþ . tyàgaþ . niyamaþ . iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ ..

#<parikathà>#, strã, (paritaþ kathà .) vàïmayabhedaþ . yathà,
     %<atha vàïmayabhedàþ syu÷campuþ khaõñakathà kathà .
     àkhyàyikà parikathà kalàpakavi÷eùakau ..>% iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<parikampaþ>#, puü, (paritaþ kampo yasmàt .) bhayam . kampaþ . iti medinã ..

#<parikaraþ>#, puü, (parikãryate iti . ké ÷avikùepe + %<çdorap .>% 3 . 3 . 57 . iti ap . yadbà parikriyate'neneti puüsãti ghaþ .) paryaïkaþ . parivàraþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 165 .. samàrambhaþ . bçndaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. pragàóhagàtrikàbandhaþ . (yathà, màrkaõóeye . 16 . 25 .
     %<gàóhaü parikaraü baddhà ÷uklasàdàya càdhikam .
     skandhe bhartàramàdàya jagàma mçdugàminã ..>%) vivekaþ . iti vi÷vaþ . sahakàrã . yathà --
     %<parikaraþ sahakàrã sa ca vyàptipakùadharmatvàdiþ .>% iti sàmànyaniruktau jagadã÷aþ .. (alaïkàravi÷eùaþ . yathà, sàhityadarpaõe . 10 . 75 .
     %<uktirvi÷eùaõaiþ sàbhipràyaiþ parikaro mataþ ..>% udàharaõaü yathà tatraiva . %<aïgaràja ! senàpate ! droõopahàsin ! karõa ! rakùainaü bhãmàdduþ÷àsanam ..>%)

#<parikartà>#, [ç] puü, (parikarotãti . pari + kç + tçc .) anåóhajyeùñhe kaniùñhavivàhasya yàjakaþ . ityudvàhatattvam ..

#<parikarma>#, [n] klã, (parikriyate iti . pari + kç + manin .) kuïkumàdinà ÷arãra÷obhàdhànaråpasaüskàraþ . iti bharataþ .. snànodvartanàdi . iti svàmã .. ÷arãrasaüskàramàtram . ityanye .. tatparyàyaþ . aïgasaüskàraþ 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 121 .. pratikarma 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà kumàre . 4 . 19 .
     %<vibudhairasi yasya dàruõaiþ asamàpte parikarmaõi smçtaþ .
     tamimaü kuru dakùiõetaraü caraõaü nirmitaràgamehi me ..>%)

#<parikarmà>#, [n] puü, (paritaþ karma yasya .) paricàrakaþ . sevakaþ . iti ratnamàlà ..

#<parikarmã>#, [n] tri, (parikarma vidyate'sya . parikarma + õiniþ .) parikarmà . iti hemacandraþ ..

#<parikàïkùitaþ>#, tri, (parityaktaü kàïkùitaü abhilàùo yena .) tapasvã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<parikåñaü>#, klã, (pari sarvato bhåùitaü kåñam .) puradvàrakåñakam . tatparyàyaþ . hastinakhaþ 2 nagaradbàrakåñakam 3 . iti hemacandraþ ..

#<parikramaþ>#, puü, (parikramaõam . kramu pàdavikùepe + bhàve gha¤ . %<nodàttopade÷asyeti .>% 7 . 3 . 34 . iti upadhàyà na vçddhiþ .) krãóàrthaü padbhyàü gamanam . tatparyàyaþ . vihàraþ 2 . ityamaraþ . 3 . 2 . 16 .. pradakùiõam . yathà -- varàha uvàca .
     %<÷çõu bhadre ! mahàpuõyaü pçthivyàü sarvato di÷am .
     parikramya yathàdhvànaü pramàõagaõitaü ÷ubham ..
     bhåmyàþ parikrame samyak pramàõaü yojanàni ca .
     ùaùñikoñisahasràõi ùàùñikoñi÷atàni ca ..
     tãrthànyetàni devà÷ca tàrakà÷ca nabhastale .
     gaõitàni samastàni vàyunà jagadàyuùà ..
     brahmaõà loma÷enaiva nàradena dhruveõa ca .
     jàmbavatà saputtreõa ràvaõena hanåmatà ..
     etairanekadhà devaiþ sasàgaravanà mahã .
     kramità bàlinà caiva vàhyamaõóalarekhayà ..
     antarà bhramaõenaiva sugrãveõa mahàtmanà .
     tathà ca pårbadevendraiþ pa¤cabhiþ pàõóunandanaiþ ..
     yogasiddhaistathà kai÷cinmàrkaõóeyamukhairapi .
     kramità na kramiùyanti na pårbe nàpare janàþ ..
     alpasattvabalopetaiþ pràõibhi÷càlpabuddhibhiþ .
     manasàpi na ÷akyante gamanasya ca kà kathà ..
     saptadvãpe tu tãrthàni bhramaõàd yat phalaü bhavet .
     pràpyate ttàdhikaü tasmànmathuràyàþ parikrame ..
     mathuràü samanupràpya yastu kuryàt pradakùiõam .
     pradakùiõãkçtà tena saptadvãpà vasundharà ..
     tasmàt sarvaprayatnena sarvakàmànabhãpsubhiþ .
     kartavyà mathuràü pràpya naraiþ samyak pradakùiõà ..>% iti varàhapuràõam ..

#<parikramasahaþ>#, puü, (parikramaü vihàraü sahate iti . saha + pacàdyac .) chàgalaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<parikriyà>#, strã, (parikaraõam . pari + kç + ÷ac . %<riï ÷ayagliïkùu .>% 7 . 4 . 28 . iti riï .) parikhàjalàdinà veùñanam . tatparyàyaþ . parisarpaþ 2 . ityamaraþ . 3 . 2 . 20 .. (ekàhayàgavi÷eùaþ . yaduktaü à÷valàyana÷raute . 9 . 5 . 12 . %<sadyaskriyà anukriyà parikriyà và svargakàmaþ ..>% %<parikriyàpyekàhà bhavati eùàmanyatamena svargakàmo yajeta ..>% iti nàràyaõã ..)

#<parikùit>#, puü, (pari sarvatobhàvena kùãyate hanyate duritaü yena . pari + kùi + kvip . kali÷àsanakartçtvàdasya tathàtvam . yadvà, parikùãõeùu kuruùu kùiyati ãùñe iti . tathà coktaü mahàbhàrate . 10 . 16 . 2 -- 3 ..
     %<viràñasya sutàü pårbaü snuùàü gàõóãvadhanvanaþ .
     upaplavya gatàü dçùñvà vratavàn bràhmaõo'bravãt ..
     parikùãõeùu kuruùu puttrastava bhaviùyati .
     etadasya parikùittvaü garbhasthasya bhaviùyati ..>%) abhimanyuputtraþ . tatparyàyaþ . parãkùit 2 pàrikùãtaþ 3 parikùitaþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. (ayaü punaryudhiùñhiràdanantaraü kaliyugasyàrambhe ràjacakravartã àsãt . kurukùetrayuddhe parikùãõe kurukule abhimanyupatnyà uttaràyà garbhàjjàtaþ . ayameva garbhasthaþ kruddhà÷vatthàmaprayuktena brahmàstreõa nihato'pi punarbhagavataþ kçùõasya prabhàvàt jãvitaü labdhavàn . ayameva vçùaråpiõaü dharmaü nigçhõantaü kaliü pra÷a÷àsa . tato gacchati kàle ekadà'sau mçgayàü viharan kùudhàtçñapãóitaþ maunavratàvalambinaþ ÷amãkasya munerà÷ramaü gatvà pratyuttaradànaparàïmukhasya tasya skandhe dhanuùkoñyà mçtaü sarpamàsa¤jayàmàsa . anenàparàdhenemaü ràjanaü ÷amãkasya puttraþ ÷çïgã nàmà tapasvã itaþ saptame'hani takùakadaùño'yaü mçto bhaviùyatãtyabhi÷aptavàn . etadàkarõyàyaü gaïgàtãre muniprabhçtibhirã÷varanàmakãrtanàdikamàlocayan pràyopave÷ane sthitastakùakadaùño mçta÷ca . ityetatkathà mahàbhàrate vistarato draùñavyà .. (kuruputtravi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e . 32 . 90 . kurostu puttrà÷catvàraþ sudhanvà sudhanustathà . parikùittu mahàbàhuþ pravara÷càrimejayaþ .. avikùit-puttraþ . yathà, mahàmàrate . 1 . 94 . 50 .
     %<avikùitaþ parikùicca ÷avalà÷va÷ca bãryavàn ..>%)

@<[Page 3,057c]>@
#<parikùiptaü>#, tri, (paritaþ kùipyate sma iti . kùip + kta .) parikhàdinà veùñitam . tatparyàyaþ . nivçtam 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 88 .. sarvatobhàvena kùepayukta¤ca ..

#<parikhà>#, strã, (paritaþ khanyate iti . khan + %<anyeùva'pãti .>% 3 . 2 . 101 . óaþ .) ràjaghànyàdiveùñanakhàtam . iti bharataþ .. gaóakhài iti khànà iti ca yasyàþ prasiddhiþ . tatparyàyaþ .. kheyam . ityamaraþ . 1 . 10 . 29 .. (yathà, manuþ . 7 . 196 .
     %<bhindyàccaiva taóàgàni pràkàraparikhàstathà .
     samavaskandayeccainaü ràtrau vitràsayettathà ..>%) tasyà mànaü yathà --
     %<prasthe ca parikhàmànaü ÷atahastaü pra÷astakam .
     paritaþ ÷iviràõà¤ca gambhãraü da÷ahastakam ..>% saïketapårbaka¤caiva parikhàdvàramãpsitam . ÷atroragamyaü mitrasya gamyameva sukhena ca .. iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 202 adhyàyaþ ..

#<parikhyàtaþ>#, tri, parisarvatobhàvena khyàtaþ prathitaþ . iti paripårbakhyàdhàtoþ kartari ktapratyayaniùpannaþ .. vikhyàtaþ ..

#<parigaõitaþ>#, tri, (parisarvatobhàvena gaõyate sma . pari + gaõa + kta .) sarvatobhàvena gaõanàyuktaþ . yathà . %<parigaõitavyatirikteùu saüsargakçtavi÷eùo nàdaraõãyaþ parigaõanànarthakyàt .>% iti jãmåtavàhanaþ ..

#<parigataþ>#, tri, (pari + gam + kta .) pràptaþ . vismçtaþ . j¤àtaþ . ceùñitaþ . iti medinã .. gataþ . iti hemacandraþ .. veùñitaþ . yathà --
     %<atha savalkadukålakuthàdibhiþ parigatojjvaladuddhatabàladhiþ .>% iti bhaññikàvye . 10 . 1 ..

#<parigçhyà>#, strã, (pari sarvatobhàvena gçhyate yà pari + graha + karmaõi kyap .) nàrã . iti ÷abdacandrikà ..

#<parigrahaþ>#, puü, (parigrahaõamiti . pari + graha + %<graha vçdçni÷cigama÷ca .>% 3 . 3 . 58 . iti ap .) pratigrahaþ . (yathà, pa¤catantre . 4 . 7 .
     %<kaõñhà÷leùaparigrahe ÷ithilatà yannàdaràccumbase tatte dhårta ! hçdi sthità priyatamà kàcinmamevàparà ..>%) sainyapa÷càdbhàgaþ . patnã . bhàryà . (yathà, raghuþ . 9 . 14 .
     %<samanukampya sapatnaparigrahànanalakànalakànavamàü purãm ..>%) parijanaþ . parivàraþ . àdànam . (yathà, raghuþ . 9 . 46 .
     %<anubhavannavadolamçtåtsavaü pañurapi priyakaõñhajighçkùayà .
     anayadàsanarajjuparigrahe bhujalatàjalatàmavalàjanaþ ..>%) svãkàraþ . (yathà, raghuþ . 18 . 38 .
     %<lokena bhàvã pitureva tulyaþ sambhàvito mauliparigrahàt saþ ..>%) målam . kandaþ . ÷àpaþ . ÷apathaþ . ityamarabharatau .. ràhuvaktrasthabhàskaraþ . ityajayaþ .. (puttradàràdibhartavyaparimàõam . yathà, manuþ . 10 . 124 .
     %<prakalpyà tasya tairvçttiþ svakuñumbàd yathàrhataþ .
     ÷akti¤càvekùya dàkùya¤ca bhåtànà¤ca parigraham ..>% parigçhyate'neneti vigrahe hastaþ .. viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 58 .
     %<çtuþ sudar÷anaþ kàlaþ parameùñhã parigrahaþ ..>% %<÷araõàrthibhiþ parito gçhyate sarvagatatvàt parito j¤àyata iti và . puùpàdibhirbhaktairarcitaü parigçhõàti iti và parigrahaþ ..>% iti ÷àïkarabhàùyam .. sàdhanam . yathà, raghuþ . 9 . 21 .
     %<ajinadaõóabhçtaü ku÷amekhalàü yatagiraü mçga÷çïgaparigrahàm ..>%
     %<mçga÷çïgaü parigrahaþ kaõóåyanasàdhanaü yasyàstàm ..>% iti taññãkàyàü mallinàthaþ ..)

#<parigràhaþ>#, puü, (pari + grah + %<parau yaj¤e .>% 3 . 3 . 47 . iti gha¤ .) yaj¤avedivi÷eùaþ . iti kecit ..

#<parighaþ>#, puü, (pari hanyate'neneti . pari + han + %<parau ùaþ .>% 3 . 3 . 84 . iti ap ghàde÷a÷ca .) lohabaddhalaguóaþ . lohamayalaguóaþ lohamukhalaguóaþ . tatparyàyaþ . parighàtanaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 91 .. parighàtakaþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 6 . 67 . 24 .
     %<bàhånàmuttamàïgànàü kàrmukàõà¤ca bhàrata ! .
     gadànàü parighàõà¤ca hastànà¤corubhiþ saha ..>%) parighàtaþ . parito hananam . ityamarabharatau .. viùkambhàdisaptaviü÷atiyogàntargata ånaviü÷atiyogaþ . (yathà, jyotiùe .
     %<vajro'sçk ca vyatãpàto varãyàn parighastathà ..>% asya ardhàü÷aü parityajya ÷ubhaü karma kuryàt . yaduktaü tatraiva .
     %<parighasya tyajedardhaü ÷ubhakarma tataþ param ..>%) atha parighayogajàtaphalam .
     %<utpattikàle parigho yadi syànnarastadà vaü÷akuñhàrakalpaþ .
     asatyasàkùã kùamayà vihãnaþ svalpànubhoktà vijitàripakùaþ ..>% iti koùñhãpradãpaþ .. argalaþ . iti medinã .. mudgaraþ . ÷ålaþ . ityajayaþ .. kalasaþ . kàcaghañaþ . gopuram . sadma . iti ÷abdaratnàvalã .. .. * .. (kàrtikànucaravi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 9 . 45 . 33 .
     %<parigha¤ca vaña¤caiva bhãma¤ca sumahàbalam .
     dahatiü dahana¤caiva pracaõóau vãryasammatau ..
     aü÷o'pyanucaràn pa¤ca dadau skandàya dhãmate ..>% caõóàlavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 12 . 138 . 114 .
     %<lambakarõo mahàvaktro malino ghoradar÷anaþ .
     parigho nàma caõóàlaþ ÷astrapàõiradç÷yata ..>%)

#<parighàtaþ>#, puü, (parihanyate'nena . pari + han + gha¤ . %<hanasto'ciõõaloþ .>% iti taþ .) astram . hananam . iti dharaõiþ ..

#<parighàtanaþ>#, puü, (parito ghàtanaü yasmàt .) parighàstram . ityamaraþ . 2 . 8 . 91 .. sarvatobhàvena hanane klã ..

#<parighoùaþ>#, puü, (parito ghoùo yasmin .) megha÷abdaþ . ÷abdaþ . avàcyaþ . iti medinã ..

#<paricayaþ>#, puü, (pari samantàt cayanaü bodho j¤ànamityarthaþ . pari + ci + ap .) vi÷eùeõa j¤ànam . cenà iti bhàùà . tatparyàyaþ . saüstavaþ 2 . ityamaraþ . 3 . 2 . 23 .. praõayaþ 3 . iti bharataþ .. (yathà, màghe . 7 . 61 .
     %<na paricayo malinàtmanàü prasàdhanam ..>% abhyàsaþ . yathà, màghe . 2 . 75 .
     %<hetuþ paricayasthairye vaktarguõanikaiva sà ..>% nàdasya avasthàvi÷eùaþ . yathà, hañhayogadãpikàyàm . 4 . 69 .
     %<àrambha÷ca ghaña÷caiva tathà paricayo'pi ca .
     niùpattiþ sarvayogeùu syàdavasthàcatuùñayam ..>%)

#<paricaraþ>#, puü, (parita÷caratãti . pari + cara + pacàdyac .) yuddhakàle paraprahàràt ratharakùakaþ . prajàsàmantavyavasthàpanakàrã . iti kecit .. senàyàü ràj¤o daõóanàyakaþ . ityanye . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . paridhisthiþ 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 62 .. sahàyaþ 3 . iti ratnamàlà .. (paricaryàkàrakaþ . yathà vaidyake --
     %<upacàraj¤atà dàkùyamanuràga÷ca bhartari .
     ÷auca¤ceti caturtho'yaü guõaþ paricare jane ..>% iti carake såtrasthàne navame'dhyàye ..
     %<snigdho'jugupsurbalabàn yukto vyàdhitarakùaõe .
     vaidyavàkyakçda÷ràntaþ pàdaþ paricaraþ smçtaþ ..>% iti su÷rute såtrasthàne catustriü÷e'dhyàye ..)

#<paricaraõakarma>#, [n] klã, (paricaraõaü sevaiva karma .) paricaryà . tadbaidikaparyàyàþ . irajyati 1 vidhema 2 saparyati 3 namasyati 4 durasyati 5 çdhnoti 6 rõaddhi 7 çcchati 8 sapati 9 bivàsati 10 . iti da÷a paricaraõakarmàõaþ . iti vedanighaõñau 3 adhyàye ..

#<paricaryà>#, strã, (paricaryate paricaraõamityarthaþ . pari + car + %<paricaryàparisaryeti .>% 3 . 3 . 101 . ityasya vàrtiü iti ÷o yak ca nipàtyate .) sevà . (yathà, devãbhàgavate . 1 . 4 . 11 .
     %<athavà vàrddhake pràpte paricaryàü kariùyati .
     puttraþ paramadharmiùñhaþ puõyàrthaü kalaviïkayoþ ..>%) tatparyàyaþ . varivasyà 2 ÷u÷råùà 3 upàsanam 4 . ityamaraþ . 2 . 7 . 35 .. parisaryà 5 upàsanà 6 upàstiþ 7 . iti bharataþ .. ÷u÷råùaõà 8 . iti ÷abdaratnàvalã ..

@<[Page 3,058c]>@
#<paricàyyaþ>#, puü, (paricãyate iti . ci¤na cityàm + %<agnau paricàyyopacàyyasamåhyàþ .>% 3 . 1 . 131 . ityanena sàdhuþ .) yaj¤àgniþ . tatparyàyaþ . samåhyaþ 2 upacàyyaþ 3 . ityamaraþ . 2 . 7 . 20 .. (agniriha na vahniþ kintvagnidhàraõàrthasthalavi÷eùaþ . iti siddhàntakaumudã ..)

#<paricàrakaþ>#, tri, (paricaratãti . pari + car + õvul .) sevakaþ . càkara iti bhàùà .. (yathà, manuþ . 7 . 217 .
     %<tatràtmabhåtaiþ kàlaj¤airahàryaiþ paricàrakaiþ .
     suparãkùitamannàdyamadyànmantrairviùàpahaiþ ..>%) tatparyàyaþ . bhçtyaþ 2 dàseraþ 3 dàseyaþ 4 dàsaþ 5 gopyakaþ 6 ceñakaþ 7 niyojyaþ 8 kiïkaraþ 9 preùyaþ 10 bhujiùyaþ 11 . ityamaraþ . 2 . 10 . 17 .. óiïgaraþ 12 ceñaþ 13 gopyaþ 14 paràcitaþ 15 pariùkandaþ 16 parikarmã 17 . iti hemacandraþ . 3 . 24 ..

#<paricàryaþ>#, tri, paricaryate'sau iti . pari + cara + karmaõi õyat . sevyaþ ..

#<paricitaþ>#, tri, (pari + ci + karmaõi ktaþ .) paricayavi÷iùñaþ . j¤àtaþ . yathà --
     %<tyaktavyeyaü ciraparicità janmabhåmãti buddhyà mà khidyasva tribhuvanajanatràõahetoþ kramàïka ! .
     kinna tyàjyaü bhavati mahatàü cet parasyopakàrã .
     vàràõasyà munirapi gato dakùiõà÷àmagastyaþ ..>% iti padàïkadåtaþ ..

#<pariceyaü>#, tri, pari pårbacidhàtoþ karmaõi yapratyayena niùpannam .. paricayayogyam . paricayanãyam . paricetavyam ..

#<paricchadaþ>#, puü, (paricchàdyate'neneti . pari + chada + õic + %<puüsi saüj¤àyàm .>% 3 . 3 . 118 . iti ghaþ . %<chàderghe'dbyupasargasya .>% 6 . 4 . 96 . iti upaghàhrasvaþ .) parivàraþ . iti hemacandraþ .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 673 .
     %<sahadharmacàriõã mama paricchadaþ sutanu ! neha sandehaþ .
     na tu sukhayati tuhinadinacchattrachàyeva sajjantã ..>%) hastya÷vavastrakambalàdyupakaraõam . yathà --
     %<paricchade nçpàrhe'rthe parivarho'vyayàþ pare ..>% ityasya ñãkàyàü bharataþ .. (yathà, raghuþ . 1 . 19 .
     %<senà paricchadastasya dvayamevàrthasàdhanam .
     ÷àstreùvakuõñhità buddhirmaurvã dhunuùi càtatà ..>%) àcchàdanam . yathà --
     %<payaþphenanibhà ÷ayyà dàntà rukmaparicchadà .>% iti ÷rãbhàgavatam ..

#<paricchandaþ>#, puü, (paricchandyate'nena . pari + chadi saüvaraõe + gha¤ .) paricchadaþ . iti halàyudhaþ ..

#<paricchannaþ>#, tri, paripårbacchadaghàtoþ kartari karmaõi ca ktapratyayaniùpannaþ .. paricchadavi÷iùñaþ . sarvatobhàvenàcchàditaþ . saüvçtaþ ..

@<[Page 3,059a]>@
#<paricchinnaþ>#, tri, (pari + chid + kartari ktaþ .) paricchedavi÷iùñaþ . avadhipràptaþ . yathà --
     %<paricchinnàmevaü tvayi pariõatà bibhrati giraü na vidmastattattvaü vayamiha hi yattvaü na bhavasi .>% iti mahimnaþ stotram .. sarvatobhàvena chedavi÷iùña÷ca ..

#<paricchedaþ>#, puü, (pari + chid + bhàve karaõàdau ca gha¤ .) granthavicchedaþ . yathà, trikàõóa÷eùe ..
     %<sargavargaparicchedodghàtàdhyàyàïkasaügrahàþ .
     ucchàsaþ parivarta÷ca pañalaþ kàõóamastriyàm ..
     sthànaü prakaraõaü parvàhnika¤ca granthasandhayaþ ..>% (tatra kàvye sargaþ . koùe vargaþ . alaïkàre paricchedocchvàsau . kathàyàmudghàtaþ . puràõasaühitàdau adhyàyaþ . nàñake aïkaþ . tantre pañalaþ . bràhmaõe kàõóam . saügãte prakaraõam . itihàse parva . bhàùye àhnikam . evamanye'pi pàdataraïgastavakaprapàñhakaskandhama¤jarãlaharã÷àkhàdayo granthasandhayo granthabhede yathàyathaü j¤eyàþ .. * ..) sãmà . avadhiþ . yathà, màlatãmàdhave .
     %<paricchedàtãtaþ sakalavacanànàmaviùayaþ punarjanmanyasminnanubhavapathaü yo na gatavàn .
     vivekapradhvaüsàdupacitamahàmohagahano vikàraþ ko'pyantarjaóayati ca tàpa¤ca kurute ..>%

#<parijanaþ>#, puü, (parigato janaþ .) parivàraþ . poùyavargaþ . yathà, mahimnaþ stotre .
     %<yadçddhiü såtrànno varada paramoccairapi satãmadha÷cakre vàõaþ parijanavidheyatribhuvanaþ ..>% niyatasannidhivartiparicàrakaþ . yathà, ànandalaharyàm . 30 .
     %<kirãñaü vairi¤caü parihara puraþ kaiñabhabhidaþ kañhore koñãre skhalasi jahi jambhàrimukuñam .
     praõamreùveteùu prasabhamabhiyàtasya bhavanaü harasyàbhyutthàne tava parijanoktirvijayate ..>%
     %<parijanaþ niyatasannidhivartiparicàrakaþ .>% ityasya÷lokasya vyàkhyàyàügopãramaõatarkapa¤cànanaþ ..

#<parijalpitaü>#, klã, (pari + jalpa + bhàve ktaþ .) da÷àïgacitrajalpàntargatadvitãyajalpanam . yathà,
     %<prabhornirdayatà÷àñhyacàpalàdyupapàdanàt .
     svavicakùaõatàvyaktirbhaïgyàsyàt parijalpitam ..>% ityujjvalanãlamaõiþ ..

#<parijmà>#, [n] puü, (parijàyate iti . pari + jan + man . nipàtanàt sàdhuþ .) candraþ . agniþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. (paryajatãti . ajeþ paripårbasya ÷vannukùannityàdinà manpratyayo'kàralopaþ àdyudàttatva¤ca nipàtyate . parigantà . iti vedabhàùyam ..)

#<parijvà>#, [n] puü, (pari + ju sautradhàtuþ + %<÷vannukùan påùanniti .>% uõàü . 1 . 158 . iti kanin . idantu ujjvaladattamatam .) indraþ . agniþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<parióãnakaü>#, klã, (pari + óã + ktaþ . tataþ svàrthe kan .) pakùigativi÷eùaþ . yathà --
     %<óãnaü praóãnamuóóãnaü saüóãnaü parióãnakam .>% iti jañàdharaþ .. (tathàca mahàbhàrate . 8 . 41 . 27 .
     %<atióãnaü mahàóãnaü khaóãnaü parióãnakam ..>%)

#<pariõataü>#, tri, (pariõamati sma . pari + nam + ktaþ .) pakvam . ityamaraþ . 3 . 1 . 96 .. tiryagghàtigajaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, màghe . 4 . 29 .
     %<satatamasumatàmagamyaråpàþ pariõatadikkarikàstañãrbibharti ..>%) sarvatobhàvena nata¤ca ..

#<pariõayaþ>#, puü, (pariõayanam . pari + nã + ap .) vivàhaþ . ityamaraþ . 2 . 7 . 57 ..

#<pariõàmaþ>#, puü, (pariõamanam . pari + nam + gha¤ .) vikàraþ . prakçteranyathàbhàvaþ . yathà . mukhasya vikàraþ krodharaktatà . kecittu . prakçtidhvaüsajanyavikàraþ . yathà kàùñhasya vikàro bhasma . mçtpiõóasya ghañaþ . ityamarabharatau .. caramaþ . ÷eùaþ . yathà --
     %<pariõàmasukhe garãyasi vyathake'smin vacasi kùataujasàm .
     ativãryavatãva bheùaje bahuralpãyasi dç÷yate guõaþ ..>% iti bhàravau . 2 . 4 .. (nidànabhedena yathà -- %<asàtmyendriyàrthasaüyogapraj¤àparàdhapariõàmabhedàttrividho và ..>% %<pariõàmo'yogàdiyuktà çtusvabhàvajà ÷ãtàdayaþ . adharmasya ca rogahetoratraivàntarbhàva iti bhaññàrahari÷candraþ ..>% iti màdhavakarakçtarugvini÷cayasya pa¤canidànavyàkhyàne vijayenoktam ..
     %<kàlasya pariõàmena jaràmçtyanimittajàþ .
     rogàþ svàbhàvikà dçùñàþ svabhàvo niùpratikriyaþ ..>% iti carake ÷arãrasthàne prathame'dhyàye .. arthàlaïkàrabhedaþ . tallakùaõaü yathà --
     %<pariõàmaþ kriyàrtha÷cedviùayã viùayàtmanà ..>%)

#<pariõàmadar÷ã>#, [n] tri, (pariõàmaü caramaü pa÷yatãti . dç÷ + õini .) caramakàlaprekùã . pa÷càddar÷ã . viùayàdeþ ÷eùadraùñà . iti bhàratam ..

#<pariõàma÷ålaþ>#, puü, (pariõàme caramàvasthàyàü ÷ålaü yasya . yadvà pariõàme bhuktànnàdeþ paripàke utpadyate ÷ålaü yasmàt .) rogavi÷eùaþ . tasyotpattiryathà --
     %<svairnidànaiþ prakupito vàyuþ sannihite yadà .
     kaphapitte samàvçtya ÷ålakàrã bhavedbalã ..>% tasya lakùaõaü yathà --
     %<bhukte jãryati yacchålaü tadeva pariõàmajam .
     tasya lakùaõamapyetat samàsenàbhidhãyate ..>% vàtikasya tasya lakùaõaü yathà --
     %<àdhmànàñopaviõmåtravibandhàrativepanaiþ .
     snigdhàùõopa÷amapràyaü vàtikaü tadvadedbhiùak ..>% paittikasya tasya lakùaõaü yathà --
     %<tçùõàdàhàratisvedakañvamlalavaõottaram .
     ÷ålaü ÷ãta÷amagràyaü paittikaü lakùayedbhiùak ..>% ÷laiùmikasya tasya lakùaõaü yathà --
     %<chardihçllàsasammohaü svalparugdãrghasantati .
     kañutiktopa÷àntau ca tadvij¤eyaü kaphàtmakam ..>% tridoùajasya tasya lakùaõaü yathà --
     %<saüsçùñalakùaõaü buddhà dbidoùaü parikalpayet .
     tridoùajamasàdhyantu kùãõamàüsabalànalam ..>% iti màdhavakaraþ . tasyauùadhaü yathà, garuóapuràõe .
     %<lauhacårõasamàyuktaü triphalàcårõameva và .
     madhunà svàditaü rudra ! pariõàmàkhya÷ålanut ..>% (cikitsàsya yathà --
     %<vamanaü tiktamadhurairvireka÷càpi ÷asyate .
     vastaya÷ca hitàþ ÷åle pariõàmasamudbhave ..
     vióaïgataõóulavyoùaü trivçddantãsacitrakam .
     sarvàõyetàni saühçtya ÷lakùõacårõàni kàrayet ..
     guóena modakaü kçtvà bhakùayet pràtarutthitaþ .
     uùõodakànupànantu dadyàdagnivivardhanam ..
     jayettridoùajaü ÷ålaü pariõàmasamudbhavam ..
     nàgaraguóatilakalkaü payasà saüsàdhya yaþ pumànadyàt .
     ugyaü pariõàma÷ålaü tasyàpaiti saptaràtreõa ..>%
     %<tilanàgarapathyànàü bhàgaü ÷ambåkabhasmanàm .
     dvibhàgaguóasaüyuktaü guóãü kçtvàkùabhàgikàm ..
     ÷ãtàmbupànaü pårbàhõe bhakùayet kùãrabhojanaþ .
     sàyàhne rasakaü pãtvà naro mucyeta durjayàt ..
     pariõàmasamutthàcca÷ålàccirabhavàdapi .
     ÷ambåkajaü tryåùaõa¤ca pa¤caiva lavaõàni ca ..
     samàü÷àü guóikàü kçtvà kalambãkarasena và .
     pràtarbhojanakàle và bhakùayettu yathàbalam ..
     ÷ålàdvimucyate jantuþ sahasà pariõàmajàt ..
     yaþ pibati saptaràtraü ÷aktånekàn kalàyayåùeõa .
     sa jayati pariõàmarujaü cirajàmapi kimutanåtanajàm ..
     lauhacårõaü varàyuktaü vilãóhaü madhusarpiùà .
     pariõàma÷ålaü ÷amayettanmalaü và prayojitam ..
     sàmudraü saindhavaü kùàro rucakaü raumakaü vióam .
     dantã lauharajaþ kiññaü trivçcchåraõakaü samam ..
     dadhigomåtrapayasà mandapàvakapàcitam .
     tadyathàgnibalaü cårõaü pibeduùõena vàriõà ..
     jãrõàjãrõe tu bhu¤jãta màüsàdighçtasàdhitam .
     nàbhi÷ålaü plãha÷ålaü yakçdgulmakçta¤ca yat ..
     vidradhyaùñhãlikaü hanti kaphavàtodbhavantathà .
     ÷ålànàmapi sarveùàmauùadhaü nàsti tat param ..
     pariõàmasamutthasya vi÷eùeõàntakçnmatam ..>% iti samudràdyaü cårõam .. * ..
     %<sapippalãguóaü sarpiþ pacet kùãre caturguõe .
     vinihantyamlapitta¤ca ÷åla¤ca pariõàmajam ..>% iti guóapippalãghçtam .. * ..
     %<kvàthena kalkena ca pippalãnàü siddhaü ghçtaü màkùikasaüprayuktam .
     kùãrànupànaü vinihantyava÷yaü ÷ålaü pravçddhaü pariõàmasaüj¤am ..>% iti pippalãghçtam .. * ..
     %<maõóåraü ÷odhitaü patrãü lauhajàü và guóena tu .
     bhakùayammucyate ÷ålàt pariõàmasamudbhavàt ..
     saü÷odhya cårõitaü kçtvà maõóårasya palàùñakam .
     ÷atàvarãrasasyàùñau dadhnastu payasastathà ..
     palànyàdàya catvàri tathà gavyasya sarpiùaþ .
     vipacet sarvamekaidhyaü yàvat piõóatvamàgatam ..
     siddhantu bhakùayenmadhye bhojanasyàgrato'pi và .
     vàtàtmakaü pittabhavaü ÷åla¤ca pariõàmajam ..
     nihantyeva hi yogo'yaü maõóårasya na saü÷ayaþ ..>% iti ÷atàvarãmaõóåram .. * .. iti vaidyakacakrapàõisaügrahe ÷ålàdhikàre ..
     %<ajãrõànnarasaþ prokto da÷amaþ pariõàmajaþ .>%
     %<jãrõe'nne ca bhavedyastu sa j¤eyaþ pariõàmajaþ ..>%
     %<laïghanaü vamana¤caiva vireka÷cànuvàsanam ..
     niråho vasti karmàõi pariõàme tridoùaje .
     citrakaü trivçtà dantã vióaïgaü kañukatrayam ..
     samaü cårõaü guóenàtha kvàrayenmodakàn sudhãþ .
     bhakùayet pràtarutthàya pa÷càduùõodakaü pibet ..
     pariõàmodbhavaü ÷ålaü hanti ÷ãghraü narasya ca .
     yavànãhiïgu sindhåtthakùàraü sauvarcalàbhayà .
     suràmaõóena pàtavyà pariõàme tridoùaje ..
     hiïgavyoùavacàjamodahabuùà pathyàyavànã ÷añhã jàtãpippalãdàóimavçkãtintãóicavyàgnikam .
     tasmàdamlasuvarcalà ca yavajakùàraü tathà sarjikà sindhåtthaü vióacårõakaü samakçtaü syàdbãjapåre rase ..
     saübhàvyaü sukçtàtvanena guóikà càkùapramàõà tathà kalko vàtavikàriõàü pradadataþ ÷ålàr÷asaþ plãhakàn ..>%
     %<eùa hiïgvàdiko nàma sarva÷ålàrtinà÷anaþ .
     sarvavàtavikàraghnaþ sarvakùayanivàraõaþ .
     pariõàmodbhavaü ÷ålaü vàrayatyà÷vasaü÷ayam ..>% iti hàrãte cikitsitasthàne navame'dhyàye ..

#<pariõàyaþ>#, puü, (parito vàmadakùiõato nayanam . pari + nã + %<pariõyornãnodyåtàbhreùayoþ .>% 3 . 3 . 37 . iti gha¤ .) ÷àrãõàü samantànnayanam . ityamaraþ . 2 . 10 . 46 .. parerito dãrghatve parãõàya÷ca . iti bharataþ ..

#<pariõàhaþ>#, puü, (pariõahyate'nena iti . pari + naha + gha¤ .) vistàraþ . tatparyàyaþ . vi÷àlatà 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 114 .. osàra iti cauóà iti ca bhàùà .. (yathà, mahàbhàrate . 6 . 7 . 22 .
     %<aratnãnàü sahasra¤ca ÷atàni da÷a pa¤ca ca .
     pariõàhastu vçkùasya phalànàü rasabhedinàm ..>%)

#<pariõetà>#, [ç] puü, (pariõayatãti . pari + nã + tçc .) voóhà . bhartà 2 . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà --
     %<sthityai daõóayato daõóyàn parinetuþ prasåtaye .
     apyarthakàmau tasyàstàü dharma eva manãùiõaþ ..>% iti raghuþ . 1 . 25 .)

#<paritaþ># [s] vya, (pari + %<paryabhibhyà¤ca .>% 5 . 3 . 9 . iti tasil .) sarvataþ . caturdigabhivyàptau . ityamaraþ . 3 . 4 . 13 .. (yathà, raghuþ . 6 . 9 .
     %<puropakaõñho pavanà÷rayàõàü kalàpinàmuddhatançtyahetau .
     pradhmàta÷aïkhe parito digantàn tåryasvane mårchati maïgalàrthe ..>%)

#<paritàpaþ>#, puü, (parisarvatobhàvena tapyate'nena . pari + tap + va¤ .) duþkham . (yathà, bhàgavate . 7 . 8 . 52 .
     %<sa tu janaparitàpaü tatkçtaü jànatà te narahara upanãtaþ pa¤catàü pa¤caviü÷a ..>%) narakàntaram . iti medinã .. ÷okaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 22 . 25 .
     %<etayà tattvayà buddhyà saüstabhyàtmànamàtmanà .
     vyàhate'pyabhiùeke me paritàpo na vidyate ..>%) bhayam . kampaþ . iti vi÷vaþ .. atyuùõatà ca .. (yathà, màrkaõóeye . 15 . 49 .
     %<paritàpa¤ca gàtrebhyaþ pãóàbàdhà÷ca kçtsna÷aþ .
     apahanti naravyàghra ! dayàü kuru mahãpate ! ..>%)

#<parituùñaþ>#, tri, (pari + tuù + ktaþ .) paritoùayuktaþ . santuùñaþ . yathà --
     %<yat pràrthyate tvayà bhåpa ! tvayà ca kulanandana ! .
     mattastat pràpyatàü sarvaü parituùñà dadàmi tat ..>% iti màrkaõóeye devãmàhàtmye . 93 . 10 ..

#<paritoùaþ>#, puü, (paritoùaõamiti . pari + tuù + gha¤ .) sarvatobhàvena tuùñiþ . santoùaþ . yathà --
     %<tvàmudara ! sàdhumanye ÷àkairapi yadasi labdhaparitoùam .
     hatahçdayaü hyadhikàdhikavà¤chà÷atadurbharaü na punaþ ..>% iti ÷ànti÷atake ..

#<parityàgaþ>#, puü, (parityajanamiti . pari + tyaj + gha¤ .) sarvatobhàvena varjanam . tatparyàyaþ . choraõam 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. * ..
     %<gurorapyavaliptasya kàryàkàryamajànataþ .
     utpathapratipannasya parityàgo vidhãyate ..>% iti matsyasåktam ..

#<paritràõaü>#, klã, (paritràyate iti . pari + trai + lyuñ .) màraõodyatasya nivàraõam . tatparyàyaþ . paryàptiþ 2 hastavàraõam 3 . ityamaraþ . 3 . 2 . 5 .. rakùaõam . yathà --
     %<paritràõàya sàdhånàü vinà÷àya ca duùkçtàm .
     dharmasaüsthàpanàrthàya sambhavàmi yuge yuge ..>% iti ÷rãbhagavadgãtàyàm . 4 . 8 ..

#<paridànaü>#, klã, (paridãyate iti . pari + dà + bhàve lyuñ .) parãvartaþ . vinimayaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 80 ..

#<paridàyã>#, [n] puü, (parityajya ÷àstradharmaü dadàtãti . pari + dà + õiniþ .) anåóhajyeùñhe tatkaniùñhàya kanyàdàtà . %<yathà hàrãtaþ . jyeùñhe'nirviùñe kanãyàn nirvi÷an parivettà bhavati parivinno jyeùñhaþ parivedanãyà kanyà paridàyã dàtà parikartà yàjakaste sarve patitàþ .>% ityudvàhatattvam ..

#<paridevanaü>#, klã, (pari + diva + lyuñ .) anu÷ocanoktiþ . vilàpaþ . ityamaraþ . 1 . 6 . 16 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 2 . 146 .
     %<paridevana¤ca pà¤càlyà vàsudevasya sannidhau .
     à÷vàsana¤ca kçùõasya duþkhàrtàyàþ prakãrtitam ..>%)

#<paridevanà>#, strã, (paridevayatãti . pari + divi + %<õyàsa÷rantho yuc .>% 3 . 3 . 107 . iti yuc . tataùñàp .) ÷okanimitto vilàpaþ . yathà --
     %<avyaktàdãni bhåtàni vyaktamadhyàni bhàrata ! .
     avyaktanidhanànyeva tatra kà paridevanà ..>% iti ÷rãbhagavadgãtàdvitãyàdhyàya÷lokavyàkhyàne ÷rãdharasvàmã .. api ca .
     %<na mantrabalavãryeõa praj¤ayà pauruùeõa ca .
     alabhyaü labhate martyastatra kà paridevanà ..
     avyaktàdãni bhåtàni vyaktamadhyàni ÷aunaka ! .
     avyaktanidhanànyeva tatra kà paridevanà ..
     ayàcito mayà labdhastvatpreùitaþ punaþ kutaþ .
     yatràgatastatra gatastatra kà paridevanà ..
     ekavçkùe yadà ràtrau nànàpakùisamàgamaþ .
     prabhàte da÷a di÷o yànti tatra kà paridevanà ..
     ekasàrthaprayàtànàü sarveùàntatra gàminàm .
     yadyekastvarito yàti kà tatra paridevanà ..>% iti garuóapuràõe 111 adhyàyaþ ..

#<paridhànaü>#, klã, (paridhãyate yat . pari + dhà + karmaõi lyuñ .) paridheyavastram . tatparyàyaþ . antarãyam 2 upasaüvyànam 3 adho'ü÷ukam 4 . ityamaraþ . 2 . 6 . 117 .. (yathà, pa¤catantre . 5 . 23 .
     %<varaü vanaü vyàghragajàdisevitaü jalena hãnaü bahukaõñakàvçtam .
     tçõàni ÷ayyà paridhànavalkalaü na bandhumadhye dhanahãnajãvitam ..>%)

#<paridhàyaþ>#, puü, (paridhãyate'tra . pari + dhà + gha¤ .) janasthànam . paricchedaþ . nitambaþ . iti medinã .. (janasthànamityatra jalasthànamiti kecit ..)

#<paridhiþ>#, puü, (paridhãyate'nena . pari + dhà + %<upasarge dhoþ kiþ .>% 3 . 3 . 92 . iti kiþ .) parive÷aþ . candrasåryasamãpamaõóalam . (yathà, raghuþ . 8 . 30 .
     %<ançõatvamupeyivàn babhau paridhermukta ivoùõadãdhitiþ ..>%) yaj¤iyataru÷àkhà . yaj¤iyataroþ palà÷àderyaj¤a pa÷ubandhanàrthaü yà ÷àkhà nikhàyate tasyàm . ityamarabharatau .. (yathàha àpastambaþ . %<khàdiraü pàlà÷aü vaikaviü÷atidàrukamidhvaü karoti trayaþ paridhayaþ pàlà÷akàùñhakàþ khàdiraudumbarabilvarohitakavikaïkatànàü ye và yaj¤iyà vçkùà àrdràþ ÷ruùkarasatvackàþ ..>% iti .. * ..) bhågolàderveùñanam . yathà --
     %<vyàsebhanandàgnihate vibhakte khavàõasåryaiþ paridhistu såkùmaþ ..>% iti lãlàvatã .. (klã, paridhãyate yaditi . pari + dhà + karmaõi kiþ . paridheyavastram . yathà, bhàgavate . 8 . 7 . 17 .
     %<megha÷yàmaþ kanakaparidhiþ karõavidyotavidyunmårdhni bhràjadbilulitakacaþ sragdharo raktanetraþ ..>%
     %<kanakaü suvarõamiva pãtaü paridhi vastraü yasya>% iti taññãkà ..)

#<paridhisthaþ>#, puü, (paridhau tiùñhatãti . paridhi + sthà + kaþ .) paricaraþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 62 .. yuddhakàle paraprahàràt ratharakùake . prajàsàmantavyavasthàpanakàriõãti kecit . senàyàü ràj¤o daõóanàyakaþ . ityanye . iti bharataþ ..

#<paridheyaü>#, tri, (paridhàtuü ÷akyam . pari + dhà + %<aco yat .>% 3 . 1 . 97 . iti yat %<ãdyati .>% 6 . 4 . 65 . iti àta ãt tato guõaþ .) paridhànãyam . paridhàtavyam . paridhànopayuktavastràdi . yathà -- %<na tu svabhogyatayàpi pràpte paridheyàdau smçteradçùñàrthatvàpatteþ .>% iti vivàdacintàmaõiþ ..

#<paripaõaü>#, klã, (paripaõyate vyavahriyate'nena . pari + paõ + %<puüsi saüj¤àyàü ghaþ pràyeõa .>% 3 . 3 . 118 . iti ghaþ .) måladhanam . ityamaraþ . 2 . 9 . 80 . puüji iti bhàùà ..

#<paripanthakaþ>#, puü, (paripanthayati doùàdikaü pràpno tãti . pari + pathi ka gatau + õvul .) ÷atruþ . iti hemacandraþ . 3 . 393 .. (yathà, mahàbhàrate . 10 . 16 . 31 .
     %<hato duryodhanaþ pàpo ràjyasya paripanthakaþ ..>%)

#<paripanthã>#, [n] tri, (parisarvato bhàvena doùàkhyànaü panthayitu ÷ãlamasya . pari + pantha + õiniþ .) ÷atruþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 11 . (yathà, gãtàyàm . 3 . 34 .
     %<indriyasyendriyasyàrthe ràgadveùau vyavasthitau .
     tayorna va÷amàgacchettau hyasya paripanthinau ..>% pratikålàcàrã . yathàha ka÷cit .
     %<aparàdhini cet krodhaþ krodhe krodhaþ kathaü nahi .
     dharmàrthakàmamokùàõàü caturõàü paripanthini ..>%)

#<paripàkaþ>#, puü, (paripacyate iti . pari + pac + gha¤ .) paripakvatà . yathà, bhàvaprakà÷e .
     %<ityadbhutaü kevalavahnipakvamàüsena matsyaþ paripàkameti .>% naipuõyam . yathà --
     %<vãkùya tasya vinaye paripàkaü pàka÷àsanapadaü spç÷ato'pi .>% iti naiùadhapa¤camasargaþ ..

@<[Page 3,061b]>@
#<paripàkinã>#, strã, (paripàkaþ paripàka÷aktirvidyate'syàþ . paripàka + ini + ïãp .) trivçtà . iti ÷abdacandrikà ..

#<paripàñiþ>#, strã, (paripàñanam . pari + pañ + svàrthe õic + aca iþ . yadvà pari bhàge bhàgena pàñiþ pàñanaü gatiryasyàm .) pàripàñyavi÷iùñaþ . tatparyàyaþ . ànupårbã 2 àvçt 3 anukramaþ 4 paryàyaþ 5 . ityamaraþ . 2 . 7 . 37 .. ànupårbam 6 paripàñã 7 . iti bharataþ .. ànupårbam 8 ànupårbakam 9 . iti ñãkàntaram .. kramaþ 10 . iti jañàdhara÷abdaratnàvalyau ..

#<paripiùñakaü>#, klã, (pari + più + kta + saüj¤àyàü kan .) sãsakam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<paripuùkarà>#, strã, (paritaþ puùkaraü mukhaü yasyàþ .) goóumbà . iti ÷abdacandrikà .. ràjagomak iti bhàùà ..

#<paripåtaü>#, klã, (pari + på + ktaþ .) apàstatuùadhànyam . yathà, manuþ .
     %<paripåteùu dhànyeùu ÷àkamålaphaleùu ca .
     niranvaye ÷ataü daõóaþ sànvaye'rdha÷ataü damaþ ..>% tri, sarvatobhàvena pavitram .. (yathà, màghe . 2 . 16 .
     %<ghårõayan madiràsvàdamadapàñhalitadyutã .
     revatãvadanocchiùñaparipåtapuñe dç÷au ..>%)

#<paripårõatà>#, strã, (paripårõasya bhàvaþ . paripårõa + %<tasya bhàvastvatalau .>% 5 . 1 . 119 . iti tal tataþ %<tvàntaü klãvantalantaü striyàm .>% iti vàrtikoktatvàt striyàü ñàp .) paripårõatvam . sampårõatà . tatparyàyaþ . àbhogaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 137 ..

#<paripårõatvaü>#, klã, (paripårõasya bhàvaþ . %<tasya bhàvastvatalau .>% 5 . 1 . 119 . iti tva . tataþ klãvatvam .) paripårõatà . sampårõatvam . iti jañàdharaþ .. (yathà --
     %<dç÷yate paripårõatvaü mukhacandrasya te sakhi ! .
     na jàne ka¤cakoraü hi vidhàtà pàlayiùyati ..>% ityudbhañaþ ..)

#<paripelaü>#, klã, (paripelati mçdutàü gacchatãti . pela gatau + ac .) paripelavam . kaivartãmustakam . iti ÷abdamàlà .. tantràntare yathà --
     %<paripelaü plavaü balyaü tatkuñannañasaüj¤akam .
     jàyate mustakàkàraü ÷evàlakulasa¤caye ..>% ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<paripelavaü>#, klã, (pari sarvataþ pelavaü mçdutà yasya .) kaivartãmustakam . ityamaraþ . 2 . 4 . 131 .. (atyantakomale, tri . yathà, bçhatsaühitàyàm . 94 . 8 .
     %<sphãtamadhyaparipelavaü phalaü ÷ãghramadhyacirakàlasambhavam ..>% guõàdayo'sya kaivartãmustaka÷abde j¤ayàþ ..)

#<pariplavaü>#, tri, (pariplavate iti . plu + ac .) ca¤calam . ityamaraþ . 3 . 1 . 35 . (yathà, màghe . 14 . 68 .
     %<matkuõàviva purà pariplavau sindhunàtha÷ayane niùeduùaþ .
     gacchataþ sma madhukaiñabhau vibhoryasya naidrasukhavighnatàü kùaõam ..>% puü, ràj¤aþ sukhãnalasya puttraþ . yathà, bhàgavate . 9 . 22 . 42 .
     %<sunãthastasya bhavità nçcakùuryatsukhãnalaþ .
     pariplavaþ sutastasmànmedhàvã sunayàtmajaþ ..>%)

#<pariplutaþ>#, tri, (pariplu + ktaþ .) jalàdiplàvitaþ . yathà, màrkaõóeye devãmàhàtmye 1 adhyàyaþ ..
     %<àvàü jahi na yatrorvã salilena pariplutà ..>%

#<pariplutà>#, strã, (pari + plu + ktaþ . striyàü ñàp .) madirà . iti hemacandraþ . 3 . 566 .. gràmyadharme (maithune) vedanàvatã yoniþ . yathà --
     %<pariplutàyàü bhavati gràmyadharme rujà bhç÷am .>% iti yonivyàpannidàne màdhavakaraþ ..
     (%<pittalàyà nçsaüvàse kùavathådgàradhàraõàt .
     pittasaümårchito vàyuryoniü dåùayati striyàþ ..
     ÷ånàspar÷àkùamàsàrtirnãlapãtamasçk sravet .
     ÷roõãvaükùaõapçùñhàrtijvaràrtàyàþ pariplutà ..>% iti carake cikitsàsthàne triü÷e'dhyàye ..) àplute tri ..

#<parivarhaþ>#, puü, (parivarhyate'nena . varha pràdhànye + gha¤ .) paricchadaþ . hastya÷vavastrakambalàdi . nçpàrho'rthaþ . ràjayogyadravyaü sitacchattràdi . nçpàrhaü sitacchattràdi artho dhanamiti kecit . ityamarabharatau .. (yathà --
     %<nive÷ya gaïgàmanu tàü mahànadãü camåü vidhànaiþ parivarha÷obhinãm .
     uvàsa ràmasya tadà mahàtmano vicintamàno bharato nivartanam ..>% iti ràmàyaõe . 2 . 83 . 26 .)

#<paribhavaþ>#, puü, (pari + bhå + ap .) anàdaraþ . ityamaraþ . 1 . 7 . 22 .. (yathà, raghuþ . 12 . 37 .
     %<phalamasyopahàsasya sadyaþ pràpsyasi pa÷ya màü .
     mçgyàþ paribhavo vyàghryàmityavehi tvayà kçtam ..>%)

#<paribhàvaþ>#, puü, (pari + bhå + %<parau bhuvo'vaj¤àne .>% 3 . 3 . 55 . iti gha¤ .) paribhavaþ . ityamaraþ . 1 . 7 . 22 ..

#<paribhàùaõaü>#, klã, (pari + bhàù + lyuñ .) saninda upàlambhaþ . ityamaraþ . 1 . 6 . 14 .. upàlambho durvàdaþ . nindayà saha vartamàno ya upàlambhastatra saninde paribhàùaõam . upàlambho guõàviùkaraõena stutipårbako'pi bhavati . yathà mahàkulasya bhavataþ kimidamucitaü bhavati . atra tu sastutau na paribhàùaõam . ñãkàntare'pi bandhulasya tavàgamyàgamanaü yogyamiti nindàpårbaþ . mahàkulasya tava kathaü viprabadhaþ . iti stutipårba÷ca upàlambhaþ . iti bharataþ .. * .. niyamaþ . iti medinã .. àlàpaþ . iti vi÷vaþ ..

@<[Page 3,062a]>@
#<paribhàùà>#, strã, (pari + bhàù + ac . tataùñàp . pariùkçtaü bhàùaõam . padàrthavivecakàcàryàõàü yuktiyuktà vàk . iti kàvyaprakà÷añãkàyàü caõóãdàsaþ .. tatparyàyaþ . praj¤aptiþ 2 ÷ailã 3 saïketaþ 4 samayakàraþ 5 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (såtralakùaõavi÷eùaþ . såtraü ùaóvidham . yathà --
     %<saü j¤à ca paribhàùà ca vidhirniyama eva ca .
     atide÷o'dhikàra÷ca ùaóvidhaü såtralakùaõam ..>%) %<granthasya saükùepanirvàhàrthasaïketavi÷eùaþ . yathà capoditetyàdi .>% iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ .. yathà màghe . 16 . 80 .
     %<na khalu pratihanyate kuta÷cit paribhàùeva garãyasã yadàj¤à ..>%
     (%<avyaktànuktale÷oktasandigdhàrthaprakà÷ikàþ .
     paribhàùàþ pravakùyante dãpãbhåtàþ suni÷citàþ ..>% iti vaidyakaparibhàùàyà lakùaõam ..
     %<prathamaü paribhàùà syàdbheùajyàkhyànakantathà .>% iti ÷àrïgadhare pårbakhaõóe prathame'dhyàye ..)

#<paribhåtaü>#, tri, (paribhåyate sma . pari + bhå + ktaþ .) anàdçtam . tatparyàyaþ . avagaõitam 2 avamatam 3 avaj¤àtam 4 avamànitam 5 . ityamaraþ . 3 . 1 . 106 . abhibhåtam 6 . iti jañàdharaþ .. aprastutam 7 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, sàràvalyàü viü÷àdhyàye .
     %<paribhåtaü sukharahitaü kulañàputtramatipàparata¤ca .
     janayati nakùatrapatiþ kùitisutadçùño jhaùi ÷åram ..>%)

#<paribhramaþ>#, puü, (pari + bhram + ac .) sarvatobhramaõam . paripårbabhramadhàtorbhàve alpratyayaniùpannaþ ..

#<parimaõóalaü>#, tri, (pari sarvato maõóalam .) vartulam . iti hemacandraþ .. (yathà, bhàgavate . 5 . 22 . 19 . %<lakùottaraü sàrdhanavakoñiyojanaparimaõóalaü bhåvalayasya kùaõena sagavyåtyuttaraü dbisahasrayojanàni sa bhuïkte ..>% paramàõuparimàõam . parimàõavi÷iùñaþ paramàõuþ . iti vai÷eùikasåtravivçtiþ .. ÷abdo'yaü nyagrodha÷abdena yuktaþ arthàntaraü prakà÷ayati . puü, puruùavi÷eùaþ . tasya lakùaõaü yathà, màtsye 118 adhyàye .
     %<nyagrodhau tu smçtau bàhå vyàso nyagrodha ucyate .
     vyàsena ucchrayo yasya adha urdha¤ca dehinaþ .
     samocchrayaparãõàho ndhagrodhaparimaõóalaþ ..>% strã, lakùaõànvitaramaõãvi÷eùaþ . yathà, ÷abdaratnàvalyàm .
     %<stanau sukañinau yasyà nitambe ca vi÷àlatà .
     madhye kùãõà bhaved yà ca nyagrodhaparimaõóalà ..>% parvatavi÷eùaþ . yathà mahàbhàrate 6 . 6 . 11 .
     %<parimaõóalastayormadhye meruþ kanakaparvataþ .
     àdityataruõàbhàso vidhåma iva pàvakaþ ..>%)

#<parimalaþ>#, puü, (parimalate sugandhipàrthivakaõàü dharatãti . mala ï dhàraõe + ac . %<kùitàveva gandhaþ .>% iti nyàyàdasya tathàtvam .) vimardanam . kuïkamàdimardanam . vimaddatthijanamanoharagandhaþ . suratàdivimadvaütthivilepanakuïkamàdigandhaþ . ityamarabharatau .. surabhimàlyagandhàdidhàraõenotpanno hçdyo gandhaþ . iti svàmã .. (yathà, kalàvilàse . 1 . 5 .
     %<ratilulitalalitalalanàklamajalalavavàhino muhuryatra .
     ÷lathake÷akusumaparimalavàsitadehà vahantyanilàþ ..>%) tatparyàyaþ . àmodaþ 2 gandhaþ 3 saurabhyam 4 saurabham 5 . iti ràjanirghaõñaþ .. paõóitasamåhaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<parimàõaü>#, klã, parimãyate'nena . (pari + mà + karaõe lyuñ .) parimitavyavahàràsàdhàraõakàraõam . iti siddhàntamuktàvalã .. màpa iti bhàùà . (yathà, manuþ . 8 . 133 .
     %<trasareõavo'ùñau vij¤eyà likùaikà parimàõataþ ..>%) tatparyàyaprakàrà yathà --
     %<yautavaü druvayaü pàyyamiti mànàrthakaü trayam .
     mànaü tulàïguliprasthairgu¤jàþ pa¤càdyamàùakaþ ..
     te ùoóa÷àkùaþ karùo'strã palaü karùacatuùñayam .
     suvarõavistau hemno'kùe kuruvistastu tatpale ..
     tulà striyàü pala÷ataü bhàraþ syàdviü÷atistulàþ .
     àcitaü da÷abhàràþ syuþ ÷àkaño bhàra àcitaþ ..
     kàrùàpaõaþ kàrùika÷ca tàmrike kàrùike paõaþ .
     astriyà vàóhakadroõau khàrã vàho niku¤cakaþ ..
     kuóavaþ prastha ityàdyàþ parimàõàrthakàþ pçthak .>% ityamaraþ . 2 . 9 . 85 -- 89 .. * .. nyàyamate tadyathà --
     %<parimàõaü bhavenmànavyavahàrasya kàraõam .
     aõu dãrghaü mahaddhrasvamiti tadbheda ãritaþ ..
     anitye tadanitya syànnitye nityamudàhçtam .
     saükhyàtaþ parimàõàcca pracayàdapi jàyate ..
     anityaü dvyaõukàdau tu saükhyàjanyamudàhçtam .
     parimàõaü ghañàdau tu parimàõajamucyate ..
     pracayaþ ÷ithilàkhyo yaþ saüyogastena janyate .
     parimàõantålakàdau nà÷astvà÷rayanà÷ataþ ..>% iti bhàùàparicchede . 110 -- 113 .. (parimàõaü niråpayati . parimàõamiti . parimitavyavahàràsàdhàraõaü kàraõaü parimàõamityarthaþ . taccaturvidhaü aõu mahaddãrghaü hrasva¤ca idaü càturvidhyaü pratyakùasiddhaü tatràõutvahrasvatve mahattvadãrghatve ca samaniyate tatparimàõaü nityamityatraparimàõamityanuùajyate jàyate ityatràpi parimàõamityanuvartate . anityamiti pårbeõànvitaü tathàcànityaü parimàõaü saükhyàjanyaü parimàõajanyaü pracayajanya¤cetyarthaþ . tatra saükhyàjanyamudàharati dvyaõukàdàviti . dbyaõukasya trasareõo÷ca parimàõaü prati paramàõuparimàõaü dvyaõukàdiparimàõaü và na kàraõaü parimàõasya svasamànajàtãyotkçùñaparimàõajanakatvàt dbyaõukàdiparimàõantu paramàõutvàpekùayà notkçùñaü trasareõuparimàõantu na sajàtãyaü ataþ paramàõau dbitvasaüïkhyà dvyaõukaparimàõasya dvyaõuke tritvasaïkhyà ca trasareõuparimàõasyàsamavàyikàraõamityarthaþ . parimàõajanyamudàharati parimàõaü ghañàdàviti parimàõajaü kapàlàdi parimàõajanyam . pracayajanyamudàhartuü pracayaü nirvakti pracaya iti arthàt pracayasya nacàvayavinà÷aþ kathaü parimàõanà÷akaþ asatyapyavayavini tricaturaparamàõuvi÷leùe tadupacaye càvayavinaþ pratyabhij¤àne'pi parimàõàntarasya pratyakùasiddhatvàditi vàcyam . paramàõuvi÷leùe dvyaõukasya nà÷o'va÷yamabhyupeyastannà÷e ca dvyaõukanà÷aþ evaü krameõa mahàvayavino nà÷asyàva÷yakatvàt sati ca nà÷ake'nabhyupagamamàtreõa nà÷asya apavadituma÷akyatvàt ÷arãràdàvavayavopacaye asamavàyikàraõanà÷asyàva÷yakatvàdavayavavinà÷aþ àva÷yakaþ na ca pañavinà÷e'pi tantvantarasaüyogàt parimàõàdhikyaü syàditi vàcyaü tatràpi vemàdyabhighàtena samavàyikàraõatantusaüyoganà÷àt pañanà÷asyàva÷yakatvàt ki¤ca tantvantarasya tatpañàvayavatve pårbaü tatpaña eva na syàt tattanturåpakàraõàbhàvàt tattantoravayavatvàbhàve ca na tena parimàõàdhikyaü saüyuktadravyàntaravat tasmàttatra tantvantarasaüyoge sati pårbapañanà÷astataþ pañàntarotpattirityava÷yaü svãkàryam . avayavinaþ pratyabhij¤ànantu sàjàtyena dãpakalikàdivat na ca pårbatantava eva tantvantarasahakàràt pårbapañe satyeva pañàntaramàrabhyamiti vàcyam mårtayoþ samànade÷atàvirodhàt ekadà nànàdravyasya tatrànupalabhya bàdhitatvàcca pårbadravyasya pratibandhakasya vinà÷e dravyàntarotpattirityava÷yamabhyupeyatvàt .. iti siddhàntamuktàvalã ..)

#<parimàrgyaü>#, tri, (pari + mçj + õyat . %<cajoþ ku ghiõyatoþ .>% 7 . 3 . 52 . iti jasyagaþ . %<mçjervçddhiþ .>% 7 . 2 . 114 . iti vçddhiþ .) parimçjyam . pari÷odhanãyam ..

#<parimàrjanaü>#, klã, (pari + mçj + lyuñ tato vçddhiþ .) khàdyabhedaþ . madhumastakam . yathà, ÷abdacandrikà .
     %<madhutailaghçtairmadhye veùñitàþ samità÷ca ye .
     madhumastakamuddiùñaü tasyàkhyà parimàrjanam ..>% pari÷odhana¤ca ..

#<parimitaü>#, tri, (pari + mà + ktaþ . parito mitaü và .) yuktam . iti trikàõóa÷evaþ .. parimàõavi÷iùñam . yathà, udbhañaþ .
     %<draviõaü parimitamadhikavyayinaü janamàkulã kurute .
     kùãõà¤calamiva pãnastanajaghanàyàþ kulãnàyàþ ..>%

#<parimçjyaü>#, tri, (pari + mçj + %<mçjervibhàùà .>% 3 . 1 . 113 . iti kyap .) parimàrgyam . iti vyàkaraõam ..

#<parimeyaü>#, tri, (parimãyate iti . pari + mà + %<aco yat .>% 3 . 1 . 97 . iti yat . %<ãdyati .>% 6 . 4 . 65 . iti ãt tato guõaþ .) parimàõavi÷iùñam . parimàtavyam . parimàõãyam . (yathà, raghuþ . 1 . 37 .
     %<màbhådà÷ramapãóeti parimeyapuraþsarau .
     anubhàvavi÷eùàttu senàparigatàviva ..>%)

#<parimokùaþ>#, puü, (parito mokùaþ parityàgaþ .) malatyàgaþ . yathà, ÷rãbhàgavate 2 . 6 . 10 .
     %<pàyuryamasya mitrasya parimokùasya nàrada ! .
     hiüsàyà nirçtermçtyornirayasya gudaü smçtam ..>% %<parimokùasya malatyàgasya . pàyurindriyaü gudaü sthànam . nirçteralakùmyàþ .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã .. * .. paritràõam . yathà, viùõudharmãttare .
     %<sarvà÷ubhànàü parimokùakàri saüpåjanaü devavarasya viùõoþ .>% iti tithyàditattvam .. (vimuktiþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 2 . 160 .
     %<karõasya parimokùo'tra kuõóalàbhyàü purandaràt ..>%)

#<parimoùã>#, [n] tri, (parimuùõàtãti . pari + muù + õiniþ .) parimoùaõa÷ãlaþ . cauraþ . (iti hemacandraþ . 3 . 46 ..)

#<parirambhaþ>#, puü, (parirambhyate iti . pari + rabhi + gha¤ . %<rabhera÷abliñoþ .>% 7 . 1 . 63 . iti num .) àliïganam . ityamaraþ . 3 . 2 . 30 .. (yathà, gãtagovinde . 5 . 7 .
     %<dhyàyaüstvàmani÷aü japannapi tavaivàlàpamantràvalãü måyastvatkucakumbhanirbharaparãrambhàmçtaü và¤chati ..>%)

#<parivatsaraþ>#, puü, vatsaraþ . iti jañàdharaþ .. vatsaravi÷eùaþ . yathà, malamàsatattve .
     %<÷akàbdàt pa¤cabhiþ ÷eùàt samàdyàdiùu vatsaràþ .
     samparãdànupårbà÷ca tathodàpårbakà matàþ ..>%
     %<paripårbe tathàdànaü yavànà¤ca dbijottamàþ ..>% iti viùõudharmottaram ..

#<parivarjanaü>#, klã, (parivarjyate parityajyate pràõairyena . pari + vçj + õic + lyuñ .) màraõam . ityamaraþ . 2 . 8 . 114 .. (bhàve lyuñ .) parityàgaþ . yathà, udbhañaþ .
     %<gopyo na doùo mathuràïganànàü dhårtasya kçùõasya hi rãtireùà .
     viparyayo yena kçtaþ svapitrostasyopapatnãparivarjanaü kim ..>% parivarjanãyà yathà, kaurme uparibhàge 15 aþ .
     %<eka÷ayyàsanaü paüktibhàõóapakvànnami÷raõam .
     yàjanàdhyayane yonistathaiva sahabhojanam ..
     sahàdhyàyastu da÷amaþ sahayàjanameva ca .
     ekàda÷a samuddiùñà doùàþ sàïkaryasaïgitàþ ..
     samãpe càpyavasthànàt pàpaü saükramate nçõàm .
     tasmàt sarvaprayatnena sàïkaryaü parivarjayet ..>%
     %<yasminde÷e na sammàno na prãtirna ca bàndhavàþ .
     na ca vidyàgamaþ ka÷cittaü de÷aü parivarjayet ..>% iti càõakyam ..
     %<bràhmaõaü bàli÷aü kùattramayoddhàraü vi÷aü jaóam .
     ÷ådramakùarasaüyuktaü dårataþ parivarjayet ..
     kubhàryà¤ca kumitra¤ca kuràjànaü kusauhçdam .
     kubandhu¤ca kude÷a¤ca dårataþ parivarjayet ..>% iti garuóapuràõe 113 adhyàyaþ ..
     (%<yasya vai bhàùamàõasya rujatyårdhamurobhç÷am .
     anna¤ca cyavate bhuktaü sthita¤càpi na jãryati ..
     bala¤ca hãyate yasya tçùõà càbhipravardhate .
     jàyate hçdi ÷åla¤ca taü bhiùak parivarjayet ..>% iti carakeõendriyasthàne ùaùñhe'dhyàya uktam ..)

#<parivartaþ>#, puü, (parivartanamiti . pari + vçt + bhàve gha¤ .) vinimayaþ . (yathà, ràmàyaõe . 2 . 105 . 25 .
     %<hçùyantyçtumukhaü dçùñvà navaü navamivàgatam .
     çtånàü parivartena pràõinàü pràõasaükùayaþ ..>%) kårmaràjaþ . apavartanam . iti medinã .. yugàntaþ . iti hemacandraþ .. granthavicchedaþ . iti jañàdharaþ .. mçtyuputtrasya duþsahasyaurasena kalikanyànirmàùñigarbhajàtàùñaputtràntargatatçtãyaputtraþ . (yathà, màrkaõóeye . 51 . 2 .
     %<aùñau kumàràþ kanyà÷ca tathàùñàvatibhãùaõàþ .
     dantàkçùñistathokti÷ca parivartastathàparaþ ..>% tannàmaniruktiryathà tatraiva 14 ÷loke .
     %<anyagarbhe paràn garbhàn sadaiva parivartayan .
     ratimàpnoti vàkya¤ca vivakùoranyadeva yat ..
     parivartakasaüj¤o'yaü tasyàpi sitasarùapaiþ .
     rakùoghnamantrajapyai÷ca rakùàü kurvãta tattvavit ..>%) tasya puttrayoþ karmàdi yathà --
     %<parivartasutau dbau tu viråpavikçtau dbija ! .
     tau tu vçkùàdriparikhàpràkàràmbhodhisaü÷rayau ..
     gurviõyàþ parivartantau kurutaþ pàdapàdiùu .
     kroùñuke ! parivartaþ syàdgarbhasyànyodaràttataþ ..
     na vçkùa¤caiva naivàdriü na pràkàraü payonidhim .
     parikhàü na samàkràmedabalà garbhadhàriõã ..>% iti màrkaõóeyapuràõe . 51 . 62 -- 64 ..

#<parivartanaü>#, klã, (pari + vçt + lyuñ .) parivartaþ . tatparyàyaþ . paridànam 2 vinimayaþ 3 naimeyaþ 4 vyatihàraþ 5 paràvartaþ 6 vaimeyaþ 7 vimayaþ 8 . iti hemacandraþ .. (yathà, raghuþ . 19 . 13 .
     %<aïkamaïkaparivartanocite tasya ninyatura÷ånyatàmubhe .
     ballakã ca hçdayaïgamasvanà valguvàgapi ca vàmalocanà ..>%)

#<parivartikà>#, strã, meóhrajàtakùudrarogavi÷eùaþ . tallakùaõamàha .
     %<mardanàt pãóanàdvàpi tathaivàpyabhighàtataþ .
     meóhracarma yadà vàyurbhajate sarvata÷caran ..
     tadà vàtopasçùñantu taccarma parivartate .
     savedanaü sadàha¤ca pàka¤ca vrajati kvacit ..
     maõeradhastàt koùastu granthiråpeõa lambate .
     màrutàgantusambhåtàü vindyàttàü parivartikàm .
     sakaõóuþ kañhinà vàpi saiva ÷le ùmasamanvità ..>% asyàü vàtajàyàmapi pittànubandho boddhavyo dàhapàkabhàvàt . koùaþ carmakoùaþ .. * .. atha tasyà÷cikitsà .
     %<parivçttaü ghçtàbhyaktaü susvinnamupanàhayet .
     triràtraü pa¤caràtraü và vàtaghnaiþ ÷àlvaõàdibhiþ ..
     tato'bhyajya ÷anai÷carma pàñayet pãóayenmaõim .
     praviùñe carmaõi maõau svedayedupanàhayet ..
     dadyàdvàtaharàn vastãn snigdhànyannàni bhojayet .>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<parivasathaþ>#, puü, (parito vasantyatra . pari + vas + upasarge vaseriti athac .) gràmaþ . iti hemacandraþ 4 . 27 ..

#<parivahaþ>#, puü, (pari sarvatobhàvena vahatãti . pari + vah + ac .) saptavàyvantargataùaùñhavàyuþ . sa tu suvahavàyoruparisthitaþ . (yathà, siddhànta÷iromaõau .
     %<bhåvàyuràvaha iha pravahastadårdhaþ syàdudvahastadanusaüvahasaüj¤aka÷ca .
     anyastato'pi suvahaþ paripårbakà'smàt vàhaþ paràvaha ime pavanàþ prasiddhàþ ..>%)

#<parivàdaþ>#, puü, (parisarvato doùollekhena vàdaþ kathanam . pari + vad + bhàve gha¤ .) apavàdaþ . (yathà, mahànirvàõatantre . 1 . 42 .
     %<nãcasaüsarganiratàþ paravittàpahàrakàþ .
     paranindàparadroha-parivàdaparàþ khalàþ .. * ..>% pari + vad + õic + karaõe gha¤ .) vãõàvàdanavastu . iti medinã ..

#<parivàdakaþ>#, tri, (parivadatãti . pari + vad + õvul .) parivàdakartà . iti vyàkaraõam ..

#<parivàdinã>#, strã, (parivadati svaràniti . pari + vad + %<supyajàtau õinistàcchãlye .>% 3 . 2 . 78 . iti õiniþ striyàü ïãp .) saptatantrãyuktavãõà . ityamaraþ .. (yathà, màghe . 6 . 9 .
     %<kalatayà vacasaþ parivàdinã svarajità rajitàva÷amàyayuþ ..>%) parivàdavi÷iùñà ca ..

#<parivàdã>#, [n] tri, (parivadatãti parivaditu ÷ãlamasya và . pari + vad + ÷ãlàrthe kartari õiniþ .) parivàdakartà . (yathà, mahàbhàrate . 7 . 71 . 26 .
     %<sàdhånasåyatàü ye ca ye càpi parivàdiõàm ..>% parivàdo nindà vidyate'sya .) parivàdavi÷iùñaþ . iti parivàda÷abdàdastyarthe iniþ ..

#<parivàpaþ>#, puü, (parisarvata upyate iti . pari + vap + gha¤ .) paryuptiþ . vapanam . jalasthànam . paricchadaþ . iti medinã . pe 25 ..

#<parivàpanaü>#, klã, (pari + vap + õic + lyuñ .) muõóanam . iti hemacandraþ ..

#<parivàpitaü>#, tri, (parivàpyate sma . pari + vapa + õic + kta .) muõóitam . ityamaraþ . 3 . 1 . 85 ..

#<parivàraþ>#, puü, (parivriyate'nena . pari + vç + karaõe gha¤ .) parijanaþ . (yathà, raghuþ . 6 . 10 .
     %<manuùyavàhyaü caturasrayànamadhyàsya kanyà parivàra÷obhi .
     vive÷a ma¤càntararàjamàrgaü patiüvarà këptavivàhaveùà ..>%) khaógakoùaþ . paricchadaþ . iti medinã . re . 280 ..

#<parivàhaþ>#, puü, (paryahyate tçõàdikaü yena . pari + vah + gha¤ .) parãvàhaþ . jalocchàsaþ . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ .. (yathà, raghuþ . 8 . 74 .
     %<sa vive÷a purãü tayà vinà kùaõadàpàya÷a÷àïkadar÷anaþ .
     parivàhamivàvalokayan sva÷ucaþ paurabadhåmukhà÷ruùu ..>%)

#<pariviõõaþ>#, puü, (pari + vid + ktaþ .) parivittiþ . yathà, udvàhatattve .
     %<jyeùñhe'nirviùñe kanãyàn nirviùan parivettà bhavati parivinno jyeùñhaþ parivedanãyà kanyà paridàyã dàtà parikartà yàjakaþ te sarve patitàþ ..>%

#<parivittiþ>#, puü, (parivarjanaü vindati labhate iti . pari + vid + ktic .) parivettçjyeùñhaþ . kçtavivàhasyànåóhajyeùñhabhràtà . ityamaraþ . 2 . 7 . 56 .. (yathà, manuþ . 3 . 171 .
     %<dàràgnihotrasaüyogaü kurute yo'graje sthite .
     parivettà sa vij¤eyaþ parivittistu pårbajaþ ..>%)

#<parivindan>#, [t] puü, (parityajya jyeùñhaü bhràtaraü vindati agnyàdhànabhàryàdikaü labhate iti . vid + ÷atç .) parivedanakartà . yathà --
     %<de÷àntarasthaklãvaikavçùaõànasahodaràn .
     ve÷yàbhisaktapatita÷ådratulyàtirogiõaþ ..
     jaóamåkàndhavadhirakubjavàmanakuùñhakàn .
     ativçddhànabhàryàü÷ca kçùisaktàn nçpasya ca ..
     dhanavçddhiprasaktàü÷ca kàmataþ kàriõastathà .
     kulañonmattacauràü÷ca parivindan na duùyati ..>% ityudvàhatattve chandogapari÷iùñam ..

#<pariviùõu>#, klã, sarvato viùõuþ . viùõuü viùõuü pari ityavyayãbhàvasamàse durgàdàsaþ ..

#<parivçhitaü>#, tri, vçhidhàtoþ karmaõi ktaþ . (tataþ parito vçühitamiti .) sarvatobhàvena dãptivi÷iùñam . sarvatobhàvena karigarjitam . sarvatobhàvena vçddhivi÷iùñam . sarvatobhàvena dhvanivi÷iùñam ..

#<parivçóhaþ>#, tri, (parisarvatobhàvena vçühati vardhate iti . vçhi bçddhau + kartari ktaþ . nipàtanàt hakàralopo niùñhàtasya óhatva¤ca .) adhipaþ . . prabhuþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 11 .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 3 . 282 .
     %<jagatparivçóhaþ prauóhaprãtistaü sa phalàrthinam .
     kçtvà pràduùkçtavapustato bhåyo'pyabhàùata ..>%)

#<parivçtaþ>#, tri, (parisarvatobhàvena vçtaþ .) àvçtaþ . veùñitaþ . yathà --
     %<vyavahàràn nçpaþ pa÷yet sabhyaiþ parivçto'nvaham .>% iti mitàkùarà ..

#<parivçttiþ>#, puü, (parivarjane vartate iti . pari + vçt + ktic .) parivittiþ . iti haóóaþ .. (pari + vçt + bhàve ktin . parivartanam . yathà, mahàbhàrate . 14 . 18 . 29 .
     %<tasya kàlaparãmàõamakarot sa pitàmahaþ .
     bhåteùu parivçtti¤ca punaràghçttimeva ca ..>% arthàlaïkàravi÷eùaþ . yathà, sàhityadarpaõe . 10 . 105 .
     %<parivçttirvinimayaþ samanyånàdhikairbhavet ..>% krameõodàharaõaü yathà --
     %<dattvà kañàkùameõàkùã jagràha hçdayaü mama .
     mayà tu hçdayaü dattvà gçhãto madanajvaraþ ..>% atra prathame'rdhe samena dvitãye'rdhe nyånena ..)

#<parivçhitaü>#, tri, sarvatobhàvena vçddhivi÷iùñam . sarvatobhàvenodyamavi÷iùñam . iti vçhadhàtoþ karmaõi ktapratyayaniùpannam ..

#<parivettà>#, [ç] puü, (parityajya jyeùñhaü bhràtaraü vindati bhàryàmagnyàdikaü và labhate iti . vida làbhe + %<õvultçcau .>% 3 . 1 . 133 . iti tçc .) anåóhajyeùñhe kçtavivàhakaniùñhaþ . ityudvàhatattvam .. (yathà, manuþ . 3 . 171 .
     %<dàràgnihotrasaüyogaü kurute yo'graje sthite .
     parivettà sa vij¤eyaþ parivçttistu pårbajaþ ..>%)

#<parivedanaü>#, klã, (pari + vid + lyuñ .) vivàhaþ . agnyàdhyànam . yathà --
     %<klãve de÷àntaragate patite bhikùuke'pi và .
     yoga÷àstràbhiyukte ca na doùaþ parivedane ..>% ityudvàhatattve ÷àtàtapaþ .. sarvatobhàvena j¤ànam . (yathà, mahàbhàrate . 14 . 16 . 12 .
     %<sa hi dharmaþ suparyàpto brahmaõaþ parivedane .
     na ÷akyaü tanmayà bhåyastathà vaktuma÷eùataþ ..>%) sarvatobhàvena vicàraõam . sarvatobhàvena vidyamànatvam . sarvatobhàvena làbhaþ ..

#<parivedinã>#, strã, (parivedo'styasyàmiti . ini ïãp ca .) parivettuþ strã . iti hemacandraþ ..

#<parivedanãyà>#, strã, (parividyate yà . pari + vid anãyar .) anåóhajyeùñhe tatkaniùñhena vivàhità kanyà . asya pramàõaü paridàyi÷abde draùñavyam ..

#<parive÷aþ>#, puü, (parito vi÷atãti . pari + vi÷ + gha¤ .) veùñanam . paridhiþ . ini medinã . ÷e . 37 ..
     %<vàtena maõóalãbhåtàþ såryàcandramasoþ karàþ .
     màlàbhà vyomni tanute parive÷aþ prakãrtitaþ ..>% iti bharatadhçtasàhasàïkaþ ..

#<pariveùaþ>#, puü, (parito viùyate vyàpyate'nena . viùirau vyàpane + gha¤ .) parivçtiþ . paridhiþ . (bçhatsaühitàyàm 34 adhyàye tallakùaõàdikamuktam . tadyathà --
     %<sammårchità ravãndvoþ kiraõàþ pavanena maõóalãbhåtàþ .
     nànàvarõàkçtayastanvabhre vyomni pariveùàþ ..
     te raktanãlapàõóurakàpotàbhràbha÷abalahari ÷uklàþ .
     indrayamavaruõanirç ti÷vasane÷apitàmahàgnikçtàþ ..
     dhanadaþ karoti mecakamanyo'nyaguõà÷rayeõa càpyanye .
     pravilãyate muhurmuhuralpaphalaþ sopi vàyukçtaþ ..
     càùa÷ikhirajatatailakùãrajalàbhaþ svakàlasambhåtaþ .
     avikalavçttaþ snigdhaþ pariveùaþ ÷ivasubhikùakaraþ ..
     sakalagaganànucàrã naikàbhaþ kùatajasannibho råkùaþ .
     asakala÷akaña÷aràsana ÷çïgàñakavatsthitaþ pàpaþ ..
     ÷ikhigalasame'tivarùaü bahuvarõe nçpavadho bhayaü dhåmre .
     haricàpanibhe yuddhànya÷okakusumaprabhe càpi ..
     varõenaikena yadà bahulaþ snigdhaþ kùuràbhrakàkãrõaþ .
     svartau sadyo varùaü karoti pãta÷ca dãptàrkaþ ..
     dãptavihaïgamçgarutaþ kaluùaþ sandhyàtrayotthito'timahàn .
     bhayakçttaóidulkàdyairhato nçpaü hanti ÷astreõa ..
     pratidinamarkahimàü÷voraharni÷aü raktayornarendravadhaþ .
     pariviùñayorabhãkùõaü lagnàstanabhaþsthayostadbat ..
     senàpaterbhayakaro dbimaõóalo nàti÷astrakopakaraþ .
     triprabhçti÷astrakopaü yuvaràjabhayaü nagararodham ..
     vçùñistryahena màsena vigrahovà grahendubhanirodhe .
     horàjanmàdhipayorjanmarkùe và÷ubho ràj¤aþ ..
     pariveùamaõóalagato ravitanayaþ kùudradhànyanà÷akaraþ .
     janayati ca vàtavçùñiü sthàvarakçùikçnnihantà ca ..
     bhaume kumàrabalapatisainyànàü vidravo'gni÷astrabhayam .
     jãve pariveùagate purohitàmàtyançpapãóà ..
     mantristhàvaralekhakaparivçddhi÷candraje suvçùñi÷ca .
     ÷rukre yàyikùattriyaràj¤àü pãóà priyaü cànnam ..
     kùudanalamçtyunaràdhipa÷astrebhyo jàyate bhayaü ketau .
     pariviùñe garbhabhayaü ràhau vyàdhirnçpabhaya¤ca ..
     yuddhàni vijànãyàt pariveùàbhyantare dbayorgrahayoþ .
     divasakçtaþ ÷a÷ino và kùudavçùñibhayaü triùu proktam .
     yàti caturùu narendraþ sàmàtyapurohito va÷aü mçtyoþ .
     pralayamiva viddhi jagataþ pa¤càdiùu maõóalastheùu ..
     tàràgrahasya kuryàt pçthageva samutthito narendravadham .
     nakùatràõàmathavà yadi ketornodayo bhavati ..
     viprakùattriyaviñ÷ådrahà bhavet pratipadàdiùu krama÷aþ .
     ÷reõãpurako÷ànàü pa¤camyàdiùva÷ubhakàrã ..
     yuvaràjasyàùñamyàü paratastriùu pàrthivasya doùakaraþ .
     purarodho dbàda÷yàü sainyakùobhastrayoda÷yàm ..
     narapatipatnãpãóàü pariveùo'bhyutthita÷caturda÷yàm .
     kuryàtt pa¤cada÷yàü pãóàü manujàdhipasyaiva ..
     nàgarakàõàmabhyantarasthità yàyinà¤ca vàhyasthà .
     pariveùamadhyarekhà vij¤eyà krandasàràõàm ..
     raktaþ ÷yàmo råkùa÷ca bhavati yeùàü paràjayasteùàm .
     snigdhaþ ÷veto dyutimàn yeùàü bhàgo jayasteùàm ..>%) pariveùaõam . iti hemacandraþ ..

#<pariveùakaþ>#, puü, (pariveùatãti . pari + viù + õvul .) pariveùñà . pariveùaõakartà . tasya lakùaõaü yathà --
     %<snàta÷candanacarcitaþ suvasanaþ sragvã prasannànanaþ spaùñàtmà subhagaþ prasannahçdayaþ ÷rãkàntapåjàrataþ .
     svàmisnehaparaþsvakàryanipuõaþ prauóho vadànyaþ÷ucirvipro và pariveùakastu kulaja÷cànyo'pi và bhåpateþ ..>% iti pàkaràje÷varaþ ..

#<pariveùaõaü>#, klã, (pari + viù + õic + lyuñ .) veùñanam . bhojanàrthaü bhojanapàtre annàderdànam . atha ÷ràddhe pariveùaõaü manuþ . %<pàõibhyàntåpasaügçhya svayamannasya vardhitam . vipràntike pitén dhyàyan ÷anakairupanikùipet .. annasyeti tçtãyàrthe ùaùñhã vardhitaü påritaü pàtramiti ÷eùaþ . upanikùipet pariveùaõàrtham . tathà ca pàkasthàlyà àkçùya prathamaü bhojanapàtre na deyaü kintu sthàlyàdikaü pàõibhyàü pàtrasamãpe bhåmau saüsthàpya pa÷càt pàõibhyàü pàtràntaritàbhyàü ÷ràddhe pariveùayet . ubhàbhyàmapi hastàbhyàmàkçùya pariveùayediti matsyapuràõàt . yattu ÷ràddhe pariveùaõantu dakùiõapàõimàtreõaivàïgànabhidhànàditi maithiloktaü tanna . ekena pàõinà dattaü ÷ådràdattaü na bhakùayedityàdi puràõãyena ekapàõidatta÷ådràdattabhakùaõaniùedhena tanmàtrapariveùaõasyàpi niùiddhatvàt pàõibhyàmapi pàtràntaritaü kçtvà deyam . hastadattà÷ca ye snehà lavaõaü vya¤janàni ca . dàtàraü nopatiùñhante bhoktà bhuïkte ca kilviùam .. tasmàdantaritaü deyaü parõenàtha tçõena và . pradadyànna tu hastena nàyasena kadàcana .. iti va÷iùñhavacanena sàmànyato'bhidhànàt . pitçbhaktitaraïgiõyàmapyevam . manuþ . guõàü÷ca såpa÷àkàdyàn payo dadhi ghçtaü madhu . vinyasedyatnataþ samyagbhåmàveva samàhitaþ .. àmiùaü pànapàtra¤ca bhokturdakùiõato nyaset . bhakùyaü bhojya¤ca vividhaü målàni ca phalàni ca .. hçdyàni caiva màüsàni pànàni surabhãõi ca . upanãya ca tat sarvaü ÷anakaiþ susamàhitaþ .. pariveùayet prayato guõàn sarvàn pracodayan . guõàn upakaraõàni bhåmàveva na tu vya¤janàdipàtràõi annàdi pàtropari nikùipet .>% iti ÷ràddhatattvam ..

#<pariveùikà>#, strã, (pariveùati yà . pari + viù + õvul . striyàü ñàp ata itva¤ca .) pariveùaõakartrã . tasyà lakùaõaü yathà --
     %<snàtà vi÷uddhavasanà navadhåpitàïgã karpårasaurabhamukhã nayanàbhiràmà .
     vimbàdharà ÷irasi vaddhasugandhipuùpà mandasmità kùitibhçtàü pariveùikà syàt ..>% iti pàkaràje÷varaþ ..

#<pariveùñitaü>#, tri, sarvatobhàvena veùñitam . tatparyàyaþ . parikùiptam 2 valayitam 3 nivçtam 4 pariùkçtam 5 parãtam 6 . iti hemacandraþ ..

#<parivyàdhaþ>#, puü, (pari sarvatobhàvena vidhyatãti . pari + vyadhyau tàóe + %<÷yàdvyadheti .>% 3 . 1 . 141 . iti õaþ .) ambuvetasaþ . drumotpalaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 30, 60 ..

#<parivrajyà>#, strã, (pari + vraja + bhàve kyap . striyàü ñàp .) tapasyà . iti hemacandraþ . 1 . 81 . (itastato bhramaõam . yathà, manuþ . 10 . 52 .
     %<vàsàüsi mçtacelàni bhinnabhàõóeùu bhojanam .
     kàrùõàyasamalaïkàraþ parivrajyà ca nitya÷aþ ..>% %<lauhavalayàdi càlaïkaraõaü sarvadà ca bhramaõa÷ãlatvam ..>% iti kullåkabhaññaþ ..)

#<parivràjaþ>#, puü, (parityajya sarvàn viùayabhogàn gçhà÷ramàd vrajatãti . pari + vraj + saüj¤àyàü kartari gha¤ .) parivràñ . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ ..

#<parivràjakaþ>#, puü, (parivràja + svàrthe kan . parivrajatãti . pari + vraj + õvul và .) parivràñ .. (yathà, goþ ràmàyaõe . 3 . 55 . 2 .
     %<sa parivràjaka÷chadmà mahàkàya÷irodharaþ .
     pratipede svakaü råpaü ràvaõo ràkùasàdhipaþ ..>%)

#<parivràjiþ>#, strã, (pari + vraj + õic + in .) ÷ràvaõã . iti ràjanirghaõñaþ .. thulakuóã iti bhàùà .. (÷ràvaõãmaõóåkaparõã÷abdayorasyà vi÷eùo j¤eyaþ ..)

#<parivràñ>#, [j] puü, (parityajya sarvaü viùayabhogaü gçhasthà÷ramàd vrajati gacchatãti . pari + vraj + kvip dãrgha÷ca .) caturthà÷ramã . tatparyàyaþ . bhikùuþ 2 karmandã 3 pàrà÷arã 4 maskarã 5 . ityamaraþ . 2 . 7 . 42 .. sannyàsã 6 ÷ramaõaþ 7 . iti jañàdharaþ .. parivràjakaþ 8 parà÷arã 9 vrajakaþ 10 . iti ÷abdaratnàvalã .. tasya lakùaõaü yathà, garuóapuràõe .
     %<sarvàrambhaparityàgo bhaikùyà÷yaü brahmamålatà .
     niùparigrahatàdrohasamatàþ sarvajantuùu ..
     priyàpriyapariùvaïge sukhaduþkhàvikàrità .
     saüvàhyàbhyantaraü ÷aucaü sukhaduþkhàvikàrità ..
     sarvendriyasamàhàro dhàraõà dhyànanityatà .
     bhàvasaü÷uddhirityeùa parivràóvarya ucyate ..>%

#<parivràó>#, puü, (parityajya sarvaü viùayabhogaü gçhasthà÷ramàd vrajati gacchatãti . pari + vraj + kvip dãrgha÷ca .) caturthà÷ramã . tatparyàyaþ . bhikùuþ 2 karmandã 3 pàrà÷arã 4 maskarã 5 . ityamaraþ . 2 . 7 . 42 .. sannyàsã 6 ÷ramaõaþ 7 . iti jañàdharaþ .. parivràjakaþ 8 parà÷arã 9 vrajakaþ 10 . iti ÷abdaratnàvalã .. tasya lakùaõaü yathà, garuóapuràõe .
     %<sarvàrambhaparityàgo bhaikùyà÷yaü brahmamålatà .
     niùparigrahatàdrohasamatàþ sarvajantuùu ..
     priyàpriyapariùvaïge sukhaduþkhàvikàrità .
     saüvàhyàbhyantaraü ÷aucaü sukhaduþkhàvikàrità ..
     sarvendriyasamàhàro dhàraõà dhyànanityatà .
     bhàvasaü÷uddhirityeùa parivràóvarya ucyate ..>%

#<pari÷aïkanãyaþ>#, tri, (pari÷aïkyate iti . pari + ÷aïka + anãyar .) sarvatobhàvena ÷aïkàviùayaþ . yathà,
     %<÷àstraü sucintitamapi praticintanãyamàràdhito'pi nçpatiþ pari÷aïkanãyaþ .
     aïke sthitàpi yuvatiþ parirakùaõãyà ÷àstre nçpe ca yuvatau ca kuto va÷itvam ..>% ityudbhañaþ ..

#<pari÷iùñaü>#, klã, (paritaþ ÷iùñaþ . ÷iù + ktaþ .) pari÷eùavi÷iùñam . ava÷iùñàrthabodhakagranthaþ . iti hemacandraþ . 2 . 171 .. (yathà, chàndogapari÷iùñam . gçhyapari÷iùñamityàdi ..)

#<pari÷uùkaü>#, klã, (paritaþ ÷uùkam . ÷uù + ktaþ .) màüsavya¤janabhedaþ . yathà --
     %<màüsaü bahughçtairbhçùñaü sikta¤ceccàmbunà muhuþ .
     jãrakàdyaiþ samàyuktaü pari÷uùkaü taducyate ..>% iti ÷abdacandrikà .. sarvatonãrase tri .. (yathà, heþ ràmàyaõe . 2 . 59 . 5 .
     %<upataptodakà nadyaþ palvalàni saràüsi ca .
     pari÷uùkapalà÷àni vanànyupavanàni ca ..>%)

#<pari÷odhaþ>#, puü, (pari + ÷udh + bhàve gha¤ .) pari÷odhanam . sarvatobhàvena ÷uddhiþ ..

#<pari÷oùaþ>#, puü, (pari + ÷uù + bhàve gha¤ .) sarvatobhàvena ÷uùkatà . (yathà, goþ ràmàyaõe . 4 . 15 . 34 .
     %<vàyvarkaparipãtàmburviparimlànapaïkajaþ .
     taóàga iva kàlena pari÷oùaü gamiùyati ..>%)

#<pari÷ramaþ>#, puü, (pari + ÷ram + gha¤ . na vçddhiþ .) pari÷ràntiþ . tatparyàyaþ . ÷ramaþ 2 klamaþ 3 kle÷aþ 4 prayàsaþ 5 àyàsaþ 6 vyàyàmaþ 7 . iti hemacandraþ . 2 . 233 .. (yathà, raghuþ . 1 . 58 .
     %<tamàtithyakriyà÷ànta-rathakùobhapari÷ramam .
     papraccha ku÷alaü ràjye ràjyà÷ramamuniü muniþ ..>%)

#<pari÷rayaþ>#, puü, (pari÷rayatyasmin iti . pari + ÷ri + %<erac .>% 3 . 3 . 56 . iti ac .) sabhà . (bhàve ac .) à÷rayaþ . iti medinã . ye . 122 ..

#<pari÷ràntaþ>#, tri, (pari + ÷rama + kartari ktaþ .) sarvatobhàvena ÷ràntiyuktaþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 49 . 26 .
     %<pari÷rànto vayaþstha÷ca ùaùñivarùo jarànvitaþ .
     kùudhitaþ sa mahàraõye dadar÷a munisattamam ..>% strã . gàyatrãsvaråpà bhagavatã . yathà, devãbhàgavate . 12 . 6 . 93 .
     %<pàvanã pàdasahità pe÷alà pavanà÷inã .
     prajàpatiþ pari÷ràntà parvatastanamaõóalà ..>%)

#<pari÷rutaþ>#, tri, (pari + ÷ru + ktaþ .) sarvatobhàvena ÷ravaõavi÷iùñaþ ..

#<pari÷leùaþ>#, puü, (pari + ÷liùa + bhàve gha¤ .) à÷leùaþ ..

#<pariùat>#, [d] strã, (pàrataþ sãdantyasyàm . pàra+ sad + adhikaraõe kvip . %<sadiraprateþ .>% 8 . 3 . 66 . iti ùatvam .) sabhà . ityamaraþ . 2 . 7 . 15 .. (yathà, goþ ràmàyaõe . 2 . 13 . 16 .
     %<yàdç÷ã pariùat sãte ! dåta÷càyaü tathàvidhaþ .
     dhruvamadyaiva ràjà màü yauvaràjye'bhiùekùyati ..>% pariyacca khalu dbividhà, j¤ànavatã måóhapariùacca, saiva dvividhà satã trividhà punaranena kàraõavibhàgena suhçtpariùat, udàsãnapariùata, pratiniviùñapariùacceti . tatra pratiniviùñàyàü pariùadi j¤ànavij¤ànavacanaprativacana÷atti sampannàyàü måóhàyàü và na katha¤cit kenacit saha jalpo vidhãyate . måóhàyàntu suhçtpariùadi udàsãnàyàü và j¤ànavij¤ànamantareõàpyadãptaya÷asà mahàjanadbiùñena saha jalpo vidhãyate . tadbidhena ca saha kathayatà àviddhadãrghasåtrasaïkalairvàkyadaõóakaiþ kathayitavyam . atihçùñaü muhurmuhurupahasatà paraü råpayatà ca pariùadamàkàraibruvata÷càsya vàkyàvakà÷o na deyaþ . kaùña÷abda¤ca bruvan vaktavyo nocyata iti . athavà punarhãnà te pratij¤eti puna÷càhvayamànaþ prativaktavyaþ . parisaüvatsarobhava ÷ikùasva tàvat . paryàptametàvatte . sakçdapi hi pàrikùepikaü nihataü nihatamàhuriti . nàsya yogaþ kartavyaþ katha¤cidapyevaü ÷reyasà saha vigçhya vaktavyamityàhurityeke . natvevaü jyàyasà saha vigrahaü pra÷aüsanti ku÷alàþ . pratyavareõa tu saha samànàbhimatena và vigçhya jalpatà suhçtpariùadi kathayitavyam . athavàpyudàsãnapariùadi anavadhàna÷ravaõaj¤ànavij¤ànopadhàraõavacana÷aktisampannàyàü kathayatà càvahitena parasya sàdguõyadoùabalamavekùitavyam . samavekùya ca yatrainaü ÷reùñhaü manyeta nàsya tatra jalpaü yojayet anàvikçtamayogaü kurvan . yatra tvenamavaraü manyeta tatraivainamà÷u nigçhõãyàt . iti carake vimànasthàne'ùñame'dhyàye ..) pariùattvaü yathà, pràya÷cittaviveke .
     %<ekaviü÷atisaükhyàkairmãmàüsànyàyapàragaiþ .
     vedàïgaku÷alai÷caiva pariùattvaü prakalpayet ..>%

#<pariùadaþ>#, puü, (paritaþ sãdatãti . pari + sad + ac . %<sadiraprateþ .>% 8 . 3 . 66 . iti ùatvam .) pàriùadaþ . anucaraþ . iti bharatakçtadviråpakoùaþ ..

#<pariùadyaþ>#, puü, (pariùadamarhatãti . pariùad + yat .) pariùadvalaþ . iti bharatakçtadviråpakoùaþ ..

#<pariùadvalaþ>#, puü, (pariùadasyàstãti . pariùad +
     %<rajaþkçùyàsutipariùado valac . 5 . 2 .>% 111 . iti valac .) sabhàsadaþ . pàriùadaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, bhaññiþ . 4 . 12 .
     %<vràtãnavyàladãpràstaþ sutvanaþ paripåjayan .
     pariùadbalànmahàbrahmairàña naikañikà÷ramàn ..>%)

#<pariùkandaþ>#, tri, (pariùkandatãti . pari + skandirau gati÷oùaõayoþ + pacàdyac . %<pare÷ca .>% 8 . 3 . 74 . iti ùatvam .) pariskandaþ . parapuùñaþ . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ ..

#<pariùkaõaþ>#, tri, (pari + skanda + ktaþ . dasya tasya ca naþ . %<pare÷ca .>% 8 . 3 . 74 . iti ùatve õatva¤ca .) pariskandaþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<pariùkàraþ>#, puü, (pariùkriyate'nena . pari + kç +
     %<samparibhyàü karotau bhåùaõe . 6 . 1 . 137 .>% iti suñ . %<parinivãti .>% 8 . 3 . 70 . iti ùatvam .) alaïkàraþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 101 .. saüskàraþ . ÷uddhiþ ..

#<pariùkçtaþ>#, tri, (pariùkriyate sma iti . pari + kç + ktaþ . %<samparibhyàmiti .>% suñ . %<parinivãti .>% 8 . 3 . 70 . iti ùatva¤ca .) bhåùitaþ . alaïkçtaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 100 .. veùñitaþ . iti hemacandraþ .. àhitasaüskàraþ . iti vedi÷abdañãkàyàü bharataþ ..

#<pariùkçtabhåmiþ>#, strã, vediþ . pariùkçtà yaj¤àrthaü pa÷ubandhanàya yaj¤apàtràsàdanàya càhitasaüskàrà bhåmiþ . ityamarabharatau ..

#<pariùñomaþ>#, puü, (paritaþ ståyate nànàvarõavattvàditi . stu + man . tataþ ùatvam . kecittu %<pareþstautiü prati anupasargatvàt na ùaþ .>% ityuktvà paristoma iti kalpayanti .) paristomaþ . ityamarañãkàyàü svàmã ..

#<pariùvaïgaþ>#, puü, (pariùva¤janam . pari + sva¤ja + gha¤ . %<parinivãti .>% 8 . 3 . 70 . iti ùatvam .) àliïganam . ityamaraþ . 3 . 2 . 30 .. (yathà, goþ ràmàyaõe . 1 . 4 . 88 .
     %<aïgadapramukhànà¤ca harãõàü ràmadar÷anam .
     hanåmataþ pariùvaïgo ràghaveõa mahàtmanà ..>%)

#<parisabhyaþ>#, puü, sarvatobhàvena sabhàyàü sàdhuþ ityarthe yat pratyayaþ .. pariùadyaþ . sabhàsadaþ ..

#<parisaraþ>#, puü, (parisarantyatra . pari + sç + %<puüsãti .>% 3 . 3 . 118 . iti ghaþ .) paryantabhåþ . nadãnagaraparvatàderupàntabhåmiþ . ityamarabharatau .. (yathà, meghadåte . 69 .
     %<muktàjàlaiþ stanaparisaracchinnasåtrai÷ca hàrairnai÷o màrgaþ saviturudaye såcyate kàminãnàm ..>%) mçtyuþ . vidhiþ . iti medinã . re . 279 ..

#<parisarpaþ>#, puü, (pari samantàt sarpaõam . pari + sçp + dha¤ .) parikriyà . parijanàdinà veùñanam . samantàt sarpaõam . ityamarabharatau .. (sarpavi÷eùaþ . yathà, su÷rute kalpasthàne 4 adhyàye . tatra darvãkaràþ . %<gavedhukaþ parisarpaþ khaõóaphaõaþ kakudaþ padmo mahàpadmaþ ..>% iti . kuùñhavi÷eùaþ . yathà, tatraiva nidànasthàne 5 ma adhyàye . %<kùudrakuùñhànyapi sthålàruùkaü mahàkuùñhamekakuùñha¤carmadalaü visarpaþ parisarpaþ sidhma vicarcikà kiñimaü pàmà rakasà ceti ..>%)

#<parisaryà>#, strã, (parisaraõamiti . sç gatau + %<paricaryà parisaryeti .>% 3 . 3 . 101 . ityasya vàrtiü iti nipàtanàt siddham .) parãsàraþ . sarvatogamanam . bhåmau sarvatobhramaõam . iti sarvasvam .. antasaraõam . iti kecit . ityamarabharatau ..

@<[Page 3,066c]>@
#<pariskandaþ>#, puü, (pariskandatãti . pari + skanda + ac . %<pare÷ca .>% 8 . 3 . 74 . iti pakùeùatvàbhàvaþ .) parapuùñaþ . pareõa pratipàlitaþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 18 ..

#<pariskannaþ>#, puü, (pari + skanda + kta . %<pare÷ca .>% 8 . 3 . 74 . iti pakùe ùatvàbhàvaþ .) pariskandaþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<paristomaþ>#, puü, (pari ståyate pra÷asyate nànàvarõavattvàt . pari + stu + %<attistusviti .>% man . yadbà parigataþ stomo'tra varõastomatvàt .) gajapçùñhasthacitrakambalaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 42 .. hàtãra piñhera jhula iti bhàùà ..

#<parispandaþ>#, puü, (pari + spanda + adhikaraõe gha¤ .) kusumaprakaràdeþ patràvalyàde÷ca racanà . ityamaraþ . 2 . 6 . 137 .. parikaraþ . parivàraþ . iti hemacandraþ . 3 . 379 .. (bhàve + gha¤ .) sarvatobhàvena spandana¤ca .. (mardanam . yathà, mahàbhàrate . 1 . 154 . 8 .
     %<ahamenaü haniùyàmi prekùantyàste sumadhyame ! .
     nàyaü pratibalo bhãru ! ràkùasàpasado mama .
     soóhuü yudhi parispandamathavà sarvaràkùasàþ ..>%)

#<parispandanaü>#, klã, (pari sarvatobhàvena spandyate iti . pari + spanda + lyuñ .) sarvatobhàvena kampanam . yathà . ko'pi parispandanasàdhanasàdhyaþ . yathà gamanàdiþ . ko'pyaparispandanasàdhanasàdhyaþ . thathà avasthànàdiþ . iti goyãcandraþ ..

#<parispandamànaþ>#, tri, (parispandate iti . pari + spanda + ÷ànac .) sarvatobhàvena kampamànaþ . yathà . %<anavarataparispandamànà parimitapavanàdiparamàõucetanasaüyogasantànàntaþpàtivyaktãnàmaviratamevoparamàt .>% iti sàmànyalakùaõàyàü ÷iromaõiþ ..

#<parisyandaþ>#, puü, (pari + syanda + bhàve gha¤ . apràõikartçkatve và ùatvam .) parispandaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<parisrut>#, strã, (parisravatãti . pari + sru + kvip tuk ca .) varuõàtmajà . madirà . ityamaraþ . 2 . 10 . 39 .. (yathà, atharvavede . 3 . 12 . 7 .
     %<emàü parisrutaþ kumbha àdadhnaþ kala÷airaguþ ..>% sarvatobhàvena kùarite tri . yathà, çgvede . 8 . 39 . 10 .
     %<tvàmàpaþ parisrutaþ pariyanti svasetavo nabhantàmanyake same ..>%)

#<parisrutaþ>#, tri, (paritaþ såyate sma . sru sravaõe + %<gatyartheti .>% 3 . 4 . 72 . iti ktaþ .) sravayuktaþ . sarvatobhàvena kùaritaþ . iti medinã . te . 206 .. (vàruõã÷abde'syà vivçtirj¤àtavyà . yathà, yajurvede . 2 . 34 .
     %<åjja vahantãramçtaü ghçtaü payaþ kãlàlaü parisrutam ..>%)

#<parisrutà>#, strã, (paritaþ sråyate smeti . pari + sru + ktaþ . striyàü ñàp . annàdibhyaþ kùaraõena jàtatvàt tathàtvam .) vàruõã . madirà iti medinã . te . 206 ..

#<parihàraþ>#, puü, (parihriyate'neneti . pari + hç + gha¤ .) avaj¤à . anàdaraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (%<parihàro nàma tasyaiva doùavacanasya pariharaõaü yathà nityamàtmani ÷arãrasthe jãvaliïgànyapalabhyante tasya càpagamànnopalabhyante tasmàdatyaþ ÷arãràdàmà nityaþ ÷arãràcceti .>% iti carake vimànasthàne'ùñame'dhyàye .. tyàgaþ . parivarjanam . yathà, ràjataraïgiõyàm . 4 . 676 .
     %<durvçttasya prabhoranyat parihàràt na bheùajam ..>% gopanam . yathà, ÷akuntalàyàü 1 ma aïke . %<kathamidànãmàtmànaü nivedayàmi kathaü và àtmanaþ parihàraü karomi ..>% vijitadravyàdikam . yathà, manuþ . 7 . 201 .
     %<jitvà sampåjayet devàn bràhmaõàü÷caivadhàrmikàn .
     pradadyàta parihàràü÷ca khyàpayedabhayàni ca ..>% sthànavi÷eùaþ . yathà, manuþ . 8 . 237 .
     %<dhanuþ ÷ataü parãhàro gràmasya syàt samantataþ ..>% atra kullåkabhaññaþ . %<caturhasto dhanuþ ÷amyà yaùñistasyàþ pàtaþ prakùepo gràmasamãpe sarvàsu dikùu catvàri hasta÷atàni trãn và yaùñiprakùepàn yàvat pa÷upracàràrthaü ÷asyavapanàdisaürodhaparihàraþ kàryaþ ..>%)

#<parihàryaþ>#, puü, (pari + hç + õyat .) pàrihàryaþ . valayaþ . iti bharatadviråpakoùaþ .. pariharaõãye tri .. (yathà, ÷akuntalàyàm 1 me aïke .
     %<na parihàrye vastuni pauravàõàü manaþ pravartate ..>%)

#<parihàsaþ>#, puü, (pari + has + bhàve gha¤ .) parihasanam . ñhàññà iti bhàùà . parãhàsaþ . yathà . %<parihàsaþ kelimukhaþ kelirdevananarmaõã .>% iti trikàõóa÷eùaþ .. tatparyàyaþ . krãóaþ 2 devanà 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. varkarà 4 . iti jañàdharaþ .. (yathà, ÷akuntalàyàm 2 ye aïke .
     %<parihàsavijalpitaü sakhe ! paramàrthena na gçhyatàü vattaþ ..>%)

#<parãkùakaþ>#, tri, (pari + ãkùa + õvul .) niråpakaþ . (yathà, pa¤catantre . 1 . 84 .
     %<parãkùakà yatra na santi de÷e nàrghanti ratnàni samudrajàni .
     àbhãrade÷e kila candrakàntaü tribhirvaràñairvipaõanti gopàþ ..>%) tatparyàyaþ . kàraõikaþ 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 7 .. parãkùate avadhàrayati pramàõena . yathà, vahninà parãkùakaþ svarõasya svarõakàraþ . kàraõairhetubhi÷carati kàraõikaþ iti bharataþ ..

#<parãkùaõaü>#, klã, (pari + ãkùa + lyuñ .) parãkùà . ràj¤à dharmakàmàrthabhayairamàtyàderbhàvatattvaniråpaõam . iti bharataþ .. yathà --
     %<bhedopajàpàvupadhàdharmàdyairyat parãkùaõam .>% ityamaraþ . 2 . 8 . 21 .. sarvatobhàvena dar÷ana¤ca ..

#<parãkùà>#, strã, (parita ãkùyate'nayà . pari + ãkùa + %<guro÷ca halaþ .>% 3 . 3 . 102 . iti aþ . tataùñàp .) divyam . atha divyàni . tatra bçhaspatiþ .
     %<dhaño'gnirudaka¤caiva viùaü koùa÷ca pa¤camam .
     ùaùñha¤ca taõóulàþ proktaü saptamaü taptamàùakam ..
     aùñamaü phàlamityuktaü navamaü dharmajaü smçtam .
     divyànyetàni sarvàõi nirdiùñàni svayambhuvà ..>% atha kintaddivyam . tatra mànuùapramàõànirõayasyàpi nirõàyakaü yattaddivyamiti lokaprasiddham . etadyadyapi ÷apathànàmasti tathàpi kàlàntaranirõàyakatvena teùàü bhedàt . apinà mànuùapramàõasattve'pi yatra dhañàdãnàmaïgãkàrastatràpi tadbhavati iti såcitam . ataeva likhitasàkùibhuktilakùaõatrividhamànuùapramàõabhinnapramàõaü yattaddivyaü pramàõaü tata pramàõaü na bhàvaikagocaraü kintu bhàvàbhàvàvi÷eùeõa gocarayatãti . tatra mahàbhiyogeùu divyànyàha yàj¤avalkyaþ .
     %<tulàgnyàpo viùaü koùo divyànãha vi÷uddhaye .
     mahàbhiyogeùvetàni ÷ãrùakasthe'bhiyoktari ..>% vi÷uddhaye sandigdhàrthasya sandehanivçttaye . mahàbhiyogeùu mahàpàtakàdigurutaràbhiyogeùu . ÷ãrùakastha iti ÷ãrùakaü pradhànaü vyavahàrasya caturthapàdo jayaparàjayalakùaõaþ . tena daõóo lakùyate tatra tiùñhatãti ÷ãrùakasthaþ tatprayuktadaõóabhàgãtyarthaþ . mahàbhiyogàn spaùñayati kàlikàpuràõam .
     %<paradàràbhi÷àpe ca cauryàgamyàgameùu ca .
     mahàpàtaka÷asteùu syàddivyaü nçpasàhase ..
     pratipattau vivàde ca paõasya sthàpane kçte .
     tatraiva sthàpayeddivyaü ÷iraþpårbaü mahãpatiþ ..>% paradàràbhi÷àpe ca bahavo yatra vàdinaþ . ÷irohãõaü bhaveddivyamàtmanaþ ÷uddhikàraõàt .. pitàmahaþ .
     %<÷iraþsthàyivihãnàni divyàni parivarjayet .
     catvàri tu dhañàdãni koùa÷caivà÷iràþ smçtaþ ..>% mahàbhiyogetare'pi koùamàha smçtiþ . koùamalpe ca dàpayet . yàj¤avalkyenàbhiyokturvàdinaþ ÷irovartitvàbhidhànàdabhiyojyasya divyakartçtvaü pratipàditam . vyaktamàha kàtyàyanaþ .
     %<na ka÷cidabhiyoktàraü divyeùu viniyojayet .
     abhiyuktàya dàtavyaü divyaü divyavi÷àradaiþ ..>% pratyarthisvãkàreõàrthino'pi divyamàha yàj¤avalkyaþ .
     %<rucyà vànyataraþ kuryàditaro vartayecchiraþ .
     vinàpi ÷ãrùakàn kuryànnçpadrohe'tha pàtake ..>% itaro'bhiyuktaþ ÷iraþ ÷àrãradaõóamarthadaõóaü và vartayet svãkuryàt . bçhaspatiþ .
     %<snehàtkrodhàllobhato và bhedamàyànti sàkùiõaþ .
     vidhidçùñasya divyasya na bhedo jàyate kvacit ..>% bhedaþ satyàdvaiparãtyam . yattu kàtyàyanavacanam .
     %<kriyà na vaidikã proktà vidyamàneùu sàkùiùu .
     lekhye ca sati vàdeùu na syàddivyaü na sàkùiõaþ ..>% iti tadguõànvitasàkùisattve . yathà vyàsaþ .
     %<maõimantrauùadhibalàt pradattaü và vidhànataþ .
     visaüùadeddivyamapi na tu sàkùã guõànvitaþ ..>% ataeva nàradaþ .
     %<yuktiùvapyavasannàsu ÷apathenainamardayet ..>% enaü viparyayamàõamarthaü ardayet pãóayet . nirdhàrayediti yàvat .. * .. ÷apathànàha nàradaþ . satyavàhana÷astràõi gobãjakanakàni ca . devatàpitçpàdàü÷ca dattàni sukçtàni ca .. spç÷ecchiràüsi puttràõàü dàràõàü suhçdàntathà . abhiyogeùu sarveùu koùapànamathàpi và .. ityete ÷apathàþ proktà manunà svalpakàraõàt .. bçhaspatiþ .
     %<yathoktavidhinà deyaü divyaü divyavi÷àradaiþ .
     ayathoktapradattantu na ÷aktaü sàdhyasàdhane ..
     ade÷akàladattàni vahirvàdikçtàni ca .
     vyabhicàraü sadà tvevaü kurvantãha na saü÷ayaþ ..>% vahirvàdikçtamabhiyoktàraü vinà kçtam . etacca pràyiktaü àtma÷uddhiparàõàmabhiyoktàraü vinàpi divyavidhànàt . tathà ca nàradaþ .
     %<ràjabhiþ ÷aïkitànà¤ca nirdiùñànà¤ca dasyubhiþ .
     àtma÷uddhiparàõà¤ca deyaü divyaü ÷iro vinà .. * ..>% atha divyade÷àþ . kàtyàyanaþ .
     %<indrasthàne'bhi÷astànàü mahàpàtakinàü nçõàm .
     nçpadrohapravçttànàü ràjadvàre prayojayet ..
     pràtilomyaprasåtànàü divyaü deyaü catuùpathe .
     ato'nyeùu ca kàryeùu sabhàmadhye vidurbudhàþ ..>% indrasthàne indradhvajasthàne .. * .. atha divyakàlàþ . pitàmahaþ .
     %<caitro màrga÷irà÷caiva vai÷àkha÷ca tathaiva hi .
     ete sàdhàraõà màsà divyànàmavirodhinaþ ..
     dhañaþ sarvartukaþ prokto vàte vàti vivarjayet .
     agniþ ÷i÷irahemantavarùàsu parikãrtitaþ ..
     ÷aradgrãùme tu salilaü hemante ÷i÷ire viùam .
     koùastu sarvadà deyastulà syàt sàrvakàlikãti ..>% mitàkùaràyàü nàradaþ .
     %<na ÷ãte toya÷uddhiþ syànnoùõakàle'gni÷odhanam .
     na pràvçùi viùaü dadyàt pravàte na tulàü nçpa ! ..>% nàradaþ .
     %<pårbàhõe sarvadivyànàü pradànaü parikãrtitam .
     nàparàhõe na sandhyàyàü na madhyàhne kadàcana ..>% ÷ãte hemanta÷i÷iravarùàsu . uùõakàle grãùma÷aradoþ . varùàsu viùaniùedha÷caturyavàtiriktaparaþ . vaùe caturyavà màtrà iti vakùyamàõanàradavacanàt . taõóulàdãnàntu vi÷eùànabhidhànàt sàrvakàlikatvam . atra viùe vi÷eùato varùàniùedhàt vakùyamàõavacane siühastharavàveva parãkùàmàtraniùedhàccadivyàntaraü siühetaratra varùàsvapi kurvãta . vyatoyàsyàyane harau supte sarvakarmàõi varjayedityasya na viùayaþ . jyotiùe . niühasthe makarasthe ca jãve càstamite tathà . malamàse na kartavyà parãkùà jayakàïkùiõà .. ravi÷uddho gurau caiva na ÷ukre'staïgate punaþ . siühasthe ca ravau naiva parãkùà ÷asyate budhaiþ .. nàùñamyàü na caturda÷yàü pràya÷cittaparãkùaõe . na parãkùà vivàha÷ca ÷anibhaumadine tathà .. ravi÷uddhau gurau caivetyatra ÷asyata iti ÷eùaþ .. tathà ca dãpikàyàm .
     %<no ÷ukràste'ùñame'rke gurusahitaravã janmamàse'ùñamendau viùñau màse malàkhye kuja÷anidivase janmatàràsu càtha .
     nàóãnakùatrahãne gururavirajanãnàthatàràvi÷uddhau pràtaþ kàryà parãkùà dvitanucaragçhàü÷odaye ÷astalagne .. * ..>% pitàmahaþ .
     %<pratyakùaü dàpayeddivyaü ràjà vàdhikçto'pi và .
     vàhmaõànàü ÷rutavatàü prakçtãnàntathaiva ca ..>% bràhmaõànàü prakçtãnà¤ca pratyakùaü divyaü dàpayedityanvayaþ . prakçtayastu . svàmyamàtyaþ muhçt koùo ràùñradurgabalàni ca . ràjyàïgàni prakçtayaþ pauràõàü ÷reõayo'pi ceti amarasiühoktàþ .. * .. atha divyavi÷eùàdhikàriõaþ . nàradaþ .
     %<bràhmaõasya dhaño deyaþ kùattriyasya hutà÷anaþ .
     vai÷yasya salilaü deyaü ÷ådrasya viùameva tu ..
     sàùàraõaþ samastànàü koùaþ prokto manãùibhiþ .
     viùaùarjaü bràhmaõasya sarveùàntu tulà smçtà ..>% yat punaranena .
     %<mavratànàü bhç÷àrtànàü vyàdhitànàü tapasvinàm .
     svãõà¤ca na bhaveddivyaü yadi dharmastvapekùitaþ ..>% iti stryàdãnàü divyaü niùiddhaü tattuletaraviùayakamiti ÷ålapàõiþ .. mitàkùàràyàntu . stropuüsayorvivàdena strãõàü divyamiti rucyà vànyataraþ kuryàditi vikalpaniùedhàrthametaduktaü bhavati . avaùñabdhàbhiyogeùu stryàdãnàmabhiyoktçtve abhiyojyànàmeva divyaü eteùàmabhiyoge yojyatve'pi abhiyoktéõàmeva divyaü parasparàbhiyoge tu vikalpa eva tatràpi tulaiveti niyamyate . tathà mahàpàtakàdi÷aïkàbhiyoge tu stryàdãnàü tulaiva . yathà yàj¤avalkyaþ .
     %<tulà strãbàlavçddhàndhapaïgubràhmaõarogiõàm .
     agnirjalaü và ÷ådrasya yavàþ sapta viùa¤ca và ..>% strãmàtraü jàtivayo'vasthàvi÷eùànàdareõa bàla àpoóa÷àdvarùàjjàtivi÷eùànàdareõa vçddho'÷ãtipàragaþ . etacca vattanaü sarvadivyasàdhàraõeùu màrga÷ira÷caitravai÷àkheùu stryàdãnàü sarvadivyasamavadhànavidhàne niyamàrthakatayàrthavat . na ca sarvakàlaü strãõàntulaiveti .
     %<strãõàntu na viùaü proktaü na càpi salilaü smçtam .
     dhañakoùàdibhistàsàmantastattvaü vicàrayet ..>% iti viùasalilavyatiriktadhañakoùàdibhiþ ÷udbividhànàt . evaü bàlàdiùvapi yojanãyam . tathà bràhmaõàdãnàmapi na sàrvakàlikastulàdiniyamaþ .
     %<sarveùàmeva varõànàü koùàcchuddhirvidhãyate .
     sarvàõyetàni sarveùàü bràhmaõasya viùaü vinà ..>% iti pitàmahasmaraõàt . tasmàt sàdhàraõe kàle bahudivyasamavadhàne tulàdiniyamàrthamevedaü vacanam . kàlàntare tu tattatkàlavihitaü sarveùàm . tathà hi varùàsvagnireva sarveùàü hemanta÷i÷irayostu kùattriyàdãnàü trayàõàü agniviùayorvikalpaþ bràhmaõasya tu agnireva na kadàcidviùaü bràhmaõasya viùaü vineti niùedhàt . grãùma÷aradostu salilameva . yeùàü kuùñhyàdãnàntu vi÷eùeõàgnyàdiniùedhaþ . kuùñhinàü varjayedagniü salilaü ÷vàsakàsinàm . pitta÷leùmavatàü nityaü viùantu parivarjayediti vacanàtteùàmagnyàdikàle'pi sàdhàraõaü tulàdyava divyaü bhavati . yathà . toyamagnirviùa¤caiva dàtavyaü balinàü nçõàmiti smaraõàt . durbalànàmapi sarvathà viùaniùedhàt tatkàlànatikrameõa jàtivayo'vasthà÷ritàni divyàni deyàni . atra ca yasya yàni vi÷eùasàmànyaparyudastetaravihitàni tàni mukhyakalpànukalparåpàõi veditavyàni . yathà, bràhmaõasya dhaño mukhyaþ koùastvanukalpaþ . jalàgnã àpatkalpau pràguktanàradavacane evakàra÷ruterbhukhyakalpàditvaü na tu pra÷astatamàditvamiti . eva¤càtràpi ayathoktapradattantu na ÷aktaü sàdhyasàdhane iti pràguktaü bodhyam . smçtiþ .
     %<avaùñambhàbhiyuktànàü dhañàdãni vinirdi÷et .
     taõóula÷caiva koùa÷ca ÷aïkàsveva na saü÷ayaþ ..>% avaùñambho'tra ni÷cayaþ . ÷irovartiteti kecit . iti vyavahàradãpikà .. kàtyàyanaþ .
     %<aspç÷yàdhamadàsànàü mlecchànàü pàpakàriõàm .
     pratilomaprasåtànàü ni÷cayo na tu ràjani ..
     tatprasiddhàni divyàni samaye teùu nirdi÷et ..>% tatprasiddhàni sarpaghañàdãni . tathà -- de÷akàlàvirodhe tu yathàyuktaü prakalpayet . anyena hàrayeddivyaü vidhireùa viparyaye .. anyena pratinidhinà hàrayet kàrayet . viparyaye abhiyuktasyàsàmarthye . ataeva mahàpàtakyàdãnàmanyadbàrà divyamàha sa eva .
     %<màtàpitçdvijagurubàlastrãràjaghàtinàm .
     mahàpàtakayuktànàü nàstikànàü vi÷eùataþ ..
     liïginàü pramadànà¤ca mantrayogakriyàvatàm .
     varõasaïkarajàtànàü pàpàbhyàsapravartinàm ..
     eteùvevàbhiyogeùu nindyeùveva prayatnataþ .
     ityàdyabhidhàya .
     divyaü prakalpayennaiva ràjà dharmaparàyaõaþ .
     etaireva prayuktànàü sàdhånàü divyamarhati ..>% kàtyàyanaþ .
     %<na lauha÷ilpinàmagniü salilaü nàmbusevinàm .
     taõóulairna niyu¤jãta bràhmaõaü mukharogiõam ..>% nàradaþ .
     %<klãvàturàn sattvahãnàn paritàpàrditànnaràn .
     bàlavçddhàturàdãü÷ca parãkùeta dhañe sadà ..
     nàrtànàü toya÷uddhiþ syànna viùaü pittarogiõàm .
     ÷vitryandhakunakhàdãnàü nàgnikarma vidhãyate ..>% na majjanaü strãbàlayordharma÷àstravi÷àradaiþ . nirutsàhàn vyàdhikç÷ànnàrtàüstoye nimajjayet .. na càpi hàrayedagniü na viùeõa vi÷odhayet .. yattu -- sthàvareùu vivàdeùu divyàni parivarjayediti pitàmahavacanaü tallikhitasàmantàdisattve divyaniùedhakam . yadyapi alekhyasàkùike divyaü vyavahàre vinirdi÷editi smçtervivàdàntare'pi lekhyàdisattve divyànàdarastathàpi çõàdànàdivivàde sàkùyupanyàse kçte'pi pratyarthã yadi daõóàïgãkàreõa divyamaïgãkaroti tadà divyamapi bhavati sàkùiõàü doùasambhavàddivyasya tu nirdoùatvena vastutattvaviùayatvàt tallakùaõatvàcca dharmasya . yathàha nàradaþ .
     %<tatra satye sthito dharmo vyavahàrastu sàkùiõi .
     daivasàdhye pauruùantu na lekhyantu prayojayet ..>% sthàvaravivàde tu pratyarthinà daõóàïgãkàreõa divyàvalambane kçte sàmantàdidçùñapramàõasadbhàve'pi divyaü gràhyamiti vikalpanivàraõàya sthàvareùvityàdi pitàmahavacanaü nàtyantikadivyaü niràkaraõàya likhitàdyabhàve sthàvaràdiùu nirõayàprasakteþ .. * .. atha dravyasaükhyayà divyavi÷eùàþ . viùõuþ . atha samayakriyàràjadrohasàhaseùu yathàkàmaü niþkùeparõasteyeùvarthapramàõàditi . samayo divyaü ràjadrohàdiùu yathàkàmaü ràjecchànurodhàddivyaü niþkùepàdiùu tu dhanapramàõatàratamyàdityarthaþ . bçhaspatiþ .
     %<saükhyà ra÷mirajomålà manunà samudàhçtà .
     kàrùàpaõàntà sà divye niyojyà vinaye tathà ..
     viùaü sahasre'pahçte pàdone ca hutà÷anaþ .
     tribhàgone ca salilamardhe deyo dhañaþ sadà ..
     catuþ÷atàbhiyoge tu dàtavyastaptamàùakaþ .
     tri÷ate taõóulà deyàþ koùa÷caiva tadardhake ..
     ÷ate hçte'pahnute ca dàtavyaü dharma÷odhanam .
     gocaurasya pradàtavyaü sabhyaiþ phàlaü prayatnataþ ..
     eùà saükhyà nikçùñànàü madhyànàü dbiguõà smçtà .
     caturguõottamànàntu kalpanãyà parãkùakaiþ ..>% ra÷mirajaþ . jàlàntaragate bhànau yat såkùmaü dç÷yate rajaþ . prathamaü tatpramàõànàü trasareõuü pracakùate .. iti manåktam .. kàrùàpaõàntà paõàntà kàrùàpaõaþ paõa iti paryàyadar÷anàt . vinaye daõóe . eva¤ca sahasra ityàdau paõa iti j¤eyaü upakramàt nikçùñànàü jàtikarmaguõaiþ . nàsahasràddharedagniü na tulàü na viùantatheti yàj¤avalkyavacanaü madhyamottamaviùayatvena bçhaspativacanaikavàkyatvàdaviruddham .
     %<sahasreùu dhañaü dadyàt sahasràrdhe tathàyasam .
     ardhasyàrdhe tu salilaü tasyàrdhe tu viùaü smçtam ..>% iti vacanaü yatràlpàparàdhe pàtityaü tadviùayamiti . etat sarvaü steyasàhasaviùayam . apahnave tu kàtyàyanaþ .
     %<dattasyàpahnavo yatra pramàõaü tatra kàrayet .
     steyasàhasayordivyaü svalpe'pyarthe pradàpayet ..
     sarvadravyapramàõantu j¤àtvà hema prakalpayet .
     hemapramàõayuktantu tadà divyaü pradàpayet ..
     j¤àtvà saükhyàü suvarõànàü ÷atanà÷e viùaü smçtam .
     a÷ãte÷ca vinà÷e tu dadyàccaiva hutà÷anam ..
     ùaùñyà nà÷e jalaü deyaü catvàriü÷ati vai ghañam .
     viü÷adda÷avinà÷e tu koùapànaü vidhãyate ..
     pa¤càdhikasya và nà÷e tato'rdhàrdhasya taõóulàþ .
     tato'rdbàrdhavinà÷e tu spç÷et putràdimastakàn ..
     tato'rdhàrdhavinà÷e tu laukikya÷ca kriyàþ smçtàþ .
     evaü vicàrayanràjà dharmàrthàbhyàü na hãyate ..>% suvarõànàü pa¤ca kçùõalako màùaste suvarõastu ùoóa÷a ityuktà÷ãtiraktikàparimitahemnàü nà÷e apahnave và da÷àdhikasya pa¤càdhikasya và viü÷asya nà÷e koùapànamityarthaþ . taõóulàþ punaralpacauryàbhi÷aïkàyàmeva na tu sàhasàdau . caurye ca taüõóulà deyà nànyatreti vini÷caya iti pitàmahasmçteþ . taptamàùastu mahàcauryàbhi÷aïkàyàm . mahàcauryàbhiyuktànàü taptamàùo vidhãyate . iti smçteþ .. vyavahàramàtçkàyàm .
     %<samatvaü sàkùiõàü yatra divyaistamapi ÷odhayet .
     pràõàntikavivàdeùu vidyamàneùu sàkùiùu ..
     divyamàlambate vàdã na pçcchettatra sàkùiõaþ ..>% iti divyatattvam .. * .. dhañàdinavavidhaparãkùà tattat÷abde draùñavyà ..
     (%<buddhiþ pa÷yati yà bhàvàn bahukàraõayogajàn .
     yuktistrikàlà sà j¤eyà trivargaþ sàdhyate yayà ..
     eùà parãkùà nàstyanyà yayà sarvaü parãkùyate .
     parãkùyaü sadasaccaiva tayà càste punarbhavaþ ..>% iti carake såtrasthàne ekàda÷e'dhyàye .. %<tatra cedbhiùagabhiùagvà bhiùajaü pçcchedbamanavirecanàsthàpanànuvàsana-÷irovirecanàni prayoktukàmena bhiùajà katividhayà parãkùayà katividhaü parãkùyaü ka÷càtra parãkùyavi÷eùaþ katha¤ca parãkùitavyaü kiüprayojanà ca parãkùà kva ca vamanàdãnàü pravçttiþ kva ca nivçttiþ pravçttinivçttilakùaõa-saüyoge ca kiü naiùñhikaü kàni ca vamanàdãnàü bheùajadravyàõi upayogaü gacchantãti . sa evaü pçùño yadi mohayitumicchet bråyàdenaü bahuvidhà parãkùà tathà parãkùyavidhibhedaþ katamena vidhibhedaprakçtyantareõa parãkùyasyà bhinnabhedàgraü bhavàn pçcchatyàkhyàyamànaü nedànãü bhavato'nyena và vidhibhedaprakçtyantareõa parãkùyasya bhinnasyàbhilaùitamarthaü ÷rotumahamanyena parãkùà vidhibhedaprakçtyantareõa parãkùyaü bhittvàrthamàcakùàõa icchàü pårayeyamiti . dvividhà parãkùà j¤ànavatàü pratyakùamanumàna¤ca etattu dvayamupade÷a÷ca parãkùàtrayamevameùà dvividhà parãkùà trividhà và sahopade÷ena . da÷avidhaü parãkùyaü kàraõàdi yaduktamagre tadiha bhiùagàdiùu saüsàrya sandar÷ayiùyàmaþ iha kàryapràpteþ kàraõaü bhiùakkaraõaü punarbheùajaü kàryayonirdhàtuvaiùamyaü kàyaü dhàtusàmyaü kàryaphalaü sukhàvàptiþ anubandha àyuþ de÷o bhåmiràtura÷ca kàlaþ saüvatsara÷càturàvasthà ca pravçttiþ pratikarmàsamàrambhaþ upàyo bhiùagàdãnàü sauùñhavamabhividhàna¤ca samyagihàpyasyopàyasyaü viùayaþ pårbeõaivopàyavi÷eùeõa vyàkhyàta iti kàraõàdãni da÷a da÷asu bhiùagàdiùu saüsàryasandar÷itàni tathaivànupårbyà etadda÷avidhaparãkùyamuktam . tasya yo yo vi÷eùo yathà yathà ca parãkùitavyaþ sa sa tathà tathà vyàkhyàsyate kàraõaü bhiùagityuktamagre tasya parãkùà bhiùaïnàma yo bhiùajyati yaþ såtràrthaprayogaku÷alaþ yasya càyuþ sarvathàviditam . yathàvat sarvadhàtusàmyaü cikãrùannàtmànamevàditaþ parãkùeta guõeùu guõataþ kàryàbhinirvçttiü pa÷yan kaccidahamasya kàryasyàbhinirvartane samartho naveti .>% iti carake vimànasthàne'ùñame'dhyàye ..)

#<parãkùit>#, puü, (pari sarvatobhàvena kùãyate hanyate duritaü yena . pari + kùi vadhe + kvip . kali÷àsanàdasya tathàtvam . yadvà, parikùãõeùu kuruùu kùiyati ãùñe iti . kùi ÷a ai÷varye + kvip .
     %<upasargasya dãrghalaü kvipgha¤àdau kvacidbhavet .>% iti vàkyàt upasargasya dãrghatvam . asya niruktiruktà mahàbhàrate . 1 . 95 . 84 .
     %<sa bhagavatà vàsudevenàsaüjàtabalavãryaparàkramo'kàlajàto'stràgninà dagdhastejasà svena saüjãvitaþ . saüjãvayitvà cainamuvàca . parikùãõe kule jàto bhavatvayaü parãkùinnàmeti .>%) abhimanyuputtraþ . sa yudhiùñhiràdanantaraü kaliyugasyàrambhe ràjacakravartã àsãt . yathà -- %<abhimanyoruttaràyàü parikùãõeùu kuruùva÷vatthàmaprayuktabrahmàstreõa garbha eva bhasmãkçto bhagavataþ sakalasuràsuravanditacaraõayugalasya àtmecchayà kàraõamànuùaråpadhàriõo'nubhàvàt punarjãvitamavàpya parãkùijjaj¤e . yo'yaü sàmpratametadbhåmaõóalamakhaõóitàyati dharmeõa pàlayati .>% iti viùõupuràõe 4 aü÷e 20 adhyàyaþ ..
     %<viparãtàni dçùñvà ca nimittàni sa pàõóavaþ .
     yàte kçùõe cakàràtha so'bhiùekaü parãkùitaþ ..
     prayàsyanti yadà caite pårbàùàóhàü maharùayaþ .
     tadà nandàt prabhçtyeùa kalirvçddhiü gamiùyati ..
     yasmin kçùõo divaü yàtastasminneva tadàhani .
     pratipannaü kaliyugaü tasya saükhyàü nibodha me ..>% iti tatraiva 24 aþ . 38 -- 40 .. (ana÷vaputtraþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 95 . 40 .
     %<ana÷và khalu màgadhãmupayeme amçtàü nàma tasyàmasya jaj¤e parãkùit ..>%)

#<parãkùitaþ>#, puü, (parikùãõe kurukule kùiyati sma ãùñe sma iti . pari + kùi + ktaþ . upasargasya dãrghatvam .) abhimanyuputtraþ . (yathà, devãbhàgavate . 2 . 7 . 6 .
     %<parikùãõeùu vaü÷eùu jàto yasmàt varaþ sutaþ .
     tasmàt parãkùito nàma vikhyàtaþ pçthivãtale .. * ..>% parãkùà sa¤jàtà asya . parãkùà itac . kçtaparãkùe, tri . yathà, goþ ràmàyaõe . 2 . 43 . 9 .
     %<sa hi ràjaguõairyukto yuvaràjaþ parãkùitaþ ..>%)

#<parãõàyaþ>#, puü, (parito nayanam . pari + nã + gha¤ . %<upasargasya dãrghatvaü kvipgha¤àdau kvacidbhavet .>% iti pàkùiko dãrghaþ .) pariõàyaþ . ÷àrãõàü samantànnayanam . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<parãtaü>#, tri, (pari + i + ktaþ .) pariveùñitam . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 112 . 7 .
     %<tataþ kàmaparãtàïgã sakçtpacalamànasà .
     vrãóamànà srajaü kuntã ràj¤aþ skandhe samàsajat ..>%)

#<parãtat>#, tri, (pari + tana + kvip + %<nahivçtivçùivyadhãti .>% 6 . 3 . 116 . iti pårbapadasya dãrghaþ .) sarvatobhàvena vistçtam . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<parãbhàvaþ>#, puü, (paribhàvyate iti . pari + bhàvi + gha¤ vaikalpikadãrgha÷ca .) paribhàvaþ . anàdaraþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<parãraü>#, klã, (påryate'neneti . pé + %<ké÷épa kañãti .>% uõàü 4 . 30 . iti ãran .) phalam . ityuõàdikoùaþ ..

#<parãrambhaþ>#, puü, (parirabhyate iti . pari + rabha + gha¤ bhàve vaikalpikadãrghatvam .) parirambhaþ . àliïganam . iti bharatadviråpakoùaþ ..

#<parãvartaþ>#, puü, (pari + vçt + gha¤ . %<upasagasya gha¤ãti .>% 6 . 3 . 122 . iti dãrghaþ .) parivartanam . tatparyàyaþ . pratidànam 2 naimeyaþ 3 nimayaþ 4 . ityamaraþ . 2 . 9 . 80 .. parivartaþ 5 vaimeyaþ 6 vinimayaþ 7 paridànam 8 . iti ÷abdaratnàvalã .. kårmaràjaþ . iti jañàdharaþ ..

@<[Page 3,070a]>@
#<parãvàdaþ>#, puü, (pari + vad + bhàve gha¤ . %<upasargasya gha¤ãti .>% 6 . 3 . 122 . iti dãrghaþ .) doùollàsaþ . tatparyàyaþ . kutsà 2 nindà 3 jugupsà 4 garhà 5 garhaõam 6 nindanam 7 kutsanam 8 parivàdaþ 9 jugupsanam 10 àkùepaþ 11 avarõaþ 12 nirvàdaþ 13 apakro÷aþ 14 bhartsanam 15 upakro÷aþ 16 apavàdaþ 17 avavàdaþ 18 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà,
     %<parãvàdastathyo bhavati viütatho vàpi mahatàü tathàpyuccairdhàmnàü harati mahimànaü janaravaþ .
     tulottãrõasyàpi prakañitahatà÷eùatamaso ravestàdçktejo nahi bhavati kanyàü gatavataþ ..>%) vãõàdivàdanam . yena kàùñhavi÷eùàdinà vãõàdirvàdyate saþ . iti jañàdharaþ .

#<parãvàraþ>#, puü, (parivriyate'neneti . pari + vç + gha¤ . upasargasya dãrghaþ .) khaógakoùaþ . jaïgamaþ . (yathà, raghuþ . 15 . 16 .
     %<dhåmadhåmro vasàgandhã jvàlàbabhru÷iroruhaþ .
     kravyàdgaõaparãvàra÷citàgniriva jaïgamaþ ..>%) paricchadaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 168 .. parãvàraþ parijane khaógakoùe paricchade . ityanekatra dar÷anàt . jaïgamo jaïgamavi÷eùaþ parijana ityarthaþ . khaógakoùo'sivàyakaþ meyàn iti khyàtaþ . paricchadaþ ÷obhàjanakamupakaraõaü chatracàmaràdiþ sabhyajanàdi÷ca eùu parãvàraþ . iti taññãkàyàü bharataþ ..

#<parãvàhaþ>#, puü, (parito vahatyaneneti . pari + vaha + %<hala÷ca .>% 3 . 3 . 121 . iti gha¤ . %<upasargasya gha¤ãti .>% 6 . 3 . 122 . iti dãrghaþ .) jalocchvàsaþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 10 .. (atra jala÷abda upalakùaõamàtraü j¤eyam . dravadravyasya pravàhe'pyasyàrtho boddhavyaþ . yathà ca mahàbhàrate . 7 . 68 . 13 .
     %<rudhirasya parãvàhàn pårayitvà saràüsi ca ..>% parita uhyate iti .) ràjayogyavastu . iti medinã .. he, 33 ..

#<parãùñiþ>#, strã, (pari + iù + %<pare rvà .>% 3 . 3 . 107 . ityasya vàrtiü iti pakùe ktin .) anve ùaõà . ityamaraþ . 2 . 7 . 32 .. paricaryà . pràkàmyam . iti medinã . ñe, 49 ..

#<parãsàraþ>#, puü, (parisaraõam . pari + sç + gha¤ . %<upasargasya gha¤ãti .>% 6 . 3 . 122 . iti dãrghaþ .) parisaryà . sarvatogamanam . ityamaraþ . 3 . 2 . 21 ..

#<parãhàraþ>#, puü, (pariharaõam . pari + hç¤ haraõe + gha¤ . %<upasargasya gha¤ãti .>% 6 . 3 . 122 . iti dãrghaþ .) avaj¤à . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<parãhàsaþ>#, puü, (pari + hasa + gha¤ . upasargasya dãrghaþ .) parãhasanam . (yathà, màrkaõóeye . 34 . 84 .
     %<parãvàdaü na kurvãta parãhàsa¤ca puttraka ! ..>%) tatparyàyaþ . dravaþ 2 keliþ 3 krãóà 4 lãlà 5 narma 6 . ityamaraþ . 1 . 7 . 32 .. parihàsaþ 7 kelimukham 8 devanam 9 . iti trikràõóa÷eùaþ ..

#<paruþ>#, puü, (pipartãti . pé li pårtau + bàhulakàduþ .) samudraþ . svargalokaþ . granthiþ . parvataþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<paruþ>#, [s] klã, (pé + %<artipavapiyajitanãti .>% uõàü . 2 . 118 . iti us .) granthiþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 162 .. (yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 13 . 20 .
     %<kàõóàt kàõóàt prarohanti paruùaþ (saþ) paruùaspari ..>%)

#<parut>#, vya, (pårbasmin vatsare iti . %<sadyaþ paruditi .>% 5 . 3 . 22 . iti pårbasya parabhàvaþ ut ca .) gatavatsaraþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 20 ..

#<paruttnaþ>#, tri, (parut gatavasare bhavaþ . parut + %<ciraparutparàribhyastno vaktavyaþ .>% 4 . 3 . 23 . ityasya vàrtiü iti tnaþ .) iti vyàkaraõam ..

#<parudvàraþ>#, puü, (paruþ samudraþ parvato và dvàramiva yasya .) voñakaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<paruùaü>#, klã, (piparti alaü buddhiü karotãti . pé + %<pénahikalibhya uùac .>% uõàü . 4 . 75 . iti uùac .) niùñhuravàkyam . ityamaraþ . 1 . 6 . 19 .. (pareùàü de÷ajàtikulavidyà÷ilparåpavçttyàcàraparicchada÷arãrakarmajãvinàü pratyakùadoùavacanaü paruùamiti vadanti .. yathà, heþ ràmàyaõe . 1 . 1 82 .
     %<tàmuvàca tato ràmaþ paruùaü janasaüsadi .
     amçùyamàõà sà sãtà vive÷a jvalanaü satã ..>%) nãlajhiõñã . iti ÷abdacandrikà .. paruùaphalam . iti bhàvaprakà÷aþ .. (nãlajhiõñã÷abde'sya guõàdayo j¤àtavyàþ ..)

#<paruùaü>#, tri, (pipartãti . pé li pårtau + %<pénahikalibhya uùac .>% uõàü . 4 . 75 . iti uùac .) karvåraþ . (yathà, bçhatsaühitàyàm . 3 . 39 .
     %<asitavicitranãlaparuùo janaghàtakaraþ .
     khagamçgabhairavakhararutai÷ca ni÷àdyumukhe ..>%) råkùaþ . (yathà, heþ ràmàyaõe . 1 . 58 . 10 .
     %<atha ràtryàü vyatãtàyàü ràjà caõóàlatàü gataþ .
     nãlavastradharo nãlaþ paruùo dhvastamårdhajaþ ..>%) niùñhuroktiþ . iti medinã . ùe, 40 .. (malinaþ . yathà, àryàsapta÷atyàm . 419 .
     %<bhasmaparuùe'pi giri÷e snehamayã tvamucitena subhagàsi .>% %<bhasmamaline'pi giri÷e .>% iti taññãkà ..)

#<paruùoktikaþ>#, tri, (paruùameva uktiryasya . tataþ svàrthe kan kap và .) niùñhuravaktà . iti jañàdharaþ ..

#<paråùaü>#, klã, (pé + åùan .) phalavçkùabhedaþ . paruùaphala iti vaïgabhàùà . pharåsà iti phalåhe iti ca hindãbhàùà . tatparyàyaþ . paråùakam 2 nàgadalopamam 3 . iti ratnamàlà .. paruùam 4 alpàsthi 5 paràparam 6 . iti bhàvaprakà÷aþ .. nãlacarma 7 giripãlu 8 paràvatam 9 nãlamaõóalam 10 paruþ 11 . asya guõàþ . amlatvam . kañutvam . kaphàrtivàtanà÷itva¤ca . tadàmaphalaguõaþ . pittadatvam uùõatva¤ca . tatpakvaphalaguõàþ . madhuratvam . rucipradatvam . pitta÷ophaharatvam . tarpaõatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..
     %<paråùakaü kaùàyàmlamàmaü pittakaraü laghu .
     tat pakvaü madhuraü pàke ÷ãtaü viùñambhi bçühaõam ..
     hçdyaü tçñpittadàhàsrajvarakùayasamãrahçt ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..
     (%<paråùakaiñaryakapãlukànàü piyàlasiühã karamardakànàm .
     phalàni caitàni nihanti pittaü hanyàcca sarvàturasandhivàtam ..>% iti hàrãte prathamasthàne da÷ame'dhyàye ..)

#<paråùakaü>#, klã, (paråùa + svàrthe kan .) paråùam . iti ràjanirghaõñaþ .. (asya paryàyà yathà --
     %<paråùakaü paråùaü syàt kvacinnàgadalopamam .>% iti vaidyakaratnamàlàyàm .. yathàsya guõàþ carake såtrasthàne 27 adhyàye .
     %<amlaü paråùakaü dràkùà vadaryàõyàrukàõi ca .
     pitta÷leùmaprakopãni karkandhulakucànyapi ..>%
     %<atyamlamãùanmadhuraü kaùàyànurasaü laghu .
     vàtaghnaü pittajananamàmaü vidyàt paråùakam ..
     tadeva pakvaü madhuraü vàtapittanivarhaõam .
     vipàke madhuraü ÷ãtaü raktapittaprasàdanam ..>% iti su÷rute såtrasthàne . 46 adhyàye ..)

#<paretaþ>#, tri, (paraü lokamitaþ .) mçtaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 117 .. (yathà, kumàre . 5 . 68 .
     %<alaktakàïkàni padàni pàdayorvikãrõake÷àsu paretabhåmiùu ..>%) bhåtàntare puü, . iti medinã . te, 126 ..

#<paretaràñ>#, [j] puü, (pareteùu mçteùu ràjate iti . ràjç ¤ õa dãptau + %<satsådbiùeti .>% 3 . 2 . 61 . iti kvip . yadvà, paretrànàü pretànàü ràñ .) pretaràjaþ . yamaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 61 ..

#<paredyavi>#, vya, parasminnahani . (%<sadyaþparuditi .>% 5 . 3 . 22 . iti nipàtanàt sàdhuþ .) paradinam . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. yathà --
     %<paredyavyadyapårbedyuranyedyu÷càpi cintayan .
     vçddhikùayau munãndràõàü priyambhàvukatàmagàt ..>% iti bhaññiþ . 4 . 13 ..

#<paredyuþ>#, [s] vya, (para + edyus .) paradinam . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<parepaü>#, tri, parà gatà àpo yatra . (%<dbyantarupasargebhyo'pa ãt .>% 6 . 3 . 97 . ityasya vàrtiü %<avarõàntàdvà .>% iti ãt . paràpam .) iti siddhàntakaumudã ..

#<pareùñukà>#, strã, (parairiùyate iti . iùa + bàhulakàt tu . svàrthe kan . striyàü ñàp .) bahusåti bahuprasåtà gauþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 70 ..

@<[Page 3,071a]>@
#<paraidhitaþ>#, tri, (parairedhitaþ sambardhitaþ .) audàsãnyena parapuùñaþ . pareõa saüvaróghitaþ . tatparyàyaþ . paràcitaþ 2 pariùkandaþ 3 parajàtaþ 4 . ityamaraþ . 2 . 10 . 18 .. kokile puü . iti ÷abdamàlà ..

#<parokùaü>#, klã, (akùõoþ param .) apratyakùam . asàkùàt . yathà, càõakya÷atake .
     %<parokùe kàryahantàraü pratyakùe priyavàdinam .
     varjayettàdç÷aü mitraü viùakumbhaü payomukham ..>% (parokùaü parokùatvamityarthaþ vidyate'sya . %<ar÷aàdibhyo'c .>% 5 . 1 . 127 . iti ac .) tadvi÷iùñetri .. (÷rutyàptajanyàdij¤ànavi÷eùaþ . yathà, pa¤cada÷yàm . 7 . 31 .
     %<asti kåñastha ityàdau parokùaü vetti vàrtayà ..>%)

#<parokùaþ>#, puü, (parokùamasyàstãti . ÷rutyàptavàkya÷ravaõajanyadàróhyàccaiveti bodhyam .) tapasvã . iti ÷abdamàlà .. yayàtiputtrasyànoþ puttravi÷eùaþ . yathà, bhàgavate . 9 . 23 . 1 .
     %<anoþ sabhànara÷cakùuþ parokùa÷ca sutàstrayaþ ..>%)

#<paropakàraþ>#, puü, (pareùàmupakàraþ .) pareùàmupakçtiþ . anyasambandhihitam . yathà --
     %<eùa me pravaro bhàti ÷uddhadharmaprado vidhiþ .
     paropakaraõàdanyat sarvamalpaü smçtaü budhaiþ ..
     paropakàribhirdattà svapràõà çùibhiþ purà .
     adbhiþ pretopakàraþ syàt kinna labdhaü mayà punaþ ..
     dadhãcinà purà gãtaþ ÷loka÷ca ÷råyate bhuvi .
     sarvadharmamayaþ sàraþ sarvadharmaj¤asammataþ ..
     paropakàraþ kartavyaþ pràõaiþ kaõñhagatairapi .
     paropakàrajaü puõyaü tulyaü kratu÷atairapi ..>% iti padmàüttarakhaõóe 22 adhyàyaþ ..

#<parovarãõaþ>#, tri, paràü÷càvaràü÷cànubhavati . (%<parovaraparamparaputtrapauttramanubhavati .>% 5 . 2 . 10 . iti .) avarasyotvaü nipàtyate . ÷reùñhà÷reùñhayuktaþ . iti siddhvàntakaumudã ..

#<paroùõã>#, strã, (paraþ ÷atruruùõo yasyàþ .) tailapàyikà . ityamaraþ . 2 . 5 . 26 .. (kà÷mãrade÷asthanadãvi÷eùaþ . yathà, ràjataraïgiõyàm . 8 . 2007 .
     %<koùñakomallakoùñàdyairmitairyukto'pi sàdibhiþ .
     tãrtvà paroùõãü tatsenàü nirmamàthàpramàthinãm ..>%)

#<parkañiþ>#, strã, (pçc dhã c samparke + bàhulakàdañiþ . %<bahvàdibhya÷ca .>% 4 . 1 . 45 iti và ïãù .) plakùavçkùaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. pàkuóa iti bhàùà .. (yathà, hitopa de÷e . %<asti tatra mahàn parkañãvçkùaþ ..>%) tasya guõàþ bhàvaprakà÷e .

#<parkañã>#, strã, (pçc dhã c samparke + bàhulakàdañiþ . %<bahvàdibhya÷ca .>% 4 . 1 . 45 iti vàïãù .) plakùavçkùaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. pàkuóa iti bhàùà .. (yathà, hitopa de÷e . %<asti tatra mahàn parkañãvçkùaþ ..>%) tasya guõàþ bhàvaprakà÷e .
     %<plakùaþ kaùàyaþ ÷i÷iro vraõayonigadàpahaþ .
     dàhapittakaphàsraghnaþ ÷othahà raktapittahçt ..>%

#<parkañã>#, [n] puü, vçkùavi÷eùaþ . pàkuóa iti bhàùà .. tatparyàyaþ . plakùaþ 2 jañã 3 . ityamaraþ . 2 . 4 . 32 .. kamaõóalutaruþ 4 . iti ratnamàlà .. kapãtanaþ 5 kùãrã 6 supàr÷vaþ 7 kamaõóaluþ 8 ÷çïgã 9 avarohaþ 10 ÷àkhã 11 gardabhàõóaþ 12 pãtanaþ 13 dçóhaprarohaþ 14 plakùakaþ 15 plavaïgaþ 16 mahàbalaþ 17 . asya guõàþ kañutvam . kaùàyatvam . ÷i÷iratvam . raktadoùamårchàbhramapralàpanà÷itva¤ca . vi÷eùato hrasvaplakùasyaite guõàþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<parjanã>#, strã, (paraü svàsthaü janayatãti . par + jana + õic . %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ . striyàü ïãp .) dàruharidrà . ityamaraþ . 2 . 4 . 102 ..

#<parjanyaþ>#, puü, (parùati si¤cati vçùñiü dadàtãti . pçùu secane + %<parjanyaþ .>% uõàü . 3 . 103 . iti nipàtanàt ùakàrasya jakàratve sàdhuþ .) indraþ . (yathà, çgvede . 6 . 52 . 16 . agnãparjanyàvavataü dhiyaü me'smin have suhavà ÷abdàyamànameghaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 146 .. megha÷abdaþ . iti vi÷vaþ .. agarjannapi megha . iti bharataþ .. yathà, ÷rãbhagavadgãtàyàm .
     %<yaj¤àdbhavati parjanyaþ parjanyàdannasambhavaþ ..>% (ka÷yapapatnyà muneþ puttravi÷eùaþ . sa tu gandharvavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 65 . 44 .
     %<tathà ÷àli÷irà ràjan ! parjanya÷ca caturda÷a .
     kaliþ pa¤cada÷astveùàü nàrada÷caiva ùoóa÷aþ ..>% parjanya iva sarvakàmapradànàt viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 100 .
     %<kumudaþ kundaraþ kundaþ parjanyaþ pàvano'nilaþ ..>% %<parjanyavadàdhyàtmikàditàpatrayaü ÷amayati sarvàn kàmànabhivarùatãti parjanyaþ .>% iti ÷àïkarabhàùyam ..)

#<parjanyà>#, strã, (parjanya + ñhàp .) dàruharidrà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<parõa>#, t ka hàritye . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràü-paraü-sakaü-señ .) harit pãtavarõastasya bhàvaþ hàrityam . parõayati parõàpayati campakam . iti durgàdàsaþ ..

#<parõaü>#, klã, (pipartãti . pé + %<dhàpévasyajyatibhyo naþ .>% uõàü . 3 . 6 . iti naþ . yadvà, parõayatãti . parõa t ka hàritye + ac .) patram . ityamaraþ . 2 . 4 . 14 .. (yathà, kumàre . 5 . 28 .
     %<svayaü vi÷ãrõadrumaparõavçttità parà hi kàùñhà tapasastayà punaþ .
     tadapyapàkãrõamataþ priyaüvadàü vadantyaparõeti ca tàü puràvidaþ ..>%) tàmvålam . yathà, ràjanirghaõñe . anidhàya mukhe parõaü pågaü svàdayate naraþ . matibhraü÷o daridraþ syàdante na smarate harim .. tàmbåladhàrilakùaõaü yathà --
     %<anàhàryo'nç÷aüsa÷ca dçóhabhakti÷ca pàrthive .
     tàmbåladhàrã bhavati nàrã vàpyatha tadguõà ..>% iti màtsye 189 adhyàyaþ .. (piparti pàlayati gaganapàtàditi . pé + na . pakùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 33 . 24 .
     %<tadutsçùñamabhiprekùya tasya parõamanuttamam .
     hçùñàni sarvabhåtàni nàma cakrurgarutmataþ .
     suråpaü patramàlakùya tasya parõamanuttamam ..>%)

#<parõaþ>#, puü, (pipartãti . pé pàlane + dhàpévasyajyatibhyo naþ . uõàü . 3 . 6 . iti naþ . palà÷avçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 29 .. (yathà, çgvede . 10 . 97 . 5 .
     %<a÷vatthe vo niùadanaü parõe vo vasatiùkçtà ..>%)

#<parõakàraþ>#, puü, (parõaü tàmvålam . karoti utpàdayatãti . parõa + kç + aõ .) vàrajãvã . vàrui iti bhàùà .. iti kecit ..

#<parõakçcchraþ>#, puü, (parõaiþ sàdhyaü kçcchraü vrataü yatra . patrakçcchravratam . yathà, yàj¤avalkye . 3 . 316 .
     %<parõoóumbararàjãvavilvapatraku÷odakaiþ .
     pratyekaü pratyahàbhyastaiþ parõakçcchra udàhçtaþ ..>%

#<parõakhaõóaþ>#, puü, (parõameva khaõóo yasya . puùpàdihãnatvàttathàtvam .) vanaspatiþ . iti ÷abdacandrikà .. (parõasya tàmbulasya khaõóaþ .) tàmbålaikàü÷a÷ca ..

#<parõacorakaþ>#, puü, (parõaü corayatãti . parõa + cori + õvul .) corakanàmagandhadravyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<parõadhvat>#, [s] tri, parõa + dhvans + kartari kvip . patradhvaüsakartà . iti vyàkaraõam ..

#<parõanaraþ>#, puü, (parõaiþ palà÷apatrairnirmito naraþ naràkàraþ puttalakaþ .) pitràdi÷avàsthyalàbhe dàhàrthatatpratinidhãbhåta÷arapalà÷apatraracitorõàtantuveùñitayavapiùñaliptanaràkàraputtalakaþ . yathà, à÷valàyanagçhyapari÷iùñam . asthinà÷e palà÷avçntànàü trãõi ùaùñi÷atàni puruùapratikçtiü kçtvà, a÷ãtyardhantu ÷irasi grãvàyàü da÷a yojayet .
     %<urasi triü÷ataü dadyàt viü÷atiü jañhare tathà ..
     bàhubhyà¤ca ÷ataü dadyàt dadyàdaïgulibhirda÷a .
     dvàda÷àrdhaü vçùaõayoraùñàrdhaü ÷i÷na eva ca ..
     årubhyàntu ÷ataü dadyàt triü÷ataü jànujaïghayoþ .
     pàdàïgulãùu ca da÷a etat pretasya lakùaõam ..
     årõàsåtreõa saüveùñya yavapiùñena lepayet ..>% àdipuràõam .
     %<tadalàbhe palà÷otthaiþ patraiþ kàryaþ pumànapi .
     ÷ataistribhistathà ùaùñyà ÷arapatrairvidhànataþ ..>% tadalàbhe asthyalàbhe . atra palà÷apatra÷arapatrayoþ tulyatvenopàdànàt à÷valàyanasåtre'pi pratikçtau ÷arapatrasya làbhaþ . atràcàràdyogyatvàcca ÷arapatraiþ puttalakaü kçtvà ÷iraprabhçtiùu palà÷apatràõi deyàni . tato veùñanaü årõàsåtreõa lepanaü yavapiùñeneti . a÷aucàbhyantaradàhe ÷eùàhena÷uddhiþ . taduttaraparõanaradàhe tu triràtram . evaü parõanaraü dagdhvà triràtrama÷ucirbhavedityàdi puràõàt . yaj¤apàr÷vaþ .
     %<puttrà÷cedupalabhyeran tadasthãni kadàcana .
     tadalàme palà÷asya sambhave hi punaþ kriyà ..>% hi yasmàttadalàbhe asthnàmapràptau palà÷asya tatakçtaputtalakasya dàhakriyà . punarapi sambhave asthilàbhe punarapi asthidàhakriyà vihità tasmàdyadi punarasthãni pràpyante tadà punardàhatriràtrà÷auce kartavye na punaþ piõóàdidànaü vakùyamàõayukteþ . viùõuþ .
     %<tripakùe tu gate parõanaraü dahyàdanagnikaþ .
     tripakùàbhyantare ràjannaiva parõanaraü dahet ..
     tadårdhvamaùñamãü pràpya dar÷aü vàpi vicakùaõaþ ..>% dahediti ÷eùaþ . asyàrthaþ . a÷aucàbhyantare yadi parõanaradàhaü na kuryàttadà maraõadinàvadhitripakùànantaraü dàhaþ kàrya ityarthaþ . iti haridàsatarkàcàryàþ .. yàdavabhañño'pyevam . vyavahàro'pi ãdç÷a eva .
     %<parõanaraü dahennaiva vinà dar÷aü kadàcana .
     asthnàmalàbhe dar÷e tu tataþ parõanaraü dahediti ..>% dãpakalikàyàü sumantuvacanàt dar÷e parõanaradàhaþ . dar÷amityatràùñamãmiti kvacit pàñhaþ . atràùñamã kçùõà pitçkarmaõi kçùõapakùasya prà÷astyokteþ . iti ÷uddhitattvam ..

#<parõabhedinã>#, strã, (parõàni bhinattãti . parõa + bhid + õiniþ striyàü ïãp .) priyaïguþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<parõabhojanaþ>#, puü, (parõànyeva bhojanaü yasya . parõàni bhuïkte iti và . bhuj + kartari lyuþ .) chàgalaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<parõamàcàlaþ>#, puü, (parõamàcàlayatãti . parõa + à + cala + õic + aõ . nipàtanàt vibhakterlopàbhàvaþ . bàhulakàt mum và .) karmaraïgavçkùaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<parõamçgaþ>#, puü, (parõacaro mçgaþ pa÷uþ .) mçgagaõavi÷eùaþ . yathà -- vanaukovçkùamàrjàravçkùamarkañikàdayaþ . ete parõamçgàþ proktàþ su÷rutàdyairmaharùibhiþ .. vanaukà vànaro vçkùamàrjàro vçkùavióàlaþ . vçkùamarkañikà ruùã iti loke . eteùàü màüsaguõàþ .
     %<smçtàþ parõamçgà vçùyà÷cakùuùyàþ ÷oùiõe hitàþ .
     ÷vàsàr÷aþkàsa÷amanàþ sçùñamåtrapurãùakàþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<parõalatà>#, strã, (parõapradhànà latà .) nàgavallã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<parõavallã>#, strã, (parõapradhànà vallã .) palà÷ã latà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<parõa÷àlà>#, strã, (parõaiþ patràdibhiþ racità ÷àlà . madhyapadalopisamàsaþ .) munãnàü patraracitagçham . tatparyàyaþ . uñajam 2 . ityamaraþ . 2 . 2 . 6 .. parõoñajam 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. parõavatã ÷àlà . parõapradhànà ÷àlà và . iti bharanaþ .. (yathà, raghuþ . 1 . 95 .
     %<nidiùñàü kulapatinà sa parõa÷àlàmadhyàsya prayataparigrahadbitãyaþ .
     tacchiùyàdhyayananiveditàvasànàü saüviùñaþ ku÷a÷ayane ni÷àü ninàya ..>% madhyade÷asthagràmavi÷eùaþ . yathà mahàbhàrate . 13 . 68 . 3 .
     %<madhyade÷e mahàn gràmo bràhmaõànàü babhåva ha .
     gaïgàyamunayormadhye yàsunasya gireradhaþ ..
     parõa÷àleti vikhyàto ramaõãyo naràdhipa ! ..>%)

#<parõasiþ>#, puü, (pé påraõe + %<sànasivarõasiparõasãti .>% uõàü . 4 . 107 . iti asirnuk ca .) padmam . ityuõàdikoùaþ .. jalagçham . jalañuïgã iti bhàùà .. iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. ÷àkam . àbharaõakriyà . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<parõà÷anaþ>#, puü, (parõaü a÷nàti bhakùayatãti . a÷a + lyuþ . parõànàma÷anaþ .) meghaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<parõàsaþ>#, puü, (parõairasati dãpyati ÷obhate iti yàvat . asa dãptau + ac .) tulasã . ityamaraþ . 2 . 4 . 79 ..

#<parõinã>#, strã, (parõàni santyasyàþ . parõa + iniþ .) màùaparõã . iti ratnamàlà .. (yathà, su÷rute uttaratantre 62 adhyàye .
     %<varhiùñharajanãkuùñha parõinã÷àrivàhvayaiþ ..>% apsarovi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e . 218 . 49 .
     %<menakàsahajanyà ca parõinã pu¤jikàsthalà ..>%)

#<parõã>#, [n] puü, (parõàni santyasya . parõa + iniþ .) vçkùaþ . iti hemacandraþ . 4 . 180 ..

#<parõoñajaü>#, klã, (parõanirmitaü uñajam .) parõa÷àlà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<parda>#, ïa apànotsarge . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüàtmaü-akaü-señ .) ïa, pardate vçddhaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<pardaþ>#, puü, (pé + bàhulakàt daþ .) ke÷asamåhaþ . ityuõàdikoùaþ .. (parda apànotsarge + ac .) apànotsarga÷ca ..

#<pardanaü>#, klã, (parda + lyuñ .) apànotsargaþ . iti hemacandraþ . 6 . 39 .. pàd iti bhàùà ..

#<parpaü>#, klã, (pé pàlanàdau + %<khaùpa÷ilpa÷aùpavàùparåpaparpatalpàþ .>% uõàü . 3 . 28 . iti nipàtanàt siddham .) navatçõam . gçham . ityuõàdikoùaþ .. kha¤javàhya÷akañam . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<parpañaþ>#, puü, (parpa + añan .) vçkùavi÷eùaþ . kùetapàpaóà iti vaïgabhàùà . davanapàpara iti hindãbhàùà . tatparyàyaþ . triyaùñiþ 2 tiktaþ 3 . iti ratnamàlà .. carakaþ 4 reõuþ 5 tçùõàriþ 6 varakaþ 7 arakaþ 8 ÷ãtaþ 9 ÷ãtapriyaþ 10 pàü÷uþ 11 kalpàïgaþ 12 karmakaõñakaþ 13 kç÷a÷àkhaþ 14 pragandhaþ 15 sutiktaþ 16 raktapuùpakaþ 17 pittàriþ 18 kañupatraþ 19 vakraþ 20 . asya guõàþ . ÷ãtalatvam . tiktatvam . pitta÷leùmajvararaktadàhàruciglànimadabhramanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. * ..
     %<parpaño varatikta÷ca smçtaþ parpañaka÷ca saþ .
     kathitaþ pàü÷uparyàyastathà kavacanàmakaþ ..
     parpaño hanti pittàsrabhramatçùõàkaphajvaüràn .
     saügràhã ÷ãtalastikto dàhanudvàtalo laghuþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. piùñakabhedaþ . pàpara iti bhàùà .. tasya guõaþ . laghutvam . råkùatva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..
     %<dhåmasãracità hiïguharidràlavaõairyutàþ .
     jãrakasvarjikàbhyà¤ca tanuü kçtvà ca vellitàþ ..
     dãpanàþ pàcanà råkùà guravaþ ki¤cidãritàþ ..
     maudgà÷ca tadguõàþ proktà vi÷eùàllaghavo hitàþ .
     caõakasya guõairyuktàþ parpañà÷caõakodbhavàþ ..
     snehe bhçùñàstu te sarve bhaveyurmadhyamà guõaiþ ..>% iti bhàvaprakà÷e pårbakhaõóe dbitãyabhàge ..

#<parpañadrumaþ>#, õa, (parpaña eva drumaþ .) kumbhãvçkùaþ iti ràjanirghaõñaþ ..

#<parpañã>#, strã, (parpaña + ïãp .) sauràùñramçttikà . iti ratnamàlà .. piùñakabhedaþ . ityuõàdikoùaþ .. uttarade÷abhavasugandhidravyam . paparãti prasiddham . padmàvatãti ca . tatparyàyaþ . ra¤janã 2 kçùõà 3 jatukà 4 jananã 5 janã 6 jatukçùõà 7 saüspar÷à 8 jatukçt 9 cakravartinã 10 . asyà guõàþ . tuvaratvam . tiktatvam . ÷i÷iratvam . varõakçttvam . laghutvam . viùavraõakaõóåkaphapittàsrakuùñhanà÷itva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<parparãkaþ>#, puü, (pipartãti . pa + %<÷apévç¤àü dve rukcàbhyàsasya .>% uõàü . 4 . 19 . iti ikan dvitvaü abhyàsasya rugàgama÷ca .) såryaþ . ityuõàdikoùaþ .. vahniþ . iti trikàõóa÷eùaþ . jalà÷ayaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<parpikaþ>#, puü, strã, parpeõa gacchatãti . (rpà + ñhan . kha¤jaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<parba>#, gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü paraü-sakaü-

#<paryaïkaþ>#, puü, (parito'ïvyate iti . pari + akilakùaõe + gha¤ .) khañvà . pàlaïga iti bhàùà .. ityamaraþ . 2 . 6 . 138 .. tatparyàyaþ . (ma¤caþ ma¤cakaþ 3 palyaïkaþ 4 . iti hemacandraþ . 3 . 347 ..) paryastikà 5 parikaraþ 6 avasakthikà 7) iti ca tatraiva . 3 . 343 .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 246 . 8 .
     %<athopaviùñaü ràjànaü paryaïke jvalanaprabhe .
     upaplutaü yathà somaü ràhuõà ràtrisaü kùaye .
     upagamyàbravãt karõo duryodhanamidaü tadà ..>% yogapaññaþ . yathà, kumàre . 3 . 45 . paryaïkabandhasthirapårbakàyaü mçjvàyataü sannamitobhayàüsam ..)

#<paryaïkapàdikà>#, strã, (paryaïkasyeva pàdo'styasyàþ . ñhan ñàp ca .) kola÷imbã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<paryaïkabandhanaü>#, klã, (paryaïkavat yadbandhanam .) vastràdinà pçùñhajànujaïghàvandhanam . phàüóvàüdhà iti bhàùà .. yathà --
     %<pàdaprasàraõa¤càgre tathà paryaïkabandhanam ..>% ityaparàdhagaõanàyàü haribhaktivilàsaþ ..

#<paryañanaü>#, klã, (parito'ñanaü bhramaõam . pari + aña + bhàve lyuñ .) sarvatobhàvenàñanam . punaþ punargamanam . bhramaõam . tatparyàyaþ . vrajyà 2 añàñyà 3 . ityamaraþ . 2 . 7 . 36 .. (yathà, bhàgavate . 9 . 7 . 18 .
     %<bhåmeþ paryañanaü puõyaü tãrthakùetraniùevaõaiþ ..>%)

#<paryanuyogaþ>#, puü, (parito'nuyogaþ pçcchà . pari + anu + yuj + bhàve gha¤ .) jij¤àsà . iti halàyudhaþ .. (%<etenàsyàpi paryanuyogasyànavakà÷aþ .>% iti dàyabhàgaþ ..)

#<paryantaþ>#, puü, (parito'ntam . pràdisamàsaþ .) ÷eùasãmà . iti durgàdàsaþ .. (yathà, pa¤catantre . 1 . 141 .
     %<paryanto labhyate bhåmeþ sasudrasya girerapi .
     na katha¤cit mahãpasya cittàntaþ kenacit kvacit ..>% samãpam . yathà, harivaü÷e . 122 . 53 .
     %<paryantade÷aü sarasena devã lilepa sà lohitacandanena ..>% pàr÷vaþ . yathà, raghau . 18 . 43 .
     %<paryantasa¤càritacàmarasya kapolalolobhayakàkapakùàt .
     tasyànanàduccarito vivàdaþ caskhàla velàsvapi nàrõavànàm ..>%)

#<paryantabhåþ>#, strã, (paryantasya ÷eùasãmàyà bhåþ pçthivã .) nadãnagaraparvatàderupàntabhåmiþ . tatparyàyaþ . parisaraþ 2 . ityamaraþ . 2 . 1 . 14 ..

#<paryantikà>#, strã, (paritaþ sarvato bhàvena antikà guõàdãnàü nà÷ikà .) guõabhraü÷aþ . iti hàràvalã . 210 ..

#<paryanyaþ>#, puü, (parjanya + pçùodaràditvàt sàdhuþ .) indraþ . ÷abdàyamànameghaþ . megha÷abdaþ . ityuõàdikoùaþ .. (yathà, goþ ràmàyaõe . 6 . 31 . 32 .
     %<tato dundubhinirghoùaþ paryanyaninadopamaþ ..>%)

#<paryayaþ>#, puü, (pari krama÷aþ ayo gamanam .) kramollaïghanam . (pari ÷àstralokàcàramaryàdàü parityajya ayo gamanamullaïghanamityarthaþ .) vyatikramaþ . ÷àstrato lokavyavahàràcca pràptasyàrthasya parityàgaþ . tatparyàyaþ . atipàtaþ 2 upàtyayaþ 3 . ityamarabharatà .. viparyayaþ 4 atyayaþ 5 . atipatanam 6 vyatyayaþ 7 atikramaþ 8 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 48 . 12 .
     %<a÷nàmyàcchàdaye càhaü yathà kupuruùastathà .
     amarùaü dhàraye cograü pratãkùan kàlaparyayam ..>%)

#<paryayaõaü>#, klã, (parito'yate gacchatyanena . pari + aya + lyuñ .) a÷vasajjà . iti ÷abdamàlà .. jin iti bhàùà ..

#<paryavasthà>#, strã, (parito'vasthànam . pari + ava + sthà + %<àta÷copasarge .>% 3 . 3 . 106 . ityaï .) virodhanam . ityamaraþ . 3 . 2 . 21 ..

@<[Page 3,073b]>@
#<paryavasthàtà># [ç] tri, (paryavatiùñhate iti . pari + ava + sthà + tçc .) paryavasthàkartà . virodhã . iti halàyudhaþ .. (yathà, kirà-tàrjunãye . 11 . 13 .
     %<antakaþ paryavasthàtà janminaþ santatàpadaþ .
     iti tyàjye bhave bhavyo muktàvuttiùñhate janaþ ..>%)

#<paryavasthànaü>#, klã, (parito'vatiùñhate'nena . pari + ava + sthà + karaõe lyuñ .) virodhaþ . iti jañàdharaþ .. sarvatobhàvenàvasthiti÷ca ..

#<paryastaþ>#, tri, (parito'staþ kùiptaþ . asyu ira kùepe + ktaþ .) patitaþ . hataþ . iti medinã . te, 121 .. (sarvataþ prasçtaþ . vistçtaþ . yathà, harivaü÷e . 159 . 20 .
     %<paryastàü pçthivãü kçtsnàü sà÷vàü sarathaku¤jaràm ..>%)

#<paryastikà>#, strã, (paritaþ asyate kùipyate ÷arãramatra . pari + asa kùepe + adhikaraõe ktin . tataþ svàrthe kan .) khañvà . iti hemacandraþ . 3 . 343 ..

#<paryàõaü>#, klã, (parito yàti gacchatyaneneti . pari + yà + lyuñ . pçùodaràditvàt sàdhuþ . a÷vapalyayanam . iti hemacandraþ . 4 . 318 .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 93 . 6 .
     %<àrohaõamanyavàjinàü paryàõàdiyutasya vàjinaþ .
     upavàhya turaïgamasya và kalyasyaiva vipanna÷obhanà ..>%)

#<paryàptaü>#, klã, (pari + àp + bhàve ktaþ .) yatheùñam . tçptiþ . ÷aktiþ . nivàraõam . iti medinã . te, 127 .. tri, pràptaþ .. (÷aktisampannaþ . yathà, bhagavadgãtàyàm . 1 . 10 .
     %<paryàptantvidameteùàü balaü bhãmàbhirakùitam .>% %<paryàptaü samarthaü bhàti iti .>% ÷rãdharasvàmã ..)

#<paryàptiþ>#, strã, (pari + àpa + ktin .) paritràõam . maraõodyatasya nivàraõam . ityamarabharatau .. prakà÷aþ . pràptiþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (tçptiþ . yathà, kathàsaritsàgare . 26 . 199 .
     %<nàsti vyasaninàü vatsa ! bhuvi paryàptaye dhanam ..>% ÷aktiþ . yathà, tatraiva . 26 . 47 .
     %<praviùñaþ so'pyapa÷yattàü tatra netrotsavapradàm .
     dhàturadbhutanirmàõaparyàptimiva råpiõãm ..>%) svaråpasambandhavi÷eùaþ . sa ca sarveùàmeva padàrthànàü vi÷iùñabuddhiniyàmakaþ . padàrthabhedena nànà . yathà . paryàpti÷càyameko ghaña imau dbau ityàdi pratãtisàkùikaþ svaråpasambandhavi÷eùaþ . iti dãdhitiþ .. samavàyena guõe guõasyàsattve'pi catvàro guõà ityàdi pratãtyà guõàdiùu saükhyàdimattvaniyàmako'pi tàdç÷asambandhaþ . iti sàmànyàbhàve jagadã÷aþ .. dvitãyavyatpattivàde gadàdharabhaññàcàrya÷ca ..

#<paryàyaþ>#, puü, (pari + ina gatau + %<paràvanupàtyaya inaþ .>% 3 . 3 . 38 . iti gha¤ . kramapràptasyànatipàto'nupàtyayaþ .) paryayaõam . kramaþ . (yathà, kumàre . 2 . 36 .
     %<paryàyasevàmutsçjya puùpasambhàratatparàþ .
     udyànapàlasàmànyamçtavastamupàsate ..>%) tatparyàyaþ . ànupårbã 2 àvçt 3 paripàñã 4 anukramaþ 5 . ityamaraþ . 2 . 7 . 37 .. ànupårbyam 6 ànupårbam 7 ànupårbakam 8 paripàñiþ 9 . iti bharatàdayaþ .. prakàraþ . avasaraþ . iti medinã . ye, 89 .. nirmàõam . dravyadharmaþ . iti hemacandraþ .. 6 . 139 . krameõaikàrthavàcakàþ ÷abdàþ paryàyàþ . iti vijayarakùitaþ .. samparkavi÷eùaþ . yena saha yatsamparkaþ sambandhastena saha tatparyàyaþ . yathà --
     %<samànaü kulabhàva¤ca dànàdànantathaiva ca .
     tayorvaü÷asamànaü hi paryàya¤ca pracakùate ..>% iti kuladãpikà .. (arthàlaïkàravi÷eùaþ . yathà, sàhityadarpaõe 10 . 104 .
     %<kvacidekamanekasminnaneka¤caikagaü kramàt .
     bhavati kriyate và cet tadà paryàya iùyate ..>% udàharaõaü krameõa yathà -- sthitàþ kùaõaü pakùmasu tàóitàdharàþ payodharotsedhanipàtacårõitàþ . valãùu tasyàþ skhalitàþ prapedire krameõa nàbhiü prathamodavindavaþ .. vicaranti vilàsinyo yatra ÷roõibharàlasàþ . vçkakàka÷ivàstatra dhàvantyaripure tava .. vimçùñaràgàdadharànnivartitastanàïgaràgàdaruõàcca kandukàt . ku÷àïkuràdànaparikùatàïguliþ kçtokùasåtrapraõayã tayà karaþ .. yayoràropitastàro hàraste'ribadhåjanaiþ . nidhãyante tayoþ sthålàþ stanayora÷rubindavaþ .. eùu ca kvacidàdhàraþ saühataråpo'saühataråpa÷ca . kvacidàdheyamapi . yathà, %<sthitàþkùaõaü pakùmasu>% ityatra udabindavaþ pakùmàdàvasaü hataråpa àdhàre krameõàbhavan . %<vicaranti>% ityatràdheyabhåtà vçkàdayaþ saühataråpàripure krameõàbhavan . evamanyat . atra caikasyànekatra krameõaiva vçttervi÷eùàlaïkàràdbhedaþ . vinimayàbhàvàt parivçtteþ ..)

#<paryàya÷ayanaü>#, klã, (paryàyeõa krameõa ÷ayanam .) praharikàdãnàü krameõa ÷ayanam . tatparyàyaþ . upa÷àyaþ 2 vi÷àyaþ 3 . ityamarabharatau ..

#<paryàsaþ>#, puü, (paryasyate iti . pari + as + gha¤ .) patanam . hananam . iti paryasta÷abdàrthadar÷anàt .. (parivartaþ . yathà, màrkaõóeyapuràõe . 54 . 2 .
     %<mahàbhåtapramàõa¤ca lokàlokantathaiva ca .
     paryàsaü parimàõa¤ca gàta¤candràrkayorapi ..>%)

#<paryuda¤canaü>#, klã, (paryudacyate iti . pari + ut + a¤ca + %<kçtyalyuño bahulam .>% 3 . 3 . 113 . iti lyuñ .) çõam . ityamaraþ . 2 . 9 . 3 ..

@<[Page 3,074a]>@
#<paryudastaþ>#, tri, (paryudasyate iti . pari + ut + asa + ktaþ .) paryudàsavi÷iùñaþ . vidhyanvayibhedàtmakana¤arthayuktaþ . yathà . yadyapi paryudastaràtryàdiùu ÷ràddhàdikaraõe vidheraudàsãnyànna phalaü na và pratyavàya iti siddhàntaþ .. iti malamàsatattvam .. (parita utkùipte tri ..)

#<paryudàsaþ>#, puü, pari sarvatobhàvena udàsyate vidhiyatra saþ . (pari + ut + as + gha¤ .) tasya lakùaõam ÷ràddhaviveke .
     %<sàmànya÷àstrapràptaniùedhasyaiva paryudàsatvam ..>% api ca malamàsatattve .
     %<pràdhànyantu vidheryatra pratiùedhe'pradhànatà .
     paryudàsaþ sa vij¤eyo yatrottarapadena na¤ ..>% asyodàharaõam . amàvasyàyàü pitçbhyo dadyàt ràtrau ÷ràddhaü na kurvãta . atra ÷ràddhakaraõe ràtreþ paryudàsaþ .. (yathà ca sàhityadarpaõe . 7 . 3 .
     %<jugopàtmànamatrasto bheje dharmamanàturaþ .
     agçdhnuràdade so'rthànasaktaþ sukhamanvabhåt ..
     atràtrastatàmanådyàtmagopanàdyevavidheyamiti na¤aþ paryudàsatayà guõabhàvo yuktaþ ..>%)

#<paryuùitaü>#, tri, (parityajya svakàlamuùitam . vasa + ktaþ .) vyuùñam . vàsi iti bhàùà . tasyàbhakùaõãyatvaü yathà --
     %<bhaktaü paryuùitocchiùñaü ÷vaspçùñaü patitekùitam .
     udakyàspçùñasaümçùñaü paryàyàpta¤ca varjayet ..>% iti garuóapuràõam ..
     %<yàtayàmaü gatarasaü påtiparyuùita¤ca yat .
     ucchiùñamapi càmedhyaü bhojanaü tàmasapriyam ..>% iti bhagavadgãtà .. * .. tasya bhakùyatvaü yathà --
     %<mantràbhimantritaü ÷astaü na ca paryuùitaü nçpa ! .
     anyatra phalamàsebhyaþ ÷uùka÷àkàdikàttathà ..
     tadvadvàdarikebhya÷ca guóapakvebhya eva ca ..>% ityàhnikatattvam .. tulasãyuktapuùpe paryuùitadoùàbhàvo yathà --
     %<tulasãlagnapuùpàõi padmaü gaïgodakaü ku÷àþ .
     na paryuùitadoùo'tra chinnabhinnaü na duùyati ..>% iti puràõam ..

#<paryuùitabhojã>#, [n] tri, (paryuùitaü vyuùñaü bhuïkte iti . bhuja + õiniþ .) vyuùñadravyabhoktà . iti kalàpavyàkaraõam ..

#<paryeùaõà>#, strã, (iù + yuc + ñàp . tataþ parita eùaõà .) anveùaõà . ityamaraþ . 2 . 7 . 32 .. tarkàdinà yathàbodhitadharmàdyanveùaõe . anveùaõamàtre'pi . iti bharataþ .. (klã, anveùaõam . yathà, mahàbhàrate . 3 . 26 . 18 .
     %<bràhmaõeùveva medhàvã buddhiparyeùaõa¤caret ..>%)

#<parva>#, gatau . (bhvàü-paraü-sakaü-señ .) parvati . iti durgàdàsaþ ..

#<parva>#, pårtau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-señ .) parvati payasà kumbhaü ceñã . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 3,074b]>@
#<parva>#, [n] klã, (parvatãti . parva gatau + bàhulakàt kanin . yadvà, pipartãti . pé + %<snàmadipadyartipé÷akibhyo vanip .>% uõàü . 4 . 112 . iti vanip .) mahaþ . granthiþ . (yathà, bhàgavate . 5 . 21 . 17 . %<tathà vàlakhilyà çùayo'ïguùñhaparvamàtràþ ùaùñisahasràõi purataþ såryaü såktavàkàya niyuktàþ saüstuvanti ..>%) prastàvaþ . lakùaõàntaram . dar÷apratipadoþ sandhiþ . (pårõimàpratipadoþsandhi÷ca . yathà, sàhityadarpaõe .
     %<akàlajaladàvalã kiratu nàma muktàvalãraparvaõi vidhuntudastudatu nàma ÷ãtadyutim ..>%) viùuvatprabhçti . iti medinã . ne, 88 .. granthavicchedaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, mahàbhàrate aùñàda÷aparvàõi . tàni uktàni yathà taññãkàyàm .
     %<àdiþ sabhàvanaviràñamathodyama÷ca bhãùmo gurå ravijamadrakasauptika÷ca .
     strãparva ÷àntiranu÷àsanama÷vamedhavyàsà÷ramo muùalayànadivàvarohaþ ..>%) kùaõaþ . iti ÷abdacandrikà .. (bhaïgã . yathà, raghuvaü÷e . 16 . 46 . dine dine ÷aivalavantyadhastàt sopànaparvàõi vimu¤cadambhaþ ..) pa¤caparvàõi yathà . viùõupuràõam .
     %<caturda÷yaùñamã caiva amàvàsyàtha pårõimà .
     parvàõyetàni ràjendra ! ravisaükràntireva ca ..
     strãtailamàüsasambhogã parvasveteùu vai pumàn .
     viõmåtrabhojanaü nàma prayàti narakaü mçtaþ ..>% parvasu kartavyàkartavyàni yathà . brahmapuràõe .
     %<nityaü dvayorayanayornityaü viùuvatordvayoþ .
     candràrkayorgrahaõayorvyatãpàteùu parvasu ..
     ahoràtroùitaþ snànaü ÷ràddhaü dànaü tathà japam .
     yaþ karoti prasannàtmà tasya syàdakùaya¤ca tat ..>% parà÷arabhàùye kårmapuràõam .
     %<anadhyàyastu nàïgeùu netihàsapuràõayoþ .
     na dharma÷àstreùvanyeùu parvasvetàni varjayet ..>% paiñhãnasiþ . na parvasu tailaü kùauraü màüsamabhyupeyàt nàmàvasyàyàü haritamapi chindyàt . iti tithyàditattvam ..

#<parvakaü>#, klã, (parvaõà granthinà kàyatãti . kai + kaþ .) åruparva . iti ÷abdacandrikà .. àüñu iti bhàùà ..

#<parvakàrã>#, [n] puü, (parva karotãti . parva + kç + õiniþ .) dhanàdilobhenàparvasu amàvàsyàkriyàpravartakaþ . yathà, viùõupuràõe dvitãyàü÷e 6 aþ .
     %<såcã màhiùaka÷caiva parvakàrã ca yo dbijaþ ..>%

#<parvagàmã>#, [n] puü, (parvasu caturda÷yaùñamyàdiùu gacchati striyamiti . parva + gama + õiniþ .) parvasu strãgàmã . iti pårbokta÷loke parvakàrãtyatra parvagàmãti pàñhadvaidhe svàmã ..

#<parvataþ>#, puü, (parvati pårayatãti . parva påraõe + %<bhçmçdç÷iyajiparvãti .>% uõàü . 3 . 110 . iti atac .) yadvà, parvaõi bhàgàþ santyatra . pàhàóa iti bhàùà .. tatparyàyaþ . mahãdhraþ 2 ÷ikharã 3 kùmàbhçt 4 ahàryaþ 5 dharaþ 6 adriþ 7 gotraþ 8 giriþ 9 gràvà 10 acalaþ 11 ÷ailaþ 12 ÷iloccayaþ 13 . ityamaraþ . 2 . 3 . 1 .. sthàvaraþ 14 sànumàn 15 pçthu÷ekharaþ 16 dharaõãkãlakaþ 17 kuññàraþ 18 jãmåtaþ 19 dhàtubhçt 20 bhådharaþ 21 sthiraþ 22 kulãraþ 23 kañakã 24 ÷çïgã 25 nirjharã 26 agaþ 27 nagaþ 28 dantã 29 . iti ÷abdaratnàvalã .. dharaõãdhraþ 39 bhåbhçt 31 kùitibhçt 32 avanãdharaþ 33 kudharaþ 34 dharàdharaþ 35 prasthavàn 36 vçkùavàn 37 . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. sumeroþ pårbe parvatà yathà --
     %<÷ãtànta÷cakramu¤ja÷ca kulãro'÷va÷ca kaïkavàn .
     maõi÷ailo'tha vçùavàn mahànãlo bhavàcalaþ ..
     subindurmandaro veõuþ sumeùo nimiùastathà .
     deva÷ailasya pårbeõa mandarasya mahàcalàþ .. * ..>% sumerordakùiõe parvatà yathà --
     %<trikåñaþ ÷ikharàdri÷ca kaliïgo'tha pataïgakaþ .
     rucakaþ sànumàü÷caiva tàmrako'tha vi÷àkhavàn ..
     ÷vetodaraþ samala÷ca vasudhàra÷ca ratnavàn .
     eka÷çïgo mahà÷ailo gaja÷ailaþ pi÷àcakaþ ..
     pa¤ca÷ailo'tha kailàso himavàü÷càcalottamaþ .
     ityete dakùiõe pàr÷ve meroþ proktà mahàcalàþ ..>% sumeroþ pa÷cime parvatà yathà --
     %<sucakùuþ ÷i÷ira÷caiva vaidåryaþ piïgalastathà .
     pi¤jaro'tha tathà bhadraþ surasaþ kapilo madhuþ ..
     a¤janaþ kukkuñaþ kçùõaþ pàõóura÷càcalottamaþ .
     sahasra÷ikhara÷càdriþ pàripàtraþ sa ÷çïgavàn ..
     pa÷cimena tathà merorviùkambhàt pa÷cimàdvahiþ .
     ete'calàþ samàkhyàtàþ ÷çõuùvàtastathottaràn ..>% sumeroruttare parvatà yathà --
     %<÷aïkhakåño'tha çùabho haüsanàbhau tathàcalau .
     kapilendrastathà ÷ailaþ sànumànnãla eva ca ..
     ÷ata÷çïgaþ svarõa÷çïgaþ tunnàko meghaparvataþ .
     viràjàkhyo varàhàdrirmayåro rucirastathà ..
     ityete kathità brahmanmeroruttarato nagàþ ..>% iti màkaõóeyapuràõam .. * .. saptakulaparvatàdi yathà --
     %<sapta ye'smin mahàparvà vistçtàþ kulaparvatàþ .
     mahendro malayaþ sahyaþ ÷uktimànçkùavànapi ..
     vindhya÷ca pàripàtra÷ca ityete kulaparvatàþ .
     teùàü sahasra÷a÷cànye parvatàstu samãpataþ ..
     avij¤àtàþ parvavanto vipulà÷citrasànavaþ .
     anye tebhyo'parij¤àtà hrasvàþ svalpopajãvinaþ ..
     tairvimi÷rà janapadà àryà mlecchà÷ca sarva÷aþ ..>% iti màtsye 95 adhyàyaþ .. * .. viü÷atiþ ÷reùñhaparvatà yathà --
     %<himavàn hemakåña÷ca niùadho nãlaparvataþ .
     ÷veta÷ca bhçïgavàn merurmàlyavàn gandhamàdanaþ ..
     mahendro malayaþ sahyaþ ÷uktimànçkùavànapi .
     bindhya÷ca pàripàtra÷ca kailàso mandarastathà ..
     lokàloko mahàüsteùu tathaivottaramànasaþ .
     ete viü÷atirvikhyàtàþ parvatàstasthuùàü varàþ ..>% jambu dvãpavarùavibhàjakaparvatà yathà --
     %<laïkàde÷àddhimagirirudak hemakåña÷ca tasmàttasmàccànyo niùadha iti te sindhuparyantadairghyàþ .
     evaü siddhàdudagapi puràcchçïgavacchuklanãlà varùàõyeùàü jaguriha budhà antare droõide÷àn ..>% iti siddhànta÷iromaõiþ .. * .. parvatànàü pakùotpattiryathà --
     %<tato'drayo jàtapakùà viùõo÷caiva tu màyayà .
     prasthità medinãü tyaktvà yathàpårbaü nive÷itàþ ..
     tat sthànamasuràõàntu dhàtràdiùñaü jalàrõave .
     pratãcyàü parvatàþ sarve nimamajjuryathà gajàþ ..
     tatràsurebhyaþ ÷aüsuste àdhipatyaü surà÷rayam .
     tacchratvaivàsuràþ sarve cakrurudyogamuttamam .. * ..>% yuddhajayànantaraü teùàü pakùocchedo yathà --
     %<dharaõyàntu girãn syàpya sveùu sthàneùu goþpatiþ .
     ciccheda pavinà pakùàn sarveùàü bhuvi càriõàm ..
     ekaþ sapakùo mainàkaþ suraistatsamaye kçtaþ ..>% ityagnipuràõam .. * .. parvatànàü sthàvarajaïgamaråpe yathà --
     %<nadya÷ca parvatàþ sarve dviråpà÷ca svabhàvataþ .
     toyaü nadãnàü råpantu ÷arãramaparantathà ..
     sthàvaraü parvatànàntu råpaü kàyastathàparaþ .
     ÷uktãnàmatha kambånàü tathaivàntargatà tanåþ ..
     vahirasthisvaråpantu sarvadaiva pravartate .
     evaü jalaü sthàvara÷ca nadãparvatayostathà ..
     antarvasati kàyastu satataü nopapadyate .
     àpyàyyate sthàvareõa ÷arãraü parvatasya tu ..
     tathà nadãnàü kàyastu toyenàpyàyyate sadà .
     nadãnàü kàmaråpitvaü parvatànàntathaiva ca ..
     jagatsthityoþ purà viùõuþ kalpayàmàsa yatnataþ .
     toyahànau nadãduþkha¤jàyate satatandijàþ ..
     vi÷ãrõe sthàvare duþkhaü jàyate girikàyagam ..>% iti kàlikàpuràõe 22 adhyàyaþ .. * .. ataþ paraü parvateùu devànàmavakà÷à vaürõyante . tatra yo'sau ÷àntàkhyaþ parvatastasyopari mahendrasya krãóàsthànaü tatra devaràjasya pàrijàtakavçkùavanam . tastha pårbapàr÷ve ku¤jaro nàma giriþ tasyopari dànavànàmaùñau puràõi ca . tathà vajraketuparvate ràkùasànàmanekàni puràõi te ca nàmnà nãlakàþ kàmaråpiõaþ mahànãle ca ÷ailendre puràõi pa¤cada÷asahasràõi kinnaràõàü khyàtàni tatra devatà÷candràdayo ràjànaþ pa¤cada÷a kinnaràõàü garvitàþ tàni sauvarõàni vilaprave÷anàni ca puràõi candrodaye ca parvatavare nàgànàmadhivàsaþ te ca vilaprave÷àseviteùu vainateyaviùayàvartino vyavasthitànuràge ca dànavendrà vyavasthità veõuvatyapi vidyàdharapuratrayaü triü÷adyojana÷atavistãrõamekaikaü tàvadàyataü ulåkaromasamamahàvetràdaya÷ca ràjàno vidyàdharàõà¤ca ekaike ca ÷ailaràjani svayameva garuóo vyavasthitaþ . ku¤jare tu parvatavare nityaü pa÷upatiþ sthitaþ vçùabhàïko mahàdevaþ ÷aïkaro yoginàü prabhuþ anekaguõabhåtakoñisahasraparivàro bhagavànàdipuruùo vyavasthitaþ . vasudhàre càyuùmatàü vasånà¤ca samàvàsaþ vasudhàraratnadhàrayormårdhni aùñau sapta ca saükhyayà puràõi vasusaptarùãõà¤ca . eka÷çïge ca parvatottame prajàpateþ sthànaü caturvaktrasya brahmaõaþ . gajaparvate ca mahàbhåtaparivçtà svayameva bhagavatã tiùñhati . vasudhàre ca parvatavare munisiddhavidyàdharàõàmàyatanaü catura÷ãtyaparapuryo mahàpràkàratoraõàþ tatra cànekapavvatà nàma gandharvà yuddha÷àlino vasanti teùà¤càdhipatirdevo ràjaràjaikapiïgalaþ . suraràkùasàþ pa¤cakåñe dànavàþ ÷ata÷çïge yakùàõàü pura÷atam . prabhedakasya pa÷cimena devadànavasiddhàdãnàü puràõi tasya girermårdhni mahatã soma÷ilà tiùñhati tasyà¤ca parvaõi parvaõi somaþ svayamevàvatarati . tasyaivottarapàr÷ve trikåñaü nàma tatra brahmà tiùñhati kvacittatra ca vahnyàyatanaü tatra mårtimàn vahnirupàsyate devaiþ . uttare ca ÷çïgàkùe parvatavare devatànàmàyatanàni pårbeõa nàràyaõasyàyatanaü madhye brahmaõaþ ÷aïkarasya ca pa÷cime tatra yakùàdãnàü kànicit puràõi . tasya cottaratãre jàtucchamahàparvate triü÷adyojanamaõóalaü nandajaü nàma sarastatra nando nàma nàgaràjo vasati ÷ata÷ãrùapracaõóa iti . ityete'ùñau devaparvatà vij¤eyàþ tenànukrameõa hemarajataratnavaidåryamanaþ÷ilàdivarõàþ . itya¤ca pçthvã lakùakoñi÷atànekasaükhyàtà pårõà teùu ca siddhavidyàdharàõàü nilayàþ . tadyathà meroþ pàr÷vataþ ke÷aravalayàlabàlaü siddhaloketi kãrtyate iya¤ca pçthvã padmàkàreõa vyavasthità eùa sarvapuràõeùu kramaþ sàmànyaþ pratipàdyate . iti varàhapuràõam .. * .. himàlayàdiparvatavàsino yathà --
     %<rakùaþpi÷àcà yakùà÷ca sarve haimavatàstu te .
     hemakåñe tu gandharvà vij¤eyà÷càpsarogaõàþ ..
     sarve nàgà÷ca niùadhe ÷eùavàsukitakùakàþ .
     mahàmerau trayastriü÷at krãóante yàj¤ikàþ suràþ ..
     nãle tu vaidåryamaye siddhà brahmarùayo'vasan .
     daityànàü dànavànà¤ca ÷vetaparvata ucyate ..
     ÷çïgavàn parvata÷reùñhaþ pitéõàü pratisa¤caraþ .
     ityetàni mayoktàni nava varùàõi bhàga÷aþ ..>% iti màtsye 95 adhyàyaþ .. * .. atha parvatanadãjalaguõàþ .
     %<himavatprabhavà yà÷ca jalaü tàsvamçtopamam .
     pàripàtrabhàvà yà÷ca bindhyarkùaprabhavà÷ca yàþ ..
     ÷irohçdrogakuùñhànàü tà hetuþ ÷lãpadasya ca .
     candràrkakarasaüspçùñaü vàyunàsphàlitàü muhuþ ..
     parvatopari yadbàri samaü paurandareõa tat .
     tasyànuguõamuddiùñaü ÷ailaprasravaõodbhavam ..
     lekhanaü dãpanaü råkùaü ki¤cidvàtaprakopaõam ..>% iti ràjavallabhaþ .. * .. parvate varõanãyàni yathà --
     %<÷aile meghauùadhãdhàtuvaü÷akinnaranirjharàþ .
     ÷çïgapàdaguhàratnavanajãvàdyupatyakàþ ..>% iti kavikalpalatà .. * .. atha kailàsaparvatavarõanam .
     %<madhye himavataþ pçùñhe kailàso nàma parvataþ .
     tasminnidhipatiþ ÷rãmàn kuveraþ saha ràkùasaiþ ..
     apsaraþsahito ràjà modate hyalakàdhipaþ .
     kailàsapàdasammåtaü puõyaü ÷ãtajalaü ÷ubham ..
     mandodakaü nàma saraþ payastu dadhisannibham .
     tasmàt prabhavate divyà nadã mandàkinã ÷ubhà ..
     divya¤ca candanantatra tasyàstãre mahadbanam .
     pràguttareõa kailàsaü divyaü saugandhikaü girim ..
     sarvadhàtumayaü divyaü ÷abalaü parvataü prati .
     candraprabho nàma giriþ ÷upubhe ratnasannibhaþ ..
     tatsamãpe saro divyamacchodannàma vi÷rutam .
     tasmàt prabhavate divyà nadã hyacchodakà ÷ubhà ..
     tasyàstãre vanaü divyaü mahaccaitrarathaü ÷ubham .
     tasmin girau nivasati maõibhadraþ sahànugaþ ..
     yakùasenàpatiþ krårairguhyakaiþ parivàritaþ .
     puõyà mandàkinã caiva nadã hyacchodakà ÷ubhà ..
     mahãmaõóalamadhye tu praviùñà tu mahodadhim .
     kailàsàddakùiõapràcyàü ÷ivaü sarvauùadhiü girim .
     manaþ÷ilàmayaü divyaü ÷abalaü parvataü prati ..
     lohito hema÷çïgastu giriþ såryaprabho mahàn .
     tasya pàde mahaddivyaü lohitaü sumahat saraþ ..
     tasmàt prabhavate puõyo lohita÷ca nado mahàn .
     devàraõyaü vi÷oka¤ca tasya tãre mahadvanam ..
     tasmin girau nivasati yakùo maõidharo balã .
     saumyaiþ sa dhàrmikai÷caiva guhyakaiþ parivàritaþ .. * ..
     kailàsàt pa÷cimodãcyàü kakudmànoùadhãgiriþ ..
     kakudmati ca rudrasya cotpattistrikakudminaþ .
     tada¤canaü traikakudaü ÷ailaü trikakudaü prati ..
     sarvadhàtumayastatra sumahadvaidyuto giriþ .
     tasya pàde mahaddivyaü mànasaü siddhasevitam ..
     tasmàt prabhavate puõyà sarayårlokapàvanã .
     tasyàstãre vanaü divyaü vaibhràjannàma vi÷rutam ..
     kuverànucarastasmin prahetitanayo balã .
     nàmnà vai brahmadhàmeti ràkùaso'nantavikramaþ .. * ..
     kailàsàt pa÷cimàmà÷àü divyaþ sarvauùadhirgiriþ .
     aruõaþ parvata÷reùñho rukmadhàtuvibhåùitaþ ..
     bhavasya dayitaþ ÷rãmàn parvato hemasannibhaþ .
     ÷àtakaumbhamayairdivyaiþ ÷ilàjàlaiþ samantataþ ..
     ÷atasaükhyaistàpanãyaiþ ÷çïgairdivamivollikhan .
     yuktavàn sumahaddivyairdurga÷ailo mahocchritaþ ..
     tasmin girau nivasati girã÷o dhåmralohitaþ ..
     tasya pàde mahaddivyaü saraþ kà¤canabàlukam ..
     tasya pàdàt prabhavati ÷ailodaü nàma tat saraþ .
     tasmàt prabhavate puõyà nadã ÷ailodakà ÷ubhà ..
     sà vaïkùu÷ãtayormadhye prayiùñhà pa÷cimodadhim .
     abhyuttareõa kailàsaü ÷ivaü sarvauùadhiü girim .
     gaurantu parvata÷reùñhaü haritàlamayaü prati .
     hiraõya÷çïgaþ sumahàn divyauùadhimayo giriþ ..
     tasya pàde mahaddivyaü saraþ kà¤canabàlukam .
     ramyaü bindusaro nàma yatra ràjà bhagãrathaþ ..
     gaïgàrthe sa tu ràjarùiruvàsa bahulàþ samàþ .
     divaü yàsyanti me pårbe gaïgàtoyapariplutàþ ..
     tatra tripathagà devã prathamantu pratiùñhità ..>% iti màtsye 101 adhyàyaþ .. atha da÷adhà kçtrimaparvatadànam . prathamo dhànya÷ailaþ syàddbitãyo lavaõàcalaþ . guóàcalastçtãyastuü caturtho hemaparvataþ .. pa¤camastila÷ailaþ syàt ùaùñhaþ kàrpàsaparvataþ . saptamo ghçta÷aila÷ca ratna÷ailastathàùñamaþ .. ràjato navamastadbadda÷amaþ ÷arkaràcalaþ . vakùye vidhànameteùàü yathàvadanupårba÷aþ .. ayane viùuve puõye vyatãpàte dinakùaye . ÷uklapakùe tçtãyàyàmuparàge ÷a÷ikùaye .. vivàhotsavayaj¤eùu dvàda÷yàmathavà punaþ . ÷uklàyàü pa¤cada÷yàü và puùyarkùe và vidhànataþ .. dhànya÷ailàdayo deyà yathà÷àstraü vijànatà . tãrthe vàyatane vàpi goùñhe và bhavanàïgane .. maõóapaü kàrayedbhaktyà caturasramudaïmukham . pràgudakplavana¤caiva pràïmukhaü và vidhànataþ .. gomayenànuliptàyàü bhåmàvàstãrya vai ku÷àn . tanmadhye parvataü kuryàdbiùkambhaparvatànvitam .. dhànyadroõasahasreõa bhavedgiririhottamaþ . madhyamaþ pa¤ca÷atikaþ kaniùñhaþ syàttribhiþ ÷ataiþ .. merurmahàbrãhimayastumadhye suvarõavçkùatrayasaüyutaþ syàt . pårbeõa muktàphalavajrayukto yàmyena gomedakapuùparàgaiþ .. pa÷càcca gàrutmatanãlaratnaiþ saumyena vaidåryasarojaràgaiþ . ÷rãkhaõóakhaõóairabhitaþ pravàlalatànvitaþ ÷ukti÷ilàtalaþ syàt .. brahmàtha viùõurbhagavàn muràrirdivàkaro'pyatra hiraõmayaþ syàt . mårdhanyavasthànamamatsareõa kàryantvaneke ca punardivã÷àþ .. catvàri ÷çïgàõi ca ràjatàni nitambabhàgeùvapi ràjataþ syàt . tathekùuvaü÷àvçtakandarastu ghçtodakaprasravaõa÷ca dikùu .. ÷uklàmbaràõyambu dharàvalã syàt pårbeõa nãlàni ca dakùiõena . vàsàüsi pa÷càdatha karvuràõi raktàõi caivottarato ghanàlã .. raupyànmahendrapramukhànathàùñau saüsthàpya lokàdhipatãn krameõa . nànàphalàlã ca samantataþ syànmanoramaü màlyavilepana¤ca .. vitànaka¤copari pa¤cavarõamamlànapuùpàbharaõaü sitaü và . itthaü nive÷yàmara÷ailamagryamatastu viùkambhagirãn krameõa .. turãyabhàgeõa caturdi÷a¤ca saüsthàpayet puùpavilepanàóhyàn .. pårbeõa mandaramanekaphalàvalãbhiryuktaü yavaiþ kanakabhadrakadambacihnam . kàmena kà¤canamayena viràjamànamàkàrayet kusumavastravilepanàóhyam .. kùãràruõodasarasàtha vanena caiva raupyeõa ÷aktighañitena viràjamànam . yàmyena gandhamadana÷ca nive÷anãyo godhåmasa¤cayamayaþ kaladhautajo và .. haimena yakùapatinà hçtamànasena vastrai÷ca ràjatavanena ca saüyutaþ syàt . pa÷càttilàcalamanekasugandhipuùpaü sauvarõapippalahiraõmayahaüsayuktam .. àkàrayedrajatapuùpavanena tadvadvastrànvitaü dadhisitodasarastathàgre . saüsthàpya taü vipula÷ailamathottareõa ÷ailaü supàr÷vamapi tàmramayaü suvastram .. puùpai÷ca hemavañapàdapa÷ekharantamàkàrayet kanakadhenuviràjamànam . màkùãkabhadrasarasà ca vanena tadvadraupyeõa bhàsvaravatà ca yutaü vidhàya .. homa÷caturbhiratha vedapuràõavidbhirdàntairanindyacaritàkçtibhirdvijendraiþ . pårbeõa hastamitamatra vidhàya kuõóaü kàryantilairyavaghçtena samitku÷ai÷ca .. ràtrau ca jàgaramanuddhatagãtatåryairàvàhana¤ca kathayàmi ÷iloccayànàm . tvaü sarvadevagaõadhàmanidhe ! viruddhamasmadgçheùvamaraparbata ! nà÷ayà÷u .. kùemaü vidhatsva kuru ÷àntimanuttamàü naþ saüpåjitaþ paramabhaktimatà mayà hi .. tvameva bhagavànã÷o brahmà viùõurdivàkaraþ . mårtàmårtajagadbãjastvaü naþ pàhi sanàtanaþ .. yasmàttvaü lokapàlànàü vi÷vamårte÷ca mandiram . rudràdityavasånà¤ca tasmàcchàntiü prayaccha me .. yasmàda÷ånyamamarairnàrãbhi÷ca ÷irastava . tasmànmàmuddharà÷eùaduþkhasaüsàrasàgaràt .. evamabhyarcya taü meruü mandara¤càbhipåjayet . yasmàccaitrarathena tvaü bhadrà÷ve ca vi÷eùataþ . ÷obhase mandara ! kùipramatastuùñikaro bhava .. yasmàccåóàmaõirjambudbãpe tvaü gandhamàdana ! . gandharvavana÷obhàvàüstataþ kãrtirdçóhàstu me .. yasmàttvaü ketumàlena vaibhràjena vanena ca . hiraõmaya÷ca ÷ikharastasmàt puùñirdhruvàstu me .. uttaraiþ kurubhiryasmàt sàvitreõa vanena ca . supàr÷va ! ràjase nityamataþ ÷rãrakùayàstu me .. evamàmantrya tàn sarvàn prabhàte vimale punaþ . snàtvàtha gurave dadyànmadhyamaü parvatottamam .. viùkambhàn parvatàndadyàdçtvigbhyaþ krama÷o mune ! . gàvo deyà÷caturviü÷adathavà da÷a nàrada ! .. ÷aktitaþ sapta càùñau và pa¤ca dadyàda÷aktimàn . ekàpi gurave deyà kapilàtha payasvinã . parvatànàma÷eùàõàmeùa eva vidhiþ smçtaþ .. ta eva påjane mantràsta evopaskaràþ smçtàþ . grahàõàü lokapàlànàü brahmàdãnà¤ca sarvadà .. svamantreõaiva sarveùu homaþ ÷aileùu pañhyate . upavàsã bhavennityama÷aktau naktamiùyate .. vidhànaü sarva÷ailànàü krama÷aþ ÷çõu nàrada ! . dànakàle ca ye mantràþ parvateùu ca yat phalam .. annaü brahma yataþ proktamannaü pràõàþ prakãrtitàþ . annàdbhavanti bhåtàni jagadannena vartate .. annameva yato lakùmãrannameva janàrdanaþ . dhànyaparvataråpeõa pàhi tasmànnagottam ! .. anena vidhinà yastu dadyàddhànyamayaü girim . manvantara÷ataü sàgraü devaloke mahãyate .. apsarogaõagandharvairàkãrõena viràjitaþ . vimànena divaþ pçùñhamàyàti surasevitam .. tataþ karmakùaye ràjyamàpnotãha na saü÷ayaþ .. 1 .. athàtaþ saüpravakùyàmi lavaõàcalamuttamam . yatpradàtà naro lokaü pràpnoti ÷ivasaüyutam .. uttamaþ ùoóa÷adroõaþ kartavyo lavaõàcalaþ . madhyamaþ syàttadardhena caturbhiradhamaþ smçtaþ .. vittahãno yathà÷aktyà droõàdårdhvantu kàrayet . caturthàü÷ena viùkambhàn parvatàn kàrayet pçthak .. vidhànaü pårbavat kuryàt brahmàdãnà¤ca sarvadà . tadvaddhematanån sarvàn lokapàlànnive÷ayet .. saràüsi kàmadevàdãüstadvaccàtra nive÷ayet . kuryàjjàgaramatràpi dànamantraü nibodhata .. saubhàgyarasasaübhåto yato'yaü lavaõo rasaþ . tathàtmakatvena ca màü pàhi pàpànnagottama ! .. yasmàdannarasàþ sarve sotkañà lavaõaü vinà . priya÷ca ÷ivayornityaü tasmàcchàntiprado bhava .. viùõudehasamudbhåto yasmàdàrogyavardhanaþ . tasmàt parvataråpeõa pàhi saüsàrasàgaràt .. anena vidhinà yastu dadyàllavaõaparvatam . umàloke vaset kalpaü tato yàti paràü gatim .. 2 .. ataþ paraü pravakùyàmi guóaparvatamuttamam . yatpradànànnaraþ svargamàpnoti surapåjitaþ .. uttamo da÷abhirbhàrairsadhyamaþ pa¤cabhirmataþ . tribhirbhàraiþ kaniùñhaþ syàttadardhenàlpavittavàn .. tadvadàmantraõaü påjàü haimavçkùasuràrcanam . viùkambhaparvatàstadvat saràüsi vanadevatàþ .. homajàgaraõantadvat lokapàlàdhivàsanam . dhànyaparvatavat kuryàdimaü mantramudãrayet .. yathà deveùu vi÷vàtmà pravaro'yaü janàrdanaþ . sàmavedastu vedànàü mahàdevastu yoginàm .. praõavaþ sarvamantràõàü nàrãõàü pàrvatã yathà . tathà rasànàü pravaraþ sadaivekùuraso mataþ .. mama tasmàt paràü lakùãü guóaparvata ! dehi vai . yasmàt saubhàgyadàyinyà bhràtà tvaü guóaparvata ! .. nivàsastvaü hi pàrvatyàstasmànmàü pàhi sarvadà . anena vidhinà yastu dadyàdguóamayaü girim .. påjyamànaþ sagandharvairgaurãloke mahãyate . punaþ kalpa÷atànte tu saptadvãpàdhipo bhavet .. àyuràrogyasampannaþ ÷atrubhi÷càparàjitaþ .. 3 .. atha pàpaharaü vakùye suvarõàcalamuttamam . yasya pradànàdbhuvanaü vairi¤caü yàti mànavaþ .. uttamaþ palasàhasro madhyamaþ pa¤cabhiþ ÷ataiþ . tadardhenàdhamastadbadalpavitto'pi ÷aktitaþ .. dadyàdekapalàdårdhvaü yathà÷aktyà vimatsaraþ . ghànyaparvatavat sarvaü vidadhyànmunipuïgava ! .. viùkambha÷ailàüstadvacca çtvigbhyaþ pratipàdayet . namasta brahmabãjàya brahmagarbhàya vai namaþ .. yasmàdanantaphaladastasmàt pàhi ÷iloccaya ! . yasmàdagnerapatyaü tvaü tasmàdratnaü jagatpate ! .. hemaparvataråpeõa tasmàt pàhi nagottama ! .. anena vidhinà yastu dadyàt kanakaparvatam .. sa yàti paramaü brahmalokamànandakàrakam . taca kalpa÷atantiùñhettato yàti paràü gatim .. 4 .. ataþ paraü pravakùyàmi tila÷ailaü vidhànataþ . yatpradànànnaro yàti viùõulokamanuttamam .. uttamo da÷abhirdroõaiþ pa¤cabhirmadhyamo mataþ . tribhiþ kaniùñho viprendra ! tila÷ailaþ prakãrtitaþ .. pårbavaccàparaü sarvaü viùkambhaparvatàdikam . dànamantraü pravakùyàmi yathàvanmunisattam ! .. yasmànmadhuvadhe viùõordehàt svedasamudbhavàþ . tilàþ ku÷à÷ca samidhastasmàcchàntyai bhavantviha .. havyakavyeùu yasmàcca tilà evàbhirakùaõam . bhavàduddhara ÷ailendra ! tilàcala ! namo'stu te .. ityàmantrya ca yo dadyàttilàcalamanuttamam . sa vaiùõavaü padaü yàti punaràvçttidurlabham .. dãrghàyuùñvamavàpnoti puttrapauttrai÷ca mànavaþ . pitçbhirdevagandharvaiþ påjyamàno divaü vrajet .. 5 .. athàtaþ saüpravakùyàmi kàrpàsàcalamuttamam . yatpradànànnaro nityamàpnoti paramaü padam .. kàrpàsaparvatastadvadviü÷adbhàrairihottamaþ . da÷abhirmadhyamaþ proktaþ kaniùñhaþ pa¤cabhirmataþ .. bhàreõàlpadhano dadyàdbitta÷àñhyena varjitaþ . dhànyaparvatavat sarvamàsàdya munipuïgava ! .. prabhàtàyàntu ÷arvaryàü dadyàdidamudãrayet . tvamevàvaraõaü yasmàllokànàmiha sarvadà .. kàrpàsàdre namastasmàdaghaughadhvaüsano bhava . iti kàrpàsa÷ailendraü yo dadyàt ÷arvasannidhau .. rudraloke vaset kalpaü tato ràjà bhavediha .. * . 6 . athàtaþ saüpravakùyàmi ghçtàcalamanuttamam . tejo'mçtamayaü divyaü mahàpàtakanà÷anam .. viü÷atyà ghçtakumbhànàmuttamaþ syàdghçtàcalaþ . da÷abhirmadhyamaþ proktaþ pa¤cabhistvavaraþ smçtaþ .. alpavitto'pi kurvãta dvàbhyàmiha vidhànataþ . viùkambhàn parvatàüstadbaccaturbhàgena kalpayet .. ÷àlitaõóulapàtràõi kumbhopari nive÷ayet . kàrayet saühçtànuccàn yathà÷obhaü vidhànataþ .. veùñayet ÷uklavàsobhirikùudaõóaphalàdikaiþ . dhànyaparvatavat sarvaü vidhànamiha pañhyate .. adhivàsanapårbantu tadbaddhomasuràrcanam . prabhàtàyàntu ÷arvaryàü gurave ca nivedayet .. viùkambhaparvatàüstadvadçtvigbhyaþ ÷àntamànasaþ . saüyogàdghçtamutpannaü yasmàdamçtatejasoþ .. tasmàdghçtàrcirvi÷vàtmà prãyatàmatra ÷aïkaraþ . yasmàttejomayaü brahma ghçte tacca vyavasthitam .. ghçtaparvataråpeõa tasmànmàü pàhi bhådhara ! . anena vidhinà dadyàdghçtàcalamanuttamam .. mahàpàtakayukto'pi lokamàyàti ÷àïkaram . haüsasàrasayuktena kiïkiõãjàlamàlinà .. vimànenàpsarobhi÷ca siddhavidyàdharairvçtaþ . viharet pitçbhiþ sàrdhaü yàvadàhåtasaüplavam .. 7 .. ataþ paraü pravakùyàmi ratnàcalamanuttamam . muktàphalasahasreõa parvataþ syàdanuttamaþ .. madhyamaþ pa¤ca÷atikastri÷atairavaraþ smçtaþ . caturthàü÷ena viùkambhàþ parvatàþ syuþ samantataþ .. pårbeõa vajragomedairdakùiõenendranãlakaiþ . puùparàgayutaiþ kàryo vidbadbhirgandhamàdanaþ .. vaidåryavidrumaiþ pa÷càt saümi÷ro vipulo'calaþ . padmaràgaiþ sasauvarõairuttareõa tu vinyaset .. dhànyaparvatavat sarvamatràpi parikalpayet . tadvadàvàhanaü kçtvà vçkùàn devàü÷ca kà¤canàn .. påjayed puùpapànãyaiþ prabhàte càtha pårbavat . pårbavadguru-çtvigbhyaþ phalamantrànudãrayet .. yathà devagaõàþ sarve sarvaratneùvavasthitàþ . tva¤ca ratnamayo nityamataþ pàhi mahàcala ! .. yasmàdratnapradànena tuùñiü prakurute hareþ . sadànandapradànena tasmànnaþ pàhi parvata ! .. anena vidhinà yastu dadyàdratnamahàgirim . sa yàti vaiùõavaü lokamamare÷varapåjitaþ .. yàvat kalpa÷ataü sàgraü vàsa÷ceha naràdhipa ! . råpàrogyaguõopetaþ saptadvãpàdhipo bhavet .. brahmahatyàdikaü ki¤cidyadatràmutra và kçtam . tat sarvaü nà÷amàyàti girirvajrahato yathà .. 8 .. ataþ paraü pravakùyàmi raupyàcalamanuttamam . yatpradànànnaro yàti somalokaü dvijottam ! .. da÷abhiþ palasàhasrairuttamo rajatàcalaþ . pa¤cabhirmadhyamaþ proktastadardhenàvaraþ smçtaþ .. a÷aktau viü÷aterårdhvaü kàrayet ÷aktitaþ sadà . viùkambhaparvatàüstadvatturãyàü÷ena kalpayet .. pårbavadràjatàn kuryànmandaràdãn vidhànataþ . kaladhautamayàüstatra loke÷àn racayedbudhaþ .. brahmaviùõvarkavat kàryo nitambo'tra hiraõmayaþ . ràjataü syàdyadanyeùàü sarvantadiha kà¤canam .. ÷eùa¤ca pårbavat kuryàddhomajàgaraõàdikam . pradadyàttaü prabhàte tu gurave raupyaparvatam .. viùkambha÷ailànçtvigbhyaþ påjyavastravibhåùaõaiþ . imaü mantraü pañhan dadyàddarbhapàõirvimatsaraþ .. pitéõàü vallabhaü yasmàdviùõorvà ÷aïkarasya ca . rajataü pàhi tasmànnaþ ÷okasaüsàrasàgaràt . itthaü nive÷ya yo dadyàdrajatàcalamuttamam . gavàmayutadànasya phalaü pràpnoti mànavaþ .. somaloke sa gandharvaiþ kinnaràpsarasàïgaõaiþ . påjyamàno vasedvidvàn yàvadàhåtasaüplavam .. 9 .. athàtaþ saüpravakùyàmi ÷arkarà÷ailamuttamam . yasya pradànàdviùõvarkarudràstuùyanti sarvadà .. aùñabhiþ ÷arkaràbhàrairuttamaþ syànmahàcalaþ . caturbhirmadhyamaþ prokto bhàràbhyàmadhamaþ smçtaþ .. sàrdhabhàreõa ÷ailantu yaþ kuryàt svalpavittavàn . viùkambhaparvatàn kuryàtturãyàü÷ena mànavaþ .. dhànyaparvatavat sarvamàsàdya merusaüyutam . merorupari tadvacca sthàpyaü hematarutrayam .. mandàraþ pàrijàta÷ca tçtãyaþ kalpapàdapaþ . etadvçkùatrayaü mårdhni sarveùvapi nive÷ayet .. haricandanasantànau pårbapa÷cimabhàgayoþ . nive÷yau sarva÷aileùu vi÷eùàccharkaràcale .. mandare kàmadevastu pratyagvaktraþ sadà bhavet . gandhamàdana÷çïgeùu dhanadaþ syàdudaïmukhaþ .. pràïmukho vedamårti÷ca haüsaþ syàdvipulàcale . haimã supàr÷vasurabhã dakùiõàbhimukhã bhavet .. dhànyaparvatavat sarvamàvàhanamakhàdikam . kçtvàtha gurave dadyànmadhyamaü parvatottamam . çtvigbhya÷ca naraþ ÷ailànimànmantrànudãrayet .. saubhàgyàmçtasàro'yaü paramaþ ÷arkaràyutaþ . tat sadànandakàrã tvaü bhava ÷ailendra ! sarvadà .. amçtaü pibatàü ye tu nipeturbhuvi ÷ãkaràþ . devànàntatsamuttho'yaü pàhi naþ ÷arkaràcala ! .. manobhavadhanurmadhyàdudbhåtà ÷arkarà yataþ . tanmayo'si mahà÷aila ! pàhi saüsàrasàgaràt .. yo dadyàt ÷arkarà÷ailamanena vidhinà naraþ . sarvapàpavinirmuktaþ prayàti ÷ivamandiram .. candràdityapratãkà÷amadhiruhyànujãvibhiþ . sahaiva yànamàtiùñhet sa tu viùõupracoditaþ .. tataþ kalpa÷atànte tu saptadvãpàdhipo bhavet . àyuràrogyasampanno yàvajjanmàrvudatrayam .. bhojanaü ÷aktitaþ kuryàt sarva÷aileùvamatsaraþ . sarvatràkùàralavaõama÷nãyàttadanuj¤ayà . parvatopaskaràn sarvàn pràpayet bràhmaõàlayam .. 10 .. iti màtsye 77 adhyàyaþ .. devarùivi÷eùaþ . yathà --
     %<ka÷yapànnàrada÷caiva parvato'rundhatã tathà ..>% ityagnipuràõam .. (yathàca, mahàbhàrate . 3 . 93 . 25 .
     %<loma÷asyopasaügçhya pàdau dvaipàyanasya ca .
     nàradasya ca ràjendra ! devarùeþ parvatasya ca ..>%) matsyavi÷eùaþ . pàvdà iti bhàùà . asya guõàþ . vàyunà÷itvam . snigdhatvam . bala÷ukrakàritva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. vçkùaþ . ÷àkabhedaþ . iti medinã . te, 126 .. (sannyàsivi÷eùaþ . sa tu ÷aïkaràcàrya÷iùyasya maõóanami÷rasya ÷iùyavi÷eùaþ . yathà, pràõatoùiõyàü avadhåtaprakaraõe .
     %<vaset parvatamåleùu prauóho yo dhyànadhàraõàt .
     sàràtsàraü vijànàti parvataþ parikãrtitaþ ..>%)

#<parvatakàkaþ>#, puü, (parvate jàtaþ kàkaþ . pràya÷aþ parvatajàtatvàttathàtvam .) droõakàkaþ . iti hemacandraþ . 4 . 3 . 89 ..

#<parvatajà>#, strã, (parvatàjjàyate yà . parbata + jan + %<pa¤camyàmajàtau .>% 3 . 2 . 98 . iti óaþ .) nadã . iti hemacandraþ . 4 . 146 .. (himagirijàtatvàt gaurã .) giribhavavastuni tri ..

#<parvatatçõaü>#, klã, (parvatabhavaü tçõam . ÷àkapàrthivavat samàsaþ .) tçõabhedaþ . saõóa iti hindã bhàùà . tatparyàyaþ . tçõàóhyam 2 patràóhyam 3 mçgapriyam 4 . asya guõàþ . balapuùñikaratvam . pa÷ånàü sarvadà priyatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<parvatamocà>#, strã, (parvatodbhavà mocà kadalãtyarthaþ .) girikadalã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<parvataràjaþ>#, puü, (parvatànàü ràjà . %<ràjàhaþsakhibhyaùñac .>% 5 . 4 . 91 . iti ñac .) himàlayagiriþ . asya pramàõaü vakùyamàõa÷abde draùñavyam ..

#<parvataràjaputtrã>#, strã, (parvataràjasya himàlayasya puttrã .) durgà . yathà, jikanadhana¤jayasaügrahayoþ .
     %<÷akradhvajàt pakùayute da÷àhe målarkùayuktà sitasaptamã yà .
     àrabhya tasyàü da÷amã¤ca yàvat prapåjayet parvataràjaputtrãm ..>% iti tithyàditattvam ..

#<parvatavàsinã>#, strã, (parvate vasatãti . parvata + vasa + õini + ïãp .) àkà÷amàüsã . iti ràjanirghaõñaþ .. gàyattrã . yathà --
     %<uttare ÷ikhare devi ! bhåmyàü parvatavàsini ! .
     brahmayonisamutpanne ! gaccha devi ! yathàsukham ..>% iti yajurvedãyagàyattrãvisarjanamantraþ . kàlã . yathà, ÷yàmàpåjàyàü visarjanamantraþ ..
     %<uttare ÷ikhare devi ! bhåmyàü parvatavàsini ! .
     brahmayonisamutpanne gaccha devi ! mamàntaram ..>%

#<parvatàdhàrà>#, strã, (parvataþ àdhàro yasyàþ . aùñakulàcalaiþ pçthivã dhriyate iti puràõaprasiddhestathàtvam .) pçthivã . iti hemacandraþ . 4 . 3 ..

#<parvatàriþ>#, puü, (parvatànàmariþ ÷atruþ . parvatapakùacchedanàdasya tathàtvam .) indraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<parvatà÷ayaþ>#, puü, (parvate à÷ete iti . à + ÷ã ÷ayane + ac .) meghaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<parvatà÷rayaþ>#, puü, (parvata à÷rayo vàsasthànaü yasya .) ÷arabhaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. parvatavàsini tri ..

#<parvatãyaþ>#, tri, (parvate bhavaþ . parvata + %<vibhàùàmanuùye .>% 4 . 2 . 144 . iti chaþ .) parvatasambandhã . parvatabhavaþ . pàhàóiyà iti bhàùà . parvata÷abdàt bhavàrthe ãyapratyayaniùpannaþ . (manuùye tu pàrvatãyaþ . iti siddhàntakaumudã .. yathà, raghuþ . 4 . 77 .
     %<tatra janyaü raghorghoraü pàrvatãyairgaõairabhåt .
     nàràcakùepaõãyà÷maniùpeùotpatitànalam ..>%)

#<parvatormiþ>#, puü, matsyavi÷eùaþ . iti kasmin bhåriprayoge pramàdalikhanaü, parvatovarmiriti matsyadvayabodhakapàñhaþ sàdhuþ ..

#<parvadhiþ>#, puü, (parvaõi amàvasyàpårõimayoþ hnàsavçddhiü dadhàtãti . parva + dhà + kiþ .) candraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<parvapuùpã>#, strã, (parvasu granthiùu puùpaü yasyàþ . striyàü ïãù .) ràmadåtãvçkùaþ . nàgadantã . iti ÷abdacandrikà ratnamàlà ca ..

#<parvapårõatà>#, strã, (parvaõaþ pårõatà .) sambhàraþ . àyojanam . iti bhåriprayogaþ .. parvaõaþ pårõatva¤ca ..

#<parvamålà>#, strã, (parvaõi parvaõi målaü yasyàþ . yadvà, parva granthireva målaü yasyàþ .) ÷vetà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<parvayoniþ>#, puü, (parva granthireva yonirutpattikàraõaü yasya .) ikùvàdi . iti hemacandraþ . 4 . 266 ..

#<parvarãõaü>#, klã, parva . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<parvarãõaþ>#, puü, parõavçntarasaþ . garvaþ . màrutaþ . parõa÷irà . mçtakam . dyåtakambalaþ . patracårõarasaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. parparãõa iti medinyàü pàñhaþ ..

#<parvaruñ># [h] puü, (parvasu granthiùu rohatãti . ruha + kvip .) dàóimaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<parvavallã>#, strã, (parvapradhànà granthibahulà vallã latà .) màlàdårbà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<parvasandhiþ>#, puü, (parvaõoþ sandhiþ) pratipatpa¤cada÷yorantaram . ityamaraþ . 1 . 4 . 7 .. %<pratipatpa¤cada÷yoryanmadhyaü sa parvasandhiþ . kiüvà sa sandhiþ parvetyanvayaþ . pa¤cada÷ànàü påraõã pa¤cada÷ã saükhyàyà óaóiti óañ ñittvàdãp . pa¤cada÷ã÷abdena pårõimàmàvàsyayordvayorgrahaõam . ataeva paurõamàsyà amàvàsyà và ÷eùasàrdhadaõóacatuùñayaü pratipada÷ca prathamasàrdhadaõóacatuùñayaü parvasandhiriti vçddhàþ .. saihikeyo yadà ràhurgrasate parvasandhiùviti yamaþ .. parvaõoþ sandhiþ parvasandhiþ pçdhàtorvanipi parvapåraõe ityasya nàmnãtyani và parva . pratipatpa¤cada÷yostu sandhiþ parvàtha dik kakuviti svàmã .. dar÷apratipadoþ sandhau granthiprastàvayorapi . parva÷abdo hi viùuvatprabhçtiùvapi dç÷yate .. iti ratnaþ .>% iti bharataþ ..

#<parvitaþ>#, puü, (parva granthirjàtamasya . parva + itac .) parvatamatsyaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<par÷uþ>#, puü, (paraü ÷atruü ÷çõàtãti . ÷çgi hiüse + %<àï parayoþ khani÷çbhyàü óicca .>% uõàü . 1 . 34 . iti kuþ sa ca óit . puùodaràditvàt dalopaþ . yadvà, spç÷ati ÷atråniti . spç÷a saüspar÷e + %<spç÷eþ ÷vaõ ÷unau pç ca .>% uõàü 5 . 27 . iti ÷un dhàto÷ca pç-àde÷aþ .) para÷uþ . iti hemacandraþ . 3 . 450 .. (yathà, ràmàyaõe . 3 . 28 . 24 .
     %<bhindipàlàn sutãkùõàgràn pàùàõàü÷ca mahopalàn .
     pràsàn pà÷àüstathà par÷ån kuntàü÷ca kuõapàüstathà ..>%)

#<par÷ukà>#, strã, (par÷uriva pratikçtiþ . %<ive pratikçtau .>% 5 . 3 . 96 . iti kan . striyàü ñàp .) pàr÷vàsthi . ityamaraþ . 2 . 6 . 69 ..

#<par÷upàõiþ>#, puü, (par÷uþ para÷uþ pàõau yasya .) gaõe÷aþ . iti hemacandraþ . 2 . 121 .. (para÷uràmaþ . iti vyutpattilabdho'rthaþ ..)

#<par÷uràmaþ>#, puü, (par÷udhàrã ràmaþ . ÷àkapàrthivàdivat samàsaþ . para÷unà saha jàtatvàdasya tathàtvam . yaduktaü kàlikàpuràõe 78 adhyàye .
     %<bhàràvataraõàrthàya jàtaþ para÷unà saha .
     sahajaþ para÷ustasya na jahàti kadàcana ..>%) para÷uràmaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<par÷vadhaþ>#, puü, (para÷vaü dadhàtãti . para÷va + dhà + %<àto'nupasarge kaþ .>% 3 . 2 . 3 . iti kaþ . pçùodaràt sàdhuþ .) kuñhàraþ . iti jañàdharaþ ..

#<parùa>#, ïa snehe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-àtmaüakaü-señ .) rephopadhaþ . sneha iha àrdrãbhàvaþ . ïa, parùate payasà pañaþ . sparùa iti caturbhujaþ . sparùate pasparùe . iti durgàdàsaþ ..

#<parùat>#, [d] strã, (parisãdantyasyàm . pari + sad + %<satsådviùeti .>% 3 . 2 . 61 . iti kvip . %<sadiraprateþ .>% 8 . 3 . 66 . iti ùatvam . bàhulakàt ikàralopaþ . yadvà, %<÷édébhaso'diþ .>% uõàü 1 . 129 . iti bahulavacanàt parùa snehane ityasmàdapi adiþ .) sabhà . ityuõàdikoùaþ .. (yathà, yàj¤avalkye . 1 . 9 .
     %<catvàro vedadharmaj¤àþ parùattraividyameva và .
     sà bråte yaü sa dharmaþ syàdeko vàdhyàtmavittamaþ ..>%)

#<parùadvalaþ>#, tri, (parùat sabhà vidyate yasya . parùat + %<rajaþkçùãti .>% 5 . 2 . 112 . iti valac .) pàriùadaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, bhaññiþ . 4 . 12 .
     %<vràtãnavyàladãptàstraþ sutvanaþ paripåjayan .
     parùadvalàn mahàbrahmairàña naikañikà÷ramàn ..>%)

#<pala>#, ka rakùe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüparaü-sakaü-señ .) ka, pàlayati . hrasvavataiveùñasiddhe dãrghiõo'pi pàñhaþ kànubandhànàmidanubandhavat ¤eranityatàü bodhayati . tena pàlati palati ityapi siddham . iti durgàdàsaþ ..

#<pala>#, ja gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-señ .) ja, pàlaþ palaþ . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 3,079a]>@
#<palaü>#, klã, (palatãti . pala + ac .) àmiùam . karùacatuùñayam . ityamaraþ . 3 . 3 . 201 .. 2 . 9 . 86 .. tattu ÷àstre tolakacatuùñayam . vaidyake aùñatolakam . laukike sàùñaraktidvimàùakatolakatritayam . tatparyàyaþ . muùñiþ 2 praku¤caþ 3 caturthikà 4 vilvam 5 ùoóa÷ikàmram 6 . iti vaidyakaparibhàùà .. yathà, tithyàditattve .
     %<palantu laukikairmànaiþ sàùñaraktidbimàùakam .
     tolakatritayaü j¤eyaü jyotirj¤aiþ smçtisammatam ..>% vighañikà . iti ràjanirghaõñaþ .. sà tu ghañikàùaùñibhàgaikabhàgaþ . ùaùñivipala÷ca . paladaõóayoþ pramàõantu .
     %<da÷agurvakùaroccàrakàlaþ pràõaþ ùaóàtmakaiþ .
     taiþ palaü syàttu tatùaùñyà daõóa ityabhidhãyate ..>% tena ca .
     %<mà kànte pakùasyànte paryàkà÷e de÷e svàpsãþ kàntaü vaktraü vçttaü pårõaü candraü matvà ràtrau cet .
     kùutkùàmaþ pràñaü÷ceta÷ceto ràhuþ kråraþ pràdyàttasmàddhànte harmyasyànte ÷ayyaikànte kartavyà ..>% asyaikapàñhàt palaü ùaùñhipàñhàddaõóaþ . iti jyotistattvam ..

#<palaþ>#, puü, (palatãti . pal + ac .) palàlaþ . iti hemacandraþ . 4 . 248 .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 233 . 11 .
     %<caõóà÷ca ÷auõóà÷ca mahà÷anà÷ca caurà÷ca duùñà÷ca palà÷ca varjyàþ ..>%)

#<palakyà>#, strã, (palakaü màüsaü tadvçddhaye hitam . palaka + yat . striyàü ñàp .) pàlaïkya÷àkaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<palagaõóaþ>#, puü, (palaü màüsaü tadvat gaõóati bhittau mçdàdinà limpatãti . gaõóa + ac .) lepakaþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 6 .. ràja iti bhàùà ..

#<palaïkañaþ>#, tri, (palaü màüsaü kañati àku¤citaü karotãti . pala + kaña + bàhulakàt khac mum ca .) bhaya÷ãlaþ . bhãruþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<palaïkaraþ>#, puü, (palaü màüsaü karotãti . pala + kç + ac . %<tatpuruùe kçtãti .>% 6 . 3 . 14 . iti dvitãyàyàþ aluk .) pittam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<palaïkaùaþ>#, puü, (palaü kaùatãti . kaùa hiüsàyàm + ac . %<tatpuruùe kçtãti .>% 6 . 3 . 14 . iti dvitãyàyà aluk .) ràkùasaþ . iti medinã . ùe, 53 .. kaõagugguluþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<palaïkaùà>#, strã, (palaïkaù + ñàp .) gokùurakaþ . ràsnà . gugguluþ . kiü÷ukaþ . muõóãrã . làkùà . iti medinã .. kùudragokùurakaþ . mahà÷ràvaõã . (yathà, su÷ute uttaratantre 39 adhyàye .
     %<ajàvyo÷carmaromàõi vacàkuùñhaü palaïkaùà ..>%) makùikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 3,079b]>@
#<palapriyaþ>#, puü, (palamàmiùaü priyaü yasya .) droõakàkaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. màüsà÷ini, tri ..

#<palabhà>#, strã, (palasya bhà chaviryatra .) meùasaükramaõàdarvàk sapàdàùñadine madhyàhne dbàda÷àïgula÷aïkujà chàyà . tatparyàyaþ . palavibhà 2 viùuvatprabhà 3 . yathà, grahalàghave .
     %<meùàdige sàyanabhàgasårye dinàrdhajà bhà palabhà bhavet sà ..>% palabhayodbhutacarakhaõóakaiþ kramotkramasthairhãnànvitairlaïkodayaiþ svade÷ãyodayà bhavanti . anyatspaùñàghikàre'pi carasaüskçtà grahàþ spaùñà bhavantãti prayojanam .. yathà, siddhànta÷iromaõau ..
     %<kriyatulàdharasaükramapårbato'yanalavotthadinairviùuvaddinam .
     makarakarkañasaükramato'yanaü dyudalabhà viùuvaddivase'kùabhà ..>%
     %<evaü viùuvatã chàyà svade÷e yà dinàrdhajà .
     dakùiõottararekhàyàü sà tatra viùuvatprabhà ..>% iti såryasiddhàntaþ ..
     %<ajatulàdigatasya raverdine dyudalabhàrkamitàïgula÷aïgujà .
     palavibhàtha -- ..>% iti vçddhava÷iùñhasiddhàntaþ ..

#<palalaü>#, klã, (palati palyate'nena và . pala gatau + %<vçùàdibhya÷cit .>% uõàü 1 . 108 . iti kalac .) màüsam . ityamaraþ . 2 . 6 . 33 .. (yathà, gàruóe . 181 . adhyàye .
     %<màrjàrapalalaü viùñhà haritàla¤ca bhàvitam .
     chàgamåtreõa tallipto måùiko måùikàn haret ..>%) païkam . (yathà, goþ ràmàyaõe . 5 . 87 . 26 .
     %<doùapaïkanimagnaü tvàmaya÷aþpalalàvçtam .
     sarvathà mànuùo ràmastvàmantamupaneùyati ..>%) tilacårõam . iti medinã . le, 104 .
     %<palalaü tilakalkaü syàttilacårõa¤ca piùñakaþ .
     palalaü madhuraü rucyaü pittàsrabalapuùñidam ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. saikùavatilacårõam . tilakuñà iti bhàùà . yathà, vaidyake .
     %<palalantu samàkhyàtaü saikùavaü tilapiùñakam .
     palalaü malakçd vçùyaü vàtaghnaü kaphapittakçt ..
     bçühaõaü guru vçùya¤ca snigdhaü måtranivartakam ..>%

#<palalaþ>#, puü, (palatãti . pala gatau + %<vçùàdibhya÷cit .>% uõàü . 1 . 108 . iti kalac . yadvà, palaü màüsaü làtãti . là + kaþ .) ràkùasaþ . iti medinã . le, 104 ..

#<palalajvaraþ>#, puü, (palalasya màüsasya jvara iva .) pittam . iti hàràvalã . 141 ..

#<palalà÷ayaþ>#, puü, (palale à÷ete iti . à + ÷ãïa ÷ayane + ac .) gaõóarogaþ . iti ÷abdaratnàvalã .

#<palavaþ>#, puü, (palaü palàyanaü vàti hinasti nà÷ayatãti . pala + và la gamanahiüsayoþ + %<àto'nupasarge kaþ .>% 3 . 2 . 3 . iti kaþ .) matsyadhàraõopàyaþ . polo iti bhàùà . tatparyàyaþ . plavaþ 2 pa¤jaràkheñaþ 3 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<palàgniþ>#, puü, (palasya màüsasya agniþ . màüsapàka÷aktivattayàsya tathàtvam .) pittam . iti hàràvalã . 141 ..

#<palàïgaþ>#, puü, (palaü màüsaü tatpradhànaü aïgaü yasya .) ÷i÷umàraþ . iti hàràvalã . 77 ..

#<palàõóuþ>#, puü, (palasya màüsasya aõóamivàcaratãti . %<mçgayvàdaya÷ca .>% uõàü 1 . 38 . iti kupratyayàt sàdhuþ .) målavi÷eùaþ . peyàj iti bhàùà . tatparyàyaþ . sukandakaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 4 . 147 .. lohitakandaþ 3 . iti ratnamàlà .. tãkùõakandaþ 4 uùõaþ 5 mukhadåùaõaþ 6 ÷ådrapriyaþ 7 kçmighnaþ 8 dãpanaþ 9 mukhagandhakaþ 10 bahupattraþ 11 vi÷vagandhaþ 12 rocanaþ 13 palàõóåþ 14 sukundakaþ 15 . iti ÷abdaratnàvalã .. asya guõàþ . kañutvam . balyatvam . kaphapittavàntidoùanà÷itvam . gurutvam . vçùyatvam . rocanatvam . snigdhatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. yathà, bhàvaprakà÷e .
     %<palàõóuryavaneùña÷ca durgandho mukhadåùakaþ .
     palàõóustu guõairj¤eyo rasonasadç÷o guõaiþ ..
     svàdupàkaraso'nuùõaþ kaphakçnnàtipittalaþ .
     harate kevalaü vàtaü balavãryakaro guruþ ..>% palàõóubhakùaõe doùo yathà --
     %<palàõóuü vióvaràha¤ca chattràkaü gràmakukkuñam .
     la÷unaü gç¤jana¤caiva jagdhvà càndràyaõa¤caret ..>% iti pràya÷cittaviveke yàj¤avalkyaþ ..

#<palàdaþ>#, puü strã, (palaü màüsamattãti . ad bhakùaõe + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 ityaõ .) ràkùasaþ . iti jañàdharaþ .. (màüsabhakùake, tri ..)

#<palàdanaþ>#, puü, strã, (palaü màüsamattãti . pala + ad + lyuþ .) ràkùasaþ . iti hemacandraþ .. màüsabhakùaõa÷ãle, tri ..

#<palànnaü>#, klã, (palaü màüsaü tena saha pakvaü annam . ÷àkapàrthivàdivat samàsaþ .) màüsàdiyuktasiddhabhaktam . polào iti bhàùà . tasya pàkaprakàro dravyàõi ca yathà . chàgamàüsaü 1 ÷aràvaþ . ghçtaü . ø ÷aràvapàdaþ . tvacaü 3 màùakam . lavaïgaü 3 màùakam . elà 3 màùakam . taõóulaü 1 ÷aràvaþ . maricaü 2 tolakam . tejapatraü 2 tolakam . kuïkamaü 1 màùakam . àrdrakaü 2 tolakam . lavaõaü 6 tolakam . dhanyàkaü 2 tolakam . dràkùà 0 ÷aràvapàdàrdham . chàgamàüsaü såkùmaü thorayitvà ÷uùkapralehapàkakaraõànantaraü pàtràntare tejapatropari alpàkhaõóagandhadravyeõa saha prathamaü sajjãkartavyam . tatastaõóulaü jalenàrdhasiddhaü kçtvà maõóagàlanapårbakamalpàkhaõóagandhadravyeõa saha tanmàüsopari sajjãkartavyam . evaü prakàreõa vàraü vàraü sajjãkçtya tadupari ava÷iùñaghçtakùepaõena daõóadvayaü taptàïgàropari rakùet . iti pàkaràje÷varaþ .. * .. atra màüsasthàne matsyaphalamålàdikaü gandhadravyeõa saha dadhiyogaþ ghçtaparimàõasyàdhikya¤ca bhavitumarhati ..

#<palàpaþ>#, puü, (palaü màüsaü àpyate pràpyate bàhulyena atra . pala + àp + gha¤ .) kaõñhapà÷akaþ . hastikapolaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<palàyanaü>#, klã, (palàyyate iti . palàya + bhàve lyuñ .) bhayàdinà sthànàntaragamanam . pàlàna iti pãñha deona iti ca bhàùà .. (yathà, raghuþ . 19 . 31 .
     %<mitra kçtyamapadi÷ya pàr÷vataþ prasthitaü tamanavasthitaü priyàþ .
     vidma he ÷añha ! palàyanacchalànya¤jaseti rurudhuþ kacagrarhaiþ ..>%) tatparyàyaþ . apayànam 2 saüdàvaþ 3 dravaþ 4 vidravaþ 5 upakramaþ 6 saüdràvaþ 7 uddràvaþ 8 pradràvaþ 9 . iti hemacandraþ . 3 . 466 .. nidràvaþ 10 uddravaþ 11 santràpaþ 12 dràvaþ 13 ÷çgàlikà 14 apakramaþ 15 caükramaþ 16 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<palàyitaþ>#, tri, (palàya + kta .) palàyanavi÷iùñaþ . tat paryàyaþ . naùñaþ 2 gçhãtadik 3 tirohitaþ 4 . iti hemacandraþ ..

#<palàlaþ>#, puü, klã, (palati ÷asya÷ånyatvaü pràpnotãti . pala + %<tamivi÷ivióãti .>% uõàü 1 . 117 . iti kàlan . yadvà, palaü alatãti . ala + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . iti aõ .) niùphalakàõóaþ . ÷asya÷ånyadhànyanàlaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 22 .. poyàla iti bhàùà .. (yathà, manuþ . 5 . 122 .
     %<prokùaõàt tçõakàùñha¤ca palàla¤caiva ÷udhyati ..>% strã, skandasya màtçvi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 127 . 10 .
     %<kàkã ca halimà caiva màlinã bçühilà tathà .
     àryà palàlà vaimitrà saptaitàþ ÷i÷umàtaraþ ..>%)

#<palàladohadaþ>#, puü, (palàlaü dohadaü yasya .) àmravçkùaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<palà÷aü>#, klã, (palaü gatiü kampanamityarthaþ . a÷nute vyàpnotãti . pala + a÷a + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ .) patram . ityamaraþ . 2 . 4 . 14 .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 35 . 25 .
     %<bçhacchàla ivànåpe ÷àkhàpuùpapalà÷avàn ..>% palà÷asya palà÷avçkùasya idam . palà÷apuùpàdi . yathà kumàre . 3 . 29 .
     %<bàlenduvakràõyavikà÷abhàvàt babhuþ palà÷ànyatilohitàni .
     sadyo vasantena mamàgatànàü nakhakùatànãva vanasthalãnàm ..>%)

#<palà÷aþ>#, puü, (palà÷àni parõàni santyasya . %<ar÷a àdibhyo'ca .>% 5 . 2 . 127 . ityac .) svanàmakhyàtavçkùaþ . sa tu brahmaõaþ svaråpaþ . yathà -- såta uvàca .
     %<a÷vattharåpo bhagavàn viùõureva na saü÷ayaþ .
     rudraråpo vañastadvat palà÷o brahmaråpadhçk ..
     dar÷anaspar÷asevàsu te vai pàpaharàþ smçtàþ .
     duþkhàpadvyàdhiduùñànàü vinà÷akàriõo dhruvam ..
     çùaya åcuþ .
     kathaü vçkùatvamàpannà brahmaviùõumahe÷varàþ .
     etat kathaya sarvaj¤a ! saü÷ayo'tra mahàn hi naþ ..
     såta uvàca .
     pàrvatã÷ivayordevaiþ surataü kurvatoþ kila .
     agniü bràhmaõave÷ena preùya vighnaü kçtaü purà ..
     tatastu pàrvatã kruddhà ÷a÷àpa tridivaukasaþ .
     retaþsekasukhabhraü÷akampamànà tadà ruùà ..
     pàrvatyuvàca .
     krimikãñàdayo'pyete jànanti surateþ sukham .
     tasmànmamasukhabhraü÷àdyåyaü vçkùatvamàpsyatha ..
     såta uvàca .
     evaü sà pàrvatã devã a÷apat kruddhamànasà .
     tasmàdvçkùatvamàpannà brahmaviùõumahe÷varàþ ..>% iti pàdmottarakhaõóe 160 adhyàyaþ .. tatparyàyaþ . kiü÷ukaþ 2 parõaþ 3 vàtapothaþ 4 . ityamaraþ . 2 . 1 . 29 .. yàj¤ikaþ 5 triparõaþ 6 vakrapuùpaþ 7 påtadruþ 8 brahmavçkùakaþ 9 brahmopanetà 10 kàùñhadruþ 11 . asya guõàþ . kaùàyatvam . uùõatvam . krimidoùavinà÷itva¤ca .. tadbãjaguõaþ . pàmakaõóåtidadrutvagdoùanà÷itvam .. tatpuùpaguõaþ . uùõatvam . kaõóåkuùñhanà÷itva¤ca .. tatpuùpaü caturvidhaü yathà, ràjanirghaõñe .
     %<raktaþ pãtaþ sito nãlaþ kusumaistu vibhàvyate .
     kiü÷ukairguõasàmyo'pi sito vij¤ànadaþ smçtaþ ..>%
     %<palà÷aþ kiü÷ukaþ parõo yàj¤iko raktapuùpakaþ .
     kùàra÷reùñho vàtapotho brahmavçkùaþ samidvaraþ ..
     palà÷o dãpano vçùyaþ saroùõo vraõagulmajit .
     kaùàyaþ kañukastiktaþ snigdho gudajarogajit ..
     bhagnasandhànakçddoùagrahaõyar÷aþkrimãn haret .
     tatpuùpaü svàdu pàke tu kañu tiktaü kaùàyakam ..
     vàtalaü kaphapittàsrakçcchrajidgràhi ÷ãtalam .
     tçódàha÷amanaü vàtaraktakuùñhaharaü param ..
     phalaü laghåùõaü mehàr÷aþkrimivàtakaphàpaham .
     vipàke kañukaü råkùaü kuùñhagulmodarapraõut ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. palà÷abhedà . yathà --
     %<tadbhede syàt kiü÷ulukaþ ki¤calo hastikarõakaþ ..>% iti ÷abdaratnàvalã .. (palà÷asya phalapuùpàdau klã ..) ÷añã . (palaü màü÷aü a÷nàtãti . pala + a÷ + aõ . yadvà, pale màüse à÷à yasya .) ràkùasaþ . iti medinã . ÷e, 24 .. haritaþ . magadhade÷aþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<palà÷aþ>#, tri, (palavaddharidbarõena a÷yate vyàpyate iti . a÷a + gha¤ .) haridvarõavi÷iùñaþ . iti medinã . ÷e, 24 .. nirdayaþ . iti dharaõiþ ..

@<[Page 3,080c]>@
#<palà÷akaþ>#, puü, (palà÷a + saüj¤àyàü kan .) ÷añã . iti jañàdharaþ .. palà÷avçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<palà÷aparõã>#, strã, (palà÷asya parõamiva parõamasyàþ . gauràditvàt ïãù .) a÷vagandhà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<palà÷àkhyaþ>#, puü, (palà÷asya àkhyà àkhyà yasya . yadvà, palà÷aü palà÷agandhamàkhyàtãti . à + khyà + kaþ .) nàóãhiïgu . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<palà÷àntà>#, strã, (palà÷aü ante yasyàþ . yadvà, palà÷ànàü patràõàü anto gandhavàn yasyàþ .) gandhapatrà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<palà÷ã>#, [n] puü, (palà÷aü vidyate'sya . palà÷a + iniþ .) vçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 5 .. (palaü màüsaü a÷nàtãti . a÷a + õiniþ .) ràkùasaþ . iti medinã . ne, 193 .. kùãrivçkùaþ . iti ratnamàlà .. (patravi÷iùñe vàcyaliïgaþ . yathà --
     %<tataþ sa bhagavàn vidvàn kà÷yapo dvijasattamaþ .
     bhaùmarà÷ãkçtaü vçkùaü vidyayà samajãvat ..
     aïkuraü kçtavàüstatra tataþ parõadvayànvitam .
     palà÷inaü ÷àkhina¤ca tathà viñapinaü punaþ ..>% iti mahàbhàrate . 1 . 43 . 9 -- 10 .. strã, nadãvi÷eùaþ . ityantu ÷uktimatparvatasambhåtà . yathà, màrkaõóeye . 57 . 30 .
     %<kçpà palà÷inã caiva ÷uktimatprabhavà smçtà ..>%)

#<palà÷ã>#, strã, (palà÷a + gauràditvàt ïãù .) làkùà . latàvi÷eùaþ . tatparyàyaþ . patravallã 2 parõavallã 3 palà÷ikà 4 suraparõã 5 suparõã 6 dãrghavallã 7 viùàdanã 8 amlapatrã 9 dãrghapatrã 10 rasàmlà 11 amlikà 12 amlàtakã 13 kà¤jikà 14 . asyà guõàþ . madhuratvam . amlatvam . mukhadoùàrocakanà÷itvam . pathyatvam . pittakopakàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<paliknã>#, strã, (palitamasyà astãti . %<ar÷a àdibhyo'c .>% ityac . %<asitapalitayorna .>% vàrtiü . %<chandasi knameke .>% ityekokterbhàùàyàmapi tasya kna ityàde÷o bhavati . tato nàntatvàt ïãp .) vçddhà . ityamaraþ . 2 . 6 . 12 .. vàlagarbhiõã gauþ . iti hemacandraþ ..

#<palighaþ>#, puü, (parihanyate'neneti . pari + hana + %<parau ghaþ .>% 8 . 2 . 22 . iti ap ghàde÷a÷ca . tataþ %<pare÷ca ghàïkayoþ .>% 8 . 2 . 22 . iti rasya laþ .) kàcakalasaþ . ghañaþ . pràkàraþ . gopuram . iti medinã . ghe, 9 ..

#<palitaü>#, klã, (pali + bhàve ktaþ . yadvà, phalanamiti . phala + %<phaleritajàde÷ca paþ .>% uõàü . 5 . 34 . iti itac phasya patvam .) jarasà ke÷àdau ÷auklyam . ke÷apàkaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 41 .. (yathà, manuþ . 6 . 2 .
     %<gçhasthastu yadà pa÷yedbalãpalitamàtmanaþ .
     apatyasyaiva càpatyaü tadàraõyaü samà÷rayet ..>%) tasya nidànaü yathàha màdhavakaraþ .
     %<krodha÷oka÷ramakçtaþ ÷arãroùmà ÷irogataþ .
     pitta¤ca ke÷àn pacati palitaü tena jàyate ..>% taccikitsà yathà --
     %<lauhacårõasya karùantu da÷àrdha¤cåtamajjataþ .
     dhàtrãphaladbayaü pathye dbe tathaikaü vibhãtakam ..
     piùñvà lohamaye bhàõóe sthàpayenni÷i vàsayet .
     lepo'yamaciràddhanti palitaü neha saü÷ayaþ ..
     da÷àrdhaü pa¤cakarùàõi .
     kà÷amaryà målamàdau sahacarakusumaü ketakasyàpi målaü lauhaü carõaü sabhçïgaü triphalapalayutaü tailamebhiþ paceyuþ .
     kçtvà lohasya bhàõóe kùititalanihitaü sthàpayenmàsamekaü ke÷àþ kà÷aprakà÷à api madhupanibhà asya yogàdbhavanti ..
     triphalà nãlikàpatraü bhçïgaràjo'yaso rajaþ .
     avãmåtreõa saüpiùñaü lepàt kçùõãkaraü param ..>% iti bhàvaprakà÷e madhyakhaõóe kùudrarãgàdhikàre .. ÷ailajam . tàpaþ . kardamaþ . iti medinã . te, 122 .. (pala gatau + %<loùñapalitau .>% uõàü . 3 . 92 . iti ktapratyayena nipàtanàt siddham .) ke÷apà÷aþ . iti hemacandraþ ujjvaladatta÷ca ..

#<palitaþ>#, puü, (phalati vçddhàvasthàyàü ke÷a÷auklàdikaü pràpnotãti . phala + %<phaleritajàde÷capaþ .>% uõàü . 5 . 34 . iti itac phasya ca paþ .) vçddhaþ . iti jañàdharaþ ..

#<palità>#, strã, (palita + ñàp .) vçddhà . iti jañàdharaþ ..

#<palyaïkaþ>#, puü, (parito'ïkyate'tra iti . pari + aki lakùaõe + gha¤ . %<pare÷ca ghàïkayoþ .>% 8 . 2 . 22 . iti rasya laþ .) paryaïkaþ . ityamaraþ . 2 . 7 . 138 .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 32 . 9 .
     %<palyaïkamagyràstaraõaü nànàratnavibhåùitam .
     tamapãcchati vaidehã pratiùñhàpayituü tvayi ..>%)

#<palyayanaü>#, klã, (paritaþ ayati gacchati anena . pari + aya gatau + karaõelyuñ . rasya latvam .) paryàõam . iti hemacandraþ . 4 . 318 .. ghoóàra jin iti bhàùà ..

#<palyula>#, t ka lånipåtyoþ . iti kavikalpadrumaþ . (adantacuràü-paraü-sakaü-señ .) yakàrayuktaikalakàramadhyaþ hrasvamadhya÷ca . låni÷chedaþ . påtiþ pavitrãkaraõam . apapalyulat tçõaü lokaþ . palyulayati janaü gaïgà . iti durgàdàsaþ ..

#<palyåla>#, t ka lånipåtyoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràü-paraü-sakaü-señ .) yakàrayuktaikalakàramadhyaþ dãrghamadhya÷ca . låni÷chedaþ . påtiþ pavitrãkaraõam . apapalyålat tçõaü lokaþ . palyålayati janaü gaïgà . iti durgàdàsaþ ..

#<palla>#, gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-sakaüseñ .) pallati . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 3,081b]>@
#<pallaþ>#, puü, (pallati ÷asyàdipràcuryaü gacchatãti . palla + pacàdyac .) sthålaku÷ålakam . iti medinã . le, 30 .. pàlui iti marài iti ca bhàùà .. (yathà, su÷rute cikitsitasthàne 13 adhyàye .
     %<supidhànantu taü kçtvà yavapalle nidhàpayet ..>%)

#<pallavaþ>#, puü, klã, (palyate iti pal . pal + kvip . låyate iti lavaþ . lå + %<çdorap .>% 3 . 3 . 57 . iti ap . tataþ pal càsau lava÷ceti .) navapatràdiyukta÷àkhàgraparva . iti bharataþ .. navapatrastavakaþ . %<iti madhuþ .. parvapatràdisaüghàte ÷àkhàyàþ pallavo mataþ .>% iti koùàntaram .. (yathà, raghuþ . 9 . 33 .
     %<abhinayàn paricetumivodyatà malayamàrutakampitapallavà .
     amadayat sahakàralatà manaþ sakalikàkalikàmajitàmapi ..>%) tatparyàyaþ . kisalayam 2 . ityamaraþ . 2 . 4 . 14 .. pravàlam 3 nabapatram 4 . iti ràjanirghaõñaþ .. vaülam 5 kisalam 6 ki÷alam 7 ki÷alayam 8 viñapaþ 9 . iti ÷abdaratnàvalã .. patrayauvanam 10 . iti jañàdharaþ .. vistaraþ . valam . ÷çïgàraþ . alaktaràgaþ . iti vi÷vamedinyau .. valamityatra vanamiti kvacit pàñhaþ .. valayaþ . càpalaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (de÷avi÷eùaþ . tadde÷avàsiùu puü bhåmni . yathà, màrkaõóeye . 57 . 36 .
     %<aparàntà÷ca ÷ådrà÷ca pallavà÷carmakhaõóikàþ .
     gàndhàrà gabalà÷caiva sindhusauvãramadrakàþ ..>%)

#<pallavakaþ>#, puü, (pallavena ÷çïgàreõa kàyatãti . pallava + kai + kaþ .) ve÷yàpatiþ . (pallava iva kàyatãti .) matsyavi÷eùaþ . iti halàyudhaþ .. (pallavaþ kisalayaiþ kàyatãti . a÷okavçkùaþ . iti ka÷cit ..)

#<pallavadruþ>#, puü, (pallavapradhàno drurvçkùaþ .) a÷okavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pallavàdhàraþ>#, puü, (pallavasya àdhàraþ .) ÷àkhà . iti ÷abdacandrikà ..

#<pallavikaþ>#, tri, (pallavaþ ÷çïgàraraso'styasyàsmin và . pallava + ñhan .) kàmukaþ . iti hemacandraþ . 2 . 245 ..

#<pallavitaü>#, klã, (pallavo'laktaràgaþ sa¤jàto'sya . tàrakàdibhya itac .) làkùàraktaþ . iti medinã . le, 204 ..

#<pallavitaþ>#, tri, (pallavaþ sa¤jàto'sya . pallava + itac .) sapallavaþ . pallavayuktaþ . tatam . vistçtam . iti medinã . le, 204 ..

#<pallavã>#, [n] puü, (pallavàþ santyasya . pallava + iniþ .) vçkùaþ . iti ÷abdamàlà .. (pallavavi÷iùñe, tri . yathà, kumàre . 3 . 54 .
     %<paryàptapuùpastavakàvanamrà sa¤càriõã pallavinã lateva ..>%)

@<[Page 3,081c]>@
#<palliþ>#, strã, (pallatãti . palla + %<sarvadhàtubhya in .>% iti in .) gràmakaþ . kuñã . iti hemacandraþ .. kuñãsamudàyaþ . gràmaþ . ityanye .. gçhamiti bhaññaþ .. kuñãgràmakayoþ pallãti ÷à÷vataþ .. sthànamiti svàmã .. patanti bharaõena bhramaõena ca jãvantãti kvipi pato gàvaþ te lãyante'tra palliþ nàmnãti óiþ pàcchoõàdãti ãpi pallã ca gopapallãprabhçti ca . ityàbhãrapalli÷abdañãkàyàü bharataþ .. (gçhagodhikà . iti hemacandre pallã÷abdadar÷anàt ..)

#<pallikà>#, strã, (palli + svàrthe kan tataùñàp .) gçhagodhikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pallivàhaþ>#, puü, (palliü kuñãü vàhayati nirvàhayatãti . palli + vaha + õic + aõ .) tçõabhedaþ . yathàha ràjanirghaõñaþ .
     %<pallivàho dãrghatçõaþ supatrastàmravarõakaþ .
     adçóhaþ ÷àkapatràdiþ pa÷ånàmabalapradaþ ..>%

#<pallã>#, strã, (palli + %<kçdikàràditi .>% và ïãù .) svalpagràmaþ . (yathà, kathàsaritsàgare . 10 . 135 .
     %<itastvaü gaccha matpallãü jàne sà tatra te gatà .
     ahaü tatraiva caiùyàmi dàsyàmyasimima¤ca te ..>%) kuñã . iti vi÷vamedinyau .. nagarabhedaþ . sa tu dakùiõade÷e prasiddhaþ tricanàpallyàdiþ . iti ÷abdaratnàvalã .. kùudrajantuvi÷eùaþ . ñikñikã iti bhàùà . tatparyàyaþ . muùalã 2 gçhagodhà 3 vi÷ambarà 4 jyeùñhà 5 kuóyamatsyaþ 6 pallikà 7 gçhagodhikà 8 . iti ràjanirghaõñaþ .. gçhagolikà 9 màõikyà 10 bhittikà 11 gçholikà 12 . iti hemacandraþ . 4 . 363 .. ava÷iùñaü jyeùñhã÷abde draùñavyam .. (asyàþ patanaphalamuktaü yathà, jyotiùa÷àstre .
     %<nipatati yadi pallã dakùiõàïge naràõàü svajanadhanaviyogo làbhadà vàmabhàge .
     urasi ÷irasi pçùñhe kaõñhade÷e ca ràjyaü karacaraõahçdisthà sarvasaukhyaü dadàti ..>%)

#<palvalaü>#, klã, puü, (palati gacchati pibatyasmin và . pala gatau pà pàne và + %<sànasivarõasiparõasãti .>% uõàü . 4 . 107 . iti nipàtanàt valac pratyayena siddham .) alpasaraþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 28 .. (yathà, mahàbhàrate . 7 . 51 . 9 .
     %<palvalàni ca sarvàni sarve caiva tçõopalàþ .
     sthàvaraü jaïgama¤caiva niþ÷eùaü kurute jagat ..>%) tasya lakùaõaü yathà --
     %<alpaü saraþ palvalaü syàdyatra candrarkùage ravau .
     na tiùñhati jalaü ki¤cittatratyaü vàri pàlvalam ..
     tajjalaguõàþ .
     pàlvalaü vàryabhiùyandi guru svàdu tridoùakçt ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..
     %<pàlvalaü gurvabhiùyandi viùñambhi doùalaü param ..>% iti ràjavallabhaþ ..

@<[Page 3,082a]>@
#<pavaü>#, klã, (påyate'nena . på¤agi ÷odhe + %<çdorap .>% 3 . 3 . 57 . iti ap .) gomayam . iti ÷abdacandrikà .. (gomaya÷abde vivaraõamasya j¤àtavyam ..)

#<pavaþ>#, puü, (pavanamiti . på¤a ÷odhane + bhàve ap . yadvà, punàtãti . på + ac .) niùpàvaþ . sa ca dhànyàdãnàü nirvuùãkaraõam . ÷àlyàdeþ ÷odhanaü bahulãkaraõam . ityamarabharatau .. (på + karaõe ap . yadvà puõàtãti kartari ac .) vàyuþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<pavanaü>#, klã, (påyate agnisaüyogena yasmin . på + àdhàre lyuñ .) kumbhakàrasya àmaghañàdipàkasthànam . poyàn iti bhàùà . iti medinã . ne, 84 .. (yathà --
     %<yaþ kumbhakàrapavanoparipaïkalepastàpàya kevalamasau na tu tàpa÷àntyai ..>%) ityudbhañaþ ..) payanamiti pramàdapàñhaþ . jalam . iti ÷abdamàlà .. prayate tri . iti ÷abdaratnàvalã . (bhàve lyuñ .) pavitrãkaraõa¤ca ..

#<pavanaþ>#, puü, (punàtãti . på + bahulamanyatràpãti yuc .) niùpàvaþ . vàyuþ . iti medinã . ne, 84 .. (yathà, gãtàyàm . 10 . 31 .
     %<pavanaþ pavatàmasmi ràmaþ ÷astrabhçtàmaham ..>%) aùñau vàhyapavanà yathà, siddhànta÷iromaõau .
     %<bhåvàyuràvaha iha pravahastadårdhvaþ syàdudvahastadanu saüvahasaüj¤aka÷ca .
     anyaþ paro'pi suvahaþ paripårbako'smàdvàhyaþ paràvaha ime pavanàþ prasiddhàþ ..>% sapta pavanàdhipà yathà, jyotistattve .
     %<÷àkaþ ÷aràbdhisaüyukto munibhirbhàgahàritaþ .
     àvahàdikrameõaiva sapta vàtàþ prakãrtitàþ ..
     àvahaþ pravaha÷caiva sambaho nivahastathà .
     udvaho vivaho vàyuþ sapta vàtàþ prakãrtitàþ ..>% anyadvàyu÷abde draùñavyam .. (pràõavàyuþ . yathà, hañhayogadãpikàyàm . 3 . 75 .
     %<anenaiva vidhànena prayàti pavano layam .
     tato na jàyate mçtyurjaràrogàdikaü tathà ..>% uttamamanuputtravi÷eùaþ . yathà, bhàgavate . 8 . 1 . 23 .
     %<tçtãya uttamo nàma priyavratasuto manuþ .
     pavanaþ sç¤jayo yaj¤ahotràdyàstatsutà nçpa ! ..>%)

#<pavanavijayaþ>#, puü, (pavanaü ÷vàsavàyuüvijayate'nena . vi + ji + karaõe ap . yadvà, pavanasya vijayo yatra .) ÷ubhà÷ubhasåcaka÷vàsavàyujayopàyakagranthavi÷eùaþ . yathà -- såta uvàca .
     %<hareþ ÷rutvà haro gaurãü dehasthaü j¤ànamabravãt .
     kujo vahnã raviþ pçthvã ÷auriràpaþ prakãrtitàþ ..
     vàyusaüsthàsthito ràhurdakùarandhràvabhàsakaþ .
     guruþ ÷ukrastathà saumya÷candra÷caiva caturthakaþ ..
     vàmanàóyàstu madhyasthàn kàrayedàtmanastathà .
     yadàcàra ióàyuktastadà karma samàcaret ..
     sthànasevàü tathà dhyànaü bàõijyaü ràjadar÷anam .
     anyàni ÷ubhakarmàõi kàrayeta prayatnataþ ..
     dakùanàóãpravàhe tu ÷anirbhauma÷ca saiühikaþ .
     ina÷caiva tathàpyeva pàpànàmudayo bhavet ..
     ÷ubhà÷ubhaviveko hi j¤àyate tu svarodayàt .
     dehamadhye sthità nàóyo bahuråpàþ suvistaràþ ..
     nàbheradhastàdyaþ kando aïkuràstatra nirgatàþ .
     dvàsaptatisahasràõi nàbhimadhye vyavasthitàþ ..
     cakravacca sthitàstàstu sarvàþ pràõaharàþ smçtàþ .
     tàsàü madhye trayaþ ÷reùñhà vàmadakùiõamadhyamàþ ..
     vàmà somàtmikà proktà dakùiõà ravisannibhà .
     madhyamà ca bhavedagniþ phalatã kàlaråpiõã ..
     vàmà hyamçtaråpà ca jagadàpyàyane sthità .
     dakùiõà raudrabhàgena jagacchoùayate sadà ..
     dvayorvàhe tu mçtyuþ syàt sarvakàryavinà÷inã .
     nirgame ca bhavedbàmà prave÷e dakùiõà smçtà ..
     kàrayet krårakarmàõi pràõe piïgalasaüsthite .
     ióàcàre tathà saumyaü candrasåryagatastathà ..
     yàtràyàü sarvakàryeùu viùàpaharaõe ióà .
     bhojane maithune yuddhe piïgalà siddhidàyikà ..
     uccàñamàraõàdyeùu karmasveteùu piïgalà .
     maithune caiva saügràme bhojane siddhidàyikà ..
     ÷obhaneùu ca kàryeùu yàtràyàü viùakarmaõi .
     ÷àntimuktyarthasiddhau ca ióà yojyà naràdhipaiþ ..
     dbàbhyà¤caiva pravàhe ca krårasaumyavivarjane .
     viùruvatãntu jànãyàt saüsmarettu vicakùaõaþ ..
     saumyàdi÷ubhakàryeùu làbhàdijayajãvite .
     gamanàgamane caiva vàmà sarvatra påjità .
     yuddhàdibhojane ghàte strãõà¤caiva tu saïgame .
     pra÷astà dakùiõà nàóã prave÷e kùudrakarmaõi ..
     ÷ubhà÷ubhàni kàryàõi làbhàlàbhau jayàjayau .
     jãvàjãvàya yat pçcchenna sidhyati ca madhyamà ..
     vàmàcàre'thavà dakùe pratyaye yatra nàyakaþ .
     tatrasthaþ pçcchate yastu tatra sidvirna saü÷ayaþ ..
     vaicchando vàmadevastu yadà vahati càtmani .
     tatra bhàge sthitaþ pçcchet siddhirbhavati niùphalà ..
     vàme và dakùiõe vàpi yatra saükramate ÷irà .
     ghore ghoràõi karmàõi saumye vai madhyamàni ca ..
     prasthite bhàgato haüse dvàbhyàü vai sarvavàhini .
     tadà mçtyuü vijànãyàdyogã yogavi÷àradaþ ..
     yatra yatra sthitaþ pçcchedbàmadakùiõasaümukhaþ .
     tatra tatra samaü di÷yàdvàtasyodayanaü sadà ..
     agrato vàmikà ÷reùñhà pçùñhato dakùiõà ÷ubhà .
     vàmena vàmikà proktà dakùiõe dakùiõà ÷ubhà ..
     jãvo jãvati jãvena yacchånyaü tat svaro bhavet .
     yatki¤cit kàryamuddiùñaü jayàdi÷ubhalakùaõam ..
     tat sarvaü pårõanàóyàntu jàyate nirvikalpakam .
     anyanàóyàdiparyantapakùatrayamudàhçtam ..
     yàvat ùaùñhãntu pçcchàyàü pårõàyàü prathamo jayet .
     riktàyàntu dvitãyantu kathayettada÷aïkitaþ ..
     vàmàcàraþ samaü vàyurjàyate karmasiddhidam .
     pravçtte dakùiõe màrge viùame viùamàkùaram ..
     anyatra vàmavàhe tu nàma vai viùamàkùaram .
     tadàsau jayamàpnoti yodhaþ saügràmamadhyataþ ..
     dakùavàtapravàhe tu yadi nàma samàkùaram .
     jàyate nàtra sandeho nàóãmadhye tu lakùayet ..
     piïgalàntargate pràõe samànãyàhava¤jayet .
     yàvannàóyodayaü càrastàü di÷aü yàvadàjayet .
     na jàtu jayate so'pi nàtra kàryà vicàraõà ..
     atha saügràmamadhye tu yatra nàóã sadà vahet .
     sà di÷à jayamàpnoti ÷ånye bhaïgaü vinirdi÷et ..
     jàtacàre jayaü vidyànmçtake mçtamàdi÷et .
     jayaü paràjaya¤caiva yo jànàti sa paõóitaþ ..
     vàme và dakùiõe vàpi yatra sa¤carate ÷irà .
     kçtvà tatpadamàdau tu yàtràü nayati ÷obhanàm ..
     ÷a÷isåryapravàhe tu sati yuddhaü samàcaret .
     tatrasthaþ pçcchate yastu sa sàdhurjayati dhruvam ..
     yàü di÷aü vahate vàyustàü di÷aü yàvadàjayet .
     jayate nàtra sandeha indro yadyagrataþ sthitaþ ..
     meùàdyà da÷a yà nàóyo dakùiõà vàmasaüsthitàþ .
     carasthiradvimàrge tàstàdç÷e tàdç÷aþ kramàt ..
     nirgame nirgamaü yàti saügrahe saügrahaü viduþ .
     pçcchakasya vacaþ ÷rutvà ghaõñàkàreõa lakùayet ..
     vàme và dakùiõe vàpi pa¤catattvasthitaþ ÷ive .
     årdhve'gniradha àpa÷ca tiryaksaüsthaþ prabha¤janaþ .
     madhye tu pçthivã j¤eyà nabhaþ sarvatra sarvadà ..
     åróghe mçtyuradhaþ ÷àntistiryak codghàñayet sudhãþ .
     madhye hyastaü vijànãyànmokùaþ sarvatra sarvage ..>% iti gàruóe pavanavijayàdi 67 adhyàyaþ ..

#<pavanavyàdhiþ>#, puü, (pavanaþ vàyuroga eva vyàdhirasya .) uddhavaþ . ÷rãkçùõasya sakhà . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà --
     %<vivakùitàmarthavidastatkùaõapratisaühçtàm .
     pràpayan pavanavyàdhergiramuttarapakùatàm ..>% iti màghe . 2 . 15 .. pavanàt prakupitavàyorudbhavo vyàdhiþ .) vàyuroga÷ca ..

#<pavanàtmajaþ>#, puü, (pavanasya àtmajaþ puttraþ .) hanåmàn . iti ÷abdaratnàvalã .. (pavanasya vàyoràtmajaþ . %<vàyoragniþ .>% iti ÷rutervàyujanyatayàsya tathàtvam .) havyavàhanaþ . iti matsyapuràõam .. (bhãmasenaþ . iti mahàbhàratam .. yathà, ràjataraïgiõyàm . 8 . 2890 .
     %<vàhinãruddhamàrgau tau padavãmanusasratuþ .
     màrge dhana¤jayasyeva ÷aineyapavanàtmajau ..>%)

#<pavanàlaþ>#, puü, (pavanàya niùpàvàya alati paryàpnotãti . ala paryàptau + ac .) dhànyavi÷eùaþ . dedhàna iti ponarã iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . devadhànyam 2 cårõàhvaþ 3 juhulaþ 4 julalaþ 5 bãjapuùpaþ 6 puùpagandhaþ 7 . asya guõàþ . hitatvam . svàdutvam . lohitatvam . ÷leùmapittanà÷itvam . avçùyatvam . tuvaratvam . råkùatvam . kledakàritvam . laghutva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ ..

@<[Page 3,083a]>@
#<pavanà÷aþ>#, puü, (pavanaü vàyuü a÷nàti bhakùayatãti . a÷a bhojane + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . iti aõ .) sarpaþ . iti halàyudhaþ ..

#<pavanà÷anaþ>#, puü, (pavano vàyura÷anaü bhakùyaü yasya .) sarpaþ . ityamaraþ . 1 . 8 . 8 ..

#<pavanà÷anà÷aþ>#, puü, (pavanà÷asya sarpasya nà÷o yasmàt . yadvà, pavanà÷anaü sarpama÷nàtãti . a÷a + aõ .) garuóaþ . iti halàyudhaþ .. mayåraþ . yathà, uttaracorapa¤cà÷ikàyàm .
     %<svayonibhakùadhvajasambhavànàü ÷rutvà ninàdaü girigahvareùu .
     tamo'rivimbaprativimbadhàrã ruràva kànte ! pavanà÷anà÷aþ ..>%

#<pavaneùñaþ>#, puü, (pavane vàyuroge iùñaþ .) mahànimbaþ . iti ratnamàlà .. (mahànimba÷abde'sya guõàdikaü j¤eyam ..)

#<pavanombujaü>#, klã, paråùam . iti ÷abdacandrikà ..

#<pavamànaþ>#, puü, (pavate ÷odhayatãti . påï ÷odhane + %<påïyajoþ ÷ànac .>% 3 . 2 . 1 . 8 . iti ÷ànac . %<àne muk .>% 7 . 2 . 82 . iti mumàgamaþ .) vàyuþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 66 .. (yathà, raghuþ . 8 . 9 .
     %<na kharo na ca bhåyasà mçduþ pavamànaþ pçthivãruhàniva .
     sa puraskçtamadhyamakramo namayàmàsa nçpànanuddharan ..>% agneþ svàhàyàü jàtaþ puttraþ . yathà, màrkaõóeye . 52 . 27-28 ..
     %<yosàvagnirabhãmànã brahmaõastanayo'grajaþ .
     tasmàt svàhà sutàn lebhe trãnudàraujaso dbija ! ..
     pàvakaü pavamàna¤ca ÷uci¤càpi jalà÷inam .
     teùàntu santatàvanye catvàriü÷acca pa¤ca ca ..>%) nirmathyàgniþ . sa ca gàrhaparyàgniþ . yathà --
     %<atha yaþ pavamànastu nirmathyo'gniþ sa ucyate .
     sa ca vai gàrhapatyo'gniþ prathamo brahmaõaþ smçtaþ ..>% iti màtsye 48 adhyàyaþ ..

#<pavamànàtmajaþ>#, puü, (pavamànasya vàyoràtmajaþ . %<vàyoragniþ .>% iti ÷rutervàyujanyatayàsya tathàtvam . yadbà, pavamànasya agnivi÷eùasya àtmajaþ .) havyavàhanaþ . yathà --
     %<pavamànàtmajo hyagnirhavyavàhana ucyate ..>% iti màtsye 48 adhyàyaþ ..

#<pavàkà>#, strã, (punàtãti . på¤ gi ÷odhane + %<valàkàdaya÷ca .>% uõàü 4 . 14 . iti àkapratyayena nipàtanàt sàdhuþ .) vàtyà . cakravàtaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<paviþ>#, puü, (puõàtãti . på¤a ÷odhane + %<aca iþ .>% uõàü 4 . 138 . iti iþ .) vajram . ityamaraþ . 1 . 1 . 50 ..

#<pavitaþ>#, tri, (påyate sma . påï ÷odhe + ktaþ . %<påï÷ca .>% 7 . 2 . 51 . iti iñ . %<påïaþ ktvà ca .>% 1 . 2 . 22 . iti na kittvam .) påtaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. marãce, klã . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 3,083b]>@
#<pavità># [ç], tri, (punàtãti . på + tçc .) pavitratàkàrakaþ . yathà, naiùadhe .
     %<tanu÷riyà yasya tçõaü sa manmathaþ kula÷riyà yaþ pavitàsmadanvayam ..>%

#<pavitraü>#, klã, (påyate'neneti . på + %<puvaþ saüj¤àyàm .>% 3 . 2 . 185 . iti itraþ .) varùaõam . ku÷am . (yathà, manuþ . 2 . 75 .
     %<pràkkålàn paryupàsãnaþ pavitrai÷caiva pàvitaþ ..>%) tàmram . payaþ . iti medinã . re, 177 .. gharùaõam . iti vi÷vaþ .. arghopakaraõam . iti hemacandraþ .. yaj¤opavãtam . iti trikàõóa÷eùaþ .. ghçtam . madhu . iti ràjanirghaõñaþ .. pàrvaõa÷ràddhàdàvarghàrthaü homàdàvàjyasaüskàràdyartha¤ca sàgranirgarbhaku÷àntaraveùñitapràde÷amàtraku÷apatradvayam . yathà --
     %<anantargarbhiõaü sàgraü kau÷aü dbidalameva ca .
     pràde÷amàtraü vij¤eyaü pavitraü yatra kutracit ..>% iti ÷ràddhatattvam .. (viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 12 . 149 . 20 .
     %<prabhåtastrikakuddhàma pavitraü maïgalaü param ..>% mahàdevaþ . yathà tatraiva . 12 . 17 . 35 .
     %<pavitra¤ca mahàü÷caiva niyamo niyamà÷ritaþ ..>%)

#<pavitraþ>#, tri, (på + itra .) vratàdinà ÷uddhaþ . (yathà, gãtàyàm . 4 . 38 .
     %<nahi j¤ànena sadç÷aü pavitramiha vidyate ..>%) tatparyàyaþ . prayataþ 2 påtaþ 3 . etattrayaü pràõiviùayamàtram . ÷uciþ 4 ÷uddhaþ 5 pavitritaþ 6 . iti ÷abdaratnàvalã .. puõyaþ 7 pàvanaþ 8 . iti jañàdharaþ .. (påyate'nena . på¤ + %<puvaþ saüj¤àyàm .>% 3 . 2 . 185 . iti itraþ .) ÷uddhadravyam . tatparyàyaþ . påtam 2 medhyam 3 . etattrayaü apràõidravyaviùayam . iti brahmavarge vi÷eùyanighne ca amarabharatau .. ÷uddhyam 4 ÷uci 5 puõyam 6 påtivat 7 . iti jañàdharaþ .. (yathà --
     %<balyaü pavitramàyuùyaü sumaïgalyaü rasàyanam .
     etattu gavyaghçtaguõaparam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe dbitãye bhàge ..)

#<pavitraþ>#, puü, (punàtãti . på + kartari itraþ .) tilavçkùaþ . puttrajãvavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (tilaputtrajãva÷abdayorasya virvçtirj¤eyà ..) kàrtikeyasya nàmàntaram . yathà, mahàbhàrate . 3 . 231 . 6 .
     %<ùaùñhãpriya÷ca dharmàtmà pavitro màtçvatsalaþ ..>%)

#<pavitrakaü>#, klã, (pavitra + kan . yadbà, pavitre payasi kàyatãti . kai + kaþ .) jàlam . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷aõasåtrajàlam . ityamaraþ . 1 . 10 . 16 .. kùattriyasya yaj¤opavãtam . yathà, kàrpàsamupavãtaü syàdbiprasyordhvadhçtaü trivçt . ÷aõasåtramayaü ràj¤o vai÷yasyàvikasautrikam .. iti manuvacanàt pavitrakamapi taducyate . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

@<[Page 3,083c]>@
#<pavitrakaþ>#, puü, (pavitra + svàrthe kan .) ku÷aþ . damanakaþ . a÷vatthaþ . udumbaraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pavitradhànyaü>#, klã, (pavitraü dhànyam . nityakarmadhàrayaþ .) yavaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yava÷abde'sya guõàdayo vaktavyàþ ..)

#<pavitrà>#, strã, (pavitra + ñàp .) tulasã . iti ÷abdamàlà .. nadãbhedaþ . iti hemacandraþ .. haridrà . a÷vatthãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pavitràropaõaü>#, klã, (pavitrasya yaj¤opavãtasya àropaõaü pradànaü yatra .) ÷rãkçùõasampradànakopavãtadànaråpotsavavi÷eùaþ . yathà --
     %<÷ràvaõasya site pakùe dbàda÷yàü vaiùõavairmudà .
     kartavyaþ kçùõadevasya pavitràropaõotsavaþ ..>% atha tannityatà bahvçcapari÷iùñe .
     %<sa snàtaþ sarvatãrtheùu sarvayaj¤e ùu dãkùitaþ .
     hari÷ca prãtimàpnoti yaþ pavitraü samàcaret ..
     vidhinà ÷àstradçùñena yo na kuryàt pavitrakam .
     haranti ràkùasàstasya varùapåjàdikaü phalam ..>% yogasàre ca pavitrotpattyupàkhyànena nàgaràjaü pavitraü prati ÷rãrudreõa varadànam . yathà --
     %<ye tvàü na bahumanyante yathà sambhàvito mayà .
     japahomàdikaü teùàü phalaü tvàmetu ni÷cayàt ..
     viùõurahasye .
     na karoti vidhànena pavitràropaõantu yaþ .
     tasya sàmbatsarã påjà niùphalà munisattam ! ..
     tasmàdbhaktisamàyuktairnarairviùõuparàyaõaiþ .
     varùe varùe tu kartavyaü pavitràropaõaü hareþ ..>% atha pavitràropaõamàhàtmyam . tatra baudhàyanaþ . yàvàüstantuþ pavitrasya tàvat svarge mahãyate . àyuràrogyamai÷varyaü vipulaü tasya vardhate .. mahàsaühitàyàm . sambatsareõa yà påjà kçtà vai mantriõà dbija ! . pavitradànàt pårõà syàdityàha bhagavàn hariþ .. viùõurahasye . pavitràropaõaü viùõorbhuvi muktipradàyakam . strãpuükãrtipradaü puõyaü sukhasampaddhanàvaham .. puõyànàntu tathà puõyaü sarvapàpaharantu vai . pavitràropaõaü tasmàt pavitraü paramaü smçtam .. sambatsare naro bhaktyà samabhyarcya janàrdanam . yat phalaü samavàpnoti pavitràropaõena tat .. ki¤ca . pàvayatyenaso nityaü tràyate bhavabandhanàt . pavitraü tena vikhyàtaü bràhmaü tejo'bhidhãyate .. viùõvàkhyayà tu vikhyàtaü tadà loke vidhãyate . sa eva såtraråpeõa yaj¤e÷aþ karmaõàü prabhuþ .. tadeva triguõãsåtraü tataü nàràyaõàkhyayà . tridevàtmà trivedàtmà tryakùaraþ praõavaþ smçtaþ .. atha pavitràropaõavidhiþ .
     %<sauvarõai ràjataistàmraiþ kùaumaiþ såtraistu pàdmikaiþ .
     kàrpàsairvà pavitràõãùyate kà÷aiþ ku÷airapi ..
     tatra kàrpàsikaü såtraü bràhmaõãkartitaü ÷ubham .
     ànãya triguõãkçtya punastriguõayecchuciþ ..
     pa¤cagavyena tat prokùya prakùàlya ÷ucinàmbunà .
     målenàùñottara÷ataü mantreõàthàbhimantrayet ..
     trãõi sàvç÷atenàsya tasyàrdhenàsya càrdhataþ .
     jànårunàbhidaghnàni pavitràõyàcaret prabhoþ ..
     ùañtriü÷adgranthayasteùàmàdye kàryàstu madhyame .
     caturviü÷atirante ca dbàda÷agranthayo budhaiþ ..
     aïguùñhaparvamàtrantu kuryàdgranthimathottame .
     tadardhaü madhyame kuryàttadardba¤ca kanãyasi ..
     granthãn kurvãta sarvatra suvçttàn sumanoharàn .
     na vai viùamasaükhyàkàn granthãn kurvãta kutracit ..
     aùñottarasahasreõa tatsåtrasya pavitrakam .
     aùñottara÷ataü granthiü vanamàlàkhyamàcaret ..
     àrabhya mukuñaü yà tu såtrairviracità ÷ubhà .
     àpàdalambinã màlà vanamàlà prakãrtità ..
     kuryàdgandhapavitra¤ca såtrairdbàda÷abhiþ ÷ubhaiþ .
     aratnipramitaü tacca dvàda÷agranthikaü kçtã ..
     pavitràõi parãvàradevatànàü samàcaret .
     såtraistairuóusaükhyàkaiþ kalàsaükhyàrkasaükhyakaiþ ..
     teùu granthãn yathà÷obhaü baddhvà vahnergurorapi .
     saptaviü÷atibhiþ såtraiþ ùaóviü÷atibhiràtmanaþ ..
     yathàsambhavamanyeùàü pavitràõi ca kàrayet .
     sampàdayecca sarvàõi ÷obhanànyeva yatnataþ ..
     tathà coktam .
     vi÷obhasåtradànena kartuþ syàda÷ubhaü phalam .
     paritraü parayà bhaktyà tasmàt kurvãta ÷obhanam ..
     ra¤jayitvàtha kà÷mãràgurugorocanàdinà .
     vastreõàcchàdya pañale sthàpayettàni vaiõaye ..>% iti pavitrayinirmàõam .. * ..
     %<kçtvà kçtyaü da÷agyà¤ca pavitràropaõàya hi .
     kçùõaü vij¤àpya tatràdriü yathà pràglikhitaü nayet ..
     ekàda÷yàü prabhàte ca nityakçtyaü samàpya hi .
     devàlavamupaskçtya maõóalaü racayet ÷ubham ..
     kçtvà kçùõasya nityàrcàü pavitràropaõàthakàm .
     påjàü vi÷eùataþ kçtvà kçùõaü vij¤àpayedidam ..
     kriyàlopavighàtàrthaü yattvayà vihitaü prabho ! .
     mayaitat kriyate deva ! bhavattuùñyai pavitrakam ..
     na me vighno bhavatvatra kuru nàtha ! dayàü mayi .
     sarvathà sarvadà viùõo ! mama tvaü paramà gatiþ ..
     devasya sarvato nyasyeddantakàùñhaü jalaü ku÷àn .
     mçttikà¤ca haridrà¤ca kuïkumaü rocanàni ca ..
     upànahau sitaü chattraü càmaraü vyajanaü tathà .
     yavà brãhyàdighànyàni yathàsthànaü pçthak pçthak ..
     kumbhaü ÷uddhàmbunàpårya sarvatobhadramaõóale .
     devàgrato nidhàyàsmin paritràõyadhivàsayet ..>% atha pavitràdhivàsanam .
     %<bhagavatpuratastàni pañalasthàni påjayan .
     àdàvàvàhayenmålayujà tanmanunà budhaþ ..
     tanmantra÷càyam .
     oü sàüvatsarasya yàgasya paritrãkaraõàya bhoþ .
     viùõulokàt paritràdya àgaccheha namo'stu te ..
     teùvàvàhya yathàsthànaü brahmàdyà devatàstataþ .
     tattanmantraiþ sannidhàpyàkùatagandhàdinàrcayet ..
     tatra tatra tà devatà÷coktàþ .
     brahmaviùõumahàdevàstrisåtrãdevatàþ smçtàþ .
     praõavaþ somavahnã ca brahmà nàgaþ ÷a÷ã raviþ ..
     ÷iva÷ca vi÷vadevà÷ca navasåtryadhidevatàþ .
     kriyà ca pauruùã vãrà caturthã càparàjità ..
     jayà ca vijayà caiva muktidà ca sadà÷ivà .
     manomayã tu navamã da÷amã sarvatomukhã .
     granthãnàü devatàstvetàstàstatra vinive÷ayet ..
     tanmantrà÷caite .
     oü sarvàbharaõacitràïga ! sarvadevanamaskçta ! .
     làvaõyaråpavi÷vàtman ! jyeùñhasåtraü samà÷raya ..
     oü sarvalakùmãkara ! ÷rã÷a ! sarvaj¤ànarasàtmaka ! .
     nivçttaråpavi÷vàtman ! madhyasåtraü samà÷raya ..
     oü ativegamarudyone ! puruùàtman ! divaspate ! .
     kanãyo he prabho ! deva ! tejasà såtramà÷raya ..
     yatra mantro na varteta tattannàmaiva tatra ca .
     namo'ntaü sacaturthãkamåhyaþ pràglikhanànmanuþ .. * ..
     atha kçùõakaràmbhoje paññasåtreõa nirmitam .
     vitastimàtraü badhnãyàt óorakaü maïgalàtmakam ..
     tatra mantraþ .
     oü saüvatsarakçtàrcàyàþ sampårõaphaladàyi yat .
     pavitrãkaraõàyaitat kautukaü dharate namaþ ..
     tato gandhapavitra¤ca gçhãtvà dhåpitaü budhaþ .
     bhagavantaü namaskçtya bhaktyà saüpràrthayedidam ..
     àmantrito'si deve÷a ! sàrdhaü devagaõe÷varaiþ .
     mantre÷airlokapàlai÷ca sahitaþ parivàrakaiþ ..
     àgaccha bhagavannã÷a ! vidhisaüpårtikàraka ! .
     pràtastvàü påjayiùyàmi sànnidhyaü kuru ke÷ava ! ..
     tata÷ca .
     viùõutejodbhavaü ramyaü sarvapàtakanà÷anam .
     sarvakàmapradaü deva tavàïke dhàrayamyaham ..
     anena manunà vidvàn målasaüpuñitena hi .
     dadyàt gandhapavitraü tacchrãkçùõacaraõàbjayoþ ..
     nãràjya devaü stutvà ca dattvà puùpà¤jaliü tataþ .
     tatpavitràõi tatkumbhamapyastramanunàthavà ..
     nçsiühamanunà rakùet kavacenàvaguõñhayet .
     gãtançtyàdinà kuryàdbidhivajjàgaraü ni÷i ..>% atha pavitràrpaõam .
     %<pràtaþkçtyàni nirvçtya nityapåjàü vidhàya ca .
     vi÷eùato'rcayeddevaü pavitràõi ca påjayet ..
     mahàvàditraghoùeõa nàmasaükãrtanotsavaiþ .
     målasaüpuñitenaiva pavitràõyarpayet kramàt ..
     vakùyamàõena mantreõa bhaktyà kçùõàya vaiùõavaþ .
     påjàü kçtvà parãvàradevànàü tànyathàrpayet ..
     arpaõamantraþ .
     kçùõa ! kçùõa ! namastubhyaü gçhàõedaü pavitrakam .
     pavitrakaraõàrthàya varùapåjàphalapradam ..
     pavitrakaü kuruùvàdya yanmayà duùkçtaü kçtam .
     ÷uddho bhavàmyahaü deva ! tvatprasàdàjjanàrdana ! ..
     mahàpåjàü tataþ kçtvà stutvà natvàrthayet prabhum .
     vanamàlàü yathà deva ! kaustubhaü satataü hçdi ..
     tadvat pavitratantåü÷ca påjà¤ca hçdaye vaha .
     jànatàjànatà vàpi na kçtaü yattavàrcanam ..
     kenacidvighnadoùeõa paripårõantadastu me ..
     athàgniü vidhinàbhyarcya pavitraü tasya càrpayet .
     kçùõe nivedayenmantrahãna ityàdinà kçtam ..
     guru¤ca ÷aktyà saüpåjya pavitraü gurave'rpayet .
     vaiùõavebhyaþ pavitràõi dattvaikaü dhàrayet svayam ..
     saüpåjya vaiùõavàn vipràn ÷aktyà sambhojya bandhubhiþ .
     samaü mahàprasàdànnaü sukhaü bhu¤jãta vaiùõavaþ ..>% atha pavitravisarjanavidhiþ . tantre .
     %<màsaü pakùamahoràtraü triràtraü dhàrayettathà .
     devaü taü såtrasandarbhaü de÷akàlànusàrataþ ..
     pratyahaü snànakarmàdi såtràõyuttàrya kàrayet .
     abhiùicyàtha toyena punardeve nivedayet ..
     tathànte devamabhyarcya vi÷eùàt puùpacandanaiþ .
     naivedyaü vividhaü dattvà tataþ såtraü visarjayet ..
     oü sàüvatsarãü ÷ubhàü påjàü sampàdya vidhivanmama .
     vrajedànãü pavitra ! tvaü viùõulokaü visarjitam ..
     yàvaddeve pavitràõi tàvattiùñhet samàhitaþ .
     brahmacàrã haviùyà÷ã devapåjàparàyaõaþ ..
     tatphala¤coktaü baudhàyanena .
     evaü yaþ kurute vidvàn varùe varùe na saü÷ayaþ .
     sa yàti paramaü sthànaü yatra devo nçke÷arã ..>% atha tatra mukhyagauõakàlanirõayaþ .
     %<mukhyakàlasya caivàsya vighnatopagame sati .
     bhàdràdàvapi kartavyaü pavitràropaõaü prabhoþ ..
     tathà ca viùõurahasye .
     ÷ràvaõasya site pakùe karkañasthe divàkare .
     dvàda÷yàü vàsudevàya pavitràropaõaü smçtam ..
     siühasthe và ravau kàryaü kanyàyà¤ca gate'thavà .
     tasyàmeva tithau samyak tulàsaüsthe katha¤cana ..
     mantratantraprakà÷e ca .
     karkaña¤ca gate sårye tathà siühagate'pi và .
     dvàda÷yàü ÷uklapakùasya harerdadyàt pavitrakam ..
     atha cedvighnapàtena mukhyakàlo na labhyate .
     kanyàgate'pi kurvãta yàvannottiùñhate hariþ ..>% iti haribhaktivilàsaþ ..

#<pavitràrohaõaü>#, klã, (pavitrasya yaj¤opavãtasya àrohaõaü sampradànaü yatra .) pavitràropaõam . yathà --
     %<àùàóha÷uklapakùasya yàùñamã ÷ràvaõasya ca .
     pavitràrohaõaü kuryàddevyàþ prãtikaraü param ..
     durgàtantreõa mantreõa durgàbãjena bhairava ! .
     vaiùõavãtantramantreõa pavitràrohaõa¤caret ..
     vi÷eùàt ÷ràvaõàdeva devyàþ kuryàt pavitrakam .
     sarveùàmapi devànàü pavitràrohaõa¤caret ..
     àùàóhe ÷ràvaõe vàpi saüvatsaraphalapradam .
     pratipaddhanadasyoktà pavitràrohaõe tithiþ ..
     ÷riyà devyà dvitãyà tu tithãnàmuttamà tithiþ ..
     tçtãyà bhavabhàvinyà÷caturthã tatsutasya ca ..
     pa¤camã somaràjasya ùaùñhã proktà guhasya ca .
     saptamã bhàskarasyoktà durgàyà÷ca tathàùñamã ..
     màtaõàü navamã proktà vàsukerda÷amã smçtà .
     ekàda÷ã çùãõà¤ca dvàda÷ã cakrapàõinaþ ..
     trayoda÷ã tvanaïgasya mama caiva caturda÷ã .
     brahmaõo dikpatãnà¤ca paurõamàsã tithirmatà ..
     pavitràrohaõaü yo vai devànàü na samàcaret .
     tasya sàüvatsarãpåjàphalaü harati ke÷avaþ ..
     tasmàdyatnena kartavyaü pavitràrohaõaü param .
     kçte bahuphalapràptistatpåjà saphalà bhavet ..
     pavitraü yena såtreõa yathà kàryaü vijànatà .
     tat ÷çõuùva pramàõa¤ca racanàsu ca bhairava ! ..
     prathamaü darbhasåtra¤ca padmasåtraü tataþ param .
     tataþ kùaumaü supuõyaü syàt kàrpàsakamataþ param ..
     paññasåtraü tathànyena pavitràõi na kàrayet .
     pavitràõi vicitràõi kartavyàõi prayatnataþ ..
     gandhamàlyaiþ surabhibhirarcitàni yathoditam ..
     kanyà ca kartayet såtraü pramadà và pativratà ..
     vidhavà ÷àdhu÷ãlà ca duþ÷ãlà na hi kartayet .
     yat såcibhinnaü dagdha¤ca bhasmadhåmàbhiguõñhitam ..
     tadvarjayeta yatnena såtramasmin pavitrake .
     upayukta¤càkhudaùñaü madyaraktàdidåùitam ..
     malinaü nãlarakta¤ca yatnena parivarjayet .
     såtraiþ pavitraü kurvãta kaniùñhottamamadhyamam ..
     kaniùñhakaü pavitrantu saptaviü÷atitantubhiþ .
     martyaloke ya÷aþkãrtisukhasaubhàgyavardhanam ..
     catuþpa¤cà÷atà proktaü tantånàü madhyamaü param .
     divyabhogàvahaü puõyaü svargasaukhyapradàyakam ..
     uttama¤caiva tantånàmaùñottara÷atena vai .
     taddattvà tu mahàdevyai ÷ivasàyujyamàpnuyàt ..
     uttamaü vàsudevàya dadyàdyadi pavitrakam .
     tadà yàti harerlokaü sàdhako nàtra saü÷ayaþ ..
     aùñottarasahasrantu ratnamàleti gãyate .
     pavitrantu mahàdevyà bhuktimuktipradàyakam ..
     ratnamàlàntu yo dadyànmahàdevyai pavitrakam .
     kalpakoñisahasràõi svarge sthitvà ÷ivo bhavet ..
     etattu nàgahàràkhyaü ÷aïkarasya pavitrakam .
     aùñottarasahasreõa tantånàü sumanoharam ..
     yaþ prayacchati mahyantu sa yàvàn tantusa¤cayaþ .
     tàvatkalpasahasràõi mama loke pramodate ..
     aùñottarasahasreõa vanamàlà hareþ smçtà .
     tantånàü tasya dànena viùõusàyujyamàpnuyàt ..
     yat kaniùñhaü pavitrantu nàbhimàtraü bhavettu tat .
     dvàda÷agranthisaüyuktamàtmamànena yojayet ..
     årupramàõaü madhyaü syàt granthãnàü tatra yojayet .
     caturviü÷atimapyasya màlàmàtmana eva ca ..
     pavitramuttamaü proktaü jànumàtra¤ca bhairava ! .
     ùañtriü÷attantugranthãnàü yojayedàtmamànataþ ..
     ÷atamaùñottaraü kàryaü granthãnàü svavidhànataþ .
     nàgahàràhvayaü tadvadartheùu ca vidhànataþ ..
     pavitraü kriyate yena såtreõa granthayaþ punaþ .
     tadanyavarõasåtreõa kartavyà lakùaõànvitàþ ..
     granthintu saptabhiþ kuryàdveùñanaistu kaniùñhake .
     dviguõairmadhyame kuryàttriguõairuttame tathà ..
     adhivàsya pavitràõi pårbasmindivase punaþ .
     mantranyàsaü pavitreùu kuryàttatra pare'hani ..
     durgàbãjena mantreõa mantranyàsaü dbija÷caret .
     vaiùõavãtantramantreõa kuryuranye ca bhairava ! ..
     pratigranthi svayaü kuryànmantranyàsaü vicakùaõaþ ..
     aïguùñhàgreõa japyantu màlàyàmiha bhairava ! .
     yàvantà granthaya÷càtra tàvantyeva ca saünyaset .
     mantràõi tasya tena syàt devàïgopaniyàjanam ..
     durgàtantreõa mantreõa tattvanyàsantu kàrayet .
     ekatra nyasya sakalaü yaj¤apàtre pavitrakam ..
     tasminnidhàya puùpàõi gandhàdi ca su÷obhanam ..
     tattvanyàsaü tataþ kuryàdaïgulyagreõa bhairava ! ..
     viùõostu målamantreõa tattvanyàsantu kàrayet .
     idaü viùõuriti proktaü mantranyàse dvijasya hi ..
     ÷ådràõàü mantravinyàse mantro vai dbàda÷àkùaraþ .
     pràsàdena tu mantreõa mantranyàso mama smçtaþ ..
     anena mantramyàsantu dàna¤cànena kàrayet .
     kuïkumo÷ãrakharjårai÷candanàdivilepanaiþ ..
     pavitràõi vilipyàtha tattvanyàsantu yojayet .
     sampåjya vidhivaddevãü maõóale prayato naraþ ..
     vaiùõavãtantramantreõa durgàmantreõa bhairava ! .
     durgàbãjena dadyàttu devyà mårdhni pavitrakam ..
     yasya devasya yà påjà tasya tasyaiva maõóalam .
     yasya yasya tu yo mantro yathàdhyànàdipåjanam ..
     taü devaü tena bhàvena påjayitvà prayatnataþ .
     tasyaiva bãjamantràbhyàü mårdhni dadyàt pavitrakam ..
     pavitraü samaye dadyàddevebhya÷ca pavitrakam .
     sarveùàmeva vedànàü sampårõàrtha¤ca bhairava ! ..
     agnirbrahmà bhavànã ca gajavaktro mahoragaþ .
     skando bhànurmàtçgaõo dikpàlà÷ca nava grahàþ ..
     eùàü ghañeùu pratyekaü påjayitvà yathàvidhi .
     mårdhni pavitramekaikaü dadyàdebhyaþ samàhitaþ ..
     pa¤cagavyacaruü kçtvà devyai dattvàhutitrayam .
     tenaiva vahnaye dattvà ÷ambhave ca yathàvidhi ..
     àjyairaùñottara÷ataü tilairàjyaistathaiva ca .
     aùñottara÷ataü dadyànmahàdevyai ca sàdhakaþ ..
     evamevaü vidhànena viùõvàdãnà¤ca vaiùõavaþ .
     pavitràropaõaü kuryàddharmakàmàrthasiddhaye ..
     naivedyairvividhaiþ peyairvañapiùñakamodakaiþ .
     kuùmàõóairnàrikelai÷ca khajjåraiþ panasaistathà ..
     àmradàóimakarkàrudràkùàdivividhaiþ phalaiþ .
     bhakùyabhojyàdibhiþ sarvairmadyairmàüsaistathodanaiþ ..
     gandhaiþ puùpaistathà dhåpairdãpai÷ca sumanoharaiþ .
     vàsobhirbhåùaõai÷caiva bhavànãü sàdhako yajet ..
     nañanartakasaüghai÷ca ve÷yàbhirapi bhairava ! .
     nçtyagãtaiþ samudito jàgaraü kàrayenni÷i ..
     bhojayedbràhmaõàü÷càpi j¤àtãnapi dvijottamaiþ .
     pavitràrohaõe vçtte dakùiõàmupadàpayet ..
     hiraõyaü gàü tilaü vàso ghçtaü và ÷àkameva và .
     imaü mantraü tataþ pa÷càt sàdhakaþ samudãrayet ..
     maõividrumamàlàbhirmandàrakusumàdibhiþ .
     iyaü sàüvatsarã påjà tavàstu parame÷vari ! ..
     tato visarjayeddevãü pårbabhiþ pratipattibhiþ .
     evaü kçte pavitràõàü dàne devyà yathàvidhi ..
     saüvatsarasya yà påjà sampårõà vatsa ! jàyate .
     kalpakoñi÷ataü yàvaddevãgehe vasennaraþ .
     atràpi sukhasaubhàgyasamçddhiratulà bhavet ..>% iti kàlikàpuràõe 58 adhyàyaþ .. garuóapuràõe 42 . 43 adhyàyayorapyetaddraùñavyam ..

#<pavitritaþ>#, tri, pavitramasya jàta ityarthe tàrakàditvàt itacpratyayaniùpannaþ . tatparyàyaþ . pavitraþ 2 prayataþ 3 påtaþ 4 ÷uciþ 5 ÷uddhaþ 6 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pa÷a>#, ka bandhe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-paraüsakaü-señ .) ka, pà÷ayati . iti durgàdàsaþ ..

#<pa÷a>#, ¤a bàdhe . granthe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-ubhaü-sakaü-señ .) ¤a, pa÷ati, pa÷ate . bàdho vihatiþ . grantho granthanam . granthasthàne spar÷anaü pañhanti kecit . iti durgàdàsaþ ..

#<pa÷a>#, t ka anupasargàdbandhabàdhayoþ . spar÷agatyoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràü-paraü-sakaüseñ .) tàlavyopadhaþ . pa÷ayati . anupasargàditi sopasargasya prayogo niùidhyate . bàdhovihatiþ . iti durgàdàsaþ ..

#<pa÷avyaü>#, tri, (pa÷oridaü pa÷ave hitaü và . pa÷u + yat .) pa÷usambandhi . iti saükùiptasàravyàkaraõam .. (pa÷uhitakaram . yathà, yàj¤avalkye . 1 . 321 .
     %<ramyaü pa÷avyamàjãvaü jàïgalaü de÷amàvaset ..>%)

#<pa÷uþ>#, puü, (avi÷eùeõa sarvaü pa÷yatãti . dç÷irau prekùaõe + %<arjidç÷ikamyamipaüsãti .>% uõàü . 1 . 28 . iti kuþ pa÷yàde÷a÷ca .) anyà vyutpattiryathà, %<pa÷ayanti pa÷yanti pàr÷vahastàbhyàü hitàhitam .>% iti bharataþ .. jantuvi÷eùaþ . tasya lakùaõam . lomavallàïgålavattvam . iti bhàùàratne kaõàdaþ .. tadbhedà yathà . siühaþ 1 vyàghraþ 2 tarakùuþ 3 varàhaþ 4 kapiþ 5 bhallåkaþ 6 khaógã 7 mahiùaþ 8 ÷çgàlaþ 9 vióàlaþ 10 godhà 11 ÷vàvit 12 hariõaþ 13 kçùõasàraþ 14 ruruþ 15 nyaïkuþ 16 raïkuþ 17 ÷ambaraþ 18 rauhiùaþ 19 gokarõaþ 20 pçùataþ 21 eõaþ 22 çùyaþ 23 rohitaþ 24 camaraþ 25 gandharvaþ 26 ÷arabhaþ 27 ràmaþ 28 sçmaraþ 29 gavayaþ 30 ÷a÷aþ 31 khaññà÷aþ 32 gauþ 33 uùñraþ 34 chàgaþ 35 meùaþ 36 kharaþ 37 hçstã 38 a÷vaþ 39 . ityamaraþ .. * .. (yathà,
     (%<pa÷uþ pa÷ånàü daurbalyàt ka÷cinmadhye vçkàyate .
     sasattvaü vçkamàsàdya prakçtiü bhajate pa÷uþ ..
     tadvadaj¤o j¤amadhyasthaþ ka÷cinmaukharyasàdhanaþ .
     sthàpayatyàptamàtmànamàptantvàsàdya bhidyate ..>% iti carake såtrasthàne triü÷e'dhyàye ..) tatra gràmyàraõyabhedena caturda÷avidhàþ pa÷avo yathà,
     %<gauravirajo'÷vo'÷vataro gardabho manuùya÷ceti sapta gràmyàþ pa÷avaþ . mahiùavànaraçkùasarãsçparurupçùatamçgà÷ceti saptàraõyàþ pa÷avaþ ..>% iti durgotsavatattve paiñhãnasiþ .. * .. vaidyake bhå÷ayajàïgalamedena sa dvividhaþ . tatra vila÷àyitvàt bhå÷ayà nakulagodhàdayaþ . teùàü màüsaguõàþ .
     %<prahasà bhå÷ayànåpavàrijà vàricàriõaþ .
     guråùõamadhuràþ snigdhà vàtaghnàþ ÷ukravardhanàþ ..
     sthalajà jàïgalàþ proktà mçgà jaïgalacàriõaþ .
     jàïgalà hariõacchàgàdayaþ . teùàü màüsaguõàþ .
     laghavaþ ÷ãtamadhuràþ sakaùàyà hità nçõàm ..
     teùàmavayavàdãnàü guõaþ .
     gurubhakùà bahubhujo ye copacitamedasaþ .
     ekadehe'pi pårbàrdhaü mçgàõàü pakùiõàü param ..
     sarveùà¤ca ÷iraþskandhaplãhacarmayakçdgudam .
     pàdapucchàntramastiùkamuùkakroóàþ samehanàþ .
     dhàtavaþ ÷oõitàdyà÷ca guravaþ syuþ parasparam ..>% iti ràjavallabhaþ .. * .. (%<tatra gajagavayamahiùarurucamarasçmararohitavaràhakhaógigokarõakàlapuccha-kondranyaïkuraõyagavayaprabhçtayaþ kålacaràþ pa÷avaþ .>% eùàü guõà yathà --
     %<vàtapittaharà vçùyà madhurà rasapàkayoþ .
     ÷ãtalà balinaþ snigdhà måtralàþ kaphavardhanàþ ..>% iti su÷rute såtrasthàne 46 adhyàyaþ ..
     %<uùñrà gajà vàjina÷ca mahiùàþ saurabhàjakàþ .
     khara÷åkarameùà÷ca ÷và ca màrjàramåùakàþ .
     ityate pa÷avo j¤eyà gràmavàsanivàsinaþ ..>% iti hàrãte prathamasthàne ekàda÷e'dhyàye ..) chàgàdau pa÷upadaprayogamàha yaj¤apàr÷vaþ .
     %<uùñro và yadi và meùa÷chàgo và yadi và hayaþ .
     pa÷usthàne niyuktànàü pa÷u÷abdo'bhidhãyate ..>% iti validànaprakaraõe tithitattvam .. * .. avaidhapa÷uhanane doùo yathà --
     %<vaset sa narake ghore dinàni pa÷uromabhiþ .
     sammitàni duràcàro yo hantyavidhinà pa÷ån ..>% iti gàruóe 95 adhyàyaþ .. * .. pa÷vadhiùñhàtrã devatà yathà --
     %<siühe vasati durgà ca ÷arabhe ca prajàpatiþ .
     eõe ca vasate vàyurmeùe caiva ca candramàþ ..
     nakùatràõi ca ÷a÷ake kçùõasàre hariþ svayam .
     ÷atakraturgavàü pçùñhe gavaye bhuvanàni ca ..
     ÷allake maïgalànyaùñau gaje viùõurgaõe÷varaþ .
     a÷ve tu dvàda÷àdityà bràhmaõe sarvadevatàþ ..
     brahmà tu càmare caiva chàgale tu tathànalaþ .
     etasmàn kàraõàdete påjyà vandyàþ prayatnataþ ..>% iti matsyamåktatantre 39 pañalaþ .. * .. pramayaþ . devaþ . pràõimàtram . iti ÷abdarannàvalã .. chagalaþ . yaj¤aþ . saüsàriõàmàtmà . iti dharaõiþ .. yaj¤oóumbaraþ . iti ÷abdacandrikà .. * .. * .. sàdhakànàü bhàvatrayàõàü prathamo bhàvaþ . tasya nirõayo yathà, ùaùñhapañale .
     %<pa÷ubhàvasthitàü nàtha ! devatàü ÷çõu vistaràt .
     durgàpåjàü viùõupåjàü ÷ivapåjà¤ca nitya÷aþ ..
     ava÷yaü hi yaþ karoti sa pa÷uruttamaþ smçtaþ .
     kevalaü ÷ivapåjà¤ca yaþ karoti ca sàdhakaþ ..
     pa÷ånàü madhyataþ ÷rãmàn ÷ivayà saha cottamaþ .
     kevalaü vaiùõavo dhãraþ pa÷å nàü madhyamaþ smçtaþ ..
     bhåtànàü devatànà¤ca sevàü kurvanti sarvadà .
     pa÷ånàmadhamàþ proktà narakasthà na saü÷ayaþ ..
     tvatsevàü mama sevà¤ca brahmaviùõàdisevanam .
     kçtvànyasarvabhåtànàü nàyikànàü mahàprabho ! ..
     yakùiõãnàü bhåtinãnàü tataþ sevàü ÷ubhapradàm .
     yaþ pa÷urbrahmakçùõàdisevà¤ca kurute sadà ..
     tathà ÷rãtàrakabrahmasevàü ye và narottamàþ .
     teùàmasàdhyà bhåtàdidevatà sarvakàmahà ..
     varjayet pa÷umàrgeõa viùõusevàparo janaþ ..>% dvitãyapañale .
     %<nitya÷ràddhaü tathà sandhyàvandanaü pitçtarpaõam .
     devatàdar÷anaü pãñhadar÷anaü tãrthadar÷anam ..
     guroràj¤àpàlana¤ca devatànityapåjanam .
     pa÷ubhàvasthito martyo mahàsiddhiü labheddhruvam ..>% ùaùñhapañale . punarbhàvaü pa÷oreva ÷çõuùvàdarapårbakam . akasmàt siddhimàpnoti pa÷urnàràyaõopamaþ .. vaikuõñhanagare yàti caturbhujakalevaraþ . ÷aïkhacakragadàpadmahasto garuóavàhanaþ .. mahàdharmasvaråpo'sau mahàvidyàprasàdataþ . pa÷ubhàvaü mahàbhàvaü bhàvànàü siddhidaü param .. àdau bhàvaü pa÷oþ kçtvà pa÷càt kuryàdava÷yakam . vãrabhàvaü mahàbhàvaü sarvabhàvottamottamam . tatpa÷càdatisaundaryaü divyabhàvaü mahàphalam .. iti rudrayàmale uttarakhaõóam .. * .. tasya kàlo yathà --
     %<àdau da÷amadaõóena pa÷ubhàvamathàpi và ..>% iti tatraiva .
     %<janmamàtraü pa÷ubhàvaü varùaùoóa÷akàvadhi ..>% iti vàmake÷vare 51 pañalaþ .. * .. pa÷ubhàvakartavyàkartavyagarbhatadbhàvanindàmàha .
     %<pa÷ubhàvaratà ye ca kevalaü pa÷uråpiõaþ .
     ràtrau yantra¤ca mantra¤ca na spç÷et na japet kvacit ..
     saü÷ayo balidàne ca tantre ca saü÷ayaþ sadà .
     mantre càkùarabuddhi÷ca avi÷vàso gurau sadà ..
     pratimàsu ÷ilàbuddhirbhedako daivate punaþ .
     niràmiùeõa deve÷i ! devatàyàþ prapåjanam ..
     aj¤ànena sadà snànaü pratyahaü dehatàóanam .
     sarveùà¤caiva nindàstu yaþ kuryàcca mahe÷vari ! .
     sa eva pa÷ubhàvena adhamaþ parikãrtitaþ ..>% iti rudrayàmale uttarakhaõóe 6 pañalaþ .. * ..
     %<ràtrau naiva yajeddevãü sandhyàyàü và paràhõake .
     çtukàlaü vinà devi ! ramaõaü parivarjayet ..
     màüsàdikaü mahe÷àni ! tyajet pa¤casu parvasu .
     yadanyadvedavihitaü kuryànniyamatatparaþ ..>% iti nityàtantre 1 pañalaþ .. * .. pa÷ånàü vratabhaïgapràya÷cittaü yathà --
     %<pa÷ånàü vratabhaïgàdau vidhiü prathamataþ ÷çõu .
     vratabhaïge nityabhaïge nityapåjàdikarmaõi .
     sahasraü prajapenmantrã vratadoùopa÷àntaye ..>% iti rudrayàmale uttarakhaõóe 2 pañalaþ ..

#<pa÷u>#, vya, (dç÷yate iti . dç÷a + %<arjidç÷ãti .>% uõàü . 1 . 28 . iti bhàve kuþ pa÷i-àde÷a÷ca .) dar÷anam . iti medinã . ÷e, 10 ..

#<pa÷ukriyà>#, strã, (pa÷oriva kriyà kàryam .) maithunam . iti hemacandraþ . 3 . 201 .. (pa÷unà chàgàdijantunà kriyà iti vigrahe chàgàdi pa÷ubalidànakàryam . yathà, harivaü÷e . 57 . 52 .
     %<kçtànuyàtrà bhåtaistvaü nityaü màüsabalipriyà .
     tithau navamyàü påjà¤ca pràpsyase sapa÷ukriyàm ..>%)

#<pa÷ugàyattrã>#, strã, (pa÷ukarõajapyà gàyattrã .) balidànãyapa÷ukarõajapyamantravi÷eùaþ . yathà -- pa÷ukarõe pa÷ugàyattrãü japet . sà yathà . %<pa÷upà÷àya vidmahe ÷ira÷chedàya dhãmahi tannaþ pa÷uþ pracodayàt .>% iti durgotsavaprayogaþ ..

#<pa÷upatiþ>#, puü, (pa÷ånàü sthàvarajaïgamànàü patiþ .) ÷ivaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 22 .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 134 .
     %<årdhvagàtmà pa÷upatirvàtaraühà manojavaþ ..>% tasya niruktiryathà cintàmaõidhçtavacane --
     %<brahmàdyàþ sthàvaràntà÷ca pa÷avaþ parikãrtitàþ .
     teùàü patirmahàdevaþ smçtaþ pa÷upatiþ ÷rutau ..>%) aparà niruktiryathà, varàhapuràõe .
     %<aha¤ca sarvavidyànàü patiràdyaþ sanàtanaþ .
     ahaü vai patibhàvena pa÷umadhye vyavasthitaþ .
     ataþ pa÷upatirnàma tvaü loke khyàtimeùyasi ..>% ayaü yajamànamårtiþ . yathà . pa÷upataye yajamànamårtaye namaþ . ityaùñamårtipåjàyàü bhaviùyapuràõam .. (mahàdevo hi nepàle pãñhasthàne pa÷upatirityàkhyayà viràjate . yaduktaü mahàliïge÷varatantre ÷ivasya ÷atanàmastotre --
     %<nepàle ca pa÷upatiþ kedàre parame÷varaþ ..>%)

#<pa÷upalvalaü>#, klã, (pa÷upriyaü palvalaü kùudrajalà÷aya utpattisthànatvenàstyasya . ac . pa÷upriyaü palvalamiveti kecit .) kaivartãmustakam . iti ÷abdacandrikà ..

#<pa÷upà÷akaþ>#, puü, (pa÷ånàmiva pà÷o bandhanaü yatra . tataþ kap .) ratibandhavi÷eùaþ . yathà --
     %<striyamànatapårbàïgãü svapàdàntaþpadadbayam .
     årdhvàü÷ena ramet kàmã bandho'yaü pa÷upà÷akaþ ..>% iti ratima¤jarã ..

#<pa÷upreraõaü>#, klã, (pa÷ånàü preraõam .) gavàdãnàü càlanam . tatparyàyaþ . udajaþ 2 . ityamaraþ . 3 . 2 . 39 ..

#<pa÷umohanikà>#, strã, (muhyate'nayà . muha + lyuñ . svàrthe kan ñàpi ata itvam . tataþ pa÷ånàü mohanikà .) kañvãlatà . iti ràjanirghaõñaþ .. (kañvã÷abde'syà vi÷eùo j¤eyaþ ..)

@<[Page 3,087a]>@
#<pa÷urajjuþ>#, strã, pa÷ånàma÷vàdãnàü bandhanàya rajjuþ . tatparyàyaþ . dàmanã 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 73 .. bandhanã 3 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pa÷uràjaþ>#, puü, (pa÷ånàü ràjà . %<ràjàhaþsakhibhyaùñac .>% 5 . 4 . 91 . iti samàsàntañac .) siühaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<pa÷uharãtakã>#, strã, (pa÷ånàü harãtakãva hitakàritvàt .) àmràtakaphalam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pa÷càt>#, vya, (aparasmin aparasmàt aparo và vasati àgato ramaõãyaü và . %<pa÷càt .>% 5 . 3 . 32 . iti aparasya pa÷cabhàva àti÷ca pratyayo'stàterviùaye .) pratãcã . caramam . ityamaraþ . 3 . 3 . 242 .. (yathà, raghuþ . 4 . 30 .
     %<pratàpo'gre tataþ ÷abdaþ paràgastadanantaram .
     yayau pa÷càdrathàdãti catuskandheva cà camåþ ..>%) adhikàraþ . iti medinã . te, 31 ..

#<pa÷càttàpaþ>#, puü, (pa÷càt agrato'kàrye kçte carame tàpaþ .) anu÷ocanam . carame ÷okaþ . pastàna iti bhàùà . tatparyàyaþ . anutàpaþ 2 vipratãsàraþ 3 . ityamaraþ . 1 . 7 . 25 .. (yathà, ràmàyaõe . 3 . 51 . 36 .
     %<uktreti paruùaü vàkyaü pa÷càttàpasamanvitaþ ..>% kecittu pa÷càt tàpa iti padadvayamicchanti ..)

#<pa÷càrdhaþ>#, tri, (apara÷càsàvardha÷ca iti . %<aparasyàrdhe pa÷cabhàvo vaktavyaþ .>% 2 . 1 . 58 . ityasya vàrtiü iti pa÷cabhàvaþ .) ÷eùàrdhaþ . aparàrdhaþ . yathà, ÷akuntalàyàm . 1 aïke .
     %<grãvàbhaïgàbhiràmaü muhuranupatati syandane baddhadçùñiþ pa÷càrdhena praviùñaþ ÷arapatanabhayàdbhåyasà pårbakàyam ..>%

#<pa÷cimaü>#, tri, (pa÷càdbhavam . %<agràdipa÷càt óimac .>% 4 . 3 . 23 . ityasya vàrtiü iti óimac .) pa÷càdbhavam . ityamaraþ . 3 . 1 . 81 .. (yathà, raghuþ . 17 . 8 .
     %<tadàtmasambhavaü ràjye mantrivçddhàþ samàdadhuþ .
     smarantaþ pa÷cimàmàj¤àü bhartuþ saügràmayàyinaþ ..>%)

#<pa÷cimà>#, strã, (pa÷cima + ñàp .) astàcalàvacchinnadik . tatparyàyaþ . pratãcã 2 vàruõã 3 pratyak 4 . taddigbhavavàyuguõàþ .
     %<pa÷cimo màrutastãkùõaþ kaphamehavi÷oùaõaþ .
     sadyaþ pràõaharo duùñaþ ÷oùakàrã ÷arãriõàm ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. apica . ràjavallabhaþ .
     %<pa÷cimo'gnivapurvarõabalàrogyavivardhanaþ .
     kaùàyaþ ÷oùaõaþ svaryo rocano vi÷ado laghuþ ..
     apàü laghutvavai÷adya÷aityavaimalyakàrakaþ .
     sarvadravyaùvabhivyaktaprabhàvarasavãryakçt ..
     vraõasaüropaõastvacyo dàha÷othatçùàpahaþ ..>% taddigadhipatirvaruõaþ . yathà, amare . 1 . 3 . 1 .
     %<indro vahniþ pitçpatirnairçto varuõo marut .
     kuvera ã÷aþ patayaþ pårbàdãnàü di÷àü kramàt ..>% taddikpatayo mithunatulàkumbharà÷aya÷ca . yathà,
     %<pràgàdikakubhànnàthà yathàsaükhyaü pradakùiõam .
     meùàdyà rà÷ayo j¤eyàstriràvçtti paribhramàt ..>% iti jyotistattvam ..

#<pa÷ya>#, vya, pra÷aüsà . vismayaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (pa÷yatãti vyutpattyà %<pàghràdhmàdheñdç÷aþ ÷aþ .>% 3 . 1 . 137 . iti ÷apratyayena pa÷yo vàcyaliïgaþ . dar÷akaþ . yathà, muõóakopaniùadi . 3 . 1 . 3 .
     %<yadà pa÷yaþ pa÷yate rukyavaõa kartàramã÷aü puruùaü brahmayonim .
     tadà vidvàn puõyapàpe vidhåya nira¤janaþ paramaü sàmyamupeti ..>%)

#<pa÷yatikarmà>#, [n] puü, (pa÷yatirdar÷anameva karma yasya .) dar÷anakarmà . tadvaidikaparyàyàþ . cikyàt 1 càkanat 2 àcakùma 3 caùñe 4 vicaùñe 5 vicarùaõiþ 6 vi÷vacarùaõiþ 7 avacàka÷at 8 . ityaùñau pa÷yatikarmàõaþ . iti vedanighaõñau 3 adhyàyaþ ..

#<pa÷yatoharaþ>#, tri, (pa÷yantaü janamanàdçtya haratãti . hç¤ haraõe + ac . %<ùaùñhã cànàdare .>% 2 . 3 . 38 . iti anàdare ùaùñhã .
     %<vàgdikpa÷yadbhyo yuktidaõóahareùu . 6 .>% 3 . 21 . ityasya vàrtiü iti ùaùñhyà aluk .) cauraþ . yathà, hemacandre . 3 . 46 .
     %<yaþ pa÷yato haredarthaü sa cauraþ pa÷yatoharaþ ..>%

#<pa÷yan># [t], tri, (pa÷yatãti . dç÷irau prekùaõe + %<lañaþ ÷atç÷ànacàviti .>% 2 . 2 . 124 . iti ÷atç .) ãkùaõakartà . iti vyàkaraõam .. (yathà, màrkaõóeye . 92 . 29 .
     %<ityuktvà sà bhagavatã caõóikà caõóavikramà .
     pa÷yatàmeva devànàü tatraivàntaradhãyata ..>%)

#<pa÷yantã>#, strã, (pa÷yati yà dç÷ + ÷atç + ïãp . tataþ %<÷yap÷yanornityam .>% 7 . 1 . 81 . iti num .) målàdhàrotthitahçdayagatanàdaråpavarõaþ . yathà --
     %<målàdhàràt prathamamudito yastu tàraþ paràkhyaþ pa÷càt pa÷yantyatha hçdayago buddhiyuïmadhyamàkhyaþ ..>% ityalaïkàrakaustubhaþ .. (yathàca --
     %<vaikharã÷aktiniùpattirmadhyamà ÷utigocarà .
     dyotitàrthà tu pa÷yantã såkùmà vàganapàyinã ..>% iti mallinàthadhçtavàkyam .. ãkùaõakartrã . iti vyàkaraõam ..)

#<pa÷vàcàraþ>#, puü, (pa÷ånàü tantroktàdhikàrivi÷eùàõàmàcàraþ .) àcàravi÷eùaþ . yathà --
     %<vedoktena yajeddevãü kàmasaïkalpapårbakam .
     sa eva vaidikàcàraþ pa÷vàcàraþ sa ucyate ..>% ityàcàrabhedatantram ..

#<paùa>#, ka bandhe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-paraüsakaü-señ .) ka, pàùayati . tàlavyànta evàyamiti bahavaþ . dantyànta iti ketrit . mårdhanyàntapàñhastu kasyacidanurodhàt . iti durgàdàsaþ ..

#<paùa>#, ¤a bàdhe . granthe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-ubhaü-sakaü-señ .) ¤a, paùati paùate . bàdho vihatiþ . grantho granthanam . granthanasthàne spar÷anaü kecit pañhanti . iti durgàdàsaþ ..

#<paùa>#, t ka anupasargàdbandhabàdhayoþ . spar÷agatyoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràü-paraü-sakaüseñ .) mårdhanyopadhaþ . ka, paùayati . anupasargàditi sopasargasya prayogo niùidhyate . bàdho vihatiþ . iti durgàdàsaþ ..

#<pasa>#, i ka nà÷e . iti kavikalpadrumaþ . (curàüparaü-sakaü-señ .) nà÷a iha naùñãkaraõam . i ka, paüsayati pàpaü gaïgà . iti durgàdàsaþ ..

#<pasa>#, ka bandhe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüparaü-sakaü-señ .) ka, pàsayati . pçthakpàñhàdayaü na ¤it . anyathà pasa ki ¤a ityanenaiveùñasiddhe pçthakpàñho'narthakaþ syàt . iti durgàdàsaþ ..

#<pasa>#, ¤a bàdhe . granthe . iti kavikalpadrumaþ . (bhvàüubhaü-sakaü-señ .) ¤a, pasati pasate . iti durgàdàsaþ ..

#<pastyaü>#, klã, (apastyàyanti saïghãbhåya tiùñhanti jãvà yatra . apa + styai saïghàta÷abdayoþ + %<àta÷copasarge .>% 3 . 1 . 136 . iti kaþ . upasargasyàkàralopo nipàtanàt .) gçham . iti hemacandraþ . 4 . 56 .. (yathà, çgvede . 10 . 96 . 11 . pra pastyamasura haryataü goràviùkçdhi harayesåryàya ..)

#<pahnavaþ>#, puü, ÷ma÷rudhàrimlecchajàtivi÷eùaþ . tasya vivaraõaü yathà, harivaü÷e . 14 . 15 -- 19 .
     %<sagarastàü pratij¤à¤ca gurorvàkyaü ni÷amya ca .
     dharmaü jaghàna teùàü vai ve÷ànyatvaü cakàra ha ..
     ardhaü ÷akànàü ÷iraso muõóayitvà vyasarjayat .
     yavanànàü ÷iraþ sarvaü kàmbojànàntathaiva ca ..
     pàradà muktake÷à÷ca pahnavàþ ÷ma÷rudhàriõaþ .
     niþsvàdhyàyavaùañkàràþ kçtàstena mahàtmanà ..
     ÷akà yavanakàmbojàþ pàradàþ pahnavàstathà .
     kolàþ sarpàþ samahiùà dàrvà÷colàþ sakeralàþ ..
     sarve te kùattriyàstàta ! dharmasteùàü niràkçtaþ .
     va÷iùñhavacanàdràjan ! sagareõa mahàtmanà ..>% (kvacit pahlavaþ pàñho'pi dç÷yate . yathà, goþ ràmàyaõe . 1 . 55 . 18 .
     %<tasyà hambhàravotsçùñàþ pahlavàþ ÷ata÷o nçpa ! .
     anà÷ayan balaü sarvaü vi÷vàmitrasya pa÷yataþ ..>%)

#<pahlikà>#, strã, vàripra÷nã . iti ÷abdamàlà ..

#<pà>#, pàne . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraü-sakaüaniñ .) asyaiva pibàde÷aþ . pibati payaþ pànthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<pà>#, la rakùaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (adàüparaü-sakaü-aniñ .) la, pàti . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 3,088a]>@
#<pàþ>#, tri, (pibatãti . pà pàne + kvip .) pànakartà .. (pàti rakùatãti . pà rakùaõe + kvip .) rakùaõakartà . (%<vi÷vaü pàtãti vi÷vapàþ .>% iti mugdhabodhavyàkaraõam ..)

#<pàü÷avaþ>#, puü, (pàü÷orlavaõavi÷eùasya vikàraþ . pàü÷u + aõ .) lavaõavi÷eùaþ . pàïgà lona iti bhàùà .. tatparyàyaþ . romakam 2 audbhijjam 3 vasukam 4 vasupàü÷uþ 5 åùarajam 6 auùaram 7 airiõam 8 aurvam 9 saham 10 . asya guõàþ . tãkùõatvam . atyuùõatvam . kañutvam . tiktatvam . dãpanatvam . dàha÷oùakaratvam . gràhitvam . pittakopakaratva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..
     %<audbhidaü pàü÷ulavaõaü yajjàtaü bhåmitaþ svayam .
     kùàraü guru kañu snigdhaü ÷leùmalaü vàtanà÷anam ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<pàü÷uþ>#, puü, (paü÷ayati nà÷ayati àtmànamiti . pa÷i nà÷ane + %<arjidç÷ikamãti .>% uõàü . 1 . 28 . iti kuþ dãrgha÷ca .) dhåliþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 98 .. (yathà, manuþ . 4 . 102 .
     %<karõa÷rave'nile ràtrau divà pàü÷usamåhane .
     etau varùàsvanadhyàyàvadhyàyaj¤àþ pracakùate ..>%) ÷asyàrthacirasa¤citagomayaþ . sàra iti bhàùà .. iti medinã . ÷e, 11 .. parpañaþ . karpåravi÷eùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (dantyasakàrànto'pi dç÷yate ..)

#<pàü÷ukàsãsaü>#, klã, (pàü÷uriva kàsãsam .) kàsãsam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pàü÷ukulã>#, strã, (pàü÷unà kolati àkulãbhavatãti . kula + kaþ . tataþ striyàü ïãù .) ràjamàrgaþ . yathà, . %<rathyà pàü÷ukulã bhavet .>% iti hàràvalã . 112 ..

#<pàü÷ukålaü>#, klã, (pàü÷oþ kålamiva .) anàmapaññolikà . yathà, trikàõóa÷eùe .
     %<÷àsanaü dharmakãlaþ syànmukutiþ ÷ådra÷àsanam .
     paññolikà këptakãlà pàü÷ukålaü na kasyacit ..>%

#<pàü÷ucatvaraþ>#, puü, (pàü÷ubhi÷catvara iva .) ghanopalaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<pàü÷ucandanaþ>#, puü, (pàü÷u÷citàbhasmaraja÷candanamiva yasya .) ÷ivaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pàü÷ucàmaraþ>#, puü, (pàü÷urdhåli÷càmara iva yasya .) pañavàsaþ . iti jañàdharaþ .. tàüvu iti bhàùà .. (pàü÷au dårvà càmara iva yasya .) dårvà¤citatañã bhåmiþ . vardhàpakaþ . pra÷aüsà . puroñiþ . dhåligucchakaþ . iti medinã . re, 305 ..

#<pàü÷ujaü>#, klã, (pàü÷orjàyate iti . pàü÷u + jan + óaþ .) pàü÷ulavaõam . pàïgà lona iti bhàùà .. tataparyàyaþ . åpam 2 audbhidam 3 . pàkyam 4 lavaõam 5 pañu 6 . iti ratnamàlà .. asya guõàþ . bhedakatvam . pàcanatvam . pittakàritvam . iti ràjavallabhaþ ..

#<pàü÷upatraü>#, klã, (pàü÷uþ karpåra iva sugandhi patramasya .) vàstakam . iti ÷abdamàlà ..

@<[Page 3,088b]>@
#<pàü÷umardanaþ>#, puü, (mçdyate'sàviti . mçd + lyuñ . mardanaþ . tataþ pà÷uþ mardano yatra . yadbà pàü÷ormardanaü yatra .) kedàraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pàü÷uraþ>#, puü, (pàü÷uü cirasa¤citagomayàdikamutpattitvena ràtãti . pàü÷u + rà + kaþ .) daü÷akaþ . óàü÷a iti bhàùà .. pãñhasarpã . sva¤jaþ . iti hàràvalã . 123 .. (pàü÷urasyàstãti . %<nagapàü÷upàõóubhya÷ca .>% 5 . 2 . 107 . ityasya vàrtiü iti raþ . pàü÷uvi÷iùñe, tri .. yathà, çgvede . 1 . 22 . 17 .
     %<idaü viùõurvicakrame tredhà nidadhe padam .
     samåhamasya pàü÷u(su)re ..>%)

#<pàü÷uràgiõã>#, strã, (pàü÷uràgo vidyate'syàþ . iniþ striyàü ïãp ca .) mahàmedà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pàü÷ulaþ>#, puü, (pàü÷urvidyate'sya . pàü÷u + %<sidhmàdibhya÷ca .>% 5 . 2 . 97 . iti lac .) haraþ . pàpã . iti ÷abdaratnàvalã .. puü÷calaþ . ÷ambhoþ khañvàïgam . iti medinã . le, 108 .. påtikaþ . kàüñàkara¤ja iti bhàùà .. iti ÷abdacandrikà .. pàü÷uyukte tri . iti dharaõiþ .. (pàü÷urdoùaþ pàpa¤ca tadyukte ca tri . yathà, raghuþ . 22 .
     %<tasyàþ khuranyàsapavitrapàü÷u mapàü÷ulànàü dhuri kãrtanãyà .
     màrgaü manuùye÷varadharmapatnã ÷ruterivàrthaü smçtiranvagacchat ..>%)

#<pàü÷ulà>#, strã, (pàü÷ula + ñàp .) kulañà . bhåmiþ . iti ÷abdaratnàvalã .. ketakã . rajasvalà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pàüsanaþ>#, tri, (paüsayati guõàdikaü nà÷ayatãti . pasi + lyuþ . bàhulakàt dãrghaþ .) dåùakaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 154 . 33 ..
     %<niràbàdhàstvayi hate mayà ràkùasapàüsana ! .
     vanametaccariùyanti puruùà vanacàriõaþ ..>%)

#<pàüsuþ>#, puü, (paüsayatãti . pasi nà÷ane + %<arjidç÷ikamãti .>% uõàü . 1 . 28 . iti kurdãrgha÷ca .) ghåliþ . (yathà, heþ ràmàyaõe . 2 . 80 . 9 .
     %<apare pårayan kåpàn pàüsubhiþ ÷vabhramàyatam .
     nimnabhàgàüstathaivà÷u samàü÷cakruþ samantataþ ..>%) cirasa¤citagomayam . ityuõàdikoùaþ bharata÷ca .. sàra iti màùà ..

#<pàkaþ>#, puü, (pac + bhàve gha¤ .) pacanam . kledanam . tatparyàyaþ . pacà 2 . ityamaraþ . 3 . 2 . 8 .. randhanam . sa tu saptaprakàro yathà --
     %<bharjanaü talanaü svedaþ pacanaü kvathanaü tathà .
     tàndåraü puñapàka÷ca pàkaþ saptavidho mataþ ..>% bharjanaü kevalapàtre . talanaü snehadravye . svedanaü agnyuttàpe . pacanaü jale . kvathanaü siddhadravyarasagrahaõe . tàndåraü dbàravaddhataptayantre . puñapàkaþ adhordhvàgnitàpe j¤eyaþ . iti pàkaràje÷varaþ .. sthàlãmàrjanàdyodanaparãkùànto vyàpàranicayaþ pàkaþ . iti smçtiþ .. * .. pàkabhàõóasya tyàjyatvaü yathà --
     %<nityaü nåtanabhàõóena kartavyaþ pàka eva ca .
     athavà pakùaparyantaü tatastyàjyaü manãùibhiþ ..>% iti brahmavaivartapuràõam .. * .. pàkakàle ÷ådràyàgnidànaniùedho yathà --
     %<÷ådràyàgni¤ca yo dadyàt pàkakàle vi÷eùataþ .
     ÷ådràpakvaü bhavedannaü bràhmaõaþ ÷ådratàmiyàt ..>% iti karmalocanam .. * .. ekoddiùña÷ràddhe tasya nityatvaü yathà --
     %<ekoddiùñantu kartavyaü pàkenaiva sadà svayam .
     abhàve pàkapàtràõàü tadahaþsamupoùaõam ..>% iti ÷ràddhatattvam .. * .. tasya vidhiryathà --
     %<pårbà÷àbhimukho bhåtvà uttarà÷àmukhena và .
     pacedanna¤ca madhyàhne sàyàhne ca vivarjayet ..
     agnyà÷àbhimukhe pakvamamçtànnaü vijànatà .
     pårbàmukho dharmakàmaþ ÷okahàni÷ca dakùiõe ..
     ÷rãkàma÷cottaramukhe patikàma÷ca pa÷cime .
     ai÷ànyàbhimukhe paktvà daridro jàyate naraþ ..
     yadà tu àyase pàtre pakvama÷nàti vai dbijaþ .
     sa pàpiùñho'pi bhuïkte'nnaü raurave paripacyate ..
     tàmre paktrà cakùurhànirmaõau bhavati vai kùayam ..
     pitçbhyàü pakvamanna¤ca pitçvyeõa ya÷asvini ! .
     puõóarãkasya yaj¤asya labhate phalamãpsitam ..
     vàtulena tu yat pakvaü bhaginyà ca kaniùñhayà .
     asagotreõa yat pakvaü ÷oõitaü tadapi smçtam ..
     abhaktena ca yat pakvaü striyà pakvantathaiva ca .
     pakvapàtre ca yat pakvaü tat sarvaü niùphalaü bhavet ..
     uóumbareõa kàùñhena kadambasya dalena ca .
     ÷àlena karamardena udaràvartakena ca ..
     pakvànnaü naiva bhu¤jãta bhuktvà ràtrimupàvaset .
     garhitànnamavãrànnaü bhuktvà kçcchraü samàcaret .
     aprajà yà tu vanità nà÷nãyàdeva tadgçhe ..
     ÷àlakàùñhasya pakvànnaü ÷irãùakasya caiva hi .
     kalicaõóàtakasyaiva vajràvàruõakasya ca .
     bheraõóa÷àlmalervàpi pakvànnaü garhitaü smçtas ..
     yadà mçõmayapàtre tu pakvaü vai sàrvakàlikam .
     màse pakùe tathàùñau ca tatpàkaü visçjet gçhã ..
     dhanuþ pàke tathà siühe mithune và varànane ! .
     yaþ kuryàdbhojanaü devi ! kvacchreõaiva vi÷udhyati ..
     ekadà tu jalaü dadyàd dbivàraü na pradàpayet .
     tribhàgaü pårayet pàtraü pa÷càttoyaü na dàpayet ..>% iti matsyasåkte 42 pañalaþ .. * .. pariõatiþ . (yathà, màrkaõóeye . 70 . 34 .
     %<svakarmaphalapàkena bhartustasya mahàtmanaþ .
     viyojitàhaü taddheturayamàsãn ni÷àcaraþ ..>% pibati stanyàdikaü iti . pà pàne + %<iõbhãkàpà÷alyatimarcibhyaþ kan .>% uõàü . 3 . 43 . iti kan .) ÷i÷uþ . jarasà ke÷asya ÷auklyam . sthàlyàdi . iti medinã . ke, 29 .. pecakaþ . ràùñràdi . bhaïgaþ . bhãtiþ . iti ÷abdaratnàvalã .. daityaþ . iti hemacandraþ . 2 . 88 .. (yathà, bhàgavate . 7 . 2 . 4 .
     %<bho bho dànavadaiteyà ! dvimårdhan ! tryakùa ! ÷ambara ! .
     ÷atabàho ! hayagrãva ! namuce ! pàka ! ilvala ! ..>% pibatãti . pà + %<iõbhãkàpeti .>% uõàü 3 . 43 . iti kan .) pànakartari tri ..

#<pàkakçùõaþ>#, puü, (pàke kçùõaü phale yasya .) kçùõaphalapàkaþ . pànã àmalà . iti ÷abdacandrikà ..

#<pàkakçùõaphalaþ>#, puü, (pàke kçùõaü phalaü yasya .) pàkakçùõaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<pàkajaü>#, klã, (pàkàt jàyate iti . pàka + jan + óa .) kàcalavaõam . pariõàma÷ålam . iti ràjanirghaõñaþ .. (pàkajàte tri . yathà, bhàùàparicchede . 36 .
     %<spar÷astasyàstu vij¤eyo hyanuùõà÷ãtapàkajaþ ..>%)

#<pàkapuñã>#, strã, (pàkàya puñã .) kumbha÷àlà . iti hemacandraþ . 4 . 999 .. poyàn iti bhàùà ..

#<pàkaphalaþ>#, puü, (pàkakçùõaü phalamasya .) phalapàkaþ . iti ÷abdacandrikà .. pànã àmalà iti bhàùà ..

#<pàkabhàõóaü>#, klã, (pàkàya pàkasya và bhàõóam .) pàkapàtram . yathà -- %<yasya yasya tu varõasya yadyat syàt pa÷cimantvahaþ . sa tatra gçha÷uddhi¤ca vastra÷uddhiü karotyapi .. pa÷cimantvahaþ a÷aucàntadim . gçha÷uddhviü pràktanapàkabhàõóatyàgollepanàdinà .>% iti ÷uddhitattvam ..

#<pàkamatsyaþ>#, puü, (pàkaþ pàkayukto matsyo yatra .) matsyavya¤janam . tatparyàyaþ . matsyalam 2 . iti ÷abdacandrikà .. (samudrajàtamatsyavi÷eùaþ . yathà, su÷rute såtrasthàne . 46 adhyàye . %<timitimiïgilakuli÷apàkamatsyaniràlakanandivàralakamakaragargarakacandrakamahàmãnaràjãvaprabhçtayaþ sàmudràþ ..>% kãñavi÷eùaþ . yathà, su÷rute kalpasthàne 8 adhyàye .
     %<padmakãño dundubhiko makaraþ ÷atapàdakaþ .
     pa¤càlakaþ pàkamatsyaþ kçùõatuõóo'tha gardabhã ..>%)

#<pàkayaj¤aþ>#, puü, (pàkasàdhyo yaj¤aþ . ÷àkapàrthivavat samàsaþ .) vçùotsargagçhapratiùñhàdãnàü homaþ . caruhomàïgakakarma . yathà --
     %<pràya÷citte vidhu÷caiva pàkayaj¤e tu sàhasaþ ..>% iti tithitattvam .. (brahmayaj¤àdanye pa¤camahàyaj¤àntargatà vai÷vadevahomabalikarmanitya÷ràddhàtithibhojanàtmakà÷catvàraþ pàkayaj¤àþ . yathà, manuþ . 2 . 86 .
     %<ye pàkayaj¤à÷catvàro vidhiyaj¤asamanvitàþ .
     sarve te japayaj¤asya kalàü nàrhanti ùoóa÷ãm ..>% aùñakàdayo'pi pàkayaj¤àþ . yathà, tatraiva . 2 . 143 .
     %<agnyàdheyaü pàkayaj¤ànagniùñomàdikàn makhàn .
     yaþ karoti vçto yasya sa tasyartvigihocyate ..>% %<aùñakàdãn pàkayaj¤àn .>% iti taññãkàyàü kullukabhaññaþ ..)

#<pàkayaj¤ikaþ>#, puü, (pàkayaj¤aü karotãti . pàkayaj¤a + ñha¤ .) pàkayaj¤akartà . (pàkayaj¤asya vyàkhyànastatra bhavo và . %<kratuyaj¤ebhya÷ca .>% 4 . 3 . 68 . iti ñha¤ . pàkayaj¤avyàkhyànagranthaþ . pàkayaj¤abhava÷ca . iti vyàkaraõam ..)

#<pàkara¤janaü>#, klã, (pàkaü pacyamànaü ra¤jayatãti . ra¤ja + õic + lyuþ .) tejapatram . iti ÷abdacandrikà ..

#<pàkalaü>#, klã, (pàkaü làtãti . là + %<àto'nupasarge kaþ .>% 3 . 2 . 3 . iti kaþ .) kuùñhauùadhiþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 126 ..

#<pàkalaþ>#, puü, (pàka + là + kaþ .) ku¤jarajvaraþ . iti medinã . le, 108 .. bodhanadravyam . anilaþ . analaþ . iti vi÷vaþ .. vraõàdikàriõi, tri ..

#<pàkaliþ>#, strã, (pàka + là + in .) vçkùavi÷eùaþ . iti ratnamàlà . rohiõãti kecit ..

#<pàkalã>#, strã, (pàkali + ïãù .) karkañã . iti ÷abdamàlà ..

#<pàka÷àlà>#, strã, (pàkasya ÷àlà gçham .) randhanagçham . tatparyàyaþ . rasavatã 2 . iti jañàdharaþ .. pàkasthànam 3 mahànasam 4 . ityamaraþ . 2 . 9 . 27 .. agnikoõe tasyàþ kartavyatà . yathà --
     %<pràcyàü di÷i snànagçhamàgneyyàü pacanàlayam .
     ÷ayanaü yàmyadigbhàge nairçtyàü ÷astramandiram ..
     pratãcyàü bhojanagçhaü vàyubhàge sabhàgçham .
     bhàõóàrasadanaü saumye tvai÷ànyàü devatàlayam ..>% iti muhårtacintàmaõiñãkàyàü pãyåùadhàràyàü ka÷yapavacanam ..

#<pàka÷àsanaþ>#, puü, (÷àstãti . ÷àsa + lyuþ . tataþ pàkasya tadàkhyayà prasiddhasya asurasya ÷àsanaþ ÷àstà .) indraþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 44 .. tannàmakàraõaü yathà, vàmanapuràõe .
     %<pàkaü jaghàna tãkùõàgrairmàrgaõaiþ kaïkavàsasaiþ .
     tatra nàma vibhurlebhe ÷àsanatvàccharairdçóhaiþ .
     pàka÷àsanatàü ÷akraþ sarvàmarapatirvibhuþ ..>%

#<pàka÷àsaniþ>#, puü, (pàka÷àsanasyàpatyam . %<ata i¤ .>% 4 . 1 . 95 . iti i¤ .) indraputtraþ . jayantaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 49 .. (arjunaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 137 . 8 .
     %<so'bravãnmeghagambhãrasvareõa vadatàmbaraþ .
     bhràtà bhràtaramaj¤àtaü sàvitraþ pàka÷àsanim ..>%)

#<pàka÷uklà>#, strã, (pàke pariõàme ÷uklà .) khaóã . yathà, ÷abdacandrikàyàm .
     %<pàka÷uklà ÷ilàdhàtuþ kañhinã kakkhañãkhaóã ..>%

#<pàkasthànaü>#, klã, (pàkasya sthànam .) mahànasam . ityamaraþ . 2 . 9 . 27 ..

@<[Page 3,089c]>@
#<pàkà>#, strã, (pàka + ajàditvàt ñàp .) bàlikà . iti jañàdharaþ ..

#<pàkàriþ>#, puü, (pàkaü çcchatãti . ç gatau + in .) ÷vetakà¤canam . iti ratnamàlà ..

#<pàkimaü>#, tri, (pàkena nirvçttam . pàka + bhàvapratyayantàdimap .) paktrimam . pàkena niùpannam . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, su÷rute . såtrasthàne . 46 adhyàye .
     %<medoghnaþ pàkimaþ kùàro måtravastivi÷odhanaþ ..>%)

#<pàkukaþ>#, puü, (pacatãti . paca pàke + %<pacina÷yorõukankanumau ca .>% uõàü . 2 . 30 . iti õukan kàde÷a÷ca .) såpakàraþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<pàkyaü>#, klã, (pacyate'nena . pac + %<çhalorõyat .>% 3 . 1 . 124 . iti õyat . %<cajoþ kughiõyatoþ .>% 7 . 3 . 52 . iti kutvam .) viólavaõam . ityamaraþ . 2 . 9 . 42 .. pàü÷ulavaõam . iti ratnamàlà .. (yathà, su÷rute . 1 . 42 . %<saindhavasauvarcalavióapàkyaromakasàmudrakapaktrimayavakùàroùaprasåtasuvarcikàprabhçtãni samàsena lavaõo vargaþ ..>% pacanãye, tri . yathà, cakrapàõisaügrahe jvaràdhikàre pittajvaracikitsàthàm .
     %<ava÷yàyasthitaü pàkyametat pittajvaràpaham ..>%)

#<pàkyaþ>#, puü, (pac + õyat kutva¤ca .) yavakùàraþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 109 ..

#<pàkùàyaõaþ>#, tri, (pakùasyàyaü pakùe bhavaþ pakùeõa nirvçtta iti và . pakùa + %<yu¤chaõkañhajiti .>% 4 . 2 . 80 . iti phak .) pakùasambandhã . pakùe bhavaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<pàkùikaþ>#, tri, (pakùe tiùñhatãti . pakùa + ñhak .) pakùapàtã . yathà --
     %<sa ko ràjà na ÷àstà yaþ prajàvadhya÷ca pàkùikaþ ..>% iti brahmavaivarte gaõapatikhaõóe 14 adhyàyaþ .. (pakùiõo hantãti . %<pakùimatsyamçgàn hanti .>% 4 . 4 . 35 . iti ñhak .) pakùighàtakaþ .. (pakùe pakùàntare bhavatãti . pakùakàlabhavaþ .. pakùeõa nirvçtta iti . pakùa + ñha¤ . pakùasàdhyaþ . iti vyutpattilabdho'rthaþ ..)

#<pàkhaõóaþ>#, puü, (pàtãti . pà + kvip . pàstrayãdharmastaü khaõóayatãti . khaói bhedane + pacàdyac . yaduktam .
     %<pàlanàcca trayãdharmaþ pà÷abdena nigadyate .
     taü khaõóayanti te yasmàt pàkhaõóàstena hetnà .
     nànàvratadharà nànàve÷àþ pàkhaõóino matàþ ..>%) pàùaõóaþ . ityamarañãkàyàü bhànudãkùitaþ ..

#<pàgalaþ>#, puü, (pà rakùaõaü tasmàt galati àtmarakùaõàt vicyuto bhavatãti . gal + ac .) unmattaþ . vàtulaþ . yathà --
     %<pàgalàyàïgahãnàya càndhàya vadhiràya ca .
     jaóàya caiva mårkhàya klãvatulyàya pàpine .
     brahmahatyàü labhet so'piyaþ svakanyàü dadàti ca ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 14 adhyàthaþ ..

@<[Page 3,090a]>@
#<pàcakaü>#, klã, (pacatãti . pac + õvul . pittarasena bhuktadravyapacanàdasya tathàtvam .) pittavi÷eùaþ . yathà --
     %<pàcakaü bhràjaka¤caiva ra¤jakàlocake tathà .
     sàdhaka¤caiva pa¤ceti pittanàmànyanukramàt ..>% iti ÷abdacandrikà .. ùàcakàdãnàü sthànànyàha .
     %<agnyà÷aye yakçtplãhnorhçdaye locanadbaye .
     tyaci sarva÷arãreùu pittaü nivasati kramàt ..>% atha teùàü karmàõyàha .
     %<pàcakaü pacate bhuktaü ÷eùàgnibalavardhanam .
     rasamåtrapurãùàõi virecayati nitya÷aþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..
     (%<pittaü pa¤càtmakaü tatra pakvàmà÷ayamadhyagam .
     pa¤cabhåtàtmakatve'pi yattaijasaguõodayàt ..
     tyaktadravatvaü pàkàdikarmaõànala÷abditam .
     pacatyannaü vibhajate sàrakiññau pçthak tathà ..
     tatrasthameva pittànàü ÷eùànàmapyanugraham .
     karoti baladànena pàcakaü nàma tat smçtam ..>% iti vàbhañe såtrasthàne dvàda÷àdhyàye ..)

#<pàcakaþ>#, puü, (pacatãti . pac + õvulü .) agniþ . iti halàyudhaþ .. (%<taccàdçùñahetukena vi÷eùeõa pakvàmà÷ayamadhyasthaü pittaü caturvidhamannapànaü pacati virecayati ca rasadoùamåtrapurãùàõi tatrasthameva càtma÷aktyà ÷eùàõàü pittasthànànàü ÷arãrasya càgnikarmaõànugrahaü karoti tasmin pitte pàcako'gniriti saüj¤à .>% iti su÷rute såtrasthàne ekaviü÷e'dhyàye ..) tri, såpakàraþ . pàkakartà . yathà --
     %<puttrapauttraguõopetaþ ÷àstraj¤o miùñapàcakaþ .
     ÷åra÷ca kañhina÷caiva såpakàraþ sa ucyate ..>% iti càõakyam .. annàdipàkakàrakauùadhàdi÷ca ..

#<pàcanaü>#, klã, (pàcyate'neneti . pac + õic + karaõe lyuñ .) pràya÷cittam . iti medinã . ne, 90 .. doùapàcakakvàthauùadham . tasya dànakàlaþ . yathà, sàrakaumudyàm .
     %<jvaritaü ùaóahe'tãte laghvannapratibhojitam .
     saptàhàt parato'stabdhe sàme syàt pàcanaü jvare ..>% sarveùàü pàcanadravyànàü parimàõaü yathà --
     %<da÷araktikamàùeõa gçhãtvà tolakadvayam .
     dattvàmbhaþ ùoóa÷aguõaü gràhyaü pàdàva÷eùitam ..>% iti paribhàùà .. atha sarvajvare pàcanam .
     %<nàgaraü devakàùñha¤ca dhanyàkaü bçhatãdbayam .
     dadyàt pàcanakaü pårbaü jvaritàya jvaràpaham ..>% iti nàgaràdi .. 1 .. atha vàtikajvare .
     %<vilvàdipa¤camålasya kvàthaþ syàdbàtikajvare ..>% iti vilvàdipa¤camålã .. 2 ..
     %<pàcanaü pippalãmålaguóåcã vi÷vajo'thavà ..>% iti pippalãmålàdi .. 3 ..
     %<kiràtàbdàmçtodãcyabçhatãdbayagokùuraiþ .
     sasthiràkalasãvilvaiþ kvàtho vàtajvaràpahaþ ..>% iti kiràtàdi .. 4 ..
     %<ràsnà vçkùàdanã dàru saralaü sailabàlukam .
     kaùàyaþ ÷arkaràkùaudrayukto vàtajvaràpahaþ ..>% iti ràsnàdi .. 5 ..
     %<vilvàdipa¤camålã ca guóåcyàmalake tathà .
     kustumburusamo hyeùa kaùàyo vàtike jvare ..>% iti vilvàdipa¤camålyàdi .. 6 ..
     %<pippalã÷àrivàdràkùà÷atapuùpàhareõubhiþ .
     kçtaþ kaùàyaþ saguóo hanyàcchasanajaü jvaram ..>% iti pippalyàdi .. 7 ..
     %<guóåcã ÷àrivà dràkùà ÷atapuùpà punarnavà .
     saguóo'yaü kaùàyaþ syàñvàtajvaravinà÷anaþ ..>% iti guóåcyàdi .. 8 ..
     %<dràkùàguóåcãkà÷maryatràyamàõàþ sa÷àrivàþ .
     niþkvàthya saguóaü kvàthaü pibedbàtajvaràpaham ..>% iti dràkùàdi .. 9 .. * .. atha paittikajvare .
     %<kaliïgaü kañphalaü mustaü pàñhàtiktakarohiõã .
     pakvaü sa÷arkaraü pãtaü pàcanaü paittike jvare ..>% iti kaliïgàdi .. 10 ..
     %<sakùaudraü pàcanaü paitte tiktàbdendrayavaiþ ÷çtam ..>% iti tiktàdi .. 11 ..
     %<lodhrotpalàmçtàpadma÷àrivàõàü sa÷arkaraþ .
     kvàthaþ pittajvaraü hanyàdathavà parpañodbhavaþ ..>% iti lodhràdi .. 12 .. 13 ..
     %<pañolayavaniþkvàtho madhunà madhurãkçtaþ .
     tãvrapittajvaràmardã pànàttçódàhanà÷anaþ ..>% iti yavapañolam .. 14 ..
     %<duràlabhàparpañakapriyaïgubhånimbavàsàkañurohiõãnàm .
     jalaü pibeccharkarayàvagàóhaü tçùõàsrapittajvaradàhayuktaþ ..>% iti duràlabhàdi .. 15 ..
     %<tràyamàõà ca madhukaü pippalãmålameva ca .
     kiràtatiktakaü mustaü madhukaü savibhãtakam ..
     sa÷arkaraü pãtametat pittajvaranivarhaõam ..>% iti tràyamàõàdi .. 16 ..
     %<mçdvãkà maghukaü nimbaü kañukàrohiõãsamàþ .
     ava÷yàyasthitaü pàkyametat pittajvaràpaham ..>% iti mçdvãkàdi .. 17 ..
     %<ekaþ parpañakaþ ÷reùñhaþ pittajvaravinà÷anaþ .
     kiü punaryadi yujyeta candanodãcyanàgaraiþ ..>% iti parpañakàdi .. 18 ..
     %<vi÷vàmbuparpaño÷ãraghanacandanasàdhitam .
     dadyàt su÷ãtalaü vàri tçñchardijvaradàhanut ..>% iti vi÷vàdi .. 19 ..
     %<parpañàmçtaghàtrãõàü kvàthaþ pittajvaraü jayet ..>% iti parpañàdi .. 20 ..
     %<dràkùàragvaghayo÷càpi .. 21 .. kà÷maryasyàthavà punaþ .. 22 ..
     dràkùàbhayàparpañakàbdatiktàkvàthaü sasaüpàkaphalaü vidadhyàt .
     pralàpamårchàbhramadàha÷oùatçùõànvite pittabhave jvare tu ..>% iti dràkùàdi .. 23 ..
     %<vyuùitaü dhanyàkajalaü pràtaþ pãtaü sa÷arkaraüpuüsàm .
     antardàhaü ÷amayatyaciràddårapraråóhamapi .. 24 ..>% atha kaphajvare .
     %<màtuluïga÷iphàvi÷vabrahmãgranthikasaüyutam .
     kaphajvare'mbu sakùàraü pàcanaü và kaõàdikam ..>% iti màtuluïgàdi .. 25 ..
     %<kañukaü citrakaü nimbaü haridre'tiviùe vacàm .
     kuùñhamindrayavaü murvàü pañola¤càpi sàdhitam ..
     pibenmaricasaüyuktaü sakùaudraü ÷laiùmike jvare ..>% iti kañukàdi .. 26 ..
     %<nimbavi÷bàmçtàdàru÷añãbhånimbapauùkaram .
     pippalyau bçhatã ceti kvàtho hanti kaphajvaram ..>% iti nimbàdi .. 27 ..
     %<sindhuvàradalakvàthaü ÷oùaõaü kaphaje jvare .
     jaïghayo÷ca bale kùãõe karõe và pihite pibet ..>% iti sindhuvàràdi .. 28 ..
     %<àmalakyabhayà kçùõà citraka÷cetyayaü gaõaþ .
     sarvajvarakaphàtaïkabhedã dãpanapàcanaþ ..>% iti àmalakyàdi .. 29 ..
     %<triphalàpañolavàsàcchinnaruhàtiktarohiõãùaógranthàþ ..>% iti triphalàdi .. 30 ..
     %<madhunà÷leùmasamutthe da÷amålã vàsakasya và kvàthaþ .. 31 ..>%
     %<mustaü vatsakabãjàni triphalà kañurohiõã .
     paråùakàõi ca kvàthaþ kaphajvaravinà÷anaþ ..>% iti mustàdi .. 32 .. * .. atha vàtapaittikajvare .
     %<saüsçùñadoùeùu hitaü saüsçùñamatha pàcanam ..
     vi÷vàmçtàbdabhånimbaiþ pa¤camålãsamanvitaiþ .
     kçtaþ kaùàyo hantyà÷u vàtapittodbhavaü jvaram ..>% iti navàïgam .. 33 ..
     %<triphalà÷àlmalãràsnàràjavçkùàña-råùakaiþ .
     ÷çtamambu harettårõaü vàtapittodbhavaü jvaram ..>% iti triphalàdi .. 34 ..
     %<kiràtatiktakaü mustaü dràkùàmàmalakãü ÷añãm .
     niùkàthya pittànilaje kvathitaü saguóaü pibet ..>% iti kiràtatiktakàdi .. 35 ..
     %<nidigdhikàbalàràsnàtràyamàõàmçtàyutaiþ .
     masåravidalaiþ kvàtho vàtapittajvaraü jayet ..>% iti nidigdhikàdi .. 36 ..
     %<guóåcã parpañaü mustaü kiràtaü vi÷vabheùajam .
     vàtapittajvare deyaü pa¤cabhadramidaü ÷ubham ..>% iti pa¤cabhadram .. 37 ..
     %<madhukaü ÷àrive dràkùà madhåkaü candanotpalam .
     kà÷marã padmakaü lodhraü triphalàü padmake÷aram ..
     paråùakaü mçõàla¤ca nyaseduttamavàriõi .
     madhulàjasitàyuktaü tat pãtaü vyuùitaü ni÷i ..
     vàtapittajvaradàhaü tçùõàmårchàvamibhramàn .
     ÷amayedraktapitta¤ca jãmåtàniva màrutaþ ..>% iti madhukàdi .. 38 .. * .. atha pitta÷laiùmikajvare .
     %<pañolaü candanaü murvàtiktàpàñhàmçtàgaõaþ .
     pitta÷leùmànilacchardijvarakaõóåviùàpahaþ ..>% iti pañolàdi .. 39 ..
     %<guóåcãnimbadhanyàkaü padmakaü raktacandanam .
     eùa sarvajvaràn hanti guóåcyàdistu dãpanaþ ..
     hçllàsàrocakacchardipipàsàdàhanà÷anaþ ..>% iti guóåcyàdi .. 40 ..
     %<kiràtaü nàgaraü mustaü guóåcã¤ca kaphàdhike .
     pàñhodãcyamçõàlaistu saha pittàdhike pibet ..>% iti càturbhadrakapàñhàsaptakau .. 41 .. 42 ..
     %<guóåcã candanaü padmaü nàgarendrayavàsakam .
     abhayàragvadho÷ãraü pàñhà dhànyàbdarohiõã ..
     kaùàyaü pàyayedetat pippalãcårõasaüyutam .
     pitta÷leùmaharaü tandràpipàsàdàhanà÷anam ..
     viõmåtrànilaviùñambhatridoùaprabhavasya ca .
     guóåcyàdigaõo hyeùa pàcano dãpanaþ paraþ ..>% iti guóåcyàdigaõaþ .. 43 ..
     %<kaõñakàryamçtàbhàrgã nàgarendrayavàsakam .
     bhånimbaü candanaü mustaü pañolaü kañurohiõã ..
     kaùàyaü pàyayedetat pitta÷leùmajvaràpaham .
     dàhatçùõàrucicchardikàsahçtpàr÷va÷ålanut ..>% iti kaõñakàryàdi .. 44 ..
     %<sapatrapuùpavàsàyà rasaþ kùaudrasitàyutaþ .
     kaphapittajvaraü hanti sàsrapittaü sakàmalam ..>% iti vàsàdi .. 45 ..
     %<pañolaü picumarda÷ca triphalà madhukaü balà .
     sàdhito'yaü kaùàyaþ syàt pitta÷leùmabhave jvare ..>% iti pañolàdi .. 46 ..
     %<guóåcãndrayavàriùñaü pañolaü kañurohiõã .
     nàgaraü candanaü mustaü pippalãcårõasaüyutam ..
     amçtàùñaka ityeùa pitta÷leùmajva ràpahaþ .
     hçllàsàrocakaccharditçùõàdàhanivàraõaþ ..>% iti amçtàùñakam .. 47 ..
     %<pañolayavadhànyàkamudgàmalakacandanam .>% paittike ÷leùmapittotthe jvaratçñchardidàhanut .. iti pañolàdi .. 48 .. kùudràmçtàbhyàü saha nàgareõa sapuùkara¤ceti kiràtatiktam . pibet kaùàyaü tviha pa¤catiktaü jvaraü nihantyaùñavidhaü samagram .. iti kùudràdi .. 49 .. iti pitta÷laiùmikajvaràdhikàraþ .. * .. atha vàta÷laiùmikajvare .
     %<dãpanaü kaphavicchedi vàtapittànulomanam .
     jvaraghnaü pàcanaü bhedi ÷çtaü dhànyapañolayoþ ..>% iti dhànyapañolam .. 50 ..
     %<mustanàgarabhånimbaü trayametattrikàrùikam .
     kaphavàtapra÷amanaü pàcanaü jvaranà÷anam .. 51 ..>% pippalã pippalãmålaü cavyaü citrakanàgaram . dãpanãyaþ ÷çto vargaþ kaphànilagadàpahaþ .. iti pa¤cakolam .. 52 ..
     %<pippalãbhiþ ÷çtaü toyamanabhiùyandi dãpanam .
     vàta÷leùmavikàraghnaü plãhajvaravinà÷anam ..>% iti pippalãkvàthaþ .. 53 ..
     %<àrambadhagranthikamustatiktàharãtakãbhiþ kvathitaþ kaùàyaþ .
     sàme sa÷åle kaphavàtayukte jvare hito dãpanapàcana÷ca ..>% iti àragvadhàdi .. 54 ..
     %<kùudràmçtànàgarapuùkaràhvayaiþ kçtaþ kaùàyaþ kaphamàrutottare .
     sa÷vàsakàsàrucipàr÷varukkare jvare tridoùaprabhave ca ÷asyate ..>% iti kùudràdi .. 55 ..
     %<da÷amålãrasaþ peyaþ kaõàyuktaþ kaphànile .
     avipàke'titandràyàü pàr÷varuk÷vàsakàsake ..>% iti da÷amålam .. 56 ..
     %<mustaü parpañakaü ÷uõñhã guóåcã saduràlabhà .
     kaphavàtàrucicchardidàha÷vàsajvaràpahà ..>% iti mustàdi .. 57 ..
     %<dàruparpañabhàrgyabdavacàdhanyàkakañphalaiþ .
     sàbhayàvi÷vapåtãkaiþ kvàtho hiïgumadhåtkañaþ ..
     kaphavàtajvare pãto hikkà÷vàsagalagrahàn .
     kàsa÷oùaprasekàü÷ca hanyàt tarumivà÷aniþ ..>% iti dàrvàdi .. 58 .. * .. atha tridoùajajvare .
     %<pa¤camålãkiràtàdirgaõo yojyastridoùaje .
     pittotkañe ca madhunà kaõayà ca kaphotkañe ..>% iti caturbhadrapa¤camålam .. 59 ..
     %<vilva÷yoõàkagàmbhàrãpàñalàgaõikàrikàþ .
     dãpanaü kaphavàtaghnaü pa¤camålamidaü mahat ..>% iti bçhatpa¤camålã .. 60 ..
     %<÷àlaparõã pç÷niparõã bçhatãdbayagokùuram .
     vàtapittajvaraharaü kanãyaþ pa¤camålakam ..>% iti svalpapa¤camålã .. 61 ..
     %<ubhayaü da÷amåla¤ca sannipàtajvaràpaham .
     kàse ÷vàse ca tandràyàü pàr÷va÷åle ca ÷asyate .
     pippalãcårõasaüyuktaü kaõñhahçdgrahanà÷anam ..>% iti da÷amålam .. 62 ..
     %<cirajvare vàtakapholvaõe và tridoùaje và da÷amålami÷raþ .
     kiràtatiktàdigaõaþ prayojyaþ ÷uddhyarthine và trivçtà vimi÷raþ ..>% iti caturda÷àïgam .. 63 ..
     %<da÷amålaü ÷añã ÷çïgã pauùkaraü saduràlabham .
     bhàrgã kuñajabãja¤ca pañolaü kañurohiõã ..
     aùñàda÷àïga ityeùa sannipàtajvaràpahaþ .
     kàsahçllàsapàr÷vàrti÷vàsahikkàvamãharaþ ..>% iti vàta÷leùmaharo'ùñàda÷àïgaþ .. 64 ..
     %<bhånimbadàruda÷amålamahauùadhàbdatiktendrabãjadhanikebhakaõàkaùàyaþ .
     tandrãpralàpakasanàrucidàhamoha÷vàsàdiyuktamakhilaü jvaramà÷u hanti ..>% iti aùñàda÷àïgam .. 65 ..
     %<mustaparpañako÷ãradevadàrumahauùadham .
     triphalà dhanvayàsa÷ca nãlã kampilvakaü trivçt ..
     kiràtatiktakaü pàñhà balà kañukarohiõã .
     madhukaü pippalãmålaü mustàdyo gaõa ucyate ..
     aùñàda÷àïgamuditametadbà sannipàtanut .
     pittottare sannipàte hita¤coktaü manãùibhiþ ..
     manyàstambha uroghàta uraþpàr÷va÷irograhe ..
     66 ..
     dràkùàmçtà ÷añã ÷çïgã mustakaü raktacandanam .
     nàgaraü kañukaü pàñhà bhånimbaü saduràlabham ..
     u÷ãraü padmakaü dhànyaü bàlakaü kaõñakàrikà .
     puùkaraü picumarda÷ca da÷àùñàïgamidaü ÷ubham ..
     jãrõajvaràruci÷vàsakàsa÷vayathunà÷anam ..>% iti aparàùñàda÷àïgam .. 67 ..
     %<÷añã puùkaramåla¤ca vyàghrã ÷çïgã duràlabhà .
     guóåcã nàgaraü pàñhà kiràtaü kañurohiõã ..
     eùa ÷añyàdiko vargaþ sannipàtajvaràpahaþ .
     kàsahçdgrahapàr÷vàrti÷vàse tandryà¤ca ÷asyate ..>% iti ÷añyàdi .. 68 ..
     %<bçhatyau puùkaraü bhàrgã ÷añã ÷çïgã duràlabhà .
     vatsakasya ca bãjàni pañolaü kañurohiõã ..
     bçhatyàdirgaõaþ proktaþ sannipàtajvaràpahaþ .
     kàsàdiùu ca sarveùu hitaþ soùadraveùu ca ..>% iti bçhatyàdigaõaþ .. 69 ..
     %<bhàrgã puùkaramåla¤ca ràsnàvilvayamànikàþ .
     nàgaraü da÷amåla¤ca pippalã¤càpsu sàdhayet ..
     sannipàtajvare deyaü hçtpàr÷vànàha÷ålinàm .
     kàsa÷vàsàgnimàndya¤ca tandrà¤ca vinivartayet ..>% iti bhàrgyàdi .. 70 ..
     %<dvipa¤camålã ùaógranthà vi÷vagçdhranakhãdbayam .
     kaphavàtaharaþ kvàthaþ sannipàtaharaþ paraþ ..>% iti dvipa¤camålyàdi .. 71 ..
     %<kàravãpuùkarairaõóatràyantãnàgaràmçtàþ .
     da÷amålã÷añã÷çïgãyàsabhàrgãpunarnavàþ ..
     tulyà måtreõa niùkvàthya pãta÷cetovi÷odhanaþ .
     abhinyàsaü jvaraü ghoramà÷u ghnanti samuddhatam ..>% iti da÷amålyàdi .. 72 ..
     %<màtuluïgà÷mabhidbilvavyàghrãpàñhoruvåkajaþ .
     kvàtho lavaõamåtràóhyo'bhinyàsànàha÷ålanut ..>% iti màtuluïgàdi .. 73 ..
     %<kaõñarodhakapha÷vàsahikkàsaünyàsapãóitaþ .
     màtuluïgàrdrakarasaü da÷amålàmbhasà pibet ..>% iti màtuluïgàrdrakarasayuktada÷amålam .. 74 ..
     %<vyoùàbdatriphalàtiktàpañolàriùñavàsakaiþ .
     bhånimbàmçtayàsai÷ca tridoùajvaranut jalam ..>% iti vyoùàdi .. 75 ..
     %<trivçdbi ÷àlàtriphalàkañukàragvadhaiþ kçtaþ .
     sakùàro bhedanaþ kvàthaþ peyaþ sarvajvaràpahaþ ..>% iti trivçtàdi .. 76 .. atha jãrõajvare .
     %<nidigdhikànàgarakàmçtànàü kvàthaü pibenmi÷ritapippalãkam .
     jãrõajvaràrocakakàsa÷åla÷vàsàgnimàndyàrditapãnaseùu ..
     hantyåróghagàmayaü pràyaþ sàyaü tenàyamiùyate ..>% iti nidigdhàdi .. 77 .. pippalãcårõasaüyuktaþ kvàtha÷chinnaruhodbhavaþ . jãrõajvarakaphardhvasã pa¤camålãkçto'thavà .. kàsàjãrõàruci÷vàsahçt pàõóukrimiroganut .. 78 .. iti jãrõajvaràdhikàraþ .. * .. atha santatàdijvare .
     %<madhukaü candanaü mustaü dhàtrã dhàtyamu÷ãrakam .
     chinnodbhavà pañola¤ca kvàthaü samadhu÷arkaram ..
     jvaraü pa¤cavidhaü hanyàt santatàdyaü sudàruõam .
     vàtikaü paittika¤caiva ÷laiùmikaü sànnipàtikam ..
     àmaü vipàcayatyà÷u niràmaü ÷amayatyapi ..>% iti madhukàdyam .. 79 ..
     %<kaliïgakàþ pañolasya patraü kañukarohiõã .. 80 ..
     pañolaü ÷àrivàmustaü pàñhà kañukarohiõã .. 81 ..
     nimbaü pañolaü triphalàü mçdvãkàü mustavatsakau ..
     .. 82 ..
     kiràtatiktamamçtàü candanaü vi÷vabheùajam .. 83 ..
     guóåcyàmalakaü mustam 84 ardha÷lokasamàpanàþ .
     kaùàyàþ ÷amayantyà÷u pa¤ca pa¤cavidhàn jvaràn ..
     santataü satatànyedyustçtãyakacaturthakàn .
     guóåcãmustadhàtrãõàü kaùàyaüvà samàkùikam ..
     mustàmalakaguóåcãvi÷vauùadhakaõñakàrikàkvàthaþ .
     pãtaþ sakaõàcårõaþ samadhurviùamajvaraü hanti ..>% iti mustàdi .. 85 .. * .. atha tçtãyakajvare .
     %<mahauùadhàmçtàmustacandano÷ãradhànyakaiþ .
     kvàthastçtãyakaü hanti ÷arkaràbhadhuyojitaþ ..>% iti mahauùadhàdi .. 86 .. atha càturthakajvare .
     %<vàsàdhàtrãsthiràdàrupathyànàgarasàdhitaþ .
     sitàmadhuyutaþ kvàtha÷càturthakanivàraõaþ .. 87 ..>% iti jvaràdhikàraþ .. * .. atha jvaràtãsàre .
     %<pàñhendrayavabhånimbamustaparpañakàmçtàþ .
     jayantyàmamatãsàraü sajvaraü samahauùadhàþ ..>% iti pàñhàdi .. 88 ..
     %<nàgaràtiviùàmustabhånimbàmçtavatsakaiþ .
     sarvajvaraharaþ kvàthaþ sarvàtãsàranà÷anaþ ..>% iti nàgaràdi .. 89 ..
     %<hnãveràtiviùàmustavilvadhànyakanàgaraiþ .
     pibet picchàvibandhaghnaü ÷åladoùàmapàcanam ..
     saraktaü hantyatãsàraü sajvaraü vàtha vijvaram ..>% iti hnãveràdi .. 90 ..
     %<guóåcyativiùàdhànya÷uõñhãvilvàbdabàlakaiþ .
     pàñhàbhånimbakuñajacandano÷ãrapadmakaiþ ..
     kaùàyaþ ÷ãtalaþ peyo jvaràtãsàra÷àntaye .
     hçllàsàrocakacchardipipàsàdàhanà÷anaþ ..>% iti bçhadguóåcyàdi .. 91 ..
     %<u÷ãraü bàlakaü mustaü dhanyàkaü vi÷vabheùajam .
     samaïgà dhàtakã lodhraü vilvaü dãpanapàcanam ..
     hantyarocakapicchàmaü vibandhaü sàtivedanam .
     sa÷oõitamatàsàraü sajvaraü vàtha vijvaram ..>% iti u÷ãràdi .. 92 ..
     %<pa¤camålãbalàvilvaguóåcãmustanàgaraiþ .
     pàñhàbhånimbahrãverakuñajatvakphalaiþ ÷çtam ..
     hanti sarvànatãsàràn jvaradoùaü vamiü tathà .
     sa÷ålopadravaü ÷vàsaü kàsaü hanyàt sudàruõam ..>% iti pa¤camålyàdi .. 93 ..
     %<kaliïgàtiviùà÷uõñhãkiràtàmbuyavàsakam .
     jvaràtisàrasantàpaü nà÷ayedavikalpataþ ..>% iti kaliïgàdi .. 94 ..
     %<vatsakasya phalaü dàru rohiõã gajapippalã ..>% iti vatsakàdi .. 95 ..
     %<÷vadaüùñrà pippalãdhànyaü vilvaü pàñhàyamànikà ..>% iti ÷vadaüùñràdi .. 96 ..
     %<dvàvapetau siddhiyogau ÷lokàrdhenàbhibhàùitau .
     jvaràtãsàra÷amanau vi÷eùàddàhanà÷anau ..
     nàgaràmçtabhånimbavilvabàlakavatsakaiþ .
     samustàtiviùo÷ãrairjvaràtãsàranujjalam ..>% iti nàgaràdi .. 97 ..
     %<mustakavilvàtiviùàpàñhàbhånimbavatsakaiþ kvàthaþ .
     makarandagarbhayuto jvaràtisàrau jayedghorau ..>% iti mustakàdi .. 98 ..
     %<ghanajalapàñhàtiviùàpathyotpaladhànyarohiõãvi÷vaiþ .
     sendrayavaiþ ÷çtamambhaþ sàtãsàraü jvaraü jayati ..>% iti ghanàdi .. 99 ..
     %<da÷amålãkaùàyeõa vi÷vamakùasamaü pibet .
     jvare caivàtisàre ca sa÷othe grahaõãgade ..>% iti da÷amåla÷uõñhã .. 100 ..
     %<kiràtàbdàmçtàvi÷vacandanodãcyavatsakaiþ .
     ÷othàtãsàra÷amanaü vi÷eùàt jvaranà÷anam ..>% iti kiràtàdi .. 101 .. iti jvaràtãsàràdhikàraþ .. * .. athàtãsàre .
     %<dhànyakaü nàgaraü mustaü bàlakaü vilvameva ca .
     àma÷ålavibandhaghnaü pàcanaü vahnidãpanam ..>% iti dhànyapa¤cakam .. 102 ..
     %<idaü dhànyacatuùkaü syàt paitte ÷uõñhãü vinà punaþ ..>% iti dhànyacatuùkam .. 103 .. ka¤cañadàóimajambu÷çïgàñakapatravilvahrãveram . jaladharanàgarasahitaü gaïgàmapi veginãü rundhyàt .. iti ka¤cañàdi .. 104 ..
     %<kiràtatiktakaü mustaü vatsakaü sarasà¤janam .
     pibet pittàtisàraghnaü sakùaudraü vedanàpaham ..>% iti kiràtatiktakàdi .. 105 ..
     %<kuñajatvakphalaü mustaü kvàthayitvà jalaü pibet .
     atãsàraü jayedà÷u ÷arkaràmadhuyojitam ..>% iti kuñajàdi .. 106 ..
     %<vilvacåtàsthiniryåhaþ pãtaþ sakùaudra÷arkaraþ .
     nihanyàcchardyatãsàraü vai÷vànara ivàhutim ..>% iti vilvàdikàthaþ .. 107 ..
     %<pañolayavadhanyàkakvàthaþ peyaþ su÷ãtalaþ .
     ÷arkaràmadhusaümi÷ra÷chardyatãsàranà÷anaþ ..>% iti pañolàdikvàthaþ .. 108 ..
     %<kuñajaü dàóimaü mustaü dhàtakã vilvabàlakam .
     lodhracandanapàñhà÷ca kaùàyaü madhunà pibet ..
     sàme sa÷åle rakte ca picchàsràve ca ÷asyate .
     kuñajàdiriti khyàtaþ sarvàtãsàranà÷anaþ ..>% iti kuñajàdi .. 109 ..
     %<samaïgàtiviùà mustaü vilvaü hrãveradhàtakã .
     kuñajatvak phalaü vi÷vaü kvàthaþ sarvàtisàranut ..>% iti samaïgàdi .. 110 ..
     %<kuñajatvakkçtakvàtho ghanãbhåtaþ su÷obhanaþ .
     lohito'tiviùàyuktaþ sarvàtãsàranà÷anaþ ..>% iti kuñajakvàthaþ .. 111 ..
     %<savatsakaþ sàtiviùaþ savilvaþ sodãcyamustai÷ca kçtaþ kaùàyaþ .
     sàme sa÷åle saha ÷oõite ca cirapravçtte'pi hito'tisàre ..>% iti vatsakàdi .. 112 ..
     %<kaùàyo madhunà pãtastvaco dàóimavatsakàt .
     sadyo jayedatãsàraü saraktaü durnivàraõam ..>% iti kuñajadàóimam .. 113 .. * .. atha grahaõyàm .
     %<grahaõãmà÷ritaü doùamatãsàravadàcaret .
     atãsàroktavidhinà tasyàma¤ca vipàcayet ..
     nàgaràtiviùàmustakvàthaþ syàdàmapàcanaþ ..>% iti nàgaràdi .. 114 .. * .. athàgnimàndye .
     %<vi÷vàbhayàguóåcãnàü kaùàyeõa ùaóåùaõam .
     pibet ÷leùmaõi mande'gnau tvakpatrasurabhãkçtam ..
     pa¤cakolaü samaricaü ùaóåùaõamudàhçtam ..>% iti saóåùaõavi÷vàdi .. 115 .. * .. athàmàjãrõe .
     %<dhànyanàgarasaüsiddhaü toyaü dadyàdbicakùaõaþ .
     àmàjãrõapra÷amanaü dãpanaü vasti÷odhanam ..>% iti dhànya÷uõñhã .. 116 .. * .. atha pàõóuroge .
     %<phalatrikàmçtàvàsàtiktàbhånimbanimbajaþ .
     kvàthaþ kùaudrayuto hanyàt pàõóurogaü sakàmalam ..>% iti phalatrikàdi .. 117 .. * .. atha raktapitte .
     %<jalaü kharjåramçdvãkàmadhukaiþ saparåùakaiþ .
     ÷çta÷ãtaü prayoktavyaü tarpaõàrthaü sa÷arkaram ..>% iti kharjaràdijalam .. 118 .. * .. atha ràjayakùmaõi .
     %<dhanyàkapippalãvi÷vada÷amålãjalaü pibet .
     pàr÷va÷ålajvara÷vàsapãnasàdinivçttaye ..>% iti dhanyàkàdi .. 119 ..
     %<a÷vagandhàmçtàbhãruda÷amålãbalàvçùàþ .
     puùkaràtiviùe ghnanti kùayaü kùãrarasà÷inaþ ..>% iti a÷vagandhàdi .. 120 ..
     %<da÷amålabalàràsnàpuùkarasuradàrunàgaraiþkvathitam .
     peyaü pàr÷vàüsa÷irorukkùatakàsàdi÷àntaye salilam ..>% iti da÷amålàdi .. 121 .. iti ràjayakùmàdhikàraþ .. * .. atha kàse .
     %<pa¤camålãkçtaþ kvàthaþ pippalãcårõasaüyutaþ .
     rasànnama÷nato nityaü vàtakàsamudasyati ..>% iti pippalãcårõayuktapa¤camålã .. 122 ..
     %<pauùkaraü kañphalaü bhàrgã pippalãvi÷vasàdhitam .
     pibet kvàthaü kaphodreke kàse ÷vàse ca hçdgrahe ..>% iti pauùkaràdi .. 123 ..
     %<pippalãcårõasaüyuktaü da÷amålãjalaü pibet ..>% iti pippalãcårõayuktada÷amålã .. 124 ..
     %<kañphalaü kattçõaü bhàrgã mustaü dhànyaü vacàbhayà .
     ÷çïgã parpañakaü ÷uõñhã suràhva¤ca jale ÷çtam ..
     madhuhiïguyutaü peyaü kàse vàtakaphàtmake .
     kaõñharoge mukhe ÷åle ÷vàsahikkàjvareùu ca ..>% iti kañphalàdi .. 125 ..
     %<kaõñakàrãkçtaþ kvàthaþ sakçùõaþ sarvakàsahà ..>% iti kaõñakàrãkvàthaþ .. 126 .. iti kàsàdhikàraþ .. * .. atha hikkàyàm .
     %<amçtànàgarapha¤jãvyàghrãparõà÷asàdhitakvàthaþ .
     pãtaþ sakaõàcårõaþ kàsa÷vàsau jayatyà÷u ..>% iti amçtàdi .. 127 ..
     %<da÷amålãkaùàyastu puùkareõàvacårõitaþ .
     kàsa÷vàsapra÷amanaþ pàr÷vahçcchålanà÷anaþ ..>% iti kuùñhacårõayuktada÷amålã .. 128 ..
     %<kulatthanàgaravyàghrãvàsàbhiþ kvathitaü jalam .
     pãtaü puùkarasaüyuktaü hikkà÷vàsanivàraõam ..>% iti kulatthàdi .. 129 ..
     %<÷çïgãmahauùadhakaõàghanapauùkaràõàü cårõaü ÷añãmarica÷arkarayà vimi÷ram .
     kvàthena pãtamamçtàvçùapa¤camålyàþ ÷vàsaü tryaheõa vinihantyatidoùamugram ..>% iti ÷çïgyàdi .. 130 .. iti hikkà÷vàsàdhikàraþ .. * .. atha chardyàm .
     %<kaùàyo bhçùñamudgasya salàjamadhu÷arkaraþ .
     nihanyàcchardyatãsàraü vai÷vànara ivàhutim ..>% iti bhçùñamudgakaùàyaþ .. 131 ..
     %<guóåcãtriphalàriùñapañolaiþ kvathitaü pibet .
     kùaudrayuktaü nihantyà÷u chardiü pittàmlasambhavàm ..>% iti guóåcyàdi .. 132 ..
     %<kvàthaþ parpañajaþ pãtaþ sakùaudra÷chardinà÷anaþ ..>% iti parpañakvàthaþ .. 133 ..
     %<kçtaü guóåcyà vidhivat kaùàyaü himasaüj¤itam .
     tisçùvapi bhavet pathyaü màkùikeõa samàyutam ..
     dravyàdàpothitàttoye pratapte ni÷i saüsthitàt .
     kaùàyo yo'bhiniryàti sa ÷ãtaþ samudàhçtaþ ..>% iti guóå cã÷ãtakaùàyaþ .. 134 ..
     %<÷rãphalasya guóåcyà và kaùàyo madhusaüyutaþ .
     peya÷charditraye ÷ãto dårvà và taõóulàmbunà ..>% iti vilvamålaguóå cãkaùàyau .. 135 ..
     %<jambvàmrapallavagavedhukaghànyasevyahrãveravàri pibato madhunàlpamalpam .
     chardiþ prayàti ÷amanaü trisugandhiyuktà lãóhà nihanti madhunàtha duràlabhà và ..>% iti jambvàdivàri .. 136 .. iti chardyadhikàraþ .. * .. atha mårchàyàm .
     %<mahauùadhàmçtàkùaudraü pauùkaraü granthikodbhavam .
     pibet kaõàyutaü kvàthaü mårchà yeùu gadeùu ca ..>% iti mahauùadhàdi .. 137 ..
     %<pibedduràlabhàkvàthaü saghçtaü bhrama÷àntaye ..>% iti duràlabhàkvàthaþ .. 138 .. iti mårchàdhikàraþ .. * .. athonmàde .
     %<da÷amålàmbu saghçtaü yuktaü màüsarasena và .
     sasiddhàrthakacårõaü và puràõaü vaikakaü ghçtam ..>% iti ghçtàdiyuktada÷amålam .. 139 .. * .. athàpasmàre .
     %<hçtkampo'kùirujà yasya svedo hastàdi÷ãtatà .
     da÷amålãjalaü tasya kalyàõàjya¤ca yojayet ..>% iti da÷amålãkalyàõaghçtau .. 140 .. * .. atha vàtaroge .
     %<pa¤camålãkçtaþ kvàtho da÷amålãkçto'thavà .
     råkùaþ svedastathà nasyaü manyàstambhe pra÷asyate ..>% iti pa¤camålã-da÷amålãkvàthau .. 141 ..
     %<ardite navanãtena khàdenmàùeõóavãü naraþ .
     kùãramàüsarasairbhuktvà da÷amålã jalaü pibet ..>% iti da÷amålã .. 142 ..
     %<màùabalà÷uka÷imbàkattçõaràsnà÷vagandhoruvåkàõàm .
     kvàtho nasyanipãto ràmañhalavaõànvitaþ koùõaþ ..
     apaharati pakùavàtaü manyàstambhaü sakarõanàdarujam .
     durjayamarditavàtaü saptàhàjjayati càva÷yam ..>% iti màùabalàdi .. 143 ..
     %<da÷amålãbalàmàùakvàthaü tailàjyami÷ritam .
     sàyaü bhuktvà pibennasyaü vi÷vacyàmavavàhuke ..>% iti da÷amålyàdi .. 144 ..
     %<màùàtmaguptakairaõóavàñyàlaka÷çtaü ùibet .
     hiïgusaindhavasaüyuktaü pakùàghàtanivàraõam ..>% iti màùàdi .. 145 ..
     %<vàtaghnairda÷amålyà ca naraü kubjamupàcaret ..>% iti vàtaghnagaõada÷amålãkaùàyau .. 146 ..
     %<da÷amålã balà ràsnà guóå cã vi÷vabheùajam .
     pibederaõóatailena gçdhrasãkha¤japaïguùu ..>% iti eraõóatailayuktada÷amålyàdi .. 147 ..
     %<÷ephàlikàdalakvàtho mçdbagniparisàdhitaþ .
     durvàraü gçdhrasãrogaü pãtamàtraü samuddharet ..>% iti ÷ephàlãkvàthaþ .. 148 ..
     %<pa¤camålãkaùàyantu ruvutailavimi÷ritam .
     trivçtairvàthavà yuktaü gçdhrasãgulma÷ålanut ..>% iti eraõóatailayuktapa¤camålã .. 149 ..
     %<da÷amålãkaùàyeõa pibedvà nàgaràmbhasà .
     kañã÷åleùu sarveùu tailameraõóasambhavam ..>% iti eraõóataiülayaktada÷amålã÷uõñhãkvàthau .. 150 ..
     %<gugguluü kroùñu÷ãrùe tu guóå cã triphalàmbhasà .
     kùãreõairaõóatailaü và pibedvà vçddhadàrakam ..>% iti gugguluyuktaguóå cãtriphalàkvàthaþ .. 151 .. iti vàtavyàdhyadhikàraþ .. * .. atha vàtarakte .
     %<amçtànàgaradhanyàkakarùatrayeõa pàcanakaü siddham .
     jayati saraktaü vàtaü sàmaü kuùñhànya÷eùàõi ..>% iti amçtàdi .. 152 ..
     %<vatsàdanyudbhavaþ kvàthaþ pãto guggulusaüyutaþ .
     samãraõasamàyuktaü ÷oõitaü saüpradhàvayet ..>% iti vatsàdanãkvàthaþ .. 153 ..
     %<vàsàguóåcã caturaïgulànàmeraõóatailena pibet kaùàyam .
     krameõa sarvàïgajamapya÷eùaü jayedasçgvàtabhavaü vikàram ..>% iti vàsàdi .. 154 ..
     %<lãóhvà muõóitikàcårõaü madhusarpiþsamanvitam .
     chinnàkvàthaü piban hanti vàtaraktaü sudustaram ..>% iti guóåcãkvàthaþ .. 155 ..
     %<tisro'thavà pa¤caguóena pathyà jagdhvà pibecchinnaruhàkaùàyam .
     savàtaraktaü ÷amayatyudãrõamàjànusaüstha¤ca nihantyava÷yam ..>% iti guóå cãkaùàyaþ .. 156 .. iti vàtaraktàdhikàraþ .. * .. athorustambhe .
     %<÷ilàjatuü gugguluü và pippalãmatha nàgaram .
     årustambhe pibenmåtrairda÷amålãrasena và ..>% iti ÷ilàjatvàdiyuktada÷amålã .. 157 ..
     %<bhallàtakàmçtà÷uõñhãdàrupathyàpunarnavàþ .
     pa¤camålãdvayonmi÷rà årustambhanivàraõàþ ..>% iti bhallàtakàdi .. 158 ..
     %<pippalã pãppalãmålaü bhallàtakvàtha eva và .
     kalko và samadhurdeya årustambhavinà÷anaþ ..>% iti pippalyàdi .. 159 .. ityårustambhàdhikàraþ .. * .. athàmavàte .
     %<÷añã÷uõñhyabhayà cogrà devàhvàtiviùàmçtà .
     kaùàyamàmavàtasya pàcanaü råkùabhojanam ..>% iti ÷añyàdi .. 160 ..
     %<÷añã viùauùadhaü kalkaü varùàbhåkvàthasaüyutam .
     saptaràtraü pibejjanturàmavàtavipàcanam ..>% iti punarnavàkvàthaþ .. 161 ..
     %<da÷amålàmçtairaõóaràsnànàgaradàrubhiþ .
     kvàthoruvukatailena sàmaü hantyanilaü gurum ..>% iti ràsnàda÷amålam .. 162 ..
     %<da÷amålãkaùàyeõa pibedvà nàgaràmbhasà .
     kukùivastikañã÷åle tailameraõóasambhavam ..>% iti eraõóatailayuktada÷amåla÷uõñhãkvàthau .. 163 ..
     %<ràsnàü guóåcãmeraõóaü devadàru mahauùadham .
     pibet sarvàïgavàte ca sàme sandhyasthimajjage ..>% iti ràsnàpa¤cakam .. 164 ..
     %<ràsnàmçtàragvadhadevadàrutrikaõñakairaõóapunarnavànàm .
     kvàthaü pibennàgaracårõami÷raü jaïghorupçùñhatrikapàr÷va÷ålã ..>% iti ràsnàsaptakam .. 165 ..
     %<÷uõñhãgokùurakakvàthaþ pràtaþ pràtarniùevitaþ .
     sàme vàte kañã÷åle pàcano rukpraõà÷anaþ ..>% iti gokùura÷uõñhã .. 166 ..
     %<àmavàte kaõàyuktaü da÷amålãjalaü pibet ..>% iti kaõàyuktada÷amålã .. 167 .. ityàmavàtàdhikàraþ .. * .. atha ÷åle .
     %<balàpunarnavairaõóabçhatãdvayagokùuraiþ .
     sahiïgu lavaõaü pãtaü sadyo vàtarujàpaham ..>% iti balàdi .. 168 ..
     %<vi÷vameraõóajaü målaü kvàthaü pãtvà jalaü pibet .
     hiïgusauvarcalopetaü sadyaþ ÷ålanivàraõam ..>% iti vi÷vàdi .. 169 ..
     %<hiïgupuùkaramålàbhyàü hiïgusauvarcalena và .
     vi÷vairaõóayavakvàthaþ sadyaþ ÷ålanivàraõaþ ..>% iti hiïgupuùkaramålayuktavi÷vairaõóayavakvàthaþ .. 170 ..
     %<tadvadruvuyavakvàtho hiïgusauvarcalànvitaþ ..>% iti ruvvàdi .. 171 ..
     %<bçhatyau gaukùurairaõóaku÷akàsekùuràlikàþ .
     pãtàþ pittabhavaü ÷ålaü sadyo hanti sudàruõam ..>% iti bçhatyàdi .. 172 ..
     %<÷atàvarãsayaùñyàhvavàñyàlaku÷agokùuraiþ .
     ÷çta÷ãtaü pibettoyaü saguóakùaudra÷arkaram ..
     pittàsçgdàha÷ålaghnaü sadyo dàhajvaràpaham ..>% iti ÷atàvaryàdi .. 173 ..
     %<triphalànimbayaùñyàhvakañukàragvadhaiþ ÷çtam .
     pàyayenmadhusaümi÷raü dàha÷ålopa÷àntaye ..>% iti triphalàdi .. 174 ..
     %<tailameraõóajaü vàpi madhukakvàthasaüyutam .
     ÷ålaü pittodbhavaü hanyàdgulmaü paittikameva ca ..>% iti madhukakvàthaþ .. 175 ..
     %<triphalàragvadhakvàthaü sakùaudraü ÷arkarànvitam .
     pàyayedraktapittaghnaü dàha÷ålanivàraõam ..>% iti triphalàragvadhakvàthaþ .. 176 ..
     %<vilvamålamathairaõóaü citrakaü vi÷vabheùajam .
     hiïgusaindhavasaüyuktaü sadyaþ ÷ålanivàraõam ..>% iti vilvamålàdi .. 177 ..
     %<sakùàraü và pibet kvàthaü vilvàdeþ kapha÷ålavàn ..>% iti vilvàdikvàthaþ .. 178 ..
     %<màtuluïgaraso vàpi ÷igrukvàthastathàparaþ .
     sakùàro madhunà pãtaþ pàr÷vahçdvasti÷ålanut ..>% iti ÷igrukvàthaþ .. 179 ..
     %<àma÷åle kriyà kàryà kapha÷ålavinà÷inã .
     sevyamàmaharaü sarvaü yadanyadagnivardhanam ..
     pañolatriphalàriùñakvàthaü samadhukaü pibet .
     pitta÷leùmajvaracchardidàha÷ålopa÷àntaye ..>% iti pañolàdi .. 180 ..
     %<vi÷voruvåkada÷amålayavàmbhasà tu dvikùàrahiïgulavaõatrayapuùkaràõàm .
     cårõaü pibeddhadayapàr÷vakañãgrahàmapakvà÷ayàü÷abhç÷arugjvaragulma÷ålã ..>% iti vi÷vàdi .. 181 ..
     %<kvàthena cårõapànaü yattatra kvàthapradhànatà .
     pravartate na tenàtra cårõàpekùã caturdravaþ ..
     cårõaü samaü rucakahiïgumahauùadhànàü ÷uõñhyambunà kaphasamãraõapittajeùu .
     hçtpàr÷vapçùñhajañharàrtivisåcikàsu peyaü tathà yavarasena tu vióvibandhe .. 182 ..>%
     %<samaü ÷uõñhyambunetyevaü yojanàü kriyate budhaiþ .
     tenàlpamànamevàtra hiïgu saüparidãyate ..>% iti rucakàdi .. 183 ..
     %<hiïgu sauvarcalaü pathyà vióasaindhavatumbaru .
     pauùkara¤ca pibeccårõaü da÷amålayavàmbhasà ..
     pàr÷vahçtkañipçùñhàü÷a÷åle tantràpatànake .
     ÷otha÷leùma÷vàsake ca karõaroge ca ÷asyate ..>% iti hiïgvàdicårõayuktada÷amålãyakvàthaþ .. 184 ..
     %<eraõóavi÷vabçhatãdbayamàtuluïgapàùàõabhidvikañamålakçtaþ kaùàyaþ .
     sakùàrahiïgulavaõo ruvutailami÷raþ ÷roõyaü÷ameóhrahçdayastanavakùasi yaþ ..>% iti eraõóasaptakaþ .. 185 ..
     %<eraõóaphalamålàni bçhatãdvayagokùuram .
     parõinyaþ sahadevà ca siühapucchãkùuràlikà ..
     tulyairetaiþ ÷çtaü toyaü yavakùàrayutaü pibet .
     pçthagdoùabhavaü ÷ålaü hanyàt sarvabhavantathà ..>% iti eraõóadvàda÷akaþ .. 186 .. iti ÷ålàdhikàraþ .. * .. athodàvarte .
     %<÷yàmà dantã dravantã tvak mahà÷yàmà snuhã trivçt .
     saptalà ÷aïkhinã ÷vetà ràjavçkùaþ satindukaþ ..
     kampillakaþ kara¤ja÷ca hemakùãrãtyayaü gaõaþ .
     sapistailarajaþkvàthakalkeùvanyatamena ca ..
     udàvartodarànàhaviùagulmàdinà÷anaþ ..>% iti pratyekaü ÷yàmàdigaõakvàthaþ .. 187 .. ityudàvartàdhikàraþ . ànàho'pi .. * .. atha hçdroge .
     %<vàtopasçùñe hçdaye vàmayet snigdhamàturam .
     dbipa¤camålãkvàthena sasnehalavaõena ca ..>% iti snehalavaõayuktada÷amålã .. 188 ..
     %<nàgaraü và pibeduùõaü kaùàya¤càgnivardhanam .
     kàsa÷vàsànilaharaü ÷ålahçdroganà÷anam ..>% iti nàgarakvàthaþ .. 189 ..
     %<vacànimbakaùàyàbhyàü vàntaü hçdi kaphotthite .
     vàtahçdrogahçccårõaü pippalyàdi¤ca pàcayet ..>% iti vacànimbakaùàyau .. 190 ..
     %<hiïgågragandhàvióavi÷vakçùõàkuùñhàbhayàcitrakayàva÷åkam .
     pibet sasauvarcalapuùkaràóhyaü yavàmbhasà ÷ålahçdàmayaghnam ..>% iti hiïgvàdicårõayuktayavakvàthaþ .. 191 ..
     %<da÷amålakaùàyantu lavaõakùàrasaüyutam .
     kàsaü ÷vàsa¤ca hçdrogaü gulma÷åla¤ca nà÷ayet ..>% iti lavaõakùàrayuktada÷amålã .. 192 .. iti hçdrogàdhikàraþ .. * .. atha måtrakçcchre .
     %<amçtà nàgaraü dhàtrã vàjigandhà trikaõñakam .
     prapibedvàtarogàrtaþ sa÷ålo måtrakçcchravàn ..>% iti amçtàdi .. 193 ..
     %<ku÷aþ kà÷aþ ÷aro darbha ikùu÷ceti tçõodbhavam .
     pittakçcchraharaü pa¤camålaü vastivi÷odhanam ..>% iti tçõapa¤camålam .. 194 ..
     %<etat siddhaü payaþ pãtvà meóhragaü hanti ÷oõitam ..
     ÷atàvarãkà÷aku÷a÷vadaüùñràvidàri÷àlãkùuka÷erukàõàm .
     kvàthaü su÷ãtaü madhu÷arkaràktaü piban jayet paittikamåtrakçcchram ..>% iti ÷atàvaryàdi .. 195 ..
     %<harãtakãgokùuraràjavçkùapàùàõabhiddhanvaùavàsakànàm .
     kvàthaü pibenmàkùikasaüprayuktaü kçcchre sadàhe saruje vibandhe ..>% iti harãtakyàdi .. 196 ..
     %<÷vadaüùñrà vi÷vatoyaü và kaphakçcchravinà÷anam ..>% iti ÷vadaüùñàvi÷vakaùàyau .. 197 ..
     %<bçhatãdhàvanãpàñhàyaùñãmadhukapiïgalàþ .
     pàcanãyo bçhatyàdiþ kçcchradoùatrayàpahaþ ..>% 198 ..
     %<kvàthaü gokùurabãjasya yavakùàrayutaü pibet .
     måtrakçcchraü ÷akçjja¤ca pãtaþ ÷ãghraü nivàrayet ..>% iti yavakùàrayuktagokùurabãjakvàthaþ .. 199 ..
     %<kriyà hità tva÷mari÷arkaràyàü yà måtrakçcchre kaphamàrutotthe .
     yanmåtrakçcchre vihitantu paitte tat kàrayecchoõitamåtrakçcchre ..
     trikaõñakàragvadhadarbhakà÷aduràlabhàparvatabhedapathyàþ .
     nighnanti pãtà madhunà÷marã¤ca saüpràptamçtyorapi måtrakçcchram ..>% iti trikaõñakàdi .. 200 ..
     %<kaùàyo'tibalàmålasàdhito'÷eùakçcchrajit ..>% iti atibalàkaùàyaþ .. 201 .. iti måtrakçcchràdhikàraþ .. * .. atha måtràghàte .
     %<måtràghàtàn yathàdoùaü måtrakçcchraharairjayet .
     pibecchilàjatukvàthe gaõe vãrataràdike ..>% iti ÷ilàjatuyuktavãrataràdikvàthaþ .. 202 ..
     %<rasaü duràlabhàyà và kaùàyaü vàsakasya và ..>% iti duràlabhàrasavàsàkaùàyau .. 203 .. iti måtràghàtàdhikàraþ .. * .. athà÷maryàm .
     %<varuõasya tvacaü ÷reùñhàü ÷uõñãgokùurasaüyutàm .
     yavakùàraguóaü dattvà kvàthayitvà pibeddhitàm ..
     a÷marãü vàtajàü hanti cirakàlànubandhinãm ..>% iti varuõatvagàdi .. 204 ..
     %<vãrataraþ sahacarau darbho vçkùàdanã nalaþ .
     gundrà kà÷aku÷àva÷mabhedamorañañuõñukàþ ..
     kuruõñako'tha va÷iro vasukaþ sàgnimanthakaþ .
     indãvarã ÷vadaüùñrà ca tathà kàpotavaktrakaþ ..
     vãrataràdirityeùa gaõo vàtavikàranut .
     a÷marã÷arkaràmåtrakçcchràghàtarujàpahaþ ..>% iti vãrataràdigaõakvàthaþ .. 205 ..
     %<÷uõñhyagnimanthapàùàõa÷igruvaruõagokùuraiþ .
     abhayàragvadhaphalaiþ kvàthaü kuryàdbicakùaõaþ ..
     ràmañhakùàralavaõacårõaü dattvà pibennaraþ .
     a÷marãmåtrakçcchraghnaü pàcanaü dãpanaü param ..
     hanyàt koùñhà÷ritaü vàtaü kañyårugudameóhragam ..>% iti ÷uõñhyàdi .. 206 ..
     %<varuõatvakkaùàyantu pãtantu guóasaüyutam .
     a÷marãü pàtayatyà÷u vasti÷ålavinà÷anam ..>% iti varuõakvàthaþ .. 207 ..
     %<pibedvaruõamålatvakvàthaü tatkalkasaüyutam ..>% iti varuõakalkayuktavaruõatvakkaùàyaþ .. 208 ..
     %<kvàtha÷ca ÷igrumålotthaþ kaduùõo'÷marighàtanaþ ..>% iti ÷igrukvàthaþ .. 209 ..
     %<nàgaravaruõakagokùurapàùàõabhitkapotavaktrajaþ kvàthaþ .
     guóayàva÷åkami÷raþ pãto hantya÷marãmugràm ..>% iti nàgaràdi .. 210 ..
     %<varuõatvak÷ilàbheda÷uõñhãgokùurakaiþ kçtaþ .
     kaùàyaþ kùàrasaüyuktaþ ÷arkarà¤ca bhinattyapi ..>% iti varuõatvagàdi .. 211 ..
     %<÷vadaüùñrairaõóapatràõi nàgaraü varuõatvacam .
     etatkvàthavaraü pràtaþ pibeda÷maribhedanam ..>% iti ÷vadaüùñràdi .. 212 ..
     %<elopakulyàmadhukà÷mabhedakauntã÷vadaüùñràvçùakoruvåkaiþ .
     kvàthaü pibeda÷majatupragàóhaü sa÷arkare sà÷marimåtrakçcchre ..>% iti elàdi .. 213 ..
     %<÷ukrà÷maryàntu sàmànyo vidhira÷marinà÷anaþ ..>% itya÷marã÷arkaràdhikàraþ .. * .. atha mehe .
     %<dårvàka÷erupåtãkakumbhãkaplava÷aivalam .
     jale niþkvathitaü pãtaü ÷ukramehaharaü param ..>% iti dårvàdi .. 214 ..
     %<triphalàragvadhadràkùàkaùàyo madhunà yutaþ .
     pãto nihanti phenàkhyaü pramehaü niyataü nçõàm ..>% iti triphalàdi .. 215 ..
     %<lodhràbhayàkañaphalamustakànàü vióaïgapàñhàrjanadhanvanànàm .
     kadamba÷àlàrjunadãpyakànàü vióaïgadàrvãdhava÷alyakànàm ..
     catvàra ete madhunà kaùàyàþ kaphaprameheùu niùevaõãyàþ ..
     a÷vatthàccaturaïgulyà nyagrodhàdeþ phalatrayàt .
     sajiïgiraktasàràcca kvàthàþ pa¤ca samàkùikàþ ..
     nãlahàridra÷uklàkhyàn kùàramà¤jiùñhasàhvayàn .
     mehàn hanyuþ kramàdete sakùaudro raktamehajit ..
     kvàthaþ kharjårakà÷maryatindukàsthyamçtàkçtaþ ..>% iti kharjåràdi .. 216 ..
     %<lodhràrjuno÷ãrakucandanànàm 217 ariùñasevyàmalakàbhayànàm . 218 .
     dhàtryarjunàriùñakavatsakànàü 219 nãlotpalailàtini÷àrjunànàm .. 220 ..
     catvàra ete vihitàþ kaùàyàþ pittapramehe madhusaüprayuktàþ ..>% iti kaùàyacatuùñayam .. 221 ..
     %<chinnàvahnikaùàyeõa pàñhàkuñajaràmañham .
     tiktàü kuùñha÷ca sa¤cårõya sarpirmehe pibennaraþ ..>% iti chinnàvahnikaùàyaþ .. 222 ..
     %<kadarakhadirapågakvàthaü kùaudràhvaye pibet ..>% iti kadaràdi .. 223 ..
     %<agnimanthakaùàyantu vasàmehe prayojayet ..>% iti agnimandakaùàyaþ .. 224 ..
     %<pàñhà÷irãùaduspar÷amurvàþ kiü÷ukatindukau .
     kapitthànàü bhiùak kvàthaü hastimehe prayojayet ..>% iti pàñhàdi .. 225 ..
     %<kaùàyastriphalàdàrumustakairathavà kçtaþ ..>% iti triphalàdi .. 226 ..
     %<phalatrikaü dàru ni÷àü vi÷àlàü musta¤ca niùkvàthya ni÷àü÷akalkam .
     pibet kaùàyaü madhusaüprayuktaü sarvaprameheùu samutthiteùu ..>% iti phalatrikàdi .. 227 ..
     %<kañaïkañerãmadhukatriphalàcitrakaiþ samaiþ .
     siddhaþ kaùàyaþ pàtavyaþ pramehàõàü vinotthitaþ ..>% iti kañaïkañeryàdi .. 228 .. triphalàdàrudàrvyabdakvàthaþ kùaudreõa mehahà .. iti triphalàdi .. 229 ..
     %<kuñajàsanadàrvyabdaphalatrayabhavo'thavà ..>% iti kuñajàdi .. 230 .. iti pramehàdhikàraþ .. * .. athodare .
     %<payasà satrivçtkalkenoruvåka÷çtena và .
     saptalàtràyamàõàbhyàü ÷çtenàragvadhena và ..>% iti trivçtkalkayuktàragvadhakvàthairaõóakvàthau .. 231 ..
     %<sannipàtodare sarvàü yathoktàü kàrayet kriyàm .
     pãtaþ plãhodaraü hanyàt pippalãmaricànvitaþ ..
     amlavetasasaüyuktaþ ÷igrukvàthaþ sasaindhavaþ ..>% iti ÷igrukvàthaþ .. 232 ..
     %<da÷amåladàrunàgaracchinnaruhàpunarnavàkvàthaþ .
     jayati jalodara÷otha÷lãpadagalagaõóavàtarogàü÷ca ..>% iti da÷amålàdi .. 233 ..
     %<harãtakãnàgaradevadàru punarnavàcchinnaruhàkaùàyaþ .
     saguglurmåtrayuta÷ca peyaþ ÷othodaràõàü pravaraþ prayogaþ ..>% iti harãtakyàdi .. 234 ..
     %<eraõóatailaü da÷amålami÷raü gomåtrayuktastriphalàraso và .
     nihanti vàtodara÷otha÷ålaü kvàthaþ samåtro da÷amålaja÷ca ..>% iti eraõóatailena gomåtreõa và yuktà da÷amålã .. 235 ..
     %<punarnavànimbapañola÷uõñhãtiktàmçtàdàrvabhayàkaùàyaþ .
     sarvàïga÷othodarakà÷a÷åla÷vàsànvitaü pàõóugadaü nihanti ..>% iti punarnavàùñakam .. 236 ..
     %<punarnavàdàrvabhayàguóåcãü pibet samåtràü mahiùàkùayuktàm .
     tvagdoùa÷othodarapàõóurogasthaulyaprasekordhakaphàmayeùu ..>% iti punarnavàcatuùkam .. 237 .. iti udaràdhikàraþ .. * .. atha ÷othe .
     %<÷uõñhãpunarnavairaõóapa¤camåla÷çtaü jalam .
     vàtike ÷vayathau ÷astaü pànàhàraparigrahe ..>% iti ÷uõñhyàdi .. 238 ..
     %<da÷amålaü sarvathà ca ÷astaü vàte vi÷eùataþ ..>% iti da÷amålam .. 239 ..
     %<kùãrà÷anaþ pittakçte'tha ÷othe trivçdguóåcãtriphalàkaùàyam .
     pibedgavàü måtravimi÷ritaü và phalatrikàcårõamathàkùamàtram ..>% iti trivçtàdi .. 240 ..
     %<abhayà dàru madhukaü tiktà dantã sapippalã .
     pañolaü candanaü dàrvã tràyamàõendravàruõã ..
     eùàü kvàthaþ sasarpiùkaþ ÷vayathujvaradàhahà .
     vãsarpatçùõàsantàpasannipàtaviùàpahaþ ..>% iti abhayàdi .. 241 ..
     %<punarnavàvi÷vatrivçdguóåcãsampàkapathyàmaradàrukalkam .
     ÷othe kaphotthe mahiùàkùamåtrayuktaü pibedvà salilaü tathaiùàm ..>% iti punarnavàsaptakam .. 242 ..
     %<punarnavàdàru÷uõñhãkvàthe måtre'tha kevale .
     da÷amålajale vàpi gugguluþ ÷othanà÷anaþ ..>% iti gugguluyuktapunarnavàdida÷amålakvàthau .. 243 ..
     %<siühàsyàmçtabhaõñàkãkvàthaü kçtvà samàkùikam .
     pãtvà ÷othaü jayejjantuþ kàsaü ÷vàsaü jvaraü vamim ..>% iti siühàsyàdi .. 244 ..
     %<bhånimbavi÷vakalkaü jagdhà peyaþ punarnavàkvàthaþ .
     apaharati niyatamà÷u ÷othaü sarvàïgagaü naõàm ..>% iti punarnavàkvàthaþ .. 245 .. iti ÷othàdhikàraþ .. * .. athàntravçddhau .
     %<punarnavàyàstailaü và tailaü nàràyaõantathà .
     pàne vastau ruvostailaü peyaü và da÷akàmbhasà ..>% iti ruvutailayuktada÷amålam .. 246 ..
     %<ràsnàyaùñyamçtairaõóavalàgokùurasàdhitaþ .
     kvàtho'ntravçddhiü hantyà÷u ruvutailena mi÷ritaþ ..>% iti ràsnàdi .. 247 .. iti bradhnavçddhyadhikàraþ .. * .. atha vidradhau .
     %<punarnavàdàruvi÷vada÷amålàbhayàmbhasà .
     gugguluü ruvutailaü và pibenmàrutavidradhau ..>% iti punarnavàdi .. 248 ..
     %<pibedvà triphalàkvàthaü trivçtkalkàkùasaüyutam ..>% iti trivçtkalkayuktatriphalàkvàthaþ .. 249 ..
     %<da÷amålãkaùàyeõa sandohanarasena và .
     ÷othaü vraõaü và koùõena sa÷ålaü pariùecayet ..>% iti da÷amålãkaùàyaþ .. 250 ..
     %<kvàtho vaü÷atvageraõóa÷vadaüùñrà÷mabhidà kçtaþ .
     sahiïgusaindhavaþ pãtaþ koùñhasthaü sràvayedasçk ..>% iti vaü÷atvagàdikvàthaþ .. 251 .. * .. athopadaü÷e .
     %<pañolanimbatriphalàguóåcãkvàthaü pibedvà khadirà÷anàbhyàm .
     sagugguluü và triphalàyutaü và sarvopadaü÷àpaharaþ prayogaþ ..>% iti pañolàdi .. 252 ..
     %<triphalàyàþ kaùàyeõa bhçïgaràjarasena và .
     vaõaprakùàlanaü kuryàdupadaü÷apra÷àntaye ..>% iti triphalàkvàthaþ .. 253 ..
     %<jayàjàtya÷vamàràrkasampàkànàü dalaiþ pçthak .
     kataü prakùàlane kvàthaü meóhrapàke prayojayet ..>% iti jayàdikvàthaþ .. 254 .. * .. atha bhagne .
     %<nyagrodhàdikaùàyantu su÷ãtaü pariùecane ..>% iti nyagrodhàdi .. 255 .. * .. atha kuùñhe .
     %<triphalàpañolarajanãma¤jiùñhàrohiõãvacànimbaiþ .
     eùa kaùàyo'bhyasto nihanti kaphapittajaü kuùñham ..>% iti navakaùàyaþ .. 256 ..
     %<pañolakhadiràriùñatriphalàkçùõavetrajam .
     tiktà÷anaþ pibet kvàthaü kuùñhã kuùñhaü vyapohati ..>% iti pañolàdi .. 257 ..
     %<dhàtrãkhadirayoþ kvàthaü pãtvà valgujasaüyutam .
     ÷aïkhendudhavalaü ÷vitraü tårõaü hanti na saü÷ayaþ ..>% iti dhàtrãkhadirakvàthaþ .. 258 .. * .. atha ÷ãtapitte .
     %<udarde vamanaü kàryaü pañolàriùñavàriõà ..>% iti pañolàriùñajalam .. 259 .. * .. athàmlapitte .
     %<nistuùayavavçùadhàtrãkvàthastrisugandhiyutaþ pãtaþ .
     apanayati càmlapittaü yadi bhuïkte mudgayåùeõa ..>% iti nistuùayavàdi .. 260 ..
     %<kaphapittavamãkaõóåjvaravisphoñadàhahà .
     pàcano dãpanaþ kvàthaþ ÷çïgaverapañolayoþ ..>% iti ÷çïgaverapañolakvàthaþ .. 261 ..
     %<pañolaü nàgaraü dhànyaü kvàthayitvà jalaü pibet .
     kaõóåpàmàrti÷ålaghnaü kaphapittàgnimàndyajit ..>% iti pañolàdi .. 262 ..
     %<pañolavi÷vàmçtarohiõãkçtaü jalaü pibet pittakaphocchraye ca .
     ÷ålabhramàrocakavahnimàndyakàsajvaracchardinivàraõantat ..>% iti pañolàdi .. 263 ..
     %<yavakçùõàpañolànàü kvàthaü kùaudrayutaü pibet .
     nà÷ayedamlapitta¤ca aruci¤ca vamintathà ..>% iti yavàdi .. 264 ..
     %<vàsràmçtàparpañakabhånimbanimbamàrkavaiþ .
     triphalàkulakaiþ kvàthaþ sakùaudra÷càmlapittahà ..>% iti da÷àïgam .. 265 ..
     %<phalatrikaü pañola¤ca tiktàkvàthaþ sitàyutaþ .
     pãtaþ klãtakamadhvakto jvaracchardyamlapittajit ..>% iti phalatrikàdi .. 266 ..
     %<pañoladhanyàkamahauùadhàbdaiþ kçtaþ kaùàyo vinihanti ÷ãghram .
     mandànalaü pittavalàsadàhacchardijvaràmànila÷ålarogàn ..>% iti pañolàdi .. 267 ..
     %<chinnodbhavànimbapañolapatraü phalatrayaü sukvathitaü su÷ãtam .
     kùaudrànvitaü pãtamanekaråpaü sudàruõaü hanti tadamlapittam ..>% iti chinnodbhavàdi .. 268 ..
     %<pañolatriphalànimba÷çtaü madhuyutaü pibet .
     pitta÷leùmajvaracchardidàha÷ålopa÷àntaye ..>% iti pañolàdi .. 269 ..
     %<siühasyàmçtabhaõñàkãkvàthaü kçtvà samàkùikam .
     amlapittaü jayejjantuþ kàsaü ÷vàsaü jvaraü vamim ..>% iti siühàsyàdi .. 270 .. iti amlapittàdhikàraþ .. * .. atha visarpe .
     %<tçõavarjaü prayoktavyaü pa¤camålacatuùñayam ..>% iti pa¤camålatrayam .. 271 ..
     %<mustàriùñapañolànàü kvàthaþ sarvavisarpanut ..>% iti mustàdi .. 272 ..
     %<dhàtrãpañolamudgànàmathavà ghçtasaüplutaþ ..>% iti dhàtryàdi .. 273 ..
     %<amçtavçùapañolaü nimbapatrairupetaü triphalakhadirasàraü vyàdhighàta¤ca tulyam .
     kvathitamidama÷eùaü guggulorbhàgayuktaü jayati viùavisarpàn kuùñhamaùñàda÷àkhyam ..>% iti navakaùàyaþ .. 274 ..
     %<amçtavçùapañolaü mustakaü saptaparõaü khadiramasitavetraü nimbapatraü haridre .
     vividhaviùavisarpàn kuùñhavisphoñakaõóårapanayati masårãü ÷ãtapittaü jvara¤ca ..>% iti amçtàdi .. 275 ..
     %<pañolàmçtabhånimbavàsakàriùñaparpañaiþ .
     khadiràbdayutaiþ kvàtho visphoñàrtijvaràpahaþ ..>% iti pañolàdi .. 276 ..
     %<pañolatriphalàriùñaguóåcãmustacandanaiþ .
     samurvà rohiõã pàñhà rajanã saduràlabhà ..
     kaùàyaü pàyayedetat pitta÷leùmajvaràpaham .
     kaõóåtvagdoùavisphoñaviùavãsarpanà÷anam ..>% iti pañolàdi .. 277 ..
     %<bhånimbavàsàkañukàpañolaphalatrikàcandananimbasiddhaþ .
     visarpadàhajvaravaktra÷oùavisphoñatçùõàvaminut kaùàyaþ ..>% iti bhånimbàdi .. 278 ..
     %<sakaphe pittayukte tu triphalàü yojayennaraþ .
     duràlabhàü parpañakaü pañolaü kañukàntathà .
     koùõaü guggulusaüyuktaü pibedbà khadiràùñakam ..>% iti duràlabhàdi .. 279 ..
     %<kuõóalã picumardàmbu khadirendrayavàmbu và .
     visphoñànnà÷ayatyà÷u vàyurjaladharàniva ..>% iti kuõóalyàdi .. 280 .. * .. atha masåryàm .
     %<duràlabhàü parpañakaü bhånimbaü kañurohiõãm .
     ÷laiùmikyàü pittajàyàü và pàne niþkvàthya dàpayet ..>% iti duràlabhàdi .. 281 ..
     %<nimbaü parpañakaü pàñàü pañolaü kañurohiõãm .
     vàsàü duràlabhàü dhàtrãmu÷ãraü candanadbayam ..
     eùa nimbàdikaþ kvàthaþ pãtaþ ÷arkarayà yutaþ .
     hanti tridovamasårãü kùayavãsarpasambhavàm ..
     utthità pravi÷edyà tu punastàü vàhyato nayet ..>% iti nimbàdi .. 282 ..
     %<pañolakuõóalãmustavçùadhanvayavàsakaiþ .
     bhånimbanimbakañukàparpañai÷ca ÷çtaü jalam ..
     masårãü ÷amayedàmàü pakvà¤caiva vi÷oùayet .
     nàtaþ parataraü ki¤cidvisphoñajvara÷àntaye ..>% iti pañholàdi .. 283 ..
     %<pañolamålàruõataõóålãyakaü pibeddharidràmalakalkasaüyutam .
     masårivisphoñavidàha÷àntaye tadeva pittàsravamijvaràpaham ..>% iti pañolàdi .. 284 ..
     %<pañolamålàruõataõóålãyakaü tathaiva dhàtrãkhadireõa saüyutam .
     pibejjalaü sukvathitaü su÷ãtaü masårikàrogavinà÷anaü param ..>% iti pañolamålàdi .. 285 ..
     %<khadiratriphalàriùñapañolàmçtavàsakaiþ .
     kvàtho'ùñakàïgo jayati romàntã¤ca masårikàm ..
     vãsarpakuùñhavisphoñakaõóvàdãnapi pànataþ ..>% iti khadiràùñakam .. 286 ..
     %<amçtàdikaùàyastu jayet pittakaphàtmikàþ ..>% iti amçtàdi .. 287 ..
     %<jàtãpatraü sama¤jiùñhaü dàrvãü pågaphalaü ÷amãm .
     dhàtrãphalaü samadhukaü kvathitaü madhusayutam ..
     mukharoge kaõñharoge gaõóåùàrthaü pra÷a÷yate ..>% iti jàtãpatràdi .. 288 ..
     %<akùõoþ sekaü pra÷aüsanti gavedhumadhukàmbunà ..>% iti gavedhumadhukakvàthaþ .. 289 ..
     %<vedanàdàha÷àntyarthaü svaràõà¤ca vi÷uddhaye .
     saguggulaü varàkvàthaü yu¤jyàdvà khadiràùñakam ..>% iti varàkvàthakhadiràùñakau .. 290 ..
     %<nimbàtimuktakà÷okaplakùavetasapallavaiþ .
     ni÷àparyuùitaþ kvàtho masårãbhayanà÷anaþ ..>% iti nimbàdi .. 291 .. iti masåryadhikàraþ .. * .. atha mukharoge .
     %<bçhatãbhåmikadambakakaõñakàryàþ kvàthaþ .
     gaõóåùatailayuktaþ krimidastasya vedanà÷amanaþ ..>% iti bçhatyàdi .. 292 ..
     %<kvàthapànantu dàrvãtvaïnimbatàrkùyakaliïgajam .
     harãtakãkaùàyo và peyo màkùikasaüyutaþ ..>% iti dàrvyàdiharãtakãkaùàyau .. 293 ..
     %<kañukàtiviùàdàrupàñhàmustakaliïgakàþ .
     gomåtrakvathitàþ peyàþ kaõñharogavinà÷anàþ ..>% iti kañakàdi .. 294 .. * .. mukhapàke .
     %<jàtãpatràmçtàdràkùàyàsadàrvãphalatrikaiþ .
     kràthaþ kùaudrayutaþ ÷ãto gaõóåùo mukhapàkanut ..>% iti jàtãpatràdi .. 295 ..
     %<pañolanimbajambvàmramàlatãnavapallavàþ .
     pa¤capallavakaþ ÷reùñhaþ kaùàyo mukhadhàvane ..>% iti pañolàdi .. 296 ..
     %<pa¤cavalkakaùàyo và triphalàkvàtha eva và .
     mukhapàkeùu sakùaudraþ prayojyo mukhadhàvane ..>% iti pa¤cavalkatriphalàkaùàyau .. 297 ..
     %<svarasaþ kvathito dàrvyà ghanãbhåto rasakriyà .
     sakùaudrà mukharogàsçgdoùanàóãvraõàpahà ..>% iti dàrvãkvàthaþ .. 298 ..
     %<saptacchado÷ãrapañolamustaharãtakãtiktakarohiõãbhiþ .
     yaùñyàhvaràjadrumacandanai÷ca kvàthaü pibet pàkaharaü mukhasya ..>% iti saptacchadayaùñyàhvàdikaùàyau .. 299 ..
     %<pañola÷uõñhãtriphalàvi÷àlàtràyantitiktàtrivçtàmçtànàm .
     pãtaþ kaùàyo madhunà nihanti mukhe sthitastasya gadàna÷eùàn ..>% iti pañolàdi .. 300 ..
     %<kvathitàstriphalàpàñhàmçdvãkàjàtipallavàþ .
     niùevyà bhakùaõãyà và triphalà mukhapàkahà ..>% iti triphalàdi .. 301 .. iti mukharogàdhikàraþ .. * .. atha pradare .
     %<dàrvãrasà¤janavçùàbdakiràtavilvabhallàtakairavakçto madhunà kaùàyaþ .
     pãto jayatyatibalaü pradaraü sa÷ålaü pãtàsitàruõavilohitanãlakçùõam ..>% iti dàrvyàdi .. 302 .. * .. atha yonivyàpadi .
     %<guóåcãtriphalàdantãkvàthai÷ca pariùecanam ..>% iti guóåcãtriphalàdantãkvàthàþ .. 303 .. atha garbhiõyàm .
     %<candanaü ÷àrivàlodhramçdvãkà÷arkarànvitam .
     eùa kvàthaþ pradàtavyo garbhiõyà jvara÷àntaye ..>% iti candanàdi .. 304 ..
     %<hrãveràraluraktacandanabalàdhanyàkavatsàdanãmusto÷ãrayavàsaparpañaviùàkvàthaü pibedgarbhiõã .
     nànàvarõarujàtisàrakagade garbhà÷rite và jvare yogo'yaü munibhiþ purà nigaditaþ såtyàmayeùåttamaþ ..>% iti bçhathrãveràdi .. 305 .. * .. atha stanaroge .
     %<haridràdiü vacàdiü và prapibet stanyavçddhaye ..>% iti haridràdivacàdikkàthau .. 306 ..
     %<tatra vàtàtmake stanye da÷amålãjalaü pibet ..>% iti da÷amålakvàthaþ .. 307 ..
     %<pittaduùñe'mçtàbhãrupañolaü nimbacandanam .
     dhàtrã kumàra÷ca pibet kvàthayitvà sa÷àrivam ..>% iti amçtàdi .. 308 ..
     %<kaphe và triphalàcavyabhånimbakañurohiõã ..>% iti triphalàdi .. 309 ..
     %<dhàtrã stanyavi÷uddhyarthaü mudgàùñakarasà÷anà .
     bhàrgãdàruvacàpàñhàþ pibet sàtiviùàþ÷çtàþ ..>% iti bhàrgyàdi .. 310 ..
     %<saghçtaü triphalàkvàthaü stanarogaharaü pivet ..>% iti saghçtatriphalàkvàthaþ .. 311 .. * .. atha såtikàroge .
     %<amçtànàgarasahacarabhadrotkañapa¤ca-målajaladajalam ..
     ÷çta÷ãtaü madhuyutaü nivàrayati såtikàtaïkam ..>% iti såtikàda÷amålam .. 312 ..
     %<sahacarapuùkaravetasamålaü vaikaïkatadàrukulatthasamam .
     jalamatra sasaindhavahiïguyutaü sadyo jvarasåtika÷ålaharam ..>% iti sahacaràdi .. 313 ..
     %<da÷amålãkçtaþ kvàthaþ sadyaþ såtãrujàpahaþ ..>% iti da÷amålã .. 314 .. * .. atha makkalla÷åle .
     %<såtàyà hçcchirovasti÷ålaü makkallasaüj¤itam .
     yavakùàraü pivettatra mastunoùõodakena và ..
     pippalyàdigaõakvàthaü pibedvà lavaõànvitam ..>% iti pippalyàdigaõakvàthaþ .. 315 .. iti strãrogàdhikàraþ .. * .. atha bàlaroge .
     %<bhaiùajyaü pårbamuddiùñaü naràõàü yajjvaràdiùu .
     kàryantadeva bàlànàü màtrà tvasya kanãyasã ..
     haridràdvayayaùñyàhvasiühã÷akrayavaiþ kçtaþ .
     ÷i÷orjvaràtisàraghnaþ kaùàyaþ stanyadoùajit ..>% iti haridràdi .. 316 ..
     %<vilva¤ca puùpàõi ca dhàtakãnàü jalaü salodhraü gajapippalã ca .
     kvàthàvalehau madhunà vimi÷rau bàleùu yojyàvatisàriteùu ..>% iti vilvàdikvàthaþ .. 317 ..
     %<samaïgàdhàtakãlodhra÷àrivàbhiþ ÷çtaü jalam .
     durvàre'pi ÷i÷ordeyamatãsàre samàkùikam ..>% iti samaïgàdi .. 318 ..
     %<nàgaràtiviùàmustabàlakendrayavaiþ ÷çtam .
     kumàraü pàyayet pràtaþ sarvàtãsàranà÷anam ..>% iti nàgaràdi .. 319 ..
     %<vilvamålakaùàyeõa làjà÷caiva sa÷arkaràþ .
     àloóya pàyayedbàlaü chardyatãsàranà÷inãþ ..>% iti sa÷arkaralàjayuktavilvamålakaùàvaþ .. 320 ..
     %<pañolatriphalàriùñaharidràkvathitaü pibet kùatavisphoñavãsarpajvaràõàü ÷àntaye ÷i÷uþ ..>% iti pañolàdi .. 321 .. * .. atha viùe .
     %<kañabhyarjuna÷aurãya÷elukùãridrumatvacaþ .
     kaùàyakalkacårõàþ syuþ kãñalåtàvaõàpahàþ ..>% iti kañabhyàdi .. 322 .. iti cakrapàõidattaþ ..

#<pàcanaü>#, tri, pàcayità . iti medinã . ne, 91 atha ki÷iùñadravyàjãrõe vi÷iùñaü pàcanadravyamàhà .
     %<alaü panasapàkàya phalaü kadalasambhavam .
     kadalasya tu pàkàya budhairabhihitaü ghçtam ..
     ghçtasya paripàkàya jambãrasya raso hitaþ ..
     nàrikelaphalatàlabãjayoþ pàcakaü sapadi taõóulaü viduþ .
     kùãramà÷u sahakàrapàcanaü càramajjani harãtakã hità ..
     madhåkamàlårançpàdanànàü paråùakharjårakapitthakànàm .
     pàkàya peyaü picumardabãjaü ghçte'pi takre'pi tadeva deyam ..
     kharjåra÷çïgàñakayoþ pra÷astaü vi÷vauùadhaü kutra ca bhadramustam .
     yaj¤àïgabodhidruphaleùu ÷ãtaü plakùe tathà vàryuùitaü praõãtam ..
     taõóuleùu payasaþ payo hitaü dãpyakantu cipiñe kaõàyutam .
     yaùñikà dadhijalena jãryate karkañã ca sumaneùu gãryate ..>% mumaneùu godhåmeùu . gãryate kathyate . godhåmamàùaharimanthasatãlamudgapàko bhavejjhañiti màtulaputtrakeõa . khaõóa¤ca khaõóayati màùabhavantvajãrõaü tailaü kulatthamathavà viddhàti jãrõam .. màtulaputtrakaþ dhuttåraphalam .. kaïgå÷yàmàkanãvàràþ kulattha¤càvilambitam . dadhno jalena jãryanti taidalàþ kà¤jikena tu .. piùñànnaü ÷ãtalaü vàri kç÷aràü saindhavaü pacet . màùeõóarãnimbamålaü pàyasaü mudgayåùakaiþ .. vaño ve÷avàràmlavaïgena phenã÷amaü parpañaþ ÷igruvãjena yàti . kaõàmålato laóóukàpåpa÷aññàvipàko bhavecchaùkulãmaõóayo÷ca .. vesavàraþ vesara iti loke . tadyathà -- sneho ni÷àhiïgulavaïgakailàdhanyàkajãràrdrakanàgaràõi . amloùaõaü saindhavaparõamanne yathocitaü saüskçtaye praõãtamiti .. ÷aññà ÷aññakaþ pànakavi÷eùaþ . maõóaþ màõóe iti loke . kimatra citraü bahumatsyamàüsabhojã sukhã kà¤jikapànataþ syàt . ityadmutaü kevalavahnipakvamàüsena matsyaþ paripàkameti .. àmamàmraphalaü mãne tadvãjaü pi÷ite hitam . kårmamàüsaü yavakùàràcchãghraü pàkamupaiti hi .. kapotapàràvatanãlakaõñhakapi¤calànàü pi÷itàni bhuktrà . kàsasya målaü paripãya piùñaü sukhã bhavennà vahu÷o hi dçùñam .. kapoto dhavalapàõóuþ . ÷àkàni sarvàõyapi yànti pàkaü kùàreõa sadyastilanàlajena . ca¤cåkasiddhàrthakavàstukànàü gàyattrisàrakvathitena pàkaþ .. ca¤cåka cecu iti loke . gàyattrã khadiraþ .. palaïkikàkemukakàravellãvàrtàkuvaü÷àïkuramålakànàm . upodikàlàvupañolakànàü siddhàrthako megharavasya paktà .. megharavaþ cavaràã iti loke . vipacyate ÷åraõakaü guóena tathàlukaü taõóulajodakena . piõóàlukaü jãryati koradåùàt ka÷erupàkaþ kila nàgareõa .. lavaõastaõóulatoyàt sarpirjambãrakàdyamlàt . maricàdapi tacchãghraü pàkaü yàtyeva kà¤jikàttailam .. kùãraü jãryati takreõa tadgavyaü koùõamaõóakàt . màhiùaü màõimanthena ÷aïkhacårõena taddadhi .. maõóakaþ màõóe iti loke . rasàlà jãryati vyoùàt khaõóaü nàgarabhakùaõàt . sità nàgaramustena tathekùu÷càdrikàrasàt .. jaràmirà gairikacandanàbhyàmabhyeti ÷ãghraü munibhiþ praõãtam . uùõena ÷ãtaü ÷i÷ireõa coùõaü jãrõo bhavet kùàragaõastathàmlaiþ .. irà madirà . taptaü taptaü hema và tàramagnau toye kùiptaü saptakçtvastadambhaþ . pãtvàjãrõaü toyajàtaü nihanyàttatra kùaudraü bhadramustaü vi÷eùàt .. tatra toyàjãrõe . iti bhàvaprakà÷e jañharàgnivikàràjãrõavisåcikàlasakavilambikàcikitsà ..

#<pàcanaþ>#, puü, (pàcayatãti . pac + õic + %<nandigrahãti .>% 3 . 1 . 134 . iti lyuþ .) agniþ . iti medinã . ne, 90 .. amlarasaþ . iti hemacandraþ . 6 . 24 .. raktairaõóaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pàcanakaþ>#, puü, (pàcyate'neneti . paca + õic + karaõe lyuñ . tataþ saüj¤àyàü kan .) ñaïkaõaþ . iti hemacandraþ . 4 . 10 ..

#<pàcanã>#, strã, (pàcyate bhuktadravyàdikaü yathà . paca + õic + lyuñ . striyàü ïãp .) harãtakã . iti medinã . ne, 91 .. (pàcayatãti vyutpatyà paripàcake vàcyaliïgaþ . yathà, bhàvaprakà÷e pårbakhaõóe 1 bhàge .
     %<kaõñakàrã sarà tiktà kañukà dãpanã ladhuþ .
     råkùoùõà pàcanã kàsa÷vàsajarakaphànilàn ..>%)

#<pàcalaü>#, klã, (pàcayatãti . pac + õic + bàhulakàt kalan . yadbà, pàcaü pàcanaü làtãti . là + kaþ .) pàcanam . iti medinã . le, 109 ..

#<pàcalaþ>#, puü, (pàcayatãti . pac + õic + bàhulakàt kalan .) pàcakaþ . agniþ . ràdhanadravyam . vàyuþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

@<[Page 3,098c]>@
#<pàcã>#, strã, (pàcayati svapatrarasàdipralepàdinà paripakvayati vraõàniti . paca + õic + %<sarvadhàtubhya in .>% uõàü 4 . 117 . iti in . %<kçdikàràdaktinaþ .>% 4 . 1 . 45 . ityasya vàrtikoktyà ïãù .) latàvi÷eùaþ . pàci iti pacce iti ca hindã bhàùà . tatparyàyaþ . marakatapatrã 2 haritalatà 3 haritapatrikà 4 patrã 5 surabhiþ 6 màlàriùñà 7 gàrutmatapatrikà 8 . asyà guõàþ . kañutvam . tiktatvam . uùõatvam . kaùàyatvam . vàtadoùagrahabhåtavikàranà÷itvam . tvagdoùapra÷amanatvam . vraõeùu hitatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pàjaþ>#, [s] klã, (pàti rakùatãti pàtyaneneti và . pà rakùaõe + %<pàterbale juñ ca .>% uõàü 4 . 202 . iti asun juóàgama÷ca .) balam . ityuõàdikoùaþ .. (yathà, çgvede . 8 . 46 . 25 .
     %<à no vàyo mahetane yàhi makhàya pàjase ..>%)

#<pà¤cakapàlaþ>#, tri, (pa¤cakapàlasyàyamiti . %<tasyedam .>% 4 . 3 . 120 . ityaõ .) pa¤cakapàlayàgasambandhã .. iti vyàkaraõam ..

#<pà¤cajanyaþ>#, puü, (pa¤cajane daityavi÷eùe bhavaþ . %<pa¤cajanàdupasaükhyànam .>% 4 . 3 . 58 . ityasya vàrtikoktyà ¤yaþ .) viùõu÷aïkhaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 29 .. %<pa¤cajano nàma daityaþ samudre timiråpa àsãt tadasthijatvàt .>% iti bharataþ .. (yathà, gãtàyàm . 1 . 15 .
     %<pà¤cajanyaü hçùãke÷o devadattaü dhana¤jayaþ .
     pauõóraü dadhmau mahà÷aïkhaü bhãmakarmà vçkodaraþ ..>% asya vivaraõam yathà, harivaü÷e . 89 . 15 -- 17 .
     %<samudraþ pratyuvàcedaü daityaþ pa¤cajano mahàn .
     timiråpeõa taü bàlaü grastavàniti màdhava ! ..
     sa pa¤cajanamàsàdya jaghàna puruùottamaþ .
     na càsasàda taü bàlaü guruputtraü tadàcyutaþ ..
     sa tu pa¤cajanaü hatvà ÷aïkhaü lebhe janàrdanaþ .
     yaþ sa devamanuùyeùu pà¤cajanya iti ÷rutaþ ..>% pa¤cabhiþ kà÷yapava÷iùñapràõàïgirasacyavanairjanairnirvçttaþ . iti ùya¤ .) agniþ . iti medinã . ye, 122 .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 219 . 1-5 .
     %<kà÷yapo hyatha và÷iùñhaþ pràõa÷ca pràõaputtrakaþ .
     agniràïgirasa÷caiva cyavanastrisuvarcakaþ ..
     acarat sa tapastãvraü puttràrthe bahuvàrùikam .
     puttraü labheyaü dharmiùñhaü ya÷asà brahmaõà samam ..
     mahàvyàhçtibhirdhyàtaþ pa¤cabhistaistadà tvatha .
     jaj¤e tejo mahàrciùmàn pa¤cavarõaþ prabhàvanaþ ..
     samiddho'gniþ ÷irastasya bàhå såryanibhau tathà .
     tvaïnetre ca suvarõàbhe kçùõe jaïghe ca bhàrata ! ..
     pa¤cavarõaþ sutapasà kçtastaiþ pa¤cabhirjanaiþ .
     pà¤cajanyaþ ÷ruto devaþ pa¤cavaü÷akarastu saþ ..>% hàrãtamunivaü÷ãyasya dãrghabuddheþ puttraþ . iti skandhapuràõe sahyàdrikhaõóam . 1 . 27 . 42 ..)

#<pà¤cajanyadharaþ>#, puü, (pà¤cajanyaü tadàkhyayà prasiddhaü÷aïkhaü dharatãti . dhç + ac .) viùõuþ . iti hàràvalã ..

@<[Page 3,099a]>@
#<pà¤calikà>#, strã, (pa¤càlã + svàrthe aõ . tataþ kan tataùñàpi ata itva¤ca .) pa¤càlikà . iti bharatadviråpakoùaþ ..

#<pà¤ca÷abdikaü>#, klã, (pa¤cabhiþ ÷abdairnirvçttam . %<tena nirvçttam .>% 5 . 1 . 79 . iti ñhak .) pa¤caprakàravàdyam . yathà, skànde revàkhaõóe .
     %<aïgajaü carmaja¤caiva tantrajaü kàüsyajaü tathà .
     phutkçta¤ceti munibhiþ kathitaü pà¤ca÷abdikam ..>%

#<pà¤càrthikaþ>#, puü, (pa¤càrthàþ santyatra . %<ata iniñhanau .>% 5 . 2 . 115 . iti ñhan .) pà÷upataþ . yathà --
     %<pà¤càrthikaþ pà÷upata÷cidråpaþ sphårtimànmataþ ..>% iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pà¤càlaü>#, klã, (pa¤càla eva . pa¤càla + svàrthe aõ .) ÷àstram . yathà -- pitçhårnçpapuryà dbàrdakùiõena pura¤janaþ . ràùñraü dakùiõapa¤càlaü yàti ÷rutadharànvitaþ .. iti ÷rãbhàgavate . 4 . pura¤janopàkhyàne . 25 . 50 .. %<pa¤cànàü viùayàõàmanyato'navagatànàü prakà÷anàyàlamiti pa¤càlaü ÷àstram .>% iti .
     %<pravçtta¤ca nivçtta¤ca ÷àstraü pa¤càlasaüj¤akam .>% iti ca taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã .. atra pa¤càlamiti pàñhaþ kintu svàrthe ùõapratyaye pà¤càlamapi bhavati ..

#<pà¤càlaþ>#, tri, (pa¤càle tadàkhyayà prasiddhe prade÷e bhavaþ . %<tatra bhavaþ .>% 4 . 3 . 53 . ityaõ .) pa¤càlade÷odbhavaþ ..

#<pà¤càlaþ>#, puü, (pa¤cabhiþ pradhànàbhirnadãbhiralati paryàpnotãti pa¤càlaþ . tataþ svàrthe aõ .) de÷avi÷eùaþ . sa tu drupadaràjanagaram . adhunà pharakkàvàda iti khyàtaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 138 . 3 .
     %<pà¤càlaràjaü drupadaü gçhãtvà raõamårdhani .
     paryànayata bhadraü vaþ sà syàt paramadakùiõà ..>% tadde÷avàsiùu puü bhåmni .) yathà --
     %<pà¤càlà÷cedimatsyà÷ca ÷årasenàþ pañaccaràþ .>% ityàdi viràñaparva .. (brahmadattasya sahacaravi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e . 23 . 22 .
     %<pà¤càlakaõóarãkàbhyàü tasya sakhyamabhåttadà ..>%)

#<pà¤càlikà>#, strã, (pà¤càlã + svàrthe kan ! tato hrasvaùñàp ca .) vastradantàdikçtaputtalikà . tatparyàyaþ . puttrikà 2 . ityamaraþ .. pa¤càlikà 3 . iti bharataþ .. ÷àlabha¤jã 4 . iti hemacandraþ .. pà¤càlã 5 ÷àlabha¤jikà 6 . iti jañàdharaþ .. (rãtivi÷eùaþ . tallakùaõaü yathà, sàhityadarpaõe . 9 . 5 .
     %<--varõaiþ ÷eùaiþ punardvayoþ .
     samastapa¤caùapado bandhaþ pà¤càlikà matà ..>%)

#<pà¤càlã>#, strã, (pa¤cabhirvarõairalatãti . ala + ac . gauràditvàt ïãù .) pà¤càlikà . (yathà, devãbhàgavate . 4 . 19 . 4 .
     %<yanmàyà mohita÷càhaü sadàvarte paràtmanaþ .
     paravàn dàrupà¤càlã màyikasya yathà va÷e ..>%) (pà¤càle bhavà . pà¤càla + aõ . striyàü ïãp .) pàõóavapatnã . tatparyàyaþ . kçùõà 2 pàõóu÷armilà 3 pàrvatã 4 draupadã 5 yàj¤asenã 6 vedijà 7 . iti jañàdharaþ .. sairandhrã 8 nityayauvanà 9 . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 168 . 41 .
     %<kumàrã càpi pà¤càlã vedãmadhyàt samutthità ..>% asya janmàdivivaraõaü draupadã÷abde draùñavyam .. rãtivi÷eùaþ . pà¤càlànàü priyatvàdevàsyàstathàtvam . yathà, sàhityadarpaõe . 9 . 2 .
     %<vaidarbhã càtha gauóã ca pà¤càlã làñikà tathà ..>% etallakùaõaü yadàha bhojaþ .
     %<samastapa¤caùapadàmojaþkàntisamanvitàm .
     madhuràü sukumàrà¤ca pà¤càlãü kavayo viduþ ..>%)

#<pàñ>#, vya, (pàñayati kàryàntarapreraõàt pårbakàryaü chedayatãti . paña + õic + kvip .) sambodhanam . ityamaraþ . 3 . 4 . 7 ..

#<pàñakaþ>#, puü, (pàñayati dãpyatãti . pàñi + õvul .) mahàkiskuþ . kañakàntaram . vàdyam . akùàdicàlanam . måladravyàpacayaþ . rodhaþ . iti medinã .. gràmaikade÷aþ . iti hemacandraþ .. (pàñayati chinattãti . chedake . bhedake, tri . yathà, harivaü÷e . 171 . 14 .
     %<ahaü tamo ghanãbhåtamahameba ca pàñakaþ ..>%)

#<pàñaccaraþ>#, puü, (pàñayan chindan caratãti . cara + pacàdyac . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) cauraþ . ityamaraþ .. (yathà, pradyumnavijaye . 7 aïke .
     %<mantrin ! kuliïgasàhasikatvaü kilaitasya pàpapàñaccarasya ..>%)

#<pàñanaü>#, klã, (paña + õic + bhàve lyuñ .) cheda nam . yathà --
     %<asthibhaïgaü gavàü kçtvà làïgålacchedanaü tathà .
     pàñane karõa÷çïgàõàü màsàrdhantu yavàn pibet ..>% iti pràya÷cittatattve yamaþ ..

#<pàñalaü>#, klã, (pàñalo varõo'syàstãti . pàñala + ar÷a àditvàdac .) pàñalãpuùpam . ityamaraþ .. golàvàkhyapuùpamiti kecit .. (yathà, bhàgavate . 4 . 6 . 14 .
     %<pàñalà÷okavakulaiþ kundaiþ kuruvakairapi ..>% pàñaleti kecit ..)

#<pàñalaþ>#, puü, (pàñayatãti . paña + õic + vçùàditvàt kalac .) ÷vetaraktavarõaþ . golàviraïga iti bhàùà . à÷udhànyam . ityamaraþ .. asya guõàþ . atyuùõatvam . baddhaniùyanditvam . tridoùakàritva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. tadbarõayukte, tri .. (yathà, raghau . 2 . 29 .
     %<sa pàñalàyàü gavi tasthivàüsaü dhanurdharaþ ke÷ariõaü dadar÷a .
     adhityakàyàmiva dhàtumatyàü lodhradrumaü sànumataþ praphullam ..>%)

#<pàñaladrumaþ>#, puü, (pàñalasya pàñalapuùpasya dumo vçkùaþ . yadvà, pàñalo drumaþ iti nityakarma dhàrayaþ .) punnàgavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pàñalà>#, strã, (pàñalo varõo'styasyàþ . pàñalavarõatvàdevàsyàstathàtvam .) durgà . yathà --
     %<aparõànekaparõà ca pàñalà pàñalàvatã ..>% iti tantrasàre tasyàþ ÷atanàmastotram .. puùpavçkùavi÷eùaþ . pàrula iti bhàùà .. tatparyàyaþ . pàñaliþ 2 amoghà 3 kàcasthàlã 4 phaleruhà 5 kçùõavçntà 6 kuveràkùã 7 . ityamaraþ .. tàmrapuùpã 8 kumbhikà 9 supuùpikà 10 vasantadåtã 11 sthàlã 12 sthiragandhà 13 ambavàsã 14 kàlavçntã 15 . iti ràjanirghaõñaþ .. madhudåtã 16 kàlàsthalã 17 alivallabhà 18 . iti bhàvaprakà÷aþ .. kàmadåtã 19 kumbhã 20 toyàdhivàsinã 21 . iti ratnamàlà .. asyà guõàþ . tiktatvam . kañutvam . uùõatvam . kaphavàta÷ophàdhmànavami÷vàsasannipàtanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. tuvaratvam . anuùõatvam . doùatrayàrucihikkàtçùõànà÷itva¤ca .. tatpuùpaguõàþ . kaùàyatvam . madhuratvam . himatvam . kledyatvam . kaphàmranà÷itva¤ca . tatphalaguõàþ . pittàtisàradàhanà÷itvam . hikkàsrapittakàritva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. tadutpattiryathà --
     %<gate brahmaõi sarvo'pi tapaþ saühçtya taü tadà .
     liïgaü citrabane såkùmaü pratiùñhàpya cacàra ha ..
     vicarantaü tadà bhåyo mahe÷aü kusumàyudhaþ .
     àràt sthitvàgrato dhanvã santàpayitumudyataþ ..
     tatastamagrato dçùñvà krodhàdhmàtadç÷à haraþ .
     smaramàlokayàmàsa ÷ikhàgràccaraõàntikam ..
     àlokitastrinetreõa madano dyutimànapi .
     pràdahyata tadà brahman pàdàdàrabhya kakùavat ..
     pradahyamànau caraõau dçùñvàsau kusumàyudhaþ .
     utsasarja dhanuþ ÷reùñhaü tajjagàmàtha pa¤cadhà ..
     yadàsãnmuùñibandhastu rukmapçùñho mahàprabhaþ .
     sa campakatarurjàtaþ sraggandhàóhyo guõàkçtiþ ..
     nàhasthànaü ÷ubhàkàraü yadàsãdbajrabhåùitam .
     tajjàtaü ke÷aràraõyaü vakulaü nàmato nagaiþ ..
     yà ca koñã ÷ubhà hyàsãdindranãlavibhåùità .
     jàtà sà pàñalà ramyà bhçïgaràjivibhåùità ..>% iti vàmane 6 adhyàyaþ .. raktalodhraþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<pàñalàpuùpasannibhaü>#, klã, (pàñalàpuùpasya sannibhà sàdç÷yaü yatra .) padmakàùñham . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pàñaliþ>#, strã, (pàñi + bhàve gha¤ . pàño dãptisaü làtãti . là + %<aca iþ .>% uõàü 4 . 138 . iti iþ . pàñalipuùpàõàü atibhu÷rãkatàpe vàsyàtathàtvam .) pàñalàpuùpavçkùaþ . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 7 . 22 . 15 .
     %<tantu pàñalipuùpàõàü samavarõà hayottamàþ .
     vahamànà vyaràjanta matsasyàmitraghàtinaþ ..>%)

#<pàñaliputtraü>#, klã, (pàñaliþ puttra iva yasya . bahupàñalivçkùotpattisthànatvenàsya tathàtvam .) nagaravi÷eùaþ . pàñanà iti khyàtaþ . tatparyàyaþ . kusumapuram 2 . iti hemacandraþ . 4 . 42 .. puùpapuram 3 pàñaliputtrakam 4 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (idantu gaïgàtãrastham . yathà hitopade÷e . %<asti bhàgãrathãtãre pàñalãputtranàmadheyaü nagaram ..>% idameva purà magadhànàü ràjadhànã àsãt . atratyasudar÷ananàmno bhåpateþ puttràõàü nãtividyàdhigamàya vidvatkulacåóàmaõinà viùõu÷armaõà pa¤catantrahitopade÷àdayo granthà viracitàþ ..)

#<pàñalã>#, strã, (pàñaü dãptiü làtãti . là + kaþ . stiyàü ïãp .) kañabhãvçkùaþ . muùkakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, indrajàle 1 adhyàye .
     %<puùye rudrajañàmålaü mukhasthaü kàrayedbudhaþ .
     tàmbulàdau pradàtavyaü va÷yà bhavati ni÷citam .
     tathaiva pàñalãmålaü tàmbulena tu va÷yakçt ..>%)

#<pàñavaü>#, klã, (pañorbhàvaþ karma và . pañu + %<igantà¤ca laghupårbàt .>% 5 . 1 . 131 . ityaõ .) ùañutà . yathà . %<pàñavaü saüskçtoktiùu .>% iti hitopade÷aþ .. (dàróhyam . yathà, pa¤catantre . 4 . 64 .
     %<vikùipyate kadàcit dhãþ karmaõà bhogadàyinà .
     punaþ samàhità sà syàt tadaivàbhyàsapàñavàt ..>%) àrogyam . iti ràjanirghaõñaþ .. (paño÷chàtràþ pàñavàþ . iti siddhàntakaumudã ..)

#<pàñavikaþ>#, tri, (pàñavaü pañutvamastyasya . pàñava + ñhan .) pañuþ . dhårtaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pàñahikà>#, strã, (pàñahaü pañahàvayavaþ tadvadàkçtirastyasyàþ . pàñaha + ñhan . óhakkàvàdyàkçtisadç÷atyàdevàsyàstathàtvam .) gu¤jà . iti hàràvalã . 145 ..

#<pàñitaü>#, tri, (pà÷vate sma iti . paña + õic + ktaþ .) kçtapàñanam . tatparyàyaþ . dàritam 2 bhinnam 3 . iti hemacandraþ .. (yathà, su÷rute . 2 . 16 .
     %<pàñitamanu bahuvidàritaü vedanàvacca ..>%)

#<pàñã>#, strã, (pàñayatãti . pàñi + %<sarvadhàtubhya in .>% uõàü 4 . 117 . iti in . striyàü và ïãù .) vçlàkùupaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. paripàñã . anukramaþ . yathà, %<pàñãü sadgaõitasya vacmi caturaprãtipradàü prasphuñàm .>% ityàdi lãlàvatã ..

#<pàñãraþ>#, puü, pañãraþ . iti vi÷vaþ . (yathà, mukandamàlàyàm . 32 .
     %<làñãnetrapuñãpayodharaghañãrevàtañãduùkuñã pàñãradrumavarõanena kavibhirmåóhairdinaü nãyate .
     govindeti janàrdaneti jagatàü nàtheti kçùõeti ca vyàhàraiþ samayastadekamanasàüpuüsàmatikràmati ..>%)

#<pàñyaü>#, klã, (paññasya idam . %<tasyedam .>% 4 . 3 . 120 . ityaõ .) pañña÷àkam . yathà --
     %<pàñya÷àkantu madhuraü durjaraü gurupàki ca ..>% iti ràjavallabhaþ .. (pàñi + yat . pàñanãye . chedye, tri ..)

#<pàñhaþ>#, puü, (pañhanamiti . pañha + bhàve gha¤ .) vidhinà vedasyàbhyasanam . (pañha + õic + bhàve gha¤ .) ÷iùyàõàmadhyàpanam . tatparyàyaþ . mahàyaj¤aþ 2 brahmayaj¤aþ 3 pañhanam 4 pàñhanà 5 pàñhanam 6 adhyayanam 7 adhyàpanam 8 adhyàpanà 9 abhyasanam 10 . ityamarabharatau .. nipàñhaþ 11 nipañhaþ 12 . iti saïkãrõavarge amaraþ .. * .. màhàtmyàdipàñhe tu oü nàràyaõàya namaþ oü naràya namaþ oü narottamàya namaþ oü devyai namaþ oü sarasvatyai namaþ oü vyàsàya namaþ . iti natvà pàñhyam .
     %<nàràyaõaü namaskçtya nara¤caiva narottamam .
     devãü sarasvatãü vyàsaü tato jayamudãrayet ..>% iti vidheþ .. eva¤ca bhàgavatãyasåtoktau udãrayet ityasya svayantathà udãrayannanyàn pauràõikànupa÷ikùayatãti ÷rãdharasvàmivyàkhyànamanu÷àsanaviruddham . caiveti bhàratapàñhàccakàreõa vyàso labdhaþ . bhàgavate caivetyatra vyàsa iti sàkùàllikhitam . jayapadàrthamàha brahmacàrikàõóe bhaviùyapuràõam ..
     %<aùñàda÷apuràõàni ràmasya caritantathà .
     viùõudharmàdi÷àstràõi ÷ivadharmà÷ca bhàrata ! ..
     kàrùõya¤ca pa¤camo vedo yanmahàbhàrataü smçtam ..>% kàrùõya kçùõadvaipàyanapraõãtam .
     %<saurà÷ca dharmà ràjendra mànavoktà mahãpate .
     jayeti nàma eteùàü pravadanti manãùiõaþ ..>% jayavyanena saüsàramiti jayastattadgranthaþ . eva¤càrthànavalokanàt àcàràdbà stotràdàveùa ÷lokaþ pañhyate . matsyasåkte vàràhãtantre ca .
     %<praõava¤càdau japtvà ca stotraü và saühitàü pañhet .
     ante ca praõavaü dadyàdityuvàcàdipåruùaþ ..
     sarvatra pàñhe vij¤eyo hyanyathà viphalaü bhavet .
     ÷uddhenànanyacittena pañhitavyaü prayatnataþ ..
     na kàryàsaktamanasà kàryaü stotrasya vàcanam .
     àdhàre sthàpayitvà tu pustakaü vàcayet sudhãþ ..
     hastasaüsthàpanàdeva yasmàdalpaphalaü bhavet .
     svaya¤ca likhitaü yattu kçtinà likhitanna yat ..
     abràhmaõena likhitaü taccàpi viphalaü bhavet .
     çùicchandàdikaü nyasya pañhet stotraü vicakùaõaþ ..
     stotre na dç÷yate yatra praõavanyàsamàcaret .
     saïkalpite stotrapàñhe saükhyàü kçtvà pañhet sudhãþ ..
     adhyàyaü pràpya viramenna tu madhye kadàcana .
     kçte viràme madhye tu adhyàyàdiü pañhennaraþ ..>% tata÷ca màrkaõóeyapuràõãyadevãmàhàtmyasyàdau çùicchandàdikaü pañhet . tadyathà . prathamacaritasya brahma çùirmahàkàlã devatà gàyattrã chando nandà ÷aktã raktadantikàbãjamagnistattvaü mahàkàlãprãtyarthaü jape viniyogaþ . madhyamacaritasya viùõurçùirmahàlakùmãrdevatànuùñup chandaþ ÷àkambharã ÷aktirdugà bãjaü såryastattvaü mahàlakùmãprãtyarthaü jape viniyogaþ . uttaracaritasya rudra çùiþ sarasvatã devatà uùõik chando bhãmà ÷aktirbhràmarãbãjaü vàyustattvaü sarasvatãprãtyarthaü jape viniyogaþ .. naiyatakàlikakalpatarau bhaviùyapuràõam ..
     %<itihàsapuràõàni ÷rutvà bhaktyà mahãpate .
     mucyate sarvapàpebhyo brahmahatyàdimirvibho ..
     bràhmaõaü vàcakaü vidyànnànyavarõajamàdaràt .
     ÷rutvànyavarõajàdràjan ! vàcakànnarakaü vrajet ..>% tathà .
     %<devàrcàmagrataþ kçtvà bràhmaõànàü vi÷eùataþ .
     granthi¤ca ÷ithilaü kuryàdvàcakaþ kurunandana ..
     punarbadhnãta tat såtraü na muktvà dhàrayet kvacit .
     hiraõyaü rajataü gà÷ca tathà kàüsyopadohanàþ ..
     dattvà tu vàcakàyeha ÷rutasyàpnotiyat phalam .>% kàüsyopadohanàþ kàüsyakroóàþ .
     %<vàcakaþ påjito yena prasannastasya devatàþ ..>% tathà .
     %<j¤àtvà sarvasamàpti¤ca påjayedvàcakaü budhaþ .
     àtmànamapi vikrãya ya icchet saphalaü kratum ..>% tathà .
     %<vispaùñamadrutaü ÷àntaü spaùñàkùarapadantathà .
     kalasvarasamàyuktaü rasabhàvasamanvitam ..
     budhyamànaþ sadarthaü vai granthàrthaü kçtsna÷o nçpa .
     bràhmaõàdiùu sarveùu granthàrtha¤càrpayennçpa ..
     ya evaü vàcayedbrahman sa vipro vyàsa ucyate ..>% tathà .
     %<saptasvarasamàyuktaü kàle kàle vi÷àmpate .
     pradar÷ayanrasàn sarvàn vàcayedvàcako nçpa ..>% iti tithyàditattvam .. * .. pàñhasyàùñàda÷adàùà yathà --
     %<÷aïkitaü bhãtamudghuùñamavyaktamanunàsikam .
     visvaraü virasa¤caiva vi÷liùñaü viùamàhatam ..
     kàkasvaraü ÷irasitaü tathà sthànavivarjitam .
     vyàkulaü tàlahãna¤ca pàñhadoùà÷caturda÷a ..
     saügãtaü ÷irasaþ kampamalpakaõñhamanarthakam ..>% iti màrkaõóeyapuràõam .. * .. adhyayanakramo yathà --
     %<àcamya prayato nityamadhãyãta udaïmukhaþ .
     upasaügçhya tatpàdau vãkùyamàõo gurormukham ..>% adhyàpanakramo yathà --
     %<adhãùva bho iti bråyàdviràmo'stviti càcamet .
     pràk kålàn paryupàsãnaþ pavitrai÷caiva pàvitaþ ..
     pràõàyàmaistribhiþ påtastata oïkàramarhati .
     bràhmaõaþ praõavaü kuryàdante ca vidhivaddvijàþ ..
     kuryàdadhyàpanaü nityaü sa brahmàdãni pårbataþ .
     sarveùàmeva bhåtànàü veda÷cakùuþ sanàtanaþ ..
     adhãyãtàdhyayannityaü bràhmaõyàddhãyate'nyathà ..>% iti kaurme upavibhàge 13 adhyàyaþ .. * .. pàñhaniùedhakàlo yathà . grahaõe'nadhyàyo na dçùñoparàgamàtraviùayaþ .
     %<tryahaü nakãrtayedbrahma ràj¤o ràho÷ca såtake .>% iti manuvacanena sàmànyato niùedhàt .. eùa tryahànadhyàyo grastàstaviùaya iti mitàkùarà anyatra tvahoràtramanadhyàyo yàj¤avalkyàt . yathà --
     %<sandhyàgarjitanirghàtabhåkampolkànipàtane .
     samàpya vedaü dyuni÷amàraõyakamadhãtya ca ..
     pa¤cada÷yàü caturda÷yàmaùñamyàü ràhusåtake .
     çtusandhiùu bhuktvà và ÷ràddhikaü pratigçhya ca ..>% dyuni÷amahoràtram . caitra÷ràvaõamàrga÷ãrùàõàmàdipratipado nityàþ iti brahmacàrikàõóadhçtahàrãtavacane etàsàmanadhyàye nityatvàbhidhànàdabyàsàü kàmyatvam . àdipratipadaþ ÷uklapratipadaþ ..
     %<sà ca yaudhiùñhirã senà gàïgeya÷aratàóità .
     pratipatpàñha÷ãlànàü vidyeva tanutàü gatà ..>% iti vyàsavacanamapi tàvanmàtraparam .. * .. gotamoktàkàlikànadhyàyà yathà -- àkàlikanirghàtabhåkamparàhudar÷anolkà iti àkàlikà iti . nimittakàlamàrabhya paredyuryàvat sa eva kàlastàvadakàlastatra bhavàþ .. tathà --
     %<vidyutstanitavajreùu maholkànà¤ca saüplave .
     àkàlikamanadhyàyameteùu manurabravãt .. * ..>% ulkàdiùu pratiprasavamàha manuþ .
     %<vedopakaraõe caiva svàdhyàye caiva nityake .
     nànurodho'styanadhyàye homamantreùu caiva hi ..>% parà÷arabhàùye kårmapuràõam .
     %<anadhyàyastu nàïgeùu netihàsapuràõayoþ .
     na dharma÷àstreùvanyeùu parvasvetàni varjayet ..>% nàradaþ .
     %<ayane viùuve caiva ÷ayane bodhane hareþ .
     anadhyàyastu kartavyo manvàdiùu yugàdiùu .. * ..>% sandhyàgarjane ÷àstracintànindàmàha kçtyacintàmaõau durvàsàþ .
     %<sandhyàyàü garjite meghe ÷àstracintàü karoti yaþ .
     catvàri tasya na÷yanti àyurvidyà ya÷o balam ..
     pràduùkçteùvagniùu tu vidyutstanitanisvane .
     sajyotiþ syàdanadhyàya ityàha bhagavàn manuþ ..>% iti manuvacanaü varùàviùayam .. * .. aùñamyàdiùu vi÷eùamàha hemàdridhçtàpastambaþ .
     %<udayàstamite vàpi muhårtatrayagàmi yat .
     taddinaü tadahoràtramanadhyàyavido viduþ ..
     kecidàhuþ kvacidde÷e yàvattu dinanàóikàþ .
     tàvadeva tvanadhyàyo na tanmi÷re dinàntare ..>% taddinaü tàü tithiü pràpyetyarthaþ . dinàntare tithyantare . atra pårbavacanamuttaramãmàüsàdhyàyibhiþ parigçhãtam . paravacanantu anyagranthaparam . yattu nirõayàmçtadhçtam .
     %<pratipalle÷amàtreõa kalàmàtreõa càùñamã .
     dinaü dåùayate sarvaü surà gavyaghañaü yathà ..>% taddåùayata ityabhidhànàt pårbavartitàmàtreõa sarvadinadåùaõàya . ràjamàrtaõóe .
     %<pre ko cai cà dvitãyàstàþ pretapakùe gate tu yà .
     yà tu kojàgare jàte caitràvalyàþ pare'pi yà ..
     càturmàsye samàpte ca dvitãyà yà bhavettithiþ .
     sarvàsvetàsvanadhyàyaþ puràõaiþ parikãrtitaþ ..>% iti tipyàditattvam ..

#<pàñhakaþ>#, tri, (pàñhayati adhyàpayatãti . pañha + õic + õvul .) upàdhyàyaþ . iti hemacandraþ . 1 . 78 .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 312 . 105 .
     %<pañhakàþ pàñhakà÷caiva ye cànye ÷àstracintakàþ .
     sarve vyasanino mårkhà yaþ kriyàvàn sa paõóitaþ ..>%) dharmabhàõakaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (pañhatãti . pañha + õvul . vàcakaþ . adhyetà .
     %<carvaõaü gilana¤càpi kàsitaü ÷vàsitantathà .
     nãcocca¤caiva gambhãraü varjayet pàñhakaþ sudhãþ ..>% iti hàrãte prathamasthàne prathame'dhyàye ..)

#<pàñhabhåþ>#, strã, (pàñhasya bhårbhumiþ sthànamityathaþ .) brahmàraõyam . vedàdipàñhasthànam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pàñhama¤jarã>#, strã, (ma¤ju sundaraü yathà tathà ràyati ÷abdàyate iti . ma¤ju + rai + kaþ . striyàü ïãp . pçùodaràdulopaþ . tataþ pàñhasya ma¤jarã vàcikeva .) ÷àrã pakùiõã . iti ÷abdamàlà ..

#<pàñha÷àlà>#, strã, adhyanagçham . pàñhasya adhyayanasya ÷àlà gçham . iti ùaùñhãtatpuruùasamàsaniùpannà ..

#<pàñha÷àlinã>#, strã, (pàñhena ÷àlate ÷làghate iti . ÷àla + õiniþ + ïãp .) ÷àrã pakùiõã . iti ÷abdamàlà ..

#<pàñhà>#, strã, (pañhyate bahuguõavattayà kathyate iti . pañha + karmaõi gha¤ . ajàditvàt ñàp .) latàvi÷eùaþ . àkanàdi iti bhàùà . tatparyàyaþ . ambaùñhà 2 ambaùñhikà 3 pràcãnà 4 pàpacelikà 5 yåthikà 6 sthàpanã 7 ÷reyasã 8 viddhakarõikà 9 ekàùñhãlà 10 kucelã 11 dãpanã 12 vanatiktikà 13 tiktapuùpà 14 bçhattiktà 15 ÷i÷irà 16 vçkã 17 màlatã 18 varà 19 devã 20 vçttaparõã 21 . asyà guõàþ . tiktatvam . gurutvam . uùõatvam . vàtapittajvarapittadàhàtãsàra÷ålanà÷itvam . bhagnasandhànakàritva¤ca . iti vaidyakam .. * ..
     %<ambaùñhà bàlikà bàlà ÷añhàmbà bàlikàmbikà .
     ambà ca màcikà caiva dçóhavalkà mayårikà ..
     gandhaparõã citrapuùpã ÷reyasã sukhavàcikà .
     chinnapatrã bhårimallirvij¤eyà ùoóa÷àhvayà ..
     ambaùñhà sakaùàyàmlà kaphakaõñharujàpahà .
     vàtàmayavalàsaghnã rucikçddãpanã parà ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..
     %<pàñhàmbaùñhàmbaùñhakã ca pràcãnà pàpacelikà .
     ekàùñhãlà rasà proktà pàñhikà varatiktikà ..
     pàñhoùõà kañukà tãkùõà vàta÷leùmaharã laghuþ .
     hanti ÷ålajvaracchardikuùñhàtãsàrahçdrujaþ ..
     dàhakaõóåviùa÷vàsakçmigulmagalavraõàn ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<pàñhikà>#, strã, (pàñhà + svàrthe kan . ñàpi ata itva¤ca .) pàñhà . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<pàñhã>#, [n] puü, (pàñheva àkçtirvidyate yasya . pàñhà + iniþ .) citrakavçkùaþ . ityamaraþ .. (pàñho'styasyeti . %<ata iniñhanau .>% 5 . 2 . 115 . iti iniþ .) pàñhavi÷iùñaþ .. (karmopapadenàsya pramàõaü yathà, màrkaõóeye . 68 . 26 .
     %<bandinàmatha såtànàü viñànàü làsyapàñhinàm ..>%)

#<pàñhãkuñaþ>#, puü, (pàñhãü kuñatãti . kuña + %<igupadhaj¤eti .>% 3 . 1 . 135 . iti kaþ .) citrakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pàñhãnaþ>#, puü, (pàñhiü pçùñaü namayatãti . pàñhi + nama + õic + %<anyebhyo'pãti .>% óaþ . %<anyeùà mapi dç÷yate .>% 6 . 3 . 137 . iti dãrghaþ .) matsyavi÷eùaþ . voyàli iti bhàùà . tatparyàyaþ . sahasradaüùñraþ 2 . ityamaraþ .. sahasradaüùñrã 3 vodàlaþ 4 vadàlakaþ 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, manuþ . 5 . 16 .
     %<pàñhãnarohitàvàdyau niyuktau havyakavyayoþ ..>%) asya guõàþ . ÷leùmalatvam . snigdhatvam . madhuratvam . kaùàyatvam . balyatvam . vçùyatvam . pàke kañutvam . rocanatvam . vàtapittajittva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. (yathà ca .
     %<pàñhãnaþ ÷leùmalo vçùyo nidràluþ pi÷ità÷anaþ .
     dåùayedamlapittantu kuùñharogaü karotyasau ..>% iti su÷rute såtrasthàne 46 adhyàyaþ ..) pàñhakaþ . gugguludrumaþ . iti medinã . ne, 89 ..

#<pàñhyaü>#, tri, (pañhyate iti . pañha + %<çhalorõyat .>% 3 . 1 . 124 . iti õyat .) pañhanãyam . pañhitavyam . yathà --
     %<tiùñha re tiùñha kaõñhoùñhaü kuõñhayàmi hañhàdaham .
     apaùñhu pañhataþ pàñhyamadhigoùñhi ÷añhasya te ..>% iti naiùadhe 17 sargaþ ..

#<pàõaþ>#, puü, (paõyate vyavahniyate'neneti . paõa + karaõe gha¤ .) pàõiþ . iti ÷abdacandrikà .. (paõa + bhàve gha¤ . paõanam . samayaþ . yathà, mahàbhàrate . 2 . 57 . 8 .
     %<dãvyàmahe pàrthiva ! mà vi÷aïkàü kuruùva pàõa¤ca cira¤ca mà kçthàþ ..>%)

@<[Page 3,102a]>@
#<pàõiþ>#, strã, (paõàyante vyavaharantyasyàmiti . paõa + %<a÷ipaõàyyo ruóàyalukau ca .>% uõàü 4 . 132 . iti iõ àyapratyayasya luk ca .) paõyavãthã . haññaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<pàõiþ>#, puü, (paõàyante vyavaharantyanena . paõa ïa vyavahàre + %<a÷ipaõàyyo ruóàyalukau ca .>% uõàü 4 . 132 . iti iõ àyapratyayasya luk ca .) sa ca maõibandhàvadhyaïguliparyantabhàgaþ . sa tu garbhasthabàlakasya màsadvayena bhavati .. iti sukhabodhaþ .. tatparyàyaþ . pa¤ca÷àkhaþ 2 ÷ayaþ 3 samaþ 4 hastaþ 5 karaþ 6 . ityamarabharatau .. bhujaþ 7 . iti jañàdharaþ .. kuliþ 8 . iti ÷abdaratnàvalã .. bhujàdalaþ 9 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, devãbhàgavate . 2 . 2 . 19 .
     %<mçganàbhisugandhàü tàü kçtvà kàntàü manoramàm .
     jagràha dakùiõe pàõau munirmanmathapãóitaþ ..>%) kulikavçkùaþ . iti ratnamàlà .. kuliyàkaóà iti bhàùà ..

#<pàõikacchapikà>#, strã, (kacchapaþ kårmastadàkàro'styasyàþ . kacchapa + ñhan . ñàpi ata itva¤ca . pàõibhyàü kçtà kacchapikà kårmàkçtimudrà .) kårmamudrà . yathà --
     %<pàõikacchapikàü kuryàt kårmamantreõa sàdhakaþ .
     tatra saüskçtapuùpeõa påjayedàtmano vapuþ ..
     påjitaü tena puùpeõa devatvaü svasya jàyate ..>% kårmamantro yathà --
     %<dvitãyaü vaiùõavãtantraü bãjaü bindvindusaüyutam .
     ùaùñhasvaro paricaraü kårmabãjaü prakãrtitam ..>% iti kàlikàpuràõe 56 adhyàyaþ ..

#<pàõigçhãtã>#, strã, (pàõirgçhãto yasyàþ .
     %<pàõigçhãtã bhàryàyàm . 4 . 1 . 52 .>% ityasya vàrtikoktyà ïãù .) vidhànenoóhà . ityamaraþ . 2 . 6 . 5 ..

#<pàõigrahaõaü>#, klã, (pàõergrahaõaü yatra .) vivàhaþ . iti hemacandraþ . 3 . 182 .. (yathà, raghuþ . 7 . 29 .
     %<iti svasurbhojakulapradãpaþ sampàdya pàõigrahaõaü sa ràjà .
     marhãpatãnàü pçthagarhanàrthaü samàdide÷àdhikçtànadhi÷rãþ ..>%)

#<pàõighaþ>#, puü, (pàõiü pàõinà và hantãti . hana + %<pàõighatàóaghau ÷ilpini .>% 3 . 2 . 55 . iti ñak ñilopo ghatva¤ca nipàtyate .) pàõivàdaþ . pàõinà mçdaïgàdivàdyam . pàõiü và hanti yaþ . yaþ pàõinaiva mçdaïgàdivàdyamatapàdayati tatra . yaþ pàõinà mçdaïgamiva pàõiü vàdayati tatra ca . ityamarabharatau ..

#<pàõighàtaþ>#, puü, (pàõinà hantãti . han + a÷ilpitvàt aõ .) pàõitàóakaþ . iti siddhàntakaumudã .. (hana + bhàve gha¤ . pàõinà ghàto hananamiti . pàõihananam ..)

@<[Page 3,102b]>@
#<pàõijaþ>#, puü, (pàõau jàyate iti . pàõi + jan + %<saptamyàü janeróaþ .>% 3 . 2 . 97 . iti óaþ .) nakhaþ . iti halàyudhaþ ..

#<pàõitalaü>#, klã, (pàõitalamiva parimàõamastyasyeti . ac .) karùaparimàõam . tolakadbayam . iti vaidyakaparibhàùà .. (paryàyo'syà yathà --
     %<koladvaya¤ca karùaþ syàt sa proktà pàõimàlikà .
     akùaü picuþpàõitalaü ki¤citpàõi÷ca tindukam ..
     vióàlapadaka¤caiva suvarõaü kavalagrahaþ .
     udambara÷ca paryàyaiþ karùa eva nigadyate ..>% iti ÷àrïgadhare pårbakhaõóe prathame'dhyàye .. paryàyàntaraü yathà --
     %<vidyàddvau draükùaõau karùaü suvarõa¤càkùameva ca .
     vióàlapadakantacca picumpàõitalantathà ..
     tinduka¤ca vijànãyàt kavaóagrahameva ca ..>% iti carake kalpasthàne dvàda÷e'dhyàye .. pàõestalam .) hastàdhobhàgaþ .. (yathà, manau . 4 . 143 .
     %<spçùñvaitàna÷ucirnityamadbhiþ pràõànupaspç÷et .
     gàtràõi caiva sarvàõi nàbhiü pàõitalena tu ..>%)

#<pàõinaþ>#, puü, (paõino munergotràpatyam . paõin + aõ . %<gàthividathike÷igaõipaõina÷ca .>% 6 . 4 . 165 . iti na ñilopaþ .) pàõinimuniþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pàõiniþ>#, puü, (paõino muneryuvàpatyam . paõin + i¤ . na ñilopaþ .) munivi÷eùaþ . tatparyàyaþ . àhikaþ 2 dàkùãputtraþ 3 ÷àlaïkã 4 pàõinaþ 5 ÷àlàturãyaþ 6 . iti trikàõóa÷eùaþ .. * .. (ayaü hi paõin-vaü÷asambhåtaþ prasiddho vyàkaraõakartà . asya màtà dàkùã ityàkhyayà vi÷rutà . yathà, pàta¤jalakàrikàyàm . 1 . 1 . 20 .
     %<sarve sarvapadàde÷à dàkùãputtrasya pàõineþ ..>% tathàca ÷ikùàyàm . 56 .
     %<÷aïkaraþ ÷àïkarãü pràdàddàkùãputtràya dhãmate .
     vàïmayebhyaþ samàhçtya devãü vàcamiti sthitiþ ..>% asya ÷àlàturãya ityàkhyàpi dç÷yate . yathà, abhidhànacintàmaõau . 3 . 515 .
     %< -- atha pàõinau .
     ÷àlàturãyadàkùeyau -- ..>% %<gàndhàraprade÷avi÷eùa÷alàturagràmajàtatvàdevàsya tathà nàma .>% iti cintàmaõiñãkà .. pare tu ÷alàturagràmo'sya janmasthànamiti na svãkurvanti . yataþ ÷alàturo'bhijano'sya iti vyutpattyà ÷àlàtura÷abdena ÷alàturade÷odbhave jane evàrtho nàvagamyate . aùñàdhyàyãsåtrapàñhasya %<tådã÷alàturavarmatãkåcavàràt óhak chaõ óha¤ yakaþ .>% 4 . 3 . 94 . såtràt abhijanàrthe eva chaõpratyayaþ . vçttikàrabhaññojãdãkùitena tu %<abhijana÷ca .>% 4 . 3 . 90 . iti såtre %<yatra svayaü vasati sa nivàsaþ . yatra pårbairuùitaü so'bhijanaþ .>% ityabhijana÷abdasyàrthaþ pradar÷itaþ . ataþ spaùñataþ ÷alàturaprade÷aþ pàõineþ pårbapuruùàõàü vàsasthànamityevàvagamyate natu tasyeti .
     purà kila kàtyàyananàmà muniþ saptalakùa÷lokàtmakaü bçhatkathàmidhànaü granthaü viracayya kàõabhåtaye ÷ràvayàmàsa . somadevabhaññastu tataþ sàràü÷aü samuddhçtya kathàsaritsàgara ityàkhyayà prasiddhaü granthaü nirmitavàn tasmàdeùàkhyàyikà samadhigamyate . yathà, tatraiva . 4 . 20 -- 95 .
     %<atha kàlena varùasya ÷iùyavargo mahànabhåt .
     tatraikaþ pàõinirnàma jaóabuddhitaro'bhavat ..
     sa ÷u÷råùàparikliùñaþ preùito varùabhàryayà .
     agacchat tapase khinno vidyàkàmo himàlayam ..
     tatra tãvreõa tapasà toùitàdindu÷ekharàt .
     sarvavidyàmukhaü tena pràptaü vyàkaraõaü navam ..
     tata÷càgatya màmeva vàdàyàhvayate sma saþ .
     pravçtte càvayorvàde prayàtàþ saptavàsaràþ ..
     aùñame'hni mayà tasmin jite tatsamanantaram .
     nabhaþsthena mahàghoro håïkàraþ ÷ambhunà kçtaþ ..
     tena pranaùñamaindrantadasmadvyàkaraõaü bhuvi .
     jitàþ pàõininà sarve mårkhãbhåtà vayaü punaþ ..
     atha saüjàtanirvedaþ svagçhasthitaye dhanam .
     haste hiraõyadattasya vidhàya baõijo nijam ..
     uktvà taccopako÷àyai gatavànasmi ÷aïkaram .
     tapobhiràràdhayituü niràhàro himàcalam ..>%
     %<atràntare tuùàràdrau kçtvà tãvrataraü tapaþ .
     àràdhito mayà devo varadaþ pàrvatãpatiþ ..
     tadaiva tena ÷àstraü me pàõinãyaü prakà÷itam .
     tadicchànugrahàdeva mayà pårõãkçta¤ca tat ..>% ****
     %<varùo'tha manmukhàdaicchat ÷rotuü vyàkaraõaü navam .
     tataþ prakà÷itaü svàmikumàreõaiva tasya tat ..
     tato vyàóãndradattàbhyàü vij¤apto dakùiõàü prati .
     gururvarùo'bravãt svarõakoñirme dãyatàmiti ..
     aïgãkçtya gurorvàkyaü tau ca màmityavocatàm .
     ehi ràj¤aþ sakhe ! nandàt yàcituü gurudakùiõàm gacchàmo nànyato'smàbhiriyat kà¤canamàpyate .
     navàdhikàyà navateþ koñãnàmadhipo hi saþ ..>% ityupàkhyànena pàõiniþ kàtyàyanasya ràj¤onandasya ca samasàmayika ityevàyàti . paraü kàtyàyanapàõinyoþ ÷abda÷àstrapàñhena pàõiniþ kàtyàyanàt pårbatana ityanàyàsenaiva vij¤àyate . yataþ kàtyàyana eva pàõinikçtavyàkaraõasya vàrtikakàraþ . sa ca svakçtagranthe viduùàü varaü pàõiniü àcàryatvena svãkçtavàn . [6 . 4 . 104 . såttrasya vàrtiü .] pàõinistu svãyavyàkaraõe pårbatanànàü bahånàü viduùàü nàmollekhaü kçtavàn paraü kutràpi kàtyàyanasya nàma nàbhihitavànataþ spaùñato'vagamyate pàõiniþ kàtyàyanàt vçddhatara iti .
     anena mahàtmanà pàõinà racitaü vyàkaraõaü pàõinãyàùñakamityàkhyayà prasiddham . kàtyayana evàsya vàrtikaü vidhàya tãvrasamàlocanà¤cakàra . paraü pata¤jaliþ såtrapàñhasya vàrtikasya ca mahàbhàùyaü vidhàya sarvataþ pramàdapari÷ånyo'yaü pàõinãyàùñàdhyàyãgrantha iti pradar÷ayan kàtyàyanatãvradçùñeþ rarakùaiõaü samàdaraõãyaü granthamuttamam . aùñàdhyàyãpràrambhe tu caturda÷asåtràõi santi tàni tu pratyàhàrasåtràõi . aùñàdhyàyãsåtrapàñhe, àpi÷aliþ . 6 . 1 . 92 . gàlavaþ . 6 . 3 . 61 . càkravarmaõaþ . 6 . 1 . 130 . sphoñàyanaþ . 6 . 1 . 123 . kà÷yapaþ . 8 . 4 . 67 . gàrgyaþ . 8 . 4 . 67 . bhàradvàjaþ . 7 . 2 . 63 . senakaþ 5 . 4 . 112 . ÷àkañàyanaþ . 3 . 4 . 111 . ÷àkalyaþ . 1 . 1 . 16 . eteùàü pårbatanavaiyàkaraõànàü nàmàni santi . atra 3996 saükhyakàni såtràõi vidyante . kà÷mãraràjasya jayàpãóasya ràjatvasamaye pàõinivyàkaraõaü vàrtikena mahàbhàùyeõa ca saha vi÷eùavidyàrthisudhãvaravidbajjana÷ikùàrthaü pracalitamàsãt . yathà, ràjataraïgiõyàm . 4 . 638 -- 640 .
     %<nitàntaü kçtakçtyasya guõavçddhividhàyinaþ .
     ÷rãjayàpãóadevasya pàõine÷ca kimantaram ..
     bhàùyavyàkhyàkùaõe ÷lokairvailakùaõyahataiþ kçtaþ .
     so'yaü tasya viparyàso budhairiva vivartitaþ ..
     kçtavipropasargasya bhåtaniùñhàvidhàyinaþ .
     ÷rãjayàpãóadevasya pàõine÷ca kimantaram ..>% kàtyàyanakçtavàrtikàt pata¤jalikçtamahàbhàùyàcca anyà api aùñàdhyàyãsåtrapàñhasya ullikhitamahàbhàùyasya ca bahvyaùñãkàþ santi bàhulyabhiyà tàsàü nàmàni na pradattàni .. * ..)

#<pàõinãyaü>#, tri, (pàõininà proktaü upadiùñaü và . pàõini + %<vçddhàcchaþ .>% 4 . 2 . 114 . iti chaþ .) pàõininà kçtaü granthàdi . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<pàõindhamaþ>#, tri, (pàõiü dhamatãti . dhmà ÷abdàgnisaüyogayoþ + %<ugraüpa÷yerammadapàõindhamà÷ca .>% 3 . 2 . 37 . iti kha÷ mum ca .) hastakarmatàkàgnisaüyogakartà . evaü ÷abdakartà ca . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (%<pàõayo dhmàyante 'sminniti pàõindhamo'dhvà . andhakàràdyàvçta ityarthaþ . tatra hi sarpàdyapanodanàya pàõayaþ ÷abdyante .>% iti siddhàntakaumudã ..)

#<pàõindhayaþ>#, tri, (pàõibhyàü dhayati pibatãti . dheña pàne + %<nàóã÷unãstanakaramuùñhipàõinàsikàt dhma÷ca .>% iti såtràt kha÷pratyayena sàdhuþ .) pàõidvàrà pànakartà . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<pàõipàdaü>#, klã, pàõi÷ca pàda÷ca dvayoþ samàhàraþ . pàõipàdayoþ samàhàraþ . iti vyàkaraõam ..

#<pàõipãóanaü>#, klã, (pàõeþ pãóanaü grahaõaü yatra .) pàõigrahaõam . vivàhaþ . ityamaraþ .. (pàõibhyàü pãóanamiti vigrahe krodhàdinà hastamardanam ..)

@<[Page 3,103b]>@
#<pàõibhuk>#, [j] puü, (pàõineva bhujyate dãyate'nena carvàdihavyaü yadvà, pàõiriva bhujyate yaj¤àdisthale vyavahniyate iti . bhuj + kvip .) uóumbaravçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. (pàõinà bhuïkte iti . bhuj + kvip .) pàõikaraõakabhoktari, tri ..

#<pàõimardaþ>#, puü, (pàõiü mçdnàtãti . pàõi + mçd + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ .) karamardakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pàõimuktaü>#, klã, (pàõibhyàü muktaü parityaktam .) astram . iti halàyudhaþ ..

#<pàõiruhaþ>#, puü, (pàõau rohatãti . ruha + %<igupadhaj¤eti .>% 3 . 1 . 135 . iti kaþ .) nakhaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pàõivàdaþ>#, tri, (pàõiü pàõinà và vàdayatãti . vada + õic + aõ .) pàõighaþ . mçdaïgàdivàdakaþ . ityamaraþ .. (pàõinà vàdyate iti . vad + õic + karmaõi gha¤ . mçdaïgàdau, klã . yathà, ràmàyaõe . 2 . 65 . 4 .
     %<apadànànyudàhçtya pàõivàdànyavàdayan ..>%)

#<pàõivàdakaþ>#, tri, (pàõiü pàõinà và vàdayatãti . vad + õic + õvul .) pàõivàdaþ . iti hemacandraþ . 3 . 589 .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 65 . 4 .
     %<tatastu stuvatàü teùàü såtànàü pàõivàdakàþ .
     apadànànyudàhçtya pàõivàdànyavàdayan ..>%)

#<pàõisargyà>#, strã, (pàõibhyàü sçjyate'sau . sçjau ÷a visarge + %<pàõau sçjeõyet vàcyaþ .>% iti õyat . %<cajoþ kuþ ghiõõyatoþ .>% 7 . 3 . 52 . iti kutvam .) rajjuþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<pàõãtalaü>#, klã, (pàõitalaü nipàtanàt dãrghaþ .) tolakadvayam . yathà --
     %<vióàlapadakarùau c pàõãtalamuóumbaram ..>% iti ÷abdamàlà ..

#<pàõaukaraõaü>#, klã, (pàõau kriyate'nenàsmin và . kç + lyuñ . saptamyàþ aluk .) vivàhaþ . iti jañàdharaþ ..

#<pàõóaraü>#, klã, (pàõóaro varõo'styasyeti . ac .) kundapuùpam . gairikam . iti ÷abdacandrikà ..

#<pàõóaraþ>#, puü, (pàõóaraþ ÷uklavarõo'styasyeti . ac .) maruvakavçkùaþ . (paói + ara + dãrgha÷ca .) ÷vetavarõaþ . (parvatavi÷eùaþ . sa tu meroþ pa÷cime vartate . yathà, màrkaõóeye . 55 . 10 .
     %<a¤janaþ kukkuñaþ kçùõaþ pàõóara÷càcalottamaþ ..>%
     %<pa÷cimena tathà merorviskambhàt pa÷cimàdbahiþ .
     ete'calàþ samàkhyàtàþ -- ..>% airàvatakulotpannanàgavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 57 . 11 -- 12 .
     %<pàràvataþ pàrijàtaþ pàõóaro hariõaþ kç÷aþ .
     vihaïgaþ ÷arabho medaþ pramodaþ saühatàpanaþ ..
     airàvatakulàdete praviùñà havyavàhanam ..>% pakùivi÷eùaþ . yathà, jyotistattvadhçtavacanam .
     %<gçdhraþ kaïkaþ kapota÷ca ulåkaþ ÷yena eva ca .
     cilla÷ca dharmacilla÷ca bhàsaþ pàõóara eva ca .
     gçhe yasya patantyete gehaü tasya vipadyate ..>%) tadbarõavi÷iùñe, tri . ityuõàdikoùaþ .. (yathà, harivaü÷e . 82 . 50 .
     %<asitàmbarasaüvãtaü pàõóaraü pàõóaràsanam ..>%)

#<pàõóarapuùpikà>#, strã, (pàõóaraü ÷uklavarõaü puùpamasyàþ . kap . tataþ kàpi ata itvam .) ÷ãtalàvçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<pàõóavaþ>#, puü, (pàõóostadàkhyayà prasiddhasya ràj¤o'patyam . pàõóu + %<ora¤ .>% 4 . 2 . 71 . itya¤ .) pàõóunandanaþ . pa¤capàõóavotpattiryathà -- vai÷ampàyana uvàca .
     %<saüvatsaradhçte garbhe gàndhàryà janamejaya ! .
     àhvayàmàsa vai kuntã garbhàrthe dharmamacyutam ..
     sà baliü tvarità devã dharmàyopajahàra ha .
     jajàpa mantraü vidhivaddattaü durvàsasà purà ..
     saügamya sà tu dharmeõa yogamårtidhareõa ha .
     lebhe puttraü varàrohà sarvapràõihitaü varam ..
     aindre candrasamàyukte muhårte'bhijite'ùñame .
     divàmadhyagate sårye tithau puõye'bhipåjite ..
     samçddhaya÷asaü kuntã suùàva pravaraü sutam .
     jàtamàtre sute tasmin vàguvàcà÷arãriõã ..
     eùa dharmabhçtàü ÷reùñho bhaviùyati narottamaþ .
     vikràntaþ satyavàk caiva ràjà pçthvyàü bhaviùyati ..
     yudhiùñhira iti khyàtaþ pàõóoþ prathamajaþ sutaþ .
     bhavità prathito ràjà triùu lokeùu vi÷rutaþ .
     ya÷asà tejasà caiva vçttena ca samanvitaþ .. 1 .. * ..
     dhàrmikaü taü sutaü labdhvà pàõóustàü punarabravãt .
     pràhuþ kùàttraü balaü jyeùñhaü balajyeùñhaü sutaü vçõu ..
     tatastathoktà bhartrà tu vàyumevàjuhàva sà .
     tasmàjjaj¤e mahàbàhurbhãmo bhãmaparàkramaþ ..
     tamapyatibalaü jàtaü vàguvàcà÷arãriõã .
     sarveùàü balinàü ÷reùñho jàto'yamiti bhàrata ! ..
     idamatyadbhuta¤càsãjjàtamàtre vçkodare .
     yadaïkàt patito màtuþ ÷ilàü gàtrairacårõayat ..
     kuntã vyàghrabhayodvignà sahasotpatità kila .
     nànvabudhyata taü suptamutsaïge sve vçkodaram ..
     vajrasaühananaþ so'tha kumàro nyapataddgirau .
     patatà tena ÷atadhà ÷ilà gàtrairvicårõità ..
     tàü ÷ilàü cårõitàü dçùñvà pàõóurvismayamàgataþ .
     yasminnahani bhãmastu jaj¤e bharatasattama ! ..
     duryodhano'pi tatraiva prajaj¤e vasudhàdhipa ! .. 2 .. * ..
     jàte vçkodare pàõóuridaü bhåyo'nvacintayat .
     kathannu me varaþ puttro loka÷reùñho bhavediti ..
     daive puruùakàre ca loko'yaü saüpratiùñhitaþ .
     tatra daivantu vidhinà kàlayuktena labhyate ..
     indro hi ràjà devànàü pradhàna iti naþ ÷rutam .
     aprameyabalotsàho vãryavànamitadyutiþ ..
     taü toùayitvà tapasà puttraü lapsye mahàbalam .
     yaü dàsyati sa me puttraü sa garãyàn bhaviùyati ..
     karmaõà manasà vàcà tasmàttapsye mahattapaþ .
     tataþ pàõóurmahàràjo mantrayitvà maharùibhiþ ..
     dide÷a kuntyàþ kauravyo vrataü sàüvatsaraü ÷ubham .
     àtmanà ca mahàbàhurekapàdasthito'bhavat ..
     ugraü sa tapa àtasthe parameõa samàdhinà .
     àriràdhayiùurdevaü trida÷ànàü tamã÷varam ..
     såryeõa saha dharmàtmà paryavartata bhàrata ! .
     tantu kàlena mahatà vàsavaþ pratyapadyata ..
     ÷akra uvàca .
     puttraü tava pradàsyàmi triùu lokeùu vi÷rutam .
     bràhmaõànàü gavà¤caiva suhçdà¤càrthasàdhakam ..
     durhçdàü ÷okajananaü sarvabàndhavanandanam .
     sutaü te'gryaü pradàsyàmi sarvàmitravinà÷anam ..
     ityuktaþ kauravo ràjà vàsavena mahàtmanà .
     uvàca kuntãü dharmàtmà devaràjavacaþ smaran ..
     udarkastava kalyàõi tuùño devagaõe÷varaþ .
     dàtumicchati me puttraü yathàsaïkalpitaü hçdà ..
     atimànuùakarmàõaü ya÷asvinamarindamam .
     nãtimantaü mahàtmànamàdityasamatejasam ..
     duràdharùaü kriyàvantamatãvàdbhutadar÷anam .
     puttraü janaya su÷roõi ! dhàma kùattriyatejasàm ..
     labdhaþ prasàdo devendràt tamàhvaya ÷ubhànane ! ..
     evamuktà tataþ ÷akramàjuhàva ya÷asvinã .
     athàjagàma devendro janayàmàsa càrjunam ..
     jàtamàtre kumàre tu vàguvàcà÷arãriõã .
     mahàgambhãranirghoùà nabho nàdayatã tadà ..
     ÷çõvatàü sarvabhåtànàü teùà¤cà÷ramavàsinàm .
     kuntãmàbhàùya vispaùñamuvàcedaü ÷ucismitàm ..
     kàrtavãryasamaþ kunti ! ÷ivitulyaparàkramaþ .
     eùa ÷akra ivàjeyo ya÷aste prathayiùyati ..
     adityà viùõunà prãtiryathàbhådabhivardhità .
     tathà viùõusamaþ prãtimbardhayiùyati te sutaþ ..
     eùa madràn va÷e kçtvà kuråü÷ca saha somakaiþ .
     cedikà÷ikaråùàü÷ca kurulakùmãü vahiùyati ..
     etasya bhujavãryeõa khàõóave havyavàhanaþ .
     medasà sarvabhåtànàü tçptiü yàsyati vai paràm ..
     gràmaõã÷ca mahãpàlàn eùa jitvà mahàbalaþ .
     bhràtçbhiþ sahito vãrastrãn medhànàhariùyati ..
     jàmadagnyasamaþ kunti ! vàyuvegaparàkramaþ .
     eùa vãryavatàü ÷reùñho bhaviùyati mahàya÷àþ ..
     tathà divyàni càstràõi nikhilenàhariùyati .
     vipranaùñàü ÷riya¤càyamàhartà puruùarùabhaþ ..
     etàmatyadbhutàü vàcaü kuntã ÷u÷ràva bhàrata ! .
     vàcamuccaritàmuccaistàü ni÷amya tapasvinàm ..
     babhåya paramo harùaþ ÷atagçïganivàsinàm .
     tathà devarathànà¤ca sendràõà¤ca divaukasàm .
     àkà÷e dundamonà¤ca babhåva tumulaþ svanaþ .
     udatiùñanmahàghoùaþ puùpavçùñibhiràvçtaþ .. 3 .. * ..>% vai÷ampàyana uvàca .
     %<kantãputtraùu jàteùu dhçtaràùñràtmajeùu ca .
     maharàjasatà pàõóuü raho vacanamabravãt ..
     na me'sti tvayi mantàpo viguõe'pi parantapa .
     nàvaratve varàrhàyàþ sthitvà cànagha ! nityadà ..
     gàndhàryà÷caiva nçpate ! jàtaü puttra÷atantathà .
     ÷rutvà na me tathà duþkhamabhavat kurunandana ! ..
     idantu me mahadduþkhaü tulyatàyàmaputtratà .
     diùñyà tvidànãü bharturme kuntyàmapyasti santatiþ ..
     yadi càpatyasandhànaü kuntiràjasutà mayi .
     kuryàdanugraho me syàttava càpi hitaü bhavet ..
     saüstambho me sapatnãtvàt vaktuü kuntisutàü prati .
     yadi tu tvaü prasanno me svayamenàü pracodaya ..
     pàõóuruvàca .
     mamàpyeùa sadà màdri ! hçdyarthaþ parivartate .
     na tu tàü prasahe vaktumiùñàniùñavivakùayà ..
     tava tvidaü mataü matvà prayatiùyàmyataþparam .
     manye dhruvaü mayoktà sà vacanaü pratipatsyate ..
     vai÷ampàyana uvàca .
     tataþ kuntãü punaþ pàõóurvivikta idamabravãt .
     kulasya mama santànaü lokasya ca kuru priyam ..
     mama càpiõóanà÷àya pårbeùàmapi càtmanaþ .
     matpriyàrtha¤ca kalyàõi ! kuru kalyàõamuttamam .
     ya÷ase'rthàya caiva tvaü kuru karma suduùkaram ..
     evamuktàbravãnmàdrãü sakçccintaya daivatam .
     tasmàtte bhavitàpatyamanuråpamasaü÷ayam ..
     tato màdrã vicàryaivaü jagàma manasà÷vinau .
     tàvàgamya sutau tasyàü janayàmàsaturyamau ..
     nakulaü sahadeva¤ca råpeõàpratimau bhuvi .
     tathaiva tàvapi yamau vàguvàcà÷arãriõã ..
     råpasattvaguõopetàvetàvatya÷vinàvapi .
     bhàsatastejasàtyarthaü råpadraviõasampadà ..
     nàmàni cakrire teùàü ÷ata÷çïganivàsinaþ .
     bhaktyà ca karmaõà caiva tathà÷ãrbhirvi÷àmpate ..
     jyeùñhaü yudhiùñhiretyevaü bhãmaseneti madhyamam .
     arjuneti tçtãya¤ca kuntãputtrànakalpayan ..
     pårbajaü nakuletyevaü sahadeveti càparam .
     màdrãputtràvakathayaüste vipràþ prãtamànasàþ ..>% iti mahàbhàrate 1 . 123 -- 124 .. teùàü puttrà yathà --
     %<pratibindhyaþ sutaþ somaþ ÷rutakãrtistu càrjunàt .
     ÷atànãkaþ ÷rutakarmà draupadyàþ pa¤ca vikramàt ..>% teùàü bhàryà yathà, gàruóe 139 adhyàye .
     %<yaudheyã ca hióimbà ca kà÷ã caiva subhadrikà .
     vijayà vai veõumatã pa¤cabhyastu sutàþ kramàt ..
     devako ghañotkaca÷ca abhimanyu÷ca sarva÷aþ .
     ahotro nirapatra÷ca parikùidabhimanyujaþ ..>%

#<pàõóaveyaþ>#, tri, (pàõóoriyaü itya¤ ïãp ca pàõóavã kuntã màdrã ca tayorapatyam iti . óhak .) pàõóorapatyam . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (yudhiùñhiraprabhçtayaþ pa¤ca bhràtaraþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 203 . 15 .
     %<yàvannàyàti vàrùõeyaþ karùan yàdavavàhinãm .
     ràjyàrthe pàõóaveyànàü pà¤càlyasadanaü prati ..>% abhimanyuputtro narapatiþ parãkùit . yathà, bhàgayate . 1 . 4 . 7 .
     %<kathaü và pàõóaveyasya ràjarùermuninà saha .
     saüvàdaþ samabhåttàta ! yatraiùà sàtvatã ÷rutiþ ..>%)

#<pàõóavàbhãlaþ>#, puü, (abhãþ abhayaü làtãti . là + kaþ . pàõóavo'bhãlo yasmàt . pàõóavànàmabhiyamabhayaü làtãti và .) kçùõaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pàõóavàyanaþ>#, puü, (pàõóavànàmayanaü rakùarõa yasmàt .) kçùõaþ . iti hemacandraþ . 2 . 131 ..

#<pàõóityaü>#, klã, (paõóitasya bhàvaþ karma và . iti
     %<varõadçóhàdibhyaþ ùya¤ ca . 5 . 1 . 123 .>% iti ùya¤ .) paõóitadharmakarmaõã . yathà --
     %<rasaj¤à pàõóityacchidura÷a÷idhàmabhramabharàn ..>% iti muràriþ .. (yathà, ca mahàbhàrate . 5 . 31 . 2 .
     %<uta bàlàya pàõóityaü paõóitàyota bàlatàm .
     dadàti sarvamã÷ànaþ purastàcchukramuccaran ..>%)

#<pàõóuþ>#, puü, (paói gatau + %<mçgayvàdaya÷ca .>% uõàü . 1 . 38 . iti kupratyayaþ nipàtanàt dhàtordãrgha÷ca .) pàõóuraphalãkùupaþ . pañolaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷uklapãtami÷ritavarõaþ . tatparyàyaþ . hariõaþ 2 . pàõóuraþ 3 . ityamaraþ .. pàõóaraþ 4 . iti haóóaþ ..
     %<sitapãtasamàyuktaþ pàõóuvarõaþ prakãrtitaþ ..>% iti subhåtiþ .. bhedo'pi dç÷yate yathà --
     %<pàõóurastu raktapãtabhàgã pratyåùacandravat .
     pàõóustu pãtabhàgàrdhaþ ketakãdhålisannibhaþ ..>% iti bharataþ .. tadvati, tri . ityamaraþ .. (yathà raghuþ . 3 . 2 .
     %<÷arãrasàdàdasamagrabhåùaõà mukhena sàlakùyata lodhrapàõóunà ..>% nçpativi÷eùaþ . sa tu ÷antanuputtravicitravãryasya kùetre vyàsàjjàtaþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 118 . 5 .
     %<ràjà pàõóurmahàraõye mçgavyàlaniùevite .
     caran maithunadharmasthaü dadar÷a mçgayåthapam ..>% asya dehapàõóutàkàraõaü nàmaniruktyàdikaü ca yathà, mahàbhàrate . 1 . 106 . 15-18 .
     %<ambàlikàmathàbhyàgàdçùiü dçùñvà ca sàpi tam .
     viùaõõà pàõóusaïkà÷à samapadyata bhàrata ! .
     tàü bhãtàü pàõóusaïkà÷àü viùaõõàü prekùya bhàrata ! ..
     vyàsaþ satyavatãputtra idaü vacanamabravãt .
     yasmàt pàõóutvamàpannà viråpaü prekùya màmiha ..
     asmàdeùa sutaste vai pàõóureva bhaviùyati .
     nàma càsyaitadeveha bhaviùyati ÷ubhànane ! ..>%) nàgabhedaþ . ÷vetahastã . sitavarõaþ . roga vi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. * .. pàõóuroganidànam . yathà --
     %<pàõóurogàþ smçtàþ pa¤ca vàtapittakaphaistrayaþ .
     caturthaþ sannipàtena pa¤camo bhakùaõànmçdaþ ..
     vyàyàmamamlaü lavaõàni madyaü mçdaü divàsvapnamatãvatãkùõam .
     niùevamàõasya sametya raktaü doùàstvacaü pàõóaratàü nayanti .. * ..
     tasya pårbaråpàõi yathà -- tvaksphoñanaùñhãvanagàtrasàdamçdbhakùaõaprekùaõakåña÷othàþ .
     viõmåtrapãtatvamathàvipàko bhaviùyatastasya puraþsaràõi .. * ..
     vàtikasya tasya lakùaõaü yathà -- tvaïmåtranayanàdãnàü råkùakçùõàruõàbhatàþ .
     vàtapàõóvàmaye kampatodànàhabhramàdayaþ .. * ..
     paittikasya lakùaõaü yathà -- pãtamåtra÷akçnnetro dàhatçùõàjvarànvitaþ .
     bhinnaviñko'tipãtàbhaþ pittapàõóvàmayã naraþ ..
     ÷laiùmikasya lakùaõaü yathà -- kaphapraseka÷vayathutandràlasyàtigauravaiþ .
     pàõóurogã kaphàcchuklaistvaïmåtranayanànanaiþ .. * ..
     tridoùajasya lakùaõaü yathà -- jvaràrocakahçllàsaccharditçùõàklamànvitaþ .
     pàõóurogã tribhirdoùaistyàjyaþ kùãõo hatendriyaþ ..
     mçjjasya saüpràptiryathà -- mçttikàdana÷ãlasya kupyatyanyatamo malaþ .
     kaùàyà màrutaü pittamåùarà madhurà kapham ..
     kopayenmçdrasàdãü÷ca raukùyàdbhukta¤ca råkùayet .
     pårayatyavipakvaiva srotàüsi viruõaddhyapi ..
     indriyàõàü balaü hatvà tejo vãryaujasã tathà .
     pàõóurogaü karotyà÷u balavarõàgninà÷anam .. * ..
     mçttikàbhakùaõajanyapàõóulakùaõaü yathà -- mçdbhakùaõàdbhavet pàõóustandràlasyanipãóitaþ sakàsa÷vàsa÷ålàr÷aþsadàrucisamanvitaþ ..
     ÷ånàkùikåñagaõóabhråþ ÷ånapànnàbhimehanaþ .
     kçmikoùñho'tisàryeta malaü sàsçkkaphànvitam ..
     tasya asàdhyalakùaõaü yathà -- jvaràrocakahçllàsaccharditçùõàklamànvitaþ .
     pàõóurogã tribhirdoùaistyàjyaþ kùãõo hatendriyaþ ..
     pàõóuroga÷cirotpannaþ kharãbhåto na sidhyati .
     kàlaprakarùàcchånànàü yo và pãtàni pa÷yati ..
     baddhàlpaviñ sahaüritaü sakaphaü yo'tisàryate .
     dãnaþ ÷vetàtidigdhàïga÷chardimårchàtçùànvitaþ ..
     sa nàstyasçkkùayàdya÷ca pàõóuþ ÷vetatvamàpnuyàt ..
     pàõóudantanakho yastu pàõóunetra÷ca yo bhavet .
     pàõóusaüghàtadar÷ã ca pàõóurogã vina÷yati ..
     anteùu ÷ånaü parihãõamadhyaü mlànaü tathànteùu ca madhya÷ånam .
     gude ca ÷ephasyatha muùkayo÷ca ÷ånaü pratàmyantamasaüj¤akalpam ..
     vivarjayet pàõóukinaü ya÷o'rthã tathàtisàrajvarapãóita¤ca ..>% iti màdhavakaraþ .. (yathà ca --
     %<pittapradhànàþ kupità yathoktaiþ kopanairmalàþ .
     tatrànilena balinà kùiptaü pittaü hçdi sthitam ..
     dhamanãrda÷a sampràpya vyàpnuvat sakalàü tanum .
     ÷leùmatvagraktamàüsàni pradåùyàntaramà÷ritam ..
     tvaïmàüsayostat kurute tvaci varõàn pçthagvidhàn .
     pàõóuhàridraharitàn pàõóutvaü teùu càdhikam ..
     yato'taþ pàõóurityuktaþ sa rogastena gauravam ..
     dhàtånàü syàcca ÷aithilyamojasa÷ca guõakùayaþ ..
     tato'lparaktamedasko niþsàraþ syàt ÷lathendriyaþ .
     mçdyamànairivàïgairnà dravatà hçdaye na ca ..
     ÷ånàkùikåñasadanaþ kopanaþ ùñhãvano'lpavàk .
     annadviñ ÷i÷iradveùã ÷ãrõaromà hatànalaþ ..
     sannasakthã jvarã ÷vàsã karõakùveóã bhramã ÷ramã .
     sa pa¤cadhà pçthagdoùaiþ samastairmçttikàdanàt ..
     pràgråpamasya hçdayaspandanaü råkùatà tvaci .
     aruciþ pãtamåtratvaü svedàbhàvo'lpavahnità ..
     sàdaþ ÷ramo'nilàttatra gàtraruktodakampanam .
     kçùõarukùàruõasirànakhaviõmåtranetratà ..
     ÷ophànàhàsyavairasyaviñ÷oùàþ pàr÷vamårdharuk .
     pittàddharitapãtàbhasiràditvaü jvarastamaþ ..
     tçñsvedamårchà÷ãtecchàdaurgandhyaü kañuvaktratà .
     varcobhedo'mlako dàhaþ kaphàt ÷uklasiràdità ..
     tandràlavaõavaktratvaü romaharùaþ svarakùayaþ .
     kàsaþ ÷chardi÷ca nicayànmi÷raliïgo'tiduþsahaþ ..
     mçtkaùàyànilaü pittamåùarà madhuràkapham .
     dåùayitvà rasàdãü÷ca raukùyàdbhuktaü viråkùya ca ..
     srotàüsyapakvaivàpårya kuryàdruddhvà ca pårbavat .
     pàõóurogaü tataþ ÷ånanàbhipàdàsyamehanaþ ..
     purãùaü kçmimanmu¤cedbhinnaü sàsçkkaphaü naraþ ..>% iti vàbhañe nidànasthàne . 13 . 1 -- 13 ..) tasyauùaùaü yathà --
     %<lohacårõaü takrapãtaü pàõóurogaharaü bhavet ..>% iti gàruóe 180 adhyàyaþ .. api ca .
     %<suptaràtraü gavàü måtre bhàvitaü càyaso rajaþ .
     pàõóurogapra÷àntyarthaü payasà prapibennaraþ .. 1 ..
     gomåtrasiddhaü maõóåracårõaü saguóama÷nataþ .
     pàõóurogaþ kùayaü yàti païkti÷åla¤ca dàruõam .. 2 ayomalaü susantaptaü bhåyo gomåtrasàdhitam .
     madhusarpiryutaü lãñvà pàõóurogã sukhã bhavet .. 3 ..
     punarnavàtrivçdvyoùavióaïgaü dàru citrakam .
     kuùñhaü haridre triphalà dantã cavyaü kaliïgakam ..
     kañukà pippalãmålaü mustaü ÷çïgã ca kàravã .
     yamànã kañphala¤ceti pçthakpalamitaü matam .. 4 ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. (asya sakàraõalakùaõacikitsàdãni yathà --
     %<÷çõu puttra ! pravakùyàmi pàõóurogaü mahàgadam .
     pa¤caiva pàõóurogàste sambhavantãha mànuùe ..
     vàtikaþ paittika÷caiva ÷laiùmikaþ sànnipàtikaþ .
     pa¤camo råkùaõaþ prokto vakùye caiùàntu sambhavam ..
     dãrghàdhvanà pãóito và jvareõa raktasràvo pãóito và vraõena .
     cintàyàsàdodhanàdbai manuùye càyaü pàõóurjàyate sevate yaþ ..
     kùàra¤càmlaü kalyamaireyasevà avyàyàmànmaithunàti÷rameõa .
     nidrànà÷e nàtinidrà divàpi yogai÷caitairmçttikàbhakùaõena ..
     ati÷ithila÷arãre rogasampãóite và lavaõakañukaùàyà sevanàmlena mçdbhiþ .
     atisuratamajasraü sevanàtikrameõa nayati rudhira÷oùaü tena vai pàõóurogam ..
     tenàkùikåña ÷vayathuþ ÷arãre pàõóutvamàyàti sapãtamåtraþ .
     niùñhãvate tvak pravidãryate ca saüjàyate tasya puraþsaràõi ..
     todaþ paråùatva÷irogurutvaü tvaïmåtranetre nakhakàlimà syàt .
     vàtàtmakaü tanmanujasya viddhi liïgairupeto'nilapàõóurogaþ ..
     àmatvapãtatvakaro hi loke bibharti ÷oùaü kañukàsyatà ca .
     mandajvaro vai bhç÷a÷oùamohaþ pãtacchaviþ pãtabhavo hi pàõóuþ ..
     tandràlutà÷ophakaphena yuktaþ àlasyakasvedagurutvameva .
     saüjàyate tasya kaphàtmako'sau narasya pàõóutvabhavo vikàraþ ..
     tandràlasyaü ÷vayathuvamathå kà÷ahçnnàsa÷oùà vióbhedaþ syàt paruùanayane sajvaro vai kùudhàrtaþ .
     mohastçùõàklamamatha manujasyà÷u pa÷yet sudåraü tyàjyo vaidyairnipuõamatibhiþ sannipàtotthapàõóuþ ..
     mçttikàbhakùaõenàtha ÷çõu puttra ! gado mahàn .
     pàõóurogo gariùñho'pi bhaveddhàtukùayaïkaraþ ..
     mçdbhakùaõàccaiva malaü prakãrya srotàüsi rundhanti ca mçttikàyàþ .
     tenaiva nàsçk parivartayanti na tarpayante vapuùaü rasena ..
     kùàràt kaùàyànmadhurasya pànàt sa kopayatyà÷u narasya mçtsnà .
     ÷leùmaprakopànmadhuràn karoti mçtasnà na jagdhà hitakàriõã syàt ..
     vikçtimupagatàste màrutàdyàstrayastu valavadanarucãnàü nà÷ayantyà÷u doùàþ .
     bhavati vikalamevaü pàõóuroge ÷arãraü bhavati jañharapàõóå roga à÷upravãõaþ ..>%
     %<gomåtramadhye matimàn snàpayet saptaràtrikam .
     tasmàt cårõantu madhunà deyaü pàõóvàmayàpaham ..
     tryåùaõaü triphalà mustà vióaïgaü citrakaü samam .
     bhàgamekaü lauhacårõamikùudràve vibhàvayet ..
     saptàhamatha lohakhalvitaü punarapi dhruvaü pravaraü syàt .
     ÷ãlitantu madhunàpi ghçtena pàõóurogahçdayàmayàpaham ..
     kàmalàr÷o halãmakahàri kathitaü sumatibhi÷ca paõóitaiþ ..
     iti lauhacårõavañakam .. * ..
     tryuùaõaü triphalayà saha cinnakaü meghacavyasuradàrusamàkùikam .
     granthika¤ca ÷ikhibhçïgaràjakaü yojayet palikabhàgikànimàn ..
     cårõitàddviguõameva yojayet lauhacårõamapi kajjalaprabham .
     aùñabhàgasamamåtrakalpitaü pàcitaü punarabhavadvarapradam .
     sevayedvalamupakramaü tathà takrasaüyutamihàsti÷obhanam .
     nà÷ayecca kaphakàmalàn krimãn pàõóukuùñhagudajàn halãmakam ..
     iti maõóuravañakam .. * ..>% pathyàpathyànyasya yathà --
     %<godhåma÷àliyavaùaùñikamudgakànàü ÷yàmàóhakãghçtayutaü sapayaþsatakram .
     gà¤jãvavàstakamatho ÷atapuùpavartà pathyaü hitaü nigaditaü manujasya pàõóau ..
     ÷àlyannamudgagodhåmamasårà÷càóhakã yavàþ .
     jàïgalàni ca màüsàni bhojane ca pra÷asyate ..
     tiktàni råkùàõi kaùàyakàõi tãvràõi dàhãnyapi kà¤jikàni .
     suràmlasauvãrakabãjapåràn tailàni varjyàni ca pàõóuroge ..>% iti hàrãte cikitsitasthàne navame'dhyàye .. * .. asya cikitsàntaraü yathà --
     %<pàõóvàmayã pibet sarpiràdau kalyàõakàhvayam .
     pa¤cagavyaü mahàtiktaü ÷çtaü vàragvadhàdinà ..
     dàóimàt kuóavo dhànyàt kuóavàrdhaü palaü palam .
     citrakàt ÷çïgaveràcca pippalyardhapala¤ca taiþ ..
     kàïkatairviü÷atipalaü ghçtasya salilàóhake .
     siddhaü hçtpàõóugulmàr÷aþplãhavàtakaphàrtinut .
     dãpanaü ÷vàsakàsaghnaü måóhavàtànulomanam ..
     duþkhaprasavinãnà¤ca bandhyànà¤ca pra÷asyate .
     snehitaü vàmayettãkùõaiþ punaþsnigdha¤ca ÷odhayet .
     payasà måtrayuktena bahu÷aþ kevalena và ..
     dantãphalarase koùõe kà÷maryà¤jalimàsutam .
     dràkùà¤jaliü và mçditaü tat pibet pàõóurogajit ..
     måtreõa piùñàü pathyàü và tatsiddhaü và phalatrayam .
     svarõakùãrã trivçcchyàmà bhadradàru mahauùadham ..
     gomåtrà¤jalinà piùñaü ÷çtaü tenaiva và pibet .
     sàdhitaü kùãramebhirvà pibeddoùànulomanam ..
     måtre sthitaü và saptàhaü payasà yo rajaþ pibet .
     jãrõe kùãreõa bhu¤jãta rasena madhureõa và ..
     ÷uddha÷cobhayato lihyàt pathyàü madhughçtadrutàm .
     vi÷àlàü kañukàü mustàü kuùñhaü dàrukaliïgakaþ ..
     dvàviü÷àdvipicurmårvà karùàrdhàü÷àdyuõapriyà .
     pãtvà taccårõamambhobhiþ sukhairlihyattato madhu ..
     pàõóurogaü jvaraü dàhaü kàsaü ÷vàsamarocakam .
     gulmànàhàmavàtàü÷ca raktapitta¤ca tajjayet ..
     vàsàguóåcãtriphalà kañvãbhånimbanimbajaþ .
     kvàthaþ kùaudrayuto hanti pàõóupittàsrakàmalàþ ..>%
     %<guóanàgaramaõóå ratilàü÷ànmànataþ samàn .
     pippalãdviguõàn dadyàt guñikàü pàõóurogiõe ..
     tàpyaü dàrvyàstvacaü cavyaü granthikaü devadàru ca ..
     vyoùàdi naraka¤caitaccårõayeddviguõaü tataþ .
     maõóåra¤cà¤jananibhaü sarvato'ùñaguõe'tha tat ..
     pçthagvipakve gomåtre vañakãkaraõakùame .
     prakùipya vañakàn kuryàt tàn khàdettakrabhojanaþ ..
     ete maõóå ravañakàþ pràõadàþ pàõóu rogiõàm .
     kuùñhànyajarakaü ÷ophamårustambhamarocakam ..
     ar÷àüsi kàmalàü mehàn plãhànaü ÷amayanti ca .
     tàpyàdrijaturaupyàyomalàþ pa¤capalàþ pçthak ..
     citrakatriphalà vyoùavióaïgaiþ pàlikaiþ saha .
     ÷arkaràùñapalãnmi÷rà÷cårõità madhunà drutàþ ..
     pàõóurogaü viùaü kàsaü yakùmàõaü viùamaü jvaram .
     kuùñhànyajarakaü mehaü ÷ophaü ÷vàsamarocakam ..
     vi÷eùàddhantyapasmàraü kàmalàü gudajàni ca .
     kauñajatriphalànimbapañolaghananàgaraiþ ..
     bhàvitàni da÷àhàni rasairdvitriguõàni và .
     ÷ilàjatupalànyaùñau tàvatã sita÷arkarà ..
     tvakkùãrã pippalã dhàtrã karkañàkhyàþ palonmitàþ .
     nirdagdhàþ phalamålàbhyàü palaü yuktyà trijàtakam ..
     madhutripalasaüyuktaü kuryàdakùasamàn guóàn .
     dàóimàmbupayaþpakùirasatoyasuràsavàn ..
     tàn bhakùayitvànupibenniranno bhukta eva và .
     pàõóukuùñhajvaraplãhatamakàr÷o bhagandaram ..
     hçõmåtrapåtã÷ukràgnidoùa÷oùagarodaram .
     kàsàsçgdarapittàsçk ÷ophagulmagalàmayàn ..
     mehavardhmabhramàn hanyuþ sarvadoùaharàþ ÷iràþ ..>% iti vàbhañhe cikitsàsthàne ùoóa÷e'dhyàye .. * ..
     %<vyavàyamamlaü lavaõàni madyaü mçdaü divàsvapnamatãvatãkùõam .
     niùevaümànasya pradåùya raktaü kurvanti doùàstvaci pàõóubhàvam ..
     pàõóvàmayo'ùñàrdhavidhaþ pradiùñaþ pçthaksamastairyugapacca doùaiþ .
     sarveùu caivaiùviha pàõóu bhàvo yato'dhiko'taþ khalu pàõóu rogaþ ..>%
     %<kçùõekùaõaü kçùõasiràvanaddhaü tadvarõaviõmåtranakhànana¤ca .
     vàtena pàõóu manujaü vyavasyedyuktaü tathànyaistadupadravai÷ca ..
     pãtekùaõaü pãtasiràvanaddhaü tadvarõaviõmåtra nakhànana¤ca .
     pittena pàõóuü manujaü vyavasyedyuktaü tathànyaistadupadravai÷ca ..
     ÷uklekùaõaü ÷uklasiràvanaddhaü tadvarõaviõmåtranakhànana¤ca .
     kaphena pàõóuümanujaü vyavasyed yuktaü tathànyaistadupadravai÷ca ..
     sarvàtmake sarvamidaü vyavasyed vakùyàmi liïgànyatha kàmalàyàþ ..>% cikitsàntaraü yathà --
     %<sàdhyantu pàõóvàmayinaü samãkùya snigdhaü ghçtenordhamadha÷ca ÷uddham ..
     sampàdayet kùaudraghçtapragàóhai rharãtakãcårõayutaiþ prayogaiþ .
     pibedghçtaü và rajanãvipakvaü yattraiphalaü tailvakameva vàpi ..
     virecanadravyakçtaü pibeddhi yogàü÷ca vairecanikàn ghçtena ..>%
     %<ubhe bçhatyau rajanãü ÷ukàkhyàü ÷ukàdanã¤càpi sakàkamàcãm .
     àdàrivimbãü sakadambapuùpãü vipàcya sarpirvipacet kaùàye ..
     tat pàõóutàü hantyupayujyamànaü kùãreõa và màrgadhikàü yathàgniþ .
     hita¤ca yaùñãmadhukaü kaùàyaü cårõaü samaü và madhunàvalihyàt ..
     gomåtrayuktaü triphalàdanànàü dattvàyasa÷cårõamanalpakàlam .
     pravàlamuktà¤jana÷aïkhacårõaü lihyàttathà kà¤canagairikottham ..
     àjaü ÷akçdvà kuóavapramàõaü vióaü haridrà lavaõottama¤ca .
     pçthak palàü÷àni samagrametaccårõaü hità÷ã madhunàvalihyàt ..
     maõóåralohàgnivióaïgapathyà vyoùàü÷akaþ sarvasamànatàpyaþ .
     måtràsuto'yaü madhunàvalehaþ pàõóvàmayaü hantyacireõa ghoram ..>% ityuttaratantre catu÷catvàriü÷attame'dhyàye su÷rutenoktam .. * .. cikitsàrthamasya vañikauùadhaü yathà,
     %<lauhacårõaü ni÷àyugmaü triphalà kañurohiõã .
     pralihyànmadhusarpirbhyàü kàmalà pàõóuroganut ..>% iti ni÷àlauham ..
     %<÷uddhasåtaü tathà gandhaü mçtahemàbhraguggulu .
     jaipàlabãjaü tulya¤ca ghçtena guóakãkçtam ..
     bhakùayedbadaràbhàntàcchothapàõóu pra÷àntaye .
     pa¤cànanavañã khyàtà anupàna¤ca pårbavat ..>% iti pa¤cànanavañã ..
     %<palaü såtaü palaü gandhaü vahnipathyà palaü palam .
     mustailàpatrakànà¤ca pratisàrdhapalaü kùipet ..
     tryåùaõaü pippalãmålaü viùa¤càpi palaü palam .
     nàgake÷arataþ karùameraõóasya palantathà ..
     puràtanaguóenaiva tulyenaiva vimi÷rayet .
     mardayet kanakadràvairekakaü và ghçtànvitam ..
     guóena vadaràõóàbhàn kàrayedbhakùayenni÷i .
     pàõóu rogaharaþ so'yaü rasaþ kàme÷varaþ svayam ..>% iti kàme÷varo rasaþ .. iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe pàõóurogàdhikàre .. * .. * ..)

#<pàõóuþ>#, strã, (paói + kuþ . nipàtanàt dãrghatvam .) màùaparõã . iti ÷abdacandrikà .. màùàõã iti bhàùà .. pàõóuvarõastrã . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<pàõóukaþ>#, puü, (pàõóu + saüj¤àyàü kan .) pàõóurogaþ . pàõóuràjà . iti ÷abdaratnàvalã .. pàõóuvarõaþ . iti halàyudhaþ ..

#<pàõóukaõñakaþ>#, puü, (pàõóuvarõàni kaõñakànyasyeti .) apàmàrgaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pàõóukambalaþ>#, puü, (pàõóuvarõaþ kambalaþ nityakarmadhàrayaþ .) ÷vetapràvàraþ . prastarabhedaþ . iti medinã . le, 170 .. pàõóuvarõakambalaþ . iti bharataþ ..

#<pàõóukambalã>#, [n] puü, (pàõóuvarõakambalena parivçtaþ . pàõóukambala + %<pàõóukambalàdiniþ .>% 4 . 2 . 11 . iti iniþ .) pàõóuvarõakambalàvçtarathaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 54 .. pàõóukambalayukte, tri ..

#<pàõóutaruþ>#, puü, (pàõóuvarõastaruriti karmadhàrayaþ .) dhavavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pàõóunàgaþ>#, puü, (pàõóuvarõo nàga iva . yadbà, nàga iva pàõóuriti ràjadantàdivat samàsaþ .) punnàgavçkùaþ . iti ÷abdàratnàvalã .. (pàõóuvarõo nàga iti vigrahe .) ÷vetahastã ÷vetasarùapa÷ca ..

#<pàõóupatrã>#, strã, (pàõóupatramasyà iti jàtitvàt ïãp .) reõukà . iti ràjanirghaõñaþ .. (paryàyo'syà yathà -- reõukà ràjaputtrã ca nandinã kapilà dbijà . bhasmagandhà pàõóupatrã smçtà kauntã hareõukà .. iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<pàõóupçùñhaþ>#, tri, (pàõóupçùñhaü yasya .) pàõóuvarõapçùñhayutaþ . alakùaõaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pàõóuphalaþ>#, puü, (pàõóåni phalàni yasya .) pañolaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pàõóuphalà>#, strã, (pàõóuphalamasyà iti ñàp .) cirbhiñà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pàõóubhåmaþ>#, tri, (pàõóurbhåmiratra iti . %<kçùõodakapàõóu saïkhyàpårbàyà bhåmerajiùyate .>% 5 . 4 . 75 . ityasya såtrasya vàrtikoktyà ac samàse .) pàõóu varõabhåmiyuktade÷aþ . yathà --
     %<pàõóå dak kçùõato bhåmiþ pàõóådak kçùõa mçttikà ..>% iti hemacandraþ ..

#<pàõóumçt>#, strã, (pàõóuþ pàõóuvarõà mçt mçttikà yatra .) pàõóubhåmiþ . pàõóurmçt iti karmadhàraye .) khañã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pàõóu># raþ, puü, (pàõóurasyàstãti . pàõóu + %<nagapàü÷upàõóubhya÷ca .>% 5 . 2 . 107 . ityasya såtrasya vàrtikoktyà raþ .) ÷vetapãtami÷ritavarõaþ . tadbati, tri . ityamaraþ . 1 . 5 . 17 .. (yathà, bhàgavate . 8 . 8 . 3 .
     %<tata uccaiþ÷ravà nàma hayo'bhåccandrapàõóuraþ .
     tasmin baliþ spçhà¤cakrenendra ã÷vara÷ikùayà ..>%) kàmalàrogaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷vitraroge, klã . iti halàyudhaþ ..

#<pàõóuraïgaþ>#, puü, (pàõóuràõi aïgànyasyeti .) phala÷àkavi÷eùaþ . pàñaràïgà iti bhàùà .. asya guõàþ . krimi÷leùmapittanà÷itvam . tiktatvam . ladhutva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<pàõóuradrumaþ>#, puü, (pàõóuraþ ÷vetaþ ÷vetapãtami÷ritavarõo và drumo vçkùaþ .) kuñajavçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (asya paryàyo yathà, bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..
     %<kuñajaþ kåñajaþ kauño vatsakoü girimallikà .
     kàliïgaþ ÷akra÷àkhã ca mallikà puùpa ityapi .
     indro yavaphalaþ prokto vçkùakaþ pàõóu radrumaþ ..>%)

#<pàõóurapçùñhaþ>#, tri, (pàõóuraü pçùñhamasya .) lakùaõahãnaþ . iti hemacandraþ .. pàõóuvarõapçùñhayukta÷ca ..

#<pàõóuraphalã>#, strã, (pàõóuraü pàõóuvarõaü phalaü asyàþ . jàtitvàt ïãù .) kùudrakùupavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . pàõóuþ 2 dhåsarà 3 vçttabãjakà 4 bhåripalitadà 5 pàõóuphalã 6 . asyà guõàþ . ÷i÷iratvam . gaulyatvam . kçcchràsradoùapittamåtràghàtanà÷itvam . balyatvam . vçùyatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pàõóurà>#, strã, (pàõóurastyasyà iti tataùñàp ca .) màùaparõã . iti ràjanirghaõñaþ .. pàõóuravarõà ca ..

#<pàõóuràgaþ>#, puü, (pàõóuraü pàõóuratvaü à samyakråpeõa gacchatãti . gama + óaþ . yadvà, pàõóuþ ràgo'syeti .) damanakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. pàõóuvarõayukte, tri ..

#<pàõóurekùuþ>#, puü, (pàõóuraþ ÷vetavarõa ikùuþ .) ÷vetekùuþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pàõóulekhaþ>#, puü, (pàõóurlekhaþ .) pàõóulipiþ . musavidà iti pàrasyabhàùà .. yathàha vyàsaþ . %<pàõóulekhena phalake bhåmau và prathamaü likhet . nyånàdhikantu saü÷odhya pa÷càt patre nive÷ayet .. phalakaü kàùñhàdipaññakam .>% iti vyavahàratattvam ..

#<pàõóuloma÷à>#, strã, (pàõóåni lomànãvàïgànyastyasyàþ .) màùaparõã .. iti ratnamàlà .. pàõóubarõalomayuktà ca ..

#<pàõóulomà>#, strã, (pàõóu loma yasyàþ .) màùaparõã . iti jañàdharaþ .. pàõóuvarõalomayukte, tri ..

#<pàõóu÷arkarà>#, strã, (pàõóuþ ÷arkarà iva yasyàü rogàvasthàyàmityarthaþ .) rogavi÷eùaþ . yathà, gàruóe 182 adhyaye .
     %<piùñaü vai màlatãmålaü grãùmakàle samàhçtam .
     sàdhitaü chàgadugdhena pãtaü ÷arkarayànvitam ..
     harenmåtranirodha¤ca haredvai pàõóu÷arkaràm ..>%

#<pàõóu÷armilà>#, strã, draupadã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

@<[Page 3,107c]>@
#<pàõóusopàkaþ>#, puü, varõasaïkaravi÷eùaþ . sa tu càõóàlà dvaidehyàü jàtaþ .. (asyotpattivivaraõam . yathà, manau . 10 . 37 .
     %<caõóàlàüt pàõóusopàkastvaksàravyavahàravàn .
     àhiõóiko niùàdena vaidehyàmeva jàyate ..>% %<vaidehyàü caõóàlàt pàõóusopàkàkhyo veõavyavahàrajãvã jàyate .>% iti taññãkàyàü kullåkabhaññaþ .. kvacit pàõóusaupàko'pi pàñho dç÷yate . yathà, mahàbhàrate . 13 . 48 . 26 .
     %<caõóàlàt pàõóusaupàkastvaksàravyavahàravàn ..>%)

#<pàõyaþ>#, tri, (paõa vyavahàrastutyoþ + õyat .) stutyaþ . stavanãyaþ . (%<paõyà gauþ vyavahartavyetyarthaþ . pàõyamanyat stutyarhamityarthaþ .>% iti siddhàntakaumudyàm . 3 . 1 . 101 . ityasya såtrasya vçttau vyàkhyàtam ..)

#<pàtaþ>#, puü, (pata + gha¤ .) patanam . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 133 . 26 .
     %<vaóave iva saüyukte ÷yenapàte divaukasàm .
     kastayorgarbhamàdhatte garbhaü suùuvatu÷ca kam ..>%) tràte, tri . iti medinã .. (pàtayati candrasåryau chàdayatãti . pata + õic + ac .) ràhuþ . yathà --
     %<tàóitaþ khadahanairdinasaïkhyaþ ùañkaùañka÷arahçtphalamàü÷àþ .
     svaü dhruve kumudinãpatipàto ràhumàhuriha ke'pi tadeva ..>% iti siddhànta÷iromaõiþ ..

#<pàtakaü>#, klã, (pàtayati adho gamayati duùkriyà kàriõamiti . pata + õic + õvul .) narakasàdhanamiti yàvat . tatparyàyaþ . a÷ubham 2 duùkçtam 3 duritam 4 pàpam 5 enaþ 6 pàpmà 7 kilviùam 8 kaluùam 9 kiõvam 10 kalmaùam 11 vçjinam 12 tamaþ 13 aühaþ 14 kalkam 15 agham 16 païkam 17 . iti hemacandraþ .. tattu navavidhaü yathà . atipàtakam 1 mahàpàtakam 2 anupàtakam 3 upapàtakam 4 saïkarãkaraõam 5 apàtrãkaraõam 6 jàtibhraü÷akaram 7 malàvaham 8 prakãrõakam 9 . iti pràya÷cittavivekaþ .. eùàü vivaraõaü tattacchabde draùñavyam .. kàyavàïmanaþkçtàni da÷avidhapàpàni yathà --
     %<adattànàmupàdànaü hiüsà caivàvidhànataþ .
     paradàropasevà ca kàyikaü trividhaü smçtam ..
     pàruùyamançta¤caiva pai÷unya¤càpi sarva÷aþ .
     asambaddhapralàpa÷ca vàïmayaü syàccaturvidham ..
     paradravyeùvabhidhyànaü manasàniùñacintanam .
     vitathàbhinive÷a÷ca trividhaü karma mànasam ..>% iti tithyàditattvam ..

#<pàtaïgiþ>#, puü, (pataïgasya såryasyàpàyamiti . pataïga + %<ata i¤ .>% 4 . 1 . 15 . iti i¤a .) ÷anai÷caraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

@<[Page 3,108a]>@
#<pàta¤jalaü>#, klã, (pata¤jalinà svanàmavi÷rutamaharùiõà praõãtaü proktaü và iti aõ .) pata¤jalimunipraõãtapàdacatuùñhayàtmakayogakàõóaniråpakadar÷ana÷àstravi÷eùaþ .. tatra prathame pàde atha yogànu÷àsanamiti yoga÷àstràrambhe pratij¤àü vidhàya yoga÷cittavçttinirodha ityàdinà yogalakùaõamabhidhàya samàdhiü saprapa¤caü niradikùadbhagavàn pata¤jaliþ .. 1 .. dbitãye tapaþsvàdhyàye÷varapraõidhànàni kriyàyoga ityàdinà vyutthitacittasya kriyàyogaü yamàdãni pa¤ca bahiraïgàni sàdhanàni .. 2 .. tçtãye . de÷abandha÷cittasya dhàraõetyàdinà dhàraõàdhyànasamàdhitrayamantaraïgaü saüyamapadavàcyaü tatràvàntaraphalaü vibhåtijàtam .. 3 .. caturthe janmauùadhimantratapaþsamàdhijàþ siddhaya ityàdinà siddhiprapa¤canapuraþsaraü paramaü prayojanaü kaivalyam .. 4 .. pradhànàdãni pa¤caviü÷atitattvàni sàïkhyoktànyevàtràpi . ùaóviü÷astu parame÷varo'dhikaþ . iti sarvada÷anasaügrahaþ ..

#<pàtanaü>#, klã, (pata + õic + bhàve lyuñ .) adho nayanam . yathà %<årdhvàdhastiryakpàtanàdibhã rasasya nànàvidhà ÷uddhiruktà .>% iti ratnàvalã ..

#<pàtà>#, [ç] tri, (pàti rakùatãti . pà rakùaõe + tçc .) rakùità . yathà --
     %<saühàrakartuþ saühartà pàtuþ pàtà paràtparaþ .
     mamàj¤ayàyaü saühartà nàmnà tena haraþ smçtaþ ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 6 adhyàyaþ .. gandhapatraþ . iti ÷abdacandrikà .. vàyui iti bhàùà ..

#<pàtàlaü>#, klã, (patantyasmin duùkriyàvanta iti . pata + %<paticaõóibhyàmàla¤ .>% uõàü . 1 . 116 . iti àla¤ . pàdasya tale vartate iti pçùodaràt sàdhurityeke .) vivaram . vaóavànalaþ . iti medinã .. lagnàccaturthasthànam . yathà --
     %<pàtàlaü hivuka¤caiva suhçdambha÷catuthakam ..>% iti jyotistattvam .. svanàmakhyàtabhuvanavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . adhobhuvanam 2 balisadma 3 rasàtalam 4 nàgalokaþ 5 . ityamaraþ .. adhaþ 6 uragasthànam 7 .. * .. saptapàtàlàni yathà --
     %<atalaü nitala¤caiva vitala¤ca gabhàstamat .
     talaü sutalapàtàle pàtàlàni tu sapta vai ..>% iti ÷abdaratnàvalã .. ÷eùa uvàca .
     %<kathayàmi mahàbhàga ! pàtàlasya vinirõayam .
     kramàdeva nibodhaitat sàvadhàno dvijarùabha ! ..
     pàtàlàni ca saptaiva munayaþ saüpracakùate .
     atalaü vitala¤caiva sutala¤ca talàtalam ..
     mahàtala¤ca vikhyàtaü tato j¤eyaü rasàtalam .
     tataþ pàtàlamityevaü sapta pàtàlasaüj¤akàþ ..
     ete svargàdhikasukhà vilasvargàþ prakãrtitàþ .
     samçddhabhavanodyànavihàràkrãóacatvaràþ ..
     yà ca sà medinã brahman ! dhatte sthàvarajaïgamàn .
     adhastasyà yadatalaü yojanàyutato dvija ! ..
     mayaputtro mahàmàyo vasatyatra mahàsuraþ .
     yena sçùñàþ purà màyà ùaóårdhvanavatiþ kila .. 1 ..
     tadadho vitalaü nàma yojanànàü tato'yute .
     haro viharate tatra bhagavàn hàñake÷varaþ ..
     supàr÷vadairbhåtagaõairbhavànyà ca saha prabhuþ .
     pravçttà ca sarit tatra hàñakã nàma vistçtà .. 2 ..
     adhaþ sutalamityetat yojanànàü tato'yute .
     tatrodàra÷ravàþ puõya÷loko vairocanirbaliþ .. 3 ..
     talàtalaü tato'dhastàt sutalàdyojanàyute .
     mayo nàma dànavendrastripuràdhipatirmahàn .
     nivasatyatra suciraü màyànàü paramà÷rayaþ .. 4 ..
     mahàtale tato'dhastàdyojanànàmathàyute .
     sarpàõàü kàdraveyàõàü gaõaþ krodhava÷àhvayaþ ..
     garuóàt sarvadà bhãtaþ sakuñumbaþ suhçdvçtaþ .
     nivasatyanabhij¤àtaþ pakùiràjena gahvare .. 5 ..
     rasàtale tato'dhastàdyojanànàmathàyute .
     nivasanti dànavà÷ca ÷akràdbhãtà nirantaram .. 6 ..
     pàtàle tu tato'dhastàdyojanànàü dvijàyute .
     nàgaloke÷varàþ ÷årà nivasanti mahàbalàþ .. 7>% iti pàdme pàtàlakhaõóe 1 . 2 . 3 adhyàyàþ .. * api ca agnipuràõe .
     %<atalaü sutala¤caiva vitala¤ca gabhastimat .
     mahàtalaü rasàtalaü pàtàlaü saptamaü smçtam ..
     rukmabhaumaü ÷ilàbhaumaü pàtàlaü nãlamçttikam .
     raktapãta÷vetakçùõabhaumàni ca bhavantyapi ..
     pàtàlànà¤ca saptànàü lokànà¤ca yadantaram .
     ÷uùiraü tàni kathyante bhuvanàni caturda÷a ..
     aùñàviü÷ativikhyàtàstato narakakoñayaþ .
     narakàõàmadhastàttu dhåmaþ kàlàgnisambhavaþ ..
     tasyàdhastàdanantàkhyo rudraþ sarvamayo mahàn .
     tadadho dharmacakrantu yenedaü dhàryate jagat .. * ..>% anyacca .
     %<da÷asàhasramekaikaü pàtàlaü munisattam ! .
     atalaü vitala¤caiva nitala¤ca gabhastimat ..
     mahàkhyaü sutala¤càgryàü pàtàla¤càpi saptamam .
     kçùõà÷uklàruõàpãtà÷arkarà÷ailakà¤canàþ ..
     bhåmayo yatra maitreya ! varapràsàda÷obhitàþ .
     teùu dànavadaiteyajàtayaþ ÷atasaügha÷aþ ..
     nivasanti mahàbhàgà ahaya÷ca mahàmune ! .
     svarlokàdapi ramyàõi pàtàlànãti nàrada ! ..
     divàrkara÷mayo yatra prabhàü tanvanti nàtapam .
     ÷a÷ina÷ca na ÷ãtàya ni÷i dyotàya kevalam ..
     pàtàlànàmadha÷càste viùõoryà tàmasã tanuþ .
     ÷eùàkhyàyadguõàn vaktuü na ÷aktà daityadànavàþ ..
     yo'nantaþ pañhyate siddhairdevadevarùipåjitaþ .
     yasyaiùà sakalà pçthvã phaõàmaõi÷ikhàruõà .
     àste kusumamàleva kastadvãryaü vadiùyati ..
     yadà vijçmbhate'nanto madàghårõitalocanaþ .
     tadà calati bhåreùà sàdritoyàbdhikànanà ..>% iti viùõupuràõe . 2 . 5 . adhyàyaþ ..

@<[Page 3,108c]>@
#<pàtàlaþ>#, puü, (patati jàraõàdyarthaü pàradàdikaü yatra . pata + àla¤ .) auùadhapàkàrthayantravi÷eùaþ . iti ÷abdacandrikà .. tatprakàro yathà, vaidyake .
     %<årdhvamàpastale vahnirmadhye tu rasasaügrahaþ .
     pàtàlayantrametaddhi ÷odhayet såtakàdikam ..>%

#<pàtàlagaruóã>#, strã, (pàtàlàkhyà garuóã .) latàvi÷eùaþ . cheuóà iti hindãbhàùà .. tatparyàyaþ . batsàdanã 2 somavallã tiktàïgà 4 mecakàbhidhà 5 tàrkùã 6 sauparõã 7 gàruóã 8 rdãrghakàõóà 9 dçóhakàõóà 10 mahàbalà 11 dãrghavallã 12 dçóhalatà 13 . asyà guõàþ . madhuratvam . pittadàhàsradoùaviùadoùanà÷itvam . vçùyatvam . santarpaõatvam . rucyatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<chilihiõóo mahàmålaþ pàtàlagaruóàhvayaþ .
     chilihiõóaþ paraü vçùyaþ kaphaghnaþ pavanàpahaþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<pàtàlanilayaþ>#, puü, (pàtàle pàtàlaü và nilayo yasya .) daityaþ . iti halàyudhaþ .. sarpaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pàtàlaukàþ>#, [s] puü, (pàtàlamokaþ sthànamasyeti .) daityaþ . iti hemacandraþ .. pàtàlavàsini, tri ..

#<pàtiþ>#, puü, (pàti rakùatãti . pà + %<pàteratiþ .>% uõàü . 5 . 5 . iti atipratyayaþ .) prabhuþ . svàmã . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<pàtikaþ>#, puü, (pàtaþ patanaü jale nimajjanonmajjanamevàstyasyeti . pàta + ñhan .) ÷i÷umàraþ . iti ÷abdamàlà ..

#<pàtilã>#, strã, (pàtiþ sampàtiþ pakùiyåthaü lãyate'tra . lã + óaþ . ïãù ca .) vàgurà . (pàtiþ svàmã lãyate'syàm .) nàrã . mçtpàtrabhedaþ . iti medinã .. pàtil iti bhàùà ..

#<pàtukaþ>#, tri, (pata + %<laùapatapadastheti .>% 3 . 2 . 154 . iti uka¤ .) patayàluþ . patana÷ãlaþ . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 91 . 42 .
     %<yamo ràjà dhàrmikàõàü màndhàtaþ parame÷varaþ .
     saüyacchan bhavati pràõànasaüyacchaüstu pàtukaþ ..>%) prapàte jalahastini ca puü . iti medinã ..

#<pàtraþ>#, tri, (nànàguõàlaïkçto janaþ .
     %<apàtraþ pàtratàü yàti yatra pàtro na vidyate ..>% ityuõàdivçttikçdujjvaladattaþ .. tathà ca mahàbhàrate . 13 . 69 . 22 .
     %<÷ubhe pàtre ye guõà gopradàne tàvàn doùo bràhmaõasvàpahàre ..>%) pàdhàtostrapratyayaniùpannatvàdekatakàravànayam ..

#<pàtraü>#, klã, pàti rakùati kriyàmàdheyaü và . pibantyaneneti và . pà rakùaõe pà pàne và + %<sarvadhàtubhyaþ ùñran .>% uõàü 4 . 158 . iti ùñran .) àdheyadhàraõavastu . tatparyàyaþ . amatram 2 bhàjanam 3 . ityamaraþ . 2 . 9 . 33 .. bhàõóam 4 ko÷aþ 5 koùaþ 6 pàtrã 7 ko÷ã 8 koùã 9 ko÷ikà 10 koùikà 11 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, devãbhàgavate . 1 . 2 . 40 .
     %<sakalaguõagaõànàmekapàtraü pavitramakhilabhuvanamàturnàñyavadyadvicitram ..>%) yogyam . sruvàdi . ràjamantrã . tãradvayàntaram . iti medinã .. pàtàra iti bhàùà .. parõam . nàñyànukartà . iti hemacandraþ .. àóhakaparimàõam . iti vaidyakaparibhàùà .. * .. (yathà, carake kalpasthàne 12 adhyàye .
     %< -- catuþ prasthamathàóhakam .
     pàtraü tadeva vij¤eyaü -- ..>%) pàtràõàü vidhiryathà --
     %<hemapàtreõa sarvàõi labhate ceti tànmune ! .
     arghyaü dattvà tu raupyeõa àyåràjyasutàn labhet ..
     tàmrapàtreõa saubhàgyaü dharmaü mçõmayasambhavaiþ .
     vàrkùapàtràõi ramyàõi naiùñhikàdiùu kàrayet ..
     ÷ailàni krårajàtãnàü raktàni sarvakàminàm .
     dhàtåttamàni pàtràõi nçparàùñravivçddhaye ..
     trapusãsakalauhàni antyajàdiùu kàrayet .
     vivàhayaj¤a÷ràddheùu pratiùñhàsu vi÷eùataþ ..
     pàtràõà¤càdvaraþ kàryaþ pàtràõyevottamàni ca .
     pàtreùu pçthivã dugdhà sudhà pàtreùu dhàryate ..
     devàþ somaþ kraturyaj¤aþ pàtràõyevaü vidurbadhàþ .
     balihomakriyàdãni vinà pàtrairna sidhyati ..
     tasmàdyaj¤àïgamevàtaþ pàtra¤càgryaü mahàmune ! ..>% tatparimàõàdiryathà --
     %<ùañtriü÷adaïgulaü pàtra¤cottamaü parikãrtitam .
     madhyamaü tattribhàgeõa bhàgaü kanyasamãritam ..
     vasvaïgulapramàõantu tat pàtraü kàrayet kvacit .
     nànàvicitraråpàõi pauõóarãkàkçtãni ca ..
     ÷aïkhanãlotpalàkàrapàtràõi parikalpayet .
     ratnàdiracitàn kuryàt kà¤cãmålasusa¤citàn ..
     yathà÷obhaü yathàlàbhaü tathà pàtràõi kàrayet .
     vinà pàtreõa yaþ kuryàt pratiùñhàyàj¤ikãü kriyàm .
     viphalà bhavate sarvà vàhanàdidhanàpahà ..>% iti devãpuràõam .. * .. bhojanapàtràõi bhojana÷abde draùñavyàni ..

#<pàtrañaþ>#, puü, (pàtà iva pibanniva và añatãti . añ + ac .) karpañakaþ . kç÷e, tri . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pàtrañãraþ>#, puü, (pàteva rakùanniva pibanniva và añatãti + aña + bàhulakàt ãran .) yuktavyàpàramantrã . lauhapàtram . kàüsyapàtram . rajatapàtram . siühàõam . pàvakaþ . iti ÷abdamàlà medinã ca .. re, 281 . piïgà÷aþ . vàyasaþ . kaïkaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pàtrapàlaþ>#, puü, (pàtraü pàlayatãti . pàla + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ .) tulàdhañaþ . iti jañàdharaþ .. pàtaoyàra iti bhàùà ..

#<pàtrasaüskàraþ>#, puü, (saüskriyate iti . sam + kç + gha¤ . pàtrasya saüskàraþ ÷uddhiþ .) bhàjana÷uddhiþ . puroñiþ . iti ÷abdacandrikà .. ràyabhàñã iti bhàùà ..

#<pàtrã>#, strã, (pà + ùñran . ùitvàt ïãp .) pàtram . iti triliïgasaügrahe amaraþ . 3 . 5 . 42 .. (yathà, pàdme sçùñikhaõóe taóàgavidhiprakaraõe .
     %<pàtrãmàdàya sauvarõãü pa¤caratnasamanvitàm .
     tatra niþkùipya makaraü matsyàdãü÷caiva sarva÷aþ ..>%)

#<pàtrãyaü>#, klã, (pàtre sàdhu . pàtra + bàhulakàt cchaþ .) yaj¤apàtram . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pàtrãraþ>#, puü, (pàtryai ràti pàtrãü ràtãti và . rà + kaþ .) yaj¤adravyam . iti bhåriprayogaþ ..

#<pàtresamitaþ>#, tri, (pàtre bhojanasamaye eva samitaþ saïgataþ .) bhojanàdanyatra yo na militaþ saþ . bhojaneùveva dakùaþ . yathà --
     %<sa pàtresamito'nyatra bhojanànmilito na yaþ ..>% iti trikàõóa÷eùaþ .. pàpavi÷eùaþ . yathà -- %<nidhàya hçdaye pàpaü yaþ paraü ÷aüsati svayam . sa pàtresamito'tha syàt ..>% iti ÷abdamàlà ..

#<pàtropakaraõaü>#, klã, (pàtrasya pàtràõàü và upakaraõam upabhåùaõam .) upabhåùaõam . yathà --
     %<rãtivargàdisaüjàtaü pàtropakaraõàdikam .
     dadyàdàyasavarjantu bhåùaõaü na kadàcana ..
     ghaõñàcàmarakumbhàdipàtropakaraõàdikam .
     tadbhåùaõàntare dadyàdyasmàttadupabhåùaõam ..>% iti kàlikàpuràõe 68 adhyàyaþ ..

#<pàttraü>#, klã, (patatãti . pata + kvip . pataü adhaþpatantaü janaü tràyate . trai + kaþ . tataþ svàrthe praj¤àdyaõ nimne'sya nirukti÷ca dar÷anãyà .) pàpitràtà . yathà, bhaviùyapuràõe .
     %<sarvaùàmeva pàttràõàü paraü pàttraü mahe÷varaþ .
     patantaü tràyate yasmàdatãvanarakàrõavàt ..>% mahe÷vara iti pradar÷akaü hetoravi÷eùàt . tathà nandipuràõam .
     %<pàttràõyàdhyàtmikà mukhyà vi÷uddhà÷càgnihotriõaþ .
     devatà÷ca tathà mukhyà godànaü hyetaduttamam ..>% iti pràya÷cittatattvam ..

#<pàttratà>#, strã, (pàttrasya bhàvaþ .) pàttratvam . vidyàtapasyàcàrayuktatà . yathà --
     %<na vidyayà kevalayà tapasà vàpi pàttratà .
     yatra vçttamime cobhe taddhi pàttraü pracakùyate ..>% iti ÷uddhitattvam ..

#<pàthaü>#, klã, jalam . iti medinã . the, 9 ..

#<pàthaþ>#, puü, (pàtãti . pà + thuñ nipàtanàt .) såryaþ . agniþ . iti medinã . the, 9 ..

#<pàthaþ>#, [s] klã, (pàti rakùati jãvàniti . pà + %<udake thuñ ca .>% uõàü . 4 . 204 . iti asun thuñ ca . pàterevodake vàcye'sun tasya thuóàgama ityujjvaladattaþ .) jalam . ityamaraþ .. (yathà, kà÷ãkhaõóe . 29 . 49 .
     %<kharasantàpa÷amanã khaniþ pãyåùapàthasàm ..>%)

#<pàthiþ>#, [s] puü, (pibati nadyàdijalamàkarùatãti . %<pibatesthuk ca .>% uõàü . 2 . 115 . iti isin thugàgama÷ca .) samudraþ . ityuõàdikoùaþ .. cakùuþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. (pãyate iti . pà + isin thugàgama÷ca .) kãlàle, klã . ityuõàdikoùaþ ..

#<pàtheyaü>#, klã, (pathi sàdhuriti . %<pathyatithivasati svapateróha¤ .>% 4 . 4 . 104 . iti óha¤ .) pathi vyayitavyadravyam . iti hemacandraþ .. pathakharaca iti bhàùà .. tatparyàyaþ . ÷ambalam 2 . ityamaraþ .. sambalam 3 . iti bharataþ .. (yathà, devãbhàgavate . 3 . 25 . 12 .
     %<luõñhità taskarairmàrge vastramàtrà tathà-kçtà .
     pàtheya¤ca hçtaü sarvaü bàlaputtrà nirà÷rayà ..>%) kanyàrà÷iþ . yathà --
     %<kriyatàvurijitumakulãraleyapàtheyayåkakaurpàkhyàþ .
     taukùika àkokero hçroga÷càntyabha¤cettham ..>% iti jyotistattvam ..

#<pàthojaü>#, klã, (pàthasi jale jàyate iti . jana + óaþ .) kamalam . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, naiùadhe . 19 . 27 .
     %<anati÷ithile pumbhàvena pragalbhabalàþ khalu prasabhamalayaþ pàthojàsye nivi÷ya niritvaràþ ..>% kamala÷abde vivaraõaü savistaraü j¤eyam ..)

#<pàthodaþ>#, puü, (pàtho jalaü dadàtãti . dà + kaþ .) meghaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pàthodharaþ>#, puü, (dharati dhàrayatãti và . dhç + ac . pàthaso dharaþ . pàtho dhàrayatãti . dhàri + ac hnasva ityeke .) meghaþ . iti halàyudhaþ .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 3 . 240 .
     %<antarye satataü luñhanti gaõitàstàneva pàthodharairàrtànàpatitàüstaraïgavalayairàliïgya gçhõannasau ..>%)

#<pàthodhiþ>#, puü, (pàthàüsi dhãyante'tra . dhà + ki .) samudraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 3 . 68 .
     %<va÷ãkçteyaü pçthivã kçtsnà bhavadanugrahàt .
     jetuü dvãpàn kathyatàntu yuktiþ pàthodhilaïghane ..>%)

#<pàthonidhiþ>#, puü, (pàthàüsi jalàni nidhãyante'smin iti . ni + dhà + kiþ .) samudraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pàda>#, puü, (pada + õic + kvip .) pàdaþ . iti jañàdharaþ ..

#<pàdaþ>#, puü, (pada + karaõe gha¤ .) padyate gamyate anena . pà iti bhàùà . sa tu garbhasthabàlakasya màsadvayena bhavati . yathà --
     %<màsena tu ÷iro dvàbhyàü bàhvaïghyràdyaïgavigrahaþ ..>% iti bhàgavatãyatçtãyaskandhaþ .. tatparyàyaþ . pat 2 aïghriþ 3 caraõaþ 4 . ityamaraþ .. aühniþ 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. * .. çgvedãyamantracaturthàü÷aþ . ÷lokacaturthàü÷aþ . yathà, pàdà÷cellope satyeva påryeta . iha çkpàda eva gçhyate . iti vàmanaþ .. avi÷eùàt ÷lokapàdo'pi . ityapare . iti siddhàntakaumudã .. * .. pàdadvàrà pàdàkramaõàdiniùedho yathà --
     %<pàdena nàkramet pàdamucchiùñaü naiva laïghayet .
     na saühatàbhyàü pàõibhyàü kaõóåyedàtmanaþ ÷iraþ ..>% iti karmalocanam .. * .. pàdacàlanàdiniùedho yathà --
     %<na pàdacàlanaü kuryàt pàdena và kadàcana .
     nàgnau pratàpayet pàdau na kàüsye dhàvayedbudhaþ ..
     nàtiprasàrayeddevaü bràhmaõàn gàmathàpi và .
     vàyvagninçpavipràõàü såryaü và ÷a÷inaü prati ..>% iti kaurme upavibhàge 15 adhyàyaþ .. * .. pàdendriyasyàdhyàtmatvaü tasminnadhibhåtamadhidaivata¤ca yathà, mahàbhàrate à÷vamedhikaparvaõi 42 adhyàye .
     %<ataþ paraü pravakùyàmi sarvaü vividhamindriyam .
     pàdàvadhyàtmamityàhurbràhmaõàstattvadar÷inaþ ..
     adhibhåtantu gantavyaü viùõustatràdhidaivatam ..>% vudhnaþ . vçkùamålam . turãyàü÷aþ . caturthabhàgaþ . ÷ailapratyantaparvataþ . mahàdrisamãpe kùudraparvataþ . (yathà, harivaü÷e 94 . 20 .
     %<ubhayorbindhyarkùayoþ pàde nagayostàü mahàpurãm ..>%) mayåkhaþ . kiraõaþ . iti medinã .. (÷ivaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 124 .
     %<nyàyanirvapaõaþ pàdaþ paõóito hyacalopamaþ ..>% cikitsàpàdacatuùñayaü yathà --
     %<vaidyo vyàdhyupasçùñastu bheùajaü paricàrakaþ .
     ete pàdà÷cikitsàyàþ karmasàdhanahetavaþ ..
     guõavadbhistribhiþ pàdai÷caturtho guõavàn bhiùak .
     vyàdhimalpena kàlena mahàntamapi sàdhayet ..
     vaidyahãnàstrayaþ pàdà guõavanto'pyapàrthakàþ .
     udgàtçhotçbrahmàõo yathàdhvaryuü vinàdhvare ..
     tattvàdhigata÷àstràrtho dçùñakarmà svayaü kçtã .
     laghuhastaþ ÷uciþ ÷åraþ sajjopaskarabheùajaþ ..
     pratyutpannamatirdhãmàn vyavasàyã vi÷àradaþ .
     satyadharmaparo ya÷ca sa bhiùak pàda ucyate ..
     àyuùmàn sattvavàn sàdhyo dravyavànàtmàvànapi .
     àstiko vaidyavàkyastho vyàdhitaþ pàda ucyate ..
     pra÷astade÷asambhåtaü pra÷aste'hani coddhçtam .
     yuktamàtraü manaskàntaü gandhavarõarasànvitam ..
     doùaghnamaglànikaramavikàri viparyaye .
     samãkùya dattaü kàle ca bheùajraü pàda ucyate ..
     snigdho'jugupsurbalavàn yukto vyàdhitarakùaõe .
     vaidyavàkyakçda÷ràntaþ pàdaþ paricaraþ smçtaþ ..>% iti ca su÷rute såtrasthàne 34 adhyàyaþ ..
     %<kàraõaü ùoóa÷aguõaü siddhau pàdacatuùñayam ..>% iti carakaü såtrasthàne navame'dhyàüye .. asya ÷ubhalakùaõaü yathà --
     %<asvedanau mçdutalau kamalodaràbhau ÷liùñàïgulã ruciratàmranakhau supàrùõã .
     uùõau ÷iràvirahitau ca nigåóhagulphau kårmonnatau ca caraõau manuje÷varasya ..>% a÷ubhalakùaõa¤ca yathà --
     %<sårpàkàraviråkùapàõóuranakhau vakrau ÷iràsantatau saü÷uùko viralàïgulã ca caraõau dàridraduþkhapradau ..>%)

#<pàdakañakaþ>#, puü, (pàdasya kañaka iveti .) nåpuraþ . rava÷ånyahaüsàkçticaraõabhåùaõam . veüka mala iti bhàùà . tatparyàyaþ . haüsakaþ 2 . ityamarabharatau ..

#<pàdakçcchraþ>#, puü, vratavi÷eùaþ . yathà --
     %<ekabhaktena naktena tathaivàyàcitena ca .
     upavàsena caikena pàdakçcchra udàhçtaþ ..>% iti gàruóe 103 adhyàyaþ ..

#<pàdagaõóiraþ>#, puü, (gaóyate kùaryate påyaraktàdi yasmàt yatra và pàde ityarthaþ . gaóa + kirac iti gaõóiraþ padaþ tato ràjadantàdivat paranipàtanàt sàdhuþ . gaõóãra iti pàñho'pi dç÷yate tatra gaóa + ãranpratyayena sagdhuriti .) ÷lãpadam . iti trikàõóa÷eùaþ .. goda iti bhàùà .. (÷lãpada÷abde'sya vivçtirvij¤eyà ..)

#<pàdagrahaõaü>#, klã, (pàdayorgrahaõam iti . graha + bhàve lyuñ .) abhivàdanam . pàdaspar÷apårbakapraõàmaþ . ityamaraþ .. tanniùedho yathà, %<samidvàryudakumbhapuùpànnahasto nàbhivàdayet yaccàpyevaü yuktam .>% iti baudhàyanaþ ..
     %<japayaj¤ajalastha¤ca samitpuùpaku÷ànalàn .
     dantakàùñha¤ca bhakùya¤ca vahantaü nàbhivàdayet ..>% iti laghuhàrãtaþ .. na puùpàkùatapàõirnà÷ucirna japan na devapitçkàryaü kurvan . abhivàdayedityanuvçttau ÷aïkhalikhitau .. * .. tadvidhiþ .
     %<laukikaü vaidikaü vàpi tathàdhyàtmikameva và .
     àdadãta yato j¤ànaü taü pårbamabhivàdayet ..
     årdhvaü pràõà hyutkràmanti yånaþ sthavira àyati .
     pratyutthànàbhivàdàbhyàü punastàn pratipadyate .. * ..>% tatprakàraþ .
     %<abhivàdàt paraü vipro jyàyàüsamabhivàdayan .
     asau nàmàhamasmãti svaü nàma parikãrtayet ..
     nàmadheyasya ye kecidabhivàdaü na jànate .
     tàn pràj¤o'hamiti bråyàt striyaþ sarvàstathaiva ca ..
     bhoþ ÷abdaü kãrtayedante svasya nàmno'bhivàdane .
     nàmnàü svaråpabhàvo hi bho bhàva çùibhiþ smçtaþ ..>% iti manuþ . 2 . 122 -- 124 ..

#<pàdacaturaþ>#, puü, (pàde padavyàpàre gamanàdau caturaþ .) chàgaþ . saikatam . pippalaþ . karakaþ . paradoùaikapravaktà . iti medinã . re, 304 ..

@<[Page 3,110c]>@
#<pàdacàrã>#, [n] puü, (padbhyàü caratãti . cara gatau + õiniþ) padàtiþ . iti hemacandraþ . 3 . 162 .. padbhyàü gamana÷ãle, tri .. (yathà, bhàgavate . 6 . 12 . 29 .
     %<giriràñ pàdacàrãva padbhyàü nirjarayan mahãm .
     jagràsa sa samàsàdya vajrinaü sahavàhanam ..>%)

#<pàdajaþ>#, puü, (padbhyàü jàyate iti . jana + óaþ . %<padbhyàü ÷ådro'jàyata .>% iti ÷ruterbrahmaõaþ padbhyàü jàtattvàttathàtvam .) ÷ådraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, harivaü÷e bhaviùyaparvaõi . 39 . 63 .
     %<na viprà na ca ràjàno na vai÷yà na ca pàdajàþ ..>% pàdodbhavamàtre, tri ..)

#<pàdatràõaü>#, klã, (pàdayostràõaü yasmàt .) pàdukà iti jañàdharaþ .. (yathà, su÷rute cikitsitasthàne 11 adhyàye . %<adhanastvabàndhavo và pàdatràõàtapatravirahito bhaikùyà÷ã gràmaikaràtrànuvàsã munirirva saüyatàtmà yojana÷atamadhikaü và gacchet ..>% ÷ãtaçtåpacàre'sya vyavahàro yathà --
     %<uùõatvabhàvairlaghubhiþ pràvçtaþ ÷ayanambhajet .
     yuktyàrkakiraõàn svedaü pàdatràõa¤ca sarvadà ..>%)

#<pàdapaþ>#, puü, (pàdena målena pibati rasàniti . pà + kaþ .) vçkùaþ . ityamaraþ .. (yathà, hitopade÷e . 1 . 63 .
     %<yatra vidbajjano nàsti ÷làghyastatràlpadhãrapi .
     nirastapàdape de÷e eraõóo'pi drumàyate ..>% pàdau pàti rakùatãti . pà + rakùaõe + kaþ .) pàdapãñhaþ . iti medinã . pe, 21 ..

#<pàdaparuhà>#, strã, (pàdape vçkùe rohatãti . ruha + kaþ .) bandàkaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pàdapà>#, strã, (pàdau pàti rakùatãti . pà + kaþ + ñàp .) pàdukà . iti medinã . pe, 21 ..

#<pàdapà÷aþ>#, puü, (pàdasya pà÷aþ .) a÷vapàdarajjuþ . tatparyàyaþ . dàmà¤canam 2 . iti hemacandraþ . 4 . 295 ..

#<pàdapà÷ã>#, strã, (pàdapà÷a + striyàü gauràditvàt ïãù .) khaóóukà . kheóuyà iti bhàùà .. ÷çïkhalà . ÷ikalã iti bhàùà .. iti medinã ..

#<pàdapãñhaü>#, klã, (pàdasya pãñham .) pàdasthàpanàsanam . pà ràkhà ñula iti bhàùà .. tatparyàyaþ . padàsanam 2 . iti hemacandraþ . 3 . 382 .. (yathà, raghuþ . 17 . 28 .
     %<vitànasahitaü tatra bheje paitçkamàsanam .
     cåóàmaõibhirudghçùñapàdapãñhaü mahãkùitàm ..>%)

#<pàdapãñhikà>#, strã, (pàdapãñhaü sàdhanatvenàstyasyà iti . pàdapãñha + ñhan .) nàpitàdi÷ilpam . yathà --
     %<nàpitàdika÷ilpe tu kàrikà pàdapãñhikà ..>% iti ÷abdamàlà ..

@<[Page 3,111a]>@
#<pàdaprakùàlanaü>#, klã, (pàdayoþ prakùàlanam .) caraõadhautam . pà dhooyà iti bhàùà .. asya guõàþ . medhàjanakatvam . pavitratvam . àyuùyatvam . alakùmãkalinà÷akatva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. (yathà, ca --
     %<pàdaprakùàlanaü pàdamalaroga÷ramàpaham .
     cakùuþprasàdanaü vçùyaü rakùoghnaü prãtivardhanam ..>% iti cikitsitasthàne caturviü÷e'dhyàye su÷rutenoktam ..)

#<pàdapradhàraõaü>#, klã, (pàdau pradhàryete kaõñakàdibhyo rakùyete'neneti . pra + dhç + õic + lyuñ .) pàdukà . iti kecit ..

#<pàdaprahàraþ>#, puü, (pàdasya pàdena và prahàraþ .) padàghàtaþ . làti iti bhàùà .. yathà . %<nàyikàpàdaprahàràdinà nàyakasya kopàdivarõanam .>% iti kàvyaprakà÷e saptamollàsaþ .. (yathà ca sàhityadarpaõe . 10 . 46 .
     %<dàse kçtàgasi bhavatyucitaþ prabhåõàü pàdaprahàra iti sundari ! nàtra dåye .
     udyatkañhorapulakàïkurakaõñakàgrairyadbhidyate mçdu padaü nanu sà vyathà me ..>%)

#<pàdabandhanaü>#, klã, (pàdayorgomahiùyàdãnàmityarthaþ . yadbandhanam .) gomahiùyàdibandhanam . iti jañàdharaþ .. yàdava÷abdañãkàyàü bharata÷ca .. (badhnàtyaneneti . bandha + karaõe lyuñ . pàdayorbandhanaü tatsàdhanavastu . gomahiùyàdãnàü pàdabandhanadravyam . yathà, hemacandraþ . 4 . 321 .
     %<sa tu ÷çïkhalakaþ kàùñhamayaiþ syàt pàdabandhanaiþ ..>%) caraõoddàna¤ca ..

#<pàdamålaü>#, klã, (pàdayormalam .) caraõàdhobhàgaþ . yathà, hemacandraþ .
     %<pàdamålaü gohiraü syàt pàrùõastu ghuñayoradhaþ ..>% (yathà, ràmàyaõe . 2 . 78 . 25 .
     %<sà pàdamåle kaikeyyà mantharà nipapàta ha ..>% pratyantaparvatàdhobhàgaþ . yathà, kathàsaritsàgare . 1 . 27 .
     %<mahãü bhramantau himavatpàdamålamavàpatuþ ..>%)

#<pàdarakùaõaü>#, klã, (pàdayo rakùaõaü yasmàt .) pàdukà . iti hemacandraþ . 3 . 578 ..

#<pàdarajjuþ>#, strã, (pàdabandhanàrthà rajjuþ .) hastipàdabandhanarajjuþ . tatparyàyaþ . pàrã 2 . iti jañàdharaþ .. caraõabandhanadàmamàtra¤ca ..

#<pàdarathã>#, strã, (pàdasya rathã kùudro ratha iva .) pàdukà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pàdarohaõaþ>#, puü, (pàdaimålaiþ rohatãti . ruha + lyuþ .) vañavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pàdavalmãkaþ>#, puü, (pàde valmãka iva .) ÷lãpadam . iti hemacandraþ . 3 . 129 .. (÷lãpadaroga÷abde'sya vivaraõaü j¤àtavyam ..)

#<pàdavikaþ>#, puü, (padavãü dhàvatãti . padavã +
     %<màthottarapadapadavyanupadaü dhàvati . 4 . 4 . 37 .>% iti ñhak .) pathikaþ . iti siddhàntakausudã ..

@<[Page 3,111b]>@
#<pàdavirajàþ>#, [s] strã, (pàdo virajà dhålivihãno yasyàþ .) pàdukà . iti hàràvalã . 74 ..

#<pàda÷aþ>#, [s] vya, pàdaü pàdam . pàda÷abdàt vãpsàyàü ca÷aspratyayaniùpannam . iti vyàkaraõam .. (yathà, manuþ . 1 . 83 .
     %<arogàþ sarvasiddhàrthà÷caturvarùa÷atàyuùaþ .
     kçte tretàdiùu hyeùàmàyurhnasati pàda÷aþ ..>%)

#<pàda÷ailaþ>#, puü, (pàdaþ mahàdrisamãpasthaþ kùudraparvataþ sa eva ÷ailaþ .) pratyantaparvataþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pàda÷othaþ>#, puü, (pàdodbhavaþ ÷othaþ . ÷àkapàrthivàdivat samàsaþ .) pàdagata÷ophaþ . yathà --
     %<ananyopadravakçtaþ ÷othaþ pàdasamutthitaþ .
     puruùaü hanti nàrãntu mukhajo guhyajo dvayam ..>% iti màdhavakaraþ .. (yathà ca hàrãte cikitsitasthàne 26 aþ ..
     %<÷otho bhavecca vikalendriyaromamàrgaþ kùãõe bale vapuùi càmlakañåùõasevayà .
     ÷aityàttathà vi÷adapicchalasevanena råkùàbhighàtapatanena ca dhàraõàdvà ..
     àmà÷aye gatirato'pi narasya yasya ante pradhàvati tato'pi ca doùa eùaþ .
     karoti pàõicaraõe ca pçthak prasåto dvandvena và bhavati ÷othavikàracàraþ ..
     narasya càntaþprabhavà÷ca ÷othàþ sàdhyà bhaveyurvinatà mukheùu .
     asàdhyakàþ sarva÷arãragà÷ca pàde striyà và vadane narasya ..>%)

#<pàdasphoñaþ>#, puü, (pàdasya sphoñaþ . pàdaü sphoñayatãti và . sphuñ + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ .) rogavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . vipàdikà 2 . ityamaraþ .. sphuñã 3 sphuñiþ 4 pàdasphoñiþ 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. sa tu ekà da÷akùudrakuùñhàntargatatçtãyakuùñham . yathà -- vaipàdikaü pàõipàdasphuñanaü tãvravedanam . pàõipàdasphuñanaü pàõyoþ pàdayo÷ca sphuñanaü vidàraõaü yena tat . iti màdhavakaraþ .. asya cikitsà kuùñha÷abde draùñavyà ..

#<pàdahàrakaþ>#, tri, pàdàbhyàü hniyate'sau . pàda÷abdàt nipàtanàt karmaõi õakapratyayàntaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (%<kçtyalyuño bahulam .>% 3 . 3 . 113 . iti karmaõi õvul . iti siddhàntakaumudã .) caraõadvàrà haraõakartà ..

#<pàdàgraü>#, klã, (pàdayoragram .) caraõàgrabhàgaþ . tatparyàyaþ . prapadam 2 . ityamaraþ ..

#<pàdàïgadaü>#, klã, (pàdasya aïgadamiva .) nåpuram . ityamaraþ ..

#<pàdàt>#, puü, (pàdàbhyàmatati gacchatãti . ata + kvip .) pàdàtiþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (pàdàbhyàmattãti . ad + kvip . vçkùaþ . iti vyutpattilabdho'rthaþ ..)

@<[Page 3,111c]>@
#<pàdàtaü>#, klã, (padàtãnàü samåhaþ . padàti + bhikùàdibhyo'õ . 4 . 2 . 38 . ityaõ .) pattisaühatiþ . padàtisamåhaþ . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 99 . 8 .
     %<sàdinàmantare sthàpyaü pàdàtamapi daü÷itam ..>%)

#<pàdàtaþ>#, puü, (pàdàbhyàmatatãti . ata + ac .) pàdàtiþ . yathà --
     %<padàtipattipàdàtapàdàtikapadàjayaþ ..>% ityamaramàlà .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 51 . 43 .
     %<ayutaü trãõi padmàni gajàrohàþ sasàdinaþ .
     rathànàmarvudaü càpi pàdàtà bahavastathà ..>%)

#<pàdàtiþ>#, puü, (pàdàbhyàmatatãti . ata + in .) padàtiþ . iti hemacandraþ ..

#<pàdàtikaþ>#, puü, (pàdàtireva . pàdàti + svàrthe kan .) padàtiþ . iti hemacandraþ . 3 . 162 ..

#<pàdàrakaþ>#, puü, (pàda iva çcchatãti . ç + õvul .) polindaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pàdàlindã>#, strã, (pàda iva alindo yatra . gauràditvàt ïãù .) naukà . iti hàràvalã . 59 .

#<pàdàvartaþ>#, puü, (pàda iva àvartate iti . à + vçt + ac .) araghaññakaþ . iti hemacandraþ . 4 . 159 .. rahañ iti hindãbhàùà ..

#<pàdàvikaþ>#, puü, (ava rakùaõe + bhàve gha¤ . pàdena avaþ rakùaõam . tatra pàdàve pàdena ÷arãràdirakùaõe niyuktaþ . pàdàva + %<tatra niyuktaþ .>% 4 . 4 . 69 . iti ñhak .) padàtiþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pàdã>#, [n] puü, (pàdo'styasyeti . pàda + iniþ .) pàdavi÷iùñajalajantugaõaþ . asya gaõanà guõà÷ca yathà, bhàvaprakà÷e .
     %<kumbhãrakårmanakrà÷ca godhàmakara÷aïkavaþ .
     ghaõóikaþ ÷i÷umàra÷cetyàdayaþ pàdinaþ smçtàþ ..
     pàdino'pi ca ye te tu koùasthànàü guõaiþ samàþ ..>% caturthàü÷abhàgã . yathà, manuþ . 8 . 210 .
     %<sarveùàmardhino mukhyàstadardhenàrdhino'pare .
     tçtãyinastçtãyàü÷à÷caturthàü÷à÷ca pàdinaþ ..>%

#<pàdukaþ>#, tri, (padyate gacchatãti . pada + %<laùapatapadeti .>% 3 . 2 . 154 . iti uka¤ .) gamana÷ãlaþ . padadhàtoþ kartari ¤ukpratyayaniùpannaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<pàdukà>#, strã, (pàdåreva . pàdå + svàrthe kan tato hnasvaþ .) carmàdinirmitapàdàcchàdanam . jutà iti bhàùà .. tatparyàyaþ . pàdåþ 2 upànat 3 . ityamaraþ .. pannaddhà 4 pàdarakùikà 5 pràõihità 6 . iti hemacandraþ .. pannaddhrã 7 pàdarathã 8 . iti trikàõóa÷eùaþ .. kauùã 9 . iti ÷abdaratnàvalã .. * .. tasyà dhàraõavidhiryathà --
     %<varùàtapàdike chatrã daõóã ràtryañavãùu ca .
     ÷arãratràõakàmo vai sopànatkaþ sadà vrajet ..>% iti jyotistattvam .. asyà dhàraõaguõàþ .
     %<pàdapradhàraõaü vçùyamojasyaü cakùuùorhitam .
     sukhapracàramàyuùyaü balyaü pàdarujàpaham .. * ..>% asyà adhàraõe doùà yathà --
     %<pàdàbhyàmanupànadbhyàü nçõàü caükramaõaü sadà .
     anàrogyamanàyuùyamindriyaghnamadçùñikçt ..>% iti ràjavallabhaþ .. * .. tasyà dànaphalaü yathà --
     %<dahyamànàya vipràya yaþ prayacchatyupànahau .
     na tasya mànaso dàhaþ kadàcidapi jàyate ..
     yàna¤cà÷vatarãyuktaü tasya hemamayaü ÷ubham .
     upatiùñhati viprarùe sarvaratnavibhåùitam ..
     dànamatra yathotpannaü tatte vakùyàmi pàrthiva .
     ÷çõuùvaikamanà bhåpa ! loke sarvasukhapradam ..
     jamadagnirmuniþ pårbaü tapaþsvàdhyàyakar÷itaþ .
     vàõakhaógadharo dhanvã babhåva satatodyataþ ..
     dhanurvede tathà vede sarvàstrapàrago'bhavat .
     kùipan vàõàüstathà ÷a÷vat bhàryayànugato hi saþ ..
     kadà nidàghakàle tu kùipan vàõàn sahasra÷aþ .
     tasyau sthàõurivàsahyaþ pratilakùaü mahàmuniþ ..
     nidàghatãvrasantàpàdgacchantyàþ satataü bhayàt .
     bhartuþ snehàttathà yàntyàstasyà÷caõóàyate raviþ ..
     kùuttçùõà÷ramatàpàrtà tathà yàtuü na sà÷akat .
     sutàpàdde÷avibhraùñà reõukà ca tapasvinã ..
     tàüdçùñvà sa muniþ pràha bhàryàü kinte bhavecciram .
     kopàrtamàha bhartàraü na kopaü kartumarhasi ..
     nidàghatãvrasantàpàd bhraùñapàdà tçùàrdità .
     ghçõimadaghçõibhiþ spçùñà na ÷a÷àkàha màrgitum ..
     ityukte sa krudhàviùñaþ pràha sandhàya kàrmuke .
     pçùatkaü màü na jànàti såryo vibhraü÷amãyivàn ..
     yaþ santapati me bhàryàü sàdhvãü dharmaparàyaõàm .
     sàdhvasàdhu ajànan vai phalamàpnotu tasya hi ..
     ityuktrà sthànamàtasthàvarkavibhraü÷ahetave .
     pratãkùya hi sughoreõa kråraråpadharo muniþ ..
     taü vij¤àya muniü såryo dvijo'bhåccedamabravãt .
     kimàlokayase såryaü punaþ punaratãva hi ..
     suvàõà¤citapàõistvaü kathayasvàkhilaü mune ! .
     ityuktaþ sa tamàhedaü pàtayiùyàmyahaü ravim ..
     dvijastu tamuvàcàtha mune citraü vibhàti me .
     màturaïkagato yadbadbàla÷candraü jighçkùati ..
     yojanànàü sahasràõi nimeùàdyàti yo da÷a .
     vipra ! muktena vàõena taü kathaü pàtayiùyasi ..
     tacchutvà yamadagnistaü pràha ÷çõu dvijottama ! .
     pàtayiùyàmyahaü yadvadimaü såryaü nabhaþsthalàt ..
     viyaccaro yadà såryo martyaloke tvatandritaþ .
     madhyàhne sthiratàmeti sarvalokàndadar÷ivàn ..
     tatkàle sumahallakùyaü bhaviùyati divàkaraþ .
     evaü taü pàtayiùyàmi pa÷yataste dvijottama ! ..
     tacchrutvà sahasodvignastasya pratyakùatàü yayau .
     såryastaü kùamayàmàsa dattvà chatramupànahau ..
     tataþpramçti tacchatraü dvijànàü parigãyate .
     dattaü tairdhàryate'nyeùàü kùattriyàõàü dbijottama ! ..
     yo dadàti dvijebhyastu tçtãyàyàmupànahau .
     vai÷àkhe ÷uklapakùe tu sacchatraü kanakànvitam ..
     na tasya mànaùo dàho mçtyuloke'bhijàyate .
     sarvavyàdhivinirmuktaþ ÷riyaü puttràü÷ca vindati ..
     kàlàdiha yadà yàti mama loke dvijottama ! .
     yànaü và÷vatarãyuktaü sarvahemamayaü ÷ubham ..
     divyàïganàbhiràkãrõaü sarvaratnavibhåùitam .
     upatiùñhati viprendra ! sarvakàmaphalapradam ..>% ityagnipuràõam .. * .. viùõugçhe sapàdukagamane doùo yathà -- varàha uvàca .
     %<vahannupànahau padbhyàü yastu màmupacàkramet .
     carmakàrastu jàyeta varùàõàntu trayoda÷a ..
     tatra janmaparibhraùñaþ ÷åkaro jàyate punaþ .
     ÷åkaràcca paribhraùñaþ ÷và ca tatraiva jàyate ..
     tataþ ÷vatvàt paribhraùño mànuùa÷caiva jàyate .
     madbhakta÷ca vinãta÷ca aparàdhavivarjitaþ ..
     muktrà tu sarvasaüsàraü mama lokàya gacchati ..
     ya etena vidhànena vasudhe ! karma kàrayet .
     na sa lipyati pàpena evametanna saü÷ayaþ ..>% iti varàhapuràõe upànahàparàdhapràya÷cittam .. atha devatàpàdukànirmàõapåjanavidhiþ . yathà --
     %<maõiratnamayã kàryà hemaråpyamayã pi và .
     candanenàpi kartavyà pàdukàpratimàpi và ..
     ÷rãparõà ÷rãdrumà càpi devadàrumayã pi và .
     ùaóaïgulà ca sà kàryà pàduke påjayet sadà ..>% iti devãpuràõam .. * .. gurupàdukàstotraü yathà --
     %<brahmarandhrasarasãruhodare nityalagnamavadàtamadbhutam .
     kuõóalãvivarakàõóamaõóitaü dvàda÷àrõasarasãruhaü bhaje .. 1 ..
     tasya kandalitakarõikàpuñe këptarekhamakathàdirekhayà .
     koõalakùitahalakùamaõóalãbhàvalakùyamabalàlayaü bhaje .. 2 ..
     tatpuñe pañutaóitkaóàrimaspardhamànamaõipàñalaprabham .
     cintayàmi hçdi cinmayaü vapubindunàdamaõipãñhamaõóalam .. 3 ..
     årdhvamasya hutamuk÷ikhàsakhaü tadvilàsaparibçühaõàspadam .
     vi÷vaghasmaramahotsadotkañaü vyàmçùàñhiyugamàdihaüsayoþ .. 4 ..
     tatra nàthacaraõàravindayoþ kuïkumàsavajharãmarandayoþ .
     dvandvamindumakaranda÷ãtalaü mànasaü smarati maïgalàspadam .. 5 ..
     pàdukàpa¤cakastotraü pa¤cavaktràdvinirgatam .
     ùaóàmnàyaphalopetaü prapa¤ce càtidurlabham ..>% iti rudrayàmalaþ ..

@<[Page 3,112c]>@
#<pàdukàkàraþ>#, puü, (pàdukàü karotãti . kç + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ .) carmakàraþ . iti halàyudhaþ ..

#<pàdukàkçt>#, puü, (pàdukàü karotãti . kç + kvip .) carmakàraþ . iti hemacandraþ . 3 . 578 ..

#<pàdåþ>#, strã, (padyate gabhyate sukhena yayeti . pada + %<õitka÷ipadyarteþ .>% uõàü 1 . 87 . iti åþ sa ca õit .) pàdukà . ityamaraþ ..

#<pàdåkçt>#, puü, (pàdåü pàdukàü karotãti . kç + kvip . tuk .) carmakàraþ . ityamaraþ ..

#<pàdodakaü>#, klã, (pàdaprakùàlanajàtaü udakam . ÷àkapàrthivàdivat samàsaþ .) caraõadhautajalam . caraõàmçtam . yathà --
     %<hçdi råpaü mukhe nàma naivedyamudare hareþ .
     pàdodaka¤ca nirmàlyaü mastake yasya so'cyutaþ ..
     naivedyamannaü tulasãvimi÷raü vi÷eùataþ pàdajalaü pibecca .
     yo'÷nàti nityaü prayato muràreþ pràpnoti supremayutàü sa bhaktim ..
     hatyàü hanti yadaïghrisaïgatulasãsteya¤ca pàdodakaü naivedyaü bahumadyapànaduritaü gurvaïganàsaïgamam .
     bhaktyàdhãnamatiþ sthitirharijane tatsaügatiþ saïgajà ÷àlagràma÷ilàdimårtimahitàü jànanti ke vai hareþ ..>% iti pàdmottarakhaõóe 100 adhyàyaþ .. * .. atha ÷rãcaraõodakàbhiùekamàhàtmyaü padmapuràõe .
     %<sa snàtaþ sarvatãrtheùu sarvayaj¤eùu dãkùitaþ .
     ÷àlagràma÷ilàtoyairyo'bhiùekaü samàcaret ..
     gaïgàgodàvarãrevànadyo muktipradàstu yàþ .
     nivasanti satãrthàstàþ ÷àlagràma÷ilàjale ..
     koñitãrthasahasraistu sevitaiþ kiü prayojanam .
     tãrthaü yadi bhavet puõyaü ÷àlagràma÷ilodbhavam ..>% tatraiva gautamàmbarãùasaüvàde .
     %<yeùàü dhautàni gàtràõi hareþ pàdodakena vai .
     ambarãùa ! kule teùàü dàso'smi va÷agaþ sadà ..
     ràjannetàni tàvacca tãrthàni bhuvanatraye .
     yàvanna pràpyate toyaü ÷àlagràmàbhiùekajam ..>% skànde kàrtikamàhàtmye .
     %<gçhe'pi vasatastasya gaïgàsnànaü dine dine .
     ÷àlagràma÷ilàtoyairyo'bhiùi¤cati mànavaþ ..>% tatraivànyatra .
     %<yàni kàni ca tãrthàni brahmàdyà devatàstathà .
     viùõupàdodakasyaite kalàü nàrhanti ùoóa÷ãm ..
     ÷àlagràmodbhavo devo devo dvàravatãbhavaþ .
     ubhayoþ snànatoyena brahmahatyà nivartate ..>% ki¤ca .
     %<sa vai càvabhçtasnàtaþ sa ca gaïgàjalàplutaþ .
     viùõupàdodakaü kçtvà ÷aïkheyaþ snàti mànavaþ ..>% ÷rãnçsiühapuràõe .
     %<gaïgàprayàgagayanaimiùapuùkaràõi puõyàni yàni kurujàïgalayàmunàni .
     kàlena tãrthasalilàni punanti pàpaü pàdodakaü bhagavataþ prapunàti sadyaþ ..>% smçtau ca .
     %<triràtriphaladà nadyo yàþ kà÷cidasamudragàþ .
     samudragà÷ca pakùasya màsasya saritàü patiþ ..
     ùaõmàsaphaladà godà vatsarasya tu jàhnavã .
     pàdodakaü bhagavato dbàda÷àbdaphalapradam ..>% tannityatà ca garuóapuràõe .
     %<jala¤ca yeùàü tulasãvimi÷ritaü pàdodakaü cakra÷ilàsamudbhavam .
     nityaü trisandhyaü plavate na gàtraü khagendra ! te dharmabahiskçtà naràþ ..>% atha ÷rãcaraõodakapànamàhàtmyam . pàdme gautamàmbarãùasaüvàde .
     %<hareþ snànàva÷eùantu jalaü yasyodare sthitam .
     ambarãùa ! praõamyoccaiþ pàdapàü÷uþ pragçhyatàm ..>% tatraiva devadåtavikuõóalasaüvàde .
     %<ye pibanti narà nityaü ÷àlagràma÷ilàjalam .
     pa¤cagavyasahasraistu sevitaiþ kiü prayojanam ..
     koñitãrthasahasraistu sevitaiþ kiü prayojanam .
     nityaü yadi pibet puõyaü ÷àlagràma÷ilàjalam ..
     ÷àlagràma÷ilàtoyaü yaþ pibedvindunà samam .
     màtuþ stanyaü punarnaiva sa pibenmuktibhàgnaraþ ..>% ki¤ca .
     %<dahanti narakàn sarvàn garbhavàsa¤ca dàruõam .
     pãtaü yaistu sadà nityaü ÷àlagràma÷ilàjalam ..>% tatraiva ÷rãyamadhåmraketusaüvàde .
     %<÷àlagràma÷ilàtoyaü vindumàtraü tu yaþ pibet .
     sarvapàpaiþ pramucyeta muktimàrge kçtodyamaþ ..>% tatraiva pulastyabhagãrathasaüvàde .
     %<pàdodakasya màhàtmyaü bhagãratha ! vadàmi te .
     pàvanaü sarvatãrthebhyo hatyàkoñivinà÷anam ..
     dhçte ÷irasi pãte ca sarvàstuùyanti devatàþ .
     pràya÷cittantu pàpànàü kalau pàdodakaü hareþ ..>% ki¤ca .
     %<tribhiþ sàrasvataü toyaü saptàhena tu nàmadam .
     sadyaþ punàti gàïgeyaü dar÷anàdeva yàmunam ..
     punantyetàni toyàni snànadar÷anakãrtanaiþ .
     punàti smaraõàdeva kalau pàdodakaü hareþ ..
     arcitaiþ koñibhirliïgairnityaü yat kriyate phalam .
     tat phalaü ÷atasàhasraü pãtaiþ pàdodakairhareþ ..
     a÷ucirvà duràcàro mahàpàtakasaüyutaþ .
     spçùñvà pàdodakaü viùõoþ sadà ÷uddhyati mànavaþ ..
     pàpakoñiyuto yastu mçtyukàle ÷ire mukhe .
     dehe pàdodakaü yasya na prayàti yamàlayam ..
     na dànaü na haviryeùàü svàdhyàyo na suràrcanam .
     te'pi pàdodakaü pãtvà prayànti paramàü gatim ..
     vi÷àkhàçkùasaüyuktà vai÷àkhã kiü kariùyati .
     piõóàrake mahàtãrthe ujjayinyàü bhagãratha ! ..
     màghamàse prayàge tu snànaü vai kiü kariùyati .
     prayàgaü satataü tasya yasya pàdodakaü hareþ ..
     kàrtike kàrtikãyoge kiü kariùyati puùkare .
     nityantu puùkaraü tasya yasya pàdodakaü hareþ ..
     prabodhavàsare pràpte mathuràyà¤ca tasya kim .
     nitya¤ca yàmunaü snànaü yasya pàdodakaü hareþ ..
     kà÷yàmuttaravàhinyàü gaïgàyàntu mçtasya kim .
     yasya pàdodakaü viùõormukhe caivàvatiùñhate ..>% ki¤ca .
     %<hitvà pàdodakaü viùõoryo'nyatãrthàni gacchati .
     anarghyaratnamutsçjya loùñraü và¤chati durmatiþ ..
     kurukùetrasamo de÷o vindupàdodakaü mataþ .
     pated yatràkùayaü puõyaü nityaü bhavati tadgçhe ..
     gayàpiõóasamaü puõyaü puttràõàmapi jàyate .
     pàdodakena devasya ye kuryuþ pitçtarpaõam ..
     nàsuràõàü bhayaü tasya pretajanyaü na ràkùasam .
     na rogasya bhayaü caiva nàsti vidhnakçtaü bhayam ..
     na duùñà naiva ghoràkùà÷càpadotthabhayaü nahi .
     grahàþ pãóàü na kurvanti vairà na÷yanti dàruõàþ ..
     kiü tasya tãthagamane devarùãõà¤ca dar÷ane .
     yasya pàdodakaü mårdhni ÷àlagràma÷ilodbhavam ..
     prãto bhavati màrtaõóaþ prãto bhavati ke÷avaþ .
     brahmà bhavati suprãtaþ prãto bhavati ÷aïkaraþ ..
     pàdodakasya màhàtmyaü yaþ pañhet ke÷avàgrataþ .
     sa yàti paramaü sthànaü yatra devo janàrdanaþ ..>% brahmàõóapuràõe ÷rãbrahmanàradasaüvàde .
     %<pràya÷cittaü yadi pràptaü kçcchraü và tvaghamarùaõam .
     so'pi pàdodakaü pãtvà ÷uddhiü pràpnoti tatkùaõàt ..
     a÷aucaü naiva vidyeta såtake mçtake'pi ca .
     yeùàü pàdodakaü mårdhni prà÷anaü ye prakurvate ..
     antakàle'pi yasyeha dãyate pàdayorjalam .
     so'pi sadgatimàpnoti sadàcàrairbahiùkçtaþ ..
     apeyaü pibate yastu bhuïkte ya÷càpyabhojanam .
     agamyàgamanà ye vai pàpàcàrà÷ca ye naràþ .
     te'pi påjyà bhavantyà÷u sadyaþ pàdàmbusevanàt ..>% ki¤ca .
     %<apavitraü yadannaü syàt pànãyaü càpi pàpinàm .
     bhuktvà pãtvà vi÷uddhaþ syàt pãtvà pàdodakaü hareþ ..
     taptakçcchràt pa¤cagavyàt mahàkçcchràdvi÷iùyate .
     càndràyaõàt pàdakçcchràt paràkàdapi suvrata .
     kàya÷uddhirbhavedà÷u pãtvà pàdodakaü hareþ ..
     aguruü kuïkumaü càpi karpåraü cànulepanam .
     viùõupàdàmbusaülagnaü tadvai pàvanapàvanam ..
     dçùñipåtantu yattoyaü viùõunà prabhaviùõunà .
     tadvai pàpaharaü puttra ! kiü punaþ pàdayorjalam ..
     etadarthamahaü puttra ! ÷irasà viùõutatparaþ .
     dhàrayàmi pibàmyadya màhàtmyaü viditaü mama ..
     priyastvamagrajaþ puttra tvadarthaü gaditaü mayà .
     rahasyaü me tvanarhasya na vaktavyaü kadàcana ..
     dhàrayasva sadà mårdhni prà÷anaü kuru nitya÷aþ ..
     janmamçtyujaràduþkhairmokùaü yàsyasi puttraka ! ..>% viùõudharmottare .
     %<sadyaþ phalapradaü puõyaü sarvapàpavinà÷anam .
     sarvamaïgalamaïgalyaü sarvaduþkhavinà÷anam .
     duþsvapnanà÷anaü puõyaü viùõupàdodakaü ÷ubham ..
     sarvopadravahantàraü sarvavyàdhivinà÷anam .
     sarvotpàtapra÷amanaü sarvatàpanivàraõam ..
     sarvakalyàõasukhadaü sarvakàmaphalapradam .
     sarvasiddhipradaü dhanyaü sarvadharmavivardhanam ..
     sarva÷atrupra÷amanaü sarvabhogapradàyakam .
     sarvatãrthasya phaladaü mårdhni pàdàmbudhàraõam ..
     prayàgasya prabhàsasya puùkarasya ca sevane .
     pçthådakasya tãrthasya àcànto labhate phalam ..
     cakratãrthe phalaü yàdçk tàdçk pàdàmbudhàraõàt ..
     sarasvatyàü gayàyà¤ca gatvà yat pràpnuyàt phalam .
     tat phalaü labhate ÷reùñhaü mårdhni pàdàmbudhàraõàt ..>% skànde .
     %<pàdodakasya màhàtmyaü devo jànàti ÷aïkaraþ .
     viùõupàdacyutà gaïgà ÷irasà yena dhàrità ..
     sthànaü naivàsti pàpasya dehinàü dehamadhyataþ .
     savàhyàbhyantaraü yasya vyàptaü pàdodakena vai ..
     pàdodaü viùõunaivedyamudare yasya tiùñhati .
     nà÷rayaü labhate pàpaü svayameva vina÷yati ..
     mahàpàpagrahagrasto vyàpto roga÷atairapi .
     hareþ pàdodakaü pãtvà mucyate nàtra saü÷ayaþ ..
     ÷irasà tiùñhate yeùàü nityaü pàdodakaü hareþ .
     kiü kariùyanti te loke tãrthakoñimanorathaiþ ..
     ayameva paro dharma idameva paraü tapaþ .
     idameva paraü tãrthaü viùõupàdàmbu yat pibet ..>% tatraiva ÷ivomàsaüvàde . vilayaü yànti pàpàni pãte pàdodake hareþ . kiü punarviùõupàdodaü ÷àlagràma÷ilàplutam .. vi÷eùeõa haret pàpaü brahmahatyàdikaü priye .. pãte pàdodake viùõoryadi pràõairvimucyate . hatvà yamabhañàn sarvàn vaiùõavaü lokamàpnuyàt .. tatraiva ÷ivakàrtikeyasaüvàde ÷àlagràma÷ilàmàhàtmye .
     %<chinnastena mahàsena . garbhavàsaþ sudàruõaþ .
     pãtaü yena sadà viùõoþ ÷àlagràma÷ilàjalam ..
     ye pibanti narà nityaü ÷àlagràma÷ilàjalam .
     pa¤cagavyasahasraistu prà÷itaiþ kiü prayojanam ..
     pràya÷citte samutpanne kiü dànaiþ kimupoùaõaiþ .
     càndràyaõai÷ca tãrthai÷ca pãtvà pàdodakaü ÷uciþ ..
     bçhannàradãye lubdhakopàkhyànàrambhe .
     haripàdodakaü yastu kùaõamàtra¤ca dhàrayet .
     sa snàtaþ sarvatãrtheùu viùõoþ priyatarastathà ..
     akàlamçtyu÷amanaü sarvajàdhivinà÷anam .
     sarvaduþkhopa÷amanaü haripàdodakaü ÷ubham ..>% tatraiva tadupàkhyànànte .
     %<haripàdodakaspar÷àllubdhako vãtakalmaùaþ .
     divyaü vimànamàruhya munimenamathàbravãt ..
     haripàdodakaü yasmànmayi tvaü kùiptavàn mune .
     pràpito'smi tvayà tasmàttadviùõoþ paramaü padam ..>% haribhaktisudhodaye .
     %<pàdaü pårbaü kila spçùñvà gaïgàbhåt smartçmokùadà .
     viùõoþ sadyastu tatsaïgi pàdàmbu kathamãùyate ..
     tàpatrayànalo yo'sau na ÷àmyet sakalàbdhibhiþ .
     drutaü ÷àmyati so'lpena ÷rãmadbiùõupadàmbunà ..
     aghàstràbhedyakavacaü bhavàgnistambhanauùadham .
     sarvàïgaiþ sarvathà dhàryaü pàdyaü ÷ucisadaþ sadà ..
     amçtatvàvahaü nityaü viùõupàdàmbu yaþ pibet .
     sa pibatyamçtaü nityaü màse màse tu devatàþ ..
     màhàtmyamiyadityasya yo vaktà so'pi nirbhayaþ .
     na tvanarghyamaõermålyaü kalayannaghama÷nute ..>% anyatràpi .
     %<sa brahmacàrã sa vratã à÷ramã ca sadà ÷uciþ .
     viùõupàdodakaü yasya mukhe ÷irasi vigrahe ..
     janmaprabhçtipàpànàü pràya÷cittaü yadãcchati .
     ÷àlagràma÷ilàvàri pàpahàri niùevyatàm ..>% ataeva tejodraviõapa¤caràtre ÷rãbrahmoktam .
     %<pãñhaplaõàlàdudakaü pçthagàdàya puttraka ! .
     si¤cayenmårdhni bhaktànàü sarvatãrthamayaü hi tat ..>% iti .
     %<pàdodakasya màhàtmyaü vikhyàtaü sarva÷àstrataþ .
     lekhituü ÷aknuyàt ko hi sindhårmãn gaõayannapi ..
     vi÷eùata÷ca pàdodaü tulasãdalasaüyutam .
     ÷aïkhe kçtvà vaiùõavebhyo dattvà pràgvat pibetsvayam ..>% atha ÷aïkhakçtapàdodakamàhàtmyaü skànde brahmanàradasaüvàde .
     %<kçtvà pàdodakaü ÷aïkhe vaiùõavànàü mahàtmanàm .
     yo dadyàttulasãmi÷raü càndràyaõa÷ataü labhet ..
     gçhãtvà kçùõapàdàmbu ÷aïkhe kçtvà tu vaiùõavaþ .
     yo vahet ÷irasà nityaü sa munistàpasottamaþ ..>% pàdme devadåtavikuõóalasaüvàde .
     %<÷àlagràma÷ilàtoyaü yadi ÷aïkhabhçtaü pibet .
     hatyàkoñivinà÷aü tu kurute nàtra saü÷ayaþ ..>% agastyasaühitàyà¤ca .
     %<÷àlagràma÷ilàtoyaü tulasãdalavàsitam .
     ye pibanti punasteùàü stanyapànaü na vidyate ..
     ÷rãviùõorvaiùõavànà¤ca pàvana¤caraõodakam .
     sarvatãrthamayaü pãtvà kuryàdàcamanaü na hi ..>% taduktaü skànde ÷rã÷ivena .
     %<viùõoþ pàdodakaü pãtvà pa÷càda÷uci÷aïkayà .
     àcàmati ca yo mohàdbrahmahà sa nigadyate ..>% ÷ruti÷ca . %<bhagavàn pavitro bhagavatpàdau pavitrau pàdodakaü pavitraü na tatpàna àcamanãyaü yathà hi soma iti .>% sauparõe ca .
     %<viùõupàdodakaü pãtvà bhaktapàdodakaü tathà .
     ya àcàmati saümohàt brahmahà sa nigadyate ..>% iti ÷rãharibhaktivilàsaþ ..

#<pàdyaü>#, klã, (pàdàrthamudakam . pàda + %<pàdàrghàbhyà¤ca .>% 5 . 4 . 25 . iti yat .) pàdàya vàri . pàdaprakùàlanàrthajalam . ityamaraþ .. tatlakùaõaü yathà --
     %<pàdàvanejanajalagrahaõaü pàtramadbhutam .
     lauhajaü và sarojàtaü haimaü ràjatameva và ..
     tàmramacaraõamapi vàyavenaü satàmiti ..>% iti vaikhànasagranthaþ ..
     %<ùaóaïgulaü pravistàramutsedha¤caturaïgulam .
     oùñhamekàïgulaü kuryànnàsikàü caturaïgulàm ..
     pçùñhe pàdasamàyuktaü caturaïgulamànataþ .
     pàdyapàtramiti khyàtaü sarvadevaprapåjane ..>% iti siddhànta÷ekharaþ ..

#<pànaü>#, klã, (pà pàne + bhàve lyuñ .) pãtiþ . dravadravyasya galàdhaþkaraõam . (yathà, hitopade÷e .
     %<payaþpànaü bhujaïgànàü kevalaü viùavardhanam ..>%) bhàjanam . (pàla rakùaõe + bhàve lyuñ .) rakùaõam . iti medinã .. (pãyate khagàdibhiryatra . pà + adhikaraõe lyuñ . kulyà . iti hemacandraþ . 4 . 155 .. pãyate yaditi . karmaõi lyuñ . jalam . iti vyutpattilabdho'rthaþ .. * .. pàti rakùatãti . pà + lyuþ . rakùàkartari, tri . yathà, çgvede . 9 . 70 . 4 .
     %<vratàni pàno amçtasya càruõa ubhe nçcakùà anu pa÷yate vi÷au ..>% pàyanam . astra÷astràõàü tãkùõàgratàsampàdanavyàpàrabhedaþ . pàn iti bhàùà .. yaduktaü bçhatsaühitàyàm .
     %<vaóavoùñrakareõudugdhapànaü yadi pànena samãhate'rthasiddhim .
     jhasapittamçgà÷ca vastadugdhaiþ karihastacchidaye satàlagarbhaiþ ..
     àrkaü payohuóuviùàõamasãsametaü pàràvatàkhu÷akçtà ca yutaü pralepaþ .
     ÷astrasya tailamathitasya tato'sya pànaü pa÷càcchitasya na ÷ilàsu bhavedvighàtaþ ..
     kùàre kadalyà mathitena yukte dinoùite pàyitamàyasaü yat .
     samyak ÷itaü cà÷mani naiti bhaïgaü na cànyalauheùvapi tasya kauõñhyam ..>% tathàca ÷ukranãtyàm .
     %<idamau÷anasa¤ca ÷astrapànaü rudhireõa ÷riyamicchataþ pradãptàm .
     haviùà guõavat sutàbhilipsoþ salilenàkùayamicchata÷ca vittam ..>%)

#<pànaþ>#, puü, (pãyate yasmàditi . pà + apàdàne lyuñ .) ÷auõóikaþ . iti jañàdharaþ .. niþ÷vàsaþ . iti hemacandraþ . 6 . 4 ..

#<pànakaü>#, klã, (pànàya kàyatãti . kai + kaþ .) pànadravyavi÷eùaþ . tatprakàro yathà, yathoktaparimita÷arkarànimbårasayukto'thavànyàmlayuktaþ pakkarasaþ . iti pàkaràje÷varaþ .. (yathà, su÷rute . 1 . 46 .
     %<pànãyaü pànakaü madyaü mçõmayeùu pradàpayet ..>% kvacit puüsyapi dç÷yate . yathà, tatraiva . 1 . 39 .
     %<ebhirlepàn kaùàyàü÷ca tailaü sarpãüùi pànakàn ..>% tatràmraphalapànakam . yathà --
     %<àmramàmaü jalasvinnaü marditaü dçóhapàõinà .
     sità÷ãtàmbusaüyuktaü karpåramaricànvitam ..
     prapànakamidaü ÷reùñhaü bhãmasenena nirmitam .
     sadyo rucikaraü balyaü ÷ãghramindriyatarpaõam ..
     apakvàmrarasodbhåtapànakaü vàtanà÷anam .
     kaphapittakaraü ki¤cin pratyahaü yadi sevitam ..>% pakkàmrasya tu .
     %<supakkamàmrasya phalaü sumuùñinà sammarditaü ÷arkarayà samanvitam .
     elàlavaïgàrdrakavàsavàsitaü varõànvitaü kasya na rocakaü bhavet ..
     pànakaü càmrasambhåtaü svàdvamlaü gurupittajit .
     suhçdyaü ÷leùmakçdbalyaü varõyaü vçùyaü ruciprapadam ..>% amlikàphalapànakaü yathà --
     %<amlikàyàþ phalaü pakvaü marditaü vàriõà dçóham .
     ÷arkarà mariconmi÷raü lavaïgendusuvàsitam ..
     amlikàphalasambhåtaü pànakaü vàtanà÷anam .
     pitta÷leùmakaraü ki¤cit surucyaü vahnibodhanam ..>% nimbuphalapànakaü yathà --
     %<bhàgaikanimbujaü toyaü ùaóbhàgaü ÷arkarodakam .
     lavaïgamariconmi÷raü pànakaü pànakottamam ..
     nimbåphalabhavaü pànamatyamlaü vàtanà÷anam .
     vahnidãptikaraü rucyaü samastàhàrapàcakam ..>% dhànyàkapànakaü yathà -- ÷ilàyàü sàdhusampiùñaü dhànyàkaü vastragàlitam . ÷arkarodakasaüyuktaü karpåràdisusaüskçtam .. navãne mçnmaye pàtre sthitaü pittaharaü param .. jambvàþ pànakaü yathà --
     %<jambåphalaü sthålataraü supakvaü sammarditaü ÷arkarayàmbunàlam .
     suvàsitaü vellajabhçïgapatre ruciü vidhatte virucau janànàm ..
     jambåphalabhavaü rucyaü pànakaü kaphanà÷anam .
     kaùàyaü vàtakçt stokaü svàdvamlaü gràhakaü param ..>% vãjapårapànakam .
     %<màtuluïgarase yojyaü triguõaü ÷àrkaraü jalam .
     karpåramariconmi÷raü pànakaü syàdidaü varam ..
     màtuluïgabhavaü pànaü ÷ålànà¤ca vinà÷anam .
     ÷vàse kàse'rucau vàtavióvandheùu ca påjitam ..>% hemakiraõantu .
     %<÷arkarànàlikela¤ca bãjapårarasaplutam .
     pañaputaü bhaveddhemakiraõaü nàmapànakam ..
     pànakaü hemakiraõaü rucyaü vçùyaü balapradam .
     susnigdhaü vàtahçcchubhraü ki¤cit kaphakaraü guru ..>% karamardapànakaü yathà --
     %<lavaïgàrdrakasaüyuktaü supiùñaü vàriõà yutam .
     karamardaü karairmardyaü saptabhàgasitànvitam ..
     vàtahçdrucidaü bhavyaü hçdyamamlataraü smçtam .
     raktapittakara¤coùõamàkaõñhyaü kàramarditam ..>% nàraïgapànakaü yathà --
     %<supakvanàraïgaphalaü nipãóitaü saüyojitaü ÷arkarayàti ÷ubhrayà .
     sahàrdrakaü cendukaõena vàsitaü pànecchayà kena na saüstutakùaõam ..>% nàraïgaphalasambhåtaü pànakaü vàtanà÷anam . madhuraü vi÷adaü rucyaü susnigdhaü pittahçddçóham .. càrasya tu .
     %<càravçkùaphalajaü sa÷arkaraü marditaü ÷i÷iravàriõà dçóham .
     ailamàrdrakayutena suvàsaü bhaktasikthamilitaü kçtahàsam ..
     càrasya phalajaü pànaü guru vçùyaü rucipradam .
     kaphapittaharaü ÷reùñhaü hçdyaü madhurapàki ca ..
     paruùajãracukràdidràkùàdàóimajaü tathà .
     ekaikaü sambhavaü bhinnaü pànakaü kriyate budhaiþ ..
     evamamlasya puùpasya phalasyàmlasya và tathà .
     ÷arkaràmariconmi÷raü rasyaü syàt pànakaü varam ..
     evaü hi pànakaü kàryaü sudhiyà suùñhu yatkçtam .
     guõà dravyànusàreõa j¤àtavyàþ pànakeùu ca ..>% yathàsya guõàþ --
     %<÷ramakùuttçñklamaharaü pànakaü prãõanaü guru .
     viùñambhi måtralaü hçdyaü yathàdravyaguõa¤ca tat ..>% iti vàbhañe såtrasthàne ùaùñhe'dhyàye .. gauóamamlamanamlaü và pànakaü guru måtralam . tadeva khaõóamçdvãkà÷arkaràsahitaü punaþ .. sàmlaü sutãkùõaü suhimaü pànakaü syànniratyayam .
     %<pradravàõi rasàü÷caiva pànãyaü pànakaü payaþ .
     khaóàn yåùàü÷ca peyàü÷ca savye pàr÷ve pradàpayet ..>% iti su÷rute såtrasthàne 46 adhyàye ..

#<pànagoùñhikà>#, strã, (pànasya pànàya và goùñhikà .) yatra sambhåya pãyate . madyapànacakram . tatparyàyaþ . àpànam 2 . ityamaraþ . 2 . 10 . 43 .. cakrànuùñhànaü yathà ÷yàmàrahasyadhçtam . cakràkàreõa paüktyàkàreõa và bhinnabhinnàsane sva÷aktiyukta÷cet yugmayugmakrameõa padmàsanenopavi÷ya sàmayikalalàñe candanaü dattvà ÷iva÷aktibuddhyà puùpa¤ca dadyàt . tato yadi gurustatra tiùñhati tadàdau gandhàdinà taü påjayitvà tatpàtre puùpaü dattvà ÷uddhisahitaü tasmai samarpya praõamet . gurorabhàve tat pàtraü jale kùipet . tataþ ÷aktipàtraü ÷uddhisahitaü ÷aktyai dattvà sàmayikebhyo'pi jyeùñhànukrameõa vãrapàtràt paràmçtaü ÷uddhisahitaü dadyàt . tataþ sàmayiko'pi bhaktyà hastadvayena saügçhya tadupari målamantramaùñadhà japtvà pårbavadànandabhairavaü bhairavã¤ca santarpya gurån devatà¤ca santarpayet . svasvakalpoktavidhinà bhåta÷uddhiü kuryàt . tata÷cakranàyakastaiþsaha pàtravandanaü kuryàt . yathà,
     %<÷rãmadbhairava÷ekharapravilasaccandràmçtaplàvitaü kùetràdhã÷varayoginãsuragaõaiþ siddhiþ samàràdhitam .
     ànandàrõavakaü mahàtmakamidaü sàkùàttrikhaõóàmçtaü vande ÷rãprathamaü karàmbujagataü pàtraü vi÷uddhipradam ..>% ityabhimantrya vàmahastena pàtramuttolya anyonyavandanaü kçtvà gçhõàmãti guru÷aktisàdhake÷varàõàmàj¤àü gçhõãyàt . te juùasveti bråyuþ . tato målàdhàràt kuõóalinãü iùñadevatàsvaråpàü àjihvàntàü vibhàvya gurupàdukàü smçtvà ÷ivo'hamiti vicintya hastàbhyàü pàtraü dhçtvà målamuccaran kuõóalinãmukhe devãü tarpayet . etaduktamudayàkarapaddhatyàm .
     %<kçtvà mantratanuü smaret gurupadaü devãü balàü cinmayãü pa÷càt vàratrayaü sadàsavavçtaü dãpairyutaü kajjalaiþ .
     puùpàdiùvabhimantrita¤ca nivióaü sammohakadhvaüsakaü ye sa¤cintya pibanti yànti khalu te bhukti¤ca muktiü paràm ..>% tantràntare ca .
     %<sindåratilakaü bhàle pàõau ca madiràsavam .
     kçtvà pibedguruü dhyàyaüstathà devã¤ca cinmayãm ..>% tataþ pàtramàdhàropari saüsthàpya punastena krameõa paràmçtaü gçhãtvà pàtravandanaü kuryàt . yathà --
     %<madyaü mãnarasàvahaü yadi tayà datta¤ca peyàdibhiþ ki¤cicca¤calaraktapaïkajadç÷à tasyai samàveditam .
     vàme svàtmavi÷uddhi÷uddhikamalaü pàõau vidhàyàtmake vande pàtramahaü dvitãyamadhunànandaikasaüvardhanam ..>% tataþ pårbavat pàtraü svãkçtya anyat pàtravandanaü kuryàt . yathà --
     %<sarvàmnàyakalàkalàpakalitaü kautåhaladyotanaü candropendramahendra÷ambhuvaruõabrahmàdibhiþ sevitam .
     dhyàtaü devagaõaiþ paraü munigaõairmokùàrthibhiþ sarvadà vande pàtramahaü tçtãyamadhunà càtmàvabodhakùamam ..>% tçtãyapàtràbhivandanaü kçtvànyat pàtravandanaü kuryàt . yathà --
     %<haimaü mãnarasàvahaü hariharabrahmàdibhiþ sevitaü mudràmaithunadharmakarmanirataü kùàràmlatiktà÷rayam .
     àcàryàùñakasiddhibhairavakalàmàüsena saü÷odhitaü pàyàt pa¤camakàratattvasahitaü pàtraü caturthaü namaþ ..>% iti caturthapàtravandanaü kçtvànyatpàtravandanaü kuryàt . yathà --
     %<àdhàre bhujagàdhiràjavalaye pàtraü mahãmaõóalaü madyaü saptasamudravàri pi÷itaü càùñau ca digdantinaþ .
     so'ha¤caiva vibhàvayan pratidinaü tàràgaõairakùito 'pyàdityapramukhaiþ suràsuragaõairàj¤àkaraiþ kiïkaraiþ ..>% iti pa¤camapàtraü svãkuryàt . tato yàvaddçùñhyàdikaü na calati tàvat pànàdikaü kàryam . athàsya pramàõaü yathà rudrayàmale .
     %<sàdhakebhya÷ca ÷aktibhyo dadyànnirmàlyacandanam .
     sàmayikaiþ samaü kuryàddevi ! pànàdibhakùaõam ..>% anyatràpi .
     %<nivi÷eccakraråpeõa paüktyàkàreõa và yathà .
     ÷aktiyukto vasedbàpi yugmayugmavidhànataþ .
     ÷iva÷aktidhiyà sarvaü cakramadhye samarpayet ..>% tantràntare ca .
     %<tataþ puùpaü samàdàya guroþ pàtre nivedayet .
     gurave ca nivedyàtha ÷aktyai dattvà svayaü haret ..>% bhàvacåóàmaõau ca .
     %<sàkùàdyadi gururna syàttadàtoye visarjayet ..>% etat sarmbaü kalãtaraparam .
     %<divyavãramayo bhàvaþ kalau nàsti kadàcana ..>% iti kàlãvilàsavacanàt ..

#<pànapàtraü>#, klã, (pànasya peyamadyàdeþ pàtram .) madyapànapàtram . madyapànasya bhàjanam . tatparyàyaþ . caùakaþ 2 sarakaþ 3 anutarùaõam 4 . ityamaraþ .. pårbadvayaü madyapànapàtre ÷eùadvayaü madyaparive÷anapàtre . iti bharataþ .. caùakam 5 anutarùaþ 6 pàrã 7 pàrãkam 8 . iti ÷abdaratnàvalã .. * .. (yathà, màrkaõóeye . 82 . 29 .
     %<dadàva÷ånyaü surayà pànapàtraü dhanàdhipaþ ..>%) atha pànapàtraparimàõàdi yathà kulasàre .
     %<nayanàgnibàõasaükhyakarùaistu parame÷vari ! .
     pàtraü prakartavyamityuktaü kulasàdhane ..
     ito'pyadhikapàtrantu na kartavya¤ca sàdhakaiþ ..>% karùaü laukikatolakamityarthaþ . taduktaü kulottame .
     %<gu¤jàdvàda÷a màùaþ syàttadaùñau karùa ucyate ..>% athottaratantre .
     %<anuj¤àü purato labdhvà gçhõàmãti svayaü vadet .
     juùasvetyabhyanuj¤àto guruõà và kulãnakaiþ ..
     gçhõãyàcca svayaü siddho baddhapadmàsanaþ sudhãþ ..>% kulàrõave .
     %<ekàsane niviùñà ye bhu¤jãraü÷caiva bhàjane .
     ekapàtre pibeddravyaü te yànti narakàdhame ..>% ekapàtramiti sarvairmilitvà naikapàtre pibet . na tu prativàraü dravyapàne bhinnabhinnapàtraü kàryaü ananuùñhànalakùaõàpatteþ sampradàyavirodhàcca ..

#<pànabaõik>#, [j] puü, (pànàya peyasuràdervikrayàrthaü baõik pànasya baõik và .) ÷auõóikaþ . iti hemacandraþ ..

#<pànabhàjanaü>#, klã, (pànàya pànasya và bhàjanaü pàtram .) pànapàtram . tatparyàyaþ . kaüsaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 32 .. kàmyate'sau kaüsaþ kamukïspçhi nàmnãti saþ dantyàntaþ . svàrthe ùõye kàüsya¤ca . svarõarajatàdinirmite pàtramàtre'pi kaüsaþ . %<kaüsaþ syàt taijase dravye pànapàtre'pi kàüsyavaüt .>% iti ÷à÷vataþ ..
     %<pàtràntare pànapàtre kàüsyaü kaüse tta taijase .>% iti rabhasaþ .. pãyate pànaü madyàdi tasya bhàjanaü pànabhãjanam . iti bharataþ ..

#<pànasaü>#, klã, (panasasya idaü panasaphale bhavaü tatphalasya vikàra iti và aõ .) panasabhavamadyam . iti jañàdharaþ .. panasasambandhini, tri ..

#<pànàtyayaþ>#, puü, (pànàddhetoþ jàto yo'tyayaþ rogavi÷eùaþ .) madàtyayarogaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pànilaü>#, klã, (pànamàdhàratvenàstyatra iti ilac .) pànapàtram . iti ÷abdacandrikà ..

#<pànãyaü>#, klã, (pãyate iti . pà + anãyar .) jalam . ityamaraþ . 1 . 10 . 4 .. pàtavye rakùaõãye ca tri .. pànàrhadravyavi÷eùaþ . pànà iti vaïgabhàùà . ÷aravat iti pàrasyabhàùà . tatra amlikàpànãyaü pittavaminà÷akam . miùñadàóimãpànãyaü prati÷yàyakà÷anà÷akam . amladàóimãpànãyaü udaravikàre dhàrakaü kùudhàvçddhikàraka¤ca . nimbåpànãyaü chardihçllàsapittajvaranivàrakaü sakalàhàrapàcaka¤ca . nàgaraïgapànãyaü kàsapittavinà÷akaü antaþkaraõaprà÷astyajanaka¤ca . sevacandanapànãyaü balakàrakaü unmàdamårchàroga÷àntikàrakaü rati÷aktivardhakaü udaravikàropakàraka¤ca . iti pàkaràje÷varaþ .. (anyat pànaka÷abde draùñavyam .. * ..) jaladànavidhiryathà -- yama uvàca .
     %<etatte kathitaü vipra ! mama loke tu durlabham .
     pànãyaü santatantasmàddàtavyaü sukhamicchatà ..
     ato'rdhaü kàrayet kåpaü vàpãü và bahupalvalam .
     bahulokàkule de÷e sarvasattvopajãvitam ..>% ityagnipuràõam .. taddànànantaraü pàñhyamantro yathà --
     %<pànãyaü pràõinaþ pràõàþ pànãyaü pàvanaü mahat .
     pànãyasya pradànena tçptibhavati ÷à÷vatã ..>% iti smçtiþ .. tatparyàyaþ .
     %<pànãyajãvanavanàmçtapuùkaràmbhaþpàtho'mbu÷ambarapathaþsalilodakàni .
     àpaþ kavàruõakabandhajalàni nãraü kãlàlavàrikamalàni viùàrõasã ca ..
     bhuvanaü dahanàràtirvàstoyaü sarvatomukham .
     kùãraü ghanarasaü nimnagaü meghaprasavo rasaþ ..>% asya sàdhàraõaguõàþ .
     %<pànãyaü madhuraü hima¤ca rucidaü tçùõàvi÷oùàpahaü mohabhràntimapàkaroti kurute bhuktànnapaktiü paràm .
     nidràlasyaniràsanaü viùaharaü ÷ràntàrtisantarpanaü néõàü dhãbalavãryavçddhijananaü naùñàïgapuùñipradam ..>% sadyo vçùñyambu bhåmisthaü kaluùaü doùadàyakam . cirasthitaü laghu svacchaü pathyaü svàdu sukhàvaham .. de÷abhåmivi÷eùajalaguõàþ .
     %<jàtaü tàmramçdastadeva salilaü vàtàdidoùapradaü de÷àjjàóyakara¤ca durjarataraü doùàvahaü dhåsaràt .
     vàtaghna¤ca ÷ilà÷irotthamamalaü pathyaü laghu svàdukaü ÷reùñhaü ÷yàmamçdastridoùa÷amanaü sarvàmayaghnaü jalam ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..
     %<picchilaü kçmilaü klinnaü parõa÷aivàlakardamaiþ .
     vivarõaü virasaü sàndraü durgandhi na hitaü jalam ..
     candràrkakarasaüjuùñaü vàyunà sphàlitaü muhuþ .
     parvatopari yadvàri samaü paurandareõa tat ..
     tasyànuguõamuddiùñaü ÷ailaprasravaõodbhavam .
     lekhanaü dãpanaü råkùaü ki¤cidbàtaprakopaõam ..>% iti ràjavallabhaþ ..

@<[Page 3,116b]>@
#<pànãyanakulaþ>#, puü, (pànãye jale nakula iva .) udraþ . udvióàla iti bhàùà . yathà --
     %<udrastu jalamàrjàraþ pànãyanakulo vasã ..>% iti hemacandraþ ..

#<pànãyapçùñhajaþ>#, puü, (pànãyapçùñhe jalopari jàyate iti . jana + óaþ .) kumbhã . iti ratnamàlà .. pànà iti bhàùà ..

#<pànãyaphalaü>#, klã, (pànãyajàtaü phalamiti madhyapadalopã samàsaþ .) makhànnam . iti bhàvaprakà÷aþ .. màkhànà iti bhàùà .

#<pànãyamålakaü>#, klã, (pànãyameva målamasya . tataþ kap .) somaràjã . iti ÷abdacandrikà ..

#<pànãyavarõikà>#, strã, (pànãyaü varõayati prakà÷ayatãti . varõi + õvul . ñàp ata itva¤ca .) vàlukà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pànãya÷àlikà>#, strã, (pànãyasya jalasya vitaraõàrthaü ÷àlikà ÷àlàgçhamityarthaþ .) jalàvasthànagçham . pàni÷àlà iti jalachatra iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . prapà 2 . ityamaraþ .. tatkartçphalaü yathà --
     %<kåpàràmaprapàkàrã tathà vçkùàdiropakaþ .
     kanyàpradaþ setukàrã svargamàpnotyasaü÷ayam ..>% ityudvàhatattve yamaþ ..

#<pànãyàmalakaü>#, klã, (pànãyamàmalakaü pànãyàkhyaü àmalakaü và .) pràcãnàmalakam . pàni àmalà iti bhàùà . asya guõàþ . doùatrayajvaranà÷itvam . iti bhàvaprakà÷aþ .. mukha÷uddhimalabaddhakàritvam . amlatvam . svàdutva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<pànãyàluþ>#, puü, (pànãyasambhåta àluþ .) kandavi÷eùaþ . paniyàlu iti hindãbhàùà . tatparyàyaþ . jalàluþ 2 kùupàluþ 3 vàlukaþ 4 . asya guõaþ . tridoùanà÷itvam . santarpaõakàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pànãyà÷nà>#, strã, (pànãyaü jalaü a÷nàtãti . a÷a g bhojane + bàhulakàt naþ tataùñàp .) valvajà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pànthaþ>#, tri, (pathi ku÷alaþ panthànaü nityaü gacchatãti và . %<patho õa nityam .>% 5 . 1 . 76 . pathaþ pantha ca ityanena panthàde÷e kçte õaþ . pathikaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 17 .. (yathà, harivaü÷e . 42 . 2 .
     %<yathà nidàghasamaye såryàü÷uparipãóitaþ .
     pàntho yàti jalaü dçùñvà tvaritaü tatpipàsayà ..>%)

#<pàpaü>#, klã, (pàti rakùati asmàdàtmànamiti . pà + %<pànãviùibhyaþ paþ .>% uõàü . 3 . 23 . iti paþ .) agharmam . duradçùñam . tatparyàyaþ . païkam 1 pàpmà 2 pàpam 3 kilviùam 4 kalmaùam 5 kaluùam 6 vçjinam 7 enaþ 8 agham 9 ahaþ 10 duritam 11 duùkçtam 12 . ityamaraþ .. pàtakam 13 tåstam 14 kaõvam 15 ÷alyam 16 pàpakam 17 . iti ÷abdaratnàvalã (niùiddhakarmànuùñhànavihitakarmànanuùñhànàbhyàü pàpotpattiü savi÷eùamàha ÷rãsaüdà÷ivaþ .
     %<anuùñhànaü niùiddhasya tyàgo vihitakarmaõaþ .
     nçõàü janayataþ pàpaü kle÷a÷okàmayapradam ..
     svàniùñamàtrajananàt paràniùñopapàdanàt .
     tadeva pàpaü dvividhaü jànãhi kulanàyike ! ..
     paràniùñakaràt pàpàn mucyate ràja÷àsanàt .
     anyasmànmucyate martyaþ pràya÷cittyà samàdhinà ..
     pràya÷cittyàthavà daõóairna påtà ye kçtàühasaþ .
     narakàn na nivartante ihàmutra nigarhitàþ ..>% iti ÷rãmahànirvàõatantre ..) tadda÷avidhaü yathà --
     %<pràõàbhipàtanaü stainyaü paradàramathàpi ca .
     trãõi pàpàni kàyena sarvataþ parivarjayet ..
     asatpralàpaü pàruùyaü pai÷unyamançtantathà .
     catvàri vàcà ràjendra ! na jalpeta na cintayet ..
     anabhidhyà parasveùu sarvasattveùu sauhçdam .
     karmaõàü phalamastãti trividhaü manasà caret ..>% iti ÷àntiparvaõi dànadharmaþ .. smçtyuktànyetàni pàtaka÷abde likhitàni .. * .. pàpasya puruùatrayànuvartitvaü yathà --
     %<nàdharma÷carito ràjan ! sadyaþ phalati gauriva .
     ÷anairàvartamànastu målànyapi nikçntati ..
     yadi nàtmani mitreùu na cet putreùu naptçùu .
     pàpamàcaritaü karma trivargamanuvartate ..
     phalatyevaü dhruvaü pàpaü gurubhuktamivodare ..>% iti màtsye 28 adhyàyaþ .. * .. tãrthasya pàpanà÷akatvaü tatra kçtapàpasya vajralepatva¤ca . yathà --
     %<anyatra hi kçtaü pàpaü tãrthamàsàdya gacchati .
     tãrthe tu yat kçtaü pàpaü vajralepo bhaviùyati ..
     mathuràyàü kçtaü pàpaü tatraiva ca vina÷yati .
     eùà purã mahàpuõyà yasyàü pàpaü na vidyate ..>% iti vàràhe mathuràmàhàtmyam .. * .. ÷eùapàpalakùaõaü yathà --
     %<ataþ paraü pravakùyàmi ÷eùapàpasya lakùaõam .
     çõaü devarùibhåtànàü manuùyàõàü vi÷eùataþ ..
     pitéõà¤ca dvija÷reùñha ! sarvavarõeùu caikataþ .
     oükàràdinivçtti÷ca pàpakàryakçti÷ca yà ..
     hatyàdikaü mahàpàpaü tvagamyàgamanaü tathà .
     ghçtàdivikrayaü ghoraü càõóàlàdipratigraham ..
     svadoùagopanaü pàpaü paradoùaprakà÷anam .
     ãrùàviddhaü vàkyaduùñaü niùñhuratvaü ùaóambaram ..
     óhàkitvaü tàlavàditvaü nàmnà vàcàpyadharmajaþ .
     màraõatvamadhàrmikyaü narakàvahamucyate ..
     etaiþ pàpaistu saüyuktaþ pacyate yadi ÷aïkaraþ ..>% iti vàmane 58 adhyàyaþ .. sàïkaryanàmakapàpàni yathà --
     %<eka÷ayyà÷anaü paüktibhàõóapakvànnami÷raõam .
     yàjanàdhyàpane yonistathaiva sahabhojanam ..
     sahàdhyàyastu da÷amaþ sahayàjanameva ca .
     ekàda÷a samuddiùñà doùàþ sàïkaryasaüj¤itàþ ..
     samãpe càpyavasthànàt pàpaü saükramate nçõàm .
     tasmàt sarvaprayatnena sàïkaryaü parivarjayet ..>% iti kaurme upavibhàge 15 adhyàyaþ ..
     %<àlàpàdgàtrasaüspar÷àt saüvàsàtsahabhojanàt .
     àsanàcchayanàdyànàt pàpaü saükramate nçõàm ..
     àsanàdeka÷ayyàyà bhojanàt paüktisaïkaràt .
     tataþ saükramate pàpaü ghañàdghaña ivodakam ..>% iti gàruóe nãtisàre 112 adhyàyaþ .. ràùñràdikçtapàpena ràjàdãnàü parasparaü pàpitvaü yathà --
     %<ràjà ràùñrakçtàt pàpàt pàpã bhavati vai hare ! .
     tathaiva ràj¤aþ pàpena tadràjyasthàstu ye janàþ ..
     varõà÷ramàdayaþ sarve pàpino nàtra saü÷ayaþ .
     bhàryàühoduùkçtã svàmã vçjinàt svàmino'balà ..
     tathà de÷ikapàpàttu ÷iùyaþ syàt pàtakã sadà .
     ÷iùyàddhi pàpino nityaü gururbhavati duùkçtã ..
     pàtakã yajamànaþ syàt pàpino'ïga ! purodhasaþ .
     purohitastathà pàpã yajamànàühaso dhruvam ..>% adattapuõyapàpabhàgitvaü yathà --
     %<adattàni ca puõyàni pàpàni ca yathà priye ! .
     pràpyàõi karmaõà yena tadyathàvanni÷àmaya ..
     de÷agràmakulàni syurbhàgabhà¤ji kçtàdiùu .
     kalau tu kevalaü kartàü phalabhuk puõyapàpayoþ ..
     akçte'pi ca saüsarge vyavastheyamudàhçtà .
     saüsargàt puõyàpàpàni yathà yànti nibodha tat ..
     ekatra maithunàdyànàdekapàtrasthabhojanàt .
     phalàrdhaü pràpnuyànmartyo yathàvat puõyapàpayoþ ..
     spar÷anàdbhàùaõàdvàpi parasya stavanàdapi .
     da÷àü÷aü puõyapàùànàü nityaü pràpnoti mànavaþ ..
     dar÷ana÷ravaõàbhyà¤ca manodhyànàttathaiva ca .
     parasya puõyapàpànàü ÷atàü÷aü pràpnuyànnaraþ ..
     parasya nindàpai÷unyaü dhikkàra¤ca karoti yaþ .
     tatkçtaü pàtakaü pràpya svapuõyaü pradadàti saþ ..
     kurvataþ puõyakarmàõi sevàü yaþ kurute paraþ .
     patnã bhçtyo'tha ÷iùyo và sajàtãyo'pi mànavaþ .
     tasya sevànuråpeõa tasya tatpuõyabhàgbhavet ..
     ekapaüktestato yastu laïghayan parive÷ayet .
     tasya pàpa÷atàü÷antu labhate parive÷akaþ ..
     snànasandhyàdikaü kurvan saüspç÷edvà prabhàùate .
     sa puõyakarmaùaùñhàü÷aü dadyàttasmai suni÷citam ..
     dharmodde÷ena yo dravyaü paraü yàcayate naraþ .
     tat puõyaü karmajaü tasya dhanaü dattvàpnuyàt phalam ..
     apahçtya paradravyaü puõyakarma karoti yaþ .
     karmakçt pàpabhoktàtra dhaninastadbhavet phalam ..
     nàpanudya çõaü yastu parasya mriyate naraþ .
     dhanã tat puõyamàpnoti svadhanasyànuråpataþ ..
     buddhidastvanumantà ca ya÷copakaraõapradaþ .
     balakçccàpi ùaùñhàü÷aü pràpnu yàt puõyapàpayoþ ..
     prajàbhyaþ puõyapàpànàü ràjà ùaùñhàü÷amuddharet .
     ÷iùyàdguruþ striyà bhartà pità puttràttathaiva ca .
     svapaterapi puõyasya bhàryàrdhaü samavàpnuyàt ..
     parahastena dànàdi kurvataþ puõyakarmaõaþ .
     vinà bhçtaka÷iùyàbhyàü kartà ùaùñhàü÷amàharet .
     àtmano và parasyàpi yadi sevàü na kàrayet ..
     ÷rãkçùõa uvàca .
     itthaü hyadattànyapi puõyapàpànyàyànti nityaü parasa¤citàni .
     ÷çõuùva càsminnitihàsamagryaü puràbhavaü puõyamatipriya¤ca ..>% iti pàdmottarakhaõóe . 71 . 157 adhyàyaþ .. kùudrajantuprabhçtãnàü vadhe pàpaü tatpràya÷citta¤ca yathà --
     %<vadhe ca kùudrajantånàü hiüsakànà¤ca paõóitaþ .
     kàrùàpaõaü samutsçjya mçtyukàle pramucyate ..
     ahiüsakànàü kùudràõàü vadhe ÷ataguõaü dhruvam .
     pràya÷cittaü mçtyukàle kathitaü padmayoninà ..
     vadhe vi÷iùñajantånàü pa÷vàdãnà¤ca kàmataþ .
     tataþ ÷ataguõaü pàpaü ni÷citaü manurabravãt ..
     naràõàü mlecchajàtãnàü vadhe ÷ataguõaü tataþ ..
     mlecchànà¤ca ÷atànà¤ca yat pàpaü labhate vadhe .
     sacchådraikasya ca vadhe tat pàpaü labhate pumàn ..
     sacchådràõàü ÷atànà¤ca yat pàpaü labhate vadhe .
     tat pàpaü labhate nånaü govadhenaiva ni÷citam ..
     gavàü da÷aguõaü pàpaü bràhmaõasya vadhe bhavet .
     viprahatyàsamaü pàpaü strãvadhe labhate naraþ .. * ..>% pàpidar÷anajanyapàpaü yathà --
     %<pàpaü yaddar÷ane tàta ! kathayàmi ni÷àmaya .
     duþsvapnaü pàpabãja¤ca kevalaü vighnakàraõam ..
     goghna¤ca brahmaghnaü vàpi kçtaghnaü kuñilaü tathà .
     devaghnaü pitçmàtçghnaü pàpaü vi÷vàsaghàtinam ..
     mithyàsàkùyapradàtàraü pa¤càtithyaviva¤cakam .
     gràmayàjinameveti devaviprasvahàriõam ..
     a÷vatthaghàtinaü duùñaü ÷ivaviùõuvinindakam .
     adãkùitamanàcàraü sandhyàhãnaü dvijantathà ..
     devalaü vçùavàha¤ca ÷ådràõàü såpakàrakam .
     ÷avadàhã ca ÷ådràõàü ÷ådra÷ràddhànnabhojinam ..
     avãràü chinnanàsà¤ca devabràhmaõanindakam .
     patibhaktivihãnà¤ca viùõubhaktivihãnakam ..
     ÷ådràõàü vidhavà¤caiva caõóàlaü vyabhicàriõãm .
     ÷a÷vat kopayutaü duùñamçõagrasta¤ca jàrajam ..
     cauraü mithyàvàdina¤ca ÷araõàgataghàtinam .
     màüsàpahàriõa¤caiva bràhmaõaü vçùalãpatim ..
     bràhmaõãgàminaü ÷ådraü dvijaü vàrdhuùikantathà .
     agamyàgàminaü duùñaü caturvarõaü naràdhamam ..
     màtàsapatnã màtà ca ÷va÷rå÷ca bhaginã sutà .
     gurupatnã puttrapatnã sodarasya priyà satã ..
     màtçùvasà pitçùvasà bhàgineyapriyà tathà .
     màtulànã navoóhà ca pitçvyastrã rajasvalà ..
     pitçmàtçpraså÷caiva càgamyàùñàda÷a smçtàþ .
     kãrtitàþ sàmavede ca paripàlyàþ satàü vraja ! ..
     etàn dçùñvà ca spçùñvà ca brahmahatyàü labhennaraþ .
     tasmàddaivàdimàn dçùñvà såryaü dçùñvà hariü smaret ..
     kàmato yadi pa÷yanti tattulyàste bhavanti vai .
     tasmàt santo na pa÷yanti pàpabhãtà vraje÷vara ! ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 7 . 78 adhyàyaþ .. (aniùñam . vadhaþ . iti ràjànujaþ .. yathà, ràmàyaõe . 2 . 8 . 32 .
     %<tasmàt na lakùmaõe ràmaþ pàpaü ki¤cit kariùyati .
     ràmastu bharate pàpaü kuryàdeva na saü÷ayaþ ..>% tadvati, tri . ityamaraþ .. yathà, mahàbhàrate . 1 . 90 . 19 .
     %<puõyàü yoniü puõyakçto vrajanti pàpàü yoniü pàpakçto vrajanti .
     kãñàþ pataïgà÷ca bhavanti pàpà na me vivakùàsti mahànubhàva ! ..>%)

#<pàpakaü>#, klã, (pàpameva . svàrthe kan .) pàpam . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 74 . 27 .
     %<manyate pàpakaü kçtvà na ka÷cidvetti màmiti .
     vidanti cainaü devà÷ca ya÷caivàntarapåruùaþ ..>% pàpena kàyatãti . kai + kaþ . pàpavati, tri . yathà, mahàbhàrate . 1 . 74 . 26 .
     %<ekohamasmãti ca manyase tvaü na hçcchayaü vetsi muniü puràõam .
     yo vedità karmaõaþ pàpakasya yasyàntike tvaü vçjinaü karoùi ..>%)

#<pàpakçt>#, tri, (pàpaü kçtavàniti . pàpa + kç +
     %<sukarmapàpamantrapuõyeùu kç¤aþ . 3 . 2 . 89 .>% iti kvip .) pàrakartà . yathà --
     %<khyàpanenànutàpena tapasàdhyayanena ca .
     pàpakçnmucyate pàpàddànena ca damena ca ..>% iti pràya÷cittatattvam .. (yathà ca mahàbhàrate . 1 . 90 . 19 .
     %<puõyàü yoniü puõyakçto vrajanti pàpàü yoniü pàpakçto vrajanti ..>%)

#<pàpagrahaþ>#, puü, (pàpo'÷ubhakàrã grahaþ .) ardhonacandraþ . kujaþ . ràhuþ . ÷aniþ . etairyukto budhaþ . raviþ . yathà, jyotiþsàrasaügrahe .
     %<ardhonenduþ kujo ràhuþ ÷anistairyuta indujaþ .
     raviþ pàpà bhavantyete ÷ubhà÷cànye prakãrtitàþ ..>%

#<pàpaghnaþ>#, puü, (pàpaü hantãti . pàpa + hana + %<amanuùyakartçke ca .>% 3 . 2 . 53 . iti ñak .) tilaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. pàpanà÷ake, tri iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<pàpacelikà>#, strã, (pàpama÷ubhaü celati gacchatãti . cela + õvul + ñàp . kàpi ata itva¤ca .) pàñhà . iti ratnamàlà .. àkanàdi iti bhàùà ..

#<pàpacelã>#, strã, (pàpaü celatãti . cela + ac + gauràditvàt ïãù .) pàñhà . ityamaraþ . 2 . 4 . 85 ..

#<pàpanàpitaþ>#, puü, (pàpo nàpitaþ .) dhårtanàpitaþ iti saükùiptasàravyàkaraõam ..

@<[Page 3,118a]>@
#<pàpapatiþ>#, puü, (pàpotpàdakaþ patiþ .) upapatiþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pàpapuruùaþ>#, puü, (pàpaþ pàpamayaþ puruùaþ .) pàpamayàïganaraþ . yathà --
     %<vàmapàr÷vasthitaü pàpapuruùaü kajjalaprabham .
     brahmahatyà÷iraska¤ca svarõasteyabhujadvayam ..
     suràpànahçdà yuktaü gurutalpakañidvayam .
     tatsaüsargi padadvandvamaïgapratyaïgapàtakam ..
     upapàtakaromàõaü rakta÷ma÷ruvilocanam .
     khaógacarmadharaü kruddhamevaü kukùau vicintayet ..>% iti bhåta÷uddhiprakaraõe tantrasàraþ .. * ..
     %<sçùñvàdau puruùa÷reùñhaþ saüsàraü sacaràcaram .
     sarveùàü damanàrthàya sçùñavàn pàpapåruùam ..
     dvijàtihatyàmårdhànaü madiràpànalocanam .
     suvarõasteyavadanaü gurutalpagati÷rutim ..
     strãhatyànàsika¤caiva gohatyàdoùabàhukam .
     nyàsàpaharaõagrãvaü bhråõahatyàgalantathà ..
     parastrãgativukkàlaü suhçllokavadhodaram .
     ÷araõàpannahatyàdinàbhiü garvakathàkañim ..
     gurunindàsakthibhàgaü kanyàvikraya÷ephasam .
     vi÷vàsavàkyakathanapàyuü pitçvadhàïghrikam ..
     upapàtakaromàõaü mahàkàyaü bhayaïkaram .
     kçùõavarõaü piïganetraü svà÷rayàtyantaduþkhadam ..>% iti pàdme kriyàyogasàre 21 adhyàyaþ ..

#<pàpamuktaþ>#, tri, pàpànmaktaþ . niùpàpaþ . iti saükùiptasàravyàkaraõam .. sa ca yathà --
     %<yaþ samaþ sarvabhåteùu jitàtmà ÷àntamànasaþ .
     sa pàpebhyo vimucyata j¤ànavàn sa ca vedavit ..
     guõàguõaparij¤àtà hyakùayasya kùayasya ca .
     dhyànenaiva hyasaümåóhaþ sa pàpebhyaþ pramucyate ..
     svadehe paradehe ca sukhaduþkhena nitya÷aþ .
     vicàraj¤o bhavedyastu sa mucyetainaso dhruvam ..
     ahiüsaþ sarvabhåteùu tçùõàkrodhavivarjitaþ .
     ÷ubhanyàsaþ sadà ya÷ca sa pàpebhyaþ pramucyate ..
     pràõàyàmai÷ca nirdahya adhaþsandhàraõàni ca .
     vyavasthitamanà yastu sa pàpebhyaþ pramucyate ..
     nirà÷ãþ sarvatastiùñediùñàrtheùu na lolupaþ .
     parãtàtmà tyajet pràõàn sarvapàpàt pramucyate ..
     ÷raddadhànã jitakrodhaþ paradravyavivarjitaþ .
     anasåya÷ca yo martyaþ sa pàpebhyaþ pramucyate ..
     guru÷u÷råùayà yukto hyahiüsànirata÷ca yaþ .
     kùudra÷ca kùudra÷ãla÷ca sa pàpebhyaþ pramuñyate ..
     pra÷astàni ca yaþ kuryàdapra÷astàni varjayet .
     yo'bhigacchati tãrthàni vi÷uddhenàntaràtmanà .
     pàpàduparato nityaü sa pàpebhyaþ pramucyate ..
     utthàya bràhmaõaü gacchennaro bhaktyà samanvitaþ .
     abhigamya prayatnena sa pàpebhyaþ pramucyate ..>% iti varàhapuràõam ..

#<pàparogaþ>#, puü, (pàpodbhavo rogaþ .) masårãrogaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, manuþ . 5 . 164 .
     %<vyabhicàràttu bhartuþ strã loke pràpnoti nindyatàm .
     ÷çgàlayoniü pràpnoti pàparogai÷ca pãóyate ..>% yatpànajanyo yadrogo bhavati tat sarvaü karmavipàka÷abde draùñavyam ..)

#<pàpardhiþ>#, strã, (pàpànàü çddhirvçddhiryatra .) mçgayà . iti hemacandraþ . 3 . 591 .. (yathà, pa¤catantre . 2 . 78 .
     %<asti kasmiü÷cidvanodde÷e ka÷cit pulindaþ .
     sa ca pàpardhiü kartuü vanaü prasthitaþ ..>%)

#<pàpalaü>#, klã, parimàõavi÷eùaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ .. (pàpaü làtãti . là + kaþ .) pàpagràhake, tri ..

#<pàpa÷amanã>#, strã, (pàpaü ÷amyate'nayeti . ÷ama + õic + karaõe lyañ . striyàü ïãp .) ÷amãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. pàtakanà÷ikà ca ..

#<pàpàtmà>#, [n] puü, (pàpaþ pàpavi÷iùña àtmà vasya . pàpe adharme àtmà buddhiryasyeti và .) pàpã . yathà --
     %<pàpàtmanàü ÷çõu gatiü vistareõa vadàmyaham .
     ùaóa÷ãtisahasràõi yojanàni duràtmanàm ..
     prokto màrgasya vistàraþ sarvaduþkhànvitasya ca .
     kvacitkvacit jvaladbahniþ santaptaþ kardamaþ kvacit .
     kvacitü kvacit dbija÷reùñha ! santaptaü tàmrabàlukam ..
     kvacit kvacittãkùõa÷ilàþ kvacittapta÷ilàstathà ..
     kvacit kvacicchastravçùñiþ kvacidaïgàravarùaõam .
     kutracidvahnivçùñi÷ca kutracit païkavarùaõam ..
     uùõàmbuvarùaõaü kvàpi kvacit pàùàõavarùaõam .
     jvaladagniriva kvàpi santapto vàti màrutaþ ..
     gabhãrà andhakåpà÷ca tçõàvçtamukhà dvija ! .
     kvàpi kaõñakavçkùà÷ca nàràcasamakaõñakàþ ..
     pàùàõa÷reõayaþ kvàpi duràrohàþ sapannagàþ .
     kvacidgàóhàndhakàrà÷ca kvacit ÷oõitakandharàþ ..
     kvacidvãraõavçkùà÷ca kvacit kà÷àþ kvacit÷aràþ .
     kvacit kvacit ÷arkarà÷ca loùñava÷ca kvacit kvacit ..
     kvacidasthnàü rà÷aya÷ca durgandhà màüsarà÷ayaþ .
     kvacit kaõñakarà÷i÷ca ÷aibàlàni kvacit kvacit ..
     kãlakà valayaþ kvàpi kvacidvyàghràstathà ÷ivàþ .
     khaóginaþ kariõaþ kvàpi kvacidçkùà bhayaïkaràþ ..
     evaü bahuvidhakle÷e chàyàjalavivarjite .
     tasminmàrge dvija÷reùñha ! pàpino yànti duþkhinaþ ..
     nagnà vimuktake÷à÷ca pretàkàrabhayaïkaràþ .
     gacchanti pàpinastatra ÷uùkakaõñhauùñhatàlukàþ ..>% iti kriyàyogasàre 22 adhyàyaþ ..

#<pàpàntaü>#, klã, (pàpaü antayatãti . anta + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ .) tãrthaghi÷eùaþ . tasya nàmàntaraüm pçthådakaü anukãrõa¤ca . yathà --
     %<pçthådake mahàtãrthe tvanukãrõeti nàmataþ .
     juhàva dhçtaràùñrasya ràùñraü narapatestataþ ..
     håyamàne tadà ràùñre pravçtte yaj¤akarmaõi .
     akùãyata tato ràùñra nçpaterdaùkatena vai ..
     tataþ sa cintayàmàsa bràhmaõasya viceùñitam .
     purohitena saüyukto ratnànyàdàya sarva÷aþ ..
     prasàdanàrthaü viprasya anukãrõaü yayau tadà .
     prasàditaþ sa ràj¤à ca tuùñaþ provàca taü nçpam ..
     bràhmaõà nàvamantavyàþ puruùeõa vijànatà .
     bràhmaõa÷cedavaj¤àto na÷yettripuruùaü kulam ..
     evamuktrà sa nçpatimàjyena payasà punaþ .
     utthàpayàmàsa mçtàüstasya ràj¤o hite sthitaþ ..
     tasmiüstãrthe tu yaþ snàti ÷raddadhàno jitendriyaþ .
     sa pràpnoti naro nityaü manasà cintataü phalam ..
     tattu tãrthaü suvikhyàtaü pàpàntaü nàma nàmataþ .
     yasyeha yaj¤atçptasya madhu susràva vai nadã ..
     tasmin snàto'tha bhaktyà ca mucyate sarvapàtakaiþ .
     phalaü pràpnoti yaj¤asya a÷vamedhasya mànavaþ ..
     pàpàntamiti vikhyàtaü tãrthaü puõyatamaü dvijàþ ..>% iti vàmanapuràõe 38 adhyàyaþ ..

#<pàpã>#, [n] puü, (pàpamastyasyeti . iniþ .) pàpayuktaþ . yathà --
     %<rudhiraughaplutàþ kecit kecit kardamabhåùitàþ .
     kecit kecit kç÷àïgà÷ca pathi gacchantipàpinaþ ..
     krandanto vyathayà kecit sravadvàspàkulekùaõàþ .
     ÷ocantaþ svàni karmàõi kecidgacchanti pàpinaþ ..
     kasyaciccarmapà÷asya bandhanaü pàpino gale .
     kaïkàle kasyacidbandhaþ kasyacicca bhujadvaye ..
     kasyacinnàsikàrandhre nirdayairyamakiïkaraiþ .
     aïku÷àgraü vinikùipya krodhenàkçùyate dbija ..
     ghràõe såcisamutkãrõe pà÷aü dattvà dçóhaü ruùà .
     àkçùyate yamapreùyaiþ keùà¤cit sa¤citainasàm ..
     ÷ikyasthàn gurupàùàõàn vahantaþ karõarandhrakaiþ .
     àyobhàràü÷ca ÷i÷nàgrairvrajanti pathi pàpinaþ ..
     kàü÷cidgçhãtvà ke÷eùu kàü÷cit karõeùu pàpinaþ .
     kàü÷cidgudeùu pàdeùu nayanti yamakiïkaràþ ..
     grãvàsu pàpinaþ kàü÷cit karapraharaõairdçóhaiþ .
     kùiptvà kùiptvà yamapreùyà nayanti yamamandiram ..
     yàntyadhaþ÷irasaþ kecidårdhvapàdàstathà pare .
     gacchanti vàyubhiþ kecidekapàdà÷ca kecana ..
     ityevaü vikçtàkàrà àrtaràvaviràviõaþ .
     yamadåtaistàóyamànàþ pàpino'pi ca tatpathi ..>% iti pàdme kriyàyogasàre 22 adhyàyaþ ..

#<pàpmà>#, [n] puü, (pà + %<nàman sãmanniti .>% uõàü . 4 . 150 . iti manin . pugàgame nipàtanàt sàdhuþ .) pàpam . ityamaraþ . 1 . 4 . 23 .. (yathà, manuþ . 6 . 85 .
     %<anena kramayogena parivrajati yo dvijaþ .
     sa vidhåyeha pàpmànaü paraü brahmàdhigacchati ..>%)

#<pàma>#, [n] klã, (pà + manin .) vicarcikà . ityamaraþ . 2 . 6 . 53 .. (yathà, màdhavakaraþ .
     %<såkùmà bahvyaþ pãóaraõaþ ÷ràvavatyaþ pàmetyuktàþ kaõóåkatyaþ sadàhà ..>%)

#<pàmaghnaþ>#, puü, (pàma hantãti . han + ñak .) gandhakaþ . iti jañàdharaþ ..

@<[Page 3,119a]>@
#<pàmaghnã>#, strã, (pàma hantãti . han + ñak . ñitvàt ïãp .) kañukà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pàmanaþ>#, tri, (pàmàstyasya iti . %<lomàdipàmàdipicchàdibhyaþ ÷anelacaþ .>% 5 . 2 . 100 . ityasya vàrtikoktyà %<pàmàdibhyo naþ .>% iti naþ .) pàmarogavi÷iùñaþ . tatparyàyaþ . kacchuraþ 2 . iti hemacandraþ ..

#<pàmaraþ>#, tri, (pàma pàpàdidauràtmamastyasyeti . pàman + %<a÷màdibhyo raþ .>% 4 . 2 . 80 . ityasya vàrtikoktyà raþ . tato na lope sàdhuþ .) khalaþ . nãcaþ . iti medinã . re, 182 .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 1 . 378 .
     %<dåràt pàmaraphutkçtaiþ ÷rutipathapràptaiþ prabuddhastvabhåddçùño nirjharavàribhiþ sahamanàþ ÷vabhre nimajjanniva ..>% mårkhaþ . iti hemacandraþ ..

#<pàmaroddhàrà>#, strã, (pàmaraü uddharatãti . ut + dhç + aõ . tato ajàditvàt ñàp .) guóåcã . iti ÷abdacandrikà ..

#<pàmà>#, [n] strã, (pàman + %<manaþ .>% 4 . 1 . 11 . iti na ïãp .) kacchåþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 53 .. pàücaóà iti bhàùà .. asyà auùadhaü yathà --
     %<haridrà haritàla¤ca dårvàgomåtrasaindhavam .
     ayaü lepo hanti dadruü pàmànaü vai garaü tathà ..>% api ca .
     %<màhiùaü navanãta¤ca sindåra¤ca marãcakam .
     pàmà vilepità na÷yet bahulàpi vçùadhvaja ! ..>% anyacca .
     %<marãcaü trivçtaü kuùñhaü haritàlaü manaþ÷ilà .
     devadàru haridre dve kuùñhaü màüsã ca candanam ..
     vi÷àlà karavãra¤ca arkakùãraü sakçt palam .
     eùà¤ca kàrùiko bhàgo viùasyàrdhapalaü bhavet ..
     prasthaü kañukatailasya gomåtre'ùñaguõe pacet .
     mçtpàtre lauhapàtre và ÷anairmçdbagninà pacet ..
     pàmà vicarcikà caiva dadruvisphoñakàni ca .
     abhyaïgena praõa÷yanti komalatva¤ca jàyate ..
     prasåtànyapi ÷vitràõi tailenànena mrakùayet .
     cirotthitamapi ÷vitraü vivarõaü tatkùaõàdbhavet ..>% iti gàruóe 194 . 198 adhyàyayoþ ..

#<pàmàriþ>#, puü, (pàmàyà arirnà÷akaþ .) gandhakaþ . iti hemacandraþ ..

#<pàyasaþ>#, puü, klã, ÷rãvàsaþ .. ñàrapin iti bhàùà . payasà saüskçtaþ . (payaso vikàra ityaõ .) paramànnam . ityamaramedinãkarau . asya pàkaprakàro guõà÷ca .
     %<ataptataõóulo dhautaþ paribhçùño ghçtena ca .
     khaõóayuktena dugdhena pàcitaþ pàyaso bhavet ..
     pàyasaþ kaphakçdbalyo viùñambhã madhuro guruþ ..>% tasya pitryudde÷ena gaïgàmbhasi niþkùepe phalaü yathà --
     %<piténuddi÷ya yo bhaktyà pàyasaü madhusaüyutam .
     guóasarpistilaiþ sàrdhaü gaïgàmbhasi viniþkùipet ..
     tçptà bhavanti pitarastasya varùa÷ataü hare ! .
     yacchanti vividhàn kàmàn patituùñàþ pitàmahàþ ..>% iti skànde kà÷ãkhaõóe 27 adhyàyaþ .. candraprabhapàyaso yathà --
     %<bhçùñajãracaturjàta÷candrakàntaþ surocanaþ ..>% iti ràjavallabhaþ .. payovikàre, tri . yathà --
     %<kandupakvàni tailena pàyasaü dadhi ÷aktavaþ .
     dvijairetàni bhojyàni ÷ådragehakçtànyapi ..>% iti tithitattve varàhapuràõam ..

#<pàyikaþ>#, puü, padàtikaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pàyuþ>#, puü, (pàti rakùati ÷arãraü malanismàraõeneti . yadvà, pibati vastyauùadhamaneneti . pà + %<kçvàpàjãti .>% uõàü 1 . 1 . ityuõ .
     %<àto yuk ciõkçtoþ . 7 . 3 . 33 .>% iti yuk .) maladvàram . sa tu garbhasthasya saptabhirmàsairbhavati . iti sukhabodhaþ .. tatparyàyaþ . apànam 2 gudam 3 cyutiþ 4 adhomarma 5 ÷akçddvàram 6 trivalãkam 7 valiþ 8 . iti hemacandraþ . 3 . 276 .. (yathà, pa¤cada÷ã . 1 . 21 .
     %<rajo'÷aiþpa¤cabhisteùàü kramàt karmendriyàõi tu .
     vàkpàõipàdapàyåpàsthàbhidhànàni jaj¤ire ..>%) tasyàdhyàtmàdi yathà --
     %<avàg gatirapàna÷ca pàyuradhyàtmamucyate .
     adhibhåtaü visarga÷ca mitrastatràdhidaivatam ..>% iti mahàbhàrate à÷vamedhikaparva .. (svanàmakhyàto bharadvàjaputtraþ . yathà, çgvede . 6 . 47 . 24 . %<a÷vathaþ pàyave'dàt ..>% %<pàyave bharadvàjaputtràyaitatsaüj¤àyàsmadbhràtre cà÷vatho'÷vavànetatsaüj¤aþ prastoko'dàt dattavàn .>% iti tadbhàùye sàyanaþ .. pàlake, tri . yathà, çgvede . 2 . 1 . 7 .
     %<tvaü pàyurdame yaste'vidhat ..>%)

#<pàyyaü>#, klã, (mãyate'neneti . mà màne + %<pàyyasàünàyyeti .>% 3 . 1 . 129 . iti nipàtanàt õyaddhàtvàdeþ patvaü yugàgama÷ca .) parimàõam . ityamaraþ . 2 . 9 . 85 .. pànam . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ .. jalam . nindanãye, tri . iti vi÷vaþ .. (pà pàne + õic + õyat . pàyayitavye . yathà, su÷rute . 1 . 16 .
     %<ghçta¤ca pàyyaþ sa naraþ sujãrõe snigdho virecyaþ sa yathopade÷am ..>%)

#<pàra>#, t ka karmasamàptau . iti kavikalpadrumaþ .. (adanta curàü-paraü-sakaü-señ .) apapàrat . iti durgàdàsaþ ..

#<pàraü>#, klã, (pàrayatãti . pàra + pacàdyac .) paratãram . nadãlaïghanàdgantavyatãram . ityamaraþ . 1 . 10 . 8 .. (yathà, saïgãtadarpaõe .
     %<nàdàbdhestu paraü pàraü na jànàti sarasvatã .
     adyàpi majjanabhayàt tumbãü vahati vakùasi ..>%)

@<[Page 3,119c]>@
#<pàraþ>#, puü, (påryate'neneti . pé + gha¤ .) pàradaþ ityamarañãkàyàü sàrasundarã .. pràntabhàge, puü klã . iti medinã . re, 56 ..

#<pàrakaþ>#, tri, (pç pårtau pàlane prãtau vyàyàbhe ca + õvul .) pårtikàrakaþ . pàlanakàrakaþ . prãtikàrakaþ . vyàyàmakàrakaþ . eùvartheùu pçdhàtoþ kartari õakapratyayaniùpannaþ ..

#<pàrak>#, [j] puü, (pàrayatãti . pàra karmasamàptau + õic + %<pàrerajiþ .>% uõàü 1 . 135 . iti ajiþ . õilopaþ .) suvarõam . ityuõàdikoùaþ ..

#<pàrakyaü>#, klã, (parasmai lokàya hitam . para + ùya¤ kuk ca .) paralokahitakarma . yathà --
     %<pàdena tasya pàrakyaü kuryàt sa¤cayamàtmavàn .
     ardhena càtmabharaõaü nityanaimittikantathà ..
     pàdasyàrdhàrdhamarthasya målabhåtaü vivardhayet .
     evamàcarataþ puüso hyarthaþ sàphalyamçcchati ..>% iti màrkaõóeyapuràõam .. (parasya idamiti . parakãye, tri . yathà, manuþ . 10 . 97 .
     %<varaü svadharmo viguõo na pàrakyaþ svanuùñhitaþ .
     paradharmeõa jãvan hi sadyaþ patati jàtitaþ ..>%)

#<pàragaþ>#, tri, (pàraü gacchatãti . pàra + gama +
     %<antàtyantàdhvadårapàrasarvànanteùu óaþ . 3 . 2 .>% 48 . iti óaþ .) pàragàmã . tatparyàyaþ . kartarãkaþ 2 . iti ÷abdamàlà .. (yathà, mahàbhàrate . 4 . 14 . 21 .
     %<udatiùñhanmudà såto nàvaü labdheva pàragaþ ..>% tathà ca tatraiva . 1 . 140 . 16 .
     %<pàraga÷ca dhanuryuddhe babhåvàtha dhana¤jayaþ ..>%)

#<pàragataþ>#, puü, (÷àstràdeþ avidyàyà và pàraü gataþ .) jinaþ . iti hemacandraþ .. pàrage, tri ..

#<pàrajàyikaþ>#, puü, (parajàyàü gacchatãti . parajàyà + ñhak .) pàradàrikaþ . (yathà, mahàbhàrate . 12 . 67 . 18 .
     %<vàk÷åro daõóaparuùo ya÷ca syàt pàrajàyikaþ .
     yaþ parasvamathàdadyàt tyàjyà nastàdç÷à iti ..>%)

#<pàrañãñaþ>#, puü, prastaraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pàraõaþ>#, puü, (pàrayatãti . pàra + õic + lyuþ .) meghaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<pàraõaü>#, klã, (pàra + bhàve lyuñ .) upavàsavratàntaradivasakartavyapràthamikabhojanam . vivaraõamasya pàraõà÷abde draùñavyam ..

#<pàraõà>#, strã, (pàra + yuc + ñàp .) upavàsavratànantaradivasakartavyapràthamikabhojanam . yathà --
     %<pàraõaü pàvanaü puüsàü sarvapàpapraõà÷anam .
     upavàsàïgabhåta¤ca phaladaü ÷uddhikàraõam ..
     sarveùvevopavàseùu divàpàraõamiùyate .
     anyathà phalahàniþ syàdçte dhàraõapàraõam ..
     na ràtrau pàraõaü kuryàdçte vai rohiõãvratàt .
     ni÷àyàü pàraõaü kuryàdvarjayitvà mahàni÷àm ..
     pårbàhne pàraõaü ÷astaü kçtvà vipra ! suràrcanam .
     sarveùàü sammataü kuryàdçte vai rohiõãvratam ..>% iti brahmavaivatta ÷rãkçùõajanmakhaõóe 8 adhyàyaþ .. atha ÷rãkçùõajanmàùñamãvratapàraõakàlaþ .
     %<aùñamyàmatha rohiõyàü na kuryàtpàraõaü kvacit .
     hanyàt puràkçtaü karma upavàsàrjitaü phalam ..
     tithiraùñaguõaü hanti nakùatra¤ca caturguõam .
     tasmàt prayatnataþ kuryàttithibhànte ca pàraõam ..>% atrobhayaviyoge pàraõamuktam . yadà sàrdhapraharani÷àbhyantare ekasyaiva viyogastadaikataraviyoge'pi pàraõam .. tathà ca nàradãye . tithinakùatrasaüyoge upavàso yadà bhavet . pàraõantu na kartavyaü yàvannaikasya saükùayaþ .. sàüyogike vrate pràpte yadyapyeko viyujyate . tatraiva pàraõaü kuryàdevaü vedavido viduþ .. yadyaikasyàpi sàrdhapraharani÷àbhyantare na viyogastadà tayoraviyoge'pi pràtarutsavànte pàraõam . tithyante cotsavànte và vratã kurvãta pàraõam . ityuktatvàt .. * .. mahàùñamyupavàsapàraõaü matsyamàüsopahàreõa kartavyam . yathà --
     %<aùñamyàü samupoùyaiva navamyàmapare'hani .
     matsyamàüsopahàreõa dadyànnaivedyamuttamam ..
     tenaiva vidhinànnantu svayaü bhu¤jãta nànyathà ..>% striyàstu pa÷umàüsabhakùaõanindayà na tena pàraõaü kintu matsyena . aùñamyupavàsapàraõe ravivàràdau màüsaniùedhaþ . evaü màüsà÷anatyàgakçtaniyamena niyogàdiùvapi màüsaü varjanãyam .. * .. atha ÷rãràmanavamãvratapàraõakàlaþ .
     %<navamã càùñamãviddhà tyàjyà viùõuparàyaõaiþ .
     upoùaõaü navamyàü vai da÷amyàmeva pàraõam ..>% athaikàda÷ãvratapàraõakàlaþ .
     %<mantraü japitvà haraye nivedyopoùaõaü vratã .
     dvàda÷yàü pàraõaü kuryàdvarjayitvà hyupodakãm ..>% dvàda÷ãlaïghane doùamàha nàradãyam . mahàhànikarã hyeùà dvàda÷ã laïghità nçõàm .. viùõudharmottare .
     %<dvàda÷yàþ prathamaþ pàdo harivàsarasaüj¤itaþ .
     tamatikramya kurvãta pàraõaü viùõutatparaþ ..>% atha ÷ravaõadvàda÷yupavàsapàraõakàlaþ .
     %<tithinakùatrasaüyoge upavàso yadà bhavet .
     tàvadeva na bhoktavyaü yàvannaikasya saükùayaþ ..
     vi÷eùeõa mahãpàla ÷ravaõaü vardhate yadi .
     tithikùayeõa bhoktavyaü dvàda÷ãü naiva laïghayet ..>% tithikùayeõa ekàda÷ãkùayeõa bhoktavyaü dvàda÷yàü pàrayedityarthaþ .. * .. atha ÷ivaràtryupavàsapàraõakàlaþ .
     %<jayantã ÷ivaràtri÷ca kàrye bhadrajayànvite .
     kçtopavàsaü tithyante tadà kuryàcca pàraõam ..>% tithyante pàraõantu jayantãmàtraparam . atra caturda÷yàmeva tat .
     %<brahmàõóodaramadhye tu yàni tãrthàni santi vai .
     påjitàni bhavantãha bhåtàhe pàraõe kçte .. * ..>% pàraõadine varjyàni yathà, brahmàõóapuràõam .
     %<kàüsyaü màüsaü suràü kùaudraü lobhaü vitathabhàùaõam .
     vyàyàma¤ca vyavàya¤ca divàsvapnaü tathà¤janam ..
     ÷ilàpiùñaü masåràü÷ca dvàda÷aitàni vaiùõavaþ .
     dvàda÷yàü varjayennityaü sarvapàpaiþ pramucyate ..>% sårisantoùe .
     %<kàüsyaü màüsaü masåra¤ca caõakaü koradåùakam .
     ÷àkaü madhu parànna¤ca tyajedupavasan striyam ..>% atropavasanniti taddine bhojanàsambhavàt sàmãpyàt pårbàparayorgrahaõam . iti tithyàditattvam ..

#<pàrataþ>#, puü, (vividhavyàdhisaïkañàdibhyaþ pàraü tanotãti . tana + anyebhyopãti óaþ .) pàradaþ . iti hemacandraþ . 1 . 116 ..

#<pàratantryaü>#, klã, (paratantrasya bhàvaþ . paratantra + ùya¤ .) paratantratà . paràdhãnatvam . anyàyattatà . yathà, màdhavakaraþ .
     %<doùàõàü samavetànàü vikalpe'ü÷àü÷akalpanà .
     svàtantryapàratantryàbhyàü vyàdheþ pràdhànyamàdi÷et ..>%

#<pàratrikaü>#, tri, (paratra bhavam . paratra + ñhak .) pàralaukikam . paratra bhavamityarthe ùõikapratyayaniùpannam ..

#<pàradaþ>#, puü, (jaràmaraõasaïkañàdibhyaþ pàraü dadàtãti . dà + kaþ .) dhàtuvi÷eùaþ . pàrà iti bhàùà . tatparyàyaþ . rasaràjaþ 2 rasanàthaþ 3 mahàrasaþ 4 rasaþ 5 mahàtejaþ 6 rasalehaþ 7 rasottamaþ 8 såtaràñ 9 capalaþ 10 jaitraþ 11 ÷ivabãjam 12 ÷ivaþ 13 amçtam 14 rasendraþ 15 loke÷aþ 16 durdharaþ 17 prabhuþ 18 rudrajaþ 19 haratejaþ 20 rasadhàtuþ 21 acintyajaþ 22 khecaraþ 23 amaraþ 24 dehadaþ 25 mçtyunà÷akaþ 26 såtaþ 27 skandaþ 28 skandàü÷akaþ 29 devaþ 30 divyarasaþ 31 rasàyana÷reùñhaþ 32 ya÷odaþ 33 . iti ràjanirghaõñaþ .. såtakaþ 34 siddhadhàtuþ 35 pàrataþ 36 . iti ÷abdaratnàvalã .. harabãjam 37 rajasvalaþ 38 . iti hemacandraþ .. ÷ivavãryam 39 ÷ivàhvayaþ 40 . iti bhàvaprakà÷aþ .. asya guõàþ . kramikuùñhanà÷itvam . cakùuùyatvam . rasàyanatva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. asya bhasmanaþ pårõavãryaü màsatrayaparyantaü tiùñhati . iti paribhàùà .. * .. api ca .
     %<pàradaþ sakalaroganà÷akaþ ùaóraso nikhilayogavàhakaþ .
     pa¤cabhåtamaya eùa kãrtito dehalohavarasiddhikàrakaþ ..
     mårchito harate vyàdhãn baddhaþ khecarasiddhidaþ .
     sarvasiddhikaro lãno niruttho dehasiddhidaþ ..
     vividhavyàdhibhayodayamaraõajaràsaïkañe'pi martyebhyaþ .
     pàraü dadàti yasmàttasmàdayaü pàradaþ kathitaþ ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. tasyotpattilakùaõe yathà --
     %<÷ivàïgàt pracyutaü retaþ patitaü dharaõãtale .
     taddehasàrajàtatvàcchuklamacchamabhåcca tat ..
     atra bhedena vij¤eyaü ÷ivavãryaü caturvidham .
     ÷vetaü raktaü tathà pãtaü kçùõaü tattu bhavet kramàt ..
     bràhmaõaþ kùattriyo vai÷yaþ ÷ådra÷ca khalu jàtitaþ .
     ÷vetaü ÷astaü rujàü nà÷e raktaü kila rasàyane ..
     dhàtuvàde tu tat pãtaü khe gatau kçùõameva ca ..
     pàradaþ ùaórasaþ snigdhastridoùaghno rasàyanaþ .
     yogavàhã mahàvçùyaþ sadà dçùñibalapradaþ ..
     sarvàmayaharaþ prokto vi÷eùàt sarvakuùñhanut .
     svastho raso bhavedbrahmà baddho j¤eyo janàrdanaþ .
     ra¤jitaþ kràmita÷càpi sàkùàddevo mahe÷varaþ ..
     mårchitvà harati rujaü bandhanamanubhåya khe gatiü kurute .
     ajarãkaroti hi mçtaþ ko'nyaþ karuõàkaraþ såtàt ..>% rasàmçte .
     %<yasya rogasya yo yogastenaiva saha yojitaþ .
     rasendro hanti taü rogaü naraku¤jaravàjinàm ..>% tasya doùà yathà --
     %<malaü viùaü vahnigiritvacàpalaü naisargikaü doùamuùanti pàrade .
     upàdhijau dvau tripunàgayogajau doùau rasendre kathitau munã÷varaiþ ..
     malena mårchà maraõaü viùeõa dàho'gninà kaùñataraþ ÷arãre .
     dehasya jàóyaü giriõà sadà syàccà¤calyato vãryahçti÷ca puüsàm ..
     vaïgena kuùñhaü bhujagena gaõóo bhavedato'sau pari÷odhanãyaþ ..
     vahnirviùaü mala¤ceti mukhyà doùàstrayo rase .
     ete kurvanti santàpaü mçtiü mårchàü nçõàü kramàt ..
     anye'pi doùàþ kathità bhiùagbhiþ pàrade yadi .
     tathàpyete trayo doùà haraõãyà vi÷eùataþ ..
     saüskàrahãnaü khalu såtaràjaü yaþ sevate tasya karoti bàdhàs .
     dehasya nà÷aü vidadhàti nånaü kaùñàü÷ca rogàn janayennaràõàm ..>% màritasya mårchitasya tasya guõàþ .
     %<pàradaþ kçmikuùñhaghno jayado dçùñidaþ saraþ .
     mçtyuhçcca mahàvãryo yogavàhã jaràharaþ ..
     smçtyojoråpado vçùyo vçddhikçddhàtuvardhanaþ .
     ùaõóatvanà÷anaþ ÷åraþ khecaraþ siddhidaþ paraþ ..
     pàradaþ sakalarogahà smçtaþ ùaóraso nikhilayogavàhakaþ .
     pa¤cabhåtamaya eva kãrtitastena tadguõagaõairviràjate .. * ..>% atha rasasya ÷odhanavidhiþ . tatra svedanam .
     %<nànàdhànyairyathà pràptaistuùavarjairjalànvitaiþ .
     mçdbhàõóaü påritaü rakùedyàvadamlatvamàpnuyàt ..
     tanmadhye bhçïgaràõmaõóã viùõukràntà punarnavà .
     mãnàkùã caiva sarpàkùã sahadevã ÷atàvarã ..
     triphalà girikarõã ca haüsapàdã ca citrakaþ .
     samålaü kuññayitvà tu yathàlàbhaü viniþkùipet ..
     pårbàmlabhàõóamadhye tu dhànyàmlakamidaü smçtam .
     svedanàdiùu sarvatra rasaràjasya yojayet ..>% viùõukràntà girikarõã ca aparàjitaiva ÷vetanãlapuùpabhedàt . atyamlamàranàlaü và tadabhàve prayojayet . tadabhàve dhànyàmlàbhàve .
     %<tryuùaõaü lavaõaü ràjã rajanã triphalàrdrakam .
     mahàbalà nàgabalà meghanàdaþ punarnavà ..
     meùa÷çïgã citraka¤ca navasàraü samaü samam .
     etat samastaü vyastaü và pårbàmlenaiva peùayet ..
     pralimpettena kalkena vastramaïgulamàtrakam .
     tanmadhye niþkùipet såtaü baddhvà tattridinaü pacet ..
     dolàyantre'mlasaüyukte jàyate svedito rasaþ ..>% meghanàdaþ cavarài ÷àkavi÷eùaþ . meùa÷çïgã meóhà÷çïgã . tadalàbhe karkaña÷çïgã gràhyà . navasàraü nausàdara . anyacca .
     %<sålakànalasindhåtthatryuùaõàrdrakaràjikàþ .
     rasasya ùoóa÷àü÷ena dravyaü yu¤jyàt pçthak pçthak ..
     dravyeùvanuktamàneùu mataü mànamidaü budhaiþ .
     pañàvçteùu caiteùu såtaü prakùipya kà¤jike ..
     svedayeddinameka¤ca dolàyantreõa buddhimàn .
     svedàttãvro bhavet såto mardanàcca sunirmalaþ ..>% målakaümurai . anala÷citrakam . tryuùaõaü trikañu . ràjikà rài .. * .. atha mardanam .
     %<iùñikàcårõacårõàbhyàmàdau mardyo rasastataþ .
     dadhnà guóena sindhåttharàjikàgçhadhåmakaiþ ..>% anyacca .
     %<kumàrikàcitrakaraktasarùapaiþ kçtaiþ kaùàyairbçhatãvimi÷ritaiþ .
     phalatrikeõàpi vimardito raso dinatrayaü sarvamalairvimucyate .. * ..>% atha mårchanam .
     %<tryuùaõaü triphalàbandhyàkandaiþ kùudràdbayànvitaiþ .
     citrakorõàni÷àkùàrakanyàrkakanakadravaiþ ..
     såtaü kçtena yåùeõa vàràn saptàbhimårchayet .
     itthaü saümårchitaþ såtastyajet saptàpi ka¤cukàn ..>% bandhyàkandaþ vàjhakhakhasàkandaþ . kùudràdvayaü choñãkañaiyà vaóokañaiyà . årõà årõàmeùakà . ni÷à haridrà . kùàraþ yavakùàraþ . kanyà kumàrikà . arkaþ arkapatrarasaþ . kanakaþ dhattårapatrarasaþ .. * .. athordhvapàtanam .
     %<mayåragrãvatàpyàbhyàü naùñapiùñãkçtasya ca .
     yantre vidyàdhare kuryàdrasendrasyordhvapàtanam ..
     såtaþ syàdårdhvapàtena sarvadoùavivarjitaþ ..>% mayåragrãvà tutiyà . tàpyaþ suvarõamàùã . naùñapiùñãkçtasya kumàrikàdravayogena tàvanmardanaü kartavyaü yàvat pàradaþ pçthaïna dç÷yate ityarthaþ . vidyàdharayantre óamaruyantre .. * .. athàdhaþpàtanam .
     %<triphalà÷igru÷ikhibhirlavaõàsurisaüyutaiþ .
     naùñapiùñaü rasaü kçtvà lepayedårdhvabhàjanam ..
     tato dãptairadhaþpàtamupalaistasya kàrayet .
     yantre bhådharasaüj¤e tu tataþ såto vi÷uddhyati ..
     svedanàdikriyàbhistu ÷odhito'sau yadà bhavet .
     tadà kàryàõi kurute prayojyaþ sarvakarmasu ..>% atha mukhyadoùahara÷odhanavidhiþ .
     %<gçhakanyà harati malaü triphalàgniü citrako viùaü hanti .
     tasmàdebhirmi÷rairvàràn saümårchayet sapta .. * ..>% atha sarvadoùaharaþ saükùiptaþ ÷odhanavidhiþ .
     %<kumàrikàcitrakaraktasarùapaiþ kçtaiþ kaùàyairbçhatãvimi÷ritaiþ .
     phalatrikeõàpi vimardito raso dinatrayaü sarvamalairvimucyate ..>% evaü kadarthitaþ såtaþ ùaõóo bhavati ni÷citam . bahvauùadhãkaùàyeõa sveditaþ sa balã bhavet .. sarpàkùãci¤cikàbandhyàbhçïgàbdaiþ svedito balã . tataþ sa pàrakadràvaiþ svinnaþ syàdatidãptimàn .. sarpàkùã nàgaphaõã . ci¤cikà ambilã . bandhyà vàüjhakhakhasà . bhçïgaþ bhçïgaràjaþ . abdo mustà . pàvakaþ citrakaþ .. * .. atha rasasya màraõavidhiþ .
     %<dhåmasàraü rasaü torãü gandhakaü navasàdaram .
     yàmaikaü mardayedamlairbhàgaü kçtvà samaü samam ..
     kàcakåpyàü viniþ kùipya tà¤ca mçdvastramudrayà .
     vilipya parito vaktre mudràü dattvà vi÷oùayet ..
     adhaþsacchidrapiñharãmadhye kåpãü nive÷ayet .
     piñharãü bàlukàpårairbhçtvà và kåpikàgalam ..
     nive÷ya cullyàü tadadho vahniü kuryàcchanaiþ ÷anaiþ .
     tasmàdapyadhikaü ki¤cit pàvakaü jvàlayet kramàt ..
     evaü dvàda÷abhiryàmairmriyate rasa uttamaþ .
     sphoñayet svàïga÷ãtaü tamårdhvagaü gandhakaü tyajet ..
     adhaþstha¤ca mçtaü såtaü gçhõãyàttantu màtrayà .
     yathocitànupànena sarvakarmasu yojayet .. * ..>% athànyaprakàraþ .
     %<apàmàrgasya bãjànàü måùàyugmaü prakalpayet .
     tat saüpuñe kùipet såtaü malapådugdhami÷ritam ..>% malapåþ kàùñhodumbarikà .
     %<droõapuùpãprasånàni vióaïgamirimedakaþ .
     etaccårõamadha÷cordhvaü dattvà mudràü pradãpayet ..
     tadgolamàdhamet samyak mçnmåùàsaüpuñe sudhãþ .
     mudràü dattvà ÷oùayitvà tato gajapuñe pacet ..
     ekenaiva puñenaiva såtakaü bhasma jàyate .
     tat prayojyaü yathàsthàne yathàmàtraü yathàvidhi ..>% athànyaprakàraþ .
     %<kàùñhoóumbarikàdugdhai rasaü ki¤cidbimardayet .
     taddugdhaghçùñahiïgo÷ca måùàyugmaü prakalpayet ..
     kùiptvà tatsaüpuñe såtaü tatra mudràü pradãpayet .
     dhçtvà tadgolakaü pràj¤o mçnmåùàsaüpuñe'dhike ..
     pacedgajapuñe tena såtakaü yàti bhasmatàm ..>% anyaþ prakàraþ .
     %<nàgavallãrasairghçùñaþ karkoñãkandagarbhitaþ .
     mçnmåùàsaüpuñe pakvaþ såto yàtyeva bhasmatàm ..>% iti bhàvaprakà÷e pårbakhaõóe 2 bhàge .. atha pàrada÷ivaliïganirmàõavidhiþ .
     %<pàrade ÷ivanirmàõe nànàvighnaü yataþ priye ! .
     ataeva mahe÷àni ! ÷àntisvastyayanaü caret ..
     pàradaü ÷ivabãjaü hi tàóanaü nahi kàrayet .
     tàóanàdvittanà÷aþ syàttàóanàdvittahãnatà ..
     tàóanàdrogayuktatvaü tàóanànmaraõaü bhavet .
     dvàda÷aü pàrthivaü liïgamupacàrai÷ca ùoóa÷aiþ .
     paññàdisåtranirmàõaracitaü ÷uklameva và ..
     puruùasya yathàyogyaü yugmavastraü nivedayet ..
     bhogayogyaü pradàtavyaü madhuparkaü kule÷vari ! .
     alaïkàraü yathà÷akti dadyàt kalyàõahetave ..
     påjayedbahuyatnena vilvapatreõa pàrvati ! .
     toóaloktena vidhinà pratyekenàyutaü japet ..
     àdau pa¤càkùaraü mantramaùñottara÷ataü japet .
     påjànte prajapet pa÷càt pràsàdàkhyaü mahàmanum ..
     dakùiõàntaü samàcarya haviùyà÷ã jitendriyaþ .
     tàmbåla¤ca tathà matsyaü varjayenna kadàcana .
     asmiüstantre haviùyànnaü tàmbålaü mãnamuttamam ..
     homayet parame÷àni ! da÷àü÷aü và ÷atàü÷akam .
     homasya dakùiõà kàryà tadà vighnairna lipyate ..
     tataþ parasmin divase pàradaü ànayet sudhãþ .
     tasyopari japenmantraü sarvabandhaü navàtmakam ..
     vyomabãjaü ÷ivàrõa¤ca varõàdyaü bindumastakam .
     vàyubãjaü cenduyutaü tritayaü tryambakaü priye ! ..
     imaü mantraü mahe÷àni ! prajapedauùadhopari ..
     pàrade prajapenmantramaùñottara÷ataü yadi .
     tadaivauùadhayogena baddho bhavati nànyathà ..
     tataþ parasmin divase ÷çõu yat pràõavallabhe ! .
     varayet sarvakartàraü yathoktavibhavàvadhi ..
     suvarõaü campakàkàraü karõayugme nive÷ayet .
     catuùkoõayutaü svarõaü grãvàyàü sumanoharam ..
     hastadvaye mahe÷àni ! dadyàdvalayayugmakam .
     valayaü ÷uklavarõa¤ca aïgurãyaü tathaiva ca ..
     årmãü dadyàt pãtavarõàü kùaumavastrayugaü ÷ive ! .
     evaü kçtvà mahe÷àni ! ÷ivaråpaü vicintayet ..
     athàtaþ saüpravakùyàmi vidhànaü ÷çõu pàrvati ! .
     prastare caiva saüsthàpya jhiõñãpatrarasena ca .
     praõavena samàloóya kuryàt kardamavan priye ! ..
     nirmàõayogyaü taddravyaü yadi syàt surasundari ! .
     tadà nirmàya talliïgaü punardçóhatara¤caret ..
     khapuùpasaüyute vastre aïgàre ca karãùake .
     ki¤ciduùõaü prakartavyaü yato dçóhataraü bhavet ..>% iti màtçkàbhedatantre 8 pañalaþ .. * .. sagararàjakçtamuktake÷amlecchajàtivi÷eùaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 51 . 13 .
     %<kairàtà daradà darvàþ ÷årà vaiyàmakàstathà .
     audumbaràdurvibhàgà pàradàþ saha vàhlikaiþ ..>%) asya vivaraõaü pahnava÷abde draùñavyam ..

#<pàradaõóakaþ>#, puü, de÷avi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã . sa tu oórade÷aikabhàga iti kecit ..

@<[Page 3,122a]>@
#<pàradàrikaþ>#, puü, (pareùàü anyeùàü dàràn gacchatãti . paradàra + %<gacchatau paradàràdibhyaþ .>% 7 . 3 . 7 . ityasya vàrtikoktyà ñhak .) pàrajàyikaþ . paradàrarataþ . (yathà, mahàbhàrate . 2 . 31 . 25 .
     %<tatra màhiùmatãvàsã bhagavàn havyavàhanaþ .
     ÷råyate hi gçhãto vai purastàt pàradàrikaþ ..>%)
     %<puùpakàõóajayaóiõóimàyitaü yatra gotamakalatrakàminaþ .
     pàradàrikavilàsasàhasaü devabharturudañaïki bhittiùu ..>% iti ca naiùadhe 18 sargaþ .. asya doùà yathà --
     %<yaþ parastrãùu niratastasya ÷rãrvà kuto ya÷aþ .
     sa ca nindyaþ pàpayuktaþ ÷a÷vat sarvasabhàsu ca ..>% iti brahmavaivarte gaõe÷akhaõóe 21 adhyàyaþ ..

#<pàradàrya>#, klã, (paradàrà dàrà yasya sa paradàrastasya karmeti ùya¤ .) paradàragamanam . yathà,
     %<bhçtàdadhyayanàdànaü bhçtakàdhyàpanantathà .
     pàradàryaü pàrivittaü vàrdhuùyaü lavaõakriyà ..>% ityupapàtakagaõane yàj¤avaklyaþ ..

#<pàrade÷yaþ>#, tri, proùitaþ . pàrade÷ikaþ . pathikaþ . parade÷aü gata ityarthe ùõyapratyayaniùpannaþ .. (parade÷e bhava iti ùya¤ . parade÷ajàtaþ . yathà, yàj¤avaklye . 2 . 255 .
     %<svade÷apaõye tu ÷ataü baõiggçhõãta pa¤cakam .
     da÷akaü pàrade÷ye tu yaþ sadyaþ krayavikrayã ..>%)

#<pàramahaüsyaü>#, tri, (paramahaüsairgantavyaü paramahaüsasya bhàvaþ paramahaüsena j¤eyaü yat pràpyamiti và . paramahaüsa + ùya¤ .) paramahaüsasambandhi . yathà,
     %<÷rãmadbhàgavataü puràõamamalaü yadvaiùõavànàü priyaü yasmin pàramahaüsyamekamamalaü j¤ànaü paraü gãyate .
     yatra j¤ànaviràgabhaktisahitaü naiùkarmyamàviùkçtaü tacchçõvan supañhan vicàraõaparo bhaktyà vimucyennaraþ ..>% iti ÷rãmadbhàgavate . 12 . 13 . 18 .. %<pàramahaüsyaü paramahaüsyaiþ pràpyam .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã .. (parabrahmadhàma . yathà, bhàgavate . 1 . 18 . 22 .
     %<yatrànuraktàþ sahasaiva dhãrà vyapohya dehàdiùu saïgamåóham .
     vrajanti tatpàramahaüsyamantyaü yasminnahiüsopa÷amaþ svadharmaþ ..>% pratyaïniùñhàråpam . yathà, tatraiva . 2 . 4 . 12 .
     %<puüsàü punaþ pàramahaüsya à÷rame ..
     vyavasthitànàmanumçgyadà÷uùe ..>% j¤ànasvaråpam . yathà tatraiva . 4 . 21 . 41 .
     %<na vai tathà cetanayà bahiùkçte hutà÷ane pàramahaüsyaparyaguþ ..>%)

#<pàramàrthikaþ>#, tri, (paramàrthàya paramapuruùàrthàya hita iti . ñhak .) paramàrthayuktaþ . yathà --
     %<gatànugatiko loko na lokaþ pàramàrthikaþ ..>% iti puràõam .. mukhyam . yathà --
     %<tricatuþpa¤casaptàùñanavadvàda÷a eva ca .
     krameõa ghañikà hyetàstatpuõyaü pàramàrthikam ..>% iti tithyàditattvam .. (yathàthaþ . yathà, manau 9 . 62 ÷lokañãkàyàü kullåkabhaññaþ . %<teùàü prakà÷àprakà÷ataskaràõàü svakarmaõi cauryàdau ye pàramàrthikà doùà iti .>% parasparavibhaktaþ . yathà, bhàgavate . 3 . 29 . 1 .
     %<lakùaõaü mahadàdãnàü prakçteþ puruùasya ca .
     svaråpaü lakùyate'mãùàü yena tat pàramàrthikam ..>% %<pàramàrthikaü parasparavibhaktamityarthaþ .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã ..)

#<pàramparyaü>#, klã, (paramparàyà àgatam . tata àgata ityaõ . caturvarõàditvàt ùya¤ . paramparà + svàrthe ùya¤ và .) àmnàyaþ . kulakramaþ . iti hemacandraþ .. tathà ca .
     %<yasmin de÷e ya àcàraþ pàramparyakramàgataþ .
     tatra taü nàvamanyeta dharmastatraiva tàdç÷aþ ..>% iti vivàdabhaïgàrõavaþ .. paramparàyà bhàva÷ca .. (yathà, mahàbhàrate . 6 . 117 . 27 .
     %<nivçtteùu ca sainyeùu pàramparyeõa sarva÷aþ .
     vimuktakavacàþ sarve bhãùmamãyurnaràdhipàþ ..>%)

#<pàramparyopade÷aþ>#, puü, (pàramparyeõa guruparamparayà pràpta upade÷aþ .) upade÷aparamparà . tatparyàyaþ . aitihyam 2 itiha 3 . ityamaraþ . 2 . 7 . 12 .. paramparaiva pàramparyaü svàrthe ùõyaþ pàramparyeõopade÷aþ pàramparyopade÷aþ tatra itiha÷abdo'vyayaþ . yathà . itiha vçddhairuktaü iha vañe yakùaþ prativasatãti . iti evaü råpaü hanti gacchati itiha hanajanàditi óaþ . itiha ÷abdàt svàrthe ùõye aitihyam . iti bharataþ ..

#<pàralaulikaþ>#, tri, (paraloke bhavaþ paralokàya hita iti và . paraloka + ñha¤ . %<anu÷atãkàdãnà¤ca .>% 7 . 3 . 20 . iti ¤ittvàdubhayapadasyaiva vçddhiþ .) paralokasambandhã . yathà --
     %<dànapàtramadhamarõamihaikagràhi koñiguõitaü divi dàyi .
     sàdhureti sukçtairyadi kartuü pàralaukikakusãdamasãdat ..>% iti naiùadhe . 5 . 92 .. (tathà ca mahàbhàrate . 13 . 111 . 16 .
     %<tasmànnyàyàgatairarthairdharmaü seveta paõóitaþ .
     dharma eko manuùyàõàü sahàyaþ pàralaukikaþ ..>%)

#<pàravataþ>#, puü, pàràvataþ . iti dviråpakoùaþ ..

#<pàra÷avaþ>#, puü, ÷ådràyàü vipratanayaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 209 .. sa tu niùàdajàtiþ . yathà -- %<bràhmaõàdvai÷yakanyàyàmambaùñho nàma jàyate . niùàdaþ ÷ådrakanyàyàü yaþ pàra÷ava ucyate .. ÷ådrakanyàyàmåóhàyàü niùàda utpadyate yataþ saüj¤àntareõa pàra÷ava÷cocyate . tasyopanayanasaüskàraniùedhamàha . sa pàrayanneva ÷avastasmàt pàra÷avaþ smçtaþ .. sa jãvanneva ÷avatulyaþ .>% iti manukullåkabhaññau .. parastrãtanayaþ . (para÷ureva svàrthe aõ .) ÷astram . tattu lauham . iti medinã . ve, 60 .. para÷ujàte, tri ..

#<pàra÷ãkaþ>#, puü, pàrasãkaþ . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ ..

#<pàra÷vadhaþ>#, puü, (para÷vadhena yudhyate'sau para÷vadhaþ praharaõamasyeti và . para÷vadha + %<tadasyeti .>% aõ .) para÷vadhadhàrã . pàra÷vadhikaþ . iti hemacandraþ ..

#<pàra÷vadhikaþ>#, puü, (para÷vadhaþ praharaõamasya . %<para÷vadhàññha¤ ca .>% 4 . 4 . 58 . iti ñha¤ .) para÷uhetikaþ . kuñhàradhàrã . tatparyàyaþ . pàra÷vadhaþ 2 para÷vadhàyudhaþ 3 . iti hemacandraþ ..

#<pàrasikaþ>#, puü, pàrasãkaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pàrasã>#, strã, pàrasyabhàùà . pàrasade÷abhavavidyàdi . tadàrambhadinaü yathà --
     %<jyeùñhà÷leùàmaghàpårbàrevatãbharaõãdvaye .
     vi÷àkhàrdrottaràùàóha÷atabhe pàpavàsare ..
     lagne sthire sacandre ca pàrasãmàravãü pañhet ..>% iti gaõapatimuhårtaþ ..

#<pàrasãkaþ>#, puü, pàrasãkade÷odbhavadhoñakaþ . tatparyàyaþ . vànàyujaþ 2 . iti kecidityamarañãkàyàü bharataþ .. paràdanaþ 3 àvaññajaþ 4 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, a÷vavaidyake . 6 . 8 .
     %<pàrasãkàstàjikàbhàþ koïkàõàþ kecidunnatàþ ..>%) de÷avi÷eùaþ . tatparyàyaþ . pàrasikaþ 2 . iti ÷abdaratnàvalã .. tadde÷odbhave, tri .. (yathà, raghuþ . 4 . 60 .
     %<pàrasãkàüstato jetuü pratasthe sthalavartanà ..>%)

#<pàrastraiõeyaþ>#, tri, (parastriyàü jàtaþ . %<kalyàõyàdãnàminï .>% 4 . 1 . 126 . iti óhak inaïàde÷a÷ca . tata ubhayapadavçddhiþ .) parastriyàþ sutaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 24 ..

#<pàrà>#, strã, (pàro'styasyà ityac tataùñàp .) nadãvi÷eùaþ . sà tu pàripàtraparvatodbhavà iti medinã . re, 56 .. (yathà, màtsye . 113 . 24 .
     %<pàrà carmaõvatã råpà viduùà veõumatyapi ..>%)

#<pàràpataþ>#, puü, (pàre girinadyàdiparapàre yadbà, pàràdapyàpatati lobhàditi . pata + ac .) pàràvataþ . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ ..

#<pàràpàraþ>#, puü, (pàra¤càpàra¤càstyasyeti . %<ar÷a àdibhyo'c .>% 5 . 2 . 127 . ityac .) pàràvàraþ . iti dviråpakoùaþ ..

#<pàràyaõaü>#, klã, sàkalyavacanam . ityamaraþ . 3 . 2 . 2 .. %<pàraü samàptiü ayate gacchati pràpnoti pàràyaõaü nandyàditvàdanaþ . àviùñaliïgatvàdbhinnaliïgena sàmànàdhikaraõye'pi klãvamava pàràyaõam . yathà dhàtupàràyaõam . ratnapàràyaõaü nàma laïketi mama maithilãti bhaññiþ .>% iti bharataþ .. (pàramayante samàptiü pràpnuvanti yeneti . aya + lyuñ karaõe ityeke .) puràõapàñhaþ . (yathà, devãbhàgavate . 3 . 26 . 17 .
     %<varayedbràhmaõaü ÷àntaü pàràyaõakçte tadà ..>%) tatra ÷rãbhàgavatapàñhànukramo yathà -- ÷rãpàrvatyuvàca .
     %<skandhairdvàda÷abhiþ proktaü ÷rãmadbhàgavataü prabho ! .
     ÷ukastacchràvayàmàsa mahàràjaü parãkùitam ..
     saptàheneti bhagavan ! ÷råyate tatra tatra ha .
     tasyànukramamicchàmi ÷rotuü tatphalameva ca ..
     sadà÷iva uvàca .
     sàdhu pçùñhammahàbhàge ! loke yat pracariùyati .
     pàràyaõamiti khyàtaü sadyo muktipradaü nçõàm ..
     ÷ukasyoktikrameõaiva pañhedbhàgavatantu yaþ .
     ÷ràvayecchçõuyàdbàpi tasyànantaü phalaü bhavet ..
     kçtanityakriyaþ pràtaþ ku÷ahastaþ kçtàsanaþ .
     devadvijagurånnatvà dhyàtvà viùõuü sanàtanam ..
     dvaipàyanaü namaskçtya ÷ukadeva¤ca bhaktitaþ .
     hiraõyàkùavadhaü yàvat prathame'hani kãrtayet ..
     caritaü bharatasyàpi dvitãye'tha tçtãyake .
     mathana¤càmçtasyàpi yatra kårmaþ svayaü hariþ ..
     caturthadivase caiva da÷ame harijanma ca .
     pa÷came tu pañhedvidvàn rukmiõyà haraõàvadhi ..
     ùaùñhe coddhavasaüvàdaü saptame tu samàpayet .
     adhyàyaü pràpya viramenna tu madhye kadàcana ..
     kçte viràme madhye tu adhyàyàdiü pañhet punaþ .
     pañhedarthaü budhyamànaþ ÷ràvayedvaiùõavottame ! ..
     ÷rotà tu pràïmukho bhåtvà ÷çõuyàdbhaktitatparaþ .
     adhyàye svarõamàùaikaü tathà dadyàcca dakùiõàm ..
     samàptau ca tato dhenuü svarõa÷çïgãü nivedayet .
     kuryàcca vaiùõavaü homaü sàtvatàn bhojayettataþ ..
     evaü yaþ kurute devi ! pàñhaü bhàgavatasya tu .
     ÷ravaõaü ÷ràvaõàü vàpi sa iùñàü gatimàpnuyàt .
     etat pàràyaõaü nàma sarvakàmaphalapradam ..
     pàñhakàle tu trida÷à munaya÷ca tapodhanàþ .
     pàr÷vadà÷ca tathà viùõoþ sànnirdhyaü tatra kurvate ..
     etatte kathitaü devi ! pàràyaõavidhànakam .
     viùõuprãtikaraü puõyaü kimbhåyaþ ÷rotumicchasi ..>% iti pàdme pàtàlakhaõóe pàràyaõamàhàtmye 71 adhyàya .. * .. apica . kumàrà åcuþ .
     %<atha te saüpravakùyàmaþ saptàhagrahaõe vidhim .
     sahàyairvasubhi÷caiva pràyaþ sàdhyo vidhiþ smçtaþ ..
     daivaj¤antu samàhåya muhårtaü pçccha yatnataþ .
     vivàhe yàdç÷aü vittaü tàdç÷aü parikalpayet ..
     nabhasya à÷vinorjau ca màrga÷ãrùaþ ÷ucirnabhàþ .
     ete màsàþ kathàrambhe ÷rotéõàü mokùasåcakàþ ..
     màsànàü nirõaye yàni tàni tyàjyàni sarvathà .
     sahàyà÷ca ta evàtra kartavyàþ sodyamà÷ca ye ..
     de÷e de÷e tathà ceyaü vàrtà preùyà prayatnataþ .
     bhaviùyati kathà càtra àgantavyaü kuñambibhiþ ..
     dåre harikathàþ keciddåre càcyutakãrtanàþ .
     striyaþ ÷ådràdayo ye ca teùàü bodho yato bhavet ..
     de÷e de÷e viraktà ye vaiùõavàþ kãrtanotsukàþ .
     teùveva patraü preùya¤ca tallekhanamitãritam ..
     satàü samàjo bhavità saptaràtraü sudurlabhaþ .
     apårbarasaråpaiva kathà càtra bhaviùyati ..
     ÷rãbhàgavatapãyåùakathàsu rasalampañàþ .
     bhavanta÷ca tadà ÷ãghramàyàntu prematatparàþ ..
     nàvakà÷aþ kadàcidvà dinamàtraü tathàpi và .
     sarvathà gamanaü kàryaü kùaõo'traiva sudurlabhaþ ..
     evamàkàraõaü teùàü kartavyaü vinayena ca .
     àgantukànàü sarveùàü vàsasthànàni kalpayet ..
     tãrthe caiva vane càpi gçhe và ÷ravaõaü smçtam .
     vi÷àlà vasudhà yatra kartavyaü tatkathàsthalam ..
     ÷odhanaü màrjanaü bhåmerlepanaü dhàtumaõóanam .
     gçhopaskaramuddhçtya gçhakoõe nive÷ayet ..
     arvàk pa¤càhato yatnàdàstãrõàni pralepayet .
     kartavyaü maõóapaü proccaiþ kadalãùaõóamaõóitam ..
     phalapuùpadalairùi÷vak vitàne ca viràjitam .
     caturdikùu dhvajàropo bahusampadviràjitaþ ..
     årdhvaü saptaiva lokà÷ca kalpanãyàþ suvistaram .
     teùu viprà viraktà÷ca sthàpanãyàþ prabudhya ca ..
     pårbaü teùàmàsanàni kartavyàõi yathottaram .
     vaktu÷càpi tathà divyamàsanaü parikalpayet ..
     udaïmukho bhavedvaktà ÷rotà vai pràïmukhastadà .
     pràïmukho'tha bhavedvaktà ÷rotà codaïmukhastadà ..
     athavà pårbadik j¤eyà påjyapåjakamadhyataþ .
     ÷rotéõàmàgamaþ prokto de÷akàlàdikovidaiþ ..
     virakto vaiùõavo vipro veda÷àstravi÷uddhimàn .
     dçùñàntaku÷alo dhãro vaktà kàrye'tinispçhaþ ..
     anekakarmavibhràntàþ straiõàþ pàùaõóavàdinaþ .
     ÷uka÷àstrakathoccàre tyàjyàste ye'pyapaõóitàþ .
     vaktuþ pàr÷ve samarthàrthamanyaþ sthàpyastathàvidhaþ ..
     paõóitaþ saü÷ayacchettà lokabodhanatatparaþ ..
     vaktrà kùauraü prakartavyaü dinàdarvàk vratàptaye .
     aruõodaye'sau nirvatya ÷aucaü snànaü samàcaret ..
     maõóala¤ca prakartavyaü tatra sthàpyo haristathà .
     kçùõamuddi÷ya mantreõa caret påjàvidhiü kramàt .
     pradakùiõanamaskàràn påjànte stutimàcaret ..
     saüsàrasàgare magnaü dãnaü màü karuõànidhe ! .
     karmagràhagçhãtàïgaü màmuddhara bhavàrõavàt ..
     ÷rãmadbhàgavatasyàpi tataþ påjà prayatnataþ .
     kartavyà vidhinà prãtyà dhåpadãpasamanvità ..
     tatastu ÷rãphalaü dhçtvà namaskàraü samàcaret .
     stutiþ prasannacittena kartavyà kevalaü tadà ..
     ÷rãmadbhàgavatàkhyastvaü pratyakùaþ kçùõa eva hi .
     svãkçto'si mayà nàtha ! muktyarthaü bhavasàgare ..
     manoratho madãyo'yaü saphalaþ sarvathà tvayà .
     nirvighnenaiva kartavyo dàso'haü tava ke÷ava ! ..
     evaü dãnaü vacaþ proktvà vaktàra¤càtha påjayet .
     saübhåùya vastrabhåùàbhiþ påjànte ta¤ca saüstavet ..
     ÷ukaråpaprabodhaj¤aþ sarva÷àstravi÷àradaþ .
     etatakathàprakà÷ena madaj¤ànaü vinà÷aya ..
     tadagre niyamaþ pa÷càt kartavyaþ ÷reyase mudà .
     saptaràtraü yathà÷aktyà dhàraõãyaþ sa eva hi ..
     varaõaü pa¤cavipràõàü kathàbhàganivçttaye .
     kartavyaü tairharerjapyaü dvàda÷àkùaravidyayà ..
     bràhmaõàn vaiùõavàn cànyàn tathà kãrtanakàriõaþ .
     natvà saüpåjya dattvàrghyaü svayamàsanamàvi÷et ..
     lokacitnàdhanàgàraputtracintàcyuta÷ca yaþ .
     kathàcintà÷uddhamatiþ sa labhet phalamuttamam ..
     àsåryodayamàrabhya sàrdhaü tripraharàntakam .
     vàcanãyà kathà samyak dhãrakaõñhaü sudhãmatà ..
     kathàviràmaþ kartavyo madhyàhne ghañikàdbayam .
     tatkathàmanukàryaü vai kãrtanaü vaiùõavaistadà ..
     malamåtrajayàrthaü hi laghvàhàraþ sukhàvahaþ .
     haviùyànnena kartavyo hyekavàraü kathàrthinà ..
     upoùya saptaràtraü và ÷akti÷cet ÷çõuyàttadà .
     ghçtapànaü payaþpànaü kçtvà và ÷çõuyàt sukham ..
     phalàhàreõa và ÷ràvyamekabhaktena và punaþ .
     sukhasàdhyaü bhavedyattu kartavyaü ÷ravaõàya tat ..
     bhojanantu varaü manye kathà÷ravaõakàrakam .
     nopavàso varaþ proktaþ kathàvighnakaro yadi ..
     saptàhavratinàü puüsàü niyamàn ÷çõu nàrada ! .
     viùõudãkùàvihãnànàü nàdhikàraþ kathà÷rave ..
     brahmacaryamadhaþsuptiþ patràvalyà¤ca bhojanam .
     kathàsamàptau bhakti¤ca kuryànnityaü kathàvratã ..
     dbidalaü madhu taila¤ca gariùñhànnantathaiva ca .
     bhàvaduùñaü paryuùitaü jahyànnityaü kathàvratã ..
     vçntàka¤ca kaliïga¤ca dagdhamannaü masårikàm .
     niùpàvamàmiùàdya¤ca varjayettu kathàvratã ..
     palàõóuü la÷unaü hiïguü målakaü gç¤janantathà .
     làlikàmålakuùmàõóaü naivàdyàcca kathàvratã ..
     devavaiùõavavipràõàü gurumovatinàntathà .
     strãràjamahatàü nindàü vajjayecca kathàvratã ..
     kàmaü krodhaü madaü dànaü matsaraü lobhameva ca .
     dambhaü mohaü tathà dveùaü dårayecca kathàvratã ..
     rajasvalàntyajamlecchapatitavràtakaistathà .
     dbijadbióvedavàhyai÷ca na vadedya kathàvratã ..
     satyaü ÷aucaü dayàü maunaü màrjanaü vinayantathà .
     udàraü mànasaü tadvat kuryàdevaü kathàvratã ..
     daridra÷ca kùayã rogã nirbhàgyaþ pàpakarmavàn .
     anapatyo mokùakàmaþ ÷çõuyàt sa kathàmimàm ..
     apuùpà kàkabandhyà ca bandhyà yà ca mçtàrbhakà .
     sravadgarbhà ca yà nàrã tayà ÷ràvyà prayatnataþ ..
     etena vidhinà dattaü tadakùayataraü bhavet .
     atyuttamàdinà saptakoñiyaj¤aphalapradà ..
     evaü kçtvà vratavidhimudyàpanamathàcaret .
     tajjanmàùñamãvratavat kartavyaü phalakàïkùibhiþ ..
     aki¤caneùu bhakteùu pràyo nodyàpanàgrahaþ .
     ÷ravaõenaiva påtàste niùkàmà vaiùõavà yataþ ..
     evaü nagàhayaj¤e'smin samàpte ÷rotçbhistadà .
     pustakasya ca vaktu÷ca påjà kàryàtibhaktitaþ ..
     prasàdastulasãmàlà ÷rotçbhya÷càtha dãyatàm .
     mçdaïgatàlalalitaü kãrtanaü kãrtyatàü tataþ ..
     jaya÷abdo namaþ÷abdaþ ÷aïkha÷abda÷ca gãyatàm .
     viprebhyo yàcakebhya÷ca vittamanna¤ca dãyatàm ..
     virakta÷cedbhavet ÷rotà gãtà vàcyà pare'hani .
     mçhastha÷cettadà homaþ kartavyaþ karma÷àntaye ..
     prati÷loka¤ca juhuyàdbidhinà da÷amasya ca .
     pàyasaü dadhi sarpi÷ca tilàdimadhusaüyutam ..
     athavà havanaü kuryàdgàyattryà susamàhitaþ .
     tanmayatvàt puràõasya paramasyàsya tattvataþ ..
     homà÷aktau budho haumyaü dadyàttatphalasiddhaye .
     nànàcchidranirodhàrthaü nyånatàdhikyatàkhyayoþ ..
     doùayoþ pra÷amàrthantu pañhennàmasahasrakam .
     tena syàt saphalaü sarvaü nàstyasmàdadhikaü yataþ ..
     dbàda÷a bràhmaõàn pa÷càdbhojayenmadhupàyasaiþ .
     dadyàt suvarõaü dhenu¤ca vratapårõatvasiddhaye ..
     ÷aktau palatrayamitaü svarõasiühaü vidhàya ca .
     tatràsya pustakaü sthàpya likhitaü lalitàkùaram ..
     saüpåjyàvàhanàdyaistadupacàraiþ sadakùiõam .
     vastrabhåùaõagandhàdyaiþ påjitàya yatàtmane ..
     àcàryàya sudhãrdattvà muktaþ syàdbhavabandhanaiþ .
     evaü kçte vidhàne ca sarvapàpanivàraõe .
     phaladaü syàt puràõantu ÷rãmadbhàgavataü ÷ubham ..
     dharmàrthakàmamokùàõàü sàdhanaü nàtrasaü÷ayaþ .
     iti te kathitaü sarvaü kiü bhåyaþ ÷rotumicchasi ..
     ÷rãmadbhàgavatenaiva bhaktibhuktiþ prakà÷ità ..>% iti pàdmottarakhaõóe ÷rãbhàgavatamàhàtmye 6 adhyàyaþ ..

#<pàràyaõikaþ>#, puü, (pàràyaõaü vartayatãti . pàràyaõa + %<pàràyaõaturàyaõeti .>% 5 . 1 . 72 . iti ñha¤ .) pàñhakaþ . chàtraþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<pàràrukaþ>#, puü, (pé pårtau + gha¤ . pàraü pårtiü çcchatãti . ç gatau + uka¤ .) prastaraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pàràvataþ>#, puü, (pàre giridurganadyàdiparapàre àpatatãti . pàra + à + pata + ac . pçùodaràditvàt pasya vaþ . uóóãyane sudakùatvàdevàsya tathàtvam . yadbà, paràvaddårade÷astasmin antarãkùàdidårade÷e bhavaþ uóóãyamànaþ san sthita ityarthaþ . paràvat + aõ .) pakùivi÷eùaþ . pàyarà iti bhàùà .. tatparyàyaþ . chedyakaõñhaþ 2 kapotaþ 3 raktalocanaþ 4 . iti rabhasaþ .. pàràpataþ 5 kalaravaþ 6 aruõalocanaþ 7 madanakàkuravaþ 8 kàmã 9 raktekùaõaþ 10 madanamohanavàgvilàsã 11 kaõñhãravaþ 12 gçhakapotakaþ 13 .. (yathà --
     %<siüho balã dviradaku¤jaramàüsabhojã saüvatsareõa kurute ratimekavàram .
     pàràvataþ khalu ÷ilàkaõamàtrabhojã kàmã bhavedanudinaü vada ko'tra hetuþ ..>% ityudbhañaþ ..) asya màüsaguõàþ . snigdhatvam . madhuratvam . gurutvam . ÷ãtalatvam . pittàsradàhanà÷itvam . balyatvam . vãryavçddhidàtçtvam . iti ràjanirghaõñaþ .. rase pàke svàdutvam . kaùàyatvam . vi÷adatva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. tadbhedo yathà --
     %<pàràvato'nyo vagde÷ã kàmuko ghulghulàravaþ .
     pàràvatàïghripiccha÷ca j¤eyo galarava÷ca saþ ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. markañaþ . tindukaþ . iti medinã . te, 212 .. giriþ . iti hemacandraþ .. (nàgavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 57 . 11 .
     %<pàràvataþ pàrijàtaþ pàõóaro hariõaþ kç÷aþ .
     vihaïgaþ ÷arabho medaþ pramodaþ saühatàpanaþ .
     airàvatakulàdete praviùñà havyavàhanam ..>% amlavargàõàmanyatamaþ . yathà, su÷rute . 1 . 42 . %<dàóimàmalakamàtuluïgàmràtakakapitthakaramardavadarakolapràcãnàmalakatintióãkako÷àmrabhavyapàràvatavetraphalalakucàmlavetasadanta÷añhatakrasurà÷uktasauvãrakatuùodakadhànyàmlaprabhçtãni samàsenàmlo vargaþ ..>% * .. paràt ÷atrorahaïkàràt avati rakùatãti . ava rakùaõe + ÷atç . tataþ pàràvate idamiti . tasyedamityaõ . dattàtreyasya guruþ . iti cintàmaõiþ ..)

#<pàràvatapadã>#, strã, (pàràvatasyeva pàdo målaü yasyàþ . ïãù . padbhàvaþ .) pàràvatàïghriþ . nayàphañkã iti bhàùà .. iti ratnamàlà .. kàkajaïghà . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, su÷rute cikitsitasthàne . 9 adhyàye .
     %<pàràvatapadãdantãvàkucãke÷aràhvayaiþ .
     kaõñakàryà ca tat pakvaü ghçtaü kuùñhiùu yojayet ..>%)

#<pàràvatàïghriþ>#, strã, (pàràvatasya aïghririva aïghrirmålaü yasyàþ .) jyotiùmatã . ityamaraþ . 2 . 4 . 150 ..

#<pàràvatàïghripicchaþ>#, puü, (pàràvatàïghririva picchaþ pa÷càtprade÷o yasya .) vagde÷ãyapàràvataþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pàràvatã>#, strã, (pàràvatasyeva dhvanirastyasyà iti . ac . tato ïãù .) gopagãtam . nadãbhedaþ . (yathà, hàrãte prathamasthàne 7 adhyàye .
     %<tathà carmaõvatã vetravatã pàràvatã tathà ..>%) lavalãphalam . iti medinã . te, 212 ..

#<pàràvàraü>#, klã, (pàraü nadyàdiparapàraü àvçõotãti . à + vç + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ .) tañadvayam . iti medinã . re, 281 ..

#<pàràvàraþ>#, puü, (pàràvàraü tañadbayaü pàraü avàra¤ca và astyasyeti . ac .) samudraþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 1 .. (yathà, devãbhàgavate . 1 . 5 . 59 .
     %<yadalpaü kãlàlaü kalayituma÷aktaþ sa tu naraþ kathaü pàràvàràkalanacaturaþ syàdçtamatiþ ..>%)

#<pàràvàrãõaþ>#, tri, (pàràvàraü gacchatãti . pàràvàra + %<ràùñràvàrapàràdghakhau .>% 4 . 2 . 93 . ityatra %<avàrapàràdvigçhãtàdapi viparãtàcceti vaktavyam .>% iti vàrtikoktyà khaþ .) pàràvàre gacchati yaþ . pàràvàra÷abdàt õãnpratyayaniùpannaþ ..

#<pàrà÷araü>#, klã, (parà÷areõa kçtamiti . parà÷ara + aõ .) parà÷aroktabhikùusåtram . iti pàrà÷ari÷abdañãkàyàü bharataþ .. (upapuràõavi÷eùaþ . iti puràõam .. ghçtavi÷eùaþ . yathàha cakradattaþ .
     %<yaùñhãbalàguóucyalpapa¤camålãtulàü pacet .
     ÷årpe'pàmaùñabhàgasthe tatra pàtre pacedghçtam ..
     dhàtrãvidàrãkùurase tripàtre payasormale .
     supiùñairjãvanãyai÷ca pàrà÷aramidaü ghçtam ..>%)

#<pàrà÷araþ>#, puü, (parà÷arasyàpatyaü pumàn . parà÷ara + %<çùyandhaketi .>% 4 . 1 . 114 . ityaõ .) vyàsadevaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (parà÷arakçtasmçtisaühitàvi÷eùaþ . yathà --
     %<kçte tu mànavo dharmastretàyàü gautamaþ smçtaþ .
     dvàpare ÷aïkhalikhitaþ kalau pàrà÷araþ smçtaþ ..>% asya vi÷eùavivaraõantu parà÷ara÷abde draùñavyam ..) parà÷arasambandhini, tri ..

#<pàrà÷arakalpikaþ>#, puü, (pàrà÷araþ parà÷arakçtaþ kalpastaü vettyadhãte và . %<vidyàlakùaõakalpàntàcceti vyaktavyam .>% 4 . 2 . 60 . ityasya vàrtikoktyà ñhak .) pàrà÷arakalpàdhyàyã . pàrà÷arakalpavettà . iti siddhàntakaumudã ..

#<pàrà÷ariþ>#, puü, (parà÷arasyàpatyam . %<ata i¤ .>% 4 . 1 . 95 . it㤠.) vedavyàsaþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<pàrà÷arã>#, [n] puü, (pàrà÷aryeõa proktaü bhikùumadhãte iti . pàrà÷arya + %<pàrà÷arya÷ilàlibhyàü bhikùunañasåtrayoþ .>% 4 . 3 . 110 . iti õiniþ .) maskarã . caturthà÷ramã . parà÷areõa proktaü bhikùusåtraü ityarthe ùõe pàrà÷araü tadvidyate'syàdhyayanàyeti naikàjàditi in . ityamarabharatau ..

#<pàrà÷aryaþ>#, puü, (parà÷arasyàpatyam . parà÷ara + %<gargàdibhyo ya¤ .>% 4 . 1 . 105 . iti ya¤ .) vyàsaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, devãbhàgavate . 1 . 4 . 32 .
     %<pàrà÷arya ! mahàbhàga ! yattvaü pçcchasi màmiha ..>%)

#<pàrikàïkùã>#, [na] puü, (pàramatràstãti . iniþ . pàri brahmaj¤ànaü tat kàïkùatãti . kàï kùa + õiniþ .) tapasvã . ityamaraþ . 2 . 7 . 422 .. maskarã . iti hemacandraþ . 3 . 474 ..

#<pàrijàtaþ>#, puü, (pàramasyàstãti pàrã samudrastasmàt jàtaþ . samudramanthanakàle tadgarbhajàtatvàt tathàtvam . pàriõo'drerjàtaþ iti ka÷cit .) pàribhadravçkùaþ . surataruþ . iti medinã . te, 211 .. (samudramanthanakàle'syotpattikathà yathà, bhàgavate . 8 . 8 . 6 .
     %<tato'bhavat pàrijàtaþ suralokavibhåùaõam .
     pårayatyarthino yo'rthaiþ ÷a÷vadbhuvi yathà bhavàn ..>%) asyotpattiharaõe yathà --
     %<adityànukçtànuj¤o devaràjo janàrdanam .
     yathàvat påjayàmàsa bahumànapuraþsaram ..
     tato dadar÷a kçùõo'pi satyabhàmàsahàyavàn .
     devodyànàni sarvàõi nandanàdãni sattama ! ..
     dadar÷a ca sugandhàóhyaü ma¤jarãpu¤jadhàriõam .
     ÷aityàhlàdakaraü divyaü bàlapallava÷obhitam ..
     mathyamàne'mçte jàtaü jàtaråpamayatvacam .
     pàrijàtaü jagannàthaþ ke÷avaþ ke÷isådanaþ ..
     taü dçùñvà pràha govindaü satyabhàmà dvijottama ! .
     kasmànna dvàrakàmeùa nãyate kçùõa ! pàdapaþ ..
     ityuktaþ sa prahasyainaü pàrijàtaü garutmati .
     àropayàmàsa haristamåcurvanacàriõaþ ..
     bhoþ ÷acã devaràjasya mahiùã tatparigraham .
     pàrijàtaü na govinda ! hartumarhasi pàdapam .
     ÷acãvibhåùaõàrthàya devairamçtamanthane .
     utpàdito'yaü na kùemã gçhãtvainaü gamiùyasi ..
     ava÷yamasya devendro niùkçtiü kçùõa ! yàsyati .
     vajrodyatakaraü ÷akramanuyàsyanti càmaràþ ..
     tadalaü sakalairdevairvigraheõa tavàcyuta ! .
     vipàkakañu yat karma na tacchaüsanti paõóitàþ ..
     ityukte tairuvàcaitàn satyabhàmàtikopinã .
     kà ÷acã pàrijàtasya ko'yaü ÷akraþ suràdhipaþ ..
     sàmànyaþ sarvalokànàü yadyeùo'mçtamanthane .
     samutpannaþ suràþ kasmàdeko gçhõàti vàsavaþ ..
     yathà sudhà yathaivenduryathà ÷rãrvanarakùiõaþ ! .
     sàmànyaþ sarvalokasya pàrijàtastathà taruþ ..
     bhartçbàhumahàgarvà ruõaddhyainaü yathà ÷acã .
     tat kathyatàmalaü kùàntyà satyàhàrayati drumam ..
     kathyatàü vai drutaü gatvà paulamyàü vacanaü mama .
     satyabhàmà vadatyaitaditi garvoddhatàkùaram ..
     yadi tvaü dayità bharturyadi va÷yaþ patistava .
     madbharturharato vçkùaü tat kàraya nivàraõam ..
     jànàmi te patiü ÷akraü jànàmi trida÷e÷varam .
     pàrijàtaü tathàpyenaü mànuùã hàrayàmi te ..
     ÷rãparà÷ara uvàca .
     ityuktà rakùiõo gatvà ÷acyà åcuryathoditam .
     ÷acã cotsàhayàmàsa ÷rutàrthà trida÷àdhipam ..
     tataþ samastadevànàü sainyaiþ parivçto hariþ .
     prayayau pàrijàtàrthamindro yodhayituü dvija ! ..
     tataþ parighanistriü÷agadà÷ålavaràyudhàþ .
     babhåvustrida÷àþ sajjàþ ÷akre vajrakare sthite ..
     tato nirãkùya govindo nàgaràjoparisthitam .
     ÷akraü devaparãvàraü yuddhàya samupasthitam ..
     cakàra ÷aïkhanirghoùaü di÷aþ ÷abdena pårayan .
     mumoca ca ÷aravràtaü sahasràyutasammitam ..
     chinneùva÷eùabàõeùu ÷astreùvastreùu satvaram .
     jagràha vàsavo vajraü kçùõa÷cakraü sudar÷anam ..
     tato hàhàkçtaü sarvaü trailokyaü dbijasattama ! .
     vajracakradharau dçùñvà devaràjajanàrdanau ..
     kùiptaü vajramathendreõa jagràha bhagavàn hariþ .
     na mumoca tathà cakraü ÷akra ! tiùñheti càbravãt .
     pranaùñavajraü deve÷aü garuóakùatavàhanam .
     satyabhàmàbravãdvãraü palàyanaparàyaõam ..
     trailokye÷vara ! no yuktaü ÷acãbhartuþ palàyanam .
     pàrijàtasragàbhogà tvàmupasthàsyate ÷acã ..
     ÷rãparà÷ara uvàca .
     ityukto vai nivavçte devaràjastayà dvija ! .
     pràha cainàmalaü caõói ! sakhyuþ khedàtivistaraiþ ..
     na càpi sargasaühàrasthitikartàkhilasya yaþ .
     jitasya tena me vrãóà jàyate vi÷varåpiõà ..
     yasmin jagat sakalametadanàdimadhye yasmàdyata÷ca na bhaviùyati sarvabhåtàt .
     tenodbhavapralayapàlanakàraõena vrãóà kathaü bhavati devi ! niràkçtasya ..
     saüstuto bhagavànitthaü devaràjena ke÷avaþ .
     prahasya bhàvagambhãramuvàcendraü dbijottama ! ..
     devaràjo bhavànindro vayaü martyà jagatpate ! .
     kùantavyaü bhavataivaitadaparàdhaü kçtaü mayà ..
     pàrijàtataru÷càyaü nãyatàmucitàspadam .
     gçhãto'yaü mayà ÷akra ! satyà vacanakàraõàt ..
     ÷rã÷akra uvàca .
     vimohayasi màümã÷a ! martyo'hamiti kiü vadan .
     jànãmastvàü bhagavato na tu såkùmavido vayam ..
     nãyatàü pàrijàto'yaü kçùõa ! dvàravatãü purãm .
     martyaloke tvayà mukte nàyaü vai sthàsyate bhuvi ..
     tathetyuktvà ca devendramàjagàma bhuvaü hariþ .
     harùamutpàdayàmàsa dvàrakàvàsinàü dvija ! ..
     avatãryàtha garuóàt satyabhàmàsahàyavàn .
     niùkuñe sthàpayàmàsa pàrijàtaü mahàtarum ..
     yamabhyetya janaþ sarvo jàtiü smarati paurbikãm .
     vàsyate yasya puùpàõàü gandhenorvã triyojanà ..
     tataste yàdavàþ sarve dehabandhànamànuùàn .
     dadç÷uþ pàdape tasmin kurvanto mukhadar÷anam ..>% iti viùõupuràõe pa¤came'ü÷e pàrijàtaharaõe 30 . 31 adhyàyau .. (airàvatakulajàtanàgavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 57 . 11 .
     %<pàràvataþ pàrijàtaþ pàõóaro hariõaþ kç÷aþ ..>% çùivi÷eùaþ . yathà tatraiva . 2 . 5 . 11 .
     %<pàrijàtena ràjendra ! raivatena ca dhãmatà .
     sumukhena ca saumyena devarùiramitadyutiþ ..>% tantra÷àstravi÷eùaþ . yathà, àgamatattvavilàse .
     %<bhuvane÷varãü pàrijàtaü prayogasàramuttamam ..>%)

#<pàrijàtakaþ>#, puü, pàriõo'drerjàtaþ pàrijàtaþ svàrthe kaþ . %<pàre jàto viùõupadyàþ pàrijàteti ÷abditaþ .>% ityàgamaþ .. devataruþ . tatparyàyaþ . mandàraþ 2 . ityamaraþ . 2 . 4 . 26 .. pàribhadravçkùaþ . pàlitàmàdàra iti bhàùà .. pàri pàraü pràptaü jàtaü janma yasya . %<pàribhadre tu mandàrurmandàraþ pàrijàtakaþ .>% iti haóóacandraþ .. ityamarañãkàyàü bharataþ ..

@<[Page 3,125c]>@
#<pàriõàyyaü>#, tri, (pariõaye vivàhakàle labdham . pariõaya + ùya¤ .) pariõayalabdhaü dhanàdikam . yathà --
     %<màtuþ pàriõàyyaü striyo vibhajeran ..>% iti dàyabhàgadhçtava÷iùñhavacanam ..

#<pàriõàhyaü>#, tri, (pariõàhamarhatãti . pariõàha + ùya¤ .) gçhopakaraõa÷ayyàsanakuõóakañàhàdi . yathà, manuþ . 9 . 11 .
     %<arthasya saügrahe cainàü vyaye caiva niyojayet .
     ÷auce dharme'nnapaktyà¤ca pàriõàhyasya cekùaõe ..>% %<pàriõàhyasya gçhopakaraõasya ÷ayyàsanakuõóakañàhàderavekùaõe enàü niyojayet ..>% iti taññãkàyàü kullåkabhaññaþ ..

#<pàritathyà>#, strã, (paritastathàbhåtà paritathà . tataþ svàrthe ùya¤ .) sãmantikàsthitasvarõàdiracitapaññikà . siütã iti bhàùà .. tatparyàyaþ . bàlapà÷yà 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 103 ..

#<pàritoùikaü>#, tri, (paritoùeõa labdhaü paritoùàdàgataü và . paritoùa + ÷aiùikaùñhak .) ànatikaram . paritoùajanakadravyam . yathà -- %<mamàpi candra÷ekhara-÷aràsanàropaõaprathamavàdinaþ pàritoùikaü dhàrayasi .>% iti muràriþ ..

#<pàrindraþ>#, puü, (pàrãndra + pçùodaràditvàt hnasvaþ .) siühaþ . iti hemacandraþ . 4 . 350 ..

#<pàripanthikaþ>#, puü, (paripanthaü panthànaü varjayitvà vyàpya và tiùñhati paripanthaü hantãti và . %<paripantha¤ca tiùñhati .>% 4 . 4 . 36 . iti ñhak .) cauraþ . iti hemacandraþ . 3 . 45 ..

#<pàripàñyaü>#, klã, (paripàñã + ùya¤ .) paripàñyà bhàvaþ . paripàñã÷abdàt bhàve ùõyapratyayaþ ..

#<pàripàtraþ>#, puü, parvatavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . pàriyàtraþ 2 . iti ÷abdaratnàvalã .. sa tu bindhyasya pa÷cime màlavade÷asya sãmàparvataþ .. (ayaü hi bhàratasyàsya varùasya kulaparvatànàmanyatamaþ . yathà, màrkaõóeye . 57 . 11 .
     %<mahendro malayaþ sahyaþ ÷uktimànçkùaparvataþ .
     bindhya÷ca pàripàtra÷ca saptaivàtra kulàcalàþ ..>% asmàdudbhåtanadyo yathà, tatraiva . 57 . 19 -- 20 .
     %<vedasmçtirvedavatã vçtraghnã sindhurevaü ca .
     veõvà sànandinã caiva sadànãrà mahã tathà .
     pàrà carmaõvatã nåpã vidi÷à vetravatyapi .
     ÷iprà hyavarõã ca tathà pàripàtrà÷rayàþ smçtàþ ..>%)

#<pàripàtrikaþ>#, puü, (pàripàtra + svàrthe kan .) pàripàtraparvataþ . ityamaraþ . 2 . 3 . 3 ..

#<pàripàr÷vikaþ>#, puü, (paripàr÷vaü vartate iti . paripàr÷va + %<parimukha¤ca .>% 4 . 4 . 29 . iti cakàràt ñhak .) nañyàþ pàr÷vasthaþ . iti hemacandraþ .. tri, pàr÷vavartã . yathà, amarakoùe . 1 . 3 . 31 .
     %<màñharaþ piïgalo daõóa÷caõóàü÷oþ pàripàr÷vikàþ ..>%

@<[Page 3,126a]>@
#<pàriplavaü>#, tri, (pari + plu + ac . tataþ praj¤àdyaõ .) ca¤calam . ityamaraþ . 3 . 1 . 75 .. (yathà, raghuþ . 3 . 11 .
     %<tayopacàrà¤jalikhinnahastayà nananda pàriplavanetrayà nçpaþ ..>%) àkulaþ . iti medinã . ve, 60 .. (klã, tãrthavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 83 . 12 .
     %<tataþ pàriplavaü gacchettãrthaü trailokyavi÷rutam .
     agniùñomàtiràtràbhyàü phalaü pràpnoti bhàrata ! ..>% puü, jalapakùã . iti ràmànujaþ .. yathà, ràmàyaõe . 4 . 27 . 23 .
     %<pàriplava÷atairjuùñà barhikrau¤caninàdità .
     ramaõãyà nadã saumyà munisaïghaniùevità ..>% pa¤camamanvantarãyaprakçtivi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e . 7 . 27 .
     %<devà÷càbhåtarajasastathà prakçtayo'pare .
     pàriplava÷ca raibhya÷ca manorantaramucyate ..>%)

#<pàribhadraþ>#, puü, (parito bhadramasmàt . paribhadrastataþ praj¤àdyaõ .) vçkùavi÷eùaþ . pàlitàmàdàra iti bhàùà .. tatparyàyaþ . nimbataruþ 2 mandàraþ 3 pàrijàtakaþ 4 . ityamaraþ . 2 . 4 . 26 .. raktakusumaþ 5 kçmighnaþ 6 bahupuùpaþ 7 raktakesaraþ 8 . iti ràjanirghaõñaþ .. asya guõaþ . anila÷leùma÷othamedaþkçminà÷itvam . asya puùpaguõaþ . pittarogakarõavyàdhinà÷itvam . iti bhàvaprakà÷aþ .. devadàru . iti medinã .. saralavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. (yaj¤avàhasya puttravi÷eùaþ . plakùadvãpasya varùavi÷eùaþ . yathà, bhàgavate . 5 . 20 . 9 .
     %<taddvãpàdhipatiþ priyavratàtmajo yaj¤avàhaþ svasutebhyastannàmàni sapta varùàõi vyabhajat .
     surocanaü saumanasyaü ramaõakaü devabarhaü pàribhadramàpyàyanamabhij¤àtamiti ..>%)

#<pàribhadrakaþ>#, puü, (pàribhadra eva . svàrthe kan .) devadàruvçkùaþ . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 125 . 3 .
     %<palà÷aistilakai÷cåtai÷campakaiþ pàribhadrakaiþ ..>%) nimbavçkùaþ . kuùñhauùadhe, klã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pàribhàvyaü>#, klã, (paribhavàya rogàdinà÷àya hitam . paribhava + ùya¤ .) kuùñhauùadham . ityamaraþ . 2 . 4 . 126 .. paribhuvo bhàvaþ . jàminã iti bhàùà .. yathà --
     %<sàkùitvaü pàribhàvya¤ca dànaü grahaõameva ca .
     vibhaktà bhràtaraþ kuryurnàvibhaktàþ parasparam ..>% iti dàyabhàgaþ ..

#<pàribhàùikaü>#, klã, (paribhàùàta àgatam . paribhàùà + ñha¤ .) paribhàùayàrthabodhakaü padam . yathà . tatràdhunikasaïketaþ paribhàùà tayà arthabodhakaü padaü pàribhàùikam . yathà ÷àstrakàràdisaïketitanadãvçddhyàdipadam . iti ÷aktivàda gadàdharaþ ..

@<[Page 3,126b]>@
#<pàrimàõóalyaü>#, klã, (parimaõóalasya paramàõorbhàvaþ . parimaõóala + ùya¤ .) paramàõuparimàõam . yathà, bhàùàparicchede . 15 .
     %<pàrimàõóalyabhinnànàü kàraõatvamudàhçtam ..>%

#<pàrimukhikaþ>#, tri, (parimukhaü vartate iti . %<parimukha¤ca .>% 4 . 4 . 29 . iti ñhak .) parimukheõa tiùñhati yaþ . sammukhavartã . parimukha÷abdàt ùõikapratyayaniùpannaþ ..

#<pàriyàtraþ>#, puü, (parito yàtrayà dç÷yate . %<÷eùe .>% 4 . 2 . 92 . ityaõ .) pàripàtraparvataþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, golàdhyàye . 3 . 42 .
     %<màhendra÷uktimalayarkùakapàriyàtràþ sahyaþ savindhya iha saptakulàcàlàkhyàþ ..>%)

#<pàriyàtrikaþ>#, puü, (pàriyàtra eva . svàrthe ñhak .) pàriyàtraþ . iti hemacandraþ . 4 . 97 ..

#<pàriyànikaþ>#, puü, (pariyànaü prayojanamasya . pariyàna + ñha¤ .) adhvarathaþ . iti hemacandraþ . 3 . 416 .. parighàtiko'pi pàñhaþ ..

#<pàrirakùakaþ>#, puü, (parirakùati àtmànamiti . pari + rakùa + õvul . tataþ praj¤àdyaõ .) maskarã . tàpasaþ . iti hemacandraþ . 3 . 474 ..

#<pàri÷aþ>#, puü, vçkùavi÷eùaþ . palà÷apipula iti gajahaõóa iti ca bhàùà .. tatparyàyaþ . phalã÷aþ 2 kapicåtaþ 3 kamaõóaluþ 4 gardabhàõóaþ 5 kandaràlaþ 6 kapãtanaþ 7 supàr÷vakaþ 8 . asya guõàþ . durjaratvam . snigdhatvam . krami÷ukrakaphapradatvam . phale amlatvam . måle madhuratvam . kaùàyatvam . svàdumajjakatva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<pàriùadaþ>#, puü, pariùadi tiùñhati yaþ . (pariùadi sàdhuþ . pariùado õyaþ ityatra yogavibhàgàt õaþ .) sabhàsthaþ . tatparyàyaþ . sabhyaþ 2 sabhàstàraþ 3 sabhàsat 4 pariùadvalaþ 5 parùadbalaþ 6 pàriùadyaþ 7 pàr÷vadaþ 8 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 10 . 32 .
     %<÷aïkukarõamukhàþ sarve divyàþ pàriùadàstathà ..>% pariùada idam . %<patràdhvaryupariùada÷ca .>% 4 . 3 . 123 . iti a¤ .) pariùatsambandhini, tri ..

#<pàriùadyaþ>#, puü, (pariùadaü samavaiti . %<pariùado õyaþ .>% 4 . 4 . 44 . iti õyaþ .) pàriùadaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pàrihàrikaþ>#, tri, (parihàre sàdhuþ . parihàra + ñha¤ .) parihàrakartà . parihàraü karoti yaþ ityarthe ùõikapratyayaniùpannaþ ..

#<pàrihàryaþ>#, puü, (parihriyate iti . pari + hç + õyat . tataþ praj¤àdyaõ .) balayaþ . ityamaraþ .. parihàratve, klã ..

#<pàrihàsyaü>#, klã, (parihàsa + ùya¤ .) parihàsasya bhàvaþ . parihàsadbàrà kçtam . yathà, ÷rãbhàgavate . 6 . ajàmilopàkhyàne . 2 . 14 .
     %<sàïketyaü pàrihàsyaü và stobhaü helanameva và .
     vaikuõñhanàmagrahaõama÷eùàghaharaü viduþ ..>% %<nanvayaü puttranàmàgrahãt na bhagavannàmatatràhuþ . sàïketyaü puttràdau saïketitam . pàrihàsyaü parihàsena kçtam . stobhaü gãtàlàpapåraõàrthe kçtam . helanaü kiü viùõuneti sàvaj¤amapi ca vaikuõñhanàmoccàraõam .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã ..

#<pàrã>#, strã, (pàrayatyanayeti . pé pårtau + õic + gha¤ . tato ïãù .) påraþ . jalasamåhaþ . karkarã . hastipàdarajjuþ . iti medinã . re, 56 .. pàtrã . paràgaþ . iti vi÷vaþ .. (pãyate'treti . pà + kvip . tadràtãti . rà + kaþ . ïãù .) pànapàtram . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 4 . 373 .
     %<karpårapàrãpatitaü maureyamiva hàritam ..>%) dohanapàtram . iti jañàdharaþ ..

#<pàrãkùitaþ>#, puü, parãkùitaràjaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. janamejayaþ . parãkùito'patyaü ityarthe ùõapratyayaniùpannaþ .. (yathà, devãbhàgavate . 2 . 11 . 12 .
     %<tataþ suvarõavarmàkùo ràjà kà÷ãpatiþ kila .
     vapuùñamàü ÷ubhàü kanyàü dadau pàrãkùitàya ca ..>%)

#<pàrãõaþ>#, tri, (pàraü gàmãti . pàra + %<avàrapàratyantànukàmaü gàmã .>% 5 . 2 . 11 . iti khaþ .) pàragamanakartà . pàraü gacchati ityarthe õãnapratyayaniùpannaþ .. (yathà, bhaññiþ . 2 . 46 .
     %<trivargapàrãõamasau bhavantamadhyàsayannàsanamekamindraþ ..>%)

#<pàrãndraþ>#, puü, (pç pàlane + karmaõi in . pàriþ pa÷ustasya indraþ .) siühaþ . ajagarasarpaþ . iti hemacandraþ ..

#<pàrãraõaþ>#, puü, (pàryàü jalapåre raõaü yasya .) kamañhaþ . daõóaþ . paña÷àñakaþ . iti vi÷vaþ ..

#<pàruþ>#, puü, (pibati rasàniti . pà + vàhulakàt pibate÷ca . 4 . 101 . ityatra ujjvaladattoktyà ruþ .) vahniþ . såryaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<pàruùyaü>#, klã, (paruùasya bhàvaþ . paruùa + ùya¤ .) apriyabhàùaõam . tatparyàyaþ . abhivàdaþ 2 . ityamaraþ . 1 . 6 . 14 .. tattu caturvidhavàïmayapàpàntargatapàpaghi÷eùaþ . yathà --
     %<pàruùyamançta¤caiva pai÷unya¤càpi sarva÷aþ .
     asambaddhapralàpa÷ca vàïmayaü syàccaturvidham ..>% iti tithyàditattvam .. paruùatvam . durvàkyam . iti medinã . ye, 94 .. indrasya vanam . iti vi÷vaþ .. aguru . iti ÷abdacandrikà ..

#<pàruùyaþ>#, puü, (paruùasya bhàvaþ pàruùyaü durvàkyaü tadiva nãtivàkyamasti asyàsmin và ityac .) bçhaspatiþ . iti medinã . ye, 94 .

#<pàrerakaþ>#, puü, (vadhyàdeþ pàramãrte gacchatãti . ãr + õvul .) khaógaþ . iti ÷abdamàlà ..

@<[Page 3,127a]>@
#<pàrghañaü>#, klã, (pàde ghañate iti ac . tataþ pçùodaràditvàt sàdhuþ .) pàü÷u . iti hàràvalã . 162 ..

#<pàrthaþ>#, puü, pçthivãpàlaþ . (pçthàyà apatyaü pumàn . ÷ivàditvàdaõ .) pçthàputtraþ . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 235 . 1 .
     %<sarastadàsàdya vana¤ca puõyaü tataþ paraü kimakurvanta pàrthàþ ..>% arjunaþ . yathà, bhagavadgãtàyàm . 1 . 25 .
     %<uvàca pàrtha ! pa÷yaitàn samavetàn kuråniti ..>%) arjunavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<pàrthakyaü>#, klã, (pçthak + bhàve ùya¤ .) pçthaktvam . pçthak ityasya bhàva ityarthe ùõyapratyayaniùpannam ..
     (%<ghañapradãpavad vyaïgyavya¤jakayoþ pàrthakyameva ..>% iti sàhityadarpaõam ..)

#<pàrthavaü>#, klã, (pçthorbhàvaþ . pçthu + aõ .) pçthutà . pçthorbhàvaþ iti bhàvàrthe ùõapratyayaniùpannam .. (pçthanàmà ràjà tasyedamityaõ . pçthuràjasambandhini, tri . yathà, bhàgavate . 1 . 3 . 14 .
     %<çùibhiryàcito bheje navamaü pàrthavaü vapuþ ..>%)

#<pàrthivaü>#, klã, (pçthivyà vikàraþ pçthivyàü bhavamiti và a¤ .) tagarapuùpam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pàrthivaþ>#, puü, (pçthivyà ã÷varaþ .) pçthivã + %<tasye÷varaþ .>% 5 . 1 . 42 . iti a¤ .) ràjà . ityamaraþ .. (yathà, manuþ . 2 . 139 .
     %<teùàntu samavetànàü mànyau snàtakapàrthivau .
     ràjasnàtakayo÷caiva snàtako nçpamànabhàk ..>% vatsaravi÷eùaþ . yathà --
     %<bahu÷asyàni jàyante sarvade÷e sulocane .
     sauràùñralàñade÷e ca pàrthive nàtra saü÷ayaþ ..>% iti cintàmaõidhçtavacanam .. pçthivyà ayaü ityaõ .) ÷aràvaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (pçthivyà vikàra iti . %<sarvabhåmipçthivãbhyàmaõa¤au .>% 5 . 1 . 41 . itya¤ .) pçthivãvikçtau, tri . iti medinã .. (yathà, bhàgavate . 1 . 2 . 24 .
     %<pàrthivàddàruõo dhåmastasmàdagnistrayãmayaþ ..>% pçthivyà nimittaü saüyoga utpàto và .. pçthivãsambandhini, tri . yaduktam .
     %<madhumat pàrthivaü rajaþ ..>%)

#<pàrthivã>#, strã, (pçthivyàü bhavà . %<dityaditãti .>% 4 . 1 . 85 . ityasya såtrasya vàrtike %<pçthivyà ¤à¤au .>% ityuktera¤ . tato ïãp .) sãtà . iti medinã . ve, 43 ..

#<pàrparaþ>#, puü, yamaþ . iti jañàdharaþ ..

#<pàrvaõaþ>#, puü, (parvaõi grahaõayogyaþ ityaõ .) mçgavi÷eùaþ . iti ÷abdacandrikà .. (parvaõi kriyate yat tat .) amàvasyàparvasàmànyayoþ kartavya÷ràddham . yathà --
     %<amàvasyàü yat kriyate tat pàrvaõamudàhçtam .
     kriyate parvaõi và yattat pàrvaõamudàhçtam ..>% iti bhaviùyapuràõam .. parvaõi yat kriyate ityanenàmàvàsyàyàþ parvatvàttacchràddhasya vaidikaprayogàdhãnayaugikatvena pàrvaõatvapràptau amàvàsyàyàü pçthagabhidhànaü tadamàvàsyà÷ràddhasya råóhitvàrthaü tena pàrvaõena vidhànenetyàdau yaugikanànàvayava÷aktyapekùayà ekasyàþ samudàya÷akterlaghutvàt amàvàsyàpàrvaõàtide÷o labhyate na tu påpàùñakàdipàrvaõadharmàtide÷aþ . iti ÷ràddhatattvam .. * .. sàmagànàü tasya prayogo yathà --
     %<vipràpràptyà ÷ràddhakçtau sukhàrthaü kramasåcanam .
     ÷ràddhapårbadine màüsastrãtyàga÷caikabhojanam ..
     ÷ràddhàhe dantakàùñhasya tyàgaþ snànaü tathoùasi .
     yàmyàsyatvaü pàda÷auce vàstvarcà viùõucintanam ..
     tasmai påjà målyadànaü parabhåsvàmine'thavà .
     tat pitçbhya÷càgradànaü rakùàdãpakuü÷advijàþ ..
     ÷ràddhànuj¤à ca gàyattrã dektàbhya iti tridhà .
     mçjjalaprokùaõaü rakùàjalasthàpanamekataþ ..
     pårbaü viprakare toyaü ku÷àsanamanantaram .
     dakùiõe devaviprasya pitçviprasya vàmataþ ..
     àvàhanàrghye nyubja¤ca tato gandhàdipa¤cakam .
     ai÷ànãkramato rekhà pràgagrà devamaõóale ..
     nairçtãkramato rekhà dakùàgrà pitçmaõóale .
     pàtràõàü teùu vinyàso homapra÷no'gnihomakaþ ..
     huta÷eùapradàna¤ca pàtràlambho'nnave÷anam .
     idamityaïguleþ kùepaståùõãü daive yavasya ca ..
     pitre mantreõa niþkùepastilasyàpahatà iti .
     madhuno'nne ca niþkùepo gàyattryàstrirjapastataþ ..
     madhuvàtà tvçcà caiva madhu÷abdatrayeõa ca .
     annàbhimantraõaü tasya dànaü jalanivedanam ..
     gàyattryàditrikajapo'pyannahãnajapastathà .
     dbijàbhàve'pi tçptyarthaü gàyattryàditrikasya ca ..
     puõyàkhyànasya ca japaþ satilaprokùite ku÷e .
     agnidagdhetimantràbhyàü satilànnanivedanam ..
     hastakùàla÷càcamanaü harismçtirjalasya ca .
     pitràdikramato dànaü gàyattryàdijapaþ punaþ ..
     ÷eùànnapiõóayoþ pra÷no nihanmãti ca maõóale .
     apahatànihanmibhyàü rekhàyugmaü pitçkramàt ..
     àstaro devatetyasya japa àvàhanaü tilaiþ .
     avanejanadàna¤ca madhuvàtà madhutrayam ..
     akùannamã piõóadànaü darbhalepàpagharùaõam .
     àcamanaü smçtirviùõoþ pàtrakùàlàvanejanam ..
     atretyàdijapo vàmàvartenodaïmukhastataþ .
     àvçtyàmãjapa÷caiva ÷vàsatyàgo'¤jalistataþ ..
     nama ityàdikajapo vàsodàna¤ca påjanam .
     vasantàya japa÷caiva dbijàgrabhåmisecanam ..
     daivàdibràhmaõe dànaü jalàditratayasya ca .
     ÷ivà ityàdinàkùayyamaghorà gotramityapi ..
     sapavitraku÷àþ piõóe svadhàvàcanamårjanam .
     nyubjotthànaü pituþ pakùe dakùiõàdànamagrataþ ..
     vi÷vedevà÷ca dàtàro devatetijapastridhà .
     visarjanaü vàja iti àmàveti pradakùiõam ..
     annàdeþ pratipatti÷ca vàmadevyajapastridhà .
     dãpapracchàdanaü hastakùàlamàcamane tathà ..
     acchidravàcanaü viùõusmaraõaü ÷eùabhojanam .
     upavàsadine ghràõaü màüsetarà÷itàvrate ..
     taddine maithunatyàgaþ ÷ràddhakçcchràddhabhojinoþ .. * ..>% yajuùàü vi÷eùo yathà -- %<àstaro devatàbhya÷ca tilapuùpajalaistataþ . avanejanapiõóau ca hastàlepàpagharùaõam .. hastakùàla÷càcamanaü viùõoþ saüsmaraõàya vai . atretyàdijapo vàmàvartenodaïmukhastataþ .. àvçtyàmãjapa÷caiva ÷vàsaþ pratyavanejanam . nãvãvisraüsana¤caiva tathaivàcamanadvayam .. namo vaþ pitaraþ suùmàyetyàdikaùaóa¤jaliþ . çtunatyarthamevàyaü vàsaþ piõóaprapåjanam .. daivàdibràhmaõe dànaü jalàditritayasya ca . ÷ivà ityàdinàkùayyamaghorà gotramityapi .. dàtàro'nna¤cana¤caiva etàþ satyà÷iùo'stviti sapavitraku÷àþ piõóe svadhàvàcanamårjanam .. àghràõa¤caiva piõóànàü teùàmuttolanantataþ . nyubjotthànaü pituþ pakùe dakùiõàdànamagrataþ .. vi÷vedevà÷ca prãyantàü daive và jalamityapi . visarjanaü vàja iti àmàveti pradakùiõam .. anyat sarvaü samànam .>% iti ÷ràddhaprayogatattvam ..

#<pàrvataþ>#, puü, (parvate bhavaþ . %<vibhàùà manuùye .>% 4 . 2 . 144 . iti pakùe aõ .) mahànimbaþ . iti ratnamàlà .. ghoóànim iti bhàùà .. (astravi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 136 . 20 .
     %<bhaumena pràvi÷adbhåmiü pàrvatenàbhavadgiriþ ..>%) parvatasambandhini, tri .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 90 . 10 .
     %<yàvat pçthivyàü viühitaü gavà÷vaü sahàraõyaiþ pa÷ubhiþ pàrvatai÷ca ..>%)

#<pàrvatã>#, strã, (parvato himàcalastasya tadadhiùñhàtçdevasyeti bhàvaþ apatyamiti . aõ ïãp ca .) durgà . ityamaraþ .. tasyà vyutpattiryathà --
     %<tithibhede kalpabhede parvabhedaprabhedataþ .
     khyàtau teùu ca vikhyàtà pàrvatã tena kãrtità ..
     mahotsavavi÷eùa÷ca parvasviti prakãrtitam .
     tasyàdhidevã yà sà pàrvatã parikãürtità ..
     parvatasya sutà devã sàvirbhåtà ca parvate .
     parvatàdhiùñhàtçdevã pàrvatã tena kãrtità ..>% iti prakçtikhaõóe durgopàkhyàne 54 adhyàyaþ .. ÷allakã . gopàlaputtrikà . iti medinã .. draupadã . jãvanã . iti vi÷vaþ .. sauràùñra- . mçttikà . iti ratnamàlà .. kùudrapàùàõabhedà . ghàtakã . saiühalã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pàrvatãnandanaþ>#, puü, (pàrvatyà nandanaþ .) kàrtikeyaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 42 ..

#<pàrvatãyakumàraþ>#, puü, (pàrvatãyaþ pàrvatãjàtaþ kumàraþ .) pàrvatãputtraþ . yathà --
     %<svànu÷àkhavi÷àkhà÷ca naigameyastathaiva ca .
     pàrvatãyàþ kumàrà÷ca catvàraþ parikãrtitàþ ..>% ityagnipuràõam ..

@<[Page 3,128a]>@
#<pàrvateyaü>#, klã, (parvate bhavam . parvata + óhak .) sauvãrà¤janam . iti ÷abdacandrikà ..

#<pàrvateyaþ>#, puü, (parvate bhavaþ . parvata + óhak .) såryàvartavçkùaþ . iti ratnamàlà .. sålaciyà iti bhàùà . parvatajàte, tri ..

#<pàr÷avaþ>#, puü, (par÷unà àyudhena jãvatãti . par÷u +
     %<par÷vàdiyaudheyàdibhyo'õa¤au . 5 . 3 . 117 .>% iti aõ .) par÷udhàriyoddhà . par÷unà yudhyate ityarthe ùõapratyayaniùpannaþ ..

#<pàr÷vaü>#, klã, puü, (spç÷yate iti . spç÷a + %<spç÷eþ ÷vaõ÷unau pç ca .>% uõàü 5 . 27 . iti ÷vaõ pç-àde÷a÷ca .) kakùàdhobhàgaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 79 .. pà÷a iti bhàùà .. (yathà, ÷u÷rute cikitsitasthàne . 36 adhyàye .
     %<tiryak praõihite netre tathà pàr÷vàvapãóite ..>% yathà, ÷akuntalàyàm 1 aïke .
     %<na me dåre ki¤cit kùaõamapi na pàr÷ve rathajavàt ..>%)

#<pàr÷vaü>#, klã, (spç÷a + ÷vaõ dhàtoþ pç-àde÷a÷ca .) cakropàntam . (par÷ånàü samåhaþ . aõ .) par÷ugaõaþ . pàr÷vàsthisamåhaþ . iti medinã .. (ançjurupàyaþ . iti siddhàntakaumudã ..)

#<pàr÷vaþ>#, puü, jinaþ . (ayameva jainàgamoktatrayoviü÷atãrthaïkaraþ . asya pità vi÷vasenaþ màtà ca brahmã . yaduktaü pàr÷vanàthacaritre . 10 . 71 .
     %<÷rãla÷rãpàr÷vatãrthe÷o vi÷vasenançpàlaye .
     brahmãgarbhe jagannàtho'vatariùyati muktaye ..>% tathà ca tatraiva . 11 . 39 .
     %<vi÷vasenapaterbrahmyàþ sadgarbhe'vatariùyati .
     ÷rãpàr÷vanàtha evàdyatãrthakartà jagadguruþ ..>% hemacandràcàryàdimate tu asya pitçnàma a÷vasenaþ màtçnàma vàmà .. * .. asya janmakàlàdiryathà tatraiva . 11 . 45 -- 46, 96 -- 97 .
     %<vai÷àkhakçùõapakùasya dvitãyàyàü ni÷àtyaye .
     vi÷àkharkùe sulagnàdau sumuhårte sure÷varaþ ..
     avatãrõo diva÷cyuttvà bhuktvà bhogàn sunirmale .
     ràj¤yà garbhe niraupamye ÷uddhasphàñikasannibhe ..>%
     %<navame màsi saüpårõe pauùe màsi vçùodayàt .
     kçùõapakùenile yoge ÷ubhe ekàda÷ãtithau ..
     ÷ubhalagnamuhårtàdau suùuve'tisukhena sà .
     satã devakumàrãbhiþ sevyà tãrthaïkaraü sutam ..>% bàlyakàle evàsya vairàgyotpattirjàtà . tato'sau saüsàràsaktiü tucchãkçtya gçhàdikaü vihàya vanaü prasthitavàn . etatpracalitamataü yathà, tatraiva . 14 . 78 -- 90 .
     %<mithyàtvenàviratyà ca pramàdena kaùàyataþ .
     duùñayogena måóhànàü mahàpàpaü prajàyate ..
     pa¤càgnisàdhanenaiva pçthivyàdyaügirà÷ayaþ .
     mriyate ùaóavidhaþ sarvadikùu tattàpaso bhç÷am .
     jãvaghàtena ghoràghaü tasya pàkena durgatiþ .
     jàyate ca mahadduþkhaü tàpasànàü jaóàtmanàm ..
     j¤ànahãno vapuþkle÷o vyarthaþ pàpà÷ravànnéõàm .
     dayàü vinà tapo dharmaþ sarvamasti nirarthakam ..
     tuùakhaõóanayogena labhyante taõóulà yathà .
     na tathà j¤ànakaùñena mokùamàrgàdayaþ kvacit ..
     yathàmbumathanànnaivotpadyate jàtucidghçtam .
     tathà hiüsàkareõaiva tapasàtra sukhàdi ca ..
     atràndhà÷màdyathà svarõaü go÷çïgàcca payo na hi .
     jàyate jàtu dharmo và sukhaü pa¤càgnisàdhanàt ..
     dàvabhãtyà yathàndho dhàvannapi mriyate yathà .
     kurvannapi tapo j¤ànã majjatyeva bhavàrõave ..
     heyàheyavicàra¤ca puõyapàpaü hitàhitam .
     devàdevaü bhavaü mokùaü svà÷ravaü sambaraü ÷ubham ..
     nirjarà tattvavij¤ànaü guruü cakrurguruü ÷ubham .
     ku÷àstraü vetti naj¤ànã jàtyandha iva dantinam ..
     ato jainamataü tathyaü dharmajãvadayàvaham .
     taponàthaü gçhàõatvaü tyaktrema¤ca duràgraham ..
     naigranthatapasà mokùaþ sukhaü vàcàmagocaram .
     aj¤ànaü tapasà duþkhaü bhramaõa¤ca bhavàñavau ..
     bhavatsnehena tathyaüte hita¤ca dharmasàdhanam .
     vacaþ proktaü mayeti tvàü hãcchatà ÷ubhama¤jasà ..>% tatpracalitànuprekùàdimataü tatraiva 15 adhyàye vi÷eùaüto draùñavyam .. * .. jaina÷àstroktatattvàdãni yathà, tatraiva 20 adhyàye .
     %<÷çõu tattvaü gaõàdhã÷a ! sàrdhaü dbàda÷abhirgaõaiþ .
     tattvàdãni pravakùye'haü svaikacittena saüprati ..
     jãvàdisatpadàrthànàü yàthàrthyaü tattvamiùyati .
     samyag jainàgame tattvaü viddhi nànyat ku÷àsane ..
     jãvàjãvà÷ravabandhaþ svambaro nirjarà ÷ivaþ .
     ityuktàni jinàdhã÷aiþ sapta tattvàni càgame ..
     saüsàrimuktabhedena dvidhà jãvà ruvantyaho .
     muktà bhedaviniùkràntà anantaguõabhàjanàþ ..
     bhavyàbhavyaprabhedena dvidhà saüsàriõo'ïginaþ .
     trasasthàvarabhedena và mukti bhave gàminaþ ..
     ekàkùà vikalàkùàþ pa¤càkùàstredheti te matàþ .
     devanàrakatiryagnçbhedà iti caturvidhàþ ..
     ekadvitricatuþpa¤cendriyagehoccapa¤cadhà .
     pçthvaptejomarudvçkùatrasabhedàt ùaóaïginaþ ..
     saüj¤ino'saüj¤inodvyakùàstryakùà hi caturindriyàþ .
     ekàkùà vàdaràþ såkùmàþ saptadhetyaïgirà÷ayaþ ..
     paryàptetarabhedena tàþ sapta jãvayonayaþ .
     guõità akhilà jãvasamàsàþ syu÷caturda÷a ..
     aùñadhà dhàtavo vàdarasåkùmeõa caturvidhà .
     nityetaranikotà hi vikalatrayadehinaþ ..
     saüj¤ino'saüj¤inaþ supratiùñhitàþ apratiùñhitàþ .
     iti saüsàriõo jãvabhedà ekonaviü÷atiþ ..
     te paryàpteràlabdhiparyàptairvargità bhuvi .
     sarve jãvasamàsàþ saptapa¤cà÷atpramà matà ..
     sthàvarà÷ca dbicatvàriü÷adbhedàþ suranàrakàþ .
     dvidhàpa¤càkùatirya¤ca÷catustriü÷atpramàþ smçtàþ ..
     navadhà mànavà÷caiva navadhà vikalàïginaþ .
     iti jãvasamàsàþ syuraùñànavatisaükhyakàþ ..
     pçthavaptejaþsamãrà aùñadhà vàdarasåkùmatà .
     nityetaranikotà÷caturdhà vàdarasåkùmataþ ..
     nikotasahitàstadrahitàþ pratyekakàyinaþ .
     ekatra melità ete sarve bhedà÷caturda÷a ..
     ekàkùà guõitàste dvicatvàriü÷atpramàþ sphuñam .
     paryàptaketaràlabdhiparyàptaiþ syurjinàgame ..
     dviprakàràþ suràþ syuþ paryàptàparyàptabhedataþ .
     tathà ca nàrako j¤eyo dvidhà duþkhàbdhimadhyagaþ ..
     jalasthalanabha÷càriõaü saüj¤àsaüj¤ibhedataþ .
     ùaóvidhà garbhajà jãvàþ pa¤cendriyasamàhvayàþ ..
     bhogabhåmibhavà jãvà dvidhà sthalakhagàminaþ .
     te sarve melità aùñabhedà÷ca guõitàþ punaþ ..
     paryàptetarabhedàbhyàü ùoóa÷aiva bhavatyapi .
     saüj¤yasaüj¤itvabhedàbhyàü jalasthalakhacàriõaþ ..
     ùaóvàsanmårchitàste paryàptiyuktàstathetaràþ .
     bhavantyalabdhiparyàptakàþ pratyekaü kilàïginaþ ..
     kçtà ekatra te sarve bhedà aùñàda÷apramàþ .
     garbhasanmårchitàþ sarve syu÷catustriü÷adaïginaþ ..
     àryamlecchabhavà bhogakubhogabhåmijà naràþ .
     aùñabhedà matà vai paryàptàparyàptabhedataþ ..
     sanmårchino manuùyà alabdhiparyàptasaüj¤akàþ .
     iti vi÷ve bhavantyatra nava bhedà nçyonijàþ ..
     paryàptàditribhedena guõità vikalàïginaþ .
     navadhà ÷rãjinaiþ proktà j¤ànanetrairvaràgame ..
     aùñànavatirete jãvasamàsà vicakùaõaiþ .
     vij¤eyà yatnatasteùàü dayà kàryà mumukùubhiþ ..
     bhårodakàgnivàtàkhyà nityetaranikotakàþ .
     saptasaptapçthaglakùà÷ca vanaspatayo da÷a ..
     dvitrituryendriyà dvau dvau lakùau devà÷ca nàrakàþ .
     pa÷avo hi caturlakùà÷caturda÷ançjàtayaþ ..
     catura÷ãtilakùà imà jãvajàtayo'khilàþ .
     rakùaõãyà prayatnena j¤àtvà dakùaiþ svamuktaye ..
     koñãkoñaikànavanavatilakùà÷ca koñayaþ .
     satpa¤cà÷atsahasrà ityakhilàïgikulànyapi ..
     jãvitaþ pràganàdau hi jãviùyati punaþ sadà .
     jãvatyayaü tatastajj¤o jãvadravyaü kilocyate ..
     akùajàþ pa¤ca ca pràõà manovàkkàyatastrayaþ .
     àyurucchvàsani÷vàso da÷eti saüj¤inàü matà ..
     asaüj¤inàü navasyuste vinàtra manasàkhilàþ .
     caturendriyajãvànàü hyaùñau karõairvinà smçtàþ ..
     trãndriyàõàü vinà cakùuþ sapta pràõàþ prakãrtitàþ .
     dvãndriyàõàü hi ùañpràõàþ kathità nàsikàü vinà ..
     mukhavàgbhyàü vinaikàkùàõàü pràõàþ syu÷catuþpramàþ .
     yathàyogyamaparyàptànàü j¤eyàste jinàgame ..
     àhàràïgendriyocchvàsani÷vàsavàkyacetasaþ .
     ùaóvà paryàptaya÷ceti vij¤eyà saüj¤idehinàm ..
     vikalà saüj¤inàü pa¤caparyàptayo mano vinà .
     catuþparyàptayo j¤eyà ekàkùàõàü vaco vinà ..
     ni÷cayena bhavet kevalaj¤ànadçgmayo'sumàn .
     anantasukhavãryàóhyasiddhasàdç÷ya eva hi ..
     vyavahàreõa mityàdivibhàvaguõasaüyutaþ .
     netràdidar÷anairyuktaþ pràõã karmakçtaiþ kalau ..
     mårtapudgalasaüyogànmårto gãrvyavahàrataþ .
     amårto niùkalaþ ÷uddho j¤ànamårti÷ca ni÷cayàt ..
     vyavahàre nayenàïgyanupacàramçùàtmanà .
     karmaõo karmaõàü kartà bhoktà tatphalama¤jasà ..
     upacàramçùànàmnà nayena pràõabhçdbhuvi .
     kañavastragçhàdãnàü kartà ca ÷ilpikarmaõàm ..
     a÷uddhani÷cayenàïgã kartà ca bhàvakarmaõàm .
     ràgadveùamadonmàda÷okàdiviùayàtmanàm ..
     pràgvapustyajanànmçtyuþ pràdurbhàvàdyasambhavaþ .
     dravyaråpeõa nityatvaü caturgatiùu dehinàm ..
     jàyate'to gaõàdhã÷airutpàdavyaya eva ca .
     dhrauvyabhàvo'tra saüproktaþ sarveùàü vyavahàrataþ ..
     kàyapramàõa àtmàyaü paryàyanayataþ kvacit .
     yuktaþ prade÷asaühàravisarpàbhyàü pradãpavat ..
     vinà saptasamudghàtairni÷cayena bhavet punaþ .
     karmotpannàïgahãnàïgã hyasaükhyàtaprade÷amaþ ..
     vedanàkhyaþ kaùàyàkhyo vikurvaõasamàhvayaþ .
     màraõàntikasaüj¤astejasàhàrakasaüj¤akau ..
     kevalàkhyaþ samudghàtàþ sapteti ÷rãjinairmatàþ .
     kaivalyataijasàhàràyoginàü syuþ pare'ïginàm ..
     puõyapàpaphalànàü hi vividhànàü caturgatau ..
     ÷armà÷armakaràõàü pràõã bhoktà vyavahàrataþ ..
     svasvaråpasya kartà ÷uddhani÷cayanayàdasau .
     janmamçtyujaràtãto na kartà bandhamokùayoþ ..
     ato'tràtmàpyasau dhyeyo nirvikalpapadà÷ritaiþ .
     guõaiþ siddhena sàdç÷yo j¤ànamårtiramårtimàn ..
     yathàgnikaõikenàtra dahyante kàùñharà÷ayaþ .
     anantakarmakàùñhàni tathàdhyànalavàgninà ..
     dantabhagno yathà nàgo daüùñryàbhagnokùamo hariþ .
     svakàrye ca tathà dhyànahãnaþ karmàrighàtane ..
     cintàmaõi÷ca ratnànàü kalpavçkùo'tra ÷àkhinàm .
     trida÷ànàü yathà ÷akro nçõàü madhye paro jinaþ ..
     àtmatattva¤ca tattvànàü padàrthànàü tathà mahàn .
     svakãyàtmapadàrtho dravyàõàü svadravya eva hi ..
     iti matvà svasaüsiddhyai manaþ kçtvàtini÷calam .
     viùayebhyo viniùkràntaü saüvegàdiguõàïkitam ..
     sarvadravyabahirbhåto'pyanantaguõasàgaraþ .
     sarvàvasthàsu sarvatra svàtmà dhyeyo mumukùubhiþ ..
     ityàtmatattvamàkhyàya tãrthanàtho gaõàn prati .
     màrgaõàdikamàkhyàtuü pràrebhe màrgasiddhaye ..
     gatirindriyakàyau hi yogavedakaùàyakaþ .
     j¤ànasaüyamadçgle÷yàbhavyasampatkasaüj¤inaþ ..
     àhàre màrgaõa¤ceti caturda÷a niråpitàþ .
     jinaistàsu budhairmçgyo jãvatattvo mahàü÷cide ..
     mithyà÷àsàdanau mi÷ro viratàkhya÷caturthakaþ .
     vaide÷aviratàkhyaþ pramatto'pramattasaüj¤akaþ ..
     apårbakaraõo nàmnà nivçttikaraõàbhidhaþ .
     dvisåkùmasàmparàyopa÷àntakùãõakaùàyakàþ ..
     sayogyayoginàmànau sadguõà÷rayaõàdime .
     caturda÷a jinaiþ proktà guõasthànaguõàkaràþ ..
     mukteþ sopànamàlà ete bhavyànàü jinoditàþ .
     abhavyànàü kilaiko mithyàguõasthàna÷à÷vataþ ..
     hãnàdhikaguõairyuktà anyeùyàsteùu dhãyutaiþ .
     guõànàü sthànakeùvaïginaþ parãkùya guõavrajaiþ ..
     ityàdivàksudhàpårairàplàvya nikhilàü sabhàm .
     ajãvatattvamàkhyàtuü punaràrabdhavàn prabhuþ ..
     pudgalo bahudhà dharmo'dharma àkà÷a eva hi .
     kàla÷ceti jinaiþ prokto jãvadravyo'tra pa¤cadhà ..
     påraõàdgalanàddakùaiþ pudgalo'yaü niråpitaþ .
     mårto'nekavidhaþ sàrthanàmakaþ karmadehakçt ..
     aùñau spar÷à rasàþ pa¤ca varõàþ pa¤ca gandhau dbidhà .
     iti viü÷atirasyaiva guõàþ proktà dvidhàtmakàþ ..
     ÷uddhàõoryeguõàþ ÷uddhà matàþ svàbhàvikà÷ca te .
     guõàþ skandheùu ye ÷uddhà vibhavàkhyà hi te budhaiþ ..
     aõuskandhavibhedena pudgalasya dbidhà sthitiþ .
     snigdharåkùamayàõånàü saïghàtaþ skandha ucyate ..
     aõavaþ kàryaliïgàþ syuratraikaikatayàkhilàþ .
     nityà dravyàrthikenànityàþ paryàrthikena ca ..
     såkùmasåkùmàstathà såkùmàþ såkùmasthålàbhidhàþ pare .
     sthålasåkùmàtmakàþ sthålàþ sthålasthålà÷ca pudgalàþ ..
     eko'õuþ såkùmasåkùmaþ syàdadç÷yo nayanairnçõàm .
     såkùmàste'pi matàþ sadbhirye karmamayapudgalàþ ..
     rasanaspar÷anaghràõa÷rotrairye yànti pudgalàþ .
     vyaktatànte samuddiùñàþ såkùmasthålà jinàgame ..
     sthålasåkùmà jinairj¤eyà÷chàyàjyotsnàtapàdayaþ .
     jalavyàlàdayaþ sthålà ucyante pudgalà budhaiþ ..
     bhåkàyàdrivimànàdayaþ sthålasthålapudgalàþ .
     ùaóbhedà iti tãrthe÷aiþ pudgalà hi niråpitàþ ..
     ÷abdo bandhastathà såkùmaþ sthålaþ saüsthànasaüj¤akaþ .
     bhedastamastathàcchàyàdyudyotaàtapàdayaþ ..
     ete pudgalaparyàyà vibhàvàkhyà matà jinaiþ .
     svàbhàvikà÷ca paryàyà aõuråpàþ pçthak pçthak ..
     ÷arãravàïmanaþpràõàpànaduþkhasukhàdikàn .
     kurvanti pudgalà jãvànàü mçtyujãvitàdikàn ..
     jãvapudvalayoþ sàdyakartà jinairmato gatau .
     amårto niùkriyo dharmo matsyànà¤ca yathà jalam .
     sahakàrã mato dharmaþ sthitau pudgalajãvayoþ .
     amårto niùkriyo nityo yathà cchàyàdhvagàminàm ..
     lokàlokàvabhadena dvidhàkà÷astvamårtimàn .
     avakà÷apradaþ sarvadravyàõàü niùkriyo'vyayaþ ..
     padàrthà yatra lokyante lokàkà÷o mato hi saþ .
     tasmàdbahirananto'pyalokàkà÷o'sti kevalaþ ..
     dharmàdharmaikajãvànàü lokàkà÷asya santi ca .
     asaükhyàtàþ prade÷à hi pudgalànàmanekadhà ..
     ni÷cayavyavahàreõa dvidhà kàlo'tiniùkriyaþ .
     dravyàõàü sahakàrã pariõatau mårtivarjitaþ ..
     samayàdimayaþ kàlo vyavahàro'tra lakùyate .
     godohàdikriyàdyaiþ paratvàparatvayogataþ ..
     bhinnàbhinnàõavo ye'tra lokàkà÷e susaüsthitàþ .
     rà÷aya÷caiva ratnànàü sa kàlo ni÷cayàbhidhaþ ..
     ekatra saha jãvena ùaódravyà munibhiþ smçtàþ .
     te kàlena vinà j¤eyàþ pa¤càstikàyasaüj¤akaþ ..
     pudgalaugho ya àyàti karmaråpo'tra ràgiõaþ .
     dravyabhàvavibhedena dvidhà sa à÷ravo bhavet ..
     ràgadbeùàdiyuktena pariõàmena yena hi .
     à÷ravantyatra karmàõi sa syàdbhàvà÷ravo'ïginàm ..
     mithyàtvapa¤cakaü dvàda÷adhà viratayo÷u'bhàþ .
     pramàdà hi traya÷caiva yogàþ pa¤cada÷àtmakàþ ..
     sarvaduþkhàkarãbhåtàþ kaùàyàþ pa¤cavi÷atiþ .
     ete'tra pratyayà j¤eyà bhàvà÷ravanibandhanàþ ..
     àyàti karmaråpeõa pudgalaugho'tra yoginaþ .
     dravyà÷ravaþ sa vij¤eyo'pyanantabhavakàrakaþ ..
     dhyànàdyairà÷ravo rudvo yaiste syurmuktivallabhàþ .
     anyathà viphalakle÷astapovçttàditaþ satàm ..
     saü÷leùo jãvakarmaõoryaþ sambandho dvidhà mataþ .
     bhàvadravyaprabhedena vi÷và÷armàkaro'÷ubhaþ ..
     badhyante yena bhàvena ràgàdidåùitena hi .
     karmàõi bhàvabandho'tra so'nantasaüsçtipradaþ ..
     prakçtisthitibandhànubhàgaprade÷ato'ïginàm .
     caturdhà bandha àmràto'trànekavikriyàkaraþ ..
     prakçtiþ svabhàvaþ syàcca sthitiþ kàlàvadhàraõam ..
     rasatulyo'nubhàgaþ prade÷o jãvaprade÷ayuk ..
     saprakçtiprade÷àkhyau bandhau ca yogato satàm .
     sthityanubhàgabandhau kaùàyairbhavanibandhanau ..
     yathà bandhanabandho labhate duþkhamaneka÷aþ .
     karma÷çïkhalabaddho'ïgã tathà ÷vabhràdidurgatau ..
     sarvà÷ravanirodho yo dhyànàdyairdravyabhàvataþ .
     sa dvidhà saüvaraþ proktaþ svargamuktyàdikàrakaþ ..
     caitanyapariõàmo ya ekãbhåto nijàtmakaþ .
     nirvikalpamayo j¤eyo bhàvasaüvara eva saþ .
     trayoda÷avidhaü vçttaü paro dharmo da÷àtmakaþ .
     dviùaóbhedà anuprekùàþ parãùadajayokhilaþ ..
     pa¤cadhà saüyamo dhyàna÷rutàsyàsaüyamàdayaþ .
     bhavantyamã satàü sarve bhàvasaüvarakàraõam .
     nirodhaþ kriyate yo'tra karmaõàü yatnato budhaiþ .
     sadravyasaüvaraþ prokto'pyanantaguõasàgaraþ ..
     saüvareõa svayaü hyetya datte'tràliïganaü mudà .
     satàü svastrãva mukti÷rãrnànyathà kla÷akoñibhiþ ..
     pràktanaþ karmabandho yaþ kàlena tapasàthavà .
     kùãyate nirjaràsàsavipàkena ratà dvidhà ..
     karmapàkena yà jàtà savipàkàkhilàtmanàm .
     sàyabhàjanità heyà parakarmanibandhanàþ ..
     saüvareõa samayàtra nirjarà kriyate budhaiþ .
     tapobhiþ sàvipàkà pràdeyànekasukhàkarà ..
     nirjaràkarmaõàmatra jàyate'pi yathà yathà .
     àyàti nikañaü muktistatkàriõàü tathà tathà ..
     atyantaü yo'tra vi÷leùaþ karmàtmano svayoginàm .
     kàlalabdhyà sa mokùaþ syàt dravyabhàvàddvidhàtmakaþ ..
     kùaye heturvaro yaþ pariõàmo'khilakarmaõàm .
     bhàvamokùaþ sa vij¤eyaþ karmamocanahetukçt ..
     samastakarmadehàdyadaivàtmà jàyate pçthak .
     tadaiva dravyamokùaþ syàdanantaguõadàyakaþ ..
     àpàdamastakàntaü yathà baddho bandhanairdçóhaiþ .
     mocanàllabhate saukhyaü tathà mukto vidheþ kùayàt ..
     tasmàt karmàtigo jãva eraõóàdikabãjavat .
     samayena vrajedårdhvaü yàvallokàgramastakam ..
     tatraivàsthàniràvàdhaþ sogre gamanavarjitaþ .
     siddho dharmo'sti kàyàbhàvàdanantasukhàbdhigaþ ..
     tatra bhukte niràvàdhaü svàtmajaü viùayàtigam .
     vçddhihràsavyapetaü sa siddhaþ ÷uddho mahàn sukham ..
     duþkhàtãtaü niraupamyaü ÷à÷vataü mukhasambhavam .
     avantaü paramaü hyanyaddravyànaprekùameva hi ..
     yaddevamanujaiþ sarvaiþ sukhaü trailokyagocaram .
     bhuktaü tasmàdanantaü tajjàyate parameùñhinàm ..
     ekena samayenaiva bhåùitànàü guõàùñakaiþ .
     nityànàma÷arãràõàü sarvotkçùñaü vyayacyutam ..
     iti vividhavibhàgaiþ saptatattvàni muktyai dçgavagamasuvãjàni praråpyàtmavàn yaþ .
     paramudamapi bhavyànà¤cakàra svabãjairamçtaparamatulyairme'tra dadyàt sva÷aktim ..
     pàr÷vaþ sarvasukhàkaro'sukhaharaþ pàr÷vaü ÷rità dharmiõaþ pàr÷veõà÷u samàpyate'marapadaü pàr÷vàya mårdhvnà namaþ .
     pàr÷vànnàsti hitaïkaro bhavabhçtàü pàr÷vasya muktiþ priyà pàr÷ve cittamahaü dadhe'khilacide màü pàr÷va ! pàr÷vaü naya ..>% iti ÷rãpàr÷vanàthacaritre 20 sargaþ .. * ..) sanikçùñe, tri . iti hemacandraþ ..

#<pàr÷vakaþ>#, tri, (ançjurupàyaþ pàr÷vaü tena anvicchati arthàniti . %<pàr÷venànvicchati .>% 5 . 2 . 75 . iti kan .) ÷àñhyena vibhavànveùã . yathà --
     %<kusçtyà vibhavànveùã pàr÷vakaþ sandhijãvakaþ ..>% iti hemacandraþ .. svàrthe ke pàr÷vàrtho'pi . (yathà, yàj¤avalkye . 3 . 89 .
     %<tanmåle dve lalàñàkùigaõóe nàsàghanàsthikà .
     pàr÷vakàsthàlakaiþ sàrdhamarvudai÷ca dbisaptatiþ ..>%)

#<pàr÷vataþ>#, [s] vya, (pàr÷va + %<àdyàdibhya upasaükhyànam .>% 5 . 4 . 44 . ityasya vàrtikoktyà tasiþ .) pàr÷vàt . pàr÷ve . ityàdi . iti saükùiptasàravyàkaraõam .. (yathà, raghuþ . 19 . 31 .
     %<mitrakçtyamapadi÷ya pàr÷vataþ prasthitaü tamanavasthitaü priyàþ ..>%)

#<pàr÷vatãyaþ>#, tri, (pàr÷vato bhavaþ . pàr÷va + %<mukhapàr÷vatasorlopa÷ca .>% 4 . 2 . 138 . ityasya vàrtikoktyà chaþ .) pàr÷vasambandhã . pàr÷vato bhavaþ . iti siddhàntakaumudã ..

@<[Page 3,130b]>@
#<pàr÷vaparivartanaü>#, klã, (pàr÷vasya pàr÷vena và parivartanam .) kañidànam . karõikàparivçttiþ . pà÷apheràõa iti bhàùà . ÷rãhareþ pàr÷vaparivartanotsavo yathà --
     %<bhàdrasya ÷uklaikàda÷yàü ÷ayanotsavavat prabhoþ .
     kañidànotsavaü kuryàdvaiùõavaiþ saha vaiùõavaþ ..>% tathà ca bhaviùyottare .
     %<pràpte bhàdrapade màsi ekàda÷yàü site'hani .
     kañidànaü bhavedviùõormahàpàtakanà÷anam ..
     jalà÷ayàntikaü nãtvà saüpåjyàbhyarcya ca prabhum .
     karõikàparivçtti¤ca dakùiõàïge prakalpayet ..>% asya vyàkhyà . ÷ayanotsavàt katha¤cidbi÷epamanuvàdapårbakaü likhati . jaleti tribhiþ karõikàyàþ kañyàþ parivçttiü dakùiõàïge prakalpayediti pårvaü vàmàïgena suptasyàdhunà dakùiõàïgena ÷àyayedityarthaþ . tatkàlavi÷eùa÷ca pårbameva nirõãto'sti . abhyarthanàmantraþ .
     %<devadeva ! jagannàtha yogigamya ! nira¤jana ! .
     kañidànaü kuruùvàdya màsi bhàdrapade ÷ubhe ..
     mahàpåjàü tataþ kçtvà vaiùõavàn paritoùya ca .
     devaü svamandire nãtvà yathàpårbaü nive÷ayet ..>% iti ÷rãharibhaktivilàse 15 vilàsaþ ..

#<pàr÷vapippalaü>#, klã, (pàr÷ve pippalamiva .) harãtakãvi÷eùaþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. gajahaóa iti hindãbhàùà ..

#<pàr÷vabhàgaþ>#, puü, (pàr÷vasya bhàgaþ .) pakùabhàgaþ . hastyàdeþ pàr÷vade÷aþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 40 ..

#<pàr÷va÷ålaþ>#, puü, klã, (pàr÷ve jàtaþ ÷ålaþ .) ÷ålarogavi÷eùaþ . tasyauùadham . yathà --
     %<÷atapuùpà devadàru ÷àlaparõã vacàguru .
     kuùñhaü màüsã saindhava¤ca palamekaü punarnavà ..
     pàne nasye tathàbhyaïge tailametat pradàpayet .
     hçcchålaü pàr÷va÷åla¤ca gaõóamàlà¤ca nà÷ayet ..>% iti gàruóe 189 adhyàyaþ .. (asya sampràptipårbakalakùaõacikitsitàni yathà, su÷rute uttaratantre 42 adhyàye .
     %<ruõaddhi màrutaü ÷leùmà kukùipàr÷vavyavasthitaþ .
     sa saüruddhaþ karotyà÷u mànaü guóaguóàyanam ..
     såcãbhiriva nistodaþ kçcchrocchvàsã tadà naraþ .
     nànnaü và¤chati no nidràmupaityartinipãóitaþ ..
     pàr÷va÷ålaþ sa vij¤eyaþ kaphànilasamudbhavaþ .
     tatra puùkaramålàni hiïgusauvarcalaü vióam ..
     saindhavaü tumburåpaùyàcårõaü kçtvà tu pàyayet .
     pàr÷vahçdvasti÷åleùu yavakvàthena saüyutam ..
     sarpiþplãhodaroktaü và ghçtaü và hiïgusaüyutam .
     bãjapårakasàraü và payasà saha sàdhitam ..
     eraõóatailamathavà madyamastupayorasaiþ bhajayeccàpi payasà jàïgalena rasena và ..>%

#<pàr÷vasthaþ>#, puü, (pàr÷ve tiùñhatãti . pàr÷va + sthà + kaþ .) pàr÷vasthitanañaþ . iti hemacandraþ .. samãpasthite, tri .. (yathà, mahàbhàrate . 6 . 200 . 148 .
     %<yasya mantrã ca goptà ca pàr÷vastho hi janàrdanaþ ..>%)

#<pàr÷vàsthi>#, klã, (pàr÷vasya asthi .) ÷arãrapàr÷vasthitàsthi . pàüjarà iti bhàùà . tatparyàyaþ . par÷ukà 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 69 ..

#<pàr÷vikaü>#, tri, (pàr÷va + ñhak .) pàr÷vasyedam . pàr÷vajàtam . pàr÷va÷abdàt ùõikapratyayaniùpannam ..

#<pàr÷vaikàda÷ã>#, strã, (pàr÷vasambandhinã hareþ pàr÷vaparivartanajanyà ekàda÷ã .) bhàdra÷uklaikàda÷ã . tadvivaraõaü pàr÷vaparivartana÷abde draùñavyam ..

#<pàr÷vodarapriyaþ>#, puü, (pàr÷vaümudara¤ca tàbhyàü prãõàti bhoktàramiti . prã + kaþ .) karkañaþ . iti hemacandraþ . 4 . 418 ..

#<pàrùatã>#, strã, (pçùatasyàpatyamiti . pçùata + aõ + striyàü ïãp .) draupadã . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 3 . 85 .
     %<yudhiùñhiraü bhojayitvà ÷eùama÷nàti pàrùatã .
     draupadyàü bhujyamànàyàü tadannaü kùayameti ca ..>%)

#<pàrùadaþ>#, tri, (pàriùada + pçùodaràditvàt sàdhuþ . yadbà, parùadi sàdhuþ parùado õyaþ ityatra yogavibhàgàt õa iti ka÷cit .) pàriùadaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, bhàgavate . 3 . 16 . 2 .
     %<etau dvau pàrùadau mahyaü jayo vijayo eva ca ..>%)

#<pàrùadyaþ>#, tri, (parùadi sàdhuþ . parùad + %<parùado õyaþ .>% iti õyaþ .) pàrùadaþ . iti bharataþ ..

#<pàrùõiþ>#, puü, strã (pçùyate bhåmyàdikamaneneti . pçù + %<ghçõipç÷nipàrùõicårõibhårõi .>% uõàü 4 . 52 . iti nipratyayena nipàtanàt sàdhuþ .) gulphasyàdhobhàgaþ . pàdagranthyadharaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 72 .. goóamuóà iti goóàri iti ca bhàùà . sa tu garbhasthasya màsadvayena bhavati . iti sukhabodhaþ .. (yathà, kumàre . 1 . 11 .
     %<udvejayatyaïgulipàrùõibhàgàn màrge ÷ilãbhåtahime'pi yatra ..>%) sainyapçùñham . iti medinã . õe, 20 .. (yathà, harivaü÷e . 25 . 32 .
     %<u÷anà tasya jagràha pàrùõimàïgirasastadà ..>%) pçùñham . iti halàyudhaþ .. jigãpà . yathà --
     %<sainyapçùñhe pumàn pàrùõiþ pa¤càtpadajigãpayoþ ..>% iti ratnakoùaþ ..

#<pàrùõiþ>#, strã, unmadastrã . iti medinã . õe, 20 .. kuntã . iti gharaõiþ ..

#<pàrùõigràhaþ>#, puü, (pàrùõiü sainyapçùñhaü gçhõàtãti . graha + aõ .) pçùñhataþ ÷atruþ . ÷atrujayodyatasya vijigãùostat÷atrupakùapàtena pàrùõiü pa÷càt padaü gçhõàti yàti yaþ . ityamarabharatau .. (yathà, manuþ . 7 . 207 .
     %<pàrùõigràha¤ca saüprekùya tathàkranda¤ca maõóale ..>%)

#<pàrùõitraü>#, klã, (pàrùõiü tràyate iti . trai + %<àto'nupasarge kaþ .>% 3 . 2 . 3 . iti kaþ .) pa÷càdrakùakasenà . iti siddhàntakaumudã ..

@<[Page 3,131a]>@
#<pàla>#, ka rakùe . iti kavikalpadrumaþ (curàü-paraüsakaü-señ .) ka, pàlayati . hnasvavataiveùñasiddhe dãrghiõo'pi pàñhaþ . kànubandhànàmidanubandhavat ¤eranityatàü bodhayati . tena pàlati palati ityapi siddham . iti durgàdàsaþ ..

#<pàlaþ>#, puü, (pàlayatãva niüùñhãvanàdikamiti . pàli + ac .) patadgrahaþ . iti hemacandraþ .. pikdàn iti bhàùà .. pàlake, tri . yathà --
     %<divàvaktavyatà pàle ràtrau svàmini tadgçhe .
     yogakùeme'nyathà cettu pàlo vaktavyatàmiyàt ..>% iti manuþ ..

#<pàlakaþ>#, puü, (pàlayatãti . pàli + õvul .) ghoñakarakùakaþ . tatparyàyaþ . a÷varakùaþ 2 vallabhaþ 3 . iti jañàdharaþ .. citrakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. pàlanakartari, tri . yathà, pràya÷cittatattva .
     %<gopàlako gavàü goùñhe yastu dhåmaü na kàrayet .
     makùikàlãnanarake makùikàbhiþ sa bhakùyate ..>%

#<pàlakàpyaþ>#, puü, munivi÷eùaþ . tatparyàyaþ . kareõubhåþ 2 . iti hemacandraþ .. dhanvantariþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pàlaghnaþ>#, puü, (pàlaü kùetraü hantãti . hana + ñak .) chatrà . ityamaraþ . 2 . 5 . 167 ..

#<pàlaïkaþ>#, puü, (pàla rakùaõe + sampadàditvàt kvip . tena aïkyate iti . aïka + gha¤ .) ÷allakã . ÷àkabhedaþ . pàlaï iti bhàùà . pràjipakùã . iti medinã . ke, 117 .. vàja iti bhàùà ..

#<pàlaïkã>#, strã, (pàlaïka + gauràditvàt ïãù .) kundurunàmagandhadravyam . ityamaraþ . 2 . 4 . 121 .. ÷àkabhedaþ . pàlaï iti bhàùà .. (yathà, su÷rute cikitsitasthàne 6 adhyàye . %<yathàdoùa÷àkairvàståkatantålãyakajãvantyupodikà÷vavalàvàlamålakapàlaïkyasanacillãcuccukalàyavallãbhiranyairvà ..>%) asyà guõàþ . kaphapittavàtavivandhanà÷itvam . råkùatva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<pàlaïkyaü>#, klã, (pàlaïka + svàrthe ùya¤ .) ÷àkabhedaþ . pàlaï iti bhàùà .. tatparyàyaþ . palakyà 2 madhurà 3 kùurapatrikà 4 supatrà 5 snigdhapatrà 6 gràmãõà 7 gràmyavallabhà 8 . asya guõàþ . ãùat kañutvam . madhuratvam . pathyatvam . ÷ãtalatvam . raktapittaharatvam . gràhitvam . paramatarpaõatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pàlaïkyà>#, strã, (pàlaïkya + striyàü ajàditvàt ñàp .) kunduruþ . ityamaraþ .. kundurukhoñã iti bhàùà . pàlaïka÷àkaþ . tatparyàyaþ . vàstukàkàrà 2 churikà 3 cãritacchadà 4 . (yathà, su÷rute . 1 . 42 . %<pràya÷aþ kåravakakovidàrakajãvantãcillãpàlaïkyàsuniùaõõakaprabhçtãni nãvàràdayo mudgàdaya÷ca samàsena kaùàyo vargaþ ..>%) asyà guõàþ . vàtalatvam . ÷ãtatvam . ÷leùmalatvam . bhedanatvam . gurutvam . viùñambhitvam . mada÷vàsapittaraktaviùàpahatva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<pàlanaü>#, klã, (pàlyate'neneti . pàli + %<karaõàdhikaraõayo÷ca .>% 3 . 3 . 117 . iti lyuñ .) sadyaþprasåtàyà goþ kùãram . iti ÷abdacandrikà .. (pàla rakùaõe + bhàve lyuñ .) rakùaõam . yathà, %<abhiùekàdiguõayuktasya ràj¤aþ prajàpàlanaü paramo dharmaþ ..>% iti mitàkùarà ..

#<pàlà÷aü>#, klã, (palà÷asyedamiti . aõ .) tamàlapatram . iti ràjanirghaõñaþ .. tejapàta iti bhàùà .. (yathà, vàbhañe gulmacikitsitàyàm .
     %<pàlà÷aü dahanàrjunaü ÷añhijayàpàmàrgakuùmàõóakam ..>%)

#<pàlà÷aþ>#, puü, (pàlà÷asya varõa iva varõo'styatreti . ac .) haridvarõaþ . (yathà, bçhatsaühitàyàm . 93 . 4 .
     %<pàlà÷atàmràsitakarvuràõàm ..>%) tadvarõavi÷iùñe palà÷avçkùasambandhini ca, tri . ityamaraþ .. (yathà, manuþ . 2 . 45 .
     %<bràhmaõo vailvapàlà÷au kùatriyo vañakhàdirau ..>%)

#<pàlà÷aùaõóaþ>#, puü, (pàlà÷ànàü palà÷avçkùàõàü ùaõóo yatra .) magadhade÷aþ . iti ÷abdaratnàvalã .. palà÷asamåha÷ca ..

#<pàliþ>#, strã, (palyate pàlyate iti . pala pàlane +
     %<bàhulakàt ÷alatipalatibhyà¤ca . 4 . 129 .>% ityujjvaladattoktyà iõ .) karõalatàgram . (yathà,
     %<yasya pàlidvayamapi karõasya na bhavediha .
     karõapãñhaü same madhye tasya viddhvà vivardhayet ..
     bàhyàyàmiha dãrghàyàü sandhiràbhyantaro bhavet .
     àbhyantaràyàü dãrghàyàü bàhyasandhirudàhçtaþ ..
     ekaiva tu bhavet pàliþ sthålà pçthvã sthirà ca yà .
     tàü dvidhà pàñayitvà tu chittvà copari sandhayet ..
     gaõóàdutpàñya màüsena sànubandhena jãvatà .
     karõapàlimapàlestu kuryànnirlikhya ÷àstravit ..>%
     %<karõapàlyàmayànnéõàü punarvakùyàmi su÷ruta ! .
     karõapàlyàü prakupità vàtapittakaphàstrayaþ ..
     dvidhà vàpyatha saüsçùñàþ kurvanti vividhà rujaþ .
     visphoñaþ stabdhatà ÷ophaþ pàlyàü doùe tu vàtike ..
     dàhavisphoñajananaü ÷ophaþ pàka÷ca paittike .
     kaõóåþ sa÷vayathuþ stambho gurutva¤ca kaphàtmake ..
     yathàdoùa¤ca saü÷odhya kuryàtteùàü cikitsitam .
     svedàbhyaïgaparãùekaiþ pralepàsçgvimokùaõaiþ ..
     mçdvãü kriyàü bçühaõãyairyathàsvaü bhojanaistathà .
     ya evaü vetti doùàõàü cikitsàü kartumarhati ..
     ata årdhvaü nàmaliïgairvakùye pàlyàmupadravàn .
     utpàñaka÷cotpuñakaþ ÷yàvaþ kaõóåyuto bhç÷am ..
     avamanthaþ sakaõóåko granthiko jambulastathà .
     sràvã ca dàhavàü÷caiva ÷çõveùàü krama÷aþ kriyàm ..
     apàmàrgaþ sarjarasaþ pàñalàlakucatvacau .
     utpàñake pralepaþ syàt tailamebhi÷ca pàcayet ..
     ÷ampàka÷igrupåtãkagodhàmedo'tha tadvasà .
     vàràhaü gavyamaiõeyaü pittaü sarpi÷ca saüsçjet ..
     lepamutpuñake dadyàttailamebhi÷ca sàdhitam .
     gaurãü sugandhàü sa÷yàmàmanantàü taõóulãyakam ..
     ÷yàve pralepanaü dadyàttailamebhi÷ca sàdhitam .
     pàñhàü rasà¤janaü kùaudraü tathàsyàduùõakà¤jikam ..
     dadyàllepaü sakaõóåke tailamebhi÷ca sàdhitam .
     vraõãbhåtasya deyaü syàdidaü tailaü vijànatà ..
     madhukaü kùãrakàkolã jãvakàdyairvipàcitam .
     godhàvaràhasarpàõàü vasàþ syuþ kçtavçühaõe ..
     pralepanamidaü dadyàdavasicyàvamanthake .
     prapauõóarãkaü madhukaü samaïgàü dhavameva ca ..
     tailamebhi÷ca sampakvaü ÷çõu kaõóåmataþ kriyàm .
     sahadevà vi÷vadevà ajàkùãraü sasaindhavam ..
     etairàlepanaü dadyàt tailamebhi÷ca sàdhitam .
     granthike guñikàü pårbaü sràvayedavapàñya tu ..
     tataþ saindhavacårõantu ghçùñvà lepaü pradàpayet .
     likhitvà tat srutaü ghçùñvà cårõai rodhrasya jambule ..
     kùãreõa pratisàryainaü ÷uddhaü saüropayettataþ .
     madhuparõãü madhåka¤ca madhukaü madhunà saha ..
     lepaþ sràviõi dàtavyastailamebhi÷ca sàdhitam .
     pa¤cakalkaiþ samadhukaiþ piùñaistai÷ca ghçtànvitaiþ ..
     jãvakàdyaiþ sasarpiùkairdahyamànaü pralepayet ..>% iti su÷rute såtrasthàne ùoóa÷e'dhyàye ..) a÷riþ . païktiþ . (yathà, gãtagovinde . 6 . 10 .
     %<vipulapulakapàliþ sphãta÷ãtkàramantarjanitajaóimakàkuvyàkulaü vyàharantã ..>%) aïkaprabhedaþ . chàtràdideyam . iti medinã . le, 30 .. yåkà . jàta÷ma÷rustrã . pràntaþ . (yathà, gãtagovinde . 3 . 13 .
     %<bhråpallavaü dhanurapàïgataraïgitàni bàõà guõaþ ÷ravaõapàliriti smareõa .
     tasyàmanaïgajayajaïgamadevatàyàmastràõi nirjitajaganti kimarpitàni ..>%) setuþ . kalpitabhojanam . pra÷aüsà . utsaïgaþ . prasthaþ . iti hemacandraþ ..

#<pàlikà>#, strã, (pàlireva . svàrthe kan ñàp ca .) a÷riþ . iti ÷abdaratnàvalã .. karõapatram . iti ÷abdacandrikà . dadhyàdicchedanã . tatparyàyaþ . kuntalikà 2 . iti hàràvalã ..

#<pàlitaþ>#, tri, (pàla + kta .) rakùitaþ . yathà --
     %<citralekhà tamàj¤àya pauttraü kçùõasya yoginã .
     yayau vihàyasà ràjandvàrakàü kçùõapàlitàm ..>% iti ÷rãbhàgavatãyada÷amaskabdhe 62 adhyàyaþ .. kàyasthasya paddhativi÷eùaþ ..

#<pàlindaþ>#, puü, (pàlayatãti . pàli + bàhulakàt kindac .) kundurukaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pàlindã>#, strã, (pàlinda + gauràditvàt ïãù .) ÷yàmàlatà . iti ratnamàlà .. (yathà, su÷rute kalpasthàne 1 adhyàye .
     %<çùyapittaghçta÷yàmà pàlindãtaõóulãyakaiþ ..>%) pàlindhã . trivçtà . iti dbiråpakoùaþ .. (asyàþ paryàyo yathà --
     %<trivçt ÷yàmàrdhacandrà ca pàlindã ca suùeõikà .
     masåravidalàkolakaiùikà kàlameùikà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<pàlindhã>#, strã, kçùõatrivçtà . ityamaraþ . 2 . 4 . 108 ..

#<pàlã>#, strã, (pàli + kçdikàràditi và ïãù .) yåkà . sa÷ma÷uyoùit . iti medinã . le, 30 . ÷reõã . iti ÷abdaratnàvalã .. sthàlã . iti ÷abdacandrikà ..

#<pàvakaþ>#, puü, (punàtãti . på ¤a gi ÷odhe + õvul .) agniþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 57 .. (yathà, kà÷ãkhaõóe 9 adhyàye .
     %<apàvanàni sarvàõi vahnisaüsargataþ kvacit .
     pàvanàni bhavantyeva tasmàt sa pàvakaþ smçtaþ ..>%) vaidyutàgniþ . yathà --
     %<pàvakaþ pavasràna÷ca ÷uciragni÷ca te trayaþ .
     nirmathyaþ pavamànaþ syàdvaidyutaþ pàvakaþ smçtaþ ..
     ya÷càsau tapate såryaþ ÷uciragnistvasau smçtaþ ..>% iti kaurme 12 adhyàyaþ .. sa ca brahmaõo mànasaputtràdabhimàninàmakàgneþ svàhàyàü jàtaþ . yathà --
     %<yo'sàvagnirabhãmànã smçtaþ svàyambhuve'ntare .
     brahmaõo mànasaþ puttrastasmàt svàhà vyajãjanat ..
     pàvakaü pavamàna¤ca ÷uciragni÷ca yaþ smçtaþ ..>% iti màtsye 48 adhyàyaþ .. sadàcàraþ . vahnimanthaþ . (asya paryàyo yathà,
     %<tejomantho havirmantho jyotiùko pàvako'raõiþ .
     vahnimantho'gnimantha÷ca mathano gaõikàrikà ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..) citrakaþ . bhallàtakaþ . vióaïgaþ . iti medinã . ke, 118 .. ÷odhayitçnaraþ . iti hemacandraþ .. raktacitrakaþ . kusumbhaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (pavitrakàrake, tri . yathà, çgvede . 3 . 31 . 20 .
     %<mihaþ pàvakàþ pratatà abhåvan ..>%)

#<pàvakàraõiþ>#, puü, (pàvakàya vahnyutpàdanàrthaü araõiriva .) agnimanthaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<pàvakiþ>#, (pàvakasyàpatyam . pàvaka + i¤ .) kàrtikeyaþ . yathà --
     %<kathaü taü kçttikàputtramuktavàn taü suraü gurum .
     katha¤ca pàvakirasau kathaü và màtçnandanaþ ..>% iti varàhapuràõam ..

#<pàvanaü>#, klã, (pàvayatyaneneti . på + õic + lyuñ .) jalam . kçcchram . iti medinã . ne, 90 .. gomayam .. iti ÷abdacandrikà .. rudràkùam . kuùñham . iti ràjanirghaõñaþ .. citrakam . adhyàsaþ . pràya÷cittam . iti vi÷vaþ .. (÷uddhiþ . yathà, manuþ . 11 . 178 .
     %<sà cet punaþ praduùyettu sadç÷enopayantrità .
     kçcchraücàndràyaõa¤caiva tadasyàþ pàvanaü smçtam ..>%)

@<[Page 3,132b]>@
#<pàvanaþ>#, puü, (pàvayatãti . på + õic + lyuþ .) vyàsaþ . pàvakaþ . iti medinã . ne, 90 .. (yathà, 3 . 185 . manu÷lokañãkàyàü kullåkabhaññaþ . %<pàvanaþ sabhyo'gniryaþ ÷ãtàpanodanàdyarthaü bahuùu de÷eùvapi vidhãyate ..>%) sihlakaþ . iti vi÷vaþ .. pãtabhçïgaràjaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 45 .
     %<bhåtabhavyabhavannàthaþ pavanaþ pàvano'nalaþ ..>% %<pàvayatãti pàvanaþ . bhãùàsmàdvàtaþ pavata iti ÷ruteþ .>% iti ÷àïkarabhàùyam ..) siddhaþ . pavitre pàvayitari ca, tri . iti hemacandraþ .. (yathà, raghuþ . 19 . 53 .
     %<sa tvanekavanità sakho'pi sana pàvanãmanavalokya santatim .
     vaidyayatnaparibhàvinaü gadaü na pradãpa iva vàyumatyagàt ..>%)

#<pàvanadhvaniþ>#, puü, (pàvanaþ pavitrajanako ghvaniryasya .) ÷aïkhaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (pàvanodhvaniriti vigrahe .) pavitra÷abdaþ ..

#<pàvanã>#, strã, (pàvayatyanayeti . på + õic + lyuñ + ïãp .) harãtakã . iti vi÷vaþ .. tulasã . gauþ . iti ràjanirghaõñaþ . gaïgà . yathà, ÷aïkaràcàryakçtagaïgàùñake .
     %<brahmàõóaü khaõóayantã hara÷irasi jañàvallimullàsayantã svarlokàdàpatantã kanakagiriguhàgaõóa÷ailàt skhalantã .
     kùauõãpçùñhe luñhantã duritacayacamårnirbharaü bhartsayantã pàthodhiü pårayantã suranagarasaritpàvanã naþ punàtu ..>% (iyantu gaïgàyà aü÷avi÷eùaþ . yathà, màtsye . 120 . 39 -- 41 .
     %<tato visarjayàmàsa saüruddhàü svena tejasà .
     nadãü bhagãrathasyàrthe tapasogreõa toùitaþ .
     tato bisarjayàmàsa sapta srotàüsi gaïgàyàþ ..
     trãõi pràcãmabhimukhaü pratãcãü trãõyathaiva tu .
     srotàüsi tripathagàyàstu pratyapadyanta saptadhà ..
     nalinã hlàdinã caiva pàvanã caiva pràcyagà .
     sãtà cakùu÷ca sindhu÷ca tisrastà vai pratãcyagàþ ..
     saptamã tvanugà tàsàü dakùiõena bhagãratham .
     tasmàd bhàgãrathã sà vai praviùñà dakùiõodadhim ..>% ÷àkadbãpasya nadãvi÷eùaþ . yathà, matsyapuràõe . 121 . 31 .
     %<nandà ca pàvanã ceva tçtãyà parikãrtità ..>%)

#<pà÷aþ>#, puü, (pa÷yate badhyate'neneti . pa÷a + gha¤ .) ÷astrabhedaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (vai÷ampàyanadhanurvedoktapà÷alakùaõaü yathà --
     %<pà÷aþ susåkùmàvayavo lauhadhàtustrikoõavàn .
     pràde÷aparidhiþ sãsagulikàbharaõà¤citaþ ..>% àgneyadhanurvedoktalakùaõaü yathà --
     %<da÷ahasto bhavet pà÷o vçttaþ karamukhastathà .
     guõakàrpàsamu¤jànàmarkasnàyavacarmaõàm ..
     anyeùàü sudçóhànà¤ca sukçtaü pariveùñitam .
     tathà triü÷atsamaü pà÷aü budhaþ kuryàtsuvartitam ..>% asya kriyàdikaü yathà --
     %<kartavyaü ÷ikùakaistasya sthànaü kakùàsu vai sadà .
     vàmahastana saügçhya dakùiõenoddharettataþ ..
     kuõóalasyàkçtiü kçtvà bhràbhyaikaü mastakopari .
     kùipet -- ..>%
     %<valpite ca plute caiva tathà pravrajiteùu ca .
     samayogavidhiü j¤àtvà prayu¤jãta su÷ikùitaþ ..
     vijitvà tu yathànyàyaü tato bandhaü samàcaret .
     kañyàü baddhvà tataþ khaógaü vàmapàr÷vàvalambitam ..
     dçóhaü vigçhya vàmena niùkarùeddakùiõena ca ..>% anyacca .
     %<paràvçttamapàvçttaü gçhãtaü laghusaüj¤itam .
     årdhvakùiptamadhaþkùiptaü sandhàritavidhàritam ..
     ÷yenapàtaü gajapàtaü gràhagràhyaü tathaiva ca .
     evamekàda÷avidhà j¤eyàþ pà÷avidhàraõàþ ..>% vai÷ampàyanoktakriyà yathà --
     %<prasàraõaü veùñana¤ca kartana¤ceti te trayaþ .
     yogàþ pà÷à÷rità loke pà÷àþ kùudrasamà÷ritàþ ..>% anyacca .
     %<çjvàyataü vi÷àla¤ca tiryakbhràmitameva ca .
     pa¤ca karmavinirdiùñaü vyaste pà÷e mahàtmabhiþ ..>%) kacànte samåhàrthaþ . (yathà, màghe . 7 . 62 .
     %<÷latha÷irasijapà÷apàtabhàràdiva nitaràü natimadbhiraüsabhàgaiþ ..>%) karõànte ÷obhanàrthaþ . chàtràdyante nindàrthaþ pakùyàdibandhanarajjàdi . iti vi÷vaþ .. (yathà, mahàrbhàrate . 5 . 64 . 1 .
     %<÷akunãnàmihàrthàya pà÷aü bhåmàvayojayat .
     ka÷cicchàkunikastàta pårbeùàmiti ÷u÷ruma ..>% yogavi÷eùaþ . yathà, jyotiùe . %<yadà rà÷ipa¤cake savva grahà bhavanti tadà pà÷àkhyayogo bhavati ..>% pàribhàùikapà÷o yathà, kulàrõave 1 ullàse .
     %<ghçõà ÷aïkà bhayaü lajjà jugupsà ceti pa¤camã .
     kulaü ÷ãlaü tathà jàtiraùñau pà÷àþ prakãrtitàþ ..>% svapne'sya dar÷anaphalaü yathà --
     %<kàrpàsabhasmàsthikapàla÷ålaü cakra¤ca pà÷antvathavà prapa÷yet .
     tasyàpadaü rogadhanakùayaü và rogã mçtiü và tanute'tikaùñam ..>% iti hàrãte dvitãye sthàne dvitãye'dhyàye ..)

#<pà÷akaþ>#, puü, (pà÷ayati pãóayatãti . pa÷a + õic + õvul .) dyåtavi÷eùaþ . pà÷à iti bhàùà . tatparyàyaþ . akùaþ 2 devanaþ 3 . ityamaraþ . 2 . 10 . 45 .. sàriþ 4 ÷àriþ 5 sàraþ ÷àraþ 7 pà÷aþ 8 . iti ÷abdaratnàvalã ..

@<[Page 3,133a]>@
#<pà÷apàõiþ>#, puü, (pà÷aþ pàõau yasya .) varuõaþ . iti halàyudhaþ ..

#<pà÷avapàlanaü>#, klã, (pà÷avaü pa÷usaüghaü pàlayatãti . pàli + lyuþ .) ghàsaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<pà÷itaþ>#, tri, (pà÷a + kta .) pà÷ayuktaþ . baddhaþ . iti dharaõiþ ..

#<pà÷ã>#, [n] puü, (pà÷o'styasyeti . pà÷a + iniþ .) varuõaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 64 .. (yathà, harivaü÷e bhaviùyaparvaõi . 3 . 8 .
     %<yadi ÷akraü yamaü vàpi kuveramapi pà÷inam ..>%) vyàdhaþ . iti medinã . ne, 91 .. yamaþ . iti ka÷cit .. pà÷adhare, tri . iti vi÷vaþ ..

#<pà÷ãkçtaþ>#, tri, pà÷abadbhaþ . abhåtatadbhàve cvipratyayaniùpannaþ ..

#<pà÷upataþ>#, puü, (pa÷upatirdevatàsyeti . %<sàsya devatà .>% 4 . 2 . 24 . iti aõ .) vakapuùpam . (asya paryàyo yathà, bhàvaprakà÷e . 1 . 1 .
     %<÷ivamallã pà÷upata ekàùñhãlo vuko vasuþ ..>%) pa÷upatyadhidaivataþ . tadbhaktaþ . iti medinã . te, 211 .. (klã, tantra÷àstravi÷eùaþ . yathà, kårmapuràõe 14 adhyàye .
     %<evaü sambodhito rudro màdhavena muràriõà .
     cakàra moha÷àstràõi ke÷avo'pi ÷iveritaþ ..
     kàpàlaü nàkulaü vàmaü bhairavaü pårbapa÷cimam .
     pa¤caràtraü pà÷upataü tathànyàni sahasra÷aþ ..>% atharvavedàntargatopaniùadvi÷eùaþ . yathà, muktikopaniùadi .
     %<sàvitryàtmà pà÷upataü parabrahmàvadhåtakam ..>%)

#<pà÷upatavrataü>#, klã, (pà÷upataü pa÷upatisambandhi vratam .) pa÷upativratavi÷eùaþ . yathà --
     %<yathà pa÷upatirnityaü hatvà sarvamidaü jagat .
     na lipyate punaþ so'pi yo nityaü vratamàcaret ..
     ihajanmakçtaü pàpaü pårbajanmakçta¤ca yat .
     vrataü pà÷upataü nàma kçtvà hanti dvijottama ! ..
     dbàda÷yàmekabhaktà÷ã trayoda÷yàmayàcitam .
     caturda÷yàü tathà naktamupavàsaü pare'hani ..
     govçùa¤caiva hairaõyaü raupyaü tàmramayantathà .
     sauvarõaü kàrayet patraü gu¤jà÷ãtyà pçthak pçthak ..
     tatraivollekhayenmårtiü ÷ivàyà÷ca ÷ivasya ca .
     tatpramàõaü vçùaü kuryàdraupyaü hemna÷caturguõaiþ ..
     raupyàdaùñamuõaü tàmraü tadardhaü vàpi kàrayet .
     kùàrapatre samàropya vastrottamayutantathà ..
     trayoda÷yàmekabhaktaü riktàyàü naktamàcaret .
     kuryàdayàcitaü dar÷e pàdakçcchravrata¤caret ..
     gandhapuùpaiþ sunaivedyairvastràbharaõadãpakaiþ .
     gaïgàdharaü samabhyarcya pràrthayet pravaraü varam ..
     gaïgàdhara ! mahàdeva ! sarvalokacaràcara ! .
     jahi me sarvapàpàni påjitastviha ÷aïkara ! ..
     ÷aïkaràya namastubhyaü sarvapàpaharàya ca .
     yathà yamaü na pa÷yàmi tathà me kuru ÷aïkara ! ..
     yamamàrgaü yayà ÷ambho ! na pa÷yàmi kadàcana .
     saüpåjito mayà bhaktyà tathà me kuru ÷aïkara ! ..
     gaïgàdhara ! dharàdhã÷a ! paràtpara varaprada ! .
     ÷rãkaõñha ! nãlakaõñhastvasumàkànta ! namo'stu te ..
     saüpåjyaivaüvidhànena pratipadyudite ravau .
     hairaõyàdãn govçùàü÷ca bràhmaõebhyo nivedayet ..
     yathà tvaü sarvagaþ sarvaþ sarvavàsastu sarvahçt .
     na lipyase vikurvàõastathà màü kuru ÷aïkara ! ..
     evaü stutvà namaskçtya vçùàdãü÷ca yathoditàn .
     gurvàdibhyo dvijebhya÷ca ÷aïkaraþ prãyatàmiti ..
     evaü vratamidaü kçtvà vçùaü dadyàddvijàtaye .
     yamamàrgaü mahàghoraü na pa÷yati kadàcana ..
     yaþ karoti vratenaiva sarvapàpapraõà÷anam .
     na sa lipyeta pàpena padmapatramivàmbhasà ..
     brahmahatyàdibhiþ pàpairagamyàgamanàdibhiþ .
     mucyate pàtakebhyo'tha hyabhakùyàpeyajaiþ pumàn ..
     yaþ karoti mahàbhàga ! dànaü sarvasukhàvaham .
     hatvà pàpànya÷eùàõi svargalokaü sa gacchati ..>% iti vahnipuràõe pà÷upatavratadànàdhyàyaþ .. (yathà ca ÷ivapuràõe vàyusaühitàyàü pårbabhàge 29 adhyàye . çùaya åcuþ .
     %<bhagavan ! ÷rotumicchàmo vrataü pà÷upataü param .
     brahmàdayo'pi yat ÷rutvà sarve pà÷upatàþ smçtàþ ..
     vàyuruvàca .
     rahasyaü vaþ pravakùyàmi sarvapà÷anikçntanam .
     vrataü pà÷upataü ÷rautamatharva÷irasi ÷rutam ..
     kàla÷citràpaurõamàsã de÷aþ ÷ivaparigrahaþ .
     kùetràràmàdiramyo và pra÷astaþ ÷ubhalakùaõaþ ..
     tatra pårbaü trayoda÷yàü susnàtaþ sukçtàhnikaþ .
     anuj¤àpya svamàcàryaü saüpåjya praõipatya ca ..
     påjàü va÷eùikãü kçtvà ÷uklàmbaradharaþ svayam .
     ÷uklayaj¤opavãtã ca ÷uklamàlyànulepanaþ ..
     darbhàsane samàsãno darbhamuùñiü pragçhya ca .
     pràõàyàmatrayaü kçtvà pràïmukho vàpyudaïmukhaþ ..
     dhyàtvà deva¤ca devã¤ca tadvij¤àpanavartmanà .
     vratametat karomãti bhavet saükalpya dãkùitaþ ..
     yàvaccharãrapàtaü và dbàda÷àbdamathàpi và .
     tadardhaü và tadardhaü và màsadvàda÷akantu và ..
     tadardhaü và tadardhaü và màsamekamathàpi và .
     dinadvàda÷akaü vàtha dinaùañkamathàpi và ..
     tadardhaü dinamekaü và vratasaükalpanàvadhi .
     agnimàdhàya vidhivadvirajà homakàraõàt ..
     hutvàjyena samidbhi÷ca caruõà ca yathàkramam .
     pårõàdyàþ purato bhåyastatvànàü ÷uddhimuddi÷an ..
     juhuyànmålamantreõa taireva samidàdibhiþ .
     tatvànyetàni maddehe ÷udhyantàmityanusmaran ..
     pa¤ca bhåtàni tanmàtràþ pa¤ca karmendriyàõi ca .
     j¤ànakarmavibhedena pa¤ca pa¤ca vibhàga÷aþ ..
     tvagàdidhàtavaþ sapta pa¤ca pràõàdivàyavaþ .
     manobuddhirahaükhyàtirguõàþ prakçtipåruùau ..
     ràgo vidyà kalà caiva niyatiþ kàla eva ca .
     màyà ca ÷uddhavidyà ca mahe÷varasadà÷ivau ..
     ÷akti÷ca ÷ivatatva¤ca tatvàni krama÷o viduþ .
     mantraistu virajairhutvà hotàsau virajo bhavet ..
     atha gomayamàdàya piõóãkçtyàbhimantrya ca .
     nyasyàgnau tacca saürakùya dine tasmin haviùyabhuk ..
     prabhàte tu caturda÷yàü kçtvà sarvaü puroditam .
     dine tasminmitàhàraþ kàla÷eùaü samàpayet ..
     pràtaþparvaõi càpyevaü kçtvà homàvasànataþ .
     upasaühçtya rudràgniü gçhõãyàdbhasma yatnataþ ..
     tatastu jañilo muõóaþ ÷ikhaikajaña eva và .
     bhåtvà snàtvà punarvãtalajja÷cet syàddigambaraþ ..
     anyaþ kàùàyavasana÷carmacãràmbaro'thavà .
     ekàmbaro valkalã và bhaveddaõóã ca mekhalã ..
     prakùàlya caraõau pa÷càddviràcamyàtmanastanum .
     saükalãkçtya tadbhasma virajànalasambhavam ..
     agnirityàbhirmantraiþ ùaóbhiràtharvaõaiþ kramàt .
     vimçjyàïgàni mårdhàdicaraõànta¤ca saüspç÷et ..
     tatastena krameõaiva samuddhçtya ca bhasmanà .
     sarvàïgoddhålanaü kuryàt praõavena ÷ivena và ..
     tatastripuõóraü racarettriyàyuùasamàhvayam .
     ÷ivabhàvaü sagàgamya ÷ivayogaü samàcaret ..
     kuryàttrisandhyamapyevametat pà÷upataü vratam .
     påjanãyo mahàdevo liïgamårtiþ sanàtanaþ ..
     padmamaùñadalaü haimaü navaratnairalaïkçtam .
     karõikàkesaropetamàsanaü parikalpayet ..
     vibhave tadabhàve tu raktaü sitamathàpi và .
     padmaü tasyàpyabhàve tu kevalaü bhàvanàmayam ..
     tatpadmakarõikàmadhye kçtvà liïgaü kanãyasam .
     sphàñikaü pãñhikopetaü påjayeddhi tataþkramàt ..
     pratiùñhàpya vidhànena talliïgaü kçta÷odhanam .
     parikalpyàsanaü mårtiü pa¤cavaktraprakàrataþ ..
     pa¤cagavyàdibhiþ påõyairyathàvibhavavistaraiþ .
     snàpayet kala÷aiþ pårõaiþ sahasràdiùu sambhavaiþ ..
     gandhadravyaiþ sakarpårai÷candanàdyaiþ sakuïkumaiþ .
     savedikaü samàlipya liïgaü bhåùaõabhåùitam ..
     bilvapatrai÷ca padmai÷ca rakta÷vetaistathotpalaiþ .
     nãlotpalaistathànyai÷ca puùpaistaistaiþ sugandhibhiþ ..
     puõyai÷ca ÷atapatrai÷ca citrairdårùàkùatàdibhiþ .
     samabhyarcya yathàlàbhaü mahàpåjàvidhànataþ ..
     dhåpaü dãpaü tathàcàrghyaü naivedya¤ca samàdi÷et .
     nivedayitvà vibhave kalyàõa¤ca samàcaret ..
     iùñàni ca vi÷iùñàni nyàyenopàrjitàni ca .
     sarvadravyàõi deyàni vrate tasmin vi÷eùataþ ..
     ÷rãpatrotpalapadmànàü saükhyà sàhasrikã matà .
     pratyekamaparà saükhyà ÷atamaùñottaraü dvijàþ ..
     tatràpi ca vi÷eùeõa na tyajedbilvapatrakam .
     haimamekaü paraü pràhuþ padmaü padmasahasrakàt ..
     nãlotpalàdiùvapyetatsamànaü bilvapatrakaiþ .
     puùpàntarànyaniyamàdyathàlàbhaü nivedayet ..
     aùñàïgamarghyamutkçùñaü dhåpàlepau vi÷eùataþ .
     kçùõàgurumaghoràkhye vakre sadye manaþ÷ilàm ..
     candanaü vàmadevàkhye haritàla¤ca pauruùe .
     ã÷àne bhasitaü kecidàlepanamitãdç÷am ..
     na dhåpa iti manyante dhåpàntaravidhànataþ .
     sitàgurumaghoràkhye mukhe kçùõàguruü punaþ ..
     pauruùe gugguluü sadye saumye saugandhikaü mukhe .
     ã÷àne'pi u÷ãràdi dadyàddhåpaü vi÷eùataþ ..
     ÷arkaràmadhukarpårakapilàghçtasaüyutam .
     candanàgurukàùñhàdyaü sàmànyaü saüpracakùate ..
     karpåravartiràjyàóhyà deyà dãpàvalã tataþ .
     arghyamàcamanaü deyaü prativaktramataþparam ..
     prathamàvaraõe påjyau kramàddherambaùaõmukhau .
     brahmàïgàni tata÷caivaü prathamàvaraõe'rcite ..
     dbitãyàvaraõe påjyà vighne÷à÷cakravartinaþ .
     tçtãyàvaraõe påjyà bhavàdyà÷càùñamårtayaþ ..
     mahàdevàdayastatra tathaikàda÷amårtayaþ .
     caturthàvaraõe påjyàþ sarva eva gaõe÷varàþ ..
     bahireva tu padmasya pa¤camàvaraõe kramàt .
     da÷a dikpatayaþ påjyàþ sàstràþ sànucaràstathà ..
     brahmaõo mànasàþ puttràþ sarve'pi jyotiùàïgaõàþ .
     sarve devà÷ca devya÷ca sarvàþ sarve'pi khecaràþ ..
     pàtàlavàsina÷cànye sarve munigaõà api .
     yogino mukhyataþ sarve pa¤came màtarastathà ..
     kùetrapàla÷ca sagaõaþ sarvaü caitaccaràcaram .
     athàvaraõapåjànte sampåjya parame÷varam ..
     sàjyaü savya¤janaü hçdyaü havirbhaktyà nivedayet .
     mukhavàsàdikaü dattvà tàmbålaü sopadaü÷akam ..
     alaïkçtya ca bhåyo'pi nànàpuùpavibhåùaõaiþ .
     nãràjanànte vistãrõaü påjà÷eùaü samàpayet ..
     candrasaïkà÷ahàra¤ca ÷ayanãye samarpayet .
     àóhyaü nçpocitaü hçdyaü tatsarvamanuråpataþ ..
     kçtvà ca kàrayitvà ca hutvà ca pratipåjanam .
     stotraü vyapohanaü japtvà vidyàü pa¤càkùarãü japet ..
     pradakùiõàü praõàma¤ca kçtvàtmànaü samarcayet .
     tataþ purastàddevasya guruvidye ca påjayet ..
     datvàrghyamaùñau puùpàõi devamudbàsya liïgataþ .
     agne÷càgniü susaürakùya udbàsya ca tamapyuta ..
     pratyahaü jana ityevaü kuryàtsarvaü puroditam .
     tatastatsàmbujaü liïgaü sarvopakaraõànvitam ..
     samarpayet svagurave sthàpayed và ÷ivàlaye .
     saüpåjya ca gurånanyàn vratina÷ca vi÷eùataþ ..
     bhaktàn dvijàü÷ca ÷akta÷ceddãnànàthàü÷ca toùayet .
     svayaü càna÷anapràyaþ phalamålà÷ano'thavà ..
     payovratã và bhikùà÷ã bhavedekà÷anastathà .
     naktaü yuktà÷ano nityaü bhå÷ayyànirataþ ÷uciþ ..
     bhasma÷àyã tçõe ÷àyã cãràjina÷ayo'thavà .
     brahmacaryarato nityaü vratametat samàcaret ..
     arkavàre tathàrdvàyàü pa¤cada÷yà¤ca pakùayoþ .
     aùñamyà¤ca catudda÷yàü ÷aktaståpavasedapi ..
     pàùaõóapatitodakyàsåtikàntyajapårbakàn .
     varjayetsarvatnena manasà karmaõà girà ..
     kùamàdànadayàsatyàhiüsà÷ãlaþ sadà bhavet .
     santuùña÷ca pra÷ànta÷ca tapodhyànarataþ sadà ..
     kuryàttriùavaõasnànaü bhasmasnànamathàpi và .
     påjàü ùai÷eùiko¤caiva manasà karmaõà girà ..
     bahunàtra kimuktena nàcareda÷ivaü vratã .
     pramàdàttu tathàcàre niråpya gurulàghavam ..
     ucitàü niùkçtiü kuryàt påjàhomajapàdibhiþ .
     àsamàptervratasyaivamàcarenna pramàdataþ ..
     godàna¤ca vçùotsargaü kuryàt påjàü japaü sadà .
     sàmànyametat kathitaü vratasyàsya samàsataþ ..
     pratimàsaü vi÷eùa¤ca pravakùyàmi yathàkramam .
     vai÷àkhe vajraliïgantu jyeùñhe màrakataü ÷ubham ..
     àùàóhe mauktikaü vidyàcchràvaõe nãlanirmitam .
     màse bhàdrapade caiva padmaràgamayaü param ..
     à÷vayujyà¤ca vidhivadgomedakamayaü ÷ubham .
     kàrtikyàü vai drumaü liïgaü vaidåryaü màrga÷ãrùake ..
     puùparàgamayaü pauùe màghe dyumaõijaü tathà .
     phàlgunyàü candrakàntotthaü caitre tadbyatyayo'thavà ..
     sarvamàseùu ratnànàmalàbhe haimameva và .
     haimàbhàve ràjataü và tàmraü ÷ailajameva và ..
     mçõmayaü và yathàlàbhaü kùaõikaü cànyadeva và .
     sarvagandhamayaü vàtha liïgaü kuryàdyathàruci ..
     vratàvasànasamaye samàcaritanaityakaþ .
     kçttvà vai÷e÷ikãü påjàü hutvà caiva yathà purà ..
     saüpåjya ca sadàcàryaü vratina÷ca vi÷eùataþ .
     dai÷ikenàbhyanuj¤àtaþ pràïmukho vàpyudaïmukhaþ ..
     darbhàsano darbhapàõiþ pràõàpànau niyamya ca .
     japitvà ÷aktito målaü dhyàtvà ÷àmbaü triyambakam ..
     anuj¤àpya yathàpårbaü namaskçtya kçtà¤jaliþ .
     samutsçjàmi bhagavan ! vratametattvadàj¤ayà ..
     ityuktvà liïgamålantu darbhànuttaratastyajet .
     tato daõóajañàcãramekhalàdyapi cotsçjet ..
     punaràcamya vidhivat pa¤càkùaramudãrayet .
     yaþ kçtvàtyantikãü dãkùàmàdehàntamanàkulaþ ..
     vratametat prakurvãta sa tu vai naiùñhikaþ smçtaþ .
     so'tyà÷ramã ca vij¤eyo mahàpà÷utastathà ..
     sa eva tapasàü ÷reùñhaþ sa eva ca mahàvratã .
     na tena sadç÷aþ ka÷cit kçtakçtyo mumukùuùu ..
     yatiryo naiùñhiko jàtastamàhurnaiùñhikottamam .
     yo'na÷nandvàda÷àhaü và vratametat samàcaret ..
     so'pi naiùñhikatulyaþ syàttãvravratasamanvayàt .
     ghçtàktà ya÷caredetadvrataü vrataparàyaõaþ ..
     dvitryaikadivasaü vàpi sa ca ka÷cana naiùñhikaþ .
     kçtyamityeva niùkàmo ya÷cared vratamuttamam ..
     ÷ivàrpitàtmà satataü na tena sadç÷aþ kvacit .
     bhasmacchanno dbijo vidvàn mahàpàtakasambhavaiþ ..
     pàpairvimucyate sadyo mucyate nàtra saü÷ayaþ .
     rudràgneryatparaü vãryaü tadbhasma parikãrtitam ..
     tasmàtsarveùu kàleùu vãryavàn bhasmasaüyutaþ .
     bhasmaniùñhasya dahyante doùà bhasmàgnisaïgamàt ..
     bhasmasnànavi÷uddhàtmà bhasmaniùñha iti smçtaþ .
     bhasmanà digdhasarvàïgo bhasmadãptatripuõórakaþ ..
     bhasma÷àyã ca puruùo bhasmakalmaùabhakùaõàt .
     bhåtirbhåtikarã puüsàü rakùà rakùàkarã param ..
     kimanyadiha vaktavyaü bhasmamàhàtmyakàraõam .
     vratã ca bhasmanà snàtaþ svayaü devo mahe÷varaþ ..
     paramàstra¤ca ÷aivànàü bhasmaitatpàrame÷varam .
     dhaubhyàgrajasya tapasi hyàpado yannivàritàþ ..
     tasmàtsarvaprayatnena kçtvà pà÷upataü vratam .
     dhanavadbhasma saügçhya bhasmasnànarato bhavet ..>% iti ÷rã÷ivapuràõe vàyusaühitàyàü pårbabhàge ekonatriü÷o'dhyàyaþ .. * ..)

#<pà÷upatàstraü>#, klã, (pà÷upataü pa÷upatisambandhi astram .) pa÷upateþ ÷ålàstram . tasya svaråpaü yathà --
     %<gajànano'pi sa¤cintya yattat pà÷upataü param .
     mahàråpaü mahàkàyaü yugàntàgnisamaprabham ..
     pa¤cavaktraü mahàghoraü da÷abàhuü trilocanam .
     saumyaü ghoraü sughoràsyamårdhvake÷aü bhayotkañam ..
     jañàbhàrendugaïgàhidhriyamàõaü ÷ivàïgajam .
     veõuvãõà÷aïkhaghaõñaü óamarukàràvasaükulam ..
     ÷ivàràvaü bhayàttràsi gçdhravàyasaceùñitam .
     ulkàdaõóajvalajvàlaü gonà÷akçtabhåùaõam ..
     lalanmekhalanàgendraü gajacarmàrdravàsasam .
     kekaraü tarjamànantu ÷ålakhañvàïgadhàriõam ..
     grasamànaü samamidaü trailokyaü sacaràcaram .
     purato vighnanà÷asya lelihànaü vyavasthitam ..>% iti devãpuràõam ..

#<pà÷upàlyaü>#, klã, (pa÷upàlasya bhàvaþ karma và . pa÷upàla + ùya¤ .) vai÷yavçttiþ . pa÷ån gomahiùyàdãn pàlayati pa÷upàlaþ óhàt ùaõ . pa÷upàlasya bhàvaþ karma và ityarthe ùõyapratyayaniùpannam . ityamarabharatau .. (yathà, màrkaõóeye . 28 . 6 .
     %<dànamadhyayanaü yaj¤o vai÷yasyàpi tridhaiva saþ .
     bàõijyaü pà÷upàlya¤ca kçùi¤caivàsya jãvikà ..>%)

#<pà÷càtyaþ>#, tri, (pa÷càt + %<dakùiõàpa÷càtpurasastyak .>% 4 . 2 . 98 . iti tyak .) pa÷càdbhavaþ . (yathà, devãbhàgavate . 1 . 17 . 66 .
     %<pà÷càtyaü yàminãyàmaü dhyànamevànvapadyata .
     snàtvà pràtaþ kriyàþ kçtvà punaràste samàhitaþ ..>%) pa÷cimade÷ajàtaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 121 . 11 .
     %<sa vijitya gçhãtvà ca bhåpatãn ràjasattamaþ .
     pràcyànudãcyàn pà÷càtyàn dàkùiõàtyànakàlayat ..>%)

#<pà÷càtyàkarasambhavaü>#, klã, (pà÷càtye pa÷cimadigbhave àkare sambhava utpattiryasya .) sàmbharãlavaõam . tatparyàyaþ . romakam 2 ràmalabaõam 3 . iti ratnamàlà ..

#<pà÷yà>#, strã, (pà÷ànàü samåhaþ . pà÷a + %<pà÷àdibhyo yaþ .>% 4 . 2 . 49 . iti yaþ .) pà÷asamåhaþ . ityamaraþ . 3 . 2 . 43 ..

#<pàùakaþ>#, puü, (paùati badhnàtãva caraõau . paùa bandhe + õvul .) pàdàbharaõavi÷eùaþ . pàùulã iti bhàùà .. yathà --
     %<ratnapàùakaùañkai÷ca viràjitapadàïgulaiþ ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 4 adhyàyaþ ..

@<[Page 3,135a]>@
#<pàùaõóaþ>#, puü, (pàpaü sanoti dar÷anasaüsargàdinà dadàtãti . ùaõu ¤a dàne + ¤amantàt óaþ . pçùodaràditvàt sàdhuþ . yadvà, pàti rakùati duùkçtebhya iti . pà + kvip . pà vedadharmastaü ùaõóayati khaõóayatãti . yaduktam .
     %<pàlanàcca trayãdharmaþ pà÷abdena nigadyate .
     taü ùa(kha)õóayanti te yasmàt pàùaõóàstena hetunà ..
     nànàvratadharà nànàve÷àþ pàùaõóino matàþ ..>%) vedaviruddhàcàravàn sarvavarõacihnadhàrã . bauddhakùapaõakàdiþ . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . sarvaliïgã 2 . ityamaraþ . 2 . 7 . 45 .. kaulikaþ 3 pàùaõóikaþ 4 . iti ÷abdatnàvalã .. * .. pàùaõóàdisambhàùaõe doùo yathà --
     %<tasmàta pàùaõóibhiþ pàpairàlàpaü spar÷anaü tyajet .
     vi÷eùataþ kriyàkàle yaj¤àdau càpi dãkùitaþ ..
     kriyàhànirgçhe yasya màsamekaü prajàyate .
     tasyàvalokanàt såryaü pa÷yeta matimàn naraþ ..
     kiü punaryaistu santyaktà trayã sarvàtmanà dvija ! .
     pàùaõóabhojibhiþ pàpairvedavàdavirodhibhiþ ..
     pàùaõóino vikarmasthàn vaióàlavratikàn ÷añhàn .
     haitukàn vakavçttãü÷ca vàïmàtreõàpi nàrcayet ..
     dåràpàstastu saüsargaþ sahàsyà vàpi pàpibhiþ .
     pàùaõóibhirduràcàraistasmàttàn parivarjayet ..
     ete nagnàstavàkhyàtà dçùñyà ÷ràddhopaghàtakàþ .
     yeùàü sambhàùaõàt puüsàü dinapuõyaü praõa÷yati ..
     ete pàùaõóinàmàno hyetànna àlapedbudhaþ .
     puõyaü na÷yati sambhàùàdeteùàü taddinodbhavam ..
     puüsàü jañàdharaõamauõóyavatàü vçthaiva moghà÷inàmakhila÷aucaniràkçtànàm .
     toyapradànapitçpiõóabahiùkçtànàü sambhàùaõàdapi narà narakaü prayànti ..>% iti viùõupuràõe 3 aü÷e 18 adhyàyaþ .. * .. pàùaõóàdãnàü lakùaõaü yathà -- %<bhraùñaþ svadharmàt pàùaõóo vikarmastho niùiddhakçt . yasya dharmadhvajo nityaü suradhvaja ivotthitaþ .. pracchannàni ca pàpàni vaióàlaü nàma tadvratam .. tadvàn vaióàlavratikaþ .. priyaü vyakti puro'nyatra vipriyaü kurute bhç÷am . vyaktàparàdhaceùña÷ca ÷añho'yaü kathito budhaiþ .. sandehakçddhetubhiryaþ satkarmasu sahaitukaþ . arvàgdçùñirnaikçtikaþ svàrthasàdhanatatparaþ .. ÷añho mithyàvinãta÷ca vakavçttirudàhçtaþ ..>% iti . etaññãkàyàü svàmã .. * .. api ca . sadà÷iva uvàca .
     %<ye'nyadevaü paratvena vadantyaj¤ànamohitàþ .
     nàràyaõàjjagadbandyaü te vai pàùaõóinastathà ..
     kapàlabhasmàsthidharà ye hyavaidikaliïginaþ .
     çte vanasthà÷ramà÷ca jañàvalkaladhàriõaþ .
     avaidikakriyopetàste vai pàùaõóinastathà ..
     ÷aïkhacakrordhvapuõóràdicihnaiþ priyatamairhareþ .
     rahità ye dvijà devi ! te vai pàùaõóino matàþ ..
     ÷rutismçtyuktamàcàraü yastu nàcarati dvijaþ .
     sa pàùaõóãti vij¤eyaþ sarvalokeùu garhitaþ ..
     samastayaj¤abhoktàraü viùõuü brahmaõyadaivatam ..
     udasya devatà¤caiva juhoti ca dadàti ca .
     sa pàùaõóãti vij¤eyaþ svatantro vàpi karmasu ..
     svàtantryàt kriyate yaistu karma vedoditaü mahat .
     vinà vai bhagavatprãtyà te vai pàùaõóinaþ smçtàþ ..
     yastu nàràyaõaü devaü brahmarudràdidaivataiþ .
     samatvenaiva vãkùeta sa pàùaõóã bhavet sadà ..
     anàsthà kriyate yaistu manovàkkàyakarmabhiþ .
     vàsudevaü na jànàti sa pàùaõóã bhavet dvijaþ ..
     harernàmaikamantràbhyàü lokàþ sadbhirvivarjitàþ .
     yadi varõà÷ramàdyà ye te vai pàùaõóinaþ smçtàþ ..
     varõànàü guravo nityaü ÷ive yadyapyavaiùõavàþ .
     bhagavaddharmarahità vaiùõavàdivinindakàþ ..
     rajastamomayà jãvahiüsakà jãvabhakùakàþ .
     asatpratigraharatà devalà gràmayàjakàþ ..
     bhraùñàcàràstathà vràtyà nànàvibudhapåjakàþ .
     devatocchiùña÷ràddhàdibhojinaþ ÷ådravatkriyàþ ..
     vividhàsatkarmaratà bhakùaõàdyavicàriõaþ .
     lobhamohamadakrodhakàmàhaïkàriõaþ sadà ..
     evaüvidhàþ pàradàrikàdyà ye'tra ÷ubhànane ! .
     anyeùàü kà kathà tatra pàùaõóà bràhmaõàþ smçtàþ ..
     varõà÷ramàdyà ye martyàþ svasvadharmavivarjitàþ .
     te vai pàùaõóino devi ! nàràyaõabahirmukhàþ ..
     sarvà÷ino dvijà ye'pi sarvavikrayiõastathà .
     ùaóvedàcàrarahitàste vai pàùaõóino matàþ ..
     ye tvasadbhakùyapànàdiratà lokà nirantaram .
     ÷ive ! pàùaõóino j¤eyà iha te nàtra saü÷ayaþ ..
     viùõuvaiùõavagobhåmidevàdiùu vi÷eùataþ .
     a÷vatthatulasãtãrthakùetràdiùu mahàgurau ..
     lakùmãsarasvatãgaïgàyamunàsu varànane ! .
     smçtàþ pàùaõóinaste'pi ye na sevàparàyaõàþ ..
     rudràkùendràkùabhadràkùasphàñikàkùàdidhàriõaþ .
     jañilà bhasmaliptàïgàste vai pàùaõóinaþ priye ! ..
     asijãvã masãjãvã dhàvakaþ pàcakastathà .
     ete pàùaõóino viprà màdakadravyabhojinaþ ..
     deviü ! kàrùõàdayo bhaktà ananya÷araõàstu ye .
     pàùaõóasaïgaü na kuryustadgehe pànabhojane ..
     yadi daivava÷àllobhànmohàttasyànnabhojanam .
     tatspar÷ajalapàna¤ca cakrustatsaïgamàdikam ..
     tatpànabhojanàlàpasaïgàliïganato'ciràt .
     pàùaõóino vaiùõavàþ syuranyeùàmapi kà kathà ..
     kimatra bahunoktena bràhmaõà ye hyavaiùõavàþ .
     asadàcaraõà÷cet syustadà pàùaõóinaþ smçtàþ ..
     etadbhojanapànàdikarmabhirvaiùõavà janàþ .
     pàùaõóinastathà syurvai jañàbhasmàdidhàriõaþ ..>% iti pàdmo ttarakhaõóe pàùaõóàcaraõaü nàma 42 aþ .. tasya tyàjyatvaü yathà --
     %<tyaja pàùaõóasaüsargaü saïgaü bhaja satàü sadà .
     kàmaü krodha¤ca lobha¤ca moha¤ca madamatsarau ..>% iti pàdme kriyàyogasàre 16 adhyàyaþ .. * .. tasya ràùñràdbahiùkartavyatà yathà --
     %<kitavàn ku÷ãlavàn kråràn pàùaõóasthàü÷ca mànavàn .
     vikarmasthàn ÷auõóikàü÷ca kùipraü nirvàsayet puràt ..
     ete ràùñre vartamànà ràj¤aþ pracchannataskaràþ .
     vikarmakriyayà nityaü vàdhante bhadrikàþ prajàþ ..>% iti mànave 9 adhyàyaþ .. api ca .
     %<àkruddhàü÷ca tathà lubdhàn dçùñàrthàtattvabhàùiõaþ .
     pàùaõóinastàpasàdãn pararàùñreùu yojayet ..>% iti yuktikalpataruþ ..

#<pàùaõóakaþ>#, puü, (pàùaõóa eva . svàrthe kan .) pàùaõóaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pàùaõóã>#, [n] puü, (pàü trayãdharmaü ùaõóayatãti . pà + ùaõóa + õiniþ .) pàùaõóaþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, manuþ . 4 . 30 .
     %<pàùaõóino vikarmasthàn vaióàlavratikàn ÷añhàn .
     haitukàn vakavçttãü÷ca vàïmàtreõàpi nàrcayet ..>%)

#<pàùàõaþ>#, puü, (paùati pãóayatyaneneti . paùa pãóane + bàhulakàt ànac . %<paùerõicca .>% 2 . 90 . ityujjvaladattoktyà sa ca õit .) prastaraþ . tatparyàyaþ . gràvaþ 2 upalaþ 3 a÷mà 4 ÷ilà 5 dçùat 6 . ityamaraþ . 2 . 3 . 4 .. dç÷at 7 . iti bharataþ .. prastaraþ 8 pàràvukaþ 9 pàrañãñaþ 10 mçnmaruþ 11 kàcakaþ 12 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, devãbhàgavate . 4 . 21 . 54 .
     %<gate'tha nàrade kaüsaþ samàhåyàtha bàlakam .
     pàùàõe pothayàmàsa sukhaü pràpa ca mandadhãþ ..>% pàùàõàdinirmitatvàt devatàpratimàdi . yathà, àryàsapta÷atyàm . 386 .
     %<påjàü vinà pratiùñhàü nàsti na mantraü vinà pratiùñhà ca .
     tadubhayavipratipannaþ pa÷yatu gãrvàõapàùàõam ..>%)

#<pàùàõagardabhaþ>#, puü, hanusandhijakùudrarogavi÷eùaþ . tallakùaõamàha .
     %<vàta÷leùmasamudbhåtaþ ÷vayathurhanusandhijaþ .
     sthiro mandarujaþ snigdho j¤eyaþ pàùàõagardabhaþ ..>% sthiraþ kañhinaþ .. * .. taccikitsà yathà --
     %<pàùàõagardabhaü pårbaü svedayet ku÷alo bhiùak .
     tataþ panasikàproktaiþ kalkairuùõaiþ pralepayet ..
     vàta÷laiùmika÷othaghnaiþ kalkairanyai÷ca lepayet .
     paripàkagataü bhittvà vraõavattamupàcaret ..
     jalokàbhirhçte rakte sa ÷àmyati vinauùadham .
     etatsthaleùu bahuùu prekùitaü likhitaü tataþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<pàùàõacaturda÷ã>#, strã, (pàùàõasàdhyà pàùàõavatpiùñakabhojanasàdhyà caturda÷ã .) vç÷cikarà÷istharavika÷uklapakùãyacaturda÷ã . yathà, bhaviùye .
     %<vç÷cike ÷uklapakùe tu yà pàùàõacaturda÷ã .
     tasyàmàràdhayedgaurãü naktaü pàùàõabhojanaiþ ..
     pàùàõabhojanaiþ pàùàõàkàrapiùñakabhojanaiþ .>% iti tithyàditattvam ..

#<pàùàõadàrakaþ>#, puü, (dàrayati vidàrayatãti . da + õic + õvul . pàùàõasya dàrakaþ .) ñaïkaþ . iti hemacandraþ . 3 . 583 ..

#<pàùàõadàraõaþ>#, puü, (dàrayatãti . dé + õic + lyuþ . pàùàõasya dàraõo vidàrakaþ .) ñaïkaþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 34 ..

#<pàùàõabhedanaþ>#, puü, (pàùàõaü a÷marãü bhinattãti . bhid + lyuþ .) vçkùavi÷eùaþ . hàójuóã iti bhàùà . tatparyàyaþ . a÷maghnaþ 2 ÷ilàbhedaþ 3 a÷mabhedakaþ 4 ÷vetà 5 upalabhedã 6 palabhit 7 ÷ilagarbhajaþ 8 . asya guõàþ . madhuratvam . tiktatvam . mehatçódàhamåtrakçcchrà÷marãnà÷itvam . ÷ãtalatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<pàùàõabhedako'÷maghno giribhidbhinnayojanã .
     a÷mabhedo himastiktaþ kaùàyo vasti÷odhanaþ ..
     bhedano hanti doùàr÷ogulmakçcchrà÷mahçdrujaþ .
     yonirogàn pramehàü÷ca plãhà÷ålavraõàni ca ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<pàùàõabhedã>#, [n] puü, (pàùàõaü a÷marãü bhinattãti . bhida + õiniþ .) vçkùavi÷eùaþ . pàtharacura iti bhàùà . tatparyàyaþ . a÷mabhedaþ 2 ÷ilàbhedaþ 3 a÷mabhit 4 . iti ratnamàlà .. (a÷mabheda÷abde j¤àtavyamasya vivaraõam ..)

#<pàùàõã>#, strã, (pàùàõa + alpàrthe ïãù .) kùudrapàùàõaþ . sa tu parimàpakavi÷eùaþ . vàñkhàrà iti bhàùà . tatparyàyaþ . pçùàkarà 2 . iti ÷abdacandrikà ..

#<pàhàtaþ>#, puü, (pàti rakùati duùkçtebhya iti . pà + kvip . pàü trayãdharmaü hanti gacchatãti . han gatau + óaþ . pàhaü brahmàõaü atatãti . ac .) brahmadàruvçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<pi>#, ÷a gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàü-paraüsakaü-aniñ .) ÷a, piyati . iti durgàdàsaþ ..

#<pikaþ>#, puü, (api kàyati ÷abdàyate iti . api + kai + %<àta÷copasarge .>% 3 . 1 . 136 . iti kaþ . aperakàralopaþ .) kokilaþ . ityamaraþ .. 2 . 5 . 19 . (yathà --
     %<pika ! vidhustava hanti samaü tamastvamapi candravirodhikuhåravaþ .
     iti tayorani÷aü hi virodhità kathamaho samatà mama tàpane ..>% ityudbhañaþ ..)

#<pikapriyà>#, strã, (pikànàü priyà .) mahàjambåþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pikabandhuþ>#, puü, (pikànàü bandhuriva .) àmravçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pikaràgaþ>#, puü, (pikànàü ràgo'nuràgo yatra .) àmravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 3,136b]>@
#<pikavallabhaþ>#, puü, (pikànàü vallabhaþ .) àmravçkùaþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. (guõà÷càsya àmra÷abde j¤àtavyàþ ..)

#<pikàkùaþ>#, puü, (pikasya akùi locanaü tadvat varõo yasya . samàse ùac .) rocanã . iti ÷abdacandrikà ..

#<pikàïgaþ>#, puü, (pikasyàïgamiva aïgaü yasya .) pakùivi÷eùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<pikànandaþ>#, puü, (pikànàmànando yasmin .) vasantakàlaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pikã>#, strã, (pika + striyàü ïãù .) kokilà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pikekùaõà>#, strã, (pikasya ãkùaõaü locanaü tadvat varõo yasyàþ .) kokilàkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. kokilacakùustulyacakùuryuktà ca ..

#<pikkaþ>#, puü, (pik ityavyakta÷abdena kàyati ÷abdàyate iti . kai + kaþ . pika iva kàyatãti . pçùodaràditvàt sàdhurityeke .) hasti÷àvakaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<piïgaü>#, klã, (pi¤jatãti . piji varõe + ac . nyaïkvàditvàt kutvam .) bàlakaþ . iti medinã . ge, 12 .. haritàlam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<piïgaþ>#, puü, (piji varõe + ac . kutva¤ca .) piïgalavarõaþ . tadvati, tri . ityamaraþ . 1 . 5 . 16 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 123 . 32 .
     %<padmapatrànanaþ piïgastejasà prajvalanniva ..>%) måùakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<piïgakapi÷à>#, strã, (piïgà kapi÷à ca . varõo varõeneti samàsaþ .) tailapàyikà . iti hemacandraþ . 4 . 273 ..

#<piïgacakùuþ>#, [s] puü, (piïge cakùuùã yasya .) kumbhãraþ . iti hemacandraþ . 4 . 418 ..

#<piïgajañaþ>#, puü, (piïgà piïgalavarõà jañà yasya .) ÷ivaþ . iti hemacandraþ . 2 . 113 ..

#<piïgalaü>#, klã, (piïgaü làtãti . là + kaþ .) rãtiþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<piïgalaþ>#, puü, (piïgo varõo'syàstãti . piïga + %<sidhmàdibhya÷ca .>% 5 . 2 . 97 . iti lac .) nãlapãtami÷ritavarõaþ . tatparyàyaþ . kaóàraþ 2 kapilaþ 3 piïgaþ 4 pi÷aïgaþ 5 kadruþ 6 . tadvati, tri . ityamaraþ . 1 . 5 . 16 .. kecit dvayaü dvayaü paryàvamàhuþ . atra nãlapãtaþ kapilaþ . rocanàbhaþ pi÷aïgaþ . kanakapiïgalaþ kadruþ . iti subhåtiþ ..
     %<pi÷aïgo rocanà pàõóuþ kadruþ kanakapiïgalaþ ..>% iti nàmamàlà .. %<piïgadãpa÷ikhàbhaþ syàt pi÷aïgaþ padmadhålivat . pãtanãlaharidraktaþ kaóàrastçõavahnivat .. ayantådriktaþ pãtàïgaþ kapilo rocanàcchaviþ .. ityatra bhedo'pi dç÷yate . alpabhedatvàdihàsau nàdçtaþ .>% iti taññãkàyàü bharataþ .. * .. nàgabhedaþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 35 . 9 .
     %<niùñhànako hemaguho nahuùaþ piïgalastathà ..>%) rudraþ . caõóàü÷upàripàr÷vikaþ . nidhibhedaþ . kapiþ . agniþ . iti medinã . le, 113 .. munivi÷eùaþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 53 . 6 .
     %<brahmàbhavat sàïgaravo adhvaryu÷càpi piïgalaþ ..>%) nakulaþ . sthàvaraviùavi÷eùaþ . iti hemacandraþ . 4 . 165 .. kùudrolåkaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yakùavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 230 . 51 .
     %<piïgalo nàma yakùendro lokasyànandadàyakaþ ..>% parvatavi÷eùaþ . iti brahmàõóapuràõam ..) prabhavàdiùaùñivarùàntargataikapa¤cà÷attamravarùaþ . yathà,
     %<de÷abhaïgo'tha durbhikùaü samàsàt kathayàmyaham .
     piïgale càrupadmàkùi ! durbhikùaü narmadàtañe ..>% iti jyotistattvam .. * .. piïgalàcàryakçtacchandogranthavi÷eùaþ . yathà --
     %<jo vivihamattasàyarapàraü patto vivimalamai helam .
     paóhamaü bhàsataraõóo nàoso piïgalo jayai ..>% asya vyàkhyà . %<atha chandaþ÷àstrakartuþ piïgalàcàryasya stutiråpaü maïgalaü nirvighnagranthaparisamàptaye granthakçt karoti . vividhà nànàprakàrakavinyàsavi÷iùñà màtrà yatra tadvividhamàtraü chandaþkadambaü tadevaü sàgaraþ atidurgamatvàt bhàùà eva taraõóà nauryasya . pràkçte hnasvatà tena bhàùayaiva chandaþ÷àstramuktavànityavagamyate . kecittu laghugururåpà yà vividhà màtrà saiva sàgaraþ tatpàraü pràptaþ apiravadhàraõe . vimalayà matyà helà yatra tadyathà syàt nirmalabuddhyà helayaiva pàraü gata ityarthaþ . prathamamityanena chandaþ÷àstrasya prathamapraõetàyamityavagamyate . arthàntaramapyanenaiva vyajyate yo vividhamàtràbhiþ sàgarapàraü pràptaþ viþ pakùã arthàdgaruóaþ tasya vimalamatau helà yatra tat yathà syàt bhàùà anunayavàk saiva nauryasya ãdç÷o nàgo jayati . evaü hi ÷råyate bhoktumudyataü garuóaü dçùñvà sakau÷alaü savinayaü tamuvàca bho garuóa mamedaü kau÷alaü pa÷ya yadyekavàralikhitaü mayà likhyate tadà màü bhakùa ityuktvà sàgaratãraü ùaóviü÷atyakùaraparyantaü prastàraü pradar÷ya samudraü pravive÷a garuóo'pi va¤canàü gurutvena ta¤ca matvà tadde÷àdviraràma etàdç÷aü buddhigauravaü yasya ataeva jayati utkarùeõa vartate taü prati praõato'smãti vyajyate athavà gàthàyàü bhagaõopanyàso maïgalàrthaþ prathamaü bhçtyodàsãnayorbhagaõajagaõayoryogo'nucito'pi kathamityavahitairbhàvyam .>% iti piïgalagranthastaññãkà ca ..

#<piïgalalohaü>#, klã, (piïgalaü lohamiti nityakarmadhàrayaþ .) pittalam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<piïgalà>#, strã, (piïgala + ñàp .) vàmanàkhyadakùiõadiggajasya strã . ityamaraþ . 1 . 3 . 4 .. kumudasya kariõã . ve÷yàvi÷eùaþ . iti medinã . le, 113 .. tasyà upàkhyànaü yathà --
     %<piïgalà nàma ve÷yàsãdvihehanagare purà .
     tasyà me ÷ikùitaü ki¤cinnibodha nçpanandana ! ..
     sà svairiõyekadà kàntaü saïketa upaneùyatã .
     abhåt kàle bahirdbàri bibhratã råpamuttamam ..
     màrga àgacchato vãkùya puruùàn puruùarùabha ! .
     tàn ÷ulkadàn vittavataþ kàntàn mene'rthakàmukà ..
     àgateùvapayàteùu sà saïketopajãvinã .
     apyanyo vittavàn ko'pi màmupaiùyati bhåridaþ ..
     evaü durà÷ayà dhvastanidrà dvàryavalambinã .
     nirgacchantã pravi÷atã ni÷ãthaü samapadyata ..
     tasyà vittà÷ayà ÷uùyadvaktvàyà dãnacetasaþ .
     nirvedaþ paramo jaj¤e cintàhetuþ sukhàvahaþ ..
     tasyà nirvinnacittàyà gãtaü ÷çõu yathà mama ..
     nirveda à÷àpà÷ànàü puruùasya yathà hyasiþ .
     nahyaïgàjàtanirvedo dehabandhaü jihàsati ..
     piïgalovàca .
     aho me mohavitatiü pa÷yatàü vijitàtmanaþ .
     yà kàntàdasataþ kàmaü kàmaye yena vàli÷à ..
     santaü samãpe ramaõaü ratipradaü vittapradaü nityamimaü vihàya .
     akàmadaü duþkhabhayàdhi÷okamohapradaü tucchamahaü bhaje'j¤à ..
     aho mayàtmà paritàpito vçthà sàïketyavçttyàtivigarhya vàrtayà .
     straiõànnaràdyàrthatçùo'nu÷ocyàt krãtena vittaü ratimàtmanecchatã ..
     yadasthibhirnirmitavaü÷avaü÷yasthåõaü tvacà romanakhaiþ pinaddham .
     kùarannavadbàramagàrametadviõmåtrapårõaü madupaiti kànyà ..
     videhànàü pure hyasminnahamekaiva måóhadhãþ .
     yànyamicchatyasatyasmàdàtmadàt kàmamacyutàt ..
     suhçt preùñhatamo nàtha àtmà càyaü ÷arãriõàm .
     taü vikrãyàtmanaivàhaü rame'nena yathà ramà ..
     kiyat priyante vyabhajan kàmà ye kàmadà naràþ .
     àdyantavanto bhàryàyà devà và kàlavidrutàþ .
     nånaü me bhagavàn prãto viùõuþ kenàpi karmaõà .
     nirvedo'yaü durà÷àyà yanme jàtaþ sukhàvahaþ ..
     maivaü syurmandabhàgyàyàþ kle÷à nirvedahetavaþ .
     yenànubandhaü nirhçtya puruùaþ ÷amamçcchati ..
     tenopakçtamàdàya ÷irasà gràmyasaïgatàþ .
     tyaktrà durà÷àþ ÷araõaü vrajàmi tamadhã÷varam ..
     santuùñà ÷raddadhatyetadyathàlàbhena jãvatã .
     viharàmyamunaivàhamàtmanà ramaõena vai ..
     saüsàrakåpe patitaü viùayairmuùitekùaõam .
     grastaü kàlàhinàtmànaü ko'nyastràtumadhã÷varaþ ..
     àtmaiva hyàtmano goptà nirvidyeta yadàkhilàt .
     apramatta idaü pa÷yedgrastaü kàlàhinà jagat ..
     ÷rãbràhmaõa uvàca .
     evaü vyavasitamatirdurà÷àü kàntatarùajàm .
     chittvopa÷amamàsthàya ÷ayyàmupavive÷a sà ..
     à÷à hi paramaü duþkhaü nairà÷yaü paramaü sukham .
     yathà saüchidya kàntà÷àü sukhaüsuùvàpa piïgalà ..>% iti ÷rãbhàgavate 11 skandhe ÷rãbhagavaduddhavasaüvàde aùñame'dhyàye . 22 -- 43 .. * .. karõikà . nàóãvi÷eùaþ . iti hemacandraþ .. pakùibhedaþ . ràjarãtiþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷iü÷apàvçkùaþ . iti ratnamàlà .. * .. atha piïgalàdinàóãniråpaõam .
     %<dakùiõàü÷aþ smçtaþ såryo vàmabhàgo ni÷àkaraþ .
     nàóãrda÷a vidustàsu mukhyàstisraþ prakãrtitàþ ..
     ióà vàme tanormadhye suùumõà piïgalà pare .
     madhyà tàsvapi nàóã syàdagnãsomasvaråpiõã ..>% %<atretà vàmavukkàdhaþsthà dhanurvakrà vàmanàsàparyantaü gatà evaü piïgalà dakùiõàõóàdhaþsthà dhanurvakrà dakùiõanàsàntaü gatà pçùñhavaü÷àntargatà suùumõà ityarthaþ .>% iti sàradàtilakam ..
     %<nàóãünàü saüvaho devi ! ka¤jayoniþ khagàõóavat .
     tatra nàóyaþ samutpannàþ sahasràõàü dvisaptatiþ ..>% ka¤jasya padmasya yonirutpattisthànaü ÷àlåkamiti yàvat .
     %<pradhànàþ pràõavàhinyo bhåyastatra da÷a smçtàþ .
     ióà ca piïgalà caiva suùumõà ca tçtãyikà ..
     gàndhàrã hastijihvà ca påùà caiva ya÷asvinã .
     alambuùà kuhå÷caiva ÷aïkhinã ca da÷a smçtàþ ..
     evaü nàóãmayaü cakraü vij¤eyaü ÷akticakrake .
     ióàyàþ piïgalàyà÷ca madhye yà sà suùumõikà ..
     iya¤ca triguõà j¤eyà brahmaviùõu÷ivàtmikà .
     rajoguõà ca vajràkhyà citriõã satvasaüyutà ..
     tamoguõà brahmanàóã kàryabhedakrameõa ca ..>% iti niruttaratantre prathamapañalaþ .. ióàpiïgalathoþ svaråpaü yathà --
     %<ióà ca ÷aïkhacandràbhà tasyà vàme vyavasthità .
     piïgalà sitaraktàbhà dakùiõaü pàr÷vamà÷rità ..>% iti yogàrõavaþ ..
     %<ióàyàü saü÷rita÷candraþ piïgalàyàü divàkaraþ ..>% iti tantràntaram ..

#<piïgalikà>#, strã, (piïgalo barõo'styasyà iti . piïgala + ñhan .) valàkà . iti jañàdharaþ .. (kãñavi÷eùaþ . yathà, su÷rute . 5 . 8 .
     %<makùikàþ kàntàrikà kçùõà piïgalikà madhålikà kàùàyã sthàliketyevaü ùañ tàbhirdaùñasya dàha÷ophau bhavataþ ..>%)

#<piïgasàraþ>#, puü, (piïgameva sàro yasya .) haritàlam . iti ràjanirghaõñaþ .. (haritàla÷abde vivçtirasya j¤àtavyà ..)

#<piïgasphañikaþ>#, puü, (piïgaþ piïgalavarõaþ sphañikaþ iti nityakarmadhàrayaþ .) gomedamaõiþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<piïgà>#, strã, (piïgo varõo'styasyà iti . ac ñàp ca .) gorocanà . hiïguþ . nàlikà . caõóikà . iti medinã . ne, 11 .. haridrà . iti ÷abdacandrikà .. vaü÷arocanà . iti ràjanirghaõñaþ .. (svanàmakhyàtà tapasvinã . asyà à÷ramastu tãrthasthànatvena prasiddhaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 82 . 55 .
     %<piïgàtãrtha upaspç÷ya brahmacàrã naràdhipa ! .
     kapilànàü naravyàghra ! ÷atasya phalama÷nute ..>% tathà ca tatraiva . 13 . 25 . 53 .
     %<ujjànaka upaspç÷ya àrùñisenasya cà÷rame .
     piïgàyà÷cà÷rame snàtvà sarvapàpaiþ pramucyate ..>%)

#<piïgàkùaþ>#, puü, (piïgaü akùi yasya . ùac samàse .) ÷ivaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (kumbhãraþ . piïgacakùuþ÷abdadar÷anàt .. droõaputtrakhagavi÷eùaþ . yathà, màrkaõóeye . 1 . 21 .
     %<piïgàkùa÷ca vibodha÷ca suputtraþ sumukhastathà .
     droõaputtràþ khaga÷reùñhàstatvaj¤àþ ÷àstracintakàþ ..>% piïgalanetre, tri . yathà, tatraiva . 99 . 45 .
     %<namaste'nala ! piïgàkùa ! namaste'stu hutà÷ana ! ..>%)

#<piïgà÷aþ>#, puü, (piïgaü varõama÷nute iti . a÷a + aõ .) pallãpatiþ . matsyabhedaþ . pàïgà÷a iti bhàùà .. jàtyasvarõe, klã . iti medinã . ÷e, 25 ..

#<piïgà÷ã>#, strã, (piïgaü varõama÷nute iti . a÷a + aõ . striyàü ïãù .) nãlikà . iti medinã . ÷e, 25 ..

#<piïgàsyaþ>#, puü, (piïgamàsyaü vadanaü yasya .) piïgà÷amatsyaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<piïgã>#, strã, (piïgo varõo'styasyà iti . ac . tato gauràditvàt ïãù .) ÷amãvçkùaþ . iti medinã . ge, 12 ..

#<piïgekùaõaþ>#, puü, (piïgàni piïgalavarõàni ãkùaõàni yasya .) ÷ivaþ . iti hemacandraþ . 2 . 110 .. (kumbhãraþ . piïgacakùuþ÷abdadar÷anàt .. piïgalanetre, tri ..)

#<picaõóaþ>#, puü, (apicaõóyate'neneti . api + caói kope + gha¤ . aperallopaþ .) pa÷oravayavaþ . udaram . iti hemacandraþ . 3 . 268 ..

#<picaõóilaþ>#, tri, (ati÷ayitaü picaõóamudaramasya . picaõóa + tundàditvàt ilac .) tundilaþ . iti hemacandraþ . 3 . 114 .. (yathà, kà÷ãkhaõóe . 87 . 122 .
     %<svàhàkàrairvaùaókàraiþ surà jàtàþ picaõóilàþ .
     racità girayastena sadannànàü pade pade ..>%)

#<picavyaþ>#, puü, (picave tålàya sàdhuþ . picu + yat .) kàrpàsaþ . iti hemacandraþ . 4 . 205 ..

#<piciõóaþ>#, puü, udaram . ityamaraþ . 2 . 6 . 77 .. tasya lakùaõaü yathà --
     %<bhogàóhyàþ samajañharà niþsvàþ syurghañasannibhàþ .
     sarpodarà daridràþ syuþ -- ..>% iti gàruóe 63 adhyàyaþ .. pa÷oravayavaþ . iti medinã . óe, 32 ..

@<[Page 3,138a]>@
#<piciõóikà>#, strã, (piciõóa iva piõóàkçtirastyasyeti . piciõóa + ñhan .) piõóikà . iti hemacandraþ . 3 . 279 .. pàra óim iti bhàùà ..

#<piciõóilaþ>#, puü, (ati÷ayitaþ piciõóa udaramasya . piciõóa + tundàditvàt ilac .) bçhadudarayuktaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 44 .. tatparyàyaþ . picaõóilaþ 2 bçhatkukùiþ 3 tundã 4 tundikaþ 5 tundilaþ 6 udarã 7 udarilaþ 8 . iti hemacandraþ . 3 . 114 .. (yathà, kà÷ãkhaõóe ÷iva÷armaõo vaikuõñhalokagamane viùõugaõasaüvàde .
     %<piciõóilaiþ sthålavaktrairmeghagambhãranisvanaiþ ..>%)

#<picuþ>#, puü, (pecatãti . pica mardane + mçgayvàditvàt kuþ .) kàrpàsatålaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 106 .. (yathà, su÷rute . 4 . 6 . %<ar÷o vãkùya ÷alàkayotpãóya picuvastrayoranyatareõa pramçjya kùàraü pàtayet ..>%) kuùñhabhedaþ . karùaþ . asuravi÷eùaþ . iti medinã . ce, 7 .. bhairavaþ . ÷asyabhedaþ . iti vi÷vaþ .. (cikitsopayogipa¤cakarmàntargatakriyàvi÷eùaþ . yathà --
     %<kàminyàü påtiyonyà¤ca kartavyaþ svedano vidhiþ .
     kramaþ kàryastataþ snehapicubhistarpaõaü bhavet ..
     ÷allakãjiïginãjambudhavatvakpa¤cavalkalaiþ .
     kaùàyaiþ sàdhitaiþ snehaþ picuþ syàdviplutàpahaþ ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe yonivyàpaccikitsàyàm ..)

#<picukaþ>#, puü, (picuriva kàyatãti . kai + kaþ .) madanavçkùaþ . iti ratnamàlà .. mayanà iti bhàùà ..

#<picutålaü>#, klã, (picostålam .) tålaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<picumandaþ>#, puü, (picuü kuùñhavi÷eùaü mandayati nà÷ayatãti . manda + aõ .) nimbavçkùaþ . iti hemacandraþ . 4 . 205 .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 349 .
     %<pa÷yànuråpamindindireõa màkanda÷ekharo mukharaþ .
     api ca picumandamukule maukulikulamàkulaü milati ..>%)

#<picumardaþ>#, puü, (picuü kuùñhavi÷eùaü mardayati mçdnàtãti và . mçd + aõ .) nimbavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 62 .. (yathà, devãbhàgavate . 3 . 10 . 12 .
     %<asatàmupakàràya durjanànàü vibhåtayaþ .
     picumardaþ phalàóhyo'pi kàkairevopabhujyate ..>% paryàyo'sya yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<kaiñaryaþ picumarda÷ca nimbo'riùño varatvacà .
     dardughno hiïguniryàsaþ sarvatobhadra ityapi ..>%)

#<piculaþ>#, puü, (picuü làtãti . là + kaþ .) jhàyukaþ . ijvalaþ . jalavàyasaþ . iti medinã . le, 112 .. tålaþ . ityamarañãkàyàü sàrasundarã ..

@<[Page 3,138b]>@
#<picca># ka chede . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüparaü-sakaü-señ .) ka, piccayati . iti durgàdàsaþ ..

#<piccañaü>#, klã, (piccayatãti . picca chedane + añan .) sãsakam . raïgam . (asya paryàyo yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<raïgaü vaïga¤ca kastãraü mçdvaïgaü puttra piccañam ..>%) netraroge, puü . iti medinã . ñe, 50 ..

#<piccha>#, ÷a bàdhe . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàüparaü-sakaü-señ .) ÷a, picchatã picchantã . bàdho vihitiþ . iti durgàdàsaþ ..

#<picchaü>#, klã, (picchatãti . piccha + ac .) mayårapuccham . tatparyàyaþ . ÷ikhaõóaþ 2 varham 3 . ityamaraþ . 2 . 5 . 31 .. ÷ikhipuccham 4 ÷ikhaõóakam 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, anargharàghave . 6 . 65 .
     %<tasyàribalabhãmasya dhvajadaõóasya là¤chanam .
     darpadãptaþ kùurapreõa màyåraü picchamacchinat ..>%) cåóà . iti medinã . che, 5 ..

#<picchaþ>#, puü, (picchatãti . piccha + ac .) làïgålam . iti medinã . che, 5 ..

#<picchaladalà>#, strã, (picchalaü dalaü patraü yasyàþ .) vadarãvçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<picchabàõaþ>#, puü, (picchaü bàõa iva yasya .) ÷yenapakùã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<picchà>#, strã, (piccha + ajàditvàt ñàp .) ÷àlmalãveùñaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 47 .. (asyàþ paryàyo yathà --
     %<niryàsaþ ÷àlmaleþ picchà ÷àlmalã veùñako'pi ca .
     mocàsràvo mocaraso mocaniryàsa ityapi ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) pågaþ . chañà . koùaþ . mocà . bhaktasambhåtamaõóam . païktiþ . a÷vapadàmayaþ . iti medinã . che, 4 .. colikà . phaõilàlà . iti hàràvalã . 230 .. ÷iü÷apàvçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<picchikà>#, strã, (picchaü mayåravarhaü astyatreti . piccha + ñhan .) càmaravi÷eùaþ . yathà . %<picchikàü bhràmayitvà bahuvidhaü hàsyaü kçtvà paõamahaiü dasma caraõe idaü aliü apiõà kuõamasma .>% iti ratnàvalãnàñake 4 aïkaþ ..

#<picchitikà>#, strã, ÷iü÷apà . iti ÷abdacandrikà .. (vivçtirasyàþ ÷iü÷apà÷abde j¤àtavyà ..)

#<picchilaü>#, tri, (picchà bhaktasambhåtamaõóaü astyasyeti . picchàditvàt ilac .) bhaktamaõóayuktam . iti ràyamukuñaþ .. sarasavya¤janàdi . iti bharataþ .. såpàdi . iti ramànàthaþ . snigdhasåpàdi . iti bhànudãkùitaþ .. maõóayuktabhaktam . jalayuktavya¤janam . iti nãlakaõñhaþ .. tatparyàyaþ . vijilam 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 46 .. vijayinam 3 vijinam 4 vijjalam 5 ijjalam 6 làlasãkam 7 . iti vàcaspatiþ .. (yathà, chandoma¤jaryàm .
     %<taruõaü sarùapa÷àkaü navaudanàni picchilàni ca dadhãni .
     alpavyayena sundari ! gràmyajano miùñama÷nàti ..>%) picchayuktaþ .. (snigdhasarasapadàrthavi÷eùaþ . pecala iti bhàùà .. yathà, sàhityadarpaõe 10 . 55 .
     %<kàle vàridharàõàmapatitayà naiva ÷akyate sthàtum .
     utkaõñhitàsi tarale ! nahi nahi sakhi ! picchilaþ panthàþ ..>%)

#<picchilaþ>#, puü, (picchaü cåóàstyasyeti . picchàditvàt ilac .) ÷leùmàntakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<picchilakaþ>#, puü, (picchilaþ san kàyatãti . kai + kaþ .) dhanvanavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<picchilacchadà>#, strã, (picchila÷chado yasyàþ .) upodakã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<picchilatvak>#, [c] puü, (picchilà tvag yasya .) nàgaraïgavçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. dhanvanavçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<picchilasàraþ>#, puü, (picchilaþ sàro yasya .) mocarasaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<picchilà>#, strã, (picchà + ilac . tataùñàp .) potikà . ÷iü÷apà . (asyàþ paryàyo yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<piïgalà picchilà vãrà kçùõasàrà ca ÷iü÷apà ..>%) ÷àlmaliþ . (asyàþ paryàyo yathà --
     %<÷àlmalistu bhavenmocà picchilà påraõãti ca .
     raktapuùpà sthiràyu÷ca kaõñakàóhyà ca tålinã ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) sindhubhedaþ . iti medinã . le, 115 . kokilàkùaþ . vç÷cikàkùupaþ . ÷ålãtçõam . atasã . iti ràjanirghaõñaþ .. kacvã . iti ÷abdacandrikà ..

#<pija>#, i ka bhàùaññàrthe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-paraü-akaü-sakaü ca-señ .) i ka pi¤jyayati . bhàþ dãptiþ . ùaññàrtho niketanahiüsàbaladànàni . iti durgàdàsaþ ..

#<pija>#, i la ïa varõapåjayoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (adàü-àtmaü-akaü-sakaü ca-señ .) i, pi¤jyate . la ïa, piïkte . iti durgàdàsaþ ..

#<pi¤jaü>#, klã, (pi¤ja bale + bhàve gha¤ .) balam . vyàkule, tri . iti medinã . je, 13 ..

#<pi¤jaþ>#, puü, (pi¤ja vadhe + bhàve gha¤ .) vadhaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 115 .. karpårabhedaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pi¤jañaþ>#, puü, (pi¤jayati netraü dåùayatãti . piji + añan .) netramalam . piücuñi iti bhàùà .. yathà, ÷abdaratnàvalyàm .
     %<dåùãkà dåùikà dåùiþ pi¤jeñapi¤jañàvapi ..>%

@<[Page 3,139a]>@
#<pi¤janaü>#, klã, (pi¤jyate'neneti . piji sphoñane + karaõe lyuñ .) kàrpàsasphoñanadhanuþ . tatparyàyaþ . vihananam 2 tålasphoñanakàrmukam 3 . iti hemacandraþ . 3 . 576 ..

#<pi¤jaraü>#, klã, (piji dãptau varõe và + bàhulakàt araþ . ityujjvaladattaþ . 3 . 131 .) hari tàlam . ityamaraþ . 2 . 9 . 103 .. svarõam . iti medinã . re, 185 .. nàgake÷aram . iti ràjanirghaõñaþ .. pakùyàdibandhanagçham . kàyàsthibçndam . ityamarañãkàyàü ràmà÷ramaþ ..

#<pi¤jaraþ>#, puü, (piji + araþ .) a÷vabhedaþ . pãtaraktavarõaþ . iti hemacandraþ .. (sumerupa÷cimapàr÷vasthaparvatavi÷eùaþ . yathà, màrkaõóeye . 55 . 9 .
     %<pi¤jaro'tha mahàbhadraþ surasaþ kapilo madhuþ ..>%) pãte, tri . iti medinã . re, 115 .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 391 .
     %<priyayà kuïkumapi¤jarapàõidbayayojanàïkitaü vàsaþ .
     prahitaü màü yàc¤à¤jalisahasrakiraõàya ÷ikùayati ..>%)

#<pi¤jarakaü>#, klã, (pi¤jarameva . svàrthe kan .) haritàlam . iti ràjanirghaõñaþ .. (puü, nàgavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 35 . 6 .
     %<nàgastathà pi¤jaraka elàpatro'tha vàmanaþ ..>%)

#<pi¤jalaü>#, klã, (piji hiüsàyàü varõe ca + kalac .) ku÷apatram . haritàlam . iti dharaõiþ ..

#<pi¤jalaþ>#, puü, (piji + kalac .) atyantavyàkulasainyàdiþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 99 ..

#<pi¤jalã>#, strã, (pi¤jala + striyàü ïãù .) ku÷àntaraveùñitapràde÷amàtrasàgraku÷apatradvayam . asyà nàmàntaraü pavitram . yathà --
     %<anantargarbhiõaü sàgraü kau÷aü dvidalameva ca .
     pràde÷amàtraü vij¤eyaü pavitraü yatra kutracit ..
     etadeva hi pi¤jalyà lakùaõaü samudàhçtam ..>% iti chandogapari÷iùñam ..

#<pi¤jà>#, strã, (pi¤jyate sphoñyate iti . pi¤ja + guro÷cetyaþ . tataùñàp .) tålam . haridrà . iti trikàõóa÷eùaþ .. chaóã . chaóà iti bhàùà .. yathà, ÷abdamàlàyàm .
     %<protphalaþ siühalà sthàna÷chaóã pi¤jà chañàpi ca ..>%

#<pi¤jànaü>#, klã, svarõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pi¤jikà>#, strã, (pi¤jayatãti . piji + õvul . ñàpi ata itvam .) tålanàlikà . iti trikàõóa÷eùaþ .. pàüija iti bhàùà ..

#<pi¤jålaü>#, klã, (pi¤jayatãti . piji + %<kharjipi¤jyàdibhya årolacau .>% uõàü 4 . 90 . iti ålac .) vartikà . ityuõàdikoùaþ ..

#<pi¤jåùaþ>#, puü, (pi¤jayati hinasti karõau iti . piji + bàhulakàt åùan .) karõamalam . iti hemacandraþ . 2 . 296 ..

#<pi¤jeñaþ>#, puü, (pi¤jañaþ . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) netramalam . iti ÷abdaratnàvalã ..

@<[Page 3,139b]>@
#<pi¤jolà>#, strã, (pi¤jayatãti . piji + bàhulakàt olaþ .) patrakàhalà . patra÷abdaþ . iti hàràvalã . 207 ..

#<piña>#, saühatau . dhvanau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüparaü-sakaü-akaüca-señ .) peñati janaþ ki¤cidrà÷ãkaroti ÷abdàyate và . iti durgàdàsaþ ..

#<piñaü>#, klã, (peñati saühato bhavatãti . piña + kaþ .) càlaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<piñaþ>#, puü, (peñati dravyàntaraiþ saühato bhavatãti . piña sahatau + kaþ .) peñaþ . iti dharaõiþ .. peñàrà iti bhàùà ..

#<piñakaþ>#, puü, klã, (peñatãti . piñ + kvun .) vaü÷avetràdimayasamudgakaþ . peñàrã iti peñà iti peóà iti ca khyàtaþ . tatparyàyaþ . peñakaþ 2 peóà 3 ma¤jåùà 4 . ityamaraþ . 2 . 10 . 30 .. àdyau svalpapeñikàyàm . iti svàmã .. peñaþ 5 peñikà 6 tariþ 7 tarã 8 ma¤juùà 9 peóikà 10 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, màrkaõóeye . 50 . 86 .
     %<kuddàladàtrapiñakàstadvat sthàlyàdibhàjanam ..>%) visphoñe, tri . iti medinã . ke, 120 .. (dehesthànabhedena jàtasyàsya ÷ubhà÷ubhamuktam . yathà, bçhatsaühitàyàm . 52 . 1 -- 10 .
     %<sitaraktapãtakçùõà vipràdãnàü krameõa piñakà ye .
     te krama÷aþ proktaphalà varõànàmagrajàdãnàm ..
     susnigdhavyakta÷obhàþ ÷irasi dhanacayaü mårdhnisaubhàgyamàràd daurbhàgyaü bhråyugotthàþ priyajanaghañanàmà÷u duþ÷ãlatà¤ca .
     tanmadhyotthà÷ca ÷okaü nayanapuñagatà netrayoriùñadçùñiü pravrajyàü ÷aïkhade÷e'÷rujalanipatanasthànagà÷càti cintàm ..
     ghràõàgaõóe vasanasutadà÷coùñhayorannalàbhaü kuryustadvaccibukatalagà bhåri vittaü lalàñe .
     hanvorevaü galakçtapadà bhåùaõànyannapàne ÷rotre tadbhåùaõagaõamapi j¤ànamàtmasvaråpam ..
     ÷iraþsandhigrãvàhçdayakucapàr÷vorasi gatà ayoghàtaü ghàtaü sutatanayalàbhaü ÷ucamapi .
     priyapràptiü skandhe'pyañanamatha bhikùàrthamasakçdvinà÷aü kakùotthà vidadhati dhanànàü bahu sukham ..
     duþkha÷atrunicayasya vighàtaü pçùñhabàhuyugajà racayanti .
     saüyama¤ca maõibandhanajàtà bhåùaõàdyamupabàhuyugotthàþ ..
     dhanàptiü saubhàgyaü ÷ucamapi karàïgulyudaragàþ supànànnaü nàbhau tadadha iha caurairdhanahçtim .
     dhanaü dhànyaü ghastau yuvatimatha meóhre sutanayàn dhanaü saubhàgyaü và gudavçùaõajàtà vidadhati ..
     årvoryànàïganàlàbhaü jànvoþ ÷atrujanàt kùatim .
     ÷astreõa jaïghayorgulphe'dhvabandhakle÷adàyinaþ ..
     sphikpàrùõipàdajàtà dhananà÷àgamyagamanamadhvànam .
     bandhanamaïgulinicaye'ïguùñhe ca j¤àtilokataþ påjàm ..
     utpàtagaõóapiñakà dakùiõato vàmatastvabhãghàtàþ .
     dhanyà bhavanti puüsàü tadviparãtàstu nàrãõàm ..
     iti piñakavibhàgaþ prokta à mårdhato'yaü vraõatilakavibhàgo'pyevameva prakalpyaþ .
     bhavati ma÷akalakùmàvartajanmàpi tadvannigaditaphalakàri pràõinàü dehasaüstham ..>%)

#<piñaïkà÷aþ>#, puü, parvatormimatsyaþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<piñaïkokã>#, strã, indravàruõã . iti ratnamàlà ..

#<piñàkaþ>#, puü, munivi÷eùaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<piññakaü>#, klã, (kiññakaü pçùodaràditvàt kasya paþ .) dantakiññakam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<piñha>#, kli÷i . vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàüparaü-akaü-vadhe sakaü-señ .) oùñhyavargàdyàdiþ . peñhati . pipiñhatuþ . kli÷i duþkhànubhave . iti durgàdàsaþ ..

#<piñharaü>#, klã, (piñhaü ràtãti . rà + kaþ .) mustà . manthànadaõóaþ . iti medinã . re, 184 ..

#<piñharaþ>#, puü, (piñhyate kli÷yate'neneti . piñha + karan .) gçhabhedaþ .. tatparyàyaþ . kudraïkaþ 2 udvàñaþ 3 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, aryàsapta÷atyàm . 552 .
     %<vidyajjvàlàvalayitajaladharapiñharodaràdviniryànti ..>%) sthàlã . ityamaraþ . 2 . 9 . 31 .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 3 . 72 .
     %<gçhõãùva piñharaü tàmraü mayà dattaü naràdhipa ! .
     yàvat vartsyati pà¤càlã pàtreõànena suvrata ! ..>% agnivi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e . 178 . 33 .
     %<piñharaþ patagaþ svarga÷càgàdho bhràja eva ca .
     svadhàkàrà÷rayàþ pa¤ca ayudhyaüste'pi càgnayaþ ..>% dànavavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 2 . 9 . 13 .
     %<ghañodaro mahàpàr÷vaþ krathanaþ piñharastathà ..>%)

#<piñharã>#, strã, (piñhara + striyàü ïãù .) sthàlã . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<pióa>#, i ka saühatau . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüparaü-sakaü-señ .) i ka, piõóayati . saühatiþ rà÷ãkaraõam . iti durgàdàsaþ ..

#<pióa>#, i ïa saühatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü àtmaü-akaü señ . sakaü iti kecit .) i piõóyate . ïa, piõóate . iti durgàdàsaþ ..

#<pióakaþ># puü, (pãóayatãti . pãóa + õvul . nipàtanàt sàdhuþ .) sphoñakaþ . iti hemacandraþ . 3 . 130 ..

@<[Page 3,140a]>@
#<pióakà>#, strã, (pãóayatãti . pãóa + õvul + ñàp . nipàtanàt sàdhuþ .) sphoñakavi÷eùaþ . pramejahà sà da÷avidhà . yathà --
     %<÷aràvikà kacchapikà jàlinã vinatàlajã .
     masårikà sarùapikà puttriõã ca vidàrikà .
     vidradhi÷ceti pióakàþ prabhehopekùayà da÷a ..>% tàsàü pratyekalakùaõaü yathà --
     %<sandhimarmasu jàyante màüsaleùu ca dhàmasu .
     antonnatà ca tadråpà nimnamadhyà ÷aràvikà .. 1 ..
     sadàhà kårmasaüsthànà j¤eyà kacchapikà budhaiþ . 2 .
     jàlinã tãvradàhàrtimàüsajàlasamàvçtà .. 3 ..
     avagàóharujà kledà pçùñhe vàpyudare'pi và .
     mahatã pióakà nãlà vinatà nàma sà smçtà .. 4 ..
     raktàsità sphoñacità dàruõà tvalajã bhavet . 5 .
     masåraphalasaüsthànà vij¤eyà sà masårikà .. 6 ..
     gaurasarùapasaüsthànà tatpramàõà ca sarùapã . 7 .
     mahatyalpacità j¤eyà pióakà càpi puttriõã .. 8 ..
     vidàrã kandavadvçttà kañhinà ca vidàrikà . 9 .
     vidradherlakùaõairyuktà j¤eyà vidradhikà tu sà .. 10 ..>% kuùñhapióakà yathà --
     %<kaõóårvipåyaka÷caiva kuùñhe ÷oõitasaü÷rite .
     bàhulyaü vaktra÷oùa÷ca kàrka÷yaü pióakodgamaþ .. * ..>% pióakàvi÷eùo yathà --
     %<yavàkàrà sukañhinà grathità màüsasaü÷rità .
     pióakà ÷leùmavàtàbhyàü yavaprakhyeti socyate ..
     ghanàmavakràü pióakàmunnatàü parimaõóalàm .
     antràlajãmalpapåyàü tàü vidyàt kaphavàtajàm .. 1 vivçtàsyàü mahàdàhàü pakkoóumbarasannibhàm .
     parimaõóalàü pittakçtàü vivçtàü nàma tàü viduþ .. 2 ..
     grathitàþ pa¤ca và ùaó và dàruõàþ kacchapopamàþ .
     kaphànilàbhyàü pióakà j¤eyàþ kacchapikà budhaiþ .. 3 ..
     grãvàüsakakùàkarapàdade÷e sandhau gale và tribhireva doùaiþ .
     granthiþ savalmãkavadakriyàõàü jàtaþ krameõaiva gataþ pravçddhim ..
     mukhairanekaiþ srutitodavadbhirvisarpavat sarpati connatàgraiþ .
     valmãkamàhurbhiùajo vikàraü niùpratyanãkaü cirajaü vi÷eùàt .. 4 ..
     padmakarõikavanmadhye pióakàbhiþ sadàcitàm .
     indravçddhàntu tàü vidyàdbàtapittotthitàü bhiùak .. 5 ..
     maõóalaü vçttamutsannaü saraktaü pióakàcitama .
     rujàkarãü gardabhikàü tàü vidyàdvàtapittajàm .. 6 ..
     vàta÷leùmasamudbhåtaþ ÷vayathuhanusandhijaþ .
     sthiro mandarujaþ snigdho j¤eyaþ pàùàõagardabhaþ .. 7 ..
     karõasyàbhyantare jàtàü pióakàmugravedanàm .
     sthiràü panasikàntàntu vidyàdantaþprapàkiõãm .. 8 ..
     visarpavat sarpati yaþ ÷othastanurapàkavàn .
     dàhajvarakaraþ pittàt sa j¤eyo jàlagardabhaþ .. 9 ..
     pióakàmuttamàïgasthàü vçttàmatyugrarugjvaràm .
     sarvàtmikàü sarvaliïgàü jànãyàdirivelvikàm .. 10 ..
     bàhupàr÷vàüsakakùeùu kçùõasphoñàü savedanàm .
     pittaprakopasambhåtàü kakùàmityabhinirdi÷et .. 11 ..
     ekàmetàdç÷ãü dçùñvà pióakàü sphoñasannibhàm .
     tvaggatàü pittakopena gandhanàmàü pracakùate .. 12 ..
     kakùabhàgeùu ye sphoñà jàyante màüsadàruõàþ .
     antardàhajvarakarà dãptapàvakasannibhàþ ..
     saptàhàddvàda÷àhàdvà pakùàdbà ghnanti mànavam .
     tàmagnirohiõãü vidyàdasàdhyàü sannipàtataþ .. 13 ..
     nakhamàüsamadhiùñhàya vàtaþ pitta¤ca dehinàm .
     kurute dàhapàkau ca vyàdhintaü cipyamàdi÷et ..
     tadevàlpatarairdoùaiþ kunakhaü paruùaü vadet .. 14 ..
     gambhãràmalpasaürambhàü savarõàmuparisthitàm .
     pàdasyànu÷ayãü tàntu vidyàdantaþprapàkiõãm .. 15 vidàrãkandavadvçttàü kakùàvaïkùaõasandhiùu .
     vidàrãti ca tàü vidyàt sarvajàü sarvalakùaõàm .. 16 ..>% iti màdhavakaraþ ..

#<piõóaü>#, klã, puü, (piõóate saühato bhavatãti . piói saühatau + ac . piõóyate rà÷okriyate iti . karmaõi gha¤ và .) àjãvanam . ayaþ . iti medinã . óe, 19 .. ÷ràddha÷eùadravyanirmitabilvaphalàkàrapitryude÷yakadeyànnam . yajurvedinàü piõóa÷abdo napuüsakaliïgena prayujyate . yathà -- %<avaniktaü piõóaü dadyàdasàvetatta iti ÷ràddhavivekadhçtapiõóapitçyaj¤ãyakàtyàyanavacane piõóavi÷eùaõe etaditi napuüsakanirde÷àt bhàùetaitacca vai piõóaü yaj¤adattasya pårakamiti çùya÷çïgavacane'pi tathà dar÷anàcca . chandogànàü piõóa÷abdaþ puüliïgena prayujyate . darbheùu madhu madhu madhvityakùannamã madanta iti japitvà trãüstrãn piõóàn dadyàditi gobhilasåtre piõóàniti puüliïganirde÷àt .>% iti ÷ràddhatattvam .. * .. gayàdàvàtmapiõóadànavidhiryathà --
     %<gayàntaü piõóadàna¤ca gayàntaü tãrthameva ca .
     pa¤cakàntaü kàmaråpaü picchilàntaü sarit ÷ubhe ..
     janàrdanasya haste tu piõóaü dadyàt svakaü naraþ .
     viraje ca tathà cà÷vakarõe ràme ca somake ..
     jãvatpiõóapradànena alpàyurjàyate naraþ .
     yatràgamye mahàkùetra svakaü piõóaü dadettu yaþ .
     màsadvayàdhikaü varùamàyuùo vardhate kramàt ..>% iti yoginãyantre prathamatame 2 bhàge 5 pañalaþ .. anyat gayà÷abde draùñavyam ..

#<piõóaþ>#, puü, (piói saühatau + ac .) volaþ . (asya paryàyo yathà, vadyakaratnamàlàyàm . vidvàn golaþ piõóaka÷ca piõóo volo rasorasaþ ..) balam . sàndram . dehaikade÷aþ . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 112 . 3 .
     %<dvau càsya piõóàvadhareõa kaõñhàdajàtaromau sumanoharau ca ..>%) agàraikade÷aþ . dehamàtram . (yathà, raghuþ . 2 . 57 .
     %<ekàntavidhvaüsiùu madvidhànàü piõóeùvanàsthà khalu bhautikeùu ..>%) nivàpaþ . (yathà, manuþ . 3 . 215 .
     %<troüstu tasmàddhaviþ÷eùàt piõóàn kçtvà samàhitaþ .
     audakenaiva vidhinà nirvapeddakùiõàmukhaþ ..>%) golaþ . sihlakaþ . oórapuùpam . iti medinã . óe, 19 .. bçndam . kavalaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, manuþ . 11 . 217 .
     %<ekaikaü hnàsayet piõóaü kçùõe ÷ukle ca vardhayet ..>%) gajakumbhaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 37 .. madanavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, bhàvaprakà÷e pårbakhaõóe prathame bhàge .
     %<madana÷chardanaþ piõóo nañaþ piõóãtakastathà .
     karahàño maruvakaþ ÷alyako viùapuùpakaþ ..>% kilàñaþ . yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<kilàñaþ kurcikà piõóaþ -- ..>%) nivàpasya pitçdeyasya vidhiryathà --
     %<yàvadannamupàdàya haviùo'rbhakamarbhakam .
     caruõà saha sannãya piõóadànamupakramet ..
     ÷ràddhàrthàddhaviùo'nnàdeþ sakà÷àt yàvadbhakùyamodanavya¤janàdi tato'lpàlpaü gçhãtvà yadagnau karaõa÷eùeõa saha sannãya mi÷rãkçtya piõóadànamàrabhetetyarthaþ .
     madhvàjyatilasaüyuktaü sarvavya¤janasaüyutam .
     uùõamàdàya piõóantu kçtvà vilvaphalopamam .
     dadyàt pitàmahàdibhyo darbhamålàdyathàkramam ..
     atra pitàmahapadaü pitçparaü vacanàntaraikavàkyatvàt .
     sapitre prathamaü piõóaü dadyàducchiùñasannidhau .
     pitàmahàya caivàtha tatpitre ca tataþ param ..
     darbhamåle lepabhujastarpayellepagharùaõaiþ .
     piõóairmàtàmahàüstadvadgandhamàlyàdisaüyutaiþ ..
     prãõayitvà dvijàgryàõàü dadyàdàcamanantataþ ..>% iti ÷ràddhatattvam .. * .. annàdyabhàve phalàdinàpi tasya kartavyatvaü yathà --
     %<aiïgudaü vadaronmi÷raü piõyàkaü darbhasaüstare .
     nyåpya piõóaü sato ràma idaü vacanamabravãt ..
     idaü bhuïkùva mahàràja ! prãto yada÷anà vayam .
     yadannàþ puruùà ràjaüstadannàþ pitçdevatàþ ..>% ityayodhyàkàõóam .. * .. pårakapiõóavidhiryathà --
     %<tata÷cottarapårbasyàmagniü prajvàlayeddi÷i .
     taõóulaprasåtiü tatra prakùàlya dbiþ pacet svayam ..
     sapavitraistilairmi÷ràü ke÷akãñavivarjitàm .
     dvàropànte tataþ kùiptvà ÷uddhàü và gauramçttikàm ..
     tatpçùñhe prastareddarbhàn yàmyàgràn de÷asambhavàn .
     tato'vanejanandadyàt saüsmaran gotranàmanã ..
     tilasarpirmadhukùãraiþ sa¤citaü taptameva hi .
     dadyàt pretàya piõóantu dakùiõàbhimukhasthitaþ ..
     phalamålaguóakùãratilami÷rantu kutracit .
     arghyaiþ puùpaistathà dãpairdhåpaistoyaiþ su÷ãtalaiþ ..
     årõàtantumayaiþ ÷uddhairvàsobhiþ piõóamarcayet .
     prayàti yàvadàkà÷aü piõóàdvàspamayã ÷ikhà ..
     tàvattu saümukhastiùñhet sarvaü toye tataþ kùipet .
     divase divase deyaþ piõóa evaü krameõa tu ..
     sadyaþ÷auce'pi dàtavyàþ sarve'pi yugapattathà .
     tryahà÷auce pradàtavyàþ prathame tveka eva hi ..
     dvitãye'hani catvàrastçtãye pa¤ca caiva hi .
     ekastoyà¤jalistvevaü pàtrameka¤ca dãyate ..
     dvitãye dvau tçtãye trãn caturthe caturastathà .
     pa¤came pa¤ca ùaùñhe ùañ saptame sapta eva ca ..
     aùñame'ùñau ca navame navaiva da÷ame da÷a .
     yena syuþ pa¤capa¤cà÷attoyasyà¤jalayaþ kramàt ..
     toyapàtràõi tàvanti saüyuktàni jalàdibhiþ ..>% iti ÷uddhitattvam .. * .. gayàyàmàtmapiõóadànapramàõaü yathà --
     %<svakarmadharmayogena dhanamuccàvacaü bahu .
     upàrjayitvà prayayau gayàtãrthamanuttamam ..
     piõóanirvapaõaü tatra pretànàmanupårba÷aþ .
     cakàra svapitéõà¤ca dàyàdànàmanantaram ..
     àtmana÷ca mahàbuddhirmahàvedyàü tilairvinà .
     piõóanirvapaõaü cakre tathànyeùà¤ca gotriõàm ..
     evaü pradatteùvatha vai piõóeùuü pretabhàvataþ .
     vimuktàste dvija pretà brahmalokaü tato gatàþ ..>% iti vàmane 76 adhyàyaþ ..

#<piõóakaü>#, klã, (piõóa iva kàyatãti . kai + kaþ .) volam . piõóamålam . iti ràjanirghaõñaþ .. (golaþ . yathà, su÷rute ÷àrãrasthàne 3 adhyàye .
     %<tçtãye (màsi) hastapàda÷irasàü pa¤ca piõóakàni vartante'ïgapratyaïgavibhàga÷ca såkùmo bhavati ..>%)

#<piõóakaþ>#, puü, (piõóa iva kàyatãti . kai + kaþ .) sihlanàmagandhadravyam . ityamaraþ . 1 . 6 . 128 .. (volaþ . asya paryàyo yathà --
     %<vidvàn golaþ piõóaka÷ca piõóovolo rasorasaþ ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..) pi÷àcaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. piõóàluþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (asya guõà yathà --
     %<piõóako vàtalaþ ÷leùmã gràhã vçùyo mahàguruþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. piõóa + svàrthe kan . kavalaþ . yathà, harivaü÷e . bhaviùyaparvaõi . 10 . 21 .
     %<payaþpànaü tathà kurvan bhakùayan dadhipiõóakam ..>%)

#<piõóakandaþ>#, puü, (piõóàkàraþ kandaþ .) piõóàluþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (piõóàlu÷abde'sya vi÷eùo j¤àtavyaþ ..)

@<[Page 3,141b]>@
#<piõóakharjåraþ># puü, (piõóavat kharjåraþ .) svanàmaükhyàtakharjåraþ . tatparyàyaþ . ràjajambåþ 2 piõóã 3 . iti jañàdharaþ ..

#<piõóakharjårã>#, strã, (piõóakharjåra + striyàü ïãù .) piõóakharjåraþ . tatparyàyaþ . dãpyà 2 svapiõóà 3 madhura÷ravà 4 phalapuùpà 5 svàdupiõóà 6 hayabhàkùà 7 piõóakharjårikà 8 . asyà guõàþ . gaulyatvam . himatvam . pittadàhàrti÷vàsabhramanà÷itvam . vãryavçddhidatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<piõóakharjårikà tvanyà sà de÷e pa÷cime bhavet .
     kharjårã gostanàkàrà paràddvãpàdihàgatà ..
     jàyate pa÷cime de÷e sà chohoreti kãrtyate .
     kharjårãtritayaü ÷ãtaü madhuraü rasapàkayoþ ..
     snigdhaü rucikaraü hçdyaü kùatakùayaharaü guru .
     tarpaõaü raktapittaghnaü puùñiviùñambhi÷ukradam ..
     koùñhamàrutakçdbalyaü vàntivàtakaphàpaham .
     jvaràbhighàtakùuttçùõàkàsa÷vàsanivàrakam ..
     madamårchàmarutpittamadyodbhåtagadàntakçt .
     mahadbhi÷ca guõairalpà svalpakharjårikà smçtà ..
     kharjårãtarutoyantu madapittakaraü bhavet .
     vàta÷leùmaharaü rucyaü dãpanaü bala÷ukrakçt ..>% atha piõóakharjårãbhedaþ .
     %<sunepàlã tu mçdulà dalahãnaphalà ca sà .
     sunepàlã ÷ramabhràntidàhamårchàsrapittahçt ..>% iti bhàvaprakà÷e pårbakhaõóe 1 bhàge ..

#<piõóagosaþ>#, puü, (piõóavat saühato gosaþ .) gandharasaþ . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ ..

#<piõóatailakaþ>#, puü, (piõóavat tailaü yasya . kap .) turuskaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<piõóadaþ>#, puü, (piõóaü dadàtãti . dà + kaþ .) piõóadànakartà . yathà --
     %<lepabhàja÷caturthàdyàþ pitràdyàþ piõóabhàginaþ .
     piõóadaþ saptamasteùàü sàpiõóyaü sàptapauruùam ..>% iti ÷uddhitattvam .. api ca .
     %<gàïgeneha paràü siddhiü pràpyante vàriõà naràþ .
     paitryàþ pa÷càt kriyàþ kàryàþ sarvà÷caivaurdhvadehikàþ ..
     kriyàü karoti yaþ pårbàü pitéõàü ya÷ca piõóadaþ .
     pràya÷cittamacãrõaü tat pràya÷cittã bhavettu saþ ..>% ityagnipuràõam ..

#<piõóapadaü>#, klã, (piõóasya saühatasya padam .) aïkavi÷eùaþ . yathà --
     %<råpàùñakairvinihato bhavanasya bandhaþ kartuþ svamçkùamiha yugga÷araikanighnam .
     ekãkçtaü rasani÷àkarayugmabhukta÷eùaü tato bhavati piõóapadaü gçhasya ..
     råpàùñakairekà÷ãtyà vinihataþ påritaþ bhavanasya bandhaþ dãrghaprastàramilitahastàþ svamçkùaü tatsaükhyànaü yugma÷araikanighnaü dvipa¤cà÷aduttara÷atapåritaü ekãkçtaü pårbàïkeõa militaü rasani÷àkarayugmabhukta÷eùaü ùoóa÷àdhikadvi÷atahçtàva÷iùñaü tat saükhyànaü piõóapadasaüj¤aü gçhasya bhavati ..>% iti jyotistattvam ..

#<piõóapàdaþ>#, puü, (piõóa iva pàdo yasya .) hastã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<piõóapuùpaü>#, klã, (piõóa iva puùpaü puùpaguccho yasya .) a÷okapuùpam . (kvacit puü . yathà --
     %<a÷oko hemapuùpa÷ca va¤julastàmrapallavaþ .
     kaïkeliþ piõóapuùpa÷ca gandhapuùpo nañastathà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) javàpuùpam . padmapuùpam . iti medinã . pe, 27 .. tagarapuùpam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<piõóapuùpakaþ>#, puü, (piõóapuùpamiva pratikçtiþ . %<ive pratikçtau .>% 5 . 3 . 96 . iti kan .) vàståkam . iti ÷abdamàlà .. (vàståka÷abde'sya guõàdayo j¤àtavyàþ ..)

#<piõóaphalà>#, strã, (piõóa iva phalaü yasyàþ .) kañutumbã . iti jañàdharaþ .. (yathà --
     %<svinnasya vimlàpanameva kuryàdaïguùñhalohopalaveõudaõóaiþ ..
     vikaïkatàragvadhakàkanantã kàkàdanãtàpasavçkùamålaiþ .
     àlepayet piõóaphalàrkabhàrgã kara¤jakàlàmadanai÷ca vidvàn ..>% iti su÷rute cikitsitasthàne'ùñàda÷e'dhyàye ..)

#<piõóabãjakaþ>#, puü, (piõóavat bãjàni yasya . kap .) karõikàravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (karõikàra÷abde vivçtirasya j¤àtavyà ..)

#<piõóamustà>#, strã, (piõóavat sthålà mustà .) nàgaramustà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<piõóamålaü>#, klã, (piõóamiva målamasya .) garjaram . målakabhedaþ . tatparyàyaþ . gajàõóam 2 piõóakam 3 piõóamålakam 4 . asya guõàþ . kañutvam . uùõatvam . gulmavàtàdidoùanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<piõóalaþ>#, puü, (piói saühatau + bàhulakàt kalac .) setuþ . iti hàràvalã . 129 ..

#<piõóasaþ>#, puü, (piõóena paradattagràsena sanoti jãvatãti . sana + óaþ .) bhikùà÷ã . bhikùopajãvã . iti ÷abdamàlà ..

#<piõóà>#, strã, (piõóa + ñàp .) piõóàyasam . kastårãbhedaþ . sà kulatthikàtaþ kiyatsthålà . iti ràjanirghaõñaþ .. vaü÷apatrã . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<piõóàtaþ>#, puü, (piõóa iva atati sàdç÷yamanukarotãti . ata + ac .) sihlakaþ . iti ratnamàlà ..

#<piõóàbhraü>#, klã, (piõóavat àbhraü meghajalasambandhidravyam .) ghanopalaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<piõóàyasaü>#, klã, (piõóaü saühatamàyasam .) tãkùõàyasam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<piõóàraü>#, klã, (piõóaü saühatamçcchatãti . ç + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ .) phala÷àkavi÷eùaþ . piõóàrà iti hindãbhàùà . asya guõàþ . ÷ãtalatvam . balyatvam . pittanà÷itvam . rucikàritvam . pàke laghutvam . vi÷eùeõa viùa÷àntikaratva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<piõóàraþ>#, puü, (piõóaü çcchatãti . ç + aõ .) kùapaõakaþ . gopaþ . mahiùãrakùakaþ . drumabhedaþ . iti medinã . re, 185 .. vikaïkatavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<piõóàluþ>#, puü, (piõóavat sthåla àluþ .) kandaguóåcã . kandabhedaþ . peóàlu iti hindãbhàùà . cuvaói àlu iti vaïgabhàùà . tatparyàyaþ . granthilaþ 2 piõóakandaþ 3 granthiþ 4 roma÷aþ 5 romakandaþ 6 romàluþ 7 tàmbålapatraþ 8 nànàkandaþ 9 piõóakaþ 10 . asya guõàþ . madhuratvam . ÷ãtatvam . måtrakçcchradàha÷oùapramehanà÷itvam . vçùyatvam . santarpaõatvam . guråtva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<piõóàlukaü>#, klã, (piõóàluriva pratikçtiþ . ivàrthe kan .) àluvi÷eùaþ . gola àlu iti guóa àlu iti cuvaói àlu iti ca bhàùà . asya guõàþ . kaphaharatvam . gurutvam . vàtaprakopaõatva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. (yathà, su÷rute . 1 . 46 .
     %<vidàrãkanda÷atàvarãvisamçõàla÷çïgàñakaka÷erukapiõóàlukamadhvàlukahastyàlukakàùñhàluka÷aïkhàlukaraktàlukendãvarotpalakandaprabhçtãni ..>%)

#<piõóàhvà>#, strã, (piõóàü kastårãvi÷eùamàhvayate spardhate svagandheneti . hve + kaþ .) nàóãhiïgu . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<piõóiþ>#, strã, (piói saühatau + in .) piõóikà . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ ..

#<piõóikà>#, strã, (piõóante saühatàni bhavanti piõóyante rà÷ãkriyante và aràõi yasyàm . piõóa + gha¤ . gauràditvàt ïãù . tataþ kan . hnasva÷ca .) rathanàbhiþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 56 .. sà rathacakramadhye maõóalàkàrà yasyàü sarvàõi kàùñhànyàsajyanteü . iti ràyamukuñaþ .. (piõóam . yathà, hàrãte prathamasthàne saptame'dhyàye .
     %<kàüsyapàtre samuddhçtya parãkùeta bhiùagvaraþ .
     ÷uddhakarmà sa tallabdhvà ÷veta÷àlyodanasya và ..
     piõóikà tatra saükùiptà nànyathà bhàtisà punaþ ..>%) piciõóikà . sà jànuno'dhomàüsalaprade÷aþ . iti hemacandraþ .. pàyera óim iti bhàùà .. (yathà, carake såtrasthàne 7 adhyàye .
     %<pakà÷aya÷iraþ÷ålaü vàtavarco nirodhanam .
     piõóikodveùñanàdhmànaü purãùe syàdvidhàrite ..>%) ÷vetàmliþ . iti ràjanirghaõñaþ .. pãñhaþ . yathà, såta uvàca .
     %<piõóikàlakùaõaü vakùye yathàvadanupårba÷aþ .
     pãñhocchràyaü yathàvacca bhàgàn ùoóa÷a kàrayet ..
     bhåmàvakaþ pratiùñhaþ syàccaturbhirjagato matà .
     vçtto bhàgastathaikaþ syàt vçttapaññasya bhàgataþ ..
     bhàgaistribhistathà kaõñhaü kaõñhapaññhastu bhàgataþ .
     bhàgena vçttapaññastu ÷eùabhàgena paññikã ..
     pracintyaü bhàgamekaikaü jagatã yàvadeva tu .
     nirgamastu purastasyà yàvad vi÷eùapaññikàþ ..
     pãñhikànàntu sarvàsàmetat sàmànyalakùaõam .
     niþ÷eùàddevatàbhedàt ÷çõudhvaü dbijasattamàþ ..
     sthaõóilà vàtha vàpã ca yakùã vedã ca maõóalà .
     pårõacandrà ca vajrã ca padmà vàrdha÷a÷istathà ..
     trikoõà da÷amã tàsàü saüsthàna¤ca nibodhata .
     sthaõóilà caturasrà tu varjità mekhalàdibhiþ ..
     vàpã dbimekhalà j¤eyà yakùã caiva trimekhalà .
     caturasràyatàü vedãü na tàü liïgeùu yojayet ..
     maõóalà vartulà yà tu mekhalàbhirgaõapriyà .
     riktà dvimekhalà madhye pårõacandrà tu sà bhavet ..
     mekhalàtrayasaüyuktà ùaóasrà vajrikà bhavet .
     ùoóa÷àsrà bhavet padmà ki¤ciddhrasvà ca målataþ ..
     tathaiva dhanuràkàrà sàrdhacandrà pra÷asyate .
     tri÷ålasadç÷à tadvat trikoõànårdhvato matà ..
     pràgudakpravaõà tadvatpra÷astà lakùaõànvità .
     pariveùastribhàgena nirde÷antatra kàrayet ..
     vistàrantatpramàõantu måle càgre tadårdhvataþ .
     jalavàha÷ca kartavyastribhàgena su÷obhanaþ ..
     liïgasyàrdhatribhàgena sthaulyena samadhiùñhità .
     mekhalà tu tribhàgena khàtaü vai tatpramàõataþ ..
     athavà pàdahãnantu ÷obhanaü kàrayet sadà .
     uttarasthaü pramàõatu pramàõàdadhikaü bhavet ..
     sthaõóilàyàmathàrogyaü dhanadhànya¤ca puùkalam .
     gopradà tu bhavet yakùã vedã sampatpradà bhavet ..
     maõóalàyàü bhavet kãrtirvaradà pårõacandrikà .
     àyuþpradà bhavedvajrã padmà saubhàgyadàyinã ..
     puttrapradàrdhacandrà syàt trikoõà ÷atrunà÷inã .
     devasya yajanàrthantu piõóikà da÷a kãrtitàþ ..
     ÷aile ÷ailamayãü dadyàt pàrthive pàrthivãntathà .
     dàruje dàrujàü kuryànmi÷re mi÷ràntathaiva ca ..
     nànyayonistu kartavyà sadà ÷ubhaphalepsubhiþ ..
     arcàyàmasamaü dairghyaü liïgàyàmasamaü tathà .
     yasya devasya yà patnã tàü pãñhe parikalpayet ..
     evametat samàkhyàtaü samàsàt pãñhalakùaõam ..>% iti matsyapuràõe pãñhikànukãrtanaü 236 aþ .. (liïgapãñham . gaurãpaññaþ . yathà, kà÷ãkhaõóe bàyusaühitàyàmuttarakhaõóe . 28 . 6 .
     %<liïgaü piõóikayà sàrdhaü pa¤cagavyai÷ca ÷odhayet ..>%)

#<piõóitaü>#, tri, (piói + ktaþ .) gaõitam . ghanam . iti vi÷vamedinyau .. (saühataþ . yathà, vàyupuràõe .
     %<arciùmàn piõóita÷ikhaþ sarpiþ kà¤canasannibhaþ .
     snigdhaþ pradakùiõa÷caiva vahniþ syàt kàryasiddhaye ..>%) guõitam . iti hemacandraþ .. turuùke, puü . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<piõóilaþ>#, puü, (piõóavadàkçtirastyasyeti . piõóa + ilac .) setuþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. gaõakaþ . ityuõàdikoùaþ ..

@<[Page 3,142c]>@
#<piõóilà>#, strã, (piõóila + ñàp .) goóumbà . iti ÷abdacandrikà ..

#<piõóã>#, [n] tri, (piõóo'styasyeti . iniþ .) ÷arãrã . yathà --
     %<yathà såryaü vinà bhåmirgçhaü dãpavivarjitam .
     liïgahãno yathà piõóã jaya÷rãstvàü vinà tathà ..>% iti jaiminibhàrate à÷vamedhikaparvaõi 38 adhyàye ..

#<piõóã>#, strã, (piõóàkàro'styasyà iti . ac . tato ïãù .) piõóãtagaraþ . alàvåþ . kharjåravi÷eùaþ . iti medinã . óe, 20 .. j¤ànaniråpaõàrthakopanyàsaþ . iti dharaõiþ .. (piõói + kçdikàràditi và ïãù .) piõóikà . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ .. piõóam . yathà --
     %<nãtàya turagàyà÷u bhaktapiõóãü sugandhinãm .
     dadyàt purohitastatra saümantrya ÷àntimantrakaiþ ..>% iti kàlikàpuràõe 86 adhyàyaþ ..

#<piõóãtakaþ>#, puü, (piõóãü svalpapiõóaü tanotãti . tana + anebhyo'pãti óaþ . tataþ saüj¤àyàü kan .) madanavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 52 .. (asya paryàyo yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<madanaþ ÷vasanoràco golaþ piõóãtakaþ phalam .
     chardàlo bilvapuùpà ca harahàñastu ÷alyakaþ ..>% yathà ca .
     %<piõóãtakasya tu varàhavibhàvitasya måleùu kanda÷akaleùu ca sauvaheùu .
     tailaü kçtaü gatimapohati ÷ãghrametat kandeùu càmaravaràyudhasàhvayeùu ..>% iti su÷rute cikitsitasthàne saptada÷e'dhyàye ..) tagaraþ . phaõijjhakaþ . iti vi÷vaþ ..

#<piõóãtagaraþ>#, puü, (piõóyà puùpàvacchede svalpapiõóena upalakùitastagaraþ .) tagaravi÷eùaþ . tatparyàyaþ . kaphavardhanaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<piõóãtagarakaþ>#, puü, (piõóãtagara + svàrthe saüj¤àyàü và kan .) tagaram . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<piõóãtaruþ>#, puü, (piõóyà upalakùitastaruþ .) mahàpiõóãtaruþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<piõóãpuùpaþ>#, puü, (piõóãvat puùpaü puùpastavako yasya .) a÷okavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (a÷oka÷abde'sya vi÷eùo j¤eyaþ ..)

#<piõóãraþ>#, puü, (piõóãvat piõóàkàràõãtyarthaþ phalàni ãrayatãti . ãra + õic + aõ .) dàóimavçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. hiõóãraþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ .. nãrase, tri . iti hàràvalã . 166 ..

#<piõóã÷åraþ>#, puü, (piõóyàü piõóavyàpàre bhojane eva ÷åraþ atinipuõaþ nànyatra kàryàdàviti bhàvaþ .) svagehamàtre vasan paradveùã . tatparyàyaþ . gehenardã 2 gehe÷åraþ 3 . iti hemacandraþ . 3 . 141 .. (yathà, bhaññau . 5 . 85 .
     %<ràkùasàn vañuyaj¤eùu piõóã÷årànnirastavàn .
     yadyasau kåpamàõóåki ! tavaitàvati kaþ smayaþ ..>%)

@<[Page 3,143a]>@
#<piõóoliþ>#, strã, bhuktasamujjhitaþ . iti hemacandraþ . 3 . 91 ..

#<piõyà>#, strã, paõyate ståyate rogahantçtvàt paõyà paõa ïa vyavahçtau stutau mårdhanyàntaþ tavyànãyayà iti yaþ nipàtanàdat it . paõyeti pañhati svàmã . iti bharataþ .. jyotiùmatã . ityamaraþ .. (jyotiùmatã÷abde'syà vivçtirvij¤eyà ..)

#<piõyàkaþ>#, puü, klã, (pinaùñãti . piùë saücårõane + %<pinàkàdaya÷ca .>% uõàü . 4 . 15 . iti àkapratyayena nipàtanàt sàdhuþ .) tilakalkaþ . (asya guõàþ yathà --
     %<piõyàko glapano råkùo viùñambhã dçùñidåùaõaþ ..>% iti vàbhañe såtrasthàne ùaùñhe'dhyàye .. yathà, mahàbhàrate . 12 . 167 . 36 .
     %<navanãtaü yathà dadhnastathà kàmo'rthadharmataþ .
     ÷reyastailaü hi piõyàkàt ghçtaü ÷reya uda÷vitaþ ..>%) asya bhakùaõe doùo yathà --
     %<piõyàkaü bhakùayitvà tu yo vai màmupasarpati .
     tasya vai ÷çõu su÷roõi ! pràya÷cittaü su÷obhanam ..
     ulåko da÷avarùàõi kacchapastu samàstrayaþ .
     jàyate mànavastatra mama karmaparàyaõaþ ..>% iti varàhapuràõam .. hiïgu . vàhlãkam . sihlakaþ . iti medinã .. (saralarasaþ . asya paryàyo yathà --
     %<tailaparõã dadhitthàkhyaþ piõyàko rakta÷ãrùakaþ .
     veùño rasàhvaþ ÷rãvàsaþ ÷rãpiùñasaraladravau ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

#<pitarau>#, puü, janakajanayitryau . màtà ca pità ceti vigrahe vikalpàdeka÷eùe pitaràviti prà¤caþ . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . màtàpitarau 2 màtarapitarau 3 tàtajanayitryau 4 . ityamaraþ . 2 . 6 . 37 .. (yathà, radhuþ . 1 . 1 .
     %<jagataþ pitarau vande pàrvatãparame÷varau ..>%) tayorabhaktyà pàlane doùo yathà --
     %<pitçmàtçguråü÷càpi bhaktihãnena pàlayet .
     vàcà ca tàóayennityaü svàminaü kulañà ca yà ..
     sà kçtaghnãti vikhyàtà pàpinàü bhàrate naraþ .
     vahnikuõóaü mahàghoraü sa ca sà ca prayàti ca ..
     tatra vahnau vasatyeva yàvaccandradivàkarau .
     tato bhavejjalaukà ca janma sapta tataþ ÷uciþ ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 49 adhyàyaþ ..

#<pità>#, [ç] puü, pàti rakùatyapatyaü yaþ . (pà rakùaõe + %<naptçneùñçtvaùñçhotçpotçbhràtçjàmàtçmàtçpitçduhitç .>% uõàü . 2 . 96 . iti tçcpratyayena nipàtanàt sàdhuþ .) utpàdakaþ . vàp iti bhàùà . tatparyàyaþ . tàtaþ 2 janakaþ 3 . ityamaraþ . 2 . 628 .. prasavità 4 vaptà 5 janayità 6 guruþ 7 janmadaþ 8 janyaþ 9 janità 10 . iti ÷abdaratnàvalã .. bãjã 11 vapraþ 12 . iti hemacandraþ .. * .. tasya mànyatvaü lakùaõa¤ca yathà --
     %<mànyaþ påjya÷ca sarvebhyaþ sarveùàü janako bhavet .
     aho yasya prasàdena sarvàn pa÷yati mànavaþ ..
     janako janmadàtà ca rakùaõàcca pità nçõàm .
     tàto vistãrõakaraõàt kalayà sà prajàpatiþ ..>% iti brahmavaivarte gaõapatikhaõóe 44 adhyàyaþ .. sa ca guruþ . yathà --
     %<upàdhyàyaþ pità jyeùñhobhràtà caiva mahãpatiþ .
     màtulaþ ÷va÷urastràtà màtàmahapitàmahau ..
     bandhurjyeùñhapitç vya÷ca puüsvete guravaþ smçtàþ ..>% iti kaurme upavibhàge 11 adhyàyaþ .. (jyeùñhapitçvyàrthe pitç÷abdaprayogo yathà, mahàbhàrate . 6 . 53 . 3 .
     %<garuóasya svayaü tuõóe pità devavratastava ..>%) sa hi mahàguruþ . yathà, %<mahàgurånàha viùõuþ . trayaþ puruùasyàtiguravo bhavanti màtà pitàcàrya÷ceti ..>% iti ÷uddhitattvam .. kàmàsaktasya piturvacanamagràhyaü yathà --
     %<piturvaco hi mà kàrùãþ kàmavyàsaktacetasaþ .
     àtmàna¤càbhiùi¤casva tadarthaü kùattriyo hyasi ..>% ityàgneye ÷rãràmaü prati kau÷alyàvàkyam .. tasya puttrakçtadharmàdharmabhàgitvaü yathà --
     %<yaþ pità sa tu puttro'yamiti vai vaidikã ÷rutiþ .
     nigadyate puràõe tu tàü ÷çõuùva yathàtatham ..
     nyagrodhasya su÷àkhàyàþ ÷añàstàstu gatà bhuvi .
     prarohànupapadyante målabhraü÷àttathà sutàþ ..
     tadbidhànupapadyante tathànye te ca tàdç÷àþ .
     tebhya÷cànye prarohanti vrãhibhyo'pi yathà tathà ..
     evaü puttraiþ kçto dharmastathàdharma÷ca bhåpate .
     pità saülipyate tena mà ca tvaü saü÷ayaü kçthàþ ..
     na dharmiõàü naràõàntu bãjanà÷o bhavediha .
     sarvathà ÷aüsate loke bãjàt punaþ samucchrayaþ ..>% ityàgneye pàpanà÷anavçùadànàdhyàyaþ .. * .. tasmin jãvati bàhvostilakaniùedho yathà --
     %<na bàhvostilakaü kuryàt yasya jãvan pità sthitaþ .
     tathà jyeùñhaþ sodara÷ca yasya jãvati sa tathà ..>% iti bçhaddharmapuràõam .. * .. utpàdakapitrapekùayà mantradàtçpiturgurutaratvaü yathà, tantrasàre .
     %<utpàdakabrahmadàtrorgarãyàn brahmadaþ pità .
     tasmànmanyeta satataü piturapyadhikaü gurum ..>% pa¤ca pitaro yathà, càõakye .
     %<annadàtà bhayatràtà yasya kanyà vivàhità .
     janayità copanetà ca pa¤caite pitaraþ smçtàþ ..>% sapta pitaro yathà --
     %<kanyàdàtànnadàtà ca j¤ànadàtàbhayapradaþ .
     janmado mantrado jyeùñhabhràtà ca pitaraþ smçtàþ ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 35 adhyàyaþ .. ekatriü÷atpitçgaõà yathà --
     %<vi÷vo vi÷vabhugàràdhyo dharmo dhanyaþ ÷ubhàsanaþ .
     bhåmido bhåmikçdbhåtiþ pitéõàü ye gaõà nava ..
     kalyàõaþ kalyadaþ kalyataraþ kalyatarà÷rayaþ .
     kalyatàheturanaghaþ ùaóime te gaõàþ smçtàþ ..
     varo vareõyo varado bhåtidaþ puùñidastathà .
     vi÷vapàtà tathà dhàtà saptaite ca gaõàþ smçtàþ ..
     mahàn mahàtmà mahito mahimàvànmahàbalaþ .
     gaõàþ pa¤ca tathaivaite pitéõàü pàpanà÷anàþ ..
     sukhado dhanada÷cànyo dharmado'nya÷ca bhåtidaþ .
     pitéõàü kathyate caitattathà gaõacatuùñayam ..
     ekatriü÷atpitçgaõà yairvyàptamakhilaü jagat .
     te me'tra tçptàstuùyantu di÷antu ca sadà hitam ..>% iti gàruóe pitçstotraü 89 adhyàyaþ .. (pitéõàü stutipårbakaü nàmasaükhyàdikathanam yathà màrkaõóeye . 96 . 13 -- 48 . ruciruvàca .
     %<namasye'haü pitén ÷ràddhe ye vasantyadhidevatàþ .
     devairapi hi tarpyante ye ca ÷ràddhe svadhottaraiþ ..
     namasye'haü pitén svarge ye tarpyante maharùibhiþ .
     ÷ràddhairmanomayairbhaktyà bhuktimuktimabhãpsubhiþ ..
     namasye'haü pitén svarge siddhàþ santarpayanti yàn .
     ÷ràddhaùu divyaiþ sakalairupahàrairanuttamaiþ ..
     namasye'haü pitén bhaktyà ye'rcyante guhyakairapi .
     tanmayatvena và¤chaïgirçdbimàtyantikãü paràm ..
     namasye'haü pitunmartairarcyante bhuvi ye sadà .
     ÷ràddheùu ÷raddhayàbhãùñalokapràptipradàyinaþ ..
     namasye'haü pitén viprairarcyante bhuvi ye sadà .
     và¤chitàbhãùñalàbhàya pràjàpatyapradàyinaþ ..
     namasye'haü pitén ye vai tarpyanta'raõyavàsibhiþ .
     vanyaiþ ÷ràdvairyatàhàraistaponirdhåtakilviùaiþ ..
     namasye'haü pitén viprairnaiùñhikavratacàribhiþ .
     ye saüyatàtmabhirnityaü santarpyante samàdhibhiþ ..
     namasye'haü pitén ÷ràddhai ràjanyàstarpayanti yàn .
     kavyaira÷eùairvidhivallokatrayaphalapradàn ..
     namasye'haü pitén vai÷yairarcyante bhuvi ye sadà .
     svakarmàbhiratairnityaü puùpadhåpànnavàribhiþ ..
     namasye'haü pitén ÷ràddhairye ÷ådrairapi bhaktitaþ .
     santarpyante jagatyatra nàmnà khyàtàþ sukàlinaþ ..
     namasye'haü pitén ÷ràddhaiþ pàtàle ye mahàsuraiþ .
     santarpyante svadhàhàràstyaktadambhamadaiþ sadà ..
     namasye'haü pitén ÷ràddhairarcyante ye rasàtale .
     bhogaira÷eùairvidhivannàgaiþ kàmànabhãpsubhiþ ..
     namasye'haü pitén ÷ràddhaiþ sarpaiþ santarpitàn sadà .
     tatraiva vidhivanmantrabhogasampatsamanvitaiþ ..
     piténnamasye nivasanti sàkùàt ye devaloke ca tathàntarãkùe .
     mahãtale ye ca suràdipåjyàste me pratãcchantu mayopanãtam ..
     pitannamasye paramàtmabhåtà ye vai vimàne nivasanti mårtàþ .
     yajanti yànastamalairmanobhiryogã÷varàþ kle÷avimuktihetån ..
     piténnamasye divi ye ca mårtàþ svadhàbhujaþ kàmyaphalàbhisandhau .
     pradàna÷aktàþ sakalepsitànàü vimuktadà ye'nabhisaühiteùu ..
     tçpyantu te'smin pitaraþ samastà icchàvatàü ye pradi÷anti kàmàn .
     suratvamindratvamato'dhikaü và sutàn pa÷ån svàni balaü gçhàõi ..
     somasya ye ra÷miùu ye'rkavimbe ÷ukle vimàne ca sadà vasanti .
     tçpyantu te'smin pitaro'nnatoyairgandhàdinà puùñimito vrajantu ..
     yeùàü hute'gnau haviùà ca tçptirye bhu¤jate vipra÷arãrasaüsthàþ .
     ye piõóadànena mudaü prayànti tçpyantu te'smin pitaro'nnatoyaiþ ..
     ye khaógimàüsena surairabhãùñaiþ kçùõaistilairdivyamanoharai÷ca .
     kàlena ÷àkena maharùivaryaiþ saüprãõitàste mudamatra yàntu ..
     kavyànya÷eùàõi ca yànyabhãùñànyatãva yeùàmamaràrcitànàm .
     teùàntu sànnidhyamihàstu puùpagandhànnabhojyeùu mayà kçteùu ..
     dine dine ye pratigçhõate'rcàü màsàntapåjyà bhuvi ye'ùñakàsu .
     ye vatsarànte'bhyudaye ca påjyàþ prayàntu te me pitaro'tra tçptim ..
     påjyà dvijànàü kumudendubhàso ye kùattriyàõà¤ca navàrkavarõàþ .
     tathà vi÷àü ye kanakàvadàtà nãlãnibhàþ ÷ådrajanasya ye ca ..
     te'smin samastà mama puùpagandhadhåpànnatoyàdinivedanena .
     tathàgnihomena ca yàntu tçptiü sadà pitçbhyaþ praõato'smi tebhyaþ ..
     ye devapårbànyatitçptihetora÷nanti kavyàni ÷ubhàhutàni .
     tçptà÷ca ye bhåtisçjo bhavanti tçpyantu te'smin praõato'smi tebhyaþ ..
     rakùàüsi bhåtànyasuràüstathogràn nirnà÷ayantastva÷ivaü prajànàm .
     àdyàþ suràõàmamare÷apåjyàstçpyantu te'smin praõato'smi tebhyaþ ..
     agnisvàttà varhiùada àjyapàþ sopamàstathà .
     vrajantu tçptiü ÷ràddhe'smin pitarastarpità mayà ..
     agnisvàttàþ pitçgaõàþ pràcãü rakùantu me di÷am .
     tathà varhiùadaþ pàntu yàmyàü ye pitaraþ smçtàþ .
     pratãcãmàjyapàstadbadudãcãmapi somapàþ .
     rakùobhåtapi÷àcebhyastathaivàsuradoùataþ ..
     sarvata÷càdhipasteùàü yamo rakùàü karotu me .
     vi÷vo vi÷vabhugàràdhyo dharmo dhanyaþ ÷ubhànanaþ ..
     bhåtido bhåtikçdbhåtiþ pitéõàü ye gaõà nava .
     kalyàõaþ kalyatà kartà kalyaþ kalyatarà÷rayaþ ..
     kalyatàheturanaghaþ ùaóime te gaõàþ smçtàþ .
     varo vareõyo varadaþ puùñidastuùñidastathà ..
     vi÷vapàtà tathà dhàtà saptaivaite tathà gaõàþ .
     mahànmahàtmà mahito mahimàvànmahàbalaþ ..
     gaõàþ pa¤ca tathaivaite pitéõàü pàpanà÷anàþ .
     sukhado dhanada÷cànyo dharmado'nya÷ca bhåtidaþ ..
     pitéõàü kathyate caitattathà gaõacatuùñayam .
     ekatriü÷atpitçgaõà yairvyàptamakhilaü jagat ..
     te me'nutçptàstuùyantu yacchantu ca sadà hitam ..>% ÷ivaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 141 .
     %<sadasadvyaktamavyaktaü pità màtà pitàmahaþ ..>%)

#<pitàmahaþ>#, puü, (pituþ piteti . %<pitçvyamàtulamàtàmahapitàmahàþ .>% 4 . 2 . 36 . ityatra %<màtçpitçbhyàü pitari óàmahac .>% iti vàrtikoktyà óàmahac . brahmaõi tu pituþ pità janakasyàpi janakaþ . pitéõàü marãcyàdãnàü pitçgaõànàü pità và .) brahmà . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 1 . 32 .
     %<yasmàt pitàmaho yaj¤e prabhurekaþ prajàpatiþ .
     brahmà suraguruþ sthàõurmanuþ kaþ parameùñhyatha ..>% ÷ivaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 141 .
     %<sadasadvyaktamavyaktaü pità màtà pitàmahaþ ..>%) pitçpità . ityamaraþ . 2 . 6 . 33 .. ñhàkuradàdà iti bhàùà .. asya paryàyaþ . àryakaþ 2 . iti ÷abdamàlà .. (yathà, manau . 3 . 221 .
     %<pità yasya tu vçttaþ syàd jãvedvàpi pitàmahaþ .
     pituþ sa nàma saükãrtya kãrtayet prapitàmaham ..>%)

#<pitàmahã>#, strã, (piturmàteti . pitçvyamàtuletyatra %<màtçpitçbhyàü pitari óàmahac .>% iti óàmahac . tataþ %<màtari ùicceti .>% ùitkàryaü tataþ ùitvàt ïãp .) pitàmahapatnã . iti jañàdharaþ .. ñhàkuramà iti bhàùà .. (yathà, kaurme upavibhàge 11 adhyàye .
     %<màtàmahã màtulànã tathà màtu÷ca sodaràþ .
     ÷va÷råþ pitàmahã jyeùñhà dhàtrã ca guravaþ strãùu ..>%) pauttraiþ pitàmahadhanavibhàgakaraõe pitàmahyai màtçvadbhàgo deyaþ . yathà --
     %<asutà÷ca pituþ patnyaþ samànàü÷àþ prakãrtitàþ .
     pitàmahya÷ca sarvàstà màtçtulyàþ prakãrtitàþ ..>% iti dàyabhàge vyàsaþ ..

#<pitçkaü>#, tri, (pituþ sambandhi pituràgataü veti . pitç + kan . yadvà, paitçka + pçùodaràditvàt sàdhuþ .) pitçsambandhi . yathà --
     %<paitra¤ca pitçka¤càpi pitrya¤ca pituràgatam ..>% iti ÷abdamàlà ..

#<pitçkànanaü>#, klã, (pitéõàü kànanamiva .) ÷ma÷ànam . iti jañàdharaþ .. (yathà, mahànirvàõatantre . 10 . 79 .
     %<pa¤cavarùàdhikàn martyàn dàhayet pitçkànane .
     bhartrà saha kulenà÷i ! na dahet kulakàminãm ..>%)

#<pitçgçhaü>#, klã, (pitéõàü gçham .) ÷ma÷ànam . iti hemacandraþ .. (piturgçham .) pitçve÷ma ca ..

@<[Page 3,144c]>@
#<pitçtarpaõaü>#, klã, (tçpyante'neneti . tçp + karaõe lyuñ . pitéõàü tarpaõamiti . yadbà, tçpa + bhàve lyuñ . pitéõàü tarpaõaü tçptiryasmàt .) pitçtãrtham . tattu tarjanyaïguùñhayormadhyam . iti ÷abdacandrikà .. nivàpaþ . iti hemacandraþ .. tilaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. pitçtãrthena pitrudde÷yakajaladànam . tasyànuùñhànaü tarpaõa÷abde draùñavyam .. pitéõàü tçptimàtra¤ca ..

#<pitçtithiþ>#, strã, (pitçpriyà tithiriti madhyalopã samàsaþ .) amàvàsyà . yathà --
     %<amàvàsyàdinaü vo'stu tasyàü ku÷atilodakaiþ .
     tarpità mànuùaistçptiü paràü gacchata nànyathà ..>% iti vàràhe pitçsargasthitivarõanam ..

#<pitçtãrthaü>#, klã, (pitçpriyaü tãrtham .) gayà . iti jañàdharaþ .. (gayàdi-222 pitçvallabhatãrthàni matsyapuràõe ÷ràddhakalpe 22 adhyàye uktàni . yathà --
     %<tãrthàni kàni ÷astàni pitéõàü vallabhàni ca .
     nàmatastàni vakùyàmi saükùepeõa dbijottamàþ ! .
     pitçtãrthaü gayà nàma sarvatãrthavaraü ÷ubham ..
     yatràste devadeve÷aþ svayameva pitàmahaþ .
     tatraiùà pitçbhirgãtà gàthà bhàgamabhãpsubhiþ ..
     eùñavyà bahavaþ puttrà yadyeko'pi gayàü vrajet .
     yajeta và÷vamedhena nãlaü và vçùamutsçjet ..
     tathà vàràõasã puõyà pitéõàü vallabhà sadà .
     tatràvimuktasànnidhyaü bhuktimuktiphalapradam ..
     pitéõàü vallabhaü tadvat puõya¤ca vimale÷varam .
     pitçtãrthaü prayàgantu sarvakàmaphalapradam ..
     vañe÷varastu bhagavàn màdhavena samanvitaþ .
     yoganidrà÷ayastadvat sadà vasati ke÷avaþ ..
     da÷à÷vamedhikaü puõyaü gaïgàdvàraü tathaiva ca .
     nandàtha lalità tadvattãrthaü màyàpurã ÷ubhà ..
     tathà mitrapadaü nàma tataþ kedàramuttamam .
     gaïgàsàgaramityàhuþ sarvatãrthamayaü ÷ubham ..
     tãrthaü brahmasarastadvacchatadrusalile hnade .
     tãrthantu naimiùaü nàma sarvatãrthaphalapradam ..
     gaïgodbhedastu gomatyàü yatrodbhåtaþ sanàtanaþ .
     tathà yaj¤avaràhastu devadeva÷ca ÷ålabhçt ..
     yatra tatkà¤canaü dvàramaùñàda÷abhujo haraþ .
     nemistu haricakrasya ÷ãrõà yatràbhavat purà ..
     tadetannaimiùàraõyaü sarvatãrthaniùevitam .
     devadevasya tatràpi vàràhasya tu dar÷anam ..
     yaþ prayàti sa påtàtmà nàràyaõapadaü vrajet .
     kçta÷aucaü mahàpuõyaü sarvapàvaniùådanam ..
     yatràste nàrasiühastu svayameva janàrdanaþ .
     tãrthamikùumatã nàma pitéõàü vallabhaü sadà ..
     saïgame yatra tiùñhanti gaïgàyàþ pitaraþ sadà .
     kurukùetraü mahàpuõyaü sarvatãrthasamanvitam ..
     tathà ca sarayåþ puõyà sarvadevanamaskçtà .
     iràvatã nadã tadbat pitçtãrthàdhivàsinã ..
     yamunà devikà kàlã candrabhàgà dçùadbatã .
     nadã veõumatã puõyà parà vetravatã tathà ..
     pitéõàü vallabhà hyetàþ ÷ràddhe koñiguõà matàþ .
     jambåmàrgaü mahàpuõyaü yatra màrgo hi lakùyate ..
     adyàpi pitçtãrthaü tat sarvakàmaphalapradam .
     nãlakuõóamiti khyàtaü pitçtãrthaü dvijottamàþ ! ..
     tathà rudrasaraþ puõyaü saro mànasameva ca .
     mandàkinã tathàcchodà vipà÷àtha sarasvatã ..
     pårbamitrapadantadvadbaidyanàthaü mahàphalam .
     kùiprà nadã mahàkàlastathàkàla¤jaraü ÷ubham ..
     vaü÷odbhedaü harodbhedaü gaïgodbhedaü mahàphalam .
     bhadre÷varaü viùõupadaü narmadàdvàrameva ca ..
     gayàpiõóapradànena samànyàhurmaharùayaþ .
     etàni pitçtãrthàni sarvapàpaharàõi ca ..
     smaraõàdapi lokànàü kimu ÷ràddhakçtàü nçõàm .
     oïkàraü pitçtãrtha¤ca kàverã kapilodakam ..
     sambheda÷caõóavegàyàstathaivàmarakaõñakam .
     kurukùetràcchataguõaü tasmin snànàdikaü bhavet ..
     ÷ukratãrtha¤ca vikhyàtaü tãrthaü some÷varaü param .
     sarvavyàdhiharaü puõyaü ÷atakoñiphalàdhikam ..
     ÷ràddhe dàne tathà home svàdhyàye jalasannidhau .
     kàyàvarohaõaü nàma tathà carmaõvatã nadã ..
     gomatã varuõà tadvattãrthamau÷anasaü param .
     bhairavaü bhçgutuïga¤ca gaurãtãrthamanuttamam ..
     tãrthaü vainàyakaü nàma bhadre÷varamataþ param .
     tathà pàpaharaü nàma puõyàtha tapatã nadã ..
     målatàpã payoùõã ca payoùõãsaïgamastathà .
     mahàbodhiþ pàñalà ca nàgatãrthamavantikà ..
     tathà veõà nadã puõyà mahà÷àlaü tathaiva ca .
     mahàrudraü mahàliïgaü da÷àrõà ca nadã ÷ubhà ..
     ÷atarudrà ÷atàhvà ca tathà vi÷vapadaü param .
     aïgàravàhikà tadvannadau tau ÷oõaghargharau ..
     kàlikà ca nadã puõyà vitastà ca nadã tathà .
     etàni pitçtãrthàni ÷asyante snànadànayoþ ..
     ÷ràddhameteùu yaddattantadanantaphalaü smçtam .
     droõã vàñanadã dhàràsarit kùãranadã tathà ..
     gokarõaü gajakarõa¤ca tathà ca puruùottamaþ .
     dbàrakà kçùõatãrtha¤ca tathàrbudasarasvatã ..
     nadã maõimatã nàma tathà ca girikarõikà .
     dhåtapàpaü tathà tãrthaü samudro dakùiõastathà ..
     eteùu pitçtãrtheùu ÷ràddhamànantyama÷nute .
     tãrthaü meghakaraü nàma svayameva janàrdanaþ ..
     yatra ÷àrïgadharo viùõurmekhalàyàmavasthitaþ .
     tathà mandodarã tãrthaü tãrthaü campà nadã ÷ubhà ..
     tathà sàmalanàtha÷ca mahà÷àlanadã tathà .
     cakravàkaü carmakoñaü tathà janme÷varaü mahat ..
     arjunaü tripuraü caiva siddhe÷varamataþ param .
     ÷rã÷ailaü ÷àïkaraü tãrthaü nàrasiühamataþparam ..
     mahendra¤ca tathà puõyamatha ÷rãraïgasaüj¤itam .
     eteùvapi sadà ÷ràddhamanantaphaladaü smçtam ..
     dar÷anàdapi caitàni sadyaþ pàpaharàõi vai .
     tuïgabhadrà nadã puõyà tathà bhãmarathã sarit ..
     bhãme÷varaü kçùõaveõà kàverã kuómalà nadã .
     nadã godàvarã nàma trisandhyà tãrthamuttamam ..
     tãrthaü traiyambakaü nàma sarvatãrthanamaskatam .
     yatràste bhagavànã÷aþ svayameva trilocanaþ ..
     ÷ràddhameteùu sarveùu koñikoñiguõaü bhavet .
     smaraõàdapi pàpàni na÷yanti ÷atadhà dvijàþ ! ..
     ÷rãparõã tàmraparõã ca jayàtãrthamanuttamam .
     tathà matsyanadã puõyà ÷ivadhàraü tathaiva ca ..
     bhadratãrtha¤ca vikhyàtaü pampàtãrtha¤ca ÷à÷vatam .
     puõyaü ràme÷varaü tadvadelàpuramalaü param ..
     aïgabhåta¤ca vikhyàtamànandakamalaü budham .
     àmràtake÷varaü tadbadekàmbhakamataþ param ..
     govardhanaü hari÷candraü kçpucandraü pçthådakam .
     sahasràkùaü hiraõyàkùaü tathà ca kadalã nadã ..
     ràmàdhivàsastatràpi tathà saumitrisaïgamaþ .
     indrakãlaü mahànàdantathà ca priyamelakam ..
     etànyapi sadà ÷ràddhe pra÷astànyadhikàni tu .
     eteùu sarvadevànàü sànnidhyaü dç÷yate yataþ ..
     dànameteùu sarveùu dattaü koñi÷atàdhikam .
     bàhudà ca nadã puõyà tathà siddhavanaü ÷ubham ..
     tãrthaü pà÷upataü nàma nadã pàrvatikà ÷ubhà .
     ÷ràddhameteùu sarveùu dattaü koñi÷atottaram ..
     tathaiva pitçtãrthantu yatra godàvarã nadã .
     yutàliïgasahasreõa sarvàntarajalàvahà ..
     jàmadagnyasya tattãrthaü kramàdàyàtamuttamam .
     pratãkasya bhayàdbhinnaü yatra godàvarã nadã ..
     tattãrthaü havyakavyànàmapsaroyugasaüj¤itam .
     ÷ràddhàgnikàryadàneùu tathà koñi÷atàdhikam ..
     tathà sahasraliïga¤ca ràghave÷varamuttamam .
     sendraphenà nadã puõyà yatrendraþ patitaþ purà ..
     nihatya namuciü ÷akrastapasà svargamàptavàn .
     tatra dattaü naraiþ ÷ràddhamanantaphaladaü bhavet ..
     tãrthantu puùkaraü nàma ÷àlagràmaü tathaiva ca .
     somapàna¤ca vikhyàtaü yatra vai÷vànaràlayam ..
     tãrthaü sàrasvataü nàma svàmitãrthaü tathaiva ca .
     malandarà nadã puõyà kau÷ikã candrikà tathà ..
     vaidarbhà vàtha vairà ca payoùõã pràïmukhà parà .
     kàverã cottarà puõyà tathà jàlandharo giriþ ..
     eteùu ÷ràddhatãrtheùu ÷ràddhamànantyama÷nute .
     lohadaõóaü tathà tãrthaü citrakåñastathaiva ca ..
     bindhyayoga÷ca gaïgàyàstathà nadãtañaü ÷ubham .
     kubjàbhrantu tathà tãrthaü urva÷ãpulinaü tathà ..
     saüsàramocanaü tãrthaü tathaiva çõamocanam .
     eteùu pitçtãrtheùu ÷ràddhamànantyama÷nute ..
     aññahàsaü tathà tãrthaü gautame÷varameva ca .
     tathà va÷iùñhaü tãrthantu hàritaü tu tataþ param ..
     brahmàvartaü ku÷àvartaü hayatãrthaü tathaiva ca .
     piõóàraka¤ca vikhyàtaü ÷aïkhoddhàraü tathaiva ca ..
     ghaõñe÷varaü vilvaka¤ca nãlaparvatameva ca .
     tathà ca dharaõãtãrthaü ràmatãrthaü tathaiva ca ..
     a÷vatãrtha¤ca vikhyàtamanantaü ÷ràddhadànayoþ .
     tãrthaü beda÷iro nàma tathaivaughavatã nadã ..
     tãrthaü vasupradaü nàma chàgalàõóaü tathaiva ca .
     eteùu ÷ràddhadàtàraþ prayànti paramaü padam ..
     tathà ca vadarãtãrthaü gaõatãrthaü tathaiva ca .
     jayantaü vijaya¤caiva ÷ukratãrthaü tathaiva ca ..
     ÷rãpate÷ca tathà tãrthaü tãrthaü raivatakaü tathà .
     tathaiva ÷àradàtãrthaü bhadrakàle÷varaü tathà ..
     vaikuõñhatãrtha¤ca paraü bhãme÷varamathàpi và .
     eteùu ÷ràddhadàtàraþ prayànti paramàü gatim ..
     tãrthaü màtçgçhaü nàma karavãrapuraü tathà .
     ku÷e÷vara¤ca vikhyàtaü gaurã÷ikharameva ca ..
     nakule÷asya tãrtha¤ca kardamàlaü tathaiva ca .
     daõóipuõyakaraü tadvat puõóarãkapuraü tathà ..
     sapta godàvarãtãrthaü sarvatãrthe÷vare÷varam .
     tatra ÷ràddhaü pradàtavyamanantaphalamãpsubhiþ ..
     eùa tådde÷ataþ proktastãrthànàü saügraho mayà .
     vàgã÷o'pi na ÷aknoti vistaràt kimu .
     mànuùaþ ..
     satyaü tãrthaü dayà tãrthaü tãrthamindriyanigrahaþ .
     varõà÷ramàõàü gehe'pi tãrthantu samudàhçtam ..
     etattãrtheùu yacchràddhaü tat koñiguõamiùyate .
     yasmàt tasmàt prayatnena tãrthaü ÷ràddhaü samàcaret .. * ..>%) tarjanyaïguùñhayormadhyam . ityamaraþ ..
     %<antaràïguùñhade÷inyoþ pitéõàü tãrthamuttamam ..>% iti kaurme upavibhàge 11 adhyàyaþ ..

#<pitçdànaü>#, klã, (pitari pitre và dànam .) pitràdyudde÷enànnavastràdidànam . pitçpadaü mçtopalakùaõaü tena màtràderapi grahaõam . tatparyàyaþ . nivàpaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 7 . 31 .. nivapanam 3 pitçdànakam 4 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pitçdànakaü>#, klã, (pitçdàna + svàrthe kan .) pitrudde÷yakadànam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pitçpakùaþ>#, puü, (pitçpriyaþ pakùaþ .) gauõà÷vinakçùõapakùaþ . sa tu pretapakùaþ . tatra ÷ràddhaphalaü yathà, hemàdrimàdhavasaügrahayornàgarakhaõóam .
     %<àùàóhyàþ pa¤came pakùe kanyàsaüsthe divàkare .
     yo vai ÷ràddhaü naraþ kuryàdekasminnapi vàsare .
     tasya saüvatsaraü yàvat tçptàþ syuþ pitaro dhruvam ..
     nabhà vàtha nabhasyo và malamàso yadà bhavet .
     saptamaþ pitçpakùaþ syàdanyatraiva tu pa¤camaþ ..>% iti malamàsatattvam ..

#<pitçpatiþ>#, puü, (pitéõàü patiþ .) yamaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 61 .. (yathà, màrkaõóeye . 104 . 37
     %<tvaü brahmà harirajasaüj¤itastvamindro vitte÷aþ pitçpatirambupatiþ samãraþ .
     somo'gnirgaganamahãdharo'bdhisaüghaþ kiü stavyaü tava sakalàtmaråpadhàmnaþ ..>%)

#<pitçpità>#, [ç] puü, (pituþ pità .) pitàmahaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 33 ..

#<pitçprasåþ>#, strã, (pitaõàü prasårmàteva . pitçkçtye sandhyàvartinyàstithergràhyatvàdasyàþ prasåtulyapàlakatayà tathàtvam .) sandhyà . ityamaraþ . 1 . 4 . 3 .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 501 .
     %<rajanãmiyamupanetuü pitçprasåþ prathamamupatasthe .
     ra¤jayati svayaminduü kunàyakaü duùñadåtãva ..>% pituþ prasårjanayitrã .) pitàmahã ..

#<pitçpriyaþ>#, puü, (pitéõàü priyaþ .) bhçïgaràjaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (guõàdayo'sya bhçïgaràja÷abde j¤àtavyàþ ..)

#<pitçbandhuþ>#, puü, (piturbandhuþ .) pitàmahabhaginãputtraþ . pitàmahãmaginãputtraþ . piturmàtulaputtraþ . ityudvàhatattvam ..

#<pitçbàndhavaþ>#, puü, (piturbàndhavaþ .) pitçbandhuþ . yathà, udvàhatattve .
     %<pituþ pituþkhasuþ puttràþ piturmàtuþsvasuþ sutàþ .
     piturmàtulaputtrà÷ca vij¤eyàþ pitçbàndhavàþ ..>%

#<pitçbhojanaþ>#, puü, (pitçbhirbhujyate iti . bhuja + karmaõi lyuñ . pitrudde÷yakadàne'sya pra÷astatayà tathàtvam .) màùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (bhuja + bhàve lyuñ . pitéõàü bhojanamiti .) pitéõàü bhakùaõe, klã ..

#<pitçbhràtà>#, [ç] puü, (piturbhràtà .) pitçvyaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 31 ..

#<pitçyaj¤aþ>#, puü, (pitçbhyaþ piténuddi÷yetyarthaþ yo yaj¤aþ .) tarpaõam . yathà, manuþ . 3 . 70 .
     %<adhyàpanaü brahmayaj¤aþ pitçyaj¤astu tarpaõam .
     homo daivo valirbhauto nçyaj¤o'tithipåjanam ..>%

#<pitçlokaþ>#, puü, (pitéõàü lokaþ .) pitéõàü bhuvanam . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 62 . 10 .
     %<katha¤ca bahulàþ senàþ pàõóavaþ kçùõasàrathiþ .
     asyanneko'nayat sarvàþ pitçlokaü dhana¤jayaþ ..>%) asya vivaraõaü yathà -- màrkaõóeya uvàca .
     %<sarveùàmeva devànàmàdyo nàràyaõo guruþ .
     tasmàdbrahmà samutpannaþ so'pi saptàsçjanmunãn ..
     mà yajasveti tenoktàstadà te parameùñhinaþ .
     àtmanàtmànamevàgre ayajanta iti ÷rutiþ ..
     teùàü vai brahmajàtànàü mahàvaikàrikarmaõàm .
     apa÷yadvyabhicàreõa mahàneùa kçto yataþ .
     prabhraùñaj¤àninaþ sarve bhaviùyatha na saü÷ayaþ ..
     evaü ÷aptàstataste'pi brahmaõàtmasamudbhavàþ .
     sadyovaü÷akaràn puttrànutpàdya tridivaü yayuþ ..
     tatasteùu prayàteùu tridivaü brahmavàdiùu .
     tatputtràþ ÷ràddhadànena tarpayàmàsura¤jasà ..
     te ca vaimànikàþ sarve brahmaõaþ sapta mànasàþ .
     tatpiõóadànamantroktaü prapa÷yanto vyavasthitàþ ..
     gauramukha uvàca .
     ye ca te pitaro brahman sva¤ca kàlaü samàsate .
     kiyanto vai pitçgaõàstasmin loke vyavasthitàþ ..
     màrkaõóeya uvàca .
     pravartante varàþ keciddevànàü somavardhanàþ .
     te marãcyàdayaþ sapta svarge te pitaraþ smçtàþ ..
     catvàro mårtimanto vai trayastvanye hyamårtayaþ .
     teùàü lokanisarga¤ca kãrtayiùyàmi tacchçõu ..
     prabhàva¤ca maharùe tvaü vistareõa nivodha me .
     dharmamårtidharàsteùàü trayo'nye paramà gaõàþ ..
     teùàü nàmàni lokàü÷ca kãrtayiùyàmi tacchçõu ..
     lokàþ santànakàmàya yatra tiùñhanti bhàsvaràþ .
     amårtayaþ pitçgaõàste vai puttràþ prajàpateþ ..
     viràjasya prajàþ ÷reùñhàste vairàjà iti smçtàþ .
     devànàü pitaraste hi tàn yajantãha devatàþ ..
     ete vai lokavibhraùñà lokàn pràpya sanàtanàn .
     punaryuga÷atànteùu jàyante brahmavàdinaþ ..
     te pràpya tàü smçtiü bhåyaþ siddhiyogamanuttamam .
     cintya yogagatiü ÷uddhàü punaràvçttidurlabhàþ ..
     ete'smin pitaraþ ÷ràddhe yoginàü yogavardhanàþ .
     àpyàyitàstu te pårbaü ye'pi yogabale ratàþ ..
     tasmàt ÷ràddhàni deyàni yoginàü yogasattamaiþ .
     eùa vai prathamaþ sargaþ somapànàmanuttamaþ ..
     ete ta ekatanavo vartante dbijasattamàþ .
     bhårlokavàsinà yàjyà bhuvarlokanivàsinaþ ..
     svargalokà marãcyàdyàsteùàü yàjyà mahargatàþ .
     kalpavàsikasaüj¤ànàü teùàmapi jane sthitàþ ..
     sanakàdyàstatasteùàü vairàjàstapasi sthitàþ .
     teùàü satyagatàþ proktà ityeùà pitçsantatiþ ..
     saptadhà saptalokeùu àdimanvantarakriyà .
     anyeùàü vasavaþ sàdhyà rudràdityà÷vinàviti ..
     agrataþ sarvavarõànàü sàdhàraõyena saüsthitàþ .
     çùaya÷ca tadutpannà iti saptavidhà gaõàþ ..
     teùàü kalyàstu saüjàtà mahatã pitçsantatiþ .
     àgnisvàttà÷ca màrãcà vairàjà varhisaüj¤itàþ ..
     sukàlà nàma pitaro va÷iùñhasya prajàpateþ .
     te'pi yàjyàstribhirvarõairna ÷ådreõa pçthav kçtam ..
     varõatrayàbhyanuj¤àtaþ ÷ådraþ sarvàn pitén yajet .
     na tu tasya pçthak santi pitaraþ ÷ådrajàtayaþ ..
     muktacetanakà brahman ! na dç÷yante pitçùvapi .
     vi÷eùa÷àstradçùñyà tu puràõànà¤ca dar÷anàt ..
     evaü çùistutaiþ ÷àstrairj¤àtvà yàjakasambhavàn .
     svayaü sçùñyà smçtirlabdhà puttràõàü brahmaõà tataþ ..
     paraü nirvàõamàpannàste'pi j¤ànina eva ca .
     vai÷yàdãnàü ka÷yapàdyà varõànàü vasavàdayaþ ..
     avi÷eùeõa vij¤eyà gandharvàdyà api dhruvam .
     eùa te paitçkaþ sarga udde÷ena mahàmune ! .
     kathito nànta evàsya varùakoñyà hi dç÷yate ..>% iti vàràhe ÷ràddhakalpaþ .. * .. api ca .
     %<pitéõàü sambhavaü ràjan ! kathyamànaü nibodha me .
     pårbaü prajàpatirbrahmà sisçkùurvividhàþ prajàþ ..
     ekàgramànasaþ sarvàstanmàtrà manaso bahiþ .
     kçtvà paramakaü brahma dhyàyan sarveùu råpakaiþ ..
     tasyàtmani tadà yogaü gatasya parameùñhinaþ .
     tanmàtrà niryayurdehàddhåmavarõakçtatviùaþ ..
     pibàma iti bhàùantaþ suràü somamito'sakçt .
     årdhvaü jigamiùanto vai adhaþsaüsthàstapasvinaþ ..
     tàn dçùñvà sahasà brahmà tiryaksaüsthàüstadonmukhàn .
     bhavantaþ pitaraþ santu sarveùàü gçhamedhinàm ..
     årdhvavaktràstu ye tatra te nàndãmukhasaüj¤itàþ ..
     ityuktvà tu tadà brahmà teùàü panthànamàkarot .
     dakùiõàyanasaüj¤antu pitéõàntu pitàmahaþ ..
     tåùõãü sasarja bhåtàni tamåcuþ pitarastataþ .
     vçttiü no dehi bhagavan yayà vindàmade sukham ..
     brahmovàca .
     amàvàsyàdinaü vo'stu tasyàü ku÷atilodakaiþ .
     tarpità mànuùaistçptiü paràü gacchata nànyathà ..
     tilà deyàstathaitasyàmupoùya pitçbhaktitaþ .
     paramaü tasya santuùñàþ paraü yacchata mà ciram ..>% iti vàràhe pitçsargasthitivarõanam .. * .. pitç÷ràddhavi÷eùe devatàvi÷eùàþ pitçgaõà÷ca yathà,
     %<kraturdakùo vasuþ satyaþ kàmaþ kàlastathà dhvaniþ .
     rocaka÷càdravà÷caiva tathà cànyaþ puråravàþ ..
     vi÷vedevà bhavantyete da÷a sarvatra påjitàþ .
     vi÷vadevau kratudakùau sarvàsviùñiùu vi÷rutau ..
     nityaü nàndãmukha÷ràddhe vasusatyau ca paitçke .
     navànnàlambhane devau kàmakàlau sadaiva hi ..
     api kanyàgate sårye ÷ràddhe ca dhvanirocakau .
     puråravà÷càdravà÷ca vi÷vadevau ca parvaõi ..
     subhàsvarà varhiùado hyagnisvàttàstathaiva ca .
     àjyapà÷copahåtà÷ca kravyàdà÷ca sukàlinaþ .
     ete pitçgaõàþ sapta pauràõàþ kecideva hi ..>% ityagnipuràõam .. * .. agnisvàttàderutpattiryathà --
     %<tato nigçhyendriyakaü vikàraü caturànanaþ .
     jighçkùurapi tatyàja tàü sandhyàü kàmaråpiõãm ..
     tat÷arãràttu gharmàmbho yat papàta dbijottamàþ .
     agnisvàttà varhiùado jàtàþ pitçgaõàstataþ ..
     bhinnà¤jananibhàþ sarve phullaràjãvalocanàþ .
     nitàntasaüyatàþ puõyàþ saüsàravimukhàþ pare ..
     sahasràõàü catuþùaùñiragnisvàttàþ prakãrtitàþ .
     ùaóa÷ãtisahasràõi tathà varhiùado dvijàþ ..>% iti kàlikàpuràõe 2 adhyàyaþ .. * .. teùàü tarpaõavidhiryathà --
     %<apasavyaü tataþ kçtvà savyaü jànu ca bhåtale .
     agnisvàttàüstathà saumyàn haviùmatastathoùmapàn ..
     sukàlino varhiùadastathà caivàjyapàn punaþ .
     tarpayettu pitén bhaktyà satilodakacandanaiþ ..
     darbhapàõistu vidhivat pretàüstàüstarpayettataþ .
     pitràdãnnàmagotreõa tathà màtàmahànapi .
     santarpya vidhivadbhaktyà imaü mantramudãrayet ..
     ye bàndhavàbàndhavà và ye'nyajanmani bàndhavàþ .
     te tçptimakhilàü yàntu ya÷càsmatto'bhivà¤chati ..>% iti màtsye snànavidhau 84 adhyàyaþ ..

#<pitçvanaü>#, klã, (pitéõàü vanamiva .) ÷ma÷ànam . ityamaraþ . 2 . 8 . 118 .. (yathà, mahàbhàrate . 11 . 4 . 15 .
     %<sarve pitçvanaü pràptà svapanti vigatajvaràþ .
     nirmàüsairasthibhåyiùñhairgàtraiþ snàyunibandhanaiþ ..>%)

#<pitçvanecaraþ>#, puü, (pitçvane ÷ma÷àne caratãti . cara + %<careùñaþ .>% 3 . 2 . 16 . iti ñaþ . aluksamàsaþ .) ÷ivaþ . iti kecit ..

@<[Page 3,147a]>@
#<pitçvasatiþ>#, strã, (pitéõàü vasatiryatra .) ÷ava÷ayanasthànam . ÷ma÷ànam . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ ..

#<pitçvyaþ>#, puü, (piturbhràtà . %<pitçvyamàtulamàtàmahapitàmahàþ .>% 4 . 2 . 36 . ityatra %<piturbhràtari vyat .>% iti vàrtikoktyà vyatpratyayaþ .) pitçbhràtà . ityamaraþ . 2 . 6 . 31 .. api ca .
     %<pitçvyo janakabhràtà jyeùñhatàto'grajo yadi .
     pituþ kaniùñhabhràtà tu khullatàto'bhidhãyate ..>% iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pitçùvasà>#, [ç] strã, (pituþ svasà bhaginã . %<màtçpitçbhyàü svasà .>% 8 . 3 . 84 . iti ùatvam .) piturbhaginã . pisã iti bhàùà . yathà,
     %<màtçùvasà màtulànã pitçvyastrã pitçùvasà .
     ÷va÷råþ pårbajapatnã ca màtçtulyàþ prakãrtitàþ ..>% iti dàyabhàgaþ ..

#<pitçùvasrãyaþ>#, tri, pitçùvasurapatyam . (pitçùvasç + chaþ .) pitçbhàgineyaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 111 . 2 .
     %<pitçùvasrãyàya sutàmanapatyàya bhàrata ! .
     agryamagne pratij¤àya svasyàpatyaü sa satyavàk ..>%)

#<pitçsannibhaþ>#, puü, (samyaïniübhàtãti sannibhastulyaþ . pituþ sannibhaþ .) pitçtulyaþ . tatparyàyaþ . manojavaþ 2 manojavasaþ 3 . ityamarabharatau ..

#<pitçsåþ>#, svã, (såte iti sårjananã . pitéõàü sårjananãva . pitçkçtye sandhyàgàminyàstithergràhyatvàt jananãvat pàlakatvenaiva tathàtvam .) sandhyà . iti ÷abdamàlà . (pitaraü såte iti . kvip . pitàmahã . iti vyutpattilabdho'rthaþ ..)

#<pitçhåþ>#, puü, (piténàhvayatyaneneti . pitç + hve + karaõe kvip .) dakùiõakarõaþ . yathà, ÷rãbhàgavate . 4 . 25 . 50 .
     %<pitéhårnçpapuryà dbàrdakùiõena pura¤janaþ ..>%
     %<÷àstre ca prathamaü ÷rotavyaü karmakàõóaü ityetàvatà sàmànyena pravçttasaüj¤akasya karmakàõóasya dakùiõakarõena ÷ravaõamiùyate . tatastadarthamanuùñhàya pitçbhiràhåtaþ pitçlokapràpakaü pitçyànaü prapadyate . tadanena prakàreõa pitéõàmàhvànamanena bhavati pitçhårdàkùaüõaþ karõaþ . evaü tadvaivarãtyena uttarakarõo devahåþ . tathà ca vyàkhyàsvati .
     pitçhårdakùiõaþ karõaþ uttaro devahåþ smçtaþ .
     pravçtta¤ca nivçtta¤ca ÷àstraü pa¤càlasaüj¤itam ..>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã ..

#<pittaü>#, klã, (apidãyate prakçtàvasthayà rakùyate vikçtàvasthayà nà÷yate và ÷arãraü yeneti . api + de ïa pàlane, do ya cchedane và + ktaþ . %<aca upasargàttaþ .>% 7 . 4 . 47 . iti tàde÷aþ . aperallopaþ .) ÷arãrasthadhàtuvi÷eùaþ . tatparyàyaþ . màyuþ 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 62 .. palajvalaþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. tejaþ 4 tiktadhàtuþ 5 uùmà 6 agniþ 7 analaþ 8 . (yathà, mahàbhàrate . 6 . 81 . 41 .
     %<abhimanyostatastaistu ghoraü yuddhamavartata .
     ÷arãrasya yathà ràjan ! vàtapittakaphaistribhiþ ..>%) asya guõàþ .
     %<pitta¤ca tiktàmlarasa¤ca sàrakaü tåùõaü dravaü tãkùõamidaü madhau bahu .
     varùàntakàle bhç÷amardharàtre madhyandine tapyudite ca kupyati ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. * .. apica .
     %<sarvaü pittamapasmàrakuùñhaduùñavraõàpaham .
     cakùuùyaü kañutãkùõoùõamunmàdakriminà÷anam ..>% iti ràjavallabhaþ .. * .. pittasya svaråpamàha .
     %<pittamuùõaü dravaü pãtaü nãlaü satvaguõottaram .
     saraü kañu laghu snigdhaü tãkùõamamlantu pàkataþ ..>% pãtaü niràmam . nãlaü sàmam . ekaü pittaü vàtavannàmasthànakarmabhedaiþ pa¤cavidham .. * .. teùàü pittànàü nàmànyàha .
     %<pàcakaü ra¤jaka¤càpi sàdhakàlocake tathà .
     bhràjaka¤ceti pittasya nàmàni sthànabhedataþ .. * ..>% atha pàcakàdãnàü sthànànyàha .
     %<agnyà÷aye yakçtplãhnorhçdaye locanadbaye .
     tvaci sarva÷arãreùu pittaü nivasati kramàt .. * ..>% atha teùàü karmàõyàha .
     %<pàcakaü pacate bhuktaü ÷eùàgnibalavardhanam .
     rasamåtrapurãùàõi virecayati nitya÷aþ ..>% pàcakaü pittamàmapakvà÷ayamadhyasthaü ùaóvidhamàhàraü bhojyaü bhakùyaü carvyaü lehyaü cåùyaü peyaü pacati doùarasamåtrapurãùàõi pçthak karoti ca . tadagnyà÷ayasthamevàtma÷aktyà rasara¤janahçdayasthakaphatamo'panodanaråpagrahaõaprabhàprakà÷anàbhyaïgalepàdipàcanàdyagnikarmaõà ÷eùàõàü pittasthànànàmanugrahaü karoti . ÷eùàõyapi pittasthànàni yakçtplãhàdãni bhàgena gatvà tatra tatra rasara¤janàdikarmabhirupakarotãtyarthaþ . kathanmåtaü pàcakapittaü ÷eùàgnibalavardhanaü ÷eùà agnayaþ pçthivyàdimahàbhåtagatàþ saptadhàtugatà¤ca . yata uktaü carakeõa .
     %<bhaumàpyàgneyavàyavyàþ pa¤coùmàõaþ sanàbhasàþ .>% iti . uùmàõo'gnayaþ . yata uktaü vàgbhañe . %<doùadhàtumalàdãnàmuùmetyàtreya÷àsanam .>% iti . doùadhàtumalàdãnàmuùmaivàgnirityarthaþ . rasàdidhàtugatà÷ca sapta teùàü balavardhanam . yathà gçhe sthàpitàni ratnàni khadyotavadadårabhàsvaràõi tànyapi dãpajyotiùà dåraprakà÷akàni bhavanti . tathà agnyà÷ayasthapàcakàgnitejasà sarve agnayo balavanto bhavanti . tathà ca vàgbhañaþ .
     %<annasya paktà sarveùàü paktaõàmadhiko mataþ .
     tanmålàste hi tadvçddhikùayavçddhikùayàtmakàþ ..>% iti .. nanu pittàdanyo'gniràhosvit pittamevàgniriti sandehaþ . ucyate pittasyoùõàdiguõadvàràhàrapàcanara¤janadar÷anàdikarmaõa÷ca na khalu pittavyatirekeõànyo'gniþ . tasmàdagniråpasyaiva pittasya sthànabhedàt pàcakara¤jakasàdhakàlocakabhràjakasaüj¤àþ . tathà ca vàgbhañe .
     %<pàcakaü tilamànaü syàt kàñhinyànnàsya doùatà .
     anugçhõàtyavikçtaü pittaü pàkoùmadar÷anaiþ ..
     kùuttçóruciprabhàmedhàdhã÷auryatanumàrdavaiþ .
     pittaü pa¤càtmakaü tacca pakvàmà÷ayamadhyagam ..
     pa¤cabhåtàtmakatve'pi yattaijasaguõodayàt .
     tyaktadravatvaü pàkàdikarmaõànala÷abditam ..
     pacatyannaü vibhajate sàrakiññau pçthak tathà .
     tatrasthameva pittànàü ÷eùàõàmapyanugraham ..
     karoti baladànena pàcakaü nàma tat smçtam ..>% nanu yadi pittàgnyorabhedastadà kathaü ghçtaü pittasya ÷amanamagnerdãpanamiti . tathà matsyàþ pittaü kurvanti na ca te'gnidãptikarà iti . tathà pittàdhikyàttãkùõo'gnirityapi kathaü syàt . tathà samadoùaþ samàgni÷cetyapi vaktuü na yujyate . tathà dravaü snigdhamadhoga¤ca pittaü vahnirato'nyatheti . atrocyate . pittamagneþ satatàdhiùñhànam . tathà coktaü tantràntare .
     %<agnirbhinnaguõairyuktaþ pittaü bhinnaguõaistathà .
     dravaü snigdhamadhoga¤ca pittaü vahnirato'nyathà ..
     tasmàttejomayaü pittaü pittoùmà yaþ sa ÷aktimàn .
     sa sa¤carati kukùisthaþ sarvato dhamanãmukhaiþ ..
     sa kàyàgniþ sa kàyoùmà sa paktà sa ca jãvanam .
     ananyagatirityevaü dehe kàyàgnirucyate ..>% anyacca .
     %<vàmapàr÷và÷ritaü nàbheþ ki¤cit somasya maõóalam .
     tanmadhye maõóalaü sauryaü tanmadhye'gnirvyavasthitaþ ..
     jaràyumàtrapracchannaþ kàcakoùasthadãpavat ..>% tathà ca madhukoùe . %<dravatejaþsamudàyàtmakasya pittasya tejobhàgo'gniriti . tena pittamapyagnivat manyate . agnitàpitàyogolakavat .>% paramàrthatastu agniþ pittàdbhinna eveti siddhàntaþ . ataevàha rasapradãpe . %<jàñharo bhagavànagnirã÷varo'nnasya pàcakaþ . saukùmyàdrasànàdadàno vivektuü naiva ÷akyate .. nàbhau madhye ÷arãrasya vi÷eùàt somamaõóalam . somamaõóalamadhyasthaü vidyàt såryasya maõóalam .. pradãpavattatra nçõàü sthito madhye hutà÷anaþ . såryo divi yathà tiùñhaüstejoyuktairgabhastibhiþ .. vi÷oùayati sarvàõi palvalàni saràüsi ca .. tadvaccharãriõàü bhuktaü tvanalo nàbhimà÷ritaþ . mayåkhaiþ pacate kùipraü nànàvya¤janasaüskçtam .. sthålakàyeùu sattveùu yavamàtrapramàõataþ . hnasvakàyeùu sattveùu tilamàtrapramàõataþ .. kçmikãñapataïgeùu càõumàtro'vatiùñhate ..>% iti . punaþ prakçtamanusarati .
     %<ra¤jakaü nàma yat pittaü tadrasaü ÷oõatàü nayet .
     yattu sàdhakasaüj¤aü tat kuryàdbuddhiü dhçtiü smçtim ..>% dhçtiü medhàm . yadàlocakasaüj¤aü tadråpagrahaõakàraõam . bhràjakaü kàntikàri syàllepàbhyaïgàdipàcakam .. pittaprakçtiko yathà --
     %<pittaprakçtiko yàdçk tàdç÷o'tha nigadyate .
     akàlapalito gauraþ krodhã svedã ca buddhimàn ..
     bahubhuk tàmranetra÷ca svapne jyotãüùi pa÷yati .
     ÷yàmake÷aþ kùamã sthålo bahuvãryo mahàbalaþ ..
     pittaü vahnirvahnijaü và tadasmàt pittodriktastãvratçùõo bubhukùuþ .
     gauroùõàïgastàmrahasto'ïghriraktaþ ÷åro mànã piïgake÷o'lpalomà ..>% pittaprakçtikamçgà yathà --
     %<vyàghrarkùakapimàrjàrayakùolåkà÷ca paittikàþ ..>% pittasyopa÷amahetumàha .
     %<tiktasvàdukaùàya÷ãtapavanacchàyàni÷àvãjanajyotsnàbhågçhayantravàrijaladastrãgàtrasaüspar÷anam .
     sarpiþkùãravirekasekarudhirasràvapradehàdikaü pànàhàravihàrabheùajamidaü pittaü pra÷àntiü nayet ..>% atha pittaprakopakàraõàni .
     %<kañvamloùõavidàhitãkùõalavaõakrodhopavàsàtapastrãsaübhogatçùàkùudhàbhihananavyàyàmamadyàdibhiþ .
     bhukte'jãryati bhojane ca ÷aradi grãùme tathà pràõinàü madhyàhne ca tathàrdharàtrasamaye pittaprakopo bhavet ..>% iti bhàvaprakà÷e pårbakhaõóe 2 bhàge .. (yathà ca .
     %<atyuùõarukùàmlakañupradàhaiþ sãdhoþ suràsevanenàtigharme .
     krodhàdapi svedane ca vyavàye abhojane yàti kopa¤ca pittam ..
     kulatthyàóhakãyåùamåleùu ÷igru tilàtasãràjikà÷àkavçnde .
     ni÷àjàgare yodhane ca ÷rame và ghçnànte ÷aratsu prakopaþ pradiùñaþ .
     bhç÷aü vàsare madhyage'rke ni÷ãthe 'sujãryatprabhukte prakopaþ pradiùñaþ ..>% iti hàrãte prathamasthàne pa¤came'dhyàye ..) sa tu jvarajanakamandàgnerjanakaþ .
     %<mandàgnistasya janako mandàgnerjanakàstrayaþ .
     pitta÷leùmasamãrà÷ca pràõinàü duþkhadàyakàþ ..>% iti brahmavaivarte brahmakhaõóe 16 adhyàyaþ .. * .. (yathà ca .
     %<pittaü pa¤càtmakaü tatra pakvàmà÷ayamadhyagam .
     pa¤cabhåtàtmakatve'pi yattaijasaguõodayàt ..
     tyaktadravatvaü pàkàdikarmaõànala÷abditam .
     pacatyannaü vibhajate sàrakiññau pçthak tathà ..
     tatrasthameva pittànàü ÷eùàõàmapyanugraham .
     karoti baladànena pàcakaü nàma tat smçtam ..
     àmà÷ayà÷rayaü pittaü ra¤jakaü rasara¤janàt .
     buddhimedhàbhimànàdyairabhipretàrthasàdhanàt ..
     sàdhakaü hçdgataü pittaü råpàlocanataþ smçtam .
     dçksthamàlocakaü tvaksthaü bhràjakaü bhràjanàttvacaþ ..>% iti vàbhaüñe såtrasthàne dvàda÷e'dhyàye .. %<pittavikàrà÷catvàriü÷adata årdhvaü vyàkhyàsyante . tadyathà, oùa÷ca ploùa÷ca dàha÷ca davathu÷ca dhåmaka÷càmlaka÷ca vidàha÷ca antardàha÷càüsadàha÷coùmàdhikya¤càtisveda÷càïgagandha÷càïgàvayavadaraõa¤ca ÷oõitakleda÷ca màüsakleda÷ca tvagdàha÷ca màüsadàha÷ca tvaïmàüsadaraõa¤ca raktakoñhà÷ca raktavisphoñà÷ca raktapitta¤ca raktamaõóalàni ca haritatva¤ca haridratva¤ca nãlikà ca kakùà ca kàmalà ca tiktàsyatà ca påtimukhatà catçùõàyà àdhikya¤càtçpti÷càsyapàka÷ca galapàka÷càkùipàka÷ca gudapàka÷ca meóhrapàka÷ca jãvàdàna¤ca tamaþprave÷a÷ca haritahàridramåtranetravarcastva¤ceticatvàriü÷at pittavikàràþ . pittavikàràõàmaparisaüïkheyànàmàviùkçtatamà vyàkhyàtà bhavanti . sarveùvapi khalveteùu pittavikàreùvanyeùu cànukteùu pittasyedamàtmaråpamapariõàmikarmaõa÷ca svalakùaõaü yattadupalabhya tadavayavaü và vimuktasandehàþ pittavikàramevàdhyavasyanti ku÷alàþ . tadyathà -- auùõyaü taikùõyaü làghavamanatisneho varõa÷ca ÷uklàruõavarjo gandha÷ca visro rasau ca kañukàmlau pittasyàtmaråpàõyevaüvidhatvàcca karmaõaþ svalakùaõamidamasya bhavati . taü taü ÷arãràvayavamàvi÷ato dàhoùmapàkasvedakledakothasràvaràgàþ . yathàsva¤ca gandhavarõarasàbhinirvartanaü pittasya karmàõi tairanvitaü pittavikàramevàdhyavasyet . taü madhuratiktakaùàya÷ãtairupakramairupakrameta . snehavivekapradehapariùekàbhyaïgàvagàhàdibhiþ pittaharairmàtràü kàla¤ca pramàõãkçtya virecanantu sarvopakramebhyaþ pitte pradhànatamaü manyante bhiùajaþ . taddhyàdita evàmà÷ayamanupravi÷ya kevalaü vaikàrikaü pittamåla¤càpakarùati . tatràvajite pitte'pi ÷arãràntargatàþ pittavikàràþ pra÷àntimàpadyante . yathàgnau vyapoóhe kevalamagnigçha¤ca ÷ãtaü bhavati tadvat ..>% iti carake såtrasthàne viü÷e'dhyàye .. * .. %<pittamuùõantãkùõaü dravaü visramamlaïkañuka¤ca . tasyoùõyàt pittalà bhavantyuùõàsahàþ sukumàràvadàtagàtràþ prabhåtapipluvyaïgatilakapióakàþ kùutpipàsàvantaþ kùipravalãpalitakhàlityadoùàþ pràyomçdbalpakapila÷ma÷rulomake÷àþ taikùõyàttãkùõaparàkramàþ tãkùõàgnayaþ prabhåtà÷anapànàþ kle÷àsahiùõavo danda÷åkà dravatvàt ÷ithilamçdusandhimàüsàþ prabhåtasçùñasvedamåtrapurãùà÷ca visratvàt prabhåtapåtivakùaþkakùàsya÷iraþ÷arãragandhàþ kañvamlatvàdalpa÷ukravyavàyàpatyàþ . ta evaü guõayogàt pittalà madhyabalà madhyàyuùo j¤ànavij¤ànavittopakaraõavanta÷ca .>% iti carake vimànasthàne'ùñame'dhyàye ..)

#<pittaghnã>#, strã, (pittaü hantãti . hana + %<amanuùyakartçke ca .>% 3 . 2 . 53 . iti ñak . tato ïãp .) guóåcã . iti ÷abdacandrikà .. (pittanà÷ake, tri . yathà, bhàvaprakà÷e . 1 . 1 .
     %<madhulã ÷ãtalà snigdhà pittaghnã madhurà laghuþ ..>%)

#<pittajvaraþ>#, puü, (pittanimittako jvaraþ .) paittikajvaraþ . yathà --
     %<vi÷eùataþ komalanàrikelaü nihanti pittajvaramåtradoùàn ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. asya lakùaõaü jvara÷abde draùñavyam .. * .. atha pittajvaracikitsà .
     %<àmà÷ayastho hatvàgniü sàmo màrgàn pidhàpayan .
     vidadhàti jvaraü doùastasmàllaïghanamàcaret ..>% iti vacanàt sàmànyato jvarimàtrasya yàvadàrogyadar÷anaü laïghanàbhidhàne pittajvariõo laïghanavidhàne vi÷eùamàha su÷rutaþ . paittike da÷aràtreõa jvare yu¤jãta bheùajamiti . da÷aràtreõa laïghanavatà vyatãtenetyarthaþ . kintadbheùajaü tadàha .
     %<tiktàmustàyavaiþ pàñhàkañphalàbhyàü sahodakam .
     pakvaü sa÷arkaraü pãtaü pàcanaü paittike jvare ..>% iti tiktàdikvàthaþ ..
     %<parpaño vàsakastiktà kairàto dhanvayàsakaþ .
     priyaïgu÷ca kçtaþ kvàtha eùa ÷arkarayà yutaþ ..
     pipàsàdàhapittàsrayuktaü pittajvaraü haret ..>% iti parpañàdikvàthaþ ..
     %<dràkùà harãtakã mustà kañukà kçtamàlakaþ .
     parpaña÷ca kçtaþ kvàthaþ eùa pittajvaràpahaþ ..
     mukha÷oùapralàpàntardàhamårchàbhramapraõut .
     pipàsàraktapittànàü ÷amano bhedano mataþ ..>% iti dràkùàdikvàthaþ ..
     %<pañolamatha dhanyàkaü madhukaü madhusaüyutam .
     hanti pittajvaraü dàhaü tçùõà¤càtipramàthinãm ..>% iti pañolàdikvàthaþ ..
     %<guóåcyàmalakãyuktaþ kevalo vàpi parpañaþ .
     pittajvaraü harettårõaü dàha÷oùabhramànvitam ..>% iti guóåcyàdikvàthaþ ..
     %<ekaþ parpañakaþ ÷reùñhaþ pittajvaravinà÷anaþ .
     kiü punayadi yujyeta candano÷ãrabàlakaiþ ..
     hnãveracandano÷ãraghanaparpañasàdhitam .
     dadyàt su÷ãtalaü vàri tçñchardijvaradàhanut ..>% iti hnãveràdikvàthaþ ..
     %<bhånimbàtiviùàlodhramustakendrayavàmçtàþ .
     bàlakaü dhànyakaü vilvaü kaùàyo màkùikànvitaþ ..
     vióbheda÷vàsakàsàü÷ca raktapittajvaraü haret ..>% iti bhånimbàdikvàthaþ ..
     %<dràkùàcandanapadmàni mustà tiktàmçtàpi ca .
     dhàtrã bàlamu÷ãra¤ca lodhrendrayavaparpañàþ ..
     paråùakaü priyaïgu÷ca yavàso vàsakastathà .
     madhukaü kulakaü vàpi kiràto dhànyakaü tathà ..
     eùàü kvàtho nihantyeva jvaraü pittasamutthitam .
     tçùàü dàhaü pralàpa¤ca raktapittaü bhramaü klamam ..
     mårchàü chardiü tathà ÷ålaü mukha÷oùamarocakam .
     kàsaü ÷vàsa¤ca hçllàsaü nà÷ayennàtra saü÷ayaþ ..>% iti mahàdràkùàdikvàthaþ ..
     %<sasito ni÷i paryuùitaþ pràtardhanyàkataõóulakvàthaþ .
     pãtaþ ÷amayatyaciràdantardàhaü jvaraü paittam ..>% iti dhanyàkakvàthaþ ..
     %<amçtàyà himaþ pràtaþ sasitaþ paittikajvaram .
     vàsàyà÷ca tathà kàsaraktapittajvaràn jayet ..>% iti amçtàvàsàkvàthau ..
     %<guóåcã bhåminimba÷ca bàlaü vãraõamålakam .
     laghumustaü trivçddhàtrã dràkùà vàsà ca parpañaþ ..
     eùàü kvàtho haratyeva jvaraü pittakçtaü drutam .
     sopadravamapi pràtarnipãto madhunà saha ..>% iti guóåcyàdikvàthaþ ..
     %<palà÷asya vadaryà và nimbasya mçdupallavaiþ .
     amlapiùñaiþ pralepo'yaü hanyàddàhayutaü jvaram ..
     uttànasuptasya gabhãratàmrakàüsyàdipàtre nihite ca nàbhau .
     ÷ãtàmbudhàrà bahulà patantã nihanti dàhaü tvaritaü jvara¤ca ..
     pathyàü tailaghçtakùaudrairlihan dàhajvaràpahà .
     kàsàsçkpittavãsarpa÷vàsàn hanti vamãnapi ..>% tailaghçtakùaudrairityatra na samuccayaþ tena kevalena kùaudreõàpi lihyàt .
     %<kà¤jikàrdrapañenàvaguõñhanaü dàhanà÷anam .
     atha gotakrasusvinna÷ãtalãkçtavàsasà ..
     dràkùàmalakakalkena kavalo'tra hito mataþ .
     pakvadàóimabãjairvà dhanyàkalkena ca kvacit ..>% iti kavalaþ .. dhanyàtra dhànyàkam .. * .. athànnamàha .
     %<dàhavamyarditaü kùàmaü nirannaü tçùayànvitam .
     ÷arkaràmadhusaüyuktaü pàyayellàjatarpaõam ..>% làjatarpaõaü làja÷akturåpatarpaõam . santarpaõasvaråpamuktaü sàmànyajvaracikitsàyàm . %<mudgayåùaudano deyaþ sitayà paittike jvare .. harmye ÷ubhràbhrasaïkà÷e ÷a÷àïkakara÷ãtale . malayodakasaüsikte supyàt pittajvarã naraþ .. hàràvalãcandana÷ãtalànàü sugandhapuùpàmbarabhåùitànàm . nitambinãnàü supayodharàõàmàliïgana¤cà÷u haranti dàham .. àhlàda¤càsya vij¤àya tà÷ca strã ramayet punaþ . hita¤ca bhojayedannaü na hitaü surataü mahat .. vàpyaþ kamalahàsinyo jalayantragçhàþ ÷ubhàþ . nàrya÷candanadigdhàïgyo dàhadainyaharà matàþ .. iti pittajvaràdhikàraþ .>% iti bhàvaprakà÷e madhyakhaõóe prathamabhàgaþ .. * .. pitta÷leùmajvaranà÷akauùadhaü yathà --
     %<guóåcãpadmakàriùñadhanyàkaü raktacandanam .
     pitta÷leùmajvaracchardidàhatçùõàghnamagnikçt ..>% iti gàruóe 188 adhyàyaþ .. (asya salakùaõacikitsitànyaparàõi yathà --
     %<mårchà dàho bhramamadaütçùàvegatãkùõo'tisàrastandràlasyaü pralapanavamiþ pàkatàlvoùñhavaktre .
     svedaþ ÷vàso bhavati kañukaü vihvalatvaü kùudhà và etairliïgairbhavati manuje paittiko vai jvarastu ..
     rodhrotpalàmçtalatà kamalaü sitàóhyaü tatsàrivàsahitameva hi pàcaneùu .
     niþkvàthya pànamati cà÷u nihanti pittaü pittajvarapra÷amanaü prakaroti puüsàm ..
     kvathitaü taõóulapayasà ÷akràhvakañurohiõãsahitam .
     kvàthaü yaùñãmadhunà vinà÷anaü pittajvaràõàntu .
     duràlabhàvàsakaparpañànàü priyaïgunimbaiþ kañurohiõãnàm .
     kiràtatiktaü kvathitaü kaùàyaü sa÷arkaràóhyaü kvathita¤ca pàcanam ..
     sadàhapittajvaramà÷u hanti tçùõàbhramaü ÷oùavikàrayuktam .
     eko'pi vai parpañako variùñhaþ pittajvaràõàü ÷amanàya yogyaþ .
     tasmàt punarnàgarabàlakàóhyaþ siüho yathà kaïkañake pravçttaþ ..
     nàgaro÷ãramustà ca candanaü kañurohiõã .
     dhànyakànàü kvàtha eva pittajvaravinà÷anaþ ..
     amçtàparpañodhàtrã kvàthaþ pittajvaraü haret .
     sitàragvaghayorvàpi kà÷maryà÷càtha và punaþ ..
     dràkùàparpañakaü tiktà pathyàragvadhamustakaiþ .
     kvàthastçùàbhramadàhayuktapittajvàpahaþ ..
     vidàrikà rodhradadhitthakànàü syànmàtuluïgasya ca dàóimànàm .
     yathànulàbhena ca målapatraü nihanti tçódàhasamårchana¤ca ..
     uttànasya prasuptasya kàüsyaü và tàmrabhàjanam .
     nàbhau nidhàya dhàràmbu÷ãtadàhanivàraõam ..
     ramyàràmàkucabharanamitàliïganaü ceùñasaïgaü avyàyàmaü munivaragaditaü ÷ãtalaü sevanaü syàt .
     ÷ubhràmbhojaü malayajasalilàsiktasaü÷ãtavàso muktàhàro vi÷adasatuhinaü kaumudã yà sukhàya ..
     ebhirhanti drutataranibhaü mànuùàõàntu pittaü dàhaü ÷oùaü klamamapi tathà tçóbhramaü mårchana¤ca .
     etairyogairbhavati nitaràü pittadàhasya ÷àntiryogyà caiva prabhavati sadà satkriyà ÷rãmatà¤ca ..
     yadi jihvà galatàlu÷oùo ghai manujasya ca .
     ke÷araü màtuluïgasya madhusaindhavasaüyutam .
     peùyamàõaü tàlulepaþ sadyaþ pittatçùàpahaþ ..>% iti pittajvaracikitsà .. * ..

@<[Page 3,149c]>@
#<pittadràvã>#, [n] puü, (pittaü dràvayatãti . dru + õic + õiniþ .) madhurajambãraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pittaraktaü>#, klã, (pittasaüsçùñaü raktamiti madhyapadalopã samàsaþ .) rogavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . raktapittam 2 pittàsram 3 pitta÷oõitam 4 . iti ràjanirghaõñaþ .. asya vivaraõaü raktapitta÷abde draùñavyam ..

#<pittalaü>#, klã, (pittaü tadvarõaü làtãti . là + kaþ .) dhàtuvi÷eùaþ . pitala iti bhàùà .. (yathà, vaidyakarasendrasàrasaügrahe jàraõamàraõàdhikàre .
     %<pittala¤ca tathà kàüsyaü tàmravanmàrayedbhiùak .
     tàmravacchodhanaü teùàü tàmravadguõakàrakam ..>%) tatparyàyaþ . àrakåñam 2 rãtiþ 3 patikàveram 4 dravyadàru 5 . iti jañàdharaþ .. rãtã 6 . iti ÷abdaratnàvalã .. mi÷ram 7 . iti ratnamàlà .. àraþ 8 ràjarãtiþ 9 brahmarãtiþ 10 kapilà 11 piïgalà 12 . iti bhàvaprakà÷aþ .. kùudrasuvarõaþ 13 siühalam 14 piïgalakam 15 pãtalakam 16 lohitakam 17 piïgalaloham 18 pãtakam 19 . rãtikàyugalaguõàþ . tiktatvam . ÷ãtalatvam . rase lavaõatvam . ÷odhanatvam . pàõóuvàtakçmiplãhapittanà÷itva¤ca .
     %<÷uklà snigdhà mçduþ ÷ãtà suraïgà såtrapatriõã .
     hemopamà ÷ubhà svacchà jàtyà rãtiþ prakãrtità ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..
     %<rãtirapyupadhàtuþ syàt tàmrasya yasadasya ca .
     pittalasya guõà j¤eyà svayonisadç÷à janaiþ ..
     saüyogasya prabhàveõa tasyànye'pi guõàþ smçtàþ .
     rãtikàyugalaü råkùaü tikta¤ca lavaõaü rase .
     ÷odhanaü pàõóurogaghnaü kçmighnaü nàtilekhanam ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. bhårjapatram . iti ÷abdamàlà .. (bàhulyena pittamastyasyeti . pitta + %<sidhmàdibhya÷ca .>% 5 . 2 . 17 . iti lac .) pittayukte, tri . iti medinã . le, 114 .. (pittavçddhikare ca . yathà, su÷rute såtrasthàne . 45 adhyàye .
     %<sakùàraü pittalaü kaupaü ÷leùmaghraü dãpanaü laghu ..>% yathà ca màdhavakaradhçtarugvini÷cayasaügrahe pàõóadhikàre .
     %<pàõóurogã tu yo'tyarthaü pittalàni niùevate .
     tasya pittamasçïmàüsaü dagdhvà rogàya kalpate ..>%)

#<pittalà>#, strã, (pittala + ñàp .) toyapippalã . iti medinã . le, 114 ..

#<pittàriþ>#, puü, (pittànàmarirnà÷akaþ .) parpañaþ . làkùà . varvaram . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pitryaü>#, klã, (pitaro devatà asyeti . pitç + %<vàyvçtupitruùaso yat .>% 4 . 2 . 31 . iti yat . %<rãïçtaþ .>% 7 . 4 . 27 . iti rãïàde÷a÷ca . pitçdevatàkadànãyatvàdasya tathàtvam .) madhu . iti ràjanirghaõñaþ .. pitçtãrtham . tattu tarjanyaïguùñhàntaþ . iti hemacandraþ . 3 . 504 .. (pituridaü pituràgataü veti . pitç + %<pituryat .>% 4 . 3 . 79 . iti yat . tato rãïàde÷aþ .) pitçsambandhini, tri . yathà --
     %<jyeùñha eva tu gçhõãyàt pitryaü dhanama÷eùataþ .
     ÷eùàstamupajãveyuryathaiva pitarantathà ..>% iti dàyabhàgaþ .. (pitçpriyatvàt ÷ràddhàrhe ca tri . yathà, su÷rute . 1 . 46 .
     %<kaphaghnaü svaógipi÷itaü kaùàyamanilàpaham .
     pitryaü pavitramàyuùyaü baddhamåtraü viråkùaõam ..>%)

#<pitryaþ>#, puü, (pitustulya iti . bàhulakàt yat . tato rãïàde÷aþ .) jyeùñhabhràtà . iti hemacandraþ . 3 . 215 .. (pitéõàü priya iti yat .) màùaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<pitryà>#, strã, (pitaro devatà asyà iti . pitç + yat . pitçdaivatatvàdeva tathàtvam .) maghànakùatram . iti hemacandraþ . 2 . 25 .. paurõamàsã . iti ÷abdamàlà ..

#<pitsan>#, [t] puü, (patitumicchatãti . pat + san + %<sani mãmàghurabhalabha÷akapatapadàmaca is .>% 7 . 4 . 54 . iti is . abhyàsasya lopa÷ca . tataþ pitsa + ÷atç .) pakùã . ityamaraþ . 2 . 5 . 34 .. pratipanne patanecchau ca tri . iti vi÷vaþ ..

#<pitsalaü>#, klã, (patatyatreti . pata + %<salaþ pateradidvà .>% 2 . 292 . iti uõàdikoùadhçtasåtràt adhikaraõe salaþ . akàrasya icca .) panthàþ . ityuõàdikoùaþ . 2 . 292 ..

#<pidhànaü>#, klã, (api + dhà + lyuñ . aperallopaþ .) chadanam . ityamaraþ . 1 . 3 . 13 .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 481 .
     %<yugapajjaghanoraþstanapidhànamadhure ! trapàsmitàrdramukhi ! .
     lolàkùi ! naiùa pavano viramati tava vasanaparivartã ..>%) uda¤canam . iti hemacandraþ . 4 . 92 ..

#<pinaddhaþ>#, tri, (api nahyate smeti . api + naha + ktaþ . aperallopaþ .) parihitavastràdi . tatparyàyaþ . àmuktaþ 2 pratimuktaþ 3 apinaddhaþ 4 . ityamaraþ . 2 . 8 . 65 .. (àcchàditaþ . yathà, bhàgavate . 11 . 8 . 33 .
     %<yadasthibhirnirmitavaü÷avaü÷yasyålaü tvacà romanakhaiþ pinaddham ..>%)

#<pinàkaþ>#, puü, klã, (pàti rakùati panàyyate ståyate và . pàla rakùaõe, pana stutau và + %<pinàkàdaya÷ca .>% uõàü 4 . 15 . iti àkapratyayena nipàtanàt sàdhuþ .) ÷ivadhanuþ . tatparyàyaþ . ajagavam 2 . (yathà, mahàbhàrate . 6 . 60 . 18 .
     %<pinàkamiva rudrasya kruddhasyàbhighnataþ pa÷ån ..>%) ÷ålam . ityamaraþ . 1 . 1 . 37 .. ÷ålamapi ÷àïkaramiheti kecit . iti bharataþ .. pàü÷uvarùaõam . iti medinã . ke, 119 ..

#<pinàkã>#, [n] puü, (pinàko'styasyeti . iniþ .) ÷ivaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 33 .. (yathà, harivaü÷e . 35 . 20 .
     %<kçtvà ca ni÷cayaü sarve palàyanaparàyaõàþ .
     vihàya mathuràü ramyàü mànayantaþ pinàkinam ..>% rudrabhedaþ . yathà, màtsye . 5 . 29 -- 30 .
     %<ajaikapàdahirvradhno viråpàkùo'tha raivataþ .
     hara÷ca bahuråpa÷ca tryambaka÷ca sure÷varaþ ..
     sàvitra÷ca jayanta÷ca pinàkã càparàjitaþ ..>%)

#<pinyàsaü>#, klã, (apigato vij¤àto vyaktagandhatvàt nyàso yasya . aperalopaþ .) hiïgu . iti jañàdharaþ ..

#<pipatiùan>#, [t] tri, (patitumicchatãti . pata + san . tataþ ÷atç .) patanecchuþ . vihaïgame, puü . iti medinã . te, 231 ..

#<pipatiùuþ>#, puü, (patitumicchatãti . pata + san . pipatisa + %<sanà÷aüsabhikùa uþ .>% 3 . 2 . 168 . iti uþ .) pakùã . iti ràjanirghaõñaþ .. (patanecchau, tri ..)

#<pipàsà>#, strã, (pàtumiccheti . pà + san + aþ . tataùñàp .) pànecchà . tatparyàyaþ . tçùõà 2 tarùaþ 3 upalàsikà 4 tçñ 5 tçùà 6 udanyà 7 . iti hemacandraþ . 3 . 58 .. (yathà, su÷rute såtrasthàne 1 adhyàye . %<svàbhàvikàþ kùutpipàsàjaràmçtyunidràprabhçtayaþ ..>%)

#<pipàsitaþ>#, tri, (pipàsà jàtàsyeti . pipàsà + itac .) pipàsàyuktaþ . tçùitaþ . iti halàyudhaþ .. (yathà, manau . 8 . 93 .
     %<nagno muõóaþ kapàlena bhikùàrthã kùutpipàsitaþ .
     andhaþ ÷atrukulaü gacchedyaþ sàkùyamançtaü vadet ..>%)

#<pipàsuþ>#, tri, (pàtumicchuþ . pà + san + uþ .) pànecchuþ . tatparyàyaþ . tçùitaþ 2 tçùõak 3 . iti hemacandraþ . 3 . 57 .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 223 . 25 .
     %<bhàgàrthaü tapaso dhàtuü teùàü somaü tathàdhvare .
     pipàsavo yayurdevàþ ÷atakratupurogamàþ ..>%)

#<pipãtakaþ>#, puü, bràhmaõavi÷eùaþ . asya pramàõaü pipãtakã÷abde draùñavyam ..

#<pipãtakã>#, strã, (pipãtako bràhmaõavi÷eùaþ pravartakatayàstyatreti . ac . gauràditvàt ïãù .) vai÷àkha÷ukladvàda÷ã . tatra kartavyavrataü yathà -- ÷atànãka uvàca .
     %<jaladànasya màhàtmyaü yattvayà parikãrtitam .
     tadahaü ÷rotumicchàmi pipãtakãkathàü ÷ubhàm ..
     purà kena kçta¤caitat kena caitat prakà÷itam .
     kathaü pipãtakãnàma vidhàna¤caiva kãdç÷am ..
     tat sarvaü bråhi devarùe ! yadi tuùño mayi prabho ! ..
     nàrada uvàca .
     ÷çõu ràjan ! pravakùyàmi dvàda÷ãü tàü pipãtakãm .
     yàü kçtvà yamalokàdvai pràpyate vaiùõavaü padam ..
     pipãtaka iti khyàto bràhmaõaþ saü÷itavrataþ .
     tapaþsvàdhyàyanirataþ sarvapràõihite rataþ ..
     ÷ànto dàntaþ kùamàyukto balihomaparàyaõaþ .
     nivasan nirjane'raõye bahån kàlàn dvijottamaþ ..
     ciraü kçtvà tapo'raõye kàle mçtyumupeyivàn ..
     tataþ kàlena kiyatà yamadåtairmahàbalaiþ .
     nãyamànaþ sa viprendro yamalokaü bhayàvaham ..
     dadar÷a bahu÷astatra narànnirayasaüsthitàn ..
     asipatràdyanekeùu kumbhãpàkeùu saüsthitàn .
     kçtàrtaràvàüstàn dçùñvà viùàdamagamaddvijaþ .
     kùutpipàsàkulo bhåtvà pretaràjava÷aü gataþ ..
     bahån vastràvçtàn kumbhàn dadç÷e'timanoharàn .
     prade÷ànãpsitàüstatra pràsàdairupa÷obhitàn ..
     gãtavàdyàdinçtyai÷ca sevyamànaþ samantataþ .
     kvacit praharamàõàü÷ca kiïkarairyama÷àsanaiþ ..
     nãyamànàüstataþ pretàn vadhyamànàn svakarmabhiþ .
     ÷okasantàpasaüyuktàn tçùayà paripãóitaþ ..
     saüpa÷yamàno ràjendra ! yayàce kiïkaràn jalam .
     bahu÷o yàcyamànai÷ca kiïkarairabhitàóitaþ ..
     sa nãyamàno dadç÷e bahu÷àkhaü drumottamam .
     succhàyaü ÷ãtalaü ramyaü mahàntaü pippaladrumam ..
     tatraiva sajalàn kumbhàn màlyagrãvàn su÷obhitàn .
     dadar÷avastràvçtamukhàn suvàsitasu÷ãtalàn ..
     rakùanti bahavastatra kiïkaràþ ÷astrapàõayaþ .
     toyadar÷anamàtreõa sàhlàdo bràhmaõo'bhavat ..
     vinayàvanato bhåtvà yayàce kiïkaràjjalam .
     bràhmaõa uvàca .
     yamadåtà mahàtmànastoyaü me dãyatàmiti .
     apràpya toyaü pràõànàü vinà÷o jàyate dhruvam ..
     tasmàttoyapradànena pràõànrakùata me'dhunà .
     ÷rutvà viprasya tadvàkyaü tamåcuryamakiïkaràþ ..
     na kçtaü karma tadvipra ! yena toya¤ca labhyate ..
     pràrthayànaþ punastoyaü yamadåtaiþ sa tàóitaþ ..
     tçùàrtavacanaü ÷rutvà yamaþ provàca taü dvijam .
     bråhi tvaü vipra ! mà rodãþ kà te pãóàsti cetasi ..
     punaryayàce tattoyaü tçùàvyàkulacetanaþ .
     ÷rutvà viprasya tadvàkyaü tamuvàca sa dharmaràñ ..
     tvayà tanna kçtaü karma yena vai labhyate jalam ..
     bràhmaõa uvàca .
     tvayi prasanne dikpàla ! tattoyaü durlabhaü na me .
     tasmàttoyapradànena pràõarakùàü kuru prabho ! ..
     itthaü bahuvidhairvàkyairyamaþ prãto'bhavattadà ..
     yama uvàca .
     varaü varaya viprendra ! yatte manasi vartate ..
     bràhmaõa uvàca .
     yadi tuùño'si me deva ! yena pràpto'smi tajjalam .
     tat kuruùva dharmaràja ! sarvapràõe÷vara ! prabho ! ..
     yama uvàca .
     vaiùõavaü tadvrataü vipra ! kuru gatvà nijàlayam .
     vidhànaü ÷çõu viprendra ! dvàda÷ã yàdç÷ã bhavet ..
     vai÷àkhe ÷uklapakùasya dbàda÷ã vaiùõavã tithiþ .
     tasyàü su÷ãtalajalaiþ snàpayet ke÷avaü prabhum ..
     påjayedgandhapuùpàdyairdhåpadãpairvidhànataþ ..
     naivedyairvividhai÷caiva tàmbålairatha vàsasà ..
     japtvà tu vaiùõavaü mantraü daõóavat praõamettataþ .
     dadyàddvijebhyo vidhivat kumbhàüstoyasamanvitàn .
     prathame'bde catuþkumbhàn dadyàllavaõasaüyutàn ..
     ÷uklavastràvçtamukhànupavãtasusaüyutàn .
     dhanurvàõasamàyuktàn sabhojyadakùiõànvitàn ..
     dvitãye'ùñau ghañàndadyàddadhi÷arkarasaüyutàn .
     tçtãye dvàda÷a ghañàn tilamodakasaüyutàn ..
     caturthe ùoóa÷aghañàn dugdhalaóóukasaüyutàn .
     dadyàt saüpåjya deve÷aü dvijàtibhyaþ prayatnataþ ..
     dakùiõàü ÷aktito dadyàt bhojya¤caiva vi÷eùataþ .
     yatra kutràpi saügacchenna kutràpi tçùànvitaþ ..
     tato dvijo gçhaü gatvà cakàra dvàda÷ãvratam ..
     ante jagàma svarlokaü vaiùõavaü padamuttamam ..
     pipãtakãti nàmnàto vikhyàto vaiùõavã tithiþ .
     naro yaþ kurute bhaktyà nàrã và bhaktisaüyutà .
     iha puttràdisampannà dhanadhànyasutànvità ..>% iti bhaviùyapuràõe pipãtakãvratakathà samàptà ..

#<pipãlakaþ>#, puü, (apipãlatãti . api + pãla stambhane + õvul . aperallopaþ .) pãlakaþ . iti hemacandraþ . 4 . 272 .. óeuyà piüpãóà iti bhàùà ..

#<pipãlikà>#, strã, (pipãlaka + ñàpi ata itvam .) hãnàïgã . iti hemacandraþ . 4 . 273 .. kùude piüpãóà iti bhàùà .. tatparyàyaþ . pipãlikaþ 2 pipãlaþ 3 pãlakaþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. pipãlã 5 pipilã 6 strãsaüj¤à 7 . iti ràjanirghaõñaþ .. hãrà 8 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, harivaü÷e . 24 . 4 .
     %<÷rutvà tu yàcyamànàü tàü kruddhàü såkùmapipãlikàm .
     brahmadatto mahàhàsamakasmàdeva càhasat ..>%)

#<pipãlã>#, strã, (apipãlatãti . pãl + ac . aperalopaþ . tato gauràditvàt ïãù .) pipãlikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pippañà>#, strã, khàdyadravyavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . guóa÷arkarà 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pippalaü>#, klã, (pãyate iti . pà + alac . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) jalam . vastracchedabhedaþ . iti medinã . le, 111 ..

#<pippalaþ>#, puü, (pippalaü jalaü sicyamànatvenàstyasya målàvacchede iti . pippala + %<ar÷aàdibhyo'c .>% 5 . 2 . 127 . ityac .) a÷vatthavçkùaþ . (yathà, mahàbhàrate . 2 . 21 . 8 .
     %<vanaràjãstu pa÷yemàþ pippalànàü manoramàþ .
     lodhràõà¤ca ÷ubhàþ pàrtha ! gautamaukaþsamãpajàþ ..>%) niraü÷ukaþ . pakùibhedaþ . iti medinã . le, 112 .. * .. a÷vatthasvaråpaü yathà -- nàrada uvàca .
     %<anàyàsena yanmartyaþ sarvàn kàmànavàpnuyàt .
     sarvadevàtmaka¤caiva tanme bråhi pitàmaha ! ..
     brahmovàca .
     ÷çõu nàrada ! yatnena ÷uddhaü sarvàtmakaü gurum .
     pradakùiõãkçtya nityaü naràõàü sarvakàmadam ..
     påjayet parayà bhaktyà sarvasidbhiyuto bhavet .
     a÷vatthaü påjayedvipra ! sarvasiddhividhàyakam .. * ..
     a÷vatthadakùiõe rudraþ pa÷cime viùõureva ca .
     brahmà cottaratastasya pårbe cendràdidevatàþ ..
     skandhe skandhe ca patreùu bràhmaõà çùayaþ smçtàþ .
     tasya måle sarvavedàþ ÷raddhà tasya drumà÷rità ..
     nadãnadàþ sàgaràdyàþ pårbasyàndi÷i saüsthitàþ .
     lokadharmàn samà÷ritya tasmàttaü sevayennaraþ ..
     puràõasmçtimantrebhyaþ sàrasuddhçtya sa¤citam .
     niùñhàpratiùñhitaü samyaga÷vathaü sevayennaraþ ..
     tvaü kùãrã phalita÷caiva ÷ãtala÷ca vanaspate ! .
     tvàmàràdhya naro hanyàt daihikàdhiùñhitaü malam ..
     a÷vattha ! yasmàt tvayi vçkùaràja ! nàràyaõastiùñhati sarvakàraõam .
     ataþ ÷ucistvaü satataü taråõàü vi÷eùato'riùñavinà÷ano'si ..
     kùãrodamathane caiva yathà ÷rãstvàmupàsate .
     satyena tena vçkùendra ! à÷ãrmayi niùevatu ..
     ekàda÷o'si rudràõàü vasånà¤càùñamastathà .
     nàràyaõo'si devànàü vçkùàõàmasi pippalaþ ..
     agnigarbhastvama÷vattha ! devagarbhaþ prajàpatiþ .
     hariryathaiva ÷rãgarbho yaj¤agarbha ! namo'stu te ..
     aràteragnira÷vattha ! paràpara ! namo'stu te .
     nirvàte tvabhivarùantu svasti te'stu namo'stu te ..
     akùispandaü bhujaspandaü duþsvapnaü durnirãkùitam .
     ÷atråõà¤ca samutthànama÷vattha ! ÷amayà÷u me ..
     yaü spçùñvà mucyate rogaiþ sarvapàpaiþ pramucyate .
     samà÷liùya ca dãrghàyustama÷vatthaü namàmyaham ..
     a÷vattha ! sumahàbhàga ! sarvadà priyadar÷ana ! .
     divyànnabhojanaü dehi ÷atråõà¤ca paràjayam ..
     àyuþ prajàü dhanaü dhànyaü saubhàgyaü sarvadà sukham .
     dehi deva mahàvçkùa ! tvàmaha¤càbhivàdaye ..
     a÷vattha ! devamålastvamçùibhiþ procyate sadà ..
     brahmahà guruhà caiva daridro vyàdhipãóitaþ .
     àvçtya da÷alakùantu ÷uddhaþ pàpàtigo bhavet ..
     brahmacàrã haviùyà÷ã adhaþ÷àyã jitendriyaþ .
     pàpàpahantà martyastu vratametat samàcaret ..
     ekahastaü dvihastaü và kuryàdgomayalepanam .
     a÷vatthe sthàpite yastu måle snapanamàcaret ..
     dhanàyuþsantatairvçddho narakàttàrayet pitén ..
     a÷vatthamålamàsàdya ÷àkenànnodakena và .
     ekaü và bhojayedvipraü koñi koñi phalaü bhavet ..
     a÷vatthamålamàsàdya tapo homaþ suràrcanam .
     akùayaü muni÷àrdåla ! brahmaõo vacanaü yathà ..
     evaü samarcito'÷vatthaþ sarvasaukhyaprado bhavet .
     yaj¤àrthaü chedito'÷vatthaþ sarvàrogyaprado bhavet ..
     a÷vatthaþ påjito yena påjitàþ sarvadevatàþ .
     a÷vattha÷chedito yena cheditàþ sarvadevatàþ ..
     antaþ÷uddhaþ susantuùño'÷vattho devamayo guruþ .
     sa sevyaþ påjanãya÷ca guõatrayavinà÷akaþ ..
     bhçgvarkavàre bhaume ca madhyàhne ni÷i sandhyayoþ .
     a÷vatthadar÷anaü kàryaü kulakùayabhayàtmabhiþ .. * ..
     a÷vatthasya jale yasya chàyà tiùñhati kutracit .
     tat prayàgasamaü tãrthaü tatra sannihito hariþ ..
     tasmàt kàrtikamàse'tra pårboktavidhinà mune ! .
     a÷vatthaü secayedvidvàn saüpradakùiõamàdi÷et ..
     pàpopahatamartyànàü pàpanà÷o bhaveddhruvam .
     sakàmo labhate kàmaü niùkàmo mokùamàpnuyàt ..
     yaþ pañhet ÷çõuyàdvàpi a÷vatthasya samãpataþ .
     sarvàn kàmànavàpnoti viùõusàyujyamàpnuyàt ..>% iti pàdmottarakhaõóe 126 adhyàyaþ .. çùaya åcuþ .
     %<kathaü tvayà÷vatthavañau gobràhmaõasamau kçtau .
     sarvebhyo'pi tarubhyastau kathaü påjyatamau kçtau ..
     såta uvàca .
     a÷vattharåpo bhagavàn viùõureva na saü÷ayaþ .
     rudraråpo vañastadvat palà÷o brahmaråpadhçk ..
     dar÷anaspar÷asevàsu te vai pàpaharàþ smçtàþ .
     duþkhàpadbyàdhiduùñànàü vinà÷akàriõo dhruvam ..
     çùaya ucuþ .
     kathaü vçkùatvamàpannà brahmaviùõumahe÷varàþ .
     etat kathaya sarvaj¤a ! saü÷ayo'tra mahàn hi naþ ..
     såta uvàca .
     pàrvatã÷ivayordevaiþ surataü kurvatoþ kila .
     agniü bràhmaõave÷ena preùya vighnaþ kçtaþ purà ..
     tatastu pàrvatã kruddhà ÷a÷àpa tridivaukasaþ .
     retaþsekasukhabhraü÷akampamànà tadà ruùà ..
     pàrvatyuvàca .
     krimikãñàdayo'pyete jànanti surateþ sukham .
     tasmànmama sukhabhraü÷àdyåyaü vçkùatvamàpsyatha ..
     såta uvàca .
     evaü sà pàrvatã devã a÷apat kruddhamànasà .
     tasmàdvçkùatvamàpannà brahmaviùõumahe÷varàþ ..
     tasmàdimau viùõumahe÷varàvubhau babhåvaturbodhivañau munã÷varàþ ! .
     bodhistvayaü càrkidinaü vinaiva naspç÷yatàmarkajavàrayogàt ..
     çùaya åcuþ .
     aspç÷yatvaü kathaü yàtaþ såta ! bodhitaruþ svayam .
     spç÷yatva¤ca kathaü pràptastathàyaü ÷anivàsare ..
     såta uvàca .
     samudramathanàdyàni ratnànyàpuþ surottamàþ .
     ÷reùñha¤ca kaustubhaü teùu viùõave pradaduþ suràþ ..
     yàvadaïgãcakàràsau lakùmãü bhàryàrthamàtmanaþ .
     tàvat vij¤àpayàmàsa lakùmãstaü cakrapàõinam ..
     lakùmãruvàca .
     asaüskçtya kathaü jyeùñhàü kaniùñhà pariõãyate .
     tasmàttvamagrajàmetàmalakùmãü madhusådana ! ..
     vivàhyodvaha màü pa÷càdeùa dharmaþ sanàtanaþ .
     tasmàddharmavyatikràmaü na kuryà madhusådana ! ..
     såta uvàca .
     iti tadvacanaü ÷rutvà sa viùõurlokabhàvanaþ .
     uddàlakàya munaye sudãrghatapase tadà .
     àptavàkyànurodhena tàmalakùmãü dadau kila ..
     sthåloùñhãü ÷uùkavadanàü viråpàü bibhratãü tanum .
     savadàraktanayanàü råkùapiïga÷iroruhàm ..
     sa munirviùõuvàkyàttàmaïgãkçtya svamà÷ramam .
     vedadhvanisamàyuktamànayàmàsa dharmavit ..
     homadhåmasugandhàóhyaü vedaghoùeõa nàditam .
     à÷ramantaü vilokyàtha vyathità sàbravãdidam ..
     jyeùñhovàca .
     nahi vàso'nuråpo'yaü vedadhvaniyuto mama .
     nàtràgamiùye bho brahman ! nayasvànyatra màü dhruvam ..
     uddàlaka uvàca .
     kathaü nàyàsi ki¤càtra vartate svamataü tava .
     tava yogyà ca vasatiþ kà bhavettadvadasva màm ..
     jyeùñhovàca .
     vedadhvanirbhavedyasminnatithãnà¤ca påjanam .
     yaj¤adànàdikaü yatra naiva tatra vasàmyaham ..
     parasparànuràgeõa dàmpatyaü yatra vidyate .
     pitçdevàrcanaü yatra tatra naiva vasàmyaham ..
     dàna÷auce na vidyete paradravyàpahàriõaþ .
     paradàraratà yatra tatra sthàne ratirmama ..
     vçddhasajjanavipràõàü yatra syàdapamànanam .
     niùñhuraü bhàùaõaü yatra tatra samyagvasàmyaham ..
     såta uvàca .
     iti tadbacanaü ÷rutvà viùaõõavadano'bhavat .
     uddàlakastato vàkyaü tàmalakùmãmuvàca ha ..
     uddàlaka uvàca .
     a÷vatthavçkùamåle'sminnalakùmi ! ÷ràmyatàü kùaõam .
     à÷ramasthànamàlokya yàvadàyàmyahaü punaþ ..
     såta uvàca .
     iti tàü tatra saüsthàpya jagàmoddàlako muniþ .
     pratãkùantã ciraü tatra yadà taü na dadar÷a sà ..
     tadà rurode karuõaü bhartustyàgena duþkhità ..
     tattasyàþ kranditaü lakùmãrvaikuõñhabhavane'÷çõot .
     tadà vij¤àpayàmàsa viùõumudvignamànasà ..
     lakùmãruvàca .
     svàmin ! madbhaginã jyeùñhà svàmityàgena duþkhità .
     tàmà÷vàsayituü yàhi kçpàlo ! yadyahaü priyà ..
     såta uvàca .
     lakùmyà saha tato viùõustatràgàt kçpayànvitaþ .
     à÷vàsayannalakùmãü tàmidaü vàkyamathàbravãt ..
     viùõuruvàca .
     a÷vatthavçkùamàsàdya sadàlakùmi ! sthirà bhava .
     mamàü÷asambhavo hyeùa àvàsaste mayà kçtaþ ..
     mandavàre sadà nånaü lakùmãratràgamiùyati .
     aspç÷yo'sau bhavettasmànmandavàraü vinà kila ..
     pratyabdamarcayiùyanti tvàü jyeùñhàü gçhadharmiõaþ .
     teùviyaü ÷rãþ kaniùñhà te sadà tiùñhatvanàmayà ..>% iti pàdmottarakhaõóe . 160 -- 161 . adhyàyau .. (revatyàü jàto mitrasya puttravi÷eùaþ . yathà, bhàgavate . 6 . 18 . 6 .
     %<retaþ siùicatuþ kumbhe urva÷yàþ sannidhau drutam .
     revatyàü mitra utsargamariùñhaü pippalaü vyadhàt ..>%)

#<pippalakaü>#, klã, (pãyate iti . pà + alac . pçùodaràditvàt sàdhuþ . tataþ saüj¤àyàü kan .) stanavçntam . sãvanasåtram . iti medinã . ke, 198 ..

#<pippaliþ>#, strã, (pipartãti . pé li pårtau + bàhulakàt alac . gauràditvàt ïãù . hnasvaþ . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) pippalã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pippalã>#, strã, (pipartãti + pé + bàhulakàt alac . pçùodaràditvàt sàdhuþ . gauràditvàt ïãù .) vçkùavi÷eùaþ . piüpula iti bhàùà .. tatparyàyaþ . kçùõà 2 upakulyà 3 vaidehã 4 màgadhã 5 capalà 6 kaõà 7 uùaõà 8 ÷auõóã 9 kolà 10 . ityamaraþ . 2 . 4 . 97 .. åùaõà 11 pippaliþ 12 . iti bharataþ .. kçkalà 13 kañubãjà 14 koraïgã 15 tiktataõóulà 16 ÷yàmà 17 dantaphalà 18 magaghodbhavà 19 . asyà guõàþ . jvaranà÷itvam . vçùyatvam . snigdhatvam . uùõatvam . kañutvam . tiktatvam . dãpanatvam . màruta÷vàsakàsa÷leùmakùayàpahatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. svàdupàkatvam . rasàyanatvam . laghutvam . pittalatvam . recanatvam . kuùñhapramehagulmàr÷aþplãha÷ålàmanà÷itva¤ca .. àrdràyàstasyà guõàþ . kaphapradatvam . snigdhatvam . ÷ãtalatvam . madhuratvam . gurutvam . pittapra÷amanatva¤ca . ràjavallabhe tu kaphàpahatvam . madhuyuktàyàstasyà guõàþ . medaþkapha÷vàsakàsajvaraharatvam . vçùyatvam . medhàgnivardhanatva¤ca . guóapippalãguõàþ . jãrõajvare agnimàndye ca ÷astatvam . kàsàjãrõàruci÷vàsahçtpàõóukçminà÷itva¤ca . dviguõàt pippalãcårõàdguóo'tra bhiùajàü mataþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. (çùyavantaparvatànniþsçto nadãvi÷eùaþ . yathà, màütsye . 113 . 25 .
     %<tamasà pippalã ÷yenã tathà citrotpalàpi ca ..>%)

#<pippalãkà>#, strã, a÷vatthãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pippalãmålaü>#, klã, (pippalyà målamiva målamasya .) svanàmakhyàtamålam . piüpulamåla iti bhàùà . tatparyàyaþ . granthikam 2 cañikà÷iraþ 3 . ityamaraþ . 2 . 9 . 110 .. ùaógranthi 4 . iti ratnamàlà .. målam 5 kolamålam 6 kañugranthi 7 kañumålam 8 kañåùaõam 9 sarvagranthi 10 patràóhyam 11 viråpam 12 ÷oùasambhavam 13 sugandhi 14 granthilam 15 . iti ràjanirghaõñaþ .. uùaõam 16 . asya guõàþ . dãpanatvam . kañutvam . pàcanatvam . laghutvam . råkùatvam . pittakaratvam . bhedakatvam . kaphavàtodarànàhaplãhagulmakçmi÷vàsakùayàpahatva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. uùõatvam . rocanatvam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pippikà>#, strã, dantamalam . iti hemacandraþ . 3 . 296 ..

#<pipluþ>#, puü, (api plavate dehopari iti . api + plu + óuþ . aperallopaþ .) jañulaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 49 ..

#<piyàlaþ>#, puü, (pãyate tarpayatãti . pãya + %<pãyukaõibhyàü kàlan hnasvaþ samprasàraõa¤ca .>% uõàü 3 . 76 . iti kàlan hnasva÷ca .) vçkùavi÷eùaþ . asyaiva bãjaü cirau¤jãti khyàtam . tatparyàyaþ . ràjàdanam 2 sannakadruþ 3 dhanuùpañaþ 4 . ityamaraþ . 2 . 4 . 35 .. ràjàtanam 5 ràjàtanaþ 6 priyàlaþ 7 sannaþ 8 kadruþ 9 dhanuþ 10 pañaþ 11 . iti taññãkà .. hnasannakaþ 12 dhanvapañaþ 13 piyàlakaþ 14 . iti ÷abdaratnàvalã .. kharaskandhaþ 15 càraþ 16 bahulavalkalaþ 17 tàpaseùñaþ 18 .. (yathà, bhàgavate . 8 . 2 . 10 .
     %<cåtaiþ piyàlaiþ panasairàmrairàmràtakairapi ..>%) tasya guõàþ . pittakaphàsranà÷itvam . iti bhàvaprakà÷aþ .. asya phalaguõàþ . madhuratvam . snigdhatvam . bçühaõatvam . vàtapittanà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. gurutvam . saratvam . dàhajvaratçùàpahatva¤ca . tasya majjaguõàþ . madhuratvam . vçùyatvam . pittànilàpahatvam . hçdyatvam . atidurjaratvam . snigdhatvam . viùñambhitvam . àmavardhanatva¤ca . iti bhàvaprakà÷e pårbakhaõóe prathamo bhàgaþ ..

#<pila>#, ka nudi . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüparaü-sakaü-señ .) ka, pelayati . nudi preraõe . iti durgàdàsaþ ..

#<pilukaþ>#, puü, (apilàtãti . api + là + bàhulakàt óuþ . aperalopaþ . tataþ kan .) pãluvçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<piluparõã>#, strã, (piloriva parõamasyàþ . ïãù .) morañà . iti ratnamàlà ..

#<pillaþ>#, puü, (klinne cakùuùã yasyeti . %<inacpiñaccikaci ca .>% 5 . 2 . 33 . ityatra %<klinnasya cilpilla÷càsya cakùuùã .>% iti vàrtikoktyà pillàde÷aþ .) kledayuktacakùuþ . (asya cikitsà yathà --
     %<tàmrapàtre guhàmålaü sindhåtthamaricànvitam .
     àranàlena saüghçùñama¤janaü pillanà÷anam ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe netrarogàdhikàre ..) tadyukte, tri . ityamaraþ . 2 . 6 . 60 ..

@<[Page 3,153a]>@
#<pillakà>#, strã, (pillena kledayuktacakùuùà kàyatãti . kai + kaþ . ñàp .) hastinã . iti ÷abdamàlà ..

#<piva>#, i secane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-señ .) i, pinvyate . iti durgàdàsaþ ..

#<pi÷a>#, ÷a pa avayave . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàü-mucàü-paraü akaü-señ .) ÷a pa, piü÷ati pañaþ avayavã syàdityarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<pi÷aïgaþ>#, puü, (piü÷atãti . pi÷a + %<vióàdibhyaþ kit .>% uõàü . 1 . 120 . ityaïgac sa ca kit .) piïgalavarõaþ . tadvati, tri . ityamaraþ . 1 . 5 . 16 -- 17 .. (yathà, çgvede . 1 . 88 . 2 .
     %<te'ruõebhirvaramà pi÷aïgaiþ ÷ubhe kaü yànti rathatårbhira÷vaiþ ..>% yathà ca màghe . 1 . 6 .
     %<pi÷aïgamau¤jãyujamarjunacchaviü vasànameõàjinama¤janadyuti .
     suvarõasåtràkalitàdharàmbaràü vióambayantaü ÷itivàsasastanum ..>% nàgabhedaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 57 . 16 .
     %<bhairavo muõóavedàïgaþ pi÷aïga÷codrapàrakaþ ..>%)

#<pi÷àcaþ>#, puü, (pi÷itaü màüsama÷nàtãti . pi÷ita + a÷a + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . iti aõ . tataþ %<pçùodaràdãni yathopadiùñam .>% 6 . 3 . 109 . iti ÷itabhàgasya lopaþ a÷abhàgasya ÷àcàde÷aþ .) devayonivi÷eùaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 11 .. picà÷a iti bhàùà .. (yathà, manau . 1 . 37 .
     %<yakùarakùaþpi÷àcàü÷ca gandharvàpsaraso'suràn ..>% %<yakùo vai÷ravaõastadanucarà÷ca . rakùàüsi ràvaõàdãni . pi÷àcàstebhyo'pakçùñà a÷ucimarude÷anivàsinaþ .>% iti taññãkàyàü kullåkabhaññaþ ..) tasya loko yathà --
     %<antarãkùacarà ye ca bhåtapretapi÷àcakàþ .
     varjayitvà rudragaõàüste tatraiva caranti hi ..
     nordhvaü vikramaõe ÷aktisteùàü sambhçtapàpmanàm .
     ata årdhvaü hi viprendra ! ràkùasà ye kçtainasaþ .
     te tu såryàdadhaþ sarve viharantyårdhvavarjitàþ ..>% iti pàdme svargakhaõóe 15 adhyàyaþ .. pretaþ . yathà, ÷uddhitattve .
     %<a÷aucàntàddvitãye'hni yasya notsçjyate vçùaþ .
     pi÷àcatvaü bhavettasya dattaiþ ÷ràddha÷atairapi ..>%

#<pi÷àcakã>#, [n] puü, (pi÷àcàþ santyasyeti .
     %<vàtàtãsàràbhyàü kuk ca . 5 . 2 . 129 .>% ityatra %<pi÷àcàcca .>% iti vàrtikoktyà iniþ kuk ca .) kuveraþ . iti hemacandraþ . 2 . 10 . 3 ..

#<pi÷àcadruþ>#, puü, (pi÷àcànàü druþ pi÷àcapriyo drurvà nivióatvàdandhakàravattvàda÷ucisthànajàtatvàcca .) ÷àkhoñavçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (÷àkhoña÷abde'sya vivçtirj¤àtavyà ..)

#<pi÷àcavçkùaþ>#, puü, (pi÷àcànàü vçkùaþ pi÷àcapriyo vçkùo và .) ÷àkhoñavçkùaþ . iti ratnamàlà ..

@<[Page 3,153b]>@
#<pi÷àcasabhaü>#, klã, pi÷àcànàü sabhà . iti napuüsakaliïgasaügrahañãkàyàü bharataþ ..

#<pi÷àcã>#, strã, (pi÷àca + ïãù .) pi÷àcikà . strã pi÷àcã . iti ÷abdamàlà .. (pi÷àcavadgandho'styasyà iti . ac tato ïãù . tadvadgandhayuktatvàt tathàtvam .) gandhamàüsã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pi÷itaü>#, klã, (piü÷ati avayavãbhavatãti . pi÷a + %<pi÷eþ kicca .>% uõàü . 3 . 95 . iti itan sa ca kit . yadvà, pi÷yate smeti . ktaþ .) màüsam . ityamaraþ . 2 . 6 . 63 .. (yathà, màrkaõóeyapuràõe . 25 . 17 .
     %<hàso'sthisandar÷anamakùiyugmamatyujjvalaü tarjanamaïganàyàþ .
     kucàdi pãnaü pi÷itaü ghanaü tat sthànaü rateþ kiü narakaü na yoùit ..>%)

#<pi÷ità>#, strã, (pi÷itavadgandho'styasyà iti . ac tataùñàp .) jañàmàüsã . iti medinã . te, 33 ..

#<pi÷ità÷ã>#, [n] tri, (pi÷itaü a÷nàtãti . a÷ + õiniþ .) ÷àùkulaþ . màüsabhakùakaþ . iti hemacandraþ . 3 . 93 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 84 . 14 .
     %<saïkãrõàcàradharmeùu pratilomacareùu ca .
     pi÷ità÷iùu càntyeùu måóha ! ràjà bhaviùyasi ..>%)

#<pi÷ã>#, strã, (piü÷atãti . pi÷a + kaþ . gauràditvàt ïãù .) jañàmàüsã . iti ràjanirghaõñaþ .. (jañàmàüsã÷abde'syà guõàdayo j¤àtavyàþ ..)

#<pi÷unaü>#, klã, (piü÷atãti . pi÷a + %<kùudhipi÷imithaþ kit .>% uõàü 3 . 55 . iti unan . sa ca kit .) kuïkumam . ityamaraþ . 2 . 6 . 124 .. (paryàyo'sya yathà --
     %<kuïkumaü ghusçõaü raktaü kà÷mãraü pãtakaü varam .
     saïkocaü pi÷unaü dhãraü vàhlãkaü ÷oõitàbhidham ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<pi÷unaþ>#, puü, (pi÷a + unan . sa ca kit .) kapivaktraþ . nàradaþ . kàkaþ . iti medinã . ne, 92 .. (aïgadhçùaþ puttraþ . yathà, màrkaõóeye . 51 . 65 .
     %<aïgadhçk tanayaü lebhe pi÷unaü nàma nàmataþ ..>% kau÷ikasya puttrabhedaþ . yathà, harivaü÷e . 21 . 5-6 .
     %<vàgduùñaþ krodhano hiüsraþ pi÷unaþ kavireva ca .
     khasçmaþ pitçvartã ca nàmabhiþ karmabhistathà ..
     kau÷ikasya sutàstàta ! ÷iùyà gàrgyasya bhàrata ! .
     pitaryuparate sarve vratavantastadàbhavan ..>%)

#<pi÷unaþ>#, tri, (pi÷a + unan . sa ca kit .) aprakà÷enànucitaprabodhakaþ . parasparabheda÷ãlaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. tatparyàyaþ .
     %<dvijihvaþ såcakaþ karõejapaþ pi÷una ityapi .
     durjano durvidho vi÷vakadru÷ca pi÷unaþ khalaþ ..>% iti jañàdharaþ .. * ..
     %<karõejapaþ såcakaþ syàdanaucityaprabodhake .
     parasparaü bheda÷ãle pi÷uno durjanaþ khalaþ ..>% iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 59 .
     %<anugraheõa na tathà vyathayati kañukåjitairyathà pi÷unaþ ..
     rudhiràdànàdadhikaü dunoti karõe kvaõan ma÷akaþ ..>%) kråraþ . iti medinã . ne, 92 .. (yathà, manau . 3 . 161 .
     %<bhràmarã gaõóamàlã ca ÷vitryatho pi÷unastathà ..>%)

#<pi÷unà>#, strã, (pi÷una + ñàp .) pçkkà . iti medinã . ne, 92 .. pióiü÷àka iti bhàùà .. (pçkkà÷abde'syà guõàdayo j¤àtavyàþ ..)

#<piùa>#, dha au ë cårõane . iti kavikalpadrumaþ .. (rudhàü-paraü-sakaü-aniñ .) dha, pinaùñi loko godhåmam . au, peùñà . ë, apiùat . iti durgàdàsaþ ..

#<piùñaü>#, klã, (piùyate smeti . piùa + ktaþ .) sãsakam . iti ratnamàlà .. piùñakaþ . yathà --
     %<annàdaùñaguõaü piùñaü piùñàdaùñaguõaü payaþ .
     payaso'ùñaguõaü màüsaü màüsàdaùñaguõaü ghçtam .
     ghçtàdaùñaguõaü tailaü mardanànna ca bhakùaõàt .. * ..>% asya guõàþ .
     %<piùñaü pràõakaraü råkùaü vidàhi guru durjaram .
     ÷àlipiùñamayà bhakùyàþ kaphapittavinà÷anàþ .
     vaidalà guravo bhakùyà viùñambhisçùñamàrutàþ ..
     saguóàþ satilà÷caiva sakùaudrakùàra÷arkaràþ .
     bhakùyà balyà÷ca hçdyà÷ca guravo bçühaõàþ param ..
     sasnehàþ snehasiktà÷ca bhakùyà godhåmasambhavàþ .
     guravastarpaõà hçdyà balopacayavardhanàþ ..
     marditàü samitàü kùãranàrikelaghçtàdibhiþ .
     avagràhya ghçte paktvà ghçtapåro'yamucyate ..
     ghçtapåro gururvçùyaþ kaphakçdraktamàüsadaþ .
     raktapittaharo hçdyaþ svàduþ pittaharo'gnidaþ ..>% godhåmacårõaü samità .
     %<samità madhudugdhena khaõóailàmaricàdibhiþ .
     ghçte paktvà kùipet khaõóe saüyàvo bçühaõo guruþ ..
     samità veùñità madhye madhu dattvà ghçte ÷çtà .
     madhumastakamuddiùñaü tadvçùyaü guru durjaram ..>% iti ràjavallabhaþ .. parpaña÷askulãphenakavañalaóóukànàü guõàstattacchabde draùñavyàþ .. * .. cårõãkçte, tri .. (yathà, kathàsaritsàgare . 6 . 41 .
     %<kçtvà tàü÷caõakàn piùñàn gçhãtvà jalakumbhikàm .
     atiùñhaü catvare gatvà chàyàyàü nagaràd bahiþ ..>%)

#<piùñakaü>#, klã, (piùñamiva pratikçtiþ . ivàrthe kan .) tilacårõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<piùñakaþ>#, puü, (piùñànàü vikàra iti . %<saüj¤àyàm .>% 4 . 3 . 147 . iti kan .) piùñànàü taõóulàdãnàü vikàraþ . piñà iti bhàùà .. tatparyàyaþ . påpaþ 2 apåpaþ 3 . ityamaraþ . 2 . 9 . 48 .. àpåpaþ 4 piùñaþ 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. asya guõàþ piùña÷abde draùñavyàþ . netrarogavi÷eùaþ . iti medinã . ke, 120 .. tasya lakùaõam . yathà --
     %<÷leùmà màrutakopena ÷ukle piùñasamunnatam .
     piùñavat piùñakaü viddhi malàktàdar÷asannibham ..>% iti màdhavakaraþ .. (asya cikitsà yathà --
     %<vaidehã sitamaricaü saindhavaü nàgaraü samam .
     màtuluïgarasaiþ piùñama¤janaü piùñakàpaham ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe netrarogàdhikàre ..)

#<piùñapaü>#, klã, puü, (vi÷antyatra sukçtina iti . %<viñapapiùñapavi÷ipolapàþ .>% uõàü . 3 . 145 . iti kapapratyayena nipàtanàt sàdhuþ .) bhuvanam . ityamararatnakoùau .. (yathà, manau . 4 . 231 .
     %<anaóuddaþ ÷riyaü puùñàü godo vradhnasya piùñapam ..>%)

#<piùñapacanaü>#, klã, (pacyate atreti . paca + àghàre lyuñ . piùñasya pacanam .) piùñapàkapàtram . telànã iti khyàtam . iti subhåtiþ .. tatparyàyaþ . çjãùam 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 32 .. çcãùam 3 . iti svàmã .. piùñapàkabhçt 4 . iti hemacandraþ .. (yathà, su÷rute cikitsitasthàne saptaviü÷àdhyàye .
     %<vióaïgataõóulànàü droõaü piùñapacane piùñavadutsvedyeti ..>%)

#<piùñapàkabhçt>#, klã, (piùñapàkaü kçdabhihito bhàbo dravyavat prakà÷ate iti nyàyàt pacyamànapiùñaü bibharti dhàrayatãti . bhç + kvip tugàgama÷ca .) piùñakapàkapàtram . iti hemacandraþ . 3 . 86 ..

#<piùñapåraþ>#, puü, (piùñaiþ påryate iti . påri + karmaõi ap .) vañakaþ . iti bhåriprayogaþ . piùñakavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . ghçtapåraþ 2 ghçtavaraþ 3 ghàrtikaþ 4 . iti hemacandraþ . 3 . 64 ..

#<piùñavartiþ>#, puü, (piùñaü vartayatãti . varti + in .) mudgamasåràdipiùñam . tatparyàyaþ . camasiþ 2 . iti hemacandraþ . 3 . 64 ..

#<piùñasaurabhaü>#, klã, (piùñena peùaõena saurabhaü yasya .) candanam . iti hàràvalã . 103 ..

#<piùñàtaþ>#, puü, (piùñaü atati gacchatãti . ata + aõ .) pañavàsacårõam . iti bharataþ .. vastràdivàsanàrthamekãkçtagandhadravyacårõam . iti sàrasundarã .. vçkkà . iti bhànudãkùitaþ .. àvãra iti khyàtaþ . iti ramànàthanãlakaõñhau .. tatparyàyaþ . pañavàsakaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 7 . 139 .. dhåligucchakaþ 3 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<piùñikaü>#, klã, (piùñamutpattikàraõatvenàstyasyeti . ñhan .) taõóulodbhavatavakùãram . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<piùñikà>#, strã, (piùñaü peùaõaü sàdhanatayà astyasyà iti . piùña + ñhan . tataùñàp .) piùñadbidalaþ . piñã iti hindãbhàùà .. yathà --
     %<dàliþ saüsthàpità toye tato'pahataka¤cukà .
     ÷ilàyàü sàdhu saüpiùñà piùñikà kathità budhaiþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<piùñoóã>#, strã, ÷vetàmliþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pisa>#, i ki dyutau . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüpakùe bhvàü-paraü-akaü-señ . idit .) i, piüsyate . ki, piüsayati piüsati . dyutirdãptiþ . iti durgàdàsaþ ..

#<pisa>#, ç gatyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-señ .) ç, apipesat apipisat . pipesatuþ pipisatuþ . iti durgàdàsaþ ..

#<pisa>#, ka ùaññàrthe . gatyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-paraü-sakaü-señ .) ka, pesayati . mårdhanyànto'yamiti kecit . ùaññàrtho niketanahiüsàbaladànàni . iti durgàdàsaþ ..

#<pihitaü>#, tri, (api dhãyate smeti . dhà + ktaþ . %<dadhàterhiþ .>% 7 . 4 . 42 . iti hyàde÷aþ . aperallopaþ .) àcchàditam . tatparyàyaþ . saüvãtam 2 ruddham 3 àvçtam 4 saüvçtam 5 channam 6 sthagitam 7 apavàritam 8 antarhitam 9 tirodhànam 10 . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 4 . 44 . 18 .
     %<dhvajena pihitàþ sarvà di÷o na pratibhànti me .
     gàõóãvasya ca ÷abdena karõau me vadhirãkçtau ..>%)

#<pã>#, ïa ya pàne . iti kavikalpadrumaþ .. (divàüàtmaü-sakaü-aniñ .) ïa ya, pãyate . iti durgàdàsaþ ..

#<pãñhaü>#, tri, (peñhantyupavi÷antyasminniti . piñha + %<hala÷ca .>% 3 . 3 . 121 . iti gha¤ . bàhulakàdikàrasya dãrghaþ . yadvà, pãyate'treti . pã ï pàne + bàhulakàt ñhak .) upave÷anàdhàraþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 138 .. pióã caukã ittyàdi bhàùà . tatparyàyaþ . àsanam 2 upàsanam 3 pãñhã 4 viùñaraþ 5 . iti ÷abdaratnàvalã . vratinàmàsanam . tattu ku÷àsanàdi . tatparyàyaþ . viùñaraþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. vçùã 3 . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 5 . 38 . 2 .
     %<pãñhaü dattvà sàdhave'bhyàgatàya ànãyàpaþ parinirnijya pàdau .
     sukhaü pçùñvà prativedyàtmasaüsthàü tato dadyàdannamavekùya dhãraþ ..>%) atha pãñhodde÷aþ .
     %<dhàtupàùàõakàùñhai÷ca pãñhastrividha ucyate .
     dhàtava÷ca ÷ilà÷caiva kàùñhàni vividhàni ca ..
     tadatra saüpravakùyàmi yadyeùàmupayujyate ..>% atha mànam .
     %<hastadvayastu dairghyeõa tadardhe pariõàhataþ .
     tadardhenonnataþ pãñhaþ sukha ityabhidhãyate ..
     hastadvayadvayàdhikyàt pa¤ca pãñhà bhavanti hi .
     sukhaü jayaþ ÷ubhaþ siddhiþ sampacceti yathàkramam ..
     dhanabhogasukhai÷varyavà¤chitàrthapradàyakaþ .
     samadãrghasukhàvàptirviùame viùamàpadaþ ..
     àyàmapariõàhàbhyàü hastadvayamito hi yaþ .
     ardhahastonnataþ pãñho jàrako nàma vi÷rutaþ ..
     dairghyonnatiparãõàhai÷caturhastamito hi yaþ .
     ràjapãñha iti j¤eyaþ sakalàrthaprasàdhakaþ .
     atràbhiùekamicchanti kùitipasya puràvidaþ ..
     dairghyonnatiparãõàhaiþ ùaóhastamito hi yaþ .
     ràj¤àü cittaprasàdàrthaü kelipãñhàbhidhànakaþ ..
     dairghyonnatiparãõàhairaùñahastamito hi yaþ .
     aïgapãñho hyayaü nàmnà bhavet pa¤casukhapradaþ ..
     kànako ràjapãñhaþ syàjjayo và ràjataþ sukhaþ .
     ràj¤àmevopayoktavyo laghava÷cottarottaram ..
     ràjapãñhe ciràyuþ syàjjaye sarvàü mahãü jayet .
     jàrako jàrayecchatrån sukhe sukhamavàpnuyàt ..
     ràjataþ kãrtijanano dhanavçddhikaraþ paraþ .
     tàmraþ pratàpajanano vipakùakùayakàrakaþ ..
     lauhaståccàñane sàrvaþ sarvakarmasu yujyate .
     trapusãsakaraïgàdyàþ ÷atrukùayaphalapradàþ ..>% iti dhàtupãñhàþ . atha ÷ilàpãñhàþ .
     %<ràjapãñho vajrapàõereva nànyasya dç÷yate .
     padmaràgo dine÷asya càndrakànto vidhorapi ..
     ràhormàrakataþ pãñhaþ ÷anernãlasamudbhavaþ .
     gomedakastu saumyasya sphàñikastu bçhaspateþ ..
     ÷ukrasya vaidåryabhavaþ pràvàlo maïgalasya hi ..>% itthaü puràõavàrtà .. * ..
     %<yo yasya hi da÷àjàtaþ pãñhastasya hi tanmayaþ .
     sphàñikastu mahãndràõàü sarveùàmeva yujyate ..
     abhiùeke ca yàtràyàmutsave jayakarmaõi .
     ayaskàntopaghañitaþ saügràme pãñha iùyate ..
     garuóodgàraracite varùàsu nçpatirvaset .
     ÷uddharatnamayaü pãñhaü bhajate ghanagarjite ..
     sàmànyaþ pràstaraþ pãñho vilàsàya mahãbhujàm .
     eùàü mànaü guõà÷càpi vij¤eyà dhàtupãñhavat ..>% atha kàùñhapãñhàþ . tadyathà, mànaü pårbavadeva .
     %<sampattisukhavçddhyarthaü gàmbhàrãjanito jayaþ .
     jàrako roganà÷àya sukhaþ ÷atruvinà÷anaþ ..
     siddhiþ sarvàrthasaüsiddhyai vijayàya ca vairiõàm .
     ÷ubhaþ syàdabhiùeke ca sampadvairinivàraõaþ ..
     pànaso ràjakaþ pãñhaþ sukhasampattikàrakaþ .
     jayaþ syàdabhiùeke ca ÷ubhaþ ÷atruvinà÷anaþ ..
     sukho rogavinà÷àya siddhiþ sarvàrthadàyikà .
     sampaduccàñanavidhau vij¤eyaü pãñhalakùaõam ..
     càndanastu sukhaþ pãñho abhiùeke mahãbhujàm .
     jayaþ syàdroganà÷àya ÷ubhaþ saukhyaü prayacchati ..
     jàrako grahatuùñyarthaü anye tu ratiduùkaràþ .
     yaj¤ato nirmitàste tu sàmràjyaphaladàyakàþ ..
     kàleyako yàvako hi bhåbhujàmabhiùecane .
     pãñhànagurukàdãnàmanye candanavadviduþ ..
     vàkulastu ÷ubhaþ pãñho bhåbhujàmabhiùecane .
     jayo rogavinà÷àya sukhasampattikàrakaþ ..
     siddhiþ siddhipradà sampat saügràme vijayapradaþ .
     jàrako jàraõàya syàditi bhojasya sammatam ..
     evaü sugandhikusumàþ sasàrà ye ca pàdapàþ .
     vàkulena samaþ kàrya evaü pãñhasya nirõayaþ ..
     ye ÷uùkakàùñhà vçkùàstu mçdavo laghavo'thavà .
     gàmbhàrãsadç÷aþ pãñhasteùàü kàryastathà guõaþ ..
     phalina÷ca sasàrà÷ca raktasàrà÷ca ye nagàþ .
     teùàü pànasavat pãñhastathaiva guõamàvahet .. * ..>% atha niùedhaþ .
     %<vij¤eyo ninditaþ pãñho lauhotthaþ sarvadhàtuje .
     ÷ilotthaþ ÷àrkaro varjyaþ karkara÷ca vi÷eùataþ ..
     kàùñhajeùu ca pãñheùu nàsàrà nàtisàriõaþ ..>% tathàhi .
     %<àmrajambukadambànàmàsanaü vaü÷anà÷anam ..>% bhojastvàha .
     %<guruþ pãñho gauravàya laghurlàghavakàrakaþ ..>% parà÷arastu .
     %<nàgranthirnàtigranthi÷ca nàgururnàsamàkçtiþ .
     pãñhaþ syàt sukhasampattyai nàtidãrgho na vàmanaþ ..
     ye cànye pãñhasadç÷à dç÷yàþ ÷ilpivinirmitàþ .
     guõàndoùàü÷ca màna¤ca teùàü pãñhavadàdi÷et ..
     vicàryànena vidhinà yaþ ÷uddhaü pãñhamàcaret .
     tasya lakùmãriyaü ve÷ma kadàcinna vimu¤cati ..
     aj¤ànàdathavà mohàdyo'nyathà pãñhamàcaret .
     etàni tasya na÷yanti lakùmãràyurbalaü kulam ..>% iti yuktikalpatarau pãñhodde÷aþ .. * .. kçtayuge dakùakratau ÷ivanindàü ÷rutvà pràõàüstyaktavatyàþ satyàþ ÷arãraü ÷irasi dhçtvà bhramati ÷ive viùõunà cakreõa chinnàstasyà avayavà yatra yatra patitàsta eva de÷à ekapa¤cà÷anmahàpãñhà abhavan .. iti pauràõikã vàrtà .. * .. teùàü niråpaõaü yathà -- ã÷vara uvàca .
     %<màtaþ paràpare ! devi ! sarvaj¤ànamayã÷vari ! .
     kathyatàü me sarvapãñhaü ÷aktirbhairavadevatà ..
     devyuvàca .
     ÷çõu vatsa ! pravakùyàmi dayàlo ! bhaktavatsala ! .
     yàbhirvinà na sidhyanti japasàdhanatatkriyàþ ..
     pa¤cà÷adekapãñhàni evaü bhairavadevatàþ .
     aïgapratyaïgapàtena viùõucakrakùatena ca ..
     mamànyavapuùo deva ! hitàya tvayi kathyate .
     brahmarandhraü hiïgulàyàü bhairavo bhãmalocanaþ ..
     koññarãsà mahàmàyà triguõà yà digambarã .. 1 ÷arkaràre trinetraü me devã mahiùamardinã .
     krodhã÷o bhairavastatra sarvasiddhipradàyakaþ .. 2 ..
     sugandhàyàü nàsikà me devastryambakabhairavaþ .
     sundarã sà mahàdevã sunandà tatra devatà .. 3 ..
     kà÷mãre kaõñhade÷a÷ca trisandhye÷varabhairavaþ .
     mahàmàyà bhagavatã guõàtãtà varapradà .. 4 ..
     jvàlàmukhyàü mahàjihvà deva unmattabhairavaþ .
     ambikà siddhidànàmnã 5 stanaü jàlandhare mama .
     bhãùaõo bhairavastatra devã tripuramàlinã .. 6 ..
     hàrdapãñhaü vaidyanàthe vaidyanàthastu bhairavaþ .
     devatà jayadurgàkhyà 7 nepàle jànunã mama .
     kapàlã bhairavaþ ÷rãmàn mahàmàyà ca devatà .. 8 ..
     mànase dakùahasto me devã dàkùàyaõã hara .
     amaro bhairavastatra sarvasiddhipradàyakaþ .. 9 ..
     utkale nàbhide÷a÷ca virajàkùetramucyate .
     vimalà sà mahàdevã jagannàthastu bhairavaþ .. 10 ..
     gaõóakyàü gaõóapàta÷ca tatra siddhirna saü÷ayaþ .
     tatra sà gaõóakã caõóã cakrapàõistu bhairavaþ .. 11 ..
     bahulàyàü vàmabàhurbahulàkhyà ca devatà .
     bhãruko bhairavo devaþ sarvasiddhipradàyakaþ .. 12 ..
     ujjayinyàü kårpara¤ca màïgalyaþ kapilàmbaraþ .
     bhairavaþ siddhidaþ sàkùàddevã maïgalacaõóikà .. 13 ..
     caññale dakùabàhurme bhaivara÷candra÷ekharaþ .
     vyaktaråpà bhagavatã bhavànã tatra devatà ..
     vi÷eùataþ kaliyuge vasàmi candra÷ekhare .. 14 ..
     tripuràyàü dakùapàdo devatà tripurà matà .
     bhairavatripure÷a÷ca sarvàbhãùñaphalapradaþ .. 15 ..
     trisotàyàü vàmapàdo bhràmarã bhairavo'mbaraþ .. 16 ..
     yonipãñhaü kàmagirau kàmàkhyà tatra devatà .
     yatràste triguõàtãtà raktapàùàõaråpiõã .
     yatràste màdhavaþ sàkùàdumànando'tha bhairavaþ ..
     sarvadà vihareddevã tatra muktirna saü÷ayaþ .
     tatra ÷rãbhairavã devã tatra nakùatradevatà ..
     pracaõóacaõóikà tatra màtaïgã tripuràmbikà .
     vagalà kamalà tatra bhuvane÷ã sudhåminã ..
     etàni varapãñhàni ÷aüsanti varabhairava ! .
     evaü tà devatàþ sarvà evante da÷a bhairavàþ ..
     sarvatra viralà càhaü kàmaråpe gçhe gçhe .
     gaurã÷ikharamàruhya punarjanma na vidyate .. 17 ..
     karatoyàü samàsàdya yàvat ÷ikharavàsinãm .
     ÷atayojanavistãrõaü trikoõaü sarvasiddhidam ..
     devà maraõamicchanti kiü punarmànavàdayaþ .
     bhåtadhàtrã mahàmàyà bhairavaþ kùãrakhaõóakaþ ..
     yugàdyàyàü mahàdeva ! dakùàïguùñhaü pado mama .. 18 ..
     nakulã÷aþ kàlipãñhe dakùapàdàïgulãùu ca .
     sarvasiddhikarãdevã kàlikà tatra devatà .. 19 ..
     aïgulãùu ca hastasya prayàge lalità bhavaþ .. 20 ..
     jayantyàü vàmajaïghà ca jayantã kramadã÷varaþ .. 21 ..
     bhuvane÷ã siddhiråpà kirãñasthà kirãñataþ .
     devatà vimalà nàmnã sambarto bhairavastathà .. 22 ..
     vàràõasyàü vi÷àlàkùã devatà kàlabhairavaþ .
     maõikarõãti vikhyàtà kuõóala¤ca mama ÷ruteþ .. 23 ..
     kanyà÷rame ca pçùñhaü me nimiùo bhairavastathà .
     sarvàõã devatà tatra 24 kurukùetre ca gulphataþ ..
     sthàõurnàmnà ca sàvitrã devatà 25 maõivedake .
     maõibandhe ca gàyatrã sarvànandastu bhairavaþ .. 26 ..
     ÷rã÷aile ca mama grãvà mahàlakùmãstu devatà .
     bhairavaþ ÷ambarànando de÷e de÷e vyavasthitaþ .. 27 ..
     kà¤cãde÷e ca kaïkàlo bhairavo rurunàmakaþ .
     devatà devagarbhàkhyà 28 nitambaþ kàlamàdhave ..
     bhairava÷càsitàïga÷ca devã kàlã ca muktidà .
     dçùñvà dçùñvà mahàdeva ! mantrasiddhimavàpnuyàt ..
     kujavàre bhåtatithau ni÷àrdhe yastu sàdhakaþ .
     natvà pradakùiõãkçtya mantrasiddhimavàpnuyàt .. 29 ..
     ÷oõàkhyà bhadrasenastu narmadàkhye nitambakaþ .. 30 ..
     ràmagirau stanànya¤ca ÷ivànã caõóabhairavaþ .. 31 ..
     vçndàvane ke÷ajàle umànàmnã ca devatà .
     bhåte÷o bhairavastatra sarvasiddhipradàyakaþ .. 32 ..
     saühàràkhya årdhvadante devã nàràyaõã ÷ucau .
     adhodante mahàrudro vàràhã pa¤casàgare .. 33 ..
     karatoyàtañe talpaü vàme vàmanabhairavaþ .
     aparõà devatà tatra brahmaråpà karodbhavà .. 34 ..
     ÷rãparvate dekùatalpaü tatra ÷rãsundarã parà .
     sarvasiddhikarã sarvà sundarànandabhairavaþ .. 35 ..
     kapàlinã bhãmaråpà vàmagulpho vibhàùake .. 36 ..
     udara¤ca prabhàùe me candrabhàgà ya÷asvinã .
     vakratuõóo bhairava-37 ÷cordhvoùñho bhairavaparvate .
     avantã ca mahàdevã lambakaõustu bhairavaþ .. 38 ..
     civuke bhràmarã devã vikçtàkùo jale sthale .. 39 ..
     gaõóo godàvarãtãre vi÷ve÷ã vi÷vamàtçkà .
     daõóapàõirbhairavastu vàmagaõóe tu ràkiõã ..
     amàyã bhairavo vatsa ! sarva÷ailàtmakopari .. 40 ..
     ratnàvalyàü dakùaskandhaþ kumàrã bhairavaþ ÷ivaþ .. 41 ..
     mithilàyàü umà devã vàmaskandho mahodaraþ .. 42 ..
     nalàhàñyàü nalàpàto yoge÷o bhairavastathà .
     tatra sà kàlikà devã sarvasiddhipradàyikà .. 43 ..
     karõàñe caiva karõaü me abhãrurnàma bhairavaþ .
     devatà jayadurgàkhyà nànàbhogapradàyinã .. 44 ..
     vakre÷vare manaþpàto vakranàthastu bhairavaþ .
     nadã pàpaharà tatra devã mahiùamardinã .. 45 ..
     ya÷ore pàõipadma¤ca devatà ya÷are÷varã .
     caõóa÷ca bhairavo yatra tatra siddhimavàpnuyàt .. 46 ..
     aññahàse coùñhapàto devã sà phullarà smçtà .
     vi÷ve÷o bhairavastatra sarvàbhãùñapradàyakaþ .. 47 ..
     hàrapàto nandipure bhairavo nandike÷varaþ .
     nandinã sà mahàdevã tatra siddhirna saü÷ayaþ .. 48 ..
     laïkàyàü nåpura¤caiva bhairavo ràkùase÷varaþ .
     indràkùã devatà tatra indreõopàsità purà .. 49 ..
     viràñade÷amadhye tu pàdàïgulinipàtanam .
     bhairava÷càmçtàkùa÷ca devã tatràmbikà smçtà .. 50 ..
     màgaghe dakùajaïghà me vyomake÷astu bhairavaþ .
     sarvànandakarã devã sarvakàmaphalapradà .. 51 ..
     etàste kathitàþ puttra ! pãñhanàthàdhidevatàþ ..
     kùetràdhã÷aü vinà devaü påjayet pãñhadevatàm .
     bhairavairhniyate sarvaü japapåjàdisàdhanam ..
     aj¤àtvà bhairavaü pãñhaü pãñha÷akti¤ca ÷aïkara ! .
     pràõanàtha ! na sidhyeta kalpakoñijapàdibhiþ ..
     na deyaü para÷iùyebhyo nindakàya duràtmane .
     ÷añhàya va¤cakàyedaü dattvà mçtyumavàpnuyàt ..
     dadyàt ÷àntàya ÷iùyàya naiùñhikàya ÷ucau priye sàdhakàya kulãnàya mantrã mantràrthasiddhaye ..>%) iti tantracåóàmaõau ÷ivapàrvatãsaüvàde ekapa¤cà÷advidyotpattau pãñhanirõayaþ samàptaþ .. * .. (devãbhàgavatoktàùñàdhika÷atapãñhanàmàni yathà, tatraiva . 7 . 30 . 44 -- 95 .
     %<apa÷yattàü satãü vahnau dahyamànàntu citkalàm .
     skandhe'pyàropayàmàsa hà ! satãti vadan muhuþ ..
     babhràma bhràntacittaþ sannànàde÷eùu ÷aïkaraþ .
     tadà brahmàdayo devà÷cintàmàpuranuttamàm ..
     viùõustu tvarayà tatra dhanurudyamya màrgaõaiþ .
     cicchedàvayavàn satyàstattatsthàneùu te'patan ..
     tattat sthàneùu tatràsãnnànàmårtidharo haraþ .
     uvàca ca tato devàn sthàneùveteùu ye ÷ivàm ..
     bhajanti parayà bhaktyà teùàü ki¤cinna durlabham .
     nityaü sannihità yatra nijàïgeùu paràmbikà ..
     sthàneùveteùu ye martyàþ pura÷caraõakarmiõaþ .
     teùàü mantràþ prasidhyanti màyàbãjaü vi÷eùataþ ..
     ityuktvà ÷aïkarasteùu sthàneùu virahàturaþ .
     kàlaü ninye nçpa÷reùñha ! japadhyànasamàdhibhiþ ..
     janamejaya uvàca .
     kàni sthànàni tàni syuþ siddhapãñhàni cànagha ! .
     katisaükhyàni nàmàni kàni teùà¤ca me vada ..
     tatra sthitànàü devãnàü nàmàni ca kçpàkara ! .
     kçtàrtho'haü bhave yena tadbadà÷u mahàmune ! ..
     vyàsa uvàca .
     ÷çõu ràjan ! pravakùyàmi devãpãñhàni sàüpratam .
     yeùàü ÷ravaõamàtreõa pàpahãno bhavennaraþ ..
     yeùu yeùu ca pãñheùåpàsyeyaü siddhikàïkùibhiþ .
     bhåtikàmairabhidhyeyà tàni vakùyàmi tattvataþ ..
     vàràõasyàü vi÷àlàkùã gaurãmukhanivàsinã .
     kùetre vai naimiùàraõye proktà sà liïgadhàriõã ..
     prayàge lalità proktà kàmukã gandhamàdane .
     mànase kumudà proktà dakùiõe cottare tathà ..
     vi÷vakàmà bhagavatã vi÷vakàmaprapåriõã .
     gomante gomatã devã mandare kàmacàriõã ..
     madotkañà caitrarathe jayantã hastinàpure .
     gaurã proktà kànyakubje rambhà tu malayàcale ..
     ekàmrapãñhe saüproktà devã sà kãrtimatyapi .
     vi÷ve vi÷ve÷varãü pràhuþ puruhåtà¤ca puùkare ..
     kedàrapãñhe saüproktà devã sanmàrgadàyinã .
     mandà himavataþ pçùñhe gokarõe bhadrakarõikà ..
     sthàne÷varã bhavànã tu bilvake bilvapatrikà .
     ÷rã÷ele màdhavã proktà bhadrà bhadre÷vare tathà ..
     varàha÷aile tu jayà kamalà kamalàlaye .
     rudràõã rudrakoñyàntu kàlã kàla¤jare tathà ..
     ÷àlagràme mahàdevã ÷ivaliïge jalapriyà .
     mahàliïge tu kapilà màkoñe mukuñe÷varã ..
     màyàpuryàü kumàrã syàtmantàne lalitàmbikà .
     gayàyàü maïgalà proktà vimalà puruùottame ..
     utpalàkùã sahasràkùe hiraõyàkùe mahotpalà .
     vipà÷àyàmamoghàkùã pàóalà puõóravardhane ..
     nàràyaõã mupàr÷ve tu trikåñe rudrasundarã .
     vipule vipulà devã kalyàõã malayàcale ..
     sahyàdràvekavãrà tu hari÷candre tu candrikà .
     ramaõà ràmatãrthe tu yamunàyàü mçgàvatã ..
     koñavã koñatãrthe tu sugandhà màdhave vane .
     godàvaryàü trisandhyà tu gaïgàdvàre ratipriyà ..
     ÷ivakuõóe ÷ubhànandà nandinã devikàtañe .
     rukmiõã dvàravatyàntu ràdhà vçndàvane vane ..
     devakã mathuràyàntu pàtàle parame÷varã .
     citrakåñe tathà sãtà vindhye bindhyàdhivàsinã ..
     karavãre mahàlakùmãrumàdevã vinàyake .
     àrogyà vaidyanàthe tu mahàkàle mahe÷varã ..
     abhayetyuùõatãrtheùu nitambà bindhyaparvate .
     màõóavye màõóavã nàma svàhà màhe÷varãpure ..
     chagalaõóe pracaõóà tu caõóikàmarakaõñake .
     some÷vare varàrohà prabhàse puùkaràvatã ..
     devamàtà sarasvatyàü pàràvàrà tañe smçtà .
     mahàlaye mahàbhàgà payoùõyàü piïgale÷varã ..
     siühikà kçta÷auce tu kàrtike tvati÷àïkarã .
     utpalàvartake lolà subhadrà ÷oõasaïgame ..
     màtà siddhavane lakùmãranaïgà bharatà÷rame .
     jàlandhare vi÷vamukhã tàrà kiùkindhaparvate ..
     devadàruvane puùñirmedhà kà÷mãramaõóale .
     bhãmàdevã himàdrau tu tuùñirvi÷ve÷varã tathà ..
     kapàlamocane ÷uddhirmàtà kàyàvarohaõe .
     ÷aïkhoddhàre dharà nàma ghçtiþ piõóàrake tathà ..
     kalà tu candrabhàgàyàmacchode ÷ivadhàriõã .
     veõàyàmamçtà nàma vadaryàmurva÷ã tathà ..
     auùadhi÷cottarakurau ku÷advãpe ku÷odakà .
     manmathà hemakåñe tu kumude satyavàdinã ..
     a÷vatthe vandanãyà tu nidhirvai÷raõàlaye .
     gàyatrã vedavadane pàrvatã ÷ivasannidhau ..
     devaloke tathendràõã brahmàsyeùu sarasvatã .
     såryavimbe prabhà nàma màtéõàü vaiùõavã matà ..
     arundhatã satãnàntu ràmàsu ca tilottamà .
     citte brahmakalà nàma ÷aktiþ sarva÷arãriõàm ..
     imànyaùña÷atàni syuþ pãñhàni janamejaya ! .
     tatsaükhyàkàstadã÷ànyo devya÷ca parikãrtitàþ ..
     satãdevyaïgabhåtàni pãñhàni kathitàni ca .
     anyànyapi prasaïgena yàni mukhyàni bhåtale ..
     yaþ smarecchçõuyàdvàpi nàmàùña÷atamuttamam .
     sarvapàpavinirmu kto devãlokaü paraü vrajet ..
     eteùu sarvapãñheùu gacched yàtràvidhànataþ .
     santarpayecca pitràdãn ÷ràddhàdãni vidhàya ca ..
     kuryàcca mahatãü påjàü bhagavatyà vidhànataþ .
     kùamàpayejjagaddhàtrãü jagadambàü muhurmuhuþ ..
     kçtakçtyaü svamàtmànaü jànãyàjjanamejaya ! .
     bhakùyabhojyàdibhiþ sarvàn bràhmaõàn bhojayettataþ ..
     suvàsinãþ kumàrã÷ca bañukàdãüstathà nçpa ! .
     tasmin kùetre sthità ye tu càõóàlàdyà api prabho ! ..
     devãråpàþ smçtàþ sarve påjanãyàstato hi te .
     pratigrahàdikaü sarvaü teùu kùetreùu varjayet ..
     yathà÷aktipura÷caryàü kuryànmantrasya sattamaþ .
     màyàbãjena deve÷ãü tattatpãñhàdhivàsinãm ..
     påjayedani÷aü ràjan ! pura÷caraõakçdbhavet .
     vitta÷àñhyaü na kurvãta devãbhaktiparo naraþ ..
     ya evaü kurute yàtràü ÷rãdevyàþ prãtamànasaþ .
     sahasrakalpaparyantaü brahmaloke mahattare ..
     vasanti pitarastasya so'pi devãpure tathà .
     ante labdhnà paraü j¤ànaü bhavenmukto bhavàmbudheþ ..>%) anyàni pãñhàdãni kàlãpuràõe 18 . 50 . 61 adhyàyeùu draùñavyàni .. * .. pãñhanyàsastu nyàsa÷abde draùñavyaþ . pãñhadevatàpåjanaü nyàsakrameõaiva ..

#<pãñhakeliþ>#, puü, (pãñhe àsane kelirnarmàdirasya .) pãñhamardanàyakaþ . yathà --
     %<ùiógo vyalãkaþ ùañpraj¤aþ kàmakelirvidåùakaþ .
     pãñhakeliþ pãñhamardo bhavila÷chiduro viñaþ ..>% iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pãñhamardaþ>#, puü, (mçdnàtãti . mçd + ac . piñhasyàsanasya mardaþ .) nàyakavi÷eùaþ . tasya lakùaõam . kupitastrãprasàdakaþ . udàharaõaü yathà -- %<ko'yaü kopavidhiþ prayaccha karuõàgarbhaü vaco jàyatàü pãyåùadravadãrghikàparimalairàmodità medinã . àstàü và spçhayàlu locanamidaü vyàvartayantãmuhuryasmai kupyasi tasya sundari ! tapovçndàni vandàmahe .. narmasacivo'pyayameva .>% iti rasama¤jarã .. (ayaü hi nàyakasya uttamasahàyànàmanyatamaþ . iti sàhityadarpaõam . 3 . 53 .. nàyakapriyaþ . atidhçùñaþ . yathà, medinã . de, 50 .
     %<pãñhamardo'ti dhçùñe syàt nàyakasya priye'pi ca ..>% yathà, mahàbhàrate . 4 . 20 . 33 .
     %<prekùate sma viràñastu kaïka÷ca bahavo janàþ .
     rathinaþ pãñhamardà÷ca hastyàrohà÷ca naigamàþ ..>%)

#<pãñhasarpã>#, [n] tri, (pãñhena sarpatãti . sçp + õiniþ .) kha¤jaþ . tatparyàyaþ . pàü÷uraþ 2 . iti hàràvalã ..

#<pãñhã>#, strã, (pãñha + svalpàrthe ïãù .) àsanam . iti ÷abdaratnàvalã .. pãüóã iti bhàùà ..

#<pãóa>#, ç ka vàdhe . gàhe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-paraü-sakaü-señ .) vàdho vihatiþ . gàho viloóanam . ç, apãpióat apipãóat . ka, pãóayati ÷atruü lokaþ . pãóayati stanaü kàmã . iti durgàdàsaþ ..

#<pãóanaü>#, klã, (pãóa vàdhe avagàhe và + bhàvelyuñ .) ÷asyàdisampannade÷asya paracakreõa pãóanam . ÷atrukçtagàóhaprahàraþ . iti kecit . padàkramaõam . iti kecit . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . avamardaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 109 .. (yathà, devãbhàgavate . 3 . 12 . 13 .
     %<pãóana¤caiva pà¤càlyà stathà dyåte paràjayaþ ..>%) duþkhanam . yathà --
     %<bharaõaü poùyavargasya pra÷astaü svargasàdhanam .
     narakaü pãóane càsya tasmàdyatnena taü bharet ..>% iti dàyabhàgadhçtamanuvacanam .. mardanam . ñipana càpana ityàdi bhàùà . yathà --
     %<garbho'bhighàtaviùamà÷anapãóanàdyaiþ pakvaü drumàdiva phalaü patati kùaõena ..>% iti màdhavakaraþ ..

#<pãóà>#, strã, (pãóanamiti . pãóa + %<ùidbhidàdibhyo'ï .>% 3 . 3 . 104 . iti aï . tataùñàp .) pãóanam . tatparyàyaþ . vàdhà 2 vyathà 3 duþkham 4 amànasyam 5 prasåtijam 6 kaùñam 7 kçcchram 8 àbhãlam 9 . ityamaraþ . 1 . 9 . 3 .. àvàdhà 10 . iti halàyudhaþ .. àmànasyam 11 . iti ràyamukuñaþ .. (÷ålam 12 rug 13 vedanà 14 àrtiþ 15 todaþ 16 rujà 17 . iti vaidyakaratnamàlà .. yathà, manuþ . 7 . 169 .
     %<yadàvagacchedàyatyàmàdhikyaü dhruvamàtmanaþ .
     tadàtve càlpikàü pãóàü tadà sandhiü samà÷rayet ..>%) eùàü pãóàdãnàü madhye vi÷eùyagàmino ye duþkhakaùñakçcchràbhãlàste triliïgàþ . sà àdhyàtmikàdhibhautikàdhidaivikatàpatrayabhedena trividhà . àdhyàtmiko'pi dvividhaþ . yathà --
     %<àdhyàtmikàdi maitreya ! j¤àtvà tàpatrayaü budhaþ .
     utpannaj¤ànavairàgyaþ pràpnotyàtyantikaü layam ..
     àdhyàtmiko vai dvividhaþ ÷àrãro mànasastathà .
     ÷àrãro bahubhirbhedairbhidyate ÷råyatà¤ca saþ ..
     ÷irorogaprati÷yàyajvara÷ålabhagandaraiþ .
     gulmàr÷aþ÷vayathu÷vàsacchardyàdibhiranekadhà ..
     tathàkùirogàtãsàrakuùñhàïgàmayasaüj¤akaiþ .
     bhidyate dehajastàpo mànasaü ÷rotumarhasi ..>% aïgàmayo vàtajalodaràdiþ . 1 .. * ..
     %<kàmakrodhabhayadveùalobhamohaviùàdajaþ .
     ÷okàsåyàvamànerùyàmàtsyaryàdibhavastathà ..
     mànaso'pi dvija÷reùñha ! tàpo bhavati naikadhà .. 2 ..
     ityevamàdibhirbhedaistàpo hyàdhyàtmikaþ smçtaþ ..
     mçgapakùimanuùyàdyaiþ pi÷àcoragaràkùasaiþ .
     sarãsçpàdyai÷ca nçõàü janyate càdhibhautikaþ ..
     ÷ãtoùõavàtavarùàmbuvaidyutàdisamudbhavaþ .
     tàpo dbijavara÷reùñha ! kathyate càdhidaivikaþ ..
     garbhajanmajaràj¤ànamçtyunàrakajaü tathà .
     duþkhaü sahasra÷o bhedairbhidyate munisattama ! ..>% iti viùõupuràõe . 6 . 5 . 1 -- 9 .. * .. kçpà . ÷iromàlà . saraladruþ . iti medinã . óe, 20 ..

#<pãóitaü>#, tri, (pãóa + ktaþ . yadvà, pãóàsya jàteti tàrakàditvàt itac .) strãõàü karaõam . yantritam . vàdhitam . iti medinã . te, 134 .. marditam . iti hemacandraþ .. itapratyayàntaþ pãóàparyàyo'pyatra .. (mantrabhedaþ . yathà, tantrasàre . sahasràrõàdhikà mantrà daõóakàþ pãóitàhvayàþ ..)

#<pãtaü>#, klã, (pà + bhàve ktaþ .) pànam . iti medinã . te, 34 .. (pãto varõo'syàstãti . ac . pãtàbhatvàdasya tathàtvam .) haritàlam . iti ràjanirghaõñaþ .. (haricandanam . tatparyàyo yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<pãtasàraü su÷ãta¤ca tatpãtaü haricandanam ..>%)

#<pãtaþ>#, puü, (pibati varõàntaramiti . pà + kartari auõàdikaþ ktaþ .) varõavi÷eùaþ . haldiyà iti bhàùà . tatparyàyaþ . gauraþ 2 haridràbhaþ 3 . ityamaraþ . 1 . 5 . 14 .. kusumbhaþ . aïkoñhaþ . ÷àkhoñaþ . puùparàgaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. pãtavaståni yathà --
     %<pãtàni brahma-1jãve-2ndra-3garuóe-4÷varadçg-5 jañàþ 6 .
     gaurã-7dbàpara-8gomåtra-9madhu-10vãrarasà-11 rajaþ 12 .
     haridrà 13 rocanà 14 rãti-15gandhake 16 dbãpa17 campake 18 .
     ki¤jalka-19 valkale 20 ÷àli-21 haritàla-22 manaþ÷ilàþ 23 .
     karõikàram 24 cakravàka-25 vànarau 26 ÷àrikàmukham 27 .
     ke÷avàü÷uka-28maõóåka-29saràga-30kanakàdayaþ 31 .. * ..>% pãta÷vetavàcakàni yathà --
     %<pãta÷vetau gaura-1 dbijaràja-2 kaparda-3 ÷ambhu-4 hari-5tàrkùyàþ 6 .
     haimastomà-7 ùñàpada-8 mahàrajata-9 candra-10 kaladhautàþ 11 ..>% asyàrthaþ . gauraþ ÷vetapãtayoþ . dbijaràjo garuóacandrayoþ . kapardaþ ÷ambhujañàjåñakapardayoþ . ÷ambhurbrahmatrilocanayoþ . hariþ piïgalasiühayoþ . tàrkùyo garuóaþ pakùe uccaiþ÷ravàþ . haimastomaþ hemne'yaü haimaþ pakùe himasyàyam . aùñàpadaü suvarõa÷arabhayoþ . mahàrajataü suvarõaråpyayoþ . candraþ svarõa÷a÷àïkayoþ . kaladhautaü hemaråpyayoþ .
     %<su÷obhitàrakåña÷rãþ svarõastomasamadyutiþ .
     dahanopalasatkàntirgàïgeyacchavipe÷alaþ ..>% asyàrthaþ . tàrakåño råpyasamåhaþ pakùe àrakåño rãtiþ . su÷obhanamarõaþ kanaka¤ca . gopatitàrkùyakàntiþ ravigaruóacchaviþ . pakùe gopatirindraþ tasya tàrkùyasturaïgaþ . vàmadevagirirmanoj¤ameruþ kailàsa÷ca .. * .. pãta÷yàmavàcakàni yathà,
     %<pãta÷yàmau kçùõàmbara-1 madhujit-2 dhvàntajetàraþ 3 .
     vidyutkàntaþ 4 dhvàntadveùi-5 hari 6 svarõavacchàyàþ 7 ..>% asyàrthaþ . kçùõàmbaraü viùõuvastre haryàkà÷ayoþ . madhujit madhutulyaviùõvoþ . dhvàntajetà såryatamastulyayoþ . vidyutkàntaþ meghataóitmanoj¤ayoþ . dhvàntadveùã såryàndhakàratulyayoþ . hariþ kapikçùõayoþ . svarõavacchàyaþ suvarõasundarasamudratulya÷obhayoþ . iti kavikalpalatà .. (parvatavi÷eùaþ . yathà, màtsye . 121 . 93 .
     %<prathamaþ såryasaïkà÷aþ sumanà nàma parvataþ .
     pãtastu madhyamastatra ÷àtakaumbhamayo giriþ ..>%)

#<pãtaü>#, tri, (pãtavarõo'syàstãti . ac .) pãtavarõayuktam . iti medinã . te, 34 . (yathà, mahàbhàrate . 4 . 41 . 20 .
     %<ye tvime ni÷itàþ pãtàþ pçthavo dãrghavàsasaþ .
     hema÷çïgàstriparvàõo ràj¤a ete mahà÷aràþ ..>% pà + karmaõi ktaþ .) kçtapànam . yathà --
     %<hàlàhalamapi pãtaü bahu÷o bhikùàpi bhakùità bhavatà .
     anayoravagatarasayoþ kiyadantaraü vada yogin ! ..>% ityudbhañaþ .. (pãtaü pànamastyasyeti . ac . yadvà, pãtaü nãra kùãraü và yena ityuttarapadalopaþ . pãtadugdhàdikam . yathà, raghau . 2 . 1 .
     %<atha prajànàmadhipaþ prabhàte jàyàpratigràhitagandhamàlyàm .
     vanàya pãtapratibaddhavatsàü ya÷odhano dhenumçùermumoca ..>%)

#<pãtakaü>#, klã, (pãta + %<yàvàdibhyaþ kan .>% 5 . 4 . 29 . iti svàrthe kan .) haritàlam . ityamaraþ .. (pãtena pãtavarõena kàyatãti . kai + kaþ .) kuïkumam . iti jañàdharaþ .. (asya paryàyo lakùaõa¤ca yathà --
     %<kuïkumaü ghusçõaü raktaü kà÷mãraü pãtakaü varam .
     saïkocaü pi÷unaü dhãraü vàhlãkaü ÷oõitàbhidham ..
     kà÷mãrade÷aje kùetre kuïkumaü yadbhaveddhitam .
     såkùmake÷aramàraktaü padmagandhi taduttamam ..
     vàhlãkade÷asa¤jàtaü kuïkumaü pàõóurammatam .
     ketakãgandhayuktantanmadhyamaü såkùmake÷aram ..
     kuïkumaü pàrasãkeyammadhugandhi tadãritam .
     ãùatpàõóuravarõantadadhamaü sthålake÷aram ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) aguru . padmakàùñham . rãtiþ . màkùikam . iti ràjanirghaõñaþ .. nandãvçkùaþ . pãta÷àlaþ . iti ratnamàlà .. ÷yonàkaprabhedaþ . haridruþ . kiükiràtavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (pãtena pãtavarõena raktamiti . pãta + %<làkùàrocanàñhñhak .>% 4 . 2 . 2 . ityasya %<pãtàt kan .>% iti vàrtikoktyà kan . pãtavarõara¤jite pãtavarõavi÷iùñe ca tri .. pãta + svàrthe kan . pãtavarõe, puü . yathà, mahàbhàrate . 12 . 188 . 5 .
     %<bràhmaõànàü sito varõaþ kùattriyàõàntu lohitaþ .
     vai÷yànàü pãtako varõaþ ÷ådràõàmasitastathà ..>%)

#<pãtakadalã>#, strã, (pãtà kadalãti nityakarmadhàrayaþ .) svarõakadalã . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 3,158a]>@
#<pãtakadrumaþ>#, puü, (pãtako druma iti nityakarmadhàrayaþ .) haridruvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (haridru÷abde'sya vivaraõaü vij¤eyam ..)

#<pãtakandaü>#, klã, (pãtaþ kando'sya .) garjaram . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pãtakaravãrakaþ>#, puü, (pãtaþ karavãra iti nityakarmadhàrayaþ . tataþ svàrthe kan .) pãtavarõakaravãrapuùpavçkùaþ . tatparyàyaþ . pãtaprasavaþ 2 sugandhikusumaþ 3 . asya guõàþ . sàmànyakaravãraguõatulyàþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pãtakàveraü>#, klã, (kutsitaü veraü ÷arãraü kàveram . pãtaü kàveraü kutsita÷arãramapi yasmàt .) kuïkumam . pittalam . iti medinã . re, 305 .. (vivçtirasya kuïkumapittala÷abdayorj¤eyà ..)

#<pãtakàùñhaü>#, klã, (pãtaü kàùñhamiti nityakarmadhàrayaþ .) pãtacandanam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pãtakãlà>#, strã, (pãtà kãlà kãlatulyà lateti nityakarmadhàrayaþ .) àvartakãlatà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pãtaghoùà>#, strã, (pãtàni puùpàni santyasyà iti pãtà pãtapuùpetyarthaþ . tataþ pãtà ghoùeti karmadhàrayaþ .) pãtapuùpaghoùàlatà . iti ratnamàlà .. asyàþ paryàyaþ ghoùaka÷abde draùñavyaþ ..

#<pãtacandanaü>#, klã, (pãtaü candanamiti nityakarmadhàrayaþ .) pãtavarõacandanam . tattu dravióade÷e prasiddham . kalambaka iti khyàtam . tatparyàyaþ . pãtagandham 2 kàleyam 3 pãtakam 4 màdhavapriyam 5 kàleyakam 6 pãtakàùñham 7 varvaram 8 . iti ràjanirghaõñaþ .. kàlãyakam 9 kàlãyam 10 vãtàbham 11 haricandanam 12 haripriyam 13 kàlasàram 14 kàlànusàryakam 15 . asya guõàþ . raktacandanaguõatulyaguõatvam . vyaïganà÷itva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. ÷ãtalatvam . tiktatvam . kuùñha÷leùmakaõóåvicarcikàdadrukriminà÷itvam . kàntikaratva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pãtacampakaþ>#, puü, (pãtaü campakamiva ÷ikhà yasya .) pradãpaþ . iti jañàdharaþ .. (pãtaü campakaü tatpuùpamasya .) pãtavarõacampakapuùpavçkùa÷ca ..

#<pãtataõóulaþ>#, puü, (pãtastaõóulo'sya .) kaïkunã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pãtataõóulà>#, strã, (pãtastaõóulo'syàþ .) kùavikàvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pãtatuõóaþ>#, puü, (pãtaü tuõóaü yasya .) kàraõóavapakùã . tatparyàyaþ . ca¤cusåciþ 2 sugçhaþ 3 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pãtatà>#, strã, (pãta + tal + ñàp .) haridràbhatà . pãtatvam . pãta÷abdàt bhàvàrthe tapratyayaniùpannà . iti vyàkaraõam .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 149 . 26 .
     %<dvàpare'pi yuge dharmo dvibhàgo naþ pravartate .
     viùõu rvai pãtatàü yàti caturdhà veda eva ca ..>%

@<[Page 3,158b]>@
#<pãtatailà>#, strã, (pãtaü tailamasyàþ .) jyotiùmatã latà . iti jañàdharaþ .. mahàjyotiùmatã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pãtadàru>#, klã, (pãta¤ca tat dàru ceti .) devadàru . ityamaraþ . 2 . 4 . 53 .. (paryàyo'syayathà --
     %<suradàru drukilimaü suràhvaü bhadradàru ca .
     devakàùñhampãtadàru devadàru ca dàru ca ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..) saralaþ . iti ratnamàlà .. haridruþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (paryàyo'sya yathà --
     %<dàrvã dàruharidrà ca parjanyà parjanãti ca .
     kañaïkañerã pãtà ca bhavet saiva pacampacà .
     saiva kàlãyakaþ proktastathà kàleyako'pi ca ..
     pãtadru÷ca haridru÷ca pãtadàrukapãtakam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<pãtadugdhà>#, strã, pãtaü dugdhaü yasyà yayà và . dhenuùyà . dugdhabandhakaiþ saüsthità gauþ . iti hemacandraþ .. (pãtaü pãtavarõaü dugdhaü kùãramasyàþ . kañuparõã . coka iti bhàùà .. yathàsyàþ paryàyaþ .
     %<kañuparõã haimavatã hemakùãrã himàvatã .
     hemàhvà pãtadugdhà ca tanmåla¤cokamucyate ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<pãtadruþ>#, puü, (pãto druriti nityakarmadhàrayaþ .) saralavçkùaþ . dàruharidrà . ityamaraþ . 2 . 4 . 60, 2 . 4 . 101 .. (yathàsya paryàyaþ .
     %<dàrvã dàruharidrà ca parjanyà parjanãti ca .
     kañaïkañerã pãtà ca bhavet saiva pacampacà ..
     saiva kàlãyakaþ proktastathà kàleyako'pi ca .
     pãtadru÷ca haridru÷ca pãtadàrukapãtakam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<pãtanaü>#, klã, (pãtaü karotãti . tatkarotãti õic . tato lyuþ . yadvà, pãtaü pãtavarõaü nayatãti . nã + óaþ .) kuïkumam . (yathà, ÷rãkaõñhacarite . 9 . 34 .
     %<apahçtya pãtanama÷eùamamarasudç÷àü ÷arãrataþ .
     bhãta iva gahananàbhiguhàü prapalàyya tårõamavi÷at payobharaþ ..>%) haritàlam . pãtadàru . ityamaramedinyau ..

#<pãtanaþ>#, puü, (pãtaü karotãti . õic . tato lyuþ .) plakùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. àmràtakaþ . iti medinã . ne, 92 .. (nandãvçkùaþ . tatparyàyo yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<nandãvçkùastàmrapàkã phalapàkã ca pãtanaþ .
     gandhabhàõóo gandhamuõóo dvitãyaþ kùiprapàkyasau ..>%)

#<pãtanakaþ>#, puü, (pãtana eva . pãtana + svàrthe kan .) àmràtakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pãtaparõã>#, strã, (pãtàni pãtavarõàni parõàni yasyàþ . ïãù .) ÷vitraghnã . iti ÷abdacandrikà .. vichiñi iti bhàùà ..

@<[Page 3,158c]>@
#<pãtapàdà>#, strã, (pãtau pàdau yasyàþ .) ÷àrikàpakùã . iti hemacandraþ .. pãtacaraõayukte, tri ..

#<pãtapuùpaü>#, klã, (pãtàni puùpàni yasya .) àhulyavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (kuùmàõóam . tatparyàyo yathà bhàvaprakà÷e .
     %<kuùmàõóaü syàt puùpaphalaü pãtapuùpaü bçhatphalam ..>%) haridràbhakusuma¤ca ..

#<pãtapuùpaþ>#, puü, (pãtàni pãtavarõàni puùpàni yasya .) karõikàravçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. campakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. pãtajhiõñã . piõóãtakabhedaþ . iti ratnamàlà .. (iïgudãvçkùaþ . yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<pãtapuùpo'ïgàrapuùpa iïgudã tàpasapriyaþ ..>% ràjako÷àtakã . tatparyàyo yathà, bhàvaprakà÷e .
     %<dhàmàrgavaþ pãtapuùpo jàlinã kçtabodhanà .
     ràjako÷àtakã ceti tathoktà ràjimatphalà ..>%)

#<pãtapuùpà>#, strã, (pãtaü puùpaü yasyàþ .) indravàruõã . jhi¤jhariùñàkùupaþ . àóhakã . iti ràjanirghaõñaþ .. (mahàbalà . tatparyàyo yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<çùyaproktà tvatibalà pãtapuùpà mahàbalà ..>%)

#<pãtapuùpã>#, strã, (pãtaü puùpaü yasyàþ . jàtitvàt ïãù .) ÷aïkhapuùpã . sahadevã . mahàkoùàtakã . trapuùã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pãtaphalaþ>#, puü, (pãtàni phalàni yasya .) ÷àkhoñavçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. karmàravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pãtaphalakaþ>#, puü, (pãtaphala eva . svàrthe kan .) ÷àkhoñavçkùaþ . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<pãtabàlukà>#, strã, (pãtà bàlukeva cårõanarajo yasyàþ .) haridrà . iti trikàõóa÷eùaþ .. pãtavarõasikatà ca ..

#<pãtabãjà>#, strã, (pãtaü bãjaü yasyàþ .) methikà . iti ràjanirghaõñaþ .. pãtavarõabãjayukte, tri ..

#<pãtabhçïgaràjaþ>#, puü, (pãto bhçïgaràjaþ .) pãtabhçïgaràjaþ . pãta ke÷uriyà iti bhàùà . tatparyàyaþ . svarõabhçïgàraþ 2 haripriyaþ 3 devapriyaþ 4 vandanãyaþ 5 pàvanaþ 6 . asya guõàþ . tiktatvam . uùõatvam . cakùuùyatvam . ke÷ara¤janatvam . kaphàma÷ophanà÷itvam . tatra nãlo rasàyanaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pãtamaõiþ>#, puü, (pãto maõiriti nityakarmadhàrayaþ .) puùparàgaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (puùparàga÷abde'sya vivaraõaü j¤àtavyam ..)

#<pãtamàkùikaü>#, klã, (pãtaü màkùikam .) màkùikam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pãtamudgaþ>#, puü, (pãtaþ pãtavarõo mudgaþ .) mudgavi÷eùaþ . soõà muga iti bhàùà . tatparyàyaþ . vasuþ 2 khaõóãraþ 3 pravelaþ 4 jayaþ 5 ÷àradaþ 6 . iti hemacandraþ . 4 . 238 ..

@<[Page 3,159a]>@
#<pãtamålakaü>#, klã, (pãtaü målamasya . kap .) garjaram . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pãtayåthã>#, strã, (pãtà yåthã .) svarõayåthã . iti ràjanirghaõñaþ .. (svarõayåthã÷abde'syà vivçtirvij¤eyà ..)

#<pãtaraktaü>#, klã, (pãtaü rakta¤ca . varõo varõeneti samàsaþ .) puùparàgamaõiþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pãtaràgaü>#, klã, (pãto ràgo varõo yasya .) ki¤jalkam . ÷ikthakam . iti ràjanirghaõñaþ .. pãtavarõe, puü . tadbati, tri ..

#<pãtarohiõã>#, strã, (pãtà satã rohatãti . ruha + õiniþ + ïãp .) kà÷marã . iti bhàvaprakà÷aþ .. (yathà, bhàvaprakà÷e pårbakhaõóe prathame bhàge .
     %<kà÷mãrã kà÷marã hãrà kà÷maryaþ pãtarohiõã ..>%)

#<pãtalaþ>#, puü, (pãtaü làtãti . là + kaþ .) pãtavarõaþ . iti hemacandraþ . 6 . 30 .. tadyukte, tri ..

#<pãtalakaü>#, klã, (pãtalena pãtena varõena kàyati prakà÷ate iti . kai + kaþ .) pittalam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pãtalohaü>#, klã, (pãtaü lohamiti nityakarmadhàrayaþ .) pittalabhedaþ . iti hemacandraþ . 4 . 114 ..

#<pãtavàsàþ>#, [s] puü, (pãtaü vàso vastraü yasya .) ÷rãkçùõaþ . iti halàyudhaþ .. pãtavastrayukte, tri .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 64 . 53 .
     %<yaþ sacakragadàpàõiþ pãtavàsàþ ÷itiprabhaþ ..>%)

#<pãtavçkùaþ>#, puü, (pãto vçkùaþ .) ÷yonàkaprabhedaþ . saralavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathàsya paryàyaþ .
     %<saralaþ pãtavçkùaþ syàttathà surabhidàrukaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<pãta÷à(sà)laþ>#, puü, (pãtaþ ÷àlo vçkùavi÷eùaþ .) asanavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. (yathà, kàlikàpuràõe 68 adhyàye .
     %<pãta÷àlaþ parimalo vimardãkàsanastathà ..>%)

#<pãtasàraü>#, klã, (pãtaþ sàro yasya .) pãtavarõacandanakàùñham . haricandanam . iti ÷abdacandrikà .. (paryàyo'sya yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<pãtasàraü su÷ãta¤ca tatpãtaü haricandanam ..>%)

#<pãtasàraþ>#, puü, (pãtaþ pãtavarõaþ sàro yasya .) malayajaþ . momedakamaõiþ . iti medinã . re, 283 .. aïkoñhavçkùaþ . iti jañàdharaþ .. turuùkaþ . bãjakaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (asya paryàyo yathà, bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .
     %<bãjakaþ pãtasàra÷ca pãta÷àlaka ityapi .
     bandhåkapuùpaþ priyakaþ sarjaka÷càsanaþ smçtaþ ..>%)

#<pãtasàrakaþ>#, puü, (pãtaþ sàro yasya . kap .) nimbavçkùaþ . aïkoñhavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pãtasàri>#, klã, (pãtaü pãtavarõaü sarati pràpnotãti . sç + õiniþ .) sroto'¤janam . iti ÷abdacandrikà ..

@<[Page 3,159b]>@
#<pãtasàlakaþ>#, puü, (pãtaþ sàlakaþ sàlavçkùaþ .) pãtavarõasàlavçkùaþ . peyà sàla iti bhàùà . tatparyàyaþ . sarjakaþ 2 asanaþ 3 vandhåkapuùpaþ 4 priyakaþ 5 jãvakaþ 6 . ityamaraþ . 2 . 4 . 43 .. asya paryàyàntaraü guõà÷ca asana÷abde draùñavyàþ ..

#<pãtasphañikaþ>#, puü, (pãtaþ sphañika iti nityakarmadhàrayaþ .) puùparàgamaõiþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pãtà>#, strã, (pãto varõo'styasyà iti . ac . ñàp .) haridrà . ityamaraþ . 2 . 9 . 41 .. (paryàyo'syà yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<haridrà pãtakà gaurã kà¤canã rajanã ni÷à .
     mehaghnã rajanã pãtà varõinã ràtrinàmikà ..>%) dàruharidrà . mahàjyotiùmatã .. kapila÷iü÷apà . priyaïguþ . gorocanà . iti ràjanirghaõñaþ .. ativiùà . iti ÷abdacandrikà .. (pãtavarõayukte, tri . yathà, vi÷vakarmaprakà÷e . 1 . 24 .
     %<÷vetà raktà tathà pãtà kçùõà varõànupårba÷aþ ..>%)

#<pãtàïgaþ>#, puü, (pãtaü aïgaü yasya .) ÷yonàkaprabhedaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pãtàbdhiþ>#, puü, (pãtaþ abdhiþ samudro yena .) agastyamuniþ . iti hemacandraþ . 2 . 36 .. (agastyamuneþ samudrapànakathà yathà, bhahàbhàrate . 3 . 105 . 1 -- 6 .
     %<samudraü sa samàsàdya vàruõirbhagavànçùiþ .
     uvàca sahitàn devànçùãü÷caiva samàgatàn ..
     ahaü lokahitàrthaü vai pibàmi varuõàlayam .
     bhavadbhiryadanuùñheyaü tacchãghraü saüvidhãyatàm ..
     etàvaduktvà vacanaü maitràvaraõiracyutaþ .
     samudramapibat kruddhaþ sarvalokasya pa÷yataþ ..
     pãyamànaü samudrastu dçùñvà sendràstadàmaràþ .
     vismayaü paramaü jagmuþ stutibhi÷càpyapåjayan ..
     tvaü nastràtà vidhàtà ca lokànàü lokabhàvana ! .
     tatprasàdàt samucchedaü na gacchet sàmaraü jagat ..
     saüpåjyamànastrida÷airmahàtmà gandharvatåryeùu nadatsu sarva÷aþ .
     dãvyai÷ca puùpairavakãryamàõo mahàrõavaü niþsalilaü cakàra ..>%)

#<pãtàmbaraþ>#, puü, (pãtaü ambaraü vastraü yasya .) viùõuþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 19 .. (yathà, viùõustotre . 21 .
     %<etatpàtityadàmno jaghanamatighanàdenaso mànanãyaü .
     sàtatyenaiva cetoviùayamavatarat pàtu pãtàmbarasya ..>%) ÷ailåùaþ . iti medinã . re, 283 .. pãtavastrayukte, tri . haridràbhavasane, klã .. (yathà --
     %<pãtàmbaradharaþ sragvã vanamàlàvibhåùitaþ ..>% iti puràõam ..)

#<pãtà÷mà>#, [n] puü, (pãtaþ a÷mà .) puùparàgamaõiþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (vivçtirasya puùparàga÷abde j¤àtavyà ..)

@<[Page 3,159c]>@
#<pãtiþ>#, puü, (pibatãti . pà + ktic . %<ghumàsthàgàpeti .>% 6 . 4 . 66 . itãtvam .) ghoñakaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 43 ..

#<pãtiþ>#, strã, (pà + bhàve ktin .) pànam . iti medinã . te, 33 .. (pãyate'nayeti . karaõe ktin) ÷uõóà . iti ÷abdacandrikà ..

#<pãtikà>#, strã, (pãto varõo'styasyà iti . ñhan .) haridrà . iti ratnamàlà .. dàruharidrà . iti ràjanirghaõñaþ .. svarõayåthã . iti jañàdharaþ ..

#<pãtã>#, [n] puü, (pãtaü pànaü pràcuryenàstyasyeti . iniþ .) pãtiþ . ghoñakaþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<pãtuþ>#, puü, (pibati rasàdãniti . pà + %<paþ kicca .>% uõàü 1 . 71 . iti ktun . sa ca kit . kittvàt ãtvam .) såryaþ . agniþ . ityuõàdikoùaþ . yåthapatiþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<pãthaü>#, klã, (pãyate iti . pà + %<pàtétudãti .>% uõàü 2 . 7 . iti thak .) jalam . iti hemacandraþ .. ghçtam . ityuõàdikoùaþ .. (pibati rasàdãniti . pà + kartari thak .) såryaþ . agniþ . kàlaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pãthiþ>#, puü, (pãti + pçùodaràditvàt tasya thaþ .) pãtiþ . ghoñakaþ . ityamarañãkàyàü svàmã ..

#<pãnaþ>#, tri, (o pyà yã ïa vçddhau + ktaþ . %<odita÷ca .>% 8 . 2 . 45 . iti niùñhàtasya naþ .) sthålaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 61 .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 561 .
     %<vakùaþsthalasupte mama mukhamupadhàtuü na maulimàlabhase .
     pãnottuïgastanabharadårãbhåtaü rata÷ràntau ..>%)

#<pãnasaþ>#, puü, (pãnaü sthålamapi janaü syati nà÷ayatãti . so + kaþ .) nàsikàrogavi÷eùaþ . pãnàsa iti bhàùà . tatparyàyaþ . prati÷yàyaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 51 .. apãnasaþ 3 prati÷yàþ 4 . iti bharataþ .. nàsikàmayaþ 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. tasya nidànaü yathà --
     %<ànahyate yasya vi÷uùyate ca praklidyate dhåpyati caiva nàsà .
     na vetti yo gandharasàü÷ca janturjuùñaü vyavasyet khalu pãnasena ..
     ta¤cànila÷leùmabhavaü vikàraü bråyàt prati÷yàyasamànaliïgam ..>% iti màdhavakaraþ .. àmapãnasalakùaõaü yathà --
     %<÷irogurutvamarucirnàsàsràvastanusvaraþ .
     kùàmaþ ùñhãvati càbhãkùõamàmapãnasalakùaõam ..>% pakvapãnasalakùaõaü yathà --
     %<àmaliïgànvitaþ ÷leùmà ghanaþ kheùu nimajjàta .
     svaravarõavi÷uddhi÷ca pakvapãnasalakùaõam .. * ..>% tasyauùadhàni yathà --
     %<sarveùu sarvakàlaü pãnasarogeùu jàtamàtreùu .
     maricaü gaóena daùà bha¤jãta naraþ mukhaü labhate .. 1 kañphalaü pauùkaraü ÷çïgã vyoùaü yàsa÷ca kàravã .
     eùàü cårõaü kaùàyaü và dadyàdàrdrakajai rasaiþ ..
     pãnase svarabhede ca nàsàsràve halãmake .
     sannipàte kaphe vàte kàse ÷vàse ca ÷asyate .. 2 ..
     vyoùacitrakatàlã÷atintióãkàmlavetasam .
     sacavyàjàjitulyàü÷amelàtvakpatrapàdikam ..
     vyàùàdikamidaü cårõaü puràõaguóami÷ritam .
     pãnasa÷vàsakàsaghnaü rucisvarakaraü param .. 3 ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * ..
     %<pippalãtriphalàcårõaü madhusaindhavasaüyutam .
     sarvarogajvara÷vàsa÷oùapãnasahçdbhavet ..>% iti gàruóe 189 adhyàyaþ .. (asya cikitsàntaraü yathà --
     %<vàtàt sakàsavaisvaryaü sakùàraü pãnase ghçtam .
     pibedrasaü paya÷coùõaü snaihikaü dhåmameva và ..>%
     %<da÷amålasya niùkvàthe ràsnàmadhukakalkavat .
     siddhaü sasaindhavaü tailaü da÷akçtvo guõàþ smçtam .
     snigdhasyàsthàpanairdoùaü nirharedvàtapãnase ..
     snigdhàmloùõai÷ca laghvannaü gràmyàdãnàü rasairhitam .
     uùõàmbunà snànapànanivàtoùõaprati÷rayaþ .
     cintàvyàyàmavàkceùñàvyavàyavirato bhavet .
     paitte sarpiþ pibet siddhaü ÷çïgabera÷çtampayaþ ..
     pàcanàrthaü pibet pakve kàryamårdhvavirecanam .
     pàñhàdvirajanãmårvàpippalãjàtipallavaiþ ..
     dantyà ca sàdhitaü tailaü nasyaü sampakvapãnase .
     påyàsre raktapittaghnàþ kaùàyo lavaõàni ca ..
     pàkadàhàdyarukùeùu ÷ãtà lepàþ sasecanàþ .
     ghreyanasyopacàra÷ca kaùàyasvàdutiktakàþ ..>%
     %<gauravàrocakeùvàdau laïghanaü kaphapãnase .
     svedàþ sekà÷ca pàkàrthaü lipte ÷irasi sarpiùà ..
     la÷unaü mudgacårõena vyàùakùàrasamàyutam .
     deyaü kaphaghnaü vamanamutkliùña÷leùmaõe hitam ..
     apãnase påtinasye ghràõasràvasakaõóuke .
     ghåmaþ ÷asto'vapãóa÷ca kañubhiþ kaphapãnase ..
     manaþ÷ilà vacàvyoùaü vióaïgaü hiïgu gugguluþ .
     cårõo ghreyaþ pradhamanaþ kañubhi÷ca phalaistathà ..>%
     %<snigdhasya vyàhate vege chardanaü kaphapãnase .
     vamanãya÷çtakùãratilamàùayavàgubhiþ ..>%
     %<sarvajit pãnase duùñe kàyyaü ÷ophe ca ÷ophajit .
     kùàro'rvudàdhimàüseùu kriyà sarveùvavekùya ca ..>% iti carake cikitsàsthàne 26 adhyàye ..
     %<sarva eva prati÷yàyà narasyàpratikàriõaþ .
     kàlena rogajananà jàyante duùñapãnasàþ ..
     vàdhiryamàndhyamaghràõaü ghoràü÷ca nayanàmayàn .
     kàsàgnisàda÷ophàü÷ca vçddhàþ kurvanti pãnasàþ ..>% ityuttaratantre caturviü÷e'dhyàye su÷rutenoktam ..)

#<pãnasà>#, strã, (pãnaü syatãti . so + kaþ . ñàp .) karkañã . iti ràjanirghaõñaþ .. (karkañã÷abde'syà guõàdayo j¤àtavyàþ ..)

#<pãnasã>#, [n] tri, pãnasarogã . pãnasa÷abdàdastyarthe inpratyayaniùpannaþ .. (yathà, su÷rute uttaratantre 24 adhyàye .
     %<vilaïghanaiþ pàcanadãpanãyairupàcaret pãnasinaü yathàvat .
     bahudravairvàtakaphopasçùñaü pracchardayet pãnasinaü vayaþstham ..>%)

#<pãnodhnã>#, strã, (pãnaü sthålamådho'syàþ . %<bahuvrãherådhaso ïãù .>% 4 . 1 . 25 . iti ïãù . %<udhaso'naï .>% 5 . 4 . 131 . iti udho'ntasya bahuvrãheranaïàde÷aþ .) pãvarastanã gauþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 71 .

#<pãpariþ>#, puü, (api pipartãti . pé + in . ape rallopaþ . dãrgha÷ca .) hnasvaplakùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pãya>#, prãõane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-señ .) pãyåùaü sautradhàturayam . iti durgàdàsaþ ..

#<pãyuþ>#, puü, (pibatãti . pà + %<kharu÷aïkupãyunãlaïguligu .>% uõàü . 1 . 37 . iti kuþ . nipàtanàt yugàgama ãtvaü càntàde÷aþ .) kàlaþ . raviþ . ghåkaþ . iti medinã . ye, 37 .. kàkaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ .. (hiüsake pratikåle ca tri . yathà, çgvede . 1 . 174 . 8 .
     %<bhinatpuro na bhido adevãrnanamo vadharadevasya pãyoþ ..>% %<pãyoþ pratikålasya vçtrasya .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<pãyåùaü>#, klã, (pãyyate iti . pãya sautradhàtuþ + %<pãyeråùan .>% uõàü . 4 . 76 . iti åùan .) amçtam . ityamaraþ . 1 . 1 . 51 .. (yathà, kà÷ãkhaõóe . 29 . 49 .
     %<kharasantàpa÷amanã khaniþ pãyåùapàthasàm ..>%) dugdham . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà --
     %<pànãyaü klamanà÷anaü ÷ramaharaü mårchàpipàsàpahaü tandràcchardivibandhahçdbalakaraü nidràharaü tarpaõam .
     hçdyaü guptarasaü hyajãrõa÷amakaü nityaü hitaü ÷ãtalaü laghvacchaü rasakàraõantu nigate pãyåùavajjãvinam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe dvitãye bhàge ..)

#<pãyåùaþ>#, puü, klã, (pãya + åùan .) abhinavaü payaþ . navaprasåtàyà goþ saptadinàbhyantarãõadugdham . ityamarabharatau ..
     %<atha pãyåùapeyåùe navaü saptadinàvadhi .>% iti ÷abdàrõavaþ ..
     %<àsaptaràtraprabhavaü kùãraü peyåùa ucyate ..>% iti hàràvalã ..

#<pãyåùamahàþ>#, [s] puü, (pãyåùamamçtamayaü mahaþ kiraõaü yasya . yadvà, pãyåùamiva maho yasya .) candraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pãyåùaruciþ>#, puü, (pãyåùaü pãyåùamayã rucistió yasya .) candraþ . iti halàyudhaþ .. (pãyåùe amçte ruciryasya .) amçtapriya÷ca ..

#<pãla>#, rodhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüakaü-señ .) dãrghã . rodhaþ kriyànirodhaþ jaóãbhàvaþ ityarthaþ . pãlati pa÷uþ . iti durgàdàsaþ ..

#<pãlakaþ>#, puü, (pãlati stabhnàtãti . pãla + õvul .) pipãlikà . iti hemacandraþ .. (kàyasthànàü paddhatikaravi÷eùaþ . yathà, vaïgajakulàcàryakàrikàyàm .
     %<àdityà viùõuguptà÷ca khila÷ca pãlakastathà ..>%)

#<pãluþ>#, puü, (pãlati pratiùñamnàtãti . pãla + %<mçgayvàdaya÷ca .>% uõàü . 1 . 37 . iti kuþ .) prasånam . paramàõuþ . mataïgajaþ . asthikhaõóam . tàlakàõóaþ . iti medinã . le, 32 .. bàõaþ . kçmiþ . iti dharaõiþ .. koïkaõàdide÷e prasiddhaþ phalavçkùavi÷eùaþ . pãla iti bhàùà . tatparyàyaþ . guóaphalaþ 2 ÷raüsã 3 . ityamaraþ . 2 . 4 . 28 .. ÷ãtasahaþ 4 dhànã 5 virecanaþ 6 phala÷àkhã 7 ÷yàmaþ 8 karabhavallabhaþ 9 .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 50 . 4 .
     %<uùñravàmãstri÷ata¤ca puùñàþ pãlu÷amãïgudaiþ ..>%) asya phalaguõàþ . ÷leùmavàyugulmanà÷itvam . pittadattvam . bhedakatvam . yat svàdu tiktaü tat nàtyuùõaü tridoùaharatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pãlunã>#, strã, (pãla + bàhulakàt una . gauràditvàt ïãù .) mårvà . iti ratnamàlà ..

#<pãlupatraþ>#, puü, (pãluyuktaü patramasya .) morañàlatà . iti ràjanighaõñaþ ..

#<pãluparõã>#, strã, (pãloriva parõànyasyàþ . yadvà, pãluyuktàni parõànyasyàþ . %<pàkakarõaparõapuùpaphalamålabàlottarapadàcca .>% 4 . 1 . 64 . iti ïãù .) mårvà . vimbikà . oùadhibhedaþ . iti medinã . õe, 103 ..

#<pãva>#, sthaulye . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüakaü-señ .) pãvati lokaþ sthålaþ syàdityarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<pãva>#, [n] tri, (pyàyate iti . pyaiï vçddhau + %<dhyàpyoþ samprasàraõa¤ca .>% uõàü . 4 . 114 . iti kvanip samprasàraõa¤ca . %<halaþ .>% 6 . 4 . 2 . iti dãrghaþ .) sthålam . ityamaraþ . 3 . 1 . 61 .. (yathà, bhàgavate . 9 . 19 . 6 .
     %<pãvànaü ÷ma÷rulaü preùñhaü mãóhvàüsaü yàbhakovidam .
     sa eko'javçùastàsàü bahvãnàü rativardvanaþ ..>%)

#<pãvaraþ>#, tri, (pyàyate vardhate iti . pyaiï + %<chitvaracchatvaradhãvarapãvaramãvaracãvaratãvaranãvaragahvarakaññharasaüyadvaràþ .>% uõàü . 3 . 1 . ùvarac . samprasàraõaü dãrgha÷ca .) upacitàvayavaþ . moñà iti bhàùà . tatparyàyaþ . pãnaþ 2 pãvà 3 sthålaþ 4 . ityamaraþ . 3 . 1 . 61 .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 420 .
     %<bhayapihitaü bàlàyàü pãvaramårudvayaü smaronnidraþ .
     nidràyàü premàrdraþ pa÷yati niþ÷vasya niþ÷vasya ..>% puü, tàmasamanvantarãyasaptarùibhedaþ . yathà, màrkaõóeye . 74 . 59 .
     %<jyotirdhàmà pçthuþ kàvya÷caitro'gnirvalakastathà .
     pãvara÷ca tathà brahman ! sapta saptarùayo'bhavan ..>%)

#<pãvarastanã>#, strã, (pãvarau sthålau stanau yasyàþ . %<svàïgopasarjanàditi .>% 4 . 1 . 54 . iti ïãù .) pãnodhnã . ityamaraþ . 2 . 9 . 71 .. sthålastanayuktà nàrã .. (yathà, bhàravau . 8 . 19 .
     %<vyapohituü locanato mukhànilairapàrayantaü kila puùpajaü rajaþ .
     payodhareõorasi kàcidunmanàþ priya¤jaghànonnatapãvarastanã ..>%)

#<pãvà>#, [n] puü, (pyàyate iti . pyai ïa vçddhau + %<dhyàpyoþ samprasàraõam .>% uõàø 4 . 14 . iti kvanip samprasàraõa¤ca . %<halaþ .>% 6 . 4 . 2 . iti dãrghaþ .) balavàn . vàyuþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<pãvà>#, strã, (pãyate iti . pã ï ya pàne + bàhulakàt vaþ . tataùñàp .) udakam . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<pãvarà>#, strã, (pãvara + ñàp .) a÷vagandhà . ÷atàvarã . iti ràjanirghaõñaþ .. sthålà ca ..

#<pãvarã>#, strã, (pyàyate iti . pyai + ùvarac . samprasàraõaü dãrghaþ ïãp ca .) ÷atamålã . iti ratnamàlà .. ÷àlaparõã . iti bhàvaprakà÷e . 1 . 1 .. taruõã . gauþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ .. (barhiùadnàmakapitéõàü mànasãkanyànàmanyatamà . sà tu ÷ukadevasya patnã . yathà, harivaü÷e . 18 . 49 -- 52 .
     %<eteùàü mànasã kanyà pivarã nàma vi÷rutà .
     yogà ca yogipatnã ca yogimàtà tathaiva ca ..
     bhavitrã dbàparaü pràpya yugaü dharmabhçtàü varà .
     parà÷arakulodbhåtaü ÷uko nàma mahàtapàþ ..
     bhaviùyati yuge tasmin mahàyogã dvijarùabhaþ .
     vyàsàdaraõyàü sambhåto vidhåmàgnirivojjvalan ..
     sa tasyàü pitçkanyàyàü pãvaryàü janayiùyati .
     kçùõaü gauraü prabhuü ÷ambhuü kçtvãü kanyàü tathaiva ca ..>%)

#<puüliïgaü>#, klã, (puüso liïgaü cihnam .) puücihnam . ÷i÷naþ . (yathà, mahàbhàrate . 5 . 194 . 3 .
     %<ki¤cit kàlàntaraü dàsye puüliïgaü svamidaü tava .
     àgantavyaü tvayà kàle satya¤caiva vadasva me ..>%) ÷abdavàcakatàyàm, puü . iti jumaraþ .. (puüso liïgamasyeti . puüliïgavi÷iùñe, tri . yathà, mahàbhàrate . 9 . 58 . 57 .
     %<puüliïgà iva nàryastu strãliïgàþ puruùàbhavan .
     duryodhane tadà ràjan ! patite tanaye tava ..>%)

#<puüvçùaþ>#, puü, (pumàniva varùatãti . vçùa + kaþ .) gandhamåùikaþ . iti ÷abdamàlà .. chuücà iti bhàùà .. (pumàn gauþ .) puügava÷ca ..

#<puü÷calaþ>#, puü, (puü÷calãva . upacàràt puüstvam .) vyabhicàrã . yathà, gàruóe 66 adhyàye .
     %<lalàñopasçtàstisro rekhàþ syuþ ÷atavarùiõàm .
     nçpatvaü syàccatasçbhiràyuþ pa¤canavatyatha ..
     arekheõàyurnavatirvicchinnàbhi÷ca puü÷calàþ ..>%

@<[Page 3,161b]>@
#<puü÷calã>#, strã, (puüso bhartuþ sakà÷àt calati puruùàntaraü gacchatãti . cala + ac . gauràditvàt ïãù .) asatã . ityamaraþ . 2 . 6 . 10 .. asyà amaroktaparyàyaþ kulañà÷abde likhitaþ . tadatiriktaparyàyo yathà, dhçùñà 1 duùñà 2 dharùità 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. laïkà 4 ni÷àcarã 5 trapàraõóà 6 . iti jañàdharaþ .. tasyà÷caritradoùàdi yathà --
     %<aho ! ko veda bhuvane durj¤eyaü puü÷calãmanaþ .
     puü÷calyàü yo hi vi÷vasto vidhinà sa vióambitaþ .
     bahiùkçta÷ca ya÷asà dharmeõa svakulena ca ..
     và¤chitaü nåtanaü pràpya vina÷yati puràtanam .
     sadà svakarmasàdhyà sà ko và tasyàþ priyo'priyaþ ..
     daive karmaõi paitre ca puttre brandhau ca bhartari .
     dàruõaü puü÷calãcittaü sadà ÷çïgàrakarmaõi ..
     pràõàdhikaü ratij¤aü sàmçtadçùñyà hi puü÷calã .
     ratnapradaü ratyavij¤aü viùadçùñyà hi pa÷yati ..
     sarveùàü sthalamastyeva puü÷calãnàü na kutracit .
     dàruõà puü÷calãjàtinaürajàtibhya eva ca ..
     niùkçtiþ karmabhogànte sarveùàmasti ni÷citam .
     na puü÷calãnàü viprendra ! yàvaccandradivàkarau ..
     anyàsàü kàminãnà¤ca kãñaü hantu¤ca yà dayà .
     sà nàsti puü÷calãnàntu kàntaü hantuü puràtanam ..
     ratij¤aü nåtanaü pràpya viùatulyaü puràtanam .
     kàntaü dçùñvà hinastyeva sopàyenàvalãlayà .. * ..
     pçthivyàü yàni pàpàni puü÷calãùveva bhàrate .
     tiùñhanti tàbhyo na paràþ pàpiùñhàþ santikecana ..
     puü÷calãparipakvànnaü sarvapàtakami÷ritam .
     daive karmaõi paitre ca deyaü na ca tathà jalam ..
     annaü viùñhà payo måtraü puü÷calãnà¤ca ni÷citam .
     dattvà pitçbhyo devebhyo bhuktvà ca narakaü vrajet ..
     ÷atavarùaü kàlasåtre pacatyeva sudàruõe .
     ghoràndhakàre kçmayastaü da÷anti divàni÷am ..
     puü÷calyanna¤ca yo bhuïkte daivàdyadi naràdhamaþ .
     saptajanmakçtaü puõyaü tasya na÷yati ni÷citam ..
     àyuþ÷rãya÷asàü hàniriha loke paratra ca .
     tasmàdyatnàdrakùaõãyaü pàkapàtraü kalatrakam ..
     puü÷calãdar÷ane puõyaü yàtràsiddhirbhaveddhruvam .
     spar÷ane ca mahàpàpaü tãrthasnànàdvi÷udhyati ..
     snànaü dànaü vrata¤caiva japa÷ca devapåjanam .
     niùphalaü puü÷calãnà¤ca bhàrate jãvanaü vçthà ..>% upasthitasakàmapuü÷calãtyàge doùo yathà --
     %<rahasyupasthitàü kàmàt puü÷calã¤cejjitendriyaþ .
     parityajeddharmabhayàdadharmànnarakaü vrajet ..>% sarvadaiva tasyàstapasvityàjyatvaü garhitatva¤ca yathà,
     %<upasthità ca yà yoùidatyàjyà ràgiõàmapi .
     ÷rutau ÷rutamiti tyàjyà sarvadaiva tapasvinàm ..
     aho sarvaiþ parityàjyà puü÷calã ca vi÷eùataþ .
     dhanàyuþpràõaya÷asàü nà÷inã duþkhadàyinã ..
     svakàryatatparà ÷a÷vat parakàryavighàtinã .
     niùñharà naraghàtibhyaþ sarvàpadbãjaråpiõã ..
     vidyuddãptirjale rekhà lobhànmaitrã yathà bhavet .
     paradrohàdyathà sampat kulañàprematatparam ..
     sarvebhyo hiüsrajantubhyo vipadbãjà sadaiva sà .
     yo vi÷vasettàü saümåóho vipattasya pade pade ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe . 23 . 24 . 32 adhyàyàþ ..

#<puü÷cihnaü>#, klã, (puüsaþ puruùasya cihnam .) ÷i÷naþ . iti hemacandraþ . 3 . 274 .

#<puüsa>#, ka marde . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-paraüsakaü-señ .) oùñhyavarga÷eùopadhaþ . saüyogàdanusvàraþ . tena kvipi puüso'suïghàvityasuïi pumàn . mardo'bhimardanam . ka, puüsayati khalaü ràjà . iti durgàdàsaþ ..

#<puüsavanaü>#, klã, (pumàüsamiva såte balapradànena puruùavat janayatyaneneti . så + karaõe lyuñ .) dugdham . iti hemacandraþ . 3 . 404 .. (pumàsaü såte'neneti . så ïa la + karaõe lyuñ .) saüskàravi÷eùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, raghuvaü÷e . 3 . 10 .
     %<yathàkramaü puüsavanàdikàþ kriyàþ dhçte÷ca dhãraþ sadç÷ãrvyadhatta saþ ..>%) asyetikartavyatà yathà . %<garbhasya tçtãyamàsopakrame yacchuddhadinaü tasmin patiþ kçtanityakriyaþ kçtavçddhi÷ràddhaþ candranàmànamagniü saüsthàpya viråpàkùajapàntàü ku÷aõóikàü samàpya kçtasnànàü badhåmagneþ pa÷cimàyàü di÷i svadakùiõataþ ku÷eùu pràïmukhãmupave÷ya prakçtakarmàrambhe pràde÷apramàõàü ghçtàktàü samidhaü tåùõãmagnau hutvà mahàvyàhçtihomaü kuryàt . yathà . prajàpatirçùirgàyattrã chando'gnirdevatà mahàvyàhçtihome viniyogaþ oü bhåþ svàhà . prajàpatirçùiruùõik chando vàyurdevatà mahàvyàhçtihome viniyogaþ oü bhuvaþ svàhà . prajàpatirçùiranuùñup chandaþ såryo devatà mahàvyàhçtihome viniyogaþ oü svaþ svàhà . tataþ patirutthàya badhåpçùñhade÷e sthito badhådakùiõaskandhaü spçùñvà avatãrõena dakùiõahastena avyavahitaü badhånàbhide÷aü spç÷an japati . prajàpatirçùiranuùñup chando mitràvaruõàgnivàyavo devatàþ puüsavane viniyogaþ . oü pumàüsau mitràvaruõau pumàüsàva÷vinàvubhau . pumànagni÷ca vàyu÷ca pumàn garbhastavodare .. ityekaü puüsavanam .. * .. aparapuüsavanakarmàrtha¤ca vañavçkùasya pårbottara÷àkhàyàü phalayugala÷àlinãü kçmibhiranupahatàü vaña÷uïgàü yavànàü màùàõàü và tribhistribhirguóakaiþ sapta vàràn saptabhirmantraiþ krãõãyàt . saptànàü mantràõàmçùyàdayaþ sàdhàraõàþ . prajàpatirçùiþ somavaruõavasurudràdityamarudvi÷ve devà devatà nyagrodha÷uïgàparikrayaõe viniyogaþ oü yadyasi saumã somàyatvà ràj¤e parikrãõàmi . iti guóakatrayeõa ekaü krayaõam .. 1 .. oü yadyasi vàruõã varuõàyatvà ràj¤e parikrãõàmi . iti guóakatrayeõa dbitãyaü krayaõam .. 2 .. oü yadyasi vasubhyo vasubhyastvà parikrãõàmi . iti guóakatrayeõa tçtãyaü krayaõam .. 3 .. oü yadyasi rudrebhyo rudrebhyastvà parikrãõàmi . iti guóakatrayeõa caturthaü krayaõam .. 4 .. oü yadyasi àdityebhya àdityebhyastvà parikrãõàmi . iti guóakatrayeõa pa¤camaü krayaõam .. 5 .. oü yadyasi marudbhyo marudbhyastvà parikrãõàmi . iti guóakatrayeõa ùaùñhaü krayaõam .. 6 .. oü yadyasi vi÷vebhyo devebhyo vi÷vebhyo devebhyastvà parikrãõàmi . iti guóakatrayeõa saptamaü krayaõam .. 7 .. tataþ krãtàü vaña÷uïgàü anena mantreõa vçkùàdàharet . prajàpatirçùiroùadhyo devatà nyagrodha÷uïgàcchedane viniyogaþ . oü oùadhayaþ sumanaso bhåtvà asyàü vãryaü samàdhatta iyaü karma kariùyati . tatastàü tçõaveùñitàmantarãkùeõànãya antarãkùe sthàpayet . tataþ kçta÷obhananàmno'gneruttarataþ prakùàlita÷ilàyàü brahmacàrã garbhavatã và ÷rutasvàdhyàyahãno và bràhmaõaþ pràïmukha àcàrato nãhàrajalena anàvçttaloùñena punaþ punaþ peùayet . tato'gneþ pa÷cimata uttaràgreùu ku÷eùu pa÷cimàbhimukhãü badhåü pårbadigànatamastakàü kçtvà tatpçùñhade÷e sthitaþ patirdakùiõapàõeraïguùñhànàmikàbhyàü vastravaddhàü peùitavaña÷uïgàü gçhãtvà garbhavatyà dakùiõanàsàvivare ÷uïgàrasaü niþkùipati . prajàpatirçùiranuùñup chando'gnãndrabçhaspatayo devatà nyagrodha÷ruïgàrasasya dàne viniyogaþ . oü pumànagniþ pumànindraþ pumàn devã bçhaspatiþ . pumàüsaü puttraü vindasva taü pumànanujàyatàm .. tato mahàvyàhçtihomaü kçtvà tåùõãü pràde÷apramàõàü ghçtàktàü samidhamagnau hutvà prakçtaü karma samàpya udãcyaü ÷àñyàyanahomàdivàmadevyagànàntaü karma kçtvà karmakàrayitçbràhmaõàya dakùiõàü dadyàditi puüsavanam .>% iti da÷akarmapaddhatau bhavadevabhaññaþ .. * .. atha puüsavanoktavàràþ . ravimaïgalabçhaspatayaþ . nakùatràõi . pårbàùàóhottaràùàóhàpårbabhàdrapaduttarabhàdrapadpuùyapunarvasumålàrdràrevatãhastà÷ravaõàmçga÷irasaþ . tithayaþ . nandà bhadràþ . lagnàni . kumbhasiühadhanurmãnamithunàni . striyà÷candràdi÷uddhau da÷ayogabhaïgaviùñibhadràtryahaspar÷àdãn parityajya garbhadhàraõadinàvadhitçtãyamàse kartavyam . iti jyotiùam .. * .. strãkartavyavratavi÷eùaþ . yathà -- ÷rãràjovàca .
     %<vrataü puüsavanaü brahman ! bhavatà yadudãritam .
     tasya veditumicchàmi yena viùõuþ prasãdati ..
     ÷rã÷uka uvàca .
     ÷ukle màrga÷ire pakùe yoùidbharturanuj¤ayà .
     àrabheta vratamidaü sarvakàmikamàditaþ ..
     ni÷amya marutàü janma bràhmaõànanumantrya ca .
     snàtvà ÷ukladatã ÷ukle vasãtàlaïkçtàmbare .
     påjayet pràtarà÷àt pràk bhagavantaü ÷riyà saha ..
     alaü te nirapekùàya pårõakàma ! namo'stu te .
     mahàvibhåtipataye namaþ sakalasiddhaye ..
     yathà tvaü kçpayà dhçtyà tejasà mahimaujasà .
     juùña ã÷aguõaiþ sarvaistato'si bhagavàn prabhuþ ..
     viùõupatni ! mahàmàye mahàpuruùalakùaõe .
     prãyethà me mahàbhàge lokamàtarnamo'stu te ..
     oü namo bhagavate mahàpuruùàya mahànubhàvàya mahàvibhåtipataye saha mahàvibhåtibhirvalimupaharàmãti . anenàharaharmantreõa viùõoràvàhanàrghyapàdyopaspar÷ana-snàna-vàsopavãtabhåùaõagandhapuùpadhåpadãpopahàràdyupacàràn susamàhitopàharet .
     haviþ÷eùa¤ca juhuyàdanale dvàda÷àhutãþ .
     oü namo bhagavate mahàpuruùàya mahàvibhåtipataye svàheti .
     ÷riyaü viùõu¤ca varadàvà÷iùàü prabhavàyubhau .
     bhaktyà saüpåjayennityaü yadãcchet sarvasampadaþ ..
     praõameddaõóavadbhåmau bhaktiprahveõa cetasà .
     da÷avàraü japenmantraü tataþ stotramudãrayet ..
     yuvàntu vi÷vasya vibhå jagataþ kàraõaü param .
     iyaü hi prakçtiþ såkùmà màyà÷aktirduratyayà .
     tasyà adhã÷varaþ sàkùàt tvameva puruùaþ paraþ ..
     tvaü sarvayaj¤a ijyeyaü kriyeyaü phalabhugbhavàn .
     guõavyaktiriyaü devã vya¤jako guõabhugbhavàn ..
     tvaü hi sarva÷arãryàtmà ÷rãþ ÷arãrendriyàsavaþ .
     nàmaråpe bhagavatã pratyayastvamapà÷rayaþ ..
     yathà yuvàü trilokasya varadau parameùñhinau .
     tathà ma uttama÷loka ! santu satyà mahà÷iùaþ ..
     ityabhiùñåya varadaü ÷rãnivàsaü ÷riyà saha .
     tannisàryopaharaõaü dattvàcamanamarcayet ..
     tataþ stuvãta stotreõa bhaktiprahveõa cetasà .
     yaj¤occhiùñamavaghràya punarabhyarcayeddharim ..
     pati¤ca parayà bhaktyà mahàpuruùacetasà .
     priyaistaistairupanamet prema÷ãlaþ svayaü patiþ ..
     bibhçyàt sarvakarmàõi patnyà uccàvacàni ca .
     kçtamekatareõàpi dampatyorubhayorapi ..
     patnyàü kuryàdanarhàyàü patiretat samàhitaþ .
     viùõorvratamidaü bibhranna vihanyàt katha¤cana ..
     vipràn striyo vãravatãþ sraggandhabalimaõóanaiþ .
     arcedaharaharbhaktyà devaü niyamamàsthità ..
     udvàsya devaü sve dhàmni tanniveditamagrataþ .
     adyàdàtmavi÷uddhyarthaü sarvakàmasamçddhaye ..
     etena påjàvidhinà màsàn dvàda÷ahàyanam .
     nãtvàthoparamet sàdhvã kàrtike carame'hani ..
     ÷vobhåte'pa upaspç÷ya kçùõamabhyarcya pårbavat .
     payaþ÷çtena juhuyàccaruõà saha sarpiùà .
     pàkayaj¤avidhànena dbàda÷aivàhutãþ patiþ ..
     à÷iùaþ ÷irasàdàya dvijaiþ prãtaiþ samãritàþ .
     praõamya ÷irasà bhaktyà bhu¤jãta tadanuj¤ayà ..
     àcàryamagrataþ kçtvà vàgyataþ saha bandhubhiþ .
     dadyàt patnyai caroþ ÷eùaü suprajastvaü susaubhagam ..
     etaccaritvà vidhivadvrataü vibhorabhãpsitàrthaü labhate pumàniha .
     strã caitadàsthàya labheta saubhagaü ÷riyaü prajàü jãvapatiü ya÷o gçham ..
     kanyà ca vindeta samagralakùaõaü patiü tvavãrà hatakilviùàïgatim .
     mçtaprajà jãvasutà dhane÷varã sudurbhagà subhagà råpamagriyam ..
     vindedaviråpà virujà vimucyate ya àmayàvãndriyakalyadeham .
     etat pañhannabhyudaye ca karmaõyanantatçptiþ pitçdevatànàm ..
     tuùñàþ prayacchanti samastakàmàn homàvasàne hutabhuk ÷rãrhari÷ca .
     ràjanmahanmarutàü janmapuõyaü ditervrata¤càbhihitaü mahatte ..>% iti ÷rãbhàgavate 6 skandhe puüsavanavratakathanaü 19 adhyàyaþ .. (puüvat såyate iti . karmaõi lyuñ . garbhaþ . iti ÷rãdharasvàmã .. yathà, bhàgavate . 5 . 24 . 15 . %<yasmin praviùñe'surabadhånàü pràyaþ puüsavanànibhayàdeva sravanti patanti ca ..>% * .. puttrotpàdake, tri . yathà, bhàgavate . 9 . 6 . 28 .
     %<papracchuþ kasya karmedaü pãtaü puüsavanaü jalam ..>% tathà ca tatraiva . 4 . 13 . 37 -- 38 .
     %<sa viprànumato ràjà gçhãtvà¤jalinaudanam .
     avaghràya mudà yuktaþ pràdàt patnyà udàradhãþ ..
     sà tat puüsavanaü ràj¤ã prà÷ya vai patyuràdadhe .
     garbhaü kàla upàvçtte kumàraü suùuve prajàþ ..>%)

#<puüskokilaþ>#, puü, (pumàn kokilaþ .) puruùapikapakùã . pums÷abdena kokila÷abdasya karmadhàrayasamàse tasyàntalope puüsaþ sanniti masya sani kçte masyànusvàre niùpannaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (yathà, kumàre . 3 . 32 .
     %<cåtàïkuràsvàdakaùàyakaõñhaþ puüskokilo yanmadhuraü cukåja ..>%)

#<puüstvaü>#, klã, (puüsaþ puruùasya bhàvaþ . pums + tva .) ÷ukram . iti hemacandraþ . 3 . 293 .. puruùatva¤ca .. (yathà, màrkaõóeye . 50 . 12 .
     %<saumyàsaumyaistathà ÷àntaiþ puüstvaü strãtva¤ca sa prabhuþ .
     vibheda bahudhà devaþ puruùairasitaiþ sitaiþ ..>%)

#<puüstvavigrahaþ>#, puü, (puüstvasya ÷ukrasyeva vigraho yasya .) bhåtçõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pukka÷aþ>#, puü, (puk kutsitaü ka÷ati gacchatãti . ka÷a gatau + ac .) caõóàlaþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 20 .. (yathà, màrkaõóeye . 15 . 18 .
     %<akçtaj¤o'dhamaþ puüsàü vimukto narakànnaraþ .
     matsyastu vàyasaþ kårmaþ pukka÷o jàyate tataþ ..>% sa tu niùàdàt ÷ådràyàü jàto jàtivi÷eùaþ . yathà, manuþ . 4 . 79 .
     %<na saüvasecca patitairnacàõóàlairna pukka÷aiþ ..>%)

@<[Page 3,163a]>@
#<pukkaùaþ>#, puü, (puk kutsitaü kaùatãti . kaùa gatau + ac .) caõóàlaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<pukkasaþ>#, puü, (puk kutsitaü kasatãti . kasa gatau + ac .) caõóàlaþ . (sa tu niùàdàt ÷ådràyàü jàtaþ . yathà, manuþ . 10 . 18 .
     %<jàto niùàdàt ÷ådràyàü jàtyà bhavati pukkasaþ ..>%) adhame, tri . iti medinã÷abdaratnàvalyau ..

#<pukkasã>#, strã, kàlikà . nãlã . iti medinã÷abdaratnàvalyau .. (pukkasa + jàtau ïãù . pukkasastrãjàtiþ . yathà, manuþ . 10 . 38 .
     %<caõóàlena tu sopàko målavyasanavçttimàn .
     pukkasyàü jàyate pàpaþ sadà sajjanagarhitaþ ..>%)

#<puïkhaþ>#, puü, (pumàüsaü khanatãti . khana + óaþ .) kàõóamålam . ityamaraþ . 3 . 5 . 17 .. puùkala iti khyàtam .. (ardharcàditvàt klãvaliïgo'pi .. yathà, raghuþ . 2 . 31 .
     %<saktàïguliþ sàyakapuïkha eva citràrpitàrambha ivàvatasthe ..>% maïgalàcàraþ . iti hemacandrañãkà ..)

#<puïgaþ>#, puü, klã, (pu¤ja + pçùodaràditvàt sàdhuþ .) samåhaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<puïgalaþ>#, puü, (puïgaü dehasamåhaü làti àdatte iti . puïga + là + kaþ .) àtmà . iti bhåriprayogaþ ..

#<puïgavaþ>#, puü, (pumàn gauþ . %<gorataddhitaluki .>% 5 . 4 . 92 . iti ñac .) vçùaþ . (yathà, harivaü÷e . 75 . 41 .
     %<bhavatà rakùità lokà goloka÷ca mahàlayam .
     yadvayaü puïgavaiþ sàrdhaü vardhàmaþ prasavaistathà ..>%) auùadhabhedaþ . (pumàn gauriva madabalàdyàti÷ayyàdityupamitasamàsaþ .) uttarapadasthaþ ÷reùñhavàcakaþ . iti medinã . ve, 44 .. (yathà, bhàgavate . 1 . 9 . 32 .
     %<iti matirupakalpità vitçùõà bhagavati sàttvatapuïgave vibhåmni ..>%) çùabhauùadham . mahokùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<puccha>#, prasàde . ityamarañãkàyàü ràyamukuñadhçtadhàtuþ .. (bhvàü-paraü-akaü-señ ..)

#<pucchaþ>#, puü, klã, (pucchatãti . puccha prasàde + ac .) làïgålam . ityamaraþ . 2 . 8 . 50 .. (yathà, devãbhàgavate . 5 . 7 . 16 .
     %<khuraghàtaistathà devàn pucchasya bhramaõena ca .
     sa jaghàna ruùàviùño mahiùaþ paramàdbhutaþ ..>%) pa÷càdbhàge, puü, . iti medinã . che, 5 .. (yathà, mahàbhàrate . 7 . 6 . 28 .
     %<ulkà jvalantã saügràme pucchenàvçtya sarva÷aþ ..>%) lomavallàïgålekalàpe ca, klã . ityuõàdikoùaþ ..

#<pucchañã>#, klã, (puccha prasàde + bhàve kvip . pucchaü prasàdaü añatãti . aña gatau + in .) aïgulimoñanam . iti trikàõóa÷eùaþ .. àïgulamañkàna iti bhàùà ..

@<[Page 3,163b]>@
#<pucchadà>#, strã, (pucchamivadadàtãti . dà + kaþ .) lakùmaõàkandaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pucchã>#, [n] puü, (puccho'styasyeti . puccha + iniþ .) arkavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. kukkuñaþ . iti ÷abdacandrikà .. làïgålayukte, tri ..

#<pu¤jaþ>#, puü, (pi¤jyate pi¤jayatãti và . piji + ac . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) samåhaþ . rà÷iþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 42 .. (yathà, màrkaõóeye . 8 . 82 .
     %<gçhãtapakùipu¤ja÷ca ÷avamàlyairalaïkataþ ..>%)

#<puña>#, ka cårõe . bhàsi . iti kavikalpadrumaþ .. (curàü-paraü-cårõe sakaü-bhàsi akaü-señ .) ka, poñayati . bhàsi dãptau . iti durgàdàsaþ ..

#<puña>#, t ka saüsarge . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràü-paraü-sakaü-señ .) puñayati puùpaü såtreõa janaþ saüsçjatãtyarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<puña>#, ÷i ÷leùe . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàü-kuñàüparaü-akaü-señ .) ÷i, puñati apuñãt pupoña . ÷leùaþ sambandhãbhàvaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<puñaü>#, klã, (puñatãti . puña saü÷leùe + kaþ .) jàtãphalam . iti ràjanirghaõñaþ .. uparyadhobhàvàpannasaüyuktamçdàdikapàladvayaråpauùadhapàkapàtram . dhàtvàdimàraõopayuktàn puñaprakàrànàha rasapradãpe . lohàderapunarbhàvastadguõatvaü guõàóhyatà . salile taraõa¤càpi tatsiddhiþ puñanàdbhavet .. gambhãre vistçte kuõóe dvihaste caturasrake . vanopalasahasreõa pårite puñanauùadham .. koùñhe ruddhaü prayatnena goviùñhopari dhàrayet . vanopalasahasràrdhaü koùñhikopari niþkùipet .. vahniü viniþkùipettatra mahàpuñamiti smçtam .. 1 .. koùñhaü måùà . goviùñhà goiñhà . iti mahàpuñam .. sapàdahastamànena kuõóe nimne tathàyate . vanopalasahasreõa pårõamadhye vidhàrayet .. puñhanadravyasaüyuktàü koùñhikàü mudritàü mukhe . adho'rdhàni karaõóàni ardhànyupari niþkùipet .. etadgajapuñaü proktaü khyàtaü sarvapuñottamam .. hasta÷caturviü÷atyaïgulapramàõaþ sa sapàdaþ tena triü÷adaïgulapramàõenetyarthaþ . ataevoktam . sàdhàraõo naràïgulyà triü÷adaïgulako gajaþ .. iti gajapuñam .. 2 .. aratnimàtrake kuõóe puñaü vàràhamucyate .. 3 .. vitastimàtrake khàte kathitaü kaukkuñaü puñam . %<aratnistu niùkaniùñhena muùñinà>% ityamaraþ . 2 . 6 . 86 .. niþsçtakaniùñhayà muùñyopalakùito hasto'ratnirityarthaþ . ùoóa÷àïgulake khàte kasyacit kaukkuñaü puñam .. 4 .. yat puñaü dãyate khàte hyaùñasaükhyairvanopalaiþ . kapotapuñametattu kathitaü puñapaõóitaiþ .. 5 .. goùñhàntargokhurakùuõõaü ÷uùkacårõitagomayam . govaraü tat samàkhyàtaü variùñhaü rasasàdhane .. bçhadbhàõóasthitairyantrairgovarairdãyate puñam . tadgovarapuñaü proktaü bhiùagbhiþ såtabhasmakçt .. 6 .. bçhadbhàõóe tuùaiþ pårõe madhye måùàü vidhàrayet . kùiptvàgniü mudrayedbhàõóaü tadbhàõóapuñamucyate .. * .. iti bhàvaprakà÷e pårbakhaõóe 2 bhàgaþ ..

#<puñaþ>#, puü klã, (puñatãti . puña ÷leùe + kaþ .) a÷vakhuraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<puñaþ>#, tri, (puñ + kaþ .) àcchàdanam . patràdiracitaþ puùpàdyàdhàraþ . yathà, raghuþ . 2 . 65 .
     %<dugdhvà payaþ patrapuñe madãyaü puttropabhuïkùveti tamàdide÷a ..>% (yathà ca manau . 6 . 28 .
     %<gràmàdàhçtya và÷nãyàdaùñau gràsàn vane vasan .
     pratigçhya puñenaiva pàõinà sakalena và ..>%) mithaþsaü÷leùaþ . iti mukuñaþ .. ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<puñakaü>#, klã, (puñavat kàyatãti . kai + kaþ .) padmam . iti ÷abdaratnàvalã .. svàrthe kapratyaye puña÷abdàrtho'pyatra ..

#<puñakandaþ>#, puü, (puñamiva kando yasya .) kolakandaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<puñakinã>#, strã, (puñakàni santyatreti . puñaka + %<puùkaràdibhyo de÷e .>% 5 . 2 . 135 . iti iniþ . striyàü ïãp .) padminã . padmayuktade÷aþ . padmasamåhaþ padmalatà ca . iti hemacandraþ ..

#<puñagrãvaþ>#, puü, (puñamiva grãvà yasya .) gargarã . tàmrakumbhaþ . iti medinã . ve, 61 ..

#<puñapàkaþ>#, puü, (puñena pàkaþ .) puñàbhyantaritauùadhapacanam . atha puñapàkavidhiþ .
     %<puñapakvasya kalkasya svaraso gçhyate yataþ .
     atastu puñapàkànàü yuktiratrocyate mayà ..
     puñapàkasya pàko'yaü lepasyàïgàravarõatà .
     lepa¤ca dvyaïgulaü sthåle kuryàdbàïgulimàtrakam ..
     kà÷marãvañajambvàdipatrairveùñanamuttamam .
     palamàtro raso gràhyaþ karùamàtraü madhu kùipet ..
     kalkacårõadravàdyàstu deyàþ kolamità budhaiþ ..
     api ca .
     dve vilve snigdhamàüsasya paraü dravyaü palaü matam .
     dravyasya kuóavonmànaü sarvamekatra peùayet ..
     tadekatra samàloóya patraiþ såpariveùñitam ..
     puñapàkavidhànena tat paktvà tadrasaü budhaþ .
     tarpaõoktena vidhinà yathàvadavacàrayet ..
     dçùñimadhye niùecyaþ syànnityamuttàna÷àyinaþ .
     snehano lekhana÷caiva ropaõa÷ceti sa tridhà ..
     hitaþ snigdho viråkùasya snigdhasya sa tu lekhanaþ dçùñerbalàrthamitaraþ pittàsçgvraõavàtanut ..
     itaro ropaõaþ .
     snehamàüsavasàmajjamedaþsvàdvauùadhaiþ kçtaþ .
     snehanaþ puñapàkaþ syàddhàryo dve vàk÷ate tu saþ ..
     vàk÷ataü choñikà÷atam .
     jàïgalànàü yakçnmàüsairlekhanadravyasaüyutaiþ .
     kçùõaloharajastàmra÷aïkhavidrumasindhujaiþ ..
     samudraphenakàsãsasrotojadadhimastubhiþ .
     lekhano vàk÷ataü tasya paraü dhàraõamiùyate ..
     stanyajàïgalamadhvàjyatiktakadravyabhàvitaþ .
     lekhanàttriguõo dhàryaþ puñapàkastu ropaõaþ ..
     tiktakadravyàõyàha .
     nimbàmçtàvçùapañolanidigdhikàbhiþ syàt pa¤catiktaka iti prathito gaõo'yam ..
     àcarettarpaõoktàntu kriyàü vyàpattidar÷ane ..
     vyàpattidar÷ane mithyàkçtapuñapàkajanitavyàdhidar÷ane .
     tejàüsyanilamàkà÷amàdar÷aü bhàskaràõi ca .
     naikùeta tarpite netre ya÷ca và puñapàkavàn ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<puñabhedaþ>#, puü, (puñaü saü÷liùñaü bhinattãti . bhida + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ .) nadãvakram . (nadãcakram . ityamaraþ . 1 . 10 . 7 .. yathà, àryàsapta÷atyàm . 398 .
     %<pràyeõaiva hi malinà malinànàmà÷rayatvamupayànti .
     kàlindãpuñabhedaþ kàliyapuñabhedanaü bhavati ..>%) pattanam . àtodyam . iti medinã . de, 50 ..

#<puñabhedanaü>#, klã, (puñaira÷vakhurairbhidyate iti . bhida + karmaõi lyuñ .) nagaram . ityamaraþ . 2 . 2 . 1 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 100 . 12 ..
     %<sa hàstinapure ramye kuråõàü puñabhedane .
     vasan sàgaraparyantàmanva÷àsadbasundharàm ..>%)

#<puñàluþ>#, puü, (puñaþ saü÷liùña àluþ .) kolakandaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<puñikà>#, strã, (puñaü astyasyà iti . puña + ñhan + ñàp .) elà . iti hàràvalã . 97 ..

#<puñitaü>#, klã, (puñaü jàtamasyeti . puña + itac . puña + kta và .) hastapuñam . pàñitam . syåte, tri . iti medinã . te, 134 .. àdyantapraõavàdiyuktamantràdau puñapràpte ca tri ..

#<puñã>#, strã, (puñatãti . puña + kaþ . gauràditvàt ïãù .) kaupãnam . iti jañàdharaþ .. àcchàdanam . patràdiracitaþ puùpàdyàdhàraþ . ityamarabharatau .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 149 .
     %<eraõóapatra÷ayanà janayantã svedamalaghujaghanatañà .
     dhålipuñãva milantã smarajvaraü harati halikabadhåþ ..>%)

#<puñoñaja>#, klã, (puñaü saü÷liùñamuñajamiva .) ÷vetacchatram . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<puñodakaþ>#, puü, (puñe antaryubjapàtramadhye udakaü yasya .) nàrikelaþ . iti hàràvalã . 100 ..

#<puñña>#, ka taucchye . iti kavikalpadrumaþ .. (curàüparaü-sakaü-señ .) pa¤camasvarã . ñadvayàntaþ . ekañakàra iti ràmaþ . ka, puññayati . taucchamalpãbhàvaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<puóa>#, i marde . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàü-paraüsakaü-señ .) pa¤camasvarã . i, puõóyate . marda÷carõãkaraõam . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 3,164b]>@
#<puõa>#, ÷a dharme . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàü-paraüsakaü-señ .) ÷ubhakriyàyàmityanye . ÷a, puõati ÷ubhaü lokaþ . poõità . iti durgàdàsaþ ..

#<puõóaþ>#, puü, (puõóyate iti . puói marde + gha¤ .) tilakaþ . iti jañàdharaþ ..

#<puõóarã>#, [n] puü, hastinàü manuùyàõà¤ca cakùuùyaþ kùudraviñapaþ . ÷àlaparõãpatratulyapatraþ . puõóariyà iti khyàtaþ . tatparyàyaþ . pauõóarãkam 2 puõóarãkam 3 puõóarãyakam 4 prapauõóarãkam 5 cakùuùyam 6 pauõóaryam 7 tàlapuùpakam 8 sàlapuùpam 9 dçùñikçtam 10 sthalapadmam 11 màlakam 12 . kecittu pårbada÷akaü padmakàùñhe pracakùate .. iti ÷abdaratnàvalã ..

#<puõóarãkaü>#, klã, (puõóati anyapuùpàõàü garvaü cårõãkarotãti . puõóa marde + %<pharpharãkàdaya÷ca .>% uõàü . 4 . 20 . iti ãkanpratyayena nipàtanàt sàdhuþ . %<puõateþ puõóarãkam .>% ityujjvaladattaþ .) ÷uklapadmam . tatparyàyaþ . sitàmbhojam 2 . ityamaraþ . 1 . 10 . 41 .. ÷atapatram 3 mahàpadmam 4 sitàmbujam 5 . iti ratnamàlà .. asya paryàyàntaraü guõà÷ca ÷vetapadma÷abde draùñavyàþ .. (yathà, raghuþ . 4 . 17 .
     %<puõóarãkàtapatrastaü vikasatkà÷acàmaraþ .
     çturvióambayàmàsa na punaþ pràpa tacchriyam ..>%) padmamàtram . iti bharatadhçtavyàóiþ .. ÷vetacchatram . bheùajabhedaþ . iti medinã . ke, 199 .. saptamahàkuùñhànàmanyatamaþ . tallakùaõaü yathàha màdhavakaraþ .
     %<sa÷vetaü raktaparyantaü puõóarãkadalopamam .
     sotsedha¤ca saràga¤ca puõóarãkaü taducyate ..>%

#<puõóarãkaþ>#, puü, (puõóarãkavadvarõo'styasyeti . ac .) agnikoõasthadiggajaþ . vyàghraþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 11 .. koùakàrabhedaþ . iti medinã .. sahakàraþ . gaõadharaþ . ràjilasarpaþ . gajajvaraþ . iti hemacandraþ .. damanakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (dhànyavi÷eùaþ . tadyathà --
     %<puùpàõóakaþ puõóarãkastathà mahiùamastakaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) kamaõóaluþ . ÷vetavarõaþ . ityanekàrthakoùaþ .. (krau¤cadbãpasthaparvatavi÷eùaþ . yathà, màtsye . 121 . 81 .
     %<devàvçtaþ pareõàpi puõóarãko mahàn giriþ .
     ete raktamayàþ sapta krau¤cadvãpasya parvatàþ ..>% tãrthavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 83 . 76 .
     %<÷uklapakùe da÷amyà¤ca puõóarãkaü samàvi÷at .
     tatra snàtvà naro ràjan ! puõóarãkaphalaü labhet ..>% yaj¤avi÷eùaþ . yathà, tatraiva . 3 . 30 . 17 .
     %<a÷vamedho ràjasåyaþ puõóarãko'tha gosavaþ .
     etairapi mahàyaj¤airiùñaü te bhåridakùiõaiþ ..>% nàgavi÷eùaþ . yathà, tatraiva . 5 . 103 . 13 .
     %<nàgànàmekavaü÷yànàü yathà÷reùñhantu me ÷çõu .
     dvau padmau puõóarãka÷ca puùpo mudgaraparõakaþ ..>% ràmacandravaü÷ãyançpavi÷eùaþ . yathà, raghuþ . 18 . 8 .
     %<tena dbipànàmiva puõóarãko ràj¤àmajayyo'jani puõóarãkaþ .
     ÷ànte pitaryàhçtapuõóarãkà yaü puõóarãkàkùamiva ÷rità ÷rãþ ..>% puõóarãkàþ santyatreti . ac . puõóarãkavi÷iùñe, tri . yathà, màtsye . 120 . 68 .
     %<payodastu hnado nãlaþ sa ÷ubhaþ puõóarãkavàn .
     puõóarãkàt payodàcca tasmàt dbe samprasåyatàm ..>%)

#<puõóarãkàkùaü>#, klã, (puõóarãkavadakùiõã yasmàt . ùac samàse .) puõóaryam . iti ÷abdacandrikà ..

#<puõóarãkàkùaþ>#, puü, (puõóarãkavadakùiõã netre yasya . ùac samàse .) viùõuþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 19 .. (yathà, mahàbhàrate . 5 . 70 . 6 .
     %<puõóarãkaü paraü dhàma nityamakùaramavyayam .
     tadbhàvàt puõóarãkàkùo dasyutràsàjjanàrdanaþ ..>% %<hçdayàkhyapuõóarãkama÷nute vyàpnoti tatropalabhyata iti puõóarãkàkùaþ . yat puõóarãkàkùastatpuõóarãkaü paramamadhyamanta iti ÷ruteþ . akùiõã puõóarãkàbhe yasyeti và .>% iti ÷àïkarabhàùyam ..) tasya smaraõe bàhyàbhyantara÷ucitvaü yathà,
     %<apavitraþ pavitro và sarvàvasthàü gato'pi và .
     yaþ smaret puõóarãkàkùaü sa bàhyàbhyantaraþ ÷uciþ ..>% iti vàmane 33 adhyàyaþ .. (jalacarapakùivi÷eùaþ . tadyathà --
     %<utkro÷aþ puõóarãkàkùo megharàvo'mbukukkuñã ..>% iti carake såtrasthàne 27 adhyàye ..)

#<puõóarãyakaü>#, klã, sthalapadmam . iti ÷abdamàlà .. prapauõóarãkam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<puõóaryaü>#, klã, (puõóatãti . puói + ac . tasyàryaü pradhànam . ÷akandhvàditvàt sàdhuþ .) prapauõóarãkam . ityamaraþ . 2 . 4 . 127 .. dve hastinàü manuùyàõà¤ca cakùuùye kùudraviñape ÷àlaparõãpatratulyapatre . puõóariyà iti khyàte . prakçùñaü puõóarãkamiva dàhaharaõàt prapauõóarãkaü ùõaþ supa¤càlàditvàdantapadasyàdau vçddhiþ . puõóayati khaõóayati doùàn puõóaryaü puói marde nàmnãti aryaþ pauõóaryamiti pàñhe svàrthe ùõaþ vçddhiþ puõóarãkàdirapyatra .
     %<sthalapadmaü sàdhupuùpaü dçùñikçt puõóarãyakam ..>% iti rabhasaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<puõóraþ>#, puü, (puõóyante guóa÷arkaràdyarthaü cårõãkriyate iti . puói marde + %<sphàyita¤cãti .>% uõà 0 2 . 13 . iti rak .) ikùubhedaþ . puüóiàk iti bhàùà . ityamaraþ . 2 . 4 . 163 . daityavi÷eùaþ . atimuktakaþ . citram . krimiþ . puõóarãkam . de÷avi÷eùe, puü bhåmni . iti medinã . re, 59 .. (yathà, màtsye . 113 . 45 .
     %<pràgjyotiùà÷ca puõórà÷ca videhàstàmraliptakàþ .
     ÷àmbamàgadhagonardàþ pràcyà janapadàþ smçtàþ ..>%) tilakavçkùaþ . iti hemacandraþ .. hnasvaplakùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (a÷vadehasthacihnavi÷eùaþ . asya lakùaõàdikaü puõóraka÷abde draùñavyam .. valiràjasya kùetrajaþ puttravi÷eùaþ . yannàmnaiva puõórade÷o vikhyàtaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 104 . 47 -- 51 .
     %<valiþ sudeùõàü bhàryàü svàü tasmai tàü pràhiõot punaþ .
     tàü sa dãrghatamàïgeùu spçùñvà devãmathàbravãt ..
     bhaviùyanti kumàràste tejasàdityavarcasaþ .
     aïgo vaïgaþ kaliïga÷ca puõóraþ suhma÷ca te sutàþ ..
     teùàü de÷àþ samàkhyàtàþ svanàmaprathità bhuvi .
     aïgasyàïgo'bhavadde÷o vaïgo vaïgasya ca smçtaþ ..
     kaliïgaviùaya÷caiva kaliïgasya ca sa smçtaþ .
     puõórasya puõóràþ prakhyàtàþ suhmàþ suhmasya ca smçtàþ ..
     evaü valeþ purà vaü÷aþ prakhyàto vai maharùijaþ ..>%)

#<puõórakaþ>#, puü, (puõóra iva pratikçtiþ . %<ive pratikçtau .>% 4 . 3 . 96 . iti kan .) màdhavãlatà . ityamaraþ . 2 . 4 . 72 .. (paryàyo'sya yathà, bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .
     %<màdhavã syàttu vàsantã puõórako mastako'pica .
     atimukto vimukta÷ca kàmuko bhramarotsavaþ ..>%) tilakavçkùaþ . (puõóra + svàrthe kan .) ikùubhedaþ . puüói àk iti bhàùà . tatparyàyaþ . rasàlaþ 2 ikùuvàñã 3 yoniþ 4 ikùuyoniþ 5 rasàlã 6 rasadàlikà 7 karaïka÷àliþ 8 . asya guõàþ . madhuratvam . ÷ãtalatvam . rucikàritvam . mçdutvam . pittadàhaharatvam . vçùyatvam . tejobalavivardhanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (a÷va÷arãrasthacihnavi÷eùe, puü, klã . yathà, a÷vavaidyake . 3 . 73 -- 81 .
     %<ata årdhvaü pravakùyàmi puõóràõàü lakùaõaü ÷ubham .
     ànupårbyà yathàdçùñaü munibhistvarthavedibhiþ ..
     ÷ukti÷aïkhagadàkhaógapadmacakràïku÷opamàþ .
     ÷aràsanasamàkàràþ pra÷astàþ puõórakàþ smçtàþ ..
     matsyabhçïgàrapràsàdasragvedãyåpasannibhàþ .
     ÷rãvçkùadarpaõàkàràþ ÷ubhadàþ parikãrtitàþ ..
     ÷irolalàñavadanaü yaþ puõóro vyàpya tiùñhati .
     sa dhanyaþ påjito nityamçjuka÷caiva yo bhavet ..
     parvatendupatàkàbhà ye ca sragdàmasannibhàþ .
     te sarve påjitàþ puõórà dhanadhànyaphalapradàþ ..
     iti puõóràþ ÷ubhàþ proktàþ pårba÷àstrànusàrataþ .
     a÷ubhàü÷caiva vakùyàmi yayàyogaü samàsataþ ..
     kàkakaïkakabandhàhigçdhragomàyusannibhàþ .
     asitàþ pãtakà raktàþ puõórakà naiva påjitàþ ..
     tiryaggà÷caiva vicchinnàþ ÷çïkhalàpà÷asannibhàþ .
     ÷ålàgrà vàmadehasthàþ puõórakà na ÷ubhàþ smçtàþ ..
     jihvàkalmaùaråkùàõi bhasmavarõanibhàni ca .
     puõórakàõi na ÷asyante bhinnavarõàni vàjinaþ ..>% puõórade÷ançpatiþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 4 . 24 .
     %<tathàïgavaïgau saha puõórakeõa pàõóyauóraràjau ca sahàndhakena ..>%)

@<[Page 3,165b]>@
#<puõórakeliþ>#, puü, (puõóre ikùuvi÷eùe keliryasya .) hastã . iti ÷abdamàlà ..

#<puõyaü>#, klã, (påyate'neneti . på + %<påïo yaõõuk hnasva÷ca .>% uõàø 5 . 15 . iti yat õugàgamo hnasva÷ca .) ÷ubhàdçùñam . tatparyàyaþ . dharmam 2 ÷reyaþ 3 sukçtam 4 vçùaþ 5 . ityamaraþ . 1 . 4 . 24 .. puõyabhàravoóhuma÷aktasya paõóitasya nindà yathà, agnipuràõe .
     %<paõóitenàpi kintena samarthena ca dehinàm .
     yat puõyaü bhàramudvoóhuma÷aktaü pàralaukikam ..>% àtmakçtapuõyakathananiùedho yathà --
     %<iùñaü dattamadhãtaü và vina÷yatyanukãrtanàt .
     ÷làghànu÷ocanàbhyà¤ca bhagnatejo vibhidyate ..
     tasmàdàtmakçtaü puõyaü vçthà na parikãrtayet ..>% iti ÷uddhitattve devalaþ .. * .. adattapuõyabhàgitvaü pàpa÷abde draùñavyam .. * .. ÷obhanakarma . pàvanam . sundare, tri . iti hemacandraþ .. sugandhi . iti jañàdharaþ ..

#<puõyakaü>#, klã, (puõyàya kàyatãti . kai + kaþ .) vratam . tacca upavàsàdi . ÷àstre puõyatvena pavitratàjanakatvena yadbodhitamupavàsàdi tadeva vrataü na tu yaþ ko'pi niyamaþ . àdinà naktaü bhojanàkùàralavaõàdiparigrahaþ . ityamarabharatau ..

#<puõyakavrataü>#, klã, (puõyakaü vratamiti .) patisaubhàgyasya ÷rãkçùõatulyaputtrasya ca janakaþ strãkartavyaniyamavi÷eùaþ . tasya vidhiryathà -- mahàdeva uvàca .
     %<hareràràdhanaü kçtvà vrataü kuru varànane ! .
     vrata¤ca puõyakaü nàma varùamekaü kariùyasi ..
     devi ! ÷uddhe ca kàle'tra paraü niyamapårbakam .
     màgha÷uklatrayoda÷yàü vratàrambhaþ ÷ubhaþ priye ! ..
     gàtraü sunirmalaü kçtvà ÷iraþsaüskàrapårbakam .
     upoùya pårbadivase vastraü prakùàlya yatnataþ ..
     dhaute ca vàsasã dhçtvà upavi÷yàsane ÷ucau .
     àcamya tilakaü kçtvà nirvàpya àhnikaü puraþ ..
     ghañasyàropaõaü kçtvà svastivàcanapårbakam ..
     purohitasya varaõaü puraþ kçtvà prayatnataþ .
     saükalpya vedavihitaü vratametat samàcaret ..
     vrate dravyàõi nityàni copahàràõi ùoóa÷a .
     deyàni nityaü deve÷i ! kçùõàya paramàtmane .
     àsanaü svàgataü pàdyamarghyamàcamanãyakam ..
     madhuparka÷ca snànãyaü vastràõyàbharaõàni ca .
     sugandhipuùpaü dhåpa÷ca dãpanaivedyavandanam ..
     yaj¤asåtra¤ca tàmbålaü karpå ràdisuvàsitam .
     dravyàõyetàni påjàyà÷càïgaråpàõi sundari ! ..
     devi ! ki¤cidbihãnenaivàïgahàniþ prajàyate .
     aïgahãna¤ca yat karma càïgahãno yathà naraþ ..
     aïgahãne ca kàrye ca phalahàniþ prajàyate .
     aùñottara÷ataü puùpaü pàrijàtasya viùõave .
     deyaü pratidinaü durge ! svàtmano råpahetave ..
     ÷vetacampakapuùpàõàü lakùamakùatamãpsitam .
     pradeyaü haraye bhaktyà bahusaundaryahetave ..
     nãlotpalànàü lakùa¤ca deyaü kçùõàya bhaktitaþ .
     vratàïgabhåtaü deve÷i ! cakùuùo råpahetave ..
     himàlayodbhavaü lakùaü ruciraü ÷vetacàmaram .
     pradadau ke÷avàyaiva ke÷asaundaryahetave ..
     amålyaratnaracitaü darpaõànàü sahasrakam .
     deyaü nàràyaõàyaiva nàbhisaundaryahetave ..
     amålyaratnaracitaü puñakànàü sahasrakam .
     pradeyaü gopike÷àya nàsikàråpahetave ..
     bandhåkapuùpalakùa¤ca deyaü ràdhe÷varàya ca .
     svasyauùñhàdharayo÷caiva bahusaundaryahetave ..
     muktàphalànàü lakùa¤ca dantasauryahetave .
     deyaü golokanàthàya ÷ailaje ! bhaktipårbakam ..
     ratnageõóåkalakùa¤ca gaõóasaundaryahetave .
     madã÷varàya dàtavyaü vrate ÷ailendrakanyake ! ..
     ratnapàùakalakùa¤ca deyaü brahme÷varàya ca .
     oùñhàdhaþsthalaråpàya pràõe÷i ! bhaktito vrate ..
     karõabhåùaõalakùa¤ca ratnasàravinirmitam .
     deyaü sarve÷varàyaiva karõasaundaryahetave ..
     màdhvãkakalasànà¤ca lakùaü ratnavinirmitam .
     deyaü vi÷ve÷varàyaiva svarasaundaryahetabe ..
     sudhàpårõa¤ca kumbhànàü sahasraü ratnanirmitam .
     deyaü kçùõàya deve÷i ! vàkyasaundaryahetave ..
     ratnapradãpalakùa¤ca gopave÷avidhàyine .
     deyaü ki÷orave÷àya dçùñisaundaryahetave ..
     dhustårakusumàkàraü ratnapàtrasahasrakam .
     deyaü gorakùakàyaiva galasaundaryahetave ..
     sadratnasàraracitaü padmanàlasahasrakam .
     deyaü tantukapàlàya bàhusaundaryahetave ..
     lakùa¤ca raktapadmànàü kakùasaundaryahetave .
     deyaü gopàïgane÷àya nàràyaõi ! harivrate ..
     aïgurãyakalakùa¤ca ratnasàravinirmitam .
     aïgulãnà¤ca råpàrthaü deyaü deve÷varàya ca ..
     maõãndrasàralakùa¤ca ÷vetavarõaü manoharam .
     deyaü munãndranàthàya nakhasaundaryahetave ..
     sadratnasàrahàràõàü lakùa¤càtimanoharam .
     deyaü madanamohàya vakùaþsaundaryahetave ..
     supakva÷rãphalànà¤ca lakùa¤ca sumanoharam .
     deyaü siddhendranàthàya stanasaundaryahetave ..
     sadratnavartulàkàraü lakùapàtraü manoharam .
     deyaü padmàlaye÷àya dehasya råpahetave ..
     sadratnasàraracitanàbhãnàlasahasrakam .
     pradeyaü padmanàbhàya nàbhisaundaryahetave ..
     sadratnasàraracitarathacakrasahasrakam .
     nitambasaundaryàrtha¤ca pradeya¤cakrapàõaye ..
     suvarõaratnakumbhànàü lakùa¤ca sumanoharam .
     pradeyaü ÷rãnivàsàya ÷roõisaundaryahetave ..
     ÷atapatrasthalàbjànàü lakùamamlànamakùatam .
     pradeyaü padmanetràya pàdasaundaryahetave ..
     suvarõaracitànà¤ca kha¤janànàü sahasrakam .
     gatisaundaryahetvarthaü deyaü lakùmã÷varàya ca ..
     ràjahaüsasahasra¤ca gajendràõàü sahasrakam .
     suvarõacchatralakùa¤ca deyaü nàràyaõàya ca ..
     vicitraü ratnasàreõa mårdhnaþ saundaryahetave ..
     màlatãnà¤ca kusumamakùataü lakùamã÷vari ! .
     deyaü vçndàvane÷àya hàsyasaundaryahetave ..
     amålyaratnalakùa¤ca deyaü nàràyaõàya vai .
     suvrate ! vratapårõàrthaü ÷ãlasaundaryahetave ..
     ÷uddhasphañikasaïkà÷aü maõãndrasàralakùakam .
     deyaü munãndranàthàya manaþsaundaryahetave ..
     pravàlasàrasaïkà÷aü maõisàrasahasrakam .
     deyaü kçùõàya bhaktyà ca priyànuràgavçddhaye ..
     màõikyasàralakùa¤ca deyaü kçùõàya yatnataþ .
     janmanaþ koñiparyantaü svàmisaubhàgyahetave ..
     kuùmàõóaü nàrikela¤ca jambãraü ÷rãphalaü tathà .
     phalànyetàni deyàni haraye puttrahetave ..
     ratnendrasàralakùa¤ca deyaü kçùõàya yatnataþ .
     asaükhyajanmaparyantaü svàtmano dhanavçddhaye ..
     vàdyaü nànàprakàra¤ca kàüsyatàlàdikaü param .
     vrate sampattivçddhyarthaü ÷rãhariü ÷ràvayedvratã ..
     pàyasaü piùñakaü sarpiþ÷arkaràktaü manoharam .
     pradeyaü haraye bhaktyà svàtmano bhogavçddhaye ..
     sugandhipuùpamàlyànàü lakùamakùatamãpsitam .
     pradeyaü haraye bhaktyà haribhaktivivçddhaye ..
     naivedyàni pradeyàni svàdåni madhuràõi ca .
     ÷rãkçùõaprãtipràptyarthaü durge ! nànàvidhàni ca ..
     nànàvidhàni puùpàõi tulasãsaüyutàni ca .
     ÷rãkçùõaprãtaye bhaktyà vrate deyàni suvrate ! ..
     bràhmaõànàü sahasra¤ca pratyahaü bhojayedvratã .
     svàtmanaþ ÷asyavçddhyarthaü vrate janmani janmani ..
     puùpà¤jali÷ataü deyaü nityaü pårõa¤ca pujane .
     praõàma÷atakaü devi ! kartavyaü bhaktivçddhaye ..
     ùaõmàsàü÷ca haviùyànnaü màsàn pa¤ca phalàdikam .
     haviþ pakùaü jalaü pakùaü vrate pakùe ca suvrate ! ..
     ratnapradãpa÷atakaü vahniü dadyàddivàni÷am .
     ràtrau hutà÷anaü kçtvà nityaü jàgaraõaü vrate ..
     smaraõaü kãrtanaü keliþ prekùaõaü guhyabhàùaõam .
     saïkalpo'dhyavasàya÷ca kriyàniùpattireva ca ..
     maithunaü vividhaü tyàjyaü vrate krãóàvivçddhaye .
     j¤ànavçddhirjàgaraõe subuddhirmitabhojane ..
     lobhamohakàmakrodhabhaya÷okavivàdakam .
     kalaha¤ca parityàjyaü vrate bandhuvivçddhaye ..
     saüpårõe ca vrate devi ! pratiùñhà tadanantaram ..
     tri÷ata¤ca ùaùñyadhikaü óallakaü vastrasaüyutam .
     sabhojyaü sopavãta¤ca sopahàraü manoharam ..
     tri÷ata¤ca ùaùñyadhikaü sahasraü viprabhojanam .
     tri÷ata¤ca ùaùñyadhikaü sahasraü tilahomakam ..
     tri÷ata¤ca ùaùñyadhikaü sahasraü svarõameva ca .
     deyà vratasamàptau ca dakùiõà vividherità .
     anyàü samàptidivase kathayiùyàmi dakùiõàm ..
     etadvrataphalaü devi ! dçóhà bhaktirharau bhavet .
     haritulyo bhavet puttro vikhyàto bhuvanatraye ..
     saundaryaü svàmisaubhàgyamai÷varyaü vipulaü dhanam .
     sarvavà¤chitasiddhãnàü bãjaü janmani janmani ..
     ivyevaü kathitaü devi ! vrataü kuru mahe÷vari ! .
     puttraste bhavità sàdhvãtyuktrà ca viraràma ha ..>% iti brahmavaivarte gaõapatikhaõóe . 3-4 . adhyàyau ..

#<puõyakçt>#, tri, (puõyaü karoti smeti . kç + %<sukarmapàpamantrapuõyeùu kç¤aþ .>% 3 . 2 . 89 . iti kvip . %<hnasvasya tuk piti kçti .>% 6 . 1 . 71 . iti tugàgama÷ca .) puõyakartà . dhàrmikaþ . yathà,
     %<puõyakçccàñukàraste kiïkaraþ surateùu kaþ ..>% iti bhaññiþ . 5 . 68 ..

#<puõyagandhaþ>#, puü, (puõyaþ pavitro hçdya÷ca gandho'sya .) campakaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<puõyajanaþ>#, puü, (puõyaþ viruddhalakùaõayà pàpã càsau jana÷ceti .) ràkùasaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 63 .. yakùaþ . (yathà, harivaü÷e . 2 . 26 .
     %<sarpaiþ puõyajanai÷caiva vãrudbhiþ parvataistathà ..>% puõyà÷rito janaþ .) sajjanaþ . iti medinã . ne, 168 ..

#<puõyajane÷varaþ>#, puü, (puõyajanànàü yakùàõàmã÷varaþ .) kuveraþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 73 .. (yathà, raghuþ . 9 . 6 .
     %<samatayà vasuvçùñivisarjanaiþ niyamanàdasatà¤ca naràdhipaþ .
     anuyayau yamapuõyajane÷varau savaruõàvaruõàgrasaraü rucà ..>%)

#<puõyatçõaü>#, klã, (puõyaü pavitraü tçõam .) ÷vetaku÷am . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<puõyadar÷anaþ>#, puü, (puõyaü ÷ubhajanakaü dar÷anaü yasya .) càùapakùã . iti ràjanirghaõñaþ .. (yaddar÷anena puõyaü bhavati tatra, tri . yathà, raghuh . 1 . 86 .
     %<tàü puõyadar÷anàü dçùñvà nimittaj¤astaponidhiþ .
     yàjyamà÷aüsitàbandhyapràrthanaü punarabravãt ..>%)

#<puõyaphalaþ>#, puü, (puõyàni ÷ubhàni phalàni yasya .) vanabhedaþ . tatparyàyaþ . lakùmyàràmaþ 2 . iti ÷abdamàlà .. (puõyasya phalaü puõyajanyaü phalamiti và .) dharmajanyaphale, klã .. (yathà, manuþ . 5 . 53 .
     %<varùe varùe'÷vamedhena yo yajeta ÷ataü samàþ .
     màüsàni ca na khàdedyastayoþ puõyaphalaü samam ..>%)

#<puõyabhàk>#, [j] tri, (puõyaü bhajatãti . bhaja + õviþ .) puõyavi÷iùñaþ . yathà, pa¤ca÷àyake .
     %<krãóàvanto vinãtà laghusurataratàþ puõyabhàjaþ ÷a÷àþ syuþ ..>%

#<puõyabhåþ>#, strã, (puõyasya puõyotpàdikà và bhårbhåmiþ .) àryàvartade÷aþ . yathà, hemacandre . 4 . 14 .
     %<àryàvarto janmabhåmirjinacakryardhacakriõàm .
     puõyabhåràcàravedã madhyaü bindhyahimàlayoþ ..>%

#<puõyabhåmiþ>#, strã, (puõyasya puõyotpàdikà và bhåmiþ .) àryàvartade÷aþ . ityamaraþ . 2 . 1 . 8 .. sa tu bindhyahimàlayàvadhimadhyade÷aþ . yathà --
     %<àsamudràttu pårbasmàdàsamudràttu pa÷cimàt .
     tayorevàntaraü giryoràryàvartaü vidurbudhàþ ..>% iti bharatadhçtamadhuþ .. puttrasåþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

@<[Page 3,166c]>@
#<puõyavàn>#, [t] tri, (puõyamasyàstãti . puõya + matup . masya vaþ .) puõyayuktaþ . tatparyàyaþ . sukçtã 2 dhanyaþ 3 . ityamaraþ . 3 . 1 . 3 .. sukçt 4 puõyakçt 5 . iti jañàdharaþ .. dharmavàn 6 ÷reyasvàn 7 vçùavàn 8 . ete puõyaparyàyaka÷abdottaravatupratyayena niùpannàþ .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 297 . 28 .
     %<årdhvaü bhittvà pratiùñhante pràõàþ puõyavatàü nçpa ! .
     madhyato madhyapuõyànàmadho duùkçtakarmaõàm ..>%)

#<puõya÷lokaþ>#, puü, (puõyaþ puõyadàyakaþ ÷loko ya÷a÷caritraü và yasya .) viùõuþ . iti ÷rãbhàgavatam .. yudhiùñhiraþ . iti mahàbhàratam .. nalaràjaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 74 . 11 .
     %<puõya÷lokasya vai såto vàrùõeya iti vi÷rutaþ ..>%) puõyacaritre, tri .. (yathà, bhàgavate . 1 . 14 . 1 .
     %<saüprasthite dvàrakàyàü jiùõau bandhudidçkùayà .
     j¤àtu¤ca puõya÷lokasya kçùõasya ca viceùñhitam ..>%)

#<puõya÷lokà>#, strã, (puõyaþ puõyajanakaþ ÷loko ya÷a÷caritraü và yasyàþ .) draupadã . iti ÷abdamàlà .. sãtà . yathà --
     %<puõya÷loko nalo ràjà puõya÷loko yudhiùñhiraþ .
     puõya÷lokà ca vaidehã puõya÷loko janàrdnaþ ..>% iti puràõam ..

#<puõyà>#, strã, (puõàti yà påyate'nayeti và . på + %<påïo yaõõuk hnasva÷ca .>% uõàø 5 . 15 . iti yat õuk hnasva÷ca dhàtoþ . tataùñàp .) tulasã . iti ÷abdamàlà .. puõyajanikà ca ..

#<puõyàtmà>#, tri, (puõyaþ àtmà svabhàvo yasya .) puõyasvabhàvaþ . tasya gatyàdiryathà -- supraj¤ovàca .
     %<÷çõu vipra ! pravakùyàmi yattvayà ÷rotumiùyate .
     puõyàtmanàü pàpinà¤ca panthànaü sukhaduþkhadam ..
     àdau bravãmi panthànaü nçõàü puõyavatàmaham .
     ÷çõuùva dvija÷àrdåla ! ÷çõvatàü prãtivardhanam ..
     prastarairiùñakairbaddho divyavastraiþ samàvçtaþ .
     bhàti puõyàtmanàü panthàþ sarvopadravavarjitaþ ..
     kvacidgandharvakanyàbhirgãyate gànamuttamam .
     kvacinma¤ju÷arãràbhirapsarobhi÷ca nçtyate ..
     kvacicca vãõàkvaõanaü nànàvàdyaü manoharam .
     kvacit kusumavçùñi÷ca kvacidvàyuþ su÷ãtalaþ ..
     kvacit puùpàþ ÷ãtatoyàþ kutracit bhakta÷àlikàþ .
     kvaciddevà÷ca gandharvàþ pañhanti stavamuttamam ..
     kvacit kvaciddãrghikà÷ca phullapadmasu÷obhitàþ .
     succhàyàþ pàdapàþ kvàpi puùpità va¤julàdayaþ ..
     samastasukhasampanne pathi gacchanti mànavàþ .
     puõyàtmàno dvija÷reùñha ! sukhamçtyumavàpya ca ..
     kecitturaïgamàråóhà nànàlaïkàrabhåùitàþ .
     uddaõóadhavalacchatrairgacchantyàvçtamastakàþ ..
     kecidyànti gajàråóhà rathàråóhà÷ca kecana .
     yànàråóhà janàþ kecit mukhena yamamandiram ..
     keciddevàïganàhastanyastacàmaravàyubhiþ .
     gacchanti vãjità martyàþ ståyamànàþ surarùibhiþ ..
     keciddivyàïkanadharàþ sucandanavibhåùitàþ .
     bhu¤janto yànti tàmbålaü puõyàtmàno yamàlayam ..
     nijagàtratviùà kecijjvàlayanto di÷o da÷a .
     vrajanti ÷amanàgàraü caladgçhanivàsinaþ ..
     kecicca pàyasaü divyaü bhu¤janto yànti sattamàþ .
     sudhàpànaü prakurvantaþ pathi gacchanti kecana ..
     keciddugdhaü pibanta÷ca kecidikùurasaü tathà .
     kecittakraü pibanta÷ca gacchanti yamamandiram ..
     keciddadhãni khàdantaþ kecinnànàphalàni ca .
     kecinmadhu pibanta÷ca puõyavanto vrajanti vai ..
     tànàgatàüstato dçùñvà naràn dharmaparàyaõàn .
     bhàskariþ prãtimàsàdya svayaü nàràyaõo bhavet ..
     caturbàhuþ ÷yàmavarõaþ praphullakamalekùaõaþ .
     ÷aïkhacakragadàpadmadhàrã garuóavàhanaþ ..
     svarõayaj¤opavãtã ca smeracàrutarànanaþ .
     kirãñã kuõóalã caiva vanamàlàvibhåùitaþ ..
     citragupto mahàpràj¤a÷caõóàdyà yamakiïkaràþ .
     sarve nàràyaõàkàrà babhåvurmadhuroktayaþ ..
     tataþ svayaü dharmaràjastàn sarvànmanujottamàn .
     paramàü prãtimàsàdya mitravat påjayeddvija ! ..
     divyairvanyaiþ phalai÷caiva teùàü puõyavatàü nçõàm .
     bhojanaü kàrayitvà tu tànuvàcàtha bhàskariþ ..
     yama uvàca .
     yåyaü sarve mahàtmàno narakakle÷abhãravaþ .
     nijapuõyaprabhàvena gamyatàü paramaü padam ..
     saüsàre janma saüpràpya puõyaü yaþ kurute naraþ .
     sa me pità sa me bhràtà sa me bandhuþ sa me suhçt ..
     ityuktà dharmaràjena te sarve dvijasattam ! .
     divyaü rathaü samàruhya nàràyaõapuraü yayuþ ..>% iti pàdmottare kriyàyogasàre 22 adhyàyaþ ..

#<puõyàhaü>#, klã, (puõya¤ca tadaha÷ceti . %<ràjàhaþsakhibhyaùñac .>% 5 . 4 . 91 . iti ñac . %<uttamaikàbhyà¤ca .>% 5 . 4 . 90 . iti ahnàde÷o na .) puõyadinam . ityamaraþ .. (yathà, amaru÷atake . 61 .
     %<puõyàhaü vrajamaïgalaü sudivasaü pràtaþ prayàtasya te yatsnehocitamãhitaü priyatama ! tvaü nirgataþ ÷roùyasi ..>%)

#<puõyàhavàcanaü>#, klã, (puõyàhasya vàcanam .) daivàdikarmàdau maïgalàrthaü puõyàhamiti÷abdasya vàratrayakathanam . yathà --
     %<puõyàhavàcanaü daive bràhmaõasya vidhãyate .
     etadeva niroïkàraü kuryàt kùattriyavai÷yayoþ ..
     soïkàraü bràhmaõe bråyàt niroïkàraü mahãpatau .
     upàü÷u ca tathà vai÷ye ÷ådre svasti prayojayet ..>% ityudvàhatattve yamaþ ..

#<putta>#, gatau .. (bhvàü-paraü-sakaü-señ .) tadvayàntaþ . puttikà . sautradhàturayam . iti durgàdàsaþ ..

#<puttalakaþ>#, puü, (putta gatau + bhàve gha¤ . puttaü gamanaü làti anyasmàditi . là + kaþ . tataþ saüj¤àyàü kan . anyà÷rayeõaiva hi gamanàdikriyàvattvàdasya tathàtvam .) patràdinirmitapratimårtiþ . putula iti bhàùà . yathà, %<àcàràt yogyatvàcca ÷arapatraiþ puttalakaü kçtvà ÷iraþprabhçtiùu palà÷apatràõi deyàni .>% iti ÷uddhitattvam ..

#<puttalikà>#, strã, tçõakàùñhamçda÷madhàturatnàdinirmitapratimårtiþ . puttalã eveti svàrthe kani ãkàrasya hnasve ñàpi niùpannà ..

#<puttalã>#, strã, (puttaü gamanaü làti anyà÷rayeõeti . là + kaþ . tato ïãù .) mçdàdinirmitapratimårtiþ . yathà, uttarakàmàkhyàtantre ..
     %<amàvàsyàü samàsàdya madhyaràtrau vicakùaõaþ .
     mçõmayãü puttalãü kçtvà dãpàdibhiralaïkçtàm ..>%

#<puttikà>#, strã, (puttaü itastato bhramaõamastyasyà iti . putta + ñhan . tataùñàp .) madhumakùikàvi÷eùaþ . tatparyàyaþ . pataïgikà 2 . ityamaraþ . 2 . 5 . 27 .. (pipãlikàprabhedaþ . yathà, manuþ . 4 . 238 .
     %<dharmaü ÷anaiþ sa¤cinuyàt valmãkamiva puttikàþ .
     paralokasahàyàrthaü sarvabhåtànyapãóayan ..>%)

#<pu(tra)ttraþ>#, puü, lagnàt pa¤camasthànam . yathà --
     %<puttrasthe'rke naro'sau prathamasutahataþ siüharà÷au suputtraþ ..>% ityàdi jyotistattvam .. (punàti pitràdãniti . på + %<puvo hnasva÷ca .>% uõà 04 . 164 . iti ktraþ dhàtorhnasvatva¤ca . takàradvaye tu punnàmanarakàt tràyate iti . put + trai + óaþ . pitén pàtãti vyutpatyà pçùodaràditvàt sàdhuþ . iti ràmàyaõe . 2 . 107 . 12 . ÷lokañãkàyàü ràmànujaþ .) puüsantànaþ . punnàmanarakatràtà . puta iti veñà iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . àtmajaþ 2 tanayaþ 3 sånuþ 4 sutaþ 5 . ityamaraþ . 2 . 6 . 27 .. tanåjaþ 6 apatyam 7 dàyàdaþ 8 kulàdhàrakaþ 9 nandanaþ 10 àtmajanmà 11 dvitãyaþ 12 prasåtiþ 13 svajaþ 14 . iti ÷abdaratnàvalã .. asya niruktiryathà --
     %<punnàmno narakàdyasmàt pitaraü tràyate sutaþ .
     tasmàt puttra iti proktaþ svayameva svayambhuvà ..>% iti mahàbhàrate . 1 . 74 . 37 .. (yathà ca ràmàyaõe . 2 . 107 . 12 .
     %<punnàmno narakàt yasmàt pitaraü tràyate sutaþ .
     tasmàt puttra iti proktaþ pitén yaþ pàti sarvataþ ..>%) sa ca dvàda÷avidhaþ yathà --
     %<aurasaþ kùetraja÷caiva dattaþ kçtrima eva ca .
     gåóhotpanno'paviddha÷ca dàyàdà bàndhavà÷ca ùañ ..
     kànãna÷ca sahoóha÷ca krãtaþ paunarbhavastathà .
     svayandatta÷ca ÷audra÷ca ùaóadàyàdabàndhavàþ .. * ..>% teùàü lakùaõàni yathà --
     %<sve kùetre saüskçtàyàntu svayamutpàdayeddhi yam .
     tamaurasaü vijànãyàt puttramprathamakalpitam .. 1 ..
     yastalpajaþ pramãtasya klãvasya vyàdhitasya và .
     svadharmeõa niyuktàyàü sa puttraþ kùetrajaþ smçtaþ .. 2 ..
     màtà pità và dadyàtàü yamadbhiþ puttramàpadi .
     sadç÷aü prãtisaüyuktaü sa j¤eyo datrimaþ sutaþ .. 3 ..
     sadç÷antu prakuryàdyaü guõadoùavicakùaõam .
     puttraü puttraguõairyuktaü sa vij¤eya÷ca kçtrimaþ .. 4 ..
     utpadyate gçhe yasya na ca j¤àyeta kasya saþ .
     sa gçhe gåóha utpannastasya syàdyasya talpajaþ .. 5 ..
     bhàtàpitçbhyàmutsçùñantayoranyatareõa và .
     yaü puttraü parigçhõãyàdapaviddhaþ sa ucyate .. 6 ..
     pitçve÷mani kanyà tu yaü puttra¤janayedrahaþ .
     taü kànãnaü vadennàmnà voóhaþ kanyàsamudbhavam .. 7 ..
     yà garbhiõã saüskriyate j¤àtàj¤àtàpi vàsatã .
     voóhuþ sa garbho bhavati sahoóha iti cocyate .. 8 ..
     krãõãyàdyastvapatyàrthaü màtàpitroryamantikàt .
     sa krãtakaþ sutastasya sadç÷o'sadç÷o'pi và .. 9 ..
     yà patyà và parityaktà vidhavà và svayecchayà .
     utpàdayet punarbhåtvà sa paunarbhava ucyate .. 10 ..
     màtàpitçvihãno yastyakto và syàdakàraõàt .
     àtmànaü spar÷ayedyasmai svayaü dattastu sa smçtaþ .. 11 yaü bràhmaõastu ÷ådràyàü kàmàdutpàdayet sutam .
     sa pàrayanneva ÷avastasmàt pàra÷avaþ smçtaþ .. 12 ..
     kùetrajàdãn sutànenànekàda÷a yathoditàn .
     puttrapratinidhãnàhuþ kriyàlopànmanãùiõaþ ..>% iti mànave 9 adhyàyaþ .. * .. caturvidhaputtrà yathà -- sumanà uvàca .
     %<çõasambandhinaþ kecit kecinnyàsàpahàrakàþ .
     ripava÷ca priyà÷ceti svakarmava÷avartinaþ ..
     bhedai÷caturbhirjàyante puttrà mitràþ striyastathà .
     bhàryà pità ca màtà ca bhçtyàþ svajanabàndhavàþ ..
     svena svena hi jàyante sambandhena mahãtale .
     nyàsàpahàrabhàvena yasya yasya kçtaü bhuvi ..
     nyàsasvàmã bhavet puttro guõavàn råpavàn bhuvi .
     yena càpahçtaü nyàsaü tasya gehe na saü÷ayaþ ..
     nyàsàpaharaõàdduþkhaü sa dattvà dàruõaü gataþ .
     nyàsasvàmã sa puttro'bhånnyàsàpahàrakasya ca ..
     guõavàn råpavàü÷caiva sarvalakùaõasaüyutaþ .
     bhakti¤ca dar÷ayettasya puttro bhåtvà dine dine ..
     priyavàkyadharo vàpi bahusnehaü pradar÷ayet .
     svãyaü dravyaü samudràóhyaü prãtimutpàdya càtulàm ..
     bhuktrà tu poùaõàttena tadàdàya punarvrajet .
     yathà tena pradattaü tannyàsàpaharaõàt purà ..
     duþkhamevaü mahat kçtvà dàruõaü pràõanà÷anam .
     tàdç÷aü tasya dadyàt sa puttro bhåtvà mahàguõaiþ ..
     alpàyuùastathà bhåtvà maraõaü yànti te tathà .
     duþkhaü dattvà prayàntyevaü prakçtyaivaü punaþ punaþ ..
     yadàha puttra puttreti pralàpaü hi karoti saþ .
     tadà hàsyaü karotyeùa kaþ sa puttro hi kasya ca ..
     anenàpi kçtaü nyàsaü madãyaü paricàriõà .
     dravyàpahàro'pi pità pårbamadyaiva tasya ca ..
     pi÷àcatvaü mayà dattamadyaiva hi duràtmanaþ .
     dravyàpaharaõenàpi mama pràõà gatàþ kila ..
     duþkhena mahatà caiva yadàhaü pãóitaþ purà .
     tathà duþkhaü pradattvàhaü dravyaü mudràóhyamuttamam ..
     bhogena sarvamàdàya ciràdvi÷vàsya saumyavat .
     gato'smi svagçha¤càdya kasyàhaü suta ãdç÷aþ ..
     na caiùo'pi pità pårbamadyaiva na ca kasyacit .
     pi÷àcatvaü mayà dattamadyaiva ca duràtmanaþ ..
     evamuktrà prayàtyeva taü prahasya punaþ punaþ .
     prayàtyanena màrgeõa duþkhaü dattvà sudàruõam ..
     evaü nyàsasya sambandhàt puttràþ kinte bhavanti vai .
     saüsàre duþkhabahulà dç÷yante yatra tatra hi .. 1 ..
     çõasambandhinaþ puttràn pravakùyàmi tavàgrataþ .
     çõaü yasya gçhãtvà yaþ prayàti maraõaü kila ..
     annadàtà suto bhåtvà bhràtà vàtha pità priyaþ .
     mitraråpeõa varteta antardaùñaþ sadaiva saþ ..
     guõaü naiva prapa÷yeta sa kråro niùñhuràkçtiþ .
     jalpate niùñhuraü vàkyaü sadaiva svajaneùu ca ..
     nityaü miùñaü sama÷nàti bhogàn bhu¤jãta nitya÷aþ .
     dyåtakarmarato nityaü caurakarmaõi nitya÷aþ ..
     gçhàddravyaü balàddhartà vàryamàõaþ prakupyati .
     pitaraü màtara¤caiva kutsate ca dine dine ..
     dràvakastràsaka÷caiva bahuniùñhurajalpakaþ .
     va¤cayitvaiva mudrà¤ca hçtvà sukhena tiùñhati ..
     jàtakarmàdibhirbàlye dravyaü gçhõàti dàruõaþ .
     punarvivàhasaüyogànnànàbhedairanekadhà ..
     evaü saükùãyate dravyaü naivametaddadàtyapi .
     gçhakùetràdikaü sarvaü mamaiva hi na saü÷ayaþ ..
     pitaraü màtara¤caiva vadatyevaü dine dine .
     sudaõóairmuùalai÷caiva kaùàghàtaistu dàruõaiþ ..
     mçte tu tasmin pitari tathà màtari niùñhuram .
     niþsneho nirghçõa÷caiva jàyate nàtra saü÷ayaþ ..
     ÷ràddhakàryàõi dànàni na karoti kadàcana .
     evaüvidhàstrayaþ puttrà bhavanti ca mahãtale .. 2 ..
     ripuputtraü pravakùyàmi tavàgre dvijapuïgava ! .
     bàlye vayasi saüpràpte ripuvadvartate sadà ..
     pitaraü màtara¤caiva krãóamàno hi tàóayet .
     tàóatitvà prayàtyevaü prahasyaiva punaþ punaþ ..
     punaràyàti taü tatra pitaraü màtaraü punaþ .
     sakrodho vartate nityaü vairakarmaõi sarvadà ..
     pitaraü màrayitvà tu màtara¤ca punaþ punaþ .
     prayàtyevaü sa duùñàtmà pårbavairànubhàvataþ .. 3 .. * ..
     athàtaþ saüpravakùyàmi yasmàllabhyo bhavet priyaþ .
     jàtamàtraþ priyaü kuryàdbàlye nañanakrãóanaiþ ..
     vayaþ pràpya priyaü kuryànmàtàpitroranantaram .
     bhaktyà saütoùayennityaü tàvubhau paripàlayet ..
     snehena vacasà caiva priyasambhàùaõena ca .
     mçdhau gurå samàj¤àya snehena rudate punaþ ..
     ÷ràddhakarmàõi sarvàõi piõóadànàdikàü kriyàm .
     karotyevaü suduþkhàttastebhyo yàtràü prayacchati ..
     çõatrayànvitaþ snehànniryàpayati ni÷citaþ .
     yasmàllabhyaü bhavet kànta prayacchati na saü÷ayaþ .
     puttro bhåtvà mahàpràj¤aþ anena vidhinà kila .. 4 ..
     udàsãnaü pravakùyàmi tavàgre priya ! sàmpratam ..
     udàsãnena bhàvena sadaiva parivartate .
     dadàti naiva gçhõàti na krudhyati na tuùyati ..
     naivopayàti saütyajya udàsãno dvijottama ! .
     tavàgre kathitaü sarvaü puttràõàü gatirãdç÷ã ..
     yathà puttràstathà bhàryà pità màtàtha bàndhavàþ .
     bhçtyà÷cànye samàkhyàtàþ pa÷avasturagàstathà .
     gajà mahiùyo dàsya÷ca çõasambandhinastvamã .. *>% suputtralakùaõaü yathà -- va÷iùñha uvàca .
     %<puttrasya lakùaõaü puõyaü tavàgre pravadàmyaham .
     puõyaprasakto yasyàtmà satyadharmarataþ sadà .
     buddhimàn j¤ànasampannastapasvã vàgvidàüvaraþ ..
     sarvakarmasu san dhãro vedàdhyayanatatparaþ .
     sarva÷àstrapravaktà ca devabràhmaõapåjakaþ ..
     yàjakaþ sarvayaj¤ànàü dàtà tyàgã priyaüvadaþ .
     viùõudhyànaparo nityaü ÷ànto dàntaþ suhçtsadà ..
     pitçmàtçparo nityaü sarvasvajanavatsalaþ .
     kulasya tàrako vidvàn kulasya paripoùakaþ ..
     evaü guõaiþ susaüyuktaþ suputtraþ sukhadàyakaþ .. * ..>% puttrasya jaïgamatãrthatvaü yathà --
     %<sarvatãrthàdvaraü tãrthaü puttratãrthamudàhçtam .
     yadveõo vaiùõavadveùã sarvadharmabahiùkçtaþ ..
     pçthunà puttratãrthena pavitro'gàt paraü padam ..
     satputtraü paramaü tãrthaü pràpya mu¤canti pårbajàþ .
     pitàpi çõamuktaþ syàjjàte puttre mahàtmani ..>% vaiùõavaputtrasya pårbapuruùatràtçtvaü yathà --
     %<vaiùõavo yadi puttraþ syàt satàrayati pårbajàn .
     piténadhastanà vaü÷àstàrayantyatipàvanàþ .. * ..>% kuputtrajanane pitéõàü narakagamanaü yathà --
     %<tathà yadi kuputtraþ syàttena majjanti pårbajàþ .
     sughore narake dãnàþ ÷apanti ca muhurmuhuþ ..
     yathà jalaü kuplavena taranmajjati måóhadhãþ .
     tathà pità kuputtreõa tamasyandhe nimajjati ..
     jàtamàtre kule jantau saü÷erate pitàmahàþ .
     kimeùo'dho nayedasmànårdhvaü và vaiùõavo bhavan ..>% iti pàdme bhåmikhaõóe 11 . 12 . 18 . 120 . adhyàyàþ .. * .. saptavidhaputtrà yathà --
     %<varajo vãryaja÷caiva kùetrajaþ pàlakastathà .
     vidyàmantrasutànà¤ca grahãtà saptamaþ sutaþ ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 56 adhyàyaþ .. * .. puttramukhadar÷ane puõyaü yathà -- pàrvatyuvàca .
     %<gçhamàgatya pràõe÷a ! tapasàü phaladàyakam .
     kalpe kalpe dhyàsate yaü taü pa÷yàgatya mandiram ..
     ÷ãghraü puttramukhaü pa÷ya puõyabãjaü mahotsavam .
     punnàmanarakatràõakàraõaü bhavatàraõam ..
     snàta¤ca sarvatãrtheùu sarvayaj¤eùu dakùiõà .
     puttrasya dar÷anasyàsya kalàü nàrhanti ùoóa÷ãm ..
     sarvadànena yat puõyaü yat pçthivyàþ pradakùiõam .
     puttradar÷anapuõyasya kalàü nàrhanti ùoóa÷ãm ..
     sarvaistapobhiryat puõyaü yadevàna÷anarvrataiþ .
     satputtrodbhavapuõyasya kalàü nàrhanti ùoóa÷ãm ..
     yadviprabhojanaiþ puõyaü yadeva surasevanaiþ .
     satputtrapràptipuõyasya kalàü nàrhanti ùoóa÷ãm ..>% iti brahmavaivarte gaõapatikhaõóe 9 adhyàyaþ .. * .. puttrotsavavidhiryathà --
     %<paraü puttrotsavaü nanda÷cakàra paramàdaràt .
     dadau ya÷odà gopãbhyo bràhmaõebhyo dadau mudà .
     dhanàni nànàvaståni tailasindårameva ca ..>% api ca .
     %<nandaþ sacelaþ snàtvà ca dhçtvà dhaute ca vàsasã .
     pàramparyavidhaü tatra cakàra hçùñamànasaþ ..
     bràhmaõàn bhojayàmàsa kàrayàmàsa maïgalam .
     vàdyàni vàdayàmàsa vandibhya÷ca dadau dhanam ..
     tato nanda÷ca sànandaü bràhmaõebhyo dadau dhanam .
     sadratnàni pravàlàni hãrakàõi ca sàdaram ..
     tilànàü parvatàn sapta suvarõaü kà¤canaü mune ! .
     raupyaü dhànyàcalaü vastraü gosahasraü manoharam ..
     dadhi dugdhaü ÷arkarà¤ca navanãtaü ghçtaü madhu .
     miùñànnaü laóóukaugha¤ca svàdåni modakàni ca ..
     bhåmi¤ca sarva÷asyàóhyàü vàyuvegàüsturaïgamàn .
     tàmbålàni ca tailàni dattvà hçùño babhåva ha ..>% puttrapra÷aüsà yathà --
     %<dhanaü dhànya¤ca ratnaü và tat sarvaü puttrahetukam .
     na bhakùitaü yat puttreõa taddravyaü niùphalaü bhuvi ..
     ÷atakåpàdhikà vàpã ÷atavàpãsamaü saraþ .
     saraþ÷atàdhiko yaj¤aþ puttro yaj¤a÷atàdbaraþ ..
     tapodànodbhavaü puõyaü janmàntarasukhapradam .
     sukhaprado'pi satputtraþ pràõebhyo'pi suni÷citam .
     puttràdapi paro bandhurna bhåto na bhaviùyati ..>% puttràt paràjaye ànandayuktatvaü yathà --
     %<nandaþ sapulako hçùñaþ sabhàyàü sà÷rulocanaþ .
     ànandayuktà manujà yadi puttraiþ paràjitàþ ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 9 . 14 . 21 adhyàyàþ .. * .. bahavaþ puttràþ kàmyàþ . yathà --
     %<eùñavyà bahavaþ puttrà yadyeko'pi gayàü vrajet .
     yajedvà cà÷vamedhena nãlaü và vçùamutsçjet ..>% màtàpitroràj¤àkàrikaniùñhaputtrasyàpi ràjyabhàgitvaü yathà -- yayàtiruvàca .
     %<puttro yastvanuvarteta sa ràjà pçthivãpatiþ .
     bhavantaþ pratijànantu purå ràjye'bhiùicyatàm ..
     prakçtayaþ åcuþ .
     yaþ puttro guõasampanno màtàpitrorhitaþ sadà .
     sarvaü so'rhati kalyàõaü kanãyànapi sa prabhuþ ..>% iti màtsye 22 . 34 adhyàyau .. * .. satputtrotpattimàtreõa punnàmanarakatràõaü svargagamana¤ca . yathà --
     %<satputtreõa muni÷reùñhàþ samutpannena durmatiþ .
     uttatàrànviyàt svargaü punnàmanarakàddrutam ..>% ityagnipuràõam .. api ca .
     %<satputtreõa ca jàtena veõo'pi tridivaü yayau .
     punnàmanarakàttràtaþ sa tena sumahàtmanà ..>% iti viùõupuràõe . 1 . 13 . 41 .. * .. vidyàdirahitasya puttrasya nindà yathà --
     %<tayà gavà kiü kriyate yà na dogdhrã na garbhiõã .
     ko'rthaþ puttreõa jàtena yo na vidvànna dhàrmikaþ ..
     ekenàpi suputtreõa vidyàyuktena dhãmatà .
     kulaü puruùasiühena candreõa gaganaü yathà ..
     ekenàpi suvçkùeõa puùpitena sagandhinà .
     vanaü suvàsitaü sarvaü suputtreõa kulaü yathà ..
     eko hi guõavàn puttro nirguõena ÷atena kim .
     candro hanti tamàüsyeko na ca jyotiþ sahasra÷aþ ..
     làlayet pa¤ca varùàõi da÷a varùàõi tàóayet .
     pràpte tu ùoóa÷e varùe puttraü mitravadàcaret ..
     jàyamàno hareddàràn vardhamàno hareddhanam .
     mriyamàõo haret pràõàn nàsti puttrasamo ripuþ ..
     ÷aurye tapasi dàne và yasya na prathitaü ya÷aþ .
     vidyàyàmarthalàbhe và màturuccàra eva saþ ..>% iti gàruóe 114 . 115 adhyàyau .. * .. sa ca madhyamottamàdhamabhedena trividhaþ . yathà --
     %<yadupàttaü ya÷aþ pitrà dhanaü vãryamathàpi và .
     tanna hàpayate yastu sa naro madhyamaþ smçtaþ ..
     tadvãryàbhyadhikaü yastu punaranyat sva÷aktitaþ .
     niùpàdayati taü pràj¤à vadanti naramuttamam ..
     yaþ pitrà samupàttàni dhanavãryaya÷àüsi ca .
     nyånatàü nayati pràj¤àstamàhuþ puruùàdhamam ..>% iti màrkaõóeyapuràõam .. * .. api ca .
     %<uttama÷cintitaü kuryàt prãktakàrã ca madhyamaþ .
     adhamo'÷raddhayà kuryàdakartoccaritaü pituþ ..>% iti mahàbhàratam .. (anuråpaputtrapràptyupàyo yathà --
     %<tataþ samàpte karmaõi pårbaü dakùiõapàdamabhiharantã pradakùiõamagnimanu parikràmet tato bràhmaõàn svasti vàcayitvà saha bhartràjya÷eùaü prà÷nãyàt . pårbaü pumàn pa÷càt strã nacocchiùñamava÷eùayet . tatastau saha saüvasetàmaùñaràtraü tathàvidhaparicchadàveva tatheùñaü puttraü janayetàm . yà tu strã ÷yàmaü lohitàkùaü vyåóhoraskaü mahàbàhuü puttramà÷àsãta . yà và kçùõaü kçùõamçdudãrghake÷aü ÷uklàkùaü ÷ukladantaü tejasvinamàtmavantam . eùa evànayorapi homavidhiþ kintu parivarhavarõavarjyaü syàt puttravarõànuråpastu yathà÷ãreva tayoþ parivarho'nyaþ kàryaþ syàt . dbijebhyaþ ÷ådrà tu namaskàrameva kuryàt devagurutapasvisiddhebhya÷ca .
     yà yà ca yathàvidhaü puttramà÷àsãta tasyàstasyàstàntàü puttrà÷iùamanuni÷amya tàüstàn janapadàn manasànuparikràmayet . tato yà yà yeùàü yeùàü janapadànàü manuùyàõàmanuråpaü puttramà÷àsãta sà sà teùàü teùàü janapadànàmàhàravihàropacàraparicchadànanuvidhãyasveti vàcyà syàt . ityetat sarvaü puttrà÷iùàü samçddhikaraü karma vyàkhyàtam .>% %<tathà ca kurvatã ÷anaiþ ÷anaiþ pårbaü pravàheta tato'nantaraü balavattaramiti tasyà¤ca pravàhamàõàyàü striyaþ ÷abdaü kuryuþ prajàtàþ prajàtà dhanyaü dhanyaü puttramiti tathàsyà harùeõàpyàyante pràõàþ .>% iti carake ÷àrãrasthàne'ùñame'dhyàye ..)

#<puttrakaþ>#, puü, (puttra + svàrthe saüj¤àyàmanukampàyàü và kan .) puttraþ . (yathà, viùõupuràõe . 1 . 11 . 21 . tathàpi duþkhaü na bhavàn kartumarhati puttraka ! . yasya yàvat sa tenaiva svena tuùyati buddhimàn ..) ÷arabhaþ . dhårtaþ . ÷ailavi÷eùaþ . vçkùabhedaþ . iti medinã . ke, 124 .. pataïgakaþ . anukampànvitajanaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<puttrakandà>#, strã, (puttraprado kando'syàþ . asyàþ kandasya garbhadoùanà÷ena puttradàtçtvàt tathàtvam .) lakùmaõàkandaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<puttrakà>#, strã, (puttra + svàrthe saüj¤àyàü và kan . ñàp . %<na yàsayoþ .>% 7 . 3 . 45 . ityasya
     %<såtakàputtrikàvçndàrakànàü veti vaktavyam .>% iti vàrtikoktyà ïãna ivarõasya pakùe'kàraþ .) puttrikà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<puttrajãvaþ>#, puü, (puttraü garbhaü jãvayatãti . jãvi + aõ .) vçkùavi÷eùaþ . jiyàputà iti bhàùà . tatparyàyaþ . ÷lãpadàpahaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. kumàrajãvaþ 3 puttra¤jãvakaþ 4 . iti ratnamàlà .. pavitraþ 5 garbhadaþ 6 sutajãvakaþ 7 .. asya guõàþ . himatvam . vçùyatvam . ÷leùmagarbhajãvadàtçtvam . cakùuùyatvam . pitta÷amanatvam . dàhatçùõànivàraõatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. gurutvam . vàtakàritvam . sçùñamåtramalatvam . svàdutvam . pañutvam . kañutvam . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<puttra¤jãvakaþ>#, puü, (puttraü garbhaü jãvayatãti . jãvi + õvul . dvitãyàyà aluk .) puttrajãvaka vçkùaþ . iti ratnamàlà .. (yathà, su÷rute cikitsitasthàne 19 adhyàye .
     %<anenaiva vidhànena puttra¤jãvakajaü rasam .
     prayu¤jãta bhiùaka pràj¤aþ kàlasàtmyavibhàgavit ..>%) puttrasya jãvake, tri ..

#<puttradà>#, strã, (puttraü garbhaü dadàti sevaneneti . dà + kaþ .) bandhyàkarkoñakã . lakùmaõàkandaþ . garbhadàtrãkùupaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<puttradàtrã>#, strã, (puttraü dadàti sevaneneti . dà + tçc + ïãp . bandhyàdoùanà÷itvàdasyàstathàtvam .) màlave prasiddho latàvi÷eùaþ . tatparyàyaþ . vàtàriþ 2 bhramarã 3 ÷vetapuùpikà 4 vçtapatrà 5 atigandhàluþ 6 ve÷ãjàtà 7 suva llarã 8 . asyà guõàþ . vàtakañåùõakaphanà÷itvam . surabhitvam . sarvadà pathyatvam . bandhyàdoùanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 3,169c]>@
#<puttrapradà>#, strã, (puttraü pradadàti sevaneneti . pra + dà + kaþ . ñàp .) kùavikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<puttrabhadrà>#, strã, (puttrasya bhadramasyà iti .) bçhajjãvantã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<puttra÷çïgã>#, strã, (puttraü pavitraü ÷çïgamiva puùpamasyàþ . gauràditvàt ïãù .) aja÷çïgã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<puttra÷reõã>#, strã, (puttràõàü tatsantànànàü ÷reõiratra . ïãp .) måùikaparõã . iti ratnamàlà .. (yathà, su÷rute såtrasthàne 38 adhyàye .
     %<÷yàmà mahà÷yàmà tçvçddantã ÷aïkhinã tilvakakampillakaramyakakramukaputtra÷reõãgavàkùã ràjavçkùakara¤jadvayaguóåcãsaptalàcchagalàntrãsudhàþ suvarõakùãrã ceti ..>%)

#<puttrasåþ>#, strã, (puttraü såte iti . så + kvip .) puttrajanikà . yathà --
     %<puttrasåþ puõyabhåmiþ syàddhanasåþ puttrikàprasåþ ..>% iti ÷abdaratnàvalã ..

#<puttrànnàdaþ>#, tri, (puttrasya annaü tadupahçtamannamattãti . ad + aõ .) puttrànnabhojã . tatparyàyaþ . kuñãcakaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<puttrikà>#, strã, (puttrã + svàrthekan ñàp . %<ke'õaþ .>% 7 . 4 . 13 . iti hnasvaþ .) kanyà . tatparyàyaþ . àtmajà 2 duhità 3 puttrã 4 tanujà 5 sutà 6 apatyam 7 puttrakà 8 svajà 9 tanayà 10 nandinã 11 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, pa¤catantre . 3 . 221 . %<puttrikàbravãt . tàta ! atidahanàtmako'yaü nàhamenamabhilaùàmi ..>% puttrãva pratikçtirasyà iti . puttrã + %<ive pratikçtau .>% 5 . 3 . 16 . iti kan hnasva÷ca .) puttalikà . yàvatålakaþ . iti medinã . ke, 124 .. (yathà, su÷rute såtrasthàne . 16 adhyàye .
     %<pãñhopamapàlirubhayataþ kùãõaputtrikà÷rito nirvedhimaþsthålàõusama viùamapàlivyà yojimaþ ..>% puttrasvaråpatvena kçtà kanyà . tadgarbhajàtaþ puttrastu kanyàdàtuþ puttro bhavatãti . yathà, manau . 9 . 127 -- 128 .
     %<aputtro'nena vidhinà sutàü kurvãta puttrikàm .
     yadapatyaü bhavedasyàü tanmama syàt svadhàkarama ..>% yathà ca mahàbhàrate . 1 . 66 . 12 .
     %<tàþ sarvàstvanavadyàïgyaþ kanyàþ kamalalocanàþ .
     puttrikàþ sthàpayàmàsa naùñaputtraþ prajàpatiþ ..>%)

#<puttrikàputtraþ>#, puü, (puttrikàyàþ jàte'syàþ puttre sa hi madãyaþ puttro bhaviùyatãti puttrasvaråpatvena kçtàyàþ sutàyàþ puttraþ .) puttrikàyàþ sutaþ . sa ca aurasasamaþ . yathàha va÷iùñhaþ . %<abhràtçkàü pradàsyàmi tubhyaü kanyàmalaïkçtàm . asyàü yo jàyate puttraþ sa me puttro bhaveditãti .. athavà puttrikaiva sutaþ puttrikàsutaþ so'pyaurasasama eva pitravayavànàmalpatvànmàtravayavànàü bàhulyàcca . yathàha va÷iùñhaþ . dbitãyaþ puttrikaiveti . dvitãyaþ puttraþ kanyaivetyarthaþ .>% iti mitàkùarà ..

#<puttrikàprasåþ>#, strã, (puttrikàyàþ kanyàyàþ prasårjananã .) puttrikàjananã . tatparyàyaþ dhanasåþ 2 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<puttrikàsutaþ>#, puü, (puttrikàyàþ sutaþ .) puttrikàyàþ puttraþ . puttrikaiva puttraþ . asya pramàõaü puttrikàputtra÷abde draùñavyam ..

#<puttriõã>#, strã, (puttro'syà astãti . puttra + iniþ + ïãp .) puttravatã . yathà --
     %<sarvàsàmekapatnãnàmekà cet puttriõã bhavet .
     sarvàstàstena puttreõa pràha puttravatãrmanuþ ..>% iti dàyabhàgadhçtamanuvacanam ..

#<puttrã>#, [n] puü, (puttro'syàstãti . puttra + iniþ .) puttrayuktaþ . puttra÷abdàdastyarthe inpratyayaniùpannaþ .. yathà -- jyeùñhena jàtamàtreõa puttrã bhavati mànavaþ . pitéõàmançõa÷caiva sa tasmàllabdhumarhati .. iti manuþ ..

#<puttrã>#, strã, (puttra + ÷àrïgaravàdya¤o ïãn . 4 . 1 . 73 . iti ïãn . yadbà, gauràditvàt ïãù .) sutà . iti halàyudhaþ .. asyàþ paryàyaþ puttrikà÷abde draùñavyaþ . vçkùavi÷eùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<puttrãyaü>#, tri, (puttrasya nimittaü saüyoga utpàtoveti . puttra + %<puttràccha ca .>% 5 . 1 . 40 . iti chaþ .) puttryam . (yathà, mahàbhàrate 1 . 67 . 163 .
     %<dhanyaü ya÷asyaü puttrãyamàyuùyaü vijayàvaham .
     idamaü÷àvataraõaü ÷rotavyamanasåyatà ..>% yathà ca raghau . 10 . 4 .
     %<çùya÷çïgàdayastasya santaþ santànakàïkùiõaþ .
     àrebhire jitàtmànaþ puttrãyàmiùñimçtvijaþ ..>% %<puttrãyàü puttranimittàm .>% iti taññãkàyàü mallinàthaþ ..) puttrasambandhi . puttrasyedamityarthe ãyapratyayaniùpannam . iti vyàkaraõam ..

#<puttreùñiþ>#, strã, (puttranimittikà iùñiriti madhyapadalopã samàsaþ .) puttranimittakayàgavi÷eùaþ . iti jañàdharaþ .. yathà --
     %<gçhãtvà pa¤cavarùãyaü puttreùñiü prathama¤caret ..>% iti smçtiþ .. (asyàþ kriyàvi÷eùo yathà -- %<tataþ puttrakàmà pa÷cimato'gniü dakùiõato bràhmaõamupave÷yànvàlabheta saha bhartrà yatheùñaü puttramà÷àsànà . tatastvasyà à÷àsànàyà çtvik prajàpatimabhinirdi÷ya yonau tasyàþ kàmaparipåraõàrthaü kàmyàmiùñiü nirvapedviùõuryoniü kampayatvityanvayàrcà tata÷caivàjyena sthàlãpàkamayabhiþ saüsàrya trirjuhuyàt . yathàmnàya¤copamantritamudapàtraü tasyai dadyàt sarvodakàrthàn kuruùveti . tataþ samàpte karmaõi pårbaü dakùiõapàdamabhiharantã pradakùiõamagnimanuparikràmet tato bràhmaõàn svasti vàcayitvà saha bhartràjya÷eùaü prà÷nãyàt . pårbaü pumàn pa÷càt strã nacocchiùñamava÷eùayet tatastau sahasaüvasetàmaùñaràtraü tathàvidhaparicchadàveva tatheùñaputtraü janayetàm . yà tu strã÷yàmaü lohitàkùaü vyåóhoraskaü mahàbàhuü puttramà÷àsãta . yà và kçùõaü kçùõamçdudãrghake÷aü ÷uklàkùaü ÷ukladantaü tejasvinamàtmavantam . eùa evànayorapi homavidhiþ kintu parivarhavarõavarjyaü syàt puttravarõàpuråpastu yathà÷ãreva tayoþ parivarho'nyaþ kàryaþ syàt .>% iti carake ÷àrãrasthàne'ùñame'dhyàye ..)

#<puttreùñikà>#, strã, (puttreùñi + svàrthe kan ñàp ca .) puttranimittakayàgavi÷eùaþ . iti jañàdharaþ ..

#<puttrau>#, puü, (duhità ca puttra÷ca puttrau ityeka÷eùaþ .) puttraduhitarau . ityamaraþ . 2 . 6 . 37 .. dvivacanànto'yam ..

#<puttryaü>#, tri, (puttrasya nimittaü saüyoga utpàto veti . puttra + %<puttràccha ca .>% 5 . 1 . 40 . cakàràd yat .) puttrãyam . puttranimittasaüyogaþ puttranimittotpàto và . iti pàõiniþ ..

#<putha>#, i kunthe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) pa¤camasvarã . i, punthyate . antaþsthaprathamàdirayamityanye . punthati . iti durgàdàsaþ ..

#<putha>#, ka tviùi . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøparaø-akaø-señ .) ka, pothayati . tviùi dãptau . iti durgàdàsaþ ..

#<putha>#, ya hiüse . iti kavikalpadrumaþ .. (divàøparaø-sakaø-señ .) ya, puthyati pupotha . iti durgàdàsaþ ..

#<pudgalaþ>#, puü, (påraõàt put galanàt galaþ . tataþ karmadhàrayaþ . vçddhihnàsavattvàddehasya tathàtvam .) dehaþ . (yathà, pàr÷vanàthacarite . 12 . 110 .
     %<cakruþ ÷irasi bhàle ca netre sarvàïgapudgale ..>%) àtmà . iti ÷abdaratnàvalã .. paramàõuþ . yathà --
     %<sthålà madhyàstathà såkùmàþ såkùmàt såkùmatarà÷ca ye .
     dehabhedà bhavàn sarve ye kecit pudgalà÷rayàþ ..>% iti viùõupuràõe 5 aü÷e 20 adhyàyaþ ..
     %<påryante galanti ceti pudgalàþ . vçddhyapakùayabhàjo ye'vayavàstadà÷rayà dehabhedàþ . yathàhuþ .
     påraõàdgalanàddehe pudgalàþ paramàõava iti .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã ..

#<pudgalaþ>#, tri, (put vardhana÷ãlaþ galo hnàsavàü÷ceti karmadhàrayaþ .) sundaràkàraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. råpàdimaddravyam . iti hemacandraþ ..

#<punaþ>#, [r] vya, (panàyyate stråyate iti . pana + bàhulakàt ar asya utva¤ca .) aprathamaþ . (yathà, manuþ . 2 . 120 .
     %<årdhvaü pràõà hyutkràmanti yånaþ sthavira àyati .
     pratyutthànàbhivàdàbhyàü punastàn pratipadyate ..>%) bhedaþ . avadhàraõam . ityamaraþ . 3 . 4 . 15 .. adhikàraþ . pakùàntaram . iti medinã .. re, 72 .. (yathà, raghuþ . 2 . 48 .
     %<bhåtànukampà tava cediyaü gaurekà bhavet svastimati tvadante .
     jãvan punaþ ÷a÷vadupaplavebhyaþ prajàþ prajànàtha ! piteva pàsi ..>%)

#<punaþpunaþ># [r] vya, (punar + vãpsàyàü dvitvam .) vàraüvàram . tatparyàyaþ . muhuþ 2 ÷a÷vat 3 abhãkùõam 4 asakçt 5 . ityamaraþ . 3 . 4 . 1 .. vàraüvàreõa 6 paunaþpunyam 7 pratikùaõam 8 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, càõakye .
     %<atithirbàlaka÷caiva ràjà bhàryà tathaiva ca .
     asti nàsti na jànanti dehi dehi punaþpanaþ ..>%)

#<punaþpunà>#, strã, nadãvi÷eùaþ . panpunà iti bhàùà . yathà --
     %<kãkañeùu gayà puõyà puõyaü ràjagçhe vanam .
     cyavanasyà÷ramaþ puõyo nadã puõyà punaþpunà ..>% iti vàyupuràõe gayàmàhàtmyam ..

#<punaþsaüskàraþ>#, puü, (punaþ punarvàrakçtaþ saüskàraþ .) dvitãyavàropanayanàdisaüskàraþ . yathà --
     %<punarvasau kçto vipraþ punaþsaüskàramarhati ..>% iti jyotistattvam ..

#<punaràgamanaü>#, klã, (punaþ punarvàramàgamanam .) dvitãyavàràgamanam . phire àsà iti bhàùà .. yathà --
     %<saüvatsaravyatãte tu punaràgamanàya ca ..>% iti durgotsavapaddhatiþ ..

#<punaruktaü>#, klã, (vaca + bhàve ktaþ . punaþ punarvàramuktam .) punarvàrakathanam . yathà --
     %<àpàtato yadarthasya paunaruktyeva bhàùaõam .
     punaruktavadàbhàsaþ sa bhinnàkàra÷abdagaþ ..>% iti sàhityadarpaõam .. (yathàha gotamaþ . 5 . 57 -- 58 .
     %<÷abdàrthayoþ punarvacanaü punaruktamanyatrànuvàdàt ..>%
     %<punarvacanaü punaruktaü tasya vibhàgàrthaü ÷abdàrthayoriti . tena ÷abdapunaruktamarthapunarukta¤ca labhayte .
     anuvàde'tivyàptivàraõàya anyatrànuvàdàditi anuvàdànyatve satãtyarthaþ . niùprayojanaü punarabhidhànaü hi punaruktaü anuvàdastu vyàkhyàråpaþ saprayojanaka eveti bhàvaþ . tathàca samànàrthakapårbànupårbãka÷abdaprayogaþ ÷aübdapunaruktam . samànàrthakabhinnànupårbãka÷abdasya niùprayojanaü punarabhidhànamarthapunaruktam . àdyaü yathà ghaño ghaña iti . dvitãyaü yathà, ghañaþ kalasa iti . etasya pramàdàdinà sambhavaþ .. * ..>% punaruktabhedàntaramàha .
     %<arthàdàpannasya sva÷abdena punarabhidhànam .>% %<punaruktamityanuvartate . yasminnukte yasyàrthasyautsargikã pratipattirbhavati tasya tena råpeõa punarabhidhànaü punaruktam . idameva ca arthapunaruktamiti gãyate . yathà vahniruùõa iti pårbapadàkùiptoktiriyam . uùõo vahniriti uttarapadàkùiptoktiþ . evaü bahirasti gehe nàstãti vidhyàkùiptoktiþ . jãvan gehe nàsti bahirastãti niùedhàkùiptoktiþ . punaruktatraividhya¤cedaü bhàùyàdi sammatam . tasyaiva ÷abdasya punarabhidhànaü paryàyeõàbhidhànam anyat punararthapunaruktamityàhuþ ..>% * .. punar + vaca + karmaõi ktaþ . punaþkathite, tri . yathà, mahàbhàrate . 8 . 4 . 13 .
     %<bråhi sa¤jaya ! tattvena punaraktàü kathàmimàm ..>%)

#<punaruktajanmà>#, [n] puü, (punaruktaü janma yasya . %<dvãtãyaü mau¤jãbandhane .>% iti manåkterasya tathàtvam .) bràhmaõaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<punarjanma>#, [n] klã, (punarbhåyo janma .) punarvàrotpattiþ . yathà --
     %<àbrahmabhuvanàllokàþ punaràvartino'rjuna ! .
     màmupetya tu kaunteya ! punarjanma na vidyate ..>% iti ÷rãbhagavadgãtàyàm . 8 . 16 ..

#<punarnavaþ>#, puü, (punarapi chinne bhåyo'pi navaþ .) nakhaþ . iti hemacandraþ ..

#<punarnavà>#, strã, (chinnàyàü punarapi navà . yadvà, punarbhåyobhåyaþ nåyate ståyate iti . nu stutau + %<çdorap .>% 3 . 3 . 57 . ityap . tataùñàp . kùubhnàditvàt na õatvam .) ÷àkavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . ÷othaghnã 2 varùàbhåþ 3 pràvçùàyaõã 4 kañhillakaþ 5 . età aruõàþ .. ÷vetàyàþ paryàyaþ . vç÷cãràþ 2 ciràñikà 3 . iti ratnamàlà .. vi÷àkhaþ 4 kañhillaþ 5 ÷a÷ivàñikà 6 pçthvã 7 sitavarùàbhåþ 8 ghanapatraþ 9 kañhillakaþ 10 . asyà guõàþ . uùõatvam . tiktatvam . kaphakàsahçdroga÷ålàsrapàõóu÷ophànilanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. bhedakamvam . rasàyanatvam . àmadurnàmavradhnodaranà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. * ..
     %<punarnavà ÷vetamålà ÷othaghnã dãrghapatrikà .
     kañuþ kaùàyà rucyar÷aþpàõóuhçddãpanã parà ..
     ÷ophànilagara÷leùmaharã vradhnodarapraõut .. * ..
     punarnavà parà raktà raktapuùpànilàñikà .
     ÷othaghnã kùudravarùàbhårvarùaketuþ kañhillakaþ ..
     punarnavàruõà tiktà kañupàkà himà laghuþ .
     vàtalà gràhiõã ÷leùmapittaraktavinà÷inã ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<punarbhavaþ>#, puü, (chinno'pi punarbhavatãti . bhå + ac .) nakhaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 83 .. raktapunarnavà . iti ràjanirghaõñaþ .. (punar + bhå + bhàve ap . punarutpattiþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 1 . 255 .
     %<santati÷ca pravçtti÷ca janmamçtyupunarbhavàþ .. * ..>% punarbhavatãti . bhå + ac .) punarvàrajàte, tri ..

@<[Page 3,171b]>@
#<punarbhavã># [n] puü, (punarbhavaþ punaþpunarutpattirastyasyeti . punarbhava + iniþ .) àtmà . iti hemacandraþ . 6 . 2 ..

#<punarbhåþ>#, strã, (punarbhavati jàyàtveneti . bhå + kvip .) dviråóhà . tatparyàyaþ . didhiùåþ 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 23 .. %<akùatayonitvàdvidhavà punaruhyate . ityasàvanyasya bhåtvà anyasya punarbhavatãti kvipi punarbhåþ . dhiùyate ninditatayà ÷abdyate dbidhiùåþ dhiùa ÷abde nàmnãti kåþ nipàtanàddvitvam .>% iti taññãkàyàü bharataþ .. sà trividhà . yathà --
     %<parapårbàstriyastvanyàþ sapta proktà yathàkramam .
     punarbhåstrividhà tàsàü svairiõã tu caturvidhà ..
     kanyaivàkùatayoniryà pàõigrahaõadåùità .
     punarbhåþ prathamà proktà punaþsaüskàrakarmaõà ..
     de÷adharmànavekùya strã gurubhiryà pradãyate .
     utpannasàhasànyasmai sà dbitãyà prakãrtità ..
     utpannasàhasà utpannavyabhicàrà .
     asatsu devareùu strã bàndhavairyà pradãyate .
     savarõàya sapiõóàya sà tçtãyà prakãrtità ..>% iti mitàkùarà .. * .. punarvàrajàte, tri ..

#<punaryàtrà>#, strã, (punaraprathamà yàtrà .) nivartayàtrà . sà tu àùàóha÷uklapakùãyarathadvitãyànantaraü tannavamadivasavihità ÷rãjagannàthadevasya dakùiõamukhayàtrà . phire ratha iti ulñà ratha iti ca bhàùà . asyà itikartavyatà yàtrà÷abde draùñavyà ..

#<punarvasuþ>#, puü, (punaþ punaþ ÷arãreùu vasati kùetraj¤aråpeõeti . punar + vasa + uþ .) viùõuþ . (yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 39 .
     %<aghano vijayo jetà vi÷vayoniþ punarvasuþ ..>%) ÷ivaþ . kàtyàyanamuniþ . lokabhedaþ . dhanàrambhaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. nakùatravi÷eùaþ . sa ca dhanuràkçtipa¤catàràtmakaþ . yathà --
     %<madhyavartmani ÷aràsanàkçtàvambarasya suramàtçbhe gatàþ .
     liptikàþ sumukhi ! pa¤catàrake pakùapàvakamità ghañodayàt ..>% iti kàlidàsakçtaràtrilagnaniråpaõam .. tasyàdhiùñhàtrã devatà aditiþ . iti jàtakaþ .. tatra jàtaphalam . yathà, koùñhãpradãpe .
     %<prabhåtamitraþ kçta÷àstrayatnaþ sadratnakàmã varabhåùaõàóhyaþ .
     dàtà pratàpã vasudhàdhipa÷rãþ punarvasau yasya bhavet prasåtiþ ..>%

#<punarvaså>#, puü, a÷vinyàdisaptaviü÷atinakùatràntargatasaptamanakùatram . tatparyàyaþ . yàmakau 2 àdityau 3 . iti hemacandraþ .. dvivacanànto'yam ..

#<punnàgaþ>#, puü, (pumàn nàga iva ÷reùñhatvàt .) svanàma khyàtabçhatpuùpavçkùavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . puruùaþ 2 tuïgaþ 3 ke÷araþ 4 devavallabhaþ 5 . ityamaraþ . 2 . 4 . 25 .. kumbhãkaþ 6 raktake÷araþ 7 . iti ratnamàlà .. punnàmà 8 pàñaladrumaþ 9 raktapuùpaþ 10 raktareõuþ 11 aruõaþ 12 . asya puùpaguõàþ . madhuratvam . ÷ãtatvam . sugandhitvam . pittanà÷itvam . bhårito dràvaõatvam . devatàprasàdanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. kaùàyatvam . kapharaktanà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. * .. sitotpalaþ . jàtãphalaþ . nara÷reùñhaþ . pàõóunàgaþ . iti medinã . ge, 46 ..

#<punnàñaþ>#, puü, (punnàóa + pçùodaràditvàt óasya ñaþ .) cakramardaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (paryàyo'sya yathà, bhàvaprakà÷e pårbakhaõóe prathame bhàge .
     %<cakramardaþ prapunnàño dadrughno meùalocanaþ .
     padmàñaþ syàdeóagaja÷cakrã punnàña ityapi ..>%)

#<punnàóaþ>#, puü, (pumàüsaü nàóayatãti . naóa bhraü÷e + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ .) cakramardaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<punnàmanarakaþ>#, puü, (puditi nàma yasya sa punnàmà . punnàmà càsau naraka÷ceti karmadhàrayaþ .) put itinàmakanarakavi÷eùaþ . tatra ùoóa÷avidhapàpaiþ patati . yathà -- brahmovàca .
     %<paradàràbhigamanaü pàpànà¤copasevanam .
     pàruùyaü sarvabhåtànàü prathamaü narakaü smçtam ..
     phalasteyaü mahàpàpaü phalàrhasya ca pàñanam .
     pàñanaü vçkùajàtãnàü dvitãyaü parikãrtitam ..
     varjyàdànaü tathà dviùñamavadhyavadhabandhanam .
     vivàditvamahetåtthaü tçtãyaü narakaü smçtam ..
     bhayadaü sarvasattvànàü narabhåtivinà÷anam .
     bhraü÷anaü nijadharmàõàü caturthaü narakaü smçtam ..
     màraõaü mitrakauñilyaü mithyàbhi÷apana¤ca yat .
     miùñaikà÷anamityuktaü pa¤cama¤ca vipàcanam ..
     prarohaõaü yantrakaraü yamanaü yoganà÷anam .
     yànamukhyasya haraõaü ùaùñhamuktaü nçpàcanam ..
     ràjabhàgasya haraõaü ràjajàyàniùevaõam .
     ràjye tvahitakàritvaü saptamaü narakaü smçtam ..
     stabdhatvaü lolupatva¤ca labdhadharmàrthanà÷anam .
     nànàkarmakaraü proktamaùñamaü narakaü smçtam ..
     brahmasvaharaõa¤caiva bràhmaõànàü vinindanam .
     virodho bràhmaõai÷cokto navamo narakastvayam ..
     ÷iùñàcàravinà÷a¤ca mitradveùaü ÷i÷orvadham .
     ÷àstrasteyaü dharma÷ånyo da÷amaü parikãrtitam ..
     ùaóaïganidhanaü ghoraü ùàóguõyapratiùedhanam .
     ekàda÷amamevoktaü narakaü sadbhiruttama ! ..
     sadbhiruktaü sadà caivamanàcàramasatkriyà .
     saüskàraparihãõatvamidaü dvàda÷amaü smçtam ..
     hànirdharmàrthakàmànàmapavargasya hàraõam .
     svarõahartu÷ca matidaü trayoda÷amamucyate ..
     samalaü dharmahãna¤ca yadbarjyaü yacca doùajam .
     caturda÷akamevoktaü narakaü sadvigarhitam ..
     aj¤àna¤càpyaniùñhatvama÷aucama÷ubhàvaham .
     garhyaü tat pa¤cada÷akamasatyavacanàni ca ..
     àlasyaü vai ùoóa÷akamàkro÷a¤ca vi÷eùataþ .
     sarvasya càtatàyitvamagàreùvagnidàpanam ..
     icchà ca paradàreùu narakàya nigadyate .
     ãrùyàbhàva÷ca sabhyeùu auddhatyantu vigarhitam ..
     etaistu pàpaiþ puruùaþ punnàmanarake patet .
     punnàmanarakaü ghoraü vinà÷aü pràha sarvataþ ..
     etasmàt kàraõàt sàdhyastataþ puttro nigadyate ..>% iti vàmane 58 adhyàyaþ ..

#<pupphulaþ>#, puü, (pupphus . pçùodaràditvàt sasya latvam .) udarasthavàyuþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<pupphusaþ>#, puü, (pupphusavat àkçtirasyàstãti . ac .) padmabãjàdhàraþ . tatparyàyaþ . bãjakoùaþ 2 varàñakaþ 3 . (pupphusa iti ÷abdo'styasyeti .) vàmapàr÷vasthamalà÷ayaþ . phoüphaóà iti phulagharà iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . koùñhaþ 2 . iti ÷abdacandrikà .. raktaphenajaþ 3 . iti hemacandraþ .. tilakam 4 kloma 5 . ityamaraþ .. klomam 6 . iti bharataþ .. phupphuso'pi pàñhaþ .. (phupphusa÷abde'sya viùayo j¤àtavyaþ ..)

#<pumàn># [s] puü, (pàti rakùatãti . pà + %<pàteróumsun .>% uõàø . 4 . 177 . iti óumsun . óittvàt ñilopaþ .) manuùyajàtipuruùaþ . tatparyàyaþ . pa¤cajanaþ 2 puruùaþ 3 påruùaþ 4 nà 5 . ityamaraþ . 2 . 6 . 1 .. (yathà --
     %<svade÷ajàtasya janasya loke guõàdhike puüsi bhavatyavaj¤à .
     nijàïganà yadyapi råparà÷istathàpi puüsàü paradàraceùñà ..>% ityudbhañaþ ..) mabuùyajàtiþ . iti keciditi bharataþ .. puüliïgamàtra¤ca .. (kåñasthapuruùaþ . yathà, viùõupuràõe . 1 . 1 . 2 .
     %<sadakùaraü brahma ya ã÷varaþ pumàn guõormisçùñisthitikàlasaülayaþ .
     pradhànabuddhyàdijagatprapa¤casåþ sa no'stu viùõurgatibhåtimuktidaþ ..>% %<akùaramiti vikàraü niràkaroti pumàn kåñasthaþ .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã ..)

#<pura>#, ÷a agragatyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàøparaø-sakaø-señ .) ÷a, purati jyeùñhaþ kaniùñhasya agre gacchatãtyarthaþ . porità . iti durgàdàsaþ ..

#<puraü>#, klã, (priyate påryate iti . péli pårtau + kaþ .) gehaþ . dehaþ . pàñaliputtraþ . puùpàdãnàü dalàvçttiþ . iti medinã . re, 58 -- 59 .. nàgaramustà . iti ratnamàlà .. carma iti ÷abdaratnàbalã .. gçhoparigçham . iti vi÷vaþ ..

#<puraü>#, klã, strã, (pipartãti . pé + målavibhujàditvàt kaþ . yadvà, purati agra gacchatãti . pura + %<igupadhaj¤àprãkiraþ kaþ .>% 3 . 1 . 135 . iti kaþ .) haññàdivi÷iùñasthànam . iti ÷rãdharasvàmã .. bahugràmãyavyavahàrasthànam . ityamarañãkàyàü bharataþ .. tatparyàyaþ . påþ 2 purã 3 nagaram 4 pattanam 5 sthànãyam 6 kañakam 7 paññam 8 nigamaþ 9 puñabhedanam 10 . iti ÷abdaratnàvalã .. tasya lakùaõàdi yathà -- matsya uvàca .
     %<ràjà sahàyasaüyuktaþ prabhåtayavasendhanam .
     ramyamàõantu sàmantaü madhyamande÷amàvaset ..
     vai÷ya÷ådrajanapràyamanàhàryantathà paraiþ .
     ki¤cidbràhmaõasaüyuktaü bahukarmakarantathà ..
     adaivamàtçkaü ramyamanuraktajanànvitam .
     karairapãóitaü vàpi bahupuùpaphalantathà ..
     agamyaü paracakràõàü tadbàsagçhamàpadi .
     samaduþkhasukhaü ràj¤aþ satataü priyamàsthitam ..
     sarãsçpavihãna¤ca vyàóataskaravarjitam .
     evaüvidhaü yathàlàbhaü ràjà viùayamàvaset ..
     etaddurgaü nçpaþ kuryàt ùaõõàmekatamaü budhaþ .
     vanadurgaü mahãdurgaü naradurgantathaiva ca ..
     vàrkùa¤caivàmbudurga¤ca giridurga¤ca pàrthiva ! .
     sarveùàmeva durgàõàü giridurgaü pra÷asyate ..
     durga¤ca parighopetaü cayàññàlakasaüyutam .
     ÷ataghnãyantramukhyai÷ca ÷ata÷a÷ca samàvçtam ..
     gopuraü sakavàña¤ca tatra syàt sumanoharam .
     sapatàkaü gajàråóho yena ràjà vi÷et puram ..
     catasra÷ca tathà kàryà vãthayaþ sarvatomukhàþ .
     ekasmiüstatra vãthyagre devave÷ma bhaveddçóham ..
     dvitãye vàpi vãthyagre ràjave÷ma vidhãyate .
     dharmàdhikaraõaü kàryaü vãthyagre ca tçtãyake ..
     caturthe caiva vãthyagre gopurantu vidhãyate ..
     àyataü caturasraü và vçttaü và kàrayet puram .
     muktihãnaü trikoõa¤ca yavamadhyantathaiva ca ..
     ardhacandraprakàra¤ca vajàkàra¤ca kàrayet ..
     ardhacandraü pra÷aüsanti nadãtãreùu tadvaset .
     anyatra tanna kartavyaü prayatnena vijànatà ..
     ràj¤à kàràgçhaü kàryaü dakùiõe ràjave÷manaþ .
     tasyàpi dakùiõe bhàge gajasthànaü vidhãyate ..
     gajànàü pràïmukhà ÷àlà kartavyà vàpyudaïmukhà .
     àgneye ca tathà bhàge àyudhàgàramiùyate ..
     mahànasa¤ca dharmaj¤a ! karma÷àlàstathàparàþ .
     gçhaü purodhasaþ kàryaü vàmato ràjave÷manaþ ..
     mantrivedavidà¤caiva cikitsàkartareva ca .
     tatraiva ca tathà bhàge koùñhàgàraü vidhãyate ..
     gavàü sthànaü tathaivàtra turagàõàntathaiva ca .
     uttaràbhimukhà ÷reõã turagàõàü vidhãyate ..
     dakùiõàbhimukhà vàtha pari÷iùñàstu garhitàþ .
     turagàstu tathà dhàryàþ pradãpaiþ sàrvaràtrikaiþ ..
     kukkuñàn vànaràü÷caiva markañàü÷ca naràdhipa ! .
     dhàrayeda÷va÷àlàyàü savatsàü dhenumeva ca ..
     ajà÷ca dhàryà yatnena turagàõàü hitaiùiõà .
     gogajà÷vàdi÷àlàsu tatpurãùasya nirgamam .
     astaü gate na kartavyaü devadeve divàkare ..
     tatastatra yathàsthànaü ràjà vij¤àya sàrathim .
     dadyàdàvasathasthànaü sarvaùàmanupårba÷aþ ..
     yodhànàü ÷ilpinà¤caiva sarveùàmavi÷eùataþ .
     dadyàdàvasathàn durge mantrakàlavidàü ÷ubhàn ..
     govaidyàna÷vavaidyàü÷ca gajavaidyàüstathaiva ca .
     àhareta bhç÷aü ràjà durge parabalàrujaþ ..
     ku÷ãlavànàü vipràõàü durge sthànaü vidhãyate .
     na bahånàmato durgaü vinàü kàryaü tathà bhavet ..
     sarvaü nirarthakaü kàryaü vinà durgaü mahãpate ! .
     durge yantràþ prakartavyà nànàpraharaõànvitàþ .
     sahasraghàtino ràjaüstaistu rakùà vidhãyate ..
     durgadvàràõi guptàni kàryàõyapi ca bhåbhujà .
     sa¤caya÷càtra sarveùàmàyudhànàü vidhãyate ..
     dhanuùàü kùepaõãyànàü tomaràõà¤ca bhàrgava ! .
     ÷aràõàmatha khaógànàü kavacànàntathaiva ca ..
     laguóànà¤ca kuntànàü parighaiþ sahapàrthiva . ! a÷manà¤ca prabhåtànàü mudgaràõàntathaiva ca ..
     tri÷ålànàü paññi÷ànàü kuõapànà¤ca pàrthiva ! .
     pràsànà¤ca sa÷ålànàü ÷aktãnà¤ca narottama ! ..
     para÷vadhànàü cakràõàü varmaõà¤carmabhiþ saha .
     kuddàlarajjuvetràõàü piñakànàntathaiva ca ..
     hemukànà¤ca dàtràõàmaïgàrasya ca sa¤cayaþ .
     sarveùàü ÷ilpabhàõóànàü sa¤caya÷càtra iùyate ..
     vàditràõà¤ca sarveùàmauùadhãnàntathaiva ca .
     yavasànàü prabhåtànàmindhanasya ca sa¤cayaþ ..
     guóànàü sarvatailànàü gorasànàntathaiva ca .
     vasànàmatha majjànàü snàyånàmasthibhiþ saha ..
     gocarmapañahànà¤ca dhànyànàü sarvatastathà .
     tathaiva parpañànà¤ca yavagodhåmayorapi ..
     ratnànàü sarvavastràõàü lohànà¤càpya÷eùataþ .
     kalàyamudgamàùàõàü caõakànàü tilaiþ saha ..
     tathà ca sarva÷asyànàü pàü÷ugomayayorapi .
     ÷aõasarjarasaü bhårjajatulàkùà÷ca ñaïkaõam ..
     ràjà sa¤cinuyàddurge yaccànyadapi ki¤cana .. * ..
     kumbhà÷cà÷ãviùàþ kàryà vyàlasiühàdayastathà .
     mçgà÷ca pakùiõa÷caiva viruddhà ye parasparam ..
     sthànàni ca viruddhànàü suguptàni pçthak pçthak .
     kartavyàni mahàbhàga ! yatnena pçthivãkùità ..
     uktàni càpyanuktàni ràjadravyàõya÷eùataþ .
     suguptàni pure kuryàjjanànàü hitakàmyayà ..
     jãvakarùabhakàkolãàmalakyaþ paråùakam .
     ÷àlaparõã pç÷niparõã mudgaparõã tathaiva ca ..
     màùaparõã ca mede dve ÷àrive dve valàtrayam .
     vãrà ÷vasantã vçùñãyà bçhatã kaõñakàrikà ..
     bhçïgã ÷çïgàñakã droõã varùàbhårdarbhareõukà .
     madhuparõã vidàryau dve mahàkùudrà mahàtapà ..
     dhanvanà saha devàhvà kañukairaõóakaü viùam .
     parõà÷anàkamçdvãkà phalgukharjårayaùñikà ..
     ÷ukràti÷ukrakà÷maryacchatràticchatravãraõàþ ..
     ikùurikùuvikàrà÷ca phàõitàdyà÷ca sattama ! .
     siühã ca sahadevã ca vi÷vedevàñaråùakam ..
     madhukaü puùpakaü sàkùà ÷atapuùpà madhålikà .
     ÷atàvarãmadhåke ca piyàlantàlameva ca ..
     àtmaguptà kañphalàkhyà dàradà ràja÷ãrùikà .
     ràjasarùapadhanyàkamçùyaproktà tathotkañà ..
     kàla÷àkaü padmabãjaü govallã madhuvallikà .
     ÷ãtapàkã kuliïgàkùã kàkajihvorupatrikà ..
     irvàrutrapuùau cobhau gu¤jàrakapunarnave .
     ka÷erukà tu kà÷mãrã vi÷va÷àlåkake÷aram .. * ..
     ÷åkadhànyàni sarvàõi ÷amãdhànyàni yàni ca .
     kùãraü kùaudraü tathà ÷ukraü majjà tailaü vasà ghçtam ..
     nikocàbhiùukàsphoñaü vàtàsàmàrumàlakam .
     evamàdãni cànyàni vij¤eyo madhuro gaõaþ ..
     ràjà sa¤cinuyàt sarvaü pure nirava÷eùataþ .
     dàóimàmràtakàmrà÷ca tintióãkàmlavetasam ..
     bhavyaü karkandhu lakucaü karamardakaråùakam .
     bãjapårakakàõóãraü màlatã ràjabandhukam ..
     kauñakadvayaparõàni dbayoramlikayorapi .
     pàrevataü nàgarakaü pràcãnàrukameva ca ..
     kapitthàmalakã cukraü phalaü danta÷añhasya ca .
     jambãraü navanãta¤ca sauvãrakatuùodake ..
     suràrasa¤ca madyàni maõóatakradadhãni ca .
     ÷uktàni caiva sarvàõi j¤eyànyamlagaõaü dvijàþ ..
     evamàdãni sarvàõi ràjà sa÷cinuyàt pure ..
     saindhavodbhidapàñeyapàkyasàmudraromakam .
     kupyasauvarcalaviñaü bàlakeyaü yavàhvayam ..
     auùakùàraü kàlabhasma vij¤eyo lavaõo gaõaþ .
     evamàdãni sarvàõi ràjà sa¤cinuyàt pure ..
     pippalã pippalãmålaü cavyacitrakanàgaram .
     kuñherakaü samaricaü ÷igrubhallàtasarùapàþ ..
     kuùñhàjamodà kiõihã hiïgumålakadhànyakam .
     kàravã ku¤cikàjàjyaþ sumukhaþ kàlamàlikà ..
     phaõijjhako'tha la÷unaü bhåstçõaü surasastathà .
     kàyasthà ca vayaþsthà ca haritàlaü manaþ÷ilà ..
     amçtà ca rudantã ca rohiùaü kuïkumaü tathà .
     vacà eraõóakàõóãraü ÷allakã hapuùà tathà ..
     sarvapittàni måtràõi pràyo haritakàni ca .
     saïgaràõi ca målàni ùaùñikhàriviùàõi ca ..
     phalàni caiva ca tathà såkùmailà hiïgupatrikà .
     evamàdãni cànyàni gaõaþ kañukasaüj¤akaþ .
     ràjà sa¤cinuyàddurge prayatnena nçpottama ! .. * ..
     mustacandanahnãverakçtamàlakadàravaþ .
     haridràmalako÷ãraü raktamàlakavastukam ..
     dårvàpañolakañukàdantitvakpatrakacchuràþ .
     kiràtatiktakaü nimbaü viùà càtiviùà tathà ..
     tàlã÷apatraü tagaraü saptaparõavikaïkatàþ .
     kàkoóumbarakodãcyasuùavyaþ kiõihã tathà ..
     ùaógranthà rohiõã màüsã parpañaü madayantikà .
     rasà¤janaü bhçïgaràjaü pataïgã paripelavam ..
     duùpar÷à guruõã kàmà ÷yàmàkaü gandhanàkulã .
     catuùparõã vyàghranakhamambakà caturaïgulà ..
     rambhà caiva kuthàpuùpã tàràsphotà hareõukà .
     vetràgro vetasastumbã viùàõã lohama¤janam ..
     màlatã karatiktàkhyà viùàïgã jihvikà tathà .
     paryaña¤ca guóåcã ca gaõastiktakasaüj¤akaþ ..
     evamàdãni cànyàni ràjà sa¤cinuyàt pure .
     abhayàmalake cobhe tathaiva ca vibhãtakam ..
     priyaïgudhàtakãpuùpaü mocalodhràrjunàsanàþ .
     anantàntrã murànaïgà ÷yonàkaü kaóyalaü tathà ..
     bhårjapatraü ÷ilodbhedaü pàñalàpatralomakam .
     samaïgà trivçtàmålaü kàrpàsà gairikà¤janam ..
     vidrumaü samaghåcchiùñaü kumbhãkàkumudotpalam .
     nyagrodhodumbarà÷vatthakiü÷ukà ÷iü÷apà ÷amã ..
     piyàlapilukà ÷àla÷irãùaü padmakantathà .
     vilvo'gnimanthaþ plakùa÷ca ÷yàmàkayavakodravam ..
     ràjàdanaü karãra¤ca dhànyakapriyakau tathà .
     ÷àkoñà÷okavadaràþ kadambakhadiradvayam ..
     eùàü patràõi sàràõi målàni kusumàni ca .
     evamàdãni cànyàni kaùàyàkhyo gaõo mataþ ..
     prayatnena nçpa÷reùñhaþ ! ràjà sa¤cinuyàt pure .
     kãñà÷ca màraõe yogyà vyaïgatàyàntathaiva ca ..
     vàtadhåmàmbumàrgàõàü dåùaõàni tathaiva ca .
     dhàryàõi pàrthivairdurge tàni vakùyàmi bhàrata ! ..
     viùàõàndhàraõaü kàryaü prayatnena mahãbhujà .
     vicitrà÷ca gadà dhàryà viùapra÷amanàstathà ..
     rakùobhåtapi÷àcaghnàþ pàpaghnàþ puùñivardhanàþ .
     kalàvida÷ca puruùàþ pure dhàryàþ prayatnataþ ..
     bhãtàn pramattàn kupitàn tathaiva ca vimànitàn .
     kubhçtyàn pàpa÷ãlàü÷ca na ràjà vàsayet pure ..
     yantràyudhàññàlacayopapannaü samapradhànyauùadhisaüprayuktam .
     baõigjanai÷cànvitamàvaseta durgaü suguptaü nçpatiþ sadaiva ..>% iti màtsye ràjadharme durgasampattirnàma 191 adhyàyaþ .. * .. pure varõanãyàni yathà --
     %<pure haññapratolã ca parikhàtoraõadhvajàþ .
     pràsàdàdhvaprapàràmavàpãve÷yàþ satã tvarã ..>% iti kavikalpalatà .. ava÷iùñaü nagara÷abde draùñavyam ..

#<puraþ>#, puü, (pipartãti . pé + kaþ .) gugguluþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 36 .. (asya paryàyo yathà --
     %<guggulurdevadhåpa÷ca jañàyuþ kau÷ikaþ puraþ .
     kumbholåkhalakaü klãve mahiùàkùaþ palaïkaùaþ ..>%
     %<amlaü tãkùõamajãrõa¤ca vyavàyaü ÷ramamàtapam .
     madyaü roùantyajet samyagguõàrthã purasevakaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) pãtajhiõñã . iti ÷abdacandrikà ..

#<puraþ>#, [s] vya, (pårbasmin pårbasmàt pårbo và evaü pårbasyàþ pårbasyàmityàdi . pårba + %<pårbàdharàvaràõàmasi puradhava÷caiùàm .>% 5 . 3 . 39 . iti asi tadyogena pur ityàde÷a÷ca .) agrataþ . ityamaraþ . 3 . 4 . 7 .. (yathà, kumàre . 4 . 3 .
     %<ayi jãvitanàtha ! jãvàsãtyabhidhàyotthitayà tayà puraþ .
     dadç÷e puruùàkçti kùitau harakopànalabhasma kevalam ..>%) pràcyàü di÷i . prathame kàle . (yathà, abhij¤àna÷akuntalàyàm . 7 aïke .
     %<udeti pårbaü kusumaü tataþ phalaü ghanodayaþ pràk tadanantaraü payaþ .
     nimittanaimittikayorayaü vidhistava prasàdasya purastu sampadaþ ..>%) puràrthe . atãte . iti taññãkàyàü bharataþ ..

#<puraþsaraþ>#, tri, (puro'gre sarati gacchatãti . sç + %<puro'grato'greùu sarte .>% 3 . 2 . 118 . iti ñaþ .) agragàmã . ityamaraþ . 2 . 8 . 72 .. (yathà, mahàbhàrate . 4 . 19 . 22 .
     %<yasyàþ puraþsarà hyàsan pçùñhata÷cànuyàyinaþ .
     sàhamadya sudeùõàyàþ puraþpa÷càcca gàminã ..>%) asya paryàyaþ agrasara÷abde draùñavyaþ ..

#<pura¤janaþ>#, puü, (paraü dehakùetraü janayatãti . jani + bàhulakàt khaþ .) jãvaþ . yathà --
     %<puruùaü pura¤janaü vidyàt yadvyanaktyàtmanaþ puram .
     ekadvitricatuùpàdaü bahupàdamapàdakam ..>% iti ÷rãbhàgavate . 4 . 29 . 2 ..

#<pura¤janã>#, strã, (pura¤jana + gauràditvàt ïãù .) buddhiþ . yathà --
     %<na vidàma vayaü samyak kartàraü puruùarùabha ! .
     àtmana÷ca parasyàpi gotraü nàma ca yatkçtam ..
     ràjan ! madãyàþ sarvete màmàhu÷ca pura¤janãm ..>%
     %<buddhintu pramadàü vidyànmamàhamiti yat kçtam .
     yàmadhiùñhàya dehe'smin pumàn bhuïkte'kùibhirguõàn ..>% iti ÷rãbhàgavate . 4 skandhe . 25 . 29 adhyàyau ..

#<pura¤jayaþ>#, puü, (puraü ÷atrupuraü jayatãti . ji + khac .) såryavaü÷ãyaràjavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . kàkusthaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, bhàgavate . 9 . 6 . 12 .
     %<pitaryuparate'bhyetya vikukùiþ pçthivãmimàm .
     ÷àsadãje hariü yaj¤aiþ ÷a÷àda iti vi÷rutaþ ..
     pura¤jayastasya suta indravàha itãritaþ .
     kakustha iti càpyuktaþ ÷çõu nàmàni karmabhiþ ..>% påruvaü÷ãyaþ sç¤jayaputtraþ . yathà, harivaü÷e . 31 . 18 .
     %<sç¤jayasyàbhavat puttro vãro ràjà pura¤jayaþ .
     janamejayo mahàràja ! pura¤jayasuto'bhavat ..>% puraü jayatãti . pura + ji + khac .) purajayakartari, tri .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 102 . 45 .
     %<svànyeva te'pi ràùñràõi jagmuþ parapura¤jaya ! ..>%)

#<purañaü>#, klã, (purati agre gacchatãti . pura + bàhulakàt añan .) suvarõam . yathà --
     %<hariþ purañasundaradyutikadambasandãpitaþ sadà hçdayakandare spharatu vaþ ÷acãnandanaþ ..>% iti vidagdhamàdhavaþ ..

#<puraõaþ>#, puü, (piparti påryate veti . pé pàlanàdau + %<képévçjimandinidhà¤aþ kyuþ .>% uõàø 2 . 81 . iti kyuþ . utvaü raparatva¤ca .) samudraþ . ityuõàdikoùaþ ..

@<[Page 3,174a]>@
#<purataþ>#, [s] vya, (purati agre gacchatãti . pura + bàhulakàt atasuc .) agrataþ . ityamaraþ . 3 . 4 . 7 .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 1 . 107 .
     %<nirgate ma¤jarãku¤jàdapa÷yat puratastataþ .
     kanye nãlanicolinyau sa keciccàrulocane ..>%)

#<puratañã>#, strã, (purasthità tañãva .) haññã . kùudrahaññaþ . iti hàràvalã . 164 ..

#<puradvàraü>#, klã, (purasya dbàram .) nagaradbàram . tatparyàyaþ . gopuram 2 . ityamaraþ . 2 . 2 . 16 .. (yathà, manuþ . 5 . 92 .
     %<dakùiõena mçtaü ÷ådraü puradvàreõa nirharet .
     pa÷cimottarapårbaistu yathàyogaü dbijammanaþ ..>%)

#<puradviñ>#, [ù] puü, (puraü dveùñãti . dviù + kvip . mayanirmitànàü puravi÷eùàõàü dàhakatvàdasya tathàtvam .) ÷ivaþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, bhàgavate . 4 . 6 . 7 .
     %<sa itthamàdi÷ya surànajastu taiþ samanvitaþ pitçbhiþ sapraje÷aiþ .
     yayau sadhiùõyànnilayaü puradviùaþ kailàsamadripravaraü priyaü prabhoþ ..>%)

#<purandaraü>#, klã, (pur + dàri + khac .) cavikam . iti ÷abdacandrikà ..

#<purandaraþ>#, puü, (arãõàü puro dàrayatãti . dé + õic + %<påþsarvayordàrisahoþ .>% 3 . 2 . 41 . iti khac . %<vàcaü yamapurandarau ca .>% 6 . 3 . 61 . iti nipàtitaþ .) indraþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 44 .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 101 . 9 .
     %<kàleyabhayasantrasto devaþ sàkùàt purandaraþ .
     jagàma ÷araõaü ÷ãghraü tantu nàràyaõaü prabhum ..>% puraü gehaü dàrayatãti . dàri + khac . nipàtitaþ .) cauraþ . yathà --
     %<samàüsamãnà yadi pàka÷àlà samàüsamãnà da÷a dhenavaþ syuþ .
     purandarasyàviùayaü yadi syàt purandarasyàpi puraü na yàce ..>% ityudbhañaþ ..

#<purandarà>#, strã, (puraü dàrayati pravàhairiti . dàri + khac . nipàtanàt sàdhuþ . tataùñàp .) gaïgà . iti hàràvalã ..

#<purandhriþ>#, strã, (svajanasahitaü puraü dhàrayatãti . dhç¤a + khac . gauràditvàt ïãù . pçùodaràditvàt hnasvo và .) ùatiputtraduhitràdimatã . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . kuñumbinã . ityamaraþ . 2 . 6 . 6 .. (yathà, raghuþ . 7 . 28 .

#<purandhrã># strã, (svajanasahitaü puraü dhàrayatãti . dhç¤a + khac . gauràditvàt ïãù . pçùodaràditvàt hnasvo và .) ùatiputtraduhitràdimatã . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . kuñumbinã . ityamaraþ . 2 . 6 . 6 .. (yathà, raghuþ . 7 . 28 .
     %<tau snàtakairbandhumatà ca ràj¤à purandhribhi÷ca krama÷aþ prayuktam .
     kanyàkumàrau kanakàsanasthau àrdràkùatàropaõamanvabhåtàm ..>%) strãmàtram . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pura÷caraõaü>#, klã, (puro'grata÷caraõaü mantrajapàdipa¤càïgakarmàcaraõamiti .) puraskriyà . sà tu sveùñadevatàmantrasiddhyarthaü taddevatàpåjàpårbakaü tanmantrajapahomatarpaõàbhiùekabràhmaõabhojanaråpapa¤càïgakasàdhanà . yathà, yoginãhçdaye .
     %<guroràj¤àü samàdàya ÷uddhàntaþkaraõo naraþ .
     tataþ puraskriyàü kuryànmantrasaüsiddhikàmyayà ..
     jãvahãno yathà dehã sarvakarmasu na kùamaþ .
     pura÷caraõahãno'pi tathà mantraþ prakãrtitaþ ..
     tasmàdàdau svayaü kuryàt guruü và kàrayedbudhaþ .
     gurorabhàve vipraü và sarvapràõihite ratam .
     snigdhaü ÷àstravidaü mitraü nànàguõasamanvitam ..
     striyaü và sadguõopetàü saputtràü viniyojayet ..
     àdau puraskriyàü kartuü sthànanirõaya ucyate ..>% yoginãhçdaye .
     %<puõyakùetraü nadãtãraü guhàparvatamastakam .
     tãrthaprade÷àþ sindhånàü saïgamaþ pàvanaü vanam ..
     udyànàni viviktàni vilvamålaü tañaü gireþ ..
     tulasãkànanaü goùñhaü vçùa÷ånyaü ÷ivàlayam ..
     a÷vatthàmalakãmålaü go÷àlàjalamadhyataþ .
     devatàyatanaü kålaü samudrasya nijaü gçham ..
     sàdhaneùu pra÷astàni sthànànyetàni mantriõàm .
     athavà nivasettatra yatra cittaü prasãdati .. * ..>% tathà .
     %<gçhe ÷ataguõaü vidyàdgoùñhe lakùaguõaü bhavet .
     koñirdevàlaye puõyamanantaü ÷ivasannidhau ..
     mlecchaduùñamçgavyàla÷aïkàtaïkavivarjite .
     ekàntapàvane nindàrahite bhaktisaüyute ..
     sude÷e dhàrmike de÷e subhikùe nirupadrave .
     ramye bhaktajanasthàne nivaset tàpasaþ priye ! ..
     guråõàü sannidhàne ca cittaikàgrasthale tathà .
     eùàmanyatamasthànamà÷ritya japamàcaret ..
     yatra gràme japenmantrã tatra kårmaü vicintayet ..>% gautamãye .
     %<parvate sindhutãre và puõyàraõye nadãtañe .
     yadi kuryàt pura÷caryàü tatra kårmaü na cintayet ..>% vilvamålàdàvapi kårmacintà nàsti taduktaü vai÷ampàyanasaühitàyàm .
     %<puõyakùetraü gçhã tãrthaü devatàyatanaü ÷ubham .
     nadãtãraü tathà sindhusaïgamo'timanoharaþ ..
     parvatasya guhà÷caiva tathà parvatamastakam .
     vilvamålaü samudra÷ca vanamudyànameva ca ..
     eùu sthàneùu viprendra ! kårmacakraü na cintayet .
     gràme và yadi và vàstau gçhe ta¤ca vicintayet ..>% atha pura÷caraõe bhakùyàdiniyamaþ . gautamãye .
     %<pura÷caraõakçnmantrã bhakùyàbhakùyaü vicàrayet .
     anyathà bhojanàddoùàt siddhihàniþ prajàyate ..
     ÷astànna¤ca sama÷nãyàt mantrasiddhisamãhayà .
     tasmànnityaü prayatnena ÷astànnà÷ã bhavennaraþ ..>% agastyasaühitàyàm .
     %<dadhi kùãraü ghçtaü gavyaü aikùavaü guóavarjitam .
     tilà÷caiva sità mudgàþ kandaþ kemukavarjitaþ ..
     nàrikelaphala¤caiva kadalã lavalã tathà .
     àmramàmalaka¤caiva panasa¤ca harãtakã ..
     vratàntare pra÷asta¤ca haviùyaü manyate budhaiþ ..>% vratàntara iti .
     %<haimantikaü sitàsvinnaü dhànyaü mudgàstilà yavàþ .
     kalàyakaïgunãvàrà vàståkaü hilamocikà ..
     ùaùñikà kàla÷àka¤ca målakaü kemuketarat .
     lavaõe saindhavasàmudre gavye ca dadhisarpiùã ..
     payo'nuddhçtasàra¤ca panasàmraharãtakã .
     pippalã jãraka¤caiva nàgaraïga¤ca tintióã ..
     kadalãlavalãdhàtrãphalàniguóamaikùavam .
     atailapakvaü munayo haviùyànnaü pracakùate ..
     bhu¤jàno và haviùyànnaü ÷àkaü yàvakameva và .
     payo målaü phalaü vàpi yatra yatropalabhyate ..
     rambhàphalaü tintióãkaü kamalà nàgaraïgakam .
     phalànyetàni bhojyàni ebhyo'nyàni vivarjayet ..>% yattu yoginãtantre .
     %<ci¤cà¤ca nàlikà÷àkaü kalàyaü lakucaü tathà .
     kadambaü nàrikela¤ca vrate kuùmàõóakaü tyajet ..>% tattu vratàntare bodhyam . ci¤cà tintióã .. * .. atha varjyàni .
     %<vivarjayenmadhu kùàralavaõaü tailameva ca .
     tàmbålaü kàüsyapàtra¤ca divàbhojanameva ca ..>% tathà .
     %<kùàra¤ca lavaõaü màüsaü gç¤janaü kàüsyabhojanam .
     màùàóhakãmasåràü÷ca kodravàü÷caõakànapi ..
     annaü paryuùita¤caiva niþsnehaü kãñadåùitam ..>% ràmàrcanacandrikàyàm .
     %<maithunaü tatkathàlàpaü tadgoùñhãþ parivarjayet .
     çtukàlaü vinà mantrã svastriyaü naiva gacchati ..
     lavaõa¤ca pala¤caiva kùàraü kùaudraü rasàntaram .
     kauñilyaü kùauramabhyaïgamaniveditabhojanam ..
     asaïkalpitakçtya¤ca varjayenmardanàdikam .
     snàyàcca pa¤cagavyena kevalàmalakena và ..
     mantrajaptànnapànãyaiþ snànàcamanabhojanam .
     kuryàdyathoktavidhinà trisandhyaü devatàrcanam ..
     apavitrakaro nagnaþ ÷irasi pràvçto'pi và .
     pralapan prajapedyàvattàvat niùphalamucyate ..>% nàradãye .
     %<mçdu soùõaü supakva¤ca kuryàdvai laghu bhojanam .
     nendriyàõàü yathà vçddhistathà bhu¤jãta sàdhakaþ ..>% kulàrõave'pi .
     %<yasyànnapànapuùñàïgaþ kurute dharmasa¤cayam .
     annadàtuþ phalasyàrdhaü kartu÷càrdhaü na saü÷ayaþ ..
     tasmàt sarvaprayatnena parànnaü varjayet sudhãþ .
     pura÷caraõakàleùu sarvakarmasu ÷àmbhavi ! ..
     jihvà dagdhà parànnena karau dagdhau pratigrahàt .
     parastrãbhirmano dagdhaü kathaü siddhirvarànane ! ..>% parànnaü bhikùitetaraviùayam . bhikùàyàü tasya svatvotpàdàt . tathà ca .
     %<vaidikàcàrayuktànàü ÷ucãnàü ÷rãmatàü satàm .
     satkulasthànajàtànàü bhikùà÷ã càgrajanmanàm ..
     vihàya vahniü nahi vastu ki¤cit gràhyaü parebhyaþ sati sambhave ca .
     asambhave tãrthabahirvi÷uddhàt parvàtirikte pratigçhya japyàt ..
     tatràsamartho'nudinaü vi÷uddhàt yàceta yàvaddinamàtrabhaikùyam .
     gçhõàti ràgàdadhikaü na siddhiþ prajàyate kalpa÷atairamuùya .. * ..
     sakçduccarite ÷abde praõavaü samudãrayet .
     prokte pàra÷ave ÷abde pràõàyàmaü sakçccaret ..
     bahupralàpã àcamya nyasyàïgàni tato japet .
     kùute'pyevaü tathàspç÷yasthànànàü spar÷anena ca ..
     evamàdãü¤ca niyamàn pura÷caraõakçccaret ..
     viõmåtrotsarga÷aïkàdiyuktaþ karma karoti yat .
     japàrcanàdikaü sarvamapavitraü bhavetpriye ! ..
     malinàmbarake÷àdimukhadaurgandhyasaüyutaþ .
     yo japettaü dahatyà÷u devatà guptisaüsthità ..
     àlasyaü jçmbhaõaü nidràü kùutaü niùñhãvanaü bhayam .
     nãcàïgaspar÷anaü kopaü japakàle vivarjayet .. * ..
     evamuktavidhànena vilambaü tvaritaü vinà .
     uktasaükhyaü japaü kuryàt pura÷caraõasiddhaye ..
     devatàgurumantràõàmaikyaü sambhàvayan dhiyà .
     japedekamanàþ pràtaþkàlaü madhyandinàvadhi ..
     yatsaïkhyayà samàrabdhaü tat kartavyaü dine dine .
     yadi nyånàdhikaü kuryàt vratabhraùño bhavennaraþ ..>% muõóamàlàyàm .
     %<yatsaïkhyayà samàrabdhaü tat japtavyaü dine dine .
     nyånàdhikaü na kartavyamàsamàptaü sadà japet ..
     prajapeduktasaïkhyàyà÷caturguõajapaü kalau ..>% anyatràpi .
     %<kçte japastu kalpoktastretàyàü dbiguõo mataþ .
     dvàpare triguõaþ prokta÷caturguõajapaþ kalau ..>% kulàrõave'pi .
     %<nyånàtiriktakarmàõi na phalanti kadàcana .
     yathàvidhikçtànyeva satkarmàõi phalanti hi ..
     bhå÷ayyà brahmacàritvaü maunamàcàryasevità .
     nityapåjà nityadànaü devatàstutikãrtanam ..
     nityaü trisavanaü snànaü kùudrakarmavivarjanam .
     naimittikàrcana¤caiva vi÷vàso gurudevayoþ ..
     japaniùñhà dvàda÷aite dharmàþ syurmantrasiddhidàþ ..
     strã÷ådrapatitavràtyanàstikocchiùñabhàùaõam .
     asatyabhàùaõaü jihmabhàùaõaü parivarjayet ..
     satyenàpi na bhàùeta japahomàrcanàdiùu .
     anyathànuùñhitaü sarvaü bhavatyeva nirarthakam ..
     pura÷caraõakàle tu yadi syànmçtasåtakam .
     tathà ca kçtasaïkalpo vrataü naiva parityajet ..>% yoginãhçdaye .
     %<÷ayãtaku÷a÷ayyàyàü ÷ucivastradharaþ sadà .
     pratyahaü kùàlayet ÷ayyàmekàkã nirbhayaþ svapet ..
     asatyabhàùaõaü vàcaü kuñilàü parivarjayet .
     vajjeyedgãtavàdyàdi÷ravaõaü nçtyadar÷anam ..
     abhyaïgaü gandhalepa¤ca puùpadhàraõameva ca .
     tyajeduùõodakasnànamanyadevaprapåjanam ..>% tatraiva .
     %<naikavàsà japenmantraü bahuvàsàkulo'pi và ..>% vai÷ampàyanasaühitàyàm .
     %<viparyàsaü sa kuryàcca kadàcidapi mohataþ .
     uparyadho bahirvastre pura÷caraõakçnnaraþ ..
     patitànàmantyajànàü dar÷ane bhàùaõe ÷rute .
     kùute'dhovàyugamane jçmbhaõe japamutsçjet ..
     tathà tasya ca tatpràptau pràõàyàmaü ùaóaïgakam .
     kçtvà samyak japet ÷eùaü yadvà såryàdidar÷anam ..>% àdi÷abdàdbahniü bràhmaõa¤ca .. * .. tantràntare .
     %<manaþsaüharaõaü ÷aucaü maunaü mantràrthacintanam .
     avyagratvamanirvedo japasampattihetavaþ .. * ..
     uùõã÷ã ka¤cukã nagno muktake÷o gaõàvçtaþ .
     apavitrakaro'÷uddhaþ pralapanna japet kvacit ..
     anàsanaþ ÷ayàno và gacchan bhu¤jàna eva và .
     apràvçtau karau kçtvà ÷irasà pràvçto'pi và ..
     cintàvyàkulacitto và kùubdho bhràntaþ kùudhànvitaþ .
     rathyàyàma÷ivasthàne na japettimiràlaye ..
     upànadgåóhapàdo và yàna÷ayyàgato'pi và .
     prasàrya na japet pàdàvutkañàsana eva ca .
     na yaj¤akàùñhe pàùàõe na bhåmau nàsane sthitaþ ..>% tathà .
     %<màrjàraü kukkuñaü krau¤caü ÷vànaü ÷ådraü kapiü kharam .
     dçùñvàcamya japet ÷eùaü spçùñvà snànaü vidhãyate ..>% sarvatra jape tvayaü niyamaþ .. mànase tu niyamo nàüstyeva . tathà ca .
     %<a÷ucirvà ÷ucirvàpi garchastiùñhan svapannapi .
     mantraika÷araõo vidbàn manasaiva sadàbhyaset ..
     na doùo mànase jàpye sarvade÷e'pi sarvadà ..>% ÷yàmàdijape tu tattanmantre vi÷eùo vaktavyaþ .. japaphalamàha ÷ivadharme .
     %<japaniùñho dvija÷reùñho'khilayaj¤aphalaü labhet .
     sarveùàmeva yaj¤ànàü jàyate'sau mahàphalaþ ..
     japena devatà nityaü ståyamànà prasãdati .
     prasannà vipulàn kàmàn dadyànmukti¤ca ÷à÷vatãm ..>% pàdme .
     %<yakùarakùaþpi÷àcà÷ca grahàþ sarpà÷ca bhãùaõàþ .
     jàpinaü nopasarpanti bhayabhãtàþ samantataþ ..>% pàdmanàradãyayoþ .
     %<yàvantaþ karmayaj¤àþ syuþ pradiùñàni tapàüsi ca .
     sarve te japayaj¤asya kalàü nàrhanti ùoóa÷ãm ..
     màhàtmyaü vàcikasyaitajjapayaj¤asya kãrtitam .
     tasmàcchataguõopàü÷uþ sahasro mànasaþ smçtaþ ..>% tathà tantre .
     %<mànasaþ siddhikàmànàü puùñikàmairupàü÷ukaþ .
     vàciko màraõe caiva pra÷asto japa ãritaþ ..>% gautamãye .
     %<÷aktyà trisavanaü snànamanyathà dviþ sakçcca và .
     trisandhyaü prajapenmantraü påjanaü tatsamaü bhavet ..>% sandhyàtraye påjàïgatvàjjapamaùñottara÷atamityarthaþ ..
     %<ekadà và bhavet påjà na japet påjanaü vinà .
     japànte và bhavet påjà påjànte và japenmanum ..
     pràtaþkàlaü samàrabhya japenmadhyandinàvadhi ..>% madhyandinàvadhãti na niyamaparaü kintvadhikakàlavyavacchedaparam . anyathà tatsamayajapaniyame kadàcit jihvàyà jàóyàjàóyena và pratiniyatadivasãyajapasaïkhyàyà apårõatve adhikatve và niyamabhaïgaþ syàt .. * ..
     %<manaþ saühçtya viùayànmantràrthagatamànasaþ .
     na drutaü na vilamba¤ca japenmauktikapaüktivat .. * ..
     japaþ syàdakùaràvçttirmànasopàü÷uvàcikaiþ .
     dhiyà yadakùara÷reõãü varõasvarapadàtmikàm ..
     uccaredarthamuddi÷ya mànasaþ sa japaþ smçtaþ ..>% mantranirõaye .
     %<mànasaü mantravarõasya ciüntanaü mànasaþ smçtaþ .
     jihvoùñhau càlayet ki¤ciddevatàgatamànasaþ ..
     ki¤cit ÷ravaõayogyaþ syàt upàü÷uþ sa japaþ smçtaþ .
     mantramuccàrayedvàcà vàcikaþ sa japaþ smçtaþ ..
     uccairjapàdvi÷iùñaþ syàdupàü÷urda÷abhirguõaiþ .
     jihvàjapaþ ÷ataguõaþ sahasro mànasaþ smçtaþ ..>% prakàràntaram .
     %<nijakarõàgocaro yo mànasaþ sa japaþ smçtaþ .
     upàü÷urnijakarõasya gocaraþ sa prakãrtitaþ ..
     nigadastu janairvedyastrividho'yaü japaþ smçtaþ ..>% tantràntare .
     %<uccairjapo'dhamaþ prokta upàü÷urmadhyamaþ smçtaþ .
     uttamo mànaso devi ! trividhaþ kathito japaþ ..>% jihvàjapastu . jihvàjapaþ sa vij¤eyaþ kevalaü jihvayà budhairiti .. ativilambàti÷ãghrajape doùamàha .
     %<atihnasvo vyàdhiheturatidãrgho vasukùayaþ .
     akùaràkùarasaüyuktaü japenmauktikahàravat ..
     manasà yaþ smaret stotraü vacasà và manuü japet .
     ubhayaü niùphalaü yàti bhinnabhàõóodakaü yathà ..>% gautamãye .
     %<pa÷ubhàve sthità mantràþ kevalà varõaråpiõaþ .
     sausumnadhvanyuccaritàþ prabhutvaü pràpnuvanti te ..>% pàdmanàradãyayoþ .
     %<mantràkùaràõi cicchaktau protàni paribhàvayet .
     tàmeva paramavyomni paramàmçtabçühite ..
     dar÷ayatyàtmasadbhàvaü påjàhomàdibhirvineti .>% gautamãye da÷àkùarapañale . målamantraü pràõabuddhyà susumnàmålade÷ake . mantràrthaü tasya caitanyaü jãvaü dhyàtvà punaþ punaþ .. kulàrõave'pi .
     %<mano'nyatra ÷ivo'nyatra ÷aktiranyatra màrutaþ na siddhyati varàrohe ! kalpakoñi÷atairapi ..
     jàtasåtakamàdau syàdante ca mçtasåtakam .
     såtakadvayasaüyukto yo mantraþ sa na siddhyati ..
     gurostadrahitaü kçtvà mantraü yàvajjapeddhiyà .
     såtakadvayanirmuktaþ sa mantraþ sarvasiddhidaþ ..
     jàtasåtakamàdau syànmçtasåtakamantataþ .
     såtakadvayanirmukto mantraþ siddhyati nànyathà ..>% tatraiva .
     %<tasmàddevi ! prayatnena dhruveõa puñitaü manum .
     aùñottara÷ataü vàpi saptavàraü japàditaþ ..
     japànte ca tathà japyàt caturvargaphalàptaye ..>% tatraiva .
     %<brahmabãjaü manordattvà càdyante parame÷vari ! .
     saptavàraü japenmantraü såtakadvayamuktaye .. * ..
     mantràrthaü mantracaitanyaü yonimudràü na vetti yaþ .
     ÷atakoñijapenàpi tasya siddhirna jàyate ..
     luptabãjà÷ca ye mantrà na dàsyanti phalaü priye ! .
     mantrà÷caitanyasahitàþ sarvasiddhikaràþ smçtàþ ..
     caitanyarahità mantràþ proktà varõàstu kevalam .
     phalaü naiva prayacchanti lakùakoñijapairapi ..
     mantroccàre kçte yàdçk svaråpaü prathamaü bhavet .
     ÷ate sahasre lakùe và koñijàpe na tatphalam ..
     hçdaye granthibheda÷ca sarvàvayavavardhanam .
     ànandà÷råõi pulako dehàve÷aþ kule÷vari ! ..
     gadgadokti÷ca sahasà jàyate nàtra saü÷ayaþ .
     sakçduccarite'pyevaü mantre caitanyasaüyute ..
     dç÷yante pratyayà yatra pàramparyaü taducyate .. * ..
     màsamàtraü japenmantraü bhåtalipyà tu saüpuñam .
     kramotkramàt sahasra¤ca tasya siddho bhavenmanuþ ..>% tatra bhåtalipiþ . pa¤ca hnasvàþ sandhivarõà vyomàràgnijalandharàþ . antyamàdyaü dvitãya¤ca caturthaü madhyamaü kramàt .. pa¤cavargàkùaràõi syurvànta÷vetendubhiþ saha . eùà bhåtalipiþ proktà dvicatvàriü÷adakùaraiþ .. mantrastu . a i u ç ë e ai o au ha ya ra va la ïa ka kha gha ga ¤a ca cha jha ja õa ña ñha óha óa na ta tha dha da ma pa pha bha va ÷a ùa sàþ . ataþ paraü mantramuccàrya punaþ krameõollekhyam .. * .. gautamãye .
     %<evaü japaü purà kçtvà tejoråpaü samapayet .
     devasya dakùiõe haste ku÷apuùpàrghyavàribhiþ ..
     saphalaü tadvibhàvyaivaü pràõàyàmaü samàcaret .
     japasvàdau japànte ca tritayaü tritayaü caret .. * ..>% ÷aktiviùaye devyà vàmahaste . tathà ca .
     %<evaü japaü purà kçtvà gandhàkùataku÷odakaiþ .
     japaü samarpayeddevyà vàmahaste vicakùaõaþ .. * ..
     japànte pratyahaü mantrã homayettadda÷àü÷ataþ .
     tarpaõa¤càbhiùeùaka¤ca tattadda÷àü÷ato mune ! ..
     pratyahaü bhojayedvipràn nyånàdhikapra÷àntaye .
     athavà sarvapårtau ca homàdikamathàcaret ..
     sampårõàyàü pratij¤àyàü tarpaõàdikamàcaret ..>% muõóamàlàyàm .
     %<yasya yàvàn japaþ proktastadda÷àü÷amanukramàt .
     tattaddravyairjapasyànte homaü kuryàddine dine ..>% japasaïkhyàyàü vi÷eùamàha muõóamàlàyàm . nàkùatairhastaparvairvà na dhànyairna ca puùpakaiþ . na candanairmçttikayà japasaïkhyàntu kàrayet .. làkùàku÷ãdasindåraü gomaya¤ca karãùakam . viloóya guñikàü kçtvà japasaïkhyàntu kàrayet .. pura÷caraõacandrikàyà¤ca .
     %<tato japada÷àü÷ena homaü kuryàddine dine .
     athavà lakùasaïkhyàyàü pårõàyàü homamàcaret ..>% tathà . homàdya÷aktau ca sanatkumàrãye .
     %<yadyadaïgaü bhavedbhagnaü tatsaïkhyàdviguõo japaþ .
     homàbhàve japaþ kàryo homasaïkhyàcaturguõaþ ..
     vipràõàü kùattriyàõà¤ca rasasaïkhyàguõaþ smçtaþ .
     vai÷yànàü vasusaïkhyàkameùàü strãõàmayaü vidhiþ ..
     yaü varõamà÷ritaþ ÷ådraþ sa ca tasya vidhi¤caret .
     anà÷ritasya ÷ådrasya diksaïkhyàkaþ samãritaþ .
     ÷ådrasya viprabhçtyasya tatpatnyàþ sadç÷o japaþ ..>% atràpya÷akta÷cet yoginãhçdaye .
     %<homakarmaõya÷aktànàü vipràõàü dviguõo japaþ .
     itareùàntu varõànàü triguõàdiþ samãritaþ ..>% triguõàdiþ homasaïkhyàtriguõajapaþ kùattriyeõa kàryaþ . vai÷yena caturguõaþ . ÷ådreõa pa¤caguõaþ . taduktaü kulàrõave .
     %<yadvadaïgaü vihãnaü syàt tatsaïkhyàdviguõo japaþ .
     kurvãta tricatuþpa¤ca yathàsaïkhyaü dvijàdayaþ ..>% etena strã÷ådràõàü homàdhikàraþ . tathà ca .
     %<baõijàmardha÷a÷àïkakoõaü tryasraü bhavati ÷ådràõàm .>% iti nàgabhaññanibandhe .. ÷ådràõàü tryasramiti kuõóaprakaraõe sàradàyàm .. strãõàü homàdhikàra÷ca tatra .
     %<làjaistrimadhuropetairhomaþ kanyàü prayacchati .
     anena vidhinà kanyà varamàpnoti và¤chitam ..>% ataþ strãõàü homàdhikàraþ . tacca bràhmaõadvàrà . tathà ca tantre .
     %<oïkàroccàraõàddhomàt ÷àlagràma÷ilàrcanàt .
     bràhmaõãgamanàccaiva ÷ådra÷càõóàlatàü vrajet ..>% iti sàkùànniùedhàt . tathà strãõàmapi sarvavaidikakarmasu ÷ådratulyatvapratipàdanàt . strã÷ådrakarasaüspar÷o vajrapàtasamo mama .. iti bhagavadvacanàcca .. tathà ca nàràyaõakalpe .
     %<aùñàkùaro mahàmantraþ saptàrõaþ ÷ådrayoùitoþ .
     praõavàdi÷ca yo mantro na strã÷ådre pra÷asyate ..>% iti sarvatra strãõàü ÷ådravadvyavahàraþ .. * .. ÷ådrasyàpi svakartçkahomaþ . tathà ca vàràhãtantre .
     %<yadi kàmã bhavatyeva ÷ådro'pi homakarmaõi .
     vahnijàyàü parityajya hçdayàntena homayet ..>% sarveùàü và dviguõo japaþ . tathà ca và÷iùñhe .
     %<yadyadaïgaü vihãyeta tatsaïkhyàdviguõo japaþ .
     kartavya÷càïgasiddhyarthaü tada÷aktena bhaktitaþ ..
     na cedaïgaü vihãyeta tadvi÷iùñamatàpnuyàt .
     viprabhojanamàtreõa vyaïgaü sàïgaü bhavet dhruvam ..
     yatra bhuïkte dbijastasmàttatra bhuïkte hariþ svayam ..>% tathà agastyasaühitàyàm .
     %<yadi home'pya÷aktaþ syàt påjàyàü tarpaõe'pi và .
     tàvatsaïkhyajapenaiva bràhmaõàràdhanena ca ..
     bhavedaïgadvayenaiva pura÷caraõamàrya vai .. * ..>% vãratantre .
     %<niyamaþ puruùe j¤eyo na yoùitsu katha¤cana .
     na myàso yoùitàmatra na dhyànaü na ca påjanam ..
     kevalaü japamàtreõa mantràþ siddhyanti yoùitàm ..>% tata÷ca .
     %<gurave dakùiõàü dadyàt bhojanàcchàdanàdibhiþ .
     gurusantoùamàtreõa mantrasiddhirbhavet dhruvam .. * ..>% tathà ca yoginãhçdaye .
     %<gurorabhàve puttràya tatpatnyai và nivedayet .
     tayorabhàve deve÷i ! bràhmaõebhyo nivedayet ..
     samyaksiddhaikamantrasya pa¤càïgopàsanena ca .
     sarvemantrà÷ca siddhyanti tvatpràsàdàt kule÷vari ! ..
     gurumålamidaü sarvamityàhustantravedinaþ .
     ekagràme sthito nityaü gatvà vandeta vai gurum ..
     gurureva paraü brahma tasmàdàdau tamarcayet .
     tadante mahatãü påjàü kuryàt sàdhakasattamaþ ..
     subhàùiõãü kumàrã¤ca bhåùaõairapi bhåùayet .
     miùñànnaü bahu÷aþ kàryaü bhu¤jãta bandhubhiþ saha ..
     evaü siddhamanurmantrã sàdhayet sakalepsitàn .. * ..>% atha grahaõapura÷caraõam . tantre .
     %<athavànyaprakàreõa pura÷caraõamucyate .
     grahaõe'rkasya cendorvà ÷uciþ pårbamupoùitaþ ..
     nadyàü samudragàminyàü nàbhimàtrodake sthitaþ .
     spar÷àdvimuktiparyantaü japenmantramananyadhãþ .. * ..>% yadi nakràdidåùità nadã bhavati tadà yat kartavyaü tadàha rudrayàmale .
     %<api ÷uddhodakaiþ snàtvà ÷ucau de÷e samàhitaþ .
     gràsàdvimuktiparyantaü japenmantramananyadhãþ ..
     iti kçtvà na sandeho japasya phalabhàgbhavet ..>% nadyabhàve .
     %<yadvà puõyodakaiþ snàtvà ÷uciþ pårbamupoùitaþ .
     grahaõàdivimokùàntaü japenmantramananyadhãþ .. * ..>% upavàsàsamarthe tu tatraiva . athavànyaprakàreõa paura÷càraõiko vidhiþ . candrasåryoparàge ca snàtvà prayatamànasaþ .. spar÷anàdivimokùàntaü japenmantraü samàhitaþ . japàdda÷àü÷ato homaü tathà homàttu tarpaõam . evaü kçtvà tu mantrasya jàyate siddhiruttamà .. * .. gopàlamantratarpaõe tu homasamasaïkhyatvaü yathà --
     %<iha gopàlamantrasya tarpaõaü homasaïkhyayà .
     varõànàmiha sarveùàmityàgamavido viduþ ..
     dçùñvà snàtvà susaïkalpya vimokùàntaü japa¤caret .
     tàvadyaj¤àdikaü kuryàdgrahaõànte÷uciþ pumàn ..
     evaü japànmantrasiddhirbhavatyeva na saü÷ayaþ .. * ..>% grahaõe japasya àva÷yakatvam .
     %<÷ràddhàderanurodhena yadi japyaü tyajennaraþ .
     sa bhaveddevatàdrohã pitén sapta nayatyadhaþ ..>% iti sanatkumàrãyavacanàt .. vastutastu àrabdhapura÷caraõaviùayamidam . tathàhi . %<àrabdhe pura÷caraõe yadi ca grahaõaü bhavet tadà ÷ràddhàdyanurodhena japaü na tyajet . evaü ràtràvapi pura÷caraõavi÷eùe boddhavyam .>% iti sarvasama¤jasam .. * .. yoginãhçdaye .
     %<kalpoktavidhinà mantrã kuryàddhomàdikantataþ .
     athavà tadda÷àü÷ena homàdãü÷ca samàcaret ..>% tathà .
     %<anantaraü da÷àü÷ena kramàddhomàdika¤caret .
     tadante mahatãü påjàü kuryàdbràhmaõabhojanam ..
     tato mantrasya siddhyarthaü guruü sampåjya toùayet .
     eva¤ca mantrasiddhiþ syàt devatà ca prasãdati ..>% atra bràhmaõabhojanamàva÷yakameva .
     %<sarvathà bhojayedbipràn kçtasàïgatvasiddhaye .
     vipràràdhanamàtreõa vyaïgaü sàïgaü bhaveddhruvam ..>% kriyàsàre .
     %<dãkùàhãnàn pa÷ån yastu bhojayedvà svamandire .
     sa yàti parame÷àni ! narakànekaviü÷atim ..
     evaü yaþ kurute devi ! pura÷caraõakaü priye ! .
     sarvapàpavinirmukto devãsàyujyamàpnuyàt ..>% yadyapi pura÷caraõapadaü pa¤càïgaparam . tathà ca .
     %<japahomau tarpaõa¤càbhiùeko viprabhojanam .
     pa¤càïgopàsanaü loke pura÷caraõamucyate ..>% tathàpi grahaõàdau pura÷caraõapadaü gauõaü japamàtraparam .
     %<såryodayaü samàrabhya yàvat såryodayàntaram ..>% ityàdau tathàdar÷anàt tatra homàderabhàvàt . tarhi kathaü grahaõapura÷caraõe homàdi iti cet vacanàdeva . na ca pura÷caraõasya pa¤càïgatvàt sarvatra tadeva syàditi vàcyam . grahaõe punastadvidhànamanarthakaü syàt . ki¤ca grahaõe homàdiniyamàt nànyatra homàdiþ . grahaõapura÷caraõe homàdividhànantu prakçtãbhåtapa¤càïgapura÷caraõatulyatàbodhanàya . ataeva grahaõe pa¤càïgasvaråpapura÷caraõe kçte mukhyaprayoge'pyadhikàra iti prakañãkçtam . tadakaraõe punaþ kevalajapamàtrapura÷caraõe kçte nàdhikàra iti sarvasagmatamiti . pura÷caraõakàlastu vàràhãye .
     %<candratàrànukåle ca ÷ukle pakùe ÷ubhe'hani .
     àrabheta pura÷caryàü harau supte na càcaret ..>% pratiprasavaþ . rudrayàmale .
     %<kàrtikà÷vinavai÷àkhamàdhe'tha màrga÷ãrùake .
     phàlgune ÷ràvaõe dãkùà pura÷caryà pra÷asyate ..>% grastàste grastodaye ca dãkùàpura÷caraõayorniùedhamàha tantràntare .
     %<grastàste hyudite naiva kuryàddãkùàü japaü priye ! .
     kçte nà÷o bhavedà÷u àyuþ÷rãsutasampadàm ..>% atha pura÷ca raõaprayogaþ . tatra tàvat bhåmeþ parigrahaü kçtvà pura÷caraõapràk tçtãyadivase kùauràdikaü vidhàya vedikàyà÷caturdikùu kro÷aü kro÷advayaü và kùetraü caturasram àhàràdivihàràrthaü parikalpya tatra kårmacakrànuråpaü maõóalaü vidhàya ekabhaktaü kuryàt . tataþ paradine snànàdikaü vidhàya ÷uddhaþ san vedikàyà÷caturdikùu a÷vatthoóumbaraplakùàõàmanyatamasya vitastimàtràn da÷a kãlakàn, oü namaþ sudar÷anàya astràya phaóitimantreõàùñottara÷atàbhimantritàn vedikàyà da÷adikùu oü ye càtra vighnakartàro bhuvi divyantarãkùagàþ . vighnabhåtà÷ca ye cànye mama mantrasya siddhiùu .. mayaitat kãlitaü kùetraü parityajya vidårataþ . apasarpantu te sarve nirvighnaü siddhirastu me .. ityanena nikhanya teùu oü namaþ sudar÷anàya astràya phaóitimantreõàstraü saüpåjya pårbàdikrameõa indràdilokapàlàn påjayet . tadyathà . oü bhårbhuvaþsvarindralokapàla ihàgaccha ityàvàhya pa¤copacàrairanyàü÷ca påjayet . tathà ca muõóamàlàyàm .
     %<puõyakùetràdikaü gatvà kuryàdbhåmeþ parigraham .
     tathà hyamukamantrasya pura÷caraõasiddhaye .
     mayeyaü gçhyate bhåmirmantro'yaü sidhyatàmiti ..>% tathà . gràme kro÷amitaü sthànaü nadyàdau svecchayà matam . nagaràdàvapi kro÷aü kro÷ayugmamathàpi và .. kùetraü và yàvadiùñantu vihàràrthaü prakalpayet . àhàràdivihàràrthaü tàvatãü bhåmimàkramet .. kùãrivçkùodbhavàn kãlàn astramantràbhimantritàn . nikhanedda÷adigbhàge teùvastra¤ca prapåjayet .. lokapàlàn punasteùu gandhàdyaiþ påjayet sudhãþ . tato madhyasthàne kùetrapàlaü vàstvã÷a¤ca saüpåjya sarvavighnavinà÷àrthaü gaõapatiü påjayet . oü adyetyàdi amukagotraþ ÷rãamukadeva÷armà matkartavyàmukamantrapura÷caraõakarmaõi sarvavighnavinà÷àrthaü gaõe÷apåjàmahaü kariùye . iti saïkalpya vedikàmadhye pa¤copacàrairgaõe÷aü påjayet . taduktam .
     %<kùetrapàlàdikaü tatra påjayet vidhivattataþ .
     kùetre÷aü vàstunàmànaü vighnaràjaü samarcayet ..
     dikpàlebhyo valiü dadyàt tataþ kùetraü samàvi÷et ..>% tato màùabhaktàdinà påjitadevatàbhyo valiü dadyàt . tataþ .
     %<oü ye raudrà raudrakarmàõo raudrasthànanivàsinaþ .
     màtaro'pyugraråpà÷ca gaõàdhipataya÷ca ye ..
     vighnabhåtà÷ca ye cànye digvidikùu samà÷ritàþ .
     sarve te prãtamanasaþ pratigçhõantvimaü valim ..>% ityanena da÷adikùu bhåtebhyo valiü dadyàt . tato gàyattrãü japet . tathà ca .
     %<pràtaþ snàtvà tu gàyattryàþ sahasraü prayato japet .
     j¤àtàj¤àtasya pàpasya kùayàrthaü prathamaü tataþ ..>% iti vidyàdharàcàryaþ .. * .. yattu pràtaþ snàtvà tu gàyattryà ayutaü prayato japet iti . tat punaratyantapàpa÷aïkayà . oü adyetyàdi amukagotraþ ÷rãamukadeva÷armà j¤àtàj¤àtapàpakùayakàmo'ùñottarasahasragàyattrãjapamayutagàyattrãjapaü và ahaü kariùye . iti saïkalpya japet . tata upavàsaü haviùyaü và kuryàt .. * .. tatparadine uùasi snànàdikaü kçtvà svastivàcanapårbakaü saïkalpaü kuryàt . yathà viùõuþ om adyetyàdi amukagotraþ ÷rãamukadeva÷armà amukadevatàyà amukamantrasiddhipratibandhakatà÷eùaduritakùayapårvakatanmantrasiddhikàmo'dyàrabhya yàvatà kàlena setsyati tàvatkàlamamukadevatàyà amukamantrasya iyatsaükhyajapatadda÷àü÷ahomatadda÷àü÷atarpaõa-tadda÷àü÷àbhiùeka-tadda÷àü÷abràhmaõabhojanaråpapura÷caraõamahaü kariùye . iti saïkalpya bhåta÷uddhipràõàyàmàdikaü kçtvà svasvamudràü baddhvà svasvapåjàpaddhatyuktakrameõa devatàü saüpåjya dãpe prajvalite devatàü hçdaye pràtaþkàlaü samàrabhya madhyaüdinaü yàvat japaü kuryàt . tatastadda÷àü÷ahoma-tadda÷àü÷a-tarpaõa-tadda÷àü÷àbhiùeka-tadda÷àü÷abràhmaõabhojanaïkuryàt . tathà ca . sanatkumàratantre .
     %<praõavaü tatsadadyeti màsapakùatithàvapi .
     amukàsukagotro'haü målamuccàrya tatparam ..
     siddhikàmo'sya mantrasya iyatsaïkhyaü japantataþ .
     da÷àü÷aü havanaü homàdda÷àü÷aü tarpaõaü tataþ ..
     da÷àü÷aü màrjanaü tasmàdda÷àü÷aü viprabhojanam .
     pura÷caraõamevaü hi kariùye pràgudaïmukhaþ ..>% tathà .
     %<dãpasya jvalitasyàtha japakarma pra÷asyate .
     taddãpasthànamà÷ritya vàtàtapasahàü kuñim ..
     nirmàya vidhivat kuryàt japaü tatra ÷ubhe dine ..>% tato homastatastarpaõam .. * .. tantràntare .
     %<tarpaõantu tataþ kuryàttãrthodai÷candrami÷ritaiþ .
     jale devaü samàvàhya pàdyàdyairudakàtmakaiþ ..
     sampåjya vidhivadbhaktyà parivàrasamanvitam .
     ekaikama¤jaliü toyaü parivàràn pratarpayet ..
     tato homada÷àü÷ena tarpayet paradaivatam .
     saüpårõàyàntu saïkhyàyàü punarekaikama¤jalim .
     aïgàdiparivàrebhyo dattvà devaü visarjayet .. * ..>% tarpaõavàkyantu målamuccàrya ÷rãamukaü tarpayàmi namaþ . iti viùõuviùayam . tathà ca gautamãye .
     %<àdau mantraü samuccàrya ÷rãpårbaü kçùõamityapi .
     tarpayàmi pada¤coktvà namo'ntaü tarpayennaraþ ..>% anyatra målamuccàrya amukadevatàü tarpayàmàti . tathà ca .
     %<tarpayàmi pada¤coktvà mantrànte sveùu nàmasu .
     dvitãyànteùu cetyevaü tarpaõasya manurmataþ ..>% ÷aktiviùaye punarmålamuccàrya amukãü tarpayàmi svàhà . homatarpaõayoþ svàheti tattattantravacanàt . nãlatantre .
     %<mantrànte nàma coccàrya tarpayàmi tataþ param .
     kuryàccaiva varàrohe ! svàhàntaü tarpaõe matam ..>% ityàdi .. vi÷uddhe÷varatantre .
     %<vidyàü pårbaü samuccàrya tadante devatàbhidhàm .
     tarpayàmãti samproktvà svàhàntastarpaõo mataþ ..>% abhiùekavàkyantu . namo'ntaü målamuccàrya asukadevatàmahamabhiùi¤càmi iti kalasamudrayà svamårdhni abhiùi¤cet . tathà ca . gautamãye .
     %<namo'ntaü målamuccàrya tadante devatàbhidhàm .
     dvitãyàntàmahaü pa÷càdabhiùi¤càmyanena tu ..
     abhiùi¤cet svamårdhànaü toyaiþ kumbhàkhyamudrayà ..>% ÷aktiviùaye nãlatantre .
     %<mantrànte nàma coccàrya si¤càmãti namaþ padam ..>% iti . tato bràhmaõàn bhojayitvà påjàü kuryàt .. * .. tato dakùiõà . adyetyàdi kçtaitadamukamantrapura÷caraõakarmaõaþ sàïgatàrthaü dakùiõàmidaü kà¤canaü vahnidaivataü amukagotràya gurave tubhyamahaü sampradade . tato'cchidràvadhàraõaü kuryàt .. atha grahaõapura÷caraõasaïkalpaþ . tadyathà -- om adyetyàdi ràhugraste ni÷àkare divàkare và asukagotraþ÷rãamukadeva÷armà amukadevatàyà amukamantrasiddhikàmo gràsàdbimuktiparyantaü amukadevatàyà amukamantrajaparåpapura÷caraõamahaü kariùye . iti saïkalpya japet . tatastaddine tatparadine và snànàdikaü vidhàya oü adyetyàdi amukadevatàyà amukamantrasya kçtaitat grahaõakàlãna-iyatsaïkhyajapatadda÷àü÷ahomatadda÷àü÷atarpaõa-tadda÷àü÷àbhiùeka-tadda÷àü÷abràhmaõabhojanakarmàõyahaü kariùye . iti saïkalpya homàdikaü kuryàt . dakùiõàdikantu pårbavat . iti kçùõànandakçtatantrasàraþ .. * .. (atha rahasya pura÷caraõam . ÷rãpàrvatyuvàca .
     %<kathayasva mahàdeva ! siddhikàraõamuttamam .
     yena siddhiü samàyànti sarvatantrà÷ca siddhidàþ ..
     yeùu yeùu ca kàleùu pura÷caryà bhaveddhruvam ..
     ÷rã÷iva uvàca .
     kathayàmi samàsena ÷råyatàü parvatàtmaje ! .
     meùarà÷au da÷asahasraü prajapenmantramuttamam ..
     pura÷caraõametaddhi ÷råyatàü suravandite ! ..
     vçùarà÷au yadà mantrã dvyayutaü prajapet sudhãþ .
     tena tatra susiddhaþ syàn nàtra kàryà vicàraõà ..
     mithune ca yadà mantrã tryayutaü mantramuttamam .
     prajapet prayato nityaü pura÷caraõamucyate ..
     karkañe ca yadà mantrã sahasraü pratyahaü japet .
     tena sarvàrthasiddhiþ syàt pura÷caraõakçdbhavet ..
     siühe ca sarvamantràõàmayutànàü dbayaü japet .
     dharmàrthakàmamokùàõàü phalabhàgbhavati dhruvam ..
     kanyàyà¤ca yadà mantrã mantraü mantraparàyaõaþ .
     sahasraü dvàda÷a¤caiva japenniyatamànasaþ ..
     pura÷caraõametaddhi sarvakàmàrthasàdhanam .
     iha loke sukhaü bhuktvà cànte devãpadaü vrajet ..
     tulàyàü pratyahaü mantrã sahasraü sàdhako japet .
     anena vidhinà devi ! pura÷caraõakçdbhavet ..
     vç÷cike càyutaü mantraü ÷ayyàyàü prajapet sudhãþ .
     tena sarvàrthasiddhiþ syàt pura÷caryàphalaü bhavet ..
     dhanuùi ca yadà mantraü japedayutamàdaràt .
     ihaiva kandarpasamo dhanavàn valavàn sukhã ..
     makare ca yadà mantraü japet sàdhakasattamaþ .
     caturõàmayutaü devi ! pratyahaü yatamànasaþ ..
     dharmàrthe bhàvayennityaü pura÷caraõamucyate ..
     kumbha caiva yadà mantraü japedayutamàdaràt .
     tena sarvàrthasiddhiþ syàt pura÷caraõakçd bhavet ..
     mãne caiva yadà devi ! prajapedayutaü dbayam .
     tena pura÷caraõamityàhuþ sarvàgamavi÷àradàþ ..
     sarvatra japanaü j¤eyaü ràtrau và maithune'pi và .
     ÷ayyàyàntu vi÷eùeõa parayoùitsamàgame ..
     haviùyà÷ã tadà devi ! japenniyatamànasaþ .
     evaüvidhaü japaü kçtvà da÷àü÷a¤ca tadàcaret ..
     dakùiõàü gurave dattvà siddhibhàg bhavati dhruvam .
     athavànyaprakàreõa pura÷caraõamucyate ..
     ravivàràdisarveùu vàrasaükhyàsahasrakam .
     japtvà mantraü sadà devi ! sàdhakaþ siddhibhàg bhavet ..
     pura÷caraõametaddhi nàtra kàryà vicaraõà ..
     evaüvidhaü samàcarya da÷àü÷a¤ca tadàcaret .
     gurave dakùiõàü dattvà sarvakàmamavàpnuyàt ..
     kevalaü japamàtreõa pura÷caraõamucyate .
     yeùu yeùu ca nakùatreùu jàyate siddhiruttamà ..
     kathayàmi samàsena ÷råyatàü parvatàtmaje ! .
     a÷vinyàü japyate mantraü sàdhakai÷ca sahamakam ..
     tena siddhimavàpnoti sàdhako nàtra saü÷ayaþ .
     dvisahasraü japenmantraü bharaõyà¤ca yadà sudhãþ ..
     yamalokaü parityajya dhanena ca dhanàdhipaþ .
     kçttikàyàü japenmantraü trisahasra¤ca sàdhakaþ ..
     rohiõyà¤ca yadà mantraü japet sàdhakasattamaþ .
     sahasraü và ÷ataü vàpi sarvakàmàrthamàpnuyàt ..
     mçga÷ãrùe yadà mantraü niyataü prajapet sudhãþ .
     sahasrapa¤caka¤caiva bçhaspatisamo bhavet ..
     àrdràyàü japyate mantraü sàdhakaiþ susamàhitaiþ .
     ùañsahasraü yadà devi ! sarvakàmàrthasiddhaye ..
     punarvasusamàyoge yadà sahasramuttamam .
     japyate sàdhako nityaü labhate ca surottamam ..
     puùyàyà¤ca japenmantraü saptànà¤ca sahasrakam .
     tena sarvasusiddhiþ syàt pura÷caryàdhiko vidhiþ ..
     a÷leùàyàü yadà devi ! mantrã mantraü samàhitaþ .
     sahasraùaùñhaka¤caiva japet sarvàrthasiddhaye ..
     da÷asahasraü maghàyà¤ca japtvà mantraü samàhitaþ .
     purandarasamo bhåtvà sàdhako vicaret bhuvi ..
     ekàda÷asahasrantu pårbatraye japet sudhãþ .
     kuvera iva vittàóhyo jàyate nàtra saü÷ayaþ ..
     uttaratritaye devi ! sahasraü dvàda÷aü tathà .
     japyate sàdhakairnityaü sarvakàmàrthasiddhaye ..
     hastàyà¤ca japeddevi ! sahasra¤ca trayoda÷a .
     såryasyaiva samo bhåtvà vicaret bhuvi sàdhakaþ ..
     citràyà¤ca japenmantraü dvisahasra¤ca sàdhakaiþ .
     nànàbhogasamàyukto bhaved bhuvi purandaraþ ..
     smçtvà sarvàrthasiddhiþ syàt dbisahasrasya jàpanàt .
     sàdhako'vyàhatagatirjàyate nàtra saü÷ayaþ ..
     vi÷àkhàyàü yadà mantraü catuþsahasrakaü priye ! .
     japecca sàdhako nityaü somavat priyadar÷anaþ ..
     anuràdhàyàü yadà devi ! mantrã mantraü sadà japet .
     puttrapottrasamàyuktaþ khecaro jàyate dhruvam ..
     jyeùñhàyà¤ca yadà mantraü dvisahasraü vicakùaõaþ .
     prajapan labhate siddhiü nàtra kàryà vicàraõà ..
     målàyà¤ca japenmantraü sahasraü pa¤cakaü priye ! .
     nànàsiddhimavàpnoti sàdhako nàtra saü÷ayaþ ..
     varuõena samo bhåtvà jàyate sàdhako bhuvi .
     ÷atabhiùàyàü yadà mantraü dviþsahasraü japet sudhãþ ..
     mahàpàtakànmucyeta phalabhàgbhavati dhruvam .
     revatyà¤ca yadà mantraü catvàri sahasrakaü tathà ..
     japtvà stutvà sadà devi ! somalokamavàpnuyàt .
     ràtrau và maithune vàpi ÷ayyàyà¤ca vyavasthitaþ ..
     prajapet sàdhako nityaü sàdhayedàtmano hitam .
     sarvadà prajapenmantraü haviùyà÷ã divà ÷uciþ ..
     dakùiõàü gurave dadyàt yathà vibhavavistaram .
     athavànyaprakàreõa pura÷caraõamucyate ..
     àdityàdivàrayoge nandàditithiyogataþ .
     tatastatra japenmantraü sahasrapa¤cakaü priye ! ..
     tena sarvàrthasiddhiþ syàt pura÷caraõakçd bhavet .
     pratipattithimàrabhya kuhåryàvat bhavet priye ! ..
     tithisaükhyàü samàsàdya vardhayecca sahasrakam .
     japtvà mantraü sadà mantrã sarvakàmamavàpnuyàt ..
     pura÷caraõametaddhi kathitaü te varànane ! .
     pratipattithimàrabhya ràkà yàvad bhavet priye ! ..
     tàvanmantraü prajapeta tithisaükhyàkrameõa tu .
     sarvabhàvasamàyukto jàyate bhàvasàdhakaþ ..
     etenaiva susiddhiþ syàt nàtra kàryà vicàraõà .
     athavànyaprakàreõa pura÷caraõamucyate ..
     vavàdikaraõe devi ! japtvà vidyàmananyadhãþ .
     karaõànusàreõaiva vardhayecca sahasrakam ..
     pura÷caraõametaddhi sarvatantre ca gopitam .
     sàdhakasya hitàrthàya kathitaü tadvarànane ! ..
     athavànyaprakàreõa pura÷caraõamucyate .
     viùkumbhàdiùu yogeùu yo japet yogasaükhyayà ..
     sahasaü sàdhako nityaü sarvasiddhiparàyaõaþ .
     pura÷caraõametaddhi tantre tantre niråpitam ..
     saükràntyàdiùu sarvàsu viùuvàdiùu pàrvati ! .
     saükràntyanusàreõaiva vardhayecca sahasrakam ..
     pårbamukho japenmantraü dhanàrthã sarvadà priye ! .
     ÷atrunà÷àya satataü dakùiõàbhimukho japet ..>% iti svatantre tantre haragaurãsaüvàde rahasyapura÷caraõavidhiþ .. * ..) atra àgamakalpadrumoktakårmacakraütacchabde draùñavyam . haribhaktivilàsãyapura÷caraõantu tadgranthe saptada÷avilàse dar÷anãyam ..

#<pura÷chadaþ>#, puü, (pura÷chadati chàdayatãti . chad + ac . yadvà, puro'grata÷chadàþ patràõyasya .) tçõavi÷eùaþ . ulu iti bhàùà . tatparyàyaþ . darbhaþ 2 ÷aptaþ 3 somaùatraþ 4 paràtpriyaþ 5 . iti ÷abdacandrikà ..

#<puraskàraþ>#, puü, (puraskaraõamiti + puras + kç + bhàve gha¤ .) puraskriyà . abhi÷àpaþ . arigrahaõam . agrakaraõam . (puraþ kriyate'neneti .) påjanam . (%<tasya bahumànapuraskàraü kçtvà .>% iti hitopade÷aþ ..) svãkàraþ . sekaþ . iti puraskçta÷abdàrthadar÷anàt ..

#<puraskçtaþ>#, tri, (puraþ kriyate smeti . puras + kç + ktaþ .) abhi÷astaþ . arigrastaþ . agrakçtaþ . påjitaþ . iti medinã . te, 213 .. svãkçtaþ . siktaþ . iti hemacandraþ ..

#<purastàt>#, vya, (pårbasmin pårbasyàü pårbasmàt pårbasvàþ và pårbaþ pårbà veti . pårba + %<dik÷abdebhyaþ saptamãpa¤camãprathamàbhyo digde÷akàleùvastàtiþ .>% 5 . 3 . 27 . iti astàtiþ . %<astàti ca .>% 5 . 3 . 40 . iti pårbasya puràde÷aþ .) pràcyàü di÷i . yathà, purastàt sårya udeti . prathame kàle . yathà, purastàdbhuïkte . puràrthe . atãte . yathà, purastàdràmo'bhåt . agrataþ agre de÷e . yathà, purastàdàyàti . ityamarabharatau .. (yathà ca raghau . 2 . 44 .
     %<mànyaþ sa me sthàvarajaïgamànàü sargasthitipratyavahàrahetuþ .
     gurorapãdaü dhanamàhitàgnerna÷yat purastàdanupekùaõãyam ..>%)

#<purà>#, vya, (purati agre gacchatãti . pura + bàhulakàt kà .) prabandhaþ . vàkyaracanà puràõàdiþ . yathà, puràvidaþ . ciram . cirantanam . puràõamityarthàntaram . atãtam . bhåtam . ciràtãtamityekam . yathà itihàsaþ puràvçttamiti kecit .. nikañaþ . sannihitaþ . àgàmikam . anàgatam . nikañàgàmikaþ . bhaviùyadàsattiþ . iti kecit .. ityamarabharatau .. bhãruþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (pràk . iti hemacandraþ . 6 . 171 .. yathà, pa¤cada÷yàm . 2 . 14 .
     %<idaü sarvaü purà sçùñerekamevàdvitãyakam .
     sadevàsãnnàmaråpe nàstàmityàruõervacaþ ..>%)

@<[Page 3,179b]>@
#<purà>#, strã, (puratãti . pura + ka + ñàp .) pårbadik . sugandhidravyavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . gandhavatã 2 divyà 3 gandhàóhyà 4 gandhamàdinã 5 surabhiþ 6 bhårigandhà 7 kuñã 8 gandhakuñã 9 . asyà guõàþ . tiktatvam . kañutvam . ÷ãtatvam . kaùàyatvam . kaphapitta÷vàsàsraviùadàhàrtibhramamårchàtçùànà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<puràkçtaü>#, tri, (purà pårbaü pårbasmin kàle và kçtam .) pràrabdhakarma . pårbakàlakçtapuõyàdi . yathà --
     %<akàle dar÷anaü viùõorhanti puõyaü puràkçtam ..>% iti smçtiþ ..

#<puràõaü>#, klã, (purà bhavamiti . purà + %<sàyaüciraüpràhõeprage'vyayebhyaùñyuñyulau tuñ ca .>% 4 . 3 . 23 . iti ñyuþ . %<pårbakàlaikasarvajaratpuràõanavakevalàþ samànàdhikaraõena .>% 2 . 1 . 49 . iti nipàtanàt tuóabhàvaþ . yadvà, %<puràõaprokteùu bràhmaõakalpeùu .>% 4 . 3 . 105 . iti nipàtitaþ . yadvà, purà nãyate iti . nã + óa . õatva¤ca .) vyàsàdimunipraõãtavedàrthavarõitapa¤calakùaõànvita÷àstram . tatparyàyaþ . pa¤calakùaõam 2 . ityamaraþ . 1 . 6 . 5 .. pa¤calakùaõàni yathà, sargaþ 1 pratisargaþ 2 vaü÷aþ 3 manvantaram 4 vaü÷ànucaritam 5 .. mahàpuràõasya da÷a lakùaõàni . yathà, sargaþ 1 visargaþ 2 vçttiþ 3 rakùà 4 antaram 5 vaü÷aþ 6 vaü÷yànucaritam 7 saüsthà 8 hetuþ 9 apà÷rayaþ 10 .. athàùñàda÷amahàpuràõàni teùàü ÷lokasaükhyàni ca tathà . bràhmaü da÷asahasram 1 pàdmaü pa¤capa¤cà÷atsahasram 2 vaiùõavaü trayoviü÷atisahasram 3 ÷aivaü caturviü÷atisahasram 4 bhàgavatam aùñàda÷asahasram 5 nàradãyaü pa¤caviü÷atisahasram 6 màrkaõóeyaü navasahasram 7 àgneyaü catuþ÷atàdhikapa¤cada÷asahasram 8 bhaviùyaü pa¤ca÷atàdhikacaturda÷asahasram 9 brahmavaivartam aùñàda÷asahasram 10 laiïgaü ekàda÷asahasram 11 vàràhaü caturviü÷atisahasram 12 skàndaü ÷atàdhikaikà÷ãtisahasram 13 vàmanaü da÷asahasram 14 kaurmaü saptada÷asahasram 15 màtsyaü caturda÷asahasram 16 gàruóaü ånaviü÷atisahasram 17 brahmàõóaü dvàda÷asahasram 18 . samudàyena catulakùa÷lokàþ . iti ÷rãbhàgavatãyadvàda÷askandhaþ .. (api ca devãbhàgavate 1 skandhe 3 adhyàye tathà matsyapuràõe 53 adhyàye etadvivaraõaü draùñavyam ..) api ca . såta uvàca .
     %<vistaràõi puràõàni cetihàsa÷ca ÷aunaka ! .
     saühitàü pa¤caràtràõi kathayàmi yathàgamam ..
     sarga÷ca pratisarga÷ca vaü÷o manvantaràõi ca .
     vaü÷ànucaritaü vipra ! puràõaü pa¤calakùaõam ..
     etadupapuràõànàü lakùaõa¤ca vidurbudhàþ .
     mahatà¤ca puràõànàü lakùaõaü kathayàmi te .. * ..
     sçùñi÷càpi visçùñi÷ca sthitisteùà¤ca pàlanam .
     karmaõàü vàsanà vàrtà manånà¤ca krameõa ca ..
     varõanaü pralayànà¤ca mokùasya ca niråpaõam .
     utkãrtanaü harereva devànà¤ca pçthak pçthak ..
     da÷àdhikaü lakùaõa¤ca mahatàü parikãrtitam .
     saükhyàna¤ca puràõànàü nibodha kathayàmi te ..
     paraü brahmapuràõa¤ca sahasràõàü da÷aiva ca .
     pa¤conaùaùñisàhasraü pàdmameva prakãrtitam ..
     trayoviü÷atisàhasraü vaiùõava¤ca vidurvudhàþ .
     caturviü÷atisàhasraü ÷aivameva niråpitam ..
     grantho'ùñàda÷asàhasraü ÷rãmadbhàgavataü viduþ .
     pa¤caviü÷atisàhasraü nàradãyaü prakãrtitam ..
     màrkaõóaü navasàhasraü puràõaü paõóità viduþ .
     catuþ÷atàdhikaü pa¤cada÷asàhasrameva ca ..
     paramagnipuràõa¤ca ruciraü parikãrtitam .
     caturda÷asahasrànã paraü pa¤ca÷atàdhikam ..
     puràõapravara¤caiva bhaviùyaü parikãrtitam .
     aùñàda÷asahasra¤ca brahmavaivartamãpsitam ..
     sarveùà¤ca puràõànàü sàrameva vidurbudhàþ .
     ekàda÷asahasra¤ca paraü liïgapuràõakam ..
     caturviü÷atisàhasraü vàràhaü parikãrtitam .
     ekà÷ãtisahasra¤ca parameva ÷atàdhikam ..
     varaü skandapuràõa¤ca sadbhirevaü niråpitam .
     vàmanaü da÷asàhasraü kaurmaü saptada÷aiva tu ..
     màtsyaü caturda÷aü proktaü puràõaü paõóitaistathà .
     ånaviü÷atisàhasraü gàruóaü parikãrtitam ..
     paraü dvàda÷asàhasraü brahmàõóaü parikãrtitam .
     evaü puràõasaükhyànaü caturlakùamudàhçtam ..
     aùñàda÷apuràõànàmevameva vidurbudhàþ .
     eva¤copapuràõànàmaùñàda÷a prakãrtitàþ .. * ..
     itihàso bhàrata¤ca vàlmãkaü kàvyameva ca .
     pa¤cakaü pa¤caràtràõàü kçùõamàhàtmyapårbakam .
     và÷iùñhaü nàradãya¤ca kàpilaü gautamãyakam .
     paraü sanatkumàrãyaü pa¤caràtra¤ca pa¤cakam ..
     pa¤camyaþ saühitànà¤ca kçùõabhaktisamanvitàþ .
     brahmaõa÷ca ÷ivasyàpi prahnàdasya tathaiva ca ..
     gautamasya kumàrasya saühitàþ parikãrtitàþ .
     iti te kathitaü sarvaü krameõa ca pçthak pçthak ..
     astyevaü vipulaü ÷àstraü mamàpi ca yathàgamam ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 132 aþ .. padmapuràõamate tu .
     %<nistàràya tu lokànàü svayaü nàràyaõaþ prabhuþ .
     vyàsaråpeõa kçtavàn puràõàni mahãtale ..
     pañhanàcchravaõàdyeùàü nçõàü pàpakùayo bhavet .
     gharmàgharmaparij¤ànaü sadàcàrapravartanam ..
     gati÷ca paramà tadbadbhaktirbhagavati prabhau .
     tàni te kathayiùyàmi sapramàõàni bhåtale .. * ..>% puràõasaükhyàntaramàha .
     %<puràõàni caturlakùàõyetàni dharaõãtale .
     tathà mahàbhàrata¤ca lakùasaükhyaü prakãrtitam ..
     pa¤calakùamidaü ràjan ! kathitaü brahma kevalam .
     vedaþ pa¤camanàmaiùa lokanistàrakaþ paraþ ..
     tatra padmapuràõa¤ca prathamaü sa praõãtavàn .
     tato'nyàni puràõàni kçtvà ùoóa÷a tu kramàt ..
     aùñàda÷aü bhàgavataü sàramàkçùya sarvataþ .
     kçtavàn bhagavàn vyàsaþ ÷uka¤càdhyàpayat sutam ..>% iti pàtàlakhaõóe 71 adhyàyaþ .. * .. àkhyànàdibhiþ saha vyàsaþ puràõaü cakre . yathà --
     %<àkhyànai÷càpyupàkhyànairgàthàbhiþ kalpa÷uddhibhiþ .
     puràõasaühitàü cakre puràõàrthavi÷àradaþ ..
     prakhyàto vyàsa÷iùyo'bhåt såto vai lomaharùaõaþ .
     puràõasaühitàü tasmai dadau vyàso mahàmuniþ ..>% asya ñãkà yathà -- àkhyànàdibhiþ saha puràõaü cakre vyàsa ityanvayaþ . tatra ca . svayaü dçùñàrthakathanaü pràhuràkhyànakaü budhàþ . ÷rutasyàrthasya kathanamupàkhyànaü pracakùate .. gàthàstu pitçpçthvãprabhçtigãtayaþ . kalpa÷uddhiþ ÷ràddhakalpàdinirõayaþ .. * ..
     %<sumati÷càgnivarcà÷vamitràyuþ ÷àü÷apàyanaþ .
     akçtavraõo'tha sàvarõiþ ùañ ÷iùyàstasya càbhavan ..>% ñãkà . sumatyàdayastu romaharùaõasya ùañ÷iùyàstatkçtàþ ùañ saühità jagçhuþ .. * ..
     %<kà÷yapaþ saühitàkartà sàvarõiþ ÷àü÷apàyanaþ .
     laumaharùaõikà cànyà tisçõàü målasaühità ..>% ñãkà . akçtavraõa eva kà÷yapaþ kà÷yapo hyakçtavraõa iti vàyåkteþ . raumaharùaõikà cànyà romaharùaõena punaþ saükùepeõa proktà .. * ..
     %<catuùñayenàpyetena saühitànàmidaü mune ! .>% ñãkà . etàsàü kà÷yapàdikçtànàü saühitànàmarthacatuùñayenàpi målabhåtena tatsàroddhàràtmakaü idaü ÷rãviùõupuràõaü sune ! maitreya ! mayà kçtamiti ÷eùaþ .. * ..
     %<àdyaü sarvapuràõànàü puràõaü bràhmamucyate .
     aùñàda÷apuràõàni puràõaj¤àþ pracakùate ..>% iti viùõupuràõe 3 aü÷e 6 adhyàyaþ .. * .. teùàü nàmoccàraõàdimàhàtmyaü yathà --
     %<aùñàda÷apuràõànàü nàmadheyàni yaþ pañhet .
     trisandhyaü japate nityaü so'÷vamedhaphala labhet ..>% iti màrkaõóeyapuràõam .. * .. tàmasapuràõàni yathà --
     %<màtsyaü kaurmaü tathà laiïgaü ÷aivaü skàndaü tathaiva ca .
     àgneya¤ca ùaóetàni tàmasàni nibodhata ..>% sàttvikapuràõàni yathà --
     %<vaiùõavaü nàradãya¤ca tathà bhàgavataü ÷ubham .
     gàruóa¤ca tathà pàdmaü vàràhaü ÷ubhadar÷ane ! .
     sàttvikàni puràõàni vij¤eyàni ÷ubhàni vai ..>% ràjasapuràõàni yathà --
     %<brahmàõóaü brahmavaivartaü màrkaõóeyaü tathaiva ca .
     bhaviùyaü vàmanaü bràhmaü ràjasàni nibodhata ..
     sàttvikà mokùadàþ proktà ràjasàþ svargadàþ ÷ubhàþ .
     tathaiva tàmasà devi ! nirayapràptihetavaþ ..>% iti pàdmottarakhaõóe 43 adhyàyaþ .. * .. aùñàda÷opapuràõàni yathà --
     %<àdyaü sanatkumàroktaü nàrasiühamathàparam .
     tçtãyaü skàndamuddiùñaü kumàreõa tu bhàùitam ..
     caturthaü ÷ivadharmàkhyaü sàkùànnandã÷abhàùitam .
     durvàsasoktamà÷caryaü nàradoktamataþ param ..
     kàpilaü vàmana¤caiva tathaivosanasevitam .
     brahmàõóaü vàruõa¤càtha kàlikàhvayameva ca ..
     màhe÷varaü tathà ÷àmbaü sauraü sarvàrthasa¤cayam .
     parà÷aroktamaparaü màrãcaü bhàrgavàhvayam ..>% iti gàruóe 227 adhyàyaþ .. * .. kaurmoktànyetàni upapuràõa÷abde draùñavyàni .. puràõapàñhakramastu pàràyaõa÷abde pàñha÷abde ca draùñavyaþ .. athàùñàda÷amahàpuràõànàmanukramaõikà arthàt teùàü ÷lokaparvakhaõóabhàgopàkhyàna÷ravaõadànaphalàni likhyante . såta uvàca .
     %<etacchratvà nàradastu kumàrasya vaco mudà .
     punarapyàha suprãto jij¤àsuþ ÷reya uttamam ..
     nàrada uvàca .
     sàdhu sàdhu mahàbhàga ! sarvalokopakàrakam .
     mahàtantraü tvayà proktaü sarvatantrottamottamam ..
     adhunà ÷rotumicchàmi puràõàkhyànamuttamam .
     yasmin yasmin puràõe tu yadyadàkhyànakaü mune ! .
     tattat sarvaü samàcakùva sarvaj¤astaü yato mataþ ..
     tacchrutvà vacanaü viprà nàradasya ÷ubhàvaham .
     puràõàkhyànasaüpra÷naü kumàraþ pratyuvàca ha ..
     sanatkumàra uvàca .
     puràõàkhyànakaü vipra ! nànàkalpasamudbhavam .
     nànàkathàsamàyuktamadbhutaü bahuvistaram ..
     çùiþ sanàtana÷càyaü yathà veda tathàparaþ .
     na veda tasmàt pçccha tvaü bahukalpavidàüvaram ..
     ÷rutvetthaü nàrado vàkyaü kumàrasya mahàtmanaþ .
     praõamya vinayopetaþ sanàtanamathàvravãt ..
     brahman ! puràõavicchreùñha ! j¤ànavij¤ànatatpara ! .
     puràõànàü vibhàgaü me sàkalyenànukãrtaya ..
     yasmin ÷rute ÷rutaü sarvaü j¤àte j¤àtaü kçte kçtam .
     varõà÷rasàcàradharmaü sàkùàtkàratvameùyati ..
     kiyanti ca puràõàni kiyat saïkhyàni mànataþ .
     kiü kimàkhyànayuktàni tadvadasva mama prabho ! ..
     càturvarõyà÷rayà nànà vratàdãnàü kathàstathà .
     sçùñikrameõa vaü÷ànàü kathàþ samyak prakà÷aya ..
     tvatto'dhiko na cànyo'sti puràõàkhyànavit prabho ! .
     tasmàdàkhyàhi mahya tvaü sarvasandehabha¤janam ..
     tataþ sanàtano vipràþ ÷rutvà nàradabhàùitam .
     nàràyaõaü kùaõaü dhyàtvà provàcàtha vidàüvaraþ ..
     sanàtana uvàca .
     sàdhu sàdhu muni÷reùñha ! sarvalokopakàraka ! .
     puràõàkhyànavij¤àne yajjàtà naiùñhikã matiþ ..
     tubhyaü samabhidhàsyàmi yat proktaü brahmaõà purà .
     marãcyàdiçùibhyastu puttrasnehàvçtàtmanà ..
     ekadà brahmaõaþ puttro marãcirnàma vi÷rutaþ .
     svàdhyàya÷rutasampanno vedavedàïgapàragaþ ..
     upasçtya svapitaraü brahmàõaü lokabhàvanam .
     praõamya bhaktyà papraccha idameva munã÷vara ! .
     puràõàkhyànamamalaü yattvaü pçcchasi mànada ! ..
     marãciruvàca .
     bhagavan ! devadeve÷a ! lokànàü prabhavàpyaya ! .
     sarvaj¤a ! sarvakalyàõa sarvàdhyakùa namo'stu te ..
     puràõabãjamàkhyàhi mahyaü ÷u÷råùate pitaþ ! .
     lakùaõa¤ca pramàõa¤ca vaktàraü pçcchakaü tathà ..
     brahmovàca .
     ÷çõu vatsa ! pravakùyàmi puràõànàü samuccaye .
     yasmin j¤àte bhavejj¤àtaü vàïmayaü sacaràcaram ..
     puràõamekamevàsãt sarvakalpeùu mànada ! .
     caturvargasya bãja¤ca ÷atakoñipravistaram ..
     pravçttiþ sarva÷àstràõàü puràõàdabhavattataþ ..
     kàlenàgrahaõaü dçùñvà puràõasya mahàmatiþ .
     harirvyàsasvaråpeõa jàyate ca yuge yuge ..
     caturlakùapramàõena dvàpare dbàpare sadà .
     tadaùñàda÷adhà kçtvà bhårloke nirdi÷atyapi ..
     adyàpi devaloke tu ÷atakoñi pravistaram .
     astyeva tasya sàrastu caturlakùeõa varõyate .. * ..
     bràhmam 1 pàdmam 2 vaiùõava¤ca 3 vàyavãyam 4 tathaiva ca .
     bhàgavatam 5 nàradãyam 6 màrkaõóeya¤ca 7 kãrtitam ..
     àgneya¤ca 8 bhaviùya¤ca 9 brahmavaivarta-10 liïgake 11 .
     vàràha¤ca 12 tathà skàndam 13 vàmanam 14 kårma-15 saüj¤akam .
     màtspa¤ca 16 gàruóam 17 tadvadbrahmàõóàkhya-18 miti triùañ ..
     ekaü kathànakaü såtraü vaktuþ ÷rotuþ samàhvayam .
     pravakùyàmi samàsena ni÷àmaya samàhitaþ .. * ..>% tatra prathamaü brahmapuràõam . bràhmaü puràõaü tatràdau sarvalokahitàya va . vyàsena vedaviduùà samàkhyàtaü mahàtmanà .. tadvai sarvapuràõàgryaü dharmakàmàrthamokùadam . nànàkhyànetihàsàóhyaü da÷asàhasramucyate .. * .. tatpårbabhàge .
     %<devànàmasuràõà¤ca yatrotpattiþ prakãrtità .
     prajàpatãnà¤ca tathà dakùàdãnàü munã÷vara ! ..
     tato loke÷varasyàtra såryasya paramàtmanaþ .
     vaü÷ànukãrtanaü puõyaü mahàpàtakanà÷anam ..
     yatràvatàraþ kathitaþ paramànandaråpiõaþ .
     ÷rãmato ràmacandrasya caturvyåhàvatàriõaþ ..
     tata÷ca somavaü÷asya kãrtanaü yatra varõitam .
     kçùõasya jagadã÷asya caritaü kalmaùàpaham ..
     dvãpànà¤caiva sindhånàü varùàõàü càpya÷eùataþ .
     varõanaü yatra pàtàlasvargàõà¤ca pradç÷yate ..
     narakàõàü samàkhyànaü såryastutikathànakam .
     pàrvatyà÷ca tathà janma vivàha÷ca nigadyate ..
     dakùàkhyànaü tataþ proktamekàmrakùetravarõanam .
     pårbabhàgo'yamuditaþ puràõasyàsya mànada ! .. * ..>% taduttarabhàge .
     %<asyottare vibhàge tu puruùottamavarõanam .
     vistareõa samàkhyàtaü tãrthayàtràvidhànataþ ..
     atraiva kçùõacaritaü vistàràt samudãritam .
     varõanaü yamalokasya pitç÷ràddhavidhistathà ..
     varõà÷ramàõàü dharmà÷ca kãrtità yatra vistaràt .
     viùõudharmayugàkhyànaü pralayasya ca varõanam ..
     yogànà¤ca samàkhyànaü sàïkhyànà¤càpi varõanam .
     brahmavàdasamudde÷aþ puràõasya ca ÷aüsanam ..
     etadbrahmapuraõàntu bhàgadbayasamàcitam .
     varõitaü sarvapàpaghnaü sarvasaukhyapradàyakam .. * ..>% tatphala÷rutiþ .
     %<såta÷aunakasaüvàdaü bhuktimuktipradàyakam .
     likhitvaitat puràõaü yo vai÷àkhyàü hemasaüyutam ..
     jaladhenuyuta¤càpi bhaktyà dadyàddvijàtaye .
     pauràõikàya sampåjya vastrabhojyavibhåùaõaiþ .
     sa vasedbrahmaõo loke yàvaccandràrkatàrakam ..
     yaþ pañhecchçõuyàdvàpi bràhmànukramaõãü dbija ! .
     so'pi sarvapuràõasya ÷roturvaktuþ phalaü labhet ..
     ÷çõoti yaþ puràõantu bràhmaü sarvaü jitendriyaþ .
     haviùyà÷ã ca niyamàt sa labhed brahmaõaþ padam ..
     kimatra bahunoktena yadyadicchati mànavaþ .
     tat sarvaü labhate vatsa ! puràõasyàsya kãrtanàt ..>% iti ÷rãnàradãyapuràõe pårbabhàge bçhadupàkhyàne caturthapàde 92 adhyàyaþ .. 1 .. dvitãyaü padmapuràõam . ÷rãbrahmovàca .
     %<÷çõu puttra ! pravakùyàmi puràõaü padmasaüj¤ikam .
     mahatpuõyapradaü néõàü ÷çõvatàü pañhatàü mudà ..
     yathà pa¤cendriyaþ sarvaþ ÷arãrãti nigadyate .
     tathedaü pa¤cabhiþ khaõóairuditaü pàpanà÷anam .. * ..>% tatra prathame sçùñikhaõóe .
     %<pulastyena tu bhãùmàya sçùñyàdikramato dvija ! .
     nànàkhyànetihàsàdyairyatrokto dharmavistaraþ ..
     puùkarasya ca mahàtmyaü vistareõa prakãrtitam .
     brahmayaj¤avidhàna¤ca vedapàñhàdilakùaõam ..
     dànànàü kãrtanaü yatra vçttànà¤ca pçthak pçthak .
     vivàhaþ ÷ailajàyà÷ca tàrakàkhyànakaü mahat ..
     màhàtmya¤ca gavàdãnàü kãrtidaü sarvapuõyadam .
     kàlakeyàdidaityànàü vadho yatra pçthak pçthak ..
     grahàõàmarcanaü dànaü yatra proktaü dvijottama ! .
     tatsçùñikhaõóamuddiùñaü vyàsena sumahàtmanà .. * ..>% dvitãye bhåmikhaõóe .
     %<pitçmàtràdipåjyatve ÷iva÷armakathà purà .
     suvratasya kathà pa÷càt vçtrasya ca vadhastathà ..
     pçthorveõasya càkhyànaü dharmàkhyànaü tataþ param .
     pitç÷u÷råùaõàkhyànaü nahuùasya kathà tataþ ..
     yayàticarita¤caiva gurutãrthaniråpaõam ..
     ràj¤à jaiminisaüvàdo bahvà÷caryakathàyutaþ ..
     kathà hya÷okasundaryà huõóadaityavadhàcità .
     kàmodàkhyànakaü tatra vihuõóavadhasaüyutaþ ..
     ku¤jalasya ca saüvàda÷cyavanena mahàtmanà .
     siddhàkhyànaü tataþ proktaü khaõóasyàsya phalohanam ..
     såta÷aunakasaüvàdaü bhåmikhaõóamidaü smçtam .. * ..>% tçtãye svargakhaõóe .
     %<brahmàõóotpattirudità yatrarùibhi÷ca sautinà .
     sabhåmilokasaüsthànaü tãrthàkhyànaü tataþ param ..
     narmadotpattikathanaü tattãrthànàü kathà pçthak .
     kurukùetràditãrthànàü kathàþ puõyàþ prakãrtitàþ ..
     kàlindãpuõyakathanaü kà÷ãmàhàtmyavarõanam ..
     gayàyà÷caiva màhàtmyaü prayàgasya ca puõyakam .
     varõà÷ramànurodhena karmayoganiråpaõam ..
     vyàsajaiminisaüvàdaþ puõyakarmakathàcitaþ .
     samudramathanàkhyànaü vratàkhyànaü tataþ param ..
     årjapa¤càhamàhàtmyaü stotraü sarvàparàdhanut .
     etatsvargàbhidhaü vipra ! sarvapàtakanà÷anam ..>% caturthe pàtàlakhaõóe .
     %<ràmà÷vamedhe prathamaü ràmaràjyàbhiùecanam .
     agastyàdyàgama÷caiva paulastyàcayakãrtanam ..
     a÷vamedhopade÷a÷ca hayacaryà tataþ param .
     nànàràjakathàþ puõyà jagannàthànuvarõanam ..
     vçndàvanasya màhàtmyaü sarvapàpapraõà÷anam .
     nityalãlànukathanaü yatra kçùõàvatàriõaþ ..
     màdhavasnànamàhàtmye snànadànàrcane phalam .
     dharàvaràhasaüvàdo yamabràhmaõayoþ kathà ..
     saüvàdo ràjadåtànàü kçùõastotraniråpaõam .
     ÷ivasambhusamàyogo dadhãcyàkhyànakantataþ ..
     bhasmamàhàtmyamatulaü ÷ivamàhàtmyamuttamam .
     devaràtasutàkhyànaü puràõaj¤apra÷aüsanam ..
     gautamàkhyànaka¤caiva ÷ivagãtà tataþ smçtà .
     kalpàntarã ràmakathà bharadvàja÷ramàsthitau ..
     pàtàlakhaõóametaddhi ÷çõvatàü j¤àninàü sadà .
     sarvapàpapra÷amanaü sarvàbhãùñaphalapradam ..>% pa¤came uttarakhaõóe .
     %<parvatàkhyànakaü pårbaü gauryai proktaü ÷ivena vai .
     jàlandharakathà pa÷càcchrã÷ailàdyanukãrtanam ..
     sagarasya kathà puõyà tataþ paramudãritam .
     gaïgàprayàgakà÷ãnàü gayàyà÷càdhipuõyakam ..
     àmràdidànamàhàtmyaü tanmahàdbàda÷ãvratam .
     caturviü÷aikàda÷ãnàü màhàtmyaü pçthagãritam ..
     viùõudharmasamàkhyànaü viùõunàmasahasrakam .
     kàrtikavratamàhàtmyaü màghasnànaphalantataþ ..
     jambudvãpasya tãrthànàü màhàtmyaü pàpanà÷anam .
     sàbhramatyà÷ca màhàtmyaü nçsiühotpattivarõanam ..
     deva÷armàdikàkhyànaü gãtamàhàtmyavarõane .
     bhaktyàkhyàna¤ca màhàtmyaü ÷rãmadbhàgavatasya ha ..
     indraprasthasya màhàtmyaü bahutãrthakathàcitam .
     mantraratnàbhidhàna¤ca tripàdbhåtyanuvarõanam ..
     avatàrakathà puõyà matsyàdãnàmataþ param .
     ràmanàma÷ataü divyaü tanmàhàtmya¤ca vàóava ! ..
     parãkùaõa¤ca bhçguõà ÷rãviùõorvaibhavasya ca .
     ityetaduttaraü khaõóaü paccamaü sarvapuõyadam .. * ..>% tatphala÷rutiþ .
     %<pa¤cakhaõóayutaü pàdmaü yaþ ÷çõoti narottamaþ .
     sa labhedbaiùõavaü dhàma bhuktvà bhogànihepsitàn ..
     etadvai pa¤capa¤cà÷atsahasraü padmasaüj¤akam .
     puràõaü lekhayitvà vai jyaiùñhyàü svarõàjyasaüyutam ..
     yaþ pradadyàt susatkçtya puràõaj¤àya mànada ! .
     sa yàti vaiùõavaü nàma sarvadevanamaskçtaþ ..
     padmànukramaõãmetàü yaþ pañhet ÷çõuyàt tathà .
     so'pi padmapuràõasya labhet ÷ravaõajaü phalam ..>% iti ÷rãnàradãyapuràõe pårbabhàge bçhadupàkhyàne caturthapàde 93 adhyàyaþ .. 2 .. tçtãyaü viùõupuràõam . ÷rãbrahmovàca .
     %<÷çõu vatsa ! pravakùyàmi puràõaü vaiùõavaü mahat .
     trayoviü÷atisàhasraü sarvapàtakanà÷anam ..
     yatràdibhàge nirdiùñàþ ùaóaü÷àþ ÷aktçjena ha .
     maitreyàyàdime tatra puràõasyàvatàrikàþ ..>% tatra prathamabhàgasya prathamàü÷e .
     %<àdikàraõasarga÷ca devàdãnà¤ca sambhavaþ .
     samudramathanàkhyànaü dakùàdãnàü tatocayàþ ..
     dhruvasya caritaü caiva pçtho÷caritameva ca .
     pràcetasaü tathàkhyànaü prahlàdasya kathànakam ..
     pçthagràjyàdhikàràkhyà prathamo'ü÷a itãritaþ ..>% prathamabhàgasya dvitãyàü÷e .
     %<priyavratàcayàkhyànaü dvãpavarùaniråpaõam .
     pàtàlanarakàkhyànaü saptasvarganiråpaõam .
     såryàdicàrakathanaü pçthaglakùaõasaüyutam ..
     caritaü bharatasyàtha muktimàrganidar÷anam ..
     nidàghaçbhusaüvàdo dvitãyo'ü÷a udàhçtaþ ..>% prathamabhàgasya tçtãyàü÷e .
     %<manvantarasamàkhyànaü vedavyàsàvatàrakam .
     narakodbàrakaü karma gadita¤ca tataþ param ..
     sagarasyaurvasaüvàde sarvadharmaniråpaõam .
     ÷ràddhakalpaü tathoddiùñaü varõà÷ramanivandhane .
     sadàcàra÷ca kathito màyàmohakathà tataþ .
     tçtãyo'ü÷o'yamuditaþ sarvapàpapraõà÷anaþ ..>% prathamabhàgasya caturthàü÷e .
     %<såryavaü÷akathà puõyà somavaü÷ànukãrtanam .
     caturthe'ü÷e muni÷reùñha ! nànàràjakathàcitam ..>% prathamabhàgasya pa¤camàü÷e .
     %<kçùõàvatàrasaüpra÷no gokulãyà kathà tataþ .
     påtanàdivadho bàlye kaumàre'ghàdihiüsanam ..
     kai÷ore kaüsahananaü màthuraü caritaü tathà .
     tatastu yauvane proktà lãlà dbàravatãbhavà ..
     sarvadaityavadho yatra vivàhà÷ca pçthagvidhàþ .
     yatra sthitvà jagannàthaþ kçùõo yoge÷vare÷varaþ ..
     bhåbhàraharaõaü cakre parasvahananàdibhiþ .
     aùñàvakrãyamàkhyànaü pa¤camo'ü÷a itãritaþ ..>% prathamabhàgasya ùaùñhàü÷e .
     %<kalijaü caritaü proktaü càturvidhyaü layasya ca .
     brahmaj¤ànasamudde÷aþ khàõóikyasya niråpitaþ ..
     ke÷idhvajena cetyeùa ùaùñho'ü÷aþ parikãrtitaþ ..>% tasya dvitãyabhàge . ataþparantu såtena ÷aunakàdibhiràdaràt . pçùñena coditàþ ÷a÷vadviùõudharmottaràhvayàþ .. nànàdharmakathàþ puõyà vratàni niyamà yamàþ . dharma÷àstraü càrtha÷àstraü vedàntaü jyotiùaü tathà .. vaü÷àkhyànaü prakaraõàt stotràõi manavastathà .. nànàvidyà÷rayàþ proktàþ sarvalokopakàrakàþ . etadviùõupuràõaü vai sarva÷àstràrthasaügraham .. * .. tatphala÷rutiþ .
     %<vàràhakalpavçttàntaü vyàsena kathitaü tviha .
     yo naraþ pañhate bhaktyà yaþ ÷çõoti ca sàdaram .
     tàvubhau viùõulokaü hi vrajetàü bhuktabhogakau ..
     tallikhitvà ca yo dadyàdàùàóhyàü ghçtadhenunà .
     sahitaü viùõubhaktàya puràõàrthavide dvija ! .
     sa yàti vaiùõavaü dhàma vimànenàrkavarcasà ..
     ya÷ca viùõupuràõasya samanukramaõãü dvija ! .
     kathayecchaõuyàdvàpi sa puràõaphalaü labhet ..>% iti ÷rãnàradãyapuràõe pårbabhàge bçhadupàkhyàne caturthapàde 94 adhyàyaþ .. 3 .. caturthaü vàyupuràõam . brahmovàca .
     %<÷çõu vipra ! pravakùyàmi puràõaü vàyavãyakam .
     yasmin ÷rute labheddhàma rudrasya paramàtmanaþ ..
     caturviü÷atisàhasraü tat puràõaü prakãrtitam .
     ÷vetakalpaprasaïgena dharmàõyatràha màrutaþ ..
     tadvàyavãyamuditaü bhàgadvayasamàcitam .. * ..>% tasya pårbabhàge .
     %<svargàdilakùaõaü yatra proktaü vipra ! savistaram ..
     manvantareùu vaü÷à÷ca ràj¤àü ye yatra kãrtitàþ .
     gayàsurasya hananaü vistaràdyatra kãrtitam ..
     màsànà¤caiva màhàtmyaü màghasyoktaü phalàdhikam .
     dànadharmà ràjadharmà vistareõoditàstathà ..
     bhåpàtàlakakuvvyomacàriõàü yatra nirõayaþ .
     vratàdãnà¤ca pårbo'yaü vibhàgaþ samudàhçtaþ ..>% taduttarabhàge .
     %<uttare tasya bhàge tu narmadàtãrthavarõanam .
     ÷ivasya saühitàkhyà vai vistareõa munã÷vara ! ..
     yo devaþ sarvadevànàü durvij¤eyaþ sanàtanaþ .
     sa tu sarvàtmanà yasyàstãre tiùñhati santatam ..
     idaü brahmà hariridaü sàkùàccedaü paro haraþ .
     idaü brahma niràkàraü kaivalyaü narmadàjalam ..
     dhruvaü lokahitàrthàya ÷ivena sva÷arãrataþ .
     ÷aktiþ kàpi saridråpà reveyamavatàrità ..
     ye vasantyuttare kåle rudrasyànucarà hi te .
     vasanti yàmyatãre ye lokaü te yànti vaiùõavam ..
     oükàre÷varamàrabhya yàvat pa÷cimasàgaram .
     saïgamàþ pa¤ca ca triü÷annadãnàü pàpanà÷anàþ ..
     da÷aikamuttare tãre trayoviü÷ati dakùiõe .
     pa¤catriü÷attamaþ prokto revàsàgarasaïgamaþ ..
     saïgamaiþ sahitànyevaü revàtãradbaye'pi ca .
     catuþ÷atàni tãrthàni prasiddhàni ca santi hi .
     ùaùñitãrthasahasràõi ùaùñikoñyo munã÷vara ! .
     santi cànyàni revàyàstãrayugme pade pade ..
     saühiteyaü mahàpuõyà ÷ivasya paramàtmanaþ .
     narmadàcaritaü yatra vàyunà parikãrtitam ..>% tatphala÷rutiþ .
     %<likhitvedaü puràõantu guóadhenusamàcitam .
     ÷ràvaõyàü yo dadedbhaktyà bràhmaõàya kuñumbine ..
     rudralokeü vaset so'pi yàvadindrà÷caturda÷a .
     yaþ ÷ràvayedvà ÷çõuyàdvàyavãyamidaü naraþ .
     niyamena hariùyà÷ã sa rudro nàtra saü÷ayaþ ..
     ya÷cànukramaõãmetàü ÷çõoti ÷ràvayeta và .
     so'pi sarvapuràõasya phalaü ÷ravaõajaü labhet ..>% iti ÷rãnàradãyapuràõe pårbabhàge bçhadupàkhyàne caturthapàde 95 adhyàyaþ .. 4 .. pa¤camaü ÷rãbhàgavatapuràõam . brahmovàca .
     %<marãce ! ÷çõu vakùyàmi vedavyàsena yat kçtam .
     ÷rãmadbhàgavataü nàma puràõaü brahmasammitam ..
     tadaùñàda÷asàhasraïkãrtitaü pàpanà÷anam .
     surapàdaparåpo'yaü skandhairdbàdabhiryutaþ ..
     bhagavàneva viprendra ! vi÷varåpã kùamãritaþ ..>% tasyaprathamaskandhe .
     %<tatra tu prathame skandhe såtarùãõàü samàgamaþ .
     vyàsasya caritaü puõyaü pàõóavànàü tathaiva ca ..
     pàrãkùitamupàkhyànamitãdaü samudàhçtam ..>% dvitãyaskandhe .
     %<parãkùicchukasaüvàde sçtidvayaniråpaõam .
     brahmanàradasaüvàde'vatàracaritàmçtam ..
     puràõalakùaõa¤caiva sçùñikàraõasambhavaþ .
     dvitãyo'yaü samuditaþ skandho vyàsena dhãmatà ..>% tçtãyaskandhe .
     %<caritaü vidurasyàtha maitreyeõàsya saïgamaþ .
     sçùñiprakaraõaü pa÷càdbrahmaõaþ paramàtmanaþ ..
     kàpilaü sàïkhyamapyatra tçtãyo'yamudàhçtaþ ..>% caturthaskandhe .
     %<satyà÷caritamàdau tu dhruvasya caritaü tataþ .
     pçthoþ puõyasamàkhyànaü tataþ pràcãnavarhiùaþ .
     ityeùa turyo gadito visarge skandha uttamaþ ..>% pa¤camaskandhe .
     %<priyavratasya caritaü tadvaü÷yànà¤ca puõyadam .
     brahmàõóàntargatànà¤ca lokànàü varõanantataþ ..
     narakasthitirityeùa saüsthàne pa¤camo mataþ ..>% ùaùñhaskandhe .
     %<ajàmilasya caritaü dakùasçùñiniråpaõam ..
     vçtràkhyànaü tataþ pa÷cànmarutàü janma puõyadam .
     ùaùñho'yamuditaþ skandho vyàsena paripoùaõe ..>% saptamaskandhe .
     %<prahlàdacaritaü puõyaü varõà÷ramaniråpaõam .
     saptamo gadito vatsa ! vàsanàkarmakãrtane ..>% aùñamaskandhe .
     %<gajendramokùaõàkhyànaü manvantaraniråpaõam .
     samudramathana¤caiva valivaibhavabandhanam ..
     matsyàvatàracaritamaùñamo'yaü prakãrtitaþ .. * ..>% navamaskandhe .
     %<såryavaü÷asamàkhyànaü somavaü÷aniråpaõam .
     vaü÷yànucarite prokto navamo'yaü mahàmate ! ..>% da÷amaskandhe .
     %<kçùõasya bàlacaritaü kaumàra¤ca vrajasthitiþ ..
     kai÷oraü mathuràsthànaü yauvanaü dvàrakàsthitiþ .
     bhåbhàraharaõa¤càtra nirodhe da÷amaþ smçtaþ ..>% ekàda÷askandhe .
     %<nàradena tu saüvàdo vasudevasya kãrtitaþ .
     yado÷ca dattàtreyeõa ÷rãkçùõenoddhavasya ca ..
     yàdavànàü mitho'nta÷ca muktàvekàda÷aþ smçtaþ ..>% dvàda÷askandhe .
     %<bhaviùyakalinirde÷o mokùo ràj¤aþ parãkùitaþ ..
     veda÷àkhàpraõayanaü màrkaõóeyatapaþ smçtam .
     saurã vibhåtirudità sàtvatã ca tataþ param ..
     puràõasaïkhyàkathanamà÷raye dvàda÷o hyayam .
     ityevaü kathitaü vatsa ! ÷rãmadbhàgavataü tava .. * ..>% tatphala÷rutiþ .
     %<vaktuþ ÷rotu÷copadeùñuranumoditureva ca .
     sàhàyyakarturgaditaü bhaktibhuktivimuktidam ..
     prauùñhapadyàü pårõimàyàü hemasiühasamàcitam .
     deyaü bhàgavatàyedaü dvijàya prãtipårbakam ..
     saüpåjya vastrahemàdyairbhagavadbhaktimicchatà ! yo'pyanukramaõãmetàü ÷ràvayecchçõuyàttathà .
     sa puràõa÷ravaõajaü pràpnoti phalamuttamam .. * ..>% iti ÷rãnàradãyapuràõe pårbabhàge bçhadupàkhyàne caturthapàde 96 adhyàyaþ .. 5 .. ùaùñhaü nàradãyapuràõam . ÷rãbrahmovàca .
     %<÷çõu vipra ! pravakùyàmi puràõaü nàradãyakam .
     pa¤caviü÷atisàhasraü bçhaccitrakathà÷rayam .. * ..>% tatra pårbabhàge prathamapàde .
     %<såta÷aunakasaüvàdaþ sçùñisaükùepavarõanam .
     nànàdharmakathàþ puõyàþ pravçtte samudàhçtàþ ..
     pràgbhàge prathame pàde sanakena mahàtmanà ..>% pårbabhàge dvitãyapàde .
     %<dvitãye mokùadharmàkhye mokùopàyaniråpaõam .
     vedàïgànà¤ca kathanaü ÷ukotpatti÷ca vistaràt .
     sanandanena gadità nàradàya mahàtmane .. * ..>% pårbabhàge tçtãyapàde .
     %<mahàtantre samuddiùñaü pa÷upà÷avimokùaõam .
     mantràõàü ÷odhanaü dãkùà mantroddhàra÷ca påjanam ..
     prayogàþ kavacaü nàmasahasraü stotrameva ca .
     gaõe÷asåryaviùõånàü ÷iva÷aktyoranukramàt ..
     sanatkumàramuninà nàradàya tçtãyake ..>% pårbabhàge caturthapàde .
     %<puràõalakùaõa¤caiva pramàõaü dànameva ca ..
     pçthak pçthak samuddiùñaü dànakàlaparaþsaram caitràdisarvamàseùu tithãnà¤ca pçthak pçthak ..
     proktaü pratipadàdãnàü vrataü sarvàghanà÷anam .
     sanàtanena muninà nàradàya caturthake ..
     pårbabhàgo'yamudito bçhadàkhyànasaüj¤itaþ ..>% taduttarabhàge .
     %<asyottare vibhàge tu pra÷na ekàda÷ãvrate ..
     va÷iùñhenàtha saüvàdo màndhàtuþ parikãrtitaþ .
     rukmàïgadakathà puõyà mohinyutpattikarma ca ..
     vasu÷àpa÷ca mohinyai pa÷càduddharaõakriyà .
     gaïgàkathà puõyatamà gayàyàtrànukãrtanam ..
     kà÷yà màhàtmyamatulaü puruùottamavarõanam .
     yàtràvidhànaü kùetrasya bahvàkhyànasamanvitam ..
     prayàgasyàtha màhàtmyaü kurukùetrasya tatparam .
     haridvàrasya càkhyànaü kàmodàkhyànakaü tathà ..
     vadarãtãrthamàhàtmyaü kàmàkhyàyàstathaiva ca .
     prabhàsasya ca màhàtmyaü puràõàkhyànakaü tataþ ..
     gautamàkhyànakaü pa÷càdvedapàdastavastataþ .
     gokarõakùetramàhàtmyaü lakùmaõàkhyànakaü tathà ..
     setumàhàtmyakathanaü narmadàtãrthavarõanam .
     avantyà÷caiva màhàtmyaü mathuràyàstataþ param ..
     vçndàvanasya mahimà vasorbrahmàntike gatiþ .
     mohinãcaritaü pa÷càdevaü vai nàradãyakam .. * ..>% tatphala÷rutiþ .
     %<yaþ ÷çõoti naro bhaktyà ÷ràvayedvà samàhitaþ .
     sa yàti brahmaõo dhàma nàtra kàryà vicàraõà ..
     yastvetadiùapårõàyàü dhenånàü saptakàcitam .
     pradadyàddvijavaryàya sa labhenmokùameva ca ..
     ya÷cànukramaõãmetàü nàradãyasya varõayet .
     ÷çõuyàdvaikacittena so'pi svargagatiü labhet ..>% iti ÷rãnàradãyapuràõe pårbabhàge bçhadupàkhyàne caturthapàde 97 adhyàyaþ .. 6 .. saptamaü màrkaõóeyapuràõam . ÷rãbrahmovàca .
     %<atha te saüpravakùyàmi màrkaõóeyàbhidhaü mune ! .
     puràõaü sumahat puõyaü pañhatàü ÷çõvatàü sadà ..
     yatràdhikçtya ÷akunãn sarvadharmaniråpaõam .
     màrkaõóeyena muninà jaimineþ pràk samãritam ..
     pakùiõàü dharmasaüj¤ànàü tato janmaniråpaõam .
     pårbajanmakathà caiùàü vikriyà ca divaspateþ ..
     tãrthayàtrà balasyàto draupadeyakathànakam .
     hari÷candrakathà puõyà yuddhamàóãvakàbhidham ..
     pitàputtrasamàkhyànaü dattàtreyakathà tataþ .
     haihayasyàtha caritaü mahàkhyànasamàcitam ..
     madàlasàkathàtroktà hyalarkacaritàcità .
     sçùñisaükãrtanaü puõyaü navadhà parikãrtitam ..
     kalpàntakàlanirde÷o yakùasçùñiniråpaõam .
     rudràdisçùñirapyuktà dvãpavarùànukãrtanam ..
     manånà¤ca kathà nànà kãrtitàþ pàpahàrikàþ .
     tàsu durgàkathàtyantaü puõyadà càùñame'ntare ..
     tatpa÷càt praõavotpattistrayãtejaþsamudbhavaþ .
     màrtaõóasya ca janmàkhyà tanmàhàtmyasamàcità ..
     vaivasvatàcaya÷càpi vatsaprya÷caritaü tataþ ..>% vansaprãsthàne vatsadhrã ca pàñhaþ .
     %<khanitrasya tataþ proktà kathà puõyà mahàtmanaþ ..
     avikùiccaritaü caiva kimicchavratakãrtanam .
     nariùyantasya caritaü ikùvàkucaritaü tataþ ..
     tulasyà÷caritaü pa÷càdràmacandrasya satkathà .
     ku÷avaü÷asamàkhyànaü somavaü÷ànukãrtanam ..
     puråravaþkathà puõyà nahuùaùya kathàdbhutà .
     yayàticaritaü puõyaü yaduvaü÷ànukãrtanam ..
     ÷rãkçùõabàlacaritaü màthuraü caritaü tataþ .
     dbàrakàcarita¤càtha kathà sarvàvatàrajà ..
     tataþ sàïkhyasamudde÷aþ prapa¤càsattvakãrtanam .
     màrkaõóeyasya caritaü puràõa÷ravaõe phalam .. * ..>% tatphala÷rutiþ .
     %<yaþ ÷çõoti naro bhaktyà puràõamidamàdaràt .
     màrkaõóeyàbhidhaü vatsa ! sa labhet paramàü gatim ..
     yastu vyàkurute caitacchaivaü sa labhate padam ..
     tat prayacchellikhitvà yaþ sauvarõakarisaüyutam .
     kàrtikyàü dvijavaryàya sa labhedbrahmaõaþ padam ..
     ÷çõoti ÷ràvayedvàpi ya÷cànukramaõãmimàm .
     màrkaõóeyapuràõasya sa labhedbà¤chitaü phalam ..>% iti ÷rãnàradãyapuràõe pårbabhàge bçhadupàkhyàne caturthapàde 98 adhyàyaþ .. 7 .. aùñamaü agnipuràõam . ÷rãbrahmovàca .
     %<athàtaþ saüpravakùyàmi tavàgneyapuràõakam .
     ã÷ànakalpavçttàntaü va÷iùñhàyànalo'bravãt ..
     tat pa¤cada÷asàhasraü nàmnàü caritamadbhatam .
     pañhatàü ÷çõvatà¤caiva sarvapàpaharaü nçõàm ..
     pra÷napårbaü puràõasya kathà sarvàvatàrajà .
     sçùñiprakaraõaü càthaviùõupåjàdikaü tataþ ..
     agnikàryaü tataþ pa÷cànmantramudràdilakùaõam .
     sarvadãkùàvidhàna¤ca abhiùekaniråpaõam ..
     lakùaõaü maõóalàdãnàü ku÷àyà màrjanaü tataþ .
     pavitràropaõavidhirdevàlayavidhistataþ ..
     ÷àlagràmàdipåjà ca mårtilakùma pçthak pçthak .
     nyàsàdãnàü vidhàna¤ca pratiùñhà pårtakà tataþ ..
     vinàyakàdidãkùàõàü vidhirj¤eyastataþ param .
     pratiùñhà sarvadevànàü brahmàõóasya niråpaõam ..
     gaïgàditãrthamàhàtmyaü jambvàdidvãpavarõanam .
     årdhvàdholokaracanà jyoti÷cakraniråpaõam ..
     jyotiùa¤ca tataþ proktaü ÷àstraü yuddhajayàrõavam .
     ùañkarma ca tataþ proktaü mantrayantrauùadhãgaõaþ ..
     kubjikàdisamarcà ca ùoóhànyàsavidhistathà .
     koñihomavidhàna¤ca tadantaraniråpaõam ..
     brahmacaryàdidharmà÷ca ÷ràddhakalpavidhistataþ .
     grahayaj¤astataþ prokto vaidikasmàrtakarma ca ..
     pràya÷cittànukathanaü tithãnà¤ca vratàdikam .
     vàravratànukathanaü nakùatravratakãrtanam ..
     màsikavratanirde÷o dãpadànavidhistathà .
     navavyåhàrcanaü proktaü narakàõàü niråpaõam ..
     vratànà¤càpi dànànàü niråpaõamihoditam .
     nàóãcakrasamudde÷aþ sandhyàvidhiranuttamaþ ..
     gàyattryarthasya nirde÷o liïgastotraü tataþ param .
     ràjàbhiùekamantroktirdharmakçtya¤ca bhåbhujàm ..
     svapnàdhyàyastataþ proktaþ ÷akunàdiniråpaõam .
     maõóalàdikanirde÷o raõadãkùàvidhistataþ ..
     ràmoktanãtinirde÷o ratnànàü lakùaõaü tataþ .
     dhanurvidyà tataþ proktà vyavahàrapradar÷anam ..
     devàsuravimardàkhyà hyàyurvedaniråpaõam .
     gajàdãnàü cikitsà ca teùàü ÷àntistataþ param ..
     gonasàdicikitsà ca nànàpåjàstataþ param .
     ÷àntaya÷càpi vividhà chandaþ÷àstramataþ param ..
     sàhitya¤ca tataþ pa÷càdekàrõàdisamàhvayàþ .
     siddha÷iùñànu÷iùñi÷ca koùaþ svargàdivargake ..
     pralayànàü lakùaõa¤ca ÷àrãrakaniråpaõam .
     varõanaü narakàõà¤ca yoga÷àstramataþ param ..
     brahmaj¤ànaü tataþ pa÷càt puràõa÷ravaõe phalam .
     etadàgneyakaü vipra ! puràõaü parikãrtitama ..>% tatphala÷rutiþ .
     %<tallikhitvà tu yo dadyàt suvarõakamalàcitam .
     tiladhenuyutaü vàpi màrga÷ãrùyàü vidhànataþ .
     puràõàrthavide so'tha svargaloke mahãyate ..
     eùànukramaõã proktà taùàgneyasya bhaktidà .
     ÷çõvatàü pañhatà¤caiva nçõà¤ceha paratra ca .. * ..>% iti ÷rãnàradãyapuràõe pårbabhàge bçhadupàkhyàne caturthapàde 99 adhyàyaþ .. 8 .. navamaü bhaviùyapuràõam . ÷rãbrahmovàca .
     %<atha te saüpravakùyàmi puràõaü sarvasiddhidam .
     bhaviùyaü bharataþ sarvalokàbhãùñapradàyakam ..
     yatràhaü sarvadevànàmàdikartà samudyataþ .
     sçùñyarthaü tatra sa¤jàto manuþ svàyambhuvaþ purà ..
     sa màü praõamya papraccha dharmaü sarvàrthasàdhakam .
     ahaü tasmai tadà prãtaþ pràvocaü dharmasaühitàm ..
     puràõànàü yadà vyàso vyàsa¤cakre mahàmatiþ .
     tadà tàü saühitàü sarvàü pa¤cadhà vyabhajanmuniþ ..
     aghorakalpavçttàntanànà÷caryakathàcitàm ..>% tatra prathamaparvaõi .
     %<tatràdimaü smçtaü parva bràhmyaü yatràstyupakramaþ .
     såta÷aunakasaüvàde puràõapra÷nasaükramaþ .
     àdityacaritaþ pràyaþsarvàkhyànasamàcitaþ ..
     sçùñyàdilakùaõopetaþ ÷àstrasarvasvaråpakaþ .
     pustalekhakalekhànàü lakùaõa¤ca tataþ param ..
     saüskàràõà¤ca sarveùàü lakùaõa¤càtra kãrtitam .
     pakùatyàditithãnà¤ca kalpàþ sapta ca kãrtitàþ ..
     aùñamyàdyàþ ÷eùakalpà vaiùõave parvaõi smçtàþ .
     ÷aive ca kàmato bhinnàþ saure càntyakathàcayaþ ..
     pratisargàhvayaü pa÷cànnànàkhyànasamàcitam .
     puràõasyopasaühàrasahitaü parva pa¤camam ..
     eùu pa¤casu pårbasmin brahmaõo mahimàdhikaþ ..>% dvitãyatçtãyacaturthapa¤camaparvasu .
     %<dharme kàme ca mokùe tu viùõo÷càpi ÷ivasya ca .
     dvitãye ca tçtãye ca sauro vargacatuùñaye ..
     pratisargàhvayaü tvantyaü proktaü sarvakathàcitam .
     sabhaviùyaü vinirdiùñaü parva vyàsena dhãmatà .
     caturda÷asahasrantu puràõaü parikãrtitam .
     bhaviùyaü sarvadevànàü sàmyaü yatra prakãrtitam ..
     guõànàü tàratamyena samaü brahmeti hi ÷rutiþ ..>% tatphala÷rutiþ .
     %<tallikhitvà tu yo dadyàt pauùyàü vidbàn vimatsaraþ .
     guóadhenuyutaü hemavastramàlyavibhåùaõaiþ ..
     vàcakaü pustaka¤càpi påjayitvà vidhànataþ .
     gandhàdyairbhàjyabhakùyai÷ca kçtvà nãràjanàdikam .
     yo vai jitendriyo bhåtvà sopavàsaþ samàhitaþ ..
     atha vai yo naro bhaktyà kãrtayecchçõuyàdapi .
     sa muktaþ pàtakairghoraiþ prayàti brahmaõaþ padam ..
     yo'pyanukramaõãmetàü bhaviùyasya niråpitàm .
     pañhedvà ÷çõuyàccaitau bhuktiü mukti¤ca vindataþ ..>% iti ÷rãnàradãyapuràõe pårbabhàge bçhadupàkhyàne caturthapàde 100 adhyàyaþ .. 9 .. da÷amaü brahmavaivartapuràõam . ÷rãbrahmovàca .
     %<÷çõu vatsa ! pravakùyàmi puràõaü da÷amaü tava .
     brahmavaivartakaü nàma vedamàrgànudar÷akam ..
     sàvarõiryatra bhagavàn sàkùàddevarùaye'rthitaþ .
     nàradàya puràõàrthaü pràha sarvamalaukikam ..
     dharmàrthakàmamokùàõàü sàraþ prãtirharau hare .
     tayorabhedasiddhyarthaü brahmavaivartamuttamam ..
     rathantarasya kalpasya vçttàntaü yanmayoditam .
     ÷atakoñipuràõe tat saükùipya pràha vedavit ..
     vyàsa÷caturdhà saüvyasya brahmavaivartasaüj¤itam .
     aùñàda÷asahasrantat puràõaü parikãrtitam ..
     brahmaprakçtivighne÷akçùõakhaõóasamàcitam .
     tatra såtarùisaüvàde puràõãyakramo mataþ ..>% tatra prathame brahmakhaõóe .
     %<sçùñiprakaraõaü tvàdyaü tato nàradavedhasoþ .
     vivàdaþ sumahàn yatra dvayoràsãt paràbhavaþ ..
     ÷ivalokagatiþ pa÷càjj¤ànalàbhaþ ÷ivànmuneþ .
     ÷ivavàkyena tatpa÷càt marãce ! nàradasya ca ..
     manana¤caiva sàvarõerj¤ànàrthaü siddhasevite .
     à÷rame sumahatpuõye trailokyà÷caryakàriõi .
     etaddhi brahmakhaõóaü hi ÷rutaü pàpavinà÷anam ..>% dvitãye prakçtikhaõóe .
     %<tataþ sàvarõisaüvàdo nàradasya samãritaþ .
     kçùõamàhàtmyasaüyukto nànàkhyànakathottaraþ ..
     prakateraü ÷abhåtànàü kalànà¤càpi varõitam .
     màhàtmyaü påjanàdya¤ca vistareõa yathàsthitam ..
     etatprakçtikhaõóaü hi ÷rutaü bhåtividhàyakam ..>% tçtãye gaõe÷akhaõóe .
     %<garo÷ajanmasaüpra÷naþ sapuõyakamahàvratam .
     pàrvatyàþ kàrtikeyena saha vighne÷asambhavaþ ..
     caritaü kàrtavãryasya jàmadagnyasya càdbhutam .
     vivàdaþ sumahàn pa÷càjjàmadagnyagaõe÷ayoþ ..
     etadvighne÷akhaõóaü hi sarvavighnavinà÷anam ..>% caturthe ÷rãkçùõajanmakhaõóe .
     %<÷rãkçùõajanmasaüpra÷no janmàkhyànaü tato'dbhutam .
     gokule gamanaü pa÷càt påtanàdivadho'dbhutaþ ..
     bàlyakaumàrajà lãlà vividhàstatra varõitàþ .
     ràsakrãóà ca gopãbhiþ ÷àradã samudàhçtà .
     rahasye ràdhayà krãóà varõità bahuvistarà ..
     sahàkråreõa tatpa÷cànmathuràgamanaü hareþ .
     kaüsàdãnàü vadhe vçtte sàdyasya dvijasaüskçtiþ ..
     kà÷yasàndãpaneþ pa÷càdvidyopàdànamadbhutam .
     yavanasya vadhaþ pa÷càddvàrakàgamanaü hareþ ..
     narakàdivadhastatra kçùõena vihito'dbhutaþ .
     kçùõakhaõóamidaü vipra ! nçõàü saüsàrakhaõóanam ..>% tatphala÷rutiþ .
     %<pañhita¤ca ÷rutaü dhyàtaü påjitaü càbhivarõitam .
     ityetadbrahmavaivartaü puràõaü càtyalaukikam ..
     vyàsoktaü càdisambhåtaü pañhan ÷çõvan vimucyate .
     vij¤ànaj¤àna÷amanàt ghoràt saüsàrasàgaràt ..
     likhitveda¤ca yo dadyànmàghyàü dhenusamàcitam .
     brahmalokamavàpnoti sa mukto'j¤ànabandhanàt ..
     ya÷cànukramaõãü vàpi pañhedvà ÷çõuyàdapi .
     so'pi kçùõaprasàdena labhate và¤chitaü phalam ..>% iti ÷rãnàradãyapuràõe pårbabhàge bçhadupàkhyàne caturthapàde 101 adhyàyaþ .. 10 .. ekàda÷aü liïgapuràõam . ÷rãbrahmovàca .
     %<÷çõu puttra ! pravakùyàmi puràõaü liïgasaüj¤itam .
     pañhatàü ÷çõvatà¤caiva bhaktimuktipradàyakam ..
     yacca liïgàbhidhaü tiùñhan vahniliïge haro'bhyadhàt .
     mahyaü dharmàdisiddhyarthaü agnikalpakathà÷rayam ..
     tadeva vyàsadevena bhàgadvayasamàcitam .
     puràõaü liïgamuditaü bahvàkhyànavicitritam ..
     tadekàda÷asàhasraü haramàhàtmyasåcakam .
     paraü sarvapuràõànàü sàrabhåtaü jagattraye ..
     puràõopakrame pra÷naþ sçùñisaüïkùepataþ purà ..>% tatra pårbabhàge .
     %<yogàkhyànaü tataþ proktaü kalpàkhyànaü tataþparam ..
     liïgodbhavastadarcà ca kãrtità hi tataþ param .
     sanatkumàra÷ailàdisaüvàda÷càtha pàvanaþ ..
     tato dadhãcicaritaü yugadharmaniråpaõam .
     tato bhuvanakoùàkhyà såryasomànvayastataþ ..
     tata÷ca vistaràt sargastripuràkhyànakaü tathà .
     liïgapratiùñhà ca tataþ pa÷upà÷avimokùaõam ..
     ÷ivavratàni ca tathà sadàcàraniråpaõam .
     pràya÷cittànyariùñàni kà÷ã÷rã÷ailavarõanam ..
     andhakàkhyànakaü pa÷càdvàràhacaritaü punaþ .
     nçsiühacaritaü pa÷càjjalandharavadhastataþ ..
     ÷aivaü sahasranàmàtha dakùayaj¤avinà÷anam .
     kàmasya dahanaü pa÷càt girijàyàþ karagrahaþ ..
     tato vinàyakàkhyànaü nçtyàkhyànaü ÷ivasya ca .
     upamanyukathà càpi pårbabhàga itãritaþ .. * ..>% taduttarabhàge .
     %<viùõumàhàtmyakathanamambarãùakathà tataþ .
     sanatkumàranandã÷asaüvàda÷ca punarmune ! ..
     ÷ivamàhàtmyasaüyuktasnànayàgàdikaü tataþ .
     såryapåjàvidhi÷caiva ÷ivapåjà ca muktidà ..
     dànàni bahudhoktàni ÷ràddhaprakaraõantataþ .
     pratiùñhà tatra gadità tato'ghorasya kãrta nam ..
     vraje÷varã mahàvidyà gàyattrãmahimà tataþ .
     tryambakasya ca màhàtmyaü puràõa÷ravaõasya ca ..
     etasyoparibhàgaste laiïgasya kathito mayà .
     vyàsena hi nibaddhasya rudramàhàtmyasåcinaþ ..>% tatphala÷rutiþ .
     %<likhitvaitat puràõantu tiladhenusamàcitam .
     phàlgunyàü pårõimàyàü yo dadyàdbhaktyà dvijàtaye .
     sa labhecchivasàyujyaü jaràmaraõavarjitaþ ..
     yaþ pañhecchçõuyàdvàpi laiïgaü pàpàpahaü naraþ .
     sa bhuktabhogo loke'sminnante ÷ivapuraü vrajet ..
     liïgànukramaõãmetàü pañhed yaþ ÷çõuyàt tathà .
     tàvubhau ÷ivabhaktau tu lokadvitayabhoginau .
     jàyetàü girijàbhartuþ prasàdànnàtra saü÷ayaþ ..>% iti ÷rãnàradãyapuràõe pårbabhàge bçhadupàkhyàne caturthapàde 102 adhyàyaþ .. 11 .. dvàda÷aü varàhapuràõam . ÷rãbrahmovàca .
     %<÷çõu vatsa ! pravakùyàmi vàràhaü vaipuràõakam .
     bhàgadvayayutaü ÷a÷vadviùõumàhàtmyasåcakam ..
     mànavasya tu kalpasya prasaïgaü matkçtaü purà .
     nibabandha puràõe'smiü÷caturviü÷asahasrake ..
     vyàso hi viduùàü ÷reùñhaþ sàkùànnàràyaõo bhuvi .
     tatràdau ÷ubhasaüvàdaþ smçto bhåmivaràhayoþ ..>% tatra pårbabhàge .
     %<athàdikçtavçttànte rabhyasya caritaü tataþ .
     durjayàya ca tatpa÷càcchràddhakalpa udãritaþ ..
     mahàtapasa àkhyànaü gauryutpattistataþ param .
     vinàyakasya nàgànàü senànyàdityayorapi ..
     gaõànà¤ca tathà devyà dhanadasya vçùasya ca .
     àkhyànaü satyatapaso vratàkhyànasamanvitam ..
     agastyagãtà tatpa÷càdrudragãtà prakãrtità .
     mahiùàsuravidhvaüse màhàtmya¤ca tri÷aktijam ..
     parvàdhyàyastataþ ÷vetopàkhyànaü gopradànikam .
     ityàdikçtavçttàntaü prathamodde÷anàmakam ..
     bhagavaddharmake pa÷càdvratatãrthakathànakam .
     dvàtriü÷adaparàdhànàü pràya÷cittaü ÷arãrakam ..
     tãrthànà¤càpi sarveùàü màhàtmyaü pçthagãritam .
     mathuràyà vi÷eùeõa ÷ràddhàdãnàü vidhistataþ ..
     varõanaü yamalokasya çùiputtraprasaïgataþ .
     vipàkaþ karmaõà¤caiva viùõuvrataniråpaõam ..
     gokarõasya ca màhàtmyaü kãrtitaü pàpanà÷anam .
     ityeùa pårbabhàgo'sya puràõasya niråpitaþ ..>% uttarabhàge .
     %<uttare pravibhàge tu pulastyakururàjayoþ .
     saüvàde sarvatãrthànàü màhàtmyaüvistàràtpçthak ..
     a÷eùadharmà÷càkhyàtàþ pauùkaraü puõyaparva ca .
     ityevaü tava vàràhaü proktaü pàpavinà÷anam ..>% tatphala÷rutiþ .
     %<pañhatàü ÷çõvatà¤caiva bhagavadbhaktivardhanam .
     kà¤canaü garuóaü kçtvà tiladhenusamàcitam ..
     likhitvaitacca yo dadyàccaitryàü vipràya bhaktitaþ .
     sa labhedvaiùõavaü dhàma devarùigaõavanditaþ ..
     yo vànukramaõãmetàü ÷çõotyapi pañhatyapi .
     so'pi bhaktiü labhedviùõau saüsàrocchedakàriõãm .. * ..>% iti ÷rãnàradãyapuràõe pårbabhàge bçhadupàkhyàne caturthapàde 103 adhyàyaþ .. 12 .. trayoda÷aü skandapuràõam . ÷rãbrahmovàca .
     %<÷çõu vakùye marãce ! ca puràõaü skandasaüj¤itam .
     yasmin pratipadaü sàkùànmahàdevo vyavasthitaþ ..
     puràõe ÷atakoñau tu yacchaivaü varõitaü mayà .
     lakùitasyàrthajàtasya sàro vyàsena kãrtitaþ ..
     skandàhvayastatra khaõóàþ saptaiva parikalpitàþ .
     ekà÷ãtisahasrantu skàndaü sarvàghakçntanam ..
     yaþ ÷çõoti pañhedvàpi sa tu sàkùàcchivaþ sthitaþ .
     yatra màhe÷varà dharmàþ ùaõmukhena prakà÷itàþ ..
     kalpe tatpuruùe vçttàþ sarvasiddhividhàyakàþ ..>% tatra prathame màhe÷varakhaõóe .
     %<tasya màhe÷vara÷càdyaþ khaõóaþ pàpapraõà÷anaþ ..
     ki¤cinnyånàrkasàhasro bahupuõyo bçhatkathaþ .
     sucaritra÷atairyuktaþ skandamàhàtmyasåcakaþ ..
     yatra kedàramàhàtmye puràõopakramaþ purà .
     dakùayaj¤akathà pa÷càcchivaliïgàrcane phalam ..
     samudramathanàkhyànaü devendra caritaü tataþ .
     pàrvatyàþ samupàkhyànaü vivàhastadanantaram ..
     kumàrotpattikathanaü tatastàrakasaïgaraþ .
     tataþ pa÷upatàkhyànaü caõóyàkhyànasamàcitam ..
     dyåtapravartanàkhyànaü nàradena samàgamaþ .
     tataþ kumàramàhàtmye pa¤catãrthakathànakam ..
     dharmavarmançpàkhyànaü nadãsàgarakãrtanam .
     indradyumnakathà ùa÷cànnàóãjaïghakathàcità ..
     pràdurbhàvastato mahyàþ kathà damanakasya ca .
     mahãsàgarasaüyogaþ kumàre÷akathà tataþ ..
     tatastàrakayuddha¤ca nànàkhyànasamàcitam .
     vadha÷ca tàrakasyàtha pa¤caliïganive÷anam ..
     dvãpàkhyànaü tataþ puõyaü årdhvalokavyavasthitaþ .
     brahmàõóasthitimàna¤ca varkare÷akathànakam ..
     mahàkàlasamudbhåtiþ kathà càsya mahàdbhutà .
     vàsudevasya màhàtmyaü koritãrthaü tataþ param ..
     nànàtãrthasamàkhyànaü guptakùetre prakãrtitam .
     pàõóavànàü kathà puõyà mahàvidyàprasàdhanam ..
     tãrthayàtràsamàpti÷ca kaumàramidamadbhutam .
     aruõàcalamàhàtmye sanakabrahmasaükathà ..
     gaurãtapaþsamàkhyànaü tattattãrthaniråpaõam .
     mahiùàsurajàkhyànaü vadha÷càsya mahàdbhutaþ ..
     ÷oõàcale ÷ivàsthànaü nityadà parikãrtitam .
     ityeùa kathitaþ skànde khaõóo màhe÷varo'dbhutaþ ..>% dvitãye vaiùõavakhaõóe .
     %<dvitãyo vaiùõavaþ khaõóastasyàkhyànàni me ÷çõu .
     prathamaü bhåmivàràhaü samàkhyànaü prakãrtitam ..
     yatra vocakakudhrasya màhàtmyaü pàpanà÷anam .
     kamalàyàþ kathà puõyà ÷rãnivàsasthitistataþ ..
     kulàlàkhyànakaü càtra suvarõamukharãkathà .
     nànàkhyànasamàyuktà bhàradvàjakathàdbhutà ..
     mataïgà¤janasaüvàdaþ kãrtitaþ pàpanà÷anaþ .
     puruùottamamàhàtmyaü kãrtitaü cotkale tataþ ..
     màrkaõóeyasamàkhyànamambarãùasya bhåpateþ .
     indradyumnasya càkhyànaü vidyàpatikathà ÷ubhà ..
     jaimineþ samupàkhyànaü nàradasyàpi vàóava ! .
     nãlakaõñhasamàkhyànaü nàrasiühopavarõanam ..
     a÷vamedhakathà ràj¤o brahmalokagatistathà .
     rathayàtràvidhiþ pa÷càjjanmasnànavidhistathà ..
     dakùiõàmårtyupàkhyànaü guõóicàkhyànakaü tataþ .
     ratharakùàvidhàna¤ca ÷ayanotsavakãrtanam ..
     ÷vetopàkhyànamatroktaü vahnyutsavaniråpaõam .
     dolotsavo bhagavato vrataü sàüvatsaràbhidham ..
     påjà ca kàmibhirviùõoruddàlakaniyogakaþ .
     mokùasàdhanamatroktaü nànàyoganiråpaõam ..
     da÷àvatàrakathanaü snànàdiparikãrtanam .
     tato vadarikàyà÷ca màhàtmyaü pàpanà÷anam ..
     agnyàditãrthamàhàtmyaü vainateya÷ilàbhavam .
     kàraõaü bhagavadvàse tãrthaü kàpàlamocanam ..
     pa¤cadhàràbhidhaü tãrthaü merusaüsthàpanaü tathà .
     tataþ kàrtikamàhàtmye màhàtmyaü madanàlasam ..
     dhåmrako÷asamàkhyànaü dinakçtyàni kàrtike .
     pa¤cabhãùmavratàkhyànaü kãrtidaü bhuktimuktidam ..
     tadvratasya ca màhàtmye vidhànaü snànajaü tathà .
     puõóràdikãrtanaü càtra màlàdhàraõapuõyakam ..
     pa¤càmçtasnànapuõyaü ghaõñànàdàdijaü phalam .
     nànàpuùpàrcanaphalaü tulasãdalajaü phalam ..
     naivedyasya ca màhàtmyaü harivàsarakãrtanam .
     akhaõóaikàda÷ãpuõyaü tathà jàgaraõasya ca ..
     matsyotsavavidhàna¤ca nàmamàhàtmyakãrtanam .
     dhyànàdipuõyakathanaü màhàtmyaü mathuràbhavam ..
     mathuràtãrthamàhàtmyaü pçthaguktaü tataþ param .
     vanànàü dvàda÷ànà¤ca màhàtmyaü kãrtitaü tataþ ..
     ÷rãmadbhàgavatasyàtra màhàtmyaü kãrtitaü param .
     vajra÷àõóilyasaüvàdaü antarlãlàprakà÷akam ..
     tato màghasya màhàtmyaü snànadànajapodbhavam .
     nànàkhyànasamàyuktaü da÷àdhyàye niråpitam ..
     tato vai÷àkhamàhàtmye ÷ayyàdànàdijaü phalam .
     jaladànàdividhayaþ kàmàkhyànamataþ param ..
     ÷rutadevasya caritaü vyàdhopàkhyànamadbhutam .
     tathàkùayatçtãyàdervi÷eùàt puõyakãrtanam ..
     tatastvayodhyàmàhàtmye cakrabrahmàhvatãrthake .
     çõapàpavimokùàkhye tathàdhàrasahasrakam ..
     svargadvàraü candraharidharmaharyupavarõanam .
     svarõavçùñerupàkhyànaü tilodà sarayåyutiþ ..
     sãtàkuõóaü guptahariþ sarayårghargharàcayaþ .
     gopracàra¤ca dugdhodaü gurukuõóàdipa¤cakam ..
     ghoùàrkàdãni tãrthàni trayoda÷a tataþ param .
     gayàkåpasya màhàtmyaü sarvàghavinivartakam ..
     màõóavyà÷ramapårbàõi tãrthàni tadanantaram .
     ajitàdimànasàditãrthàni gaditàni ca ..
     ityeùa vaiùõavaþ khaõóo dvitãyaþ parikãrtitaþ ..>% tçtãye brahmakhaõóe .
     %<ataþparaü brahmakhaõóaü marãce ! ÷çõu puõyadam .
     yatra vai setumàhàtmye phalaü snànekùaõedbhavam ..
     gàlavasya tapa÷caryà ràkùasàkhyànakaü tataþ .
     cakratãrthàdimàhàtmyaü devãpatanasaüyutam ..
     vetàlatãrthamahimà pàpanà÷àdikãrtanam .
     maïgalàdikamàhàtmyaü brahmakuõóàdivarõanam .
     hanåmatkuõóamahimàgastyatãrthabhavaü phalam ..
     ràmatãrthàdikathanaü lakùmãtãrthaniråpaõam .
     ÷aïkhàditãrthamahimà tathà sàdhyàmçtàdijaþ ..
     dhanuùkoñyàdimàhàtmyaü kùãrakuõóàdijaü tathà .
     gàyatryàdikatãrthànàü màhàtmyaü càtra kãrtitam ..
     ràmanàthasya mahimà tattvaj¤ànopade÷anam .
     yàtràvidhànakathanaü setau muktipradaü nçõàm ..
     dharmàraõyasya màhàtmyaü tataþ paramudãritam .
     sthàõuþ skandàya bhagavàm yatra tattvamupàdi÷at ..
     dharmàraõyasusaübhåtistatpuõyaparikãrtanan .
     karmasiddheþ samàkhyànaü çùivaü÷aniråpaõam ..
     apsaràtãrthamukhyànàü màhàtmyaü yatra kãrtitam .
     varõànàmà÷ramànà¤ca dharmatattvaniråpaõam ..
     devasthànavibhàga÷ca vakulàrkakathà ÷ubhà .
     chatrà nandà tathà ÷àntà ÷rãmàtà ca mataïginã ..
     puõyadàtryaþ samàkhyàtà yatra devyaþ samàsthitàþ .
     indre÷varàdimàhàtmyaü dbàrakàdiniråpaõam ..
     lohàsurasamàkhyànaü gaïgàkåpaniråpaõam .
     ÷rãràmacarita¤caiva satyamandiravarõanan ..
     jãrõoddhàrasya kathanaü ÷àsanapratipàdanam .
     jàtibhedaprakathanaü smçtidharmaniråpaõam ..
     tatastu vaiùõavà dharmà nànàkhyànairudãritàþ .
     càturmàsye tataþ puõye sarvadharmaniråpaõam ..
     dànapra÷aüsà tatpa÷càdvratasya mahimà tataþ .
     tapasa÷caiva påjàyàþ sacchidrakathanaü tataþ ..
     prakçtãnàü bhidàkhyànaü ÷àlagràmaniråpaõam .
     tàrakasya vadhopàyo tryakùàrcà mahimà tathà ..
     viùõoþ ÷àpa÷ca vçkùatvaü pàrvatyanunayastataþ .
     harasya tàõóavaü nçtyaü ràmanàmaniråpaõam ..
     harasya liïgapatanaü kathàyai javanasya ca .
     pàrvatãjanmacaritaü tàrakasya vadho'dbhutaþ ..
     praõavai÷varyakathanaü tàrakàcaritaü punaþ .
     dakùayaj¤asamàpti÷ca dvàda÷àkùararåpaõam ..
     j¤ànayogasamàkhyànaü mahimà dvàda÷àrõajaþ .
     ÷ravaõàdikapuõya¤ca kãrtitaü ÷armadaü nçõàm ..>% tçtãye brahmakhaõóasyottarabhàge .
     %<tato brahmottare bhàge ÷ivasya mahimàdbhutaþ .
     pa¤càkùarasya mahimà gokarõamahimà tataþ ..
     ÷ivaràtre÷ca mahimà pradoùavratakãrtanam .
     somavàravrata¤càpi sãmantinyàþ kathànakam ..
     bhadràyåtpattikathanaü sadàcàraniråpaõam .
     ÷ivavarmasamudde÷o bhadràyådvàhavarõanam ..
     bhadràyumahimà càpi bhasmamàhàtmyakãrtanam .
     ÷avaràkhyànaka¤caiva umàmàhe÷varavratam ..
     rudràkùasya ca màhàtmyaü rudràdhyàyasya puõyakam .
     ÷ravaõàdikapuõya¤ca brahmakhaõóo'yamãritaþ .. * ..>% caturthe kà÷ãkhaõóe .
     %<ataþ paraü caturthantu kà÷ãkhaõóamanuttamam .
     vindhyanàradayoryatra saüvàdaþ parikãrtitaþ ..
     satyalokaprabhàva÷càgastyàvàse suràgamaþ .
     pativratàcaritra¤ca tãrthacaryàpra÷aüsanam ..
     tata÷ca saptapuryàkhyà saüyaminyà niråpaõam .
     vradhnasya ca tathendràgnyorlokàptiþ ÷iva÷armaõaþ ..
     agneþ samudbhava÷caiva kravyàdvaruõasambhavaþ .
     gandhavatyalakàpuryorã÷varyà÷ca samudbhavaþ ..
     candroóubudhalokànàü kujejyàrkabhuvàü kramàt .
     saptarùãõàü dhruvasyàpi tapolokasya varõanam ..
     dhruvalokakathà puõyà satyalokanirãkùaõam .
     skandàgastyasamàlàpo maõikarõãsamudbhavaþ ..
     prabhàva÷càpi gaïgàyà gaïgànàmasahasrakam .
     vàràõasãpra÷aüsà ca bhairavàvirbhavastataþ ..
     daõóapàõij¤ànavàpyorudbhavaþ samanantaram .
     tataþ kalàvatyàkhyànaü sadàcàraniråpaõam ..
     brahmacàrisamàkhyànaü tataþ strãlakùaõàni ca .
     kçtyàkçtyavinirde÷o hyavimukte÷avarõanam ..
     gçhasthayoginordharmàþ kàlaj¤ànaü tataþ param .
     divodàsakathà puõyà kà÷ãvarõanameva ca ..
     yogicarcà ca lolàrkottara÷àmbàrkajà kathà .
     drupadàrkasya tàrkùyàkhyàruõàrkasyodayastataþ ..
     da÷à÷vamedhatãrthyàkhyà mandaràcca gaõàgamaþ .
     pi÷àcamocanàkhyànaü gaõe÷apreùaõantataþ ..
     màyàgaõapate÷càtha bhuvi pràdurbhavastataþ .
     viùõumàyàprapa¤co'tha divodàsavimokùaõam ..
     tataþ pa¤canadotpattirvindumàdhavasambhavaþ .
     tato vaiùõavatãrthàkhyà ÷ålinaþ kà÷ikàgamaþ ..
     jaigãùavyeõa saüvàdo jyeùñhe÷àkhyà mahe÷ituþ .
     kùetràkhyànaü kanduke÷avyàdhre÷varasamudbhavaþ ..
     ÷aile÷aratne÷varayoþ kçttivàsasya codbhavaþ .
     devatànàmadhiùñhànaü durgàsuraparàkramaþ ..
     durgàyà vijaya÷càtha oïkàre÷asya varõanam .
     punaroïkàramàhàtmyaü trilocanasamudbhavaþ ..
     kedàràkhyà ca dharme÷akathà vi÷vabhujodbhavà .
     vãre÷varasamàkhyànaü gaïgàmàhàtmyakãrtanam ..
     vi÷vakarme÷amahimà dakùayaj¤odbhavastathà .
     satã÷asyàmçte÷àderbhujastambhaþ parà÷areþ ..
     kùetratãrthakadamba÷ca muktimaõóapasaükathà .
     vi÷ve÷avibhava÷càtha tato yàtràparikramaþ .. * ..>% pa¤came avantãkhaõóe . ataþ paraü tvavantyàkhyaü ÷çõu khaõóa¤ca pa¤cakam . mahàkàlavanàkhyànaü brahma÷ãrùacchidà tataþ .. pràya÷cittavidhi÷càgnerutpatti÷ca suràgamaþ . devadãkùà ÷ivastotraü nànàpàtakanà÷anam .. kapàlamocanàkhyànaü mahàkàlavanasthitiþ . tãrthaü kalakale÷asya sarvapàpapraõà÷anam .. kuõóamapsarasaüj¤a¤ca sarge rudrasya puõyadam . kuñumbe÷a¤ca vidyàdhramarkañe÷varatãrthakam .. svargadvàraü catuþsindhutãrthaü ÷aïkaravàpikà . sakaràrkagandhavatãtãrthampàpapraõà÷anam .. da÷à÷vamedhaikànaü÷àtãrtha ca harisiddhidam . pi÷àcakàdiyàtrà ca hanåmatkayame÷varau .. mahàkàle÷ayàtrà ca valmãke÷varatãrthakam .. ÷ukre÷abhe÷opàkhyànaü ku÷asthalyàþ pradakùiõam . akråramandàkindhaïkapàdacandràkavaibhavam .. karabhe÷akukkuñe÷alaóóuke÷àditãrthakam . màrkaõóe÷aü yaj¤avàpã some÷aü narakàntakam .. kedàre÷vararàme÷asaubhàgye÷anaràrkakam . ke÷àrkaü ÷aktibheda¤ca svaõakùaramukhàni ca .. oïkàre÷àditãrthàni andhakastutikãrtanam . kàlàraõye liïgasaïkhyà svarõa÷çïgàbhidhànakam .. ku÷asthalyà avantyà÷cojjayinyà abhidhànakam . padmàvatã kumudvatyamaràvatãtinàmakam .. vi÷àlàpratikalpàbhidhàne ca jvara÷àntikam . ÷ipràsnànàdikaphalaü nàgonmãtà ÷ivastutiþ .. hiraõyàkùavadhàkhyànaü tãrthaü sundarakuõóakam . nãlagaïgà puùkaràkhyaü bindhyàvàsanatãrthakam .. påruùottamàdhimàsaü tattãrtha¤càghanà÷anam . gomatãvàmane kuõóe viùõornàmasahasrakam .. vãre÷varasaraþ kàlabhairavasya ca tãrthake . mahimà nàgapa¤camyàü nçsiühasya jayantikà .. kuñhuve÷varayàtrà ca devasàdhakakãrtanam . karkaràjàkhyatãrtha¤ca vighne÷àdisurohanam .. rudrakuõóaprabhçtiùu bahutãrthaniråpaõam . yàtràùñatãrthajà puõyà revàmàhàtmyamucyate .. dharmapuõyasya vairàgye màrkaõóeyena saïgamaþ . pràglayànubhavàkhyànaü amçtàparikãrtanam .. kalpe kalpe pçthak nàma narmadàyàþ prakãrtitam . stavamàrùaü nàrmada¤ca kàlaràtrikathà tataþ .. mahàdevastutiþ pa÷càt pçthakkalpakathàdbhutà . bi÷alyàkhyànakaü pa÷càjjàle÷varakathà tathà .. gaurãvratasamàkhyànaü tripurajvàlanantataþ . dehapàtavidhàna¤ca kàverãsaïgamastataþ .. dàrutãrthaü brahmavarjaü yatre÷varakathànakam . agnitãrthaü ravitãrthaü meghanàdaü didàrukam .. devatãrthaü narmade÷aü kapilàkhyaü kara¤jakam . kuõóale÷aü pippalàdaü vimale÷a¤ca ÷ålabhit .. ÷acãharaõamàkhyàtamandhakasya vadhastataþ . ÷ålabhedodbhavo yatra dànadharmàþ pçdhagvidhàþ .. àkhyànaü dãrghatapasa çùya÷çïgakathà tataþ . citrasenakathà puõyà kà÷iràjasya mokùaõam .. tato deva÷ilàkhyànaü ÷avarãcaritàcitam . vyàdhàkhyànaü tataþ puõyaü puùkariõyarkatãrthakam .. àpitye÷varatãrtha¤ca ÷akratãrthaü karoñikam . kumàre÷amagastye÷aü cyavane÷a¤ca màtçjam .. loke÷aü dhanade÷a¤ca maïgale÷a¤ca kàmajam . nàge÷a¤càpi gopàraü gautamaü ÷aïkhacåóajam .. nàrade÷aü nandike÷aü varuõe÷varatãrthakam . dadhiskandàditãrthàni hanåmante÷varantataþ .. ràme÷varàditãrthàni some÷aü piïgale÷varam . çõamokùaü kapile÷aü påtike÷aü jale÷ayam .. caõóàrkayamatãrtha¤ca kahloóã÷a¤ca nàndikam . nàràyaõa¤ca koñã÷aü vyàsatãrthaü prabhàsikam .. nàge÷aü saïkarùaõakaü manmathe÷varatãrthakam . eraõóãsaïgamaü puõyaü suvarõà÷ilatãrthakam .. kara¤jaü kàmahaü tãrthaü bhàõóãraü rohiõãmavam . cakratãrthaü dhautapàpaü skàndamàïgirasàhvayam .. koñitãrthamayonyàkhyamaïgàràkhyaü trilocanam . indre÷aü kambuke÷a¤ca some÷aü kohane÷akam .. nàrmadaü càrkamàgneyaü bhàrgave÷varasattamam . bràhmaü daiva¤ca bhàge÷amàdivàràhaõaü kave .. ràme÷amatha siddhe÷amàhalyaü kaïkañe÷varam . ÷àkraü saumya¤ca nànde÷aü tàpe÷aü rukmiõãbhavam .. yojane÷aü varàhe÷aü dvàda÷ã÷ivatãrthake . siddhe÷aü maïgale÷a¤ca liïgavàràhatãrthakam .. kuõóe÷aü ÷vetavàràhaü bhàrgave÷aü ravã÷varam . ÷uklàdãni ca tãrthàni håükàrasvàmitãrthakam .. saïgame÷aü nàrake÷aü mokùaü sàrpa¤ca gopakam . nàgaü ÷àmba¤ca siddhe÷aü màrkaõóàkråratãrthake .. kàmoda÷ålàropàkhye màõóavyaü gopake÷varam . kapile÷aü piïgale÷aü bhåte÷aü gàïgagautame .. à÷vamedhaü bhçgukacchaü kedàre÷a¤ca pàpanut . khanakhale÷aü jàle÷aü ÷àlagràmaü varàhakam .. candraprabhàsamàdityaü ÷rãpatyàkhya¤ca haüsakam . målasthàna¤ca ÷åle÷amàgnàyàcitradaivakam .. ÷ikhã÷aü koñitãrtha¤ca da÷akanyaü suvarõakam . çõamokùaü bhàrabhåtiratràste puükhamuõóimam .. àmale÷aü kapàle÷aü ÷çïgeraõóãbhavantataþ . koñitãrthaü loñane÷aü phalastutirataþ param .. dçmijaïgalamàhàtmye rohità÷vakathà tataþ . dhundhumàrasamàkhyànaü vadhopàyastato'sya ca .. vadho dhundhostataþ pa÷càt tata÷citravahodbhavaþ . mahimàsya tata÷caõóã÷aprabhàvo ratã÷varaþ .. kedàre÷o lakùatãrthaü tato viùõupadãbhavam . mukhàraü cyavanàndhàkhyaü brahmaõa÷ca sarastataþ .. cakràkhyaü lalitàkhyànaü tãrtha¤ca bahugomatham . rudràvarta¤ca màrkaõóaü tãrthaü pàpapraõà÷anam .. ràvaõe÷aü ÷uddhapañaü devàndhupretatãrthakam . jihvodatãrthasambhåtiþ ÷ivodbhedaü phalastutiþ .. eùa khaõóo hyavantyàkhyaþ ÷çõvatàü pàpanà÷anaþ .. ùaùñhe nàgarakhaõóe .
     %<ataþ paraü nàgaràkhyaþ khaõóaþ ùaùñho'bhidhãyate ..
     liïgotpattisamàkhyànaü hari÷candrakathà ÷ubhà .
     vi÷vàmitrasya màhàtmyaü tri÷aïkusvargatistathà ..
     hàñake÷varamàhàtmye vçtràsuravadhastathà .
     nàgavilaü ÷aïkhatãrthamacale÷varavarõanam ..
     camatkàrapuràkhyànaü camatkàrakaraü param .
     gaya÷ãrùaü bàla÷àkhyaü bàlamaõóaü mçgàhvayam ..
     viùõupàda¤ca gokarõaü yugaråpaü samà÷rayaþ .
     siddhe÷varaü nàgasaraþ saptàrùeyaü hyagastyakam ..
     bhråõagartaü nale÷a¤ca bhãùmaü dårvairamarkakam .
     sàrmiùñhaü ÷obhanàtha¤ca daurgamànarjake÷varam ..
     jamadagnivadhàkhyànaü naiþkùattriyakathànakam .
     ràmahnadaü nàgapuraü jaóaliïga¤ca yaj¤abhåþ ..
     muõóãràditrikàrka¤ca satãpariõayastathà .
     vàlakhilya¤ca yàge÷aü vàlakhilya¤ca gàruóam ..
     lakùmã÷àpaþ sàptaviü÷aþ somapràsàdameva ca .
     ambàvçddhaü pàdukàkhyamàgneyaü brahmakuõóakam ..
     gomukhaü lohayaùñyàkhyamajàpàle÷varã tathà .
     ÷ànai÷caraü ràjavàpã ràme÷o lakùmaõe÷varaþ ..
     ku÷e÷àkhyaü lave÷àkhyaü liïgaü sarvottamottamam .
     aùñaùaùñisamàkhyànaü damayantyàstrijàtakam ..
     tato'mbà revatã càtra bhaññikàtãrthasambhavam .
     kùemaïkarã ca kedàraü ÷uklatãrthaü mukhàrakam ..
     satyasandhe÷varàkhyànaü tathà karõotpalàkathà .
     añe÷varaü yàj¤avalkyaü gauryaü gàõe÷ameva ca ..
     tato vàstupadàkhyànamajàgahakathànakam ..
     saubhàgyàndhuka÷åle÷aü dharmaràjakathànakam .
     miùñàmrade÷varàkhyànaü gàõapatyatrayaü tataþ ..
     jàvàlicarita¤caiva makare÷akathà tataþ .
     kàle÷varyandhakàkhyànaü kuõóamàpsarasantathà ..
     puùyàdiyaü rauhità÷vaü nàgarotpattikãrtanam .
     bhàrgavaü caritaü caiva vai÷vàmaitraü tataþ param ..
     sàrasvataü paippalàdaü kaüsàrã÷a¤ca paiõóikam .
     brahmaõo yaj¤acaritaü sàvitryàkhyànasaüyutam ..
     raivataü bhartçyaj¤àkhyaü mukhyatãrthanirãkùaõam .
     kauravaü hàñake÷àkhyaü prabhàsaü kùetrakatrayam ..
     pauùkaraü naimiùaü dhàrmamaraõyatritayaü smçtam .
     vàràõasã dvàrakàkhyàvantyàkhyeti purãtrayam ..
     vçndàvanaü khàõóavàkhyamadvaikàkhyaü vanatrayam .
     kalpaþ ÷àlastathà nando gràmatrayamanuttamam ..
     asi÷uklapitçsaüj¤aü tãrthatrayamudàhçtam .
     ÷ryarvudau raivata÷caiva parvatatrayamuttamam ..
     nadãnàü tritayaü gaïgà narmadà ca sarasvatã .
     sàrdhakoñitrayaphalamekaika¤caiùu kãrtitam ..
     kåpikà ÷aïkhatãrtha¤càmarakaü bàlamaõóanam .
     hàñake÷akùetraphalapradaü proktaü catuùñayam ..
     ÷àmbàdityaü ÷ràddhakalpaü yaudhiùñhiramathàndhakam .
     jala÷àyi caturmàsyama÷ånya÷ayanavratam ..
     maïkaõe÷aü ÷ivaràtristulàpuruùadànakam .
     pçthvãdànaü vàõake÷aü kapàlamocane÷varam ..
     pàpapiõóaü sàptalaiïgaü yugamànàdikãrtanam .
     nimbe÷a÷àkambharyàkhyà rudraikàda÷akãrtanam ..
     dànamàhàtmyakathanaü dvàda÷àdityakãrtanam .
     ityeùa nàgaraþ khaõóaþ prabhàsàkhyo'dhunocyate ..>% saptame prabhàsakhaõóe .
     %<some÷o yatra vi÷ve÷o'rkasthalaü puõyadaü mahat .
     siddhe÷varàdikàkhyànaü pçthagatra prakãrtitam ..
     agnitãrthaü kapardã÷aü kedàre÷aü gatipradam .
     bhãmabhairavacaõóã÷abhàskaràïgàrake÷varàþ ..
     budhejyabhçgusaurendu÷ikhã÷à haravigrahàþ .
     siddhe÷varàdyàþ pa¤cànyerudràstatra vyavasthitàþ ..
     varàrohà hyajàpàlà maïgalà lalite÷varã .
     lakùmã÷o vàóave÷a÷càrghã÷aþ kàme÷varastathà ..
     gaurã÷avaruõe÷àkhyamuùã÷a¤ca gaõe÷varam .
     kumàre÷a¤ca ÷àkalyaü ÷akulotaïkagautamam ..
     daityaghne÷aü cakratãrthaü sannihatyàhvayaü tathà .
     bhåte÷àdãni liïgàni àdinàràyaõàhvayam ..
     tata÷cakradharàkhyànaü ÷àmbàdityakathànakam .
     kathà kaõñaka÷odhinyà mahiùaghnyàstataþ param ..
     kapàlã÷varakoñã÷abàlabrahmàhvasatkathà .
     narake÷asambarte÷anidhã÷varakathà tataþ ..
     balabhadre÷varasyàtha gaïgàyà gaõapasya ca .
     jàmbavatyàkhyasaritaþ pàõóukåpasya satkathà ..
     ÷atamedhalakùamedhakoñimedhakathà tathà .
     durvàsàrkayadusthànahiraõyàsaïgamotkathà ..
     nagaràrkasya kçùõasya saïkarùaõasamudrayoþ .
     kumàryàþ kùetrapàlasya brahme÷asya kathà pçthak ..
     piïgalàsaïgame÷asya ÷aïkaràrkaghañe÷ayoþ .
     çùitãrthasya nandàrkatritakåpasya kãrtanam ..
     ÷a÷opànasya parõàrkanyaïkumantyoþ kathàdbhutà .
     vàràhasvàmivçttàntaü chàyàliïgàkhyagulphayoþ ..
     kathà kanakanandàyàþ kuntãgaïge÷ayostathà .
     camasodbhedaviduratriloke÷akathà tataþ ..
     maïkaõe÷atraipure÷aùaõóatãrthakathà tathà .
     såryapràcãtrãkùaõayorumànàthakathà tathà ..
     bhåddhàra÷ålasthalayo÷cyavanàrke÷ayostathà .
     ajàpàle÷abàlàrkakuverasthalajà kathà ..
     çùitoyàkathà puõyà saïgàle÷varakãrtanam .
     nàradàdityakathanaü nàràyaõaniråpaõam ..
     taptakuõóasya màhàtmyaü målacaõóã÷avarõanam .
     caturvaktragaõàdhyakùakalambe÷varayoþ kathà ..
     gopàlasvàmivakulasvàminormarutãkathà .
     kùemàrkonnatavighne÷ajalasvàmikathà tataþ ..
     kàlameghasya rukmiõyà årva÷ã÷varabhadrayoþ .
     ÷aïkhàvartamokùatãrthagoùpadàcyutasadmanàm ..
     jàle÷varasya håükàrakåpacaõóã÷ayoþ kathà .
     à÷àpurasthavighne÷akalàkuõóakathàdbhutà ..
     kapile÷asya ca kathà jaradgava÷ivasya ca .
     nalakarkoñe÷varayorhàñake÷varajà kathà ..
     nàrade÷amantrabhåùà durgakåñagaõe÷ajà .
     suparõelàkhyabhairavyorbhallatãrthabhavà kathà ..
     kãrtanaü kardamàlasya guptasome÷varasya ca ..
     bahusvarõe÷a÷çïge÷akoñã÷varakathà tataþ ..
     màrkaõóe÷varakoñã÷adàmodaragçhotkathà .
     svarõarekhà brahmakuõóaü kuntãbhãme÷varau tathà ..
     mçgãkuõóa¤ca sarvasvaü kùetre vastràpathe smçtam .
     dutràvilve÷agaïge÷araivatànàü kathàdbhutà ..
     tato'rvude ÷vabhrakathà acale÷varakãrtanam .
     nàgatãrthasya ca kathà va÷iùñhà÷ramavarõanam ..
     bhadraükarõasya màhàtmyaü trinetrasya tataþ param .
     kedàrasya ca màhàtmyaü tãrthàgamanakãrtanam ..
     koñã÷vararåpatãrthahçùãke÷akathà tataþ .
     siddhe÷a÷ukre÷varayormaõikarõã÷akãrtanam ..
     païgutãrthayamatãrthavàràhatãrthavarõanam .
     candraprabhàsapiõóoda÷rãmàtà÷uklatãrthajam ..
     kàtyàyanyà÷ca màhàtmyaü tataþ piõóàrakasya ca .
     tataþ kanakhalasyàtha cakramànuùatãrthayoþ ..
     kapilàgnitãrthakathà tathà raktànubandhajà .
     gaõe÷apàrthe÷varayoryàtràyàmudgalasya ca ..
     caõóãsthànaü nàgabhava÷iraþkuõóamahe÷ajà .
     kàme÷varasya màrkaõóeyotpatte÷ca kathà tataþ ..
     uddàlake÷asiddhe÷agatatãrthakathà pçthak .
     ÷rãdevamàtotpatti÷ca vyàsagautamatãrthayoþ ..
     kulasantàramàhàtmyaü ràmakoñyàhvatãrthayoþ .
     candrodbhede÷àna÷çïgabrahmasthànodbhavohanam ..
     tripuùkararudrahnadaguhe÷varakathà ÷ubhà .
     avimuktasya màhàtmyamumàmàhe÷varasya ca ..
     mahaujasaþ prabhàva÷ca jambutãrthasya varõanam .
     gaïgàdharami÷rakayoþ kathà càtha phalastutiþ ..
     dbàrakàyà÷ca màhàtmye candra÷armakathànakam .
     jàgaràdyàkhyavrata¤ca vratamekàda÷ãbhavam ..
     mahàdvàda÷ikàkhyànaü prahlàdarùisamàgamaþ .
     durvàsasa upàkhyànaü yàtropakramakãrtanam ..
     gomatyutpattikathanaü tasyàü snànàdijaü phalam .
     cakratãthasya màhàtmyaü gomatyudadhisaïgamaþ ..
     sanakàdihnadàkhyànaü nçgatãrthakathà tataþ .
     gopracàrakathà puõyà gopãnàü dvàrakàgamaþ ..
     gopãsaraþsamàkhyànaü brahmatãrthàdikãrtanam .
     pa¤canadyàgamàkhyànaü nànàkhyànasamàcitam ..
     ÷ivaliïgamahàtãrthakçùõapåjàdikãrtanam .
     trivikramasya mårtyàkhyà durvàsaþkçùõasaükathà ..
     ku÷adaityavadho'rcàkhyà vi÷eùàrcanajaü phalam .
     gomatyàü dvàrakàyà¤ca tãrthàgamanakãrtanam ..
     kçùõamandirasaüprekùà dvàravatyabhiùecanam .
     tatra tãrthàvàsakathà dvàrakàpuõyakãrtanam ..
     ityeùa saptamaþ proktaþ khaõóaþ pràbhàsiko dvija ! .
     skànde sarvottarakathà ÷ivamàhàtmyavarõane ..>% tatphala÷rutiþ .
     %<likhitvaitattu yo dadyàddhema÷ålasamàcitam .
     màghyàü satkçtya vipràya sa ÷aive modate pade ..>% iti ÷rãnàradãyapuràõe pårbabhàge bçhadupàkhyàne caturthapàde 104 adhyàyaþ .. 13 .. caturda÷aü vàmanapuràõam . ÷rãbahmovàca .
     %<÷çõu vatsa ! pravakùyàmi puràõaü vàmanàbhidham .
     trivikramacaritràóhyaü da÷asàhasrasaïkhyakam ..
     kårmakalpasamàkhyànaü vargatrayakathànakam .
     bhàgadvayasamàyuktaü vaktç÷rotç÷ubhàvaham .. * ..>% tatra pårbabhàge .
     %<puràõapra÷naþ prathamaü brahma÷ãrùacchidà tataþ .
     kapàlamocanàkhyànaü dakùayaj¤avihiüsanam ..
     harasya kàlaråpàkhyà kàmasya dahanaü tataþ .
     prahlàdanàràyaõayoryuddhaü devàsuràhvayam ..
     suke÷yarkasamàkhyànaü tato bhuvanakoùakam .
     tataþ kàmyavratàkhyànaü ÷rãdurgàcaritaü tataþ ..
     tapatãcaritaü pa÷càt kurukùetrasya varõanam .
     saromàhàtmyamatulaü pàrvatãjanmakãrtanam ..
     tapastasyà vivàha÷ca gauryupàkhyànakaü tataþ .
     tataþ kau÷ikyupàkhyànaü kumàracaritaü tataþ ..
     tato'ndhakavadhàkhyànaü sàdhyopàkhyànakaü tataþ .
     jàvàlicaritaü pa÷càdarajàyàþ kathàdbhutà ..
     andhake÷varayoryuddhaü gaõatvaü càndhakasya ca .
     marutàü janmakathanaü vale÷ca caritaü tataþ ..
     tatastu lakùmyà÷caritaü traivikramamataþ param .
     prahlàdatãrthayàtràyàü procyante tatkathàþ ÷ubhàþ ..
     tata÷ca dhundhucaritaü pretopàkhyànakaü tataþ .
     nakùatrapuruùàkhyànaü ÷rãdàmacaritaü tataþ ..
     trivikramacaritrànte brahmaproktaþ stavottamaþ .
     prahlàdavalisaüvàde sutale hari÷aüsanam ..
     ityeùa pårbabhàgo'sya puràõasya tavoditaþ ..>% taduttare bhàge bçhadvàmanàkhye .
     %<÷çõu tasyottaraü bhàgaü bçhadvàmanasaüj¤akam ..
     màhe÷varã bhàgavatã saurã gàõe÷varã tathà .
     catasraþ saühità÷càtra pçthak sàhasrasaïkhyayà ..
     màhe÷varyàntu kçùõasya tadbhaktànà¤ca kãrtanam .
     bhàgavatyàü jaganmàturavatàrakathàdbhutà ..
     sauryàü såryasya mahimà gaditaþ pàpanà÷anaþ .
     gàõe÷varyàü gaõe÷asya carita¤ca mahe÷ituþ ..
     ityetadvàmanaü nàma puràõaü suvicitrakam .
     pulastyena samàkhyàtaü nàradàya mahàtmane ..
     tato nàradataþ pràptaü vyàsena sumahàtmanà .
     vyàsàttu labdhavàn vatsa ! tacchiùyo romaharùaõaþ ..
     sa càkhyàsyati viprebhyo naimiùãyebhya eva ca .
     evaü paramparàpràptaü puràõaü vàmanaü ÷ubham .. * ..>% tatphala÷rutiþ .
     %<ye pañhanti ca ÷çõvanti te'pi yànti paràü gatim .
     likhitvaitat puràõantu yaþ ÷aradviùuve'rpayet ..
     vipràya vedaviduùe ghçtadhenusamàcitam .
     sa samuddhçtya narakànnayet svargaü pitén svakàn .
     dehànte bhuktabhogo'sau yàti viùõoþ paraü padam ..>% iti ÷rãnàradãyapuràõe pårbabhàge bçhadupàkhyàne caturthapàde 105 adhyàyaþ .. 14 .. pa¤cada÷aü kårmapuràõam . ÷rãbrahmovàca .
     %<÷çõu vatsa ! marãce'dya puràõaü kårmasaüj¤itam .
     lakùmãkalpànucaritaü yatra kårmavapurhariþ ..
     dharmàrthakàmamokùàõàü màhàtmya¤ca pçthak pçthak .
     indradyumnaprasaïgena pràharùibhyo dayàntikam ..
     tatsaptada÷asàhasraü sucatuþsaühitaü ÷ubham .
     yatra bràhmyàü purà proktà dharmà nànàvidhà mune ! ..
     nànàkathàprasaïgena nçõàü sadgatidàyakàþ .. * ..>% tatpårbabhàge .
     %<tatra pårbavibhàge tu puràõopakramaþ purà .
     lakùmãpradyumnasaüvàdaþ kårmarùigaõasaïkathà ..
     varõà÷ramàcàrakathà jagadutpattikãrtanam .
     kàlasaïkhyà samàsena layànte stavanaü vibhoþ ..
     tataþ saïkùepataþ sargaþ ÷àïkaraü caritaü tathà .
     sahasranàma pàrvatyà yogasya ca niråpaõam ..
     bhçguvaü÷asamàkhyànaü tataþ svàyambhuvasya ca .
     devàdãnàü samutpattirdakùayaj¤àhatistataþ ..
     dakùasçùñikathà pa÷càt ka÷yapànvayakãrtanam .
     àtreyavaü÷akathanaü kçùõasya caritaü ÷ubham ..
     màrkaõóakçùõasaüvàdo vyàsapàõóavasaükathà .
     yugadharmànukathanaü vyàsajaiminikã kathà ..
     vàràõasyà÷ca màhàtmyaü prayàgasya tataþ param .
     trailokyavarõana¤caiva veda÷àkhàniråpaõam .. * ..>% taduttarabhàge .
     %<uttare'sya vibhàge tu purà gãtai÷varã tataþ .
     vyàsagãtà tataþ proktà nànàdharmaprabodhanã ..
     nànàvidhànàü tãrthànàü màhàtmya¤ca pçthak tataþ .
     nànàdharmaprakathanaü bràhmãyaü saühità smçtà ..
     ataþ paraü bhagavatã saühitàrthaniråpaõe .
     kathità yatra varõànàü pçthagvçttirudàhçtà ..>% taduttarabhàgãyabhagavatyàkhyadvitãyasaühitàyàþ pa¤capàdeùu .
     %<pàde'syàþ prathame proktà bràhmaõànàü vyavasthitiþ .
     sadàcàràtmikà vatsa ! bhogasaukhyavivardhanã ..
     dvitãye kùattriyàõàntu vçttiþ samyak prakãrtità .
     yayà tvà÷ritayà pàpaü vidhåyeha vrajeddivam ..
     tçtãye vai÷yajàtãnàü vçttiruktà caturvidhà .
     yayà caritayà samyak labhate gatimuttamàm ..
     caturthe'syàstathà pàde ÷ådravçttirudàhçtà .
     yayà santuùyati ÷rã÷o nçõàü ÷reyovivardhanaþ ..
     pa¤came'syàstataþ pàde vçttiþ saïkarajodità .
     yayà caritayàpnoti bhàvinãmuttamàü janim ..
     ityeùà pa¤capadyuktà dbitãyà saühità mune ! .
     tçtãyàtrodità saurã nçõàü kàmavidhàyinã ..
     ùoóhà ùañkarmasiddhiü sà bodhayantã ca kàminàm .
     caturthã vaiùõavã nàma mokùadà parikãrtità ..
     catuùpadã dvijàdãnàü sàkùàdbrahmasvaråpiõã .
     tàþ kramàt ùañcaturdvãùusàhasràþ parikãrtitàþ ..>% tatphala÷rutiþ .
     %<etatkårmapuràõantu caturvargaphalapradam .
     pañhatàü ÷çõvatàü néõàü sarvotkçùñagatipradam ..
     likhitvaitattu yo bhaktyà hemakårmasamanvitam .
     bràhmaõàyàyane dadyàt sa yàti paramàü gatim ..>% iti ÷rãnàradãyapuràõe pårbabhàge bçhadupàkhyàne caturthapàde 106 adhyàyaþ .. 15 .. ùoóa÷aü matsyapuràõam . ÷rãbrahmovàca .
     %<atha màtsyaü puràõaü te pravakùye dbijasattama ! .
     yatroktaü satyakalpànàü vçttaü saïkùipya bhåtale ..
     vyàsena vedaviduùà narasiühopavarõanam .
     upakramya taduddiùñhaü caturda÷asahasrakam ..
     manumatsyasusaüvàdo brahmàõóavarõanantataþ .
     brahmadevàsurotpattirmàrutotpattireva ca ..
     madanadvàda÷ã tadvat lokapàlàbhipåjanam .
     manvantarasamudde÷o vai÷yàràjyàbhivarõanam ..
     såryavaivasvatotpattirvadhasaïgamanaü tathà .
     pitçvaü÷ànukathanaü ÷ràddhakàlastathaiva ca ..
     pitçtãrthapracàra÷ca somotpattistathaiva ca .
     kãrtanaü somavaü÷asya yayàticaritaü tathà ..
     kàrtavãryasya caritaü sçùñaü vaü÷ànukãrtanam .
     mçgu÷àpastathà viùõorda÷adhà janma ca kùitau ..
     kãrtanaü puruvaü÷asya vaü÷o hautà÷anaþ paraþ .
     kriyàyogastataþ pa÷càt puràõaü parikãrtitam vrataü nakùatrapuruùaü màrtaõóa÷ayanaü tathà .
     kçùõàùñamãvrataü tadvadrohiõãcandrasaüj¤itam ..
     taóàgavidhimàhàtmyaü pàdapotsarga eva ca .
     saubhàmya÷ayanaü tadvadagastyavratameva ca ..
     tathànantatçtãyàyà rasakalyàõinãvratam .
     tathaivànandakaryà÷ca vrataü sàrasvataü punaþ ..
     uparàgàbhiùeka÷ca saptamã÷ayanaü tathà .
     bhãmàkhyà dvàda÷ã tadvadanaïga÷ayanaü tathà ..
     a÷ånya÷ayanaü tadvat tathaivàïgàrakavratam .
     saptamãsaptakaü tadvadbi÷okadvàda÷ãvratam ..
     merupradànaü da÷adhà graha÷àntistathaiva ca .
     grahasvaråpakathanaü tathà ÷ivacaturda÷ã ..
     tathà sarvaphalatyàgaþ såryavàravrataü tathà .
     saükràntisnapanaü tadvadvibhåtidvàda÷ãvratam ..
     ùaùñivratànàü màhàtmyaü tathà snànavidhikramaþ .
     prayàgasya tu màhàtmyaü dvãpalokànuvarõanam ..
     tathàntarãkùacàra÷ca dhruvamàhàtmyameva ca .
     bhavanàni surendràõàü tripurodyotanaü tathà ..
     pitçpravaramàhàtmyaü manvantaravinirõayaþ .
     caturyugasya sammåtiryugadharmaniråpaõam ..
     vajràïgasya tu sambhåtistàrakotpattireva ca .
     tàrakàsuramàhàtmyaü brahmadevànukãrtanam ..
     pàrvatãsambhavastadvattathà ÷ivatapovanam .
     anaïgadehadàha÷ca rati÷okastathaiva ca ..
     gaurãtapovanaü tadbacchivenàtha prasàdanam .
     pàrvatãçùisaüvàdastathaivodvàhamaïgalam ..
     kumàrasambhavastadbat kumàravijayastathà .
     tàrakasya vadho ghoro narasiü hopavarõanam ..
     padmodbhavavisargastu tathaivàndhakaghàtanam .
     vàràõasyàstu màhàtmyaü narmadàyàstathaiva ca pravarànukramastadvat pitçgàthànukãrtanam .
     tathobhayamukhãdànaü dànaü kçùõàjinasya ca ..
     tataþ sàvitryupàkhyànaü ràjadharmàstathaiva ca .
     vividhotpàtakathanaü graha÷àntistathai ca ..
     yàtrànimittakathanaü svapnamaïgalakãrtanam ..
     vàmanasya tu màhàtmyaü vàràhasya tataþ param ..
     samudramathanaü tadvat kàlakåñàbhi÷àntanam .
     devàsuravimarda÷ca vàstuvidyà tathaiva ca ..
     pratimàlakùaõaü tadvaddevatàsthàpanaü tathà .
     pràsàdalakùaõaü tadvanmaõóapànà¤ca lakùaõam ..
     bhaviùyaràj¤àmudde÷o mahàdànànukãrtanam .
     kalpànukãrtanaü tadbat puràõe'smin prakãrtitam ..>% tatphala÷rutiþ .
     %<pavitrametat kalyàõamàyuþkãrtivivardhanam .
     yaþ pañhecchçõuyàdvàpi sa yàti bhavanaü hareþ ..
     likhitvaitattu yo dadyàddhemamatsyagavàcitam .
     vipràyàbhyarcya viùuve sa yàti paramaü padam ..>% iti ÷rãnàradãyapuràõe pårbabhàge bçhadupàkhyàne caturthapàde 107 adhyàyaþ .. 16 .. saptada÷aü guruóapuràõam . ÷rãbrahmovàca .
     %<marãce ÷çõu vacmyadya puràõaü gàruóaü ÷ubham .
     garuóàyàbravãt pçùño bhagavàn garuóàsanaþ ..
     ekonaviü÷asàhasraü tàrkùya kalpakathàcitam ..>% tatra pårbakhaõóe .
     %<puràõopakramo yatra sargasaïkùepatastataþ .
     såryàdipåjanavidhirdãkùàvidhirataþ param ..
     ÷ryàdipåjà tataþ pa÷cànnavavyåhàrcanaü dbija ! .
     påjàvidhàna¤ca tathà vaiùõavaü pa¤jaraü tataþ ..
     yogàdhyàyastato viùõornàmasàhasrakãrtanam .
     dhyànaü viùõostataþ såryapåjà mçtyu¤jayàrcanam ..
     màlàmantràþ ÷ivàrcàtha gaõapåjà tataþ param .
     gopàlapåjà trailokyamohana÷rãdharàrcanam ..
     viùõvarcà pa¤catattvàrcà cakràrcà devapåjanam .
     nyàsàdisandhyopàsti÷ca dugàrcàtha suràrcanam ..
     påjà màhe÷varã càtaþ pavitràrohaõàrcanam .
     mårtidhyànaü vàstumànaü pràsàdànà¤ca lakùaõam ..
     pratiùñhà sarvadevànàü pçthakpåjàvidhànataþ .
     yogo'ùñàïgo dànadharmaþ pràya÷cittaü nidhikriyà ..
     dvãpe÷anarakàkhyànaü såryavyåha÷ca jyotiùam .
     sàmudrikaü svaraj¤ànaü navaratnaparãkùaõam ..
     màhàtmyamatha tãrthànàü gayàmàhàtmyamuttamam .
     tato manvantaràkhyànaü pçthak pçthakvibhàga÷aþ ..
     pitràkhyànaü varõadharmà dravya÷uddhiþ samarpaõam .
     ÷ràddhaü vinàyakasyàrcà grahayaj¤astathà÷ramàþ ..
     mananàkhyà pretà÷aucaü nãtisàro vratoktayaþ .
     såryavaü÷aþ somavaü÷o'vatàrakathanaü hareþ ..
     ràmàyaõaü harivaü÷o bhàratàkhyànakantataþ .
     àyurvede nidànaü pràk cikitsàdravyajà guõàþ ..
     rogaghnaü kavacaü viùõorgàruóaü traipuro manuþ .
     pra÷nacåóàmaõi÷cànte hayàyurvedakãrtanam ..
     auùadhãnàmakathanaü tato vyàkaraõohanam .
     chandaþ÷àstraü sadàcàrastataþ snànavidhiþ smçtaþ ..
     tarpaõaü vai÷yadeva¤ca sandhyà pàrvaõakarma ca .
     nitya÷ràddhaü sapiõóàkhyaü dharmasàro'ghaniùkçtiþ ..
     pratisaükrama ukto'smàdyugadharmàþ kçteþ phalam .
     yoga÷àstraü viùõubhaktirnamaskçtiphalaü hareþ ..
     màhàtmyaü vaiùõava¤càtha nàrasiühastavottamam .
     j¤ànàmçtaü guhyàùñakaü stotraü viùõvarcanàhvayam ..
     vedàntasàïkhyasiddhàntaü brahmaj¤ànaü tathàtmakam .
     gãtàsàraphalotkãrtiþ pårbakhaõóo'yamãritaþ ..>% uttarakhaõóe pretakalpe .
     %<athàsyaivottare khaõóe pretakalpaþ puroditaþ .
     yatra tàrkùeõa saüpçùño bhagavànàha vàóava ! ..
     dharmaprakañanaü pårbayonãnàü gatikàraõam .
     dànàdhikaü phala¤càpi proktamatraurdhvadehikam ..
     yamalokasya màrgasya varõana¤ca tataþ param .
     ùoóa÷a÷ràddhaphalakaü vçttànà¤càtra varõitam ..
     niùkçtiryamamàrgasya dharmaràjasya vaibhavam .
     pretapãóàvinirde÷aþ pretacihnaniråpaõam ..
     pretànàü caritàkhyànaü kàraõaü pretatàü prati .
     pretakçtyavicàra÷ca sapiõóãkaraõoktayaþ ..
     pretatvamokùaõàkhyànaü dànàni ca vimuktaye .
     àva÷yakottamaü dànaü pretasaukhyakaraü hitam ..
     ÷àrãrakavinirde÷o yamalokasya varõanam .
     pretatvoddhàrakathanaü karmakartçvinirõayaþ ..
     mçtyoþ pårbakriyàkhyànaü pa÷càt karmaniråpaõam .
     madhyaü ùoóa÷akaü ÷ràddhaü svargapràptikriyohanam ..
     såtakasyàtha saïkhyànaü nàràyaõavalikriyà .
     vçùotsargasya màhàtmyaü niùiddhaparivarjanam ..
     apamçtyukriyokti÷ca vipàkaþ karmaõàü nçõàm .
     kçtyàkçtyavicàra÷ca viùõudhyànaü vimuktaye ..
     svargatau vihitàkhyànaü svargasaukhyaniråpaõam .
     bhårlokavarõana¤caiva saptadhà lokavarõanam ..
     pa¤cordhvalokakathanaü brahmàõóasthitikãrtanam .
     brahmàõóànekacaritaü brahmajãvaniråpaõam ..
     àtyantikalayàkhyànaü phalastutiniråpaõam .
     ityetadgàruóaü nàma puràõaü bhuktimuktidam ..>% tatphala÷rutiþ .
     %<kãrtitaü pàpa÷amanaü pañhatàü ÷çõvatàü nçõàm .
     likhitvaitat puràõantu viùuve yaþ prayacchati ..
     sauvarõaü haüsayugmàóhyaü vipràya sa divaü vrajet .. * ..>% iti ÷rãnàradãyapuràõe påbbabhàge bçhadupàkhyàne caturthapàde 108 adhyàyaþ .. 17 .. aùñàda÷aü brahmàõóapuràõam . ÷rãbrahmovàca .
     %<÷çõu vatsa ! pravakùyàmi brahmàõóàkhyaü puràtanam .
     yacca dvàda÷asàhasraü bhàvikalpakathàyutam ..
     prakçyàkhyo'nuùaïgàkhya upodghàtastçtãyakaþ .
     caturtha upasaühàraþ pàdà÷catvàra eva hi ..
     pårbapàdadvayaü pårbo bhàgo'tra samudàhçtaþ .
     tçtãyo madhyamo bhàga÷caturthaståttaro mataþ .. * ..>% tatra pårbabhàge prakriyàpàde .
     %<àdau kçtyasamudde÷o naimiùàkhyànakaü tataþ .
     hiraõyagarbhotpatti÷ca lokakalpanameva ca ..
     eùa vai prathamaþ pàdo dvitãyaü ÷çõu mànada ! ..>% pårbabhàge anuùaïgapàde .
     %<kalpamanvantaràkhyànaü lokaj¤ànaü tataþ param .
     mànasãsçùñikathanaü rudraprasavavarõanam ..
     mahàdevavibhåti÷ca çùisargastataþ param .
     agnãnàü vicaya÷càtha kàlasadbhàvavarõanam ..
     priyavratàcayodde÷aþ pçthivyàyàmavistaraþ .
     varõanaü bhàratasyàsya tato'nyeùàü niråpaõam ..
     jambvàdisaptadvãpàkhyà tato'dholokavarõanam .
     årdhvalokànukathanaü grahacàrastataþ param ..
     àdityavyåhakathanaü devagrahànukãrtanam .
     nãlakaõñhàhvayàkhyànaü mahàdevasya vaibhavam ..
     amàvàsyànukathanaü yugatattvaniråpaõam .
     yaj¤apravartanaü càtha yugayorantyayoþ kçtiþ ..
     yugaprajàlakùaõa¤ca çùipravaravarõanam .
     vedànàü vyasanàkhyànaü svàyambhuvaniråpaõam ..
     ÷eùamanvantaràkhyànaü pçthivãdohanantataþ .
     càkùuùe'dyatane sargo dvitãyo'ïghriþ purodale ..>% madhyamabhàge upodghàtapàde .
     %<athopodghàtapàde tu saptarùiparikãrtanam .
     pràjàpatyacayastasmàddevàdãnàü samudbhavaþ ..
     tato jayàbhivyàhàrau marudutpattikãrtanam .
     kà÷yapeyànukathanamçùivaü÷aniråpaõam ..
     pitçkalpànukathanaü ÷ràddhakalpastataþ param .
     vaivasvatasamutpattiþ sçùñistasya tataþ param ..
     manuputtràcaya÷càto gàndharvasya niråpaõam .
     ikùvàkuvaü÷akathanaü vaü÷o'treþ samahàtmanaþ ..
     amàvasoràcaya÷ca raje÷caritamadbhutam .
     yayàticarita¤càtha yaduvaü÷aniråpaõam ..
     kàrtavãryasya caritaü jàmadagnyaü tataþ param .
     vçùõivaü÷ànukathanaü sagarasyàtha sambhavaþ ..
     bhàrgavasyànucaritaü tathà kàryavadhà÷rayam .
     samarasyàtha caritaü bhàrgavasya kathà punaþ ..
     devàsuràhavakathà kçùõàvirbhàvavarõane .
     inasya ca stavaþ puõyaþ ÷ukreõa parikãrtitaþ ..
     viùõumàhàtmyakathanaü valivaü÷aniråpaõam .
     bhaviùyaràjacaritaü saüpràpte'tha kalau yuge ..
     evamudghàtapàdo'yaü tçtãyo madhyame dale ..>% uttarabhàge upasaühàrapàde .
     %<caturthamupasaühàraü vakùye khaõóe tathottare .
     vaivasvatàntaràkhyànaü vistareõa yathàtatham ..
     pårbameva samuddiùñaü saïkùepàdiha kathyate .
     bhaviùyàõàü manånà¤ca caritaü hi tataþ param ..
     kalpapralayanirde÷aþ kàlamànaü tataþ param .
     lokà÷caturda÷a tataþ kathità mànalakùaõaiþ ..
     varõanaü narakàõà¤ca vikarmàcaraõaistataþ .
     manomayapuràkhyànaü layaþ pràkçtikastataþ ..
     ÷aivasyàtha purasyàpi varõana¤ca tataþ param .
     trividhàdguõasambandhàjjantånàü kãrtità gatiþ .
     anirde÷yàpratarkyasya brahmaõaþ paramàtmanaþ .
     anvayavyatirekàbhyàü varõanaü hi tataþ param ..
     ityeùa upasaühàraþ pàdo vçttaþ sa cottaraþ .
     catuùpàdaü puràõaü te brahmàõóaü samudàhçtam ..
     aùñàda÷amanaupamyaü sàràtsàrataraü dvija ! .
     brahmàõóa¤ca caturlakùaü puràõatvena pañhyate ..
     tadeva vyasya gaditamatràùñàda÷adhà pçthak .
     pàrà÷aryeõa muninà sarveùàmapi mànada ! ..
     vastudraùñràtha tenaiva munãnàü bhàvitàtmanàm .
     mattaþ ÷rutvà puràõàni lokebhyaþ pracakà÷ire ..
     munayo dharma÷ãlàste dãnànugrahakàriõaþ .
     mayà cedaü puràõantu va÷iùñhàya puroditam ..
     tena ÷aktrisutàyoktaü jàtåkarõàya tena ca .
     vyàso labdhvà tata÷caitat prabha¤janamukhodgatam ..
     pramàõãkçtya loke'smin pràvartayadanuttamam ..>% tatphala÷rutiþ .
     %<ya idaü kãrtayedvatsa ! ÷çõoti ca samàhitaþ .
     sa vidhåyeha pàpàni yàti lokamanàmayam ..
     likhitvaitat puràõantu svarõasiühàsanasthitam .
     patreõàcchàditaü yastu bràhmaõàya prayacchati ..
     sa yàti brahmaõo lokaü nàtra kàryà vicàraõà ..
     marãce'ùñàda÷aitàni mayà proktàni yàni te .
     puràõàni tu saïkùepàcchrotavyàni ca vistaràt ..
     aùñàda÷apuràõàni yaþ ÷çõoti narottamaþ .
     kathayedvà vidhànena neha bhåyaþ sa jàyate ..
     såtrametat puràõànàü yanmayoktaü tavàdhunà .
     tannityaü ÷ãlanãyaü hi puràõaphalamicchatà ..
     na dàmbhikàya pàpàya devagurvanusåyave .
     deyaü kadàpi sàdhånàü dveùiõe na ÷añhàya ca ..
     ÷àntàya ràmacittàya ÷u÷råùàbhiratàya ca .
     nirmatsaràya ÷ucaye deyaü sadvaiùõavàya ca ..>% iti ÷rãnàradãyapuràõe pårbabhàge bçhadupàkhyàne caturthapàde 109 adhyàyaþ .. 18 .. * .. ityaùñàda÷amahàpuràõànukramaõikà samàptà .. * .. (aùñàda÷amahàpuràõànàü niruktiryathà ÷ivapuràõe uttarakhaõóe madhyame÷varamàhàtmye .
     %<yatra vaktà svayaü taõóe ! brahmà sàkùàt caturmukhaþ .
     tasmàdbràhmaü samàkhyàtaü puràõaü prathamaü mune ! .. 1 ..>% taõóe iti munisambodhanam .
     %<padmakalpasya màhàtmyaü tatra yasmàdudàhçtam .
     tasmàt pàdmaü samàkhyàtaü puràõa¤ca dvitãyakam .. 2 ..
     parà÷arakçtaü yattu puràõaü viùõubodhakam .
     tadeva vyàsakathitaü puttrapittrorabhedataþ .. 3 ..
     yatra pårbottare khaõóe ÷ivasya caritaü bahu .
     ÷aivametat puràõaü hi puràõaj¤à vadanti ca .. 4 ..
     bhagavatyà÷ca durgàyà÷caritaü yatra vidyate .
     tattu bhàgavataü proktaü natu devãpuràõakam .. 5 ..
     nàradoktaü puràõantu nàradãyaü pracakùate .. 6 ..
     yatra vaktàbhavattaõóe ! màrkaõóeyo mahàmuniþ .
     màrkaõóeyapuràõaü hi tadàkhyàta¤ca saptamam .. 7 ..
     agniyogàttadàgneyaü 8 bhaviùyokterbhaviùyakam . 9 .
     vivartanàt brahmaõastu brahmavaivartamucyate .. 10 ..
     liïgasya caritoktatvàt puràõaü liïgamucyate . 11 .
     varàhasya ca vàràhaü puràõaü dvàda÷aü mune ! .. 12 ..
     yatra skandaþ svayaü ÷rotà vaktà sàkùàt mahe÷varaþ .
     tattu skàndaü samàkhyàtam 13 vàmanasya tu vàmanam .. 14 ..
     kaurmaü kårmasya caritam 15 màtsyaü matsyasya kãrtitam . 16 .
     garuóastu svayaü vaktà yattad gàruóasaüj¤akam .. 17 ..
     brahmàõóacaritoktatvàt brahmàõóaü parikãrtitam .. 18 ..>% puràbhavaþ vedaþ . sçùñyàdipratipàdako granthaþ . yathà, ÷atapathabràhmaõe . 14 . 6 . 10 . 6 .
     %<çgvedo yajurvedaþ sàmavedo'tharvàïgirasa itihàsaþ puràõaü vidyà upaniùadaþ ÷lokàþ såtràõyanuvyàkhyànàni vyàkhyànàni ..>% tathà ca bçhadàraõyakopaniùadi .
     %<asya mahato bhåtasya ni÷vasitametad yadçgvedo yajurvedaþ sàmavedo'tharvàïgirasa itihàsaþ puràõam ..>% %<idaü và agreõava ki¤cidàsãdityàdikaü jagataþ pràgavasthàmupakramya sargapratipàdakaü vàkyajàtaü puràõam .>% iti çgvedopodghàte .. * ..)

#<puràõaþ>#, puü, (purà purbasmin kàle bhava iti . purà + %<sàyaüciraüpràhõeprage'vyayebhyaùñyuùñyulau tuñca .>% 4 . 3 . 23 . iti ùñyuþ nipàtanàt tuóabhàvaþ .) paõaþ . (÷ivaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 106 .
     %<balavàü÷copa÷ànta÷ca puràõaþ puõyaca¤curã ..>%) puràtane, tri . (yathà, manuþ . 5 . 23 .
     %<babhåvurhi puroóà÷à bhakùyàõàü mçgapakùiõàm .
     puràõeùvapi yaj¤eùu brahmakùatrasaveùu ca ..>%) kàrùàpaõe, puü, klã . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, manuþ . 8 . 136 .
     %<te ùoóa÷a syàddharaõaü puràõa¤caiva ràjatam .
     kàrùàpaõastu vij¤eyastàmrikaþ kàrùikaþ paõaþ ..>%)

#<puràõagaþ>#, puü, (puràõairgãyate iti . gai + ghajarthe kaþ . yadbà, puràõaü vedaü gàyatãti . gai + %<àto'nupeti .>% 3 . 2 . 3 . iti kaþ .) brahmà . iti hemacandraþ . 2 . 126 .. puràõagàyake, tri ..

#<puràõapuruùaþ>#, puü, (puràõairvedàdibhirupastutaþ puruùaþ iti madhyapadalopisamàsaþ . yadbà, puràõaþ puruùaþ iti karmadhàrayaþ .) viùõuþ . iti iti hemacandraþ . 2 . 128 .. (yathà, pàdmottarakhaõóe 111 adhyàye viùõoraùñottara÷atanàmakãrtane .
     %<puràõapuruùo nandàtmajaþ ÷rãvatsalà¤chanaþ ..>%)

#<puràtanaþ>#, puü, (purà bhavaþ . purà + ùñyustuñ ca .) puràõaþ . tadvaidikaparyàyaþ . pratnam 1 pradivaþ 2 pravayàþ 3 sanemi 4 pårbam 5 ahnàya 6 . iti ùañpuràõanàmàni . iti vedanighaõñau 3 adhyàyaþ .. (viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 66 .
     %<uttaro gopatirgoptà j¤ànagamyaþ puràtanaþ ..>%)

@<[Page 3,190c]>@
#<puràtanaþ>#, tri, (purà pårbasmin kàle bhavaþ . purà + %<sàyaücireti .>% 4 . 3 . 23 . iti ùñyustuñ ca .) pårbakàlabhavaþ . puràõa iti bhàùà . tatparyàyaþ . puràõaþ 2 pratanaþ 3 pratnaþ 4 cirantanaþ 5 . ityamaraþ . 3 . 1 . 77 .. ciratnaþ 6 . iti jañàdharaþ .. (yaduktaü nãti÷àstre .
     %<navaü vastraü navaü chatraü navyà strã nåtanaü gçham .
     savatra nåtanaü ÷astaü sevakànne puràtane ..>%)

#<puràdhyakùaþ>#, tri, (purasya puràdhikçto và adhyakùaþ .) nagaràdhikçtaþ . (yathà, mahàbhàrate . 13 . 135 . 11 .
     %<cikitsakaþ kàntapçùñhaþ puràdhyakùaþ purohitaþ .
     sàüvatsaro vçthàdhyàyã sarve te ÷ådrasammitàþ ..>%) antaþpuràdhyakùalakùaõam . yathà --
     %<bçddhaþ kuloddhataþ ÷aktaþ pitçpaitàmahaþ ÷uciþ .
     ràj¤àmantaþpuràdhyakùo vinãta÷ca tatheùyate ..>% iti yuktikalpataruþ ..

#<puràriþ>#, puü, (purasya tripurasya ariþ ÷atruþ .) ÷ivaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, adhyàtmaràmayaõe 1 . 1 . 5 . puràrigirisambhåtà ÷rãràmàrõavasaïgatà . adhyàtmaràmagaïgeyaü puõàti bhuvanatrayam ..)

#<puràrdhavistaraþ>#, puü, (puràrdhe pårbàrdhe vistarovistçtirasyeti .) kheñaþ . iti hemacandraþ . 4 . 38 ..

#<puràvasuþ>#, puü, (purà pårbakàle utpatteþ pràgityarthaþ vasuþ .) bhãùmaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<puràvçttaü>#, klã, (purà puràõaü vçttaü caritraü yatra .) pårbavçttàntanibandhanam . tatparyàyaþ . itihàsaþ 2 . ityamaraþ . 1 . 6 . 4 .. pårbacaritam 3 . iti svàmã .. (yathà, mahàbhàrate . 7 . 28 . 24 .
     %<÷çõu guhyasidaü pàrtha ! puràvçttaü yathànagha ! ..>%)

#<puràsinã>#, strã, (puraü nagaramasyati tyajatãti . asa + õiniþ + ïãp .) sahadevãlatà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<puràsuhçt>#, [d] puü, (purasya tripurasya asuhçt ÷atruþ .) ÷ivaþ . iti hemacandraþ . 2 . 114 ..

#<puriþ>#, strã, (påryate iti . pé + %<kégé÷épékuñãti .>% uõàø 4 . 142 . iti iþ . sa ca kit .) purã . ityamarañãkàyàü bharataþ .. nadã . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. (÷arãram . iti purãtat-÷abdañãkàyàü bharataþ ..)

#<puriþ>#, puü, (påryate ya÷aàdibhiriti . pé + iþ . saca kit .) ràjà . iti siddhàntakaumudya muõàdivçttiþ .. (sannyàsivi÷eùaþ . ÷aïkaràcàrya÷iùyatoñakasya ÷iùyeùu anyatama÷iùyàõàmupàdhivi÷eùaþ . iti kecit .. tallakùaõaü yathà, pràõatoùiõyàmavadhåtaprakaraõe .
     %<j¤ànatattvena saüpårõaþ pårõatattvapade sthitaþ .
     parabrahmarato nityaü purinàmà sa ucyate ..>% tathà ca muõóamàlàtantre 2 pañale .
     %<devatàyàþ sadà dhyànaü ÷rãguroþ påjanaü tathà .
     antaryàgeùu yo niùñhaþ sa vãraþ purireva ca ..>%)

@<[Page 3,191a]>@
#<purã>#, strã, (puri + và ïãù .) nagarã . ityamaraþ . 2 . 2 . 1 .. (yathà, ÷rãdharasvàmidhçtabhçguvacanam .
     %<nçpàvàsaþ purã proktà vi÷àü puramapãùyate ..>%) asyà lakùaõàdi pura÷abde nagara÷abde ca likhitam . tadvarõanaü yathà, mahàbhàrate . 3 . 15 . 5 -- 8 .
     %<purã samantàdvihità sapatàkà satoraõà .
     sacakrà sahuóà caiva sayantrakhanakà tathà ..
     sopa÷alyapratolãkà sàññàññàlakagopurà .
     sacakragrahaõã caiva solkàlàtàvapothikà ..
     soùñrikà bharata÷reùñha ! sabherãpaõavànakà .
     satoraõàïku÷à ràjan ! sa÷ataghnãkalàïgalà ..
     sabhu÷uõóya÷maguóakà sàyudhà saparasvadhà .
     lohacarmavatã càpi sàgniþ saguóa÷çïgikà ..>% patàkà dhvajà¤calaþ . toraõàni bahirdvàràõi . cakràõi yodhagaõàþ . huóàstadà÷rayasthànàni bhàùàyàü burujsaüj¤àni . anye tu viõmåtrotsarjana÷çïgàõi huóà ityàhuþ udàharanti ca .
     %<kalyante huóa÷çïgàõi rathasyopari såribhiþ .
     viõmåtraspar÷a÷uddhyarthaü karàdispar÷a udyate ..>% iti .. yantràõa àgneyauùadhabalena dçùatpiõóotkùepaõàni mahànti bhàùàyàü kàmànsaüj¤akàni . kùudràõi sãsagulikotkùepaõayantràõi vanduksaüj¤akàni . khanakàþ suraïgadvàrà guptamàrgakartàraþ .. upa÷alyàþ lohamukhàþ kãlàþ tadyuktàþ pratolyo rathyàmàrgà yasyàü sà . aññàlakàþ ubharigçhàþ . gopuràõi puradvàràõi . sàññàni aññena annena sahitàni aññàlakàdãni yasyàü sà . sàññeti vi÷eùaõaü upa÷alyasya gràmàntasya rathyàyà÷càvçtyà sambadhyate . cakragrahaõã sanyanigràhikà morcà iti mlecchaprasiddhà . solkàlàtàvapothikà solkamalàtaü jvàlàsahitamulmukaü yasyàü sà solkàlàtà iti kecit . avabaddhàþ pothikà yantrabaddhàþ kàùñhapàùàõàdayo ripåõàmuparipàtanàya vasyàmiti prà¤caþ . ulkevolkà pràõaharatvàt yantrotkùipto golaþ . alàtaü sakàùñhadaõóalohamayamàgneyaü praharaõaü bàõa iti bhàùàyàü prasiddham . tayorapratyàkhyeyagatyorapi pothikà pàtayitryaþ mantramayyaþ ÷aktayaþ karõàyendradatta÷aktisadç÷à tadyuktàþ solkàlàtàvapothikà .. * .. uùñrikà mçccarmamayàni bhàõóàni . sarùñiketi pàñhe çùñaya àyudhavi÷eùàþ .. * .. a÷maguóakàþ vartulãkçtàþ pàùàõàþ . lohamayàni carmàõi kamañhapçùñhàkàràõi prahàravàrakàõi óhàla iti prakhyàtàni . sàgniþ àgneyauùadhasahità guóàþ golakàþ . ÷çïgikàstadutkùepakayantràõi . ÷atråõàmupari pàtanàya tapto guóo dravãbhåto yatra ÷ikhare sthàpyate tatsahitetyanye .. iti nãlakaõñhakçtabhàratabhàvadãpanàmañãkà ..

@<[Page 3,191b]>@
#<purãtat>#, puü, klã, (purãü ÷arãraü tanotãti . tana du¤ vistàre + kvip . %<gamaþ kvau .>% 6 . 4 . 40 . ityatra %<gamàdãnàmiti vaktavyam .>% iti vàrtikoktyà anunàsikalopaþ . tugàgama÷ca . puriü tanotãti vàkye %<nahivçtivçùivyadhirucisahitaniùu kvau .>% 6 . 3 . 116 . iti pårbapadasya dãrghaþ .) antram . àüta iti khyàtam . antati vadhnàti kàlakhaõóàdi antraü atibandhe nàmnãtiraþ . puriþ ÷arãraü tanotãti purãtat kvip vanatanàdyanimàmiti nalope svasya taniti tan nipàtanàdikàrasya dãrghaþ . antrasàhacaryàt klãvatvam . purãtadastriyàmiti vàcaspatiþ . ityamarabharatau ..

#<purãmohaþ>#, puü, (purãü ÷arãraü mohayatãti . muha + õic + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ .) dhuståraþ . iti ÷abdamàlà ..

#<purãùaü>#, klã, (piparti ÷arãramiti . pa + %<÷épébhyàü kicca .>% uõàø 4 . 27 . iti ãùan . sa ca kit .) viùñhà . ityamaraþ . 2 . 6 . 69 .. tadutsargavidhiryathà --
     %<muhårte bràhma utthàya ràtrivàsaü parityajet .
     paridhàyàparaü vastraü ÷ayanasthànato'nvaham ..
     mukhàïghrihastàn prakùàlya dviràcamya tato dvijaþ .
     kçùõa kçùõa smçtiü kçtvà khanitvà nairçtãü di÷am ..
     khanitrakhananenaiva dbàda÷àïgulyadhomçdam .
     gçhãtvodakapàtra¤ca mitaü gaccheddhanuþ÷atam ..
     gràmàdbà ÷aravikùepamàtràmanudite ravau .
     maitramàva÷yakaü kartuü nagaràcca caturguõàm ..
     tattrimuùñyàyataü gartaü tathà kçtvà gabhãrakam .
     kçtvà tvadbhiþ khanitreõa ku÷airàcchàdya tattçõam ..
     ÷uùkaiþ kàùñhairayaj¤ãyairbhågartamavaguõñhitaþ .
     saüvãtàïgo veõudalaiþ patrairmçõmayabhàjanaiþ ..
     chatraü khanitraü saüsthàpya vàripàtramupànahau .
     tato dvijaståpavi÷edvastreõàcchàdya mastakam ..
     yaj¤opavãtaü karõe'tha dhçtvà maunã ca dakùiõe .
     àgato dbijamagniü nopa÷yan santa¤ca bhàskaram ..
     guruü samãraõaü sarvadevatàmårtimeva ca .
     màtaraü pitaraü candraü sarvaü gurujanaü striyam .. * ..
     udaïmukhastrisandhyàsu divase ca yadà ni÷i .
     dakùiõàmukha utsargaü kuryànmåtrapurãùayoþ ..
     pårbàhõe tu dvijaþ kuryàt pa÷cimàbhimukho'thavà .
     aparàhõe pårbamukhã måtragåthavisarjanam ..
     madhyàhne prayataþ kuryàdyatavàguttaràmukhaþ .
     dakùiõàbhimukho ràtrau dbijo maitraü prayatnataþ ..
     ni÷àyàmandhakàre tu chàyàyàü divase tathà .
     yathecchasumukho bhåtvà maitraü kuryàt dbijo bhayàt ..
     digbhramàcca manoduþkhàdbiõmåtrasya visarjanam .
     mohàdvàdhomukhaþ kuryàdyatavàk prayato dvijaþ ..
     sannyàsã brahmacàrã ca vànaprastho gçhã dvijaþ .
     ÷àkhàdhyàyã ca vedànàü sarvayaj¤eùu dãkùitaþ ..
     muni÷ca sarvadharmaj¤o dàntaþ ÷ànta udàradhãþ .
     sadottaramukhaþ kuryàdvaiùõavo nànya eva ca ..
     pràta÷ca maitraü sàyàhne dakùiõàbhimukho ni÷i .
     yoginàntu yathà strãõàü ÷ådràdãnàmayaü kramaþ ..
     na devàyatane vçkùamåle ca na jale nade .
     na nadãkåpamàrgeùu na vàpãgoùñhabhasmasu ..
     na citàgni÷ma÷àneùu noùare na dbijàlaye .
     nàmbhaþsamãpe na puõóre nàkà÷e na ca ÷àdvale ..
     na samudre na kàmye ca na tãrthe na dvijàlaye .
     na yaj¤avçkùamåleùu nopadvàre catuùpathe ..
     na ÷asyakùetre na khale puùpodyàne na catvare .
     sopànatko na nagna÷ca na rathyàsevyabhåtale ..
     na vaiùõavàlaye gotre na såryàbhimukhastathà .
     na phàlakçùñakedàre na tiùñhaü÷ca kadàcana ..
     na gacchanna ca valmãke na ca parvatamastake .
     na jalaü na di÷o bhàgànnàkà÷amavalokayan ..
     na govraje nadãtãre nityasthàne na gomaye .
     na yaj¤abhåmau na gçhe na paüvitrãkçtasthale ..
     dvijo na dehacchàyàyàü ÷akçnmåtravisarjanam .
     kuryàdyaj¤eùñakàkåñe na ca sapràõigartake ..
     uddhçtàmbhomçttikàbhyàmitthaü nàrada ! yatnataþ .
     kçtvotsargaü tataþ kuryàt ÷aucaü måtrapurãùayoþ ..
     ÷uùkakàùñhena loùñreõàyaj¤ãyena tçõena và .
     pramàrjya guhyamuttiùñhet ÷i÷na¤caiva vi÷eùataþ ..
     vidhçtya vàmahastena ÷i÷nantåpavi÷enni÷i .
     ceddakùiõàmukhaþ sandhyàü divottaramukhastadà ..
     påtigandhijalaü duùñaü saphena¤ca sabudvudam .
     tãrthodakaü salavaõaü pàtho varõàntarantathà ..
     samudragànadãvàraþ sàsudra¤ca sakardamam .
     yavanàntyajakhàtàmbhaþ samudraganagodakam ..
     dhànyakùetrasya salilaü sakãña¤ca parityajet .
     mànavo devakhàtàmbhaþ sakale ÷aucakarmaõi .. * ..
     mçdaþ sakãñàstãrthànàü devàyatanagoùñhayoþ .
     nadodadhinadãdevakhàtatãrasya mçttikàþ ..
     mahãtalodbhavàþ kùetrakåóyayoþ sikatà÷ca yàþ .
     antarjalà dhålimçdo valmãkasya ca kardamàþ ..
     åùarà÷ca halotkhyàtà mçttikà bhavanasya ca .
     a÷vatthatulasãghàtrãmålàdãnà¤ca yà mçdaþ ..
     ÷ma÷ànabhåmeþ ÷ailasya tathà påtasthalasya ca .
     ÷aucàva÷iùñamàrgasya àkhåtkhàtà÷ca mçttikàþ ..
     yaj¤asthànasya vipràõàü sàdhånàmàlayasya ca .
     mçttikà varjayedetà devarùe ! ÷aucakarmaõi ..
     pavitrasthànato gràhyà dvàda÷àïgulyadhomçdaþ .
     dvijaiþ sakala÷aucàrthaü ÷arkaràdivivarjitàþ .. * ..
     prathame'dbhirnaraþ ÷aucaü kuryànmçdbhirataþ param .
     punarjalaiþ purãùasya yathà gandhakùayo bhavet ..
     mçttikà prathamà ÷auce tvardhaprasçtisammità .
     pårõaprasçtimàtrà tu dvitãyà sajalà tathà ..
     tçtãyà pramità ÷auce sàrdhaprasçtimçttikà .
     caturthyàdyà kramàdevamardhaprasçtivardhità ..
     yayà mçttikayà påryaü triparva ÷aucakàriõaþ .
     ardhaprasçtimàtrà sà munibhiþ parikãrtità ..
     gude dadyànmçdastisraþ pa¤ca và sapta và tathà .
     mçdamekàü tathà ÷i÷ne tisro và mçttikà dbayam ..
     sapta vàmakare dadyànmçdastriü÷accaturda÷a .
     tisro và hastayoþ sapta caturda÷a ca ùoóa÷a ..
     pàõyorekàü mçdaü pçùñhe ùaóvà tisra÷ca mçttikàþ .
     hastadvayanakheùvekàü tisra÷ca ùaómçdastathà .. * ..
     maithune retaþskhalane måtrotsarge ca mçddvayam .
     dadyàttisra÷ca ÷i÷naikàü tisro vàmakare mçdaþ ..
     haste ca mçddvayaü mrakùettisro và ÷uddhitatparaþ .
     padaikaike dvijastisro gçhãtthaü ÷aucamàcaret ..
     gçhiõo dbiguõaü ÷aucaü yatnato brahmacàriõàm .
     gçhasthavànaprasthànàü proktaü triguõameva ca ..
     sannyàsinàü vaiùõavànàü ÷aucaü sevyaü caturguõam .
     hastapàdbàripàtrantu mçdbhiradbhi÷ca gomayaiþ ..
     divà yadvihitaü ÷aucaü ni÷àyàmardhakaü bhavet .
     etadardhama÷auce tu jàtake mçtake'pi ca ..
     cauràdivàdhite màrge ÷aucamasyàrdhamàcaret .
     yoùitàmetadardhantu ÷ådràdãnà¤ca nàrada ! ..
     vyàdhibhi÷càturo martya àrto yadi yathàbalam .
     ÷aucaü kuryàt kçtaü yatra tat sthànaü ÷odhayejjalaiþ ..
     vedasmçtipuràõàni dharma÷àstràõi naityikam .
     maitràdikarma yaþ kuryàdvihàya mandadhãrdvijaþ ..
     pratipraj¤ànamàyu÷ca praj¤àü hanti ya÷aþ ÷riyam .
     balamàcàrahãnasya sadà tasyàpavitratà .. * ..
     sàtvatà÷ceddvijà bhåpà vai÷ya÷ådràntyajàþ striyaþ .
     kurvanti ÷aucaü yatnena yàvaccetaþpavitratà ..
     yeùàü kçùõasya mananaü tathà nàmaprajalpanam .
     sadaiva smaraõaü bhàgavatànàü sàdhusevanam ..
     bhaktipradhautamanasàü govindàrpitakarmaõàm .
     bàhyàntaþkçùõacittànàü ÷ucità tadaharni÷am ..
     mçdgomayajalaiþ ÷aucamanekaiþ kurute yadi .
     mano'pavitratà yasya kadàcidvai na ÷udhyati ..
     govindadàsatà nàsti yasya lokasya janmani .
     so'pi dehà÷uciþ kçtvà ÷aucaü maitràdikarmasu ..
     ÷atadhà yadi devarùe ÷aucaü kuryàt sahasradhà .
     mçdvàrigomayairloko bhàvaduùño na ÷udhyati ..
     sadà cittàpavitratvamakàrùõo bhuvi yo naraþ .
     tasya tu syànna maitràdi÷aucenaiva sa ÷udhyati ..
     parvatàkàrakåñai÷ca goviñsarvanadãjalaiþ .
     ÷aucaü kçtvà na ÷udhyeta duùñacitto bhavedyadi ..>% iti pàdmottarakhaõóe 109 adhyàyaþ .. (udakam . iti nighaõñuþ . 1 . 12 .. %<pårayati jagat pralayakàle påryate anena taóàkàdi pàlakaü và jagataþ ÷asyotpattihetutvàt . prãõàtervà bàhulakàt kãùanpratyayaþ ãkàrasyokàràde÷aþ sa ca pakàràt paro draùñavyaþ .>% iti tatra devaràjayajvà .. yathà, çgvede . 1 . 163 . 1 .
     %<yadakrandaþ prathamaü jàyamàna udyantsamudràduta và purãùàt ..>%
     %<purãùàt sarvakàmànàü pårakàdudakàt ..>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<purãùaõaþ>#, puü, (puryà dehàt iùyate tyajyate iti . purã + iùa + karmaõi lyuñ .) purãùam . iti trikàõóa÷eyaþ ..

@<[Page 3,192b]>@
#<purãùamaþ>#, puü, (purãùaü mimãte iti . mà + kaþ .) màùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<puruþ>#, puü, (piparti påryate veti . pé + %<pébhidivyadhigçdhidhçùidç÷ibhyaþ .>% uõàø 1 . 24 . iti kuþ . %<udoùñhyapårbasya .>% 7 . 1 . 102 . iti utvam . %<uraõraparaþ .>% 1 . 1 . 51 . iti raparatvam .) devalokaþ . nçpabhedaþ . sa ca yayàteþ kaniùñhaputtraþ . (àdyådanto'pi pàñhaþ .) paràgaþ . iti medinã . re, 58 .. daityaþ . ityuõàdikoùaþ .. nadãbhede, tri . iti ÷abdaratnàvalã .. (ràjavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 2 . 4 . 27 .
     %<sukarmà cekitàna÷ca puru÷càmitrakarùaõaþ ..>% càkùuùamanoþ puttrabhedaþ . yathà, màrkaõóeye . 76 . 55 .
     %<uråpuru÷atadyumnapramukhàþ sumahàbalàþ .
     càkùuùasya manoþ puttràþ pçthivãpatayo'bhavan ..>% parvatabhedaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 90 . 22 .
     %<parvata÷ca pururnàma yatra jàtaþ puråravàþ .
     bhçguryatra tapastepe maharùigaõasevite ..>% ÷arãram . yathà, ÷aïkaravijaye . 13 adhyàye .
     %<purusaüj¤e ÷arãre'smin ÷ayanàt puruùo hariþ .
     ÷akàrasya ùakàro'yaü vyatyayena prayujyate ..>%) pracure, tri . ityamaraþ . 3 . 1 . 63 .. (yathà, naiùadhe . 19 . 5 .
     %<sphurati timirastomaþ païkaprapa¤ca ivoccakaiþ purusitagarucca¤cacca¤cåpuñasphuñacumbitaþ ..>%)

#<purukutsavaþ>#, puü, indraripuvi÷eùaþ . yathà --
     %<indro vipa÷ciddevànàü tadripuþ purukutsavaþ .
     jaghàna hastiråpeõa bhagavànmadhusådanaþ ..>% iti gàruóe 87 adhyàyaþ ..

#<purudaü÷akaþ>#, puü, (puru bahulaü yathà syàttathà da÷atãti . dan÷a + õvul .) haüsaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<purudaü÷àþ>#, [s] puü, (puruü daityavi÷eùaü da÷ati hinastãti . dan÷a + asun .) indraþ . iti jañàdharaþ ..

#<puruùaþ>#, puü, (purati agre gacchatãti . pura + %<puraþ kuùan .>% uõàø 4 . 74 . iti kuùan .) piparti pårayati balaü yaþ purùu ÷ete ya iti và . pumàn . (yathà, manau . 1 . 32 .
     %<dvidhà kçtvàtmano dehamardhena puruùo'bhavat .
     ardhena nàrã tasyàü sa viràjamasçjat prabhuþ ..>%) tatparyàyaþ . påruùaþ 2 nà 3 naraþ 4 pa¤cajanaþ 5 pumàn 6 arthà÷rayaþ 7 adhikàrã 8 karmàrhaþ 9 janaþ 10 arthavàn 11 . iti ràjanirghaõñaþ .. manuùyaþ 12 mànavaþ 13 martyaþ 14 mànuùaþ 15 manuþ 16 . iti ÷abdaratnàvalã .. rasikaràjaþ 17 ghanakàmadhàmà 18 madana÷àyakàïkaþ 19 manmatha÷àyakalakùyaþ 20 . iti kavikalpalatà .. sa caturvidhaþ . yathà --
     %<÷a÷o mçgovçùa¤cà÷vo nçõàü jàticatuùñayam ..>% ÷a÷àdãnàü lakùaõaü yathà --
     %<mçduvacanasu÷ãlaþ komalàïgaþ suke÷aþ sakalaguõanidhànaþ satyavàdã ÷a÷o'yam . 1 .
     vadati madhuravàõãü dãrghanetro'tibhãru÷capalamatisudehaþ ÷ãghravego mçgo'yam .. 2 ..
     bahuguõabahubandhuþ ÷ãghrakàmo natàïgaþ sakalaruciradehaþ satyavàdã vçùo'yam . 3 .
     udarakañikç÷aþ syàdugrakaõñhàdharauùñho da÷anavadananàsà÷rotradãrgho hi vàjã .. 4 ..>% iti ratima¤jarã .. * .. tasya pa¤calakùaõatvaü yathà --
     %<pàtre tyàgã guõe ràgã bhogã parijanaiþ saha .
     ÷àstre boddhà raõe yoddhà puruùaþ pa¤calakùaõaþ ..>% iti pràcãnàþ .. jitendriyasya puruùatvaü yathà --
     %<sà ÷rãryà na madaü kuryàt sa mukhã tçùõayo jjhitaþ .
     tanmitraü yatra vi÷vàsaþ puruùaþ sa jitendriyaþ ..>% iti gàruóe 16 adhyàyaþ .. * .. (asya lakùaõàdikaü yathà --
     %<unmànamànagatisaühatisàravarõasnehasvaraprakçtisattvamanåkamàdau .
     kùetraü mçjà¤ca vidhivat ku÷alo'valokya sàmudravidvadati yàtamanàgata¤ca ..
     asvedanau mçdutalau kamalodaràbhau ÷liùñàïgulã ruciratàmranakhau supàrùõã .
     uùõau ÷iràvirahitau sunigåóhagulphau kårmonnatau ca caraõau manuje÷varasya ..
     ÷årpàkàraviråkùapàõóuranakhau vakrau ÷iràsantatau saü÷uùko viralàïgulã ca caraõau dàridyraduþkhapradau .
     màrgàyotkañakau kaùàyasadç÷au vaü÷asya vicchittidau brahmaghnau paripakvamçddyutitalau pãtàvagamyàratau ..
     praviralatanuromavçttajaïghà dviradakarapratimairvarorubhi÷ca .
     upacitasamajànava÷ca bhåpà dhanarahitàþ ÷va÷çgàlatulyajaïghàþ ..
     romaikaikaü kåpake pàrthivànàü dve dve j¤eye paõóita÷rotriyàõàm .
     tryàdyairniþsvà mànavà duþkhabhàjaþ ke÷à÷caivaü ninditàþ påjità÷ca ..
     nirmàüsajànurmriyate pravàse saubhàgyamalpairvikañairdaridràþ .
     strãnirjità÷càpi bhavanti nimnai ràjyaü samàüsai÷ca mahadbhiràyuþ ..
     liïge'lpe dhanavànapatyarahitaþ sthåle vihãno dhanairmeóhre vàmanate sutàrtharahito vakre'nyathà puttravàn .
     dàridyraü vinate tvadho'lpatanayo liïge ÷iràsantate .
     sthålagranthiyute sukhã mçdu karotyantaü pramehàdibhiþ ..
     ko÷anigåóhairbhåpà dãrghairbhagnai÷ca vittaparihãnàþ .
     çjuvçtta÷ephaso laghu÷iràla÷i÷nà÷ca dhanavantaþ ..
     jalamçtyurekavçùaõo viùamaiþ strãca¤calaþ samaiþ kùitipaþ .
     hnasvàyu÷codbaddhaiþ pralambavçùaõasya ÷atamàyuþ ..
     raktairàóhyàmaõibhirnirdravyàþ pàõóurai÷camalinai÷ca .
     sukhinaþ sa÷abdamåtrà niþsvà niþ÷abdadhàrà÷ca ..
     dbitricaturdhàràbhiþ pradakùiõàvartavalitamåtràbhiþ .
     pçthvãpatayo j¤eyà vikãrõamåtrà÷ca dhanahãnàþ ..
     ekaiva måtradhàrà valità råpapradhànasutadàtrã .
     snigdhonnatasamamaõayo dhanavanitàratnabhoktàraþ ..
     maõibhi÷ca madhyanimnaiþ kanyàpitaro bhavanti niþsvà÷ca .
     bahupa÷ubhàjo madhyonnatai÷ca nàtyulvaõairdhaninaþ ..
     pari÷uùkabasti÷ãrùairdhanarahità durbhagà÷ca vij¤eyàþ .
     kusumasamagandha÷ukrà vij¤àtavyà mahãpàlàþ ..
     madhugandhe bahuvittà matsyasagandhe bahånyapatyàni .
     tanu÷ukraþ strãjanako màüsasagandho mahàbhogã ..
     madiràgandhe yajvà kùàrasagandhe ca retasi daridraþ .
     ÷ãghraü maithunagàmã dãrghàyurato'nyathàlpàyuþ ..
     niþsvo'tisthålasphik samàüsalasphik sukhànvito bhavati .
     vyàghrànto'dhyardhasphigmaõóåkasphignaràdhipatiþ ..
     siühakañirmanujendraþ kapikarabhakañirdhanaiþ parityaktaþ .
     samajañharà bhogayutà ghañapiñharanibhodarà niþsvàþ ..
     avikalapàr÷và dhanino nimnairvakra÷ca bhogasantyaktàþ .
     samakukùà bhogàóhyà nimnàbhirbhogaparihãnàþ ..
     unnatakukùàþ kùitipàþ kuñilàþ syurmànavà viùamakukùàþ .
     sarpodarà daridrà bhavanti bahvà÷ina÷caiva ..
     parimaõóalonnatàbhirvistãrõàbhi÷ca nàbhibhiþ sukhinaþ .
     svalpà tvadç÷yanimnà nàbhiþ kle÷àvahà bhavati ..
     valimadhyagatà viùamà ÷ålàvàdhaü karoti naiþkhya¤ca .
     ÷àñhyaü vàmàvartà karoti medhàü pradakùiõataþ ..
     pàr÷vàyatà ciràyaùamupariùñàcce÷varaü gavàóhyamadhaþ .
     ÷atapatrakarõikàbhà nàbhirmanuje÷varaü kurute ..
     ÷astràntaü strãbhoginamàcàryaü bahusutaü yathàsaïkhyam .
     ekadvitricaturbhirvalibhirvidyànnçpaü tvavalim ..
     viùamavalayo manuùyà bhavantyagamyàbhigàminaþ pàpàþ .
     çjuvalayaþ sukhabhàjaþ paradàradveùiõa÷caiva ..
     màüsalamçdubhiþ pàr÷vaiþ pradakùiõàvartaromabhirbhåpàþ .
     viparãtairnirdravyàþ sukhaparihãnàþ parapreùyàþ ..
     subhagà bhavantyanudbaddhacåcukà nirdhanà viùamadãrghaiþ .
     pãnopacitanimagnaiþ kùitipataya÷cåcukaiþ sukhinaþ ..
     hçdayaü samunnataü pçthu na vepanaü màüsalaü ca nçpatãnàm .
     adhamànàü viparãtaü khararomacitaü ÷iràla¤ca ..
     samavakùaso'rthavantaþ pãnaiþ ÷åràstvaki¤canàstanubhiþ .
     viùamaü vakùo yeùàü te niþsvàþ ÷astranidhanà÷ca ..
     viùamairviùamo jatrubhirarthavihãno'sthisandhipariõaddhaiþ .
     unnatajatrurbhàgã nimnairniþsvo'rthavàn pãnaiþ ..
     cipiñagrãvo niþsvaþ ÷uùkà sa÷irà ca yasya và grãvà .
     mahiùagrãvaþ ÷åraþ ÷àstrànto vçùasamagrãvaþ ..
     kambugrãvo ràjà pralambakaõñhaþ prabhakùaõo bhavati .
     pçùñhamabhagnamaroma÷amarthavatàma÷ubhadamato'nyat ..
     asvedanapãnonnatasugandhisamaromasaïkulàþ kakùàþ .
     vij¤àtavyà dhaninàmato'nyathàrthairvihãnànàm ..
     nirmàüsau romacitau bhagnàvalpau ca nirdhanasyàüsau .
     vipulàvavyucchinnau su÷liùñau saukhyavãryavatàm ..
     karikarasadç÷au vçttàvàjànvavalambinau samau pãnau .
     bàhå pçthivã÷ànàmadhamànàü roma÷au hnasvau ..
     hastàïgulayo dãrghà÷ciràyuùàmavalità÷ca subhagànàm .
     medhàvinà¤ca såkùmà÷cipiñhàþ parakarmaniratànàm ..
     sthålàbhirdhanarahità bahirnatàbhi÷ca ÷astraniryàõàþ .
     kapisadç÷akarà dhanino vyàghropamapàõayaþ pàpàþ ..
     maõibandhanairnigåóhairdçóhai÷ca su÷liùñasandhibhirbhåpàþ .
     hãnairhastacchedaþ ÷lathaiþ sa÷abdai÷ca nirdravyàþ ..
     pitçvittena vihãnà bhavanti nimnena karatalena naràþ .
     saüvçtanimnairdhaninaþ prottànakarà÷ca dàtàraþ ..
     viùamairviùamà niþsvà÷ca karatalairã÷varàstu làkùàbhaiþ .
     pãtairagamyavanitàbhigàmino nirghanà råkùaiþ ..
     tuùasadç÷anakhàþ klãvà÷cipiñaiþ sphuñitai÷ca vittasantyaktàþ .
     kunakhavivarõaiþ paratarkukà÷ca tàmrai÷ca bhåpatayaþ ..
     aïguùñhayavairàóhyàþ sutavanto'ïguùñhamålagai÷ca yavaþ .
     dãrghàïguliparvàõaþ subhagà dãrghàyuùa÷caiva ..
     snigdhà nimnà rekhà dhaninàü tadbyatyayena niþsvànàm .
     viralàïgulayo niþsvà dhanasa¤cayino ghanàïgulayaþ ..
     tisro rekhà maõibandhanotthitàþ karatalopagà nçpateþ .
     mãnayugàïkitapàõirnityaü satraprado bhavati ..
     vajràkàrà dhaninàü vidyàbhàjàntu mãnapucchanibhàþ .
     ÷aïkhàtapatra÷ivikàgajà÷vapadmopamà nçpateþ ..
     kala÷amçõàlapatàkàïku÷opamàbhirbhavanti nidhipàlàþ .
     dàmanibhàbhi÷càóhyàþ svastikaråpàbhirai÷varyam ..
     cakràsipara÷utomara÷aktidhanuþkuntasannibhà rekhàþ .
     kurvanti camånàthaü yajvànamulåkhalàkàràþ ..
     makaradhvajakoùñhàgàrasannibhàbhirmahàdhanopetàþ .
     vedãnibhena caivàgnihotriõo brahmatãrthena ..
     vàpãdevakulàdyairdharmaü kurvanti ca trikoõàbhiþ .
     aïguùñhamålarekhàþ puttràþ syurdàrikàþ såkùmàþ ..
     rekhàþ prade÷inãgàþ ÷atàyuùàü kalpanãyamånàbhiþ .
     chinnàbhirdrumapatanaü bahurekhàrekhiõo niþsvàþ ..
     atikç÷adãrghai÷civukairnirdravyà màüsalairdhanopetàþ .
     vimbopamairavakrairadharairbhåpàstanubhirasvàþ ..
     oùñhaiþ sphuñitavikhaõóitavivarõaråkùai÷ca dhanaparityaktàþ .
     snigdhà ghanà÷ca da÷anàþ sutãkùõadaüùñràþ samà÷ca ÷ubhàþ ..
     jihvà raktà dãrghà ÷lakùõà susamà ca bhoginàü j¤eyà .
     ÷vetà kçùõà paruùà nirdravyàõàü tathà tàlu ..
     vaktraü saumyaü saüvçtamamalaü ÷lakùõaü sama¤ca bhåpànàm .
     viparãtaü kle÷abhujàü mahàmukhaü durbhagàõà¤ca ..
     strãmukhamanapatyànàü ÷àñhyavatàü maõóalaü parij¤eyam dãrghaü nirdravyàõàü bhãrumukhàþ pàpakarmàõaþ ..
     catura÷raü dhårtànàü nimnaü vaktra¤ca tanayarahitànàm .
     kçpaõànàmatihnasvaü sampårõaü bhoginàü kàntam ..
     asphuñitàgraü snigdhaü ÷ma÷ru ÷ubhaü mçdu ca sannata¤caiva .
     raktaiþ paruùai÷cauràþ ÷ma÷rubhiralpai÷ca vij¤eyàþ ..
     nirmàüsaiþ karõaiþ pàpamçtyava÷carpañaiþ subahubhogàþ .
     kçpaõà÷ca hnasvakarõàþ ÷aïku÷ravaõà÷ca bhåpatayaþ ..
     roma÷akarõà dãrghàyuùastu dhanabhàgino vipulakarõàþ .
     kråràþ ÷iràvanaddhairvyàlambairmàüsalaiþ sukhinaþ ..
     bhogã tvanimnagaõóo mantrã sampårõamàüsagaõóo yaþ .
     sukhabhàk ÷ukasamanàsa÷cirajãvã ÷uùkanàsa÷ca ..
     chinnànuråpayàgamyagàmino dãrghayà tu saubhàgyam .
     àku¤citayà cauraþ strãmçtyuþ syàccipiñanàsaþ ..
     dhanino'gravakranàsà dakùiõavakràþ prabhakùaõàþ kråràþ .
     çjvã svalpacchidrà supuñà nàsà sabhàmyànàm ..
     dhaninàü kùutaü sakçd dvitripiõóitaü hlàdi sànanàda¤ca .
     dãrghàyuùàü pramuktaü vij¤eyaü saühata¤caiva ..
     padmadalàbhairdhanino raktàntavilocanàþ ÷riyobhàjaþ .
     madhupiïgalairmahàrthà màrjàravilocanàþ pàpàþ ..
     hariõàkùà maõóalalocanà÷ca jihmai÷ca locanai÷cauràþ .
     kråràþ kekaranetrà gajasadç÷adç÷a÷ca bhåpatayaþ ..
     ai÷varyaü gambhãrairnolotpalakàntibhi÷ca vidvàüsaþ .
     atikçùõatàrakàõàmakùõàmutpàñanaü bhavati ..
     mantritvaü sthåladç÷àü ÷yàvàkùàõà¤ca bhavati saubhàgyam .
     dãnà dçgniþsvànàü snigdhà vipulàrthabhogavatàm ..
     abhyunnatàbhiralpàyuùo vi÷àlonnatàbhiratisukhinaþ .
     viùamabhruvo daridrà bàlendunatabhruvaþ sadhanàþ ..
     dãrghàsaüsaktàbhirdhaninaþ khaõóàbhirarthaparihãnàþ .
     madhyavinatabhruvo ye te saktàþ strãùvagamyàsu ..
     unnatavipulaiþ ÷aïkhairdhanyà nimnaiþ sutàrthasantyaktàþ .
     viùamalalàñà vidhanà dhanavanto'rdhendusadç÷ena ..
     ÷uktivi÷àlairàcàryatà ÷iràsantatairadharmaratàþ .
     unnata÷iràbhiràóhyàþ svastikavatsaüsthitàbhi÷ca ..
     nimnalalàñà vadhabandhabhàginaþ krarakarmaniratà÷ca .
     abhyunnatai÷ca bhåpàþ kçpaõàþ syuþ saïkañalalàñàþ ..
     ruditamadãnamana÷ru snigdha¤ca ÷ubhàvahaü manuùyàõàm .
     råkùaü dãnaü pracurà÷ru caiva na ÷ubhapradaü puüsàm ..
     hasitaü ÷ubhadamakampaü sanimãlitalocana¤ca pàpasya .
     hçùñasya hasitamasakçt sonmàdasyàsakçtprànte ..
     tisro rekhàþ ÷atajãvinàü lalàñàyatàþ sthità yadi tàþ .
     catasçbhiravanã÷atvaü navati÷càyuþ sapa¤càbdà ..
     vicchinnàbhi÷càgamyagàmino navatirapyarekheõa .
     ke÷àntopagatàbhã rekhàbhira÷ãtivarùàyuþ ..
     pa¤cabhiràyuþ saptatirekàgràvasthitàbhirapi ùaùñiþ .
     bahurekheõa ÷atàrdhaü catvàriü÷acca vakràbhiþ ..
     triü÷adbhrålagnàbhirviü÷atika÷caiva vàmavakràbhiþ .
     kùudràbhiþ svalpàyurnyånàbhi÷càntare kalpyam ..
     parimaõóalairgavàóhyà÷chatràkàraiþ ÷irobhiravanã÷àþ .
     cipiñaiþ pitçmàtçghnàþ karoñi÷irasàü cirànmçtyuþ ..
     ghañamårdhà dhvànarucirdvimastakaþ pàpakçddhanaistyaktaþ .
     nimnantu ÷iro mahatàü vahunimnamanarthadaü bhavati ..
     ekaikabhavaiþ snigdhaiþ kçùõairàku¤citairabhinnàgraiþ .
     mçdubhirna càtivahubhiþ ke÷aiþ sukhabhàg narendro và ..
     bahumålaviùamakapilàþ sthålasphuñitàgraparuùahnasvà÷ca .
     atikuñilà÷càtighanà÷ca mårdhajà vittahãnànàm ..
     yadyadgàtraü råkùaü màüsavihãnaü ÷iràvanadba¤ca .
     tattadaniùñaü proktaü viparãtamataþ ÷ubhaü sarvam ..
     triùu vipulo gambhãrastriùveva ùaóannata÷caturhnasvaþ .
     saptasu rakto ràjà pa¤casu dãrgha÷ca såkùma÷ca ..
     nàbhiþ svaraþ sattvamiti pradiùñaü gambhãrametattritayaü naràõàm .
     uro lalàñaü vadana¤ca puüsàü vistãrõametattritayaü pra÷astam ..
     vakùo'tha kakùà nakhanàsikàsyaü kçkàñikà ceti ùaóunnatàni .
     hnasvàni catvàri ca liïgapçùñhaü grãvà ca jaïghe ca hitapradàni ..
     netràntapàdakaratàlvadharoùñhajihvà raktà nakhà÷ca khalu sapta sukhàvahàni .
     såkùmàni pa¤ca da÷anàïguliparvake÷àþ sàkaü tvacà kararuhà÷ca na duþkhitànàm ..
     hanulocanabàhunàsikàþ stanayorantaramatra pa¤camam .
     iti dãrghamidaü tu pa¤cakaü na bhavatyeva nçõàmabhåbhçtàm ..
     iti kùetram ..
     chàyà ÷ubhà÷ubhaphalàni nivedayantã lakùyà manuùyapa÷upakùiùu lakùaõaj¤aiþ .
     tejoguõàn bahirapi pravikà÷ayantã dãpaprabhà sphañikaratnaghañasthiteva ..
     snigdhadbijatvaïnakharomake÷achàyà sugandhà ca mahãsamutthà .
     tuùñyarthalàbhàbhyudayàn karoti dharmasya càhanyahani pravçttim ..
     snigdhà sitàcchaharità nayanàbhiràmà saubhàgyamàrdavasukhàbhyudayàn karoti .
     sarvàrthasiddhijananã jananãva càpyà chàyà phalaü tanubhçtàü ÷ubhamàdadhàti ..
     caõóàdhçùyà padmahemàgnivarõà yuktà tejovikramaiþ sapratàpaiþ .
     àgneyãti pràõinàü syàjjayàya kùipraü siddhaü và¤chitàrthasya dhatte ..
     malinaparuùakçùõà pàpagandhànilotthà janayati vadhabandhavyàdhyanarthàrthanà÷àn .
     sphañikasadç÷aråpà bhàgyayuktàtyudàrà nidhiriva gaganotthà ÷reyasàü sva÷chavarõà ..
     chàyàþ krameõa kujalàgnyanilàmbarotthàþ kecidvadanti da÷a tà÷ca yathànupårbyà .
     såryàbjanàbhapuruhåtayamoóupànàü tulyàstu lakùaõaphalairiti tatsamàsaþ ..
     iti mçjà ..
     karivçùarathaughamerãmçdaïgasiühàbdaniþsvanà bhåpàþ .
     gardabhajarjararåkùasvarà÷ca dhanasaukhyasantyaktàþ ..
     iti svaraþ ..
     sapta bhavanti ca sàrà medomajjàtvagasthi÷ukràõi .
     rudhiraü màüsaü ceti pràõabhçtàü tatsamàsaphalam ..
     tàlvoùñhadantapàlãjihvànetràntapàyukaracaraõaiþ raktaistu raktasàrà bahusukhavanitàrthaputtrayutàþ ..
     snigdhatvakkà dhanino mçdubhiþ subhagà vicakùaõàstanubhiþ .
     majjàmedaþsàràþ su÷arãràþ puttravittayuktàþ ..
     sthålàsthirasthisàro balavàn vidyàntagaþ suråpa÷ca .
     bahuguru÷ukràþ subhagà vidvàüso råravanta÷ca ..
     upacitadeho vidvàn dhanã suråpa÷ca màüsasàro yaþ .
     iti sàraþ ..
     saïghàta iti ca su÷liùñasandhità sukhabhujo j¤eyà ..
     iti saühatiþ ..
     snehaþ pa¤casu lakùyo vàgjihvàdantanetranakhasaüsthaþ .
     sutadhanasaubhàgyayutàþ snigdhaistairnirdhanà råkùaiþ ..
     iti snehaþ ..
     dyutimànvarõaþ snigdhaþ kùitipànàü madhyamaþ sutàrthavatàm .
     råkùo dhanahãnànàü ÷uddhaþ ÷ubhado na saïkãrõaþ ..
     iti varõaþ ..
     sàdhyamanåkaü vaktràdgovçùa÷àrdålasiühagaruóamukhàþ .
     apratihatapratàpà jitaripavo mànavendrà÷ca ..
     vànaramahiùavaràhàjatulyavadanàþ sutàrthasukhabhàjaþ .
     gardabhakarabhapratimairmukhaiþ ÷arãrai÷ca niþsvasukhàþ ..
     ityanåkam ..
     aùña÷ataü ùaõõavatiþ parimàõaü catura÷ãriti puüsàm .
     uttamasamahãnànàmaïgulasaïkhyàsvamànena ..
     ityunmànam ..
     bhàràrdhatanuþ sukhabhàk tulito'to duþkhabhàg bhavatyånaþ .
     bhàro'tãvàóhyànàmadhyarghaþ sarvadharaõã÷aþ ..
     viü÷ativarùà nàrã puruùaþ khalu pa¤caviü÷atibhirabdaiþ .
     arhati mànonmànaü jãvitabhàge caturthe và ..
     iti mànam ..
     bhåjala÷ikhyanilàmbara suranararakùaþpi÷àcakatira÷càm .
     sattvena bhavati puruùo lakùaõametadbhavatyeùàm ..
     mahãsvabhàvaþ ÷ubhapuùpagandhaþ sambhogavàn su÷vasanaþ sthira÷ca .
     toyasvabhàvo bahutoyapàyã priyàbhilàùã rasabhojana÷ca ..
     agniprakçtyà capalo'titãkùõa÷caõóaþ kùudhàlurbahubhojana÷ca .
     vàyoþ svabhàvena calaþ kç÷a÷ca kùipraü ca kopasya va÷aü prayàti ..
     khaprakçtirnipuõo vivçtàsyaþ ÷abdagateþ ku÷alaþ suùiràïgaþ .
     tyàgayuto puruùo mçdukopaþ sneharata÷ca bhavetsurasattvaþ ..
     martyasattvasaüyuto gãtabhåùaõapriyaþ .
     saüvibhàga÷ãlavànnityameva mànavaþ ..
     tãkùõaprakopaþ khalaceùñita÷ca pàpa÷ca sattvena ni÷àcaràõàm .
     pi÷àcasattva÷capalo malàkto bahupralàpã ca samulvaõàïgaþ ..
     bhãruþ kùudhàlurbahubhuk ca yaþ syàt j¤eyaþ sa sattvena narastira÷càm .
     evaü naràõàü prakçtiþ pradiùñà yallakùaõaj¤àþ pravadanti sattvam ..
     iti prakçtiþ ..
     ÷àrdålahaüsasamadadvipagopatãnàü tulyà bhavanti gatibhiþ ÷ikhinà¤ca bhåpàþ .
     yeùà¤ca ÷abdarahitaü stimita¤ca yàtaü te'pã÷varà drutapariplutagà daridràþ ..
     iti gatiþ ..
     ÷ràntasya yànama÷ana¤ca bubhukùitasya pànaü tçùàparigatasya bhayeùu rakùà .
     etàni yasya puruùasya bhavanti kàle dhanyaü vadanti khalu taü naralakùaõaj¤àþ ..
     puruùalakùaõamuktamidaü mayà munimatànyavalokya samàsataþ .
     idamadhãtya naro nçpasammato bhavati sarvajanasya ca vallabhaþ ..>% iti ÷rãvaràhamihirakçtaubçhatsaühitàyàü puruùalakùaõaü nàmàùñaùaùñitamo'dhyàyaþ .. * ..) kçùõabhaktapuruùasya govindapadà÷rayatvaü yathà --
     %<striyo và puruùo vàpi hyàtatàyã napuüsakaþ .
     bhaktatve gaõanãya÷cedgovindapadamà÷rayet ..>% iti pàdmottarakhaõóe 99 adhyàyaþ .. puruùàõàü madhye guravo yathà --
     %<guråõàmapi sarveùàü påjyàþ pa¤ca vi÷eùataþ .
     teùàmàdyàstrayaþ ÷reùñhàsteùàü màtà supåjità ..
     yo bhàvayati yà såte yena vidyopadi÷yate .
     jyeùñhabhràtà ca bhartà ca pa¤caite guravaþ smçtàþ ..>% iti kaurme upavibhàge 11 adhyàyaþ .. àtmà . ityamaraþ . 3 . 3 . 218 .. (yathà, bhàgavate . 7 . 14 . 37 .
     %<puràõyanena sçùñàni nçtiryagçùidevatàþ .
     ÷ete jãvena råpeõa pureùu puruùo hyasau ..>% yathà ca ÷aïkaravijaye 13 adhyàye .
     %<purusaüj¤e ÷arãre'smin ÷ayanàt puruùo hariþ .
     ÷akàrasya ùakàro'yaü vyatyayena prayujyate ..>%) sàïkhyatattvaj¤aþ . punnàgapàdapaþ . iti medinã . ùe, 41 .. (tatparyàyo yathà, vaidyakaratnamàlàyàm ..
     %<kumbhãkaþ puruùastuïgaþ punnàgo raktake÷araþ ..>%) viùõuþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (sa hi puràõapuruùa eva . yathà, harivaü÷e . 128 . 20 .
     %<evaü puràõaþ puruùo viùõurvedeùu pañhyate .
     acintya÷càprameya÷ca guõebhya÷ca parastathà ..>% ÷ivaþ . yathà, mahàbhàrate . 14 . 8 . 14 .
     %<yàmyàyàvyaktaråpàya sadvçtte ÷aïkaràya ca .
     kùemyàya harike÷àya sthàõave puruùàya ca ..>% jãvaþ . yathà, ÷ivapuràõe vàyusaühitàyàü pårbabhàge . 4 . 16 .
     %<prakçtiþ kùaramityuktaü puruùo'kùara ucyate .
     tàvimau prerayatyanyaþ sa paraþ parame÷varaþ ..>%) durgà . yathà --
     %<mahàniti ca yogeùu praghàna÷caiva kathyate .
     triguõà vyatiriktà sà puruùa÷ceti cocyate ..>% iti devãpuràõe 45 adhyàyaþ .. tasya pa¤caviü÷atitattvàtmakatvaü jaóatva¤ca yathà --
     %<ebhiþ sampàditaü bhuïkte puruùaþ pa¤caviü÷akaþ .
     ã÷varecchàva÷aþ so'pi jaóàtmà kathyate budhaiþ ..>% iti màtsye tattvakathanàvasàre 7 adhyàyaþ .. (a÷vasthànakabhedaþ . yathà, màghe . 5 . 56 . ÷lokañãkàyàü mallinàthadhçtavacanam .
     %<pa÷cimenàgrapàdena bhuvi sthitvàgrapàdayoþ .
     årdhvapreraõayà sthànama÷vànàü puruùaþ smçtaþ ..>%) meùamithunasiü hatulàdhanuþkumbharà÷ayaþ . yathà --
     %<kråro'tha saumyaþ puruùo'ïganà ca ojo'tha yugmaü viùamaþ sama÷ca .
     carasthiradvyàtmakanàmadheyà meùàdayo'mã krama÷aþ pradiùñàþ ..>% puruùagrahà yathà --
     %<bhaumàrkajãvàþ puruùàþ klãvau somajabhànujau .
     stryàkhyau bhàrgavacandrau dvau tatpatitvàttathocyate ..>% puruùanakùatràõi yathà --
     %<hasto måla÷ravaõapunarvasåmçga÷irastathà puùyaþ .
     garbhàdhànàdikàryeùu punnàmàyaü gaõaþ ÷ubhadaþ ..>% iti jyotistattvam .. tadvaidikaparyàyaþ . manuùyàþ 1 naraþ 2 dhavàþ 3 jantavaþ 4 vi÷aþ 5 kùitayaþ 6 kçùõayaþ 7 carùaõyaþ 8 nahuùaþ 9 harayaþ 10 maryàþ 11 martyàþ 12 martàþ 13 vràtàþ 14 turva÷àþ 15 hçhyavaþ 16 àyavaþ 17 yadavaþ 18 anavaþ 19 påravaþ 20 jagataþ 21 tasthuùaþ 22 pa¤cajanàþ 23 vivasvantaþ 24 pçtanàþ 25 . iti vedanighaõñau 2 adhyàyaþ ..

#<puruùakaü>#, klã, puü, (puruùa eveti . puruùa + svàrthe kan .) ghoñakànàmårdhvasthitiþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. ÷ãkhapàüo iti hindãbhàùà .. (yathà, màghe . 5 . 56 .
     %<÷rãvçkùakã puruùakonnamitàgrakàyaþ ..>% puruùako'÷vànàü sthànakabhedaþ . yaduktam --
     %<pa÷cimenàgrapàdena bhuvi sthitvàgrapàdayoþ .
     årdhvapreraõayà sthànama÷vànàü puruùaþ smçtaþ ..>% puruùa eva puruùakastena puruùakeõa sthànakenànnamita årdhvàvasthito'grakàyaþ pårbakàyo yasya sa tathoktaþ . iti taññãkàyàü mallinàthaþ ..)

#<puruùakàraþ>#, puü, (puruùasya kàraþ karaõam .) puruùasya kçtiþ . pauruùam . ceùñà . yathà -- manuruvàca .
     %<daive puruùakàre ca kiü jyàyastaü bravãhi me .
     atra me saü÷ayo deva chettumarhasya÷eùataþ ..
     matsya uvàca .
     svameva karma daivàkhyaü viddhi dehàntaràrjitam .
     tasmàt pauruùameveha ÷reùñhamàhurmanãùiõaþ ..
     pratikålantathà daivaü pauruùeõa vihanyate .
     maïgalàcàrayuktànàü nityamutthàna÷ãlinàm ..
     yeùàü pårbakçtaü karma sàttvikaü manujottama ! .
     pauruùeõa vinà teùàü keùà¤ciddç÷yate phalam ..
     karmaõà pràpyate loke ràjasasya tathà phalam .
     kçcchreõa karmaõà viddhi tàmasasya tathà phalam ..
     pauruùeõàpyate ràjan ! màrgitavyaü phalaü naraiþ .
     daivameva vijànanti naràþ pauruùavarjitàþ ..
     tasmàttrikàlasaüyuktaü daivaü na saphalaü bhavet .
     pauruùaü daivadampatyà kàle phalati pàrthiva ! ..
     daivaü puruùakàra÷ca kàla÷ca manujottama ! .
     trayametanmanuùyasya piõóitaü syàt phalàvaham ..
     kçùervçùñisamàyogàddç÷yante phalasiddhayaþ .
     tàstu kàle pradç÷yante naivàkàle katha¤cana ..
     tasmàt sadaiva kartavyaü sadharmaü pauruùaü nçbhiþ .
     evante pràpnuvantãha paralokaphalaü dhravam ..
     làlasàþ pràpnuvantyarthànna ca daivaparàyaõàþ .
     tasmàt sarvaprayatnena pauruùe yatnamàcaret ..
     tyaktvàlasàn daivaparàn manuùyànutthànayuktàn puruùàn hi lakùmãþ .
     anviùya yatnàdbçõute nçpendra ! tasmàt sadotthànavatà hi bhàvyam ..>% iti màtsye daivapuruùakàrako nàma 195 adhyàyaþ .. (yathà ca nãti÷àstre .
     %<yathà hyekena cakreõa na rathasya gatirbhavet .
     tathà puruùakàreõa vinà daivaü na sidhyati ..>%)

#<puruùaku¤jaraþ>#, puü, (puruùeùu ku¤jaraþ ÷reùñha iti . puruùaþ ku¤jara ivetyupamitasamàso và .) puruùa÷reùñhaþ . yathà, amare . 3 . 1 . 59 .
     %<syuruttarapade vyàghrapuïgavarùabhaku¤jaràþ .
     siüha÷àrdålanàgàdyàþ puüsi÷reùñhàrthavàcakàþ ..>% (yathà, ràmàyaõe . 2 . 10 . 5 .
     %<hantànàrye ! mamàmitre ! sakàmà bhava kekayi ! .
     mçte mayi gate ràme vanaü puruùaku¤jare ..>%)

#<puruùatrà>#, vya, (dvitãyàsaptamyarthavçtteþ puruùa÷abdàt %<devamanuùyapuruùapurumartyebhyo dvitãyàsaptamyorbahulam .>% 5 . 4 . 56 . iti trà .) puruùam . puruùau . puruùàn . puruùe . puruùayoþ . puruùeùu .. devàderdbãptyostràjitisåtreõa tràcpratyayaniùpannam . devàdistu devamanuùyapuruùapurumartyabahu ityàdi . iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ . (yathà, çgvede . 3 . 33 . 8 .
     %<uktheùu kàro prati no juùasva mà no ni kaþ puruùatrà namaste ..>% %<puruùatrà puruùeùu .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<puruùatvaü>#, klã, puruùasya bhàvaþ . puruùavçttirasàdhàraõadharmaþ . puruùa÷abdàt bhàvàrthe tvapratyayaþ . (yathà, mahàbhàrate . 5 . 189 . 13 .
     %<haniùyasi raõe vipraü puruùatva¤ca lapsyase ..>%) puüstva¤ca ..

#<puruùadaghnaþ>#, tri, puruùaparimàõaþ . puruùa÷abdàt parimàõàrthe daghnañpratyayaþ . iti vyàkaraõam ..

#<puruùadantikà>#, strã, (puruùasya danta iva àkçtiryasyàþ . kap . kàpi ata itvam .) medà . iti ràjanirghaõñaþ .. (medà÷abde'syà vivaraõaü j¤àtavyam ..)

#<puruùadvayasaþ>#, tri, puruùaparimàõaþ . puruùa÷abdàt parimàõàrthe dvayasañpratyayaniùpannaþ . iti vyàkaraõam ..

#<puruùadveùã>#, [n] tri, puruùadbeùa÷ãlaþ . puruùa÷abdopapadàddviùadhàtorõinpratyayaniùpannaþ . iti vyàkaraõam ..

#<puruùanàgaþ>#, puü, (puruùo nàga iva .) puruùa÷reùñhaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 59 ..

#<puruùapuïgavaþ>#, puü, (puruùaþ puïgava iva .) puruùa÷reùñhaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 59 ..

#<puruùapuõóarãkaþ>#, puü, (puruùeùu puõóarãkaþ ÷reùñha ityarthaþ . yadvà, puruùaþ puõóarãko vyàghra ivetyupamitasamàsaþ .) puruùavyàghraþ . nara÷reùñhaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 59 .. jinaràjavi÷eùaþ . iti hemacandraþ . 3 . 360 ..

#<puruùamàtraþ>#, tri, puruùaparimàõaþ . puruùa÷abdàt parimàõàrthe màtrañpratyayaþ . iti vyàkaraõam .. (yathà, taittirãyasaühitàyàm . 5 . 2 . 5 . 1 .
     %<puruùamàtreõa vi mãmite yaj¤ena vai puruùaþ sammitaþ ..>%)

#<puruùarùabhaþ>#, puü, (puruùa çùabha iva .) puruùa÷reùñhaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 59 ..

#<puruùavyàghraþ>#, puü, (puruùo vyàghra iva .) puruùa÷reùñhaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 59 .. (yathà, mahàbhàrate . 6 . 19 . 43 .
     %<evante puruùavyàghràþ pàõóavà yuddhanandinaþ ..>%)

#<puruùa÷àrdålaþ>#, puü, (puruùaþ ÷àrdåla iva .) puruùa÷reùñhaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 59 .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 91 . 6 ..
     %<tava ca bhràtaraü vãramapa÷yaü savyasàcinam .
     ÷akrasyàrdhàsanagataü tatra me vismayo mahàn .
     àsãt puruùa÷àrdåla ! dçùñvà pàrthaü tathàgatam ..>%)

#<puruùasiühaþ>#, puü, (puruùaþ siüha iva puruùeùu siühaþ ÷reùñho và .) puruùa÷reùñhaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 59 .. jinaràjavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . ÷aiviþ 2 . iti hemacandraþ . 3 . 360 ..

#<puruùàdyaþ>#, puü, (puruùàõàü jinapuruùàõàmàdyaþ prathamaþ .) àdinàthanàmà jinavi÷enaþ . iti dhana¤jayaþ .. (puruùeùu jãveùu àdyaþ prathamaþ . puruùàõàmàdya iti và .) viùõuþ ..

#<puruùàdhamaþ>#, puü, (puruùeùu adhamo'tinikçùñaþ .) nikçùñanaraþ . yathà, ÷ànti÷atake .
     %<nàthe ÷rãpuruùottame trijagatàmekàdhipe cetasà sevye svasya padasya dàtari sure nàràyaõe tiùñhati .
     yaü ka¤cit puruùàdhamaü katipayagràme÷amalpàrthadaü sevàyai mçgayàmahe naramaho måóhà varàkà vayam ..>%

#<puruùàrthaþ>#, puü, (puruùasya arthaþ .) puruùasya prayojanam . sa ca caturvidhaþ . yathà, agnipuràõe .
     %<dharmàrthakàmamokùà÷ca puruùàrthà udàhçtàþ ..>% (yathà, manuþ . 7 . 100 .
     %<etaccaturvidhaü vidyàt puruùàrthaprayojanam ..>%) gosvàmimate bhaktiþ pa¤camapuruùàrthaþ .. (puruùakàraþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 179 . 27 .
     %<daivaü puruùakàreõa ko va¤cayitumarhati .
     daivameva paraü manye puruùàrtho nirarthakaþ ..>%)

#<puruùàsthimàlã>#, [n] puü, (puruùàõàmasthãni teùàü màlàstyasyeti . puruùàsthimàlà + vrãhyàditvàt iniþ .) ÷ivaþ . iti hemacandraþ . 2 . 111 ..

#<puruùottamaþ>#, puü, (puruùeùu uttamaþ .) viùõuþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 21 .. (yathà, raghuþ . 3 . 49 .
     %<hariryathaikaþ puruùottamaþ smçtaþ mahe÷varastryambaka eva nàparaþ .
     tathà vidurmàü munayaþ ÷atakratuü dvitãyagàmã na hi ÷abda eùa naþ ..>% etanniruktiryathà, mahàbhàrate . 5 . 70 . 10 .
     %<puràõàt sadanàccàpi tato'sau puruùottamaþ ..>%) jinaràjavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . somabhåþ 2 . iti hemacandraþ . 3 . 359 .. puruùeùu madhye uttamaþ . yathà, dharmapuràõe .
     %<vi÷eùasamabhàvasya puruùasyànaghasya ca .
     arimitre'pyudàsãne mano yasya samaü vrajet ..
     samo dharmaþ samaþ svargaþ samo hi paramaü tapaþ .
     yasyaivaü mànasaü nityaü sa naraþ puruùottamaþ ..>% (puruùottamo jagannàtho'styatreti . ac . utkalakhaõóaikade÷aþ . sa tu pãñhasthànànàmanyatamaþ . tatra bhagavatã vimalàråpeõa viràjate . yathà, devãbhàgavate . 7 . 30 . 64 .
     %<gayàyàü maïgalà proktà vimalà puruùottame ..>% granthakartçvi÷eùaþ . sa tu prayogaratnamàlàvyàkaraõasya dviråpaikàkùarahàràvalãkoùàõàü anyeùà¤ca katipayagranthànàü praõetà ..)

#<puruhaü>#, tri, (puruü pracuraü hanti gacchatãti . puru + hana gatau + anyebhyo'pãti óaþ .) pracuram . ityamaraþ . 3 . 1 . 63 ..

#<puruhu>#, tri, (puruü pracuraü hanti gacchatãti . hana gatau + bàhulakàt óuþ .) pracuram . ityamarañãdàyàü svàmã .. (puruhårityapi pàñhaþ ..)

@<[Page 3,196c]>@
#<puruhåtaþ># puü, (puru pracuraü håtamàhvànaü yaj¤eùu yasya . puru yathà syàttayà håyate yajvabhiriti và . yadvà, puråõi bahåni håtàni nàmàni yasya .) indraþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 44 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 126 . 25 .
     %<puruhåtàdayaü jaj¤e kuntyàmeva dhana¤jayaþ ..>% pracuranàmavi÷iùñhe, tri . yathà, bhàgavate . 8 . 1 . 13 .
     %<sa vi÷vakàyaþ puruhåta ã÷aþ satyaþ svayaüjyotirajaþ puràõaþ ..>% strã, bhagavatã . sà tu puùkare pãñhasthàne viràjate . yathà, devãbhàgavate . 7 . 30 . 59 .
     %<vi÷ve vi÷ve÷varãü pràhuþ puruhåtà¤ca puùkare ..>%)

#<puråravàþ># [s] puü, (puru pracuraü yathà syàttathà rautãti . %<parvata÷ca pururnàma yatra yaj¤e puråravàþ .>% 3 . 90 . 22 . iti mahàbhàratoktavacanàt purau parvate rautãti và . puru + ru + %<puråravàþ .>% uõàø 4 . 231 . iti asipratyayena nipàtanàt sàdhuþ .) budhasya puttraþ . sa tu candravaü÷ãyàdiràjaþ . tatparyàyaþ . baudhaþ 2 ailaþ 3 urva÷ãramaõaþ 4 . iti hemacandraþ .. yathà, agnipuràõe .
     %<tato budhà÷ramaü pràyàdióà råpà÷rità satã .
     budhenàntaramàsàdya maithunàyopamantrità ..
     somaputtràdbudhàdràjan ! tasyà jaj¤e puråravàþ .
     janayitvà tataþ sà taü punaþ sudyumnatàü gatà ..>% api ca .
     %<ilodare ca dharmiùñhaü budhaþ puttramajãjanat .
     a÷vamedha÷ataü sàgramakarodyaþ svatejasà ..
     puråravà iti khyàtaþ sarvalokanamaskçtaþ .
     himavacchikhare ramye àràdhya sa janàrdanam .
     lokai÷varyamagàdràjà saptadbãpapatistadà ..
     ke÷iprabhçtayo daityàstasya bhçtyatvamàgatàþ .
     urva÷ã yasya patnãtvamagàt sadråpamohità ..
     saptadvãpà vasumatã sa÷ailavanakànanà .
     dharmeõa pàlità tena sarvalokahitaiùiõà ..
     càmaragràhiõã kãrtiþ sampannaikàïgavàhikà .
     viùõuprasàdàddevendro dadàvardhàsanantadà ..
     dharmàrthakàmàndharmeõa samamevàbhyapàlayat .
     dharmàrthakàmàstaü draùñumàjagmuþ kautukàt purà ..>% iti màtsye 24 adhyàyaþ .. (asya vi÷eùavivaraõantu harivaü÷e 26 adhyàye draùñavyam .. * ..) vi÷vadevaþ . iti jañàdharaþ .. pàrvaõa÷ràddhadevaþ . yathà --
     %<puråravà màdravà÷ca pàrvaõe samudàhçtau ..>% iti ÷ràddhatattve bçhaspatiþ ..

#<purogaþ># tri, (puro'gre gacchatãti . puras + gama + óaþ .) agragàmã . ityamaraþ . 2 . 8 . 72 .. (yathà, raghuþ . 6 . 55 .
     %<jyàghàtarekhe subhujo bhujàbhyàü bibharti ya÷càpabhçtàü purogaþ ..>%) pradhànaþ . iti hemacandraþ . 6 . 74 ..

@<[Page 3,197a]>@
#<purogatiþ>#, puü, (puro'gre gatirgamanamasya .) kukkuraþ . iti dharaõiþ .. agrage, tri ..

#<purogamaþ>#, tri, (puro'gre gacchatãti . gama + ac .) agragàmã . ityamaraþ . 2 . 8 . 72 .. (yathà, mahàbhàrate . 6 . 19 . 10 .
     %<yaü dçùñvà pàrthivàþ sarve duryodhanapurogamàþ .
     nivartiùyanti saütrastàþ siühaü kùudramçgà yathà ..>% kukkure, puü . iti hemacandrañãkà ..)

#<purogàmã>#, [n] tri, (puro'gre gacchatãti . gama + õiniþ .) agragàmã . tatparyàyaþ . purogaþ 2 agresaraþ 3 praùñhaþ 4 agrataþsaraþ 5 puraþsaraþ 6 purogamaþ 7 . ityamaraþ . 2 . 8 . 72 .. nàsãraþ 8 pragrasaraþ 9 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<puroñiþ>#, puü, (puro'ñatãti . aña + in .) patrajhaïkàraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. ràyabhàñi iti bhàùà .. (purasaüskàraþ . iti hàràvalã . 164 ..)

#<puroóàþ>#, [÷] puü, (pura àdau dà÷yate dãyate iti . puras + dà÷ç dàne + kvip . nipàtanàt dasya óaþ .) haviþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<puroóà÷aþ>#, puü, (puro'gre dà÷yate dãyate iti . dà÷a + karmaõi gha¤ . nipàtanàt dasya óaþ .) havirbhedaþ . sa tu yavacårõanirmitaroñikàvi÷eùaþ . (yathà, manuþ . 6 . 11 .
     %<vàsanta÷àradairmedhyairmunyannaiþ svayamàhçtaiþ .
     puroóà÷àü÷caråü÷caiva vidhivannirvapet pçthak ..>%) piùñakacamasã . huta÷eùaþ . iti medinã . ÷e, 38 .. somarasaþ . iti hemacandraþ ..

#<puroóà÷yaü>#, tri, (puroóà÷àya hitamiti . puroóà÷a + yat .) puroóà÷ãyam . haviryogyam . puroóà÷àya hitam . yathà, bhaññiþ . 5 . 12 .
     %<àmikùãyaü dadhi kùãraü puroóà÷yaü tathauùadham .
     havirhaiyaïgavãna¤ca nàpyupaghnanti ràkùasàþ ..>%

#<purodbhavà>#, strã, (pure udbhavo yasyàþ .) mahàmedà . iti ratnamàlà ..

#<purodhàþ>#, [s] puü, (puro'gre dadhàti maïgalamiti . puras + dhà + %<purasi ca .>% uõàø 4 . 230 . iti asiþ . sa ca óit .) purohitaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 5 .. (yathà, raghuþ . 3 . 18 .
     %<sa jàtakarmaõyakhile tapasvinà tapovanàdetya purodhasà kçte ..>%)

#<purobhàgã>#, [n] tri, (puraþ pårbameva bhajate iti . puras + bhaja + õiniþ .) doùamàtradar÷ã . ityamaraþ . 3 . 1 . 46 .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 6 . 83 .
     %<kupito'pi sa yatrainàü nyavadhãdràgamohitaþ .
     tenaivàgàt purobhàgivitarkàtaïkapàtratàm ..>%) agràü÷ã ca ..

#<purohitaþ>#, puü, puro dçùñàdçùñaphaleùu karmasu dhãyate àropyate yaþ . (yadvà, pura àdàveva hitaü maïgalaü yasmàt .) ÷àntyàdikartà . tatparyàyaþ . purodhàþ 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 5 .. dharmakarmàdikàrakaþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. tasya lakùaõaü yathà, càõakye .
     %<vedavedàïgatattvaj¤o japahomaparàyaõaþ .
     à÷ãrvàdavacoyukta eùa ràjapurohitaþ ..>% tasya varjanãyalakùaõaü yathà --
     %<kàõaü vyaïgamaputtraü vànabhij¤amajitendriyam .
     na hnasvaü vyàdhitaü vàpi nçpaþ kuryàt purohitam ..>% iti kàlikàpuràõam .. * .. purohite varõanãyàni yathà --
     %<purohito hito vedasmçtij¤aþ satyavàk ÷uciþ .
     brahmaõyo vimalàcàraþ pratikartàpadàmçjuþ ..>% iti kavikalpalatà .. (yathà ca .
     %<doùàgantujamçtyubhyo rasamantravi÷àradau .
     rakùetàü nçpatiü nityaü yatnàdvaidyapurohitau ..
     brahmà vedàïgamaùñàïgamàyurvedamabhàùata .
     purohitamate tasmàdvarteta bhiùagàtmavàn ..>% iti su÷rute såtrasthàne catustriü÷e'dhyàye ..)

#<purva>#, pårtau . pårõãkaraõe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø-sakaø-señ .) pa¤camasvarã . påþ purau puraþ . purvati payasà kumbhaü ceñã . iti durgàdàsaþ ..

#<pula>#, ka ucchritau . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøparaø-akaø-señ .) ucchritiruccãbhàvaþ . ka, polayati parvataþ . iti durgàdàsaþ ..

#<pula>#, ja mahattve . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-akaø-señ .) ja, polaþ pulaþ . polati . iti durgàdàsaþ ..

#<pula>#, ÷a mahattve . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàøparaø-akaø-señ .) ÷a, pulati pulinaü ÷aradi mahat syàdityarthaþ . polità . iti durgàdàsaþ ..

#<pulaþ>#, puü, (polati ucchrito bhavatãti . pula + kaþ .) pulakaþ . vipule, tri . iti medinã . le, 23 ..

#<pulakaü>#, klã, (pulatãti . pula + kaþ . tataþ saüj¤àyàü kan .) kaïkuùñam . tacca parvatãyamçttikàvi÷eùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pulakaþ>#, puü, (pula + svàrthe kan .) romà¤caþ . tatparyàyaþ . romodbhedaþ 2 tvakpuùpam 3 tvagaïkuraþ 4 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 379 .
     %<premalaghåkçtake÷avavakùobharavipulapulakakucakalasà .
     govardhanagirigurutàü mugdhabadhårnibhçtamupahasati ..>%) ÷arãràntarbahirbhavakãñaþ . iti hemacandraþ .. (tucchadhànyam . yathà, pa¤catantre . 3 . 99 .
     %<pulakà iva dhànyeùu påtikà iva pakùiùu .
     ma÷akà iva martyeùu yeùàü dharmo na kàraõam ..>%) prastaravi÷eùaþ . tasya parãkùà yathà --
     %<puõyeùu parvatavareùu ca nimnagàsu sthànàntareùu ca tathottarade÷agatvàt .
     saüsthàpità÷ca nakharà bhujagaiþ prakà÷aü saüpåjya dànavapatiü prathite prade÷e ..
     dà÷àrõavàgadavamekalakàlagàdau gu¤jà¤janakùaudramçõàlavarõàþ .
     gandharvavahnikadalãsadç÷àvabhàsà ete pra÷astàþ pulakàþ prasåtàþ ..
     ÷aïkhàbjabhçïgàrkavicitrabhaïgà ÷ådrairupetàþ paramàþ pavitràþ .
     maïgalyayuktà bahubhakticitrà vçddhipradàste pulakà bhavanti ..
     kàka÷varàsabha÷çgàlavçkograråpaigçdhraiþ samàüsarudhiràrdramukhairupetàþ ..
     mçtyupradàstu viduùà parivarja nãyà målyaü palasya kathita¤ca ÷atàni pa¤ca ..>% iti gàruóe 77 adhyàyaþ .. maõidoùavi÷eùaþ . haritàlam . gajànnapiõóam . gandharvavi÷eùaþ . iti medinã . ke, 121 .. asuràjã . galvarkaþ . iti hemacandraþ ..

#<pulakã>#, [n] puü, (pulako'styasyeti . pulaka + iniþ .) dhàràkadambaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pulastiþ>#, puü, (pula mahattve + kvip . pulaü mahattvaü asate gacchatãti . as + tiþ . ityujjvaladattaþ . 4 . 179 .) pulastyamuniþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<pulastyaþ>#, puü, saptarùãõàü madhye çùivi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. sa brahmaõaþ karõàbhyàü jàtaþ . tasya bhàryà havirbhåþ kardamakanyà . tasya puttraþ agastyaþ vi÷ravà÷ca . iti ÷rãbhàgavatam .. yathà, harivaü÷e . 7 . 8 .
     %<marãciratrirbhagavànaïgiràþ pulahaþ kratuþ .
     pulastya÷ca va÷iùñha÷ca saptaite brahmaõaþ sutàþ ..>%

#<pulahaþ>#, puü, saptarùãõàü madhye çùivi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. sa ca brahmaõo nàbhito jàtaþ tasya bhàryà kardamamunikanyà gatiþ . tasya puttràþ karma÷reùñhaþ yavãyàn sahiùõu÷ca . iti ÷rãbhàgavatam ..

#<pulàkaþ>#, puü, (polati ucchrito bhavatãti . pula + %<balàkàdaya÷ca .>% iti àkapratyayena nipàtanàt sàdhuþ .) tucchadhànyam . àgaóà iti khyàtam .. (yathà, manuþ . 10 . 125 .
     %<pulàkà÷caiva dhànyànyàü jãrõà÷caiva paricchadàþ ..>%) saükùepaþ . alpatvam . bhaktasikthakam . bhaktagulikà . ityamarabharatau .. kùipram . yathà pulàkakàrã . iti svàmã ..

#<pulàkã>#, [n] puü, (pulàkaþ kùipratà vçddhau viùaye astyasyeti . pulàka + iniþ .) vçkùaþ . iti hemacandraþ . 4 . 180 ..

#<pulàyitaü>#, klã, (pula + kyac + ktaþ .) a÷vagatiþ . tatparyàyaþ . vikràntiþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pulinaü>#, klã, (polatãti . pula mahattve + %<talipulibhyà¤ca .>% uõàø 2 . 53 . iti inan . sa ca kit .) toyotthitatañam . ityamaraþ . 1 . 10 . 9 .. cara iti caóà iti ca bhàùà .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 95 . 9 .
     %<kvacinmaõinikà÷odàükvacit pulina÷àlinãm .
     kvacit siddhajanàkãrõàü pa÷ya mandàkinãü nadãm ..>%) jalàdacirotthitaü tañam . iti bharataþ .. tatkùaõatoyayuktadvãpam . iti subhåtiþ .. krameõotthitaü tañam . iti svàmã .. jalamadhyasthamutthitaü tañam . iti pa¤jikà .. dvãpam . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yakùavi÷eùe, puü . yathà, mahàbhàrate . 1 . 32 . 19 .
     %<ulåka÷vasanàbhyà¤ca nimiùeõa ca pakùiràñ .
     prarujena ca saügràmaü cakàra pulinena ca ..>%)

#<pulindaþ>#, puü, (pula mahattve + %<kuõipulyoþ kindac .>% uõàø 4 . 85 . iti kindac .) caõóàlabhedaþ . sa ca mleccha÷abdavàcyaþ . ityamarabharatau .. tasyotpattiryathà -- pulastya uvàca . evaü gateùu trailokyaü dànaveùu purandaraþ . jagàma brahmasadanaü saha devaiþ ÷acãpatiþ .. tatràpa÷yat sa deve÷aü brahmàõaü kamalodbhavam . çùibhiþ sàrdhamàsãnaü pitaraü sva¤ca ka÷yapam .. tato nanàma ÷irasà ÷akraþ suragaõaiþ saha . brahmàõaü ka÷yapa¤caiva tàü÷ca sarvàüstapodhanàn .. provàcendraþ suraiþ sàrdhaü devanàthaü pitàmaham . pitàmaha ! hçtaü ràjyaü balinà valinà mama .. brahmà provàca ÷akraitat bhujyate svakçtaü phalam . ÷akraþ papraccha bho bråhi kiü mayà duskçtaü kçtam .. ka÷yapo'pyàha deve÷a ! bhråõahatyà kçtà tvayà . dityudaràttvayà garbhaþ kçto vai bahudhà balàt .. pitaraü pràha devendro màturdåùaõato vibho ! . kartanaü pràptavàn garbho yada÷aucà hi sàbhavat .. tato'bravãt ka÷yapastu màturdoùe sadàsatàm . gatastato vinihato doùo'pi kuli÷ena bhoþ .. tacchrutvà ka÷yapavacaþ pràha ÷akraþ pitàmaham . vinà÷aü pàpmano bråhi pràya÷cittaü vibho ! mama .. brahmà provàca deve÷aü va÷iùñhaþ ka÷yapastathà . hitaü sarvasya jagataþ ÷akrasyàpi vi÷eùataþ .. ÷aïkhacakragadàpàõirmàdhavaþ puruùottamaþ .. taü prapadyasva ÷araõaü sa te ÷reyo vidhàsyati .. sahasràkùo'pi vacanaü guråõàü sa ni÷amya vai . provàca svalpakàlena kasmin pràpyo bahådayaþ .. tà åcurdevatà martye svalpakàle bahådayaþ ..
     %<ityevamuktaþ suraràóviri¤cinà marãciputtreõa ca ka÷yapena .
     tathaiva mitràvaruõàtmajena vegànmahãpçùñhamavàpya tasthau ..
     kàla¤jarasyottarataþ supuõyastathà himàdrerapi dakùiõasyàm .
     ku÷asthalàt pårbata eva vi÷ruto vasoþ puràt pa÷cimato'vatasthe ..
     yatràtha cakre bhagavàn muràriürvàstavyamavyaktatanustvamårtiþ .
     khyàtiü jagàmàtha gadàdhareti mahàghavçndasya ÷itaþ kuñhàraþ ..
     yasmin dvijendràþ ÷ruti÷àstrasaüyutàþ samànatàü yànti pitàmahena .
     marutpitén yatra ca saüprapåjya bhaktyà tvananye nahi cetasaiva .
     phalammahàmedhamakhasya mànavà labhantyanantyaü bhagavatprasàdàt ..
     mahànadã yatra surarùikanyà bàlàpade÷àddhima÷ailametya .
     cakre jagat pàpavinaùñamagryaü sandar÷anaprà÷anamajjanena ..>% tatra ÷akraþ samabhyetya mahànadyàstañe'dbhute . àràdhanàya devasya kçtvà÷ramamavasthitaþ .. pràtaþsnàyã tvadhaþ÷àyã ekabhaktirhyayàcitaþ . tapastepe sahasràkùaþ stuvan devaü gadàdharam .. tasyaivaü tapyataþ samyak jitasarvendriyasya ca . kàmakrodhavihãnasya sàgraþ saüvatsaro gataþ .. tato gadàdharaþ prãto vàsavaü pràha nàrada ! . gaccha prãto'smi bhavato muktapàpo'si sàmpratam .. nijaü ràjya¤ca deve÷a ! pràpsyasi tvaciràddivaþ . yatiùyàmi yathà ÷akra ! bhàvi÷reyo yathà tava .. ityevamukto'tha gadàdhareõa visarjitaþ snàpya manoharàyàm . snàtasya devasya tataþ purastàt saüprocurasmànanu÷àsayasva .. provàca tàn bhãùaõakarmakàràn nàmnà pulindà mama pàpasambhavàþ . vasadhvamevàntaramadrimukhyayorhimàdrikàlà¤jarayoþ pulindàþ .. ityevamuktvà suraràñ pulindàn vimuktapàpaþ surasiddhayakùaiþ . saüpujyamàno'nujagàma cà÷ramaü màtustadà dharmanivàsamàdyam .. iti vàmane 73 adhyàyaþ ..

#<pulomajà>#, strã, (pulomno daityàt jàyate iti . jana + óaþ .) ÷acã . ityamaraþ . 1 . 1 . 48 .. (yathà, kà÷ãkhaõóe 10 adhyàye .
     %<niùpratyåhaü kratu÷ataü yaþ ka÷cit kurute'vanau .
     jitendriyo'maràvatyàü sa pràpnoti pulomajàm ..>%)

#<pulomajit>#, puü, (pulomànaü jayatãti . ji + kvip tugàgama÷ca .) indraþ . iti kecit ..

#<pulomadviñ>#, [ù] puü, (pulomno daityavi÷eùasya dbiñ ÷atruþ .) indraþ . iti hemacandraþ . 2 . 88 ..

#<pulomabhit>#, [d] puü, (pulomànaü bhinattãti . bhid + kvip .) indraþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<pulomà>#, [n] puü, asuravi÷eùaþ . sa indrasya ÷va÷uraþ . iti pulomajà÷abdañãkàyàü bharataþ .. (ayaü khalvindreõa nipàtitaþ . yathà, harivaü÷e . 20 . 134 .
     %<kçtvà sambandhakaü càpi vi÷vasecchatruõà nahi .
     pulomànaü jaghànàjau jàmàtà san ÷atakratuþ ..>%)

#<pulomàriþ>#, puü, (pulomno'riþ ÷atruþ .) indraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<puùa>#, puùñau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) poùati tàtaþ puttram . iti durgàdàsaþ ..

#<puùa>#, ë ya au puùñau . poùaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (divàø-paraø-sakaø-aniñ .) ë, apuùat . ya, puùyati . au, poùñà . iti durgàdàsaþ ..

#<puùa>#, ka dhçtau . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-paraøsakaø-señ .) ka, poùayati . iti durgàdàsaþ ..

#<puùa>#, ga puùñau . iti kavikalpadrumaþ .. (kryàø-paraøsakaø-señ .) ga, puùõàti puùoùa . iti durgàdàsaþ ..

#<puùà>#, strã, (puùõàtãti . puùa puùñau + kaþ . tataùñàp .) làïgalikãvçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<puùitaü>#, tri, (puùyate smeti . puùa + ktaþ . bhvàdigaõãyatvàt iñ .) puùñam . kçtapoùaõapakùimçgàdi . ityamaraþ . 3 . 1 . 97 ..

#<puùkaraü>#, klã, (puùõàtãti . puùa puùñau + %<puùaþ kit .>% uõàø 4 . 4 . iti karan . sa ca kit .) hasti÷uõóàgram . (yathà, màdhe . 5 . 30 .
     %<àlolapuùkarasukhollasitairabhãkùõamukùàmbabhåvurabhito vapurambuvarùaiþ ..>%) vàdyabhàõóamukham . (yathà, raghuþ . 17 . 11 .
     %<nadadbhiþ snigdhagambhãraü tåryairàhatapuùkaraiþ .. * ..>% %<puùa puùñau . puùaþ kit . iti karanpratyayaþ . puùiratràntarnãtaõyarthaþ . poùayati bhåtànyavakà÷apradànena udakadànàdyupakàreõa ca . puùkaü vàri ràtãti puùkaraü iti kùãrasvàmã . puùerantarõyarthàt sçmçbhç÷uùiyudhibhyaþ kit . iti vihitaþ karanpratyayo bàhulakàt bhavati . hçdçkçsçpçvãcãpuùimuùimåï÷åbhyaþ kit . iti karu iti ÷rãbhojadevaþ . poùayati bhåtànãti . puùkopapadàdràteþ àto'nupasarge kaþ . yadvà, vapurityudakanàma tat kartuü ÷ãlamasyeti . kç¤o hetutàcchãlyànulomyeùu . iti ñaþ . vapuùkaraü sat vakàralopena puùpharam . pçùodaràdiþ .>% iti nighaõñau devaràjayajvà ..) jalam . (yathà, ÷atapathabràhmaõe . 6 . 4 . 2 . 2 .
     %<àpo vai puùkaraü pràõo'tharvà pràõo và ..>%) vyoma . (yathà, hàrãte prathamasthàne caturthe'dhyàye .
     %<meghàþ sårya÷ilàsamànarucayo hyalpasravàlpasvanà haüsàlãkamalàlimaõóitajalaþ padmàkaraþ ÷obhanaþ .
     tãvrasnigdhamayakhacandravimalà svànandinã kaumudã citrà gharmavipakvatoyasurasà syànnirmalaü puùkaram ..>%) khaógaphalam . padmam . (yathà, ràmàyaõe . 2 . 95 . 14 .
     %<sakhãvacca vigàhasva sãte ! mandàkinãü nadãm .
     kamalànyavamajjantã puùkaràõi ca bhàmini ! ..>%) tãrthabhedaþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 36 . 3 .
     %<gokarõe puùkaràraõye tathà himavatastañe ..>% asya anyadvivaraõaü puüliïgàntapuùkara÷abde draùñavyam ..) kuùñhauùadham . ityamaraþ . 3 . 3 . 185 .. (yathàsya paryàyaþ .
     %<uktaü puskaramålantu pauùkaraü puùkara¤ca tat .
     padmapatra¤ca kà÷mãraü kuùñhabhedamimaü jaguþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) khaógakoùaþ . ityamarañãkàyàü mathure÷aþ .. kàõóam . dbãpabhedaþ . iti madinã . re, 187 .. (asya vivaraõaü puüliïgàntapuùkara÷abde draùñavyam ..) yuddham . iti nànàrtharatnamàlà .. * ..

#<puùkaraþ>#, puü, (puùa + %<puùaþ kit .>% uõàø 4 . 4 . iti karan . sa ca kit .) rogavi÷eùaþ . nàgavi÷eùaþ . sàrasapakùã . nçpabhedaþ . sa tu nalaràjabhràtà . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 59 . 4 .
     %<sa samàvi÷ya ca nalaü samãpaü puùkarasya ca .
     gatvà puùkaramàhedamehi dãvya nalena vai ..>% ayaü hi kalisàhàyyena akùadyåte nalaü vijitya niùadhàdhipo'bhavat . etadvçttàntaü mahàbhàrate vanaparvaõi 59 adhyàye draùñavyam ..) varuõaputtraþ . iti medinã . re, 187 .. (vàdyavi÷eùaþ . yathà, màrkaõóeye . 106 . 61 .
     %<pràvàdyanta tatastratra veõuvãõàdidarduràþ .
     paõavàþ puùkarà÷caiva mçdaïgàþ pañahànakàþ ..>%) parvatavi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. * .. saptadvãpànàü madhye dvãpavi÷eùaþ . puùkaradvãpavarõanaü yathà -- såta uvàca .
     %<÷àkadbãpasya vistàràddviguõena samantataþ .
     kùãràrõavaü samàvçtya dvãpaþ puùkarasaüj¤itaþ ..
     eka evàtra viprendràþ parvato mànasottaraþ .
     yojanànàü sahasràõi cordhvaü pa¤cà÷aducchritaþ ..
     tàvadeva ca vistãrõaþ sarvatra parimaõóalaþ .
     sa eva dvãpo ya÷càrdhamànasottarasaüj¤itaþ ..
     eka eva mahàsànuþ sannive÷àddvidhàkçtaþ .
     tasmindvãpe smçtau tu dvau puõyau janapadau ÷ubhau ..
     aparau mànavasyàtha parvatasyànumaõóalau .
     mahàvãtaü smçtaü varùaü dhàtakãùaõóameva ca ..
     svàdådakenodadhinà puùkaraþ paribhàvitaþ .
     tasmindvãpe mahàvçkùo nyagrodho'marapåjitaþ ..
     tasminnivasati brahmà vi÷vàtmà vi÷vabhàvanaþ .
     tatraiva muni÷àrdålàþ ÷ivanàràyaõàlayam ..
     vasantyatra mahàdevo haràrdho hariravyayaþ .
     saüpåjyamàno brahmàdyaiþ kumàràdyai÷ca yogibhiþ ..
     gandharvaiþ kinnarairyakùairã÷varaþ kçùõapiïgalaiþ .
     susthàstatra prajàþ sarvà bràhmaõàþ sadç÷atviùaþ ..
     niràmayà vi÷okà÷ca ràgadveùavivarjitàþ .
     satyànçte na tatràstàü nottamàdhamamadhyamàþ ..
     na varõà÷ramadharmà÷ca na nadyo na ca parvatàþ .
     pareõa puùkarasyàtha samàvçtya sthito mahàn ..
     svàdådakaþ samudrastu samantàddvijasattamàþ .
     pareõa tasya mahatã dç÷yate lokasaüsthitiþ ..>% iti kaurme 47 adhyàyaþ .. * .. puùkaradvãpastharàjà . tasya rathaþ . yathà --
     %<loke÷varaþ so'pi nçbhirmunãndrairdaivaiþ sahendrairatha brahmacàrã dvãpe ÷ubhe puõyajanairupete uvàsa ràjà sa tu puùkarasthaþ ..
     tenaiva nàmnà sa tu puùkaro'pi sadocyate devagaõaiþ sasiddhaiþ .
     tenaiva yànena tathàmbujena babhåva nàmnà tamathàhvayanti ..>% ityagnipuràõam .. * .. brahmakçtatãrthavi÷eùaþ . tasya nàmàntaram . råpatãrtham 2 mukhadar÷anam 3 . tatra jyeùñhapuùkaramadhyamapuùkarakaniùñhapuùkaranàmakàstrayo hradàþ . tasya parimàõaü ÷atayojanamaõóalam . iti padmapuràõam .. * .. yogavi÷eùe gaïgàdãnàü puùkaratvaü yathà --
     %<makarastho yadà bhànustadà devagururyadi .
     pårõimàyàü bhànuvàre gaïgà puùkara ãritaþ ..
     gaïgottaryàü prayàge ca koñisåryagrahaiþ samaþ .
     siühasaüsthe dinakare tathà jãvena saüyute ..
     pårõimàyàü gurorvàre godàvaryàstu puùkaraþ .
     tatra snàna¤ca dàna¤ca sarvaü koñiguõaü bhavet ..
     meùasaüsthe divànàthe devànà¤ca purohite .
     somavàre sitàùñamyàü kàverã puùkaro mataþ ..
     karkañasthe divànàthe tathà jãvenduvàsare .
     amàyàü pårõimàyàü và kçùõà puùkara ucyate ..>% iti skandapuràõe puùkarakhaõóe ÷rã÷ailamàhàtmyam .. meghanàyakavi÷eùaþ . tatparij¤ànaü yathà --
     %<triyute ÷àkavarùe tu caturbhiþ ÷eùite kramàt .
     àvartaü viddhi sambartaü puùkaraü droõamambudam ..>% iti jyotistattvam .. tasya phalam . yathà --
     %<puùkare duùkaraü vàri ÷asyahãnà vasundharà .
     vigrahopahatà lokàþ puùkare jaladàdhipe ..>% iti jyotiùam .. * .. kråravàra-bhadràtithi-bhagnapàdanakùatra-ghañità÷ubhajanakayogavi÷eùaþ . yathà --
     %<punarvasåttaràùàóhà kçttikottaraphalgunã .
     pårbabhàdraü vi÷àkhà ca ravibhauma÷anai÷caràþ ..
     dvitãyà saptamã caiva dvàda÷ã tithireva ca .
     eteùàmekadà yoge bhavatãti tripuùkaraþ .. * ..
     jàte tu jàrajo yogo mçte bhavati puùkaraþ .
     triguõaü phalado vçddhau naùñe hçte mçte tathà ..
     prathame màsi varùe và kuñumbamapi pãóayet .
     devo'pi yadi và rakùet tasya puttro na jãvati ..
     atastaddoùa÷àntyarthaü homayedayutaü budhaþ .
     a÷akta÷ca suvarõàdidànaü kuryàdyathàvidhi ..>% samartha÷ced varàhasaühitoktaü ayutahomàdikaü kuryàt . vàkyaü yathà -- ÷rãviùõurom tat sadadyàmuke màsyamukapakùe'mukatithau amukagotraþ ÷rãamukadeva÷armà amukagotrasya pretasyàmukadeva÷armaõastripuùkarayogakàlãnamaraõajanyadoùa÷amanakàmaþ idaü kà¤canaü ÷rãviùõudaivataü yathàsambhavagotranàmne bràhmaõàyàhaü dade . tato dakùiõàü dadyàt . anyatra påjàhomakarmaõã kariùye . iti vi÷eùaþ . etat sarvama÷auce'pi kartavyam . yathà dakùaþ . susthakàle tvidaü sarvaü såtakaü parikãrtitam . àpadgatasya sarvasya såtake'pi na såtakam .. iti ÷uddhikàrikà .. * .. api ca .
     %<punarvasåttaràùàóhà kçttikottaraphalgunã .
     pårbabhàdraü vi÷àkhà ca ùaóete vai tripuùkaràþ ..
     dvitãyà saptamã caiva dvàda÷ã tithireva ca .
     ÷anirbhaumo ravi÷caiva vàrà÷caite tripuùkaràþ ..
     ete tripuùkarà j¤eyàstathà dbàda÷amàsike .
     dvimàse ca tathà pràpte ùaõmàse ca caturthake ..
     ùoóa÷e màsi saüpårõe kuñumbaü pãóayedadhruvam .
     ante'pyupànte madhye ca puùkaro hanti nànyathà ..
     taddoùapra÷amàrthantu homayedayutaü budhaþ .
     tilabrãhiyavàü÷caiva kçtvàjyena samantathà ..
     kùãreõaiva tathàcàryo juhuyàdbhaktibhàvataþ .
     caru¤ca ÷rapayettatra pràste kuryàdvalintathà ..
     vaikaïkoóumbarà÷vatthaiþ pratyekàùñottaraü ÷atam .
     ekaikaü tritrisaüyuktaü darbheõa pariveùñitam ..
     yamàya vakaïkatena dharmàyoóumbareõa ca .
     a÷vatthai÷citraguptàya juhuyàt krama÷astathà ..
     tadvad ghçtatilàü÷caiva tathà samidhameva ca .
     ekãkçtya samaü sarvaü carumà÷ritya homayet ..
     yavavrãhitilairyuktaü taõóulaü ÷rapayeccarum .
     dadhimadhvàjyasaüyuktaü homaþ sahasrasaükhyayà ..
     vaikaïkoóumbarà÷vatthairhomayedvidhipårbakam .
     yamaü dharmaü citraguptaü puùkaraü puruùaü tathà ..
     tithiü vàraü tathà çkùaü påjayitvà tu homayet .
     pa¤cavarõena cårõena kuryàddhi padmamaõóalam ..
     yamaü dharmaü citraguptaü sthàpayet krama÷astataþ .
     tilaprapårite pàtre lauhe ca kçùõavàsasà ..
     veùñayitvà yamaü tatra sthàpayellauhanirmitam .
     ghçtaprapårite pàtre kàüsyapàtre nira¤janam ..
     raupyàkçtiü ÷uklavastraveùñitaü tatra påjayet .
     guóaprapårite pàtre tàmrapàtre ca mantriõam ..
     svarõàkçtiü raktavastraveùñitaü tatra påjayet .
     kùãraprapårite pàtre prastarapàtre ca puùkaram ..
     kçùõàkçtiü kçùõavastraveùñitaü tatra påjayet .
     suvarõatulyamardhaü và athavà ÷aktibhàvataþ ..
     pratimà÷ca samàþ sarvàþ kramàttatra niyojitàþ vrãhau yave tathà dhànye kramàt pàtratrayantataþ ..
     nåtane ca kramàt pãñhe sthàpayedvidhipårbakam .
     maõóalasya caturdikùu catuþkumbhàü÷ca sthàpayet ..
     dadhiguóakùãrapårõàn prakalpya saüyute'ntataþ .
     athavà tanmålade÷e sacåtapallavàüstathà ..
     pãtavastreõa saüyuktaü kuryàdghañacatuùñayam .
     candràtapaü tadupari vicitraü parikalpitam ..
     kumbhànà¤ca catuþpàr÷ve yavatilairyuktataõóulàn .
     sthàpayeyuþ kramàttatra påjàkàle dvijottamàþ ..
     maõóalasya tathà pårbe vàruõaü ghañamarpayet .
     nànàdevàn gaõe÷àdãn grahàdãü÷ca samarcayet ..
     hutvà yathàkramaü tatra valiü dadyàdvicakùaõaþ .
     payoghçtena kùãreõa snàpayitvà yathàkramam ..
     svena svenaiva mantreõa påjayitvà ca homayet ..
     evaü vidhiprakàreõa yaþ pretaü na tu homayet .
     puùkaràriùñadoùastu catuùpàttasya sambhavet ..
     saüvatsare tathà pårõe ùoóa÷e màsi vai tathà .
     ùaõmàsàbhyantare tasya sutahàniü vinirdi÷et ..
     athavà svàminaü hanti dvitãyaü bhràtarantathà .
     tçtãyaü sarvahàniþ syàt sutavittavinà÷anam ..
     pretàriùñavinà÷àya yamàdãn yo na homayet .
     sarvàõi tasya na÷yanti gomahiùàdãni sarvataþ ..
     evaüvidhikçtaü homaü yaþ kartumakùamo bhavet .
     homaü kçtvà yathà÷aktyà dhenumekàü pradàpayet ..
     asmin kçte na sandehaþ pretàriùñaü na pãóayet .
     na vighno yajamànasya na càriùñaü prajàyate ..
     etaddhomaü vinirdiùñaü yatnato na karoti yaþ .
     na rakùati yamastasya ebhirmàsai÷ca vaü÷ajam ..
     suto bhràtà tathà jàyà patiþ ÷va÷ura eva ca .
     màtà pità svasà vàpi pitçvyo bhaginãpatiþ ..
     jyeùñhabhràtà pati÷càpi svàmã càpatyameva ca .
     ekaikaü varùasaüpårõe kuñumbaü pãóayedadhruvam ..
     ùoóa÷e màsi saüpårõe bàndhavàn paripãóayet ..
     bàndhavànàmabhàve ca vàstuvçkùo na jãvati ..
     tripuùkare tathà doùe yaþ pretaü na tu homayet .
     devatà yadi và rakùet tasya puttro na jãvati ..
     yatki¤ciddànamutsçjya ÷uddho bhavati mànavaþ .
     na rakùati yamastasya yadi homaü na kàrayet ..
     tasmàt vidhiprakàreõa puùkaràriùña÷àntaye .
     yamaü dharmaü citraguptaü påjayitvà ca homayet ..
     maõóale ghañamàropya påjayitvà yathàkramam .
     vidhipårbaü tathà hutvà prànte dadyàdvaliü budhaþ ..
     prabhàte ca tathà ràtràva÷aucàntadine tathà .
     àcàrya÷ca prakurvãta ÷rapayecca caruü tataþ ..
     viprakùattriyayordarbhaiþ piùñairvai÷yasya nirmitam .
     ÷ådrasya gomayenàpi pratimàü dàpayettataþ ..
     dattvà madhughçtàkta¤ca caruü pa÷càcca dàpayet .
     tato'riùñaþ pra÷àntaþ syàttato homaü samàpayet ..
     saükalpya vidhinà pårbaü vastrayugmena yatnataþ .
     àcàryaü vçõuyàttatra pa÷càdçtvijameva ca ..>% iti varàhasaühitoktapuùkara÷àntipramàõam ..

#<puùkarakarõikà>#, strã, (puùkaraü padmaü karõayati sàdç÷yena pràpnotãti . karõa + õvula . ñàpi ata itvam .) sthalapadminã . iti ràjanirghaõñaþ .. (sthalapadminã÷abde'syà guõàdayo j¤àtavyàþ ..)

#<puùkaranàóã>#, strã, (puùkaraü padmaü nàóayati saundaryeõa bhraü÷ayatãti . nàóa + ac . tato ïãù .) sthalapadminã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<puùkaramålaü>#, klã, (puùkarasya målamiva målamasya . puùkarajàtaü målaü và .) puùkarade÷aprasiddhauùadhivi÷eùaþ . asya sthàne kuùñhaü yojayanti . tasyaparyàyaþ . målam 2 puùkaram 3 padmapatrakam 4 puùkariõã 5 vãram 6 pauùkaram 7 puùkaràhvayam 8 kà÷mãram 9 brahmatãrtham 10 ÷vàsàriþ 11 målapuùkaram 12 puùkarajañà 13 puùkara÷iphà 14 . asya guõàþ . kañutvam . uùõatvam . kaphavàtajvara÷vàsàrocakakà÷a÷ophapàõóunà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. %<vi÷eùàt pàr÷va÷ålanut .>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (vyavahàro'sya yathà --
     %<bhàrgãü puùkaramåla¤ca ràsnàü vilvaü yamànikàm .
     nàgaraü da÷amåla¤ca pippalã¤càpsu sàdhayet ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe jvaràdhikàre bhàrgyàdikvàthe ..)

#<puùkaramålakaü>#, klã, (puùkarasya kuùñhasya målam . tataþ saüj¤àyàü kan .) kuùñhavçkùasya målam . iti trikàõóa÷eùaþ .. (kuùñha÷abde'sya vivaraõaü j¤àtavyam ..)

#<puùkara÷iphà>#, strã, (puùkarasya ÷iphà jañeva .) puùkaramålam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<puùkarasrajau>#, puü, (puùkarasya padmasya srak yayoriti .) a÷vinãkumàrau . dbivacànto'yam . iti ÷abdaratnàvalã .. (a÷vinãkumàratulye, tri . yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 2 . 33 .
     %<àdhatta pitaro garbhaü kumàraü puùkarasrajam .
     yatheha puruùo'sat ..>% %<kimbhåtaü kumàraü puùkarasrajaü puùkaràõàü padmànàü srak màlà yayostau puùkarasrajau a÷vinau a÷vinãkumàraupuùkarasrajau padmamàlinau devànàü bhiùajau . tattulyaþ kumàraþ puùkarasrak tam . a÷visàmyakathanena rogahãnaü sundara¤ca puttramadhatteti såcitam ..>% iti tatra vedadãpaþ ..)

#<puùkaràkùaþ>#, puü, (puùkaravadakùiõã yasya . %<akùõo'dar÷anàt .>% 5 . 4 . 76 . iti ac .) viùõuþ . yathà, tithyàditattve .
     %<puùkaràkùa ! nimagno'haü màyàvij¤ànasàgare .
     tràhi màü devadeve÷a tvattvo nànyo'sti rakùità ..>% (÷rãkçùõaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 220 . 16 .
     %<athàbravãt puùkaràkùaþ prahasanniva bhàrata ! ..>%)

#<puùkaràhvaþ>#, puü, (puùkarasya àhvà àhvà yasya .) sàrasapakùã . ityamaraþ . 2 . 5 . 22 .. (puùkaraü àhvà yasya . puùkaramålam . yathà, su÷rute cikitsitasthàne 5 adhyàye .
     %<tumburupuùkaràhvahiïkhamlavetasapathyàlavaõatrayaü yavakvàthena pàtuü prayacchet ..>%)

@<[Page 3,200c]>@
#<puùkaràhvayaü>#, klã, (puùkaraü àhvayo yasya .) puùkaramålam . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà --
     %<kùudràmçtà nàgarapuùkaràhvayaiþ kçtaþ kaùàyaþ kaphamàrutodbhave .
     sa÷vàsakàsàrucipàr÷varukkare jvare tridoùaprabhave ca ÷asyate ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe jvaràdhikàre ..)

#<puùkariõã>#, strã, (puùkaravat àkçtirastyasyà iti . puùkara + iniþ . tato ïãp .) sthalapadminã . puùkaramålam . iti ràjanirghaõñaþ .. (puùkaraü ÷uõóàdaõóastadastyasyà iti . iniþ .) hastinã . sarojinã . (puùkaràõi padmàõi santyatreti .) jalà÷ayaþ . iti medinã . õe, 104 .. ÷atadhanuþparimitasamacaturasrajalàdhàraþ . pukura iti pukhari iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . khàtam 2 . ityamaraþ . 1 . 10 . 27 .. jalakåpã 3 . iti jañàdharaþ .. pauùkariõã 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. * .. sà tu dakùiõottaràyatà kàryà . yathà --
     %<kåpavàpãpuùkariõyo dãrghikà droõa eva ca .
     taóàgaþ sarasã caiva sàgara÷càùñamo mataþ ..
     sadbhirjalà÷ayaþ kàryo yatnàdyàmyottaràyataþ ..>% iti kalpatarau vàyupuràõam .. * .. tasyà lakùaõaü yathà . puùkariõãtaóàgàvàha va÷iùñhasaühitàyàm .
     %<caturviü÷àïgulo hasto dhanustaccaturuttaraþ .
     ÷atadhanvantara¤caiva tàvat puùkariõã matà .
     etatpa¤caguõaþ proktastaóàga iti ni÷cayaþ ..>% tena caturdikùu viü÷atihastànyånatàyàü catuþ÷atahastànyånàbhyantaratvena puùkariõã . etajjalà÷ayàdhàraparaü na tu uparitañam . ÷atena dhanurbhiþ puùkariõã . iti navyavardhamànadhçto va÷iùñhaþ .. * .. tatkaraõe vàstuyàgaþ kartavyaþ . mahàkapilapa¤caràtram .
     %<jalàdhàragçhàrtha¤ca yajedvàstuü vi÷eùataþ .
     brahmàdyaditiparyantàþ pa¤cà÷attrayasaüyutàþ .
     sarveùàü kila vàstånàü nàyakàþ parikãrtitàþ ..
     asaüpåjya hi tàn sarvàn pràsàdàdãnna kàrayet .
     aniùpattirvinà÷aþ syàdubhayordharmadharmiõoþ ..>% brahmàdyaditiparyantà iti kalpàntaram . devãpuràõokta ã÷àdikalpa eva vyavahniyate . dharmadharmiõostaóàgàditatkartroþ . àrambhadine tadakaraõe utsargàdine'pi àdautatkaraõam . yathà --
     %<pràsàdabhavanodyànapràrambhe parivartane .
     purave÷maprave÷eùu sarvadoùàpanuttaye ..
     vàståpa÷amanaü kçtvà tataþ såtreõa veùñayet .
     vàstupåjàmakurvàõastavàhàro bhaviùyati ..>% iti matsyapuràõe purave÷maprave÷e vàstuyàgapràpteþ pårboktavacane pràsàdadharmàtide÷àdatra vàpyàdipratiùñhàdine'pi vàstuyàgakaraõam .. * .. tadàrambhe nakùatràdi dãpikàyàm .
     %<puùyàmitrakarottarasvavaruõabrahmàmbupitryendubhiþ ÷aste'rke ÷ubhayogavàratithiùu kråreùvavãryeùu ca .
     puùñendau jalarà÷ige da÷amage ÷ukre ÷ubhàü÷odaye pràrambhaþ salilà÷ayasya ÷ubhado jãvenduputtrodaye ..>% puùyànuràdhà-hastottaràtraya-dhaniùñhà-÷atabhiùàrohiõã-pårbàùàóhà-maghà-mçga÷irobhirbhaiþ .. màtsye .
     %<candràdityabalaü labdhà lagnaü ÷ubhanirãkùitam .
     stambhocchràyàdi kartavyamanyatra parivarjayet ..
     a÷vinã rohiõã målamuttaràtrayamaindavam .
     svàtã hastànuràdhà ca gçhàrambhe pra÷asyate ..
     vajravyàghàta÷åle ca vyatãpàtàtigaõóayoþ .
     viùkambhagaõóaparighavarjaü yogeùu kàrayet ..
     àdityabhaumavarjantu sarve vàràþ ÷ubhàvahàþ .
     pràsàde'pyevameva syàt kåpavàpãùu caiva hi ..>% jyotiùe . gurorbhçgorastabàlye ityabhidhàya pratiùñhàrambhaõe devakåpàdervarjayanti hi .. * .. utsargaphalamàha . kapilapa¤caràtre .
     %<saükùepàttu pravakùyàmi jaladànaphalaü ÷çõu .
     puùkariõyàdidànena viùõuþ prãõàti vi÷vadhçk ..>% jalà÷ayakaraõàrthabhåmidànaphalamàha citraguptaþ .
     %<jalà÷ayàrthaü yo dadyàt vàruõaü lokamàpnuyàt ..>% bhåmimiti ÷eùaþ .. * .. tatpratiùñhàkàlamàha . matsyapuràõam .
     %<÷çõu ràjan ! mahàbàho ! taóàgàdiùu yo vidhiþ .
     caitre và phàlgune vàpi jyaiùñhe và màdhave tathà ..
     màghe và sarvadevànàü pratiùñhà ÷ubhadà bhavet .
     pràpya pakùaü ÷ubhaü ÷uklamatãte cottaràyaõe ..
     puõye'hri viprakathite kçtvà bràhmaõavàcanam ..>% atãte pravçtte . tathà ca pratiùñhàsamuccaye .
     %<màghe'tha phàlgune vàpi caitravai÷àkhayorapi .
     jyaiùñhàùàóhakayorvàpi pravçtte cottaràyaõe ..>% bràhmaõavàcanaü puõyàhasvastiçddhivàcanam .. * ..
     %<pa¤camã ca dvitãyà ca tçtãyà saptamã tathà .
     da÷amã paurõamàsã ca tathà ÷reùñhà trayoda÷ã .
     àsu pratiùñhà vidhivat kçtvà bahuphalà bhavet ..
     àùàóhe dve tathà målamuttaràtrayameva ca .
     jyeùñhà÷ravaõarohiõyaþ pårbabhàdrapadà tathà ..
     hastà÷vinã revatã ca puùyo mçga÷irastathà .
     anuràdhà tathà svàtã pratiùñhàdiùu ÷asyate .. * ..
     budho bçhaspatiþ ÷ukrastraya ete ÷ubhàvahàþ .
     etannirãkùya taü lagnaü nakùatra¤ca pra÷asyate ..
     grahatàràbalaü labdhvà grahapåjàü vidhàya ca .
     nimittaü sakalaü j¤àtvà varjayitvàdbhutàdikam ..
     ÷ubhayoge ÷ubhagçhe kråragrahavivarjite .
     lagne çkùe ca kurvãta pratiùñhàdikamuttamam .. * ..
     ayane viùuve tadvat ùaóa÷ãtimukhe tathà .
     eteùu sthàpanaü kàryaü vidhidçùñena karmaõà ..>% bhaviùye .
     %<pratipacca dvitãyà ca tçtãyà pa¤camã tathà .
     da÷amã trayoda÷ã caiva paurõamàsã ca kãrtità ..
     somo bçhaspati÷caiva ÷ukra÷caiva tathà budhaþ .
     ete saumyagrahàþ proktàþ pratiùñhàyàgakarmaõi ..>% pratiùñhàdhikàre vyavahàrasamuccayaþ .
     %<kçùõapakùe ca pa¤camyàmaùñamyà¤caiva ÷asyate ..>% dãpikàyàm .
     %<puùyà÷vi÷akrabhagadaivatavàsaveùu saumyànile÷amagharohiõimålahaste .
     pauùõànuràdhaharibheùu punarvasau ca kàryàbhiùekatarubhåtapatipratiùñhà ..>% vàsavaü dhaniùñhà . ã÷a àrdrà . àrdràyà¤caiva saubhàgyamiti pratiùñhàsàrasamuccayàt .. * .. vàpãtyàdãnàü pårtatvàbhidhànàt ÷ådrasyàdhikàramàha jàtåkarõaþ .
     %<vàpãkåpataóàgàdi devatàyatanàdi ca .
     annapradànamàràmàþ pårtamityabhidhãyate ..
     agnihotraü tapaþ satyaü vedànàmanupàlanam .
     àtithyaü vai÷vadeva÷ca iùñamityabhidhãyate ..
     grahoparàge yaddànaü pårtamityabhidhãyate .
     iùñàpårtaü dvijàtãnàü dharmaþ sàmànya ucyate ..
     adhikàrã bhavet ÷ådraþ pårte dharme na vaidike ..>% vaidike vedàdhyayanasàdhye agnihotràdàviti ratnàkaraþ .. evaü strãõàmapi pårtàdhikàraþ . yathà, nàrãtyanuvçttau bçhaspatiþ .
     %<pitçvyagurudauhitràn bhattuþ svasrãyamàtulàn .
     påjayet kavyapårtàbhyàü vçddhànàthàtithãn striyaþ ..>% asya pårtatvàt vçddhi÷ràddhamapyàdau kartavyam . yathà, gobhilaþ . %<vçddhiþ pårteùu yugmà nà÷ayet pradakùiõamupacàraþ . yavaistilàrtha iti ..>% * .. haya÷ãùapa¤caràtre .
     %<vàpãkåpataóàgànàü pa÷cime yàgamaõóapam .
     kuryàdyathàkrameõaiva kanyasaü madhyamuttamam ..
     kanyasaü da÷ahastantu kåpe ÷astaü tathànagha ! .
     dviùañkaü kàrayedvàpyàü puùkariõyàü caturda÷a .
     dviraùñahastaü kurvãta taóàge maõóapaü ÷ubham ..>% kanyasaü kanãyàüsam .. * .. saïkalpavidhimàha bhaviùye .
     %<gçhãtvauóumbaraü pàtraü vàripårõaü guõànvitam .
     darbhatrayaü sàgramålaü phalapuùpasamanvitam ..
     jalà÷ayàràmakåpe saïkalpe pårbadiïmukhaþ .
     sàdhàraõe cottaràsya ai÷ànyàü nikùipet payaþ ..>% matsyapuràõe .
     %<pràgudakpravaõe de÷e taóàgasya samãpataþ .
     caturhastàü ÷ubhàü vedãü caturasràü caturmukhãm ..>% kàrayedityarthaþ . tathà --
     %<sarvataþ samavarõàþ syuþ patàkà dhvajasaüyutàþ ..>% samavarõà vakùyamàõalokapàlavarõàþ .
     %<a÷vatthoóumbaraplakùavaña÷àkhàyutàni ca .
     maõóapasya pratidi÷aü dvàràõyetàni kàrayet ..>% tathà .
     %<kula÷ãlasamàpannaþ sthàpakaþ syàddvijottamaþ ..>% sthàpaka àcàrya iti ratnàkaraþ .. * ..
     %<sauvarõau kårmamakarau ràjatau matsyaóuõóubhau .
     tàmrau kulãramaõóåkàvàyasaþ ÷i÷umàrakaþ ..
     evamàsàdya tàn sarvànàdau caiva vi÷àmpate ! .
     ÷uklamàlyàmbaradharaþ ÷uklagandhavilepanaþ ..
     sarvauùadhyudakasnànasnàpito vedapuïgavaþ .
     yajamànaþ sapatnãkaþ puttrapauttrasamanvitaþ .
     pa÷cimaü dvàramà÷ritya pravi÷edyàgamaõóapam ..
     tato maïgala÷abdena bherãõàü niþsvanena ca .
     rajasà maõóalaü kuryàt pa¤cavarõena tattvavit ..
     ùoóa÷àraü tata÷cakraü padmagarbhaü caturmukham .
     caturasra¤ca parito vçttaü madhye su÷obhanam ..
     vedyà÷copari tat kçtvà grahàüllokapatãüstathà .
     vinyasenmantrataþ sarvàn pratidikùu vicakùaõaþ .
     jhasàdãn sthàpayenmadhye vàruõaü mantramà÷ritaþ ..>% jhasàdãn kårmàdãn .
     %<brahmàõa¤ca ÷ivaü viùõuü tatraiva sthàpayedbudhaþ .
     vinàyakantu vinyasya kamalàmambikàntathà ..>% påjayediti ÷eùaþ . tathà --
     %<navagrahamakhaü kçtvà tataþ karma samàrabhet .
     anyathà phaladaü puüsàü na kàmyaü jàyate kvacit ..>% grajapåjàmaõóalaü ÷àntidãpikàyàm .
     %<vartalo bhàskaraþ kàryo hyardhacandro ni÷àkaraþ .
     aïgàrakastrikoõastu budha÷càpàkçtistathà ..
     padmàkçtirguruþ kàrya÷catuùkoõastu bhàrgavaþ .
     khaógàkçtiþ ÷aniþ kàryoràhustu makaràkçtiþ .
     sarpàkçtistathà ketuþ kàryo maõóalapåjane ..>% matsyapuràõe .
     %<devatànàü tataþ sthàpyà viü÷atirdvàda÷àdhikà .
     såryaþ somastathà bhaumo budhajãvasitàrkajàþ ..
     ràhuþ keturiti proktà grahà lokahite ratàþ .
     madhye tu bhàskaraü vidyàllohitaü dakùiõena tu ..
     uttareõa guruü vidyàdbudhaü pårbottareõa tu .
     pårbeõa bhàrgavaü vidyàt somaü dakùiõapårbake ..
     pa÷cimena ÷aniü vidyàdràhuü pa÷cimadakùiõe .
     pa÷cimottarataþ ketuü sthàpayet ÷uklataõóulaiþ .. * ..
     bhàskarasye÷varaü vidyàdumà¤ca ÷a÷inastathà .
     skandamaïgàrakasyàpi budhasyàpi tathà harim ..
     brahmàõa¤ca gurorvidyàt ÷ukrasyàpi prajàpatim .
     ÷anai÷carasya tu yamaü ràhoþ kàlantathaiva ca .
     ketånà¤citragupta¤ca sarveùàmadhidevatàþ .. * ..
     agniràpaþ kùitirviùõurindra aindrã ca devatàþ .
     prajàpati÷ca sarpa÷ca brahmà pratyadhidevatàþ .. * ..
     vinàyakaü tathà durgàü vàyumàkà÷ameva ca .
     àvàhayedvyàhçtibhistathaivà÷vikumàrakau ..
     saüsmaredraktamàdityamaïgàrakasamanvitam .
     soma÷ukrau tathà ÷vetau budhajãvau ca piïgalau ..
     mandaràhå tathà kçùõau dhåmraü ketugaõaü viduþ .
     grahavarõàni deyàni vàsàüsi kusumàni ca ..
     dhåpàmodo'tra suramirupariùñàdvitànakam .
     ÷obhanaü sthàpayet pràj¤aþ phalapuùpasamanvitam ..
     guóaudanaü raveþ kuryàt somàya ghçtapàyasam .
     saüyàvakaü kuje dadyàt kùãrànnaü somasånave ..
     dadhyodanantu jãvàya ÷ukràya ca ghçtodanam .
     ÷anai÷caràya kçùaramàjamàüsa¤ca ràhave .
     citrodanantu ketubhyaþ sarvabhakùaiþ samarcayet ..>% skandapuràõam .
     %<janmabhårgotrameteùàü varõasthànamukhàni ca .
     yo'j¤àtvàkurute ÷àntiü grahàstenàvamànitàþ ..
     utpanno'rkaþ kaliïgeùu yamunàyà¤ca candramàþ .
     aïgàrakastvavantyàntu magadhe tu himàü÷ujaþ ..
     saindhaveùu gururjàtaþ ÷ukro bhojakañe tathà .
     ÷anai÷carastu sauràùñre ràhurvairàñikàpure .
     antarvedyàü tathà keturityetà grahabhåmayaþ ..
     àdityaþ kà÷yapo gotra àtreya÷candramà bhavet .
     bhàradvàjo bhavedbhaumastathàtreya÷ca somajaþ ..
     surapåjyo'ïgirogotraþ ÷ukro vai bhàrgavastathà .
     ÷aniþ kà÷yapa evàyaü ràhuþ paiñhãnasistathà .
     ketavo jaimineyà÷ca grahà lokahite ratàþ ..>% kàtyàyanaþ .
     %<tadgotrajàtã aj¤àtvà homaü yaþ kurute naraþ .
     na tasya phalamàpnoti na santuùyanti devatàþ ..
     na hutaü na ca saüskàro na ca yaj¤aphalaü labhet .
     bràhmaõau bhàrgavàcàryau kùattriyàvarkalohitau ..
     vai÷yau somabudhau caiva ÷eùàn ÷ådràn vinirdi÷et ..>% ÷àntidãpikàyàm .
     %<÷ukràrkau pràïmukhau sthàpyau ÷a÷àïkàrkã ca dakùiõau .
     uttaràsyau gurubudhau pa÷cimàsyàstathàpare ..>% agnipraõayanànantaraü grahàvàhanamàha vai÷ampàyanaþ .
     %<agnipraõayanaü kçtvà pa÷càdàvàhayet suràn .
     madhye tu bhàskaraü vidyàllohitaü dakùiõena tu ..>% yadyapi grahàdãnàü bahavaþ ÷abdà vàcakàþ santi ÷abdopahita÷càrthoñharthopahitaþ ÷abdo và devatà ubhayathàpi ÷abdaniyamàt avinigamakaþ syàt tathàpi bahuùu dçùñatvàt såryàdi÷abdena grahàõàü devatàtvam . tena såryasomakujabudhabçhaspati÷ukra÷anai÷cararàhuketupadairdevatàtvam . adhideyatànàntu tryambakomàskandaviùõubrahmendrayamakàlacitraguptànàmebhireva padaiþ . tathà pratyadhidevatànà¤ca agnyappçthivãviùõvindra÷acãprajàpatibrahmaõàmebhireva padaiþ . tathà vinàyakadurgàvàyvàkà÷à÷vinàmebhireva . iti kçtyapradãpaþ .. * .. ÷àntidãpikoktadhyànàni prayoge vakùyante . lokapàlamantrànàha bhaviùye .
     %<nyàsamantrànahaü vakùye lokapàlàtmakàniha .
     indrastu mahasà dãptaþ sarvadevàdhipo mahàn .
     vajrahasto mahàsattvastasmai nityaü namo namaþ ..
     àgneyaþ puruùo raktaþ sarvadevamayo'vyayaþ .
     dhåmaketuranàdhçùyastasmai nityaü namo namaþ ..
     yama÷cotpalavarõàbhaþ kirãñã daõóadhçk sadà .
     dharmasàkùã vi÷uddhàtmà tasmai nityaü namo namaþ ..
     nirçtistu pumàn kçùõaþ sarvarakùo'dhipo mahàn .
     khaógahasto mahàsattvastasmai nityaü namo namaþ ..
     varuõo dhavalo jiùõuþ puruùo nimnagàdhipaþ .
     pà÷ahasto mahàbàhustasmai nityaü namo namaþ ..
     vàyu÷ca sarvavarõo'yaü sarvagandhavahaþ ÷ubhaþ .
     puruùo dhvajahasta÷ca tasmai nitya namo namaþ ..
     gauro yastu pumàn saumyaþ sarvauùadhisamanvitaþ .
     nakùatràdhipatiþ somastasmai nityaü namo namaþ ..
     ã÷ànaþ puruùaþ ÷uklaþ sarvavidyàdhipo mahàn .
     ÷ålahasto viråpàkùastasmai nityaü namo namaþ ..
     padmayoni÷caturmårtirhemavàsàþ pitàmahaþ .
     yaj¤àdhyakùa÷caturvaktrastasmai nityaü namo namaþ ..
     yo'sàvanantaråpeõa brahmàõóaü sacaràcaram ..
     puùpavaddhàrayenmårdhni tasmai nityaü namo namaþ .
     oükàrapårvakà hyete nyàse balinivedane .
     mantràþ syuþ sarvakàryàõàü bçddhipuùñiphalapradàþ ..>% haya÷ãrùapa¤caràtre .
     %<athavà kàmataþ kuryàt såkùmaratnàdinirmitam .
     dvibhujaü haüsapçùñhasthaü dakùiõenàbhayapradam ..
     vàmena nàgapà÷antu dhàrayantaü subhoginam .
     maulinaü và mahàbhàgaü kàrayedyàdasàü patim ..
     vàme tu kàrayedvçddhiü dakùiõe puùkaraü ÷ubham .
     nàgairnadãbhiryàdobhiþ samudraiþ parivàritam ..
     kçtvaivaü vnaruõaü devaü pratiùñhàvidhimàcaret ..>% puùkaraü tatputtram . tathà prasannavadanamiti dhyànaü vakùyate . varuõamantroddhàrastu tatraiva .
     %<aùñàviü÷àntabãjena caturda÷ayutena ca .
     ardhenduvinduyuktena praõavoddãpitena ca ..>% tena oü vauü iti mantraþ .
     %<pratimàyàü sthitiü kçtvà praõavena nirodhayet .
     påjayet gandhapuùpàdyaiþ sànnidhyaü pà÷amudrayà ..>% sthitiü pràõapratiùñhàm . nirodhayet antargatàïguùñhamuùñibhyàü nirodhamudràü dar÷ayet . dànakalpataruratnàkarayorbahvçcagçhyapari÷iùñam .. athàto varuõavidhiü vàpãkåpataóàgayaj¤aü vyàkhyàsyàmaþ . puõye tithikaraõe ÷ubhe nakùatre pratãcãü di÷amàsthàya pràkpravaõe udakpravaõe và udaksamãpe agnimupasamàdhàya vàruõaü ÷rapayitvà àjyabhàgàntaü hutvà catasra àjyàhutãrjuhuyàt . samudrajyeùñhà iti pratyçcaü tato haviùà aùñabhirjuhuyàt . tadvàyàmi bràhmaõà vandamànaþ iti pa¤ca . tvanno'gne varuõasya vidvàniti dve imaü me varuõaü sragvã haveti ca sviùñikçta¤ca navamaü nava vai pràõàþ pràõa iva àpastasmàdàpo navabhirjuhoti .. * .. màrjanànte dhenumavatàrayet . avatàryamàõàntàmanumantrayet . idaü salilaü pavitraü kuruùva ÷uddhaþ påto mçtaþ santu nityaü tàrayantã sarvatãrthàbhiùiktaü lokàlokaü tarate tãryate ca . ityanena pucchàgre yajamànaþ svayaü lagna àcàryeõànvàrabdha uttãrya àpo'smànmàtaraþ ÷undhayantviti ai÷ànyàü di÷i utthàpayet . suyavasà bhagavatãha bhåyà iti hiü kçta¤cet tadà hiü kçõvatã vasumatã vasånàmiti japet . tàü sacelakaõñhàü kanaka÷çïgãü vçùaprajàü råpyakhuràü kàüsyopadohàü vipràya sàmagàya dadyàt itaràü và . yathà÷akti dakùiõà ca deyà iti . tata utsargaü kuryàt . devapitçmanuùyàþ prãyantàü ityàha ÷aunakaþ . yajamàno bràhmaõàn bhojayitvà svasti vàcayãteti . asyàrthaþ . tithyàdãnàü ÷ubhatvaü pårbavacanebhyo j¤eyam . eùa eva vidhirgobhilapàraskaragçhyoktakarmànuùñhàtçbhyàmanuùñhãyate .
     %<yannàmnà taü sva÷àkhàyàü paroktamavirodhi ca .
     vidvadbhistadanuùñheyamagnihotràdi karmavat ..>% iti chandogapari÷iùñàt .. tata÷ca agnimupasamàdhàyeti svasvagçhyoktavidhinàgniü saüsthàpya vàruõaü varuõadevatàkaü caruü niùpàdya àjyabhàgàntaü hutvà iti chandogetaraparam . sa tu viråpàkùajapàntàü ku÷aõóikàü samàpya mahàvyàhçtãrhutvà prakçtaü karma kuryàt . tatra prathamataþ piïgabhrå÷ma÷ru ityàdi puràõãyaü dhyàtvà agne tvaü varuõanàmàsãti nàma kuryàt .
     %<pratiùñhàyàü rohita÷ca vàstuyuge prajàpatiþ .
     jalà÷ayapratiùñhàyàü varuõaþ samudàhçtaþ ..>% iti smçteþ . tata àvàhya påjayitvà samitprakùepànantaraü mahàvyàhçtihomaü kçtvà samudrà jyeùñhà ityàdi caturbhirmantrai÷catasra àhutãrjuhuyàt . oü tadvàyàmãti oü tadidannaktamiti oü ÷unaþ÷ephohãti oü avate helau varuõa iti oü óaduttamamiti pa¤cabhiþ oü tvanno'gne iti dvàbhyàü oü imàü varuõa ityekena evaü sthànatrayoktairbahvçcoktaiþ pratyekamaùñabhirmantrai÷caruü caturàvartaü bhçgugotro bhàrgavapravara÷ca pa¤càvartaü srucà juhuyàt . agnaye sviùñikçte ca . tataþ ku÷aõóikoktavidhinà ÷eùaü samàpayet . nava vai pràõà iti navàhutistutiþ . màrjanànta iti yajamànàbhiùekaþ . tadvidhànantu matsyapuràõe .
     %<gajà÷varathyàvalmãkasaïgamàt hradagokulàt .
     mçdamàdàya kumbheùu prakùipeccatvaràttathà ..
     gorocanà¤ca siddhàrthàn gandhàn guggulumeva ca .
     snapanaü tasya kartavyaü pa¤cabhaïgasamanvitam .
     pårtakarturmahàmantrairevaü kçtvà vidhànataþ ..>% pa¤cabhaïgà÷ca ÷àntikapauùñikakalpataråktàþ .
     %<a÷vatthoóumbaraplakùavañacåtasya pallavàþ ..>% mahàmantraiþ . suràstvàmabhiùi¤cantvityàdibhiþ . etatparyantaü kåpe'pi . kàpile .
     %<ai÷ànyàü sthàpayedyåpaü svàtàt pa¤cakaràntaram .
     yåpavçkùetimantreõa sarpàkàraü su÷obhanam .
     påjayitvà tu vastràdyaistato yaùñiü pracàlayet ..>% màtsye .
     %<tryaratnimàtro yåpaþ syàt kùãrivçkùavinirmitaþ .
     yajamànapramàõo và saüsthàpyo bhåtimicchatà ..>% kùãrivçkùo'÷vatthàdiþ . tato dhenuü sacelakaõñhàü kàüsyàdyuktavi÷eùaõayuktàü jalà÷aye'vatàrayet . tathà haya÷ãrùapa¤caràtre .
     %<gàü savatsyàü samànãya su÷ãlà¤ca payasvinãm .
     kàüsyopadohàü ghaõñàdivastrapuùpopa÷obhitàm .
     svarõa÷çïgãü raupyakhuràü tàmrapçùñhàü su÷obhanàm ..
     làïgålanyastahasto'sau yajamànaþ sabàndhavaþ .
     ÷anaiþ santàrayitvà tàmàcàryàya nivedayet ..>% kàüsyopadohàü kàüsyakroóàmiti yàvat . kàpile .
     %<ajale jalamutpàdya yajamànaþ sabhàryakaþ .
     taredvai pràïmukho bhåtvà kçtagolàïgålàïguliþ ..>% idaü salilaü pavitraü itimantreõàvatàryamàõàmanumantrayet . tataþ pràïmukhaþ sannavatàrayet . sà ca gauþ pa÷cimato'vatàryà . tataþ kålasamãpaü gatvà tarpayet . yathà kàpilam .
     %<punaþ pucchodakenàtha satilena ku÷ena tu .
     bhugnenaivàpasavyena pitçtãrthena tarpayet ..
     gatà÷càtràgamiùyanti ye kule mama bàndhavàþ .
     te sarve tçptimàyàntu mayà dattajalena vai .
     tato mu¤càmi mantreõa mu¤cedgàü vatsasaüyutàm ..>% àcàryeõànvàrabdha uttãrya àpo'smànmàtaraþ ÷undhayantvitimantreõa ai÷ànyàmutthàpayet . suyavasà bhagavatãha bhåyà iti brayàt . sà yadi hiükàraü karoti tadà hiü kçõvatãtyàdi japet . tata uktavi÷eùaõayuktàü dhenumàcàryàya sàmagàya dadyàt . tato yathà÷akti dakùiõà¤ca dadyàt . etatparyantaü na kåpe vyavahriyate'sambhavàt .. * .. tata utsargaü kuryàt . atra vi÷eùamàha ratnàkaradhçtamatsyapuràõam .
     %<phalànyàcintya manasà vividhàni ÷ubhàni ca .
     pradadyàt sarvabhåtebhyo jalapårõaü jalà÷ayam ..>% kàpila¤ca .
     %<tatastatpa÷cimaü tãraü gatvà pårbànanasthitaþ .
     jalotmargaü prakurvãta sarvasattvàrthakaü dhruvam ..>% sarvasattvàrthakaü sarvabhåtaprayojanakam . sarvabhåtebhya utsçjedityarthaþ . devapitçmànuùyàþ prãyantàmiti pañhediti ÷eùaþ . utsçjya yajamàno bràhmaõàn svasti vàcayãteti dakùiõàbhiriti ÷eùaþ . etatparyantaü kåpe'pi . jalà÷ayotsargasya sarvabhåtodde÷yakatvena apakçùñacetanodde÷yakatve'pi tyàgattvamapi . tata÷ca kãñàdermamedamiti svãkàràyogyatvena vedameyodde÷yagatasvatvàjanakatyàgaråpatvàt asya yàgatvam . ataeva jalà÷ayotsargamupakramya matsyapuràõe'pi . pràpnoti tadyàgabalena bhåya iti yàgatvenàbhihitam . tata÷ca tajjalaü svasvatvadårãkaraõena nadyàdivat sàdhàraõãkçtam . ataeva
     %<sàmànyaü sarvabhåtebhyo mayà dattamidaü jalam .
     ramantu sarvabhåtàni snànapànàvagàhanaiþ ..>% iti mantraliïgena upàdànaü vinà kasyàpi na svatvamiti . tata÷càsya yàgavaduttaràpratipattera÷rutatvàt sàdhàraõajanasya parigrahamàtreõa gotamoktena svàmitva÷ruteryajamànasyàpi tathàtvena svàmitvàt tatra snànàdàvadoùa iti tattvam . yathà gotamaþ . svàmã rikthakrayasrambibhàgaparigrahàdhigameùu bràhmaõasyàdhikaü labdhaü kùattriyasya vijitaü nirdiùñaü vai÷ya÷ådrayoriti . parigraho'nanyapårbasya jalatçõakàùñhàdeþ svãkàra iti mitàkùarà .. çkthàdhikàre vyaktamàhàpastambaþ . dàyàdyaü ÷ilo¤chau cànyaccàparigçhãtamiti . aparigçhãtamanyàsvãkçtamasvàmikamiti yàvat . nirviùñaü vetanalabdhaü nirve÷o bhçtibhogayorityamarakoùajikàõóa÷eùayoþ .. haya÷ãrùe .
     %<àpohiùñeti tisçbhiþ pa¤cagavyaü viniþkùipet .
     tãrthatoyaü tathà puõyaü ÷àntitoyaü dvijaiþ kçtam ..
     gokulaü pàyayet pa÷càt dbijàn vedavidastathà .
     tato'nnaü bhojayedbipràn dadyàttebhya÷ca dakùiõàm ..>% etatparyantaü kåpe'pi .. * .. kàpile .
     %<nàgànàmaùña nàmàni likhitàni pçthak pçthak .
     tataþ kumbhe ca niþkùipya gàyattryà ca viloóya vai ..
     uddharet patrikàmekàü tatraiva nàgamãkùayet .
     yasya nàmoddharedvatsa sa vai jalàdhipaþ smçtaþ ..
     ta¤ca saüpåjya gandhàdyairdadyàt kùãra¤ca pàyasam ..>% patryàõyàmrasya yogã÷varadhçtavacanàdyathà .
     %<aùñhau nàmànyàmrapatre kçtvà caiva prayatnataþ ..>% tàni ca gàruóe .
     %<ananto vàsukiþ padmo mahàpadmo'tha takùakaþ .
     kulãraþ karkañaþ ÷aïkho hyaùñau nàgàþ prakãrtitàþ ..>% etàni nàmàni àmrapatre likhitvà kalasamadhye niþkùipya gàyattryà chandasà mathnàmi iti raghunàthadhçtamantreõàloóya yasya nàmottiùñhati taü yaùñyàü samàvàhyànena nàgenàsya jalasya rakùà kartavyà iti bràhmaõàn ÷ràvayet . haya÷ãrùe .
     %<vaiõukaü vàruõa¤caiva punnàgaü nàgake÷aram .
     vakulaü campaka¤caiva nimba¤caivàtha khàdiram ..
     eteùàmeva dàråõàü nàgayaùñhiþ prakãrtità .
     savakrakoñaraü tyaktvà tasmàt kuryàdyathepsitam ..>% tathà ca bçhaspatiþ .
     %<÷ålacakràïkitàü kçtvà sthàpayitvà jalà÷aye .
     dvàda÷àïgulamànantu vàpãcakraü prakalpayet ..
     ùoóa÷aü puùkariõyàntu viü÷ati¤ca sarovare .
     sàgare hastamàtrantu lauhaü tàmrantu paittalam ..
     cakra¤ca vividhaü proktaü kuryàtteùàü yathepsitam .
     ÷atahastà bhavedbàpã dviguõà puùkariõyapi ..
     triguõantu saromànamata årdhvantu sàgaraþ ..>% tato dvàda÷apa¤cada÷aviü÷atyekaviü÷atyanyatamakaniùñhàïgulyavacchinnahastapramàõàü yaùñiü vakùyamàõamantreõa sthàpayet . oü gandhadvàreti gandhavàriõà oü bhadraü karõebhiriti tailaharidrayà oü kàõóàt kàõóàditi dårvàbhiþ oü drupadàdiva ityàdinà saptamçttikàdibhiþ oü madhuvàteti pa¤càmçtena yàþ phalinãriti phalodakena oü yuvàsuvàsà iti kùudraghaõñikàyutàü patàkàü yaùñyàü badhnãyàt . oü yaùñyai namaþ itimantreõa påjayet . puùpàdyalaïkutàü yaùñiü kandarasamãpaü nayet . gurustu ÷aïkhàdiniþsvanai ràjatavaruõapratimàü uttiùñheti samutthàya pradakùiõatrayaü kçtvà àpohiùñà ityàdinà mantreõa varuõasyottambhanamasi itimantreõa ca jale kùipet . tatastatraiva khàte ÷àdbalagomayadadhimadhuku÷amahànadãjalapa¤caratnàni oü yetevàpã rocane diva itimantreõa kùipet . oü ghruvaü dhruveõa manasà itimantreõa yaùñimabhimantrya oü yåpavçkùetimantreõa jalamadhye àropayet . tato jalamàtéþ påjayet . yathà hrãü pårbasyàm . ÷riyaü àgneyyàm . ÷acãü dakùiõasyàm . medhàü nairçtyàm . ÷raddhàü pa÷cimàyàm . vidyàü vàyavyàm . lakùmãü uttarasyàm . sarasvatãü ai÷ànyàm . adho vidyàm . årdhve lakùmãm . pàdyàdibhiþ saüpåjya agniü pradakùiõãkçtya såryàdidvàtriü÷addevatàþ påjayet . kùamasveti varuõaü kùàmayet . kàpilam .
     %<÷aïkhatåryàdininadaistathà vai kùãradhàrayà ..>% jalà÷ayaü praveùñayediti ÷eùaþ . pratiùñhànantaraü màtsye . tataþ sahasaü vipràõàmathavàùña÷atantathà . bhojayecca yathà÷aktyà pa¤cà÷advàtha viü÷atim .. iti jalà÷ayotsargatattvam ..

#<puùkarã>#, [n] puü, (puùkaramasyàstãti . puùkara + iniþ .) hastrã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<puùkalaü>#, klã, (puùyati puùñiü gacchatyaneneti . puùa + %<kalaü÷ca .>% uõà 0 4 . 5 . iti kalan sa ca kit .) gràsacatuùñayàtmakabhikùà . yathà --
     %<bhikùàmàhurgràsamàtramannaü tasmàccaturguõam .
     puùkalaü hantakàrantu taccaturguõamucyate ..>% iti kaurme upavibhàge 17 adhyàyaþ .. aùñaku¤ciparimàõam . yathà, pràya÷cittatattve .
     %<aùñamuùñirbhavet ku¤ciþ ku¤cayo'ùñau ca puùkalam .
     puùkalàni ca catvàri àóhakaþ parikãrtitaþ ..>% (nagaravi÷eùaþ . yathà, ràmàyaõe . 7 . 114 . 11 .
     %<hateùu teùu sarveùu bharataþ kekayãsutaþ .
     nive÷ayàmàsa tadà samçddhe dve purottame ..
     takùaü takùa÷ilàyàntu puùkalaü puùkalàvate .
     gandharvade÷e rucide gàndhàraviùaye ca saþ ..>%)

#<puùkalaþ>#, tri, (puùkaü mahattvaü làtãti . là + kaþ . yadvà, puùkaü puùñirmahattvamiti yàvat tadastyasyeti . puùka + %<sidhmàdibhya÷ca .>% 5 . 2 . 97 . iti lac .) ÷reùñhaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 48 .. bahuþ . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 3 . 10 .
     %<ràjàno hi mahàtmàno yonikarmavi÷odhitàþ .
     uddharanti prajàþ sarvàstapa àsthàya puùkalam ..>%) upasthitaþ . iti jañàdharaþ ..

@<[Page 3,204a]>@
#<puùñaü>#, tri, (puùa + ktaþ .) kçtapoùaõam . tatparyàyaþ . puùitam 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 97 .. patam 3 . iti jañàdharaþ .. (yathà, manuþ . 7 . 171 .
     %<yadà manyeta bhàvena hçùñaü puùñaü balaü svakam .
     parasya viparãta¤ca tadà yàyàdripuü prati ..>%)

#<puùñiþ>#, strã, (puùa + bhàve ktin .) poùaõam . vçddhiþ . iti medinã . ñe, 23 .. (yathà, màrkaõóeye . 22 . 11 .
     %<vaidikairvàraõairmantraiþ prajànàü puùñihetukaiþ ..>%) a÷vagandhà . iti ràjanirghaõñaþ .. ùoóa÷amàtçkàntargatadevatàvi÷eùaþ . iti ÷ràddhatattvam .. (sà tu dakùakanyànàmanyatamà . yathà, màrkaõóeye .
     %<prasåtyà¤ca tathà dakùa÷catasro viü÷atistathà .
     sasarja kanyàstàsà¤ca samyaïnàbhàni me ÷çõu ..
     ÷raddhà lakùmãrdhçtistuùñiþ puùñirmedhà kriyà tathà ..>% gaõapateþ patnã . yathà, brahmavaivartapuràõe . 2 . 1 . 99 .
     %<puùñirgaõapateþ patnã påjità jagatãtale .
     yayà vinà parikùãõàþ pumàüso yoùito'pi ca ..>% khañvàvi÷eùaþ . yathàha bhojaþ .
     %<maïgalà vijayà puùñiþ kùamà tuùñhiþ sukhàsanam .
     pracaõóà sarvatobhadrà khañvànàmàùñakaü viduþ ..>% tantroktacandrakalàyà nàmàntaram . yathà, rudrayàmale .
     %<amçtà mànadà påùà puùñistuùñã ratirdhçtiþ .
     ÷a÷inã candrikà kàntirjyotsnà ÷rãþ prãtiraïgadà .
     pårõàpårõàmçtàkàmadàyimyaþ ÷a÷inaþ kalàþ ..>%)

#<puùñikà>#, strã, (puùñyai kaü jalaü yasyàþ .) jala÷uktiþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<puùñikàntaþ>#, puü, (puùñeþ kàntaþ .) gaõe÷aþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<puùñidà>#, strã, (puùñiü dadàtãti . dà + kaþ .) a÷vagandhà . vçddhiþ . iti ràjanirghaõñaþ .. puùñidàtrã ca ..

#<puùpa>#, ya phullane . iti kavikalpadrumaþ .. (divàøparaø-akaø-señ .) pa¤camasvarã . mårdhanyopadhaþ . pullanaü vikasanam . ya, puùpyati kundakorakam . iti durgàdàsaþ ..

#<puùpaü>#, klã, puùpyati vikasati yaþ . (puùpa phullane + ac .) tarulatàdãnàü prasavaþ . phula iti bhàùà . tatparyàyaþ . prasånam 2 . kusumam 3 sumanasaþ 4 . ityamaraþ . 2 . 4 . 17 .. sånam 5 prasavaþ 6 sumanaþ 7 . iti ÷abdaratnàvalã .. svahastapuùpacayanaphalaü yathà --
     %<upahàryàõi puùpàõi mama karmaparàyaõaþ .
     yo màmupànayedbhåme mama karmapathe sthitaþ ..
     puùpàõi tatra yàvanti mama mårdhani dhàrayet .
     sa kçtvà puùkalaü karma mama lokàya gacchati ..>% akarmaõyapuùpadàne doùo yathà -- varàha uvàca .
     %<akarmaõyena puùpeõa yo màmarcayate bhuvi .
     pàtanaü tasya vakùyàmi tacchçõu tvaü vasundhare ! ..
     nàhaü tat pratigçhõàmi na ca te vai mama priyàþ .
     mårkhairbhàgavatairdattaü mama vipriyakàriõaþ ..
     patanti narake ghore raurave tadanantaram .
     aj¤àtasya ca doùeõa duþkhànyanubhavanti ca ..
     vànaro da÷a varùàõi màrjàra÷ca trayoda÷a .
     måùakaþ pa¤ca varùàõi valãvarda÷ca dvàda÷a ..
     chàga÷caivàùña varùàõi màsaü vai gràmakukkuñaþ .
     trãõi varùàõi mahiùo bhavatyeva na saü÷ayaþ ..
     etatte kathitaü bhadre ! puùpaü yanme na rocate .
     akarmaõyaü vi÷àlàkùi ! puùpaü ye na dadanti vai ..>% iti varàhapuràõam .. * .. devãpriyapuùpàõi yathà --
     %<puùpàõi devyà vaiùõavyàþ priyàõi ÷çõu saüprati .
     vakulai÷caiva mandàraiþ kundapuùpakuruõñakaiþ ..
     karavãràrkapuùpai÷ca ÷àlmalai÷càparàjitaiþ .
     damanaiþ sindhuvàrai÷ca surabhãmaruvakaistathà ..
     latàbhirbrahmavçkùai÷ca dårvàïkurai÷ca komalaiþ .
     ma¤jarãbhiþ ku÷ànà¤ca vilvapatraiþ su÷obhanaiþ ..
     påjayedvaiùõavãü devãü kàmàkhyàü tripuràü tathà .
     anyà÷ca yàþ ÷ivàprãtyaiþ jàyante puùpajàtayaþ ..
     tà imàþ ÷çõu kãrtyante mayà vetàlabhairava ! .
     màlatã mallikà jàtã yåthikà màdhavãlatà ..
     pàñalà karavãra÷ca javà tarkàrikà tathà .
     kubjakaü tagara÷caiva karõikàro'tha rocanaþ ..
     campakàmràtakau vàõo varvarà mallikà tathà .
     a÷oko lodhratilakau vañaråùa÷irãùakau ..
     ÷amãpuùpa¤ca droõa¤ca padmotpalavakàruõàþ .
     ÷vetàruõe trisandhye ca palà÷aþ khadirastathà ..
     vanamàlàtha sevantã kumudo'tha kadambakaþ .
     cakraü kokanada¤caiva bhaõóilo girikarõikà ..
     nàgake÷arapunnàgau ketakya¤jalikà tathà .
     dohadà bãjapåra÷ca nameruþ ÷àlameva ca ..
     trapuùã caõóavindha÷ca jhiõñã pa¤cavidhà tathà .
     evamàdyuktakusumaiþ påjayet varadàü ÷ivàm .. * ..>% varjanãyapuùpaü yathà --
     %<puùya¤ca kçmisambhinnaü vi÷ãrõaü bhagnamudgatam .
     sake÷aü måùikàdhåtaü yatnena parivarjayet ..
     yàcitaü parakãya¤ca tathà paryuùita¤ca yat .
     antyaspçùñaü padàspçùñaü yatnena parivarjayet ..>% iti kàlikàpuràõe . 68 . 54 . adhyàyau .. ke÷avapåjane pra÷astapuùpàõi yathà --
     %<màlatã mallikà caiva yåthikà càtimuktakaþ .
     pàñalà karavãra¤ca jayà sevatireva ca ..
     kubjakastvaguru÷caiva karõikàraþ kuruõñakaþ .
     campakastagaraþ kundo vàõà varvaramallikà ..
     a÷okastilaka÷campastathà caivàñaråùakaþ .
     amã puùpaprakàràstu ÷astàþ ke÷avapåjane ..
     ketakãpatrapuùpa¤ca puùpaü bhçïgàrakasya ca .
     tulasyàmalakã caiva sadyastuùñikaraü hareþ ..
     padmànyambusamutthàni raktanãle tathotpale .
     sitotpala¤ca kçùõasya dayitàni sadà nçpa ! .
     tàni puùpàõi deyàni viùõave prabhaviùõave ..>% ityagnipuràõam .. * .. api ca .
     %<jàtã ÷atàhvà sumanà kundaü bahupuñaü tathà .
     vàõa¤ca païkajà÷okaü karavãra¤ca yåthikà ..
     pàribhadraü pàñalà ca vakulaü giri÷àlinã .
     tilakaü vanaja¤caiva pãtakaü tagarantvapi ..
     etàni hi pra÷astàni kusumànyacyutàrcane .
     surabhãõi tathànyàni varjayitvà tu ketakãm ..
     yeùàmapi hi puùpàõi pra÷astànyacyutàrcane .
     pallavànyapi teùàü syuþ pra÷astàni mahàsura ! ..
     vãrudhànàü pradhànena varhiùà¤càrcayettathà .
     nànàråpai÷càmbubhavaiþ kamalendãvaràdibhiþ ..
     pravàlaiþ ÷ucibhiþ ÷uddhairjalaprakùàlitairvale ! .
     vanaspatãnàmarceta tathà dårvàgrapallavaiþ ..>% iti vàmane 91 adhyàyaþ .. * .. viùõau puùpavi÷eùadànasya phalaü yathà --
     %<àràmaprabhavaiþ puùpairacchidraiþ kãñavarjitaiþ .
     tathàparyuùitaistadbat kàrtike viùõumarcayet ..
     varõànàü hi yathà viprastãrthànàü jàhravã yathà .
     devànà¤ca yathà viùõuþ puùpàõàü màlatã tathà ..
     màlatãmàlayà devaü yo'rcayedgaruóadhvajam .
     janmaduþkhajaràrogaiþ karmabhirmuktimàpnuyàt ..
     màlatãmàlayà yena påjitaþ kàrtike hariþ .
     pàpalakùàyutaü tasya vatsa ! ÷auriþ pramàrjati ..
     màlatãpuùpamàlàbhiþ kàrtike puùpamaõóapam .
     viùõorgçhe kçtaü yaistu te yànti paramàü gatim ..
     jàtipuùpairviracitàü màlàü yaþ saüprayacchati .
     viùõave vidhivadbhaktyà tasya puõyaphalaü ÷çõu ..
     kalpakoñisahasràõi kalpakoñi÷atàni ca .
     vasedviùõupure ÷rãmàn viùõutulyaparàkramaþ ..
     yaþ svarõaketakãpuùpaiþ påjayedgaruóadhvajam .
     abdakoñi÷ataü yàvattuùñaþ syàttasya vai hariþ ..
     dàmodaraü påjayedyaþ kusumaiþ ketakodbhavaiþ .
     sa vasedviùõunilaye devena saha modate ..
     mallikàkusumairdevaü yo'rcayettrida÷e÷varam .
     kàrtike parayà bhaktyà dahet pàpaü tridhàrjitam ..
     sugandhairmallikàpuùpairacyutaü yo'rcayenmune ! .
     sa sarvapàpanirmukto viùõuloke mahãyate ..
     vedadharmeõa kenàtra saüpràpte madhumàdhave .
     yo'rcayet sa muni÷reùñha ! labhate vaiùõavaü padam ..
     yaþ punaþ pàñalàpuùpairarcayedgaruóadhvajam .
     supuõyàtmà paraü sthànaü sa prayàti harermune ! ..
     agastyapuùpairdeve÷aü ye'rcayanti janàrdanam .
     devarùe ! dar÷anàtteùàü narakàgniþ praõa÷yati ..
     na tat karoti viprendra ! tapasà toùito hariþ .
     yat karoti hçùãke÷o munipuùpairalaïkçtaþ ..
     vihàya sarvapuùpàõi munipuùpe õa ke÷avam .
     kàrtike yo'rcayedbhaktyà vàjimedhaphalaü labhet ..
     munipuùpakçtàü màlàü ye yacchanti janàrdane .
     ÷akro'pi taiþ samaü vatsa ! kurute hyabhibhàùaõam ..
     dadàtyabhãpsitàn kàmàn vçkùacintàmaõiryathà .
     kàrtike munipuùpeõa påjito garuóadhvajaþ ..
     gavàmayutadànena yatphalaü kàrtike mune ! .
     munipuùpeõa caikena kàrtikyàü tat phalaü smçtam ..
     ye'rcayanti suràdhyakùaü karavãraiþ sitàsitaiþ .
     teùàü varùa÷ataü yàvat prabhurbhavati ke÷avaþ ..
     vakulà÷okakusumairye'rcayanti jagatpatim .
     niþ÷aïkàste bhavantãha yàvaccandradivàkarau ..
     a÷okakusumai ramyairjanma÷okabhayàpaham .
     påjayitvà hariü yàti padaü viùõoranàmayam ..
     ÷ubhagandhaiþ sitairvatsa ! kusumaiþ païkajodbhavaiþ .
     adhokùajaü samabhyarcya naro yàti hareþ padam ..
     abhyarcya kausumaiþ puùpaiþ ke÷ayaü kle÷anà÷anam .
     prayàti bhavanaü viùõorvanditaü trida÷airapi ..
     añaråùakapuùpai÷ca påjayedyo jagatpatim .
     sa puõyavànnaro yàti tadviùõoþ paramaü padam ..
     kàrtike yo'rcayedviùõuü tulasãvilvapaïkajaiþ .
     trida÷airapi påjyaþ sa na ÷akyo yamakiïkaraiþ ..
     màdhave yo'rcayedviùõuü tulasãvilvapaïkajaiþ .
     trida÷airapi påjyaþ sa vaktaü ÷akyo na kiïkaraiþ ..
     màdhave yo'rcayedviùõuü supuùpaistilakodbhavaiþ .
     dhåtapàpo niràtaïkaþ sa viùõoryàti tat padam ..
     samitpuùpaku÷àdãni ÷rotriyaþ svayamàharet .
     ÷ådropanãtai÷ca hareþ påjàü kurvan vrajatyadhaþ ..
     tasmàdvipro muni÷reùñha ! ÷iùyeõa svayameva và .
     puùpàdãni samàhçtya påjayet parame÷varam ..
     vipro dårvàmayaiþ puùpaistathà kà÷aku÷odbhavaiþ .
     tulasãvilvapadmai÷ca påjayeddevatàþ pitén ..
     nàrcayettagaraiþ såryaü ghårtapuùpeõa ke÷avam .
     devãü lakucapuùpai÷ca ÷aïkaraü nàgake÷araiþ ..>% kàlavi÷eùe tasya paryuùitatvam yathà --
     %<praharaü tiùñhate jàtã praharàrdhantu mallikà .
     triyàmaü munipuùpa¤ca karavãramaharni÷am ..>% àmrama¤jarãvilvapatradànaphalaü yathà --
     %<ma¤jarãü sahakàrasya ye prayacchanti vaiùõavàþ .
     kàrtike saphalàste syurgokoñiphalabhàginaþ ..
     kàrtike yo'rcayedbhaktyà vilvapatreõa ke÷avam .
     dadyàdyaj¤àyutaphalaü ke÷avastasya vai mune ! ..
     vilvapatreõa ye kçùõaü kàrtike kalimardanam .
     påjayanti mahàbhaktyà muktisteùàü kare sthità ..
     nàgake÷arapuùpairyaþ påjayedgaruóadhvajam .
     sa yàti vaiùõavaü sthànaü yatra gatvà na ÷ocate ..
     kadambakusumairyo vai påjayenmadhusådanam .
     janmàyutàrjitaü pàpaü sphoñitaü tena nàrada ! ..
     na tathà ketakãpuùpairmàlatãkusumaistathà .
     toùamàyàti deve÷aþ kadambakusumairyathà ..
     dçùñvà kadambapuùpàõi toùamàyàti màdhavaþ .
     kiü punaþ påjito devaþ sarvakàmaprado hariþ ..
     hariü kiü÷ukapuùpairyaþ påjayettrida÷àdhipam .
     vaikuõñhe ramate ÷a÷vat viùõunà saha vaiùõavaþ ..
     varùàkàle ca deve÷aü kumudai÷candanàcitaiþ .
     yo'rcayet paramaü viùõuü saüsàre na punarvi÷et ..
     kundapuùpai÷ca viprarùe ! yo'rcayedgaruóadhvajam .
     koñijanmàrjitaü pàpaü tatkùaõàdeva na÷yati ..
     ÷amãpuùpai÷ca deve÷aü påjayedasuradviùam .
     yamaü na pa÷yedviprarùe ! na yàti durgatiü naraþ ..>% iti pàdmottarakhaõóe 131 adhyàyaþ .. * .. lakùmãtulyapriyapuùpàõi yathà, nàradãyasaptamasahasre .
     %<màlatãvakulà÷oka÷ephàlinavamàlikàþ .
     amlànatagaràïkoñhamallikàmadhupiõóikàþ ..
     yåthimaùñàpadaü kundaü kadambaü madhupippalam .
     pàñalà campakaü kçùõaü lavaïgamatimuktakam ..
     ketakaü kuruvakaü vilvaü kahlàrakarakaü dvijam .
     pa¤caviü÷atipuùpàõi lakùmãtulyapriyàõi me ..>% ke÷avàrcane niùiddhapuùpàõi yathà, viùõudharmottare .
     %<ugragandhãnyagandhãni kusumàni na dàpayet .
     anyàyatanajàtàni kaõñakãni tathaiva ca ..
     raktàni yàni dharmaj¤a ! caityavçkùodbhavàni ca .
     ÷ma÷ànajàtànyanyàni yàni càkàlajàni ca ..>% tathà .
     %<kuñajaü ÷àlmalãpuùpaü ÷irãùa¤ca janàrdane .
     niveditaü bhayaü rogaü niþsvatva¤ca prayacchati ..
     bandhujãvakapuùpàõi raktànyapi ca dàpayet .
     anuktaraktakusumadànàt daurbhàgyamàpnuyàt ..>% paràropitavçkùasya puùpagrahaõe doùaþ . agastyaþ .
     %<paràropitavçkùebhyaþ puùpàõyànãya yo'rcayet .
     avij¤àpya ca tasyaiva niùphalaü tasya påjitam ..>% etaddvijetaraparam .
     %<dvijastçõaidhaþpuùpàõi sarvataþ svavadàharet ..>% iti yàj¤avalkyàt ..
     %<devàdyarthantu kusumamasteyaü manurabravãt ..>% iti vacanàt ..
     %<go'gnyarthe tçõamedhàüsi vãrudvanaspatãnàm .
     puùpàõi svavadàdadãta phalàni càparibçühitàni ..>% iti gotamavacanàcca .. dvijetarasya daõóo'pi .
     %<tçõaü và yadi và kàùñhaü puùpaü và yadi và phalam .
     aprayacchannigçhõàno hastacchedanamarhati ..>% iti smçteþ .. * .. devopari dhçtaü mastakopari dhçtaü adhovastradhçtaü antarjalakùàlita¤ca puùpaü duùñamiti haribhaktinàmake granthe .. abhivàdyàbhivàdakakarasthapuùpaü prokùaõàt karmaõyam . iti kecit .. * .. yàcitàdipuùpadànasya niùphalatvam . yàcitaü niùphalaü puùpaü krayakrãta¤ca niùphalamiti vadanti . vàmahastacitàdipuùpasyàdeyatvaü yathà --
     %<na puùpacchedanaü kàryaü devàrthaü vàmahastataþ .
     na dadyàttàni devebhyaþ saüsthàpya vàmahastataþ ..>% samitpuùpàdãnàü svayamàharaõãyatvaü hàrãta÷àtàtapau .
     %<samitpuùpaku÷àdãni bràhmaõaþ svayamàharet .
     ÷ådrànãtaiþ krayakrãtaiþ karma kurvan patatyadhaþ ..>% kraye pratiprasavamàha brahmapuràõam .
     %<puùpairdhåpai÷ca naivedyairvãrakrayakriyàhçtaiþ ..>% vãrakrayo vãravat yàc¤à÷ånyena vikreturupanyastamålyena krayaþ .. * .. puùpadànaprakàro j¤ànamàlàyàm .
     %<puùpaü và yadi và patraü phalaü neùñamadhomukham .
     puùpà¤jalividhiü hitvà yathotpannaü tathàrpaõam ..>% madhyàhnasnànànantaraü puùpacayanasya doùo yathà --
     %<snànaü kçtvà tu ye kecit puùpaü gçhõanti vai dvijàþ .
     devatàstanna gçhõanti bhasmãbhavati dàruvat ..>% etattu dvitãyasnànàbhipràyam . iti ratnàkaraþ .. vyaktaü matsyasåkte .
     %<snàtvà madhyàhnasamaye na chindyàt kusumaü naraþ .
     tatpuùpasyàrcane devi ! raurave paripacyate ..>% puùpàbhàve deyàni yathà, viùõudharmottare .
     %<puùpàbhàve'pi deyàni patràõi ca janàrdane .
     patràbhàve jalaü dadyàttena puõyamavàpyate .. * ..>% puùpadànamàhàtmyaü yathà -- na ratnairna suvarõena na vittena ca bhåriõà . tathà prasàdamàyàti yathà puùpairjanàrdanaþ .. * .. devatàvi÷eùe varjanãyapuùpaü yathà, ÷àtàtapaþ .
     %<÷ive vivarjayet kundamunmatta¤ca harestathà .
     devãnàmarkamandàrau såryasya tagarantathà .. * ..>% puùpavi÷eùàõàü kàlikaparyuùitatvam . bhaviùye .
     %<padmàni sitaraktàni kumudànyutpalàni ca .
     eùàü paryuùità÷aïkà kàryà pa¤cadinottaram ..>% puùpavi÷eùasyàparyuùitatvaü yathà --
     %<tulasyagastyavilvànàü na ca paryuùitàtmatà ..>% yogivãtantre .
     %<vilvapatra¤ca màghya¤ca tamàlàmalakãdalam .
     kahlàraü tulasã¤caiva padma¤ca munipuùpakam .
     etat paryuùitaü na syàt yaccànyat kalikàtmakam ..>% kalikàtmakaü prasphuñanayogyam . ityekàda÷ãtattvam .. ràghavabhaññamate puùpavi÷eùàõàü kàlikaparyuùitatvaü yathà --
     %<vilvàpàmàrgajàtãtulasi÷ami÷atàketakãbhçïgadårvà mandàmbhojàhidarbhà munitilatagarabrahmakahlàramallã .
     campà÷vàràtikumbhãdamanamaruvakà vilvato'hàni ÷astàstriü÷attryekàryarã÷onidhinidhi-vasu-bhå-bhå-yamà bhåya evam ..>% asyàrthaþ . ÷atà ÷atàvarã . mandaþ mandàraþ . ahirnàgake÷araþ . muniragastyaþ . a÷vàràtiþ karavãraþ . kumbhã pàñalà . vilvamàrabhya ahiparyantaü gaõayitvà darbhamàrabhya punastriü÷adàdi gaõayet . etaddinottaraü paryuùitànãtyarthaþ . iti padàrthàdar÷aþ .. * .. puùpakrãóàyàü varõanãyàni yathà, puùpacayanam 1 puùpàrpaõe dayitàrthità 2 màlà 3 gotraskhalanerùyà 4 vakroktiþ 5 sambhramà÷leùaþ 6 . iti kavikalpalatà .. (ghoñakalakùaõavi÷eùaþ . yathà, a÷vavaidyake . 3 . 82 -- 92 .
     %<àgantavasturaïgasya ye bhavantyanyavarõagàþ .
     vindavaþ puùpasaüj¤àstu te hitàhitasaüj¤akàþ ..
     teùàü prade÷abhedena lakùaõaü yad vyavasthitam .
     tattathaiva samàsena vispaùñaü kortyate'dhunà ..
     apàne ca lalàñe ca bhruvormardhani karõayoþ .
     nigàle caiva ke÷ànte puùpaü dhanyatamaü smçtam ..
     skandhe vakùasi kakùe ca muùkayorbàhuke÷ayoþ .
     hanvoþ pçùñhe ca vàhànàü puùpaü svàmihitapradam ..
     nàbhau ke÷e tathà kaõñha dante cava hi vàjinàm .
     puùpaü dhanyatamaü proktaü bhartruþ sarvàrthasàdhakam ..
     apra÷astàni dçùñàni munibhiryàni vàjinàm .
     tàni samyak pravakùyàmi puùpàõyàgamadar÷anàt ..
     adharoùñhe kañhe prothe uttarauùñhe tathaiva ca .
     ghoõàyàü gaõóayo÷caiva ÷aïkhayo÷ca tathà bhruvoþ ..
     grãvàyà¤ca vahe caiva sçkkaõoþ sthårake sphici .
     pàyau kroóe ca puùpàõi ninditànãti ni÷cayaþ ..
     raktaü pãtaü tathà kçùõaü puùpaü sarvatra neùyate .
     ÷ubhaprade÷asa¤jàtaü bhavet sàdhàraõaü tataþ ..
     putralàbhaü dhanapràptimàrogyaü vijayaü tathà .
     vindyàt puùpaiþ ÷ubhairbhartura÷ubhai÷ca viparyayam ..
     sarvàïgapuùpito vàjã parityàjjo na saü÷ayaþ ..>%) strãrajaþ . (yathà, màrkaõóeye . 51 . 42 .
     %<strãõàü puùpaü haratyanyà pravçttaü sà tu kanyakà ..>%) vikà÷aþ . iti medinã . pe, 8 .. dhanadasya vimànam . netrarogavi÷eùaþ . iti hemacandraþ .. phulã iti bhàùà .. asyauùadhaü yathà --
     %<harãtakã vacà kaùñhaü pippalã maricàni ca .
     vibhãtakasya majjà ca ÷aïkhanàbhirmanaþ÷ilà .
     sarvametat samaü kçtvà chàgãkùãreõa peùayet ..
     nà÷ayettimiraü kaõóå pañalànyarvudàni ca .
     adhikàni ca màüsàni ya÷ca ràtrau na pa÷yati ..
     api dvivàrùikaü puùpaü màsenaikena sàdhayet .
     varti÷candrodayà nàma nçõàü dçùñiprasàdanã ..>% iti cakrapàõidattaþ .. (asya cikitsàntaraü yathà --
     %<pårbàhàravihàraistu netre puùpa¤ca jàyate .
     prathamaü sukhasàdhyaü syàt dvitãyaü kaùñasàdhyakam ..
     tçtãyaü ÷astrasàdhyantu caturthantadasàdhyakam .
     ÷aïkhapuùpaü tathà roghraü ÷aïkhanàbhirmanaþ÷ilà ..
     kà¤jikena tu saüpeùya chàyà÷uùkà bhiùagvara ! .
     vàtike kà¤jikenàpi paittike payasà hità ..
     ÷laiùmike måtrasaüyuktà puùpasyà¤janato hità .>% iti hàrãte cikitsitasthàne catu÷catvàriü÷attame'dhyàye ..)

#<puùpakaü>#, klã, (puùpamiva puyyairvà kàyati prakà÷ate iti . kai + kaþ . puùpa + saüj¤àyàü kan và .) rãtipuùpam . (puùpamiva pratikçtiþ . puùpa + %<ive pratikçtau .>% 5 . 3 . 96 . iti kan .) dhanadasya vimànam . (kàlaparyayeõa ghanadaü vijitya ràvaõena hçte'smin ràvaõasyaiva jàtam . yathà, raghau . 10 . 46 .
     %<vaimànikàþ puõyakçtaþ tyajantu marutàü pathi .
     puùpakàlokasaü kùobhaü meghàvaraõatatparàþ ..>%) netrarogaþ . ratnakaïkaõam . rasà¤janam . lohakàüsyam . mçdaïgàra÷akañã . iti medinã .. kàsãsam . iti hemacandraþ .. (puùpa + svàrthe kan . puùpam . yathà, gàruóe 182 adhyàye .
     %<saptàbhimantritaü kçtvà karavãrasya puùpakam .
     strãõàmagre bhràmayecca kùaõàdvai sà va÷à bhavet ..>% puü, nirviùasarpajàtibhedaþ . yathà, su÷rute kalpasthàne . 4 adhyàye . %<nirviùàstu galagolã ÷åkapatro'jagaro divyako varùahikaþ puùpa÷akalã jyotãrathaþ kùãrikaþ puùpako'tipatàko'ndhàhiko gauràhiko vçkùe÷aya iti ..>% * .. parvatabhedaþ . yathà, màrkaõóeye . 55 . 13 .
     %<svarõa÷çïgã ÷àta÷çïgã puùpako meghaparvataþ ..>% pràsàdasya maõóapabhedaþ . yathà vi÷vakarmaprakà÷e . 6 adhyàye .
     %<athàtaþ saüpravakùyàmi maõóapànà¤ca lakùaõam .
     maõóapàn pravaràn vakùye pràsàdasyànuråpataþ ..
     vividhà maõóapàþ kàryàþ ÷reùñhamadhyakanãyasaþ .
     nàmatastàn pravakùyàmi ÷çõudhvaü dvijasattamàþ ..
     puùpakaþ puùpabhadra÷ca suvçto mçtanandanaþ .
     kau÷alyo buddhisaükãrõo gajabhadro jayàvahàþ ..>%)

#<puùpakaraõóakaü>#, klã, (puùpàdhàra karaõóa iva kàyatãti . kai + kaþ . bahutaramanoramapuùpàdhàrakatvàdasya tathàtvam .) ujjayanyàü ÷ivasya udyànam . yathà, ÷abdamàlà .
     %<mahàkàlasyojjayanã vi÷àlàvantikà tathà .
     tasya udyànakaü j¤eyaü nàmnà puùpakaraõóakam ..>%

#<puùpakaraõóinã>#, strã, (puùpakaraõóakaü ÷ivodyànamastyasyà iti . iniþ . striyàü ïãp .) ujjayinã . yathà, hemacandraþ . 4 . 41 ..
     %<ujjayinã syàdvi÷àlàvantã puùpakaraõóinã ..>%

#<puùpakàsãsaü>#, klã, (puùpamiva kàsãsam .) pãtavarõakàsãsam . yathà, bhàvaprakà÷e .
     %<atha kàsãsaü bhasmavanmçttikàmlam .
     kàsãsaü dhàtukàsãsaü pàü÷ukàsãsamityapi .
     tadeva ki¤cit pãtantu puùpakàsãsamucyate ..
     kàsãsamamlamuùõa¤ca tikta¤ca tuvaraü tathà .
     vàta÷leùmaharaü ke÷yaü netryaü kaõóåviùapraõut .
     måtrakçcchrà÷marã÷vitranà÷anaü parikãrtitam ..>% tatparyàyaþ . kaüsakam 2 netrauùadham 3 . iti hemacandraþ .. vatsakam 4 malãmasam 5 hrasvam 6 viùadam 7 nãlamçttikà 8 . asya guõàþ . tiktatvam . ÷ãtatvam . netràmayàpahatvam . lepena pàmàkuùñhàdinànàtvagdoùanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 3,206c]>@
#<puùpakãñaþ>#, puü, (puùpapriyaþ kãñaþ .) bhramaraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. kusumakçmimàtra¤ca ..

#<puùpaketanaþ>#, puü, (puùpaü ketanaü dhvajo yasya .) kàmadevaþ . iti hemacandraþ . 2 . 142 ..

#<puùpaketu>#, klã, (puùpasya netrarogavi÷eùasya keturiva vinà÷akatvàt .) kusumà¤janam . ityamaraþ . 2 . 9 . 103 ..

#<puùpaghàtakaþ>#, puü, (hantãti . hana + õvul . ghàtakaþ . puùpàõàü puùpavçkùàõàü ghàtakaþ nà÷akaþ .) vaü÷aþ . iti ÷abdamàlà ..

#<puùpacàpaþ>#, puü, (puùpameva puùpamayo và càpo'sya .) kàmadevaþ . iti hemacandraþ . 2 . 141 .. (yathà, kathàsaritsàgare . 14 . 29 .
     %<sà saümohanavàyavyavàruõàstrairnirantaraiþ .
     viddheva puùyacàpena tatkùaõaü samalakùyata ..>% puùpàõàü càpaþ . puùpadhanuþ . yathà, raghau . 11 . 45 .
     %<àtatajyamakarot sa saüsadà vismayastimitanetramãkùitaþ .
     ÷ailasàramapi nàtiyatnataþ puùpacàpamiva pe÷alaü smaraþ ..>%)

#<puùpacàmaraþ>#, puü, (puùpaü càmara ivàsya .) damanavçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. ketakavçkùaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<puùpadaþ>#, puü, (puùpaü dadàtãti . dà + kaþ .) vçkùaþ . iti hemacandraþ . 4 . 180 .. puùpadàtari, tri ..

#<puùpadantaþ>#, puü, (puùpamiva ÷uklo danto'sya .) vàyukoõasthadiggajaþ . ityamaraþ . 1 . 3 . 4 .. vidyàdharavi÷eùaþ . iti medinã . te, 213 .. jinabhedaþ . iti hemacandraþ .. nàgabhedaþ . iti dharaõiþ .. (yathà, mahàbhàrate . 7 . 200 . 70 .
     %<aõãü kçtvailaputtra¤ca puùpadanta¤ca tryambakaþ ..>% pàrvatãpradattaþ kàrtikeyasyànucaravi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 9 . 45 . 49 .
     %<unmàdaü puùpadanta¤ca ÷aïkukarõaü tathaiva ca .
     pradadàvagniputtràya pàrvatã ÷ubhadar÷anà ..>% viùõoranucaravi÷eùaþ . yathà, bhàgavate . 8 . 21 . 17 .
     %<jayantaþ ÷rutadeva÷ca puùpadanto'tha sàtvataþ ..>% ÷ivagaõabhedaþ . yathà, kathàsaritsàgare . 1 . 49 .
     %<prasàdavittakaþ ÷ambhoþ puùpadanto gaõottamaþ .
     nyaùedhi ca prave÷o'sya nandinà dvàri tiùñhatà ..>%)

#<puùpadantakaþ>#, puü, gandharvavi÷eùaþ . sa ca mahimnaþ stavakartà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<puùpadravaþ>#, puü, (puùpàõàü dravaþ .) puùparasaþ . tatparyàyaþ . puùpasàraþ 2 puùpasvedaþ 3 puùpajaþ 4 puùpaniryàsakaþ 5 puùpàmbujaþ 6 . asya guõàþ . surabhitvam . ÷ãtatvam . kaùàyatvam . gaulyatvam . dàhabhramàrtivamimohamukhàmayatçùõàrtipittakaphadoùaciràrocakanà÷itvam . saratvam . santarpaõatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<puùpadhanvà>#, [n] puü, (puùpaü dhanurasyeti . %<dhanupa÷ca .>% 5 . 4 . 132 . iti anaïàde÷aþ .) kàmadevaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 27 .. (yathà, kumàrasambhave . 2 . 64 .
     %<sahacaramadhuhastanyastacåtàïkuràstraþ ÷atamakhamapatasthe prà¤jaliþ puùpadhanvà ..>%)

#<puùpanikùaþ>#, puü, (puùpaü nikùati cumbatãti . puùpa + nikùa + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ .) bhramaraþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<puùpandhayaþ>#, puü, (puùpaü dhayatãti . gheña pàne + kha÷ . %<arurdviùadajantasya mum .>% 6 . 3 . 67 . iti mum .) bhramaraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. puùparasapànakartari, tri . puùpa÷abdàddheñaghàtoþ kartari kha÷pratyayaniùpannatvàt . iti mugdhabodhacyàkaraõam ..

#<puùpapathaþ>#, puü, (puùpasya strãrajasaþ panthàþ saraõiþ .) yoniþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<puùpapuraü>#, klã, (puùpavat pàñalipuùpayuktaü tadvat ÷obhàjanakaü và puram .) pàñaliputtranagaram . iti bhåriprayogaþ .. (yathà, raghau . 6 . 24 .
     %<anena cedicchasi gçhyamàõaü pàõiü vareõyena kuru prave÷e .
     pràsàdavàtàyanasaü÷ritànàü netrotsavaü puùpapuràïganànàm ..>% %<puùpapuràïganànàü pàñalipuràïganànàm .>% iti taññãkàyàü sallinàthaþ ..)

#<puùpaphalaþ>#, puü, (puùpayuktaü phalaü yasya .) kuùmàõóaþ . iti ÷abdamàlà .. kapitthaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 21 ..

#<puùpamàsaþ>#, puü, (puùpànàü màsaþ puùpapradhàno màso và .) vasantaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, harivaü÷e . 56 . 4 .
     %<màsàn vai puùpamàsàdãn gaõayantu mama striyaþ .
     pariõàme tu garbhasya ÷eùaü j¤àsyàmahe vayam ..>%)

#<puùparaktaþ>#, puü, (puùpe puùpàvacchede raktaü raktavarõamasya . yadbà, puùpaü raktamasya .) såryamaõivçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<puùparasaþ>#, puü, (puùpàõàü rasaþ .) makarandaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 17 .. (yathà, bhàvaprakà÷e kàsàdhikàre .
     %<palaü pala¤càpi kañutraya¤ca tathà caturjàtaphalaü vicårõya .
     palàni ùañ puùparasasya càpi viniþkùipettatra vimi÷rayecca ..>%)

#<puùparasàhvayaü>#, klã, (puùparasa ityàhvaya àkhyà yasya .) madhu . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<puùparàgaþ>#, puü, (puùpasyeva ràgo varõo'sya .) maõivi÷eùaþ . pukharàja iti bhàùà . tatparyàyaþ . ma¤jumaõiþ 2 vàcaspativallabhaþ 3 . iti bhàvaprakà÷aþ .. pãtaþ 4 pãtasphañikaþ 5 pãtaraktaþ 6 pãtà÷ma 7 gururatnam 8 pãtamaõiþ 9 puùparàjaþ 10 .. (yathà, raghau . 18 . 32 .
     %<tasya prabhà nirjitapuùparàgaü pauùyàntimau puùyamasåta patnã ..>%
     %<prabhayà nirjitaþ puùparàgo maõivi÷eùo yena .>% iti taññãkàyàü mallinàthaþ ..) asya guõàþ . amlatvam . ÷ãtatvam . vàtanà÷itvam . dãpanatva¤ca .. * .. tasya dhàraõaguõaþ . àyuþ÷rãpraj¤àkàritvam .. * .. tasya lakùaõaü yathà --
     %<succhàyapãtagurugàtrasuraïga÷uddhaü snigdha¤ca nirmalamatãva suvçtta÷ãtam .
     yaþ puùparàgasakalaü kalayedamuùya puùõàti kãrtimati÷auryasukhàyurathàn .. * ..>% tasya kulakùaõaü yathà --
     %<kçùõavindvaïkitaü råkùaü dhavalaü malinaü laghu .
     vicchàyaü ÷arkaràgàraü puùparàgaü sadoùakam ..>% tasya parãkùàlakùaõe yathà, ràjanirghaõñe .
     %<ghçùño vikà÷ayet puùparàgamadhikamàtmãyam .
     na khalu puùparàgo jàtyatayà parãkùakairuktaþ ..>% tasyotpattyàdi yathà -- såta uvàca .
     %<patità yà himàdrau hi tvacastasya suradviùaþ .
     pràdurbhavanti tàbhyastu puùparàgà mahàguõàþ ..
     àpãtapàõóuruciraþ pàùàõaþ puùparàgasaüj¤astu .
     kauruõñakanàmà syàt sa eva yadi lohitàpãtaþ ..
     àlohitastu pãtaþ svacchaþ kàùàyakaþ sa evoktaþ .
     ànãla÷uklavarõaþ snigdhaþ somàlakaþ svaguõaiþ ..
     atyantalohito yaþ sa eva khalu padmaràgasaüj¤aþ syàt .
     api cendranãlasaüj¤aþ sa evaü kathitaþ sunãlaþ san ..
     målyaü vaiduryamaõeriva gaditaü hyasya ratna÷àstravidà .
     dhàraõaphala¤ca tadvat kintu strãõàü sutaprado bhavati ..>% iti gàraóe 75 adhyàyaþ .. * .. prakàràntaram .
     %<÷aõapuùpasamaþ kàntyà svacchabhàvastu cikkaõaþ .
     puttrado dhanadaþ puõyaþ puùparàgamaõirdhçtaþ ..
     daityadhàtusamudbhåtaþ puùparàgamaõirdbidhà .
     padmaràgàkare ka÷cit ka÷cittàrkùyopalàkare ..
     ãùatpãtacchavicchàyàsvacchaü kàntyà manoharam ..
     puùparàgamiti proktaü raïgasomamahãbhujà ..
     brahmàdijàtibhedena tadvij¤eyaü caturvidham .
     chàyà caturvidhà tasya sità pãtà sitàsità ..>% iti yuktikalpataruþ ..

#<puùpareõuþ>#, puü, (puùpàõàü reõuþ .) paràgaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, raghau . 1 . 38 .
     %<sevyamànau sukhaspar÷aiþ ÷àlaniryàsagandhibhiþ .
     puùpareõåtkirairvàtairàdhåtavanaràjibhiþ ..>%)

#<puùparocanaþ>#, puü, (puùpaü rocanevàsya . puùpeùu rocanaþ ruciprado và .) nàgake÷araþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<puùpalàvaþ>#, puü, (puùpaü lunàti avacinoti màlàdyarthamiti . puùpa + lå + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ .) màlàkàraþ . iti jañàdharaþ .. (striyàü ïãù . màlàkàrapatnã . yathà, meghadåte . 28 .
     %<gaõóasvedàpanayanarujà klàntakarõotpalànàü chàyàdànakùaõaparicitaþ puùpalàvãmukhànàm ..>%)

#<puùpalàvã>#, [n] puü, (puùpaü lunàtãti . lå¤acchidi + õiniþ .) màlàkàraþ . iti hemacandraþ . 3 . 564 ..

#<puùpaliñ>#, [h] puü, (puùpaü leóhãti . liha + kvip .) bhramaraþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 29 ..

#<puùpavatã>#, strã, (puùpamastyasyà iti . puùpa + matup . masya vaþ . tato ïãp .) rajasvalà . ityamaraþ . 2 . 6 . 20 .. (yaduktaü --
     %<kàlamehã bhavet so'pi puùpavatyà÷ca dharùaõàt ..>% tãrthavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 85 . 12 .
     %<puùpavatyàmupaspç÷ya triràtropaùito naraþ .
     gosahasraphalaü labdhvà punàti svakulaü nçpa ! ..>%) puùpavi÷iùñe, tri .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 94 . 10 .
     %<puùpavadbhiþ phalopetai÷chàyàvadbhirmanoramaiþ ..>%)

#<puùpavantau>#, puü, (puùpa vikàse + bhàve gha¤ . puùpo vikàso'styanayoriti . puùpa + matup . masya vaþ .) ekayoktyà candrasåryau . ityamaraþ . 1 . 4 . 10 .. %<ekayà uktyà apçthagvacanena candràrkau puùpavacchabdavàcyau na tu puùpavàninduþ såryo vetyabhidhãyate . sà¤je . ekayoktyeti bhinnaprayoge naivetyarthaþ . ataeva dvyarthakatvàt sadà dvivacanamityarthaþ . puùpo vikà÷astadyogàdvatuþ . puùpavanta÷abdo'danto råóho'pi ravi÷a÷inau puùpavantàkhyàviti nàmamàlà .>% iti taññãkàyàü bharataþ ..

#<puùpavàñã>#, strã, (puùpàõàü vàñã .) puùpodyànam . phulavàgàna iti bhàùà .. yathà, hemacandraþ . 4 . 179 ..
     %<vàñã puùpàdvçkùàccàsau kùudràràmaþ prasevikà ..>%

#<puùpavàhanaþ>#, puü, (puùpaü puùkaraü vàhanamiva yasya .) puùkararàjaþ . yathà, agnipuràõe .
     %<ràjà yathokta¤ca punarakarot puùpavàhanaþ .
     vibhåtidvàda÷ãü kçtvà sa gataþ paramàü gatim ..>%

#<puùpa÷akañã>#, strã, àkà÷avàõã . yathà --
     %<citroktiþ puùpa÷akañã daivapra÷ra upa÷rutiþ ..>% iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<puùpa÷araþ>#, puü, (puùpàõi ÷arà yasya .) kandarpaþ . kusumeùudar÷anàt ..

#<puùpa÷aràsanaþ>#, puü, (puùpaü ÷aràsanaü dhanuryasya .) kandarpaþ . puùpadhanvadar÷anàt ..

#<puùpa÷ånyaþ>#, puü, (puùpeõa ÷ånyaþ .) udumbaraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. kusumarahite, tri ..

#<puùpasamayaþ>#, puü, (puùpàõàü samayaþ .) vasantaþ . ityamaraþ ..

#<puùpasàraþ>#, puü, (puùpasya sàraþ .) puùpadravaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (puùpa÷reùñhe, tri . yathà, brahmavaivarte prakçtikhaõóe .
     %<puùpasàràü nandinã¤ca tulasãü kçùõajãvanãm ..>%)

@<[Page 3,208a]>@
#<puùpasaurabhà>#, strã, (puùpe saurabhaü yasyàþ . tãvragandhavattvàdeva tathàtvam .) kalikàrãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<puùpasvedaþ>#, puü, (puùpàõàü svedaþ .) puùpadravaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<puùpahàsà>#, strã, (puùpaü strãrajaþ hàsa iva yasyàþ .) rajasvalà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<puùpahãnà>#, strã, (puùpeõa hãnà .) uóumbaravçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. niùkalà . rajaþ÷ånthà . iti hemacandraþ ..

#<puùpà>#, strã, (puùpaü abhidheyatvenàstyasyà iti . ac . ñàp .) karõapurã . adhunà bhàgalapura iti khyàtà . tatparyàyaþ . campà 2 màlinã 3 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<puùpàjãvaþ>#, puü, (puùpairàjãvati jãvikàü nirvàhayatãti . à + jãva + ac .) màlàkàraþ . iti hemacandraþ . 3 . 564 ..

#<puùpàjãvã>#, [n] puü, (puùpairàjãvatãti . à + jãva + õiniþ .) màlàkàraþ . iti jañàdharaþ ..

#<puùpà¤janaü>#, klã, (puùpasya netrarogavi÷eùasya a¤janam .) a¤janabhedaþ . tatparyàyaþ . puùpaketu 2 kausumbham 3 kusumà¤janam 4 rãtikam 5 rãtipuùpam 6 pauùpakam 7 . tasya guõàþ . himatvam . pittahikkàsradàhaviùakàsàrtisarvanetràmayanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<puùpà¤jaliþ>#, puü, (puùpàõàma¤jaliþ .) kusumà¤jaliþ . prasånà¤jaliþ . yathà --
     %<pa¤ca puùpà¤jalãndattvà parivàràrcana¤caret ..>% iti tantrasàradhçtabhaññaþ ..

#<puùpàvacàyã>#, [n] puü, (puùpaü avacinotãti . ava + ci + õiniþ .) màlàkàraþ . iti hemacandraþ . 3 . 564 ..

#<puùpàsavaü>#, klã, (puùpasya àsavam .) madhu . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, çtusaühàre . 5 . 5 .
     %<gçhãtatàmbålavilepanasrajaþ puùpàsavàmoditavaktrapaïkajàþ ..>%)

#<puùpàstraþ>#, puü, (puùpamastramasya .) kandarpaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<puùpàhvà>#, strã, (puùpairàhvayate spardhate iti . à + hve + kaþ . tataùñàp .) ÷atapuùpà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<puùpikà>#, strã, (puùpyati vikasatãveti . puùpa + õvul . ñàpi ata itvam .) dantamalam . iti hàràvalã . 195 .. liïgamalam . iti hemacandraþ . 3 . 298 .. adhyàyànte tatpratipàditoktiþ ..

#<puùpitaþ>#, tri, (puùpa + ktaþ . puùpaü jàtamasyeti . puùpa + tàrakàditvàt itac và .) jàtapuùpaþ . puùpavi÷iùñaþ . kusumitaþ . yathà --
     %<ekenàpi suvçkùeõa puùpitena sugandhinà .
     vàsitaü tadvanaü sarvaü suputtreõa kulaü yathà ..>% iti càõakyaþ ..

@<[Page 3,208b]>@
#<puùpitàgrà>#, strã, (puùpitaü vikasitamivàgraü yasyàþ .) chandovi÷eùaþ . tasya lakùaõam . yathà --
     %<ayuji nayugarephato yakàro yuji ca najau jaragà÷ca puùpitàgrà ..>% udàharaõam .
     %<karakisalaya÷obhayà vibhàntã kucaphalabhàravinabhradehayaùñiþ .
     smitaruciravilàsapuùpitàgrà vrajayuvativratatã harermude'bhåt ..>% iti chandoma¤jarã ..

#<puùpeùuþ>#, puü, (puùpaü iùuryasya .) kàmadevaþ . iti hemacandraþ . 2 . 141 .. (yathà, kathàsaritsàgare . 7 . 16 .
     %<tulyàbhilàùàmàlokya sa caikàü munikanyakàm .
     yayàvakasmàt puùpeùu÷aràghàtarasaj¤atàm ..>%)

#<puùyaþ>#, puü, (puùyantyasminnarthà iti . puùa + %<puùyasiddhau nakùatre .>% 3 . 1 . 116 . iti kyap .) a÷vinyàdisaptaviü÷atinakùatràntargatàùñamanakùatram . tattu bàõàkàraikatàràtmakam . iti jyotiùam .. tatparyàyaþ . sidhyaþ 2 tiùyaþ 3 . ityamaraþ . 1 . 3 . 22 .. puùyà 4 . iti bharataþ .. (yathà, manuþ . 4 . 96 .
     %<puùye tu chandasàü kuryàdbahirutsarjanaü dvijaþ ..>%) tasya svaråpaü yathà --
     %<bàlapãñhakañhinãrajaþprabhe madhyamà÷ritavihàyase gurau .
     taulikàt pçùata÷àvalocane locanàdrikumitàgatàþ kalàþ .. 2 . 52 ..>% iti kàlidàsakçtaràtrilagnaniråpaõam .. * .. tatra jàtasya phalam .
     %<prasannagàtraþ pitçmàtçbhaktaþ svadharmayukto'bhinayàbhiyuktaþ .
     bhavenmanuùyaþ khalu puùyajanmà sammànacàmãkaravàhanàóhyaþ ..>% iti koùñhãpradãpaþ .. tannakùatre gaïgàsnànaphalaü yathà --
     %<saükràntiùu vyatãpàte grahaõe candrasåryayoþ .
     puùye snàtvà tu jàhravyàü kulakoñãþ samuddharet ..>% iti brahmàõóapuràõam .. * .. pauùamàsaþ . kaliyugaþ . iti medinã . ye, 38 .. (såryavaü÷ãyançpavi÷eùaþ . yathà, raghuþ . 18 . 32 .
     %<tasya prabhànirjitapuùparàgaü pauùyàü tithau puùyamasåta patnã .
     tasminnapuùyannudite samagràü puùñiü janàþ puùya iva dvitãye ..>% puùa + bhàve kyap . puùñiþ . yathà, çgvede . 1 . 191 . 12 .
     %<triþ sapta viùpuliïgakà viùasya puùyamakùan ..>% %<viùasyàsmadàvarakasya puùyaü poùamakùan .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<puùyarathaþ>#, puü, (puùya iva rathaþ . puùye yàtrotsavàdau ratho và .) yat cakrayànaü yuddhàrthaü na bhavati kintu yàtrotsavàdau saþ . tatparyàyaþ . cakrayànam 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 51 .. (yathà, màghe . 3 . 22 .
     %<mahàrathaþ puùyarathaü rathàïgã kùipraü kùapànàtha ivàdhiråóhaþ ..>%)

#<puùyalakaþ>#, puü, (puùpaü puùñiü lakati làkayati và . laka + ac .) gandhamçgaþ . (yathà --
     %<ke÷eùu camarãü hanti sãmni puùyalako hataþ ..>% iti vyàkaraõam ..) kùapaõakaþ . kãlaþ . iti medinã . ke, 199 ..

#<puùyasnànaü>#, klã, (puùye puùyanakùatrakàle snànam .) puùyàbhiùekaþ . tasya vidhiryathà -- aurva uvàca .
     %<÷çõu ràjan ! pravakùyàmi puùyasnànavidhikramam .
     yena vij¤àtamàtreõa vighnà na÷yanti santatam ..
     pauùe puùyarkùage candre puùyasnànaü nçpa÷caret .
     saubhàgyakalyàõakaraü durbhikùamarakàpaham ..
     viùñyàdiduùñakaraõe vyatãpàte ca vaidhçtau .
     vajre ÷åle harùaõàdau yoge yadi na labhyate ..
     tçtãyàyuktapuùyarkùaü ravisaurikuje'hani .
     tadà samastadoùàõàü tatsnànaü hànikàrakam ..
     grahadoùà÷ca jàyante yadi ràjyeùu cetayaþ .
     tadà puùyarkùamàtre tu kuryànmàsàntare'pi tat ..
     iyantu brahmaõà ÷àntiruddiùñà gurave purà .
     ÷akràrthaü sarvadevànàü ÷àntyartha¤ca jagatpate ! .. * ..
     tuùake÷àsthivalmãkakãñade÷àdivarjite .
     ÷arkaràkçmibhasmàdidoùeõa parivarjite ..
     kàkolåkakakaïkai÷ca kàkolairgçdhra÷yenakaiþ .
     varjite kaõñakivanavibhãtakavivarjite ..
     ÷igru÷leùmàtakàbhyà¤ca jalaukàdyairvivarjite .
     susthàne campakà÷okavakulàdivibhåùite ..
     haüsakàraõóavàkãrõe sarastãre'thavà ÷ucau .
     puùyasnànàya nçpatirgçhõãyàt sthànasuttamam ..
     tataþ purohito ràjà nànàvàditraniþsvanaiþ .
     pradoùasamaye gacchettatsthànaü pårbavàsare ..
     tasya sthànasya kauveryàü di÷i sthitvà purohitaþ .
     sugandhacandanaiþ pànaiþ karpåràdyadhivàsitaiþ ..
     gorocanàbhiþ siddhàrthairakùatai÷ca phalàdibhiþ .
     gandhadvàretyàdibhistu mantraiþ sarvàdhivàsikaiþ .
     adhivàsya tu tat sthànaü påjayettatra devatàþ ..
     gaõe÷aü ke÷avaü ÷akraü brahmàõa¤càpi ÷aïkaram .
     umayà sahitaü devaü sarvà÷ca gaõadevatàþ .
     màté÷ca påjayettatra nçpatiþ sapurohitaþ ..
     maïgalàn sakalàn kçtvà nànànaivedyasa¤cayam .
     pradadyàt pàyasaü svàdu phalaü modakayàvakau ..
     adhivàsya tu tat sthànaü dårvàsidvàrthakàkùataiþ .
     tasmàt sthànàttu bhåtànniþsàrayenmantramãrayan ..
     apasarpantu te bhåtà ye bhåtà bhåmipàlakàþ .
     bhåtànàmavirodhena snànametat karomyaham ..
     tataþ karau puñãkçtya mantreõànena pàrthivaþ .
     àvàhayedimàndevàn påjyàn puùyàbhiùekataþ ..
     àgacchantu suràþ sarve ye'tra påjàbhilàùiõaþ .
     di÷o'bhipàlakàþ sarve ye cànye'pyaü÷abhàginaþ .
     tataþ puùpà¤jaliü dattvà punarmantraü pañhedimam ..
     adya tiùñhantu vibudhàþ sthànamàsàdya màmakam .
     ÷vaþ påjàü pràpya yàtàro dattvà ÷àntiü mahãbhuje ..
     tatra tàü nçpatã ràtriü nayettu sapurohitaþ .
     svapne ÷ubhà÷ubhaü vidyànnçpastu sapurohitaþ ..
     kçtvà påjàntu devànàü ràtrau sthàne nçpaþ svapet .
     ÷ubhà÷ubhaphalaü svapne j¤eyaü doùaj¤asammate ..
     duþsvapnadar÷anaü cet syàttadà puùyàbhiùecane .
     homaü catuþ÷ataü kuryàddadyàdbàpi gavàü ÷atam ..
     govàjiku¤jaràõà¤ca pràsàdasya girestaroþ .
     àrohaõaü ÷ubhakaraü ràjya÷rãvçddhikàrakam ..
     dadhidevasuvarõànàü bhujagasya ca dar÷anam .
     vãõàdårvàkùataphalapuùpacchadavilepanam ..
     ÷itàü÷ucchatra÷aïkhànàü padmasya suhçdàü tathà .
     làbhaþ kùayakaraþ ÷atroralaïkàrasya bhåbhçtaþ ..
     dar÷ana¤coparàgasya nigaóenàsya bandhanam .
     màüsasya bhojana¤caiva parvatasya vivartanam ..
     nàbhimadhye taråtpattirmçtaü pratyanurodanam .
     agamyàgamanaü kåpapaïkagartàvatãrõatà ..
     parvatasya tathà nadyàþ prottàraþ ÷atrukartanam .
     svaputtramaraõa¤caiva pànaü rudhiramadyayoþ ..
     bhojanaü pàyasasyàpi manuùyàrohaõaü tathà .
     kalyàõasukhasaubhàgyaràjya÷atrukùayàüstathà .
     ete svapnà÷ca kurvanti nçpasya nçpasattama ! ..
     kharoùñramahiùàõàntu àroho ràjyanà÷akaþ .
     nçtyaü gãtaü tathà hàsyaü pàñha÷càpya÷ubhapradaþ ..
     raktavastraparãdhànaü raktamàlyànura¤janam .
     raktàü kçùõàü striya¤caiva kàmayan mçtyumàpnuyàt ..
     kåpàntare prave÷a÷ca dakùiõà÷àgatistathà .
     païke nimajjanaü snànaü bhàryàputtravinà÷anam ..
     nàbhau yasya bhavet svapne taråtpattirnçpasya ca .
     àdàya garbhanàóãntu ÷akuno yàti khaü drutam .
     sa tu ràjyàntaraü pràpya mahàkalyàõamàpnuyàt ..
     dãrghaü viü÷atihastantu hastaùoóa÷avistçtam .
     kuryàttu lakùaõopetaü yaj¤amaõóalamuttamam ..
     tato'pare'hni pårbàhõe màtéõàü påjana¤caret .
     kuóyalagnàü vasordhàràü vçddhi÷ràddhaü tathaiva ca ..
     candanàgurukastårãdhåpakarpåracårõakaiþ .
     sampåjya maõóalasthànaü tasmin hauü ÷ambhave namaþ ..
     astràya huü phaóityevaü likhenmantradvayaü budhaþ .
     mantravinmaõóalaj¤a÷ca såtraiþ kambalasambhavaiþ ..
     kauùeyairvà svastikàkhyaü prathamaü maõóalaü likhet .
     caturhastapramàõantu maõóalaü vilikhettataþ ..
     hastapramàõaü padmantu maõóalasya prakãrtitam .
     dbàràõi sàrdhahastàni karõikàke÷arojjlam ..
     sitaü rakta¤ca pãta¤ca kçùõaü haritameva ca .
     ÷àlicårõaistu kausumbhairhàridrairharidudbhavaiþ ..
     kuryàttathà¤janai÷cårõai ràjà maõóalavçddhaye .
     padmàttataþ samàrabhya nàlàü pa÷cimagàminãm ..
     pa÷cimadvàramadhyena ÷atahastàü vinirde÷et .
     pratyekadvàramadhye tu padma¤caivàùñapatrakam ..
     kuryànmaõóalabhàge tu cårõaireva pçthak pçthak .
     cårõaistu maõóalaü kçtvà såtràõyutsàrayettataþ ..
     utsàrya såtraü prathamaü maõóalaü påjayettataþ .
     bhavanàya nama iti tato hastaü viyojayet ..
     savyàvalambahastastu rajaþpàtaü samàrabhet .
     madhyamànàmikàïguùñhairupariùñàdyathecchayà ..
     adhomukhàïguliü kçtvà pàtayet suvicakùaõaþ .
     samarekhà tu kartavyà vicchinnà pu¤javarjità .
     aïguùñhaparvanaipuõyàt samà kàryà vijànatà ..
     saüsaktaü viùamaü sthålaü vicchinnaü kç÷aràvçtam .
     paryantamarpitaü hrasvamàlikhenna kadàcana .
     saüsakte kalahaü vidyàdårdharekhe tu vigraham ..
     atisthåle bhavedvyàdhirnityapãóà vimi÷rite ..
     vindubhirbhayamàpnoti ÷atrupakùànna saü÷ayaþ .
     kç÷àyàü càrthahàniþ syàcchinnàyàü maraõaü dhruvam ..
     viyogo và bhavettasya iùñadravyasutasya và ..
     aviditvà likhedyastu maõóalantu yathecchayà .
     sarvadoùànavàpnoti ye doùàþ pårbabhàùitàþ ..
     sitasarùapadårvàóhyà rekhàþ kàryàþ pramàõataþ .
     vimalaü vijayaü bhadraü vimànaü ÷ubhadaü ÷ivam ..
     vardhamàna¤ca deva¤ca ratàkhyaü kàmadàyakam .
     rucakaü svastikàkhya¤ca dvàda÷aite tu maõóalàþ ..
     yathàsthànaü yathàyaj¤aü yojanãyà vicakùaõaiþ ..
     sàgare mathyamàne tu pãyåùàrthaü suràsuraiþ .
     pãyåùadhàraõàrthàya nirmità vi÷vakarmaõà ..
     kalàü kalàntu devànàmasitvà te pçthak pçthak .
     yataþ kçtàstu kalasàstataste parikãrtitàþ ..
     navaiva kalasàþ proktà nàmatastànnibodhata .
     gohyopagohyo maruto mayåkha÷ca tathàparaþ ..
     manohà tvasibhadra÷ca virujastanu÷oùakaþ .
     indriyaghno'tha vijayo navamaþ parikãrtitaþ ..
     teùàmeva kramàdbhåpa ! nava nàmàni yàni tu .
     ÷çõu tànyaparàõyeva ÷àntidàni sadaiva hi ..
     kùitãndraþ prathamaþ prokto dbitãyo jalasambhavaþ .
     pavanàgnã tato dvau tu yajamànastataþ paraþ ..
     koùasambhavanàmà tu ùaùñhaþ sa parikãrtitaþ .
     somastu saptamaþ prokta÷càdityastu tathàùñamaþ ..
     vijayo nàma kalaso yo'sau navama ucyate .
     sa tu pa¤camukhaþ prokto mahàdevasvaråpadhçk ..
     ghañasya pa¤cavaktreùu pa¤cavaktraþ svayantathà .
     yathàkàùñhàsthitaþ samyak vàmadevàdinàmataþ .
     maõóalasya ca padmàntaþ pa¤cavaktraü ghañaü nyaset ..
     kùitãndraü pårbato nyasya pa÷cime jalasambhavam .
     vàyavye vàyavaü nyasya àgneye hyagnisambhavam ..
     nairçtyàü yajamànantu ai÷ànyàü koùasambhavam .
     somamuttarato nyasya sauraü dakùiõato nyaset ..
     nyasyaivaü kalasàü÷caiva teùu catàn vicintayet .
     kalasànàü mukhe brahmà grãvàyàü ÷aïkaraþ sthitaþ ..
     måle tu saüsthito viùõurmadhye màtçgaõàþ sthitàþ ..
     dikpàlà devatàþ sarvà veùñayanti di÷o da÷a ..
     kukùau tu sàgaràþ sapta saptadbãpà÷ca saüsthitàþ .
     nakùatràõi grahàþ savva tathaiva kulaparvatàþ ..
     gaïgàdyàþ saritaþ sarvà vedà÷catvàra eva ca .
     kalaseùu sthitàþ sarve teùu tànapi cintayet ..
     ratnàni sarvabãjàni puùpàõi ca phalàni ca .
     vajramauktikava dåryamahàpadmandrasphàñikaiþ ..
     sarvadhàmamayaü vilvaü nàgaroóambaraü tathà .
     bãjapårakajambãrakà÷mãràmràtadàóimàn ..
     yavaü ÷àli¤ca nãvàraü godhåmaü sitasarùapam .
     kuïkumàgurukastårãmadanaü rocanaü tathà ..
     candana¤ca tathà màüsãmelàü kuùñhaü tathaiva ca .
     karparaü patracaõóa¤ca jalaü niryàsakàmbudam ..
     ÷aileyaü vadaraü jàtãpatrapuùpe tathaiva ca .
     kàla÷àkaü tathà pçkkà devã pårõakameva ca ..
     vacàü dhàtrãü sama¤jiùñhàü turuùkaü maïgalàùñakam .
     dårvàü mohanikàü bhadràü ÷atamålãü ÷atàvarãm ..
     parõànàü savalàü kùudràü sahadevàü gajàhvayàm .
     pårõakoùàü sitàü pàñhàü gu¤jàü ÷irasikànalau ..
     vyàmakaü gajadanta¤ca ÷atapuùpàü punarnavàm .
     bràhmãü devãü ÷ivàü rudràü sarvasandhànikàü tathà .
     samàhçtya ÷ubhànetàn kalaseùu nidhàpayet ..
     kalasasya yathàde÷aü vidhiü ÷ammuü gadàdharam .
     yathàkramaü påjayitvà ÷ammaü mukhyatayà yajet ..
     pràsàdena tu mantreõa ÷ambhatantreõa ÷aïkaram .
     prathamaü påjayenmadhye nànànaivedyavedanaiþ .
     dikpàlànàü ghañeùveva dikpàlànapi påjayet ..
     pårbaü bahiþsthàpiteùu grahàõàü kalaseùu ca .
     navagrahàn påjayettu màtarmàtçghañeùu ca ..
     sarve devà ghañe påjyà ghañasteùàü pçthak pçthak .
     navaiva tatra pårboktàþ sadà mukhyatamà nçpa ! .. * ..
     bhakùyairbhojyai÷ca peyai÷ca puùpairnànàvidhaiþ phalaiþ .
     yàvakaiþ pàyasai÷càpi yathàsambhavayojitaiþ .
     puùyasnànàya nçpatiþ påjayet sakalàn suràn ..
     dakùiõe maõóalasyàtha kuõóaü nirmàya pàyasaiþ .
     samidbhiþ ÷àlisiddhàrthairghçtairdarvàkùataistathà .
     kevalai÷ca tathaivàjyaþ påjayeta sakalàn suràn ..
     homànte toùayedvçddhairnçpaþ sàrdhaü purohitam ..
     homànte maõóalodãcyàü vedikàyàü sapaññakam .
     rocanàkhyamalaïkàràn tathà sarvànniyojayet ..
     vçddhyà hmaïgulamaïguùñhaü dvirda÷àïgulayàvadhi .
     vçttaü và caturasraü và padmakatrikasaühitam .
     ratne÷àn padmamadhye tu gosvastikavinàyakaiþ ..
     ÷rãþ ÷rãvçkùo varàrohà svàmã deùã ÷ubhànvità .
     ratnaiþ sarvairalaïkàraiþ paññaü kàryaü dvihastakam .
     hastavistàramucchràyaü kartavyantu da÷àïgulam ..
     snànàrthaü sàrdhahastantu paññaü vçttàsanànvitam .
     ÷ayyà caturguõà dãrghà dhanurmànantu pãñhakam ..
     gajasiühakçtàñopaü hemaratnavibhåùitam .
     siühàkhyaü sàddhavistàràddaõóàsanamathàpi và ..
     vyàghracitrakapaññairvà upadhànàni kàrayet .
     anyairvà nirmitai÷carmamçdutåtvakapåritàn ..
     ÷ayyà dairghyàrdhavistãrõà caturhastà sulakùaõà .
     vitastyadhikamicchanti nçpasya guruvidyayà ..
     ardhacandrasamaü kuryàdàsanaü caturasrakam .
     upadhànàni ÷ayyàyàþ karõàdimålade÷ataþ ..
     ùoóa÷aivàtra kàryàõi varõacitrayutàni ca .
     yànaü siühàsanaü paññaü ÷ayyopakaraõàdikam ..
     ràj¤o nåtanayogyaü tadvedyà uttarato nyaset .
     teùàntu pa÷cime svarõaratnaughanicite vare ..
     paryaïke yaj¤adàrvauùanirmite mahadàstare .
     årdhàcchàdanasaüyukta carmàvçttyà catuùñayam ..
     vçùabhasya tathorõàyàþ siüha÷àrdålayorapi .
     pàdapãñhe ratnayute pàdàvàropya pàrthivaþ ..
     tasmin paryaïkapçùñhasthe carmakhaõóacatuùñaye .
     nànàlaïkàrabhåùàóhyaü nçpatiü ratnamàlinam ..
     snàpayedbràhmaõaiþ sàrdhaü ràjànaü sukhasaïgatam .
     saüvãtakambalaü kçùõaü ratnavastràva÷obhitam ..
     kalasairbalipuùpàdyaiþ ÷àlicårõai÷ca snàpayet ..
     aùñau ùoóa÷aviü÷àùña÷atamaùñàdhika¤ca và .
     kalasànàü samàkhyàtà adhikasyottarottaram ..
     jayakalyàõadairmantraimaïgalotthai÷ca ÷àmbhavaiþ .
     vaiùõavairatha dikpàlairgrahamantrai÷ca màtçkaiþ ..
     àjyaü tejaþ samuddiùñamàjyaü pàpaharaü param .
     àjyaü suràõàmàhàramàjye lokàþ pratiùñhitàþ ..
     bhaumàntarãkùaü divyaü và yatte kalmaùamàgatam .
     sarvaü tadàjyasaüspar÷àt praõà÷amupagacchatu ..
     tato'panãya gàtràtta kambalaü vastrameva ca .
     kalasaiþ snàpayedbhapaü puùyasnànàrthapåritaiþ .
     ebhirmantrairnara÷reùñha ! tattvatattvàrthasàdhakaiþ .. * ..
     suràstvàmabhiùi¤cantu ye ca siddhàþ puràtanàþ .
     brahmà viùõu÷ca rudra÷ca sàdhyà÷ca samarudgaõàþ ..
     àdityà vasavo rudrà à÷vineyau bhiùagvarau .
     aditirdevamàtà ca svàhà lakùmãþ sarasvatã ..
     kãrtirlakùmãrdhçtiþ ÷rã÷ca sinãvàlã kuhåstathà .
     diti÷ca surasà caiva vinatà kadrureva ca ..
     devapatnya÷ca yàþ proktà devamàtara eva ca .
     sarvàstvàmabhiùi¤castu sarve càpsarasàü gaõàþ ..
     nakùatràõi suhårtà÷ca pakùàhoràtrasandhayaþ .
     saüvatsaro divà ràtriþ kalàþ kàùñhàþ kùaõà lavàþ ..
     sarve tvàmabhiùi¤cantu kàlasyàvayavà÷ca ye .
     vaimànikàþ suragaõà manavaþ sàgaraiþ saha ..
     sarita÷ca mahànàgà yakùàþ kiüpuruùàstathà .
     vaikhànasà mahàbhàgà dvijà vaihàyasàstathà ..
     saptarùayaþ sadàrà÷ca dhruvasthànàni yàni tu .
     marãciratriþ pulahaþ pulastyo bhçguraïgiràþ ..
     kratuþ sanatkumàra÷ca sanako'tha sanandakaþ .
     sanàtana÷ca dakùa÷ca jegãùavyo'tha nandanaþ ..
     ekata÷ca dvita÷caiva trito jàvàlikà÷yapau .
     durvàsà durvinãta÷ca kaõvaþ kàtyàyanastathà ..
     màrkaõóeyo dãrghatapàþ ÷unaþ÷epho vidårathaþ .
     aurvaþ sambartaka÷caiva cyavano'triþ parà÷araþ ..
     dvaipàyano yavakrãto devaràtaþ sahànujaþ .
     ete cànye ca vahavo devavrataparàyaõàþ ..
     sa÷iùyàste'bhiùi¤cantu sadàrà÷ca tapodhanàþ ..
     parvatàstaravo nadyaþ puõyànyàyatanàni ca .
     prajàpatiþ kùiti÷caiva gàvo vi÷vasya màtaraþ ..
     vàhanàni ca divyàni sarve lokà÷caràcaràþ .
     agnayaþ pitarastàrà jãmåtàþ khaü di÷o jalam ..
     ete cànye ca bahavaþ puõyasaükãrtanàþ ÷ubhàþ .
     toyaistvàmabhiùi¤cantu sarvotpàtanivarhaõàþ ..
     ityevaü ÷ubhadaivatyairmantrairdivyaistathàparaiþ .
     ÷aivairnàràyaõai raudrairbrahma÷akrasamudbhavaiþ ..
     àpohiùñà hiraõyeti sambhaveti sureti ca .
     mànastoketimantreõa gandhadvàretyanena ca ..
     sarvamaïgalamaïgalyaiþ ÷rã÷ca te grahayogibhiþ .
     ityevaü snànamàsàdya gàtramàvçtya kambalaiþ ..
     sarvamaïgalamantreõa vastraü kàrpàsakaü dhriyàt .
     àcamya ca tato devàn guruü vipràü÷ca påjayet ..
     dhvajaü chatraü càmara¤ca ghaõñàma÷vàn gajàüstathà .
     mantraü japtvà dhàrayettu tato gaccheddhutà÷anam ..
     tatra gatvà vahnimadhye vahni÷rãrvãkùya pàrthivaþ .
     animittanimittàni lakùayettatra vindubhiþ ..
     daivaj¤aka¤cukàmàtyavandipaurajanairvçtaþ .
     vàditraghoùaistumulaistathà tauryatrikaiþ ÷ubhaiþ ..
     kçtvà ÷eùe punaþ ÷àntimà÷ãrvàcya ca vai dvijàn .
     pårõàü vidhàya vighivaddakùiõàü kanakànyuta ..
     dhànyàni càtha vàsàüsi dattvà kuryàdvisarjanam .
     tataþ ÷eùajalaiþ sarvànamàtyàdãn purohitaþ .
     secayeccaturaïga¤ca bala¤càpi saràùñrakam ..
     ebaü kçtvà nçpaþ pa÷càttriràtraü saüyato bhavet .
     màüsamaithunahãna÷ca kuryànmaïgalyasevanam ..
     puùyanakùatrayuktà tu tçtãyà yadi labhyate .
     tasyàü påjyà sadà devã caõóikà ÷aïkareõa ha ..
     pa¤càlikàvivàhàdyaiþ ÷i÷ånàü kautukaistathà .
     vaivàhikena vidhinà modayeccaõóikàü ÷ivàm ..
     catuùpatheùu sarveùu devadevãgçheùu ca .
     patàkàbhiralaïkuryàdevaü kurvanna sãdati ..
     evaü kçtvà ÷àntiyàgaü tathà puùyàbhiùecanam .
     caturaïgaiþ samaü ràjà bhàryàbhistanayaiþ saha .
     ràjyamaõóalasaüyuktaþ paratreha na sãdati ..
     nàtaþ parataro yaj¤o nàtaþ paratarotmavaþ .
     nàtaþ paratarà ÷àntirnàtaþ parataraü ÷ivam ..
     anenaiva vidhànena nçpaterabhiùecanam .
     yuvaràjyàbhiùeka¤ca kuryàdràjapurohitaþ ..
     nçpàbhiùekakaraõamàdau yadi samàcaret .
     anenaiva vidhànena sthiraþ syànnçpatistadà ..
     ayaü yaj¤aþ samuddiùñaþ ÷akràrthaü brahmaõà purà .
     evaü yaj¤aü nçpo dçùñvà paratreha na sãdati ..>% iti kàlikàpuràõe puùyàbhiùekaþ 86 adhyàyaþ ..

#<puùyà>#, strã, (puùõàti kàryàõãti . puù + kyap yat và . nipàtanàt sàdhuþ . tataùñàp .) puùyanakùatram . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, indrajàlatantrasaügrahe .
     %<a÷vinãmçgamålà÷ca puùyà punarvasustathà .
     va÷yàkarùa¤ca kartavyaü kàrayecca sadà budhaþ ..>%)

#<pusta>#, ka, bandhe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøubhaø-sakaø-señ .) pa¤camasvarã . dantyopadhaþ . ka, pustayati . iti durgàdàsaþ ..

#<pustaü>#, klã, (pustyate iti . pusta bandhàdaràdau + gha¤ .) lepyàdi÷ilpakarma . àdinà kàùñhaputtalikàkhanitrakhananàdi karma gçhyate . iti subhåtyàdayaþ .. mçdà và dàruõà vàtha vastreõàpyatha carmaõà . loharatnaiþ kçtaü vàpi pustamityabhidhãyate .. ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, vàbhañe såtrasthàne . 3 .
     %<pustastrãstanahastàsyapravçtto÷ãravàriõi ..>% pustyate badhyate grathyate ityarthaþ àdriyate veti + pusta + gha¤ .) pustakam . iti medinã .. (pusta + gauràditvàt ïãù .) striyàü pustã ..

#<pustakam>#, klã, strã, (pusta + svàrthe kan .) pustam . puti iti bhàùà . (yathà, harivaü÷e . 256 . 76 .
     %<÷uklàmbaradharaþ ÷rãmàn ÷ucirbhåtvà svalaïkçtaþ .
     arcayeta yathànyàyaü gandhamàlaiþ pçthak pçthak ..
     saühitàpustakàn ràjan ! prayataþ ÷iùñasammataþ ..>%) tasya parimàõaü yathà --
     %<mànaü vakùye pustakasya ÷çõu devi ! samàsataþ .
     mànenàpi phalaü vindyàdamàne ÷rãrhatà bhavet ..
     hastamàtraü muùñimàtramàbàhudvàda÷àïgulam .
     da÷àïgulaü tathàùñau ca tato hãnaü na kàrayet ..>% tasya vedho yathà --
     %<vedhadvayaü muùñihastaü bàhumàtre cirantakam .
     samabhàge mahe÷àni ! hastàdau råparandhrakam ..
     aùñàïgulaü parityajya bhadhye vedhaü na kàrayet .
     pràde÷àdau bhavedrandhro dvyaïgule và samàcaret ..
     pustakasya ca àdyante yantravedhaü vikalpayet .
     bhàryàhànirbhavedà÷u dhanànàü và kùayo bhavet ..
     dagdharandhre bhavet pãóà vartulaü ÷ubhadaü bhavet .>% catuùkoõe viplavastu trikoõe maraõaü bhavet .. pustakakaraõapatraü yathà --
     %<bhårje và tejapatre và tàle và tàóipatrake .
     aguruõàpi deve÷i ! pustakaü kàrayet priye ! ..
     sambhave svarõapatre ca tàmrapatre ca ÷aïkari ! .
     anyavçkùatvaci devi ! tathà ketakipatrake ..
     màrtaõóapatre raupye và vañapatre varànane ! .
     anyapàtre vasudale likhitvà yaþ samabhyaset .
     sa durgatimavàpnoti dhanahànirbhaveddhruvam ..>% pustake vedalikhananiùegho yathà --
     %<vedasya likhanaü kçtvà yaþ pañhedbrahmahà bhavet .
     pustakaüvà gçhe sthàpyaü vajrapàto bhaveddhruvam ..>% yugabhede pustakàkùarasthadevà yathà --
     %<satye'kùare sthitaþ ÷ambhuþ ÷ålapàõistrilocanaþ .
     prajàpatirdvàpare ca tretàyàü sårya eva ca .
     kçte yuge pinàkã ca kalau lipyakùare hariþ ..>% tallekhakapåjàphalaü yathà --
     %<àrambhe ca samàptau ca lekhakaü pratipåjayet .
     hari¤ca gandhapuùyàdyairvastrai÷ca sumanoharaiþ ..
     yàvadakùarasaükhyànaü pratipatre ca sundari ! .
     tàvadyugasahasràõi brahmaloke vasecciram ..>% vetanagrahaõe lekhakasya doùo yathà --
     %<vetanaü yastu gçhõãyàt likhitvà pustakaü sa tu .
     yàvadakùarasaükhyànaü tàvacca narake vaset ..>% bhåmau pustakalekhanasthàpananiùedho yathà --
     %<na bhåmau vilikhedvarõaü mantraü na pustakaü likhet .
     na muktvà pustakaü sthàpyaü na muktamàharettu tat ..
     bhåkampagrahaõe caiva akùaraü vàtha pustakam .
     bhåmau tiùñhati deve÷i ! janmajanmasu mårkhatà .
     tadà bhavati deve÷i ! tasmàttat parivarjayet ..>% iti yoginãtantre tçtãyabhàge saptamapañalaþ .. * .. tasya dànaphalaü yathà -- vipràya pustakaü dattvà dharma÷àstrasya ca dvija ! . puràõasya ca yo dadyàt sa devatvamavàpnuyàt .. ÷àstradçùñyà jagat sarvaü su÷ruta¤ca ÷ubhà÷ubham . tasmàt ÷àstraü prayatnena dadyàdbipràya kàrtike .. vedavidyà¤ca yo dadyàt svarge kalpatrayaü vaset . àtmavidyà¤ca yo dadyàttasya saükhyà na vidyate .. trãõi tulyapradànàni trãõi tulyaphalàni ca . ÷àstraü kàmadudhà dhenuþ pçthivã caiva ÷à÷vatã .. iti pàdmottarakhaõóe 117 adhyàyaþ .. * .. veda÷àstràdidànaphalaü yathà --
     %<vedàrthayaj¤a÷àstràõi dharma÷àstràõi caiva hi .
     målyena lekhayitvà yo dadyàdyàti sa vaidikam ..
     itihàspuràõàni likhitvà yaþ prayacchati .
     brahmadànasamaü puõyaü pràpnoti dbiguõãkçtam ..>% iti gàruóa 215 adhyàyaþ .. * .. bhàgavatadànavidhànaü tu pàràyaõa÷abde draùñavyam ..

#<pustakarmà>#, tri, (pustaü likhanàdikaü karma yasya .) lepyàdi÷ilpakarmakartà . iti halàyudhaþ ..

#<på>#, ïa ÷odhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaøsakaø-señ .) ÷odha iha ÷uddhãkaraõam . ïa, pavate pàpinaü gaïgà . iti durgàdàsaþ ..

#<på>#, ïa ya ÷odhe . iti kavikalpadrumaþ .. (divàøàtmaø-sakaø-señ .) ayaü kai÷cinna manyate . ïa ya, påyate . iti durgàdàsaþ ..

#<på>#, ¤a gi ÷odhe . iti kavikalpadrumaþ .. (kryàøpvàø-ubhaø-sakaø-señ .) ¤a gi, jàhnavã naþ punàtu . punãte . kvacit ÷nàpratyayasyàpi pvàditvàt hrasva iti vararuciþ . tena .
     %<smaraõàt punate pàpaü dhàraõàt pårbasa¤citam .
     dar÷anàllabhate mokùametadyogasya lakùaõam ..>% iti durgàdàsaþ ..

#<pågaü>#, klã, (påyate mukhamaneneti . på ¤a pavane + %<chàpåkhaõóibhyaþ kit .>% uõàø . 1 . 123 . iti gan kicca .) guvàkaphalam . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ .. (yathà, bhaviùyapuràõe . tàlanavamãvratakathàyàm .
     %<piõóakharjåraü jàti÷ca elà caiva harãtakã .
     nàrikelaü tathà pågaü rambhàpakvaphalantathà .
     tatra mukhyaü pradàtavyaü tàlasya phalamuttamam ..>%)

#<pågaþ>#, puü, (påyate'neneti . på¤ + %<chàpåkhaõóibhyaþ kit .>% uõàø . 1 . 123 . iti gan . sa ca kit .) guvàkaþ . samåhaþ . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 6 . 21 . 14 .
     %<anantatejà govindaþ ÷atrupågeùu nirvyathaþ .
     puruùaþ sanàtanatamo yataþ kçùõastato jayaþ ..>%) chandaþ . bhàvaþ . kaõñakivçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pågapàtraü>#, klã, (pågasya dantacarvitapågarasasya àdhàrabhåtaü pàtram .) pågapãñham . pikadànã . iti bhàùà . tatparyàyaþ . pharuvakam 2 . iti hàràvalã ..

#<pågapãñhaü>#, klã, (pågasya dantacarvitapågarasasya pãñhamàdhàrapàtram .) pågapàtram . tatparyàyaþ . kañakolaþ 2 patadgrahaþ 3 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pågapuùpikà>#, strã, (pågasahitaü puùpamatreti . pågapuùpa + kap . kàpi ata itvam .) vivàhasambandhipuùpatàmbålam . tatparyàyaþ . kuhaliþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pågaphalaü>#, klã, (pågasya guvàkasya phalam .) guvàkaphalam . tatparyàyaþ . pågam 2 cikkaõã 3 cikkà 4 cikkaõam 5 soùõakam 6 udvegam 7 kramukaphalam 8 . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, su÷rute såtrasthàne 46 adhyàye .
     %<kaùàyamãùanmadhuraü ki¤cit pågaphalaü saram ..>%)

#<pågaroñaþ>#, puü, (pågavçkùa iva roñayati dãpyate prakà÷ate iti . ruñ + ac .) hintàlavçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<påja>#, ka påje . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-paraøsakaø-señ .) ùaùñhasvarã . ka, påjayati guru lokaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<påjakaþ>#, tri, (påjayatãti . påja + õvul .) påjàkartà . yathà, tithyàditattve .
     %<yatraiva bhànustu viyatyudeti pràcãti tàü vedavido vadanti tathà puraþ påjakapåjyayo÷ca tadàgamaj¤àþ pravadanti tàntu ..>%

#<påjanaü>#, klã, (påja + bhàve lyañ .) påjà . arcanam . yathà --
     %<kruddhena na ca kartavyaü lobhena tvarayà na ca .
     matpåjanaü vidhànena yadãcchet paramàü gatim ..>% iti varàhapuràõam ..

#<påjanã>#, strã, (påjyate iti . påja + karmaõi lyuñ . ïãp .) cañakà . iti bharataþ .. (brahmadattagçhasthita÷akunivihaïgamastrãvi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 12 . 139 . 4 -- 10 .
     %<÷çõuùva ràjan ! yadvçttaü brahmadattanive÷ane .
     påjanyà saha saüvàdaü brahmadattasya bhåpateþ ..
     kàmpilye brahmadattasya antaþpuranivàsinã .
     påjanã nàma ÷akunirdãrghakàlaü sahoùità ..
     rutaj¤à sarvabhåtànàü yathà ve jãvajãvakaþ .
     sarvaj¤à sarvatattvaj¤à tiryagyoniü gatàpi sà ..
     abhiprajàtà sà tatra puttramekaü suvarcasam .
     samakàla¤ca ràj¤o'pi devyàü puttro vyajàyata ..
     tayorarthe kçtaj¤à sà khecarã påjanã sadà .
     samudratãraü sà gatvà àjahàra phaladbayam ..
     puùñàrtha¤ca svaputtrasya ràjaputtrasya caiva ha ..
     phalamekaü sutàyàdàdràjaputtràya càparam .
     amçtàsvàdasadç÷aü balatejo'bhivardhanam ..
     àdàyàdàya saivà÷u tayoþ pràdàt punaþpunaþ .
     tato'gacchat paràü vçddhiü ràjaputtraþ phalà÷anàt ..>% ityàdi tatraivàdhyàye vistara÷o draùñavyam ..)

#<påjà>#, strã, (påjanamiti . påja + %<cintipåjikathikumbicarca÷ca .>% 3 . 3 . 105 . iti aï . tataùñàp .) påjanam . tatparyàyaþ . namasyà 2 apacitiþ 3 saparyà 4 arcà 5 arhaõà 6 . ityamaraþ . 2 . 7 . 35 .. nutiþ 7 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, ràmàyaõe . 1 . 51 . 5 .
     %<api ràme mahàbhàgà mama màtà ya÷asvinã .
     vanyairupàharat påjàü påjàrhe sarvadehinàm ..>%) tasyàþ sàmànyànuùñhànaü yathà --
     %<àdàvçùyàdikanyàsaþ kara÷uddhistataþ param .
     aïgulivyàpakanyàsau hçdàdinyàsa eva ca ..
     tàlatraya¤ca digbandhaþ pràõàyàmastataþ param .
     dhyànaü påjà japa÷caiva sarvatantreùvayaü vidhiþ ..>% iti tantrasàre yàmalaþ .. ÷aktiviùaye catuþùaùñirupacàrà yathà -- àsanàropaõam 1 sugandhitailàbhyaïgaþ 2 majjana÷àlàprave÷anam 3 majjanamaõipãñhopave÷anam 4 divyasnànãyam 5 udbartanam 6 uùõodakasnànam 7 kanakakalasasthitasakalatãrthàbhiùekaþ 8 dhautavastraparimàrjanam 9 aruõadukålaparidhànam 10 aruõadukålottarãyam 11 àlepamaõóapaprave÷anam 12 àlepamaõipãñhopave÷anam 13 candanàgurukuïkumakarpårakastårãrocanàdivyagandhasarvàïgànulepanam 14 ke÷abhàrasya kàlàgurudhåpamallikàmàlatãjàtãcampakà÷oka÷atapatrapågakuharãpunnàgakahbàrayåthãsarvattuükusumamàlàbhåùaõam 15 bhåùaõamaõóapaprave÷anam 16 bhåùaõamaõipãñhopave÷anam 17 navamaõimukuñam 18 candra÷akalam 19 sãmantasindåram 20 tilakaratnam 21 kàlà¤janam 22 karõapàlãyugalam 23 nàsàbharaõam 24 adharayàvakaþ 25 grathanabhåùaõam 26 kanakacitrapadakam 27 mahàpadakam 28 muktàvaliþ 29 ekàvaliþ 30 devacchandakaþ 31 keyårayugalacatuùñayam 32 valayàvaliþ 33 årmikàvaliþ 34 kà¤cãdàma 35 kañisåtram 36 ÷obhàkhyàbharaõam 37 pàdakañakam 38 ratnanåpuram 39 pàdàïgurãyakam 40 ekakare pà÷aþ 41 anyakare'ïku÷am 42 itarakare puõórekùucàpaþ 43 aparakare puùpabàõàþ 44 ÷rãmanmàõikyapàdukà 45 svasamànave÷àstràvaraõadevatàbhiþ saha siühàsanàrohaõam 46 kàme÷varaparyaïkopave÷anam 47 amçtà÷anacaùakam 48 àcamanãyam 49 karpåravañikà 50 ànandollàsavilàsahàsam 51 maïgalàràtrikam 52 ÷vetacchatram 53 càmarayugalam 54 darpaõaþ 55 tàlavçntam 56 gandhaþ 57 puùpam 58 dhåpaþ 59 dãpaþ 60 naivedyam 61 punaràcamanãyam 62 tàmbålam 63 vandana¤ca 64 . iti tantrasàre siddhayàmalaþ .. * .. ùañtriü÷adupacàrà yathà --
     %<àsanàbhya¤jane tadbadudvartananiråkùaõe .
     sammàrjanaü sarpiràdisnapanàvàhane tathà ..
     pàdyàrghyàcamanãya¤ca snànãyamadhuparkakau .
     punaràcamanãya¤ca vastrayaj¤opavãtake ..
     alaïkàro gandhapuùpadhåpadãpàstathaiva ca .
     tàmbålàdikanaivedyaü puùpamàlà tathaiva ca ..
     anulepana¤ca ÷ayyà ca càmaravyajanantathà .
     àdar÷adar÷ana¤caiva namaskàro'tha nartanam ..
     gãtavàdye ca gànàni stutihomapradakùiõam .
     dantakàùñhapradàna¤ca tato devavisarjanam .
     upacàrà ime j¤eyàþ ùañtriü÷at surapåjane ..>% ityekàda÷ãtattvam .. aùñàda÷opacàrà yathà --
     %<àsanaü svàgataü pàdyamarghyamàcamanãyakam .
     srànaü vastropavãta¤ca bhåùaõàni ca sarva÷aþ ..
     gandhaü puùpaü tathà dhåpaü dãpamanna¤ca darpaõam .
     màlyànulepana¤caiva namaskàravisarjane ..
     aùñàda÷opacàraistu mantrã påjàü samàcaret ..>% atha ùoóa÷opacàràþ .
     %<pàdyamarghye tathàcàmaü srànaü vasanabhåùaõe .
     ganvapuùpadhåpadãpanaivedyàcamanantataþ ..
     tàmbålamarcanà stotraü tarpaõa¤ca namaskriyà .
     prapåjayet prapåjàyàü upacàràüstu ùoóa÷a ..>% (anyaprakàraùoóa÷opacàrà yathà --
     %<àsanaü svàgataü pàdyamarghamàcamanãyakam .
     madhuparkàcamanãsnànaü vasanàbharaõànica .
     gandhapuùpadhåpadãpanaivedyaü vandanantathà ..>%) atha da÷opacàràþ .
     %<pàdyamarghyaü tathàcàmaü madhuparkàcamanantathà .
     gandhàdayo naivedyàntà upacàrà da÷a kramàt ..>% atha pa¤copacàràþ .
     %<gandhàdayo naivedyàntàþ påjàþ pa¤copacàrikàþ ..>% iti tantrasàraþ .. a÷ucyàdeþ påjàniùedhamàha .
     %<a÷ucirna mahàmàyàü påjayettu kadàcana .
     ava÷yantu smarenmantraü so'tibhaktiyuto naraþ ..
     dantarakte samutpanna smaraõa¤ca na vidyate .
     sarveùàmeva mantràõàü smaraõànnarakaü vrajet ..
     jànårdhve kùataje jàte nityakarma na càcaret .
     naimittika¤ca tadadhaþsravadrakto na càcaret ..
     lotake ca samutpanne kùurakarmaõi maithune .
     dhåmodgàre tathà vàntau nityakarmàõi saütyajet ..
     dravye bhukte tvajãrõe ca naiva bhuktvà ca ki¤cana .
     karma kuryànnaro nityaü såtake mçtake tathà ..
     patraü puùpa¤ca tàmbålaü bheùajatvena kalpitam .
     kaõàdipippalyanta¤ca phalaü bhuktvà na càcaret ..
     jalasyàpi nara÷reùñha ! bhojanàdbheùajàdçte .
     nityakriyà nivarteta saha naimittikaiþ sadà ..
     jalaukàü gåóhapàda¤ca kçmigaõóåpadàdikam .
     kàmàddambhena saüspç÷ya nityakarmàõi saütyajet ..
     vi÷eùataþ ÷ivàpåjàü pramãtapitçko naraþ .
     yàvadvatsaraparyantaü manasàpi na càcaret ..
     mahàgurunipàte tu kàmyaü ki¤cinna càcaret .
     àrtvijyaü brahmayaj¤a¤ca ÷ràddhaü devayuta¤ca yat ..
     gurumàkùipya vipra¤ca prakçtyaiva ca pàõinà .
     na kuryànnityakarmàõi retaþpàte ca bhairava ! ..
     àsana¤càrghyapàtra¤ca bhagnamàsàdayenna yat .
     åùare kçmisaüyukte sthàne vçùñe'pi nàrcayet ..
     nãcairàsàdya tatsthànaü ÷uciþ prayatamànasaþ .
     arcayeccaõóikàü devãü devamanya¤ca bhairava ! ..
     digvibhàge tukauverã dik ÷ivàprãtikàriõã .
     tasmàttanmukhamàsãnaþ påjayeccaõóikàü sadà ..>% påjàsthànàni yathà --
     %<liïgasthàü påjayeddevãü pustakasthàü tathava ca .
     sthaõóilasthàü mahàmàyàü pàduke pratimàsu ca ..
     citre ca tri÷ikhe khaóge jalasthàü vàpi påjayet .
     pa¤cà÷adaïgulaü khaógaü tri÷ikha¤ca tri÷ålakam ..
     ÷ilàyàü parvatasyàgre gaïgàyàmapi tatsamà .
     àryàvarte madhyade÷e tathà parvatagahvare ..
     devãü saüpåjayennityaü bhakti÷raddhàsamanvitaþ .
     vàràõasyàü sadà påjà sampårõaphaladàyinã ..
     tatastu dviguõà proktà puruùottamasannidhau .
     tato'pi dbiguõà proktà dvàravatyàü vi÷eùataþ ..
     sarvakùetreùu tãrtheùu påjà dvàravatãsamà .
     bindhye ÷ataguõà proktà gaïgàyàmapi tatsamà ..
     àryàvarte madhyade÷e brahmàvarte tathaiva ca .
     bindhyavatphaladà påjà prayàge puùkare tathà ..
     tata÷caturguõaü proktaü karatoyànadãjale .
     tasyàccaturguõaphalà nandikuõóe ca bhairava ! ..
     tasmàccaturguõà proktà jalpã÷e÷carasannidhau .
     tatra siddhe÷varãyonau tato'pi dviguõà smçtà ..
     tata÷caturguõà proktà lauhityanadapàthasi .
     tatsamà kàmaråpe tu sarvatraiva jale sthale ..
     sarva÷reùñho yathà viùõurlakùmãþ sarvottamà yathà .
     devãpåjà tathà ÷astà kàmaråpe suràlaye ..
     devãkùetraü kàmaråpaü vidyate'nyanna tatsamam .
     anyatra viralà devã kàmaråpe gçhe gçhe ..
     tataþ ÷ataguõaü proktaü nãlakåñasya mastake .
     tato'pi dviguõaü proktaü heruke ÷ivaliïgake ..
     tato'pi dviguõà proktà ÷ailaputtràdiyoniùu .
     tataþ ÷ataguõaü proktaü kàmàkhyàyonimaõóale ..>% iti kàlikàpuràõe . 54 . 57 . adhyàyau .. påjàsanàni tatphalàni ca yathà --
     %<upavi÷yàsane ramye kçùõàjinaku÷ottare .
     ràïkave kambale vàpi kà÷àdau vyàghracarmaõi ..
     na kuryàdarcanaü viùõoþ ÷ive kàùñhàsanàdiùu .
     kàùñhàsane vçthà påjà pàùàõe rogasambhavaþ ..
     bhåmyàsane gatirnàsti vastràsane daridratà .
     ku÷àsane j¤ànavçddhiþ kambale siddhiruttamà ..
     kçùõàjine dhanã puttrã mokùaþ syàdvyàghracarmaõi .
     mantrayogaü prakurvãta bhogàrthaü sukhamàsane ..>% iti pàdmottarakhaõóa 74 adhyàyaþ .. påjàdhikàrità prayojakadevaùañkapåjà yathà --
     %<gaõe÷a¤ca dine÷a¤ca vahriü viùõaü ÷ivaü ÷ivàm .
     saüpåjya devaùañka¤ca so'dhikàrã ca påjane ..
     gaõe÷aü vighnanà÷àya niùpàpàya divàkaram .
     vahniü ÷uddhàya viùõu¤ca muktaye påjayennaraþ ..
     ÷ivaü j¤ànàya j¤àne÷aü ÷ivà¤ca buddhivçddhaye .
     saüpåjya tàn labhet pràj¤o viparãtamato'nyathà ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 8 adhyàyaþ .. dbàda÷amàse viùõupåjàvidhiryathà --
     %<pratyahaü kàrtike màsi jàtãpuùpaiþ samarcayet .
     dadyàdakhaõóadãpa¤ca niyatàtmà dçóhavrataþ .
     bràhmaõàn bhojayitvàtha sahasàyujyamàpnuyàt ..
     màrga÷ãrùe navànnena vakapuùpai÷ca ke÷avam .
     samarcya bhojayedvipràn vaikuõñhapadamàpnuyàt ..
     dhanuùyuùasi deve÷aü màsamekaü nirantaram .
     arcayedupavàsai÷ca karavãraiþ sitàsitaiþ ..
     dhåpairdãpai÷ca naivedyairyathà÷aktyà nivedayet .
     samàptau bhojayedbipràn mahàbhàgavatottamàn ..
     a÷vamedhasahasrasya phalamàpnotyasaü÷ayaþ ..
     tapomàsyudite bhànau snàtvà nadyàü vi÷eùataþ .
     arcayenmàdhavãpuùpairutpalai÷ca ÷ubhànane ! ..
     pàyasaü vividhaü divyaü bhaktyà tatra nivedayet .
     màsànte vaiùõavàn vipràn bhojayet ÷aktito dbijaþ ..
     tapasye ca tathà devi ! màdhavaiþ kusumaþ ÷ubhaiþ .
     snàtvà saüpåjayedbiùõuü màsamekaü nirantaram ..
     ÷arkaràmbu ghçtaü nityamapåpàü÷ca nivedayet .
     vaiùõavàn bhojayecchaktyà màsànte ÷ubhadar÷ane ! ..
     madhumàsi tathà nityaü vakulai÷campakairapi .
     påjayejjagatàmã÷aü guóànna¤ca ! nivedayev ..
     màsànte vaiùõavàn vipràn bhojayet susamàhitaþ .
     sahasravàrùikaü påjàphalaü nityamavàpnuyàt ..
     màdhave påjayedviùõuü ÷atapatrairmahotpalaiþ .
     påjayitvà vidhànena dadhyannaphalasaüyutam ..
     guóodaka¤ca bhaktyà vai tasmin devi ! nivedayet .
     lakùmyà yukto jagannàthaþ prãto bhavati pàrvati ! ..
     jyaiùñhe tu ÷uklakamalaiþ pàñalaiþ kumudotpalaiþ .
     arcayitvà hçùãke÷amannaü cåtaphalairyutam ..
     nivedayitvà bhaktyà vai gavàü koñiprado bhavet ..
     vaiùõavàn bhojayennityaü màsànte bhaktasattamaþ .
     bràhmaõàü÷ca ÷ive ! sarvaü phalamànantyama÷nute ..
     àùàóhe devatàdhã÷aü lakùmãbhartàramacyutam .
     ÷rãpuùpairarcayennityaü pàyasànnaü nivedayet ..
     màsànte bhojayedvipràn mahàbhàgavatottamàn .
     ùaùñivarùasahasrasya påjàü pràpnotyasaü÷ayam ..
     nabhomàsyarcayedviùõuü punnàgaiþ ketakãdalaiþ .
     arcayitvàcyutaü bhaktyà na bhåyo janmabhàgbhavet ..
     dadyàdvai piùñakàn bhaktyà ÷arkaràghçtami÷ritàn .
     bràhmaõàn bhojayitvà tu sarvamànantyama÷nute ..
     nabhasyapyarcayedã÷aü kundaiþ kuruvakairapi .
     kùãrànnaü guóami÷rantu bhaktyà tatra nivedayet .
     gavàü koñipradànasya pratyahaü samavàpnuyàt ..
     iùe nãlotpalairmàsi påjayemmadhusådanam .
     bhaktyà nivedayettasmin kùãramàjyavimi÷ritam ..
     kanyàkoñisahasràõi kanyàkoñi÷atàni ca .
     vaiùõavaü lokamàpnoti muditaþ svajanairyutaþ ..
     årjamàse svayaü devi ! komalaistulasãdalaiþ .
     påjayitvàcyutaü bhaktyà tatsàyujyamavàpnuyàt ..>% iti pàdmottarakhaõóe 75 adhyàyaþ .. dvàda÷amàsàdau durgàpåjàdi devãpuràõe draùñavyam .. atha devapåjàvidhiþ . snàtaþ snànàsàmarthye àrdravàsasà kçtagàtramàrjanàdirgç hasamãpaü gatvà pràïmukha udaïmukho và prakùàlitapàdaþ ÷ucirdvivàsàþ ku÷ahastaþ svàcàntaþ sarvatra vãràsanopaviùñaþ pràïmukhaþ ràtràvudaïmukha eva maunã dhyànaparàyaõaþ kàmaràgabhaya-dvandvakrodha-màtsaryatvarà-rahitastanmanàþ sumanà và ÷ucau samupaviùño'niùña÷abdagandharahite de÷e dakùiõapàr÷ve naivedyàdyupakaraõàni ca vàmapàr÷ve jalaü purato dhåpadãpau tàmràdipàtra¤ca yathàsannive÷aü pàdyàrghyàcamanãyapàtraü jalàdipårõamagrataþ sthàpayitvà yathàlàbhaü yaj¤opavãtavastràlaïkaraõàdi saüsthàpya . oü apasarpantu te bhåtà ye bhåtà bhåmipàlakàþ . bhåtànàmavirodhena påjàkarma karomyaham .. ityuccàrya astràya phaóiti tarjanyaïguùñhayogadhvanicchoñikayà da÷adigbandhanaü kuryàt .. * .. nàdevo devamarcayedityanurodhàt sarvadevàrcaneùu bhåta÷uddhimàhuràgamikàþ . sà yathà -- so'hamiti mantreõa jãvàtmànaü nàbhito hçdisthaparamàtmani saüyojya tataþ pçthivãü jale jalaü tejasi tejo vàyau tato vàyumàkà÷e prave÷ya dakùiõàïguùñhena dakùiõanàsàpuñaü dhçtvà yamiti vàyubãjena ùoóa÷avàrajaptena vàyvàkarùaõaråpapårakasaüj¤ayà vàyucintanaråpayà vàyavyàdhàraõayà dehaü ÷oùayitvà tato nàsàpuñàvaïguùñhànàmikàbhyàü dhçtvà ramiti vahnibãjena catuþùaùñivàrajaptena stambhanaråpakumbhakasaüj¤ayà agnicintanaråpayà àgneyyà dhàraõayà dehaü dàhayitvà lamitãndrabãjena dvàtriü÷advàrajaptena dakùiõanàsàpuñena vàyuniþsàraõaråpayà recakasaüj¤ayà aindradhyànaråpayà aindryàdhàraõayà sthirãkçtya vamiti varuõabãjena catuþùaùñivàrajaptena jalàdhipadhyànaråpayà jalàdhipadhàraõayà candramaõóalàdamçtaü sràvayitvà tenàplàvya praõavena sarvàïgaü saüghañitaü punarnavãbhåtaü cintayitvà vàyvàdibhåtàni vyomàdibhyo vyutkrameõa bahiþ kçtvà haüsa iti mantreõa paramàtmato jãvaü nàbhipadme nyaset .. * .. tata çùyàdinyàsaþ . gopàlamantre tu nàradàya çùaye namaþ ÷irasi . gàyattrãcchandase namo mukhe . ÷rãkçùõàya devàya namo hçdi . evamanyatrohanãyam .. * .. tataþ pràõàyàmaþ . tattanmålamantreõa ùoóa÷avàrajaptena aïguùñhena dakùiõanàsàpuñaü dhçtvà vàmanàsayà vàyuü pårayet . aïguùñhànàmikàbhyàü nàsàpuñau dhçtvà catuþùaùñivàrajaptena vàyuü kumbhayet . vàmanàsàmanàmikayà dhçtvà dakùiõanàsayà dvàtriü÷advàrajaptena vàyuü tyajet . punardakùiõanàsayà pårayet . ubhàbhyàü kumbhayet . vàmanàsayà recayet . punarvàmayà pårayet . ubhàbhyàü kumbhayet . dakùiõayà recayediti .. * .. tato vàhyamàtçkànyàsaþ . nyàsa÷abde draùñavyaþ .. anekadevapåjane tu bhåta÷uddhimàtçkànyàsayoravi÷eùàt sakçdevànuùñhànam .. * .. tataþ karanyàsaþ . yathà gopàle . oü klàü aïguùñhàbhyàü namaþ aïguùñhayoþ . oü klãü tarjanãbhyàü svàhà tarjanyoþ . oü klåü madhyamàbhyàü vaùañ madhyamayoþ . oü klaiü anàmikàbhyàü håü anàmikayoþ . oü klauü kaniùñhàbhyàü vauùañ kaniùñhayoþ . oü klaþ karatalapçùñhàbhyàü phañ karatalapçùñhayoþ . evamanyatràpyåhyam .. tato'ïganyàsaþ . oü klàü hçdayàya namaþ hçdaye hastatalena . oü klãü ÷irase svàhà aïguùñhàïgulibhiþ ÷irasi . oü klåü ÷ikhàyai vaùañ adhomukhàïgulimuùñinà ÷ikhàyàm . oü klaiü kavacàya håü vyastakaratalàbhyàü à÷iraþpàdaparyantaråpasarvàïge . oü klauü netràbhyàü vauùañ tarjanãmadhyamàbhyàü netrayoþ . oü klaþ astràya phañ årdhvàdhastàlatrayaü choñikàbhirda÷adigbandhana¤ca kuryàt . evamanyatràpyåhanãyam . àgamoktàdipåjane tu bhåta÷uddhyàdiniyamaþ anyatra tvaniyamaþ .. * .. tato'rghyasthàpanam . vàmato'rghyapàdyàdyàcamanãyapàtràõi saüsthàpya arghyapàtraü jalagandhapuùpaiþ saüpåjya tattaddevatàmålamantraü sarvadevatàsàdhàraõe tu praõavaü và aùñadhà japtvà dhenumudrayà amçtãkçtya tadudakaü pàtràntare ki¤cit kçtvà tenodakenàtmànaü påjopakaraõa¤càbhyukùayet . praõavàditattaddevatàcaturthyantanàmnà namo'ntena målamantreõa và àtmànaü gandhàdibhirabhyarcya tadråpaü dhyàtvà tatastàmrapàtre candanàdiracitàùñadalapadme sambodhanàntadevatànàmnà ihàgacchetyàvàhya sthàpayitvà målena caturthyantanàmnà àsanaü dattvà sambodhanàntanàmnà svàgataü te iti pçcchet . dãkùitastu målamantramuccàrya praõavàdicaturthyantanàmnà namo'ntena dadyàditi vi÷eùaþ . evaü pàdyàrghyàcamanãyàdãni dadyàt . pàdyàrdhyayoþ paurbàparye tvaniyamaþ . tato ghçtamadhudadhimelakapalamitaü kàüsyapàtrasthaü pihita¤ca madhuparkaü punaràcamanãya¤ca dadyàt . tato laukikaùaùñyadhika÷atatrayatolakànyånavaidikàùñottara÷atapalànyånajalena tadabhàve ùaùñiraktikamàsadvayàdhikatrayoda÷atolakaråpavaidikapalacatuùñayànyånajalena idaü snànãyaü evaü dugdhàdinàpi . ghçtàdisnàne tu gandhadravyacårõakaviråkùaõamuùõodakena kùàlanaü càïgaü tataþ punaràcamanãyaü vàsasã punaràcamanãyaü dadyàt . pratyekamalaïkàraü yaj¤opavãtaü gandhaü puùpaü dhåpaü dãpaü naivedyaü punaràcamanãyaü tàmbålaü dattvà målamantraü yathà÷akti japtvà samarpyatriþ pradakùiõãkçtya aùñàïgapraõipàtena pa¤càïgapraõipàtena và ÷irasi karadvayasaüyogena ca praõamya stutvà praõavàdisambodhanàntanàmnà kùamasveti visarjayet . yatra yadupacàradravyàsambhavastadarthaü jalaü deyam . pratiùñhitasthiratarapratimàyàü tattadàvàhanavisarjane na staþ . evaü ÷àlagràme jale và sarvadevapåjane'pi yathàlàbhaü pàdyàdida÷opacàraiþ . gandhapuùpadhåpadãpanaivedyaiþ pa¤copacàraiþ gandhapuùpàbhyàü và kevalena puùpeõa kevalenàkùatena kevalena jalena mànasikena và påjayet . tatra sàmànyadevatàdhåpaþ ÷àradàyàm . saguggulvagurå÷ãra÷arkaràmadhucandanaiþ . dhåpayedàjyasaümi÷rairnãcairdevàya de÷ikaþ .. etairmilitairyathàlàbhaü và . iti sarvadevatàsàdhàraõo vidhiþ .. * .. tataþ prathamaü såryapåjà . oü såryàyanamaþ iti påjayet . tatra gandhàþ . candanàgurukarpåravãraõamålapadmakàùñharaktacandanàni . puùpàõi . mallikàmàlatãkaravãracampakapàñalàvakulatagarapãtajhiõñãkundanavamallikà÷okapadmàgastyajavàpuùpàõi vihitàni . tulasãkçùõatulasãdårvàvilvapatràõi ràjitàkà¤cyekadalatagaramudgalàni niùiddhàni . dhåpà÷ca . guggulvagurudevadàruvilvàni . dãpastu ghçtena tailena và . naivedyàni vividhabhakùyàõi .. * .. atha gaõe÷apåjà . tadàvàhane . oü bhårbhuvaþsvargaõe÷a ihàgaccha iti dårvàpuùpàkùatairàvàhya oü gaõe÷àya nama ityanena påjayet . tatra tulasã niùiddhà . raktacandanaraktapuùpàdikaü vihitam . devatàntaraprasiddhaü anyat mukulàdikaü na deyam .. * .. atha durgàpåjà . oü bhårbhuvaþsvardurge ihàgaccha iti puùpàkùatairàvàhya oü durgàyai nama ityanena påjayet . tatra gandhàþ candanàgurukarpårakuïkumàni . puùpàõi mallikotpalapunnàga÷amãcampakà÷okakarõikàrakaravãratulasãvilvapatràdãni vihitàni . mukulàrkamandàrapuùpàõi niùiddhàni . dhåpàþ kçùõàgurusahitaghçtamahiùàkùagugguluvilvànyatamàni vãraõamålacandane'pi . dãpastu ghçtena tailena và . naivedyàni àmranàrikelakharjårakadalãbãjapåràdãni . kvathitaü viddhaü phalaü niùiddham . yatnapakvakadalãphalamapi vihitam .. * .. atha ÷ivapåjà . udaï mukhaþ oü namaþ ÷ivàya namaþ iti mantreõa påjayet . tatra gandhaþ agurucandane . puùpàõi ca arkakaravãrajàtãvakulapàñalà÷vetamandàranàgake÷aracampaka-dhuståravilvàmalaka-tulasãpatràõi vihitàni . ketakãmàdhavãpuùpakundayåthãmadantikà÷irãùasarjabandhåkamukulamàtràõi niùiddhàni . dhåpastu ghçtagugguluvilvaphalàni u÷ãràgurucandanàni ca . dãpastu ghçtena tailena sarùapàdinà và . naivedyàni guóakhaõóaghçtapakvamàtuluïgaphalàdãni .. * .. atha pàrthiva÷ivaliïgapåjàvidhiþ . oü haràya nama iti mçdàharaõam . oü mahe÷varàya nama iti ghañanam . oü ÷ålapàõe iha supratiùñhito bhava iti pratiùñhà . àcàràt dhyàyennityamityàdinà ÷àradoktaü dhyàyet . pinàkadhçk ihàgaccha ityàvàhanam . oü pa÷upataye nama iti snapanam . etat pàdyaü oü namaþ ÷ivàya nama iti pàdyàdibhiþ saüpåjya vàmàvartena vedyàü pràcyàdiùu oü sarvàya kùitimårtaye namaþ oü bhavàya jalamårtaye namaþ oü rudràya agnimårtaye namaþ oü ugràya vàyumårtaye namaþ oü bhãmàya àkà÷amårtaye namaþ oü pa÷upataye yajamànamårtaye namaþ oü mahàdevàya somamårtaye namaþ oü ã÷ànàya såryamårtaye namaþ . ityaùñamårtãþ puùpaiþ påjayet . tato mukhavàdyaü kçtvà mahàdeva kùamasveti saühàramudrayà visarjayet . strã÷ådrastu namaþ ÷ivàyeti mantreõa påjayet .. * .. atha viùõupåjà . ÷aïkhàdyarghyapàtraü purato nidhàya tribhàgajalenàpårya vamiti dhenumudrayà amçtãkçtya oü viùõave nama ityaùñadhà japitvà tenodakenàtmànaü påjopakaraõa¤càbhyukùet . dãkùitastu tanmantramuccàrya tannàmnà påjayet aïgàdyàvaraõa¤ca påjayet ÷àlagràme maõau pratimàùñadalapadmajalàdiùu . tatra ÷àlagràme àvàhanavisarjane na staþ . dhyeyaþ sadetyàdinà dhyàtvà oü bhagavan viùõo ihàgacchetyàdyakùatapuùpairàvàhya idamàsanaü oü ÷rãviùõave namaþ oü viùõo svàgatamiti pçcchet etat pàdyaü oü viùõave namaþ sàmagastu idamarghyaü oü viùõave namaþ iti vadet . taditarastu eùo'rgha iti vi÷eùaþ . tatra dravyàõi ku÷apuùpàkùatasiddhàrthacandanatoyàni yathàlàbhaü và ardhyapàdyayostu paurbàparyeõa niyamaþ . àcamanãye sugandhidravyayuktajalaü kevalaü và pra÷astajalam . ghçtamadhudadhyàtmako madhuparkaþ tadabhàve kevalaü và madhu . pårbavadidamàcamanãyaü idaü snànãyaü tatra laukikaùaùñyadhika÷atatrayatolakànyånaü jalam . punaràcamanãyaü idaü vastraü punaràcamanãyaü idamàbharaõaü punaràcamanãyaü gandhastu aïguùñhayuktakaniùñhayà gandhamudrayà tatra candanàgurukarpårakuïkumavãraõamålapadmakàùñhasihlakaraktacandanakastårikàjàtãphalàni ghçùñàni etaccårõàni và etaddàhàkçùñaraso và puùpàõi ca tarjanyaïguùñhayogaråpapuùpamudrayà tatra mallikà-màlatãjàtã-ketakya÷oka-campakanàgake÷aravakula-padmotpalatulasã-vilvakaravãrapàribhadrapàñalà÷vetàparàjitàbahudalatagara÷vetajavàraktà÷oka÷aõapuùpabhåmicampaka÷ephàlãnavamàlikàyåthikàkadambakundalavaïgamàdhavãpuùpavakabandhåkakuruvakavilvapuùpa-bahuvàraka-kahlàradroõapalà÷apuùpàõi vihitàni . narasiühetaràvatàre ketakã niùiddhà . paryuùitamacchidràprokùitasvayaüpatitopahatamadhyàhnasnànottaratruñitapadmacampaketarakalikàtulasãtara÷uùkapatraparihita-puùpavihitetararaktapuùpacaityavçkùodbhava÷ma÷ànajàta-kuñaja-÷àlmalã÷irãùapuùpàõi niùiddhàni . bràhmaõetarasya vanodbhavàni ca . vihitapatràõi tulasãvilva÷amãbhçïgaràjatamàlàmalakaketakãpatràõi . padmakundotpalàni pa¤cadinàt parataþ paryuùitàni . tulasyagastyavilvàni kadàpi na paryuùitàni . dhåpasthàna¤ca devasya vàme purato và . tarjanyaïguùñhayogaråpadhåpamudrayà vàmahastena ghaõñàü vàdayan deyaþ . sa ca bhåmau na deyaþ . dhåpa÷ca jañàmàüsãmahiùàkùaguggulukarpåràgurusihlakadevadàrujàtãphala÷àradoktami÷ritaguggulvàdayaþ . dãpasthànaü devasya dakùiõataþ purato và . madhyàïguùñhayogaråpadãpamudrayà eùa dãpaþ ghçtena tailena và bhåmau na deyaþ . naivedyasthàna¤ca devapçùñhetarade÷aþ . anàmikàïguùñhayogaråpanaivedyamudrayà etannaivedyaü tatra kadalã-panasa-jambålavanã-karamardaka-haviþsaüskçtatilamàùamudgayavagodhåmavrãhi÷àlyannaü vihitam . niùiddhantu ajàmahiùãkùãradadhighçtaü pa¤canakha varàha-matsya-mçga-cchàgetaramàüsa-hiraõyodakaspar÷etara÷vacàõóàladçùñavióàlàdyucchiùñasnehàktaparyuùitetarabhakùyam . khaõóàdãni yavagodhåmakùãravikàrà÷ca na paryuùitàþ . tataþ punaràcamanãyaü tàmbåla¤ca dattvà aùñottarasahasraü ÷ataü da÷a và uttarãyavastreõa chàditahçdde÷e sthitatiryagbhåtadakùiõakaraþ yathà÷akti målamantraü japitvà oü guhyàtiguhyagoptà tvaü gçhàõàsmatkçtaü japam . siddhirbhavatu me deva ! tvatprasàdàt tvayi sthite .. ityarghyodakena devahaste jalaü dadyàt . tato'rghya÷aïkhaü gçhãtvà triþ pradakùiõãkçtya, dhyeyaü sadà paribhavaghnamabhãùñhadohaü tãrthàspadaü ÷ivaviri¤cinutaü ÷araõyam . bhçtyàrtihaü praõatapàlabhavàbdhipotaü vande mahàpuruùa ! te caraõàravindam .. tyaktvà sudustyajasurepsitaràjyalakùmãü dharmiùñha ! àryavacasà yadagàdaraõyam . màyàmçgaü dayitayepsitamanvadhàvadvande mahàpuruùa ! te caraõàraghindam .. iti stutvà oü prasãda bhagavanniti daõóavat praõamet . oü yat ki¤cit kriyate deva mayà sukçtaduùkçtam . tat sarvaü tvayi saünyastaü tvatprayuktaþ karomyaham .. ityanena sarvaü samarpayet .. mantrahãnaü kriyàhãnaü bhaktihãnaü janàrdana . yat påjitaü mayà deva ! paripårõaü tadastu me .. iti pràrthayet .. tataþ saühàramudrayà nirmàlyapuùpamàdàya bhåmau tyajet visarjanasattve oü bhagavan viùõo kùamasveti visarjayet tadasattve nirmàlyapuùpamàdàya . oü tiùñha deva pare sthàne svasthàne parame÷vara . yatra brahmàdayaþ sarve suràstiùñhanti me hçdi .. iti mantreõa devaü hçdi sthàpayet . tata oü viùvaksenàya nama iti gandhapuùpanaivedyàgraü dadyàt . tato vaiùõavàya tannirmàlyaü anulepanaü naivedya¤ca ki¤ciddattvà ÷irasi nirmàlyaü dhàryaü sarvàïgeùvanulepanaü kçtvà yathàkàlaü pàdodakaü naivedya¤copabhu¤jãta . tatra pàdodakagrahaõe mantraþ . oü kçùõa kçùõa mahàvàho bhaktànàmàrtinà÷ana . sarvapàpapra÷amanaü pàdodakaü prayaccha me .. tatastatpànàdau paroditeùñadevatànàma ÷rutvà svayaü triruccàrya pàdodakaü pãtvà taccheùam . akàlamçtyu÷amanaü sarvavyàdhivinà÷anam . viùõoþ pàdodakaü puõyaü ÷irasà dhàrayàmyaham .. iti ÷irasi dhàrayet .. naivedyabhakùaõe mantraþ . oü ucchiùñabhojinastasya vayamucchiùñakàïkùiõaþ . yena lãlàvaràheõa hiraõyàkhyo nipàtitaþ .. ityuccàrya bhakùayet .. * .. yathàlàbhaü da÷opacàreõa và påjayet . tatra da÷opacàràþ . arghyapàdyàcamanãyamadhuparkàcamanagandhapuùpadhåpadãpanaivedyàni . pa¤copacàràþ . gandhapuùpadhåpadãpanaivedyàni . gandhapuùpàbhyàü và kevalapuùpeõa kevalajalena và påjayet tato'gnibrahmasarasvatãlakùmãõàü påjanam . ityàhnikaprayogatattvam .. * .. tantroktasàmànyapåjà kalàvatã÷abde draùñavyà ..

#<påjàrhaþ>#, tri, (påjàmarhatãti . påjà + arha + %<arhaþ .>% 3 . 2 . 12 . ityac .) påjàyogyaþ . mànyaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, manuþ . 9 . 26 .
     %<prajanàrthaü mahàbhàgàþ påjàrhà gçhadãptayaþ .
     striyaþ ÷riya÷ca geheùu na vi÷eùo'sti ka÷cana ..>%)

#<påjitaþ>#, tri, (påja + ktaþ .) pràptapåjaþ . arcitaþ . tatparyàyaþ . a¤citaþ 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 98 .. (yathà, bhaññiþ . 4 . 1 .
     %<nivçtte bharate dhãmànatre ràmastapovanam .
     prapede påjitastasmin daõóakàraõyamãyivàn ..>%)

#<påjitavyaþ>#, tri, påjanãyaþ . påjadhàtoþ karmaõi tavyapratyayaniùpannaþ ..

#<påjilaþ>#, puü, (påjyate iti . påja + %<gupàdibhyaþ kit .>% uõàø 1 . 57 . iti ilac . sa ca kit .) devatà . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ .. påjye, tri . ityuõàdikoùaþ ..

#<påjyaþ>#, puü, (påjayitumarhaþ . påja + %<arhe kçtyatçca÷ca .>% 3 . 3 . 169 . iti yat .) ÷va÷uraþ . påjanãye, tri . tatparyàyaþ . pratãkùyaþ 2 . ityamaraþ . 3 . 3 . 150 .. yathà --
     %<ahaü hi pårbo vayasà bhavadbhyastenàbhivàdaü bhavatàü na yuktam .
     yo vidyayà tapasà janmanà và vçddhaþ sa påjyo bhavati dvijànàm ..
     aùñaka uvàca .
     avàdã÷cedvayasàsmi pravçddha iti vairàjàbhyadhikaþ katha¤cit .
     yo vai vidvàüstapasà sa vçddhaþ sa eva påjyo bhavati dbijànàm ..>% iti màtsye 39 adhyàyaþ ..

#<påõa>#, ka saüghàte . rà÷ãkaraõe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-paraø-sakaø-señ .) ùaùñhasvarã . ka, påõayati dhànyaü lokaþ . rà÷ãkarotãtyarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<påtaü>#, klã, (påyate smeti . på + karmaõi ktaþ .) apanãtavuùadhànyam . vaolàna dhàna iti bhàùà .. tatparyàyaþ . bahulãkçtam 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 23 ..

#<påtaþ>#, tri, (på ¤a ÷odhe + ktaþ .) vratàdinà ÷uddhaþ . tatparyàyaþ . pavitraþ 2 prayataþ 3 . ityamaraþ . 2 . 7 . 45 .. ÷uddhaþ . yathà -- %<dadhigomayàdi sàmànyaü pavitraü svabhàvapavitraü và .>% iti bharataþ .. tatparyàyaþ . pavitram 2 . medhyam 3 . ityamaraþ . 3 . 1 . 55 .. yathà --
     %<cakùuþpåtaü nyaset pàdaü vastrapåtaü jalaü pibet .
     satyapåtaü vadedvàkyaü buddhipåtaü vicintayet ..>% iti màrkaõóeyapuràõam .. satyam . iti jañàdharaþ ..

#<påtaþ>#, puü, (påyate sma yeneti . på + karaõe ktaþ . yadvà, pavate smeti gatyartheti kartari ktaþ .) ÷aïkhaþ . ÷vetaku÷aþ . vikaïkatavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<påtakratàyã>#, strã, (påtakratorindrasya strã . påtakratu + %<påtakratorai ca .>% 4 . 1 . 36 . iti ïãp aikàràde÷a÷ca .) indrapatnã . ÷acã . iti jañàdharaþ ..

#<påtakratuþ>#, puü, (påtaþ kraturyena .) indraþ . iti jañàdharaþ ..

#<påtagandhaþ>#, puü, (påtaþ pavitro gandho yasya .) varvaraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 3,215b]>@
#<påtatçõam>#, klã, (påtaü pavitraü tçõamiti nityakarmadhàrayaþ .) ÷vetaku÷aþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<påtadruþ>#, puü, (påtaþ pavitro druþ .) palà÷avçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<påtadhànyaü>#, klã, (påtaü dhànyamiti nityakarmadhàrayaþ .) tilaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<påtanà>#, strã, (påtaü karotãti . tatkarotãti õic . tato bahulamanyatràpãti yuc .) harãtakã . ityamaraþ . 2 . 4 . 49 .. sindhude÷ajà svalpatvak bçhadasthiharãtakã lepane pra÷astà . iti ràjavallabhaþ .. (utpattisthàna¤càkçti÷càsyà yathà -- %<påtanà magadhodbhavà .>% %<påtanà caturasrakà .>%
     %<påtanà cataraïgulà -- .>% iti hàrãte kalpasthàna prathame'dhyàye ..) gandhamàüsã . iti ràjanirghaõñaþ .. dànavãbhedaþ . sà vakàsurabhaginã jighàüsayà stanakàlakåñapradànàt ÷rãkçùõena hatà . (etadvçttàntastu harivaü÷e 62 adhyàye draùñavyaþ ..) rogabhedaþ . iti medinã . ne, 93 .. sa ca ahipåtanànàmabàlarogaþ . tasya nidànaü yathà --
     %<padmavarõo mahàpadmo bàle doùatrayodbhavaþ .
     ÷aïkhàbhyàü hçdayaü yo và hçdayàdvà gudaü vrajet ..
     kùudraroge ca kathite ajagallyahipåtane ..>% kùudrarogoktaü yathà --
     %<÷akçnmåtrasamàyukte'÷auce'pàne ÷i÷orbhavet .
     svinne và snàpyamàne và kaõóåraktakaphodbhavà ..
     kaõóåyanàttataþ kùipraü sphoñaþ sràva÷ca jàyate .
     ekãbhåtaü vraõaü ghoraü taü vidyàdahipåtanam ..>% iti màdhavakaraþ .. * .. (lakùaõàntaramasyà yathà --
     %<srastàïgaþ svapiti sukhaü divà na ràtrau vióbhinnaü sçjati ca kàkatulyagandhiþ .
     chardyàrto hçùitatanåruhaþ kumàrastçùõàlurbhavati ca påtanàgçhãtaþ ..>% iti su÷rutenottaratantre saptaviü÷e'dhyàya uktam .. cikitsàsyà yathà --
     %<kapotavaïkàraluko varuõaþ pàribhadrakaþ .
     àsphotà caiva yojyàþ syurbàlànàü pariùecane ..
     vacà vayasthà golomã haritàlaü manaþ÷ilà .
     kuùñhaü sarjarasa÷caiva tailàrthe varga iùyate ..
     hitaü ghçtaü tugàkùãryàü siddhaü madhurakeùu ca .
     kuùñhatàlã÷akhadiraü candanasyandane tathà ..
     devadàru vacàhiïgu kuùñhaü girikadambakaþ .
     elàhareõava÷càpi yojyà taddhåpane sadà ..
     gandhanàkulikumbhãkà majjàno vadarasya ca .
     karkañàsthi ghçta¤caiva dhåpanaü sarùapaiþ saha ..
     kàkàdanãü citraphalàü vimbãü gu¤jà¤ca dhàrayet .
     matsyaudana¤ca kurvãta kç÷aràü palalantathà ..
     ÷aràvasampuñe kçtvà valiü ÷ånyagçhe haret .
     ucchiùñenàbhiùekena ÷irasi snànamiùyate ..
     påjyà ca påtanà devã valibhiþ sopahàrakaiþ .
     malinàmbarasaüvãtà malinàråkùamårdhajà ..
     ÷ånyàgàrà÷rità devã dàrakaü pàtu påtanà .
     durdr÷anà sudurgandhà karàlà meghakàlikà ..
     bhinnàgàrà÷rayà devã dàrakaü pàtu påtanà ..>% iti cottaratantre dvàtriü÷attame'dhyàye su÷rutenoktam ..) bàlamàtçkàvi÷eùaþ . yathà -- %<tçtãye divase màse varùe và gçhõàti påtanà nàma màtçkà . tayà gçhãtamàtreõa prathamaü bhavati jvaraþ .. gàtramudvejayati stanyaü na gçhõàti dçùñiü badhnàti krandati årdhaü nirãkùate . valintasya pravakùyàmi yena sampadyate ÷ubham . nadyubhayatañamçttikàü gçhãtvà gandhaü tàmbålaü raktapuùpaü raktacandanaü raktasaptadhvajàþ saptapradãpàþ saptasvastikàþ matsyamàüsasuràþ agrabhakta¤ca dakùiõasyàü di÷i madhyàhre catuùpathe valirdàtavyaþ ÷ivanirmàlyaguggulusarùapanimbapatrameùa÷çïgairdinatrayaü dhåpayet . oü nàràyaõàya namaþ hana hana mu¤ca mu¤ca huü phañ tràyasva svàhà . caturthe divase bràhmaõaü bhojayet tataþ sampadyate ÷ubham .>% iti cakrapàõidattaþ ..

#<påtanàriþ>#, puü, (påtanàyà ariþ ÷atruþ .) ÷rãkçùõaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<påtanàsådanaþ>#, puü, (påtanàü sådayati såditavàniti và . såda + lyuþ .) ÷rãkçùõaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<påtanàhà>#, [n] puü, (påtanàü hantãti . hana + kvip .) ÷rãkçùõaþ . iti hemacandraþ ..

#<påtaphalaþ>#, puü, (påtàni pavitràõi phalànyasya .) panasaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (panasa÷abde'sya vivaraõaü vyàkhyàtam ..)

#<påtà>#, strã, (påta + ñàp .) dårvà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<påtàtmà>#, [n] puü, (påtaþ pavitra àtmà svabhàvaþ .) pavitrasvabhàvaþ . (påta àtmà svaråpaü yasya viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 15 .
     %<påtàtmà paramàtmà ca muktànàü paramàgatiþ ..>%) ÷uddhadehe, tri . yathà --
     %<÷àmbo'pi stavaràjena stutvà saptà÷vavàhanam .
     påtàtmà nãrujaþ ÷rãmàüstasmàdrogàdbimuktavàn ..>% iti ÷àmbapuràõe såryastavaþ ..

#<påti>#, klã, (punàtãti . på + kartari ktic .) rohiùatçõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<påtiþ>#, strã, (på + bhàve ktin .) pavitratà . durgandhaþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ .. (yathà, gàruóe 180 adhyàye .
     %<meùamåtrasaindhavàbhyàü karõayorbharaõàt ÷iva .
     karõayoþ påtinà÷aþ syàt kçmisràvo vina÷yati ..>%) khaññà÷amuùkaþ . khàñà÷ã iti bhàùà . tasyànulepanaguõaþ . paramàlakùmãrakùojvaranà÷itvam . iti ràjavallabhaþ .. (asyà vi÷odhanaü yathà --
     %<yathàlàbhamapàmàrgasruhyàdikùàralepitam .
     vàspasvedena saüsvidya påtiü nirlomatàü nayet ..
     dolàpàkaü pacet pa÷càt pa¤capallavavàriõà .
     khalaþ sàdhumivotpãóya tato nisnehatàü nayet ..
     àja÷obhà¤janajalairbhàvayecca punaþ punaþ .
     ÷igrumålena ketakyàþ puùpapatrapuñe ca tam ..
     pacedevaü vi÷uddhaþ san mçganàbhisamo bhavet ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe vàtavyàdhyadhikàre .. durgandhavi÷iùñe, tri . yathà, bhagavadgãtàyàm . 17 . 10 .
     %<yàtayàmaü gatarasaü påti paryuùita¤ca yat .
     ucchiùñamapi càmedhyaü bhojanaü tàmasapriyam ..>%)

#<påtikaü>#, klã, (påtyà durgandhena kàyatãti . kai + kaþ .) viùñhà . iti ràjanirghaõñaþ .. (durgandhavi÷iùñe, tri . yathà, mahàbhàrate . 13 . 9 . 11 .
     %<kiü tvayà pàpakaü pårbaü kçtaü karma sudàruõam .
     yastvaü ÷ma÷àne mçtakàn påtikànatsi kutsitàn ..>%)

#<påtikaþ>#, puü, (påtyà kàyatãti . kai + kaþ .) påtikara¤javçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 48 .. (asya paryàyàdikaü påtikara¤ja÷abde draùñavyam ..)

#<påtikarajaþ>#, puü, (påtiyuktaþ karajaþ .) kara¤jabhedaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 48 .. yathà, %<atha kañukara¤jaghoràkara¤janàmaguõàþ . kara¤jo naktamàla÷ca karaja÷ciravilvakaþ . ghçtapårõakara¤jo'nyaþ prakãryaþ påtiko'pi ca .. sa coktaþ påtikarajaþ somavalka÷ca sa smçtaþ . kara¤jaþ kañukastãkùõo vãryoùõo yonidoùahçt .. kuùñhodàvartagulmàr÷ovraõakçmikaphàpahaþ . tatpatraü kaphavàtàr÷aþkçmi÷othaharaü param .. bhedanaü kañukaü pàke vãryoùõaü pittalaü laghu . tatphalaü kaphavàtaghnaü mehàr÷aþkçmikuùñhajit .. ghçtapårõakara¤jo'pi kara¤jasadç÷o guõaiþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<påtikara¤jaþ>#, puü, (påtiyuktaþ kara¤jaþ .) kara¤javi÷eùaþ . nàñàkara¤ja iti bhàùà . kañhakareja iti hindã bhàùà . tatparyàyaþ . prakãryaþ 2 påtikarajaþ 3 påtãkarajaþ 4 påtikaþ 5 påtãkaþ 6 kalikàrakaþ 7 kalimàlakaþ 8 kalahanà÷anaþ 9 . ityamarabharatau .. prakãrõaþ 10 rajanãpuùpaþ 11 sumanàþ 12 påtikarõikaþ 13 kaióaryaþ 14 kalimàlyaþ 15 . asya guõàþ . kañutvam . tiktatvam . uùõatvam . viùavàtàrtikaõóåvicarcikàkuùñhaspar÷atvagdoùanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (asya paryàyàntaraü yathà,
     %<sa coktaþ påtikarajaþ somavalka÷ca sa smçtaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<påtikarõaþ>#, puü, (påtirdurgandhaþ karõo yasmàt .) karõarogavi÷eùaþ . tallakùaõaü yathà -- påtikarõamàha .
     %<karõavidradhipàkàdvà ma karõo vàripåraõàt .
     påyaü sravati yat påti sa j¤eyaþ påtikarõakaþ ..>% karõasràvàdbhedàrthamàha . påtãti niyamena påti yathà syàdevaü sravati .. taccikitsà yathà -- karõasrave påtikarõe tathaiva kçmikarõake . sàmànyaü karma kurvãta yogàn vai÷eùikànapi .. sarjikàcårõasaüyuktabãjapårarasaü kùipet . karõasràvarujà dàhàstena na÷yantyasaü÷ayam .. 1 .. àmrajambupravàlànàü madhukasya vañasya ca . ebhistu sàdhitaü tailaü påtikarõagadaü haret .. 2 .. jàtãpatrarase tailaü vipakvaü påtikarõajit .. 3 .. ghçùñaü rasà¤janaü nàryàþ kùãreõa kùaudrasaüyutam . pra÷asyate cirotthe tat sàsràve påtikarõake .. 4 .. kuùñhahiïguvacàdàru÷atàhvàvi÷vasaindhavaiþ . påtikarõàpahaü tailaü vastamåtreõa sàdhitam .. kuùñhàditailam .. 5 ..
     %<÷ambåkasya tu màüsena kañutailaü vipàcayet .
     tasya påraõamàtreõa karõanàóã pra÷àmyati .. 6 ..
     cårõena gandhaka÷ilàrajanãbhavena muùñyaü÷akena kañutailapalàùñhake tu .
     dhattårapatrarasatulyamidaü vipakvaü nàóãü jayeccirabhavàmapi karõajàtàm ..
     muùñiþ palam .. 7 ..
     kçmikarõavinà÷àya kçmighnãü kàrayet kriyàm .
     vàrtàkudhåma÷ca hitaþ sàrùapasneha eva ca ..
     påraõaü haritàlena gavyamåtrayutena ca .
     dhåpane karõadaurgandhye gugguluþ ÷reùñha ucyate ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (cikitsàsya yathà --
     %<nirguõóã svarase tailaü sindhudhåmarajo guóaþ .
     påraõaþ påtikarõasya ÷amano madhusaüyutaþ ..>% ityuttaratantre ekaviü÷e'dhyàye su÷rutenoktam ..)

#<påtikarõakaþ>#, puü, (påtiþ karõo yasmàt . kap .) karõarogabhedaþ . tasya lakùaõam . yathà --
     %<karõavidradhipàkàdvà jàyate càmbupåraõàt .
     påyaü sravati và påti sa j¤eyaþ påtikarõakaþ ..>% iti màdhavakaraþ .. (lakùaõàntaramasya yathà --
     %<sthite kaphe srotasi pittatejasà vilàpyamàne bhç÷asampratàpavàn .
     avedano vàpyathavà savedano ghanaü sravet påti sa påtikargakaþ ..>% ityuttaratantre viü÷e'dhyàye su÷rutenoktam ..) auùadhaü yathà --
     %<nirguõóã svarase tailaü sindhudhåmarajo guóaþ .
     påraõàt påtikarõasya ÷amano madhusaüyutaþ ..>% athavà .
     %<varuõàrdrakapitthàmrajambåpallavasàdhitam .
     påtikarõàpahaü tailaü jàtãpatrarasena và ..>% iti cakrapàõidattaþ .. (cikitsàsya yathà --
     %<ghçùñaü rasà¤janaü nàryàþ kùãreõa kùaudvasaüyutam .
     pra÷asyate cirotthe'pi sàsràve påtikarõake ..>% iti cottaratantre ekaviü÷atitame'dhyàye su÷rutenoktam ..)

#<påtikà>#, strã, (påtyà kàyatãti . kai + kaþ . ñàp .) màrjàrã . iti ràjanirghaõñaþ .. (kãñavi÷eùaþ . yathà, pa¤catantre . 3 . 99 .
     %<pulakà iva dhànyeùu påtikà iva pakùiùu .
     ma÷akà iva marteùu yeùàü dharmo na kàraõam ..>%) latà÷àkavi÷eùaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. puüi iti bhàùà .. asyàþ paryàyaguõau upodakã÷abde draùñavyau .. dvàda÷yàü tadbhakùaõe doùo yathà . påtikà brahmaghàtikà . yadapi .
     %<kusumbhaü nàlikà÷àkaü vçntàkaü pautikãntathà .
     bhakùayan patitastu syàdapi vedàntago dvijaþ ..>% ityu÷anasà sàmànyato'bhihitam . atra nàlikà ÷vetakalambãti kalpataruþ . påtikà ca dvàda÷yàmadhikadoùàya ÷ådraviùayikà và . iti tithitattvam .. (iyaü hi somàü÷uto jàteti somasyàlàbhe pratinidhitvena gràhyà . yathà, mahàbhàrate . 3 . 35 . 33 .
     %<asti màsaþ pratinidhiryathà pràhurmanãùiõaþ .
     påtikàmiva somasya tathedaü kriyatàmiti ..>%)

#<påtikàmukhaþ>#, puü, (påtikàyà mukhamiva mukhaü yasya .) ÷ambåkaþ . iti ÷abdamàlà .. (÷ambåka÷abde'sya viùayo j¤eyaþ ..)

#<påtikàùñhaü>#, klã, (påti kàùñhamiti karmadhàrayaþ .) devadàru . saralavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 54, 2 . 4 . 60 .. pavitradàru ca ..

#<påtikàùñhakaü>#, klã, (påtikàùñha + svàrthe kan .) saralavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<påtigandhaü>#, klã, (påtirgandho yasya .) raïgam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<påtigandhaþ>#, puü, (påtirgandho yasya .) gandhakaþ . iïgudãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. durgandhe, tri .. (yathà, manuþ . 4 . 107 .
     %<nityànadhyàya eva syàt gràmeùu nagareùu ca .
     dharmanaipuõyakàmànàü påtigandhe ca sarvadà ..>%)

#<påtigandhiþ>#, tri, (påtirgandho yasya . %<gandhasyedutpåtisusurabhibhyaþ .>% 5 . 4 . 135 . iti iþ .) durgandhaþ . ityamaraþ . 1 . 5 . 12 .. påtirviñ påtiriva gandho'sya . iti ràyamukuñaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 60 . 29 .
     %<avyàdhijaü kañujaü tãkùõamuùõaü ya÷omuùaü paruùaü påtigandhi .
     satàü peyaü yanna pibantyasanto manyuü mahàràja ! piba pra÷àmya ..>%)

#<påtigandhikaþ>#, tri, (påtigandhi + svàrthe kan .) durgandhaþ . iti hemacandraþ . 6 . 27 ..

#<påtigandhikà>#, strã, (påtigandho'styasyà iti . påtigandha + ñhan .) vàkucã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<påtitailà>#, strã, (påti durgandhaü tailaü yasyàþ .) jyotiùmatã . iti ratnamàlà .. nayàphañkã iti bhàùà .. (paryàyo'syà yathà --
     %<pàràvatapadã piõyà nagaõàsphuñabandhanã .
     jyotiùmatã påtitailà kecittàmiïgudãü viduþ ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

@<[Page 3,217a]>@
#<påtinasyaþ>#, puü, (påtirdurgandho nasyaþ nàsikàbhavo rogaþ .) nàsàrogabhedaþ . tasya lakùaõam . yathà,
     %<doùairvidagdhairgalatàlumåle saümårchito yasya samãraõastu .
     nireti påtirmukhanàsikàbhyàü taü påtinasyaü pravadanti rogam ..>% iti màdhavakaraþ .. auùadhaü yathà --
     %<vyàghrãdantãvacà÷igrusvarasavyoùasambhavaiþ .
     pàcitaü làvaõaü tailaü påtinàsàgadaü jayet ..>% athavà .
     %<trikañuvióaïgakasaindhavabçhatãphala÷igrusvarasadantãbhiþ .
     tailaü gojalasiddhaü nasyaü syàt påtinasyasya ..>% iti cakrapàõidattaþ .. (asya vyàkhyàne ÷rãkaõñhadattena yadbidehavacanamàhçtaü tadyathà . %<nàsikà bhavo nasyaþ påtirnasyo vàyuryatra taü påtinasyam .>% ihaiva videhaþ .
     %<kaphapittamasçïmi÷raü sa¤citaü mårdhni dehinàm .
     vidahyamuùmaõodgàóhaü rujàü kçtvàkùi÷aïkhajàm ..
     tataþ prasyandate ghràõàt saraktaü påti pãtakam .
     påtinasyantu taü vidyàdghràõakaõóålvaõapradam ..>% cikitsàntaramasya yathà --
     %<pårboddiùñe påtinasye ca jantoþ snehasvedau chardanaü ÷raüsana¤ca .
     yuktaü bhaktaü tãkùõamalpaü laghusyàduùõaü toyaü dhåmapàna¤ca kàle ..>% ityuttaratantre trayoviü÷e'dhyàye su÷rutenoktam ..)

#<påtipatraþ>#, puü, (påti patraü yasya .) ÷yonàkaprabhedaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<påtipuùpikà>#, strã, (påti puùpamasyàþ . kàpi ata itvam .) màtuluïgà . iti ratnamàlà .. makhuralevu iti mauñà và iti ca bhàùà .. (guõàdayo'syà màtuluïga÷abde j¤àtavyàþ ..)

#<påtiphalà>#, strã, (påti phalaü yasyàþ .) somaràjã . iti ratnamàlà ..

#<påtiphalã>#, strã, (påti phalaü yasyàþ . ïãù .) somaràjã . ityamaraþ . 2 . 4 . 96 .. (asyàþ paryàyo yathà --
     %<avalgujo vàkucã syàt somaràjã suparõikà .
     ÷a÷ilekhà kçùõaphalà somà påtiphalãti ca ..
     somavallã kàlameùã kuùñhaghnã ca prakãrtità ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<påtimayårikà>#, strã, (påtirmayårãva . tataþ svàrthe kan hrasva÷ca .) ajagandhà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<påtimedaþ>#, puü, (påtirmedo'sya .) arimedaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (vi÷eùo'sya arimeda÷abde boddhavyaþ ..)

#<påtivàtaþ>#, puü, (påtaye pàvitryàya vàto yasya .) vilvavçkùaþ . iti ratnamàlà .. (paryàyo'sya yathà,
     %<vilvo mahàkapitthàkhyaþ ÷rãphalo goharãtakã .
     påtivàto'tha màïgalyo màlåra÷ca mahàphalam ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm .. (påtirvàtaþ .) durgandhavàyu÷ca ..

#<påtivçkùaþ>#, puü, (påtirvçkùaþ .) ÷yonàkaþ . iti ratnamàlà .. pavitradurgandhau tarå ca ..

#<påti÷àrijà>#, strã, (påtiþ ÷àririva jàyate iti . jana + óaþ . ñàp .) khaññà÷ã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<påtãkaþ>#, puü, (puti + và ïãù . tadvat kàyatãti . kai + kaþ .) påtikara¤jaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathàsya paryàyaþ .
     %<påtãkara¤jaþ påtãkaþ prakãrya÷ca sakaõñakaþ ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm .. yathà ca su÷rute . 1 . 36 .
     %<påtãka÷citrakaþ pàñhà vióaïgailàhareõavaþ ..>%) gandhamàrjàraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<påtãkara¤jaþ>#, puü, (putãyuktaþ kara¤jaþ .) påtikara¤jaþ . iti ratnamàlà .. nàñà iti bhàùà .. (paryàyo'sya yathà --
     %<påtãkara¤jaþ påtãkaþ prakãrya÷ca sakaõñakaþ ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

#<påtãkà>#, strã, (påtyà durgandhena kàyatãti . kai + kaþ .) påtikà . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<påtyaõóaþ>#, puü, (påti durgandhamaõóamasya .) gandhakãñaþ . gaüdopokà iti bhàùà .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 322 . 7 .
     %<pulàkà iva dhànyeùu påtyaõóà iva pakùiùu .
     tadvidhàste manuùyeùu yeùàü dharmo na kàraõam ..>%) jantubhedaþ . iti medinã . óe, 32 .. khañà÷ã iti bhàùà ..

#<pånaþ>#, tri, (på + ktaþ . %<på¤o vinà÷e .>% 8 . 2 . 44 . ityasya vàrtikoktyà tasya naþ .) naùñaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<påpaþ>#, puü, (på + kvip . puvaü pavitraü pàti rakùatãti . pà + kaþ .) piùñakaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 48 .. (yathà, màrkaõóeye . 15 . 24 .
     %<madhuhçtvà naro daü÷aþ påpaü hçtvà pipãlikaþ ..>% (piùñaka÷abda'sya vivçtirj¤eyà ..)

#<påpalã>#, strã, (påpaü tadàkàraü làtãti . là + kaþ .) polikà . iti hemacandraþ . 3 . 63 ..

#<påpàlã>#, strã, (påpàya alatãti . ala + ac . gauràditvàt ïãù .) polã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<påpàùñakà>#, strã, (påpadravyasàdhanã aùñakà aùñamã .) agrahàyaõãpårõimàyàþ parataþ kçùõàùñamã . tadvivaraõaü aùñakà÷abde draùñavyam . %<tatra nityaü ÷ràddhaü påpàïgakaü kartavyam . yathà gobhilaþ . aùñakà yordhvamàgrahàyaõyàstamisràùñamã . brahmapuràõe . pitryadànàya måle syuraùñakàstisra eva ca . kçùõapakùe variùñhà hi pårbà caindrã vibhàvyate .. pràjàpatyà dvitãyà syàt tçtãyà vai÷vadevakã .. àdyà påpaiþ sadà kàryà màüsairanyà bhavettathà . ÷àkaiþ kàryà tçtãyà syàdeùa dravyagato vidhiþ ..>% iti tithitattvam ..

#<påpikà>#, strã, (påpaþ påpàkàro'styasyà iti ñhan . tataùñàp .) pålikà . iti hemacandraþ . 3 . 62 ..

#<påya>#, ã ïa durgandhe . ÷ãrõyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-akaø-sakaø ca-señ . niùñhàyàmaniñ .) ùaùñhasvarã . ã, påtaþ . ïa, påyate matsyaþ durgandhaþ syàdityarthaþ . ÷ãrõirbhedanam . iti durgàdàsaþ ..

#<påyaü>#, klã, (påyate durgandho bhavatãti . påya + ac .) pakvavraõàdisambhavaghanãbhåta÷uklavarõavikçtaraktam . påüya iti bhàùà . tatparyàyaþ . kùatajam 2 malajam 3 påyanam 4 . prasitam 5 . iti ÷abdacandrikà .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 199 . 54 .
     %<ye ca duùkçtakarmàõaþ påyaü teùàü vidhãyate ..>%) påyavardhanadravyàõi yathà -- navadhànyamàùatilakalàyakulatthaniùpàvaharitaka÷àkàmlalavaõakañukaguóapiùñavikçtivallåra÷uùka÷àkàjàvikànåpaudakamàüsavasà÷ãtodakakç÷aràpàyasadadhidugdhatakraprabhçtãn pariharet .
     %<takràntairnavadhànyàdiryo'yaü varga udàhçtaþ .
     doùasaüjanano hyeùa vij¤eyaþ påyavardhanaþ ..>% iti su÷rutaþ .. (asya viùayo yathà --
     %<vàtàdçte nàsti rujà na pàkaþ pittàdçte nàsti kaphàcca påyaþ ..>% iti su÷rute såtrasthàne saptada÷e'dhyàye ..)

#<påyanaü>#, klã, (påyate'neneti . påya + lyuñ .) påyam . iti ÷abdacandrikà ..

#<påyaraktaþ>#, puü, (påyavi÷iùñaü raktamasmin .) nàsàrogabhedaþ . tasya lakùaõam . yathàha màdhavakaraþ .
     %<doùairvidagdhairathavàpi jantorlalàñade÷e'bhihatasya taistaiþ .
     nàsà sravet påyamasçgvimi÷raü taü påyaraktaü pravadanti rogam ..>% (klãvaliïge'pi dç÷yate . yathà --
     %<nicayàdabhighàtàdvà påyàsçïmàsikà sravet .
     tat påyaraktamàkhyàtaü ÷irodàharujàkaram ..>% iti vàbhañe uttarasthàne ånaviü÷e'dhyàye .. cikitsàsya yathà --
     %<vakùyàmårdhaü raktapittopa÷àntiü nàóãvatsyàt påyarakte cikitsà .
     vànte samyak càvapãóaü vadanti tãkùõaü dhåmaü ÷odhana¤càtra nasyam ..>% ityuttaratantre trayoviü÷e'dhyàye su÷rutenoktam ..)

#<påyàriþ>#, puü, (påyànàmariþ tadvinà÷akatvàt .) nimbavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. (vivaraõamasya nimba÷abde j¤àtavyam ..)

#<påyàlasaþ>#, puü, (påyaþ alasa iva yatra . sàndratvena cirànnirgamanàdeva tathàtvam .) sandhigatarogabhedaþ . tasya lakùaõaü yathà --
     %<pakvaþ ÷ophaþ sandhijaþ saüsravedyaþ sàndraü påyaü påtipåyàlasaþ saþ ..>% iti su÷rutaþ ..
     (%<påyàlasaþ sopanàhaþ sràvà÷catvàra eva ca .
     parvaõãkàlajã janturgranthisandhau na vàmayàþ ..>% %<påyàlasantu taü vidyàt sandhau kànãnake nçõàmiti vacanàt ..>% iti bhàvaprakà÷asya madhyakhaõóe caturthe bhàge ..)

#<påra>#, ã ya ïa pårtau . iti kavikalpadrumaþ .. (divàøàtmaø-sakaø-señ . niùñhàyàmaniñ .) dãrghã . ã, pårõaþ . ya ïa, påryante pitarasta¤ceti halàyudhaþ . pårtirihàpyàyanam . iti durgàdàsaþ ..

#<påra>#, ka pårtau . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøparaø-sakaø-señ .) dãrghã . ka, pitén pårayati ÷ràddhe havyaiþ kavyai÷ca yaþ sadà . iti halàyudhaþ .. iti durgàdàsaþ ..

#<påraü>#, klã, (pårayati saugandheneti . påra + kaþ .) dàhàguru . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<påraþ>#, puü, (pårayatãti . påra + kaþ .) jalasamåhaþ . (yathà, raghau . 3 . 17 .
     %<mahodadheþ påra ivendudar÷anàt guruþ praharùaþ prababhåva nàtmani ..>%) vraõasaü÷uddhiþ . khàdyavi÷eùaþ . iti medinã . re, 60 .. (pràõàyàmàdikarturnàsàrandhreõa bahiþpavanàkarùaõam . yathà, bhàgavate . 3 . 28 . 9 .
     %<pràõasya ÷odhayenmàrgaü pårakumbhakarecakaiþ .
     pratikålena và cittaü yathàsthiramaca¤calam ..>% bãjapåraþ . tatparyàyo yathà --
     %<bãjapåro màtuluïgaþ suphalaþ phalapårakaþ .
     luïgudhaþ pårakaþ påro bãjapårõo'mbuke÷araþ ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

#<pårakaþ>#, puü, (pårayatãti . påri + õvul .) vãjapåraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (asya paryàyo yathà --
     %<bãjapåro màtuluïgaþ suphalaþ phalapårakaþ .
     luïguùaþ pårakaþ påro bojapårõo'mbuke÷araþ ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..) guõakàïkaþ . iti lãlàvatã .. dhyànàdikartçnàsikàgatocchvàsaþ . brahmadhyànapårbakapràõàyàmàïgatattanmantraü japan vàmanàsikayà vàyunà dehapåraõam . (yathà, hañhayogapradãpikàyàm . 2 . 71 .
     %<pràõàyàmastridhà prokto recapårakakumbhakaiþ .
     sahitaþ kevala÷ceti kumbhako dvividho mataþ ..>%) yathàca vyàsaþ . àdànaü rodhamutsargaü vàyostristriþ samabhyaset . brahmàõaü ke÷avaü ÷ambhuü dhyàyeddevànanukramàt .. pårbavacane trirjapamàtràbhidhànàdatra tristririti vãpsà sandhyàtrayàpekùayà . brahmàõaü ke÷avaü ÷ambhuü dhyàyan mucyeta bandhanàt .. iti yogiyàj¤avalkyaþ .
     %<bhårbhuvaþsvarmaharjanastapaþ satyaü tathaiva ca .
     pratyoïkàrasamàyuktaü tathà tat savituþ padam ..
     oü àpo jyotirityetacchiraþ pa÷càttu yojayet .
     triràvartanayogàttu pràõàyàmastu ÷abditaþ ..
     pårakaþ kumbhako recyaþ pràõàyàmàstralakùaõaþ .
     nàsikàkçùña ucchvàso dhyàtuþ påraka ucyate ..
     kumbhako ni÷calaþ ÷vàso mucyamànastu recakaþ ..
     mocanaü vi÷eùayati viùõupuràõam .
     nàsaüvçtamukho jçmbheddhàsakà÷au ca varjayet .
     noccerhaset sa÷abda¤ca na mu¤cet pavanaü budhaþ ..>% ityàhnikàcàratattvam .. ùoóa÷acaturanyatarasaükhyakapraõavabãjànyatarajapenaikanàsàpuñakaraõakapràõàyàmàïgavàyupåraõam . yathà, målamantrasya bãjasya praõavasya và ùoóa÷avàrajapena vàmanàsàpuñe vàyupårakaü kuryàditi tantrasàraþ .. * .. klã, pretadehaniùpàdakà÷aucakàladeyada÷apiõóam . yathà --
     %<pårakeõa tu piõóena deho niùpàdyate yataþ .
     kçtasya karaõàyogàt punarnàvartayet kriyàm ..>% iti vàyupuràõam .. çùya÷çïgaþ .
     %<na svadhà¤ca prayu¤jãta pretapiõóe da÷àhike .
     bhàùetaitacca vai piõóaü yaj¤adattasya pårakam ..>% atra bhàùaõavidhau etatpiõóaü yaj¤adattasya pårakamityetàvanmàtra÷ruteþ ÷iraþpårakamityàdivi÷eùollekhe pramàõaü nàsti . iti smàrtabhaññàcàryàþ .. pretapiõóaistathà dattairdehamàpnoti bhàrgaveti viùõudharmottare deha÷ruterdehapårakamiti prayogàpatte÷ca . tasmàdaniruddhabhaññàdyuktaþ kevalapårakaprayoga eva yukta iti . ÷àtàtapaþ .
     %<bhartuþ piõóapradàne tu sàdhvã strã cedrajasvalà .
     vastraü tyaktvà punaþ snàtvà saiva dadyàcca pårakam ..>% iti ÷uddhitattvam .. * .. påraõakartari, tri . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, manuþ . 9 . 289 .
     %<pràkàrasya ca bhettàraü parikhàõà¤ca pårakam .
     dvàràõà¤caiva bhaïktàraü kùiprameva pravàsayet ..>%)

#<påraõaü>#, klã, (påryate aneneti . påra + karaõe lyuñ .) piõóaprabhedaþ . iti medinã . õe, 64 .. vçùñiþ . kuñannañam . iti ÷abdamàlà .. aïkànàü guõanam . iti ÷ubhaïkaraþ .. vàpatantuþ . iti hemacandraþ ..

#<påraõaþ>#, puü, (påryate'neneti . påri + karaõe lyuñ .) viùõutailam . iti dharaõiþ .. setuþ . iti hàràvalã .. (pårayatãti . påri + kartari lyuþ .) samudraþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ .. pårake, tri . iti medinã . õe, 63 .. (yathà, harivaü÷e . 129 . 52 .
     %<àsannaþ sannataraþ sàdhanànàü ÷raddhàvatàü ÷ràddhavçttipraõetà .
     patirgaõànàü mahatàü satkçtãnàü pàyànme÷aþ påraõaþ ùaóguõànàm ..>%)

@<[Page 3,218c]>@
#<påraõã>#, strã, (påryate anayeti . påri + lyuñ + ïãp .) ÷àlmalivçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 46 .. (asyà paryàyàntaraü yathà, bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .
     %<÷àlmalistu bhavenmocà picchilà påraõãtica .
     raktapuùpà sthiràyu÷ca kaõñakàóhyà ca tålinã ..>%) påryate'nayà påraõã . yathà pa¤cànàü påraõã pa¤camã ..

#<påràmlaü>#, klã, (påraü pårakamamlamatra .) vçkùàmlam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pårikà>#, strã, (påryate iti . påri + kaþ . striyàü ïãp . pårã . tataþ svàrthe kan . ñàp pårbahrasva÷ca .) piùñakabhedaþ . pårã iti kacurã iti ca bhàùà . yathà --
     %<màùàõàü piùñikàü yu¤jyàllavaõàrdrakahiïgubhiþ .
     tayà piùñikayà pårõà samità kçtapolikà .
     tatastaile vipakvà sà pårikà kathità budhaiþ ..>% asyà guõàþ .
     %<rucyà svàdbã guruþ snigdhà vàtapittàsradåùikà .
     cakùustejoharã coùõà pàke vàtavinà÷inã ..
     tathaiva ghçtapakvàpi cakùuùyà raktapittahçt ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (asyà guõàntaraü yathà --
     %<pårikàghçtapårantu tridoùa÷amanaü param .
     vçùyaü saüvçü haõaü svàdu kùatakùayanivàraõam ..>% iti hàrãte prathame sthàne dbàda÷e'dhyàye ..)

#<påritaü>#, tri, (påryate smeti . pé påri và + ktaþ . %<và dànta÷àntapårõeti .>% 7 . 2 . 27 . iti pakùe iñ .) kçtapåraõam . tatparyàyaþ . pårõam 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 98 .. guõita¤ca ..

#<påruùaþ>#, puü, (purati agre gacchatãti . pura + %<puraþ kuùan .>% uõàø 4 . 74 . iti kuùan . %<anyeùàmapi dç÷yate .>% 6 . 3 . 137 . iti nipàtanàt dãrghaþ .) puruùaþ . pumàn . ityamaraþ . 2 . 6 . 1 .. atha påruùalakùaõam .
     %<pa¤cadãrghaü caturhrasvaü pa¤casåkùmaü ùaóunnatam .
     saptaraktaü trigambhãraü trivi÷àlaü pra÷asyate ..
     bàhunetradvayaü kukùidvau tu nàsà tathaiva ca .
     stanayorantara¤caiva pa¤cadãrghaü pra÷asyate ..
     grãvàtha karõau pçùñha¤ca hrasve jaïghe supåjite .
     catvàri yasya hrasvàni påjàü pràpnoti nitya÷aþ ..
     såkùmàõyaïguliparvàõi dantake÷anakhatvacam .
     pa¤ca såkùmàõi yeùàü hi te narà dãrghajãvinaþ ..
     nàsà netra¤ca dantà÷ca lalàña¤ca ÷irastathà .
     hçdaya¤caiva vij¤eyamunnataü ùañ pra÷asyate ..
     pàõipàdatalau raktau netràntaranakhàni ca .
     tàluko'dharajihvà ca saptaraktaü pra÷asyate ..
     svaro buddhi÷ca nàbhi÷ca trigambhãramudàhçtam .
     uraþ ÷iro lalàña¤ca trivistãrõaü pra÷asyate .. * ..
     kañirvi÷àlà bahuputtrabhàgã vi÷àlahasto narapuïgavaþ syàt .
     uro vi÷àlaü dhanadhànyabhàgã ÷iro vi÷àlaü narapåjitaþ syàt ..
     na ÷rãstyajati raktàkùaü nàrthaþ kanakapiïgalam .
     dãrghabàhuü na cai÷varyaü na màüsopacitàüsakam ..
     kadàciddanturo mårkhaþ kadàcilloma÷aþ sukhã .
     kadàcittundilo duþkhã kadàcicca¤calà satã ..
     netrasnehena saubhàgyaü dantasnehena bhojanam .
     hastasnehena cai÷varyaü pàdasnehena vàhanam ..
     akarmakañhinau hastau pàdàvadhvani komalau .
     yasya pàõitalau raktau tasya ràjyaü vinirdi÷et ..
     dãrghaliïgena dàridryaü sthålaliïgena nirdhanaþ .
     kç÷aliïgena saubhàgyaü hrasvaliïgena bhåpatiþ ..
     rekhàbhirbahubhirduþkhaü svalpàbhirdhanahãnatà .
     raktàbhiþ ÷riyamàpnoti kçùõàbhirlokapåjitaþ ..
     aïguùñhodaramadhye tu yavo yasya viràjitaþ .
     unnataü bhojanaü tasya ÷ataü jãvati mànavaþ ..
     aïku÷aü kuli÷aü chatraü yasya pàõitale bhavet .
     ai÷varya¤ca vinirdiùñama÷ãtyàyurbhavedghruvam ..
     dhanuryasya bhavet pàõau païkajaü vàtha toraõam .
     tasyai÷varya¤ca ràjya¤ca a÷ãtyàyurbhaveddhruvam ..
     kaniùñhàtarjanãü yàvat rekhà bhavati càkùatà .
     viü÷atyabdàdhika÷ataü narà jãvantyanàmayàþ ..
     kaniùñhàmadhyamàü yàvat rekhà bhavati càkùatà .
     ÷atàbdaü vàtha và÷ãtirnaro jãvenna saü÷ayaþ ..
     kaniùñhànàmikàyà¤cet rekhà bhavati càkùatà .
     ùaùñiü pa¤cà÷adabdaü và narà jãvantyasaü÷ayam ..
     rekhayà bhidyate rekhà svalpàyu÷ca bhavennaraþ .
     kaniùñhàyàü sthità rekhà saükhyà yàvatikà smçtà .
     tàvatã puruùàõàntu nàrã bhavati ni÷citam ..
     karamadhyagatà rekhà dhruvà årdhvambhavedyadi .
     nçpo và nçpatulyo và ciraü khyàto'rthavàn bhavet ..
     matsyapucchaprakãrõena vidyàvittasamanvitaþ .
     pitàmahasya và ki¤cit dhana¤ca labhate dhruvam ..
     madhyamàyàü yadi yavà dç÷yante'tyanta÷obhanàþ .
     tadànyasa¤citaü vittaü pràpnotyaïguùñhake yave ..
     yasyàtha cakramaïguùñhe yavàdårdhva¤ca dç÷yate .
     tadà vai pàmaràdãnàmajjitaü dhanamàpnuyàt ..
     tarjanyàmatha cakra¤ca mitradvàrà dhanambhavet .
     tenaiva viparãtantu vyayo bhavati ni÷citam ..
     madhyamàyàü sthite cakre devadvàrà dhanaü labhet .
     tenaiva viparãtantu vyayo bhavati ni÷citam ..
     anàmàyàü bhavet cakraü sarvadbàrà bhaveddhanam .
     tenaiva viparãtantu vyayo bhavati ni÷citam ..
     kaniùñhàyàü bhaveccakraü bàõijyena dhanaü bhavet .
     tenaiva viparãtantu vyayo bhavati ni÷citam .. * ..
     lalàñe dç÷yate yasya cakrarekhàcatuùñayam .
     a÷ãtyàyuþ samàpnoti pa¤carekhàþ ÷ataü samàþ ..
     yasyonnataü lalàña¤ca tàmrakarõa¤ca dç÷yate .
     rekhàhãna÷ca kakùa÷ca sa conmatto mahãü bhramet ..
     yasya jihvà bhaveddãrghà nàsàgraü leóhi sarvadà .
     bhogã bhavati nirvàõaþ pçthvãü bhramati sarvadà ..
     dantà÷ca viralà yasya nãcavannãcakarmakçt .
     pragalbho danturaþ satyaü vedàntapàrago bhavet ..>% prakàràntaram .
     %<dantà÷ca viralà yasya gaõóe kåpo'pi jàyate .
     parastrãramaõo nityaü paravittena vittavàn ..
     dãrghaliïge ca saubhàgyaü såkùmaliïge nçpo bhavet .
     vakràsyakañhinairliïgaiþ pramàõànnirgataþ sadà ..
     ramate ca sadà dàsyàü nirghano bhavati dhruvam .
     kç÷aliïgena såkùmeõa raktavarõena bhåpatiþ .
     bahustrãramaõo nityaü nàrãõàü vallabho bhavet ..
     kç÷aliïgena raktena labhate cottamàïganàm .
     ràjyaü sukha¤ca divyàïgyàþ kanyakàyàþ patirbhavet ..
     yasya pàdatale padmaü cakraü vàpyatha toraõam .
     aïku÷aü kuli÷aü vàpi sa ràjà bhavati dhruvam ..
     kç÷anirloma÷à ye syuþ kekaràkùàþ kucelakàþ .
     kàtarà vyàlajihvà÷ca te daridrà na saü÷ayaþ .
     kapilà malinàïgà÷ca hrasvà÷caiva bçhannakhàþ ..
     kç÷àtidãrghà manujàste daridrà na saü÷ayaþ .
     civuke ÷ma÷ru÷ånyà ye nirlomahçdayà÷ca ye .
     te dhårtà naiva sandehaþ samudravacanaü yathà ..
     såcãmukhà bhagnapçùñhàþ kçùõadantàþ kucelakàþ .
     vakranàsà vajranàsàste narà duùñamànasàþ ..
     dayàlava÷ca dàtàro råpavanto jitendriyàþ .
     paropakàriõa÷caiva te'pårbà mànavàþ smçtàþ ..>% iti sàmudrake puruùalakùaõam .. * .. dànavãradayàvãrayuddhavãrasatyavãrasaüj¤akapuruùalakùaõantu puruùaparãkùàgranthe draùñavyam ..

#<pårõaþ>#, tri, (påryate smeti . pé påri và + ktaþ .
     %<và dànta÷àntapårõadastaspaùñacchannaj¤aptàþ . 7 .>% 2 . 27 . iti ióabhàvo nipàtyate ca .) påritaþ . sakalaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 98 .. (yathà, pa¤cada÷yàm . 7 . 77 .
     %<tadarthasya ca pàrokùyaü yadyevaü kiü tataþ ÷çõu .
     pårõànandekaråpeõa pratyagbodho'vatiùñhate ..>%) ÷aktaþ . iti medinã . õe, 22 .. svãyasukhecchàvadanyaþ . iti gadàdharabhaññàcàryaþ .. (pradhàyàþ puttrabhedaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 65 . 47 .
     %<siddhaþ pårõa÷ca barhã ca pårõàyu÷ca mahàya÷àþ ..>% nàgabhedaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 57 . 5 .
     %<koñi÷o mànasaþ pårõaþ ÷alaþ pàlo halãmakaþ ..>%)

#<pårõakaþ>#, puü, (pårõa + %<saüj¤àyàü kan .>% 5 . 3 . 75 . iti kan .) svarõacåóapakùã . iti medinã . ke, 125 .. (devayonivi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 7 . 55 . 4 .
     %<nañanartakagandharvaiþ pårõakairvardhemànakaiþ .
     nityodyogai÷ca krãóadbhistatra sma pariharùitàþ ..>%)

#<pårõakumbhaþ>#, puü, (salilàdibhiþ pårõaþ kumbhaþ .) jalapåritaghañaþ . tatparyàyaþ . bhadrakumbhaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 32 .. (yathà, manuþ . 11 . 187 .
     %<pràya÷citte tu carite pårõakumbhamapàü nava .
     tenaiva sàrdhaü pràsyeyuþ snàtvà puõye jalà÷aye ..>%) pårõakalasàdi÷ca . iti bharataþ .. (grathitàïgulibhyàü hastàbhyàü para÷irasaþ pãóanaü pårõakumbhaþ . iti nãlakaõñhaþ .. yathà, mahàbhàrate . 2 . 23 . 14 .
     %<bàhupà÷àdikaü kçtvà pàdàhata÷iràvubhau .
     urohastaü tata÷cakre pårõakumbhau prayujya tau ..>%)

#<pårõakoùñhà>#, strã, (pårõaü koùñhamasyàþ .) nàgaramustà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pårõapàtraü>#, klã, (pårõa¤ca tat pàtra¤ceti nityakarmadhàrayaþ .) vastupårõapàtram . bardhàpakaþ . iti medinã . re, 284 .. utsavakàle harùàt gçhãtavastràlaïkàràdi . tatparyàyaþ . pårõàlakam 2 . yathà --
     %<harùàdutsavakàle yadalaïkàràü÷ukàdikam .
     àkçùya gçhyate pårõapàtraü pårõàlaka¤ca tat ..>% iti jañàdharaþ .. (yathà, anargharàghave . 3 . 45 .
     %<÷àmbhavaü càpamàropya yo'smànànandayiùyati .
     pårõapàtramiyaü tasmai maithilã kalpayiùyate ..>%) homakarmaõi brahmadakùiõà . yathà, gobhilenàpi dar÷àdiyàgamabhidhàya pårõapàtro dakùiõà brahmaõe dadyàdityuktam . tràntatve'pi puüstvaü chàndasam . tasya pramàõantu gçhyasaügrahe yaj¤apàr÷vapari÷iùñayoþ . aùñamuùñirbhavet ku¤ciþ ku¤cayo'ùñau ca puùkalam . puùkalàni ca catvàri pårõapàtraü vidhãyate .. atra ùañpa¤cà÷adadhika÷atadvayamuùñimitaü pårõapàtram . asambhave tu chandogapari÷iùñam . yàvatà bahubhoktustu tuùñiþ pårõena jàyate . nàvaràrdhamataþ kuryàt pårõapàtramiti sthitiþ .. iti saüskàratattvam ..

#<pårõabãjaþ>#, puü, (pårõaü bãjaü yasya .) bãjapåraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (vivçtirasya bãjapåra÷abde j¤àtavyà ..)

#<pårõamà>#, strã, (pårõaü kalàpårõa¤candraü påraõaü và màtãti . mà + kaþ . ñàp . pårõimà . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<pårõamàsaþ>#, puü, (pårõamàsã pårõimà sàdhanatvenàstyasyeti . ac .) paurõamàsayàgaþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, taittirãyasaühitàyàm . 2 . 2 . 10 . 2 .
     %<vai tiùyaþ somaþ pårõamàsaþ sàkùàdeva brahmavarcasamavarundhe ..>%) pårõo màso yatreti . pårõimà . yathà, mahàbhàrate . 12 . 29 . 114 .
     %<dar÷e ca pårõamàse ca càturmàsye punaþ punaþ .
     ayajaddhayamedhena sahasraü parivatsaràn ..>%)

#<pårõamàsã>#, strã, (pårõo màsa÷càndramàso yatra . gauràditvàt ïãù .) pårõimà . iti ÷abdamàlà ..

#<pårõà>#, strã, (pårõa + ñàp .) pa¤camã . da÷amã . pårõimà . amàvasyà . yathà --
     %<nandà bhadrà jayà riktà pårõà pratipadaþ kramàt ..>% tatra strãsaüsarganiùedho yathà --
     %<pårõàsu yoùit parivarjanãyà ..>% iti tithitattvam .
     %<gurau pårõà ca saüyuktà siddhiyogàþ prakãrtitàþ ..>% iti jyotiþsàrasaügrahaþ ..

#<pårõàlakaü>#, klã, vàrdhàyanàptam . tatparyàyaþ . pårõapàtram 2 . iti trikàõóa÷eùaþ . pårõànakamapi pàñhaþ ..

#<pårõàvatàraþ>#, puü, (pårõaþ avatàraþ .) nçsiühaþ . ràmaþ . yathà --
     %<pårõo nçsiüho ràma÷ca ÷vetadvãpaviràóvibhuþ .
     paripårõatamaþ kçùõo vaikuõñhe golake svayam ..
     vaikuõñhe kamalàkànto råpabheda÷caturbhujaþ .
     goloke gokule ràdhàkànto'yaü dvibhujaþ svayam ..
     tasyaiva tejo nitya¤ca cintàü kurvanti yoginaþ .
     bhaktàþ pàdàmbujaü tejaþ kutastejasvinà vinà ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 9 adhyàyaþ ..

#<pårõikà>#, strã, nàsàcchinnãnàmakapakùã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pårõimà>#, strã, (pårõiþ påraõam . pårõiü mimãte iti . mà + kaþ . ñàp .) pa¤cada÷ã tithiþ . tatparyàyaþ . paurõamàsã 2 . ni÷àkare kalàhãne sà anumatiþ 3 pårõe ni÷àkare sà ràkà 4 . ityamaraþ . 1 . 4 . 7-8 .. pitryà 5 càndrã 6 pårõamàsã 7 anantà 8 candramàtà 9 nira¤janà 10 . iti vàcaspatiþ .. pårõimà 11 . iti haóóacandraþ .. jyotsnã 12 indumatã 13 sità 14 . iti ràjanirghaõñaþ .. sà dvividhà . yathà --
     %<ràkà cànumatã caiva dvividhà pårõimà matà .
     pårboditakalàhãne paurõamàsyà ni÷àkare .
     pårõimànumatã j¤eyà pa÷càstamitabhàskare ..
     yasmàttàmanumanyante devatàþ pitçbhiþ saha .
     tasmàdanumatã nàma pårõimà prathamà smçtà ..
     yadà càstamite sårye pårõacandrasya codgamaþ .
     yugapat sottarà ràgàttadànumatipårõimà ..
     ràkàntàmanumanyante devatàþ pitçbhiþ saha .
     ra¤janàccaiva candrasya ràketi kavayo'bruvan ..>% iti devãpuràõam .. * .. sà candrasya tithiþ . yathà --
     %<tasya brahmà dadau prãtaþ paurõamàsãü tithiü prabhuþ .
     tasyàmupoùayedràjaüstamarthaü pratipàdayet ..
     na cànnàhàra÷ca bhavettasya j¤ànaü prayacchati .
     kàntiü puùñi¤ca ràjendra ! dhanaü dhànya¤ca kevalam ..>% iti varàhapuràõe somotpattirahasyam .. * .. tasyàü jàtaphalam .
     %<kandarpatulyo yuvatãpriya÷ca nyàyàptavittaþ satataü saharùaþ .
     ÷åro balã ÷àstravicàradakùa÷cet pårõimà janmani yasya jantoþ ..>% iti koùñhãpradãpaþ .. * .. sà caturda÷ãyuktà gràhyà yugmàt . yamaþ .
     %<pakùànte srotasi snàyàttena nàyàti matpuram ..>% viùõuþ .
     %<dç÷yete sahitau yasyàü divi candrabçhaspatã .
     paurõamàsã tu mahatã j¤eyà saüvatsare tu sà ..
     tasyàü snànopavàsàbhyàmakùayaü parikãrtitam ..>% sahitau màsasaüj¤àvi÷eùanimittakçttikàdinakùatragatau . mahàkàrtikyàdidar÷anàt . tathà ca ràjamàrtaõóe .
     %<màsasaüj¤e yadà çkùe candraþ saüpårõamaõóalaþ .
     guruõà yàti saüyogaü sà tithirmahatã smçtà ..>% skàndamàtsyayoþ .
     %<paurõamàsãùu caitàsu màsarkùasahitàsu ca .
     etàsàü snànadànàbhyàü phalaü da÷aguõaü smçtam ..>% vai÷àkhãmadhikçtya yamaþ .
     %<gauràn và yadi và kçùõàüstilàn kùaudreõa saüyutàn .
     prãyatàü dharmaràjeti piténdevàü÷ca tarpayet ..
     yàvarjàvakçtaü pàpaü tatkùaõàdeva na÷yati .
     abdàyuta¤ca tiùñhecca svargaloke na saü÷ayaþ .. * ..>% brahmapuràõe .
     %<mahàjyaiùñhyàntu yaþ pa÷yet puruùaþ puruùottamam .
     viùõulokamavàpnoti mokùaü gaïgàmbumajjanàt .. * ..
     aindre guruþ ÷a÷ã caiva pràjàpatye ravistathà .
     pårõimà guruvàreõa mahàjyaiùñhã prakãrtità ..>% anuràdhàsthaguràvapi .
     %<aindre maitre yadà jãvastatpa¤cada÷ake raviþ .
     pårõimà ÷akracandreõa mahàjyaiùñhã prakãrtità ..>% anuràdhàsthacandre'pi . vyàghrabhåtiþ .
     %<aindrarkùe tvathavà maitre gurucandrau yadà sthitau .
     pårõimà jyaiùñhamàsasya mahàjyaiùñhã prakãrtità ..>% ràjamàrtaõóe .
     %<jyaiùñhe saüvatsare caiva jyaùñhamàsasya pårõimà .
     jyeùñhàmena samàyuktà mahàjyaiùñhã prakãrtità ..>% jyaiùñhasaüvatsara÷ca .
     %<jyeùñhàmålopage jãve varùaü syàcchakradaivatam ..>% iti viùõudharmottarokto gràhyaþ . saüvatsaro'tra vatsaro bodhyaþ . na tu saüvatsaràdipa¤cakàntargatavarùavi÷eùaþ . jyaiùñha iti vi÷eùaõasya vaiyarthyàpatteþ . saüvatsare yadi syàttviti pàñhaþ kàlpanikaþ . prapa¤castu malamàsatattve'nusandheyaþ .. * .. viùõudharmottarabrahmapuràõayoþ .
     %<màsi jyaiùñhe tu saüpràpte nakùatre ÷akradaivate .
     paurõamàsyàü tadà snànaü sarvapàpaü hareddvijàþ ..
     tasmin kàle tu ye martyàþ pa÷yanti puruùottamam .
     balabhadraü subhadrà¤ca te yànti padamavyayam ..>% skandapuràõe .
     %<jyaiùñhyàmaha¤càvatãrõastatpuõyaü janmavàsaram .
     tasyàü me snapanaü kuryànmahàsnànavidhànataþ ..
     jyaiùñhyàü pràtaþsnànakàle brahmaõà sahita¤ca màm .
     ràmaü subhadràü saüsnàpya mama lokamavàpnuyàt ..>% viùõudharmottare .
     %<paurõamàsã tathà màghã ÷ràvaõã ca narottamaþ .
     prauùñhapadyàmatãtàyàü tathà kçùõà trayoda÷ã ..
     etàüstu ÷ràddhakàlàn vai nityànàha prajàpatiþ ..>% tatra pårbadine saïgavalàbhe rauhiõalàbhe và paradine saïgavàlàbhe pårbadine ÷ràddham .
     %<kçùõapakùasya pårbàhõe ÷ràddhaü kuryàdvicakùaõaþ .
     kçùõapakùàparàhõe tu rauhiõantu na laïghayet ..>% iti vàyupuràõavacanàt .. ubhayadine saïgavalàbhe paradine .
     %<÷uklapakùe tithirgràhyà yasyàmabhyudito raviþ .
     kçùõapakùe tithirgràhyà yasyàmastamito raviþ ..>% iti viùõudharmottaràt .. evamakùayatçtãyàdàvapi .. * .. àùàóhakàrtikamàghapaurõamàsãùu dànamàva÷yakam . tathà càyodhyàkàõóe bharata÷apathe .
     %<àùàóhã kàrtikã màghã tithayaþ puõyasambhavàþ .
     apradànavato yàntu yasyàryo'numato gataþ ..>% apradànavato dànarahitasyaitàstithayo yàntu àryaþ ÷rãràmacandro gato yasyànumataþ ityanvayaþ . uttaravàkye yacchabdànna tacchabdàpekùà .. atha kojàgarakçtyam . kalpatarau brahmapuràõam .
     %<à÷vayujyàü paurõamàsyàü nikumbho vàlukàrõavàt .
     àyàti senayà sàrdhaü kçtvà yuddhaü sudàruõam ..
     tasmàttatra narairmàrgàþ svagehasya samãpataþ .
     ÷odhitavyàþ prayatnena bhåùitavyà÷ca bhåùaõaiþ ..
     puùpàrghyaphalamålànnasarùapaprakaraistathà .
     ve÷màni bhåùitavyàni nànàvarõairvi÷eùataþ ..
     susnàtairanuliptai÷ca narairbhàvyaü sabàndhavaiþ .
     divà tatra na bhoktavyaü manuùyai÷ca vivekibhiþ ..
     strãbàlavçddhamårkhai÷ca bhoktavyaü påjitaiþ suraiþ ..>% påjitaiþ surairiti vi÷eùaõe tçtãyà . tena påjitasurairityarthaþ .
     %<påjyà÷ca saphalaiþ patraistathà dvàrordhabhittayaþ .
     dvàropànte sudãptastu saüpåjyo havyavàhanaþ ..
     yavàkùataghçtopetaistaõóulai÷ca sutarpitaþ .
     saüpåjitavyaþ pårõenduþ payasà pàyasena ca ..
     rudraþ sabhàryaþ skanda÷ca tadà nandã÷varo muniþ .
     gomadbhiþ surabhiþ påjyà chàgavadbhirhutà÷anaþ ..
     urabhravadbhirvaruõo gajavadbhirvinàyakaþ .
     påjyaþ sà÷vai÷ca revanto yathàvibhavavistaraiþ ..
     tataþ påjyo nikumbho'pi samàùaistilataõóulaiþ .
     sugandhibhirghçtopetaiþ kç÷aràdyai÷ca bhåribhiþ ..
     bràhmaõàn bhojayitvà tu bhoktavyaü màüsavarjitam .
     vahripàr÷vagatairneyà dçùñvà krãóàþ pçthagvidhàþ ..>% tata÷ca dvàrordhabhittihavyavàhanapårõendusabhàryarudraskandanandã÷varamunayaþ sarvaireva påjyàþ . dvàrordhvabhitti÷abdo'tra bahuvacanàntaþ . nandã÷varamunirekaþ . gomatà surabhiþ . chàgavatà hutà÷anaþ . meùavatà varuõaþ . hastimatà vinàyakaþ . a÷vavatà revantaþ . sarvaireva nikumbhaþ påjyaþ . mahàrõave liïgapuràõam .
     %<à÷vine paurõamàsyàntu carejjàgaraõaü ni÷i .
     kaumudã sà samàkhyàtà kàryà lokavibhåtaye ..
     kaumudyàü påjayellakùmãmindra¤cairàvatasthitam .
     sugandhirni÷i sadve÷o akùairjàgaraõa¤caret ..>% tathà --
     %<ni÷ãthe varadà lakùmãþ ko jàgartãtibhàùiõã .
     tasmai vittaü prayacchàmi akùaiþ krãóàü karoti yaþ .
     nàrikelai÷cipiñakaiþ pitén devàn samarcayet .
     bandhåü÷ca prãõayettena svayaü tada÷ano bhavet ..>% atra ni÷ãti ni÷ãtha iti càbhidhànàdràtrikçtyamidam .
     %<tataþ pradoùavyàpinã gràhyà tithirnaktavrate sadà .
     pradoùo'stamayàdårdhvaü ghañikàdbayamiùyate ..>% iti saüvatsarapradãpadhçtavatsavacanàt .. yaddine pradoùani÷ãthobhayavyàpinã paurõamàsã taddine kojàgarakçtyam . ubhayavyàptyanurodhàt . yadà tu pårbadine ni÷ãthavyàptiþ paradine pradoùavyàptistadà paredyustatkçtyam . pradhànapåjàkàlavyàptyanurodhàt . yadà pårbedyurni÷ãthavyàptiþ paredyurna pradoùavyàptistadà sutaràü pårbedyustatkçtyam .
     %<ahaþsu tithayaþ puõyàþ karmànuùñhànato divà .
     naktàdivratayoge tu ràtriyogo vi÷iùyate ..>% iti vacanàt .. varjayedityanuvçttau matsyasåkte .
     %<mahàlakùmyàstu tulasãü jhiõñikàü kà¤canantathà ..>% lakùmãdhyànamàdityapuràõe .
     %<pà÷àkùamàlikàmbhojasçõibhiryàmyasaumyayoþ .
     padmàsanasthàü dhyàye¤ca ÷riyaü trailokyamàtaram ..
     gauravarõàü suråpà¤ca sarvàlaïkàrabhåùitàm .
     raukmapadmavyagrakaràü varadàü dakùiõena tu ..>% pà÷eti . dakùiõe pà÷àkùamàlàbhyàü vàme padmàïku÷àbhyàü bhåùitàü vàmakare hemapadmaü dakùiõakare varaü dadhatãtyarthaþ . tataþ pàdyàdibhiþ saüpåjya --
     %<oü namaste sarvadevànàü varadàsi haripriye .
     yà gatistvatprapannànàü sà me måyàt tvadarcanàt ..>% ityanena puùpà¤jalitrayaü dattvà praõamet .. indradhyànamàdityapuràõe .
     %<caturdantagajàråóho vajrapàõiþ purandaraþ .
     ÷acãpati÷ca dhyàtavyo nànàbharaõabhåùitaþ ..>% pàdyàdibhiþ saüpåjya --
     %<oü vicitrairàvatasthàya ÷a÷vatkuli÷apàõaye .
     paulomyàliïgitàïgàya sahasràkùàya te namaþ ..>% iti puùpà¤jalitrayaü dattvà praõamet . tataþ kuveraþ saüpåjyaþ . iti rudradharaþ .. taü pàdyàdibhiþ saüpåjya --
     %<oü dhanadàya namastubhyaü nidhipadmàdhipàya ca .
     bhavantu tvatprasàdànme dhanadhànyàdisampadaþ ..>% iti praõamet .. atra pradoùe sarveùàü påjeti rudradharaprabhçtayaþ .. na ca nikumbhaparyantànàü pårbàhõa eva påjanaü nirapavàdamiti vàcyam . divà tatra na bhoktavyaü ityupakramya påjyà÷ca saphalaiþ patrairityàdinà vi÷iùya påjàmabhidhàya bhoktavyamityabhidhànàt ràtràveva påjàbhojane avagamyete . ataevà÷aktànàmeva bhoktavyaü påjitaiþ surairityanena vi÷iùya divà påjàbhojane vihite .. * .. yoginãtantre .
     %<viri¤cestu gçhe óhakkàü ghaõñàü lakùmãgçhe tyajet .
     sarvavàdyamayãü ghaõñàü vàdyàbhàve tu vàdayet .. * ..>% lakùmãvàkyam .
     %<prakãrõabhàõóàmanavekùya kàriõãü sadà ca bhattuüþ pratikålavàdinãm .
     parasya ve÷màbhiratàmalajjàmevaüvidhàü strãü parivarjayàmi ..>% màrkaõóeyaþ .
     %<÷iraþ sapuùpaü caraõau supåjitau varàïganàsevanamalpabhojanam .
     anagna÷àyitvamaparvamaithunaü cirapranaùñàü ÷riyamànayanti ùañ ..
     mànuùàsthi gçhe yatra ahoràtra¤ca tiùñhati .
     tatràlakùmi ! tavàvàsastathànyeùà¤ca rakùasàm ..
     sårpadàtràdikaü yatra padàkarùettathàsanam ..>% harivaü÷e .
     %<yatra hrãþ ÷rãþ sthità tatra yatra ÷rãstatra sammatiþ .
     sammatirhrãstathà ÷rã÷ca nityaü kçùõe mahàtmani ..>% matsyapuràõe .
     %<sthiro hi yo hi puruùaþ sthira÷rãreva jàyate .
     rakùituü naiva ÷aknoti capala÷capalàü ÷riyam ..>% tathà --
     %<ava÷yamudyogavatàü ÷rãrapàrà bhavet sadà .
     brahmaprotsàhità devà mamanthuþ punarambudhim ..>% kçtyakaumudyàm .
     %<nàrikelodakaü pãtvà akùairjàgaraõaü ni÷i .
     tasmai vittaü prayacchàmi ko jàgarti mahãtale ..>% akùakrãóàyàü vyàsayudhiùñhirasaüvàdaþ pracarati . tatkrãóà caturaïga÷abde draùñavyà .. * .. vaiùõavàmçte skandapuràõam .
     %<pauùyàntu samatãtàyàü yàvadbhavati pårõimà .
     màghamàsasya devendra ! påjà viùõorvidhãyate ..>% iti . paurõamàsyantamàsamupakramya .
     %<pitaõàü devatànà¤ca målakaü naiva dàpayet .
     dadannarakamàpnoti bhu¤jãta bràhmaõo yadi ..
     bràhmaõo målakaü bhuktvà careccàndràyaõavratam .
     anyathà narakaü yàti kùattro viñ ÷ådra eva ca ..
     varaü bhakùyamabhakùya¤ca pibedvà garhita¤ca yat .
     varjanãyaü prayatnena målakaü madiràsamam .. * ..>% phàlgune dolayàtràmàha tãrthacintàmaõau brahmapuràõam .
     %<naro dolàgataü dçùñvà govindaü puruùottamam .
     phàlgunyàü saüyato bhåtvà govindasya puraü vrajet ..>% skandapuràõãyapuruùottamamàhàtmye ånatriü÷àdhyàye .
     %<phàlgunyàü krãóanaü kuryàt dolàyàü mama bhåmipa ! ..>% iti tithitattvam .. * .. tasyàþ parvatvaü parva÷abde draùñavyam ..

#<pårtaü>#, klã, (pé pàlane + bhàve ktaþ . %<na dhyàkhyàpémårchimadàm .>% 8 . 2 . 57 . iti niùñhàtasya na natvam .) pàlanam . iti ÷abdaratnàvalã .. (piparti pàlayatyanena jãvàniti . pé + karaõe ktaþ .) khàtàdikarma . ityamaraþ . 2 . 7 . 28 .. àdinà devakulyàdi . taduktam .
     %<puùkariõyaþ sabhà vàpã devatàyatanàni ca .
     àràma÷ca vi÷eùeõa pårtaü karma vinirdi÷et ..>% iti bharataþ .. tatkaraõaphalam .
     %<iùñàpårtaü dvijàtãnàü prathamaü dharmasàdhanam .
     iùñena labhate svargaü pårte mokùa¤ca vindati ..
     vàpãkåpataóàgàni devatàyatanàni ca .
     patitànyuddharedyastu sa pårtaphalama÷nute ..>% iti varàhapuràõam .. * .. vàpãtyàdãnàü pårtatvàbhidhànàt ÷ådrasyàdhikàramàha jàtåkarõaþ .
     %<vàpãkåpataóàgàdi devatàyatanàni ca .
     annapradànamàràmàþ pårtamityabhidhãyate ..
     grahoparàge yaddànaü pårtamityabhidhãyate .
     iùñàpårtaü dvijàtãnàü dharmaþ sàmànya ucyate .
     adhikàrã bhavet ÷ådraþ pårte dharme na vaidike ..>% vaidike vedàdhyayanasàdhye agnihotràdàviti ratnàkaraþ .. evaü strãõàmapi pårtàdhikàraþ . yathà nàrãtyanuvçttau bçhaspatiþ .
     %<pitçvyagurudauhitràn bhartuþ svasrãyamàtulàn .
     påjayet kavyapårtàbhyàü vçddhànàthàtithãn striyaþ ..>% iti jalà÷ayatattvam .. (pårtaü khàtàdikarma aïgatvenàstyasyeti . ac . dharmavi÷eùe, puü, . yathà, màrkaõóeye . 13 . 15 .
     %<yataste vimukhà yànti ni÷vasyaü gçhamedhinaþ .
     tasmàdiùñi÷ca pårta÷ca dharmau dvàvapi na÷yataþ ..>%)

#<pårtaþ>#, tri, (pé + karmaõi ktaþ .) påritaþ . channaþ . iti vi÷vaþ .. (yathà, bhàgavate . 3 . 24 . 31 .
     %<ai÷varyavairàgyaya÷o'vabodhavãrya÷riyà pårtamahaü prapadye ..>%)

#<pårtiþ>#, strã, påraõam . pédhàtorbhàve ktiþ . iti vyàkaraõam .. (yathà, çgvede . 6 . 13 . 6 .
     %<vi÷vàbhirgãbhirabhi pårtima÷yàü madema ÷atahimàþ suvãràþ ..>%)

#<pårva>#, ka niketane . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøparaø-nimantraõe sakaø-nivàse akaø-señ .) ùaùñhasvarã . niketanamiha nimantraõaü nivàso và . ka, pårbayati dvijàn bhoktuü gçhã . pårbayati tãrtheùu sàdhuþ . iti durgàdàsaþ .. vargyabànto'yam ..

@<[Page 3,222a]>@
#<på(rva)rbaþ>#, tri, (pårva nimantraõe nivàse và + ac .) prathamaþ . (yathà, kumàre . 1 . 53 .
     %<yadaiva pårbe janane ÷arãraü sà dakùaroùàt sudatã sasarja .
     tadà prabhçtyeva vimuktasaïgaþ patiþ pa÷ånàmaparigraho'bhåt ..>% yathàca manuþ . 2 . 184 .
     %<guroþ kule na bhikùeta na j¤àtikulabandhuùu .
     alàbhe tvanyagehànàü pårbaü pårbaü vivarjayet ..>%) àdiþ . (yathà, manuþ . 2 . 74 .
     %<bràhmaõaþ praõavaü kuryàdàdàvante ca sarvadà .
     sravatyanoïkçtaü pårbaü purastàcca vi÷ãryati ..>%) pràgdig-de÷akàlàþ . ityamaraþ .. (yathà, manuþ . 5 . 92 .
     %<dakùiõena mçtaü ÷ådraü puradvàreõa nirharet .
     pa÷cimottarapårbaistu yathàyogaü dvijanmanaþ ..>%) samagram . iti taññãkàyàü svàmã .. agraþ . iti halàyudhaþ .. (yathà, manuþ . 2 . 50 .
     %<triràcàmedapaþ pårbaü dviþ pramçjyàttato mukham .
     khàni caiva spç÷edadbhiràtmànaü ÷ira eva ca ..>%)

#<pårvagaïgà>#, strã, (pårvà càsau gaïgà ceti .) narmadànadã . iti hemacandraþ . 4 . 149 ..

#<pårvajaþ>#, puü, (pårve jàyate iti . pårva + jana + óaþ .) jyeùñhabhràtà . ityamaraþ . 2 . 6 . 43 .. (pårbakàlotpanne, tri . yathà, mahàbhàrate . 1 . 105 . 26 .
     %<tàmadbhiþ pariùicyàrtàü maharùirabhivàdya ca .
     màtaraü pårbajaþ puttro vyàso vacanamabravãt ..>%)

#<pårvajàþ>#, puü, (pårve pårvasmin kàle jàyante iti . jana + óaþ .) divyapitçgaõaþ . tatparyàyaþ . pitaraþ 2 candragolasthàþ 3 nyasta÷astràþ 4 svadhàbhujaþ 5 kavyavàlàdayaþ 6 . bahuvacanànto'yam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pårvajà>#, strã, (pårve jàyate iti . jana + óaþ . ñàp .) agrajà . jyeùñhà bhaginã . pårbaja ityamaradar÷anàt ..

#<pårvajinaþ>#, puü, (pårvo jinaþ .) atãtajinavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . ma¤ju÷rãþ 2 j¤ànadarpaõaþ 3 ma¤jubhadraþ 4 ma¤jughoùaþ 5 kumàraþ 6 aùñàracakravàn 7 sthiracakraþ 8 vajradharaþ 9 praj¤àkàyaþ 10 àdiràñ 11 nãlotpalã 12 mahàràjaþ 13 nãlaþ 14 ÷àrdålavàhanaþ 15 dhiyàmpatiþ 16 khaógã 17 daõóã 18 vibhåùaõaþ 19 vàlavrataþ 20 pa¤cacãraþ 21 siühakeliþ 22 ÷ikhàdharaþ 23 vàgo÷varaþ 24 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pårvadik>#, strã, (pårvà dik .) pràcã dik . yasyàndi÷i sårya udeti . tadadhipatirindraþ . tasyàþ paryàyàdiþ pårbà÷abde draùñavyaþ ..

#<pårvadikpatiþ>#, puü, (pårvadi÷aþ patiradhipatiþ .) indraþ . iti hemacandraþ . 2 . 87 ..

#<pårvadevaþ>#, puü, (pårva÷càsau deva÷ceti . yadvà, pårvaü deva iti supsupeti samàsaþ .) asuraþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 12 .. (naranàràyaõàvçùã . tatra dbivacanànto'yam . yathà, mahàbhàrate . 5 . 49 . 5 .
     %<teùàü mana÷ca teja÷càpyàdadànàvivaujasà .
     pårbadevau vyatikràntau naranàràyaõàvçùã ..>%)

#<pårvade÷aþ>#, puü, (pårvo de÷aþ .) pràcãdigavasthitajanapadaþ . tatparyàyaþ . vartaniþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. yathà --
     %<pràcyàü màgadha÷oõau ca vàrendrãgauóaràóhakàþ .
     vardhamànatamoliptapràgjyotiùodayàdrayaþ ..>% iti jyotistattvam ..

#<pårvapakùaþ>#, puü, (pårvaþ pakùaþ .) ÷uklapakùaþ . ityamaraþ .. (yathà, manuþ . 3 . 278 .
     %<yathà caivàparaþ pakùaþ pårbapakùàdvi÷iùyate ..>%) ÷àstrãyapra÷naþ . siddhàntaviruddhakoñiþ . tatparyàyaþ . codyam 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. de÷yam 3 phakkikà 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, màrkaõóeye . 1 . 3 .
     %<pårbapakùoktisiddhàntapariniùñhàsamànvatam ..>% adhikaraõàvayavabhedo vyavahàravi÷eùaþ . yathà, yàj¤avalkye . 2 . 17 .
     %<pårbapakùe'dharãbhåte bhavantyuttaravàdinaþ ..>%)

#<pårvapakùapàdaþ>#, puü, (pårvapakùa eva pàdaþ .) catuùpàdavyavahàràntargataþ prathamaþ pàdaþ . tasya saüj¤àntaram . bhàùà 2 pratij¤à 3 pakùaþ 4 . iti mitàkùarà .. tatra bçhaspatiþ .
     %<pårbapakùaþ smçtaþ pàdo dvipàda÷cottaraþ smçtaþ .
     kriyàpàdastathà cànya÷caturtho nirõayaþ smçtaþ ..
     mithyoktau ca catuùpàt syàt pratyavaskandane tathà .
     pràïnyàye ca sa vij¤eyo dvipàt saüpratipattiùu ..>% yadyapi saüpratipattàvapi nirõayo'sti tathàpyuttaravàdinaiva bhàùàrthasyàïgãkçtatvena kriyàsàdhyo na bhavatãti dvipàdatoktà .. * .. atha bhàùàpàdaþ . tatra bhàùàsvaråpamàhatuþ kàtyàyanabçhaspatã .
     %<pratij¤àdoùanirmuktaü sàdhya satkàraõànvitam .
     ni÷citaü lokasiddha¤ca pakùaü pakùavido viduþ ..
     svalpàkùaraþ prabhåtàrtho niþsandigdho niràkulaþ .
     virodhikàraõairmukto virodhipratirodhakaþ ..
     yadà tvevaüvidhaþ pakùaþ kalpitaþ pårbavàdinà .
     dadyàttatpakùasambaddhaü prativàdã tadottaram ..>% pratij¤à sàdhyàbhidhàyikà vàk . tasyà doùaiþ parasparaviruddhàrthapadàdibhistyaktam . sàdhyaü sàdhanàrhàbhimatàrthaü pakùaü viduþ . anyathà pratij¤àdoùeõa sàdhyadoùaþ syàt . ataevoktam .
     %<vacanasya pratij¤àtvaü tadarthasya ca pakùatà .
     asaïkareõa vaktavye vyavahàraùu vàdibhiþ ..>% vaktavye pakùapratij¤e pårbokte . nàradenàpi .
     %<sàrastu vyavahàràõàü pratij¤à samudàhçtà .
     taddhànau hãyate vàdã taraüstàmuttaro bhavet ..>% uttaro vijayã yadyapyanyatra sàdhyaü j¤àpyaü tadvi÷iùñadharmã pakùa iti bhedaþ . tathàpyatra vàkpratyàyyarõàdidharmavi÷eùavi÷iùñasya pakùatayà dharmiõo'dhamarõàdereva sàdhyatvàt sàdhyapakùayorabhedàbhidhànam . ataeva upasaühàre ca evaüvidhaþ pakùa iti mitàkùaràyàntu bhàùà pratij¤àpakùa iti nàrthàntaramityuktam . bhàùàrthamuktvà bhàùàsvaråpaprapa¤camàha svalpàkùara iti . niràkulaþ paurbàparyaviparyàsàdi÷ånyaþ .
     %<atra dyåte ca vyavahàre ca pravrate yaj¤akarmaõi .
     yàni pa÷yantyudàsãnàþ kartà tàni na pa÷yati ..>% iti gçhyasaügrahavacanàdudàsãnebhyo j¤àtvà ÷oghayet . tacchodhanamàha bçhaspatiþ .
     %<nyånàdhikaü pårbapakùaü tàvadvàdã vi÷odhayet .
     na dadyàduttaraü yàvat pratyarthã sabhyasannidhau ..>% tallikhanaprakàramàha vyàsaþ .
     %<pàõóulekhyena phalake bhåmau và prathamaü likhet .
     ånàdhikantu saü÷odhya pa÷càt patre nive÷ayet ..>% phalakaü kàùñhàdipaññakam . kàtyàyanaþ .
     %<pårbapakùaü svabhàvoktaü pràóvivàko'tha lekhayet .
     pàõóulekhyena phalake tataþ patre'bhilekhayet ..
     ÷odhayet pårbapakùantu yàvannottaradar÷anam .
     uttrareõàvaruddhasya nivçttiþ ÷odhanaü bhavet ..
     anyaduktaü likhedyo'nyadarthipratyarthinorvacaþ .
     cauravacchàsayettantu ghàrmikaþ pçthivãpatiþ ..>% svabhàvoktamakçtrimam . etacca svaravi÷eùàdinà suj¤eyam . ataeva yàj¤avalkyaþ .
     %<chalaü nirasya bhåtena vyavahàrànnayennçpaþ .
     bhåtamapyanupanyastaü hãyate vyavahàrataþ ..>% bhåtaü tattvàrthasambaddham . yadàha nàradaþ .
     %<bhåtaü tattvàrthaü sambaddhaü pramàdàbhihitaü chalam .
     kintu ràj¤à vi÷eùeõa svadharmamabhirakùatà ..
     manuùyacittavaicitryàt parãkùyà sàdhvasàdhutà .
     sarveùvarthavivàdeùu vàkchalenàvasãdati ..
     pa÷ustrãbhåmyçõàdàne ÷àsyo'pyarthànna hãyate ..>% sarveùu arthavivàdeùu pramàdàbhidhàne'pi nàvasãdati . atrodàharaõaü pa÷ustrãtyàdi . arthavivàdagrahaõànmanyukçtavivàdeùu pramàdàbhidhàne prakçtàrthàddhãyata iti gamyate . yathàhamanena ÷irasi pàdena tàóita ityabhidhàya kevalaü hastena tàóita iti vadan na kevalaü daõóyaþ paràjãyate ca . tathà ca tvaü ÷ataü mahyaü çõaü dhàrayasi matta çõatvena gçhãtatàvaddhanakatvàdityàdi bhàùà÷arãraü etacca saüskçtade÷abhàùànyatareõa yathàbodhaü vaktavyaü lekhyaü và mårkhàõàmapi vàdiprativàditvadar÷anàt . ataevàdhyàpane'pi tathoktam . viùõudharmottare .
     %<saüskçtaiþ pràkçtairvàkyayaþ ÷iùyamanuråpataþ .
     de÷abhàùàdyupàyàdyairbodhayet sa guruþ smçtaþ ..>% iti vyavahàratattvam ..

#<pårvapadaü>#, klã, (pårvaü padam .) parapadapràgvartivibhaktyantaprakçtiþ . yathà pårbapadàt saüj¤àyàmagaþ . iti vyàkaraõam ..

#<pårvaparvataþ>#, puü, (pårvaþ pårvadiksthaþ parvataþ . iti nityakarmadhàrayaþ .) udayàcalaþ . ityamaraþ . 2 . 3 . 2 ..

@<[Page 3,223a]>@
#<pårvaphalgunã>#, strã, (pårvà phalgunãti karmadhàrayaþ .) a÷vinyàdisaptaviü÷atinakùatràntargataikàda÷anakùatram . tattu khañvàkçtitàrakàdbayàtmakam . tasyàdhiùñhàtrã devatà bhagaþ . iti muhårtacintàmaõiþ .. api ca .
     %<dakùiõottaragate dvitàrake yonibhe milati mastakopari .
     kãñataþ sphuñasaroruhànane ! niþsçtà 268 gajarasàkùiliptikàþ ..>% daø 4 . 28 . iti kàlidàsakçtaràtrilagnaniråpaõam .. * .. tatra jàtaphalam .
     %<÷årastyàgã sàhasã bhåmibhartà kopàkràntaþ syàcchiràlo'tidakùaþ .
     dhårtaþ kråro'tyantavàtàdhikaþ pràkphalnya÷cejjanmakàle ca yasya ..>% iti koùñhãpradãpaþ ..

#<pårvaphalgunãbhavaþ>#, puü, (pårvaphalgunyàü bhavatãti . bhå + ac .) bçhaspatiþ . iti ÷abdamàlà ..

#<pårvabhadrapadaþ>#, puü, a÷vinyàdisaptaviü÷atinakùa tràntargatapa¤caviü÷anakùatram . tatparyàyaþ . proùñhapadàþ 2 . ityamaraþ .. %<dve pårbabhàdrapadottarabhàdrapadàsu . proùñho gauþ bhadra÷ca gauþ tasyeva yàda àsàü tàstathà . grahapatiriva bhadrapàdànugato ràjetyà÷caryama¤jarã ÷leùàdbhadrapadà÷abdo hrasvàdiþ bhàdrapadà÷abdodãrghàdirapãtikacit . dãrghàdipàñhaþ pràmàdika iti mukuñàdayaþ .. pårbe proùñhapade dve uttare tu bhadrapade dve samudàya÷càsàü catuþsaükhya iti bahuvacanam . kadà pårbe proùñhapade kadà uttare proùñhapade iti tàrakayordvitvàt dvivacanam . phalgunãproùñhapadà÷abdo dvitve bahutve ca bhadrapadà dve'pãti kecit bhadrapadena yuktaþ kàla iti prayogàt puüliïgo'pi bhadrapada iti kecit .>% iti taññãkàyàü bharataþ .. * ..

#<pårvabhadrapadàþ>#, strã, a÷vinyàdisaptaviü÷atinakùa tràntargatapa¤caviü÷anakùatram . tatparyàyaþ . proùñhapadàþ 2 . ityamaraþ .. %<dve pårbabhàdrapadottarabhàdrapadàsu . proùñho gauþ bhadra÷ca gauþ tasyeva yàda àsàü tàstathà . grahapatiriva bhadrapàdànugato ràjetyà÷caryama¤jarã ÷leùàdbhadrapadà÷abdo hrasvàdiþ bhàdrapadà÷abdodãrghàdirapãtikacit . dãrghàdipàñhaþ pràmàdika iti mukuñàdayaþ .. pårbe proùñhapade dve uttare tu bhadrapade dve samudàya÷càsàü catuþsaükhya iti bahuvacanam . kadà pårbe proùñhapade kadà uttare proùñhapade iti tàrakayordvitvàt dvivacanam . phalgunãproùñhapadà÷abdo dvitve bahutve ca bhadrapadà dve'pãti kecit bhadrapadena yuktaþ kàla iti prayogàt puüliïgo'pi bhadrapada iti kecit .>% iti taññãkàyàü bharataþ .. * ..

#<pårvabhàdrapadàþ>#, strã, a÷vinyàdisaptaviü÷atinakùa tràntargatapa¤caviü÷anakùatram . tatparyàyaþ . proùñhapadàþ 2 . ityamaraþ .. %<dve pårbabhàdrapadottarabhàdrapadàsu . proùñho gauþ bhadra÷ca gauþ tasyeva yàda àsàü tàstathà . grahapatiriva bhadrapàdànugato ràjetyà÷caryama¤jarã ÷leùàdbhadrapadà÷abdo hrasvàdiþ bhàdrapadà÷abdodãrghàdirapãtikecit . dãrghàdipàñhaþ pràmàdika iti mukuñàdayaþ .. pårbe proùñhapade dve uttare tu bhadrapade dve samudàya÷càsàü catuþsaükhya iti bahuvacanam . kadà pårbe proùñhapade kadà uttare proùñhapade iti tàrakayordvitvàt dvivacanam . phalgunãproùñhapadà÷abdo dvitve bahutve ca bhadrapadà dve'pãti kecit bhadrapadena yuktaþ kàla iti prayogàt puüliïgo'pi bhadrapada iti kecit .>% iti taññãkàyàü bharataþ .. * .. tàü tu dakùiõottaravartikhañvàkçtitàrakàdvayàtmikàþ . bhàràkçtitàràdvayaråpà và . tadadhidevatà ajapàdaþ àsàü jaghanyaguõaþ . iti jyotiùam .. api ca .
     %<bhàramårtibhçtikoparisthite pårbabhàdrapadabhe dvitàrake .
     liptikàþ karikaràkùi 228 saümità niþsaranti vçùabhodayàt priye ! ..>% daø 3 . 48 . iti kàlidàsakçtaràtrilagnaniråpaõam .. * .. tatra jàtaphalam .
     %<jitendriyaþ sarvakalàsu dakùo jitàripakùaþ khalu tasya nityam .
     bhavenmahãyàn sutaràmapårbà pårbà yadà bhàdrapadà prasåtau ..>% iti koùñhãpradãpaþ ..

#<pårvayakùaþ>#, puü, (pårva÷càsau yakùa÷ceti . pårve pårvasmin kàle yakùo và .) jinavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . maõibhadraþ 2 jambhalaþ 3 jalendraþ 4 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pårvaraïgaþ>#, puü, (pårvaü rajyate'sminniti . ra¤ja + adhikaraõe gha¤ .) nàñyopakramaþ . iti hemacandraþ . 2 . 196 .. tatparyàyaþ . pràksaügãtam 2 guõanikà 3 . iti jañàdharaþ .. (asya lakùaõaü yathà, sàhityadarpaõe . 6 . 10 .
     %<yannàñyavastunaþ pårbaü raïgavighnopa÷àntaye .
     ku÷ãlavàþ prakurvanti pårbaraïgaþ sa ucyate ..>%)

#<pårvaràgaþ>#, puü, (pårvaþ pårvajàto ràgo'nuràgaþ .) nàyakanàyikayorda÷àvi÷eùaþ . yathà --
     %<÷ravaõàddar÷anàdvàpi mithaþsaüråóharàgayoþ .
     da÷àvi÷eùo yo'pràptau pårbaràgaþ sa ucyate ..>% iti sàhityadarpaõam ..

#<pårvaràtraþ>#, puü, (ràtreþ pårvo bhàgaþ . ac samàse . %<ràtràhnàhàþ puüsi .>% 2 . 4 . 29 . iti puüstvam .) ràtreþ pårbabhàgaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<pårvaråpaü>#, klã, (pårvaü råpamiti karmadhàrayaþ .) pårbalakùaõam . vaidyake bhàvivyàdhibodhakacihram . yathà --
     %<--pràgråpaü yena lakùyate .
     utpitsuràmayo doùavi÷eùeõànadhiùñhitaþ .
     liïgamavyaktamalpatvàdvyàdhãnàü tadyathàyatham ..>% dvividhaü hi pårbaråpaü bhavati . sàmànyaü vi÷iùña¤ca . sàmànyaü yena doùadåùyasaümårchanàvasthàjanitena bhàvijvaràdivyàdhimàtraü pratãyate na tu vàtàdijanitatvàdivi÷eùaþ . yathà . ÷ramo ratirvivarõatvamiti . tathà bàlaguruvàkyapradve'ùàdi . sàmànyàbhipràyeõaiva tantràntaraü yathà . vyàdherjàtirvubhåùà ca pårbaråpeõa lakùyate . bhàvaþ kimàtmakatva¤ca lakùyate lakùaõena tu iti .. tathàha parà÷araþ . pårbaråpaü nàma yena bhàvivyàdhivi÷eùo lakùyate na tu doùavi÷eùa iti . vi÷iùñaü yathà . uraþkùatàdau liïgànyeva vàtàdijànyavyaktàni . yaduktaü tatraiva . avyaktaü lakùaõaü teùàü pårbaråpamiti smçtamiti . tathàha su÷rutaþ . sàmànyato vi÷eùàttu jçmbhàtyarthaü samãraõàt . pittànnayanayordàhaþ kaphànnànnàbhinandanamiti .. hàrãte'pyuktam . iti pårbaråpamaùñànàü jvaràõàü sàmànyato vi÷eùàttu jçmbhàïgamardabhåyiùñhaü hçdayodvegi vàtajamiti . pràgråpaü yena lakùyate ityasyàrthamàha rakùitaþ . yena ÷ramàdinà utpitsuþ sàmagrãsàkalyàdutpàdeccharàmayo rogaþ doùavi÷eùeõa vàtàdijanyàsàdhàraõavepathvàdinà anadhiùñhito'sambaddho lakùyate j¤àyate tatpràgråpamiti . liïgamavyaktamalpatvàdityasyàrthamàha sa eva . pràgråpamityanena pårboktena sambandhaþ liïgaü lakùaõam avyaktaü nàtyabhivyaktaü tatra heturalpatvàt na tvàvaraõàdiyogàdavyaktatvamityarthaþ yathàyathaü yasya vyàdheryadråpaü tadevàvyaktaü tasya pårbamityarthaþ . anye tu pårbaråpalakùaõamàhuþ . sthànasaü÷rayiõaþ kruddhà bhàvivyàdhiprabodhakam . doùàþ kurvanti yalliïgaü pårbaråpaü taducyate .. iti .. saükùepatastu lakùaõaü bhàvivyàdhibodhakameva liïgaü pårbaråpam . iti màghavakaravijayarakùitau ..

#<pårvavàdaþ>#, puü, (pårvo vàdaþ .) vyavahàre ràjàdisamãpe pràgàvedanam . yathà --
     %<pårbavàdamparityajya yo'nyamàlambate punaþ .
     padasaükràmaõàjj¤eyo hãnavàdã sa vai naraþ ..>% iti mitàkùarà ..

#<pårvavàdã>#, [n] puü, (pårvavàdo'styasyeti . pårbavàda + iniþ .) pràgabhiyoktà . prathamavivàdã . yathà --
     %<pràïnyàyakàraõoktau tu pratyarthã nirdi÷et kriyàm .
     mithyoktau pårbavàdã tu pratipattau na sà bhavet ..>% iti mitàkùarà ..

#<pårva÷ailaþ>#, puü, (pårvaþ pårvade÷asthito và ÷ailaþ .) udayaparvataþ . iti jañàdharaþ ..

#<pårvasaraþ>#, tri, (pårvaþ san saratãti . pårva + sç + %<pårbe kartari .>% 3 . 2 . 19 . iti ñaþ .) agragàmã . yathà, bhaññiþ . 5 . 97 .
     %<dviùan vanecaràgràõàü tvamàdàya caro vane .
     agresaro jaghanyànàü màbhåt pårbasaro mama ..>%

#<pårvasàraþ>#, tri, pårvaü de÷aü saratãti kartari ùaõ (aõ)pratyayaþ . pårbasaraþ . iti vyàkaraõam ..

#<pårvà>#, strã, (pårva + ñàp .) pårvadik . tatparyàyaþ . pràcã 2 purà 3 màghonã 4 aindrã 5 màghavatã 6 . taddigbhavavàyuguõàþ .
     %<pårbastu madhuro vàtaþ snigdhaþ kañurasànvitaþ .
     gururvidàha÷amano vàtadaþ pittanà÷anaþ ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. api ca . ràjavallabhaþ .
     %<pràgvàto madhuraþ kùàro vahnimàndyakaro guruþ .
     vairasyagoravauùõyàni karotyapsvoùadhãùu ca ..
     bhagnotpiùñakùatàdyeùu ràga÷vayathudàhakçt .
     sannipàtajvara÷vàsatvagdoùàr÷oviùakrimãn ..
     kopayedàmavàta¤ca ghanasaüghàtakàraõam .. .. * ..>% taddigadhipatayaþ meùasiühadhanårà÷ayaþ . yathà -- pràgàdikakubhàü nàthà yathàsaükhyaü pradakùiõam . meùàdyà rà÷ayo j¤eyàstriràvçttiparibhramàt .. iti jyotistattvam ..

#<pårvàþ>#, puü, pårvajàþ . pårvapuruùàþ . bahuvacanànto'yam . ityamaraþ . 3 . 3 . 133 .. (yathà, radhuþ . 1 . 67 .
     %<matparaü durlabhaü matvà nånamàvarjitaü mayà .
     payaþ pårbaiþ svani÷vàsaiþ kavoùõamupabhujyate ..>%)

#<pårvàdriþ>#, puü, (pårvaþ pårvadiksthito và adriþ parvataþ .) udayàcalaþ . tatparyàyaþ . dinamårdhà 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 1 . 18 .
     %<piïgottuïgajañàjåñagato yasyà÷nute navaþ .
     sandhyàpi÷aïgapårbàdri÷çïgasaïgasukhaü ÷a÷ã ..>%)

@<[Page 3,224a]>@
#<pårvàùàóhà>#, strã, (pårvà càsàvàùàóhà ceti .) a÷vinyàdisaptaviü÷atinakùatràntargataviü÷anakùatram . sà sårpàkçticatustàràtmikà . gajadantàkçtidvitàràtmikà và . asyà adhiùñhàtçdevatà toyam . iti jyotiùam .. api ca .
     %<sårpamårtini ÷irogate catustàrake karikaroruvàribhe .
     antyabhàdamçtavàõi ! nirgatàþ khecaràmbara÷a÷àïkaliptikàþ ..>% daø 1 . 49 .. iti kàlidàsakçtaràtrilagnaniråpaõam .. * .. tatra jàtaphalam .
     %<bhåyo bhåyaståyamànànrakto bhakto deve bandhumànyo'tidakùaþ .
     pårbàùàóhà janmakàle yadi syàdàùàóhaþ syàdvairivarge nitàntam ..>% iti koùñhãpradãpaþ ..

#<pårvàhõaþ>#, puü, (ahraþ pårvam . pårvàparàdharetyekade÷isamàsaþ . %<ràjàhaþsakhibhyaùñac .>% 5 . 4 . 91 . iti ñac . %<ahvo'hra etebhyaþ .>% 5 . 4 . 88 . iti ahràde÷aþ . %<ahno'dantàt .>% 8 . 4 . 7 . iti õatvam . %<ràtràhràhàþ puüsi .>% 2 . 4 . 29 . iti puüstvam .) tridhàvibhaktadinaprathamabhàgaþ . sa ca triü÷addaõóadinamàne såryodayàvadhida÷adaõóakàlaþ . yathà, pårbàhõo vai devànàü madhyandinaü manuùyàõàmaparàhõaþ pitéõàm . iti ÷rutiþ .. api ca . tridhàvibhaktadinabhàgàbhipràyeõa tu lokàkùiþ .
     %<pårbàhõe madhyame vàpi yadi parva samàpyate .
     tadopavàsaþ pårbedyustadaharyàga iùyate ..
     aparàhõe'thavà ràtrau yadi parva samàpyate .
     upoùya tasminnahani ÷vobhåte yàga iùyate ..>% upoùyeti nàhoràtràbhojanaparaü kintu kçte agnyàdhàne devà yajamànasya samãpamupavasantãti upavàsa÷abdenàgnyàdhànamucyate . såryodayàvadhipraharadvayam . dvidhàvibhaktadinapårbabhàgaþ . yathà . pårbàhõàparàhõaråpadvidhàvibhaktadinasyàvadhitvenàvartanamàha skandapuràõam .
     %<àvartanàttu pårbàhõo hyaparàhõastataþ paraþ ..>% àvartanàt vàsarasya chàyàparivartanàt pràgiti÷eùaþ ataevoktam .
     %<a÷vatthaü vandayennityaü pårbàhõe praharadvaye .
     ata årdhaü na vandeta a÷vatthantu kadàcana ..>% iti malamàsatattvam ..

#<pårvàhõetanaþ>#, tri, (pårvàhõe bhava iti . pårvàhõa +
     %<vibhàùà pårbàhõàparàhõàbhyàm . 4 . 3 . 24 .>% iti ñyuñyulau tuñ ca . %<ghakàlataneùu kàlanàmnaþ .>% 6 . 3 . 17 . iti vibhàùayà saptamyà aluk .) påbbàhõe bhavaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<pårvedyuþ>#, [s] vya, (pårvasminnahanãti . pårva + %<sadyaþparutparàyaiùamaþ paredyavyadyapårbedyuranyedyuriti .>% 5 . 3 . 22 . ityedyuspratyayo nipàtyate .) pårbadinam . ityamaraþ . 3 . 4 . 21 .. pràtaþkàlaþ . dharmavàsaraþ . iti medinã . avyayase, 84 .. (yathà, manau . 3 . 187 .
     %<pårbedyuraparedyurvà ÷ràddhakarmaõyupasthite .
     nimantrayeta tryavaràn samyagavipràn yathoditàn ..>%)

#<pårva>#, ka niketane . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøparaü0-nimantraõe sakaø-nivàse akaø-señ .) ùaùñhasvarã . niketanamiha nimantraõaü nivàso và . ka, pårvayati dbijàn bhoktuü gçhã . pårvayati tãrtheùu sàdhuþ . iti durgàdàsaþ .. antyavànto'yam ..

#<påla>#, ki saühatau . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøpakùe bhvàø-paraü-sakaü-señ .) ùaùñhasvarã . ki, pålayati pålati . saühatã rà÷ãkaraõam . iti durgàdàsaþ ..

#<påùa>#, vçddhau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøakaø-señ .) ùaùñhasvarã . påùati . iti durgàdàsaþ ..

#<påùaþ>#, puü, (påùati vardhate iti . påùa + kaþ .) brahmadàruvçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 41 .. tuta iti bhàùà .. (brahmadàru÷abde'sya viùayo j¤eyaþ ..)

#<påùakaþ>#, puü, (påùa + svàrthe kan .) brahmadàruvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. palà÷apipala iti hindãbhàùà .. asya paryàyaguõàþ tåla÷abde draùñavyàþ ..

#<påùabhàùà>#, strã, (påùeva sårya iva bhàsate iti . bhàsa + ac . ñàp .) indranagarã . tatparyàyaþ . surapurã 2 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<påùàsuhçt>#, [d] puü, (påùõo'suhçt . ÷ivo hi svàü÷ajavãrabhadreõàsya dantamutpàñayàmàsa ato'sya tathàtvam .) ÷ivaþ . iti hemacandraþ . 2 . 114 ..

#<påùà>#, [n] puü, (påùatãti . påùa vçddhau + %<÷vanukùan påùan plãhanniti .>% uõàø 1 . 158 . iti kaninpratyayànto nipàtyate .) såryaþ . ityamaraþ . 1 . 3 . 29 .. (yathà, màrkaõóeye . 109 . 64 .
     %<àdityaü bhàskaraü bhànuü savitàraü divàkaram .
     påùàõamaryamàõa¤ca svarbhànuü dãptadãdhitim ..>% sa tu dvàda÷àdityànàmanyatamaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 65 . 15 -- 16 .
     %<dhàtà mitro'ryamà ÷akro varuõastvaü÷a eva ca .
     bhago vivasvàn påùà ca savità da÷amastathà ..
     ekàda÷astathà tvaùñà dvàda÷o viùõurucyate .
     jaghanyajastu sarveùàmàdityànàü guõàdhikaþ ..>%)

#<pç>#, ka pårtau . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-paraøsakaø-señ .) pårtiþ pårõãkaraõam . ka, pàrayati payasà kumbhaü lokaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<pç>#, na prãtau . iti kavikalpadrumaþ .. (svàø-paraøsakaø-aniñ .) na, atithãn pçõoti . iti durgàdàsaþ ..

#<pç>#, li pàlane . iti kavikalpadrumaþ .. (hvàø-paraøsakaø-aniñ .) li, piparti . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 3,224c]>@
#<pç>#, ÷a ïa vyàyàmake . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàøàtmaø-akaø-aniñ .) vyàyàmako vyàpàraþ .. ÷a ïa, dharme vyàpriyate sudhãþ . iti durgàdàsaþ ..

#<pçkkà>#, strã, (spç÷yate iti . spç÷ + bàhulakàt kak . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) ÷àkavi÷eùaþ . pióiü iti bhàùà .. tatparyàyaþ . marunmàlà 2 pi÷unà 3 devã 4 latà 5 laghuþ 6 samudràntà 7 vadhåþ 8 koñivarùà 9 laïkàyikà 10 . ityamaraþ .. marut 11 màlà 12 spçkkà 13 koñã 14 varùà 15 laïkàpikà 16 varùàlaïkàyikà 17 . iti taññãkàyàü bharataþ .. taskaraþ 18 corakaþ 19 caõóaþ 20 . iti ratnamàlà .. asya guõàþ . pàke madhuratvam . hçdyatvam . pittakaphanà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<pçktaü>#, klã, (pçcyate sma saübadhyate smeti . pçc ramparke + ktaþ .) dhanam . iti hemacandraþ . 2 . 106 .. samparkayukte, tri .. (yathà, raghau . 2 . 13 .
     %<pçktastuùàrairgirinirjharàõàmanokahàkampitapuùpagandhã ..>%)

#<pçktiþ>#, strã, (pçc + bhàve ktin .) samparkaþ . spar÷aþ . tatparyàyaþ . spçùñiþ 2 . ityamaraþ . 3 . 2 . 9 ..

#<pçca>#, ã la ïa samparke . iti kavikalpadrumaþ .. (adàø-àtmaø-akaø-señ . niùñhàyàmaniñ .) ã, pçktaþ . la ïa, pçkte . parãpçcyate . sa ceha sampçktãbhàvaþ . sampçkte nàbhi÷astairya iti halàyudhaþ . sampçkte madhunà cårõaü bhiùagiti tu antarbhåta¤yarthatvàditi caturbhujaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<pçca>#, ki saüyamane . samparke . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø pakùe bhvàø-paraø-sakaø señ .) saüyamanaü bandhanam . ki, parcayati parcati duùñaü ràjà . iti durgàdàsaþ ..

#<pçca>#, dha ã samparke . iti kavikalpadrumaþ .. (rudhàøparaø-sakaø-akaø ca-señ . niùñhàyàmaniñ .) sampake iha saüpçktãkaraõaü sampçktãbhàva÷ca . dha, pçõakti dhanuùà bàõam . saüpçõakti na pàpibhirya iti halàyudhaþ . ã, pçktaþ . paparca . iti durgàdàsaþ ..

#<pçcchà>#, strã, (praccha jij¤àsàyàm + %<guro÷ca halaþ .>% 3 . 3 . 103 . iti aþ .) pra÷naþ . ityamaraþ . 1 . 6 . 10 .. (yathà, naiùaùacarite . 19 . 60 .
     %<iha kimuùasi pçcchà÷aüsiki÷abdaråpapratiniyamitavàcà vàyasenaiùa pçùñaþ .
     bhaõa phaõibhava÷àstre tàtaïaþ sthàninaukà vitivihitatuhãvàguttaraþ kokilo'bhåt ..>%
     %<pçcchà tantràt yathàmnàyaü vidhinà pra÷na ucyate ..>% iti ca vaidyakacarake såtrasthàne triü÷e'dhyàye ..)

#<pçja>#, i la ïa samparke . iti kavikalpadrumaþ .. (adàø-àtmaø-akaø-señ .) saptamasvarã . i, pç¤jyate . la ïa, pçïkte . ayaü kai÷cinna manyate . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 3,225a]>@
#<pçóa>#, ÷a mudi . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàø-paraøsakaø-señ .) mudi hçùñãkaraõe . ÷a, pçóati dãnaü dàtà . paróità . iti durgàdàsaþ ..

#<pçõa>#, ÷a tçpi . iti kavikalpadrumaþ . (tudàø-paraøsakaø-señ .) tçpi tçptãkaraõe . ÷a, agniü pçõati yo dbijaþ . parõità . iti durgàdàsraþ ..

#<pçtanà>#, strã, (priyate iti . pçï vyàyàme + bàhulakàt tanan guõàbhàva÷ca .) senà . senàbhedaþ . iti medinã . ne, 94 .. vàhinãtrayam . atra gajàstricatvàriü÷adadhika÷atadvayam 243 . rathàstricatvàriü÷adadhika÷atadvayam 243 . a÷và ånatriü÷adadhikasapta÷atam 729 . padàtikàþ pa¤cada÷àghika÷atadvayàdhikasahasram 1215 . samudàyena triü÷adadhikacatuþ÷atàdhikasahasradvayam 2430 . ityamarabharatau .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 2 . 21 .
     %<trayo gulmà gaõo nàma vàhinã tu gaõàstrayaþ .
     smçtàstisrastu vàhinyaþ pçtaneti vicakùaõaiþ ..>% vyàpriyante'tra yoddhàraþ iti . pçï vyàyàme . %<pçpåsàü kit .>% iti tananpratyayaþ . iti nighaõñau devaràjayajvà .. saügràmaþ . iti nighaõñuþ .. yathà, çgvede . 1 . 85 . 8 .
     %<÷årà ivedyuyudhayo na jagmayaþ ÷ravasya vo na pçtanàsu yetire ..>% %<pçnanàsu saügràmeùu yetire .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<pçtanàùàñ>#, [sàh] puü, (pçtanàü sahate iti . saha + %<chandasi sahaþ .>% 3 . 2 . 63 . iti õviþ . saheriti ùaþ .) indraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pçtha>#, ka prakùepe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøparaø-sakaø-señ .) ka, parthayati guóamauùadhe janaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<pçthak>#, vya, (prathayatãti . pratha vikùepe + %<prathaþ kit samprasàraõa¤ca .>% uõàø 1 . 136 . iti ajiþ kit samprasàraõa¤ca dhàtoþ .) bhinnam . tatparyàyaþ . vinà 2 antareõa 3 çte 4 hiruk 5 nànà 6 varjanam 7 . ityamaraþ . 3 . 4 . 3 .. (yathà, màrkaõóeye . 14 . 66 .
     %<teùàmetaiþ sitaiþ ÷àstrairmuhurvilapatàü tvacaþ .
     pçthak kurvanti vai yàmyàþ ÷arãràdatidàruõàþ ..>%)

#<pçthakkùetràþ>#, puü, (pçthak bhinnaü kùetraü utpattisthànaü yeùàmiti .) ekasmànnànàvarõastrãjàtaputtràþ . iti mitàkùarà ..

#<pçthaktvaü>#, klã, (pçthagityasya bhàvaþ . pçthak + bhàve tva .) caturviü÷atiguõàntargatasaptamaguõaþ . tasya lakùaõam . pçthakpratyayàsàdhàraõakàraõatvam . yathà, bhàùàparicchede .
     %<saükhyàvacca pçthaktvaü syàt pçthakpratyayakàraõam .
     anyonyàbhàvato nàsya caritàrthatvamucyate ..
     asmàt pçthagiyaü neti pratãtirhi vilakùaõà ..>% %<pçthaktvaü niråpayati saükhyàvaditi pçthakpratyayàsàdhàraõakàraõaü pçthaktvam . tannityatàdikaü saükhyàvat yathà hi nityeùu ekatvaü nityaü anitye anityam à÷rayadvitãyakùaõe cotpadyate à÷rayanà÷ànna÷yati tathà ekapçthaktvamapi dvitvàdivat dvipçthaktvàdikamapãtyarthaþ .>% iti siddhàntamuktàvalã ..

#<pçthaktvacà>#, strã, (pçthak tvag yasyàþ . ñàp .) mårvà . iti ratnamàlà .. (viùayo'syà mårvà÷abde j¤àtavyaþ ..)

#<pçthakparõã>#, strã, (pçthak parõàni yasyàþ . %<pàkakarõaparõapuùpaphaleti .>% 4 . 1 . 64 . iti ïãù .) kùadravçkùavi÷eùaþ . càkulyà iti bhàùà .. tatparyàyaþ . pç÷niparõã 2 citraparõã 3 aïghrivallikà 4 . ityamaraþ . 2 . 4 . 92 .. (yathà, su÷rute . 1 . 36 .
     %<pçthakparõyàtmaguptà ca haridre màlatã sità .
     kàkolyàdi÷ca yojyaþ syàtpra÷asto ropaõe ghçte ..>% paryàyàntaramasyà yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<pç÷niparõã pçthakparõã làïgulã kroùñupucchikà .
     dhàvaniþ kala÷ã tanvã gåhàkroùñukamekhalà ..
     dãrghà ÷çgàlavinnàsà ÷rãparõã siü hapucchikà .
     dãrghapatrà tvatiluhà ghçtilà citraparõikà ..>%)

#<pçthagàtmatà>#, strã, (pçthak àtmà svaråpaü yasya . tasya bhàvaþ . tal .) vivekaþ . ityamaraþ . 2 . 7 . 38 ..

#<pçthagàtmikà>#, strã, (pçthak àtmà svaråpaü yasyàþ . kàpi ata itvam .) vyaktiþ . yathà --
     %<jàtirjàta¤ca sàmànyaü vyaktistu pçthagàtmikà ..>% iti janurjananajanmànãtyàdi÷lokottaraü kvacidamarakoùe pàñhaþ ..

#<pçthagjanaþ>#, puü, (pçthak sajjanebhyo vibhinno janaþ .) mårkhaþ . nãcaþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 16 .. (yathà, manuþ . 7 . 137 .
     %<yatki¤cidapi varùasya dàpayet karasaüj¤itam .
     vyavahàreõa jãvantaü ràjà ràùñre pçthakjanam ..>%) pàpã . iti ÷abdaratnàvalã .. bhinnaloka÷ca ..

#<pçthagbãjaþ>#, puü, (pçthak vibhinnàni bãjàni yasya .) bhallàtakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pçthagvidhaþ>#, tri, (pçthak vibhinnalakùaõà vidhà prakàro yasya .) nànàråpaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 93 .. (yathà, manuþ . 1 . 40 .
     %<sarva¤ca daü÷ama÷akaü sthàvara¤ca pçthagvidham ..>%)

#<pçthavã>#, strã, (prathate vistàrametãti . pratha + %<pratheþ ùivan samprasàraõa¤ca .>% uõàø 1 . 150 . ityatra %<ùavan ityeke .>% ityujjvaladattoktyà ùavan samprasàraõa¤ca . ùittvàt ïãù .) pçthivã . yathà,
     %<pçthavã pçthivã pçthvã dharà sarvaüsahà rasà ..>% iti bharatadhçtavàcaspatiþ ..

#<pçthà>#, strã, kuntã . iti jañàdharaþ .. (iyaü hi ÷årasya kanyà vasudevasya bhaginã . asyàþ pità ÷årastu kuntinçpàya nijabàndhavàyàputtràyainàü kçtakanyakàråpeõa dattavàn . tatra kuntiràjave÷mani nivasantã durvàsasaü santoùya tasmàt mantravaraü labdhvà kanyàvasthàyàmeva såryàt karõaü vãravaraü prasåtavatã . tato gacchati kàle kuruvaü÷àvataüsaþ pàõóunçpatirenàü pariõãtavàn . bhartràdiùñà dharmàt yudhiùñhiraü vàyorbhãmaü indràdarjunaü prasåtavatã . anantaraü bhartràde÷ena sapatnyai madrasutàyai tanmantraü pradattavatã tena màdrã a÷vibhyàü nakulasahadevau lebhe . ityeùà kathà bhàgavate 9 skandhe 24 adhyàye draùñavyà ..)

#<pçthàjaþ>#, puü, (pçthàyà jàyate iti . jana + óaþ .) kuntãputtraþ .. arjunavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pçthàpatiþ>#, puü, (pçthàyàþ patiþ .) pàõóuràjaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pçthikà>#, strã, ÷atapadã . iti ÷abdamàlà ..

#<pçthiviþ>#, strã, (pçthivã . ïãùo và hrasvaþ .) pçthivã . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<pçthivã>#, strã, (prathate vistàraü yàtãti . pratha + %<pratheþ ùivan saüprasàraõa¤ca .>% uõàø 1 . 150 . iti ùivan samprasàraõa¤ca . ïãù .) martyàdyadhiùñhànabhåtà . tatparyàyaþ . bhåþ 2 bhåmiþ 3 acalà 4 anantà 5 rasà 6 vi÷vambharà 7 sthirà 8 dharà 9 dharitrã 10 dharaõã 11 kùauõã 12 jyà 13 kà÷yapã 14 kùitiþ 15 sarvaüsahà 16 vasumatã 17 vasudhà 18 urvã 19 vasundharà 20 gotrà 21 kuþ 22 pçthvã 23 kùmà 24 avaniþ 25 medinã 26 mahã . ityamaraþ . 2 . 1 . 2 -- 3 .. bhår 28 bhåmã 29 dharaõiþ 30 kùoõiþ 31 kùoõã 32 kùauõiþ 33 kùamà 34 avanã 35 mahiþ 36 ratnagarbhà 37 sàgaràmbarà 38 abdhimekhalà 39 bhåtadhàtrã 40 ratnàvatã 41 dehinã 42 pàrà 43 vipulà 44 madhyamalokavartmà 45 . iti bharataþ .. dharaõãdharà 46 dhàraõã 47 mahàkàntà 48 jagadvahà 49 gandhavatã 50 khaõóanã 51 girikarõikà 52 dhàrayitrã 53 dhàtrã 54 sàgaramekhalà 55 sahà 56 acalakãlà 57 gauþ 58 abdhidbãpà 59 dvirà 60 ióà 61 ióikà 62 ilà 63 ilikà 64 . iti ÷abdaratnàvalã .. udadhivastrà 65 irà 66 àdimà 67 ãlà 68 varà 69 urvarà 70 àdyà 71 jagatã 72 pçthuþ 73 bhuvanamàtà 74 ni÷calà 75 bãjaprasåþ 76 ÷yàmà 77 kroóakàntà 78 . iti ràjanirghaõñaþ .. khagavatã 79 aditiþ 80 . iti jañàdharaþ .. * .. (pçthavã 81 . iti ÷abdàrõaùaþ ..) nyàyamate asyà dharmaþ . råpadravatvapratyakùayogitvam . iyaü gurvã rasayuktà ca . asyà dravatvaü naimittikam . asyà guõàþ . spar÷aþ 1 saükhyà 2 parimitiþ 3 pçthaktvam 4 saüyogaþ 5 vibhàgaþ 6 paratvam 7 aparatvam 8 vegaþ 9 dravatvam 10 gurutvam 11 råpam 12 rasaþ 13 gandhaþ 14 . iyaü gandhakàraõaü nànàråpavatã ùaórasayuktà . gandhastu dbividhaþ saurabhaü asaurabham . tasyàþ spar÷aþ anuùõà÷ãtapàkajaþ . sà dvividhà nityà anityà ca . paramàõusvaråpà nityà sàvayavà anityà . sà trividhà dehendriyaviùayaråpà . deharåpà yonijàdiþ indriyàtmikà ghràõaråpà viùayàtmikà dvyaõukàdibrahmàõóaparyantà . yathà --
     %<råpadravatvapratyakùayogi syàt prathamatrikam .
     guruõã dve rasavatã dbayornaimittiko dravaþ ..>%
     %<spar÷àdayo'ùñau vega÷ca dravatva¤ca gurutvakam .
     råpaü rasastathà sneho vàriõyete caturda÷a ..
     snehahãnà gandha yutà kùitàvete caturda÷a .
     tatra kùitirgandha heturnànàråpavatã matà ..
     ùaóvidhastu rasastatra gandho'pi dvividho mataþ .
     spar÷astu tasyà vij¤eyo hyanuùõà÷ãtapàkajaþ ..
     nityànityà ca sà dvedhà nityà syàdaõulakùaõà .
     anityà tu tadanyà syàt saivàvayavayoginã ..
     sà ca tridhà bhaveddeha indriyaü viùayastathà .
     yonijàdirbhaveddehamindriyaü ghràõalakùaõam ..
     viùayo dvyaõukàdistu brahmàõóànta udàhçtaþ ..>% iti bhàùàparicchede . 28 -- 38 .. tasyà adhyàtmàdi yathà --
     %<pçthivã pa¤camaü bhåtaü dhràõa÷càdhyàtmamucyate .
     adhibhåtaü tathà gandho vàyustatràdhidaivatam ..>% iti mahàbhàrate à÷vamedhikaparva .. (yathà, màrkaõóeye . 54 . 4 .
     %<÷atàrdhakoñivistàro pçthivã kçtsna÷o dbija ! .
     tasyà hi sthànamakhilaü kathayàmi ÷çõuùva tat ..>%) tasyà utpattikàraõaü yathà --
     %<÷råyatàü vasudhàjanma sarvamaïgalakàraõam .
     vighnanighnakaraü pàpanà÷anaü puõyavardhanam ..
     aho kecidvadantãti madhukaiñabhamedasà .
     babhåva vasudhàjanma tadaviruddhamataü ÷çõu ..
     åcatustau purà viùõuü tuùñau yuddhena tejasà .
     àvàü vadha na yatrorvã pàthasà saüvçteti ca ..
     tayorjãvanakàlena pratyakùà sàbhavat sphuñam .
     tato babhåva meda÷ca maraõasyàntarantayoþ ..
     medinãti ca vikhyàtetyuktà yaistanmataü ÷çõu .
     jaladhautà kç÷à pårbaü bardhità medasà yataþ ..
     kathayàmi ca tajjanma sàrthakaü sarvasammatam .
     purà ÷rutaü yat ÷rutyuktaü dharmavaktràcca puùkare ..
     mahàviràñ÷arãrasya jalasthasya ciraü sphuñam .
     malo babhåva kàlena sarvàïgavyàpako dhruvam ..
     sa ca praviùñaþ sarveùàü tallomnàü vivareùu ca .
     kàlena mahatà tasmàdbabhåva vasudhà mune ! ..
     pratyekaü pratilomnà¤ca kåpeùu sà sthirà sthità .
     àvirbhåtà tirobhåtà sà jale ca punaþ punaþ ..
     àvirbhåtà sçùñikàle tajjaloparyavasthità .
     pralaye ca tirobhåtà jalàbhyantaravasthità ..
     prativi÷veùu vasudhà ÷ailakànanasaüyutà .
     saptasàgarasaüyuktà saptadbãpamità satã ..
     himàdrimerusaüyuktà grahacandràrkasaüyutà .
     brahmaviùõu÷ivàdyai÷ca surairlokaistadàlaye ..
     puõyatãrthasamàyuktà puõyabhàratasaüyutà .
     pàtàlasaptatadadhastadårdhe brahmalokakaþ ..
     brahmaloka÷ca tatraiva sarvavi÷va¤ca tatra vai .
     evaü sarvàõi vi÷vàni pçthivyàü nirmitàni ca .
     årdhvau golokavaikuõñhau nityau vi÷vaparau ca tau ..
     na÷varàõi ca vi÷vàni sarvàõi kçtrimàõi ca .
     pralaye pràkçte brahman ! brahmaõa÷ca nipàtane .
     mahàviràóàdisçùñau sçùñaþ kçùõena càtmanà ..
     nityaiþ sthità ca pralaye kàùñhàkà÷e÷varaiþ saha .
     kùityadhiùñhàtçdevã sà vàràhe påjità suraiþ ..
     sunibhirmanubhirviprairgandharvàdibhireva ca .
     viùõorvaràharåpasya patnã sà ÷rutisammatà .
     tatputtro maïgalo j¤eyo ghaõñe÷o maïgalàtmajaþ ..
     nàrada uvàca .
     påjità kena råpeõa vàràhe ca surairmahã .
     varàheõa ca vàràhã sarvaiþ sarvà÷rayà satã ..
     tasyàþ påjàvidhàna¤càpyadha÷coddharaõakramam .
     maïgalaü maïgalasyàpi janma vyàsaü vada prabho ! ..
     ÷rãnàràyaõaü uvàca .
     vàràhe ca varàha÷ca brahmaõà saüstutaþ purà .
     uddadhàra mahãü hatvà hiraõyàkùaü rasàtalàt ..
     jale tàü sthàpayàmàsa padmapatraü yathà hrade .
     tatraiva nirmame brahmà sarvaü vi÷vaü manoharam ..
     dçùñvà tadadhidevã¤ca sakàmàü kàmuko hariþ .
     varàharåpã bhagavàn koñisåryasamaprabhaþ ..
     kçtvà ratikarãü ÷ayyàü mårti¤ca sumanoharàm .
     krãóà¤cakàra rahasi divyaü varùamaharni÷am ..
     sukhasambhogasaüspar÷àt mårchàü saüpràpa sundara .
     vidagdhàyà vidagdhena saïgamo'tisukhapradaþ ..
     viùõustadaïgasaüspar÷àt bubudhe na divàni÷am .
     varùànte cetanàü pràpya kàmã tatyàja kàmukãm ..
     pårbaråpa¤ca vàràhaü dadhàra càvalãlayà .
     påjà¤cakàra bhaktyà ca dhyàtvà ca dharaõãü satãm ..
     dhåpairdãpai÷ca rnaivedyaiþ sindårairanulepanaiþ .
     vastraiþ puùpai÷ca valibhiþ saüpåjyovàca tàü hariþ ..
     ÷rãmahàvaràha uvàca .
     sarvàdhàrà bhava ÷ubhe ! sarvaiþ saüpåjità sukham .
     munibhirmanubhirdevaiþ siddhai÷ca mànavàdibhiþ ..
     ambuvàcãtyàgadine gçhàrambhaprave÷ane .
     vàpãtaóàgàrambhe ca gçhe ca kçùikarùaõe ..
     tava påjàü kariùyanti madvareõa suràdayaþ .
     måóhà ye na kariùyanti yàsyanti naraka¤ca te ..
     vasudhovàca .
     vahàmi sarvaü vàràharåpeõàhaü tavàj¤ayà .
     lãlàmàtreõa bhagavan ! vi÷va¤ca sacaràcaram ..
     muktàü ÷uktiü harerarcàü ÷ivaliïgaü ÷ilàü tathà .
     ÷aïkhaü pradãpaü mantra¤ca màõikyaü hãrakaü maõim ..
     yaj¤asåtra¤ca puùpa¤ca pustakaü tulasãdalam .
     japamàlàü puùpamàlàü karpåra¤ca suvarõakam ..
     gorocanàü candana¤ca ÷àlagràmajalaü vinà .
     etàn voóhuma÷aktàhaü kliùñà ca bhagavan ! ÷çõu ..
     ÷rãbhagavànuvàca .
     dravyàõyetàni måóhà ye arpayiùyanti sundari ! .
     te yàsyanti kàlasåtraü divyaü varùa÷ataü tvayi ..
     ityevamuktvà bhagavàn viraràma ca nàrada ! .
     babhåva tena garbheõa tejasvã maïgalagrahaþ ..
     påjàü cakruþ pçthivyà÷ca te sarve càj¤ayà hareþ .
     kàõva÷àkhoktadhyànena tuùñubuþ stavanena ca ..
     dadurmålena mantreõa naivedyàdikameva ca .
     saüstutà viùõulokeùu påjità sà babhåva ha ..
     nàrada uvàca .
     kiü dhyànaü stavanantasyà målamantra¤ca kiü vada .
     gåóhaü sarvapuràõeùu ÷rotuü kautåhalaü mama ..
     ÷rãnàràyaõa uvàca .
     àdau ca pçthivã devã varàheõa ca påjità .
     tataþ sarvairmunãndrai÷ca manubhirmànavàdibhiþ .
     dhyàna¤ca stavanaü mantraü ÷çõu vakùyàmi nàrada ! .. * ..
     oü ÷rãü hrãü klãü vasundharàyai svàhà .
     ityanenaiva mantreõa påjità viùõunà purà ..
     ÷vetacampakavarõàbhàü ÷atacandrasamaprabhàm .
     candanokùitasarvàïgàü ratnabhåùaõabhåùitàm ..
     ratnàdhàràü ratnagarbhàü ratnàkarasamanvitàm .
     vahri÷uddhàü÷ukàdhànàü sasmitàü vanditàü bhaje ..
     dhyànenànena sà devã sarvai÷ca påjità bhavet .
     stavanaü ÷çõu viprendra ! kàõva÷àkhoktameva ca ..
     ÷rãviùõuruvàca .
     jaye jaye jayàkàre jaya÷ãle jayaprade ! .
     yaj¤a÷åkarajàye ca jayaü dehi jayàvahe ..
     maïgale maïgalàdhàre maïgalye maïgalapriye .
     maïgalàóhye maïgale÷e maïgalaü dehi me bhave ..
     sarvàdhàre sarvabãje sarva÷aktisamanvite .
     sarvakàmaprade devi sarveùñaü dehi me bhave ..
     puõyasvaråpe puõyànàü bãjaråpe sanàtani .
     puõyà÷raye puõyavatàmàlaye puõyade bhave ..
     ratnàdhàre ratnagarbhe ratnàkarasamanvite .
     strãratnaråpe ratnàóhye ratnasàraprade bhave ..
     sarva÷asyàlaye sarva÷asyàóhye sarva÷asyade .
     sarva÷asyahare kàle sarva÷asyàdhike bhave ..
     bhåme bhåmipasarvasve bhåmipànàü paràyaõe .
     bhåpàhaïkàraråpeõa bhåmiü dehi ca bhåmipe ..
     idaü puõyaü mahàstotraü tàü saüpåjya ca yaþ pañhet koñi koñi janma janma sa bhavedbhåmipe÷varaþ ..
     madànakçtaü puõyaü labhate pàñhanàjjanaþ .
     bhåmidànaharàt pàpànmucyate nàtra saü÷ayaþ ..
     ambuvàcãbhåkhanane pàpàt sa mucyate dhruvam .
     anyakåpe kåpadajàt pàpàt sa mucyate dhruvam .
     parabhå÷ràddhajàt pàpànmucyate nàtra saü÷ayaþ ..
     bhåmau vãryaparityàgàt bhåmau dãpàdisthàpanàt pàpena mucyate pràj¤aþ stotrasya pañhanànmune ! .
     a÷vamedha÷ataü puõyaü labhate nàtra saü÷ayaþ ..
     nàrada uvàca .
     bhåmidànakçtaü puõyaü pàpaü taddharaõe ca yat .
     parabhåmau ÷ràddhapàpaü kåpe kåpadajaü tathà ..
     ambuvàcãbhåkhananaü vãryatyàgajameva ca .
     dãpàdisthàpanàt pàpaü ÷rotumicchàmi yatnataþ ..
     anyaü và pçthivãjanyaü pàpaü matpra÷nataþ param .
     yadasti tatpratãkàraü vada vedavidàüvara ! ..
     ÷rãnàràyaõa uvàca .
     vitastimànàü bhåmi¤ca yo dadàti ca bhàrate .
     sandhyàpåtàya vipràya sa yàti viùõumandiram ..
     bhåmi¤ca sarva÷asyàóhyàü bràhmaõàya dadàti yaþ .
     bhåmireõupramàõa¤ca varùaü viùõupade sthitiþ ..
     gràmaü bhåmi¤ca dhànya¤ca yo dadàtyàdadàti ca .
     sarvapàpavinirmuktau cobhau vaikuõñhavàsinau ..
     bhåmiü dàtu¤ca yatkàle yaþ sàdhu÷cànumodate .
     sa ca yàti ca vaikuõñhaü mitragotrasamanvitaþ ..
     svadattvàü paradattàü và brahmavçttiü harettu yaþ .
     sa tiùñhati kàlasåtre yàvaccandradivàkarau ..
     tatputtrapauttraprabhçtirbhåmihãnaþ ÷riyà hataþ .
     puttrahãno daridra÷caivànte yàti ca rauravam ..
     gavàü màrgaü viniùkçùya ya÷ca ÷asyaü dadàti ca .
     divyaü varùa÷ata¤caiva kumbhãpàkeùu tiùñhati ..
     goùñhaü taóàgaü niùkçùya màrgaü ÷asyaü dadàti ca .
     sa ca tiùñhatyasipatre yàvadindrà÷caturda÷a ..
     na pa¤capiõóamuddhçtya parakåpe ca snàti yaþ .
     pràpnoti narakaü naiva snànajaü phalameva ca ..
     kàmã bhåmau ca rahasi vãryatyàgaü karoti yaþ .
     snigdhareõupramàõa¤ca varùaü tiùñhati raurave ..
     ambuvàcyàü bhåkhananaü yaþ karoti ca mànavaþ .
     sa yàti kçmidaü÷a¤ca sthitistatra caturyugam ..
     parakãyaluptakåpe kåpaü måóhaþ prayacchati .
     puùkariõyà¤ca luptàyàü puùkariõãü yo dadàti ca ..
     sarvaü phalaü parasyaiva tapta mårmiü vrajettu saþ .
     tatra tiùñhati santapto yàvadindrà÷caturda÷a ..
     parakãyataóàge ca païkamutsçjya notsçjet .
     reõupramàõavarùa¤ca brahmaloke vasennaraþ ..
     piõóaü pitre bhåmibharturna pradàya ca mànavaþ .
     ÷ràddhaü karoti yo måóho narakaü yàti ni÷citam ..
     bhåmau dãpaü yo'rpayati sa càndhaþ saptajanmani .
     bhåmau ÷aïkha¤ca saüsthàpya kuùñhaü janmàntare labhet ..
     muktàmàõikyahãra¤ca suvarõa¤ca maõintathà .
     ya÷ca saüsthàpayedbhåmau sa tiùñhennarake yugam ..
     japamàlàü puùpamàlàü karpåraü rocanàntathà .
     yo måóha÷càrpayedbhåmau sa yàti narakaü dhruvam ..
     mune ! candanakàùñha¤ca rudràkùaü ku÷amålakam .
     saüsthàpya bhåmau narake vasenmanvantaràvadhi ..
     pustakaü yaj¤asåtra¤ca bhåmau saüsthàpayettu yaþ .
     na bhavedviprayonau ca tasya janmàntare janiþ ..
     brahmahatyàsamaü pàpamamutra ca labheddhruvam .
     granthiyuktaü yaj¤asåtraü påjya¤ca sarvavarõakaiþ ..
     yaj¤aü kçtvà ca yo bhåmiü kùãreõa nahi si¤cati .
     sa yàti taptamårmi¤ca santaptaþ saptajanmasu ..
     bhåkampe grahaõe yo hi karoti khananaü bhuvaþ .
     janmàntare mahàpàpã so'ïgahãno bhaveddhruvam ..
     bhavanaü yatra sarveùàü bhårbhåmistena kãrtità .
     vasuratnaü yà dadhàti vasudhà sà vasundharà .
     harerårau ca yà jàtà sà corvã parikãrtità ..
     dharà dharitrã dharaõã sarveùàü dhàraõàttu yà .
     ijyà ca yàgàdhàràcca kùauõã kùãõàlaye ca yà .
     mahàlaye kùayaü yàti kùitistena prakãrtità ..
     kà÷yapã ka÷yapasyeyamacalà sthiraråpataþ .
     vi÷vambharà taddharaõàccànantànantaråpataþ ..
     pçthivã pçthukanyàtvàdvistçtatvànmahàmune ! ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe pçthivyupàkhyànaü 7 adhyàyaþ .. * .. tasyà bhàrà yathà -- kùitiruvàca .
     %<kçùõabhaktivihãnà ye ye ca tadbhaktanindakàþ .
     teùàü mahàpàtakinàma÷aktà bhàravàhane ..
     svadharmàcàrahãnà ye nityakçtyavivarjitàþ .
     ÷raddhàhãnà÷ca vedeùu teùàü bhàreõa pãóità ..
     pitçmàtçgurustrãõàü poùaõaü puttrapoùyayoþ .
     ye na kurvanti teùà¤ca na ÷aktà bhàravàhane ..
     ye mithyàvàdinastàta ! dayàsatyavihãnakàþ .
     nindakà gurudàràõàü teùàü bhàreõa pãóità ..
     mitradrohã kçtaghna÷ca mithyàsàkùipradàyakaþ .
     vi÷vàsaghnaþ sthàpyahàrã teùàü bhàreõa pãóità ..
     kalyàõayuktanàmàni harernàmaikamaïgalam .
     kurvanti vikrayaü ye vai teùàü bhàreõa pãóità ..
     jãvaghàtã gurudrohã gràmayàjã ca lubdhakaþ .
     ÷avadàhã ÷ådrabhojã teùàü bhàreõa pãóità ..
     påjàyaj¤opavàsàni vratàni niyamàni ca .
     ye yemåóhà vihantàrasteùàü bhàreõa pãóità ..
     sadà dviùànta ye pàpà goviprasuravaiùõavàn .
     hariü harikathàü bhakti taùàü bhàreõa pãóità ..
     ÷aïkhàdãnà¤ca bhàreõa pãóitàhaü yathà vidhe ! .
     tato'dhikena daityànàü teùàü bhàreõa pãóità ..
     ityebamuktvà vasudhà ruroda ca muhurmuhuþ .
     brahmà tadrodanaü dçùñvà tàmuvàca kçpànidhiþ ..
     bhàraü tavàpaneùyàmi dasyånàmapyupàyataþ .
     upàyato'pi kàryàõi sidhyantyeva vasundhare ! ..
     mantraü maïgalakumbha¤ca ÷ivaliïga¤ca kuïkumam .
     madhukàùñhaü candana¤ca kastårãü tãrthamçttikàm ..
     khaógaü gaõóakakhaóga¤ca sphañikaü padmaràgakam .
     indranãlaü såryamaõiü rudràkùaü ku÷amålakam ..
     ÷àlagràma÷ilà÷aïkhatulasãpratimàjalam .
     ÷aïkhapradãpamàlà¤ca ÷ilàrcàtulasãü tathà ..
     nirmàlya¤caiva naivedyaü haridvarõamaõintathà .
     granthiyuktaü yaj¤asåtraü darpaõaü ÷vetacàmaram ..
     gorocanà¤ca muktà¤ca ÷uktiü màõikyameva ca .
     puràõasaühitàü vahniü karpåraü para÷aü tathà ..
     raüjataü kà¤cana¤caiva pravàlaü ratnameva ca .
     ku÷advijaü tãrthatoyaü gavyaü gomåtragomayam ..
     tvayi ye sthàpayiùyanti måóhà÷caitàni sundari ! .
     pavyante kàlasåtre ca varùàõàmayutaü dhruvam ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 4 adhyàyaþ .. tasyà råpàntaraü yathà --
     %<iti tasya vacaþ ÷ratvà janakasya tadà kùitiþ .
     munãnàü sannidhau råpaü dar÷ayàmàsa bhåbhçte ..
     nãlotpaladala÷yàmàmakùamàlàbjadhàriõãm .
     bàhuyugmena ÷ubhreõa mçõàlàyata÷obhinà .
     sundarãü lokadhàtrãü tàü dçùñvà ÷a÷vannçpo'layat ..>% iti kàlikàpuràõe 36 adhyàyaþ .. pçthivyàü gràma÷asyàdyutpattikàraõaü yathà -- prajà åcuþ .
     %<aràjake nçpa÷reùñha ! dharitryà sakalauùadhãþ .
     grastàstataþ kùayaü yànti prajàþ sarvàþ praje÷vara ! ..
     tvaü no vçttiprado dhàtrà prajàpàlo niråpitaþ .
     dehi naþ kùutparãtànàü prajànàü jãvanauùadhãþ ..
     ÷rãparà÷ara uvàca .
     tato'tha nçpatirdivyamàdàyàjagavaü dhanuþ .
     ÷aràü÷ca divyàn kupitaþ so'bhyadhàvadvasundharàm ..
     tato nanà÷a tvarità gaurbhåtvà tu vasundharà .
     sà lokàn brahmalokàdãüstattràsàdagamanmahã .
     yatra yatra yayau devã sà tadà bhåtadhàriõã .
     tatra tatra tu sà vaiõyaü dadar÷àbhyudyatàyudham ..
     tatastaü pràha vasudhà pçthuü pçthuparàkramam .
     pravepamànà tadbàõaparitràõaparàyaõà ..
     pçthivyuvàca .
     strãvadhe tvaü mahàpàpaü kiü narendra ! na pa÷yasi .
     yena màü hantumatyarthaü prakaroùi nçpodyamam ..
     ÷rãpçthuruvàca .
     ekasmin yatra nidhanaü pràpite duùñakàriõi .
     bahånàü bhavati kùemastasya puõyaprado vadhaþ ..
     pçthivyuvàca .
     prajànàmupakàràya yadi màü tvaü haniùyasi .
     àdhàraþ kaþ prajànànte nçpa÷reùñha ! bhaviùyati ..
     pçthuruvàca .
     tvàü hatvà vasudhe ! bàõairmacchàsanaparàïmukhãm .
     àtmayogabalenemà dhàrayiùyàmyahaü prajàþ ..
     ÷rãparà÷ara uvàca .
     tataþ praõamya vasudhà taü bhåyaþ pràhaü pàrthivam .
     pravepitàïgã paramaü sàdhvasaü samupàgatà ..
     upàyataþ samàrabdhàþ sarve sidhyantyupakramàþ .
     tasmàdvadàmyupàyante tvaü kuruùva yadãcchasi ..
     samastàstà mayà jãrõà naranàtha ! mahauùadhãþ .
     yadãcchasi pradàsyàmi tàþ kùãrapariõàminãþ ..
     tasmàt prajàhitàrthàya mama dharmabhçtàüvara ! .
     tantu vatsaü prayacchasva kùareyaü yena vatsalà ..
     samà¤ca kuru sarvatra yena kùãraü samantataþ .
     varauùadhãbãjabhåtaü vãra ! sarvatra bhàvaye ..
     ÷rãparà÷ara uvàca .
     tata utsàrayàmàsa ÷ailàn ÷atasahasra÷aþ .
     ghanuùkoñyà tadà vaiõyastena ÷ailà vivardhitàþ ..
     nahi pårbavisarge vai viùame pçthivãtale .
     pratibhàgaþ puràõàü và gràmàõàü và puràbhavat ..
     na ÷asyàni na gorakùyaü na kçùirna baõikpathaþ .
     vaiõyàt prabhçti maitreya ! sarvasyaitasya sambhavaþ ..
     yatra yatra samaü tvasyà bhåmeràsãddvijottama ! .
     tatra tatra prajànàü hi nivàsaü samarocayat ..
     àhàraþ phalamålàni prajànàmabhavattadà .
     kçcchreõa mahatà so'pi pranaùñàsvoùadhãùu vai ..
     sa kalpayitvà vatsantu manuü svàyambhuvaü prabhum .
     sve pàõau pçthivãnàtho dudoha pçthivãü pçthuþ ..
     ÷asyajàtàni sarvàõi prajànàü hitakàmyayà .
     tenànnena prajàstàta ! vartante'dyàpi nitya÷aþ ..
     pràõapradànàt sa pçthuryasmàdbhåmerabhåt pità .
     tatastu pçthivãsaüj¤àmavàpàkhiladhàriõã ..
     tata÷ca devairmunibhirdaityai rakùobhiradribhiþ .
     gandharvairuragairyakùaiþ pitçbhistarubhistathà ..
     tattatpàtramupàdàya tatra dugdhvà mune ! payaþ .
     vatsa ! dogdhçvi÷eùàcca teùàü tadyonayo'bhavan ..
     saiùà dhàtrã vidhàtrã ca dhàraõã poùaõã tathà .
     sarvasya jagataþ pçthvã viùõupàdatalodbhavà ..
     evaüprabhàvaþ sa pçthuþ puttro veõasya vãryavàn .
     jaj¤e mahãpatiþ pårbo ràjàbhåjjanara¤janàt ..>% iti ÷rãviùõupuràõe 1 aü ÷e pçthucaritaü 13 adhyàyaþ .. * .. tasyà nàmagoråpadohanànàü kàraõàni yathà -- çùaya åcuþ .
     %<bahubhirdharaõã bhuktà bhåpàlaiþ ÷råyate purà .
     pàrthivàþ pçthivãyogàt pçthivã kasya yogataþ ..
     kimartha¤ca kçtà saüj¤à bhåmiþ kiü pàribhàùikã .
     gauritãya¤ca vikhyàtà såta ! kasmàdbravãhi naþ ..
     såta uvàca .
     vaü÷e svàyambhuve hyàsãdaïgo nàma prajàpatiþ .
     mçtyostu duhità tena pariõãtàtidurmukhã ..
     sutãrthà nàma tasyàstu veõo nàma sutaþ purà .
     adharmanirataþ kàmã balavàn vasudhàdhipaþ ..
     loke'pyadharmakçjjàtaþ parabhàryàpahàrakaþ .
     dharmàcàraprasiddhyarthaü jagato'sya maharùibhiþ ..
     anunãto'pi na dadàvanuj¤àü sa yadà tataþ .
     ÷àpena màrayitvainamaràjakabhayàrditàþ .
     mamanthurbràhmaõàstasya balàddehamakalmaùàþ ..
     tatkàyànmathyamànàttu niùpeturmlecchajàtayaþ ..
     ÷arãre màrturaü÷ena kçùõà¤janasamaprabhàþ .
     pituraïgasya càü÷ena dhàrmiko dharmacàriõaþ ..
     utpanno dakùiõàddhastàt sadhanuþ sa÷aro gadã .
     divyatejomayavapuþ saratnakavacàïgadaþ ..
     pçthurevàbhavadyasmàttataþ pçtharajàyata .
     sa viprairabhiùikta÷ca tapaþ kçtvà sudu÷caram ..
     viùõorvareõa sarvasya prabhutvamagamat prabhuþ .
     niþsvàdhyàyavaùañkàraü nirghanaü vãkùya bhåtalam ..
     dagdhumevodyataþ kopàcchareõàmitavikramaþ .
     tato goråpamàsthàya bhåþ palàyitumutsahet ..
     pçùñhato'nugatastasyàþ pçthurdãpta÷aràsanaþ .
     tataþ sthitvaikade÷e tu kiü karomãti sàbravãt ..
     pçthurapyavadadvàkyamãpsitaü dehi suvrate ! .
     sarvasya jagataþ ÷ãghraü sthàvarasya carasya ca ..
     tathaiva càbravãdbhåmiduüdoha ca naràdhipaþ .
     sve sve pàõau pçthurvatsaü kçtvà svàyambhuvaü manum ..
     tadannamabhavat ÷uddhaü prajà jãvanti tena vai .
     tatastu çùibhirdugdhà vatsaþ somastadàbhavat ..
     dogdhà bçhaspatirabhåt pàtraü vedastapo rasaþ .
     vedai÷ca vasudhà dugdhà dogdhà mitrastadàbhavat ..
     indro vatsaþ samabhavat kùãramårjaskaraü balam .
     devànàü kà¤canaü pàtraü pitéõàü ràjatantadà ..
     antaka÷càbhavaddogdhà yamo vatsaþ sudhàrasaþ .
     alàvupàtraü nàgànàü takùako vatsako'bhavat ..
     viùaü kùãraü tato dogdhà dhçtaràùñro'bhavat punaþ .
     asurairapi dugdheyamàyase ÷akrapãóanãm ..
     pàtre màyàmabhådvatsaþ prahràdi÷ca virocanaþ .
     dogdhà dbimårdhà tatràsãnmàyà yena pravartitàþ ..
     yakùai÷ca vasudhà dugdhà puràntardhànamãpsubhiþ .
     kçtvà vai÷ravaõaü vatsamàmapàtre mahãpate ! ..
     pretarakùogaõairdugdhà dharà ruciramulvaõam .
     raupyalàbho'bhavaddogdhà sumàlã vatsa eva tu ..
     gandharvai÷ca punardugdhà vasudhà càpsarogaõaiþ .
     vatasaü caitrarathaü kçtvà gandhàn padmadale tathà ..
     dogdhà ca surucirnàma nàñyavedasya pàragaþ .
     giribhirvasudhà dugdhà ratnàni vividhàni ca ..
     auùadhàni ca divyàni dogdhà merurmahàbalaþ .
     vatso'bhåddhimavàüstatra pàtraü ÷ailamayaü punaþ ..
     vçkùai÷ca vasudhà dugdhà kùãraü chinnaprarohaõam .
     pàlà÷apàtre dogdhà tu sàlaþ puùpadalàkulaþ ..
     plakùo'bhavattato vatsaþ sarvavçkùagaõàdhipaþ .
     evamanyai÷ca vasudhà tathà dugdhà yathepsitam ..>% iti matsyapuràõe 10 adhyàyaþ .. * .. anyadvivaraõaü bhågola÷abde draùñavyam .. pçthvã . tadvaidikaparyàyaþ . gauþ 1 gmà 2 jmà 3 kùmà 4 kùà 5 kùàmà 6 kùoõã 7 kùitiþ 8 avaniþ 9 årvã 10 pçthvã 11 mahã 12 ripaþ 13 aditiþ 14 ilà 15 nirçtiþ 16 bhåþ 17 bhåmiþ 18 påùà 19 gàtuþ 20 gotrà 21 . ityekaviü÷atipçthivãnàmadheyàni . iti vedanighaõñau 1 adhyàyaþ .. (antarikùam . iti nighaõñuþ . 1 . 3 .. yathà, çgvede . 10 . 121 . 1 .
     %<sa dàdhàra pçthivãü dyàmutemàü kasmai devàya haviùà vidhema ..>% %<pçthivãtyantarikùanàma .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<pçthivãgãtà>#, strã, (pçthivyà gãtà .) pçthivãkathà . yathà --
     %<maitreya ! pçthivãgãtàþ ÷lokà÷càtra nibodha tàn .
     yànàha dharmadhvanine janakàyàsito muniþ ..
     ÷rãpçthivyuvàca .
     kathameùa narendràõàü moho buddhimatàmapi .
     yena kena sadharmàõo'pyativi÷vastacetasaþ ..
     pårbamàtmajayaü kçtvà jetumicchanti mantriõaþ .
     tato bhçtyàü÷ca pauràü÷ca jigãùante tathà ripån ..
     krameõànena jeùyàmo vayaü pçthvãü sasàgaràm .
     ityàsaktadhiyo mçtyuü na pa÷yantyavidåragam ..
     samudràvaraõaü yàti manmaõóalamatho va÷am .
     kiyadàtmajayàdetanmuktiràtmajaye phalam ..
     utsçjya pårbe yàü yàtà yàü nàdàya gataþ pità .
     tàü màmativimåóhatvàjjetumicchanti pàrthivàþ ..
     matkçte pitçputtràõàü bhràtéõà¤càpi vigrahàþ .
     jàyante'tyantamohena mamatvàdçtacetasàm ..
     pçthvã mameyaü sakalà mameyaü mameti caiùà mama ÷à÷vateyam .
     yo yo mçte'nyatra babhåva ràjà kubuddhiràsãdriti tasya tasya ..
     dçùñvà mamatvàdçtacittamekaü vihàya màü mçtyupathaü vrajantam .
     tasyànvayastatra kathaü mamatvaü hçdyàspadaü matprabhavaü karoti ..
     pçthvã mamaiùà÷u parityajainàü vadanti ye dåtamukhaiþ sva÷atrån .
     naràdhipàsteùu mamàtihàsaþ puna÷ca måóheùu dayàbhyupaiti ..
     ÷rãparà÷ara uvàca .
     ityete dharaõãgãtàþ ÷lokà maitreya yaiþ ÷rutàþ .
     mamatvaü vilayaü yàti tàpanyastaü yathà himam ..>% iti viùõupuràõe 4 aü÷e 24 adhyàyaþ ..

#<pçthivãpatiþ>#, puü, (pçthivyàþ patiþ .) ràjà . (yathà, manuþ . 7 . 177 .
     %<sarvopàyaistathà kuryàt nãtij¤aþ pçthivãpatiþ .
     yathàsyàbhyadhikà na syurmitrodàsãna÷atravaþ ..>%) çùabhanàmauùadhiþ . iti medinã . te, 231 .. yamaþ . iti hemacandraþ ..

#<pçthivãpàlaþ>#, puü, (pçthivãü pàlayatãti . pçthivã + pàli + aõ .) ràjà . yathà --
     %<bubhuje pçthivãpàlaþ pçthivãmeva kevalàm ..>% iti raghuþ ..

#<pçthivã÷akraþ>#, puü, (pçthivyàü ÷akra iva .) ràjà . iti hemacandraþ . 3 . 353 ..

#<pçthuþ>#, puü, (prathate vikhyàto bhavatãti . pratha + prathimradibhrasjàü saüprasàraõaü salopa÷ca . uõàø 1 . 29 . iti kuþ samprasàraõa¤ca .) tretàyuge såryava÷ãyapa¤camançpaþ . veõançpasya dakùiõakaramathanàjjàtaþ . prajàra¤janàt àdye ràjàpàdhiü pràptaþ . yathà --
     %<atha te çùayaþ sarve prasannamanasastataþ .
     gatakalmaùamevaü taü jàtaü veõaü nçpottamam ..
     mamanthurdakùiõaü pàõiü tasyaiva ca mahàtmanaþ .
     mathite tasya pàõau ca sa¤jàtaü svedameva hi ..
     punarmamanthuste viprà dakùiõaü pàõimeva ca .
     svakaràt puruùo jaj¤e dvàda÷àdityasannibhaþ ..
     taptakà¤cavarõàïgo divyamàlyàmbaràvçtaþ .
     divyàbharaõa÷obhàïgo divyagandhànulepanaþ ..
     mukuñena suvarõena kuõóalàbhyàü viràjate ..
     mahàkàyo mahàbàhå råpeõàpratimo bhuvi .
     khaógabàõadharo dhanvã kavacã ca mahàprabhaþ ..
     sarvalakùaõasampannaþ sarvàlaïkàrabhåùitaþ .
     tejasà råpabhàvena sàkùàdagniriva jvalan ..
     àdyamàjagavaü nàma dhanurgçhya mahàvaram .
     indro divi yathà bhàti bhuvi veõàtmajastathà ..
     tasmin jàte mahàbhàge devà÷ca çùayo'malàþ .
     utsavaü cakrire sarve veõasya tanayaü prati ..
     dãpyamànaþ svavapuùà varõaireva mahàmatiþ .
     ÷aràü÷ca divyànrakùàrthaü kavaca¤ca mahàprabham ..
     dadàvindraþ sahasràkùo màlà¤càmlànapuùpikàm ..
     jàte tasminmahàbhàge pçthau vãre mahàtmani ..
     saüprahçùñàni bhåtàni samastàni dvijottamàþ .
     sarvatãrthàni toyàni puõyàni vividhàni ca ..
     sthàvaràõi caràõyeva abhyaùi¤cannaràdhipam .
     mahàvãraü prajàpàlaü pçthumevaü dvijottamàþ ..
     pçthuü vaiõyaü vaóraràjye abhiùiktaü caràcaraiþ .
     devairvipraistathà sarvairabhiùikto mahàmanàþ ..
     ràj¤à¤caivàdhikàre vai pçthurvaiõyaþ pratàpavàn .
     tadà pitrà prajàþ sarvàþ kadà naivànura¤jitàþ ..
     tenànura¤jitàþ sarvàþ sukhairmubhudire tadà .
     anuràgàttu vãrasya nàma ràjetyabhàùata ..
     prayàtasya sudhãrasya samudrasya dvijottamàþ .
     àpastastambhire sarvà bhayàttasya mahàtmanaþ ..
     prayàtasya rathasyàpi tasyaiva ca mahàtmanaþ .
     durgamàrgaü vilokyaiva svamàrgaü parvatà daduþ ..
     dhvajabhaïgaü na cakruste girayaþ sarva eva te .
     akçùñapacyà pçthivã sarvatra kàmadhenavaþ ..
     parjanyaþ kàmavarùã ca vedayaj¤àn mahotsavàn .
     kurvanti bràhmaõàþ sarve kùattriyà÷ca tathàpare ..
     sarvakàmaphalà vçkùàstasmin ÷àsati ràjani .
     na durbhikùaü na ca vyàdhirnàkàlamaraõaü nçõàm ..
     sarve sukhena jãvanti lokà dharmaparàyaõàþ .
     tasmin ÷àsati durdharùe ràjaràje mahàtmani ..>% iti pàdmottarakhaõóe 29 adhyàyaþ .. * .. tasya màhàtmyaü yathà --
     %<pçthunà pravibhaktà ca ÷obhità ca vasundharà .
     ÷asyaratnavatã sphãtà purapattana÷àlinã ..
     evaü prabhàvo vaiõya÷ca ràjàsãdràjasattamaþ .
     namasya÷caiva påjya÷ca bhåtikàmairnarottamaiþ ..
     bràhmaõairvedakàmai÷ca pçthurvaiõyaþ pratàpavàn .
     àdikartà raõànà¤ca yodhànàü prathamo nçpaþ ..
     yo hi yoddhà raõaü yàti kãrtayitvà pçthuü nçpam .
     ghoraråpàn sa saügràmàn kùemã tarati kãrtimàn ..
     vai÷yairapi hi ÷ådrai÷ca svàþ svà vçttãranu÷ritaiþ .
     pçthureva namaskàryaþ sarvasiddhikarastu saþ ..
     evaü pçthurabhåt pårbaü prasàdàccakrapàõinaþ .
     sàrvabhaumo mahàtejà durviùahyaþ suràsuraiþ ..>% tasya puttrau dvau . yathà --
     %<pçthoþ puttrau tu dharmaj¤au jaj¤àte'ntardhipàõinau .
     ÷ikhaõóã ca havirdhànamantardhànàdvyajàyata ..>% areõàbhåràj¤aþ puttraþ . yathà, agnipuràõe .
     %<ayodhastasya puttro'bhåt kakutstho nàma vãryavàn .
     kakutsthasya areõàbhåstasya puttraþ pçthuþ smçtaþ ..>% agniþ . iti medinã . the, 10 .. (priyavratavaü÷odbhavasya vibhoþ puttraþ . yathà, viùõupuràõe . 2 . 1 . 38 .
     %<bhuvastasmàt tathodgãthaþ prastàrastatsuto vibhuþ .
     pçthustato'bhavannakto naktasyàpi gayaþ sutaþ ..>% tàmasamanvantare çùivi÷eùaþ . yathà, màrkaõóeye . 74 . 59 .
     %<jyotirdhàmà pçthuþ kàvya÷caitro'gnirvalakastathà .
     pãvara÷ca tathà brahman ! sapta saptarùayo'bhavan ..>%)

#<pçthuþ>#, strã, (prathate vistàrametãti . pratha + kuþ samprasàraõa¤ca .) kçùõajãrakaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 37 .. (etatparyàyo yathà --
     %<kçùõajãraþ sugandha÷ca tathaivodgàra÷odhanaþ .
     kàlàjàjã tu suùavã kàlikà copakàlikà ..
     pçthvãkà kàravã pçthvã pçthuþ kçùõopaku¤cikà .
     upaku¤cã ca ku¤cã ca bçhajjãraka ityapi ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) tvakparõã . hiïgupatrã . iti medinã . the, 10 .. (paryàyo'syà yathà --
     %<hiïgupatrã tu kavarã pçthvikà pçthukà pçthuþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) ahiphenaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pçthuþ>#, tri, (pratha + kuþ samprasàraõa¤ca .) mahat . ityamaraþ . 3 . 1 . 60 .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 117 .
     %<ullasitabhrådhanuùà tava pçthunà locanena ruciràïgi ! .
     acalà api na mahàntaþ ke ca¤calabhàvamànãtàþ ..>%) nipuõaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pçthukaþ>#, puü, (pçthureva . pçthu + saüj¤àyàü kan . yadvà, prathate iti . pratha + %<arbhakapçthuketi .>% uõàø 5 . 53 . iti kukan saüprasàraõa¤ca .) ttipiñakaþ . ityamaraþ .. klãvaliïgo'pyayam . yathà --
     %<dviþsvinnamannaü pçthukaü ÷uddhaü de÷avi÷eùake .
     nàtyanta÷astaü vipràõàü bhakùaõe ca nivedane ..
     abhakùya¤ca yatãnà¤ca vidhavàbrahmacàriõàm ..>% iti brahmavaivarte brahmakhaõóe 27 adhyàyaþ .. (yathàsya guõàþ .
     %<pçthukà guravo valyà kaphaviùñambhakàriõaþ ..>% iti vàbhañe såtrasthàne ùaùñhe'dhyàye ..
     %<pçthukà guravo bhçùñàn bhakùayedalpa÷astu tàn .
     yàvà viùñabhya jãryanti satuùà bhinnavarcasaþ ..>% iti carake såtrasthàne saptaviü÷e'dhyàye ..
     %<pçthukà guravaþ snigdhà bçühaõà kaphavardhanàþ .
     balyàþ sakùãrabhàvàttu vàtaghnà bhinnavarcasaþ ..>% iti su÷rute såtrasthàne 46 adhyàye .. càkùuùamanvantare devagaõabhedaþ . yathà, harivaü÷e . 7 . 32 .
     %<àdyà prabhåtà çbhavaþ pçthukà÷ca divaukasaþ ..>%)

#<pçthukaþ>#, tri, (prathate iti . pratha + %<arbhakapçthukapàkà vayasi .>% uõàø 5 . 53 . iti kukan samprasàraõa¤ca . yadvà, pçthu yathà syàt tathà kàyati ÷abdàyate iti . kai ÷abde + kaþ .) bàlakaþ . iti medinã . ke, 126 .. (yathà, màghe . 3 . 30 .
     %<prakrãóitàn reõubhiretya tårõaü ninyurjananyaþ pçthukàn pathibhyaþ ..>%)

#<pçthukà>#, strã, (pçthuþ sthålaiva . pçthu + kan + ñàp .) hiïgupatrã . iti ÷abdacandrikà .. (asyàþ paryàyo yathà --
     %<hiïgupatrã tu kavarã pçthvikà pçthukà pçthuþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) bàlikà ca ..

#<pçthukolaþ>#, puü, (pçthuþ kolaþ .) ràjavadaraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pçthucchadaþ>#, puü, (pçthava÷chadàþ patràõi yasya .) haridarbhaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. bçhatpatre, tri ..

#<pçthupatraþ>#, puü, (pçthåni patràõi yasya .) raktala÷unaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pçthupalà÷ikà>#, strã, (pçthåni palà÷àni yasyàþ . kap . ñàpi ata itvam .) ÷añã . iti ràjanirghaõñaþ .. (paryàyo'syà yathà --
     %<÷añã palà÷ã ùaógranthà suvratà gandhamålikà .
     gandhàrikà gandhavadhårvadhåþ pçthupalà÷ikà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<pçthuromà>#, [n] puü, (pçthåni romàõi lomasthànãyàni ÷alkànyasyeti .) matsyaþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 17 .. bçhallomayukte, tri ..

#<pçthulaü>#, tri (pçthuü pçthutvamasyàstãti . pçthu + sidhmàditvàt lac . yadvà, pçthuü làtãti . là + kaþ .) mahat . ityamaraþ . 3 . 1 . 60 .. (yathà, màghe . 10 . 65 .
     %<÷roõiùu priyakaraþ pçthulàsu spar÷amàpa sakalena talena ..>%)

#<pçthulà>#, strã, (pçthula + ñàp .) hiïgupatrã . iti jañàdharaþ .. (guõàdayo'syà hiïgupatrã÷abde j¤àtavyàþ ..)

#<pçthu÷imbaþ>#, puü, (pçthuþ ÷imbà yasyàþ .) ÷yonàkaprabhedaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (paryàyàntaramasya yathà --
     %<÷yonàkaþ ÷oùaõa÷ca syànnañakañvaïgañuõóukàþ .
     maõóåkapatrapatrorõa÷ukanàsakuñannañàþ ..
     dãrghavçnto'ralu÷càpi pçthu÷imbaþ kañambharaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<pçthu÷ekharaþ>#, puü, (pçthu mahat ÷ekharaü ÷çïgaü yasya .) parvataþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pçthuskandhaþ>#, puü, (pçthuþ sthålaþ skandho yasya .) ÷åkaraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 3,230a]>@
#<pçthådakaü>#, klã, (pçthu puõyapradatvàt mahadudakaü yasya .) tãrthabhedaþ . yathà --
     %<te ÷rutvà çùayaþ sarve tãrthamàhàtmyamuttamam .
     kapàlamocanamiti nàma cakruþ samàgatàþ ..
     tatràpi sumahattãrthaü vi÷vàmitrasya vi÷rutam .
     bràhmaõyaü labdhavàn yatra vi÷vàmitro mahàmuniþ ..
     tasmiüstãrthavare snàtvà bràhmaõyaü labhate dhruvam .
     bràhmaõastu vi÷uddhàtmà paraü padamavàpnuyàt ..
     tataþ pçthådakaü gacchenniyato niyatà÷anaþ .
     tatra siddhastu brahmarùã ruùadgurnàma nàmataþ ..
     jàtismaro ruùadgustu gaïgàdbàre tadà sthitaþ .
     antakàlaü tato dçùñvà puttràn vacanamabravãt ..
     iha ÷reyo na pa÷yàmi nayadhvaü màü pçthådakam .
     vij¤àya tasya tadbhàvaü ruùadgoste tapodhanàþ ..
     taü vai tãrthamupàninyuþ sarasvatyàstapodhanam .
     sa taiþ puttraiþ samànãtaþ sarasvatyà samàplutaþ ..
     smçtvà tãrthaguõàn sarvàn pràhedamçùisattamaþ .
     sarasvatyàstu tãre yaþ saütyajedàtmanastanum ..
     pçthådake japyaparo nainaü ÷vo maraõaü labhet .
     tatraiva brahmayonyasti brahmaõà yatra nirmità ..
     pçthådakaü samà÷ritya sarasvatyàstañe sthitaþ .
     caturvarõasya sçùñyarthamàtmaj¤ànaparo'bhavat ..
     tasyàbhidhyàyataþ sçùñiü brahmaõo'vyaktajanmanaþ .
     mukhato bràhmaõà jàtà bàhubhyàü kùattriyàstathà ..
     årubhyàü vai÷ya jàtãyàþ padbhyàü ÷ådràstato'bhavan .
     càturvarõyaü tato dçùñvà à÷ramasthàn sutàüstataþ ..
     evaü pratiùñhitaü tãrthaü brahmayonãtisaüj¤itam .
     tatra snàtvà muktikàmaþ punaryoniü na pa÷yati ..>% iti vàmanapuràõe 38 adhyàyaþ .. (yathà ca mahàbhàrate . 3 . 83 . 132 -- 139 .
     %<tato gaccheta ràjendra ! tãrthaü trailokyavi÷rutam .
     pçthådakamiti khyàtaü kàrtikeyasya vai nçpa ! ..
     tatràbhiùekaü kurvãta pitçdevàrcane rataþ .
     aj¤ànàt j¤ànato vàpi striyà và puruùeõa và ..
     yatki¤cida÷ubhaü karma kçtaü mànuùabuddhinà .
     tat sarvaü na÷yate tatra snànamàtrasya bhàrata ! ..
     a÷vamedhaphala¤càpi labhate svargameva ca .
     puõyamàhuþ kurukùetraü kurukùetràt sarasvatã ..
     sarasvatyà÷ca tãrthàni tãrthebhya÷ca pçthådakam .
     uttamaü sarvatãrthànàü yastyajedàtmanastanum ..
     pçthådake japyaparo na tasya maraõaü bhavet .
     gãtaü sanatkumàreõa vyàsena ca mahàtmanà ..
     vede ca niyataü ràjannadhigacchet pçthådakam .
     pçthådakàt tãrthatamaü nànyattãrthaü kurådvaha ! ..
     tanmedhyaü tat pavitra¤ca pàvana¤ca na saü÷ayaþ .
     tatra snàtvà divaü yànti ye'pi pàpakçtà naràþ .
     pçthådake nara÷reùñha ! evamàhurmanãùiõaþ ..>%)

#<pçthådaraþ>#, puü, (pçthu mahadudaraü yasya .) meùaþ . iti hàràvalã . 80 .. bçhatkukùau, tri ..

#<pçthvã>#, strã, (pçthuþ sthålatvaguõayuktà . %<voto guõavacanàt .>% 4 . 1 . 44 . iti ïãù .) pçthivã . (yathà, devãbhàgavate . 3 . 13 . 8 .
     %<madhukaiñabhayormedasaüyogot medinã smçtà .
     dhàraõàcca dharà proktà pçthvã vistàrayogataþ ..>%) pçthorduhitçtvasvãkàràdetannàma . yathà, agnipuràõe .
     %<duhitçtvamanupràptà devã pçthvã tathocyate ..>% hiïgupatrã . kçùõajãrakaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 37, 2 . 9 . 40 .. (etasyàþ paryàyo yathà --
     %<kçùõajãraþ sugandha÷ca tathaivodgàra÷odhanaþ .
     kàlàjàjãtu suùavã kàlikà copakàlikà ..
     pçthvãkà kàravã pçthvã pçthuþ kçùõopaku¤cikà .
     upaku¤cã ca ku¤cã ca bçhajjãraka ityapi ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) vçttàrhanmàtà . iti hemacandraþ .. punarnavà . sthålailà . iti ràjanirghaõñaþ .. (saptada÷àkùarapàdaka÷cchandobhedaþ . iti chandoma¤jarã .. asya lakùaõàdikaü chandaþ÷abde draùñavyam ..)

#<pçthvãkà>#, strã, (pçthvã + svàrthe kan .) bçhadelà . ityamaraþ . 2 . 4 . 125 .. (asyàþ paryàyo yathà --
     %<elàsthålà ca bahulà pçthvãkà tripuñàpi ca .
     bhadrailà bçhadelà ca candrabàlà ca niùkuñiþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) såkùmailà . kçùõajãrakaþ . iti ratnamàlà .. hiïgupatrã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pçthvãkuravakaþ>#, puü, (pçthvyàü bhåmau kuravaka iva .) ÷vetamandàrakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pçthvãjaü>#, klã, (pçthvyàü jàyate iti . jana + óaþ .) gaóalavaõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pçdàkuþ>#, puü, (pardate iti . parda apàna÷abde + %<pardernit samprasàraõamallopa÷ca .>% uõàø 3 . 80 . iti kàkuþ rephasya samprasàraõaü allopa÷ca .) sarpaþ . ityamaraþ . 1 . 8 . 6 .. (yathà, mahàbhàrate . 6 . 178 . 27 .
     %<sa bhãmaü sahasàbhyetya pçdàkuþ kupito bhç÷am .
     jagràhàjagaro gràho bhujayorubhayorbalàt ..>%) vç÷cikaþ . vyàghraþ . citrakaþ . iti medinã . ke, 125 .. ku¤jaraþ . vçkùaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<pç÷niþ>#, tri, (spç÷yate iti . spç÷a saüspar÷e + %<ghçõipç÷nãti .>% uõàø 4 . 52 . iti ni nipàtanàt sàdhuþ .) alpatanuþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 48 .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 26 . 86 .
     %<dakùàü pç÷niü bçhatãü viprakçùñàü ÷ivàmçddhàü bhaginãü suprasannàm .
     vibhàvarãü sarvabhåtapratiùñhàü gaïgàü gatà ye tridivaü gatàste ..>%) kharvadurbalàlpàsthiþ . iti bharataþ .. (÷uklavarõaþ . yathà, çgvede . 1 . 160 . 3 .
     %<dhenu¤ca pç÷niü vçùabhaü suretasam ..>% %<pç÷niü ÷uklavarõàü dhenum .>% iti tadbhàùye sàyanaþ .. pràptatejàþ . yathà, çgvede . 10 . 189 . 1 .
     %<àyaü gauþ pç÷nirakramãdasadanmàtaraü puraþ ..>%)

@<[Page 3,230c]>@
#<pç÷niþ>#, strã, (spçpati dravyajàtaü spç÷yate iti và . spç÷a + %<ghçõispç÷nãti .>% uõàø 4 . 52 . iti ni nipàtanàt sàdhuþ .) ra÷miþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (annam . vedàþ . jalam . amçtam . iti mahàbhàratam . 12 . 341 . 44 ..) sutaporàjapatnã . saiva janmàntare devakã bhåtà . iti ÷rãbhàgavate 10 skandhaþ ..

#<pç÷nikà>#, strã, (pç÷nau jale kàyati ÷obhate iti . kai + kaþ . yadvà, pç÷ni svalpaü kaü jalaü yatra .) kumbhikà . iti ÷abdamàlà ..

#<pç÷nigarbhaþ>#, puü, (pç÷nirvedàdayo garbhe yasya . yadvà, pç÷niþ janmàntarajàtadevakã tasyàþ garbha utpattisthànatvenàstyasyeti . ac .) ÷rãkçùõaþ . iti hàràvalã . 9 .. (asya niruktiryathà mahàbhàrate . 12 . 341 . 44 .
     %<pç÷nirityucyate cànnaü vedà àpo'mçtaü tathà .
     mamaitàni sadà garbhaþ pç÷nigarbhastato'smyaham ..>%)

#<pç÷niparõã>#, strã, (pç÷ni svalpaü parõamasyàþ . ïãù .) latàvi÷eùaþ . càkuliyà iti bhàùà . cakaraut iti hindã bhàùà . tatparyàyaþ . pçthakparõã 2 citraparõã 3 aïghrivallikà 4 kroùñuvinnà 5 siühapucchã 6 kala÷iþ 7 dhàvaniþ 8 guhà 9 . ityamaraþ . 2 . 4 . 92 .. kecittu pç÷niparõyàdicatuùkaü càkuliyà iti khyàtàyàm . kroùñuvinnàdipa¤cakaü viràlachàüi iti khyàtàyàmityàhuþ . etattu vaidyà na ÷raddadhate . te hi kala÷yàdi÷abdena pç÷niparõãmeva gçhõanti . pç÷niparõã siühapucchã citraparõã kañusiühapucchã anayoralpabhedànnavaivaikàrthà iti kecit . iti bharataþ .. api ca . piùñaparõã 10 làïgalã 11 kroùñupucchikà 12 pårõaparõã 13 kala÷ã 14 kroùñukamekhalà 15 dãrghà 16 ÷çgàlavçntà 17 triparõã 18 siühapucchikà 19 dãrghapatrà 20 atiguhà 21 ghçùñhilà 22 citraparõikà 23 . iti sà¤je ratnamàlà .. mahàguhà 24 ÷çgàlavinnà 25 ghamanã 26 mekhalà 27 làïgålikà 28 pçùñiparõã 29 dãrghaparõã 30 . iti ràjanirghaõñaþ .. aïghriparõã 31 dhàvanã 32 . iti bhàvaprakà÷aþ .. asyà guõàþ . kañuttvam . atãsàrakàsavàtarogajvaronmàdavraõadàhanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. tridoùaghnatvam . vçùyatvam . madhuratvam . saratvam . ÷vàsaraktàtãsàratçóvaminà÷itva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. gràhitvam . iti ràjavallabhaþ ..

#<pç÷nibhadraþ>#, puü, (pç÷nau bhadraü yasya .) ÷rãkçùõaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<pç÷ni÷çïgaþ>#, puü, (pç÷nirvedàdayaþ ÷çïgamivàsya .) viùõuþ . iti ÷abdamàlà .. (pç÷ni svalpaü ÷çïgamiva ÷uõóàgraü yasya .) gaõe÷aþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

@<[Page 3,231a]>@
#<pç÷nã>#, strã, (spç÷ati jalamiti . spç÷a + niþ . tato và ïãù .) vàriparõã . iti ÷abdaratnàvalã .. (vivaraõamasyà vàriparõã÷abde j¤àtavyam ..) kumbhikà . iti bhåriprayogaþ ..

#<pçùa>#, u seke . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ . ktvàveñ .) u, parùitvà pçùñvà . iti durgàdàsaþ ..

#<pçùat>#, klã, (parùati si¤catãti . pçùa secane + %<vartamàne pçùadbçhanmahaditi .>% uõàø 2 . 84 . iti . atipratyayo guõàbhàva÷ca nipàtyate . ÷atçvadasya kàryaü vij¤eyam .) jalavinduþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 6 .. yathà, %<pçùadaparuùaviùàõàgreõa luñhati .>% iti ÷rãbhàgavate 5 skandhe 8 adhyàyaþ .. %<pçùat jalavindustadvat aparuùeõa mçdunà viùàõàgreõa luñhati saïghaññayati .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã . idaü dvivacanabahuvacanàntamapi bhavati ..

#<pçùataþ>#, puü, (parùatãti . pçùi seke + %<pçùira¤jibhyàü kit .>% uõàø 3 . 111 . iti atac . sa ca kit .) vinduþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 6 .. (yathà, raghau . 3 . 3 .
     %<karãva siktaü pçùataiþ payomucàü ÷ucivyapàye vanaràjipalvalam ..>%) ÷vetavinduyuktamçgaþ . iti medinã . te, 135 .. tatparyàyaþ . raïkuþ 2 ÷avalapçùñhakaþ 3 . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, su÷rute såtrasthàne 46 adhyàye . %<hariõarùyakuraïgakaràlakçtamàla÷arabha÷vadaüùñrà pçùatacàruskaramçgamàtçkàprabhçtayo jaïghàlà mçgàþ . kaùàyà madhurà laghavo vàtapittaharàstãkùõà hçdyà vasti÷odhanà÷ca ..>% * .. drupadaràjasya pità . yathà, mahàbhàrate . 1 . 131 . 17 .
     %<bharadvàjasakhà càsãt pçùato nàma pàrthivaþ .
     tasyàpi drupado nàma tadà samabhavat sutaþ ..>% maõóalisarpàntargatasarpavi÷eùaþ . yathà -- %<àdar÷amaõóalaþ ÷vetamaõóalo raktamaõóala÷citramaõóalaþ pçùato rodhrapuùpa ityàdiùu ..>% iti su÷rute kalpasthàne caturthe'dhyàye ..)

#<pçùatàmpatiþ>#, puü, (pçùatàü vindånàü patirnetà ityaluk samàsaþ .) vàyuþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, màghe . 6 . 55 .
     %<gajapatidvayasãrapi haimanastuhinayan saritaþ pçùatàmpatiþ .
     salilasantatimadhvagayoùitàmatanutàtanutàpakçtaü dç÷àm ..>%)

#<pçùatà÷vaþ>#, puü, (pçùato mçgavi÷eùo'÷va iva gatisàdhanaü vàhano và yasya .) vàyuþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<pçùatã>#, strã, (pçùata + striyàü ïãp .) ÷vetavinduyuktà mçgã . iti medinã . te, 135 .. (yathà, raghuþ . 8 . 59 .
     %<pçùatãùu vilolamãkùitaü pavanàdhåtalatàsu vibhramàþ ..>%)

@<[Page 3,231b]>@
#<pçùatkaþ>#, puü, (pçùyate sicyate kùipyate iti . pçùa + atiþ . tataþ saüj¤àyàü kan .) bàõaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 86 .. (yathà, raghau . 7 . 45 .
     %<apyardhabhàge parabàõalånà dhanurbhçtàü hastavatàü pçùatkàþ ..>%)

#<pçùada÷vaþ>#, puü, (pçùan mçgavi÷eùo'÷va iva vàhako yasya .) vàyuþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 65 .. (yathà, çgvede . 1 . 87 . 4 .
     %<sa hi svasçt pçùada÷vo yuvà gaõo'yà ã÷ànastavãùibhiràvçtaþ ..>% ràjarùibhedaþ . yathà, mahàbhàrate . 2 . 8 . 12 .
     %<vya÷vaþ sada÷vo vadhrya÷vaþ pçthuvegaþ pçthu÷ravàþ .
     pçùada÷vo vasumanàþ kùupa÷ca sumahàbalaþ ..>% viråpasya puttraþ . yathà, bhàgavate . 9 . 6 . 1 .
     %<viråpaþ ketumàn ÷ambhurambarãùasutàstrayaþ .
     viråpàt pçùada÷vo'bhåt tatputtrastu rathãtaraþ ..>%)

#<pçùadàjyaü>#, klã, (pçùadbhiþ dadhivindubhiþ sahitamàjyam .) sadadhyàjyam . dadhimi÷ritaghçtam . ityamaraþ . 2 . 7 . 24 .. (yathà, çgvede . 10 . 90 . 8 .
     %<tasmàdyaj¤àt sarvahutaþ sambhçtaü pçùadàjyam .
     pa÷åntàü÷cakre vàyavyànàraõyàn gryàmyà÷ca ye ..>% %<pçùadàjyaü dadhimi÷ramàjyam .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<pçùadvalaþ>#, puü, (pçùadeva balamasya .) vàyva÷vaþ . yathà --
     %<dhuvitramarudàndolaþ kucaiva÷càmarànilaþ .
     pçùadbalastu vàyva÷vaþ kuvere tu pramoditaþ ..>% iti ÷abdamàlà ..

#<pçùantiþ>#, puü, (parùati si¤catãti . pçùa secane + atipratyayaþ . nipàtanàt sàdhuþ .) vinduþ . yathà --
     %<payaþpçvantibhiþ spçùñà vànti vàtàþ ÷anaiþ ÷anaiþ ..>% iti bharatadhçtajàmbavatãvijayakàvyam ..

#<pçùabhàùà>#, strã, (parùatãti . pçùa seke + kaþ . pçùàmçtavarùiõã bhàùà yatra .) amaràvatã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pçùàkarà>#, strã, (pçùa + bhàve kvip . pçùe secanàya àkãryate iti . à + ka + ap + ñàp . pràtaþ sandhyàyà¤càsyà upari jalasecanàdeva tathàtvam .) kùudra÷ilà . iti ÷abdacandrikà .. vàñkhàrà iti bhàùà ..

#<pçùàtakaü>#, klã, (pçùantaü pçùadàjyam àtakate hasatãti . taka + ac . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) dadhiyuktaghçtam . iti hemacandraþ ..

#<pçùodaraþ>#, tri, pçùadudaraü yasya . (%<pçùodaràdãni yathopadiùñam .>% 6 . 3 . 109 . iti talopaþ .) manãùàditvàt talopaþ . iti durgàdàsaþ ..
     %<bhavedvarõàgamàrdhasaþ siüho varõaviparyayàt .
     varõàde÷àcca gåóhàtmà varõalopàt pçùodaraþ ..>% iti goyãcandradhçtakàrikà ..

@<[Page 3,231c]>@
#<pçùodyànaü>#, klã, kùudropavanam . manãùàditvàt pçùatastakàralopaþ . iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ ..

#<pçùñhaü>#, klã, (pçùyate sicyate iti . pçùa %<tithapçùñhagåthayåthaprothàþ .>% uõàø 2 . 12 . iti thakpratyayena nipàtanàt siddham .) ÷arãrapa÷càdbhàgaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 78 .. pãñha iti bhàùà .. (yathà, manau . 4 . 72 .
     %<na vigarhya kathàü kuryàdbahirmàlyaü na dhàrayet .
     gavà¤ca yànaü pçùñhena sarvathaiva vigarhitam ..>%) caramamàtram . iti medinã . ñhe, 7 .. (stotravi÷eùaþ . yathà, ÷atapathabràhmaõe . 8 . 1 . 1 . 5 .
     %<trivçtastomàdrathantaraü pçùñhaü niramimãta ..>%)

#<pçùñhagranthiþ>#, puü, (pçùñhasya granthiþ .) gaóuþ . iti hemacandraþ . 3 . 446 .. kuüja iti bhàùà ..

#<pçùñhataþ>#, [s] vya, (pçùñha + %<pratiyoge pa¤camyàstasiþ .>% 5 . 4 . 44 . ityasya %<àdyàdibhya upàsaükhyànam .>% iti vàrtikoktyà tasiþ .) pa÷càt . yathà, bhaññiþ . 1 . 24 .
     %<taü pçùñhataþ praùñhamiyàya namro hiüsreùu dãpràstradharaþ kumàraþ ..>% pçùñhade÷e . (yathà, manau . 8 . 300 .
     %<pçùñhatastu ÷arãrasya nottamàïge katha¤cana .
     ato'nyathà tu praharan pràptaþ syàt caurakilviùam ..>%)

#<pçùñhadçùñiþ>#, puü, (pçùñhe dçùñirdar÷anaü yasya .) bhallåkaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pçùñhamàüsàdaþ>#, tri, (pçùñhe parokùe màüsàda iva . asamakùamaniùñajanakavàkyakathanàdasya tathàtvam .) vàkyàbhidhàyã . iti trikàõóa÷eùaþ .. cogolakhora iti pàrasyabhàùà . (pçùñhamàüsamattãti . aõ . pçùñhamàüsabhakùake, tri ..)

#<pçùñhamàüsàdanaü>#, klã, (pçùñhe parokùe màüsàdanaü màüsabhakùaõamiva kãrtanasyàsyàniùñajanakatvàt .) parokùe doùakãrtanam . iti hemacandraþ . 3 . 265 .. tadvati, tri .. (pçùñhamàüsa + ad + kartari lyuþ . pçùñhamàüsabhakùake, tri .)

#<pçùñhavaü÷aþ>#, puü, (pçùñhasya vaü÷aþ va÷a iva daõóa ityarthaþ .) pçùñhàsthi . piñhera dàüóà iti ÷àùà .. tatparyàyaþ . rãóhakaþ 2 . iti hemacandraþ .. (yathà, su÷rute ÷àrãrasthàne 6 adhyàye . %<tatra pçùñhavaü÷amubhayataþ prati÷roõã kàõóamasthinã kañãtaruõe nàma marmaõã .>%) sa tu màsamàtreõa bhavati . iti sukhabodhaþ ..

#<pçùñhavàñ>#, [h] puü, (pçùñhaü yugapàr÷vaü vahatãti . vaha + õvi .) yugapàr÷vagavçùaþ . pàüñe vàüdhà garu iti bhàùà . ityamaraþ .. (pçùñhaü pçùñhabhàgaü vahatãti . vaha + õvi . pa÷càdbhàgavàhakaþ . yathà, harivaü÷e bhaviùyaparvaõi . 55 . 31 .

#<pçùñhavàó>#, [h] puü, (pçùñhaü yugapàr÷vaü vahatãti . vaha + õvi .) yugapàr÷vagavçùaþ . pàüñe vàüdhà garu iti bhàùà . ityamaraþ .. (pçùñhaü pçùñhabhàgaü vahatãti . vaha + õvi . pa÷càdbhàgavàhakaþ . yathà, harivaü÷e bhaviùyaparvaõi . 55 . 31 .
     %<dàrukaü pçùñhavàhantu kçtvà ke÷ava ÷a÷varaþ .
     àgneyamastraü saüyojya ÷are kasmiü÷cidã÷varaþ .
     anena tvàü dahàmyadya yadi ÷akto'si vàraya ..>%)

#<pçùñhavàhyaþ>#, puü, (pçùñhe vàhyaü vahanãyadravyamasya .) bhàravàhakavçùaþ . tatparyàyaþ . sthaurã 2 pçùñhyaþ 3 . iti hemacandraþ . 4 . 329 ..

#<pçùñha÷çïgaþ>#, puü, (pçùñhe ÷çïgamasya . ÷çïgasya vakrabhàvena pçùñhagamanàt tathàtvam .) vanacchàgaþ . iti hemacandraþ . 4 . 344 ..

#<pçùñha÷çïgã>#, [n] puü, (pçùñhe ÷çïgamiva asyàstãti . ÷çïga + iniþ .) bhãmasenaþ . napuüsakam . mahiùaþ . iti medinã÷abdaratnàvalyau ..

#<pçùñhodayaþ>#, puü, (pçùñhenodayo'sya .) meùavçùakarkañadhanurmakaramãnalagnàþ . yathà, jyotistattve .
     %<ajo gopatiyugma¤ca karkidhanvimçgàstathà .
     ni÷àsaüj¤àþ smçtà÷caite ÷eùà÷cànye dinàtmakàþ ..
     ni÷àsaü j¤à vimithunàþ smçtàþ pçùñhedayàstathà .
     ÷eùàþ ÷ãrùodayà hyete mãna÷cobhayasaüj¤akaþ ..>%

#<pçùñhyaü>#, klã, (pçùñhànàü stotravi÷eùàõàü samåha iti . pçùñha + %<bràhmaõamàõavavàóavàd yat .>% 4 . 2 . 42 . ityasya %<pçùñhàdupasaükhyànam .>% iti vàrtikoktyà yat .) pçùñhànàü samåhaþ . ityamaraþ . 3 . 2 . 42 ..

#<pçùñhyaþ>#, puü, (pçùñhena vahatãti . pçùñha + yat .) pçùñhena bhàravàhakà÷vaþ . tatparyàyaþ . sthaurã 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 46 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 222 . 49 .
     %<pçùñhyànàmapi cà÷vànàü vàhlikànàü janàrdanaþ .
     dadau ÷atasahasràõi kanyàdhanamanuttamam ..>% dhàrake, tri . yathà, çgvede . 4 . 3 . 10 .
     %<çtena hi ùmà vçùabha÷cidaktaþ pumàü agniþ payasà pçùñhyena ..>% %<pçùñhyena dhàrakeõa payasàktaþ .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<pçùõiþ>#, tri, (pç÷niþ . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) pra÷niþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. pàrùõiþ . tatra strãliïgaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<pé>#, ka pårtau . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøparaø-sakaø-señ .) ka, pàrayati . iti durgàdàsaþ ..

#<pé>#, ¤i gi li pàlane . pårtau . iti kavikalpadrumaþ .. (kryàø-hvàø ca-paraø-sakaø-señ .) ¤i, pårto'sti . sålvàdyodidityatra pévarjanànna niùñhàtasya naþ . gi, péõàti . ktau tu pårtirityeva manãùàditvànna niþ . li, piparti . iti durgàdàsaþ ..

#<pecakaþ>#, puü, (pacati pacyate và . paca + %<pacimacyoricca .>% uõàø 5 . 37 . iti vun . upadhàyà ata icca .) pakùivi÷eùaþ . peücà iti bhàùà . tatparyàyaþ . ulåkaþ 2 vàyasàràtiþ 3 . ityamaraþ . 2 . 5 . 15 .. ÷akràkhyaþ 4 divàndhaþ 5 vakranàsikaþ 6 harinetraþ 7 divàbhãtaþ 8 nakhà÷ã 9 pãyuþ 10 ghargharaþ 11 kàkabhãruþ 12 naktacàrã 13 . iti trikàõóa÷eùaþ .. ni÷àcaraþ 14 kau÷ikaþ 15 råpanà÷anaþ 16 pecaþ 17 raktanàsikaþ 18 bhãrukaþ 19 . iti ÷abdaratnàvalã .. karipucchamålopàntaþ . gudàcchàdakamàüsapiõóavi÷eùaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 6 .. paryaïkaþ . yåkaþ . iti vi÷vaþ .. meghaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pecakã>#, [n] puü, (pecako'syàstãti . pecaka + iniþ .) hastã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pecilaþ>#, puü, (paca + bàhulakàt ilac ata icca .) hastã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pecu>#, klã, (pacyate iti . paca + un . ata itva¤ca .) peculã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<peculã>#, strã, (pacyate iti . paca + ulac . ataitvaü gauràditvàt ïãù .) ÷àkabhedaþ . kacu iti khyàtaþ . yathà --
     %<kecukaü peculã pecu nàóãco vi÷varocanaþ ..>% iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<peñaþ>#, puü, (peñatãti . piñ + ac .) prahastaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. peñake, strã . ityamaraþ . 2 . 10 . 30 ..

#<peñakaþ>#, puü, (peñatãti . piña + õvul .) vaü÷avetràdimayasamudgakapràyaþ . peñàrã iti peñã iti peóà iti ca khyàtaþ . tatparyàyaþ . piñakaþ 2 peóà 3 ma¤jåùà 4 . ityamaraþ . 2 . 10 . 30 .. àdyau svalpapeñikàyàm . parau mahàpeñhikàyàmiti svàmã .. samåhaþ . iti medinã . ke, 117 ..

#<peñàkaþ>#, puü, (peñaka + pçùodaràditvàt sàdhuþ .) peñakaþ . iti bharatadviråpakoùaþ ..

#<peñikà>#, strã, (piñatãti . piña + õvul . kàpi ata itvam .) vçkùavi÷eùaþ . peñàri iti bhàùà . tatparyàyaþ . kuveràkùã 2 kuliïgàkùã 3 kçùõavçntikà 4 . iti ratnamàlà .. (yathà --
     %<peñikàmålalepàcca yonirbhinnà pra÷àsyati ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe yonivyàpadadhikàre ..)

#<peñã>#, tri, (peña + gauràditvàt ïãù .) peñakaþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 30 ..

#<peóà>#, strã, (peñà . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) ma¤jåùà . mahàpeñikà . ityamarabharatau ..

#<peõa>#, ç peùe . gatau . ÷leùe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø-sakaø-÷leùe akaø-señ .) ç, apipeõat . pipeõatuþ . iti durgàdàsaþ ..

#<petvaü>#, klã, (pãyate iti . pà pàne + %<anyebhyo 'pi dç÷yante .>% uõàø 4 . 105 . iti itvan .) amçtam . ghçtam . ityuõàdikoùaþ .. (puü, patana÷ãlaþ pa÷uþ . chàgaþ . yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 29 . 58 .
     %<sàvitro vàruõaþ kçùõa eka÷itipàt petvaþ ..>% %<petvaþ patana÷ãlo vegavàn pa÷uþ ..>% iti tadbhàùye mahãdharaþ .. tathàca çgvede . 7 . 18 . 17 .
     %<siühyaü cit petvenà jaghàna ..>% %<petvena chàgena jaghàna ghàtayàmàsa .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<peyaü>#, klã, (pãyate yaditi . pà pàne + karmaõi yat . %<ãdyati .>% 6 . 4 . 65 . iti àta ãt tato guõaþ .) jalam . iti medinã . ye, 39 .. dugdham . iti ÷abdacandrikà .. aùñavidhànnàntargatànnavi÷eùaþ . yathà --
     %<bhojyaü peyaü tathà cåùyaü lehyaü khàdya¤ca carvaõam .
     niùpeya¤caiva bhakùyaü syàdannamaùñavidhaü smçtam ..>% iti ràjanirdhaõñaþ .. pàtavye, tri . iti medinã . ye, 39 .. (yathà, mahàbhàrate . 14 . 44 . 10 .
     %<sarveùàü bhakùyabhojyànàmannaü paramamucyate .
     dravàõà¤caiva sarveùàü peyànàmàpa uttamàþ ..>%)

#<peyà>#, strã, (pãyate iti . pà + yat . tataùñàp .) sikthasamanvitapeyadravyam . asyà guõàþ .
     %<peyà svadàgnijananã vàtavarco'nulomanã .
     kùuttçùõàglànidaurbalyakukùirogavinà÷inã ..>% iti ràjavallabhaþ .. mi÷reyà . iti ÷abdacandrikà .. ÷ràõà . acchamaõóam . iti medinã . ye, 39 ..

#<peyåùaþ>#, puü, klã, (pãya pàne + %<pãyeråùan .>% uõàø 4 . 76 . iti åùan bahulavacanàt guõaþ .) abhinavaü payaþ . ityamaraþ .. navaprasåtàyà goþ saptadinàbhyantarãõadugdham . yathà,
     %<àsaptaràtraprabhavaü kùãraü peyåùa ucyate ..>% iti hàràvalã .. %<pãyate peyåùaþ pãïgha pàne nàmnãti yåùaþ mårdhanyàntaþ klãva¤ca . pãyåùa¤ca atha pãyåùapeyåùe navaü saptadãnàvadhãti ÷abdàrõavaþ ..>% iti taññãkàyàü bharataþ .. (yathà, manuþ . 5 . 6 .
     %<÷eluü gavya¤ca peyåùaü prayatnena vivarjayet ..>%) amçtam . abhinavasarpiþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<peruþ>#, puü, (pãyate rasàniti . pãï pàne + %<mipãbhyàü ruþ .>% uõàø 4 . 101 . iti ruþ .) vahriþ . såryaþ . ityuõàdikoùaþ .. samudraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (tri, rakùakaþ . yathà, çgvede . 9 . 74 . 4 .
     %<naro hitamavamehanti peravaþ ..>% %<naro netàraþ peravaþ . pà rakùaõe . màporitve runniti runpratyayaþ . sarvasya rakùakàþ .>% iti tadbhàùye sàyanaþ .. pårakaþ . yathà, çgvede . 5 . 84 . 2 .
     %<pra yà vàjaü na heùantaü perumasyasyarjuni ..>%)

#<perojaü>#, klã, uparatnavi÷eùaþ . pãrojà iti yavanabhàùà . tatparyàyaþ . harità÷mam 2 perajam 3 . taddvividham . bhasmàïgaü harita¤ca . tasya guõàþ .
     %<perajaü sukaùàyaü syànmadhuraü dãpanaü param .
     sthàvaraü jaïgama¤caiva saüyogàcca yathà viùam ..
     tat sarvaü nà÷ayet ÷ãghraü ÷åla bhåtàdidoùajam ..>% pàñhàntaraü yathà --
     %<pirajaü sukaùàyaü syànmadhuraü dãpanaü dvayoþ .
     sthàvaràdiviùaghnaü syàddharita¤càparaü ÷çõu ..
     ÷ãtàïgaü nà÷ayecchãghraü ÷ålaü timirabhåtajam ..>% iti ràjanirghaõñaþ .

#<pela>#, ç càle . gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø-càle akaø-gatau sakaø-señ .) ç, apipelat pipelatuþ . càlaþ kampaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<pelaü>#, klã, (pelati sadà calatãti . pela + ac .) aõóakoùaþ . iti hemacandraþ . 3 . 275 ..

#<pelavaü>#, tri, (pelaü kampanaü vàtãti . và + kaþ .) viralam . atra sàvakà÷atvaü prakàraþ . ityamarabharatau .. kç÷aþ . iti hemacandraþ . 3 . 113 .. komalam . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, kumàre . 5 . 4 .
     %<padaü saheta bhramarasya pelavaü ÷irãùapuùpaü na punaþ patatriõaþ ..>%)

#<peva>#, ç ïa sevane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-sakaø-señ .) ç, apipevat . ïa, pevate . iti durgàdàsaþ ..

#<pe÷alaþ>#, tri, (pi÷a avayave + bhàve gha¤ . pe÷aü làtãti . là + kaþ . yadvà, pe÷o'syàstãti . sidhmàditvàt lac .) càruþ . (yathà, devãbhàgavate . 5 . 9 . 59 .
     %<mahiùasya vacaþ ÷rutvà pe÷alaü mantrisattamaþ .
     jagàma tarasà kàmaü gajà÷varathasaüyutaþ ..>%) sundaraþ . (yathà, raghuþ . 9 . 40 .
     %<yuvatayaþ kasumaü dadhuràhitaü tadalake dalakesarape÷alam ..>%) dakùaþ . caturaþ . komalaþ . ityamarabharatau .. (yathà, mukundamàlàyàm . 21 .
     %<idaü ÷arãraü pariõàmape÷alaü patatyava÷yaü ÷lathasandhi jarjaram .
     kimauùadhaiþ kli÷yasi måóha durmate ! niràmayaü kçùõarasàyanaü piba ..>%) ghårtaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pe÷askçt>#, puü, (pe÷o råpàntaraü karotãti . pe÷as + kç + kvip . %<hrasvasya piti kçti tuk .>% 6 . 1 . 71 . iti tugàgamaþ . anena gçhãtasya kãñasya råpàntaraü bhavati ityato'sya tathàtvam .) kãñavi÷eùaþ . kumirake iti bhàùà . yathà --
     %<kãñaþ pe÷askçtaü dhyàyan kuóyàü tena prave÷itaþ .
     yàti tatsàtmatàü ràjan ! pårbaråpamasaütyajan ..>% iti ÷rãbhàgavate . 11 . 9 . 23 ..

#<pe÷iþ>#, puü, (pi÷a + %<hçpi÷ãti .>% uõàø 4 . 118 . iti in .) ÷atakoñiþ . ityuõàdikoùaþ .. aõóe màùavidale ca strã . iti saükùiptasàre kçdantapàdaþ ..

#<pe÷ã>#, strã, (pi÷a + in . và ïãù .) aõóam . ityamaraþ . 2 . 5 . 37 .. (garbhàveùñanacarmamayakoùaþ . yathà, su÷rute . 1 . 26 . %<dhamanãsroto'sthitadvivarape÷ãprabhçtiùu và ÷arãraprade÷eùu ..>%) supakvakalikà . (yathà, su÷rute uttaratantre . 40 adhyàye .
     %<madhukaü vilvape÷ya÷ca ÷arkaràmadhusaüyutàþ .
     atãsàraü nihanyu÷ca ÷àlãùaùñikayoþ kaõàþ ..>%) màüsã . khaógapidhànakam . màüsapiõóã . iti medinã . ÷e, 12 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 115 . 12 .
     %<tàü sa màüsamayãü pe÷ãü dadar÷a japatàü varaþ ..>% (asyàþ saükhyàvasthànàdayo yathà --
     %<pa¤ca pe÷ã÷atàni bhavanti . tàsàü catvàri÷atàni ÷àkhàsu . koùñhe ùañùaùñiþ . grãvàü pratyårdha¤catustriü÷at . ekaikasyàntu pàdàïgulyàü tisrastisrastàþ pa¤cada÷a . da÷a prapade . pàdopari kårcasanniviùñàstàvatya eva . da÷a gulphatalayoþ .
     gulphajànvantare viü÷atiþ . pa¤ca jànuni . viü÷atirårau . da÷a vaïkùaõe . ÷atamevamekasmin sakthni bhavanti . etenetarasakthi bàhå ca vyàkhyàtau .
     tisraþ pàyau . ekà meóhre . sevanyà¤càparà .
     dve vçùaõayoþ . sphicoþ pa¤ca pa¤ca . dve vasti ÷irasi . pa¤codare . nàbhyàmekà . pçùñhordhasaüniviùñàþ pa¤ca pa¤ca dãrghàþ . ùañ pàr÷vayoþ .
     da÷a vakùasi . akùakàüsau prati samantàt sapta .
     dve hçdayàmà÷ayayoþ . ùañ yakçtplãhoõóakeùu ..
     grãvàyà¤catasraþ . aùñau hanvoþ . ekaikà kàkalakagalayoþ . dve tàluni . ekà jihvàyàm .
     oùñhayordve . ghoõàyàü dve . dve netrayoþ . gaõóayo÷catasraþ . karõayordve . catasro lalàñe . ekà ÷irasãtyevametàni pa¤ca pe÷ã÷atàni .
     siràsnàyvasthiparvàõi sandhaya÷ca ÷arãriõàm .
     pe÷ãbhiþ saüvçtànyatra balavanti bhavantyataþ ..
     strãõàntu viü÷atiradhikàþ . da÷a tàsàü stanayorekaikasmin pa¤ca pa¤ca yauvane tàsàü parivçddhiþ .
     apatyapathe catasrastàsàü prasçte'bhyantarato dve mukhà÷rite vàhye ca pravçtte dve . garbhacchidrasaü÷ritàstisraþ . ÷ukràrtava prave÷inyastisra eva .
     pittapakvà÷ayamadhye garbhà÷ayo yatra garbhastiùñhati .
     tàsàü bahalapelavasthålàõupçthuvçttahrasvadãrghasthiramçdu÷lakùaõakarka÷abhàvàþ sandhyasthi÷iràsnàyupracchàdakà yathàde÷aü svabhàvata eva bhavanti ..
     bhavati càtra .
     puüsàü pe÷yaþ purastàdyàþ proktà lakùaõamuùkajàþ .
     strãõàmàvçtya tiùñhanti phalamantargataü hi tàþ ..>% iti su÷rute ÷àrãrasthàne pa¤came'dhyàye ..) nadãbhedaþ . pi÷àcãvi÷eùaþ . ràkùasãvi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (vàdyavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 6 . 42 . 3 .
     %<tathà bherya÷ca pe÷ya÷ca krakacà goviùàõikàþ .
     sahasaivàbhyahanyanta sa ÷abdastumulo'bhavat ..>%)

#<peùaõaü>#, klã, piùadhàtorbhàve lyuñpratyayaniùpannam . cårõanam . (yathà, màrkaõóeye . 14 . 87 .
     %<ayaü kçtaghno mitràõàmapakàrã sudurmatiþ .
     taptakumbhe nipatati tato yàsyati peùaõam ..>%) khalam . ÷ataguptà . iti ÷abdacandrikà .. tekàüñàsija iti bhàùà ..

#<peùaõiþ># strã, (piùyate'nayeti . piùa + karaõe aõiþ . và ïãù .) peùaõa÷ilà . ÷ila iti bhàùà . tatparyàyaþ . peùaõã 2 paññaþ 3 gçhà÷mà 4 gçhakacchapaþ 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, manuþ . 3 . 68 .

#<peùaõã># strã, (piùyate'nayeti . piùa + karaõe aõiþ . và ïãù .) peùaõa÷ilà . ÷ila iti bhàùà . tatparyàyaþ . peùaõã 2 paññaþ 3 gçhà÷mà 4 gçhakacchapaþ 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, manuþ . 3 . 68 .
     %<pa¤ca sånà gçhasthasya cullã peùaõyupaskaraþ .
     phalguõã codakumbha÷ca vadhyate yàstu vàhayan ..>%)

#<peùalaþ>#, tri, (peùo'syàstãti . peùa + sidhmàditvàt lac .) pe÷alaþ . ityamarañãkàyàü bharataramànàthau ..

#<peùàkaþ>#, puü, (piùa + àkan .) peùaõiþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<pesa>#, ç gatyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) ç, apipesat pipesatuþ . iti durgàdàsaþ ..

#<pesalaþ>#, tri, (pe÷alaþ . pçùodaràditvàt ÷asya satvam .) pe÷alaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<pai>#, ÷oùe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-aniñ .) pàyati dhànyamàtapena . iti durgàdàsaþ ..

#<pai¤jåùaþ>#, puü, (pi¤jåùe sàdhuþ . aõ .) karõaþ . iti hemacandraþ . 3 . 237 ..

#<paiñharaü>#, tri, (piñhare saüskçtaü pakvam . piñhara + aõ .) sthàlãpakvamàüsàdi . ityamaraþ . 2 . 9 . 45 .. (yathà, goø ràmàyaõe . 2 . 100 . 63 .
     %<prataptaiþ paiñharai÷caiva màrgamàyårataittiraiþ ..>%)

#<paiñhãnasiþ>#, puü, munivi÷eùaþ . sa ca smçtigotrayoþ kàrakaþ . iti puràõam ..

#<paiõóinyaü>#, klã, (piõóaü parapiõóaü bhakùyatayàstyasyeti . piõóa + in . tataþ ùya¤ .) bhaikùajãvikà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<paitàmahaü>#, tri, (pitàmahasyedam . pitàmaha + %<tasyedam .>% 4 . 3 . 120 . ityaõ .) pitàmahasambandhidhanàdi . yathà, kàtyàyanaþ .
     %<paitàmaha¤ca pitrya¤ca yaccànyat svayamarjitam .
     dàyàdànàü vibhàgeùu sarvametadvibhajyate ..>% bçhaspatiþ .
     %<paitàmahaü hçtaü pitrà sva÷aktyà yadupàrjitam .
     vidyà÷auryàdinà pràptaü tatra svàmyaü pituþ smçtam ..>% iti dàyabhàgaþ ..

#<paitçkaü>#, tri, (pituràgataü pituridaü veti . pitç + ñha¤ .) pitçsambandhi . iti ÷abdamàlà .. yathà, manuþ .
     %<årdhvaü pitu÷ca màtu÷ca sametya bhràtaraþ samam .
     bhajeran paitçkaü rikathamanã÷àste hi jãvatoþ ..>% manuviùõå .
     %<paitçkantu yadà dravyamanavàptamavàpnuyàt .
     na tat puttrairbhajet sàrdhamakàmaþ svayamarjitam ..>% paiñhãnasiþ .
     %<paitçke vibhajyamàne dàyàdye samo vibhàgaþ ..>% nàradaþ .
     %<÷auryabhàryàdhane hitvà yacca vidyàdhanaü bhavet .
     trãõyetànyavibhàjyàni prasàdo ya÷ca paitçkaþ ..>% iti dàyabhàgaþ ..

#<paitçkabhåmiþ>#, strã, (paitçkã pitçsambandhinã bhåmiþ .) pitçsambandhisthànam . tasyà màhàtmyaü yathà -- ÷rãbhagavànuvàca .
     %<bhavàü÷ca yàdavaiþ sàrdhaü pravi÷a dvàrakàpurãm .
     matpitrà màtçbhiþ sàrdhaü màhendre ca kùaõe nçpa ! ..
     ugrasena uvàca .
     vàsudeva na yàsyàmi bhåmiü tàü paitçkãü punaþ .
     sarvatãrthaparàü ÷uddhàü daive karmaõi paitçke ..
     pàrakye bhåmide÷e ca pitéõàü nirvapettu yaþ .
     tadbhåmisvàmipitçbhiþ ÷ràddhakarma nihanyate ..
     pitéõàü niùphalaü ÷ràddhaü devànàmapi påjanam .
     ki¤citphalaprada¤caiva sampårõaü paitçke sthale ..
     puttrapauttrakalatrebhyaþ pràõebhyaþ preyasã sadà .
     durlabhà paitçkã bhåmiþ piturmàturgarãyasã ..
     tat ÷asya¤ca pavitra¤ca daive karmaõi paitçke .
     krãta¤ca tadçte dànaü paradattama÷uddhakam ..
     mriyate paitçkãbhåmyàü tãrthatulyaphalaü labhet .
     gaïgàjalasamaü påtaü pitçkhàtodakaü hare ..
     tatra snàtvà jale påte gaïgàsnànaphalaü labhet .
     pitéõàü tarpaõaü tatra pavitraü devapåjanam ..
     paitçkã janmabhåmi÷cet phalaü taddviguõaü labhet .
     paitçkãbhåmitulyà ca dànabhåmiþ satàmapi ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 103 adhyàyaþ ..

#<paitçùvasreyaþ>#, puü, strã, (pitçùvasurapatyamiti . pitçùvasç + %<óhaki lopaþ .>% 4 . 1 . 133 . iti j¤àpakatvàt óhak antalopa÷ca .) pitçbhaginãputtraþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 25 .. pistutabhài iti bhàùà .. (striyàü ïãp . pitçbhaginãputtrã . yathà, manuþ . 11 . 172 .
     %<paitçùvaseyãü bhaginãü svasrãyàü màtureva ca .
     màtu÷ca bhàtustanayàü gatvà càndrayaõa¤caret ..>%)

#<paitçùvasrãyaþ>#, puü, strã, (pitçùvasurapatyamiti . %<pitçùvasu÷chaõ .>% 4 . 1 . 132 . iti chaõ .) pitçbhaginãputtraþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 25 .. pistuta bhài iti bhàùà ..

#<paittaþ>#, tri, (pittàt àgataü pittasya ÷amanaü kopanaü veti . pitta + aõa .) pittajavyàghiþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, màdhavanidàne gulmàdhikàre .
     %<kañvamlatãkùõoùõavidàhiråkùakrãdhàtimadyàrkahutà÷asevà .
     àmàbhighàto rudhira¤ca duùñaü paittasya gulmasya nimittamuktam ..>%)

#<paittikaþ>#, tri, (pittena nirvçtta iti . pitta + ñha¤ .) pittajanmàdhiþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, carake cikitsàsthàne 22 adhyàye .
     %<pratataü kàsamàna÷ca jyotãüùãva ca pa÷yati .
     ÷leùmàõaü pittasaüsçùñaü niùñhãvati ca paittike ..>%)

#<paitraü>#, klã, (pituridamiti . pitç + aõ ) pitçtãrtham . aïguùñhatarjanyormadhyam . ityamaraþ . 2 . 7 . 51 .. pitçsambandhini, tri . (yathà, mahàbhàrate . 7 . 199 . 71 .
     %<aindraü yàmyaü vàruõaü vaittapàlyaü paitraü tvàùñraü karma saumya¤ca tubhyam .
     råpaü jyotiþ ÷abdamàkà÷avàyuþ spar÷aþ svàdyaü salilaü gandha urvã ..>%)

#<paitràhoràtraþ>#, puü, (paitraþ ahoràtraþ .) pitçlokasya divàràtriþ . sa tu manuùyamàne màsaikena bhavati . yathà --
     %<màsena syàdahoràtraþ paitro varùeõa daivataþ ..>% ityamaraþ . 1 . 4 . 21 ..

#<pailaþ>#, puü, (pãlàyà apatyamiti . pãlà + %<pãlàyà và .>% 4 . 1 . 118 . iti aõ .) munivi÷eùaþ . sa ca çgve dã yathà --
     %<tatrarg vedadharaþ pailaþ sàmago jaiminiþ kaviþ .
     vai÷ampàyana evaiko niùõàto yajuùamuta ..
     atharvàïgirasàmàsãt sumanturdàruõo muniþ .
     itihàsapuràõànàü pità me romaharùaõaþ ..>% iti ÷rãbhàgavate 1 skandhe 4 adhyàyaþ ..

#<pai÷àcaþ>#, puü, (pi÷àcasyàyamiti . pi÷àca + aõ .) aùñaprakàravivàhàntargatàùñamavivàhaþ . yathà yàj¤avalkyaþ . %<pai÷àcaþ kanyakà chalàt .>% chalamàha manuþ . 3 . 34 .
     %<suptàü mattàü pramattàü và raho yatropagacchati .
     sa pàpiùñho vivàhànàü pai÷àcaþ kathito'ùñamaþ ..>% ityudvàhatattvam .. pi÷àcasambandhini, tri .. (ràjasakàyàntargatakàyavi÷eùaþ . tallakùaõaü yathà --
     %<ucchiùñàhàratà taikùõyaü sàhasapriyatà tathà .
     strãlolupatvaü nairlajjyaü pai÷àcakàyalakùaõam ..>% iti su÷rute ÷àrãrasthàne caturthe'dhyàye ..)

#<pai÷unyaü>#, klã, (pi÷unasya bhàvaþ . pi÷una + bràhmaõàditvàt ùya¤ .) pi÷unatà . khalatà . tacca da÷avidhapàpàntargatavàïmayapàpavi÷eùaþ . iti tithitattvam .. yathà --
     %<pai÷unyaü sàhasaü droha ãrùàsåyàrthadåùaõam .
     vàgdaõóaja¤ca pàruùyaü krodhajo'pi gaõo'ùñakaþ ..>%) iti manau . 6 . 48 .. asya vivaraõaü pàtaka÷abde draùñavyam ..

#<paiùñaþ>#, tri, (piùñasyedamiti . piùña + aõ .) piùñhasambandhã . yathà --
     %<yadyapadantakaþ påùà paiùñamatti sadà carum .
     agnãndre÷varasàmànyàttaõóulo'tra vidhãyate ..>% iti tithyàditattvam ..

#<paiùñikaü>#, klã, (piùña + ñha¤ .) piùñànàü samåhaþ . iti àpåpika÷abdañãkàyàü bharataþ .. madyavi÷eùaþ . yathà . råkùamàdhvãkàdijanite madàtyaye snigdhapaiùñikàdi mçdu madyaü hetuviparãtameva .. iti vijayarakùitaþ .. (yathà ca su÷rute såtrasthàne 46 adhyàye .
     %<pàlalàþ ÷leùmajananàþ ÷aùkulyaþ kaphapittalàþ .
     vãryoùõàþ paiùñikà bhakùyàþ kaphapittaprakopaõàþ ..>%)

#<paiùñã>#, strã, (piùñena nirvçtteti . piùña + aõ + ïãp .) vividhadhànyavikàrajà madirà . tasyà guõàþ .
     %<paiùñã kañvamlatãkùõà syàdãùadgauóãsamàparà .
     vàtahçt kaphakçttvãùatpittakçnmohanã ca sà ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà ca hàrãte prathame sthàne ekàda÷e'dhyàye .
     %<gauóã màdhvã tathà paiùñã niryàsà kathitàparà .
     iti caturvidhà j¤eyàþ suràstàsàü prabhedakàþ ..>%
     %<paiùñhã sandãpanã rucyà kaphakçdvàtanà÷inã .
     pittalà pàõóurogàõàü kàriõã bahudhà matà ..>%)

#<pogaõóaþ>#, puü, (punàtãti . på + vic . pauþ ÷uddho gaõóo yasya .) da÷avarùãyabàlakaþ . yathà --
     %<rogã vçddhastu pogaõóaþ kurvantyanyairvrataü sadà ..>% iti pràya÷cittatattve brahmapuràõam ..

#<pogaõóaþ>#, tri, (pauþ gaõóa ekade÷o'sya .) apogaõóaþ . svabhàvato nyånàdhikàïgaþ . ånaviü÷atyaïgulãkaikaviü÷atyaïgulãkàdijanaþ . yathà . pogaõóo vikalàïge syàditi halàyudhaþ . pogaõóo vikalàïgakaþ . iti ratnakoùaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<poñaþ>#, puü, (puñatyatreti . puña saü÷leùe + àdhàre gha¤ .) ve÷mabhåmiþ . iti jañàdharaþ .. (puña÷leùe + bhàve gha¤ .) saü÷leùaþ . iti poñagala÷abdañãkàyàü bharataþ ..

#<poñagalaþ>#, puü, (poñena saü÷leùeõa galatãti . gala + ac .) nalaþ . kà÷aþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 162 .. (asya paryàyo yathà --
     %<poñagalo bçhatkà÷aþ kàkekùuþ sa ca khaógakaþ ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..) matsyaþ . iti medinã . le, 157 .. (sarpajàtyantargatavaikara¤jasarpaprabhedaþ .. %<ràjilena gonasyàü vaiparãtyena và jàtaþ poñagalaþ .>% iti su÷rute kalpasthàne caturthe'dhyàye ..)

#<poñalikà>#, strã, (poñena saü÷leùeõa lãyate iti . lã + óaþ . tataþ svàrthe kan ñàp ata itva¤ca .) saü÷liùñavastràdi . iti kecit .. puüñuli iti bhàùà ..

#<poñà>#, strã, (puñati strãpuruùasvaråpaü saü÷liùyatãti . puña + ac . ñàp ca .) strãpuüsalakùaõà . ityamaraþ . 2 . 6 . 15 .. strãpuüsayorlakùaõaü cihraü stana÷ma÷rvàdiråpaü yasyàü sà . iti bharataþ ..

@<[Page 3,235a]>@
#<poñikaþ>#, puü, (poñaþ saü÷loùo'styasyeti ñhan .) viùphoñakaþ . iti kecit .. (visphoñaka÷abde'sya vivçtirj¤àtavyà ..)

#<poññalã>#, strã, (poñena saü÷leùeõa lãyate iti . lã + óaþ . pçùodaràditvàt sàdhuþ . ïãp .) poññalikà . vastrabaddhadravyam . puüñuli iti bhàùà . yathà --
     %<÷uddhyarthaü triphalàkvàthe guóucyàþ kvàtha eva và .
     dolàyantre puraþ pàcyaþ poññalyà vastrabaddhayà ..>% iti vaidyakam ..

#<poóuþ>#, puü, (puóatãti . puóa + un .) kapàlàsthitalam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<potaþ>#, puü, strã, (punàtãti . på + %<hasimçgriõvàmidamilåpådhårvibhyastan .>% uõàø 3 . 86 . iti tan .) ÷i÷uþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 38 .. (yathà, kathàsaritsàgare . 12 . 133 .
     %<tatrasthàt svarõamålàkhyàd gireþ saüpreùya ràkùasàn .
     ànàyayat pakùipotaü garuóànvayasambhavam ..>%)

#<potaþ>#, puü, (punàti iti . på + %<hasãti .>% uõàø 3 . 86 . iti tan .) vahitram . gçhasthànam . potà iti bhàùà . vastram . iti medinã . te, 37 .. da÷avarùãyahastã . iti hemacandraþ .. samudrayànam . jàhàja iti bhàùà .. (yathà, devãbhàgavate . 1 . 3 . 42 .
     %<sampràpya mànuùabhavaü sakalàïgayuktaü potaü bhavàrõavajalottaraõàya kàmam .
     sampràpya vàcakamaho na ÷çõoti måóhaþ so va¤cito'tra vidhinà suhçdaü puràõam ..>%) yathà --
     %<samudrayàne ratnàni mahàmaulyàni sàdhubhiþ .
     ratnapàrãkùakaiþ sàrdhamànayiùye bahåni ca ..
     ÷ukena saha saüpràpto mahàntaü lavaõàrõavam .
     potàråóhàstataþ sarve potavàhairupàsitàþ .
     apàre dustare'gàdhe yànti vegena nitya÷aþ ..>% iti vàràhe gokarõamàhàtmyàdhyàyaþ ..

#<potakã>#, strã, (pota iveti . pota + ivàrthe kan . striyàü ïãp .) påtikà . iti ÷abdamàlà .. (asyàþ paryàyo guõà÷ca yathà --
     %<potakyupodikà sà tu màlavàmçtavallarã .
     potakã ÷ãtalà snigdhà ÷leùmalà vàtapittanut ..
     akaõñhyà picchilà nidrà÷ukradà raktapittajit .
     baladà rucikçt pathyà bçühanã tçptikàriõã ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) ÷yàmàpakùã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<potajaþ>#, puü, (potaþ san na tu óimbàdiråpa iti màvaþ . jàyate iti . jana + óaþ .) ku¤jaràdiþ . yathà, hemacandraþ . 4 . 421 .
     %<aõóajàþ pakùisarpàdyàþ potajàþ ku¤jaràdayaþ ..>%

#<potabaõik>#, puü, (potena baõik .) vahitreõa bàõijyakartà . naubàõijyakaraþ . tatparyàyaþ . sàüyàtrikaþ 2 . ityamaraþ . 1 . 10 . 12 . samudrayànacàrã 3 . iti jañàdharaþ .. naubàõijyakaraþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<potarakùaþ>#, puü, (potaü rakùatãti . rakùa + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ .) kenipàtakaþ . iti ÷abdamàlà .. hàli iti bhàùà ..

#<potalakapriyaþ>#, puü, (potalakaþ parvatavi÷eùaþ priyo'sya .) buddhavi÷eùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<potavàhaþ>#, puü, (potaü nàvaü vahatãti . vaha + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ .) vahitravàhakaþ . dàüói iti bhàùà . tatparyàyaþ . niyàmakaþ 2 . ityamaraþ . 1 . 10 . 12 ..

#<potà>#, [ç] puü, (punàtãti . på + %<naptçneùñçtvaùñçhotçpotçbhràtçjàmàtçmàtçpitçduhitç .>% uõàø 2 . 96 . iti tçnpratyayena nipàtyate .) viùõuþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ .. çtvik . iti bhåriprayogaþ .. (yathà, çgvede . 4 . 9 . 3 .
     %<sa sadma pari õãyate hotà mandro diviùñiùu .
     uta potà ni ùãdati ..>%)

#<potàcchàdanaü>#, klã, (potamivàcchàdayatãti . à + chàdi + lyuþ .) vastrakuññimam . iti hàràvalã ..

#<potàdhànaü>#, klã, (àdhãyate'treti . lyuñ . àdhànam . potànàü aõóajamatsyànàmàdhànam .) kùudràõóamatsyasaüghàtaþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 19 .. ponà iti bhàùà . asya guõàþ . susnigdhatvam . laghutvam . rocanatva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<potikà>#, strã, (poto'styasyà iti . pota + ñhan . yadvà, påtikà pçùodaràditvàt sàdhuþ .) påtikà . ityamarañãkàyàü bharataþ .. ÷atapuùpà .. målapotã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<potàsaþ>#, puü, (potebhyaþ ÷i÷ubhyaþ asyate kùipyate iti . asa + gha¤ .) karpåravi÷eùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<potraü>#, klã, (påyate'neneti . på + %<hala÷åkarayoþ puvaþ .>% 3 . 2 . 183 . iti ùñran .) ÷åkaramukhàgram . làïgalamukhàgram . vajram . iti medinã . re, 61 .. vahitram . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ .. (potçnàmartvijaþ pàtrabhedaþ . yathà, çgvede . 1 . 15 . 2 . %<marutaþ pibata çtunà potràdyaj¤aü punãtana . yåyaü hi ùñhà sudànavaþ ..>% %<potràt potçnàmakasya çtvijaþ pàtràt somaü pibata .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<potràyudhaþ>#, puü, (potraü tanmukhàgrameva àyudhaü yasya .) ÷åkaraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<potrirathà>#, strã, (potrã ÷åkaraþ ratha iva gatisàdhako'syàþ .) jina÷aktivi÷eùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<potrã>#, [n] puü, (potramasthàstãti . potra + iniþ .) ÷åkaraþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 2 .. potravi÷iùñe, tri ..

@<[Page 3,235c]>@
#<polindaþ>#, puü, (potasya alinda iveti . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) naukàvayavabhedaþ . tatparyàyaþ . pàdàrakaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<polikà>#, strã, (polã + svàrthe kan ñàp . pårbahrasva÷ca .) piùñakavi÷eùaþ . pàtlà roñã iti hindã bhàùà . yathà -- %<kuryàt samitayàtãva tanvã parpañikà tataþ . svedayettaptake tàntu polikàü tàü jagurbudhàþ .. tàü khàdellapsikàyuktàü tasyàü maõóakavadguõàþ . taptakaü tàvà iti loke .>% iti bhàvaprakà÷aþ .. tatparyàyaþ . pålikà 2 pauliþ 3 påpikà 4 påpalà 5 . iti hemacandraþ ..

#<polã>#, strã, (polati mahattvaü gacchatãti . pul + jvalàditvàt õaþ . ïãù .) piùñakavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . påpàlã 2 carpañã 3 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<poùaþ>#, puü, poùaõam . puùadhàtorbhàve gha¤ pratyayaniùpannaþ . yathà, bhaññiþ .
     %<yaþ sarvadàsmànapuùat svapoùam ..>% (yathà, ca bhàgavate . 3 . 30 . 10 .
     %<arthairàpàditairgurvyà hiüsayetastata÷ca tàn .
     puùõàti yeùàü poùeõa ÷eùabhuyàtyadhaþ svayam ..>%)

#<poùaõaü>#, klã, (puù + lyuñ .) puùñiþ . dhçtiþ . puùadhàtorbhàve'nañ pratyayaniùpannaþ .. (yathà, màrkaõóeye . 28 . 8 .
     %<tadvaddvijàti÷u÷råùà poùaõaü krayavikrayã .
     varõadharmàstvime proktàþ ÷råyantàmà÷ramà÷rayàþ ..>%)

#<poùayitnuþ>#, puü, (poùayatãti . puùa + õic + %<stanihçùipuùigadimadibhyo õeritnuc .>% uõàø 2 . 29 . iti itnuc .) kokilaþ . bhartà . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ .. poùaõakartari, tri ..

#<poùñà>#, [ùñç] puü, (puùõàtãti . puùa + tçc .) påtãkaþ . iti ÷abdacandrikà .. kàüñàkara¤ja iti bhàùà .. poùaõakartari, tri .. (yathà, harivaü÷e . 25 . 17 .
     %<tàbhirdhàryàstrayo lokàþ prajà÷caiva caturvidhàþ .
     poùñà hi bhagavàn somo jagato jagatãpate ! ..>%)

#<poùñçvaraþ>#, tri, poùaka÷reùñhaþ . poùñçùu vara iti saptamã tatpuruùasamàsaþ ..

#<poùyaþ>#, tri, (puùyate iti . puùa + õyat .) poùaõãyaþ . poùitavyaþ . puùadhàtoþ karmaõi yapratyayaniùpannaþ .. (yathà, ràdhàtantre caturda÷apañale .
     %<nandagopasya deve÷i ! kçùõastu sarvadà priyaþ .
     àtmanà jàyate yastu àtmajaþ sa udàhçtaþ .
     poùyaþ puttra iti khyàto nandasya varavarõini ! ..>%)

#<poùyaputtraþ>#, puü, (poùyaþ puttraþ . poùyatvenaiva puttratvaü pràpta ityarthaþ .) pàlanàdinà sutatvapràptaþ yathà, brahmavaivarte gaõapatikhaõóe 14 adhyàye .
     %<adhunà kçttikànà¤ca ùaõõàü tatpoùyaputtrakaþ .
     tannàma cakrustàþ premõà kàrtika÷ceti kautukàt ..>% atha tasya vyavasthà . tatràha manuþ .
     %<aputtreõa sutaþ kàryo yàdçk tàdçk prayatnataþ .
     piõóodakakriyàhetornàmasaükãrtanàya ca ..>% atri÷ca .
     %<aputreõaiva kartavyaþ puttrapratinidhiþ sadà .
     piõóodakakriyàhetoryasmàttasmàt prayatnataþ ..>% ÷aunakaþ .
     %<aputtro mçtaputtro và puttràrthaü samupoùya ca ..>% iti . tena puttrotpattyà .
     %<jyeùñhena jàtamàtreõa puttrã bhavati mànavaþ .
     pitéõàmançõa÷caiva sa tasmàllabdhumarhati ..>% iti manuvacanàvagata çõaparihàre'pi tatputtramaraõe piõóodakàdyarthaü punaþ puttrakaraõamàva÷yakam . atra puttrapadaü pauttraprapauttrayorapyupalakùaõam . tayorapi piõóadàtçtvavaü÷akaratvàvi÷eùàt . anyathà satyapi pauttre mçtaputtrasya nirnimittaputtraparigrahàpattirataþ puttrapauttraprapauttrarahitasyaiva puttrãkaraõamavagamyate .. * .. striyà bharturanuj¤ayà tadadhikàraþ . yathàha va÷iùñhaþ . %<na strã puttraü dadyàt pratigçhõãyàdvà anyatrànuj¤ànàdbhartuþ .>% iti .. * .. pratinidhiriti sa ca kùetrajàdirekàda÷avidhaþ . yathàha manuþ .
     %<kùetrajàdãn sutànetànekàda÷a yathoditàn .
     puttrapratinidhãnàhuþ kriyàlopànmanãùiõaþ ..>% bçhaspatiþ .
     %<puttràstrayoda÷a proktà manunà ye'nupårba÷aþ .
     santànakàraõaü teùàmaurasaþ puttrikà tathà ..
     àjyaü vinà yathà tailaü sadbhiþ pratinidhãkçtam .
     tathaikàda÷a puttràstu puttrikaurasayorvinà ..>% tatràpi kalau na sarveùàmabhyanuj¤ànam .
     %<anekadhà kçtàþ puttrà çùibhiryaiþ puràtanaiþ .
     na ÷akyàste'dhunà kartuü ÷aktihãnatayà naraiþ ..>% iti vacanàt ..
     %<dattaurasetareùàntu puttratvena parignahaþ .>% ityàdyabhidhàya .
     %<imàn dharmàn kaliyuge varjyànàhurmanãùiõaþ .>% iti dattaketarapratinidhiniùedhàt .. * .. ato dattakavidhirvivicyate . tatra ÷aunakaþ .
     %<bràhmaõanàü sapiõóeùu kartavyaþ puttrasaügrahaþ .
     tadabhàve'sapiõóe và anyatra tu na kàrayet ..>% sapiõóeùviti sàmànya÷ravaõàt samànàsamànagotreùvityarthaþ . tathà ca sapiõóàbhàve'sapiõóaþ sagotrastadabhàve bhinnagotro'pi gràhya ityàha ÷àkalaþ . %<sapiõóàpatyaka¤caiva sagotrajamathàpi và . aputtrako dvijo yasmàt puttratve parikalpayet .. samànagotrajàbhàve pàlayedanyagotrajam . dauhitraü bhàgineya¤ca màtçùvasçsutaü vinà ..>% iti anyatra tu na kàrayediti bràhmaõàtiriktakùattriyàdirasamànajàtãyo dattako vyàvartyate . yadàha manuþ .
     %<màtà pità và dadyàtàü yamadbhiþ puttramàpadi .
     sadç÷aü prãtisaüyuktaü sa j¤eyo dattrimaþ sutaþ ..>% àpadi puttrapratigrahãturaputtratve sadç÷aü sajàtãyaü . vyaktamàha vçddhayàj¤avalkyaþ .
     %<sajàtãyaþ suto gràhyaþ piõóadàtà sa çkthabhàk .
     tadabhàve vijàtãyo vaü÷amàtrakaraþ smçtaþ ..>% gràsàcchàdanamàtrantu sa labheta tadçkthina iti . dauhitraü bhàgineya¤ceti dauhitrabhàgineyaniùedhaþ ÷ådràtiriktaviùayaþ . tathà ca ÷aunakaþ .
     %<kùattriyàõàü svajàtau ca gurugotrasame'pi và .
     vai÷yànàü vai÷yajàteùu ÷ådràõàü ÷ådrajàtiùu ..
     sarveùàmeva varõànàü jàtiùveva na cànyataþ .
     dauhitro bhàgineya÷ca ÷ådraistu kriyate sutaþ ..
     bràhmaõàditraye nàsti bhàgineyaþ sutaþ kvacit ..>% jàtiùveva na cànyata iti niyamaþ sajàtãyasambhave vijàtãyaniùedhàrthaþ . anyathà pràguktakàtyàyanavirodhaþ syàt .. * .. tatràpi sannihitasapiõóeùu sati bhràtçputtre sa eva puttrãkàrya ityàha manuþ .
     %<sarveùàmekajàtànàmeka÷cet puttravàn bhavet .
     sarve te tena puttreõa puttriõo manurabravãt ..>% bçhaspatiþ .
     %<yadyekajàtà bahavo bhràtara÷ca sahodaràþ .
     ekasyàpi sute jàte sarve te puttriõaþ smçtàþ ..>% iti . atra vacanadvaye'pi bhràtçsute ca puttrapratinidhitayà katha¤cit sambhavatyanyo na prati nidhiþ kàrya ityavagamyate .. * .. bhartçvaü÷amantareõa càsyà vaü÷àntaràsambhavena tasyaiva svavaü÷akaratva¤cet yataþ samastasyàpi puttraprayojanasya sambhavena sati sapatnãputtre na dattakàdyupàdànam .. * .. kena puttro deya ityàha ÷aunakaþ .
     %<naikaputtreõa kartavyaü puttradànaü kadàcana .
     bahuputtreõa kartavyaü puttradànaü prayatnataþ ..>% dviputtrasyàpi puttradàne aparaputtranà÷e vaü÷avicchedamà÷aïkyàha bahuputtreõeti . striyàstu jãvati bhartari tadanumate proùite mçte và tadanuj¤àü vinàpi . yathà va÷iùñhaþ . %<na strã puttraü dadyàt pratigçhõãyàdvà anyatrànuj¤ànàdbhartuþ .>% iti . anumati÷càpratiùedhe'pi bhavati . apratiùiddhaü paramanumataü bhavatãtinyàyàt .. * .. nirapekùadànamàha yàj¤avalkyaþ .
     %<dadyànmàtà pità và yaü sa puttro dattako bhavet ..>% tathà %<màtàpitçbhyàmutsçùñastayoranyatareõa veti ..>% atha puttraparigrahavidhimàha ÷aunakaþ .
     %<÷aunako'haü pravakùyàmi puttrasaügrahamuttamam .
     aputtro mçtaputtro và puttràrthaü samupoùya ca ..>% upoùya grahaõàt pårbadine kçtopavàsaþ . vçddhagotamaþ .
     %<vàsasã kuõóale dattvà uùõãùaü càïgulãyakam .
     àcàryaü dharmasaüyuktaü vaiùõavaü vedapàragam ..
     madhuparkeõa saüpåjya ràjàna¤ca dbijàn ÷ucãn ..>% ràj¤o viprakçùñatve gràmasvàminam . bandhånàhåya sarvàüstu gràmasvàminameva ca . itismaraõàt . dvijàniti bahutvaü tritvaparyavasitaü kapi¤jalanyàyàt .
     %<varhiþ ku÷amaya¤caiva pàlà÷a¤cedhmameva ca .
     etànàhçtya bandhåü÷ca j¤àtãnàhåya yatnataþ ..
     bandhånannena sambhojya bràhmaõàü÷ca vi÷eùataþ .
     agnyàdhànàdikaü tatra kçtvàjyotpavanàntakam ..
     dàtuþ samakùaü gatvà ca puttraü dehãti yàcayet .
     dàne samartho dàtàsmai yo yaj¤eneti pa¤cabhiþ ..>% dadyàditi ÷eùaþ . bandhån àtmamàtçpitçbandhån . j¤àtãn sapiõóàn . tathà .
     %<devasyatvetimantreõa hastàbhyàü parigçhya ca .
     aïgàdaïgetyçcaü japtvà àghràya ÷i÷umårdhani .
     vastràdibhiralaïkçtya puttracchàyàvahaü sutam ..>% puttracchàyà puttrasàdç÷yaü niyogàdinà svayamutpàdanayogyavamiti yàvat . tathà .
     %<nçtyagãtai÷ca vàdyai÷ca svasti÷abdai÷ca saüyutam .
     gçhamadhye tamàdhàya caruü kçtvà vidhànataþ ..
     yastvàhçtetyçcà caiva tubhyamagne tyçcaikayà ..
     somo dadadityetàbhiþ pratyacaü pa¤cabhistatheti .>% vçddhagautamaþ .
     %<pàyasaü tatra sàjya¤ca ÷atasaükhya¤ca homayet .
     prajàpate na tvadetànityuddi÷ya prajàpatim ..>% iti .. va÷iùñhaþ . %<puttraü pratigçhãùyan bandhånàhåya ràjani nivedya nive÷anasya madhye vyàhçtibhirhutvà adårabàndhavaü bandhusannikçùñameva gçhõãyàt . sandehe cotpanne dårabàndhavaü ÷ådramiva sthàpayet . vij¤àyate hyekena bahåü stràyata iti .>% nive÷anaü gçham . sandeha iti dåràvasthitabàndhavasyàtyantade÷abhàùàviprakarùàdinà kula÷ãlàdisandeho bhavatyeva tathàtve nirõayaparyantaü na vyavaharet tatra heturekeneti . bandhån pitràdãn . etadanyataravidhiràva÷yakaþ .. * .. tata÷ca ÷aunakaþ .
     %<dakùiõàü gurave dadyàdyathà÷akti dvijottamaþ .
     nçpo ràjyàrdhamevàtha vai÷yo vitta÷atatrayam .
     ÷ådraþ sarvasvamevàpi a÷akta÷cedyathàbalam ..>% ràjyàrdhamardharàjyotpannamekavarùãyadravyam . pradadyàdardharàjyotthamekavarùàhçtaü dhanamiti vçddhagautamasmaraõàt . uttamamadhyamàdhamabhedena vittànàü suvarõarajatatàmràõàmiti j¤eyam .
     %<÷atatrayaü nàõakànàü sauvarõamatha ràjatam .
     pradadyàttàmramathavà uttamàdivyavasthayà ..>% iti vçddhagautamasmaraõàt .. sarvasvamekavarùabhçtilabdhamiti yàvat .. * .. taittirãyàõàntu vidhivi÷eùamàha baudhàyanaþ . atha puttraparigrahavidhiü vyàkhyàsyàmaþ . pratigrahãùyannupakalpayate dve vàsasã dve kuõóale aïgulãyakamàcàrya¤ca vedapàragaü ku÷amayaü varhiþparõamayamidhmamityatha bandhånàhåya nive÷anasya madhye ràjani nivedya pariùadi vàgàramadhye bràhmaõaü vàgàlambhena upave÷ya puõyàhasvastiçddhimiti vàcayitvà yaddevayajanollekhaprabhçti àpraõãtàbhyaþ kçtvà dàtuþ samakùaü gatvà me puttraü dehãti bhekùet dadànãtãtara àha taü parigçhõãta dharmàya tvà parigçhõàmi santatyai tvà parigçhõàmãtyathainaü vastrakuõóalàdibhiralaïkçtya paridhànaprabhçtyagnimukhaü kçtvà paktvà juhoti yastvà hçdà kãriõà manyamàna iti puro'nuvàkyamanudya yasyaivaü sukçte jàtaveda iti yàjyayà juhoti atha vyàhçtibhirhutvà sviùñikçtprabhçti siddhamàdhenuvarapradànàt dakùiõàü dadàtyete ca vàsasã ete kuõóale etaccàïgurãyakamevaü tvaurasa utpadyate turãyabhàge sambhavatãti àhasma baudhàyana iti .. * .. evamuktavidhyabhàve parigçhãtasya tu vivàhocitadhanamàtrabhàgitvaü na tvaü÷abhàgitvamityagre vakùyate . tathà ca manuþ .
     %<gotraçkthe janayiturna hareddattrimaþ sutaþ .
     gotraçkthànugaþ piõóo vyapaiti dadataþ svadheti ..>% etena dàtçdhane dànàdeva puttratvanivçttidvàrà dattrimasya svatvanivçttirdàtçgotranivçtti÷ca bhavatãtyucyate . tathà ca gotràdinivçttereva dar÷anàt saüskuryàt svasutàn piteti smaraõàt grahaõànantarasambhàvyamànà eva dattakasya saüskàràþ pratigrahãtrà kàryà na punarjanakena kçtapårbà api nivartanãyàþ .. * .. yadi ca tatpårbabhàvino'pi saüskàrà janakena na kçtàstadà bãjagarbhadoùanà÷àva÷yakatvena kramànurodhena ca pratigrahãtraiva te samàdheyàþ .. * .. evamupanayanamàtrakaraõe'pi pratigrahãturdattakaputtrasiddhiþ .
     %<anya÷àkhodbhavo dattaþ puttra÷caivopanàyitaþ .
     svagotreõa sva÷àkhoktavidhinà sa sva÷àkhabhàk ..>% iti va÷iùñhasmaraõàt .. etaccàùñamàbdaråpatanmukhyakàlàbhyantaravartiparigrahe bodhyam . anyathà mukhyakàle adhikàrayogyatvàbhàve gauõakàle anadhikàrànna tatsiddhiriti .. * .. atra ca janakapratigrahãtrorubhayorapi puttràbhisandhàne sati dattakasya dvyàmuùyàyaõatvenobhayagotrabhàgitvaü vi÷eùato vakùyate .
     %<cåóàdyà yadi saüskàrà nijagotreõa vai kçtàþ .
     dattàdyàstanayàste syuranyathà dàsa ucyate ..>% eva¤ca cåóàdyà ityatadguõasaüvij¤ànabahubrãhiõà dvijàtãnàmupanayanalàbhaþ ÷ådrasya vivàhalàbhaþ .. * .. tathà paiñhãnasiþ . atha dattakakrãtakçtrimaputtrikàputtràþ paraparigraheõàrùeõa ye'tra jàtàste'saïgatakulãnà dvyàmuùyàyaõà bhavantãti . àrùeõa çùyuktena parigraheõa . janakagrahãtroþ svãkàreõa dvyàsuùyàyaõà bhavantãtyarthaþ .. * .. atha tatkartçka÷ràddhanirõayaþ . tatra pituþ sapiõóãkaraõàntaùoóa÷a÷ràddhe dattakasya pårbagçhãtatve'pi satyaurase nàdhikàraþ . aurase punarutpanne teùu jyaiùñhaü na vidyate . iti devalena jyeùñhatvapratiùedhàt .
     %<piõóado'÷ahara÷caiùàü pårbàbhàve paraþ paraþ .>% iti yàj¤avalkyavacanàcca . anyatra sarvatraurasavat . kùayàhe tu vi÷eùo yathà jàtåkarõaþ .
     %<aurasakùetrajau puttrau vidhinà pàrvaõena tu .
     pratyabdamitare kuryurekoddiùñaü sutà da÷a ..>% itare dattakàdayaþ .. * .. atha dattakà÷aucàdinirõayaþ . tatra ÷uddhadattakasya tu janakakule parasparama÷aucaü nàstyeva gotranivçttyà÷aucanivçtterarthasiddhavvàt . dvyàmuùyàyaõasya tu ubhayatraivà÷aucamiti . brahmapuràõe .
     %<dattaka÷ca svayaü dattaþ kçtrimaþ krãta eva ca .
     apaviddhà÷ca ye puttrà bharaõãyàþ sadaiva te ..
     bhinnagotràþ pçthakpiõóàþ pçthagvaü÷akaràþ smçtàþ .
     janane maraõe caiva tryahà÷aucasya bhàginaþ ..>% parà÷araþ .
     %<bhinnagotraþ sagotro và nãtaþ saüskçtya cecchayà .
     janane maraõe tasya tryahà÷aucaü vidhãyate ..>% tathà .
     %<aurasaü varjayitvà ca sarvavarõeùu sarvadà .
     kùetrajàdiùu puttreùu jàteùu ca mçteùu ca .
     a÷aucantu triràtraü syàt samànamiti ni÷cayaþ ..>% atha dattakavibhàgaþ . manuþ .
     %<puttràn dvàda÷a yànàha nçõàü svàyambhuvo manuþ .
     teùàü ùaóbandhudàyàdàþ ùaóadàyàdabàndhavàþ ..
     aurasaþ kùetraja÷caiva dattaþ kçtrima eva ca .
     gåóhotpanno'pabiddha÷ca dàyàdà bàndhavàstu ùañ ..
     kànãna÷ca sahoóha÷ca krãtaþ paunarbhavastathà .
     svayaü datta÷ca ÷audra÷ca ùaóadàyàdabàndhavàþ ..>% baudhàyanaþ .
     %<aurasaü puttrikàputtraü kùetrajaü dattakçtrimau .
     gåóha¤caivàpaviddha¤ca rikthabhàjaþ pracakùate ..
     kànãna¤ca sahoóha¤ca krãtaü paunarbhavantathà .
     svayaü dattaü niùàda¤ca gotrabhàjaþ pracakùate ..>% aurasa puttrikàputtra-kùetraja-kànãna-gåóhotpannàpaviddha-sahoóha-paunarbhava-dattaka-svayamupàgatakçtaka-krãtànabhidhàya devalaþ .
     %<ete dvàda÷a puttràstu santatyarthamudàhçtàþ .
     àtmajàþ parajà÷caiva labdhà yàdçcchikàstathà ..
     teùàü ùaóbandhudàyàdàþ pårbe'nye pitureva ùañ .
     vi÷eùaü vàpi puttràõàmànupårbã vi÷iùyate ..
     sarve hyanaurasasyaite puttrà dàyaharàþ smçtàþ .
     aurase punarutpanne teùu jyaiùñhaü na vidyate ..
     teùàü savarõà ye puttràste tçtãyàü÷abhàginaþ .
     hãnàstamupajãveyurgràsàcchàdanasambhçtàþ .. * ..>% va÷iùñhaþ . tasmiü÷cet pratigçhãte aurasa utpadyate sa caturthabhàgabhàgã yadi nàbhyudayikeùu prathuktaü syàt . sa pratigçhãtaputtraþ àbhyudayikeùu yaj¤àdiùu yadi aurasena prayuktaü na syàt prabhåtaü dhanamiti ÷eùaþ . ata÷ca dattakagrahaõànantaramaurasotpattau tadaurasacaturthàü÷avidhirva÷iùñhokto dattakaviùayo j¤eyaþ . tathà devalakàtyàyanavacane tçtãyàü÷agrahaõavidhirityutkçùñaguõadattakaviùayo vàcyaþ .
     %<upapanno guõaiþ sarvaiþ puttro yasya hi dattrimaþ .
     sa haretaiva tadçkathaü sampràpto'pyanyagotrataþ ..>% iti manuvacanaikavàkyatvàt . guõairjàtividyàcàraiþ . tathà kenàpi muninà dattakasya bandhudàyàdatvamanyena càdàyàdatvamuktaü tat guõavadaguõavadbhedena samàdheyaü evaü dattakasya dhanagrahaõàdau munibhedena pårbàparoktivaiùamyaü guõàguõavivekenàpàstaü etenaurasasya bhràtràdidhane yenaiva bhràtçtvàdinà sambandhena adhikàritvaü tàdç÷enaiva sambandhena tàdç÷adattakasyàpi yathàsambhavamucitàü÷abhàgitvamavagheyam . evaü dhaninaþ puttràntarasattve mçtapitçkadattakapauttrasyàpi dattakocitàü÷abhàgitvam . tadasattve sarvaharatvamapãti . na ca pauttrasya svapitçyogyàü÷abhàgitvaü niyamàt dattakagrahãtuþ pitàmahaurasasattve tàdç÷apitçvyatulyasyaivàü÷asya tadyogyatvàt dattakapauttraþ pitçvyatulyamevàü÷aü labhatàmiti vàcyam . puttrakasya dattakatve caturthàü÷aþ pauttrasya tu tathàtve samànàü÷a iti vaiùamyàt . tata÷ca svasamànaråpasya pituryàdç÷àü÷aþ ÷àstrasiddhastasyaiva svapitçyogyàü÷ateti yathoktameva sàdhu . evaü rãtiþ prapauttre'pyanusmartavyeti .. * ..
     %<aurasaþ kùetraja÷caiva dattaþ kçtrima eva ca .
     gåóotpanno'paviddha÷ca bhàgàrhàstanayà ime ..
     kànãna÷ca sahoóha÷ca krãtaþ paunarbhavastathà .
     svayaüdatta÷ca dàsa÷ca ùaóime puttrapàüsanàþ ..
     abhàve pårbapårbeùàü paràn samabhiùecayet .
     paunarbhavaü svayaüdattaü dàsaü ràjye na yojayet ..>% tathà . %<na kùetrajàdãüstanayàn ràjà ràjye'bhiùecayet . pitéõàü ÷odhayennityamaurase tanaye sati ..>% iti . etàvatà prabandhenàbhihito yo'yaü kùetrajadattakàdãnàmaurasena saha vibhàgaprakàraþ sa tu ÷ådrasya na sambhavati tasya tu .
     %<dàsyàü và dàsadàsyàü và yaþ ÷ådrasya suto bhavet .
     so'nuj¤àto haredaü÷amiti dharmo vyavasthitaþ ..>% iti manuvacanena jàto'pi dàsyàü ÷ådreõa kàmato'÷aharo bhavet .
     %<mçte pitari kuryustaü bhràtarastvardhabhàginam .
     abhràtçko haret sarvaü duhitaõàü sutàdçte ..>% iti yàj¤avalkyena ca dàsãputtrasyàpyaurasena samàü÷àbhidhànena pituranantaraü bhràtçrahitasya tasyaiva dauhitreõa saha vibhàgadar÷anena ca daõóàpåpàyitaü sati pitari kùetrajadattakàdãnàmaurasena samàü÷o'sati tu tadardhàü÷aþ anya÷à yatra ca kùatrajadattakàdãnàmaurasacaturthàü÷itvaü tatra tadapekùayà atyantaviprakçùñàdhikàrasya dàsãputtrasyaurasasamàü÷itvamiti mahadvaiùamyaü syàt evaü satsu kùetrajàdiùu samno÷ca patnãkanyayordauhitràdhikàre këptàdhikàravidhivàdhàpattistena dauhitraparyantàdhikàri÷çïkhalàyàü tadekatame satyapi na dàsãputtrasya sarvaharatvaü kintu tatsamàü÷aþ . ataeva .
     %<dattaputtre yathà jàte kadàcittvauraso bhavet .
     piturvittasya sarvasya bhavetàü samabhàginau ..>% ityapi vacanaü ÷ådraviùaya eva yojanãyam .. * .. athàndhapaïguprabhçtiputtràõàü dhanànadhikàritayà tadaurasakùetrajayoreva pitàmahadhanabhàgitva÷ruterna tadgçhãtadattakaputtràdeþ pitàmahadhanàdhikàraþ kintu bharaõamàtraü andhàdibhàryàõàü bharaõavidhànena tadbharaõasya daõóàpåpàyitatvàt . tathà andhapaïgvàdãnanadhikàriputtrànabhidhàyàha .
     %<aurasakùetrajàstveùàü nirdoùà bhàgahàriõaþ .
     aputtrayoùita÷caiùàü bhartavyàþ sàdhuvçttayaþ ..
     sutà÷caiùàü prabhartavyà yàvanna bhartçsàt kçtàþ ..>% evaü dattakagrahaõànantarotpannaurasena saha dattakasya vibhàgadar÷anàt satyaurase gçhãtasya tu nàü÷abhàgitvamiti . tathà vidhànaü vinà parigçhãtasyàpi nàü÷abhàgitvamityàha .
     %<tasmin jàte sute datte na kçte ca vidhànake .
     tatsutastasya vittasya yaþ svàmã pitura¤jasà ..>% manuþ .
     %<avidhàya vidhànaü yaþ parigçhõàti puttrakam .
     vivàhavidhibhàjaü taü na kuryàddhanabhàjanam ..>% iti . anyajàtãyadattakasyàpi nàü÷abhàgitvamityàha
     %<yadi syàdanyajàtãyo gçhãto'pi sutaþ kvacit .
     aü÷abhàjaü na taü kuryàt ÷aunakasya mataü hi tat ..>% ityuktapràyamityàstàü vistàraþ .. iti dattakacandrikà ..

#<poùyavargaþ>#, puü, (poùyàõàü pratipàlanãyànàü vargaþ .) pratipàlanãyagaõaþ . sa tu màtràdiþ . yathà --
     %<màtà pità guruþ patnã tvapatyàni samà÷ritàþ .
     abhyàgato'tithi÷càgniþ poùyavargà amã nava ..>% iti kà÷ãkhaõóam .. api ca .
     %<màtà pità gururbhràtà prajà dãnaþ samà÷ritàþ .
     abhyàgato'tithi÷càgniþ poùyavarga udàhçtaþ ..
     bharaõaü poùyavargasya pra÷astaü svargasàdhanam .
     narakaü pãóane càsya tasmàdyatnena taü bharet ..>% iti gàruóe 215 adhyàyaþ ..

#<pauüsavanaü>#, klã, (puüsavanameva . svàrthe aõ .) puüsavanasaüskàraþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<pauüsnaü>#, klã, (puüsa idam . puüs + %<strãpuüsàbhyàü na¤sra¤au bhavanàt .>% 4 . 1 . 87 . iti sra¤ .) puüstvam . iti ÷abdamàlà .. (dhairyam . yathà, bhàgavate . 4 . 26 . 26 .
     %<kà devaraü va÷agataü kusumàstravegavisrasta pauüsnamu÷atã na bhajeta kçtye ..>% tri, puüsu bhavaþ . puüsa àgataþ . yathà, bhàgavate . 3 . 15 . 45 .
     %<pauüsnaü vapurdar÷ayànamananyasiddhairautpattikaiþ samagçõan yutamaùñabhogaiþ ..>% striyàü ïãp . puruùayogyà . puruùahità . yathà, bhaññiþ . 5 . 91 .
     %<saïgaccha pauüsni ! straiõaü màü yuvànaü taruõã ÷ubhe ..>%)

#<paugaõóaü>#, klã, (pogaõóasya bhàvaþ . pogaõóa + aõ .) avasthàvi÷eùaþ . yathà --
     %<kaumàraü pa¤camàbdàntaü paugaõóaü da÷amàvadhi .
     kai÷oramàpa¤cada÷àt yauvana¤ca tataþ param ..>% itida÷amaskandhãyadvàda÷àdhyàyasthasaptatriü÷a÷lokañãkàyàü ÷rãdharasvàmidhçtavacanam .. (pogaõóàvasthàvati tadavasthàsambandhini ca tri . yathà, bhàgavate . 3 . 31 . 28 .
     %<ityevaü ÷ai÷avaü bhuktvà duþkhaü paugaõóameva ca ..>%)

#<pauõóarãkaü>#, klã, (puõóarãkamiva . puõóarãka + %<÷arkaràdibhyo'õ .>% 5 . 3 . 107 . ityaõ .) prapauõóarãkam . iti ràjanirghaõñaþ .. (kuùñhavi÷eùaþ . yathà, su÷rute nidànasthàne 5 adhyàye . %<tatra vàtenàruõaü pittenauóumbaryajihvakapàlakàkaõakàni . ÷leùmaõà pauõóarãkaü dadrukuùñha¤ceti ..>% puü, yaj¤avi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 107 . 36-37 .
     %<yastu saüvatmaraü kùànto bhuókte 'hanyaùñame naraþ .
     devakàryaparo nityaü juhvàno jàtavedasam ..
     pauõóarãkasya yaj¤asya phalaü pràpnotyanuttamam .
     padmavarõanibha¤caiva vimànamadhirohati ..>%)

#<pauõóaryaü>#, klã, (puõóaryameva . svàrthe aõ .) puõóaryam . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathàsya paryàyo guõà÷ca .
     %<prapauõóarãkaü pauõóaryaü cakùuùyaü pauõóarãyakam .
     pauõóaryaü madhuraü tiktaü kaùàyaü ÷ukralaü himam .
     cakùuùyaü madhuraü pàke varõyaü pittakaphapraõut ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<pauõóraþ>#, puü, de÷abhedaþ . candela iti khyàtaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (so'sya abhijanastasya ràjà và . aõ . tadde÷ançpaþ . yathà, harivaü÷e .
     %<pàõóyaü pauõóraü kaliïga¤ca màtsya¤caiva janàrdanaþ .
     jaghàna sahitàn sarvàn -- ..>% pauõórade÷odbhave, puübhåmni . yathà, harivaü÷e . 116 . 52 .
     %<aïgavaïgakaliïgai÷ca sàrdhaü pauõórai÷ca vãryavàn .
     niryayau cediràjastu bhràtçbhiþ sa mahàrathaiþ ..>%) bhãmasenasya ÷aïkhaþ . yathà --
     %<pauõóraü dadhmau mahà÷aïkhaü bhãmakarmà vçkodaraþ ..>% iti ÷rãbhagavadgãtàyàm . 1 . 15 .. (puói khaõóane + %<sphàyita¤cãti .>% uõàø 2 . 13 . iti rak . tataþpraj¤àdyaõ .) ikùubhedaþ . iti ratnamàlà .. puüói iti bhàùà ..

#<pauõórakaþ>#, puü, (pauõóra eva . svàrthe kan .) ikùubhedaþ . puüói àk iti bhàùà . (yathà --
     %<pauõórako bhãruka÷caiva vaü÷akaþ ÷ataporakaþ .
     kàtàrastàpasekùu÷ca kàùñhekùuþ såcipatrakaþ ..
     naipàlo dãrghapatra÷ca nãlaporo'tha ko÷akçt .
     ityetà jàtayaþ sthaulyàdguõàn vakùyàmyataþparam ..>% iti su÷rute såtrasthàne 15 adhyàye ..) asya guõàþ . ÷ãtalatvam . vçùyatvam . snigdhatvam . madhuratvam . bçhaõatva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. (guõàntaramasya yathà --
     %<vàtapittapra÷amano madhuro rasapàkayoþ .
     su÷ãto bçühaõo balyaþ pauõórako bhãrukastathà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe dvitãye bhàge .. pauõórade÷ãyançpaþ . yathà, mahàbhàrate . 2 . 34 . 10 .
     %<pauõórako vàsudeva÷ca vaïgaþ kàliïgakastathà ..>%) jàtivi÷eùaþ . puüóo iti bhàùà . sa ca ÷auõóikàyàü vai÷yàjjàtaþ . iti brahmavaivartapuràõam .. (pauõórade÷odbhavakùattriyavi÷eùaþ . sa tu kriyàlopàdinà ÷ådratvamàpannaþ . yathà, manuþ . 10 . 44 .
     %<pauõórakà÷cauóradravióàþ kàmbojà javanàþ ÷akàþ ..>%)

#<pauõóravardhanaþ>#, puü, (pauõóràõàmikùuvi÷eùàõàü vardhanaü yatra .) de÷abhedaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. vehàra iti khyàtaþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 19 . 17 .
     %<abhavattasya bhàryà ca nagaràt pauõóravardhanàt ..>%)

#<pauõórikaþ>#, puü, (puõóra + svàrthe ñha¤ .) ikùubhedaþ . puüói iti bhàùà . tatparyàyaþ . puõórekùuþ 2 puõóraþ 3 sevyaþ 4 atirasaþ 5 madhuþ 6 . iti ÷abdamàlà ..

#<pautavaü>#, klã, parimàõam . iti yautava÷abdañãkàyàü bharataþ ..

#<pauttikaü>#, klã, (puttikàbhirmadhumakùikàvi÷eùaiþ kçtam . puttikà + %<saüj¤àyàm .>% 4 . 3 . 117 . iti ñhan .) piïgalavarõaputtikàkhyabçhanmakùikàhçtaghçtavarõamadhu . iti jañàdhararatnamàle .. (yathà, su÷rute . 1 . 45 .
     %<pauttikaü bhràmaraü kùaudraü màkùikaü chàtrameva ca .
     àrghyamauddàlikaü dàlamityaùñau madhujàtayaþ ..>%)

#<pau(tra)ttraþ>#, puü, (puttrasyàpatyam . puttra + %<ançùyànantarye vidàdibhyo'¤ .>% 4 . 1 . 104 . iti a¤ .) puttrasya puttraþ . nàti iti bhàùà .. tatparyàyaþ . naptà 2 . iti hemacandraþ .. yathà --
     %<puttreõa lokà¤jayati pauttreõànantyama÷nute .
     atha puttrasya pauttreõa vradhnasyàpnoti piùñapam ..>% iti dàyabhàgadhçtamanu÷aïkhalikhitava÷iùñhahàrãtavacanam ..

#<pauttrã>#, strã, (puttrasyàpatyaü strã . puttra + a¤ . ïãp .) puttràtmajà . tatpaparyàyaþ . naptrã 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 29 ..

#<paunaþpunikaþ>#, tri, (punaþ punarbhavaþ . punaþpunaþ + ñha¤ . ñilopaþ .) punaþpunarbhavaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<paunaþpunyaü>#, vya, (punaþpunaþ + svàrthe vya¤ . ñilopaþ . punarvàram . tatpaparyàyaþ . vàravàram 2 muhuþ 3 ÷a÷vat 4 asakçt 5 punaþpunaþ 6 vàraüvàreõa 7 abhãkùõam 8 pratikùaõam 9 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<paunarbhavaþ>#, puü, (punarbhuvo'patyamiti . punarbhå +
     %<ançùyànantarye vidàdibhyo'¤ . 4 . 1 .>% 104 . iti a¤ .) dvàda÷avidhaputtràntargataputtravi÷eùaþ . iti jañàdharaþ .. punarbhåputtraþ . sa tu bhartçparityaktavidhavayoranyenotpàditaþ . tasya lakùaõaü yathà --
     %<và patyà và parityaktà vidhavà và svayecchayà .
     utpàdayet punarbhåtvà sa paunarbhava ucyate ..>% iti mànave . 9 . 175 .. %<yeti . yà bhartrà parityaktà mçtabhartçkà và svecchayà anyasya punarbhàryà bhåtvà yamutpàdayet sa utpàdakasya paunarbhavaþ puttra ucyate .>% iti taññãkàyàü kullåkabhaññaþ .. * .. bhartçvi÷eùaþ . akùatayonyorbhartçparityaktavidhavayoþ paunarbhavena bhartrà saha vivàhavidhiþ evaü kaumàraü patimutsçjyànyamà÷rityapunaràgatàyàstena kaumàreõa bhartrà saha vivàhavidhiryathà --
     %<sà cedakùatayoniþ syàdgatapratyàgatàpi và .
     paunarbhavena bhartrà sà punaþ saüskàramarhati ..>% iti mànave . 9 . 176 .. %<sà cediti . sà strã yadyakùatayoniþ satã anyamà÷rayettadà tena paunarbhavena bhartrà punarvivàhàkhyaü saüskàramarhati . yadvà kaumàraü patimutsçjyànyamà÷ritya punastameva pratyàgatà bhavati tadà tena kaumàreõa bhartrà punarvivàhàkhyaü saüskàramarhati .>% iti taññãkàyàü kullåkabhaññaþ .. * .. kanyàvi÷eùe, strã . saptavidhapaunarbhavàþ kanyà varjanãyàþ . yathà -- %<sapta paunarbhavàþ kanyà varjanãyàþ kulàdhamàþ . vàcà dattà manodattà kçtakautukamaïgalà .. udakaspar÷ità yà ca yà ca pàõigçhãtikà . agniü parigatà yà ca punarbhåprabhavà ca yà . ityetàþ kà÷yapenoktà dahanti kulamagnivat .. kçtakautukamaïgalà baddhakaïkaõà . udakaspar÷ità udakapårbaü datteti ratnàkaraþ .>% ityudvàhatattvam ..

#<pauraü>#, klã, (pure bhavam . pura + %<tatra bhavaþ .>% 4 . 3 . 53 . ityaõ .) rohiùatçõam . ityamaraþ . 2 . 4 . 166 .. ràmakarpåra iti khyàtam .. (asya paryàyo yathà --
     %<kattçõaü rauhiùaü devajagdhaü saugandhikantathà .
     bhåtãkaü vyàsapaura¤ca ÷yàmakaü dhåmagandhikam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) purodbhåte, tri . iti medinã .. (yathà, raghuþ . 6 . 85 .
     %<iti samaguõayogaprãtayastatra pauràþ ÷ravaõakañu nçpàõàmekavàkyaü vivavruþ ..>% puü, pururàjaputtraþ . yathà, çgvede . 8 . 3 . 12 .
     %<÷agdhã no asya baddha pauramàvitha dhiya indra siùàsataþ ..>% påraþ påraka eva . svàrthe aõ . udarapårake, tri . yathà, tatraiva . 2 . 11 . 11 .
     %<pçõantaste kukùã vardhayantvitthà sutaþ paura indramàva ..>%)

#<paurakaþ>#, puü, (paura iva kàyatãti . kai + kaþ .) gçhabàhyopavanam . yathà --
     %<niùkuñastu gçhàràmo bàhyàràmastu paurakaþ ..>% iti hemacandraþ . 4 . 178 ..

#<pauravaþ>#, puü, (purorapatyamiti . puru + aõ .) puruvaü÷aþ . yathà --
     %<druhyostu tanayà bhojà anostu mnecchajàtayaþ .
     purostu pauravo vaü÷o yatra jàto'si pàrthiva ! ..>% iti màtsye 34 adhyàyaþ .. (de÷avi÷eùaþ . yathà, màrkaõóeye . 58 . 52 .
     %<trinetràþ pauravà÷caiva gandharvà÷ca dvijottama ! .
     pårbottarantu kårmasya pàdamete samà÷ritàþ ..>% puruvaü÷ãye, tri .. (yathà, ÷akuntalàyàü prathame aïke .
     %<kaþ paurave vasumatãü ÷àsati ÷àsitari durvinãtànàm .
     ayamàcaratyavinayaü mugdhàsu tapasvikanyakàsu ..>%)

#<paurastyaþ>#, tri, (puro bhavaþ . puras + %<dakùiõàpa÷càtpurasastyak .>% 4 . 2 . 98 . iti tyak .) prathamaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 80 .. (pårbadigbhavaþ . yathà, raghuþ . 4 . 34 .
     %<paurastyànevamàkràman tàn tàn janapadàn jayã ..>%)

#<pauràõikaþ>#, tri, (puràõamadhãte veda và . puràõa +
     %<àkhyànàkhyàyiketihàsapuràõebhya÷ca . 4 .>% 2 . 60 . ityasya vàrtikoktyà ñhak .) puràõavettà . iti siddhàntakaumudã .. (yathà, mahàmàrate . 1 . 4 . 1 . %<lomaharùaõaputtra ugra÷ravàþ sautiþ pauràõiko ÷aunakasya kulapaterdvàda÷avàrùike satre çùãnabhyàgatànupatasthe ..>% yathà ca bhàgavate . 12 . 7 . 5 .
     %<trayyàruõiþ ka÷yapa÷ca sàvarõirakçtavraõaþ .
     vai÷ampàyanahàrãtau ùaóvai pauràõikà ime ..>%)

#<pauruùaü>#, klã, (puruùa + aõ .) puruùasya bhàvaþ . puruùasya karma . puruùasya tejaþ . iti medinã ..
     %<klãvà hi daivamevaikaü pra÷aüsanti na pauruùam .
     daivaü puruùakàreõa ghnanti ÷åràþ sadodyamàþ ..>% ityagnipuràõam ..
     %<udyoginaü puruùasiühamupaiti lakùmãrdaivena deyamiti kàpuruùà vadanti .
     daivaü nihatya kuru pauruùamàtma÷aktyà yatne kçte yadi na sidhyati ko'tra doùaþ ..>% iti hitopade÷aþ ..

#<pauruùaü>#, tri, (puruùa + aõ .) årdhvavistçtadoþpàõinçmàõam . puruùaparimàõam . ityamaraþ . 3 . 3 . 222 .. (puruùavàhyaþ . yathà, manuþ . 8 . 404 .
     %<paõaü yànaü tare dàpyaü pauruùo'rdhapaõaü tare ..>%)

@<[Page 3,239c]>@
#<pauruùeyaþ>#, puü, (puruùa + %<sarvapuruùàbhyàü õaóha¤au .>% 5 . 1 . 10 . ityatra %<puruùàdvadhavikàrasamåhatena kçteùu>% eùvartheùu óha¤ .) samåhaþ . (yathà, màghaþ . 2 . 4 .
     %<ekàkino'pi paritaþ pauruùeyavçtà iva ..>%) vadhaþ . puruùasya padàntaram . iti medinã ..

#<pauruùeyaþ>#, tri, (puruùa + óha¤ .) puruùakçtaþ . puruùavikàraþ . iti medinã .. (puruùasambandhini . yathà, çgvede . 10 . 87 . 16 .
     %<yaþ pauruùeyeõa kraviùà samaükte ..>%)

#<paurogavaþ>#, puü, strã, (puro'gre gaurnetraü yasyeti . puroguþ . tataþ praj¤àdyaõ .) pàka÷àlàdhyakùaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 27 .. (yathà, harivaü÷e . 146 . 58 .
     %<vçkùàmlasauvarcalacukrapårõàn paurogavoktànupajahrureùàm ..>%)

#<pauroóà÷aþ>#, puü, (puroóà÷a eva . praj¤àdyaõ .) puroóà÷aþ . puroóà÷asahacarito mantraþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<pauroóà÷ikaþ>#, puü, (puroóà÷asahacarito mantraþ puroóà÷aþ sa eva pauroóà÷aþ . tasya vyàkhyànastatra bhavo và . %<pauroóà÷a-puroóà÷àt ùñhan .>% 4 . 3 . 70 . iti ùñhan .) puroóà÷ikaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<paurõamàsaþ>#, puü, (paurõamàsyàü bhavaþ . paurõamàsã +
     %<sandhivelàdyçtunakùatrebhyo'õ . 4 . 3 . 16 .>% ityaõ .) yàgavi÷eùaþ . ityamaraþ . 2 . 7 . 48 .. (yathà, manuþ . 4 . 25 .
     %<dar÷ena càrdhamàsànte paurõamàsena caiva hi ..>%) tathà hi . amàvasyàyàü amàvasyayà yajeta paurõamàsyàü paurõamàsyà yajeta iti ÷rutivihitadar÷apaurõamàsayàgayoþ karmasvaråpaj¤àpakayorutpatti÷rutãþ samàmananti . yathà . àgneyàùñàkapàlo'màvasyàyàü paurõamàsyà¤càcyuto bhavati . upàü÷uyàjamantarà yajati tàbhyàmevàgnãsomãyamekàda÷akapàlaü paurõamàsyàmeva pràyacchat aindaü dadhi bhavatyamàvàsyàyàmaindraü payo bhavatyamàvàsyàyàmiti . tàbhyàmàgneyàùñàkapàlopàü÷uyàjàbhyàm . tena àgneyàùñàkapàlopàü÷uyàjàgnãsomãyaikàda÷akapàlàstrayaþ paurõamàsyàm . àgneyàùñàkapàlaindradadhiyàgaindrapayoyàgàstrayo'màvàsyàyàmityarthaþ . àsu ÷rutiùu amàvàsyàpaurõamàsãpadàni pratipatsahitatadubhayaparàõi . tatra pårbayoryàgàrambhaþ pratipadoryàgaþ . tathà ca dveha vai paurõamàsyau dve amàvàsye tasmàt pratipadyupavasan yajetàparedyuriti ÷rutiþ . asyàrthaþ . yàvajjãvikayordar÷apaurõamàsayoþ prakçtibhåtayo rvikçtibhåtau dar÷apaurõamàsau kauõóapàyinàmayanãyau pakùàdau kartavyau . iti malamàsatattvam ..

#<paurõamàsã>#, strã, (pårõo màso'syàü vartate iti . pårõamàsàdaõ vaktavya ityaõ . tato ïãp .) pårõimà . ityamaraþ . 1 . 4 . 7 ..

@<[Page 3,240a]>@
#<paurvàhõikaþ>#, tri, (pårbàhõa + %<vibhàùà pårbàhõàparàhõàbhyàm .>% 4 . 3 . 24 . iti ñha¤ .) pårbàhõe bhavaþ . pårbàhõasambandhã . iti siddhàntakaumudã ..

#<paulastã>#, strã, (pulasteþ stryapatyam . pulasta + ya¤ . ïãp . yalopaþ .) sårpaõakhà . iti vyàkaraõam ..

#<paulastyaþ>#, puü, (pulasterapatyamiti . pulasti + gargàditvàt ya¤ .) kuveraþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 72 .. ràvaõaþ . iti medinã .. (yathà, harivaü÷e . 33 . 35 .
     %<mumoca rakùaþ paulastyaü pulastyenànuyàcitaþ ..>%) vibhãùaõaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pauliþ>#, puü, (polatoti . pula mahattve + jvalàdittvàt õaþ . paulena nirvçttaþ . sutaïgamàditvàt i¤ .) pàkàvasthàgatakalàyàdiþ . àrabdhapàkayavasarùapàdiþ . vahninà ãùaddagdhacuñcuñ÷abdavàn . iti kecit . daradagdhaþ . iti ÷rãdharaþ . iti bharataþ .. tatparyàyaþ .. àpakvam 2 abhyåùaþ 3 . ityamaraþ .. abhyuùaþ 4 abhyoùaþ 5 . iti bharataþ ..

#<paulomã>#, strã, (pulomno'patyamiti . puloman + aõ . ano lopaþ .) ÷acã . iti hemacandraþ .. (yathà, bhàgavate . 5 . 7 . 6 .
     %<viràjamànaþ paulomyà sahàrdhàsanayà bhç÷am ..>%)

#<pauùaþ>#, puü, (pauùã paurõamàsyasminniti . sàsmin paurõamàsãtyaõ .) vai÷àkhàdidbàda÷amàsàntargatanavamamàsaþ . puùyanakùatrayuktà paurõamàsã yatra màse saþ . tatparyàyaþ . taiùaþ 2 sahasyaþ 3 . ityamaraþ .. pauùikaþ 4 haimanaþ 5 . iti ràjanirghaõñaþ .. tiùyaþ 6 tiùyakaþ 7 . iti ÷abdaratnàvalã .. ayaü dhanuþstharavipràrabdha÷uklapratipadàdidar÷àntaråpo mukhyacàndraþ . kçùõapratipadàdipaurõamàsyantaråpo gauõacàndraþ . dhanårà÷istharavikaþ sauraþ . iti smçtiþ .. * .. tatra jàtaphalam . yathà, koùñhãpradãpe .
     %<nigåóhamantraþ sukç÷àïgayaùñiþ paropakàrã pitçvittahãnaþ .
     kaùñànvitàrthavyayakçdvidhij¤aþ pauùaprasåtaþ puruùaþ sudhãraþ ..>%

#<pauùã>#, strã, (puùya + %<nakùatreõa yuktaþ .>% ityaõ . tiùyapuùyeti yalopaþ .) puùyayuktà paurõamàsã . ityamaraþ .. puùyeõa yuktà ràtriþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<pauùkaraü>#, klã, (puùkarasyedamiti . puùkara + aõ .) puùkaramålam . iti ràjanirghaõñaþ .. (asya paryàyo guõà÷ca yathà --
     %<uktaü puùkaramålantu pauùkaraü puùkara¤ca tat .
     padmapatra¤ca kà÷mãraü kuùñhabhedamimaü jaguþ ..
     pauùkaraü kañukantiktamuktaü vàtakaphajvaràn .
     hanti ÷othàruci÷vàsàn vi÷eùàt pàr÷va÷ålanut ..>% asya pratinidhiryathà --
     %<pauùkaràbhàvataþ kuùñham ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<pauùkaramålaü>#, klã, (pauùkaraü målam .) puùkaramålam . yathà --
     %<måle puùkarakà÷mãrapadmapatràõi pauùkare .>% ityamaraþ .. %<trãõi puùkaramåle . puùkaraü sugandhidravyaü baõikkhyàtaü tasya idaü pauùkaraü ùõaþ pauùkare måle puùkaràdãtyanvayaþ .>% iti bharataþ ..

#<pauùkariõã>#, strã, (pauùkaraü puùkaràõàü samåho'syà astãti . pauùkara + ini . striyàü ïãp .) puùkariõã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pauùñikaü>#, klã, (puùñyai vçddhyai hitamiti . puùñhi + ñha¤ .) kùaurasamaye gàtràcchàdanavastravi÷eùaþ . kàvài iti bhàùà .. asya guõàþ . dhanacihnatvam . àyuùyatvam . ÷ucitvam . råpaviràjanatva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. dhanyaü dhanacihram . balyamiti và pàñhaþ . puùñirdhanajanàdãnàü vçddhirityabhidhãyate . taddhetubhåtraü karma . iti durgabha¤jaþ .. (puùñihite, tri . yathà, mahàbhàrate . 12 . 296 . 29 .
     %<satàü vçttamadhiùñhàya nihãnànujjihãrùavaþ .
     mantravarjaü na duùyanti kurvàõàþ pauùñhikãþ kriyàþ ..>%)

#<pauùpaü>#, tri, (puùpeõa nirvçttam . puùpasyedaü veti . puùpa + aõ .) puùpanirmitam . puùpasambandhi . yathà, kàlikàpuràõe 67 adhyàye .
     %<àsanaü prathamaü dadyàt pauùpaü dàrujameva và .
     vàstraü và càrmaõaü kau÷aü maõóalasyottare sçjet ..>%

#<pauùpakaü>#, klã, (puùpeõa kàyatãti . kai + kaþ . puùpaka + svàrthe aõ .) kusumà¤janam . ityamaraþ ..

#<pauùpã>#, strã, (puùpasya iyaü iti . puùpa + aõ . gauràditvàt ïãù . puùpàkhyayà prasiddhatvàt tathàtvam .) de÷avi÷eùaþ . yathà --
     %<atha puùpapuraü pauùpã tathà pàñaliputtrakam ..>% iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pauùyaþ>#, puü, (påùõo'patyamiti . påùan + ùya¤ .) påùaputtraþ . sa ca karavãrapurasya ràjà . tasya puttraþ ÷ivàü÷aja÷candra÷ekharaþ . yathà --
     %<påùõaþ puttro'bhavat pauùyaþ sarva÷àstràrthapàragaþ .
     sa puttrahãno ràjàbhåt pauùyo nçpatisattamaþ ..
     tataþ puttràrthinaü bhåpaü prasanno vçùabhadhvajaþ .
     brahmadattaphalaü haste kçtvedaü tamuvàca ha ..
     idaü phalaü brahmadattaü vibhajya nçpate ! tridhà .
     bhojayestàþ svajàyàstraü prahçùñaþ ÷uddhamànasaþ ..
     tataþ phale svayaü devaþ pravive÷a vçùadhvajaþ .
     tatkùaõàttat phalaü bhåtaü tribhàgaü svayameva hi ..
     tataþ samucite kàle pràpte tàbhistu bhakùitam .
     tat phalaü nçpa÷àdrdåla ! garbhà÷càpyàhitàþ ÷ubhàþ ..
     sampårõe garbhakàle tu garbhebhyaþ samajàyata .
     khaõóatrayaü pçthak ràjà yathà bhargeõa bhàùitam ..
     tacca khaõóatrayaü pauùyo yathàsthànaü niyojya ca .
     ekaü piõóaü cakàrà÷u tatra puttro vyajàyata ..
     tasya nàmàkarodràjà bràhmaõaiþ svaiþ purohitaiþ .
     candra÷ekhara ityevaü kàntyà candramasaþ samaþ ..
     brahmàvartàhvaye ramye karavãràhvaye pure .
     dç÷advatãnadãtãre ràjà bhåtvà mumoda ha ..>% iti kàlikàpuràõe 46 adhyàyàt saïkalitaþ .. (nçpabhedaþ . sa tu gurudakùiõàrthamàgatàya utaïkàya kuõóale dattavàn . yathà, mahàbhàrate . 1 . 3 . 112 . %<tamutaïkaü pauùyaþ pratyuvàca bhagavaü÷cireõa pàtramàsàdyate bhavàü÷ca guõavànatithistadicche ÷ràddhaü kartuü kriyatàü kùaõa iti ..>% etadbi÷eùavivaraõantu tatraiva draùñavyam ..)

#<pyàñ>#, vya, he . bhoþ . ityamaraþ . 3 . 4 . 7 ..

#<pyàya>#, o ã ïa vçddhau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-akaø-señ .) o ã, pãnaü mukham . upasargàttu prapyànam . asvàïge tu pyànaþ pãnaþ svedaþ . ïa, pyàyate . iti durgàdàsaþ ..

#<pyuùa>#, ka utsçji . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøparaø-sakaø-señ .) antaþsthàdyayuktaþ . utsçji utsarge . ka, pyoùayati dhanaü dàtà . iti durgàdàsaþ ..

#<pyuùa>#, ya ir bhàge . dahi . iti kavikalpadrumaþ .. (divàø-paraø-sakaø-señ .) antaþsthàdyayuktaþ . ya, puùyati dhanaü dàyàdaþ . ir, apyaùat apyoùãt . asmàt puùàditvànnityaü ïa ityanye . iti durgàdàsaþ ..

#<pyusa>#, ya ir vibhàge . iti kavikalpadrumaþ .. (divàøparaø-sakaø-seña .) antaþsthàdyayuktaþ . ya, pyusyati dhanaü dàyàdaþ . ir, apyusat apyosãt . asmàt puùàditvàt nityaü ïa ityanye . iti durgàdàsaþ ..

#<pyai>#, ïa vçddhau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaøakaø-aniñ .) antaþsthàdyayuktaþ . ïa, pyàyate . iti durgàdàsaþ ..

#<pra>#, vya, (prathayatãti . pratha + óaþ .) viü÷atyupasargàntargataprathamopasargaþ . asyàrthàþ . gatiþ . àrambhaþ . utkarùaþ . sarvatobhàvaþ . pràthamyam . khyàtiþ . utpattiþ . vyavahàraþ . iti durgàdàsadhçtapuruùottamaþ ..

#<prakañaü>#, tri, (prakañatãti . pra + kaña + ac .) spaùñam . asya paryàyaþ prakà÷a÷abde draùñavyaþ .
     %<prakañàprakañà ceti lãlà seyaü dvidhocyate .>% iti bhàgavatàmçtam .. (yathà ca, devãbhàgavate . 1 . 7 . 38 .
     %<jànanti ye na tava devi ! paraü prabhàvaü dhyàyanti te hariharàvapi mandacittàþ .
     j¤àtaü mayàdya janani ! prakañaü pramàõaü yadviùõurapyatitaràü viva÷o'tha ÷ete ..>%)

#<prakañitaü>#, tri, (pra + kaña + kta .) prakà÷itam . iti hemacandraþ .. (yathà, devobhàgavate . 1 . 7 . 44 .
     %<sçùñvàtra màü bhagavati ! pravinà÷ituü cennecchàsti te kuru dayàü parihçtya maunam .
     kasmàdimau prakañitau kila kàlaråpau yadvà bhavàni ! hasituü nu kimicchase tvam ..>%)

#<prakampanaþ>#, puü, (prakampayatãti . pra + kapi + õic + lyu .) vàyuþ . iti hemacandraþ .. (yathà, màghe . 1 . 61 .
     %<ni÷àntanàrãparidhànadhånanasphuñàgasàpyåruùu lolacakùuùaþ .
     priyeõa tasyànaparàdhabàdhitàþ prakampanenànucakampire suràþ ..>%) narakavi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (ràkùasavi÷eùaþ . iti ràmàyaõam .. pra + kapi + lyuñ .) kampàti÷aye, klã ..

#<prakaraü>#, klã, (prakãryate iti . pra + ké + karmaõi ap .) aguru . iti medinã . re, 179 ..

#<prakaraþ>#, puü, (prakiratãti . pra + ké + ac .) samåhaþ . (prakãryate iti . pra + ké + %<çdo rap .>% 3 . 3 . 57 . iti ap .) vikãrõakusumàdiþ . iti medinã . re, 178 .. (yathà, ambàùñake . 3 .
     %<yatrà÷ayo lagati tatràgajà vasatu kutràpi nistula÷ukà sutràmakàlamukhasatrà÷anaprakarasutràõakàricaraõà .
     chatrànilàtirayapatràbhiràmaguõamitràmarãsamabadhåþ kutràsahanmaõivicitràkçtiþ sphuritaputràdidànanipuõà ..>%)

#<prakaraõaü>#, klã, (prakriyate asminniti . pra + kç + àdhàre lyuñ .) prastàvaþ . (vçttràntaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 63 .. yathà, mahàbhàrate . 3 . 204 . 21 .
     %<etatprakaraõaü ràjannadhikçtya yudhiùñhira ! .
     pativratànàü niyataü dharma¤càvahitaþ ÷çõu ..>%) abhineyaprakàraþ . råpakabhedaþ . iti hemacandraþ .. granthasandhiþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. pàdaþ . sa tu ekàrthàvacchinnasåtrasamåhaþ . iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ .. (nàñakoktaprakaraõaü tadbhedàdiryathà, sàhityadarpaõe . 6 . 240 -- 241 .
     %<bhavet prakaraõe vçttaü laukikaü kavikalpitam .
     ÷çïgàro'ïgã nàyakastu vipro'màtyo'thavà baõik ..
     sàpàyadharmakàmàrthaparo dhãrapra÷àntakaþ ..
     vipranàyakaü yathà mçcchakañikam . amàtyanàyakaü màlatãmàdhavam . baõiïnàyakaü puùpabhåùitam .
     nàyikà kulajà kvàpi ve÷yà kvàpi dvayaü kvacit .
     tena bhedàstrayastasya tatra bhedastçtãyakaþ ..
     kitavadyåtakàràdiviñaceñakasaïkulaþ ..
     kulastrã puùpabhåùite . ve÷yà tu raïgadatte . dbe api mçcchakañike . asya nàñakapratikçtitvàt ÷eùaü nàñakavat ..>%)

@<[Page 3,241b]>@
#<prakarã>#, strã, (prakãryate atreti . pra + ké + ap . gauràditvàt ïãù .) nàñyàïgam . catvarabhåmiþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<prakarùaþ>#, puü, (pra + kçù + bhàve gha¤ .) utkarùaþ . yathà, kàvyaprakà÷e .
     %<guõaprakarùeõa jano'nurajyate janànuràgaprabhavà hi sampadaþ ..>% (yathà ca mahàbhàrate . 1 . 156 . 34 .
     %<bàlo'pi yauvanaü pràpya mànuùeùu vi÷àmpate ! .
     sarvàstreùu paraü vãraþ prakarùamagamadbalã ..>%)

#<prakàõóaþ>#, puü, klã, (prakçùñaþ kàõóaþ iti pràdisamàsaþ .) målàdàrabhya ÷àkhàvadhivçkùabhàgaþ . guüóã iti bhàùà .. tatparyàyaþ . skandhaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 4 . 10 .. kàõóam 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. daõóaþ 4 . iti ràjanirghaõñaþ .. viñapaþ . ÷astaþ . iti medinã . óe, 31 .. (yathà, amare . 1 . 4 . 27 .
     %<matallikà matarcikà prakàõóamudghatallajau .
     pra÷astavàcakànyamånyayaþ ÷ubhàvaho vidhiþ ..>%) prakàõóa + svàrthe kanpratyayena pra÷astàrthe . yathà, bhaññau . 5 . 6 .
     %<daõóakàmadhyavàttàü yau vãra ! rakùaþprakàõóakau .
     nçrbhyà saükhye'kçùàtàü tau sabhçtyau bhåmivardhanau ..>% %<rakùaþprakàõóakau pra÷astau ràkùasau .>% iti taññãkàyàü jayamaïgalaþ ..)

#<prakàõóaraþ>#, puü, (prakàõóaü ràti gçhõàtãti . rà + kaþ .) vçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<prakàmaü>#, tri, (pragataü kàmamiti pràdisamàsaþ .) yathepsitam . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 4 . 13 . 29 .
     %<citramàlyàmbaradharà sarvàbharaõabhåùità .
     kàmaü prakàmaü seva tvaü mayà saha vilàsini ! ..>%)

#<prakàraþ>#, puü, (prabhedakaraõaü prakçùñakaraõaü veti . pra + kç + gha¤ .) bhedaþ . (yathà, pa¤cada÷yàm . 7 . 144 .
     %<a÷nàti và navà÷nàti bhuïkte và svecchayànyathà .
     yena kena prakàreõa kùughàmapaninãùati ..>%) sàdç÷yam . ityamaraþ . 2 . 9 . 57 ..

#<prakà÷aü>#, klã, (prakà÷ate iti . pra + kà÷a + ac .) kàüsyam . iti hemacandraþ .. (dãptiþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 171 . 27 .
     %<punaþ prakà÷amabhavat tamasà grasyate punaþ .
     bhavatyadar÷ano lokaþ punarapsu nimajjati ..>%)

#<prakà÷aþ>#, puü, (prakà÷ate iti . pra + kà÷a + ac .) raudraþ . tatparyàyaþ . dyotaþ 2 àtapaþ 3 . ityamaraþ . 1 . 4 . 34 .. ràjanirghaõñoktaparyàyàþ prabhà÷abde draùñavyàþ .. (yathà, pa¤cada÷yàm . 2 . 38 .
     %<nirjagadbomadçùña¤cet prakà÷atamasã vinà .
     kva dçùñaü ki¤ca te pakùe na pratyakùaü viyat svalu ..>%) pradãptaþ . tatparyàyaþ . sphuñam 2 spaùñam 3 prakañam 4 ulvaõam 5 vyaktam 6 . iti hemacandraþ .. pravyaktam 7 udriktam 8 . iti jañàgharaþ .. prahàsaþ . iti medinã . ÷e, 24 .. atiprasiddhaþ . iti ÷abdaratnàvalyamarau ..

#<prakà÷akaþ>#, tri, prakà÷akartà . prakà÷ayatãtyarthe (õvul) õakapratyayaþ .. (yathà, bhagavadgãtàyàm . 14 . 6 .
     %<tatra sattvaü nirmalatvàt prakà÷akamanàmayam .
     sukhasaïgena badhnàti j¤ànasaïgena cànagha ! ..>%)

#<prakà÷akaj¤àtà>#, [ç] puü, (prakà÷akasya àtapatasya j¤àtà .) kukkuñaþ . iti ÷abdacandrikà .. prakà÷akaj¤àtari, tri ..

#<prakà÷àtmà>#, [n] puü, (prakà÷a àtmà svaråpaü deho và yasya .) såryaþ . iti ÷abdacandrikà .. vyaktasvabhàve, tri ..

#<prakà÷itaü>#, tri, (prakà÷o jàto'syeti . prakà÷a + tàrakàditvàt itac . yadbà, pra + kà÷a + õic + kta .) prakà÷avi÷iùñam . tatparyàyaþ . dar÷itam 2 àviùkçtam 3 prakañitam 4 . iti hemacandraþ ..

#<prakãrõaü>#, klã, (prakãryate smeti . pra + ké vikùepe + ktaþ .) granthavicchedaþ . iti jañàdharaþ .. càmaram . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<prakãrõaþ>#, puü, (prakãryate durgandhamaneneti . pra + ké + ktaþ .) påtikara¤jaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<prakãrõaþ>#, tri, (prakãryate smeti . pra + ké + ktaþ .) vikùiptaþ . vistçtaþ . yathà --
     %<prakãrõabhàõóàmanavekùyakàriõãü sadaiva bhartuþ pratikålavàdinãm .
     parasya ve÷màbhiratàmalajjàmevaüvidhàü strãü parivarjayàmi ..>% iti lakùmãcaritram .. nànàprakàrami÷ritaþ . yathà --
     %<prakãrõaþ puùpàõàü haricaraõayora¤jalirayam ..>% iti veõãsaühàraþ .

#<prakãrõakaü>#, klã, (prakãrõa + svàrthe kan .) càmaram . ityamaraþ . 2 . 8 . 31 .. vistàraþ . iti medinã . ke, 196 .. granthavicchedaþ . iti hemacandraþ .. pàpavi÷eùaþ . tathà viùõuþ . yadanuktaü tat prakãrõakam .
     %<prakãrõapàtake j¤àtvà gurutvamatha làghavam .
     pràya÷cittaü budhaþ kuryàt bràhmaõànumate sadà ..>% anuktaü anuktaniùkçtikaü pàpam .
     %<atipàtakàdyanyatamatvena vi÷eùato'nuktakam ..>% iti pràya÷cittavivekaþ ..

#<prakãrõakaþ>#, puü, (prakãrõa + saüj¤àyàü kan .) turaïgamaþ . iti medinã . ke, 196 .. (yathà, mahàbhàrate . 7 . 35 . 37 .
     %<àråóhàn ÷ikùitairyodhaiþ ÷aktçùñipà÷ayodhibhiþ .
     vidhvastacàmarakuthàn viprabiddhaprakãrõakàn ..>%)

#<prakãrtitaü>#, tri, (prakãrtyate smeti . pra + kat + ktaþ .) kathitam . yathà --
     %<prabhåtamalpaü kàryaü và yo naraþ kartumicchati .
     sarvàrambheõa tat kuryàt siühàdekaü prakãrtitam ..>% iti càõakyasaügrahaþ ..

#<prakãryaþ>#, puü, (prakãryate iti . pra + ké + aghnyàditvàt yak .) kara¤jabhedaþ . ityamaraþ .. nàñàkara¤ja iti bhàùà .. ghçtakara¤jaþ . rãñhàkara¤jaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (asya paryàyo yathà --
     %<ghçtapårõakara¤jo'nyaþ prakãryaþ påtiko'pi ca .
     sa coktaþ påtikara¤jaþ somavalka÷ca sa smçtaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<prakulaü>#, klã, (prakarùeõa kolati rà÷ãkaroti maitrãkaroti veti . pra + kula + kaþ .) pra÷astavapuþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<prakçtaþ>#, tri, (prakriyate smeti . pra + kç + kta .) prakaraõapràptaþ . yathà . prakçtamanusaràmaþ . prakarùeõa kçtaþ . avikçtaþ . prapårbakakçdhàtoþ karmaõi ktapratyayaþ .. (prakràntaþ . yathà, màghe . 11 . 42 .
     %<prakçtajapavidhãnàmàsyamudra÷midantammuhurapi hitamauùñhyairakùarairlakùyamanyaiþ ..>%)

#<prakçtiþ>#, strã, (prakriyate kàryàdikabhanayeti . pra + kç + ktin .) svabhàvaþ . (yathà carake vimànasthàne prathame'dhyàye . %<tatra prakçtirucyate svabhàvo yaþ sa punaràhàrauùadhadravyàõàü svabhàviko gurvàdiguõayogaþ . tadyathà màùamudgayoþ ÷åkaraiõayo÷ca .>%) yoniþ . liïgam .. svàmã . amàtyaþ . suhçt . koùaþ . ràùñram . durgam . balam . (yathà, manau . 9 . 294 .
     %<svàmyamàtyau puraü ràùñraü koùadaõóau suhçttathà .
     sapta prakçtayo hyetàþ saptàïgaü ràjyamucyate ..>% dharmàdhyakùàdisaptaprakçtayo yathà --
     %<dharmàdhyakùo dhanàdhyakùaþ koùàdhyakùa÷ca bhåpatiþ .
     dåtaþ purãdhà daivaj¤aþ sapta prakçtayo'bhavan ..>%) pauràõàü ÷reõayaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 18 .. (yathà, màrkaõóeye . 19 . 20 .
     %<praõipatya tatastasmai dattàtreyàya so'rjunaþ .
     ànàpya prakatãþ samyagabhiùekamagçhõata ..>% svaråpàvasthà . yathà, hitopade÷e . 2 . 196 .
     %<svedito mardita÷caiva rajjubhiþ pariveùñitaþ .
     sukto dvàda÷abhirvarùaiþ ÷vapucchaþ prakçtiü gataþ ..>%) ÷ilpã . iti hemacandraþ .. ÷aktiþ . (yathà --
     %<pradhànaü prakçtiþ ÷aktirnityàcàtikçtistathà .
     etàni tasyà nàmàni ÷ivamà÷ritya yàþ sthitàþ ..>% iti pårbakhaõóe pa¤came'dhyàye ÷àrïgadhareõoktam ..) yoùit . iti ÷abdaratnàvalã .. paramàtmà . iti dharaõiþ . pa¤cabhåtàni . karaõam . guhyam . jantuþ . ekaviü÷atyakùarapàdacchandovi÷eùaþ . màtà . iti nànàrtharatnamàlà .. pratyayàt prathamaþ . sa ca dvidhà dhàturnàma ca . ityajayapàlaþ .. (prakarùeõa sçùñyàdikaü karotãti . pra + kç + kartari ktic .) bhagavato màyàkhyà ÷aktiþ . sà ca paràparabhedena dvidhà . yathà --
     %<bhåmiràpo'nalo vàyuþ khaü mano buddhireva ca .
     ahaïkàra itãyaü me bhinnà prakçtiraùñadhà .. 4 ..
     apareyamitastvanyàü prakçtiü viddhi me paràm .
     jãvabhåtàü mahàbàhoþ yayedaü dhàryate jagat .. 5 ..>% iti ÷rãbhagavadgãtàyàü 7 adhyàyaþ .. evaü ÷rotàramabhimukhãkçtya idànãü prakçtidvàrà sçùñyàdikartçtvena ã÷varatattvaü pratij¤àtaü niråpayiùyan paràparabhedena prakçtidvayamàha bhåmiriti dvàbhyàm . bhåmyàdãni pa¤cabhåtasåkùmàõi manaþ÷abdena tatkàraõabhåto'haïkàraþ buddhi÷abdena tatkàraõaü mahattattvaü ahaïkàra÷abdena tatkàraõamavidyà ityevamaùñadhà bhinnà . yadvà bhåmyàdi÷abdaiþ pa¤ca mahàbhåtàni såkùmaiþ saha ekãkçtya gçhyante . ahaïkàra÷abdenaivàhaïkàraü tenaiva tatkàryàõi indriyàõyapi gçhyante buddhiriti mahattattvam . manaþ÷abdena tu manasaivonneyaü avyaktasvaråpaü pradhànamityanena prakàreõa me prakçtirmàyàkhyà ÷aktiraùñadhà bhinnà vibhàgaü pràptà . caturviü÷atibhedabhinnàpyaùñasvevàntarbhàvavivakùayàùñadhà bhinnetyuktam . tathà ca kùetràdhyàye imàmeva prakçtiü caturviü÷atitattvàtmanà prapa¤cayiùyati .
     %<mahàbhåtànyahaïkàro buddhiravyaktameva ca .
     indriyàõi da÷aika¤ca pa¤ca cendriyagocarà ..>% iti .. 4 .. aparàmimàü prakçtimupasaüharan paràü prakçtimàha apareyamiti . aùñadhà prakçtiruktà iyamaparà nikçùñà jaóatvàt paràrthatvàcca . itaþ sakà÷àt paràü prakçùñàmanyàü jãvabhåtàü jãvasvaråpàü me prakçtiü jànãhi . paratve hetuþ yayà cetanayà kùetraj¤asvaråpayà svakarmadvàreõedaü jagaddhàryate .. 5 .. iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã .. sattvarajastamasàü sàmyàvasthà . yathà --
     %<sattvaü rajastama÷caiva guõatrayamudàhçtam .
     sàmyàvasthitireteùàü prakçtiþ parikãrtità ..
     kecit pradhànamityàhuravyaktamapare jaguþ .
     etadeva prajàsçùñiü karoti vikaroti ca ..>% iti màtsye 3 adhyàyaþ .. tatparyàyaþ . pradhànam 2 . ityamaraþ .. màyà 3 ÷aktiþ 4 caitanyam 5 . iti ràjanirghaõñaþ .. tasyà nàmàntaràõi yathà --
     %<tamo'vyaktaü ÷ivo dhàma rajo yoniþ sanàtanaþ .
     prakçtirvikàraþ pralayaþ pradhànaü prabhavàpyayau ..
     anudriktamanånaü vàpyakampamacalaü dhruvam .
     sadasaccaiva tatsarvamavyaktaü triguõaü smçtam .
     j¤eyàni nàmadheyàni narairadhyàtmacintakaiþ ..
     avyaktanàmàni guõàü÷ca tattvato yo veda sarvàõi gatã÷ca kevalàþ .
     vimuktadehaþ pravibhàgatattvavit sa mucyate sarvaguõairniràmayaþ ..>% iti mahàbhàrate à÷vamedhikaparva .. * .. sà pa¤cavidhà .
     %<gaõe÷ajananã durgà ràdhà lakùmãþ sarasvatã .
     sàvitrã ca sçùñividhau prakçtiþ pa¤camã smçtà .. * ..>% tasyà vyutpattiryathà --
     %<prakçùñavàcakaþ pra÷ca kçti÷ca sçùñivàcakaþ .
     sçùñau prakçùñà yà devã prakçtiþ sà prakãrtità ..
     guõe prakçùñe sattve ca pra÷abdo vartate ÷rutau .
     madhyame rajasi kç÷ca ti÷abdastàmasaþ smçtaþ ..
     triguõàtmasvaråpà yà sarva÷aktisamanvità .
     pradhànà sçùñikaraõe prakçtistena kathyate ..
     prathame vartate pra÷ca kçti÷ca sçùñivàcakaþ .
     sçùñeràdyà ca yà devã prakçtiþ sà prakãrtità .. * ..>% tàsàü utpattiþ svaråpa÷ca yathà --
     %<yogenàtmà sçùñividhau dvidhàråpo babhåva saþ .
     puümàü÷ca dakùiõàrdhàïgàt vàmàïgàt prakçtiþ smçtà ..
     sà ca brahmasvaråpà ca yà yà nityà sanàtanã .
     yathàtmà ca yathà÷aktiryathàgnau dàhikà smçtà ..
     ataeva hi yogãndraþ strãpuübhedaü na manyate .
     sarvaü brahmamayaü brahman ! ÷a÷vat pa÷yati nàrada ! ..
     svecchàmayaü svecchayà ca ÷rãkçùõasya sisçkùayà .
     sàvirbabhåva sahasà målaprakçtirã÷varã .
     tadàj¤ayà pa¤cavidhà sçùñikarmaõi vedataþ ..>% durgàprakçtiryayà --
     %<atha bhaktànurodhàdvà bhaktànugrahavigrahà .
     gaõe÷amàtà durgà yà ÷ivaråpà ÷ivapriyà ..
     nàràyaõã viùõumàyà pårõabrahmasvaråpiõã .
     brahmàdidevairmunibhirmanubhiþ påjità stutà ..
     sarvàdhiùñhàtçdevã sà sarvaråpà sanàtanã .
     dharmasatyapuõyakãrtiya÷omaïgaladàyinã ..
     sukhamokùaharùadàtrã ÷okàrtidurganà÷inã .
     ÷araõàgatadãnàrtaparitràõaparàyaõà ..
     tejaþsvaråpà paramà tadadhiùñhàtçdevatà .
     sarva÷aktisvaråpà ca ÷aktirã÷asya santatam ..
     siddhe÷varã siddharåpà siddhidà siddhide÷varã .
     buddhirnidrà kùutpipàsà chàyà tandrà dayà smçtiþ ..
     jàtiþ ÷ànti÷ca kùànti÷ca kàntirbhrànti÷ca cetanà .
     tuùñiþ puùñistathà lakùmãrvçttirmàtà tathaiva ca ..
     sarva÷aktisvaråpà sà kçùõasya paramàtmanaþ .
     uktaþ ÷rutau ÷rutiguõa÷càtisvalpaü yathàgamam ..
     guõo'styananto'nantàyà aparà¤ca ni÷àmaya .. 1>% lakùmãprakçtiryathà --
     %<÷çõu sattvasvaråpà yà padmà ca paramàtmanaþ .
     sarvasampatsvaråpà sà tadadhiùñhàtçdevatà ..
     kàntà dàntà ca ÷àntà ca su÷ãlà sarvamaïgalà .
     lobhamohakàmaroùàhaïkàraparivarjità ..
     bhaktànuraktà patyu÷ca sarvàbhya÷ca pativratà .
     pràõatulyà bhagavataþ premapàtrã priyaüvadà ..
     sarva÷asyàtmikà sarvajãvanopàyaråpiõã .
     mahàlakùmã÷ca vaikuõñhe pàtàle varadà satã ..
     svarge ca svargalakùmã÷ca martyànàü gçhiõàntathà .
     sarvapràõiùu dravyeùu ÷obhàråpà manoharà ..
     prãtiråpà puõyavatàü prabhàråpà nçpeùu ca .
     bàõijyaråpà baõijàü pàpinàü kalahàïkurà ..
     dayàmayã bhaktimato bhaktànugrahakàtarà .
     capale capalà bhaktà sampade ca dhanàya ca ..
     jagajjãvaü mçtaü sarvaü yayà devyà vinà mune ! .
     ÷aktirdbitãyà kathità vedoktà sarvasammatà ..
     sarvapåjyà sarvavandyà cànyàü matto ni÷àmaya .. 2 .. * ..>% sarasvatãprakçtiryathà --
     %<vàgbuddhividyàj¤ànàdhidevatà paramàtmanaþ .
     sarvavidyà sarvaråpà sà ca devã sarasvatã ..
     svabuddhikavità medhà pratibhà smçtidà satàm .
     nànàprakàrasiddhàntabhedàrthakalpanàpradà ..
     vyàkhyà bodhasvaråpà ca sarvasandehabha¤jinã .
     vicàrakàriõã granthakàriõã ÷aktiråpiõã ..
     svarasaïgãtasandhànatàlakàraõaråpiõã .
     viùayaj¤ànavàgråpà prativi÷veùu jãvinàm ..
     vyàkhyà mudràkarà ÷àntà vãõàpustakadhàriõã .
     ÷çõu sattvasvaråpà ca su÷ãlà ÷rãharipriyà ..
     himacandanakundendukumudànbhojasannibhà .
     japantã paramàtmànaü ÷rãkçùõaü ratnamàlayà ..
     tapaþsvaråpà tapasàü phaladàtrã tapasvinã .
     buddhividyàsvaråpà ca sarvasiddhipradà sadà ..
     yayà vinà ca vi÷vaugho måko mçtasamaþ sadà .
     devã tçtãyà gadità ÷rutyuktà jagadambikà ..
     yathàgamaü yathàki¤cidaparàü saünibodha me .. 3 .. * ..>% sàvitrã prakçtiryathà --
     %<màtà caturõàü vedànàü vedaj¤àna¤ca chandasàm .
     sandhyàvandanamantràõàü tantràõà¤ca vicakùaõà ..
     dvijàtijàtiråpà ca japaråpà tapasvinã .
     brahmaõyatejoråpà ca sarvasaüskàrakàriõã ..
     pavitraråpà sàvitrã gàyattrã brahmaõaþ priyà .
     tãrthàni yasyàþ saüspar÷aü dar÷aü và¤chanti ÷uddhaye ..
     ÷uddhasphañikasaïkà÷à ÷uddhasattvasvaråpiõã .
     paramànandaråpà ca paramà ca sanàtanã ..
     parabrahmasvaråpà ca nirvàõapadadàyinã .
     brahmatejomayã ÷aktistadadhiùñhàtçdevatà ..
     yatpàdarajasà påtaü jagat sarva¤ca nàrada ! .
     deùã caturthã kathità pa¤camãü varõayàmi te .. 4 ..>% ràdhàprakçtiryathà --
     %<premapràõàdhikà devã yà pa¤capràõaråpiõã .
     pràõàdhikapriyatamà sarvàbhyaþ sundarã varà ..
     sarvasaubhàgyayuktà ca màninã gauravànvità .
     vàmàrdhàïgasvaråpà ca guõena tejasà samà ..
     parà varà sàrabhåtà paramàdyà sanàtanã .
     paramànandaråpà ca dhanyà mànyà ca påjità ..
     ràsakrãóàdhidevã ca kçùõasya paramàtmanaþ .
     ràsamaõóalasaübhåtà ràsamaõóalamaõóità ..
     ràse÷varã surasikà ràsavàsanivàsinã .
     golokavàsinã devã gopãve÷avidhàyikà ..
     paramàhlàdaråpà ca santoùaharùaråpiõã .
     nirguõà ca guõàkàrà nirliptàtmasvaråpiõã ..
     nirãhà nirahaïkàrà bhaktànugrahavigrahà .
     vedànusàradhyànena vij¤àtà sà vicakùaõaiþ ..
     dçùñidçùñà lasadve÷à surendrairmunipuógavaiþ .
     vahni÷uddhàü÷ukàdhànà ratnàlaïkàrabhåùità ..
     koñicandraprabhàjuùñapuùña÷rãyuktavigrahà .
     ÷rãkçùõabhaktidà saiva dàtrã ca sarvasampadàm ..
     avatàre ca vàràhe vçùabhànusutà ca yà .
     yatpàdapadmasaüspar÷apavitrà ca vasundharà ..
     brahmàdibhiradçùñà yà sarvadçùñà ca bhàrate .
     strãratnasàrasaübhåtà kçùõavakùaþsthalojjvalà ..
     yathà ghane navaghane lolà saudàminã mune ! .
     ùaùñivarùasahasràõi prataptaü brahmaõà purà ..
     yatpàdapadmanakharadçùñaye càtma÷uddhaye .
     na ca dçùñàpi svapne'pi pratyakùasyàpi kà kathà ..
     tenaiva tapasà dçùñà bhuvi vçndàvane vane .
     kathità pa¤camã devã sà ràdhà parikãrtità ..
     aü÷aråpà kalàråpà kalàü÷àü÷asamudbhavà .
     prakçtiþ prativi÷veùu devya÷ca sarvayoùitaþ ..
     paripårõatamà pa¤cavidhà devã prakãrtità .
     yà yàþ pradhànàü÷aråpà varõayàmi ni÷àmaya .. 5 ..>% gaïgà yathà --
     %<pradhànàü÷asvaråpà yà gaïgà bhuvanapàvanã .
     viùõuvigrahasaübhåtà hararåpà sanàtanã ..
     pàpipàpendhadàhàya jvaladindhanaråpiõã .
     sukhaspar÷asnànapàne nirvàõapadadàyinã ..
     goloke sthànaprasthànasukhasopànaråpiõã .
     pavitraråpà tãrthànàü sarità¤ca parà varà ..
     ÷ambhumaulijañàmerumuktàpaüktisvaråpiõã .
     tapaþsantàpinã sadyo bhàrate ca tapasvinàm ..
     candrapadmakùãranibhà ÷çõu sattvasvaråpiõã .
     nirmalà nirahaïkàrà sàdhvã nàràyaõapriyà .. 1 ..>% tulasã yathà --
     %<pradhànàü÷asvaråpà ca tulasã viùõukàminã .
     viùõubhåùaõaråpà ca viùõupàdasthità satã ..
     tapaþsaïkalpapåjàdisadyaþsampàdinã mune ! .
     sàrabhåtà ca puùpàõàü pavitrà puõyadà sadà ..
     dar÷anaspar÷anàbhyà¤ca sadyonirvàõadàyinã .
     kalau kaluùa÷uùkedhmadàhàyàgnisvaråpiõã ..
     yatpàdapadmasaüspar÷asadyaþpåtà vasundharà .
     yatspar÷adar÷aü và¤chanti tãrthàni càtma÷uddhaye ..
     yayà vinà ca vi÷veùu sarvakarmàtiniùphalam .
     mokùadà yà mumukùåõàü kàminàü sarvakàmadà ..
     kalpavçkùasvaråpà ca bhàrate brahmaråpiõã .
     tràõàya bhàratànà¤ca prajànàü paradevatà .. 2 ..>% manasà yathà --
     %<pradhànàü÷asvaråpà yà manasà ka÷yapàtmajà .
     ÷aïkarapriya÷iùyà ca mahàj¤ànavi÷àradà ..
     nàge÷varasyànantasya bhaginã nàgapåjità .
     nàge÷varã nàgamàtà sundarã nàgavàhinã ..
     nàgendragaõayuktà sà nàgabhåùaõabhåùità .
     nàgendrairvandità siddhayoginã nàga÷àyinã ..
     viùõuråpà viùõubhaktà viùõupåjàparàyaõà .
     tapaþsvaråpà tapasàü phaladàtrã tapasvinã ..
     divyaü trilakùavarùa¤ca tapastaptaü yayà hareþ .
     tapasvinãùu påjyà ca tapasvinà ca bhàrate ..
     sarpamantràdhidevã ca jvalantã brahmatejasà .
     brahmasvaråpà paramà brahmabhàvena tatparà ..
     jaratkàrumuneþ patnã kçùõàü÷asya pativratà .
     àstãkasya munermàtà pravarasya tapasvinàm .. 3 ..>% ùaùñhã yathà --
     %<pradhànàü÷asvaråpà yà devasenà ca nàrada ! .
     màtçkàsu påjyatamà sà ca ùaùñhã prakãrtità ..
     ÷i÷ånàü prativi÷veùu pratipàlanakàriõã .
     tapasvinã viùõubhaktà kàrtikeyasya kàminã .
     ùaùñhàü÷aråpà prakçtestena ùaùñhã prakãrtità ..
     puttrapauttrapradàtrã ca dhàtrãti jagatàü satã .
     sundarã yuvatã ramyà santataü bharturantike ..
     sthàne ÷i÷ånàü paramà vçddharåpà ca yoginã .
     påjà dvàda÷amàseùu yasyà vi÷veùu santatam ..
     påjà ca såtikàgàre parà ùaùñhadine ÷i÷oþ .
     ekaviü÷atime caiva påjà kalyàõahetukã ..
     ÷a÷vanniyamità caiùà nityà kàmyà hutiþ parà .
     màtçråpà dayàråpà ÷a÷vadrakùaõaråpiõã ..
     jale sthale càntarãkùe ÷i÷ånàü svapnagocare .. 4 ..>% maïgalacaõóã yathà --
     %<pradhànàü÷asvaråpà ca devã maïgalacaõóikà .
     prakçtermukhyasaübhåtà sarvamaïgaladà sadà ..
     sçùñau maïgalaråpà ca saühare koparåpiõã .
     tena maïgalacaõóã sà paõóitaiþ parikãrtità ..
     pratimaïgalavàreùu prativi÷veùu vandità .
     pa¤copacàrairyoùidbhirbhaktyà ca paripåjità ..
     puttrapauttradhanai÷varyaya÷omaïgaladàyinã .
     lokasantàpapàpàrtiduþkhadàridranà÷inã ..
     parituùñà sarvavà¤chàpradàtrã sarvayoùitàm .
     ruùñà kùaõena saühartuü ÷aktà vi÷vaü mahe÷varã .. 5 ..>% kàlã yathà --
     %<pradhànàü÷asvaråpà ca kàlã kamalalocanà .
     durgàlalàñasambhåtà raõe ÷umbhani÷umbhayoþ ..
     durgàrdhàü÷asvaråpà sà guõena tejasà samà .
     koñisåryaprabhàjuùñapuùñajàjvalyavigrahà ..
     pradhànà sarva÷aktãnàü varà balavatã parà .
     sarvasiddhipradà devã paramà siddhayoginã ..
     kçùõabhaktà kçùõatulyà tejasà vikramairguõaiþ .
     kçùõabhàvanayà ÷a÷vat kçùõavarõà sanàtanã ..
     saühaürtuü sarvabrahmàõóaü ÷aktà ni÷vàsamàtrataþ .
     raõaü daityaiþ samaü tasyàþ krãóayà lokarakùayà ..
     dharmàrthakàmamokùà÷ca dàtuü ÷aktà ca påjità .
     brahmàdibhiþ ståyamànà munibhirmanubhirnaraiþ .. 6 ..>% vasundharàprakçtiryathà --
     %<pradhànàü÷asvaråpà ca prakçte÷ca vasundharà .
     àdhàraråpà sarveùàü sarva÷asyaprasåtikà ..
     ratnàkarà ratnagarbhà sarvaratnàkaràlayà .
     prajàbhi÷ca praje÷ai÷ca påjità vandità sadà ..
     sarvopajãvyaråpà ca sarvasampadvidhàyinã .
     yayà vinà jagat sarvaü niràdhàraü caràcaram .. 7 ..
     prakçte÷ca kalà yà yàstà nibodha munã÷vara ! .
     yasya yasya ca yàþ patnyastàþ sarvà varõayàmi te ..
     svàhà devã vahnipatnã triùu lokeùu påjità .
     yayà vinà havirdànaü na grahãtuü suràþ kùamàþ .. 1 dakùiõà yaj¤apatnã ca dãkùà sarvatra påjità .
     yayà vinà ca vi÷veùu sarva karma ca niùphalam .. 2 ..
     svadhà pitéõàü patnã ca munibhirmanubhirnaraiþ .
     påjità pitçdàna¤ca niùphala¤ca yayà vinà .. 3 ..
     svastidevã vàyupatnã prativi÷veùu påjità .
     àdàna¤ca pradàna¤ca niùphala¤ca yayà vinà .. 4 ..
     puùñirgaõapateþ patnã prativi÷veùu påjità .
     yayà vinà parikùãõàþ pumàüso yoùito bhavet .. 5 ..
     anantapatnã tuùñi÷ca påjità vandità bhave .
     yayà vinà na santuùñàþ sarve lokà÷ca santatam .. 6 ã÷ànapatnã sampattiþ påjità ca surairnaraiþ .
     sarvalokà daridrà÷ca vi÷veùu ca yayà vinà .. 7 ..
     dhçtiþ kapilapatnã ca sarvaiþ sarvatra påjità .
     sarvalokà adhairyàþ syurjagatsu ca yayà vinà .. 8 yamapatnã kùamà sàdhvã su÷ãlà sarvapåjità .
     samunmattà÷ca ruùñà÷ca sarvalokà yayà vinà .. 9 ..
     kãóàdhiùñhàtçdevã ca kàmapatnã ratiþ satã .
     kelikautukahãnà÷ca sarvalokà yayà vinà .. 10 satyapatnã satã muktiþ påjità jagatàü priyà .
     yayà vinà bhave lokà bandhutàrahitàþ sadà .. 11 mohapatnã dayà sàdhvã påjità ca jagatpriyà .
     sarve lokà÷ca sarvatra niùñhurà÷ca yayà vinà .. 12 puõyapatnã pratiùñhà sà puõyaråpàtipåjità .
     yayà vinà jagat sarvaü jãvanmçtaparaü mune ! .. 13 sukarmapatnã kãrti÷ca dhanyà mànyà ca påjità .
     yayà vinà jagat sarvaü ya÷ohãnaü mçtaü yathà .. 14 kriyà udyogapatnã ca påjità sarvasammatà .
     yathà vinà jagat sarvamucchannamiva nàrada ! .. 15 ..
     adharmapatnã mithyà sà sarvadhårtai÷ca påjità .
     yayà vinà jaganmuktamucchannaü vidhinirmitam ..
     satye càdar÷anà yà ca tretàyàü såkùmaråpiõã .
     ardhàvayavaråpà ca dvàpare saüvçtà bhiyà ..
     kalau mahàpramattà ca sarvatra vyàpikà balàt .
     kapañena samaü bhràtrà bhramatyeva gçhe gçhe .. 16 ..
     ÷ànti-17 rlajjà 18 ca bhàrye dve su÷ãlasya ca påjità .
     yàbhyàü vinà jagat sarvamunmattamiva nàrada ! ..
     j¤ànasya bhàryàstisra÷ca buddhi-19 rmedhà 20 smçti-21 stathà .
     yàbhirvinà jagat sarvaü måóhaü mçtasamaü tadà ..
     mårti÷ca dharmapatnã sà kàntiråpà manoharà .
     paramà sà ca vi÷vaughà niràdhàrà yayà vinà ..
     sarvatra ÷obhàråpà sà lakùmãrmårtimatã satã .
     ÷rãråpà mårtiråpà ca mànyà dhanyà ca påjità .. 22 ..
     kàlàgnirudrapatnã ca nidrà sà siddhayoginã .
     sarvalokàþ samàcchannà màyàyogenaràtriùu .. 23 ..
     kàlasya tisro bhàryà÷ca sandhyà-24 ràtri-25 dinàni ca 26 .
     yàbhirvinà vidhàtrà ca saükhyàü kartuüna ÷akyate ..
     kùut-27 pipàse 28 manobhàrye dhanye mànye supåjite .
     yàbhyàü vyàptaü jagat sarvaü yuktacintitameva ca ..
     prabhà ca 29 dàhikà 30 caiva dve bhàrye tejasastathà .
     yàbhyàü vinà jagat sraùñuü vidhàtàpi nahã÷varaþ ..
     kàlakanye mçtyu-31 jare 32 prajvarasya priye priye .
     yàbhyàü jagat samucchannaü vidhàtrà nirmitaü vidhau ..
     nidràkanyà ca tandrà 33 sà prãti-34 ranyà sukhapriye .
     yàbhyàü vyàptaü jagat sarvaü vidhiputtravidhervidhau ..
     vairàgyasya hi jàye ca ÷raddhà-35 bhaktã 36 ca påjite .
     yàbhyàü ÷a÷vajjagat sarvaü jãvanmuktamidaü mune ! ..
     aditi-37 rdevamàtà ca surabhã 28 ca gavàü prasåþ .
     diti÷ca 39 daityajananã kadru÷ca 40 vinatà 41 danuþ 42 ..
     upayuktàþ sçùñividhau età÷ca prakçteþ kalàþ .. * kalà÷cànyàþ santi bahvyastàsu kà÷cinnibodha me ..
     rohiõã 43 candrapatnã ca saüj¤à 44 såryasya kàminã .
     ÷ataråpà 45 manorbhàryà ÷acãndrasya ca gehinã 46 ..
     tàrà 47 bçhaspaterbhàryà va÷iùñhasya tvarunghatã 48 .
     ahalyà 49 gautamastrã tu sànasåyà 50 trikàminã ..
     pitéõàü mànasã kanyà menakà 51 sàmbikàprasåþ .
     lopàmudrà 52 tathà bhåtã 53 kuverakàminã tathà ..
     varuõànã 54 yamastrã ca valerbindhyàvalã 55 tathà .
     kuntã ca 56 dayamantã ca 57 ya÷odà 58 daivakã 59 satã ..
     gàndhàrã 60 draupadã 61 savyà 62 sàvitrã 63 satyavatpriyà .
     vçùabhànupriyà sàdhvã ràdhàmàtà kalàvatã 64 ..
     mandodarã 65 ca kau÷alyà 66 subhadrà 67 kaiñabhã 68 tathà .
     revatã 69 satyabhàmà 70 ca kàlindã 71 lakùmaõà 72 tathà ..
     jàmbavatã 73 nàgnajitã 74 mitrabindà 75 tathàparà .
     lakùmaõà 76 rukmiõã 77 sãtà 78 svayaülakùmãþ prakãrtità ..
     kalà yojanagandhà ca 79 vyàsamàtà mahàsatã .
     bàõaputtrã tathoùà 80 ca citralekhà ca 81 tatsakhã ..
     prabhàvatã 82 bhànumatã 83 tathà màyàvatã 84 satã .
     reõukà 85 ca bhçgormàtà halimàtà ca rohiõã 86 ..
     ekànaü÷à 87 ca durgàü÷à ÷rãkçùõabhaginã satã .
     bahvyaþ santi kalà÷caiva prakçtereva bhàrate ..
     yà yà÷ca gràmadevyastàþ sarvà÷ca prakçteþ kalàþ .
     kalàü÷àü÷asamudbhåtàþ prativi÷veùu yoùitaþ .. * ..
     yoùitàmapamànena prakçte÷ca paràbhavaþ .
     bràhmaõã påjità yena patiputtravatã satã ..
     prakçtiþ påjità tena vastràlaïkàracandanaiþ .
     kumàrã càùñavarùãyà vastràlaïkàracandanaiþ .
     påjità yena viprasya prakçtistena påjità .. * ..
     sarvàþ prakçtisambhåtà uttamàdhamamadhyamàþ .
     satvàü÷à÷cottamà j¤eyàþ su÷olà÷ca pativratàþ ..
     madhyamà ràjasà÷càü÷àstà÷ca bhogyàþ prakãrtitàþ .
     sukhasambhogava÷yà÷ca svakàrye tatparàþ sadà .
     adhamàstàmaüsà÷càü÷à ajàtakulasambhavàþ ..
     durmukhàþ kulañà dhårtàþ svatantràþ kalahapriyàþ .
     pçthivyàü kulañà yà÷ca svarge càpsarasàü gaõàþ ..
     prakçtestàmasàü÷àü÷àþ puü÷calyaþ parikãrtitàþ .
     evaü nigaditaü sarvaü prakçteþ parikãrtanam .. * ..
     tà÷ca sarvàþ påjità÷ca puõyakùetre ca bhàrate .
     påjità surathenàdau durgà durgatinà÷inã ..
     dvitãye ràmacandreõa ràvaõasya vadhàrthinà ..
     tatpa÷càjjagatàü màtà triùu lokeùu påjità .
     jàtàdau dakùapatnyà¤ca nihatya daityadànavàn ..
     tato dehaü parityajya yaj¤e bhartu÷ca nindayà .
     jaj¤e himavataþ patnyàü lebhe pa÷upatiü patim ..
     gaõe÷a÷ca svayaü kçùõaþ skando viùõukalodbhavaþ .
     babhåvatustau tanayau pa÷càttasyà÷ca ÷aunaka ! ..
     lakùmãrmalayabhåpena prathame paripåjità .
     triùu lokeùu tatpa÷càddevatàmunimànavaiþ ..
     sàvitrã cà÷vapatinà prathame paripåjità .
     tatpa÷càttriùu lokeùu devatàmunimànavaiþ ..
     àdau sarasvatã devã brahmaõà paripåjità .
     tatpa÷càttriùu lokeùu devatàmunimànavaiþ ..
     prathame påjità ràdhà goloke ràsamaõóale .
     paurõamàsyàü kàrtikasya kçùõena paramàtmanà ..
     gopikàbhi÷ca gopai÷ca bàlikàbhi÷ca bàlakaiþ .
     gavàü gaõaiþ surabhyà ca tatpa÷cànmàyayà hareþ ..
     tadà brahmàdibhirdervairmunibhirmanubhistathà .
     puùpadhåpàdibhirbhaktyà påjità vandità sadà ..
     pçthivyàü prathame devã suyaj¤enaiva påjità .
     ÷aïkareõopadiùñena puõyakùetre ca bhàrate ..
     triùu lokeùu tatpa÷càdàj¤ayà paramàtmanaþ .
     puùpadhåpàdibhirbhaktyà påjità munibhiþ suraiþ ..
     kalayà yàþ samudbhåtàþ påjitàstà÷ca bhàrate .
     påjità gràmadevya÷ca gràme ca nagare mune ! ..
     evaü te kathitaü sarvaü prakçte÷caritaü ÷ubham .
     yathàgamaü lakùaõa¤ca kiü bhåyaþ ÷rotumicchasi ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe prakçticaritaü nàmànukramaþ prathamo'dhyàyaþ .. * .. puruùanàmno'gre prakçternàmna uccàryatà yathà -- nàrada uvàca .
     %<àdau ràdhàüsamuccàrya pa÷càtkçùõaü vidurbudhàþ .
     nimittamasya màü bhaktaü vada bhaktajanapriya ! ..
     ÷rãnàràyaõa uvàca .
     nimittamasya trividhaü kathayàmi ni÷àmaya .
     jaganmàtà ca prakçtiþ puruùa÷ca jagatpità .
     garãyasãti jagatàü màtà ÷ataguõaiþ pituþ ..
     ràdhàkçùõeti gaurã÷etyevaü ÷abdaþ ÷rutau ÷rutaþ .
     kçùõaràdhe÷agaurãti loke na ca kadà ÷rutaþ ..
     prasãda rohiõãcandra gçhàõàrghyàmadaü mama .
     gçhàõàrghyaü mayà dattaü saüj¤ayà saha bhàskara ! ..
     prasãda kamalàkànta gçhàõa mama påjanam .
     iti dçùñaü sàmavede kauthume munisattama ! ..
     rà÷abdoccàraõàdeva sphãto bhavati màdhavaþ .
     dhà÷abdoccàrataþ pa÷càddhàvatyeva sasambhramaþ ..
     àdau puruùamuccàrya pa÷càt prakçtimuccaret .
     sa bhavenmàtçgàmã ca vedàtikramaõe mune ! ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 50 adhyàyaþ ..

#<prakçùñaü>#, tri, (prakçùyate iti . pra + kçùa + kta .) prakarùayuktam . tatparyàyaþ . mukhyam 2 pramukham 3 pravarham 4 varyam 5 vareõyam 6 pravaram 7 purogam 8 anuttaram 9 pràgraharam 10 pravekam 11 pradhànam 12 agresaram 13 uttamam 14 agram 15 gràmaõãþ 16 agraõãþ 17 agrimam 18 jàtyam 19 agryam 20 anuttamam 21 anavaràrdhyam 22 preùñham 23 paràrdhyam 24 param 25 . iti hemacandraþ . 6 . 74 .. (yathà, manuþ . 7 . 170 .
     %<yadà prakçùñà manyeta sarvàstu prakçtãrbhç÷am .
     atyucchritaü tathàtmànaü tadà kurvãta vigraham ..>% àkçùñam . yathà, devãbhàgavate . 1 . 9 . 82 .
     %<rathàïgena tadà cchinne viùõunà prabhaviùõunà .
     jaghanopari vegena prakçùñe ÷irasã tayoþ ..>%)

#<prakoùñhaþ>#, puü, (pukuùyate'neneti . pra + kuùa niùkarùe + %<uùikuùãti .>% uõàø 2 . 4 . iti sthan .) kaphoõeradhomaõibandhaparyantahastabhàgaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 80 .. (yathà, raghuþ . 3 . 59 .
     %<tataþ prakoùñha haricandanàïkite pramathyamànàrõavadhãranàdinãm .
     raghuþ ÷a÷àïkàrdhamukhena patriõà ÷aràsanajyàmalunàdvióaujasaþ ..>%) gçhadvàrapiõóakam . vãthã iti vihonda iti ca khyàtam . iti praghàõa÷abdañãkàyàü bharatamukuñamathure÷àþ .. (yathà, mànave . 7 . 223 . ÷lokañãkàyàü kullåkabhaññaþ .
     %<tataþ sandhyopàsanaü kçtvà tasmàt prade÷àt kakùàntaraü viviktaprakoùñhàvakà÷amanyadgatvà gçhàbhyantare dhçta÷astro rahasyàbhidhàyinàü caràõàü svavyàpàraü ÷çõuyàt ..>%)

#<prakkharaþ>#, puü, (prakùara + pçùodaràditvàt sàdhuþ .) a÷vakavacaþ . iti ÷abdamàlà .. prakhara iti ca pàñhaþ ..

#<prakrantà>#, [ntç] tri (pra + krama + tçc .) upakramakartà . àrambhakartà . iti vyàkaraõam ..

#<prakramaþ>#, puü, (pra + krama + bhàve gha¤ .) kramaþ . avasaraþ . iti medinã . me, 49 .. prathamàrambhaþ . tatparyàyaþ . upakramaþ 2 . ityamaraþ . 3 . 2 . 26 .. (yathà, kathàsaritsàgare . 18 . 63 .
     %<pårbajairapi hi pràcã prakrameõa jità di÷aþ .
     gaïgopakaõñhe vàsa÷ca vihito hastinàpure ..>%)

#<prakràntaþ>#, tri, (pra + krama + ktaþ .) prakaraõasthaþ . àrabdhaþ . yathà, bhaññiþ . 4 . 11 .
     %<àtiùñhadgu japan sandhyàü prakràntàmàyatãgavam .
     pràtastaràü patatribhyaþ prabuddhaþ praõamanravim ..>%

#<prakriyà>#, strã, (pra + kç + ÷aþ .) nçpadãnàü càmaradhånanacchatradhàraõàdivyàpàraþ . tatparyàyaþ . adhikàraþ 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 31 .. adhãkàraþ 3 niyatavidhiþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. prakçùñakàryam .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 111 . 58 .
     %<nocchritaü sahate ka÷cit prakriyà vairakàrikà .
     ÷ucerapi hi yuktasya doùa eva nipàtyate ..>%)

#<praklinnaþ>#, tri, (pra + klid + kta .) tçptaþ . iti jañàdharaþ .. prakarùeõa kledayukta÷ca ..

#<prakvaõaþ>#, puü, (pra + kvaõa ÷abde + %<kvaõo vãõàyà¤ca .>% 3 . 3 . 65 . iti ap .) bãõàyàþ kvaõitaþ . bãõà÷abdaþ . tatparyàyaþ . prakvàõaþ 2 . ityamaraþ . 1 . 6 . 24 .. sukvàõaþ 3 sukvaõaþ 4 upakvàõaþ 5 upakvaõaþ 6 . iti bharataþ ..

#<prakvàõaþ>#, puü, (pra + kvaõa + gha¤ .) prakvaõaþ . ityamaraþ . 1 . 6 . 24 ..

#<prakùaraþ>#, puü, (prakarùeõa kùarati sa¤calatãti . pra + kùara + ac .) a÷vasannàhaþ . iti hemacandraþ . 4 . 317 ..

#<prakùàlanaü>#, klã, (pra + kùàli + lyuñ .) dhàvanam . màrjanam . yathà --
     %<dharmàrthaü yasya vittehà varaü tasya nirãhatà .
     prakùàlanàddhi païkasya dåràdaspar÷anaü varam ..>% iti hitopade÷e 1 paricchedaþ ..

#<prakùàlitaþ>#, tri, (pra + kùàli + ktaþ .) dhautaþ . màrjitaþ . iti halàyudhaþ ..

#<prakùepaþ>#, puü, (pra + kùipa + gha¤ .) auùadhàdiùu kùepaõãyadravyam . yathà --
     %<prakùepaþ pàdikaþ kvàthyàt snehe kalkasamo mataþ .
     ùoóa÷àùñacaturbhàgaü vàtapittakaphàrtiùu ..
     kùaudraü kaùàye dàtavyaü viparãtà tu ÷arkarà .
     màtrà kùaudraghçtàdãnàü snehe kvàthe ca cårõavat ..
     màùikaü hiïgu sindhåtthaü jaraõàdyàstu ÷àõikàþ ..>% iti vaidyakaparibhàùà .. vikùepaþ . yathà, %<samitprakùepàntaü karma kçtvà .>% iti bhavadevabhaññaþ .. (praharaõam . yathà, bhàgavate . 4 . 29 . 19 .
     %<manora÷mirbuddhisåto hçnnãóo dvandvakåvaraþ .
     pa¤cendriyàrthaprakùepaþ saptadhàtuvaråthakaþ ..>%)

#<prakùepaõaü>#, klã, (pra + kùip + lyuñ .) prakarùeõa kùepaþ . nikùepaõam . (yathà, yàj¤avalkye . 2 . 264 .
     %<arghaprakùepaõàt viü÷aü bhàgaü ÷ulkaü nçpo haret ..>%)

#<prakùveóanaþ>#, puü, (prakùveóatãti . pra + kùvióa avyakta÷abde + lyuþ .) nàràcaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 87 ..

#<prakùveóanà>#, strã, (prakùveóana + ñàp . yadvà, prakùveóanaü avyakta÷abdo'styasyà iti . ac . ñàp .) nàràcaþ . ityamarañãkàyàü bhagãrathaþ ..

#<prakùvedanaþ>#, puü, (prakùvedatãti . pra + kùvida avyakta÷abde + lyuþ .) nàràcaþ . ityamarañãkàyàü bhagãrathaþ ..

#<prakùvedanà>#, strã, (prakùvedana + ñàp .) nàràcaþ . ityamarañãkàyàü bhagãrathaþ ..

#<prakharaþ>#, puü, (prakçùñaþ kharaþ .) hayasannàhaþ . kukkuraþ . a÷vataraþ . atyantakhare, tri . iti medinã ..

#<prakhyaþ>#, tri, (prakhyàtãti . pra + khyà khyàtau + kaþ .) uttarapade tulyàrthavàcakaþ yathà --
     %<syuruttarapade prakhyaþ prakàraþ pratimo nibhaþ ..>% iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 208 . 31 .
     %<dvipakùagaruóaprakhyairdvàraiþ saudhai÷ca ÷obhitam .
     guptamabhracayaprakhyairgopurairmandaropamaiþ ..>% ÷reùñhaþ . yathà, tatraiva . 12 . 204 . 8 .
     %<j¤ànamutpadyate puüsàü kùayàt pàpasya karmaõaþ .
     yathàdar÷atale prakhye pa÷yatyàtmànamàtmani ..>%)

#<prakhyàtaþ>#, tri, (pra + khyà + kta .) prakçùñakhyàtiyuktaþ . vikhyàtaþ . yathà --
     %<yasya vyàkaraõe vareõyaghañanàsphãtàþ prabandhà da÷a prakhyàtà nava vaidyake'pi tithinirdhàràrthameko'dbhutaþ ..>% iti mugdhabodha÷eùe tacchiùyapadam ..

#<prakhyàtavaptçkaþ>#, puü, (prakhyàto vaptà janayità yasya . kap .) vikhyàtapitçkaþ . yathà --
     %<syàdàmuùyàyaõo'muùya puttraþ prakhyàtavaptçkaþ ..>% iti hemacandraþ . 3 . 166 ..

#<prakhyàtiþ>#, strã, prakçùñakãrtiþ . vikhyàtiþ . prapårbakhyàdhàtoþ ktinpratyayaniùpannà ..

#<pragaõóaþ>#, puü, (pratyàsanno gaõóo granthiryasya .) kurparoparikakùaparyantabhàgaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 80 .. kanui avadhi vagala paryanta iti bhàùà ..

@<[Page 3,246a]>@
#<pragaõóã>#, strã, (pragaõóa + gauràditvàt ïãù ) bahiþpràkàraþ . durgapràkàrabhittau ÷åràõàü upave÷anasthànàni . (yathà, mahàbhàrate . 12 . 69 . 43 .
     %<pragaõóãþ kàrayet samyagàkà÷ajananãstadà ..>%)

#<pragatajànuþ>#, tri, (pragate saü÷liùñe jànunã yasya .) pragatajànukaþ . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ ..

#<pragatajànukaþ>#, tri, (pragate jànunã yasya . kap .) yasya jànunormadhye nityaü kàdàcitkaü và mahadantaràlaü saþ . pàphàràk vyakti iti bhàùà .. tatparyàyaþ . praj¤uþ 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 47 .. praj¤aþ 3 pragatajànuþ 4 . iti bharataþ ..

#<pragandhaþ>#, puü, (prakçùño gandho yasya .) parpañaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pragalbhaþ>#, tri, (pragalbhate iti . pra + galbha dhàrùñye + pacàdyac .) pratyutpannamatiþ . tatparyàyaþ . pratibhànvitaþ 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 25 .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 68 . 58 .
     %<praj¤à pragalbhaü kurute manuùyaü ràjà kç÷àn vai kurute manuùyàn ..>%)

#<pragalbhatà>#, strã, pragalbhasya bhàvaþ . (pragalbha + tal .) pràgalbhyam . tatparyàyaþ . utsàhaþ 2 abhiyogaþ 3 udyamaþ 4 prauóhiþ 5 udyogaþ 6 kiyadetikà 7 adhyavasàyaþ 8 årjaþ 9 . iti hemacandraþ . 2 . 213 .. tasya lakùaõam . yathà,
     %<niþ÷aïkatvaü prayogeùu budhairuktà pragalbhatà ..>% ityujjvalanãlamaõiþ .. (yathà, kumàre . 6 . 32 .
     %<àryàpyarundhatã tatra vyàpàraü kartumarhati .
     pràyeõaivaüvidhe kàrye purandhrãõàü pragalbhatà ..>%)

#<pragalbhà>#, strã, (pragalbhate dhçùñà bhavatãti . pra + galbha dhàrùñye + pacàditvàdac . tataùñàp .) nàyikàbhedaþ . asyà lakùaõam . patimàtraviùayakelikalàpakovidà . asyà÷ceùñà ratiprãtiþ . ànandàdàtmasaümohaþ . ratiprãtiryathà --
     %<saüspç÷ya stanamàkalayya vadanaü saü÷liùya kaõñhasthalaü niùpãyàdharavimbamambaramapàkçùya vyudasyàlakam .
     devasyàmbujinãpateþ samudayaü jij¤àsamàne priye vàmàkùã vasanà¤calaiþ ÷ravaõayornãlotpalaü nihnute ..>% ànandàdàtmasaümoho yathà --
     %<nakhàïkitamuraþsthale'dharatale radasya kùataü cyutà vakulamàlikà vigalità ca muktàvalã .
     ratàntasamaye mayà sakalametadàlocitaü smçtiþ kva ca patiþ kva ca kva ca tavàli÷ikùàvidhiþ ..>% sà mànàvasyàyàü trividhà . dhãrà adhãrà dhãràdhãrà ca . vyaïgyakopaprakà÷à dhãrà . avyaïgyakopaprakà÷à adhãrà . vyaïgyàvyaïgyakopaprakà÷à dhãràdhãrà . prauóhàdhãràyàstu ratàvaudàsyam . adhãràyàstarjanatàóanàdi . dhãràdhãràyà ratàvaudàsyaü tarjanàdi ca kopasya prakà÷akam . prauóhàdhãrà yathà --
     %<no talpaü bhajase na jalpasi sudhàdhàrànukàrà giro dçkpàtaü kuruùe na và parijane kopaprakà÷acchalàt .
     itthaü ketakagarbhagauri dayite kopasya saügopanaü kiü syàdeva nacet punaþ sahacarã kurvãta sàci smitam ..>% pragalbhà adhãrà yathà --
     %<pratiphalamavalokya svãyamindoþ kalàyàü hara÷irasi parasyà vàsamà÷aïkamànà .
     giri÷amacalakanyà tarjayàmàsa kampa pracalabalayavellatkàntibhàjà kareõa ..>% pragalbhà dhãràdhãrà yathà --
     %<talpopàntamupeyuùi priyatame sàcãkçtagrãvayà kàkuvyàkulavàci sàcihasitasphurjatkapola÷riyà .
     hastanyastakare punarmçgadç÷à làkùàrasakùàlitaproùñhãpçùñhamayåkhamàüsalaruco visphàrità dçùñayaþ ..>% iti rasama¤jarã .. (tallakùaõa¤ca yathà sàhityadarpaõe . 3 . 101 .
     %<smaràndhà gàóhatàruõyà samastaratakovidà .
     bhàvonnatà daravrãóà pragalbhàkràntanàyakà ..>% tasyà udàharaõabhedàdikaü tatraiva vi÷eùato draùñavyam ..)

#<pragàóhaü>#, tri, (prakarùeõa gàhyate smeti . pra + gàha + ktaþ . %<yasya vibhàùà .>% 7 . 2 . 15 . iti na iñ .) bhç÷am . kçcchram . ityamaraþ . 3 . 3 . 44 .. (yathà, mahàbhàrate . 4 . 59 . 26 .
     %<ahamindràddçóhàü muùñiü brahmaõaþ kçtahastatàm .
     pragàóhe tumulaü citramabhya÷ikùaü prajàpateþ ..>%) dçóham . iti bharataþ .. (yathà, mahàbhàrate . 7 . 97 . 48 .
     %<tatràntarãkùe bàõànàü pragàóhànàü vi÷àmpate .
     saügharùeõa mahàrciùmàn pàvakaþ samajàyata ..>%) ghanam . yathà, su÷rute cikitsitasthàne 5 aþ .
     %<tåõãpratåõyoþ snehalavaõamudakena pàyayet pippalyàdicårõaü và hiïguyavakùàrapragàóhaü sarpirvartibhi÷cainamupakramet ..>%)

#<pragàtà>#, [tç] tri, (pra + gai + tçc .) uttamagàyakaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 239 . 8 .
     %<tato gopàþ pragàtàraþ ku÷alà nçtyavàdite .
     dhàrtaràùñramupàtiùñhan kanyà÷caiva svalaïkçtàþ ..>%)

#<praguõaþ>#, tri, (prakarùeõa guõo yatra .) çjuþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 72 .. (prakçùñaguõavati, tri . yathà, raghau . 9 . 49 .
     %<paricayaü calalakùyanipàtane bhayaruùo÷ca tadiïgitabodhanam .
     ÷ramajayàt praguõà¤ca karatyasau tanumato'numataþ sacivairyayau ..>%)

@<[Page 3,246c]>@
#<pragçhyaü>#, tri, (pragçhyate iti . pra + graha + %<padàsvairibàhyàpakùyeùu ca .>% 3 . 1 . 119 . iti kyap . grahijyeti . 6 . 1 . 16 . iti samprasàraõam .) sandhirahitaü padam . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. padapakùaparatantrabahirbhåteùu gçhyapadaü nipàtyate . yathà, pragçhyaü padaü yat svareõa na samunnãyate . iti durgàdàsaþ .. %<àpragçhyaþ smçtau vàkye .>% ityamaraþ .. pragçhyaþ pàõinyàdikçtapragçhyasaüj¤o ïànubandharahitaþ à÷abdaþ yo'cà na sandhãyate sa ityarthaþ . smçtau smaraõe yathà . à j¤àtaü sa jañàyureùaþ . vàkye yathà . à evaü manyase . iti bharataþ ..

#<prage>#, vya, (prakarùeõa gãtate'treti . pra + gai + ke .) pràtaþ . ityamaraþ . 3 . 4 . 19 .. (yathà, màdhe . 12 . 1 .
     %<itthaü rathà÷vebhaniùàdinàmprage gaõo nçpàõàmatha toraõàdbahiþ .
     prasthànakàlakùamave÷akalpanà kçtakùaõakùepamudaikùatàcyutam ..>%)

#<pragetanaþ>#, tri, (prage pràtarbhava iti . prage + %<sàya¤ciramiti .>% 4 . 3 . 23 . iti ñyu tuñ ca .) prage bhavaþ . pràtarbhavaþ . tatparyàyaþ . ÷vastanaþ 2 . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pragrahaþ>#, puü, (pragçhyate iti pragçhõàtyaneneti và . pra + graha + %<pre vaõijàm .>% 3 . 3 . 52 . %<ra÷mau ca .>% 3 . 3 . 53 . iti gha¤abhàvapakùe %<grahavçdçni÷cigama÷ca .>% 3 . 3 . 58 . iti ap .) tulàsåtram . a÷vàdira÷miþ . vandã . ityamaraþ . 3 . 3 . 236 .. niyamanam .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 179 . 16 .
     %<nahi me mucyate ka÷cit katha¤cit pragrahaü gataþ .
     gajovà mahiùo vàpi ùaùñhe kàle narottama ! ..>%) bhujaþ . ra÷miþ . (yathà, golàdhyàye . 8 .
     %<indoþ pràcyàü bhavati taraõeþ pragrahaþ kiü pratãcyàm ..>%) suvarõàlumahãruhaþ . iti medinã .. karõikàravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (tatparyàyo yathà,
     %<àrevato ràjavçkùaþ pragraha÷caturaïgulaþ .
     àragvadho'tha sampàkaþ kçtamàlaþ suvarõakaþ ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm .. pra + graha + bhàve ap . indriyàdãnàü nigrahaþ . yathà, harivaü÷e bhaviùyaparvaõi . 8 . 78 .
     %<vyartho hi kevalaü tasya pragraho vàhyagocaraþ .
     tasmàt sarvaprayatnena cittaü rakùa janàrdana ! ..>% dhàraõam . yathà, harivaü÷e bhaviùyaparvaõi . 22 . 4 .
     %<uddhavo'tha mahàbuddhirugraseno mahàbalaþ .
     anye ca yàdavàþ sarve kavacapragrahe ratàþ ..>% avalambanam . yathà, harivaü÷e . 41 . 169 .
     %<nçpeùvatha pranaùñeùu jagatyapragrahàþ prajàþ .
     kùaõena nirvçte caivaü hatvà cànyonyamàhave ..
     parasparahçtasvà÷ca niràkrandàþ suduþkhitàþ .
     evaü kaùñamanupràptàþ kalisandhyàü÷ake tadà ..>% viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 94 .
     %<pragraho nigraho vyagro'neka÷çïgo gadàgrajaþ ..>% prakçùñàdhiùñhànàdau, tri . yathà, ràmàyaõe . 2 . 82 . 1 .
     %<tàmàryagaõasampårõàü bharataþ pragrahàü sabhàm .
     dadar÷a buddhisampannaþ pårõacandràü ni÷àmiva ..>% %<pragrahà prakçùñairva÷iùñhàdibhirgraho'dhiùñhànaü yasyàü sà .>% iti taññãkà .. udyatabàhuþ . yathà, ràmàyaõe . 7 . 95 . 14 .
     %<evamuktastu muninà prà¤jaliþ pragraho nçpaþ .
     abhyavàdayata pràj¤astamçùiü satya÷àlinam ..>%)

#<pragràhaþ>#, puü, (pragçhyate iti . pra + graha + %<pre baõijàm .>% 3 . 3 . 52 . %<ra÷mau ca .>% 3 . 3 . 53 . iti ca gha¤ .) pragrahaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 236 .. (%<pre lipsàyàm .>% 3 . 3 . 46 . iti gha¤ . pragrahaõam . %<pàtrapragràheõa carati bhikùuþ .>% iti siddhàntakaumudã ..)

#<pragrãvaþ>#, puü klã, (prakçùñà grãvà grãvàkçtirasya .) gçhàdau prànte dhàraõaü dàrupaïktiþ . vàtàyanam . iti subhåtiþ . sukha÷àlà . ityeke . a÷va÷àlà . iti kecit . druma÷ãrùakam . iti govardhanaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<praghañàvit>#, [d] tri, (praghañàü àóambaraü vettãti . praghañà + vid + kvip .) ÷àstragaõóaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<praghaõaþ>#, puü, (pravi÷adbhirjanaiþ pàdaiþ prakarùeõa hanyate iti . pra + hana + %<agàraide÷e praghaõaþ praghàõa÷ca .>% 3 . 3 . 79 . iti karmaõi ap . natva¤ca .) bahirdvàraprakoùñhakam . tatparyàyaþ . praghàõaþ 2 alindaþ 3 . ityamaraþ . 2 . 2 . 12 .. àlindaþ 4 . iti bharataþ .. tàmrakumbhaþ . lauhamudgaraþ . iti medinã . õe, 60 .. (gçhàbhyantara÷ayyàrthapiõóikà . yathà --
     %<praghàõapra ghaõàlindà dvàrabàhyaprakoùñhake .
     gçhàbhyantara÷ayyàrthapiõóikàyàmapi trayam ..>% iti ÷abdaratnàvalã ..)

#<praghanaþ>#, puü, (pravi÷adbhirjanaiþ pàdaiþ prakarùeõa hanyate iti . pra + hana + ap . na natvam .) praghaõaþ . iti mukuñaþ ..

#<praghasaþ>#, puü, (prakarùeõa attãti . pra + ada + ap . %<gha¤apo÷ca .>% 2 . 4 . 38 . iti ghaslàde÷aþ .) asuraþ . daityaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (ràkùasabhedaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 284 . 2 .
     %<parvaõaþ påtano jambhaþ kharaþ krodhava÷o hariþ .
     praruja÷càruja÷caiva praghasa÷caivamàdayaþ ..>%)

#<praghàõaþ>#, puü, (prahanyate iti . pra + han + %<agàraikade÷e praghaõaþ praghàõa÷ca .>% 3 . 3 . 79 . ap . pakùe vçddhi÷ca .) praghaõaþ . ityamaraþ . 2 . 2 . 12 .. (yathà, naiùadhe . 19 . 11 .
     %<nayati bhagavànambhojasyànibandhanabàndhavaþ kimapi maghavatpràsàdasya praghàõamupaghnatàm .
     apasaradaridhvàntapratyagviyatpathamaõóalã laganaphalada÷ràntasvarõàcalabhramavibhramaþ ..>%)

#<praghàtaþ>#, puü, (pakarùeõa hanyate yatreti . pra + han + gha¤ .) yuddham . iti hemacandrañãkà ..

#<praghànaþ>#, puü, (pravi÷adbhirjanaiþ pàdaiþ prakarùeõa hanyate iti . pra + hana + ap . vçddhiþ . na natvam .) praghaõaþ . iti mukuñaþ ..

#<praghårõaþ>#, puü, (praghårõati bhramatãti . pra + ghårõa + ac .) atithiþ . iti hemacandraþ .. prakçùñaghårõayukte, tri ..

#<praghoùakaþ>#, puü, (pra + ghuù + bhàve gha¤ . tataþ kan .) dhvaniþ . iti jañàdharaþ ..

#<pracakraü>#, klã, (pragata¤cakramiti pràdisamàsaþ .) calitasainyam . prasthitasenà . ityamaraþ . 2 . 8 . 96 ..

#<pracakùàþ>#, [s] puü, (prakarùeõa cakùate vaktãti . pra + cakùa + asiþ . na khyàde÷aþ .) bçhaspatiþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<pracaõóaþ>#, puü, (prakarùeõa caõóaþ ugraguõatvàt .) ÷vetakaravãraþ . iti medinã .. (vatsaprãnàmançpateþ sunandàgarbhajàtaþ puttrabhedaþ . yathà, màrka õóeye . 118 . 2 .
     %<valãvalàka÷caõóa÷ca pracaõóa÷ca suvikramaþ ..>%)

#<pracaõóaþ>#, tri, (prakarùeõa caõóaþ .) durvahaþ . durdharùaþ . pragalbhaþ . (yathà, àryàsapta÷atyàm . 330 .
     %<nàhaü vadàmi sutanu tvama÷ãlà và pracaõóacarità và .
     premasvabhàvasulabhaü bhayamudayati mama tu hçdayasya ..>%) pratàpã . iti medinã nànàrtharatnamàlà ca .. (yathà, bhàgavate . 1 . 7 . 21 .
     %<tataþ pràduùkçtaü tejaþ pracaõóaü sarvatodi÷am .
     pràõàpadamabhiprekùya viùõuü jiùõuruvàca ha ..>%)

#<pracaõóamårtiþ>#, strã, (pracaõóà mårtiryasya .) varuõavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. pratàpayukta÷arãra÷ca ..

#<pracaõóà>#, strã, (prakarùeõa caõóà .) durgàyà aùñanàyikàntargatanàyikàbhedaþ . iti kàlãpuràõam .. (sà tu chagalaõóe pãñhasthàne viràjate . yathà, devãbhàgavate . 7 . 30 . 73 .
     %<chagalaõóe pracaõóà tu caõóikàmarakaõñake ..>%) ÷vetadårvà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pracayaþ>#, puü, (pracãyate iti . pra + ci¤a cayane + %<erac .>% 3 . 3 . 56 . ityac .) samåhaþ . iti ÷abdacandrikà .. ÷ithilàkhyasaüyogaþ . sa ca parimàõajanakaþ . yathà --
     %<saükhyàtaþ parimàõàcca pracayàdapi jàyate .
     pracayaþ ÷ithilàkhyo yaþ saüyogastena janyate .
     parimàõantålakàdau nà÷astvà÷rayanà÷ataþ ..>% iti bhàùàparicchedaþ .. (yaùñyàdikaraõakapuùpaphalàdãnàü cayane . yathà,
     %<vçkùàgrasthànàü phalànàü yaùñyà pracayaü karoti .>% iti siddhàntakaumudã . 3 . 3 . 40 ..)

@<[Page 3,247c]>@
#<pracaraþ>#, puü, (pracaratyasminniti . pra + cara + àdhàre ap .) panthàþ . iti dharaõiþ .. prakarùeõa gamana¤ca ..

#<pracaradråpaþ>#, tri, vyaktaråpaþ . pracàravi÷iùñaþ . pracarat prakà÷amànaü råpaü svaråpaü yasya saþ ..

#<pracalàkaþ>#, puü, (prakarùeõa calatãti . pra + cala + àkan .) ÷aràghàtaþ . ÷ikhaõóaþ . bhujaïgamaþ . iti medinã . ke, 196 ..

#<pracalàkã>#, [n] puü, (pracalàkaþ ÷ikhaõóo'syà stãti . pracalàka + iniþ .) mayåraþ . iti medinã .. (yathà, uttararàmacarite . 2 aïke .
     %<kåjatku¤jakuñãrakau÷ikaghañàghutkàravatkãcakastambàóambaramåkamaukulikulakrau¤càvato'yaü giriþ .
     etasmin pracalàkinàü pracalatàmudvejitàþ kåjitairudvellanti puràõacandanataruskandheùu kumbhãnasàþ ..>%)

#<pracalàyitaü>#, tri, (pracala ivàcaratãti . %<kartuþ kyaï salopa÷ca .>% 3 . 1 . 11 . iti kyaó . pracalàya-nàmadhàtoþ kartari ktaþ .) nidràdinà ghårõitam . ityamaraþ . 3 . 1 . 32 ..

#<pracàraþ>#, puü, (pracaraõamiti . pra + cara + bhàve gha¤ .) pracaraõam . vyaktaþ . prakà÷aþ . yathà,
     %<damanakataru÷àkhàlambicholaïgayugmaü tuhinakiraõavimbe kha¤jarãñapracàraþ ..>% iti ÷aïkaràcàryaþ .. (pracaratyasminniti . pra + cara + àdhàre gha¤ . gavàde÷caraõasthànam . yathà, mahàbhàrate . 1 . 40 . 18 .
     %<pari÷ràntaþ pipàsàrta àsasàda muniü vane .
     gavàü pracàreùvàsãnaü phenamàpibatàü payaþ ..>% a÷vànàü netrarogavi÷eùaþ . taccikitsàdikaü yathà, a÷vavaidyake . 30 . 31 -- 36 .
     %<pracchàdayati yaddçùñiü màüsaü paryantavarjitam .
     pracàrakàkhyaü taü vindyàt netrarotraü kaphàtmakam ..
     kùitau nipàtya turagaü tato netraü prasàrayet .
     kçtakarmà bhiùag vidbàn vaói÷enàkùivartmani ..
     tatastãkùõeõa ÷astreõa chindyàt pràvarakaü budhaþ .
     tàrakasya yathà pãóà jàyeta na manàgapi ..
     ÷uddhaü tat pårayennetraü madhunà saindhavena và .
     prakùàlya cotthàya tataþ ÷aïkhajàü vedhayet ÷iràm .
     kuùñhena vacayà cavyà tathà trikañukena ca .
     pratipànaü pradàtavyaü surayà lavaõaiþ saha ..
     nirvàtaü vihitaü sthànaü gràse dårvà ca påjità .
     gurubhakùyaü na dàtavyaü madhura¤ca vi÷eùataþ ..>%)

#<pracuraü>#, tri, (pracoratãti . pra + cura + %<igupadhaj¤eti .>% 3 . 1 . 135 . iti kaþ . yadvà, pragata¤curàyà iti pràdisamàsaþ .) anekam . tatparyàyaþ . prabhåtam 2 pràjyam 3 adabhram 4 bahulam 5 bahu 6 puruham 7 puru 8 bhåyiùñham 9 sphiram 10 bhåyaþ 11 bhåri 12 . ityamaraþ . 3 . 1 . 63 .. (yathà, bhàgavate . 5 . 13 . 21 .
     %<aho nçjanmàkhilajanma÷obhanaü kiü janmabhistvaparairapyamuùmin .
     na yat hçùãke÷aya÷aþkçtàtmanàü mahàtmanàü vaþ pracuraþ samàgamaþ ..>%)

#<pracurapuruùaþ>#, puü, (pracoratãti . pra + cura ki steye + kaþ . pracura÷càsau puruùa÷ceti .) cauraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (pracuro bahulaþ puruùa÷ceti karmadhàraye .) bahunara÷ca ..

#<pracetasã>#, strã, (pracetayati mårchitamiti . pra + cit + õic + asac . gauràditvàt ïãù .) kañphalaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. pracetasaþ kanyà ca ..

#<pracetà>#, [tç] puü, (pracetati yuddhàdisthàne vãràn sa¤cinotãti . pra + cit + tçc .) sàrathiþ . iti hemacandraþ ..

#<pracetàþ>#, [s] puü, (pracetatãti . pra + cita + asun .) varuõaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 64 .. (yathà, raghau . 1 . 80 .
     %<haviùe dãrghasatrasya sà cedànãü pracetasaþ .
     bhujaïgapihitadvàraü pàtàlamadhitiùñhati ..>% munivi÷eùaþ . (yathà, manau . 1 . 35 .
     %<marãcimatryaïgirasau pulastyaü pulahaü kratum .
     pracetasaü va÷iùñha¤ca bhçguü nàradameva ca ..>% prakçùñaü ceto'sya .) prakçùñahçdi, tri . iti medinã .. pràcãnavarhiràjaputtraþ . yathà --
     %<pràcãnavarhirbhagavàn sarva÷astrabhçtàüvaraþ .
     samudratanayàyàü vai da÷a puttrànajãjanat ..
     pracetasaste vikhyàtà ràjànaþ prathitaujasaþ ..>% iti kaurme 12 adhyàyaþ .. api ca .
     %<pràcãnavarhistatputtraþ pçthivyàmekaràóbabhau .
     upayeme samudrasya lavaõasya sa vai sutàm ..
     tasmàt suùàva sàmudrã da÷a pràcãnavarhiùaþ .
     sarve pracetaso nàma dhanurvedasya pàragàþ ..
     apçthagdharmacaraõàste'tapyanta mahattapaþ .
     da÷a varùasahasràõi samudrasalile ÷ayàþ ..
     prajàpatitvaü saüpràpya bhàryà teùà¤ca màriùà .
     abhavadbhaya÷àpena tasyàü dakùo'bhavat tataþ ..>% iti gàruóe 6 adhyàyaþ .. (pakçùñaj¤ànayukte, tri . yathà, çgvede . 2 . 23 . 2 .
     %<devà÷cit te asuryapracetaso bçhaspate yaj¤iyaü bhàgamàna÷uþ ..>% %<he bçhaspate ! pracetasaþ prakçùñaj¤ànàste tvadãyà devà÷cid devà api .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<pracelaü>#, klã, (pracelatãti . pra + cel + ac .) pãtakàùñham . iti ÷abdacandrikà ..

#<pracelakaþ>#, puü, (prakarùeõa celati gacchatãti . pra + cel + õvul .) ghoñakaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<pracodanã>#, strã, (pracodyate rogo yayeti . pra + cud + õic + lyuñ . ïãp .) kaõñakàrã . ityamaraþ . 2 . 4 . 94 ..

@<[Page 3,248b]>@
#<pracoditaþ>#, tri, (pra + cud + ktaþ .) preritaþ . yathà --
     %<pracodità yena purà sarasvatã .>% iti ÷rãbhàgavate 2 skandhe 4 adhyàyaþ ..

#<praccha>#, au ÷a j¤ãpse . iti kavikalpadrumaþ .. (tçdàø-paraø-dvikaø-aniñ .) j¤ãpsà j¤àtumicchà . j¤apa kma ityasyaiva j¤ànapakùe niùpàdanàt . au, apràkùãt . ÷a, pçcchati vàrtàü guruü ÷iùyaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<pracchadaþ>#, puü, (pracchàdyate'neneti . pra + chada + õic + karaõe ghaþ . %<chàderghe'dvyupasargasya .>% 6 . 4 . 96 . iti upadhàyà hrasvaþ .) àcchàdanam . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, raghuþ . 19 . 22 .
     %<pracchadàntagalità÷rubindubhiþ krodhabhinnavalayairvivartanaiþ ..>%)

#<pracchadapañaþ>#, puü, prakarùeõa chàdyate'nena sa càsau paña÷ceti . àcchàdanapañaþ . pàchuóiiti khyàtaþ . tatparyàyaþ . nicolaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 116 .. niculaþ 3 . iti vyàóiþ .. nicolam 4 . iti rabhasaþ .. nicolã 5 . iti ràjadevaþ .. ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, sàhityadarpaõe 3 paricchede .
     %<valãbhaïgàbhogairalakapatitaiþ ÷ãrõakusumaþ striyàþ sarvàvasthaü kathayati rataü pracchadapañaþ ..>%)

#<pracchanà>#, strã, (praccha + bàhulakàt yuc . ñàp .) àmantraõà . iti jañàdharaþ ..

#<pracchannaü>#, klã, (pra + chad + kta .) antardvàram . ityamaraþ . 2 . 2 . 14 .. àcchanne, tri .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 71 . 31 .
     %<pracchannà hi mahàtmàna÷caranti pçthivãmimàm ..>%)

#<pracchardikà>#, strã, (pra + charda vamane + %<rogàkhyàyàü õvul bahulam .>% 3 . 3 . 108 . iti õvul . striyàü ñàpi ata itvam .) vamiþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 55 .. (vamanakàrake, tri ..)

#<pracchàdanaü>#, klã, (pracchàdyate'neneti . pra + chad + õic + lyuñ .) uttarãyavastram . tatparyàyaþ . pràvaraõam 2 saüvyànam 3 uttarãyakam 4 . iti hemacandraþ . 3 . 335 .. (netracchadam . yathà, a÷vavaidyake . 2 . 10 .
     %<pracchàdanaü bhavedvartma càkùikåñamataþ param ..>% %<vartma netracchadaü pracchàdanaü pracchàdanàparanàmakaü bhavet . vartma netracchade'dhvanãtyamaraþ ..>% iti taññãkà .. bhàve lyuñ . gopanam . yathà, mahàbhàrate . 1 . 191 . 17 .
     %<àtmapracchàdanàrthaü vai bàhuvãryamupà÷ritaþ .
     vipraråpaü vidhàyedaü manye màü prati yudhyase ..>%)

#<pracchàditaü>#, tri, (pra + chada + õic + ktaþ .) àcchàditam . iti halàyudhaþ ..

#<prajaþ>#, puü, (prajàyate jàyàgarbhe iti . pra + jan + óaþ .) patiþ . %<jàyàyàü pravi÷ya punarjàyate iti óe prajaþ patiþ .>% iti prajàvatã÷abdañãkàyàü bharataþ ..

#<prajanaþ>#, puü, (prajàyate'neneti . pra + jan + karaõe gha¤ . %<janivadhyo÷ca .>% 7 . 3 . 35 . iti na vçddhiþ .) upasaraþ . ityamaraþ . 3 . 2 . 25 .. dve strãgavyàdiùu puïgavàdãnàü prathamagarbhàdhànàya maithunàbhiyogaþ . prajanaü klãvamiti kecit .. pa÷ånàü garbhagrahaõakàlaþ . iti svàmã .. gavàü prathamagarbhagrahaõàbhiyogaþ . iti subhåtiþ .. strãgavãùu puïgavànàü prathamagamanamiti sarvasvam .. kintu vãnàmupasaraü dçùñveti bhaññiþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (maithunasàdhanopasthendriyam . yathà, manuþ . 12 . 121 .
     %<vàcyagniü mitramutsarge prajane ca prajàpatim ..>% pra + jan + bhàve gha¤ . puttrotpàdanam . yathà, manuþ . 9 . 121 .
     %<upasarjanaü pradhànasya dharmato nopapadyate .
     pità pradhànaü prajane tasmàddharmeõa taü bhajet ..>% janayitari, tri . yathà, bhàgavate . 8 . 5 . 34 .
     %<ã÷o nagànàü prajanaþ prajànàü prasãdatàü naþ sa mahàvibhåtiþ ..>% tathà, bhagavadgãtàyàm . 10 . 28 .
     %<prajana÷càsmi kandarpaþ sarpàõàmasmi vàsukiþ ..>%)

#<prajananaü>#, klã, (prajàyate'neneti . pra + jan + lyuñ .) yoniþ . (yathà, su÷rute . 1 . 23 . %<skikpàyuprajananalalàñagaõóauùñhapçùñhakarõaphalakoùodarajatrumukhàbhyantarasaüsthàþ sukharopaõãyavraõàþ ..>% pra + jan + bhàve lyuñ .) janma . iti medinã . ne, 191 .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 2 . 61 .
     %<vedhàþ paràü dhuramupaiti parãkùakàõàmikùoþ phalaprajananena kçta÷ramo yaþ ..>% dhàtrãkarma . yathà, su÷rute ÷àrãrasthàne . 10 adhyàye . %<tataþ kçtopadhàne mçduvistãrõe ÷ayane sthitàmàbhugnasakthãmuttànàma÷aïkanãyà÷catasraþ striyaþ pariõatavayasaþ prajananaku÷alàþ kartitanakhàþ paricareyuriti ..>%) pragamaþ . iti vi÷vaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 120 . 37 .
     %<tasmàt praheùyàmyadya tvàü hãnaþ prajananàt svayam .
     sadç÷àt ÷reyaso và tvaü viddhyapatyaü ya÷asvini ! ..>% prajanayatãti . pra + jana + lyuþ . prajotpàdake, tri . yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 19 . 48 .
     %<idaü haviþ prajananaü me'stu ..>%)

#<prajanikà>#, strã, (prajanayatãti . pra + jana + õic + õval . ñàpi ata itvam .) màtà . iti jañàdharaþ ..

#<prajalpaþ>#, puü, (pra + jalpa + bhàve gha¤ .) vàkyavi÷eùaþ . yathà --
     %<asåyerùyàmadayujà yo'vadhãraõamudrayà .
     priyasya kau÷alodgàraþ prajalpaþ sa tu kathyate ..>% ityujjvalanãlamaõiþ .. (vahubhàùaõam . yathà, hañhayogapradãpikàyàm . 1 . 15 .
     %<atyàhàraþ prayàsa÷ca prajalpo niyamagrahaþ .
     janasaïga÷ca laulya¤ca ùaóbhiryogo vina÷yati ..>%)

#<prajavaþ>#, puü, (prajavanamiti . pra + ju vegagatau + %<çdorap .>% 3 . 3 . 57 . iti bhàve ap .) prakçùñavegaþ . prapårbajudhàtorbhàve'lpratyayaniùpannaþ .. (yathà, çgvede . 7 . 33 . 8 .
     %<vàtasyeva prajavo nànyena stomo vasiùñhà anvetave vaþ ..>%)

#<prajavã>#, tri, (prajavatãti . pra + ju vegagatau + %<prajoriniþ .>% 3 . 2 . 156 . iti iniþ .) prakçùñavegayuktaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 73 ..

#<prajà>#, strã, (prajàyate iti . pra + jan + %<upasarge ca saüj¤àyàm .>% 3 . 2 . 99 . iti óaþ .) santatiþ . pitçmàtçguõadoùeõa prajà vibhinnà bhavati . yathà, agnipuràõe .
     %<màtéõàü ÷ãladoùeõa pitç÷ãlaguõena ca .
     vibhinnàstu prajàþ sarvà bhavanti bhava÷ãlinàm ..>% janaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 32 .. (yathà, raghuþ . 1 . 24 .
     %<pra jànàü vinayàghànàt rakùaõàt bharaõàdapi .
     sa pità pitarastàsàü kevalaü janmahetavaþ ..>% utpattiþ . yathà, çgbede . 10 . 72 . 9 .
     %<prajàyai mçtyave tvatpunamàrtàõóamàbharat ..>%)

#<prajàgaraþ>#, puü, (pra + jàgç + %<çdorap .>% 3 . 3 . 57 . iti bhàve ap .) prakarùeõa jàgaraõam . iti halàyudhaþ .. yathà, agnipuràõe .
     %<devatànàü pitéõà¤ca ghoraü kçtvà prajàgaram .
     tretàyuge caturthàü÷e ràvaõastapasaþ kùayàt .
     ràmaü dà÷arathiü pràpya sagaõaþ kùayamãyivàn ..>% (viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 115 .
     %<àdhàranilayo dhàtà puùpahàsaþ prajàgaraþ ..>% %<nityabuddhasvaråpatvàt prajàgaraþ .>% iti tadbhàùyam .. pràõaþ . yathà, bhàgavate . 4 . 27 . 15 .
     %<te caõóavegànucaràþ pura¤janapuraü yadà .
     hartumàrebhire tatra pratyaùedhat prajàgaraþ ..>% %<prajàgaraþ pràõaþ .>% iti taññãkàyàü svàmã ..)

#<prajàtà>#, strã, (prajàtaü prajananaü sutàdãnàmutpattirityarthaþ . tadasyà astãti . ac . tataùñàp .) jàtàpatyà . prasåtà . ityamaraþ . 2 . 6 . 16 .. (yathà, su÷rute nidànasthàne 9 adhyàye .
     %<strãõàmapaprajàtànàü prajàtànàü tathàhitaiþ .
     dàhajvarakaro ghoro jàyate raktavidradhiþ ..>%
     %<tato'nantaraü balavattaramiti tasyà¤ca pravàhamàõàyàü striyaþ ÷abdaü kuryuþ prajàtà prajàtà dhanyaü dhanyaü puttramiti tathàsyà harùeõàpyàyante pràõàþ . yadà ca prajàtà syàt tadainàmavekùeta kàcidasyà amarà prapannà vàprapannà veti ..>% iti carake ÷àrãrasthàne 'ùñame'dhyàye .. a÷vavi÷eùe, puü . yathà, kàtyàyana÷rautasåtre . 20 . 3 . 20 . %<prajàte vàyavyam .>% %<vaóavàyàü kçtaretaþskandanaþ prajàta ityucyate ..>% iti tadbhàùyam ..)

#<prajàdà>#, strã, (prajàü garbhadoùanivàraõena santatiü dadàtãti . dà + kaþ . ñàp .) garbhadàtrãkùupaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. prajàdàtari, tri ..

#<prajàdànaü>#, klã, (prajàto janmato dànaü ÷uddhirasya .) rajatam . iti ÷abdacandrikà .. (prajàyà dàne àdàne adàne ca ..)

#<prajànantã>#, strã, (prajànàtãti . pra + j¤à + ÷atç + ïãp .) paõóità . pràj¤ã . iti hemacandraþ . 3 . 186 .. (vi÷eùavettrari, tri . yathà, ràmàyaõe . 2 . 72 . 14 .
     %<taü pratyuvàca kaikeyã priyavadghoramapriyam .
     ajànantaü prajànantã ràjyalobhena mohità ..>%)

#<prajàpaþ>#, puü, (prajàþ pàtãti . pà rakùaõe + kaþ .) ràjà . iti hemacandraþ . 3 . 354 ..

#<prajàpatiþ>#, puü, (prajànàü patiþ .) brahmà . ityamaraþ . 1 . 1 . 17 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 1 . 32 .
     %<yasmàt pitàmaho jaj¤e prabhurekaþ prajàpatiþ .
     brahmà suraguruþ sthàõurmanuþ kaþ parameùñhyatha ..>%) dakùàdiþ . (yathà --
     %<dvitãye hi yuge sarvamakrodhavratamàsthitam .
     divyaü sahasravarùàõàmasurà abhidudruvuþ ..
     tapovighnaü ÷amãkartuntapovighnaü mahàtmanàm .
     pa÷yan samartha÷copekùà¤cakre dakùaþ prajàpatiþ ..
     punarmàhe÷varaü bhàgaü dhruvaü dakùaprajàpatiþ .
     pràyo na kalpayàmàsa procyamànaþ surairapi ..>% iti carake cikitsàsthàne tçtãye'dhyàye ..) mahãpàlaþ . iti medinã . te, 208 .. (indraþ . yathà, mahàmàrate . 3 . 185 . 16 .
     %<ayameva vidhàtà hi tathaivendraþ prajàpatiþ ..>%) jàmàtà . divàkaraþ . vahniþ . tvaùñà . iti hemacandraþ .. (yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 12 . 61 .
     %<tàü vi÷vairdevairçtubhiþ saüvidànaþ prajàpatirvi÷vakarmà vimu¤catu ..>% manuþ . yathà, manau . 10 . 78 .
     %<na tau prati hi tàn dharmàn manuràha prajàpatiþ ..>%) da÷a prajàpatayo yathà, àhrikatattve .
     %<marãcimatryaïgirasau pulastyaü pulahaü kratum .
     pracetasaü va÷iùñha¤ca bhçguü nàradameva ca .
     devàn sarvànçùãn sarvàüstarpayedakùatodakaiþ ..>% ekaviü÷atiprajàpatayo yathà --
     %<brahmà sthàõurmanurdakùo bhçgurdharmastathà vyamaþ .
     marãciraïgiràtri÷ca pulastyaþ pulahaþ kratuþ ..
     va÷iùñhaþ parameùñhã ca vivasvàn soma eva ca .
     kardama÷càpi yaþ proktaþ krodho'rvàk krãta eva ca ..
     ekaviü÷atirutpannàste prajàpatayaþ smçtàþ ..>% iti mahàbhàrate mokùadharmaþ .. * .. pità . yathà --
     %<janako janmadànà¤ca rakùaõàcca pità nçõàm .
     tato vistãrõakaraõàt kalayà sa prajàpatiþ ..>% iti brahmavaivarte gaõapatikhaõóe 44 adhyàyaþ .. * .. svanàmakhyàtakãñavi÷eùa÷ca ..

#<prajàvatã>#, strã, (prajàstyasyà iti . prajà + matup . masya vaþ . striyàü ïãp .) bhràtçjàyà . ityamaraþ . 2 . 6 . 30 .. jyeùñhabhràtçpatnã . iti kecit . iti bharataþ .. (yathà, raghuþ . 14 . 45 .
     %<prajàvatã dohada÷aüsinã te tapovaneùu spçhayàlureva .
     sa tvaü rathã tadvyapade÷aneyàü pràpayya vàlmãkipadaü tyajainàm ..>% priyavratapatnã . yathà, màrkaõóeye . 53 . 13 .
     %<priyavratàt prajàvatyàü vãràt kanyà vyajàyata ..>%) santànavi÷iùñà .. (yathà, màrkaõóeye . 97 . 18 .
     %<sàmprataü sargakartçtvamàdiùñaü brahmaõà mama .
     so'haü patnãmabhipsàmi dhanyàü divyàü prajàvatãm ..>%)

#<prajàhitaü>#, klã, (prajàyai hitam .) jalam . iti ÷abdamàlà .. prajopakàre, tri ..

#<prajinaþ>#, puü, (prakarùeõa jayatãti . pra + ji + bàhulakàt nak .) vàyuþ . iti ÷abdamàlà ..

#<praje÷varaþ>#, puü, (prajànàmã÷varaþ .) ràjà . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, raghuþ . 3 . 68 .
     %<tamabhyanandat prathamaü prabodhitaþ praje÷varaþ ÷àsanahàriõà hareþ ..>%)

#<praj¤aþ>#, tri, (prakarùeõa jànàtãti . pra + j¤à + %<àta÷copasarge .>% 3 . 1 . 136 . iti kaþ .) paõóitaþ . iti pràj¤a÷abdañãkàyàü bharataþ .. (yathà, màõóåkyopaniùadi . 7 . %<nàntaþpraj¤aü na bahiþpraj¤aü nobhayataþpraj¤aü na praj¤ànaghanaü na praj¤aü nàpraj¤am ..>%) pragatajànukaþ . iti praj¤u÷abdañãkàyàü bharataþ dharaõi÷ca ..

#<praj¤aptiþ>#, strã, (pra + j¤à + õic + ktin .) saïketam . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, sarvadar÷anasaügrahe pårõapraj¤adar÷anam .
     %<viùõoþ praj¤aptirevaikà ÷abdairetairudãryate .
     praj¤aptiråpo hi hariþ sà ca svànandalakùaõà ..>% j¤ànam . j¤àpanam . yathà, bhàgavate . 3 . 25 . 1 .
     %<kapilastattvasaükhyàtà bhagavànàtmamàyayà .
     jàtaþ svayamajaþ sàkùàdàtmapraj¤aptaye nçõàm ..>% jinavidyàdevãvi÷eùaþ . iti hemacandraþ . 2 . 153 ..)

#<praj¤aptã>#, strã, (praj¤apti + và ïãù .) jinavidyàdevãvi÷eùaþ . iti hemacandraþ . 2 . 153 ..

#<praj¤à>#, strã, (pra + j¤à + kaþ . ñàp .) buddhiþ . (yathà, raghuþ . 1 . 15 .
     %<àkàrasadç÷apraj¤aþ praj¤ayà sadç ÷àgamaþ ..>% ekàgratà . yathà, pa¤cada÷yàm . 7 . 106 .
     %<tameva dhãro vij¤àya praj¤àü kurvãtabràhmaõàþ ..>%) pràj¤ã . prakarùeõa jànàti yà . ityamaraþ .. sarasvatã . iti ÷abdaratnàvalã .. buddhivaidikaparyàyaþ . ketuþ 1 ketaþ 2 cetaþ 3 cittam 4 kratuþ 5 asuþ 6 dhãþ 7 ÷acãþ 8 màyà 9 vayunam 10 abhikhyà 11 . ityekàda÷apraj¤ànàmàni . iti vedanivaõñau 3 adhyàyaþ ..

#<praj¤àkàyaþ>#, puü, (praj¤à kàya ivàsya .) ma¤jughoùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<praj¤àcakùuþ>#, puü, (praj¤à eva cakùuryasya .) dhçtaràùñraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 1 . 147 .
     %<÷rutvà tu mama vàkyàni buddhiyuktàni tattvataþ .
     tato j¤àsyasi màü saute praj¤àcakùuùamityuta ..>%)

#<praj¤ànaü>#, klã, (praj¤àyate'neneti . pra + j¤à + lyuñ .) buddhiþ . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 185 . 16 .
     %<tvameva muhyase mohàt na praj¤ànaü tavàsti ha ..>%) cihram . ityamaraþ . 3 . 3 . 112 .. (yathà, mahàbhàrate . 5 . 33 . 26 .
     %<nàsaü pçùño hyupayukte paràrthe tat praj¤ànaü pathamaü paõóitasya ..>% caitanyam . tallakùaõaü yathà, pa¤catantre . 5 . 1 .
     %<yenekùate ÷çõotãdaü jighrati vyàkaroti ca .
     svàdvasàdå vijànàti tat praj¤ànamudãritam ..>%) paõóite, tri . iti bharatadviråpakoùaþ ..

#<praj¤ã>#, [n] tri, (praj¤àstyasyeti . praj¤à + iniþ .) paõóitaþ . iti bharatadviråpakoùaþ ..

#<praj¤uþ>#, puü, (pragate jànunã yasya . %<prasambhyàü jànunorj¤uþ .>% 5 . 4 . 129 . iti j¤uþ .) pragatajànukaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 47 .. yasya jànunormadhye nityaü kàdàcitkaü và mahadantaràlaü tasmin dbayam . iti bharataþ ..

#<prajvalitaþ>#, tri, (pra + jvala + ktaþ .) prakçùñajvalanavi÷iùñaþ . yathà --
     %<agniü prajvalitaü vande jàtavedaü hutà÷anam .
     suvarõavarõamamalaü samiddhaü sarvatomukham ..>% iti bhavadevabhaññaþ ..

#<praóãnaü>#, klã, (pra + óã nabhogatau + ktaþ .) pakùiõàü gativi÷eùaþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 37 .. prathamaóãnaü praóãnaü uóóayanàya kramabandhaþ . tiryaggamanam . ityanye . iti bharataþ ..

#<praõaþ>#, puü, (pra + %<na÷ca puràõe pràt .>% 5 . 4 . 5 ityasya vàrtiø iti naþ .) puràõaþ . %<puràõàrthe vartamànàt pra÷abdàt no vaktavyaþ .>% iti siddhàntakaumudã ..

#<praõataþ>#, tri, (pra + õama + ktaþ .) prakarùeõa nataþ . praõativi÷iùñaþ . yathà --
     %<dhyeyaü sadà paribhavaghnamabhãùñadohaü tãrthàspadaü ÷ivaviri¤cinutaü ÷araõyam .
     bhçtyàrtihaü praõatapàlabhavàbdhipotaü vande mahàpuruùa ! te caraõàravindam ..>% iti ÷rãbhàgavatam ..

#<praõatiþ>#, strã, (prakçùñaü namanamiti . pra + õama + bhàve ktin .) praõàmaþ . tatparyàyaþ . praõipàtaþ 2 anunayaþ 3 . iti hemacandraþ .. (yathà, raghau . 11 . 89 .
     %<ràghavo'pi caraõau taponidheþ kùamyatàmiti vadan samaspç÷at .
     nirjiteùu tarasà tarasvinàü ÷atruùu praõatireva kãrtaye ..>%)

#<praõayaþ>#, puü, (praõayanam . pra + õã + %<erac .>% 3 . 3 . 56 . iti ac .) prãtyà pràrthanam . tatparyàyaþ . pra÷rayaþ 2 . ityamaraþ . 3 . 2 . 25 .. prasaraþ 3 . iti bharataþ .. (yathà, raghau . 2 . 58 .
     %<sambandhamàbhàùaõapårbamàhurvçttaþ sa nau saïgatayorvanànte .
     tadbhåtanàthànuga ! nàrhasi tvaü sambandhino me praõayaü vihantum ..>%) prema . (yathà, bhagavadgãtàyàm . 11 . 4 .
     %<sakheti matvà prasabhaü yaduktaü he kçùõa he yàdava he sakheti .
     ajànatà mahimànaü tavedaü mayà pramàdàt praõayena vàpi ..>%) yàc¤à . vi÷rambhaþ . nirvàõaþ . iti medinã . ye, 89 ..

#<praõayã>#, puü, (praõayo'syàstãti . praõaya + iniþ .) svàmã . iti hemacandraþ .. praõayayukte, tri . (yathà --
     %<praõayini nijanàthe lajjayà maunabhàvàü prati kimiha navoóhàü rauti virvaukathàka ..>% ityudbhañaþ ..)

#<praõayinã>#, strã, (praõayin + ïãp .) bhàryà . iti hemacandraþ ..

#<praõavaþ>#, puü, (prakarùeõa nåyate ståyate àtmà sveùñadevatà vàneneti . pra + õula stutau + %<çdorap .>% 3 . 3 . 57 . iti ap . %<upasargàdasamàse'pi õopade÷asya .>% 8 . 4 . 14 . iti õatvam . yadvà, brahmaviùõumahe÷aråpatvàt praõamyate iti . pra + õama + karmaõi gha¤ . saüj¤àpårbakatvàt vçddhyabhàvaþ . pçùodaràditvàt masya vaþ .) oükàraþ . ityamaraþ . 1 . 6 . 4 .. tasya paryàyo yathà --
     %<oükàraþ praõavastàro vedàdirvartulo dhruvaþ .
     traiguõyaü triguõo brahma satyo mantràdiravyayaþ ..
     brahmabãjaü tritattva¤ca pa¤cara÷mistridaivataþ ..>% iti bãjavarõàbhidhànam .. api ca .
     %<oükàro vartulastàro vàma÷ca haüsakàraõam .
     mantràdyaþ praõavaþ satyaü bindu÷aktistridaivatam ..
     sarvajãvotpàdaka÷ca pa¤cadevo dhruvastrikaþ .
     sàvitrã tri÷ikho brahma triguõo guõajãvakaþ ..
     àdibãjaü vedasàro vedabãjamataþ param .
     pa¤cara÷mistrikåñe ca tribhave bhavanà÷anaþ ..
     gàyattrã bãjapa¤càü÷au mantravidyàprasåþ pabhuþ .
     akùaraü màtçkàså÷cànàdidaivatamokùadau ..>% iti tantram .. * .. (yathà, mahànirvàõatantre . 3 . 32 .
     %<akàreõa jagatpàtà saühartà syàdukàrataþ .
     makàreõa jagatsraùñà praõavàrtha udàhçtaþ ..>% yathà ca .
     %<akàro viùõuruddiùña ukàrastu mahe÷varaþ .
     makàreõocyate brahmà praõaveõa trayo matàþ ..>% vedasyàdhyayanàrambhe adhyayanasamàptau ca bràhmaõasya oükàroccàrakartavyatvamuktaü yathà manau . 2 . 74 .
     %<bràhmaõaþ praõavaü kuryàdàdàvante ca sarvadà .
     sravatyanoïkçtaü pårbaü parastàcca vi÷ãryate ..>%) asyoddhàrakramo yathà --
     %<ekamevàdvayaü brahma màyayà tu catuùñayam .
     rohiõãtanayo ràmaþ akàràkùarasambhavaþ ..
     taijasàtmakapradyumna ukàràkùarasambhavaþ .
     praj¤àtmako niruddho vai makàràkùarasambhavaþ .
     ardhamàtràtmakaþ kçùõo yasmin vi÷vaü pratiùñhitam ..>% iti gopàlatàpanãyopaniùat .. * .. sa ca màïgalikaþ . yathà --
     %<oükàra÷càtha ÷abda÷ca dvàvetau bràhmaõaþ purà .
     kaõñhaü bhittvà vinirjàtau tena màïgalikàvubhau ..>% iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ .. * .. asya màhàtmyaü yathà --
     %<vi÷vapàda÷irogrãvaü vi÷ve÷aü vi÷vabhàvanam .
     yatpràptaye mahàpuõyamomitye kàkùaraü japet ..
     tadevàdhyayanaü tasya svaråpaü ÷çõvataþ param .
     akàra÷ca tathokàro makàra÷càkùaratrayam ..
     etàstisraþ smçtà màtràþ sàtvaràjasatàmasàþ .
     nirguõà yogigamyànyà ardhamàtrà tu sà smçtà ..
     gàndhàrãti ca vij¤eyà gàndhàrasvarasaü÷rayà .
     pipãlikàgatispar÷à prayuktà mårdhni lakùyate ..
     yadà prayukta oükàraþ pratiniryàti mårdhani .
     tadoïkàramayo yogã akùare tvakùaro bhavet ..
     pràõo dhanuþ ÷ara÷càtmà brahma vedhyamudàhçtam .
     apramattena veddhavyaü ÷aravattanmayo bhavet ..
     omityete trayo devàstrayo lokàstrayo'gnayaþ .
     viùõukramàstraya÷caiva çksàmàni yajåüùi ca ..
     màtrà÷càrdha¤catasrastu vij¤eyàþ paramàrthataþ .
     tatra yukta÷ca yo yogã sa tallayamavàpnuyàt ..
     akàrastatra bhårloka ukàra÷cocyate bhuvaþ .
     savya¤jano makàra÷ca svarlokaþ parikalpyate ..
     vyaktà tu prathamà màtrà dvitãyàvyaktasaüj¤ikà .
     màtrà tçtãyà cicchaktirardhamàtrà paraü padam ..
     anenaiva krameõaità vij¤eyà yogabhåmayaþ .
     omityuccàraõàt sarvaü gçhãtaü sadasadbhavet ..
     hrasvà tu prathamà màtrà dbitãyà dãrghasaüyutà .
     tçtãyà tu plutàrdhàkhyà vacasaþ sàttvagocare ..
     ityetadakùaraü brahma paramoïkàrasaüj¤itam .
     yastaü veda naraþ samyak tathà dhyàyati và punaþ ..
     saüsàracakramutsçjya tyaktatrividhabandhanaþ .
     pràpnoti brahmanilayaü paramaü paramàtmani ..
     akùãõakarmavandhastu j¤àtvà mçtyumupasthitam .
     utkràntikàle saüsmçtya punaryogitvamçcchati ..
     tasmàdasiddhayogena siddhayogena và punaþ .
     j¤eyànyariùñàni sadà yenotkràntau na sãdati ..>% iti ÷rãmàrkaõóeyapuràõe oükàramàhàtmyam .. * ..
     %<yannyåna¤càtirikta¤ca yacchidraü yadayaj¤iyam .
     yadamedhyama÷uddha¤ca yàtayàma¤ca yadbhavet .
     tadoïkàraprayuktena sarva¤càvikalaü bhavet ..>% iti tithyàditattvam .. * ..
     %<omityekàkùaraü brahma vyàharanmàmanusmaran .
     yaþ prayàti tyajan dehaü sa yàti paramàü gatim ..>% iti ÷rãbhagavadgãtàyàm . 8 . 13 ..

#<praõàdaþ>#, puü, (praõadanamiti . pra + õada + gha¤ .) anuràgaja÷abdaþ . ityamaraþ . 1 . 6 . 11 .. prãtijanito mukhakaõñhàdi÷abdaþ . prãtijaü ÷ãtkçtam . %<anuràgakçte ÷abde praõàdaþ ÷ãtkçtaü nçõàm .>% iti ÷abdàrõavaþ .. guõànuraktalokaprabhavaþ ÷abdaþ . iti madhumàdhavaþ . anuràgajanmà jana÷abdaþ . iti kaliïgaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. tàra÷abdaþ . (yathà, ràmàyaõe . 2 . 38 . 2 .
     %<tena tatra praõàdena duþkhitaþ sa mahãpatiþ .
     ciccheda jãvite ÷raddhàü dharme ya÷asi càtmanaþ ..>%) ÷ravaõàmayaþ . iti medinã . de, 36 .. ÷eùasya nàmàntaraü karõanàdaþ . yathà --
     %<karõasrotaþsthite vàte ÷çõoti vividhàn svaràn .
     bherãmçdaïga÷aïkhànàü karõanàdaþ sa ucyate ..>% iti màdhavakaraþ ..

#<praõàmaþ>#, puü, (pra + õama + bhàve gha¤ .) praõatiþ . praõipàtaþ . bhakti÷raddhàti÷ayayuktanamaskàraþ . sa tu svàpakarùabodhakavyàpàravi÷eùaþ . iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ .. sa caturvidhaþ . abhivàdanam 1 aùñàïgaþ 2 pa¤càïgaþ 3 kara÷iraþsaüyoga÷ca 4 . prathamasya lakùaõaü tacchabde draùñavyam .. dvitãyo yathà --
     %<padbhyàü karàbhyàü jànubhyàmurasà ÷irasà dç÷à .
     vacasà manasà caiva praõàmo'ùñàïga ãritaþ ..>% tasya phalam .
     %<bhåmau nipatya yaþ kuryàt kçùõe'ùñàïganatiü sudhãþ .
     sahasraüjanmajaü pàpaü tyaktvà vaikuõñhamàpnuyàt ..>% tçtãyo yathà --
     %<bàhubhyà¤caiva jànubhyàü ÷irasà vacasà dç÷à .
     pa¤càïgo'yaü praõàmaþ syàt påjàsu pravaràvimau .. * ..>% prakarùeõa namanam . tadvidhiryathà, kàlikàpuràõe .
     %<÷iromatpàdayoþ kçtvà bàhubhyà¤ca parasparam .
     prapannaü pàhi màmã÷a bhãtaü mçtyugrahàrõavàt ..>% ki¤càgame .
     %<dorbhyàü padbhyà¤ca jànubhyàmurasà ÷irasà dç÷à .
     manasà vacasà ceti praõàmo'ùñàïga ãritaþ .. * ..
     jànubhyà¤caiva bàhubhyàü ÷irasà vacasà dhiyà .
     pa¤càïgakaþ praõàmaþ syàt påjàsu pravaràvimau ..>% iti .. * ..
     %<garuóaü dakùiõe kçtvà kuryàttatpçùñhato budhaþ .
     ava÷ya¤ca praõàmàüstrãn ÷akta÷cedadhikàdhikàn .. * ..>% tathà ca nàradapa¤caràtre .
     %<sandhiü vãkùya hariü càdyaü gurån svagurumeva ca .
     dvicaturviü÷adathavà caturviü÷attadardhakam ..
     namettadardhamathavà tadardhaü sarvadà namet .. * ..>% viùõudharmottare .
     %<devàrcàdar÷anàdeva praõamenmadhusådanam .
     sthànàpekùà na kartavyà dçùñvàrcàü dvijasattamàþ ..
     devàrcàdçùñipåtaü hi ÷uci sarvaü prakãrtitam .. * ..>% atha namaskàramàhàtmyam . nàrasiühe .
     %<namaskàraþ smçto yaj¤aþ sarvayaj¤eùu cottamaþ .
     namaskàreõa caikena naraþ påto hariü vrajet ..>% skànde .
     %<daõóapraõàmaü kurute viùõave bhaktibhàvataþ .
     reõusaïkhyàü vaset svarge manvantara÷ataü naraþ ..>% tatraiva brahmanàradasaüvàde .
     %<praõamya daõóavadbhåmau namaskàreõa yo'rcayet .
     sa yàü gatimavàpnoti na tàü kratu÷atairapi .
     namaskàreõa caikena naraþ påto hariü vrajet ..>% tatraiva ÷rã÷ivomàsaüvàde .
     %<bhåmimàpãóya jànubhyàü ÷ira àropya vai bhuvi .
     praõamedyo hi deve÷aü so'÷vamedhaphalaü labhet ..>% tatraivànyatra .
     %<tãrthakoñisahasràõi tãrthakoñi÷atàni ca .
     nàràyaõapraõàmasya kalàü nàrhanti ùoóa÷ãm ..
     ÷àñhyenàpi namaskàraü kurvataþ ÷àrïgadhanvane .
     ÷atajanmàrjitaü pàpaü tatkùaõàdeva na÷yati ..
     reõumaõóitagàtrasya kaõà dehe bhavanti ye .
     tàvadvarùasahasràõi viùõuloke mahãyate ..>% viùõudharmottare .
     %<abhivàdya jagannàthaü kçtàrtha÷ca tathà bhavet .
     namaskàrakriyà tasya sarvapàpapraõà÷inã ..
     jànubhyà¤caiva pàõibhyàü ÷irasà ca vicakùaõaþ .
     kçtvà praõàmaü devasya sarvàn kàmànavàpnuyàt ..>% viùõupuràõe .
     %<anàdinidhanaü devaü daityadànavadàraõam .
     ye namanti narà nityaü na hi pa÷yanti te yamam ..
     ye janà jagatàü nàthaü nityaü nàràyaõaü dvijàþ .
     namanti na hi te viùõoþ sthànàdanyatra gàminaþ ..>% nàradãye .
     %<eko'pi kçùõasya kçtaþ praõàmo da÷à÷vamedhàvabhçthairna tulyaþ .
     da÷à÷vamedhã punareti janma kçùõapraõàmã na punarbhavàya ..>% haribhaktisudhodaye .
     %<viùõordaõóapraõàmàrthaü bhaktena patatà bhuvi .
     pàtitaü pàtakaü kçtsnaü nottiùñhati punaþ saha ..>% skànde devahåtavikuõóalasaüvàde .
     %<tapastaptvà naro ghoramaraõye niyatendriyaþ .
     yat phalaü sa samàpnoti tannatvà garuóadhvajam ..
     kçtvàpi bahu÷aþ pàpaü naro mohasamanvitaþ .
     na yàti narakaü natvà sarvapàpaharaü harim ..>% tatraiva vedanidhistutau .
     %<api pàpaü duràcàraü naraü tvatpraõataü hare .
     nekùante kiïkarà yàmyà ulåkàstapanaü yathà ..>% viùõupuràõe ÷rãyamasya nijabhañànu÷àsane .
     %<harimamaragaõàrcitàïghripadmaü praõamati yaþ paramàrthato hi martyaþ .
     tamapagatasamastapàpabandhaü vraja parihçtya yathàgnimàjyasiktam ..>% brahmavaivarte .
     %<÷araõàgatarakùaõodyataü harimã÷aü praõamanti ye naràþ .
     na patanti bhavàmbudhau sphuñaü patitànuddharati sma tànasau ..>% aùñamaskandhe ca balivàkye .
     %<aho praõàmàya kçtaþ samudyamaþ prapannabhaktàrthavidhau samàhitaþ .
     yallokapàlaistadanugraho'marairalabdhapårbo'pasade'sure'rpitaþ ..>% ataeva nàràyaõavyåhastave .
     %<aho bhàgyamaho bhàgyamaho bhàgyaü nçõàmidam .
     yeùàü haripadàbjàgre ÷iro nyastaü yathà tathà ..>% ki¤ca . nàrasiühe ÷rãyamoktau .
     %<tasya vai nàrasiühasya viùõoramitatejasaþ .
     praõàmaü ye prakurvanti teùàmapi namo namaþ ..>% bhaviùyottare ca jaladhenuprasaïge .
     %<viùõordevajagaddhàturjanàrdanajagatpateþ .
     praõàmaü ye prakurvanti teùàmapi namo namaþ ..>% ityàdi .. * .. atha praõàmanityatà . bçhannàradãye lubdhakopàkhyànàrambhe .
     %<sakçdvà na namedyastu viùõave ÷armakàriõe .
     ÷abopamaü vijànãyàt kadàcidapi nàlapet ..>% ki¤ca . pàdme vai÷àkhamàhàtmye yamabràhmaõasaüvàde .
     %<pa÷yanto bhagavaddvàraü nàma ÷astraparicchadam .
     akçtvà tatpraõàmàdi yànti te narakaukasaþ .. * ..>% atha namaskàre niùiddhàni . viùõusmçtau .
     %<janmaprabhçti yatki¤cit pumàn vai dharmamàcaret .
     sarvaü tanniùphalaü yàti ekahastàbhivàdanàt ..>% vàràhe .
     %<vastrapràvçtadehastu yo naraþ praõameta màm .
     ÷vitrã sa jàyate mårkhaþ saptajanmani bhàmini ! ..>% ki¤cànyatra .
     %<agre pçùñhe vàmabhàge samãpe garbhamandire .
     japahomanamaskàrànna kuryàt ke÷avàlaye ..>% api ca .
     %<sakçdbhåmau nipatito na ÷aktaþ praõamenmuhuþ .
     utthàyotthàya kartavyaü daõóavat praõipàtanam ..>% iti ÷rãharibhaktivilàse 8 vilàsaþ .. nativi÷eùastu yàmale .
     %<trikoõàkàrà sarvatra natiþ ÷akteþ samãrità .
     dakùiõàdvàyavãü gatvà di÷aü tasyà÷ca ÷àmbhavãm ..
     tata÷ca dakùiõàü gatvà namaskàrastrikoõavat .. * ..>% ekahastapraõàmaniùedho yathà --
     %<ekahastapraõàma÷ca ekaü vàpi pradakùiõam .
     akàle dar÷anaü viùõorhanti puõyaü puràkçtam ..>% iti tantrasàraþ .. * .. kàyikavàcikamànasamedena pratyekaü trividhaþ . yathà, kàlikàpuràõe 70 adhyàye .
     %<kàyiko vàgbhava÷caiva mànasantrividhaþ smçtaþ .
     namaskàrastu tattvaj¤airuttamàdhamamadhyamaþ ..
     prasàrya pàdau hastau ca patitvà daõóavat kùitau .
     jànubhyàmavanãü gatvà ÷irasà spç÷ya medinãm ..
     kriyate yo namaskàra uttamaþ kàyikastu saþ .
     jànubhyàü kùitiü saüspçùñvà ÷irasà spç÷ya medinãm ..
     kriyate yo namaskàro madhyamaþ kàyikastu saþ .
     puñãkçtya karau ÷ãrùe dãyate yadyathà tathà ..
     aspçùñvà jànu÷ãrùàbhyàü kùitiü so'dhama ucyate ..
     yaþ svayaü gadyapadyàbhyàü ghañitàbhyàü namaskçtiþ .
     kriyate bhaktiyuktairvà vàcikaståttamaþ smçtaþ ..
     pauràõikairvaidikairvà mantrairyà kriyate natiþ .
     madhyamo'sau namaskàro bhavedvàcanikaþ sadà .
     sa vàciko'dhamo j¤eyo namaskàreùu puttrakau .. * iùñamadhyàniùñagatairmanobhistrividhaü punaþ .
     mananaü mànasaü proktamuttamàdhamamadhyamam ..
     trividhe ca namaskàre kàyika÷cottamaþ smçtaþ .
     kàyikaistu namaskàrairdevàstuùyanti nitya÷aþ ..
     ayameva namaskàro daõóàdipratipattibhiþ .
     praõàma iti vij¤eyaþ sa pårbaü pratipàditaþ .. * ..>% ÷ådrapåjitadevatàpraõàmaniùedho yathà --
     %<yaþ ÷ådreõàrcitaü liïgaü viùõuü và praõamedyadi .
     niùkçtistasya nàstyeva pràya÷cittàyutairapi ..>% iti karmalocanam ..

#<praõàyyaþ>#, tri, (praõãyate iti . pra + õã + õyat . %<praõàyyo'sammatau .>% 3 . 1 . 128 . iti sàdhuþ .) asammataþ . (yathà, bhaññiþ . 6 . 66 .
     %<na praõàyyo janaþ ka÷cit nikàyyaü te'dhitiùñhati ..>%) abhilàùavivarjitaþ . iti medinã . ye, 93 .. sàdhuþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. priyaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<praõàlaþ>#, puü, (praõalyate jalàdirniþsàryate'neneti . pra + õala + gha¤ .) jalaniþsaraõamàrgaþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 35 .. payanàlà iti bhàùà ..

#<praõàlã>#, strã, (praõàla + gauràditvàt ïãù .) jalaniþsaraõamàrgaþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 35 .. payanàlà iti bhàùà .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 62 . 10 .
     %<tadvàkyaü karuõaü ràj¤aþ ÷rutvà dãnasya bhàùitam .
     kau÷alyà vyasçjadvàùpaü praõàlãva navodakam ..>%)

#<praõidhànaü>#, klã, (praõidhãyate'neneti . pra + ni + dhà + lyuñ .) prayatnaþ . (yathà, mahàbhàrate . 5 . 103 . 21 .
     %<praõidhànena dhairyeõa råpeõa vayasà ca me .
     manaþpraviùño devarùe ! guõake÷yàþ patirvaraþ ..>%) samàdhiþ . (yathà, raghuþ . 1 . 74 .
     %<so'pa÷yat praõidhànena santateþ stambhakàraõam ..>%) pave÷anam . iti medinã . ne, 193 .. (yathà, su÷rute ÷àrãrasthàne 8 adhyàye .
     %<bahu÷aþ kùatà hãna÷astrapraõidhànenàpaviddhà ..>%)

#<praõidhiþ># puü, (praõidhãyate iti . pra + ni + dhà + kiþ .) caraþ . (yathà, devãbhàgavate . 5 . 3 . 9 .
     %<praõidhiü preùayàmàsa hayàristu ÷acãpatim ..>%) pràrthanam . ityamaraþ . 3 . 3 . 99 .. avadhànam . iti bharataþ .. (bçhadrathaputtraþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 219 . 9 .
     %<bçhadrathasya praõidhiþ ka÷yapasya bçhattaraþ .
     bhànuraïgiraso dhãra ! puttro varcasya saurabhaþ ..>%)

#<praõipàtaþ>#, puü, (pra + ni + pata + gha¤ .) praõatiþ . iti hemacandraþ .. (yathà, kumàre . 3 . 61 .
     %<tasyàþ sakhãbhyàü praõipàtapårbaü svahastalånaþ ÷i÷iràtyayasya .
     vyakãryata tryambakapàdamåle puùpoccayaþ pallavabhaïgabhinnaþ ..>%)

#<praõihitaü>#, tri, (pra + ni + dhà + ktaþ .) sthàpitam . pràptam . samàhitam . iti medinã . te, 203 .. (militam . yathà, ràmàyaõe . 4 . 25 . 34 .
     %<tataþ praõihitàþ sarvà vànaryo'sya va÷ànugàþ .
     cukru÷urvãravãreti bhåyaþ kro÷anti tàþ priyam ..>%)

#<praõãtaü>#, tri, (pra + õã + kta .) upasampannam . pàkena råparasàdisampannavya¤janàdi . ityamarabharatau . kùiptam . vihitam . prave÷itam . iti medinã . te, 124 .. kçtam . iti hemacandraþ ..

#<praõãtaþ>#, puü, (praõãyate iti . pra + õã + kta .) saüskçtànalaþ . yaj¤e mantràdinà saüskçtàgniþ . ityamaraþ . 2 . 7 . 20 ..

#<praõãtà>#, strã, (praõãta + ñàp .) yaj¤apàtravi÷eùaþ . iti medinã . te, 124 ..

#<praõutaü>#, tri, (pra + õu + kta .) stutam . ityamaraþ . 3 . 1 . 109 ..

#<praõeyaþ>#, tri, (prakarùeõa netuü ÷akyaþ . pra + õã + %<aco yat .>% 3 . 1 . 97 . iti yat .) va÷yaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 25 .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 56 . 60 .
     %<asmatpraõeyo ràjeti lokàü÷caiva vadantyuta ..>%)

@<[Page 3,252c]>@
#<pratatiþ>#, strã, (pratanotãti . pra + tana + ktic .) vistçtiþ . vallã . iti medinã . te, 129 ..

#<pratatã>#, strã, (pratati + ïãù .) vratatã . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<pratanaþ>#, tri, (pra + %<na÷ca puràõe pràt .>% 5 . 4 . 25 . ityasya vàrtiø iti cakàràt ñyu tuñ ca .) puràtanaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 77 ..

#<pratarkaõaü>#, klã, (pra + tarka + bhàve lyuñ .) vitarkaþ . tatparyàyaþ . tarkaþ 2 vitarkaþ 3 vyåhaþ 4 vahaþ 5 åhaþ 6 vitarkaõam 7 adhyàhàraþ 8 adhyàharaõam 9 åhanam 10 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pratalaü>#, klã, (prakçùñaü talam .) pàtàlabhedaþ . iti medinã . le, 106 ..

#<pratalaþ>#, puü, (prakçùñaü talamasya .) vistçtàïgulipàõiþ . capeñaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 84 ..

#<pratànaþ>#, puü, vistçtaþ . prapårbatanadhàtorgha¤pratyayaniùpannaþ .. (tantuþ . yathà, raghuþ . 2 . 8 .
     %<latàpratànodgrathitaiþ sa ke÷airadhijyadhanvà vicacàra dàvam ..>%) vàyurogavi÷eùaþ . tasya saüj¤àntaraü apatànakam . yathà --
     %<dçùñiü saüstabhya saüj¤à¤ca hatvà kaõñhena kåjati .
     hçdi mukte naraþ svàsthyaü yàti mohaü vçte punaþ .
     vàyunà dàruõaü pràhureke tadapatànakam ..>% iti màdhavakaraþ ..

#<pratàninã>#, strã, (pratàno vistàro'styasyà iti . pratàna + iniþ .) pratànavatã . vistçtalatàdiþ . ityamarabharatau ..

#<pratàpaþ>#, puü, (pra + tap + gha¤ .) koùadaõóajatejaþ . koùo dhanaü daõóo damaþ taddhetutvàt sainyamapi daõóaþ tàbhyàü yattejo jàyate saþ . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . prabhàvaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 20 .. (yathà, manuþ . 9 . 310 .
     %<pratàpayuktastejasvã nityaü syàt pàpakarmasu ..>% pauruùam . yathà, ràmàyaõe . 1 . 1 . 11 .
     %<samaþ samavibhaktàïgaþ snigdhavarõaþ pratàpavàn ..>% pratàpaþ smçtimàtreõa ripuhçdayavidàraõakùamaü pauruùaü tadvàn . %<pratàpau pauruùàtapau .>% iti koùaþ . iti taññãkàyàü ràmànujaþ ..) tàpaþ . (yathà, raghuþ . 4 . 12 .
     %<yathà prahlàdanàccandraþ pratàpàt tapano yathà .
     tathaiva so'bhådanvartho ràjà prakçtira¤janàt ..>%) tejaþ . iti medinã . pe, 20 .. arkavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yuvaràjasya chatre, klã . yathà, bhojaràjakçtayuktikalpatarau .
     %<nãlo daõóa÷ca vastra¤ca ÷iraþkumbhastu kànakaþ .
     sauvarõaü yuvaràjasya pratàpaü nàma vi÷rutam ..>%)

#<pratàpanaü>#, klã, (pra + tapa + õic + bhàve lyuñ .) pãóanam . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, su÷rute . 1 . 26 .
     %<kànakaü ràjataü tàmraü raitikaü trapu sãsakam .
     cirasthànàdbilãyante pittatejaþpratàpanàt ..>%)

@<[Page 3,253a]>@
#<pratàpanaþ>#, puü, (pratàpayatãti . pra + tap + õic + lyuþ .) narakavi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. sa ca kumbhãpàkaþ . iti ÷rãbhàgavatam .. (kle÷adàyake, tri . yathà, su÷rute uttaratantre 39 adhyàye .
     %<rudrakopàgnisambhåtaþ sarvabhåtapratàpanaþ ..>%)

#<pratàpasaþ>#, puü, (pratàpaü cakùustejaþ syati nà÷ayatãti . so + kaþ .) ÷uklàrkavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 81 .. (yathà, bhàvaprakà÷e .
     %<÷vetàrko gaõaråpaþ syànmandàro vasuko'pi ca .
     ÷vetapuùpo sadàpuùpaþ sabàlàrkaþ pratàpasaþ ..>% prakçùñastàpasa÷ca ..)

#<pratàrakaþ>#, tri, (pratàrayatoti . pra + té + õic + õvul .) va¤cakaþ . dhårtaþ . yathà . yo yasya pratàrakaþ sa tasyàdhyàpakaþ .. (yathà ca brahmavaivarte prakçtikhaõóe 27 adhyàye .
     %<÷a÷vannàstãti vàdã yo mithyàvàdã pratàrakaþ .
     devadveùã gurudveùã sa gohatyàü labheddhruvam ..>%)

#<pratàraõaü>#, klã, (pra + té + õic + bhàve lyuñ .) pratàraõà . tatparyàyaþ . va¤canam 2 vyalãkam 3 abhisandhànam 4 . iti hemacandraþ . 3 . 43 .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 1 . 157 .
     %<såde dàmodarãye yattasyàsãt svakçtaü puram .
     setunà tena tatraicchat kartuü so'mbhaþpratàraõam ..>%)

#<pratàraõà>#, strã, (pra + té + õic + yuc . ñàp .) ba¤canà . yathà --
     %<yadãcchasi va÷ãkartuü jagadekena karmaõà .
     upàsyatàü kalau kalpalatà devã pratàraõà ..>% ityudbhañaþ ..

#<pratàritaþ>#, tri, (pra + té + õic + kta .) kçtapratàraõaþ . tatparyàyaþ . vyaüsitaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<prati>#, vya, (prathate iti . pratha vikhyàtau + bàhulakàt iti .) viü÷atyupasargàntargatapa¤cada÷opasargaþ . vopadevenàsya gisaüj¤à kçtà . asyàrthàþ . pratinidhiþ . mukhyasadç÷aþ . yathà pradyumnaþ ke÷avàt prati .. vãpsà . pyàptumicchà . yathà vçkùaü vçkùaü prati si¤cati .. lakùaõam . cihnam . yathà vçkùaü prati vidyotate vidyut .. itthambhåtàkhyànam . katha¤cit prakàramàpannaü itthambhåtaü tasyàkhyànam . yathà sàdhurvipro màtaraü prati .. bhàgaþ . svãkriyamàõo'÷aþ . yathà haraü prati halàhalam .. pratidànam . gçhãtasya pratidànam . yathà bhakteþ pratyamçtaü ÷ambhoþ . tilebhyaþ prati màùàn yacchati . tilàn gçhãtvà màùàn dadàtãtyarthaþ .. stokam . alpam . yathà . ÷àkaprati såpaprati . kùepaþ . ni÷cayaþ . ityamarabharatamedinãkàràþ .. vyàvçttiþ . pra÷astiþ . virodhaþ . samàdhiþ . iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ .. abhimukhyam . svabhàvaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pratikaþ>#, tri, kàrùàpaõena krãtaþ . %<kàrùàpaõàññiñhan vaktavyaþ pratiràde÷a÷ca và .>% 5 . 1 . 25 . ityasya vàrtikoktyà ñiñhan . kàrùàpaõikaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<pratikarma>#, [n] klã, (pratyaïgaü pratikhyàtaü và karma . ÷àkapàrthivàdivat samàsaþ .) prasàdhanam . ve÷aþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 99 .. (yathà, màghe . 5 . 27 .
     %<àstãrõatalparacitàvasathaþ kùaõena ve÷yàjanaþ kçtanavapratikarmakàmyaþ ..>% pratãkàraþ . yathà, mahàbhàrate . 4 . 56 . 18 .
     %<uùitàþ smo vane vàsaü pratikarmacikãrùavaþ .
     kopaü nàrhasi naþ kartuü sadà samaradurjaya ! ..>% aïgasaüskàraþ . iti kvacidamare . 2 . 6 . 121 ..)

#<pratikàyaþ>#, puü, (pratigataþ kàyo yatra .) ÷arabyam . pratiråpakam . iti jañàdharaþ ..

#<pratikàraþ>#, puü, (prati + kç + gha¤ .) pratãkàraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, raghuþ . 8 . 40 .
     %<pratikàravidhànamàyuùaþ sati ÷eùe hi phalàya kalpate ..>%)

#<pratikà÷aþ>#, tri, (prati + kà÷a + gha¤ .) pratãkà÷aþ . ityamarañãkàyàü bhànudãkùitaþ ..

#<pratikàsaþ>#, tri, (prati + kàsa + gha¤ .) pratãkà÷aþ . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ ..

#<pratikåpaþ>#, puü, (pratiråpaþ kåpaþ .) parikhà . iti hàràvalã . 174 ..

#<pratikålaü>#, tri, (pratãpaü kålàditi .) ananukålam . vipakùaþ . tatparyàyaþ . prasavyam 2 apasavyam 3 apaùñhu 4 . pratãpam . ityamaraþ . 3 . 1 . 84 .. (yathà, manuþ . 9 . 275 .
     %<ràj¤aþ koùàpahartéü÷ca pratikåleùu ca sthitàn .
     ghàtayedvividhairdaõóairarãõà¤copajàpakàn ..>%)

#<pratikçtiþ>#, strã, (prakçùñà kçtiþ .) pratimà . ityamaraþ . 2 . 10 . 36 .. pratinidhiþ . (yathà, raghuþ . 8 . 92 .
     %<tenàùñau parigamitàþ samàþ katha¤cit bàlatvàdavitathasånçtena sånoþ .
     sàdç÷yapratikçtidar÷anaiþ priyàyàþ svapneùu kùaõikasamàgamotsavai÷ca ..>% prati + kç + bhàve ktin .) pratikàraþ . iti medinã . te, 210 .. (yathà, harivaü÷e . 257 . 23 .
     %<÷çõudhvaü devatàþ sarvàþ ÷atrupratikçtiü paràm .
     avadhyà dànavàþ sarve çte ÷aïkaramavyayam ..>%)

#<pratikçùñaü>#, tri, (prati kçùyate smeti . prati + kçù + ktaþ .) garhyam . dviràvçttyàkarùitam . iti medinã . ñe, 64 ..

#<pratikùaõaü>#, vya, (kùaõaü kùaõaü prati .) paunaþpunyam . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, kumàre . 5 . 10 .
     %<pratikùaõaü sà kçtaromavikriyàü vratàya mau¤jãü triguõàü babhàra yàm .
     akàri tatpårbanibaddhayà tayà saràgamasyà ra÷anàguõàspadam ..>%)

#<pratikùayaþ>#, puü, (pratikùiõoti hinasti vipakùàdãniti . prati + kùi + ac .) rakùakaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

@<[Page 3,253c]>@
#<pratikùiptaþ>#, tri, (pratikùipyate smeti . prati + kùipa + ktaþ .) vàritaþ . preùitaþ . iti medinã . te, 205 .. adhikùiptaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 42 .. %<dbe kçtàdhikùepe . spardhayà paraguõaü prati durvacanamadhikùepaþ adhikùipyate sma adhikùiptaþ ktaþ evaü pratikùiptaþ . kasyacit ÷auryàdikaü prati spardhamànena durvacanamadhikùepaþ sa yasya kçtaþ so'dhikùiptaþ . iti mukuño'pi . kecittu . dve preùite . àhåya preùito yastu pratikùiptaþ sa ucyate . iti kçùõadàsaþ . ityàhuþ .>% iti bharataþ ..

#<pratigataü>#, klã, (pratimukhaü gataü gamanam .) pakùigativi÷eùaþ . yathà --
     %<gatàgatapratigatasampatàdyà÷ca pakùiõàm .
     gatibhedàþ pakùigçhaü kulàyo nãóamastriyàm ..>% iti jañàgharaþ .. (prati + gama + kartari ktaþ . pratiyàte, tri ..)

#<pratigrahaþ>#, puü, (pratigrahaõamiti . prati + graha + %<grahavçdçni÷cigama÷ca .>% 3 . 3 . 58 . iti bhàve ap .) svãkaraõam . sainyapçùñham . (pratigçhõàti niùñhãvanàdikamiti . prati + graha + %<vibhàùà grahaþ .>% 3 . 1 . 143 . iti pakùe ac .) patadgrahaþ . (pratigçhyate iti . prati + graha + ap .) dvijebhyo vidhivaddeyam . tadgrahaþ . grahabhedaþ . iti medinã . he, 31 .. * .. bràhmaõasyàrthaþ pratigrahàrjitaþ . yathà --
     %<pratigrahàrjità vipre kùattriye ÷astranirjitàþ .
     vai÷ye nyàyàrjità÷càrthàþ ÷ådre ÷u÷råùayàrjitàþ ..>% ayàcitapratigrahe doùàbhàvo yathà --
     %<ayàcitopapanne tu nàsti doùaþ pratigrahe .
     amçtaü taü vidurdevàstasmàttannaiva nirõudet .. * ..
     gurubhçtyàü÷cojjihãrùurarciùyan devatàtithãn .
     sarvataþ pratigçhõãyàt na tu tçpyet svayaü tataþ ..
     sàdhutaþ pratigçhõãyàdathavàsàdhuto dvijaþ .
     guõavànalpadoùa÷ca nirguõo hi nimajjati ..
     evaü taskaravçttyà và kçtvà bharaõamàtmanaþ .
     kuryàdvi÷uddhiü parataþ pràya÷cittaü dvijottamaþ ..>% iti gàruóe 215 adhyàyaþ .. * .. tãrthe pratigrahaniùedho yathà --
     %<suvarõamatha yuktàtmà tathaivànyapratigraham .
     svakàrye pitçkàrye và devatàbhyarcane'pi và ..
     niùphalaü tasya tattãrthaü yàvattaddhanama÷nute .
     atastãrthe na gçhõãyàt puõyeùvàyataneùu ca ..>% iti kaurme 33 adhyàyaþ .. * .. ràjàditaþ pratigrahaniùedho yathà --
     %<na ràj¤aþ pratigçhõãyànna ÷ådrapatitàdapi .
     na cànyasmàda÷akta÷ca ninditàn varjayedabudhaþ ..>% iti kaurme upavibhàge 15 adhyàyaþ .. * .. vidyàrahitasya pratigrahaniùedho yathà --
     %<hema bhåmiü tilàn gà÷ca avidvànàdadàti yaþ .
     bhasmãbhavati so'hnàya dàtuþ syànniùphala¤ca tat ..
     tasmàdavidvànnàdadyàdalpa÷o'pi pratigraham .
     viùamantràparij¤ànã viùeõàlpena na÷yati .. * ..>% garhitapratigrahàdiryathà --
     %<hastikçùõàjinàdyàstu garhità ye pratigrahàþ .
     sadvipràstànna gçhõãyurgçhõantastu patanti te ..
     kçùõàjinapratigràhã hayànàü ÷ukravikrayã .
     nava÷ràddhasya bhoktà ca na bhåyaþ puruùo bhavet .. * ..>% àpadi garhitapratigrahakartavyatà yathà --
     %<proktapratigrahàbhàve proktàyàü bçhadàpadi .
     vipro'÷nan pratigçhõan và yatastato'pi nàghabhàk ..
     gurvàdipoùyavargàrthaü devàdyartha¤ca sarva÷aþ .
     pratyàdadyàddvijo yastu bhçtyarthamàtmanopi ca ..
     dadhikùãràjyamàüsàni gandhapuùpàmbumatsyakàn .
     ÷ayyà÷anàsanaü ÷àkaü pratyàkhyeyaü na karhicit ..
     api duùkçtakarmabhyaþ samàdadyàdayàcitam .
     patitebhyastathànyebhyaþ pratigràhyamasaü÷ayam .. * ..>% pratigrahãtuü ÷aktasya labhyamànaparityàgena svargo bhavati . yathà --
     %<÷aktaþ pratigrahãtuü yo vedavçttaþ susaüyataþ .
     labhyamànaü na gçhõàti svargastasya suni÷citam .. * ..
     pratigrahamçõaü vàpi yàcitaü yo na yacchati .
     tatkoñiguõitagrasto mçto dàsatvamçcchati .. * ..
     dàtà ca na smareddànaü pratigràhã na yàcate .
     tàvubhau narakaü yàtau dàtà caiva pratigrahã .. * ..
     vadanti kavayaþ keciddànapratigrahau prati .
     pratyakùaü liïgameveha dàtçyàcakayorbalam ..
     dàtçhasto bhavedårdhvamadhastiùñhet pratigrahã .
     yaddànaü pratigçhõãyàt pratigràhã brajatyadhaþ .. * ..>% pratigrahaprakàro yathà --
     %<bhåmeþ pratigrahaü kuryàdbhåmiü kçtvà pradakùiõam .
     kare gçhya tathà kanyàü dàsadàsyau tathà dvijàþ ..
     karaü hi hçdi vinyasya dharmyo j¤eyaþ pratigrahaþ .
     àruhya ca gajasyoktaþ karõe cà÷vasya kãrtitaþ ..
     tathà caika÷aphànà¤ca sarveùàmavi÷eùataþ .
     pratigçhõãta gàü ÷çïge pucche kçùõàjinaü tathà ..
     àraõyàþ pa÷avaþ sarve gràhyàþ pucche vicakùaõaiþ .
     pratigrahamathoùñrasya àruhyaiva tu pàduke ..
     ã÷àyàntu ratho gràhya÷cchatre daõóantu dhàrayet .
     drumàõàmatha sarveùàü måle nyastakaro bhavet ..
     àyudhàni samàdàya tathà bhåùya vibhåùaõam .
     dharmadhvajau tathà spçùñvà pravi÷ya ca tathà gçham ..
     avatãrya tu sarvàõi jalasthànàni caiva hi .
     upavi÷ya ca ÷ayyàyàü spar÷ayitvà kareõa và ..
     dravyàõyanyànyathàdàya spçùñvà và bràhmaõaü pañhet .
     kanyàdàne na tu pañheddravyàõi ca pçthak pçthak ..
     pratigrahà dvija÷reùñha tatraivàntarbhavanti te .
     dravyàõàmatha sarveùàü dravyasaü÷rayaõànnaraþ ..
     vàcayejjalamàdàya kareõa ca pratigraham .
     pratigrahasya yo dharmaü na jànàti dvijo vidhim ..
     sa dravyastainyasaüyukto narakaü pratipadyate .
     athàpi hi pravakùyàmi vidhiü sarvaü vi÷eùaõàt .. * ..
     vàjipradànena pratigrahe và dàtçgrahãtrorapi yena puõyam .
     svargaü prajàyeta ÷çõudhvametat gçhãtayorvai vidhivaddvijendra ..
     kuryàdasau pa¤cadinàni pårbaü pa¤copacàrairyutaviùõupåjàm .
     kuùmàõóamantrairghçtadugdhahomaü yadgràma ityàdi maruttvatãyam ..
     soïkàrapårbàdibhiranvitaü taü pratyekamaùñau juhuyàddvijendraþ .
     såryeõa mantreõa ca tadvadaùñau ùaùñyà prayuktaü tri÷ataü juhoti ..
     kuryàcca gàyattrijapaü sahasraü pa÷càt pragçhyaü turagaü dvijàgryaþ .
     tadvattathàtmànamayaü nayeddhi dàtàpi caitadvratamàvidadhyàt ..
     dbijàgryavat pràktanapàpa÷uddhyai dbàvapyamå såryajanaü labhetàm ..>% iti bçhatpàrà÷are . 4 . 8 . adhyàyaþ .. * .. api ca . viùõudharmottare .
     %<bãjànàü muùñimàdàya ratnànyàdàya sarvataþ .
     vastraü da÷àntamàdadyàt paridhàya tathà punaþ ..
     àruhyopànahau caiva yànamàruhya pàduke .
     pratigrahãtà sàvitrãü sarvatraiva prakãrtayet ..
     tatastu sàrdhaü dravyeõa tasya dravyasya daivatam .
     samàpayettataþ pa÷càt kàmastutyà pratigraham ..
     vidhiü dharmyamatho j¤àtvà yastu kuryàt pratigraham .
     dàtrà saha taratyeva nànàdurgàõyasau dvijaþ ..>% brahmapuràõe .
     %<bràhmaõaþ pratigçhõãyàt vçttyarthaü sàdhutastathà .
     avya÷vamapi màtaïgatilalauhàü÷ca varjayet ..
     kçùõàjinatilagràhã na bhåyaþ puruùo bhavet ..
     ÷ayyàlaïkàravastràdi pratigçhya mçtasya ca .
     narakànna nivartante dhenuü tilamayãü tathà ..>% tathà .
     %<brahmahatyà suràpànamapi steyaü tariùyati .
     àturàdyadgçhãtantu tat kathaü vai tariùyati ..>% etadàdidravyadànaü pratigrahãturdoùajanakam .. * .. etadanicchave vidyàdirahitatvenàsamarthàya ca dàturapi doùajanakamàha dakùaþ .
     %<na kevalaü hi tadyàti ÷eùamasya ca na÷yati .>% taddattadravyam . ataeva yàj¤avalkyaþ .
     %<vidyàtapobhyàü hãnena na tu gràhyaþ pratigrahaþ .
     grahõan pradàtàramadho nayatyàtmànameva ca ..>% adho narakam .. * .. etaddànapratigrahottaramuktatapojapàdibhiràtmataraõakùamàya svecchayà pratigçhõate dànaü na doùàya ityàha viùõuþ .
     %<etàni pratigçhõàti svecchayàbhyarthito na tu .
     tasmai dàne na doùo'sti yastvàtmànantu tàrayet ..>% tàraõaprakàramàha hàrãtaþ . %<maõivàsogavàdãnàü pratigrahe sàvitryaùñasahasraü japet ..>% * .. devalaþ .
     %<pratigrahaü samartho hi kçtvà vipro yathàvidhi .
     nistàrayati dàtàramàtmàna¤ca svatejasà ..>% skànde .
     %<vedàïgapàrago vipro yadi kuryàt pratigraham .
     na sa pàpena lipyeta padmapatramivàmbhasà ..>% mahàbhàrate .
     %<tãrthe na pratigçhõãyàt puõyeùvàyataneùu ca .
     nimitteùu ca sarveùu na pramatto bhavennaraþ ..>% pratigrahasamarthasya tadakaraõe phalàdhikyaü yathà . yàj¤avalkyaþ .
     %<pratigrahasamartho hi nàdatte yaþ pratigraham .
     ye lokà dàna÷ãlànàü sa tànàpnoti puùkalàn ..>% apavàdamàha sa eva .
     %<ku÷àþ ÷àkaü payo matsyà gandhàþ puùpaü dadhi kùitiþ .
     màüsaü ÷ayyàsanaü dhànàþ pratyàkhyeyaü na vàri ca ..>% anyacca .
     %<÷ayyàü gçhàn ku÷àn gandhànapaþ puùpaü maõãn dadhi .
     matsyàn dhànàþ payo màüsaü ÷àka¤caiva na nirõudet ..>% maõãn viùàdinivàrakàn .
     %<edhodakaü phalaü målamannamabhyuddhçta¤ca yat ..>% abhyuddhçtamabhyarthya dattam .
     %<sarvataþ pratigçhõãyàt madhvathobhayadakùiõàm ..>% kimiti na pratyàkhyeyamityàha manuþ .
     %<ayàcitàhçtaü gràhyamapi duùkçtakarmaõaþ .
     anyatra kulañàùaõóapatitebhyastathà dviùaþ ..>% pratigrahamàtre prayogasàre .
     %<pratigrahaü na gçhõãyàdàtmabhogavidhitsayà .
     devatàtithipåjàrthaü yatnàddhanamupàrjayet ..>% aïgiràþ .
     %<kuñumbàrthe dbijaþ ÷ådràt pratigçhõãta yàcitam .
     kratvarthamàtmane caiva na hi yàceta karhicit ..>% yaj¤àrthaü yàcane nindàmàha yàj¤avalkyaþ .
     %<càõóàlo jàyate yaj¤akaraõàcchådrabhikùitàt ..>% iti ÷uddhitattvam ..

#<pratigràhaþ>#, puü, (pratigçhõàti niùñhãvanàdikamiti prati + grah + %<vibhàùà grahaþ .>% 3 . 1 . 143 . iti õaþ .) patadgrahaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 139 .. (prati + grah + bhàve gha¤ .) pratigrahaõa¤ca ..

#<pratighaþ>#, puü, (patihantyaneneti . prati + han + óaþ . nyaïkvàditvàt kutvam .) krodhaþ . ityamaraþ . 1 . 7 . 26 .. (yathà, màghe . 15 . 53 .
     %<pratighaþ kuto'pi samupetya narapatigaõaü samà÷rayat ..>% pratihananamiti .) pratighàtaþ . iti medinã . ghe, 10 .. mårchà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pratighàtanaü>#, klã, (prati + han + õic + bhàve lpuñ .) màraõam . ityamaraþ . 2 . 8 . 114 ..

#<pratighnaü>#, klã, (pratihantyasminniti . prati + han + gha¤arthe kaþ .) aïgam . iti ÷abdacandrikà ..

@<[Page 3,255a]>@
#<praticchandaþ>#, [s] klã, (chando'bhipràyaþ . pratigataü chandaþ iti pràdisamàsaþ .) pratiråpam . iti trikàõóa÷eùaþ .. (akàrànto'pi dç÷yate . yayà, ràjataraïgiõyàm . 3 . 77 .
     %<rakùaþ÷iraþpraticchandaiþ sthirapraõatisåcakaþ .
     sanàtha÷ikharàn pràdàt tasmai rakùaþpatirdhvajàn ..>%)

#<praticchàyà>#, strã, (pratigatà chàyàmiti .) pratikçtiþ . mårtisadç÷amçcchilàdinirmitapratiråpam . ityamarabharatau .. (yathà, harivaü÷e . 151 . 30 .
     %<màyayàsya praticchàyà dç÷yate hi nañàlaye .
     dehàrdhena tu kauravya ! siùeve ca prabhàvatãm ..>%)

#<pratijaïghà>#, strã, (pratigatà jaïghàm .) agrajaïghà . iti hemacandraþ . 3 . 615 ..

#<pratijalpaþ>#, puü, (pratigato jalpam .) vàkyavi÷eùaþ . yathà --
     %<dustyajadvandvabhàve'smin pràptirnàrhatyanuddhatam .
     dåtasammànanenoktaü yatra sa pratijalpakaþ ..>% ityujjvalanãlamaõiþ ..

#<pratijàgaraþ>#, puü, (pratijàgaraõamiti . prati + jàgç + gha¤ . %<jàgro'vãti .>% 7 . 3 . 85 . iti guõaþ .) pratyavekùaõam . tatparyàyaþ . avekùà 2 . ityamaraþ . 3 . 2 . 28 .. jàgarapratinidhiþ pratijàgaraþ . dve gçhamavekùasva ityàdiniyogasya iti ràyamukuñaþ ..

#<pratijihvà>#, strã, (pratiråpà jihvà .) tàlumålasthakùudrajihvà . àljiva iti bhàùà . tatparyàyaþ . pratijihvikà 2 màdhvã 3 rasanakàkuþ 4 alijihvikà 5 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pratijihvikà>#, strã, (pratijihvà + svàrthe kan . ñàpi ata itvam .) pratijihvà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pratij¤à>#, strã, (pratij¤àyate iti . prati + j¤à + %<àta÷copasarge .>% 3 . 3 . 106 . iti aï . ñàp .) kartavyatvaprakàrakaj¤ànànukålavyàpàraþ . ityanumitigàdàdharã .. sàdhyanirde÷aþ . iti gotamasåtram .. sàdhyàbhidhàyikà vàk . iti vyavahàratattvam .. tatparyàyaþ . àm 2 pratij¤ànam 3 aïgãkàraþ 4 pati÷ravaþ 5 oü 6 samàdhiþ 7 saüvit 8 àgåþ 9 à÷ravaþ 10 saü÷ravaþ 11 niyamaþ 12 abhyupagamaþ 13 vàóham 14 àtmà 15 . iti ÷abdaratnàvalã .. sandhà 16 saïgaraþ 17 saü÷ràvaþ 18 urarãkàraþ 19 ÷ravaþ 20 . iti jañàdharaþ .. * .. (yathà, goø ràmàyaõe . 2 . 110 . 4 .
     %<pårbantu ràmastamihànuyujya ÷rutvà ca vàkyaü bharatasya tasya .
     cikãrùamàõo raghunandanastàü pituþ pratij¤àü sa babhåva tåùõãm ..>%) pratij¤àrodho na kartavyaþ . yathà --
     %<tvayàsya daityàdhipate vàcyaü sàma yato phalam .
     pratij¤à nàvaroddhavyà svalpake'pi ca vastuni ..>% ityagnipuràõam ..

@<[Page 3,255b]>@
#<pratij¤àtaü>#, tri, (pratij¤àyate smeti . prati + j¤à + ktaþ .) aïgãkçtam . ityamaraþ . 3 . 2 . 108 .. (yathà, manuþ . 8 . 139 .
     %<çõe deye pratij¤àte pa¤cakaü ÷atamarhati .
     apahrave taddviguõaü tanmanoranu÷àsanam ..>%)

#<pratij¤ànaü>#, klã, (prati + j¤à + lyuñ .) pratij¤à . ityamaraþ . 1 . 5 . 5 ..

#<pratij¤eyaþ>#, puü, (pratijànàtyaneneti . prati + j¤à + yava .) stutipàñhakaþ . iti bhåriprayogaþ .. (pratij¤àtuü ÷akyaþ .) pratij¤àtavye, tri ..

#<pratitàlaþ>#, puü, (pratigatastàlam .) tàlavi÷eùaþ . yathà, saïgãtadàmodare .
     %<kàntàraþ samaràkhya÷ca vaikuõñho và¤chitastathà .
     kathitàþ ÷aïkareõaiva catvàraþ pratitàlakàþ ..
     kàntàro yathà -- kàntàraþ pratitàlastu candrakrãóe drutadvayam .
     da÷àkùarapadenàyaü ÷çïgàre vartate rase .. 1 ..
     samaràkhyo yathà -- laghudrutau laghu÷cànte nçpatàla udàhçtaþ .
     rudrasaükhyàkùarapadaþ samare vãrake rase .. 2 ..
     vaikuõñho yathà -- rudratrayastu vaikuõñhe pratitàle samãritaþ .
     arkasaükhyàkùaraiþ pàdo hàsye tripuñatàlake .. 3 ..
     và¤chito yathà -- và¤chitastçtãye tàle laghureko drutastathà .
     trayoda÷àkùarairyukto rase'dbhute prakãrtitaþ .. 4 ..>%

#<pratitàlã>#, strã, (pratigatà tàlamiti . gauràditvàt ïãù .) tàlakodghàñanayantram . iti hemacandraþ .. càvi iti bhàùà ..

#<pratidànaü>#, klã, (pratikçtya dànaü patiråpaü dànaü và .) vinimayaþ . nyastàrpaõam . ityamaraþ . 2 . 9 . 81 ..

#<pratidàraõaü>#, klã, (pratidàryate'sminniti . prati + dé + õic + àdhàre lyuñ .) yuddham . iti ÷abdamàlà ..

#<pratidinaü>#, klã, dinaü dinaü prati . pratyaham . yathà,
     %<tataþ pratidinaü velà vardhate tripalàtmikà ..>% iti satkçtyamuktàvalã ..

#<pratidivà>#, [n] puü, (pratidãvyatãti . prati + diva + %<kanin yuvçùitakùiràjidhanvidyupratidivaþ .>% uõàø 1 . 156 . iti kanin .) såryaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. pratidina¤ca ..

#<pratidãvà>#, [n] puü, (pratidivan . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) såryaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pratideyaü>#, tri, (prati + dà + yat .) krãtadravyasya duùkrãtabuddhyà paràvçtya dànam . yathà --
     %<krãtvà målyena yaþ paõyaü duùkrãtaü manyate krayã .
     vikretuþ pratideyantattasminnevàhnyavikùatam ..>% iti mitàkùarà ..

#<pratidhvaniþ>#, puü, (pratiråpo dhvaniriti .) pratinàdaþ . gusran iti bhàùà .. tatparyàyaþ . prati÷abdaþ 2 prati÷rut 3 pratidhvànam 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, naiùadhe . 19 . 10 .
     %<vadanakuhareùvadhyetéõàmayaü taduda¤cati ÷rutipadamayasteùàmeva pratidhvaniradhvani ..>%)

#<pratidhvànaü>#, klã, (pratidhvananamiti . prati + dhvana + gha¤ .) pratidhvaniþ . ityamaraþ . 1 . 6 . 25 ..

#<pratinaptà>#, [ç] puü, (pratiråpo naptà naptuþ sadç÷a ityarthaþ .) prapauttraþ . iti hemacandraþ ..

#<pratinavaü>#, tri, (pratigataü navaü navatàmiti .) nåtanam . iti jañàdharaþ .. (yathà, meghadåte . 38 .
     %<pa÷càduccairbhujataruvanaü maõóalenàbhilãnaþ sàndhyaü tejaþ pratinavajavàpuùparaktaü dadhànaþ ..>%)

#<pratinidhiþ>#, puü, (pratinidhãyate sadç÷ãkrayate iti . prati + ni + dhà + %<upasarge dhoþ kiþ .>% 3 . 3 . 92 . iti kiþ .) pratimà . ityamaraþ . 2 . 10 . 36 .. sadç÷aþ . (yathà, raghau . 1 . 81 .
     %<sutàü tadãyàü surabheþ kçtvà pratinidhiü ÷uciþ .
     àràdhaya sapatnãkaþ prãtà kàmadughà hi sà ..>%) tasya vivecanaü yathà . atyantàsàmartheùu skandapuràõam .
     %<puttraü và vinayopetaü bhaginãü bhràtaraü tathà .
     eùàmabhàva evànyaü bràhmaõaü viniyojayet ..>% garuóapuràõe .
     %<bhàryà bhartçvrataü kuryàt bhàryàyà÷ca patistathà .
     asàmarthye tayostàbhyàü vratabhaïgo na jàyate ..>% varàhapuràõe .
     %<pitçmàtçpatibhràtç÷va÷rågurvàdibhåbhujàm .
     adçùñàrthamupoùitvà svaya¤ca phalabhàgabhavet ..>% atraiva viùaye kàtyàyanaþ .
     %<dakùiõà nàtra kartavyà ÷u÷råùà vihità ca yà .>% nanu pratinidhau mameha ÷armàdyaïgamantrasthaphalaü kutrànveti cet pradhàna eva . tathà ca ÷àrãrikabhàùye ÷rutiþ . %<yàü vai kà¤canayaj¤açtvija à÷iùamà÷àsate yajamànàyaiva tàmà÷àsate iti hovàca iti .>% bràhmaõasarvasve tu yajamànàyetyàdau yajamànasyaiva setiü pàñhe vi÷eùaþ . tathà ca saralàyàü såtram . %<yàü vai kà¤canayaj¤açtvigà÷iùamà÷àste sà yajamànasyaiveti .>% çtvigyajamànapade pratinidhipradhànapare àkàïkùitatvàditi . ataeva pratinidhiputtràdinàpyàyàntu naþ pitara ityàdivadanåha eva pañhyate vàkyasya kàlpanikatvàttatra na tatheti .. * .. atra pratinidhiprasaïgena smçtyanusàràt ki¤cillikhyate . kàlamàdhavãye .
     %<kàmye pratinidhirnàsti nityanaimittike hi saþ .
     kàmyeùåpakramàdårdhvamanye pratinidhiü viduþ ..>% asyàrthastu màdhavàcàryeõàbhihitaþ . yathà nityanaimittikaü pratinidhinàpyupakramya kàrayet . kàmyantu svasàmarthyaü parãkùya svayameva upakramya kuryàt . asàmarthye tu upakramàdårdhvaü pratinidhinàpi tatkàrayet . etacca kàmyaü ÷rautaparam . kàmyasmàrtantu anyadbàràpyupakramya kuryàt . tathà ca parà÷arabhàùye ÷àtàtapaþ .
     %<÷rautaü karma svayaü kuryàdanyo'pi smàrtamàcaret .
     a÷aktau ÷rautamapyanyaþ kuryàdàcàramantataþ ..>% antataþ upakramàt parataþ . anyathà nityanaimittikamàtraparatve ÷rautasmàrtabhedenopàdànaü vyarthaü syàttayoravi÷eùàdeva pratinidhilàbhàt . ataeva bhàratapàñhàdau tathà samàcàraþ .. * .. smçtyarthasàre .
     %<nàbhàvasya pratinidhirabhàvàntaramiùyate .>% sajàtãyamapyabhàvàntaramabhàvasya pratinidhirneùyate . bhàvastu kadàcit . yathopavàsàdaubràhmaõabhojanàdi .
     %<nàpi pratinidhàtavyaü niùiddhaü vastu kutracit .
     ÷rotriyàõàmabhojya¤ca yaddravyaü tada÷eùataþ .
     gràhyaü pratinidhitvena homakàrye na kutracit ..
     dravyaü vaikalpikaü ki¤cidyatra saïkalpitaü bhavet .
     tadalàbhe sadçggràhyaü na tu vaikalpikàntaram ..
     upàtte tu pratinidhau mukhyàrtho labhyate yadi .
     tatra mukhyamanàdçtya gauõenaiva samàpayet ..
     saüskàràõàmayogyo'pi mukhya eva hi gçhyate .
     na tu saüskàrayogyo'nyo gçhyate pratiråpakaþ ..
     mukhye kàryàsamarthe tu labdhe'pyetasya nàdaraþ .
     pratiråpamupàdàya ÷aktamevopayujyate ..
     kàùñhai råpaistathà parõaiþ kùãraiþ puùpaiþ phalaistathà .
     gandhai rasaiþ sadçggràhyaü sarvàlàbhe paraü param ..
     gràmyàõàntu bhavedgràmyamàraõyànàmaraõyajam .
     yavàbhàve tu godhåmàstathà veõuyavàdayaþ ..
     haviùye goghçtaü gràhyaü tadalàbhe tu màhiùam .
     àjaü và tadalàbhe tu sàkùàttailaü prayujyate ..
     tailàbhàve grahãtavyaü tailajaü tilasambhavam ..>% tailajaü tilasambhavaü tailabhçùñatilapiùñam .
     %<tadabhàve tu sasnehaü kausumbhaü sarùapodbhavam ..
     vçkùasneho'tha và gràhyaþ pårbàbhàve paraþ paraþ .
     tadabhàve gavàdãnàü kramàt kùãraü vidhãyate ..
     tadalàbhe dadhi gràhyamalàbhe tila iùyate .
     yatra mukhyaü dadhi kùãraü tatràpi tadalàbhataþ ..
     ajàdeþ kùãradadhyàdi tadalàbhe tu goghçtam .
     mukhyàsanno'thavà gràhyaþ kàryakàraõasantatau ..
     ataeva ghçtàbhàve pårbaü dadhi tataþ payaþ ..>% tathà .
     %<sarvatra gauõakàleùu karmacoditamàcaret .
     pràya÷cittaü vàhçtibhirhutvà karma samàcaret ..>% màtsye .
     %<ghçtaü na labhyate yatra ÷uùkakùãreõa homayet .
     kùãrasya ca dadhi j¤eyaü madhuna÷ca guóo bhavet ..>% àyurvede'pi .
     %<madhu yatra na vidyeta tatra jãrõaguóo bhavet ..>% paiñhãnasiþ . %<kàõóamålaparõapuùpaphalapraroharasagandhàdãnàü sàdç÷yena pratinidhiü kuryàt . sarvà làbhe yavaþ pratinidhirbhavati .>% kàõóaü nàlaü praroho'ïkuraþ . %<sarvàlàbhe yava>% iti kalpataruþ .. avayava iti nàràyaõopàdhyàyàþ .. ÷àntidãpikàyàü nàradãyapa¤caràtram .
     %<abhàve caiva dhàtånàü haritàlaü pra÷asyate .
     bãjànàmapyalàbhe tu yava eko vidhãyate ..
     oùadhãnàmalàbhe tu sahadevà pra÷asyate .
     ratnànàmapyalàbhe tu muktàphalamanuttamam ..
     lauhànàmapyalàbhe tu hemapàtraü prakalpayet .>% lauhànàü taijasamàtràõàm . nyàyapràptapratinidhimadhikçtya jaiminiþ . %<na devatàgni÷abdakriyàõàmiti .>% asyàrthaþ . devatàyà agne÷ca àhavanãyàdeþ ÷abdasya mantrasya kriyàyàþ prajàdyadçùñàrthakarmaõa÷càdçùñamàtràrthakatvena àràdupakàrakatvànna pratinidhiþ . vrãhyàdãnàntu sannipatyopakàrakàõàü puroóà÷asàdhanaü dçùñameva prayojanamiti tatra pratinidhirucita ityuktam . ityekàda÷ãtattvam .. * .. %<àrabdhakàrtikàdisnàne tu vyàdhyàdinàsàmarthye puttràdibhiþ pratinidhinà kàrayitavyaü nànukalpavidhinà nityasnàna eva tadvidhànàditi .>% iti malamàsatattvam .. * .. svayaükaraõàsàmarthye anyadbàrà . yathà -- dakùaþ .
     %<svayaü home phalaü yacca tadanyena na jàyate .
     çtvik puttro gururbhràtà bhàgineyo'tha viñpatiþ .
     ebhireva hutaü yattu taddhutaü svayameva hi ..>% viñpatirjàmàtà . eva¤ca çtvigàdãtaratra phalanyånatà .. * .. atrà÷aucà÷aïkayà bodhanadinàt pårbaü ÷ucitatkàlajãvitvaråpàdhikàràbhàve'pi yadvaraõàdikaü kriyate tat karmakàle tasya nàradoktasvayaü pravartanavat pravartanàya na tu tadàrnãü pratinidhãyate . athavà .
     %<niþkùipyàgniü svadàreùu parikalpyartvijantathà .
     pravaset kàryavàn vipro vçthaiva na ciraü vaset ..>% iti chandogapari÷iùñavadanyatràpi pratinidhãyate . evaü varaõaü vinàpi kvacidyadi çtvik pravartate tathàpi tatkarmasiddhiþ . dakùiõà ca tasmai ÷ucikàle dàtavyeti . tathà ca nàradaþ .
     %<çtvik ca trividho dçùñaþ pårbairjuùñaþ svayaükçtaþ .
     yadçcchayà và yaþ kuryàdàrtvijyaü prãtipårbakam ..>% yadçcchayà svecchayà . iti tithyàditattvam ..

#<pratipaþ>#, puü, (pratipàti pàlayatãti . prati + pà + kaþ .) ÷àntanuràjapità . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pratipakùaþ>#, puü, (pratikålaþ pakùa iti pràdisamàsaþ .) ÷atruþ . iti hemacandraþ . 3 . 392 . (yathà, mçcchakañike 10 aïke .
     %<anyonyaü pratipakùasaühatimimàü lokasthitiü bodhayanneùa krãóati kåpayantraghañikànyàyaprasakto vidhiþ ..>%) sàdç÷yam . yathà --
     %<pratibandhipratinidhipratipakùavióambakàþ .>% iti kàvyacandrikà .. prativàdã ca ..

@<[Page 3,256c]>@
#<pratipat>#, [d] strã, (pratipadyate upakramyate'nayeti . prati + pad + karaõe kvip .) dragaóavàdyam . iti trikàõóa÷eùaþ .. buddhiþ . tithivi÷eùaþ . tatparyàyaþ . pakùatiþ 2 . ityamaraþ . 1 . 4 . 1 .. sà ca candrasya prathamakalàkriyàråpà . vçddhiråpà cet ÷uklà 1 ekàïkabodhità . hràsaråpà cet kçùõà 17 saptada÷àïkabodhità .. * .. tasyà vyavasthà yathà . sà ca kçùõà dvitãyàyuktà gràhyà pratipat sadvitãyà syàdityàpastambãyàt . ÷uklà amàvàsyàyutà gràhyà . pratipadàpyamàvàsyeti vacanàt . trisandhyavyàpinãtve tu sarvatra na yugmàdaraþ . tathà ca parà÷araþ .
     %<trisandhyavyàpinã yà tu saiva påjyà sadà tithiþ .
     na tatra yugmàdaraõamanyatra harivàsaràt .. * ..>% kçùõàpi upavàse dvitãyàyutà na gràhyà . tathà ca vçddhava÷iùñhaþ .
     %<dvitãyà pa¤camã vedhàdda÷amã ca trayoda÷ã .
     caturda÷ã copavàse hanyuþ pårbottare tithã ..>% dvitãyà vedhàt yogàt pratipattçtãye hantãtyarthaþ . evamanyatra . atropavàsapareõa vi÷eùavidhànàt àpastambãyasàmànyavacanasya saïkocaþ .. * .. kàrtika÷uklapratipadamadhikçtya baliü prati bhagavadvàkyam .
     %<vãra ! pratipadà nàma tava bhàvã mahotsavaþ .
     atra tvàü nara÷àdrdåla ! hçùñàþ puùñàþ svalaïkçtàþ .
     puùpadãpapradànena påjayiùyanti mànavàþ ..>% tatra mantraþ .
     %<baliràja ! namastubhyaü viràcanasuta prabho .
     bhaviùyendra suràràte påjeyaü pratigçhyatàm ..>% pratipadà pratipattithyà . atra pratipadi . brahma puràõe tu baliràjetimantrasya pårbam .
     %<mantreõànena ràjendra ! samantrã sapurohitaþ .>% ityardham .. pa÷càdapi .
     %<evaü påjàü nçpaþ kçtvà ràtrau jàgaraõaü tataþ .>% ityaktamiti .. punarbrahmapuràõe .
     %<÷aïkara÷ca purà dyåtaü sasarja sumanoharam .
     kàrtike ÷uklapakùe ca prathame'hani bhåpate ! ..
     jita÷ca ÷aïkarastatra jayaü lebhe ca pàrvatã .
     ato'rthàcchaïkaroduþkhã nityaü gaurã sukhoùità ..
     tasmàt dyåtaü prakartavyaü prabhàte tatra mànavaiþ .
     tasmin dyåte jayo yasya tasya saüvatsaraþ ÷ubhaþ ..
     paràjayo viruddha÷ca labdhanà÷akaro bhavet ..>% dyåta¤càpràõibhiþ krãóanam . yathà manuþ .
     %<apràõibhiyat kriyate talloke dyåtamucyate .. * ..>% tattithimadhikçtya bhaviùyottare .
     %<yo yo yàdç÷abhàvena tiùñhatyasyàü yudhiùñhira ! .
     harùadainyàdinà tena tasya varùaü prayàti hi ..>% tathà .
     %<mahàpuõyà tithiriyaü baliràjyapravardhinã .
     snànaü dànaü ÷ataguõaü kàrtike'syàü tithau bhavet ..>% pratipadrohiõãyogo yathà . bhaviùye .
     %<rohiõyà pratipadyuktà màrge màsi sitetarà .
     gaïgàyàü yadi labhyeta såryagraha÷ataiþ samà .. * ..>% tasyàþ saüj¤à nandà . tatràbhyaïganiùedho yathà --
     %<nandàsu nàbhyaïgamupàcarecca kùaura¤ca riktàsu jayàsu màüsam .
     pårõàsu yoùit parivarjanãyà bhadràsu sarvàõi samàcarecca .. * ..>% nandàdikramamàha jyotiùe .
     %<nandà bhadrà jayà riktà pårõà pratipadaþ kramàt ..>% pratipadàdipa¤cada÷atithiùu pa¤cada÷adravyabhakùaõaniùedhamàha smçtiþ .
     %<kuùmàõóe càrthahàniþ syàt bçhatyàü na smareddharim .
     bahu÷atruþ pañole syàddhanahàni÷ca målake ..
     kalaïkã càyate vilve tiryagyoni÷ca nimbake .
     tàle ÷arãranà÷aþ syànnàrikele ca mårkhatà ..
     tumbã gomàüsatulyà syàt kalambã govadhàtmikà .
     ÷imbã pàpakarã proktà påtikà brahmaghàtikà ..
     vàrtàkau sutahàniþ syàccirarogã ca màùake .
     mahàpàpakaraü màüsaü pratipadàdiùu varjayet .. * ..>% tatra kùauraniùedho yathà . kùauraü vi÷àkhàpratipatsu varjyam . iti tithyàditattvam .. * .. tatra jàtaphalam .
     %<maõikanakavibhåùàsaüyuta÷càrukàntirnijakulakamaloddhàñamàrtaõóavimbaþ .
     pratipadi ÷a÷ipårõo labdhajanmà pratàpã bhavati vimalave÷a÷càruke÷aþ praje÷aþ ..>% iti koùñhãpradãpaþ .. * .. sà agnerjanmatithiþ . yathà -- mahàtapà uvàca .
     %<viùõorvibhåtimàhàtmyaü kathitaü te prasaïgataþ .
     tithãnàü ÷çõu mahàtmyaü kathyamànaü mayà nçpa ! ..
     itthambhåto mahànagnirbrahmakrodhodbhavo mahàn .
     uvàca devaü brahmàõaü tithirme dãyatàü prabho ! .
     yasyàmahaü samastasya jagataþ khyàtimàpnuyàm ..
     brahmovàca .
     devànàmatha yakùàõàü gandharvàõà¤ca sattam ! .
     àdau pratipadà yena tvamutpanno'si pàvaka ! ..
     tvatpadàt pràtipadikaü saübhaviùyanti devatàþ .
     ataste pratipannàma tithireùà bhaviùyati ..
     tasyàü tithau haviùyeõa pràjàpatyena mårtinà .
     hoùyanti teùàü prãtàþ syuþ pitaraþ sarvadevatàþ ..
     caturvidhàni bhåtàni manuùyàþ pa÷avo'suràþ .
     devàþ sarve sagandharvàþ prãtàþ syustarpite tvayi ..
     ya÷copavàsaü kurvãta tvadbhaktaþ pratipaddine .
     kùàrà÷ano và varteta ÷çõu tasya phalaü mahat ..
     caturyugàni ùañtriü÷attvalloke÷o mahãyate .
     tejasvã råpasampanno dravyavàn jàyate naraþ ..
     iha janmanyasau ràjà svargaloke mahãyate .
     tåùõãmbabhåva so'pyagnirbrahmadattà÷rayaü yayau ..
     ya idaü ÷çõuyànnityaü pràtarutthàya mànavaþ .
     agnerjanma sa pàpebhyo mucyate nàtra saü÷ayaþ ..>% iti varàhapuràõe mahàtapopàkhyàne agnyutpattinàmàdhyàyaþ .. * .. pratipadi candradar÷anakàraõam . yathà, jyotiùe .
     %<amàvasyàghañã÷odhyà ùaùñyàharmànasaüyutà .
     såryaràhughañãbhya÷cedadhikà dç÷yate ÷a÷ã ..>%

#<pratipattiþ>#, strã, (pratipadanamiti . prati + pad + ktin .) pravçttiþ . (yathà, kumàre . 5 . 42 .
     %<manasvinãnàü pratipattirãdç÷ã ..>%) pràgalbhyam . gauravam . (yathà, yuktikalpatarau càralakùaõe .
     %<subhakto ràjasu tathà kàryàõàü pratipattimàn ..>%) saüpràptiþ . (yathà, raghuþ . 1 . 1 .
     %<vàgàrthàviva saüpçktau vàgarthapratipattaye .
     jagataþ pitarau vande pàrvatãparame÷varau ..>%) prabodhaþ . (yathà, bhàgavate . 3 . 6 . 14 .
     %<cakùuùàü÷ena råpàõàü pratipattiryato bhavet ..>%) padapràptiþ . iti medinã . te, 209 .. mãmàüsakamate phala÷ånyakarmàïgam . yathà . devatodde÷ena yàgàdau tyaktahaviràderagnau niþkùepaþ . påjitapratimàderjale visarjanamityàdi . ÷ràddhàdau sarva÷eùàïgakarma yathà . pratipattiråpakarmàïga eva pratipàdyàbhàve tannivçttiþ . iti tithyàditattvam .. * .. nirvàhitàïgakadravyakaraõakàïgatvaü pratipattiråpakarmàïgatvam . pratipattikarma uttarà kriyà . yatra ekena dravyeõa karmadvayaü nirvàhyate tatra uttaraü karma pratipattikarma . tannirvàhaka¤ca pratipàdyam . iti taññãkàyàü kà÷ãràmavàcaspatiþ .. * .. atha pratipattyadhikaraõam . ÷akçnnirasyati lohitaü nirasyati gudenopayajati sarvaü juhoti . ityagnãsomãyapa÷au ÷råyate . ÷akçnnirasyatãti dçùñàntàrtham . yathà pa÷orudaravarti÷akçt tyajati tathà lohitamapi tyajati . anyatra pa÷oþ ÷ãrùamàüsopakrameõa homaþ . atra tu gudamàüsopakrameõeti . tatra ca yaj¤a÷eùamçtvigbhyo dadàtãti paribhàùayà màüsasyottarà pratipattiþ pràptà . atra sarvahavanena pratipattyabhàvàt karmavaiguõyaü syàditi . atra siddhàntaþ . yadikàràdupapattiriti . yadi pratipàdyaü syàt tadà pratipattiraïgamityarthaþ . iti ràmakçùõãyàghikaraõakaumudã .. * .. api ca .
     %<upàü÷uyàjadravyeõa ÷eùakàryaü bhavenna và .
     bhaveddhavirbhyaþ sarvebhya ityuktyà pràpitatvataþ ..
     uktàjyadravya÷eùastu bhàvyupastaraõàdikçt .
     ato na pratipattyarhaþ ÷eùakàryaü tataþ katham ..>% iti màdhavãyàdhikaraõamàlàyàm 5 pàde prathamàdhikaraõam ..

#<pratipattipañahaþ>#, puü, (pratipattaye pañahaþ .) vàdyavi÷eùaþ . nàgarà iti bhàùà . tatparyàryaþ . lampàpañahaþ 2 . iti hàràvalã ..

@<[Page 3,257c]>@
#<pratipattåryaü>#, klã, (pratipade saüvide tåryam .) dragaóavàdyam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pratipatraphalà>#, strã, (pratipatraü phalamasyàþ .) kùudrakàravellã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pratipannaü>#, tri, (pratipadyate smeti . prati + pad + ktaþ .) avagatam . ityamaraþ . 3 . 2 . 108 .. (yathà, kumàre . 4 . 33 .
     %<pramadàþ pativartmagà iti pratipannaü hi vicetanairapi ..>%) aïgãkçtam . iti medinã . ne, 194 .. vikràntaþ . iti hemacandraþ ..

#<pratiparõa÷iphà>#, strã, (pratiparõaü ÷iphà jañà asyàþ .) dravantã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pratipàdakaþ>#, tri, (pratipàdayatãti . prati + pad + õic + õvul .) pratipattijanakaþ . bodhakaþ . (yathà, sarvadar÷anasaügrahe pårõapraj¤adar÷ane . %<nanu sajàtãyavijàtãyasvagatanànàtva÷ånyaü brahmatattvamiti pratipàdakeùu vedànteùu jàgaråkeùu kathama÷eùaguõatvamiti ..>%) yathà ca . pratipàdyapratipàdakabhàva÷ca sambandhaþ . iti dinakarã ..

#<pratipàdanaü>#, klã, (prati + pad + õic + bhàve lyuñ .) dànam . pratipattiþ . bodhanam . iti medinã . ne, 239 .. (niùpàdanam . yathà, mahàbhàrate . 12 . 141 . 14 .
     %<tretà vimokùasamaye dvàparapratipàdane ..>%)

#<pratipàlakaþ>#, tri, (prati + pà + õic + õvul .) pàlanakartà . pratipàlayatãti pratipårba¤yantapàdhàtorõakapratyayaniùpannaþ ..

#<pratipàlanaü>#, klã, (prati + pà + õic + bhàve lyuñ .) rakùaõam . poùaõam . yathà . %<kuntyà prasåtasya karõasya ràdhàpratipàlanàt ràdheyatvaü saïgacchate .>% iti durgàdàsaþ ..

#<pratipàlyaü>#, tri, (prati + pà + õic + karmaõi yat .) pratipàlanãyam . pratipàlitavyam . pratipårva¤yantapàlarakùaõa ityasmàt karmaõi yapratyayena niùpannam .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 45 . 2 .
     %<yà puttrakasya çddhasya pratipàlyà tadà bhavet .
     athacennàharet ÷ulkaü krãtà ÷uklapradasya sà ..>%)

#<pratiprasavaþ>#, puü, (prati pratiùiddhaü prasåte iti . prati + pra + så + ap .) niùiddhasya punarvidhànam . yathà, pràya÷cittatattve .
     %<ravi÷ukradine caiva dvàda÷yàü ÷ràddhavàsare .
     ityàdinà niùiddhasya tilatarpaõasya tãrthetaratra pratiprasavamàha smçtiþ .
     ayane viùuve caiva saükràntyàü grahaõeùu ca ..>%

#<pratiprasåtaþ>#, tri, (pratiprasåte smeti . prati + pra + så + ktaþ .) pratiprasavavi÷iùñaþ . iti malamàsatattvam .. punaþsambhàvitaþ . yathà --
     %<uktàni pratisiddhàni punaþsambhàvitàni ca .
     sàpekùanirapekùàõi mãmàüsyànãha kovidaiþ ..>% iti satkçtyamuktàvalã ..

@<[Page 3,258a]>@
#<pratiphalaü>#, klã, (pratiphalatãti . prati + phal + ac .) prativimbam . yathà --
     %<pratiphalamavalokya svãyamindoþ kalàyàü hara÷irasi parasyà vàsamà÷aïkamànà ..>% iti rasama¤jarã .. tulyaphalam . phalaü phala¤ca ..

#<pratiphalanaü>#, klã, (prati + phal + lyuñ .) prativimbam . yathà --
     %<na vimbaü tvadvimbapratiphalanalàbhàdaruõitaü tulàmadhyàroóhuü kathamapi na lajjeta kalayà ..>% ityànandalaharã . 62 ..

#<pratiphalitaü>#, tri, (prati + phal + kta .) prativimbitam . yathà --
     %<mohàtãto vi÷uddho munimirabhihito mohasaükràntamårtiþ sàkùã svànte tadutthe pratiphalitavapuþ -- ..>% ityàdi muktivàdagàdàdharã ..

#<pratiphullakaþ>#, tri, (pratiphullati vikasatãti . prati + phulla + õvul .) praphullaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<pratibaddhaþ>#, tri, pratibandhavi÷iùñaþ . pratipårbabandhadhàtoþ karmaõi ktapratyayena niùpannaþ ..

#<pratibadhyaþ>#, tri, (prati + bandha + yat .) patibandhanãyaþ . pratibandhàrhaþ . yathà . vastuto hetumanniùñhàbhàvapratiyogitàvacchedakatvaprakàrità÷ånyaj¤ànavçttiprakàritànavacchedyatvenaiva pratibadhyatvaü nive÷yamiti vyàptyanugamajàgadã÷ã ..

#<pratibandhaþ>#, puü, (prati + bandha + gha¤ .) kàryaprati dhàtaþ . tatparyàyaþ . pratiùñambhaþ 2 . ityamaraþ . 3 . 2 . 27 .. (yathà, raghau . 8 . 80 .
     %<sa tapaþpratibandhamanyunà pramukhàviùkçtacàruvibhramàm .
     a÷apadbhava mànuùãti tàü ÷amavelàpralayormiõà bhuvi ..>%)

#<pratibandhakaþ>#, puü, (pratibadhnàtãti . prati + bandha + õvul .) viñapaþ . iti ÷abdacandrikà .. pratirodhake, tri .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 3 . 199 .
     %<tyàgino niùkalaïkasya ko doùo'sya mahãpateþ .
     mamàpuõyantu tannindyaü yaccheyaþpratibandhakam ..>%)

#<pratibandhiþ>#, puü, (pratibadhnàtyaneneti . prati + bandha + in .) aniùñàntaraprasa¤jakaü vàkyam . pratibandhaþ . yathà . pratibandheranuttaratvàdàheti vi÷eùavyàptijàgadã÷ã ..

#<pratibalaþ>#, tri, (pratigataü balamasya .) samarthaþ . ÷aktaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (pratiråpaü balamasya .) tulyabalaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 154 . 8 .
     %<nàyaü pratibalo bhãru ! ràkùasàpasado mama .
     soóhuü yudhi parispandamathavà sarvaràkùasàþ ..>%)

#<pratibhayaü>#, tri, (pratigataü bhayaü yatra .) bhayaïkaram . ityamaraþ . 1 . 7 . 20 .. (yathà, ràmàyaõe . 6 . 90 . 35 .
     %<di÷a÷ca pradi÷a÷caiva babhåvuþ ÷arasaïkulàþ .
     tamasà pihitaü sarvamàsãt pratibhayaü mahat ..>%) bhaye, klã . iti medinã . ye, 122 ..

#<pratibhà>#, strã, (pratibhàti ÷obhate iti . prati + bhà + kaþ . ñàp .) buddhiþ . iti hemacandraþ .. pratyutpannamatitvam . iti pratibhànvita÷abdañãkàyàü bharataþ .. navanavonmeùa÷àlinã praj¤à . yathàha, rudraþ .
     %<praj¤à navanavonmeùa÷àlinã pratibhà matà ..>% (yathà ca, mahàbhàrate . 12 . 259 . 1 .
     %<såkùmaü sàdhu samuddiùñaü niyataü brahmalakùaõam .
     pratibhà tvasti me kàcit tàü bråyàmanumànataþ ..>% pratibhàyate iti . prati + bhà + %<àta÷copasarge .>% 3 . 3 . 106 . iti aï .) dãpti÷ca ..

#<pratibhànvitaþ>#, tri, (pratibhayà anvitaþ .) pragalbhaþ . pratyutpannamatiyuktaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 25 ..

#<pratibhàmukhaþ>#, tri, (pratibhànvitaü mukhamasya .) pragalbhaþ . iti hemacandraþ . 3 . 7 ..

#<pratibhàvàn>#, [t] tri, (pratibhà vidyate'sya . pratibhà + matup . masya vaþ .) pratibhànvitaþ . pràgalbhyayuktaþ . pratibhà÷abdàdastyarthe vatupratyayena niùpannaþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 4 . 32 .
     %<àgacchantã¤ca sàyantàü kumàrasacivo hañhàt .
     agrahãdatha sàpyenamavocat pratibhàvatã ..>%)

#<pratibhàhàniþ>#, strã, (pratibhàyà hàniþ .) buddhinà÷aþ . iti ÷abdamàlà ..

#<pratibhåþ>#, puü, (pratiråpaþ pratinidhirvà bhavatãti . prati + bhå + %<bhuvaþ saüj¤àntarayoþ .>% 3 . 2 . 179 . iti kvip . %<dhanikàdhamarõayorantare yastiùñhati vi÷vàsàrthaü sa pratibhåþ .>% iti siddhàntakaumudã ..) lagnakaþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 44 .. jàmin iti pàrasyabhàùà .. (yathà, pradyumnavijaye . 1 aïke .
     %<ya÷caikaþ pratibhåþ phaleùu kçtinàü yaj¤eùu yaj¤e÷varo vighnastomatamaþsamåhatapanaþ so'yaü svayaü ÷rãhariþ ..>%) tasya kartavyatvaü yathà -- sabhàpateþ kartavyamàha kàtyàyanaþ .
     %<atha cet pratibhårnàsti vàdayogyastu vàdinoþ .
     sa rakùito dinasyànte dadyàdbhçtyàya vetanam ..>% pratibhavati tatkàrye tadvadbhavatãti pratibhårlagnakaþ . vàdayogyaþ vivàdaphalasya sàdhitadhanàdidànasya daõóadànasya ca kùamaþ . vàdinoþ bhàùàvàdinaþ uttaravàdina÷ca . tathà ca yàj¤avalkyaþ .
     %<ubhayoþ pratibhårgràhyaþ samarthaþ kàryanirõaye .
     pratibhuvastvabhàve ca ràj¤à saüj¤apanaü tayoþ ..>% ràj¤à saüj¤apanaü daõóatulyàdhikaraõam . nirõayasya kàrye dhanàdidàne ràjadantàditvàt kàrya÷abdasya pårbanipàtaþ . bhçtyastadrakùako ràjaniyuktaþ . iti vyavahàratattvam ..

#<pratimaþ>#, tri, (pratimàtãti . prati + mà + %<àta÷copasarge .>% 3 . 1 . 136 . iti kaþ .) uttarapadasthe sadç÷avàcakaþ . yathà --
     %<syuruttarapade prakhyaþ prakàraþ pratimo nibhaþ ..>% iti hemacandraþ .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 40 . 13 .
     %<àyasaü hçdayaü nånaü ràmamàturasaü÷ayam .
     yaddevagarbhapratime vanaü yàti na bhidyate ..>%)

#<pratimà>#, strã, (pratimãyate iti . prati + mà + aï . ñàp .) anukçtiþ . gajadantasya vandhaþ . iti medinã . me, 48 .. (prativimbam . yathà, raghuþ . 7 . 64 .
     %<nimãlitànàmiva païkajànàü madhye sphurantaü pratimà÷a÷àïkam ..>% tathà ca kumàre . 7 . 36 .
     %<àtmànamàsaktagaõopanãte khaóge niùaktapratimaü dadar÷a ..>% pratimãyate anayeti karaõe aï .) mårtisadç÷amçcchilàdinirmitapratiråpakam . tatparyàyaþ . pratimànam 2 prativimbam 3 pratiyàtanà 4 praticchàyà 5 pratikçtiþ 6 arcà 7 pratinidhiþ 8 . ityamaraþ . 2 . 10 . 36 .. praticchandaþ 9 pratikàyaþ 10 pratiråpam 11 . iti hemacandraþ .. * .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 172 . 27 .
     %<giripçùñhe tu sà tasmin sthità svasitalocanà .
     vibhràjamànà ÷u÷ubhe pratimeva hiraõmayã ..>%) devapratimàghañanapramàõàdi yathà --
     %<viùõostàvat pravakùyàmi yàdçgråpaü pra÷asyate .
     ÷aïkhacakradharaü ÷àntaü padmahastaü gadàdharam ..
     chatràkàraü ÷irastasya kambugrãvaü ÷ubhekùaõam .
     tuïganàsaü ÷uktikarõaü pra÷àntorubhujakramam ..
     kvacidaùñabhujaü vidyàccaturbhujamathàpi và .
     dvibhujaü vàpi kartavyaü bhavaneùu purodhasà .. * ..>% deyamaùñabhujasyàsya yathàsthànaü nibodha me . khaógo gadà ÷araþ padmaü deyaü dakùiõato hareþ . dhanu÷ca kheñaka¤caiva ÷aïkhacakre ca vàmataþ .. * .. caturbhujasya vakùyàmi yathaivàyudhasaüsthitiþ . dakùiõena gadàü padmaü vàsudevasya kàrayet .. vàmataþ ÷aïkhacakre ca kartavye bhåtimicchatà . kçùõàvatàre tu gadà vàmahaste pra÷asyate .. yathecchayà ÷aïkhacakramupariùñàt prakalpayet . adhastàt pçthivã tasya kartavyà pàdamadhyataþ . dakùiõe praõataü tadvat garutmantaü nive÷ayet . vàmatastu bhavellakùmãþ padmahastà su÷obhanà . garutmànagrato vàpi saüsthàpyo bhåtimicchatà .. ÷rã÷ca puùñi÷ca kartavye pàr÷vayoþ padmasaüyute . toraõa¤copariùñàcca vidyàdharasamanvitam .. devadundubhisaüyuktaü gandharvamithunànvitam . patravallãsamopetaü siühavyàlasamanvitam . tathà kalpalatopetaü stuvadbhiramare÷varaiþ . evaüvidho bhavedbiùõustribhàgenàsya pãñhikà .. navatàlapramàõàstu devadànavakinnaràþ . ataþparaü pravakùyàmi mànonmànaü vi÷eùataþ .. * .. jàlàntarapraviùñànàü bhànånàü yadrajaþ sphuñam . tryasareõuþ sa vij¤eyo vàlàgrantairathàùñabhiþ .. tadaùñakena likhyà tu yåkà likhyàùñakairmatà . yavo yåkàùñakaü tadvadaùñabhistaistadaïgulam .. svakãyàïgulamànena mukhaü syàddvàda÷àïgulam . mukhamànena kartavyà sarvàvayavakalpanà .. * .. sauvarõã ràjatã vàpi tàmrã ratnamayã ÷ubhà . ÷ailadàrumayã vàpi lauhasãsamayã tathà .. rãtikà dhàtuyuktà và tàmrakàüsyamayã tathà . ÷ubhadàrumayã vàpi devatàrcà pra÷asyate .. * .. aïguùñhaparvàdàrabhya vitastiryàvadeva tu . gçheùu pratimà kàryà nàdhikà ÷asyate budhaiþ .. àùoóa÷àttu pràsàde kartavyà nàdhikà tataþ . madhyamena kaniùñhà tu kàryà vittànusàrataþ .. dvàrocchràyasya yanmànamaùñadhà tantu kàrayet . bhàgadvayena pratimà tribhàgãkçtya tat punaþ .. pãñhikà bhàgataþ kàryà nàtinãcà na cocchrità . pratimàmukhamànena nava bhàgàn prakalpayet .. caturaïgulà bhavedgrãvà bhàgena hçdayaü punaþ . nàbhistasmàdadhaþ kàryà bhàgenaikena ÷obhità .. nimnatve vistaratve ca aïgulaü parikãrtitam .. nàbheradhastathà meóhraü bhàgenaikena kalpayet . tribhàgamàyatàvårå jànunã caturaïgule .. jaïghe dvibhàge vikhyàte pàdau tu caturaïgulau . caturda÷àïgulastadvanmaulirasya prakãrtitaþ .. årdhamànamidaü proktaü pçthutva¤ca nibodhata . sarvàvayavamàneùu vistaraü ÷çõuta dvijàþ .. * .. caturaïgulaü lalàñaü syàdårdhvaü nàsà tathaiva ca . dviraïgulaü hanu j¤eyamoùñha÷càïgulasammitaþ .. aùñàïgulaü lalàñantu tàvanmàtre bhruvau mate . ardhàïgulà bhruvorlekhà madhye dhanurivànatà .. unnatàgrà bhavet pàr÷ve ÷lakùõà tãkùõà pra÷asyate . akùiõã dvyaïgulàyami tadardha¤caiva vistare .. unnatodaramadhye tu raktànte ÷ubhalakùaõe . tàrakà ca tribhàgena dçùñiþ syàt pa¤cabhàgikã .. dbiraïgulaü bhruvormadhyaü nàsàmålamathàïgulam . nàsàgravistaraü tadvat puñadvayamathànatam .. nàsàpuñavilaü tadvadardhàïgulamudàhçtam . kapole dvyaïgule tadvat karõamålàdvinirgate .. hanvagramaõóalaü tadvadvistàro dbyaïgulo bhavet . ardhàïgulà bhruvo ràjã mçõàlasadç÷ã samà .. ardhàïgulaþ samastadvaduttaroùñhastu vistare . niùpàvasadç÷aü tadvannàsàpuñadalambhavet .. sçkkaõã jyotistulye ca karõamålàt ùaóaïgule . karõau tu bhråsamau j¤eyàvårdhvantu caturaïgulau .. dvyaïgulau karõapà÷au tu màtràmekàntu vistçtau . karõayorupariùñàcca mastakaü dvàda÷àïgulam . lalàñaü pçùñhato'rdhena proktamaùñàda÷àïgulam . ùañtriü÷adaïgula÷càsya pariõàhaþ ÷irogataþ .. sake÷anicaya÷càsya dvicatvàriü÷adaïgulaþ . ke÷àntàddhanuke tadvadaïgulàni tu ùoóa÷a .. grãvàmadhyaparãõàha÷caturviü÷atiraïgulaþ . aùñàïgulà bhavedgrãvà pçthutvena vi÷iùyate .. stanagrãvàntaraü proktamekatàlaü svayambhuvà . stanayorantaraü tadbaddvàda÷àïgulamiùyate .. stanayormaõóalaü tadvaddvyaïgulaü parikãrtitam . cåcuke maõóalasyàntaryavamàtre ubhe smçte .. dvitàla¤càpi vistàràdvakùaþsthalamudàhçtam . kakùe ùaóaïgule prokte bàhumålastanàntare .. caturda÷àïgulau pàdàvaïguùñhastu triraïgulaþ . pa¤càïgulaparãõàhamaïguùñhàgraü tathonnatam .. aïguùñhakasamà tadvadàyàme syàt prade÷inã . tasyàþ ùoóa÷abhàgena hãyate madhyamàïgulã .. anàmikàùñabhàgena kaniùñhà càpi hãyate . parvatrayeõa càïgulyo gulphau dvyaïguùñhakau matau .. pàrùõirdvyaïgulamàtrà tu kalayoccà prakãrtità . dviparvàïguùñhakaþ proktaþ parãõàha÷ca dvyaïgulaþ .. prade÷inãparãõàhastryaïgulaþ samudàhçtaþ . anyàsàmaùñabhàgena hãyate krama÷o dvijàþ .. aïgulenocchrayaþ kàryaþ aïguùñhasya vi÷eùataþ . tadardhena tu ÷eùàõàmaïgulãnàntathocchrayaþ .. jaïghàgre pariõàhastu aïgulàni caturda÷a . jaïghàmadhye parãõàhastathaivàùñàda÷àïgulaþ .. jànumadhye parãõàha ekaviü÷atiraïgulaþ . jànåcchràyo'ïgulaþ prokto maõóalaü tryaïgulaü punaþ .. årumadhye parãõàha÷càùñàviü÷atikàïgulaþ . ekatriü÷opariùñàcca vçùaõau tryaïgulau punaþ .. tryaïgula¤ca tathà meóhraü parãõàhe ùaóaïgulam . maõibandhodayàü vidyàt ke÷arekhàü tathaiva ca .. maõikoùaparãõàha÷caturaïgula iùyate . vistàreõa bhavettadvat kañiraùñàda÷àïgulà . dvàviü÷atistathà strãõàü stanau ca dvàda÷àïgulau .. nàbhimadhye parãõàho dvicatvàriü÷adaïgulaþ . purataþ pa¤capa¤cà÷at kañyà÷caiva tu veùñanam .. kakùayorupariùñàttu skandhau proktau ùaóaïgulau . aùñàïgulà¤ca vistàre grãvà¤caiva tu nirdi÷et .. parãõàhe tathà grãvàü kalà dvàda÷a nirdi÷et . àyàmo bhujayostadvaddvicatvàriü÷adaïgulaþ .. kàryantu bàhu÷ikharaü pramàõe ùoóa÷àïgulam . årdhvaü yadbàhuparvàntaü vidyàdaùñàda÷àïgulam .. tathaikàïgulahãnantu dvitãyaü parvamucyate . bàhumadhye parãõàho bhavedaùñàda÷àïgulaþ .. ùoóa÷oktaþ prabàhustu ùañkalograkaro mataþ . saptàïgulaü karatalaü pa¤camadhyàïgulã matà .. anàmikà madhyamàyàþ saptabhàgena hãyate . tasyàstu pa¤cabhàgena kaniùñhà parihãyate .. madhyamàyàstu hãnà vai pa¤cabhàgena tarjanã . aïguùñhatarjanãmålàdadhaþ proktastu tatsamaþ .. aïguùñhapariõàhastu vij¤eya÷caturaïgulaþ . ÷eùàõàmaïgulãnàntu bhàgo bhàgena hãyate .. madhyamàmadhyaparvantu aïguladvayamàyatam . yavo yavastu sarvàsàü tasyàü tasyàü prahãyate .. aïguùñhaparvamadhyantu tarjanyà sadç÷aü bhavet . yavadvayàdhikaü tadvadagraparvamudàhçtam .. parvàrdhena nakhàn vidyàdaïgalãùu samantataþ . snigdhaü ÷lakùõaü prakurvãta ãùadraktaü tathàgrajam .. nimnapçùñaü bhavenmadhye pàr÷vataþ kalayocchritam . tathaiva ke÷aparyantaþ skandhopari da÷àïgulaþ .. striyaþ kàryàstu tadvij¤aistanorujaghanàdhikàþ . caturda÷àïgalàyàmamudaraü tàsu nirdi÷et .. nànàbharaõasampannàþ ki¤cit÷lakùõabhujàstataþ . ki¤ciddãrghaü bhavedbaktramalakàvaliruttamà .. nàsà grãvà lalàña¤ca nirdiùñà÷caturaïgulàþ . ardhàrdhàïgulivistàraþ ÷asyate'dharapallavaþ .. adhikaü netrayugmantu caturbhàgena nirdi÷et . grãvàbali÷ca kartavyà ki¤cidardhàïgulocchrayà .. evaü nàrãùu sarvàsu devànàü pratimàsu ca . navatàlamidaü proktaü lakùaõaü pàpanà÷anam .. * .. ataþ paraü pravakùyàmi devàkàràn vi÷eùataþ . da÷atàlaþ smçto ràmo balirvairocanistathà .. varàho narasiüha÷ca saptatàla÷ca vàmanaþ . matsyakårmau tu nirdiùñau yathà÷obhaü svayambhuvà .. ataþ paraü pravakùyàmi rudràdyàkàramuttamam . àpãnorubhujaskandhastaptakà¤canasaprabhaþ .. ÷uklàrkara÷misaüghàtacandràïkitajaño vibhuþ . jañàsukuñadhàrã ca dviraùñavatsaràkçtiþ .. bàhuvàraõahastàbho vçttajaïghorumaõóalaþ . årdhake÷astu kartavyo dãrghàyatavilocanaþ .. vyàghracarmaparãdhànaþ kañisåtratrayànvitaþ . hàrakeyårasampanno bhujaïgàbharaõastathà .. bàhava÷càpi kartavyà nànàbharaõabhåùitàþ . pãnorugaõóaphalakaþ kuõóalàbhyàmalaïkçtaþ .. àjànulambabàhu÷ca saumyamårtiþ su÷obhanaþ . kheñakaü vàmahaste tu khaóga¤caiùa tu dakùiõe .. ÷aktiü daõóaü tri÷åla¤ca dakùiõe tu nive÷ayet . kapàlaü vàmapàr÷ve tu nàgaü khaññàïgameva ca .. eka÷ca varado hastastathàkùavalayo'paraþ . vai÷àkhantànakaü kçtvà nçtyàbhinayasaüsthitaþ .. nçtye da÷abhujaþ kàryo gajàsuravadhe tathà . tathà tripuradàhe ca bàhavaþ ùoóa÷aiva tu .. ÷aïkha¤cakraü gadà ÷àrïgaü ghaõñà tatràdhikà bhavet . tathà dhanuþ pinàka¤ca ÷aro viùõumayastathà .. caturbhujo'ùñabàhurvà j¤ànayoge÷varo mataþ . tãkùõanàsàgrada÷anaþ karàlavadano mahàn .. bhairavaþ ÷asyate loke pratyàyatanasaüsthitaþ . na målàyatane kàryo bhairavastu bhayaïkaraþ .. nàrasiüho varàho và tathànye'pi bhayaïkaràþ . na hãnà nàdhikàïgà ca kartavyà devatà kvacit .. svàminaü ghàtayennyånà karàlavadanà tathà . adhikà ÷ilpinaü hanyàt kç÷à caivàrthanà÷inã .. kç÷odarã tu durbhikùaü nirmàüsà dhananà÷inã . vakranàsà tu duþkhàya saükùiptàïgã bhayaïkarã .. cipiñà duþkha÷okàya anetrà netranà÷inã . duþkhadà hãnavaktrà tu pàõipàdakç÷à tathà .. hãnàïgà hãnajaïghà ca bhramonmàdakarã nçõàm . vakravaktrà ca ràjànaü kañihãnà ca yà bhavet .. pàõipàdavihãnàyàü jàyate marako mahàn . jaïghàjànuvihãnà ca ÷atrukalyàõakàriõã .. puttramitravinà÷àya hãnà vakùaþsthalaistu yà . sampårõàvayavà yà tu àyurlakùmãpradà sadà . evaü lakùaõamàsàdya kartavyaþ parame÷varaþ .. * .. ståyamànaþ suraiþ sarvaiþ samantàddar÷ayedbhavam . ÷akreõa nandinà caiva mahàkàlena ÷aïkaram .. praõatà lokapàlà÷ca pàr÷ve tu gaõanàyakàþ . nçtyadbhçïgiriñi÷caiva bhåtavetàlasaüvçtaþ . sarve hçùñà÷ca kartavyàþ stuvantaþ parame÷varam .. gandharvavidyàdharakinnaràõàmathàpsaroguhyakanàyakànàm . gaõairanekaiþ ÷ata÷o mahendramunipravãrairabhinandyamànam .. dhçtàkùasåtraiþ ÷ata÷aþ prabàlapuùpopahàrapracayaü dadadbhiþ . saüståyamànaü bhagavantamãóyaü netratrayeõàmaramartyapåjyam .. * .. såta uvàca . adhunà saüpravakùyàmi ardhanàrã÷varaü param . ardhena devadevasya nàrãråpaü su÷obhanam .. ã÷àrdhe tu jañàbhàro bàlendukalayà yutaþ . umàrdhe tu pradàtavyau sãmantatilakàvubhau .. vàsukiü dakùiõe karõe vàme kuõóalamàdi÷et . bàlikà copariùñàttu kapàlaü dakùiõe kare .. tri÷ålaü vàpi kartavyaü devadevasya ÷ålinaþ . vàmato darpaõaü dadyàdutpalaü và vi÷eùataþ .. vàmabàhu÷ca kartavyaþ keyårabalayànvitaþ . upavãta¤ca kartavyaü maõimuktàmayantathà .. stanabhàramathàrdhe tu vàme pãnaü prakalpayet . hàràrdhamujjvalaü kuryàt ÷roõyardhantu tathaiva ca .. liïgàrdhamårdhvaü kartavyaü vyàghràjinakçtàmbaram . vàme lambaparãdhànaü kañisåtratrayànvitam .. nànàratnasamopetaü dakùiõaü bhujagànvitam . devasya dakùiõaü pàdaü padmoparisamàsthitam .. ki¤cidårdhvantathà vàmaü bhåùitaü nåpureõa ca . ratnairvibhåùitàn kuryàdaïgulãùvaïgulãyakàn .. sàlaktakaü tathà pàdaü pàrvatyà dar÷ayet sadà . ardhanàrã÷varasyedaü råpamasminnudàhçtam .. * .. umàmahe÷varasyàpi lakùaõaü ÷çõuta dvijàþ . saüsthànantu tayorvakùye lãlàlalitavibhramam .. caturbhujaü dvibàhuü và jañàbhàrendubhåùitam . locanatrayasaüyuktamumaikaskandhapàõinam .. dakùiõenolvaõaü ÷ålaü vàmaü kucabharaü karam . dvãpicarmaparãdhànaü nànàratnopa÷obhitam .. supratiùñhaü suve÷a¤ca tathàrdhenduhutà÷anam . vàme tu saüsthità devã tasyorau bàhugåhità .. ÷irobhåùaõasaüyuktairalakairlalitànanà . sabàlikà karõavatã lalàñatilakojjvalà .. maõikuõóalasaüyuktà karõikàbharaõà kvacit . hàrakeyårabahulà haravaktràvalokinã .. vàmàü÷aü devadevasya spç÷antã lãlayà kvacit . dakùiõantu bahiþ kçtvà bàhuü dakùiõato'thavà .. skandhe và dakùiõe kukùau spç÷atyaïgulijaiþ kvacit . vàme ca darpaõaü dadyàdutpalaü và su÷obhanam .. kañisåtratraya¤caiva nitambe syàt pralambakam . jayà ca vijayà caiva kàrtikeyavinàyakau .. pàr÷vayordar÷ayettatra satoraõamaguhyakam . màlàvidyàdharàüstatra bãõàvànapsarogaõaþ . etadråpamume÷asya kartavyaü bhåtimicchatà .. * .. ÷ivanàràyaõaü vakùye sarvapàpapraõà÷anam . vàmàrdhe màdhavaü kuryàddakùiõe ÷ålapàõinam .. bàhudvaya¤ca kçùõasya maõikeyårabhåùitam . ÷aïkhacakradharaü ÷àntamàraktàïgulivibhramam .. cakrasthàne gadà¤càpi pàõau dadyàdadhastale . ÷aïkha¤caivetare dadyàdbhåtyarthaü bhåùaõojjvalam .. pãtavastraparãdhànaü caraõaü maõibhåùitam . dakùiõàrdhe jañàbhàramardhendukçtalakùaõam .. bhujaïgahàravalayaü varadaü dakùiõaü karam . dvitãya¤càpi kurvãta tri÷ålavaraghàriõam .. vyàlopavãtasaüyuktaü kañyardhaü kçttivàsasam . maõiratnai÷ca saüyuktapàdaü nàgavibhåùitam . ÷ivanàràyasyaivaü kalpayedråpamuttamam .. * .. mahàvaràhaü vakùyàmi padmahastaü gadàdharam . tãkùõadaüùñràgraghoràsyaü medinãvàmakurparam .. daüùñràgreõoddhçtàü dàntàü dharaõãmutpalànvitàm vismayotphullanayanàmupariùñàt prakalpayet .. dakùiõaü kañisaüsthantu karantasya prakalpayet . kårmopari tathà pàdamekaü nàgendramårdhani . saüståyamànaü loke÷aiþ samantàt parikalpayet .. * .. nàrasiüha¤ca kartavyaü bhujàùñakasamanvitam . raudrasiühàsanaü tadvadvidàritamukhekùaõam .. stabdhapãna÷añàkãrõaü dàrayantaü diteþ sutam . vinirgatàntrajàla¤ca dànavaü parikalpayet .. vamantaü rudhirodgàraü bhrukuñãkuñilekùaõam . yudhyamàna¤ca kartavyaü kvacit karaõabandhanaiþ .. pari÷ràntena daityena tarjyamànaü muhurmuhuþ . daityaü pradar÷ayettatra khaógakheñakadhàriõam . ståyamànaü tathà viùõuü dar÷ayedamaràdhipaiþ .. * .. tathà trivikramaü vakùye brahmàõóàkramaõolvaõam . vàmapàr÷ve tathà ràhumupariùñàt prakalpayet .. aghastàdvàmanaü tàvat kalpayet sakamaõóalum . dakùiõe chatrikàü vidyànmukhaü dãnaü pradar÷ayet . bhçïgàradhàriõaü tadvadbalintasyaiva pàr÷vataþ .. bandhana¤càpi kurvantaü garuóantasya dar÷ayet .. * .. matsyaråpaü tathà màtsyaü kaurmaü kårmàkçtiü nyaset . evaü råpastu bhagavàn kàryo nàràyaõo hariþ .. * .. brahmà kamaõóaludharaþ kartavyaþ sa caturmukhaþ .. haüsàråóhaþ kvacit kàryaþ kvacicca kamalàsanaþ . varõena padmagarbhàbha÷caturbàhuþ ÷ubhekùaõaþ .. kamaõóaluü vàmakare srucaü haste ca dakùiõe . vàme daõóadharaü tadvat sruca¤càpi pradar÷ayet .. munibhirdevagandharvaiþ ståyamànaü samantataþ . kurvàõamiva lokàüstrãn ÷uklàmbaradharaü vibhum .. mçgacarmadhara¤càpi divyayaj¤opavãtinam . àjyasthàlãü nyaset pàr÷ve vedàü÷ca caturaþ punaþ .. vàmapàr÷ve tu sàvitrã dakùiõe ca sarasvatã . agre ca çùayastadvat kàryàþ paitàmahe pade .. * .. kàrtikeyaü pravakùyàmi taruõàdityasannibham . kamalodaravarõàbhaü sukumàraü kumàrakam .. geõóukai÷cãrakairyuktaü mayåravaravàhanam . sthànãyakheñanagare bhujàn dvàda÷a kalpayet .. caturbhujaþ karvañe syàdvane gràme dvibàhukaþ .. ÷aktiþ pà÷astathà khaógaþ ÷araþ ÷ålantathaiva ca . varada÷caiva hastaþ syàdathavàbhayado bhavet .. ete dakùiõato j¤eyàþ keyårakañakojjvalàþ . dhanuþ patàkà muùñi÷ca tarjanã ca prasàrità .. kheñakaü tàmracåóa÷ca vàmahaste pra÷asyate . dvibhujasya kare ÷aktirvàme syàt kukkuño'pare .. caturbhuje ÷aktipà÷au vàmato dakùiõe tvasiþ . varado'bhayado vàpi dakùiõaþ syàt turãyakaþ .. * .. vinàyakaü pravakùyàmi gajavaktraü trilocanam . lambodaraü caturbàhuü vyàlayaj¤opavãtinam .. svastikarõaü bçhacchuõóamekadaüùñraü pçthådaram . svaü dantaü dakùiõakare utpala¤ca tathàpare .. laóóåkaü para÷u¤caiva vàmataþ parikalpayet . bçhatsaükùiptagamanaü pãnaskandhàïghripàõinam . yuktaü buddhikubuddhibhyàmadhastànmåùikànvitam .. * .. kàtyàyanyàþ pravakùyàmi råpaü da÷abhujantathà . trayàõàmapi devànàmanukàrànukàriõãm .. jañàjåñasamàyuktàmardhendukçta÷ekharàm . locanatrayasaüyuktàü pårõendusadç÷ànanàm .. atasãpuùpavarõàbhàü supratiùñhàü sulocanàm . navayauvanasampannàü sarvàbharaõabhåùitàm .. sucàruda÷anàü tadvat pãnonnatapayodharàm . tribhaïgasthànasaüsthànàü mahiùàsuramardinãm .. tri÷ålaü dakùiõe dadyàt khaóga¤cakrantathaiva ca . tãkùõabàõaü tathà ÷aktiü dakùiõe sannive÷ayet .. kheñakaü pårõacàpa¤ca pà÷amaïku÷ameva ca . ghaõñàü và para÷uü vàpi vàmataþ sannive÷ayet .. adhastànmahiùaü tadvadvi÷iraüskaü pradar÷ayet . ÷ira÷chedodbhavaü tadvaddànavaü khaógapàõinam .. hçdi ÷ålen nirbhinnaü niryadantravibhåùitam . raktaraktãkçtàïga¤ca raktaviùphuritekùaõam .. veùñitaü nàgapà÷ena bhrukuñãbhãùaõànanam . sapà÷avàmahastena dhçtake÷a¤ca durgayà .. vamadrudhiravaktra¤ca devyàþ siühaü pradar÷ayet . devyàstu dakùiõaü pàdaü samaü siühoparisthitam .. ki¤cidårdhvaü tathà vàmamaïguùñhaü mahiùopari . ståyasàna¤ca tadråpamamaraiþ sannive÷ayet .. * .. idànãü suraràjasya råpaü vakùye vi÷eùataþ . sahasranayanaü devaü mattavàraõasaüsthitam .. pçthåruvakùovadanaü siühaskandhaü mahàbhujam . kirãñakuõóaladharaü pãvarorubhujekùaõam .. vajropaladharaü tadvannànàbharaõabhåùitam . påjitaü devagandharvairapsarogaõasaüstutam .. chatracàmaraghàriõyau striyau pàr÷vetu kàrayet . siühàsanagataü vàpi gandharvagaõasaüyutam .. indràõãü vàmatastasya kuryàdutpaladhàriõãm .. såta uvàca . prabhàkarasya pratimàmidànãü ÷çõuta dvijàþ . rathasthaü kàrayeddevaü padmahastaü sulocanam .. saptà÷va¤caikacakra¤ca rathantasya prakalpayet . mukuñena vicitreõa padmagarbhasamaprabham .. nànàbharaõabhåùàóhyaü bhujàbhyàü dhçtapuskaram . skandhasthe puùkare te tu lãlayaiva dhçte sadà .. colakacchannavapuùaü kvaciccitreùu dar÷ayet . vastrayugmasamopetaü caraõau tejasàvçtau .. pratãhàrau ca kartavyau pàr÷vayordaõóapiïgalau . kartavyau khaógahastau ca pàr÷vayoþ puruùàvubhau .. lekhanãkçtahasta¤ca pàr÷ve dhàtàramavyayam . nànàdevagaõairyuktamevaü kuryàddivàkaram .. aruõaþ sàrathistasya padminãpatrasannibhaþ . a÷vau ca balisugrãvàvantasthau tasya pàr÷vayoþ .. bhujaïgara÷mibhirbaddhàþ saptà÷và ra÷misaüyutàþ . padmasthaü và hayasthaü và padmahastaü prakalpayet .. * .. agnestu lakùaõaü vakùye sarvakàmaphalapradam . dãptaü suvarõavapuùamardhacandràsanasthitam .. bàlàrkasadç÷antasya vasana¤càpi dar÷ayet . yaj¤opavãtinaü devaü lambakårcadharantathà .. kamaõóaluü vàmakare dakùiõe tvakùasåtrakam . jvàlàvitànasaü yuktamajavàhanamujjvalam . kuõóastha¤càpi kurvãta mårdhni sapta÷ikhànvitam .. * tathà yamaü pravakùyàmi daõóapà÷adharaü vibhum . mahàmahiùamàråóhaü kçùõà¤janacayopamam .. siühàsanagata¤càpi dãptàgnisamalocanam . mahiùaü citragupta¤ca karàlàn kiïkaràüstathà .. samantàddar÷ayettasya saumyàsaumyàüstathà suràn .. ràkùasendraü tathà vakùye lokapàla¤ca nairç tam . naràråóhaü mahàkàyaü rakùobhirbahubhirvçtam .. khaógahastaü mahànãlaü kajjalàcalasannibham . narayuktavimànasthaü pãtàmbaravibhåùitam .. * .. varuõa¤ca pravakùyàmi pà÷ahastaü mahàbalam . ÷aïkhasphañikavarõàbhaü hàrakeyårasaüvçtam .. mçgàdhiråóhaü varadaü patàkàdhvajasaüyutam . bhåùaõàvagataü ÷àntaü kirãñavaradhàriõam .. * .. vàyuråpaü pravakùyàmi dhåmra¤ca mçgavàhanam . citràmbaradharaü ÷àntaü yuvànaü ku¤citabhruvam . mçgàdhiråóhaü varadaü patàkàdhvajasaüyutam .. * .. kuvera¤ca pravakùyàmi kuõóalàbhyàmalaïkçtam . hàrakeyåraracitaü sitàmbaradharaü sadà .. gadàdhara¤ca kartavyaü varadaü mukuñànvitam . narayuktavimànasthaü meùasthaü vàpi kàrayet .. varkhena pãtavarõena guhyakaiþ parivàritam . mahodaraü mahàkàyaü çddhyaùñakasamanvitam .. guhyakairbahubhiryuktaü dhanavyagrakaraistathà .. * .. tathaive÷aü pravakùyàmi dhavalaü dhavalekùaõam . tri÷ålapàõinaü devaü tryakùaü vçùagataü vibhum .. * .. màtéõàü lakùaõaü vakùye yathàvadanupårba÷aþ . brahmàõã brahmasadç÷ã caturvaktrà caturbhujà . haüsàdhiråóhà kartavyà sàkùasåtrakamaõóaluþ .. * .. mahe÷varasya råpeõa tathà màhe÷varã matà . jañàmukuñasaüyuktà vçùasthà candra÷ekharà . kapàla÷ålakhañvàïgavaradàtha caturbhujà .. * .. kumàraråpà kaumàrã mayåravaravàhanà . raktavastradharà tadvacchåla÷aktidharà tathà .. hàrakeyårasampannà kçkavàkudharà tathà .. * .. vaiùõavã viùõusadç÷ã garutmati samàsthità . caturbàhu÷ca varadà ÷aïkhacakragadàdharà . siühàsanagatà vàpi bàlakena samanvità .. * .. vàràhã¤ca pravakùyàmi mahiùoparisaüsthitàm . varàhasadç÷ãü devãü ghaõñàcàmaradhàriõãm . gadàcakradharàntadvaddànavendravinà÷inãm .. * .. indràõãmindrasadç÷ãü vajra÷ålagadàgharàm . gajàsanagatàndevãü locanairbahubhirvçtàm . taptakà¤canabarõàbhàü sarvàbharaõabhåùitàm .. * .. tãkùõakhaógadharàntadvadvakùye yogã÷varãmimàm . dãrghajihvàmårdhvake÷ãmasthikhaõóai÷ca maõóitàm . daüùñràkaràlavadanàü kuryàccaiva kç÷odarãm .. * .. kapàlamàlinãü devãü muõóamàlàvibhåùitàm . kapàlaü vàmahaste tu màüsa÷oõitapåritam .. sake÷antu ÷iro nyasya ÷astrikà dakùiõe tathà . gçdhrasthà vàyasasthà và nirmàüsà vigatodarã . karàlavadanà tadvat kartavyà sà trilocanà .. * .. càmuõóà baddhaghaõñà ca dbãpicarmadharà ÷ivà . digvàsà kàlikà tadvadràsabhasthà kapàlinã .. suraktapuùpàbharaõà vardhanã dhvajasaüyutà . vinàyaka¤ca kurvãta màtéõàmantike sadà .. vãre÷vara÷ca bhagavàn vçùàråóho jañàdharaþ . vãõàhastastri÷ålã ca màtéõàmagrato bhavet .. * .. ÷riyandevãü pravakùyàmi nave vayasi saüsthitàm . suyauvanàü pãnagaõóàü raktoùñhãü ku¤citabhruvam .. pãnonnatastanatañàü maõikuõóaladhàriõãm . sumaõóalaü mukhaü tasyàþ ÷iraþ sãmantabhåùitam .. padmasvastika÷aïkhairvà bhåùitàü kuntalàlakaiþ . ka¤cukàbaddhagàtrau ca hàrabhåùau payodharau .. nàgahastopamau bàhå keyårakañakojjvalau . padmaü haste ca dàtavyaü ÷rãphalaü dakùiõe kare .. mekhalàbharaõàntadbattaptakà¤canasuprabhàm . nànàbharaõasampannàü ÷obhanàmbaradhàriõãm . pàr÷ve tasyàþ striyaþ kàryà÷càmaravyagrapàõayaþ padmàsanopaviùñàntu padmasiühàsanasthitàm .. karibhyàü snàpyamànà sà bhçïgàràbhyàmaneka÷aþ . pratipàlayantau kariõau bhçïgàràbhyàü tathàparau .. ståyamànà ca loke÷aistathà gandharvaguhyakaiþ .. * .. tathaiva yakùiõã kàryà siddhàsuraniùevità . pàr÷vayoþ kalasau tasyàstoraõe devadànavàþ .. nàgà÷caiva tu kartavyàþ khaógakheñakadhàriõaþ . adhastàtprakçtisteùàü nàbherårdha¤ca pauruùã .. phaõà÷ca mårdhi kartavyà dbijihvà bahavaþ samàþ . pi÷àcà ràkùasà÷caiva bhåtavetàlajàtayaþ .. nirmàüsà÷caiva te sarve raudrà vikçtaråpiõaþ . kùetrapàla÷ca phartavyo jañilo vikçtànanaþ .. digvàsà jañilastadbat ÷vagomàyuniùevitaþ . kapàlaü vàmahaste tu ÷iraþ ke÷asamàvçtam . dakùiõe ÷astrikàü dadyàdasurakùayakàriõãm .. * .. athàtaþ saüpravakùyàmi dvibhujaü kusumàyudham . pàr÷ve cà÷vamukhaü tasya makaradhvajasaüyutam .. dakùiõe puùpabàõa¤ca vàme puùpamayaü dhanuþ . prãtiþ syàddakùiõe tasya bhojanopaskarànvità .. ratistu vàmapàr÷ve ca ÷ayanopaskarànvità . paña÷ca pañaha÷caiva kharaþ kàmàturastathà .. pàr÷vato jalavàpã ca vanaü nandanameva ca . su÷obhana÷ca kartavyo bhagavàn kusumàyudhaþ .. saüsthànamãùadraktaü syàdvismayaü vi÷vanetrakam . etadudde÷ataþ proktaü pratiümàlakùaõaü mayà .. vistareõa na ÷aknoti bçhaspatirapi dvijàþ .. iti matsyapuràõe devàrcànukãrtane pratimàlakùaõaü nàma 232 . 233 . 234 . 235 adhyàyàþ .. * .. sà dbividhà . sthàpanaråpà svayaü vyaktaråpà ca . yathà -- ÷rãsadà÷iva uvàca .
     %<÷çõu devi ! pravakùyàmi tadaü÷àvasathaü hareþ .
     sthàpana¤ca svayaü vyaktaü dvividhaü tat prakãrtitam ..
     ÷ilàmçddàrulauhàdyaiþ kçtvà pratikçtiü hareþ .
     ÷rautasmàrtàgamaiþ proktà kriyàsaüsthàpanà hi tata ..
     tatsthàpanamiti proktaü svayaü vyaktaü hi me ÷çõu .
     yasmiüstu nihito viùõuþ svayameva nçõàü bhuvi ..
     pàùàõadàrvoràtme÷aþ svayaü vyaktaü hi tat smçtam .
     svayaü vyakte sthàpane và påjayenmadhusådanam ..
     devatànàü maharùãõàmarcanàrthaü sanàtanaþ .
     svayameva jagannàthaþ sànnidhyaü yàti ke÷avaþ ..
     yasya yadvigrahe bhàgyaü tadevàvirabhådbhuvi .
     tadeva påjayennityantasminneva ramet sadà ..
     ÷riyo'ïka÷àyã deve÷o vidherarcyaþ ÷ubhànane ! .
     sa evekùvàkunàthànàü tapasàvirabhådbhuvi ..
     mayàpi kà÷yàü saüpåjyo màdhavaþ kaluùàpahaþ .
     dakùiõodadhitãre tu nãlàdrau puruùottame ..
     dàruråpã jagannàtho brahmaõà sthàpitaþ svayam .
     sa eva påjyaþ sarveùàü lokànàü svalu pàrvati ! ..
     naranàràyaõaþ sàkùàt påjyo vadarikà÷rame .
     gadàdharo gayàyàntu prayàge màdhavastathà ..
     màdhavo vidhivat påjyo gaïgàsàgarasaïgame .
     kapàlamocane tãrthe kaliïge'rcyo haristathà ..
     viùõu÷ca bahiraïge tu bhãmamårtiþ ÷ive yataþ .
     dvàrakàyàü vàsudevaþ kurukùetre raõe÷varaþ ..
     nàràyaõo vyaïkañàdrau påjyo nityaü sanàtanaþ .
     svayaü ÷rãbhagavàn kçùõo dhàmni vçndàvane ÷ubhe ..
     govindaþ ke÷avo nandaya÷odànandano vibhuþ .
     påjyo madanagopàlagovardhanadharàdikaþ ..
     catura÷ãtike kro÷e brahmàõóàtãtake ÷ive ! .
     kalindanandinãtãre mahàpralayavarjite ..
     sadaiva kàrùõairabhyarcyaþ ÷rãgopãjanavallabhaþ .
     yatra yatra harerarcà svayaü vyaktà ÷ubhànane ! ..
     sthànaü tãrthaü tathà kùetraü yaj¤adànamahotsavam .
     saükãrtanaü sarvabhaktistathà kàrùõàdikaü janam ..
     kàyena manasà vàcà bhaktyà devi ! punaþ punaþ .
     tatra tatra samàgamya rame'haü saüvyavasthitaþ ..
     nàùñàïgayogajaü j¤ànamarcàyàü vindate nçõàm .
     cakùuùorviùayaü pràpya dadàti phalamãpsitam ..
     sarvàvasthàsu saurabhyamarcàyàü labhate naraþ .
     aïgànàmapi sànnidhyaü sarvadà pçthivãtale ..
     jambudvãpe mahàpuõye varùe vai bhàrate ÷ubhe .
     arcàyàü sannidhirviùõornetareùu kadàcana ..
     tasmàdvai bhàrataü varùaü munibhistrida÷airapi .
     sevitaü satataü sumru ! tapoyaj¤akriyàdibhiþ ..
     bhàrate'smin mahàvarùe nityaü sannihito hariþ .
     indradyumne tathà kaurme siühàdrau vadarãvane ..
     kà÷yàü prayàge some ca ÷àlagràmàcale tathà .
     nàràyaõàcale some varàhe vàmanà÷rame .
     evamàdyàþ svayaü vyaktàþ sarvakàmaphalapradàþ ..
     svayameva hi sànnidhyaü yasmin yàti janàrdanaþ .
     tasminneva svayaü vyaktaü vasanti munayaþ ÷ubhàþ ..
     mahàbhàgavata÷reùñho vidhinà sthàpya ke÷avam .
     mantreõa kuryàt sànnidhyaü sthàpanaü tadvi÷iùyate ..
     na tu ÷àktàdibhiþ kàryaü mukundasthàpanàdikam .
     ÷rãharerarcanaü karma yàtrotsavamathàdhvaram ..
     yatki¤cidvaiùõavaiþ kàryamaparaü mandiràdikam .
     dhruvaü viùõurna gçhõàti kçtametadbahirmukhaiþ ..>% iti pàdmottarakhaõóe 73 adhyàyaþ .. * .. bhagavatyàþ pratimàràdhanavidhiryathà -- brahmovàca .
     %<÷çõu tasyàþ suràdhyakùa ! àràdhanavidhiü param .
     yathà sà toùità pårbaü ÷aïkaràdyaiþ phalepsubhiþ ..
     karmayaj¤ena deve÷a ! tathà tvamapi påjaya ..
     ÷ambhuþ påjayate devãü mantra÷aktimayãü ÷ubhàm .
     akùamàlàkaro nityaü tenàsau vibhurã÷varaþ ..
     ahaü ÷ailamayãü devãü yajàmi surasattama ! .
     tena brahmatvamevedaü mayà pràptaü sudurlabham ..
     indranãlamayãü devãü viùõurarcayate sadà .
     viùõutvaü pràptavàüstena adbhutaikaü sanàtanam ..
     devãü hemamayãü kàntàü dhanado'rcayate sadà .
     tenàsau dhanado devo dhane÷atvamavàptavàn ..
     vi÷vedevà mahàtmàno raupyàü devãü manoharàm .
     yajanti vidhivadbhaktyà tena vi÷vatvamàpnuyuþ ..
     vàyuþ påjayate bhaktyà devãü pittalasambhavàm .
     vàyutvaü tena tat pràptamanaupamyaü guõàvaham ..
     vasavaþ kàüsikàü devãü påjayante vidhànataþ .
     pràpnavanto mahàtmàno vasutvaü sumahodayam ..
     a÷vinau pàrthivãü devãü påjayantau vidhànataþ .
     tena tàva÷vinau devau divyadehaü gatàvubhau ..
     sphàñikàü ÷obhanàü devãü varuõo'rcayate sadà .
     varuõatvaü hi saüpràptaü tena çddhyà samanvitam ..
     devãmannamayãü puõyàmagniryajati bhàvitaþ .
     agnitvaü pràptavàüstena tejoråpasamanvitam .
     tàmràü devãü sadàkàlaü bhaktyà devo divàkaraþ .
     arcate tatra sampràptaü tena såryatvamuttamam ..
     muktà÷ailamayãü devãü somaþ påjayate sadà .
     tena somo'pi saüpràptaþ somatvaü satatojjghalam ..
     pravàlakamayãü devãü yajante pannagottamàþ .
     tena nàgàstu bhogàóhyàþ prayàntyete paraü padam ..
     kçùõàyasamayãü devãü påjayantyasurottamàþ .
     ràkùasà÷ca mahàtmànastena te'mitavikramàþ ..
     trapusãsamayãü devãü pi÷àcàþ påjayanti tàm .
     tena çddhibalopetàþ prayànti paramaü padam ..
     trailohikàü sadà devãü yajante guhyakàdayaþ .
     tena bhogabalopetàþ prayàntã÷varamandiram ..
     vajralauhamayãü devãü yajante màtaraþ sadà .
     màtçtvaü pràpya tàþ sarvàþ prayànti paramaü padam ..
     evaü devàþ sagandharvàþ pi÷àcoragaràkùasàþ .
     påjayante sadàkàlaü carcikàü suranàyikàm ..
     tathà tvamapi devendra ! yadãcchasi paràü gatim .
     ÷ivàü maõimayãü påjya labhase manasepsitàn ..
     kàmàn suravaràdhyakùa ! kàmikaiþ påjità sadà .
     dadàti sarvalokànàü cintàmaõiryathà ÷ivà ..>% api ca .
     %<hematàmnà ca mçdbàrkùã ÷ailàcitràyasàpi và .
     ÷akti÷åle sthità devã sarvakàmaphalapradà ..
     yo yasya àyudhaþ proktastasmiüstàü pratipåjayet .
     devã ÷aktyarcità puüsàü kàmàyuþsutasaukhyadà ..
     ÷åle saüpåjità vatsa ! sarvaü bhavati påjitam .
     vàrkùãü và ÷ailajàü vàpi ratnadhàtumayãmapi ..
     vidhinà ÷àstradçùñena da÷avàhutrilocanàm .
     kàrayedbhaktimàn yastu devãü ÷àstravi÷àradaþ ..>% sthàpanavidhiryathà --
     %<sarva÷aileùñakàùñhotthaü gçhaü vàstuvibhàjitam .
     valabhãmaõóapaü vatsa ! tàsàntu sthàpane ÷ubham ..
     gandhanaivedyadhåpena balimàlyavibhåùaõaiþ .
     adhivàsanapårbàstu sthàpanãyàstu tadvidaiþ ..
     vedadhvanimahàghoùaiþ strãsaïgãtopa÷obhitam .
     kartavyaü sthàpanaü tàsàü bahuvàditranàditam ..
     ràtrau jàgaraõaü tatra devyàþ påjàrthavçddhaye .
     sarvalakùaõasampårõaü sarvopakaraõànvitam ..
     vàpãkåpataóàgàdivàñikàvana÷obhitam .
     ve÷yàtåryopasampannaü dhvajacchatravibhåùitam ..
     ghaõñàdarpaõadãpàdi deyaü dravyaü niråpitam .
     ghaõñikà tatra ùaùñyàdi dinasaükhyàrthasiddhaye ..
     kartavyà ekamekaü và yathàkàlaparicchide .
     anena vidhinà yastu màtaraþ sthàpayennaraþ .
     ihàtra påjanãyastu mçto yàti paràü gatim ..>% iti devãpuràõe màtçpratiùñhàmahàbhàgyam .. * .. alpabuddhãnàü pratimàsu devatvaü yathà --
     %<agnau kriyàvatàü devo hçdi devo manãùiõàm .
     pratimà svalpabuddhãnàü j¤àninàü sarvato hariþ ..>% api ca .
     %<agnau kriyàvatàmasmi hçdi càhaü manãùiõàm .
     pratimà svalpabuddhãnàü j¤àninàmasmi sarvataþ .. * ..
     pratimàü lakùaõavatãü yaþ kuryàccaiva mànavaþ .
     ke÷avasya paraü lokamakùayaü pratipadyate ..
     ùaùñivarùasahasràõàü sahasràõi mahàmune ! ..
     krãóate devavattatra apsarobhiþ sakinnaraiþ ..
     yaþ sthàpayeddharerarcàü supra÷aste nive÷ane .
     puruùaþ kçtakçtyatvànnaina¤ca maraõaü nayet .. * ..
     saüsthàpya pratimàü viùõorhemaråpyasu÷ailajàm .
     ratnajàü raitikãü vàpi bahistãrthe gçhe'pi và ..
     mahàsnànena govindaü samyak saüsnàpya mànavaþ .
     yaü yaü kàmayate kàmaü taü taü pràpnotyasaü÷ayam ..>% ityagnipuràõam ..

#<pratimànaü>#, klã, (pratimãyate'neneti . prati + mi mà và + lyuñ .) prativimvam . vàhitthasyàdhobhàgaþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 36, 2 . 8 . 39 . %<asya vàhitthasyàdhobhàgo dantayormadhyaü pratimànamucyate pratimãyate anena pratimànaü óu mi¤a na kùepe anañmimyoriti ïà . pratimànaü praticchàyà gajadantàntaràlayoriti rudraþ .>% iti bharataþ .. (yathà, mahàbhàrate . 8 . 28 . 29 .
     %<pratimàneùu kumbhaùu dantaveùñeùu càpare .
     nigçhãtà bhç÷aü nàgàþ pràsatomara÷aktibhiþ ..>% hastilalàñade÷aþ . iti mahàbhàratañãkàyàü nãlakaõñhaþ . 6 . 45 . 27 .. * .. sàdç÷yam . yathà, çgvede . 1 . 32 . 7 .
     %<vçùõo vadhriþ pratimànaü bubhåùan .
     purutrà vçtro a÷ayadvyastaþ ..>% %<pratimànaü sàdç÷yam .>% iti tadbhàùye sàyanaþ .. pratinidhiþ . yathà, çgvede . 6 . 18 . 12 .
     %<nàsya ÷atrurna pratimànamasti .>% %<pratimànaü pratinidhirnàsti .>% iti tadbhàùye sàyanaþ .. * .. dçùñàntam . yathà, bhàgavate . 7 . 4 . 35 .
     %<yaü sàdhugàthàsadasi ripavo'pi surà nçpa ! .
     pratimànaü prakurvanti kimutànye bhavàdç÷àþ ..>% tathà ca mahàbhàrate . 9 . 2 . 36 .
     %<ugràyudha÷ca vikràntaþ pratimànaü dhanuùmatàm ..>% dhànyàdiparimàõanirdhàràrthaprasthadroõàdikam . yathà, yàj¤avalkye . 2 . 100 .
     %<tulàdhàraõavidvadbhirabhiyuktastulà÷ritaþ .
     pratimànasamãbhåto rekhàü kçtvàvatàritaþ ..>% manusaühitàyàntu . 8 . 403 . ÷loke pratãmànaü ityeva dç÷yate ..)

#<pratimàrgakaþ>#, puü, (pratidi÷aü màrgo gamanapanthà yasya . kap .) puravi÷eùaþ . yathà --
     %<vyomacàripuraü ÷aubhamudraïkaþ pratimàrgakaþ ..>% iti jañàdharaþ ..
     %<hari÷candrapuraü ÷aubhamudraïkaþ pratimàrgakaþ ..>% iti trikàõóa÷eùa÷ca ..

@<[Page 3,263a]>@
#<pratimuktaþ>#, tri, (pratimucyate smeti . prati + muc + ktaþ .) parihitavastràdiþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 65 .. (parityaktaþ . yathà, raghuþ . 4 . 43 .
     %<gçhãtapratimuktasya sa dharmavijayã nçpaþ .
     ÷riyaü mahendranàthasya jahàra na tu medinãm ..>% baddhaþ . yathà, bhàgavate . 3 . 18 . 10 .
     %<na mçtyupà÷aiþ pratimuktasya vãrà vikatthanaü tava gçhõantyabhadra ..>% pratinivçttaþ . vicyutaþ . yathà, màrkaõóeye . 15 . 1 .
     %<narakàt pratimuktastu kçmiþ patitayàjakaþ ..>% pratyarpitaþ . yathà, raghuþ . 16 . 59 .
     %<tadbadhnatãbhirmadaràga÷obhàü vilocaneùu pratimuktamàsàm ..>%)

#<pratiyatnaþ>#, puü, (pratiyatyate iti . prati + yat prayatne + %<yajayàcayataricchapraccharakùo naï .>% 3 . 3 . 90 . iti naï .) lipsà . và¤chà . upagrahaþ . vandã . ityamaraþ . 3 . 3 . 106 .. nigrahàdiþ . sato guõàntaràdhànam . iti bharataþ .. saüskàraþ . iti svàmã .. (yathà, màghe . 3 . 54 .
     %<sugandhitàmapratiyatnapårbàü vibhranti yatra pramadàya puüsàm ..>% %<yatra puri na pratiyatnaþ saüskàraþ pårbo yasyàstàm .>% iti taññãkàyàü mallinàthaþ ..) grahaõàdiþ . iti ràmà÷ramaþ .. pratigrahaþ . iti mukuñaþ ..
     %<pratiyatnastu saüskàralipsopagrahaõeùu ca ..>% iti medinã . ne, 196 .. racanà . iti jañàdharaþ .. prayatnavati, tri . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pratiyàtanà>#, strã, (pratiyàtyate anayà iti . prati + yat + õic + %<õyàsa÷rantho yuc .>% 3 . 3 . 107 . iti yuc .) pratimà . ityamaraþ . 2 . 10 . 36 .. (yathà, màghe . 3 . 34 .
     %<anirvidà yà vidadhe vidhàtrà pçthvã pçthivyà pratiyàtaneva ..>%) tulyayàtanà ca ..

#<pratiyogaþ>#, puü, pratiyujyata iti . prati + yuj + bhàve gha¤ .) virodhaþ . (punarudyogaþ . yathà, bhàgavate . 4 . 10 . 22 .
     %<iti bruvaü÷citrarathaþ svasàrathiü yattaþ pareùàü pratiyoga÷aïkitaþ .
     ÷u÷ràva ÷abdaü jaladheriveritaü nabhasvato dikùu rajo'nvadç÷yata ..>% %<pratiyogaþ punarudyogaþ .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã ..)

#<pratiyogã>#, [n] tri, (pratiråpaü yujyate iti . prati + yuj + ghinuõ .) virodhã . yathà -- sàdhyavatpratiyogikànyonyàbhàvàsàmànàdhikaraõyam . iti cintàmaõiþ .. satpratipakùaþ . yathà -- %<pratiyoginaü dçùñvà pratiyogã nivartate .>% iti pràcãnakàrikà ..

@<[Page 3,263b]>@
#<pratirambhaþ>#, puü, (prati + lambha + bhàve gha¤ . lasya raþ .) pratilambhaþ . iti dviråpakoùaþ ..

#<pratiråpaü>#, klã, (pratigataü pratikçtaü và råpamiti pràdisamàsaþ .) pratimà . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, bhàgavate . 7 . 10 . 21 .
     %<bhavàn me khal bhaktànàü sarveùàü pratiråpadhçk ..>% tri, pratigataü råpamasya . anuråpaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 102 . 61 .
     %<àtmanaþ pratiråpo'sau labdhaþ patiriti sthite .
     bicitravãryaü kalyàõyau påjayàmàsatuþ ÷ubhe ..>% dànavavi÷eùe, puü . yathà, mahàbhàrate . 12 . 227 . 51 .
     %<vi÷vajit pratiråpa÷ca vçùàõóo viùkaro madhuþ ..>%)

#<pratiråpakaü>#, klã, (pratiråpa + svàrthe kan .) prativimbam . iti jañàdharaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 59 . 49 .
     %<agnidairgaradai÷caiva pratiråpakakàrakaiþ .
     ÷reõãmukhyopajàpena vãrudha÷chedanena ca ..>%)

#<pratirodhaþ>#, puü, (pratirudhyate aneneti . prati + rudh + karaõe gha¤ .) tiraskàraþ . iti vyutthàna÷abdañãkàyàü bharataþ .. (prati + rudh + kartari ac .) satpratipakùaþ . yathà . pakùasàdhyasàdhanàprasiddhisvaråpà siddhivàdhapratirodhànàü niràsaþ . iti savyabhicàra÷iromaõiþ ..

#<pratirodhakaþ>#, puü, (pratiruõaddhi pratirudhya cauryaü karotãti . prati + rudh + õvul .) coraþ . iti hemacandraþ . 3 . 45 ..

#<pratirodhã>#, [n] puü, (pratiruõaddhãti . prati + rudh + õiniþ . pratirodhastiraskàro'styasyeti và . pratirodha + iniþ .) cauraþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 25 ..

#<pratilambhaþ>#, puü, (prati + lambha + bhàve gha¤ .) làbhaþ . tatparyàyaþ . lambhanam 2 . iti hemacandraþ .. yathà, ÷rãharùaþ .
     %<naiva naþ priyatamobhayathàsau yadyamuü na vçõute vçõute và .
     ekato hi dhigamåmaguõaj¤àmanyataþ kathamadaþpratilambhaþ ..>%

#<pratilomaþ>#, tri, (pratigataü loma ànukålyaü yasmàditi . %<ac pratyanvavapårbàtsàmalomnaþ .>% 5 . 4 . 75 . iti samàsànto'cpratyayaþ .) vàmaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, harivaü÷e . 127 . 14 .
     %<bahåni pratilomàni purà sa kçtavàn mayi .
     kçùõo nàrada ! soóhàni bhràtetisma mayànadha ! ..>%) vilomaþ . yathà --
     %<tàvubhàvapyasaüskàryàviti dharmo vyavasthitaþ .
     vaiguõyàjjanmanaþ pårba uttaraþ pratilomataþ ..>% iti mànave . 9 . 68 ..

#<pratilomajaþ>#, tri, (pratilomàt jàyate iti . pratiloma + jan + óaþ .) pratilomajàtaþ . uttamavarõàyàü adhamavarõàjjàtaþ . yathà --
     %<saükãrõayonayo ye tu pratilomànulomajàþ .
     anyonyavyatiùaktà÷ca tàn pravakùyàmya÷eùataþ ..>% iti mànave 10 adhyàye ..

#<prativacaþ>#, [s] klã, (pratiråpaü vacaþ .) pratyuttaram . iti hemacandraþ .. (yathà, devãbhàgavate . 1 . 11 . 54 .
     %<somaþ ÷akravacaþ ÷rutvà ki¤cit krodhasamàkulaþ .
     bhaïgyà prativacaþ pràha ÷akradåtaü tadà ÷a÷ã ..>%)

#<prativacanaü>#, klã, (pratiråpaü vacanam .) prativàkyam . uttaram . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, kalàvilàse . 2 . 9 .
     %<na dadàti prativacanaü vikrayakàle ÷añho baõig maunã .
     nikùepapàõipuruùaü dçùñvà sambhàùaõaü kurute ..>% pratinirde÷aþ . iti niruktam . 6 . 3 . 6 ..)

#<prativasathaþ>#, puü, (prativasatyasminniti . prati + vas + bàhulakàt atha .) gràmaþ . iti hemacandraþ . 4 . 27 ..

#<prativàk>#, [c] strã, (pratiråpà vàk .) uttaram . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 5 . 72 . 71 .
     %<làïgulacàlanaü kùveóà prativàco vivartanam .
     dantadar÷anamàràvastato yuddhaü pravartata ..>%)

#<prativàkyaü>#, klã, (pratiråpaü vàkyam .) uttaram . ityamaraþ . 1 . 6 . 10 ..

#<prativàõiþ>#, strã, (pratiråpà vàõiþ .) pratyuktiþ . pratyuttaram . iti bhåriprayogaþ ..

#<prativàdã>#, [n] tri, (prativàdo'syàstãti iniþ . yadvà, pratikålaü vadatãti . prati + vad + õiniþ .) pratipakùaþ . yathà --
     %<yadà tvevaüvidhaþ pakùaþ kalpitaþ pårbavàdinà .
     dadyàttatpakùasambandhaü prativàdã tadottaram ..>% iti vyavahàratattve bçhaspativacanam ..

#<prativàsaraþ>#, puü, (pratigato vàsaram .) pratidinam . taddinam . iti hàràvalã . 169 .. (klã, vàsaraü vàsaraü pratãti samàse . pratidinam . yathà, ràjataraïgiõyàm . 2 . 127 .
     %<bhåte÷abardhamàne÷avijaye÷ànapa÷yataþ .
     niyamo ràjakàryeùu tasyàbhåt prativàsaram ..>%)

#<prativàsã>#, [n] tri, (pratyàsannaü vasatãti . prati + vas + õiniþ .) àsannagçhã . nikañasthàyã . paóasi iti bhàùà . prativasatãti grahàditvàõõinpratyayaniùpannaþ ..

#<prativimbaü>#, klã, (pratiråpaü vimbamiti . %<kugatipràdayaþ .>% 2 . 2 . 18 . iti samàsaþ .) pratimà . praticchàyà . ityamaraþ . 2 . 10 . 36 .. (yathà, pa¤cada÷yàm . 1 . 15 .
     %<cidànandamayabrahmapratibimbasamanvità .
     tamorajaþsattvaguõà prakçtirdvividhà ca sà ..>%)

#<prativiùà>#, strã, (pratãpaü viùaü yasyàþ .) ativiùà . ityamaraþ . 2 . 4 . 99 .. àtaisa iti bhàùà .. (yathà, su÷rute uttaratantre . 40 aþ .
     %<mahauùadhaü prativiùà mustaü cetyàmapàcanàþ ..>% asyàþ paryàyo yathà --
     %<viùà tvativiùà vi÷và ÷çïgã prativiùàruõà .
     ÷uklakandà copaviùà bhaïgarà dhuõavallabhà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..)

#<prativiùõu>#, klã, viùõuü viùõuü prati . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<prativiùõukaþ>#, puü, (pratigato viùõuryasminniti . prativiùõurmucukundo nçpatiþ . tannàmnà kàyati prakà÷ate iti . kai + kaþ .) mucukundavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (paryàyo'sya yathà --
     %<mucukundaþ kùattravçkùa÷citrakaþ prativiùõukaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<prative÷aþ>#, puü, (pratyàsano ve÷o nive÷aþ . prativi÷atyatreti àdhàre gha¤ và .) prativàsigçham . àsannagçhiõàü gçham . iti ÷abdaratnàvalã .. (tri, àsannavartã . yathà, çgvede . 10 . 66 . 13 .
     %<kùetrasya patiü prative÷amãmahe .>% %<prative÷aü samãpe vartamànam .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<prative÷avàsã>#, [n] tri, (prative÷e vasatãti . vas + õiniþ .) prativàsã . yathà --
     %<no jàne prative÷avàsini guroþ kiü bhàvi sambhàvitam .>% ityalaïkàrakaustubham ..

#<prative÷ã>#, [n] tri, (prative÷a àsannavartigçhamasyàstãti . iniþ .) prativàsã . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mçcchakañike 3 aïke .
     %<dçùñvà prabhàtasamaye prative÷ivargo doùàü÷ca me vadati karmaõi kau÷ala¤ca ..>%)

#<prati÷àsanaü>#, klã, (prati + ÷às + bhàve lyuñ .) àhåya bhçtyàdãnàü kàrye preraõam . ityamaraþ ..

#<prati÷iùñaü>#, tri, (pratigataü ÷iùñamava÷iùñam .) pratyàkhyàtam . (prati + ÷às + ktaþ .) preùitam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<prati÷yà>#, strã, (prati÷yàyate iti . prati + ÷yaiïa gatau + %<àta÷copasarge .>% 3 . 1 . 136 . iti kaþ . ñàp .) prati÷yàyaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<prati÷yàyaþ>#, puü, (pratikùaõaü ÷yàyate iti . prati + ÷yai + %<÷yàdvadhàsrusaümvratãõeti .>% 3 . 1 . 141 . iti õaþ .) pãnasarogaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 51 .. (yathà, su÷rute såtrasthàne 45 adhyàye .
     %<pàr÷va÷åle prati÷yàye vàtaroge galagrahe ..>% asya sakàraõalakùaõaü sampràpti÷ca yathà --
     %<sandhàraõàjãrõarajo'tibhàùyakrodhartuvaiùamya÷iro'bhitàpaiþ .
     prajàgaràtisvapanàmbu÷ãtairava÷yayà maithunavàùpadhåmaiþ ..
     saüstyànadoùe ÷irasi pravçddho vàyuþ prati÷yàyamudãrayettu .
     ghràõàrtitodaiþ ÷vayathurjalàbhaþ sràvo'nilàt sasvanamårdhvarogaþ ..
     nàsàgrapàkajvaravaktra÷oùatçùõoùõapãtasravaõàni pittàt .
     kàsàrucisràvanayanaprasekàþ kaphàdguruþ srotasi càpi kaõóåþ ..
     sarvàõi råpàõi tu sannipàtàt syuþ pãnase tãvraruje'tiduþkhe .
     sarvo'tivçddho'hitabhojanàttu duùñaprati÷yàya upekùitaþ syàt ..>% iti carake cikitsàsthàne ùaóviü÷e'dhyàye ..)

#<prati÷rayaþ>#, puü, (prati÷rãyate asminniti . prati + ÷ri + àdhàre ac .) yaj¤a÷àlà . iti jañàdharaþ .. sabhà . à÷rayaþ . iti medinã . ye, 122 .. okaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 166 . 4 .
     %<sa samyak påjayitvà taü vipraü vipraùabhastadà .
     dadau prati÷rayantasmai sadà sarvàtithivrataþ ..>% nivàsaþ . yathà, manau . 10 . 51 .
     %<caõóàla÷vapacànàntu bahirgràmàt prati÷rayaþ ..>% %<prati÷rayo nivàsaþ .>% iti medhàtithiþ ..)

#<prati÷ravaþ>#, puü, (prati + ÷ru + %<çdorap .>% 3 . 3 . 57 . iti ap .) aïgãkàraþ . ityamaraþ .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 3 . 424 .
     %<iti so'bhãùñasaüpràptau kàrayitvà prati÷ravam .
     dåramutkràntamaryàdaþ saïgamaü tamayàcata ..>%)

#<prati÷rut>#, strã, (pratiråpaü ÷råyate iti . prati + ÷ru + sampadàditvàt kvip .) pratidhvaniþ . ityamaraþ . 1 . 6 . 25 .. (yathà, raghau . 13 . 40 .
     %<yasyàyamantarhitasaudhabhàjaþ prasaktasaïgãtamçdaïgadhoùaþ .
     viyadgataþ puùpakacandra÷àlàþ kùaõaü prati÷runmukharàþ karoti ..>%)

#<prati÷rutaþ>#, tri, (prati÷råyate smeti . prati + ÷ru + ktaþ .) aïgãkçtaþ . ityamaraþ . 3 . 2 . 109 ..

#<pratiùiddhaþ>#, tri, (prati + sidh + ktaþ .) pratiùedhaviùayaþ . niùiddhaþ . yathà . apratiùiddhamanumataü bhavatãti dattakacandrikà .. (yathà ca --
     %<sarvartuùu divàsvàpaþ pratiùiddho'nyatra grãùmàt ..>% iti su÷rute ÷àrãrasthàne caturthe'dhyàye ..)

#<pratiùeddhà>#, [ç] tri, (prati + sidh + tçc .) pratiùedhakartà . tatparyàyaþ . mà÷abdikaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 181 . 10 .
     %<yadà tu pratiùeddhàraü pàpo na labhate kvacit .
     tiùñhanti bahavo lokàstadà pàpeùu karmasu ..>%)

#<pratiùedhaþ>#, puü, (prati + sidh + bhàve + gha¤ .) niùedhaþ . yathà, malamàsatattve .
     %<pràdhànyantu vidheryatra pratiùedhe'pradhànatà .
     paryudàsaþ sa vij¤eyo yatrottarapadena na¤ ..>%

#<pratiùedhakaþ>#, tri, (pratiùedhatãti prati + sidh + õvul .) pratiùedhakartà . yathà agnipuràõe .
     %<ùaùñivarùasahasràõàü sahasràõi vaseddivi .
     yo'numantàpi bhavati niraye pratiùedhakaþ ..>%

@<[Page 3,264c]>@
#<pratiùkaþ>#, puü, (pratiùkandati pratigacchatãti . prati + skanda + bàhulakàt óaþ .) dåtaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pratiùka÷aþ>#, puü, (pratika÷atãti . prati + ka÷ + ac . bàhulakàt suñ .) sahàyaþ . vàrtàharaþ . purogaþ . iti medinã . ÷e, 36 ..

#<pratiùkaùaþ>#, puü, (pratikaùyate'neneti . prati + kaù hisàüyàm + ac . bàhulakàt suñ .) carmarajjuþ . iti jañàdharaþ ..

#<pratiùkasaþ>#, puü, (pratikasati pratigacchatãti . prati + kas + ac . suñ .) caraþ . itri ÷abdaratnàvalã ..

#<pratiùñambhaþ>#, puü, (pratiùñambhanamiti . prati + stanbha + bhàve gha¤ . ùatvam .) pratibandhaþ . ityamaraþ . 3 . 2 . 27 .. (yathà, raghau . 2 . 32 .
     %<bàhupratiùñambhavivçddhamanyurabhyarõamàgaskçtamaspç÷adbhiþ ..>%)

#<pratiùñhaþ>#, puü, (pratiùñhà asyàstãti . ac .) supàr÷vanàmakavçttàrhatpità . iti hemacandraþ . 1 . 36 .. pratiùñhàyukte, tri .. (yathà, mahàbhàrate . 5 . 46 . 30 . àtmaiva sthànaü mama janma càtmà otaproto'hamajaraþ pratiùñhaþ ..)

#<pratiùñhà>#, strã, (pratitiùñhatãti . prati + sthà + %<àta÷copasarge .>% 3 . 3 . 106 . iti bhàvàdau aï . ñàp .) gauravaþ . (yathà, kathàsaritsàgare . 2 . 69 .
     %<ki¤ca vyàkaraõaü loke pratiùñhàü pràpayiùyati ..>%) kùitiþ . sthànam . (yathà, raghuþ . 16 . 35 .
     %<vedipratiùñhàn vitatàdhvaràõàü yåpànapa÷yacchata÷o raghåõàm ..>% à÷rayaþ . yathà, màrkaõóeye . 84 . 10 .
     %<gaurã tvameva ÷a÷imaulikçtapratiùñhà ..>%) yàganiùpattiþ . caturakùarapadyam . iti medinã . te, 13 .. * .. (sthitiþ . yathà, harivaü÷e . 28 . 37 .
     %<ya idaü cyàvanaü sthànàtpratiùñhà¤ca ÷atakratoþ .
     ÷çõuyàddhàrayedvàpi na sa dauràtmyamàpnuyàt ..>% ÷arãram . yathà, çgvede . 10 . 73 . 6 .
     %<sàkaü pratiùñhà hçdyà jaghaütha ..>%) saüskàravi÷eùaþ . (yathà, àryàsapta÷atyàm . 386 .
     %<påjà vinà pratiùñhàü nàsti na mantraü vinà pratiùñhà ca .
     tadubhayavipratipannaþ pa÷yatu gãrvàõapàùàõam ..>%) taddinàdi yathà -- matsyapuràõe .
     %<caitre và phàlgune vàpi jyaiùñhe và màdhave tathà .
     samayaþ sarvadevànàü pratiùñhà ÷ubhadà bhavet ..
     pràpya pakùaü ÷ubhaü ÷uklamatãte cottaràyaõe .
     pa¤camã ca dvitãyà ca tçtãyà saptamã tathà ..
     da÷amã paurõamàsã ca tathà ÷reùñhà trayoda÷ã .
     àsu pratiùñhà vidhivat kçtà bahuphalà bhavet .. * pratiùñhà sarvadevànàü ke÷avasya vi÷eùataþ .
     utaràyaõamàpanne ÷uklapakùe ÷ubhe dine ..
     kçùõapakùe ca pa¤camyàmaùñamyà¤caiva ÷asyate .. * ..>% bhujabalabhãme .
     %<yugàdàvayane puõye kartavyaü viùuvadvaye .
     candrasåryagrahe vàpi dine puõye'tha parvasu ..
     yà tithiryasya devasya tasyàü và tasya kãrtità .
     gçhyàgamavi÷eùeõa pratiùñhà muktidàyinã .. * ..>% padmapuràõe .
     %<pratipaddhanadasyoktà pavitràropaõe tithiþ .
     ÷riyà devyà dvitãyà tu tithãnàmuttamà smçtà ..
     tçtãyà tu bhavànyà÷ca caturthã tatsutasya ca .
     pa¤camã somaràjasya ùaùñhã proktà guhasya ca ..
     saptamã bhàskarasyoktà durgàyà÷càùñamã tathà .
     màtéõàü navamã proktà da÷amã vàsukestathà ..
     ekàda÷ã çùãõà¤ca dvàda÷ã cakrapàõinaþ .
     trayoda÷ã tvanaïgasya ÷ivasyoktà caturda÷ã .
     mama caiva muni÷reùñha ! paurõamàsã tithiþ smçtà ..>% kalpatarau devãpuràõam .
     %<mahiùàsurahantryà÷ca pratiùñhà dakùiõàyane .
     yasya devasya yaþ kàlaþ pratiùñhàdhvajaropaõe ..
     gartàpåra÷ilànyàse ÷ubhadastasya påjitaþ ..>% yasya devasya pratiùñhàdhvajaropaõe yaþ kàlaþ ÷ubhadastasya gartàpåra÷ilànyàse gçhàrambhe sa kàlaþ påjita ityarthaþ .. * .. pratiùñhàsamuccaye .
     %<màghe và phàlagune vàpi caitravai÷àkhayorapi .
     jyaiùñhàùàóhakayorvàpi pratiùñhà ÷ubhadà bhavet .. * ..>% bhaviùye . somo vçhaspati÷caiva ÷ukra÷caiva budhastathà . ete saumyagrahàþ proktàþ pratiùñhà yaj¤akarmaõi .. matsyapuràõam .
     %<àùàóhe dve tathà målamuttaràtrayameva ca .
     jyeùñhà÷ravaõarohiõyaþ pårbabhàdrapadastathà ..
     hastà÷vinã revatã ca puùyà mçga÷irastathà .
     anuràdhà tathà svàtã pratiùñhàdau pra÷asyate ..>% dãpikàyàm .
     %<pràje÷avàsavakaràditibhà÷vinãùu pauùõàmarejya÷a÷ibheùu tathottareùu .
     kartuþ ÷ubhe ÷a÷ini kendragate ca jãve kàryà hareþ ÷ubhatithau vidhivat pratiùñhà ..>% pràje÷àdayaþ . rohiõãjyeùñhàhastàpunarvasva÷vinãrevatãpuùyàmçga÷irauttaraphalgunyuttaràùàóhottarabhàdrapannakùatràõi .. * .. sarvamaïgalàdçùñànte devãpuràõam .
     %<yathà dvàda÷ame jãve aùñame vàtha bhàskare .
     pratiùñhà kàrità viùõormahàbhayakarã matà ..>% kalpatarau devãpuràõam .
     %<caturvarõaistathà viùõuþ pratiùñhàpyaþ sukhàrthibhiþ .>% pratiùñhà bràhmaõadvàraiva kartavyà .
     %<kartumicchati yaþ puõyaü mama mårtipratiùñhayà ..
     anveùaõãyastvàcàryastena lakùaõasaüyutaþ ..
     bràhmaõaþ sarvavarõànàü pa¤caràtravi÷àradaþ .
     bràhmaõànàmalàbhe tu kùattriyo vai÷ya÷ådrayoþ ..
     kùattriyàõàmalàbhe tu vai÷yaþ ÷ådrasya kalpitaþ .
     kadàcidapi ÷ådrastu na ca kàryàrthamarhati .. * ..>% bçhannàradãye .
     %<praõamecchådrasaüspçùñaü liïgaü và harimeva và .
     sa sarvayàtanàbhogã yàvadàhåtasaüplavam ..>% yàvadàhåtasaüplavaü pralayaparyantam .. tathà .
     %<strãõàmanupanãtànàü ÷ådràõà¤ca jane÷vara ! .
     spar÷ane nàdhikàro'sti viùõau và ÷aïkare'pi và .. * ..>% pratiùñhàprakàrastu matsyapuràõàdàvuktaþ . tadasambhave vidyàkaravàjapeyiprabhçtisammato bhaviùyàdyuktaþ . yathà bhaviùyapuràõam .
     %<snapanàdi yathà÷akti kçtvà tanmålamantrakam .
     vinyaseddhçdayàmbhoje pratimàsu kçtà bhavet ..>% àdipadàt påjotsavahomàdi mahàkapilapa¤caràtroktakarma ca kartavyam . tadyathà --
     %<sapuùpaü saku÷aü pàõiü nyaseddevasya mastake .
     pa¤cavàraü japenmålamaùñottara÷atottaram ..
     tato målena mårdhàdipãñhàntaü saüspç÷editi .
     tattvanyàsaü lipinyàsaü mantranyàsa¤ca vinyaset ..
     påjà¤ca mahatãü kuryàt svamantroktàü yathàvidhi .
     pràõapratiùñhàmantreõa pràõasthàpanamàcaret ..>% lipinyàsastu màtçkànyàsaþ . ukta¤ca .
     %<japàdau sarvamantràõàü vinyasenna lipiü vinà .
     kçtaü tanniùphalaü vidyàttasmàt pårbaü lipiü nyaset ..>% kàdimate'pi .
     %<màtçkàyàþ ùaóaïga¤ca màtçkànyàsameva ca .
     sarvàsàü prathamaü kçtvà pa÷càttantroditaü nyaset ..
     etadvacanàcca màtçkànyàsaþ pårbaü pa÷càttattvanyàsaþ ..>% kramadãpikàyàmapyevaü kramaþ . mantranyàsa÷ca tattanmantravi÷eùoktapadavarõanyàsaþ . tadabhàve målamantreõa ÷irasi hastanyàsaþ . tattvanyàsastu viùõuviùayaka eva . nyàsapramàõàni sàradàkramadãpikoktànyanusandheyàni .. * .. pràõapratiùñhàmantrastu sàradàtrayoviü÷atipañaloktaþ . yathà --
     %<pà÷àïku÷apuñà÷aktirvàõãbinduvibhåùitaþ .
     yàdyàþ sapta sakàràntà vyomasatyendusaüyutam ..
     samante haüsamantraþ syàttatomuùyapadaü bhavet .
     pràõà iti vadet pa÷càt iha pràõàstataþ param ..
     amuùya jãva ca iha sthito'muùyapadaü bhavet .
     sarvendriyàõyamuùyànte vàïmana÷cakùurantataþ ..
     ÷rotraghràõapade pràõà ihàgatya sukhaü ciram .
     tiùñhantvagnivadhårante pràõamantro'yamãritaþ ..
     pratyamuùyapadàt pårbaü pà÷àdyàni prayojayet .
     prayogeùu samàkhyàtaþ pràõamantro manãùibhiþ ..>% pà÷àïku÷apuñà÷aktirityanena prathamaü pà÷avãjaü àü tataþ ÷aktibãjaü hrãü tato'ïku÷abãjaü kroü vàõã yakàraþ binduvibhåùito yaü . yàdyàþ sapta sakàràntàþ uddhçtayakàrànuvàdena sapta tadbhinnaü bãjaü pårbaü pçthaguddhàrastu saptànàmapi sabindutàkhyàpanàya . aïku÷avàyvanalàvanivaruõabãjànãtyuktam . atra vàyuvãjasyaikatvaü bãjatvena sarveùàü sabindutvaü vyaktam . ràghayabhañño'pyevam . anyastu vàõãvinduvibhåùità iti pañhitvà nàdavinduvibhåùità iti vyàkhyàtaü yàdyà ityasya vi÷eùaõaü vadati . vyoma hakàraþ satya okàraþ indurvinduþ tena hoü . ataeva pà÷àïku÷àntarita÷aktimanoþ parastàduccàrya yàdivasuvarõaguõaü sahaüsamiti prapa¤casàrapratipàdyaguõamityanena homiti padmapàdàcàryairvyàkhyàtam . agnivadhåþ svàhà . tenàyaü mantraþ . àü hrãü kroü yaü raü laü vaü ÷aü ùaü saü hoü haü saþ amuùya pràõà iha pràõàþ àmityàdi amuùya jãva iha sthitaþ àmityàdi amuùya sarvendriyàõi àmityàdi amuùya vàïmana÷cakùu÷rotraghràõapràõà ihàgatya sukhaü ciraü tiùñhantu svàhà . amuùya iti ùaùñhyantadevatànàmopalakùaõam .
     %<adaþpadaü hi yadråpaü yatra mantre hi dç÷yate .
     amuùyàbhidhànaü tadråpaü tatra sthàne niyojayet ..>% iti nàradãyàt .. va÷iùñhasaühitàyàm .
     %<hçdi hastaü sannidhàya pràõasthàpanamàcaret .. * ..>% pràguktabhaviùyapuràõavacanena tanmålamantrakaü tattaddevatàmantrakaü sa ca vaidikastàntrika÷ca .
     %<oïkàràdisamàyuktaü namaskàràntakãrtitam .
     svanàma sarvasattvànàü mantra ityabhidhãyate ..>% brahmapuràõe .
     %<oïkàràdinamo'ntena caturthyantatattaddevatànàmaråpo và .>% kàlikàpuràõe .
     %<pratimàyàþ kapolau dvau spçùñvà dakùiõapàõinà .
     tathaiva hçdaye'ïguùñhaü dattvà ÷a÷vacca mantravit ..
     ebhirmantraiþ pratiùñhàntu hçdaye'pi samàcaret .
     asyai pràõàþ pratiùñhantu asyai pràõàþ kùarantu ca .
     asyai devatvasaükhyàyai svàheti yajurãrayan ..
     aïgamantrairaïgimantrairvaidikairityanena ca .
     pràõapratiùñhàü sarvatra pratimàsu samàcaret ..>% aïgamantraiþ aïganyàsamantraiþ . aïgimantraiþ målamantraiþ vaidikairmanojyotirityàdibhiþ .. * .. snapanàt pårbaü balmãkamçttikàdibhistisçbhiþ kùàlanamàha haya÷ãrùapa¤caràtram .
     %<valmãkamçttikàbhistu gomayena svabhasmanà .
     kùàlayecchilpisaüspar÷adoùàõàmupa÷àntaye ..
     snàpayedgandhatoyena ÷uddhavatyà tu de÷ikaþ ..
     namaste'stu sure÷àni praõãte vi÷vakarmaõà .
     prabhàvità÷eùajagaddhàtri ! tubhyaü namo namaþ ..
     tvayi saüpåjayàmã÷e nàràyaõamanàmayam .
     rahità ÷ilpidoùaistvamçddhiyuktà sadà bhava .. * ..>% tena yathà÷akti snapanàdipårbakapratimàhçdaye tanmålamantravinyàsena devatàyà vi÷eùasannidhiþ pratiùñheti . ràghavabhaññadhçtamahàkapilapa¤caràtre'pi .
     %<pratiùñhà÷abdasaüsiddhiþ pratipårbàcca tiùñhateþ .
     bahvarthatvànnipàtànàü saüskàràdau prateþ sthitiþ ..
     arthastadayametasya gãyate ÷àbdikairjanaiþ .
     vi÷eùasannidhiryà tu kriyate vyàpakasya tu ..
     sanmårtau bhàvanàmantraiþ pratiùñhà sàbhidhãyate .. * ..>% svabhasmanà gomayabhasmanà .
     %<aùñottaraü pala÷ataü snàne deya¤ca sarvadà ..>% palamàha manuþ .
     %<pa¤cakçùõalako màùaste suvarõastu ùoóa÷a .>% palaü suvarõà÷catvàraþ . tenàùñaraktikàdhikalaukikamàùadbayàdhikatolakatrayeõa palaü bhavati evaüvidhàùñottarapala÷atena laukikaùaùñyàüdhaka÷atatrayatolakà iti . evaü valmãkamçdàdikùàlane gàyattryà valmãkamçdà snàpayet . tatràpi aùñottara÷atapalaü ÷ålapàõilikhitanyàyàt . gàyattryà målamantreõa và gandhodakasnàne ÷uddhavatyà etonvindramityàdi çktrayàtmikayà de÷iko gururyajamàno và vij¤aþ namo'stu ityàdimantrau devatàntare ca tattaddevatànàmohaþ . ÷ivaliïgasyàpyarcàtvàt strãliïgamaviruddham .. * .. yamaþ .
     %<kçtvà devakulaü sarvaü pratiùñhàpya ca devatàm .
     vidhàya vividhaü citraü tallokaü vindate dhruvam ..>% nàrasiühe .
     %<pratimàü lakùaõopetàü narasiühasya kàrayet .
     sarvapàpàni santyajya sa tu viùõupuraü vrajet ..
     pratiùñhà narasiühasya yaþ karoti yathàvidhi .
     niùkàmo nara÷àrdåla ! dehabandhàt pramucyate .
     sakàmo narasiühasya puraü pràpya pramodate ..
     vidhivat sthàpayedyastu kàrayitvà janàrdanam .
     na jàtu nirgamastasya viùõulokàt katha¤cana ..>% màdhavamànasollàse .
     %<devasya pramitàyàntu yàvantaþ paramàõavaþ .
     tàvadvarùasahasràõi svargaloke mahãyate ..>% ràjamàrtaõóe .
     %<puttrotpattau sadà ÷ràddhamannaprà÷anike tathà .
     cåóàkàrye vrate caiva nàmni puüsavane'pi ca ..
     pàõigrahe pratiùñhàyàü prave÷e navave÷manaþ .
     etadvçddhikaraü nàma gçhasthasya vidhãyate ..>% såta uvàca .
     %<kalau caikàhasàdhyena pratiùñhàü mantravittavàn .
     madhyamenàdhamenàpi prakuryàttàntrikairmataiþ ..>% tathà .
     %<nityaü nirvartya matimàn kuryàdabhyudayaü tataþ .
     vipràn saüpåjayitvàtha tato yàgapuraü vrajet ..
     gaõe÷agrahadikpàlàn pratikumbheùu påjayet .
     sthaõóila vidhivadvirùõu parivàragaõaü yajet ..
     snàpayet prathamaü devaü toyaiþ pa¤cavidhairapi .
     pa¤càmçtaiþ pa¤cagavyaiþ pa¤camçtpiõóakairapi ..
     tilatailai÷ca snehai÷ca kaùàyairapi sattamàþ .
     pa¤capuùpodakairvàtha tripatrairapi sattamàþ ..
     tulasãkundamàlårapatràõyàhustripatrakam .
     campakàmra÷amãpadmakaravãra¤ca pa¤camam ..
     mçttikà karidantasya parvatà÷vakhurasya ca .
     ku÷avalmãkasambhåtaü mçdàü pa¤cakamãritam .. * ..
     gomåtraü gomayaü kùãraü dadhi sarpiþ ku÷odakam .
     kuryàt pràõapratiùñhà¤ca homaü kuryàdyathàvidhi .
     dakùiõàü vidhivaddadyàt pårõàrthaü tadanantaram ..>% iti bhaviùyapuràõe tçtãyabhàge 9 adhyàyaþ .. * ..
     %<caturaïgulavistàrà dãrghà hastadvayàvadhi .
     patàkà lokapàlànàü da÷ànàü parikãrtitàþ .
     pa¤cahastà÷ca vai daõóàþ patàkànàü prakãrtitàþ ..>% jyotiùe .
     %<dugdhaü sa÷arkara¤caiva dhçtaü dadhi tathà madhu .
     pa¤càmçtamidaü proktaü vidheyaü sarvakarmasu .. * ..>% pratiùñhànantaraü màtsye .
     %<tataþ sahasraü vipràõàmaùñottara÷atantathà .
     bhojayecca yathà÷aktyà pa¤cà÷advàtha viü÷atim ..>% ùoóa÷opacàràþ àsanamityàdi . da÷opacàràþ pàdyàdi . pa¤copacàrà gandhàdi .
     %<sarvopacàravastånàmalàbhe bhàvanaiva hi .
     nirmalenodakenànupårõatetyàha nàradaþ .. * ..>% nàrasiühe .
     %<snàne vastre ca naivedye dadyàdàcamanãyakam ..>% kàlikàpuràõam .
     %<yaddãyate ca devebhyo gandhapuùpàdikaü tathà .
     arghyapàtrasthitaistoyairabhiùicya tamutsçjet ..>% devãpuràõam .
     %<homo grahàdipåjàyàü ÷atamaùñottaraü bhavet .
     aùñàviü÷atiraùñau và yathà÷akti vidhãyate ..>% kàtyàyanaþ .
     %<àjyaü dravyamanàde÷e juhotiùu vidhãyate ..>% atra nãràjanamàha påjàratnàkare devãpuràõam .
     %<÷aïkhabheryàdininadairjaya÷abdai÷ca puùkalaiþ .
     yàvato divasàn vãra ! devyà nãràjanaü kçtam .
     tàvatkalpasahasràõi svargaloke mahãyate ..
     bhaktyà piùñapradãpàdyai÷cåtà÷vatthàdipallavaiþ .
     oùadhãbhi÷ca medhyàbhiþ sarvabãjairyavàdibhiþ ..
     navamyàü parvakàleùu yàtràkàle vi÷eùataþ .
     yaþ kuryàcchraddhayà vãra ! devyà nãràjanaü naraþ .
     yastu kuryàt pradãpena såryalokaü sa gacchati ..>% parvakàla utsavakàlaþ . devyà iti strãtvamavivakùitaü vahu÷o nibandhakàrairvyàkhyàtatvàt àcàràcca .. * .. atha pratiùñhitamårtau kadàcit påjàbhàvena mahàkapilapa¤caràtram .
     %<ekàhapåjàvihatau kuryàddviguõamarcanam .
     triràtre ca mahàpåjà saüprokùaõamataþ param ..
     màsàdårdhamanekàhapåjà yadi vihanyate .
     pratiùñhaiveùyate kai÷cit kai÷cit saüprokùaõakramaþ ..>% saüprokùaõaü oü devasya tvetyàdinà .
     %<gavàü rasai÷ca saüsnàpya darbhatoyairvi÷odhya ca .
     prokùayet prokùaõãtoyairmålenàùñottaraü ÷atam ..
     sapuùpaü saku÷aü pàõiü nyaseddevasya mastake .
     pa¤cavàraü japenmålamaùñottara÷atottaram ..
     tato målena mårdhàdipãñhàntaü saüspç÷editi .
     tattvanyàsaü lipinyàsaü mantranyàsa¤ca vinyaset ..
     pràõapratiùñhàmantreõa pràõasthàpanamàcaret .
     påjà¤ca mahatãü kuryàt svatrantroktàü yathàvidhi .
     yàgahomàdiùu pràyaþ saükùepo'yaü vidhiþ smçtaþ ..>% aspç÷yaspar÷ane tu baudhàyanaþ . tàsàü dravyavat kçta÷aucànàü devàrcànàü bhåyaþ pratiùñhàpayet . tàsàmaspç÷yaspar÷ànàm . prakçtidravyasya tàmràderyatheùña÷aucaü kçttvà punaþ pratiùñhàü kàrayediti ratnàkaraþ . tadà påjyatvamityàhå ratnàkaràdayaþ .. * .. àdityapuràõe .
     %<khaõóite sphuñite dagdhe bhràjamànavivarjite .
     yogahãne pa÷uspçùñe patite duùñabhåmiùu ..
     anyamantràrcite caiva patitaspar÷adåùite .
     da÷asveteùu no cakruþ sannidhànaü divaukasaþ ..
     iti sarvagato viùõuþ paribhàùà¤cakàra ha ..>% upacàradravyàõi sàradàtilake .
     %<pàdyaü ÷yàmàkadårvàbjaviùõukràntàbhiriùyate .>% tadyuktajalamiti ÷eùaþ .
     %<gandhapuùpàkùatayavaku÷àgratilasarùapaiþ .
     sadårvaiþ sarvadevànàmardhyametadudãritam ..
     jàtãlavaïgakakkolairjalamàcamanãyakam .
     àjyaü dadhimadhånmi÷raü madhuparkaü nivedayet ..>% kàtyàyanaþ .
     %<madhuparkaü dadhimadhughçtasarùapasahitaü kàüsye kàüsyena .>% gandha÷candanakarpårakàlàgurubhirãritaþ . puùpàõi devadeyàni .
     %<guggulvagurå÷ãra÷arkaràmadhucandanaiþ .
     dhåpayedàjyasaümi÷rairnãcairdevasya de÷ikaþ .
     tatra tatra jalaü dadyàdupacàràntaràntare ..>% atra vçddhihomau tvanàva÷yakau yathà÷akti ityabhidhànàt .. * .. tathà càlpadhanànàü yaj¤amaõóapena vinàpi påjàmàha viùõudharmottaraprathamakàõóam .
     %<påjà kàryà bahirvedyàü ÷raddhayà bhçgumandana ! .
     na tvalpadakùiõairyaj¤airyajediha kadàcana ..
     viùõuü devanikàyasthaü yathà÷raddhamarindama ! .
     tapasà påjayennityaü tasmàdalpadhano naraþ .. * ..>% yadyekàhe devapratiùñhàvàstuyàgagçhotsargàstadà tantreõa vçddhi÷ràddhaü kuryàt . gaõa÷aþ kriyamàõe tvitivacanàt .. * .. tathà ekasminnapi agnau homadvayaü vigheyam . ekàgnàvanekahomakaraõapakùe tantreõa parisamåhanàdikamàha gobhilaþ . gaõeùvekaü parisamåhanamidhmo varhiþparyukùaõamàjyabhàgàviti .. * .. påjàdikantu pratyekameva . brahmapuràõe . devànàü pratimà yatra ghçtàbhyaïgakùamà bhavat . palàni tasyai deyàni ÷raddhayà pa¤caviü÷atiþ .. aùñottara÷atapalaü snàne deya¤ca sarvadà .. nàrasiühe . yavagodhåmajai÷cårõairudbartyoùõena vàriõà . prakùàlya devadeve÷aü vàruõaü lokamàpnuyàt .. pàdapãñhantu yo dadyàt vilvapatranigharùaõam . uùõàmbunà ca prakùàlya sarvapàpaiþ pramucyate .. iti pratiùñhàtattvam .. * .. prakàràntaraü gàruóe 48 adhyàye matsyapuràõe ca draùñavyam ..

#<pratiùñhànaü>#, klã, (pratitiùñhatyatreti . prati + sthà + adhikaraõe lyuñ .) nagaravi÷eùaþ . viñhora iti khyàtaþ . tatra puråravà ràjacakravartã àsãt . iti mahàbhàratam .. (yathà, devãbhàgavate . 1 . 13 . 1-2 .
     %<sudyumne tu divaü yàte ràjyaü cakre puråravàþ .
     saguõa÷ca suråpa÷ca prajàra¤janatatparaþ ..
     pratiùñhàne pureüramye ràjyaü sarvanamaskçtam .
     cakàra sarvadharmaj¤aþ prajàrakùaõatatparaþ ..>% idaü hi gaïgàtãrastham . yathà, harivaü÷e . 26 . 47 -- 48 .
     %<evaü prabhàvo ràjàsãdailastu puruùottamaþ .
     de÷e puõyatame caiva maharùibhirabhiùñute .
     ràjyaü sa kàrayàmàsa prayàge pçthivãpatiþ .
     uttare jàhnavãtãre pratiùñhàne mahàya÷àþ ..>%)

#<pratiùñhitaþ>#, tri, (pratiùñhà jàtàsyeti . tàrakàditvàt itac .) pratiùñhàyuktaþ . (yathà, devãbhàgavate . 3 . 6 . 73 .
     %<sadudbhåtastvahaïkàrastenàhaü kàraõaü ÷ivà .
     ahaïkàra÷ca me kàryaü triguõo'sau pratiùñhitaþ ..>%) gauravànvitaþ . yathà --
     %<pratiùñhitànà¤càkãrtirmaraõàdatiricyate ..>% iti brahmavaivarte gaõe÷akhaõóe 34 adhyàyaþ .. niùpannayàgaþ . saüskçtaþ . iti pratiùñhà÷abdàrtha-

#<pratisaraþ>#, pu, (pratisaratãti . prati + sç + ac .) mantrabhedaþ . màlyam . kaïkaõam . braõa÷uddhiþ . camåpçùñham . iti medinã . re, 276 .. pràtaþkàlaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<pratisaraþ>#, puü klã, (pratisaratãti . prati + sç + ac .) maõóalam . àrakùam . karasåtram . niyojye, tri . iti medinã . re, 276 ..

#<pratisargaþ>#, puü, (pratiråpaþ sargaþ .) brahmaõaþ sçùñyanantaraü dakùàdãnàü sçùñiþ . sa ca puràõapa¤calakùaõàntargatalakùaõavi÷eùaþ . yathà -- çùaya åcuþ .
     %<àdisargastvayà såta ! kathito vistareõa ca .
     pratisarga÷ca ye yeùàmadhipàstàn vadasva naþ ..
     såta uvàca .
     yadàbhiùiktaþ sakalàdhiràjye pçthurdharitryàmadhipo babhåva .
     tadauùadhãnàmadhipa¤cakàra yaj¤avratànàü tapasà¤ca somam ..
     nakùatratàràdvijavçkùagulmalatàvitànasya ca rukmagarbhaþ .
     apàmadhã÷aü varuõaü dhanànàü ràj¤àü prabhuü vai÷ravaõa¤ca tadvat ..
     viùõuü ravãõàmadhipaü vasånàmagni¤ca lokàdhipati¤cakàra .
     prajàpatãnàmadhipa¤ca dakùaü cakàraü ÷akraü marutàmadhã÷am ..
     daityàdhipànàmatha dànavànàü prahlàdamã÷a¤ca yamaü pitéõàm .
     pi÷àcarakùaþpa÷ubhåtayakùavetàlaràjantvatha ÷ålapàõim ..
     pràleya÷aila¤ca patiü girãõàmã÷aü samudraü sasarinnadànàm .
     gandharvavidyàdharakinnaràõàmã÷aü puna÷citraratha¤cakàra ..
     nàgàdhipaü vàsukimugravãryaü sarpàdhipaü takùakamàdide÷a .
     digvàraõànàmadhipa¤cakàra gajendramairàvatanàmadheyam ..
     suparõamã÷aü patatàmathà÷varàjànamuccaiþ÷ravasa¤cakàra .
     siühaü mçgàõàü vçùabhaü gavà¤ca plakùaü punaþ sarvavanaspatãnàm ..
     pitàmahaþ pårbamathàbhyaùi¤cadetàn punaþ pårbadigàdhinàthàn .
     pårbeõa dikpàlamathàbhyaùi¤cannàmnà sudharmàõamaràtiketum ..
     tato'dhipandakùiõata÷cakàra sarve÷varaü ÷aïkhapadàbhidhànam .
     saketumantaü digadhã÷amã÷a¤cakàra pa÷càdbhuvanàõóagarbhaþ ..
     hiraõyarãmàõamudagdigã÷aü prajàpatiü merusuta¤cakàra .
     adyàpi kurvanti di÷àmadhã÷àþ ÷abdaü vahantastu bhubo'bhirakùàm ..
     caturbhirebhiþ pçthunàmadheyo nçpo'bhiùiktaþ prathamaü pçthivyàm .
     manvantare càpi gate ta eva vaivasvata¤cakrurimaü pçthivyàm ..
     gate'ntare càkùuùanàmadheye vaivasvatàkhye ca punaþ pravçtte .
     prajàpatiþ so'sya caràcarasya babhåva såryànvayavaü÷acihnaþ ..>% iti màtsye àdhipatyasecanaü manvantaràdhipatyaü nàma 8 adhyàyaþ .. * .. api ca . màrkaõóeya uvàca .
     %<vàràho'yaü ÷rutaþ sargo varàhàdhiùñhito yataþ .
     pratisargaþ smçtaþ sovai dakùàdyairyaþ kçtaþ pçthak ..
     rudro viràó manurdakùo marãcyàdyàstu mànasàþ .
     yaü yaü sargaü pçthak cakruþ pratisargaþ sa sa smçtaþ ..
     viràñsuto'sçjadvaü÷yàn manån yairvitataü jagat .
     manuþ sapta manån sçùñvà cakàra bahu÷aþ prajàþ ..
     prajàþ sisçkùuþ sa manuryo'sau svàyambhuvàhvayaþ .
     asçjat prathamaü ùaóvai manån ùaóaparàn sutàn ..
     svàrociùa÷cottami÷ca tàmaso raivatastathà .
     càkùuùa÷ca mahàtejà vivasvàn paratastathà ..
     yakùarakùaþpi÷àcàü÷ca nàgagandharvakinnaràn .
     vidyàdharànapsarasaþ siddhàn bhåtagaõàn bahån ..
     meghàn savidyuto vçkùàn latàgulmatçõàdikàn .
     matsyàn pa÷åü ÷ca kãñàü÷ca jalajàn sthalajàüstathà ..
     etàdç÷àni sarvà manuþ svàyambhuvaþ sutaiþ .
     sahitaþ sasçje so'sya pratisargaþ prakãrtitaþ ..
     anye ùaõmanavo ye vai te'pi sve sve'ntare'ntare .
     pratisargaü svayaü kçtvà pràpnuvanti caràcaram ..
     yaj¤asya saübhçtaü yaj¤àn yåpaü pràgvaü÷ameva ca .
     dharmàdharmau guõàn sarvàn varàhaþ sçùñavàn purà ..
     sutàn bahån samutpàdya dakùo devarùisattamàn .
     maharùãn somapàrdãü÷ca bahån pitçgaõàüstathà ..
     sçùñiü pravartayàmàsa pratisargo'sya sa smçtaþ .
     ajàyanta mukhàdvipràþkùattriyà bàhuyugmataþ ..
     årvorvai÷yàþ padaþ ÷ådrà÷caturvedà÷caturmukhàt .
     brahmaõaþ pratisargo'yaü bràhmaþ sargastataþ smçtaþ ..
     marãceþ ka÷yapo jàtaþ ka÷yapàt sakalaü jagat .
     devà daityà dànavà÷ca tasya sargaþ prakãrtitaþ ..
     atrernetràdabhåccandra÷candravaü÷astato'bhavat .
     tena sarvaü jagadvyàptaü somasargaþ prakãrtitaþ ..
     atharvàïgirasã kçtvà puttrà÷ca bahu÷o'pare .
     mantrayantràdayo ye vai te sarve'ïgirasaþ smçtàþ ..
     àjyapàkhyàþ pulastyasya puttrà÷cànye ca ràkùasàþ .
     pratisargàþ pulastyasya balavãryasamanvitàþ ..
     kàdraveyà gajà a÷vàþ prajà bahutaràstathà .
     sasçje pulahenaiùa sargastasya prakãrtitaþ ..
     kratoþ puttrà vàlikhillàþ sarvaj¤à bhåritejasaþ .
     aùñà÷ãtisahasràõi jvaladbhàskarasannibhàþ ..
     pracetasaþ sutàþ sarve ye vai pràcetasàþ smçtàþ .
     ùaóa÷ãtisahasràõi pàvakopamatejasaþ ..
     sukàlino va÷iùñhasya puttrà÷cànye'tha yoginaþ .
     àrundhateyàþ pa¤cà÷advà÷iùñhaþ sarga ucyate bhçgo÷ca bhàrgavà jàtà ye vai daityapurodhasaþ .
     kavayaste mahàpràj¤àstairvyàptamakhilaü jagat ..
     nàradàttàrakà jàtà vimànàni tathaiva ca .
     pra÷nottaràstathaivànye nçtyaü gãta¤ca kautukam ..
     ete dakùamarãcyàdyàþ kçtadàràn bahån sutàn utpàdyotpàdya pçthivãü diva¤ca samapårayan ..
     teùàü sutebhya÷ca sutàstatsutebhyaþ pare sutàþ .
     samutpannàþ pravartante ye'dyàpi bhuvaneùu vai ..
     viùõostu cakùuùaþ såryo manasa÷candramàþ smçtaþ .
     ÷rotràdvàyuþ samudbhåto mukhàdagnirajàyata ..
     pratisargo hyayaü viùõostathà càpi di÷o da÷a .
     sçùñyartha¤candramàþ pa÷càdatrinetràdavàtarat ..
     bhàskaraþ ka÷yapàjjàto bhàryayàsya samarcitaþ .
     rudrà÷ca bahavo jàtà bhåtagràmà÷caturvidhàþ ..
     ÷vavaràhoùñraråpà÷ca plavagomàyugomukhàþ .
     çkùamàrjàravadanàþ siühavyàdhramukhàþ pare ..
     nànà÷astradharàþ sarve nànàråpà mahàbalàþ .
     eùa vaþ pratisargo'pi kathito dbijasattamàþ ..>% iti kàlikàpuràõe 26 adhyàyaþ ..

#<pratisavyaü>#, tri, (gatigataü savyaü vàmamiti .) pratikålam . iti jañàdharaþ ..

#<pratisàndhànikaþ>#, puü, (pratisandhànaü prayojanamasyeti . pratisandhàna + ñhak .) màgadhaþ . stutipàñhakaþ . iti ÷amdaratnàvalã ..

#<pratisãrà>#, strã, (pratisinoti pratibadhnàtãti . prati + si + %<÷usicimi¤àü dãrgha÷ca .>% uõàø 2 . 25 . iti kran dãrgha÷ca . tataùñàp .) yavanikà . vyavadhàyakapañaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 120 ..

#<pratisåryaþ>#, puü, (pratiråpaþ sårya iti pràdisamàsaþ .) kçkalàsaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, su÷rute . kalpasthàne'ùñamàdhyàye .
     %<pratisåryaþ piïgabhàso bahuvarõo mahà÷iràþ ..>% upasåryakamaõóalam . yathà, bçhatsaühitàyàm . 37 . 2 .
     %<pratisåryànàü màlà dasyubhayàtaïkançpahantrã ..>%)

#<pratisåryakaþ>#, puü, (pratisårya + svàrthe kan .) kçkalàsaþ . (yathà, uttararàmacarite dvitãye'ïke .
     %<sãmànaþ pradarodareùu vilasatsvalpàmbhaso yà svayaü tçùyadbhiþ pratisåryakairajagarasvedadravaþ pãyate ..>% taddaùñasya cikitsà su÷rute kalpasthàne 8 adhyàye uktà . yathà --
     %<pratisåryakadaùñànàü sarpadaùñavadàcaret ..>%) upasåryakamaõóalam . iti vi÷vaþ .. (asya ÷ubhà÷ubhalakùaõam . yathà, bçhatsaühitàyàm . 37 . 1-3 .
     %<pratisåryakaþ pra÷asto divasakçdçtuvarõasaprabhaþ snigdhaþ .
     vaidåryanibhaþ svacchaþ ÷ukla÷ca kùemasaubhikùaþ ..
     pãto vyàdhiü janayatya÷okaråpa÷ca ÷astrakopàya .
     pratisåryàõàü màlà dasyubhayàtaïkançpahantrã ..
     divasakçtaþ pratisåryo jalakçdudagdakùiõe sthito'nilakçt .
     ubhayasthaþ salilabhayaü nçpamupari nihantyadho janahà ..>%)

#<pratisçùñaþ>#, tri, (prati + sçj + karmaõi ktaþ .) preùitaþ . pratyàkhyàtaþ . iti medinã . ñe, 65 .. dattaþ . iti dharaõiþ ..

#<pratisomà>#, strã, (pratiråpaþ somaþ somavallã yasyàþ .) mahiùavallã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pratispardhà>#, strã, (prati + spardha + bhàve aï .) pratikakùà . spardhà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pratihataþ>#, tri, (pratihanyate smeti . prati + han + ktaþ .) dviùñaþ . pratiskhalitaþ . ruddhaþ . iti . medinã . te, 205 .. nirà÷aþ . yathà --
     %<manohataþ pratihataþ pratibaddho hata÷ca saþ ..>% iti mudràïkitàmarakoùe pàñhaþ . 3 . 1 . 41 ..

#<pratihastakaþ>#, puü, (pratiråpaþ hasto'valambanaråpo yasya . kap .) pratinidhiþ . yathà --
     %<à÷ritànàü bhçtau svàmisevàyàü dharmasevane .
     puttrasyotpàdane caiva na santi pratihastakàþ ..>% iti hitopade÷e nãti÷àstre suhçdbhedo nàma dvitãyakathàsaügrahaþ paricchedaþ ..

#<pratihàraþ>#, puü, (prativiùayaü pratyekaü và harati svàmisamãpamànayatãti . prati + hç + aõ .) dvàrapàlaþ (yathà, devãbhàgavate . 1 . 17 . 30 .
     %<j¤àto hi pratihàreõa j¤ànã ka÷cid dvijottamaþ ..>% prati + hç + àdhàre gha¤ .) dvàraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, raghau . 6 . 20 .
     %<tato nçpàõàü ÷rutavçttavaü÷à puüvatpragalbhà pratihàrarakùã .
     pràksannikarùaü magadhe÷varasya nãtvà kumàrãmavadat sunandà ..>% pratiråpaü haratãti . hç + aõ .) màyàkàraþ . ityamarañãkàyàü bharataþ . 2 . 10 . 11 .. (parameùñhinaþ puttraþ . yathà, viùõu puràõe . 2 . 1 . 37 .
     %<parameùñhã tatastasmàt pratihàrastadanvathaþ ..>%)

#<pratihàrakaþ>#, puü, (pratiråpaü haratãti . hç + evul .) màyàkàraþ . ityamarañãkàyàü bharataþ . 2 . 10 . 11 ..

#<pratihàsaþ>#, puü, (pratiråpo hàso yasya .) karavãraþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 76 .. hàsakamprati hàsya¤ca ..

#<pratãkaþ>#, puü, (pratãyate pratyeti và iti . prati + i + alãkàdaya÷ceti ãkanpratyayena sàdhuþ .) ekade÷aþ . aïgam . (yathà, çgvede . 7 . 36 . 1 .
     %<vi sànunà pçthivã sasra urvã pçthu pratãka madhyedhe agniþ ..>% %<tathàgniþ pçthu vistãrõaü pratãkaü pçthivyà avayavam ..>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..) svàïgavàdyaniùedho yathà, kaurme 15 adhyàye .
     %<na svàïganakhavàdyaü vai kuryànnà¤jalinà pibet ..>% api ca, lakùmãcaritre .
     %<svàïge pãñhe ca vàdyaü harati dhanapateþ ke÷avasyàpi lakùmãm ..>% pratikåle, tri . ityamaraþ . 1 . 6 . 70 .. vilomaþ . iti medinã . ke, 112 ..

#<pratãkàraþ>#, puü, (pratikaraõamiti . prati + kç + gha¤ . upasargasyeti pakùe dãrghaþ .) kçtàpakàrasya pratyapakàraþ . tatparyàyaþ . vaira÷uddhiþ 2 vairaniryàtanam 3 . ityamaraþ . 2 . 8 . 110 .. (yathà, devãbhàgavate . 3 . 25 . 3 .
     %<durgayà tau hatau saükhye nàparàdho mamàtra bai .
     ava÷yambhàvibhàveùu pratãkàro na vidyate ..>%) cikitsà . iti ÷abdamàlà ..

@<[Page 3,268c]>@
#<pratãkà÷aþ>#, puü, (pratikà÷ate iti . prati + kà÷ + gha¤ . upasargasya dãrghaþ .) upamà . ityamaraþ . 2 . 10 . 38 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 154 . 32 .
     %<adya tvàü bhaginã rakùaþ kçùyamàõaü mayàsakçt .
     drakùyatyadripratãkà÷aü siüheneva mahàdvipam ..>%)

#<pratãkùà>#, strã, (prati + ãkùa + aï .) pratãkùaõam . apekùà . pratipårbekùadhàtorbhàve apratyayena niùpannaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 8 . 40 . 52 .
     %<mitrapratãkùayà ÷alya dhàrtaràùñrasya cobhayoþ .
     apavàdatitikùàbhistribhiretairhi jãvasi ..>%)

#<pratãkùyaþ>#, tri, (pratãkùyate iti . prati + ãkùa + eyat .) påjyaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 5 .. (yathà, raghau . 5 . 14 .
     %<bhaktiþ pratãkùyeùu phulocità te pårbàn mahàbhàga ! tayàti÷eùe .
     vyatãtakàlastvahamabhyupetaþ tvàmarthibhàvàditi me viùàdaþ ..>%) pratãkùaõãyaþ .. (yathà, màghe . 2 . 108 .
     %<pratãkùyaü tatpratãkùàyai pratiùvasre prati÷rutam ..>%)

#<pratãcã>#, strã, (pratidinàntaü pratidinànte ityarthaþ a¤cati såryamiti . a¤cu gatipåjanayoþ +
     %<çtvigdadhçksragdiguùõiga¤cuyujikru¤cà¤ca .>% 3 . 2 . 59 . iti kvin anlopo dãrgha÷ca . %<ugita÷ca .>% 4 . 1 . 6 . iti ïãp .) pa÷cimadik . ityamaraþ . 1 . 3 . 1 .. (yathà, mahàbhàrate . 4 . 41 . 18 .
     %<yenàsau vyajayat kçtsnàü pratãcãü di÷amàhave .
     kalàpo hyeùa tasyàsãnmàdrãputtrasya dhãmataþ ..>% tri, pa÷cimàbhimukhã . yathà, çgbede . 1 . 92 . 9
     %<vi÷vàni devã bhuvanàbhicakùyà pratãcã cakùururviyà vi bhàti .
     vi÷vaü jãvaü carase bodhayantã vi÷vasya vàcamavidan manàyoþ ..>% %<bhuvanà bhuvanàni bhåtajàtànyabhicakùyàbhiprakà÷ya prakà÷avanti kçtvànantaraü pratãcã pratyaïmukhã satã .>% iti tadbhàùye sàyanaþ .. pratinivçttamukhã . yathà, çgvede . 1 . 124 . 7 .
     %<abhràteva puüsa eti pratãcã gartàrugiva sanaye dhanànàm ..>% %<abhràteva bhràtçrahiteva puüsaþ pitràdãn pratãcã svakãyasthànàt pratinivçttamukhã .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<pratãcãnaü>#, tri, (pratãci bhavam . pratyac + %<vibhàùà¤ceradik striyàm .>% 5 . 4 . 8 . iti khaþ . allopo dãrgha÷ca .) pratyak . pratãcyàü bhavaþ . iti hemacandraþ . 2 . 82 .. (paràïa mukham . yathà, çgvede . 3 . 55 . 8 .
     %<÷årasyeva yudhyato antamasya pratãcãnaü dadç÷e vi÷vamàyat ..>%
     %<vi÷vaü bhåtajàtaü pratãcãnaü paràï mukhaü dadç÷e .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

@<[Page 3,269a]>@
#<pratãcyaþ>#, tri, pratãcyàü bhavaþ . pratãcã÷abdàdbhavàrthaùõyapratyayaniùpannaþ .. pa÷cimadigjàtaþ . (yathà, mahàbhàrate . 2 . 32 . 12 .
     %<ràmañhàn hàrahåõàü÷ca pratãcyà÷caiva ye nçpàþ .
     tàn sarvàn svava÷e cakre ÷àsanàdeva pàõóavaþ ..>%)

#<pratãtaþ>#, tri, (pratãyate sma pratyekamagàdveti . prati + iõ + karmaõi kartari và ktaþ .) khyàtaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 9 .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 8 . 10 .
     %<pràptàü vasumatãü prãtiü pratãtàü hatavidviùam .
     upasthàsyasi kau÷alyàü dàsãvattvaü kçtà¤jaliþ ..>%) sàdaraþ . j¤àtaþ . hçùñaþ . iti medinã . te, 125 .. (puü, vi÷vedevànàmanyatamaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 91 . 32 .
     %<anukarmà pratãta÷ca pradàtàthàü÷umàüstathà ..>%)

#<pratãtiþ>#, strã, (prati + iõ + bhàve ktin .) j¤ànam . iti jañàdharaþ .. (yathà, bhàùàparicchede . 114 .
     %<anyonyàbhàvato nàsya caritàrthatvamucyate .
     asmàt pçthagidaü neti pratãtihi vilakùaõà ..>%) khyàtiþ . àdaraþ . harùaþ . iti pratãta÷abdàrthadar÷anàt ..

#<pratãpaü>#, tri, (pratikålà àpo yasmin . %<çkpårabdhåþpathàmànakùe .>% 5 . 4 . 74 . iti apratyayaþ . %<dvyantarupasargebhyo'pa ãt .>% 6 . 3 . 93 . iti ãt .) pratikålam . iti hemacandraþ . 6 . 101 .. (yathà, bhàgavate . 3 . 1 . 14 .
     %<ka enamatropajuhàva jihmaü dàsyàþ sutaü yadbalinaiva puùñaþ .
     tasmin pratãpaþ parakçtya àste nirvàsyatàmà÷u puràcchvasànaþ ..>% klã, arthàlaïkàrabhedaþ . tasya lakùaõàdivaü sàhityadarpaõe 10 paricchede uktam . yathà --
     %<prasiddhasyopamànasyopameyatvaprakalpanam .
     niùphalatvàbhidhànaü và pratãpamiti kathyate ..
     krameõa udàharaõaü yathà -- yattvannetrasamànakàntisalile magnaü tadindãvaraü meghairantaritaü priye ! tava mukhacchàyànukàrã ÷a÷ã .
     ye'pi tvadgamanànukålagatayaste ràjahaüsà gatàstatsàdç÷yavinodamàtramapi me daivena na kùanyate ..
     tadvaktraü yadi mudrità ÷a÷ikathà hà hema sà ceddyutistaccakùuryadi hàritaü kuvalayaistaccet smitaü kà sudhà .
     dhikkandarpadhanurbhruvau yadi ca te kiüvà bahu bråmahe yatsatyaü punaruktavastuvimukhaþ sargakramo vedhasaþ ..
     atra vaktràdibhireva candràdãnàü ÷obhàtivahanàt teùàü niùphalatvam .
     uktvà càtyantamutkarùamatyutkçùñasya vastunaþ .
     kalpite'pyupamànatve pratãpaü kecidåcire ..
     yathà -- ahameva guruþ sudàruõànàmiti hàlàhala ! tàta ! màsma dçpyaþ .
     nanu santi bhavàdç÷àni bhåyo bhuvane'smin vacanàni durjanànàm ..
     atra prathamapàde utkarùàti÷aya uktaþ . tadanuktau tu nàyamalaïkàraþ ..>%)

#<pratãpaþ>#, puü, candravaü÷ãya çkùaràjaputtraþ . ÷àntanuràjapità ca . iti puràõaü ÷abdaratnàvalã ca .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 97 . 20 .
     %<pratãpaþ ÷àntanuü puttraü yauvanasthaü tato'nva÷àt ..>% etasya vivaraõaü tatraivàdhyàye vistara÷o draùñavyam ..)

#<pratãpadar÷inã>#, strã, (pratãpaü pratikålaü vàmaü và pa÷yatãti . dç÷ + õiniþ . ïãp .) strãmàtram . ityamaraþ . 2 . 6 . 2 ..

#<pratãraü>#, klã, (pratãrayati jalagatikarmasamàptiü nayatãti . pra + tãra karmasamàptau + kaþ .) tañam . ityamaraþ . 1 . 10 . 7 ..

#<pratãvàpaþ>#, puü, (pratyupyate prakùipyate athavà niùicyate'sminniti . prati + vapa niùekàdau + gha¤ .) galitasya svarõàderdravyàntareõàvacårõanam . iti svàmã .. nyasanam . niþkùepaõamiti yàvat . iti subhåtiþ .. upadravaþ . iti mukuñaþ ..
     %<àvàpastu pratãvàpo màrãrãtirupadravaþ ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. ityàta¤cana÷abdañãkàyàü bharataþ .. pànãyauùadhavi÷eùaþ . yathà --
     %<uùakàdi pratãvàpaü pibet saü÷amanàya vai ..>% iti vidradhicikitsàyàü cakrapàõidattaþ .. (yathà ca su÷rute såtrasthàne . 43 adhyàye .
     %<madanaphalamajjakvàthaü và pippalyàdi pratãvàpaü taccårõaü và nimbaråpikà kaùàyayoranyatareõa santarpaõaü kaphajavyàdhiharam ..>%)

#<pratãve÷aþ>#, puü, (prativi÷yate iti . prati + vi÷ + gha¤ . upasargasya dãrghaþ .) prative÷aþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pratãve÷ã>#, [n] strã, (pratãve÷o'syàstãti . prative÷a + %<ata iniñhanau .>% 5 . 2 . 115 . iti iniþ .) prative÷ã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pratãhàraþ>#, puü, (pratihriyate atreti . prati + hç + gha¤a . upasargasya dãrghaþ .) dvàraþ . (pratiharatyaneneti . karaõe gha¤ .) dvàrapàlaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 6 .. tasya lakùaõam . yathà --
     %<iïgitàkàratattvaj¤o balavàn priyadar÷anaþ .
     apramàdã sadà dakùaþ pratãhàraþ sa ucyate ..>% iti càõakyasaügrahaþ .. api ca . màtsye 189 adhyàyaþ .
     %<pràü÷uþ suråpo dakùa÷ca priyavàdã na coddhataþ .
     cittagràha÷ca sarveùàü pratãhàro vidhãyate ..>% sandhivi÷eùaþ . yathà, hàràvalã .
     %<mayàsyopakçtaü pårbamaya¤copakariùyati .
     iti yaþ kriyate sandhiþ pratãhàraþ sa ucyate ..>%

@<[Page 3,269c]>@
#<pratãhàrã>#, [n] tri, (pratiharati svàmisamãpe sarvaviùayamiti . prati + hç + õiniþ . upasargasya dãrghaþ . yadbà, pratãhàro rakùaõãyatvenàsyàstãti . iniþ .) dvàrã . dvàràrthakapratãhàra÷abdàdastyarthe inpratyayena niùpannaþ ..

#<pratãhàrã>#, strã, (pratãhàro'syà astãti . ac . gauràditvàt ïãù .) dvàþsthità . iti medinã . re, 280 ..

#<pratãhàsaþ>#, puü, (pratiråpo hàso'sya . upasargasya dãrghaþ .) karavãraþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 76 ..

#<pratudaþ>#, puü, (pratudatãti . pra + tud + kaþ .) gçdhràdiþ . àdinà ÷yenaþ . kaïkaþ . kàkaþ . droõakàkaþ . ulåkaþ . mayåraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. asyamàüsaguõàþ .
     %<làvàdyà viùkiro vargaþ pratudà jàïgalà mçgàþ .
     laghavaþ ÷ãtamadhuràþ kaùàyà÷ca hità nçõàm ..>% iti ràjavallabhaþ .. (yathà ca carake såtrasthàne saptaviü÷àdhyàye .
     %<÷atapatro bhçïgaràjaþ koyaùñã jãvajãvakaþ .
     kairàtaþ kokilo'tyåho gopàpatraþ priyàtmajaþ ..
     lañvà lañvàùako vabhrurvañahà óiõóimànakaþ .
     jañã dundubhivàkkàvalohapçùñhakuliïgakàþ ..
     kapota÷ukla÷àraïga÷ciriñãkakuyaùñikàþ .
     ÷àrikàkalaviïka÷ca cañako'ïgàracåóakaþ ..
     pàràvataþ pàõóavika ityuktàþ pratudà dvijàþ ..>% yathà ca su÷rute såtrasthàne 46 adhyàye .
     %<kapotapàràvatabhçïgaràjaparabhçtakoyaùñikakuliïgagçhakuliïgagokùoóakaóiõóimànaka÷atapatrakamàtçnindakabhedà÷i÷ukasàrikàvalgulãgiri÷àlahvàladåùakasugçhãkha¤jarãñakahàrãtadàtyåhaprabhçtayaþ pratudàþ ..>%)

#<pratodaþ>#, puü, (pratudyate'neneti . pra + tud + karaõe gha¤ .) a÷vàditàóanadaõóaþ . càvuk iti bhàùà . tatparyàyaþ . pràjanam 2 pravayaõam 3 totram 4 todanam 5 . iti jañàdharaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 54 . 8 .
     %<prakàlayeddi÷aþ sarvàþ pratodeneva sàrathiþ .
     pratyamitra÷riyaü dãptàü jighçkùurbharatarùabha ! ..>%)

#<pratolã>#, strã, (pratulyate parimãyate iti . pra + tul parimàõe + gha¤ . gauràditvàt ïãù .) rathyà . ityamaraþ . 2 . 2 . 3 .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 80 . 18 .
     %<bahupàü÷ucayà÷càpi parikhàparivàritàþ .
     tatrendranãlapratimàþ pratolãvara÷obhitàþ ..>%) abhyantaramàrgaþ . nàcha iti khyàte . kulã iti ca khyàte . haññàdimadhyanirmite pathãti sà¤jaþ . durganagaradvàre iti kecit . iti taññãkàyàü bharataþ ..

#<prattaü>#, tri, (pradãyate smeti . pra + dà + ktaþ . %<aca upasargàt taþ .>% 7 . 4 . 47 . iti tàde÷aþ .) dattam . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

@<[Page 3,270a]>@
#<pratnaþ>#, tri, (pra + %<na÷ca puràõe pràt .>% iti cakàràt tnap .) puràtanaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 77 .. (yathà, bhàgavate . 5 . 20 . 5 .
     %<pratnasya viùõo råpaü yat satyasyartasya brahmaõaþ .
     amçtasya ca mçtyo÷ca såryamàtmànamãmahi ..>%)

#<pratyak># [c] tri, (pratya¤catãti . prati + anac + kvin .) pa÷cimadik . pa÷cimade÷aþ . (yathà, manuþ . 2 . 21 .
     %<himavadvindhyayormadhyaü yat pràgvina÷anàdapi .
     pratyageva prayàgàcca madhyade÷aþ prakãrtitaþ ..>%) pa÷cimakàlaþ . iti medinã . ce, 16 .. (vya, pratãcyàü di÷i pratãcyà di÷aþ pratãcã digvà evaü de÷e kàle ca . %<dik÷abdebhyaþ saptamãpa÷camãprathamàbhyo dikde÷akàleùvastàtiþ .>% 5 . 3 . 27 . iti astàtiþ . %<a¤cerluk .>% 5 . 3 . 30 . iti astàterluk . %<luk taddhitaluki .>% 1 . 2 . 49 . iti luk . dikde÷akàle . iti medinã . ce, 16 .. pratilomam . yathà, bhàgavate . 4 . 22 . 37 .
     %<yaþ kùetravittapatayà hçdi viùvagàviþ pratyak cakàsti bhagavàüstamavehi so'smi ..>% pratikålam . yathà, mahàbhàrate . 5 . 84 . 6 .
     %<pratyagåhurmahànadyaþ pràïmukhàþ sindhusattamàþ .
     viparãtà di÷aþ sarvà na pràj¤àyata ki¤cana ..>%)

#<pratyakparõã>#, strã, (pratya¤ci parõàni asyàþ . pàkakarõeti ïãù .) apàmàrgaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 89 .. (asyàþ paryàyo yathà, bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe 1 bhàge .
     %<rakto'nyo va÷iro vçttaphalo dhàmàrgavo'pi ca .
     pratyakparõã ke÷aparõã kathità kapipippalã ..>%) dravantã . iti ràjanirghaõñaþ .. (asyàþ paryàyo yathà, bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .
     %<dravantã sàvarã citrà pratyakparõyarkaparõyapi .
     citropacitrànyagrodhã pratyak÷rerõyàkhukarõyapi ..>%

#<pratyakpuùpã>#, strã, (pratya¤ci puùpàõyasyàþ . pàkakarõeti ïãù .) apàmàrgaþ . ityamaraþ . 2 . 84 . 8 .. (yathà, su÷rute . 1 . 43 . %<pratyakpuùpãsadàpuùpãnimbakaùàyàõàmanyatamenàloóya madhusaindhavayuktàü màtràü pàyayitvà vàmayet ..>% paryàyàntaramasyàþ . yathà --
     %<sthalama¤jaryapàmàrgaþ pratyakpuppã mayårakaþ .
     kùàramadhyastvadhoghaõñà ÷ikharã kharama¤jarã ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

#<pratyak÷reõã>#, strã, (pratãcã ÷reõã yasyàþ . samàsàntavidheranityatvàt na kap .) dantãvçkùaþ . måùikaparõã . ityamaraþ . 2 . 4 . 88 .. (asyàþ paryàyo yathà --
     %<pratyak÷reõã dravantã ca puttra÷reõyàkhuparõikà .
     vçùaparõyàkhuparõã ca måùikà kà¤jipatrikà ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

#<pratyakùaü>#, tri, (pratigatamakùi indriyaü yatra . samàse ac . yadvà, pratyakùamastyasyeti . ar÷a àditvàt ac .) indriyagràhyam . tatparyàyaþ . aindriyakam 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 79 .. (yathà, brahmavaivarte . 2 . 1 . 52 .
     %<yatpàdapadmanakharadçùñaye càtma÷uddhaye .
     na ca dçùña¤ca svapne'pi pratyakùasyàpi kà kathà ..>%) anubhavavi÷eùaþ . tat ùaóvidham . ghràõajam 1 ràsanam 2 ÷ràvaõam 3 càkùuùam 4 spàr÷anam 5 mànasam 6 . nirvikalpakasavikalpakabhedena pratyekaü dvividham . nirvikalpakantu atãndriyam . savikalpakaü manogràhyam . ùaóvidhapratyakùe à÷rayasya mahattvaü kàraõam . indriyaü karaõam . viùayeõa saha indriyasannikarùaþ . asya vyàpàraþ . yathà, bhàùàparicchede .
     %<ghràõajàdiprabhedena pratyakùaü ùaóvidhaü matam .
     ghràõasya gocaro gandho gandhatvàdirapi smçtaþ .
     tathà raso rasaj¤àyàstathà ÷abdo'pi ca ÷ruteþ ..
     udbhåtaråpaü nayanasya gocaro dravyàõi tadvanti pçthaktvasaükhye .
     vibhàgasaüyogaparàparatvasnehadravatvaü parimàõayuktam ..
     kriyàü jàtiü yogyavçttiü samavàya¤ca tàdç÷am .
     gçhõàti cakùuþsambandhàdàlokodbhåtaråpayoþ ..
     udbhåtaspar÷avaddravyaü gocaraþ so'pi ca tvacaþ .
     råpànyaccakùuùo yogyaü råpamatràpi kàraõam ..
     dravyàdhyakùe tvaco yogo manasà j¤ànakàraõam .
     manogràhyaü sukhaü duþkhamicchà dbeùomatiþ kçtiþ ..
     j¤ànaü yannirvikalpàkhyaü tadatãndriyamiùyate .
     mahattvaü ùaóvidhe heturindriyaü karaõaü matam ..
     viùayendriyasambandho vyàpàraþ so'pi ùaóvidhaþ ..>% (yathà, vidvanmodataraïgiõyàm .
     %<devànarcaya sa¤caya pratidinaü puõyàni janmàntare bhogàya prayato mahàkratuvidhau svargàya hiüsàü kuru .
     itthaü va¤cakava¤canotpathagatà buddhistadeyàciràdapratyakùapadàrthasàrtharahitaü panthànamàrohatu ..>% vya, akùi akùi pratãti vãpsàyàü yathàrthatvena samàsaþ . akùõoràbhimukhyamityarthe . %<lakùaõenàbhipratã àbhimukhye .>% 2 . 1 . 14 . ityavyayãbhàvaþ . %<avyayãbhàve ÷aratprabhçtibhyaþ .>% 5 . 4 . 107 . ityatra %<pratiparasamanubhyo'kùõaþ .>% iti ñac . indriyalakùaõam . aparokùam . yathà, manuþ . 9 . 52 .
     %<phalantvanabhisandhàya kùetriõàü bãjinàntathà .
     pratyakùaü kùetriõàmartho bãjàdyonirgarãyasã ..>%)

#<pratyakùadar÷anaü>#, tri, (pratyakùaü pa÷yatãti . pratyakùa + dç÷ + lyuþ . pratyakùaü dar÷anaü yasyeti và .) sàkùã . iti ÷abdamàlà .. (klã, pratyakùaü dar÷anam . yathà, mahàbhàrate . 3 . 57 . 36 .
     %<pratyakùadar÷anaü yaj¤e gati¤cànuttamàü ÷ubhàm .
     naiùadhàya dadau ÷akraþ prãyamàõaþ ÷acãpatiþ ..>%)

@<[Page 3,270c]>@
#<pratyakùavàdã>#, [n] puü, (pratyakùameva pramàõatvena vadatãti . vad + õiniþ .) bauddhaþ . nàpratyakùaü pramàõamiti tanmatam .. (pratyakùaü vadati yastatra, tri ..)

#<pratyakùã>#, [n] tri, (pratyakùamastyasyeti . pratyakùa + iniþ .) vyaktadçùñàrthaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pratyagà÷àpatiþ>#, puü, (pratyagà÷àyàþ pa÷cimasyà di÷aþ adhipatiþ .) varuõaþ . iti halàyudhaþ ..

#<pratyagraþ>#, tri, (pratigatamagraü ÷reùñhaü prathamadar÷anaü vàsyeti .) nåtanaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 77 .. (yathà, mahàbhàrate . 8 . 38 . 18 .
     %<dàsãnàü niùkakaõñhãnàü màgadhãnàü ÷ataü tathà .
     pratyagravayasàü dadyàü yo me bråyàddhana¤jayam ..>%) ÷odhitaþ . iti jañàdharaþ .. (puü, uparicarasya vasoþ puttràõàmanyatamaþ . yathà, bhàgavate . 9 . 22 . 6 .
     %<vasustasyoparicaro bçhadrathamukhàstataþ .
     ku÷àmbamatsyapratyagrà÷cedipàdyà÷ca cedipàþ ..>%)

#<pratyagrathaþ>#, puü, (pratãcàü ratha iva .) ahicchatrade÷aþ . iti hemacandraþ . 4 . 26 ..

#<pratyaï>#, [¤c] tri, (pratya¤catãti . prati + anac + kvin .) pa÷cimadik . pa÷cimade÷aþ . pa÷cimakàlaþ . pratiùårbà¤cadhàtoþ kartari vicapratyayena niùpannaþ . iti vyàkaraõam .. (yathà, ÷atapathabràhmaõe . 12 . 8 . 2 . 35 .
     %<çtavaþ sarve parà¤caþ sarve pratya¤caþ ..>% pratigataþ . abhimukhaþ . yathà, çgvede . 1 . 50 . 5 .
     %<pratyaïdevànàü vi÷aþ pratyaïïudeùi mànuùàn .
     pratyaï vi÷vaü svardç÷e ..>% %<he sårya tvaü devànàü vi÷o marunnàmakàn devàn . maruto vai devànàü vi÷a iti ÷rutyantaràt . tàn marutsaüj¤akàn devàn pratyaïïudeùi . tàn pratigacchannudayaü pràpnoùi . teùàmabhimukhaü yathà bhavati tathetyarthaþ . tathà mànuùàn manuùyàn pratyaïïudeùi . te'pi yathàsmadabhimukhameva sårya udatãti manyante . tathà vi÷vaü vyàptaü svaþ svarlokaü dç÷e draùñuü pratyaïïudeùi . yathà svarlokavàsino janàþ sarve'pi svasvàbhimukhyena såryaü pa÷yantãti .>% iti tadbhàùye sàyanaþ .. antaryàmã . iti ÷rãdharasvàmã .. yathà, bhàgavate . 6 . 9 . 20 .
     %<pratya¤camàdipuruùamupatasthuþ samàhitàþ ..>%)

#<pratyaïgaü>#, klã, (pratigatamaïgamiti .) avayavavi÷eùaþ . yathà, ÷abdacandrikàyàm .
     %<pratyaïgaü karõanàsàkùiliïgàïgànikaràdikam ..>% (yathà, ràmàyaõe . 2 . 74 . 14 .
     %<aïgapratyaïgajaþ puttro hçdayàccàpi jàyate .
     tasmàt priyataro màtuþ priyà eva tubàndhavàþ ..>% %<ataþ paraü pratyaïgàni vakùyante . mastakodarapçùñhanàbhilalàñanàsàcivukavastigrãvà ityetà ekaikàþ . karõanetranàsàbhrå÷aïkhàüsagaõóakakùastanavçùapàr÷vasphigjànubàhåruprabhçtayo dve dbe viü÷atiraïgulayaþ . srotàüsi ca vakùyamàõàni . eùapratyaïgavibhàga uktaþ ..>% iti su÷rute ÷àrãrasthàne pa¤came'dhyàye .. apradhànam . yathà, nirukte . 7 . 1 . 5 . %<eka àtmà bahudhà ståyate ekasyàtmano'nye devàþ pratyaïgàni bhavantyapi ..>% aïgaü aïgaü prati . yathà, gãtagovinde . 11 . 11 .
     %<dhvàntaü nãlanicolacàrusudç÷àü pratyaïgamàliïgati ..>% tathà ca manuþ . 8 . 208 .
     %<yasmin karmaõi yàstu syuruktàþ pratyaïgadakùiõàþ .
     sa eva tà àdadãta bhajeran sarva eva và ..>% nçpavi÷eùe, puü, . yathà, mahàbhàrate . 1 . 1 . 235 .
     %<mahàpuràõasambhàvyaþ pratyaïgaþ parahà ÷rutiþ .
     ete cànye ca ràjànaþ ÷ata÷o'tha sahasra÷aþ .
     ÷råyante'yuta÷a÷cànye saükhyàtà÷caiva padma÷aþ ..>%)

#<pratyaïgirà>#, strã, devãvi÷eùaþ . tasyà dhyànam . yathà --
     %<÷avoparisamàsãnàü raktàmbaratanucchadàm .
     sarvàbharaõasaüyuktàü gu¤jàhàravibhåùitàm ..
     ùoóa÷àbdà¤ca yuvatãü pãnonnatapayodharàm .
     kapàlakartçkàhastàü paramànandaråpiõãm .
     vàmadakùiõayogena dhyàyenmantraviduttamàm ..>% iti pratyaïgiràstotràntargatam ..

#<pratyanãkaþ>#, puü, (pratigataþ anãkaü yuddhamiti .) ÷atruþ . iti hemacandraþ . 3 . 392 .. (pratipakùaþ . virodhã . yathà, mahàbhàrate . 7 . 10 . 36 .
     %<yasya yantà hçùãke÷o yoddhà yasya dhana¤jayaþ .
     rathasya tasya kaþ saükhye pratyanãko bhavedrathaþ ..>% yathà ca su÷rute såtrasthàne 46 adhyàye .
     %<atãvàyatayàmàstu kùapà yeùvçtuùu smçtàþ .
     teùu tatpratyanãkàóhyaü bhu¤jãtapràtareva tu ..>% klã, pratipakùasainyam . yathà, bhagavadgãtàyàm . 11 . 32 .
     %<çte'pi tvàü na bhaviùyanti sarve ye'vasthitàþ pratyanãkeùu yodhàþ ..>% alaïkàravi÷eùaþ . yaduktaü kàvyaprakà÷e .
     %<pratipakùama÷aktena pratikartuü tiraùkriyà .
     yà tadãyasya tatstutyai pratyanãkaü taducyate ..>% udàharaõaü yathà --
     %<tvaü vinirjitamanobhavaråpaþ sà ca sundara ! bhavatyanuraktà .
     pa¤cabhiryugapadeva ÷araistàü tàpayatyanu÷ayàdiva kàmaþ ..>%)

#<pratyantaþ>#, puü, (pratigato'ntamiti . atyàdayaþ kràntàdyarthe . iti samàsaþ .) mlecchade÷aþ . ityamaraþ . 2 . 1 . 7 .. (pràntadurgam . yathà, raghuþ . 4 . 26 .
     %<sa guptamålapratyantaþ ÷uddhapàrùõirayànvitaþ .
     ùaóvidhaü balamàdàya pratasthe digjigãùayà ..>% %<guptau målaü svanivàsasthànaü pratyantaþ pràptadurga¤ca yena saþ .>% iti taññãkàyàü mallinàthaþ .. tadde÷ajàte, tri .. yathà, varàhasaühitàyàm . 4 . 21 .
     %<pratyantàn kunçpàü÷ca hantyuóupatiþ ÷çïge kujenàhate ..>%) sannikçùñe ca tri ..

#<pratyantaparvataþ>#, puü, (pratyantaþ sannikçùñaþ parvataþ .) mahàparvatasamãpavartikùudraparvataþ . ityamaraþ . 2 . 3 . 7 ..

#<pratyabhiyogaþ>#, puü, (pratiråpo'bhiyogaþ .) pratyaparàdhaþ . yathà --
     %<abhiyogamanistãrya nainaü pratyabhiyojayet .
     abhiyukta¤ca nànyena noktaü viprakçtiü nayet ..>% %<abhiyujyata iti abhiyogo'paràdhastamabhiyogamanistãryàpahçtyainamabhiyoktàraü na pratyabhiyojayedaparàdhena na saüyojayet . yadyapi pratyabhiskandanaü pratyabhiyogaråpantathàpi svàparàdhaparihàràtmakatvànnàsya pratiùedhasya viùayaþ . ataþ svàbhiyogànupamardanaråpasya pratyabhiyogasyàyaü niùedhaþ .>% iti mitàkùarà ..

#<pratyabhivàdaþ>#, puü, (prati + abhi + vad + õic + bhàve gha¤ .) abhivàdyasya gurorà÷ãrvacanam . iti goyãcandraþ ..

#<pratyabhivàdanaü>#, puü, (prati + abhi + vad + õic + bhàve lyuñ .) abhivàdyasya gurorà÷ãrvacanam . iti goyãcandraþ ..

#<pratyayaþ>#, puü, (prati + iõ + bhàvakaraõàdau yathàyathaü ac .) adhãnaþ . ÷apathaþ . j¤ànam . (yathà, gàruóe 236 adhyàye .
     %<jàgratsaüskàrasambhåtaþ pratyayo viùayànvitaþ ..>%) vi÷vàsaþ . (yathà, kumàre . 4 . 45 .
     %<itthaü rateþ kimapi bhåtamadç÷yaråpaü mandãcakàra maraõavyavasàyabuddhim .
     tatpratyayàcca kusumàyudhabandhurenàmà÷vàsayat sucaritàrthapadairvacobhiþ ..>%) hetuþ . (yathà, raghuþ . 10 . 3 .
     %<atiùñhat pratyayàpekùasantatiþ sa ciraü nçpaþ ..>%) randhram . ÷abdaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 147 .. prathitatvam . àcàraþ . iti medinã . ye, 89 .. ni÷cayaþ . (yathà, manuþ . 8 . 253 .
     %<yadi saü÷aya eva syàt liïgànàmapi dar÷ane .
     sàkùipratyaya eva syàt sãmàvàdavinirnayaþ ..>%) svàduþ . iti hemacandraþ .. prakçtyuttarajàyamànaþ . vopadevenàsya tyasaüj¤à kçtà . pratyàyayantãti suptiïkçttaddhitàþ pratyayàþ . iti saükùiptasàravyàkaraõam .. (yathà, raghuþ . 11 . 56 .
     %<tà naràdhipasutà nçpàtmajaiste ca tàbhiragaman kçtàrthatàm .
     so'bhavadvarabadhåsamàgamaþ pratyayaprakçtiyogasannibhaþ ..>%) sahakàrã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

@<[Page 3,271c]>@
#<pratyayakàriõã>#, strã, (pratyayasya vi÷vàsasya kàriõã .) mudrà . iti trikàõóa÷eùaþ .. mohara iti pàrasyabhàùà ..

#<pratyayitaþ>#, tri, (pratyayo vi÷vàsaþ sa¤jàto'syeti . pratyaya + %<tadasya sa¤jàtaü tàrakàdibhya itac .>% 5 . 2 . 36 . iti itac .) àptaþ . vi÷vastaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 13 .. (yathà, kathàsaritsàgare . 15 . 68 .
     %<tat ÷rutvà vyasçjadràjà so'tha pratyayitàn dvijàn ..>%)

#<pratyarthã>#, [n] tri, (prati÷odhaü pratikålaü và arthayate iti . prati + artha + õiniþ .) ÷atruþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 11 .. (yathà, sàhityadarpaõe . 3 paricchede .
     %<netre kha¤janaga¤jane sarasijapratyarthi pàõidvayaü vakùojau karikumbhavibhramakarãmatyunnatiü gacchataþ ..>%) puü, prativàdã . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, manuþ . 8 . 79 .
     %<sabhàntaþ sàkùiõaþ pràptànarthipratyarthisannidhau .
     pràóvivàko'nuyu¤jãta vidhinànena sàntvayan ..>%) arthipratipakùaþ . yathà --
     %<pratyarthino'gragato lekhyaü yathàveditamarthinà .
     samàmàsatadardhàharnàmajàtyàdicihnitam ..>% %<arthyata ityarthaþ sàdhyaþ . so'syàstãtyarthã . tatpratipakùaþ pratyarthã .>% iti mitàkùarà ..

#<pratyarpitaü>#, tri, (prati + ç + õic + ktaþ .) pratidattam . yathà . %<arthavyavahàro'pi ekasmin vatsare yatsaükhyàkaü yaddravyaü yato yena gçhãtaü pratyarpita¤ceti . punaranyasmin vatsare taddravyaü tatsaükhyàkaü tatastena gçhãtaü yàcyamàno'pi yadi bråyàt satyaü gçhãtaü pratyarpita¤ceti vatsaràntare gçhãtaü pratyarpita¤ca nàsmin vatsara ityupayujyate .>% iti mitàkùarà ..

#<pratyavasànaü>#, klã, (prati + ava + so + lyuñ .) bhojanam . iti hemacandraþ . 3 . 87 .. (paryàyàntaramasya yathà --
     %<jagdhiþ pratyavasàna¤ca bhakùaõaü bhojanà÷ane ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

#<pratyavasitaü>#, tri, (prati + ava + so + ktaþ .) bhakùitam . ityamaraþ . 3 . 2 . 110 ..

#<pratyavaskandaþ>#, puü, (prati + ava + skanda + gha¤ .) caturvidhottaràntargatottaravi÷eùaþ ..

#<pratyavaskandanaü>#, klã, (prati + ava + skanda + lyuñ .) caturvidhottaràntargatottaravi÷eùaþ . yathà --
     %<pratyavaskandanaü nàma satyaü gçhãtaü pratidattaü pratigrahalabdhamiti và . yathàha nàradaþ .
     arthinà lekhito yo'rthaþ pratyarthã yadi tantathà .
     prapadya kàraõaü bråyàt pratyavaskandanaü smçtam ..>% iti mitàkùarà .. api ca .
     %<arthinàbhihito yo'rthaþ pratyarthã yadi tantathà .
     prapadya kàraõaü bråyàt pratyavaskandanaü hi tat ..>% iti vyavahàratattve bçhaspativacanam ..

#<pratyavasthàtà>#, [ç] tri, (pratipakùatayà avatiùñhate iti . prati + ava + sthà + tçc .) ÷atruþ . iti hemacandraþ . 3 . 392 ..

#<pratyavàyaþ>#, puü, (pratyavàyyate iti . prati + ava + aya gatau + gha¤ .) pàpam . duradçùñam . yathà,
     %<kùayaü kecidupàttasya duritasya pracakùate .
     anutpattiü tathà cànye pratyavàyasya manvate ..>% ityekàda÷ãtattve jàvàlavacanam ..

#<pratya÷mà>#, [n] puü, (pratiråpaþ a÷mà .) gairikam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pratyahaü>#, vya, (ahaþ ahaþ prati . %<napuüsakàdanyatarasyàm .>% 5 . 4 . 109 . iti ñac .) pratidinam . yathà, kumàrasambhave .
     %<giri÷amupacacàra pratyahaü sà suke÷ã ..>%

#<pratyàkàraþ>#, puü, (pratiråpaþ khaógena sadç÷a àkàro yasya .) khaógakopaþ . iti hemacandraþ . 3 . 447 .. khàp iti bhàùà ..

#<pratyàkhyàtaþ>#, tri, (prati + à + khyà + ktaþ .) dårãkçtaþ . tatparyàyaþ . pratyàdiùñaþ 2 nirastaþ 3 niràkçtaþ 4 nikçtaþ 5 viprakçtaþ 6 . ityamaraþ . 3 . 1 . 40 .. kvacit pustake pratyàdiùñetyàdi÷lokamekamadhikaü dç÷yate tatràdyacatuùkaü pratyàdiùñe . paracatuùkaü tiraskçte . iti taññãkàsàrasundarã .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 156 . 8 .
     %<vãreõàhaü tathànena tvayà vàpi ya÷asvini ! .
     pratyàkhyàtà na jãvàmi satyametadbravãmi te ..>%)

#<pratyàkhyànaü>#, klã, (prati + à + khyà + bhàve lyuñ .) niràkaraõam . tatparyàyaþ . nirasanam 2 pratyàde÷aþ 3 niràkçtiþ 4 . ityamaraþ . 3 . 2 . 31 .. (yathà, màrkaõóeye . 61 . 72 .
     %<pratyàkhyànàdahaü mçtyuü tva¤ca pàpamavàpsyasi ..>%)

#<pratyàgamaþ>#, puü, (pratyàgamanamiti . prati + à + gam + ap .) pratyàgamanam . phire àsà iti bhàùà .. yathà --
     %<tãrthayàtràsamàrambhe tãrthapratyàgameùu ca ..>% iti pràya÷cittatattvam .. (yathà, harivaü÷e bhaviùyaparvaõi . 39 . 24 .
     %<kimarthaü bråhi viprendra ! asmin pratyàgamo hi vaþ ..>%)

#<pratyàdiùñaþ>#, tri, (pratyàdi÷yate smeti . prati + à + di÷ + ktaþ .) pratyàde÷avi÷iùñaþ . tatparyàyaþ . nirastaþ 2 pratyàkhyàtaþ 3 niràkçtaþ 4 nikçtaþ 5 viprakçtaþ 6 . ityamaraþ . 3 . 1 . 40 ..

#<pratyàde÷aþ>#, puü, (pratyàde÷anamiti . prati + à + di÷ + gha¤ .) niràkaraõam . pratyàkhyànam . ityamaraþ . 3 . 2 . 31 .. (yathà, meghadåte . 96 .
     %<pratyàde÷àdapi ca madhuno vismçtabhråvilàsam ..>% prasaïganivàraõam . iti kullåkabhaññaþ .. yathà, manuþ . 8 . 334 .
     %<yena yena yathàïgena steno nçùu viceùñate .
     tattadeva harettasya pratyàde÷àya pàrthivaþ ..>%) bhaktaü prati devànàmàde÷a÷ca ..

#<pratyàdhmànaþ>#, puü, (pratigatamàdhmànamãùat-÷abdo yatra .) vàtavyàdhivi÷eùaþ . tasya lakùaõamàha .
     %<vimuktapàr÷vahçdayaü tadevàmà÷ayotthitam .
     pratyàdhmànaü vijànãyàt kaphavyàkulitànilam ..>% vimuktapàr÷vahçdayaü pàr÷ve hçdaye vihàya jàtaü tadevàdhmànam . kaphavyàkulitànilaü kaphenàvaruddhavàtam .. * .. atha tasya cikitsà .
     %<pratyàdhmàne samutpanne kuryàt vamanalaïghane .
     dãpanàdi niyu¤jãta pårbavadvastikarma ca ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<pratyàlãóhaü>#, klã, (prati + à + liha + ktaþ .) dhanvinàü pàdasaüsthànavi÷eùaþ . tatrordhasya vàmapàdaprasàre dakùiõapàdasaïkocaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. dhanvinàmavasthànavi÷eùaþ . yathà --
     %<syàt pratyàlãóhamàlãóhaü samaü pàdaü tathàparam .
     vai÷àkhaü maõóala¤ceti dhanvinàü sthànapa¤cakam ..
     syàddakùapàdasaïkocàt vàmapàdaprasàraõàt .
     pratyàlãóhamiti proktamàlãóhaü tadviparyaryàt ..
     tulyaü pàdayugaü yatra samapàdamudàhçtam .
     vitastyantaritaü pàdayugaü vai÷àkhamucyate .
     maõóalàkàrapàdàbhyàü maõóalaü sthànamãritam ..>% iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà ca yàdavaþ .
     %<sthànàni dhanvinàü pa¤ca tatra vai÷àkhamastriyàm .
     vitastyantaragau pàdau maõóalaü toraõàkçtã ..
     samànau syàt samapadamàlãóhaü padamagrataþ .
     dakùiõaü vàmamàku¤cya pratyàlãóhaü viparyayaþ ..>%) a÷ite, tri . iti medinã . óhe, 12 ..

#<pratyà÷à>#, strã, (prati ki¤cit vastu lakùãkçtya à samantàt a÷nute vyàpnotãti . prati + à + a÷ + ac . tataùñàp .) àkàïkùà . yathà, ÷ànti÷atake .
     %<måóho'nyatra marãcikàsu pa÷uvat pratyà÷ayà ghàvati ..>%

#<pratyàsannaþ>#, tri, (prati + à + sad + ktaþ .) nikañavartã . iti jañàdharaþ .. (yathà, prabodhacandrodaye 2 aïke .
     %<àrya ! pratyàsanno mahàràjaþ . tatprattyudgamanena saübhàvyatàmàryeõa ..>%)

#<pratyàsaraþ>#, puü, (pratyàsriyate iti . prati + à + sç + %<çdorap .>% 3 . 3 . 57 . ityap .) sainyapçùñhaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pratyàsàraþ>#, puü, (pratyàsriyate iti . prati + à + sç + gha¤ .) vyåhasya pa÷càdbhàgaþ . vyåhasya pa÷càdbyåhàntaram . tatparyàyaþ . vyåhapàrùõiþ 2 . ityamarabharatau ..

@<[Page 3,272c]>@
#<pratyàharaõaü>#, klã, (prati + à + hç + bhàve lyuñ .) pratyàhàraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pratyàhàraþ>#, puü, (prati + à + hç + bhàve gha¤ .) svasvaviùayebhya indriyàkarùaõam . tatparyàyaþ . upàdànam 2 . ityamaraþ .. pratyàharaõam 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. sa ca yogàïgavi÷eùaþ . yathà,
     %<pratyàhàra÷ca tarka÷ca pràõàyàmastçtãyakaþ .
     samàdhirdhàraõaü dhyànaü ùaóaïgo yogasaügrahaþ ..>% iti taññãkàyàü bharataþ .. pratyàhàramàha .
     %<÷abdàdiùvanuraktàni nigçhyàkùàõi yogavit .
     kuryàccittàntakàrãõi pratyàhàraparàyaõaþ ..>% iti viùõupuràõe 6 aü÷e 7 adhyàyaþ .. api ca .
     %<indriyàõãndriyàrthebhyaþ samàhçtya sthito hi saþ .
     manasà saha buddhyà ca pratyàhàreùu saüsthitaþ ..>% iti gàruóe 240 adhyàyaþ .. (yathà ca pàta¤jale sàdhanapàde .
     %<yamaniyamàsanapràõàyàmapratyàhàradhàraõàdhyànasamàdhayo'ùñàvaïgàni .. 29 ..>%
     %<svasvaviùayasaüprayogàbhàve cittasvaråpànukàra indriyàõàü pratyàhàraþ .. 54 ..>%) alpena bahånàü grahaõam . yathà, ac iti dvyakùareõa sarvasvaràõàü grahaõam . iti bharataþ ..

#<pratyuktiþ>#, strã, (prativacanamiti . prati + vac + bhàve ktin . pratiråpà uktiriti và .) pratyuttaram . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pratyuta>#, vya, (prati ca uta ca iti dvandraþ .) vaiparãtyam . yathà . budhàdivàkyaü tu na niyàmakaü pramàõàbhàvàt pratyuta phala÷ruterguõaphalabodhakamiti . iti tithyàditattve janmàùñamãprakaraõam .. (yathà, màrkaõóeye . 95 . 20 .
     %<vihitàkaraõàt puübhirasadbhiþ kriyate tu yaþ .
     saüyamo muktaye so'nte pratyutàdhogatipradaþ ..>%)

#<pratyutkramaþ>#, puü, (pratyutkramaõamiti . prati + ut + kram + gha¤ .) praghànaprayojanànukålaprayojanànuùñhànam . tatparyàyaþ . prayogàrthaþ 2 . ityamaraþ .. prakçùñayogaþ . iti kecit . prakçùñayaddhàrthamupakramaþ prayogaþ tadvàcyaþ . iti kecit . prayogo yuddhaü tadabhidheya iti kecit . pratyutkramo yuddhàrtha iti bhàguriþ . yuddhàrthaü prathamàkràntiþ . ityapare . karmàrambhe prathamayuktiþ prayogaþ . ityapare .. iti bharataþ ..

#<pratyutkràntiþ>#, strã, (prati + ut + kram + ktin .) pratyutkramaþ . ityamarañãkàyàü kùãrasvàmã ..

#<pratyuttaraü>#, klã, (pratiråpamuttaram .) uttaraü prati uttaram . yathà . mameyaü bhåmiþ kramàgatatvàt iti vàdyukte mameyaü bhåmirda÷avarùopabhujyamànatvàt iti pratyuttaram . iti vyavahàratattvam ..

#<pratyutthànaü>#, klã, (pratyutthãyate iti . prati + ut + sthà + lyuñ .) abhyutthànam . gàtrotthànam . yathà --
     %<dãvyantamakùaistatràpi priyayà coddhavena ca .
     påjitaþ parayà bhaktyà pratyutthànàsanàdibhiþ ..>% iti ÷rãbhàgavate . 10 . 69 . 20 ..

#<pratyutpannaþ>#, tri, (prati + ut + pad + ktaþ .) utpattivi÷iùñaþ . pratyutpårbapaddhàtoþ kartari ktapratyayena niùpannaþ ..

#<pratyutpannamatiþ>#, tri, (pratyupannà matiryasya .) såkùmabuddhiyuktaþ . tatparyàyaþ . ku÷àgrãyamatiþ 2 såkùmadar÷ã 3 tatkàladhãþ 4 . iti hemacandraþ .. pratibhànvitaþ . iti jañàdharaþ .. (yathà --
     %<pratyutpannamatirdhãmàn vyavasàyã vi÷àradaþ .
     satyadharmaparo ya÷ca sa bhiùakpàda ucyate ..>% iti su÷rute såtrasthàne 34 adhyàyaþ ..)

#<pratyudgamanãyaü>#, klã, (prati + ut + gam + anãyar .) ghautàü÷ukadvayam . iti medinã . ye, 134 .. (yathà, kumàre . 7 . 11 .
     %<sà maïgalasnànavi÷uddhagàtrã gçhãtapratyudgamanãyavastrà ..>% kvacit patyudgamanãyavastrà ityapi pàñaþ ..) samupasthànayogye påjanãye ca, tri . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pratyudgamaþ>#, puü, (prati + ut + gam + ap .) pratyutthànam . yathà, sràhityadarpaõe tçtãyapàracchede . 73 .
     %<ekatràsanasaüsthitiþ parihçtà pratyudgamàddårataþ ..>%

#<pratyudgamanaü>#, klã, (prati + ut + gam + lyuñ .) pratyutthànam . (yathà, prabodhacandrodaye 2 aïke .
     %<àrya ! pratyàsanno mahàràjaþ . tatpratyudgamanena saübhàvyatàmàryeõa ..>%)

#<pratyuùaþ>#, puü, (pratoùati vinà÷ayati andhakàramiti . prati + uù dàhe + %<igupadhaj¤eti .>% 3 . 1 . 136 . iti kaþ .) pratyåùaþ . pràtaþ . ityamarañãkàyàü mathure÷aþ .. (yathà, pa¤catantre . 1 . 212 .
     %<pratyuùe ca svagçhamabhyupetya dbàrade÷asthito'pi vividhapaurakçtyotsukatayà tàmàheti ..>%)

#<pratyuùaþ>#, [s] klã, (pratyoùati nà÷ayatyandhakàramiti . prati + uù + %<uùaþ kit .>% uõàø 4 . 233 . iti asiþ . sa ca kit .) pratyåùaþ . ityamaraþ . 1 . 4 . 2 .. yathà, bharatadhçtasårya÷atake .
     %<yàti vyaktiü purastàdaruõakisalaye pratyuùaþpàrijàtaþ ..>%

#<pratyåùaþ>#, puü, (pratyåùati rujati kàmukàniti . prati + åù roge + kaþ .) prabhàtam . ityamaraþ . 1 . 4 . 2 .. (yathà, meghadåte . 33 .
     %<dãrghãkurvan pañumadakalaü kåjitaü sàrasànàü pratyåùeùu sphuñitakamalàmodamaitrãkaùàyaþ ..>%) såryaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. vasubhedaþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, viùõupuràõe . 1 . 15 . 111 .
     %<vasavo'ùñau samàkhyàtàsteùàü vakùyàmi vistaram .
     àpo dhruva÷ca soma÷ca dhara÷caivànilo'nalaþ .
     pratyåùa÷ca prabhàva÷ca vasavo nàmabhiþ smçtàþ ..>%)

#<pratyåùaþ>#, [s] klã, (prati + åù + asiþ .) prabhàtam . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, su÷rute . 1 . 21 .
     %<pratyåùasyaparàhõe tu jãrõe'nne ca prakupyati ..>%)

#<pratyåhaþ>#, puü, (pratyåhanamiti . prati + åh + gha¤ .) vighnaþ . ityamaraþ . 3 . 2 . 19 .. (yathà, màrkaõóeye . 16 . 55 .
     %<bhartç÷u÷råùaõàdeva mayà pràptaü mahat phalam .
     sarvakàmaphalàvàptyà pratyåhàþ parivartitàþ ..>%)

#<pratyekaü>#, klã, ekaü ekaü prati . yathà, karpå ràkhyastotre .
     %<pratyekaü và dvayaü và trayamapi ca paraü bãjamatyantaguhyam ..>% (yathà ca kumàre . 2 . 31 .
     %<evaü yadàttha bhagavannàmçùñaü naþ paraiþ padam .
     pratyekaü viniyuktàtmà kathaü na j¤àsyasi prabho ! ..>%)

#<pratha>#, ka prakùepe . khyàtau . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-paraø-sakaø-akaø-ca señ .) rephayuktaþ . ka, pràthayati . iti durgàdàsaþ ..

#<pratha>#, ma ùa ïa khyàtau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-akaø-señ .) rephayuktaþ . ma, prathayati . ùa, prathà . ïa, prathate guõã prasiddhaþ syàdityarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<prathamaþ>#, tri, (prathate prasiddho bhavatãti . prath + %<pratheramac .>% uõàø 5 . 68 . iti amac .) pradhànam . (yathà, raghuþ . 10 . 67 .
     %<ràma ityabhiràmeõa vapuùà tasya coditaþ .
     nàmadheyaü guru÷cakre jagatprathamamaïgalam ..>%) àdimaþ . tatparyàyaþ . àdiþ 2 pårbaþ 3 paurastyaþ 4 àdyaþ 5 . ityamaraþ .. agrimaþ 6 iti jañàgharaþ .. pràk 7 . ityavyayavarge amaraþ .. (yathà, viùõupuràõe . 1 . 11 . 52 .
     %<bàhyàrthànakhilàü÷cittaü tyàjayetprathamaü naraþ ..>%)

#<prathà>#, strã, (prath + %<ùidbhidàdibhyo'ó .>% 3 . 3 . 104 . ityaï . tataùñàp .) khyàtiþ . ityamaraþ . 3 . 2 . 9 .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 1 . 12 .
     %<yà prathàmagamannaiti sàpi vàcyaprakà÷ane ..>%)

#<prathitaþ>#, tri, (prath + ktaþ .) khyàtaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 9 .. (yathà, raghuþ . 9 . 76 .
     %<tenàvatãrya turagàt prathitànvayena pçùñànvayaþ sa jalakumbhaniùaõõadehaþ ..>% svàrociùamanoþ puttre, puü . yathà, harivaü÷e . 7 . 14 .
     %<havidhraþ sukçtirjyotiràpo mårtirayaþ smçtaþ .
     prathita÷ca nabhasya÷ca nabha årjastathaiva ca .
     svàrociùasya puttràste manostàta ! mahàtmanaþ ..>%)

#<prathitiþ>#, strã, (prath + %<padiprathibhyàü nit .>% uõàü 4 . 182 . iti tiþ . sa ca nit .) khyàtiþ . prathadhàtorbhàve ktipratyayena niùpannà . iti vyàkaraõam ..

@<[Page 3,273c]>@
#<prathimà>#, [n] puü, (pçthorbhàvaþ . %<pçùvàdibhya imanijvà .>% 5 . 1 . 122 . iti imanic . %<çtohalàderlaghoþ .>% 6 . 4 . 161 . iti raþ . %<ñeþ .>% 6 . 4 . 155 . iti ñerlopaþ .) pçthorbhàvaþ . pçthutvam . iti siddhàntakaumudã .. yathà --
     %<prathimànandadhànena ghanena jaghanena sà ..>% iti bhaññiþ . 4 . 17 .. tri, ati÷ayena pçthuþ . pçthu÷abdàdati÷ayàrthe imanpratyayena niùpannaþ . iti vyàkaraõam ..

#<prathiminã>#, strã, (prathimàstyasyà iti . prathiman + %<saüj¤àyàü manmàbhyàm .>% 5 . 2 . 137 . iti iniþ .) prathimayuktastrã . iti siddhàntakaumudã ..

#<prathiùñhaþ>#, tri, ati÷ayena pçthuþ . (pçthu + iùñhan .) atibçhat . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<prathukaþ>#, puü, pçthåkaþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<pradaþ>#, tri, prakarùeõa dadàti yaþ . (pra + dà + kaþ .) pradàtà . iti siddhàntakaumudã .. (karmaõyupapade tu %<pre dàj¤aþ .>% 3 . 2 . 6 . iti kaþ . yathà, manuþ . 4 . 232 .
     %<yàna÷ayyàprado bhàryàmai÷varyamabhayapradaþ ..>%)

#<pradakùiõaü>#, klã, puü, (pragataü dakùiõamiti . %<tiùñhadguprabhçtãni ca .>% 2 . 1 . 17 . iti samàsaþ .) dakùiõàvartena devàdikamuddi÷ya bhramaõam . yathà,
     %<ekaü devyàü ravau sapta trãõi kuryàdbinàyake .
     catvàri ke÷ave kuryàt ÷ive càrdhapradakùiõam ..>% iti karmalocanam .. sarvadevatàtuùñidapradakùiõaü yathà --
     %<prasàrya dakùiõaü hastaü svayaü namra÷iràþ punaþ .
     dakùiõaü dar÷ayan pàr÷vaü manasàpi ca dakùiõaþ ..
     sakçttrirvà veùñayettà devyàþ prãtiþ prajàyate .
     sa ca pradakùiõo j¤eyaþ sarvadevaudhatuùñidaþ ..
     sarvàn kàmàn samàmàdya pa÷cànmokùamavàpnuyàt ..
     manasàpi ca yo dadyàddevyai bhaktyà pradakùiõam .
     pradakùiõàdyamagçhe narakàõi na pa÷yati ..>% iti kàlikàpuràõe 70 adhyàyaþ .. * .. api ca . tantrasàre .
     %<dakùiõàdvàyavãü gatvà di÷aü tasyà÷ca ÷àmbhavãm tata÷ca dakùiõàü gatvà namaskàrastrikoõavat ..
     ardhacandraü mahe÷asya pçùñhata÷ca samàritam .
     ÷ivapradakùiõe mantrã ardhacandrakrameõa tu ..
     savyàsavyakrameõaiva somasåtraü na laïghayet ..>% somasåtraü jalaniþsaraõasthànam .
     %<prasàrya dakùiõaü hastaü svayaü namra÷iràþ punaþ .
     dar÷ayeddakùiõaü pàr÷baü manasàpi ca dakùiõaþ ..
     tridhà ca veùñayet samyak devatàyàþ pradakùiõam ..
     ekahastapraõàma÷ca ekaü vàpi pradakùiõam .
     akàle dar÷anaü viùõorhanti puõyaü puràkçtam ..>% (samarthe, tri . yathà, ràmàyaõe . 3 . 43 . 51 .
     %<pradakùiõenàtibalena pakùiõà jañàyuùà buddhimatà ca lakùmaõa ! ..>% %<pradakùiõena samarthena .>% iti taññãkàyàü ràmànujaþ ..)

#<pradakùiõà>#, strã, (pragatà dakùiõamiti . %<tiùñhadgu prabhçtãni ca . 2 . 1 . 17 .>% iti samàsaþ .) pradakùiõam . yathà -- atha pradakùiõà .
     %<tataþ pradakùiõàü kuryàdbhakyà bhagavato hareþ .
     nàmàni kãrtayan ÷aktau tà¤ca sàùñàïgavandanàm ..>% pradakùiõàsaïkhyà coktà nàrasiühe .
     %<ekàü caõóyàü raveþ sapta tisro dadyàdvinàyake .
     catasraþ ke÷ave dadyàt ÷ive tvardhapradakùiõàm ..>% pradakùiõàmàhàtmyaü vàràhe .
     %<pradakùiõàü ye kurvanti bhaktiyuktena cetasà .
     na te yamapuraü yànti yànti puõyakçtàü gatim ..
     yastriþ pradakùiõaü kuryàt sàùñàïgakapraõàmakam .
     da÷à÷vamedhasya phalaü pràpnuyànnàtra saü÷ayaþ ..>% skànde brahmanàradasaüvàde ..
     %<viùõorvimànaü yaþ kuryàt sakçdbhaktyà pradakùiõam .
     a÷vamedhasahasrasya phalamàpnoti mànavaþ ..>% tatraiva càturmàsyamàhàtmye .
     %<caturvàraü bhramãbhistu jagat sarvaü caràcaram .
     kràntaü bhavati vipràgrya ! tattãrthagamanàdhikam ..>% tatraivànyatra .
     %<pradakùiõaü tu yaþ kuryàddhariü bhaktyà samanvitaþ .
     haüsayuktavimànena viùõulokaü sa gacchati ..>% nàrasiühe .
     %<pradakùiõena caikena devadevasya mandire .
     kçtena yat phalaü néõàü tacchçõuùva nçpàtmaja ! .
     pçthvãpradakùiõaphalaü yattat pràpya hariü vrajet ..>% anyatra ca .
     %<evaü kçtvà tu kçùõasya yaþ kuryàddvipradakùiõam .
     saptadvãpavatãpuõyaü labhate tu pade pade ..
     pañhannàmasahasrantu nàmànyevàtha kevalam ..>% bhaktisudhodaye .
     %<viùõuü pradakùiõãkurvan yastatràvartate punaþ .
     tadevàvartanaü tasya punarnàvartate bhave ..>% bçhannàradãye yamabhagãrathasaüvàde .
     %<pradakùiõatrayaü kuryàt yo viùõormanuje÷vara ! .
     sarvapàpavinirmukto devendratvaü sama÷nute ..>% tatraiva pradakùiõamàhàtmye sudharmopàkhyànàrambhe .
     %<bhaktyà kurvanti ye viùõoþ pradakùiõacatuùñayam .
     te'pi yànti paraü sthànaü sarvalokottamottamam ..
     tat khyàtaü yat sudharmasya pårbasmin gçdhrajanmani .
     kçùõapradakùiõàbhàùànmahàsiddhirabhåditi ..>% atha pradakùiõàyàü niùiddhaü viùõusmçtau .
     %<ekahastapraõàma÷ca ekà caiva pradakùiõà .
     akàle dar÷anaü viùõorhanti puõyaü puràkçtam ..>% akàle bhojanàdisamaye . ki¤ca .
     %<kçùõasya purato naiva såryasyaiva pradakùiõàm .
     kuryàdbhramarikàråpaü vaimukhyàpàdanãü prabhau ..>% tathà coktam .
     %<pradakùiõaü na kartavyaü vimukhatvàcca kàraõam ..>% iti ÷rãharibhaktivilàse 8 vilàsaþ ..

#<pradattaü>#, tri, (pra + dà + ktaþ .) prakarùeõa dattam . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<pradaraþ>#, puü, (pra + dé vidàraõe + %<édorap .>% 3 . 3 . 57 . iti bhàvàdau yathàyathaü ap .) bhaïgaþ . bàõaþ . ityamaraþ .. vidàraþ . nàrãrugbhedaþ . iti medinã .. * .. asya nàmàntaraü asçgdaram . tattu phalitayonyà raktàdidhàtukùaraõam . asya nidànam . yathà --
     %<viruddhamadyàdhya÷anàdajãrõàd garbhaprapàtàdatimaithunàcca .
     yànàdhva÷okàdatikarùaõàcca bhàràbhighàtàcchayanàddivà ca ..
     asçgdaraü bhavet sarvaü sàïgamardaü savedanam ..
     tasyàtivçddhau daurbalyaü ÷ramo mårchà madastçùà .
     dàhaþ pralàpaþ pàõóutvaü tandrà rogà÷ca vàtajàþ ..>% sa ca caturvidho yathà --
     %<taü ÷leùmapittànilasannipàtai÷catuþprakàraü pradaraü vadanti ..>% ÷laiùmikasya tasya lakùaõam .
     %<àmaü sapicchàpratimaü sapàõóupulàkatoyapratimaü kaphàttu ..>% paittikasya tasya lakùaõam .
     %<sapãtanãlàsitaraktamuùõaü pittàrtiyuktaü bhç÷avegi pittàt ..>% vàtikasya tasya lakùaõam .
     %<råkùàruõaü phenilamalpamalpaü vàtàrtivàtàt pi÷itodakàbham ..>% tasya traidoùikasya lakùaõam .
     %<sakùaudrasarpirharitàlavarõaü majjaprakà÷aü kuõapaü tridoùàt .
     ta¤càpyasàdhyaü pravadanti tajj¤à na tatra kurvãta bhiùak cikitsàm ..>% iti màdhavakaraþ .. * .. asyauùadhaü yathà --
     %<ghçtatulyà rudralàkùà pãtà kùãreõa vai sahà .
     pradaraü harate rogaü nàtra kàryà vicàraõà ..>% iti gàruóe 196 adhyàyaþ .. * .. api ca . dadhnà sauvarcalàjàjãmadhåkaü nãlamutpalam . pibet kùaudrayutaü nàrã vàtàsçgdara÷àntaye .. eùàü pratyekaü màùadvayam . sarvamekãkçtya dadhnà karùacatuùñayena piùñvà tatra màùàùñakaü madhu niþkùipya peyam .. * ..
     %<madhukaü karùamekantu catuùkarùàü sitàntathà .
     taõóulodakasaüpiùñàü lohite pradare pibet ..
     valà kaïkatilàkhyà yà tasyà målantu cårõitam .
     lohite pradare khàdeccharkaràmadhusaüyutam .. * ..
     ÷ucisthàne vyàghranakhyà målamuttaradigbhavam .
     nãtasuttaraphalgunyàü kañibaddhaü haredasçk .. * ..
     rasà¤janaü taõóulakasya målaü kùaudrànvitaü taõóulatoyapãtam .
     asçgdaraü sarvabhavaü nihanti yàsa¤ca bhàrgã saha nàgareõa .. * ..
     a÷okavalkalakvàtha÷çtaü dugdhaü su÷ãtalam .
     yathàbalaü pibet pràtastãvràsçgdaranà÷anam ..>% a÷okavalkalapalaü dvàtriü÷atpalasaümitena jalena niùkvàthya ÷eùeõa palàùñakakvàthena saha kùãraü palàùñakamitaü vipacet tattu dugdhàva÷eùaü kartavyaü tanmadhye palacatuùñayamitaü dugdhaü peyaü vahnibalàpekùayà và .. * ..
     %<ku÷amålaü samuddhçtya peùayettaõóulàmbunà .
     etat pãtvà tryahaü nàrã pradaràt parimucyate ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (tathàsya cikitsàntaraü yathà --
     %<kàkajànukamålaü và målaü kàrpàsameva và .
     pàõóupradara÷àntyarthaü pibettaõóulavàriõà ..>%
     %<ku÷amålaü samuddhçtya peùayettaõóulàmbunà .
     etat pãtvàtryahànnàrã pradaràt parimucyate ..>%
     %<pradaraü hanti valàyàmålaü dugdhena madhuyutaü pãtam ..>%
     %<guóena vadarãcårõaü mocamàmaü tathà payaþ .
     pãtà làkùà ca saghçtà pçthakpradaranà÷anàþ ..>% iti cakrapàõisaügrahe'sçgdaràdhikàre ..)

#<pradar÷itaþ>#, tri, (pra + dç÷ + õic + ktaþ .) àlokitaþ . yathà --
     %<kriyàvàcitvamàkhyàtuü prasiddho'rthaþ pradar÷itaþ .
     prayogato'nye mantavyà anekàrthà hi dhàtavaþ ..>% iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ ..

#<pradalaþ>#, puü, (prakarùeõa dalati dàlayatãtyarthaþ . pra + dal + ac .) bàõaþ . iti jañàdharaþ ..

#<pradànaü>#, klã, (pra + dà + bhàve lyuñ .) dànam . iti ÷abdaratnàvalã .. prakçùñadàna¤ca . (yathà, manau . 3 . 240 .
     %<home pradàne bhojye ca yadebhirabhivãkùyate ..>%)

#<pradik>#, [÷] strã, (pragatà digbhyaþ .) vidik . iti jañàdharaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 174 . 39 .
     %<tato vibhràntamanaso janàþkùudbhayapãóitàþ .
     gçhàõi saüparityajya vabhramuþ pradi÷o di÷aþ ..>% prakçùñà dik . (yathà, harivaü÷e . 163 . 8 .
     %<pradi÷o vidi÷a÷caiva ÷aradhàràsamàvçtàþ .
     andhakàrãkçtaü vyoma dine÷o naiva dç÷yate ..>%)

#<pradigdhaü>#, klã, (pra + dih + karmaõi ktaþ .) màüsavya¤janabhedaþ . yathà, ÷abdacandrikàyàm .
     %<màüsaü bahughçtairbhçùñaü siktvà coùõàmbunà muhuþ .
     jãrakàdyaiþ samàyuktaü pari÷uùkaü taducyate ..
     tadeva ghçtatakràóhyaü pradigdhaü satrijàtakam ..>% tri, praliptaþ .. (råùitaþ . yathà, ràmàyaõe . 5 . 5 . 28 .
     %<avyaktarekhàmiva candralekhàü pàü÷upradigdhàmiva hemarekhàm ..>%)

#<pradãpaþ>#, puü, (prakarùeõa dãpayati prakà÷ayati pradãpyate iti và . pra + dãp + õic và + kaþ .) dãpaþ . ityamaraþ . 2 . 7 . 168 .. tatparyàyaþ . snehàdãpakaþ 2 kajjaladhvajaþ 3 ÷ikhàtaruþ 4 gçhamaõiþ 5 jyotsnàvçkùaþ 6 da÷endhanaþ 7 doùàtilakaþ 8 doùàsyaþ 9 nayanotsavaþ 10 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, raghau . 5 . 37 .
     %<råpaü tadojasvi tadeva vãryaü tadeva naisargikamunnatatvam .
     na kàraõàt svàdbibhide kumàraþ pravartito dãpa iva pradãpàt ..>%) dãpamàhàtmyam . yathà --
     %<dãpena lokàn jayati dãpastejomayaþ smçtaþ .
     caturvargaprado dãpastasmàddãpaü yajet priye ! ..>% saptaprakàrà dãpà yathà --
     %<ghçtapradãpaþ prathamastilatailodbhavastataþ .
     sàrùapaþ phalaniryàsajàto và ràjikodbhavaþ ..
     dadhija÷cànnaja÷caiva pradãpàþ sapta kãrtitàþ ..>% tasya pa¤caprakàrà vartikà yathà --
     %<padmasåtrabhavà darbhagarbhasåtrabhavàthavà .
     sàlajà vàdarã vàpi phalakoùodbhavàthavà ..
     vartikà dãpakçtyeùu sadà pa¤cavidhàþ smçtàþ ..>% dãpapàtràõi yathà --
     %<taijasaü dàravaü lauhaü màrtikyaü nàrikelajam .
     tçõadhvajodbhavaü vàpi dãpapàtraü pra÷asyate .. * ..>% dãpavçkùe dãpasthàpanaü bhåmau tanniùedha÷ca yathà --
     %<dãpavçkùà÷ca kartavyàstaijasàdyai÷ca bhairava ! .
     vçkùe ca dãpo dàtavyo na tu bhåmau kadàcana ..
     sarvaüsahà vasumatã sahate na tvidaü dbayam .
     akàryapàdaghàta¤ca dãpatàpantathaiva ca ..
     tasmàdyathà tu pçthivã tàpaü nàpnoti vai tathà .
     dãpaü dadyànmahàdevyai anyebhyo'pi ca bhairava ! ..
     kurvantaü pçthivãtàpaü yo dãpamutsçjennaraþ .
     sa tàmratàpaü narakamàpnotyeva ÷ataü samàþ .. * ..
     suvçttavartiþ sasnehaþ pàtre'bhagne sudar÷ane .
     såcchràye vçkùakoñau tu dãpaü dadyàt prayatnataþ ..
     labhyate yasya tàpastu dãpasya caturaïgulàt .
     na sa dãpa iti khyàto hyoghavahnistu sa ÷rutaþ ..
     netràhlàdakaraþ sarvabhåmitàpavivarjitaþ .
     su÷ikhaþ ÷abdarahito nirdhåmo nàtihrasvakaþ ..
     dakùiõàvartavartistu pradãpaþ ÷rãvivçddhaye .
     dãpavçkùasthite ÷uddhasnehenaiva prapårite ..
     dakùiõàvartavartyà tu càrudãpaþ pradãpakaþ .
     uttamaþ procyate puttra ! sarvatuùñipradàyakaþ ..
     vçkùeõa varjito dãpo madhyamaþ parikãrtitaþ .
     vihãnaþ pàtratailàbhyàmadhamaþ parikãrtitaþ ..>% iti kàlikàpuràõe 68 adhyàyaþ .. * .. kàrtike taddànaphalaü yathà --
     %<kàrtike màsi yo dadyàt pradãpaü sarpiràdinà .
     àkà÷e maõóale vàpi sa càkùayaphalaü labhet ..>% iti karmalocanam .. * .. api ca .
     %<samabhyarcya hariü bhaktyà dãpaü dattvà divàni÷am .
     tatra pàpavi÷uddhàtmà naro yàti divaü nçpa ! ..
     kçùõapakùe vi÷eùeõa tatra pa¤ca dinàni tu .
     puõyàni teùu yaddattamakùayaü sarvakàmikam ..
     ekàda÷yàü harimuddi÷ya dãpaü prajvàlya måùikà .
     mànuùyaü durlabhaü pràpya paràü gatimavàpa sà ..
     dvàda÷yàü taskaro ràtridãpamudbodhya cauryataþ .
     kàraõàt paramaü pràpto lokaü viùõoþ sanàtanam ..
     ÷vapaco'pi trayoda÷yàü dãpàn dattvàparaiþ kçtàn .
     ve÷yà lãlàvatã bhåtvà jagàma svargamakùayam ..
     lubdhako'pi caturda÷yàü påjayitvà janàrdanam .
     nirbhaktiþ parasaügatyà viùõulokaü jagàma saþ ..
     gopaþ ka÷cidamàvàsyàü påjàü dçùñvàtha ÷àrïgiõaþ .
     sudurjayastvajàpàlo ràjaràje÷varo'bhavat ..
     tasmàddãpàþ pradàtavyà ràtràvastamite ravau .
     gçheùu sarvagoùñheùu caityeùvàyataneùu ca ..
     devànà¤caiva rathyàsu ÷ma÷àneùu saraþsu ca ..>% ityagnipuràõam ..

#<pradãpanaþ>#, puü, (pradãpayatãti . pra + dãp + õic + lyuþ .) sthàvaraviùabhedaþ . ityamaraþ . 1 . 8 . 10 .. (asya paryàyo yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<kàkolo garalaþ kùveóo vatsanàbhaþ pradãpanaþ .
     ÷auklikeyo brahmaputro viùaü syàdgaralo viùaþ ..>%) tasya lakùaõam yathà --
     %<varõato lohito yaþ syàt dãptimàn dahanaprabhaþ .
     mahàdàhakaraþ pårbaiþ kathitaþ sa pradãpanaþ ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. prakà÷ake, tri ..

#<prade÷aþ>#, puü, (pradi÷yate iti . pra + di÷ + %<hala÷ca .>% 3 . 3 . 123 . iti gha¤ . %<upasargasya gha¤yamanuùye bahulam .>% 6 . 3 . 122 . iti pàkùiko dãrghàbhàvaþ .) de÷amàtram . (yathà, harivaü÷e bhaviùyaparvaõi . 5 . 36 .
     %<garuóàdavaruhyàtha dãpikàdãpite tadà .
     prade÷e puõóarãkàkùo sthitastàvatsahàmaraiþ ..>%) tatparyàyaþ . àsthànam 2 àsthà 3 bhåþ 4 avakà÷aþ 5 sthitiþ 6 padam 7 . iti ràjanirghaõñaþ .. tarjanyaïguùñhasammitaþ . bhittiþ . iti medinã . ÷e, 25 .. (saüj¤à . iti niruktam . 1 . 4 . 2 .. tantrayuktiprakàravi÷eùaþ . yathà -- %<prakçtasyàtikràntena sàdhanaü prade÷aþ . yathà devadattasyànena ÷alyamuddhçtaü tasmàdyaj¤adattasyàpyayamevoddhariùyatãti .>% ityuttaratantre pa¤caùaùñitame'dhyàye su÷rutenoktam ..)

#<prade÷anaü>#, klã, (pradi÷yate aneneti . pra + di÷ + karaõe lyuñ .) nçpàderupaóhaukanam . bheñã iti khyàtam . tatparyàyaþ . pràbhçtam 2 upàyanam 3 upagràhyam 4 upahàraþ 5 upadà 6 . ityamaraþ . 2 . 8 . 27 .. kecittu devatàbhyo bhaktyà mitràdibhya÷ca prãtyà yat pra÷astaü laóóukàdi dãyate tat ityàhuþ . kecicca pràbhçtàdi dvayaü ÷raddhayà devatàbràhmaõaràjàdibhyo yaddãyate tatra . upàyanàdi catuùkaü tubhyamidaü dãyate tvayaitat mama kàryaü sàdhanãyamiti yaddãyate dhutã iti khyàte ityàhuþ . kintu ùañkamekàrthameveti bahavaþ . upàyanamupagràhyaü pràbhçta¤copadà striyàmityamaramàlà . iti bharataþ ..

#<prade÷anã>#, strã, (pradi÷yate anayeti . pra + di÷ + karaõe lyuñ .) tarjanã . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<prade÷inã>#, strã, (pradi÷atãti . pra + di÷ + õiniþ ïãp .) tarjanã . ityamaraþ . 2 . 6 . 81 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 83 . 16 .
     %<te'dar÷ayan prade÷inyà tameva nçpasattamam .
     ÷armiùñhàü màtara¤caiva tathàcakhyu÷ca dàrakàþ ..>% %<svairaïgulaiþ pàdàïguùñhaprade÷inyau dvyaïgulàyate . prade÷inyàstu madhyamànàmikà kaniùñhikà yathottaraü pa¤camabhàgahãnà .>% iti su÷rute såtrasthàne 35 adhyàye ..)

#<pradehaþ>#, puü, (pradihyate iti . pra + dih lepane + gha¤ .) pralepaþ . iti vaidyakam .. (yathà, su÷rute såtrasthàne . 13 adhyàye .
     %<indravajràgnidagdhe'pi jãvati pratikàrayet .
     snehàbhyaïgaparãùekaiþ pradehai÷ca tathà bhiùak ..>% yathà ca %<pradeho vàta÷leùmapra÷amanaþ sandhànaþ ÷odhano ropaõaþ ÷ophavedanàpaha÷ca tasyopayogaþ kùatàkùateùu .>% iti su÷rute såtrasthàne'ùñàda÷e'dhyàye .. vya¤janavi÷eùaþ . tadyathà --
     %<sådaþ såpaudanaü dadyàt pradehàü÷ca susaüskçtàn ..>% iti ca tatra såtrasthàne 46 adhyàye ..)

#<pradoùaþ>#, puü, (doùà ràtriþ . pràrambho doùàyà iti pràdisamàsaþ . prakràntà doùà ràtriratreti và .) rajanãmukham . ityamaraþ . 1 . 4 . 6 .. tattu ràtreþ prathamadaõóacatuùñayam . yathà --
     %<pradoùo'stamayàdårdhaü ghañikàdbayamiùyate ..>% iti tithyàditattvam .. (yathà, kumàre . 5 . 44 .
     %<vada pradoùe sphuñacandratàrakà vibhàvarã yadyaruõàya kalpate ..>%) doùaþ . iti hemacandraþ .. (prakçùño doùo yasyeti . duùñe, tri . yathà, màghe . 2 . 98 .
     %<ye cànye kàlayavana÷àlvarukmidrumàdayaþ .
     tamaþsvabhàvàste'pyenaü pradoùamanuyàyinaþ ..>% %<ye cànye kàlayavana÷àlvarukmidrumàdayo ràjànastamaþsvabhàvàþ tamoguõàtmakàþ ataeva te'pi pradoùaü prakçùñadoùam . pradoùo duùñaràtràü÷à viti vaijayantã . tàmasamevainaü caidyamanuyàyinaþ anuyàsyanti sàdç÷yàditi bhàvaþ ..>% iti taññãkàyàü mallinàthaþ ..)

#<pradyu>#, klã, prakçùñà dyauþ svargo yasmàt tat . puõyam . iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ ..

#<pradyumnaþ>#, puü, (prakçùñaü dyumnaü balaü yasya .) kandarpaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 26 .. sa vàsudevasya caturthàü÷aþ . yathà --
     %<ekadevaü catuùpàdaü caturdhà punaracyutaþ .
     bibheda vàsudevo'sau pradyumno hariravyayaþ ..
     kçùõadvaipàyano vyàso viùõurnàràyaõaþ svayam .
     apàü taratamàþ pårbaü svecchayà hyabhavaddhariþ ..>% iti kaurme 48 adhyàyaþ .. api ca .
     %<aniruddhaþ svayaü brahmà pradyumnaþ kàma eva ca .
     valadevaþ svayaü ÷eùaþ kçùõa÷ca prakçteþ paraþ ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 116 adhyàyaþ .. (naóvalàgarbhajàto manorapatyabhedaþ . yathà, bhàgavate . 4 . 13 . 15 -- 16 .
     %<manorasåta mahiùã virajàn naóvalà sutàn .
     puruü kutsaü mçtaü dumnaü satyavantaü mçtaü vratam ..
     agniùñomamatãràtraü pradyumnaü ÷ivamulmukam ..>%)

#<pradyotaþ>#, puü, (prakçùño dyotaþ .) ra÷miþ . iti halàyudhaþ .. (yakùabhedaþ . yathà, mahàbhàrate . 2 . 10 . 15 .
     %<ka÷erako gaõóakaõóuþ pradyota÷ca mahàbalaþ ..>%)

#<pradyotanaþ>#, puü, (pradyotate iti . pra + dyut + %<anudàtteta÷ca halàdeþ .>% 3 . 2 . 149 . iti yuc .) såryaþ . iti halàyudhaþ .. (bhàve lyuñ .) dyutau, klã ..

#<pradràvaþ>#, puü, (pra + dru + %<pre drustusruvaþ .>% 3 . 3 . 27 . iti gha¤ .) palàyanam . ityamaraþ . 2 . 8 . 111 ..

#<pradhanaü>#, klã, (pradadhàtãti . pra + dhà + %<képavçji mandinidhà¤aþ kyuþ .>% uõàø 2 . 81 . iti vàhulakàt kyuþ àto lopa÷ca .) yuddham . ityamaraþ . 2 . 8 . 103 .. (yathà, devãbhàgavate . 4 . 7 . 53 .
     %<vairaü bhavati vittàrthaü dàràrthaü và parasparam .
     eùaõàrahitau kasmàt cakratuþ pradhanaü mahat ..>%) dàraõam . iti medinã . ne, 83 .. (prakçùñaü dhanamasyeti vigrahe prabhåtadhanavi÷iùñe, tri ..)

#<pradhànaü>#, klã, (pradhatte sarvamàtmanãti . pra + dhà + yuc .) prakçtiþ . (yathà, viùõupuràõe . 1 . 1 . 2 .
     %<sadakùaraü brahma ya ã÷varaþ pumàn guõormisçùñisthitikàlasaülayaþ .
     pradhànabuddhyàdijagat prapa¤casåþ sa no'stu viùõurgatibhåtimuktidaþ ..>% mahàmàtraþ . (yathà, manuþ . 7 . 202 .
     %<pramàõàni ca kurvãta teùàü dharmyàn yathoditàn .
     ratnai÷ca påjayedenaü pradhànapuruùaiþ saha ..>% pradhatte'nenàsmin và . pra + dhà + lyuñ .) paramàtmà . buddhiþ . tri, pra÷astam . tatparyàyaþ . pramukham 2 pravekam 3 anuttamam 4 uttamam 5 mukhyam 6 varyam 7 vareõyam 8 pravarham 9 anavaràrdhyam 10 paràrdhyam 11 agram 12 pràgraharam 13 pragryam 14 agryam 15 agrãyam 16 agrimam 17 . ityamaraþ . 3 . 1 . 57 .. (yathà, manuþ . 9 . 121 .
     %<uprasarjanaü pradhànasya dharmato nopapadyate .
     pità pradhànaü prajane tasmàddharmeõa taü bhajet ..>%

@<[Page 3,276b]>@
#<pradhànaþ>#, puü, (pradhatte iti . pra + dhà + lyuþ .) mahàmàtraþ . senàpatyàdiþ . mahàmàtraþ pradhànaþ syàditi puüskàõóe vopàlitaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (ràjarùimedaþ . yathà, mahàbhàrate . 12 . 230 . 181 .
     %<pradhàno nàma ràjà ca vyaktaü te ÷rotramàgataþ .
     kule tasya samutpannàü sulabhàü nàma viddhi màm ..>%)

#<pradhiþ>#, puü, (pradhãyate aneneti . pra + dhà + %<upasarge dhoþ kiþ .>% 3 . 3 . 92 . iti kiþ .) nemiþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 56 .. (yathà, mahàbhàrate . 5 . 51 . 58 .
     %<manye paryàyadharmo'yaü kàlasyàtyantagàminaþ .
     cakre pradhirivàsakto nàsya ÷akyaü palàyitum ..>%)

#<pradhãþ>#, tri, (prakçùñà dhãrbuddhiryasya .) prakçùñabuddhiyuktaþ . (prakçùñà dhãþ .) prakçùñabuddhau, strã . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<pradhåpità>#, strã, (prakarùeõa dhåpità .) kle÷ità . såryagantavyadik . iti medinã . te, 207 .. prakarùeõa tapte dãpte ca tri ..

#<pranaùñaþ>#, tri, (pra + na÷ + ktaþ .) prakarùeõa nà÷ayuktaþ .
     %<ka÷cidaj¤ànasambhåtaþ pranaùñaste dhana¤jaya ! ..>% iti ÷rãbhagadgãtàyàm 18 adhyàyaþ ..

#<pranighàtanaü>#, klã, (pra + ni + han + õic + bhàve gha¤ .) praõighàtanam . vadhaþ . iti hemacandraþ ..

#<prapa¤caþ>#, puü, (prapa¤cyate iti . pra + paci vyaktãkaraõe + gha¤ .) viparyàsaþ . vistaraþ . ityamaraþ ..
     %<viparyàso vaiparãtyaü bhramo và màyeti svàmã ..>% iti bharataþ .. sa¤cayaþ . pratàraõam . iti medinã . ce, 15 .. saüsàraþ . yathà --
     %<pàdukàpa¤cakastotraü pa¤cavaktràdvinirgatam .
     ùaóàmnàyaphalopetaü prapa¤ce càtidurlabham ..>% iti gurupàdukàstotram ..

#<prapa¤citaü>#, tri, (prapa¤cyate smeti . pra + paci + ktaþ .) vistçtam . bhramayuktam . yathà --
     %<àtmànamevàtmatayà vijànatàü tenaiva jàtaü nikhilaü prapa¤citam .
     j¤ànena bhåyo'pi ca tat pralãyate rajjvàmaherbhogabhavàbhavau yathà ..>% iti ÷rãbhàgavate . 10 . 14 . 25 ..

#<prapathaþ>#, tri, (prakçùñaþ panthà yatra .) ÷ithilaþ . iti bhåriprayogaþ .. (prakçùñaþ panthà iti pràdisamàsaþ . prakçùñamàrgaþ . yathà çgvede . 10 . 17 . 4 .
     %<àyuvi÷vàyuþ paripàsati tvà påùà tvà pàtu prapathe purastàt ..>%)

#<prapathyà>#, strã, (prakçùñà pathyeti pràdisamàsaþ .) harãtakã . iti ràjanirghaõñaþ .. (harãtakã÷abde'syà vivaraõaü j¤àtavyam ..)

#<prapadaü>#, klã, (pràrabdhaü pragataü và padamiti pràdisamàsaþ .) pàdàgram . ityamaraþ . 2 . 6 . 71 .. (yathà, manau . 6 . 22 .
     %<bhåmau viparivarteta tiùñhedvà prapadairdinam .
     sthànàsanàbhyàü viharet savaneùåpayannapaþ ..>%)

#<prapannaþ>#, tri, (prapadyate smeti . pra + pad + ktaþ .) ÷araõàgataþ . yathà --
     %<govindaü puõóarãkàkùamanantamajamavyayam .
     ke÷ava¤ca prapanno'smi kinno mçtyuþ kariùyati ..>% iti màrkaõóeyapuràõe mçtyujayo nàma 7 adhyàyaþ ..

#<prapannàóaþ>#, puü, (prapannaü alati bhåùayatãti . prapanna + al + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ . óalayoraikyam .) prapunnàóaþ . cakramardakaþ . iti ratnamàlà .. (vivçtirasya cakramardaka÷abde j¤eyà ..)

#<prapà>#, strã, (prakarùeõa pibantyasyàmiti . pra + pà + %<àta÷copasarge .>% 3 . 3 . 106 . ityaï . gha¤arthe ko và .) pànãya÷àlikà . ityamaraþ . 2 . 2 . 7 .. (yathà, manuþ . 8 . 319 .
     %<yastu rajvuü ghañaü kåpàddharedbhindyàcca yaþ prapàm .
     sa daõóaü pràpnuyànmàùaü ta¤ca tasmin samàharet ..>%) yaj¤a÷àlà . yathà, ràmàyaõe . 1 . 73 . 20 .
     %<vi÷vàmitraü puraskçtya ÷atànanda¤ca dhàrmikam .
     prapàmadhye tu vidhivadvediü kçtvà mahàtapàþ ..>% %<prapàmadhye yaj¤a÷àlàmadhye iti katakaþ ..>% iti taññãkàyàü ràmànujaþ ..)

#<prapàõiþ>#, puü, (prakçùñaþ pàõiþ . pràdisamàsaþ .) karasyàdhode÷aþ . pàõitalam . iti ràjanirghaõñaþ .. (viùayo'sya yathà, %<pa¤cada÷àïgulau prapàõã .>% iti carake vimàne'ùñame'dhyàye ..)

#<prapàtaþ>#, puü, (prapatatyasmàditi . pra + pat + %<akartari ca kàrake saüj¤àyàm .>% 3 . 3 . 19 . iti gha¤ .) niravalambanaparvatàdipàr÷vam . àraói iti khyàtam . yasmàt patane avasthànakriyàvi÷eùo nàsti . tatparyàyaþ . atañaþ 2 bhçguþ 3 . ityamaraþ . 2 . 3 . 4 .. (yathà, devãbhàgavate . 4 . 7 . 49 .
     %<madhu pa÷yati måóhàtmà prapàtaü naiva pa÷yati .
     karoti ninditaü karma narakàt na bibheti ca ..>%) nirjharaþ . iti medinã . te, 127 .. (bhàve gha¤ .) abhyavaskandaþ . kålam . iti hemacandraþ .. (uóóãnagativi÷eùaþ . yathà, pa¤catantre . 2 . 57 . %<ahaü sampàtàdikànaùñàvuóóãnagativi÷eùàn vedmi . ukta¤ca . sampàta¤ca prapàta¤ca mahàpàtaü nipàtanam . cakraü tiryak tathà cordhvamaùñamaü laghusaüj¤akam ..>% prapàtanam . yathà, su÷rute cikitsitasthàne . 40 adhyàye .
     %<tattu nasyaü deyaü vàtàbhibhåte ÷irasi dantake÷a÷ma÷ruprapàtadàruõakarõa÷ålakarõakùveóatimirasvaropaghàtanàsàrogasya ÷oùàpabàhukàkàlajavalãpalitapràdurbhàvadàruõapravàdheùu iti ..>%)

#<prapàyã>#, [n] tri, (prapibatãti . pra + pà + õiniþ .) pànakartà . rakùaõakartà . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

@<[Page 3,277a]>@
#<prapàvanaü>#, klã, (prapeva kàmapårakaü vanam . yadbà, prakarùeõa pàvayatãti . på + õic + kartari lyuþ .) vanabhedaþ . kàmàraõyam . iti ÷abdamàlà ..

#<prapitàmahaþ>#, puü, (prakarùeõa pitàmahaþ pitàmahasyàpi pità .) brahmà . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, màrkaõóeyapuràõe . 101 . 22 .
     %<tadbibheda tadantaþstho bhagavàn prapitàmahaþ .
     padmayoniþ svayaü brahmà yaþ sraùñà jagatàü prabhuþ ..>%) pitàmahapità . ityamaraþ . 2 . 6 . 33 .. (yathà, manau . 3 . 221 .
     %<pità yasya tu vçttaþ syàjjãvedvàpi pitàmahaþ .
     pituþ sa nàma saükãrtya kãrtayetprapitàmaham ..>%)

#<prapitàmahã>#, strã, (prapitàmaha + striyàü ïãù .) prapitàmahapatnã . yathà --
     %<svena bhartrà saha ÷ràddhaü màtà bhuïkte svadhàmayam .
     pitàmahã ca svenaiva svenaiva prapitàmahã ..>% iti dàyabhàgaþ ..

#<prapunàóaþ>#, puü, (puümàüsaü nàóayatãti . naóa bhraü÷e + aõ . prakçùñaþ punnàóaþ iti pràdisamàsaþ . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) prapunnàóaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (asya ÷àkaguõà yathà --
     %<kaphàpahaü ÷àkamuktaü varuõaprapunàóayoþ .
     råkùaü laghu ca ÷ãta¤ca vàtapittaprakopaõam ..>% idi su÷rute såtrasthàne 46 adhyàyaþ ..)

#<prapunnaóaþ>#, puü, (prapunnàóaþ . pçùodaràditvàt hrasvaþ .) prapunnàóaþ . ityamarabharatau ..

#<prapunnàñaþ>#, puü, (pumàüsaü nàñayatãti . nañ + õic + aõ . prakçùñaþ punnàña iti pràdisamàsaþ .) cakramardaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<prapunnàóaþ>#, puü, (pumàüsaü nàóayatãti . naó + aõ . prakçùñaþ punnàóa iti pràdisamàsaþ .) cakramardakaþ . càkundiyà iti bhàùà . ityamaraþ . 2 . 4 . 147 .. (vivçtirasya cakramardaka÷abde j¤eyà ..)

#<prapunnàlaþ>#, puü, (prapunnàóaþ . óasya latvam .) prapunnàóaþ . iti bharatadviråpakoùaþ ..

#<prapårikà>#, strã, (prapåryate kaõñakairiti . pra + påra + karmaõi gha¤ . svàrthe kan . yadbà, prapårayatãti . pra + påra + õvul . ñàp . kàpi ata itvam .) kaõñakàrã . iti ÷abdacandrikà ..

#<prapauõóarãkaü>#, klã, (puõóarãka + svàrthe aõ . prakçùñaü pauõóarãkasyeva puùpaü yasya .) hastinàü manuùyàõà¤ca cakùuùyaþ kùudraviñapaþ . ÷àlaparõãpatratulyapatraþ . puõóariyà khyàtaþ . ityamarabharatau .. tatparyàyaþ . cakùuùyam 2 ÷ãtam 3 ÷rãpuùpam 4 puõóarã 5 . iti ratnamàlà .. puõóaryam 6 puõóarãyakam 7 pauõóarãyam 8 supuùpam 9 sànujam 10 anujam 11 .. (yathà, su÷rute såtrasthàne 16 adhyàye .
     %<prapauõóarãkaü madhukaü samaïgàü dhavameva ca .
     tailamebhi÷ca sampakvaü ÷çõu kaõóåmataþ kriyàm ..>% asya guõàþ . cakùurhitattvam . madhuratvam . tiktatvam . ÷ãtalatvam . pittaraktavraõajvaradàhatçùànà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<pauõóaryaü madhuraü tiktaü kaùàyaü ÷ukralaü himam .
     cakùuùyaü madhuraü pàke varõyaü pittakaphàsranut ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<prapauttraþ>#, puü, (prakarùeõa pauttraþ . pauttrasyàpi puttratvàt tathàtvam .) pauttrasya puttraþ . tatparyàyaþ . pratinaptà 2 . iti hemacandraþ .. (yathà, màrkaõóeyapuràõe . 110 . -15 .
     %<puttràn pauttràn prapauttràü÷ca tathànyàniùñabàndhavàn .
     pa÷yato me mçtàn duþkhaü kimalpaü hi bhaviùyati ..>%)

#<prapauttrã>#, strã, (prapauttra + ïãù .) pauttrasya kanyà . iti smçtiþ ..

#<praphullaþ>#, tri, (phalatãti . ¤i phalàvisaraõe + ktaþ . %<àdita÷ceti .>% 7 . 2 . 16 . iti ióabhàvaþ . %<tica .>% 7 . 4 . 89 . iti ut .
     %<anupasargàt phullakùãveti . 8 . 2 . 55 .>% iti niùñhàtasya laþ . tataþ pràdisamàsaþ . yadbà, praphullatãti . pra + phulla vikasane + ac .) vikà÷ayuktaþ . tatparyàyaþ . utphullaþ 2 saüphullaþ 3 vyàkoùaþ 4 vikacaþ 5 sphuñaþ 6 phullaþ 7 vikasitaþ 8 . ityamaraþ . 2 . 4 . 7 .. prabuddhaþ 9 jçmbhaþ 10 smitaþ 11 unmiùitaþ 12 dalitaþ 13 sphuñitaþ 14 ucchvasitaþ 15 vijçmbhitaþ 16 smeraþ 17 vinidraþ 18 unnidraþ 19 vimudraþ 20 hasitaþ 21 . iti hemacandraþ .. (yathà, raghau . 2 . 29 .
     %<sa pàñalàyàü gavi tasthivàüsaü dhanurdharaþ ke÷ariõaü dadar÷a adhityakàyàmiva dhàtumayyàü lodhradrumaü sànumataþ praphullam ..>%)

#<prabandhaþ>#, puü, (prabadhyate iti . pra + bandha + gha¤ .) sandarbhaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (pra + bandha + bhàve gha¤ .) kàvyàdigrathanam . yathà --
     %<prabandho'yaü bandhorakhilajagatàntasya sarasàm ..>% iti haüsadåtaþ ..

#<prabandhakalpanà>#, strã, prabandhasya kalpanà racanà bahvançtà stokasatyà kathà .
     %<prabandhakalpanàü stokasatyàü pràj¤àþ kathàü viduþ .
     parasparà÷rayà yà syàt sà matàkhyàyikà kvacit ..>% iti kolàhalàcàryaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<prabalaþ>#, puü, (prakçùñaü balatãti . pra + bal pràõane + ac .) pallavaþ . iti ÷abdamàlà .. (prakçùñaü balamasya .) prakçùñabalayukte, tri . yathà, màrkaõóeyapuràõe . 81 . 6 .
     %<àkràntaþ sa mahàbhàgastaistadà prabalàribhiþ ..>% prakçùñabale klãva¤ca ..

@<[Page 3,277c]>@
#<prabalà>#, strã, (prakçùñaü balamasyàþ .) prasàriõã . iti ràjanirghaõñaþ .. prakçùñabalavatã ca .. (yathà, raghau . 8 . 50 .
     %<sahatàü hatajãvitaü mama prabalàmàtmakçtena vedanàm ..>%)

#<prabàlaþ>#, puü, klã, (prabalatãti . pra + bal pràõane +
     %<jvalitikasantebhyo õaþ . 3 . 1 . 140 .>% iti õaþ . yadvà, pra + bal + õic + ac .) raktavarõavartulàkàraratnavi÷eùaþ . palà iti muïgà iti ca bhàùà .. tasyàdhiùñhàtrã devatà maïgalaþ . iti jyotiùam .. tatparyàyaþ . vidrumaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 2 . 93 .. aïgàrakamaõiþ 3 ambhodhivallabhaþ 4 bhaumaratnam 5 raktàïgaþ 6 raktàkàraþ 7 latàmaõiþ 8 . asya guõàþ . madhuratvam . amlatvam . kaphapittàdidoùanà÷itvam . strãõàü vãryakàntikaratvam . dhçte maïgaladàyitva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. api ca . sàrakatvam . ÷ãtatvam . kaùàyatvam . svàdutvam . vàntikàritvam . cakùurhitatvam . dhàraõe pàpàlakùmãnà÷itva¤ca .. iti ràjavallabhaþ .. * .. tasya ÷ubhalakùaõaü yathà --
     %<÷uddhaü dçóhaü ghanaü vçttaü snigdhaü gàtrasuraïgakam .
     samaü guru siràhãnaü prabàlaü dhàrayet ÷ubham ..>% tasyà÷ubhalakùaõaü yathà --
     %<gauraü raïgajalàkràntaü vakrasåkùmaü sakoñaram .
     råkùakçùõaü laghu ÷vetaü prabàlama÷ubhaü tyajet ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. * .. tasyotpattyàdi yathà -- såta uvàca .
     %<àdàya ÷eùastasyàntraü yamasyàkambalàdiùu .
     cikùepa tatra jàyante vidrumàþ sumahàguõàþ ..
     tatra pradhànaü ÷a÷alohitàbhaü gu¤jàjavàpuùpanibhaü pradiùñam .
     sanãsakaü devakaromaka¤ca sthànàni teùu prabhavaü suràgam ..
     anyatra jàta¤ca na tat pradhànaü målyaü bhavecchilpivi÷eùayogàt ..
     prasannaü kamalaü snigdhaü suràgaü vidrumaü hi tat .
     dhanadhànyakaraü loke viùàrtibhayanà÷anam ..
     parãkùà pulakasyoktà rudhiràkhyasya vai maõeþ .
     sphañikasya vidrumasya ratnaj¤ànàya ÷aunaka ! ..>% iti gàruóe 80 adhyàyaþ .. * .. atha vidrumaparãkùà .
     %<÷vetasàgaramadhye tu jàyate vallarã tu yà .
     vidrumà nàma ratnàkhyà durlabhà vajraråpiõã ..
     pàùàõaü prabhajatyeùà prayatnàt kvathità satã .
     vidrumaü nàma yadratnamàmananti manãùiõaþ .. * ..
     brahmàdijàtibhedeja taccaturvidhamucyate .
     aruõaü ÷a÷araktàkhyaü komalaü snigdhameva ca .
     prabàlaü viprajàtiþ syàt sukhavaüdhyaü manoramam ..
     javàbandhåkasindåradàóimãkusumaprabham .
     kañhinaü durvedhyamasnigdhaü kùattrajàtiü taducyate ..
     palà÷akusumàbhàsaü tathà pàñalasannibham .
     vai÷yajàtirbhavet snigdhaü varõàóhyaü mandakàntibham ..
     raktotpaladalàkàraü kañhinaü na ciradyuti .
     vidrumaü ÷ådrajàtiþ syàdvàyuvedhyaü tathaiva ca .. * ..
     raktatà snigdhatà dàryaü ciradyutiþ suvarõatà .
     prabàlànàü guõàþ proktà dhanadhànyakaràþ paràþ ..
     himàdrau yattu saüjàtaü tadraktamatiniùñhuram .
     tatra lipto bhavennimbakalko'timadhuraþ sthitaþ .
     tasya dhàraõamàtreõa viùavegaþ pra÷àmyati .. * ..
     vivarõatà tu kharatà prabàle dåùaõadvayam .
     rekhàkàkapadau binduryathà vajreùu doùakçt .
     tathà prabàle sarvatra varjanãyaü vicakùaõaiþ ..
     rekhà hanyàdya÷o lakùmãmàvartaþ kulanà÷anaþ .
     paññalo rogakçt khyàto bindurdhanavinà÷akçt ..
     tràsaþ saüjanayettràsaü nãlikà mçtyukàriõã .
     målyaü ÷uddhaprabàlasya råpyadviguõamucyate ..
     dhàraõe'syàpi niyamo jàtibhedena pårbavat .. * ..>% tathàhi .
     %<viråpajàtiü viùamaü vivarõaü kharaprabàlaü pravahanti ye ye .
     te mçtyumevàtmani vai vahanti satyaü vadatyeùa kçtã munãndraþ ..>% iti yuktikalpatarau prabàlaparãkùà .. * .. (asya saü÷odhanàdikaü yathà --
     %<kumàryà taõóulãyena tulyena ca niùecayet .
     pratyekaü saptavàràü÷ca taptataptàni kçtsna÷aþ ..
     mauktikàni prabàlàni tathà ratnànya÷eùataþ .
     kùaõàdvividhavarõàni mrithante nàtra saü÷ayaþ ..
     ÷rãdugdhena pravàla¤ca bhàvayitvà tu haõóike .
     madhye'pi takrasahitaü sthàpayettannirodhayet .
     cullyàmagnipratàpena mriyate praharadvaye ..
     iti prabàlamàraõam ..>% iti vaidyakarasendrasaügrahe jàraõamàraõàdhikàre ..) ki÷alayaþ . (yathà, kumàre . 1 . 44 .
     %<puùpaü prabàlopahitaü yadi syàt muktàphalaü và sphuñavidrumastham .
     tato'nukuryàdvi÷adasya tasyàstàmrauùñhaparyastarucaþ smitasya ..>%) vãõàdaõóaþ . iti medinã . le, 107 ..

#<prabàlaphalaü>#, klã, (prabàlavadraktaü phalaü yasya .) raktacandanam . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<prabàlikaþ>#, puü, (prabàlo'styasya bàhulyeneti . prabàla + %<ata iniñhanau .>% 5 . 2 . 115 . iti ñhan .) jãva÷àkaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<prabàhuþ>#, puü, (pragato bàhumiti .) kurpasyàdhobhàgaþ . yathà, viùõupuràõe 5 . 5 . 19 .
     %<mukhaü bàhuprabàhå ca manaþ sarvendriyàõi ca .
     rakùatvavyàhatai÷varyastava nàràyaõo'vyayaþ ..>%

#<prabàhukam>#, vya, samànakàle . årdhàrthe . pravàhiketi pàñhàntaram . iti kaumudãñãkà tattvabodhinã ..

#<prabuddhaþ>#, tri, (pra + budha + ktaþ .) paõóitaþ . praphullaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, raghuþ . 10 . 9 .
     %<prabuddhapuõóarãkàkùaü bàlàtapanibhàü÷ukam .
     divasaü ÷àradamiva pràrambhasukhadar÷anam ..>%) jàgaritaþ . yathà, bhaññiþ . 4 . 14 .
     %<pràtastaràü patatribhyaþ prabuddhaþ praõamanravim ..>%

#<prabodhaþ>#, puü, (pra + budhyau ïa apagame + bhàve gha¤ .) vinidratvam . iti hemacandraþ .. (yathà, màrkaõóeye . 81 . 67 .
     %<prabodha¤ca jagatsvàmã nãyatàmacyuto laghu .
     bodha÷ca kriyatàmasya hantumetau mahàsurau ..>%) prakçùñaj¤àna¤ca . yathà --
     %<tàvat satyaü jagadbhàti prabodhe satyasadbhavet ..>% ityàtmabodhagranthaþ .. (yathà ca raghuþ . 5 . 65 .
     %<såtàtmajàþ savayasaþ prathitaprabodhaü pràbodhayannuùasi vàgbhirudàravàcaþ ..>%)

#<prabodhanaü>#, klã, (pra + budh + lyuñ .) nyånapårbagandhasya candanàdeþ prayatnavi÷eùeõa punaþ pårbasaugandhyotpàdanam . tatparyàyaþ . anubodhaþ 2 . ityamarabharatau . bodhajanana¤ca .. (jàgaraõam . yathà, harivaü÷e . 177 . 71 .
     %<tataståryaninàdai÷ca ÷aïkhànà¤ca mahàsvanaiþ .
     prabodhanaü mahàbàhoþ kçùõasyàkriyatàlaye ..>% vikà÷aþ . yathà, pa¤catantre kathàmukhe . %<tadeteùàü buddhiprabodhanaü yathà bhavati tathà kenàpyupàyenànuùñhãyatàmiti ..>% tathà ca çtusaühàra . 5 . 10 .
     %<sugandhiniþ÷vàsavikampitotpalaü manoharaü kàmaratiprabodhanam ..>%)

#<prabodhanã>#, strã, (prabodhyate'nayeti . pra + budh + õic + lyuñ + ïãp .) duràlabhà . iti ràjanirghaõñaþ .. (prabudhyate hariratreti .) ÷rãharerutthànaikàda÷yàdiþ . atha prabodhanãkçtyam .
     %<÷ayanyàmiva kçtyàsyàü kùãràmbhodhimahotsavam .
     prabodhya kçùõaü saüpåjya vidhinàrohayedratham ..>% atha prabodhanãkçtyanityatà . skànde tatraiva .
     %<janmaprabhçti yat puõyaü nareõopàrjitaü bhuvi .
     vçthà bhavati tatmarvaü na kçtvà bodhavàsaram ..>% atha prabodhanãmàhàtmyam . tatraiva .
     %<prabodhanyà÷ca màhàtmyaü pàpaghnaü puõyavardhanam .
     muktidaü kçtabuddhãnàü ÷çõu tvaü munisattama ! ..
     tàvadgarjati viprendra ! gaïgà bhàgãrathã kùitau .
     yàvannàyàti pàpaghnã kàrtike haribodhanã ..
     tàvadgarjanti tãrthàni àsamudrasaràüsi ca .
     yàvat prabodhanã viùõostithirnàyàti kàrtike ..
     vàjapeyasahasràõi a÷vamedha÷atàni ca .
     ekenaivopavàsena prabodhanyàü labhennaraþ ..
     durlabha¤caiva duùpràpaü trailokye sacaràcare .
     tadapi pràrthitaü vipra ! dadàti haribodhanã ..
     ai÷varyaü santatiü praj¤àü ràjya¤ca sukhasampadaþ .
     dadàtyupoùità vipra ! helayà haribodhanã ..
     merumandaratulyàni pàpànyatyurjitànyapi .
     ekenaivopavàsena dahate haribodhanã ..
     pçthivyàü yàni dànàni dattvà yat phalamàpnute .
     ekenaivopavàsena dadàti haribodhanã ..>% ki¤ca .
     %<jàtaþ sa eva sukçtã kulaü tenaiva pàvitam .
     kàrtike muni÷àrdåla ! kçtà yena prabodhanã ..
     yàni kàni ca tãrthàni trailokye sambhavanti ca .
     tàni tasya gçhe samyak yaþ karoti prabodhanãm ..
     sarvaü kçtyaü parityajya tuùñyarthaü cakrapàõinaþ .
     upoùyaikàda÷ã samyak kàrtike haribodhanã ..
     kiü tasya bahubhiþ kçtyaiþ paralokapradairmune ! .
     sakçccopoùità yena kàrtike haribodhanã ..
     sa j¤ànã sa hi yogã ca sa tapasvã jitendriyaþ .
     svargamokùau ca tasyàstàmupàste haribodhanãm ..
     viùõoþ piyatamà hyeùà dharmasàrasya dàyinã .
     imàü sakçdupoùyaiva muktibhàgã bhavennaraþ ..
     prabodhanãmupoùyaiva na garbhaü vi÷ate naraþ .
     sarvadharmàn parityajya tasmàt kurvãta nàrada ! ..
     snànaü dànaü tapo homaþ samuddi÷ya janàrdaünam .
     narairyat kriyate vipra ! prabodhanyàü tadakùayam .
     mahàvratamidaü puttra ! mahàpàpaughanà÷anam .
     prabodhavàsaraü viùõorvidhivat samupoùayet ..
     bratenànena deve÷aü paritoùya janàrdanam .
     viràjayan di÷o dãptyà prayàti bhuvanaü hareþ ..>% pàdme ca tatraiva .
     %<dugdhàbdhibhogi÷ayane bhagavànananto yasmindine svapiti càtha vibudhyate ca .
     tasminnananyamanasàmupavàsabhàjàü puüsàü dadàtyabhimataü garuóàïka÷àyã ..>% vàràhe ca .
     %<upavàsàsamarthànàü sadaiva pçthulocane ! .
     ekà sà dvàda÷ã puõyà samupoùyà prabodhanã ..
     tasyàmàràdhya vi÷ve÷aü jagatàmã÷vare÷varam .
     pràpnoti sakalaü taddhi dvàda÷advàda÷ãvratam ..
     uttaràïgàrakayutà yadi sà bhavati priye ! .
     tadà sà mahatã puõyà koñikoñiguõottarà ..
     ÷ayane bothane ceva kañidàne ca sundari ! .
     upoùyaiva vidhànena yànti mallayatàü naràþ ..
     ekàda÷ã somayutà kàrtike màsi bhàvini ! uttaràbhàdrasaüyoge anantà sà prakãrtità ..
     tasyàü yat kriyate bhadre ! sarvamànantyama÷nute .
     anantapuõyaphaladà tenànantà smçtà phale ..>% tatraiva ÷rãyamanàradasaüvàde .
     %<anyacca te pravakùyàmi guhyàdguhyataraü mune ! .
     kàrtike'malapakùe tu sàkùàdekàda÷ã smçtà ..
     bhaktipradà hareþ sà tu nàmnà khyàtà prabodhanã .
     yà sà viùõoþ parà mårtiravyaktànekaråpiõã ..
     sà kùiptà mànuùe loke dvàda÷ã munipuïgava ! ..>% ÷rãmathuràyà¤ca vi÷eùataþ pàdme tatraiva .
     %<tàvadgarjanti tãrthàni vàjimedhàdayo makhàþ .
     mathuràyàü priyà viùõoryàvannàyàti bodhanã ..
     saüsàradàvataptànàü kàmasaukhyapipàsinàm .
     ÷rãkçùõapàdapadmasya sànnidhyaü ÷ãtalaü gçham ..
     bhavapànthajanànàü vai pràpikeyaü prabodhanã .
     kathaü na sevyate måóhairmathuràyàü kimanyataþ .. * ..>% atha vi÷eùataþ prabodhanyàü ÷rãbhagavatpåjàdimàhàtmyam . skànde tatraiva prabodhanãmàhàtmye .
     %<ye'rcayanti naràstasyàü bhaktyà devantu màdhavam .
     samupoùya pramucyante pàpaiste samupàrjitaiþ ..
     bàlye yaccàrjitaü vatsa ! yauvane bàrdhake ca yat .
     saptajanmakçtaü pàpaü svalùaü và yadi và bahu ..
     ÷uùkàrdraü muni÷àdrdåla ! suguhyamapi nàrada ! .
     tat kùàlayati govindastithau tasyàü prapåjitaþ ..>% ki¤ca .
     %<prabodhavàsare viùõoþ kurute ca hareþ kathàm .
     saptadvãpàvanãdàne yat phalaü tadbhavenmune ! ..>% vàràhe ca .
     %<kaumudasya tu màsasya yà sità dvàda÷ã bhavet .
     arcayedyastu màü tatra tasya puõyaphalaü ÷çõu ..
     yàvallokà hi vartante yàvattva¤caiva màdhavi ! .
     madbhakto jàyate tàvadatyabhakto na jàyate .. * ..>% tasyà anuùñhànaü yathà -- brahmovàca .
     %<÷çõu me bhaktitaþ puttra ! bodhanyekàda÷ã hareþ .
     upoùyà yena vidhinà taü vipra ! pravadàmi te ..
     kàrtike ÷uklapakùe tu da÷amyàü niyataþ ÷uciþ .
     snàtvà devàrcanaü kçtvà vahnikàryaü yathàvidhi ..
     àcàntaþ suprasannàtmà haviùyànnaü susaüskçtam .
     bhuktvàcamya svapet samyak kçtvà ÷auca¤ca pàdayoþ ..
     ràtre÷ca pa÷cime yàme samutthàya yathàvidhi .
     kçtvà måtrapurãùe tu ÷aucaü kuryàdatandritaþ ..
     kçtvàùñàïgulamàtrantu kùãravçkùasamudbhavam .
     bhakùayeddantakàùñha¤ca snàtvàcàmet prayatnataþ ..
     mçùñvàïgàni tathàdbhi÷ca ciraü dhyàyejjanàrdanam .
     atasãpuùpasaïkà÷aü kamalàkùaü caturbhujam ..
     ÷aïkhacakragadà÷àrïgapãtavastraü kirãñinam .
     prasannavadanaü devaü sarvalakùaõalakùitam ..
     tata÷cànudaye vàrihastena parigçhya ca .
     ku÷ànvitaü pragçhõãyàt niyamaü viùõutuùñaye ..
     dhyàtvà jalaü gçhãtvà tu bhànuråpaü janàrdanam .
     dçùñvàrghyaü dàpayet pa÷càt karatoyena mànavam ..
     evamuccàrayedbàcaü tasmin kàle mahàmune ! .
     ekàda÷yàü niràhàraþ sthitvà caivàpare'hani .
     bhokùye'haü puõóarãkàkùa ! ÷araõaü me bhavàcyuta ! ..
     evamuktvà tataþ samyak nityakarma sukarmadhãþ .
     samarpayedvidhànena viùõuü saüpåjayenmune ! ..
     sahasrasaükhyayà susthaþ sàvitrãü saüjapeddvijaþ .
     sarvapàpakùayakarãü bratasya paripårtaye ..>% iti pàdmottarakhaõóe 126 adhyàyaþ .. * .. atha prabodhakàlanirõayaþ . bhaviùye .
     %<à-bhà-kà-sitapakùeùu maitra÷ravaõarevatã .
     àdimadhyàvasàneùu prasvàpàvartanàdikam ..>% pàdme .
     %<pauùõa÷eùo yadà nàhni maitràdyamapi no ni÷i .
     dvàda÷yàmapi tat kuryàdutthànaü ÷ayanaü hareþ ..
     ni÷i svàpo divotthànaü sandhyàyàü parivartanam .
     anyatra pàdayoge'pi dvàda÷yàmeva kàrayet ..>% vàràhe ca .
     %<apàdaniyamastatra svàpe và parivartane .
     pàdayogo yadà na syàdçkùeõàpi tadà bhavet ..>% ki¤ca skànde .
     %<revatyanto yadà ràtrau dvàda÷yà ca samanvitaþ .
     tadà vibudhyate viùõurdinànte pràpya revatãm ..
     revatyàdirathànto và dvàda÷yà ca vinà bhavet .
     ubhayorapyabhàve tu sandhyàyà¤ca mahotsavaþ ..>% vàràhe ca .
     %<dvàda÷yàü sandhisamaye nakùatràõàmasambhave .
     à-bhà-kà-sitapakùeùu ÷ayanàvartanàdikam ..>% ataeva puùkarapuràõe .
     %<yasya yasya tu devasya yannakùatraü tithi÷ca yà .
     tasya devasya tasmiü÷ca ÷ayanàvartanàdikam .. * ..>% atha bhagavatprabodhanavidhiþ .
     %<÷ayanyàmiva niùpàdya mahàpåjàü jalà÷aye .
     kçùõaü nãtvàtha saïkalpaü kçtvà ta¤ca prabodhayet ..>% tatra mantraþ .
     %<brahmendrarudràgnikuverasåryasomàdibhirvanditapàdapadmaþ .
     budhyasva deve÷a jagannivàsa ! mantraprabhàveõa sukhena deva ! ..>% ityantu dvàda÷ã deva prabodhàrthaü vinirmità . tvayaiva sarvalokànàü hitàrthaü ÷eùa÷àyinà .. uttiùñhottiùñha govinda ! tyaja nidràü jagatpate ! . tvayi supte jagat suptamutthite cotthitaü bhavet .. gatà meghà viyaccaiva nirmalaü nirmalà di÷aþ . ÷àradàni ca puùpàõi gçhàõa mama ke÷aveti .. uttiùñhottiùñhetyatra kvaciccaivam .
     %<tvayi supte jagannàthe jagat suptaü bhavedidam .
     utthite ceùñate sarvamuttiùñhottiùñha màdhaveti ..>% vàràhe ca .
     %<brahmendrarudrairavitarkyabhàvo bhavànçùirvanditavandanãyaþ .
     pràptà tava dvàda÷ã kaumudàkhyà jàgçùva jàgçùva ca lokanàtha ! ..
     meghà gatà nirmalapårõacandraþ ÷àradyapuùpàõi ca lokanàtha ! .
     ahaü dadànãti ca bhaktihetorjàgçùva jàgçùva ca lokanàtha ! ..>% ÷ruti÷ca . %<idaü viùõurvicakrame tredhà nidadhe padaü samåóhamasya pàü÷ule>% ityàdi . tatastalpàt samutthàpya kçùõaü ghaõñàdinisvanaiþ . tãre sukhaü nive÷yàtha pràrthayettadanugraham .. tathà hi tçtãyaskandhe ÷rãbrahmastutau .
     %<so'sàvadabhrakaruõo bhagavàn vivçddhapremasmitena nayanàmburuhaü vijçmbhan .
     utthàya vi÷vavijayàya ca no viùàdaü màdhvyà giràpanayatàt puruùaþ puràõaþ ..>% iti .
     %<tataþ puùpà¤jaliü dattvà saüsthàpya vidhivat prabhum .
     nãràjya nyàsapårba¤ca vastràdãni samarpayet ..>% tathà ca bràhme .
     %<ekàda÷yàntu ÷uklàyàü kàrtike màsi ke÷avam .
     prasuptaü bodhayedràtrau bhakti÷raddhàsamanvitaþ ..
     nçtyairgãtaistathà vàdyairçgyajuþsàmamaïgalaiþ .
     vinà paõava÷abdai÷ca puràõa÷ravaõena ca ..
     vàsudevakathàbhi÷ca stotrairanyai÷ca vaiùõavaiþ .
     subhàùitairindrajàlairbhåmi÷obhàbhireva ca ..
     puùpairdhapai÷ca naivedyairdãpavçkùaiþ su÷obhanaiþ .
     homairbhakùairapåpai÷ca phalaiþ ÷àkai÷ca pàyasaiþ ..
     ikùorvikàrairmadhunà dràkùàkùaudraiþ sadàóimaiþ .
     kuñherakasya ma¤jaryà màlatyà navanena ca ..>% navanaü puùpavi÷eùaþ .
     %<hçdyàbhyàü ÷vetaraktàbhyàü candanàbhyà¤ca sarvadà .
     kuïkumàlaktakàbhyà¤ca raktasåtraiþ sakuïkumaiþ ..
     tathà nànàvidhaiþ puùpairdravyairvãrakrayàhçtaiþ ..>% evameva pràyaþ pàdme ca ! tathà skànde ca .
     %<bahupuùpairbahuphalaiþ karpåràgurukuïkumaiþ ..
     hareþ påjà vidhàtavyà kàrtike bodhavàsare ..>% iti ..
     %<itthaü kçtvà mahàpåjàü mahànãràjanaü tathà .
     svavratànyarpayet kçùõe sapuùpàkùatavàriõà ..
     vedastutyàdinà stutvà svastyastvityàdinà prabhum .
     saüpràrthya gãtavàdyàdighoùairàrohayedratham ..>% tathà ca bhaviùyottare ÷rãkçùõayudhiùñhirasaüvàde .
     %<mahàtåryaravai ràtrau bhràmayet syandane sthitam ..
     utthitaü devadeve÷aü nagare pàrthivaþ svayam .
     dãpodyotakare màrge nçtyagãtasamàkule ..>% atha rathayàtràmàhàtmyaü bhaviùyottare tatraiva .
     %<yaü yaü dàmodaraþ pa÷yedutthito dharaõãdharaþ .
     taü taü prade÷aü ràjendra ! sarvaü svargàya kalpayet ..>% ki¤ca .
     %<yàvatpadàni kçùõasya rathasyàkarùaõaü naraþ .
     karoti kratubhistàni tulyàni naranàyaka ! ..
     rathasthaü ye nirãkùante kautukenàpi ke÷avam .
     devatànàü gaõàþ sarve bhavanti ÷vapacàdayaþ ..
     striyo'pi muktimàyànti rathayàtràparàyaõàþ pitçmàtçbhartçkulaü nayanti harimandiram ..
     kurvanti nartakãråpaü rathàgre kautukànvitam .
     apsarobhiþ saha krãóàü kurvantãndrà÷caturda÷a ..
     ye rathàgre prakurvanti gãtavàdyàdi mànavàþ .
     devalokàt paribhraùñà jàyante maõóale÷varàþ ..
     maulyena syandanasyàgre gàyamànà÷ca gàyakàþ .
     vàdakaiþ saha ràjendra ! prayànti harimandiram rathotsave mukundasya yeùàü harùo'pi jàyate .
     teùàü na nàrakã pãóà yàvadindrà÷caturda÷a ..
     rathotsavasya màhàtmyaü kalau vitanuta hi yaþ .
     puõyabuddhyà vi÷eùeõa lobhenàpyathavà naraþ ..
     saptadvãpasamudràntà ratnadhànyasamanvità .
     sa÷ailavanapuùpàóhyà tena dattà mahã bhavet ..>% anyatra ca .
     %<bodhanã jagadàdhàrà kàrtike ÷uklapakùataþ .
     rathastho yatra bhagavàüstuùño yacchati và¤chitam ..
     bhajante ye rathàråóhaü devaü sarve÷vare÷varam .
     teùàü yàtrà kçtà néõàü kàmàniùñàn prayacchati ..
     ÷rãkçùõaratha÷obhàü ye prakurvanti praharùitàþ .
     teùàü manorathàvàptiü yacchate puruùottamaþ ..
     kçùõasya ratha÷obhàü ye prakurvanti sva÷aktitaþ .
     và¤chitaü tebhyo yacchanti nityaü såryàdayo grahàþ ..
     kçùõasya ratha÷obhàü ye prakurvanti suharùitàþ .
     pade pade tathà puttra ! puõyaü teùàü prayàgajam ..
     rathayàtràsthite kçùõe jayeti pravadanti ye .
     jayeti ca punarye vai ÷çõu puõyaü vadàmyaham ..
     gaïgàdbàre prayàge ca gaïgàsàgarasaïgame ..
     vàràõasyàditãrtheùu devànà¤caiva dar÷ane .
     yat puõyaü kavibhiþ proktaü kàrtsnena ca nare÷vara ! ..
     jaya÷abde kçte viùõau rathasthe tat phalaü smçtam .
     rathasthito narairyastu påjito dharaõãdharaþ .
     yathàlàbhopapannai÷ca puùpairbhaktyà samarcitaþ ..
     dadàti và¤chitàn kàmànante ca paramaü padam .
     maïgalaü ye prakurvanti dhåpadãpàüstathà stavam ..
     naivedyaü vastrapåjà¤ca bhaktyà nãràjanaü hareþ .
     rathàråóhasya kçùõasya saüpràpte harivàsare ..
     phalaü na tanmayà j¤àtaü jànàti yadi ke÷avaþ .
     brahmasvahàrã goghna÷ca bhråõahà brahmanindakaþ ..
     mahàpàtakayukto'pi brahmahà gurutalpagaþ .
     madyapaþ sarvapàpo'pi kalikàlena mohitaþ ..
     rathàgrataþ padaikena mucyate sarvapàtakaiþ ..>% ki¤cànyatra .
     %<rathàråóhe mahàviùõau ye kurvanti jayasvanam .
     påjà¤càkhilapàpebhyo muktà yànti hareþ padam ..>% ki¤ca .
     %<rathasyàkarùaõaü pårbaü kurute daityanàyakaþ .
     tataþ suràþ siddhasaïghà yakùà gandharvamànavàþ ..
     ittha¤ca rathayàtràyà vidhirvyaktaþ svato'bhavat .
     tathàpi ka÷cittatrànyo vi÷eùo'pi vitanyate ..>% atha rathayàtràvighiþ .
     %<÷rãkçùõe tu rathàråóhe kçtvà jayajayadhvanim .
     niùpàdya ca mahàpåjàmà÷ãrvàkyàni kãrtayet ..>% tathà ca viùõudharme .
     %<vaktraü nãlotpalaruci lasatkuõóalàbhyàü sumçùñaü candràkàraü racitatilakaü candanenàkùatai÷ca .
     gatyà lãlàü janasukhakarãü prekùaõenàmçtaughaü padmàvàsàü satatamurasà dhàrayan pàtu viùõuþ ..
     yuktaþ ÷ailàdivàhairmadhuratararaõatkiïkiõãjàlamàlairatnaughairmoktikànàmaviratamaõibhiþ saübhçtai÷caiva hàraiþ .
     hemaiþ kumbhaiþ patàkà÷ivatararucibhirbhåùitaþ ketumukhyai÷chatrairbrahme÷avandyo duritaharahareþ pàtu jaitro ratho vaþ ..
     modantàü sujanà hyaninditadhiyaþ srastàkhilopadravàþ svasthàþ susthirabuddhayaþ pratihatàmitrà ramantàü mukham .
     redaityà girigahvaràõi gahanànyà÷u vrajadhvaü bhayàddaityàrirbhagavànayaü yadupatiryànaü samàrohati ..
     palàyadhvaü palàyadhvaü re re ditijadànavàþ .
     saürakùaõàya lokànàü rathàråóho nçke÷arã ..
     tato vicitragadyàni pañhitvàtha mahàprabhoþ .
     mahàprasàdamàlà¤ca svãkuryàt parayà mudà ..>% tanmàhàtmya¤coktam .
     %<bhaktyà gçhõàti yo màlàü vaiùõavãü maïgalà÷rayàm .
     na teùàü durlabhaü ki¤cidiha loke paratra ca ..
     tasmàt sarvaprayatnena sarvakàmasamçddhaye .
     màlàmetàü pragçhõãyàt saukhyamokùapradàyinãm ..>% iti ..
     %<saücintyàkçùyamàõa¤ca ÷rãprahlàdàdibhã ratham .
     àkçùya prerayan påryàü bhràmayedvaiùõavaiþ saha ..>% tathà ca bhaviùyottare tatraiva .
     %<nçtyamànairbhàgavatairgãtavàditranisvanaiþ .
     bhràmayet syandanaü viùõoþ puramadhye samantataþ ..>% ki¤ca .
     %<prabodhavàsare pràpte kàrtike pàõóunandana ! .
     devàlayeùu sarveùu purmadhye samantataþ ..
     bhràmayettåryanighoùai rathasthaü dharaõãdharam ..>% ki¤ca .
     %<rathàgame mukundasya pura÷obhàntu kàrayet .
     sarvato ramaõãyantu patàkairupa÷obhitam ..
     toraõairbahubhiryuktai rambhàstambhai÷ca ÷obhitam .
     sthàne sthàne mahãpàla ! kartavyaü puõyasaüyutam ..
     vicitraratha÷obhà ca kartavyà bhàvitairnarairiti ..
     rathena gacchan bhagavànanugamyo'khilairjanaiþ .
     svasvagehàgata÷càrcyo'nyathà doùo mahàn bhavet .. * ..>% atha rathànugamananityatà . tatraiva .
     %<rathena saha gacchanti pàr÷vataþ pçùñhato'grataþ .
     viùõunaiva samàþ sarve bhavanti ÷vapacàdayaþ ..
     rathasthaü ye na gacchanti bhramamàõaü janàrdanam .
     vipràdhyayanasampannà bhavanti ÷vapacàdhamàþ ..>% ki¤ca .
     %<yeùàü gçhàgato yàti rathastho madhusådanaþ .
     påjà taistaiþ prakartavyà vitta÷àñhyavivarjitaiþ ..
     anarcito yadà yàti gçhàdyasya mahãdharaþ .
     pitarastasya vimukhà varùàõàü da÷a pa¤ca ca ..
     yaþ punaþ kurute påjàü gçhàyàte tu màdhave .
     vasate ÷vetadvãpe tu yàvavindrà÷caturda÷a ..>% anyatra .
     %<nànuvrajati yo mohàdvrajantaü jagadã÷varam .
     j¤ànàgnidagdhakarmàpi sa bhavedbrahmaràkùasaþ ..>% iti ..
     %<atha svamandiraü nãtvà pårbavat påjayet prabhum .
     ràtrau jàgaraõaü kuryàdbidhivadvaiùõavaiþ samam ..>% atha prabodhanãjàgaraõamàhàtmyam . skànde tatraiva .
     %<pårbajanmasahasreùu pàpaü yat samupàrjitam .
     jàgareõa prabodhanyàü dahyate tålarà÷ivat ..
     kçtvàpi pàtakaü ghoraü brahmahatyàdikaü naraþ .
     kçtvà jàgaraõaü viùõordhåtapàpo bhavenmune ! ..
     karmaõà manasà vàcà pàpaü yat samupàrjitam .
     kùàlayettacca govindaþ prabodhanyàntu jàgare ..
     duùpràpyaü yat phalaü vipraira÷vamedhàdibhirmakhaiþ .
     pràpyate tat sukhenaiva prabodhanyàntu jàgare ..
     àplutya sarvatãrthàni dattvà gàü kà¤canãü mahãm .
     na tat phalamavàpnoti yat kçtvà jàgaraü hareþ ..
     candrasåryoparàge tu yat phalaü parikãrtitam .
     tatsahasraguõaü puõyaü prabodhanyàntu jàgare ..
     snànaü dànaü tapo homaþ svàdhyàya÷càrcanaü hareþ .
     tat sarvaü koñiguõitaü prabodhanyàntu jàgare ..
     samatãtaü bhaviùya¤ca vartamànaü kulàyutam .
     viùõulokaü nayatyà÷u jàgareõa prabodhanã ..
     calanti pitaro hçùñà viùõulokamalaïkçtàþ .
     vimuktà nàrakairduþkhaiþ kartuþ kçùõaprajàgaram ..
     bhàryàpakùe tu ye jàtà màtçtaþ pitçtastathà .
     tàrayennàtra sandehaþ prabodhanyàü tu jàgare ..>% ki¤ca .
     %<phalairnànàvidhairdravyaiþ prabodhanyàntu jàgare .
     ÷aïkhe toyaü samàdàya arghyaü dadyàjjanàrdane ..
     yat phalaü sarvadàneùu sarvatãrtheùu yat phalam .
     tat sarvaü koñiguõitaü dattvàrghyaü bodhavàsare ..>% pàdme ca tatraiva .
     %<anyatràpi priyà viùõorjàgare syàt prabodhanã .
     kiü punarmathuràyàü sà tato vai janmasadmani ..
     ekevaikàda÷ã kçùõajanmagehe kçtà naraiþ .
     tato'dhikaü na kartavyaü loke ki¤cana vidyate ..
     ràtrau jàgaraõaü tatra prãtyà kurvanti ye naràþ .
     saüsàre mohasvapnànte sadà jàgrati jàgrati ..>% ki¤ca tatraiva ÷rãràdhikopàkhyànànte .
     %<subodhanãjàgarapuõyavaibhavàt prasanna ã÷o vidhivàkyasatyakçt .
     cakàra ràsotsavanartanaü saha vçndàvane'nyàbhirapãha ràdhayà ..
     sà nçtyamànàdbhutagoparåpiõà kçùõena janmàntaravà¤chitena .
     ràdhà mahàpremajavàkulendriyà ninye'nyalokaü kathayà kçtàrthatàm ..
     tasmàt subodhanãü kçtvà ràtrau kçtvà ca jàgaram .
     suptotthitaü hariü dçùñvà kà bhãþ saüsàrajà dvijàþ ..
     mathuràyàntu kiü vàcyaü jàgare harisannidhau .
     kàrtike vodhanãü pràpya tataþ ÷reyaþ paraü na hi ..
     mathuràyàü prabodhanyàü kçtajàgaraõasya hi .
     kùaõàrdhadànato vai÷yo'mocayadbrahmaràkùasam ..
     jàgarasya ca màhàtmyaü gãtavàditranartanam .
     hareþ prãtikaraü ràtrau vaktuü me naiva ÷akyate ..
     yastu gàyati kçùõàgre kaumudãü dvàda÷ãü kùaõam .
     sarvalokàn parityajya viùõulokaü sa gacchati ..>% ataevoktaü tatraiva .
     %<ràjyamanyatra saütyajya sphãtaü nihatakaõñakam .
     kàrtike mathuràyàü vai kaumudyàü jàgaraü caret ..>% atha pàraõàdinakçtyam .
     %<pràtarnityakriyàü kçtvà ÷aktyà saübhojya bhåsuràn .
     gçhõan kçtavratàcchaidraü pradadyàddakùiõàdikam ..
     dànaü yathàvrataü tebhyo dattvà pàraõamàcaret .
     pravartayecca saütyaktaü càturmàsyavrateùu yat ..>% tathà ca bhaviùyottare tatraiva .
     %<prabhàte vimale snàtvà bhojayedannavistaraiþ ..
     ghçtakùãradadhikùaudrakàsàraguóamodakaiþ .
     arcayeccandanai÷cårõaiþ puùpairgandhairdbijottamàn ..
     àcàntebhyastato dadyàttyaktaü yatki¤cideva hi .
     suvàcà sumano'bhãùñapatrapuùyaphalàdikam ..
     caturo vàrùikànmàsàn niyamaü yasya yat kçtam .
     kathayitvà dvijebhyastaddadyàdbhaktyà sudakùiõàm ..>% evameva pàdme . tatraiva ki¤càdhikam .
     %<càturmàsyavrate vipràþ pa÷càdacchidravàcanam ..>% iti ÷rãharibhaktivilàse 16 vilàsaþ ..

#<prabodhinã>#, strã, (prabodhayati harimiti . pra + budh + õic + õiniþ . ïãp .) prabodhanã . utthànaikàda÷ã . yathà -- varàha uvàca .
     %<upavàsàsamarthànàü sadaiva pçthulocane ! .
     ekà sà dvàda÷ã puõyà upoùyà yà prabodhinã ..
     tasyàmàràdhya vi÷ve÷aü jagatàmã÷vare÷varam .
     pràpnoti sakalaü taddhi dvàda÷advàda÷ãphalam ..
     pårbabhàdrapadà yoge saiva và dvàda÷ã bhavet .
     atãva mahatã tasyàü sarvakçtyamathàkùayam ..
     uttaràïgàrasahità yadi caikàda÷ã bhavet .
     tadà koñiguõaü puõyaü ke÷avàllabhate phalam ..
     sakçdevàrcite tasyàü sarvaü kçtamihàkùayam .
     yathà prabodhinã puõyà tathà yasyàü svapeddhariþ ..
     upoùyà hi mahàbhàge ! anantaphaladà hi sà .
     ÷ayane bodhane caiva harestu parivartane ..
     upoùyaiva vidhànena naro nirmalatàü brajet .
     tasmàt sarvaprayatnena dbàda÷ãü samupoùayet ..
     yadãccheta vi÷àlàkùi ! ÷à÷vatãü gatimàtmanaþ .
     ekàda÷ã somayuktà kàrtike màsi bhàmini ! .
     uttaràbhadrasaüyoge anantà sà prakãrtità ..
     tasyàü yat kriyate bhadre ! sarvamànantyama÷nute .
     anantapuõyaphaladà tenànantà smçtà priye ! ..
     ekàda÷ã bhaumayutà yadà syàdbhåtadhàriõi ! ..
     snàtvà devaü samabhyarcya pràpnoti paramaü phalam .
     pràpnoti sakalaü taddhi dbàda÷advàda÷ãü naraþ ..
     jalapårõaü tadà kumbhaü sthàpayitvà vicakùaõaþ .
     pa¤caratnasamopetaü ghçtapàtrayutaü tathà ..
     tasyàü skandhe tu dharitaü matsyaråpaü janàrdanam .
     màùakeõa suvarõena sutaptena varànane ! ..
     snàpayitvà vidhànena kuïkumena vilepitam .
     pãtavastrayugacchannaü chatropànadyugànvitam ..
     påjayet kamalairdevi ! madbhaktaþ saüjitendriyaþ .
     matsyaü kårmaü varàha¤ca nàrasiüha¤ca vàmanam ..
     ràmaü ràma¤ca kçùõa¤ca buddha¤caiva tu kalkinam .
     evaü da÷àvatàràü÷ca påjayedbhaktisaüyutaþ ..
     puùpairdhåpaistathà dãpairnaivedyairvividhairapi .
     saüpåjyaivamalaïkàrairvividhaiþ påjana¤caret ..
     tatastasyàgrato deyaü naivedyaü pàcitaü citam .
     evaü saüpåjya govindaü divàpi kamalekùaõam ..
     ràtrau cotthàpanaü kàryaü devadevasya suvrate ! .
     prabhàte vimale snàtvà bhaktyà saüpåjya ke÷avam ..
     puùpadhåpàdinaivedyaiþ phalairnànàvidhaiþ ÷ubhaiþ .
     tatastu påjayedvidvànàcàryaü bhaktisaüyutaþ ..
     alaïkàropahàrai÷ca vastràdyai÷ca sva÷aktitaþ .
     påjayitvà vidhànena taü devaü pratipàdayet ..
     jagadàde jagadråpa anàde jagadàdikçt .
     jala÷àyin jagadyone prãyatàü me janàrdana ! ..
     anenaiva vidhànena kuryàdekàda÷ãü naraþ .
     tasya puõyaü bhavedyattu tacchçõuùva vasundhare ! ..
     yadi vaktrasahasràõàü sahasràõi bhavanti hi .
     saükhyàtuü naiva ÷akyante prabodhinyàstathà guõàþ ..
     tathàpyudde÷amàtreõa ÷aktyà vakùyàmi tacchçõu .
     candratàràrkasaïkà÷amadhiùñhàyànujãvibhaþ ..
     sahaiva yànamàgacchenmama lokaü vasundhare ! .
     tataþ kalpasahasrànte saptadbãpe÷varo bhavet ..
     àyuràrogyasampanno janmàtãto bhavettataþ .
     brahmaghna÷ca suràpa÷ca steyã ca gurutalpagaþ ..
     pàpànyetàni sarvàõi ÷ravaõenaiva nà÷ayet ..
     pa÷yecca dhãmànadhano'pi bhaktyà spç÷enmanuùya iha dhãyamànaþ .
     ÷çõoti bhaktasya matiü dadàti vikalmaùaþ so'pi divaü prayàti ..
     duþsvapnaü pra÷amamupaiti pañhyamàne màhàtmye bhavabhayahàrake narasya .
     yaþ kuryàdvratavarametadavyayàyà bodhinyàþ kimuta phalantu tasya vàcyam ..
     te dhanyàste kçtàrthà÷ca taireva sukçtaü kçtam .
     tairàtmajanma saphalaü kçtaü ye vratakàrakàþ ..>% iti varàhapuràõe prabodhinãmàhàtmyam ..

#<prabha¤janaþ>#, puü, (prakarùeõa bhanakti vçkùàdãniti . pra + bhanj + yuc .) vàyuþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 66 .. (yathà, mahàbhàrate . 7 . 154 . 78 .
     %<ghañotkacasutaþ ÷rãmàn bhinnà¤janacayopamaþ .
     rurodha drauõimàyàntaü prabha¤janamivàdriràñ ..>% maõipuràdhipatiràjavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 217 . 19 .
     %<ràjà prabha¤jano nàma kule'smin sambabhåva ha .
     aputtraþ prasavenàrthã tapastepe sa uttamam ..>%) bha¤janakartari, tri .. (yathà, harivaü÷e . 245 . 13 .
     %<prabha¤jano yo lokànàü yugànte sarvanà÷anaþ ..>% yathà ca mahàbhàrate . 1 . 123 . 12 .
     %<sà salajjà vihasyàha puttraü dehi surottama ! .
     balavantaü mahàkàyaü sarvadarpaprabha¤janam ..>%)

#<prabhadraþ>#, puü, (prakçùñaü bhadraü yasmàt .) nimbaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (prakçùño bhadra iti pràdisamàsaþ . ÷reùñhe, tri ..)

#<prabhadrà>#, strã, (prakçùñaü bhadraü yasmàt . ñàp .) prasàriõã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<prabhavaþ>#, puü, (prabhavatyasmàditi . pra + bhå + %<akartari ca kàrake>% ityadhikàràt apàdànàrthe . %<çdorap .>% 3 . 3 . 57 . iti ap .) janmahetuþ . pitràdiþ . àdyopalabdhisthànam . àdyopalabdhaye prathamaj¤ànàrthaü yat sthànaü de÷aþ saþ . yathà . vàlmãkiþ ÷lokaprabhavaþ . himavàn gaïgàprabhavaþ . ityamarabharatau .. apàü målam . munibhedaþ . iti hemacandraþ .. paràkramaþ . iti medinã . ve, 41 .. janma . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, kumàre . 5 . 81 .
     %<vivakùatà doùamapi cyutàtmanà tvayaikamã÷aü prati sàdhu bhàùitam .
     yamàmanantyàtmabhuvo'pi kàraõaü kathaü sa lakùyaprabhavo bhaviùyati ..>% sçùñiþ . yathà, devãbhàgavate . 1 . 16 . 2 .
     %<mahà÷aktyà prabhàvena tvaü màü vismçtavàn purà .
     prabhave pralaye jàte bhåtvà bhåtvà punaþ punaþ ..>% sàdhyabhedaþ . yathà, harivaü÷e . 196 . 44 .
     %<dharmàllakùmyudbhavaþ kàmaþ sàdhyàsàdhyàn vyajàyata .
     prabhavaü cyavana¤caivamã÷ànaü surabhãntathà ..>% tri, prabhåtaþ . yathà, çgvede . 2 . 38 . 5 .
     %<nànaukàüsi duryo vi÷vamàyurvi tiùñhate prabhavaþ ÷oko agneþ ..>% %<prabhavaþ prabhåto agneþ ÷okastejaþ .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<prabhaviùõuþ>#, puü, (prabhavituü ÷ãlamasyeti . pra + bhå + %<bhuva÷ca .>% 3 . 2 . 138 . iti iùõuc .) vañukabhairavasyàùñottara÷atanàmàntargatanàmavi÷eùaþ . yathà . %<prabhaviùõuþ prabhàvavàn .>% ityàdi vi÷vasàratantre àpaduddhàrakalpaþ .. prabhuþ . yathà,
     %<na bhartà naiva ca suto na pità bhràtaro na ca .
     àdàne và visarge và strãdhane prabhaviùõavaþ ..>% iti dàyabhàgaþ .. prakarùeõa bhavana÷ãle, tri ..

#<prabhaviùõutà>#, strã, prabhutà . prabhaviùõu÷abdàt bhàvàrthe tapratyayena padaü niùpannam .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 2 . 47 .
     %<yadyasàdhyàni duþkhàni cchettuü na prabhaviùõutà .
     tanmahãpàla ! mahatàü mahattvasya kimaïkanam ..>%)

@<[Page 3,282a]>@
#<prabhà>#, strã, (prakarùeõa bhàtãti . pra + bhà + %<àta÷copasarge .>% 3 . 3 . 106 . iti aï .) kuverapurã . iti hemacandraþ . 2 . 104 .. (pra + bhà + bhàve aï .) dãptiþ . tatparyàyaþ . rociþ 2 dyutiþ 3 ÷ociþ 4 tviùà 5 ojaþ 6 bhàþ 7 ruciþ 8 vibhà 9 àlokaþ 10 prakà÷aþ 11 tejaþ 12 ruk 13 . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 39 . 18 .
     %<vyaràjayata vaidehã ve÷ma tat suvibhåùità .
     udyato'ü÷umataþ kàle khaü prabheva vivasvataþ ..>% tathà ca mahàbhàrate . 4 . 13 . 17 .
     %<ratãva råpiõã kintvamanaïgàïgavihàriõã .
     atãva bhràjase subhru ! prabhevendoranuttamà ..>%) gopãvi÷eùaþ . yathà --
     %<dçùñastvaü prabhayà gopyà yukto vçndàvane vane .
     sadyomat÷abdamàtreõa tirodhànaü kçtaü tvayà ..
     prabhà dehaü parityajya jagàma såryamaõóalam .
     tatastasyàþ ÷arãra¤ca tãvraü tejo babhåva ha ..
     saüvibhajya tvayà dattaü premõà÷ru rudatà purà .
     vimçjya cakùuùorlohaü lajjayà madbhayena ca ..
     hutà÷anàya ki¤cicca nçpebhya÷càpi ki¤cana .
     ki¤cit puruùasiühebhyo devebhya÷càpi ki¤cana ..
     ki¤ciddasyujanebhya÷ca nàgebhya÷càpi ki¤cana .
     bràhmaõebhyo munibhya÷ca tapasvibhya÷ca ki¤cana ..
     strãbhyaþ saubhàgyayuktàbhyo ya÷asvibhya÷ca ki¤cana .
     tacca dattvà tu sarvebhyaþ pårbaü roditumudyataþ ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe . 11 . 57 -- 62 .. durgà . yathà --
     %<yamasya bhaginã jàtà yamunà tena sà matà .
     prabhà prasàda÷ãlatvàt jyotsnà candràrkamàlinã ..>% iti devãpuràõe 45 adhyàyaþ .. * .. (iyaü hi såryavimbe etanàmnà kãrtyate . yathà, devãbhàgavate . 7 . 30 . 82 .
     %<devaloke tathendràõã brahmàsyeùu sarasvatã .
     såryavimbe prabhà nàma màtéõàü vaiùõavã matà ..>%) såryapatnã . yathà -- såta uvàca .
     %<vivasvàn ka÷yapàt pårbamadityàmabhavat purà .
     tasya patnãtrayantadvat saüj¤à ràj¤ã prabhà tathà ..
     revatasya sutà ràj¤ã revantaü suùuve sutam .
     prabhà prabhàvaü suùuve tvàùñrã saüj¤à tathà manum ..>% iti màtsye . 11 . 2 -- 3 .. (dvàda÷àkùaravçttivi÷eùaþ . tallakùaõaü yathà, vçttaratnàkarañãkàyàm .
     %<vasuyugaviratirnanau rau prabhà ..>%)

#<prabhàkaraþ>#, puü, (prabhàü karotãti . kç + %<divàvibhàni÷àprabheti .>% 3 . 2 . 21 . iti ñaþ .) såryaþ . (yathà, raghau . 10 . 74 .
     %<kç÷ànurapadhåmatvàt prasannatvàt prabhàkaraþ .
     rakùoviprakçtàvàstàmapaviddha÷ucàviva ..>%) agniþ . candraþ . (yathà, mahàbhàrate . 7 . 99 . 5 .
     %<tàvatãtya rathànãkaü vimuktau paruùàryabhau .
     dadç÷àte yathà ràhoràsyànmuktau prabhàkarau ..>% %<prabhàkarau candrasåryau ..>%) samudraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. arkavçkùaþ . ityamaraþ . 1 . 3 . 28 .. (aùñamamanvantare devagaõabhedaþ . yathà, màrkaõóeyapuràõe . 80 . 6 .
     %<tapastapta÷ca ÷akra÷ca dyutirjyotiþ prabhàkaraþ ..>% atrivaü÷ãyamunivi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e . 31 . 10 .
     %<çùirjàto'trivaü÷e tu tàsàü bhartà prabhàkaraþ .
     bhadràyàü janayàmàsa sutasomaü ya÷asvinam ..>% nàbhabhedaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 35 . 15 .
     %<kuñharaþ ku¤jara÷caiva tathà nàgaþ prabhàkaraþ ..>% mãmàüsakaprabhedaþ . sa ca gurutvena prasiddhaþ . tasya mataü dar÷ana÷àstràdau pràbhàkaramatamiti prasiddham . yaduktaü vedàntasàre . 53 . %<pràbhàkaratàrkikau tu>%anyo'ntaràtmà ànandamaya%<ityàdi÷ruteþ suùuptau buddhyàdãnàmaj¤àne layadar÷anàt ahamaj¤o'haü j¤ànãtyàdyanubhavàcca aj¤ànamàtmeti vadataþ ..>% klã, ku÷adbãpasthavarùabhedaþ . yathà, màtsye . 121 . 68 .
     %<mahiùaü mahiùasyàpi puna÷càpi prabhàkaram ..>%)

#<prabhàkãñaþ>#, puü, (prabhànvitaþ kãña iti madhyalopã samàsaþ .) khadyotaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<prabhà¤janaþ>#, puü, ÷obhà¤janaþ . iti hemacandraþ ..

#<prabhàtaü>#, klã, (prakarùeõa bhàtuü pravçttamiti . pra + bhà + àdikarmaõi ktaþ . yadvà, prakçùñaü bhàtaü dãptiratreti .) pràtaþkàlaþ . tatparyàyaþ . pratyåùaþ 2 aharmukham 3 kalyam 4 uùaþ 5 pratyuùaþ 6 . ityamaraþ . 1 . 4 . 3 .. dinàdiþ 7 ni÷àntam 8 vyuùñam 9 prage 10 pràhõam 11 . iti ràjanirghaõñaþ .. gosaþ 12 gosaïgaþ 13 åùaþ 14 åùakam 15 uùà 16 åùà 17 vibhàtam 18 . iti ÷abdaratnàvalã .. * .. (yathà --
     %<prabhàte yaþ smarennityaü durgà durgàkùaradvayam .
     àpadastasya na÷yanti tamaþ såryodaye yathà ..>% iti dharma÷àstram ..) tatra dar÷anãyà yathà --
     %<vaidyaþ purohito mantrã daivaj¤o'tha caturthakaþ .
     prabhàtakàle draùñavyo nityaü sva÷riyamicchatà ..>% iti ràjavallabhaþ ..

#<prabhàvaþ>#, puü, (pra + bhå + gha¤ .) koùadaõóajatejaþ . tatparyàyaþ . pratàpaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 20 .. %<koùo dhanaü daõóo damaþ taddhetutvàt sainyamapi daõóaþ tàbhyàü yattejo jàyate sa pratàpaþ prabhàva÷ca kathyate .>% iti bharataþ .. ÷aktiþ . (yathà --
     %<prabhàvato yathà dhàtrã lakucasya rasàdibhiþ .
     samàpi kurute doùatritayasya vinà÷anam ..
     kvacittu kevalaü dravyaü karma kuryàt prabhàvataþ .
     jvaraü hanti ÷irobaddhà sahadevã jañà yathà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) tejaþ . iti hemacandraþ . 3 . 404 .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 23 . 38 .
     %<adya me'straprabhàvasya prabhàvaþ prabhaviùyati .
     ràj¤a÷càprabhutàü kartuü prabhutva¤ca tava prabho ! ..>%) ÷àntiþ . iti medinã . ve, 40 .. (prabhàgarbhajàtaþ såryaputtraþ . iti màtsye . 11 . 3 .. kalàvatyàü jàtaþ svarociùo manoþ puttravi÷eùaþ . yathà, màrkaõóeye . 66 . 5 .
     %<tata÷ca jaj¤ire tasya trayaþ puttràþ svarociùaþ .
     vijayo merunanda÷ca prabhàva÷ca mahàbalaþ ..>%)

#<prabhàvajaþ>#, puü, (prabhàvàt jàyate iti . jan + óaþ .) ÷aktivi÷eùaþ . prabhàvo vãryàdhikyaü tajjàtaþ . ityamarañãkàsàrasundarã .. prabhutvasàdhakatvàt daõóakoùau prabhu÷aktiþ . iti bharataþ .. (prabhàvajàte, tri . yathà --
     %<rasàdisànye yat karma vi÷iùñaü tat prabhàvajam .>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<prabhàvàn>#, [t] tri, (prabhà astyasyeti . prabhà + matup masya vaþ .) prabhàyuktaþ . prabhà÷abdàdastyarthe vatupratyayena niùpannam ..

#<prabhàvatã>#, strã, (prabhàvat + ïãp .) màlinàmakonaviü÷avçttàrhanmàtà . gaõànàü bãõà . iti hemacandraþ . 2 . 203 .. trayoda÷àkùaracchandaþ . yathà, ÷rutabodhe . 3 . 2 .
     %<yasyàü priye ! prathamakamakùaradvayaü turyantathà guru navamaü da÷àntimam .
     sàntyaü bhavedyatirapi cedyugagrahaiþ sàlakùyatàmamçtarute ! prabhàvatã ..>% (såryapatnã . yathà, mahàbhàrate . 5 . 117 . 8 .
     %<reme sa tasyàü ràjarùiþ prabhàvatyàü yathà raviþ ..>% kumàrànucaramàtçgaõavi÷eùaþ . yathà, tatraiva . 9 . 46 . 3 .
     %<prabhàvatã vi÷àlàkùã palità gonasã tathà ..>% vajranàbhàsurasya kanyà . sà tu pradyumnena vivàhità . yathà, harivaü÷e . 148 . 41 .
     %<tasyàsti kanyàratnaü hi trailokyàti÷ayaü ÷ubham .
     nàmnà prabhàvatã nàma candràbheva prabhàvatã ..>% aïge÷varacitrarathasya svanàmakhyàtà bhàryà . yathà, mahàbhàrate . 13 . 42 . 8 .
     %<tasyà hi bhaginã tàta ! jyeùñhà nàmnà prabhàvatã .
     bhàryà citrarasthàsya babhåvàïge÷varasya ca ..>%)

#<prabhàùaþ>#, puü, (prabhàùate yaþ saþ . pra + bhàù + ac .) vasubhedaþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, mahàmàrate . 1 . 66 . 18 .
     %<pratyåùa÷ca prabhàùa÷ca vasavo'ùñàviti smçtàþ ..>% pra + bhàù + bhàve gha¤ .) prakçùñakathana¤ca ..

#<prabhàsaþ>#, puü, (prabhàsate ÷obhate iti . pra + bhàs + ac .) somatãrtham . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 82 . 56 -- 57 .
     %<tato gaccheta ràjendra ! prabhàsaü tãrthamuttamam .
     tatra sannihito nityaü svayameva hutà÷anaþ .
     devatànàü mukhaü vãra ! jvalano'nilasàrathiþ ..
     tasmiüstorthe naraþ snàtvà ÷uciþ prayatamànasaþ .
     agniùñomàtiràtràbhyàü phalaü pràpnoti mànavaþ ..>%) jainagaõàdhipavi÷eùaþ . iti hemacandraþ . 1 . 32 .. (vasubhedaþ . yathà, màtsye . 5 . 21 .
     %<pratyåùa÷ca prabhàsa÷ca vasavo'ùñau prakãrtitàþ ..>%)

#<prabhinnaþ>#, puü, (pra + bhid + kta .) kùaranmadahastã . tatparyàyaþ . garjitaþ 2 mattaþ 3 . ityamaraþ . 2 . 8 . 36 .. bhràntaþ 4 madakalaþ 5 . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 15 . 46 .
     %<tato mahàmeghamahãdharàbhaü prabhinnamatyaïku÷amatyasahyam .
     ràmopavàhyaü ruciraü dadar÷a ÷atru¤jayaü nàgamudagrakàyam ..>% tathà ca mahàbhàrate . 7 . 27 . 20 .
     %<yathà nalavanaü kruddhaþ prabhinnaþ ùaùñihàyanaþ .
     mçdnãyàttadvadàyastaþ pàrtho'mçdnàccamåntava ..>%) prakçùñabhedavi÷iùñe, tri .. (yathà, çtusaühàre . 2 . 5 .
     %<prabhinnavaidåryanibhaistçõàïkuraiþ samàcità protthitakandalãdalaiþ ..>%)

#<prabhuþ>#, puü, (prabhavatãti . pra + bhå + óuþ .) viùõuþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (÷ivaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 31 .
     %<hara÷ca hariõàkùa÷ca sarvabhåtaharaþ prabhuþ ..>%) pàradaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷abdaþ . iti dharaõiþ ..

#<prabhuþ>#, tri, (prabhavatãti . pra + bhå + %<viprasaübhyo óvasaüj¤àyàm .>% 3 . 2 . 180 . iti óuþ .) adhipatiþ . tatparyàyaþ . svàmã 2 ã÷varaþ 3 patiþ 4 ã÷ità 5 adhibhåþ 6 nàyakaþ 7 netà 8 parivçóhaþ 9 adhipaþ 10 . ityamaraþ . 3 . 1 . 11 .. pàlakaþ 11 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, bhagavadgãtàyàm . 5 . 14 .
     %<na kartçtvaü na karmàõi lokasya sçjati prabhuþ .
     na karmaphalasaüyogaü svabhàvastu pravartate ..>%) nityaþ . iti dharaõiþ .. ÷aktaþ . iti nànàrtharatnamàlà .. (yathà, kumàre . 3 . 40 .
     %<àtme÷varàõàü na hi jàtu vighnàþ samàdhibhedaprabhavo bhavanti ..>% ÷reùñhaþ . yathà, manau . 10 . 3 .
     %<vai÷yeùyàt prakçti÷raiùñhyàt niyamasya ca dhàraõàt .
     saüskàrasya vi÷eùàcca varõànàü bràhmaõaþ prabhuþ ..>%)

#<prabhutà>#, strã, (prabhorbhàvaþ . prabhu + tal .) prabhutvam . ai÷varyam . iti halàyudhaþ . 4 . 100 ..

#<prabhubhaktaþ>#, puü, (prabhorbhaktaþ .) uttamaghoñakaþ . yathà,
     %<prabhubhaktà bhaktilà÷ca kulãneùu kulotkañàþ ..>% iti ÷abdacandrikà .. svàmyanurakte, tri . yathà, càõakyasaügrahe .
     %<bahvà÷ã svalpasantuùñaþ sunidraþ ÷ãghracetanaþ .
     prabhubhakta÷ca ÷åra÷ca j¤àtavyàþ ùañ ÷uno guõàþ ..>%

#<prabhåtaü>#, tri, (pra + bhå + ktaþ .) pracuram . ityamaraþ . 3 . 1 63 .. (yathà, kalàvilàse . 1 . 9 .
     %<tatràbhådabhibhåtaprabhåtamàyànikàya÷atadhårtaþ .
     sakalakalànilayànàü dhuryaþ ÷rãmåladevàkhyaþ ..>%) udgatam . iti medinã . te, 121 .. bhåtam . unnatam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<prabhåùõuþ>#, tri, (prabhavatãti . pra + bhå + %<glàjikhya÷ca gsnuþ .>% 3 . 1 . 139 . iti gsnuþ .) kùamaþ . ÷aktaþ . iti hemacandraþ . 3 . 155 ..

#<prabhçti>#, vya (pra + bhç + ktic .) tadàdiþ . yathà,
     %<tabaþprabhçti pitaraþ piõóasaüj¤àntu lebhire ..>% iti tithyàditattvam ..

#<prabhedaþ>#, puü, (pra + bhid + gha¤ .) bhedaþ . tatparyàyaþ . prakàraþ 2 vi÷eùaþ 3 bhidà 4 antaram 5 . iti jañàdharaþ .. (yathà, su÷rute nidànasthàne 10 adhyàye .
     %<pittàtmako drutagatirjvaradàhapàkasphoñaprabhedabahulaþ kùatajaprakà÷aþ ..>% sphoñanam . yathà, raghuþ . 3 . 37 .
     %<babhåva tenàtitaràü suduþsahaþ kañaprabhedena karãva pàrthivaþ ..>%)

#<prabhraùñakaü>#, klã, (pra + bhraü÷ + ktaþ . tataþ svàrthe kan .) ÷ikhàlambimàlyam . cåóàto lambamànamàlyam . ityamarabharatau . 2 . 6 . 135 ..

#<pramattaþ>#, tri, (pramàdyati smeti . pra + mad + gatyartheti ktaþ . nadhyàkhyeti natvàbhàvaþ .) pramàdã . anavadhànatàyuktaþ . yathà --
     %<mattaü pramattamunmattaü suptaü bàlaü striyaü jaóam .
     prapannaü virathaü bhãtaü na ripuü hanti dharmavit ..>% iti ÷rãbhàgavate 1 skandhe 7 adhyàyaþ .. %<mattaü madyàdinà . pramattamanavahitam . unmattaü grahavàtàdinà . jaóaü anudyamam . prapannaü ÷araõàgatam . virathaü bhagnaratham .>% iti ÷rãdharasvàmã .. aparapramatto yathà --
     %<sandhyàpåjàvihãna÷ca pramattaþ patitaþ smçtaþ ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 27 adhyàyaþ .. sa ca ràj¤à nàhvànayativyaþ . yathà --
     %<mattonmattapramattàrtabhçtyànnàhvànayennçpaþ ..>% iti mitàkùarà ..

#<pramathaþ>#, puü, (pramathatãti . pra + math + ac .) ùoñakaþ . ÷ivapàriùadaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. sa ca ùañtriü÷atkoñisaükhyakaþ . yathà,
     %<ùañtriü÷attu sahasràõi pramathà dbijasattamàþ .
     tatraikatra sahasràõi bhàge ùoóa÷a saüsthitàþ ..
     nànàråpadharà ye vai jañàcandràrdhamaõóitàþ .
     te sarve sakalai÷varyayuktà dhyànaparàyaõàþ ..
     yogino madamàtsaryadambhàhaïkàravarjitàþ .
     kùãõapàpà mahàbhàgàþ ÷ambhoþ prãtikaràþ paràþ ..
     na te parigrahaü ràgaü kàïkùanti sma kadàcana .
     saüsàravimukhàþ sarve yatayo yogatatparàþ ..
     dhyànàvasthaü mahàdevaü parivàrya dhçtavratàþ .
     kçtvà parivadaü rucyà tiùñhanti vigataklamàþ ..
     yadaiva paramaü jyoti÷cintayatyambikàpatiþ .
     tadaiva te pàriùadàþ sarve saübeùñayanti tam ..
     te ùoóa÷a samàkhyàtàþ koñayo ye dhçtavratàþ .
     siühavyàghràdisàråpyà aõimàdisamàyutàþ .. * ..
     apare kàminaþ ÷ambhoþ sunarmasacivàþ smçtàþ .
     vicitraråpàbharaõà jañàcandràrdhamaõóitàþ ..
     harasya tulyà råpeõa vi÷adà vçùabhadhvajàþ .
     umàsadç÷aråpàbhiþ pramadàbhiþ samàgatàþ ..
     vicitramàlyàbharaõà divyasraggandhabhåùaõàþ .
     umàsahàyaü krãóantamanugacchanti bhåùitàþ .
     ÷çïgàrave÷àbharaõà aùñau te koñayo gaõàþ .. * ..
     ardhanàrã÷varà÷cànye hyardhanàrã÷varaü haram .
     anuyànti mahàbhàgàstulyaråpà harasya ye ..
     umàsahàyo hi yadà ramate sma sukhaü haraþ .
     ardhanàrã÷arãràstu dvàrapàlà bhavanti te ..
     àkà÷amàrge gacchantamanugacchanti nitya÷aþ .
     dhyànasthaü paricaryanti salilàdibhirã÷varam ..
     nànà÷astradharàþ ÷ambhorgaõàstu pramathàþ smçtàþ .
     pramathnanti ca yuddheùu yudhyamànànmahàvalàn .
     te vai mahàbalàþ ÷åràþ saükhyayà navakoñayaþ .. * ..
     apare gàyanàstàlamçdaïgapaõavàdibhiþ .
     nçtyanti vàdyaü kurvanto gàyanti madhurasvaram ..
     nànàråpadharàste vai saükhyayà koñayàstrayaþ .
     satataü cànugacchanti vicarantaü mahe÷varam ..
     sarve màyàvinaþ ÷åràþ sarve ÷àstràrthapàragàþ .
     sarve sarvatra sarvaj¤àþ sarve sarvatragàþ sadà ..
     muhårtàt sarvabhuvanaü gatvà yànti punaþ punaþ .
     animàdyaùñakai÷varyayuktàste vai mahàbalàþ ..
     apare rudranàmàno jañàcandràrdhamaõóitàþ .
     devendrasya niyogena vartante tridive sadà ..
     teùàü saükhyà caikakoñiste sarve balavattaràþ .
     kurvanti hi sadà sevàü harasya satataü gaõàþ ..
     vismayanti ca pàpiùñhàn dharmaùñhàn pàlayanti ca .
     anugçhõanti satataü dhçtapà÷upatavratàn ..
     vighnàü÷ca satataü hanti yoginàü prayatàtmanàm .
     ùañtriü÷at koñaya÷caite harasya sakalà gaõàþ ..
     varàhagaõanà÷àrthaü hitàya jagartàü tathà .
     ÷aïkarasya ca sevàyai samutpannà ime gaõàþ ..
     varàhasya gaõàn dçùñvà narasiühaü tathà harim .
     svayaü sarabharåpaþ san dhyàyan nàdaü yato'karot ..
     tacchãkaràmbuto jàtàstatteùàü bahuråpatà .
     kråradçùñyà krårayuddhaiþ krårakçtyairimàn gaõàn ..
     varàhasya hatetyevaü yataþ proktaü kapardinà .
     tataste krårakarmàõaþ pratàjà÷ca bhayaïkaràþ ..
     na sadà krårakarmàõi te kurvanti mahaujasaþ .
     dçùñimàtrasya te kråràþ krårakrårà÷ca kàryataþ ..
     phalaü jalaü tathà puùpaü patraü målaü tathaiva ca .
     niveditàni bhu¤janti vanaparvatasànuùu ..
     àhçtyàpi ca bhujanti patraü puùpàdika¤ca yat .
     bhavedbhargasya yadbhogyaü tadbhogàste mahaujasaþ ..
     àmiùaü nàpi cà÷nanti hitvà caitracaturda÷ãm .
     tatràmiùaü haro bhuïkte caturda÷yàü madhau sadà ..
     tataþ sarve gaõàstatra bhu¤jante palalànyapi .
     hate varàhasya gaõe bhargamàsàdya te gaõàþ .
     caturbhàgàþ svayaü bhåtvà bhåtaü karmeti vai jaguþ ..
     bhåtatvamabhavatteùàü caturbhàgavatàü tadà .
     vacanàt padmajàtasya bhåtagràmàstato matàþ ..
     yo lokaviditaþ pårbaü bhåtagràma÷caturvidhaþ .
     yatastebhyo'dhikà yatnaistaddçóhagràma ucyate ..
     iti vaþ sarvamàkhyàtaü bhåtàþ ÷ambhugaõà yathà .
     yadàhàrà yadàkàrà yatkçtyàste mahaujasaþ ..
     ya idaü ÷çõuyànnityamàkhyànaü yogamuttamam .
     sa dãrghàyuþ sadotmàhã yogayukta÷ca jàyate ..>% iti kàlikàpuràõe pàriùadotpattirnàma 29 adhyàyaþ .. (dhçtaràùñraputtràõàmanyatamaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 117 . 12 .
     %<pramatha÷ca pramàthã ca dãrgharoma÷ca vãryavàn ..>%)

#<pramathanaü>#, klã, (pra + matha + bhàve lyuñ .) vadhaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 115 .. (yathà, ràmàyaõe . 1 . 3 . 24 .
     %<vàlipramathana¤caiva sugrãvapratipàdanam ..>% kle÷anam . viloóanam . iti mathadhàtvarthadar÷anàt .. (prakarùeõa mathatãti . pra + math + lyuþ . pramàthake, tri . yathà, mahàbhàrate . 1 . 102 . 62 .
     %<sa cà÷viråpasadç÷o devatulyaparàkramaþ .
     sarvàsàmeva nàrãõàü cittapramathano rahaþ ..>%)

#<pramathà>#, strã, (pramathatti tridoùàniti . pra + math + ac .) harãtakã . iti medinã . the, 21 .. (guõàdikamasya harãtakã÷abde j¤àtavyam ..)

#<pramathàdhipaþ>#, puü, (pramathànàü adhipaþ .) ÷ivaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 33 ..

#<pramathitaü>#, klã, (prakarùeõa mathitam .) nirjalatakram . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pramadaþ>#, puü, (pra + mad + %<pramadasaümadau harùe .>% 3 . 3 . 68 . iti ap .) harùaþ . ityamaraþ . 1 . 4 . 24 .. (yathà, kathàsaritsàgare . 6 . 162 .
     %<tacchrutyà mama ràj¤a÷ca viùàdapramadau dvayoþ .
     abhåtàü meghamàlokya haüsacàtakayoriva ..>% pramàdyatyaneneti . pra + mad + karaõe ap .) dhuståraphalam . iti ÷abdacandrikà .. (dànavavi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e . 3 . 87 .
     %<pramado mayaþ kupayo hayagrãva÷ca voryavàn ..>% va÷iùñhatanayànàmanyatamaþ . sa tu uttamamanvantare saptarùiprabhedaþ . yathà, bhàgavate . 8 . 1 . 24 .
     %<vasiùñhatanayàþ sapta çùayaþ pramadàdayaþ .
     satyà veda÷rutà bhadrà devà indrastu satyajit ..>%) pramàdyatãti . pra + mad + kartari ac . yadvà prakarùeõa mado'sya .) matte, tri . iti medinã . de, 75 .. (yathà, ravau . 19 . 37 .
     %<pràvipi pramadavarhiõeùvabhåt kçtrimàdriùu vihàravibhramaþ ..>%)

#<pramadakànanaü># klã, (pramadànàü kànanam . %<ïyàpoþ maüj¤àcchandasorbahulam .>% 6 . 3 . 63 . iti hrasvaþ . yadvà, pramadàya harùàya yat kànanam .) pramadàvanam . ityamarañãkàyàü bharataþ . 2 . 4 . 3 ..

#<pramadavanaü>#, klã, (pramadànàü vanamiti . %<ïyàporiti .>% 6 . 3 . 63 . iti hrasvaþ .) ràj¤o'ntaþpurocitavanam . ityamaraþ . 2 . 4 . 7 ..

#<pramadà>#, strã, (pramadayati puruùamiti . pra + mada harùe + õic + ac . yadvà, pramado harùo'styasyà iti ac . ñàp .) uttamayoùit . iti medinã . de, 5 .. (yathà, kumàre . 4 . 12 .
     %<nayanànyaruõàni ghårõayan vacanàni skhalayan pade pade .
     asati tvayi vàruõãmadaþ pramadànàmadhunà vióambanà ..>%) caturda÷àkùaravçttivi÷eùaþ . tallakùaõaü yathà, vçttaratnàkarañãkàyàm .
     %<najabhajalà guru÷ca bhavati pramadà ..>%)

#<pramadàkànanaü># klã, (pramadànàü kànanam .) pramadavanam . ityamarañãkàyàü bharataþ . 2 . 4 . 3 ..

#<pramadàvanaü>#, klã, (pramadànàü vanam .) pramadavanam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pramanàþ>#, [s] tri, (prakçùñaü mano'sya .) harùayuktaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 7 .. (yathà, mahàbhàrate . 8 . 37 . 41 .
     %<iti bahuparuùaü prabhàùati pramanasi madrapatau ripustavam ..>%)

#<pramayaþ>#, puü, (pra + mã vadhe + bhàve ac .) vadhaþ . iti hemacandraþ . 3 . 34 .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 1 . 9 .
     %<dçùñaü dçùñaü nçpodantaü baddhvà pramayamãyuùàm .
     arvàkkàlabhavairvàrtà yatprabandheùu påryate ..>%)

#<pramà>#, strã, (pramãyate iti . pra + màï màne + %<àta÷copasarge .>% 3 . 3 . 106 . iti aï . ñàp .) yathàrthaj¤ànam . tatparyàyaþ . pramitiþ 2 . ityamaraþ . 3 . 2 . 10 .. pramàõam 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, prabodhacandrodaye . 2 ya aïke .
     %<pratyakùàdipramàsiddhaviruddhàrthàbhidhàyinaþ .
     vedàntà yadi ÷àstràõi vauddhaiþ kimaparàdhyate ..>% yathà ca çgvede . 10 . 130 . 3 .
     %<kàsãtpramà pratimà kim ..>%
     %<yaj¤asya pramà pramàõamiyattà kà kathambhåtàsãt .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..) nyàyamate tadvati tatprakàrakaj¤ànam . bhramabhinnaj¤ànam . asyàþ kàraõaü guõaþ . sa ca pratyakùe vi÷eùye vi÷eùaõasya sambandhaþ . anumitau sàdhyavi÷iùñapakùe paràmar÷aþ . ÷àbdabodhe yogyatàyàþ tàtparyasya và yathàrthaj¤ànam . upamitau ÷akye sàdç÷yabuddhiþ . yathà --
     %<doùo'pramàyà janakaþ pramàyàstu guõo bhavet .
     pittadåratvàdiråpo doùo nànàvidhaþ smçtaþ ..
     pratyakùe tu vi÷eùyeõa vi÷eùaõavatà samam .
     sannikarùo guõastu syàdatha tvanumitau punaþ ..
     pakùe sàdhyavi÷iùñe ca paràmar÷o guõo bhavet .
     ÷akye sàdç÷yabuddhistu bhavedupamitau guõaþ .
     ÷àbdavodhe yogyatàyàstàtparyasyàtha và pramà ..
     guõaþ syàdbhramabhinnantu j¤ànamatrocyate pramà .
     athavà tatprakàraü yat j¤ànaü tadbadvi÷eùyakam ..>% iti bhàùàparicchede . 131-135 ..
     (%<doùaþ iti . apramàü prati doùaþ kàraõaü pramàü prati guõaþ kàraõaü tatràpi pittàdiråpà doùà ananugatàþ teùàü kàraõatvam anvayavyatirekàbhyàmeva siddham . guõasya pramàjanakatvantu anumànàt siddham . yathà pramàj¤ànasàdhàraõakàraõabhinnakàraõajanyàjanyaj¤ànatvàt apramàvat . na ca doùàbhàva eva kàraõamastviti vàcyam . pãtaþ ÷aïkha iti j¤ànasthale pittadoùasattvàt ÷aïkhapramànutpattiprasaïgàt vinigamanàvirahàt anantadoùàbhàvasya kàraõatvamapekùya guõakàraõatàyà nyàyyatvàt . na ca guõasattve'pi pittapratibandhàt ÷aïkhe na saityaj¤ànamataþ pittàdidoùàbhàvànàü kàraõatvamava÷yaü vàcyaü tathà ca kiü guõasya hetutvakalpanayeti vàcyaü tathàpyanvayavyatirekàbhyàü guõasyàpi hetutvasiddheþ . evaü bhramaü prati guõàbhàvaþ kàraõamityasyàpi suvacatvàcca . tatra doùàþ ke ityàkàïkùàyàmàha pitteti . kvacit pãttàdibhrame pittaü doùaþ kvacit candràdeþ svalpaparimàõabhrame dåratvaü doùaþ . kvacicca vaü÷oragabhrabhe maõóåkavasà¤janamityevaü doùà bhràntijanakà ityarthaþ . atha ke guõà ityàkàïkùàyàü pratyakùàdau krama÷o guõàn dar÷ayati pratyakùetviti .
     pratyakùe vi÷eùaõavat vi÷eùyasannikarùo guõaþ anumitau sàdhyavati sàdhyavyàpyavai÷iùñyaj¤ànaü guõa iti evamagre'pyåhyaþ . pramàü niråpamati bhramabhinnamiti . nanu yatra ÷uktirajatayorime rajate iti j¤ànaü jàtaü tatra rajatàü÷e'pi pramà na syàt tajj¤ànasya bhramabhinnatvàbhàvàt ata àha athaveti . tadvadvi÷eùyakaü tatprakàrakaü j¤ànaü pramà ityarthaþ . idantu bodhyam . yena sambandhena tadbattà tena sambandhena tadbadbi÷eùyakaü tena sambandhena prakàrakatvaü vàcyam . tena kapàlàdau saüyogàdinà ghañàdij¤àne nàtivyàptiþ .. * ..>%)

#<pramàõaü>#, klã, (pramãyate vi÷vamaneneti . pra + mà + lyuñ .) viùõuþ . yathà --
     %<pramàõaü pràõanilayaþ pràõabhçt pràõajãvanaþ ..>% iti mahàbhàrate ÷ànti÷arvaõi dànadharmaþ .. nityam . maryàdà . ÷àstram . (yathà -- %<àptà hyavitarkasmçtivibhàgavido niùprãtyupatàpadar÷ina÷ca . teùàmevaïguõayogàt yadvacanaü tat pramàõam . apramàõaü punarmartonmattamårkharaktaduùñàduùñavacanamiti .>% iti carake vimànasthàne caturthe'dhyàye ..) satyavàdã . (pra + mà + bhàve lyuñ .) ityattà . hetuþ . (pramiõotãti . pra + mà + kartari lyuþ .) pramàtà . iti medinã . õe, 61 .. pramà . iti ÷abdaratnàvalã .. nityaklãvaikatvavànayaü ÷abdaþ . yathà vedàþ pramàõaü smçtayaþ pramàõamityàdi .. pramàyàþ karaõam . nyàye tu pratyakùànumànopamàna÷abdàþ pramàõàni . ityatra bahuvacanànto'pi .. (yathà, manau . 2 . 13 .
     %<arthakàmeùvasaktànàü dharmaj¤ànaü vidhãyate .
     dharmaü jij¤àsamànànàü pramàõaü paramaü ÷rutiþ ..>% vedàntasàre ca . %<vedànto nàma upatiùat pramàõaü tadupakàrãõi ÷àrãrikasåtràdãni ca ..>% %<upaniùacchabdo brahmàtmaikyasàkùàtkàraviùayaþ . saiva upaniùat pramàõaü tasyàþ pramàråpàyàþ karaõabhåtà .>% iti vidvanmanora¤janãñãkà ..)

#<pramàõabàdhitàrthakaþ>#, puü, (pramàõena vàdhitaþ artho yasya . tataþ kap .) tarkavi÷eùaþ . tasya lakùaõam . àtmà÷rayàdicatuùkànyaprasaïgatvam . sa dvividhaþ . vyàptigràhakaþ viùayapari÷odhaka÷ca . tatràdyo yathà . dhåmo yadi vahnivyabhicàrã syàttadà vahnijanyo na syàt . dbitãyastu parvato yadi nirvahriþ syàttadà nirghåmaþ syàt . iti tarkajàgadã÷ã ..

#<pramàtàmahaþ>#, puü, (prakçùño màtàmahastasyàpi janakatvàditi . pràdisamàsaþ .) màtàmahapità . yathà, amare .
     %<pitàmahaþ pitçpità tatpità prapitàmahaþ .
     màturmàtàmahàdyevaü sapiõóàstu sanàbhayaþ ..>%

#<pramàtàmahã>#, strã, (prakçùñà màtàmahã .) pramàtàmahapatnã . iti smçtiþ ..

#<pramàthaþ>#, puü, (pra + math + bhàve gha¤ .) pramathanam . balàt haraõam . iti puràõam . (nipàtya bhåmau peùaõam . yathà, mahàbhàrate . 4 . 12 . 27 .
     %<kçtapratikçtai÷citrairbàhubhi÷ca su÷aïkañaiþ .
     sannipàtàvadhåtai÷ca pramàthonmàthanaistathà ..>% asya ñãkàyàü nãlakaõñhena malla÷àstràt etallakùaõamuddhçtam . yathà --
     %<nipàtya peùaõaü bhåmau pramàtha iti kathyate ..>% kumàrasyànucarabhedaþ . yathà, mahàbhàrate . 9 . 45 . 29 .
     %<tataþ pràdàdanucarau yamaþ kàlopamàbubhau .
     unmàtha¤ca pramàtha¤ca mahàvãryau mahàdyutã ..>% ÷ivapàriùadpramathagaõaþ . yathà, harivaü÷e . 178 . 53 .
     %<te pradãptapraharaõà daityadànavaràkùasàþ .
     pramàthagaõamukhyà÷ca pràyudhyan kçùõamavyayam ..>%)

#<pramàthã>#, [n] tri, prapårbamathadhàtoþ kartari õin . pãóanakartà . màraõakartà . pramathana÷ãlaþ . dehendriyakùobhaka ityarthaþ . iti ÷rãdharasvàmã .. yathà --
     %<ca¤calaü hi manaþ kçùõa ! pramàthi balavaddçóham ..>% api ca .
     %<indriyàõi pramàthãni haranti prasabhaü manaþ ..>% iti ÷rãbhagavadgãtà ..

@<[Page 3,285b]>@
#<pramàdaþ>#, puü, (pra + mad + bhàve + gha¤ .) anavadhànatà . ityamaraþ . 1 . 7 . 30 .. yathà --
     %<lobhapramàdavi÷vàsaiþ puruùo na÷yate tribhiþ .
     tasmàllobho na kartavyaþ pramàdo na na vi÷vaset ..>% iti gàruóe nãtisàre 115 adhyàyaþ ..

#<pramàdavàn>#, [t] tri, (pramàdo'styasyàsmin và . pramàda + matup . masya vaþ .) pramàdayuktaþ . tatparyàyaþ . jàlmaþ 2 asamãkùyakàrã 3 khañvàråóhaþ 4 . iti jañàdharaþ .. (yathà, yàj¤avalkye . 3 . 139 .
     %<nidràluþ krårakçllubdho nàstiko yàcakastathà .
     pramàdavàn bhinnavçtto bhavettiryakùu tàmasaþ ..>%)

#<pramàdikà>#, strã, (pramàdo'navadhànatàstyasyà iti . pramàda + ñhan . ñàp .) dåùità kanyà . tatparyàyaþ . saüvedà 2 dåùità 3 dharùakàriõã 4 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pramàdã>#, [n] tri, (pramàdo'styasyeti . pramàda + iniþ .) pramàdavi÷iùñaþ . anavadhànatàyuktaþ . yaduktam .
     %<kuraïgamàtaïgapataïgabhçïgamãnà hatàþ pa¤cabhireva pa¤ca .
     ekaþ pramàdã sa kathaü na hanyate yaþ sevate pa¤cabhireva pa¤ca ..>%

#<pramàpaõaü>#, klã, (pra + mã ¤a hiüsàyàm + svàrthe õic + bhàve lyuñ .) màraõam . ityamaraþ . 3 . 8 . 112 .. (yathà, manuþ . 11 . 141 .
     %<asthimatàntu sattvànàü sahasrasya pramàpaõe .
     pårõe cànasyànasthnàntu ÷ådrahatyàvrata¤caret ..>%)

#<pramitaþ>#, tri, (pra + mi + ktaþ . yadvà, pra + mà + ktaþ . %<dyatisyatimàstheti .>% 7 . 4 . 40 . itãtvam .) j¤àtaþ . iti jañàdharaþ .. (alpatamam . iti vijayarakùitaþ .. yathà, nidàne ar÷orogàdhikàre .
     %<pramitàlpà÷anaü tãkùõaü madyaü maithunasevanam ..>% parimitam . yathà, bçhatsaühitàyàm . 104 . 37 .
     %<pramitàkùaràõi vadan ..>%)

#<pramitiþ>#, strã, (pra + mà và mi + ktin .) pramà . ityamaraþ . 3 . 2 . 10 ..

#<pramãóhaþ>#, tri, (pra + miha secane + ktaþ .) ghanaþ . måtritaþ . iti medinã . óhe, 8 .. (yathà --
     %<tvagdoùiõàü pramãóhànàü snigdhàbhiùyandivçühiõàm .
     ÷i÷ire laïghanaü ÷astamapi vàtavikàriõàm ..>% iti carake såtrasthàne dvàviü÷e'dhyàye ..)

#<pramãtaþ>#, tri, (pra + mã ¤a hiüsàyàm + ktaþ .) mçtaþ . yaj¤àrthahatapa÷uþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 117 ..

#<pramãlà>#, strã, (pramãlanamiti . pra + mãla saümãlane + %<guro÷ca halaþ .>% 3 . 3 . 103 . ityaþ . tataùñàp .) tandrã . ityamaraþ . 3 . 3 . 175 ..

#<pramukhaü>#, klã, (prakçùñaü mukhamàrambhaþ .) tadàtvam . tatkàlaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (sammukham . yathà, bhagavadgãtàyàm . 2 . 6 .
     %<yàneva hatvà na jijãviùàmasye'vasthitàþ pramukhe dhàrtaràùñràþ ..>%)

#<pramukhaþ>#, puü, (prakçùñaü mukhaü agrabhàgo yasya .) punnàgavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. samåhaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pramukhaþ>#, tri, (prakçùñaü mukhamàdyaü yasya .) pradhànam . (yathà, kumàrasambhave . 2 . 38 .
     %<jvalanmaõi÷ikhà÷cainaü vàsukipramukhà ni÷i .
     sthirapradãpatàmetya bhujaïgàþ paryupàsate ..>%) ÷reùñhaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 57 .. (yathà, hitopade÷e . 3 . 124 .
     %<baleùu pramukho hastã na tathànyo mahãpateþ ..>%) prathamaþ . iti medinã . khe, 10 .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 6 . 2 .
     %<nàradapramukhàstasyàmantarvedyàü mahàtmanaþ .
     samàsãnàþ ÷u÷ubhire saha ràjarùibhistathà ..>%) mànyaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pramut>#, [d] tri, (prakçùñàmut prãtiryasya .) hçùñaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 103 .. (prakçùñà muditi vigrahe prakçùñànande, strã . yathà, mahàbhàrate . 14 . 7 . 6 .
     %<÷rutvà tu pàrthivasyaitat sambartaþ pramudaü gataþ ..>%)

#<pramuditaþ>#, tri, (pra + mud + ktaþ . %<udupadhàditi .>% 1 . 2 . 21 . iti pakùe kit .) hçùñaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 103 .. (yathà, devãbhàgavate . 1 . 12 . 47 .
     %<và¤chatyaho harira÷oka ivàtikàmaü pàdàhatiü pramuditaþ puruùaþ puràõaþ ..>%)

#<pramehaþ>#, puü, (prakarùeõa mehati kùarati vãryàdiraneneti . pra + miha kùaraõe + karaõe gha¤ .) rogavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . mehaþ 2 måtradoùaþ 3 . iti ràjanirghaõñaþ .. bahumåtratà 4 . iti hemacandraþ . 3 . 134 .. asya nidànam .
     %<àsyàsukhaü khapnasukhaü dadhãni gràmyaudakànåparasàþ payàüsi .
     navànnapànaü guóavaikçta¤ca pramehahetuþ kaphakçcca sarvam .. * ..>% asya sampràptiryathà --
     %<meda÷ca màüsa¤ca ÷arãraja¤ca kledaü kapho vastigataþ pradåùya .
     karoti mehàn samudãrõamuùõaistàneva pittaü paridåùya càpi .. * ..>% vàtikasya tasya lakùaõam .
     %<kùãõeùu doùeùvavakçùya dhàtån sandåùya mehàn kurute'nila÷ca .. * ..>% tasya kaphajàdibhedena sàdhyàdilakùaõam . yathà,
     %<sàdhyàþ kaphotthà da÷a pittajàþ ùañ yàpyà na sàdhyàþ pavanàccatuùkàþ .
     samakriyatvàdviùamakriyatvànmahàtyayatvàcca yathàkramante ..
     kaphaþ sapittaþ pavana÷ca doùà medo'sra÷ukràmbuvasàlasãkàþ .
     majjà rasaujaþ pi÷ita¤ca dåùyàþ pramehiõàü viü÷atireva mehàþ .. * ..>% tasya pårbaråpam .
     %<dantàdãnàü malàóhyatvaü pràgråpaü pàõipàdayoþ .
     dàha÷cikkaõatà dehe tçñ svàdbàsya¤ca jàyate ..
     sàmànyaü lakùaõaü teùàü prabhåtàvilamåtratà .
     doùadåùyà vi÷eùe'pi tatsaüyogavi÷eùataþ .
     måtravarõàdibhedena bhedo meheùu kalpyate .. * ..>% krameõa kaphajànàü da÷ànàü lakùaõàni .
     %<acchaü bahusitaü ÷ãtaü nirgandhamudakopamam .
     mehatyudakamehena ki¤cidàvilapicchilam ..
     ikùo rasamivàtyarthaü madhuraü cekùumehataþ .
     sàndrã bhavet paryuùitaü sàndramehena mehati ..
     suràmehã suràtulyamuparyacchamadhoghanam .
     saühçùñalomà piùñena piùñavadbahulaü sitam ..
     ÷ukràbhaü ÷ukrami÷raü và ÷ukramehã pramehati .
     mårtàõån sikatàmehã sikatàråpiõo malàn ..
     ÷ãtamehã subahu÷o madhuraü bhç÷a÷ãtalam .
     ÷anaiþ ÷anaiþ ÷anairmehã mandaü mandaü pramehati ..
     làlàtantuyutaü måtraü làlàmehena picchilam ..>% krameõa pittajànàü ùaõõàü lakùaõàni .
     %<gandhavarõarasaspar÷aiþ kùàreõa kùàratoyavat ..
     nãlamehena nãlàbhaü kàlamehã masãnibham .
     hàridramehã kañukaü haridràsannibhaü dahat ..
     visraü mà¤jiùñhamehena ma¤jiùñhàsalilopamam .
     visramuùõaü salavaõaü raktàbhaü raktamehataþ .. * ..>% krameõa vàtajànàü caturõàü lakùaõàni .
     %<vasàmehã vasàmi÷raü vasàbhaü måtrayenmuhuþ .
     majjàbhaü majjami÷raü và majjamehã muhurmuhuþ ..
     kaùàyaü madhuraü råkùaü kùaudramehaü vadedbudhaþ .
     hastã matta ivàjasraü måtraü vegavivarjitam .
     salasãkaü vibaddha¤ca hastimehã pramehati .. * ..>% kaphajàdibhedena teùàmupadravàþ .
     %<avipàko'rucicchardvirnidrànà÷aþ sapãnasaþ .
     upadravàþ prajàyante mehànàü kaphajanmanàm ..
     vastimehanayostodo muùkàvadaraõaü jvaraþ .
     dàhastçùõàmlikà mårchà vióbhedàþ pittajanmanàm ..
     vàtajànàmudàvartaþ kampahçdgrahalolatàþ .
     ÷ålamunnidratà ÷oùaþ kàsaþ ÷vàsa÷ca jàyate ..>% ariùñalakùaõam .
     %<yathoktopadravàriùñamatiprasrutameva ca .
     pióakàpãóitaü gàóhaü prameho hanti mànavam ..
     jàtaþ pramehã madhumehino và na sàdhyarogaþ sa hi bãjadoùàt .
     ye càpi kecit kulajà vikàrà bhavanti tàü÷ca pravadantyasàdhyàn .. * ..
     sarva eva pramehàstu kàlenàpratikàriõaþ .
     madhumehatvamàyànti tadàsàdhyà mavanti hi ..
     madhumehe madhusamaü jàyate sa kila dvidhà .
     kruddhe dhàtukùayàdbàyau doùàvçtapathe'thavà ..
     àvçto doùaliïgàni so'nimittaü pradar÷ayan .
     kùãõaþ kùaõàt kùaõàt pårõo bhajate kçcchrasàdhyatàm ..
     madhuraü yacca meheùu pràyo madhviva mehati .
     sarve'pi madhumehàkhyà màdhuryàcca tanorataþ .. * ..
     pramehiõo yadà måtramanàvilamapicchalam .
     viùadaü tiktakañukaü tadàrogyaü pracakùate ..>% iti màghavakaraþ .. asya da÷avidhapióakàþ pióakà÷abde draùñavyàþ .. atha pramehasya cikitsà .
     %<÷yàmàkakodravoddàlà godhåmacaõakàvañã .
     kulatthàþ kathità bhojye puràõà mehinàü hitàþ ..
     yavànnavikçtirmudràþ ÷àlayaþ ùaùñhikàstathà .
     tathà tiktàni ÷àkàni jàïgalàþ pakùiõo mçgàþ ..
     uddàlo vanakodravaþ .. * ..
     pramehã guóadugdhànyatailatakrasuràþ sadà .
     amlekùurasapiùñànnànåpamàüsàni varjayet .. * ..
     mustàharãtakãlodhraþ kañphalena kçtaü sçtam .
     pãtaü madhuyutaü hanti pramehaü kaphahetukam .. * ..
     pañolanimbàmalakàmçtànàü pibet kaùàyaü madhunà sametam .
     u÷ãralodhràrjunacandanànàü tathà pibet pittanimittamehã .. * ..
     pàñhà÷irãùaduþspar÷àjàtitindukakiü÷ukaiþ .
     kapitthasya bhiùak kvàthaü hastimehe prayojayet ..
     pàñhàdibhiþ sahitasya kapitthasya kvàtham .
     guóåcyàþ svarasaþ peyo madhunà sarvamehajit .
     haridràcårõayukto và raso dhàtryàþ samàkùikaþ ..
     madhunà traiphalaü cårõamathavà÷majatådbhavam .
     lohajaü vàbhayotthaü và lihyànmehanivçttaye .. * ..
     candraprabhàvacàmustàbhånimbasuradàravaþ .
     haridràtiviùà dàrvã pippalãmålacitrakam ..
     trivçddantã patraka¤ca tvagelà vaü÷alocanà .
     pratyekaü karùamàtràõi kuryàdetàni buddhimàn ..
     dhànyakaü triphalà cavyaü vióaïgaü gajapippalã .
     suvarõamàkùikaü vyoùaü dvau kùàrau lavaõatrayam ..
     etàni ñaïkamàtràõi saügçhõãyàt pçthak pçthak .
     dvikarùahatalohaü syàccatuùkarùà sità bhavet ..
     ÷ilàjatvaùñakarùaü syàdaùñau karùà÷ca gugguloþ .
     vidhinà yojitairetaiþ kartavyà guñikà ÷ubhà ..
     candraprabhàtivikhyàtà sarvarogapraõà÷inã .
     nihanti viü÷atiü mehàn kçcchramaùñavidhaü tathà ..
     catasra÷cà÷marãstadvanmåtràghàtàüstrayoda÷a .
     aõóavçddhiü pàõóurogaü kàmalà¤ca halãmakam ..
     kàsaü ÷vàsaü tathà kuùñhamagnimàndyamarocakam .
     vàtapittakaphavyàdhãn balyà vçùyà rasàyanã ..
     samàràdhya ÷ivaü tasmàt prayatnàdguñikàmimàm .
     pràptavàü÷candramà yasmàt tasmàccandraprabhà smçtà ..
     candraprabhàkacåra iti loke . vyoùaü trikañu . dvau kùàrau sarjikàyavakùàrau . lavaõatrayam . saindhavaü rucaka¤càpi vióa¤ca lavaõatrayamiti candraprabhàdirvañikà .. * ..
     pramehapióakànàü pràk kàryaü raktavimocanam .
     pàñana¤ca vipakvànàü tato vraõavidhiþ smçtaþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (asya sakàraõapårbaråpasampràptayastathopadrava÷ca . yathà -- tridoùakopananimittà viü÷atipramehavikàrà÷càpare'parisaïkhyeyàþ . tatra yathà tridoùaprakopapramehànabhinirvartayati tathànuvyàkhyàsyàmaþ .
     iha khalu nidànadoùadåùyavi÷eùebhyo vikàràõàü vighàtabhàvàbhàvaprativi÷eùà bhavanti . yadà hyete trayo nidànàdivi÷eùàþ parasparaü nànuvadhnantyayathàprakarùàdabalãyàüso vànubadhranti na tadà vikàràbhinirvçttiþ . ciràdvàpyabhinirvartante tanavo bhavantyathavàpyayathoktasarvaliïgà viparyayeõa viparãtà iti sarvavikàravighàtabhàvàbhàvaprativi÷eùàbhinirvçrtiheturuktaþ .
     tatra ime nidànàdi vi÷eùàþ ÷leùmanimittànàü pramehàõàmà÷vaminivçttikaràstadyathà hàyanakayavacãnakoddàlakanaiùadhotkañamukundaka mahàvrãhipramodakasugandhakànàü navànàmativelamatipramàõenopayogaþ . tathà sarpiùmatàü navahareõumàùasåpànàü gràmyànåpaudakànàü màüsànàü ÷àkatilapalalapiùñànnapàyasakç÷aravilepãkùuvikàràõàü kùãramandakadadhidravamadhurataruõapràyàõàmupayogo mçjàvyàyàmavarjanasvapna÷ayanàsanaprasaïgo ya÷ca ka÷cidvidhiranyo'pi ÷leùmameho måtrasa¤jananaþ sarvaþ sanidànavi÷eùaþ .
     bahudrava÷leùmà doùavi÷eùaþ bahubandhaü medaþ màüsa¤ca ÷arãrakledaþ ÷ukraü ÷oõita¤ca vasàmajjàlasãkà rasa÷caujaþ saïkhyàtà iti dåùyavi÷eùàþ .
     trayàõàmeùàü nidànàdivi÷eùàõàü sannipàte kùipraü ÷leùmàprakopamàpadyate pràgatibhåyastvàt . sa prakupitaþ kùiprameva ÷arãre visçptiü labhate . ÷arãra÷aithilyàt sa visarpaü ÷arãre medasaivàdito mi÷rãbhàvaü gacchati . medasa÷caiva bahubandhatvànmedasa÷ca guõànàü guõaiþ samànaguõabhåyiùñhatvàt sa medasà mi÷rãbhàvaü gacchan dåùayatyetadvikçtatvàt sa ghikçto duùñena medasopahitaþ ÷arãrakledamàüsàbhyàü saüsargaü gacchati . kledamàüsayoratipramàõàbhivçddhitvàt sa màüse màüsapradoùàt påtimàüsapióakàþ ÷aràvikà kacchapikàdyàþ sa¤janayatyaprakçtibhåtatvàt ÷arãrakledaü punardåùayan måtratvena pariõamayati . måtravahànàü srotasàü vaïkùaõavastiprabhavànàü medaþkledopahitàni guråõi mukhànyàsàdya pratirudhyate . tataþ sthairyaü sàdhyatàü và janayati prakçtivikçtibhåtatvàt .
     ÷arãrakledastu ÷leùmamedomi÷raþ pravi÷an måtrà÷aye måtratvamàpadyamànaþ ÷laiùmikairebhirda÷abhirguõairupasçjyate vaiùamyahànivçddhiyuktaistadyathà ÷veta÷ãta mårtapicchilàcchasnigdhagurumadhurasàndraprasàdamardaistatra yena guõenaikenànekena và bhåyastaramupasçjyate . tatsamàkhyaü gauõaü nàmavi÷eùaü pràpnoti .
     te tu khalvime da÷apramehà nàma vi÷eùeõa bhavanti . tathà udakameha÷cekùuràlikàrasameha÷ca sàndrameha÷ca sàndraprasàdameha÷ca ÷uklameha÷ca ÷ukrameha÷ca ÷ãtameha÷ca sikatàmeha÷ca ÷anairmeha÷ca làlàmeha÷ceti .
     te da÷apramehàþ sàdhyàþ samànaguõamedaþsthànatvàt kaphasya pradhànyàt samànakriyatvàcca .
     uùõàmlalavaõakùàrakañukàjãrõabhojanopasevinastathàtitãkùõàtapàgnisantàpa÷ramakrodhaviùamàhàropasevina÷ca taùàtmaka÷arãrasyaiva kùipraü pittaü prakopamàpavyate .
     tat prakupitaü tatraivànupårbyà pramehànimàn ùañ kùipramabhinirvartayati . teùàmapi ca pittaguõavi÷eùeõa nàmavi÷eùàþ . tadyathà -- kùàraprameha÷ca kàlameha÷ca nãlameha÷ca lohitameha÷ca majjiùñhàmeha÷ca hàribrameha÷ceti te ùaóbhireva kùàràmlalavaõakañukavimroùõaiþ pittaguõaiþ pårbavat samanvitàþ . sarva eva te yàpyàþ saüsçùñadoùamedaþsthànatvàt viruddhopakramatvàcceti .
     kañukakaùàyatiktarukùalaghu÷ãtavyavàyavyàyàmavamana-virecanàsthàpana-÷irovirecanàtiyogasandhàraõàna÷anàbhighàtàtapodvega÷oka÷oõitàtisekajàgaraõaviùama÷arãranyàsànupasevamànasya tathàtmaka÷arãrasyaiva kùipraü vàyuþ prakopamàpadyate . sa prakupitastathàtmake ÷arãre visarpan yadà vasàmàdàya måtravahàni srotàüsi pratipadyate tadà vasàmehamabhinirvartayati .. * .. yadà punarmajjànaü måtravastàvàkarùati tadà majjamehamabhinirvartayati .. * .. yadà lasãkàü måtrà÷aye'bhivahan måtramanubadhnaü÷cyotayati . lasãkàtibahutvàdvikùepaõàcca vàyoþ khalvasyàtimåtrapravçttisaïgaü karoti . tadà sa matta iva gajaþ kùaratyajasraü måtramavegaü taü hastimehinamàcakùate .. * .. ojaþ punarmadhurasvabhàvaü tadraukùvàdvàyuþ kaùàyatvenàbhisaüsçjya måtrà÷aye'bhivahati tadà madhumehaü karoti .. * ..
     tànimàü÷caturaþ pramehàn vàtajànasàdhyànàcakùate . mahàtyayikatvàdvipratiùiddhopakramatvàt teùàmapi ca pårbavat guõavi÷eùeõa nàmavi÷eùàþ . tadyathà -- vasàmeha÷ca majjameha÷ca hastimeha÷ca madhumeha÷ceti . trayastu doùàþ prakupitàþ pramehànabhinirvartayiùyanta imàni pårbaråpàõi dar÷ayanti . tadyathà -- jañilãbhàvaü ke÷eùu màdhuryamàsye karapàdayoþ suptatàü dàhaþ mukhatàlukaõñha÷oùaü pipàsàmàlasyaü mala¤ca kàye kàyacchidreùåpadehaü paridàhaü suptatàü càïgeùu ùañpadapipãlikàbhiþ ÷arãramåtràbhisaraõaü måtre ca måtradoùànvitaü ÷arãragandhaü nidràü tandrà¤ca sarvakàlamiti .
     upadravàstu khalu pramehiõàü tçùõàtãsàrajvaradàhadaurbalyàrocakàvipàkàþ påtimàüsapióakà alajãvidradhyàdaya÷ca tat prasaïgàdbhavanti . tatra sàdhyàn pramehàn saü÷odhanopa÷amanairyathàrhamupapàdayeccikitsediti . iti carake nidànasthàne caturthe'dhyàye ..)

#<pramocanã>#, strã, (prakarùeõa mucyate'nayeti . pra + muc + lyuñ + ïãp .) gavàkùã . goóumbà . iti jañàdharaþ .. prakçùñamocanakartari, tri .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 84 . 50 .
     %<mahà÷rame vasedràtriü sarvapàpapramocane ..>%)

#<pramodaþ>#, puü, (pra + mud harùe + bhàve gha¤ .) harùaþ . ityamaraþ . 1 . 4 . 24 .. (yathà, devãbhàga vate . 4 . 24 . 55 .
     %<utpàdya puttrajananaprabhavaü pramodaü dattvà punarvirahajaü kila duþkhabhàram .
     tvaü krãóase sulalitaiþ svalu tairvihàrairnocet kathaü mama sutàptiratirvçthà syàt ..>% àmodaþ . sa tu gandhavi÷eùaþ . yathà, bhàgavate . 2 . 6 . 2 .
     %<a÷vinoroùadhãnà¤ca ghràõo modapramodayoþ ..>% %<modapramodayoþ sàmànyavi÷eùagandhayoþ ghràõendriyaü paramàyanam .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã .. nàgavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 57 . 11 .
     %<vihaïgaþ ÷arabho medaþ pramodaþ saühatàpanaþ ..>% skandànucaravi÷eùaþ . yathà, tatraiva . 9 . 45 . 63 . ànanda÷ca pramoda÷ca svastiko dhruvakastathà ..)

#<pramoditaþ>#, puü, (pra + mud harùe + ktaþ . %<udupadhàditi .>% 1 . 2 . 21 . iti kidabhàvaþ . pramodo'sya jàtaþ iti tàrakàditvàt itac và .) kuveraþ . iti ÷abdamàlà .. pramodayutre, tri ..

#<pramodinã>#, strã, (pramodayatãti . pra + mud + õic + õiniþ . ïãp .) jiïginãvçkùaþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. prakçùñaharùayuktà ca ..

#<pramlocà>#, strã, (pramlocati tàpasàdãn prati gacchatãti . pra + mluc gatau + ac . ñàp .) apsarovi÷eùaþ . yathà, gàruóe 90 adhyàye .
     %<tatra tasmànnadãmadhyàt samuttasthau manoramà .
     pramlocà nàma tanvaïgã tatsamãpe varàpsaràþ ..>%

#<prayataþ>#, tri, (pra + yam + ktaþ . yadvà, prayatate dharmàdyarthamiti . pra + yat + ac .) pavitraþ . ityamaraþ . 2 . 7 . 45 .. (yathà, manuþ . 2 . 183 .
     %<brahmacàryàharedbhaikùaü gçhebhyaþ prayato'nvaham ..>% namraþ . iti ràmàyaõañãkàyàü ràmànujaþ .. yathà, ràmàyaõe . 1 . 2 . 24 .
     %<vàlmãkiratha taü dçùñvà sahasotthàya vàgyataþ .
     prà¤jaliþ prayato bhåtvà tasthau paramavismitaþ ..>% prayatnavi÷iùñe ca ..)

#<prayatnaþ>#, puü, (pra + yata yatne + %<yajayàcayatavicchapraccharakùo naï .>% 3 . 3 . 90 . iti naï .) prakçùñayatnaþ . (yathà, manuþ . 7 . 68 .
     %<buddhvà ca sarvaü tattvena pararàjacikãrùitam .
     tathà prayatnamàtiùñhedyathàtmànaü na pãóayet ..>%) nyàyamate sa ca trividhaþ . yathà --
     %<pravçtti÷ca nivçtti÷ca tathà jãvanakàraõam .
     evaü prayatnatraividhyaü tàntrikaiþ paridar÷itam ..
     cikãrùà kçtisàdhye'ùñasàdhanatvamatistathà .
     upàdànasya càdhyakùaü pravçttau janakaü bhavet ..
     nivçttistu bhaveddvedhà dviùñasàdhanatàdhiyaþ .
     yatno jãvanayonistu sarvadàtãndriyo bhavet ..
     ÷arãre pràõasa¤càre kàraõaü tat prakãrtitam ..>% iti bhàùàparicchedaþ .. (tallakùaõaü yathà, sàhityadarpaõe .
     %<prayatnastu phalàvàptyai vyàpàro'titvarànvitaþ ..>%)

#<prayatnavàn>#, [t] tri, (prayatno'styasyeti . prayatna + matup . masya vaþ .) prakçùñayatnavi÷iùñaþ . tatparyàyaþ . pratiyatnaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<prayastaü>#, tri, (pra + yas prayatne + ktaþ .) ghçtacaturjàtàdinà dravyeõa prayatnasusaüskçtavya¤janàdi . ityamaraþ . 2 . 9 . 45 ..

#<prayàgaþ>#, puü, (prakçùño yàgo yatra . yatra yaj¤aþ prakarùeõa bhavatãtyarthaþ .) tãrthabhedaþ . (prakçùño yàgaþ .) yaj¤aþ . (prakçùñà yàgàþ yaj¤à yasya yasmàdbà .) indraþ . a÷vaþ . iti medinã . ge, 41 .. * .. atha prayàgamàhàtmyam .
     %<tato gaccheta dharmaj¤a ! prayàgamçùisammatam .
     yatra brahmàdayo devà di÷a÷ca sadigã÷varàþ ..
     lokapàlà÷ca siddhà÷ca niratàþ pitarastathà .
     sanatkumàrapramukhàstathaiva ca maharùayaþ ..
     tathà nàgàþ suparõà÷ca siddhà÷ca kratavastathà .
     gandharvàpsarasa÷caiva saritaþ sàgaràstathà ..
     hari÷ca bhagavànàste prajàpatibhiràvçtaþ .
     tatra trãõyagnikuõóàni tayormadhye tu jàhravã ..
     prayàgàt samatikràntà sarvatãrthapuraskçtà .
     tapanasya sutà tatra triùu lokeùu vi÷rutà ..
     yamunà gaïgayà sàrdhaü saïgatà lokabhàvinã .
     gaïgàyamunayormadhye pçthivyà jaghanaü smçtam ..
     prayàgaü jaghanasyàntamupasthamçùayo viduþ .
     prayàgaü sapratiùñhànaü kambalà÷vataràbubhau ..
     tãrthaü bhogavatã caiva vedã proktà prajàpateþ ! .
     tatra vedà÷ca yaj¤à÷ca mårtimanto mahàmate ! prajàpatimupàsante çùaya÷ca mahàvratàþ .
     yajante kratubhirdevàstathà cakradharàþ sadà ..
     tataþ puõyatamaü nàsti triùu lokeùu såtaja ! .
     prayàgaü sarvatãrthebhyaþ pravadantyadhikaü dvijàþ ..
     ÷ravaõàt tasya tãrthasya nàmasaïkãrtanàdapi .
     mçttikàlabhanàdvàpi sarvapàpaiþ pramucyate ..
     tatràbhiùekaü yaþ kuryàt saïgame saü÷itavrataþ .
     puõyaü sa mahadàpnoti ràjasåyà÷vamedhayoþ ..
     eùà yajanabhåmirhi devànàmapi satakçtà .
     dattaü tatra svalpamapi mahadbhavati såtaja ! ..
     na vedavacanàttàta ! na lokavacanàdapi .
     matirutkramaõaü yàti prayàgamaraõaü prati ..
     da÷atãrthasahasràõi ùaùñikoñyastathàparàþ .
     teùàü sànnidhyamatraiva kãrtitaü såtanandana ! ..
     yat puõyaü triùu lokeùu vedavidyàsu yat phalam .
     snàtamàtrasya tat puõyaü gaïgàyamunasaïgame ..>% iti pàdme bhåmikhaõóe 127 adhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<puttrakàmaþ prayàge hi sràyàt puõye sitàsite ..
     dhanakàmaþ purà ÷akraþ snàto hyatra dbijottama ! ..
     dhanadasya nidhãn sarvàn tasmàjjahàra màyayà .
     nàràyaõo nareõaiva varùàõàmayutaü purà ..
     anàhàraþ prayàge'smin kçtavàn puõyamuttamam .
     siddhi¤ca sàdhakà yànti prayàge'smin dvijottama ! ..>% iti pàdmottarakhaõóe 23 adhyàyaþ .. * .. api tta . yudhiùñhira uvàca .
     %<bhagavan ! ÷rotumicchàmi prayàgagamanaü phalam .
     mçtànàü kà gatistatra snàtànàmapi kiü phalam ..
     ye vasanti prayàge tu bråhi teùàntu kiü phalam .
     bhavatà viditaü hyetat tanme bråhi namo'stu te ..
     màrkaõóeya uvàca .
     kathayiùyàmi te vatsa ! yà ceùñà yacca tat phalam .
     pçùñvà maharùibhiþ samyak kathyamànaü mayà ÷rutam ..
     yatra snàtvà divaü yànti ye mçtàste'punarbhavàþ .
     yatra brahmàdayo devà rakùàü kurvanti saïgatàþ ..
     bahånyanyàni tãrthàni sarvapàpaharàõi ca .
     kathituü neha ÷aknomi bahuvarùa÷atairapi ..
     saükùepeõa pravakùyàmi prayàgasyeha kãrtanam .
     ùaùñirdhanvisahasràõi yakùà rakùanti jàhnavãm ..
     yamunàü rakùati sadà savità saptivàhanaþ .
     prayàgantu vi÷eùeõa svayaü rakùati vàsavaþ ..
     maõóalaü rakùati hariþ sarvadevai÷ca sammitam .
     nyagrodhaü rakùate nityaü ÷ålapàõirmahe÷varaþ ..
     sthànaü rakùanti vai devàþ sarve pàpaharaü ÷ubham .
     svakarmaõàvçtà lokà naiva gacchanti tatpadam ..
     svalpamalpataraü pàpaü yadà tasya naràdhipa ! .
     prayàgaü smaramàõasya sarvamàyàti saükùayam ..
     dar÷anàttasya tãrthasya nàmasaükãrtanàdapi .
     mçttikàlabhanàdvàpi naraþ pàpàt pramucyate ..
     pa¤cakuõóàni ràjendra ! yeùàü madhye tu jàhnavã .
     prayàgaü vi÷ataþ puüsaþ pàpaü na÷yati tatkùaõàt ..
     yojanànàü sahasreùu gaïgàü yaþ smarate naraþ .
     api duùkçtakarmàsau labhate paramàü gatim ..
     kãrtanàmmucyate pàpàt dçùñvà bhadràõi pa÷yati ..
     vyàdhito yadi và hãnaþ kruddho vàpi bhavennaraþ .
     gaïgàyamunamàsàdya tyajet pràõàn prayatnataþ ..
     dãptakà¤canavarõàbhairvimànairbhànuvarõibhiþ .
     ãpsitàn labhate kàmàn vadanti munipuïgavàþ ..
     sarvaratnamayairdivyairnànàdhvajasamàkulaiþ .
     varàïganàsamàkãrõairmodante ÷ubhalakùaõaiþ ..
     gãtavàditranirghoùaiþ prasuptaþ pratibudhyate .
     yàvanna smarate janma tàvat svarge mahãyate ..
     tasmàt svargàt paribhraùñaþ kùãõakarmà narottamaþ .
     hiraõyaratnasaüpårõe samçddhe jàyate kule ..
     tadeva smarate tãrthaü smaraõàttatra gacchati .
     de÷astho yadi vàraõye vide÷e yadi và gçhe ..
     prayàgaü smaramàõastu yastu pràõàn parityajet .
     brahmalokamavàpnoti vadanti munipuïgavàþ ..
     sarvakàmaphalà vçkùà mahã yatra hiraõmayã .
     çùayo munayaþ siddhàstatra loke sa gacchati ..
     strãsahasràkule ramye mandàkinyàstañe ÷ubhe .
     modate munibhiþ sàrdhaü svakçteneha karmaõà ..
     siddhacàraõagandharvaiþ påjyate divi daivataiþ .
     atha svargàt paribhraùño jambudvãpapatirbhavet ..
     ataþ ÷ubhàni karmàõi cintyamànaþ punaþ punaþ .
     guõavàn vittasampanno bhavatãha na saü÷ayaþ ..
     karmaõà manasà vàcà satyadharmapratiùñhitaþ ..
     gaïgàyamunayormadhye yastu gràmaü prayacchati .
     suvarõamaõimuktàü và tathaivànyat pratigraham ..
     svakàrye pitçkàrye và devatàbhyarcane'pi và .
     niùphalaü tasya tattãrthaü yàvat taddhanama÷nute ..
     atastãrthe na gçhõãyàt puõyeùvàyataneùu ca ..
     kapilàü pàñalàbhàntu yastu ghenuü prayacchati .
     yàvadromàõi tasyà vai santi gàtreùu sattama ! .
     tàvadvarùasahasràõi rudraloke mahãyate ..>% iti kaurme prayàgamàhàtmye 33 adhyàyaþ .. * .. tatra muõóanavidhiryathà --
     %<gaïgàyàü bhàskarakùetre màtàpitrorgurau mçte .
     àdhàne somapàne ca vapanaü saptasu smçtam ..>% iti smçtisamuccayalikhitavacanaü prayàgàvacchinnagaïgàyàü vidhàyakam . bhàskarakùetraü prayàgaþ . api ca . prayàgamadhikçtya .
     %<ke÷ànàü yàvatã saükhyà chinnànàü jàhravãjale .
     tàvadvarùasahasràõi svargaloke mahãyate ..>% prayàge strãõàmapi muõóanaü na tu ke÷ànàü dvyaïgulacchedanamàtram . yathà --
     %<ke÷amålamupà÷ritya sarvapàpàni dehinàm .
     tiùñhanti tãrthasnànena tasmàttànyatra vàpayet ..>% prayàge muõóanàkaraõe doùo'pi .
     %<gaïgàyàü bhàskarakùetre muõóanaü yo na kàrayet .
     sa koñikulasaüyukta àkalpaü raurave vaset ..>% iti pràya÷cittatattvam ..

#<prayàgabhayaþ>#, puü, (prayàgàt prakçùñayàgakàrijanàt vibheti svapadaparigraha÷aïkayeti . bhã + ac .) indraþ . iti ÷abdaratnamàlà ..

#<prayàõaü>#, klã, (pra + yà + lyuñ . õatvam .) gamanam . iti halàyughaþ . 2 . 297 .. yathà --
     %<uddhàñitanavadvàre pa¤jare vihago'nilaþ .
     yattiùñhati tadà÷caryaü prayàõe vismayaþ kutaþ ..>% ityudbhañaþ .. tatparyàyaþ . prasthànam 2 gamanam 3 vrajyà 4 abhiniryàõam 5 prayàõakam 6 . iti hemacandraþ . 3 . 453 .. atra ràj¤àü yuddhàdiprayàõe varõanãyàni yathà . bherãnisvanaþ 1 bhåkampaþ 2 baladhåliþ 3 karabhaþ 4 vçùaþ 5 dhvajaþ 6 chatram 7 baõik 8 ÷akañam 9 rathaþ 10 . iti kavikalpalatà ..

#<prayàtaþ>#, puü, (prakarùeõa yàtaþ . pra + yà + kartari ktaþ .) sauptikaþ . bhçguþ . iti hemacandraþ .. gate, tri .. (klã, bhàve ktaþ . gamanam . prasthànam . yathà, chandoma¤jaryàm
     %<mayà kle÷itaþ kàliyetthaü kuru tvaü bhujaïga ! prayàtaü drutaü sàgaràya ..>%)

#<prayàmaþ>#, puü, (pra + yam + gha¤ .) nãvàkaþ . ityamaraþ . 3 . 2 . 23 .. mahàrghyahetordhànyàdiùu janànàmàdaràti÷aye tulàdharaõàdhikyam . iti kecit . krayàdaraþ . iti kecit . målyàdhikyahetorni÷cayena paricchedanam . iti kecit . iti bharataþ ..

#<prayàsaþ>#, puü, (pra + yasa prayatne + bhàve gha¤ .) prayatnaþ . tatparyàyaþ . ÷ramaþ 2 klamaþ 3 kle÷aþ 4 pari÷ramaþ 5 àyàsaþ 6 vyàyàmaþ 7 . iti hemacandraþ . 2 . 234 .. (yathà, hañhayogapradãpikàyàma . 1 . 15 .
     %<atyàhàraþ prayàsa÷ca prajalpo niyamagrahaþ .
     janasaïga÷ca laulya¤ca ùaóbhiryogo vina÷yati ..>%)

#<prayuktaü>#, tri, (pra + yuj + ktaþ .) prakarùeõa yuktam . yathà --
     %<guõaprayuktàþ paramarmabhedinaþ ÷arà ivàvaü÷abhavà bhavanti hi .
     tathàvidhà ye tu vi÷uddhavaü÷ajà vrajanti càpà iva te'tinamratàm ..>% ityudbhañaþ .. prakçùñasramàdhiyuktam . prakçùñasaüyogavi÷iùñam . prakçùñanindàyuktam . prakçùñasaüyamavi÷iùñam . prapårbayugadhàtvarthadar÷anàt . hetau klã . yathà . na ca samavàyinimittàbhàvaprayukto niyamena kàryàbhàvaþ kintvasamavàyikàraõàbhàvaprayukto'pi . iti rakùitaþ ..

#<prayuktiþ>#, strã, prayojanam . prapårbayujaghàtorbhàve ktiþ (ktin) . yathà --
     %<taruõyo vçùalã bhàryà pravãraü puttrakànyati .
     çddhasya ràjamàtaïgà iti na syuþ prayuktayaþ ..>% iti prà¤caþ .. (prayogaþ . yathà, çgvede . 1 . 151 . 8 .
     %<yuvàü yaj¤aiþ prathamà gobhira¤jata çtàvànà manaso na prayuktiùu ..>% %<prayuktiùu prayogeùu .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<prayutaü>#, klã, (prakarùeõa yutam .) niyatam . iti hemacandraþ . 3 . 537 .. (da÷alakùasaükhyà . %<ekada÷a÷atasahasràyuta lakùaprayutakoñayaþ krama÷aþ .>% iti lãlàvatã .. yathà ca mahàbhàrate . 1 . 35 . 19 .
     %<bahånãha sahasràõi prayutànyarvudàni ca .
     a÷akyànyeva saükhyàtuü pannagànàü tapodhana ! ..>%)

@<[Page 3,289a]>@
#<prayuddhàrthaþ>#, puü, (prayuddhaþ artho yasya saþ .) pratyutkramaþ . iti prayogàrtha÷abdañãkàyàü ramànàthaþ . 3 . 2 . 26 ..

#<prayoktà>#, [ç] puü, (prayunaktãti . pra + yuj + tçc .) uttamarõaþ . yathà --
     %<uttamarõàdhamarõau dvau prayoktçgràhakau kramàt ..>% ityamaraþ . 2 . 9 . 5 .. tri, prayogakartà . (yathà, raghuþ . 5 . 57 .
     %<saümohanaü nàma sakhe ! mamàstraü prayogasaühàravibhaktamantram .
     gàndharvamàdatsva yataþ prayokturnacàrihiüsà vijaya÷ca haste ..>% anuùñhàtà . yathà, raghuþ . 6 . 76 .
     %<puttro raghustasya padaü pra÷àsti mahàkratorvi÷vajitaþ prayoktà ..>% niyogakartà . yathà, mahàbhàrate . 13 . 23 . 62 .
     %<paradàràbhihartàraþ paradàràbhimarùiõaþ .
     paradàraprayoktàraste vai nirayagàminaþ ..>% nàñyàcàryaþ . yathà, raghuþ . 19 . 36 .
     %<sa prayoganipuõaþ prayoktçbhiþ sa¤jagharùa saha mitrasannidhau ..>%)

#<prayogaþ>#, puü, (pra + yuj + bhàvakarmàdau yathàyathaü gha¤ .) kàrmaõam . va÷ãkaraõam . prayuktiþ . (yathà, raghuþ . 2 . 42 .
     %<pratyabravãccainamiùuprayoge tatpårbabhaïge vitathaprayatnaþ ..>%) nidar÷anam . iti medinã . ge, 44 .. (yathà, pa¤cada÷yàm . 6 . 43 .
     %<svayamàtmeti paryàyastena loke tayoþ saha .
     prayogo nàstyataþ svatvamàtmatva¤cànyavàrakam ..>%) ghoñakaþ . iti ÷abdamàlà .. (sàmàdyupàyànuùñhànam . yathà, màghe . 11 . 6 .
     %<kùaõa÷ayitavibuddhàþ kalpayantaþ prayogànudadhimahati ràjye kàvyavaddurvigàhe ..>% abhinayaþ . yathà, raghuþ . 19 . 36 .
     %<sa prayoganipuõaþ prayoktçbhiþ sa¤jaùarùa saha mitrasannidhau ..>% vçddhyai çõadànam . sa tu dhanapràptyupàyeùu anyatamaþ . yathà, manuþ . 10 . 115 .
     %<sapta vittàgamà dharmyà dàyo làbhaþ krayo jayaþ .
     prayogaþ karmayoga÷ca satpratigraha eva ca ..>%)

#<prayogàrthaþ>#, puü, (prayogaþ arthaþ prayojanaü yasya .) pradhànaprayogànukålaü prayojanànuùñhànam . tatparyàyaþ . pratyutkramaþ 2 . ityamaraþ . 3 . 2 . 26 ..

#<prayogã>#, [n] tri, (prayogo'styasyeti . prayoga + %<ata iniñhanau .>% 5 . 2 . 115 . iti iniþ .) prayogayuktaþ . (yathà, amare . 2 . 7 . 20 .
     %<samåhyaþ paricàyyopacàyyàvagnau prayogiõaþ ..>%)

#<prayojakaþ>#, tri, (prayunakti prerayati kàryàdau bhçtyàdãniti . pra + yuj + õyul .) prayogakartà . niyogakartà . svatantratatprayojakau kartà . iti supadmavyàkaraõam .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 6 . 119 .
     %<yàn drohabhãrån sambhàvya saüvibheje ya÷askaraþ .
     tasya tattanayocchede ta evàsan prayojakàþ ..>% niyantà . yathà, yàj¤avalkye . 1 . 5 . 0
     %<÷àtàtapo va÷iùñha÷ca dharma÷àstraprayojakàþ ..>%)

#<prayojanaü>#, klã, (prayujyate iti . pra + yuj + lyuñ .) kàryam . (prayujyate'neneti . pra + yuj + karaõe lyuñ .) hetuþ . iti medinã . ne, 193 .. yathà,
     %<sarvasyaiva hi ÷àstrasya karmaõo vàpi kasyacit .
     yàvat prayojanaü noktaü tàvat kena pragçhyate ..
     siddhàrthaü siddhasambandhaü ÷rotuü ÷rotà pravartate .
     granthàdau tena vaktavyaþ sambandhaþ saprayojanaþ ..>% iti prà¤caþ .. (%<prayojana¤ca dvividhaü mukhyaü gauõa¤ca . tatra anye cchànadhãnecchàviùayatvaü mukhyaprayojanatvam . anyecchàdhãnecchàviùayatvaü gauõaprayojanatvam . tatràdyaü sukhaü tadbhogo duþkhàbhàva÷ca dbitãyaü tadupakàri ÷ayanabhojanàdi . tasya mukhyaprayojanecchayaiva janyàyà icchàyà viùayatvàttathàtvam .>% iti muktivàde gadàdharaþ .. udde÷aþ . yathà,
     %<atha prayojanam . prayojanaü nàma yadarthamàrabhyanta àrambhàþ . yathà yadyakàlamçtyurasti tato'hamàtmànamàyuùyairupacariùyàmyanàyuùyaiþ parihariùyàmi kathaü na màmakàlamçtyuþ prasaheteti !>% iti carake vimànasthàne'ùñame'dhyàye ..)

#<prayojyaþ>#, tri, (pra + yuj + õyat . %<prayojyaniyojyau ÷akyàrthe .>% 7 . 3 . 68 . iti nipàtanàt sàdhuþ .) prayoktuü ÷akyaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (yathà, manuþ . 3 . 159 .
     %<vàk caiva madhurà ÷lakùõà prayojyà dharmamicchatà ..>%) måladhane, klã ..

#<praråóhaþ>#, puü, (prarohatyatreti . pra + ruha + ktaþ .) jañharam . iti medinã . óhe, 8 .. (kvacit jarañho'pi pàñhaþ ..)

#<praråóhaþ>#, tri, (pra + ruh + ktaþ .) baddhamålaþ . iti medinã . óhe, 8 .. (yathà, bhàgavate . 4 . 13 . 1 .
     %<praråóhabhàvo bhagavatyadhokùaje praùñuü punastaü viduraþ pracakrame ..>%) jàtaþ . (yathà, raghuþ . 13 . 6 .
     %<nàbhipraråóhàmburuhàsanena saüståyamànaþ prathamena dhàtrà ..>%) pravçddhaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<prarohaþ>#, puü, (prarohatãti . pra + ruh + ac .) aïkuraþ . iti hemacandraþ . 4 . 185 .. (yathà, kumàre . 5 . 60 .
     %<drumeùu sakhyà kçtajanmasu svayaü phalaü tapaþsàkùiùu dçùñameùvapi .
     na ca prarohàbhimukho'pi dç÷yate manoratho'syàþ ÷a÷imaulisaü÷rayaþ ..>% nandãvçkùaþ . tatparyàyo yathà --
     %<nandãvçkùo'÷vatthabhedaþ praroho gajapàdapaþ .
     sthàlãvçkùaþ kùayataruþ kùãrã ca syàdvanaspatiþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..)

#<pralapitaþ>#, tri, prapårvalapadhàtoþ karmaõi ktaþ . kathitaþ . yathà, kàvyaprakà÷e .
     %<janasthàne bhràntaü kanakamçgatçùõànvitadhiyà vaco vaidehãti pratipadamuda÷ru pralapitam ..>%

#<pralambaþ>#, puü, (pralambate iti . pra + lamba + ac . atidãrghatvàdeva tathàtvam .) daityabhedaþ . sa ca danuputtraþ manuùyavadhyaþ . yathà --
     %<ekàkùa çùabho'riùñaþ pralambanarakau tathà .
     indravàdhanake÷ã ca puraþ ÷aïkho'tha dhenukaþ ..
     gaveùñiko gavàkùa÷ca tàlaketu÷ca vãryavàn .
     ete manuùyavadhyàstu danoþ puttrànvayàþ smçtàþ ..>% ityagnipuràõam .. (ayaü hi baladevena nihataþ . yathà, bhàgavate . 10 skandhe 18 . adhyàye .
     %<tatropàhåya gopàlàn kçùõaþ pràha vihàravit .
     he gopà vihariùyàmo dvandvãbhåya yathàyatham ..
     tatra cakruþ parivçóhau gopà ràmajanàrdanau .
     kçùõasaïghaññinaþ kecidàsan ràmasya càpare ..
     àcerurvividhàþ krãóà vàhyavàhakalakùaõàþ .
     yatràrohanti jetàro vahanti ca paràjitàþ ..>%
     %<uvàha kçùõo bhagavàn ÷rãdàmànaü paràjitaþ .
     vçùabhaü bhadrasenastu pralambo rohiõãsutam ..
     aviùahyaü manyamànaþ kçùõaü dànavapuïgavaþ .
     vahan drutataraü pràgàdavarohaõataþ param ..>%
     %<athàgatasmçtirabhayo ripuü balo vihàyasàrthamiva harantamàtmanaþ .
     ruùàhanacchirasi dçóhena muùñinà suràdhipo girimiva vajraraühasà ..
     sa àhataþ sapadi vi÷ãrõamastako mukhàdvaman rudhiramapasmçto'suraþ .
     mahàravaü vyasurapatat samãrayan giriryathà maghavata àyudhàhataþ ..>%) trapuùaþ . payodharaþ . latàïkuraþ . ÷àkhà . hàrabhedaþ . (bhàve gha¤ .) pralambanam . iti medinã . be, 13 .. (de÷avi÷eùaþ . yathà, ràmàyaõe . 2 . 68 . 12 .
     %<nyantenàparatàlasya pralambasyottaraü prati .
     niùevamàõàste jagmurnadãü madhyena màlinãm ..>% lambamàne, tri . yathà, mahàbhàrate . 1 . 195 . 10 .
     %<gåóhottaràüsàn bhujagendrabhogapralambabàhån puruùapravãràn ..>%)

#<pralambaghnaþ>#, puü, (pralambaü hantãti . han + kaþ .) balaràmaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 24 ..

#<pralambabhit>#, puü, (pralambaü bhinattãti . bhid + kvip .) balaràmaþ . iti hemacandraþ . 2 . 138 ..

#<pralambàõóaþ>#, puü, (pralambo lambamànaþ aõóo yasya .) dãrghàõóakoùavi÷iùñaþ . tatparyàyaþ . puùkaraþ 2 . iti hemacandraþ . 3 . 121 ..

@<[Page 3,290a]>@
#<pralambitaþ>#, tri, prapårbalambadhàtoþ kartari ktaþ .. prakarùeõa lambitamàlyàdiþ ..

#<pralayaþ>#, puü, (pralãyate kùãyate jagadasminniti . pra + lã + %<erac .>% 3 . 3 . 56 . ityac .) prakùayaþ . tatparyàyaþ . saüvartaþ 2 kalpaþ 3 kùayaþ 4 kalpàntaþ 5 . ityamaraþ . 1 . 4 . 22 .. layaþ 6 saükùayaþ 7 vilayaþ 8 . iti ÷abdaratnàvalã .. pratisargaþ 9 pratisa¤caraþ 10 . sa ca nityanaimittikapràkçtàtyantikabhedena caturdhà . yathà -- kårma uvàca .
     %<nityaü naimittika¤caiva pràkçtàtyantikau tathà .
     caturdhàyaü puràõe'smin procyate pratisa¤caraþ .. *>% nityo yathà --
     %<yo'yaü saüdç÷yate nånaü nityaü loke kùayantviha .
     nityaü saükãrtyate nàmnà munibhiþ pratisa¤caraþ ..>% naimittiko yathà --
     %<bràhmo naimittiko nàma kalpànte yo bhaviùyati .
     trailokyasyàsya kathitaþ pratisargo manãùibhiþ ..>% pràkçto yathà --
     %<mahadàdyaü vi÷eùàntaü yadà saüyàti saükùayam .
     pràkçtaþ pratisargo'yaü procyate kàlacintakaiþ ..>% àtyantiko yathà --
     %<j¤ànàdàtyantikaþ prokto yoginaþ paramàtmani .
     pralayaþ pratisargo'yaü kàlacintàparairdvijaiþ ..
     àtyantika÷ca kathitaþ pralayo layasàdhanaþ .. * ..>% naimittikapralayavistàro yathà --
     %<naimittikamidànãü vaþ kãrtayiùye samàsataþ ..
     caturyugasahasrànte saüpràpte pratisa¤care .
     àtmasaüsthàþ prajàþ kartuü pratipede prajàpatiþ ..
     tato bhavatyanàvçùñistãvrà sà ÷atavàrùikã .
     bhåtakùayakarã ghorà sarvabhåtabhayaïkarã ..
     tato yànyalpasàràõi ÷asyàni pçthivãtale .
     tàni càgre pralãyante bhåmitvamupayànti ca ..
     saptara÷miratho bhåtvà samuttiùñhan divàkaraþ .
     asahyara÷mirbhavati pibannambho gabhastibhiþ ..
     tataste ra÷mayaþ sapta pibantyambu mahàrõave .
     tenàhàreõa te såryà dãptàþ sapta bhavanti hi ..
     tasya te ra÷mayaþ sapta såryà bhåtvà caturdi÷am .
     caturlokamidaü kçtsraü dahanti ÷ikhino yathà ..
     vyàpnuvanta÷ca te vipràstårdha¤càdha÷ca ra÷mibhiþ .
     dãpyante bhàskaràþ sapta dahanto'gnipratàpinaþ ..
     te såryà vàriõà dãpto bahusàhasrara÷mayaþ .
     khaü samàvçtya tiùñhanti nirdahanto vasundharàm ..
     tatasteùàü pratàpena dahyamànà vasundharà .
     sàdrinadyarõavadvãpà niþsnehà samapadyata ..
     dãptàbhiþ santatàbhi÷ca jvàlàbhi÷ca samàvçtaþ .
     agha÷cordha¤ca tiryak ca samàvçtya sahasra÷aþ ..
     såryàgninà prasçùñànàü saühçùñànàü parasparam .
     ekatvamupajàtànàmekajvàlo bhavet prabhuþ ..
     sarvalokapraõà÷a÷ca so'gnirbhåtvàtmakuõóalã .
     caturlokamidaü kçtsnaü nirdahatyàtmatejasà ..
     tataþ pralãne sarvasmin jaïgame sthàvare tathà .
     nirvçkùà nistçõà bhåmiþ kårmapçùñhe prakà÷ate ..
     ambarã÷amivàbhàti sarvamàpåritaü jagat .
     sarvameva tadàrcirbhiþ pårõaü jàjvalyate nabhaþ ..
     pàtàle yàni tãrthàni mahodadhigatàni tu .
     tatra tàni pralãyante bhåmitvamupayànti vai ..
     dbãpàü÷ca parvatàü÷caiva varùàõyatha mahodadhãn .
     tàn sarvàn bhasmasàt kçtvà saptàtmà pàvakaþ prabhuþ ..
     samudrebhyo nadãbhya÷ca pàtàlebhya÷ca sarva÷aþ .
     pibannapaþ samiddho'gniþ pçthivãmà÷rito'jvalat ..
     tataþ sambartakaþ ÷ailànatikramya mahàüstathà .
     lokàn dahati dãptàtmà rudratejovijçmbhitaþ ..
     sa dagdhvà pçthivãndevo rasàtalama÷oùayat .
     adhastàt pçthivãü dagdhvà divamårdhaü dahiùyati ..
     yojanànàü ÷atànãha sahasràõyayutàni ca .
     uttiùñhanti ÷ikhàstasya vàyuþ sambakartasya ca ..
     gandharvàü÷ca pi÷àcàü÷ca sayakùoragaràkùasàn .
     tadà dahatyasau dãptaþ kàlarudrapracoditaþ ..
     bhårloka¤ca bhuvarlokaü svarloka¤ca tathà mahaþ .
     daheda÷eùaü kàlàgniþ kàlo vi÷vatanuþ svayam ..
     vyuùñeùu teùu lokeùu tiryagårdhamathàgninà .
     tattejaþ samanupràpya kçtsnaü jagadidaü ÷anaiþ ..
     àyogçhanibhaü sarvaü tadevaikaü prakà÷ate .
     tato gajakulonnàdàþ stanitaiþ samalaïkçtàþ ..
     uttiùñhanti tadà vyomni ghoràþ saüvartakà ghanàþ .
     kecinnãlotpala÷yàmàþ kecit kumudasannibhàþ ..
     dhåmravarõàstathà kecit tathà pãtàþ payodharàþ .
     kecidraktàbhravarõà÷ca sthålàþ kùàranibhàstathà ..
     ÷aïkhakundanibhà÷cànye jàtya¤jananibhàþ pare .
     manaþ÷ilànibhàstvanye kapotasadç÷àþ pare ..
     kecidrudràkùavarõàbhàstathànye kùãrasannibhàþ .
     tathà karvåravarõàbhà bhinnà¤jananibhàstathà ..
     indragopanibhàþ keciddharitàlanibhàstathà .
     kàkàõóakanibhàþ keciduttiùñhanti ghanà divi ..
     kecit parvatasaïkà÷àþ kecidgajakulopamàþ .
     kåñàgàranibhà÷cànye kecinmãnakulodbahàþ ..
     bahuråpà ghoraråpà ghorasvaraninàdinaþ .
     tadà jaladharàþ sarve pårayanti nabhastalam ..
     tataste jaladà ghorà vàriõà bhàskaràtmajàþ .
     saptaghà saüvçtàtmànastamagniü ÷amayantyuta ..
     tataste jaladà varùaü varùantãha himaughavat .
     sughorama÷ivaü sarvaü nà÷ayanti ca pàvakam ..
     pravçttena tadàtyarthamambhasà påryate kila .
     adbhistejo'bhibhåtatvàttadàgniþ pravi÷atyapaþ ..
     naùñe càgnau varùa÷ataiþ payodà jalasambhavàþ .
     plàvayanto'tha bhuvanaü mahàjalaparisravaiþ ..
     dhàràbhiþ pårayantãdaü codyamànàþ svayambhuvà .
     udyantaþ salilaughai÷ca velà iva mahodadhe ..
     sàdridvãpà tathà pçthvã jalaiþ saüchàdyate ÷anaiþ ..
     àdityara÷mibhiþ pãtaü jalamabhreùu tiùñhati .
     punaþ patati tadbhåmau påryante tena càrõavàþ ..
     tataþ samudràþ svàü velàmatikràntàstu kçtsna÷aþ .
     parvatà÷ca vilãyante mahã càpsu nimajjati ..
     tasminnekàrõave ghore naùñe sthàvarajaïgame .
     yoganidràü samàsthàya ÷ete devaþ prajàpatiþ ..
     caturyugasahasràntaü kalpamàhurmaharùayaþ .
     varàho vartate kalpo yasya vistàra ãritaþ ..
     asaükhyàtàstathà kalpà brahmaviùõu÷ivàtmakàþ .
     kathità hi puràõeùu munibhiþ kàlacintakaiþ ..
     sàtvikeùvatha kalpeùu màhàtmyamakhilaü hareþ .
     tàmaseùu ÷ivasyoktaü ràjaseùu prajàpateþ .
     so'yaü pravartate kalpo vàràhaþ sàtviko mataþ .
     anye ca sàtvikàþ kalpà mama teùu parigrahaþ .
     dhyànantapastathà j¤ànaü labdhvà teùveva yoginaþ ..
     àràdhya giri÷aü yatnàt yàti tatparamaü padam .
     so'haü sa tvaü samàdhàya màyã màyàmayaü svayam ..
     ekàrõave jagatyasmin yoganidràü vrajàni tu .
     màü pa÷yanti mahàtmànaþ suptaü kàle maharùayaþ .
     janaloke vartamànàstapasà yogacakùuùà .
     ahaü puràõapuruùo bhårbhuvaþprabhavo viduþ ..
     sahasracaraõaþ ÷rãmàn sahasràkùaþ sahasrapàt .
     mantro'gnirbràhmaõà gàvaþ ku÷à÷ca samidho hyaham ..
     prokùaõã ca sruva÷caiva somo ghçtamayo'smyaham .
     saüvartako mahànàtmà pavitraü paramaü ya÷aþ ..
     vedavedyaþ prabhurgoptà gopatirbrahmaõo mukham .
     anantastàrako yogã gatirmatimatàü varaþ ..
     haüsaþ pràõo'tha kapilo vi÷vamårtiþ sanàtanaþ .
     kùetraj¤aþ prakçtiþ kàlo jagadbãjamathàmçtam ..
     màtà pità mahàdevo matto hyanyanna vidyate ..
     àdityavarõo bhuvanasya goptà nàràyaõaþ påruùo yogamårtiþ .
     màü pa÷yanti yatayo yoganiùñhà j¤àtvàtmànamamçtatvaü vrajanti .. * ..>% pràkçtapralayavistàro yathà -- kårma uvàca .
     %<ataþparaü pravakùyàmi pratisargamanuttamam .
     pràkçtaü prasamàsena ÷çõudhvaü gadato mama ..
     gate paràrdhadvitaye kàle lokaprakàlakaþ .
     kàlàgnirbhasmasàt kartuü karoti nikhilaü matim ..
     àtmanyàtmànamàve÷ya bhåtvà devo mahe÷varaþ .
     daheda÷eùaü brahmàõóaü sadevàsuramànuùam ..
     tamàvi÷ya mahàdevo bhagavànnãlalohitaþ .
     karoti lokasaühàraü bhãùaõaü lokamà÷ritaþ ..
     pravi÷ya maõóalaü sauraü kçtvàsau bahudhà punaþ .
     nirdahatyakhilaü lokaü saptasaptisvaråpadhçk ..
     sa dagdhvà sakalaü sattvaü mantraü brahma÷iro mahat .
     devatànàü ÷arãreùu kùipatyakhiladàhakaþ ..
     dagdheùva÷eùadeheùu devã girivaràtmajà .
     ekà sà sàkùiõaþ ÷ambhostiùñhate vaidikã ÷rutiþ ..
     ÷iraþkapàlairdevànàü kçtasragvarabhåùaõaþ .
     àdityacandràdigaõaiþ pårayan vyomamaõóalam ..
     sahasranayano devaþ sahasràkçtirã÷varaþ .
     sahasrahastacaraõaþ sahasràrcirmahàbhujaþ ..
     daüùñràkaràlavadanaþ pradãptànalalocanaþ .
     tri÷ålã kçttivasano yogamai÷varamàsthitaþ ..
     pãtvà tat paramànandaü prabhåtamamçtaü svakam .
     karoti tàõóavaü devãmàlokya parame÷varaþ ..
     pãtvà nçtyàmçtaü devã bhartuþ paramamaïgalà .
     yogamàsthàya devasya dehamàyàti ÷ålinaþ ..
     sa tyaktvà tàõóavarasaü svecchayaiva pinàkadhçk .
     yàti svabhàvaü bhagavàn dagdhà brahmàõóamaõóalam ..
     saüsthiteùvatha deveùu brahmaviùõupinàkiùu .
     guõairanekaiþ pçthivã vilayaü yàti vàriùu .
     sa vàritattvaü saguõaü grasate havyavàhanaþ ..
     taijasaü guõasaüyuktaü vàyau saüyàti saükùayam .
     àkà÷e saguõo vàyuþ pralayaü yàti sattamàþ ..
     bhåtàdau ca tathàkà÷aü lãyate guõasaüyutam .
     indriyàõi ca sarvàõi taijase yànti saükùayam ..
     vaikàrike devagaõàþ pralayaü yànti sattamàþ .
     vaikàrikastaijasa÷ca bhåtàdi÷ceti sattamàþ ..
     trividho'yamahaïkàro mahati pralayaü vrajet .
     mahàntamebhiþ sahitaü brahmàõamamçtaujasam ..
     avyaktaü jagato yoniþ saüharedekamavyayam .
     evaü saühçtya bhåtàni tattvàni ca mahe÷varaþ ..
     niyojayatyathànyonyaü pradhànaü puruùaü param .
     pradhànapuüsorajayoreùa saühàra ãritaþ ..
     mahe÷varecchàjanito na svayaü vidyate layaþ .
     guõasàmyaü tadavyaktaü prakçtiþ parigãyate ..
     pradhànaü jagato yonirmàyàtattvamacetanam .
     kåñastha÷cinmayo hyàtmà kevalaþ pa¤caviü÷akaþ ..
     gãyate munibhiþ sàkùã mahànekaþ pitàmahaþ .
     evaü saühàrakaraõã ÷aktirmàhe÷varã dhruvà ..
     pradhànàdyaü vi÷eùàntaü dahedrudra iti ÷rutiþ .
     yoginàmatha sarveùàü j¤ànavinyastacetasàm .
     àtyantika¤caiva layaü vidadhàtãha ÷aïkaraþ ..>% iti kaurme . 42 . 43 . adhyàyau .. * .. àtyantikapralayavistàro yathà -- ÷rãparà÷ara uvàca .
     %<àdhyàtmikàdi maitreya ! j¤àtvà tàpatrayaü budhaþ .
     utpannaj¤ànavairàgyaþ pràpnotyàtyantikaü layam ..
     àdhyàtmiko vai dvividhaþ ÷àrãro mànasastathà .
     ÷àrãro bahubhirbhedairbhidyate ÷råyatà¤ca saþ ..
     ÷irorogaprati÷yàyajvara÷ålabhagandaraiþ .
     gulmàr÷aþ÷vayathu÷vàsacchardyàdibhiranekadhà ..
     tathàkùirogàtãsàrakuùñhàïgàmayasaüj¤akaiþ .
     bhidyate dehajastàpo mànasaü ÷rotumarhasi ..
     kàmakrodhabhayadveùalobhamohaviùàdajaþ .
     ÷okàsåyàvamànerùyàmàtsaryàdibhavastathà ..
     mànaso'pi dvijra÷reùñha ! tàpo bhavati naikadhà .
     ityevamàdibhirbhedaistàpo hyàdhyàtmikaþ smçtaþ ..
     mçgapakùimanuùyàdyaiþ pi÷àcoragaràkùasaiþ .
     sarãsçpàdyai÷ca nçõàü janyate càdhibhautikaþ ..
     ÷ãtoùõavàtavarùàmbuvaidyutàdisamudbhavaþ .
     tàpo dvijavara÷reùñha ! kathyate càdhidaivikaþ ..
     tadasya trividhasyàpi duþkhajàtasya paõóitaiþ .
     garbhajanmajaràdyeùu sthàneùu prabhaviùyataþ ..
     nirastàti÷ayàhlàdasukhabhàvaikalakùaõà .
     bheùajaü bhagavatpràptirekàntàtyantikã matà ..
     tasmàttatpràptaye yatnaþ kartavyaþ paõóitairnaraiþ .
     tatpràptihetuj¤àna¤ca karma coktaü mahàmune ! ..
     àgamotthaü vivekàcca dvidhà j¤ànaü tathocyate .
     ÷abdabrahmàgamamayaü paraü brahma vivekajam ..
     andhantama ivàj¤ànaü dãpavaccendriyodbhavam .
     yathà såryastathà j¤ànaü yadvipraùe vivekajam ..
     manurapyàha vedàrthaü smçtvà yanmunisattama ! .
     tadetacchråyatàmatra sambandhe gadato mama ..
     dve brahmaõã veditavye ÷abdabrahma para¤ca yat .
     ÷abdabrahmaõi niùõàtaþ paraü brahmàdhigacchati ..
     dve vidye veditavye vai iti vàtharvaõã ÷rutiþ .
     parayà tvakùarapràptirçgvedàdimayà parà ..
     yattadavyaktamajaramacintyamajamavyayam .
     anirde÷yamaråpa¤ca pàõipàdàdyasaüyutam ..
     vibhuü sarvagataü nityaü bhåtayonimakàraõam .
     vyàpyavyàpyaü yataþ sarvaü taü vai pa÷yanti sårayaþ ..
     tadbrahma tat paraü dhàma taddhyeyaü mokùakàïkùiõàm .
     ÷rutivàkyoditaü såkùmaü tadviùõoþ paramaü padam ..
     tadeva bhagavadvàcyaü svaråpaü paramàtmanaþ .
     vàcako bhagavacchabdastasyàdyasyàkùaràtmanaþ ..
     evaü nigaditàrthasya satattvaü tasya tattvataþ .
     j¤àyate yena tajj¤ànaü paramanyattrayãmayam ..
     a÷abdagocarasyàpi tasyaiva brahmaõo dvija ! .
     påjàyàü bhagavacchabdaþ kriyate hyaupacàrikaþ ..
     ÷uddhe mahàvibhåtyàkhye pare brahmaõi vartate .
     maitreya ! bhagavacchabdaþ sarvakàraõakàraõe ..
     sarvàõi tatra bhåtàni vasanti paramàtmani .
     bhåteùu ca sa sarvàtmà vàsudevastataþ smçtaþ ..
     khàõóikyajanakàyàha pçùñaþ ke÷idhvajaþ purà .
     nàmavyàkhyàyanantasya vàsudevasya tattbataþ ..
     bhåteùu vasate so'ntarvasantyatra ca tàni yat .
     dhàtà vidhàtà jagatàü vàsudevastataþ prabhuþ ..
     sa sarvabhåtaprakçtirvikàraguõàü÷ca doùàü÷ca mune ! vyatãtaþ .
     atãtasarvàvaraõàkhilàtmà tenàstçtaü yadbhuvanàntaràõi ..
     samastakalyàõaguõàtmako hi sva÷aktile÷àvçtabhåtasargaþ .
     icchàgçhãtàbhimatorudehaþ saüsàdhità÷eùajagaddhito'sau ..
     tejobalai÷varyamahànvita÷ca svavãrya÷aktyàdiguõaikarà÷iþ .
     paraþ paràõàü sakalà na yatra kle÷àdayaþ santi paràvare÷e ..
     sa ã÷varo vyaùñisamaùñiråpo'vyaktasvaråpaþ prakañasvaråpaþ .
     sarve÷varaþ sarvadçk sarvavettà samasta÷aktiþ parame÷varàkhyaþ ..
     sa j¤àyate yena tadastadoùaü ÷uddhaü paraü nirmalamekaråpam .
     saüdç÷yate càpyavagamyate và tajj¤ànamaj¤ànamato'nyaduktam ..>% iti viùõupuràõe 6 aü÷e àtyantikapratisa¤càro nàma 5 adhyàyaþ .. * .. api ca . nàrada uvàca .
     %<kçtaü tretà dbàpara÷ca kali÷ceti caturyugam .
     divyamekayugaü j¤eyaü tasya yà vaikasaptatiþ ..
     manvantarantu tajj¤eyaü te tu yatra caturda÷a .
     sa kalpo nàma vai kàlastadante pralayastu yaþ ..
     sà brahmaràtrã ràjendra ! yatra ÷ete'mbujàsanaþ .
     trayo lokàstadà ràjan ! lãyante tannimittataþ ..
     naimittiko layo nàma dainandina itãryate ..
     evaü dinapramàõena brahmaõaþ ÷atavàrùikam .
     àyuþ pårbaparàrdhe tu paràrdhe dve prakãrtite ..
     dviparàrdhe vyatãte tu brahmaõo jagadàtmanaþ .
     tadà prakçtayaþ sapta pralayaü yànti bhåmipa ! ..
     layaþ pràkçtiko hyeùa lãne brahmaõi bhåpate ! .
     aõóakoùe'pi sakalaþ pralayaü yàti sarva÷aþ ..
     pårbaråpantu vakùyàmi pralayasyàsya bhåpate ! .
     ÷atavarùàõi bhåmau hi parjanyo naiva varùati ..
     durbhikùe nirjane loke prajàþ sarvàþ kùudhàrditàþ .
     parasparaü bhakùyamàõàþ kùayaü yàsyanti bhåmipa ! ..
     samudre ca dharaõyà¤ca vçkùeùu ca latàsu ca .
     dehe ca yo rasastaü hi ravirharati ra÷mibhiþ ..
     tataþ saüvartako nàma jvàlàmàlã hutà÷anaþ .
     saïkarùaõamukhotpanno dahatyanilasàrathiþ ..
     sarvaü brahmàõóabhàõóaü vai tatkàlakùobhagarjitaþ .
     evaü dagdhaü mahàràja ! vahnyarkàbhyàü samantataþ ..
     dagdhvà gomayapiõóàbhaü brahmàõóaü sàravarjitam .
     pracaõóapavano ràjaüstato varùa÷ataü punaþ ..
     saüvartako nàma mahàn brahmàõóaü càlayiùyati .
     tato meghà mahàghorà nànàvarõà aneka÷aþ ..
     ÷ataü varùàõi varùanti garjanti ca mahàsvanàþ .
     ekodakaü tato vi÷vaü nirguõaü nirvikàrakam ..
     bhåmergandhaguõaü ràjan ! grasantyàpaþ samantataþ .
     guõanà÷àt svayaü pçthvã pralayaü pràpsyate tadà ..
     tejastvapàü rasaguõaü sagandhaü pibate balàt .
     tataþ pralayamàyànti ràjannàpo'pi tatkùaõàt ..
     tejasastu tato råpaü rasagandhasamanvitam .
     vàyurharati caõóàtmà tejaþpralayamçcchati ..
     àkà÷astu tato vàyoþ spar÷aü paraguõaiþ saha .
     samàdatte mahàràja ! ambare'tha pralãyate ..
     àkà÷asya guõaü ÷abdaü guõairanyaiþ samanvitam .
     ahaïkàraþ samàdatte nabhastasmin pralãyate ..
     taijaseùvindriyàõyaïgadevà vaikàrike tathà .
     ahaïkàre pralãyante jagadetaccaràcaram ..
     ahaïkàraü bhakùayanti tataþ sattvàdayo guõàþ .
     grasate tàn mahàràja ! àdyà prakçtirucyate ..
     na tasyàþ kàladoùeõa pariõàmo nararùabha ! .
     àdyantarahità sà hi nityaü kàraõamavyayam ..
     ÷aktirbhagavataþ sà hi tadekaparamà ca sà .
     ityuktaþ pralayo ràjan ! vi÷vasyàsya mahàmate ! ..
     yathotpattikrameõàsya vyutkrameõa layastathà ..>% iti pàdme svargakhaõóe 39 adhyàyaþ .. (sàttvikavikàràntargatavikàravi÷eùaþ . tallakùaõaü yathà, sàhityadarpaõe . 3 . 167 .
     %<pralayaþ sukhaduþkhàbhyàü ceùñàj¤ànaniràkçtiþ ..>%)

#<pralàpaþ>#, puü, (pralapanamiti . pra + lap + bhàve gha¤ .) pralapanam . anarthakavàkyam . niùpayojanamunmattàdivacanam . ityamarabharatau . 1 . 6 15 .. rogàõàmupasargo'yam .. (yathà, bhàvaprakà÷e .
     %<mårchà pralàpo vamathuþ prasekaþ sàdanaü bhramaþ .
     upadravà bhavantyete mçti÷ca rasa÷eùataþ ..>% asya lakùaõaü cikitsà ca yathà -- %<svahetukupitàdvàtàdasambaddhannirarthakam . vacanaü yannaro bråte sa pralàpaþ prakãrtitaþ .. satagaravaratiktà revatàmbhodatiktà naladaturagagandhà bhàratã hàrahårà . malayajada÷amålã÷aïkhapuùpã supakvà pralapanamapahanyuþ pànato nàtidåràt .. varatikto'tra parpañaþ naladamu÷ãraü bhàratã bràhmã hàrahårà dràkùà .>% iti bhàvaprakà÷asya madhyakhaõóe prathame bhàge ..)

#<pralàpahà>#, [n] puü, (pralàpaü hantãti . han + kvip .) kulatthà¤janam . itiü ràjanirghaõñaþ ..

#<pralãnatà>#, strã, (pralãnasya ni÷ceùñasya bhàvaþ . pralãna + tal .) pralayaþ . tatparyàyaþ . indriyasvàpaþ 2 ceùñànà÷aþ 3 . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pralehaþ>#, puü, (pralihyate iti . pra + lih + gha¤ .) vya¤janavi÷eùaþ . iti pàkaràje÷varaþ . dampokhta koramà ityàdi pàrasyabhàùà .. (cintàmaõau dhçtaþ pralehaprakàro yathà --
     %<sthålàni màüsakhaõóàni kùàlitàni ca vàriõà .
     taptasnehe viniþkùipya darvyà sa¤càlayan pacet ..
     taptaü tatra viniþkùipya làvaõaü jalamalpakam .
     pacet pañapañà÷abdaü tasmin màüse prakurvati ..
     prakùipeddàóimãnãraü bahulena pacet punaþ .
     màüsapiõóeùu siddheùu deyà ÷uõñhã sajãrakà ..
     tata÷cottàrya tanmàüsaü pçthak kuryàt pralehataþ .
     pralehaü dàsasà påtaü sthàpayedanyabhàjane ..
     hiïgunà ghçtayuktena dhåpena ta¤ca dhåpayet ..>% gauóade÷ãyapralehastu . hiïgvàrdrabãjapårailàlavaõaiþ sambhçtena tu . kuññitàmiùapiùñena tatra dàóimabãjataþ .. soùaõàvesavàra÷ca praleho gauóade÷ajaþ .. praleho rucido balyaþ kaphànilarujàpahaþ . saügràhã pittakçt ki¤cicchilàdhmànagadàn jayet .. pårõapralehastu .
     %<màüsapåraõayogena koùñhàkàraü vidhàya ca .
     svinnaü kçttaü dhçte bhçùñaü pralehavidhinà pacet ..
     påraõasya praleho'yaü vij¤eyo vàtanà÷anaþ .
     ÷leùmàntakàraka÷caiva mukhavairasyahçdguruþ ..>% ÷uklavarõaþ pralehaþ .
     %<dhçte vesaradhànyàkahiïgubhçddadhisaüyute .
     vastrapåte'rdhasampakve svinnaü màüsaü viniþkùipet ..>% pãtavarõastu .
     %<pralehaþ pãtavarõo'pi kàryaþ ÷uklapralehavat .
     vi÷eùo'tra haridràyàþ saüsargaþ kuïkumasya và ..>% raktavarõo'pi .
     %<taptasnehe kùipeddhiïgusaüyutaü kàsamardakam .
     dhànyakaü lavaõàjàjãdhautaü màüsa¤ca tat kùipet ..
     tato'rdhasphuñite màüse dàóimãbãjarsayute .
     sampakve càtimçdule takraü ÷uõñhã¤ca niþkùipet ..
     tata uttàrya vastreõa gàlayeddhåpayedapi .
     raktavarõapralehasya saüsiddhyarthaü viniþkùipet ..
     karamardaü dàóimasya sthàne ÷eùantu pårbavat ..>% haritavarõastu .
     %<methikàkàsamardàmlakalkena calakàrite .
     ghçte màüsaü viniþkùipya pacecchuùkapralehavat ..
     siddhe ca gàlayedvastre kçtvà varõaprayojanam .
     tàmbålaü kaùñajaïgàraü deyaü haritahetunà ..
     arucau rucidaþ sadyo nànàvarõaprasàdhitaþ .
     pralehaþ kaphavàtaghnaþ ki¤cit pittakaro laghuþ ..>% vañakapraleho'pi .
     %<màùasya piùñikà såkùmà vesavàreõa saüyutà .
     bahudhà kriyate tasyà vañikàvañakàdikam ..
     àmravimbãphalàkàraü laóóukàvañakàdikam .
     ÷çïgàñakaphalàkàraü yathàyuddhiprakàrajam ..
     kçtvà hi bahudhàdhàre sveditaü ghçtabhàrjitam .
     savesavàraje takre kvathite ca manorame ..
     niþkùipya càlayedãùaduttàryailàdivàsite .
     evantu bahudhà kàryo màùamudgapralehakaþ ..
     praleho vàtajidvalyaþ ÷ukramàüsaprado rasaþ .
     prãõanaþ pràõayuktànàü ÷ukradaþ kùãõaretasàm ..>% matsyapralehastu .
     %<màüsapralehavatkàryaþ praleho matsyasambhavaþ .
     àdau taile paraü pakvaü sarvamanyattu pårbavat ..
     varõasya karaõe deyaü pårboktaü dravyakaü hi yat .
     uddhålanaü sugandhàya dàtavyaü pårbasambhavam ..>% matsyakhaõóapralehastu .
     %<samyak prakùàlitaü matsyaü vesavàreõa veùñitam .
     taptataile kùipet khaõóaü hiïgusaindhavami÷ritam ..
     pralehavidhivat sàdhyo matsyakhaõóapralehakaþ ..>%)

#<pravaktà>#, [ç] tri, prakarùeõa vakti yaþ . (pra + vac + tçc .) vedàdivàcakaþ . yathà --
     %<jàtimàtropajãvã và kàmaü syàdbràhmaõabruvaþ .
     dharmapravaktà nçpaterna tu ÷ådraþ kadàcana ..>% iti mànave 7 adhyàyaþ ..

@<[Page 3,292c]>@
#<pravacanaü>#, klã, (prakarùeõa ucyate iti . pra + vac + lyuñ . vedaþ . (yathà, amarakoùe . 2 . 7 . 10 .
     %<anåcànaþ pravacane sàïge'dhãtã gurostu yaþ .
     labdhànuj¤aþ samàvçttaþ sutvà tvabhiùave kçte ..>% vedàïgam . yathà, manuþ . 3 . 184 .
     %<agryàþ sarveùu vedeùu sarvapravattaneùu ca ..>% %<prakarùeõaiva ucyate vedàrtha ebhiriti pravacanànyaïgàni teùu agryàþ ùaóaïgavidaþ .>% iti tatra kullåkabhaññaþ .. tathà ca harivaü÷e . 167 . 69 .
     %<uvàca vedàü÷caturo mantrapravacanàrcitàn .. * ..>% prakçùñaü vacanamiti karmadhàrayaþ .) prakçùñavàkyam . iti medinã . ne, 191 .. (yathà, muõóakopaniùadi . 3 . 2 . 3 .
     %<nàyamàtmà pravacanena labhyo na medhayà na bahudhà ÷rutena .
     yenaivaiùa vçõute tena labhyastasyaiùa àtmà vivçõute tanåü svàm ..>%)

#<pravacanãyaþ>#, tri, (pravaktãti . pra + vac + %<bhavyageyapravacanãyeti .>% 3 . 4 . 68 . iti kartari anãyar .) pravaktà . (procyate iti . pra + vac + karmaõi anãyar .) pravàcyaþ . iti medinã . ye, 132 ..

#<pravaõaþ>#, puü, (pravante gacchanti janà aneneti . pru gatau + karaõe lyuñ .) catuùpathaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 56 ..

#<pravaõaþ>#, tri, (pravate'treti . pru + adhikaraõe lyuñ .) kramanimnabhåmiþ . (yathà, manuþ . 3 . 206 .
     %<dakùiõàpravaõa¤caiva prayatnenopapàdayet ..>%) udaram . prahvaþ . iti medinã . ne, 59 .. (yathà, màrkaõóeye . 23 . 89 .
     %<dhanyo'hamatipuõyo'haü ko'nyo'sti sadç÷o mayà .
     yattàto màmabhidraùñuü karoti pravaõaü manaþ ..>%) àyataþ . praguõaþ . kùaõaþ . iti vi÷vaþ .. plutaþ . snigdhaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. àsaktaþ . iti hemacandraþ . 3 . 49 .. (yathà, viùõupuràõe . 6 . 1 . 11 .
     %<prajàstà brahmaõà sçùñà÷càturvaõyavyavasthitau .
     samyak÷raddhàsamàcàrapravaõà munisattama ! ..>%) kùãõaþ . iti dharaõiþ ..

#<pravatsyatpatikà>#, strã, (pravatsyan pravàsaü gamiùyan patiryasyàþ . kap .) nàyikàbhedaþ . asyà lakùaõam . yasyàþ patiragrimakùaõe de÷àntaraü yàsyatyeva sà . asyà÷ceùñà kàkuvacanakàtaraprekùaõagamanavighnopadar÷ananirvedasantàpasammohani÷vàsavàspàdayaþ .. mugdhà pravatsyatpatikà yathà --
     %<pràõe÷vare kimapi jalpati nirgamàya kùàmodarã vadanamànamayà¤cakàra .
     àlã punarnibhçtametya latàniku¤jamunmatakokilakaladhvanimàtatàna .. 1 .>% madhyà pravatsyatpatikà yathà --
     %<gantuü priye ! vadati niþ÷vasitaü na dãrghamàsãnna và nayanayorjalamàviràsãt .
     àyurlipiü pañhitumeõadç÷aþ parantu bhàlasthalãü kimu karaþ samupàjagàma .. 2 ..>% prauóhà pravatsyatpatikà yathà --
     %<nàyaü mu¤cati subhruvàmapi tanutyàge viyogajvarastenàhaü vihità¤jaliryadupate ! pçcchàmi satyaü vada .
     tàmbålaü kumumaü pañãramudakaü yadbandhubhirdãyate tat syàdatra paratra và kimu viùajvàlàvalãduþsaham .. 3 ..>% parakãyà pravatsyatpatikà yathà --
     %<nyastaü pannagamårdhni pàdayugalaü bhaktirvimuktà gurau tyaktà nãtirakàri kiü na bhavato hetormayà duùkçtam .
     aïgànàü ÷atayàtanà nayanayoþ kopakramo rauravaþ kumbhãpàkaparàbhava÷ca manaso yuktaü tvayi .
     prasthite .. 4 ..>% sàmànyapravatsyatpatikà yathà --
     %<mudràü pradehi balayàya bhavadviyogamàsàdya yàsyati bahiþ sahasà yadetat .
     itthaü nigadya vigalannayanàmbudhàrà vàràïganà priyatamaü karayorbabhàra .. 5 ..>% iti rasnama¤jarã ..

#<pravayaõaü>#, klã, (pravãyate'neneti . pra + aja gatau kùepaõe ca + lyuñ . %<và yau .>% 2 . 4 . 57 . iti vã . %<kçtyacaþ .>% 8 . 4 . 29 . iti õatvam .) pratodaþ . iti hemacandraþ . 3 . 557 .. (pra + vaya gatau + bhàve lyuñ . prakarùeõa gamanam . iti kecit ..)

#<pravayàþ>#, [s] tri, (pragataü vayo yasya .) vçddhaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 42 .. (yathà, raghuþ . 8 . 18 .
     %<nçpatiþ prakçtãravekùituü vyavahàràsanamàdade yuvà .
     paricetumupàü÷udhàraõàü ku÷apåtaü pravayàstu viùñaram ..>% puràõaþ . iti nighaõñuþ . 3 . 27 .. yathà, çmrede . 2 . 17 . 4 .
     %<aghà yo vi÷và bhuvanàni majmane÷ànakçtpravayà abhyavarghata ..>%)

#<pravaraü>#, klã, (pravriyate iti . pra + vç + ap .) aguru . iti bhàvaprakà÷aþ .. gotram . ÷reùñhe, tri . iti medinã . re, 176 .. (yathà, manuþ . 10 . 27 .
     %<ete ùañ sadç÷àn varõàn janayanti svayoniùu .
     màtçjàtyàü prasåyante pravaràsu ca yoniùu ..>%)

#<pravaraþ>#, puü, (pra + vç + ap .) santatiþ . iti medinã . re, 176 .. gotrapravartakamunivyàvartako munigaõaþ . tathà ca yamadagnigotrasya pravaràþ yamadagnyaurvaba÷iùñhàþ . bharadvàjagotrasya bharadvàjàïgirasabàrhaspatyyàþ . vi÷vàmitragotrasya vi÷vàmitramarãcikauùikàþ . atrigotrasya atryàtreya÷àtàtapàþ . gotamagotrasya gotamava÷iùñhabàrhaspatyàþ . va÷iùñhagotrasya va÷iùñhaþ . keùà¤cit va÷iùñhàtrisàïkçtayaþ . kà÷yapagotrasya kà÷yapàpsàranaidhruvàþ . agastyagotrasya agastidadhãcijaiminayaþ . saukàlinagotrasya saukàlinàïgirasabàrhaspatyàpsàranaidhruvàþ . maudgalyagotrasya aurvacyavanabhàrgavajàmadagnyàpnuvataþ . parà÷aragotrasya parà÷ara÷aktriva÷iùñhàþ . bçhaspatigotrasya bçhaspatikapilapàrvaõàþ . kà¤canagotrasya a÷vatthadevaladevaràjàþ . viùõugotrasya viùõuvçddhikauravàþ . kau÷ikagotrasya kau÷ikàtrijamadagnayaþ . kàtyàyanagotrasya atribhçguva÷iùñhàþ . àtreyagotrasya àtreya÷àtàtapasàükhyàþ . kàõvagotrasya kàõvà÷vatthadevalàþ . kçùõàtreyagotrasya kçùõàtreyàtreyàvàsàþ . sàïkçtigotrasya avyàhàràtrisàïkçtayaþ . kauõóilyagotrasya kauõóilyastimikakautsaþ . gargagotrasya gàrgyakaustubhamàõóavyàþ . àïgirasagotrasya àïgirasava÷iùñhabàrhaspatyàþ . anàvçkàkùabhotrasya gàrgyagautamava÷iùñhàþ . avyagotrasya avyabalisàrasvatàþ . jaiminigotrasya jaiminyutathyasàïkçtayaþ . vçddhigotrasya kuruvçddhàïgirobàrhaspatyàþ . ÷àõóilyagotrasya ÷àõóilyàsitadevalàþ . vàtsyagotrasàvarõagotrayoþ aurvacyavanabhàrgavajàmadagnyàpnuvataþ . àlambyàyanagotrasya àlambyàyana÷àlaïkàyana÷àkañàyanàþ . vaiyàghrapadyagotrasya sàïkçtiþ . ghçtakau÷ikagotrasya ku÷ikakau÷ikaghçtakau÷ikàþ . keùà¤cit ku÷ikakau÷ikabandhulàþ . ÷aktrigotrasya ÷aktriparà÷arava÷iùñhàþ . kàõvàyanagotrasya kàõvàyanàïgirasavàrhaspatyabharadbàjàjamãóhàþ . vàsukigotrasyaakùobhyànantavàsukayaþ . gautamagotrasya gautamàpsaràïgirasabàrhaspatyanaidhruvàþ . keùà¤cit gautamàïgirasàvàsàþ . ÷unakagotrasya ÷unaka÷aunakagçtsamadàþ . saupàyanagotrasya pravaràþ aurvacyavanabhàrgavajàmadagnyàpnuvataþ . iti dhana¤jayakçtadharmapradãpe gotrapravaravivekaþ ..

#<pravargaþ>#, puü (pravçjyate niþkùipyate haviràdikamasminniti . pra + vçj + adhikaraõaü gha¤ .) homàgniþ . iti hemacandraþ . 3 . 500 .. (yathà, harivaü÷e . 41 . 34 .
     %<dakùiõàhçdayo yogã mahàsatramayo mahàn .
     upàkarmoùñharucakaþ pravargàvartabhåùaõaþ ..>% pravargya iti pàñho'pi dç÷yate ..)

#<pravartakaþ>#, tri, (pravartayatãti . pra + vçt + õic + õvul .) pravartanakàrã . pravçttijanakaþ . yathà,
     %<pravartakaü vàkyamuvàca codanàü nivartakaü naivamuvàca bhàùyakçt .
     tata÷ca vidmo nahi codanàsti sà pravartikà yà na bhavediti sthitiþ ..>% iti saükùepa÷àrãrakam .. (yathà ca devãbhàgavate . 1 . 14 . 42 .
     %<prathamaü pañhità vedà mayà vistàrità÷ca te .
     hiüsàmayàste pañhitàþ karmamàrgapravartakàþ ..>% prayojakaþ . yathà, bhàgavate . 9 . 17 . 4 .
     %<dhanvantarirdãrghatamasa àyurvedapravartakaþ .
     yaj¤abhug vàsudevàü÷aþ smçtimàtràrtinà÷anaþ ..>%)

#<pravartanaü>#, klã, (pra + vçt + õic + lyuñ .) pravçttiþ . yathà --
     %<te'nyairvàntaü sama÷nanti parotsarga¤ca bhu¤jate .
     itaràrthagrahe yeùàü kavãnàü syàt pravartanam ..>% iti kàvyaprakà÷aþ .. àrambhaþ . yathà --
     %<mçte tu svàmini punastadvaü÷ye vàpi mànave .
     ràjànamàmantrya tataþ kuryàt setupravartanam ..>% iti mitàkùarà ..

#<pravartanà>#, strã, (pra + vçt + õic + yuc .) pravçtti preraõam . yathà, naiùadhe . 2 . 61 .
     %<athavà bhavataþ pravartanà na kathaü piùñamiyaü pinaùñi na .
     svata eva satàü paràrthatà grahaõànàü hi yathà yathàrthatà ..>%

#<pravartitaþ>#, tri, (pra + vçt + õic + ktaþ .) jàtaþ . yathà, raghuvaü÷e . 5 . 37 .
     %<råpaü tadojasvi tadeva vãryaü tathaiva naisargikamunnatatvam .
     na kàraõàt svàt vibhide kumàraþ pravartito dãpa iva pradãpàt ..>%

#<pravardhanaü>#, klã, prapårbavçdhadhàtorbhàve anañ (lyuñ .) vivardhanam . kartari (lyu) anapratyaye, vçddhikàrake, tri .. (yathà, su÷rute såtrasthàne 46 adhyàye .
     %<rurumàüsaü samadhuraü kaùàyànurasaü smçtam .
     vàtapittopa÷amanaü guru ÷ukrapravardhanam ..>%)

#<pravarhaþ>#, tri, (pravarhati pravardhate iti . pra + vçh + ac .) pradhànam . ÷reùñhaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 57 ..

#<pravalàkã>#, puü, bhujaïgaþ . citramekhalakaþ . iti vi÷vaþ ..

#<pravahaþ>#, puü, (pra + vah + bhàbe + ac .) gçhanagaràderbahirgamanam . ityamaraþ . 3 . 1 . 18 .. (pravahatãti . pra + vah + ac .) vàyuþ . iti hemacandraþ .. saptavàyvantargatadvitãyavàyuþ . sa tu àvahavàyorårdhvasthitaþ . iti siddhànta÷iromaõiþ ..
     %<yasmàjjotãüùi vahati pravahastena sa smçtaþ ..>% iti viùõupuràõe 2 aü÷e 12 adhyàyaþ .. asya ñãkà . %<yasmàjjyotãüùi prakarùeõa vahati tena sa vàyuþ pravahaþ smçtaþ pravahasyaiva bhedàþ sarve vàyuskandhàþ ..>% (meghavi÷eùaþ . yathà, skànde sahyàdrikhaõóe . 5 . 6 .
     %<àvahaþ pravaha÷caiva udahàso mahàüstathà .
     parãvahaþ pa¤cama÷ca vinaha÷ca paràvahaþ ..>%)

#<pravahaõaü>#, klã, (prohyate aneneti . pra + vah + karaõe lyuñ .) karõãrathaþ . strãratnavahanàrthamupari vastràcchàditamanuùyavàhyayànavi÷eùaþ . ityamarabharatau . 2 . 8 . 52 .. (yathà, mçcchakañikanàñake caturthe'ïke . %<pravi÷ya sapravahaõa÷ceñaþ iti ..>%)

#<pravahliþ>#, strã, (pravahlate àcchàdayatãti . pra + vahla + in .) pravahlikà . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<pravahlikà>#, strã, (pra + vahl + õvul . ñàp ata itvam .) prahelikà . ityamaraþ . 1 . 6 . 6 ..

#<pravahlã>#, strã, (pravahli + pakùe ïãù .) pravahlikà . iti bharataþ ..

#<pravàk>#, [c] tri, (prakçùñà vàg yasya .) vàco yuktipañuþ . yathà --
     %<vàco yuktipañurvàgmã vacoj¤aþ pravacàþ pravàk ..>% iti jañàdharaþ .. (strã, prakçùñà vàgiti pràdisamàsaþ .) prakçùñavàkya¤ca ..

#<pravàcakaþ>#, tri, (prakçùñaü vaktãti . pra + vac + õvul .) prakçùñavaktà . prapårbavacadhàtoþ kartari õakapratyayaþ ..

#<pravàõiþ>#, strã, (prakarùeõa åyate'nayeti . pra + ve + karaõe lyuñ . ïãp . nipàtanàt ïãpo hrasvaþ .) tantra÷alàkà . iti niùpravàõi÷abdañãkàyàü bharataþ .. màku iti bhàùà ..

#<pravàõã>#, strã, (pra + ve + lyuñ + ïãp .) tantra÷alàkà . iti niùpravàõi÷abdañãkàyàü bharataþ .. màku iti màùà ..

#<pravàdaþ>#, puü, (prakçùño vàdaþ . pra + vad + gha¤ và .) parasparavàkyam . yathà, bhaññiþ . 2 . 36 .
     %<itthaü pravàdaü yudhi saüprahàraü pracakratå ràmani÷àvihàrau .
     tçõàya matvà raghunandano'tha bàõena rakùaþ pradhanànniràsthat ..>% janaravaþ . yathà --
     %<preyàüste'haü tvamapi ca mama preyasãti pravàdastvaü me pràõà ahamapi tavàsmãti hanta pralàpaþ .
     tvaü me te'syàmahamapi ca yattacca no sàghu ràdhe ! vyàhàre nau nahi samucito yuùmadasmatprayogaþ ..>% ityalaïkàrakaustubhaþ ..

#<pravàraþ>#, puü, (pravçõotyaneneti . pra + vç + karaõe gha¤ .) pravaraþ . vastram . prapårbavçdhàtorghaõ . iti saükùiptasàravyàkaraõam ..

#<pravàraõaü>#, klã, (pra + vç + õic + lyuñ .) kàmyadànam . ityamaraþ . 3 . 2 . 3 .. kàmyasya kamanãyasya vastuno varastrãratnàdino dànam . kàmyena kàmanayà và dànaü pravàraõamucyate . kàmya÷abdo'tra tantreõàbhayàrthaþ . prakarùeõa vàryate saügçhyata pravàraõaü tacca mahàdànam . pravàraõaü mahàdànamiti trikàõóa÷eùaþ . iti taññãkàyàü bharataþ .. (prakarùeõa vàraõamiti .) niùedhaþ . iti medinã . ne, 101 ..

@<[Page 3,294b]>@
#<pravàsaþ>#, puü, (pravasantyasminniti . pra + vas + %<hala÷ca .>% 3 . 3 . 121 . iti gha¤ .) vide÷aþ . vide÷asthitiþ . yathà --
     %<karõejapairàhitaràjyalobhà straiõena nãtà vikçtiü laghimnà .
     ràmapravàse vyamçùannadoùaü janàpavàdaü sanarendramçtyum ..>% iti bhaññiþ . 3 . 7 .. * .. dvàda÷avarùà÷rutavàrtàkaproùitasya tatpravàsàdyadine ÷ràddhaü kartavyam . yathà --
     %<pravàsavàsare j¤eyaü tanmàsendukùaye'thavà ..>% iti mitàkùarà . 3 . 7 .. * .. pravàsàgatena gurvàdyabhivàdanaü kartavyam . yathà,
     %<viproùya pàdagrahaõamanvaha¤càbhivàdanam .
     gurudàreùu kurvãta satàü dharmamanusmaran ..
     màtçùvasà màtulànã ÷va÷rå÷càtha pituþ svasà .
     prapåjyà gurupatnãva samàstà gurubhàryayà ..
     bhràtçbhàryopasaügràhyà savarõàhanyahanyapi .
     viproùya bhåpa ! saügràhyà j¤àtisambandhiyoùitaþ ..
     piturbhaginyàü màtu÷ca jyàyasyà¤ca svasaryapi .
     màtçvadvçttimàtiùñhenmàtà tàbhyo garãyasã ..>% iti kaurme upavibhàge 13 adhyàyaþ ..

#<pravàsanaü>#, klã, (pra + vàsa cchede + lyuñ .) vadhaþ . ityamaraþ .. (pra + vas + õic + lyuñ .) pravàsanà . yathà, uttararàmacaritre .
     %<sãtàpravàsanapañoþ karuõà kutaste ..>%

#<pravàsã>#, tri, (pravasituü ÷ãlamasyeti . pra + vas + %<pre lapasrudrumathavadavasaþ .>% 3 . 2 . 145 . iti ghinuõ .) pravàsavi÷iùñaþ . proùitaþ . vide÷asthaþ . yathà --
     %<adhvanãno'dhvago'dhvanyaþ pànthaþ pathikade÷ikau .
     pravàsã tadgaõo hàriþ pàtheyaü sambalaü same ..>% iti hemacandraþ . 3 . 157 .. (yathà, màrkaõóeye . 18 . 51 .
     %<lakùmãrlakùmãvatàü ÷reùñhà kaõñhasthà kaõñhabhåùaõam .
     abhãùñabandhudàrai÷ca tathà÷leùaü pravàsibhiþ ..>%)

#<pravàhaþ>#, puü, (pra + vah + bhàve gha¤ .) pravçttiþ . (yathà, bhàgavate . 7 . 9 . 8 .
     %<sattvaikatànagatayo vacasàü pravàhaiþ ..>% jalasrotaþ . iti medinã . he, 21 .. (yathà, raghau . 5 . 46 .
     %<pårbaü tadutpãóitavàrirà÷iþ saritpravàhastañamutsasarpa ..>%) vyavahàraþ . iti vi÷vaþ .. prakçùñà÷vaþ . iti nànàrtharatnamàlà .. (purãùàdernigamaþ . yathà, su÷rute uttaratantre . 40 adhyàye .
     %<pravàheõa gudabhraü÷e måtràghàte kañigrahe .
     madhuràmla÷çtaü tailaü sarpirvàpyanubàsanam ..>%)

#<pravàhakaþ>#, puü, (pravahatãti . pra + vah + õvul .) ràkùasaþ . iti ÷abdamàlà .. prakçùñavahanakartari, tri ..

@<[Page 3,294c]>@
#<pravàhikà>#, strã, (pravahati muhurmuhuþ pravartate iti . pra + vah + õvul . ñàp ata itvam .) grahaõãruk . ityamaraþ . 2 . 6 . 55 .. (yathà, mu÷rute såtrasthàne . 31 adhyàye .
     %<pravàhikà ÷iraþ÷ålaü koùñha÷åla¤ca dàruõam .
     pipàsàbalahàni÷ca tasya mçtyurupasthitaþ ..>% asyà nidànaü grahaõã÷abde draùñavyam . asyàþ svaråpamàha carakaþ .
     %<agnyadhiùñhànamannasya grahaõàdgrahaõã matà .
     apakvaü dhàrayet tatra pakvaü tyajati vàpyadhaþ ..>% su÷ruto'pi .
     %<ùaùñhã pittadharà nàma yà kalà parikãrtità .
     àmapakvà÷ayàntaþsthà grahaõã sàbhidhãyate ..
     grahaõyà balamagnirhi sa càpi grahaõã÷ritaþ .
     tasmàdagnau praduùñe tu grahaõyapi viduùyati ..
     tasmàt kàryaþ parãhàro hyatãsàre viriktavat .. * ..>% atãsàre dravadhàtupravçttiþ grahaõyàntu baddhasyàpi malasya pravçttiriti tayorbhedaþ .. * .. grahaõãrogasya bhedaü saügrahagrahaõãrogamàha .
     %<dravaü ghanaü sitaü snigdhaü sakañãvedanaü ÷akçt .
     àmaü bahusapaicchilyaü sa÷abdaü mandavedanam ..
     pakùànmàsàdda÷àhàdvà nitya¤càpi vimu¤cati .
     antrakåjanamàlasyaü daurbalyaü sadanaü bhavet ..
     divà prakopo bhavati ràtrau ÷ànti¤ca gacchati .
     durvij¤eyà durnivàrà cirakàlànubandhinã ..
     sà bhavedàmavàtena saügrahagrahaõã matà ..>% atha ghañãyantràkhyaü grahaõãrogamàha .
     %<prasuptiþ pàr÷vayoþ ÷ålaü tathà jalaghañãdhvaniþ .
     taü vadanti ghañãyantramasàdhyaü grahaõãgadam ..>% atha grahaõãrogasyàriùñamàha .
     %<yairlakùaõaiþ sidhyati nàtisàrastaiþ syànna sàdhyo grahaõãgado'pi .
     vçddhasya jàyeta yadà gado'yaü dehaü tadà tasya vinà÷amçcchet .. * ..>% atha sàmànyagrahaõãrogasya cikitsàmàha .
     %<grahaõãmà÷ritaü rogamajãrõavadupàcaret .
     laïghanairdãpanãyai÷ca mandàtãsàrabheùajaiþ ..
     doùaü sàmaü niràma¤ca vidyàdatràtisàravat .
     atãsàroktavidhinà tasyàma¤ca vipàcayet ..
     peyàdi pañu laghvannaü pa¤cakolàdibhiryutam .
     dãpanàni ca takra¤ca grahaõyàü yojayedbhiùak ..
     kapitthavilvacàïgerãtakradàóimasàdhità .
     yavàgåþ pàcayatyàmaü ÷akçt saüvartayatyapi ..>% saüvartayati ghanãkaroti .. atha khaóyåùaþ .
     %<mudgayåùaü rasaü takraü dhànyajãrakasaüyutam .
     saindhavenànvitaü dadyàt svaóyåùamiti kãrtitam ..>% rasaü laghugràhikamàüsabhavam .. * .. karùaü gandhakamardhapàradamubhe kuryàcchubhàü kajjalãü tryakùaü tryåùaõata÷ca pa¤calavaõaü sàrdha¤ca karùaü pçthak . bhçùñaü hiïgu ca jãrakadvayayutaü sarvàrdhabhàgànvitaü khàdeññaïkamitaü pravçttigadavàüstakrasya vilvena ca .. laghunàyikàcårõamityarthaþ .. iti laghulàãcårõam ..
     %<trikañu triphalà caiva vióaïgaü jãrakadvayam .
     bhallàtakaü yavànã ca hiïgulavaõapa¤cakam ..
     gçhadhåmo vacà kuùñhaü raso gandhakamabhrakam ..
     kùàratrayàjamode ca citrakaü gajapippalã ..
     mustà mocarasaü pàñhà lavaïgaü jàtipatrakam .
     samabhàgakçta¤caiùàü cårõaü ÷lakùõaü vinirmitam ..
     ÷akrà÷anasya cårõantu cårõatulyaü pradàpayet .
     mandàgnikàsadurnàmaplãhapàõóvarucijvaràn ..
     viùñambhaü saügrahaü ÷ålaü hanyànnànàtisàrajit .
     àmavàtàpahaü balyaü såtikàdoùanà÷anam ..
     varjayenmàùamamla¤ca snànaü pi÷itabhojanam .
     pathyaü kà¤jikamatràpi dadhitakramathàpi và ..
     bçhallàãcårõamidaü làãbhàùitamuttamam ..>% iti bçhallàãcårõam . bçhannàyikàcårõamiti prasiddham .. * ..
     %<jàtãphalalavaïgailàpatratvaïnàgake÷araiþ .
     karpåracandanatilatvakkùãrãtagaràmalaiþ ..
     tàlã÷apippalãpathyàsthålajãrakacitrakaiþ .
     ÷uõñhãvióaïgamaricaiþ samabhàgavicårõitaiþ ..
     yàvantyetàni sarvàõi dadyàdbhaïgà¤ca tàvatãm .
     sarvacårõasamànàü÷à pradeyà ÷ubhra÷arkarà ..
     karùamàtramidaü khàdenmadhunà plàvitaü janaþ .
     nà÷ayedgrahaõãü kàsaü kùayaü ÷vàsamarocakam ..>% iti jàtãphalàdicårõam .. * ..
     %<citrakaü pippalãmålaü kùàrau lavaõapa¤cakam .
     vyoùaü hiïgvajamodà¤ca cavya¤caikatra cårõayet ..
     vañikà màtuluïgasya rasairvà dàóimasya và .
     kçtà vipàcayatyàmaü pradãpayati cànalam ..>% kùàrau sarjikà yavakùàra÷ca . lavaõapa¤cakamiti . %<saindhavaü rucaka¤caiva vióaü sàmudrakaügaóam ..>% iti .. vyoùaü ÷uõñhãpippalãmaricàni . ajamodàtra yavànikà . màtuluïgaü bãjapårakam . iti citrakàdivañikà .. * ..
     %<÷rãphala÷alàñukalko nàgaracårõena mi÷ritaþ saguóaþ .
     grahaõãgadamatyugraü takrabhujà÷ãlito jayati ..>% ÷rãphala÷alàñuþ vilvasyàmaü phalam . guóasyàtra bhàgadvayam . iti vilvakalkaþ .. * ..
     %<catuùpalaü sudhàkàõóaü tripalaü lavaõatrayam .
     vàrtàkoþ kuóava¤càrkamålàdvilve tathànalàt ..
     dagdhvà draveõa vàrtàkorguñikà bhojanottaram .
     bhuktà bhuktaü pacatyà÷u nà÷ayedgrahaõãgadam ..
     kàsaü ÷vàsaü tathàr÷àüsi visåcã¤ca hçdàmayam ..>% iti vàrtàkuguñikà .. * ..
     %<mustakàtiviùàvilvakauñajaü såkùmacårõitam .
     madhunà ca samàlãóhaü grahaõãü sarvajàü tyajet ..>% kauñajaü indrayavaþ . mustakàdicårõam .. * ..
     %<÷veto và yadi và raktaþ supakvo grahaõãgadaþ .
     guóenàdhikasarjena bhakùitenà÷u na÷yati ..>% sarjaþ ràlaþ . sarjarasacårõam .. * ..
     %<vilvàbda÷akrayavabàlakamocasiddhamàjaü payaþ pibati yo divasatrayeõa .
     so'tipravçddhacirajagrahaõãvikàraü sàmaü sa÷oõitamasàdhyamapi kùiõoti ..>% moco mocarasaþ . kùiõoti hanti .. * ..
     %<prasthatraye tvàmalakãrasasya ÷uddhasya dattvàrdhatulàü guóasya .
     cårõãkçtairgranthikajãracavyavyoùebhakçùõàhavuùàjamodaiþ ..
     vióaïgasindhutriphalàyavànãpàñhàgnidhànyai÷ca palapramàõaiþ .
     dattvà trivçccårõapalàni càùñàvaùñau ca tailasya pacedyathàvat ..
     taü bhakùayedakùaphalapramàõaü yatheùñaceùñastrisugandhiyuktam .
     anena sarve grahaõãvikàràþ sa÷vàsakàsasvarabheda÷othàþ ..
     ÷àmyanti càyaü ciramantaragnerhatasyaü puüstvasya ca vçddhihetuþ .
     strãõàntu bandhyàmayanà÷anaþ syàt kalyàõako nàma guóaþ prasiddhaþ ..
     taile manàk trivçdbhçùñvà trisugandhi palaü palam .
     siddhe nidheyamatraiva guóe kalyàõapårbake ..>% iti kalyàõakaguóaþ .. * ..
     %<pippalã pippalãmålaü citrakaü gajapippalã .
     dhànyaka¤ca vióaïgàni yavànã maricàni ca ..
     triphalà càjamodà ca nalinã jãrakastathà .
     saindhavaü raumaka¤càpi sàmudraü rucakaü vióam ..
     àragvadha÷ca tvakpatraü såkùmailà copaku¤cikà .
     ÷uõñhã÷akrayavà÷caiva pratyekaü karùasammitàþ ..
     mçdvãkàyàþ palànyatra catvàri kathitàni hi .
     trivçtàyàþ palànyaùñau guóasyàrdhatulà tathà ..
     tilatailapalànyaùñàvàmalakyà rasasya tu .
     prasthatrayamidaü sarvaü ÷anairmçdvagninà pacet ..
     auóambaraü càmalakaü vàdaraü và yathà phalam .
     tàvanmàtramidaü khàdedbhakùayedbà yathànalam ..
     nikhilàn grahaõãrogàn pramehàü÷caiva viü÷atim .
     uroghàtaü prati÷yàyaü daurbalyaü vahrisaükùayam ..
     jvarànapi haret sarvàn kuryàt kàntiü matiü svaram .
     picupàñhànvayàddhanti raktapitta¤ca viógraham ..
     dhàtukùãõo vayaþkùãõaþ strãùu kùãõaþ kùayã ca yaþ .
     tebhyo hita÷ca bandhyàyai mahàkalyàõako guóaþ ..>% iti mahàkalyàõakaguóaþ .. * ..
     %<kuùmàõóànàü supakvànàü svinnànàü niùkulatvacàm .
     sarpiþprasthe pala÷ataü tàmrapàtre ÷anaiþ pacet ..
     pippalã pippalãmålaü citrakaü gajapippalã .
     dhànyakàni vióaïgàni nàgaraü maricàni ca ..
     triphalà càjamodà ca kaliïgàjàjisaindhavam ..
     ekaikasya pala¤caikaü trivçto'ùñau palàni ca .
     tailasya ca palànyaùñau guóàt pa¤cà÷adeva tu ..
     àmalakyà rasasyàtra prasthatrayamudãritam .
     tàvat pàkaü prakurvãta mçdunà vahninà bhiùak ..
     yàvaddarvãpralepaþ syàttadainamavatàrayet .
     auóumbara¤càmalakaü vàdaraü và yathà phalam ..
     tàvanmàtramidaü khàdedbhakùayedvà yathànalam .
     anenaiva vidhànena prayukta÷ca dine dine ..
     nihanti grahaõãrogàn kuùñhànyar÷obhagandaràn .
     jvaramànàhahçdrogagulmodaravisåcikàþ ..
     kàmalàü pàõóuroga¤ca pramehàü÷caiva viü÷atim .
     vàta÷oõitavãsarpadadruyakùmahalãmakàn ..
     vàtapittakaphàn sarvàn duùñàn ÷uddhàn samàcaret .
     vyàdhikùãõà vayaþkùãõàþ strãùu kùãõà÷ca ye naràþ ..
     tebhyo hito guóo'yaü syàdbandhyànàmapi puttradaþ .
     vçùyo balyo bçühaõa÷ca vayasaþ sthàpanaþ paraþ ..>% iti kuùmàõóakalyàõakaguóaþ .. * .. atãsàràdhikàralikhitaü vilvataila¤càtra hitam . iti bhàvaprakà÷e grahaõãrogàdhikàraþ .. (cikitsàntaramasyà yathà --
     %<bàlaü vilvaü guóaü tailaü pippalã vi÷vabheùajam .
     lihyàdvàte pratihate sa÷åle sapravàhike ..
     payasà pippalãkalkaþ pãto và maricodbhavaþ .
     tryahàt pravàhikàü hanti cirakàlànubandhinãm ..
     kalkaþ syàdvàlavilvànàü tilakalka÷ca tatsamaþ .
     dadhnaþ saràmlaþ snehàóhyaþ khaóo hanyàt pravàhikàm ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe'tãsàràdhikàre ..)

#<pravàhã>#, strã, (prohyate iti . pra + vah + gha¤ . gauràditvàt ïãù .) vàlukà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pravikhyàtiþ>#, strã, (pra + vi + khyà + ktin .) atiprasiddhiþ . tatparyàyaþ . vi÷ràvaþ 2 . ityamaraþ . 3 . 2 . 28 ..

#<pravidàraõaü>#, klã, (pravidàrayantyatreti . pra + vi + dé + õic + àdhàre lyuñ .) yuddham . ityamaraþ . 2 . 8 . 103 .. (pra + vi + dé + õic + bhàve lyuñ .) avadàraõam . iti medirnã . õe, 113 .. àkãrõam . iti ÷abdaratnàvalã .. (pra + vi + dé + õic + kartari lyuþ . pravidàrake, tri ..)

#<praviraþ>#, puü, pãtakàùñham . iti ÷abdacandrikà ..

#<pravi÷leùaþ>#, puü, (prakçùño vi÷leùo yasya .) prakçùñavi÷leùaþ . tatparyàyaþ . vidhuram 2 . ityamaraþ . 3 . 2 . 10 .. yathà --
     %<vaiklavye'pi pravi÷leùe vidhuraü vikale triùu ..>% iti bharatadhçtatrikàõóa÷eùaþ ..

#<praviùà>#, strã, (prahataü biùamanayà .) ativiùà . iti kvacidamare . 2 . 4 . 99 .. (ativiùà÷abde'sya vivaraõaü j¤àtavyam ..)

#<praviùñaþ>#, tri, (pra + vi÷ + kartari ktaþ .) prave÷avi÷iùñaþ . yathà --
     %<sa taü praviùñaü vçtamàtatàyibhirbhañairanekairavalokya màdhavaþ ..>% iti ÷rãbhàgavate bàõayuddhe 62 adhyàyaþ ..

#<pravãõaþ>#, tri, (prakçùñà saüsàdhità vãõàsya . yadvà, pravãõayati vãõayà pragàyatãti . pra + vãõa + õic + ac . vãõayà gàyakasya naipuõyaprasiddhestattulyanaipuõyàt tathàtvam .) prakçùñaü vetti yaþ . tatparyàyaþ . nipuõaþ 2 abhij¤aþ 3 vij¤aþ 4 niùõàtaþ 5 ÷ikùitaþ 6 vaij¤ànikaþ 7 kçtamukhaþ 8 kçtã 9 ku÷alaþ 10 . ityamaraþ . 3 . 1 . 4 .. (yathà, kumàre . 1 . 48 .
     %<vi÷vàvasupràgraharaiþ pravãõaiþ saïgãyamànatripuràvadànaþ .
     adhvànamadhvàntavikàralaïghyastatàra tàràdhipakhaõóadhàrã ..>%)

#<pravãraþ>#, puü, (prakçùño vãraþ .) subhañaþ . (yathà, kathàsaritsàgare . 25 . 145 .
     %<iti tasyà vacaþ ÷rutvà sa pravãro'pyuvàca tàm ..>% bhautyasya manoþ puttrabhedaþ . yathà, harivaü÷e . 7 . 88 .
     %<abhimànã pravãra÷ca jiùõuþ saükrandanastathà ..>% atra kvacit pravãõo'pi pàñhaþ .. puruvaü÷ãyasya pracinvataþ puttraþ . yathà, tatraiva . 31 . 5 .
     %<pracinvataþ pravãro'bhånmanasyustasya càtmajaþ ..>% dharmanetrasya upadànavãgarbhajàtaþ puttrabhedaþ . yathà, tatraiva . 32 . 7 -- 8 .
     %<taüsoþ surodho ràjarùirdharmanetraþ pratàpavàn .
     brahmavàdã paràkràntastasya bhàryopadànavã ..
     upadànavã sutàn lebhe caturastàn suyodhataþ .
     duùmantamatha suùmantaü pravãramanadha tathà ..>% caõóàlapuruùavi÷eùaþ . yathà, màrkaõóeye . 8 . 86 .
     %<caõóàlo'hamihàkhyàtaþ pravãreti purottame .
     vikhyàto vadhyavadhako mçtakambalahàrakaþ ..>%) uttame, tri . iti dharaõiþ .. (yathà, devãbhàgavate . 2 . 5 . 20 .
     %<kurupravãraü kuru màü patiü tvaü vçthà na gacchennanu yauvanaü te ..>%)

#<pravçttaþ>#, tri, (pravartate smeti . pra + vçt + ktaþ .) pravçttivi÷iùñaþ . yathà --
     %<vavçtta eva svayamujjhita÷ramaþ krameõa peùñuü bhuvanadviùàmasi .
     tathàpi vàcàlatayà yunakti màü mithastvadàbhàùaõalolupaü manaþ ..>% iti ÷i÷upàlabadhe . 1 . 40 .. àrambhaþ . yathà --
     %<pravçttamanyathà kuryàt yadi mohàt katha¤cana .
     yatastadanyathà bhåtaü tata eva samàpayet ..>% iti chandogapari÷iùñam .. prakçùñavartanavi÷iùña÷ca .. (yathà, ràmàyaõe . 7 . 80 . 1 .
     %<atha ràtryàü pravçttàyàü ÷atrughno bhçgunandanam .
     papraccha cyavanaü vipraü lavaõasya yathà balam ..>%)

@<[Page 3,296b]>@
#<pravçttiþ>#, strã, (pravartate iti . pra + vçt + ktin .) pravàhaþ . udantaþ . (yathà, meghadåte . 4 .
     %<pratyàsanne nabhasi dayitàjãvitàlambanàrthàü jãmåtena svaku÷alamayãü hàrayiùyan pravçttim ..>% pravartanamiti . pra + vçt + ktin .) pravartanam . (yathà, mahàbhàrate . 12 . 30 . 16 .
     %<vavçdhe hi tatastasya hçdi kàmo mahàtmanaþ .
     yathà ÷uklasya pakùasya pravçttau candramàþ ÷anaiþ ..>% pravartate vyàpnoti prasiddhatveneti . pra + vçt + ktic . yaj¤àdivyàpàraþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 1 . 255 .
     %<asacca sadasaccaiva yasmàdvi÷vaü pravartate .
     santati÷ca pravçtti÷ca janmamçtyupunarbhavàþ ..>% %<santatirbrahmàdiþ . pravçttiryaj¤àdiþ ..>% iti taññãkàyàü nãlakaõñhaþ ..) avantyàdide÷aþ . iti medinã . te, 130 .. hastimadaþ . iti hemacandraþ . 4 . 290 .. nyàyamate yatnavi÷eùaþ . asyàþ kàraõam . cikãrùà . kçtisàdhyatàj¤ànam . iùñasàdhanatàj¤ànam . upàdànapratyakùam . yathà --
     %<pravçtti÷ca nivçtti÷ca tathà jãvanakàraõam .
     evaü prayatnatraividhyaü tàntrikaiþ paridar÷itam ..
     cikãrùà kçtisàdhyeùñasàdhanatvamatistathà .
     upàdànasya càdhyakùaü pravçttau janakaü bhavet ..>% iti bhàùàparicchadaþ .. (yathà, pa¤cada÷yàm . 6 . 173 .
     %<dehàdipa¤caraü yantraü tadàroho'bhimànità .
     vihitapratiùiddheùu pravçttirbhramaõaü bhavet ..>% prayatnasahitàdantaþkaraõàt pravçttirjàyate . yaduktaü kàmandakãye nãtisàre . 1 . 33 -- 35 .
     %<àtmà mana÷ca tadvidyairantaþkaraõamucyate .
     àbhyàntu saprayatnàbhyàü saïkalpa upajàyate ..
     àtmàbuddhãndriyàõyarthà bahiùkaraõamucyate .
     saïkalpàdhyavasàyàbhyàü siddhirasya prakãrtità ..
     ubhe ete hi karaõe yatnànantaryake smçte .
     tasmàt pravçttisaürodhàdbhàvayennirmanaskatàm ..>% %<àtmamanobuddhikarmendriyàõàü lakùaõamabhidhàya buddherantaþparikalpanayà kàraõavibhàgamabhidhàtumàha . àtmà mana÷ceti . abhihitena lakùaõeneti pratipàdyate yayà vidyayà sà'nvayavidyà sà vidyate yeùàü te tadvidyàþ kaõàdàkùapàdàdayaþ taiþ tadvidyaiþ àtmà mana÷ca antaþkaraõamucyate . àbhyàü àtmamanobhyàü prayatnasahitàbhyàü saïkalpaþ pravçttiþ . indriyapravartanaü upajàyate . bahiþkaraõamabhidhàtumàha . àtmà buddhãti . àtmà uktalakùaõaþ . buddhiþ manaþ . indriyàõi bàhyaråpàõi . arthàþ ÷abdàdayaþ . karmendriyàõàü hi utsargàdikà arthàþ prayojanàni . etat sarvaü bahiþkaraõam . saïkalpaþ samyagbhåtàrthakalpanaü adhyavasàyaþ prayatnavi÷eùaþ tàbhyàü asya àtmanaþ sukhànubhavalakùaõà siddhiþ prakãrtità . tadevaü antaþkaraõapravçttiþ prayatnàdeva bahiþkaraõapravçttirapi adhyavasàyalakùaõàt prayatnàdeveti dar÷itaü bhavati etadeva samarthayannàha . ubhe ete hãti . ubhe ete anantarokte hi sphuñaü karaõe antarbahiþkaraõasaüj¤ake yatnànantaryake prayatnànantaraü vartete prayatnapreraõàdityarthaþ . tasmàditi . yasmàdevaü tasmàt pravçttisaürodhàt ubhayàtmakasya prayatnasyaiva saürodhaü kçtvà nirmanaskatàü bhàvayet nirmanaskabhàvaü abhyasyet yàvat prayatna eva niruddho bhavati tàvadàtmà manasà na yujyate tata÷ca vidyamànamapi mano nàstyeva manaþkàryàkaraõàt . antaþkaraõavi÷leùàt pravçttirnopapadyate . evamantaþkaraõapravçttyabhàvàt bahiþkaraõapravçtterapyabhàvaþ . tadabhàvàt indriyàõàü viùayaiþ sambandha eva na syàt iti bhàvaþ .>% iti taññãkà ..)

#<pravçttij¤aþ>#, puü, (pravçttiü vçttàntaü jànàtãti . j¤à + kaþ .) càrabhedaþ . tatparyàyaþ . vàrtikaþ 2 vàrtàyanaþ 3 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pravçddhaþ>#, tri, (pravardhate smeti . pra + vçdh + ktaþ .) vçddhiyuktaþ . tatparyàyaþ . prauóhaþ 2 edhitaþ 3 . prasàritaþ . tatparyàyaþ . prasçtaþ 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 76 .. (yathà, devãbhàgavate . 3 . 8 . 29 .
     %<sattvaü samutkañaü jàtaü pravçddhaü ÷àstradar÷anàt .
     vairàgyaü tatphalaü jàtaü tàmasàrtheùu nàrada ! ..>%)

#<pravekaþ>#, tri, (pravicyate pçthak kriyate iti . pra + vic + karmaõi gha¤ .) uttamaþ . pradhànam . ityamaraþ . 3 . 1 . 57 .. (yathà, bhàgavate . 2 . 9 . 11 .
     %<÷yàmàvadàtàþ ÷atapatralocanàþ pi÷aïgavastràþ suvacaþ supe÷asaþ .
     sarve caturbàhava unmiùanmaõipravekaniùkàbharaõà suvarcasaþ ..>%)

#<praveñaþ>#, puü, (pravãyate khàdyate iti . pra + vã + bàhulakàt ñaþ .) yavaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<praveõiþ>#, strã, (prakarùeõa vãyate iti . pra + vã gatau + %<vãjyàjvaribhyo niþ .>% uõàø 4 . 48 . iti niþ . õatvam . yadvà, praveõati saundaryaü pràpnotãti . pra + veõa gatau + in .) kuthaþ . veõã . iti medinã . õe, 63 ..

#<praveõã>#, strã, (prakarùeõa vãyate iti . pra + vã gatau + %<vãjyàjvaribhyo niþ .>% uõàø 4 . 48 . iti niþ . õatvam . kçdikàràditi pàkùiko ïãù .) veõã . (yathà, raghau . 15 . 30 .
     %<tatra saudhagataþ pa÷yan yamunà cakravàkiõãm .
     hemabhaktimatãü bhåmeþ praveõãmiva pipriye ..>%) gajapçùñhasthacitrakambalam . ityamaraþ . 2 . 6 . 98 .. (yathà, mahàbhàrate . 15 . 27 . 13 . ajitàni praveõã÷ca sruk sruva¤ca mahãpatiþ . kamaõóalåü÷ca sthàlã÷ca piñharàõi ca bhàrata ! .. nadãvi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 88 . 11 .
     %<praveõyuttaramàrge tu puõye kaõvà÷rame tathà .
     tàpasànàmaraõyàni kãrtitàni yathà÷ruti ..>%)

@<[Page 3,297a]>@
#<pravelaþ>#, puü, (pra + vel + ac .) pãtamudgaþ . iti hemacandraþ . 4 . 238 ..

#<prave÷aþ>#, puü, (pra + vi÷ + %<hala÷ca .>% 3 . 3 . 121 . iti bhàve gha¤ .) antarvigàhanam . iti hemacandraþ . 6 . 106 .. (yathà, kàmandakãye nãtisàre . 7 . 39 .
     %<nirgame ca prave÷e ca ràjamàrgaü samantataþ .
     protsàritajanaü gacchet samyagàviùkçtonnatiþ ..>%)

#<prave÷anaü>#, klã, (pravi÷yate'neneti . pra + vi÷ + karaõe lyuñ .) siühadvàram . iti hemacandraþ . 4 . 59 .. (pra + vi÷ + bhàve lyuñ .) prave÷aþ . (yathà, harivaü÷e . 174 . 112 .
     %<tava yogaprabhàvena ÷akyaü tatra prave÷anam .
     kiü me bahuvilàpena ÷råyatàü sakhi ! kàraõam ..>%)

#<praveùñaþ>#, puü, (praveùñate iti . veùñ veùñane + ac .) bàhuþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 80 .. bàhunãcabhàgaþ . iti ÷abdacandrikà .. hastidantamàüsam . iti hàràvalã . 30 .. gajapçùñhatalpanam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pravyaktaü>#, tri, (pravyajyate smeti . pra + vi + anj + ktaþ .) sphuñam . ityamaraþ . 3 . 1 . 81 .. (yathà, su÷rute nidànasthàne dvitãyàdhyàye .
     %<jàteùvetàni råpàõi pravyaktataràõi bhavanti ..>%)

#<pravrajitaþ>#, puü, (pra + vraj + ktaþ .) buddhabhikùu÷iùyaþ . tatparyàyaþ . celukaþ 2 ÷ràmaõeraþ 3 mahàpà÷akaþ 4 gomã 5 . iti trikàõóa÷eùaþ .. tri pravrajyà÷ramavi÷iùñaþ .. (yathà, parà÷arasaühitàyàm . 4 . 26 .
     %<naùñe mçte pravrajite klãve ca patite patau .
     pa¤casvàpatsu nàrãõàü patiranyo vidhãyate ..>% pra + vraj + bhàve ktaþ . klã, sannyàsaþ . yathà, mahàbhàrate . 5 . 176 . 5 .
     %<alaü pravrajiteneha bhadre ! ÷çõu hitaü vacaþ .
     ito gacchasva bhadrante pitureva nive÷anam ..>%)

#<pravrajità>#, strã, (pravrajitasya liïgamiva jañàdikamastyasyà iti . ac . ñàp .) màüsã . muõóãrã . (pravrajita + ñàp .) tàpasã . iti medinã . te, 210 ..

#<pravrajyà>#, strã, (pra + vraja + %<vrajayajorbhàve kyap .>% 5 . 3 . 98 . iti bhàve kyappratyayaþ .) sannyàsaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 177 . 7 .
     %<bàõavegaü hi kastasya ÷aktaþ soóhuü mahàtmanaþ .
     pravrajyàyàü hi me hetuþ sa eva puruùarùabhaþ ..>% yathà ca kumàre . 6 . 6 .
     %<muktàyaj¤opavãtàni vibhrato haimavalkalàþ .
     ratnàkùasåtràþ pravrajyàü kalpavçkùà ivà÷ritàþ ..>% atra caturthà÷ramavàcinà pravrajyà÷abdena vànaprasthà÷ramo lakùyate %<jahuþ parigrahavrãóàü pràjàpatyàstapasvinaþ>% iti sapatnãkatvàbhidhànàt
     %<sutavinyastapatnãkaþ tayà vànugato'pi san>% iti vànaprasthasyobhayathà smaraõàt .. iti tatra mallinàthaþ .. vçthàpravrajyà÷ritànàü nindanãyatvamuktam . yathà, manau . 5 . 89 .
     %<vçthàsaïkarajàtànàü pravrajyàsu ca tiùñhatàm .
     àtmanastàginà¤caiva nivartetodakakriyà ..>% klã, pravrajanam . yathà, mahàbhàrate . 4 . 17 . 11 .
     %<ko'hi ràjyaü parityajya sarvasvaü càtmanà saha .
     pravrajyàyaiva dãvyeta vinà durdyåtadevinam ..>%)

#<pravrajyàvasitaþ>#, puü, (pravrajyàyà avasito vicyutaþ .) sannyàsabhraùñaþ . yathà --
     %<tavàhamityupagataþ pravrajyàvasitaþ kçtaþ ..>% iti dàyabhàgavacanavyàkhyàyàü kramasaügrahaþ .. (yathà, kàtyàyanavacanam .
     %<pravrajyàvasità yatra trayo varõà dvijottamàþ .
     nirvàsaü kàrayedvipraü dàsatvaü kùattravai÷yayoþ ..>%)

#<pra÷aüsà>#, strã, (pra + ÷ansa + bhàve aþ . striyàü ñàp .) pra÷aüsanam . tatparyàyaþ . varõanà 2 ãóà 3 stavaþ 4 stotram 5 stutiþ 6 nutiþ 7 ÷làghà 8 arthavàdaþ 9 . iti hemacandraþ . 2 . 184 .. (yathà, manuþ . 10 . 127 .
     %<dharmepsavastu dharmaj¤àþ satàü vçttimanuùñhitàþ .
     mantravarjaü na duùyanti pra÷aüsàü pràpnuvanti ca ..>%) àtmapra÷aüsàniùedho yathà --
     %<na càtmànaü pra÷aüsedvà paranindà¤ca varjayet .
     vedanindàü devanindàü prayatnena vivarjayet ..>% iti kaurme upavibhàge 15 adhyàyaþ ..

#<pra÷amaþ>#, puü, (pra÷amanamiti . pra + ÷am + bhàve gha¤ .) ÷amatà . upa÷amaþ . yathà --
     %<etàni da÷apàpàni pra÷amaü yàntu jàhnavi ! ..>% iti tithyàditattvam .. (yathà ca harivaü÷e . 98 . 81 .
     %<sa tena vàriõà vahnistatkùaõàtpra÷amaü yayau ..>%)

#<pra÷amanaü>#, klã, (pra + ÷am + õic + lyuñ .) màraõam . vadhaþ . iti hemacandraþ .. (pra + ÷am + lyuñ .) ÷amatà . pra÷àntiþ . yathà --
     %<sarvàvàdhàpra÷amanaü trailokyasyàkhile÷vari ! .
     evameva tvayà kàryamasmadvairivinà÷anam ..>% iti màrkaõóeyapuràõam . 91 . 35 .. (pratipàdanam . dànam . iti kullåkabhaññaþ .. yathà, manuþ . 7 . 56 .
     %<taiþ sàrdhaü cintayennityaü sàmànyaü sandhivigraham .
     sthànaü samudayaü guptiü labdhapra÷amanàni ca ..>% sthirãkaraõam . pra÷amanena sthirãkaraõena . yathà, raghuþ . 4 . 14 .
     %<labdhapra÷amanasvasthamathainaü samupasthità .
     pàrthiva÷rãrdbitãyeva ÷aratpaïkajalakùaõà ..>%) iti mallinàthaþ ..

#<pra÷astaü>#, tri, (pra÷asyate smeti . pra + ÷ansa + ktaþ .) kùemam . iti ÷abdaratnàvalã .. pra÷aüsanãyam . ati÷reùñham . iti matallikàdi÷abdañãkàyàü bharataþ .. (yathà, raghuþ . 5 . 25 .
     %<sa tvaü pra÷aste mahite madãye vasaü÷caturtho'gnirivàgnyagàre ..>%)

@<[Page 3,297c]>@
#<pra÷asyaþ>#, tri, pra÷aüsanãyaþ . prapårba÷ansadhàtoþ karmaõi kyappratyayena niùpannaþ .. (yathà, kàmandakãyanãtisàre . 11 . 55 .
     %<apa÷càt tàpakçtsamyaganuraktiphalapradaþ .
     adãrghakàlo'bhãùña÷ca pra÷asyo mantra iùyate ..>%)

#<pra÷àn>#, [m] tri, prakarùeõa ÷àmyati yaþ . (pra + ÷am + kvip . %<anunàsikasya kvijhaloþ kïiti .>% 6 . 4 . 15 . iti dãrghaþ .) ÷àntaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (sàmarthye nànto'vyayo'yam ..)

#<pra÷àntaþ>#, tri, (prakarùeõa ÷àntaþ .) prakçùña÷amatàvi÷iùñaþ . yathà --
     %<pra÷ànta÷vàpadàkãrõaü muni÷iùyopa÷obhitam ..>% iti màrkaõóeyapuràõe . 81 . 9 .

#<pra÷àstà>#, [ç] tri, (pra÷àstãti . pra + ÷às + tçc . %<grasitaskabhiteti .>% 7 . 2 . 34 . iti nipàtanàdióabhàvaþ . yadvà, %<tçntçcau ÷aüsikùadàdibhyaþ saüj¤àyà¤càniñau .>% uõàø 2 . 94 . iti tçõ iñ ca na .) çtvik . mitram . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ .. ÷àsanakartà .. (yathà, kàmandakãyanãtisàre . 13 . 45 .
     %<pra÷àstradhyakùasenànàü mantryamàtyapurodhasàm .
     samyakpracàravij¤ànaü duùñànà¤càvabodhanam ..>%)

#<pra÷naþ>#, puü, (pracchanamiti . praccha + %<yajayàcayateti .>% 3 . 3 . 90 . iti naï . %<cchvoþ ÷åóiti .>% 6 . 4 . 19 . iti ÷aþ . %<pra÷ne ceti .>% 3 . 2 . 117 . iti j¤àpakàt na samprasàraõam .) jij¤àsà . tatparyàyaþ . anuyogaþ 2 pçcchà 3 . ityamaraþ . 1 . 6 . 10 .. (yathà, manuþ . 1 . 115 .
     %<sàkùipra÷navidhàna¤ca dharmaü strãpuüsayorapi ..>%
     %<pçcchà tantràtyathàmnàyaü vidhinà pra÷na ucyate ..>% iti carake såtrasthàne triü÷e'dhyàye ..)

#<pra÷nadåtã>#, strã, (pra÷nasya dåtãva .) prahelikà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pra÷nã>#, strã, (pç÷niþ pçùodaràditvàt raþ . và ïãù .) kumbhikà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pra÷rayaþ>#, puü, (pra÷rayaõamiti . pra + ÷ri + bhàve ac .) praõayaþ . ityamaraþ . 3 . 2 . 25 .. (yathà, kàmandakãyanãtisàre . 8 . 8 .
     %<adãrghasåtratàkùaudraü pra÷rayaþ svapradhànatà .
     prakçtisphãtatà ceti vijigãùuguõàþ smçtàþ ..>%)

#<pra÷ritaþ>#, tri, (pra + ÷ri + ktaþ .) vinãtaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 25 .. (yathà, ràmàyaõe . 1 . 13 . 2 .
     %<abravãt pra÷ritaü vàkyaü prasavàrthaü dvijottamam ..>%)

#<pra÷lathaþ>#, tri, (prakçùñaþ ÷lathaþ .) ÷ithilaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<praùñà>#, [ç] tri, (pçcchatãti . praccha + tçc . %<vra÷ceti .>% 8 . 2 . 36 . iti ùaþ .) pra÷nakartà . tatparyàyaþ . kathaükathikaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, màrkaõóeye . 75 . 29 .
     %<vive÷a vahri÷àlàü vai praùñàraü pràha havyabhuk ..>%)

#<praùñhaþ>#, tri, (pratiùñhate agrato gacchatãti . pra + sthà + %<supi sthaþ .>% 3 . 2 . 4 . iti kaþ . %<praùñho'gragàmini .>% 8 . 3 . 92 . iti ùatvam .) agragàmã . ityamaraþ . 2 . 8 . 72 .. (thathà, raghuþ . 15 . 10 .
     %<àdiùñavartmà munibhiþ sa gacchaüstapatàü varaþ .
     viraràja rathapraùñhairbàlakhilyairivàü÷umàn ..>%)

#<praùñhavàñ>#, [h] puü, (praùñhaþ agragàmã san vahatãti . praùñha + vah + %<vaha÷ca .>% 3 . 2 . 64 . iti õviþ .) yugapàr÷vagaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 63 .. ÷ikùàrthaü yugavàhipàr÷vayojitaþ . iti bharataþ .. yojitaü yugapàr÷ve damanàrthaü yaü hàlikà bhràmayanti saþ . iti madhuþ .. yuvà gaurdamanàya yojitaþ . ityanye ..

#<praùñhã>#, strã, (praùñha + ïãù .) praùñhabhàryà . agragàmipatnã . iti jañàdharaþ ..

#<praùñhauhã>#, strã, (praùñhavàh + %<vàhaþ .>% 4 . 1 . 61 . iti ïãù .) bàlagarbhiõã . prathamagarbhavatã gauþ . praùñhaü prathamagarbhaü vahati yà sà . bàlà satã garbhiõã prathamagarbhetyarthaþ . iti bharataþ .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 93 . 33 .
     %<praùñhauhãnàü pãvaràõà¤ca tàvad agryà gçùñhyo dhenavaþ suvratà÷ca ..>%)

#<prasa>#, ma ùa ïa prasave . tatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-sakaø-señ .) rephayuktàdyaþ . ma, prasayati . ùa, prasà . ïa, prasate kãrtiü vidyà . prasate vistàrayati vetyarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<prasaktaü>#, klã, (pna + sanja + kta .) nityam . iti jañàdharaþ .. (yathà, màdhavakçtarugvini÷cayasya kàsàdhikàre .
     %<prasaktavegastu samãraõena bhinnasvaraþ kàsati ÷uùkameva ..>% %<prasaktavegaþ sratatakàsavegaþ .>% iti taññãkàyàü vijayarakùitaþ .) tadvati, tri .. (àsaktaþ . yathà, gãtàyàm . 16 . 16 .
     %<anekacittavibhràntà mohajàlasamàvçtàþ .
     prasaktàþ kàmabhogeùu patanti narake'÷ucau ..>%)

#<prasaktiþ>#, strã, (pra + sanja + bhàbe ktin .) prasaïgaþ . (yathà, kiràte . 5 . 50 .
     %<mà bhåvannapathaharàstavendriyà÷vàþ santàpe di÷atu ÷ivaþ ÷ivàü prasaktim ..>%) anumitiþ . àpattiþ . iti savyabhicàra÷iromaõiþ ..

#<prasaïgaþ>#, puü, (pra + sanja + gha¤ .) saïgativi÷eùaþ . yathà --
     %<sa prasaïga upoddhàto hetutàvasarastathà .
     nirvàhakaikakàryatve ùoóhàsaïgatiriùyate ..>% tasya lakùaõam . smçtasyopekùànarhatvam . tadarthastu smçtiviùayatàpannatve sati dveùaviùayatànàpannatvam . ityanumitigranthe gadàdharabhaññàcàryaþ .. * .. (%<prakaraõàntareõa samàpanaü prasaïgaþ . yathà prakàràntarito yo'rtho'sakçduktaþ samàpyate sa prasaïgaþ . yathà . mahàbhåta÷arãrisamavàyaþ puruùastasmin so'dhiùñhànamiti vedotpattàvabhidhàya bhåtavidyàyàü punaruktaü yato'bhihitaü pa¤ca mahàbhåta÷arãrisamavàyaþ puruùa iti sa khalvevaü karma puruùa÷cikitsàyàmadhikçtaþ ..>% ityuttaratantre pa¤caùaùñitame'dhyàye su÷rutenoktam ..) anyodde÷ena pravçttàvanyasyàpi siddhiþ . yathà --
     %<dçùñà tu harate pàpaü spçùñà tu tridivaü nayet .
     prasaïgenàpi yà gaïgà mokùadà hyavagàhità ..>% iti pràya÷cittatattvam .. * .. (yathà ca devãbhàgavate . 3 . 9 . 42 .
     %<aspaùñamapi tannàma prasaïgenàpi bhàùitam .
     dadàti và¤chitànarthàn durlabhànapi sarvathà ..>%) prasaktiþ . yathà --
     %<ànãtà bhavatà yadà patiratà sàdhvã dharatrãsutà sphurjadràkùasramàyayà na ca kathaü ràmàïgamaïgãkçtam .
     kartuü cetasi puõóarãkanayanaü dårvàdala÷yàmalaü tucchaü brahmapadaü bhavet parabadhåsaïgaprasaïgaþ kutaþ ..>% iti nàñakam .. * .. prastàvaþ . yathà --
     %<tatraiva gaïgà yamunà ca tatra gãdàvarã tatra sarasvatã ca .
     sarvàõi tãrthàni vasanti tatra yatràcyutodàrakathàprasaïgaþ ..>% iti pauràõikàþ .. * .. maithunam . yathà . prasaïganityadrutapçùñhayànàditi rugvini÷cayavacanañãkàyàü vijayarakùitaþ .. (yathà ca devãbhàgavate . 1 . 12 . 20 .
     %<çùayo'pi tayorvãkùya prasaïgaü ramamàõayoþ .
     parivçttya yayustårõaü naranàràyaõà÷ramam ..>%)

#<prasajyapratiùedhaþ>#, puü, (prasajya pravçttiü sampàdya pratiùedho niùedhaþ .) niùedhavi÷eùaþ . tallakùaõaü yathà,
     %<apràdhànyaü vidheryatra pratiùedhe pradhànatà .
     prasajyapratiùedho'sau kriyayà saha yatra na¤ ..>% asyodàharaõam . bhojaràjaþ .
     %<pauùe caitre kçùõapakùe navànnaü nàcaredbudhaþ .
     bhavejjanmàntare rogã pitéõàü nopatiùñhate ..>% atra rogãtinindà÷ravaõàt prasajyatà . nopatiùñhate iti ÷raùaõàt paryudàsatà . iti malamàsatattvam ..

#<prasattiþ>#, strã, (pra + sad + ktin .) prasannatà . nairmalyam . iti jañàdharaþ ..

#<prasatvarã>#, strã, (prasatvan + %<vano raca .>% 4 . 1 . 7 . iti ïãbrau .) pratipattiþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<prasatvà>#, [n] puü, (prasãdatãti . pra + srad + kvanip .) dharmaþ . prajàpatiþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

@<[Page 3,298c]>@
#<prasannaþ>#, tri, (prasãdatãti . pra + sad + gatyartheti ktaþ .) nirmalaþ . tatparyàyaþ . acchaþ 2 . ityamaraþ . 1 . 10 . 14 .. (yathà, mahàbhàrate . 4 . 27 . 24 .
     %<rasàþ spar÷à÷ca gandhà÷ca ÷abdà÷càpi guõànvitàþ .
     dç÷yàni ca prasannàni yatra ràjà yudhiùñhiraþ ..>%) santuùñaþ . iti medinã . ne, 86 .. (yathà, raghuþ . 5 . 10 .
     %<api prasannena maharùiõà tvaü samyagvinãyànumato gçhàya ..>%)

#<prasannatà>#, strã, (prasanna + tal .) prasannasya bhàvaþ . tatparyàyaþ . prasàdaþ 2 . ityamaraþ . 1 . 3 . 16 .. (yathà, hañhayogapradãpikàyàm . 2 . 78 .
     %<vapuþ kç÷atvaü vadane prasannatà nàdasphuñatvaü nayane sunirmale ..>%)

#<prasannà>#, strã, (prasanna + ñàp .) surà . ityamaraþ . 2 . 10 . 40 .. madyavi÷eùaþ . tasya guõàþ .
     %<prasannà gulmavàtàr÷ovibandhànàhanà÷inã .
     ÷ålapravàhikàñopakaphavàtàr÷asàü hità ..>% iti ràjavallabhaþ .. prasàdavi÷iùñà . yathà, màrkaõóeye . 81 . 43 .
     %<saiùà prasannà varadà nçõàü bhavati muktaye ..>%

#<prasannerà>#, strã, (prasannà nirmalà irà jalamiva . madirà . ityamarañãkàyàü bharataþ . 2 . 10 . 40 ..)

#<prasabhaþ>#, puü, (pragatà sabhà sabhàdhikàro yasmàt .) balàtkàraþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 108 .. (yathà, ÷rãkaõñhacarite . 5 . 42 .
     %<yasmin vinirmitavati prasabhaü prakopàdatyugranigrahanavànubhavopade÷am ..>%)

#<prasaraþ>#, puü, (pra + sç + bhàvàdau yathàyathaü ap .) tantuvraõaviñapàdervisarpaõam . prakarùeõa nikañe saraõaü sarpaõam . tatparyàyaþ . visarpaþ 2 . ityamarabharatau . 3 . 2 . 23 .. (yathà, raghuþ . 16 . 20 .
     %<tiraskriyante kçmitantujàlairvicchinnadhåmaprasarà gavàkùàþ ..>%) praõayaþ . vegaþ . iti medinã . re, 182 .. (yathà, kalàvilàse . 1 . 21 .
     %<iti vinayanamra÷irasà tena ghaco yuktamuktamavadhàrya .
     tamuvàca måladevaþ prãtiprasaraiþ prasàritauùñhàgraþ ..>%) samåhaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 589 .
     %<stananåtananakhalekhàlambã tava gharmavindusandohaþ .
     àbhàti paññasåtre pravi÷anniva mauktikaprasaraþ ..>% prakçùñasa¤caraõam . yathà -- %<ata årdhvaü prasaraü vakùyàmaþ . teùàmebhiràtaïkavi÷eùaiþ prakupitànàü paryuùitakiõvodakapiùñasamavàya ivodriktànàü prasaro bhavati teùàü vàyurgatimattvàt prasaraõahetuþ satyapyacaitanye sa hi rajobhåyiùñho raja÷ca pravartakaü sarvabhàvànàm . yathà mahànudakasa¤cayo'tivçddhaþ setumavadàryàpareõodakena vyàmi÷raþ sarvataþ pradhàvatyevaü doùàþ kadàcideka÷o dvi÷aþ samastàþ ÷oõitasahità vànekadhà prasaranti .>% iti su÷rute såtrasthàne 21 adhyàyaþ ..) yuddham . iti vi÷vaþ . nàràcaþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<prasaraõaü>#, klã, (pra + sç + bhàve lyuñ .) sainyànàü sarvato vyàptiþ . tatparyàyaþ . àsàraþ 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 96 .. prasaraõã 3 prasaraõiþ 4 prasàraõã 5 . iti ràmà÷ramaþ .. sainyànàü tçõakàùñhàdihetave itastato gamanam . iti hemacandraþ . 3 . 455 .. (gamanamàtram . yathà, mçcchakañike . 3 aïke .
     %<màrjàraþ kramaõe mçgaþ prasaraõe ÷yeno gçhàlu¤cane suptàsuptamanuùyavãryatulane ÷và sarpaõe pannagaþ ..>% abhyutthànàdikam . yathà, bhàgavate . 5 . 1 . 29 .
     %<varhiùyatyà÷cànudinamedhamànapramodaprasaraõayauùiõyavrãóàpramuùitahàsàvalokarucirakùvelyàdibhiriti ..>%)

#<prasaraõã>#, strã, (pra + sç + %<artisçghrityaniþ .>% iti aniþ . kçdikàditi và ïãù .) prasaraõam . ityamarañãkàyàü bharataþ . 2 . 8 . 96 ..

#<prasarpaõaü>#, klã, (pra + sçp + lyuñ .) gamanam . prasa raõam . prapårbasçpadhàtorbhàve'nañpratyayaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 129 . 6 .
     %<prasarpaõaü mahãpàla ! raupyàyàmamitaujasaþ ..>% gatisàdhane, tri . yathà, çgvede . 10 . 60 . 7 .
     %<ida tava prasarpaõaü subandhavehi nirihi ..>% %<vartamànedaü tava ÷arãraü tava prasarpaõaü prakarùeõa sarpaõasàdhanam ..>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<prasavaþ>#, puü, (pra + så + %<çdorap .>% 3 . 3 . 57 . ityap .) garbhamocanam . tatparyàyaþ . prasåtiþ 2 . ityamaraþ . 3 . 2 . 10 .. (yathà, raghuþ . 3 . 12 .
     %<patiþ pratãtaþ prasavonmukhãü priyàü dadar÷a kàle divamabhritàmiva ..>% garbhagrahaõam . yathà, manuþ . 9 . 70 .
     %<yathàvidhyabhigamyainàü ÷uklavastràü ÷ucivratàm .
     mitho bhajetàprasavàt sakçtsakçdçtàvçtau ..>%) utpàdaþ . (janma . yathà, raghuþ . 1 . 22 .
     %<j¤àne maunaü kùamà ÷aktau tyàge ÷làghàviparyayaþ .
     guõàguõànubandhitvàttasya saprasavà iva ..>% %<saha prasavo janma yeùàü te saprasavàþ sodarà iva .>% iti taññãkàyàü mallinàthaþ ..) apatyam . (yathà, raghuþ . 8 . 30 .
     %<çùidevagaõasvadhàbhujàü ÷rutayàgaprasavaiþ sa pàrthivaþ .
     ançnatvamupeyiyàn babhau paridhermukta ivoùõadãdhitiþ ..>%) phalam . kusumam . iti medinã . ve, 42 .. (yathà, raghuþ . 4 . 23 .
     %<prasavaiþ saptaparõànàü madagandhibhiràhatàþ .
     asåyayeva tannàgàþ saptadhaiva prasusruvuþ ..>% àj¤à . yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 10 . 21 . %<marutàü prasavena jaya .>% %<he dhurya marutàü devànàü prasavenàj¤ayà tvaü jaya ÷atråniti ÷eùaþ ..>% iti tadbhàùye mahãdharaþ ..) prasavasya màsaniyamo yathà --
     %<navame da÷ame màsi nàrã garbhaü prasåyate .
     ekàda÷e dvàda÷e và tato'nyatra vikàrataþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. prasåtikàrakauùadhàdi yathà --
     %<pãtantu kà¤jikaü rudra ! kvathitaü ÷arapuïkhayà .
     hiïgusaindhavasaüyuktaü ÷ãghraü strãõàü prasåtikçt ..
     màtuluïgasya vai målaü kañibaddhaü prasåtikçt .
     apàmàrgasya vai målaü yonistha¤ca prasåtikçt ..
     apàmàrgasya vai måle garbhavatyàstu nàmataþ .
     utpàñyamàne sakale puttraþ syàdanyathà sutà ..
     apàmàrgasya vai måle nàrãõàü ÷irasi sthite .
     garbha÷ålaü vina÷yeta nàtra kàryà vicàraõà ..>% iti gàruóe 196 adhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<pàñhàlàïgalisiühàsyamayårakajañaiþ pçthak .
     nàbhivastibhagàlepàt sukhaü nàrã prasåyate ..
     pàñhàyàstu ÷iphà yonau yà nàrã saüpradhàrayet .
     uùaþ prasavakàle tu sà sukhena prasåyate ..
     tuùàmbuparipiùñena målena parilepayet .
     làïgalyà÷caraõau såte kùiprametena garbhiõã ..
     màtuluïgasya målàni madhukaü madhusaüyutam .
     ghçtena saha pàtavyaü sukhaü nàrã prasåyate ..>% iti cakrapàõidattaþ .. * .. sukhaprasavamantro yathà --
     %<asti godàvarãtãre janbhalà nàma ràkùasã .
     tasyàþ smaraõamàtreõa vi÷alyà garbhiõã bhavet ..>% sukhaprasavacakraü yathà --
     %<pa¤carekhàþ samullikhya tiryagårdhvakrameõa hi .
     padàni ùaóda÷àpàdya tvekamàdye munau trayam ..
     navame sapta dadyàttu bàõaü pa¤cada÷e tathà .
     dvitãye'ùñàvaùñame ùañdi÷i dvau ùoóa÷e ÷rutiþ ..
     ekàdinà samaü j¤eyamicchàïkàrdhaü trikoõake .
     tadà dvàtriü÷adàdiþ syàccatuùkoùñheùu sarvataþ ..
     dar÷anàddhàraõàttàsàü ÷umaü syàdeùu karmasu .
     dvàtriü÷at prasave nàryà÷catustriü÷adgame nçõàm ..
     bhåtàviùñeùu pa¤cà÷anmçtàpatyàsu vai ÷atam .
     dvàsaptatistu bandhyàyàü catuþùaùñã raõàdhvani ..
     viùe viü÷o dhànyakãñeùvadhàviü÷atireva ca .
     caturaùñau ca bàlànàü rodane parikãrtitàþ ..>% iti jyotistattvam .. * .. tasya vaikçtaü yathà -- garga uvàca .
     %<akàlaprasavà nàryaþ kàlàtãtaprajàstathà .
     vikçtaprasavà÷caiva yugmaprasavanàstathà ..
     amànuùà avaõóà÷ca na jàtavya¤janàstathà .
     hãnàïgà adhikàïgà÷ca jàyante yadi và striyaþ ..
     pa÷avaþ pakùiõa÷caiva tathaiva ca sarãsçpàþ .
     vinà÷aü tasya de÷asya kulasya ca vinirdi÷et ..
     nirvàsayettàü nçpatiþ svaràùñràt striya¤ca påjyà÷ca tato dvijendràþ .
     kimicchakairbràhmaõatarpaõa¤ca loke tataþ ÷àntimupaiti pàpam ..>% iti màtsye adbhuta÷àntistrãprasavavikçto nàma 209 adhyàyaþ .. * .. prasavàdbhutatvaü yathà --
     %<eko vçùastrayo gàvaþ saptà÷và navadantinaþ .
     siühaprasåtikà÷caiva kathitàþ svàmighàtakàþ ..>% tisra iti vaktavye chàndasatvàt traya ityuktam . siühaprasåtà÷ca striyo bodhyàþ .
     %<bhànau siühagate caiva yasya gauþ saüprasåyate .
     maraõaü tasya nirdiùñaü ùaóbhirmàsairna saü÷ayaþ .. * ..
     atra ÷àntiü pravakùyàmi yena sampadyate ÷ubham .
     prasåtàü tatkùaõàdeva tàü gàü vipràya dàpayet ..
     tato homaü prakurvãta ghçtàktai ràjasarùapaiþ .
     àhutãnàü ghçtàktànàmayutaü juhuyàttataþ ..>% vyàhçtibhi÷càyaü homaþ .
     %<sopavàsaþ prayatnena dadyàdvipràya dakùiõàm ..>% api ca .
     %<siüharà÷au gate sårye goprasåtiryadà bhavet .
     pauùe ca mahiùã såte divaivà÷vatarã tathà ..
     tadàniùñambhavet ki¤cit tacchàntyai ÷àntika¤caret .
     asya vàmetisåktena tadviùõoritimantrataþ ..
     juhuyàcca tilàjyena ÷atamaùñottaràdhikam .
     mçtyu¤jayavidhànena juhuyàcca tathàyutam .
     ÷rãsåktena tataþ snàyàt ÷àntisåktena và punaþ ..>% ityadbhutasàgare nàradaþ ..

#<prasavakaþ>#, puü, (prasavena puùpàdinà kàyati ÷obhate iti . kai + kaþ .) piyàlavçkùaþ . iti ÷abdamàlà .. (vivçtivi÷eùo'sya piyàla÷abde j¤àtavyaþ ..)

#<prasavabandhanaü>#, klã, (prasavànàü puùpaphalànàü bandhanaü yatra .) vçntam . ityamaraþ . 2 . 4 . 15 ..

#<prasavasthalã>#, strã, (prasavasya sthalãva .) màtà . yathà, mahànàñake .
     %<iyamiyaü mayadànavanandinã trida÷anàthajitaþ prasavasthalã ..>%

#<prasavità>#, [ç] puü, (prasåte janayatãti . pra + så + tçc .) pità . iti ÷abdaratnàvalã .. (anuj¤àkartari, tri . yathà, çgvede . 7 . 63 . 2 .
     %<udveti prasavità janànàü mahàn keturarõavaþ såryasya .>% %<janànàü sarveùàü prasavità sarveùu karmasu anuj¤àtà ..>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<prasavitrã>#, strã, (prasåte iti . pra + så + tçc + ïãp .) janayitrau . (yathà, mahàbhàrate . 12 . 263 . 8 ..
     %<sàvitrã prasavitrã ca bahirvàk manasã tataþ ..>%) màtà . prapårbakasådhàtoþ kartari tçõ ãp ca ..

#<prasavyaü>#, tri, (pragataü savyàditi .) pratikålam . ityamaraþ . 3 . 1 . 84 .. (pradakùiõam . yathà, ràmàyaõe . 2 . 73 . 20 .
     %<prasavya¤càpi ta¤cakrurç tvijo'gnicitaü nçpam ..>% pra + så + karmaõi yat . prasavanãye ca ..)

#<prasahaþ>#, puü, (prasahatãti . pra + sah + ac .) balàtkàreõa bhakùakapakùã . sa ca kurara÷yenàdiþ . yathà --
     %<prasahya bhakùayantyete prasahàstena kãrtitàþ ..>% asya màüsaguõàþ .
     %<guråùõamadhuràþ snigdhà vàtaghnàþ ÷ukravardhanàþ .>% iti ràjavallabhaþ . api ca bhàvaprakà÷e .
     %<kàko gçdhra ulåka÷ca cilla÷ca ÷a÷aghàtakaþ .
     càùo bhàsa÷ca kurara ityàdyàþ prasahàþ smçtàþ ..
     ÷a÷aghàtakaþ vàja iti loke .
     prasahàþ kãrtità ete prasahya chidya bhakùaõàt .
     prasahàþ khalu vãryoùõàstanmàüsaü bhakùayanti ye ..
     te ÷oùabhasmakonmàdaiþ ÷ukrakùãõà bhavanti hi ..>%

#<prasahanaþ>#, puü, (pragataü sahanaü sahyaguõo yasmàt .) hiüsrapa÷uþ . yathà --
     %<÷àdrdålasiüha÷arabharkùatarakùumukhyà ye'nyàn prasahya vinihatya nivartayante .
     te kãrtitàþ prasahanàþ palalaü tadãyamar÷aþpramehajañharàmayajàóyahàri ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. àliïgane, klã . yathà --
     %<parasparaprasahanacumbanàdikàþ ÷ucau sukhe bahulavidhà bhidà matàþ ..>% iti kàvyaprakà÷añãkàdhçtakàvyakaumudã .. (pra + sah + bhàve lyuñ .) sahane, klã . tadvati, tri ..

#<prasahà>#, strã, (pra + sah + ac . ñàp .) bçhatikà . iti ratnamàlà .. (guõàdayo'syà bçhatã÷abde j¤àtavyàþ ..)

#<prasahya>#, vya, (prakarùeõa soóhvà iti . pra + sah + ktvàco lyap .) hañhàrthakam . balàtkàràrtham . ityamaraþ . 3 . 4 . 10 .. (yathà, màghe . 1 . 27 .
     %<prasahya tejobhirasaïkhyatàïgatairadastvayà nunnamanuttamaü tamaþ ..>% prasoóhuü ÷akya iti . pra + sah + yat . prakarùeõa soóhuü ÷akye, tri . yathà, raghuþ . 14 . 62 .
     %<mamaiva janmàntarapàtakànàü vipàkavisphårjathuraprasahyaþ ..>%)

#<prasahyacauraþ>#, puü, (prasahya balàtkàreõa cauraþ .) hañhàt cauryakàrã . óàkàita iti luñerà iti ca bhàùà .. tatparyàyaþ . vandãkàraþ 2 màcalaþ 3 cillàbhaþ 4 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<prasàtikà>#, strã, (so nà÷e + bhàve ktin . pragatà sàtirnà÷o yasyàþ . kap .) aõuvrãhiþ . såkùmadhànyam . iti ratnamàlà .. (yathà, màrkaõóeye . 32 . 9 .
     %<÷yàmàkaràja÷yàmàkau tadvaccaiva prasàtikàþ .
     nãvàràþ pauùkalà÷caiva dhànyànàü pitçtçptaye ..>%)

#<prasàdaþ>#, puü, (pra + sad + gha¤ .) prasannatà . nairmalyam . ityamaraþ . 1 . 3 . 16 .. (yathà, prabodhacandrodaye prastàvanàyàm .
     %<kalpàntavàtasaükùobhalaïghità÷eùabhåbhçtaþ .
     sthairyaprasàdamaryàdàstà eva hi mahodagheþ ..>%) anugrahaþ . (yathà, raghuþ . 2 . 68 .
     %<tasyàþ prasannendumukhaþ prasàdaü gururnçpàõàü gurave nivedya .
     praharùacihnànumitaü priyàyai ÷a÷aüsa vàcà punaruktayeva ..>%) kàvyapràõaþ . svàsthyam . prasaktiþ . iti medinã . de, 35 .. vaidarbhãrãtiyuktakàvyaguõaþ . tasya lakùaõam . gràmya÷abdabhinnavyaktàrthapadavattvam . yathà --
     %<ojaþprasàdamàdhuryaguõatritayabhedataþ .
     gauóavaidarbhapà¤càlà rãtayaþ parikãrtitàþ .
     vyaktàrthapadamagràmyaü prasàdaþ parikãrtitaþ ..>% iti kàvyacandrikà .. * .. (tathà ca sàhityadarpaõe 8 paricchede .
     %<cittaü vyàpnoti yaþ kùipraü ÷uùkendhanamivànalaþ .
     sa prasàdaþ samasteùu raseùu racanàsu ca ..>%) devaniveditadravyaü guråõàü bhuktàva÷eùa÷ca . yathà,
     %<àsãdvaü÷adhvajo ràjà prajàpàlanatatparaþ .
     prasàdaü satyadevasya tyaktvà duþkhamavàpa saþ ..>% iti skànde revàkhaõóe satyanàràyaõavratakathà ..

#<prasàdanaü>#, klã, (prasàdayatãti . pra + sad + õic + lyuþ .) annam . iti trikàõóa÷eùaþ .. (pra + sad + õic + lyuñ .) prasannatàkàrakam . yathà, balavarõaprasàdanamiti ràjavallabhaþ .. (yathà ca mahàbhàrate . 4 . 69 . 22 .
     %<prasàdanaü pàõóavasya pràptakàlaü hi rocaye ..>%)

#<prasàdanà>#, strã, (pra + sad + õic + yuc + ñàp .) sevà . paricaryà . iti hemacandraþ . 3 . 160 ..

#<prasàdhanaü>#, klã, (prasàdhyate'neneti . pra + sàdh + lyuñ .) ve÷aþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 99 .. (yathà, manuþ . 2 . 211 .
     %<abhya¤janaü sthàpana¤ca gàtrotsàdanameva ca .
     gurupatnyà na kàryàõi ke÷ànà¤ca prasàdhanam ..>%) kaïkatikà . iti bharatadhçtàmaramàlà .. prakçùñaniùpatti÷ca .. (pra + sàdh + õic + lyuþ . prasà dhayitari, tri . yathà, çgvede . 10 . 57 . 2 .
     %<yo yaj¤asya prasàdhanastaüturdeveùvàtataþ ..>%)

#<prasàdhanã>#, strã, (prasàdhyate'nayeti . pra + sàdh + lyuñ . ïãp .) siddhiþ . iti medinã . ne, 195 .. kaïkatikà . ityamaraþ . 2 . 6 . 139 .. (yathà, su÷rute cikitsitasthàne . 24 .
     %<ke÷aprasàdhanã ke÷yà rajojantumalàpahà ..>%) tadyuktiryathà --
     %<prasàdhanã diïnavanàgasaptasaïkhyàbhiruktàïgulibhiþ krameõa .
     caturvidhànàü pçthivãpatãnàü sampattisaubhàgyaya÷aþsamçddhidà ..>% kàùñhajà dhàtujà caiva ÷çïgajà ca yathàkramam .. jàïgalànåpasàmànyade÷ajànàü mahãbhujàm .. chatradaõóavadunneyaþ kàùñhajàyà vini÷cayaþ . kanakaü rajataü tàmraü pittalaü sãsakaü tathà .. lauhaü sarva¤ca sarvàrdhamàdityàdida÷àbhuvàm . ràj¤àmevopayujyeta kàlakãrtiprasàdhanã .. mçgàõàü mahiùàõà¤ca siühajàtà prasàdhanã . gajadantasamudbhåtà ràj¤àmevopayujyate .. atràpi ratnavinyàso j¤eya÷càmaradaõóavat .. iti yuktikalpataruþ ..

#<prasàdhikà>#, strã, (prasàdhyati niùpàdayatãti . pra + sàdh + õvul . ñàpi ata itvam .) nãvàraþ . yathà --
     %<prasàdhikà tu nãvàrastçõàntamiti ca smçtam ..>% asyà guõàþ .
     %<nãvàraþ ÷ãtalo gràhã pittaghnaþ kaphavàtakçt ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (prasàdhayati alaïkarortàti . pra + sàdh + õic + õvul .) ve÷akàriõã . yathà --
     %<prasàdhikàlambitamagrapàdamàkùipya kàcit dravaràgameva ..>% iti kumàrasambhave saptamaþ sargaþ .. (dhànyavi÷eùaþ yathà . %<agravrãhiþ prasàdhikà .>% iti vaidyakaratnamàyàm ..)

#<prasàdhitaþ>#, tri, (pra + sàdhi + ktaþ . alaïkçtaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 100 .. prakçùñaniùpannaþ niùpàditaþ . yathà, sàrasaügrahe .
     %<tataþ prasthamitaü kalkaü dattvà toyacaturguõe .
     kùãre prasàdhitaü tailaü grahaghno balavarõakçt ..>%

#<prasàraþ>#, puü, (pra + sç + gha¤ .) prasaraõam . iti hemacandraþ 3 . 499 .. (yathà, su÷rute . 1 . 26 . prasàràku¤canànnånaü niþ÷alyamiti nirdi÷et ..)

#<prasàraõaü>#, klã, (pra + sç + õic + lyuñ .) pa¤cavidhakarmàntargatakarmavi÷eùaþ . sa tu vistàraråpaþ . yathà, bhàùàparicchede .
     %<utkùepaõaü tato'vakùepaõamàku¤canntathà .
     prasàraõa¤ca gamanaü karmàõyetàni pa¤ca ca ..>% (parivardhanam . yathà, kàmandakãyanãtisàre . 13 . 35 .
     %<mitràmitrahiraõyànàü bhåmãnà¤ca prasàraõam ..>%)

#<prasàraõã>#, strã, (prasàryate iti . pra + sàri + lyuñ . ïãp .) latàvi÷eùaþ . gandhabhàdàliyà iti bhàùà .. asya guõàþ . vàtapittanà÷itvam . uùõatvam . bala÷ukrakàritva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. sainyànàü sarvato vyàptiþ . iti prasaraõa÷abdañãkàyàü bharataþ ..

#<prasàriõã>#, strã, (prasaratãti . pra + sç + õiniþ ïãp .) lajjàlulatà . prasàraõã . gandhabhàdàliyà iti bhàùà .. tatparyàyaþ . suprasarà 2 sàriõã 3 prasarà 4 sarà 5 càruparõã 6 ràjabalà 7 bhadraparõã 8 pratànikà 9 prabalà 10 ràjaparõã 11 candraparõã 12 bhadrabalà 13 candravallã 14 prabhadrà 15 . asyà guõàþ . gurutvam . uùõatvam . tiktatvam . vàtàr÷aþ÷vayathumalaviùñambhanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<prasàrã>#, [n] tri, (prasaratãti . pra + sç + õiniþ .) prasaraõa÷ãlaþ . tatparyàyaþ . visçtvaraþ 2 visçmaraþ 3 visàrã 4 . ityamaraþ . 3 . 1 . 31 .. (yathà, ÷i÷upàlavadhe . 17 . 44 .
     %<prasàriõã sapadi nabhastale tataþ samãraõabhramitaparàgaråùità ..>%)

#<prasitaü>#, klã, (pra + so + ktaþ .) påyam . iti ÷abdacandrikà .. àsakte, tri . ityamaraþ . 3 . 1 . 9 .. (yathà, raghau . 8 . 23 .
     %<iti ÷atruùu cendriyeùu ca pratiùiddhaprasareùu jàgratau .
     prasitàvudayàparavargayorubhayãü siddhimubhàvavàpatuþ ..>%)

#<prasitiþ>#, strã, (prasinoti badhnàtyanayeti . pra + si + karaõe ktin .) bandhanasàdhanarajjunigaóàdiþ . ityamaraþ . 3 . 2 . 14 .. (jvàlà . yathà, çgvede . 2 . 25 . 3 .
     %<agneriva prasitirnàha vartave .>%
     %<prasãyate badhyate'nayeti . prasitirjvàlà .>% iti tadbhàùye sàyanaþ .. * .. bhàve ktin . prabandhanam . yathà, çgvede . 6 . 6 . 5 .
     %<÷årasyeva prasitiþ kùàtiragneþ ..>%)

#<prasiddhaþ>#, tri, (prasidhyatãti . pra + sidh + gatyartheti ktaþ .) bhåùitaþ . khyàtaþ . iti medinã . dhe, 34 .. (yathà, pa¤cada÷yàm . 4 . 57 .
     %<kàmyàdidoùadçùñyàdyàþ kàmàdityàgahetavaþ .
     prasiddhà mokùa÷àstreùu tànanviùya sukhã bhava ..>%)

#<prasiddhiþ>#, strã, (pra + sidh + ktin .) ñaïkàraþ . khyàtiþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, kàmandakãyanãtisàre . 2 . 6 .
     %<vidyà÷catasra evaità iti no gurudar÷anam .
     pçthak pçthak prasiddhyarthaü yàsu loko vyavasthitaþ ..>%) bhåùà . iti prasiddha÷abdàrthadar÷anàt ..

#<prasåþ>#, strã, (prasåte iti . pra + så + %<satsådviùeti .>% 3 . 2 . 61 . iti kvip .) màtà . ityamaraþ . 2 . 6 . 29 .. (yathà, brahmavaivarte . 2 . 1 . 128 .
     %<pitéõàü mànasã kanyà menakà sàmbikàprasåþ ..>%) ghoñakã . ityamaraþ . 3 . 3 . 228 .. kadalã . vãrut . iti medinã . se, 4 .. (prasavakartã . yathà, su÷rute uttaratantre 38 adhyàye .
     %<prasraüsinã spandate tu kùobhità duþpraså÷ca yà ..>%)

#<prasåkà>#, strã, (prasåreva . praså + svàrthe kan .) vàjinã . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 3,301b]>@
#<prasåtaü>#, klã, (prasåyate iti . pra + så + kta .) kusumam . iti medinã . te, 124 ..

#<prasåtaþ>#, tri, (pra + så + ktaþ .) sa¤jàtaþ . (yathà, raghuþ . 1 . 12 .
     %<tadanvaye ÷uddhimati prasåtaþ ÷uddhimattaraþ .
     dvilãpa iti ràjendurinduþ kùãranidhàviva ..>%) såtaþ . iti medinã . te, 124 ..

#<prasåtà>#, strã, (prasåte sma iti . pra + så + kartari ktaþ .) jàtasantànà . tatparyàyaþ . jàtàpatyà 2 prajàtà 3 prasåtikà 4 . ityamaraþ . 2 . 6 . 16 .. (yathà, su÷rute cikitsitasthàne . 31 .
     %<akàle ca prasåtà strã snehapànaü vivarjayet ..>% yathà ca harivaü÷e . 84 . 101 .
     %<÷råyante hi striyo bahvyo vyabhicàravyatikramaiþ .
     prasåtà devasaïkà÷àn puttrànamitavikramàn ..>%)

#<prasåtiþ>#, strã, (prasåyate iti . pra + så + ktin .) prasavaþ . ityamaraþ . 3 . 2 . 10 .. (yathà --
     %<kçùõà vacà càpi jalena piùñà sairaõóatailà khalu nàbhilepàt .
     sukhaü prasåtiü kurute'ïganànàü nipãóitànàü bahubhiþ pramàdaiþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya madhyakhaõóa caturthe bhàge .. pra + så + bhàve ktin .) udbhavaþ . (yathà, ÷akuntalàyàm 4 aïke .
     %<àdye vaþ kusumaprasåtisamaye yasyà bhavatyutsavaþ seyaü yàti ÷akuntalà patigçhaü sarvairanuj¤àyatàm ..>%) tanayaþ . duhità . iti medinã . te, 129 .. (santatiþ . yathà, raghuþ . 5 . 7 .
     %<kaccinmçgãõàmanaghà prasåtiþ ..>% kàraõam . yathà, raghuþ . 2 . 63 .
     %<na kevalànàü payasàü prasåtimavehi màü kàmaduùàü prasannàm ..>% utpattisthànam . yathà, mahàbhàrate . 1 . 233 . 14 .
     %<tvaü sarvasya bhuvanasya prasåtistvamevàgne ! bhavasi pratiùñhà ..>% dakùapatnã . sà tu satãjananã . yathà, brahmavaivarte . 2 . 1 . 128 .
     %<devahåtiþ kardamasya prasåtidakùakàminã ..>%)

#<prasåtikà>#, strã, (prasåtaþ såto'syà astãti . ñhan .) prasåtà . ityamaraþ . 2 . 6 . 16 ..

#<prasåtijaü>#, klã, (prasåterudbhavamàrabhyetyarthaþ jàyate iti . jan + óaþ .) duþkham . ityamaraþ . 1 . 9 . 3 ..

#<prasånaü>#, klã, (prasåyate smeti . pra + så + ktaþ . odittvàt niùñhàtasya naþ .) puùpam . (yathà, raghuþ . 2 . 10 .
     %<avàkiran bàlalatàþ prasånairàcàralàjairiva paurakanyàþ ..>%) phalam . ityamaraþ . 3 . 4 . 17 .. jàte, tri . iti medinã . ne, 87 ..

@<[Page 3,301c]>@
#<prasåneùuþ>#, puü, (prasånaü puùpaü iùurvàõo yasya .) kàmadevaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<prasçtaü>#, klã, (pra + sç + ktaþ .) paladbayam . iti ÷abdamàlà .. (yathà, su÷rute cikitsitasthàne . 6 .
     %<kçùõatilaprasçtaü praku¤caü và pràtaþ pràtaranuseveta ÷ãtodakànupànam ..>%
     %<palàbhyàü prasçtirj¤eyà prasçta¤ca nigadyate ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe dbitãye bhàge ..)

#<prasçtaþ>#, puü, (pra + sç + ktaþ .) nikubjapàõiþ . ardhà¤jaliþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 85 .. (yathà, ÷atapathabràhmaõe . 4 . 5 . 10 . 7 .
     %<yadyanulabheran prasçtamàtraü và¤jalimàtraü và ..>%)

#<prasçtaþ>#, tri, (pra + sç + ktaþ .) pravçddhaþ . prasàritaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 88 .. (yathà, devãbhàgavate . 1 . 14 . 5 .
     %<na ÷a÷àka niyantu¤ca sa vyàsaþ prasçtaü manaþ ..>%) vinãtaþ . vegitaþ . iti medinã . te, 123 .. gataþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. niyuktaþ . iti halàyudhaþ . 2 . 360 ..

#<prasçtà>#, strã, (pra + sç + ktaþ . ñàp .) jaïghà . iti medinã . te, 123 .. (vivaraõamasyà jaïghà÷abde j¤àtavyam ..)

#<prasçtiþ>#, strã, (pra + sç + ktin .) prasçtaþ . àku¤citapàõiþ . iti ràyamukuñaþ ràjanirghaõña÷ca .. (yathà, yàj¤avalkye . 2 . 112 .
     %<devànugràn samabhyarcya tatsnànodakamàharet .
     saü÷ràvya pàyayettasmàjjalàtsa prasçtitrayam ..>% santatiþ . yathà, mahàbhàrate . 5 . 101 . 3 .
     %<vardhitàni prasçtyà vai vinatàkulakartçbhiþ ..>% prasåtyà iti và pàñhaþ .. paladbayam . tadyathà,
     %<palàbhyàü prasçtirj¤eyà -- ..>% iti pårbakhaõóe prathame'dhyàye ÷àrïgadhareõoktam ..)

#<prasekaþ>#, puü, (prasecanamiti . pra + sic + gha¤ .) secanam . cyutiþ . iti medinã . ke, 111 .. (yathà, çtusaühàre . 3 . 6 .
     %<mattadbirephaparipãtamadhupraseka÷cittaü vidàrayati kasya na kovidàraþ ..>% ràgavi÷eùaþ . yathà, su÷rute . 1 . 46 .
     %<÷vàsakàsaprati÷yàyaprasekàrocakajvaràn .
     hanti målakayåùastu kaphamedogalàmayàn ..>%)

#<prasedikà>#, strã, kùudràràmaþ . iti hemacandraþ . 4 . 179 .. (prasãdikà iti kvacitpàñhaþ ..)

#<prasedivàn>#, [s] tri, prasannaþ . prapårbasadadhàtoþ kartari kvasupratyayaniùpannaþ ..

#<prasevaþ>#, puü, (prasãvyate smeti . pra + siva + %<akartari ceti .>% 3 . 3 . 19 . iti gha¤ .) vãõàïgam . syåtaþ . iti medinã . ve, 43 ..

#<prasevakaþ>#, puü, (pra + siva + õvul . yadvà, praseva eva . svàrthe kan .) vãõàpràntavakrakàùñham . daõóàdhaþ ÷abdagàmbhãryàrthaü dàrumayaü bhàõóaü yaccarmaõà àcchàdya dãyate saþ . ityanye . vãõàsthitàlàvåphalam . ityapare . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . kakubhaþ 2 . ityamaraþ . 1 . 7 . 7 .. såtraracitabhàõóam . dhokaóà iti khyàtaþ . tatparyàyaþ . syånaþ 2 syonaþ 3 dhautakañaþ 4 syotaþ 5 syåtaþ 6 . iti bharataþ .. (yathà, su÷rute . 1 . 9 . %<dçtivastiprasevakaprabhçtiùådakapaïkapårõeùu bhedyayogyàm ..>%) prakçùñatantusantànakartà ca ..

#<praskaõvaþ>#, puü, (pragataü kaõvaü pàpaü yasmàditi . %<praskaõvahari÷candràvçùã .>% 6 . 1 . 153 . iti suñ .) çùivi÷eùaþ . sa ca vaidikasandhyàntargatasåryopasthànamantrasya çùiþ . (yathà, çgvede . 1 . 44 . 6 .
     %<praskaõvasya pratirannàyurjãvase namasyà daivyaü janam ..>%)

#<praskandanaü>#, klã, (pra + skanda + lyuñ .) virekaþ . iti ratnamàlà .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 84 . 26 .
     %<agnipraskandanaparastva¤càpyevaü bhaviùyasi ..>%)

#<praskannaþ>#, tri, (prakarùeõa skannaþ .) patite, tri . iti hemacandraþ ..

#<prastaraþ>#, puü, (prastçõàti àcchàdayati yaþ . (pra + sté + pacàdyac .) ÷ilà . pàtara iti bhàùà . tatparyàyaþ . gràvà 2 pàùàõaþ 3 upalaþ 4 a÷mà 5 dç÷at 6 dçùat 7 pàràrukaþ 8 pàrañãñaþ 9 mçnmaruþ 10 kàcakaþ 11 ÷ilà 12 .. pallavàdiracita÷ayyà . yathà --
     %<pallavàdyairviracite ÷ayanãye tu saüstaraþ .
     prastaraþ prastira÷ceti prastàro'pi ca kutracit ..>% iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, manuþ . 2 . 204 .
     %<go'÷voùñrayànapràsàdaprastareùu kañeùu ca .
     àsãta guruõà sàrdhaü ÷ilàphalakanauùu ca ..>%) maõiþ . iti medinã . re, 181 ..

#<prastariõã>#, strã, (prastarastadàkàro'styasyà iti . prastara + iniþ . ïãp .) golomikà . iti ràjanirghaõñaþ .. (viùayo'syà golomikà÷abde j¤eyaþ ..)

#<prastàraþ>#, puü, (pra + sté + gha¤ .) tçõavanam . tatparyàyaþ . tçõàñavã 2 çùaþ 3 . iti hemacandraþ . 4 . 177 .. pallavàdiviracita÷ayanãyam . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷ayyà . iti hàràvalã .. chandaþprabhçtãnàü prabhedaj¤àpakasaïketavi÷eùaþ . yathà --
     %<pàde sarvaguràvàdyàt laghu nyasya guroradhaþ .
     yathopari tathà ÷eùaü bhåyaþ kuryàdamuü vidhim ..
     åne dadyàdguråneva yàvat sarvalaghurbhavet .
     prastàro'yaü samàkhyàta÷chandovicitivedibhiþ ..>% iti vçttaratnàvalã .. * .. api ca . ahapatthàra . paóhama guru heñña ñhàõe lahuà pariñhavau appabuddhã e . sarisà sarisà pantã uvvarià gurulahå dehu .. asya ñàkà . etadbhedaj¤ànaü prastàraj¤ànàdhãnamiti prastàra dar÷ayati . prathamaü guroradhaþsthàne laghukaü sthàpaya àtmabuddhyà sadç÷ã sadç÷ã paüktirudvçttau gurulaghå dehi sadç÷ã paüktirdakùiõe kàryà vàme gurulaghubhiþ påraõaü kàryaü idantu màtràprastàraviùayaü tatràpi gurorlikhanayogyatve gururlekhyaþ aparatra laghurdeyaþ . varõaprastàre tu guruõaiva påraõaü kàryaü tatràyaü prakàraþ àdau gururlekhyaþ tatra prathamaü guroradhaþsthàne laghurlekhyaþ taddakùiõe coparisthitapaükteþ sadç÷ã kàryà vàme ca gurulaghubhiþ påraõaü kàryaü vàme caika ekalaghuþ patati varõaprastàre tu vàme laghuspar÷o nàsti yathà trikalaprastàre . 66 . prathamaguroradho laghurvàmata÷ca kalàrdhapåraõaü guruõaiva kàryaü dakùiõe ca paüktyabhàvaþ tato guroradho laghurlekhyaþ dakùiõe ca laghoradho laghurlekhyaþ vàme ca kalàpåraõaü ekena laghunà kàryaü evaü catuùkalà-66 dàvapi bodhyaü yathà akùaracchandasi 66 evamanyatràpi bodhyam .. atha sakalaprastàrasaükhyà . davvãsà sattasaàtaiü sattàvaha sahajjài vààlisaha lakkhaü terahakoóã samaggàiü . asya ñãkà . atra caikàkùaramàrabhya ùaóviü÷atyavadhivarõavçttànàü prastàre kiyatã saükhyetyata àha . 134, 217, 726 ùaóviü÷atiþ sapta tàni tathà saptada÷asahasràõi dvicatvàü÷allakùàstrayoda÷akoñyaþ samagràõi aïkasya vàmà gatirityaïkàþ sthàpyàþ . iti piïgalaþ ÷ãghrabodhabhåùaõa÷ca ..

#<prastàryarma>#, [n] klã, netrarogabhedaþ . tasya lakùaõam .
     %<prastàryarma tanustãrõaü ÷yàvaü raktanibhaü site ..>% iti màdhavakaraþ .. api ca .
     %<samantàdbistçtaþ ÷yàvo rakto và màüsasa¤cayaþ .
     sannipàtena doùàõàü prastàryarma taducyate ..>% iti rakùitadhçtanimiþ .. tasyauùadham .
     %<katakasya phalaü ÷aïkhaü tryåùaõaü saindhavànvitam .
     pheno rasà¤janaü kùaudraü vióaïgàni manaþ÷ilà ..
     kukkañàõóakapàlàni vartireùà vyapohati .
     timiraü pañalaü kàcamarma÷ukraü tathava ca ..
     kaõóåkledàvådaü hanti malamà÷u sukhàvatã ..>% iti cakrapàõidattaþ ..

#<prastàvaþ>#, puü, (pra + stu + %<pre drustusruvaþ .>% 3 . 3 . 27 . iti gha¤ .) avasaraþ . ityamaraþ . 3 . 2 . 24 .. prasaïgastutiþ . iti bharataþ .. prasaïgaþ . iti bhànudãkùitaþ .. (yathà, mçcchakañike . 9 aïke . %<prastàvenàdhikaraõikastvàü draùñumicchatãti ..>%) prakaraõam . yathà --
     %<prastàvade÷akàlàdervai÷iùñàt pratibhàjuùàm ..>% ityasyàrthe kàvyaprakà÷aþ ..

#<prastàvanà>#, strã, (prastàvayati vij¤àpayati kàryàdikamiti . pra + stu + õic + yuc . ñàp .) àrambhaþ . iti jañàdharaþ .. såtradhàreõa saha nañãvidåùakàdãnàü parasparavicitrabhàùaõam tasyà lakùaõam . yathà --
     %<nañã vidåùako vàpi pàripàr÷vika eva và .
     såtradhàreõa sahitàþ saülàpaü yatra kurvate ..
     citrairvàkyaiþ svakàryotthaiþ prastutàkùepibhirmithaþ .
     àmukhaü tattu vij¤eyaü nàmnà prastàvanàpi sà ..>% iti sàhityadarpaõam ..

#<prastiraþ>#, puü, (prastaraþ . nipàtanàt itvam .) pallavàdiracita÷ayyà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<prastãtaþ>#, tri, (pra + styai + ktaþ . %<prastyo'nyatarasyàm .>% 8 . 2 . 54 . iti niùñhàtasya mo và .) saühataþ . dhvanitaþ . prapårbastyaidhàtoþ karmaõi ktapratyayaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<prastãtaþ>#, tri, (pra + styai + ktaþ . %<prastyo'nyatarasyàm .>% 8 . 2 . 54 . iti niùñhàtasya mo và .) saühataþ . dhvanitaþ . prapårbastyaidhàtoþ karmaõi ktapratyayaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<prastutaþ>#, tri, (praståyate smeti . pra + stu + ktaþ .) prakaraõapràptaþ . yathà --
     %<aprastutapra÷aüsà sà yà caiva prastutà÷rayà ..>% iti kàvyaprakà÷aþ .. pràkaraõikaþ . pràsaïgikaþ . ityalaïkàrakaustubhaþ .. niùpannaþ . yathà . prastutavçttermayañ . annaü prastutaü annamayam . yavàgåþ prastutà yavàgåmayã . iti kalàpataddhitaþ .. prakarùastutiyuktaþ . prapårbastudhàtoþ karmaõi ktaþ . upasthitaþ . pratipannaþ . udyuktaþ . iti lokavyavahàradar÷anàt ..

#<prastçtaþ>#, tri, (pra + stç + ktaþ .) antaritaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<prasthaþ>#, puü, (prakarùeõa tiùñhatãti . pra + sthà + %<àta÷copasarge .>% 3 . 1 . 136 . iti kaþ . yadbà, pratiùñhate'sminnanena veti gha¤arthe kaþ .) parimàõavi÷eùaþ . sa tu catuþkuóavaråpaþ . ityamarabharatau .. àóhakacaturthàü÷aþ . iti lãlàvatã .. dbi÷aràvaparimàõam . iti vaidyaka paribhàùà .. (yathà, su÷rute ÷àrãrasthàne . 8 . adhyàye .
     %<balino bahudoùa÷ca vayaþsthasya ÷arãriõaþ .
     paraü pramàõamicchanti prasthaü ÷oõitamokùaõe ..>%)

#<prasthaþ>#, puü, klã, (pra + sthà + kaþ .) adreþ samabhåbhàgaþ . adrerekade÷aþ . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . snuþ 2 sànuþ 3 . ityamaraþ . 2 . 3 . 5 .. (yathà, kumàre . 1 . 54 .
     %<prasthaü himàdrermçgaõàbhigandhi ki¤cit kvaõatkinnaramadhyuvàsa ..>%) unmitavastu . iti medinã .. vistàraþ . yathà,
     %<dãrghe prasthe samàna¤ca na kuryànmandiraü budhaþ ..>% iti brahmavaivarte janmakhaõóe 103 adhyàyaþ .. prakçùñasthitivi÷iùñe, tri ..

#<prasthapuùpaþ>#, puü, (prasthamitaü puùpamasya .) maruvaka ityamaraþ . 2 . 4 . 79 .. (tatparyàyo yathà -- bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .
     %<màruto'sau maruvako marunmarurapi smçtaþ .
     phaõã phaõijjhaka÷càpi prasthapuùpaþ samãraõaþ ..>%) svalpapatratulasã . jambãrabhedaþ . iti kecit .. jambãrasàmànyam . iti kecit . iti taññãkàyàü bharataþ ..

#<prasthànaü>#, klã, (pra + sthà + lyuñ .) vijigãùoþ prayàõam . ityamaraþ . 2 . 8 . 95 .. (yathà, devãbhàgavate . 5 . 4 . 12 .
     %<senàbhiyogaü prasthànaü balasaükhyà yathàrthataþ .
     dhãràõà¤ca parij¤ànaü kçtvà yàntu tvarànvitaþ ..>%) gamanamàtram . yathà, padàïkadåte .
     %<prasthànante kuli÷akalanànni÷citaü paõóitàgryaiþ ..>%

#<prasthànavighnaþ>#, puü, (prasthànasya vighnaþ .) gamanavyàghàtaþ . yathà . yaþ punarvivàhàvasare maïgalavati vàsare pratiùñhamànasya tatprasthànaupayikaü karma pràgaïgãkçtya tadànãü na kariùyàmãti prasthànavighnamàcarati tadàsau dviguõàü bhçtiü dàpyaþ . iti mitàkùarà ..

#<prasthàpitaþ>#, tri, (pra + sthà + õic + ktaþ .) preùitaþ . iti hemacandraþ .. prakarùeõa sthàpita÷ca ..

#<prasthikà>#, strã, (prasthastadàkàro'styasyà iti . prastha + ñhan .) ambaùñhà . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<prasphuñaþ>#, tri, (prasphuñati vika÷atãti . pra + sphuñ + kaþ .) praphullaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (suspaùñaþ . yathà, màrkaõóeye . 27 . 21 .
     %<niùkçùya ÷àsanaü tasmàddadç÷e prasphuñàkùaram ..>%)

#<prasphoñanaü>#, klã, (prasphoñyate'neneti . pra + sphuñ + õic + karaõe lyuñ .) sårpam . ityamaraþ . 2 . 9 . 26 .. (pra + sphuñ + bhàve lyuñ .) tàóanam . vikà÷anam . iti medinã . ne, 192 .. pavanam . tuùàdi÷odhanam . iti hemacandraþ . 4 . 83 ..

#<prasravaõaü>#, klã, (prasravati jalamasmàdasminnitivà . pra + sru + apàdàne adhikaraõe và lyuñ .) yatra sthàne srutvà jalaü galati tat . iti bharataþ .. avicchedena sravajjalaü yatra sthàne patati yatra nipatya ca bahulãbhavati tat . iti svàmyàdayaþ .. girerupari nirjharàdiprabhavajalasaüghàtaþ . ivi sà¤jaþ .. (yathà, harivaü÷e . 9 . 54 . 11 .
     %<puõyaü tãrthavaraü dçùñvà vismayaü paramaü gataþ .
     prabhàva¤ca sarasvatyàþ plakùaprasravaõaü balaþ ..>%) ajasraü mandavegena sravajjalam . iti kokkañaþ .. tatparyàyaþ . utsaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 3 . 5 .. jalaprasràvaþ 3 . (yathà, manuþ . 4 . 203 .
     %<snànaü samàcarennityaü gartaprasravaõeùu ca ..>%) asya guõàþ . prasravaõajalaü svacchaü laghu madhuraü rocana¤ca dãpanakçt .. iti ràjanirghaõñaþ .. (pra + sru + bhàve lyuñ .) prakarùeõa kùaraõam ..

#<prasravaõaþ>#, puü, (prasravati jalamasmàditi . pra + sru + apàdàne lyuñ .) màlyavatparvataþ . iti hemacandraþ . 4 . 95 .. svedaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<prasràvaþ>#, puü, (prasråyate iti . pra + sru + %<predrustusruvaþ .>% 3 . 3 . 27 . iti gha¤ .) måtram . ityamaraþ . 2 . 6 . 67 .. goprasràvamàhàtmyaü yathà, varàhapuràõe .
     %<prasràveõa tu yaþ snàyàt rohiõyàü mànavo dvija ! .
     sarvapàpakçtàndoùàn dahatyà÷u na saü÷ayaþ ..>% (guõàdayo'sya måtra÷abde j¤àtavyàþ ..)

#<prasvànaþ>#, puü, uccaiþ÷abdaþ . prapårbasvanadhàtorgha¤pratyayena niùpannaþ ..

#<prasvedaþ>#, puü, (pra + svid gharmacyutau + gha¤ .) ati÷ayagharmaþ . (yathà, màrkaõóeye . 124 . 13 .
     %<narendraputtràþ prasvedajalaklinnànanàþ samam ..>%) tasyauùadhaü yathà --
     %<candanaü kuïkumaü màüsã karpåro jàtipatrikà .
     jàtãkakkolapågànàü lavaïgasya phalàni ca ..
     agurå÷ãrakà÷maryaþ kuùñhaü tagaranàlikà .
     gorocanà priyaïgu÷ca colaü madanakaü nakham ..
     saralaþ saptaparõa÷ca làkùà càmalakã tathà .
     karvårakaþ padmaka¤ca etaistailaü prasàdhitam ..
     prasvedamaladaurgandhyakaõóåkuùñhaharaü param .
     pumàn yuvà syàt ÷ukràóhyaþ strãõà¤càtyantavallabhaþ ..
     strã÷ataü gacchate rudra ! bandhyàpi labhate sutam ..>% iti gàruóe 198 adhyàyaþ .. (viùayo'sya yathà --
     %<staimityaü madhuràsyatà ca jaóatà nidrà ca tandrà bhç÷aü gàtràõàü gurutà'rucirviramatà romodgamaþ ÷ãtatà .
     prasvedaþ ÷rutibàdhana¤ca kurute netre ca pàõóucchavirviùñabdhàmalavçttikà ca vamanaü ÷leùmajvare vai viduþ ..>% iti hàrãte cikitsitasthàne dbitãye'dhyàye ..)

#<prahataü>#, tri, (prahanyate smeti . pra + han + tta .) vitatam . kùuõõam . iti ÷abdaratnàvalã .. prakarùeõa hiüsitam . (yathà, mahàbhàrate . 8 . 30 . 6 .
     %<prahatarathanarà÷vaku¤jaraü pratibhayadar÷anamulvaõavraõam .
     tadahitahatamàvabhau balaü pitçpatiràùñramiva prajàkùaye ..>%) prakarùeõa gata¤ca .. (vitàóitam . yathà, bhàgavate . 10 . 72 . 38 .
     %<itthaü tayoþ prahatayorgadayornçvãrau kruddhau svamuùñibhirayaþspar÷airapiùñàm ..>% vàditam . yathà, raghuþ . 19 . 14 .
     %<sa svayaü prahatapuùkaraþ kçtã lolamàlyabalayo haran manaþ .
     nartakãrabhinayàtilaïghinãþ pàr÷vavartiùu guruùvalajjayat ..>%)

#<prahanemiþ>#, puü, (grahàõàü nemiriva . nipàtanàt grasya praþ .) candraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (grahanemiriti và pàñhaþ ..)

#<praharaþ>#, puü, (prahriyate óhakkàdirasminniti . pra + hç + ghaþ . ap và .) vàsarasyàùñabhàgaikabhàgaþ . pahara iti hindãbhàùà . tatparyàyaþ . yàmaþ 2 . ityamaraþ . 1 . 4 . 6 .. (yathà, kathàsaritsàgare . 4 . 37 .
     %<saïketakaü dvitãye'smin prahare paryakalpyata ..>%)

#<praharakuñuvã>#, strã, (praharasya kuñuvã kuñumbinãva .) kuñumbinãkùupaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<praharaõaü>#, klã, (prahriyate'neneti . pra + hç + karaõe lyuñ .) astram . ityamaraþ . 2 . 8 . 82 .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 166 . 2 .
     %<dhanuþ praharaõaü ÷reùñhamatãvàtra pitàmaha ! ..>%) karõãrathaþ . iti taññãkàsàrasundarã .. (yathà, bhàgavate . 4 . 26 . 2 .
     %<pa¤capraharaõaü sapravaråthaü pa¤cavikramam ..>% prahriyate'sminniti .) yuddham . iti halàyudhaþ . 2 . 298 .. (pra + hç + bhàve lyuñ .) prahàraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 4 . 4 . 7 .
     %<yàne praharaõe ceva tathaivàgniùu bhàrata ! ..>%)

#<praharã>#, [n] tri, yàmikaþ . praharo vidyate asyetiprahara÷abdàdastyarthe inpratyayena niùpannaþ ..

#<praharùaõaþ>#, puü, (praharùayatãti . pra + hçù + õic + lyuþ .) budhagrahaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. harùavi÷iùñe, harùakàrake ca, tri .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 27 . 9 .
     %<nànàpakùirutaü ramyaü kadruputtrapraharùaõam ..>% pra + hçùa + bhàve lyuñ . ànande, klã . yathà, mahàbhàrate . 12 . 336 . 25 .
     %<atha vratasyàvabhçte vàguvàcà÷arãriõã .
     snigdhagambhãrayà vàcà praharùaõakarã vibho ! ..>%)

#<praharùaõã>#, strã, (praharùayatãti . pra + hçù + õic + lyuþ . ïãù .) haridrà . iti hàràvalã . trayoda÷àkùarapàdacchandobhedaþ . tasyà lakùaõaü yathà . chandoma¤jaryàm . %<tryà÷àbhirmanajaragàþ praharùaõãyam .>% tasyà udàharaõaü yathà --
     %<gopãnàmadharasudhàrasasya pànairuttuïgastanakalasopagåhanai÷ca .
     à÷caryairapi rativibhramairmuràreþ saüsàre matirabhavat praharùaõãha ..>%

#<prahasanaü>#, klã, (pra + has + bhàve lyuñ .) prahàsaþ . (prahasatyatrànena và . pra + has + àdhàre karaõe và lyuñ .) råpakabhedaþ . parihàsaþ . iti medinã . ne, 190 .. àkùepaþ . iti hemacandraþ .. råpakabhedasya lakùaõaü yathà --
     %<bhàõavatsandhisandhyaïgalàsyàïgàïkairvinirmite .
     bhavet prahasane vçttaü nindyànàü kavikalpitam ..
     tatra nàrabhañãnàpi viskambhakaprave÷akau .
     aïgã hàsyarasastatra vãthyaïgànàü sthitirna và ..
     tapasvibhagavadbipraprabhçtiùvatra nàyakaþ .
     eko yatra bhaveddçùño hàsyaü tacchaddhamucyate ..>% iti sàhityadarpaõam ..

#<prahasantã>#, strã, (prahasati prakarùeõa vika÷atãti . pra + has + ÷atç + ïãp .) yåthã . iti trikàõóa÷eùaþ .. vàsantã . iti ràjanirghaõñaþ .. prakçùñàïgàradhànã ca ..

@<[Page 3,304a]>@
#<prahastaþ>#, puü, (pratataþ prasçto và hasto yatra .) vistçtàïgulipàõiþ . capeñaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 84 .. ràvaõasenàpativi÷eùaþ . yathà --
     %<tato nãlàmbudaprakhyaü prahasto nàma ràkùasaþ .
     abravãt prà¤jalirvàkyaü ÷åraþ senàpatistadà ..>% iti ràmàyaõe laïkàkàõóe 8 sargaþ ..

#<prahàraþ>#, puü, (praharaõamiti . pra + hç + gha¤ .) àghàtaþ . yathà, màrkaõóeye .
     %<karaprahàreõa ÷ira÷càmarasya pçthak kçtam ..>%

#<prahàraõaü>#, klã, (pra + hç + õic + lyuñ .) kàmyadànam . iti pravàraõa÷abdañãkàyàü sàrasundarã ..

#<prahàravallã>#, strã, (prahàropa÷amà àghàtajanyavedanàdinà÷ikà vallã latà . ÷àkapàrthivàditvàt madhyapadalopaþ .) màüsarohiõã . iti bhàvaprakà÷aþ .. (paryàyo'syà yathà --
     %<màüsarohiõyatiruhà vçttà carmakarã kç÷à .
     prahàravallã vika÷à vãravatyapi kathyate ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<prahàsaþ>#, puü, (prakçùño hàso yasya .) ÷ivaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (kàrtikeyasya anucaravi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 9 . 45 . 66 .
     %<raõotkañaþ prahàsa÷ca ÷vetasiddha÷ca nandakaþ ..>% nàgavi÷eùaþ . yathà, tatraiva . 1 . 57 . 15 .
     %<pårõàïgadaþ pårõamukhaþ prahàsaþ ÷akunirdariþ ..>% prakçùño hàso yasmàt .) nañaþ . iti dharaõiþ .. (prakçùño hàsaþ prakà÷o yasya .) somatãrtham . iti jañàdharaþ .. (prakçùño hàsa iti .) aññahàsaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, kàmandakãye . 5 . 20 .
     %<na narmasacivaiþ sàrdhaü ki¤cidapyapriyaü vadet .
     te hi marmàõyabhighnanti prahàsenàpi saüsadi ..>%)

#<prahàsã>#, [n] puü, prakçùñaü hàsayati hasati ca paþ . (pra + has + õic và + õiniþ .) hàsakàrakaþ . bhàüóa iti bhàùà . tatparyàyaþ . vàsantikaþ 2 kelikilaþ 3 vaihàsikaþ 4 vidåùakaþ 5 prãtidaþ 6 . iti hemacandraþ . 2 . 245 .. (hàsakàriõi, tri . yathà, atharvavede . 8 . 6 . 14 .
     %<àpàkesthàþ prahàsinastambe ye kurvate ..>%)

#<prahiþ>#, puü, (prakarùeõa hriyate'treti . pra + hç + %<praharateþ kåpe .>% uõàø 4 . 134 . iti iõ . sa ca óit .) kåpaþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 26 ..

#<prahitaü>#, klã, (pradhãyate smeti . pra + dhà + ktaþ .) mçpaþ . iti hemacandraþ . 3 . 61 .. (pra + hi preraõe + kta .) kùipte, tri . iti nirasta÷abdañãkàyàü bharataþ ..

#<prahãõaþ>#, tri, (pra + o hà tyàge + kta . %<ghumàsthàgeti .>% 6 . 4 . 66 . iti àta ãt . %<odita÷ca .>% 8 . 2 . 45 . iti niùñhàtasya naþ . tato õatvam .) parityaktaþ . prapårbahàdhàtoþ karmaõi ktaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. yathà --
     %<prahãõapårbadhvaninàdhiråóhastulàmadhàreõa ÷aradghanena ..>% iti raghukàvyam ..

#<prahutaü>#, klã, (prahåyate smeti . pra + hu + ktaþ .) bhåtayaj¤aþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, manuþ . 3 . 73 -- 74 .
     %<ahuta¤ca huta¤caiva tathà prahutameva ca .
     bràhmyaü hutaü prà÷ita¤ca pa¤ca yaj¤àn pracakùate ..
     japo'huto huto homaþ prahuto bhautiko valiþ .
     bràhmyaü hutaü dbijàgryàrcà prà÷itaü pitçtarpaõam ..>%)

#<praheõakaü>#, klã, (prahelakam . pçùodaràditvàt lasya õaþ .) piùñakavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . vàcanam 2 vratopàyanam 3 . iti trikàõóa÷eùaþ .. prahelakam 4 vàcanakam 5 . iti hàràvalã . 152 ..

#<prahelakaü>#, klã, (prahilati svàdàdinà abhipràyaü såcayatãva . pra + hila bhàvasåcane + õvul . prahelati veùñayatãti . pra + hela + õvul và .) praheõakam . iti hàràvalã . 152 ..

#<prahelikà>#, strã, (prahilati abhipràyaü såcayatãti . pra + hila abhipràyasåcane + kvun . ñàpi ata itvam .) durvij¤ànàrthapra÷naþ . kåñàrthabhàùità kathà . heyàli iti bhàùà . tatparyàyaþ . pravalhikà 2 . ityamaraþ . 1 . 6 . 6 .. pravahlikà 3 pravahliþ 4 pravahlã 5 praheliþ 6 . iti bharataþ .. pra÷nadåtã 7 pravahlãkà 8 . iti ÷abdaratnàvalã .. tasya lakùaõam .
     %<vyaktãkçtya kamapyarthaü svaråpàrthasya gopanàt .
     yatra bàhyàntaràvarthau kathyete sà prahelikà ..
     sà dvidhàrthã ca ÷àbdã ca vikhyàtà pra÷na÷àsane .
     àrthã syàdarthavij¤ànàt ÷àbdã ÷abdasya bhaïgataþ ..>% àrthã . yathà --
     %<taruõyàliïgitaþ kaõñhe nitambasthalamà÷ritaþ .
     guråõàü sannidhàne'pi kaþ kåjati muhurmuhuþ ..>% pànãyakumbha iti .. ÷àbdã yathà --
     %<sadàrimadhyàpi na vairiyuktà nitàntaraktàpyasitaiva nityam .
     yathoktavàdinyapi naiva dåtã kà nàma kànteti nivedayanti ..>% sàrikà . iti vidagdhamukhamaõóanam ..

#<prahràdaþ>#, puü, (prahràdate iti . pra + hràda ÷abde + ac . yadbà, prahlàdayatãti . pra + hlàda + õic + ac . ralayoraikyam .) prahlàdaþ . sa ca hiraõyaka÷ipoþ puttraþ paramavaiùõavaþ . (yathà, harivaü÷e . 3 . 71 .
     %<hiraõyaka÷ipoþ puttrà÷catvàraþ prathitaujasaþ .
     anuhràda÷ca hràda÷ca prahràda÷caiva vãryavàn ..>%) tasya caritràdikaü prahlàda÷abde draùñavyam .. (janapadavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 6 . 9 . 46 .
     %<mallàþ sudeùõàþ prahràdà màhiùàþ ÷a÷ikàstathà ..>%)

@<[Page 3,304c]>@
#<prahlattiþ>#, strã, (pra + hlàd + ktin . hrasvaþ .) prãtiþ . (%<hlàdeþ svaþ ktau ca .>%) iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<prahlannaþ>#, tri, (pra + hlàda + kta . %<hlàdo niùñhàyàm .>% 6 . 4 . 95 . iti hrasvaþ .) prãtaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 103 ..

#<prahlàdaþ>#, puü, (prahlàdayatãti . pra + hlàd + õic + ac .) prahràdaþ . sa ca pårbajanmani ÷iva÷armaõaþ puttraþ soma÷armanàmàbhåt tato daityabhàvanayà mçtaþ anantaraü kamalàyàü hiraõyaka÷ipoþ sakà÷àddaityabhàvena jàtaþ . yathà, såta uvàca .
     %<sa loùñena samaü mene kà¤canaü bhåùaõaü punaþ .
     jitàhàraþ sa dharmàtmà nidrayà parivarjitaþ ..
     viùayàn sa parityajya ekàntamapi sevate .
     yogàsanasamàråóho nirà÷o niùparigrahaþ ..
     tasya velàü susaüpràpya mçtyukàlaþ samàgataþ .
     àgatàn dànavàn vipraþ soma÷armà vyalokayat ..
     mçtyukàle tu saüpràpte pràõayàtràpravartake .
     ÷àlagràme mahàkùetre çùãõàmeva sannidhau ..
     kecidbadanti vai daityàþ kecidbadanti dànavàþ .
     evaüvidho mahà÷abdaþ karõarandhragatastadà ..
     tasyaiva vipravaryasya suvipràþ soma÷armaõaþ .
     j¤ànadhyànàt pracalataþ praviùñaü daityajaü bhayam ..
     tena dhyànena tasyàpi daityabhåtena vai tadà .
     satvaraü tasya vai pràõà gatàstasya mahàtmanaþ ..
     daityabhàvena saüyuktaþ sa hi mçtyuva÷aü gataþ .
     tasmàddaityagçhe jàto hiraõyaka÷ipostadà ..
     devàsure mahàyuddhe nihata÷cakrapàõinà .
     yudhyamànena tenàpi prahràdena mahàtmanà ..
     subhç÷aü vàsudevaü tadbi÷varåpaü vicintitam .
     yogàbhyàsena pårbeõa j¤ànamàsãnmahàtmanaþ ..
     sasmàra paurbikaü sarvaü caritraü ÷iva÷armaõaþ .
     so'pyahaü soma÷armà vai praviùño dànavãü tanum ..
     kasya kàyaü kadà puõyaü kevalaü dhyànamuttamam .
     prayàmi ca mahàpuõyairj¤ànàkhyairmokùadàyibhiþ ..
     samare prãyamàõena prahràdena mahàtmanà .
     evaü cintà kçtà pårbaü ÷råyatàü dvijasattama ! ..
     etatte sarvamàkhyàtaü sarvasandehanà÷anam ..>% såta uvàca .
     %<prahràde tu hate saükhye devadevena cakriõà .
     saühràde ca mahàvãrye tasmiü÷ca kàlanemini ..
     prahràdasya tu yà màtà hiraõyaka÷ipoþ priyà .
     prahràdasya mahà÷okairdivà ràtrau pra÷ocati ..
     pativratà mahàbhàgà kamalà nàma duþkhità .
     khidyamànà divà ràtrau nàradastàmuvàca ha ..
     mà ÷ucastvaü mahàbhàge puttràrthaü puõyabhàgini ! .
     nihato vàsudevena tava puttraþ sameùyati ..
     tadråpalakùaõopetastavodare mahàmatiþ .
     prahràdeti ca vai nàma punarasya bhaviùyati ..
     vihãna àsurairbhàvairvaiùõavena samanvitaþ indratvaü bhokùyate bhadre ! sarvadevairnamaskçtaþ ..
     sukhãbhava mahàbhàge ! puttreõa tena vai sadà .
     na prakà÷yà tvayà devi ! svavàrteya¤ca kasyacit ..
     kartavyamaj¤ànabhàvaiþ sugopyaü tvaü sadà kuru .
     evamuktvà gato vipra nàrado munisattamaþ ..
     kamalàyà÷codare vai àsãt tajjanma cottamam .
     punaþ prahlàdo vai nàma tasyàü jàto mahàtmanaþ ..
     bàlyabhàvaü gato vipra kçùõa evaü vicintya ca .
     narasiühaprasàdena devaràjo'pyabhåt sa hi ..>% iti pàdme bhåmikhaõóe 5 adhyàyaþ .. * .. (anena saha naranàràyaõayoryuddhamàsãt . etadvivaraõantu devãbhàgavate caturthaskandhe navamàdhyàye draùñavyam ..) pramodaþ . iti vi÷vaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 70 . 3 .
     %<manaþprahlàdajananaü dçùñikàntamatãva ca ..>%) ÷abdaþ . iti dharaõiþ .. (nàgavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 2 . 9 . 10 .
     %<prahlàdo måùikàda÷ca tathaiva janamejayaþ ..>%)

#<prahvaþ>#, tri, (prahåyate iti . pra + hve + %<sarvanighçùvariùveti .>% uõàø 1 . 153 . iti van . àlopa÷ca .) namraþ . ityuõàdikoùaþ .. (yathà, raghuþ . 16 . 80 .
     %<vibhåùaõapratyupahàrahastamupasthitaü vãkùya vi÷àmpatistam .
     sauparõamastraü pratisa¤jahàra prahveùvanirbandharuùo hi santaþ ..>%) àsaktiþ . iti hemacandraþ . 3 . 49 ..

#<prà>#, la pårtau . (adàø-paraø-sakaø-aniñ .) la, pràti ghañaü jalena lokaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<pràk>#, vya, pårbadigde÷akàlàþ . ityamaraþ . 3 . 4 . 23 .. pràcã dik pràï de÷aþ kàlã và pràk . evaü pràcyà di÷aþ pràco de÷àt kàlàdbà àgataþ pràgàgataþ . evaü pràcyàü di÷i pràci de÷e và vasati pràgvasati . dik÷abdàddigde÷akàle iti prathamàpa¤camãsaptamãnàü stàt aco lugiti stàto luk . iti taññãkàyàü bharataþ .. (%<dikchabdebhyaþ saptamãpa¤camãprathamàbhyo dikde÷akàleùvastàtiþ .>% 5 . 3 . 27 . iti astàtiþ . %<a¤cerluk .>% 5 . 3 . 30 . astàterluk . %<luk taddhitaluki .>% 1 . 2 . 49 . iti strãpratyayasya luk .) pårbam . (yathà, manuþ . 2 . 29 .
     %<pràk nàbhivardhanàt puüso jàtakarma vidhãyate ..>%) prabhàtam . avàntaram . atãtam . agram . iti hemacandraþ medinã ca . ce, 7 .. kramapràptiþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pràkaùikaþ>#, puü, (pràkaùati hinastãti . pra + à + kaùa hiüsàyàm + %<pràïi panikaùaþ .>% uõàø 2 . 14 . iti kikan .) ùiógaþ . màyànartakaþ . ityuõàdikoùaþ .. (paradàropajãvã . ityujjvaladattaþ ..)

@<[Page 3,305b]>@
#<pràkàmyaü>#, klã, (prakàmasya bhàvaþ . prakàma + ùya¤ .) ÷ivasyàùñavidhai÷varyàntargatai÷varyavi÷eùaþ . tacca icchànabhighàtaþ . ityamarañãkàyàü bharato hemacandra÷ca . 2 . 116 .. (yathà, tattvakaumudyàm .
     %<aõimà laghimà pràptiþ pràkàmyaü mahimà tathà .
     ã÷itva¤ca va÷itva¤ca tathà kàmàvasàyità ..>%) svàcchandyànumatiþ . tatparyàyaþ . avasargaþ 2 svàcchandyànumananam 3 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, kumàre . 2 . 11 .
     %<vyakto vyaktetara÷càsi pràkàmyaü te vibhåtiùu ..>%)

#<pràkàraþ>#, puü, (prakriyate iti . pra + kç + gha¤ . upasargasya gha¤ãti dãrghaþ .) vapropari anyatra và iùñakàdiracitaveùñanam . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 208 . 29 .
     %<pràkàreõa ca sampannaü divamàvçtya tiùñhatà ..>%) tatparyàyaþ . varaõaþ 2 sàlaþ 3 . ityamaraþ . 2 . 2 . 3 .. ÷àlaþ 4 . iti bharataþ .. vapraþ 5 . yathà --
     %<pràkàrarodhasorvapraþ pitçkedàrayorapi ..>% iti ratnakoùaþ .. tasya parimàõaü yathà --
     %<årdhvaü ùoóa÷ahastebhyo naiva kuryàdgçhaü gçhã .
     årdhvaü viü÷atihastebhyaþ pràkàraü na ÷ubhapradam ..>% tasya dbàramànam .
     %<prasthe hastadbayàt pårbaü dãrghe hastatrayantathà .
     gçhiõàü ÷ubhadaü dvàraü pràkàrasya gçhasya ca ..
     na madhyade÷e kartavyaü ki¤cinnyånàdhike ÷ubham ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 103 adhyàyaþ ..

#<pràkçtaþ>#, tri, (prakçùñamakçtamakàryaü yasya .) nãcaþ . ityamaraþ .. (yathà, devãbhàgavate . 1 . 15 . 31 .
     %<a÷rupàtaü karotyadya viva÷aþ pràkçto yathà ..>% avikàrakaþ . yathà, bhàvaprakà÷e ajãrõarogàdhikàre . %<vadanti ùaùñhaü càjãrõaü pràkçtaü prativàsaram .. pràkçtaü avikàrakam ..>% * ..) prakçtisambandhã . yathà --
     %<ityuktvàsãddhariståùõãü bhagavànàtmamàyayà .
     pitroþ saüpa÷yatoþ sadyo babhåva pràkçtaþ ÷i÷uþ ..>% iti ÷rãbhàgavate da÷amaskandhe 3 adhyàyaþ .. (yathàca màrkaõóeye . 45 . 73 .
     %<ityeùa pràkçtaþ sargaþ kùetraj¤àdhiùñhitastu saþ ..>% yathà ca manau . 11 . 159 .
     %<sa kçtvà pràkçtaü kçcchraü vrata÷eùaü samàpayet ..>% %<pràkçtaü pràjàpatyaü prakçtau bhavaü pràkçtaü sarvakçcchràõàü prakçtitvàdevamucyate .>% iti tadbhàùye medhàtithiþ .. * .. prakçtau bhavastata àgato và . prakçti + %<tatra bhavaþ .>% 4 . 3 . 53 . %<tata àgataþ .>% 4 . 3 . 74 . iti và aõ .) bhàùàbhede, klã . sa ca saüskçtaprakçtikaþ . yathà . atha pràkçtam . atha÷abda ànantaryàrtho'dhikàràrtha÷ca . prakçtiþ saüskçtaü tatra bhavaü tata àgataü và pràkçtam . saüskçtànantaraü pràkçtamadhikriyate . saüskçtànantaraü pràkçtasyànu÷àsanam . siddhasàdhyamànabhedasaüskçtayonereva tasya lakùaõaü na de÷yasya iti j¤àpanàrtham . saüskçtasamantu saüskçtalakùaõenaiva gatàrtham . pràkçte prakçtipratyayaliïgakàrakasamàsasaü j¤àdayaþ saüskçtavadveditavyàþ . lokàditi ca vartate . tena ç é ë í ai au ïa ¤a ÷a ùa visarjanãyaplutavarjo varõasamàmnàyo lokàdavagantavyaþ . ïa¤au svavargyasaüyuktau bhavata eva . aidau tau ca keùà¤cit . kaitavaü kaiavam . saudaryaü sauariam . kauravàþ kauavà . tathà svaravya¤janaü dvivacanaü caturthãbahuvacana¤ca na tu bhavati . abahulaü bahulamityadhikçtaü veditavyamà÷àstraparisamàpteþ . tata÷ca kvacit pravçttiþ kvacidapravçttiþ kvacidvibhàùà kvacidanyadeva bhavati . iti hemacandrakçta÷abdànu÷àsanavçttau aùñamàdhyàyasya caturthaþ pàdaþ .. * .. (yathà ca pràkçtacandrikàyàm .
     %<prakçtiþ saüskçtaü tatra bhavatvàt pràkçtaü smçtam .
     tadbhavaü tatsamaü de÷ãtyevametat tridhà matam ..>% caõóàcàryàdayastu àrùapràkçtabhedena pràkçtaü dvividhaü kalpayanti . jainabauddhànàü ÷àstreùu pràcãnatamanàñakàdiùu ca àrùapràkçtaprayogaþ pràya÷o dç÷yate .. kànicit vi÷eùalakùyàõi pràkçtacandrikàyàmuktàni . yathà --
     %<taccàrùaü màgadhã ÷aurasenã pai÷àcikã tathà .
     cålikà pai÷àcika¤càpabhraü÷a÷ceti ùaóvidham ..
     mahàràùñrodbhavàü bhàùàü prakçùñaü pràkçtaü viduþ .
     àkaraþ såktiratnànàü setubandhàdi yanmayam ..>% nàñakàdau uttamasyàpi nàyakàdeþ kadàcitu mattàdidoùopahatasya pràkçtakathanaü naiva doùàya . yaduktaü tatraiva .
     %<ai÷varyàdipramattasya dàridropaplutasya ca .
     uttamasyàpi pañhataþ pràkçtaü naiva dåùyati ..
     krãóàrthaü nçpateriùñaü pràkçta¤ca dbijanmanàm .
     bharatenoditaü pràjyamabàdhitamidaü vacaþ ..>% nàñakàdau bàlastrãvçddhàdãnàmaguõànvitànàü pràkçtakathanameva yuktataram . yathàha bharadvàjaþ .
     %<gàthàsu tu mahàràùñryà anyà nàñyà÷rayà matàþ .
     bàlastrãvçddhabhikùåõàü ÷ràvakavyàjaliïginàm .
     grahopasçùñamattànàü pràkçtaü ùaõóaråpiõàm .. * ..>% pralayavi÷eùe, puü . yathà, viùõupuràõe . 1 . 7 . 38 -- 39 .
     %<naimittikaþ pràkçtikastathaivàtyantikã dvija ! .
     nitya÷ca sarvabhåtànàü pralayo'yaü caturvidhaþ ..
     bràhmo naimittikastatra yacchete jagataþ patiþ .
     prayàti pràkçte caiva brahmàõóaü prakçtau layam ..>%)

#<pràkçtajvaraþ>#, puü, (pràkçtaþ prakçtisambandhã jvaraþ .) varùà÷aradbasanteùu triùu çtuùu krameõa vàtapittakaphajvaraþ . yathà, màdhavakaraþ .
     %<varùà÷aradvasanteùu vàtàdyaiþ pràkçtaþ kramàt ..>%

@<[Page 3,306a]>@
#<pràkçtadoùaþ>#, puü, (pràkçto doùaþ .) varùà÷aradvasanteùu krameõa kupito vàtaþ pittaü kapha÷ca . yathà, rakùitaþ .
     %<cayaprakopapra÷amàþ pittasya pràvçóàdiùu .
     ÷leùmaõaþ ÷i÷iràdyeùu vàyorgharmàdiùu triùu ..>%

#<pràkçtapralayaþ>#, puü, (pràkçtaþ prakçtisambandhã pralayaþ .) prakçterlayaþ . tasya vivaraõam . yathà --
     %<nirguõasya ca nityasya càdyantarahitasya ca .
     nimeùàõàü sahasreõa prakçterdaõóa ucyate ..
     ùaùñidaõóàtmakastasya vàsara÷ca prakãrtitaþ .
     màsastriü÷addivàràtrairvarùaü dvàda÷amàsakaiþ ..
     evaü gate ÷atàbde ca ÷rãkçùõe prakçterlayaþ .
     prakçtyà¤ca pralãnàyàü tadaivaü pràkçto layaþ ..
     sarvàþ saühçtya sà caikà mahàviùõoþ praså÷ca yà .
     kçùõavakùasi lãnà ca målaprakçtirã÷varã ..
     ÷àktà vadanti tàü durgàü viùõumàyàü sanàtanãm .
     sarva÷aktisvaråpà¤ca paràü nàràyaõãü satãm ..
     buddhyadhiùñhàtçdevã¤ca kçùõasya triguõàtmikàm .
     yanmàyayà mohità÷ca brahmaviùõu÷ivàdayaþ ..
     vaiùõavàstàü mahàlakùmãü paràü ràdhàü vadanti te .
     yadardhàïgà mahàlakùmãþ priyà nàràyaõasya ca ..
     pràõàdhiùñhàtçdevã¤ca premõà pràõàdhikàü varàm .
     ÷a÷vat premamayãü ÷aktiü nirguõàü nirguõasya ca ..
     nàràyaõa÷ca ÷ambhu÷ca saühçtya svagaõàn bahån .
     ÷uddhasattvasvaråpã ca kçùõe lãna÷ca nirguõe ..
     gopà gopya÷ca gàva÷ca surabhya÷ca naràdhipa ! .
     sarve lãnàþ prakçtyà¤ca prakçtiþ prakçtã÷vare ! ..
     mahàviùõau vilãnà÷ca sarve te kùudraviùõavaþ .
     mahàviùõuþ prakçtyà¤ca sà caivaü paramàtmani ..
     prakçtiryoganidrà ca ÷rãkçùõanetrapadmayoþ .
     adhiùñhànaü cakàraivaü màyayà ce÷varecchayà ..
     prakçtervàsaraü yàvanmitaü kàlaü prakãrtitam .
     tàvadvçndàvane nidrà kçùõasya paramàtmanaþ ..
     amålyaratnatalpe ca vahni÷uddhàü÷ukàrcite .
     gandhacandanamàlyàóhye vàyunà surabhãkçte ..
     punaþ prajàgare tasya sarvasçùñirbhavet punaþ .
     evaü sarve pràkçtikàþ ÷rãkçùõaü nirguõaü vinà ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 51 adhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<prakçtau saüsthito yasmàt sarvastanmàtrasa¤cayaþ .
     ahaïkàramahattattvagato yat pràkçto layaþ ..
     prakçtau saüsthito vyaktamatãtapralayastu yat .
     tasmàt pràkçtasaüj¤o'yamucyate pratisa¤caraþ ..
     ayaü yaþ kathito vipràþ pràkçtàkhyo mahàlayaþ ..>% iti kàlikàpuràõe 24 adhyàyaþ ..

#<pràkçtamànuùaþ>#, puü, (pràkçtaþ sàmànyo mànuùaþ .) sàmànyamanuùyaþ . yathà, mahàbhàrate gadàparvaõi .
     %<ekàda÷acamånàthaü bhãma ! pàdena mà spç÷a .
     pa¤cànàmapi yo bhartà nàsau pràkçtamànuùaþ ..>%

#<pràkçtamitraü>#, klã, (pràkçtaü svàbhàvikaü mitraü suhçt .) svade÷avyavahitade÷àvasthitaràjàdiþ . yathà, màghe . 2 . 36 .
     %<sakhà garoyàn ÷atru÷ca kçtrimastau hi kàryataþ .
     syàtàmamitrau mitre ca sahajapràkçtàvapi ..>% asya ñãkà . %<nanu kùudro'yaü caidyaþ kiü naþ kariùyatãtyà÷aïkya tasya balavattàü vaktuü mitràmitrabalàbalavivekaü tàvat karoti . sakheti . kriyayà upakàràpakàrànyatararåpayà nirvçttaþ kçtrimaþ sakhà suhçt garãyàn balavàn evaü ÷atru÷ca kçtrimo garãyàn kutaþ hi yasmàttau kçtrimamitra÷atrå ca kàryataþ upakàràpakàraråpakàryava÷àt nirvçttàviti ÷eùaþ . uktakàryopàdheryàvajjãvamanapàyàdanayormitràmitrabhàvo'pi anapàyãti garãyastvamiti bhàvaþ . sahajapràkçtau tu naivamityàha . syàtàmiti . sahajàtaþ sahajaþ eka÷arãràvayavatvàt tatra sahajaü mitraü màtçùvaseyapitçùvaseyàdi sahaja÷atrustu pitçvyatatputtràdiþ prakçtyà siddhaþ pràkçtaþ pårboktasahajakçtrimalakùaõarahita ityarthaþ . tatra viùayàntaraþ pràkçtaþ ÷atruþ tadanantaraþ pràkçtaü mitraü api tvarthe tau sahajapràkçtau ÷atrumitre ca syàtàü na tvàtmakàryava÷àdaniyamenobhayaråpatàmàpadyete na kçtrima÷atrumitre kçtrima÷atruþ ÷atrureva mitra¤ca mitrameveti kçtrimàveva mitràmitrau garãyàüsau na tu sahajau nàpi pràkçtàvityarthaþ . anena kçtrimatvaü sarvàpavàdãti siddham .>% iti mallinàthaþ ..

#<pràkçta÷atruþ>#, puü, (pràkçtaþ svàbhàvikaþ ÷atruþ .) svade÷àvyavahitade÷àvasthitaràjàdiþ . yathà . %<viùayàntaraþ pràkçtaþ ÷atruþ .>% iti màghañãkàyàü mallinàthaþ ..

#<pràkçtikaþ>#, tri, (prakçti + ñha¤ .) prakçtivikàraþ . prakçtisambandhã . yathà --
     %<evaü sarve pràkçtikàþ ÷rãkçùõaü nirguõaü vinà ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 51 adhyàyaþ .. (pralayavi÷eùe, puü . yathà, viùõupuràõe . 1 . 7 . 38 .
     %<naimittikaþ pràkçtikastathaivàtyantiko dbija ! .
     nitya÷ca sarvabhåtànàü pralayo'yaü caturvidhaþ ..>%)

#<pràktanaþ>#, tri, (pràk pràci kàle de÷e pràcyàü di÷i và bhavaþ . pràk + kàlavàcino'vyayàt ñyuñyulau .) pràgbhavaþ . yathà . %<prapedire pràktanajanmavidyàþ ..>% iti kumàrasambhavam .. anyacca .
     %<pràktanena ÷ubhaü sarvaü sukha¤ca vibhava÷ciram .
     duþkhaü ÷okaþ pràktanena vipat sampacca sàmpratam ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 14 adhyàyaþ .. api ca . tatraiva 129 adhyàye .
     %<vidhàtà likhitaü karma pràktanaü kena vàryate .
     mà bhuktaü kùãyate karma kalpakoñi÷atairapi ..>%

#<pràktanakarma>#, klã, (pràktanaü puràbhavaü karma atràsya tajjanakatvàdapi tajjanyatvàropaþ .) bhàmyam . adçùñam . iti jañàdharaþ .. puràkçtakàrya¤ca ..

#<pràkphalaþ>#, puü, (pràk phalaü yasya .) panasaþ . iti jañàdharaþ ..

@<[Page 3,306c]>@
#<pràkphalgunã>#, strã, (pràcã phalgunã .) pårbaphalgunã . yathà . pràkphalgunya÷cejjanmakàle ca yasya . iti koùñhãpradãpaþ ..

#<pràkphalgunãbhavaþ>#, puü, (pràkphalgunyàü bhava utpattiryasya .) bçhaspatiþ . iti hàràvalã . 36 .. pårbaphalgunyàü jàte, tri ..

#<pràkphàlgunaþ>#, puü, (pràkphalgunyàü bhava iti . pràkphalguna + aõ .) bçhaspatiþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pràkphàlguneyaþ>#, puü, (pràkphalgunyàü bhava iti . pràkphalguna + óha¤ .) bçhaspatiþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pràkharyaü>#, (prakharasya bhàvaþ . prakhara + ùya¤ .) prakharatvam . tãkùõatà . prakhara÷abdàt bhàvàrthe ùõyapratyayaþ ..

#<pràgabhàvaþ>#, puü, (pràgvartã abhàvaþ .) saüsargàbhàvavi÷eùaþ .. (yathà, bhàùàparicchede . 12 -- 13 .
     %<abhàvastu dvidhà saüsargànyonyàbhàvabhedataþ .
     pràgabhàvastathàdhvaüso'pyatyantàbhàva eva ca ..
     evaü traividhyamàpannaþ saüsargàbhàva iùyate ..>%) tasya lakùaõam . vinà÷yabhàvatvam . iti siddhàntamuktàvalã ..

#<pràgalbhyaü>#, klã, (pragalbhasya bhàvaþ . pragalma + ùya¤ .) pragalbhatà . yathà --
     %<pràgalbhyahãnasya narasya vidyà ÷astraü yathà kàpuruùasya haste .
     na tçptimutpàdayate ÷arãre vçddhasya dàrà iva dar÷anãyàþ ..>% iti jyotistattvam .. strãõàmayatnajabhàvavi÷eùaþ . yathà --
     %<pràgalbhyaudàryamàdhurya÷obhàdhãratvakàntayaþ .
     dãpti÷càyatnajà bhàvahàvahelàstrayo'ïgajàþ ..>% iti hemacandraþ . 3 . 173 .. (yathà ca sàhityadarpaõe . 3 . 102 . %<niþsàdhvasatvaü pràgalbhyam ..>% yathà --
     %<samà÷liùñàþ samà÷leùai÷cumbità÷cumbanairapi .
     daùñà÷ca daü÷anaiþ kàntaü dàsãkurvanti yoùitaþ ..>%)

#<pràgudãcã>#, strã, (pràcã udãcã ca digiti karmadhàrayaþ .) pårbottaradik . ã÷ànakoõaþ . yathà,
     %<tatrotkãrõamçttikàþ pràgudãcyàü di÷i kùipet ..>% iti bhavadevabhaññaþ ..

#<pràgjyotiùaþ>#, puü, (pràk jyotiùaü nakùatraü yatra . taduktaü kàlikàpuràõe .
     %<atraiva hi sthito brahmà pràï nakùatraü sasarja ha .
     tataþ pràgjyotiùàkhyeyaü purã ÷akrapurãsamà ..>%) kàmaråpade÷aþ . iti hemacandraþ . 4 . 22 .. sa tu narakaràjapuram . yathà -- ÷rãbhagavànuvàca .
     %<karatoyà satyagaïgà pårbabhàgàvadhi÷rità .
     yàvallalitakàntàsti tàvadde÷aü puraü tadà ..
     tatra devã mahàmàyà yoganidrà jagatprasåþ .
     kàmàkhyàråpamàdàya sadà tiùñhati ÷obhanà ..
     atràsti nadaràjo'yaü lauhityo brahmaõaþ sutaþ .
     atraiva da÷adikpàlàþ sve sve pãñhe vyavasthitàþ ..
     atra svayaü mahàdevo brahmà càha¤ca sarvadà .
     candraþ sårya÷ca satataü vasate'traiva puttraka ! ..
     sarve krãóàrthamàyàtà rahasyade÷amuttamam .
     atra ÷rãþ sarvato bhadrà bhogyamatra sadà bahu ..
     atraiva hi sthito brahmà pràïnakùatraü sasarja ha .
     tataþ pràgjyotiùàkhyeyaü purã ÷akrapurãsamà ..
     atra tvaü vasa bhadrante hyabhiùikto mayà svayam .
     tato vidarbharàjasya puttrãü màyàhvayàü hariþ .
     puttràrthe varayàmàsa narakasya samàü guõaiþ ..>% iti kàlikàpuràõe 37 adhyàyaþ .. (idànãü prasiddhamàsàmaprade÷akiyadaü÷akucavihàrakàmaråpaü purà pràgjyotiùàkhyayàbhihitam ..)

#<pràgbhàraþ>#, puü, (prakçùño bhàro yatra .) parvatàgrabhàgaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. kutracit pràgbhàva iti ca pàñhaþ ..

#<pràgraharaþ>#, tri, (pràgraü prakçùñamagraü hriyate'neneti . hç + ap .) ÷reùñhaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 58 .. (yathà, raghau . 16 . 23 .
     %<tatheti tasyàþ praõayaü pratãtaþ pratyagrahãtpràgraharo raghåõàm .
     pårapyabhivyaktamukhaprasàdà ÷arãrabandhena tirobabhåva ..>%)

#<pràgràñaü>#, klã, (pràgre añatãti . añ + ac .) aghanadadhi . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pràgryaü>#, tri, (prakarùeõàgre bhava iti . pràgra + yat .) ÷reùñhaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 58 .. (yathà, mahàbhàrate . 9 . 58 . 11 .
     %<kçtvà hi sumahat karma hatvà bhãùmamukhàn kurån .
     jayaþ pràpto ya÷aþpràgryaü vaira¤ca pratiyàcitam ..>%)

#<pràgvaü÷aþ>#, puü, (prà¤catãti . pra + a¤ca + kvin . pràk . pràk vaü÷aþ sapatnãkayajamànàdisamåho'tra .) haviùàü hotavyànàü àdhàro yadgçhaü tataþ pràk pårbade÷e yajamànasadasyàdisthityarthaü gçham . ityamarabharatau .. (yathà, harivaü÷e . 41 . 7 .
     %<yåpaü samitku÷aü darvã camasolåkhalàni ca .
     pràgvaü÷aü yaj¤abhåmi¤ca hotàraü cayana¤ca yat ..>% pràkcàsau vaü÷a÷ceti karmadhàrayaþ ..) pårbakula¤ca ..

#<pràghàtaþ>#, puü, (prakçùña àghàto'smin . yadbà, pràhanyate'sminniti . pra + à + han + àdhàre gha¤ .) yuddham . iti hemacandraþ . 3 . 461 ..

#<pràghàraþ>#, puü, (pràgharaõamiti . pra + ghç prasravaõe + gha¤ . %<upasargasya gha¤yamanuùye bahulam .>% 6 . 3 . 122 . ityupasargasya dãrghaþ .) ghçtàdikùaraõam . tatparyàyaþ . ÷cyotaþ 2 . ityamaraþ . 3 . 2 . 10 ..

#<pràghuõaþ>#, puü, (pràghoõate bhràmyatãti . pra + à + ghuõa + kaþ .) atithiþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (pràghuõa + svàrthe kan . pràghuõakastatràrthe . yathà, pa¤catantre caturthatantre .
     %<tadàgaccha pràghuõakanyàyenàsmadàvàsam ..>%)

#<pràghuõikaþ>#, puü, (pràghuõa + svàrthe ñhak .) atithiþ . yathà, naiùadhe . 2 . 56 .
     %<amitaü madhu tatkathà mama ÷ravaõapràghuõikãkçtà janaiþ .
     madanànalabodhane'bhavat khaga dhàyyà dhigadhairyadhàriõaþ ..>%

#<pràghårõikaþ>#, puü, (pra + à + ghårõa + bhàve gha¤ . pràrghåõo bhramaõam . tatra sàdhu iti ñha¤ .) atithiþ . iti hemacandraþ . 2 . 334 ..

#<pràï>#, tri, (prakarùeõa a¤catãti . pra + anc + %<çtvigdadhçksragiti .>% 3 . 2 . 69 . iti kvin . %<aniditàü hala upadhàyàþ kïiti .>% 6 . 4 . 24 . iti nalopaþ . %<ugidacàm .>% iti num . saüyogàntasya lopaþ . numo nakàrasya . %<kvin pratyayasya kuþ .>% 8 . 2 . 62 . iti kutvena ïakàraþ .) pårbadika . pårbade÷aþ . pårbakàlaþ . iti medinã . ce, 7 ..

#<pràïgaþ>#, puü, (prakçùñamaïgaü yasya .) paõavavàdyam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pràïgaõaü>#, klã, (prakçùñamaïganamaïgaü yasya .) paõavavàdyam . iti ÷abdaratnàvalã .. (prakarùeõa aïganaü gamanaü yatra . õatvam .) gçhabhåmiþ . àïginà iti uñhàna iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . ajiram 2 catvaram 3 aïganam 4 . iti hemacandraþ . 4 . 70 .. (yathà, bhaviùyottare .
     %<pradoùasamaye strãbhiþ påjyo jãmåtavàhanaþ .
     puùkariõãü vidhàyàtha pràïgaõe caturasrikàm ..>%) såryaviddhasya tasya doùo yathà --
     %<abhadradaü såryavedhaü pràïgaõa¤ca tathaiva ca ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 103 aþ ..

#<pràïnyàyaþ>#, puü, (pràk nyàyaþ .) caturdhottaràntargatottaravi÷eùaþ . yatràbhiyukta evaü bråyàdasminnarthe anenàhamabhiyuktastu tatra càyaü vyavahàramàrgeõa paràjita iti . ukta¤ca kàtyàyanena .
     %<àcàreõàvasanno'pi punarlekhayate yadi .
     so'bhidheyo jitaþ pårbaü pràïnyàya÷ca sa ucyate ..>% iti mitàkùarà ..

#<pràcikà>#, strã, (prà¤catãti . pra + a¤ca + kvun . ñàpi ata itva¤ca .) vanamakùikà . ityamarabharatau . 3 . 5 . 8 .. óà÷a iti bhàùà ..

#<pràcã>#, strã, (prathamaü a¤cati såryaü pràpnotãti . pra + a¤ca + %<çtvigdadhçk sragiti .>% 3 . 2 . 59 . ityàdinà kvin . %<ugita÷ca .>% 4 . 1 . 6 . iti ïãp .) pårbà dik . ityamaraþ . 1 . 3 . 1 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 95 . 12 . %<janamejayaþ khalbanantàü nàmopayeme màdhavãü tasyàmasya jaj¤e pràcinvàn . yaþ pràcãü di÷aü jigàya yàvat såryodayàt tatastasya pràcinvattvam ..>%) påjakapåjyayoragram . yathà --
     %<devàgre svasya càpyagre pràcã proktà gurukramaiþ ..>% iti .
     %<yatraiva bhànustu viyatyudeti pràcãti tàü vedavido dhadanti .
     tathà puraþ påjakapåjyayo÷ca sadàgamaj¤àþ pravadanti tantre ..>% iti tithyàditattvam ..

#<pràcãnaþ>#, tri, (pràgeveti . pràk + %<vibhàùà¤ceradik striyàm .>% 5 . 4 . 8 . iti khaþ khasyenàde÷aþ .) pårbadigde÷akàlabhavaþ . tatparyàyaþ . pràk 2 . (yathà, àryàsapta÷atyàm . 351 .
     %<pràcãnàcalamauleryathà ÷a÷ã gaganamadhyamadhivasati .
     tvàü sakhi ! pa÷yàmi tathà chàyàmiva saükucanmànàm ..>% yathà ca bhàgavate . 4 . 24 . 10 .
     %<pràcãnàgraiþ ku÷airàsãdàstçtaü vasudhàtalam ..>% pràgagram . yathà, çgvede . 1 . 188 . 4 .
     %<pràcãnaü varhirojasà sahasravãramastçõan ..>% %<pràcãnaü pràgagram .>% iti tadbhàùye sàyanaþ .. prakçùñagantà . aparàïmukhaþ . yathà, çgvede . 1 . 54 . 5 .
     %<pràcãnena manasà barhaõàvatà .>%
     %<pràcãnena prakarùeõa gantrà aparàïmukhenetyarthaþ ..>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..) puü, pràcãram . tatparyàyaþ . àveùñakaþ 2 vçtiþ 3 . iti hemacandraþ . 4 . 48 ..

#<pràcãnapanasaþ>#, puü, (pràcãnaþ panasa iti nityakarmadhàrayaþ .) vilvam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pràcãnavarhiþ>#, [s] puü, indraþ . iti hemacandraþ . 2 . 85 .. (yathà, raghau . 4 . 28 .
     %<sa yayau prathamaü pràcãü tulyaþ pràcãnavarhiùà .
     ahitànaniloddhåtaistarjayanniva ketubhiþ ..>%) ràjavi÷eùaþ . (yathà, mahàbhàrate . 12 . 208 . 6 .
     %<atrivaü÷e samutpanno brahmayoniþ sanàtanaþ .
     pràcãnavarhirbhagavàüstasmàt pracetaso da÷a ..>%) yathà ca .
     %<havirdhànàt ùaóàgneyã puttrànajanayadvratam .
     pràcãnavarhiùaü ÷ukraü gayaü kçùõaü prajàjinau ..
     pràcãnavarhirbhagavàn mahànàsãt prajàpatiþ .
     havirdhànàt dvija÷reùñha ! yena saüvardhitàþ prajàþ ..
     pràcãnàgràþ ku÷àstasya pçthivyàü vi÷rutà mune ! .
     pràcãnavarhirbhagavàn khyàto bhuvi mahàbalaþ ..
     samudratanayàyàntu kçtadàro mahãpatiþ .
     mahatastapasaþ pàre suvarõàyàü mahãpatiþ ..
     suùuve da÷a puttràü÷ca ÷uùmiõàü vai pracetasaþ .
     da÷avarùasahasràõi samudrasalile÷ayàþ ..>% iti vahnipuràõe varasargo nàmàdhyàyaþ ..

#<pràcãnà>#, strã, (pràcãna + ñàp .) vanatiktikà . ityamaraþ . 2 . 4 . 85 .. àkanàdi iti bhàùà .. ràsnà . iti ÷abdacandrikà .. (pràci bhaveti . pràc + khaþ . ñàp .) pràgbhavà ca .. (pàñhà . tatparyàyo yathà --
     %<pàñhàmbaùñhàvaùñhakã ca pràcãnà pàcacelikà .
     ekaùñhãlà rasà proktà pàñhikà varatiktikà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<pràcãnàmalakaü>#, klã, (pràcãnamàmalakamiti nityakarmadhàrayaþ .) pànãyàmalakam . pànã àmalà iti bhàùà . tatparyàyaþ . vàrivadaram 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 208 . 41 .
     %<pràcãnàmalakairlodhrairaïkolai÷ca supuùpitaiþ ..>%) asya guõaþ . doùatrayagaranà÷itvam . iti bhàvaprakà÷aþ .. (yathà ca .
     %<garadoùaharaü nãpaü pràcãnàmalakantathà ..>% iti su÷rute såtrasthàne 46 adhyàyaþ ..)

#<pràcãnàvãtaü>#, klã, (pràcãnaü pradakùiõaü àvãyate smeti . à + vã gatyàdau + ktaþ . yadbà, pràcãnaü àvetãti . %<gatyartheti .>% ktaþ .) ÷ràddhàdau vàmakare bahiùkçte sati dakùiõaskandhàrpitayaj¤asåtram . ityamarabharatau . 2 . 7 . 50 .. tathàhi kaurme upavibhàge 10 adhyàye .
     %<savyaü bàhuü samuddhçtya dakùiõe tu dhçtaü dbijàþ .
     pràcãnàvãtamityuktaü pitre karmaõi yojayet ..>%

#<pràcãnàvãtã>#, [n] puü, (pràcãnàvãtamastyasyeti . pràcãnàvãta + iniþ .) pràcãnàvãtavi÷iùñaþ . yathà . savyaü bàhumuddhçtya ÷iro'vadhàya dakùiõe'÷e pratiùñhàpayati savyaü kakùamavalambaü bhavati evaü pràcãnàvãtã bhavatãti . iti gobhilaþ .. pratiùñhàpayati yaj¤opavãtamiti ÷eùaþ . ityàhnikatattvam ..

#<pràcãpatiþ>#, puü, (pràcyàþ pårbasyà di÷aþ patiþ .) indraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pràcãraü>#, klã, (pràcãyate iti . pra + à + ci ¤na cayane + %<÷usicimi¤àü dãrgha÷ca .>% uõàø 2 . 25 . iti kran dãrgha÷ca .) pràntatovçtiþ . ityamaraþ . 2 . 2 . 3 .. pàücãla iti bhàùà .. durgàrthaü nagaràdeþ pràntabhàge veõukaõñakavetràdimayã vçtirveùñanikà . iti bharataþ .. mçõmayyàmapi vçtau pràcãramupacàràditi svàmyàdayaþ .. tatparyàyaþ . vçtiþ 2 . iti bhaññaþ .. pràcãnam 3 . iti mukuñaþ ..
     %<pràcãraü pràvaro'pi 4 syàt pràvçtiþ 5 pràntatovçtiþ 6 .
     iùñakàmçttikàdyai÷ca gçhavàñyàdiveùñane ..>% iti ÷abdaratnàvalã .. * .. atha pràcãranirõayaþ . gajairabhedyà manujairalaïghyàþ pràcãrakhaõóà nçpaterbhavanti .. ràjadaõóonnatàþ sarve pràcãràþ pçthivãbhujaþ . vi÷atiste tu pa¤càgre pàr÷vayoþ pa¤ca pa¤ca ca .. pa¤càt pa¤ca ca vij¤eyàþ pràcãràþ pçthivãbhujaþ . sarvaprànte tvàvaraõo nàma pràcãra ucyate .. pratipràkàranaü sthànaü dvàraü nàbhimukhasthitam .. * .. tatra jayàkhyasya dãrghasya vàstukhaõóasya nirõayaþ . tadyathà --
     %<ràjacchatràntare pa¤ca ràjadbàre mahãpateþ .
     ràjadaõóatraye sàrdhe jayadvàre pratiùñhitàþ ..
     advàre ràjadaõóàrdhe pràcãràþ pçthivãpateþ .
     evaü vyavasthite sthàne madhyame taddhi tiùñhati ..
     ràjacchatradvayaü sàrdhamàyàme jayavàstuni .
     pariõàhe pa¤ca ràjadaõóàstiùñhanti madhyataþ ..
     ràjapaññàbhidhànena sthànametannigadyate .
     asmin gçhaü nçpaþ kçtvà suciraü sukhama÷nute ..
     aj¤ànàddambhato ràjà yo'nyatra gçhamàrabhet .
     so'cirànmçtyumàpnoti rogaü ÷okaü bhayantathà ..
     yamadaõóodayadaõóau koõàhatirupaplavaþ ..
     ye cànye vàstudoùàþ syuþ sthàne doùà÷ca ye punaþ ..
     na spç÷yate ràjapaññastaiþ sarpairgaruóo yathà .
     dviguõàdirato'pi syàt kramàdbhaïgàdivàstuùu ..
     ràjacchatramite'pyevaü pràcãre guõadoùakau ..>% iti yuktikalpataruþ ..

#<pràcetasaþ>#, puü, (prattetaso'patyamiti . pracetas + aõ .) vàlmãkimuniþ . iti hemacandraþ . 3 . 510 .. (yathà, raghuþ . 15 . 63 .
     %<atha pràcetasopaj¤aü ràmàyaõamitastataþ .
     maithileyau ku÷alavau jagaturgurucoditau ..>% pracetaso'patyamàtram . viùõuþ . yathà, harivaü÷e . 203 . 14 .
     %<praj¤ayà tejasà yogàttasmàt pràcetasaþ prabhuþ .
     viùõureva mahàyogã karmaõàmantaraïgataþ ..>% dakùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 75 . 5 .
     %<vãriõyà saha saïgamya dakùaþ pràcetaso muniþ .
     àtmatulyànajanayat sahasraü saü÷itavratàn ..>%)

#<pràcetasaþ>#, [s] puü, pràcãnavarhãràjaputtràþ . sàntanityabahuvacanànto'yam . yathà --
     %<evamuktàstu te puttràstataþ pràcetaso da÷a .
     payodhisalile magnàstapastepe sudàruõam ..
     patatriràjamàråóhaü nãlotpaladalacchavim .
     dçùñvà pràcetasaþ sarve ÷irobhiravanãü gatàþ ..>% iti vahnipuràõam ..

#<pràcyaþ>#, puü, (pràci bhavaþ . pràc + %<dyupràgapàgudakpratãco yat .>% 4 . 2 . 101 . iti yat .) ÷aràvatyàþ pràgdakùiõade÷aþ . ityamaraþ . 2 . 1 . 7 .. (pårbadigbhave, tri . yathà màrkaõdeye . 57 . 42 -- 44 .
     %<--pràcyàn de÷àn nibodha me .
     adhràrakà sudakarà antargiryà vahirgiràþ ..
     yathà pravaïgà vaïgeyà màladà màlavartikàþ .
     bràhmottaràþ pravijayà bhàrgavà j¤eyamallakàþ ..
     pràgjyotiùà÷ca madrà÷ca videhàstàmraliptakàþ .
     mallà magadhagãmantàþ pràcyà janapadàþ smçtàþ ..>%) pårbade÷ãye ca, tri .. (yathà, mahàbhàrate . 8 . 45 . 28 .
     %<pràcyà dàsà vçùalà dàkùiõàtyàþ stenà vàhãkàþ saïkarà vai suràùñràþ ..>%)

@<[Page 3,308c]>@
#<pràjakaþ>#, puü, (pràjayati prakarùeõa gamayati ghoñakàdãniti . pra + aj + õic + õvul .) sàrathiþ . yathà, manuvacane . 8 . 293 .
     %<yatràpavartate yugyaü vaiguõyàt pràjakasya ca .
     tatra svàmã bhaveddaõóyo hiüsàyàü dbi÷ataü damam ..>% %<yatra sàratherakau÷alyàdyànamanyathà gacchati tatra hiüsàyàü a÷ikùitasàrathiniyogàt svàmã dvi÷ataü daõóaü daõóyaþ syàditi kullåkabhaññaþ .>% iti pràya÷cittatattvam ..

#<pràjanaü>#, klã, (pravãyate'neneti . pra + aj + lyuñ . %<và yau .>% 2 . 4 . 57 . iti pakùe vyabhàvaþ .) todanam . ityamaraþ . 2 . 9 . 12 .. pàcanãvàóã iti bhàùà ..

#<pràjàpatyaü>#, klã, (prajàpatirdevatàsyeti . prajàpati +
     %<dityadityàdityapatyuttarapadàt õyaþ . 4 . 1 .>% 85 . iti õyaþ .) dbàda÷àhasàdhyavratavi÷eùaþ . tatra divasatrayaü ràtrimàtrabhojanam 22 gràsàþ . divasatrayaü divàmàtrabhojanam 26 gràsàþ . divasatrayaü ayàcitabhojanam 24 gràsàþ . divasatrayaü upavàsaþ . yathà --
     %<tryahaü sàyaü tryahaü pràtastryahamadyàdayàcitam .
     tryahaü parantu nà÷nãyàt pràjàpatyaü caran dvijaþ ..>% gràsasaükhyà parà÷areõoktà .
     %<sàyaü dvàviü÷atirgràsàþ pràtaþ ùaóviü÷atistathà ayàcite caturviü÷aþ para¤càna÷anaü smçtam ..>% iti pràya÷cittatattvam .. * .. tattu agamyàgamanàdipràya÷cittam . yathà --
     %<agamyàgamanaü kçtvà madyagomàüsabhakùaõam .
     ÷udhyeccàndràyaõàdvipraþ pràjàpatyena bhåmipaþ .
     vai÷yaþ ÷àntapanàcchådraþ pa¤càhobhirvi÷udhyati ..
     pràya÷citte kçte dadyàdgavàü bràhmaõabhojanam ..>% iti gàruóe 226 adhyàyaþ .. * .. rohiõãnakùatram . yathà --
     %<aindre guruþ ÷a÷ã caiva pràjàpatye ravistathà .
     pårõimà guruvàreõa mahàjyaiùñhã prakãrtità ..>% iti pràya÷cittatattvam .. (prajàpaterapatyamiti . õyaþ . prajapatiputtraþ . yathà, kumàre . 6 . 34 .
     %<tasmin saüyaminàmàdye jàte pariõayonmukhe .
     jahuþ parigrahavrãóàü pràjàpatyàstapasvinaþ ..>% prajàpateridamiti . prajàpatisambandhini, tri . yathà, màrkaõóeye . 49 . 77 .
     %<pràjàpatyaü bràhmaõànàü smçtaü sthànaü kriyàvatàm .
     sthànamaindraü kùattriyàõàü saügràmeùvapalàyinàm ..>%)

#<pràjàpatyaþ>#, puü, (prajàpaterayamiti . prajàpati + õyaþ . %<prajàpateryaj¤a àsãt prayàge .>% iti mahàbhàratãya-. 1 . 55 . 1 . vacanàt tathàttvam .) prayàgaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. jainaràjabhedaþ . tatparyàyaþ . tripçùñhaþ 2 . iti hemacandraþ . 3 . 59 .. kàyanàmakavivàhaþ . saha dharmaü caratàü iti niyamaü kçtvà kanyàdànam . yathà --
     %<ityuktvà caratàü dharmaü sahajà dãyate'rthine .
     sa kàyaþ pàvayettajjaþ ùañ ùaóvaü÷yàn sahàtmanà ..>% iti mitàkùarà .. kàyaþ kaþ prajàpatirdevatà asyeti pràjàpatya ityarthaþ . ityudbàhatattvam .. (tathà ca manuþ . 3 . 30 .
     %<sahobhau caratàü dharmamiti vàcànubhàùya ca .
     kanyàpradànamabhyarcya pràjàpatyo vidhiþ smçtaþ ..>%)

#<pràjàpatyà>#, strã, (prajàpatirdevatàsyà iti . pràjàpati + õyaþ . striyàü ñàp .) pravrajyà÷ramapårbakartavyaprajàpatidevatàkasarvasvadakùiõà iùñiþ . yathà, mànave 6 adhyàye .
     %<pràjàpatyàü niråpyeùñiü sarvavedasadakùiõàm .
     àtmanyagnãn samàropya bràhmaõaþ pravrajedgçhàt ..>%

#<pràjità>#, [ç] puü, (pràjatãti . pra + aj + tçc . vãbhàvàbhàvaþ .) sàrathiþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 59 .. prakçùñagantari, tri ..

#<pràj¤aþ>#, puü, (prakarùeõa jànàtãti . pra + j¤à + kaþ . tataþ praj¤a eva svàrthe aõ .) kalkidevasya jyeùñhabhràtà . yathà --
     %<kalkiü draùñuü hareraü÷amàvirbhåta¤ca ÷ambhale .
     kaviü pràj¤aü sumanta¤ca puraskçtya mahàprabham ..>% iti kalkipuràõe 2 adhyàyaþ .. paõóitaþ . ityamaraþ . 2 . 7 . 5 .. (yathà --
     %<paõóite ca guõàþ sarve mårkhe doùà hi kevalam .
     tasmànmårkhasahasreùu pràj¤a eko vi÷iùyate ..>% ityudbhañaþ ..) ràja÷ukaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (prakarùeõa aj¤aþ iti vigrahe mårkho'pi ..)

#<pràj¤aþ>#, tri, (praj¤a + svàrthe aõ . yadbà, praj¤àstyasyeti . ac .) paõóitaþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 146 . 19 .
     %<paureùu vinivçtteùu viduraþ sarvadharmavit .
     bodhayan pàõóava÷reùñhamidaü vacanamabravãt ..
     pràj¤aþ pràj¤aü pralàpaj¤aþ pralàpaj¤amidaü vacaþ ..>%) dakùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (vij¤aþ . yathà, manuþ . 2 . 123 .
     %<nàmadheyasya ye kecidabhivàdaü na jànate .
     tàn pràj¤o'hamiti bråyàt striyaþ sarvàstathaiva ca ..>%)

#<pràj¤amànã>#, [n] tri, (àtmànaü pràj¤aü manyate iti . pràj¤a + man + õiniþ .) paõóitàbhi mànã . yathà, carake .
     %<duþkhitàya ÷ayànàya ÷raddadhànàya rogiõe .
     yo bheùajamavij¤àya pràj¤amànã prayacchati ..>%

#<pràj¤à>#, strã, (praj¤àstyasyà iti . ac . ñàp .) buddhimatã . tatparyàyaþ . dhãmatã 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 12 .. buddhiþ . yathà --
     %<praj¤à pràj¤à dharà j¤aptiþ paõóà saüvedanaü vidà ..>% iti ràyamukuñaghçta÷abdàrõavaþ ..

#<pràj¤ã>#, strã, (praj¤a + svàrthe aõ . ïãp .) svayaü j¤àtrã . tatparyàyaþ . paj¤à 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 12 .. paõóitapatnã . iti pràj¤a÷abdañãkàyàü bhànudãkùitaþ ..

#<pràjyaü>#, tri, (pravãyate iti . pra + aj + õyat . vãbhàvàbhàvaþ .) pracuram . ityamaraþ . 3 . 1 . 63 .. (yathà, kumàre . 2 . 18 .
     %<svàgataü svànadhãkàràn prabhàvairavalambya vaþ .
     yugapadyugabàhubhyaþ pràptebhyaþ pràjyavikramàþ ..>% prabhåtaü àjyaü ghçtaü yasyeti vigrahe pracuraghçtasampannaþ . prakçùñamàjyamiti vigrahe prakçùñaghçte, klã ..)

#<prà¤jalaþ>#, tri, (pra + a¤ja + bàhulakàt alac .) saralaþ . yathà -- çjàvajihmapraguõau prà¤jalaþ saralo'pi ca . iti jañàdharaþ ..

#<pràñ>#, [ch] puü, pçcchati yaþ . (praccha + %<kvip vacipracchãti .>% uõàø 2 . 57 . iti kvip dãrghaþ samprasàraõàbhàva÷ca .) pra÷nakartà . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<pràóvivàkaþ>#, puü, (pçcchatãti pràñ vivicya vaktãti vivàkaþ . tataþ karmadhàrayaþ .) vyavahàradraùñà . jaj iti iïgarejã bhàùà . tatparyàyaþ . akùadar÷akaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 5 .. vyavahàradar÷ã 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. dve vyavahàràõàü çõàdànàdivivàdànàü draùñari nirõetari dharmàdhyakùe ityarthaþ . pçcchati vàdiprativàdivàkyaü pràñ dadçjjuhåvàk pràóiti nipàtaþ . vivicya vakti vivàkaþ kabhàve'mã iti gha¤ pràñ càsau vivàka÷ceti pràóvivàkaþ .
     %<vivàdànugataü pçùñvà pårbavàkyaü prayatnataþ .
     vicàrayati yenàsau pràóvivàkastataþ smçtaþ ..>% iti smçtiþ . iti bharataþ .. api ca . arthipratyarthinau pçcchatãti pràñ tayorvacanaü viruddhàviruddha¤ca sabhyaiþ saha vivinakti vivecayati veti vivàkaþ pràñ càsau vivàka÷ceti pràóvivàkaþ . ukta¤ca .
     %<vivàdànugataü pçùñvà sasabhyastat prayatnataþ .
     vicàrayati yenàsau pràóvivàkastataþ smçtaþ ..>% iti mitàkùarà ..

#<pràõaþ>#, puü, (pràõiti jãvati bahukàlamiti . pra + ana + ac . pràõityaneneti karaõe gha¤ và .) brahmà . iti trikàõóa÷eùaþ .. hçnmàrutaþ . (yaduktam .
     %<hçdipràõo gude'pànaþ samàno nàbhisaüsthitaþ ..>%) volaþ . kàvyajãvaþ . anilaþ . balam . (yathà, harivaü÷e . 86 . 36 .
     %<bàhupràõena ÷åràõàü samàjotsavasannidhau ..>%) pårite, tri . iti medinã .. såkùma÷arãrasamaùñyupahitacaitanyam .. pràggamanavàn nàsàgrasthàna vartã vàyuþ . iti vedàntasàraþ .. tasya karmabahirgamanam . iti ÷rãdharasvàmã .. tasya råpaü sthànàni ca yathà --
     %<indranãlapratãkà÷aü pràõaråpaü prakãrtitam .
     àsyanàsikayormadhye hçnmadhye nàbhimadhyage ..
     pràõàlaya iti pràhuþ pàdàïguùñhe'pi kecana ..>% iti yogàrõavaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 328 . 35 .
     %<pràõinàü sarvato vàyu÷ceùñàü vartayate pçthak .
     pràõanàccaiva bhåtànàü pràõa ityabhidhãyate ..>%) pa¤capràõavivaraõaü bahuvacanàntapràõa÷abde draùña vyam .. dhàtuþ puttraþ . yathà --
     %<àyatirniyati÷caiva meroþ kanye mahàtmanaþ .
     bhàrye dhàtçvidhàtroste tayorjàtau sutàvubhau ..
     pràõa÷caiva mçkaõóu÷ca pità mama mahàya÷àþ ..>% iti màrkaõóeye rudrasargàdhyàyaþ .. (dharaputtravi÷eùaþ . yathà, matsyapuràõe . 5 . 23-24 .
     %<draviõo havyavàha÷ca naraputtràvubhau smçtau .
     kalyàninyàü tataþ pràõo ramaõaþ ÷i÷iro'pi ca ..
     manoharà dharàt puttrànavàpàtha hareþ sutà ..>%)

#<pràõakaþ>#, puü, (pràõaiþ pràõena và kàyatãti . kai + kaþ .) sattvajàtãyaþ . pràõimàtram . jãvakadrumaþ . colaþ . iti medinã . ke, 115 ..

#<pràõathaþ>#, puü, (pràõityaneneti . pra + ana pràõane + %<÷ãï÷apirugamãti .>% uõàø 3 . 113 . iti athaþ .) vàyuþ . (pràõitãti . kartari athaþ .) balavàn . ityuõàdikoùaþ .. prajàpatiþ . tãrtham . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<pràõadaü>#, klã, (pràõaü pràõanaü balaü và dadàtãti . pràõa + dà + %<àto'nupeti .>% 3 . 2 . 3 . iti kaþ .) jalam . raktam . iti hemacandraþ . 4 . 136 .. (pràõadàtari, tri . yathà, kathàsaritsàgare . 28 . 9 .
     %<arthapradànamevàhuþ saüsàre sumahat tapaþ .
     arthadaþ pràõadaþ proktaþ pràõà hyartheùu kãlitàþ ..>%)

#<pràõadaþ>#, puü, (pràõaü dadàtãti . dà + kaþ .) jãvakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pràõadà>#, strã, (pràõaü jãvanaü balaü và dadàtãti . dà kaþ . ñàp .) çddhibçkùaþ . harãtakã . iti ràjanirghaõñaþ .. (pràõadàtrã . yaduktam .
     %<ya÷ohare kimà÷caryaü pràõadà yamadåtikà ..>%)

#<pràõanaü>#, klã, (pra + ana pràõane + lyuñ .) jãvanam . iti jañàdharaþ .. (yathà, bhàgavate . 3 . 26 . 41 .
     %<kledanaü piõóanaü tçptiþ pràõanàpyàyanondanam .
     tàpàpanodo bhåyastvamambhaso vçttayastvimàþ ..>% ceùñanam . yathà, çgvede . 1 . 48 . 10 .
     %<vi÷vasya hi pràõanaü jãvanaü tve viyaducchasi sånari ..>%
     %<he sånari uùodevi vi÷vasya sarvasya pràõijàtasya pràõanaü ceùñanaü jãvanaü pràõadhàraõa¤ca .>% iti tadbhàùye sàyanaþ .. pràõityaneneti . karaõe lyuñ .) gale, puü . iti ÷abdacandrikà ..

#<pràõanàthaþ>#, puü, (pràõànàü nàthaþ .) patiþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, sàhityadarpaõe 3 paricchede .
     %<càñukàramapi pràõanàthaü roùàdapàsya yà .
     pa÷càttàpamavàpnoti kalahàntarità tu sà ..>% striyàü ñàp . patnã . yathà, viùõustotre . 9 .
     %<dhàtrãü sthàtrãü janitrãü prakçtimavikçtiü vi÷va÷aktiü vidhàtrãü viùõorvi÷vàtmanastàü vipulaguõamayãü pràõanàthàü praõaumi ..>%)

#<pràõantaþ>#, puü, (pràõityaneneti . pra + ana + %<ruhinandijãvipràõibhyaþ ùidà÷iùi .>% uõà 0 3 . 127 . iti jhac .) vàyuþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. rasà¤janam . ityuõàdikoùaþ ..

#<pràõantã>#, strã, (pra + an jhac . sa ca ùit . ùittvàt ïãù .) kùut . hikkà . ityuõàdikoùaþ ..

#<pràõapradà>#, strã, (pràõaü pradadàtãti . pra + dà + kaþ .) çddhinàmakauùadham . iti ratnamàlà .. (pràõadàtari, tri . yathà, kathàsaritsàgare . 22 . 89 .
     %<tvà¤ca dçùñvàdhunàtmãyo devi ! pràõapradaþ suhçt .
     sàrthavàhasutaþ ÷rãmàn vasudatto mayà smçtaþ ..>%)

#<pràõabhàsvàn>#, [t] puü, (pràõena vàyunà jalena và bhàsvàn uddãptaþ .) samudraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pràõamayakoùaþ>#, puü, (pràõamayaþ koùaþ àcchàdakaþ .) karmendriyasahitapràõàdipa¤cakam . iti vedàntasàraþ ..

#<pràõasaüyamaþ>#, puü, (pràõànàü saüyamaþ .) pràõàyàmaþ . yathà, %<tada÷aktau taccaturthamevaü pràõasya saüyamaþ ..>% iti tantrasàraþ ..

#<pràõasadma>#, [n] klã, (pràõànàü sadma gçham .) ÷arãram . iti kecit ..

#<pràõasamà>#, strã, (pràõànàü samà .) patnã . iti hemacandraþ . 3 . 180 .. (yathà, gãtagovinde . 1 . 38 .
     %<nãyante pathikaiþ kathaü kathamapi dhyànàvadhànakùaõapràptapàõasamàsamàgamarasollàsairamã vàsaràþ ..>% pràõatulye, tri . yathà, ràmàyaõe . 1 . 1 . 26 .
     %<ràmasya dayità bhàryà nityaü pàõasamà hità ..>% tathà ca tatraiva . 2 . 31 . 10 .
     %<priyaþ pràõasamo va÷yo vidheya÷ca sakhà ca me ..>% patyau, puü . iti hemacandraþ . 3 . 180 ..)

#<pràõahàrakaü>#, klã, (pràõàn haratãti . hç + õvul .) vatmanàbhaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. asunà÷ake, tri ..

#<pràõàþ>#, puü, (pràõityebhiriti . pra + ana + karaõe gha¤ .) asavaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 119 .. %<dve aïgasannihiteùu pa¤cavàyuùu . asyante asavaþ nàmnãti uþ . pràõiti ebhiþ pràõàþ gha¤ . evamiti asuvat pràõà api puü bahutve ityarthaþ . asupràõa÷abdàbhyàü bahuvacanàntàbhyàü pa¤capràõàdaya ucyante na punarekaikàbhidhàne bahuvacanam ataeva pràõo'pàna ityuktaü hçdi pràõo gude'pàna ityàdi ca dç÷yate .>% iti taññãkàyàü bharataþ .. (yathà hitopade÷e . 1 . 73 .
     %<pràõà yathàtmano'bhãùñà bhåtànàmapi te tathà .
     àtmaupamyena bhåtànàü dayàü kurvanti sàdhavaþ ..>% ÷arãrasthapa¤capràõà yathà --
     %<pràõo'pànaþ samàna÷codànavyànau ca vàyavaþ ..>% ÷arãrasthà ime -- .. ityamaraþ . 1 . 1 . 67 .. ime pràõàdayaþ pa¤ca vàyavaþ ÷arãre tiùñhanti te ca niyatasthànasthàþ .. yadàhuþ .
     %<hçdi pràõo gude'pànaþ samàno nàbhisaüsthitaþ .
     udànaþ kaõñhade÷e ca vyànaþ sarva÷arãragaþ ..>% evaü tadvyàpàrà÷ca yathà -- annaprave÷anaü måtràdyutsargo'nnavipàcanam . bhàùaõàdinimeùàditadbyàpàràþ kramàdamã .. iti ca bharataþ .. pràõakaràõi yathà --
     %<sadyomàüsaü navànna¤ca bàlàstrã kùãrabhojanam .
     ghçtamuùõodaka¤caiva sadyaþ pràõakaràõi ùañ ..>% pràõaharàõi yathà --
     %<÷uùkaü màüsaü striyo vçddhà bàlàrkastaruõaü dadhi .
     prabhàte maithunaü nidrà sadyaþpràõaharàõi ùañ ..>% iti càõakyakarmalocane .. pràõaviyogakàlakartavyaü yathà --
     %<kaõñhasthànaü gate jãve bhãtivibhràntamànasaþ .
     j¤àtvà ca vihvalaü tatra ÷ãghraü niþsàrayedgçhàt ..
     ku÷àstaraõa÷àyã ca di÷aþ sarvà na pa÷yati .
     labdhasmçtirmuhårtàttu yàvajjãvo na na÷yati ..
     vàcayet snehabhàvena bhåme devà dvijàtayaþ .
     suvarõa¤ca hiraõya¤ca yathotpannena màdhavi ..
     paralokahitàrthàya gopradànaü vi÷iùyate .
     sarvadevamayà gàva ã÷vareõàvatàritàþ ..
     amçtaü kùarayantya÷ca pracaranti mahãtale .
     etàsà¤caiva dànena ÷ãghraü mucyeta kilviùàt ..
     pa÷càt ÷rutipathaü divyamutkarõena ca ÷ràvayet ..
     yàvatpràõàn pramucyeta kçtvà karma suduùkaram ..
     dçùñvà suvihvalaü hyenaü mama màrgànusàriõam .
     prayàõakàle tu naro mantreõa vidhipårbakam ..
     mantreõànena kartavyaü sarvasaüsàramokùaõam .
     madhuparkaü tvaran gçhya idaü mantramudàharet ..>% mantraþ .
     %<gçhàõa cemaü madhuparkamàdyaü saüsàranà÷anakaraü tvamçtena tulyam .
     nàràyaõena racitaü bhagavat-priyàõàü dàhe ca ÷àntikaraõaü suralokapåjyam ..
     tata etena mantreõa dadyàdbai madhuparkakam .
     puruùo mçtyukàle tu paralokasukhàvaham ..
     evaü viniþsçtàt pràõàt saüsàra¤ca na gacchati .
     naùñasaüj¤aü samuddi÷ya j¤àtvà mçtyuva÷aü gatam ..
     mahàvanaspatiü gatvà gandhàü÷ca vividhànapi ..
     ghçtatailasamàyuktaü kçtvà vai deha÷odhanam ..
     tejovyayakaraü vàsya tatsarvaü parikalpya ca .
     dakùiõàyàü ÷iraþ kçtvà salile taü nidhàya ca ..
     tãrthàdyàvàhanaü kçtvà snàpanaü tasya kàrayet ..
     gayàdãni ca tãrthàni ye ca puõyàþ ÷iloccayàþ .
     kurukùetra¤ca gaïgà ca yamunà ca saridbarà ..
     kau÷ikã ca payoùõã ca sarvapàpapraõà÷inã .
     gaõóakã bhadranàmà ca sarayårbaladà tathà ..
     vanàni navavàràhaü tãrthaü piõóàrakaü tathà .
     pçthivyàü yàni tãrthàni catvàraþ sàgaràstathà .
     sarvàõi manasà dhyàtvà snànamevantu kàrayet ..
     pràõàdgatantu taü j¤àtvà citàü kçtvà vidhànataþ .
     tasyà upari taü sthàpya dakùiõàgraü ÷irastathà ..
     devànagnimukhàn dhyàtvà gçhya haste hutà÷anam .
     prajvàlya vidhivattatra mantrametadudàharet ..>% mantraþ .
     %<kçtvà tu duùkaraü karma jànatà vàpyajànatà .
     mçtyukàlava÷aü pràpya naraþ pa¤catvamàgataþ ..
     dharmàdharmasamàyukto lobhamohasamàvçtaþ .
     daheyaü tasya gàtràõi daivalokàya gacchatu ..
     evamuktvà tataþ ÷ãghraü kçtvà caiva pradakùiõam .
     jvalamànaü tadà vahniü ÷iraþsthàne pradàpayet ..
     càturvarõyeùu saüskàramevambhavati puttraka ! .
     gàtràõi vàsasã caiva prakùàlya vinivartayet ..
     mçtanàma tathoddi÷ya dadyàt piõóaü mahãtale .
     tadàprabhçti cà÷aucaü daivakarma na kàrayet ..>% iti varàhapuràõe ÷ràddhotpattinàmàdhyàyaþ ..

#<pràõà>#, strã, (pràõiti bahukàlamiti . pra + ana + ac . ñàp .) pakùiõãvi÷eùaþ . sà càruõagaruóayoþ ÷va÷råþ . yathà --
     %<pulahastyàtmajaþ sargaþ pràõàyàstu nibodhata .
     kanyàþ ùaóiti vikhyàtàþ pràõàyà vai vijaj¤ire ..
     ÷yenã bhàsã tathà krau¤cã dhçtaràùñrã ÷unã ÷ukã .
     aruõasya bhàryà ÷yenã vãryavantau mahàbalau ..
     sampàti÷ca jañàyu÷ca prasåtau pakùisattamau .
     sampàtirjanayan gçdhràn kàkàþ puttrà jañàyuùaþ ..
     bhàryà garutmata÷càpi bhàsã krau¤cã ÷unã ÷ukã ..>% ityagnipuràõam ..

#<pràõàdhinàthaþ>#, puü, (pràõànàmadhinàthaþ .) patiþ . iti halàyudhaþ . 2 . 342 ..

#<pràõàpànau>#, puü, (pràõa÷ca apàna÷ca tau . tadàkhyakau vàyå . yathà, viùõupuràõe . 6 . 7 . 41 .
     %<paraspareõàbhibhavaü pràõàpànau yadànilau ..>%) a÷vinãkumàrau . yathà --
     %<pràõàpànau kathaü devàva÷vinau saübabhåvatuþ ..>% iti prajàpàlapra÷ne . mahàtapà uvàca .
     %<tasyàü tvàùñryàma÷varåpyàü màrtaõóastãvratejasà .
     bãjaü nirvàpayàmàsa tajjalaü taddvidhàpatat ..
     tatra pràõastvapàna÷ca yonau càtmajitau purà .
     varadànena ca punarmårtimantau babhåvatuþ ..
     tau tvàùñryàma÷varåpiõyàü jàtau yena narottamau .
     tatastàva÷vinau devau kãrtyete ravinandanau ..>% iti vàràhe a÷vinotpattinàmàdhyàyaþ ..

#<pràõàyàmaþ>#, puü, (pràõasya vàyuvi÷eùasya àyàmo rodhaþ . yadvà, pràõa àyamyate'neneti . à + yam + karaõe gha¤ .) yogàïgavi÷eùaþ . (yathà, bhàgavate . 3 . 28 . 11 .
     %<pràõàyàmairdaheddoùàn dhàraõàbhi÷ca kilviùàn .
     pratyàhàreõa saüsargàn dhyànenànã÷varàn guõàn ..>%) tatràïguliniyamo j¤ànàrõave .
     %<kaniùñhànàmikàïguùñhairyannàsàpuñadhàraõam .
     pràõàyàmaþ sa vij¤eyastarjanãmadhyame vinà ..>% sa dbividhaþ . sagarbho nirgarbha÷ca . tathà ca . sagarbho mantrajàpena nirgarbho màtrayà bhavediti . màtrà ca .
     %<vàmajànuni taddhastabhràmaõaü yàvatà bhavet .
     kàlena màtrà sà j¤eyà munibhirvedapàragaiþ ..>% atha pràõàyàmaþ . målamantrasya bãjasya praõavasya và ùoóa÷avàrajapena vàmanàsàpuñe vàyuü pårayet . tasya catuþùaùñivàrajapena vàyuü kumbhayet . tasya dbàtriü÷advàrajapena vàyuü recayet . punardakùiõenàpårya ubhàbhyàü kumbhayitvà vàmena recayet . punarvàmenàpårya ubhàbhyàü kumbhayitvà dakùiõena recayet . tathà ca kàlãhçdaye .
     %<pràõàyàmatrayaü kuryànmålena praõavena và .
     athavà mantrabãjena yathoktavidhinà sudhãriti ..>% sàrasamuccaye'pi .
     %<viparãtamato vidadhãta budhaþ punareva tu tadbiparãtakamiti ..>% yaugike punarmàtràniyamaþ . tathà ca gautamãye .
     %<mantraþ pràõàyàmaþ prokto yaugikaü kathayàmi te .
     pårayedvàmayà vidvàn màtràùoóa÷asaükhyayeti ..>% yadbà, catuþùoóa÷àùñavàrajapena pårakàdikaü kuryàt . athavà ekacaturdvivàreõa . tathà ca tantràntare .
     %<pårayet ùoóa÷abhirvàyuü dhàrayettaccaturguõaiþ .
     recayet kumbhakàrdhena a÷aktyà tatturãyakaiþ ..>% tada÷aktau taccaturthameva pràõasya saüyamaþ . asya nityatvamàha tatraiva .
     %<pràõàyàmaü vinà mantrapåjane nahi yogyatà ..>% gopàle tu vi÷eùo yathà -- kàmabãjasyaikavàrajapena dakùiõanàsayà vàyuü recayet . punaþ saptavàrajapena vàmanàsayà vàyuü pårayet . nàsàpuñau dhçtvà viü÷ativàrajapena vàyuü kumbhayet . punarvàmena recayet . dakùiõena pårayet . ubhàbhyàü kumbhayet . punardakùiõena recayet . vàmenàpårya ubhàbhyàü kumbhayet . tathà ca .
     %<ekena recayet kàmabãjenaiva pçthak pçthak .
     pårayet saptajaptena viü÷atyà tena dhàrayet ..
     sarveùu kçùõamantreùu bãjenànena recayet ..>% yadvà målamantreõaiva pràõàyàmaþ . tathà ca .
     %<pavanasaüyamanantvamunàcaret yamiha japtumasau manumicchati .>% yadi da÷àkùaraü japati tadà da÷àkùareõa cettatra càùñàviü÷ativàraü recayet .
     %<pårayedbàmayà tadvaddhàrayettatpramàõataþ .
     pràõàyàmo bhavedeko recapårakakumbhakaiþ ..
     aùñàda÷àkùareõa cet dvàda÷aivaü samàcaret ..>% anyamanubhirvarõànuråpamityuktatvàt . tattanmantravarõasaükhyàkai recakàditrayaü kuryàt . kramadãpikàyàm . recayenmàrutaü dakùayà dakùiõaþ . pårayedbàmayà madhyanàóyà punardhàrayedityàdi . etattu ÷rãkçùõamantraviùayaü nànyatra . iti tantrasàraþ .. * .. api ca .
     %<àsanaü padmakàdyuktaü pràõàyàmo marujjayaþ .
     mantradhyànayuto garbho viparãto hyagarbhakaþ ..
     agarbhàttu sagarbhasthaþ pràõàyàmastato'dhikaþ .
     evaü dvidhà tridhàpyuktaþ påraõàt pårakaþ sa ca ..
     kumbhako ni÷calatvàt sa recanàdrecakastridhà .
     laghurdvàda÷amàtraþ syàccaturviü÷atikaþ paraþ ..
     ùañtriü÷anmàtrikaþ ÷reùñhaþ pratyàhàra÷ca rodhanam ..>% iti gàruóe 49 adhyàyaþ .. * .. tasya phalaü yathà --
     %<prathame janayet svapnaü madhyamena ca vepathum .
     vipàkaü hi tçtãyena jayeddoùànanukramàt ..>% iti tatraiva 230 adhyàyaþ .. * .. anyacca .
     %<yathà parvatadhàtånàü dhmàtànàü dahyate malam .
     tathendriyakçtà doùà dahyante pràõanigrahàt ..
     prathamaü sàdhanaü kuryàt pràõàyàmasya yogavit .
     pràõàpànanirodhastu pràõàyàma udàhçtaþ ..
     laghumadhyottarãyàkhyaþ pràõàyàmastridhoditaþ .
     tasya pramàõaü vakùyàmi tadalarka ! ÷çõuùva me ..
     laghurdvàda÷amàtrastu dviguõaþ sa tu madhyamaþ .
     triguõàbhi÷ca màtràbhiruttarãya udàhçtaþ ..
     nimeùonmeùaõe màtrà tàlo laghvakùaro mataþ .
     pràõàyàmasya saükhyàrthaü smçto dvàda÷amàtrakaþ ..
     prathame janayet svedaü madhyamena tu vepathum .
     viùàdaü hi tçtãyena jayeddoùànanukramàt ..
     mçdutvaü sevyamànàstu siüha÷àdrdålaku¤jaràþ .
     yathà yànti tathà pràõo va÷yo bhavati yoginaþ ..
     va÷yaü santaü yathecchàto nàgaü nayati hastipaþ .
     tathaiva yogã chandena pràõaü nayati sàdhitam ..
     yathà hi sàdhitaþ siüho mçgàn hanti na mànuùàn .
     tadvanniùiddhaþ pavanaþ kilviùaü na nçõàü tanum ..
     tasmàdyuktaþ sadà yogã pràõàyàmaparo bhavet .
     ÷råyatàü muktiphaladaü tasyàvasthàcatuùñayam ..
     dhvastiþ pràptistathà sambitprasàda÷ca mahãpate ! .
     svaråpaü ÷çõu caiteùàü kathyamànamanukramàt ..
     karmaõàmiùñaduùñànàü jàyate phalasaükùayaþ .
     cetaso vikaùàyatvaü yatra sà dhvastirucyate ..>% iùñaduùñànàü puõyapàpànàm .
     %<aihikàmuùmikàn kàmàn lobhamohàtmakàü÷ca yàn .
     nirudhyàste sadà yogã pràptiþ sà sàrvakàmikã ..
     atãtànàgatànarthàn viprakçùñatirohitàn .
     vijànantãndusåryarkùagrahàõàü j¤ànasampadà ..
     tulyaprabhàvastu yadà yogã pràpnoti sambidam .
     tadà sambiditi khyàtà pràõàyàmasya sà sthitiþ ..
     yànti prasàdaü yenàsya manaþ pa¤ca ca vàyavaþ .
     indriyàõãndriyàrthà÷ca sa prasàda iti smçtaþ ..
     ÷çõuùva ca mahãpàla ! pràõàyàmasya lakùaõam .
     yu¤jata÷ca yathàyogaü yàdçgvihitamànasam ..>% iti màrkaõóeyapuràõe yogicikitsànàmàdhyàyaþ .. * .. anyacca .
     %<pràõàkhyamanilaü va÷yamabhyàsàt kurute tu yat .
     pràõàyàmaþ sa vij¤eyaþ sabãjo'bãja eva ca ..
     paraspareõàbhibhavaü pràõàpànau yadànilau .
     kurutaþ sadvidhànena tçtãyaþ saüyamàt tayoþ ..
     tasya càlambanavataþ sthålaråpaü dbijottama ! .
     àlambanamanantasya yogino'bhyasataþ smçtam ..>% eteùàü ñãkà . pràõàyàmamàha pràõàkhyamiti . sabãjaþ sàlambano bhagavanmårtidhyànamantrajapasahitaþ . dvividhasyàpi tasya punastraividhyamàha paraspareõeti . ucchvàsena mukhanàsikàbhyàü bahirnirgacchati vàyuþ sa pràõaþ . ni÷vàsenàntaþ pravi÷ati yaþ so'pànaþ . tatra pràõavçttyàpànavçtterabhibhavo nirodho recakàkhyaþ pràõàyàmaþ . evamapànavçttyà pràõavçtterabhibhavaþ pårakàkhyaþ . evamanena parasparàbhibhavaprakàradvayena sa pràõàyàmo dvidhà . tayoryugapatsaüyamàt kumbhakàkhyastçtãyaþ pràõàyàmaþ . yadbà . sadbidhànenetyekameva padam . tatra càyamarthaþ . sadvidhànena sadguråpadiùñamàrgeõa recakapårakàbhyàü yat parasparàbhibhåtaü dbayaü ya÷ca kumbhakenobhayoþ sahàbhibhavaþ . evamabhibhavatrayeõaiva pràõàyàma iti . sabãjasyàlambanamàha . tasya ceti . sthålaü vakùyamàõaü hiraõyagarbhàdiråpam . iti viùõupuràõe 6 aü÷e 7 adhyàyaþ .. * .. gàyattrãpràõàyàmo yathà --
     %<savyàhçtiü sapraõavàü gàyattrãü ÷irasà saha .
     triþ pañhedàyatapràõaþ pràõàyàmaþ sa ucyate ..
     pràõàyàmatrayaü kçtvà pràõàyàmaistribhistribhiþ .
     ahoràtrakçtàt pàpànmucyate nàtra saü÷ayaþ ..
     sarvapàpaharaü proktaü pràõàyàmaü dvijanmanàm .
     tatastvabhyadhikaü nàsti tapaþ paramapàvanam ..
     pràõasaüdhàraõaü màsaü ku÷àgracyutabindunà .
     yaþ kuryàt prayato nityaü pràõàyàmastu tatsamaþ ..
     nirodhàjjàyate vàyustasmàdagnistato jalam .
     tribhiþ ÷arãraü sakalaü pràõàyàmena ÷uddhyati ..
     àke÷àdànakhàgràcca tapastapyet sudàruõam .
     àtmànaü ÷odhayedyastu pràõàyàmaiþ punaþ punaþ ..
     ÷ràvaõyàü paurõamàsyà¤ca sopavàso jitendriyaþ .
     pràõàyàma÷ataü kçtvà mucyate sarvakilviùaiþ ..>% ityagnipuràõam ..

#<pràõidyåtaü>#, klã, (pràõibhirmeùàdibhiþ kçtaü dyåtamiti madhyapadalopã samàsaþ .) paõapårbakameùakukkuñàdiyuddham . tatparyàyaþ . samàhvayaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 10 . 46 .. sàhvayaþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pràõimàtà>#, strã, (pràõinàü màteva garbhadàtçtvàt .) garbhadàtrãkùupaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pràõihità>#, strã, (pràõinàü hità .) pàdukà . iti trikàõóa÷eùaþ .. lokahitakàriõã ca ..

#<pràõã>#, [n] tri, (pràõàþ santyasyeti . pràõa + %<ata iniñhanau .>% 5 . 2 . 115 . iti iniþ .) pràõavi÷iùñaþ . manuùyàdiþ . tatparyàyaþ . cetanaþ 2 janmã 3 jantuþ 4 janyuþ 5 ÷arãrã 6 . ityamaraþ . 1 . 4 . 30 .. (yathà, manau . 1 . 22 .
     %<karmàtmanà¤ca devànàü so'sçjat pràõinàü prabhuþ .
     sàdhyànà¤ca gaõaü såkùmaü yaj¤a¤caiva sanàtanam ..>%)

#<pràõãtyaü>#, klã, (praõãtasya prayojitasya bhàvaþ . praõãta + ùya¤ .) çõam . yathà, trikàõóa÷eùaþ .
     %<pràõãtyamçõamarthànàü prayogaþ syàt kalàmbikà ..>%

#<pràõe÷aþ>#, puü, (pràõànàmã÷aþ .) patiþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, sàhityadarpaõe 3 paricchede .
     %<svàmin ! bhaïgurayàlakaü satilakaü bhàlaü vilàsin ! kuru pràõe÷a ! truñitaü payodharatañe hàraü punaryojaya ..>%)

#<pràõe÷à>#, strã, (pràõànàmã÷à .) bhàryà . iti hemacandraþ ..

#<pràtaþ>#, [r] vya, (pràtatãti . pra + at + %<pràtate raran .>% uõàø 5 . 59 . iti aran .) prabhàtam . tatparyàyaþ . prage 2 . ityamaraþ . 3 . 4 . 19 .. såryodayàvadhitrimuhårtakàlaþ . yathà --
     %<pràtaþkàlo muhårtàüstrãn saïgavastàvadeva tu ..>% iti tithyàditattvam .. (yathà, raghau . 1 . 90 .
     %<prayatà pràtaranve tu sàyaü pratyudvrajedapi ..>%)

#<pràtaþkçtyaü>#, klã, (pràtaþ prabhàtakàlasya kçtyaü kartavyà kriyà .) prabhàtakartavyakarma . tadanuùñhànaü yathà,
     %<bràhme muhårte utthàya dharmamartha¤ca cintayet .
     kàyakle÷antadudbhåtaü dhyàyettu manase÷varam ..
     uùaþkàle'tha saüpràpte kçtvà càva÷yakaü budhaþ .
     snàyànnadãùu ÷uddhàsu ÷aucaü kçtvà yathàvidhi ..
     pràtaþsnànena ÷udhyanti ye'pi pàpakçto janàþ .
     tasmàt sarvaprayatnena pràtaþsnànaü samàcaret ..
     pràtaþsnànaü pra÷aüsanti dçùñàdçùñakaraü ÷ubham .
     çùãõàü ÷ucità nityaü pràtaþsnànànnaü saü÷ayaþ ..
     mukhe suptasya satataü làlàdyàþ prasravanti hi .
     tato naivàcaret karmàõyakçtvà snànamàditaþ ..
     alakùmãþ kàlakarõã ca duþsvapnaü durvicintitam .
     pràtaþsnànena pàpàni påyante nàtra saü÷ayaþ ..
     na ca snànaü vinà puüsàü pàvanaü pratyahaü smçtam .
     home japye vi÷eùeõa tasmàt snànaü samàcaret ..
     a÷aktàva÷iraskaü và snànamasya vidhãyate .
     àrdreõa vàsasà càtha màrjanaü kàyikaü smçtam ..
     apràyatye samutpanne snànameva samàcaret .
     bràhmàdãni yathà÷aktau snànànyàhurmanãùiõaþ ..
     bràhmamàgneyamuddiùñaü vàyavyaü divyameva ca .
     vàruõaü yaugikaü tadvata ùoóhàsnànaü prakãrtitam ..
     bràhmantu màrjanaü mantraiþ ku÷aiþ sodakabindubhiþ .
     àgneyaü bhasmanà pàdamastakàdividhånanam ..
     gavàü hi rajasà proktaü vàyavyaü snànamuttamam .
     yattu sàtapavarùeõa snànantaddivyamucyate ..
     vàruõa¤càvagàhyantu mànasantvàtmavedanam .
     yaugikaü snànamàkhyàtaü yogo viùõuvicintanam ..
     àtmatãrthamiti khyàtaü sevitaü brahmavàdibhiþ ..
     manaþ÷ucikaraü puüsàü nityantatsnànamàcaret .
     ÷akta÷cevvàruõaü vidvàn pràjàpatyantathaiva ca .. * ..
     prakùàlya dantakàùñhaü vai bhakùayitvà vidhànataþ .
     àcamya prayato nityaü snànaü pràtaþ samàcaret ..
     madhyàïgulasamasthaulyaü dvàda÷àïgulasammitam .
     satvacaü dantakàùñaü syàttasyàgreõa ca dhàvayet ..
     kùãrivçkùasamudbhåtaü màlatãsambhavaü ÷ubham .
     apàmàrga¤ca vilva¤ca karavãraü vi÷eùataþ ..
     varjayitvà ninditàni gçhãtbainaü yathoditam .
     parihçtya dinaü pàpaü bhakùayitvà vidhànataþ ..
     notpàñayeddantakàùñhaü nàïgulyà dhàvayet kvacit .
     prakùàlya bhuktvà tajjahyàcchucau de÷e samàhitaþ ..
     snàtvà santarpayeddevànçùãn pitçgaõàüstathà .
     sammàrjya mantrai ràtmànaü ku÷aiþ sodakabindubhiþ ..
     àpohiùñhàvyàhçtibhiþ sàvitryà vàruõaiþ ÷ubhaiþ .
     oükàrayàhçtiyutàü gàyattrãü devamàtaram .
     japtvà jalà¤jaliü dadyàdbhàskaraü prati tanmanàþ ..
     pràkkåleùu samàsãno darbheùu susamàhitaþ .
     pràõàyàmatrayaü kçtvà dhyàyet sandhyàmiti smçtiþ ..
     yà sandhyà sà jagatsåtirmàyàtãtà ca niùkalà .
     ai÷varã tu parà ÷aktistattanmantrasamudbhavà ..
     dhyàtvàrkamaõóalagatàü sàvitrãü vai japan budhaþ .
     pràïmukhaþ satataü vipraþ sandhyopàsanamàcaret ..
     sandhyàhãno'÷ucirnityamanarhaþ sarvakarmasu .
     yadanyat kurute ki¤cit na tasya phalamàpnuyàt ..
     ananyacetasaþ ÷àntà bràhmaõà vedapàragàþ .
     upàsya vidhiùat sandhyàü pràptà÷ca paramàü gatim ..
     yo'nyatra kurute yatnàddharmakàryaü dvijottamaþ .
     vihàya sandhyàpraõatiü sa yàti narakàyutam ..
     tasmàt sarvaprayatnena sandhyopàsanamàcaret .
     upàsito bhavettena devo yogatanuþ paraþ ..
     sahasraparamàü nityaü ÷atamadhyàü da÷àvaràm .
     sàvitrãü vai japedbidbàn pràïmukhaþ prayataþ sthitaþ ..
     athopatiùñhedàdityamudayantaü samàhitaþ .
     mantraistu vividhaiþ saurairçgyajuþsàmasambhavaiþ ..
     upasthàya mahàyogaü devadevaü divàkaram .
     kurvãta praõatiü bhåmau mårdhnà nitya¤ca mantrataþ .. * ..
     oü khaü khakholkàya ÷àntàya kàraõatrayahetave .
     nivedayàmi càtmànaü namaste j¤ànaråpiõe ..
     namaste ghçõaye tubhyaü såryàya brahmaråpiõe .
     tvameva brahma paramamàpo jyotã raso'mçtam ..
     bhårbhuvaþ svastvamoïkàraþ sarve rudràþ sanàtanàþ .
     puruùaþ sanmaho'tastvàü praõamàmi kapardinam ..
     tvameva vi÷vaü bahudhà sadasat såyase ca yat .
     namo rudràya såryàya tvàmahaü ÷araõaü gataþ ..
     pràcetase namastubhyamumàyàþ pataye namaþ .
     namo'stu nãlagrãvàya namastubhyaü pinàkine ..
     vilohitàya bhargàya sahasràkùàya te namaþ .
     nama umàpataye tubhyamàdityàya namo'stu te ..
     namaste bahuhastàya tryambakàya namo'stu te .
     prapadye tvàü viråpàkùa ! mahàntaü parame÷varam ..
     hiraõmaye gçhe guptamàtmànaü sarvadehinàm .
     namasyàmi paraü jyotirbrahmàõaü tvàü paràmçtam ..
     vi÷vaü pa÷upatiü bhãmaü naranàrã÷arãriõam .
     namaþ såryàya rudràya bhàsvate parameùñhine .
     ugràya sarvabhakùyàya tvàü prapadye sadaiva hi .. * ..
     etadvai såryahçdayaü japtvà stavamanuttamam .
     pràtaþkàle'tha madhyàhne namaskuryàddivàkaram ..
     idaü puttràya ÷iùyàya dhàrmikàya dbijàtaye .
     pradeyaü såryahçdayaü brahmaõà tu pradar÷itam ..
     sarvapàpapra÷amanaü vedasàraü samuddhçtam .
     bràhmaõànàü hitaü puõyaü çùisaüghairniùevitam ..
     yastu nityaü pañheddhãmàn prekùannàdityamaõóalam .
     mahàpàtakayukto'pi påyate nàtra saü÷ayaþ ..
     kùayàpasmàrakuùñhàdyairvyàdhibhiþ pãóito'pi san .
     japtvà ÷ataguõaü stotraü sa ÷làghyo bhavati drutam ..
     bhåtagrahapi÷àcàtibãjavyasanakarùibhiþ .
     stuvan dhyàtvà hariü vipro mucyate mahato bhayàt ..
     athàgatya gçhaü vipraþ samàcamya yathàvidhi .
     prajvàlya vahniü vidhivajjuhuyàjjàtavedasam ..
     çtvikputtro'tha patnã và ÷iùyo vàpi sahodaraþ .
     pràpyànuj¤àü vi÷eùeõa juhuyurvà yathàvidhi ..
     pavitrapàõiþ påtàtmà ÷uklàmbaradharottaraþ .
     ananyamànaso bhåtvà juhuyàt saüyatendriyaþ ..
     vinà darbheõa yat karma vinà mantreõa và punaþ .
     ràkùasaü tadbhavet sarvaü nàmutreha phalapradam .. * ..
     davatàni namaskuryàddeyamàrànnivedayet .
     dadyàt puùpàdikaü teùàü vçddhàü÷caivàbhivàdayet ..
     guru¤caivàbhyupàsãta hita¤càsya samàcaret .
     vedàbhyàsaü tataþ kuryàt prayatnàdbhaktito dvijaþ ..
     japedadhyàpayecchiùyàn ÷ràvayecca vidhàrayet .
     avekùeta ca ÷àstràõi dharmàdãni dvijottamaþ ..
     vaidikàü÷caiva niyamàn vedàïgàni vi÷eùataþ .
     upeyàdã÷vara¤càtha yogakùemaprasiddhaye ..
     sàdhayedvividhànarthàn kuñambàrthe tato dbijaþ ..>% iti kaurme upavibhàge 17 adhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<pràtaþ ÷irasi ÷uklàbje dvinetraü dbibhujaü gurum .
     prasannavadanaü ÷àntaü smarettannàmapårbakam ..>% oü namo gurave tasmà iùñadevasvaråpiõe . yasya vàkyàmçtaü hanti viùaü saüsàrasaüj¤akam .. iti pañhet ..
     %<ahaü devo na cànyo'smi brahmaivàsmi na ÷okabhàk .
     saccidànandaråpo'haü nityamuktasvabhàvavàn ..>% iti bhàvayet .
     %<loke÷a ! caitanyamayàdideva ÷rãkànta viùõo bhavadàj¤ayaiva .
     pràtaþ samutthàya tava priyàrthaü saüsàrayàtràmanuvartayiùye ..
     jànàmi dharmaü na ca me pravçttirjànàmyadharmaü na ca me nivçttiþ .
     tvayà hçùãke÷a ! hçdi sthitena yathà niyukto'smi tathà karomi ..>% viùõupuràõe .
     %<prabuddha÷cintayeddharmamartha¤càsyàvirodhinam .
     apãóayà tayoþ kàmamubhayorapi cintayet ..>% dharmalakùaõantu bhaviùye .
     %<dharmaþ ÷reyaþ samuddiùñaü ÷reyo'bhyudayasàdhanam ..>% ataeva jaiminiþ . codanàlakùaõo'rtho dharma iti . tena vaidikaliïpratipàdyo'rtho dharmaþ . ko'rtho yo'bhyudayàya iti tu bhaviùye .. * .. tataþ oü priyadattàyai bhuve namaþ . iti namaskçtya dakùiõaü caraõaü nyaset . chandogapari÷iùñam .
     %<÷rotriyaü subhagàmagniü gà¤caivàgnicitaü tathà .
     pràtarutthàya yaþ pa÷yedàpadbhyaþ sa vimucyate ..
     pàpiùñhaü durbhagàü madyaü nagnamutkçttanàsikam .
     pràtarutthàya yaþ pa÷yettat kalerupalakùaõam ..>% ataeva vyàsaþ .
     %<dhaninaþ ÷rotriyo ràjà nadã vaidyastu pa¤camaþ .
     pa¤ca yatra na vidyante tatra vàsaü na kàrayet ..>% mahàbhàrate .
     %<karkoñakasya nàgasya damayantyà nalasya ca .
     çtuparõasya ràjarùeþ kãrtanaü kalinà÷anam ..>% màtsye .
     %<kàrtavãryàrjuno nàma ràjà bàhusahasrabhçt .
     yo'sya saükãrtayennàma kalyamutthàya mànavaþ ..
     na tasya vittanà÷aþ syànnaùña¤ca labhate punaþ ..>% kalyaü pràtaþ .. * .. atha viõmåtrotsargaþ . viùõudharmottare .
     %<nidràü jahyàdgçhã ràma ! nityamevàruõodaye .
     vegotsargaü tataþ kçtvà dantadhàvanapårbakam ..
     snànaü samàcaret pràtaþ sarvakalmaùanà÷anam ..>% aruõodayakàlamàha skandapuràõam .
     %<udayàt pràk catasrastu nàóikà aruõodayaþ .
     tatra snànaü pra÷astaü syàttaddhi puõyatamaü smçtam ..>% nàóikà daõóaþ . viùõudharmottare .
     %<vegarodhaü na kartavyamanyatra krodhavegataþ .>% àyurvedãye'pi . na vegito'nyakàryasiddhiþ syànnàjitvà sàdhyamàmayam . aïgiràþ .
     %<utthàya pa÷cime ràtrestata àcamya codakam .
     antardhàya tçõairbhåmiü ÷iraþ pràvçtya vàsasà ..
     vàcaü niyamya yatnena ùñhãvanocchàsavarjitaþ ..
     kuryànmåtrapurãùe tu ÷ucau de÷e samàhitaþ ..>% viùõupuràõam .
     %<tataþ kalyaü samutthàya kuryànmaitraü nare÷vara ! .
     nairçtyàmiùuvikùepamatãtyàbhyadhikaü bhuvaþ ..
     tiùñhennàticiraü tatra naiva ki¤cidudãrayet ..>% kalyamuùaþkàlam . maitraü mitradevatàkapàyusambandhàt purãùotsargaþ . nairçtyàmutthànade÷amàrabhya utthàyetyanena upasthiteþ iùuprakùepayogyade÷àdbahiþ . tadde÷aparimàõamàha pitàmahaþ .
     %<madhyamena tu càpena prakùipettu ÷aratrayam .
     hastànà¤ca ÷ate sàrdhe lakùyaü kçtvà vicakùaõaþ ..>% àpastambaþ . %<måtrapurãùotsargaü kuryàddakùiõàü di÷aü dakùiõàparàü veti .>% dakùiõàparàü nairçtãm . manuþ .
     %<måtroccàrasamutsargaü divà kuryàdudaïmukhaþ .
     dakùiõàbhimukho ràtrau sandhyayo÷ca yathà divà ..>% yattu yamavacanam .
     %<pratyaïmukha÷ca pårbàhõe tvaparàhõe ca pràïmukhaþ .
     udaïmukhastu madhyàhne ni÷àyàü dakùiõàmukhaþ ..>% iti tadicchàvikalpàrthaü såryàbhimukhaniràsàrtha¤ca na tu niyamàrthaü devalavacanavirodhàt . tathà ca devalaþ .
     %<sadaivodaï mukhaþ pràtaþ sàyàhne dakùiõàmukhaþ .
     viõmåtramàcarennityaü sandhyàyàü parivarjayediti ..>% atra pràtaþsàyàhna÷abdau divàràtriparau pårboktamanuvacanaikavàkyatvàt . sandhyàyàü parivarjayediti tu pãóitetaraparam .. * .. yamaþ .
     %<kçtvà yaj¤opavãtantu pçùñhataþ kaõñhalambitam .
     viõmåtre ca gçhã kuryàdyadvà karõe samàhitaþ ..>% pçùñhataþ pçùñhe kaõñhalambitaü nivãtaü tat pçùñhalambitaü nivãtamàpçùñhade÷àvalambaü gràmyadharmeùviti nigamapari÷iùñavacanàt .
     %<niyamya prayato vàcaü saüvãtàïgo'vaguõñhitaþ ..>% iti manuvacanàcca .. atra saüvãtaü nivãtaü saüvãtaü mànuùa iti taittirãya÷ruteþ . mànuùe sanakàdikçtye . pçùñhalambitaü nivãtã veti vaudhàyanãyàcca . tata÷ca hàravat kçtvà pçùñhalambitaü skandhe ityarthaþ . ekavastratàpakùe vyavasthàmàha sàükhyàyanaþ . yadyekavastro yaj¤opavãtaü karõe kçtvà avaguõñhita iti . karõe dakùiõe . pavitraü dakùiõe karõe viõmåtramàcarediti smçtau tathà dar÷anàt . avaguõñhitaþ kçta÷iro'vaguõñhanaþ . manuþ .
     %<chàyàyàmandhakàre và ràtràvahani và dbijaþ .
     yathàsukhamukhaþ kuryàt pràõavàdhabhayeùu ca ..>% mahàbhàrate .
     %<pratyàdityaü pratijalaü prati gà¤ca prati dvijam .
     mehanti ye ca pathiùu te bhavanti gatàyuùaþ ..>% pratiþ sàümukhye .. * .. manuþ . na måtraü pathi kurvãta na bhasmani na govraje . na phàlakçùñe na jale na cityàü na ca parvate .. na jãrõadevàyatane na valmãke kadàcana . na sasattveùu garteùu na gacchannàpi saüsthitaþ .. na nadãtãramàsàdya na ca parvatamastake . gavàgniviprànàdityamapaþ pa÷yaüstathaiva ca .. na kadàcana kurvãta viõmåtrasya visarjanam . sasattveùu pràõimatsu . saüsthita utthitaþ parvataniùedhàdeva mastakaniùedhe siddhe punarniùedhaü yatra parvato'÷akyaparãhàrastatràpi mastakavarja nàrthaþ . athavà . parvatamastakaniùedho'dhika doùàya .. * .. va÷iùñhaþ .
     %<àhàranirhàravihàrayogàþ susaüvçtà dharmavidà tu kàryàþ .
     vàgbuddhiguptã ca tapastathaiva dhanàyuùã guptatame tu kàrye ..>% nirhàro måtrapurãùotsagaþ . vihàraþ strãsaübhogaþ . yogaþ samàdhiþ . vàgguptira÷ubhàlàpatyàgaþ . buddhiguptiraniùñacintàtyàgaþ . hàrãtaþ .
     %<àhàrantu rahaþ kuryànnirhàra¤caiva sarvadà .
     guptàbhyàü lakùmyapetaþ syàt prakà÷e hãyate tathà ..>% viùõupuràõam
     %<somàgnyarkàmbuvàyånàü påjyànà¤ca na saümukham .
     kuryàt ùñhãvanaviõmåtrasamutsarga¤ca paõóitaþ ..>% àpastambaþ . %<na ca sopànatko måtrapurãùe kuryàditi .>% bçhanmanuþ .
     %<karagçhãtapàtreõa kçtvà måtrapurãùake .
     måtratulyantu pànãyaü pãtvà càndràyaõa¤caret ..>% bharadvàjaþ .
     %<athàvakçùyaviõmåtraü loùñakàùñhatçõàdvinà .
     udastavàsà uttiùñheddçóhaü vidhçtamehanaþ .. * ..>% udastavàsàþ kañide÷àdårdhvakùiptavastraþ . atha ÷aucam . devalaþ .
     %<dharmaviddakùiõaü hastamadhaþ÷auce na yojayet .
     tathaiva vàmahastena nàbherurdhvaü na ÷odhayet .
     prakçtisthitireùà syàt kàraõàdubhayakriyà ..>% kàraõàdrogàdeþ . brahmàõóapuràõam .
     %<uddhçtodakamàdàya mçttikà¤caiva vàgyataþ .
     udaïmukho divà kuryàdràtrau ceddakùiõàrukhaþ ..
     sunirnikte mçdaü dadyànmçdante tvapa eva ca ..>% kuryàcchaucamiti ÷eùaþ . sunirnikte bharadvàjoktaloùñàdipramçùñe gude . udakapàtràbhàve kareõa jalà÷ayàt udakagrahaõamàha àdityapuràõam .
     %<ratnimàtraü jalaü-tyaktvà kuryàcchaucamanuddhçte .
     pa÷càcca ÷odhayettãrthamanyathà na ÷ucirbhavet ..>% tasmin de÷e ÷aucaü kartavyaü yasmàdratnimàtravyavahitaü jalaü tatsthalameva tãrthaü jalasamãpatvàt .. * .. viùõupuràõam .
     %<valmãkamåùikotkhàtàü mçdamantarjalàntathà .
     ÷aucàva÷iùñàü gehàcca nàdadyàllepasambhavàm ..
     antaþpràõyavapannà¤ca halotkhàtàü sakardamàm ..>% manudakùau .
     %<ekà liïge gude tisrastathà vàmakare da÷a .
     ubhayoþ sapta dàtavyà mçdaþ ÷uddhimabhãpsatà ..>% ubhayoþ karayoþ . vàmahaste da÷adànànantaraü tatpçùñhe ùaódànamàha hàrãtaþ . da÷amadhye ca ùañ pçùñhe iti . ÷aïkhadakùau .
     %<tisrastu mçttikà deyàþ kçtvà tu nakha÷odhanam .
     tisrastu pàdayordeyàþ ÷uddhikàmena nitya÷aþ ..>% nakha÷odhanaü tçõàdinà nakhàntarmala÷odhanam . tisra iti hastayoriti ÷eùaþ .. * .. pàdaprakùàlanaü na kàüsye kartavyamityàha viùõudharmottaram .
     %<darbhairna màrjayet pàdau na ca kàüsye pradhàvayet ..>% dakùaþ .
     %<liïge tatra samàkhyàtà triparvã påryate yayà .
     ardhaprasçtimàtrà tu prathamà mçttikà smçtà ..
     dbitãyà ca tçtãyà ca tadardhaü parikãrtitam ..>% yadà tu uktapramàõayà mçdà gandhalepakùayo na bhavati tadà adhikayàpi kartavyam .
     %<gandhalepakùayakaraü ÷aucaü kuryàdatandritaþ ..>% iti yàj¤avalkyavacanàt .. gudàdanyatra parimàõamàha yamaþ .
     %<mçttikà tu samuddiùñà triparvã påryate yayà .>% triparvã tarjanãmadhyamànàmikànàmagraparvatrayam .. * .. måtramàtre tu smçtiþ .
     %<ekàü liïge mçdaü dadyàt vàmahaste tu mçttrayam .
     ubhayorhastayordve tu måtra÷aucaü prakãrtitam ..>% brahmapuràõe .
     %<pàdayordve gçhãtvà ca suprakùàlitapàõimàn .
     dviràcamya tataþ ÷uddhaþ smçtvà viùõuü sanàtanam ..>% pàdayordve ekaikà . idaü måtre purãùotsarge tisçõàü vidhànàt .. * .. dakùaþ .
     %<yathoditaü divà ÷aucamardhaü ràtrau vidhãyate .
     àture ca tadardhaü syàt tadardhantu pathi smçtam ..>% yathoktakaraõà÷aktàvevedaü na tu ni÷àdipuraskàreõaiva vàkyasyàdçùñàrthatàpatteþ .. * .. àpastambaþ .
     %<pathi pàdastu vij¤eya àrtaþ kuryàdyathàbalam .>% etayorvirodhastu àrtànàrtàbhyàü pariharaõãyaþ . dakùaþ .
     %<de÷aü kàlaü tathàtmànaü dravyaü dravyaprayojanam .
     upapattimavatthà¤ca j¤àtvà ÷aucaü prakalpayet ..>% brahmapuràõe .
     %<na yàvadupanãyeta dvijaþ ÷ådrastathàïganà .
     gandhalepakùayakaraü ÷aucaü teùàü vidhãyate ..
     pramàõaü ÷aucasaükhyà và na ÷iùñairupadi÷yate .
     yàvacca ÷uddhiü manyeta tàvata ÷aucaü samàcaret ..>% dakùaþ .
     %<nyånàdhikaü na kartavyaü ÷aucaü ÷uddhimabhãpsatà .
     pràya÷cittaü prasajjeta vihitàtikrame kçte ..
     ÷aucàcàravihãnasya samastà niùphalàþ kriyàþ ..>% gandhalepakùaye satyadhikaü na kartavyaü pårboktayàj¤avalkyavirodhàt . gandhalepàkùaye tvadhikasaükhyayàpi . yàj¤avalkyavacanamanupanãtàdiparaü và pårboktabrahmapuràõaikavàkyatvàt .. * ..
     %<etacchaucaü gçhasthànàü dviguõaü brahmacàriõàm .
     triguõantu vanasthànàü yatãnà¤ca caturguõam ..>% idantu dbaimuõyàdikaü saükhyàmàtre tadanantaràbhidhànàt . vyàghrapàdaþ .
     %<÷aucantu dvividhaü proktaü bàhyamàbhyantaraü tathà .
     mçjjalàbhyàü smçtaü bàhyaü bhàva÷uddhistathàparam ..
     gaïgàtoyena kçtsnena mçdbhàrai÷ca nagopamaiþ .
     àmçtyoþ snàtaka÷caiva bhàvaduùño na ÷udhyati ..>% smçtiþ .
     %<dhàvanta¤ca pramatta¤ca måtroccàrakçtantathà .
     bhu¤jànamàcamàna¤ca nàstikaü nàbhivàdayet ..
     janmaprabhçti yatki¤cit cetasà dharmamàcaret .
     sarvaü tanniùphalaü yàti ekahastàbhivàdanàt ..>% çùya÷çïgaþ .
     %<yasmin sthàne kçtaü ÷aucaü vàriõà tadvi÷odhayet .
     na ÷uddhistu bhavettasya mçttikàü yo na ÷odhayet ..>% ÷aucànantaraü hàrãtaþ . gomayena mçdà và kamaõóaluü pramçjya pårbavadupaspç÷ya àdityaü somamagniü và vãkùeteti . atra màrjanànantaraü kùalanaü anyatra tathàdar÷anàt . àcamanànantaraü àdityàdidar÷anaü yathàsambhavam . ÷aucaü kçtvà måtroccàraü na pa÷yet dçùñvàdityamagniü somaü và pa÷yediti .. * .. athàcamanavidhiþ . dakùaþ .
     %<prakùàlya pàõã pàdau ca triþ pibedambu vãkùitam .
     saüvçtyàïguùñhamålena dviþ pramçjyàttato mukham ..
     saühatya tisçbhiþ pårbamàsyamevamupaspç÷et .
     aïguùñhena prade÷inyà ghràõaü pa÷càdanantaram ..
     aïguùñhànàmikàbhyà¤ca cakùuþ÷rotre punaþ punaþ .
     nàbhiü kaniùñhàïguùñhena hçdayantu talena vai ..
     sarvàbhistu ÷iraþ pa÷càdbàhå càgreõa saüspç÷et ..>% pàdaprakùàlanaü vi÷eùayati devalaþ .
     %<prathamaü pràïmukhaþ sthitvà pàdau prakùàlayet ÷anaiþ .
     udaïmukho và daivatye paitçke dakùiõàmukhaþ ..>% ÷anairatvaraþ . daivapaitçketaratràpastambaþ . pratyakpàdàvasecanamiti . pratyak pa÷cimàbhimukhaþ . kramamàha gobhilaþ . savyaü pàdamavanenija iti savyaü pàdaü prakùàlayet . dakùiõaü pàdamavanenija iti dakùiõaü pàdaü prakùàlayediti arhaõãye tathàdar÷anàt sarvatra tathà kalpyate . pàraskaraþ . savyaü pàdaü prakùàlya dakùiõaü prakùàlayatãti såtreõa pràk savyapàdaprakùàlane siddhe savyaü prakùàlya dakùiõaü prakùàlayatãtyatra savyagrahaõaü sàmànyàrthaü tenànyasyàpi pàdaprakùàlane savyasyaiva pràthamyam anyàrthaü punarvacanamiti nyàyàt . anyàrthamadhikàrtham . bràhmaõa÷ceddakùiõaü prathamamiti såtraü tasya pàdau yadi bràhmaõaþ prakùàlayati tadà dakùiõaü prathamamiti na savyam . yathà prakùàlayatãtyanuvçttau à÷valàyanaþ . dakùiõamagre bràhmaõàya prayacchet savyaü ÷ådràyeti . svayaü prakùàlane savyasyaiva pràthamyamiti evaü hari÷armàpi . àcamane pàõipàdaprakùàlanaü måtràdyatmarge . yathà vçddhaparà÷araþ .
     %<kçtvàtha ÷aucaü prakùàlya hastau pàdau ca mçjjalaiþ .
     nibaddha÷ikha àsãno dvija àcamana¤caret ..
     kçtvopavãtaü savyàü÷e vàïmanaþkàyasaüyataþ ..>% àpastambaþ .
     %<ityevamadbhiràjànu prakùàlya caraõau pçthak .
     hastau càmaõibandhàbhyàü pa÷càdàsãta saüyataþ ..>% àjànu àmaõibandhàbhyàmityavadhyupàdànaü tatparyantà÷ucitva÷aïkàyàü adhva÷ramàpanodanàya ati÷aya÷aucàya và . ataevoktaü aïgaprakarùàt phalaprakarùa iti .. * .. ÷ikhàbandhane vi÷eùamàha brahmapuràõam .
     %<gàyattryà tu ÷ikhàü baddhvà nairçtyàü brahmarandhrataþ .
     juñikà¤ca tato baddhvà tataþ karma samàcaret .. * ..>% pibedityatràntarjànvàha yàj¤avalkyaþ .
     %<antarjànu ÷ucau de÷e upaviùña udaómukhaþ .
     pràgvà bràhmeõa tãrthena dvijo nityamupaspç÷et ..>% antarjànu jànunormadhye hastau kçtveti ÷eùaþ . và÷abdàdã÷ànàbhimukhaþ .
     %<ã÷ànàbhimukho bhåtvopaspç÷ettu yathàvithi ..>% iti marãcyukteþ .. bràhmeõa tãrthena aïguùñhamålena .
     %<kaniùñhade÷inyaïguùñhamålànyagraü karasya ca .
     prajàpatipitçbrahmadevatãrthànyanukramàt ..>% iti yàj¤avalkyàt .. de÷inã tarjanã . karasya dakùiõasya . yathà màrkaõóeyapuràõam .
     %<aïguùñhottarato rekhà yà pàõerdakùiõasya ca .
     etadbràhmamiti khyàtaü tãrthamàcamanàya vai ..>% atra dvijo na strã÷ådràviti mitàkùarà .. ataeva .
     %<striyàstraida÷ikaü tãrthaü ÷ådrajàtestathaiva ca .
     sakçdàcamanàcchuddhiretayoreva cobhayoþ ..>% bràhmatãrthàvarodhe tu manuþ .
     %<kàyatraida÷ikàbhyàü và na paitryeõa kadàcana .>% uktatãrthatrayasya braõàdinàvarodhe karamadhyàtmakàgneyenàpi . eva¤ca sarvàvirodhe suvarõàdipàtreõàpyàcamanaü kàryaü svayamasàmarthe'nyenàcamanaü kàrayitavyam . yàj¤avalkyaþ .
     %<adbhistu prakçtisthàbhirhãnàbhiþ phenavudvudaþ .
     hçtkaõñhatàlugàbhistu yathàsaükhyaü dbijàtayaþ ..
     ÷udhyeran strã ca ÷ådra÷ca sakçt spçùñhàbhirantataþ ..>% antataþ oùñhopànte . uttarottaramupakarùàt . ataeva spçùñàbhirityuktaü na tu bhakùitàbhiriti . strã ÷ådro vàtha nityàmbhaþ kùàlanàcca karoùñhayoriti brahmapuràõàcca . àcamanàrthe pàõipàdaprakùàlanamevetyeke . iti ÷ådràdhikàre gotamokte÷ca . àcamanàrhajalàbhàve idamityàcàràdhyàyaþ . manuþ .
     %<hçdgàbhiþ påyate vipraþ kaõñhagàbhi÷ca bhåmipaþ .
     vai÷yo'dbhiþ prà÷itàbhi÷ca ÷ådraþ spçùñàbhirantataþ ..>% atra va÷yàvadhiprà÷anamuktam . anupanãtànàntu strã÷ådravadàcamanaü na yàvadupanãyeta . iti pràgukta÷auce tathàdar÷anàt mitàkùaràdayo'pyevam . ambu vi÷eùayati vaudhàyanaþ . pàdaprakùàlanàccheùeõa nàcàmeta yadyàcàmet bhåmau sràvayitvàcàmediti . u÷anàþ .
     %<kàüsyàyasena pàtreõa trapusãsakapittalaþ .
     àcàntaþ ÷atakçtvo'pi na kadàcicchucirbhavet ..>% kàüsyàdipàtrakaraõakàcamanaü kàüsyàyasenetyàdinà niùidbamiti kecit . hastenàcamane'pi kàüsyàdipàtràvarjitaü tanniùiddhamityapare . àcamanajalaniùedhe ÷aïkhalikhitau . na ÷ådrà ÷ucyekapàõyà varjiteneti atrà÷ucipadam àcamanakartçbhinnaparam . ÷ådrasàhacaryàt eka pàõipadamapi àcamanakartçbhinnapàõiparam . tena svãyavàmapàõyàvarjitamaniùiddham . tathà ca kamaõóalvadhikàre baudhàyanaþ . måtrapurãùe kurvan dakùiõahastena gçhõàti savyenàcamanãyamiti . gçhõàti jalapàtramiti ÷eùaþ . àcàmedityanuvçttau devalaþ .
     %<÷ikhàü baddhà vasitvà dve nirnikte vàsasã ÷ubhe .
     tåùõãü bhåtvà samàdàya nodgacchannavilokayan ..>% ekavastràþ pràcãnàvãtina ityàdipàraskaradar÷anàt yatra pretasnànatarpaõàdau ekavastratvaü vihitaü tatra tadaïgatvàdekavàsà evàcamanaü kuryàt . pracetàþ .
     %<anuùõàbhiraphenàbhiþ påtàbhirvãkùya cakùuùà .
     hçdgatàbhira÷abdàbhistri÷caturvàdbhiràcamet ..>% caturveti bhàva÷uddhyapekùayà vikalpaþ . na tu phalabhåyastvàrthaü kalpanàgauravàpatteþ . vãkùaõànuùõayorbhaññabhàùyamàdhavàcàryakçtaparà÷arabhàùyayorapavàdamàha yamaþ .
     %<ràtràvavãkùitenàpi ÷uddhiruktà manãùibhiþ .
     udake nàturàõà¤ca tathoùõenoùõapàyinàm ..>% àcàmedityanuvçttau va÷iùñhaþ . pradaràdapi yà gostarpaõàya syurna varõarasaduùñàbhiryà÷ca syura÷ubhàgamà iti . pradaro vidãrõabhåbhàgaþ . a÷ubhàgamàþ a÷ucide÷àdàgatàþ . yasmin de÷e varõàdiduùñameva toyaü tatra tadapi gràhyam . tathà ca marãciþ .
     %<yeùu sthàneùu yacchaucaü dharmàcàra÷ca yàdç÷aþ .
     tatra tannàvamanyeta dharmastatraiva tàdç÷aþ ..
     yeùu sthàneùu ye devà yeùu de÷eùu ye dbijàþ .
     yeùu sthàneùu yattoyaü yà ca yatraiva mçttikà ..>% àcamane udakagrahaõaprakàraü parimàõa¤càha bharadvàjaþ .
     %<àyataü parvaõàü kçtvà gokarõàkçtivat karam .
     saühatàïgulinà toyaü gçhãtvà pàõinà dvijaþ ..
     muktàïguùñhakaniùñhàbhyàü ÷eùeõàcamana¤caret .
     màùamajjanamàtràstu saügçhya triþ pibedapaþ ..>% pàõinà dakùiõena . triþ pibeddakùiõenàpi ityàdipuràõokteþ . màrkaõóeyaþ .
     %<sapavitreõa hastena kuryàdàcamanakriyàm .
     nocchiùñaü tatpavitrantu bhuktocchiùñantu varjayet ..>% madanapàrijàte hàrãtaþ .
     %<granthiryasya pavitrasya na tenàcamana¤caret ..>% granthanàdgranthiriti samudrakare'pi . àcamanànuvçttau devalaþ .
     %<na gacchanna ÷ayàna÷ca na calanna paràn spç ÷an .
     na hasannaiva saüjalpannàtmàna¤caiva vãkùayan ..>% calan kampamàna iti ratnàkaraþ .. àtmànaü àtmasthànaü hçdayam . vãkùayanniti svàrthe õic .
     %<ke÷ànnãvãmadhaþkàyaü na spç÷an dharaõãmapi .
     yadi spç÷ati caitàni bhåyaþ prakùàlayet karam ..>% adhaþkàyaü nàbheradhaþprade÷am . karaü dakùiõam . àcamanànuvçttau gobhilaþ .
     %<nàntarãyaikade÷ena kalpayitvottarãyakam ..>% antarãyamadhaþparãdhànaü tadekade÷amuttarãyaü kçtvà marãciþ . na bahirjànustvarayà nàsanastho na cotthitaþ . na pàdukàstho'nyacittaþ ÷uciþ prayatamànasaþ .. upaspç÷ya dvijo nityaü ÷uddhaþ påto bhavennaraþ . bhuktràsanastho nàcàmennànyakàle kadàcana .. jalasthalobhayakarmànuùñhànàrthantu jalasthalaikacaraõenàcamanaü kartavyamityàha paiñhãnasiþ . antarudake àcànto'ntareva ÷uddhaþ syàt tasmàdantarekaü bahireka¤ca kçtvà pàdamàcàmet sarvatra ÷uddho bhavatãti . jale tåttiùñhannàcàmet . jànorurdhvaü jale tiùñhannàcàntaþ ÷ucitàmiyàt . adhastàt ÷atakçtvo'pi samàcànto na ÷udhyatãti viùõåkteþ . hàrãtaþ .
     %<àrdravàsà jale kuryàttarpaõàcamanaü japam .
     ÷uùkavàsàþ sthale kuryàttarpaõàcamanaü japam ..>% kàtyàyanaþ .
     %<snànamàcamanaü homaü bhojanaü devatàrcanam .
     prauóhapàdo na kurvãta svàdhyàyaü pitçtarpaõam ..
     àsanàråóhapàdastu jànunorjaïghayostathà .
     kçtàvasakthiko yastu prauóhapàdaþ sa ucyate ..>% àsanàråóhapàdaþ àsanàropitapàdatalaþ . jànunorjaïghayoþ kçtàvasakthiko vastràdinà kçtapçùñhajànujaïghàbandhaþ . tudbayena bhedapratãteþ prauóhapàdasya dvividhatvaü pratãyate .. * .. atra ca anekodbàhye dàru÷ile bhåmisame iùñakà÷ca saïkãrõobhåtà iti vaudhàyanavacanàttathàvidhe àråóhapàdo'pi kuryàt . vyàsaþ .
     %<÷iraþ pràvçtya kaõñhaü và muktakaccha÷ikho'pi và .
     akçtvà pàdayoþ ÷aucamàcànto'pya÷ucirbhavet ..>% tathà .
     %<apaþ pàõinakhàgreõa àcàmedyastu bràhmaõaþ .
     suràpànena tattulyamityevamçùirabravãt ..>% saüvçtyeti mukhaü saüvçtya alomakoùñhaspar÷o yathà na bhavatãti tàtparyam . tathà ca va÷iùñhaþ .
     %<àcàntaþ punaràcàmedbàso viparidhàya ca .
     oùñhau ca saüspç÷ya tathà yatra syàtàmalomakau ..>% eva¤ca pràguktahàrãtavacane oùñhayormàrjanamuktaü tat salomakayoreveti . etadanantaraü vàmahastaü pàdau ÷ira÷ca dakùiõena pàõinàbhyukùayet . tathà ca kàmadhenàvàpastambaþ . triràcàmet hçdgàbhistriroùñhau parimçjet dvirityeke dakùiõena pàõinà savyaü prokùya pàdau ÷ira÷ceti . gobhilaþ . triràcàmet dviþ parimçjãta pàdàvabhyukùya ÷iro'bhyukùayediti indriyàõyadbhiþ spç÷et akùiõã nàsike karõàviti . indriyàõi indriyàyatanàni indriyàõàmamårtatvàt . tisçbhiriti tarjanãmadhyamànàmikàbhiþ .. * .. sarvatràïguùñhayogena àcamanakàraõamàha paiñhãnasiþ . agniraïguùñhastasmàttenàpi sarvàõi sthànàni spç÷et . niùñhãvanàdàvàcamanaü yathà . vàyupuràõe .
     %<niùñhãvane tathàbhyaïge tathà pàdàvasecane .
     ucchiùñhasya ca sambhàùàda÷ucyupahatasya ca ..
     sandeheùu ca sarveùu ÷ikhàü muktvà tathaiva ca .
     vinà yaj¤opavãtena nityameva upasya ÷et ..
     uùñravàyasasaüspar÷e dar÷ane càntyavàsinàm ..>% hàrãtaþ . %<strã÷ådrocchiùñasaübhàùaõe måtrapurãùotmargadar÷ane devamabhigantukàma àcàmediti .>% yàj¤avalkyaþ .
     %<snàtvà pãtvà kùute supte bhuktvà rathyopasarpaõe .
     àcàntaþ punaràcàmedbàso viparidhàya ca ..>% brahmapuràõe .
     %<home bhojanakàle ca sandhyayorubhayorapi .
     àcàntaþ punaràcàmedanyatràpi sakçt sakçt ..
     dviràcamya tataþ ÷uddhaþ smçtvà viùõuü sanàtanam ..>% smçtiþ .
     %<kùute niùñhãvite supte paridhàne'÷rupàtane .
     karmastha eùu nàcàmet dakùiõaü ÷ravaõaü spç ÷et ..>% atra hetumàha parà÷araþ .
     %<prabhàsàdãni tãrthàni gaïgàdyàþ saritastathà .
     viprasya dakùiõe karõe vasanti manurabravãt ..>% sàükhyàyanaþ .
     %<àdityà vasavo rudrà vàyuragni÷ca dharmaràñ .
     viprasya dakùiõe karõe nityaü tiùñhanti devataþ ..>% puràõasàravàyupuràõayoþ .
     %<yaþ karma kurute mohàdanàcanyaiva nàstikaþ .
     bhavanti hi vçthà tasya kriyàþ sarvà na saü÷ayaþ .. * ..>% atha dantadhàvanam . vçddha÷àtàtapaþ .
     %<mukhe paryuùite nityaü bhavatyaprayato naraþ .
     tasmàt sarvaprayatnena bhakùayeddantadhàvanam ..>% ÷ràddhadinàdau tasya varjyatvaü yathà . viùõuþ .
     %<÷ràddhe janmadine caiva vivàhe'jãrõasambhave .
     vrate caivopavàse ca varjayeddantadhàvanam ..>% dantadhàvanamadyàdudaïmukhaþ pràïmukho veti .. * .. dantalagnasya dantatulyatvaü yathà . gotamaþ . danta÷liùñe dantavadanyatra jihvàbhidharùaõàt pràk cyuterityeke . cyuteràsràvavadvidyànnigaranneva tacchuciriti . jihvàbhigharùaõàyogyaü dantalagnaü a÷aucajanakaü na bhavatãtyarthaþ . ida¤cànulabhyamànarasaviùayam . dantavaddantalagneùu rasavarjamiti ÷aïkhavacanàt . jihvàbhigharùaõe'pi a÷akyoddharaõe na doùaþ .
     %<bhojane dantalagnàni nirhatyàcamana¤caret .
     dantalagnamasaühàryaü lepaü manyeta dantavat ..
     na tatra kuryàdbahu÷o yatnamuddharaõe punaþ .
     bhaveda÷aucamatyarthaü tçõavedhàdvraõe kçte ..>% iti devalavacanàt .. cyuterityupalabhyamànarasaviùayam . àsràvo làlà tadvannigarannityarthaþ . ataeva ÷oõitaü yathà na bhavati tathà tçõàdinà dantalagnaniþsàraõàcaraõam .. * .. chandogapari÷iùñam .
     %<nàradàdyuktavàrkùeyamaùñàïgulamapàñitam .
     satvacaü dantakàùñhaü sthàttadagreõa pradhàvayet ..
     utthàya netre prakùàlya ÷ucirbhåtvà samàhitaþ ..
     parijapya tu mantreõa bhakùayeddantadhàvanam ..
     àyurbalaü ya÷o varcaþ prajà pa÷uvasåni ca .
     brahmapraj¤à¤ca medhà¤ca tvanno dhehi vanaspate ..>% ÷ucirbhåtvà dviràcamaneneti ÷eùaþ .. * .. narasiühapuràõam ..
     %<dantakàùñhasya vakùyàmi samàsena pra÷astatàm .
     sarve kaõñakinaþ puõyàþ kùãriõa÷ca ya÷asvinaþ ..>% pramàõaü sthaulya¤càha viùõuþ .
     %<kanãnyagranibhasthaulyaü sakårcaü dbàda÷àïgulam .
     pràtarbhåtvà ca yatavàk bhakùayeddantadhàvanam ..
     prakùàlya bhuktvà tajjahyàcchucau de÷e samàhitaþ ..>% sakårcaü dalitàgram . dbàda÷àïgulantu chandogetareùàm .
     %<dbàda÷àïgulantu vipràõàü kùattriyàõàü navàïgulam .
     aùñàïgulantu vai÷yànàü ÷ådràõàntu ùaóaïgulam .
     bhakùayet ÷àstradçùñàni parvasvapi ca varjayet ..>% tithivi÷eùe tasya varjanaü yathà . nçsiühapuràõam .
     %<pratipaddar÷aùaùñhãùu navamyà¤caiva sattamàþ .
     dantànàü kàùñhasaüyogo dahatyàsaptamaü kulam ..
     alàme dantakàùñhànàü pratiùiddhadine tathà .
     apàü dbàda÷agaõóåùairmukha÷uddhirvidhãyate ..>% gaõóåùasya dantakàùñhakàryakàritve'pi na tatra mantrànvayaþ . ÷àtàtapaþ .
     %<pratipaddar÷aùaùñhãùu navamyàü dantadhàvanam .
     patrairanyatra kàùñhai÷ca jihvollekhaþ sadaiva hi ..>% guvàkàdipatrairdantadhàvanaü niùiddhaü yathà . kriyàkaumudyàü va÷iùñhaþ .
     %<guvàkatàlahintàlàstathà tàóã ca ketakã .
     kharjåranàrikelau ca saptaite tçõaràjakàþ ..
     tçõaràja÷iràpatrairyaþ kuryàddantadhàvanam .
     tàvadbhavati càõóàlo yàvadgàü naiva pa÷yati ..>% parà÷arabhàùye yàj¤avalkyaþ .
     %<neùñakàloùñapàùàõairitaràïgulibhistathà .
     tyaktvà anàmikàïguùñhau varjayeddantadhàvanam ..>% pracetàþ .
     %<madhyàhnasnànakàle tu yaþ kuryàddantadhàvanam .
     nirà÷àstasya gacchanti devàþ pitçgaõaiþ saha ..>% smçtiþ .
     %<vamantaü jambhamàõa¤ca kurvantaü dantadhàvanam .
     abhyakta÷irasa¤caiva snàtaü naivàbhivàdayet ..>% hàrãtaþ .
     %<÷uciü devàbhirakùanti pitaraþ ÷ucimanviyuþ .
     ÷ucerbibhyati rakùàüsi ye cànye duùñacàriõaþ ..>% tathà .
     %<snànaü dànaü tapastyàgo mantrakarmavidhikriyàþ .
     maïgalàcàraniyamàþ ÷aucabhraùñasya niùphalàþ ..
     ÷aucantu dbividhaü proktaü bàhyamàbhyantarantathà .
     mçjjalàbhyàü bhavet bàhyaü bhàva÷uddhistathàparam ..>% atha pràtaþsnànasandhye . brahmapuràõam .
     %<pràtaþsnànaü tataþ kçtvà saükùepeõa yathoditam .
     sandhyà¤càpi tathà kuryàt nityanaimittike tathà ..>% kàtyàyanaþ .
     %<yathàhani tathà pràtarnityaü snàyàdanàturaþ .
     dantàn prakùàlya nadyàdau gehe cettadamantravat ..>% dantàn prakùàlya pràtaranàturaþ snàyàt .. * .. àturaü vi÷eùayati àyurvedãye .
     %<snànamarditanetràsyakarõarogàtisàriùu .
     àdhmànapãnasàjãrõabhuktavatsu ca garhitam ..>% tatkàlamàha viùõuþ . pràtaþsràyyaruõakiraõagrastàü pràcãmavalokya snàyàt . iti samudrakaradhçtam .. * ..
     %<mçttikàtilakaü kuryàt snàtvà hutvà ca bhasmanà .
     dçùñadoùavidhàtàrthaü càõóàlàdyàdidar÷ane ..>% u÷anàþ .
     %<abhàve tådakenàpi pitçdaivatamarcayet ..>% brahmàõóapuràõe .
     %<karmàdau tilakaü kuryàdråpaü tadvaiùõavaü param .
     gopradànaü japo homaþ svàdhyàyaþ pitçtarpaõam bhasmãbhavati tatsarvamårdhvapuõóraü vinà kçtam ..>% bràhme . aïguùñhaþ puùñidaþ prokto madhyamàyuùkarã bhavet anàmikàrthadà nityaü muktidà ca prade÷inã .. vyàsaþ .
     %<jàhnavãtãrasambhåtàü mçdaü mårdhnà bibharti yaþ .
     bibharti råpaü so'rkasya tamonà÷àya kevalam ..>% gãpãcandanamàha ÷àtàtapaþ .
     %<gomatãtãrasambhåtàü gopãdehasamudbhavàm .
     mçdaü mårdhnà vahedyastu sarvapàpaiþ pramucyate ..>% brahmàõóapuràõe .
     %<årdhvapuõóraü mçdà kuryàt tripuõóraü bhasmanà sadà .
     tilakaü vai dbijaþ kuryàt candanena yadçcchayà ..
     årdhvapuõóraü dvijaþ kuryàt kùattriya÷ca tripuõórakam .
     ardhacandra¤ca vai÷ya÷ca vartulaü ÷ådrayonijaþ .. * ..>% àturàõàntu .
     %<a÷iraskaü bhaveta snànaü snànà÷aktau ca karmiõàm .
     àrdreõa vàsasà vàpi màrjanaü daihikaü viduþ ..>% iti jàvàlavacanàt ÷iro vihàya gàtraprakùàlanam . tada÷aktàvàrdravàsasà gàtramàrjanaü kuryàt tadanantaraü sandhyàü kuryàt . etatparameva pràtaþsandhyàü tataþ kuryàt dantadhàvanapårbakamiti yàj¤avalkyavacanam . ityàhnikàcàratattvam ..

#<pràtaþsandhyà>#, strã, (sandhau bhavà . yat pratyayaþ . ñàp pràtaþ prathamàrdhãyà sandhyà .) sandhyàdehapårbàrdham . tadutpattiryathà .
     %<tasmin girau candrabhàge bçhallohitatãragàm sandhyàü dçùñvàtha papraccha va÷iùñhaþ sàdarantadà ..
     va÷iùñha uvàca .
     kimarthamàgatà bhadre ! nirjanaü tvaü mahãdharam .
     kasya và tanayà gauri ! kiü và tava cikãrùitam ..
     etadicchàmyahaü ÷rotuü yadi guhyaü na te bhavet .
     vadanaü pårõacandràbhaü ni÷rãkaü và kathaü tava ..
     ÷rãmàrkaõóeya uvàca .
     tat ÷rutvà vacanaü tasya va÷iùñhasya mahàtmanaþ .
     dçùñvà ca tanmahàtmànaü jvalantamiva pàvakam ..
     ÷arãradhçgbrahmacaryasadç÷aü taü jañàdharam .
     sàdaraü praõipatyàtha sandhyovàca tapodhanam ..
     sandhyovàca .
     yadarthamàgatà ÷ailaü siddhaü tanme tapodhana ! .
     tava dar÷anamàtreõa tanme setsyati và vibho ! ..
     tapaþ kartumahaü brahman ! nirjanaü ÷ailamàgatà .
     brahmaõo'haü manojàtà sandhyà nàmnà ca vi÷rutà .
     nopade÷amahaü jàne tapaso munisattama ! .
     yadi te yujyate guhyaü màü tvaü samupade÷aya ..
     etaccikãrùitaü guhyaü nànyat ki¤ca na vidyate aj¤àtvà tapaso bhàvaü tapovanamupasthità ..
     cintayà pari÷uùye'rha vepate ca manaþ sadà ..
     ÷rãmàrkaõóeya uvàca .
     àkarõya tasyà vacanaü va÷iùñho brahmaõaþ sutaþ .
     svayaü sa sarvakçtyaj¤o nànyat ki¤cana pçùñavàn ..
     atha tàü niyatàtmànaü tapase'tidhçtodyamàm .
     va÷iùñho mantrayà¤cakre guruvat ÷iùyavattadà ..
     va÷iùñha uvàca .
     paramaü yo mahattejaþ paramaü yo mahattapaþ .
     paramaþ paramàràdhyo viùõurmanasi dhãyatàm ..
     mantreõànena deve÷aü viùõuü bhaja ÷ubhànane ! .
     oü namo vàsudevàya ityanena ca santatam ..
     màrkaõóeya uvàca .
     upadi÷ya va÷iùñho'tha sandhyàyai tapasaþ kriyàm .
     tàmàbhàùya yathànyàyaü tatraivàntardadhe muniþ ..
     yathoktantu va÷iùñhena mantraü tapasi sàdhanam .
     vratena tena govindaü påjayàmàsa bhaktitaþ ..
     prasannastena råpeõa yadråpaü cintitaü tayà .
     puraþ pratyakùatàü yàtastasyàü viùõurjagatpatiþ ..
     nimãlitàkùyàstasyàstu pravi÷ya hçdayaü hariþ .
     divyeïgitaü dadau tasyai vàcaü divye ca cakùuùã ..
     divyaü j¤ànaü divyacakùurdivyàü vàcamavàpya sà .
     pratyakùaü vãkùya govindaü tuùñhàva jagatàü patim ..
     atha tasyàþ ÷arãrantu valkalàjinasaüvçtam .
     parikùãõaü jañàvràtaiþ pavitraü mårdhni ràjitam ..
     nirãkùya kçpayàviùño hariþ provàca tàmidam ..
     ÷rãbhagavànuvàca .
     yaþ pa÷yati sakàmastvàü pàõigràhamçte tava .
     sa sadyaþ klãvatàü pràpya durbalatvaü gamiùyati ..
     patistava mahàbhàgastaporåpasamanvitaþ .
     saptakalpàntajãvã ca bhaviùyati saha tvayà ..
     anyacca te vadiùyàmi pårbaü yanmanasi sthitam .
     agnau ÷arãratyàgaste pårbameva prati÷rutaþ ..
     sa ca medhàtitheryaj¤e munerdvàda÷avàrùike .
     ghçtaprajvalite vahnau na ciràt kriyatàü tvayà ..
     tatra gatvà svayaü channaü munibhirnopalakùità .
     matprasàdàdvahnijàtà tasya putrã bhaviùyasi ..
     yaste và và¤chanãyo'sti svàmã manasi ka÷cana .
     tannidhàya nijasvànte tyaja vahnau vapuþ svakam ..
     nàràyaõaþ svayaü sandhyàü paspar÷àthàgnapàõinà .
     tataþ puroóà÷amayaü tat ÷arãramabhåt kùaõàt ..
     samiddhe'gnau mahàyaj¤e munibhirnopalakùità .
     tadà viùõoþ prasàdena sà vive÷a vidheþ sutà ..
     vahnistasyàþ ÷arãraü taddagdhvà såryasya maõóale .
     ÷uddhaü prave÷ayàmàsa viùõorevàj¤ayà punaþ ..
     såryo dbidhà vibhajyàtha tat ÷arãraü tadà rathe .
     svake saüsthàpayàmàsa prãtaye pitçdevayoþ ..
     yadårdhvabhàgastasyàstu ÷arãrasya dbijottamàþ .
     pràtaþ sandhyàbhavat sà tu ahoràtràdimadhyagà ..
     yaccheùabhàgastasyàstu ahoràtràntamadhyagaþ .
     sà sàyamabhavat sandhyà pitçprãtipriyà sadà ..
     såryodayà¤ca prathamaü yadà syàdaruõodayaþ .
     pràtaþsandhyà tadodeti devànàü prãtikàriõã ..
     astaü gate tataþ sårye ÷oõapadmanibhà sadà .
     udeti sàyaüsandhyàpi pitéõàü modakàriõã ..>% iti kàlikàpuràõe 22 adhyàyaþ .. pràtaþkàlakartavyavaidikatàntrikopàsanàvi÷eùaþ . vaidike tadanuùñhànàni yathà . màrjanam 1 pràrthanama 2 pràõàyàmaþ 3 àcamanam 4 àpomàrjanam 5 aghamarùaõam 6 såryopasthànam 7 devatarpaõam 8 sàvitryàvàhanam 9 sàvitrãdhyànam 10 sàvitrãjapaþ 11 sàvitrãvisarjanam 12 àditya÷ukraprãõanam 13 àtmarakùaõam 14 rudropasthànam 15 brahmàdibhyo jaladànam 16 såryàrghadànam 17 såryanatiþ 18 .. tàntrike tadanuùñhànàni yathà . mantràcamanam 1 jala÷uddhiþ 2 karanyàsaþ 3 aïganyàsaþ 4 aghamarùaõam 5 hastakùàlanam 6 àcamanam 7 såryàrghadànam 8 gàyattryà jaladànam 9 tarpaõam 10 gàyattrãdhyànam 11 gàyattrãjapaþ 12 jalasamarpaõam 13 iùñadevadhyànam 14 pràõàyàmaþ 15 målamantrajapaþ 16 jalasamarpaõam 17 pràõàyàmaþ 18 namaskàraþ 19 . iti smçtitantre ..

#<pràtaþsnànaü>#, klã, (pràtaþ prabhàtakàle yat snànam .) prabhàtakartavyàvagàhanàdi . yathà, gàruóe 50 aþ .
     %<uùaþkàle tu saüpràpte kçtvà càva÷yakaü budhaþ .
     snàyànnadãùu ÷uddhàsu ÷aucaü kçtvà yathàvidhi ..
     pràtaþsnànena påyante ye'pi pàpakçto janàþ .
     tasmàt sarvaprayatnena pràtaþsnànaü samàcaret ..
     pràtaþsnànaü pra÷aüsanti dçùñàdçùñakaraü hi tat .
     mukhe suptasya satataü làlàdyàþ saüsravanti hi ..
     ato naivàcaret karmàõyakçtvà snànamàditaþ .
     alakùmãþ kàlakarõã ca duþsvapnaü durvicintitam ..
     pràtaþsnànena pàpàni påyante nàtra saü÷ayaþ .
     na ca snànaü vinà puüsàü prà÷astyaü karma saüsmçtam .
     home japye vi÷eùeõa tasmàt snànaü samàcaret ..
     a÷aktàva÷iraskantu snànamasya vidhãyate ..>% api ca gàruóe 215 adhyàye .
     %<pràtaþsaükùepataþ snànaü madhyàhne vidhivistaram .
     pràtarmadhyàhnayoþ snànaü vànaprasthagçhasthayoþ ..
     yatestrisavanaü proktaü sakçttu brahmacàriõaþ ..>% api ca .
     %<uùasyuùasi yat snànaü sandhyàyàmudite ravau .
     pràjàpatyena tattulyaü mahàpàtakanà÷anam ..
     yat phalaü dbàda÷àbdàni pràjàpatyaiþ kçtairbhavet .
     pràtaþsnàyã tadàpnoti varùeõa ÷raddhayànvitaþ ..
     ya icchedbipulàn bhogàn candrasåryagrahopamàn .
     pràtaþsnàyã bhavennityaü dbau màsau màghaphàlgunau ..
     ùañtilã màghamàsantu pràtaþsnàyã haviùyabhuk .
     atipàpaü mahàghoraü màsàdeva vyapohati ..
     màtaraü pitara¤càpi bhràtaraü suhçdaü gurum .
     samuddi÷ya nimajjeta dvàda÷àü÷aü lamettu saþ ..>%

#<pràtarà÷aþ>#, puü, (a÷anamiti . a÷ + bhàve gha¤ . à÷aþ . pràtaþ pràtaþkàle à÷o bhojanam .) pràtaþkàlãnabhojanam . tatparyàyaþ . kalyavartaþ 2 . iti hemacandraþ .. pràtarbhojanam 3 . iti trikàõóa÷eùaþ .. kalyajagdhiþ 4 . iti jañàdharaþ .. (yathà, bhàgavate . 3 . 2 . 2 .
     %<yaþ pa¤cahàyano màtrà pràtarà÷àya yàcitaþ .
     tannecchadracayan yasya saparyàü bàlalãlayà ..>%)

#<pràtargeyaþ>#, puü, pràtaþkàle geya ã÷varàdiryaiþ . stutipàñhakaþ . tatparyàyaþ . stutivrataþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. prabhàtagàtavye, tri ..

#<pràtarbhoktà>#, [ç] puü, (pràtarbhuïkte iti . bhuj + tçc .) kàkaþ . iti ÷abdacandrikà .. prabhàte bhojanakartari, tri ..

#<pràtarbhojanaü>#, klã, (pràtaþ prabhàtakàle bhojanam .) pràtarà÷aþ . iti jañàdharaþ ..

#<pràtikà>#, strã, (pràtatãti . pra + at + õvul + ñàp . ata itvam .) javà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pràtipadikaþ>#, puü, (pratipadi tithau bhava iti . pratipad + %<kàlàt ñha¤ .>% 4 . 3 . 11 . iti ñha¤ .) agniþ . yathà --
     %<itthambhåto mahànagnirbrahmakrodhodbhavo mahàn .
     uvàca devaü brahmàõaü tithirme dãyatàü prabho ! ..
     yasyàmahaü samastasya jagataþ khyàtimàpnuyàm ..
     brahmovàca .
     devànàmatha yakùàõàü gandharvàõà¤ca sattama ! .
     àdau pratipadà yena tvamutpanno'si pàvaka ! ..
     tvatpadàt pràtipadikaü sambhaviùyanti devatàþ .
     ataste pratipannàma tithireùà bhaviùyati ..>% iti varàhapuràõam .. (pratipade dhàtubhinnapade bhava iti . pratipada + ñhak .) nàmni, klã . yathà . adhàtuvibhaktyarthavat pràtipadikam . iti supadmavyàkaraõam ..

#<pràtibhàvyaü>#, klã, (pratibhå + ùya¤ . dvipadavçddhiþ .) pratibhuvo bhàvaþ . jàminã iti bhàùà . yathà,
     %<sàkùitvaü pràtibhàvya¤ca dànaü grahaõameva ca .
     vibhaktà bhràtaraþ kuryurnàvibhaktà parasparam ..>% iti dàyabhàgaþ ..

#<pràtisvikaü>#, tri, (pratisvaü bhavaþ . pratisva + ñhak .) asàdhàraõam . tatparyàyaþ . anyàsàdhàraõam 2 àve÷ikam 3 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pràtihàraþ>#, puü, (pratihàra eva . svàrthe aõ .) pràtihàrikaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<pràtihàrakaþ>#, puü, (pratihàraka eva . svàrthe aõ .) pràtihàrikaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<pràtihàrikaþ>#, puü, (pratihàraþ pratiharaõaü vyàja ityarthaþ . sa prayojanamasyeti . pratihàra + %<prayojanam .>% 5 . 1 . 109 . iti ñha¤ .) màyàkàraþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 11 ..

#<pràtãpaþ>#, puü, (pratãpasyàpatyaü pratãpasyàyamiti và . pratãpa + aõ .) pratãpaputtraþ . ÷àntanuràjaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 5 . 148 . 2 .
     %<pràtãpaþ ÷àntanustàta ! kulasyàrthaü yathotthitaþ ..>%)

@<[Page 3,318a]>@
#<pràthamakalpikaþ>#, puü, (prathamakalpa àdyàrambhaþ prayojanaü yasya . %<prayojanam .>% 5 . 1 . 109 . iti ñha¤ . yadvà, prathamakalpamadhãte iti . vidyàlakùaõakalpàntàcceti vaktavyamiti ñhak .) prathamàrabdhavedàdhyayanaþ . prathamaü ÷ikùaõãyaü kalpaü ÷àstramadhãte yaþ ityarthe ùõikaþ . tatparyàyaþ . ÷aikùaþ 2 . ityamarabharatau ..

#<pràthamikaþ>#, tri, (prathame bhavaþ . prathama + ñha¤ .) prathamabhavaþ . yathà . yatràviralakrameõa siddhisiùàdhayiùànumitayastatra dbitãyakùaõe pakùatàsampattyarthaü dbitãyaþ siùàdhayiùàviraho vi÷eùaõamastu siddheþ pràthamikastu kimartham . iti pakùatà÷iromaõiþ ..

#<pràthamyaü>#, tri, (prathama + ùya¤ .) prathamasya bhàvaþ . yathà, %<asmàbhireva pràthamyena nànàmunãnàü vacanairevaüvidho nibandhaþ kriyate .>% iti vijayarakùitaþ ..

#<pràduþ>#, [s] vya, (pràttãti . pra + ad + %<bàhulakàdaderapyusipratyayaþ .>% uõàø 2 . 118 . ityatra ujjvaladattoktyà usiþ .) nàma . pràkà÷yam . sphuñatvam . tatparyàyaþ . àviþ 2 . yathà . pràduràsãt . àvirbhåtaþ . ityamarabharatau .. (yathà, raghuþ . 11 . 15 .
     %<jyàninàdamatha gçhõatã tayoþ pràduràsa bahulakùapàcchaviþ .
     tàóakà calakapàlakuõóalà kàlikeva nivióà valàkinã ..>%) prakà÷aþ . sambhàvyam . vçttiþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pràdurbhàvaþ>#, puü, (pràdus + bhå + bhàve gha¤ .) àvirbhàvaþ . yathà --
     %<vapuþ pràdurbhàvàdanumitamidaü janmani purà ..>% iti kuvalayànandaþ ..

#<pràde÷aþ>#, puü, (pradi÷yate iti . pra + di÷ + hala÷ceti gha¤ . %<upasargasya gha¤i>% iti dãrghaþ .) tarjanãsahitavistçtàïguùñhaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 83 .. (yathà, mahàbhàrate . 5 . 51 . 19 .
     %<pramàõato bhãmasenaþ pràde÷enàdhiko'rjunàt ..>% prade÷a eva . svàrthe aõ .) de÷amàtram . yathà,
     %<pràde÷o de÷amàtre ca tarjanyaïguùñhasammite ..>% iti medinã ..
     %<aïguùñhasya prade÷inyà vyàsaþ pràde÷a ucyate ..>% iti devãpuràõa¤ca ..

#<pràde÷anaü>#, klã, (pra + à + di÷ + lyuñ .) dànam . ityamaraþ . 2 . 7 . 30 ..

#<pràdoùaþ>#, tri, (pradoùasyàyamiti . pradoùa + aõ .) pradoùasambandhã . iti siddhàntakaumudã .. (pradoùe vyàharatãti . %<vyàharati mçgaþ .>% 4 . 3 . 51 . iti aõ . pràdoùo mçgaþ . pradoùasahacaritaü adhyayanaü soóhamasya . %<tadasya soóham .>% 4 . 3 . 52 . iti aõ . pràdoùaþ ÷iùyaþ . iti vyàkaraõam ..)

@<[Page 3,318b]>@
#<pràdoùikaþ>#, tri, (pradoùasyàyamiti . pradoùa + %<ni÷àpradoùàbhyà¤ca .>% 4 . 3 . 14 . iti ñha¤ .) pradoùasambandhã . iti siddhàntakaumudã ..

#<pràdhànyaü>#, klã, pradhànasya bhàvaþ . (pradhàna + bhàve ùya¤ .) pradhànatvam . yathà, dharmadãpikàyàm .
     %<vedàrthopanibandhçtvàt pràdhànyaü hi manoþ smçtam ..>%

#<pràdhvaü>#, vya, (pràdhvanatãti . pra + à + dhvana + óam .) anukålam . ityamaraþ . 3 . 4 . 4 .. (yathà, raghuþ . 13 . 43 .
     %<sabhàjane me bhujamårdhvabàhuþ savyetaraü pràdhvamitaþ prayuïkte ..>%)

#<pràdhvaþ>#, tri, (pragato'dhvànamiti . %<upasargàdadhvanaþ .>% 5 . 4 . 85 . iti ac .) bahudåragàmi-rathàdiþ . iti vopadevaþ .. dårapathaþ . prahvaþ . bandhaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 162 . 27 .
     %<tataþ ÷aktiü gadàü khaógaü dhanu÷ca bharatarùabhaþ .
     pràdhvaü kçtvà nama÷cakre kuveràya vçkodaraþ ..>%)

#<pràntaþ>#, puü, (prakçùño'ntaþ .) antabhàgaþ . ÷eùasãmà . yathà, kumàre . 3 . 43 .
     %<prànteùu saüsaktanameru÷àkhaü dhyànàspadaü bhåtapatervive÷a ..>%

#<pràntataþ>#, [s] vya, (prànta + tasil .) pràntabhàge . yathà, pràcãraü pràntato vçtiþ . ityamaraþ . 2 . 2 . 3 ..

#<pràntaraü>#, klã, (prakçùñamantaramavakà÷o vyavadhànaü và yatra .) dåra÷ånyo'dhvà . ityamaraþ . 2 . 1 . 17 .. chàyàtarujalàdirahite pathi pràntaraü dåraü ÷ånyo dåra÷ånyaþ dåra÷càsau ÷ånya÷ceti và dåra÷ånyo jalàdivarjitatvàt ãdçk yo'dhvà sa pràntaramityanvayaþ . prakçùñamantaraü vyavadhànamavakà÷o và atreti pràntaram . iti bharataþ .. (yathà, mahànirvàõatantre . 1 . 64 .
     %<hrade garte pràntare ca pràsàdàt parvatàdapi .
     patiùyanti mariùyanti manujà madavihvalàþ ..>%) vipinam . koñaram . iti medinã ..

#<prànta÷ånyaü>#, klã, (prànte ÷ånyamasya .) dåra÷ånyapathaþ . chàyàdirahitapathaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pràpaõaü>#, klã, (pra + àp + lyuñ .) nayanam . pràptiþ . (yathà, manuþ . 2 . 95 .
     %<pràpaõàt sarvakàmànàü parityàgo vi÷iùyate ..>% pràptipreraõà . prakarùeõa vyàpanam . ¤yantàda¤yantàdbà prapårbàpadhàtorbhàve anañ pratyayaþ ..

#<pràpaõikaþ>#, puü, (pràpaõàyyate iti . pra + à + paõa vyavahàre + %<pràïi paõikaùaþ .>% uõàø 2 . 41 . iti kikan .) paõyavikrayã . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. (yathà, màghe . 4 . 11 .
     %<àóhyàdiva pràpaõikàdajasraü jagràha ratnànyamitàni lokaþ ..>%)

@<[Page 3,318c]>@
#<pràpaõãyaü>#, tri, pràpyate yat . (pra + àp + anãyar .) pràpyam . (yathà, meghadåte . 5 .
     %<dhåmajyotiþsalilamarutàü sannipàtaþ kva meghaþ sande÷àrthàþ kva pañukaraõaiþ pràõibhiþ pràpaõãyàþ ..>%)

#<pràpeyaþ>#, puü, gandharvagaõavi÷eùaþ . yathà, agnipuràõe .
     %<pravàcya janayat puttràn divyàn vai gàyanottamàn .
     caturda÷a devagandharvàþ pràpeyàþ parikãrtitàþ ..>%

#<pràptaþ>#, tri, (pra + àp + kta .) prasthàpitaþ . tatparyàyaþ . praõihitaþ 2 . labdhaþ . tatparyàyaþ . vinnaþ 2 bhàvitaþ 3 àsàditaþ 4 bhåtaþ 5 . ityamaraþ . 3 . 1 . 86, 3 . 1 . 104 .. (utpannaþ . samupasthitaþ . yathà, manuþ . 11 . 122 .
     %<etasminnenasi pràpte vasitvà gardabhàjinam .
     saptàgàràü÷caredbhaikùyaü svakarma parikãrtayan ..>%)

#<pràptapa¤catvaü>#, tri, (pràptaü pa¤catvam maraõaü yena .) mçtam . ityamaraþ . 2 . 8 . 117 ..

#<pràptabhàvaþ>#, puü, (pràpto bhàvo yena .) jàtokùaþ . iti ÷abdacandrikà .. (pràptabhàra ityapi kvacit pàñhaþ ..) labdhasattàdau, tri ..

#<pràptaråpaþ>#, tri, (pràptaü råpaü yena .) paõóitaþ . manoj¤aþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 131 .. råpavàü÷ca ..

#<pràptavyaü>#, tri, pràpyate yat . prapårbàpadhàtoþ karmaõi tavyapratyayaþ . pràpyam . (yathà, ràmàyaõe . 2 . 29 . 10 .
     %<àde÷o vanavàsasya pràptavyaþ sa mayà kila ..>%)

#<pràptiþ>#, strã, (pra + àp + ktin .) udayaþ . (yathà, mahàbhàrate . 14 . 48 . 3 .
     %<gacchatyàtmaprasàdena viduùàü pràptimavyayàm ..>%) dhanàdivçddhiþ . adhigamaþ . làbhaþ . ityamarabharatau .. pràpaõam . (yathà, manuþ . 9 . 103 .
     %<eùa strãpuüsayorukto dharmo vo ratisaühitaþ .
     àpadyapatyapràpti÷ca dàyabhàgaü nibodhata ..>%) saühatiþ . iti ÷abdaratnàvalã .. aõimàdyaùñai÷varyàntargatai÷varyavi÷eùaþ . sa ca abhãpsitapràpaõam . iti hemacandro bharata÷ca ..

#<pràpyaü>#, tri, (pra + àp + õyat .) pràptavyam . tatparyàyaþ . gamyam 2 samàsàdyam 3 . ityamaraþ . 3 . 1 . 92 .. (yathà, màrkaõóeye . 62 . 20 .
     %<mayaiùà sànuràgeõa bahu÷aþ pràrthità satã .
     niràkçtavatã seyamadya pàpyà bhaviùyati ..>% vya, pra + àp + lyap . yathà, meghadåte .
     %<pràpyàvantãmudayanakathàkovidagràmavçddhàn ..>%)

#<pràbodhikaþ>#, puü, (prabodhàya hitaþ . prabodha + ñhak .) uùaþkàlaþ . iti ÷abdamàlà .. pràbodhako'pi pàñhaþ ..

#<pràbhavaü>#, klã, (prabhorbhàvaþ . prabhu + aõ .) ÷reùñhatvam . iti ÷abdacandrikà ..

#<pràbhàkaraþ># puü, (prabhàkarasyàyaü tanmataü vettãti . prabhàkara + aõ .) mãmàüsakavi÷eùaþ . yathà, %<vyàptisvaråpaü niråpya paramataniràkaraõapårbakaü svamatena tadgrahãpàyamabhidhàtuü prathamaü pràbhàkaramatamupadar÷ayati seyamityàdinà .>% iti vyàptigrahopàya÷iromaõiþ .. pràbhàkaramate vyàpteþ sakçddar÷anagamyatvaü yathà tasmàt pari÷eùeõa sakçddar÷anagamyà sà . iti vyàptigrahopàyacintàmaõiþ ..

#<pràbhçtaü>#, klã, (pràbhriyate smeti . pra + à + bhç + kta .) upaóhaukanam . ityamaraþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 17 . 164 .
     %<taü dattapràbhçtaü dåtaü sa saümànya vyasarjayat ..>%)

#<pràbhçtakaü>#, klã, (pràbhçta + svàrthe kan .) pàbhçtam . tatparyàyaþ . kau÷alikà 2 . iti hàràvalã . 159 ..

#<pràmàdyaþ>#, puü, (pramàdyatyaneneti . pra + mad + õyat .) vàsakaþ . iti ÷abdacandrikà .. svàrthe ùõye pramàdaþ . tasya bhàve, klã ..

#<pràmàõikaþ>#, tri, (pramàõàdàgataþ . pramàõa + ñhak .) haitukaþ . maryàdàrhaþ . ÷àstraj¤aþ . paricchedakaþ . pramàõakartà . iti pramàõa÷abdàt kartari ùõikapratyayaþ ..

#<pràmàõyaü>#, klã, (pramàõasya bhàvaþ . pramàõa + ùya¤ .) pramàkaraõatvam . pramàõa÷abdàdbhàvàrthe ùõyapratyayaþ .. (yathà, màrkaõóeye . 15 . 43 .
     %<satyaü bhåtahitàrthoktirvedapràmàõyadar÷anam .
     gurudevarùisiddharùipåjanaü sàdhusaïgamaþ ..>%)

#<pràmàõyavàdaþ>#, puü, (pràmàõyasya vàdaþ kathanam .) pramàkaraõatàkathanam . tadvati tatprakàrakatvapramàtvakathanam . cintàmaõinyàyagranthavi÷eùaþ . iti pårbàcàryàþ .. sa yathà . atha jagadeva païkanimagnamuddidhãrùuraùñàda÷asu vidyàsthàneùvabhyarhitatamàmànvãkùikãü paramakàruõiko muniþ praõinàya . tatra prekùàvat pravçttyarthaü pramàõàdipadàrthatattvaj¤ànànniþ÷reyasàdhigama ityàdàvasåtrayat . teùu pramàõàdhãnà sarveùàü vyavasthitiriti pramàõatattvamatra vivicyate . ityàdi gaïge÷opàdhyàyaþ ..

#<pràmãtyaü>#, klã, (pramayanamiti . pra + mã vadhe + bhàve kta . tatra pramãte maraõe sàdhu iti ùya¤ . asya vadhatulyatvàttathàtvam .) çõam . iti trikàõóa÷eùaþ . (pramãtasya bhàva iti . pramãta + ùya¤ .) mçtatva¤ca ..

#<pràyaþ>#, puü, (prakçùñamayanamiti . pra + aya + gha¤ . yadbà, pra + i + %<erac .>% 3 . 3 . 56 . ityac .) maraõam . maraõàrthamana÷anam . (yathà, ràmàyaõe . 4 . 53 . 12 .
     %<ahaü vaþ pratijànàmi na gamiùyàmyahaü purãm .
     ihaiva pràyamàsiùye ÷reyo maraõameva ca ..>%) tulyam . bàhulyam . iti medinã . ye, 36 .. (yathà, sàhityadarpaõe . 3 . 111 .
     %<taskaràþ paõórakà mårkhàþ sukhapràptadhanàstathà .
     liïgina÷channakàmàdyà àsàü (ve÷yànàm) pràyeõa vallabhàþ ..>%) vayaþ . iti hemacandraþ .. (pàpam . tapaþ . iti smçtiþ .. klã, prave÷aþ . yuddham . yathà, çgvede . 2 . 18 . 8 .
     %<upa jyeùñhe varåthe gabhastau pràye pràye jigãvàüsaþ syàma ..>%
     %<ki¤ca pràye pràye somapànàrthamindrasya yaj¤a÷àlàyàü prave÷e prave÷e jigãvàüsaþ ÷atråõàü jetàro bhavema . yadbà, pràye pràye prakarùeõa iyate gamyate yoddhçbhiriti pràyaü yuddham . tasmin yuddhe jigãvàüsaþ ÷atrån jitavanto bhavema ..>% iti tadbhàùye sàyanaþ .. tri, gamakaþ . yathà, manau . 3 . 264 .
     %<prakùàlyahastàvàcamya j¤àtipràyaü prakalpayet .
     j¤àtibhyaþ satkçtaü dattvà bàndhavànapi bhojayet ..>% %<prakùàlyeti . tadanuhastau prakùàlyàcamya j¤àtipràyamannaü kuryàt . j¤àtãn praiti gacchatãti j¤àtipràyaü karmaõyaõ . j¤àtãn bhojayedityarthaþ ..>% iti kullåkabhaññaþ ..)

#<pràyaþ>#, [s] vya, (pra + aya gatau + asun .) bàhulyam . ityamaraþ . 3 . 4 . 17 .. (yathà, kathàsaritsàgare . 6 . 123 .
     %<tato'haü ÷armavarmà ca j¤àtavantau krameõa tàm .
     atràntare sa ca pràyaþ paryahãyata vàsaraþ ..>%)

#<pràya÷cittaü>#, klã, (pràyasya pàpasya cittaü vi÷odhanaü yasmàt . yaduktaü smçtau .
     %<pràyaþ pàpaü samuddiùñaü cittaü tasya vi÷odhanam ..>% yadvà, pràyasya tapasaþ cittam ni÷caya iti .
     %<pàraskaraprabhçtãni ca saüj¤àyàm . 6 . 1 .>% 157 . ityatra . %<pràyasya citticittayoþ .>% iti vàrtikoktyà suñ nipàtyate ca . niruktistu nimne draùñavyà .) pàpakùayamàtrasàdhanaü karma . yathà, hàrãtaþ . prayatatvàdbopacitama÷ubhaü nà÷ayatãti pràya÷cittam .. * .. (pràya÷cittamiti . yattapaþprabhçtikaü karma upacitaü sa¤citama÷ubhaü pàpaü nà÷ayatãti kçtatattatkarmabhiþ kartuþ prayatatvàdvà ÷uddhatvàdeva tatpràya÷cittam . tathàca punarhàrãtaþ . yathà, kùàropasvedacaõóanirõodanaprakùàlanàdibhirvàsàüsi ÷udhyanti evaü tapodànayaj¤aiþ pàpakçtaþ ÷uddhimupayànti . ÷uddhiü pàpakùayam . yathà, mahàbhàrate .
     %<adbhirgàtràn malamiva tamà hyagnibhayàdyathà .
     dànena tapasà caiva sarvapàpamapohati ..>% tena pàpakùayamàtrasàdhanatvena vidhibodhitaü karma pràya÷cittam . màtràrthalàbhastu prayatatvàdvetyevakàràrthakavà÷abdàt . tathàca vi÷vaþ .
     %<và syàdvikalpopamayorevàrthe ca samuccaye .>% eva¤ca .
     %<a÷vamedhena ÷udhyanti mahàpàtakinastvime .>% iti viùõåktasyà÷vamedhasyàpi pràya÷cittatvam . pàpakùayasvargobhayasàdhakasya tu tasyàpi na pràya÷cittatvam . pràya÷cittasya svadhvaü sàdijanakatve'pi tadaü÷e vidhibodhitatvàbhàvànnàsambhavaþ .. iti pràya÷cittatattvam ..) tasya vyutpapattiryathà . aïgiràþ .
     %<pràyo nàma tapaþ proktaü cittaü ni÷caya ucyate .
     taponi÷cayasaüyuktaü pràya÷cittamiti smçtam ..>% ni¤cayasaüyuktampàpakùayasàdhanatvena ni÷citamityarthaþ .. * .. pàpantu vaidikapratipàdyo'narthaþ . anartha÷càniùñasàdhanam . pàpakàraõamuktaü yàj¤avalkyena . yathà --
     %<vihitasyànanuùñhànànninditasya ca sevanàt .
     anigrahàccendriyàõàü naraþ patanamçcchati .. * ..>% pàpavi÷eùeõàvasthàvi÷eùamàha manuþ .
     %<÷arãrajaiþ karmadoùairyàti sthàvaratàü naraþ .
     vàcikaiþ pakùimçgatàü mànasairantyajàtitàm ..
     iha du÷caritaiþ kecit kecit pårbakçtaistathà .
     pràpnuvanti duràtmàno narà råpaviparyayam ..>% yamaþ .
     %<suràpo brahmahà goghnaþ suvarõasteyakçnnaraþ .
     patitaiþ saüprayukta÷ca kçtaghno gurutalpagaþ .
     ete patanti sarveùu narakeùvanupårba÷aþ .. * ..>% pràya÷cittamàhàtmyaü yathà . aïgiràþ .
     %<udyacchan yadvadàdityastamaþ sarvaü vyapohati .
     tadbat kalyàõamàtiùñhan sarvaü pàpaü vyapohati ..
     pàpa¤cet puruùaþ kçtvà kalyàõamabhipadyate .
     mucyate pàtakaiþ sarvairmahàbhrairiva candramàþ ..>% kalyàõaü pràya÷cittam .. * .. tasyàva÷yakartavyatvamàha yamaþ .
     %<tapaso'nte vi÷udhyanti karmaõàü và parikùayàt .
     tasmàt kartavyametaistu pràya÷cittaü vi÷uddhaye ..>% karmaõàü bhogena parikùayàdityarthaþ .. * .. pràya÷cittàrhatvamàha manuþ .
     %<akurvan vihitaü karma niùiddhantu samàcaran .
     prasajaü÷cendriyàrtheùu pràya÷cittãyate naraþ .. * ..
     aj¤ànàdyadi và j¤ànàt kçtvà karma vigarhitam .
     tasmàdvimuktimanvicchan dbitãyaü na samàcaret ..>% pràya÷cittasya kàmyatvaü naimittikatvaü nityatva¤ca yathà . jàvàlaþ . kàmyànàü saphalàrtha¤ca doùaghàtàrthameva ca . ataþ kàmyaü naimittika¤ca pràya÷cittamiti sthitiþ .. caritavyamato nityaü pràya÷cittaü vi÷uddhaye . nindyai÷ca lakùaõairyuktà jàyante niùkçtainasaþ .. * .. j¤ànàj¤ànakçtapàpayoþ pràya÷cittabhedo yathà . aïgiràþ .
     %<akàmataþ kçte pàpe pràya÷cittaü na kàmataþ .
     syàttvakàmakçte yattu dbiduõaü buddhipårbake .. * ..>% atha pràya÷cittinasparùadupasthànam . tatràïgiràþ .
     %<kçte niþsaü÷aye pàpe na bhu¤jãtànupasthitaþ .
     bhu¤jàno vardhayet pàpamasatyaü parùadi bruvan ..
     sacelaü vàgyataþ snàtvà klinnavàsàþ samàhitaþ .
     upasthàya tataþ ÷ãghramàrtimàn dharaõãü gataþ .
     gàtrai÷ca ÷irasà caiva na ca ki¤cidudàharet ..>% upasthàna¤ca bràhmaõàn vastràdinà toùayitvà kàryam . mahatsu pàpeùu ràj¤o'pyupasthitiþ kàryetyàha devalaþ .
     %<svayaü và bràhmaõaiþ kçcchramalpadoùe vidhãyate .
     ràj¤à ca bràhmaõai÷caiva mahatsu paricakùate .. * ..>% pariùadamàhàïgiràþ .
     %<ekaviü÷atisaükhyàkairmãmàüsàvedapàragaiþ .
     vedàïgaku÷alai÷caiva pariùat saüprakalpayet ..
     càturvidyo vikalpã ca aïgaviddharmapàñhakaþ .
     traya÷cà÷ramiõo vçddhàþ parùat syàttu da÷àvarà ..>% manuþ .
     %<traividyo hetukastarkã nairukto dharmapàñhakaþ .
     traya÷cà÷ramiõaþ pårbe parùat syàttu da÷àvarà ..>% aïgiràþ .
     %<eùà tu laghukàryeùu madhyameùu tu madhyamà .
     mahàpàtaki÷odhyeùu ÷ata÷o bhåya eva và ..>% pradar÷anàrthamidam . yàvadbhireva niråpaõaü tàvadbhireva pariùat . dçùñàrthatvàdeva tasyàþ . tathà ca yamaþ .
     %<eko dbau và trayo vàpi yadbråyurdharmapàñhakàþ .
     sa dharma iti vij¤eyo netareùàü sahasra÷aþ .. * ..>% pràya÷cittàkathane doùo yathà --
     %<àrtànàü màrgamàõànàü pràya÷cittàni ye dvijàþ .
     jànanto na prayacchanti te'pi taddvoùabhàginaþ ..
     anarcitairanàhåtairapçùñai÷caiva saüsadi .
     pràya÷cittaü na vaktavyaü jànadbhirapi jalpataþ ..
     nyàyato màrgamàõasya kùattriyàdeþ praõàminaþ .
     antarà bràhmaõaü kçtvà vratametat samàdi÷et ..>% hàrãtaþ .
     %<yathàvayo yathàkàlaü yathàpràõa¤ca bràhmaõe .
     pràya÷cittaü pradàtavyaü bràhmaõairdharmapàñhakaiþ ..
     tasmàt kçcchramathàpyardhaü pàdaü vàpi vidhànataþ .
     j¤àtvà balàbalaü kàlaü pràya÷cittaü prakalpayet ..>% a÷aktàvanugrahamàha parà÷araþ .
     %<durbale'nugrahaþ kàryastathà vai ÷i÷uvçddhayoþ .
     ato'nyathà bhaveddoùastasmànnànugrahã bhavet ..>% snehàdinànugrahe doùo yathà --
     %<snehàdvà yadi và lobhàt mohàdaj¤ànato'pi và .
     kurvantyanugrahaü ye tu tat pàpaü teùu gacchati ..>% ÷àstrãyapràya÷cittamudàhçtya pa÷càdanugrahaþ kàrya ityàhàïgiràþ .
     %<kçtvà pårbamudàhàraü yathoktaü dharmavaktçbhiþ .
     pa÷càt kàryànusàreõa ÷aktyà kurvantyanugraham ..>% vçddhatvàdibhedàt pràya÷cittaü yathà --
     %<a÷ãtiryasya varùàõi bàlo vàpyånaùoóa÷aþ .
     pràya÷cittàrdhamarhanti striyo rogiõa eva ca ..>% atha pàpaniùkramaõàdiþ . tatra manuþ .
     %<khyàpanenànutàpena tapasàdhyayanena ca .
     pàpakçnmucyate pàpàttathà dànena càpadi ..>% àpadãtyanena adhyayanatapasordànamanukalpa ityuktam . etaddhiüsàvyatiriktaviùayam . hiüsàyàntu dànaü mukhyam . yathà, bhaviùye .
     %<hiüsàtmakànàü sarveùàü kãrtitànàü manãùibhiþ .
     pràya÷cittakadambànàü dànaü prathama ucyate ..>% tathà manuþ .
     %<dànena vadhanirõekaü sarpàdãnàma÷aknuvan .
     ekaika÷a÷caret kçcchraü dbijaþ pàpàpanuttaye .. * ..>% sàmànyapràya÷cittàni yathà, saüvartaþ .
     %<hiraõyadànaü godànaü bhåmidànaü tathaiva ca .
     nà÷ayantyà÷u pàpàni mahàpàtakajànyapi ..>% yamaþ .
     %<÷oùaõena ÷arãrasya tapasàdhyayanena ca .
     pàpakçnmucyate pàpàt dànena ca damena ca ..>% manuþ .
     %<kçtvà pàpaü hi santapya tasmàt pàpàtpramucyate .
     naitat kuryàt punariti nivçttyà påyate naraþ ..>% viùõupuràõam .
     %<pràya÷cittànya÷eùàõi tapaþkarmàtmakàni vai .
     yàni teùàma÷eùàõàü kçùõànusmaraõaü param ..>% yamaþ .
     %<gavàhnikà devapåjà vedàbhyàsaþ saritplavaþ .
     nà÷ayantyà÷u pàpàni mahàpàtakajànyapi ..>% gãtamaþ . %<hiraõyaü gaurvàso'÷vo bhåmistilà ghçtamannamiti deyàni . etànyevànàde÷e vikalpena kriyeran enasi laghuni laghåni guruõi guråõi .>% viùõupuràõam .
     %<evaü viùayabhedàdvai vyavasthàpyàni puttraka ! .
     pràya÷cittàni sarvàõi guråõi ca laghåni ca ..
     anyathà hi mahàbàho ! laghånàmupade÷ataþ .
     guråõàmupade÷o hi niùprayojanatàü vrajet ..>% mahàbhàrate .
     %<yadyakàrya÷ataü kçtvà kçtaü gaïgàbhiùecanam .
     sarvaü dahati gaïgàmbhastålarà÷imivànalaþ ..>% vratàni ÷uddhikàraõànyàha vi÷vàmitraþ .
     %<kçcchraü càndràyaõàdãni ÷uddhyabhyudayakàraõam .
     prakà÷e và rahasye và saü÷aye'nuktake sphuñe ..
     pràjàpatyaþ ÷àntapanaþ ÷i÷ukçcchraþ paràkakaþ .
     atikçcchraþ parõakçcchraþ saumyaþ kçcchràtikçcchrakaþ ..
     mahà÷àntapanaþ ÷uddhyai taptakçcchrastu pàvanaþ .
     jalopavàsakçcchra÷ca brahmakårcastu ÷odhakaþ ..
     ete samastà vyastà và pratyekameka÷o'pi và .
     pàtakàdiùu sarveùu pàpakeùu prayatnataþ ..
     kàryà÷càndràyaõairyuktàþ kevalà và vi÷uddhaye .
     ÷i÷ucàndràyaõaü proktaü yaticàndràyaõaü tathà ..
     yavamadhyaü tathà proktaü tathà pipãlikàkçti .
     upavàsastriràtraü và màsaþ pakùastadardhakam ..
     ùaóahadvàda÷àhàdi kàryaü ÷uddhiphalàrthinà .
     upapàtakayuktànàmanàdiùñeùu caiva hi ..
     prakà÷e ca rahasye ca abhisandhyàdyapekùayà .
     jàti÷aktiguõàn dçùñvà sakçdbuddhikçtaü tathà ..
     anubandhàdikaü dçùñvà sarvaü kàryaü yathàkramam ..>% prakà÷akçte pàpe vratàni mukhyàni . rahasyakçte japàdãni . yathà pràjàpatyàdãnyabhidhàya manuþ .
     %<etairdvijàtayaþ ÷odhyà vratairàviùkçtainasaþ .
     anàviùkçtapàpàüstu mantrairhomastu ÷odhaghet ..>% devalaþ .
     %<prakà÷a uktaü yakti¤cit viü÷abhàgo rahasyake .
     triü÷abhàgaþ ùaùñibhàgaþ kalpyo jàtyàdyapekùayà ..>% iti pràya÷cittavivekaþ .. atha pràya÷cittapårbàhakçtyam . ÷aïkhalikhitau .
     %<vàpya ke÷anakhàn pårbaü ghçtaü prà÷ya bahirni÷i .
     pratyekaü niyataü kàlamàtmano vratamàdi÷et .
     pràya÷cittamupàsãno vàgyatastrisavanaü spç÷et ..>% ke÷adhàraõecchàyàü dviguõavratàdikamàha hàrãtaþ .
     %<ràjà và ràjaputtro và bràhmaõo và bahu÷rutaþ .
     ke÷ànàü vapanaü kçtvà pràya÷cittaü samàcaret ..
     ke÷ànàü dhàraõàrthantu dbiguõaü vratamàcaret .
     dbiguõe tu vrate cãrõe dviguõà dakùiõà bhavet ..>% vidvadviprançpastrãõàü neùyate ke÷avàpanam . çte mahàpàtakino gohantu÷càvakãrõinaþ .. sadhavàstrãõàü vi÷eùamàha bhavadevabhaññadhçtaü vacanam .
     %<vapanaü naiva nàrãõàü nànuvrajyà japàdikam .
     na goùñhe ÷ayanaü tàsàü na ca dadyàdgavàjinam ..
     sarvàn ke÷àn samuddhvçtya chedayedaïgulidvayam .
     sarvatraivaü hi nàrãõàü ÷iraso muõóanaü smçtam ..>% atha dhenumålyavyavasthà . tatra saüvartaþ .
     %<pràjàpatyavratà÷aktau dhenuü dadyàt payasvinãm .
     dhenorabhàve dàtavyaü tulyaü målyaü na saü÷ayaþ ..>% payasvinãmiti vi÷eùaõaü dugdhopayogàya . sa ca vatsaü vinà na sambhavati . ataþ savatsàyà eva dànaü mukhyam . tadabhàve yathocitaü målyam . tadasambhave puràõatrayam . dvàtriü÷atpaõikà gàvo vatsaþ pauràõiko bhavediti kàtyàyanavacanàt . ùañtriü÷anmatamiti kçtvà pañhanti .
     %<dhenuþ pa¤cabhiràóhyànàü madhyànàü tripuràõikã .
     kàrùàpaõaikamålyà hi daridràõàü prakãrtità ..>% pràya÷cittottarakartavyàõi . yathà . bhaviùye .
     %<kriyate ÷uddhaye yattu bràhmaõànàntu bhojanam .
     ÷uddhyarthamiti tat proktaü vainateya ! manãùibhiþ ..>% jàvàlaþ .
     %<àrambhe sarvakçcchràõàü samàptau ca vi÷eùataþ .
     àjyenaiva hi ÷àlàgnau juhuyàdàhutãþ pçthak .
     ÷ràddhaü kuryàdvratasyànte gohiraõyànnadakùiõam ..>% pràya÷cittànantaraü gobhyo yavasaü dadyàt . yadi tu gàvastaddattatçõaü na gçhõãyustadà punastatpràya÷cittamanutiùñhet . yathà hàrãtaþ . sva÷irasà yavasamàdàya gobhyo dadyàt yadi tàþ pramudità gçhõãyurathainaü pravartayeyuþ . enaü kçtapràya÷cittam . itarathà na . iti pràya÷cittatattvam .. * ..

atha pràya÷cittavivekoktanavavidhapàpànàü pràya÷cittàni likhyante .

athàtipàtakàni . | pràya÷cittàni . | tada÷aktau dhenudànam . | tada÷aktau cårõãdànam . | dakùiõà .
     bràhmaõasya màtçgamanaü duhitçgamanaü snuùàgamana¤ca . | aj¤ànato dbiguõadbàda÷avàrùikavratam . tattu mahàpàtake draùñavyam . j¤ànata etaddviguõam . | 360 dhenavaþ . | 1080 kàrùàpaõàþ . tallabhyasvarõàdi và . | 200 gàvaþ . a÷aktau 200 kàrùàpaõàþ .
     kùattriyavai÷ya÷ådràõàü màtçduhitçsnuùàgamanam . | hutà÷anaprave÷ena maraõam . caturviü÷ativàrùikavrataü và . etattu akàmataþ kàmatastaddvaiguõyam . màtçduhitçsnuùàõàmapi etadvratàdikaü karaõãyam . | 360 dhenavaþ . | 1080 kàrùàpaõàþ . tallabhyasvarõàdi và . | 200 gàvaþ . a÷aktau 200 kàrùàpaõàþ .

atha mahàpàtakàni . | pràya÷cittàni . | tada÷aktau dhenudànam . | tada÷aktau cårõãdànam . | dakùiõà .
     akàmato bràhmaõakartçkabrahmavadhaþ . | dbàda÷avàrùikavratam . yathà manuþ . %<brahmahà dbàda÷àbdàni kuñoü kçtvà vane vaset . bhaikùyàõyàtmavi÷uddhyarthaü kçtvà ÷ava÷irodhvajam . bhikùà÷ã vicaredgràmaü vanyairyadi na jãvati ..>% | 180 dhenavaþ . | 540 kàrùàpaõàþ . tallabhyahiraõyàdikaü và . | 100 gàvaþ . tada÷aktau 100 kàrùàpaõàþ .
     kàmato bràhmaõakartçkabrahmavadhaþ . | yàj¤avalkyoktaprakàreõa maraõam . tathà . lomabhyaþ snàhãti çcà lomaprabhçti vai tanum . majjàntàü juhuyàdbàpi mantrairebhiryathàkramam . etattu kalau bràhmaõetaraparam . tada÷aktau dbiguõadbàda÷avàrùikavratam . | 360 dhenavaþ . | 1080 kàrùàpaõàþ . tallabhyasvarõàdi và . | 200 gàvaþ . a÷aktau 200 kàrùàpaõàþ .
     j¤ànato bràhmaõakartçkabràhmaõãgarbhavadhaþ . | brahmavadhapràya÷cittam . aj¤ànata etadardham . anupanãtabàlakavadhe'pyevam . | 360 dhenavaþ . | 1080 kàrùàpaõàþ . tallamyasvarõàdi và . | 200 gàvaþ . a÷aktau 200 kàrùàpaõàþ .
     akàmataþ savanasthabràhmaõavadhaþ . | dbiguõadvàda÷avàrùikavratam . |  360 dhenavaþ . | 1080 kàrùàpaõàþ . tallabhyasvarõàdi và . | 200 gàvaþ . a÷aktau 200 kàrùàpaõàþ .
     kàmataþ savanasthabràhmaõavadhaþ . | taddvaiguõyam . 48 aùñacatvàriü÷advàrùikavratam . | 720 dhenavaþ . | 2160 kàrùàpaõàþ . tallabhyasvarõàdi và . | 400 gàvaþ . a÷aktau 400 kàrùàpaõàþ .
     bràhmaõakartçkamàtçsodarabhràtçguru÷rotriyàhitàgnãnàü vadhaþ . | 48 aùñacatvàriü÷adbàrùikavratam . etacca kàmataþ . akàmata etadardham . | 720 dhenavaþ . | 2160 kàrùàpaõàþ . tallabhyasvarõàdi và . | 400 gàvaþ . a÷aktau 400 kàrùàpaõàþ .
     j¤ànato bràhmaõakartçkavedapàragàtatàyibràhmaõavadhaþ . | 12 vàrùikavratam . | 180 dhenavaþ . | 540 kàrùàpaõàþ . tallabhyasvarõàdi và . | 100 gàvaþ . a÷aktau 100 kàrùàpaõàþ .
     aj¤ànatastasya vadhaþ . | tadardham . 6 vàrùikavratam . | 90 dhenavaþ . | 270 kàrùàpaõàþ . | 50 gàvaþ . tada÷aktau 50 kàrùàpaõàþ .
     j¤ànato'j¤ànato và bràhmaõakartçkapatitabràhmaõavadhaþ . | tathà . | tathà . | tathà . | tathà .
     akàmata àgrahàrikàdibràhmaõavadhaþ . | ekavàrùikavratam . | 15 dhenavaþ . | 45 kàrùàpaõàþ . | 9 gàvaþ . tada÷aktau 8 . / 6 ... kàrùàpaõàþ .
     kàmatastasya vadhaþ . | taddviguõam . | taddviguõam . | taddviguõam . | taddviguõam .
     akàmataþ kùattriyakartçkabrahmavadhaþ . | bràhmaõakartçkavadhapràya÷cittadbiguõam . tacca 24 vàrùikavratam . | 360 dhenavaþ . | 1080 kàrùàpaõàþ . tallabhyasvarõàdi và . | 200 gàvaþ . a÷aktau 200 kàrùàpaõà .

atha mahàpàtakàni . | pràya÷cittàni . | tada÷aktau dhenudànam . | tada÷aktau cårõãdànam . | dakùiõà .
     kàmatastadvadhaþ . | taddviguõam . | taddviguõam . | taddviguõam . | taddviguõam .
     akàmato vai÷yakartçkabrahmavadhaþ . bràhmaõakartçkavadhapràya÷cittatriguõam . tacca 36 vàrùikavratam . | 540 dhenavaþ . | 1620 kàrùàpaõàþ . | 300 gàvaþ . a÷aktau 300 kàrùàpaõàþ .
     kàmato vai÷yakartçkabrahmavadhaþ . | 72 vàrùikavratam . | 1080 dhenavaþ . | 3240 kàrùàpaõàþ . | 600 gàvaþ . a÷aktau 600 kàrùàpaõàþ .
     akàmataþ ÷ådrakartçkabrahmavadhaþ . | bràhmaõakartçkavadhapràya÷cittacaturguõam . tacca 48 vàrùikavratam . | 720 dhenavaþ . | 2160 kàrùàpaõàþ . | 400 gàvaþ . a÷aktau 400 kàrùàpaõàþ .
     kàmatastadvadhaþ . | taddviguõam . | taddviguõam . | taddviguõam . | taddviguõam .
     akàmato bràhmaõakartçkabràhmaõãvadhaþ . | brahmavadhapràya÷cittàrdham . tacca 6 vàrùikavratam . | 90 dhenavaþ . | 270 kàrùàpaõàþ . | 50 gàvaþ . a÷aktau 50 kàrùàpaõàþ .
     kàmatastadvadhaþ . | taddviguõam . kùattriyasya bràhmaõãvadhe bràhmaõakaürtçkavadhapràya÷cittadbiguõam . vai÷yasya triguõam . ÷ådrasya caturguõam . anekabràhmaõavadhe pràya÷cittasyaikatvam . yadeva sàkùàdvadhakartuþ pràya÷cittaü tadeva svalpapraharturanagràhakasya apravçttapravartakaråpaprayojakasya ca pàdahãnam . badhyapratirodhakasya anugràhakasya pravçttapravartakaråpaprayojakasya ca ardham . anumanturnimittina÷ca pàdaþ . a÷aktau strãbàlavçddhànàü sarvatràrdham . | taddviguõam . | taddviguõam . | taddviguõam .
     j¤ànato bràhmaõasya paiùñãsuràpànam . dvirabhyastagauóãmàdhbãpàna¤ca . | agnisamaspar÷ànàü suràgomåtrajaladugdhaghçtagomayarasànàmanyatamasyàmaraõàt pànam . caturviü÷ativàrùikavrataü và . | 360 dhenavaþ . | 1080 kàrùàpaõàþ . tallabhyasvarõàdi và . | 200 gàvaþ . a÷aktau 200 kàrùàpaõàþ .
     aj¤ànato bràhmaõasya tàsàü pànam . | etadardham . tattu dvàda÷avàrùikavratam . | 180 dhenavaþ . | 540 kàrùàpaõàþ . tallabhyasvarõàdi và . | 100 gàvaþ . a÷aktau 100 kàrùàpaõàþ .
     aj¤ànataþ kùattriyasya paiùñãsuràpànam . | navavàrùikavratam . j¤ànata etaddviguõam . | 135 dhenavaþ . | 405 kàrùàpaõàþ . tallabhyasvarõàdi và . | 75 gàvaþ . a÷aktau 75 kàrùàpaõàþ .
     aj¤ànato vai÷yasya paiùñãsuràpànam . | ùàóvàrùikavratam . j¤ànata etaddviguõam . strãbàlavçddhànàmardhàdikam . | 90 dhenavaþ . | 270 kàrùàpaõàþ . tallabhyasvarõàdi và . | 50 gàvaþ . a÷aktau 50 kàrùàpaõàþ .
     aj¤ànato bràhmaõakartçkabràhmaõasvàmikà÷ãtiraktikàparimitasuvarõasteyam . | apahçtadravyaü tasyànuråpaü målyaü và svàmine dattvà dbàda÷avàrùikavrataü karaõãyam . | 180 dhenavaþ . | 540 kàrùàpaõàþ . tallabhyasvarõàdi và . | 100 gàvaþ . a÷aktau 100 kàrùàpaõàþ .
     j¤ànatastatkartçkatatsteyam . | etaddviguõaü 24 vàrùikavratam . guõavadbràhmaõakartuke tu sarvatràrdham . | 360 dhenavaþ . | 1080 kàrùàpaõàþ . | 200 gàvaþ . a÷aktau 200 kàrùàpaõàþ .
     j¤ànataþ kùattriyavai÷ya÷ådrakartçkabràhmaõasvàmikà÷ãtiraktikàparimitasuvarõasteyam . | ràjakartçkamuùalàghàtena maraõam . caturviü÷ativàrùikavrataü và . | 360 dhenavaþ . | 1080 kàrùàpaõàþ . tallabhyasvarõàdi và . | 200 gàvaþ . a÷aktau 200 kàrùàpaõàþ .

atha mahàpàtakàni . | pràya÷cittàni . | tada÷aktau dhenudànam . | tada÷aktau cårõãdànam . | dakùiõà .
     aj¤ànatastatkartçkatatsvàmikatatsuvarõasteyam . | dvàda÷avàrùikavrataü strãbàlavçddhànàmardham . ekasyobhayadharmavattve pàdaþ . | 180 dhenavaþ . | 540 kàrùàpaõàþ . tallabhyasvarõàdi và . | 100 gàvaþ . a÷aktau 100 kàrùàpaõàþ .
     j¤ànato gurvaïganàgamanam . arthàt vimàtçgamanam . ÷ådrasya bràhmaõãgamana¤ca . | gurutalpagaþ pàpamabhibhàùya tapte lauhamaye supyàt . jvalantãü lauhapratimàü mçõmayãü pratimàü và àliïgya mriyeta . svayaü và ÷i÷navçùaõàvutkçtya a¤jalau nidhàya àmaraõàt nairçtãndi÷amàtiùñhet . caturviü÷ativàrùikavrataü và kuryàt . gurvaïganayàpi etat karaõãyam . | 360 dhenavaþ . | 1080 kàrùàpaõàþ . tallabhyasvarõàdi và . | 200 gàvaþ . a÷aktau 200 kàrùàpaõàþ .
     aj¤ànato gurvaïganàgamaþ . | dvàda÷avàrùikavratam . bàlavçddhayorardham . etaccàturvarõyaviùayam . | 180 dhenavaþ . | 540 kàrùàpaõàþ . tallabhyasvarõàdi và . | 100 gàvaþ . a÷aktau 100 kàrùàpaõàþ .
     caturõàü mahàpàtakinàü saüsargaþ . | j¤ànataþ sakçt prathamasaüsargiõo'ùñàda÷avàrùikavratam . | 270 dhenavaþ . | 810 kàrùàpaõàþ . tallabhyasvarõàdi và . | 150 gàvaþ . a÷aktau 150 kàrùàpaõàþ .
     tatra gurusaüsargo yathà . patitàcàryàt vedàdhyayanam . 1 . patita÷iùyàya vedàdhyàpanam . 2 . patitena çtvijà jyotiùñomàdiyajanam . 3 . patitasya jyotiùñomàdiniùpàdanaråpayàjanam . 4 . patitena patitayà và pariõayanam . 5 . steyàdipatitànyabràhmaõãgamanam . 6 . patitànnasya patitena sahaikapàtre bhojanam . 7 . | aj¤ànataþ sakçtprathamasaüsargiõo navavàrùikavratam . | 135 dhenavaþ . | 405 kàrùàpaõàþ . | 75 gàvaþ . a÷aktau 75 kàrùàpaõàþ .
     j¤ànato dvitãyasaüsargiõaþ navavàrùikavratam . | 135 dhenavaþ . | 405 kàrùàpaõàþ . | 75 gàvaþ . a÷aktau 75 kàrùàpaõàþ .
     | aj¤ànato dbitãyasaüsargiõaþ sàrdhacaturvàrùikavratam . | 68 dhenavaþ . | 202 .. ø kàrùàpaõàþ . | 38 gàvaþ . a÷aktau 37 .. ø kàrùàpaõàþ .
     | j¤ànatastçtãyasaüsargiõaþ ùàóvàrùikavratam . | 90 dhenavaþ . | 270 kàrùàpaõàþ . | 50 gàvaþ . a÷aktau 50 kàrùàpaõàþ .
     | aj¤ànatastçtãyasaügargiõastraivàrùikavratam . | 45 dhenavaþ . | 135 kàrùàpaõàþ . | 25 gàvaþ . a÷aktau 25 kàrùàpaõàþ .
     | j¤ànàj¤ànata÷caturthasaüsargiõaþ pràya÷cittàbhàvaþ . brahmaghàtinàü kùattriyavai÷ya÷ådràõàü j¤ànàj¤ànataþ saüsarge tu krameõa etasya dbiguõaü triguõaücaturguõaü j¤eyam . |     |     |
     tatra laghusaüsargo yathà . upanayanaü binà patitàya vedàdhyàpanam . 1 . patitàüttàdç÷àdhyayanam . 2 . patitayajamànasya aùñakàdiyaj¤ayàjanam . 3 . patitena çtvijàùñakàdiyaj¤ayajanam . 4 . patitasvabràhmaõãgamanam . 5 . patita÷ådràgamanam . 6 . apatitànnasya patitena sahaikapàtre bhojanam . 7 . patitocchiùñabhojanam . 8 . | j¤ànataþ ùaõmàsasaüsarge prathamasaüsargiõo'ùñàda÷avàrùikavratam . | 270 dhenavaþ . | 810 kàrùàpaõàþ . | 150 gàvaþ . a÷aktau 150 kàrùàpaõàþ .
     | aj¤ànataþ ùaõmàsasaüsarge prathamasaüsargiõo navavàrùikavratam . | 135 dhenavaþ . | 405 kàrùàpaõàþ . | 75 gàvaþ . a÷aktau 75 kàrùàpaõàþ .
     | j¤ànataþ ùaõmàsasaüsarge dvitãyasaüsargiõo navavàrùikavratam . | 135 dhenavaþ . | 405 kàrùàpaõàþ . | 75 gàvaþ . a÷aktau 75 kàrùàpaõàþ .
     | aj¤àtataþ ùaõmàsasaüsarge dvitãyasaüsargiõaþ sàrdhacaturvàrùikavratam . | 68 dhenavaþ . | 202 .. ø kàrùàpaõàþ . | 38 gàvaþ . a÷aktau 37 .. ø kàrùàpaõàþ .
     | j¤ànataþ ùaõmàsasaüsarge tçtãyasaüsargiõaþ ùàóvàrùikavratam . | 90 dhenavaþ . | 270 kàrùàpaõàþ . | 50 gàvaþ . a÷aktau 50 kàrùàpaõàþ .
     | aj¤ànataþ ùaõmàsasaüsarge tçtãyasaüsargiõastraivàrùikavratam . | 45 dhenavaþ . | 135 kàrùàpaõàþ . | 25 gàvaþ . a÷aktau 25 kàrùàpaõàþ .
     | caturthasaüsargiõo j¤ànàj¤ànataþ pràya÷cittàbhàvaþ .

atha mahàpàtakàni . | pràya÷cittàni . | tada÷aktau dhenudànam . | tada÷aktau cårõãdànam . | dakùiõà .
     mahàpàtakinàü laghutarasaüsargo yathà . eka÷ayyà÷anayànàdiþ . tato laghutara àlàpaspar÷aniþ÷vàsàdiþ . | ebhi÷ca tribhirlaghutarasaüsargaireko laghusaüsargaþ . |     |     |
     | j¤ànatastribhirlaghusaüsargairvatsareõa sàmyam . tenàùñàda÷avàrùikavratam . | 270 dhenavaþ . | 810 kàrùàpaõàþ . tallabhyasvarõàdi và . | 150 gàvaþ . a÷aktau 150 kàrùàpaõàþ .
     | aj¤ànato vatsaradvayena . | tathà . | tathà . | tathà .
     | j¤ànata ekaika÷o vatsaratraüyeõa . | tathà . | tathà . | tathà .
     | aj¤ànàdvatsaraùañkena . | tathà . | tathà . | tathà .
     | saülàpàdãnàü trayàõàü ekaikayànàdisamànatvàt j¤ànato vatsaratrayeõa pàtaþ . | tathà . | tathà . | tathà .
     | saülàpàdãnàü trayàõàü ekaikayànàdisamànatvàdaj¤ànàdbarùaùañkena pàtaþ . tenàùñàda÷avàrùikavratam . | 270 dhenavaþ . | 810 kàrùàpaõàþ . tallamyasvarõàdi và . | 150 gàvaþ . a÷aktau 150 kàrùàpaõàþ .
     | j¤ànàdekaika÷o vatsaranavakena . | tathà . | tathà . | tathà .
     | aj¤ànàdekaika÷o'ùñàda÷avatsaraiþ pàtaþ .. * .. navavidhapàpànvitànàü madhyàt yena pàpãyasà yaþ saüsçùñaþ sa tasya vrataü pàdahãnaü kuryàt .. etacca prathamasaüsargiõàm . dvitãyasaüsargiõàü dbipàdahãnam . tçtãyasaüsargiõàü tripàdahãnaü sarvatra j¤eyam .. * .. saüsargàõàmuktakàlanyånàdhikye bhàgahàreõa pràya÷cittanyånàdhikyaü j¤eyam .. * .. raghunandanabhaññàcàryamate kalau laghusaüsargeùu pratigrahàdiùu pàtityàbhàvàt tatpràya÷cittàbhàvaþ .. | tathà . | tathà . | tathà .
     patitotpannatvamapi mahàpàtakisaüsargavi÷eùaþ . | yasya patitasya yat pràya÷cittaü tasya pàtityada÷àyàü jàtasya puttrasya tat tçtãyabhàgapràya÷cittam . tadànãü tajjàtàyàþ kanyàyàþ patitotpannaputtrapràya÷cittatçtãyabhàgapràya÷cittam .

athànupàtakàni . | pràya÷cittàni . | tada÷aktau dhenudànam . | tada÷aktau cårõãdànam . | dakùiõà .
     samutkarùe ançtam . tattu samutkarùinimittaü vàcà kriyayà và anyathà pratipàdanaü yathà ÷ådrasya bràhmaõo'hamiti vacanaü yaj¤opavãtadhàraõa¤ca . athavà parasya samyagjàtividyotkarùe sati nàyaü bràhmaõo na ca ki¤cidayaü jànãte ityançtavacanam . 1 . ràjagàmipai÷unam . tattu ràjani nirdoùasya doùakhyàpanam . 2 . guroralãkanirbandhaþ . sa tu gurorjanmadàturmçùàdoùàbhiyogaþ . 3 . | dvàda÷avàrùikavratam . etacca j¤ànàtyantàbhyàsataþ .. * .. etanmadhyàdyadupapàtake dç÷yate tadaj¤ànàdinà laghuviùaya¤cetyàdivyavastheyam .. * .. yacca va÷iùñhavacanaü brahmojjhaþ kçcchraü dbàda÷aràtraü caritvà punarupayu¤jãta vedamàcàryàt . viùõuþ . samutkarùànçte guro÷càlãkanirbandhe tadàkùàraõe ca màsaü payasà varteta . àkùàraõaü paradàragamanàbhi÷àpaþ . va÷iùñhaþ . guro÷càlãkanirbandhe sacelasnàto guruü prasàdayet prasàdàt påto bhavati . etàni pramàdàdikçte bodhyàni . | 180 dhenavaþ . | 540 kàrùàpaõàþ . | 100 gàvaþ . a÷aktau 100 kàrùàpaõàþ .
     athànupàtakàni . | pràya÷cittàni . | tada÷aktau dhenudànam . | tada÷aktau cårõãdànam . | dakùiõà .
     etàni trãõi j¤ànataþ atyantàbhyàse aj¤ànakçtabrahmahatyàsamàni . yàgasthayoþ kùattriyavai÷yayorvadhaþ . 4 . garbhiõãvadhaþ . 5 . rajasvalàvadhaþ . 6 . atrigotràvadhaþ . 7 . bràhmaõavyatiriktàvij¤àtagarbhavadhaþ . 8 . ÷araõàgatavadhaþ . 9 . etàni ca aj¤ànakçtabrahmahatyàsamànàni .
     brahmojjhatà . sà ca asacchàstràbhiyogena adhãtavedavismaraõam . 1 . vedanindà . arthato granthata÷ca . 2 . kauñasàkùyam . 3 . suhçdvadhaþ . sa ca bràhmaõavyatiriktamitravadhaþ . 4 . garhitànnajagdhiþ . sà ca j¤ànato'tyantàbhyàsena antyajànnabhojanam . 5 . garhitàdyajagdhiþ . j¤ànato'tyantàbhyàsena chatràkala÷unàdibhojanam . 6 . etàni ùañ aj¤ànakçtasuràpànasamàni . | dvàda÷avàrùikavratam . | 180 dhenavaþ . | 540 kàrùàpaõàþ . tallabhyasvarõàdi và . | 100 gàvaþ . a÷aktau 100 kàrùàpaõàþ .
     bràhmaõasambandhiniþkùepaharaõam . 1 . narà 2 ÷va 3 rajata 4 bhåmi 5 vajra 6 maõãnà 7 ¤càbhyàsena haraõam . etàni sapta bràhmaõasvàmikà÷ãtiraktikàparimitasuvarõasteyasamàni . | j¤ànato dbàda÷avàrùikavratam . aj¤ànatastadardhvam . | 180 dhenavaþ . | 540 kàrùàpaõàþ . tallabhyasvarõàdi và . | 100 gàvaþ . a÷aktau 100 kàrùàpaõàþ .
     sapiõóastrãgamanam . 1 . bràhmaõakumàrãgamanam . 2 . càõóàlàdistrãgamanam . 3 . savarõamitrastrãgamanam . 4 . puttrasyàsavarõastrãgamanam . 5 . aurasetaraputtrabhàryàgamanam . 6 . pitçùvasçgamanam . 7 . màtçùvasçgamanam . 8 . gantàramapekùya hãnavarõapitçpatnãgamanam . 9 . pitçvyapatnãgamanam . 10 . màtàmahapatnãgamanam . 11 . màtulapatnãgamanam . 12 . ÷va÷rågamanam . 13 . svasçgamanam . 14 . jyeùñhabhràtçpatnãgamanam . 15 . ràjapatnãgamanam . 16 . ÷rotriya- | j¤ànato mahàpàtakoktaprakàreõa maraõaü tadvaikalpikaü caturviü÷ativàrùikavratam . | 360 dhenavaþ . | 1080 kàrùàpaõàþ . tallabhyasvarõàdi và . | 200 gàvaþ . a÷aktau 200 kàrùàpaõàþ .
     | aj¤ànato dvàda÷avàrùikavratam . | 180 dhenavaþ . | 540 kàrùàpaõàþ . tallabhyasvarõàdi và . | 100 gàvaþ . a÷aktau 100 kàrùàpaõàþ .
     | pa¤capuruùàdhikagàminãnàmàsàü gamane càndràyaõam . | 8 dhenavaþ . | 22 .. ø kàrùàpaõàþ . sàrdhasaptadhenusaükalanàt . | yathà÷akti .
     | abhyàsavyabhicàriõyàþ sakçdgamane arthàt saptamapuruùagàminyà gamane paràkaþ . | 5 dhenavaþ . | 15 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | aùñamàdipuruùagàminyà gamane taptakçcchram . | 4 dhenavaþ . | 11 . ø kàrùàpaõàþ . pàdonadhenucatuùñayasya gràhyatvàt . | yathà÷akti .

athànupàtakàni . | pràya÷cittàni . | tada÷aktau dhenudànam . | tada÷aktau cårõãdànam . | dakùiõà .
     patnãgamanam . 17 . çtvikpatnãgamanam . 18 . upàdhyàyapatnãgamanam . 19 . ÷iùyapatnãgamanam . 20 . svasçsakhãgamanam . 21 . asavarõàjàtaduhitçgamanam . 22 . àcàryapatnãgamanam . 23 . ÷araõàgatàgamanam . 24 . pravrajitàgamanam . 25 . dhàtrãgaganam . 26 . sàdhvãgamanam . 27 . niþkùaptastrãgamanam . 28 . varõottamàgamanam . 29 . etànigurutalpagamanasamàni . * . iti catuþprakàràõyanupàtakàni militvà ekapa¤cà÷atsaükhyeyàni .. | aj¤ànàdàrohaõamàtre sambandhaviprakarùe và paràkastaptakçcchro và . |     |     |
     | j¤ànato mahàpàtakoktaprakàreõa maraõam . tadbaikalpikaü caturviü÷ativàrùikavratam . | 360 dhenavaþ . | 1080 kàrùàpaõàþ . tallabhyasvarõàdi và . | 200 gàvaþ . a÷aktau 200 kàrùàpaõàþ .
     | aj¤ànato dbàda÷avàrùikavratam . | 180 dhenavaþ . | 540 kàrùàpaõàþ . tallabhyasvarõàdi và . | 100 gàvaþ . a÷aktau 100 kàrùàpaõàþ .
     | pa¤capuruùàdhikagàminãnàmàsàü gamane càndràyaõam . | 8 dhenavaþ . | 22 .. ø kàrùàpaõàþ . sàrdhasaptadhenusaükalanàt . | yathà÷akti .
     | abhyàsavyabhicàriõyàþ sakçdgamane arthàt saptamapuruùagàminyà gamane paràkaþ . | 5 dhenavaþ . | 15 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | aùñamàdipuruùagàminyà gamane taptakçcchram . | 4 dhenavaþ . | 11 . ø kàrùàpaõàþ . pàdonadhenu-catuùñayasya gràhyatvàt . | yathà÷akti .

athopapàtakàni . | pràya÷cittàni . | tada÷aktau dhenudànam . | tada÷aktau cårõãdànam . | dakùiõà .
     bràhmaõakùattriyavai÷yakartçkaj¤ànakçtabràhmaõasvàmikagavãvadhaþ . | traimàsikavratam . tadyathà . kçtasa÷ikhavapano vyàpàditàyà go÷carmaõà kçtaparidhànottaràvaguõñhano màsamekaü gomåtreõa yavàgåkçtàn yavàn piban goùñhe vaset . aparamàsadbaye upoùyàparadine sàyaü svalpaü bhu¤jãta . jitendriyo gomåtreõa snànaü caret . divà gavànugamanaü årdhvaü tiùñhan gorajaþpàna¤ca caret . goþ ÷u÷råùàü namaskàra¤ca kuryàt . ràtrau vãràsanaü vaset . tiùñhantãùu goùvanutiùñhet . vrajantãùu tàsvanuvrajet . àsãnàsu tàsvàsãnaþ . vãtamatsaraþ . àturàmabhi÷astàü patitàü païkalagnàü bhayanimittai÷cauravyàghràdibhiràkràntà¤ca gàü sarva÷aktibhirvimocayet . grãùmavarùà÷ãteùu màrute bhç÷aü vàti và gostràõamakçtvà àtmatràõaü na kuryàt . àtmanaþ anyeùàü và gçhakùetrakhaleùu bhakùayantãü pivantaü vatsa¤ca nivàraõàbhipràyeõa na kathayet . etadvidhànena yo gàmanugacchati sa gohatyàkçtapàpàt pramucyate . ekaü vçùaü da÷a gà÷ca dakùiõàü dadyàt . etada÷aktau vedavidbhyaþ sarvasvaü dadyàt . etaccaturhàyaõyàdiviùayam . strã÷ådrabàlavçddhànàmardham . | 12 dhenavo bhavadevabhaññasammatàþ . | 36 kàrùàpaõàþ . tallabhyasvarõàdi và . | 1 vçùaþ 10 gàvaþ . a÷aktau 15 kàrùapaõàþ .
     |     | 17 dhenavo bahusammatàþ . | 51 kàrùàpaõàþ . | tathà .
     athopapàtakàni . | pràya÷cittàni . | tada÷aktau dhenudànam . | tada÷aktau cårõãdànam . | dakùiõà .
     bràhmaõakùattriyavai÷yakartçkabràhmaõasvàmikàj¤ànakçtagavãvadhaþ . | sàrdhamàsikavratam . tadyathà . goùñhe gosamãpe goghnaþ sthitiü kuryàt . tatraiva kùitau ÷ayana¤ca . ÷aktuyàvakapayodadhisaragomayànàü bhakùaõaü krama÷aþ kuryàt . nakharomavivarjitastrisavanasnàna¤caret . jitendriyo vãtamatsara÷ca bhavet . yathà÷akti gàyattrã¤ca japet . sàrdhamàse pårõe sati vipràn bhojayet . gàü tanmålyaü và dakùiõàü dadyàt . anena vidhànena goghnaþ pàpànmucyeta . etadvrataü gosvàmine tatpratiråpaü gavàntaraü yathoktamålyaü và dattvà kartavyam . strã÷ådrabàlavçddhànàmardhaü pràya÷cittam . | 6 dhenavo bhavadevabhaññasammatàþ . 9 dhenavo bahusammatàþ . | 18 kàrùàpaõàþ . tallabhyasvarõàdi và . 25 .. ø kàrùàpaõàþ . bahusammatàþ . sàrdhàùñadhenusaükalanàt . | 1 gauþ . a÷aktau 1 kàrùàpaõaþ . smàrtamate 7 .. ø kàrùàpaõàþ .
     j¤ànakçta÷ådrakartçka-bràhmaõasvàmikagavãvadhaþ . | traimàsikavratàrdham . aj¤ànatastadardham . | 6 dhenavo bhavadevabhaññasammatàþ . 9 dhenavo bahusammatàþ . | 18 kàrùàpaõàþ . 25 .. ø kàrùàpaõàþ . bahusammatàþ . tallabhyasvarõàdi và . | 1 gauþ . a÷aktau 1 kàrùàpaõaþ
     j¤ànakçtabràhmaõakùatriyavai÷yakartçkakùattriyasvàmikagavãvadhaþ . | ùàõmàsikavratam . tadyathà . ùaõmàsàn taccarmaõà parivçto gogràsàhartà govrato yavà÷ã gobhireva sa¤caran tatpàpàt vimucyeta . | 12 dhenavaþ . | 36 kàrùàpaõàþ . tallabhyasvarõàdi và . | yathà÷akti .
     bràhmaõakùattriyavai÷yakartçkàj¤ànakçtakùattriyasvàmikagavãvadhaþ . | ùàõmàsikavratàrdham . | 6 dhenavaþ . | 18 kàrùàpaõàþ . tallabhyasvarõàdi và . | yathà÷akti .
     ÷ådrakartçkaj¤ànakçtakùattriyasvàmikagavãvadhaþ . | ùàõmàsikavratàrdham . | 6 dhenavaþ . | 18 kàrùàpaõàþ . tallabhyasvarõàdi và . | yathà÷akti .
     tatkartçkàj¤ànakçtatatsvàmikagavãvadhaþ . | etadvratàrdham . strã÷ådrabàlavçddhànàü sarvatràrdham . | 3 dhenavaþ . | 9 kàrùàpaõàþ . tallabhyasvarõàdi và . | yathà÷akti .
     bràhmaõakùattriyavai÷yakartçkaj¤ànakçtavai÷yasvàmikagavãvadhaþ . | dbiguõaü màsabratam . màsavrataü yathà . màsaikaü pa¤cagavyapànaü goùñhe vàsaþ gavànugamanaü gomatãjapaþ . | 10 dhenavaþ . | 30 kàrùàpaõàþ . tallabhyasvarõàdi và . | yathà÷akti .
     tatkartçkàj¤ànakçtatatsvàmikagavãvadhaþ . | etadardham . | 5 dhenavaþ . | 15 kàrùàpaõàþ . tallabhyasvarõàdi và . | yathà÷akti .
     bràhmaõakùattriyavai÷yakartçkaj¤ànakçta÷ådrasvàmikagavãvadhaþ . | 4 pràjàpatyàni . | 4 dhenavaþ . | 12 kàrùàpaõàþ . tallabhyasvarõàdi và . | yathà÷akti .
     bràhmaõakùattriyavai÷yakartçkàj¤ànakçta÷ådrasvàmikagavãvadhaþ . | 2 pràjàpatye . strã÷ådrabàlavçddhànàü sarvatràddham . ekasya strãtva÷ådratvàdyumayadharmavattve pràya÷cittapàdaþ . | 2 dhenå . | 6 kàrùàpaõàþ . tallabhyasvarõàdi và . | yathà÷akti .
     bràhmaõasvàmikagarbhiõãkapilàdogdhrãhomadhenusuvratànàü gavàü bràhmaõakùattriyavai÷yakartçkaj¤ànakçtavadhaþ . | dbiguõaü traimàsikavratam . aj¤ànatastadardham . | 24 dhenavo bhavadevabhaññasammatàþ . 34 dhenavo bahusammatàþ . | 72 kàrùàpaõàþ . 102 kàrùàpaõà bahusammatàþ . | 2 vçùau 20 gàvaþ . a÷aktau 30 kàrùàpaõàþ .
     bràhmaõasvàmikagarbhiõãkapilàdogdhrãhomadhenusuvratànàü gavàü ÷ådrakartçkaj¤ànakçtavadhaþ . | traimàsikavratam . aj¤ànatastadardham . | 12 dhenavaþ . 17 dhenavo bahusammatàþ . | 36 kàrùàpaõàþ . 51 kàrùàpaõà bahusammatàþ . | 10 vçùaþ 10 gàvaþ . a÷aktau 15 kàrùàpaõàþ .

athopapàtakàni . | pràya÷cittàni . | tada÷aktau dhenudànam . | tada÷aktau cårõãdànam . | dakùiõà .
     kùattriyasvàmikagarbhiõãkapilàdogdhrãhomadhenusuvratànàü gavàü bràhmaõakùattriyavai÷yakartçkaj¤ànakçtabadhaþ . | dviguõaü ùàõmàsikavratam . aj¤ànatastadardham . | 24 dhenavaþ . | 72 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     kùattriyasvàmikagarbhiõãkapilàdogdhrãhomadhenusuvratànàü gavàü ÷ådrakartçkaj¤ànakçtavadhaþ . | ùàõmàsikavratam . aj¤ànatastadardham . | 12 dhenavaþ . | 36 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     vai÷yasvàmikagarbhiõãkapilàdogdhrãhomadhenusuvratànàü gavàü bràhmaõakùattriyavai÷yakartçkaj¤ànakçtavadhaþ . | caturguõaü màsikavratam . aj¤ànatastadardham . | 20 dhenavaþ . | 60 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     vai÷yasvàmikagarbhiõãkapilàdogdhrãhomadhenusuvratànàü gavàü ÷ådrakartçkaj¤ànakçtavadhaþ . | dviguõaü màsikavratam . aj¤ànatastadardham . | 10 dhenavaþ . | 30 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     ÷ådrasvàmikagarbhiõãkapilàdogdhrãhomadhenusuvratànàü gavàü bràhmaõakùattriyavai÷yakartçkaj¤ànakçtavadhaþ . | 8 pràjàpatyàni . aj¤ànatastadardham . | 8 dhenavaþ . | 24 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     ÷ådrasvàmikagarbhiõãkapilàdogdhrãhomadhenusuvratànàü gavàü ÷ådrakartçkaj¤ànakçtavadhaþ . | 4 pràjàpatyàni . aj¤ànatastadardham . | 4 dhenavaþ . | 12 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     j¤ànakçtabràhmaõakùattriyavai÷yakartçkàdhama÷ådrasvàmikagavãvadhaþ . | 2 pràjàpatye . aj¤ànatastadardham . | 2 dhenå . | 6 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     j¤ànakçta÷ådrakartçkàdhama÷ådrasvàmikagavãvadhaþ . | 1 pràjàpatyam . aj¤ànatastadardham . | 1 dhenuþ . | 3 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     adhama÷ådrasvàmikagarbhiõãkapilàdogdhrãhomadhenusuvratànàü gavàü bràhmaõakùattriyavai÷yakartçkaj¤ànakçtavadhaþ . | 4 pràjàpatyàni . aj¤ànatastadardham . | 4 dhenavaþ . | 12 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     adhama÷ådrasvàmikagarbhiõãkapilàdogdhrãhomadhenusuvratànàü gavàü ÷ådrakartçkaj¤ànakçtavadhaþ . | 2 pràjàpatye . aj¤ànatastadardham . | 2 dhenå . | 6 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     bràhmaõasvàmikàyà gorutpannamàtragarbhasya bràhmaõakùattriyavai÷yakartçkaj¤ànakçtavadhaþ . | traimàsikavratapàdaþ . aj¤ànatastadardham . | 5 dhenavaþ . | 12 ... ø kàrùàpaõàþ . sapàdadhenucatuùñayasaïkalanàt . | 3 ... ø kàrùàpaõàþ .
     bràhmaõasvàmikàyà gorgàtrasammitagarbhasya bràhmaõakùattriyavai÷yakartçkaj¤ànakçtavadhaþ . | traimàsikavratapàdadbayam . aj¤ànatastadardham . strã÷ådrabàlavçddhànàmardham | 9 dhenavaþ . | 25 .. ø kàrùàpaõàþ . sàrdhàùñadhenusaïkalanàt . | 7 .. ø kàrùàpaõàþ .
     bràhmaõasvàmikàyà gorniùpannasakalagàtracaitanyarahitagarbhasya bràhmaõakùattriyavai÷yakartçkaj¤ànakçtavadhaþ . | traimàsikavratapàdatrayam . aj¤ànatastadardham . strã÷ådrabàlavçddhànàmardham . caitanyayuktagarbhavadhe kçtsnameva pràya÷cittam . | 13 dhenavaþ . | 38 . ø kàrùàpaõàþ . pàdonatrayoda÷adhenusaïkalanàt . | 11 . ø kàrùàpaõàþ .
     kùattriyasvàmikàyà gorutpannamàtragarbhasya bràhmaõakùattriyavai÷yakartçkaj¤ànakçtavadhaþ . | ùàõmàsikavratapàdaþ . aj¤ànatastadardham . | 3 dhenavaþ . | 9 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .

athopapàtakàni . | pràya÷cittàni . | tada÷aktau dhenudànam . | tada÷aktau cårõãdànam . | dakùiõà .
     kùattriyasvàmikàyà gorgàtrasammitagarbhasya bràhmaõakùattriyavai÷yakartç kaj¤ànakçtavadhaþ . | ùàõmàsikavratapàdadbayam . aj¤ànatastadardham . strã÷ådrabàlavçddhànàmardham . | 6 dhenavaþ . | 18 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     kùattriyasvàmikàyà gorniùpannasakalagàtracaitanyarahitagarbhasya bràhmaõakùattriyavai÷yakartçkaj¤ànakçtavadhaþ . | ùàõmàsikavratapàdatrayam . aj¤ànatastadardham . strã÷ådrabàlavçddhànàmardham . caitanyayuktagarbhavadhe kçtsnameva pràya÷cittam . | 9 dhenavaþ . | 27 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     vai÷yasvàmikàyà gorutpannamàtragarbhasya bràhmaõakùattriyavai÷yakartçkaj¤ànakçtavadhaþ . | dbiguõamàsavratasya pàdaþ . aj¤ànatastadardham . | 3 dhenavaþ . | 7 .. ø kàrùàpaõàþ . sàrdhadvayadhenusaïkalanàt . | yathà÷akti .
     vai÷yasvàmikàyà gorgàtrasammitagarbhasya bràhmaõakùattriyavai÷yakartçkavadhaþ . | dbiguõamàsavratasya pàdadbayam . aj¤ànatastadardham . strã÷ådrabàlavçddhànàmardham . | 5 dhenavaþ . | 15 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     vai÷yasvàmikàyà gorniùpannasakalagàtracaitanyarahitagarbhasya bràhmaõakùattriyavai÷yakartçkaj¤ànakçtavadhaþ . | dviguõamàsavratasya pàdatrayam . aj¤ànatastadardham . strã÷ådrabàlavçddhànàmardham . | 8 dhenavaþ . | 22 .. ø kàrùàpaõàþ . sàrdhasaptadhenusaïkalanàt . | yathà÷akti .
     ÷ådrasvàmikàyà gorutpannagarbhasya arthàt garbhagrahaõadinàt sàvanamàsadbayànatikràntagarbhasya bràhmaõakùattriyavai÷yakartçkaj¤ànakçtavadhaþ . | 1 pràjàpatyam . aj¤ànatastadardham . | 1 dhenuþ . | 3 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     ÷ådrasvàmikàyà gorgàtrasammitagarbhasya arthàt màsadvayoparisàvanamàsadvayànatikràntagàtràdyavayavotpannagarbhasya bràhmaõakùattriyavai÷yakartçkaj¤ànakçtavadhaþ . | 2 pràjàpatye . aj¤ànatastadardham . strã÷ådrabàlavçddhànàmardham . | 2 dhenå . | 6 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     ÷åbrasvàmikàyà gorniùpannasakalagàtracaitanyarahitagarbhasya arthàt caturthamàsopari sàvanamàsadbayànatikràntagarbhasya bràhmaõakùattriyavai÷yakartçkaj¤ànakçtavadhaþ . | 3 pràjàpatyàni . aj¤ànatastadardham . strã÷ådrabàlavçddhànàmardham . caitanyayuktagarbhavadhe kçtsnameva pràya÷cittam . | 3 dhenavaþ . | 9 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     bràhmaõasvàmikànàmativçddhàti kç÷àtibàlàtirogiõãnàü gavàü bràhmaõakùattriyavai÷yakartçkaj¤ànakçtavadhaþ . | traimàsikavratàrdham . aj¤ànatastadardham . strã÷ådrabàlavçddhànàmardham . | 9 dhenavaþ . | 25 .. ø kàrùàpaõàþ . sàrdhàùñadhenusaïkalanàt . | 7 .. ø kàrùàpaõàþ .
     kùattriyasvàmikànàmativçddhàtikç÷àtibàlàtirogiõãnàü gavàü bràhmaõakùattriyavai÷yakartçkaj¤ànakçtavadhaþ . | ùàõmàsikavratàrdham . aj¤ànatastadardham . strã÷ådrabàlavçddhànàmardham . | 6 dhenavaþ . | 18 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     vai÷yasvàmikànàmativçddhàtikç÷àtibàlàtirogiõãnàü gavàü bràhmaõakùattriyavai÷yakartçkaj¤ànakçtavadhaþ . | 1 màsavratam . aj¤ànatastadardham . strã÷ådrabàlavçddhànàmardham . | 5 dhenavaþ . | 15 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     ÷ådrasvàmikànàmativçddhàtikç÷àtibàlàtirogiõãnàü | 2 pràjàpatye . aj¤ànatastadardham . | 2 dhenå . | 6 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .

athopapàtakàni . | pràya÷cittàni . | tada÷aktau dhenudànam . | tada÷aktau cårõãdànam . | dakùiõà .
     gavàü bràhmaõakùattriyavai÷yakartçkaj¤ànakçtavadhaþ . | strã÷ådrabàlavçddhànàmardham .
     bràhmaõasvàmikànàü bahånàü gavàü bràhmaõakùattriyavai÷yakartçkaikaprayatnaniùpannaj¤ànakçtavadhaþ . | dbiguõatraimàsikavratam . aj¤ànatastadardham . strã÷ådrabàlavçddhànàmardham . | 34 dhenavaþ . | 102 kàrùàpaõàþ . | 2 vçùau 20 gàvaþ . a÷aktau 30 kàrùàpaõàþ .
     kùattriyasvàmikànàü bahånàü gavàü bràhmaõakùattriyavai÷yakartçkaikaprayatnaniùpannaj¤ànakçtavadhaþ . | dbiguõaùàõmàsikavratam . aj¤ànatastadardham . strã÷ådrabàlavçddhànàmardham . | 24 dhenavaþ . | 72 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     vai÷yasvàmikànàü bahånàü gavàü bràhmaõakùattriyavai÷yakartçkaikaprayatnaniùpannaj¤ànakçtavadhaþ . | caturgu õamàsavratam . aj¤ànatastadardham . strã÷ådrabàlavçddhànàmardham . | 20 dhenavaþ . | 60 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     ÷ådrasvàmikànàü bahånàü gavàü bràhmaõakùattriyavai÷yakartçkaikaprayatnaniùpannaj¤ànakçtavadhaþ . | 8 pràjàpatyàni . aj¤ànatastadardham . strã÷ådrabàlavçddhànàmardham . strãtvàdyubhayadharmavattve pàdaþ . prayatnabhede pràya÷cittàvçttiþ . | 8 dhenavaþ . | 24 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     j¤ànakçtabahukartçkabràhmaõasvàmikaikagavãvadhaþ . | pratyekaü traimàsikavratapàdaþ . aj¤ànatastadardham . | 5 dhenavaþ . | 12 ... ø kàrùàpaõàþ . sapàdadhenucatuùñayasaïkalanàt . | 3 ... ø kàrùàpaõàþ .
     j¤ànakçtabahukartçkakùattriyasvàmikaikagavãvadhaþ . | pratyekaü ùàõmàsikavratapàdaþ . aj¤ànatastadardham . | 3 dhenavaþ . | 9 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     j¤ànakçtabahukartçkavai÷yasvàmikaikagavãvadhaþ . | pratyekaü dviguõamàsavratapàdaþ . aj¤ànatastadardham . | 3 dhenavaþ . | 7 .. ø kàrùàpaõàþ . sàrdhadbayadhenusaïkalanàt . | yathà÷akti .
     j¤ànakçtabahukartçka÷ådrasvàmikaikagavãvadhaþ . | pratyekaü pràjàpatyam . aj¤ànatastadardham . | 1 dhenuþ . | 3 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     dbàbhyàmekagavãvadhaþ . | yadyatsvàmikàyà gorvadhe yadyatpràya÷cittamuktaü pratyekaü saüpårõaü tattat pràya÷cittam . |     |     |
     dvàbhyàmekaprayatnaniùpannabahugavãvadhaþ . | yadyatsvàmikàyà gorvadhe yadyatpràya÷cittaü pratyekaü taddvaiguõyam . |     |     |
     ekaprayatnaniùpannabahukartçkabahugavãvadhaþ . | pratyekaü tattadvadhoktavratapàdadbayam . |     |     |
     ekaprayatnaniùpannàbhyàsakçtabahukartçkabahugavãvadhaþ . | pratyekaü tattadbadhoktavratadvipàdapràya÷cittàvçttiþ . |     |     |
     j¤ànakçtabràhmaõakùattriyavai÷yakartçkabràhmaõasvàmikaikahàyabagavãvadhaþ . | traimàsikavratapàdaþ . aj¤ànatastadardham . strã÷ådrabàlavçddhànàmardham . | 5 dhenavaþ . | 12 ... ø kàrùàpaõàþ . sapàdadhenucatuùñayasaïkalanàt . | 3 ... ø kàrùàpaõàþ .
     j¤ànakçtabràhmaõakùattriyavai÷yakartçkabràhmaõasvàmikadvihàyanagavãvadhaþ . | traimàsikavratàrdham . aj¤ànatastadardham . strã÷ådrabàlavçddhànàmardham . | 9 dhenavaþ . | 25 .. ø kàrùàpaõàþ . sàrdhàùñadhenusaïkalanàt . | 7 .. ø kàrùàpaõàþ .
     j¤ànakçtabràhmaõakùattriyavai÷yakartçkabràhmaõasvàmikatrihàyaõagavãvadhaþ . | pàdanyånatraimàsikavratam . aj¤ànatastadardham . strã÷ådrabàlavçddhànàmardham . | 13 dhenavaþ . | 38 . ø kàrùàpaõàþ . pàdonatrayoda÷adhenusaïkalanàt . | 11 . ø kàrùàpaõàþ .
     j¤ànakçtabràhmaõakùattriyavai÷yakartçkakùattriyasvàmikaikahàyanagavãvadhaþ . | ùàõmàsikavratapàdaþ . aj¤ànatastadardham . strã÷ådrabàlavçddhànàmardham . | 3 dhenavaþ . | 9 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .

athopapàtakàni . | pràya÷cittàni . | tada÷aktau dhenudànam . | tada÷aktau cårõãdànam . | dakùiõà .
     j¤ànakçtabràhmaõakùattriyavai÷yakartçkakùattriyasvàmikadvihàyanagavãvadhaþ . | ùàõmàsikavratapàdadbayam . aj¤ànatastadardham . strã÷ådrabàlavçddhànàmardham . | 6 dhenavaþ . | 18 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     j¤ànakçtabràhmaõakùattriyavai÷yakartçkakùattriyasvàmikatrihàyaõagavãvadhaþ . | pàdanyånaùàõmàsikavratam . aj¤ànatastadardham . strã÷ådrabàlavçddhànàmardham . | 9 dhenavaþ . | 27 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     j¤ànakçtabràhmaõakùattriyavai÷yakartçkavai÷yasvàmikaikahàyanagavãvadhaþ . | màsaikavratàrdham . aj¤ànatastadardham . | 3 dhenavaþ . | 7 .. ø kàrùàpaõàþ . sàrdhadbayadhenusaïkalanàt . | yathà÷akti .
     j¤ànakçtabràhmaõakùattriyavai÷yakartçkavai÷yasvàmikadbihàyanagavãvadhaþ . | màsavratam . aj¤ànatastadardham . strã÷ådrabàlavçddhànàmardham . | 5 dhenavaþ . | 15 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     j¤ànakçtabràhmaõakùattriyavai÷yakartçkavai÷yasvàmikatrihàyaõagavãvadhaþ . | pàdonaü dviguõamàsavratam . aj¤ànatastadardham . strã÷ådrabàlavçddhànàmardham . | 8 dhenavaþ . | 22 .. ø kàrùàpaõàþ . sàrdhasaptadhenusaïkalanàt . | yathà÷akti .
     j¤ànakçtabràhmaõakùattriyavai÷yakartçka÷ådrasvàmikaikahàyanagavãvadhaþ . | 1 pràjàpatyam . aj¤ànatastadardham . | 1 dhenuþ . | 3 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     j¤ànakçtabràhmaõakùattriyavai÷yakartçka÷ådrasvàmikadbihàyanagavãvadhaþ . | 2 pràjàpatye . aj¤ànatastadardham . strã÷ådrabàlavçddhànàmardham . | 2 dhenå . | 6 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     j¤ànakçtabràhmaõakùattriyavai÷yakartçka÷ådrasvàmikatrihàyaõagavãvadhaþ . | 3 pràjàpatyàni . aj¤ànatastadardham . strã÷ådrabàlavçddhànàmardham . | 3 dhenavaþ . | 9 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     kùãõàyà gorakùãõatvabhrameõàhàrapracàranirgamarodhanimittavadhaþ . | pràjàpatyapàdaþ . | 1 dhenuþ . | ... ø paõàþ . dhenupàdasaïkalanàt . | yathà÷akti .
     | kùaiõyaj¤àne pràyikamaraõaü j¤àtvà pravçttasya càndràyaõapadaþ . idantu sarvasvàmikàyàþ sarvavayaskàyà goþ sarvakartçkavadhe boddhavyam . | 2 dhenå . | 5 .. // 0 kàrùàpaõàþ . pàdàrdhonadhenudbayasaïkalanàt . | yathà÷akti .
     kùãõàyà gorakùãõatvabhrameõa akàlabandhanàyathàbandhananimittavadhaþ . | pràjàpatyapàdadvayam . | 1 dhenuþ . | 1 .. ø kàrùàpaõàþ . dhenvardha saïkalanàt . | yathà÷akti .
     | kùaiõyaj¤àne tu pràyikamaraõaü j¤àtvà pravçttasya càndràyaõapàdadbayam . etadapi sarvasvàmikàyàþ sarvavayaskàyà goþ sarvakartçkavadhe boddhavyam . | 4 dhenavaþ . | 11 . ø kàrùàpaõàþ . pàdonadhenucatuùñayasaïkalanàt . | yathà÷akti .
     kùãõàyà gorakùãõatvabhrameõa hala÷akañàdiyojananimitta vadhaþ . | pràjàpatyapàdatrayam . | 1 dhenuþ . | 2 . ø kàrùàpaõàþ . pàdonadhenusaïkalanàt . | yathà÷akti .
     | kùaiõyaj¤àne tu càndràyaõapàdatrayam . | 6 dhenavaþ . | 16 ... // 0 kàrùàpaõàþ . pàdonasàrdhasaptadhenusaïkalanàt . | yathà÷akti .
     kùãõàyà gorakùãõatvabhrameõa kåpàvañàdiùu bhayàdinà nipàtanena ÷àstrãyadaõóanipàtanena ca vadhaþ . | pràjàpatyam . | 1 dhenuþ . | 3 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | kùaiõyaj¤àne pràyikamaraõaü j¤àtvà pravçttasya càndràyaõam . etadapi sarvasvàmikàdiviùayam . yadyatsvàmikayadyat-

athopapàtakàni . | pràya÷cittàni . | tada÷aktau dhenudànam . | tada÷aktau cårõãdànam . | dakùiõà .
| kartçkayadyadgavavadhe yadyatpràya÷cittamuktaü apravçttapravartakaråpaprayojakasya tattat pràya÷cittasya pàdatrayam . pravçttapravartakaråpaprayojakasya pàdadbayam . svalpaprahartçråpànugràhakasya pàdatrayam . vadhyapratirodhakaråpànugràhakasya pàdadvayam . | 8 dhenavaþ . | 22 .. ø kàrùàpaõàþ . sàrdhasaptadhenusaïkalanàt . | yathà÷akti .
     bràhmaõakùattriyavai÷yakartçka÷ådretarasvàmikagavàpàlananimittavadhaþ . | setikartavyatàkapràjàpatyam . strã÷ådrabàlavçddhànàmardham . iti kartavyatà yathà . sa÷ikhaü vapanaü kàryaü trisandhyamavagàhanam . ÷çïgairvàpi khurairyuktaü làïgåla÷ravaõàdibhiþ .. àrdrameva hi taccarma paridhàya sa gàü vrajet . tàsàü madhye vasedràtrau divà tàbhiþ samaü vrajet .. bràhmaõasya vi÷eùeõa tathà ràjanyavai÷yayoþ . pràya÷citte tata÷cãrõe kuryàdbràhmaõabhojanam .. anaóutsahitàü gà¤ca dadyàdbipràya dakùiõàm .. iti parà÷aroktà . | 2 dhenå . | 6 kàrùàpaõàþ . | 1 vçùaþ 1 gauþ . a÷aktau 6 kàrùàpaõàþ .
     bràhmaõakùattriyavai÷yakartçka÷ådrasvàmikagavàpàlananimittavadhaþ . | pràjàpatyadvayam . strã÷ådrabàlavçddhànàmardham . | 2 dhenå . | 6 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     bràhmaõakùattriyavai÷ya÷ådrakartçka÷ådretarasvàmikàpràptadamyàvasthagovatsàpàlananimittavadhaþ . apràptadamyàvasthà tu trihàyaõaparyantam . | setikartavyatàkapràjàpatyapàdaþ . | dhenorardhasyàsambhavàt 1 ekà dhenuþ . | 1 .. ø kàrùàpaõàþ . | 1 .. ø kàrùàpaõàþ .
     bràhmaõakùattriyavai÷ya÷ådrakartçka÷ådrasvàmikàpràptadamyàvasthagovatsàpàlananimittavadhaþ . | pràjàpatyavratadbayapàdaþ . | dhenorardhasyàsambhavàt 1 ekà dhenuþ . | 1 .. ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     utsçùñavçùavatsataryorvadhaþ . | bhåtapårbasvàmikagavavadhapràya÷cittadviguõam . pårbasvàmyaj¤àne bràhmaõasvàmikagavavadhadviguõapràya÷cittam .
     gavàü ÷çïgabhaïgàsthibhaïgacarmanirmocanalàïgålacchedanam . | da÷aràtraü vajravratam . màsàrdhayavapànam . pràjàpatyaü và . vajravrataü yathà . gomåtreõa samàyuktaü yàvaka¤copayojayet . ekàhe naiva kçcchro'yamukta÷càïgirasà svayam . sarvapàpaharo divyo nàmnà vajra iti sthitaþ .. * .. ÷çïgabhaïgàdinà ùaõmàsàbhyantare gormaraõe anyånaü vadhapràya÷cittaü karaõãyam . guruõà samena và tena pràya÷cittena ÷çïgabhaïgàdipràya÷cittasiddhiþ . ùaõmàsottaramaraõe ÷çïgabhaïgàdipràya÷cittamàtraü kartavyam .. | 1 dhenuþ . | 3 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     gavàü muùkamoùaþ . | yatkartçkayatsvàmikagavavadhe yatpràya÷cittamuktaü tatkartçkatatsvàmikagavamuùkamoùe tatpràya÷cittam . mçtyuliïgacchedayostulyatvàbhidhànàt . atra prayojakabhedasyàrdhaü pàdona¤ca .

athopapàtakàni . | pràya÷cittàni . | tada÷aktau dhenudànam . | tada÷aktau cårõãdànam . | dakùiõà .
     vçùasya svayaü bràhmaõakartçkahala÷akañàdiyojanam . | pràjàpatyadbayam . | 2 dhenå . | 6 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     yoùidgavàü bràhmaõakartçkahala÷akañàdiyojanam . | 4 pràjàpatyàni . bràhmaõetareùàü pràjàpatyadvayam . | 4 dhenavaþ . | 12 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     utsçùñavçùasya kapilàyà÷ca bràhmaõakartç kahala÷akañàdiyojanam . | yaticàndràyaõadbayam . bràhmaõetareùàü yaticàndràyaõaikam . | sàrdhasaptadhenvasambhavàt 8 dhenavaþ . | 22 .. ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     gomàüsakhàdake govikrayavinimayàdiþ . | vikrayàdimàtre aj¤ànakçtatattatkartçkatattatsvàmikagavavadhapràya÷cittàrdham . gomàüsakhàdakakartçkatadgavavadhe tu aj¤ànakçtatattatkartçkatattatsvàmikagavavadhoktasaüpårõapràya÷cittam .

#<atha govadhàpavàdaþ .># tatra parà÷araþ .
     %<dhåryeùu vahamàneùu daõóenàbhihateùu ca . kàùñhena leùñunà vàpi pàùàõena tu tàóitaþ .. mårchitaþ patita÷caiva mçto và sadya eva ca . evaügatànàü dhåryàõàü pravakùyàmi yathàvidhi .. utthitantu padaü gacchet pa¤ca sapta da÷àpi và . gràsaü và yadi gçhõàti toyaü và pibati svayam . pårbavyàdhivinaùñànàü pràya÷cittaü na vidyate ..>% sambartaþ . %<yantraõe gocikitsàyàü måóhagarbhavimocane . yatne kçte vipattiþ syàt pràya÷cicaü na vidyate .. auùadhaü snehamàhàraü dadadgobràhmaõeùu ca . pràõinàü pràõavçttyarthaü pràya÷cittaü na vidyate .. dàhacchedasiràbhedaprayatnairupakurvatàm . dbijànàü gohitàrthaü và pràya÷cittaü na vidyate ..>% yàj¤avalkyaþ . %<kriyamàõopakàre tu mçte vipre na pàtakam . vipàke govçùàõà¤ca bheùajàgnikriyàsu ca ..>% mitàkùaràdhçtaparà÷aravacanam . %<kåpe khàte ca dharmàrthe gçhadàhe ca ye mçtàþ . gràmadàhe tathà ghore pràya÷cittaü na vidyate ..>% bhavadevabhaññadhçtavacanam . %<÷çïgabhaïge'sthibhaïgeca kañibhaïge tathaiva . yadi jãvati ùaõmàsàn pràya÷cittaü na vidyate ..>% sambartaþ . %<devadroõyàü vihàre ca kåpeùvàyataneùu ca . eùu goùu prapannàsu pràya÷cittaü na vidyate ..>% devadroõã svayambhåliïgàdyavasthànagahvaram . vihàro gavàü maithunam . àyatanaü sãmànibandhanasthànam . atra kåpàyatanakarturdoùàbhàvo na tu gosvàminaþ . iti pràya÷cittavivekapràya÷cittatattvasmçtisàramaurkhahasammataü govadhapràya÷cittaü samàptam .. * ..

athopapàtakàni . | pràya÷cittàni . | tada÷aktau dhenudànam . | tada÷aktau cårõãdànam . | dakùiõà .
     bràhmaõakùattriyakartçkaj¤ànakçtakùattriyavadhaþ . | aj¤ànakçtabrahmahatyàpràya÷cittapàdaþ . sa tu traivàrùikavrataråpaþ . | 45 dhenavaþ . | 135 kàrùàpaõàþ . | 25 gàvaþ . a÷aktau 25 kàrùàpaõàþ .
     bràhmaõakùattriyakartçkàj¤ànakçtakùattriyavadhaþ . | sàrdhavàrùikavratam . | sàrdhadbàviü÷atidhenvasambhavàt 23 dhenavaþ . | 67 .. ø kàrùàpaõàþ . | 13 gàvaþ . a÷aktau 12 .. ø kàrùàpaõàþ .
     vai÷yakartçkaj¤ànakçtakùattriyavadhaþ . | ùàóvàrùikavratam . | 90 dhenavaþ . | 270 kàrùàpaõàþ . | 50 gàvaþ . a÷aktau 50 kàrùàpaõàþ .
     vai÷yakartçkàj¤ànakçtakùattriyavadhaþ . | traivàrùikavratam . | 45 dhenavaþ . | 135 kàrùàpaõàþ . | 25 gàvaþ . a÷aktau 25 kàrùàpaõàþ .
     ÷ådrakartçkaj¤ànakçtakùattriyavadhaþ . | navavàrùikavratam . | 135 dhenavaþ . | 405 kàrùàpaõàþ . | 75 gàvaþ . a÷aktau 75 kàrùàpaõàþ .
     ÷ådrakartçkàj¤ànakçtakùattriyavadhaþ . | sàrdhacaturvàrùikavratam . | sàrdhasaptaùaùñidhenvasambhavàt 68 dhenavaþ . | 202 .. ø kàrùàpaõàþ . | 38 gàvaþ . a÷aktau 37 .. ø kàrùàpaõàþ .
     bràhmaõakùattriyavai÷yakartçkaj¤ànakçtavai÷yavadhaþ . | brahmahatyàvratàùñamabhàgaþ . sa ca sàrdhavàrùikavrataråpaþ . | sàrdhadvàviü÷atidhenvasambhavàt 23 dhenavaþ . | 67 .. ø kàrùàpaõàþ . | 13 gàvaþ . a÷aktau 12 .. ø kàrùàpaõàþ .
     bràhmaõakùattriyavai÷yakartçkàj¤ànakçtavai÷yavadhaþ . | brahmahatyàvrataùoóaùabhàgaþ . sa ca navamàsikavrataråpaþ . | sapàdaikàda÷adhenvasambhavàt 12 dhenavaþ . | 33 ... ø kàrùàpaõàþ . | 7 gàvaþ . a÷aktau 6 . ø kàrùàpaõàþ .

athànupàtakàni . | pràya÷cittàni . | tada÷aktau dhenudànam . | tada÷aktau cårõãdànam . | dakùiõà .
     ÷ådrakartçkaj¤ànakçtavai÷yavadhaþ . | brahmahatyàvratacaturthabhàgaþ . sa ca traivàrùikavrataråpaþ . | 45 dhenavaþ . | 135 kàrùàpaõàþ . | 25 gàvaþ . a÷aktau 25 kàrùàpaõàþ .
     ÷ådrakartçkàj¤ànakçtavai÷yavadhaþ . | brahmahatyàvratàùñamabhàgaþ . sa ca sàrdhavàrùikavrataråpaþ . | sàrdhadbàvi÷atidhenvasambhavàt 23 dhenavaþ . | 67 .. ø kàrùàpaõàþ . | 13 gàvaþ . a÷aktau 12 .. ø kàrùàpaõàþ .
     bràhmaõakùattriyavai÷ya÷ådrakartçkaj¤ànakçta÷ådravadhaþ . | brahmahatyàvrataùoóa÷abhàgaþ . sa ca navamàsikavrataråpaþ . | sapàdaikàda÷adhenvasambhavàt 12 dhenavaþ . | 33 ... ø kàrùàpaõàþ . | 7 gàvaþ . a÷aktau 6 . ø kàrùàpaõàþ .
     bràhmaõakùattriyavai÷ya÷ådrakartçkàj¤ànakçta÷ådravadhaþ . | brahmahatyàvratadbàtriü÷attamabhàgaþ . sa ca sàrdhacaturmàsikavrataråpaþ . sarvatra bàlavçddhastrãõàmardham . ekasya bàlatvàdidharmadbayavattve pàdaþ . | pàdàrdhàdhikasàrdhapa¤cadhenvasambhavàt 6 dhenavaþ . | 16 ... // 0 kàrùàpaõàþ . | 4 gàvaþ . a÷aktau 3 // 0 kàrùàpaõàþ .
     bràhmaõakùattriyavai÷ya÷ådrakartçkaj¤ànakçtavçttistha÷ådravadhaþ . | brahmahatyàvratadvàda÷abhàgaþ . sa ca vàrùikavrataråpaþ . aj¤ànatastvetadardham . | 15 dhenavaþ . | 15 kàrùàpaõàþ . | 9 gàvaþ . a÷aktau 8 . / 6 .. = kàrùàpaõàþ .
     sarvavarõakartçkaj¤ànakçtapratilomajàtavadhaþ arthàt apakçùña÷ådravadhaþ . | càndràyaõavratam . | sàrdhasaptadhenvasambhavàt 8 dhenavaþ . | 22 .. ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     sarvavarõakartç kàj¤ànakçtàpakçùña÷ådravadhaþ . | paràkavratam . sarvatra bàlavçddhastrãõàmardham . ekasya bàlatvàdidharmadvayavattve pàdaþ . | 5 dhenavaþ . | 15 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     bràhmaõakartçkaj¤ànakçtabràhmaõãvadhaþ . | ùàóvàrùikaü mahàvratam . aj¤ànatastvetadardham . | 90 dhenavaþ . | 270 kàrùàpaõàþ . | 50 gàvaþ . 50 kàrùàpaõà và .
     kùattriyakartçkaj¤ànakçtabràhmaõãvadhaþ . | dbàda÷avàrùikavratam . aj¤ànatastvetadardham . | 180 dhenavaþ . | 540 kàrùàpaõàþ . | 100 gàvaþ . 100 kàrùàpaõà và .
     vai÷yakartçkaj¤ànakçtabràhmaõãvadhaþ . | aùñàda÷avàrùikavratam . aj¤ànatastvetadardham . | 270 dhenavaþ . | 810 kàrùàpaõàþ . | 150 gàvaþ . 150 kàrùàpaõà và .
     ÷ådrakartçkaj¤ànakçtabràhmaõãvadhaþ . | caturviü÷ativàrùikavratam . aj¤ànatastvetadardham . sarvatra bàlavçddhastrãõàmardham . ekasya bàlatvàdyubhayadharmavattve pàdaþ . | 360 dhenavaþ . | 1080 kàrùàpaõàþ . | 200 gàvaþ . a÷aktau 200 kàrùàpaõàþ .
     bràhmaõakùattriyakartçkaj¤ànakçtakùattriyàvadhaþ . | traivàrùikavratam . aj¤ànatastvetadardham . | 45 dhenavaþ . | 135 kàrùàpaõàþ . | 25 gàvaþ . 25 kàrùàpaõà và .
     vai÷yakartçkaj¤ànakçtakùattriyàvadhaþ . | ùàóvàrùikavratam . aj¤ànatastvetadardham . | 90 dhenavaþ . | 270 kàrùàpaõàþ . | 50 gàvaþ . 50 kàrùàpaõà và .
     ÷ådrakartçkaj¤ànakçtakùattriyàvadhaþ . | navavàrùikavratam . aj¤ànatastvetadardham . sarvatra bàlavçddhastrãõàmardham . ekasya bàlatvàdyubhayadharmavattve ùàdaþ . | 135 dhenavaþ . | 405 kàrùàpaõàþ . | 75 gàvaþ . a÷aktau 75 kàrùàpaõàþ .
     bràhmaõakùattriyavai÷yakartçkaj¤ànakçtavai÷yàvadhaþ . | vàrùikavratam . aj¤ànatastvetadardham . | 15 dhenavaþ . | 45 kàrùàpaõàþ . | 9 gàvaþ . 8 ./ 6 ... kàrùàpaõà và .
     ÷ådrakartçkaj¤ànakçtavai÷yàvadhaþ . | dbivàrùikavratam . aj¤ànatastvetadardham . strãbàlavçddhànàmardham . ekasya strãtvàdyubhayadharmavattve pàdaþ . | 30 dhenavaþ . | 90 kàrùàpaõàþ . | 17 gàvaþ . a÷aktau 16 .. = 13 .. kàrùàpaõàþ .
     bràhmaõakùattriyavai÷ya÷ådrakartçka÷ådràvadhaþ . | vàrùikavratam . aj¤ànatastu etadardham . strãbàlavçddhànàmardham . ekasya strãtvàdyubhayadharmavattve pàdaþ . | 15 dhenavaþ . | 45 kàrùàpaõàþ . | 9 gàvaþ . a÷aktau 8 ./ 6 ... kàrùàpaõàþ .
     àtreyãvadhaþ . | yatkartçkayadvarõastrãvadhe yatpràya÷cittaü taddvaiguõyam . |     |     |
     àtreyã trividhà . atrigotrà çtusnàtà garbhiõã ca |     |     |     |
     athopapàtakàni . | pràya÷cittàni . | tada÷aktau dhenudànam . | tada÷aktau cårõãdànam . | dakùiõà .
     bràhmaõakartçkaj¤ànakçtasakçtsavarõavyabhicaritabràhmaõãvadhaþ . | vàrùikavratam . aj¤ànatastvetadardham . | 15 dhenavaþ | 45 kàrùàpaõàþ . | 9 gàvaþ . a÷aktau 8 . / 6 ... kàrùàpaõàþ .
     kùattriyakartçkaj¤ànakçtasakçtsavarõavyabhicaritabràhmaõãvadhaþ . | dbivàrùikavratam . aj¤ànatastvetadardham . | 30 dhenavaþ . | 90 kàrùàpaõàþ . | 17 gàvaþ . a÷aktau 16 .. // 13 .. kàrùàpaõàþ .
     vai÷yakartçkaj¤ànakçtasakçtsavarõavyabhicaritabràhmaõãvadhaþ . | traivàrùikavratam . aj¤ànatastvetadardham . | 45 dhenavaþ . | 135 kàrùàpaõàþ . | 25 gàvaþ . a÷aktau 25 kàrùàpaõàþ .
     ÷ådrakartçkaj¤ànakçtasakçtsavarõavyabhicaritabràhmaõãvadhaþ . | caturvàrùikavratam . aj¤ànatastvetadardham . bàlavçddhastrãõàmardham . ekasya ubhayadharmavattve pàdaþ . | 60 dhenavaþ . | 180 kàrùàpaõàþ . | 34 gàvaþ . a÷aktau 33 . / 6 ... kàrùàpaõàþ .
     bràhmaõakartçkàj¤ànakçto bhåyo vyabhicaritàyà adhamavarõavyabhicaritàyà÷ca bràhmaõyà vadhaþ . | dçtidànam . j¤ànakçte tu dbaiguõyam . kùattriyasya etaddviguõam . vai÷yasya triguõam . ÷ådrasya caturguõam . | 0 | 0 | yathà÷akti .
     bràhmaõakùattriyakartç kàj¤ànakçto bhåyo vyabhicaritàyà adhamavarõavyabhicaritàyà÷ca kùattriyàyà vadhaþ . | dhanurdànam . kàmato dvaiguõyam . vai÷yasya etaddviguõam . ÷ådrasya triguõam . | 0 | 0 | yathà÷akti .
     bràhmaõakùattriyavai÷yakartç kàj¤ànakçto bhåyo vyabhicaritàyà adhamavarõavyabhicaritàyà÷ca vai÷yàyà vadhaþ . | chàgadànam . kàmatastvetaddviguõam . ÷ådrasya etaddviguõam . | 0 | 0 | yathà÷akti .
     bràhmaõakùattriyavai÷ya÷ådrakartç kàj¤ànakçto måyo vyabhicaritàyà adhamavarõavyabhicaritàyà÷ca ÷ådràyà vadhaþ . | meùadànam . j¤ànato dvaiguõyam . sarvatra strãbàlavçddhànàmardham . ekasya ubhayadharmavattve pàdaþ . prayojakàdãnàü pàdapàdahàniþ . | 0 | 0 | yathà÷akti .
     bràhmaõakartç kaj¤ànakçtabràhmaõãgarbhavadhaþ . | dvàda÷avàrùikavratam . aj¤ànato'rdham . | 180 dhenavaþ . | 540 kàrùàpaõàþ . | 100 gàvaþ . a÷aktau 100 kàrùàpaõàþ .
     bràhmaõakartç kaj¤ànakçtakùattriyàgarbhavadhaþ . | traivàrùikavratam . aj¤ànato'rdham . | 45 dhenavaþ . | 135 kàrùàpaõàþ . | 25 gàvaþ . a÷aktau 25 kàrùàpaõàþ .
     bràhmaõakartç kaj¤ànakçtavai÷yàgarbhavadhaþ . | sàrdhavàrùikavratam . aj¤ànato'rdham . | sàrdhadvàviü÷atidhenvasambhavàt 23 dhenavaþ . | 67 .. ø kàrùàpaõàþ . | 13 gàvaþ . a÷aktau 12 .. ø kàrùàpaõàþ .
     bràhmaõakartç kaj¤ànakçta÷ådràgarbhavadhaþ . | navamàsikavratam . aj¤ànato'rdham . | sapàdaikàda÷adhenvasambhavàt 12 dhenavaþ . | 33 ... ø kàrùàpaõàþ . | 7 gàvaþ . a÷aktau 6 . ø kàrùàpaõàþ .
     kùattriyakartç kaj¤ànakçtabràhmaõãgarbhavadhaþ . | caturviü÷ativàrùikavratam . aj¤ànato'rdham . | 360 dhenavaþ . | 1080 kàrùàpaõàþ . | 200 gàvaþ . a÷aktau 200 kàrùàpaõàþ .
     kùattriyakartç kaj¤ànakçtakùattriyàgarbhavadhaþ . | traivàrùikavratam . aj¤ànato'rdham . | 45 dhenavaþ . | 135 kàrùàpaõàþ . | 25 gàvaþ . a÷aktau 25 kàrùàpaõàþ .
     kùattriyakartç kaj¤ànakçtavai÷yàgarbhavadhaþ . | sàrdhavàrùikavratam . aj¤ànato'rdham . | sàrdhadvàviü÷atidhenvasambhavàt 23 dhenavaþ . | 67 .. ø kàrùàpaõàþ . | 13 gàvaþ . a÷aktau 12 .. ø kàrùàpaõàþ .
     kùattriyakartç kaj¤ànakçta÷ådràgarbhavadhaþ . | navamàsikavratam . aj¤ànato'rdham . | sapàdaikàda÷adhenvasambhavàt 12 dhenavaþ . | 33 ... ø kàrùàpaõàþ . | 7 gàvaþ . a÷aktau 6 . ø kàrùàpaõàþ .
     vai÷yakartç kaj¤ànakçtabràhmaõãgarbhavadhaþ . | ùañtriü÷adbàrùikavratam . aj¤ànato'rdham . | 540 dhenavaþ . | 1620 kàrùàpaõàþ . | 300 gàvaþ . a÷aktau 300 kàrùàpaõàþ .

athopapàtakàni . | pràya÷cittàni . | tada÷aktau dhenudànam . | tada÷aktau cårõãdànam . | dakùiõà .
     vai÷yakartç kaj¤ànakçtakùattriyàgarbhavadhaþ . | ùàóvàrùikavratam . aj¤ànato'rdham . | 90 dhenavaþ . | 270 kàrùàpaõàþ . | 50 gàvaþ . a÷aktau 50 kàrùàpaõàþ .
     vai÷yakartç kaj¤ànakçtavai÷yàgarbhavadhaþ . | sàrdha vàrùikavratam . aj¤ànato'rdham . | sàrdhadvàviü÷atidhenvasammavàt 23 dhenavaþ . | 67 .. ø kàrùàpaõàþ . | 13 gàvaþ . a÷aktau 12 .. ø kàrùàpaõàþ .
     vai÷yakartç kaj¤ànakçta÷ådràgarbhavadhaþ . | navamàsikavratam . aj¤ànato'rdham . | sapàdaikàda÷adhenvasambhavàt 12 dhenavaþ . | 33 ... ø kàrùàpaõàþ . | 7 gàvaþ . a÷aktau 6 . ø kàrùàpaõàþ .
     ÷ådrakartç kaj¤ànakçtabràhmaõãgarbhavadhaþ . | aùñacatvàriü÷adbàrùikavratam . aj¤ànato'rdham . | 720 dhenavaþ . | 2160 kàrùàpaõàþ . | 400 gàvaþ . a÷aktau 400 kàrùàpaõàþ .
     ÷ådrakartç kaj¤ànakçtakùattriyàgarbhavadhaþ . | navavàrùikavratam . aj¤ànato'rdham . | 135 dhenavaþ . | 405 kàrùàpaõàþ . | 75 gàvaþ . a÷aktau 75 kàrùàpaõàþ .
     ÷ådrakartç kaj¤ànakçtavai÷yàgarbhavadhaþ . | traivàrùikavratam . aj¤ànato'rdham . | 45 dhenavaþ . | 135 kàrùàpaõàþ . | 25 gàvaþ . a÷aktau 25 kàrùàpaõàþ .
     ÷ådrakartç kaj¤ànakçta÷ådràgarbhavadhaþ . | navamàsikavratam . aj¤ànato'rdham . bràhmaõyàdigarbhe puüstvena j¤àte vi÷eùeõàj¤àte coktaü pràya÷cittam . strãtvena j¤àte sarvatràrdhaü pràya÷cittaü j¤eyam . sarvatra strãbàlavçddhànàmardham . prayojakàdãnàü pàdapàdahàniþ . | sapàdaikàda÷adhenvasambhavàt 12 dhenavaþ . | 33 ... ø kàrùàpaõàþ . | 7 gàvaþ . a÷aktau 6 . ø kàrùàpaõàþ .
     yadyapi gajà÷vàdivadhaþ saïkarãkaraõapàpamidaü tathàpi hiüsàsàjàtyàdupapàtakaprakaraõe tatpràya÷cittaü niråpyate . |     |     |     |
     vçthàsàmànyapa÷ughàtaþ . vçthetigrahaõàt yàgàdyarthe pràya÷cittàdyabhàvaþ . | pràjàpatyam . | 1 dhenuþ . | 3 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     ràjasambandhyuttamagajavadhaþ . | pa¤canãlavçùadànam . | 0 | 25 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     atyantottamavàjiràsabhavadhaþ . | càndràyaõam . | 8 dhenavaþ . sàrdhasaptadhenvasambhavàt . | 22 .. ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     a÷vavadhaþ . | vàsoyugadànam . etacca j¤ànataþ . aj¤ànatastadardham . | 0 | 0 | yathà÷akti .
     mçgamahiùavaràhaku¤jaragaõóatarakùuçkùavànarasiühavyàghrapçùatacamararurukàdãnàü vadhaþ . | ahoràtropavàsànte ghçtaghañadànam . etaccàj¤ànataþ sakçdvadhaviùayam . j¤ànato dvaiguõyam . | 0 | upavàsàsàmarthe . aùña paõàþ . | yathà÷akti .
     ajàvyàdivadhaþ . | triràtropavàsaþ . etadaj¤ànato'tyantadhàrmikabràhmaõakartçkasakçdbadhe veditavyam . | 0 | 1 .. ø kàrùàpaõaþ . | hiraõyaü vastraü và .
     | ÷aktasya ekahàyanavçùadànam . | 0 | vçùamålyam 5 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | a÷aktasya dhenudànam . tada÷aktau pràjàpatyavratam . | 1 dhenuþ . | 3 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | abhyàse màsaü yàvakapànam . | 2 dhenå . | 6 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | atyantàbhyàse kçcchràtikçcchram . | 4 dhenavaþ . | 12 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     màrjàragodhànakulamaõóåka÷vapatatrimåùikasarpavadhaþ . patatrã gçhapakùã . | tryahaü kùãrapànam . pàdikakçcchraü và . etatsakçdaj¤ànaviùayam . | 0 | 1 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | j¤ànato'bhyàse dvàda÷aràtraü kçcchram . strã÷ådrabàlavçddhànàmardham . | yatki¤cidadhikasapàdadhenvasambhavàt 2 dhena . | 4 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     athopapàtakàni . | pràya÷cittàni . | tada÷aktau dhenudànam . | tada÷aktau cårõãdànam . | dakùiõà .
| kçùõasarpavadhe tãkùõàgralauhakãlikàdànamàdau kartavyam . sarpajàtãyaùaõóavadhe palàlabhàraþ sãsakamàùa÷ca dàtavyaþ . etajj¤ànataþ . etada÷aktau vratàdikaü kartavyam .

atha sàmànyapakùivadhaþ . | naktavratam . dbiraktiparimitaraupyadànaü và . | 0 | // 13 .- paõau . naktavratasyopavàsatçtãyabhàgatvàt . | yathà÷akti .
     | kàmato'tyantàbhyàse ÷ådrahatyàvratam . gurugovadhavrataü và . strã÷ådrabàlavçddhànàmardham . ekasya strãtvàdyubhayadharmavattve pàdaþ . | 12 dhenavaþ . | 36 kàrùàpaõàþ . | 7 gàvaþ . a÷aktau 6 . ø kàrùàpaõàþ .

atha vi÷eùapakùivadhaþ . vakavalàkà-haüsasàrasakàraõóavacakravàkakuraragçdhra÷yenakha¤jarãñañiññibholåka-÷uka÷àrikàtittirimayårakàkakalaviïkakàla¤jakamadgukapotapàràvatàdãnàü vadhaþ . | ahoràtropavàsaþ sarvabãjadàna¤ca . etadaj¤ànaviùayam . | 0 | upavàsànukalpaþ .. ø paõàþ . sarvabãjamålyam . ø paõàþ . | yathà÷akti .
     | j¤ànakçte tryahopavàsaþ . ÷aktasya godànam . tatràyaü vi÷eùaþ . ÷ukavadhe dbihàyanagavadànam . krau¤cavadhe trihàyaõagavadànam . krau¤ca÷ukabhàsamayåra÷yenagçdhravadhe vatsatarãdànam . atra vçùadànavatsatarãdànayorvyavasthà ÷aktà÷aktaviùayikà . etaddànà÷aktànàü vratàdikam . | 0 | 1 .. ø kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     kokila÷ukakapotakapi¤jalakukkuñañiññibhakharjårakha¤jarãñànàü puruùabhàraparimitànàü vadhaþ . | utkçùña÷ådrahatyàvratam . | 15 dhenavaþ . | 45 kàrùàpaõàþ . | 9 gàvaþ . a÷aktau 8 . / 6 ... kàrùàpaõàþ .
     matsamaõóåkamakara÷i÷umàràdijalacaravadhaþ . | saptaràtrabrahmahatyàvratam . etadaj¤ànataþ sakçdvadhe . | 0 | 1 kàrùàpaõaþ . | // 11 ...- paõau .
     | ahoràtropavàsaþ yathà÷aktilavaõadàna¤ca . etat kàmataþ sakçt . abhyàsàtyantàbhyàsayostu malàvahapràya÷citte dar÷ayiùyate . | 0 | .. ø paõàþ upavàsànukalpaþ . 1 .. ø kàrùàpaõaþ . lavaõamålyam . 2 . | . / 3 .. = paõàþ .

atha sàsthyanasthipràõivadhaþ . |     |     |     |
     sahasrasaükhyakànàü asthimatàü kçkalàsàdãnàü j¤ànakçtavadhaþ . | àbdikaü ÷ådrahatyàvratam . aj¤àne ùàõmàsikam . | 15 dhenavaþ . | 45 kàrùàpaõàþ . | 9 gàvaþ . a÷aktau 8 . / 6 ... kàrùàpaõàþ .
     anasthnàü kramikãñapataïgabhramaradaü÷ama÷akamakùikàdãnàü ÷akañapåritamitànàü j¤ànakçtavadhaþ . | àbdikaü ÷ådrahatyàvratam . aj¤àne ùàõmàsikam . | 15 dhenavaþ . | 45 kàrùàpaõàþ . | 9 gàvaþ . a÷aktau 8 . / 6 ... kàrùàpaõàþ .
     asthimatàü pratyekaü vadhaþ . | paõadànam . | 0 | 0 | yatki¤cit .
     anasthnàü pratyekaü vadhaþ . | pràõàyàmaþ . paõadànaü và . | 0 | 0 | tathà .
     anna÷aktràdiguóàdisarvarasaphalapuùpajàtapràõivadhaþ . | dinamekaü ghçtamàtrabhojanam . etadaj¤àne . j¤àne taddvaiguõyam . | 0 | .. ø paõàþ . | yathà÷akti .
     | abhyàse taptakçcchram . | 4 dhenavaþ . | 11 . ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | atyantàbhyàse kçcchràtikçcchram . | 6 dhenavaþ . | 18 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     phalavadvçkùalatàgulmacchedanam . | pràjàpatyam . | 1 dhenuþ . | 3 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .

athopapàtakàni . | pràya÷cittàni . | tada÷aktau dhenudànam . | tada÷aktau cårõãdànam . | dakùiõà .
     aphalavatàmeteùàü chedanam . | aùñàhasàdhyavçddhakçcchram . |     | 2 kàrùàpaõau . | yathà÷akti .
     atyantotkçùñaphalavadvçkùacchedanam . | càndràyaõam . | 8 dhenavaþ . | 22 .. ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     abhyàsàdatyantotkçùñaphalavadvçkùacchedanam . | àbdikavratam . | 15 dhenavaþ . | 45 kàrùàpaõàþ . | 9 gàvaþ . a÷aktau 8 . / 6 ... kàrùàpaõàþ .
     caityavçkùa÷ma÷ànasãmapuõyasthànasuràlayajàtavçkùacchedanam . viü÷atisaükhyakopajãvyavçkùacchedanam . khyàtavçkùacchedana¤ca . | pårboktavçkùacchedanapràya÷cittadbaiguõyàdi . sarvatra strã÷ådrabàlavçddhànàmardham . |     |     |
     vàpãkåpàràmasetusabhàtaóàgavapradevatàyatanabhedanam . | bràhmaõebhyo nivedya catasra àhutãrjuhuyàt . idaü viùõuriti prathamàü mànastoke iti dvitãyàü viùõoþ karmàõãti tçtãyàü pàdo'syàntyàmiti caturthãü yàü devatàmutsàdayati tasyai devatàyai . bràhmaõàn bhojayet . etat sakçdalpopaghàtaviùayam . abhyàse mahopaghàte ca pràjàpatyam . daõóa÷ca . yathà . sakçdalpopaghàte prathamasàhasaþ 250 paõàþ . abhyàse mahopaghàte uttamasàhasaþ . 1000 paõàþ . |     |     |
     devatàyà utkçùñapratimàbhedanacchedanadahanaharaõàni . | càndràyaõam . vàpyàdibhedanoktà÷catasra àhutayaþ . uttamasàhaso daõóa÷ca . 1000 paõàþ . | sàrdhasaptadhenvasambhavàt 8 dhenavaþ . | 22 .. ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     devatàyà apakçùñapratimàbhedanacchedanadahanaharaõàni . | pràjàpatyam . pårboktacaturàhutyàdidànam . prathamasàhaso daõóa÷ca . 250 paõàþ . | 1 dhenuþ . | 3 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     athàbhicàraþ . sa tu parahiüsàrthaü japahomàdikarma . | atikçcchram . etat sakçdàcaraõe . abhyàse pràya÷cittàvçttiþ . iti hiüsàpràya÷cittam .. * .. | 3 dhenavaþ . | 9 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     vràtyayàjanam . | pràjàpatyam . | 1 dhenuþ . | 3 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     målyena mçtasya dahanavahanàdikam . | sàntapanam . | 2 dhenå . | 6 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     athàbhakùyabhakùaõam . abhakùyaü ùaóvidham . jàtiduùñam 1 kriyàdaùñam 2 kàlà÷rayavidåùitam 3 saüsargà÷rayaduùñam 4 sahçllekham 5 svabhàvato duùñam 6 . jàtiduùñaü la÷unagç¤janapalàõóucchatràka÷vetavàrtàkãlàlikàvartulàkàràlàvåråpam 1 kriyàduùñaü patitasaüspç ùñam 2 kàladuùñaü hyastanaü cirasaüsthita¤ca 3 saüsargaduùñaü suràla÷unapeyåùàdiyuktam 4 sahçllekha vicikitsitànnam 5 svabhàvaduùñaü purãùàdi 6 . | càndràyaõam . etadgurutaraviùayam . vi÷eùànirde÷e j¤eyam . | sàrdhasaptadhenvasambhakàt 8 dhenavaþ . | 22 .. ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     athopapàtakàni . | pràya÷cittàni . | tada÷aktau dhenudànam . | tada÷aktau cårõãdànam . | dakùiõà .
     apara¤ca . saüghàtànnam . ÷ådropanãtànnam . patitopanãtànnam . ÷ådrave÷masthànna¤ca .
     ÷ådrasya pakvànnabhakùaõam . | bràhmaõasya tryahopavàsaþ . etadaj¤ànataþ . | 1 dhenuþ . ardhadhenvasambhavàt . | 1 .. ø kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     | j¤ànataþ pràjàpatyam . àpadi bhakùaõe manastàpaþ drupadàü ÷atajapo và . kùattriyàdãnàü pàdapàdahàniþ . | 1 dhenuþ . | 3 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     abhyàsàt ÷ådrasya pakvànnabhakùaõam . | bràhmaõasya màsayàdhakapànam . kùattriyàdãnàü pàdapàdahàniþ . | 2 dhenå . | 6 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     ÷ådrasyàmànnabhakùaõam . | uktapràya÷cittaturãyabhàgaþ . àpadi bhakùaõe pràya÷cittàbhàvaþ .

atha rajaka÷ailåùaveõucarmopajãvikaivartàdyantyajànnabhakùaõam . | càndràyaõam . etat j¤ànàbhyàsaviùayam . aj¤àne tvardham . | 8 dhenavaþ . sàrdhasaptadhenvasambhavàt . | 22 .. ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | j¤ànato'ùñadhàbhyàse kçcchràbdavratam . | 30 dhenavaþ . | 90 kàrùàpaõàþ . | 17 gàvaþ . a÷aktau 16 .. // 16 ... kàrùàpaõàþ .
     | aj¤ànato'ùñadhàbhyàse etadardham . etattu bràhmaõaviùayam . kùattriyàdãnàü pàdapàdahàniþ . | 15 dhenavaþ . | 45 kàrùàpaõàþ . | 9 gàvaþ a÷aktau 8 . / 8 .. kàrùàpaõàþ .
     sakçdaj¤ànakçtàntyajotsçùñà÷anam . | bràhmaõasya càndràyaõam . | 8 dhenavaþ . | 22 .. ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | kùattriyasya taptakçcchram . | 4 dhenavaþ . | 12 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | vai÷yasya taptakçcchràrdham . | 2 dhenå . | 6 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | ÷ådrasya taptakçcchrapàdaþ . | 1 dhenuþ . | 3 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | j¤ànata etaddvaiguõyam . |     |     |
     kàpàlikànnabhakùaõam . | j¤ànàt kçcchràbdam . | 30 dhenavaþ . | 90 kàrùàpaõàþ . | 17 gàvaþ . a÷aktau 16 .. // 16 ... kàrùàpaõàþ .
     | aj¤ànàt càndràyaõadvayam . etadaùñadhàbhyastaviùayam . etat sarvaü bràhmaõasya . kùattriyàdau pàdapàdahàniþ . | 15 dhenavaþ . | 45 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     càõóàla÷vapacakùattçsåtavaidehakamàgadhàyogavànàmantyàvasàyinàmannabhakùaõam . | bràhmaõasya kàmataþ sakçdbhojane càndràyaõam . | 8 dhenavaþ . | 22 .. ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | aj¤ànatastaptakçcchram . | 4 dhenavaþ . | 12 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | balàdbhojane paràkaþ . | 5 dhenavaþ . | 15 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | aj¤ànato'ùñacatvàriü÷advàrabhojane dvàda÷avàrùikavratam . j¤ànata÷caturviü÷ativàrabhojane etadeva . | 180 dhenavaþ . | 540 kàrùàpaõàþ . | 100 gàvaþ . a÷aktau 100 kàrùàpaõàþ .
     | j¤ànato'ùñacatvàriü÷advàrabhojane caturviü÷ativàrùikavrataü avyavahàryatà ca . | 360 dhenavaþ . | 1080 kàrùàpaõàþ . | 200 gàvaþ . a÷aktau 200 kàrùàpaõàþ .
     | sakçdj¤ànata àmànnabhojane triràtropavàsaþ . sarvatra kùattriyàdãnàü pàdapàdahàniþ . | 0 | 1 .. ø kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     | àpadi pakvànnabhojane kùattriyasya sàntapanam . | 2 dhenå . | 6 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | vai÷yasya ùaóràtram . | 1 dhenuþ . | 3 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | ÷ådrasya triràtram . | 0 | 1 .. ø kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     càõóàlapatitàdãnàmutsçùñànnabhakùaõam . | dvijasya paràkaþ . | 5 dhenavaþ . | 15 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | ÷ådrasya kçcchram . | 1 dhenuþ . | 3 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | etat sakçdaj¤ànaviùayaü j¤ànato dvaiguõyàdikam . |     |     |
     athopapàtakàni . | pràya÷cittàni . | tada÷aktau dhenudànam . | tada÷aktau cårõãdànam . | dakùiõà .
     atha sàmànyàbhojyànnabhojanam . | tryahopavàsaþ . etat sakçdaj¤ànaviùayam . | 0 | 1 .. ø kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     | j¤àne pràjàpatyam . kùattriyàdãnàü pàdapàdahàniþ . | 1 dhenuþ . | 3 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     abhojyànnàni yathà . anadhãtavedàrabdhayaj¤ànnam . gràmayàjihotçkayaj¤ànnam . strãklãvahutayaj¤ànnam . mattakruddhàturàõàmannam . ke÷ena kãñena và saha pakvamannam . kàmataþ pàdaspç ùñamannam . bhråõaghnàdipatitàvekùitànnam . rajasvalàspç ùñànnam . patatriõàvalãóhamannam . ÷unà spçùñamannam . gavàghràtamannam . ghuùñànnam . ghoùaõayà dattamannamityarthaþ . gaõànnam . mañhabràhmaõasaüghànnamityarthaþ . gaõikànnam . vidbajjugupsitànnam . stenànnam . gàyanànnam . takùànnam . vàrdhuùikànnam . dãkùitànnam . dãkùaõãyayàgànantaraü yaj¤asamàptiparyantaü tadyàgakarturannamityarthaþ . kadaryasyànnam . rajjvàdinàbaddhasyànnama . ayonigaóayuktasyànnam . abhi÷astasyànnam . klãvànnam . puü÷calyannam . dàmbhikànnam . chadmanà dharmacàriõo'nnamityarthaþ . ÷uktànnam . paryuùitànnam . ÷ådrocchiùñànnama . cikitsakànnam . vyàdhànnam . krårànnam . ucchiùñabhojinàmannam . ugrasyànnam . dàruõakarmaõo jàtivi÷eùasya và annamityarthaþ . såtikodde÷ena pakvamannam . paryàcàntam . àcamanavyavahitànnamityarthaþ . ekapaüktisthànanyànavamanya yatrànne bhujyamàne kenacidàcamanaü kriyate tat paryàcàntamiti kullåkabhaññaþ . anarcitànnam . arcàrhasyàvaj¤ayà dattamannamityarthaþ . vçthàmàüsam . avãrànnam . dviùadannam . nagaràdhipànnam . | eteùàmabhojyànàmanyatamànàü bhakùaõe pårboktastryahopavàsaþ . eùa sakçdaj¤ànaviùayaþ . | 0 | 1 .. ø kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     | j¤àne pràjàpatyam . kùattriyàdãnàü pàdapàdahàniþ . | 1 dhenuþ . | 3 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .

athopapàtakàni . | pràya÷cittàni . | tada÷aktau dhenudànam . | tada÷aktau cårõãdànam . | dakùiõà .
     patitànnam . avakùutànnam . kùavathusahitànnamityarthaþ . pi÷unànnam . ançtinàmannam . kåñasàkùyàdyannamityarthaþ . yaj¤aphalavikràyakànnam . ÷ailåùànnam . tunnavàyànnam . kçtaghnànnam . karmàrànnam . nisàdànnam . raïgàvatàrakànnam . svarõakàrànnam . veõujãvinàmannam . lauhavikràyakànnam . ÷vavatàmannam . àkheñakàdyarthaü ÷unaþ poùakàõàmannamityarthaþ . ÷auõóikavçttidbijànnam . celanirõejakasyànnam . vastradhàvakasyànnamityarthaþ . ra¤jakànnam . kusumbhàdinà vastraràgakàrakasyànnamityarthaþ . nç÷aüsànnam . gçhasthitopapatikànnam . upapatimarùakànnam . gehe j¤àtaü bhàryàjàraü ye sahante teùàmannamityarthaþ . strãjitànnam . anirda÷aü pretànnam . anirgatà÷auca¤ca såtikànnamityarthaþ . atuùñikarànna¤ca .. 70 .. | eteùàmabhojyànàmanyatamànàü bhakùaõe pårboktastryahopavàsaþ . eùa sakçdaj¤ànaviùayaþ . | 0 | 1 .. ø kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     | j¤àne pràjàpatyam . kùattriyàdãnàü pàdapàdahàniþ . | 1 dhenuþ . | 3 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     càõóàlàdipatitaspçùñànnabhakùaõam . atra patitapadaü sarvadharmabahiùkçtavàci yavanàdimlecchaparaü ucchiùñànnabhojanaprakaraõe tathà likhanàt ataeva càõóàlaspç ùñànnabhakùaõapratij¤àyàü patitapadaü pçthak na likhitam . | pràjàpatyam . etatsakçdaj¤àne bràhmaõaviùayam . j¤àne dvaiguõyam . abhyàse tu pràya÷cittàvçttiþ . kùattriyàdãnàü pàda-pàdahàniþ . etatkuõyàdiùvabhyàse j¤eyam . rajakàdispç ùñànnabhakùaõe tu etadardham . | 1 dhenuþ . | 3 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     patitaspar÷e akçtasnàtasya bhojanam . | yàj¤avalkyokta caturahaþsàdhyaü taptakçcchram . | sapàdadhenvasambhavàt 2 dhenå . | 3 ... ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | aj¤ànata etadardham . abhyàse pràya÷cittàvçttiþ . |     |     |
     | atyantàbhyàse càndràyaõam . kùattriyàdãnàü pàdapàdahàniþ . càõóàlàdispar÷e etadbodhitavyam . | sàrdhasaptadhenvasambhavàt 8 dhenavaþ . | 22 .. ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     ÷ådràdispç ùñànnasya ke÷akãñopahatànnasya ca bhakùaõam . | ekopavàsaþ . | 0 | .. ø paõàþ . | yathà÷akti .
     vçthàpàkànnabhakùaõam . tattu devatàpitratithibhakùaõavarjitànnam . | pràõàyàmatrayam ghçtamàtrabhojana¤ca . etadaj¤ànataþ . j¤ànato dvaiguõyam . | 0 | .. ø paõàþ . | yathà÷akti .

athopapàtakàni . | pràya÷cittàni . | tada÷aktau dhenudànam . | tada÷aktau cårõãdànam . | dakùiõà .
     vçthàmàüsabhakùaõam . tattu pitçdevàrcanarahitaü màüsam . | pràjàpatyavratam . etadbràhmaõasya . kùattriyàdãnàü pàdapàdahàniþ . abhyàse pràjàpatyàvçttiþ . etat rogidaivapitçkarmanimantritetaraviùayam . | 1 dhenuþ . | 3 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     sàmànyàbhakùyamàüsabhakùaõam . | saptaràtrayavàgåpànam . etat sakçdaj¤àne . j¤ànato dvaiguõyam . kùattriyàdãnàü pàdapàdahàniþ . etadabhyàse pràya÷cittàvçttiþ . | 0 | 1 .. ø kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     a÷vagoku¤jaroùñra÷a÷akàdipa¤canakhàtiriktapa¤canakhakravyàdagràmyakukkuñànàü màüsabhakùaõam . vióvaràhanaramàüsabhakùaõa¤ca . | bràhmaõànàü sakçdaj¤ànataþ pràjàpatyam . punarupanayana¤ca . j¤àne tu dvaiguõyam . abhyàse upanayanasahitapràya÷cittàvçttiþ . upanayanà÷aktau càndràyaõaü tada÷aktau dhenvaùñakam . kùattriyàdãnàü pàdapàdahàniþ . | 1 dhenuþ . | 3 kàrùàpaõàþ . | anaóutsahitagauþ . a÷aktau 6 kàrùàpaõàþ .
     haüsamadgukàkolakàkakha¤jarãñamatsyàdavalàkà÷ukasàrikàcakravàkaplavakokakalaviïkarajjuvàlasàrasadàtyåhabhàsakokilamaõóåkabhujagànàmanyatamasya màüsabhakùaõam . | viprasyàj¤ànataþ sakçdbhojane triràtropavàsaþ . j¤ànato dvaiguõyam . j¤ànàbhyàse pràya÷cittàvçttiþ . kùattriyàdãnàü pàdapàdahàniþ . | 0 | 1 .. ø kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     matsyabhakùaõam . | viprasya kàmatastryahopavàsaþ . akàmata etadardham . kùattriyàdãnàü pàdapàdahàniþ . | 0 | 1 .. ø kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     pçùñhamàüsa-garbha÷ayyàbhåmyantargatapakvamàüsarjãùapakvamàüsasånàmàüsa÷uùkamàüsànàmanyatamasya bhakùaõam . sånà ghàtanasthalã tadbhavaü màüsam . | kàmataþ sakçdbhakùaõe tryahopavàsaþ . akàmata etadardham . abhyàse pràya÷cittàvçttiþ . etat bràhmaõasya . kùattriyàdãnàü pàdapàdahàniþ . | 0 | ... ø paõàþ . | yathà÷akti .
     vçthàpàyasapåpa÷askulãkç÷arasaüyàva÷igrulohitavçkùaniryàsàgedhyaprabhavànàü bhakùaõam . | kàmatastryahopavàsaþ . aj¤ànatastadardham . etadbràhmaõasya . kùattriyàdãnàü pàdapàdahàniþ . | 0 | 1 .. ø kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     ekàkimiùñànnabhakùaõam . | ekàhopavàsaþ . abhyàse dvaiguõyam . | 0 | .. ø paõàþ . | yathà÷akti .
     asnehàktaparyuùitànnadadhivarja÷uktakùàralavaõabhakùaõam . | aj¤ànata ekàhopavàsaþ . | 0 | .. ø paõàþ . | yathà÷akti .
     | j¤ànatastryahopavàsaþ . abhyàse dvaiguõyam . | 0 | 1 .. ø kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     vàgduùñabhàvaduùñabhàvaduùñabhàjanapakvadravyabhakùaõam . | abhyàse triràtrayàvakapànam . | 0 | ... ø paõàþ . | yathà÷akti .
     ÷ådrabhàjane bhinnakàüsye ca bho janam . | ahoràtropavàsaþ pa¤cagavyapàna¤ca . | 0 | .. ø paõàþ . | yathà÷akti .
     kumbhãbhakùaõam . | dbàda÷aràtraü payaþpànam . | sapàdadhenvasambhavàt 2 dhenå . | 3 ... ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     athopapàtakàni . | pràya÷cittàni . | tada÷aktau dhenudànam . | tada÷aktau cårõãdànam . | dakùiõà .
     la÷uõapalàõóugç¤janabhakùaõam . ruparasàdibhirla÷unàditulyadravyabhakùaõa¤ca . | j¤ànata÷càndràyaõam . | sàrdhasaptadhenvasambhavàt 8 dhenavaþ . | 22 .. ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | aj¤ànàttaptakçcchram . | pàdonadhenucatuùñayàsambhavàt 4 dhenavaþ . | 11 . ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | cirataràbhyàse saüvatsarayàvakapànam . etadubhayatra punarupanayanamapi ÷ådràõàmupanayanatulyacàndràyaõena saha prakçtavratasya pàdaþ . | 15 dhenavaþ . | 45 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     sajàtãyamçtasåtakinàü pakvànnabhakùaõam . | j¤ànataþ pràjàpatyam . | 1 dhenuþ . | 3 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | aj¤ànàt tryahopavàsaþ . abhyàse dvaiguõyàdikam . | 0 | 1 .. ø kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     mçtasåtakinàü bràhmaõakùattriyavai÷ya÷ådràõàmàmànnasya bràhmaõakartçkabhakùaõam . | viprasyàmànne pràõàyàmaþ . kùattriyasyàmànne ÷atagàyattrãjapaþ . vai÷yasyàmànne pa¤ca÷atagàyattrãjapaþ . ÷ådrasyàmànne aùñasahasragàyattrãjapaþ . abhyàse dvaiguõyam . |     |     |
     mçtakisåtakijalapànam . | bràhmaõasya pa¤cagavyaü pãtvà upavàsaþ . etat sakçdaj¤àne j¤àne tu dbaiguõyam . abhyàse tvàvçttiþ . tajjalaspar÷e snànamàtram . kùattriyàdãnàü pàdapàdahàniþ . | 0 | .. ø paõàþ . | yathà÷akti .
     nava÷ràddhànnabhojanam . nava÷ràddhantu sàgnãnàü caturthapa¤camanavamaikàda÷àhakriyamàõaü niragnãnàntu àdya÷ràddhamàtram . | càndràyaõam . | sàrdhasaptadhenvasambhavàt 8 dhenavaþ . | 22 .. ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     prathamamàsika÷ràddhànnabhojanam . | paràkaþ . | 5 dhenavaþ . | 15 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     tripakùe preta÷ràddhànnabhojanam . | atikçcchram . | 3 dhenavaþ . | 9 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     dbimàsàdiùaõmàsaparyantaü preta÷ràddhànnabhojanam . | pràjàpatyam . | 1 dhenuþ . | 3 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     ùaõmàsàdårdhvamabdaparyantaü preta÷ràddhànnabhojanam . | pàdakçcchram . | 0 | 1 kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     punaràbdika÷ràddhànnabhojanaü arthàt sapiõóãkaraõànnabhojanam . etat smàrtamataü ÷ålapàõimate tu dbitãyasàüvatsarikànnabhojanam . | ekàhopavàsaþ . | 0 | .. ø paõàþ . | yathà÷akti .
     patràdyanantaritahastadattànàü ekahastadattànàü ÷ådràdattànà¤caghçtatailalavaõavya¤janapànãyapàyasamàkùikaphàõitagorasa÷àkànàü bhakùaõam . | dvyahasàdhyasàntapanam . etat j¤ànataþ . aj¤ànàdardham . lauhapàtreõa parive÷ane'pyetadeva pràya÷cittaü j¤eyam . etad bràhmaõasya . kùattriyàdãnàü pàdapàdahàniþ . | 0 | 1 kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     akçtàpo÷ànasya akçtamaunasya ca bhojanam . | aùñottara÷atagàyattrãjapaþ etaddvijànàmanàpadbiùayam . | 0 | 0 | 0
     akçtàcamanasya pànabhojanam . | aùñottarasahasragàyattrãjapaþ upavàso và . abhyàse dviguõàdi . etat kañukaùàyatàmbålekùuvyatiriktabhojanaviùayam . |     | .. ø paõàþ . | yathà÷akti .

athopapàtakàni . | pràya÷cittàni . | tada÷aktau dhenudànam . | tada÷aktau cårõãdànam . | dakùiõà .
     yaj¤opavãtarahitakartçkànnabhojanam . | snànaü ÷atagàyattrãjapaþ upavàsa÷ca . | 0 | .. ø paõàþ . | yathà÷akti .
     retomåtrapurãùàõàmanyatamasya bhakùaõam . | j¤ànata÷càndràyaõam . | 8 dhenavaþ . sàrdhasaptadhenvasambhavàt . | 22 .. ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
| aj¤ànatastaptakçcchram . | pàdonadhenucatuùñayàsambhavàt 4 dhenavaþ . | 11 . ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
| balàtkàre pràjàpatyam . sarvatra dvijàtãnàü punaþ saüskàra÷ca . | 1 dhenuþ . | 3 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     viõmåtràdidåùitaphalàdibhakùaõam . | saüsargamàtre kçcchrapàdaþ . | 0 | ... ø paõàþ . | yathà÷akti .
     | sannikçùñe arthàt mahatsaüsarge kçcchràrdham . etat rasàsvàdanànupalambhanapakùe aj¤ànataþ sakçdviùayam . j¤ànato dvaiguõyam . | 0 | 1 .. ø kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     | rasàdyupalambhe tu gotamoktataptakçcchraü dvàda÷àhasàdhyam . aj¤ànata upalambhe ardham . kùattriyàdãnàü pàdapàdahàniþ . | pàdonadhenucatuùñayàsambhavàt 4 dhenavaþ . | 11 . ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     mçlloùñabhojanam . | ahoràtropavàsaþ . |     | .. ø paõàþ . | yathà÷akti .
     | abhyàse yàj¤avalkyoktacaturahasàdhyataptakçcchram . | sapàdadhenvasambhavàt 2 dhenå . | 3 ... ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     brahmacàriõàü madhumàüsabhojanam . | j¤ànataþ pràjàpatyam . aj¤ànàt ardham . | 1 dhenuþ . | 3 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     brahmacàriõàmàmiùabhàõóapakvànnabhojanam . | tryahaü ku÷amålavipakvakùãrapànamàtram . etadaj¤ànataþ . | 0 | 1 kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     | j¤ànato dvaiguõyam . | 0 | 2 kàrùàpaõau . | yathà÷akti .
     devatàtithibhçtyàdivarjanabhojanam . | abhyàse pràjàpatyam . | 1 dhenuþ . | 3 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     asthyàdidåùitànnabhojanam . asthi÷abdo'tràbhakùyàsthimàtravacanam . | snàtvàrkamarcayitvà ghçtamàtrà÷anam . | 0 | .. ø paõàþ . | yathà÷akti .
     matsyakaõñaka÷ambåka÷aïkha÷uktikapardakabhakùaõam . | pa¤cagavyamàtrabhakùaõam . | 0 | .. ø paõàþ . | yathà÷akti .
     puüsavanasãmantonnayanakarmaõi bhojanam . | j¤ànàbhyàse càndràyaõam . | 8 dhenavaþ . | 22 .. ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | aj¤ànàbhyàse tadardham . | 4 dhenavaþ . | 11 . ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | sakçdaj¤àne viùõåktakçcchrapàdaþ . | 0 | ... ø paõàþ . | yathà÷akti .
     | sakçjj¤àne dvaiguõyaü kçcchràrdham . | 0 | 1 .. ø kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     jàtakarmàdisaüskàrànnabhojanam . | aj¤ànato'sapiõóànàü dbyahasàdhyaü sàntapanam . | 0 | 1 kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     | j¤ànato dvaiguõyam . | 0 | 2 kàrùàpaõau . | yathà÷akti .
     bhojanakàle gudasmavaþ . | ahoràtramuùitvà pa¤cagavyapànam . etat sakçnnigãrõagràse . | 0 | .. ø paõàþ . | yathà÷akti .
     | atyantagràsà÷ane triràtropavàsaþ . | 0 | 1 .. ø kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     bhojanakàle mçtasåtakàdya÷auce tadannabhakùaõam . | gràsabhojane ekopavàsaþ . | 0 | .. ø paõàþ . | yathà÷akti .
     | sakalànnabhojane triràtropavàsaþ . abhojane snànamàtram . | 0 | 1 .. ø kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     tailàbhyaïgàdisnànàrhasyàkçtasnànasya bhojanam . | snàtvà aùñottarasahasragàyattrãjapaþ . abhyàse pràya÷cittàvçttiþ . | 0 | 0 | 0
     athopapàtakàni . | pràya÷cittàni . | tada÷aktau dhenudànam . | tada÷aktau cårõãdànam . | dakùiõà .
     parihitanãlãvastrasya bhojanam . | aj¤ànatastriràtropavàsaþ . | 0 | 1 .. ø kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     | j¤ànàt dbaiguõyam . | 1 dhenuþ . | 3 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     svakãyocchiùñabhojanam . | kçcchrapàdaþ . etat sakçdaj¤ànataþ . abhyàse dvaiguõyàdikam . tyaktabhàjane bhojane'pyevam . | 0 | ... ø paõàþ . | yathà÷akti .
     bràhmaõakartçkabràhmaõocchiùñabhojanam . | mahàvyàhçtibhiràmantrya jalaü pãtvà upavaset . etat sakçdaj¤ànataþ . | 0 | .. ø paõàþ . | yathà÷akti .
     | j¤ànàt dvaiguõyam . | 0 | 1 kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     bràhmaõakartçkakùattriyocchiùñabhojanam . | sakçdaj¤àne tryahaü bràhmãrasavipakvakùãrapànamàtram . | 0 | 1 .. ø kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     | j¤àne dvaiguõyam . | 1 dhenuþ . | 3 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     bràhmaõakartçkavai÷yocchiùñabhojanam . | sakçdaj¤àne tryahopavàsaþ brahmasuvarcalàpàna¤ca . | 0 | 1 .. ø kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     | j¤ànàt dvaiguõyam . | 1 dhenuþ . | 3 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     bràhmaõakartçka÷ådrocchiùñabhakùaõam . | sakçdaj¤àne ùaóràtropavàsaþ . j¤ànàt dbaiguõyam . | 1 dhenuþ . | 3 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | j¤ànàbhyàse càndràyaõam . kùattriyàdãnàü pàdapàdahàniþ . etanmàtçpitçjyeùñhabhràtéõàmucchiùñavyatiriktaviùayaü teùàmucchiùñasya bhojyatvàt . | 8 dhenavaþ . | 22 .. ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     vióàlakàkamåùikanakula÷vagavàü ucchiùñabhojanam . | tryahopavàsaþ . | 0 | 1 .. ø kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     | enat sakçjj¤ànataþ . aj¤àne brahmasuvarcalàü pãtvopavàsaþ . brahmasuvarcalà tu pãtakusumasåryàvartaþ . | 0 | .. ø paõàþ . | yathà÷akti .
     | atyantàbhyàse atikçcchram . | 3 dhenavaþ . | 9 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     bràhmaõasya kutsitapaïktau bhojanam . païkteþ kutsitatvantu nibditabràhmaõàdyupave÷anena jalàdinà païktibhedamantareõa ca bhavati . | ahoràtropavàsaþ snànaü pa¤cagavyapàna¤ca . etat j¤ànataþ . | 0 | .. ø paõàþ . | yathà÷akti .
     | kùattriyapaïktau bhojane naktavratam . | 0 | . ø paõàþ . | yathà÷akti .
     | vai÷yapaïktau ekaràtropavàsaþ . | 0 | .. ø paõàþ . | yathà÷akti .
     | ÷ådrapaïktau triràtropavàsaþ . | 0 | 1 .. ø kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     païktiùu ekasyotthàne bhojanam . | dvyahasàdhyasàntapanam . etadbràhmaõasya . kùattriyàdãnàü pàdapàdahàniþ . etajj¤ànataþ sakçt . aj¤ànato'rdham . | 0 | 1 kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     suràbhàjanasthajalapànam . | pakùaü yàvakapànam . etajj¤ànataþ . aj¤ànato'rdham . | 1 dhenuþ . | 3 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     madyabhàõóasthajalapànam . | saptaràtraü yàvakapànam . etajj¤ànataþ . aj¤ànato'rdham . | 0 | 1 .. ø kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     | suràsaüspç ùñaretomåtràdidåùitajalàdipàne tu caturahasàdhyaü taptakçcchram . etadapi svàdbanupalabdhàvabhyàse . | sapàdadhenvasambhavàt 2 dhenå . | 3 ... ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     caõóàlakåpabhàõóodakapànam . | bràhmaõasya sàntapanam . | 2 dhenå . | 6 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | kùattriyasya pràjàpatyam . | 1 dhenuþ . | 3 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | vai÷yasya pràjàpatyàrdham . | 0 | 1 .. ø kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     | ÷ådrasya pràjàpatyapàdaþ . | 0 | ... ø paõàþ . | yathà÷akti .
     | etat sarvaü j¤ànataþ . |     |     |
     | aj¤ànàdetasyàrdham . |     |     |
     | àpatkàle tu pårbedyurupoùya pa¤cagavyapànam . | 0 | .. ø paõàþ . | yathà÷akti .
     athopapàtakàni . | pràya÷cittàni . | tada÷aktau dhenudànam . | tada÷aktau cårõãdànam . | dakùiõà .
     caõóàlaspç ùñakùãrajalàdipànam . | triràtramupoùya pa¤cagavyapànam . etat j¤ànataþ . | 0 | 1 .. ø kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     | aj¤ànàt dvyahasàdhyasàntapanam . | 0 | 1 kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     antyajakhànitakåpàdijalapànam . | upavàsapårbakapa¤cagavyapànam . etadaj¤ànataþ . | 0 | .. ø paõàþ . | yathà÷akti .
     | j¤àtàt dbaiguõyam . | 0 | 1 kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     antyajabhàõóasthajalàdipànam . | bràhmaõasya dvyahasàdhyaü brahmakårcavratam . etat aj¤ànataþ . j¤ànato dbaiguõyam . | 0 | 1 kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     | ÷ådrasya nopavàsaþ pa¤cagavyapànamàtram . brahmakårcaü yathà . %<ahoràtroùito bhåtvà paurõamàsyàü vi÷eùataþ . pa¤cagavyaü pibet pràtarbrahmakårcavidhiþ smçtaþ ..>% pa¤cagavyaü yathà . %<go÷akçt dviguõaü måtraü sarpirvidyàccaturguõam . kùãramaùñaguõa¤caiva pa¤cagavye tathà dadhi ..>% athavà . %<gomåtramàùakàstvaùñau gomayasya tu ùoóa÷a . kùãrasya dbàda÷a proktà dadhnastu da÷a kãrtitàþ .. gomåtravadghçtasyoktàstadardhena ku÷odakam ..>% | 0 | .. ø paõàþ . | yathà÷akti .
     ÷ådrodakapànam . | upoùya vilvapadmapalà÷aku÷ànàmudakamàtrapànam . etaddvyahasàdhyaü j¤ànataþ sakçtpàne . aj¤ànàdardham . navabhàõóodakapàne pràya÷cittàbhàvaþ . | 0 | 1 kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     pãta÷eùapànãyapànam . kevalavàmahastena jalapàna¤ca . | triràtropavàsaþ . etacca j¤ànataþ . | 0 | 1 .. ø kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     | aj¤ànato'rdham . etat pràya÷cittaü gràsa÷eùà÷anàdiùvapi j¤eyam . | 0 | ... ø paõàþ . | yathà÷akti .
     | ÷ådrapãta÷eùajalapàne tu bràhmaõasya càndràvaõam . | sàrdhasaptadhenvasambhavàt 8 dhenavaþ . | 22 .. ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     prapàdijalapànam . àdinà kåpajalàharaõàrthaghañasyajalaü droõãjalaü khaógàdikoùasthajala¤ca . | sacelasnànama . upavàsa÷ca . etat sakçjj¤ànataþ . àpadi doùàbhàvaþ . | 0 | .. ø paõàþ . | yathà÷akti .
     viõmåtrasaüspç ùñakåpajalapànam . | triràtropavàsaþ . etadaj¤ànataþ . | 0 | 1 .. ø kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     | j¤ànataþ sàntapanam . | 2 dhenå . | 6 kàrùàpaõàþ . | tathà .
     viõmåtrasaüspç ùñakumbhasthajalapànam . | aj¤ànataþ sàntapanam . j¤ànato dvaiguõyam . | 2 dhenå . | 6 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     ÷avadåùitajalapànam . etatmànuùetaràbhakùyapa¤canakha÷avadåùitakåpajalapànaparam . | bràhmaõasya triràtropavàsaþ . | 0 | 1 .. ø kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     | kùattriyasya dvyahopavàsaþ . | 0 | 1 kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     | vai÷yasyaikàhopavàsaþ . | 0 | .. ø paõàþ . | yathà÷akti .
     | ÷ådrasya naktam . sarveùàü vratànte pa¤cagavyapànam . etat j¤ànataþ . aj¤ànato'rdham . etadaklinna÷ave . | 0 | . ø paõàþ . | yathà÷akti .
     | j¤ànataþ klinne ùaóràtropavàsaþ . etat sarvaü mànuùa÷avetaraparam . mànuùa÷aye dviguõam . | 1 dhenuþ . | 3 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | kàmàbhyàse paràkaþ . | 5 dhenavaþ . | 15 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | atyantàbhyàse càndràyaõam . | 8 dhenavaþ . | 22 .. ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .

athopapàtakàni . | pràya÷cittàni . | tada÷aktau dhenudànam . | tada÷aktau cårõãdànam . | dakùiõà .
     apeyakùãrapànam . tatkùãravikàrapàna¤ca . apeyakùãraü yathà . anirda÷ànàü gomahiùãcchàgãnàü kùãram . auùñraü aika÷aphaü àvika¤ca . sandhinãkùãram . sandhinã vçùàkràntà . vivatsàkùãram . araõyamçgãkùãram . strãkùãram . sravaddugdhàkùãram . yamasåkùãram . vivatsàyà anyavatsàyà÷ca kùãram . mathitakùãram . chàgavarjaü dbistanãkùãram . amedhyabhujaþ kùãram . vraõàdidåùitastanãkùãra¤ca . | j¤ànato'bhyàse pakùaü yàvakapànam . aj¤ànato'rdham . kùattriyàdau pàdapàdahàniþ . atra uùñrãkùãramànuùãkùãrapàne punarupanayana¤ca . iti abhakùyabhakùaõapràya÷cittam .. * .. | 1 dhenuþ . | 3 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     atha steyam . maõimuktàpravàlà÷mamayalauhakàüsyopalànàü haraõam . | dvàda÷àhaü kaõabhakùaõam . tat ùaóupavàsàtmakam . apahçtadravyaü svàmine dattvaitat karaõãyam . atra ca sakçdabhyàsakàlade÷adravyasvàmyapahartçguõadainyàdyapekùayà utkçùñàpakçùñadravyayorvaiùamyadoùaþ samarthanãyaþ . | 1 dhenuþ . | 3 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     rajatà÷vagobhåmikanyànàü sakçt haraõam . etat bràhmaõàsambandhiviùayam . atra kanyàpadaü adhamakanyàparam . | càndràyaõam . | sàrdhasaptadhenvasambhavàt 8 dhenavaþ . | 22 .. ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     uktetarakùudrapa÷uharaõam . | pràjàpatyam . | 1 dhenuþ . | 3 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | abhyàse càndràyaõam . | 8 dhenavaþ . | 22 .. ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     dhànyànnadhanànàü haraõam . annaü kçtànnam . dhanaü gavàdi . | abdakçcchram . etat bràhmaõakartçkabràhmaõasvàmikada÷akumbhàdhikadhànyasteye j¤eyam . kumbhaparimàõaü yathà . da÷adroõaü bhavet khàrã kumbho'pi droõaviü÷atiþ . | 15 dhenavaþ . | 45 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | dvikàlabhojanocitabhakùyabhojyànnaharaõe triràtraü pa¤cagavyapànamàtram . bhakùyaü modakàdi . bhojyaü ÷aktvàdi . | 0 | 1 .. ø kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     | ekakàlabhojanocitànnaharaõe ekaràtraü pa¤cagavyamàtrapànam . dhanamapi etatparimàõadhànyamålyamavaseyam . | 0 | .. ø paõàþ . | yathà÷akti .
     manuùyàdisteyam . tattu dàsadàsãkùetragçhakåpavàpãjalànàü haraõam . | càndràyaõam . kùetràdãnàntu upayogàti÷ayàdyabhyàsàdyapekùayàstyeva pràya÷cittaü gurulàghavamiti . | sàrdhasaptadhenvasambhavàt 8 dhenavaþ . | 22 .. ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     guóàdisteyam . àdinà kàrpàsasarpirlavaõadhànyapakvànnauùadhataila÷ayyàvastropànatkàüsyalohatàmrasãsakàdayaþ . | kçcchrapàdaþ . etat sakçddharaõaviùayam . abhyàse dvaiguõyam . atra ki¤cidadhikadroõatrayasya dhànyasya tàvaddhànyamålyànà¤cànyeùà¤ca haraõe etadveditavyam . | 0 | ... ø paõàþ . | yathà÷akti .

athopapàtakàni . | pràya÷cittàni . | tada÷aktau dhenudànam . | tada÷aktau cårõãdànam . | dakùiõà .
     tçõàdisteyam . àdinà kàùñhadrumacelacarmàmiùekùutakramålapuùpavaidalasåtragandhànàü grahaõam . vaidalaü veõughañitabhàõóam . gandhaþ kaståryàdiþ . atràpavàdaþ . asteyamagnaye kàùñhamasteya¤ca tçõaü gave . | triràtropavàsaþ . tçõàdãnàü haraõe màsaikavratam . màsàrdhavrata¤ca . ÷aïkhamuninà yaduktaü tat kàlade÷àpahartçsvàmiguõadaurgatyàbhyàsànabhyàsakàmàkàmàpekùayà utkçùñàpakçùñadravyàpahàre ca veditavyam . | 0 | 1 .. ø kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     jãvikàharaõam . | yasya yasya varõasya vçtticchedaþ tattadvarõavadhoktaü pràya÷cittaü kartavyam . |     |     |
     | alpavçttyapahàre càndràyaõam . atra cottamàdhamatve prayojakàdikaü sakçdabhyàsau j¤ànàj¤àne ca saüvãkùya vadhoktapàdàrdhàdivyavasthohanãyà . | sàrdhasaptadhenvasambhavàt 8 dhenavaþ . | 22 .. ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     devadbijadravyàpaharaõam . | saüvatsaramapsu majjanaü aghamarùaõàvartana¤ca . yaccàtra gurupràya÷cittaü munyantaroktaü tadatyantàbhyàsa uttamasambandhàdapekùayà samåhyam . iti steyapràya÷cittam .. * .. |     |     |
     atha agamyàgamanam . tatra savarõàsu asvajanastrãgamanam . tatra bràhmaõasya ÷rotriyabhàryàgamanam . | sakçdgamane traivàrùikavratam . dbitãye pàóvàrùikaü tçtãye navavàrùikaü caturthe saüpårõaü dbàda÷avàrùikam . | 45 dhenavaþ . | 135 kàrùàpaõàþ . | 25 gàvaþ . a÷aktau 25 kàrùàpaõàþ .
     | a÷rotriyanirguõabhàryàgamane dvaivàrùikavratam . etajj¤ànataþ . aj¤ànàdardham . | 30 dhenavaþ . | 90 kàrùàpaõàþ . | 17 gàvaþ . a÷aktau 16 .. // 13 kàrùàpaõàþ .
     kùattriyasya kùattriyabhàryàgamanam . | dvaivàrùikavratam . etajj¤ànataþ . aj¤ànàdardham . abhyàse dvaiguõyàdikam . | 30 dhenavaþ . | 90 kàrùàpaõàþ . | 17 gàvaþ . a÷aktau 16 .. // 13 kàrùàpaõàþ .
     vai÷yasya vai÷yabhàryàgamanam . | vàrùikavratam . etajj¤ànataþ . aj¤ànàdardham . | 15 dhenavaþ . | 45 kàrùàpaõàþ . | 9 gàvaþ . a÷aktau 8 ./ 7 kàrùàpaõàþ .
     ÷ådrasya pa¤cayaj¤ànuùñhàyinyàyavçtta÷ådrabhàryàgamanam . | vàrùighravratam . etajj¤ànataþ . aj¤ànàdardham . | 15 dhenavaþ . | 45 kàrùàpaõàþ . | 9 gàvaþ . a÷aktau 8 . / 7 kàrùàpaõàþ .
     ÷ådrasyànya÷ådràgamanam . | ùàõmàsikavratam . etajj¤ànataþ . aj¤ànàdardham . | 8 dhenavaþ . | 22 .. ø kàrùàpaõàþ . | 5 gàvaþ . a÷aktau 4 // 13 .. kàrùàpaõàþ .
     bràhmaõasya kùattriyàgamanam . | sàrdhavàrùikavratam . etat sakçjj¤ànataþ . aj¤ànàdardham . | 23 dhenavaþ . | 67 .. ø kàrùàpaõàþ . | 13 gàvaþ . a÷aktau 12 .. ø kàrùàpaõàþ .
     bràhmaõasya vai÷yàgamanaü vi÷iùña÷ådràgamana¤ca . | ùàõmàsikavratam . etat sakçjj¤ànataþ . aj¤ànàdardham . | 8 dhenavaþ . | 22 .. ø kàrùàpaõàþ . | 5 gàvaþ . a÷aktau 4 // 13 .. kàrùàpaõàþ .
     bràhmaõasyàdhama÷ådràgamanam . | sàrdhamàsikavratam . etat sakçjj¤ànataþ . aj¤ànàdardham . | 2 dhenå . | 5 .. // 0 kàrùàpaõàþ . | 1 gauþ . a÷aktau 1 kàrùàpaõaþ .
     kùattriya÷ya vai÷yabhàryàgamanaü sacchådràgamana¤ca . | navamàsikavratam . etat sakçjj¤ànataþ . aj¤ànàdardham . | 12 dhenavaþ . | 33 ... ø kàrùàpaõàþ . | 7 gàvaþ . a÷aktau 6 . ø kàrùàpaõàþ .
     kùattriyasyàdhama÷ådràgamanam . | traimàsikavratam . etat sakçjj¤ànataþ . aj¤ànàdardham . | 4 dhenavaþ . | 11 . ø kàrùàpaõàþ . | 2 gàvau . a÷aktau 2 kàrùàpaõau .
     vai÷yasya sacchådràgamanam . | vàrùikavratam . etajaj¤ànataþ . aj¤ànàdardham . | 15 dhenavaþ . | 45 kàrùàpaõàþ . | 9 gàvaþ . a÷aktau 8 . / 7 kàrùàpaõàþ .
     ve÷yasyàdhama÷ådràgamanam . | sàrdhacàturmàmikavratam . etajj¤ànataþ . aj¤ànàdardham . | 6 dhenavaþ . | 16 ... // 0 kàrùàpaõàþ . | 3 gàvaþ . a÷aktau 3 / 1 kàrùàpaõàþ .
     atha pratilomastrãgamanam . tatra ÷ahasyàj¤ànato bràhmaõãgamanam . | dbàda÷avàrvikavratam . j¤ànàt gurvaïganàgamanoktaprakàreõa maraõam . | 180 dhenavaþ . | 540 kàrùàpaõàþ . | 100 gàvaþ . a÷aktau 100 kàrùàpaõàþ .

athopapàtakàni . | pràya÷cittàni . | tada÷aktau dhenudànam . | tada÷aktau cårõãdànam . | dakùiõà .
     | vaikalpikaü caturviü÷ativàrùikavratam . etadbràhmaõyàpi karaõiyam . | 360 dhenavaþ . | 1080 kàrùàpaõàþ . | 200 gàvaþ . a÷aktau 200 kàrùàpaõàþ .
     vai÷yasyàj¤ànato bràhmaõãgamanam . | navavàrùikavratam . j¤ànàddvaiguõyam . bràhmaõyàpi etat kàryam . | 135 dhenavaþ . | 405 kàrùàpaõàþ . | 75 gàvaþ . a÷aktau 75 kàrùàpaõàþ .
     kùattriyasyàj¤ànato bràhmaõãgamanam . | ùàóvàrùikavratam . j¤ànàddvaiguõyam . bràhmaõyàpi etat kàryam . | 90 dhenavaþ . | 270 kàrùàpaõàþ . | 50 gàvaþ . a÷aktau 50 kàrùàpaõàþ .
     yadyapi ÷ådrasya bràhmaõãgamanaü mahàpàtakatvena tathà kùattriyavai÷yayorbràhmaõãgamanamanupàtakatvena coktaü tathàpyanulomagamanaü tàvadupapàtakameva tatprasaïgàdasavarõatvena pratilomastrãgamanapràya÷cittamapyuktamato na vaiùamyamiti . |     |     |     |
     ÷ådrasyàj¤ànataþ kùattriyàgamanam . | navavàrùikavratam . j¤ànàddvaiguõyam . kùattriyàyà apyetat . | 135 dhenavaþ . | 405 kàrùàpaõàþ . | 75 gàvaþ . a÷aktau 75 kàrùàpaõàþ .
     vai÷yasyàj¤ànataþ kùattriyàgamanaü ÷ådrasyàj¤ànato vai÷yàgamana¤ca . | navamàsàdhikaùàóvàrùikavratam . j¤ànàddvaiguõyam . kùattriyàyà vai÷yàyà÷càpyetat . | 102 dhenavaþ . | 303 ... ø kàrùàpaõàþ . | 57 gàvaþ . a÷aktau 56 . ø kàrùàpaõàþ .
     atha samottamavarõadvitripuruùavyabhicaritasavarõàsavarõastrãgamanam . |     |     |     |
     tatra bràhmaõasya samottamavarõadbitripuruùavyabhicarita÷ådràgamanam . | sakçdgamane màsàrdhaü gomåtrasiddhayàvakapànam . | 1 dhenuþ . | 3 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | abhyàse màsaü gomåtrasiddhayàvakapànam . | 2 dhenå . | 6 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     bràhmaõasya samottamavarõadbitripuruùavyabhicaritakùattriyàgamanam . tathàvidhavai÷yàgamana¤ca . | sakçdgamane sàntapanam . abhyàse pràya÷cittàvçttiþ . | 2 dhenå . | 6 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     atha càtuvarõyasvairiõãgamanam . svairiõãcatuþpuruùagàminã . sà dvividhà . kenacidanavaruddhà avaruddhà ca . | bràhmaõasya svairiõyà bràhmaõyà gamane triràtropavàsaþ bràhmaõàya mçgàjinadàna¤ca . | 0 | 1 .. ø kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     | tathàvidhakùattriyàyà gamane triràtropavàsaþ dhanurdàna¤ca . | 0 | 1 .. ø kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     | tathàvidhavai÷yàyà gamane triràtropavàsaþ athaþ÷ilàdàna¤ca . | 0 | 1 .. ø kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     | tathàvidha÷ådràyà gamane triràtropavàsaþ udakumbhadànantathà saümàrjanãdàna¤ca . | 0 | 1 .. ø kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     bràhmaõasya ÷ådràntyajàdigàmisvairiõãgamanam . | dbàda÷avàrùikavratam . kùattriyàdau pàdapàdahàniþ . vimàtçsvairiõãcàõóàlasvairiõãgamane'pyevam . sarvatràbhyàse dvaiguõyam . | 180 dhenavaþ . | 540 kàrùàpaõàþ . | 100 gàvaþ . a÷aktau 100 kàrùàpaõàþ .
     bràhmaõabandhakãgamanam . bandhakã càtra svabhartçvyatiriktapa¤capuruùagàminã . | kamaõóaludànam . | 0 | 0 | yathà÷akti .
     kùattriyabandhakãgamanam . | àyudhadànam . | 0 | 0 | yathà÷akti .

athopapàtakàni . | pràya÷cittàni . | tada÷aktau dhenudànam . | tada÷aktau cårõãdànam . | dakùiõà .
     vai÷yabandhakãgamanam . | pratodadànam . | 0 | 0 | yathà÷akti .
     ÷ådrabandhakãgamanam . | snànapuraþsarapràõàyàmaþ . etàni bandhakãgamanapràya÷cittàni savarõànulomapratilomaviùayàõi .. * .. | 0 | 0 | 0
     atha vyutkramavivàhaþ . tatra bràhmaõasya prathamataþ kùattriyàdivivàhaþ . | dàravyatikramã kharàjinaü vahirloma paridhàya dàravyatikramiõe bhikùàü dehãti saptàgàràõi caret . sà vçttiþ ùaõmàsàn . dàravyatikramã bràhmaõakùattriyavai÷yakanyàvivàhamakçtvà yo bràhmaõaþ ÷ådràvivàhaü karoti sa ucyate . etadanàpadi sakçdaj¤ànaviùayam . | sàrdhasaptadhenvasambhavàt 8 dhenavaþ . | 22 .. ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | àpadi tvàha ÷àtàtapaþ . bràhmaõo ràjanyàpårbã dbàda÷aràtraü caritvà nirvi÷et tà¤caivopagacchet . | 1 dhenuþ . | 3 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | vai÷yàpårbã taptakçcchram . | sapàdadhenvasambhavàt 2 dhenå . | 3 ... ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | ÷ådràpårbã kçcchràtikçcchram . | 5 dhenavaþ . | 15 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | anàpadi j¤ànàbhyàse manåktatraivàrùikavratam . | 45 dhenavaþ . | 135 kàrùàpaõàþ . | 25 gàvaþ . a÷aktau 25 kàrùàpaõàþ .
     ve÷yàgamanam . | pràjàpatyam . | 1 dhenuþ . | 3 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     pa¤càdhikapuruùagàminã ve÷yà . | abhyàse càndràyaõam . | 8 dhenavaþ . | 22 .. ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     rajasvalàgamanam . | triràtropavàsaþ . ghçtaprà÷ana¤ca . etat kàmataþ sakçdgamane . abhyàse tu dvaiguõyàdikam . | 0 | 1 .. ø kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     çtau bhàryànabhigamanam . | triràtropavàsaþ . | 0 | 1 .. ø kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     | j¤ànàbhyàse pràjàpatyam . | 1 dhenuþ . | 3 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     parvasu strãgamanam . | ekopavàsaþ . | 0 | .. ø paõàþ . | yathà÷akti .
     ÷ràddhadine maithunam . | ekopavàsaþ . | 0 | .. ø paõàþ . | yathà÷akti .
     divàmaithunam . | ekàhaü yàvakapànam . nagnasya snàne nagnaparastrãdar÷ane'pyevaü pràya÷cittam . abhyàse pràya÷cittàvçttiþ .. * .. | 0 | 0 | 0
     atha strãvyabhicàraþ . | samottamavarõesu sakçdupagame pràjàpatyam . | 1 dhenuþ . | 3 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | dvirabhyàse paràkaþ . | 5 dhenavaþ . | 15 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | trirabhyàse càndràyaõam . | sàrdhasaptadhenvasambhavàt 8 dhenavaþ . | 22 .. ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     antyajàgamanam . arthàt rajakacarmakàranañavaruóakaivartamedabhillaveõujãvi÷ailåùàõàü strãùu gamanam . | aj¤ànata÷càndràyaõam . j¤ànàddvaiguõyam . | sàrdhasaptadhenvasambhavàt 8 dhenavaþ . | 22 .. ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | caturviü÷ativàragamane dbàda÷avàrùikavratam . etadaj¤ànataþ . j¤ànato dbaiguõyam . avyavahàryatà ca . | 180 dhenavaþ . | 540 kàrùàpaõàþ . | 100 gàvaþ . a÷aktau 100 kàrùàpaõàþ .
     kàpàlikastrãgamanam . | j¤ànàdabdakçcchram . | 30 dhenavaþ . | 90 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | aj¤ànàccàndràyaõadvayam . | 15 dhenavaþ . | 45 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     atha tiryagyonigamanam . tatra govarjapa÷ugamanam . | sacelasnànapårbakaü gobhyo yavasabhàradànam . idaü sakçdgamane . |     |     |
     gogamanam . | govadhoktamàsikavratam . etat sakçdgamane . | 4 dhenavaþ . | 12 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
| abhyàse saüvatsaraü pràjàpatyam . | 30 dhenavaþ . | 90 kàrùàpaõàþ . | 17 gàvaþ . a÷aktau 16 .. // 16 . kàrùàpaõàþ .

athopapàtakàni . | pràya÷cittàni . | tada÷aktau dhenudànam . | tada÷aktau cårõãdànam . | dakùiõà .
     | atyantàbhyàse dvàda÷avàrùikavratam . ityupapàtake agamyàgamanapràya÷cittaü samàptam .. * .. | 180 dhenavaþ . | 540 kàrùàpaõàþ . | 100 gàvaþ . a÷aktau 100 kàrùàpaõàþ .
     atha parivedanàdi . | jyeùñhe'nirviùñe kanãyànnirvi÷an parivettà . pariviõõo jyeùñhaþ . parivedanãyà kanyà . paridàyã dàtà . parikartà yàjakaþ . te sarve patitàþ . eteùàü pràya÷cittam . |     |     |
     | saüvatsaraü pràjàpatyam . etat kàmataþ . akàmato'rdham . atràpavàdaþ . %<de÷àntarasthaklãvaikavçùaõànasahodaràn . ve÷yàbhisaktapatita÷ådratulyàtirogiõaþ .. jaóamåkàndhavadhirakubjavàmanakuõñhakàn . ativçddhànabhàryàü÷ca kçùisaktànnçpasya ca . dhanavçddhiprasaktàü÷ca kàmataþ kàriõastathà . kulañonmattacauràü÷ca parivindanna duùyati ..>% | 30 dhenavaþ . | 90 kàrùàpaõàþ . | 17 gàvaþ . a÷aktau 16 .. // 16 . kàrùàpaõàþ .
     vràtyatvam . arthàt sàvitrãpatitatvam . pa¤cada÷àbdaparyantamupanayanàbhàve bràhmaõasya vràtyatvam . ekaviü÷ativarùaparyantamupanayanàbhàve kùattriyasya vràtyatvam . trayoviü÷ativarùaparyantamupanayanàbhàve vai÷yasya vràtyatvam . | pitçmàtçrahitaniþsvajanasya sàvitrãpàte pràjàpatyatrayam . yathàvidhyupanayana¤ca . àlasyànavadhànàdinà sàvitrãpàte tu vràtyastomayàgaþ . | 3 dhenavaþ . | 9 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | tadvaikalpikaü dinatrayàdhikamàsacatuùñayasamàpyamuddàlakavratam . tadvrataü yathà . dvau màsau yàvakena vartayet màsaü payasà ardhamàsamàmikùayà aùñaràtraü ghçtena ùaóràtramayàcitaü triràtramabbhakùyaþ ahoràtramupavaset . | sapàdanavadhenvasambhavàt 10 dhenavaþ . | 27 ... ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | de÷opaplavàdinàsàvitrãpatane ekaviü÷atiràtraü prasçtimitayàvakapànam . tata upanayanam . | 4 dhenavaþ . | 9 ... ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     athàvakãrõam . arthàdbrahmacàriõo yoùidgamanam . | ùaõmàsaü brahmahatyàvratam . kharacarmaparidhàna¤ca . | sàrdhasaptadhenvasambhavàt 8 dhenavaþ . | 22 .. ø kàrùàpaõàþ . | 5 gàvaþ . a÷aktau 4 // 14 kàrùàpaõàþ .
     | abhyàse saüvatsaraü brahmahatyàvratam . | 15 dhenavaþ . | 45 kàrùàpaõàþ . | 9 gàvaþ . a÷aktau 8 . / 6 ... kàrùàpaõàþ .
     pitçùvasçsutàdipariõayanam . àdinà màtçùvasçsutàmàtulasutàmàtàmahasapiõóàsagotràsamànapravaràdãnàü grahaõam . | càndràyaõam . tyàgànantaraü màtçvadbharaõam . etatj¤ànataþ . | sàrdhasaptadhenvasambhavàt 8 dhenavaþ . | 22 .. ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | aj¤àne kçcchràbdapàdaþ . | 4 dhenavaþ . | 11 . ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     agnyutsàdanam . arthàt agnihotriõàmagnityàgaþ . | kàmataþ saüvatsarotsanne càndràyaõam . | sàrdhasaptadhenvasambhavàt 8 dhenavaþ . | 22 .. ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | dvivarùotsanne somàyanacàndràyaõe . etadanusàreõonàdhikakàlayoruhyam . | sàrdhàùñadhenvasambhavàt 9 dhenavaþ . | 25 .. ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     gçhasthasya ciratarakàlànagnitvam . | govadhoktatraimàsikavratam . alpakàle anàdhàne ca càndràyaõam . | 12 dhenavaþ . | 36 kàrùàpaõàþ . | 10 gàvaþ . 1 vçùaþ . a÷aktau 15 kàrùàpaõàþ .

athopapàtakàni . | pràya÷cittàni . | tada÷aktau dhenudànam . | tada÷aktau cårõãdànam . | dakùiõà .
     bràhmaõasya vedànadhyayanaü yaj¤àkaraõaü puttrànutpàdana¤ca . | traimàsikaü govratam . | 12 dhenavaþ . | 36 kàrùàpaõàþ . | 1 vçùaþ . 10 gàvaþ . a÷aktau 15 kàrùàpaõàþ .
     anà÷ramitvam . | saüvatsare pràjàpatyam . | 1 dhenuþ . | 3 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | varùadbaye atikçcchram . | 3 dhenavaþ . | 9 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | varùatraye kçcchràtikçcchram . | 6 dhenavaþ . | 18 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | ata årdhvaü càndràyaõam . | sàrdhasaptadhenvasambhavàt 8 dhenavaþ . | 22 .. ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     såryodayàstakàlayoþ ÷ayanam . | sakçdàcaraõe snànam . abhyàse pràjàpatyam . | 1 dhenuþ . | 3 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     brahmacàriõaþ sandhyàdãnàmatikramaþ . àdinà agnãndhanàkaraõaü bhaikùyacaryàkaraõa¤ca . | arogiõo nirantaraü saptaràtramakaraõe avakãrõivratam . tattu kharacarmaparidhànapårbakaùàõmàsikaü brahmahatyàvratam . etadåne ånaü adhike adhikam . | sàrdhasaptadhenvasambhavàt 8 dhenavaþ . | 22 .. ø kàrùàpaõàþ . | 5 gàvaþ . a÷aktau 4 // 14 kàrùàpaõàþ .
     anàturagçhasthasya sandhyàsnànàhnikanityakriyàpàtaþ . | dinaikanityakriyàtipàte ekàhopavàsaþ . | 0 | 6 raktikarajatam . | yathà÷akti .
     | dinatrayakriyàtipàte kçcchràrdham . | 0 | 1 .. ø kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     | varùaikanityakriyàtipàte ekadinakriyàtipàtapràya÷cittànusaraõena pràya÷cittam . | 0 | 2 pala 6 tolaka4 màùakamitarajatam . | yathà÷akti .
     ÷ådravyatiriktàyàjyayàjanam . ayàjyà÷ca ninditapratigrahàdinà ninditabràhmaõàdayaþ . | ÷atagàyattrãjapaþ . | 0 | 0 | 0
     | abhyàse sahasràdhikaü càndràvaõaü và . dakùiõàtyàgàcca påto bhavati . | sàrdhasaptadhenvasambhavàt 8 dhenavaþ . | 22 .. ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     ÷ådrayàjanam . | lobhàdinà yàjane arjitabhuktàva÷iùñadhanasyàgàdhajale prakùepapårbakaü brahmacàriõe dànapårbakaü và càndràyaõaü punarupanayana¤ca . akùàralavaõabrahmasuvarcalàpàna¤ca . etada÷aktau taddhanaü parityajya triü÷atpuràõàþ pradàtavyàþ . | sàrdhasaptadhenvasambhavàt 8 dhenavaþ . | 22 .. ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | snehàdanuprasaïgàdinà yàjane dravyatyàgapårbakaü pràjàpatyam . aj¤ànataþ pràõàyàmasahasram . | 1 dhenuþ . | 3 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     ÷ådrapratigrahaþ . | sakçtpratigrahe trisahasragàyattrãjapaþ . |     |     |
     | abhyàse càndràyaõam . etacca dravyatyàgapårbakaü kàryam . | sàrdhasaptadhenvasambhavàt 8 dhenavaþ . | 22 .. ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     ucchàstravartikùattriyançpatipratigrahaþ . | ùaùñhe kàle kùãrà÷anaü màsaikaü jalavàsaþ pracurataradbijatarpaõa¤ca . màsopavàsenaivàsya saïkalanam . | 15 dhenavaþ . | 45 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     athàntyajapratigrahaþ . sa ca ayàcitapuùpaphala÷àkatçõakàùñhadhànyapayomàüsadadhi÷ayyagihaku÷agandhamaõimatsyàdãtaraviùayaþ . | j¤ànàdaùñacatvàriü÷adbàràbhyàsàt dbàda÷avàrùikavratam . | 180 dhenavaþ . | 540 kàrùàpaõàþ . | 100 gàvaþ . a÷aktau 100 kàrùàpaõàþ .
     | aj¤ànàt dbirabhyàse taptakçcchram . | 4 dhenavaþ . | 12 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | j¤ànàt dvirabhyàse càndràyaõam . | sàrdhasaptadhenvasambhavàt 8 dhenavaþ . | 22 .. ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     càõóàlapratigrahaþ . | aj¤ànàt aùñacatvàriü÷advàràbhyàsàt dbàda÷avàrùikavratam . | 180 dhenavaþ . | 540 kàrùàpaõàþ . | 100 gàvaþ . a÷aktau 100 kàrùàpaõàþ .
     | aj¤ànàt sakçtkçte taptakçcchram . | 4 dhenavaþ . | 12 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | j¤ànàt sakçtkçte càndràyaõam . | sàrdhasaptadhenvasambhavàt 8 dhenavaþ . | 22 .. ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     patitapratigrahaþ . | j¤ànàt sakçtkçte càndràyaõam . aj¤ànàttadardham . | sàrdhasaptadhenvasambhavàt 8 dhenavaþ . | 22 .. ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .

athopapàtakàni . | pràya÷cittàni . | tada÷aktau dhenudànam . | tada÷aktau cårõãdànam . | dakùiõà .
     pràya÷cittadravyagrahaõam . | trisahasragàyattrãjapaþ màsaikaü goùñhe payaþpànaü và . etat laghutarapàpapràya÷cittadravyagrahaõe . | 0 | 0 | 0
     svabhàvàgràhyakçùõàjinobhayatomukhãmaõyàdipratigrahaþ . | uttamamaõyàdipratigrahe da÷asahasragàyattrãjapaþ . madhyame pa¤casahasragàyattrãjapaþ . adhame aùñottarasahasrasàvitrãjapaþ . dbàda÷aràtraü payovrata¤ca . atyantaniùiddhakçùõàjinobhayatomukhãpratigrahe lakùagàyattrãjapaþ . |     |     |
     atha bràhmaõasya kùattriyavai÷yavçttyà dhanàrjanam . | saüvatsare càndràyaõam . saüvatsaràbhyantare màsaikadvikadau càndràyaõabhàgahàraþ kalpyaþ . saüvatsaràdårdhvaü dbaiguõyatraiguõyàdikaü kalpyam . àpatkàle doùàbhàvaþ . | sàrdhasaptadhenvasambhavàt 8 dhenavaþ . | 22 .. ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     bràhmaõasya sevàvçttidhanàrjanam . | pràjàpatyatrayaü punarupanayana¤ca . dravyatyàgapårbakaü karaõãyam . | 3 dhenavaþ . | 9 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     bràhmaõasya gãtàdinà dhanàrjanam . | càndràyaõam . kçtapràya÷cittasyàpyavyavahàryatvam . | sàrdhasaptadhenvasambhavàt 8 dhenavaþ . | 22 .. ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     bràhmaõasya ÷ådrasevanam . | càndràyaõam . | sàrdhasaptadhenvasambhavàt 8 dhenavaþ . | 22 .. ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | ciratarakàlàbhyàse traivàrùikavratam | 45 dhenavaþ . | 135 kàrùàpaõàþ . | 25 gàvaþ . a÷aktau 25 kàrùàpaõàþ .
     avikreyavikrayaþ . bràhmaõasyàvikreyadravyàni yathà . lavaõa pakvànna madhu kùãra dadhi ghçtodaka sarvagandhopala làkùà raktavàsaþ guóataila gràmyapa÷u eka÷apha ke÷i sarvàraõyapa÷u vidyà yàga khàta go ÷aïkha årõà rasa viùa tila ÷astra nãlã kauùeyavàsaþ carma takràmamàüsa surà soma ke÷a godhåma kanyà hiïgu guggulu sarjarasa haritàla manaþ÷ilà¤jana gairika kùàra maõi mauktika pravàla danta nakha àrdrauùadhi ÷ukti veõu vaiõava mçõmayapàtra puùpa måla tuùa kàrpàsa bhasmàsthi piõyàka trapu sãsaka kçùõalohoóumbara khaógapàtràõi ityaùikreyàõi . | sakçtkçte triràtropavàsaþ . | 0 | 1 .. ø kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     | dvirabhyàse pràjàpatyam . | 1 dhenuþ . | 3 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | atyantàbhyàse càndràyaõam . | sàrdhasaptadhenvasambhavàt 8 dhenavaþ . | 22 .. ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | nikhilavikraye bahutarakàlàbhyàse và trisavanasnànàdhaþ÷ayanacaturthakàlabhojanaråpasaüvatsaravratam . ÷ådrasyàtyantàpadi doùàbhàvaþ . | 15 dhenavaþ . | 45 kàrùàpaõàþ . | 9 gàvaþ . a÷aktau 8 . / 7 kàrùàpaõàþ .

athopapàtakàni . | pràya÷cittàni . | tada÷aktau dhenudànam . | tada÷aktau cårõãdànam . | dakùiõà .
     ninditade÷agamanam . tattu tãrthayàtràvyatirekeõa . ninditade÷à yathà . kàraskarakaliïgoóràndhra÷avarayugandharabhåmilayasindhusauràùñrasauvãrapratyantade÷àïgavaïgakaliïgàdayaþ . | etàn gatvà tatraiva ciramusitvà gaïgàdigamanam . tada÷aktau punarupanayanam . |     |     |
     | aticiravàse punarupanayanaü càndràyaõa¤ca . | sàrdhasaptadhenvasambhavàt 8 dhenavaþ . | 22 .. ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     asatyàbhidhànam . | sakçdasatyabhàùaõe kçùõànusmaraõam . |     |     |
     | atyantàbhyàse taptakçcchram . | 4 dhenavaþ . | 12 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | atibahutarakàlàbhyàse màsasàdhyacàndràyaõam . sàkùiõo'satyabhàùaõe j¤ànàj¤ànato dvàda÷avàrùikavratamityuktamanupàtake . vivàhabhayamaithunabàlapratàraõaparãhàsagobràhmaõahitastrãràjasvapràõàtyayasarvadhanàpahàraviùayeùu mithyàkathane doùàbhàvaþ . | sàrdhasaptadhenvasambhavàt 8 dhenavaþ . | 22 .. ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     ucchiùñasya càõóàlàdidar÷anam . | dar÷ane ekaràtropavàsaþ . | 0 | .. ø paõàþ . | yathà÷akti .
     | sambhàùaõe dviràtropavàsaþ . | 0 | 1 kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     | saüspar÷e triràtropavàsaþ . sahagamane sacelasnànam . anucchiùñasya dar÷ane såryàdidar÷anam . sambhàùaõe bràhmaõasambhàùaõam . idaü j¤àne . | 0 | 1 .. ø kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     ucchiùñasya såryàdidar÷anam . àdinà nakùatracandrau . kàmata idam . | ekopavàsaþ . | 0 | 6 raktikarajatam . | yathà÷akti .
     tailàbhyaktàdimåtroccàrasamutsargaþ . àdinà anàcànta÷ma÷rukarmimaithuninaþ . | ekopavàsaþ . | 0 | .. ø paõàþ . | yathà÷akti .
     vipràgnyàdimadhyagamanam . àdinà dampatãgavorgrahaõam . | kàmato'tyantàbhyàse càndràyaõam . | sàrdhasaptadhenvasambhavàt 8 dhenavaþ . | 22 .. ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | sakçdabhyàsàdiùu tu snàtakavratalopapràya÷cittam . ekadinàbhojanam . tadàvçtti÷cohanãyà . | 0 | .. ø paõàþ . | yathà÷akti .
     agnau pàdapratàpanam . ku÷ena pàdasammàrjana¤ca . | ekopavàsaþ . idaü sakçtkaraõe . abhyàse dvaiguõyàdikam . | 0 | .. ø paõàþ . | yathà÷akti .
     gurorbràhmaõasya ca tiraskàraþ . | darpeõa huïkàre tvahaïkàre vàdena jaye vàsasà bandhane tçõena tàóane ca kùipraü prasàdya dinamekamupavàsaþ . etadãùatsaürambhataþ sakçjj¤eyam . | 0 | .. ø paõàþ . | yathà÷akti .
     | ÷àstrãyavivàde darpàt punaþ punarjaye snàtvà praõipatya triràtropavàsaþ . | 0 | 1 .. ø kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     | pramàdataþ pàdena spar÷e ekaràtropavàsaþ abhivàdanaü prasàdana¤ca . | 0 | .. ø paõàþ . | yathà÷akti .
     | krodhàdinà anubandhàpekùayà tryahapràjàpatyàdikaü kalpyam .
     | mahàpàtakena bràhmaõasya viruddhàbhidhàne kçcchràtikçcchram . | 5 dhenavaþ . | 15 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
athopapàtakàni . | pràya÷cittàni . | tada÷aktau dhenudànam . | tada÷aktau cårõãdànam . | dakùiõà .
     | upapàtakena bràhmaõasya viruddhàbhidhàne pràjàpatyam . jàtibhraü÷akarapàtakopapàtakàdanyatràkro÷asya laghugurubhàvaü pratisandhàya ekaràtratriràtraùaóràtropavàsàþ . | 1 dhenuþ . | 3 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | prati÷rutyàdànàdau alpatvabahutvàbhyàm ekaràtratriràtraùaóràtropavàsàþ . |     |     |
     | devarùigobràhmaõàcàryamàtçpitçnarendràõàü prati ùñhãvanàkro÷e ulmukena jihvà dàho hiraõyadàna¤ca . gurubràhmaõabhinne pratyàkro÷ane pratitàóane ca doùàbhàvaþ . |     |     |
     mithyàbràhmaõa÷apathaþ . yàvajjãvasukçta÷apatha÷ca . | viprasya vadhasaüyuktamithyà÷apathe càndràyaõam . | sàrdhasaptadhenvasambhavàt 8 dhenavaþ . | 22 .. ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | yàvajjãvasukçta÷apathe pràjàpatyam . | 1 dhenuþ . | 3 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     abhi÷àpakaraõam . | màsamabbhakùaõam . gàyattryà va÷iùñhokta÷uddhavatãnàü và ÷atajapa÷ca . etat sakçnmahàpàtakàdyabhi÷àpe . upapàtake tvabhyàsato j¤eyam . mçùàmahàpàtakàbhi÷àpàbhyàse tvàvçttitàratamyàt pràya÷cittatàratamyaü kalpyam . mahàpàtakàdanyatra ekaviü÷atiràtraü suvarcalàpànam . hãnavarõena uttamavarõàbhi÷àpe pratilomoktadaõóavyavasthayà pràya÷cittaü kalpyam . | 13 dhenavaþ . | 39 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     ançtàbhi÷astatà . | màsaü kçcchram . | sàrdhadhenudvayàsambhavàt 3 dhenavaþ . | 7 .. ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | mahàpàtakàbhi÷àpe dbimàsaü kçcchram . etadabhi÷àpakàlàtikrame j¤eyam . | 5 dhenavaþ . | 15 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | abhi÷àpakàlanirõayapravçttasya upapàtakàdinà abhi÷astasya kçcchram . | 1 dhenuþ . | 3 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     àråóhapatitatvam . vyàdhikrodhàdinà sannyàsavàkyamuccàrya yo gçhasthà÷ramamà÷rayitumicchati sa àråóhapatitaþ tasya bhàvaþ . | ùaõmàsàn pràjàpatyam . etat sannyàsagrahaõàntaranivçttànàm . ciratarakàlasannyàsanivçttasya bràhmaõasya ÷vapadàïkanapårbakanirvàsanam . kùattriyavi÷ordàsyakaraõam . | 15 dhenavaþ . | 45 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | yàvajjãvavratànuùñhànapravçttayoþ brahmacàrivàõaprasthayoþ svadharmanivçttayo÷càndràyaõam . | sàrdhasaptadhenvasambhavàt 8 dhenavaþ . | 22 .. ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     jalàgnyàdibhraùñatà . àdinà udbandhanapravrajyàna÷anaviùaprapatanapràyopave÷a÷astraghàtebhyo bhraü÷anam . | càndràyaõaü taptakçcchradvayaü và . abhyàse trãõi kçcchràõi trãõi càndràyaõàni ca . jàtakarmàdisaüskàrà÷ca . | sàrdhasaptadhenvasambhavàt 8 dhenavaþ . | 22 .. ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | citàbhraùñàyàþ pràjàpatyam . | 1 dhenuþ . | 3 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     vraõakçmyatpapattiþ | trisandhyaü gomayagomåtràbhyàü snànam . tryahaü pa¤cagavyaku÷odakamàtrapàna¤ca . ida¤ca nàbhyadhode÷adaü÷aviùayam . |     |     |
     | nàbherårdhvaü kramyutpattau ùaóràtramupavàsaþ . | 1 dhenuþ . | 3 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     athopapàtakàni . | pràya÷cittàni . | tada÷aktau dhenudànam . | tada÷aktau cårõãdànam . | dakùiõà .
     | ÷irasi krimidaü÷ane vçùadakùiõàyuktasàntapanaü taptakçcchraü và . | pàdonadhenucatuùñayàsambhavàt 4 dhenavaþ . | 11 . ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     ÷vàdidaü÷aþ . àdinà ÷çgàlakharagràmyakravyànnarà÷voùñravaràhapuü÷calãvànaravàyasànàü daü÷anam . | pàdayorarudhiradar÷ane jale pràõàyàmaþ ghçtaprà÷ana¤ca . pàdayoratigàóhadaü÷ane nadyàü 16 pràõàyàmàþ . nàbheradhogàóhadaü÷ane brahmacàriõastryahaü sàyaü payaþpànam . |     |     |
     | gçhasthasya triràtramupavàsaþ . | 0 | 1 .. ø kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     | ekàhamagnihotriõaþ . nàbhyårdhvaü daü÷ane etaddvaiguõyam . bàhvo÷caturguõam . mårdhni ùoóa÷aguõam . idaü sarudhiradaü÷ane . nàbherårdhvamatigàóhadaü÷ane sàgaraganadãsnànapårbakopavàsaþ ÷ataü pràõàyàmàvartana¤ca . | 0 | .. ø paõàþ . | yathà÷akti .
     | vratasthasya ÷vàdidaü÷ane triràtropavàsaþ saghçtayàvakapàna¤ca . bàlasyàj¤atve a÷aktatvevà tadãyapàpakùayaü saükalpya pitràdiþ pràya÷cittaü kuryàt . daùñasthànasya gàyattryaùñasahasràbhimantraõapårbakamulmuke na dahanam . caturbhiþ kalasairnadãsaïgame và snànam . striyàstu vi÷eùaþ . uditasomanakùatradar÷anaü samudradar÷anaü và . kçùõapakùe candragamanadigdar÷anam . | 0 | 1 .. ø kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     vipràdihate càtmaghàtamçte và a÷rupàtajalàdidànam . | dahanavahanakañakriyàtarpaõa÷ràddhàdau taptakçkçcchram . | 4 dhenavaþ . | 12 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | tacchavasya kevalaspar÷e a÷rupàte và ekàhopavàsaþ . | 0 | 6 raktikarajatam . | yathà÷akti .
     | abhyàse anaóutsahitagodakùiõàyuktataptakçcchram . | 4 dhenavaþ . | 12 kàrùàpaõàþ . | 1 vçùaþ . 1 gauþ . a÷aktau 6 kàrùàpaõàþ .
     | àtmaghàtinaþ snehàt dàhàdikaraõe taptakçcchrasahitacàndràyaõam . balàtkàreõa udbandhanamçtasya pà÷acchedanadahanavahaneùu màsaü bhaikùyabhakùaõaü trisavanasnàna¤ca . vetanena dahanavahanàdikaraõe asambandhinàü kçcchrapàdaþ . | 12 dhenavaþ . | 34 .. ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | dahanavahanavyatirekeõa kàmataþ sarvàïgãnànabhyàsaspar÷e pràjàpatyam . | 1 dhenuþ . | 3 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | tathaivàbhyàse taptakçcchram . dvijasya ÷ådra÷avànugamane triràtrà÷aucaü tadante samudragàü nadãü gatvà pràõàyàma÷ataü kçtvà ghçtaprà÷anam . ÷ravantãmàsàdya 1008 gàyattrãjapo và . dvijasya dvija÷avànugamane 108 gàyattrãjapaþ . ÷ådrasya sarva÷avànugamane snànam . | 4 dhenavaþ . | 12 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     valàtukàritamlecchadàsyà÷ubhakarma . | mlecchai÷càõóàlàdyairdasyubhiþ ucchiùñamàrjanocchiùñabhakùaõakharoùñravióvaràhamàüsabhakùaõamlecchastrãsaïgatadãyastrãsahabhojanà-

athopapàtakàni . | pràya÷cittàni . | tada÷aktau dhenudànam . | tada÷aktau cårõãdànam . | dakùiõà .
     | dikutsitakarma balànmàsaikaü kàritasya niragnidbijàteþ pràjàpatyam . | 1 dhenuþ . | 3 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | sàgne÷càndràyaõam . | sàrdhasaptadhenvasambhavàt 8 dhenavaþ . | 22 .. ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | kùattriyavai÷yayoþ paràkaþ . | 5 dhenavaþ . | 15 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | ÷ådrasya màsàrdhaü yàvakapànam . vatsaràdårdhvaü varùacatuùñayaü yàvat bhàgahàreõa pràya÷cittamåhanãyam . tadårdhvaü tatsamatvàt patitatvena pràya÷cittàntaràbhàvànmaraõam . | 1 dhenuþ . | 3 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     anudakamåtrapurãùakaraõam . | sacelasnànaü gospar÷a÷ca . abhyàse ekopavàsaþ sacelasnàna¤ca . | 0 | .. ø paõàþ . | yathà÷akti .
     jalàgnyora÷ucidravyaprakùepaþ . | màsaü yàvakapànam . etadabhyàse . | 2 dhenå . | 6 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | j¤ànata ãùadàrtasya triràtropavàsaþ . idamàpaþ praharata iti japa÷ca . | 0 | 1 .. ø kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     | anàrtasya kautåhalàdinà taptakçcchram . | 4 dhenavaþ . | 12 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     anyonyànuktadbeùotpàdanam . arthànmaitryacchedakaraõam . | ahoràtramana÷nan bhåtvà payaþpànam . | 0 | 5 rajatamàùakàþ . | dhanurdaõóa÷ca .
     ÷akradhanuþpalà÷àgnidar÷akatvam . | idaü ÷akradhanuriti vyapadi÷ya kàmato dar÷ayitvàhoràtropavàsaþ . | 0 | 3 råpyamàùakàþ . | yathà÷akti .
     ÷ràddhanimantritabràhmaõànàhvànam . | yaticàndràyaõam . | 4 dhenavaþ . | 11 . ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     devàgàrakçteùñakàkàùñha÷ilàdinà gçhakaraõam . | pràjàpatyam . | 1 dhenuþ . | 3 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     niùñhãvanàdi . àdinà vàtakarmadanta÷liùñànçtakùutpatitasambhàùaõavàsaþparidhànàni . | àcamanam . gopçùñhaspar÷aþ . arkadar÷anam . dakùiõa÷ravaõaspar÷o và . atra pårbàbhàve tataþ param . indriyaprasçùñàmedhyasya mukhaspar÷e snànam . |     |     |
     yatãnàü vratopavratabhaïgaþ . vratàni yathà . ahiüsàsatyàsteyamaithunavarjanàni . upavratàni yathà . akrodhaguru÷u÷råùàpramàda÷aucàhàra÷uddhãni . | ahoràtropavàsapårbakacàndràyaõam . | sàrdhasaptadhenvasambhavàt 8 dhenavaþ . | 22 .. ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | ramaõecchayà strãsamãpagamane pràõàyàma÷atapårbakasàntapanam . | 2 dhenå . | 6 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | asadbàde upavàsaþ pràõàyàma÷ata¤ca . | 0 | .. ø paõàþ . | yathà÷akti .
     | akàmataþ pa÷ukrimihiüsàyàü kçcchràtikçcchram . | 6 dhenavaþ . | 18 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | càndràyaõaü và . indriyadaurbalyàt strãdar÷anàt skandane ùoóa÷apràõàyàmàþ . striyaü vinà kàmato divàskandane triràtropavàsaþ pràõàyàma÷atàcaraõa¤ca . ràtrau skandane snànapårbakadbàda÷apràõàyàmàþ . | sàrdhasaptadhenvasambhavàt 8 dhenavaþ . | 22 .. ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | ekànnamadhumàüsàma÷ràddhapratyakùalavaõànàmabhonyànàmekaikasya bhojane pràjàpatyam . yoginàü pramàde yogena ÷uddhiþ . j¤àninàü j¤ànameva ÷uddhikàraõam . brahmacàriõo'kàmataþ svapne retaskhalane snànam . arkàrcanam . triþ punarmàmityçco japa÷ca . | 1 dhenuþ . | 3 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     athopapàtakàni . | pràya÷cittàni . | tada÷aktau dhenudànam . | tada÷aktau cårõãdànam . | dakùiõà .
     vratabhaïgaþ . | lobhànmohàt pramàdàdvà vratabhaïge upavàsatrayaü ke÷amuõóana¤ca . |     | 1 .. ø kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     uùñraràsabhayànam . | kàmataþ sakçdàrohaõe nagnasnàne ca pràõàyàmaþ . |     |     |
     | abhyàse triràtropavàsaþ . avyavadhànenàrohaõe nagnasya ãùadabhyastasnànabhojane ca pràõàyàma÷atam . atra upapàtakagaõapañhiteùu yatra pràya÷cittaü noktaü tatropapàtakasàmànyapràya÷cittameva gràhyam . tattu manåktaü traimàsikaü govrataü càndràyaõaü và . yàj¤avalkyoktaü màsaü payaþpànaü paràko và . etànyeva pràya÷cittàni pàpasya gurulàghavamavagamya vyavastheyàni .. * .. |     | 1 .. ø kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     atha jàtibhraü÷akarapàpàni . | pràya÷cittàni . | tada÷aktau dhenudànam . | tada÷aktau cårõãdànam . | dakùiõà .
     bràhmaõapãóàkaraõam . | kàmataþ sàntapanam . | 2 dhenå . | 6 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     la÷unàdimadyayorghràõam . mitre kauñilyam . puüsi maithuna¤ca . | akàmataþ pràjàpatyam . etaccàbhyàse . atràyaü vi÷eùaþ . | 1 dhenuþ . | 3 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | bràhmaõàvagoraõe pràjàpatyam . | 1 dhenuþ . | 3 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | bràhmaõe daõóàdinipàtane atikçcchram . | 3 dhenavaþ . | 9 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | bràhmaõasya ÷oõitotpàdane kçcchràtikçcchram . | 5 dhenavaþ . | 15 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | bràhmaõàïgacchedane kçcchràtikçcchram . | 5 dhenavaþ . | 15 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | càndràyaõam . da÷agodàna¤ca . | sàrdhasaptadhenvasambhavàt 8 dhenavaþ . | 22 .. ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .

atha saïkarãkaraõapàpàni . | pràya÷cittàni . | tada÷aktau dhenudànam . | tada÷aktau cårõãdànam . | dakùiõà .
     kharà÷voùñramçgahasticchàgameùamãnàhimahiùàõàü vadharåpàõi . | sakçtkaraõe màsaü yàvakapànam . | 2 dhenå . | 6 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | abhyàse kçcchràtikçcchram . | 5 dhenavaþ . | 15 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | atyantàbhyàse càndràyaõam . | sàrdhasaptadhenvasambhavàt 8 dhenavaþ . | 22 .. ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .

athàpàtrãkaraõapàpàni . | pràya÷cittàni . | tada÷aktau dhenudànam . | tada÷aktau cårõãdànam . | dakùiõà .
     ninditebhyo dhanàdànam . bàõijyam . ÷ådrasevanam . asatyabhàùaõa¤ca . | sakçtkaraõe caturahasàdhyaü taptakçcchraü ÷ãtakçcchraü và . | sapàdadhenvasambhavàt 2 dhenå . | 3 ... ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | abhyàse mahàsàntapanam . | 6 dhenavaþ . | 18 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | atyantàbhyàse càndràyaõam . | sàrdhasaptadhenvasambhavàt 8 dhenavaþ . | 22 .. ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     atha malàvahapàpàni . | pràya÷cittàni . | tada÷aktau dhenudànam . | tada÷aktau cårõãdànam . | dakùiõà .
     kçmikãñapakùiõàü hananam . madyà nugatadravyabhojanam . phalakàùñhapuùpàõàü steyam . adhairyam . tacca gãta÷ravaõàdi . alpe'pacaye atyantavaikçtya¤ca . | sakçdàcaraõe tryahayàvakapànam . | 0 | .. / 12 | yathà÷akti .
     | abhyàse taptakçcchram . | 4 dhenavaþ . | 12 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | atyantàbhyàse kçcchràtikçcchram . eùu caturùu yatra yatra pràya÷cittavi÷eùo noktastatraiva bodhyam . | 5 dhenavaþ . | 15 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .

atha prakãrõakàni . | pràya÷cittàni . | tada÷aktau dhenudànam . | tada÷aktau cårõãdànam . | dakùiõà .
     yadanuktaü tatprakãrõakam . itivacanàt atipàtakàdyaùñànyatamatvena vi÷eùato'nuktàni pàpàni . | càndràyaõam . paràkaþ . tulàpuruùaþ . gavànugamanam . pràjàpatyam . etàni sarvapàpapraõà÷akàni . pàpasya gurulàghavaü vãkùya pràya÷cittànyetàni ÷iùñairvyavastheyàni . |     |     |
     athàspç ÷yaspar÷anam . tacca càõóàlarajasvalàpatitasåtikà÷ava÷avaspç ùñivyaïgonmattàsåyikagràmyà÷vakukkuñavaràhàdãnàü spar÷anam . | anucchiùñasya càõóàlàdispar÷e akàmataþ sacelaü sa÷iraskaü snànam . kàmataþ sacelasnànam . mahàvyàhçtibhirhomaþ . ghçtaprà÷ana¤ca . citàdhåmaspar÷e çtukàlãnamaithune duþsvapne vamane vireke ÷ma÷rukarmaõi yåpabhakùyapa¤canakha÷avasasnehatadasthnàü spar÷e snànapårbakaü prakùàlitavastraparidhànam . ançtau maithune måtrapurãùatyàgavacchuddhiþ . |     |     |
     | sarvàïgaspar÷e triràtropavàsaþ . ràtrau ÷avavarjàspç ÷yaspar÷ane suvarõaü prakùipya agniü sannidhàpya divàhçtajalaiþ snànam . sarvatra pràgannaprà÷anàt ÷i÷orabhyukùaõam . pràk cåóàkaraõàt bàlasyàcamanam . pràgupanayanàt kumàrasya snànam . | 0 | 1 .. ø kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     athocchiùñasya càõóàlàdispar÷aþ . àdinà patitarajasvalàntyaja÷va÷åkaramadyabhàõóànàü grahaõam . | sadyaþ snàtvà paradine pràya÷cittaü karaõãyam . |     |     |
     | årdhvocchiùñasya pràjàpatyam . | 1 dhenuþ . | 3 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | kàmàbhyàse sàntapanam . | 4 dhenavaþ . | 12 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | aj¤àne triràtropavàsaþ . pa¤cagavyapàna¤ca . | 0 | 1 .. ø kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     | ardhocchiùñasya arthàdanigãrõagràsasya àmà÷anocchiùñasya ca pràjàpatyapàdaþ . | 0 | ... ø paõàþ . | yathà÷akti .
     | àpadi j¤ànàt vi÷eùo yathà . |     |     |
     | måtratyàgà÷aucinaþ ÷avàdispar÷e ekopavàsaþ . | 0 | .. ø paõàþ . | yathà÷akti .
     | purãùatyàgà÷aucinaþ ÷avàdispar÷e dinadvayamupavàsaþ . | 0 | 1 kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     | maithunà÷aucinaþ ÷avàdistar÷e dinatrayamupavàsaþ . | 0 | 1 .. ø kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     | pànà÷ucãnàü ÷avàdispar÷e dinacatuùñayamupavàsaþ . | 0 | 2 kàrùàpaõau . | yathà÷akti .
     atha talàbhyaktasya càõóàlàdispar÷aþ . | upavàsaþ . pa¤cagavyapàna¤ca . càõóàlodakasaüspç ùñasya snànam . | 0 | .. ø paõàþ . | yathà÷akti .
     | ucchiùñasya càõóàlodakaspar÷e triràtropavàsaþ . | 0 | 1 .. ø kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .

atha prakãrõakàni . | pràya÷cittàni . | tada÷aktau dhenudànam . | tada÷aktau cårõãdànam . | dakùiõà .
     atharajakàdispar÷aþ . àdinà carmàraveõadhãvaranañànàü grahaõam . | anucchiùñasya dbijasya rajakàdibhirakàmataþ spar÷e àcamanam . kàmataþ ÷irovyatiriktàïgaspar÷e tadaïgaprakùàlanapårbakamàcamanam . ÷iraþspar÷e snànam . ucchiùñasya tu bràhmaõasyànucchiùñacarmakàràdispar÷e ekaràtraü payaþpànam . |     |     |
     | ucchiùñacarmakàràdikartçkaspar÷e triràtropavàsànte ghçtaprà÷anam . j¤ànata årdhvocchiùñaviùaya¤cedam . | 0 | 1 .. ø kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     | aj¤ànatastadardham . | 0 | ... ø paõàþ . | yathà÷akti .
     athocchiùñasya bràhmaõasyocchiùñasacchådraspar÷aþ . | ekopavàsànantaraü pa¤cagavyapànam . kàmata idam . | 0 | .. ø paõàþ . | yathà÷akti .
     | akàme'dhocchiùñe ca naktam . ÷unaþ spar÷e'pyevam . | 0 | 2 rajataraktike . | yathà÷akti .
     athocchiùñocchiùñasavarõaspar÷aþ . | dbayorevocchiùñayorbràhmaõayoranyonyaspar÷e tadannatyàgapårbakaü snànam . ata ucchiùñasya viprasyànucchiùñavipraspar÷e doùàbhàva eva . etadakàmataþ . |     |     |
     | kàmato naktapårbaü ghçtà÷anam . | 0 | 2 rajataraktike . | yathà÷akti .
     | ucchiùñabràhmaõasyocchiùñakùattraspar÷e naktam . | 0 | 2 rajataraktike . | yathà÷akti .
     | tàdç÷avai÷yaspar÷e upavàsaþ . bhu¤jànayoþ savarõayoþ parasparaspar÷e tadannatyàgapårbakaü snànaü pràõàyàma÷ca . aj¤ànàttadannabhojane paradine naktaü pa¤cagavyapànam . tadante bhojane na doùaþ . | 0 | .. ø paõàþ . | yathà÷akti .
     | j¤ànàt upavàsànantaraü brahmakårcapànaü haviùyabhojana¤ca . | 0 | .. ø paõàþ . | yathà÷akti .
     | ÷ådrasyàpi vi÷eùà÷ravaõàducchiùñocchiùñasaüspar÷e etadeva . naktà÷aktau rajataraktikàdvayaü deyam . |     |     |
     atha nãlãvastraparidhànam . | ahoràtropavàsànantaraü pa¤cagavyapànam . idamaj¤àne . j¤àne dvaiguõyam . | 0 | .. ø paõàþ . | yathà÷akti .
     | pàlanàdbikrayàttadvçttairupajãvanàt trãõi kçcchràõi . nãlãvastradhàriõàü snànadànatapohomasvàdhyàyapitçtarpaõamahàyaj¤ànàü vçthàtvam . strãõàü krãóàrthasaüyoge ÷ayanãye na doùaþ . | 3 dhenavaþ . | 9 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     atha palàõóula÷unàdispar÷aþ . àdinà suràmadya÷ådrocchiùñànàü grahaõam . | årdhvocchiùñasya dbijasya kàmataþ spar÷e tryahaü ku÷ajalapànaü sàvitrã÷atajapa÷ca . | 0 | 1 .. ø kàrùàpaõalabhyakà¤canam . | yathà÷akti .
     | måtrocchiùñasya spar÷e naktam . | 0 | 2 rajataraktike . | yathà÷akti .
     | kçtapurãùotsargasya palàõóula÷unàdispar÷e ekopavàsaþ . | 0 | .. ø paõàþ . | yathà÷akti .
     | årdhvocchiùñasya dbyahopavàsaþ . | 0 | 1 kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     | etattrayamakàmataþ . |     |     |
     | anucchiùñasya spar÷e kevalaü snànam . |     |     |
     atha prakãrõakàni . | pràya÷cittàni . | tada÷aktau dhenudànam . | tada÷aktau cårõãdànam . | dakùiõà .
     | adhocchiùñasya kàmataþ suretaramadyaspar÷e akàmataþ ÷ådrocchiùñasya la÷ulàdãnà¤ca spar÷e ahoràtropavàsaþ . pa¤cagavyapàna¤ca . | 0 | .. ø paõàþ . | yathà÷akti .
     | kàmataþ suràyà dar÷ane snànaü pràõàyàmatrayaü ghçtaprà÷ana¤ca . |     |     |
     | akàmataþ suràyàþ spar÷ane ghràõe càpyevam . |     |     |
     | kàmatastasyàþ spar÷e ghràõe ca jàtibhraü÷akarapàpasya pràya÷cittaü j¤eyam . asomapàyinàü suràpasambandhisuràghràõe udakamajjanaü triraghamarùaõaü ghçtaprà÷ana¤ca . |     |     |
     athocchiùñasya naràdipurãùaspar÷aþ . àdinà ÷vakàkakaïkagçdhràdigrahaõam . | adhocchiùñasya sacelasnànam . |     |     |
     | årdhvocchiùñasyopavàsaþ . pa¤cagavyapàna¤ca . | 0 | .. ø paõàþ . | yathà÷akti .
     athànucchiùñasya malaspar÷aþ . malà yathà . %<vasà÷ukramasçïmajjàmåtraviñkarõaviõõakhàþ . ÷leùmà÷rudåùikà svedo dvàda÷aite nçõàü malàþ ..>% | pårbeùàü ùaõõàü nàbheradhaþ karadvaye ca spar÷e mçjjalàbhyàü kùàlanam . uttareùàü ùaõõàü nàbheradhaþ karadvaye ca spar÷e kevalajalena kùàlanam . nàbherårdhvaü viõmåtraprabhçtispar÷e snànam . cakùuùi oùñhe bàhukarayo÷ca spar÷e mçttoyagomayaistadaïgakùàlanaü snànaü upavàsaþ pa¤cagavyapàna¤ca . | 0 | .. ø paõàþ . | yathà÷akti .
     | bhàsavànaramàrjàrakharoùñra÷åkaràõàmamedhyaspar÷e sacelaü snànam . |     |     |
     | etadapi anucchiùñasya nàbhyårdhvalepopahataviùayam . adha ucchiùñaviùaya¤ca . |     |     |
     | kàkavalàhakàbhyàü viùñhitasya ÷rotramukhàpraviùñàmedhyalipta÷arãrasya ca tadaïgakùàlanaü snàna¤ca . amedhyàni yathà . %<mànuùàsthi ÷avaü viùñhà reto måtràrtavaü vasà . svedà÷rudåùikà ÷leùmà madya¤càmedhyamucyate ..>% eùàü dehàt pracyutànàmevàmedhyatvam . madyaviõmåtravipruùàü mukhamaõóalaspar÷e mçttikàgomayairlepanaü snànaü upavàsaþ . tadante pa¤cagavyapàna¤ca . atra vi÷eùo yathà . parasya mànuùasyàsthivasàviùñhàrtavamåtraretomajja÷oõitànàü spar÷e lepamàrjanaü snànaü àcamana¤ca . àtmasambandhinàmeteùàü spar÷e parimàrjanamàcamana¤ca . | 0 | .. ø paõàþ . | yathà÷akti .
     atha mànuùàsthispar÷aþ . | sasnehamànuùàsthispar÷e snànam . |     |     |
     | kàmataþ spar÷e snànaü gàyattryaùña÷atajapaþ . ghçtaprà÷anaü triràcamana¤ca . |     |     |
     | kàmato'tyantàbhyàse triràtrà÷aucànte kçcchrapàdaþ . | 0 | ... ø paõàþ . | yathà÷akti .
     | niþsnehasya spar÷e àcamanaü gospar÷aþ arkadar÷anaü và . kàmato'tyantàbhyàse ahoràtrà÷aucànte etàni kàryàõi . |     |     |
     atha rudranirmàlyaspar÷aþ . | sacelasnànam . | 0 | 0 | 0
     atha rajasvalàyàþ savarõàsavarõarajasvalàspar÷aþ . | rajasvalàyà bràhmaõyàþ savarõarajasvalàspar÷e ekaràtropavàsaþ . pa¤cagavyapàna¤ca . etat kàmataþ . | 0 | .. ø paõàþ . | yathà÷akti .
     atha prakãrõakàni . | pràya÷cittàni . | tada÷aktau dhenudànam . | tada÷aktau cårõãdànam . | dakùiõà .
     | akàmatastadardhaü arthànnaktavratam . | 0 | . ø paõàþ . | yathà÷akti .
     | rajasvalàyà bràhmaõyàþ ÷eùavarõarajasvalàyàþ arthàt kùattriyàdirajasvalàyàþ spar÷e ùaóràtropavàsaþ . etacca kàmataþ . akàmatastadardham . | 1 dhenuþ . | 3 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | rajasvalàyàþ ÷ådràyàþ savarõarajasvalàspar÷e ekaràtropavàsaþ pa¤cagavyapàna¤ca . | 0 | .. ø paõàþ . | yathà÷akti .
     | savarõayo rajasvalayoranyonyaspar÷e ekopavàsaþ pa¤cagavyapàna¤ca . | 0 | .. ø paõàþ . | yathà÷akti .
     | atyantàdhamarajakyàdirajasvalàspar÷e dvyahasàdhyaü brahmakårcavratam . | 0 | 1 kàrùàpaõalabhyakà¤canam . | yathà÷akti .
     | etacca kàmataþ . |     |     |
     | akàmatastadardham . |     |     |
     | etat sarvaü ÷uddhikàlànantaraü arthàt pa¤came 'hani kàryam .
     atha rajasvalàyàþ patitacàõóàlàdispar÷aþ . àdinà antyajavàyasayorgrahaõam . | prathame'hni spar÷e triràtropavàsaþ . | 0 | 1 .. ø kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     | dbitãye'hni dvyahopavàsaþ . | 0 | 1 kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     | tçtãye'hni ahoràtropavàsaþ . | 0 | .. ø paõàþ . | yathà÷akti .
     | caturthe'hni vi÷uddhisnànàt pårbaü spar÷e naktam . | 0 | 1 raupyamàùakam . | yathà÷akti .
     | etaccàkàmataþ . |     |     |
     | kàmataþ spar÷e sarvatra triràtropavàsaþ . tadante ajàghràtà kàrayitavyà ca . | 0 | 1 .. ø kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     atha rajasvalàyà ucchiùña÷ådrà÷va÷åkaràdispar÷aþ . àdinà jambåkakharagràmyakukkuñànàü grahaõam . | prathamadvitãyadinayorucchiùña÷ådràspar÷e dbyahopavàsaþ . | 0 | 1 kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     | tçtãyadine spar÷e ekopavàsaþ . | 0 | .. ø paõàþ . | yathà÷akti .
     | caturthadine spar÷e naktam . | 0 | 2 rajatamàùakau . | yathà÷akti .
     | kukkuñàdispar÷e sarvatra naktameva . | 0 | 2 rajatamàùakau . | yathà÷akti .
     | etacca pràya÷cittaü vi÷uddhisnànànantaraü kartavyam . |     |     |
     | ekavçkùàdau rajasvalàyà÷càõóàlaspar÷e ahoràtropavàsaþ . pa¤cagavyapàna¤ca . | 0 | .. ø paõàþ . | yathà÷akti .
     | rajasvalàyà ucchiùñacàõóàlàdispar÷e dvijastrãõàü pràjàpatyam . | 1 dhenuþ . | 3 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | ÷ådràyà dhenudànam . |     |     |
     | eùu pràya÷citteùu rajasvalàtvameva nimittato na bràhmaõyàdibhyo vi÷eùaþ . atràpavàdaþ . %<tãrthe vivàhe yàtràyàü saügràme de÷aviplave . nagaragràmadàhe ca spçùñàspçùñi na dåùyati ..>% |     |     |
     atha càõóàlàdisaïkaraþ . àdinà ÷vapàkapukkasayorgrahaõam . | saüvatsaraikacàõóàlasaïkare màsaikaü gomåtrayàvakàhàraþ . etat pràya÷cittaü yaunàdivarjitasaüsargaviùayam . | 12 dhenavaþ . | 36 kàrùàpaõàþ . | 100 gàvaþ . a÷aktau 100 kàrùàpaõàþ . abhàve sarvasvam .
     | bàlavçddhastrã÷ådràõàmardham . àùoóa÷àdbàlàþ . saptatyårdhvaü sthaviràþ . | 6 dhenavaþ . | 18 kàrùàpaõàþ . | 50 gàvaþ . a÷aktau 50 kàrùàpaõàþ . abhàve sarvasvàrdham .
     | cãrõe pràya÷citte bràhmaõabhojanam . |     |     |
     | etat pràya÷cittaü bràhmaõakùattriyavi÷àü tulyameva . |     |     |
     atha prakãrõakàni . | pràya÷cittàni . | tada÷aktau dhenudànam . | tada÷aktau cårõãdànam . | dakùiõà .
     | pårboktakàlàdalpakàlasaïkare càndràyaõam . | sàrdhasaptadhenvasambhavàt 8 dhenavaþ . | 22 .. ø kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | svalpatare paràkaþ . | 5 dhenavaþ . | 15 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | atyantasvalpakàle kçcchradvayam . | 2 dhenå . | 6 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | ÷ådrasyàtra pràjàpatyam . | 1 dhenuþ . | 3 kàrùàpaõàþ . | yathà÷akti .
     | càõóàlàdisaïkare gçhàdi÷uddhiryathà . bhavanadahanaü arthàt hutà÷anajvàlàsaüspçùñam . pavanaü arthàt pårbamçttikàkarùaõena mçttikàntaradànam . sarvamçõmayabhàõóamedanam . dàravàõàü takùaõam . ÷aïkha÷uktirajatasuvarõacelànàmadbhiþ prakùàlanam . kàüsyatàmràõàmàkare arthàdagnau ÷uddhiþ . sauvãrapayodadhitakràõàü parityàgaþ . làkùàdirasadhànyàdidravyàõàü rakùaõam . ghçtàdãnàü tàpana¤ca . |     |     |
     | ekasminneva kåpe dvijànàü càõóàlànà¤ca saha jalapànaü kurvatàü saüsargaduùñànàü upavàsaþ . pa¤cagavyapàna¤ca . | 0 | .. ø paõàþ . | yathà÷akti .
     | bàlàpatyàrogigarbhiõãvçddhànàü naktam . | 0 | 2 rajataraktike . | yathà÷akti .
     | bàlànàü praharadbayamabhojanam . | 0 | 1 rajataraktikà . | yathà÷akti .
     | carmakàràdãnàmavij¤àtasaïkare tu càõóàlasaïkarapràya÷cittasya ùaùñho bhàgaþ kartavyaþ . saühatànàü ekasminnupahate tasyaiva ÷odhanam . na tu tatspçùñinàü sarveùàü ÷odhanam . eka÷àkhàpàùàõàdau càõóàlàdibhiþ sahàrohaõe bràhmaõasya snànamàtram .
| tatra phalabhojane bràhmaõànuj¤àpanaü sacelasnànaü ahoràtropavàsaþ pa¤cagavyapàna¤ca . etadvyavadhàne . | 0 | .. ø paõàþ . | yathà÷akti .
     | sannidhàne triràtropavàsaþ . pa¤cagavyapàna¤ca . | 0 | 1 .. ø kàrùàpaõaþ . | yathà÷akti .
     | etadubhayaü j¤ànaviùayam . aj¤àne ekavçkùàdau càõóàlàdibhiþ saha phalabhojane aghamarùaõam . ekàvayavidvàrà paramparàspar÷e'pi snànàdikam . atràpavàdaþ . %<rathyàkardamatoyàni nàbaþ panthàstçõàni ca . spar÷anànna pradåùyanti pakveùñaracitàni ca ..>% tçõàni tçõasamåhaþ . pakveùñaracitàni mañhàdãni . dbitãyasaüsargitçtãyasaüsargiõorhastapàdaprakùàlanapårbakamàcamanam . caturthasaüsarge doùàbhàvaþ . ityaspç ÷yaspar÷apràya÷cittam .. * .. |     |     |
     atha rahasyapàpàni . | rahasyakçte pàpe rahasyapràya÷cittaü karaõãyam . anyenàveditamityarthaþ . tatra yadi kartà svayaü pràya÷cittànabhij¤astadà kasyacidrahasyapàpasya kiü rahasyapràya÷cittamiti sàmànyena pràya÷cittàbhij¤aü spçùñvà rahasyaü pràya÷cittaü kuryàt . tatra yadi |     |     |
     atha prakãrõakàni . | pràya÷cittàni . | tada÷aktau dhenudànam . | tada÷aktau cårõãdànam . | dakùiõà .
     | maraõàntikaü pràya÷cittaü tatra rahasyakçte'pi maraõameva kartavyam . yatra tu vratàdikaü tatra jàti÷aktiguõasakçdbuddhyàdyapekùayà prakà÷akçtapàpoktapràya÷cittasya viü÷atibhàgatriü÷adbhàgaùaùñibhàgàþ kalpyàþ . |     |     |
     | athavà mahàpàtakeùvakàmato manåktamàbdikaü vrataü karaõãyam . | 15 dhenavaþ . | 45 kàrùàpaõàþ . | 9 gàvaþ . a÷aktau 8 . / 6 ... kàrùàpaõàþ .
     | kàmato dvaiguõyam . | 30 dhenavaþ . | 90 kàrùàpaõàþ . | 17 gàvaþ . a÷aktau 16 .. // 13 .. kàrùàpaõàþ .
     | anyeùu pàpeùu gurulàghavàpekùayà pràõàyàma÷atameva ekàhadvyahatryahakrameõa màsaü ùaõmàsaü saüvatsaraü vàbhyasanãyam . vratakaraõà÷aktenàpi japahomadhyànatãrthasevàdànavedàbhyàsàdayaþ kàryàþ . iti rahasyapràya÷cittam .. iti ÷ålapàõikçtapràya÷cittavivekoktanavavidhapàpànàü pràya÷cittàni samàptàni .. * ..

@<[Page 3,364a]>@
#<pràyikaü>#, tri, (pràyeõa pràye và bhavamiti . pràya + ñhak .) bàhulye bhavam . yathà . %<kùaiõyaj¤àne tu pràyikamaraõaü j¤àtvà pravçttasya càndràyaõàdikam .>% iti pràya÷cittatattvam ..

#<pràyuddheùã>#, [n] puü, (pràyudhi prakçùñayuddhàdisthàne heùate ÷abdàyate iti . heù + õiniþ .) ghoñakaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<pràyojyaü>#, tri, (pra + à + yuj + õic + yat .) prayojanàrham . yathà . pràyojyaü na vibhajyeta . yadyasya prayojanàrhaü pustakàdi tanmårkhaiþ saha na vibhajanãyamiti dàyabhàgaþ ..

#<pràyopaviùñaþ>#, tri, (pràyeõa maraõàrthamana÷anena upaviùñaþ .) pràyopave÷avi÷iùñaþ . yathà --
     %<pràyopaviùñaü gaïgàyàü parãtaü paramarùibhiþ ..>% iti ÷rãbhàgavatam . %<pràyeõa mçtyuparyantàna÷anenopaviùñam .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã ..

#<pràyopave÷aþ>#, puü, (pràyeõa mçtyunimittakàna÷anena upave÷aþ sthitiþ .) sannyàsapårbakàna÷anasthitiþ . yathà --
     %<pràyopave÷o ràjarùervipra÷àpàt parãkùitaþ ..>% iti ÷rãbhàgavate 12 skandhaþ ..

#<pràrabdhaü>#, klã, (prakçùñamàrabdhaü svakàryajananàyeti .) pràlabdham . ÷arãràrambhakàdçùñavi÷eùaþ . yathà -- %<pràrabdhakarmaõàü bhogàdeva kùayaþ ..>% iti smçtiþ .
     %<pràrabdhama÷nannabhimàna÷ånyaþ .>% iti ÷rãbhàgavatam ..
     %<pràrabdhakarmavikùepàdbàsanà tu na na÷yati ..>% iti bhagavadgãtàyàü madhusådanasarasvatã ca .. (pra + à + rabh + karmaõi ktaþ . kçtàrambhe, tri . yathà, raghau . 14 . 7 .
     %<athàbhiùekaü raghuvaü÷aketoþ pràrabdhamànandajalairjananyoþ .
     nirvartayàmàsuramàtyavçddhàstãrthàhçtaiþ kà¤canakumbhatoyaiþ ..>%)

#<pràrabdhiþ>#, strã, (pra + à + rabh + ktin .) gajabandhanarajjuþ . iti hàràvalã ..

#<pràrambhaþ>#, puü, (pra + à + rabh + bhàve gha¤ . mum ca .) prakarùeõa àrambhaþ . yathà, smçtiþ .
     %<pràrambhe karmaõàü vipraþ puõóarãkaü smareddharim ..>% (pràrabhyate iti . pra + à + rabh + karmaõi gha¤ . mumca . karma . yathà, màrkaõóeyapuràõe . 51 . 17 .
     %<÷ubhà÷ubha¤ca ku÷alaiþ kumàro'nyo bravãti vai .
     tatràpi duùñe vyàkùepaþ pràrambhatyàga eva ca ..>% prakçùña àrambho yogo yasyeti vigrahe . yogã . yathà, raghuþ . 10 . 9 .
     %<prabuddhapuõóarãkàkùaü bàlàtapanibhàü÷ukam .
     divasaü ÷àradamiva pràrambhasukhadar÷anam ..>%)

#<pràrthanaü>#, klã, (pra + artha + lyuñ .) prakarùeõa yàcanam . tatparyàyaþ . yàc¤à 2 abhi÷astiþ 3 yàcanà 4 arthanà 5 pràrthanà 6 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 149 . 37 .
     %<yugakùayakçtà dharmàþ pràrthanàni vikurvate .
     etat kaliyugaü nàma aciràd yat pravartate ..>%)

#<pràrthanà>#, strã, (pra + artha + õic + yuc .) prakarùeõa yàcanam . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 312 . 81 .
     %<santo digjalamàkà÷aü gaurannaü pràrthanà viùam .
     ÷ràddhasya bràhmaõaþ kàlaþ kathaü và yakùa ! manyase ..>%)

@<[Page 3,364c]>@
#<pràrthanãyaü>#, klã, (pràrthyate iti . pra + artha + õic + anãyar .) dbàparayugam . iti ÷abdaratnàvalã .. pràrthanàviùaye, tri .. (yathà, pa¤catantre . 2 . 116 .
     %<tatastayoþ svabhåpaü buddhvà ekasya varaþ pràrthanãyaþ ..>%)

#<pràrthitaþ>#, tri, (pràrthyate smeti . pra + artha + ktaþ .) yàcitaþ . (yathà, devãbhàgavate . 2 . 6 . 56 .
     %<pràrthità patinà kuntã dadau mantraü dayànvità .
     ekaputtraprabandhena màdrã patimate sthità ..>%) ÷atrusaüruddhaþ . abhihitaþ . iti medinã .. hataþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pràlambaü>#, klã, (pràlambate iti . lavi avasraüsane + ac .) kaõñhàt çjulambamànamàlyam . ityamaraþ . 2 . 6 . 136 .. (yathà, raghau . 6 . 14 .
     %<visrastamaüsàdaparo vilàsã ratnànuviddhàïgadakoñilagnam .
     pràlambamutkçùya yathàvakà÷aü ninàya sàcãkçtacàruvaktvaþ ..>% prakarùeõa lambamàne, tri ..)

#<pràlambikà>#, strã, (pràlambate iti . ac . saüj¤àyàü kan . ñàpi ata itvam .) svarõaracitalalantikà . suvarõahàraþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 104 ..

#<pràleyaü>#, klã, (prakarùeõa lãyante lãnà bhavanti padàrthà atreti pralayo himàlayastata àgatam . pralaya + aõ . %<kekayamitrayupralayànàü yàderiyaþ .>% 7 . 3 . 2 . iti yasyeyàde÷aþ .) himam . ityamaraþ . 1 . 3 . 18 .. (yathà, devãbhàgavate . 4 . 5 . 13 .
     %<naranàràyaõau caiva ceratustapa uttamam .
     pràleyàdriü samàgatya tãrthe vadarikà÷rame ..>%)

@<[Page 3,365a]>@
#<pràleyàü÷uþ>#, puü, (pràleyàõi himàni tadvat ÷ãtà và aü÷avo yasya .) candraþ . iti halàyudhaþ .. (yathà, màghe . 9 . 87 .
     %<itthaü nàrãrghañayitumalaïkàmibhiþ kàmamàsan pràleyàü÷oþ sapadi rucayaþ ÷àntamànàntaràyàþ ..>%)

#<pràvañaþ>#, puü, (pra + ava + añ + ac . ÷akandhvàditvàt sàdhuþ .) yavaþ . iti jañàdharaþ ..

#<pràvaraþ>#, puü, (pràvçõotyaneneti . pra + à + vç + karaõe ap .) pràcãram . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pràvaraõaü>#, klã, (pràvçõotyanena gàtramiti . pra + à + vç + karaõe lyuñ .) uttarãyavastram . tatparyàyaþ . pracchàdanam 2 saüvyànam 6 uttarãyakam 4 . iti hemacandraþ .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 4 . 674 .
     %<bandhakãpàdamudràïkacàrupràvaraõàdi saþ .
     gauravàrhàn duràcàraiþ sacivàn paryadhàpayat ..>%) prakçùñàvaraõa¤ca ..

#<pràvàraþ>#, puü, (pràvriyate gàtramaneneti . pra + à + vç + karaõe gha¤ .) uttaràsaïgaþ . uttarãyavastram . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 48 . 9 .
     %<àcchàdayasi pràvàràna÷nàsi pi÷itaudanam .
     àjàneyàvahantya÷vàþ kenàsi hariõaþ kç÷aþ ..>%)

#<pràvàrakãñaþ>#, puü, (pràvàrasya kãñaþ .) kãñavi÷eùaþ . tatpraryàyaþ . kuõaþ 2 . iti jañàdharaþ ..

#<pràvçñ>#, [ù] strã, (prakarùeõa à samyakprakàreõa ca varùatãti . pra + à + vçù + kvip . pràvarùatyatreti àdhàre kvip và . yadbà, varùaõamiti vçñ prakçùñà vçóatra . %<nahivçtivçùiti .>% 6 . 3 . 116 . iti pårbapadasya dãrghaþ .) varùàkàlaþ . ÷ràvaõabhàdramàsau . ityamaraþ . 1 . 4 . 19 .. (yathà, raghau . 6 . 51 .
     %<adhyàsya càmbhaþ pçùatokùitàni ÷aileyagandhãni ÷ilàtalàni .
     kalàpinàü pràvçùi pa÷ya nçtyaü kàntàsu govardhanakandaràsu ..>%)

#<pràvçóatyayaþ>#, puü, (pràvçùaþ atyayo nà÷o yatra .) ÷aratkàlaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pràvçtaü>#, tri, (pràvriyate smeti . pra + à + vç + ktaþ .) prakçùñàvaraõam . oóitavastram . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . nivãtam 2 . ityamaraþ .. nivçtam 3 . iti taññãkàyàü svàmã ..

#<pràvçtiþ>#, strã, (pràvçõoti prakarùeõa àcchàdayati dçùñipathamanayeti . pra + à + vç + karaõe ktin .) pràcãram . iti ÷abdaratnàvalã .. (malaþ . yathà, sarvadar÷anasaügrahe ÷aivadar÷ane .
     %<pràvçtã÷au balaü karma màyàkàrya¤caturvidham .
     pà÷ajàlaü samàsena dharmanàmnaiva kãrtità ..>%
     %<asyàrthaþ . pràvçõoti prakarùeõàcchàdayatyàtmano dçkkriye iti pràvçtiþ svàbhàvikya÷ucirmala iti ..>%)

@<[Page 3,365b]>@
#<pràvçùà>#, strã, (pràvçù + halantàt ñàp và .) ghanàgamaþ . varùàkàlaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pràvçùàyaõã>#, strã, (pràvçùàyàü ayanamudbhavo yasyàþ . gauràditvàt ïãù .) kapikacchuþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 6 .. àlaku÷ã iti bhàùà ..

#<pràvçùikaþ>#, puü, (pràvçùi varùàkàle kàyati ÷abdàyate iti . kai + kaþ . aluksamàsaþ .) mayåraþ . iti dharaõiþ .. (pràvçùi bhavaþ . pràvçù + ñhak .) pràvçñkàlabhave, tri ..

#<pràvçùeõyaþ>#, puü, (pràvçùi bhavaþ pràvçñ devatàsya veti . pràvçù + %<kàlebhyo bhavavat .>% 4 . 2 . 34 . iti %<pravçùa eõyaþ .>% 4 . 3 . 17 . iti eõyaþ .) kadambavçkùaþ . iti medinã .. kuñajavçkùaþ . dhàràkadambaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pràvçùeõyaþ>#, tri, (pràvçùi bhava iti . pràvçù + eõyaþ .) pràvçñkàlabhavaþ . iti medinã .. (yathà, raghau . 1 . 36 .
     %<snigdhagambhãranirghoùamekaü syandanamàsthitau .
     pràvçùeõyaü payovàhaü vidyudairàvatàviva ..>%) pràcuryam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pràvçùeõyà>#, strã, (pràvçùeõya + ñàp .) kapikacchuþ . raktapunarnavà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<pràvçùyaü>#, klã, (pràvçùi bhavamiti . yat .) vaidåryam . iti ràjanirghaõñaþ .. pràvçùi bhave, tri ..

#<pràvçùyaþ>#, puü, (pràvçùi bhava iti . pràvçù + yat .) kuñajaþ . dhàràkadambaþ . vikaõñakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<prà÷itaü>#, klã, (prakarùeõa a÷itaü yatra .) pitçyaj¤aþ . iti jañàdharaþ .. (pra + a÷ + karmaõi ktaþ .) bhakùite, tri ..

#<prà÷nikaþ>#, puü, (pra÷nàya taduttarapradànàya sàdhuriti . pra÷na + ñhak .) sabhyaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. pra÷nakartari, tri ..

#<pràsaþ>#, puü, (pràsyate kùipyate iti . pra + as + %<hala÷ca .>% 3 . 3 . 121 . iti gha¤ .) kuntàstram . ityamaraþ . 2 . 8 . 93 .. koüca iti bhàùà .. (yathà, mahàbhàrate . 6 . 67 . 23 .
     %<gadàbhirasibhiþ pràsairvàõai÷cànataparvabhiþ ..>% asya àkçtilakùaõàdikaü yaduktaü ÷ukranãtau tadyathà --
     %<pràsàstrantu caturhastaü daõóabudhnaü kùurànanam ..>% yathàca .
     %<pràsastu saptahastaþ syàdaunnatyena tu vaiõavaþ .
     lauha÷ãrùastãkùõapàdaþ kau÷eyastavakà¤citaþ ..
     àkarùa÷ca vikarùa÷ca dhånanaü vedhanaü tathà .
     catasra età gataya uktàþ pràsaü samà÷ritàþ ..>%)

#<pràsakaþ>#, puü, (pràsa + saüj¤àyàü svàrthe và kan .) pràsàstram . pà÷akaþ . iti hemacandraþ ..

#<pràsaïgaþ>#, puü, (prasajyate iti . pra + sanja + gha¤ . upasargasyeti dãrghaþ) yugam . ityamaraþ . 2 . 8 . 57 .. yoyàli iti bhàùà . %<anasaþ ÷akañasya sambandhi anasi sambaddhaü và-yat yugaü tato'nyat yat vatsànàü damanakàle skandhe àsajyate tat yugaü pràsaïgaþ .>% iti bharataþ .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 64 . 19 .
     %<vi÷àkhàyàmanaóvàhaü dhenuü dattvà ca dugdhadàm .
     sapràsaïga¤ca ÷akaña sadhànyaü vastrasaüyutam ..>%)

#<pràsaïgyaþ>#, puü, (pràsaïgaü vahatãti . pràsaïga + %<tadvahati rathayugapràsaïgam .>% 4 . 4 . 76 . iti yat .) yugavoóhçvçùaþ . ityamaraþ . 2 . 1 . 64 ..

#<pràsàdaþ>#, puü, (prasãdantyasminniti . pra + sad + %<hala÷ca .>% 3 . 3 . 121 . ityàdhàre gha¤ .
     %<upasargasya gha¤yamanuùye bahulam . 6 . 3 . 122 .>% iti upasargasya dãrghaþ .) devabhåbhujàü gçham . ityamaraþ . 2 . 2 . 9 .. (yathà, devãbhàgavate . 2 . 9 . 42 .
     %<ityuktvà sacivàn ràjà kalpayitvà surakùakàn .
     kàrayitvàtha pràsàdaü saptabhåmikamuttamam ..>%) tallakùaõàdi yathà -- såta uvàca .
     %<pràsàdànàü lakùaõantu vakùye ÷aunaka ! tacchçõu .
     catuþùaùñipadaü kçtvà digvidikùåpalakùitam ..
     catuùkoõaü caturbhi÷ca dbàràõi såryasaükhyayà .
     catvàriü÷àùñabhi÷caiva bhittãnàü kalpanà bhavet ..
     årdhakùetrasamà jaïghà jaïghàrdhadbiguõaü bhavet .
     garbhavistàravistãrõà ÷ukàghrà ca vidhãyate ..
     tattribhàgeõa kartavyà pa¤cabhàgena và punaþ .
     nirgamastu ÷ukàghràyà ucchrayaþ ÷ikharàrdhagaþ ..
     caturdhà ÷ikharaü kçtvà tribhàge vedibandhanan .
     caturthe punarasyaiva kaõñhamàmalasàrakam .. * ..
     athavàpi samaü vàstuü kçtvà ùoóa÷abhàgikam .
     tasya madhye caturbhàgamàdau garbhantu kàrayet ..
     bhàgadvàda÷akàü bhittiü tatastu parikalpayet .
     caturbhàgeõa bhittãnàmucchrayaþ syàt pramàõataþ ..
     dbiguõaþ ÷ikharocchràyo bhittyucchràyàcca mànataþ .
     ÷ikharàrdhasya càrdhena vidheyàstu pradakùiõàþ ..
     caturdikùu tathà j¤eyo nirgamastu tathà budhaiþ .
     pa¤cabhàgena saübhajya garbhamànaü vicakùaõaþ ..
     bhàgamekaü gçhãtvà tu nirgamaü kalpayet punaþ .
     garbhasåtrasamo bhàgàdagrato mukhamaõóapaþ ..
     etat sàmànyamuddiùñaü pràsàdasya hi lakùaõam .
     liïgamànamatho vakùye pãñho liïgasamo bhavet ..
     dbiguõena bhavedgarbhaþ samantàcchaunaka ! dhruvam .
     tadbidhà ca bhavedbhittirjaïghà tadvistaràrdhagà ..
     dbiguõaü ÷ikharaü proktaü jaïghàyà÷caiva ÷aunaka ! .
     pãñhaü garbhàvaraü karma tanmànena ÷ukàghrakàm ..
     nirgamastu samàkhyàtaþ ÷eùaü målavadeva tu .
     liïgamànaþ smçto hyeùa dvàramànamathocyate .. * ..
     karàgraü vedavat kçtvà dvàraü bhàgàùñakaü bhavet .
     vistareõa samàkhyàtaü dviguõaü vecchayà bhavet ..
     dvàraùat pãñhamadhye tu ÷eùaü ÷uùirakaü bhavet .
     pàdikaü ÷eùikaü bhittirdvàràrdhena parigrahàt ..
     tadbistàrasamà jaïghà ÷ikharaü dviguõaü bhavet .
     ÷ukàghrà pårbavajj¤eyà nirgamocchràyakaü bhavet ..
     maõóape mànametattu svaråpa¤càparaü vade . * .
     traivedaü kàrayet kùetraü yatra tiùñhanti devatàþ ..
     itthaü kçtena mànena bàhyabhàgavinirgatam .
     nemiþ pàdena vistãrõà pràsàdasya samantataþ ..
     garbhantu dviguõaü kuryàt nemyà mànaü bhavediha .
     sa eva bhitterutsedho dviguõaþ ÷ikharo mataþ .. * ..
     pràsàdànà¤ca vakùyàmi mànaü yoni¤ca nàmataþ .
     vairàjaþ puùpakàkhya÷ca kailàso màlakàhvayaþ ..
     tripiùñapa÷ca pa¤caite pràsàdàþ sarvayonayaþ .
     prathama÷caturasro hi dvitãyastu tadàyataþ ..
     vçtto vçttàyata÷cànyo'ùñàsra÷ceha ca pa¤camaþ .
     etebhya eva sambhåtàþ pràsàdàþ sumanoharàþ ..
     sarvaprakçtibhåtebhya÷catvàriü÷acca eva ca .
     meru÷ca mandara÷caiva vimàna÷ca tathàparaþ ..
     bhadrakaþ sarvatobhadro rucako nandanastathà .
     nandivardhanasaüj¤a÷ca ÷rãvatsa÷ca navetyamã ..
     caturasràt samudbhåtà vairàjàditi gamyatàm . * .
     vaóabhã gçharàja÷ca ÷àlàgçha¤ca mandiram ..
     vimàna÷ca tathà brahmamandiraü bhavanaü tathà .
     uttambhaü ÷ivikà ve÷ma navaite puùpakodbhavàþ .. * ..
     valayo dundubhiþ padmo mahàpadmastathàparaþ .
     bhadrakaþ sarvatobhadro rucako nandanastathà ..
     guvàvçkùastathànyacca vçttàþ kailàsasambhavàþ . * .
     gajo'tha vçùabho haüso garuóaþ siühanàmakaþ ..
     bhåmukho bhådhara÷caiva ÷rãjayaþ pçthivãdharaþ .
     vçttàyataþ samudbhå to navaite màlakàhvayàt .. * ..
     vajraü cakraü tathànyacca muùñikaü vabhrusaüj¤itam .
     vakraþ svastikakhaógau ca gadà ÷rãvçkùa evaca ..
     vijayo nàmataþ ÷vetastripiùñapasamudbhavàþ . * .
     trikoõapatramardhendu catuùkoõaü dbiraùñakam ..
     yatra tatra vidhàtavyaü saüsthànaü maõóapasya tu .
     ràjya¤ca vijaya÷caivamàyurvardhanameva ca ..
     puttralàbhaþ ÷riyaþ piùñistrikoõàdikramàdbhavet .. * ..
     kuryàt dhvajàdisaükhyàü và dvàri garbhagçhantathà .
     maõóapaþ samasaükhyàbhirguõitaþ såtratastathà .
     maõóapasya caturthàü÷àdbhadraþ kàryo vijànatà ..
     spardhàgavàkùakopeto nirgavàkùo'thavà bhavet .
     sàrdhabhittipramàõena bhittimànena và punaþ ..
     bhitterdvaiguõyato vàpi kartavyà maõóapàþ kvacit .
     pràsàde ma¤jarã kàryà citrà viùamabhåmikà ..
     parimàõanirodhena rekhà vaiùamyabhåmikà .
     àdhàrastu caturdvàra÷caturmaõóapa÷obhitaþ ..
     ÷ata÷çïgasamàyukto merupràsàda uttamaþ .
     maõóapàstasya kartavyà bhadraistribhiralaïkçtàþ ..
     ghañanàkàramànànàü bhinnà bhinnà bhavanti ye .
     kiyanto yeùu sàdhàrà niràdhàrà÷ca kecana ..
     praticchandakabhedena pràsàdàþ sambhavanti te .
     anyonyasaïkaràsteùàü ghañanà nàma bhedataþ ..
     devatànàm vi÷eùàya pràsàdà bahavaþ smçtàþ .
     yàsàde niyamo nàsti devatànàü svayambhuvàm ..
     tànyeva devatànà¤ca pårbamànena kàrayet .
     caturasràyatàstatra catuùkoõasamanvitàþ ..
     candra÷àlànvitàþ kàryà bherã÷ikharasaüyutàþ .
     purato vàhanànà¤ca kartavyà laghumaõóapàþ ..
     nàñya÷àlà ca kartavyà dbàrade÷asamà÷rayà .
     pràsàdà devatànà¤ca kàryà dikùu vidikùvapi ..
     dbàrapàlà÷ca kartavyà mukhyà gatvà pçthak pçthak .
     ki¤cidbidårataþ kàryà mañhàstatropajãvinàm ..
     pràvçtà jagatã kàryà phalapuùpajalànvità .
     pràsàdeùu suràn sthàpya påjàbhiþ påjayennaraþ ..
     vàsudevaü sarvadevàn sarvabhàk tadgçhàdikçt ..>% iti gàruóe pràsàdakãrtanaü nàma 47 adhyàyaþ .. (yathàca .
     %<etat sàmànyamuddiùñaü pràsàdasyeha lakùaõam .
     athànyacca pravakùyàmi pràsàdaü liïgamànataþ ..
     liïgapåjàpramàõena kartavyà pãñhikà budhaiþ .
     pãñhikàrdhena bhàgaþ syàttanmànena tu bhittayaþ ..
     bàhyamiti pramàõena utsedhastu bhavettataþ .
     bhityucchràyàttadbiguõaþ ÷ikharasya samucchrayaþ ..
     ÷ikharasya caturbhàgà kartavyà syàt pradakùiõà .
     pradakùiõàyàstu samastvagrato maõóapo bhavet ..
     tasya càrdhena kartavyastvagrato mukhamaõóapaþ .
     pràsàdànnirgatau kàryau kapotau garbhamànataþ ..
     årdhvabhityucchrayàttasya ma¤jarãü tu prakalpayet .
     ma¤jaryà÷càrdhabhàgena ÷ukanàsaü prakalpayet ..
     årdhaü tathàrdhabhàgena vedibandho bhavediha .
     vedyà÷copari yaccheùaü kaõñhamàmalasàrakam ..
     evaü vibhajya pràsàdaü ÷obhanaü kàrayedbudhaþ .
     athànyacca pravakùàmi pràsàdasyeha lakùaõam ..
     garbhamànena pràsàdapramàõaü ÷çõuta dvijàþ .
     vibhajya navadhà garbhaü madhye liïgasya pãñhikà ..
     pàdàùñaka¤ca ruciraü pàr÷vataþ parikalpayet .
     mànenànena vistàro bhittãnàntu vidhãyate ..
     pàde pa¤caguõaü kçtvà bhittãnàmucchrayo bhavet .
     sa eva ÷ikharasyàpi dviguõaþ syàt samucchrayaþ ..
     caturdhà ÷ikharaü bhajya ardhabhàgadvayasya và .
     ÷ukanàsaü prakurvãta tçtãye vedikà matà ..
     kaõñhamàmalasàrantu caturthe parikalpayet .
     kapolayostu saühàro dviguõo'sya vidhãyate ..
     ÷obhanai÷ca pravallãbhiraõóakai÷ca vibhåùitaþ .
     pràsàdeùu tçtãyastu mayà tubhyaü niveditaþ ..
     sàmànyamaparaü tadvat pràsàdaü ÷çõuta dbijàþ .
     traivedaü kàrayet kùetraü yatra tiùñhanti devatàþ ..
     itthaü kçtvà tu mànena bàhyabhàgavinirgatam .
     nemiþ pàdena vistãrõà pràsàdasya samantataþ ..
     garbhantu dviguõaü kuryànnemimànaü bhavediha .
     sa eva bhitterutsedho dviguõaþ ÷ikharo mataþ ..
     pràgrãvapa¤cabhàgena ni÷vàsastasya cocyate .
     kàrayecchikharaü tadvat pràkàrasya vidhànataþ ..
     pràgrãvaü tasya mànena niùkà÷ena vi÷eùataþ .
     kuryàddvaya¤ca bhàgena pràgrãvaü karõamålataþ ..
     kàrayet kanakaü tatra garbhànte hàramålataþ .
     evantu trividhaü kuryàt jyeùñhamadhyakanãyamram ..
     liïgamànàttu bhedena råpabhedena và punaþ .
     ete sàmànyataþ proktà nàmataþ ÷çõutàdhunà ..
     merumandarakailà÷akumbhasiühagajàstathà .
     vimàna÷chandakastadvaccaturasrastathaivaca ..
     aùñyasraþ ùoóa÷àsra÷ca vartanaþ sarvabhadrakaþ .
     balabhã nandana÷caiva nandivardhana evaca ..
     siüho vçùaþ suparõa÷ca padmako'tha samudrakaþ .
     pràsàdànàü mataþ prokto vibhàgaü ÷çõuta dbijàþ ÷ata÷çïga÷caturdvàro bhåmikàùoóa÷occhritaþ .
     nànàvicitra÷ikharo merupràsàda ucyate ..
     mandaro dbàda÷a proktaþ kailàso navabhåmikaþ .
     vimàna÷chandakastadbadaneka÷ikharàtataþ ..
     sa càùñabhåmikastadbat saptabhirnandivardhanaþ .
     viü÷àõóakasamàyukto nandanaþ samudàhçtaþ ..
     ùoóa÷àõóakasaüyukto nànàråpasamanvitaþ .
     aneka÷ikharastadvat sarvatobhadra ucyate ..
     candra÷àlàsamàpeto vij¤eyaþ pa¤cabhåmikaþ .
     valabhã chandakastadvacchukanàsatrayànvitaþ ..
     vçùasyocchràyatastulyo maõóala÷ca trivarjitaþ .
     siühaþ siühagatirj¤eyo gajo gajasamastathà ..
     kumbhaþ kumbhàkçtistadbadbhåmikànavakocchrayaþ .
     aïgulãpuñasaüsthànapa¤càõóakavibhåùitaþ ..
     ùoóa÷àsraþ samantàttu vij¤eyaþ sa samudrakaþ .
     pàr÷vayo÷candra÷àlàsya ucchrayo bhåmikàdvayam ..
     tathaikapadmakaþ proktaþ ucchrayo bhåmikàtrayam .
     ùoóa÷àsraþ sa vij¤eyo vicitra÷ikharaþ ÷ubhaþ ..
     mçgaràjastu vikhyàtaþ candra÷àlàvibhåùitaþ .
     pràggrãvena vi÷àlena bhåmikà sa ùaóuttamàþ ..
     anekacandra÷àlastu gajapràsàda ucyate .
     paryantagçharàjo vai garuóo nàmanàmataþ ..
     saptabhåmyucchrayastadvaccandra÷àlàtrayànvitaþ .
     bhåmikàstu ùaóa÷ãtirvàhyataþ sarvato bhavet ..
     tathànyo garuóastadbaducchràyo da÷abhåmikaþ .
     padmakaþ ùoóa÷àsrastu bhåmidvayamathàdhikaþ ..
     padmatulyapramàõena ÷rãtuùñaka iti smçtaþ .
     pa¤càõóakastribhåmistu garbhe hastacatuùñayaþ ..
     vçùo bhavati nàmnà yaþ pràsàdaþ sàrvakàmikaþ .
     saptakàþ pa¤cakà÷caiva pràsàdà ye mayoditàþ ..
     siühasya te samà j¤eyà ye cànye'nyatpramàõataþ .
     candra÷àlaiþ samopetàþ sarve pràgrãvasaüyutàþ ..
     aiùñikà dàravà÷caiva ÷ailajà÷ca satoraõàþ .
     meru÷ca ÷atahastaþ syànmandaraþ pa¤cahãnakaþ ..
     catvàriü÷attu kailàsa÷catustriü÷adbimànakaþ .
     nandivardhanakastadvadvàtriü÷at samudàhçtaþ ..
     triü÷adbhirnandanaþ proktaþ sarvatobhadrakastathà .
     ete ùoóa÷ahastàþ syu÷catvàro devavallabhàþ ..
     kailàso mçgaràjastu vimàna÷chandako gajaþ .
     ete dvàda÷ahastàþ syureteùàü siühanàdakaþ ..
     garuóo'ùñakaro j¤eyaþ siüho da÷a udàhçtaþ .
     evameva pramàõena kartavyàþ ÷ubhalakùaõàþ ..
     yakùaràkùasanàgànàü màtçhastaþ pra÷asyate .
     tathà mervàdayaþ sapta jyeùñhaliïgàþ ÷ubhàvahàþ ..
     ÷rãvçkùakàdaya÷càùñau madhyamà÷ca udàhçtàþ .
     tathà siühàdayaþ pa¤ca kaniùñhàþ ÷ubhadà matàþ ..>% iti vi÷vakarmaprakà÷e 5 adhyàyaþ ..)

#<pràsàdakukkuñaþ>#, puü, (pràsàdasya devabhåbhujàü gçhasya kukkuña iva . sarvadà pràsàdavicàritvàdasya tathàtvam .) pàràvataþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pràsikaþ>#, puü, (pràsaþ praharaõamasyeti . pràsa + %<praharaõam .>% 4 . 4 . 57 . iti ñhak .) pràsàstradhàrã . pràsaprahàrã . tatparyàyaþ . kauntikaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 70 ..

#<pràsthikaþ>#, tri, (prastha + %<sambhavatyavaharati pacati .>% 5 . 1 . 52 . iti ñha¤ . prasthaparimitadhànyàdeþ samàve÷akaþ avahàrakaþ pàcaka÷ca .) prasthaü sammavati pràsthikaþ kañàhaþ . prasthaü svasmin samàve÷ayatãtyarthaþ . pràsthikã bràhmaõã . prasthamavaharati pacati vetyarthaþ . iti siddhàntakaumudã .. (prasthaü parimàõamasyeti . %<tadasya parimàõam .>% 5 . 1 . 57 . iti ñha¤ . prasthaparimitaþ . yathà, su÷rute cikitsitasthàne . 12 adhyàye . %<yavakolakulasthàü÷ca pràsthikàn saliladroõe niþkvàthyeti ..>% prasthena krãtamiti . %<tena krãtam .>% 5 . 1 . 37 . iti ñha¤ . prasthakrãtaþ .. prasthasya vàpaþ . %<tasya vàpaþ .>% 5 . 1 . 45 . iti ñha¤ . prasthaparimitavrãhyàdivapanayogye kùetre . yathà, ÷abdaratnàvalyàm .
     %<droõàóhakakhàryàdervàpàdau drauõikastathà .
     syàdàóhakikakhàrãkau uttamarõàdayastriùu .
     àdibhyàü pràsthikàdi÷ca pàkàdau drauõiko 'pi ca ..>%)

#<pràhaþ>#, puü, nçtyopade÷aþ . iti ÷abdamàlà .. nirvisarga÷cet prapårbativantabrådhàto råpamapyevam .. (yathà, bhaññiþ .
     %<pràha sma ràmaü bharato'pi samyak ..>%)

#<pràhõaþ>#, puü, (prathama¤ca tadaha÷ceti . %<ràjàhaþsakhibhyaùñac .>% 5 . 4 . 91 . iti ñac . %<ahrohra etebhyaþ .>% 5 . 4 . 88 . iti ahràde÷aþ . %<ahro'dantàt .>% 8 . 4 . 7 . iti õatvam .) pårbàhõaþ . ityamaraþ . 1 . 4 . 3 .. (yathà, su÷rute . 6 . 18 .
     %<a¤janàni yathoktàni pràhõasàyàhnaràtriùu ..>% tadabhimàninã devatà ca . yathà, bhàgavate . 7 . 15 . 54 .
     %<agniþ såryo divà pràhõaþ ÷uklo ràkottaraü svaràñ .. * ..>% prakçùñamaharyatreti vigrahe . %<tiùñhadguprabhçtãni ca .>% 2 . 1 . 17 . ityavayãbhàvaþ . prakçùñadinayute, vya ..)

#<pràhõe>#, vya, pårbàhõe . iti siddhàntakaumudã ..

#<pràhõetanaþ>#, tri, (pràhõe bhavaþ . %<sàyaüciraüpràhõe prage'vyayebhyaùñyuñyulau tuñ ca .>% 4 . 3 . 23 . iti ñyu tuñ ca .) pårbàhõasambandhã . iti siddhàntakaumudã ..

@<[Page 3,367b]>@
#<pràhõetaràü>#, vya, (dvayorati÷ayena pràhõe . pràhõe +
     %<kimevyàccàdravye cataràü catamàm . 465 .>% iti mugdhabodhasåtràt cataràm .) ati÷ayapårbàhõe . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<priyaþ>#, puü, (prãõàtãti . prã + %<igupadhaj¤àprãkiraþ kaþ .>% 3 . 1 . 135 . iti kaþ .) bhartà . ityamaraþ . 2 . 6 . 35 .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 347 .
     %<praõamati pa÷yati cumbati saü÷liùyati pulakamukulitairaïgaiþ .
     priyasaïgàya sphuritàü viyogiõã vàmabàhulatàm ..>% jàmàtà . yathà, manuþ . 3 . 119 .
     %<ràjartviksnàtakagurån priya÷va÷uramàtulàn .
     arhayenmadhuparkeõa parisaüvatsaràt punaþ ..>% kàrtikeyaþ . yathà, mahàbhàrate skandanàmànukãrtane . 3 . 231 . 5 .
     %<amoghastvanagho raudraþ priya÷candrànanastathà ..>%) mçgavi÷eùaþ . iti jañàdharaþ .. jãvakauùadham . iti ràjanirghaõñaþ .. çddhinàmauùadham . hçdye, tri . iti medinã .. (yathà, mahàbhàrate .
     %<satyaü bråyàt priyaü bråyàt nabråyàt satyamapriyam .
     priya¤ca nànçtaü bråyàdeùa dharmaþ sanàtanaþ ..>%) priyo'priya÷ca kàryava÷àdbhavati . yathà --
     %<na hi kasya priyaþ ko và vipriyo và jagattraye .
     kàle kàryava÷àt sarve bhavantyevàpriyàþ priyàþ ..>% iti ÷rãkçùõajanmakhaõóe 5 adhyàyaþ ..

#<priyaüvadaþ>#, puü, (priyaü vadatãti . vad + %<priyava÷e vadaþ khac .>% 3 . 2 . 38 . iti khac . mum .) khecaraþ . gandharvabhedaþ . (yathà, raghuþ . 5 . 53 .
     %<avehi gandharvapatestanåjaü priyaüvadaü màü priyadar÷anasya ..>%) priyabhàùiõi, tri . iti ÷abdaratnàvalã .. tat kàraõaü yathà, dànasàgare ÷ivapuràõam .
     %<gosahasrapradàtàro bhåmidàtàra eva ca .
     ye suvarõapradàtàrastathà sarve priyaüvadàþ ..>% (dvàda÷àkùaravçttau, strã . tallakùaõaü yathà, vçttaratnàkare .
     %<bhuvi bhavennabhajaraiþ priyaüvadà ..>%)

#<priyakaþ>#, puü, (priya + svàrthe saüj¤àyàü và kan .) pãta÷àlakaþ . (yathà, ràmàyaõe . 2 . 71 . 12-13 .
     %<tatra ramye vane vàsaü kçtvàsau pràïmu kho yayau .
     udyànamujjihànàyàþ priyakà yatra pàdapàþ ..
     ÷àlàüstu priyakàn pràpya ÷ãghrànàsthàya vàjinaþ .
     anuj¤àpyàtha bharato vàhinãü tvarito yayau ..>%) nãpaþ . (yathà, harivaü÷e . 72 . 15 .
     %<priyakaiþ puùpitaiþ rgauraü ÷yàmaü vàõàsanaiþ kvacit .
     kañhoratçõamàbhàti nirmayårarutaü vanam ..>%) citramçgaþ . (yathà, màghe . 4 . 32 .
     %<ruciracitratanåruha÷àlibhirvicalitaiþ paritaþ priyakavrajaiþ ..>% pakùivi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 158 . 51 .
     %<priyakai÷càtakai÷caiva tathànyairvividhaiþ khagaiþ ..>%) aliþ . priyaïguþ . kuïkumam . iti medinã .. dhàràkadambaþ . a÷anavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (skandànucaravi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 9 . 45 . 62 .
     %<priyaka÷caiva nanda÷ca gonanda÷ca pratàpavàn ..>%)

#<priyaïkaraþ>#, tri, (priyaü karotãti . priya + kç + %<kùemapriyamadre'õ ca .>% 3 . 2 . 44 . iti cakàràt khac . mum .) priyakàrakaþ . yathà,
     %<mahàkulãna aikùvàke vaü÷e dà÷arathirmama .
     pituþ priyaïkaro bhartà kùemakàrastapasvinàm ..>% iti bhaññiþ . 5 . 77 .. (dànavavi÷eùaþ . yathà, kathàsaritsàgare . 47 . 24 .
     %<mahàbuddhyacalàkhyau ca priyaïkara÷ubhaïkarau .
     ete mahàrathà yaj¤arucidharmarucã tathà ..>%)

#<priyaïkarã>#, strã, (priyaïkara + gauràditvàt ïãù .) bçhajjãvantã . ÷vetakaõñakàrã . a÷vagandhà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<priyaïguþ>#, strã, (priyaü gacchatãti . priya + gam + mçgayvàditvàt kupratyayena sàdhuþ .) svanàmakhyàtasugandhivçkùavi÷eùaþ . (yathà, mahàgaõapatistotre . 10 .
     %<vàme cakragadàdharaþ sa bhagavàn kroóo priyaïgostale hastodyacchuka÷àlima¤jarikayà devyà dharaõyà saha ..>%) tatparyàyaþ . ÷yàmà 2 mahilàhvayà 3 latà 4 govandanã 5 gundrà 6 phalinã 7 phalã 8 viùvaksenà 9 gandhaphalã 10 kàrambhà 11 priyakaþ 12 . ityamaraþ . 2 . 4 . 55 .. priyavallã 13 phalapriyà 14 gaurã 15 vçttà 16 kaïguþ 17 kaïgunã 18 bhaïgurà 19 gauravallã 20 ÷ubhagà 21 parõabhedinã 22 ÷ubhà 23 pãtà 24 maïgalyà 25 ÷reyasã 26 . asyà guõàþ . ÷ãtalatvam . tiktatvam . dàhapittàsradoùabhramavàntijvaravaktrajàóyanà÷itvam . iti ràjanirghaõñaþ .. tuvaratvam . anilanà÷itvam . raktàtiyogadaurgandhyasvedagulmatçóviùamohanà÷itva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. ràjikà . pippalã . kaïguþ . iti medinã .. kañukã . iti dharaõiþ ..

#<priyajanaþ>#, puü, (priyo janaþ .) hçdyalokaþ . (yathà, àryàsapta÷atyàm . 616 .
     %<sakhi . duravagàhagahano vidadhàno vipriyaü priyajane'pi .
     khala iva durlakùyastava vinatamukhasyopari sthitaþ kopaþ ..>%) prauóhabhàvaj¤aþ . yathà, ujjvalanãlamaõiþ .
     %<prauóhabhàvànuvij¤o yastasya priyajano'tra saþ ..>%

#<priyajãvaþ>#, puü, (priyo jãvo yasya yasmin và .) ÷yonàkavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 3,368a]>@
#<priyatamaþ>#, puü, mayåra÷ikhàvçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. (ayameùàmati÷ayena priyaþ . priya + tamap .) ati÷ayapriye, tri ..

#<priyataraþ>#, tri, (ayamanayorati÷ayena priyaþ . priya + tarap .) anayorati÷ayena priyaþ . iti vyàkaraõam .. (yathà, go 0 ràmàyaõe . 2 . 39 . 7 .
     %<pràõebhyo'pi priyataro jyeùñho bhràtà guru÷ca te .
     tasmàdasya prayatnaistvaü ÷arãraü pratipàlaya ..>%)

#<priyatà>#, strã, (priya + tal .) priyasya bhàvaþ . hàrdam . ityamaraþ . 1 . 7 . 27 .. (yathà, manuþ . 5 . 50 .
     %<na bhakùayati yo màüsaü vidhiü hitvà pi÷àcavat .
     sa loke priyatàü yàti vyàdhibhi÷ca na pãóyate ..>%)

#<priyatoùaõaþ>#, puü, (priyasya toùaõaü yasmàt . yadvà, priyaü toùayatãti . tuù + õic + lyuþ .) ùoóa÷abandhàtiriktaratibandhavi÷eùaþ . tasya lakùaõaü yathà --
     %<nàrã pàdau svahastena dhàrayejjaghanopari .
     stanàpãóakaraþ kàmã kàmayet priyatoùaõaþ ..>% iti ratima¤jarã .. priyasya tuùñikàriõi, tri ..

#<priyatvaü>#, klã, (priyasya bhàvaþ . priya + tva .) priyatà . tatparyàyaþ . prema 2 premà 3 snehaþ 4 praõayaþ 5 hàrdam 6 priyatà 7 snigdhatà 8 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<priyadar÷anaþ>#, tri, (priyaü dar÷anaü yasya .) sudç÷yaþ . tatparyàyaþ . cakùuùyaþ 2 . iti jañàdharaþ .. (yathà, raghuþ . 1 . 47 .
     %<tattadbhåmipatiþ patnyai dar÷ayan priyadar÷anaþ .
     api laïghitamadhvànaü bubudhe na budhopamaþ ..>%)

#<priyadar÷anaþ>#, puü, (priyaü dar÷anaü yasya .) ÷ukapakùã . kùãrikàvçkùaþ . iti jañàdharaþ .. (gandharvavi÷eùaþ . yathà, raghuþ . 5 . 53 .
     %<avehi gandharvapatestanåjaü priyaüvadaü màü priyadar÷anasya ..>%)

#<priyapràyaü>#, klã, (priyasya pràyo yatra .) priyavàkyam . tatparyàyaþ . cañu 2 càñu 3 . iti hemacandraþ . 2 . 178 ..

#<priyaprepsuþ>#, tri, (priyaü prepsatãti . pra + àp + san + uþ .) iùñàrthodyuktam . utsukhaþ . iti jañàdharaþ ..

#<priyamadhuþ>#, puü, (priyaü madhu madyaü yasya .) balaràmaþ . iti hemacandraþ . 2 . 138 ..

#<priyavarõã>#, strã, (priyo varõo yasyàþ . gauràditvàt ïãù .) priyaïguþ . iti jañàdharaþ ..

#<priyavallã>#, strã, (priyà manoj¤à vallã latà .) priyaïguþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<priyavàdã>#, [n] tri, (priyaü manoj¤aü vadatãti . vad + õiniþ .) manoj¤avaktà . yathà, càõakye .
     %<ko'tibhàraþ samarthànàü kiü dåraü vyavasàyinàm .
     ko vide÷aþ savidyànàü kaþ paraþ priyavàdinàm ..>% (yathà ca pa¤catantre . 2 . 174 .
     %<sulabhàþ puruùà ràjan ! satataü priyavàdinaþ .
     apriyasya ca pathyasya vaktà ÷rotà ca durlabhaþ ..>%)

#<priyavrataþ>#, puü, (priyaü vrataü yasya .) svàyambhuvamanuputtraþ . yathà --
     %<priyavratottànapàdau manoþ svàyambhuvasya tu .
     dvau puttrau sumahàvãryau dharmaj¤au kathitau tava ..>% ityagnipuràõam .. (priyàõi vratàni yasyeti vigrahe vratapriye, tri . yathà, çgvede . 10 . 150 . 3 .
     %<agne devànàvaha naþ priyavratàn mçLãkàya priyavratàn ..>%)

#<priyasakhaþ>#, puü, (priyaþ sakhà ca hitakàritvàt . %<ràjàhaþsakhibhyaùñac .>% 5 . 4 . 91 . iti ñac .) khadiraþ . iti ÷abdacandrikà .. priya÷càsau sakhà ceti . (priyabandhuþ . yathà, meghadåte . 12 .
     %<àpçcchasva priyasakhamamuü tuïgamàliïgya ÷ailam ..>%) priyasya sakhà iti ca . iti vyàkaraõam ..

#<priyasatyaü>#, klã, (priyaü satyamiti karmadhàrayaþ .) sunçtavàkyam . iti hemacandraþ . 2 . 178 .. (priyaü satyaü yasyeti vigrahe satyapriye, tri ..)

#<priyasande÷aþ>#, puü, (priyaü sandi÷atãti . priya + sam + di÷a + aõ .) campakavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. (priyaþ sande÷a iti karmadhàrayaþ .) priyasaüvàda÷ca ..

#<priyasàlakaþ>#, puü, (priyaþ sàlaþ . tataþ svàrthe kan .) asanavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. peyàsàla iti khyàtaþ ..

#<priyà>#, strã, (priya + ñàp .) nàrã . iti ÷abdaratnàvalã .. bhàryà . iti hemacandraþ .. (yathà, kumàre . 3 . 38 .
     %<puùpàsavàghårõitanetra÷obhi priyàmukhaü kimpuruùa÷cucumbe ..>%) elà . iti ÷abdacandrikà . mallikà . madirà . iti ràjanirghaõñaþ .. vàrtà . iti dharaõiþ .. (pa¤càkùaracchandovi÷eùaþ . iti chandoma¤jarã ..)

#<priyàmbuþ>#, puü, (priyamambu yasya .) àmravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. tatphale hçdyajale ca klã .. (jalapriye, tri ..)

#<priyàlaþ>#, puü, (priyàya hitàya alati paryàpnotãti . ala + ac .) vçkùabhedaþ . piyàla iti bhàùà . asya bãjaü cira¤jãti prasiddham . tatparyàyaþ . càraþ 2 akhaññaþ 3 kharaskandhaþ 4 lalanaþ 5 càrakaþ 6 bahuvalkaþ 7 sannadruþ 8 tàpasapriyaþ 9 snehabãjaþ 10 upavañaþ 11 makùabãryaþ 12 . iti ràjanirghaõñaþ .. piyàlaþ 13 . ityamaraþ . 2 . 4 . 35 .. bahulavalkalaþ 14 ràjadanam 15 tàpaseùñaþ 16 sannakadruþ 17 dhanuþpañaþ 18 . asya guõaþ . pittakaphàsranà÷itvam .. tatphalaguõàþ . madhuratvam . gurutvam . snigdhatvam . saratvam . marutpittadàhajvaratçùàpahatva¤ca . tanmajjaguõàþ . madhuratvam . vçùyatvam . pittànilàpahatvam . hçdyatvam . durjaratvam . snigdhatvam . viùñambhitvam . àmavardhanatva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. api ca .
     %<càrasya ca phalaü pakvaü vçùyaü gaulyàmlakaü guru .
     tadbãjaü madhuraü vçùyaü pittadàhàrtinà÷anam ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..

#<priyàlà>#, strã, (priyàya alatãti . ala + ac + ñàp .) dràkùà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<priyoditaü>#, tri, (priyàya priyeõa và yaduditam . priyamuditamiti và .) càñuvàkyam . iti ÷abdaratnàvalã .. priyavàkyaviùayaþ .. (priyakathitavàkya¤ca ..)

#<prã>#, ka tarpaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø paraø-sakaø-aniñ .) ka, yaü pràyayanti kavisåktirasàyanàni . iti halàyudhaþ .. prãõayatyapãti kecit . iti durgàdàsaþ ..

#<prã>#, ïa ya prãtau . kàntau . iti kavikalpadrumaþ .. (divàø-àtmaø-akaø-aniñ .) prãtiriha prãtãbhàvaþ . ïa ya, yaþ prãyate praõayiùu . iti halàyudhaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<prã>#, ¤a tarpaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøubhaø-sakaø-aniñ .) ¤a, prayati prayate . iti durgàdàsaþ ..

#<prã>#, ¤a ga kàntau . tarpaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (kryàø-ubhaø-akaø-sakaø ca-aniñ .) tarpaõamiha prãtãbhàvaþ prãtãkaraõa¤ca . ¤a ga, prabhuþ prãõàtu vi÷vabhuk . prãõàti bàndhavajanàniti halàyudhaþ . prãõãte . iti durgàdàsaþ ..

#<prãþ>#, strã, (prã + kvip .) prãtiþ . iti kanadhàtuñãkàyàü durgàdàsaþ .. prathamà vibhaktiþ . yathà, %<tri÷aþ prãdbãtrãcãpãùãptyaþ . syàdãni trãõi trãõi kramàt prãdvãtrãcãpãùãptãsaüj¤àni syuþ .>% iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<prãõaþ>#, tri, (pra + %<na÷ca puràõe pràt .>% 5 . 4 . 25 . ityasya vàrtikoktyà khaþ .) puràtanaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. prãtaþ . iti vyàkaraõam ..

#<prãõanaü>#, klã, (prã + svàrthe õic + lyuñ . dhå¤a prã¤oriti nuk .) tçptikaraõam . tatparyàyaþ . tarpaõam 2 avanam 3 . ityamaraþ . 3 . 2 . 1 .. (yathà, mahànirvàõatantre . 2 . 47 .
     %<tasmiüstuùñe jagattuùñaü prãõite prãõitaü jagat .
     tadàràdhanato devi ! sarveùàü prãõanaü bhavet ..>%)

#<prãõasaþ>#, puü, gaõóakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<prãtaþ>#, tri, (pr㤠prãõane + ktaþ .) prãtiyuktaþ . tatparyàyaþ . hçùñaþ 2 mattaþ 3 tçptaþ 4 prahlannaþ 5 pramuditaþ 6 . ityamaraþ . 3 . 1 . 103 .. hçùitaþ 7 . (yathà, mahàbhàrate . 4 . 40 . 2 .
     %<prãto'smi puruùavyàghra ! na bhayaü vidyate tava .
     sarvàüstudàmi te ÷atrån raõe raõavi÷àrada ! ..>%) klã, narma . iti medinã . te, 33 ..

#<prãtiþ>#, strã, (pr㤠tarpaõe + bhàve ktin .) tçptiþ . (yathà, ràmàyaõe . 1 . 68 . 12 .
     %<pratij¤àü mama ràjendra ! nirvartayitumarhasi .
     puttrayorubhayoreva prãtiü tvasupalapsyase ..>%) tatparyàyaþ . mut 2 pramadaþ 3 harùaþ 4 pramodaþ 5 àmodaþ 6 sammadaþ 7 ànandathuþ 8 ànandaþ 9 ÷arma 10 sàtam 11 sukham 12 . ityamaraþ . 1 . 4 . 24 .. kecicu . mudàdisaptakaü prãtau . ànandathvàdipa¤cakaü sukhe ityàhuþ iti bharataþ .. iùñadar÷anajanyaü sukham . iti mokùadharme nãlakaõñhaþ .. kàmapatnã . iti medinã . te, 34 .. sà purà anaïgavatã ve÷yà àsãt vibhåtidbàda÷ãvrataü kçtvà ratyàþ sapatnã jàtà . yathà --
     %<ve÷yànaïgavatã nàma vibhåtidvàda÷ãvratam .
     samàpya màghamàsasya dvàda÷yàü lavaõàcalam ..
     nivedayantã gurave ÷ayyà¤copaskarànvitàm .
     alaükçtya hçùãke÷aü sauvarõàmarapàdapam ..
     sà cànaïgavatã ve÷yà kàmadevasya sàmpratam .
     patnã sapatnã saüjàtà ratyàþ prãtiriti ÷rutà ..>% iti màtsye 82 adhyàyaþ .. viùkambhàdisaptaviü÷atiyogàntargata dbitãyayogaþ . tatra jàtaphalam .
     %<prasåtikàle yadi prãtiyogo naro hyarogaþ sukhavàn vinodã .
     raktànurakto viduùàü prapannaþ saüpràrthito yacchati vittameva ..>% iti koùñhãpradãpaþ .. prema . iti medinã . te, 34 ..

#<prãtijuùà>#, strã, (prãtiü juùate sevate iti . juù sevane + kaþ . ñàp) aniruddhapatnã . uùà . iti ÷abdaratnàvalã .. (prãtibhàji, tri ..)

#<prãtidaþ>#, puü, (prãtiü dadàtãti . dà + %<àto'nupasarge kaþ .>% 3 . 2 . 3 . iti kaþ .) bhaõóaþ . bhàüóa iti bhàùà . tatparyàyaþ . vàsantikaþ 2 kelikilaþ 3 vaihàsikaþ 4 vidåùakaþ 5 prahàsã 6 . iti hemacandraþ .. harùasukhapremadàtari, tri ..

#<prãtidattaü>#, klã, (prãtyà dattamiti .) prãtyà dattavastu . yathà, mitàkùaràyàm .
     %<prãtyà dattantu yat ki¤cit ÷va÷rvà và ÷va÷ureõa và .
     pàdavandanika¤caiva prãtidattaü taducyate ..>% bhàve ktapratyaye prãtidàna¤ca ..

#<prãtibhojyaü>#, tri, (prãtyà bhojyam .) prãtyà bhakùaõãyamannàdi . yathà --
     %<annàni prãtibhojyàni àpadbhojyàni và punaþ .
     na ca saüprãyase ràjanna caivàpadgatà vayam ..>% iti mahàbhàrate . 5 . 91 . 25 ..

#<pru>#, ïa sarpaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaøsakaø-aniñ .) rephayuktaþ . ïa, pravate . iti durgàdàsaþ ..

#<pruùa>#, u dahi . iti kavikalpadrumaþ . (bhvàø-paraøsakaø-señ . udittvàt ktvàveñ .) u, proùitvà pruùñvà . dahi bhasmãkaraõe . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 3,369b]>@
#<pruùa>#, ga seke . pårtau . snehe . iti kavikalpadrumaþ .. (kryàø-paraø-seke pårtau ca sakaø-snehe akaø-señ .) ga, pruùõàti puproùa . sekasthàne mocanamiti dhàtupradãpabhaññamallau . iti durgàdàsaþ ..

#<pruùñaþ>#, tri, (pruù dahi + ktaþ .) dagdhaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 99 .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 6 . 144 .
     %<sà yàgajvalane ràjalalanà pãtasarpiùi .
     pårõàhutyà samaü sàdhvã juhàva sahasà tanum .
     uparyasyà nirastàsoþ pruùñàþ kusumavçùñayaþ ..>%)

#<pruùvaþ>#, puü, (pruùõàti snihyati piparti veti . pruù + %<a÷åpruùilañikaõikhañivi÷ibhyaþ kvan .>% uõàø 1 . 151 . iti kvan ñàp .) çtuþ . (proùati dahatãti .) divàkaraþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<pruùvà>#, strã, (pruùõàti si¤catãti . pruù + %<a÷åpruùilañikaõikhañivi÷ibhyaþ kvan .>% uõàø 1 . 151 . iti kvan . ñàp .) jalabinduþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. (yathà, ÷atapathabràhmaõe . 5 . 3 . 4 . 16 . %<atha pruùvà gçhõàti ..>%)

#<prekùaõaü>#, klã, (prekùate pa÷yatyaneneti . pra + ãkùa + karaõe lyuñ .) cakùuþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (bhàve lyuñ .) dar÷anam . yathà, rasama¤jarã .
     %<sa¤càro ratimandiràvadhi padanyàsàvadhi prekùaõam ..>%

#<prekùaõakåñaþ>#, puü, (prekùaõasya kåñaþ .) cakùurgolakaþ . yathà, pàõóurogapårbaråpe màdhavakaraþ .
     %<tvakpoñanaùñhãvanagàtrasàdamçdbhakùaõaprekùaõakåña÷othàþ ..>%

#<prekùà>#, strã (prakarùeõa ãkùate yayeti . pra + ãkùa + %<guro÷ca halaþ .>% 3 . 3 . 103 . iti aþ . ñàp .) praj¤à . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 136 . 7 .
     %<sà tasmai sarvamàcaùña yavakrãbhàùitaü ÷ubhà .
     pratyukta¤ca yavakrãtaü prekùàpårbaü tathàtmanà ..>%) nçtyekùaõam . ityamaraþ . 3 . 3 . 223 .. (yathà, manau . 9 . 84 .
     %<pratiùiddhàpi cedyà tu madyamabhyudayeùvapi .
     prekùàsamàjaü gacchedvà sà daõóyà kçùõalàni ùañ ..>% pra + ãkù + bhàve aþ . ñàp .) ãkùaõam . iti bharataþ .. (yathà, bhàgavate . 3 . 16 . 7 .
     %<yatsevayà caraõapadmapavitrareõuü sadyaþkùatàkhilamalaü pratilabdha÷ãlam .
     na ÷rãrviraktamapi màü vijahàti yasyàþ prekùàlavàrthamitare niyamàn vahanti ..>%) ÷àkhà . iti ÷abdaratnàvalã .. (÷obhà . yathà, bhàgavate . 3 . 8 . 25 .
     %<prekùàü kùipantaü haritopalàdreþ sandhyàbbhranãverururukmamårdhnaþ .
     ratnodadhàrauùadhisaumanasyavanasrajo veõubhujàïghripàïghreþ ..>% %<haritopalàdrermarakata÷ilàmayaparvatasya prekùàü ÷obhàü kùipantaü svalàvaõyàti÷ayena tiraskurvantam ..>% iti taññãkàyàü svàmã ..)

#<preïkhan># [t] tri, (pra + ikhi gatau + ÷atç .) calanavi÷iùñaþ . saüsaktivi÷iùñaþ . yathà --
     %<jyàkçùñibaddhakhañakàmukhapàõipçùñhapreïkhannakhàü÷ucayasaüvalito'mbikàyàþ ..>% ityàdyamaru÷atake . 1 ..

#<preïkhà>#, strã, (preïkhyate gamyate'nayeti . pra + ikhi gatau + karaõe gha¤ . ñàp .) dolà . ityamaraþ . 2 . 8 . 53 .. (yathà, su÷rute cikitsitasthàne 24 adhyàye . %<nàgnigogurubràhmaõapreïkhàdampatyantareõàbhiyàyàt ..>% * ..) paryañanam . a÷vagatiþ . saüve÷anàntaram . iti medinã . khe, 3 .. nçtyam . iti dharaõiþ ..

#<preïkhitaü>#, tri, (pra + ikhi gatau + ktaþ .) kampitam . ityamaraþ . 3 . 1 . 87 ..

#<preïkhola>#, t ka càpale . iti kavikalpadrumaþ .. (adanta curàø-paraø-akaø-señ .) antaþsthatçtãyopadhaþ . apipraïkholat . càpalaü ca¤calãbhàvaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<preïkholanaü>#, klã, (preïkholyate calyate'neneti . preïkhola + karaõe lyuñ .) dolà . iti hemacandraþ .. (bhàve lyuñ . kampanam . yathà, su÷rute nidànasthàne 8 adhyàye . %<virecanapreïkholanàjãrõagarbha÷àtanaprabhçtibhirvi÷eùairbandhanànmucyate garbhaþ phalamiva vçntababdhanàdabhidhàtavi÷eùaiþ ..>%)

#<preïkholitaü>#, tri, (preïkhola + ktaþ .) dolitam . tatparyàyaþ . taralitam 2 lulitam 6 preïkhitam 4 dhutam 5 calitam 6 kampitam 7 dhåtam 8 vellitam 9 àndolitam 10 . iti hemacandraþ ..

#<pretaþ>#, puü, (pra + i gatau + ktaþ .) narakasthapràõã . ityamaraþ . 3 . 3 . 59 .. bhåtabhedaþ . mçte, tri . iti medinã . te, 37 .. (yathà, manuþ . 2 . 247 .
     %<àcàrye tu khalu prete guruputtre guõànvite .
     gurudàre sapiõóe và guruvat vçttimàcaret ..>%) vaidikavidhànena aurdhadehikàbhàvàt viùõudbeùàcca bahunarakabhogànte preta÷arãraü bhavati . yathà -- loma÷a uvàca .
     %<tato bahutithe kàle sa ràjà pa¤catàü gataþ .
     vaidikena vidhànena na lebhe saurdhadehikam ..
     viùõupradveùamàtreõa yugànàü saptaviü÷atim .
     bhuktvà ca yàtanàü yàmãü nistãrõanarako nçpaþ ..
     samayà giriràjantu pi÷àco'bhåttadà mahàn ..>% tasya råpaü yathà --
     %<devadyutiradhãyànaþ ÷u÷ràva karuõàmayaþ .
     samàgatya tatastatra taü pi÷àcaü dadar÷a saþ ..
     vikaràlamukhaü dãnaü pi÷aïganayanaü bhç÷am .
     årdhvamårdhajakçùõàïgaü yamadåtamivàparam ..
     calajjihva¤ca lamboùñhaü dãrghajaïgha÷iràkulam .
     dãrghàïghriü ÷uùkatuõóa¤ca gartàkùaü ÷uùkapa¤jaram ..>% iti pàdmottarakhaõóe 16 adhyàyaþ .. * .. pretatyàdi janakakarmàõi yathà --
     %<havirjuhvati nàgnau ye govindaü nàrcayanti ye .
     labhante nàtmavidyà¤ca sutãrthavimukhà÷ca ye ..
     suvarõaü vastratàmbålaü ratnamannaü phalaü jalam .
     àrtebhyo na prayacchanti sarve sukçtadàrakàþ ..
     brahmasva¤ca strãdhanàni lobhàdeva haranti ye .
     balena chadmanà vàpi dhårtà÷ca parava¤cakàþ ..
     nàstikàþ kuhakà÷caurà ye cànye vakavçttayaþ .
     bàlavçddhàturastrãùu nirdayàþ satyavarjitàþ ..
     agnidà garadà ye ca ye cànye kåñasàkùiõaþ .
     agamyàgàninaþ sarve ye cànye gràmayàjinaþ ..
     vyàdhàcaraõasampannà varõàdidharmavarjitàþ .
     devopadevadanujarakùoyakùàdisevinaþ ..
     sarvadà màdakadravyapànamattà haridbiùaþ .
     devatocchiùñapatitançpa÷ràddhànnabhojinaþ ..
     asatkarmaratà nityaü sarvapàtakapàpinaþ .
     pàùaõóadharmacaraõàþ purodhovçttijãvinaþ ..
     pitçmàtçsnuùàpatyasvadàratyàgina÷ca ye .
     ye kadaryà÷ca lubdhà÷ca nàstikà dharmadåùakàþ ..
     tyajanti svàminaü yuddhe tyajanti ÷araõàgatam .
     gavàü bhåme÷ca hartàro ye cànye ratnadåùakàþ ..
     mahàkùetreùu sarveùu pratigraharatà÷ca ye .
     paradroharatà ye ca tathà ye pràõihiüsakàþ ..
     paràpavàdinaþ pàpà devatàgurunindakàþ .
     kupratigràhiõaþ sarve sambhavanti punaþ punaþ ..
     pretaràkùasapai÷àcyatiryagvçkùakuyoniùu .
     na teùàü sukhale÷o'sti iha loke paratra ca ..>% iti pàdmottarakhaõóe 18 adhyàyaþ .. * .. pa¤capretopàkhyànaü yathà -- bràhmaõa uvàca .
     %<pretànàü nàma jàtãnàü yuùmàkaü sambhavaþ katham .
     kintat kàraõamuddi÷ya yåyamãdç÷anàmakàþ ..
     pretà åcuþ .
     ahaü svàdu sadà bhuktvà dadyàü paryuùitaü sadà .
     etatkàraõamuddi÷ya nàma paryuùitaü mama .. 1 ..
     såcità bahavo'nena vipràdyà hyannakàïkùiõaþ .
     etat kàraõamuddi÷ya såcãmukhamimaü viduþ .. 2 ..
     ÷ãghraü gacchati vipreõa yàcitaþ kùudhitena vai .
     pa÷càdbhuïkte dvijaþ ÷iùñameùa ÷ãghraka ucyate .. 3 ..
     gçhopari sadà bhuïkte svàdu dvijabhayena hi .
     dvijàya kutsitaü dattvà eùa rohaka ucyate .. 4 ..
     maunenàpi sthiro nityaü yàcito vilikhenmahãm .
     asmàkamavi pàpiùñho lekhako nàma eùa vai .. 5 ..
     meóhreõa lekhako yàti rohakaþ pàr÷vataþ÷iràþ .
     ÷ãghrakaþ païgutàü pràptaþ såcã såcãmukho'bhavat ..>% pretànàmàhàro yathà -- dvija uvàca .
     %<ye jãvà bhuvi tiùñhanti sarve àhàramålakàþ .
     yuùmàkamapi àhàraü otumicchàmi tattvataþ ..
     pretà åcuþ .
     ÷çõu àhàramasmàkaü sarvasattvavigarhitam .
     ÷leùmamåtrapurãùeõa yovitàntu malena ca ..
     gçhàõi tyakta÷aucàni pretà bhu¤janti tatra vai ..
     strãbhirjagdhàni jãrõàni saükãrõàpahatàni ca .
     malenàtijugupsàni pretà bhu¤janti tatra vai ..
     bhayalajjàvihãnàni patitaiþ sevitàni ca .
     anyonyadasyuyuktàni pretà bhu¤janti tatra vai ..
     kalahànvita÷okàni tyakta÷obhàni maõóanaiþ .
     savarcaskàni bhàõóàni pretà bhu¤janti tatra vai ..
     valimantravihãnàni dvijàdçùñàni yàni tu .
     niyamavratahãnàni pretà bhu¤janti tatra vai ..
     guravo naiva påjyante strãjitàni malàni ca .
     sakrodhànyapavitràõi pretà bhu¤janti tatra vai ..
     bhu¤janti bhinnabhàõóeùu maryàdàrahiteùu ca .
     anyonyocchiùñayukteùu tatra pretàstu bhu¤jate ..
     sake÷amàkùikocchiùñaü påtiparyuùitaü tathà .
     sakrodha¤ca sa÷oka¤ca tacca preteùu bhojanam ..
     sanagnaü bhojanaü yacca nottarãyaü padàsanam .
     soùõãùaü sàsurãkakùaü tacca preteùu bhojanam ..
     ardhagràsaü mahàgràsaü sotkùiptaü patitaü tathà .
     durbhuktaü goùñhika¤caiva tacca preteùu bhojanam ..
     sautikaü mçtaka¤caiva rajasaü kaluùãkçtam .
     nirdãpaü kçmivaccàgre yadbhuktaü praitikantu tat ..
     etatte kathitaü sarvaü yat preteùveva bhojanam .
     nirviõõàþ pretajàtyà vai pçcchàmastvàü dvijottama ! .. * ..>% pretatvàbhàvakàraõaü yathà --
     %<na preto jàyate yena yena caiveha jàyate .
     etat sarvaü samàsena prabråhi vadatàü vara ! ..
     bràhmaõa uvàca .
     ekaràtraü triràtraü và kçcchaü càndràyaõàdikam .
     vrateùvapyuùiyo yastu na preto jàyate naraþ ..
     miùñànnapànadàtàtha satataü ÷raddhayànvitaþ .
     devapåjàkaro nityaü na preto jàyate naraþ ..
     triragnirekapa¤càgnirniragnirvàpyupàsakaþ .
     sarvabhåtadayàpanno na preto jàyate naraþ ..
     tulyamànàpamàna÷ca tulyaþ kà¤canaloùñayoþ .
     tulyaþ ÷atrã ca mitre ca na preto jàyate naraþ ..
     devatàtithipåjàsu gurujàtiùu nitya÷aþ .
     veda÷àstrarato nityaü na preto jàyate naraþ ..
     jitakrodho madai÷varyatçùõàsaïgavivarjitaþ .
     kùamàkrodhasu÷ãla÷ca na preto jàyate naraþ ..
     devatàtithipåjàstu parvatàü÷ca nadãstathà .
     pa÷yeddevàlayàü÷caiva na preto jàyate naraþ .. * ..>% pretatvakàraõaü yathà --
     %<÷ådrànnaü yo dbijo bhuókte yaþ kràmati dbijottamam .
     vçttihà dvijadeveùu sa preto jàyate naraþ ..
     màtaraü pitaraü vçddhaü j¤àtiü sàdhujanaü tathà .
     lobhàt tyajati yaþ snehaü sa preto jàyate naraþ ..
     ayàjyayàjaka÷caiva yàjya¤ca parivarjayet .
     ÷ådrànugrahakartà ca sa preto jàyate naraþ ..
     kujyotiùi kuvidyastu kujaneùu kude÷akaþ .
     ÷ådrasevàkaro ràj¤à sa preto jàyate naraþ ..
     sevakàyàpadruto yaþ sevakastvaparigrahaþ .
     tàbubhàvapi jàyete pretau kàlànnakiüpradaþ ..
     dvijànumantrito bhuïkte ÷ådrànnaü và dbijasya tu .
     ÷ådreõaiva dbijaþ preto nirayànupagacchati ..
     gãtavàdyarato nityaü madyapastrãniùevaõàt .
     dyåtamàüsapriyo yastu sa preto jàyate naraþ ..
     vçthàreto vçthàmàüso vçthàvàdã vçthàmatiþ .
     nindako dbijadevànàü sa preto jàyate naraþ ..
     vçddhaü bàlaü guruü vipraü yo'vamanya bhunakti vai .
     kanyàü dadàti ÷ulkena sa preto jàyate naraþ .
     nyàsàpahartà mitradhruk parapàkaratastathà .
     vi÷rambhaghàtã kåña÷ca sa preto jàyate naraþ ..
     nirdopàn suhçdo nàrãstyajet kàlànna pàti yaþ .
     dhanamãheta yasteùàü sa preto jàyate naraþ ..
     hastya÷varathayànàni mçta÷ayyàsanàdi yaþ .
     kçùõàjina¤ca gçhõàti anàpatsu gato dvijaþ ..
     tathobhayamukhãü kàlaü sa÷ailàü medinãü dbijaþ .
     kurukùetrasya yaddànaü càõóàlàt patitàttathà .
     màsike'pi nava÷ràddhe bhu¤jan pretànna mucyate ..
     brahmahà govadhã steyã suràpo gurutalpagaþ .
     bhåmikanyàpahartà yaþ sa preto jàyate naraþ ..
     làlàsaïkarakçnnityaü varõasaïkarakçttathà .
     yonisaïkarakçccàpi sa preto jàyate naraþ ..
     vikrãõàti viùaü ÷aïkhaü tilànàü lavaõasya tu .
     gavàü ke÷ariõàü mohàt vikrayàt pretatàü vrajet ..
     kåñamàpye ca taulyena krayaü krãõàti vikrayàt .
     madyatakrapayodadhnàü sa preto jàyate naraþ ..
     strãrakto madyamàne tu mçgayàmanudhàvati .
     nityanaimittike'dàtà sa preto jàyate naraþ ..>% ityagnipuràõam .. * .. manuùyàõàü àtivàhikadehànantaraü pretadeho bhavati . yathà, viùõudharmottare .
     %<tatkùaõàdeva gçhõàti ÷arãramàtivàhikam .
     àtivàhikarsaüj¤o'sau deho bhavati bhàrgava ! ..
     kevalaü tanmanuùyàõàü nànyeùàü pràõinàü kvacit .
     pretapiõóaistato dattairdehamàpnoti bhàrgava ! ..
     bhogadehamiti proktaü kramàdeva na saü÷ayaþ .
     pretapiõóà na dãyante yasya tasya vimokùaõam ..
     ÷mà÷ànikebhyo devebhya àkalpaü naiva vidyate .
     tatràsya yàtanà ghoràþ ÷ãtavàtàtapodbhavàþ ..
     tataþ sapiõóãkaraõe bàndhavaiþ sa kçte naraþ .
     pårõe saüvatsare dehamato'nyaü pratipadyate ..
     tataþ sa narake yàti svarge và svena karmaõà ..>% iti ÷uddhitattvam ..

#<pretakàryaü>#, klã, (pretàya pretasya và kàryam .) nçtasya dàhàdisapiõóãkaraõàntaü karma . yathà,
     %<akçtvà pretakàryàõi pretasya dhanahàrakaþ .
     varõànàü yadvadhe proktaü tadvrataü niyata÷caret ..>% iti dàyatattvam .. (yathàca mahàbhàrate . 1 . 102 . 65 .
     %<dharmàtmà sa tu gàïgeya÷cintà÷okaparàyaõaþ .
     pretakàryàõi sarvàõi tasya samyagakàrayat ..>%)

#<pretagçhaü>#, klã, (pretasya gçham .) ÷ma÷ànam . iti hemacandraþ . 4 . 55 ..

#<pretatarpaõaü>#, klã, (pretasya tarpaõam .) maraõàvadhisapiõóãkaraõaparyantaü preta÷abdollekhena jaladànam . yathà . %<atra pretatarpaõe tilàüstviti vi÷eùopàdànàt såryàdivàreõàpi tilaireva tarpaõaü pratãyate .. tadanuùñhànaü yathà . apaþ sarve ÷avaspar÷ino gatvà pitçpadasthàne pretapadohena dbitãyàntaü tarpayeyuþ pitç÷abdoccàraõe'pi pitçhà bhavati . etena amukagotraü pretaü amukadeva÷armàõaü tarpayàmi . iti sàmagànàü prayogaþ . yajurvedinàntu amukagotra preta amukadeva÷arman tçpyasva . iti sambodhanàntavàkyam .>% iti ÷uddhitattvam ..

#<pretadehaþ>#, puü klã, (pretasya dehaþ .) preta÷arãram . yathà --
     %<kçte sapiõóãkaraõe naraþ saüvatsaràt param .
     pretadehaü parityajya bhogadehaü prapadyate ..>% iti tithyàditattvadhçtaviùõudharmottarãyavacanam .. pårakapiõóadànena tadutpattiryathà --
     %<÷irastvàdyena piõóena pretasya kriyate sadà .
     dbitãyena tu karõàkùinàsikàstu samàsataþ ..
     galàüsabhujavakùàüsi tçtãyena yathàkramàt .
     caturthena tu piõóena nàbhiliïgagudàni ca ..
     jànujaïghe tathà pàdau pa¤camena tu sarvadà .
     sarvamarmàõi ùaùñhena saptamena tu nàóayaþ ..
     dantalomàdyaùñamena vãrya÷ca navamena tu .
     da÷amena ca pårõatvaü tçptatà kùudviparyayaþ ..>% iti ÷uddhitattvadhçtakårmapuràõavacanam ..

#<pretanadã>#, strã, (pretataraõãyà nadã .) vaitaraõã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pretapakùaþ>#, puü, (pretapriyaþ pakùaþ .) gauõacàndrà÷vinakçùõapakùaþ . tatra mçtasya pàrvaõavidhinà rsàvatsarikaü ÷ràddhvaü kartavyam . yathà -- %<àùàóhyàþ pa¤came pakùe kanyàsaüsthe divàkare . yo vai ÷ràddhaü naraþ kuryàdekasminnapi vàsare .. tasya saüvatsaraü yàvattçptàþ syuþ pitaro dhruvam .. nabhà vàtha nabhasyo và malamàso yadà bhavet . saptamaþ pitçpakùaþ syàdanyatraiva tu pa¤camaþ ..>% iti . tatra mçtasya .
     %<sapiõóãkaraõàdårdhvaü yatra yatra pradãyate .
     tatra tatra trayaü kuryàdbarjayitvà mçtàhani ..
     amàvàsyàü kùayo yasya pretapakùe'thavà punaþ .
     sapiõóãkaraõàdårdhvaü tasyoktaþ pàrvaõo vidhiþ ..>% iti ÷aïkhoktena pratyàbdikaü pàrvaõavidhinà kartavyam . iti malamàsatattvam .. * .. tatra niùiddhadine'pi tilatarpaõaü kartavyam . yathà, smçtiþ .
     %<tãrthe tithivi÷eùe ca gaïgàyàü pretapakùake .
     niùiddhe'pi dine kuryàt tarpaõaü tilami÷ritam ..>% iti ca malamàsatattvam ..

@<[Page 3,371b]>@
#<pretapañahaþ>#, puü, (pretasya pañahaþ .) maraõakàle vàdanãyavàdyavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . bhavarut 2 mçtyubhaïgurakaþ 3 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<pretapatiþ>#, puü, (pretànàü patiþ .) yamaþ . iti halàyudhaþ .. (yathà, màrkaõóeye . 108 . 4 .
     %<daõóaþ pretapateþ ÷aktirdevasenàpatestathà .
     anyeùà¤caiva devànàmàyudhàni sa vi÷vakçt .
     cakàra tejasà bhànorbhàsuràõyari÷àntaye ..>%)

#<pretapiõóaþ>#, puü, (pretàya deyaþ piõóaþ .) maraõàvadhisapiõóãkaraõaparyantaü pretasampradànakapiõóàkàrànnam . yathà --
     %<na svadhà¤ca prayu¤jãta pretapiõóe da÷àhike .
     bhàùetaitacca vai piõóaü yaj¤adattasya pårakam .. * ..>% tattatpiõóasya pretàïgakaraõatvaü yathà, brahmapuràõe .
     %<÷irastvàdyena piõóena pretasya kriyate sadà .
     dvitãyena tu karõàkùinàsikàstu samàsataþ ..
     galàüsabhujavakùàüsi tçtãyena tathà kramàt .
     caturthena tu piõóena nàbhiliïgagudàni ca ..
     jànujaïghe tathà pàdau pa¤camena tu sarvadà .
     sarvamarmàõi ùaùñhena saptamena tu nàóayaþ ..
     dantalomàdyaùñamena vãrya¤ca navamena tu .
     da÷amena tu pårõatvaü tçptatà kùudviparyayaþ .. * ..>% tadakaraõe doùo yathà --
     %<pretapiõóà na dãyante yasya tasya vimokùaõam .
     ÷mà÷ànikebhyo devebhya àkalpaü naiva vidyate .. * ..>% pårakapiõóadànaderitikartavyatà yathà . pàraskaraþ . pretàya piõóaü dattvà avanejanadànapratyavanejaneùu nàmagràhaü mçõmaye tàü ràtriü vihàyasi kùãrodake nidadhyuþ pretàtra snàhi piba cedaü kùãramityuccàryeti . atra dàna÷abdena piõóadànamuktaü bahuvacanàt . tenàvanejanapiõóadànapratyavanejaneùu nàmagràhaü nàma gçhãtvà pretapiõóànuùñhànaü samàpyam . vihàyasi ràtrau kùãrodake pretàtra snàhi piba cedaü kùãramityuccàrya nidadhyuþ .
     %<prathame'hani yo dadyàt pretàyànnaü samàhitaþ .
     yatnànnavasu cànyeùu sa eva pradadàvyapi .. * ..>% prathamapiõóakartçniyamavat prathamapiõóadravyaniyamamàha ÷unaþ pucchaþ .
     %<prathame'hani yaddravyaü tadeva syàdda÷àhikam .
     sadyaþ÷auce'pi dàtavyàþ sarve'pi yugapattathà ..
     tryahà÷auce pradàtavyàþ prathame tveka eva hi .
     dvitãye'hani catvàrastçtãye pa¤ca caiva hi ..
     ekastoyà¤jalistvevaü pàtrameka¤ca dãyate .
     dvitãye dvau tçtãye trãn caturthe caturastathà ..
     pa¤came pa¤ca ùaùñhe ùañ saptame sapta eva ca .
     aùñame'ùñau ca navame navaiva da÷ame da÷a ..
     yena syuþ pa¤capa¤cà÷at tonasyà¤jalayaþ kramàt .
     toyapàtràõi tàvanti saüyuktàni tilàdibhiþ ..>% iti ÷uddhitattvam ..

#<pretapuraü>#, klã, (pretànàü puram .) yamàlayaþ . yathà,
     %<yàva÷ca kanyàtulayoþ kramàdàste divàkaraþ .
     tàvat ÷ràddhasya kàlaþ syàt ÷ånyaü pretapuraü tadà ..>% iti ÷ràddhatattvam ..

#<pretaràkùasã>#, strã, (pretànàü pi÷àcabhedànàü ràkùasãvàpasarpaõakàritvàt .) tulasã . iti ratnamàlà ..

#<pretavanaü>#, klã, (pretànàü vanamiva .) ÷ma÷ànam . iti hemacandraþ . 4 . 55 ..

#<pretavàhitaþ>#, tri, (pretena vàhitaþ .) bhåtàviùñaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<preta÷ilà>#, strã, (pretànàü pretebhyo và yà ÷ilà .) piõóadànàrthagayàsthitaprastaravi÷eùaþ . yathà -- brahmovàca .
     %<yeyaü preta÷ilà khyàtà gayàyàü sà tridhà sthità .
     prabhàse pretakuõóe ca gayàsura÷irasyapi ..
     dharmeõa dhàrità bhåtyai sarvadevamayã ÷ilà ..
     pretatvaü ye gatà néõàü pitràdyà bàndhavàdayaþ .
     teùàmuddharaõàrthàya yataþ preta÷ilà tataþ ..
     ato'tra munayo bhåpà ràjapatnyàdayaþ sadà .
     tasyàü ÷ilàyàü ÷ràddhàdikartàro brahmalokagàþ ..
     gayàsurasya yanmuõóaü tasya pçùñhe ÷ilà yataþ .
     muõóapçùñho giristasmàt sarvadevamayo hyayam ..
     muõóapçùñhasya pàdeùu yato brahmasaromukhàþ .
     aravindavananteùu tena caivopalakùitaþ ..
     aravindo girirnàma krau¤capàdàïkito yataþ .
     tasmàdgiriþ krau¤capadaþ pitéõàü brahmalokadaþ ..
     gadàdharàdayo devà àdyà àdau vyavasthitàþ .
     ÷ilàråpeõa ca vyaktàstasmàddevamayã ÷ilà .
     gayà÷ira÷chàdayitvà gurutvàdàsthità ÷ilà .. * ..
     snàtvà preta÷ilàdau tu caraõàmbusçtena ca .
     piõóaü dadyàdimairmantrairàvàhya ca pitén paràn ..
     asmatkule mçtà ye ca gatiryeùàü na vidyate .
     teùàmàvàhayiùyàmi darbhapçùñhe tilodakaiþ ..
     pitçvaü÷e mçtà ye ca màtçvaü÷e ca ye mçtàþ .
     teùàmuddharaõàrthàya imaü piõóaü dadàmyaham ..
     màtàmahakule ye ca gatiryeùàü na jàyate .
     teùàmuddharaõàrthàya imaü piõóaü dadàmyaham ..
     ajàtadantà ye kecit ye ca garbheùu pãóitàþ .
     teùàmuddharaõàrthàya imaü piõóaü dadàmyaham ..
     bandhuvargà÷ca ye kecinnàmagotravivarjitàþ .
     svagotre paragotre yà gatiryeùàü na vidyate .
     teùàmuddharaõàrthàya imaü piõóaü dadàmyaham ..
     udbandhanamçtà ye ca viùa÷astrahatà÷ca ye .
     àtmopaghàtino ye ca tebhyaþ piõóaü dadàmyaham ..
     agnidàhe mçtà ye ca siühavyàghrahatà÷ca ye .
     daüùñribhiþ ÷çïgibhirvàpi teùàü piõóaü dadàmyaham ..
     agnidagdhà÷ca ye kecinnàgnidagdhàstathàpare .
     vidyuccaurahatà ye ca teùàü piõóaü dadàmyaham ..
     raurave càndhatàmisre kàlasåtre ca ye gatàþ .
     teùàmuddharaõàrthàya imaü piõóaü dadàmyaham ..
     asipatravane ghore kumbhãpàke ca ye gatàþ .
     teùàmuddharaõàrthàya imaü piõóaü dadàmyaham ..
     anyeùàü yàtanàsthànàü pretalokanivàsinàm .
     teùàmuddharaõàrthàya imaü piõóaü dadàmyaham ..
     pa÷uyonigatà ye ca pakùikãñasarãsçpàþ .
     athavà vçkùayonisthàstebhyaþ piõóaü dadàmyaham ..
     asaükhyayàtanàsaüsthà ye nãtà yama÷àsane .
     teùàmuddharaõàrthàya imaü piõóaü dadàmyaham ..
     jàtyantarasahasràõi bhramantaþ svena karmaõà .
     mànuùyaü durlabhaü yeùàü tebhyaþ piõóaü dadàmyaham ..
     ye bàndhabàbàndhavà và ye'nyajanmani bàndhavàþ .
     te sarve tçptimàyàntu piõóadànena sarvadà ..
     ye kecit pretaråpeõa vartante pitaro mama .
     te sarve tçptimàyàntu piõóadànena sarvadà ..
     ye me pitçkule jàtàþ kule màtustathaiva ca .
     guru÷va÷urabandhånàü ye cànye bàndhavà mçtàþ ..
     ye me kule luptapiõóàþ puttradàravivarjitàþ .
     kriyàlopagatà ye ca jàtyandhàþ païgavastathà ..
     viråpàstvàmagarbhà ye j¤àtàj¤àtàþ kule mama .
     teùàü piõóaü mayà dattamakùayyamupatiùñhatàm ..
     sàkùiõaþ santu me devà brahme÷ànàdayastathà .
     mayà gayàü samàsàdya pitaõàü niùkçtiþ kçtà ..
     àgato'haü gayàü deva ! pitçkàrye gadàdhara ! .
     tanme sàkùã bhavasvàdya ançõo'hamçõatrayàt ..>% iti gàruóe gayàmàhàtmye . 85-86 . adhyàyau ..

#<preta÷aucaü>#, klã, (prete sati pretasya và ÷aucam .) mçtasaüskàràdi . yathà -- yàj¤avalkya uvàca .
     %<preta÷aucaü pravakùyàmi tacchçõudhvaü yatavratàþ .
     ånadbivarùaü nikhanenna kuryàdudakantataþ ..
     à÷ma÷ànàdanuvrajya itaro j¤àtibhirmçtaþ .
     yamasåktaü tathà japyaü japadbhirlaukikàgninà ..
     sa dagdhavya upeta÷cedàhitàgnyàvçtàrthavat .
     saptamàdda÷amàdvàpi j¤àtayo hyupayantyapaþ ..
     apa naþ ÷o÷ucadaghamanena pitçdiïmukhàþ .
     evaü màtàmahàcàryapretànà¤codakakriyàþ ..
     kàmodakàþ sakhiputtrasvasrãya÷va÷urartvijaþ .
     nàmagotreõa hyudakaü sakçt si¤canti vàgyatàþ ..
     pàùaõóapatitastenà na kuryurudakakriyàm .
     na brahmacàriõo vràtyà yoùitaþ kàmagàstathà ..
     suràpàstvàtmaghàtinyo nà÷aucodakabhàjanàþ .
     ato na roditavyaü hi tvanityà jãvasaüsçtiþ ..
     kriyà kàryà yathà÷akti tato gacchedgçhàn prati .
     vida÷ya nimbapatràõi niyatà dvàri ve÷manaþ ..
     àcamyàthàgnimudakaü gomayaü gaurasarùapàn .
     pravi÷eyuþ samàlabhya kçtvà÷mani padaü ÷anaiþ ..
     prave÷anàdikaü karma pretasaüspar÷inàmapi .
     ãkùatàü tatkùaõàcchuddhiþ pareùàü snànasaüyamàt ..
     krãtalabdhà÷anà bhåmau svapeyuste pçthak pçthak .
     piõóayaj¤àvçtà deyaü pretàyànnaü dinatrayam ..
     jalamekàhamàkà÷e sthàpyaü kùãra¤ca mçõmaye .
     vaitàlopàsanàþ kàryàþ kriyà÷ca ÷ruticoditàþ ..
     àdantajanmanaþ sadya àcåóànnai÷ikã smçtà .
     triràtramàvratàde÷àdda÷aràtramataþ param ..
     triràtraü da÷aràtraü và ÷àvamà÷aucamucyate .
     ånadvivarùa ubhayoþ såtakaü màtureva hi .
     antarà janmamaraõe ÷eùàhobhirvi÷uddhyati ..
     da÷a dvàda÷a varõànàü tathà pa¤cada÷aiva ca .
     triü÷addinàni ca tathà bhavati pretasåtakam ..
     ahastvadattakanyàsu bàleùu ca vi÷odhanam .
     gurvante vàsyànåcànamàtula÷rotriyeùu ca ..
     anauraseùu puttreùu bhàryàsvanyagatàsu ca .
     nivàsaràjani tathà tadahaþ ÷uddhikàraõam ..
     hatànàü nçpagoviprairanvakùaü càtmaghàtinàm .
     viùàdyai÷ca hatànà¤ca nà÷aucaü pçthivãpate ..
     satrivratibrahmacàridàtçbrahmavidàü tathà .
     dàne vivàhe yaj¤e ca saügràme de÷aviplave .
     àpadyapi hi kaùñàyàü sadyaþ÷aucaü vidhãyate ..
     kàlo'gniþ karmamçdbàyurmano j¤ànaü tapo jalam .
     pa÷càttapo niràhàraþ sarveùàü ÷uddhihetavaþ ..>% iti gàruóe 106 adhyàyaþ ..

#<preta÷ràddhaü>#, klã, (pretàya pretodde÷yakaü và ÷ràddham .) pretodde÷yaka÷ràddham . tadanuùñhànaü yathà . tatra gobhilaþ . athaikoddiùñamekaü pavitrameko'rgha ekaþ piõóo nàvàhanaü nàgnaukaraõaü nàtra vi÷vedevàþ svaditamiti tçptipra÷naþ . upatiùñhatàmityakùayyasthàne abhiramyatàmiti visargo'bhirato'smãti prativacanametat preta÷ràddhamiti . iti ÷ràddhatattvam .. * .. tacca nava÷ràddhaü tattu sàgnikakartavyaü caturthapa¤camanavamaikàda÷àheùu preta÷ràddham . yathà yamaþ .
     %<caturthe pa¤came caiva navamaikàda÷e tathà .
     tadatra dãyate jantostannava÷ràddhamucyate ..>% iti ÷ràddhavivekaþ .. * .. sàgniniragnyubhayakartavyaü àdya÷ràddhàdisapiõóãkaraõàntaü ÷ràddham . yathà --
     %<dvàda÷a pratimàsyàni àdyaü ùàõmàsike tathà .
     sapiõóãkaraõa¤caiva ityetat ÷ràddhaùoóa÷am ..>% iti ÷ràddhatattvam .. * .. ambughaña÷ràddham . tattu saüvatsaraü yàvat pratyahaü pretodde÷yakànnajaladànaråpam . yathà . pàraskaraþ . aharaharannamasmai bràhmaõàyodakumbha¤ca dadyàt piõóamapyeke nigçõanti . dadatãtyarthaþ . iti ÷ràddhavivekaþ .. * .. gayàditãrthadravyàdipràptinimittamekoddiùña÷ràddham . yathà -- %<pitçyaj¤antu nirvartya màsike ÷ràddha eva tu . ÷ràddhaü pratirucau caiva màtàpitrormçtàhani .. asapiõóãkçtaü pretamekoddiùñena tarpayet .. tenàmbughaña÷ràddhe mçtàhavihitamàsike tathà vi÷iùñatãrthadravyàdipràptau preta÷ràddhakaraõecchàyàü màtàpitrormçtàhani ca asapiõóãkçtaü pretamekoddiùñena tarpayet .>% iti ÷ràddhatattvam ..

#<pretà>#, strã, (preta + striyàü ñàp .) pretabhàvàpannà . yathà . viùõurom tat sadityàdi amukagotràyàþ pretàyà amukãdevyà a÷aucàntàddvitãye'hni amukagotràyàþ pretàyàþ pretatvavimuktipårbakasvargalokagamanakàmaþ sopakaraõacandanàïkitadhenudànamahaü kariùyàmi . iti maurkhahà .. * .. mçtà . yathà -- %<pretàyàþ puttrikàyà na bhartà dhanamarhatyaputtràyàþ .>% iti dàyabhàge ÷aïkhalikhitau ..

#<pretya>#, vya, (pra + i + lyap .) lokàntaram . tatparyàyaþ . amutra 2 . ityamaraþ . 3 . 4 . 8 .. (yathà, manuþ . 2 . 9 .
     %<÷rutismçtyuditaü dharmamanutiùñhan hi mànavaþ .
     iha kãrtimavàpnoti pretya cànuttamaü sukham ..>%)

#<prema>#, [n] klã, puü, (priyasya bhàvaþ . priya +
     %<pçthvàdibhya imanijvà . 5 . 1 . 122 .>% iti imanic . %<priyasthireti .>% 6 . 4 . 157 . iti pràde÷aþ . prã tarpaõe + manin và .) sauhàrdyam . tatparyàyaþ . premà 2 priyatà 3 hàrdam 4 snehaþ 5 . ityamaraþ . 1 . 7 . 27 .. (yathà, devãbhàgavate . 1 . 14 . 24 .
     %<dçùñvà vyàsaþ ÷ukaü pràptaü premõotthàya sasambhramaþ .
     àliliïga muhurghràõaü mårdhni tasya cakàra ha ..>%) narma . iti medinã . ne, 94 ..

#<premapàtanaü>#, klã, (premõaþ snehasya pàtanaü yasmàt . premõà pàtanaü yasyeti và .) rodanam . netrajalam . iti ÷abdacandrikà ..

#<premabhaktiþ>#, strã, (premõà bhaktiþ .) snehayukta÷rãkçùõasevà . viùõvaikàntikamamatà . tallakùaõaü yathà, nàradapa¤caràtre .
     %<ananyamamatà viùõau mamatà premasaüplutà .
     bhaktirityucyate bhãùma ! prahlàdoddhavanàradairiti ..
     premabhakte÷ca màhàtmyaü bhaktermàhàtmyataþ param .
     siddhameva yato bhakteþ phalaü premaiva ni÷citam .. * ..>% atha premasampatticihnàni yathà, bhàgavate 7 skandhe 7 adhyàye ÷rãprahlàdasya bàlànu÷àsane .
     %<ni÷amya karmàõi guõànatulyàn vãryàõi lãlàtanubhiþ kçtàni .
     yadàtiharùotpulakà÷rugadgadaü protkaõñha udgàyati rauti nçtyati ..
     yadà grahagrasta iva kvaciddhasatyàkrandate dhyàyati vandate janam .
     muhuþ ÷vasan vakti hare jagatpate nàràyaõetyàtmamatirgatatrapaþ ..
     tadà pumàn muktasamastabandhanastadbhàvabhàvànukçtà÷ayàkçtiþ .
     nirdagdhabãjànu÷ayo mahãyasà bhaktiprayogeõa sametyadhokùajam ..>% iti ÷rãharibhaktivilàse 11 vilàsaþ ..

#<premà>#, [n] puü, (priya + imanic . prã tarpaõe + manin và .) snehaþ . ityamaraþ . 1 . 7 . 27 .. asya lakùaõaü yathà --
     %<sarvathà dhvaüsarahitaü satyapi dhvaüsakàraõe .
     yadbhàvabandhanaü yånoþ sa premà parikãrtitaþ ..>% ityujjvalanãlamaõiþ .. vàsavaþ . vàyuþ . iti medinã . ne, 94 ..

@<[Page 3,373a]>@
#<premàliïganaü>#, klã, (premõà yadàliïganam .) snehena parisvaïgaþ . nàyakanàyikayoràliïganavi÷eùaþ . tallakùaõaü yathà . nàyakakañiü nàyikayaikapàdena veùñayitvà dvitãyaü pàdaü tasya jaïghopari sthàpayitvà yadàliïganaü tat . iti kàma÷àstram ..

#<premã>#, [n] tri, (prema asyàstãti . iniþ .) premayuktaþ . snehavi÷iùñaþ . prema÷abdàdastyarthe inpratyayena niùpannaþ . iti vyàkaraõam ..

#<preyasã>#, strã, (iyamanayorati÷ayena priyà . priya + ãyasun . %<priyasthireti .>% 6 . 4 . 157 . ipi pràde÷aþ . striyàü ïãp .) priyatamà nàrã . tatparyàyaþ . dayità 2 kàntà 3 pràõe÷à 4 vallabhà 5 priyà 6 hçdaye÷à 7 pràõasamà 8 preùñhà 9 praõayinã 10 . iti hemacandraþ ..

#<preyàn># [s] puü, (ayamanayorati÷ayena priyaþ . priya + ãyasun . pràde÷aþ .) patiþ . tatparyàyaþ . dayitaþ 2 kàntaþ 3 pràõe÷aþ 4 vallabhaþ 5 priyaþ 6 hçdaye÷aþ 7 pràõasamaþ 8 preùñhaþ 9 praõayã 10 . iti hemacandraþ .. atipriye, tri . iti jañàdharaþ ..

#<preraõaü>#, klã, (pra + ãr + õic + lyuñ .) preùaõam . pàñhàna iti bhàùà . yathà, naiùadhe . 3 . 55 .
     %<dhik càpale vatsimavatsalatvaü yatpreraõàduttaralãbhavantyà ..>%

#<preraõà>#, strã, (pra + ãr + õic + %<õyàsa÷rantho yuc .>% 3 . 3 . 107 . iti yuc .) codanà . (yathà, meghadåte . 70 .
     %<hrãmåóhànàü bhavati viphalà preraõà cårõamuùñiþ ..>%) phalabhàvanà . vidhiriti yàvat . iti dharmadãpikà ..

#<preritaþ>#, tri, (pra + ãr + ktaþ .) preùitaþ . yathà --
     %<napuüsakamiti j¤àtvà priyàyai preritaü manaþ .
     manastatraiva ramate hatàþ pàõininà vayam ..>% iti pràcãnàþ ..

#<prertvà># [n] puü, (prakarùeõa ãrte iti . pra + ãr gatau + %<pra ãra÷adostuñ ca .>% uõàø 4 . 116 . iti kvanip tuóàgama÷ca .) samudraþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<prertvarã>#, strã, (prakarùeõa ãrte iti . pra + ãr gatau + %<pra ãra÷adostuñ ca .>% uõàø 4 . 116 . iti kvanip tuñ ca . %<vanoraca .>% 4 . 1 . 7 . iti ïãp ra÷càntàde÷aþ .) nadã . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<preùa>#, ç gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ ..)

#<preùaþ>#, puü, (pra + ãù + gha¤ .) preùaõam . pãóà . iti jañàdharaþ ..

#<preùaõaü>#, klã, (preù + bhàve lyuñ .) preraõam . yathà,
     %<jànãyàt preùaõe bhçtyàn bàndhavàn vyasanàgame .
     mitra¤càpadi kàle ca bhàryà¤ca vibhavakùaye ..>% iti càõakyasaügrahaþ ..

@<[Page 3,373b]>@
#<preùitaü>#, tri, (preù + jhaþ .) preritam . tatparyàyaþ . prasthàpitam 2 pràti÷iùñam 3 pratihatam 4 . iti hemacandraþ .. (yathà, devãbhàgavate . 1 . 11 . 46 .
     %<preùito'haü mahàbhàga ! ÷akreõa tvaü vivakùayà .
     kathitaü prabhuõà yacca tad bravãmi mahàmate ! ..>%)

#<preùñhaþ>#, tri, (ayameùàmati÷ayena priya iti . priya + iùñhan . pràde÷aþ .) ati÷ayapriyaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 111 ..

#<preùñhà>#, strã, (preùñha + ñàp .) preyasã . iti hemacandraþ .. jaïghà . iti ÷abdacandrikà ..

#<preùyaþ>#, tri, (pra + ãù + karmaõi õyat .) dàsaþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 17 .. (yathà, manau . 3 . 153 .
     %<preùyo gràmasya ràj¤a÷ca kunakhã ÷yàvadantakaþ ..>%) preraõãya÷ca ..

#<praiùaþ>#, puü, (pra + iù + gha¤ . %<pràdåhoóhoóhyeùaiùyeùu .>% 6 . 1 . 89 . ityasya vàrtikoktyà vçddhiþ .) kle÷aþ . mardanam . unmàdaþ . preùaõam . iti medinã . ùe, 9 ..

#<praiùyaþ>#, puü, (pra + iù + karmaõi õyat . %<pràdåhoóhoóhyeùaiùyeùu .>% 6 . 1 . 89 . ityasya vàrtikoktyà vçddhiþ .) preùyaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, kumàre . 6 . 58 .
     %<jaïgamaü praiùyabhàve vaþ sthàvaraü caraõàïkitam .
     vibhaktànugrahaü manye dviråpamapi me vapuþ ..>% klã, preùyasya bhàvaþ . dàsakarma . yathà, kathàsaritsàgare . 30 . 95 .
     %<gavàdirakùakàn puttràn bhàryàü karmakarãü nijàm .
     tasya kçtvà gçhàbhyarõe praiùyaü kurvannuvàsa saþ ..>%)

#<proktaü>#, tri, (prakarùeõa ucyate smeti . pra + vac + ktaþ .) kathitam . prakarùeõoktam . yathà --
     %<ambarã÷a÷ukaproktaü nityaü bhàgavataü ÷çõu ..>% iti ÷rãbhàgavatam ..

#<prokùaõaü>#, klã, (pra + ukùa secane + lyuñ .) yaj¤àrthapa÷uhananam . ityamaraþ . 2 . 7 . 26 .. (yathà, mahàbhàrate . 5 . 17 . 9 .
     %<ya ime bràhmaõàþ proktà mantrà vai prokùaõe gavàm .
     ete pramàõaü bhavataþ utàhà neti vàsava ! ..>% ÷ràddhàdyucitasaüskàraþ . yathà, bhàgavate . 9 . 6 . 8 .
     %<coditaþ prokùaõàyàha duùñametadakarmakam ..>%) vadhaþ . secanam . iti medinã . õe, 64 .. (yathà, manuþ . 5 . 118 .
     %<adbhistu prokùaõaü ÷aucaü bahånàü dhànyavàsasàm .
     prakùàlanena tvalpànàmadbhiþ ÷aucaü vidhãyate ..>%)

#<prokùitaü>#, tri, (pra + ukùa + kta .) nihatam . siktam . iti medinã . te, 136 .. yaj¤àrthaü mantraiþ saüskçtamàüsàdi . yathà --
     %<bhakùayet prokùitaü màüsaü sakçdbràhmaõakàmyayà .
     daive niyuktaþ ÷ràddhe và niyame tu vivarjayet ..>% àraõyànàmidànãntanaprokùaõàpekùà nàsti . yathà, mahàbhàrate .
     %<àraõyàþ sarvadaivatyàþ prokùitàþ sarva÷o mçgàþ .
     agastyena purà ràjan ! mçgayà yena påjyate ..>% iti tithyàditattvam ..

#<projjàsanaü>#, klã, (pra + ud + jas hiüsàyàm + õic + lyuñ .) màraõam . iti hemacandraþ . 3 . 34 ..

#<projjhitaü>#, tri, (pra + ujjha + karmaõi ktaþ .) tyaktam . yathà, ÷rãbhàgavate . 1 . 1 . 2 .
     %<dharmaþ projjhitakaitavo'tra paramo nirmatsaràõàü satàm ..>%

#<pro¤chanaü>#, klã, (pra + u¤cha + lyuñ .) pravarjanam . lopanam . mochà iti bhàùà .. yathà --
     %<pro¤chanairvàmapàdena daridro bhavati dhruvam .
     vairinà÷akaraü proktaü kavacaü va÷yakàrakam ..>% iti rudrayàmale vairiharakàlãkavacam ..

#<proõñhaþ>#, puü, (prakarùeõa aõñhate niùñhãvanàdikaü pràpnotãti . pra + añhi gatau + ac . pçùodaràditvàt asya utvam .) patadgrahaþ . pãgdàna iti bhàùà . yathà --
     %<syàdàcamanakaþ proõñhaþ kañakolaþ patadgrahaþ ..>% iti hàràvalã . 47 ..

#<protaü>#, klã, (pra + ve¤ syåtau + ktaþ . yajàditvàt samprasàraõam .) vastram . iti jañàdharaþ ..

#<protaü>#, tri, (pra + ve¤ + ktaþ . yajàditvàt samprasàraõam .) khacitam . iti medinã . te, 37 .. syåtam . (yathà, ÷rãkaõñhacarite . 15 . 25 .
     %<nãrandhramàttaparirambhavijçmbhaõasya rambhorubhiþ saha vilàsijanasya kàmaþ .
     protaü vidhàtumiva cetasi ràgasåtraü romà¤casåcinicayaü pracurãcakàra ..>%) gumphitam . iti hemacandraþ ..

#<prototsàdanaü>#, klã, (prote syåte sati protànàü vastràõàü và utsàdanaü uttolanaü uccàlanaü và yatra .) vastrakuññimam . chatram . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<protphalaþ>#, puü, (prakarùeõa utphalatãti . pra + ut + phal + ac .) vçkùavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . siühalàïgålaþ 2 chaóã 3 chañà pi¤jà 5 . iti ÷abdamàlà ..

#<protphullaü>#, tri, (prakarùeõa utphullam . pra + ut + phulla vikàse + kartari ac và .) vikasitam . yathà --
     %<ye vardhitàþ karikapolamadena bhçïgàþ protphullapaïkajarajaþsurabhãkçtàïgàþ .
     te sàmprataü vidhiva÷àdgamayanti kàlaü nimbeùu càrkakusumeùu karãlakeùu ..>% iti bhàminãvilàsaþ ..

#<protsàhaþ>#, puü, (pra + ut + saha + gha¤ .) prakçùñotsàhaþ . %<karmasu sukarapratyaya utsàha iti madhuþ .. karmasu dçóhayatnakàrako bhàvaþ utsàha iti ramànàthaþ .. karmasu pratyaya utsàha iti nayanànandaþ . a÷akye balodyama utsàha . iti kecit .>% ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 16 . 97 .
     %<so'syàþ protsàhavi÷leùaduþkhaü yàvadvyapohati .
     tàvat padmàvatãpàr÷vaü prayayuste mahattaràþ ..>%)

#<protha>#, ç ¤a paryàpaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøubhaø-akaø-señ .) rephayuktaþ . ç, apuprothat . ¤a, prothati prothate . paryàpaõaü sàmarthyam . puprothàsmai na ka÷cana . paryàpaõaü paripårõatà . iti govindabhaññaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<prothaþ>#, puü, klã, (pravate iti . pruï gatau + %<tithapçùñhagåthayåthaprothàþ .>% uõàø 2 . 12 . iti thak nipàtanàt guõaþ . yadvà, prothate iti . protha paryàptau + %<puüsi saüj¤àyàü ghaþ pràyeõa .>% 3 . 3 . 118 . iti ghaþ .) a÷vanàsikà . ityamaraþ . 2 . 8 . 49 .. (yathà, màghe 11 . 11 .
     %<rirasayiùati bhåyaþ ÷aùpamagre vikãrõaü pañutaracapalauùñhaþ prasphuratprothama÷vaþ ..>% ÷åkaranàsikàpi . yathà, devãbhàgavate . 5 . 28 . 25 .
     %<vàràhã ÷åkaràkàrà gåóhaprothà sañàbhçtà ..>%)

#<prothaþ>#, puü, (prothate iti . protha paryàptau + %<puüsi saüj¤àyàü ghaþ pràyeõa .>% 3 . 3 . 118 . iti ghaþ . yadvà, pruï gatau + %<tithapçùñhamåthayåthaprothàþ .>% uõàø 2 . 12 . iti thak . nipànàt guõaþ .) kañã . iti medinã . the, 10 .. ÷àñakaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. strãgarbhaþ . iti vi÷vaþ .. gartaþ . bhãùaõam . sphik . a÷vamukham . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<prothaþ>#, tri, (pravate iti . pruï gatau + %<tithapçùñhagåthayåthaprothàþ .>% uõà 0 2 . 12 . iti thak . nipàtanàt guõaþ .) adhvagaþ . iti medinã . the, 10 .. prathitaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. sthàpitaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<proùaþ>#, puü, (pruùa dàhe + bhàve gha¤ .) santàpaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<proùitaþ>#, tri, (vas + kta . iñ . samprasàraõam . prakçùñadåraü uùitaþ .) pravàsagataþ . yathà --
     %<àrtàrte mudità haùñe proùite malinà kç÷à .
     mçte mriyeta yà patyau sà strã j¤eyà parivratà ..>% iti ÷uddhitattvam .. (dårãbhåtaþ . yathà, kalàvilàse . 1 . 14 .
     %<pihitabçhaspatidhiùaõo ruciraþ praj¤àmarãcinicayaste .
     tãkùõàü÷oriva sahajaþ proùitatimiràþ karotyà÷àþ ..>%)

#<proùitabhartçkà>#, strã, (proùito vide÷agato bhartà yasyàþ . samasàntakappratyayaþ .) vide÷asyapatikà . iti jañàdharaþ .. svãyàdinàyikàbhedaþ . tasyà lakùaõaü yathà . de÷àntare gate bhartari santàpàkulà proùitabhartçkà . asyà÷ceùñà da÷àvasthà . yathà . patyabhilàùaþ 1 cintà 2 smçtiþ 3 guõotkãrtanam 4 udvegaþ 5 vilàpaþ 6 unmàdaþ 7 vyàdhiþ 8 jaóatà 9 nidhanam 10 . mugdhà proùitabhartçkà yathà --
     %<duþkhaü dãrghataraü vahantyapi sakhãvargàya no bhàùate ÷aivàlaiþ ÷ayanaü sçjantyapi punaþ ÷ete na và lajjayà .
     kaõñhe gadgadavàcama¤cati dç÷à dhatte na vàspodakaü santàpaü sahate yadambujamukhã tadbeda cetobhavaþ ..>% madhyà proùitabhartçkà yathà --
     %<vàsastadeva vapuùo valayantadeva hastasya saiva jaghanasya ca ratnakà¤cã .
     vàcàlabhçïgasubhage suratau samastamadyàdhikaü bhavati tat sakhi kinnidànam ..>% pragalbhà proùitabhartçkà yathà --
     %<màlà bàlàmbujadalamayã mauktikã hàrayaùñiþ kà¤cã sthànàt prasarati harausubhruvaþ prasthitaiva .
     anyadbråmaþ kimapi dhamanã vidyate và naveti j¤àtuü bàhvorahaha valayaü pàõimålaü prayàti ..>% parakãyà proùitabhartçkà yathà --
     %<÷va÷råþ padmadalaü dadàti tadapi bhråsaüj¤ayà gçhyate sadyo marmara÷aïkayà na ca tayà saüspç÷yate pàõinà .
     yàturvàci suhçjjanasya vacasà pratyuttaraü dãyate ÷vàsaþ kintu na mucyate hutavahakråraþ kuraïgãdç÷à ..>% sàmànyavanità proùitabhartçkà yathà --
     %<virahaviditamantaþprema vij¤àya kàntaþ punarapi vasu tasmàdetya me dàsyatãti .
     bharicanicayamakùõornyasya vàspodabindån sçjati ca purayoùiddvàrade÷opaviùñà ..>% iti rasama¤jarã .. (asyàþ akartavyaü yaduktaü cintàmaõau tadyathà,
     %<hàsyaü paragçhe yànaü samàjotsavadar÷anam .
     krãóàü ÷arãrasaüskàraü tyajet proùitabhartçkà ..>%)

#<proùñhaþ>#, puü, (prakçùña oùñho'syeti . %<otvoùñhayoþ samàse và .>% 1 . 1 . 64 . ityasya vàrtikoktyà sàdhuþ .) proùñhãmatsyaþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ .. (janapadavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 6 . 9 . 61 .
     %<vyåóhakàþ korakàþ proùñhàþ samavegava÷àstathà ..>% gauþ . iti siddhàntakaumudã . 5 . 4 . 120 ..)

#<proùñhapadaþ>#, puü, (proùñho gaustasyeva pàdau yasya saþ . %<supràtasu÷vasudiveti .>% 5 . 4 . 120 . iti ac pratyayena sàdhuþ . proùñhapado nakùatravi÷eùastadyuktà paurõamàsã yatra màse . aõ . pakùe na vçddhiþ .) bhàdramàsaþ . ityamaraþ .. (nakùatravi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 6 . 3 . 14 .
     %<÷åkraþ proùñhapade pårbe samàruhya virocate ..>% yathà ca màrkaõóeye . 33 . 15 .
     %<ajàvikaü proùñhapade vindeddhàvàüstathottare ..>% gotulyapadayukte, tri . iti vyàkaraõam ..)

#<proùñhapadàþ>#, strã, (proùñho gaustasyeva pàdà yàsàm . %<supràtasu÷veti .>% 5 . 4 . 120 . iti bahuvrãhàvac padbhàva÷ca nipàtitaþ .) pårbabhàdrapadanakùatram 25 . uttarabhàdrapadanakùatram 26 . tatparyàyaþ . bhàdrapadàþ 2 . ityamaraþ . 1 . 3 . 22 .. dbe pårbabhàdrapadottarabhàdrapadàsu proùñho gauþ bhadra÷ca gauþ tasyeva pàda àsàü tàstathà . pårbe proùñhapade dve uttare tu bhàdrapade dbe samudàya÷càsàü catuþsaükhya iti bahuvacanam . kadà pårbe proùñhapade kadà uttare proùñhaprade iti tàrakayordvitvàddvivacanam . iti bharataþ .. bhàdrapada÷abdena tàrakàvi÷eùàõàü samudàya ucyate tirohitàvayavabhedapakùe ekavacanam . proùñhapadà÷abdastådriktàvayavabhedapakùe bahuvacanamiti maitreyaþ . iti ràyamukuñaþ ..

#<proùñhapadã>#, strã, (proùñapadàbhiryuktà paurõamàsã . aõ . striyàü ïãp .) bhàdrã pårõimà . yathà --
     %<proùñhapadyàmatãtàyàü tathà kçùõà trayoda÷ã .
     etàüstu ÷ràddhakàlàn vai nityànàha prajàpatiþ ..>% iti tithyàditattvam .. api ca .
     %<likhitvà tacca yo dadyàddhemasiühasamanvitam .
     proùñhapadyàü paurõamàsyàü sa yàti paramàü gatim ..>% iti ÷rãbhàgavatañãkàyàü ÷rãdharasvàmã ..

#<proùñhapàdaþ>#, tri, (proùñhapada + %<sandhiveleti .>% 4 . 3 . 16 . ityaõ . %<je proùñhapadànàm .>% 7 . 3 . 18 . iti uttarapadasyàcàmàderaco vçddhiþ .) proùñhapadàsu jàtaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<proùñhã>#, strã, puü, (prakçùña oùñho yasyàþ . %<oùñhotvayoþ samàse và .>% nàsikodaroùñheti jàteriti và ïãù .) matsyabhedaþ . puüñã màcha iti bhàùà . tatparyàyaþ . ÷apharã 2 ÷apharaþ 3 . ityamaraþ .. ÷vetakolaþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. tasyà guõàþ . tiktatvam . kañutvam . svàdutvam . ÷ukrakàritvam . kaphavàtanà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. snigdhatvam . àsyakaõñharoganà÷itvam . ÷reùñhatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<prohaþ>#, puü, (prohyate vitarkyate vismayàkulitairiti . pra + åh + gha¤ .) hasticaraõaþ . parva . iti vi÷vamedinyau . he, 5 . gajacaraõaparva . iti trikàõóa÷eùa÷abdaratnàvalyau ..

#<prohaþ>#, tri, (prakarùeõa åhate vitarkayatãti . pra + åha + kaþ .) nipuõaþ . (pra + åha + bhàve gha¤ .) tarkaþ . iti medinã . he, 6 ..

#<prauóhaü>#, tri, (prohyate smeti . pra + vah + ktaþ . samprasàraõam . %<pràdåhoóhoóhyeùaiùyeùu .>% iti vçddhiþ .) vardhitam . tatparyàyaþ . pravçddham 2 edhitam 3 . ityamaraþ . 3 . 1 . 76 .. (yathà, meghadåte . 27 .
     %<tvatsamparkàt pulakitamiva prauóhapuùpaiþ kadambaiþ ..>%) pragalbhaþ . iti hemacandraþ . 6 . 131 .. (yathà, raghuþ . 9 . 58 .
     %<tràsàtimàtracañulaiþ smarataþ sunetraiþ prauóhapriyà nayanavibhramaceùñitàni ..>%) nipuõaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, bhàgavate . 3 . 2 . 9 .
     %<ãïgitaj¤àþ puruprauóhà ekàràmà÷ca sàttvatàþ ..>%) prakarùeõa åóha÷ca ..

#<prauóhapàdaþ>#, puü, (prauóhaþ pàdo yasya .) àsanàropitapàdatalaþ . àsanoparipàdataladbayasaüyogapårbakopaveùñà . vastràdinà kçtapçùñhajànujaïghàbandhaþ . vastràdidvàrà pçùñhajànujaïghàdbayadçóhabandhanapårbakopaveùñà . yathà --
     %<àsanàråóhapàdastu jànunorjaïghayostathà .
     kçtàvasakthiko yastu prauóhapàdaþ sa ucyate ..
     snànamàcamanaü homaü bhojanaü devatàrcanam .
     prauóhapàdo na kurvãta svàdhyàyaü pitçtarpaõam ..>% iti kàtyàyanaþ .. * .. anekodbàhye dàru÷ile bhåmisame iùñakà÷ca saükãrõãbhåtà iti baudhàyanavacanàttathàvidhe àråóhapàdo'pi kuryàt . ityàhnikatattvam ..

#<prauóhà>#, strã, (prauóha + ñàp .) nàyikàbhedaþ . tatparyàyaþ . ciriõñã 2 suvayàþ 3 ÷yàmà 4 dçùñarajàþ 5 . iti ràjanirghaõñaþ .. yathà --
     %<bàlà tu taruõã prauóhà vçddhà bhavati nàyikà .
     guõayogena rantavyà nàrã va÷yà bhavettadà ..>% triü÷adbarùàdårdghaü pa¤capa¤cà÷advarùaparyantaü prauóhàvasthà . yathà --
     %<àùoóa÷ã bhavedbàlà taruõã triü÷atà matà .
     pa¤capa¤cà÷atã prauóhà bhavedvçddhà tataþ param ..>% asyà va÷yatvakàraõaü yathà --
     %<alaïkàràdibhirbàlà taruõã ratiyogataþ .
     premadànàdibhiþ prauóhà vçddhà ca dçóhatàóanàt ..>% tasyà ramaõe doùo yathà --
     %<bàlà tu pràõadà proktà taruõã pràõahàriõã .
     prauóhà karoti vçddhatvaü vçddhà maraõadà bhavet ..>% iti ratima¤jarã .. mugdhàditrividhàntargatapragalbhà nàyikà . tatra proóhà khaõóità yathà --
     %<màmudbãkùya vipakùapakùmaladç÷aþ pàdàmbujàlaktakairàliptànanamànatãkçtamukhã citràrpitevàbhavat .
     råkùaü noktavatã na và kçtavatã ni÷vàsakoùõàdç÷aþ pràtarmaïgalamaïgalà karatalàdàdar÷amàdar÷ayat ..>% prauóhà kalahàntarità yathà --
     %<akaroþ kibhu netra÷oõimànaü kimakàrùãþ karapallave nirodham .
     kalahaü kimadhàþ krudhà rasaj¤e hitamarthaü na vidanti daivaduùñàþ ..>% prauóhà utkaõñhità yathà --
     %<bhràtarniku¤jasakhiyåthira÷càlabandho màtastamasvini pitastimira prasãda .
     pçcchàmi ki¤ca navanãradharàbhiràmo dàmodaraþ kathaya kiü na samàjagàma ..>% prauóhà vàsakasajjà yathà --
     %<kçtaü vapuùi bhåùaõaü cikuradhoraõã dhåpità kçtà ÷ayanasannidhau kramukavãñikàsambhçtiþ .
     akàri hariõãdç÷à bhavanametya dehatviùà sphuratkanakaketakãkusumakàntibhirdurdinam ..>% prauóhàbhisàrikà yathà --
     %<sphuradurasijabhàrabhaïguràïgã kisalayakomalakàntinà padena .
     atha kathaya kathaü saheta gantuü yadi na ni÷àsu manoratho rathaþ syàt ..>% prauóhà pravatsyatpatikà yathà --
     %<nàyaü mu¤cati subhruvàmapi tanutyàge viyogajvarastenàhaü vihità¤jaliryadupate ! pçcchàmi satyaü vada .
     tàmbålaü kusumaü pañãramudakaü yadbandhubhirdãyate tat syàdatra paratra và kimu viùajvàlàvalãduþsaham ..>% iti rasama¤jarã .. anyat pragalbhà÷abde draùñavyam ..

#<prauóhiþ>#, strã, (pra + vaha + ktin . pràdåheti vçddhiþ .) sàmarthyam . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. tatparyàyaþ . utsàhaþ 2 pragalbhatà 3 abhiyogaþ 4 udyamaþ 5 udyogaþ 6 kiyadetikà 7 adhyavasàyaþ 8 årjaþ 9 . iti hemacandraþ . 2 . 214 .. (yathà, kathàsaritsàgare . 14 . 63 .
     %<yathà yathà ca dampatyoþ prauóhiü paricayo yayau .
     tayostathà tathà prema navãbhàvamivàyayau ..>%)

#<prauõaþ>#, tri, (pra + oõ apanayane + ac .) nipuõaþ . iti kecit ..

#<prauùñhapadaþ>#, puü, (proùñho gaustasyeva pàdà yàsàmiti proùñhapadà nakùatravi÷eùàþ . tadyuktà paurõamàsã . proùñhapada + %<nakùatreõa yuktaþ kàlaþ .>% 4 . 2 . 3 . iti aõ . ïãp . prauùñhapadã paurõamàsyasmin . prauùñhapadã + %<sàsmin paurõamàsãti .>% 4 . 2 . 21 . iti aõ .) bhàdramàsaþ . ityamaraþ . 1 . 3 . 22 .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 106 . 28 .
     %<prauùñhapadantu yo màsamekàhàro bhavennaraþ .
     dhanàóhyaü sphãtamacalamai÷varyaü pratipadyate ..>% proùñhapadàsu bhave, tri . iti siddhàntakaumudã . 7 . 3 . 18 ..)

#<prauhaþ>#, puü, (pra + åha + kaþ . pràdåheti vçddhiþ .) prakarùeõohaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam .

#<plakùa>#, ¤a bhakùaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøubhaø-sakaø-señ .) antaþsthatçtãyayuktaþ . ¤a, plakùati plakùate . iti durgàdàsaþ ..

#<plakùaþ>#, puü, (plakùyate bhakùyate vihagàdibhiriti . plakùa + karmaõi gha¤ .) vçkùavi÷eùaþ . pàkuóa iti bhàùà . tatparyàyaþ . jañã 2 parkañã 3 . ityamaraþ .. parkañiþ 4 plakùa 5 plãkùà 6 jañiþ 7 . iti ÷abdaratnàvalã .. kapãtanaþ 8 kùãrã 9 supàr÷vaþ 10 kamaõóaluþ 11 ÷çïgã 12 avaroha÷àkhã 13 gardabhàõóaþ 14 kapãtakaþ 15 dçóhaprarohaþ 16 plavakaþ 17 plavaïgaþ 18 mahàbalaþ 19 .. hrasvaplakùaparyàyaþ . såkùmaþ 20 su÷ãtaþ 21 ÷ãtavaryakaþ 22 puõóraþ 23 mahàvarohaþ 24 hrasvaparõaþ 25 pimbariþ 26 bhiduraþ 27 maïgalacchàyaþ 28 . asya guõàþ . kañutvam . kaùàyatvam . ÷i÷iratvam . raktadoùamårchàbhramapralàpanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. vraõayonigadadàhapittakapha÷otharakta pittanà÷itvam . parkañã ca striyàmapi . iti bhàvaprakà÷aþ .. kandaràlavçkùaþ . dbãpabhedaþ . a÷vatthavçkùaþ . iti medinã . ùe, 17 .. pakùakaþ . iti hemacandraþ ..

#<plakùadvãpaþ>#, puü, (plakùataråpalakùito dvãpaþ .) saptadvãpàntargatadbãpavi÷eùaþ . tasya vivaraõaü yathà, såta uvàca .
     %<jambudvãpasya vistàràddviguõena samantataþ .
     saüveùñayitvà kùãrodaü plakùadbãpo vyavasthitaþ ..
     plakùadbãpe ca viprendràþ saptàsan kulaparvatàþ .
     çjvàyatàþ suparvàõaþ siddhasaüghaniùevitàþ ..
     gomeruþ prathamasteùàü dbitãya÷candra ucyate .
     nàrado dundubhi÷caiva soma÷ca çùabhastathà ..
     vibhràjaþ saptamaþ prokto brahmaõo'tyantavallabhaþ .
     tatra devarùigandharvaiþ siddhai÷ca bhagavànajaþ ..
     upàsyate sa vi÷vàtmà sàkùã sarvasya vi÷vasçka .
     teùu puõyà janapadà nàdhayo vyàdhayo'pi ca ..
     na tatra pàpakartàraþ puruùà và kadàcana .
     teùàü nadyaþ sapta caiva varùàõàntu samudragàþ ..
     tàsu brahmarùayo nityaü pitàmahamupàsate .
     anutaptà ÷ikhã caiva vipà÷à tridivà kçtà ..
     ançtà sukçtà caiva nàmataþ parikãrtitàþ .
     kùudranadyastvasaükhyàtàþ saràüsi subahånyapi ..
     na vai teùu yugàvasthàþ puruùà vai ciràyuùaþ .
     àryakàþ kuravà÷caiva vida÷à bhàvinastathà ..
     brahmakùattriyaviñ÷ådràstasmin dbãpe prakãrtitàþ .
     ijyate bhagavàn somo varõaistatra nivàsibhiþ ..
     teùà¤ca somasàyujyaü sàråpyaü munipuïgavàþ .
     sarve dharmaparà nityaü nityaü muditamànasàþ ..
     pa¤cavarùasahasràõi jãvanti ca niràmayàþ ..>% iti kaurme bhuvanakoùe 46 adhyàyaþ .. * .. api ca %<çùiruvàca . ataþparaü plakùàdãnàü pramàõalakùaõasaüsthànato varùavibhàga upavarõyate . jambudvãpo yàvatpramàõavistàrastàvatà kùàrodadhinà pariveùñito yathà merurjambvàkhyena . lavaõodadhirapi tato dviguõavi÷àlena plakùàkhyena parikùipto yathà parikhà bàhyopavanena . plakùo jambupramàõo dvãpàkhyàtikaro hiraõmaya utthito yatràgnirupàste saptajihvaþ . tasyàdhipatiþ priyavratàtmaja idhmajihvastaü dbãpaü saptavarùàõi vibhajya saptavarùanàmabhya àtmajebhya àkalayya svayamàtmayogenopararàma . ÷ivaü vayasaü subhadraü ÷àntaü kùemamamçtamabhayamiti varùàõi . teùu girayo nadya÷ca saptaivàbhij¤àtàþ . maõikåño vajrakåña indraseno jyotiùmàn suvarõo hiraõyaùñhãvo meghamàla iti setu÷ailàþ . aruõà nçmaõà àïgirasã sàvitrã suprabhàtà çtambharà satyambhareti mahànadyaþ . yàsàü jalopaspar÷anavidhatarajastamaso haüsapataïgordhàyanasatyàïgasaüj¤à÷catvàro varõàþ sahasràyuùo vibudhopamasandar÷anaprajananàþ svargadvàraü trayyà vidyayà bhagavantaü trayãmayaü såryamàtmànaü yajante . pratnasya viùõo råpaü yat satyartasya brahmaõaþ . amçtasya ca mçtyo÷ca såryamàtmànamãmahãti .. plakùàdiùu pa¤casu puruùàõàmàyurindriyamojaþ saho balaü buddhirvikrama iti ca sarveùàmautpattikã siddhiravi÷eùeõa vartate . plakùa÷ca samànenekùu rasodenàvçtaþ .>% iti ÷rãbhàgavate 5 skandhe 20 adhyàyaþ ..

#<plava>#, ïa gatyàm . (bhvàø-àtmaø-sakaø-señ .) antaþsthatçtãyayuktaþ . ïa, plavate . plu ïa ityanenaiveùñasiddhe asya pàñhaþ plaviùyate plavyate ityàdi siddhyarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<plavaü>#, klã, (plavate iti . plu + ac .) kaivartãmustakam . (asyàþ paryàyo yathà --
     %<kuñannañaü dàsapuraü vàleyaü paripelavam .
     plavagopuragonardakaivartãmustakàni ca ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) gandhatçõam . iti medinã . ve, 18 .. plutage, tri ..

#<plavaþ>#, puü, (plu + %<çdorap .>% 3 . 3 . 57 . ityap .) plavanam . (yathà, harivaü÷e . 122 . 101 .
     %<sàgarànåpavipulàü pràgudakplava÷ãtalàm .
     sarvatodadhimadhyasthàmabhedyàü trida÷airapi ..>% plåyate'neneti karaõe ap .) bhelaþ . (yathà, muõóakopaniùadi . 1 . 2 . 7 .
     %<plavà hyete adçóhà yaj¤aråpà aùñàda÷oktamavaraü yeùu karma .
     etacchreyo ye'bhinandanti måóhà jaràmçtyuü te punarevàpi yanti ..>% plavate santaratãti . plu + ac .) bhekaþ . aviþ . ÷vapacaþ . kapiþ . jalakàkaþ . (yathà, su÷rute . 1 . 46 .
     %<plavànàmikùurasàsavaþ ..>%) kulakaþ . pravaõaþ . parkañãdrumaþ . kàraõóavavihagaþ . ÷abdaþ . pratigatiþ . iti medinã . ve, 16 .. preraõam . ÷atruþ . iti ÷abdaratnàvalã .. jalàntaram . iti hemacandraþ . 3 . 543 .. palavaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. polo iti bhàùà .. jalakukkuñaþ . iti mitàkùarà .. (yathà, manau . 5 . 12 .
     %<kalaviïkaü plavaü haüsaü cakràïgaü gràmakukkuñam .
     sàrasaü rajjuvàla¤ca dàtyåhaü ÷ukasàrike ..>% vakavi÷eùaþ . yathà, ràmàyaõe . 2 . 103 . 43 .
     %<rathàïgahaüsà natyåhàþ plavàþ kàraõóavàþ pare .
     tathà puüskãkilàþ krau¤cà visaüj¤à bhejire di÷aþ ..>% %<plavà vakavi÷eùàþ .>% iti taññãkàyàü ràmànujaþ ..) jalacarapakùimàtram . yathà --
     %<haüsasàrasakàcàkùavakakrau¤casaràrikàþ .
     nandãmukhã sakàdambà valàkàdyàþ plavàþ smçtàþ ..
     plavante salile yasmàdete tasmàt plavàþ smçtàþ ..>% eteùàü màüsaguõàþ .
     %<plavàþ pittaharàþ snigdhà madhurà guravo himàþ .
     vàta÷leùmapradà÷càpi bala÷ukrakaràþ saràþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<plavakaþ>#, puü, (plavate iveti . plu + ac . tataþ svàrthe saüj¤àyàü và kan .) khaógadhàràdinartakaþ . tatparyàyaþ . kelakaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. kekalaþ 3 nartuþ 4 kelikoùaþ 5 kalàyanaþ 6 . iti ÷abdaratnàvalã .. caõóàlaþ . iti halàyudhaþ .. (santaraõopajãvã . yathà, mahàbhàrate . 13 . 23 . 15 .
     %<gàyanà nartakà÷caiva plavakà vàdakàstathà .
     kathakà yodhakà÷caiva ràjannàrhanti ketanam ..>%) bhekaþ . plakùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<plavagaþ>#, puü, (plavena plutagatyà gacchatãti . gam + %<anyeùvapi dç÷yate .>% 3 . 2 . 101 . iti óaþ .) vànaraþ . (yathà, raghuvaü÷e . 12 . 70 .
     %<sa setuü bandhayàmàsa plavagairlavaõàmbhasi .
     rasàtalàdivonmagnaü ÷eùaü svapnàya ÷àrïginaþ ..>%) bhekaþ . såryasàrathiþ . iti medinã . ge, 42 .. plavapakùã . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷irãùavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<plavagatiþ>#, puü, (plavena gatiryasya .) bhekaþ . iti ÷abdacandrikà .. (plavasya bhekàdergatau plutagatau ca, strã ..)

#<plavaïgaþ>#, puü, (plavena plutagatyà gacchatãti . gama + %<gama÷ca .>% 3 . 2 . 47 . iti khac . %<khacca óidvà vàcyaþ .>% iti óit . óitvàt ñerlopaþ . mumàgamaþ .) vànaraþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 3 .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 25 . 18 .
     %<plavaïgà vç÷cikà daü÷à ma÷akà÷caiva kànane .
     sarãsçpà÷ca kãñà÷ca màbhåvan gahane tava ..>% %<plavaïgà vànaràþ .>% iti taññãkàyàü ràmànujaþ ..) mçgaþ . iti ÷abdacandrikà .. plakùavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<plavaïgamaþ>#, puü, (plavena gacchatãti . gam + %<gama÷ca .>% 3 . 2 . 47 . iti khac . mumàgamaþ .) bhekaþ . vànaraþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 137 .. (yathà, ràmàyaõe . 4 . 62 . 11 .
     %<eùyanti preùitàstatra ràmadåtàþ plavaïgamàþ .
     àkhyeyà ràmamahiùã tvayà tebhyo vihaïgama ! ..>%) plutagatiyukte, tri ..

#<plavanaþ>#, tri, (plavate iti . plu + lyu .) pravalaþ . kramanimnabhåmyàdiþ . yathà --
     %<pràgudakplavanàü bhåmiü kàrayet yatnato naraþ ..>% iti tithyàditattve matsyapuràõam .. (klã, plu + lyuñ . plavaþ . yathà --
     %<÷ayana¤càsanaü vàpi necchedbàpi dravottaram .
     nàgnyàtapau na plavanaü na yànaü nàpi vàhanam ..>% iti su÷rute såtrasthàne 46 adhyàyaþ ..)

#<plàkùaü>#, klã, (plakùasya phalam . %<plakùàdibhyo'õ .>% 4 . 3 . 164 . ityaõ . vidhànasàmarthyàt tasya phale na luk .) plakùavçkùasya phalam . ityamaraþ . 2 . 4 . 18 .. plakùasya vikàraþ . plakùasya samåhaþ . plakùasya bhàvaþ . plakùasyedam . plakùasya hitam . ityàdi vyàkaraõam .. (plakùasambandhini, tri . yathà --
     %<naiyagrodha audumbara à÷vattha plàkùa itãdhmo bhavantyete vai gàndharvàpsarasàü gçhàþ sma eva ..>% iti taittirãyasaühitàyàm . 3 . 4 . 8 . 4 ..)

#<plàvanaü>#, klã, (plu + õic + lyuñ .) dravadravyasyordhvapràpaõam . uthlana iti bhàùà . yathà --
     %<tàpanaü ghçtatailànàü plàvanaü gorasasya ca .
     tanmàtramuddhçtaü ÷uddhet kañhinantu payo dadhi ..>% iti ÷uddhitattvam .. * .. majjanam . bahutarajalasaüyogaþ . yathà --
     %<etat ÷rutvà vaco ràjà pràtiùñhata bhagãrathaþ .
     yatra tàni ÷arãràõi sàgaràõàü mahàtmanàm ..
     plàvanàrthaü nara÷reùñha ! puõyena salilena ha ..>% iti mahàbhàrate . 3 . 110 adhyàyaþ ..

#<plàvitaü>#, tri, (plu + õic + ktaþ .) jalàdimagnasthànàdi . yathà --
     %<suprasannàü suvadanàü karuõàrdranijàntaràm .
     sudhàplàvitabhåpçùñhàmàrdragandhànulepanàm ..>% iti gaïgàvàkyàvalã .. (yathà ca devãbhàgavate . 2 . 8 . 10 .
     %<purã sà vàsudevasya plàvitodadhinà tataþ ..>%)

#<pliha>#, ïa gatyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) antaþsthatçtãyayuktaþ . ïa, plehate . iti durgàdàsaþ ..

#<plihà>#, [n] puü, (plehate vçddhiü gacchatãti . pliha + kanin .) plãharogaþ . yathà, yakçtplihàntràõi mukhàdiva kùipanniti vaidyakam . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, yàj¤avalkye . 3 . 94 .
     %<vapàvasàvahananaü nàbhiþ kloma yakçt plihà ..>%)

#<plãhaghnaþ>#, puü, (plãhànaü hantãti . hana + ñak .) vçkùavi÷eùaþ . rohaóà iti khyàtaþ . tatparyàyaþ . rohã 2 rohitakaþ 3 plãha÷atruþ 4 dàóimapuùpakaþ 5 màüsadalanaþ 6 yakçdvairã 7 calacchadaþ 8 . iti ÷abdacandrikà .. rauhiteyaþ 9 rohitaþ 10 rohãtakaþ 11 rauhã 12 . iti ÷abdaratnàvalã .. (asya guõàþ rohitaka÷abde draùñavyàþ ..)

#<plãha÷atruþ>#, puü, (plãhraþ ÷atrurnà÷akatvàt .) plãhaghnavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 49 .. (yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<rohã rohitakaþ plãha÷atrurdàóimapuùpakaþ ..>%)

@<[Page 3,377a]>@
#<plãhà>#, strã, (pliha + kaþ . pçùodaràditvàt dãrghaþ . striyàü ñàp .) pliharogaþ . yathà, yakçtplãhe ca sambandhe . iti bàlakàsyaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<plãhà>#, [n] puü, (pliha + %<÷vanukùanpåùanplãhanniti .>% uõàø 1 . 158 . iti kanin pratyayena sàdhuþ .) kukùivàmapàr÷vasthamàüsakhaõóam . pilà iti khyàtam . tatparyàyaþ . gulmaþ 2 plihà 3 . ityamarabharatau .. asya nidànam .
     %<vidàhyabhiùyandiratasya jantoþ praduùñamatyarthamasçk kapha÷ca .
     plãhàbhivçddhiü kurutaþ pravçddhau plãhotthametajjañharaü vadanti ..
     tadbàmapàr÷be parivçddhimeti vi÷eùataþ sãdati càturo'tra .
     mandajvaràgniþ kaphapittaliïgairupadrutaþ kùãõabalo'tipàõóuþ ..>% iti màdhavakaraþ .. * .. raktajasya tasya lakùaõam .
     %<klamo bhramo vidàha÷ca vaivarõyaü gàtragauravam .
     moho raktodaratva¤ca j¤eyaü raktajalakùaõam .. * ..>% paittikasya tasya lakùaõam .
     %<sajvaraþ sapipàsa÷ca sadàho mohasaüyutaþ .
     pãtagàtro vi÷eùeõa plãhà paittika ucyate ..>% ÷laiùmikasya tasya lakùaõam .
     %<plãhà mandavyathaþ sthålaþ kañhino gauravànvitaþ .
     arocakayutaþ ÷ãtaþ plãhà kaphaja ucyate ..>% vàtikasya tasya lakùaõam .
     %<nityamànaddhakoùñhaþ syànnityodàvartapãóitaþ .
     vedanàbhiþ parãta÷ca plãhà vàtika ucyate ..
     doùatritayaråpàõi plãhnyasàdhye bhavanti hi ..>% atha tasya cikitsà .
     %<pàtavyo yuktitaþ kùàraþ kùãreõãdadhi÷uktijaþ .
     tathà dugdhena pàtavyàþ pippalyaþ plãha÷àntaye .. 1 ..
     arkapatraü salavaõaü puñadagdhaü sucårõitam .
     nihanti mastunà pãtaü plãhànamapi dàruõam .. 2 ..
     hiïgu trikañukaü kuùñhaü yavakùàra¤ca saindhavam .
     màtuluïgarasopetaü plãha÷ålaharaü rajaþ .. 3 ..
     pàlà÷akùàratoyena pippalã paribhàvità .
     plãhagulmàrti÷amanã vahrimàndyaharã matà .. 4 ..
     rasena jambãraphalasya ÷aïkhabàbhãrajaþ pãtamava÷yameva .
     ÷àõaprammaõaü ÷amayeda÷eùaü plãhàmayaü kårmasamànamà÷u .. 5 ..
     ÷arapuïkhamålakalkastakreõàloóitaþ pãtaþ .
     plãhànaü yadi na harate ÷ailo'pi tadà jale plavate .. 6 ..
     supakvasahakàrasya rasaþ kùãdrasamanvitaþ .
     pãtaþ pra÷amayatyeva plãhànaü neha saü÷ayaþ .. 7 ..
     susvinnaü ÷àlmalãpuùpaü ni÷àparyuùitaü naraþ ..
     ràjikàcårõasaüyuktaü khàdet plãhopa÷àntaye .. 8 ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * ..
     %<pippalãmadhupànàcca yathà madhurabhojanàt .
     plãhà vina÷yate rådra iti .. 9 ..
     ketakãpatrajaü kùàraü ghçtena saha bhakùayet .
     takreõa ÷arapuïkhàbhyàü pãtvà plãhàü vinà÷ayet .. 10 ..>% iti gàruóe 187 . 188 adhyàyau .. (%<÷oõitakaphaprasàdajaü hçdayaü tadà÷rayà hi dhvamanyaþ pràõavahàþ . tasyàdho vàmataþ plãhà phupphusa÷ca ..>% iti su÷rute ÷àrãrasthàne caturthe'dhyàye .. asya sahetukalakùaõàdãni yathà -- a÷itasyàtisaükùobhàd yànayànàbhiceùñitaiþ . ativyavàyabhàràdhvavamanavyàdhikarùaõaiþ .. vàmapàr÷và÷ritaþ plãhà cyutaþ sthànàt pravardhate . ÷oõitaü và rasàdibhyo vivçddhantaü vivardhayet ..
     iti tasya plãhà kañhino'ùñhãlevàdau vardhamànaþ kacchapasaüsthàna upalabhyate sa copekùitaþ krameõa kukùiü jañharamagnyadhiùñhàna¤ca parikùipannudaramabhinirvartayati ..
     tasya råpàõi . daurbalyàrocakàvipàkavarcomåtragrahatamaþpipàsàïgamardacchardimårchàïgasàdakàsa÷vàsamçdujvarànàhàgninà÷akàr÷yàsyavairasyaparvabhedakoùñhavàta÷ålànyapi codaramaruõavarõaü vivarõaü và nãlaharitahàridraràjimadbhavati . cikitsàsya yathà --
     %<pippalãü tilvakaü hiïgu nàgaraü hastipippalãm .
     bhallàtakaü ÷igruphalaü triphalàü kañurohiõãm ..
     devadàruharidre dve saralàtiviùe vacàm .
     kuùñhaü mustaü tathà pa¤ca lavaõàni prakalpya ca .
     dadhisarpirvasàtailamajjayuktàni dàhayet ..
     antardhåmamataþ kùàràt vióàlapadakaü pibet .
     madirà dadhimaõóoùõajalàriùñasuràsavaiþ ..
     hçdrogaü ÷vayathuü gulmaü plãhàr÷o jañharàõi ca .
     visåcikàmudàvartaü vàtàùñhãlà¤ca nà÷ayet ..>% iti carake cikitsàsthàne'ùñàda÷e'dhyàye ..)

#<plãhàriþ>#, puü, (plãhàyà ariþ ÷atrustannà÷akatvàt .) a÷vatthavçkùaþ . iti ÷abdacandikà .. (plãhanà÷akavañikauùadhavi÷eùaþ . yathà --
     %<dvikarùaü lauhabhasmàpi karùaü tàmraü pradàpayet .
     ÷uddhasåtaü tathà gandhaü karùamànaü bhiùagvaraþ ..
     mçgàjinaü palaü bhasma limpàkàïghritvacaþ palam .
     evaü bhàgakrameõaiva kuryàt plãhàrisaüj¤akam ..
     navagu¤jàmitaü khàdedatha nityaü hi påtavàn .
     plãhànaü yakçtaü gulmaü hantyava÷yaü na saü÷ayaþ ..>% iti plãhàrirasaþ .. * .. iti vaidyakarasendrasaügrahe plãhàdhikàre ..)

#<plãhà÷atruþ>#, puü, (plãhàyàþ ÷atruþ .) plãha÷atruþ . plãhaghnavçkùaþ . iti kecit ..

#<plukùiþ>#, puü, (pluùyati dahatãti . pluùa dàhe + %<pluùikuùi÷uùibhyaþ ksi .>% uõàø 3 . 155 . iti ksiþ .) agniþ . ityuõàdikoùaþ . snehaþ . gçhadàhaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

@<[Page 3,377c]>@
#<plu>#, ïa sapaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaøakaø-aniñ .) antaþsthatçtãyayuktaþ . ïa, plavate . iti durgàdàsaþ ..

#<plutaü>#, klã, (plu + ktaþ .) a÷vagativi÷eùaþ . sa ca tvarayà jhampena gatiþ . ityamarabharatau .. (yathà, a÷vavaidyake . 3 . 132 .
     %<atha yaþ pucchato'÷vasya ÷anairavi÷ado dhvaniþ .
     antarutpadyate ka÷cittada÷vapluta ucyate ..>%) tiryaggatiþ . iti kaliïgaþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 27 . 156 .
     %<tirya¤castiryagevàsya peturvakraplutà mçgàþ ..>%)

#<plutaþ>#, puü, (plutaü plutavadgatirasyàstãti . pluta + ac .) trimàtravarõaþ . iti medinã . te, 35 .. yathà --
     %<ekamàtro bhaveddhrasvo dvimàtro dãrgha ucyate .
     trimàtrastu pluto j¤eyo vya¤jana¤càrdhamàtrakam ..>% iti durgàdàsàdidhçtapràcãnakàrikà .. (tathàca .
     %<dåràhvàne ca gàne ca rodane ca pluto mataþ ..>% iti ca durgàdàsadhçtavacanam .. plu + ktaþ .) jhampagatiyukte, tri .. (yathà, harivaü÷e . 98 . 84 .
     %<ràmàdanantaraü kçùõaþ pluto vai vãryavàüstataþ .
     tàbhyàmeva plutàbhyà¤ca caraõaistàóito giriþ ..>% antarõijarthatvàt plàvitaþ . yathà, bçhatsaühitàyàm . 5 . 44 .
     %<savyagate tamasi jagajjalaplutaü bhavati muditamabhaya¤ca ..>% siktaþ . yathà, yàj¤avalkye . 1 . 235 .
     %<agnau kariùyannàdàya pçcchatyannaü ghçtaplutam ..>% vyàptaþ . yathà, bhàgavate . 3 . 2 . 14 .
     %<yasyànuràgaplu tahàsaràsalãlàvalokapratilabdhamànàþ .
     vrajastriyo dçgbhiranupravçttadhiyo'vatasthuþ kila kçtya÷eùàþ ..>%)

#<pluùa>#, u dahi . bhasmãkaraõe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø-sakaø-señ . ktvàveñ .) u, ploùitvà pluùñvà . iti durgàdàsaþ ..

#<pluùa>#, ga seke . pårtau . snehe . iti kavikalpadrumaþ .. (kryàø-paraø-sakaø-snehe akaø-señ .) ga, pluùõàti . iti durgàdàsaþ ..

#<pluùa>#, ya ë dahi . iti kavikalpadrumaþ .. (divàøparaø-sakaø-señ .) antaþsthatçtãyayuktaþ . ya, pluùyati . ë, apluùata . puploùa . iti durgàdàsaþ ..

#<pluùaþ>#, puü, dahanam . iti plaùadhàtorbhàve alpratyayaþ ..

#<pluùñaþ>#, tri, (pluù + ktaþ . %<yasya vibhàùà .>% 7 . 2 . 15 . iti iñ na .) dagdhaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 99 .. (yathà, çtusaühàre . 1 . 22 .
     %<pañutaravanadàhàt pluùña÷aùpaprarohàþ paruùapavanavegàt kùiptasaü÷uùkaparõàþ ..>% asya lakùaõaü yathà -- tatra yadbivarõaü pluùyate'timàtraü tat pluùñam .. cikitsàsya yathà --
     %<dagdhasyopa÷amàrthàya cikitsàü saüpracakùate .
     pluùñasyàgnipratapanaü kàryamuùõantathauùadham ..
     ÷arãre svinnabhåyiùñhe svinnaü bhavati ÷oõitam ..
     prakçtyà hyudakaü ÷ãtaü skandayatyati÷oõitam ..
     tasmàt sukhayati hyaùõaü natu ÷ãtaü katha¤cana ..>% iti su÷rute såtrasthàne dbàda÷e'dhyàye ..)

#<plusa>#, ir ya dàhe . vibhàge . iti kavikalpadrumaþ .. (divàø-paraø-sakaø-señ .) antaþsthatçtãyayuktaþ . ir, aplusat àplosãt . ya, plusyati . iti durgàdàsaþ ..

#<pleva>#, ç ïa sevane . iti kavikalpadrumaþ . (bhvàøàtmaø-sakaø-señ .) antaþsthatçtãyayuktaþ . ç, apiplevat . ïa, plevate . iti durgàdàsaþ ..

#<ploùaþ>#, puü, (pluùa dàhe + bhàve ghaj .) dàhaþ . ityamaraþ . 3 . 2 . 9 .. (yathà, ÷rãkaõñhacarite . 4 . 17 .
     %<darãùu kinnarãlokaü dhatte yaþ ploùaviplave .
     nyàsãkçtamanaïgena bhàõóàgàramiva svakam ..>% pittavikàravi÷eùaþ . tadyathà . %<pittavikàrà÷catvàriü÷adata årdhvaü vyàkhyàsyante . tadyathà oùa÷ca ploùa÷ca dàha÷ca davathu÷ca dhåmaka÷càmlaka÷ca ityàdiùu ..>% iti carake såtrasthàne viü÷e'dhyàye ..)

#<psà>#, la bhakùaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (adàøparaø-sakaø-aniñ .) la, psàti . iti durgàdàsaþ ..

#<psà>#, strã, (psà + bhàve kvip .) bhakùaõam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<psàtaü>#, tri, (psà + ktaþ .) bhakùitam . ityamaraþ . 3 . 1 . 110 ..

#<psànaü>#, klã, (psà + bhàve lyuñ .) bhojanam . iti hemacandraþ . 3 . 88 ..

#<pha>#

#<pha>#, phakàraþ . dvàviü÷atitamavya¤janavarõaþ . (pavargasya dbitãyavarõa÷ca .) asyoccàraõasthànaü oùñhaþ . iti vyàkaraõam .. (yaduktaü siddhàntakaumudyàm . %<upåpadhmànãyànàmoùñhau ..>%) tasya tattvaü yathà --
     %<phakàraü ÷çõu càrvaïgi . raktavidyallatopamam .
     caturvargapradaü varõaü pa¤cadevamayaü sadà ..
     pa¤capràõamayaü varõaü sadà triguõasaüyutam .
     àtmàditattvasaüyuktaü tribindusahitaü sadà ..>% iti kàmadhenutantre pa¤camapañakaþ .. * ..
     %<vakrà vàmagatà rekhà tato'dhaþsaïgatà bhavet .
     tasmàdårdhvagatà bhåtvà dakùamàrabhya kuõóalã ..
     brahmà rudra÷ca viùõu÷ca kuõóalã brahmaråpiõã .
     màtrà vàmàddakùiõataþ krama÷aþ parikãrtità ..>% iti varõoddhàratantram .. tatparyàyaþ .
     %<phakàra÷ca mahe÷àni ! ÷ikhã caiva janàrdanaþ ..>% iti rudrayàmaloktavarõàbhidhànam .. asya dhyànaü yathà --
     %<pralayàmbudavarõàbhàü lalajjihvàü caturbhujàm .
     bhaktàbhayapradàü nityàü nànàlaïkàrabhåùitàm ..
     evaü dhyàtvà phakàrantu tanmantraü da÷adhà japet ..>% iti varõoddhàratantram .. * .. asya nàmàni yathà --
     %<phaþ sakhã durgiõã dhåmrà vàmapàr÷vo janàrdanaþ .
     jayà pàdaþ ÷ikhà raudrã phetkàraþ ÷àkhinãpriyaþ ..
     umà vihaïgamaþ kàlaþ kubjinãpriyapàvakau .
     pralayàgnirnãlapàdo'kùaraþ pa÷upatiþ ÷a÷ã ..
     phutkàro yàminã vyaktà pàvano mohavardhanaþ .
     niùphalavàgahaïkàraþ prayàgo gràmaõãþ phalam ..>% iti nànàtantra÷àstram .. (padyàdau asya prayogena bhayasambhàvanà . yaduktaü vçttaratnàkarañãkàyàm .
     %<dodhaþ saukhyaü mudaü naþ sukhabhayamaraõakle÷aduþkhaü pavargaþ ..>%)

#<phaü>#, klã, (phakva asadvyavahàre + óaþ .) råkùoktiþ . phutkçtiþ . niùphalabhàùaõam . iti medinã . phe, 1 ..

#<phaþ>#, puü, yakùasàdhanam . sphànam . jha¤jhàvàtaþ . iti medinã . phe, 1 .. vardhakaþ . jçmbhàniùphàraþ . sphuñaþ . phalalàbhaþ . iti vi÷vaþ .. saüj¤àvi÷eùaþ . yathà . %<haso'ntaþ phaþ . haso viràma÷ca phasaüj¤aþ syàt .>% iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<phakka>#, asadvyavahàre . ÷anairgatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø-akaø-señ .) kopadhaþ . phakkati khalaþ kutsitaü vyavaharatãtyarthaþ . phakvati vçddho mandaü gacchatãtyarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<phakkikà>#, strã, (phakva + %<dhàtvarthanirde÷e õvul vaktavyaþ .>% iti vàrtikoktyà õvul . ñàpi ata itvam .) asadvyavahàraþ . phàki iti bhàùà . tatparyàyaþ . codyam 2 de÷yam 3 pårbapakùaþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, naiùadhe . 2 . 95 .
     %<phaõibhàùitabhàùyaphakvikà viùamà kuõóalanàmavàpità ..>%) nyàyasambandhivyàkhyà . yathà --
     %<÷rãmatà mathurànàthatarkavàgã÷adhãmatà .
     viùadãkçtya dar÷yante dvitãyamaõiphakvikàþ ..>% ityanumànakhaõóañãkàrambhe mathurànàthaþ ..

#<pha¤jikà>#, strã, (bhanakti rogàniti . bha¤ja àmardane + õvul . pçùodaràditvàt bhasya phaþ . ñàpi ata itvam .) bràhmaõayaùñikà . ityamaraþ . 2 . 4 . 89 .. (yathà, vaidyakarasendrasàrasaügrahe jvaràdhikàre bçhaccåóàmaõirase .
     %<nirguõóã pha¤jikà vàsàravimålatrikaõñakaiþ ..>% %<pha¤jikà bràhmaõayaùñikà .>% iti taññãkà ..) devatàóaþ . duràlabhà . iti ÷abdacandrikà ..

@<[Page 3,378c]>@
#<pha¤jipatrikà>#, strã, (bhanakti rogàniti bha¤ji . pçùodaràditvàt bhasya phaþ . pha¤ji rogahàrakaü patraü yasyàþ . kap . ñhàp . ata itvam .) àkhuparõã . iti ratnamàlà .. (vivçtirasyà àkhuparõã÷abde j¤àtavyà ..)

#<pha¤jã>#, strã, (bhanakti rogàniti . bha¤ja + ac . pçùodaràditvàt bhasya phaþ . gauràditvàt ïãù .) bhàrgã . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, vaidyakacakrapàõau ÷vàsàdhikàre .
     %<amçtà nàgarapha¤jãvyàghrãparõàsasàdhitaþ kvàthaþ .
     pãtaþ sakaõàcårõaþ kàsa÷vàsau nihantyà÷u ..>% tathàcàsyà guõàþ hàrãte prathamasthàne da÷ame'dhyàye .
     %<vatsàdanã tathà pha¤jã tailaparõã tu siühikà .
     cakramardaka ityanye durjarà vàtakopanàþ ..>%)

#<phañ>#, vya, anukaraõa÷abdaþ . astrabãjam . yathà . phaóastraü ÷astramàyudham . iti bãjavarõàbhidhànam .. * .. ÷àntikumbhakùàlane arghyapàtrakùàlane arghyajalena påjopakaraõàbhyukùaõe antarãkùagavighnotsàraõe vikirakùepaõe gandhapuùpàbhyàü kara÷odhane aghamarùaõe pàpapuruùatàóane karàïganyàse naivedyaprokùaõe homàgneþ kravyàdàü÷atyàge homàgnyàvàhane tadagniprokùaõàdau ca phaóitimantrasya prayogaþ .. (yathà, bhàgavate . 6 . 8 . 10 .
     %<savisargaü phaóantaü tat sarvadikùu vinirdi÷et ..>% vi÷ãrõàdau, tri . yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 7 . 3 . %<devàü÷o yasmai tveóe tatsatyamupari prutà bhaïgena hato'sau phañ ..>% %<asau dveùyo hato nihataþ san phañ vi÷ãrõo bhavatu ¤iphalà vi÷araõe asya kvibantasyaitadråpam . phalatãti phañ óalayoraikyam . svàhàkàrasthàne phaóityabhicàre prayujyate .>% iti tadbhàùye vedadãpe mahãdharaþ ..)

#<phañaþ>#, puü strã, (sphuña vikasane + pacàdyaca . pçùodaràditvàt sàdhuþ) phaõà . ityamarajañàdharau ..

#<phañà>#, strã, (phaña + striyàü ñàp .) phaõà . (yathà, pa¤cavantre . 3 . 83 .
     %<nirviùeõàpi sarpeõa kartavyà mahatã phañà .
     viùaü bhavati mà vàstu phañàñopo bhayaïkaraþ ..>%) dambhaþ . iti medinã . ñe, 23 .. kitavaþ . iti hemacandraþ .. * ..
     %<syàt pavargadbitãyàdi phañàyàntu sphañàpi ca ..>% itibharatadhçta÷abdabhedaþ ..

#<phaóiïgà>#, strã, (phaóiti ÷abdaü iïgati gacchatãti . iïga gatau + ac . ñàp .) jhillikà . iti ÷abdacandrikà .. phaóiïga iti bhàùà ..

#<phaõa>#, õa niþsnehe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-akaø-señ .) pheõatuþ paphaõatuþ . niþsnehaþ anàyàsenotpattiþ . phaõati và¤chitaü ÷rãmatàm . anàyàsena jàtam . asyaiva ¤yantasya niùñhàyàü anàyàsakçtaü phàõñaü ityamaraþ .. ataeva ramànàtho'pi ghañàdau phaõa gatau ityatra gateranyatra . phàõayati jano'nàyàsena janayatãtyartha ityàha . iti durgàdàsaþ ..

#<phaõa>#, mi õa gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) mi, phaõayati phàõayati . õa, pheõatuþ paphaõatuþ . iti durgàdàsaþ ..

#<phaõaþ>#, tri, (phanati vistçtiü gacchatãti . phaõa + ac .) sarpasya vistçtamastakam . yathà . phañàyàntu phaõà dvayorityamaraþ .. ÷a÷orõaü kàraõaü phaõam . iti klãvakàõóe candragomã .. tatparyàyaþ . phaõà 2 phaõam 3 phañà 4 phañaþ 5 sphañaþ 6 sphañà 7 . ityamarabharatau .. darvã 8 bhogaþ 9 sphuñaþ 10 . iti hemacandraþ . 4 . 381 .. sphuñà 11 darviþ 12 phañã 13 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 114 . 15 .
     %<parivàdaü bruvàõo hi duràtmà vai mahàjane .
     prakà÷ayati dosàüstu sarpaþ phaõamivocchritam ..>% jatrårdhvasthamarmavi÷eùaþ . yathà, su÷rute . 3 . 6 .
     %<jatrårdhvaü marmàõi catasro dhamanyo'ùñau màtçkàþ dve kçkàñike dve vidhure dvau phaõau dbàvapàïgau dvàvàvartau dbàvutkùepau dbau ÷aïkhàvekà sthapanã pa¤ca sãmantà÷catvàri ÷çïgàñakànyeko'dhipatiriti ..>%)

#<phaõakaraþ>#, puü, (phaõaþ kara ivàsyeti . phaõasya karo và .) bhujaïgaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<phaõadharaþ>#, puü, (dharatãti . dhç + ac . phaõasya dharaþ .) sarpaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<phaõadharadharaþ>#, puü, (phaõadharasya sarpasya dharaþ .) ÷ivaþ . iti kavikalpalatà ..

#<phaõabhçt>#, puü, (phaõaü bibhartãti . bhç + kvip tuk ca .) sarpaþ . iti hemacandraþ . 4 . 369 .. (yathà, ràjendrakarõapåre . 4 .
     %<vyàptavyomatale mçgàïkadhavale nirdhautadiïmaõóale devatvadya÷asi pra÷àntatamasi prauóhe jagat preyasi .
     kailàsanti mahãbhçtaþ phaõabhçtaþ ÷eùanti pàthodhayaþ kùãrodanti suradvipanti kariõo haüsanti puüskokilàþ ..>%)

#<phaõavàn>#, [t] puü, (phaõo'syàstãti . phaõa + matup . masya vaþ .) sarpaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<phaõà>#, strã, (phaõati prasàrasaïkocaü gacchatãti . phaõa gatau + ac . ñàp .) sarpaphañà . ityamaraþ . 1 . 8 . 9 .. (yathà, abhij¤àna÷akuntale 6 aïke .
     %<jvalati calitendhano'gnirviprakçtaþ pannagaþ phaõàü kurute .
     tejasvã saükùobhàt pràyaþ pratipadyate tejaþ ..>%)

#<phaõàkaraþ>#, puü, (karotãti . kç + ac . phaõàyà karaþ .) sarpaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<phaõàdharaþ>#, puü, (dharatãti . dhç + ac . phaõàyà dharaþ .) sarpaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

@<[Page 3,379b]>@
#<phaõàbharaþ>#, puü, (bibharti dharatãti . bhç + pacàdyac . phaõàyà bharaþ .) sarpaþ . iti hàràvalã . 15 ..

#<phaõàvàn>#, [t] puü, (phaõàsyàstãti . phaõà + matup . masya vaþ .) sarpaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<phaõikesaraü>#, klã, (phaõãva kesaro'sya .) nàgakesaram . iti ràjanirghaõñaþ .. (guõàdayo'sya nàgakesara÷abde j¤àtavyàþ ..)

#<phaõikhelaþ>#, puü, (phaõinà saha khelatãti . khela + aca .) bhàratãpakùã . iti trikàõóa÷eùaþ .. bhàrai iti bhàùà ..

#<phaõicakraü>#, klã, (phaõyàkàraü cakram .) vivàhàdikarmasu ÷ubhà÷ubhaj¤ànàrthaü saptaviü÷atinakùatraghañitasarpàkàratrinàóikacakram . yathà --
     %<a÷vinyàdi likheccakraü sarpàkàraü trinàóikam .
     tatra vedhava÷àjj¤eyaü vivàhàdau ÷ubhà÷ubham ..
     trinàóãvedhanakùatrama÷vinyàrdràyugottaràþ .
     hastendramålavàruõyaþ pårbabhàdrapadàstathà ..
     yàmyaþ saumyo gururyoni÷citrà mitrajalàhvayam .
     dhaniùñhà cottarà bhàdrà madhyanàóãvyavasthitàþ ..
     kçttikà rohiõã sarpo maghà svàtãvi÷àkhake .
     uttarà ÷ravaõà pauùõaü pçùñhanàóãvyavasthitàþ ..
     a÷vàdinàóãvedharkùe ùaùñhaü dvitãyakaü kramàt .
     yàmyàdituryaturya¤ca kçttikàdidviùañkakam ..
     evaü nirãkùayedbedhaü kanyàmantre gurau sure .
     paõyastrãsvàmimitreùu de÷e gràme pure gçhe ..
     ekanàóãsthadhiùñàni yadi syurvarakanyayoþ .
     tadà vedhaü vijànãyàdgurvàdiùu tathaiva ca ..
     prakañaü yasya janmarkùaü tasya janmarkùato vyadhaþ .
     pranaùñaü janmabhaü yasya tasya nàmarkùato bhavet .
     dvayorjanmabhayorvedhe na kartavyaü kadàcana ..
     ekanàóãsthità cet syàdbharturnà÷àya càïganà .
     tasmànnàóãvyadho vãkùyo vivàhe ÷ubhamicchatà ..
     pràïnàóyà vedhato bhartà bhadhyanàóyo bhayantathà .
     pçùñhanàóãvyadhe kanyà mriyate nàtra saü÷ayaþ ..
     ekanàóãsthità yatra gururmantra÷ca devatà .
     tatra dveùaü rujaü mçtyuü krameõa phalamàdi÷et ..
     samàsanne vadhe ÷ãghraü dåravedhe cireõa tu .
     vedhàntarabhamànena varùe duùñaü prajàyate ..
     prabhuþ paõyàïganà mitraü de÷o gràmaþ puraü gçham .
     ekanàóãgatà bhavyà abhavyà vedhavarjitàþ .
     ekarà÷yàdiyoge tu nàóãdoùo na vidyate ..>% iti jyotistattvam .. api ca .
     %<sarpàkàro ghañanavi÷eùaþ kçttikàdiyamadaivata÷eùaþ .
     pçùñhe sutahatisaïkañarogaþ kroóe kàntàputtraviyogaþ .
     madhye rekhe vihitavivàha ubhayormaraõaü vadati varàhaþ ..
     kroóe pçùñhe ya÷a uddàmam madhye kroóe bahusammànam .
     madhye pçùñhe bhavati vivàho bahusutavittamiti ca muniràha ..>% iti samayapradãpaþ .. * .. tasya vinyàso yathà -- pçùñhe 1 6 7 12 13 18 19 24 25 madhye 2 5 8 11 14 17 20 23 26 kroóe 3 4 9 10 15 16 21 22 27 ..

#<phaõijihvà>#, strã, (phaõijihveva àkçtirastyasyà iti ac .) mahà÷atàvarã . mahàsamaïgà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<phaõijjhakaþ>#, puü, (phaõinàmujjhakaþ bahiùkàraka utpàdaka iti yàvat . pçùodaràditvàt sàdhuþ . phaõitulyabahupatrapuùpavattvàt tathàtvam .) kùudrapatratulasã .. (raktavarõatulasã ca . tatparyàya÷ca yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<mugandhàko gandhanàmà tãkùõagandhaþ phaõijjhakaþ ..>%) jambãrabhedaþ . iti kecit .. jambãrasàmànyaþ . iti kecit .. tatparyàyaþ . samãraõaþ 2 maruvakaþ 3 prasthapuùpaþ 4 jambãraþ 5 . ityamarabharatau .. (yathà --
     %<màruto'sau maruvako marunmarurapi smçtaþ .
     phaõã phaõijjhaka÷càpi prasthapuùpaþ samãraõaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<phaõitaþ>#, tri, (phaõa gatau + ktaþ .) gataþ . niþsnehitaþ ..

#<phaõitalpagaþ>#, puü, (phaõã ÷eùa eva talpaü phaõitalpaü tasmin gacchatãti . gama + óaþ .) viùõuþ . sarpa÷ayyàyàü gacchati yaþ . iti vyutpattiþ ..

#<phaõipriyaþ>#, puü, (phaõinàü priyaþ bhakùyatvàt .) vàyuþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<phaõiphenaþ>#, puü, (phaõinàü phena iva ugraguõatvàt .) ahiphenaþ . àphiü iti bhàùà . yathà --
     %<jàtãphalaü ñaïgaõamamraka¤ca hiïgålagandhaü parimardya yàmam .
     bhàgadvayaü syàt phaõiphenakasya gàndhàlikàpatrarasena mardyam ..>% iti ratnàvalã ..

#<phaõivallã>#, strã, (phaõãva dãrghà vallã .) nàgavallã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<phaõihantrã>#, strã, (phaõino hantrãti . han + tçc + ïãp .) gandhanàkulã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<phaõihçt>#, strã, (phaõino harati svagandhena apasàrayatãti . hç + kvip . tugàgama÷ca .) kùudraduràlabhà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<phaõã>#, [n] puü, (phaõàstyasyeti . phaõà + %<brãhyàdibhya÷ca .>% 5 . 2 . 116 . iti iniþ .) sarpaþ . ityamaraþ .. (yathàca su÷rute kalpasthàne 4 adhyàye .
     %<j¤eyà darvãkaràþ sarpàþ phaõinaþ ÷ãghragàminaþ .
     maõóalairvividhai÷citràþ pçthavo mandagàminaþ ..>% taddaü÷anapratãkàravidhiryathà --
     %<phaõinàü viùavege tu prathame ÷oõitaü haret .
     dvitãye madhusarpirbhyàü pàyayetàgadaü bhiùak ..
     nasyakarmà¤jane yu¤jyàttçtãye viùanà÷ane .
     vàntaü caturthe pårboktàü yavàgåmatha dàpayet ..
     ÷ãtopacàraü kçtvàdau bhiùakpa¤camaùaùñhayoþ .
     dàpayecchodhanaü tãkùõaü yavàgå¤càpi kãrtitàm ..
     saptame tvavapãóena ÷irastãkùõena ÷odhayet .
     tãkùõamevà¤janaü dadyàttãkùõa÷astreõa mårdhni ca ..
     kuryàtkàkapadaü carma sàsçgvà pi÷itaü kùipet ..>% iti ca su÷rute kalpasthàne pa¤came'dhyàye ..) sarpiõãnàmakauùadhiþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (ketuþ . yathà, grahabhàvaprakà÷e .
     %<kaviratyantadhavalaþ phaõã kçùõaþ ÷anistathà ..>% sãsakaü asya viùayo yathà --
     %<raso gandhaùñaïgaõaþ soùaõo'yaü phaõã pippalãtyeùa dhustårapiùñhaþ jayet sannipàtaü dbigu¤jakànupànaü bhavedarkamålàmbu savyoùacårõam ..>% iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe jvaràdhikàre pa¤cavaktrarase .. maruvakanàmauùadhaü yathà --
     %<màruto'sau maruvako marunmarurapi smçtaþ .
     phaõã phaõijjhaka÷càpi prasthapraùpaþ samãraõaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe 1 bhàge ..)

#<phaõã÷varaþ>#, puü, (phaõinàmã÷varaþ .) anantaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<phaõóaþ>#, puü, (phaõati . phaõa gatau + %<¤amantàt óaþ .>% uõàø 1 . 113 . iti óaþ .) jañharam . ityaõàdikoùaþ ..

#<phatkàrã>#, puü, (phat ityavyakta÷abdaü karotãti . kç + õiniþ .) pakùimàtram . iti ÷abdacandrikà ..

#<pharaü>#, klã, (phalatãti . phal + ac . lasya ratyam .) phalakam . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<pharuvakaü>#, klã, pågapàtram . iti hàràvalã . 137 ..

#<pharpharãkaþ>#, puü, (sphuratãti . sphura sphuraõe + %<pharpharãkàdaya÷ca .>% uõàø 4 . 20 . iti ãkan dhàtoþ pharpharàde÷a÷ca .) capeñaþ . màrdave, klã . iti medinã . ke, 200 ..

#<pharpharãkà>#, strã, (pharpharãka + ñàp .) pàdukà . (sphuratãti ãkan . ñàp . manasi sphuraõàdeva tathàtvam .) madanaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<phala>#, niùpattau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøakaø-señ .)
     %<iha nava÷ukakomalà maõãnàü ravikarasambalitàþ phalanti bhàsaþ ..
     iti bhàraviþ ..
     niùpàdane'pi vàlmãkiþ .
     phalati sma yasya caritastotràya divyà giraþ ..>% iti durgàdàsaþ ..

#<phala>#, ja gatau . iti kavikastpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) ja, phàlaþ phalaþ . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 3,380b]>@
#<phala>#, ¤i à bhidi . iti kavikalpadrumaþ . (bhvàøparaø-sakaø-señ .) ¤i, phullo'sti . à, phalitaü phultaü tena . phalati kàùñhaü kuñhàraþ . iti durgàdàsaþ ..

#<phalaü>#, klã, (phalatãti . phala niùpattau ¤i phalà vi÷araõe và + ac .) làbhaþ . (yathà, ÷akuntalàyàm . 1 aïke .
     %<÷àntamidamà÷ramapadaü sphurati ca bàhuþ kutaþ phalamihàsya .
     athavà bhavitavyànàü dbàràõi bhavanti sarvatra ..>%) ÷asyam . (yathàsya bhakùaõavidhiþ .
     %<phalàni sarvabhakùyàü÷ca pradadyàdbai daleùu ca ..>%
     %<phalàni sarvabhakùyàü÷ca pari÷uùkàõi yàni ca .
     tàni dakùiõapàr÷ve tu bhu¤jànasyopakalpayet ..>% iti su÷rute såtrasthàne . 46 adhyàyaþ .. yathà ca ÷akuntalàyàm .
     %<udeti pårbaü kusumaü tataþ phalaü ghanãdayaþ pràk tadanantaraü payaþ ..>%) phalakam . (÷àriphalakàrthe yathà, mahàbhàrate . 4 . 1 . 24 .
     %<vaidåryàn kà¤canàn dàntàn phalairjyotãrasaiþ saha .
     kçùõàkùàn lohitàkùàü÷ca nirvatsyàmi manoramàn ..>%) hetukçtam . ityamaraþ .. jàtãphalam . vyuùñiþ . triphalà . (yathà --
     %<harãtakã càmalakã vibhãtakamidaü trayam .
     triphalà phalamityuktaü tacca j¤eyaü phalatrikam ..>% iti vaidyakaparibhàùàyàm ..) kakkolam . iti medinã . le, 33 .. vàõàgram . àrtavam . iti ÷abdaratnàvalã .. phàlaþ . iti hemacandraþ .. dànam . iti dharaõiþ .. muùkaþ . yathà --
     %<aphalo bhujyate meùaþ saphalastu na bhujyate .>% iti ràmàyaõam .. (prameyabhedaþ . yathà -- %<àtma÷arãrendriyàrthabuddhimanaþ pravçttidoùapretyabhàvaphaladuþkhàpavargàstu prameyam ..>% iti gotamasåtram . tatraiva phalasåtram yathà . %<pravçttidoùajanito'rthaþ phalam ..>% %<sukhaduþkhasaüvedanaü phalam . sukhavipàkaü karmaduþkhavipàka¤ca tat punardehendriyaviùayabuddhiùu satãùu bhavatãti saha dehàdibhiþ phalamabhipretam . tathàhi pravçttidoùajanito'rthaþ phalametat sarvaü bhavati tadetat phalamupàttamupàttaü heyaü tyaktaü tyaktamupàdeyamiti nàsya hànopàdànayorniùñhà paryavasànaü vàsti sa khalvayaü hànopàdànasrotasohyate lokaþ .>% iti vàtsyàyanaþ ..) jãvasya karmaphalabhuktiryathà --
     %<jãvaþ karmaphalaü bhuïkte àtmà nirlipta evaca .
     àtmanaþ prativimba÷ca dehã jãvaþ sa eva ca ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 23 adhyàyaþ .. dànaphalaü yathà --
     %<yathà phalanti ÷asyàni nyånàni vàdhikàni ca .
     kçùakàõàü kùetrabhede pàtrabhede phalaü tathà ..
     sàmànyadivase vipre dànaü samaphalaü bhavet .
     amàyàü ravisaükràntyàü phalaü ÷ataguõaü bhavet .
     càturmàsyàü paurõamàsyàmanantaü phalameva ca ..
     grahaõe ÷a÷inaþ koñiguõa¤ca phalameva ca .
     såryasya grahaõe càpi tato da÷aguõaü bhavet ..
     akùayàyàmakùaya¤caivàsaükhyaü phalamucyate .
     evamanyatra puõyàhe phalàdhikyaü bhavediha ..
     yathà dàne tathà snàne jape'nyatpuõyakarmasu .
     evaü sarvatra boddhavyaü naràõàü karmaõàü phalam ..
     sàmànyade÷e dàna¤ca vipre samaphalaü bhavet .
     tãrthe devagçhe caiva phalaü ÷ataguõaü smçtam ..
     gaïgàyà¤ca koñiguõaü kùetre nàràyaõe phalam .
     evaü sarvatra boddhavyaü phalàdhikyaü krameõa ca ..
     yathà caiva koñiguõaü tathà ca viùõumandire .
     kedàre ca lakùaguõaü haridbàre tathà phalam ..
     puùkare bhàskarakùetre da÷alakùaguõaü phalam .
     evaü sarvatra boddhavyaü phalàdhikyaü krameõa ca ..
     sàmànyabràhmaõe dànaü samameva phalaü bhavet .
     lakùaü trisandhyapåte ca paõóite ca jitendriye ..
     viùõumantropàsake ca budhe koñiguõaü bhavet .
     evaü sarvatra boddhavyaü phalàdhikyaü guõaü bhavet ..
     yathà daõóena såtreõa ÷aràveõa javena ca .
     kumbhaü nirmàti cakreõa kumbhakàro mçdà bhuvi .
     tathaiva karmasåtreõa phalaü dhàtà dadàti ca ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 34 adhyàyaþ .. * .. svapriyaphalasya viùõudeyatvam yathà --
     %<bhakùyàõi yàni peyàni bhojyànyabhimatàni ca .
     phala¤ca vallabhaü yacca tattaddeyaü janàrdane ..>% ityagnipuràõam .. * .. iùñakaphaladvàrà phalapàtananiùedho yathà --
     %<na pàtayediùñakàbhiþ phalàni vai phalena tu .
     na mle cchabhàùàü ÷ikùeta nàkarùecca padàsanam ..>% iti kaurme upavibhàge 16 adhyàyaþ .. karmajanya÷ubhàdçùñaduradçùñasambhavasvarganarakàdi . tattrividhaü yathà --
     %<aniùñamiùñaü mi÷ra¤ca trividhaü karmaõaþ phalam .
     bhavatyatyàginàü pretya na tu sannyàsinàü kvacit ..>% iti ÷rãbhagavadgãtàyàm 18 adhyàyaþ .. %<aniùñaü nàrakitvam . iùñaü devatvam . mi÷raü manuùyatvam . evaü trividhaü pàpasya puõyasya ubhayami÷rasya ca karmaõo yat phalaü prasiddhaü tat sarvamatyàginàmeva pretya paratra bhavati teùàü triviùakarmasambhavàt na tu sannyàsinàü kvacidapi bhavati .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã .. * .. vedàdãnàü phalam . yathà, vahniü prati marãcivàkyam .
     %<sa taü pràha phalaü bråhi vedasya ca dhanasya ca .
     dàra÷rutasya vipràdeþ svargàpavargahetave ..
     vahniruvàca .
     agnihotraphalà vedà dattamuktaphalaü dhanam .
     ratiputtraphalà dàràþ ÷ãlavçttaphalaü ÷rutam ..>% iti vahnipuràõe nityàhnikasnànavidhinàmàdhyàyaþ .. * .. lavaõàdisaüyoge phalasyànnatvaü yathà,
     %<taõóulombvagnisaüyogàllavaõayogena piùñakam .
     phalaü tritayasaüyogàdannaü bhavati tatkùaõàt ..>% iti ràmàrcanacandrikàdhçtavacanamiti kecit ..

#<phalaþ>#, puü, (phalatoti . phala + ac .) kuñajavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, su÷rute såtrasthàne 46 adhyàye .
     %<kaõñakàrikàphalapañolavàrtàkukàravellakarkañikàkebukoruvåkaparpañakakiràtatiktakarkoñakàriùñako÷àtakãvetrakarãràñaruùakàrkapuùpãprabhçtãni ..>%)

#<phalakaü>#, klo, puü, (phala + saüj¤àyàü kan .) carma . ityamaraþ . 2 . 8 . 90 .. óhàla iti bhàùà .. (yathà, viùõupàdàdike÷àntavarõanastotre . 33 .
     %<÷àrïgaü bàõaü kçpàõaü phalakamarigade padma÷aïkhau sahasram vibhràõàþ ÷astrajàlaü mama dadatu harerbàhavo mohahànim ..>%)

#<phalakaþ>#, puü, (phala + saüj¤àyàü kan .) asthikhaõóam . iti jañàdharaþ .. nàgake÷aram . iti ÷abdacandrikà .. kàùñhàdiphalakam . yathà --
     %<pàõóulekhyena phalake bhåmau và prathamaü likhet .
     ånàdhikantu saü÷odhyaü pa÷càt patre nive÷ayet ..>% iti vyavahàratattve vyàsaþ .. (yathà, màrkaõóeye . 87 . 5 .
     %<bhçkuñãkuñilàttasyà lalàñaphalakàddrutam .
     kàlã karàlavadanà viniùkràntàsipà÷inã ..>%) rajakapaññam . dhopàra pàña iti bhàùà . yathà,
     %<÷àlmale phalake ÷lakùõe nijyàdbàsàüsi nejakaþ .
     na ca vàsàüsi vàsobhirnirharenna ca vàsayet ..>% iti mitàkùarà ..

#<phalakapàõiþ>#, puü, (phalakaü pàõau yasya .) carmã . ityamaraþ .. 2 . 8 . 71 .. óhàlã iti bhàùà ..

#<phalakarka÷à>#, strã, (phalena karka÷à .) vanakoliþ . iti kecit ..

#<phalakàmaþ>#, tri, (phalaü kàmayate iti . kama + aõ .) karmaphalakàmã . yathà --
     %<dharmavàõijikà måóhàþ phalakàmà naràdhamàþ .
     arcayanti jagannàthaü te kàmànnàpnuvantyuta ..>% iti malamàsatattvadhçtaviùõudhammàttarãyatçtãyakàõóãyavacanam .

#<phalakã>#, [n] puü, (phalakaü phalakàkàro'styasyeti . phalaka + iniþ .) matsyabhedaþ . phalui iti bhàùà . (guõàdikamasya phali÷abde j¤àtavyam .) phalakànvite, tri . iti medinã . ne, 19 ..

#<phalakçùõaþ>#, puü, (phale phalàvacchede kçùõaþ .) pànãyàmalakam . iti ÷abdacandrikà ..

@<[Page 3,381b]>@
#<phalake÷araþ>#, puü, (phale ke÷arà ivàsya .) nàrãkelavçkùaþ . iti jañàdharaþ ..

#<phalakoùakaþ>#, puü, (phalaü muùka eva koùo yatra . tataþ kan .) muùkaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (vivçtirasya muùka÷abde j¤àtavyà ..)

#<phalagrahiþ>#, tri, (phalaü gçhõàtãti . graha + in .) phalegrahiþ . yathàsamayaü phaladharavçkùaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<phalagràhã>#, [n] puü, (phalaü gçhõàtãti . graha + õiniþ .) vçkùaþ . iti dharaõiþ .. phalagrahaõakartari, tri ..

#<phalacamasaþ>#, puü, dadhimi÷ritavañatvakcårõam . iti ÷ràddhatattvam ..

#<phalacorakaþ>#, puü, (phalaü cora ivàsya kan .) corakanàmagandhadravyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<phalatrayaü>#, klã, (phalasya trayam .) dràkùàparåùakà÷maryaþ . (yathà --
     %<dràkùaparåùakà÷maryaiþ phalatrayamudàhçtam ..>% iti vaidyakaparibhàùàyàm ..) triphalà . iti ÷abdacandrikà ..

#<phalatrikaü>#, klã, (phalasya trikam .) triphalà . (yathà --
     %<pathyàvibhãtadhàtrãõàü phalaiþ syàttriphalà samaiþ .
     phalatrika¤ca triphalà sà varà ca prakãrtità ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) ÷uõñhãpippalãmaricàni . ityamaraþ . 2 . 9 . 111 ..

#<phaladaþ>#, puü, (phalaü dadàtãti . dà + %<àto'nupasarge .>% 3 . 2 . 3 . iti kaþ .) vçkùaþ . iti dharaõiþ ..

#<phaladaþ>#, tri, (phalaü dadàtãti . dà + kaþ .) phaladàtà . yathà --
     %<vi÷iùñaphaladà kanyà niùkàmàõàü vimuktidà ..>% iti malamàsatattvadhçtaviùõupuràõavacanam ..

#<phalapa¤càmlaü>#, klã, amlapa¤caphalam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<phalapàkaþ>#, puü, (phaleùu pàko'sya .) karamardakaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. pànãyàmalakam . iti ÷abdacandrikà ..

#<phalapàkàntà>#, strã, (phalapàkenànto nà÷o yasyàþ .) oùadhiþ . dhànyakadalyàdiþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 7 ..

#<phalapàkã>#, [n] puü, (phalapàko'styasyeti . iniþ .) gardabhàõóaþ . iti ratnamàlà .. (yathàsya paryàyaþ .
     %<nandãvçkùastàmrapàkã phalapàkã ca pãtanaþ .
     gardabhàõóo gandhamuõóo dbitãyaþ kùiprapàkyasau ..>% iti ca vaidyakaratnamàlàyàm)

#<phalapucchaþ>#, puü, (phalaü puccha iva yasya .) varaõóàluþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<phalapuùpà>#, strã, (phalàni puùpàõãvàsyàþ .) piõóakharjårã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<phalapåraþ>#, puü, (phalena påraþ pårõaþ .) bãjapåraþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 78 .. (vivaraõamasya bãjapåra÷abde j¤àtavyam ..)

@<[Page 3,381c]>@
#<phalapårakaþ>#, (phalapåra + svàrthe kan .) bãjapåraþ . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<phalapradaþ>#, tri, (phalaü pradadàtãti . pra + dà + %<àta÷copasarge .>% 3 . 1 . 136 . iti kaþ .) phaladàtà . yathà --
     %<krãõãhi bhoþ phalànãti ÷rutvà satvaramacyutaþ .
     phalàrthã dhànyamàdàya yayau sarvaphalapradaþ ..>% iti ÷rãbhàgavate 10 skandhe 11 adhyàyaþ ..

#<phalapriyà>#, strã, (phalena prãõàtãti . prã + kaþ . ñàp .) priyaïguþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (guõàdayo'syà priyaïgu÷abde j¤eyàþ ..)

#<phalabhàk>#, [j] tri, (phalaü bhajate iti . bhaja + %<bhajo õviþ .>% 3 . 2 . 62 . iti õviþ .) phalabhàgã . yathà --
     %<màsapakùatithãnà¤ca nimittànà¤ca sarva÷aþ .
     ullekhanamakurvàõo na tasya phalabhàgbhavet ..>% iti tithyàditattvadhçtabrahmàõóabhaviùyapuràõavacanam ..

#<phalabhåmiþ>#, strã, (phalàya karmaphalabhogàya bhåmiþ .) karmaphalabhogasthànam . yathà --
     %<bharatànyairàvatàni videhà÷ca kurån vinà .
     varùàõi karmabhåmyaþ syuþ ÷eùàõi phalabhåmayaþ ..>% iti hemacandraþ . 4 . 12 ..

#<phalamukhyà>#, strã, (phalena mukhyà ÷reùñhà .) ajamodà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<phalamudgarikà>#, strã, (phale phalàvacchede mudgarikà kùudramudgara iva .) piõóakharjåraþ . iti ÷abdamàlà ..

#<phalalakùaõà>#, strã, (phalahetukà lakùaõà .) prayojanavatã lakùaõà . yathà, sàhityadarpaõe .
     %<vyaïgyasya gåóhàgåóhatvàddvidhà syuþ phalalakùaõàþ .>%

#<phalavartulaü>#, klã, (phalaü vartulamasya .) kàliïgam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<phalavàn>#, [t] tri, (phalamasyàstãti . phala + matup . masya vaþ .) phalayuktavçkùaþ . tatparyàyaþ . phalinaþ 2 phalã 3 . ityamaraþ .. phalitaþ 4 . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, manuþ . 1 . 47 .
     %<apuùpàþ phalavanto ye te vanaspatayaþ smçtàþ .
     puùpiõaþ phalina÷caiva vçkùàståbhayataþ smçtàþ ..>%)

#<phalavikrayiõã>#, tri, (phalavikrayo'syà astãti . iniþ . ïãp .) phalavikretrã . kujóàyinã iti hindã bhàùà . yathà --
     %<phalavikrayiõã tasya cyutadhànyakaradbayam .
     phalairapårayadratnaiþ phalabhàõóamapåri ca ..>% iti ÷rãbhàgavate 10 skandhe 11 adhyàyaþ ..

#<phalavçkùakaþ>#, puü, (phalapradhàno vçj¤aþ . saüj¤àyàü kan .) panasaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (panasa÷abde'sya vi÷eùo vyàkhyàtaþ ..)

#<phala÷àkaü>#, klã, (phalameva ÷àkam .) ùaóidha÷àkàntargataphalarupa÷àkam . yathà, ràjavallame .
     %<patraü puùpaü phalaü nàlaü kandaü saüsvedajaü tathà .
     ÷àkaü ùaóvidhamuddiùñaü guru vidyàdyathottaram ..>%

@<[Page 3,382a]>@
#<phala÷àóavaþ>#, puü, dàóimaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<phala÷àlã># [n], tri, (phalena ÷àlate ÷làghate iti . ÷àl + õiniþ .) phalà÷rayaþ . yathà --
     %<parasamavetadhàtvarthajanyaphala÷àlitvaü karmatvam ..>% iti karmalakùaõe sàrama¤jarã ..

#<phala÷ai÷iraþ>#, puü, (÷i÷iraü pràptamasya aõ ÷ai÷iram . phalaü ÷ai÷iraü yasya .) vadaravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<phala÷rutiþ>#, strã, (phalasya karmaphalasya ÷rutiþ ÷ravaõam .) karmaphala÷ravaõam . yathà --
     %<phala÷utiriyaü néõàü na ÷reyo rocanaü param .
     ÷reyo vivakùayà proktaü yathà bhaiùajyarocanam ..>% api ca .
     %<vedoktameva kurvàõo niþsaïgo'rpitamã÷vare .
     naiùkarmyàü labhate siddhiü rocanàrthà phala÷rutiþ ..>% iti ÷rãbhàgavate 11 skandhaþ . iti malamàsatattvam ..

#<phala÷reùñhaþ>#, puü, (phalànàü phalavçkùàõàü ÷reùñhaþ .) àmravçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<phalasaþ>#, puü, panasavçkùaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<phalasnehaþ>#, puü, (phale sneho yasya .) àkhoñavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<phalahàrã>#, strã, kàlã . phalaü harati yà óhàt ùaõõiti karmopapadahç¤ ghàtoþ ùaõi ãppratyayaniùpanno'yaü ÷abdaþ . sà jyaiùñhapa¤cada÷yàü bahuphalàdyupahàraiþ påjanãyà . yathà --
     %<jyaiùñhe màsi amàyàü vai madhyaràtre mahe÷vari ! .
     påjayet kàlikàü devãü nànàdravyopahàrakaiþ ..
     tatraiva sitapakùe tu pa¤cada÷yàü ni÷àrdhake .
     påjayecca phalairlakùaiþ ÷aktito vàpi kàlikàm ..>% iti màyàtantre 17 pañalaþ ..

#<phalà>#, strã, jhi¤jhiriùñàkùupaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (÷amã . tatparyàyo yathà --
     %<÷amã ÷aktuphalà tuïgà ke÷ahantrã phalà÷ivà .
     maïgalyà ca tathà lakùmãþ ÷amãraþ sàlpikà smçtà ..>%)

#<phalàóhyà>#, strã, (phalena àñhyà sampannà .) kàùñhakadalã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<phalàdhyakùaü>#, klã, (phalànàmadhyakùamiva .) ràjàdanavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 45 .. (kvacit, puü . asya paryàyaþ .
     %<ràjàdanaþ phalàdhyakùoràjanyaþ kùãrikàpica ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) phalànàmadhikçte, tri ..

#<phalàdanaþ>#, puü, (phalànàmadanobhakùakaþ . yadbà, phalànàü adanaü bhakùaõaü yasya .) ÷ukapakùã . iti hemacandraþ . 4 . 401 .. phalabhakùake, tri ..

#<phalàntaþ>#, puü, (phaleùu satsu anto nà÷o yasya .) vaü÷aþ . iti ÷abdamàlà ..

#<phalàmlaü>#, klã, (phalamamlaü yasya .) vçkùàmlam . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, su÷rute såtrasthàne 46a ..
     %<madyaü madyocitànàntu sarvamàüseùu påjitam .
     amadyapànàmudakaü phalàmlaü và pra÷asyate ..>%)

@<[Page 3,382b]>@
#<phalàmlaþ>#, puü, (phalamamlamasya .) amlavetasaþ .. iti ràjanirghaõñaþ ..

#<phalàrthã># [n] tri, (phalaü arthayate iti . artha + õiniþ .) phalakàmã . yathà --
     %<sarvasåkteùu kartavyà pratiùñhà vidhinà budhaiþ .
     phalàrthibhistvapratiùñhaü yasmànniùphalamucyate ..>% iti mañhapratiùñhàtattvadhçtahaya÷ãrùapa¤caràtrãyasaïkarùaõakàõóãyavacanam ..

#<phalà÷anaþ>#, puü, (phalàna÷nàtãti . a÷a + lyuþ .) ÷ukapakùã . iti trikàõóa÷eùaþ .. phalabhakùake, tri ..

#<phalàsaïgaþ>#, puü, (phaleùu àsaïgaþ .) phalàsaktiþ .. yathà -- tyaktvà karmaphalàsaïgaü nityatçpto nirà÷rayaþ . karmaõyabhipravçtto'pi naiva ki¤cit karoti saþ .. iti ÷rãbhagavadgãtàyàü 4 adhyàyaþ ..

#<phaliþ>#, puü, (phala + in .) matsyavi÷eùaþ . phalui iti bhàùà . asya guõàþ . svàdutvam . guråtvam . snigdhatvam . balakàritvam . ÷ukrabardhanatva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<phalikà>#, strã, (phalamasyà astãti . phala + ñhan . ñàp .) niùpàvã . iti ràjanirghaõñaþ .. (phalà svàrthe kani ata itvam . ÷aràderagrabhàgaþ . yathà, àryàsapta÷atyàm . 335 .
     %<na pràpyase karàbhyàü hçdayànnàpaiùi vitanuùe bàdhàm .
     tvaü mama bhagnàvasthitakusumàyudhavi÷ikhaphalikeva ..>%)

#<phalitaü>#, tri, (phala + tàrakàditvàt itac .) phalamasya jàtam . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (yathà, devãbhàgavate . 1 . 17 . 12 .
     %<saüpa÷yan vividhàn de÷àn lokàü÷ca vittadharmiõaþ .
     vanàni pàdapàü÷caiva kùetràõi phalitàni ca ..>%) vçkùe, puü . iti dharaõiþ .. ÷aileye, klã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<phalinaþ>#, tri, (phalàni santyasyeti . phala + %<bahålamanyatràpi .>% uõàø 2 . 49 . iti inac .) phalavàn . ityamaraþ . 2 . 4 . 7 .. panase phalavati vçkùe ca puü . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<phalinã>#, strã, (phalamasyà astãti . iniþ . ïãp .) priyaïguvakùaþ .. (paryàyo'syà yathà --
     %<priyaïguþ phalinã kàntà latà ca mahilàhvayà .
     gundrà gundraphalà ÷yàmà viùvaksenàïganà priyà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. yathà, raghau . 8 . 61 .
     %<mithunaü parikalpita tvayà sahakàraþ phalinã ca nanvimau avidhàya vivàhasatkriyàmanayo rgamyata ityasàmpratam ..>%) agni÷ikhàvçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 136 ..

@<[Page 3,382c]>@
#<phalã>#, [n] tri, (phalamasyàstãti . phala + iniþ .) phalayuktavçkùàdiþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 7 ..

#<phalã>#, strã, (phalamastyasyà iti ar÷a àdibhyaþ ac . striyàü ïãp .) priyaïguvçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 7 .. (yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<vi÷vaksenà priyà kàntà priyaïguþ phalinãphalã ..>% phali + và ïãù .) phalimatasyaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<phalåùaþ>#, puü, latàbhedaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<phalegrahiþ>#, puü, (phalaü gçhõàtãti . phala + graha + %<phalegçhiràtmambhari÷ca .>% 3 . 2 . 26 . iti upapadasya edantatvaü graherin pratyaya÷ca nipàtyate .) yathàsamayaü phaladharavçkùaþ . çtupràptau phalàni gçhõàti ghàrayatãti phalegrahiþ ÷akçtstambàdityàdinà iþ såtre phale iti nirde÷àt ekàraþ . kiüvà phale gçhõàti iti phalegrahiþ karmaõyàdhàravivakùà nipàtanàt saptamyà aluk luki phalagrahi÷ca phalegrahiþ phalagrahiriti vàcaspatiþ . iha grahirdhàraõàrthaþ svãkàràrtha÷ca atra dhàraõàrthe vçkùa eva råóhiþ . svãkàràrthe tu kriyà÷abdataiva yathà phalegrahãn haüsi vanaspatãnàmiti bhaññiþ .. iti ràyamukuñàdayaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. phalagrahaõakartari, tri ..

#<phalegràhiþ>#, puü, (phale gçhõàtãti . grah + in . pçùodaràt vçddhiþ . nipàtanàt saptamyà aluk .) phalegrahiþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<phalendraþ>#, puü, (phalena indraþ ai÷varya÷àlãva . bçhatphalatvàdevàsya tathàtvam .) bçhajjambuþ . tatparyàyaþ . nandaþ 2 ràjajambuþ 3 mahàphalà 4 surabhipatrà 5 mahàjambuþ 6 . asya guõàþ . svàdutvam . viùñambhitvam . gurutvam . rocanatva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<phalepuùpà>#, strã, (phale phalamukhe puùpaü yasyàþ . saptamyà aluk .) kùudrakùupavi÷eùaþ . gåmà iti hindãbhàùà . tatparyàyaþ . droõà 2 droõapuùpã 3 . asyà guõàþ . gurutvam . svàdutvam . råkùatvam . uùõatvam . vàtapittakàritvam . kùàratvam . lavaõatvam . svàdupàkatvam . kañutvam . bhedakatvam . kaphàmakàmalà÷othatamaka÷vàsajantunà÷itva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<phaleruhà>#, strã, (phale rohatãti . ruha + kaþ . saptasyà aluk .) pàñalivçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 3 . 54 .. (asyàþ paryàyo yathà --
     %<pàñalàlipriyà sthàlã tàmrapuùpã phaleruhà .
     kàmadåtã kuveràkùã kumbhã toyàdhivàsinã ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

#<phalesaktaþ>#, tri, (phale sakta àsaktaþ .) phalàsaktaþ . phalakàmã . yathà, bhagavadgãtàyàm .
     %<yuktaþ karmaphalaü tyaktvà ÷àntimàpnoti naiùñhikãm ..
     ayuktaþ kàmakàreõa phalesakto nibadhyate ..>% %<phalesaktaþ mama phalàyedaü karma karomãtyevaü phalesakto nitaràü bandhaü pràpnoti .>% iti malamàsatattvam ..

#<phalottamà>#, strã, (phaleùu uttamà .) kàkalãdràkùà . iti ràjanirghaõñaþ .. (dugdhikà . tatparyàyo yathà --
     %<uttamà dugdhikà dugdhã phalottamà phalinyapi ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

#<phalotpattiþ>#, puü, (phalàya utpattirasya . pra÷astaphalànàü utpattiratra và .) àmravçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<phalodayaþ>#, puü, (phalasya udayo yatra .) làbhaþ . suràlayaþ . harùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (phalasya udayaþ .) phalotpattiþ . yathà, raghuþ .
     %<so'hamàjanma÷uddhànàmàphalodayakarmaõàm .
     àsamudrakùitã÷ànàmànàkarathavartmanàm ..>%

#<phalkaþ>#, puü, (phala niùpattau + %<kçdàghàràrciphalibhyaþ kaþ .>% uõàø 3 . 40 . iti kaþ . såtre'tra kalibhya iti pàñhasya vikalpitatvàt bàhulakàt ka ityeke .) visàritàïgam . ityuõàdikoùaþ ..

#<phalgu>#, tri, (phala niùpattau + %<phalipàñinamimanijanàmiti .>% uõàø 1 . 19 . ityuþ gugàgama÷ca .) asàram . ityamaraþ . 3 . 1 . 56 .. (yathà, màghe . 3 . 76 .
     %<tarãùu tatratyamaphalgu bhàõóaü sàüyàtrikànàvapato'bhyanandat ..>%) nirarthakam . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, devãbhàgavate . 5 . 15 . 32 .
     %<na phalguvàkyaiþ pratibodhanãyo ràjà tu vãrairiti nãti÷àstram ..>%) sàmànyam . kùudram . yathà, bhàgavate . 1 . 13 . 47 .
     %<ahastàni sahastànàmapadàni catuùpadàm .
     phalgåni tatra mahatàü jãvo jãvasya jãvanam ..>%)

#<phalguþ>#, strã, (phala niùpattau + uþ . gugàgama÷ca .) gayàsthanadãbhedaþ . tasyà màhàtmyàdi yathà -- sàrdhakro÷adbayaü mànaü gayàyàü parikãrtitam . pa¤cakro÷aü gayàkùetraü kro÷amekaü gayà÷iraþ .. tatra piõóapradànena tçptirbhavati ÷à÷vatã . nagàjjanàrdanàccaiva kåpàccottaramànasàt .. etadgayà÷iraþ proktaü phalgutãrthaü taducyate . tatra piõóapradànena pitéõàü paramà gatiþ .. pçthivyàü yàni tãrthàni ye samudràþ saràüsi ca . phalgutãrthaü gamiùyanti vàramekaü dine dine .. iti gàruóe 83 adhyàyaþ .. anyat gayà÷abde draùñavyam .. * .. kàkoóambarikà . ityamaraþ .. kàkaóumura iti bhàùà .. (asyàþ paryàyo yathà --
     %<bhadrà malapåþ phalguþ syàt kàkaóumbarikà ca sà ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..) asyà guõàþ . gurutvam . gràhitvam . ÷ãtalatvam . svàdutvam . tçptikàritva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. reõubhedaþ . phàgu iti prasiddhaþ . mithyàvàkyam . iti ÷abdaratnàvalã .. vasantartuþ . iti jañàdharaþ ..

#<phalgudà>#, strã, (phalguriti nàma dadàti dhàraya tãti . dà dhàraõe + kaþ .) gayànadã . yathà,
     %<tatra de÷e gayà nàma puõyade÷o'tivi÷rutaþ .
     nadã ca phalgudà nàma pitéõàü svargadàyinã ..>% iti bçhaddharmapuràõe 56 adhyàyaþ ..

#<phalgunaþ>#, puü, (phalati kàryàdikamasmàditi . phala nispattau + %<phalerguk ca .>% uõàø 3 . 56 . iti unan gugàgama÷ca . phalgunyàü phalgunãnakùatre jàtaþ iti và . %<÷raviùñhà phalgunyanuràdheti .>% 4 . 3 . 34 . iti jàtàrthapratyayasya luk . %<luk taddhitaluki .>% 1 . 2 . 49 . iti strãpratyayasya ca luk . etanniruktistu phàlguna÷abde draùñavyà .) arjunaþ . phàlgunamàsaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (phalgunãbhave, tri . iti siddhàntakaumudã ..)

#<phalgunàlaþ>#, puü, (phalgunena alatãti . al + ac .) phàlgunamàsaþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<phalgunã>#, strã, (phalguna + gauràditvàt ïãù .) nakùatravi÷eùaþ . tacca pårbaphalgunã uttaraphalgunã ca . iti bharatadhçtagovardhanànandaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 4 . 42 . 16 . uttaràbhyà¤ca pårbàbhyàü phalgunãbhyàmahaü divà . jàto himavataþ pçùñe tena màü phàlgunaü viduþ ..) kàkodumbarikà . iti ràjanirghaõñaþ .. (phalgunyàü jàtà . ÷raviùñhàphalgunãti aõo luki luktaddhitalukãti strãpratyayasya ca luki phalgunyaùàóhàbhyàü ñànau vaktavyau iti vàrtikoktyà ñaþ . ñitvàt ïãp ..)

#<phalguvàñikà>#, strã, (phalgånàü vàñãva ivàrthe kan .) kàkodumbarikà .. iti ràjanirghaõñaþ ..
     (%<guõàdayo'syàþ kàkodumbarikà÷abde j¤eyàþ ..>%)

#<phalguvçntàkaþ>#, puü, (phalgunà vçntenàkàyati ÷obhate iti . à + kai + kaþ .) ÷yonàkaprabhedaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<phalgåtsavaþ>#, puü, (phalgånàmutsavaþ .) phalgukaraõakagovindotsavaþ . dolayàtrà iti khyàtaþ . yathà, dolayàtràpaddhatiþ .
     %<govindànugçhãtantu yàtràïgaü tat prakãrtitam .
     phalgåtsavaü prakurvãta pa¤càhàni tryahàõi và ..>%

#<phalyaü>#, klã, (phalàya hitamiti . phala + yat .) kusumam . iti ÷abdacandrikà ..

#<phallakã># [n] puü, (phallakaþ phalakastadàkàro'styasyeti . iniþ .) matsyavi÷eùaþ . iti ÷abdamàlà .. phalui iti bhàùà .

#<phallaphalaþ>#, puü, sårpavàtaþ . iti jañàdharaþ .. kulàra vàtàsa iti bhàùà ..

#<phàþ>#, puü, santàpaþ . niùphalabhàùaõam . yathà --
     %<phiþ kope phà÷ca santàpe tathà niùphalabhàùaõe ..>% iti ÷abdaratnàvalã .. vçddhiþ . bardhakaþ . yathà %<phà vçddhau vardhake pumàn .>% iti vi÷vaþ ..

#<phàñakã>#, strã, (sphuña + õul . ïãù . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) sphañã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<phàõiþ>#, strã, (phàõayatãti . phaõa gatau + õic + in .) guóaþ . karambhaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<phàõitaü>#, klã, (phaõa gatau + õic + ktaþ .) ardhàvartitekùurasaþ . pheõãti khyàtam . ityamarabharatau .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 64 . 23 . phalgunã pårbasamaye bràhmaõànàmupoùitaþ . bhakùyàn phàõitasaüyuktàn dattvà saubhàgyamçcchati ..) asya guõàþ . gurutvam . abhiùyanditvam . bçühaõatvam . kapha÷ukralatvam . vàtapitta÷ramanà÷itvam . måtravastivi÷odhanatva¤ca .. * ..
     %<ikùo rasastu yaþ pakvaþ ki¤cidgàóho bahudravaþ .
     sa evekùuvikàreùu khyàtaþ phàõitasaüj¤ayà ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (yathà ca .
     %<÷iràharùe'¤janaü kuryàt phàõitaü madhusaüyutam ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe netrarogàdhikàre ..
     %<phàõitaü ÷aktavaþ sarpi rdadhimaõóo'mlakà¤jikam .
     tarpaõaü måtrakçcchraghnamudàvartaharaü pibet ..>% iti carake såtrasthàne 23 adhyàye ..)

#<phàõñaü>#, tri, (phaõyate smeti . phaõa gatau + %<kùubdhasyàntadhvànteti .>% 7 . 2 . 18 . iti nipàtanàt sàdhuþ .) anàyàsakçtam . ityamaraþ . 7 . 1 . 94 .. kaùàyabhedaþ . yathà --
     %<kùiptvoùõatoye mçditaþ phàõña ityamidhãyate .>% api ca .
     %<kùuõõadravyapale samyak jalamuùõaü viniþkùipet .
     pàtre catuþpalamiti tatastu sràvayejjalam ..
     so'yaü cårõadravaþ phàõño bhiùagbhirabhidhãyate ..>% iti vaidyakaparibhàùà .. (tathàsya prastutavidhiþ .
     %<sadyo'bhiùõu påtastu phàõñantanmànakalpane ..>% iti vàbhañakalpasthàne ùaùñhe'dhyàye ..)

#<phàlaü>#, klã, (phalàya ÷asyàya hitam . phala + aõ . yadvà, phalyate vidàryate bhåmiraneneti . phala + gha¤ .) halopakaraõam . iti medinã . le, 34 ..

#<phàlaþ>#, puü, (phalyate vidàryate kùetramaneneni . phala + karaõe gha¤ .) làïgalasthabhåmividàrakalauhaþ . phalyate vi÷ãryate måmiranena saþ . tatparyàyaþ . kçùikaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 13 .. kçùakaþ 3 . phalam 4 . iti bharataþ .. kçùikà 5 . phàlam 6 . iti mukuñaþ .. ku÷ikam 7 . iti hemacandraþ . 3 . 555 .. mahàdevaþ . baladevaþ . kàrpàsavastre, tri . iti medinã . le, 34 .. navavidhadivyàntargatàùñamadivyam . tasya vidhiryathà . bçhaspatiþ .
     %<àyasaü dbàda÷apalaghañitaü phàlamucyate .
     aùñàïgulaü bhaveddãrghaü caturaïgulavistaram ..
     agnivarõaü tata÷cauro jihvayà lehayet sakçt .
     na dagdha÷cecchuddhimiyàdanyathà tu sa hãyate ..>% cauro'tra gocauraþ . gocaurasya pradàtavyaü taptaphàlàvalehanamiti smçtiriti maithilàþ .. atràpi tvamagne ityàdimantrànantaraü àyasaü lelihànasya jihvayàpi samàdi÷editi pitàmahokteþ pràóvivàka÷odhyàbhyàmagryabhimantraõaü kàryam .. * .. tatra prayogaþ . laukikacatvàriü÷attolakamitaü lauhaghañitamaùñayavamadhyàtmakàïgulàùñadãrghaü tathàvidhacaturaïgulaprastàraü phàlamagnau tàpayet . tatra pràóvivàko dharmàvàhanàdihavanàntaü karma kçtvà dakùiõàü dattvà --
     %<oü tvamagne vedà÷catvàrastva¤ca yaj¤eùu håyase .
     tvaü mukhaü sarvadevànàü tvaü mukhaü brahmavàdinàm ..
     jañharastho'si bhåtànàü tato vetsi ÷ubhà÷ubham .
     pàpaü punàsi vai yasmàttasmàt pàdhaka ucyate ..
     pàpeùu dar÷ayàtmànamarciùmàn bhava pàvaka ! .
     athavà ÷ubhabhàvena ÷ãto bhava hutà÷ana ! ..
     tvamagne sarvabhåtànàmanta÷carasi sàkùivat .
     tvameva deva jànãùe na viduryàni mànavàþ ..
     vyavahàràbhi÷asto'yaü mànuùaþ ÷uddhimicchati .
     tadenaü saü÷ayàdasmàddharmatastràtumarhasi ..>% ityetaiþ phàlasthamagniü abhimantrayet . ÷odhyastu pratij¤àpatraü ÷irasi nidhàya .
     %<tvamagne sarvabhåtànàmanta÷carasi pàvaka ! .
     sàkùivat puõyapàpebhyo bråhi satyaü kare mama ..>% ityanenàbhimantrya agnivarõaü phàlaü jihvayà sakçllihyàt na dagdha÷cettadà ÷uddhaþ . iti divyatattvam ..

#<phàlakçùñaþ>#, tri, (phàlena kçùñaþ .) phàlena karùitabhåmyàdiþ . yathà, mànave . 4 . 46 .
     %<na måtraü pathi kurvãta na bhasmani na govraje .
     na phàlakçùñe na jale na cityàü na ca parvate ..>%

#<phàlàþ>#, puü, (phàlayantãti . phala + õic + ac .) jambãrabãjàni . iti durgañãkàñippanãkçtkulacandraþ ..

#<phàlgunaþ>#, puü, (phalati niùpàdayatãti . phal + %<phalerguk ca .>% uõàø 3 . 56 . iti unan tato guk . tataþ praj¤àdyaõ . yadvà phalgunyàü phalgunãnakùatre jàtaþ phalgunaþ . sa eva . aõ etanniruktiryathà, mahàbhàrate . 4 . 42 . 16 .
     %<uttaràbhyà¤ca pårbàbhyàü phalgunãbhyàmahaü divà .
     jàto himavataþ pçùñhe tena màü phàlgunaü viduþ ..>%) guóàke÷aþ . nadãjavçkùaþ . arjunavçkùaþ . tapasya màsaþ .. yathà --
     %<phàlgunastu guóàke÷e nadãjàrjunabhåruhe .
     tapasyasaüj¤e màse tatpårõimàyàntu phàlgunã ..>% iti dantyanàntavarge medinã .. ataeva .
     %<phàlgune gagane phene õatvamicchanti varvaràþ .>% iti kàrikà samålikà . atra aõatvamicchantãti akàrapra÷leùo bhràntànàm .. * .. (phàlgunã paurõamàsã asminnini . %<vibhàùà phalgunã÷ravaõakàrtikãcaitribhyaþ .>% 4 . 2 . 23 . iti pakùe aõ .)
     vai÷àkhàdidbàda÷amàsàntargataikàda÷amàsaþ . phalgunãnakùatrayuktà paurõamàsã yasmin màse saþ . iti tu pràyikàbhipràyam . sa ca trividhaþ . mukhyacàndro gauõacàndraþ saura÷ca . yathà . kumbhastharavipràrabdha÷uklapratipadàdidar÷ànto màso mukhyacàndraþ . mukhyacàndraphàlgunamàsãyapaurõamàsyantaþ kçùõapratipadàdiko màso gauõacàndraþ . kumbharà÷istharavibhogopalakùitakàlàtmako màsaþ sauraþ . iti malamàsatattvam .. * .. tatparyàyaþ . taprasyaþ 2 phàlgunikaþ 3 phalgunaþ 4 . ityamarabharatau .. vatsaràntakaþ 5 . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. tatra jàtaphalam .
     %<priyaüvadaþ sajjanavallabha÷ca paropakàrã vimalà÷aya÷ca .
     dàtà nitàntaü pramadàbhilàùã syàt phàlgune yasya janasya janma ..>% iti koùñhãpradãpaþ .. atha phàlgunakçtyam . tatra màghyanantaraü phàlgunakçùõàùñamyàü kàla÷àkavàståka÷àkopakaraõànnena ÷ràddhaü kartavyam .. * .. gauõacàndraphàlgunakçùõacaturda÷yàü ÷ivaràtrivratam . yaddine pradoùani÷ãthobhayavyàpinã caturda÷ã taddine vratamubhayavyàptyanurodhàt . yadà pårbedyurni÷ãthavyàpinã paredyuþ pradoùamàtravyàpinã tadà pårbedyurvrataü pradhànakàlavyàptyanurodhàt . yadà tu pårbedyurna ni÷ãthavyàptiþ paradine pradoùavyàpinã tadà paradine pradoùavyàpinãti vacanàt .. * .. mukhyacàndraphàlguna÷ukladvàda÷ã govindadvàda÷ã .
     %<phàlgune ÷uklapakùasya puùyarkùe dbàda÷ã yadi .
     govindadvàda÷ã nàma mahàpàtakanà÷inã ..>% mahàpàtakanà÷akàmo gaïgàyàü snànamahaü kariùye . atra padmapuràõãyo mantraþ .
     %<mahàpàtakasaüj¤àni yàni pàpàni santi me .
     govindadbàda÷ãü pràpya tàni me hara jàhnavi ! ..>% phàlgunapaurõamàsyàü dolayàtrà . tãrthacintà maõau brahmapuràõam .
     %<naro dolàgataü dçùñvà govindaü puruùottamam .
     phàlgunyàü saüyato bhåtvà govindasya puraü vrajet ..>% skandapuràõãyapuruùottamamàhàtmye triü÷àdhyàye .
     %<phàlgunyàü krãóanaü kuryàt dolàyàü mama bhåpate ! ..>% iti kçtyatattvam ..

#<phàlgunànujaþ>#, puü, (phàlgunàdanupa÷càt jàyate iti . anu + jan + óa .) vasantakàlaþ . iti hàràvalã .. arjunasya kaniùñhabhràtà ca ..

#<phàlgunikaþ>#, puü, (phàlgunã paurõamàsyasmin màse iti . %<vibhàùà phàlgunã÷ravaõeti .>% 4 . 2 . 23 . iti ñhak .) phàlgunamàsaþ . ityamaraþ . 1 . 4 . 15 ..

@<[Page 3,384c]>@
#<phàlgunã>#, strã, (phalgunãbhiryuktà paurõamàsã . %<nakùatreõa yuktaþ kàlaþ .>% 4 . 2 . 3 . iti aõ . tato ïãp .) phàlgunamàsasya pårõimà . iti medinã . ne, 96 .. pårbaphalgunãnakùatram . uttaraphalgunãnakùatram . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<phiþ>#, puü, pàpaþ . niùphalavàkyam . ityekàkùarakoùaþ . kopaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<phiïgakaþ>#, puü, (phiïga iti ÷abdena kàyati ÷abdàyate iti . kai + kaþ .) pakùivi÷eùaþ . phiïgà iti bhàùà . tatparyàyaþ . kuliïgaþ 2 kaliïgaþ 3 dhåmyàñaþ 4 . iti ÷abdamàlà . bhçïgaþ 5 . ityamaraþ ..

#<phiraïgaþ>#, puü, (phau pàpe krodhe và raïgo'nuràgo yasya .) svanàmakhyàtamlecchade÷aþ . yathà --
     %<pårbàmnàye nava÷ataü ùaóa÷ãtiþ prakãrtitàþ .
     phiraïgabhàùayà mantràsteùàü saüsàdhanàdbhuvi ..
     adhipà maõóalànà¤ca saügràmeùvaparàjitàþ .
     iürejà nava ùañ pa¤ca laõórajà÷càpi bhàvinaþ ..>% iti merutantre 23 prakà÷aþ .. rogavi÷eùaþ . atha phiraïgasya niruktimàha .
     %<phiraïgasaüj¤ake de÷e bàhulyenaiùa yadbhavet .
     tasmàt phiraïga ityukto vyàdhirvyàdhivi÷àradaiþ ..>% tasya viprakçùñaü nidànamàha .
     %<gandharogaþ phiraïgo'yaü jàyate dehinàü dhruvam .
     phiraïgiõo'tisaüsargàt phiraïgiõyàþ prasaïgataþ ..
     vyàdhiràgarujo hyeùa doùàõàmatra saükramaþ .
     bhravettà lakùayetteùàü lakùaõairbhiùajàü varaþ ..>% phiraïgiõyàþ prasaïgata iti vi÷eùàrtham .. * .. råpamàha .
     %<phiraïgastrividho j¤eyo vàhyàbhyantaratastathà .
     bahirantarbhava÷càpi teùàü liïgàni ca bruve ..
     tatra bàhyaþ phiraïgaþ syàdvisphoñasadç÷o'lparuk .
     sphuñito vraõavadbhedyaþ sukhasàdhyo'pi sa smçtaþ ..
     sandhe÷càbhyantaraþ sa syàdubhayorlakùaõairyutaþ .
     kaùñado'ticirasthàyã kaùñasàdhyatama÷ca saþ ..>% upadravàn àha .
     %<kàr÷yaü balakùayo nàsàbhaïgo vahne÷ca mandatà .
     asthi÷oùo'sthivakratvaü phiraïgopadravà amã ..>% sàdhyatvàdikamàha .
     %<bahirbhavo bhavet sàdhyo nåtano nirupadravaþ .
     àbhyantarastu kaùñena sàdhyaþ syàdayamàmayaþ ..
     bahirantarbhavo jãrõaþ kùãõasyopadravairyutaþ .
     bodhyo vyàdhirasàdhyo'yamityåcurmunayaþ purà ..>% atha phiraïgasya cikitsà . %<phiraïgasaüj¤akaü rogaü rasaþ karpårasaüj¤akaþ . ava÷yaü nà÷ayedetadåcuþ pårbe cikitsakàþ .. likhyate rasakarparaprà÷ane vidhiruttamaþ . anena vidhinà khàdanmukhe ÷ãthaü na vindati .. goghåmacårõaü saünãya vidadhyàt såkùmakåpikàm . tanmadhye niþkùipet såtaü caturgu¤jàmitaü bhiùak .. tatastu guñikàü kuryàdyathà na syàdraso bahiþ . såkùõacårõaü lavaïgasya tàü vañãmavadhålayet .. dantaspar÷o yathà na syàttathà tàmambhasà gilet . tàmbålaü bhakùayet pa÷càcchàkàmlalavaõàüstyajet .. ÷ramamàtapamadhvànaü vi÷eùàt strãniùevaõam .. iti karpårarasaþ .. 1 .. pàradaùñaïkamànaþ syàt khadiraùñaïkasaümitaþ . àkàrakarabha÷càpi gràhyaùñaïkadbayonmitaþ .. ñaïkatrayamitaü kùaudraü khalle sarvaü viniþkùipet . saümardya tasya sarvasya kuryàt sapta vañãrbhiùak .. sa rogã bhakùayet pràtarekaikàmambunà vañãm . varjayedamlalavaõau phiraïgastasya na÷yati .. iti sapta÷àõikàvañã .. 2 .. pàradaþ karùamàtraþ syàttàvadeva hi gandhakaþ . taõóulà akùamàtràþ syusteùàü kuryàcca kajjalãm .. tasyàþ sapta vañãþ kuryàttàbhirdhåmaü prayojayet . dinàni sapta tena syàt phiraïgànto na saü÷ayaþ .. iti dhåmaprayogaþ .. 3 .. pãtapuùpavalàpatrarasaiùñaïkamitaü rasam . hastàbhyàü mardayettàvat yàvat såto na dç÷yate .. tataþ saüsvedayeddhastàdevaü vàsarasaptakam . tyajellavaõamamla¤ca phiraïgastena na÷yati .. 4 .. cårõayennimbapatràõi pathyàü nimbàùñamàüsikàm . dhàtrã¤ca tàvatãü ràtriü nimbaùoóa÷abhàgikàm .. ÷àõamànamidaü cårõama÷nãyàdambhasà saha . phiraïgaü nà÷ayatyeva vàhyamàbhyantaraü tathà .. 5 .. topacãnibhavaü cårõaü ÷àõamànaü samàkùikam . phiraïgavyàdhinà÷àya bhakùayellavaõaü tyajet .. lavaõaü yadi và tyaktuü na ÷aknoti tadà janaþ . saindhavaü sa hi bhu¤jãta madhuroparasaü hi tat .. 6 .. ardhakarùamitaü såtaü kuraõñakarasaiþ saha . khalle vimardayettatra palàrdhaü gugguluü kùipet .. tatràrkakarabhaü kuùñhaü triphalà¤ca pçthak pçthak . ardhakarùamitaü sarvaü cårõayitvà tu niþkùipet .. tat sarvaü madhusarpirbhyàü dvipalàbhyàü pçthak pçthak . mardayedatha tat khàdedardhakarùamitaü rasam .. vraõaþ phiraïgarogotthastasyàva÷yaü vina÷yati . alpo'pi cirajàto'pi pra÷àmyati mahàvraõaþ .. etadbhakùayataþ ÷otho mukhasya ca na jàyate . varjayedatra lavaõamekaviü÷ativàsaràn .. 7 .. iti phiraïgàdhikàraþ .>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<phiraïgaroñã>#, strã, (phiraïgapriyà roñã . phiraïgàõàü roñãti và .) roñikàvi÷eùaþ . pàoroñã iti pàüuruñi iti ca bhàùà . sà tu tàlasyàthavà kharjårasya rasena madhurikàjalena và mi÷ritàü godhåmakaõikàmadhikakàlamuttamaü saümardya golàkàraü sthålaü sthålaü nirmàya tandårapàkena niùpàdità bhavati . iti pàkaràje÷varaþ ..

#<phiraïgiõã>#, strã, (phiraïgade÷o janmasthànatvenàstyasyà iti . phiraïga + ini . ïãp .) phiraïgade÷odbhavanàrã . yathà --
     %<gandharogaþ phiraïgo'yaü jàyate dehinàü dhruvam .
     phiraïgiõo'tisaüsargàt phiraïgiõyàþ prasaïgataþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<phiraïgã># [n] puü, (phiraïga + iniþ .) phiraïgade÷odbhavapuruùaþ . asya pramàõaü pårba÷abde draùñavyam ..

#<phuþ>#, puü, mantrakam . tucchavàkyam . iti vi÷vaþ ..

#<phukaþ>#, puü, (phunàspaùñavàkyena kàyati ÷abdàyate iti . phu + kai + ka .) pakùã . iti ÷abdacandrikà ..

#<phuñaþ>#, tri, (sphuñatãti . sphuña + kaþ . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) sarpaphaõà . iti hemacandraþ . 4 . 381 ..

#<phu(phå)t>#, vya, anukaraõa÷abdaþ . iti phutkàra÷abdadar÷anàt . (yathà, %<bàlaþ payasà dagdho dadhyapi phutkçtya bhakùayati .>% iti prà¤caþ ..) tucchabhàùaõam . iti kecit ..

#<phutkaraþ>#, puü, (phudityavyakta÷abdaü karotãti . kç + ñaþ .) agniþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<phutkàraþ>#, puü, (kç + bhàve gha¤ . phudityavyakta÷abdasya kàraþ karaõam .) phutkaraõam . phu iti phuük iti ca bhàùà . phutkàravati pàvake àhutiniùedho yathà, tithyàditattve .
     %<alpe råkùe sasphuliïge vàmàvarte bhayànake .
     àrdrakàùñhaiþ samutapanne phutkàravati pàvake ..
     kçùõàrciùi sudurgandhe tathà lihati medinãm .
     àhutiü juhuyàdyastu tasya nà÷o bhaveddhruvam ..>%

#<phutkçtiþ>#, strã, (phudityavyakta÷abdasya kçtiþ karaõam .) phutkàraþ . yathà, kàvyacandrikà .
     %<sphurjatphutkçtibhãtisambhramacamatkàrasphuratsambhramà ..>%

#<phupphusaþ>#, puü, pupphusaþ . koùñhavi÷eùaþ . sa ca hçdayanàóikàsaülagnà÷ayavi÷eùaþ . phyàpóà phulkà kàpàse iti ca loke . iti su÷rutaþ .. yathà --
     %<sthànànyàmàgnipakvànàü måtrasya rudhirasya ca .
     hçduõóukaþ phupphusa÷ca koùñha ityabhidhãyate ..>% iti màdhavakaraþ . asya vyàkhyà . %<àmasya sthànaü àmà÷ayaþ . nàbherårdham . agneþ sthànaü pacyamànà÷ayaþ nàbhimadhyam . pakvasya sthànaü pakvà÷ayaþ nàbheradhaþ . måtrasya sthànaü vastiþ . rudhirasya sthànaü yakçtplãhànau . hçt hçdayaü ikùurasapàkamalavadyaþ ÷oõitamalastajjaþ uõóukaþ sa càntrade÷e vyavasthitaþ purãùàdhànam . phupphusaþ hçdayasya vàmapàr÷ve phupphuõóa iti khyàtaþ .>% iti vijayarakùitaþ .. (yathà ca .
     %<tadvàme phupphusaþ plãhà dakùiõàïge yakçnmatam .
     udànavàyoràdhàraþ phupphusaþ procyate budhaiþ ..>% iti pårbakhaõóe pa¤came'dhyàye ÷àrïgadhareõoktam ..)

#<phultiþ>#, strã, (phala + ktin . %<ti ca .>% 7 . 4 . 89 . iti ata ut .) phalanam . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

@<[Page 3,385c]>@
#<phulla>#, vikàse . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøakaø-señ .) hrasvã . ladvayàntaþ . vikàsa iha kasa ja gatàviti dantyàntasya gha¤i råpam . vipårbatyenàrthàntaravàcitayà vikasanamityarthaþ . phullati mallãkalikà . iti durgàdàsaþ ..

#<phullaþ>#, tri, (phullatãti . phulla + ac . yadbà, phalatãti . ¤i phalà visaraõe + ktaþ . %<àdita÷ca .>% 7 . 2 . 16 . iti ióabhàvaþ . %<ti ca .>% 7 . 4 . 81 . iti utvam . anupasargàt . phullakùãveti . 8 . 2 . 55 . iti niùñhà tasya laþ .) vikasitaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 8 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 128 . 41 .
     %<jala¤ca ÷u÷ubhe cchannaü phullairjalaruhaistathà ..>%) puùpam . phula iti bhàùà . yathà --
     %<÷rãpa¤camyàü ÷riyaü devãü phullaiþ saüpåjayet sadà ..>% iti kàlikàpuràõam ..

#<phulladàma>#, [n] klã, (phullànàü puùpàõàü dàma iva .) chandobhedaþ . yathà --
     %<mo gau nau tau gau ÷arahayaturagaiþ phulladàma prasiddham ..>% udàharaõaü yathà --
     %<÷a÷vallokànàü prakañitakathanaü dhvastamàlokya kaüsaü hçùyaccetobhistridivavasatibhirvyomasaüsthairvimuktam .
     mugdhàmodena sthagitada÷adi÷àbhogamàhåtabhçïgaü maulau daityàrernyapatadanupamaü svastaroþ phulladàma ..>% iti chandoma¤jarã ..

#<phullaphàlaþ>#, puü, (phullaü phalatãti . phala + aõ .) ÷årpavàtaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<phullarãkaþ>#, puü, (phala + %<pharpharãkàdaya÷ca .>% uõàø 4 . 20 . iti ãkanpratyayena nipàtanàt sàdhuþ .) de÷aþ . sarpaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<phullalocanaþ>#, puü, (phulle vikasite locane yasya .) mçgavi÷eùaþ . iti ÷abdacandrikà .. praphullanetrayukte, tri ..

#<phulliþ>#, strã, vikà÷aþ . iïdhàtukathane tiïvattiï và iti saükùiptasàrasåtràt bhàve iïpratyayena niùpannaþ ..

#<pheõaþ>#, puü, (sphàyate vardhate iti . sphàya + %<phenamãnau .>% uõàø 3 . 3 . iti nak phe-÷abdàde÷a÷ca . matàntare õatvam . dantyanàntapàñhastu garãyàn .) phenaþ . taraladravyoparyutthitabudbudàkàravastu . phenà iti bhàùà . yathà --
     %<payaþpheõanibhà ÷ayyà dàntà rukmaparicchadà ..>% iti puràõam .. hiõóãraþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 105 .. samudraphenà iti bhàùà . asya mårdhanyaõàntasya pramàõaü yathà --
     %<haüsa÷reõyo nadãtãre ninadaiþ saüpratãyire .
     yathà sàrasvatà mantrà antare pheõasaïgatà ..>% ityamarañãkàyàü raghunàthacakravartã ..

@<[Page 3,386a]>@
#<pheõa(na)paþ>#, puü, svayaüpatitaphalàdijãvimunivi÷eùaþ . yathà, ÷rãbhàgavate . 3 . 12 . 43 .
     %<vaikhànasà vàlikhilyauóumbaràþ pheõapà vane .
     nyàse kuñãcakaþ pårbaü bahvodo haüsaniùkriyau ..>% %<vane sthità÷catvàraþ . tatra vaikhànasàþ akçùñapacyavçttayaþ . vàlikhilyàþ nave'nne labdhe pårbasa¤citànnatyàginaþ . auóumbaràþ pràtarutthàya yàü di÷aü prathamaü pa÷yanti tata àhçtaiþ phalàdibhirjãvantaþ . pheõapàþ svayaü patitaiþ phalàdibhirjãvantaþ . kuñãcakaþ svà÷ramadharmapradhànaþ . bahvodaþ karmopasarjanãkçtya j¤ànàbhyàsapradhànaþ . haüso j¤ànàbhyàsaniùñhaþ . niùkrayaþ pràptatattvaþ . ete ca sarve yathottaraü ÷reùñhàþ .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã .. (pheõaü pibatãti . pheõa + pà + kaþ . phenapànakartari, tri . yathà, mahàbhàrate . 1 . 64 . 22 .
     %<phenapàü÷ca tathà vatsànna duhanti sma mànavàþ ..>%)

#<pheõã(nã)>#, strã, (sphàyate vardhate iti . sphàya + nak . gauràditvàt ïãù .) svanàmakhyàtamiùñànnavi÷eùaþ . yathà, jãrõama¤jarã .
     %<vaño ve÷avàràllavaïgena pheõãsamaü parpañaþ ÷igrubãjena yàti ..>%

#<phetkàriõã>#, strã, (phet karotãti . kç + õiniþ . ïãp .) tantravi÷eùaþ . yathà --
     %<unmattabhairavaü nàrasiühaü óàmarabhairavam .
     ÷ivàkàraü malinyàdyamasitàïgàdi yàmalam ..
     siddhayoge÷varaü tantraü yoginãjàlamambaram .
     dçùñvà kçtthà vidhiü phetkàriõãtantraü viracyate ..>% iti prathama÷lokadvayam ..
     %<phetkàriõãtantra iyaü mayoktà kçtyà sabhastàgamasàrabhåtà .
     ÷atrorvinà÷àya dhanàya dharmamokùàya samyak prayato niyojyà ..>% iti phetkàriõãtantrasya ÷eùa÷lokaþ ..

#<phetkàrãyaþ>#, puü, tantravi÷eùaþ . tantrasàràdisaügrahe phetkàrãye iti ÷àsanaü likhitam ..

#<phenaþ>#, puü, (sphàyate vardhate iti . sphàya + %<phenamãnau .>% uõàø 3 . 3 . iti nak phe÷abdàde÷a÷ca .) pheõaþ . phenà iti bhàùà . tatparyàyaþ . hiõóãraþ 2 abdhikaphaþ 3 . ityamaraþ . 2 . 9 . 105 . .. hiõóiraþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. samudrakaphaþ 5 jalahàsaþ 6 phenakaþ 7 . iti trikàõóa÷eùaþ .. sphàyate phenaþ sphàyã ïa vçddhau nàmnãti óenaþ nipàtanàt saluk dantyanàntaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. asya dantyanàntasya pramàõàntaraü yathà,
     %<vànãraü gaganaü phenamåna¤ca dantyanànvitam .
     àhurgaganamicchanti kecinmårdhanyaõànvitam ..>% iti bharatasenaviracitaü sukhalekhanam .. (yathà, raghuþ . 13 . 11 .
     %<màtaïganakraiþ sahasotpapatadbhirbhinnàn dvidhà pa÷ya samudraphenàn ..>% taraladravyoparisamutthitavudvudàkàravastumàtram . yathà, mahàbhàrate . 1 . 3 . 52 . %<bhoþ phenaü pibàmi yamime vatsà màtéõàü stanàn pibanta udgiranti ..>% * .. u÷adrathasya puttraþ . yathà, hariyaü÷e . 31 . 29 .
     %<u÷adratho mahàràja ! phenastasya suto'bhavat ..>%)

#<phenakaþ>#, puü, (phena + svàrthe saüj¤àyàü và kan .) phenaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. piùñakavi÷eùaþ . asya guõàþ . laghutvam . råkùatvam . ÷ukrakàritvam . pittavàyunà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. (yathà ca su÷rute . 1 . 46 .
     %<hçdyàþ pathyatamàsteùàü laghavaþ phenakàdayaþ ..>% gàtramàrjanàdivat kriyàvi÷eùaþ . tasya guõà yathà, su÷rute cikitsitasthàne 24 adhyàye .
     %<årvoþ sa¤janayatyà÷u phenakaþ sthairyalàghave .
     kaõóåkoñhànilastambhamalarogàpaha÷ca saþ ..>%)

#<phenakà>#, strã, (phenena kàyatãti . kai + kaþ . ñàp .) jalapakvataõóulacårõam . iti ÷abdacandrikà ..

#<phenadugdhà>#, strã, (phena iva dugdhaü yasyàþ .) dugdhaphenãkùupaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<phenalaþ>#, tri, (pheno'styasyeti . phena + %<phenàdilacca .>% 5 . 2 . 99 . iti càt lac .) phenavàn . iti siddhàntakaumudã ..

#<phenavàn>#, [t] tri, (pheno'styasyeti . %<phenàdilacca .>% 5 . 2 . 99 . ityatra anyatarasyàmityanuvçtteþ pakùe matup . masya vaþ .) phenilaþ . iti siddhàntakaumudã .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 143 . 20 .
     %<tatra sàgaragà hyàpaþ kãryamàõàþ samantataþ .
     pràduràsan sukaluùàþ phenavatyo vi÷àmpate ! ..>%)

#<phenavàhã>#, [n] puü, (phenavat ÷ubhratàü vahatãti . vah + õiniþ .) vastram . iti ÷abdamàlà ..

#<phenà>#, strã, (pheno'sti bàhulyenàsyàþ . phena + ac . ñàp .) sàtalàkùupaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<phenàgraü>#, klã, (phenasyàgram .) vudyudam . iti hàràvalã . 205 ..

#<phenàyamànaþ>#, tri, (phenamudvamatãti . phena + %<phenàcceti vàcyam .>% 3 . 1 . 16 . ityasya vàrtikoktyà kyaï . tataþ ÷ànac .) utthitaphenadugdhàdiþ . phena iva àcarati yaþ ityarthe phena÷abdàt ïyapratyayànantaraü ÷ànapratyayena niùpannaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 6 . 3 . 34 .
     %<prati÷rotovahà nadyaþ saritaþ ÷oõitodakàþ .
     phenàyamànàþ kåpà÷ca nardanti vçùabhà iva ..>%)

#<phenà÷aniþ>#, puü, (phena evà÷anirvajraü yasya . phenena vçtràsuranà÷anàdevàsya tathàtvam .) indraþ . iti ÷abdamàlà .. (etadvçttànto yathà, devãbhàgavate . 6 . 6 . 55 -- 59 .
     %<iti sa¤cintya manasà kathaü hanyàü ripuü raõe .
     ajeyaü sarvadà sarvadevai÷ca dànavaistathà ..
     yadi vçtraü na hanmyadya va¤cayitvà mahàbalam .
     na ÷reyo mama nånaü syàt sarvathà ripurakùaõàt ..
     apàü phenaü tadàpa÷yat samudre parvatopamam .
     nàyaü ÷uùko na càrdro'yaü na ca ÷astramidaü tathà ..
     apàü phenaü tadà ÷akro jagràha kila lãlayà .
     paràü ÷akti¤ca sasmàra bhaktyà paramayà yutaþ ..
     smçtamàtrà tadà devã svàü÷aü phene nyadhàpayat .
     vajraü tadàvçtaü tatra cakàra harisaüyutam ..
     phenàvçtaü paviü tatra ÷akraü÷cikùepa taü prati .
     sahatà nipapàtà÷u vajràhata ivàcalaþ ..>%)

#<phenikà>#, strã, (phena ivàkçtirastyasyàþ . phena + ñhan . ñàp .) pakvànnavi÷eùaþ . khàjà iti bhàùà . yathà --
     %<samitàyà ghçtàdyàyà vartãrdãrghàþ samàcaret .
     tàstu sannihità dãrghàþ pãñhasyopari dhàrayet ..
     vellayed vellanenaità yathaikà parpañã bhavet .
     tata÷churikayà tàntu saülagnàmeva kartayet ..
     tatastu vellayedbhåyaþ saññakena ca lepayet .
     ÷àlicårõaü ghçtaü toyaü mi÷ritaü saññakaü bhavet ..
     tataþ saüvçtya tàü loptrãü vidadhãta pçthak pçthak .
     punastàü vellayet loptrãü yathà syànmaõóalàkçtiþ ..
     tatastàü supacedàjye bhaveyu÷ca puñàþ sphuñàþ .
     sugandhayà ÷arkarayà taduddhålanamàcaret ..
     siddhvaiùà phenikànàmnã maõñhakena samà guõaiþ .
     tataþ ki¤cillaghuriyaü vi÷eùo'yamudàhçtaþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<phenilaü>#, klã, (pheno'styasyeti . phena + %<phenàdilacca .>% 5 . 2 . 99 . iti ilac .) koliphalam . (asya paryàyo yathà --
     %<puüsi striyà¤ca karkandhurvadarã kolamityapi .
     phenilaü kuvalaü ghoñhà sauvãraü vadaraü mahat .
     ajapriyà kuhà kolã viùamo bhayakaõñakà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) madanaphalam . saphene, tri . iti medinã .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 153 . 10 .
     %<uùõaü navaü prapàsyàmi phenilaü rudhiraü bahu ..>%)

#<phenilaþ>#, puü, (phena + ilac .) ariùñavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 31 .. hàriñhà iti khyàtaþ .. (asya paryàyo yathà --
     %<ariùñakastu màïgalyaþ kçùõavarõo'rthasàdhanaþ .
     raktabãjaþ pãtaphenaþ phenilo garbhapàtabaþ ..>% iti màvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) vadaravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (striyàü ñàp . jalabràhmã . yathà, mu÷rute uttaratantre 39 adhyàye .
     %<amlapiùñaiþ su÷ãtai÷ca phenilàpallavaistathà ..>%)

#<pheraþ>#, puü, (phe iti ÷abdaü ràti gçhõàtãti . rà grahaõe + kaþ .) ÷çgàlaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pheraõóaþ>#, puü, (phe ityavyakta÷abdena raõóatãti . raõóa + ac .) ÷çgàlaþ . iti hemacandraþ . 4 . 355 ..

@<[Page 3,387a]>@
#<pheravaþ>#, puü, (phe iti ravo yasya .) ÷çgàlaþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 5 .. (yathà, kathàsaritsàgare . 47 . 53 .
     %<nçtyatàü taratàü rakte nadatàü cotsavàya saþ .
     ÷åràõàü pheravàõà¤ca bhåtànà¤càbhavadraõaþ ..>%) ràkùasaþ . iti medinã . ve, 44 .. dhårte hiüsre ca, tri . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<pheruþ>#, puü, (phe iti ÷abdena rautãti . ru la dhvanã + mitadrvàditvàt óuþ .) ÷çgàlaþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 5 .. (yathà, bhàgavate . 8 . 16 . 7 .
     %<gçheùu yeùvatithayo nàrcitàþ salilairapi .
     yadi niryànti te nånaü pheruràjagçhopamàþ ..>%)

#<phela>#, ç gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) ç, apiphelat piphelatuþ . iti durgàdàsaþ ..

#<phelaü>#, klã, (phelyate dåre nikùipyate iti . phela + gha¤ .) bhuktasamujjhitam . ucchiùñam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<phelakaþ>#, puü, (phela + svàrthe saüj¤àyàü và kan .) bhuktasamujjhitam . iti jañàdharaþ ..

#<phelà>#, strã, (phelyate iti . phela + %<guro÷ca halaþ .>% 3 . 3 . 103 . iti aþ . ñàp .) bhuktasamujjhitam . ityamaraþ . 2 . 9 . 56 ..

#<pheliþ>#, strã, (phela + in .) ucchiùñam . iti jañàdharaþ ..

#<phelikà>#, strã, (phelireva . svàrthe kan .) ucchiùñam . phelà÷abdàt svàrthe ùõikapratyayena niùpannà ..

#<phelã>#, strã, (pheli + %<kçdikàràdaktinaþ .>% iti pakùe ïãù .) bhuktasamujjhitam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ba>#

#<ba>#, bakàraþ . sa ca trayoviü÷avya¤janavarõaþ . (pavargasya tçtãyavarõa÷ca .) tasyoccàraõasthànaü oùñhaþ . iti vyàkaraõam .. (yaduktaü siddhàntakaumudyàm . %<upåpadhmànãyànàmoùñhau ..>%) tasya svaråpaü yathà, kàmadhenutantre .
     %<bakàraü ÷çõu càrvaïgi ! caturvargapradàyakam .
     ÷araccandrapratãkà÷aü pa¤cadevamayaü sadà ..
     pa¤capràõàtmakaü varõaü tribindusahitaü sadà ..>% (vaïgãyavarõamàlàyàmasya svaråpamàha .)
     %<trikoõaråpiõã rekhà viùõvã÷abrahmaråpiõã .
     màtrà ÷aktiþ parà j¤eyà dhyànamasya pracakùate ..>% asya dhyànaü yathà --
     %<nãlavarõàü trinayanàü nãlàmbaradharàü paràm .
     nàgahàrojjvalàü devãü dvibhujàü padmalocanàm ..
     evaü dhyàtvà bakàrantu tanmantraü da÷adhà japet ..>% tatpraõàmamantro yathà --
     %<tri÷aktisahitaü varõaü vividhàmçtalepitam .
     svayaü kuõóalinãü devãü satataü praõamàmyaham ..>% iti varõoddhàratantram .. * .. asya nàmàni yathà --
     %<bo vanã bhådharo màrgo ghargharã locanapriyaþ .
     pracetàþ kalasaþ pakùã sthalagaõóaþ kapardinã ..
     pçùñhavaü÷o bhayàmàtuþ ÷ikhivàho yugandharaþ .
     mukhabindurbalã ghaõñà yoddhà trilocanapriyaþ ..
     kledinã tàpinã bhåmisugaõindravalipriyaþ .
     surabhirmukhaviùõu÷ca saühàro vasudhàdhipaþ ..
     ùaùñhàpuraü capeñà ca modako gaganaü prati .
     pårbàùàóhàmadhyaliïgau ÷aniþ kumbhatçtãyakau ..>% iti nànàtantra÷àstram ..

#<baühiùñhaþ>#, tri, (ayameùàmati÷ayena bahulaþ . bahula + %<ati÷àyane tamabiùñhanau .>% 5 . 3 . 55 . iti iùñhan . %<priyasthireti .>% 6 . 4 . 157 . iti baühi-àde÷aþ .) ati÷ayabahulaþ . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 328 . 39 .
     %<yo'dbhiþ saüyojya jãmåtàn paryanyàya prayacchati .
     udvaho nàma baühiùñhastçtãyaþ sa sadàgatiþ ..>%)

#<baühãyàn>#, [s] tri, (ayamanayorati÷ayena bahulaþ . bahula + %<dbivacanavibhajyopapade tarabãyasunau .>% 5 . 3 . 57 . iti ãyasun . %<priyasthirasphirorubahuleti .>% 6 . 4 . 157 . iti baühiàde÷a÷ca .) ati÷ayavahulaþ . ayamanayorati÷ayena bahuþ ityarthe bahu÷abdàdãyasupratyayena niùpannaþ . iti mugdhabodhamatam ..

#<baþ>#, puü, varuõaþ . kumbhaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..
     %<baþ pumàn varuõe sindhau bhage toye gate'pi ca .
     gandhane tantusantàne puüsyeva vapane smçtaþ ..>% iti medinã . be, 1 .. * .. tasya sàïketikanàmàni yathà . yugandharaþ 1 surabhiþ 2 mukhaviùõuþ 3 saühàraþ 4 vasudhàdhipaþ 5 . iti bãjavarõàbhidhànam . bhådharaþ 6 da÷agaõóaþ 7 . iti rudrayàmaloktabãjàbhidhànam .. api ca .
     %<bo vanã bhådharo màrgo ghargharã locanapriyaþ .
     pracetàþ kalasaþ pakùã sthalagaõóaþ kapardinã ..
     pçùñhavaü÷o bhayàmàtuþ ÷ikhivàho yugandharaþ .
     mukhabindurbalã ghaõñà yoddhà trilocanapriyaþ .
     kledinã tàpinã bhåmisugaõindravalipriyaþ .
     surabhirmukhaviùõu÷ca saühàro vasudhàdhipaþ ..
     ùaùñhàpuraü capeñhà ca modako gaganaü prati .
     pårbàùàóhàmadhyaliïgau ÷aniþ kumbhatçtãyakau ..>% iti tantràntaram ..

#<ba(va)ka>#, i ïa kauñilye . gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-akaø-sakaø ca-señ .) kauñilyamiha kuñilãbhàvaþ kuñilãkaraõa¤ca . i, vaïkyate . ïa, vaïkate kàùñhaü kuñilaü syàdityarthaþ . vaïkate kàùñhaü kuñilaü karotãtyarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<ba(va)kaþ>#, puü, (ba(va)ïkate kuñilãbhavatãti . vaki + ac . pçùodaràditvàt nalopaþ .) svanàmakhyàtapakùivi÷eùaþ . tatparyàyaþ . kahvaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 5 . 22 .. dvàravalibhuk 3 kakùeruþ 4 ÷uklavàyasaþ 5 dãrghajaïghaþ 6 bakoñaþ 7 gçhavalipriyaþ 8 . iti ÷abdaratnàvalã .. ni÷aitaþ 9 ÷ikhã 10 candravihaïgamaþ 11 . iti trikàõóa÷eùaþ .. tãrthasevã 12 tàpasaþ 13 mãnaghàtã 14 mçùàdhyàyã 15 ni÷calàïgaþ 16 dàmbhikaþ 17 . iti ràjanirghaõñaþ .. asya màüsasya guõàþ .
     %<÷aràribakakàkà÷ca dàtyåhàþ pavanàpahàþ ..>% iti ratnàvalã .. api ca .
     %<haüsasàrasakàcàkùavakakrau¤ca÷aràrikàþ .
     nandãmukhãsakàdambàvalàkàdyàþ plavàþ smçtàþ ..
     plavante salile yasmàt ete tasmàt plavàþ smçtàþ ..
     kulecaràþ plavà÷càpi ko÷asthàþ pàdinastathà .
     matsyà ete samàkhyàtàþ pa¤cadhànåpajàtayaþ ..
     ànåpà madhuràþ snigdhà guravo vahnisàdanàþ .
     ÷leùmalàþ picchalà÷càpi màüsapuùñipradà bhç÷am ..
     tathàbhiùyandinaste hi pràyo'pathyatamàþ smçtàþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. svanàmakhyàtapuùpavçkùaþ . tatparyàyaþ . ÷ivavallã 2 pà÷upataþ 3 ekàùñhãlaþ 4 vasuþ 5 . ityamaraþ .. ekàùñhãlà 6 bukaþ 7 vasukaþ 8 vasåkaþ 9 . iti taññãkà .. bakapuùpaþ 10 ÷ivamallã 11 . iti ÷abdaratnàvalã .. kàka÷ãrùaþ 12 sthålapuùpaþ 13 ÷ivapriyaþ 14 kàkanàmà 15 vasahaññaþ 16 svapårakaþ 17 raktapuùpaþ 18 munitaruþ 19 agastiþ 20 vaïgasenakaþ 21 . iti ratnamàlà .. agastyaþ 22 ÷ãghrapuùpaþ 23 munidrumaþ 24 vraõàriþ 25 dãrghaphalakaþ 26 vakrapuùpaþ 27 surapriyaþ 28 .
     %<sitapãtanãlalohitakusumabhedàccaturvidho'gastiþ .
     madhura÷i÷iradoùa÷ramakàsavinà÷ana÷ca bhåtaghnaþ ..>% tathà ca .
     %<agasti ÷i÷iraü gaulyaü tridoùaghnaü ÷ramàpaham .
     balàsakàsavaivarõyabhåtaghna¤ca balàvaham ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<agastikusumaü ÷ãtaü càturthakanivàrakam .
     naktàndhyanà÷anaü tiktaü kaùàyaü kañupàki ca .
     pãnasa÷leùmapittaghnaü vàtaghna munibhirmatam ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. anyacca .
     %<vàsakasya ca puùpà vaïgasenasya caiva hi .
     kañupàkàni tiktàni kàsakùayakaràõi ca ..>% iti ràjavallabhaþ ..
     %<bakaþ pà÷upata÷caiva ÷ivàpãóa÷ca suvrataþ .
     vasuka÷ca ÷ivàïka÷ca ÷iveùñaþ kramapårakaþ ..
     ÷ivamalliþ ÷ivàhlàdaþ ÷àmbhavo ravisaümitaþ .
     bako'ti÷i÷irastikto madhuro madhugandhakaþ ..
     pittadàhakapha÷vàsa÷ramahàrã ca dãpanaþ ..>% iti ca ràjanirghaõñaþ ..
     %<÷ivamallã pà÷upata ekàùñhãlà vuko vasuþ .
     vuko'nuùõaþ kañustiktaþ kaphapittaviùàpahaþ .
     yoni÷ålatçùàdàhakuùñha÷othàsranà÷anaþ ..>% ityapi bhàvaprakà÷aþ .. tàlavya÷akàraþ . yathà --
     %< -- ÷o vànto vaparo bakaþ .>% iti bãjavarõàbhidhànam .. * .. kuveraþ . rakùovi÷eùaþ . iti medinã . ke, 30 .. sa ca bhãmena hataþ . (yathà mahàbhàrate . 1 . 95 . 73 . %<tasyàmapyekacakràyàü bakaü nàma ràkùasaü hatvà pà¤càlanagaramabhigatàþ ..>%) atra koùe pavargãya bakàràdau pañhito'yaü ÷abdaþ kintu amarañãkàyàü bharatena antaþsthavakàràdivacavakadhàtubhyàü krameõa ghapratyayena anpratyayena ca sàdhitaþ .. * .. yantravi÷eùaþ . yathà --
     %<jalakacchapapàtàladolàbhådharavàlukàþ .
     bakàdyà yantrabhedàþ syurvajràndhàdyà÷ca måùikàþ ..>% iti ÷abdacandrikà .. asya vivaraõaü yathà, vaidyake .
     %<dãrghakaõñhakàcakåpyà gilayet svalpabhàõóakam .
     tiryak kçtvà pacet culyàü bakayantramiti smçtam ..>% asuravi÷eùaþ . sa ca ÷rãkçùõena hataþ . yathà --
     %<svaü svaü vatsakulaü sarve pàyayiùyanta ekadà .
     gatvà jalà÷ayàbhyàsaü pàyayitvà papurjalam ..
     te tatra dadç÷urbàlà mahàsattvamavasthitam .
     tatra suvajranirbhinnaü gireþ kåñamiva cyutam ..
     sa vai bako nàma mahànasuro bakaråpadhçk .
     àgatya tarasà kçùõaü tãkùõatuõóo'grasadbalã ..
     kçùõaü mahàbakagrastaü dçùñvà ràmàdayo'rbhakàþ .
     babhåvurindriyàõãva vinà pràõaü vicetasaþ ..
     taütàlumålaü pradahantamagnivad gopàlasånuü pitaraü jagadguroþ .
     caccharda sadyo'tiruùàkùataü bakastuõóena hantuü punarabhyapadyata ..
     tamàpatantaü sa nigçhya tuõóayordãrbhyàü bakaü kaüsasakhaü satàü gatiþ .
     pa÷yatsu bàleùu dadàra lãlayà mudàvaho vãraõavaddivaukasàm ..>% iti ÷rãbhàgavate 10 skandhe 11 adhyàyaþ ..

#<ba(va)kaci¤cikà>#, strã, matsyavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . bakàcã 2 . iti hàràvalã . 188 ..

#<ba(va)kajit>#, puü, (bakaü jitavàn iti . ji + kvip .) bhãmasenaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. ÷rãkçùõa÷ca ..

#<ba(va)kadhåpaþ>#, puü, (baka iva ÷ubhravarõo dhåpaþ .) vçkadhåpaþ . ityamarañãkà ..

#<ba(va)kanisådanaþ>#, puü, (nisådayati hantãti . sådi + lyuþ . bakasya nisådano ghàtakaþ .) bhãmasenaþ . iti hemacandraþ . 3 . 372 .. ÷rãkçùõa÷ca ..

@<[Page 3,388b]>@
#<ba(va)kapa¤cakaü>#, klã, (bakopalakùitàþ pa¤ca tithayo yatra kap . bako'pi tatra nà÷nãyàditi vacanàdeva tathàtvam .) kàrtika÷uklaikàda÷yàdipa¤catithyàtmakam . yathà -- %<tatraikàda÷yàditithipa¤cake bakapa¤cakam . bako'pi tatra nà÷nãyànmatsya¤caiva kadàcana .. iti vacanàt .>% iti kçtyatatvam .. ki¤ca . kàrtikamadhikçtya brahmapuràõam .
     %<ekàda÷yàdiùu tathà tàsu pa¤casu ràtriùu .
     dine dine ca snàtavyaü ÷ãtalàsu nadãùu ca .
     varjitavyà tathà hiüsà màüsabhakùaõameva ca ..>% tata÷ca màüsabhakùaõaniùedhe kàrtikamàsatacchuklapakùatadekàda÷yàdipa¤cadinàni ÷aktà÷aktabhedàt pàpatàratamyàdvà niùiddhàni . iti tithyàditattvam . api ca .
     %<ekàda÷ãü samàrabhya yàvat pa¤cada÷ã bhavet .
     bako'pi tatra nà÷nãyànmãnaü màüsa¤ca kiü naraþ ..>% iti saüvatsarakaumudãdhçtabrahmapuràõavacanam ..

#<ba(va)kapuùpaþ>#, puü, (baka iva vakraü puùpaü yasya .) bakavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (vakasya puùpam .) agastikusume, klã ..

#<ba(va)kavçttiþ>#, puü, (bakasyeva svàrthasàdhikà vçttiryasya .) bakatulyavartanavi÷iùñaþ . yathà --
     %<pàùaõóino vikarmasthàn vaióàlavratikàn ÷añhàn .
     haitukàn bakavçrtã÷ca vàïmàtreõàpi nàrcayet ..>% iti viùõupuràõe 3 aü÷e 18 adhyàyaþ .. tasya lakùaõaü yathà --
     %<arvàgdçùñirnaikçtikaþ svàrthasàdhanatatparaþ .
     ÷añho mithyàvinãta÷ca vakavçttirudàhçtaþ ..>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã .. api ca .
     %<adhodçùñirnaikçtikaþ svàrthasàdhanatatparaþ .
     ÷añhaþ ÷ilpã vinãta÷ca bakavçttirudàhçtaþ ..>% iti pàdmottarakhaõóe 115 adhyàyaþ ..

#<ba(va)kavairã>#, [n] puü, (bakasya vairã ghàtakatvàt .) bhãmasenaþ . iti jañàdharaþ .. ÷rãkçùõa÷ca ..

#<ba(va)kavratã>#, [n] puü, (bakavratamasyàstãti iniþ .) mithyàvinãtaþ . bakavçttiþ . iti jañàdharaþ .. tasya lakùaõaü yathà --
     %<adhodçùñirnaikçtikaþ svàrthasàdhanatatparaþ .
     ÷añho mithyàvinãta÷ca bakavratadharo dvijaþ ..>% iti dànasàgare manuþ ..

#<ba(va)kàcã>#, strã, bakaci¤cikàmatsyaþ . iti hàràvalã . 188 ..

#<ba(va)kàriþ>#, puü, (bakasya ariþ .) ÷rãkçùõaþ . yathà,
     %<tadà bakàriü suralokavàsinaþ samàkirannandanamallikàdibhiþ .
     samãóire cànaka÷aïkhasaüstavaistadvãkùya gopàlasutà visismire ..>% iti ÷rãbhàgavate . 10 . 11 . 52 .. (bhãmasena÷ca . bakaràkùasaghàtakatvàt ..)

@<[Page 3,388c]>@
#<ba(va)kulaþ>#, puü, (ba(va)ïkate iti . ba(va)ki kauñilye + %<madguràdaya÷ca .>% uõàø 1 . 42 . iti urac pratyayarephasya latvaü baïkernalopa÷cetyujjvaladattaþ .) svanàmakhyàtapuùpavçkùaþ . tatparyàyaþ . kesaraþ 2 . ityamaraþ . 2 . 4 . 64 .. ke÷araþ 3 . iti bharataþ .. bakålaþ 4 siühakesaraþ 5 varalabdhaþ 6 sãdhugandhaþ 7 mukålaþ 8 mukulaþ 9 . iti ÷abdaratnàvalã .. strãmukhamadhu 10 dohalaþ 11 madhupuùpaþ 12 surabhiþ 13 bhramarànandaþ 14 sthirakusumaþ 15 ÷àradikaþ 16 karakaþ 17 sãsaüj¤aþ 18 vi÷àradaþ 19 gåóhapuùyakaþ 20 dhanvã 21 madanaþ 22 madyàmodaþ 23 cirapuùpaþ 24 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 63 . 42 .
     %<punnàgaiþ karõikàrai÷ca bakulairdivyapàñalaiþ ..>%) asya guõàþ . ÷ãtalatvam . hçdyatvam . viùadoùanà÷itvam . madhuratvam . kaùàyatvam . madàóhyatvam . harùadàyakatva¤ca .. tatkusumaguõàþ . rucyatvam . kùãràóhyatvam . surabhitvam . ÷ãtalatvam . madhuratvam . snigdhatvam . kaùàyatbam . malasaügrahakàrakatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<bakulo madhugandha÷ca siühakesarakastathà .
     bakulastu varo'nuùõaþ kañuþ pàke rase guruþ ..
     kaphapittaviùa÷vitrakçmidantagadàpahaþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. tatphalaguõàþ .
     %<bakulaü madhuraü gràhi dantasthairyakaraü param ..>% tatpuùpaguõàþ .
     %<padmaü kaùàyaü madhuraü ÷ãtaü pittakaphàsranut .
     tadbat bakulapunnàgakahlàrotpalapàñalam ..>% iti ràjavallabhaþ .. asyotpattiryathà --
     %<vicarantaü tadà bhåyo mahe÷aü kusumàyudhaþ .
     àràt sthityàgrato dhanvã santàpayitumudyataþ ..
     tatastamagrato dçùñvà krodhàdhmàtadç÷à haraþ .
     smaramàlokayàmàsa ÷ikhàgràccaraõàntikam ..
     àlokitastrinetreõa madano dyutimànapi .
     pràdahyata tadà brahman ! pàdàdàrabhya kakùyavat ..
     pradahyamànau caraõau dçùñvàsau kusumàyudhaþ .
     utsasarja dhanuþ ÷reùñhaü tajjagàmàtha pa¤cadhà ..
     yadàsãnmuùñibandhantadrukmapçùñhaü mahàprabham .
     sa campakatarurjàtaþ sraggandhàóhyo guõàkçtiþ ..
     nàhasthànaü ÷ubhàkàraü yadàsãdbajrabhåùitam .
     tajjàtaü ke÷avàraõyaü bakulaü nàmato nagaiþ ..
     yà ca koñã ÷ubhà hyàsãdindranãlavibhåùità .
     jàtà sà pàñalà ramyà bhçïgaràjiviràjità ..
     nàhopari tathà muùñau sthànaü candramaõiprabham .
     pa¤cagulmàbhavajjàtã ÷a÷àïkakiraõojjvalà ..
     årdhvaü muùñhyà adhaþ koñyàþ sthànaü vidrumabhåùitam .
     tasmàt bahupuñà mallã saüjàtà vividhà mune ! ..>% iti ÷rãvàmanapuràõe 6 adhyàyaþ .. (÷ivaþ . yathà, mahàbhàrate tasya sahasranàmakãrtane . 13 . 17 . 109 .
     %<baõiko vardhakã vçkùo bakula÷candana÷chadaþ .
     sàragrãvo mahàjatruralola÷ca mahauùadhaþ ..>%)

#<ba(va)kulà>#, strã, (bakula + ñàp .) kañukà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ba(va)kulã>#, strã, (bakula + gauràditvàt ïãù .) kàkolã . iti ÷abdacandrikà ..

#<ba(va)kålaþ>#, puü, (bakula . pçùodaràditvàt dãrghaþ .) bakulavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ba(va)kerukà>#, strã, (bakànàü bakasamåhànàü ãrukaü gatiryatra .) balàkà . vàtàvarjita÷àkhà . iti medinã . ke, 202 ..

#<bakoñaþ>#, puü, bakaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<bañha>#, painye . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøakaø-señ .) painyamiha sàmarthyam . vañhati vãro yoddhuü samarthaþ syàdityarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<ba(va)óavà>#, strã, (balaü vàtãti . bala + và + kaþ . ñàp . óalayoraikyàt lasya óatvam .) ghoñakã . ityamaraþ . 2 . 8 . 43 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 222 . 45 .
     %<vaóavànàntu ÷uddhànàü candràü÷usamavarcasàm .
     dadau janàrdanaþ prãtyà sahasraü hemabhåùitam ..>% asyà dugdhaguõà yathà --
     %<råkùoùõaü baóavàkùãraü balyaü ÷oùànilàpaham ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe dvitãye bhàge .. baóavàråpadhàriõã såryapatnã saüj¤à . yathà, màrkaõóeyapuràõe . 77 . 23 .
     %<såryatàpamanicchantã tejasastasya bibhyatã .
     tapa÷cacàra tatràpi baóavàråpadhàriõã ..>% asyà vi÷eùavivaraõantu tatraiva vi÷eùato draùñavyam .. tçtãyà såryapatnã . iti kecit . yathà, bhàgavate . 8 . 13 . 8 -- 9 .
     %<vivasvata÷ca dve jàye vi÷vakarmasute ubhe .
     saüj¤à chàyà ca ràjendra ! ye pràgabhihite tava ..
     tçtãyàü baóavàmeke tàsàü saüj¤àsutàstrayaþ .
     yamo yamã ÷ràddhadeva÷chàyàyà÷ca sutàn ÷çõu ..>%) a÷vinãnakùatram . iti jyotiùam .. (nàrãvi÷eùaþ . iti hemacandraþ .. dàsã . yathàha nàradaþ .
     %<bhaktadàsa¤ca vij¤eyastathaiva baóavàkçtaþ ..>% vàsudevasya svanàmakhyàtà paricàrikà . iti harivaü÷aþ . 35 . 3 ..) bàóavàgniþ . asyotpattiryathà --
     %<athàkà÷agatà devàþ kruddhaü dçùñvà mahe÷varam .
     prasãda jagatàü nàtha ! kàme krodhaü parityaja ..
     iti sma vadatàü teùàmamaràõàü tadànalaþ .
     lalàñacakùuþsambhåto bhasmàkàrùãnmanobhavam ..
     brahmà krodhànalaü ÷ambhordhakùantaü sakalàn janàn .
     baóavàråpiõaü cakre devànàü puratastadà ..
     baóavàü tàü tadà devàþ saumvàü jvàlàmukhãü ÷ubhàm .
     dçùñvà nirvighnamanaso babhåvuþ pårbapãóitàþ ..
     baóavàü tàü samàdàya tadà jvàlàmukhãü vidhiþ .
     sàgaraü prayayau lokahitàya jagatàü prabhuþ ..
     gatvàtha sàgaraü brahmà provàca paripåjitaþ .
     yathàvattena viprendràþ samaya¤ca nide÷ayan ..
     ayaü krodho mahe÷asya baóavàråpadhçk tvayà .
     jvàlàmukhaþ sadà dhàryo yàvanna vilayàmyaham ..
     yadà tvàmahamàgamya vadàmi saritàüpate ! .
     tadà tvayà parityàjyaþ krodho'yaü baóavàmukhaþ ..
     bhojanaü bhavatastoyametasya tu bhaviùyati .
     yatnàdeva vidhàryo'yaü yathà no yàti càntaram ..
     ityukto brahmaõà sindhuraïgãcakre tadà krudham .
     grahãtuü baóavàvaktraü ÷ambho÷cà÷akyamapyaram ..
     tataþ praviùño jaladhau pàvako baóavàmukhaþ .
     vàryoghaviddhahaüsasya jvàlàmàlàtidãpitaþ ..>% iti kàlikàpuràõe 41 adhyàyaþ .. (nadãvi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 221 . 24 .
     %<tamasà narmadà caiva nadã godàvarã tathà .
     veõõopaveõõà bhãmà ca baóavà caiva bhàrata ! ..>% tãrthabhedaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 82 . 88 .
     %<tato gaccheta baóavàü triùu lokeùu vi÷rutàm .
     pa÷cimàyàntu sandhyàyàü upaspç÷ya yathàvidhi ..>%)

#<ba(va)óavàkçtaþ># puü, (baóavayà dàsyà kçtaþ .) pa¤cada÷adàsàntargatadàsavi÷eùaþ . yathà --
     %<bhaktadàsa÷ca vij¤eyastathaiva baóavàkçtaþ ..>% iti nàradaþ .. baóavà dàsã tallobhàdaïgãkçtadàsyaþ . iti dàyakramasaügrahaþ .. kutracit baóavàbhçto baóavàhçto'pi pàñhaþ ..

#<ba(va)óavàgniþ>#, puü, (baóavàyàþ samudrasthitàyàþ ghoñakyà mukhastho'gniþ .) samudrasthàgniþ . (asya vivaraõantu baóavànala÷abde draùñavyam ..)

#<ba(va)óavànalaþ>#, puü, (baóavàyà analaþ .) baóavàgniþ . tatparyàyaþ . salilendhanaþ 2 baóavàmukhaþ 3 kàkadhvajaþ 4 bàõijaþ 5 skandàgniþ 6 tçõadhuk 7 kàùñhadhuk 8 . iti trikàõóa÷eùaþ .. aurvaþ 9 bàóavaþ 10 . ityamaraþ . 1 . 1 . 59 .. urvasya çùerapatyam aurvaþ ùõaþ . baóavàyàü vidyamàno bàóavaþ ùõaþ . baóavàyà analo baóavànalaþ . àdhàràdheyabhàvasambandhaþ . purà kila urveõa muninà ayonijaü puttramicchatà vakùo mathitaü tatra jvàlàmayaþ puruùo jàtaþ sa ca samudre baóavàmukhe avasthàpitaþ . iti pauràõikàþ .. iti taññãkàyàü bharataþ .. * .. tasya vivaraõaü yathà --
     %<aurvastu tapasàviùño nive÷yoruü hutà÷ane .
     mamanthaikena darbheõa sutasya vratadhàriõam ..
     tasyoruü sahasà bhittvà jvàlàmàlã hyanindanaþ .
     jagato dahanàkàïkùã puttro'gniþ samapadyata ..
     aurvasyoruü vinirbhidya aurvo nàmàntako'nalaþ .
     didhakùanniva lokàüstrãn jaj¤e paramakopanaþ ..
     utpannamàtra÷covàca pitarandãnayà girà .
     kùudhà me vàdhate tàta ! jagadbhakùe tyajasva màm ..
     tridivàrohibhirjvàlairjçmbhamàõo di÷o da÷a .
     nirdahan sarvabhåtàni vavçdhe so'ntako'nalaþ ..
     etasminnantare brahmà munimaurvaü samàgataþ .
     uvàca vàryatàü puttro jagatastvaü dayàü kuru ..
     asyàpatyasya te vipra ! kariùye sthànamuttamam .
     tathyametanmaüma vacaþ ÷çõu tvaü vadatàüvara ! ..
     aurva uùàca .
     dhanyo'smyanugçhãto'smi yanme'dya bhagavàn ÷i÷oþ .
     matimetàndadàtãha paramànugrahàya vai ..
     prabhàtakàle saüpràpte kàïkùitavye samàgame .
     bhagavaüstarpitaþ puttraþ kairhavyaiþ pràpsyate sukham ..
     kutra vàsya nivàsaþ syàdbhojanantu kimàtmakam .
     vidhàsyatãha bhagavàn vãryatulyaü mahaujasaþ ..
     brahmovàca .
     baóavàmukhe'sya vasatiþ samudre vai bhaviùyati .
     mama yonirjalaü vipra ! tatra me toyadaü mukham ..
     atràhamàse niyataü piban vàrimayaü haviþ .
     taddhavistava puttrasya visçjannànayaü÷ca tam ..
     tato yugànte bhåtànàü meghavàha¤ca puttraka ! .
     sahitau vicariùyàvo niùpuràõakaràviha ..
     eùo'gnirantakàle tu salilà÷ã mayà kçtaþ .
     dahanaþ sarvabhåtànàü sadevàsurarakùasàm ..
     evamastviti taü so'gniþ saüvçtajvàlamaõóalaþ .
     pravive÷àrõavamukhaü vipranaùñàntaraprabham ..>% iti màtsye 150 adhyàyaþ .. (madanadahanàya haranetrasamudbhåto'gnirapi baóavànalaþ . asya pramàõàdikaü baóavà÷abde draùñavyam ..) laïkàyà dakùiõe pçthivyà÷caturthabhàgaråpasthànavi÷eùaþ . iti siddhànta÷iromaõiþ .. (vañikauùadhavi÷eùaþ . yathà --
     %<÷uddhatàmrasya bhàgaikaü maricasya tathaiva ca .
     viùaü tattu lyakaü dadyàt tatsarvaü ÷lakùõacårõitam ..
     làïgalãrasasaüyuktaü tatsarvaü puñake pacet .
     raktikàdvitayaü vàpi tritayaü và prakalpate ..
     doùe vyoùasamàyuktastridoùa÷amano bhavet .
     bhakùayet pavane cogre baóavànalasaüj¤itam ..
     iti baóavànalo rasaþ ..>% iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe jvaràdhikàre ..)

#<ba(va)óavàmukhaþ>#, puü, (baóavàyà ghoñakyà mukhamà÷rayatvenàstyasya . ar÷a àditvàt ac .) baóavànalaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, harivaü÷e . 97 . 22 .
     %<sà yathaivàrõavagatà tathaiva baóavàmukhe ..>% mahàdevasya mukhamityeke . yathà, mahàbhàrate . 7 . 200 . 111 .
     %<tasya devasya yadvaktraü samudre tadatiùñhata .
     baóavàmukheti vikhyàtaü pibattoyamayaü haviþ ..>% mahàdevasya nàmabhedaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 55 .
     %<viùõuþ prasàdito yaj¤aþ samudro baóavàmukhaþ ..>% kårmasya dakùiõakukùisthajanapadavi÷eùaþ . yathà, màrkaõóeye . 58 . 30 .
     %<kårmasya dakùiõe kukùau bàhyapàdastathàparam .
     kàmbojàþ pahnavà÷caiva tathaiva baóavàmukhàþ ..>%) vañikauùadhavi÷eùaþ . yathà --
     %<÷uddhasåtaü samaü gandhaü mçtatàmràbhrañaïgaõam .
     sàmudra¤ca yavakùàraü svarjisaindhavanàgaram ..
     apàmàrgasya ca kùàraü palà÷avaruõasya ca .
     pratyekaü såtatulyaü syàdamlayogena mardayet ..
     hasti÷uõóãdravai÷càgnau mardayitvà puñellaghu ..
     màùamàtraþ pradàtavyo raso'yaü baóavàmukhaþ .
     grahaõãü vividhàü hanti saügrahagrahaõãü jvaram ..
     iti baóavàmukho rasaþ ..>% iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe grahaõyadhikàre ..)

#<ba(va)óavàsutau>#, puü, (baóavàyà ghoñakãråpàyàþ tvaùñçsutàyàþ saüj¤àyàþ sutau .) a÷vinãkumàrau . yathà, hemacandraþ .
     %<svarvaidyàva÷vinãputtràva÷vinau baóavàsutau ..>% (tayorutpattikathà yathà, harivaü÷e . 9 . 49 -- 53 .
     %<gaccha deva ! nijàü bhàryàü kuråü÷carati sottaràn .
     baóavàråpamàsthàya vane carati ÷àdvale ..
     sa tathà råpamasthàya svabhàryàråpalãlayà .
     dadar÷a yogamàsthàya svàü bhàryàü baóavàü tataþ ..
     adhçùyàü sarvabhåtànàü tapasà niyamena ca .
     baóavàvapuùà ràjaü÷carantãmakutobhayàm ..
     so'÷varåpeõa bhagavàüstàü mukhe samabhàvayat ..
     maithunàya viceùñantã parapåruùa÷aïkayà .
     sà tanniravamacchukraü nàsikàyàü vivasvataþ ..
     devau tasyàmajàyetàma÷vinau bhiùajàü varau .
     nàsatya÷caiva dasra÷ca smçtau dvàva÷vinàviti ..>%)

#<ba(va)óavàhçtaþ>#, puü, (baóavayà dàsyà hçtaþ .) baóavàkçtaþ . pa¤cada÷adàsàntargatadàsavi÷eùaþ . yathà, baóavàgçhadàsã tayà hçtastallobhena tàmudvàhya dàsatvena praviùñaþ . iti mitàkùarà ..

#<baói÷aü>#, klã, (balino matsyàn ÷yati nà÷ayatãti . ÷o + kaþ . lasya óatvam .) matsyadharaõàrthaü vakralauhakaõñakavi÷eùaþ . vaüó÷ã iti bhàùà . tatparyàyaþ . matsyavedhanam 2 . ityamaraþ . 1 . 10 . 16 .. bali÷am 3 baói÷ã 4 baói÷à 5 . iti bharataþ .. bali÷ã 6 matsyavedhanã 7 . iti taññikàntaram .. balisã 8 balisam 9 vari÷ã 10 bali÷iþ 11 . iti ÷abdaratnàvalã .. matsyabhedanam 12 . iti jañàdharaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 28 . 10 .
     %<yaste kaõñhamanupràpto nigãrõaü baói÷aü yathà .
     dahedaïgàravat puttra ! taü vidyàt bràhmaõarùabham ..>%)

#<baói÷ã>#, strã, (baói÷a + gauràditvàt ïãù .) baói÷am . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<baõa>#, ÷abde . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø paraøakaø-señ .) baõati . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 3,390b]>@
#<baõaþ>#, puü, (baõanamiti . baõ + ap .) ÷abdaþ . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ ..

#<ba(va)õik>#, [j] puü, (paõate krayavikrayàdinà vyavaharatãti . paõa + %<paõeràde÷ca baþ .>% uõàø 2 . 70 . iti ijiþ pasya ca baþ .) krayavikrayakartà . bàõijyakàrakaþ . tatparyàyaþ . vaidehakaþ 2 sàrthavàhaþ 3 naigamaþ 4 baõijaþ 5 paõyàjãvaþ 6 àpaõikaþ 7 krayavikrayikaþ 8 . ityamaraþ . 2 . 9 . 78 .. vaidehaþ 9 videhaþ 10 bàõijaþ 11 bàõijikaþ 12 kràyikaþ 13 vikrayikaþ 14 . iti bharatàdayaþ .. bàõijakaþ 15 bàõijyakàraþ 16 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, màghe . 12 . 26 .
     %<sthàõau niùaïgiõyanasi kùaõampuraþ ÷u÷oca làbhàya kçtakrayo baõik ..>%) karaõàntaram . iti medinã . je, 26 .. vai÷yaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (bàõijye adhikàràdevàsya tathàtvam .. karaõavi÷eùaþ . yathà, bçhatsaühitàyàm . 99 . 7 .
     %<kçùibãjagçhà÷rayajàni gare baõijidhruvakàryabaõigyutayaþ ..>%)

#<ba(va)õik>#, [j] strã, (paõyate vyavahrãyate iti . paõa + iji . pasya baþ . abhidhànàt strãtvam .) bàõijyam . iti medinã . ge, 26 ..

#<ba(va)õigbandhuþ>#, puü, (baõijaþ paõyàjãvasya bandhurdhanadatvàt .) nãlãvçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<baõigbhàvaþ>#, puü, (baõijo bhàvaþ .) bàõijyam . baõijàü dharmaþ . tatparyàyaþ . satyànçtam 2 . ityamaraþ .. bàõijyam 3 bàõijyà 4 baõik pathaþ 5 . iti jañàdharaþ .. baõijyam 6 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ba(va)õigvahaþ>#, puü, (vahatãti . vaha + ac . vahaþ . baõijàü bàõijyadravyàõàü ùahaþ .) uùñraþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<ba(va)õijaþ>#, puü, (vaõigeva . baõij + svàrthe aõ . abhidhànàt na vçddhiþ .) baõik . ityamaraþ . 2 . 9 . 78 .. vavàdyekàda÷akaraõàntargataùaùñhakaraõam . tajjàtaphalaü yathà, koùñhãpradãpe .
     %<pràj¤aþ kçtaj¤o guõavàn guõaj¤o baõigjanapràptamanorathaþ syàt .
     yasya prasåtau baõijàbhidhànaü bhàõóapradhànaü draviõaü hi tasya ..>%

#<ba(va)õijyaü>#, klã, (baõijo bhàvaþ karma và . baõij + %<dåtabaõigbhyàü ca .>% 5 . 1 . 126 . ityatra kà÷ikokteryaþ .) bàõijyam . ityamarabharatau .. (yathà, màrkaõóeye . 50 . 76 .
     %<tribhiþ pårbaguõairyuktaü pà÷upàlyabaõijyayoþ ..>%)

#<baõijyà>#, strã, (baõijàü karma . baõij + ya . ñàp . svabhàvàt strãliïgo'yam .) bàõijyam . (yathà, kathàsaritsàgare . 13 . 38 .
     %<tataþ sa tatpità tena tanayena samaü yayau .
     dvãpàntaraü snuùàhetorbaõijyàvyapade÷ataþ ..>%)

@<[Page 3,390c]>@
#<bada>#, sthairye . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøakaø-señ .) badati parvataþ . àbàdãt abadãt . hasàdeþ sema ityàdinà và dãrghaþ . vrajavadetyàdau dantyàdivaderagrahaõàditi prà¤caþ . iti durgàdàsaþ ..

#<ba(va)daraü>#, klã, (badati sthirãbhavati chinne'pi punaþ prarohatãti . bada + ara .) seviphalam . iti ràjanirghaõñaþ .. (paryàyo'sya yathà --
     %<muùñipramàõaü badaraü sevaü sivitikàphalam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) kàrpàsaphalam . koliphalam . iti hemacandraþ .. ÷çgàlakoliþ . ÷eyàkula iti bhàùà . badati sthirãbhavati chinnasyàpi punaþprarohaõàt . badaraü vçkùaphale'pi klãvam . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . ghoõñà 2 . ityamaraþ .. gopaghoõñà 3 . iti subhåtiþ .. hastikoliþ 4 gopaghaõñã 5 badarãcchadà 6 ÷çgàlakoliþ 7 karkandhuþ 8 . iti ratnakoùaþ .. bàdiram 9 . iti ÷abdaratnàvalã .. asya vivaraõaü kola÷abde draùñavyam .. * .. bçhatkoliþ . tatparyàyaþ . sauvãram 2 . iti ratnamàlà .. * .. kolimàtram . tatparyàyaþ . karkandhuþ 2 vadarã 3 kolam 4 phenilam 5 kuvalam 6 ghoõñà 7 sauvãram 8 ajàpriyà 9 kuhà 10 koliþ 11 viùamaþ 12 bhayakaõñakaþ 13 . iti bhàvaprakà÷aþ .. sauvãrakaþ 14 guóaphalaþ 15 bàleùñaþ 16 phala÷ai÷iraþ 17 dçóhabãjaþ 18 vçttaphalaþ 19 kaõñakã 20 vakrakaùñakaþ 21 surasaþ 22 suphalaþ 23 svacchaþ 24 karkandhåþ 25 badaraþ 26 kolà 27 kolã 28 kuvalã 29 svàduphalà 30 gçdhranakhã 31 picchilà 32 kuvalaþ 33 . iti ca ÷abdaratnàvalã .. (yathà, bhàgavate . 4 . 8 . 72 .
     %<triràtrànte triràtrànte kapitthabadarà÷abaþ .
     àtmavçttyanusàreõa màsaü ninye'rcayan harim ..>%) asya guõàþ . madhuratvam . kaùàyatvam . amlatva¤ca .. paripakvasya tasya guõàþ . madhuràmlatvam . uùõatvam . kaphakàritvam . pavanàtisàrarakta÷ramadoùàrtivinà÷itvam . rucyatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. ràjabadarabhåbadaralaghubadaràõàü paryàyaguõàstattacchabde draùñavyàþ .. * .. atha badaravi÷eùàõàü lakùaõàni guõà÷ca .
     %<pacyamànaü sumadhuraü sauvãraü badaraü mahat .
     sauvãraü badaraü ÷ãtaü bhedanaü guru ÷ukralam ..
     bçühaõaü pittadàhàsrakùayatçùõànivàraõam . * .
     sauvãràllaghu saüpakvaü madhuraü kolamucyate ..
     kolantu badaraü dàhi rucyamuùõa¤ca vàtahçt .
     kaphapittakara¤càpi guru sàrakamãritam .. * ..
     karkandhuþ kùudrabadaraü kathitaü pårbasåribhiþ .
     amlaü syàt kùudrabadaraü kaùàyaü madhuraü manàk ..
     snigdhaü guru ca tikta¤ca vàtapittàpahaü smçtam .
     ÷uùkaü bhedyagnikçt sarvaü laghu tçùõàklamàsrajit ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

@<[Page 3,391a]>@
#<ba(va)daraþ>#, puü, (badati sthirãbhavati chinne'pi punaþ prarohatãti . bad + ara .) kolivçkùaþ . tatpatràdiguõàþ .
     %<badarasya patralepo jvaradàhavinà÷anaþ .
     tvacà visphoña÷amanã bãjaü netràmayàpaham ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. asya paryàyaþ phalaguõà÷ca klãvaliïgabadara÷abde draùñavyàþ .. * .. devasarùapavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. kàrpàsàsthi . iti medinã .. kàpà sera vici iti bhàùà .. tatra antaþsthavakàràdi÷abdamadhye gçhãto'yam ..

#<ba(va)daraphalã>#, strã, (badarasyeva phalamasyàþ . badaraphala + ïãp .) bhåbadarã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ba(va)daravallã>#, strã, (badarà badaraphalabahulà vallã latà .) bhåbadarã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<badarà>#, strã (badati chinnàyàmapi punaþ prarohaõàt sthirãbhavati yà . bad + bàhulakàdaraþ . ñàp .) varàhakràntàvçkùaþ . (tatparyàyo yathà,
     %<vàràhãkanda evànyai÷carmakàràluko mataþ .
     anåpasambhave de÷e vàràha iva lomavàn .
     vidàrã svàdukandà ca sà tu kroùñrã sità smçtà ..
     ikùugandhà kùãravallã kùãra÷uklà payasvinã .
     vàràhavadanà gçùñirbadaretyapi kathyate ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) kàrpàsãvçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 116 .. elàparõã . iti medinã . re, 207 .. viùõukràntà . iti vi÷vaþ ..

#<badaràmalakaü>#, klã, (badaraphalamivàmalakam .) pràcãnàmalakam . iti hàràvalã . 102 ..

#<badariþ>#, strã, (bada + bàhulakàdariþ .) kolivçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<badarikà÷ramaþ>#, puü, klã, (badarikàcihnita à÷ramaþ .) tãrthavi÷eùaþ . (asau ca himàlayaparvataikade÷e ÷rãnagarasamãpe alakanandànadyàþ pa÷cimasthatãre avasthitaþ .) sa tu nàràyaõasya vyàsasya cà÷ramaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 dhaumyatãrthayàtràparvaõi 90 . 23 -- 33 .
     %<nàràyaõo vibhurviùõuþ ÷à÷vataþ puruùottamaþ .
     tasyàtiya÷asaþ puõyàü vi÷àlàü vadarãmanu ..
     à÷ramaþ khyàyate puõyastriùu lokeùu vi÷rutaþ .
     uùõatoyavahà gaïgà ÷ãtatoyavahà purà ..
     suvarõasikatà ràjan ! vi÷àlàü vadarãmanu .
     çùayo yatra devà÷ca mahàbhàgà mahaujasaþ ..
     ptàpya nityaü namasyanti nàràyaõamajaü vibhum .
     yatra nàràyaõo devaþ paramàtmà sanàtanaþ ..
     tatra kçtsnaü jagat pàrya ! tãrthànyàyatanàni ca .
     tat puõyaü tat paraü brahma tattãrthaü tattapovanam ..
     tat paraü paramaü daivaü bhåtànàü paramã÷varam .
     ÷à÷vataü parama¤caiva dhàtàraü paramaü padam ..
     yaü viditvà na ÷ocanti vidvàüsaþ ÷àstradçùñayaþ .
     tatra devaùaüyaþ siddhàþ sarve caiva tapodhanàþ ..
     àdidevo mahàyogã yatràste madhusådanaþ .
     puõyànàmapi tat puõyaü tatra te saü÷ayo'stu mà ..
     etàni ràjan ! puõyàni pçthivyàü pçthivãpate ! .
     kãrtitàni nara÷reùñha ! tãrthànyàyatanàni ca ..
     etàni vasubhiþ sàdhyairàdityairmaruda÷vibhiþ .
     çùibhirbrahmakalpai÷ca sevitàni mahàtmabhiþ ..
     carannetàni kaunteya ! sahitairbrahmavàdibhiþ .
     bhràtçbhi÷ca mahàbhàgairutkaõñhàü vihariùyasi ..>% (tathà ca bhàgavate . 7 . 11 . 6 .
     %<yo'vatãryàtmano'ü÷ena dàkùàyaõyàntu dharmataþ .
     lokànàü svastaye'dhyàste tapo badarikà÷rame ..>%)

#<badarã>#, strã, (badara + gauràditvàt ïãù . badari + kçdikàràditi pakùe ïãù và .) kolivçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 36 .. (asyàþ paryàyo badara÷abde draùñavyaþ . yathà, bhàgavate . 1 . 7 . 3 .
     %<tasmin sa à÷rame vyàso badarãkhaõóamaõóite ..>%) kàrpàsã . iti ÷abdaratnàvalã .. kapikacchuþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (badaryàþ phalam harãtakyàdibhya÷ceti vikàràrthasya luk . badarãphalam ..)

#<badarãcchadà>#, strã, (badaryà÷chadà iva cchadà yasyàþ .) hastikolivçkùaþ . ÷aïkhanakhã . iti ratnamàlà ..

#<badarãpatraþ>#, puü, (badaryàþ patramiva àkçtiryasya .) nakhãnàmagandhadravyam . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà --
     %<badarãpatrakalkaü và ghçtabhçùñaü sasaindhavam .
     svaropaghàte kàse ca lehametat prayojayet ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe svarabhedàdhikàre ..)

#<badarãpatrakaü>#, klã, (badarãpatra + svàrthe kan .) nakhãnàmagandhadravyam . iti jañàdharaþ ..

#<badarãphalà>#, strã, (badaryàþ phalamiva phalaü yasyàþ .) nãla÷ephàlikà . iti ÷abdamàlà ..

#<badarã÷ailaþ># puü, (badarãbahulaþ ÷ailaþ parvataþ .) himàlayaparvataikade÷aþ . badarãvanaü badarikà÷rama iti ca khyàtaþ . sa tu ÷rãnagaràkhyade÷e alakanandànadãpa÷cimatãre vartate . iti puràõàntaram ..

#<baddhaü>#, tri, (badhyate sma iti . bandha + karmaõi ktaþ .) bandhanayuktam . bàüdhà iti bhàùà . tatparyàyaþ . sandànitam 2 mårõam 3 uddhitam 4 sanditam 5 sitam 6 . ityamaraþ . 3 . 1 . 95 .. nigaóitam 7 naddham 8 kãlitam 9 yantritam 10 saüyatam 11 . iti hemacandraþ .. (yathà, manuþ . 9 . 308 .
     %<varuõena yathà pà÷airbaddha evàbhidç÷yate .
     tathà pàpànnigçhõãyàt vratametaddhi vàruõam ..>% tathà ca meghadåte . 79 .
     %<tanmadhye ca sphañikaphalakà kà¤canãvàsayaùñirmåle baddhà maõibhiranatiprauóhavaü÷aprakà÷aiþ ..>% tathà ca ÷àkuntale 2 aïke .
     %<chàyàbaddhakadambakaü mçgakulaü romanthamabhyasyatu ..>%)

@<[Page 3,391c]>@
#<baddhagudaü>#, klã, (baddhaü gudaü pàyuryena .) udararogavi÷eùaþ . tasya nidànaü yathà --
     %<yasyàntramannairupalepibhirvà bàlà÷mabhirvà pihitaü yathàvat .
     sa¤cãyate tasya malaþ sadoùàt ÷anaiþ ÷anaiþ saïkaravacca nàóyàm ..
     nirudhyate tasya gude purãùaü nireti kçcchràdapi càlpamalpam .
     hçnnàbhimadhye parivçddhimeti tasyodaraü baddhagudaü vadanti ..>% iti màdhavakaraþ .. * .. tasya cikitsà yathà . %<snigdha svinnasyàbhyaktasyàdho nàbhervàmata÷caturaïgulamapahàya romaràjyà udaraü pàñayitvà caturaïgulapramàõamantràõi niùkçùya nirãkùya baddhagudasyàntrapratirodhakarama÷mànaü bàlaü vàpohya malajàtaü và tato madhusarpirbhyàmabhyajyàntràõi yathàsthànaü sthàpayitvà vàhyaü vraõamudarasya sãvyet dbivraõãyoktena vidhànena ca ropayet .>% iti su÷rute cikitsitasthàne 14 adhyàyaþ .. (tathàsyasakàraõalakùaõam .
     %<pakùavàlaiþ sahànnena bhuktairbaddhàyane gude .
     udàvartastathàr÷obhirantrasaümårchanena và ..
     apànã màrgasaürodhàt hatvàgniü kupito'nilaþ .
     varcaþpittakaphàn ruddhvà janayatyudaraü tataþ ..>% tasya råpàõi .
     %<tçùõàdàhajvaramukhatàlu÷oùorusàdakàsaü÷vàsadaurbalyàrocakàvipàkavarcomåtrasaïgàdhmànacchardikùavathu÷irohçnnàbhiguda÷ålànyapicodaraü måóhavàtaü sthiramaruõanãlaràjãsiràvanaddhamavàjikaü và pràyo nàbhyuparigopucchavadabhinirvartayati ityetat baddhagudodaramiti vidyàt ..>% tathàsya cikitsà .
     %<svinnàya baddhodariõe måtraü tãkùõauùadhànvitam .
     satailalavaõaü dadyàt niråhaü sànuvàsanam ..>% iti carake cikitsitasthàne trayoda÷e'dhyàye ..)

#<baddhappi>#, klã, baddhapàõiþ . muùñiþ . iti puràõàntaram .. baddhàppãti ca pàñhaþ ..

#<baddhaphalaþ>#, puü, (baddhàni phalàni yasyeti .) kara¤javçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (vivçtirasya kara¤ja÷abde j¤àtavyà ..)

#<baddhamuùñiþ>#, tri, (baddhà dçóhà dànànnivçttà và muùñiryasyeti .) dçóhamuùñiþ . kçpaõaþ . yathà, naiùadhe . 3 . 85 .
     %<sajãvamapyarthimude dadadbhyastava trapà nedç÷abaddhamuùñeþ ..>%

#<baddhamålaü>#, tri, (baddhaü målaü yasyeti .) dçóhamålam . utpràñanànarhamålam . yathà, màghe . 2 . 38 .
     %<tvayà viprakçta÷caidyo rukmiõãü haratà hare ! .
     baddhamålasya målaü hi mahadbairataroþ striyaþ ..>%

#<baddharasàlaþ>#, puü, (baddho rasena àvçtaþ ataeva rasàlaþ rasavàn .) trividharàjàmràntargatàtyuttamàmraþ . tatparyàyaþ . cakratalàmraþ 2 madhvàmraþ 3 sitajàmrakaþ 4 vanejyaþ 5 manmathànandaþ 6 madanecchàphalaþ 7 . tasya komalaphalaguõàþ . kañutvam . amlatvam . pittadàhadatva¤ca . tasya supakvaphalaguõàþ . svàdutvam . madhuratvam . puùñivãryabalapradatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<baddha÷ikhaþ>#, tri, (baddhà ÷ikhà cåóà yasyeti .) ÷i÷uþ . iti medinã . khe, 15 .. ÷ikhàbandhanavi÷iùñaþ . yathà, pràya÷cittatattvadhçtavacanam .
     %<sadopavãtinà bhàvyaü sadà baddha÷ikhena tu .
     vi÷ikho vyupavãta÷ca yat karoti na tat kçtam ..>%

#<baddha÷ikhà>#, strã, (baddhà ÷ikhà yasyàþ .) uccañà . iti medinã . khe, 15 .. (baddhà ÷ikhà ke÷akalàpo yasyàþ .) sambaddhake÷à ca ..

#<badha>#, ka bandhe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøparaø-sakaø-señ .) ka, bàdhayati . iti durgàdàsaþ ..

#<badha>#, ïa ninde . bandhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-sakaø-señ .) ïa, bãbhatsate khalaü lokaþ . badhate tatra tyàdayo na prayujyante . iti ramànàthaþ .
     %<màbadhiùñhà jañàyuü màü sãtàü ràmàhamaikùiùi .>% iti bhaññiþ . 6 . 41 .. iti durgàdàsaþ ..

#<badhiraþ>#, tri, (badhnàti karõamiti . bandha + %<iùimadimudãti .>% uõàø 1 . 52 . iti kirac .) ÷ravaõendriyarahitaþ . ÷ruti÷aktihãnaþ . kàlà iti bhàùà . tatparyàyaþ . eóaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 48 .. kallaþ 3 ÷ravaõàpañuþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. uccaiþ÷ravàþ 5 . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ .. (yathà, manuþ . 11 . 52 .
     %<evaü karmavi÷eùeõa jàyante sadbigarhitàþ .
     jaóamåkàndhabadhiràvikçtàkçtayastathà ..>% bàdhiryanidànaü yathà --
     %<yadà ÷abdavahaü vàyuþ ÷rota àvçtya tiùñhati .
     ÷uddhaþ ÷leùmànvito vàpi bàdhiryaü tena jàyate ..>% iti màdhavakaraþ .. asàdhyabàdhiryamàha .
     %<bàdhiryaü bàlavçddhotthaü cirottha¤ca vivarjayet .>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. asyauùadham . %<karõa÷åle karõanàde bàdhirye kùeóa eva ca . caturùvapi ca rogeùu sàmàtyaü bheùajaü smçtam .. ÷çïgavera¤ca madhu ca saindhavaü tailameva ca . kañåùõaü karõayordhàryametat syàdbedanàpaham .. 1 .. karõa÷åle karõanàde bàdhirye kùeóa eva ca . påraõaü kañutailena hitaü vàtaghnamauùadham .. 2 .. ÷ikharikùàrajavàritatkçtakalkena sàdhitaü tailam . apaharati karõanàdaü vàdhirya¤càpi påraõataþ .. ÷ikharã apàmàrgaþ .. 3 .. gavàü måtreõa vilvàni piùñvà tailaü vipàcayet . sajala¤ca sadugdha¤ca tadbàdhiryaharaü param .. kùãramatràjaü gràhyam . bilvatailam .. 4 ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. yathà ca .
     %<÷uùkamålaka÷uõñhãnàü kùàro hiïgulanàgaram .
     ÷uùkaü caturguõaü dadyàttailametairvipàcayet ..
     bàdhiryaü karõa÷åla¤ca påyasràva÷ca karõayoþ .
     krimaya÷ca vina÷yanti tailasyàsya prapåraõàt .. 5>% iti gàruóe 197 adhyàyaþ ..

#<ba(va)dhåþ>#, strã, (badhnàti premõà yà . bandha + åþ nalopa÷ca . antaþsthavàdau tu vahati saüsàrabhàraü uhyate bhartràdibhiriti và . vaha + %<vaherdha÷ca .>% uõàø 1 . 85 . iti åþ dha÷càntàde÷aþ .) nàrã . snuùà . pçkkà . ityamaraþ . 3 . 3 . 101, 2 . 4 . 133 .. (asyàþ paryàyo yathà --
     %<pçkkà syàdbràhmaõã devã marunmàlà latà laghuþ .
     samudràntà badhåþ koñivarùàlaïkàpiketyapi ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe 1 bhàge ..) ÷àrivauùadhiþ . ÷añã . (asyàþ paryàyo yathà,
     %<÷añã palà÷ã ùaógranthà suvratà gandhamålikà .
     gandhàrikà gandhabadhårbadhåþ pçthupalà÷ikà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) navoóhà . (yathà, raghuþ . 7 . 4 .
     %<varaþ sa badhvà saha ràjamàrgaü pràpa dhvajacchàyanivàritoùõam ..>%) bhàryà . iti medinã . dhe, 14 .. bharatena amarakoùañãkàyàü pavargãyabakàràdibandhadhàtunà niùpàdito'yam . medinãkàreõa tu antaþsthavakàràdi÷abdamadhye saügçhãtaþ .. atha navabadhvà dviràgamanayàtrà . tatràùñamada÷amadbàda÷aùaùñhacaturthavarùàõi niùiddhàni . màsàþ màrga÷ãrùaphàlgunavai÷àkhà vihitàþ . pakùaþ ÷uklaþ . puùyasvàtã hastàdhaniùñhottaràùàóhottaraphalgunyuttarabhàdrapadrevatãmçga÷irorohiõãpunarvasupårbàùàóhà etàni nakùatràõi vihitàni . somabudhabçhaspati÷ukràõàü vàràþ vihitàþ . tithayo yàtràprakaraõoktàþ . candratàrà÷uddhau kàla÷uddhau tryahaspar÷avàravelàdik÷ålàdãn parityajya kartavyà . iti jyotiùam ..
     %<vçtte pàõigrahe gehàt pituþ patigçhaü prati .
     punaràgamanaü badhvàstaddviràgamanaü viduþ ..
     vivàhamàsi prathamaü badhvà nàgamanaü yadi .
     tadà sarvamidaü cintyaü yugmàdyabdaü vicakùaõaiþ ..
     bhuktvà pitçgçhe nàrã bhuïkte svàmigçhe yadi .
     daurbhàgyaü jàyate tasyàþ ÷apanti kulanàyikàþ ..>% iti jyotistattvam ..

#<badhåjanaþ>#, puü, (badhåreva janaþ .) yoùit . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, màghe . 3 . 52 .
     %<kùitipratiùñho'pi mukhàravindairbadhåjana÷candramadha÷cakàra ..>%)

#<badhåña÷ayanaü>#, klã, (badhåñãnàü ÷ayanamiva . pçùodaràdikàrasyàkàraþ .) gavàkùaþ . yathà --
     %<vàtàyanaü gçhàkùaþ syàdbadhåña÷ayanantathà ..>% iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<badhåñiþ># strã, (alpavayaskà badhåþ . alpàrthe ñãþ . pakùe ïãù . yadbà, badhå + %<vayasyacarama iti vàcyam .>% 4 . 1 . 20 . ityasya vàrtiø iti ïãp .) puttrabhàryà . iti bharata dhçtaratnakoùaþ . suvàsinã . iti hemacandraþ .. alpà badhåþ . yathà --
     %<nåtanajaladhararucaye gopabadhåñãdukålacauràya .
     tasmai namaþ kçùõàya saüsàramahãruhasya bãjàya ..>% iti bhàùàparicchedaþ . 1 ..

#<badhåñã>#, strã, (alpavayaskà badhåþ . alpàrthe ñãþ . pakùe ïãù . yadbà, badhå + %<vayasyacarama iti vàcyam .>% 4 . 1 . 20 . ityasya vàrtiø iti ïãp .) puttrabhàryà . iti bharata dhçtaratnakoùaþ . suvàsinã . iti hemacandraþ .. alpà badhåþ . yathà --
     %<nåtanajaladhararucaye gopabadhåñãdukålacauràya .
     tasmai namaþ kçùõàya saüsàramahãruhasya bãjàya ..>% iti bhàùàparicchedaþ . 1 ..

#<badhåtsavaprasavaþ>#, puü, (badhvà utsava àrtavaþ sa iva prasavaþ puùpàdiryasya .) raktàmlànaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<badhraü>#, klã, (badhyate'neneti . bandha + %<sarvadhàtubhyaùñran .>% uõàø 4 . 158 . iti ùñran .) sãsakam . ityamaraþ .. vapramiti pañhati svàmã .. (asya paryàyo yathà --
     %<sãsaü badhra¤ca vapra¤ca yogeùñaü nàganàmakam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<badhrã>#, strã, (badhyate'nayà . bandha + %<sarvadhàtubhyaùñran .>% uõàø 4 . 158 . iti ùñran ùitvàt ïãù .) carmarajjuþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 13 .. badhrã dbirepheti kecit . bardhryàü carmabandhe bhavà bàrdhrã dãrghàdiriti haóóaþ ..

#<bana>#, da ïa u yàcane . iti kavikalpadrumaþ .. (tanàø-àtmaø-dvikaø-señ . ktvàveñ .) da ïa, banute . u, banitvà batvà . iti durgàdàsaþ ..

#<bandha>#, au ga bandhe . iti kavikalpadrumaþ .. (kryàøparaø-sakaø-aniñ .) au, abànatsãt . ga, badhnàti . vastràntaü ÷añha mu¤ca mu¤ca ÷apathaiþ kiü dhårta nirbandhase . ityapapàñhaþ . nirvadhyate iti pàñhyamiti ramànàthaþ . vastutastu asya gaõakçtànityatayà ¤erabhàve àtmanepade ca siddham . iti durgàdàsaþ ..

#<bandha>#, ka bandhe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-paraøsakaø-señ .) ka, bandhayati . iti durgàdàsaþ .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 84 . 4 .
     %<bandhayiùyati và pà÷airathavàsmàn vadhiùyati ..>%

#<bandhaþ>#, puü, (bandha + hala÷ceti gha¤ .) àdhiþ . bandhanam . iti medinã . dhe, 9 .. ÷arãram . iti hemacandraþ .. (karmajanitàdçùñava÷àt dehà ddehàntarotpatteþ ÷arãrasya tathàtvam .) gçhàdi veùñanam . iti ÷abdaratnàvalã .. tadvivaraõaü yathà
     %<råpàùñakairvinihato bhavanasya bandhaþ kartuþ svamçkùamiha yugma÷araikanighnam .
     ekãkçtaü rasani÷àkarayugmabhukta÷eùaü tato bhavati piõóapadaü gçhasya ..
     gçhabhåmisamàhçtapiõóapadaü vasulocanarandhragajairguõitam .
     ravibhådharatriü÷adyogahçtamàyavyayasthitiçkùapadam ..>%
     råpàùñakairekà÷ãtyà vinihataþ pårito bhavanasya bandhaþ dãrghaprastàramilitahastàþ svamçkùaü tatsaükhyànaü yugma÷araikanighnaü dbipa¤cà÷aduttara÷atapåritam ekãkçtaü pårbàïkena militaü rasani÷àkarayugmabhukta÷eùaü ùoóa÷àdhikadvi÷atahçtàùa÷iùñaü tatsaükhyànaü piõóapadasaüj¤aü gçhasya bhavati tadgçhabhåmisamàhçtapiõóapadaü vasulocanarandhragajaiþ . aùñadvinavàùñabhiryathàkramaü guõitaü påritaü yathàkramaü ravibhådharatriü÷adyogahçtaü dvàda÷asaptatriü÷atsaptaviü÷atibhirhçtaü gçhasya yathàkramamàyavyayasthitiçkùapadaü bhavatãtyarthaþ .
     %<rudrahastamite bandhe bharaõyà yogato yathà .
     àyàdayo bhavantyatra vasuùañtithiyuïmitàþ ..
     atra nakùatraü dãyate pa÷càttadevàyàti .
     pratyakdakùiõayorbhaü draviõàdyaü vidikùu dahanàdi .
     pårbottarayorgçhayora÷vinyàdibhàni syuþ .
     yatra tu ÷eùo nàsti tatra hàrakàïkaþ ÷eùaþ ..
     ÷eùàïkena phale bodhye ÷eùàbhàve tu hàrakàt .
     aïkàdeva phalaü bodhyamiti tantravidàmmatam ..
     ityuktatvàt ..
     vyayàdhikaü na kartavyaü gçhamàyàdhikaü ÷ubham ..>% iti jyotistattvam .. * .. ùoóa÷aprakàrà ratibandhà yathà, ratima¤jaryàm . 40 -- 41 .
     %<padmàsano nàgapado latàveùño'rdhasampuñaþ .
     kuli÷aü sundara÷caiva tathà ke÷ara eva ca ..
     hillolo narasiüho'pi viparãtastathàparaþ .
     kùubdho vai dhenuka÷caiva samutkaõñhastataþ paraþ .
     siühàsano ratinàgo vidyàdharastu ùoóa÷a ..>% (eteùàü lakùaõàni tatraiva . 42-57 . uktàni . yathà --
     %<hastàbhyà¤ca samàliïgya nàrãü padmàsanopari .
     ramedgàóhaü samàkçùya bandho'yaü padmasaüj¤akaþ ..
     pàdau skandhayuge hastau kùipelliïgaü bhage laghu .
     praramet kàmuko nàrãü bandho nàgapado mataþ ..
     bàhubhyàü pàdayugmàbhyàü veùñayitvà ramet striyam .
     laghu liïgaü tàóayed yonau latàveùño'yamucyate ..
     strãpàdàvantarãkùe tu ki¤cidbhåmau ca jànuni .
     stanayormardanaü pãóà bandho'yaü mardasaüpuñaþ ..
     strãpàdadbayamàsphàlya hañhàlliïgasya tàóanam .
     yonimàpãóayet kàmã bandhaþ kuli÷asaüj¤akaþ ..
     nàrãpàdadvayaü kàmã dhàrayedårdhvade÷ataþ .
     kucau dhçtvà pãbedbaktraü bandho'yaü ratisundaraþ ..
     striyo jaïghe samàpãóya dorbhyàü gàtrasya mardanam .
     punaþ prapãóayed yoniü bandhaþ ke÷arasaüj¤akaþ ..
     hçdi kçtvà striyaþ pàdau karàbhyàü dhàrayet karau .
     yatheùñaü tàóayet yoniü bandho hillolasaüj¤akaþ ..
     pàdau saüpãóya yonau ca hañhàlliïgaprave÷anam .
     hastayorveùñanaü gàóhaü bandho nçsiühasaüj¤akaþ ..
     pàdamekamurau kçtvà dbitãyaü kañisaüsthitam .
     nàrã¤ca suramet kàmã viparãtastu bandhakaþ ..
     pàr÷vopari padau kçtvà yonau liïgena tàóayet .
     bàhubhyàü tàóayedgàóhaü kùubdhako bandha eva saþ ..
     suptàü striyaü samàliïgya svayaü supto ramet punaþ .
     yalliïgaü càlayet yonau bandho'yaü dhenukaþ smçtaþ ..
     nàrãpàdau ca hastena dhàrayet galake punaþ .
     stanàrpitakaro kàmã bandha÷cotkaõñhasaüj¤akaþ ..
     svayaü jaïghàdvayaü bàhau kçtvà yoùitpadadbayam ..
     stanau dhçtvà ramet kàmã bandhaþ siühàsano mataþ ..
     pãóayeduruyugmena kàmukaþ kàminãü yadi .
     ratirnàgaþ samàkhyàtaþ kàminãnàü manoharaþ ..
     nàryà÷coruyugaü dhçtvà karàbhyàü tàóayet punaþ .
     ramayennirbharaü kàmã bandho vidyàdharo mataþ ..>% iti ..) saüj¤àprabhedena anyo'pi bandho'sti . yathà --
     %<kàmapradã viparãto nàgaro ratipà÷akaþ .
     keyåraþ priyatoùa÷ca tataþ samapadastathà ..
     tata÷caikapado j¤eyaþ sampuña÷cordhvasampuñaþ .
     tataþ stanabhava÷caiva tato nu ratisundaraþ ..
     årupãóasmaracakrau tata÷corukramaþ smçtaþ .
     veùñako haüsakãlastu tato lãlàsanastathà ..
     aùñàda÷akramàdbandhàþ strãõàü bahusukhapradàþ .
     puüsàü sukhakarà÷caiva kathitàstu kramàttataþ ..>% iti smaradãpikà .. * .. anabhisandhitakarmakarturbandhàbhàvo yathà --
     %<pa¤carõadànaira÷ubhaü nudyate'nabhisandhitaiþ .
     phalaistathopabhogai÷ca pårbakarma÷ubhà÷ubhaiþ ..
     evaü na bandho bhavati kurvataþ kàraõaü vinà .
     na ca bandhàya tat karma bhavatyanabhisandhitam ..>% iti màrkaõóeyapuràõam .. (hañhayogapradãpoktà yogasàdhakabandhà yathà, tatraiva . 3 . 55 -- 57 . athoóóãyànabandhaþ .
     %<baddho yena suùumnàyàü pràõaståóóãyate yataþ .
     tasmàduóóãyanàkhyo'paü yogibhiþ samudàhçtaþ ..
     uóóãnaü kurute yasmàdavi÷ràntaü mahàkhagaþ .
     uóóãyànaü tadeva syàt tatra bandho'bhidhãyate ..
     udare pa÷cimaü tànaü nàbherårdhva¤ca kàrayet .
     uóóãyàno hyasau bandho mçtyumàtaïgake÷arã ..>% atha målabandhaþ . tallakùaõàdikamuktaü tatraiva 3 . 61 -- 62 .
     %<pàrùõibhàgena sampãóya yonimàku¤cayedgudam .
     apànamårdhvamàkçùya målabandho'bhidhãyate ..
     adhogatimapànaü và årdhvagaü kurute balàt .
     àku¤canena taü pràhurmålabandhaü hi yoginaþ ..>% atha jàlandharabandhaþ . asya lakùaõàdikamuktaü tatraiva . 3 . 70 -- 71 .
     %<kaõñhamàku¤cya hçdaye sthàpayecciyukaü dçóham .
     bandho jàlandharàkhyo'yaü jaràmçtyuvinà÷akaþ ..
     badhnàti hi ÷iràjàlamadhogàmi nabhojalam .
     tato jàlandharo bandhaþ kaõñhaduþkhaughanà÷anaþ ..>%)

#<bandhakaü>#, klã, (badhnàtãti . bandha + õvul .) çõàya sthàpitaü vastu . bàüdhà iti bhàùà . iti àdhi÷abdanànàrthe amaraþ .. idànãmàdhirniråpyate . àdhirnàma gçhãtasya dravyasyopari vi÷vàsàrthamadhamarõenottamarõe'dhikriyate àdhãyata ityàdhiþ . sa ca dvidhaiva . kçtakàlo'kçtakàla÷ca . puna÷caikaika÷o dbividhaþ gopyo bhogya÷ca . yathàha nàradaþ .
     %<adhikriyata ityàdhiþ sa vij¤eyo dbilakùaõaþ .
     kçtakàlàpaneya÷ca yàvaddeyodyatastathà ..
     sa punardvividhaþ prokto gopyo bhogyastathaiva ceti ..>% kçte kàle àdhànakàla evàmusmin kàle dãpotsavàdau mayàyamàdhirmoktavyo'nyathà tavaivàdhirbhaviùyatãtyevaü niråpite kàle'paneyaþ àtmasamãpe netavyo mocanãya ityarthaþ deyaü dànaü deyamanatikramya yàvaddeyam udyato niyataþ sthàpita ityarthaþ . yàvaddeyam udyato yàvaddeyodyataþ gçhãtadhanapratyarpaõàvadhiraniråpitakàla ityarthaþ . gopyo rakùaõãyaþ . eva¤caturvidhasyàdhervi÷eùamàha .
     %<àdhiþ praõa÷yet dbiguõe dhane yadi na mocyate .
     kàle kàlakçto na÷yet phalabhogyo na na÷yati ..>% prayukte dhane svakçtayà vçddhyà kàlakrameõa dbiguõãbhåte yadyàdhiradhamarõena dravyadànena mocyate tadà na÷yatyadhamarõasya dhanaü prayoktuþ svambhavati . kàlakçtaþ kçtakàlaþ àhitàgnyàdiùu pàñhàt kàla÷abdasya pårbanipàtaþ sa tu kàle niråpite pràpte na÷yet dvaiguõyàt pràgårdhvaü và . phalabhogyaþ phalaü bhogyaü yasyàsau phalabhogyaþ kùetràràmàdiþ sa na kadàcidapi na÷yati . kçtakàlasya gopyasya bhogyasya ca tatkàlàtikrame nà÷a uktaþ . kàle kàlakçto na÷yediti . akçtakàlasya bhogyasya nà÷àbhàva uktaþ phalabhogyo na na÷yatãti pàri÷eùyàdàdhiþ praõa÷yedityetadakçtakàlagopyàdhiviùayamavatiùñhate dvaiguõyàtikrameõa niråpitakàlàtikrameõa ca vinà÷e caturda÷adivasapratãkùaõaü kartavyaü bçhaspativacanàt .
     %<hiraõye dbiguõãbhåte pårõe kàle kçtàvadhau .
     bandhakasya dhanã svàmã dbisaptàhaü pratãkùya ca .
     tadantaràdhanaü dattvà çõã bandhamavàpnuyàditi ..>% ki¤ca .
     %<gopyàdhibhoge no vçddhiþ sopakàre'tha hàpite .
     naùño deyo vinaùña÷ca daivaràjakçtàdçte ..>% gopyàdhestàmrakañàhàderupabhogena vçddhirbhavati . alpe'pyupabhoge mahatyapi vçddhirhàtavyà samayàtikramàt tathà sopakàre upakàrakàriõi balãvardatàmrakañàhàdau bhogyàdhau savçddhike hàpite hàniü vyavahàràkùamatvaü gamite no vçddhiriti sambandhaþ . naùño vikçtiü gatastàmrakañàhàdi÷chidrabhedàdinà pårbavatkçtvà deyaþ tatra gopyàdhirnaùña÷cet pårbavat kçtvà deyaþ . upabhukto'pi cet vçddhirapi hàtavyà bhogyàdhiryadi naùñastadà pårbavat kçtvà deyaþ . vçddhisadbhàve vçddhirvà hàtavyà . vinaùña àtyantikaü nà÷aü pràptaþ so'pi deyo målyàdidvàreõa taddàne savçddhikaü målyaü labhate yadi na dadàti tadà målanà÷aþ . %<vinaùñe målanà÷aþ syàddaivaràjakçtàdçte .>% iti nàradavacanàt . daivaràjakçtàdçte . daivamagnyudakade÷opaplavàdi . daivakçtàdbinà÷àdvinà . tathà svàparàdharahitàdràjakçtàt . daivaràjakçte tu vinà÷e savçddhikaü målyaü dàtavyamadhamarõenàdhyantaraü và yathàha .
     %<srotasàpahçte kùetre ràj¤à caivàpahàrite .
     àdhiranyo'tha kartavyo deyaü và dhanine dhanamiti ..>% tatra srotasàpahçta iti daivakçtopalakùaõam . api ca . àdheþ svãkaraõàt siddhã rakùyamàõo'pyasàratàm . yàta÷cedanya àdheyo dhanabhàgvà dhanã bhavet .. àdhergopyasya bhogyasya ca svãkaraõàdupabhogàdàdhigrahaõasiddhirna sàkùilikhanamàtreõa nàpyudde÷amàtreõa yathàha nàradaþ .
     %<àdhistu dvividhaþ prokto jaïgamaþ sthàvarastathà .
     siddhirasyobhayasyàpi bhogo yadyasti nànyathà ..>% asya ca phalam .
     %<àdhau pratigrahe krãte pårbà tu balavattareti .>% yà svãkàràntà kriyà sà pårbà balavatã svãkàrarahità tu pårbàpi na balavatãti sa càdhiþ prayatnena rakùyamàõo'pi kàlava÷ena yadyasàratàmavikçta eva savçddhikamålyadravyàparyàptatàü gatastadàdhiranyaþ kartavyaþ . dhanine và dhanaü deyaü rakùyamàõo'pyasàratàmiti vadatà àdhiþ prayatnena rakùaõãyo dhanineti j¤àpitam . àdhiþ praõa÷yeddviguõa ityasyàpavàdamàha .
     %<caritrabandhakakçtaü savçddhyà dàpayeddhanam .
     satyaïkàrakçtaü dravyaü dbiguõaü pratidàpayet ..>% caritraü ÷obhanàcaritam . caritreõa bandhakaü caritrabandhakam . tena yat dravyamàtmasàt kçtaü paràdhãnaü và kçtam . etaduktaü bhavati dhaninaþ svacchà÷ayatvena bahumålyamapi dravyamàdhãkçtyàdhamarõenàlpameva dravyamàtmasàt kçtam . yadi vàdhamarõasya svacchà÷ayatvenàlpamålyamàdhiü gçhãtvà bahudravyameva dhaninàdhamarõàdhãnaü kçtamiti taddhanaü nçpo vçdbyà saha dàpayet ayamà÷ayaþ evaüråpaü bandhakaü dbiguõãbhåte'pi dravye na na÷yati kintu dravyameva dbiguõaü dàtatvamiti . tathà satyaïkàrakçtaü karaõaü kàraþ bhàve ghaj satyasya kàraþ satyaïkàraþ kàre satyàgadasyeti mum satyaïkàreõa kçtaü satyaïkàrakçtam . ayamabhisandhiþ . yadà bandhakàrpaõasamaya eva itthaü paribhàùitaü dviguõãbhåte'pi dravye mayà dviguõaü dravyameva dàtavyam . nàdhinà÷a iti tadà taddviguõaü dàpayediti . anyo'rthaþ . caritra÷abdena gaïgàsnànàgnihotràdijanitamapårbamucyate yatra tadevàdhãkçtya yat dravyamàtmasàt kçtam . tatra tadeva dbiguõãbhåtaü dàtavyaü nàdhinà÷a iti . àdhiprasaïgàdanyaducyate . satyaïkàrakçtamiti krayavikrayàdivyavasthànirvàhaõàya yadyaïgulãyakàdiparahaste kçtaü tadbyavasthàtikrame dviguõaü dàtavyaü tatràpi yenàïgulãyakàdyarpitaü sa eva cedbyavasthàtivartã tena tadeva hàtavyam . itara÷cedvyavasthàtivartã tadà tadevàïgulãyakàdidbiguõaü pratidàpayediti . ki¤ca .
     %<upasthitasya moktavya àdhiþ steno'nyathà bhavet .
     prayojake'sati dhanaü kule'nyasyàdhimàpnuyàt ..>% dhanadànenàdhimokùaõàyopasthitasyàdhirmoktavyo dhaninà vçddhilobhena na sthàpayitavyaþ . anyathà amokùaõe stena÷cauravaddaõóyo bhavet asannihite punaþprayoktari kule tadàptahaste savçddhikaü dhanaü nidhàyàdhamarõaþ svãyaü bandhakaü gçhõãyàt . atha prayoktàpyasannihitastadàptà÷ca dhanasya grahãtàro na santi yadi và asannihite prayoktari àdhivikrayeõa dhanaditsàdhamarõasya tatra kiü kartavyamityapekùita àha .
     %<tatkàlakçtamålyo và tatra tiùñhedavçddhikaþ .>% tasmin kàle yattasyàdhermålyaü tat parikalpya tatraiva dhanini tamàdhiü vçddhirahitaü sthàpayenna tata årdhvaü dhanaü vardhate yàvaddhanã dhanaü gçhãtvà tamàdhiü mu¤cati yàvadvà tanmålyadravyamçõine prave÷ayati . yadà tu dbiguõãbhåte'pi dhane dbiguõaü ghanameva grahãtavyaü na tvàdhinà÷a iti vicàritamçõagrahaõakàla eva tadà dviguõãbhåte dravye asannihite vàdhamarõe dhaninà kiü kartavyamityata àha .
     %<vinàdhàraõakàdvàpi vikrãõãta sasàkùikam .>% dhàraõakàdadhamarõàdvinà adhamarõe asannihite sàkùibhistadàptai÷ca saha tamàdhiü vikrãya taddhanaü gçhõãyàddhanã và÷abdo vyavasthitavikalpàrthaþ . yadarõagrahaõakàle dbiguõãbhåte'pi dhane dhanameva grahãtavyaü na tvàdhinà÷a iti na vicàritam . tadà àdhiþ praõa÷yeddviguõa ityasyàdhinà÷aþ . vicàrite tvayaü pakùa iti .. * .. bhogyàdhau vi÷eùamàha .
     %<yadà tu dviguõãbhåtamçõamàdhau tadà khalu .
     mocya àdhistadutpanne praviùñe dviguõe dhane ..>% yadà prayuktaü dhanaü svakçtayà vçddhyà dbiguõãbhåtaü tadàdhau kçte tadutpanne àdhyutpanne dbiguõe dhaninaþ praviùñe dhaninàdhirmoktavyaþ . yadi vàdàvevàdhà datte dviguõãbhåte dravye tvayàdhirmoktavya iti paribhàùayà kàraõàntareõa và bhogàbhàvena tadà dviguõãbhåtamçõantadàdhau bhogàrthaü dhanini praviùñe tadutpanne dravye dviguõe satyàdhirmoktavyaþ . adhikopabhoge tadapi deyam . sarvathà savçddhikamålyarõàpàkaraõàrthàdhyupabhogaviùayamidaü vacanam . tamenaü kùayàdhimàcakùate laukikàþ yatra tu vçddhyartha evàdhyupabhoga iti paribhàùà tatra dvaiguõyàtikrame'pi yàvanmålyadànaü tàvadupabhuókte evàdhim etadeva spaùñãkçtaü bçhaspatinà
     %< -- çõã bandhamavàpnu yàt .
     phalabhogyaü pårõakàlaü dattvà dravya¤ca sàmakam ..
     yadi prakarùitaü tat syàttadà na dhanabhàgdhanã .
     çõã ca na labhed bandhaü parasparamataü vinà ..>% asyàrthaþ . phalaü bhogyaü yasyàsau phalabhogyo bandha àdhiþ sa ca dbividhaþ savçdvikamålyàpàkaraõàrtho vçddhimàtràpàkaraõàrtha÷ca tatra ca vçddhimålyàpàkaraõàrthaü bandhaü pårõakàlaü pårõaþ kàlo yasyàsau pårõakàlastamàpnu yàdçõã . yadà savçddhikaü målyaü phaladbàreõa dhaninaþ praviùñantadà bandhamavàpnuyàdityarthaþ vçddhimàtràpàkaraõàrthantu bandhaü sàmakaü dattvàpnuyàdçõã . samaü målyaü samameva sàmakam . asyàpavàdamàha . yadi prakarùitaü tat syàttadbandhakaü prakarùitamati÷ayitaü vçddherabhyadhikaphalaü yadi syàttadà na dhanabhàgdhanã . sàmakaü na labhedbandhaü målyamadattvaivarõã bandhamavàpnuyàditi yàvat . athàprakarùitaü tadbandhakaü vçddhaye'pyaparyàptantadà sàmakaü dattvàpi bandhaü labhetàdhamarõaþ vçddhi÷eùamadattvaiva labhetetyarthaþ . punarubhayatràpavàdamàha . parasparamataü vinà uttamarõàdhamarõayoþ parasparànumatyabhàve yadi prakarùitaü ityàdyuktam . parasparànumatau tåtkçùñamapi bandhakaü yàvanmålyadànantàvadupabhuïkte dhanã nikçùñamapi målamàtradàne naivàdhamarõo labhate . itimitàkùarà ..

#<bandhakaþ>#, puü, (bandha + svàrthe kan .) vinimayaþ . iti vi÷vamedinyau .. àdhiþ . iti ÷abdaratnàvalã .. ratahiõóakaþ . iti nànàrtharatnamàlà .. (badhnàtãti . bandha + õvul . bandhanakartari, tri . yathà, devãbhàgavate . 5 . 1 . 39 .
     %<na nàrã na dhanaü gehaü na puttrà na sahodaràþ .
     bandhanaü pràõinàü ràjannahaïkàrastu bandhakaþ ..>%)

#<bandhakã>#, strã, (badhnàti mànasamiti . bandha + õvul . gauràditvàt ïãù .) puü÷calã . ityamaraþ . 2 . 6 . 10 .. (yathà, màrkaõóeyapuràõe . 34 . 88 .
     %<na bandhakãbhirna nyånairbandhakãpatibhistathà ..>%) ibhã . iti medinãhemacandrau .. pa¤capuruùagàminã . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 123 . 74 .
     %<nàta÷caturthaü prasavamàpatsvapi vadantyuta .
     ataþparaü svairiõã syàdbandhakã pa¤came bhavet ..>%)

#<bandhanaü>#, klã, (bandha + bhàve lyuñ .) bandhanakriyà . bàüdhà iti bhàùà . tatparyàyaþ . uddànam 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 26 .. kaïkanam 3 bandhaþ 4 saüyamanam 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, hitopade÷e . 1 . 95 .
     %<àpadàmàpatantãnàü hito'pyàyàti hetutàm .
     màtçjaïghà hi vatsasya stambhãbhavati bandhane ..>%) vadhaþ . iti medinã . ne, 97 .. hiüsà . iti ÷abdaratnàvalã .. rajjuþ . iti hemacandraþ .. badhyate'neneti karaõavyutpattyà tri .. (badhyate'smin iti adhikaraõe lyuñ . kàràgàram . bandhanasthànam . yathà, bhàgavute . 3 . 2 . 25 .
     %<vasudevasya devakyàü jàto bhojendrabandhane ..>% bandha + kartari lyuþ . mahàdevasya nàmabhede, puü . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 100 .
     %<bandhano bandhakartà ca subandhanavimocanaþ ..>% bandhanakartari, tri . yathà, tatraiva . 13 . 17 . 61 .
     %<bandhanastvasurendràõàü yudhi ÷atruvinà÷anaþ ..>%)

#<bandhanave÷ma>#, klã, (bandhanàya bandhanasya và ve÷ma gçham .) kàràgàram . iti hàràvalã . 199 ..

#<bandhanàlayaþ>#, puü, (bandhanàya bandhanasya và àlayaþ .) kàràgàram . ityamaraþ . 2 . 8 . 119 ..

#<bandhastambhaþ>#, puü, (bandhàya stambhaþ .) hastibandhanastambhaþ . tatparyàyaþ . àlànam 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 41 .. ÷aïkuþ 3 akùoóaþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bandhitraü>#, klã, (bandha + itra .) kàmadevaþ . ityuõàdikoùaþ .. carmavyajanam . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<bandhuþ>#, puü, (bandha bandhane + %<÷ésvçsnihitrapãti .>% uõàø 1 . 11 . iti uþ .) snehena mano badhnàti yaþ . tatparyàyaþ . sagotraþ 2 bàndhavaþ 3 j¤àtiþ 4 svaþ 5 svajanaþ 6 . ityamaraþ . 2 . 6 . 34 .. dàyàdaþ 7 gotraþ 8 . iti ÷abdaratnàvalã .. bandhava÷ca trividhà . àtmabandhavaþ pitçbandhavo màtçbandhava÷cati . yathoktam .
     %<àtmapitçùvasuþ puttrà àtmamàtçùvasuþ sutàþ .
     àtmamàtulaputtrà÷ca vij¤eyà hyàtmabàndhavàþ ..
     pituþ pitçùvasuþ puttràþ piturmàtçùvasuþ sutàþ .
     piturmàtulaputtrà÷ca vij¤eyàþ pitçbàndhavàþ ..
     màtuþpitçùvasuþ puttrà màturmàtçùvasuþ sutàþ .
     màturmàtulaputtrà÷ca vij¤eyà màtçbàndhavàþ ..>% tatracàntaraïgatvàt prathamamàtmabandhavo dhanabhàjastadabhàve pitçbandhavastadabhàve màtçbandhava iti kramo veditavyaþ . bandhånàmabhàve àcàryaþ . iti mitàkùarà .. * .. (yathà, manuþ . 2 . 136 .
     %<vittaü bandhurvayaþ karma vidyà bhavati pa¤camã .
     etàni mànyasthànàni garãyo yadyaduttaram ..>% %<bandhuþ pitçvyàdiþ .>% iti taññãkàyàü kullåkabhaññaþ ..) bandhåkaþ . (yathà, a÷okavadhe . 29 .
     %<abhyarcya bandhupuùpamàlayeti ..>%) mitram . (yathà, meghadåte . 34 .
     %<bandhuprãtyà bhavana÷ikhibhirdattançtyopahàraþ ..>%) bhràtà . iti medinã .. (yathà, raghuþ . 12 . 12 .
     %<athànàthàþ prakçtayo màtçbandhunivàsinam .
     maulairànàyayàmàsurbharataü stambhità÷rubhiþ ..>%)

#<bandhukaþ>#, puü, (bandha + ukaþ . yadvà, rbandhurbandhåkavçkùa eva . bandhu + svàrthe kan .) bandhåkavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bandhujãvaþ># . bandhuriva jãvayati rasàdineti . bandhu + jãva + ac .) bandhåkavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, raghuþ . 11 . 25 .
     %<vãkùya vedimatha raktabindubhirbandhujãvapçthubhiþ pradåùitàm ..>%)

@<[Page 3,395b]>@
#<bandhujãvakaþ>#, puü, (bandhuvat jãvayati rasàdinà iti . bandhu + jãva + õvul . yadbà, bandhujãva eva . svàrthe kan .) bandhåkavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 73 ..

#<bandhutà>#, strã, (bandhorbhàvaþ bandhånàü samåho và iti . %<gràmajanabandhubhyastal .>% 4 . 2 . 43 . iti tal .) bandhånàü samåhaþ . bandhorbhàvaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 35 .. (yathà, çgvede . 4 . 4 . 11 .
     %<maho rujàmi bandhutà vacobhiþ ..>%)

#<bandhudattam>#, klã, (bandhunà dattam .) pitçmàtçbhyàü dattaü strãdhanam . yathà . yàj¤avalkyaþ .
     %<bandhudattaü yathà ÷uklamanvàdheyakameva ca .
     aprajàyàmatãtàyàü bàndhavàstadavàpnuyuþ ..>% bandhudattapadena kanyàda÷àyàü yat pitçbhyàü dattaü taducyate . iti dàyabhàgaþ ..

#<bandhuraü>#, klã, (bandha bandhane + %<madguràdaya÷ca .>% uõàø 1 . 42 . iti urapratyayena nipàtanàt sàdhuþ .) mukuñam . iti ÷abdaratnàvalã .. (rathabandhanam . yathà, mahàbhàrate . 3 . 32 . 31 .
     %<anye chatraü varåtha¤ca bandhura¤ca tathàpare .
     gandharvà bahusàhasràstila÷o vyadhamanratham ..>% tathà ca bhàgavate . 4 . 26 . 1 .
     %<dvãùaü dbicakramekàkùaü triveõuü pa¤cabandhuram ..>%)

#<bandhuraþ>#, puü, (bandha + %<madguràdaya÷ca .>% uõàø 1 . 42 . iti uraþ nipàtanàt sàdhuþ .) strãcihnam . tilakalkam . bandhåkaþ . vadhiraþ . haüsaþ . iti medinã . re, 189 .. vióaïgaþ . iti hemacandraþ .. çùabhauùadham . iti ràjanirghaõñaþ .. bakaþ . vihaïgaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bandhuraþ>#, tri, (bandha + ura .) ramyam . (yathà, mahàgaõapatistotre . 15 .
     %<÷reyaþ stheyaþ sa deyànmama vimaladç÷o bandhuraü sindhuràsyaþ ..>%) namram . iti medinã . re, 189 .. unnatànatam . ityamaraþ .. (yathà, raghuþ . 13 . 47 .
     %<badhnàti me bandhuragàtri ! cakùurdçptaþ kakudmàniva citrakåñaþ ..>%)

#<bandhurà>#, strã, (bandhura + ñàp .) paõyayoùà . iti medinã . re, 190 ..

#<bandhuràþ>#, puü, ÷aktavaþ . iti medinã . re, 190 .. bahuvacanànto'yam ..

#<bandhulaþ>#, puü, (bandhuü làtãti . bandhu + là + ka .) asatãsutaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 26 .. (yathà, mçcchakañikanàñake caturthe aïke .
     %<paragçhalalitàþ parànnapuùñàþ parapuruùairjanitàþ paràïganàsu .
     paradhananiratà guõeùvavàcyà gajakalabhà iva bandhulà namàmaþ ..>%) bandhåkaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bandhulaþ>#, tri, (bandhån làti snehena gçhõàtãti . bandhu + là + ka .) sundaraþ . namraþ . ityajayapàlaþ ..

@<[Page 3,395c]>@
#<bandhåkaþ>#, puü, (badhnàti saudaryeõa cittamiti . bandha + %<ulåkàdaya÷ca .>% uõàø 4 . 41 . iti åkaþ .) pãta÷àlakaþ . iti medinã . ke, 128 .. puùpavçkùavi÷eùaþ . vàüdulã iti vaïgabhàùà . dopahariyà iti hindã bhàùà . tatparyàyaþ . raktakaþ 2 bandhåjãvakaþ 3 . ityamaraþ . 2 . 4 . 73 .. bandhukaþ 4 bandhuþ 5 bandhulaþ 6 bandhujãvakaþ 7 bandhujãvaþ 8 bandhåliþ 9 bandhuraþ 10 . iti ÷abdaratnàvalã .. raktaþ 11 màdhyàhnikaþ 12 . iti bhàvaprakà÷aþ .. oùñhapuùpaþ 13 arkavallabhaþ 14 madhyandinaþ 15 raktapuùpaþ 16 ràgapuùpaþ 17 haripriyaþ 18 . asya guõàþ .
     %<asitasitapãtalohitapuùpavi÷eùàt caturvidho bandhåkaþ .
     jvaraharo vividhàrigrahapi÷àca÷amanaþ prasàdanaþ savituþ syàt ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..
     %<bandhåkaþ kaphakçdgràhã raktapittaharo laghuþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. khadhåpe, klã . vandåka iti khyàtam . yathà --
     %<bandhåko bandhujãve syàt khadhåpe syànnapuüsakam ..>% iti haóóacandraþ ..

#<bandhåkapuùpaþ>#, puü, (bandhåkasya bandhåjãvasya puùpamiva puùpaü yasya .) pãta÷àlaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 44 .. vãjakaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (asya paryàyo yathà, bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .
     %<vãjakaþ pãtasàra÷ca pãta÷àlaka ityapi .
     bandhåkapuùpaþ priyakaþ sarjaka÷càsanaþ smçtaþ ..>%)

#<bandhåraþ>#, puü, (bandha bandhane . bandha + %<madguràdaya÷ca .>% uõàø 1 . 42 . ityatra kharjåràditvàdårapratyayena siddham ityujjvaladattaþ .) vivaram . ityuõàdikoùaþ ..

#<bandhåraþ>#, tri, (bandha + kharjåràditvàdårapratyayaþ .) ramyaþ . namraþ . yathà, rabhase .
     %<bandhårabandhurau ramye namre haüse tu bandhuraþ ..>% unnatànatam . svabhàvàt yadunnataü upàdhiva÷àdãùannataü tat . kvacidunnataü kvacidànataü sthalàdikam . iti kecit . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<bandhåliþ>#, puü, (bandha bandhane . bandha + åli .) bandhåkavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bandhyaþ>#, tri, (bandha + yak .) çtupràptàvadhiphalarahitavçkùàdiþ . (yathà, raghuþ . 1 . 70 .
     %<siktaü svayamiva snehàdbandhyamà÷ramapàdapam ..>%) tatparyàyaþ . aphalaþ 2 avake÷ã 3 . ityamaraþ . 2 . 4 . 7 .. viphalaþ 4 niùphalaþ 5 . iti ràjanirghaõñaþ .. bandhanãyaþ . iti bandhadhàtoþ karmaõi yapratyayaþ .. (yathà, yàj¤avalkyaþ . 2 . 246 .
     %<abandhyaü ya÷ca badhnàti baddhaü ya÷ca pramu¤cati ..>% puü, nivartitavàriþ setuþ . yathà, mitàkùaràyàm .
     %<setu÷ca dbividho j¤eyaþ kheyo bandhyastathaiva ca .
     toyapravartanàt kheyo bandhyaþ syàttannivartanàt ..>%)

@<[Page 3,396a]>@
#<bandhyà>#, strã, (bandha + %<aghnyàdaya÷ca .>% uõàø 4 . 111 . iti yak .) aprajastrã . iti medinã .. bàüjà iti bhàùà .. (yathà, bhàgavate . 6 . 14 . 12 .
     %<råpaudàryavayojanmavidyai÷varya÷riyàdibhiþ .
     saüpannasya guõaiþ sarvai÷cintà bandhyàpaterabhåt ..>% bandhyà strã aùñame varùe adhivedanãyà bhavati yathàha manuþ . 9 . 81 .
     %<bandhyàùñame'dhivedyàbde da÷ame tu mçtaprajà ..>%) apatya÷ånyagauþ . tatparyàyaþ . va÷à 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 69 .. bàlàkhyagandhadravyam . iti ÷abdacandrikà .. vçùalãvi÷eùaþ . yathà --
     %<bandhyà ca vçùalã j¤eyà vçùalã ca mçtaprajà .
     aparà vçùalã j¤eyà kumàrã yà rajasvalà ..>% iti pràya÷cittaviveke u÷anaso vacanam .. * .. yonirogavi÷eùaþ . yathà --
     %<udàvartà tathà bandhyà viplutà ca pariplutà .
     vàtalà yonijo rogo vàtadoùeõa pa¤cadhà ..>% tasyà lakùaõaü yathà --
     %<sà phenilamudàvartà rajaþkçcchreõa mu¤cati .
     bandhyà niràrtavà j¤eyà viplutà nityavedanà ..
     pariplutà yà bhavati gràmyadharme rujà bhç÷am .
     vàtalà karka÷àstabdhà ÷ålanistodapãóità ..>% tasyà÷cikitsà yathà --
     %<balà sità sàtibalà madhåkaü vañasya ÷uïgaü gajake÷ara¤ca .
     etanmadhukùãraghçtairnipãya bandhyà suputtraü niyataü prasåte ..
     a÷vagandhàkaùàyeõa siddhaü dugdhaü ghçtànvitam .
     çtusnàtàïganà pràtaþ pãtvà garbhaü dadhàti hi ..
     puùpoddhçtaü lakùmaõàyà målaü dugdhena kanyayà .
     piùñvà pãtvà çtusnàtà garbhaü dhatte na saü÷ayaþ ..
     kuruõñamålaü dhàtakyàþ kusumàni vañàïkuràþ .
     nãlotpalaü payoyuktamevaü garbhapradaü dhruvam ..
     yà balà pibati pàr÷vapippalaü jãrakeõa sahitaü hità÷anà .
     ÷vetayà vi÷ikhapuïkhayà yutaü sà sutaü janayatãha nànyathà ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (cikitsàntaramasyà yathà --
     %<pippalyaþ ÷çïgavera¤ca maricaü ke÷arantathà .
     ghçtena saha pàtavyaü bandhyàpi labhate sutam ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe yonivyàpadadhikàre ..
     %<balà càtibalà yaùñi÷arkarà madhusaüyutà .
     bandhyàgarbhakarã pãtà nàtra kàryà vicàraõà ..>% iti bhaiùajyadhanvantarau strãrogàdhikàre ..)

#<bandhyàkarkoñakã>#, strã, (bandhyàyàþ karkoñakã . puttradàtçtayà bandhyàyàþ upakàriõã ato'syàstathàtvam .) tiktakarkoñakã . bàüjhakhakhasà iti bàüjhacañhela iti bàüjhakakarola iti ca hindãbhàùà . tatparyàyaþ . bandhyà 2 devã 3 nàgàràtiþ 4 nàgahantrã 5 manoj¤à 6 pathyà 7 divyà 8 puttradà 9 sakandà 10 ÷rãkandà 11 kandavallã 12 ã÷varã 13 sugandhà 14 sarpadamanã 15 viùakaõñakinã 16 parà 17 kumàrã 18 bhåtahantrã 19 . asyà guõàþ . tiktatvam . kañutvam . uùõatvam . kaphàpahatvam . sthàvaràdiviùaghnatvam . rasàyanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. tatparyàyaguõàþ .
     %<bandhyàkarkoñakã devã kanyà yoge÷varãti ca .
     nàgàrirbhaktadamanã viùakaõñakinã tathà ..
     bandhyàkarkoñakã laghvã kaphanudvraõa÷odhinã .
     sarpadarpaharã tãkùõà visarpaviùahàriõã ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<ba(va)bhra>#, gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) ba(va)kàràdiþ . oùñhyavargacaturthopadhaþ . ba(va)bhrati . iti durgàdàsaþ ..

#<babhravã>#, strã, (babhroþ ÷ivasyeyaü patnã . babhru + aõ + ïãp . na vçddhiþ .) durgà . iti bhåriprayogaþ ..

#<babhriþ>#, puü, (babhra + in .) vajram . iti kecit .. (bharaõakartari dhàrake ca tri . yathà, çgvede . 6 . 23 . 4 .
     %<ganteyànti savanà haribhyàü babhrirvajraü papiþ somaü dadirgàþ ..>%)

#<babhruþ>#, puü, (bibharti bharati và . bhç + %<kubhra÷ca .>% uõàø 1 . 23 . iti kurdvitva¤ca .) agniþ . ÷ivaþ . (yathà, mahàbhàrate 13 . mahàdevasya sahasranàmakathane . 17 . 148 .
     %<÷çïgã÷çïgapriyo babhrå ràjaràjo niràmayaþ ..>%) viùõuþ . (yathà, mahàbhàrate 13 . viùõoþ sahasranàmakathane . 149 . 26 .
     %<rudro bahu÷irà babhrurvi÷vayoniþ ÷uci÷ravàþ ..>%) vi÷àlaþ . nakulaþ . iti medinã .. (yathà, màrkaõóeye . 15 . 9 .
     %<sa¤jàyate mahàvaktro måùiko babhrusannibhaþ ..>%) munivi÷eùaþ . iti hemacandraþ .. de÷abhedaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. sitàvara÷àkaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. khalatiþ . iti hemacandraþ . 3 . 117 .. (kapilo varõaþ . iti medhàtithiþ .. tadguõayukte tu vàcyaliïgaþ . yathà, manuþ . 4 . 130 .
     %<nàkràmetkàmatacchàyàü babhruõo dãkùitasya ca ..>% lomapàdasutaþ . yathà, bhàgavate . 9 . 24 . 1 .
     %<romapàdasuto babhrurbabhroþ kçtirajàyata .>% devàvçdhasutaþ . yathà, tatraiva . 9 . 24 . 9 .
     %<vabhrurdevàvçdhasutastayoþ ÷lokau pañhantyamå ..>% yayàtiputtrasya druhyoþ sutaþ . yathà, tatraiva . 9 . 23 . 14 .
     %<druhyo÷ca tanayo babhruþ setustasyàtmajastataþ ..>% pa¤cagandharvapatiùu anyataraþ . yathà, ràmàyaõe . 4 . 41 . 42 .
     %<tatra gandharvapatayaþ pa¤ca såryasamaprabhàþ .
     ÷ailåùo gràmaõãþ ÷ikùaþ ÷uko babhrustathaiva ca ..>% vi÷vàmitraputtrabhedaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 4 . 50 .
     %<akùãõa÷ca ÷akunta÷ca babhruþ kàlapathastathà ..>% vi÷vagarbhasya puttraþ . sa tu yàdavànàmanyatamaþ . yathà, harivaü÷e . 94 . 48 .
     %<vasurbabhruþ suùeõa÷ca sabhàkùa÷caiva vãryavàn .
     yadupravãrà vikhyàtà lokapàlà ivàpare ..>% yathà ca màghe . 2 . 40 .
     %<àlapyàlamidaü babhroryatsa dàrànapàharat ..>% sa ca vinaùñapràye yàdavakule pathi gacchan dasyubhirhataþ . tatkathà ca mahàbhàrate . 16 . mauùalaparvaõi draùñavyà .. strã, kapilà gauþ . sà ca ni÷i ajànatà pçùadhreõa khaógena hatà . yathà, bhàgavate . 9 . 2 . 6 .
     %<khaógamàdàya tarasà pralãnoóugame ni÷i .
     ajànannahanadbabhroþ ÷iraþ ÷àrdåla÷aïkayà ..>%)

#<babhruþ>#, tri, (bibhartãti . bhrå + %<kubhra÷ca .>% uõàø 1 . 23 . iti kurdvitva¤ca .) piïgalaþ . ityamaraþ .. (yathà, kumàre . 5 . 8 .
     %<babandha bàlàruõababhruvalkalaü payodharotsedhavi÷ãrõasaühatiþ ..>% yathà ca raghuþ . 15 . 16 .
     %<dhåmadhåmro vasàgandhã jvàlàbabhru÷iroruhaþ ..>%)

#<babhrudhàtuþ>#, puü, (babhruþ piïgalo dhàtuþ .) suvarõagairikam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<babhruvàhanaþ>#, puü, maõipurasya ràjavi÷eùaþ . sa ca citràïgadàyàü arjunàjjàtaþ . yathà --
     %<kareõumatyàü nakulo niramitraü tathàrjunaþ .
     iràvantamulåpyàü vai sutàyàü babhruvàhanam ..
     maõipurapateþ so'pi tatputtraþ puttrikàsutaþ ..>% iti ÷rãbhàgavate . 9 . 22 . 32 .. api ca . vai÷ampàyana uvàca .
     %<÷rutvà tu nçpatiþ pràptaü pitaraü babhruvàhanaþ .
     niryayau vinayenàtha bràhmaõàrthapuraþsaraþ ..
     maõipure÷varantvevamupàyàtaü dhana¤jayaþ .
     nàbhyanandat sa medhàvã kùàttradharmamanusmaran ..>%
     %<bhartàraü nihataü dçùñvà puttra¤ca patitaü bhuvi .
     citràïgadà paritrastà pravive÷a raõàjire ..>% iti mahàbhàrate . 14 . 79 adhyàyaþ .. (asyàrjunàdinà yuddhàdikaü tatraiva vistara÷o draùñavyam ..)

#<bamba>#, gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) bambati . iti durgàdàsaþ ..

#<barba>#, gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) barbati . iti durgàdàsaþ ..

#<barbañaþ>#, puü, (barba + añan .) ràjamàùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. barbañã iti khyàtaþ .. (vivçtirasyà ràjamàùa÷abde j¤eyà ..)

#<barbañã>#, strã, (barbaña + gauràditvàt ïãù .) paõyayoùà . vrãhibhedaþ . iti medinã . ñe, 51 ..

#<barha>#, ïa stçtau . hiüsàyàm . dàne . vàci . iti kavikalpadumaþ .. (bhvàø-àtmaø-sakaø señ .) rephopadhaþ . ïa, barhate . iti durgàdàsaþ ..

#<bala>#, ka ïa niråpaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-àtmaø-sakaø-señ .) ka ïa, bàlayate dharmaü dhãraþ . ayaü kai÷cinna manyate . iti durgàdàsaþ ..

#<bala>#, ka ma jãvane . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-paraø-akaø-señ .) balayati . iti durgàdàsaþ ..

#<bala>#, ïa dàne . vadhe . niråpaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-sakaø-señ .) ïa, balate . iti durgàdàsaþ ..

#<bala>#, ja dhànyàvarodhe . jãvane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø-sakaø-akaø ca-señ .) bàlaþ balaþ . dhanasya bhàvo dhànyaü samçddhistasya avarodhaþ pratibandhaþ dhànyàvarodhaþ . balati puõyahãnaü vidhiþ . puõyahãnasya samçddhiü pratibadhnàti ityarthaþ . ayamartho anyairna manyate . balatyannena lokaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<ba(va)laü>#, klã, (balate vipakùàn hantãti . bala + pacàdyac .) sainyam . (yathà, bhagavadgãtàyàm . 1 . 10 .
     %<aparyàptaü tadasmàkaü balaü bhãùmàbhirakùitam .
     paryàptantvidameteùàü balaü bhãmàbhirakùitam ..>%) sthaulyam . sàmarthyam . atra ÷eùasya paryàyaþ . draviõam 2 taraþ 3 sahaþ 4 ÷auryam 5 sthàma 6 ÷uùmam 7 ÷aktiþ 8 paràkramaþ 9 pràõaþ 10 . ityamaraþ . 2 . 8 . 102 .. mahaþ 11 ÷åùma 12 . iti ÷abdaratnàvalã .. årjaþ 13 . iti jañàdharaþ .. tadvaidikaparyàyaþ . ojaþ 1 pà(và)jaþ 2 ÷avaþ 3 taraþ 4 tavaþ 5 tvakùaþ 6 ÷ardhaþ 7 bàdhaþ 8 nçmõam 9 taviùã 10 ÷uùmam 11 ÷uùõam 12 ÷åùam 13 dakùaþ 14 vãLuþ 15 cyautnam 16 sahaþ 17 yahaþ 18 vadhaþ 19 vargaþ 20 vçjanam 21 vçk 22 majmanà 23 pauüsyàni 24 dharõasiþ 25 draviõam 26 syandràsaþ 27 ÷ambaram 28 . ityaùñàviü÷atirbalanàmàni . iti vedanighaõñau . 2 . 9 .. (yathà, manuþ . 2 . 55 .
     %<påjitaü hya÷anaü nityaü balamårja¤ca yacchati ..>%) tattu garbhasthabàlakasya ùaùñhe màsi bhavati . iti sukhabodhaþ .. gandharasaþ . råpam . iti medinã . le, 37 .. ÷ukram . iti hemacandraþ . 3 . 293 .. (yathàha su÷rutaþ . %<dhàtånàü yatparaü tejastat khalvoja stradeva balamityucyate ..>%) vapuþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, ràmàyaõe . 7 . 1 . 33 .
     %<kãdç÷o vai prabhàvo'sya kiü balaü kaþ paràkramaþ ..>%) pallavam . iti ÷abdaratnàvalã .. raktaþ . iti ÷abdacandrikà .. (balamasyàstãti . bala + ar÷a àdyac .) balayukte, tri . iti medinã .. * .. sadyobalakaràõi balaharàõi ca yathà --
     %<sadyobalakaràstrãõi bàlàbhyaïgaü subhojanam .
     sadyobalaharàstrãõi adhvànaü maithunaü jvaraþ ..>% balakàrakauùadhaü yathà, gàruóe . 115 . 196 aþ .
     %<÷ivàmalakacårõaü vai madhunà udakena và .
     balàni kuryànnàsàyà pratyuùe bhakùaõaü ÷iva ! ..>% pàribhàùikabalàni . yathà --
     %<vidyàbhijanamitràõi vçddhisattvadhanàni ca .
     tapaþsahàyavãryàõi daiva¤ca da÷amaü balam ..>% iti mahàbhàrate àpaddharmaþ .. api ca .
     %<abalasya balaü ràjà bàlasya ruditaü balam .
     balaü mårkhasya maunantu taskarasyànçtaü balam .. * ..>% api ca .
     %<kùattriyàõàü balaü yuddhaü vyàpàra÷ca balaü vi÷àm .
     bhikùà balaü bhikùukàõàü ÷ådràõàü viprasevanam ..
     harau bhaktirharerdàsyaü vaiùõavànàü balaü hariþ .
     hiüsà balaü khalànà¤ca tapasyà ca tapasvinàm ..
     balaü ve÷a÷ca ve÷yànàü yoùitàü yauvanaü balam .
     balaü pratàpo bhåpànàü bàlànàü ruditaü balam ..
     satàü satyaü balaü mithyà balamevàsatàü sadà .
     anugànàmanugamaþ svalpasvànà¤ca sa¤cayaþ ..
     vidyà balaü paõóitànàü bàõijyaü baõijàü balam .
     ÷a÷vatsukarma÷ãlànàü gàmbhãryaü sàhasaü balam ..
     dhanaü bala¤ca dhaninàü ÷ucãnà¤ca vi÷eùataþ .
     balaü vivekaþ ÷àntànàü guõinàü balamekatà ..
     guõo bala¤ca guõinàü cauràõà¤cauryameva ca .
     vipravàkya¤ca kàpañyamadharmamçõinàü balam ..
     hiüsà ca hiüsrajantånàü satãnàü patisevanam .
     vara÷àpau suràõà¤ca ÷iùyàõàü gurusevanam ..
     balaü dharmo gçhasthànàü bhçtyànàü ràjasevanam .
     balaü stavaþ stàvakànàü brahma ca brahmacàriõàm ..
     yatãnà¤ca sadàcàro nyàsaþ sannyàsinàü balam .
     pàpaü balaü pàtakinàü subhaktànàü harirbalam ..
     puõyaü balaü puõyavatàü prajànàü nçpatirbalam .
     phalaü bala¤ca vçkùàõàü jaladhãnàü jalaü balam ..
     jalaü bala¤ca ÷asyànàü matsyànà¤ca jalaü balam .
     ÷àntirbala¤ca bhåpànàü vipràõà¤ca vi÷eùataþ ..>% iti brahmavaivarte gaõe÷akhaõóe 35 adhyàyaþ ..

#<ba(va)laþ>#, puü, (balate niråpayati sveùñamiti . bala + ac . baladevapakùe nàmaikade÷agrahaõàccàpi sidhyati bhãmàdivat .) kàkaþ . (yathà, mahàbhàrate . 7 . 6 . 25 .
     %<gçdhràþ ÷venà balàþ kaïkà vàyasà÷ca sahasra÷aþ ..>%) baladevaþ . ityamaraþ .. (yathà, bhàgavate . 4 . 5 . 19 .
     %<påùõo hyapàtayat dantàn kaliïgasya yathà balaþ ..>%) asya patnyàdãnàü nàmàni yathà --
     %<revatãü nàma tanayàü revatasya mahãpateþ .
     upayeme balastasyàü jaj¤àte ni÷añholmakau ..>% iti viùõupuràõe . 5 . 25 . 19 .. varuõavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. (vàyunà pradattaþ kàrtikeyànucarabhedaþ . yathà, mahàbhàrate . 9 . 45 . 42 .
     %<bala¤càtibala¤caiva mahàvaktrau mahàbalau .
     pradadau kàrtikeyàya vàyurbharatasattama ! ..>% ràmaputtrasya ku÷asyànvaye jàtasya pàriyàtrasya puttravi÷eùaþ . yathà, bhàgavate . 9 . 12 . 2 .
     %<devànãkastato'nãhaþ pàriyàtro'tha tatsutaþ .
     tato balaþ sthalastasmàdvajranàbho'rkasambhavaþ ..>% danàyuùaþ puttravi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 65 . 33 .
     %<danàyuùaþ punaþ puttrà÷catvàro'surapuïgavàþ .
     vikùayo balavãrau ca vçtra÷caiva mahàmuraþ ..>% meghaþ . iti nighaõñuþ . 1 . 10 ..) daityavi÷eùaþ . iti medinã . le, 37 .. tasya vivaraõaü yathà --
     %<àsãddaityo balo nàma mahàbalaparàkramaþ .
     devagandharvayakùàõàü candrendrabhayakàrakaþ ..
     yena viùõuryamaþ såryo bhagna àjau prapãóitàþ .
     anilànalarakùa÷ca varuõa÷ca va÷ãkçtàþ ..
     saüyamya yena nàgendrà mahàbhogà mahàviùàþ .
     garuóa÷ca kçto bhçtyaþ sadàj¤àmabhivartinaþ ..
     yena saülikhya ÷ailendraþ kandukàkàrakàritaþ .
     krãóàrthaü yena viprendra ! girayaþ prathità bhuvi ..
     tena devàþ sabrahmàdyà divaþ sarve palàyitàþ .
     dattaü sthànantu pàtàlaü samayaü ÷aradàü ÷atam ..
     tathà te bhayamàpannà mànaü tyaktvà gatà gurum .
     pçcchanti vinayàt sarve ÷akrasya hitakàriõaþ ..
     kenopàyena devànàü svargavàso bhaveddvija ! .
     bhavàn hi nayavettà ca upàyaü vada pçcchatàm ..
     tvameva ÷àstravettà ca hitaþ ÷akrasya nitya÷aþ .
     ÷aïkodadhinimagnànàmatipoto bhava dvija ! ..
     evaü pçùñaþ sa devaistu gururvacanamabravãt ..
     bçhaspatiruvàca .
     yadayaü dànavaþ ÷akra ! na yuddhe bhavato va÷aþ .
     raõe na kùayamàyàti ajeyaþ saïgare yataþ ..
     ataþ kapañamàsthàya pràrthanãyaþ kratuü prati .
     dàtà sattvabalopetaþ svakàyamarthiteùvapi ..
     atastasya pràrthayità viùõurmàyàmahodadhiþ .
     dbijaråpadharo bhåtvà yàcanàya vadhàya ca ..
     guruõà codità devàþ stutàste nidhanamprati .
     gatàþ sarve tataþ ÷àntà yatra devo janàrdanaþ ..
     màdhavena tadà devà dçùñà bhayasamàkulàþ .
     kramàrghyàsanasaülàpaiþ sarve te saüstutàü bhç÷am ..
     saüpçcchitàstadà sarve kimàyàtàvadan suràþ ..
     devà åcuþ .
     balena balinà deva ! sarve ùitràsità vayam .
     màyàvã tvaü vadhe tasya nànyopàyo bhavet kvacit ..
     ùiùõuruvàca .
     karomi bhavatàmiùñaü kintvasau balasaüyutaþ .
     sàtviko nayavettà ca sarva÷àstràrthapàragaþ ..
     gåóhamantravicàrã syàddharmaikakçtani÷cayaþ .
     tasya màyàü kathaü kartuü ÷akyate surasattamàþ ..
     puraikà bhavate vidyà mama dattà tu ÷ålinà .
     mohinã nàma vikhyàtà mohaü sà kurute bhç÷am ..
     tato'haü tasya nà÷àya smaràmi parame÷varãm .
     smaritvà paramàü vidyàü dbijabhàvo janàrdanaþ ..
     madhyakàyasuve÷a÷ca vedapàñhã saviùñaraþ .
     parigràhã hutà÷asya kùapayanno vrajedyajet ..
     yaj¤àrthaü yàcanàü kasya karomi kathyatàü mama .
     taü dçùñvà såryatejàbhamukto viprairvrajan sa ca ..
     balaste yaj¤aniùpattiü karoti dvijasattama ! .
     hemakåñe mahà÷aile tiùñhate dànavottamaþ ..
     sarvaj¤o'pi mahàmàyã va¤canàya tadà gataþ .
     mohinãü japamànastu vidyàü paramasiddhidàm ..
     vicitraü danuràjasya puraü sarvapurottamam .
     pràvi÷advedaü vedàtmà pañhamàno janàrdanaþ ..
     dànavantu puraü ramyaü jànàsi tvaü grahottama ! .
     dvàraü gato'surendrasya kuryàü pràdhyayanaü tadà ..
     dbàrapàlo vadatyevaü ÷rutvà vedadhvaniü ÷ubham .
     puràõi ratnàni ÷ubhaü dadàmi yàcatàü vara ! ..
     iùñaü dànaü dbija÷reùñha ! durlabha¤ca mahàmate ! .
     tenoktaü dar÷anaü dbàþstha dãyatàü danusattame ..
     tadà sa pårbamàdiùñaþ preùayàmàsa taü nçpam .
     balinaü balasampannaü dànavaü suramardanam ..
     dànodyatakaro bhadraü dçùñvà prãtyàvabhàùata .
     kimàyàto bhavàü÷càtra kàryaü vipra ! taduddi÷a ..
     mohinãü japamànastu vadate dbijake÷avaþ ..
     brahmovàca .
     ahaü saüpreùayàmàsa viddhi màü ka÷yapàtmajam .
     yaj¤àþ sendraiþ samàrabdhà çùibhi÷càsuràdhipa ! ..
     tasya niùpattaye nàtha ! àgato'haü tavàntikam .
     dànaü me dãyatàü ràjan ! sidhyate yena tanmakhaþ ..
     bala uvàca .
     yena saüsidhyate yaj¤o devàrabdho dvijottama ! .
     tathà càhaü dhanaü dàràn ÷iramadya dadàmi te ..
     brahmovàca .
     yena saüsidhyate yaj¤o devànàmasuràdhipa ! .
     taddeyaü tacca àdiùñaü satyamatràvayorapi ..
     bala uvàca .
     yàcyatàü yena te kàryaü satyaü vipra ! dadàmi te .
     saüsmçtya mohinãü vidyàü vadate dbijasattamaþ ..
     bràhmaõa uvàca .
     na me dhanaiþ svadàrairvà na bhåmyà gajavàjibhiþ .
     ratnaiþ kàryaü mahàbàho ! devayaj¤o'suràdhipa ! ..
     yena niùpàdyate yaj¤aþ sukhada÷ca divaukasàm .
     tamahaü yàcayiùyàmi dãyatàü tadvrataü tava ..
     etat kàryaü mama bhadraü çùãõà¤ca vi÷eùataþ .
     devàrthaü tava kàyena sidhyate tanmakhottamaþ ..
     tadà dattà tanustena dànavena mahàtmanà .
     viùõunàpi svacakreõa ÷irasyabhihato'suraþ ..
     pràkçtaü dehamutsçjya divyakàyastvabhåttadà .
     tasyàvayavasaüjàtà vajràdyà ratnajàtayaþ ..
     locane suratejàüsi padmaràgàõi càbhavan .
     vi÷uddhapàtradànena kàyo ratnàkaro'bhat ..>% iti devãpuràõe 47 adhyàyaþ ..

@<[Page 3,398b]>@
#<ba(va)lakùaþ>#, puü, dhavalaþ . ityamaraþ . 1 . 5 . 13 .. balateþ kvip balaü akùatyasmin gha¤ balakùa iti kaùa saüyogavàn . iti ràyamukuñaþ .. avalakùate iti valakùaþ gha¤ akàralopaþ . iti svàmyàdayaþ .. etanmate antaþsthavakàràdiþ .. (yathà, màghe . 6 . 34 .
     %<dviradadantabalakùamalakùyata sphu ritabhçïgamçgacchaviketakam ..>%)

#<balajaü>#, klã, (balàt jàyate iti . bala + jana + óa .) kùetram . puradvàram . ityamaraþ . 3 . 3 . 31 .. ÷asyam . (dhànyarà÷iþ . iti vaijayantã .. yathà, màghe . 14 . 7 .
     %<tvaü samãraõa iva pratãkùitaþ karùakeõa balajàn pupåùatà ..>%) yuddham . iti medinã .. balajanye, tri ..

#<balajà>#, strã, (balàt balakçtasàhasayuddhàdikàt jàyate yà . bala + jana + óa + ñàp .) varayoùà . yåthã . iti medinã . je, 26 ..

#<balatã>#, strã, pràsàdoparimaõóalikà . iti puràõam ..

#<baladaþ>#, puü, (balaü dadàtãti . bala + dà + kaþ .) jãvakaþ . iti ràjanirghaõñaþ . pauùñikakarmàïgahomàgniþ . yathà . pauùñike baladaþ smçtaþ . iti tithyàditattvam .. (vçùabhaþ . yathà, kathàsaritasàgare . 37 . 153 .
     %<anyedyuþ praõayakrãóàvyàjàcca mama såtrakam .
     gale'badhnàdahaü dàntastatkùaõaü balado'bhavam ..>%) baladàtari, tri .. (yathà, çgvede . 3 . 53 . 18 .
     %<balaü tokàya tanayàya jãvase tvaü hi baladà asi ..>%)

#<baladà>#, strã, (balada + ñàp .) a÷vagandhà . iti ràjanirghaõñaþ .. (asyàþ paryàyo yathà --
     %<gandhàntà vàjinàmàdira÷vagandhà hayàhvayà .
     baràhakarõã baradà baladà kuùñhagandhinã ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<baladãnatà>#, strã, (balasya dãnatà .) glàniþ . iti hemacandraþ ..

#<baladevaþ>#, puü, (balena dãvyatãti . diva + ac .) balaràmaþ . tatparyàyaþ . balabhadraþ 2 pralambaghnaþ 3 acyutàgrajaþ 4 revatãramaõaþ 5 ràmaþ 6 kàmapàlaþ 7 halàyudhaþ 8 nãlàmbaraþ 9 rauhiõeyaþ 10 tàlàïkaþ 11 muùalã 12 halã 13 saïkarùaõaþ 14 sãrapàõiþ 15 kàlindãbhedanaþ 16 balaþ 17 . ityamaraþ . 1 . 1 . 24 .. rukmidarpaþ 18 madhupriyaþ 19 haladharaþ 20 halabhçt 21 hàlabhçt 22 saunandã 23 guptavaraþ 24 saüvartakaþ 25 balã 26 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà bhàgavate . 9 . 3 . 33 .
     %<tadgaccha devadevàü÷o baladevo mahàbalaþ ..>%) asya dhyànam .
     %<baladevaü dbibàhu¤ca ÷aïkhakundendusannibham .
     vàme halàyudhadharaü muùalaü dakùiõe kare ..
     hàlàlolaü nãlavastraü helàvantaü smaret param ..>% iti ka÷cinnibandhaþ .. (ayaü hi ÷eùasarpasyàü÷àvatàraþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 67 . 151 .
     %<÷eùasyàü÷a÷ca nàgasya baladevo mahàbalaþ ..>% nàmnàmasya kàraõàni balabhadra÷abde draùñavyàni ..) vàyuþ . iti medinã . ve, 62 ..

#<baladevà>#, strã, tràyamàõauùadhiþ . iti medinã . ve, 62 .. (guõàdayo'syàstràyamàõà÷abde j¤àtavyàþ ..)

#<balaprasåþ>#, strã, (prasåte iti prasårjananã . balasya baladevasya prasåþ .) rohiõã . balaràmamàtà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<balabhadraþ>#, puü, (balaü bhadraü ÷reùñhamasya . yadbà, balamasyàstãti balaþ . ar÷a àdyac . balo balavànapi bhadraþ saumyaþ .) baladevaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 24 .. anantaþ . bala÷àlã . iti hemacandraþ . 2 . 139 .. lodhraþ . iti ÷abdacandrikà .. gavayaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. baladevasya nàmnàü kàraõàni yathà --
     %<kçtaü niråpitaü nàmnàü kaniùñhasya yathà÷rutam .
     jyeùñhasya halino nàmnaþ saïketaü ÷çõu manmukhàt ..
     garbhasaïkarùaõàdeva nàmnà saïkarùaõaþ smçtaþ .
     nàstyanto'syaiva vedeùu tenànanta iti smçtaþ ..
     baladevo balodrekàddhalã ca haladhàraõàt .
     sitivàso nãlavàsàt muùalã muùalàyudhàt .
     revatãsahasambhogàdrevatãramaõaþ svayam ..
     rohiõãgarbhavàsàttu rauhiõeyo mahàmatiþ .
     ityevaü jyeùñhaputtrasya ÷rutaü nàma niveditam ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 13 adhyàyaþ .. viùõupåjanoktàùñadalapadmasthayogivi÷eùaþ . yathà,
     %<sarvatra maõóalaü kàryaü bàsudevasya påjane .
     evameva nçpa÷reùñha ! niùphalaü cànyathetarat ..
     balabhadra÷ca kàma÷ca aniruddhastadudbhavaþ .
     nàràyaõastathà brahmà viùõuþ ùaùñhaþ prakãrtitaþ ..
     narasiüho baràha÷ca yogino'ùñau prakãrtitàþ .
     pårbàdyaùñadaleùvetàn varõato mantrataþ pçthak ..
     påjayet karõikàmadhye vàsudevantu nàyakam .
     vimalà nàyikà tasya vàsudevasya kãrtità .
     balabhradramukhànàntu yoginyaþ ÷çõu pàrthiva ! ..
     àdàvutkarùiõã j¤eyà j¤ànà pa÷càt kriyà parà .
     yogà praj¤à tathe÷ànã anupràtã tathà stanã ..
     sarvà÷caturbhujàþ proktàþ ÷aïkhacakragadàdharàþ .
     yoginyo balabhadrantu kàmaü vidhiyute tathà ..
     vidhe råpantu pårboktaü hala¤ca muùalantathà .
     ÷aïkha¤cakra¤ca dhatte sa gadàü pàr÷vasthitàntathà ..>% iti kàlikàpuràõe 82 adhyàyaþ .. (parvatavi÷eùaþ . yathà, bhàgavate . 5 . 20 . 26 .
     %<eteùàü varùamaryàdà girayo nadya÷ca sapta saptaiva .
     ã÷àna uru÷çïgo balabhadraþ ÷atakesaraþ sahasrasroto devapàlo mahànasa iti ..>%)

@<[Page 3,399a]>@
#<balabhadrà>#, strã, kumàrã . tràyamàõà . iti medinã . de, 284 .. (asyàþ paryàyo yathà --
     %<balabhadrà tràyamàõà tràyantã girisànujà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<balabhadrikà>#, strã, (balabhadraiva . balabhadrà + svàrthe kan . kàpi ata itvam .) tràyamàõà . ityamaraþ . 2 . 4 . 150 ..

#<balaràmaþ>#, puü, (rama + bhàve gha¤ . balena ràmo ramaõaü yasya .) baladevaþ . yathà --
     %<balaràmànujaþ ÷rãmàn gajendrastutapàdakaþ ..>% iti nàradapa¤caràtre caturtharàtrãyaþ 8 adhyàyaþ .. asya dhyànam .
     %<antare divya udyàne haricandanasaüj¤ake .
     tatràdhastàt svarõapãñhe vicitre maõimaõóape ..
     tanmadhye maõimàõikyadivyasiühàsanojjvale .
     tatropari ca revatyà saïkarùaõahalàyudham ..
     ã÷varasyàbhayànantamabhinnaguõaråpiõam .
     ÷uddhasphañikasaükà÷aü raktàmbujadalekùaõam ..
     nãlaceladharaü snigdhaü divyagandhànulepanam .
     kuõóalà÷liùñasadgaõóaü divyamåùàmbarasrajam ..
     madhupàne sadàsaktaü madàghårõitalocanam .
     muùalaü dakùiõe pàõau balaràmaü sadà smaret ..>% iti ka÷cinnibandhaþ ..

#<balalaþ>#, puü, (balaü làtãti . bala + là + ka .) balaràmaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<balavat>#, vya, (balamasyàstãti . bala + matup . masya vaþ .) ati÷ayam . ityamaraþ . 3 . 4 . 1 .. (yathà, ÷àkuntale prastàvanàyàü såtradhàrasyoktiþ .
     %<balavadapi ÷ikùitànàmàtmanyapratyayaü cetaþ ..>%)

#<balavàn># [t], tri, (balamasyàstãti . bala + matup . masya vaþ .) balavi÷iùñaþ . tatparyàyaþ . màüsalaþ 2 aü÷alaþ 3 . ityamaraþ . 2 . 6 . 44 .. vãryavàn 4 balã 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, manuþ 1 . 76 .
     %<àkà÷àttu vikurvàõàt sarvagandhavahaþ ÷uciþ .
     balavàn jàyate vàyuþ sa vai spar÷aguõo mataþ ..>%)

#<balavardhinã>#, strã (balaü vardhayatãti . bala + vçdh + õiniþ . ïãp .) jãvakauùadhiþ . iti jañàdharaþ ..

#<balavinyàsaþ>#, puü, (balànàü sainyànàü vi÷eùeõa durbhedyatvena nyàsaþ sthàpanam .) yuddhàrthaü sainyasya de÷avi÷eùe vibhajya durlaïghyatvanimittaü sthàpanam . tatparyàyaþ . vyåhaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 79 .. (balavinyàsàstu makarapadmàdibhedàt bahavaþ . tatra saükùepato manunà yuddhayàtràrthaü kecinnirdiùñàþ . yathà, mànave . 7 . 187 -- 191 .
     %<daõóavyåhena tanmàrgaü yàyàttu ÷akañena và .
     varàhamakaràbhyàü và såcyà và gàruóena và ..
     yata÷ca bhayamà÷aïkat tato vistàrayedbalam .
     padmena caiva vyåhena nivi÷eta sadà svayam ..
     senàpatibalàdhyakùau sarvadikùu nive÷ayet .
     yata÷ca bhayamà÷aïket pràcãü tàü kalpayeddi÷am ..
     gulmàü÷ca sthàpayedàptàn kçtasaüj¤àn samantataþ .
     sthàne yuddhe ca ku÷alànabhãrånavikàriõaþ ..
     saühatàn yodhayedalpàn kàmaü vistàrayedbahån .
     såcyà vajreõa caivaitàn vyåhena vyåhya yodhayet ..>%)

#<balasådanaþ>#, puü, (balaü tannàmnà prasiddhaü asuraü sådayatãti . bala + såda + lyu .) indraþ . iti halàyudhaþ .. (yathà, devãbhàgavate . 5 . 3 . 13 .
     %<nocedvajraü gçhàõà÷u yuddhàya balasådana ! ..>% viùõuþ . iti devãpuràõe 47 adhyàyaþ ..)

#<balasthitiþ>#, strã, (balànàü sthitiravasthànaü yatra . abhidhànàt strãtvam .) ÷iviram . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<balahà>#, [n], puü, (balaü sàmarthyaü hantãti . bala + han + kvip .) ÷leùmà . iti ÷abdaratnàvalã .. (balaü tannàmànamasuraü hantãti . indraþ .. parabalavinà÷ake, tri . yathà, harivaü÷e . 110 . 42 .
     %<tatràhaü yudhyamànastu bhràtàsya balahà balã .
     sthito mamàgrataþ ÷åro gadàpàõirhalàyudhaþ ..>%)

#<ba(va)là>#, strã, (kàryakàritvena balamastyasyàþ . bala + ar÷a àdyac tataùñàp .) kùupavi÷eùaþ . bàlà iti vàóiyàlà iti bhàùà . tatparyàyaþ . vàñhyàlakaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 4 . 107 .. samaïgà 3 odanikà 4 bhadrà 5 bhadrodanã 6 kharakàùñhikà 7 kalyàõinã 8 bhadrabalà 9 moñà 10 pàñã 11 balàdyà 12 . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷ãtapàkã 13 bàñyà 14 vàñã 15 vinayà 16 vàñyàlã 17 vàñikà 18 . iti ÷abdaratnàvalã .. api ca . %<vàñyàlako bàñhyapuùpã samàüsà vilalà balà . ÷vetavàóiyàlà iti bhàùà .. çùyaproktà tvatibalà pãtapuùpã mahàbalà . pãtavàóãyàlà .>% iti ratnamàlà .. asyà guõàþ . atitiktatvam . madhuratvam . pittàtisàranà÷itvam . balavãryapradatvam . puùñikapharodhavi÷odhana¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. atha balàcatuùñayanàmàdi .
     %<balà vàñyàlikà vàñyà saiva vàñyàlako'pi ca .
     mahàbalà pãtapuùpà sahadevã ca sà smçtà ..
     tato'nyàtibalà çùyaproktà kaïkatikàsaha .
     gàïgerukã nàgabalà jhaùà hrasvà gavedhukà ..
     balàcatuùñayaguõàþ .
     balàcatuùñayaü ÷ãtaü madhuraü balakàntikçt .
     snigdhaü gràhi samãràsrapittàsrakùatanà÷anam ..
     balàmålatvaca÷cårõaü pãtaü sakùãra÷arkaram .
     måtràtisàraü harati duùñametanna saü÷ayaþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..
     %<snigdhàyuùyà balà vçùyà gràhiõã vàtapittajit ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. (vidyàvi÷eùaþ . sà ca brahmaõaþ sutà . vi÷vàmitreõa ràmàya pradattà . asyàþ prabhàvàt kùudhàtçùõàdijanitakle÷o na bhavet . yathà, ràmàyaõe . 1 . 22 . 11 -- 22 .
     %<adhyardhayojanaü gatvà sarayvà dakùiõe tañe .
     ràmeti madhuràü vàõãü vi÷vàmitro'bhyabhàùata ..
     gçhàõa vatsya ! salilaü màbhåt kàlaviparyayaþ .
     mantragràmaü gçhàõa tvaü balàmatibalàü tathà ..
     na ÷ramo na jvaro và te na råpasya viparyayaþ .
     na ca suptaü pramattaü và dharùayiùyanti nairétàþ ..
     na bàhvoþ sadç÷o vorye pçthivyàmasti ka÷cana .
     triùu lokeùu và ràma ! na bhavet sadç÷astava ..
     balàmatibalà¤caiva pañhatastàta ràghava ! ..
     na saubhàgye na dàkùiõye na j¤àne buddhini÷caye .
     nottare pratibaktavye samo loke tavànagha ! ..
     etadvidyàdvaye labdhe na bhavet sadç÷astava .
     balà càtibalà caiva sarvaj¤ànasya màtarau ..
     kùutpipàse na te ràma ! bhaviùyete narottama ! .
     balàmatibalà¤caiva pañhatastàta ràghava ! ..
     vidyàdvayamadhãyàne ya÷a÷càtha bhavedbhavi ..
     pitàmahasute hyete vidye tejaþsamanvite .
     pradàtuü tava kàkustha ! sadç÷astvaü hi pàrthiva ! ..
     kàmaü bahuguõàþ sarve tvayyete nàtra saü÷ayaþ .
     tapasà sambhçte caite bahuråpe bhaviùyataþ ..
     tato ràmo jalaü pçùñvà prahçùñavadanaþ ÷uciþ pratijagràha te vidye maharùerbhàvitàtmanaþ ..
     vidyàsamudito ràmaþ ÷u÷ubhe bhãmavikramaþ .
     sahasrara÷mirbhagavàn ÷àradãva divàkaraþ ..>%)

#<ba(va)làkaþ>#, puü, (balena akatãti . bala + aka + pacàdyac .) bakajàtiþ . iti bharataþ .. (påruputtraþ . sa ca pãtagaïgasya jahnoþ pautraþ . yathà, bhàgavate . 9 . 15 . 3 .
     %<jahnostu pårustat puttro balàka÷càtmako'jakaþ ..>% vatsaprãputtrabhedaþ . yathà, màrkaõóeye . 118 . 2 .
     %<tasya tasyàü sunandàyàü puttrà dbàda÷a jaj¤ire .
     pràü÷uþ pracãraþ ÷åra÷ca sucakro vikramaþ kramaþ ..
     balã balàka÷caõóa÷ca pracaõóa÷ca suvikramaþ ..>% jàtåkarõyasya muneþ ÷iùyavi÷eùaþ . yathà, ÷rãbhàgavate . 12 . 6 . 58 .
     %<jàtåkarõya÷ca tacchiùyaþ saniruktàü svasaühitàm .
     balàkapailajàvàlavirajebhyo dadau muniþ ..>% ràkùasabhedaþ . yathà, màrkaõóeye . 69 . 64 .
     %<tàü jahàràdritanayo balàko nàma ràkùasaþ ..>% svanàmakhyàto vyàdhavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 8 . 69 . 40 .
     %<mçgavyàdhyo'bhavat ka÷cit balàko nàmabhàrata ..>%)

#<ba(va)làkà>#, strã, (balate iti . bala saüvaraõe + balàkàdaya÷ca . uõàø 4 . 14 . iti aka . yadbà, balena akatãti . bala + aka kuñilagatau + pacàdyac .) bakajàtivi÷eùaþ . (yathà, manuþ . 5 . 14 .
     %<baka¤caiva balàkà¤ca kàkolaü kha¤jarãñakam ..>%) tatparyàyaþ . viùakaõñhikà 2 . ityamaraþ . 2 . 5 . 25 .. viùakaõñhã 3 balàkã 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. kàràyikà 5 liïgalikà 6 . iti jañàdharaþ .. viùakaõñhã 7 ÷uùkàïgà 8 dãrghakandharà 9 dharmàntà 10 kàmukã 11 ÷yetà 12 meghànandà 13 jalà÷rayà 14 . balena ÷aktyà dåramårdhamakati . vala valla saüvaraõe balàkàdaya÷cetyàkan valàkà . iti ràyamukuñakçtavyutpattidbayena pavargãyabakàràdirantyavakàràdi÷càyaü ÷abdaþ .. * .. asyà màüsaguõàþ . vàyunà÷itvam . snigdhatvam . sçùñamalatvam . vçùyatvam . kaphapittaharatvam . himatva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. sàrasahaüsabalàkàcakrakrau¤càdayo jale plavanàt plavasaüj¤àþ kathitàste tanmàüsaü guråùõa¤ca baladàyi . api ca .
     %<anye bakabalàkàdyà guravaþ pràõibhakùaõàt .>% iti ràjanirghaõñaþ .. anyacca .
     %<haüsasàrasakàcàkùabakakrau¤casaràrikàþ .
     nandãmukhã sakàdambà balàkàdyàþ plavàþ smçtàþ .
     plavante salile yasmàdete tasmàt plavàþ smçtàþ ..
     plavàþ pittaharàþ snigdhà madhurà guravo himàþ .
     vàta÷leùmapradà÷càpi bala÷ukrakaràþ saràþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (kàmukã . iti ÷à÷vataþ ..)

#<balà¤cità>#, strã, (balena a¤cità .) ràmavãõà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<balàñaþ>#, puü, (balena añyate pràpyate iti . añ + gha¤ .) mudgaþ . iti hemacandraþ ..

#<balàt>#, vya, (balamatatãti . bala + at + kvip .) hañhàt . balàditi nipàto hañhàrthe iti svàmã . ityamarañãkàyàü bharataþ .. yathà --
     %<balàt saüdåùayedyastu parabhàryàü naraþ kvacit .
     vadhadaõóo bhavettasya nàparàdho bhavet striyàþ ..>% iti màtsye 201 adhyàyaþ ..

#<balàtkàraþ>#, puü, (balàtkaraõam . balàt + kç + bhàve gha¤ .) hañhàtkaraõam . tatparyàyaþ . prasabham 2 hañhaþ 3 . ityamaraþ . 2 . 8 . 108 .. hañhàtkàraþ 4 prasabhaþ 5 . iti ÷abdaratnàvalã ..
     %<mattàbhiyuktastrãbàlabalàtkàrakçta¤ca yat .
     tadapramàõaü likhitaü bhayopadhikçtantathà ..>% iti çõàdàne mitàkùaràdhçtanàradavacanam .. (yathà, raghuþ . 10 . 47 .
     %<÷àpayantritapaulastyabalàtkàrakacagrahaiþ ..>%)

#<balàtmikà>#, strã, (balameva àtmà svaråpaü yasyàþ .) hasti÷uõóãvçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<balàdyà>#, strã, (balàya àdyà ÷reùñhà .) balà . iti ràjanirghaõñaþ .. (balà÷abde'syà vivaraõaü j¤àtavyam ..)

#<balànujaþ>#, puü, (balasya balaràmasya anujaþ kaniùñhaþ .) ÷ràkçùõaþ . iti puràõam ..

#<balàmoñà>#, strã, (balamàmoñayatãti . bala + à + muñ + ac . ñàp .) nàgadamanã . iti bhàvaprakà÷aþ .. (yathàsyà guõàþ .
     %<balàmoñà kañustiktà laghuþ pittakaphàpahà .
     måtrakçcchravraõàn rakùo nà÷ayejjàlagardabhàn ..
     sarvagrahapra÷amanã niþ÷eùaviùanà÷inã .
     jayaü sarvatra kurute dhanadà sumatipradà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .)

#<balàyaþ>#, puü, (ayatãti ayaþ pràpakaþ . balasya ayaþ .) varuõavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. (guõàdayo'sya varuõa÷abde j¤àtavyàþ ..)

#<balàràtiþ>#, puü, (balasya tannàmnà prasiddhasyàsurasya aràtiþ ÷attruþ .) indraþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 46 ..

#<balàlakaþ>#, puü, (balàya alati samartho bhavatãti . bala + al + õvul .) pànãyàmalakam . iti ÷abdacandrikà ..

#<balà÷aþ>#, puü, (balama÷nàtãti . bala + a÷a + aõ .) ÷leùmà . iti hemacandraþ . 3 . 126 .. (yathà,
     %<balà÷a evàyatamunnata¤ca ÷ophaü karotyannagatiü nivàrya ..>% kaõñhagatarogavi÷eùaþ . tallakùaõaü yathà --
     %<gale ca ÷ophaü kurutaþ pravçddhau ÷leùmànilau ÷vàsarujopapannam .
     marmacchidaü dustarametamàhurbalà÷asaüj¤aü nipuõà vikàram ..>% iti su÷rute nidànasthàne ùoóa÷e'dhyàye .. dantyasànto'pyayaü ÷abdo dç÷yate ..)

#<balàsamaþ>#, puü, buddhaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ba(va)làhakaþ>#, puü, (balena hãyate iti . bala + hà + kvun . yadbà, vàrãõàü vàhakaþ . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) meghaþ . (yathà, kumàre . 1 . 4 .
     %<balàhakacchedavibhaktaràgàmakàlasandhyàmiva dhàtumattàm ..>%) mustakaþ . ityamaraþ . 1 . 3 . 6 .. parvataþ . daityavi÷eùaþ . nàgavi÷eùaþ . iti medinã .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 9 . 9 .
     %<kambalà÷vatarau nàgau dhçtaràùñrabalàhakau ..>% balàhakasarpastu darvãkaraõàmantargataþ . iti su÷rute kalpasthàne 4 adhyàyaþ ..) ramàgarbhodbhavaþ kalkidevaputtraþ . yathà --
     %<tathà ramà site pakùe vai÷àkhe dbàda÷ãdine .
     jàmadagnyàdvrataü cakre pårõaü varùacatuùñayam ..
     paññasåtraü kare baddhvà bhojayitvà dvijàn bahån ..
     bhuktvà haviùyaü kùãràktaü sumiùñaü svàminà saha ..
     bubhuje pçthivãü sarvàmapårbàü svajanairvçtà .
     sà puttrau suùuve sàdhvã mevamàlabalàhakau ..
     devànàmupakartàrau yaj¤adànatapovratau .
     mahotsàhau mahàvãryau subhagau kalkisammatau ..>% iti kalkipuràõe 31 adhyàyaþ .. ÷rãkçùõarathà÷vavi÷eùaþ . yathà --
     %<syandanastu ÷atànandaþ sàrathi÷càsya dàrukaþ .
     turaïgàþ ÷aivyasugrãvameghapuùpabalàhakàþ ..>% iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathàca bhàgavate . 10 . 53 . 5 .
     %<sa cà÷vaiþ ÷avyasugrãvameghapuùpabalàhakaiþ .
     yuktaü rathasupànãya tasthau prà¤jaliragrataþ ..>% jayadrathasya bhràtçvi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 254 . 12 .
     %<jayadratho nàma yadi ÷rutaste sauvãraràjaþ subhage ! sa eùaþ .
     tasyàpare bhràtaro'dãnasattvà balàhakànãkavidàraõàdyàþ ..>% nadavi÷eùaþ . sa tu lavaõasamudragàmã . yathà, màtsye . 120 . 72 .
     %<balàhaka÷ca çùabha÷cakro mainàka eva ca .
     viniviùñàþ pratidi÷aü nimagnà lavaõàmbudhim ..>% ku÷advãpasthaparvatavi÷eùaþ . yathà, tatraiva . 121 . 55 .
     %<balàhakastçtãyastu jàtya¤janamayo giriþ ..>% tàràpãóasya ràj¤aþ svanàmakhyàto balàdhikàrã . yathà, kàdambaryàü candràpãóavidyàbhyàsakathane . %<candràpãóamànetuü ràjà balàdhikçtaü balàhakanàmànaü àhåya bçhatturagabalapadàtiparivçtamatipra÷aste'hani pràhiõot ..>%)

#<balàhvakandaþ>#, puü, (balaü àhvayatãti balàhvastàdç÷aþ kandaþ .) gula¤cakandaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<baliþ>#, puü, (balyate dãyate iti . bala dàne + %<sarvadhàtubhya in .>% uõàø 4 . 117 . itãn .) karaþ . ràjagràhyo bhàgaþ . (yathà, manuþ . 7 . 80 .
     %<sàüvatsarikamàptai÷ca ràùñràdàhàrayedbalim ..>% %<ràjà ÷aktairamàtyairvarùagràhyaü dhànyàdibhàgamànayet .>% iti kullåkabhaññaþ ..) upahàraþ . påjàsàmagrã . ityamarabharatau .. (yathà, màrkaõóeye . 93 . 8 .
     %<dadatustau bali¤caiva nijagàtràsçgukùitau ..>%) càmaradaõóaþ . balivai÷vanàmakapa¤camahàyaj¤àntargatabhåtayaj¤aþ . iti hemacandraþ . 3 . 486 .. (gçhastho hi pa¤casånàpàpena pratidinaü saübadhyate . tanniùkçtyarthaü pratyahaü pa¤ca mahàyaj¤àþ kartavyàþ . yathàha manuþ . 3 . 68 -- 71 .
     %<pa¤casånà gçhasthasya cullã peùaõyupaskaraþ .
     kaõóanã codakumbha÷ca badhyate yàstu vàhayan ..
     tàsàü krameõa sarvàsàü niùkçtyarthaü maharùibhiþ .
     pa¤ca këptà mahàyaj¤à pratyahaü gçhamedhinàm ..
     adhyàpanaü brahmayaj¤aþ pitçyaj¤astu tarpaõam .
     homo daivo balirbhauto nçyaj¤o'tithipåjanam ..
     pa¤caitàn yo mahàyaj¤àn na hàpayati ÷aktitaþ .
     sa gçhe'pi vasannityaü sånàdoùairna lipyate ..>% %<pa÷uvadhasthànaü sånà . sånà iva sånà hiüsàsthànaguõayogàt . cullyàdayaþ pa¤ca gçhasthasya jãvahiüsàsthànàni . cullã udbàhanã . peùaõã dçùadupalàtmikà . upaskaraþ gçhopakaraõakuõóasaümàrjanyàdiþ . kaõóanã udåkhalamåùale . udakumbho jalàdhàrakala÷aþ .>% iti taññãkàyàü kullåkabhaññaþ .. * .. gçhasthànàü baliråpabhåtayaj¤asya pratidinakartavyatayà tasya vistçtirucyate . gçhasthaþ ananyacitto devatàdhyànapara eva homàn kçtvà pràcyàdiùu dikùu baliü haret . tatprakaraõamàha . pràcyàü indràya namaþ . indrapuruùebhyo namaþ . dakùiõasyàü yamàya namaþ . yamapuruùebhyo namaþ . pa÷cimàyàü varuõàya namaþ . varuõapuruùebhyo namaþ . uttarasyàü somàya namaþ . somapuruùebhyo namaþ . nanu manau . 3 . 87 .
     %<indràntakàppatãndubhyaþ sànugebhyo baliü haret .>% ityukteþ antakàya namaþ . antakapuruùebhyo namaþ ityàdiprayogaþ sàdhuþ syàt . ata ucyate yadyapi ÷abdàvagamyatvàddevatàtvasyàntakàppatãndu÷abdairevodde÷o yuktastathàpi bahvçcànuùñhànasaüvàdàdbahvçcagçhye ca yamàya yamapuruùebhyo varuõàya varuõapuruùebhyo somàya somapuruùebhya iti pratidi÷amiti pàñhàt yathokta eva prayogaþ . marudbhyo namaþ iti dvàre baliü dadyàt . jale adbhyo namaþ . muùalolåkhale vanaspatibhyo namaþ . vàstupuruùasya ÷iraþprade÷e uttarapårbasyàü di÷i ÷riyai namaþ iti baliü dadyàt . vàstupuruùasya pàdade÷e dakùiõapa÷cimàyàü di÷i bhadrakàlyai namaþ . ityanena dadyàt . kecittu gçhastha÷ayanasya ÷iraþsthàna-bhåprade÷e ÷riyai namaþ . caraõabhåprade÷e bhadrakàlyai namaþ ityàhuþ . tato gçhamadhye brahmaõe pataye namaþ bàstoþ pataye namaþ ityanena baliü haret . gçhàkrà÷e vi÷vebhyo devebhyo namaþ . divàcarebhyo bhåtebhyo namaþ . divànakta¤càribhyo bhåtebhyo namaþ ityanena dadyàt . gçhasyoparisthitagçhe sarvàtmabhåtaye namaþ ityanena baliü dadyàt . kecit balidàtuþ pçùñhade÷asthabhåbhàge sarvàtmabhåtaye nama ityanena dadyàdityàhuþ . tato balidàtrà pràcãnàvãtinà dakùiõàmukhena ca satà uktabalidànàva÷iùñaü sarvamannaü dakùiõasyàü di÷i pitçbhyaþ svadhà ityanena deyam . tato'nyadannaü pàtre samuddhçtya yathà rajasà na saügçhyate tathà bhuvi ÷anakaiþ ÷vapatitacàõóàlapàparogivràyasakçmiprabhçtibhyo dadyàt . evaü nityaü kurvan paraü sthànamabhyetãti .. * ..) yathà --
     %<ye'rcayanti sadà viùõuü ni÷calenàntaràtmanà .
     na te bhåyo'bhijàyante ÷vetadvãpanivàsinaþ ..
     evaü påjya vidhànena atithiü bhojayettataþ .
     sàyaü pràtaryadannaü syàddhutvàgniü tena tadbalim ..>% iti vahnipuràõam .. * ..
     %<tato'gnestarpaõaü kuryàddadyàcca balimityatha .
     brahmaõe gçhamadhye tu vi÷vedevebhya eva ca ..
     dhanvantariü samuddi÷ya pràgudãcyàü valiü kùipet .
     pràcyàü ÷akràya yàmyàyàü yamàya balimàharet ..
     pratãcyàü varuõàyaiva somàyottarato balim .
     dadyàddhàtre vidhàtre ca baliü dvàre gçhasya ca ..
     aryamõe ca baliü dadyàt gçhebhya÷ca samantataþ .
     nakta¤carebhyo bhåtebhyo balimàkà÷ato haret ..
     pitéõàü nirvapeccaiva dakùiõàbhimukhaþ sthitaþ .
     gçhasthastatparo bhåtvà susamàhitamànasaþ ..
     tatastoyamupàdàya tiùñhedàcamanàya vai .
     sthàneùu nikùipet pràkùastàstà uddi÷ya devatàþ ..
     evaü gçhabaliü kçtvà gçhe gçhapatiþ ÷uciþ .
     àpyàyanàya bhåtànàü kuryàdutsargamàdaràt ..
     ÷vabhya÷ca ÷vapacebhya÷ca vayobhya÷càvapedbhu vi .
     vai÷vadevaü hi nàmaitat sàyaü pràtarudàhçtam ..>% iti màrkaõóeyapuràõam .. * .. atha baliþ . vai÷vadevapa÷càdbhåmau jalaü kùiptvà taccheùànnena sàïguùñhena devatãrthena oü vi÷vebhyo devebhyo namaþ iti baliü dadyàt tadupari jalamanena mantreõa dadyàt evaü sarvatra jalaprakùepaþ . taduttare oü sarvebhyo devebhyo namaþ . ubhayordakùiõe pràcãnàvãtã pàtitavàmajànurdakùiõàmukho dakùiõàgraku÷atrayopari satilamannaü bhugnaku÷atrayeõa pitçtãrthena oü pitçbhyaþ svadhà . tataþ sarveùàü balãnàmupari sarvatra pratyekaü jalaniùekaþ . tata upavãtã devatãrthena balipàtraprakùàlanodakenànnena ai÷ànyàü oü yakùõaitatte namaste'stu mà màhiüsãþ oü yakùmaõe namaþ ityanena dadyàt jala¤ca deyam .. ityàva÷yakabaliþ .. * .. atha kàmyabaliþ . balãnàü pa÷cime jalenottaràgràü rekhàü kçtvà bhåmau jalaü dattvà --
     %<oü devà manuùyàþ pa÷avo vayàüsi siddhàþ sayakùoragadaityasaüghàþ .
     pretàþ pi÷àcàstaravaþ samastà ye cànnamicchanti mayà pradattam ..
     pipãlikàþ kãñapataïgakàdyà bubhukùitàþ karmanibandhadehàþ .
     prayàntu te tçptimidaü mayànnaü tebhyo visçùñaü sukhino bhavantu ..
     yeùàü na màtà na pità na bandhurnaivànnasiddhirna tathànnamasti .
     tattçptaye'nnaü bhuvi dattametat prayàntu tçptiü mudità bhavantu ..
     oü bhåtàni sarvàõi tathànnametadaha¤ca viùõurna yato'nyadasti .
     tasmàdahaü bhåtanikàyabhåtamannaü prayacchàmi bhavàya teùàm ..
     caturda÷o bhåtagaõo ya eùa tatra stità ye'khilabhåtasaüghàþ .
     tçptyarthamannaü hi mayà visçùñaü teùàmidante'mudità bhavantu ..>% ityuccàrya baliü dadyàt .
     %<oü aindravàruõavàyavyàþ saumyà vai nairç tàstathà .
     vàyasàþ pratigçhõantu bhåmau piõóaü mayàrpitam ..>% oü vàyasebhyo nama iti punarjalaü deyam . bhåmau jalaü dattvà --
     %<oü ÷vànau dvau ÷yàva÷avalau vaiva÷vatakulodbhavau .
     tàbhyàü piõóaü prayacchàmisyàtàmetàvahiüsakau ..>% oü ÷vabhyàü namaþ tataþ punarjalaü deyam . bhåmau jalaü dattvà oü caõóàlapatitapàparogibhyo namaþ punarjalaü deyam . bhåmau jalaü dattvà oü dharmaràjacitraguptàbhyàü namaþ tataþ punarjaladànam . tato jalaü spçùñvà agniü visçjya namaskatya saüpràpya jale kriyamàõe balãnagnau jale và kùipet piõóavat . annàbhàve kevalajalena pàtràntarasthajale kuryàt . tataþ ku÷akusumasahitaü jalapårõaü tàmràdipàtraü haste nidhàya mahàvàmadevya çùirviràógàyattrã chanda indro devatà ÷àntikarmaõi jape viniyogaþ . oü kayàna÷citra àbhåvadåtã sadà vçdhaþ sakhà kayà saciùñhayà vçtà . oü kastvà satyo madànàmaühiùñho matsadandhasaþ dçóhàcidàruje vasu . oü abhãùåõaþ sakhãnàmavità jaritéõàü ÷atambhavàsyåtaye . iti vàmadevyaü gãtvà gànà÷aktau triþ pañhitvà oü svastina indro vçddha÷ravàþ svastinaþ påùà vi÷vavedàþ . svastinastàrkùyo'riùñanemiþ svastino bçhaspatirdadhàtu . oü svastãti triþ pañhet . pàrvaõa÷ràddhàdikaraõe pàrvaõàdikaü kçtvaiva vai÷vadevàdikaü kàryaü ràtràvapi pàkasattve yatki¤ciddravyasattve và vai÷vadevavalikarmaõã kuryàt . ÷ådrastu bràhmaõàbhàve mantràrthaü bhàvayan namo nama iti mantreõa kuryàt . aùibhaktànàmekakaraõàdeva sarveùàü siddhiþ . ityàhnikàcàraprayogatattvam .. * .. navagrahabaliryathà --
     %<guóaudanaü raverdadyàt somàya ghçtapàyasam .
     yàvakaü maïgalàyaiva kùãrànnaü somasånave ..
     dadhyodana¤ca jãvàya ÷ukràya tu ghçtaudanam .
     ÷anai÷caràya kç÷aramàjamàüsa¤ca ràhave ..
     citraudana¤ca ketubhyaþ sarvabhakùyaiþ samarcayet ..>% sarvabhakùyaistu tattaddravyàbhàve yathàlàbhopapannairbhakùyaiþ . iti grahayaj¤atattvam .. * .. daityabhedaþ . iti medinã . (ayaü sàvarõasya manorantare indra àsãt . yathà, màrkaõóeye . 80 . 10 .
     %<teùàmindro bhaviùyastu balirvairocanirmune ! ..>%) sa ca daityo virocanaputtraþ . tasya a÷anàyàü patnyàü vàõajyeùñhaü puttra÷ataü jàtam . iti ÷rãbhàgavatam .. yathà --
     %<virocanasya puttrastu balirekaþ pratàpavàn .
     baleþ puttra÷ataü jaj¤e ràjànaþ sarva eva te ..
     teùàü pradhànà÷catvàro vikràntàþ sumahàbalàþ .
     sahasrabàhurjyeùñha÷ca kanye dve ca baleþ ÷ubhe ..
     baleþ puttrà÷ca pauttrà÷ca ÷ata÷o'tha sahasra÷aþ .
     bàleyo nàma vikhyàto gaõo vikràntapauruùaþ ..>% ityagnipuràõam .. tasya pårbajanmavçttànto yathà -- ÷ukra uvàca .
     %<dharmadhvajo nàma babhåva ràjà videhade÷e nijadharma÷ãlaþ .
     yajvà suvàgmã ÷ubhakarmakartà sa viùõubhakto'nudinaü mahàtmà ..
     tasya tvamàsãrnçpateþ subhçtyo dveùñà dvijànàü pi÷uno'vivekã .
     dveùñà guråõàü satataü tvadàtà no sàdhvasaü te vata pàralaukyam ..
     evaüvidhastvaü vçpasattamena proktaþ kuruùvàghavinà÷anàya .
     snànaü hareryena sukhaü hi lapsye loke pare gavyaghçtena vàpi ..
     ÷rutvà bhavàüstadvacana¤cakàra snànaü hyanenàpi janàrdanasya .
     dànaü tathà goþ kçtavàn vibhaktyà tasmàt phalaü viddhi tavàprameyam ..
     evaü tvayà pràpyama÷eùaràjyaü devàsuràõàmahataü vipakùaiþ .
     saülapsyase tvaü punareva sarvaü saüpåjayan bhaktiyutaþ sure÷am ..>% ityagnipuràõam .. baliràjayaj¤e vàmanadevabhikùà . yathà -- lomaharùaõa uvàca .
     %<saparvatavanàmurvãü dçùñvà saükùubhitàü baliþ .
     papraccho÷anasaü ÷ukraü praõipatya kçtà¤jaliþ ..
     àcàrya kùobhamàyàti sàbdhibhåbhçdbanà mahã .
     kasmàcca nàsuràn bhàgàn pratigçhõanti vahnayaþ ..
     iti pçùño'tha balinà kàvyo vedavidàüvaraþ .
     uvàca daityàdhipatiü ciraü dhyàtvà mahàmatiþ ..
     avatãrõo jagadyoniþ ka÷yapasya gçhe hariþ .
     vàmaneneha råpeõa paramàtmà sanàtanaþ ..
     sa nånaü yaj¤amàyàti tava dànavapuïgava ! .
     tasya pàdapravikùepàdiyaü pracalità hã ..
     ityamasya jagaddhàturmàyà kçùõasya sàtvatã .
     tatsannidhànàdasurà bhàgàrhà nàsurottama ! ..
     bhu¤jate nàsuràn bhàgànapi tena trayo'gnayaþ .
     ÷ukrasya vacanaü ÷rutvà hçùñalomàbravãdbaliþ ..
     dhanyo'haü kçtapuõya÷ca yato jagatpatiþ svayam .
     yaj¤amabhyàgato brahman ! mattaþ ko'nyo'dhikaþ pumàn .
     yaü yoginaþ sadodyuktàþ paramàtmànamavyayam ..
     draùñumicchanti devo'sau mamàdhvaramupaiùyati .
     yanmayàcàrya ! kartavyaü tanmamàdeùñumarhasi ..
     ÷ukra uvàca .
     tvayàsya daityàdhipate ! svalpake'pi hi vastuni .
     pratij¤à naiva voóhavyà vàcyaü sàma tathà phalam ..
     balirubàca .
     brahman ! kathamahaü bråyàmanyenàpi hi yàcitaþ .
     nàstãti kimu deve÷e saüsàràghaughahàriõi ..
     lomaharùaõa uvàca .
     ityevaü vadatastasya sampràptaþ sa janàrdanaþ .
     sarvadevamayo'cintyo màyàvàmanaråpadhçk ..
     taü dçùñvà yaj¤avàñantu praviùñamasuràþ prabhum .
     jagmuþ prabhàvàt kùobhante tejasà tasya niùprabhàþ ..
     sa càrghyamàdàya baliþ prodbhåtapulakastadà .
     påjayàmàsa govindaü pràha cedaü mahàsuraþ ..
     baliruvàca .
     suvarõaratnasaüghàtàn gajà÷vamahiùàüstathà .
     striyo vastràõyalaïkàràn gàvaþ kupya¤ca puùkalam .
     taddadàmi vçõuùveùñaü mamàrthã satataü priyaþ ..
     ityukto daityapatinà prãtigarbhànvitaü vacaþ .
     pràha sasmitagambhãraü bhagavàn vàmanàkçtiþ ..
     mamàgni÷araõàrthàya dehi bhåmiü padatrayàm .
     suvarõagràmaratnàdi tadarthibhyaþ pradãyatàm ..
     etacchrutvà tu gaditaü vàmanasya mahàtmanaþ .
     dadau tasmai mahàbàhurvàmanàya padatrayam ..
     pàõau tu patite toye vàmano'bhådavàmanaþ .
     sarvadevamayaü råpaü dar÷ayàmàsa tatkùaõàt ..
     jitvà lokatrayaü kçtsnaü hatvà càsurapuïgavàn .
     purandaràya trailokyaü dadau viùõururukramaþ ..
     sutalaü nàma pàtàlamadhastàdvasudhàtalam .
     balerdattaü bhagavatà viùõunà prabhaviùõunà ..
     atha daitye÷varaü pràha viùõuþ sarve÷vare÷varaþ .
     yattvayà salilaü dattaü gçhãtaü pàõinà mayà ..
     kalpapramàõaü tasmàtte bhaviùyatyàyuruttamam .
     vaivasvate tathàtãte bale ! manvantare tathà ..
     sàvarõike tu saüpràpte bhavànindro bhaviùyati .
     idànãü bhuvanaü dattaü sarvaü ÷akràya sarvadà ..
     yadà surai÷ca viprai÷ca virodhaü tvaü kariùyasi .
     bandhiùyati tadà pà÷o vàruõo ghoradar÷anaþ ..
     baliruvàca .
     tatràsato me pàtàle bhagavan ! bhavadàj¤ayà .
     kiü bhaviùyatyupàdànamupabhogopayogakam ..
     ÷rãbhagavànuvàca .
     dànànyavidhidattàni ÷ràddhànya÷rotriyàõi ca .
     kçtànya÷raddhayà yàni tàni dàsyanti te phalam ..
     adakùiõàstathà yaj¤àþ kriyà÷càvidhinà kçtàþ .
     phalàni tava dàsyanti hyadhãtànyavratàni ca ..
     udakena vinà påjà vinà darbheõa yà kriyà .
     àjyena ca vinà homaü phaladàste ca te bale ! ..>% iti vàmanapuràõe 31 adhyàyaþ .. * .. yayàtivaü÷odbhavasutaporàjaputtraþ . yathà, viùõupuràõe . 4 . 18 . 1 . %<titi kùorapi ruùadrathaþ puttro'bhåt tasyàpi hemaþ hemasya sutapàþ sutapasa÷ca baliþ ..>% (tathà ca bhàgavate . 9 . 23 . 4 .
     %<tato homo'tha sutapà baliþ sutapaso'bhavat ..>% munivi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 2 . 4 . 10 .
     %<arvàvasuþ sumitra÷ca maitreyaþ sunako baliþ ..>%) devatodde÷ena ghàtàrthopakalpitacchàgàdiþ . yathà, bhaviùye .
     %<ajànàü mahiùàõà¤ca meùàõà¤ca tathà vadhàt .
     prãõayedvidhivat durgàü màüsa÷oõitatarpaõaiþ ..>% iti . pa÷ughàtapårbakarakta÷ãrùayorbalitvam . yathà --
     %<sthàne niyojayedraktaü ÷ira÷ca sapradãpakam .
     evaü dattvà baliü pårõaü phalaü pràpnoti sàdhakaþ ..>% iti ca durgotsavatattvam .. * .. tacchedanàrthakhaógalakùaõamàha nibandhatantre .
     %<dvàda÷àïguliko muùñyà dãrgho dvàtriü÷adaïgulaþ .
     ùaóaïgulastu vistàraþ khaógaþ kàryo vidhåpamaþ ..
     chedayettena khaógena baliü pårbamukhasthitam .
     athavottaravaktra¤ca svayaü pårbànanastataþ .. * ..>% sakçtprahàreõa balihananaü tadabhàve doùa¤càha tatraiva .
     %<hanyàdekaprahàreõa svayaü và cànyato'pi và ..
     yadyapyekena ghàtena balicchedo na jàyate .
     tadabdaü vyàpya ca mahàn karturhàniþ pade pade ..>% tantràntare .
     %<ekakhaógaprahàreõa pa÷uryatra na hanyate .
     tadà vighnaü vijànãyàt karturvà chettureva và ..>% nibandhe'pi .
     %<ya÷ohànirj¤ànahàni÷càrthahànistataþ param .
     puttrahàniþ sute sattve tadasattve nijakùayaþ ..
     ataþ sadyo mahe÷àni ! tanmàüsairhomayet sudhãþ .
     homàdeùa bhavecchàntirmahatyeva na saü÷ayaþ .. * ..>% prakàràntara÷àntimàha tatraiva .
     %<hanyàdekaprahàreõa cànyathà doùamàvahet ..
     tacchàntaye japedvidyàü tàràdevyàþ sahasrakam .
     sahasraü juhuyànmàüsaiddadyàdbà svarõamàùakam ..
     rudhiraü tattu pàrvatyai na tu deyaü kadàcana .
     balimanyaü samàdàya bhagavatyai nivedayet .. * ..>% nibandhe .
     %<yadyapyekena ghàtena mahiùo naiva chidyate .
     tadabdaü mahatã hàniþ kartuþ puttràdisampadàm ..
     yasmàt prajàyate devi ! tataþ ÷àntiü samàcaret ..
     ànãya mahiùaü tatra ghàtayitvà ca tatra vai .
     sàsthibhirlomasahitairhuneddevi ! yathàrthataþ ..
     tacchàntaye japedvidyàü kàlãü và tàriõàü paràm .
     ayutaü parame÷àni ! sahasraü vàpi sàdhakaþ ..
     sahasraü vilvapatraistu juhuyàt saüskçte'nale .
     bràhmaõaü và guruü vàpi varayed vasubhiþ priye ! ..
     paõóitaü varayedvàtha bahumànapuraþsaraþ .
     tataþ svarõaü bràhmaõàya tasme dadyàt ÷ubhàptaye ..
     eva¤cedyajamànasya ÷àntibhavati nitya÷aþ .
     kutastasyaiva ÷aïkà syàt vçddhistadvatsaràvadhi .. * athavà sarvatobhadre navakumbhaü nidhàpayet .
     sauvarõaü ràjataü vàpi tàmraü và taijasantu và .
     màrtikyaü và carettatra vitta÷àñhyaü na càcaret ..
     tatraiva kàlikàü tàràü tathà mahiùamardinãm .
     yajedvà tripuràü devãü samastara÷mimaõóitàm ..
     kuladãpaistathà vastrairdhanadhànyàdibhiþ priye ! .
     påjayet parame÷ànãü vitta÷àñhyavivarjitaþ ..
     balimanyaü chàgalaü và taruõa¤ca sulakùaõam .
     ghàtayitvà purobhàge caturdhà ÷oõitaü nyaset ..
     aparaü ÷oõitaü tatra ràjate kharpare nyaset .
     asçgbhistarpayeddavãü vakùyamàõavidhànataþ ..
     ekena vañukàdãü÷ca tathaikenàpi bhairavàn .
     apareõàpi kùetre÷ànanyena yoginãgaõam ..
     tarpayitvà tataþ pa÷càddevyàstarpaõamàcaret .
     dakùiõàntaü tataþ kçtvà pañhennàmasahasrakam ..
     yathà÷akti mahe÷àni ! bhåyo devãü ghañe yajet .
     ghañavaktre vañà÷vatthaplakùoóambara÷àkhikàm ..
     brahmakårca¤ca niþkùipya caùakaü saphalàkùatam .
     pidhàya kumbhavaktra¤ca kùaumeõàcchàdayet punaþ ..
     japtvà natvà tataþ sàdhyaü tatrànãya suhçdvçtam .
     nadatasu pa¤cavàdyeùu muhårte ÷obhane sudhãþ ..
     abhiùi¤cenmàtçkàrõairyajamàna¤ca sàdhakaþ .
     sumaïalàbhirnàrãbhiþ kùiptapuùpàkùatà¤citam ..
     arcitànàü dvijàtãnàmà÷ãrvàdapuraþsaram .
     kareõàsya ÷iraþ spuùñvà prayu¤jãtà÷iùaü punaþ ..
     bhadramastu ÷iva¤càstu mahàmàyà prasãdatu .
     rakùantu tvàü sadà devàþ sampadaþ santu sarvadà ..
     athotthàyàbhiùiktaþ san toùayedbràhmaõàn dhanaiþ .
     eva¤cedyajamànasya ÷àntirbhavati nityadà ..
     prasaïgàdbalivighnasya ÷àntikarma niråpitam .
     sarvasampatkaraü puüsàü sarvasaubhàgyasiddhidam .
     bhåte ca durnimittàdàvapyevaü ÷àntimàcaret ..>% iti nibandhatantroktabalivighna÷àntisaügrahaþ .. * .. anyacca .
     %<ekakhaógaprahàreõa pa÷uryatra na hanyate .
     tadà vighraü vijànãyàddàturvà cchettureva và ..>% pràya÷cittamàha .
     %<hanyàdekaprahàreõa anyathà doùamàvahet .
     tacchàntaye japedvidyàü durgàbãjasahasakam .
     sahasraü juhuyàddevyai pradadyàt svarõamàùakam ..>% iti kçtyamahàrõave vàcaspatimi÷rairuktam .. * .. apara¤ca kàlikàpuràõe .
     %<candrahàsena kaññàrai÷chedanaü mukhyamiùyate .
     hastena cchedayedyastu prokùitaü sàdhakaþ pa÷um .
     pakùiõaü vàtha ràjendra ! brahmahatyàmavàpnuyàt ..>% matsyasåkte .
     %<chedayettãkùõakhaógena prahàreõa sakçdbudhaþ ..>% iti durgotsavatattvam .. pa÷vàdibalidànavidhiryathà --
     %<balidànaùidhàna¤ca ÷råyatàü munisattama ! .
     màyàtiü mahiùaü chàgaü dadyànmeùàdikantathà ..
     sahasravarùaü sà prãtà durgà màyàtidànataþ .
     mahiùeõa varùa÷ataü da÷avarùa¤ca chàgalàt ..
     varùamekena kuùmàõóaiþ pakùibhirhariõaistathà .
     da÷avarùaü kçùõasàraiþ sahasràbda¤ca gaõóakaiþ ..
     kçtrimaiþ piùñanirmàõaiþ ùaõmàsaü pa÷ubhistathà .
     màsaü su÷àkhàdiphalairakùatairiti nàrada ! ..
     yuvakaü vyàdhihãna¤ca sa÷çïgaü lakùaõànvitam .
     vi÷uddhamavikàràïgaü suvarõaü puùñameva ca ..
     ÷i÷unà balinà dàturhanti puttra¤ca caõóikà .
     vçddhenaiva gurujanaü kç÷ena bàndhavantathà ..
     kula¤caivàdhikàïgena hãnàïgena prajàntathà .
     kàminãü ÷çïgabhaïgena kàõena bhràtarantathà ..
     ghaõñikena bhavenmçtyurvighna¤ca citramastake .
     mçtaü mitraü tàmrapçùñhe bhraùña÷rãþ pucchahãnake ..
     màyàtãnà¤ca nirõãtaü ÷råyatàü munisattam ! .
     vakùyàmyatharvavedoktaü phalahànirvyatikrame .. * ..>% atha narabaliþ .
     %<pitçmàtçvihãna¤ca yuvakaü vyàdhivarjitam .
     vivàhitaü dãkùita¤ca paradàravihãnakam ..
     ajàrikaü vi÷uddha¤ca sacchådraü målakaü varam .
     tadbandhubhyo dhanaü dattvà krãtaü målyàtirekataþ ..
     snàpayitvà ca taü dharmã saüpåjya vastracandanaiþ .
     màlyairdhåpai÷ca sindårairdadhigorocanàdibhiþ ..
     ta¤ca varùaü bhràmayitvà caradbàreõa yatnataþ .
     varùànte ca samutsçjya durgàyai taü nivedayet ..
     aùñamãnavamãsandhau dadyànmàyàtimeva ca .
     ityevaü kathitaü sarvaü balidànaprasaïgataþ .. * ..>% api ca .
     %<saptamyàü påjanaü kçtvà baliü dadyàdvicakùaõaþ .
     aùñamyàü påjanaü ÷astaü balidànavivarjitam ..
     aùñamyàü balidànena vipattirjàyate dhruvam .
     dadyàdvicakùaõo bhaktyà navamyàü vidhivadbalim ..
     balidànena viprendra ! durgàprãtirbhavennçõàm .
     hiüsàjanya¤ca pàpa¤ca labhate nàtra saü÷ayaþ ..
     utmargakartà dàtà ca cchettà poùñà ca rakùakaþ .
     agrapa÷cànniroddhà ca saptaite vadhabhàginaþ ..
     yo'yaü hanti sa taü hanti ceti vedoktameva ca .
     kurvanti vaiùõavãü påjàü vaiùõavàstena hetunà ..>% iti bra hmavaivarte prakçtikhaõóe . 61-62 . adhyàyau .. ÷rãbhagavànuvàca .
     %<kramantu balidànasya svaråpaü rudhiràdibhiþ .
     yathà syàt prãtaye samyak tathà vakùyàmi puttrakau ..
     vaiùõavãtantrakalpoktaþ kramaþ sarvatra sarvadà .
     sàdhakairvalidàneùu gràhyaþ sarvasurasya tu ..
     pakùiõaþ kacchapà gràhà matsyà navavidhà mçgàþ .
     mahiùo godhikà gàva÷chàgo babhrå÷ca ÷åkaraþ ..
     khaóga÷ca kçùõasàra÷ca godhikà sarabho hariþ .
     ÷àrdåla÷ca nara÷caiva svagàtrarudhirantathà .
     caõóikàbhairavàdãnàü balayaþ parikãrtitàþ ..
     balibhiþ sàdhyate muktiü balibhiþ sàdhyate divam .
     balidànena satataü jayet ÷atrån nçpàn nçpaþ .. * ..
     matsànàü kacchapànà¤ca rudhiraiþ satataü ÷ivà .
     màsaikantçptimàyàti gràhairmàsàüstu trãnatha ..
     mçgàõàü ÷oõitairdevã naràõàmapi ÷oõitaiþ .
     aùñau màsànavàpnoti tçptiü kalyàõadà ca sà ..
     gogodhikànàü rudhirairvàrùikãü tçptimàpnuyàt ..
     kçùõasàrasya rudhiraiþ ÷åkarasya ca ÷oõitaiþ .
     àpnoti satataü devã tçptiü dbàda÷avàrùikãm ..
     ajàvikànàü rudhiraiþ pa¤caviü÷ativàrùikãm .
     mahiùàõà¤ca khaógànàü rudhiraiþ ÷atavàrùikãm .
     tçptimàpnoti paramàü ÷àrdålarudhiraistathà ..
     siühasya sarabhasyàtha svagàtrasya ca ÷oõitaiþ .
     devã tçptimavàpnoti sahasraü parivatsaràn ..
     màüsairapi tathà prãtã rudhirairyasya yàvatã ..
     kçùõasàramçte khaógaü tathà matsya¤ca rohitram .
     vàrdhãnasayuga¤càpi phalaü teùàü pçthak ÷çõu .. * ..
     kçùõasàrasya màüsena tathà khaógena caõóikà .
     varùàn pa¤ca÷atànyeva tçptimàpnoti kevalàm ..
     rohitasya tu matsyasya màüsairvàrdhãnasasya ca .
     tçptimàpnoti varùàõàü ÷atàni trãõi matpriyà ..
     triþpibaüstvindriyakùãõaþ ÷veto vçddhastvajàpatiþ .
     vàrdhãnasaþ procyate'sau havye kavye ca satkçtaþ ..
     nãlagrãvo rakta÷ãrùaþ kçùõapàdaþ ÷itacchadaþ .
     vàrdhãnasaþ syàt pakùã÷o mama viùõoratipriyaþ ..
     nareõa valinà devã sahasraü parivatsaràn .
     vidhidattena càpnoti tçptiü lakùaü tribhirnaraiþ ..
     nàreõaivàtha màüsena trisahasràõi vatsaràn .
     tçptiü pràpnoti kàmàkhyà bhairavo mama råpadhçk ..
     mantrapåtaü ÷oõitantu pãyåùaü jàyate sadà .
     mastaka¤càpi tasyàtti màüsa¤càpi sadà ÷ivà ..
     tasmàttu påjane dadyàdbaleþ ÷ãrùa¤ca lohitam .
     bhojye home ca màüsàni niyu¤jãyàdvicakùaõaþ ..
     påjàsu nàma màüsàni ddyàdvai sàdhakaþ kvacit .
     çte tu lohitaü ÷ãrùamamçtaü tattu jàyate .. * ..
     kuùmàõóamikùudaõóa¤ca madyamàsavameva ca .
     ete valisamàþ proktàstçptau chàgasamàþ sadà ..
     candrahàsena kartryà và chedanaü mukhyamiùyate .
     dàtràsidhenukrakacasaïkulàbhistu madhyamam .
     kùurakùuraprabhallai÷caivàdhamaü parikãrtitam ..
     ebhyo'nyaiþ ÷aktibàõàdyairbali÷chedyaþ kadàpi na .
     nàtti devã valiü tantu dàtà mçtyumavàpnuyàt ..
     hastena chedayedyastu prokùitaü sàdhakaþ pa÷um .
     pakùiõaü và brahmahatyàü so'vàpnoti suduþsahàm .
     nàmantrya khaógantu baliü niyu¤jãta vicakùaõaþ ..
     khaóagasyàmantraõe mantrà yàvantaþ kathitàþ purà .
     mahàmàyàbalau te vai yojyàstatrodità budhaiþ ..
     taiþ sàrdhamete mantràstu yojyàþ khaógàbhimantraõe .
     påjane ÷àradàdãnàü kàmàkhyàyà vi÷eùataþ ..
     dviþ kàlãti tato devyà vajre÷varipadantathà .
     tato'nu lauhadaõóàyai namaþ ÷eùe tu yojayet ..
     saüpåjyànena mantreõa khaómàdàya pàõinà .
     kàlaràtryàstu mantreõa taü khaógamabhimantrayet ..
     netrabãjasya madhyantu dviràvçtya prayojayet .
     tato'nu kàlãti vikañadaüùñre'nu tatpadam ..
     hàntàdãnàü tçtãyena svareõaikàda÷ena ca .
     yojito nàdabindubhyàü dvau tatpa÷cànniyojayet ..
     phetkàriõipadaü tasmàt khàdaya chedayeti ca .
     sarvaduùñàniti tato dvirmàraya lulàpakam ..
     khaógena chindhi cchindhãti tataþ kila kileti vai .
     tata÷ciki cikãtyeva tataþ piba pibeti ca ..
     tato'nu rudhira¤caiva sphauü sphauü kiri kirãti ca .
     kàlikàyai nama iti kàlaràtryàstu mantrakam ..
     ityanena tu mantreõa karavàle'bhimantrite .
     kàlaràtriþ svayaü tasmin prasãdatyarihànaye .. * ..
     baleþ pårbodità mantrà nityaü gràhyàstu sàdhakaiþ .
     ayaü mantrastu vaktavyastasya hatyàvihànaye ..
     yaj¤àrthe pa÷avaþ sçùñàþ svayameva svayambhuvà .
     atastvàü ghàtayiùyàmi tasmàdyaj¤e vadho'vadhaþ ..
     tato daivatamuddi÷ya kàmamuddi÷ya càtmanaþ .
     chedayettena khaóagena baliü pårbànanaü tu tam ..
     athavottaravaktantaü svayaü pårbamukhastathà .
     pårboktàn saindhavàdãüstu rakte va÷yaü niyojayet ..
     sauvarõa ràjataü tàmraü raityaü patrapuña¤ca và .
     màheyaü kàüsyamathavà yaj¤akàùñhamaya¤ca và .
     pàtraü rudhiradànàya kartavyaü vibhavàvadhi ..
     na lauhe vàlkale vàpi raitye vàïge'tha saisake .
     dadyàdraktaü balãnàntu bhåmau sruci sruve'thavà ..
     na ghañe bhåtale nàpi na kùudre pànabhàjane .
     rudhiràõi pradadyàttu bhåtikàmo narottamaþ ..
     narasya tu sadà raktaü màheye taijase'thavà .
     dadyànnarapatistattu na puñàdau kadàcana .. * ..
     hayamedhamçte dadyànna kadàciddhayaü balim .
     tathà dikpàlamedheùu gajaü dadyànnaràdhipaþ ..
     na kadàcittathà devyai pradadyàddhayahastinau .
     hayàkarùe càmarantu baliü dadyànnaràdhipaþ ..
     siühaü vyàghraü nara¤càpi svagàtrarudhirantathà .
     na dadyàdbràhmaõo madyaü tathà devyai kadàcana ..
     siühavyàghranaràndattvà bràhmaõo narakaü vrajet .
     ihàpi syàt sa hãnàyuþ sukhasaubhàgyavarjitaþ ..
     svagàtrarudhiraü dattvà càtmahatyàmavàpnuyàt .
     madyaü dattvà bràhmaõastu bràhmaõyàdeva hãyate ..
     na kçùõasàraü vitaredvalintu kùattriyaþ kvacit .
     dadataþ kçùõasàrantu brahmahatyà bhavedyataþ ..
     yatra siühasya vyàghrasya narasya vihito vadhaþ .
     bràhmaõokte tu balyàdau tatràyaü vihitaþ kramaþ ..
     kçtvà ghçtamayaü vyàghraü naraü siüha¤ca bhairava ! .
     athavà påpavikçtaü yavakùodamaya¤ca và .
     ghàtayeccandrahàsena tena mantreõa saüskçtam .. * ..
     prabhåtabalidàne tu dbau và trãn vàgrataþ kçtàm .
     påjayet pramukhàn kçtvà sarvàn tantreõa sàdhakaþ .
     sàmànyapåjà kathità balãnàü pårbato mayà .
     vi÷eùo yatra yatràsti tanmattaþ ÷çõu bhairava ! .. * ..
     mahiùaü pradadau devyai bhairavyai bhairavàya và .
     anenaiva tu mantreõa tathà taü påjayedbalim ..
     yathà vàhaü bhavàn dveùñi yathà vahasi caõóikàm .
     tathà mama ripån hiüsa ÷ubhaü vaha lulàpaka ! ..
     yamasya vàhanantvantu vararåpadharàvyaya ! .
     àyurvittaü ya÷o dehi kàsaràya namo'stu te ..
     khaógasya tu yadàdànaü kriyate tatra mantraõam .
     jalenàbhyukùya kurvãta guhàjàteti bhàùayan ..
     daive pitre ca subhagaþ khaógastvaü khaógasannibhaþ .
     chindhi vighràn mahàbhàga ! guhàjàta namo'stu te .
     pradàne kçùõasàrasya mantro'yaü parikãrtitaþ .
     kçùõasàra ! brahmamårte brahmatejovivardhana .
     caturvedamayaþ pràj¤aþ praj¤àü dehi ya÷o mama .. * ..
     tathà sarabhapåjàyàü mantrametat prakãrtitam .
     tvamaùñapàdo vibhraü÷acandrabhàgasamudbhava ! .
     aùñamårte mahàbhàga bhairavàkhya namostu te ..
     yathà bhairavaråpeõa varàho nihatastvayà .
     tathà sarabharåpeõa ripuü vighnànnisådaya ..
     haristvaü hararåpeõa yathà vahasi caõóikàm .
     tathà÷ubhàni me nityaü bahuvighnàü÷ca sådaya ..
     tvaü hariþ siüharåpeõa jagatpratyåharåpiõam .
     jaghàna yena satyena hiraõyaka÷ipuü haran .
     ityevaü siühapåjàyàü krama ukto mayànagha ! .. * ..
     nare svagàtrarudhire paryàyaü ÷çõu bhairava ! .
     pãñhe ceddãyate martyaü baliü dadyàt ÷ma÷ànake ..
     ÷ma÷ànaü herukàkhya¤ca tatpårbaü pratipàditam .
     kàmàkhyànilaye ÷aile tantràdau viddhi tatkramam ..
     mama råpaü ÷ma÷ànantu bhairavàkhyantu kathyate .
     tantràïgatvaü tapaþsiddhau tribhàgantu bhaviùyati ..
     pårbàü÷e bhairavàkhye tu samutsçùñirnarasya ca .
     dakùiõàü÷e ÷iro dadyàt bhairavyà muõóamàlayà ..
     rudhiraü pa÷cimàü÷e tu herukàkhye niyojayet .
     dattvà saüpåjya ca naraü visçjyàgamanakrame ..
     pãñha÷ma÷àneùu baliü nekùettu balidàpakam .
     anyatràpi yato yatra dãyate'yaü mahàbaliþ ..
     tatràpyanyatra cotsçjya chittvànyatra ÷iro'mçtam .
     nivedayet sàdhakastu visçjya na vilokayet .. * ..
     susnàtaü manujaü dãptaü pårbàhõe niyatà÷anam .
     màüsamaithunabhogyena hãnaü srakcandranokùitam ..
     kçttottaràmukhaü tantu tadaïgeùu ca devatàþ .
     påjayetta¤ca nàmnà tu daivatena ca mànuùam ..
     brahmarandhreùu brahmàõaü tannàsàyà¤ca medinãm .
     karõayostu tathàkà÷aü jihvàyàü sarvattomukham ..
     jyotãüùi netrayorviùõuü vadane paripåjayet .
     lalàñe påjayeccandraü ÷akraü dakùiõagaõóataþ ..
     vàmagaõóe tathà vahniü grãvàyàü samavartinam .
     ke÷àgre nirçtiü madhye bhru vo÷càpi pracetasam ..
     nàsàmåle ca ÷vasanaü skandhe càpi dhane÷varam .
     hçdaye sarparàjantu påjayitvà pañhadidam ..
     naravarjya ! mahàbhàga sarvadevamayottam .
     rakùa màü ÷araõàpannaü saputtravasubàndhavam ..
     saràjyaü màü sahàpatyaü caturaïgasamanvitam .
     rakùan parityaja pràõàn maraõe niyate sati ..
     mahàtapobhirdànai÷ca yaj¤airyat sàdhyate nçõàm .
     tanmedehi mahàbhàga ! tva¤càpi pràpnuhi ÷riyam ..
     ràkùasà÷ca pi÷àcà÷ca vetàlàdyàþ sarãsçpàþ .
     nçpà÷ca ripava÷cànye na màü te ghnantu tvatkçte ..
     tvatkaõñhanàlagalitaiþ ÷oõitairaïgasaüyutaiþ .
     àpyàyasvàtmavanmçtvà maraõe niyate sati ..
     evaü saüpåjya vidhivat pårvatantrai÷ca påjayet .
     påjito matsvaråpo'yaü dikpàlàdhiùñhito bhavet ..
     adhiùñhitastathànyai÷ca brahmàdyaiþ sakalaiþ suraiþ .
     kçtapàpo'pi manujo nivpàpmà sa tu jàyate ..
     tasya niùkaluùasyà÷u pãyåùaü ÷oõitaü bhavet .
     prãõàti ca mahàdevã jaganmàyà jaganmayã ..
     so'pi kàyaü parityajya mànuùaü na cirànmçtaþ .
     bhavedgaõànàmadhipo mayàpi bahusatkçtaþ ..
     ito'nyathà pàpayutaü malamåtravasàyutam .
     taü baliü nahi gçhõàti kàmàkhyànyàpi nàmataþ ..
     anyeùàü mahiùàdãnàü balãnàmatha påjanàt .
     kàyo medhyatvamàyàti raktaü gçhõàti vai ÷ivà ..
     anyebhyo'pi ca devebhyo yadà yadyat pradãyate .
     tadarcitaü pradadyàttu påjitàya suràya vai .. * ..
     kàõaü vyaïga¤càtivçddhaü rogiõa¤ca galavraõam .
     klãvaü hãnàïgamathavà vçddhaliïgaü galadvraõam ..
     ÷vitriõa¤càtihrasva¤ca mahàpàtakinantathà .
     advàda÷akavarùãyaü ÷i÷uü såtakasaüyutam ..
     årdhaü saüvatsaràccàpi mahàgurunipàtinam .
     balikarmaõi caitàüstu varjayet påjitànapi ..
     pa÷ånàü pakùiõà¤càpi naràõà¤ca vi÷eùataþ .
     striyaü na dadyàttu baliü dattvà narakamàpnuyàt .. * ..
     saüghàtabalidàneùu yoùitaü pa÷upakùiõoþ .
     baliü dadyànmànuùãntu tyaktvà saüghàtapåjitam ..
     na trimàsãyakànnyånaü pa÷uü dadyàt ÷ivàbalim .
     na ca tripakùakànnyanaü pradadyàdbai patatriõam ..
     kàõavyaïgàdiduùñantu na pa÷uü pakùiõantathà ..
     devyai dadyàdyathà martyaü tathaiva pa÷upakùiõau ..
     chinnalàïgålakarõàdi bhagnadantantathaiva ca .
     bhagna÷çïgàdika¤càpi na dadyàttu kadàcana ..
     na bràhmaõaü baliü dadyàt càõóàlamapi pàrthiva ! .
     notsçùñaü dvijadevebhyo bhåpatestanayaü tathà ..
     raõe na vijitaü dadyàttanayaü ripubhåbhçtaþ .
     svaputtraü bhràtaraü vàpi pitara¤ca virodhinam ..
     viñpati¤ca na dadyàttu bhàgineya¤ca màtulam .
     anuktànnàpi dadyàttu tathàj¤àtàn mçgadvijàn ..
     uktàlàbhe pradadyàttu gardabha¤coùñrameva ca .
     làbhe'nyeùàü na bitaredvyàghramuùñraü kharantathà ..
     sampåjya vidhivanmartyaü pa÷uü pakùiõameva và .
     saüchidya càpi mantreõa mantreõaiva nivedayet .. * ..
     nàraü savye ÷iroraktaü devyàþ samyaïnivedayet .
     chàgantu vàmato dadyànmahiùaü vitaret puraþ ..
     pakùiõaü vàmato dadyàdagrato deha÷oõitam .
     kravyàdànàü pa÷ånàntu pakùiõà¤ca ÷iro'sçjam ..
     vàme nivedayet pàr÷ve jalajànà¤ca sarva÷aþ .
     kçùõasàrasya kårmasya khaógasya ÷a÷akasya ca ..
     gràhàõàmatha matsyànàmagra eva nivedayet .
     siühasya dakùiõe dadyàt khaógino'pi ca dakùiõe ..
     pçùñhade÷e na dadyàttu ÷iro và rudhiraü baleþ .
     upaplave raõe vàpi yatheùñaü ditarennaram ..
     yaþ ka÷cidràjapuruùo nànyastvapi kadàcana .
     balidànadinàt pårbadivase tu baliü naram ..
     mànastoketimantreõa devãsåktatrayeõa ca .
     gandhadvàretyanenàpi khaó ga÷ãrùe nidhàya ca ..
     tasmin khaóge ca gandhàdi dattvà tenàdhivàsayet ..
     gandhàdikantu khaó gasthaü gale tastha pradàpayet ..
     ambe'mbikàti mantreõa raudreõa bhairavasya ca .
     evantu saüskçte martye devã rakùati taü balim ..
     na tasya vyàdhaya÷càpi kùuõõatà rajanau na ca .
     na såtakaü dåùayettaü j¤àtyutpattimçtàdikam .. * ..
     chinnaü narasya ÷ãrùantu patitaü yatra yatra ca .
     yat ÷ubha¤cà÷ubhaü vàpi pa÷vàdãnà¤ca tat ÷çõu ..
     chinnaü ÷irastathai÷ànyàü nàraü di÷yatha ràksase .
     patitaü ràjyahàni¤ca vinà÷a¤ca vinirdi÷et ..
     pårbàgniyàmyavàruõyavàyavyàdigataü kramàt .
     ÷riyaü puùñiü bhayaü làbhaü puttralàbhaü dhanaü tathà ..
     kramàdvinirdi÷ennàraü chinna÷ãrùantu bhairava ! .
     uttaràdikramàdeva mahiùasyàpi mastakaþ ..
     patito vàyukàùñhàntaü såcayedyat ÷çõuùva tat ..
     bhogyaü hànistathai÷varyaü vittaü ripujayo bhayam .
     ràjyalàbhaü ÷riya¤càpi kramàttadviddhi bhairava ! ..
     pa÷ånà¤caiva sarveùàü chàgàdãnàma÷eùataþ .
     evaü phalaü kramàdbidyàdçte jalabhavàõóajau ..
     anyatra tu ÷riyaü dadyàt patitaü ÷àtitaü ÷iraþ ..
     yaþ syàt kañakañà÷abdo dantànàü chinnamastake .
     naràõàü pa÷upakùyàdigràhàdãnà¤ca rogadaþ ..
     lotakaü cakùuùorjàtaü yadi sravati mastake .
     chinne narasya ràjyasya tadà hàniü vinirdi÷et ..
     màhiùe mastake netràdyadi sravati lotakam .
     chinne nivedite vairibhåpamçtyuü tadàdi÷et ..
     anyeùàmatha pa÷vàdibalãnàü ÷iraso'rditàt .
     nirgataü lotakaü dhatte paràü bhãtiü gadantathà ..
     hasati cchinna÷ãrùa¤cennàraü syàttu ripukùayaþ .
     ÷rãvçddhiràyuùo vçddhiþ sadà dàturasaü÷ayaþ ..
     yadyadvàkyaü nigadati tathà bhavati càciràt .
     håïkàràdràjyahàniþ syàt ÷leùmasràvàcca pa¤catàm ..
     devànàü yadi nàmàni bhàùate cchinnamastakaþ .
     vibhåtimatulàü vindyàt ùaõmàsàbhyantare tadà ..
     rudhiràdànakàle tu ÷akçnmåtre yadi sravet .
     kàyaü tadàdha÷cordhvaü và dàtuþ syànmaraõaü tathà ..
     àkùepàdvàmapàdasya mahàrogaþ prajàyate .
     anyatràkùepacaraõaiþ kalyàõamupajàyate .. * ..
     mahiùasya tu raktasya mànuùasyàtha sàdhakaþ .
     aïguùñhànàmikàbhyàntu ki¤ciduddhçtya bhåtale ..
     mahàkau÷ikamantreõa nikùipedbalimuttamam .
     devebhyaþ påtanàdibhyo nairçtyàü di÷i pårbataþ ..
     mahiùaþ pa¤cavarùã yaþ pa¤caviü÷ativàrùikaþ .
     balirdeyo naro devyai tasya raktantu bhåtale ..
     netrabãjatrayaü kàmavãjaü hàntàt prajàpatiþ .
     vahnibãjaü ùañsvaràbhyàü saüpçkta÷ca tathàparaþ ..
     sa evaitàstathaitàvadàdivargàntasaüyutaþ .
     ùaùñhasvara÷ikhàbinducandrayuktastathàparaþ ..
     dvirnàsikàbãjakàntaþ kau÷ikãtyabhimantraõam .
     eùa baliþ svàheti ca mantro'yaü kau÷ikaþ smçtaþ ..
     nçpo vairibaliü dadyàt khaó gamàmantrya pårbataþ ..
     mahiùaü vàthavà cchàgaü vairinàmnàbhimantrya ca .
     såtreõa vadanaü baddhvà tridhà tasya ca mantrakaiþ .
     chittvà tasyottamàïgantu devyai dadyàt prayatnataþ ..
     yadà yadà riporvaddhirbalidànaü tadàparam .
     dadyàttathà ÷ira÷chittvà ripostasya kùayàya ca ..
     pràõapratiùñhà¤ca ripoþ kuryàttasmin pa÷àvatha .
     tasmin kùãõe ripupràõàþ kùãyante vipadà yutàþ ..
     àdau vi÷varåpiõã ca caõóiketi tataþ param .
     vairiõantvamuka¤ceti svàhetyambeti taü punaþ ..
     vahnibhàryàü tataþ pa÷càt khaógamantraü prakãrtitam .
     svayaü sa varã yo dveùñi tamimaü pa÷uråpiõam ..
     vinà÷aya mahàmàri spheü spheü khàdaya khàdaya ..
     ityanena tu mantraõa baleþ ÷irasi puùpakam .
     dadyàttatastadrudhiraü dvyakùaràbhyàü nivedayet .
     mahànavamyàü ÷aradi yadyevaü dãyate baliþ .
     tadà tadàùñàïgabhavairmàüsairhomaü samàcaret ..
     durgàtantreõa mantreõa praõãte dahane ÷ucau .
     evaü dattvà baliü martyo ripukùayamavàpnuyàt .. * ..
     nàbheradhastàdrudhiraü pçùñhabhàgasya ca priye ! .
     svagàtrarudhiraü dadyànna kadàcana sàdhakaþ ..
     noùñhasya cibukasyàpi nendriyàõà¤ca mànavaþ .
     kaõñhàdho nàbhita÷cordhvaü bàhvoþ pàõimçte tathà ..
     pradadyàdrudhiraü ghàtaü nàtikuryàcca sàdhakaþ .
     gaõóayo÷ca lalàñasya bhruvormadhyasya ÷oõitam ..
     karõàgrasya ca bàhvo÷ca stanayorudarasya ca .
     kaõñhàdho nàbhita÷cordhvaü hçdbhàgasya yatastataþ .
     pàr÷vayo÷càpi rudhiraü durgàyai vinivedayet ..
     na gulphato'sçk pradadyàt jatrornàpi ca sàdhakaþ .
     na ca rogàvilàdaïgànnànyaghàtàcca bhairava ! ..
     tadarthe ca kçtàghàtàt sa÷raddho kùubdhamànasaþ .
     sçtaü raktaü pradadyàttu padmapuùpasya patrake ..
     sauvarõe ràjate pàtre kàüsye phàle ca mànavaþ .
     nidhàya devyai dadyàttu tadraktaü candramantrakaiþ ..
     kùaõane churikàkhaógaü saükulàdi yadastrakam .
     ghàtena bçhadastrasya mahàphalamavàpnuyàt ..
     padmapuùpasya patrantu yàvadgçhõàti ÷oõitam .
     tatpramàõacaturbhàgàdhikaü raktantu sàdhakaþ .
     na kadàcit pradadyàttu nàïgacchedamathàcaret ..
     yaþ svahçdayasaüjàtaü màüsaü màùapramàõataþ .
     tilamudgapramàõàdbà devyai dattvà tu bhaktitaþ .
     ùaõmàsàbhyantare tasmàt kàmamiùñamavàpnuyàt ..
     bàhvostu skandhayorvàpi yo dadyàddãpavartikàm .
     hçdaye và snehapàtraü vinà bhaktyà tu sàdhakaþ .
     kùaõamàtreõa taddãpapradànasya phalaü ÷çõu ..
     bhuktvà ca vipulàn bhogàn devãgehe yathecchayà .
     kalpatrayantu saüsthàya sàrvabhaumo nçpo bhavet ..
     mahiùasya ÷ira÷chinnaü sapradãpaü ÷ivàpuraþ .
     hastàbhyàü yaþ samàdàya ahoràtra¤ca tiùñhati ..
     sa ciràyuþ påtamårtiriha bhuktvà manoramàn .
     bhogàüstena madgçhago gaõànàmadhipo bhavet ..
     narasya ÷ãrùamàdàya sàdhako dakùiõe kare .
     vàme sarudhiraü pàtraü gçhãtvà ni÷i càgrataþ ..
     yàvadràtraü sthito martyo ràjà bhavati ceha vai .
     mçte mama puraü pràpya gaõànàmadhipo bhavet ..
     kùaõamàtraü balãnàü yaþ ÷iroraktaü karadbaye .
     gçhãtvà cintayedvevãü purastiùñhati mànavaþ .
     sa kàmàniha saüpràpya devãloke mahãyate .
     mahàmàye ! jagannàthe ! sarvakàmapradàyini ! .
     dadàmi deharudhiraü prasãda varadà bhava ..
     ityuktvà målamantreõa natipårbaü vicakùaõaþ .
     svagàtrarudhiraü dadyànmànavaþ siddhasannibhaþ ..
     yenàtmamàüsaü satyana dadàmã÷vari ! bhåtaye .
     nirvàõaü tena satyena dehi huü huü namo namaþ ..
     ityanena tu mantreõa svamàüsaü vitaredbudhaþ .
     saubhàgyaü sukhasampannaü pradãpaü paramaü ÷ucim ..
     dãpayan màüsamihajaü dãpaü hrauü hrauü namo namaþ .
     ityanena tu mantreõa dãpaü dadyàdvicakùaõaþ ..
     mahànavamyàü ÷aradi ràtrau skandavi÷àkhayoþ .
     yavacårõamayaü kçtvà ripuü mçõmayameva và ..
     ÷ira÷chittvà baliü dadyàt kçtvà tasya tu mantrataþ .
     anenaiva tu mantreõa khaógamàmantrya yatnataþ ..
     raktaü kilakilã ghoraghorà dhàravihiüsakaþ .
     brahma÷ikhyàmbikà÷ikhyamamuka¤càrisattamam ..
     bhànto visargasahitaþ sa ca binduyuto'paraþ .
     brahmàgniyoga÷candreõa bindunà ca samanvitaþ .
     ÷ira÷chittvà baliü dadyàt kçtvà tasya tu mantrataþ ..
     anenaiva tu mantreõa bindunà ca samanvitaþ .
     phaóanto baliùu proktaþ khaógaþ skandavi÷àkhayoþ ..
     raktadravaiþ secayitvà kçtrimaü taü ripuü balim .
     kucandanasya tilakaü lalàñe'bhinive÷ayet ..
     raktamàlyadharaü kçtvà raktavastradharantathà .
     kaõñhe baddhvà raktasåtrairnàbhau ÷alya¤ca kçtrimam .
     dattvottara÷iraþ skandhaü kçtvà khaó gena chedayet ..
     ÷irastasya tato dadyàt skandàya te namastataþ .
     caturda÷asvaràgnibhyàü saüsaktaþ sa paraþ samaþ ..
     parataþ parataþ pårbaü candrabindusamanvitaþ .
     skandasya målamantro'yaü tena tasmai baliü sçjet ..
     caturda÷asvaràgnibhyàü patçtãyantu pårbavat .
     prokto vi÷àkhamantro'yaü tena tasmai baliü sçjet ..
     kuñilàkùau kçùõapiïgagharõau raktàü÷udhàriõau .
     tri÷ålaü karavàla¤ca pàõibhyàü dakùiõe tathà ..
     bibhratau nçkapàla¤ca kartçka¤càpi vàmataþ .
     trinetrau naramuõóànàü màlàmurasi bibhratau ..
     vikaño da÷anairbhãmairgaõe÷au dbàrapàlakau .
     dhyànena cintayeddavyàþ purataþ saüsthitau sadà ..
     caitre màsi site pakùe caturda÷yàü vi÷eùataþ .
     balibhirmahiùai÷chàgairmà¤ca bhairavaråpiõam .
     toùayenmadhubhirmatsyaistena tuvyàmyahaü sutau ..
     caõóikàbalidànena baleþ ÷ãrùaü jalena tu .
     abhiùicya tu mantreõa målenaiva nivedayet ..
     ãùat pràõantu bahudhà càlitaü pårbamarcitam .
     vãkùet kàmasya siddhintu siddhyabhàva¤ca sàdhakaþ ..
     sitapreto rathasthe'yaü yogapãñhasya sannibhaþ .
     dhyàyedyasmin mahàmàyà siddhiü bodhayate namaþ ..
     anenàmantritaü ÷ãrùaü na ciràdyadi vepate .
     tatkàryasya tadà siddhirasiddhistu viparyayàt ..
     evaü dadadbaliü vãro yathoktavidhinàmunà .
     balidànàdeva caturvargamàpnotyasaü÷ayam ..
     evaü balipradànasya kramo råpantathaiva ca .
     kathito rudhiràdhyàya upacàràn ÷çõuùva me ..>% iti kàlikàpuràõe 66 adhyàyaþ .. balidànaniùedho yathà --
     %<jãvànukampàü vij¤àtuü tato durgàü sadà÷ivaþ .
     papraccha paramaprãtyà gåóhametadvaco mudà ..
     sarve viùõumayà jãvàstvadbhaktà÷ca kathaü ÷ive ! .
     ÷rutaü mayà tavodde÷e kuryuþ kàmanayà vadham .
     mahàn sandeha iti me bråhi bhadre ! suni÷citam ..
     ÷aïkarã tadvacaþ ÷rutvà ÷ivavaktravinirgatam .
     bhãtàtyantaü hi brahmarùe ! pratyuvàca sadà÷ivam ..
     ÷rãpàrvatyuvàca .
     ye mamàrcanamityuktvà pràõihiüsanatatparàþ .
     tatpåjanaü mamàmedhyaü yaddoùàttadadhogatiþ ..
     madarthe ÷iva ! kurvanti tàmasà jãvaghàtanam .
     àkalpakoñiniraye teùàü vàso na saü÷ayaþ ..
     mama nàmnàthavà yaj¤e pa÷uhatyàü karoti yaþ .
     kvàpi tanniùkçtirnàsti kumbhãpàkamavàpnuyàt ..
     daive paitre tathàtmàrthe yaþ kuryàt pràõihiüsanam .
     kalpakoñi÷ataü ÷ambho ! raurave sa vaset dhruvam ..
     yo mohànmànasairdehihatyàü kuryàt sadà÷iva ! .
     ekaviü÷atikçtva÷ca tattadyoniùu jàyate ..
     yaj¤e yaj¤e pa÷åna hatvà kuryàt ÷oõitakardamam .
     sa pacennarake tàvadyàvallomàni tasya vai ..
     hantà kartà tathotsargakartà dhartà tathaiva ca .
     tulyà bhavanti sarve te dhruvaü narakagàminaþ ..
     mamodde÷e pa÷ån hatvà saraktaü pàtramutsçjet yo måóhaþ sa tu påyode vasedyadi na saü÷ayaþ ..
     devatàntaramannàmavyàjena svecchayà tathà .
     hatvà jãvàü÷ca yo bhakùet nityaü narakamàpnuyàt ..
     yåpe baddhvà pa÷ån hatvà yaþ kuryàdraktakardamam .
     tena cet pràpyate svargo narakaü kena gamyate ..
     upadeùñà vadhe hantà kartà dhartà ca vikrayã .
     utsargakartà jãvànàü sarveùàü narakaü bhavet ..
     madhyasthasya vadhàyàpi pràõinàü krayavikraye .
     tathà draùñu÷ca sånàyàü kumbhãpàko bhaveddhruvam ..
     svayaü kàmà÷ayo bhåtvà yo'j¤ànena vimohitaþ .
     hantyanyàn vividhàn jãvàn kuryànmannàma ÷aïkara ! ..
     tadràjyavaü÷asampattij¤àtidàràdisampadàm .
     aciràdvai bhavennà÷o mçtaþ sa narakaü vrajet ..
     devayaj¤e pitç÷ràddhe tathà màïgalyakarmaõi .
     tasyaiva narake vàso yaþ kuryàjjãvaghàtanam ..>% tathà .
     %<madvyàjena pa÷ån hatvà yo bhakùet saha bandhubhiþ .
     tadgàtralomasaükhyàbdairasipatravane vaset ..
     àvayoranyadevànàü nàmnà ca parakarmaõi .
     yaþ saüpoùya pa÷ån hanyàt so'ndhatàmisramàpnuyàt ..
     pa÷un hatvà tathà tvàü màü yo'rcayenmàüsa÷oõitaiþ .
     tàvattannarake vàso yàvaccandradivàkarau ..
     nirvahnibhasmatulyaü tat bahudravyeõa yat kçtam .
     yasmin yaj¤e prabho ÷ambho ! jãvahatyà bhaved dhruvam ..
     yaj¤amàrabhya cet ÷akraþ kuryàdvai pa÷ughàtanam .
     sa tadàdhogatiü gaccheditareùà¤ca kà kathà ..
     àvayoþ påjanaü mohàdye kuryurmàüsa÷oõitaiþ .
     patanti kumbhãpàke te bhavanti pa÷avaþ punaþ ..
     phalakàmàstu vedoktaiþ pa÷oràlabhanaü makhe .
     punastattat phalaü bhuktvà ye kurvanti patantyadhaþ ..
     svargakàmo'÷vamedhaü yaþ karoti nigamàj¤ayà .
     tadbhogànte patedbhåyaþ sa janmàni bhavàrõave ..
     ye hatàþ pa÷avo lokairiha svàrtheùu kovidaiþ .
     te paratra tu tàn hanyustathà khaógena ÷aïkara ! ..
     àtmaputtrakalatràdisusampattikulecchayà .
     yo duràtmà pa÷ån hanyàdàtmàdãn ghàtayet sa tu ..
     jànanti no vedapuràõatattvaü ye karmañhàþ paõóitamànayuktàþ .
     lokàdhamàste narake patanti kurvanti mårkhàþ pa÷ughàtana¤cet ..
     ye'j¤ànino mandadhiyo'kçtàrthà bhave pa÷uü ghnanti na dharma÷àstram .
     jànanti nàkaü narakaü na muktiü gacchanti ghoraü narakaü naràste ..
     ÷uddhà akàrùõà na vidanti ÷àktà na dharmamàrgaü paramàthatattvam .
     pàpaü na puõyaü pa÷ughàtakà ye påyodavàso bhavatãha teùàm ..
     jãvànukampàü na vidanti måóhà bhràntà÷ca ye'satpathino na dharmam .
     smàrtà bhava pràõivadhaü na kuryuste yànti martyàþ khalu rauravàkhyam ..
     tatastu khalu jantånàü ghàtanaü no kariùyati .
     ÷uddhàtmà dharmavàn j¤ànã pràõànte neva mànavaþ ..
     yadãcchedàtmanaþ kùemaü tyaktvà j¤ànaü tadà naraþ .
     tjãvàn kànapi no hanyàt saïkañàpanna eva cet ..
     sampattau ca vipattau và paralokecchukaþ pumàn .
     kadàcit pràõino hatyàü na kuryàttattvavit sudhãþ ..
     mànavo yaþ paratraha tartumicchet sadà÷iva ! .
     sarvaviùõumayatvena na kuryàt pràõinàü vadham ..
     vadhàdrakùati yo martyo jãvàn tattvaj¤adharmavit .
     kiü puõyaü tasya vakùye'haü brahmàõóaü sa tu rakùati ..
     yo rakùet ghàtanàt ÷ambho ! jãvamàtraü dayàparaþ .
     kçùõapriyatamo nityaü sarvarakùàü karoti saþ ..
     ekasmin rakùite jãve trailokyaü tena rakùitam ..
     badhàt ÷aïkara ! vai yena tasmàdrakùenna ghàtayet ..>% tathà --
     %<pa÷uhiüsà vidhiryatra puràõe nigame tathà .
     ukto rajastamobhyàü sa kevalaü tamasàpi và ..
     narakasvargasevàrthaü saüsàràya pravartitaþ .
     yatastatkarmabhogena gamanàgamanaü bhavet ..
     satyena sàttvatagranthe sa vidhirnaiva ÷aïkara ! .
     pravçttito nivçttistu yatràpi sàttvikã kriyà .
     evaü nànàvidhaü karma pa÷oràlabhanàdikam .
     kàmà÷ayaþ phalàkàïkùã kçtvàj¤ànena mànavaþ ..
     pa÷càjj¤ànàsinà cchittvà bhràntyà÷àü tàmasãü sadà .
     yamabhãtiharaü bhaktyà yadi govindamà÷rayet ..>% iti pàdmottarakhaõóe . 104 . 105 . adhyàyau ..

#<ba(va)liþ>#, strã, (balati saüvçõotãti . bala saüvaraõe + in .) jarayà ÷lathacarma . tatparyàyaþ . carmataraïgaþ 2 tvagårmiþ 3 tvaktaraïgaþ 4 . iti ràjanirghaõñaþ .. jañharàvayavaþ . (yathà, kumàre . 1 . 39 .
     %<madhyena sà vedivilagnamadhyà balitrayaü càru babhàra bàlà ..>%) gçhadàruprabhedaþ . iti medinã . le, 5 .. gudàïkuraþ . yathà --
     %<pa¤càtmà màrutaþ pittaü kapho gudabalitrayam .
     sarva eva prakupyanti gudajànàü samudbhave ..
     tasmàdar÷àüsi duþkhàni bahuvyàdhikaràõi ca .
     sarvadehopatàpãni pràyaþ kçcchratamàni ca .. * ..
     vàhyàyàntu balau jàtànyekadoùolvaõàni ca .
     ar÷àüsi sukhasàdhyàni na cirotpatitàni ca ..
     dvandvajàni dbitãyàyàü balau yànyà÷ritànyapi .
     kçcchrasàdhyàni tànyàhuþ parisaüvatsaràõi ca ..
     sahajàni tridoùàõi yàni càbhyantarà balim .
     jàyante'r÷àüsi saü÷ritya tànyasàdhyàni nirdi÷et ..>% iti màdhavakaraþ .. (yathà ca . %<tatra sthålàntrapratibaddhamardhapa¤càïgulaü gudamàhustasmin balayastisro'dhyardhàïgulàntarabhåtàþ pravàhaõã visarjanã saüvaraõã ceti . caturaïgulàyatàþ sarvàstiryagekàïgulocchritàþ . ÷aïkhàvartanibhà÷càpi uparyupari saüsthitàþ . gajatàlanibhà÷càpi varõataþ saüprakãrtitàþ ..>% iti su÷rute nidànasthàne dbitãye'dhyàye .. gandhakaþ . tatparyàyo yathà,
     %<gandhako gandhika÷càpi gandhapàùàõa ityapi .
     saugandhika÷ca kathito balirbalarasàpi ca ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<balikà>#, strã, (balaiva . balà + svàrthe kan . ñàpi ata itva¤ca .) atibalà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<balidànaü>#, klã (baleþ påjopakaraõasya devatodde÷ena saükalpitacchàgàdervà dànam .) ÷rãkçùõapàrùadebhyastanniveditanaivedyàü÷adànam . yathà -- atha balidànam .
     %<tato yavanikàü vidvànapasàrya yathàvidhi .
     vi÷vaksenàya bhagavannaivedyàü÷aü nivedayet ..
     yathà ca pa¤caràtre ÷rãnàradavacanam .
     vi÷vaksenàya dàtavyaü naivedyaü tacchatàü÷akam .
     pàdodakaü prasàda¤ca liïge caõóe÷varàya ca .. * ..
     tadvidhi÷coktaþ .
     mukhyàdã÷ànataþ pàtrànnaivedyàü÷aü samuddharet .
     sarvadevasvaråpàya paràya parameùñhine ..
     ÷rãkçùõasevàyuktàya vi÷vaksenàya te namaþ .
     ityuktvà ÷rãharervàme tãrthaklinnaü samarpayet .
     ÷atàü÷aü và sahasràü÷amanyathà niùphalaü bhavet ..
     pa÷càcca balirityàdi÷lokàyuccàrya vaiùõavaþ .
     sarvebhyo vaiùõavebhyastaü ÷atàü÷aü vinivedayet .. * ..
     tau ca ÷lokau .
     balirvibhãùaõo bhãmaþ kapilo nàrado'rjunaþ .
     prahlàda÷càmbarãùa÷ca vasurvàyusutaþ ÷ivaþ ..
     vi÷vaksenoddhavàkråràþ sanakàdyàþ ÷ukàdayaþ .
     ÷rãkçùõasya prasàdo'yaü sarve gçhõantu vaiùõavàþ .. iti .
     idaü yadyapi yujyeta darpaõàrpaõataþ param .
     tathàpi bhaktavàtsalyàt kçùõasyàtràpi sambhavet ..
     atha balidànamàhàtmyam . nàrasiühe .
     tatastadanna÷eùeõa pàrùadebhyaþ samantataþ .
     puùpàkùatairvimi÷reõa baliü yastu prayacchati ..
     balinà vaiùõavenàtha tçptàþ santo divaukasaþ .
     ÷àntiü tasya prayacchanti ÷riyamàrogyameva ca ..>% iti ÷rãharibhaktivilàse 8 vilàsaþ .. devodde÷ena yathàvidhipåjopahàratyàgaþ . durgàdidevatodde÷ena saïkalpapårbakacchàgàdipa÷ughàtanam . yathà --
     %<balidànena satataü jayecchatrån nçpàn nçpa ! ..>% iti kàlikàpuràõam .. asya vidhiniùedhau bali÷abde draùñavyau .. * .. atha balidànakramaþ . svayamuttaràbhimukhaþ pårbàbhimukhaü baliü avyagràvayavaü sundaraü hçùñapuùñaü màlyaü kaõñhe veùñayitvà snàtaü samànãya kçtà¤jaliþ pañhet .
     %<oü vàràhã yamunà gaïgà karatoyà sarasvatã .
     kàverã candrabhàgà ca sindhubhairavasàgaràþ ..
     pa÷usnànavidhànàya sànnidhyamiha kalpaya ..>% iti tãrthànyàvàhya oü agniþ pa÷uràsãttenàyajanta sa etallokamajayattasminnagniþ sa te loko bhaviùyati taü jeùyasi pibaità apaþ . oü vàyuþ pa÷uràsãttenàyajanta sa etallokamajayattasmin vàyuþ sa te loko bhaviùyati taü jeùyasi pibaità apaþ . oü såryaþ pa÷uràsãttenàyajanta sa etallokamajayat tasmin såryaþ sa te loko bhaviùyati taü jeùyasi pibaità apaþ . oü vàcante ÷undhàmi pràõàüste ÷undhàmi ÷rotrante ÷undhàmi meóhrante ÷undhàmi pàyunte ÷undhàmi . manasta àpyàyatàü vàk ta àpyàyatàü pràõanta àpyàyatàü cakùusta àpyàyatàü ÷rotranta àpyàyatàü yatte kråraü yadà sthitaü tatta àpyàyatàü tatte niùñhàyatàü tatte ÷udhyatu sumahobhyaþ svàhà . iti mantraiþ snàpayitvà oü meghàkàrastambhamadhye pa÷uü bandhaya bandhaya sa÷çïgàdyavayavaü pa÷uü bandhaya bandhaya brahmàõóakhaõóaråpastambhe pa÷uü bandhaya bandhaya hraþ phañ svàhà oü hràü hrãü hråü càü caõóikàyai imaü pa÷uü prokùàmi svàhà . iti prokùaõam . tataþ sa÷çïgàdyavayavaü pa÷uü mokùaü kuru kuru svàheti mokùaü kçtvà kùamasveti lalàñe sindåraü dattvà oü chàgapa÷ave nama iti pàdyàdikaü dattvà etadadhipataye oü agnaye namaþ etatsampradànãyàyai hrãü durgàyai namaþ iti puùpaü dattvà pa÷oraïgadevatàþ påjayet . yathà, ÷irasi oü rudhiravadanàyai namaþ lalàñe oü ÷àrïgiõyai namaþ bhråmadhye oü bhçïgàyai namaþ cakùuùoþ oü trinetràyai namaþ karõayoþ oü pàrvatyai namaþ ghràõe oü gauryai namaþ civuke oü caõóikàyai namaþ dantapaïktau oü ugracaõóikàyai namaþ jihvàyàü oü caõóaghaõñàyai namaþ mukhe oü viråpàkùàyai namaþ grãvàyàü oü caõóàyai namaþ . pçùñhe oü mahàbhairavyai namaþ udare oü vaiùõavyai namaþ catuùpade oü caõóapriyàyai namaþ pàr÷vayoþ oü sarvai÷varyai namaþ kañide÷e oü viråpàkùàyai namaþ khuràgre oü kau÷ikyai namaþ làïgåle oü praharùiõyai namaþ sarvàïgeùu pa÷vadhiùñhàtçdevatàbhyo namaþ . iti saüpåjya utsçjet . viùõuþ oü tat sadadyà÷vine màsi ÷ukle pakùe amukatithau vàrùika÷aratkàlãnadurgàmahotsave amukagotrasya ÷rãamukasya durgàprãtikàmanayà durgàdevyai imaü pa÷uü vahnidaivataü tubhyamahaü ghàtayiùyàmi ityutsçjya kçtà¤jaliþ pañhet .
     %<oü chàga ! tvaü baliråpeõa mama bhàgyàdupasthitaþ .
     praõamàmi tataþ sarvaråpiõaü baliråpiõam ..
     yaj¤àrthe pa÷avaþ sçùñàþ svayameva svayambhuvà .
     atastvàü ghàtayiùyàmi tasmàdyaj¤e vadho'vadhaþ ..
     pa÷uyoniprasåto'si påjàhomàdikarmasu .
     tuùñà bhavatu sà devã saraktapi÷itaistava ..
     caõóikàprãtidànena dàturàpadvinà÷anaþ .
     càmuõóàbaliråpàya bale ! tunyaü namo'stu te ..>% tataþ %<pagupà÷àya vidmahe ÷ira÷chedàya dhãmahi . tannaþ pa÷uþ pracodayàt .>% iti karõe japet . tataþ khaógamànãtra hrãü iti bãjàkùaraü likhitvà dhyàyet .
     %<kçùõaü piõàkapàõi¤ca kàlaràtrisvaråpiõam .
     ugraü raktàsyanayanaü raktamàlyànulepanam ..
     raktàmbaradhara¤caiva pà÷ahastaü kuñumbinam .
     pibamàna¤ca rudhiraü bhu¤jànaü kravyasaühatim ..>% evaü khaógaü dhyàtvà gçhãtvà,
     %<oü rasanàtvaü caõóikàyàþ suralokaprasàdhakaþ .>% ityabhimantrya aiü hrãü khaó gàya nama iti pàdyàdibhiþ saüpåjya punarmuùñau oü mahàdevàya namaþ . dhàre oü yamàya namaþ . agre oü brahmaõe namaþ .
     %<oü asirvi÷asanaþ khaóa gastãkùõadhàro duràsadaþ .
     ÷rãgarbho vijaya÷caiva dharmapàla ! namo'stu te ..
     ityaùñau tava nàmàni svayamuktàni vedhasà .
     nakùatraü kçttikà tubhyaü gururdevo mahe÷varaþ ..
     hiraõya¤ca ÷arãrante dhàtà devo janàrdanaþ .
     pità pitàmaho devastvaü màü pàlaya sarvadà ..
     nãlajãmåtasaïkà÷astãkùõadaüùñraþ kç÷odaraþ .
     bhàva÷uddho marùaõa÷ca atitejàstathaiva ca ..>% oü tãkùõadaüùñràya nama iti puùpaü dattvà àü hrãü phañ iti khaógamàdàya oü kàli kàli vraje÷vari lauhadaõóàyai nama iti japitvà chàgasya grãvàyàü khaóaga ! tvaü ÷ãghraü chindhi chindhi phañ phañ svàhà . iti pårbàbhimukhaü baliü svayamuttaràmukhaþ uttaràbhimukhaü baliü svayaü pårbàbhimukho và sakçtprahàreõa chindyàt . tato mçõmayàdipàtre rudhiramàdàya caturbhàgaü kçtvà ai÷ànyàü oü vidàrikàyai namaþ àgneyyàü oü påtanàyai nabhaþ nairçtyàü oü pàparàkùasyai namaþ vàyavyàü oü kau÷ikyai namaþ . oü tat sadadyàmuke màsi amukapakùe'mukatithau vàrùika÷aratkàlãnadurgàmahotsave amukagotrasya ÷rãamukasya da÷avarùàvacchinna÷rãdurgàprãtikàmaþ ÷rãdurgàdevyai chàgapa÷urudhiraü dàsyàmi iti saïkalpya . oü kàli kàli mahàkàli kàlike pàpanà÷ini . ÷oõita¤ca baliü gçhõa varade vàmalocane .. eùa rudhirabaliþ oü dakùayaj¤eti mantreõa dadyàt . tataþ aiü hrãü ÷rãü kau÷iki rudhireõàpyàyatàmiti vadet . tataþ ÷irasi jvaladda÷àü dattvà oü tat sadadyàmuke màsyamukapakùe'mukatithau vàrùika÷aratkàlãnadurgàmahotsave amukagotrasya ÷rãamukasya ÷rãmaddurgàdar÷anàbhivandanaspar÷anàbhipåjanasnapanatarpaõajanitapårbapårbàdhikapuõyapràptikàmo durgàdevyai sapradãpacchàgapa÷u÷ãrùaü dàsyàmãti saïkalpya eùa sapradãpacchàgapa÷u÷ãrùabaliþ hrãü durgàyai nama ityutsçjet . oü jaya tvaü sarvabhåte÷e savvabhåtasamàvçte . rakùa màü nijabhåtebhyo valiü bhuïkùva namo'stu te .. tataþ khaó garudhiramàdàya .
     %<oü yaü yaü spç÷àmi pàdena yaü yaü pa÷yàmi cakùuùà .
     sa sa me va÷yatàü yàtu yadi ÷akrasamo bhavet ..>% iti lalàñe tilakaü kuryàt . meùaghàte tu meùetyåhena yojyam . meùarudhiradàne tu ekavarùàvacchinnadurgàprãtikàmaþ . prabhåtabalidàne tu dvau và trãn và agrataþ kçtvà saüprokùya tattatpa÷ubhyo nama iti saüpåjya chàga tvamityekavattanànåhena prayogaþ . pa÷vantare'pyevam . vàkye tu etàn pa÷ån tubhyamahaü ghàtayiùye . rudhiradàne tu etàn rudhirabalãn dàsyàmi iti saïkalpà pratyekena dadyàt ÷ãrùadànamapyevam . tato målamantraü yathà÷akti japtvà samarpya praõamediti nandike÷varapuràõoktapaddhatiþ .. * .. atha tàntrikabalidànavidhiþ . tatra sulakùaõaü pa÷uü devyagre saüsthàpya vakùyamàõavidhinà utsçjet . taduktaü yàmale .
     %<devyagre sthàpayitvà tu pa÷uü lakùaõasaüyutam .
     ÷vetasarùapavikùepàt bhåtànutsàrayettataþ ..>% arghyodakena saüprokùya astreõa saürakùya kavacenàvaguõñhya dhenumudrayàmçtãkçtya gandhapuùpàkùataiþ pa÷uü saüpåjya målena saptadhà tattvamudrayà prokùaõaü kçtvà karõe imaü mantraü pañhet . pa÷upà÷àya vidmahe vi÷vakarmaõe dhãmahi tanno jãvaþ pracodayàt . tato hrãü kàli kàli vajre÷vari lauhadaõóàyai nama iti mantreõa khaó gaü påjayet . tataþ khaógasyàgramadhyamålaü krameõa påjayet . yathà håü vàgã÷varãbrahmabhyàü namaþ . håü lakùmãnàràyaõàbhyàü namaþ . håü umàmahe÷varàbhyàü namaþ . tato brahmaviùõu÷iva÷aktiyuktàya khaó gàya namaþ . iti sarvatra påjayitvà praõamet .
     %<khaógàya khara÷àõàya ÷aktikàryàrthatatpara ! .
     pa÷u÷chedyastvayà ÷ãghraü khaó ganàtha ! namo'stu te ..>% tato mahàvàkyaü amukadevatàprãtikàmaþ amukadevyai imaü pa÷uü tubhyamahaü saüpradade . tato nivedayet .
     %<yathoktena vidhànena tubhyamastu samarpitam ..>% tato baliü chindyàt . tato rudhiraü samàüsaü devyai dadyàt . tato'va÷iùñaü vañukàdibhyo baliü dadyàt yathà huü vàü vañukàya namaþ . iti gandhàdibhiþ saüpåjya pårbavanmantreõa vàyavye baliü dadyàt . huü yàü yoginãbhyo namaþ iti saüpåjya pårbavanmantreõa ã÷àne baliü dadyàt . huü kùàü kùetrapàlàya namaþ iti saüpåjya pårbavanmantreõa nairçtyàü baliü dadyàt . huü gàü gaõapataye namaþ iti saüpåjya pårbavanmantreõa àgneyyàü gaõe÷àya baliü dadyàt . iti tantrasàraþ .. * .. (nanu %<mà hiüsyàt sarvàbhåtàni>% %<ahiüsà paramo dharmaþ .>% ityàdi vacanànna kartavyaiva sarvathà hiüsà kathaü tarhi hiüsàpravçttiþ ÷ubhàdçùñajanakatvena ÷àstreùåpadiùñà ato'trocyate . atha vaidhahiüsàvicàraþ . %<mà hiüsyàt sarvàbhåtàni>% ityatra sarva÷abdasya vyàpakàrthaparatayà etadvidhimanullaïghya %<vàyavyaü ÷vetamàlabheta>% ityàdi vidherviùayàpràpteragatyà vaidhàtiriktaviùayatvaü sarvàþ sarvàõi chandasi vetyanena tatpadaü siddham . yadapi nànà dar÷anañãkàkçdbhirvàcaspatimi÷raistattvakaumudyàm abhihitaü na ca %<mà hiüsyàt sarvàbhåtàni>% iti sàmànya÷àstraü vi÷eùa÷àstreõa %<agniùomãyaü pa÷umàlabheta>% ityanena vàdhyeta iti vàcyaü virodhàbhàvàt . virodhe hi balãyasà durbalaü vàdhyate . na càsti virodhaþ bhinnaùiùayatvàt . tathàhi mà hiüsyàt iti niùedhena hiüsàyà anarthahetubhàvo j¤àpyate na punarakratvarthatvamapi . na cànarthahetutvakratåpakàrakatvayoþ ka÷cidasti virodhaþ . hiüsà hi puruùasya doùamàvakùyati krato÷copakariùyatãtyantena tadapi sàükhyanaye . mãmàüsakamate tu virodha eva tathàhi gurunaye na khalu sarvabhåtahiüsàbhàvaviùayakaü kàryaü iti niùedhavidhyarthasya vàdhaü vinà agniùomãyapa÷vàlambhanaviùayakaü kàryamiti bhàvavidhyartha upapadyate . bhaññanaye tu aïge yathà tathàstu . na ca mukhyapa÷uyàge puruùàrthakapa÷uhiüsanasyàrthasàdhanatvaü anarthasàghanatva¤copapadyate virodhàt . vastutastu aïge'pi virodho'styeva kuto vidhereùa svabhàvo yaþ svaviùayasya sàkùàt paramparayà và puruùàrthasàdhanatvamavagamayati anyathàïgànàü pradhànopakàrakatvamapi nàïgãkriyeta . arthasàdhanatvaü balavadaniùñànanubandhãùñasàdhanatvaü anarthasàdhanatvaü balavadaniùñasàdhanatvaü na cànayorekatra samàve÷a iti . ataevoktaü %<tasmàdyaj¤e vadho'vadhaþ>% iti . nanvevaü %<÷yenenàbhicaran yajeta>% ityatra ÷yenasya ÷atruvadharåpeùñasàdhanatvamavagataü %<abhicàro målakarma ca .>% 11 . 63 . iti manunà upapàtakagaõamadhye pàñhàt aniùñasàdhanatvamavagatam . tadetatkathamupapadyatàmiti cenmaivaü %<àtatàyinamàyàntaü hanyàdevàvicàrayan .>% 8 . 350 . ityekavàkyatayà àtatàyisthale iùñasàdhanatvaü anàtatàyisthale tåpapàtakatvena balavadaniùñasàdhanatvamityavirodha eva .. iti tithitattvam ..)

#<ba(va)lidhvaüsã>#, [n] puü, (baliü tadàkhyayà prasiddhaü daityavi÷eùaü dhvaüsayatãti . bali + dhvaüsa + õini . vàmanaråpeõa baleþ sarvasvagrahaõàdasya tathàtvam . yadbà, balinà påjopahàreõa avidyàü dhvaüsayituü ÷ãlamasya .) viùõuþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 21 .. (bhagavatà vàmanaråpadhareõa balikçtayaj¤agamanapårbakaü tatsakà÷àt sarvasvaü gçhãtamityetatkathà bali÷abde draùñavyà ..)

#<ba(va)linaþ>#, tri, (baliþ ÷ithilaü carma asyàstãti . bali + pàmàditvànnaþ .) balibhaþ . jarayà ÷lathacarmayuktaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 45 ..

#<ba(va)linandanaþ>#, puü, (balestadàkhyayà prasiddhasya daityasya nandanaþ puttraþ .) bàõàsuraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (ayaü khalu yàdava÷reùñhena bhagavatà kçùõena saha yuddhamakarot . tapaþpratàpava÷ãkçto mahàdeva÷ca svayamasya dauvàrikatva¤cakàra . tadvivaraõàdikaü harivaü÷e 173 adhyàyamàrabhya 183 adhyàyaparyantaü draùñavyam .. baleþ yayàtivaü÷ãyasya ràj¤aþ nandanaþ kùetrajaþ puttraþ iti vyutpattyà aïgavaïgakaliïgàdyàþ . yaduktaü, viùõupuràõe . 4 . 18 . 1 . %<hemàt sutapàstasmàt baliþ yasya kùetre dãrghatamasà aïgavaïgakaliïgasuhmapuõóràkhyaü bàleyaü kùattramajanyata ..>%)

#<ba(va)linã>#, strã, (balaü deyatvenàstyasyà iti iniþ . ïãp .) vàñyàlakaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<ba(va)lipuùñaþ>#, puü, (vai÷vadevena balinà puùñaþ .) kàkaþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 20 ..

@<[Page 3,408c]>@
#<ba(va)lipodakã>#, strã, (baleþ podakã upodakã .) upodakã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ba(va)lipriyaþ>#, puü, (balimupahàraü prãõàtãti . bali + prã + ka .) lodhravçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. (balirvai÷vadevabaliþ priyo yasya iti vyutpattyà kàkaþ . upahàrapriye vàcyaliïgaþ ..)

#<ba(va)libhaþ>#, tri, (bali÷carmasaükoco'styasyeti . bali + %<tundibaliüvañerbhaþ .>% 5 . 2 . 139 . iti bhaþ .) balinaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 45 ..

#<ba(va)libhuk>#, [j] puü, (baliü vai÷vadevabaliü gçhasthadattadravyaü và bhuïkta iti . bhuj + kvip .) kàkaþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 20 .. (yathà, bhàgavate . 1 . 18 . 33 .
     %<aho adharmaþ pàlànàü pãvnàü balibhujàmiva ..>%)

#<ba(va)limandiraü>#, klã, (baleþ svanàmakhyàtasya ràj¤o mandiramàlayaþ . balirhi vàmanaråpàya viùõave sarvasvaü dattvà prahlàdena saha pàtàle nivasati iti pauràõikã kathàtrànusandheyà .) adholokaþ . pàtàlam . iti ÷abdamàlà ..

#<ba(va)limàn>#, [t] tri, (bali÷carmasaükoco'styasyeti . bali + matup .) balinaþ . jarayà ÷lathacarmayuktaþ . ityamarañãkà .. (baliþ påjopahàraü vidyate'syeti vyutpattyà upahàravi÷iùñaþ . yathà, raghuþ . 14 . 15 .
     %<vàùpàyamàõo balimanniketamàlekhya÷eùasya piturvive÷a ..>%)

#<ba(va)limukhaþ>#, puü, (balirmukhe yasya . yadvà, bali÷carmasaïkocastadyuktaü mukhaü yasya .) vànaraþ . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ ..

#<ba(va)liùñhaþ>#, puü, (ati÷ayena balavàn + balavat + iùñhan . vinmatorlugiti matupo luk . pra÷astabhàravàhakatvàdasya tathàtvam .) uùñraþ . iti ràjanighaõñaþ .. (dharmasàvarõikamanvantaràntargata çùibhedaþ . yathà, màrkaõóeye . 94 . 19 .
     %<haviùmàü÷ca baliùñha÷ca çùñiranyastathàruõiþ .
     ni÷cara÷cànagha÷caiva viùñi÷cànyo mahàmuniþ ..
     saptarùayo'ntare tasminnagnideva÷ca saptamaþ ..>% ralayoraikyàt kvacit variùñha÷ceti pàñho dç÷yate ..)

#<ba(va)liùñhaþ>#, tri, (ati÷ayena balavàn . balavat + iùñhan . vinmatorlugiti matupo luk .) ati÷ayabalabàn . yathà --
     %<pràya÷cittaü binà påtà tvameùa ÷uddhamànasà .
     akàmà yà baliùñhena na strã jàreõa duùyati ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 55 adhyàyaþ .. baliùñhà yathà . vàyuþ 1 viùõuþ 2 garuóaþ 3 hanåmàn 4 yamaþ 5 mahàvaràhaþ 6 sarabhaþ 7 satpratij¤à 8 gajaþ 9 pçthuràjaþ 10 balaràmaþ 11 vàlã 12 baliþ 13 bhãmaþ 14 satã 15 ÷eùaþ 16 puràkçtam 17 . iti kavikalpalatà ..

@<[Page 3,409a]>@
#<baliùõuþ>#, tri, (balyate vadhyate iti . bala + iùõuþ .) apamànitaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<ba(va)lisadma>#, [n] klã, (balestadàkhyadatyasya sadma niketanam .) rasàtalam . ityamaraþ . 1 . 8 . 1 ..

#<ba(va)lihà>#, [n] puü, (baliü hanti iti . bali + han + kvip . vàmanaråpeõa baleþ sarvasvagrahaõàdasya tathàtvam .) viùõuþ . iti hemacandraþ ..

#<ba(va)lã>#, [n] puü, (balamasyàstãti . bala + %<balàdibhyo matubanyatarasyàm .>% 5 . 2 . 136 . iti pakùe iniþ .) balaràmaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. uùñraþ . mahiùaþ . vçùabhaþ . ÷åkaraþ . kaphaþ . kundavçkùaþ . iti jañàdharaþ .. màùaþ . (svanàmakhyàto vatsaprãputtraþ . yathà, màrkaõóeye . 118 . 2 .
     %<balã balàka÷caõóa÷ca pracaõóa÷ca suvikramaþ ..>%) balayukte, tri . tatparyàyaþ . aü÷alaþ 2 nirdigdhaþ 3 màüsalaþ 4 upacitaþ 5 . iti hemacandraþ . 3 . 112 .. (yathà, màrkaõóeye . 34 . 89 .
     %<sàrdhaü na balibhiþ kuryànna ca nyånairna ninditaiþ ..>%)

#<ba(va)lã>#, strã, (bali + pakùe ïãù .) baliþ . jarayà ÷lathacarma . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà --
     %<kuùñhaü sucårõitaü kçtvà ghçtamàkùikasaüyutam .
     bhakùaõàt svapnavelàyàü balãpalitanà÷anam ..>% iti vaidyakabhaiùajyadhanvantarau rasàyanàdhikàre ..)

#<ba(va)lãkaü>#, klã, (balati saüvçõotãti . bala saüvaraõe + %<alãkàdaya÷ca .>% uõà 0 4 . 25 . iti kãkan .) pañalapràntam . ityamaraþ . 2 . 2 . 14 .. chàüci iti bhàùà .. (yathà, màghe . 3 . 53 .
     %<yasyàmasevanta namadbalãkàþ samaü badhåbhirvalabhãryuvànaþ ..>%)

#<ba(va)lãmukhaþ>#, puü, (balãyuktaü mukhaü yasya .) vànaraþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 3 ..

#<ba(va)lãyàn>#, [s] tri, (ati÷ayena balavàn . balavat + ãyasun .) ati÷ayabalayuktaþ . yathà --
     %<àgamàde÷ayormadhye balãyànàgamo vidhiþ ..>% iti durgàdàsañãkà ..

#<ba(va)lãvardaþ>#, puü, (ãrlakùãþ var varaõam . var ãpsàyàü kvip . ã÷ca var ca ãvarau tau dadàtãti ãvardaþ . balamasyàstãti balã . tato balã ca ãvarda÷ca iti .) vçùaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 59 .. (yathà, kathàsaritsàgare . 20 . 27 .
     %<saüyojyàtha balãvardayugaü racitamaïgalaþ .
     kçtvà baliü tasya taroràrebhe kçùimatra saþ ..>%) tãrthayàtràyàü tadàråóhasya doùo yathà --
     %<balãvardasamàråóhaþ ÷çõu tasyàpi yat phalam .
     narake vasate ùore gavàü krodhe hi dàruõe ..
     salila¤ca na gçhõanti pitarastasya dehinaþ ..>% iti màtsye 88 adhyàyaþ ..

#<ba(va)lyaü>#, klã, (balàya hitam . bala + %<bu¤chaõ kañhajilaseniraóha¤õyayeti .>% 4 . 2 . 80 . iti yaþ .) pradhànadhàtuþ . ÷ukram . balakare, tri . iti medinã . ye, 40 .. (yathà --
     %<kañvamlavãryo la÷uno hita÷ca snigdho gurusvàduraso'tha balyaþ ..>% iti hàrãte kalpasthàne tçtãye'dhyàye ..)

#<balyaþ>#, puü, (balàya muktaye hitaþ . bala + yaþ .) buddhabhikùukaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<balyà>#, strã, (balàya hità . bala + %<vu¤chaõkañheti .>% 4 . 2 . 80 . iti yaþ . tataùñàp .) atibalà . a÷vagandhà . ÷imrãóãkùupaþ . prasàriõã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<balha>#, ïa stçtau . hiüsàyàm . dàne . vàci . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-sakaøseñ .) antaþ sthatçtãyopadhaþ . ïa, balhate . iti durgàdàsaþ ..

#<baùkayaõã># strã, (baùkayastaruõavatsaþ . so'sti asyàþ . baùkaya + pàmàditvànnaþ pakùe iniþ . añkupvàïiti õatvam . tato ïãù .) ciraprasåtà gauþ . ityamarabharatau .. (yathà, siddhàntakaumudyàm . 2 . 1 . 65 .
     %<poñàyuvatistokakatipayagçùñidhenuva÷àvehadbaùkayaõãpravaktç÷rotriyàdhyàpakadhårtairjàtiþ ..>%)

#<baùkayiõã># strã, (baùkayastaruõavatsaþ . so'sti asyàþ . baùkaya + pàmàditvànnaþ pakùe iniþ . añkupvàïiti õatvam . tato ïãù .) ciraprasåtà gauþ . ityamarabharatau .. (yathà, siddhàntakaumudyàm . 2 . 1 . 65 .
     %<poñàyuvatistokakatipayagçùñidhenuva÷àvehadbaùkayaõãpravaktç÷rotriyàdhyàpakadhårtairjàtiþ ..>%)

#<bahu>#, tri, (baühate iti . bahi vçddhau + %<laïghibaühyorna lopa÷ca .>% uõàø 1 . 30 . iti kurnalopa÷ca .) tryàdisaükhyà .. anekam . vipulaþ . iti medinã . he, 6 .. tatparyàyaþ . prabhåtam 2 pracuram 3 pràjyam 4 adabhram 5 bahulam 6 puruham 7 puru 8 bhåyiùñham 9 sphiram 10 bhåyaþ 11 bhåri 12 . ityamaraþ . 3 . 1 . 63 .. tadvaidikaparyàyaþ . uru 1 tuvi 2 puru 3 bhåri 4 ÷a÷vat 5 vi÷vam 6 pariõasà 7 vyànasiþ 8 ÷atam 9 sahasram 10 salilam 11 kuvit 12 . iti dvàda÷a bahunàmàni . iti vedanighaõñau . 3 . 1 .. (yathà, manuþ . 7 . 86 .
     %<alpaü và bahu và pretya dànasyàvàpyate phalam ..>% tathà, tatraiva . 8 . 77 .
     %<eko'lubdhastu sàkùã syàdvahvyaþ ÷ucyo'pi na striyaþ ..>% bahumatam . bahumànam . yathà, raghuþ . 12 . 89 .
     %<ràmastulitakailàsamaràtiü bahvamanyata ..>%)

#<bahukaþ># puü, (bahu + saüj¤àyàü kan .) karkañaþ . arkaþ . dàtyåhaþ . jalakhàtakaþ . iti medinã . ke, 129 .. (%<saükhyàyàþ ati÷adantàyàþ kan .>% 5 . 1 . 22 . iti kan . bahubhiþ krãte, tri .)

#<bahukaõñakaþ>#, puü, (bahåni kaõñakànyasya .) kùudragokùuraþ . yavàsaþ . hintàlaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bahukaõñakà>#, strã, (bahåni kaõñakànyasyàþ .) agnidamanã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bahukaõñà>#, strã, (bahavaþ kaõñàþ kaõñakàni yasyàþ .) kaõñakàrã . iti ràjanirghaõñaþ .. (vivçtirasyàþ kaõñakàrã÷abde j¤àtavyà ..)

@<[Page 3,409c]>@
#<bahukandaþ>#, puü, (bahavaþ kandà yasya .) ÷åraõaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bahukandà>#, strã, (bahavaþ kandà yasyàþ .) karkañã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bahukaraþ>#, puü, (bahu kàryaü karotãti . bahu + kç + %<divàvibhàni÷àprabheti .>% 3 . 2 . 21 . iti ñaþ .) uùñraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<bahukaraþ>#, tri, (bahu karoti bhuvaü saümàrùñi iti . bahu + kç + ñaþ .) màrjanakàrã . tatparyàyaþ . khalapåþ 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 17 .. bhåmisammàrjakaþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. bahukàryakartà . yathà, bhaññiþ . 5 . 78 .
     %<nihantà vairakàràõàü satàü bahukaraþ sadà .
     pàra÷vadhikaràmasya ÷akterantakaro raõe ..>%

#<bahukarã>#, strã, (bahu karoti bhuvaü saümàrùñi iti . bahu + kç + ñaþ . ïãù .) sammàrjanã . iti hemacandraþ . 4 . 82 ..

#<bahukarõikà>#, strã, (bahavaþ karõà iva patràõi yasyàþ .) àkhukarõã . iti ràjanirdhaõñaþ ..

#<bahukårcaþ>#, puü, (bahåni kårcàni yasya .) madhunàlikerikaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bahugandhaü>#, klã, (bahurgandho yasmin .) tvacam . iti ràjanirghaõñaþ .. (dàracinã iti bhàùà ..)

#<bahugandhaþ>#, puü, (bahurgandho yasmin .) kundarukaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (ugragandhe, tri ..)

#<bahugandhadà>#, strã, (bahugandhaü dadàti yà . bahugandha + dà + ka .) kastårã . iti ràjanirghaõñaþ .. (guõàdayo'syàþ kastårã÷abde j¤àtavyàþ ..)

#<bahugandhà>#, strã, (bahurgandho yasyàm .) campakakaliþ . yåthikà . kçùõajãrakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bahugarhyavàk>#, [c] tri, (bahu garhyà bahu nindità vàg yasya .) kutsitabahuvàdã . ityamaraþ ..

#<bahugranthiþ>#, puü, (bahavo granthayo yasya .) jhàvukaþ . iti ÷abdacandrikà .. (jhàu iti bhàùà ..)

#<bahucchinnà>#, strã, (bahu yathà syàttathà chidyate smeti . bahu + chid + kta .) kandaguóåcã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bahutaþ># [s] vya, (bahubhya ityarthe bahu÷abdàt %<pa¤càmyàstasil .>% 5 . 3 . 7 . iti tasilpratyayaþ ..) bahubhyaþ ..

#<bahutantriþ>#, tri, (bahavastantrayo yasya .) bahutantravi÷iùñaþ . yathà . bahutantriþ kàyaþ . bahutantrã grãvà . bahutantri gàtram . yathà ca . vibhajya naktaü divamastatantriõeti kiràte hrasvekàràntatantri÷abdasya prayogaþ . iti saükùiptasàraþ ..

#<bahutantrãþ>#, tri, (bahavastantryo yasmin .) bahutantravi÷iùñaþ . yathà . bahutantrãrgrãvà bahutantrãrdhamanã . iti siddhàntakaumudã .. evaü bahutantrãþ kàyaþ . bahutantri gàtram ..

#<bahutantrãkaþ>#, tri, (bahutantrã + svàrthe kan .) bahutantravi÷iùñaþ . yathà . bahutantrãkà vãõà . iti siddhàntakaumudã .. evaü bahutantrãkaþ pañaþ . bahutantrãkaü vastram ..

#<bahutarakaõi÷aþ>#, puü, (bahutaràõi kaõi÷àni dhànya÷ãrùàõi yasya .) ràgãdhànyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bahutà>#, strã, bahånàü bhàvaþ . bahu÷abdàt tatvau bhàve iti tapratyayaþ ..

#<bahutiktà>#, strã, (bahustikto raso yasyàþ .) kàkamàcã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bahutithaþ>#, tri, (bahu + %<bahupågagaõasaïghasya tithuk>% . 5 . 2 . 52 . iti tithuk . mugdhabodhamate %<bahugaõapågasaüghàtàstithañ talopa÷ca .>% 7 . 42 . iti tithañ .) bahånàü påraõaþ . iti vyàkaraõam .. (yathà, màrkaõóeyapuràõe . 22 . 1 .
     %<tataþ kàle bahutithe gate ràjà punaþ sutam .
     pràha gacchà÷u vipràõàü tràõàya cara medinãm ..>%)

#<bahutra>#, vya, (bahu + %<saptamyàstral .>% 5 . 3 . 10 . iti tral .) bahuùu . iti sidbàntakaumudã ..

#<bahutvaü>#, klã, bahånàü bhàvaþ . bahu÷abdàt tvapratyayena niùpannam .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 35 . 4 .
     %<bahutvànnàmadheyàni pannagànàü tapodhana ! ..>%)

#<bahutvak>#, [c] puü, (bahavastaco yasya .) bhårjavçkùaþ . iti ÷abdaratnamàlà ..

#<bahutvakkaþ>#, puü, (bahutvageva . bahutvac + svàrthe kan . bhårjavçkùaþ . iti hemacandraþ . 4 . 210 ..

#<bahudaõóikaþ>#, tri, (bahavo daõóàþ santyasya . bahudaõóa + ñhan .) bahudaõóavi÷iùñaþ . yathà . bahudaõóikà nagarã bahudaõóiko gràmaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<bahudugdhaþ>#, puü, (bahåni dugdhàni apakvàvasthàyàü yasya . yadvà, bahåni dugdhànãva ÷uklavastånyasya .) godhåmaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bahudugdhà>#, strã, (bahu dugdhaü yasyàþ .) bahukùãrà gauþ . tatparyàyaþ . vya¤julà 2 . iti hemacandraþ . 4 . 335 .. (snuhãvçkùaþ . bahudugdha vi÷iùñatvàt ..)

#<bahudugdhikà>#, strã, (bahudugdhà + svàrthe kan . ñàp . ata itvam .) snuhãvçkùaþ . iti ÷abda candrikà ..

#<bahudhà>#, vya, (bahu + %<vibhàùà bahordhà viprakçùñakàle .>% 5 . 4 . 20 . iti dhà .) bahuprakàram . iti vyàkaraõam .. (yathà, çgvedaü . 1 . 164 . 46 .
     %<ekaü sadviprà bahadhà vadantyagniü yamaü màtari÷vànamàhuþ ..>% tathà, gãtàyàm . 9 . 15 .
     %<ekatvena pçthaktvena bahudhà vi÷vatomukham ..>% %<kecittu vi÷vato mukhaü sarvàtmakaü màü bahudhà brahmarudgàdiråpeõopàsate ..>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã ..)

@<[Page 3,410b]>@
#<bahudhàraü>#, klã, (bahvã dhàrà yasya .) vajram . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bahunàóikaþ>#, tri, (bahunàói + kan .) kàyaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<bahunàóãkaþ>#, tri, (bahvyo nàóyo yasmin . bahunàóã + kap .) divasaþ . iti saükùiptasàraþ .. stambhaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<bahunàdaþ>#, puü, (bahurmahàn nàdaþ ÷abdo yasya .) ÷aïkhaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bahupañuþ>#, tri, ãùadånaþ pañuþ . iti vyàkaraõam .. bahuùu karmasu dakùa÷ca .

#<bahupatraü>#, klã, (bahåni patràõyasya .) abhrakam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bahupatraþ>#, puü, (bahåni patràõi dalànyasya .) palàõóaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. anekapatrayukte, tri ..

#<bahupatrà>#, strã, (bahupatra + ñàp .) taruõãpuùpam . iti ràjanirghaõñaþ .. (bhåmyàmalakã . tatparyàyo yathà --
     %<bhåmyàmalakikà proktà ÷ivà tàmalakãti ca .
     bahupatrà bahuphalà bahuvãryàjjhañàpi ca ..>%) iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<bahupatrikà>#, (bahupatrà + saüj¤àyàü svàrthe và kan . ñàpi ata itvam .) bhåmyàmalakã . methikà . (asthàþ paryàyo yathà,
     %<methikà mithinirmethirdãpanã bahupatrikà .
     bodhinã bahubãjà ca jàtigandhaphalà tathà ..
     vallarã caiva kàmanthà mi÷rapuùpà ca kairavã ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) mahà÷atàvarã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bahupatrã>#, strã, (bahupatra + gauràditvàt ïãù .) liïginã . gçhakanyà . tulasã . jatukà . vçhatã . gorakùadugdhà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bahuparõaþ>#, puü, (bahåni parõàni patràõi yasya .) saptacchadavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. anekapatrayukte, tri ..

#<bahuparõikà>#, strã, (bahuparõa + saüj¤àyàü kan . ñàpi ata itvam .) àkhukarõã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bahuparõã>#, strã, (bahuparõa + gauràditthàt ïãù .) methikà . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà --
     %<methikà mithinirmethirdãpanã bahupatrikà .
     bodhinã bahubãjà ca jàtigandhaphalà tathà ..
     vallarã caiva kàmanthà mi÷rapuùpà ca kairavã .
     ku¤jikà bahuparõã ca pittajidvàyunuddidhà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóeprathame bhàge ..)

#<bahupàt>#, [d] puü, (bahavaþ pàdo yasya . aneka÷iphàvattvàdasya tathàtvam .) vañavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 32 ..

#<bahupàdaþ>#, puü, (bahavaþ pàdà yasya . aneka÷iphàvattvàdasya tathàtvam .) vañavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà --
     %<vaño raktaphalaþ ÷çïgã nyagrodhaþ skandhajo dhruvaþ .
     kùãrã vai÷ravaõo vàso bahupàdo vanaspatiþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. anekapàdavi÷iùñe, tri . yathà, bhàgavate . 4 . 29 . 2 .
     %<puruùaü pura¤janaü vidyàt yadvyanaktyàtmanaþ puram .
     ekadbitricatuùpàdaü bahupàdamapàdakam ..>% tathà ca mahàbhàrate . 14 . 42 . 37 .
     %<dvipàdabahupàdàni tiryaggatimatãni ca ..>%)

#<bahuputtraþ>#, puü, (bahavaþ puttràþ santatayo yasya .) saptaparõaþ . iti ÷abdacandrikà .. anekasutavi÷iùñe, tri .. (yathà, harivaü÷e . 3 . 64 .
     %<bahuputtrasya viduùa÷catasro vidyutaþ smçtàþ ..>%)

#<bahuputtrã>#, strã, (bahavaþ puttràþ puttrasadç÷amålàni yasyàþ .) ÷atamålã . iti ratnamàlà .. (÷atamålã÷abde'syà vivaraõaü j¤àtavyam ..)

#<bahupuùpaþ>#, puü, (bahåni puùpàni yasya .) pàribhadravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bahupuùpikà>#, strã, (bahupuùpà + saüj¤àyàü kan . ata itvam .) dhàtakã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bahuprajaþ>#, puü, (bahvyaþ prajà yasya .) mu¤jatçõam . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷åkaraþ . iti hemacandraþ . 4 . 354 .. bahusantativi÷iùñhe, tri .. (chandasi tu %<bahuprajàcchandasi .>% 5 . 4 . 122 . iti asbhàgàntaþ . yathà, siddhàntakaumudyàü vaidikaprakriyà .
     %<bahuprajà nirçtimàvive÷a ..>%)

#<bahupratij¤aþ>#, tri, (bahvyaþ pratij¤àþ yasmin .) aneka-padasaïkãrõa-pårbapakùa-vi÷iùña-vyavahàraþ . yathà . yattu anekapadasaïkãrõaþ pårbapakùo na siddhyatãti . tatra yadyanekavastusaïkãrõa ityucyate tadà na doùaþ . madãyamanena hiraõyaü vàso råpakàdi vàpahçtamityevaüvidhasyàduùñatvàt . çõàdànapadasaïkare pakùàbhàsa iti cet tadapi na madãyà råpakà anena vçddhyà gçhãtàþ suvarõa¤càsya haste nikùiptaü madãyaü kùetramapaharati cetyàdãnàü pakùatvamiùyate eva . kintu kriyàbhedàt krameõa vyavahàro na yugapadityetàvat . yathàha kàtyàyanaþ .
     %<bahupratij¤aü yat kàryaü vyavahàreùu ni÷citam .
     kàmantadapi gçhõãyàdràjà tattvabubhutsayeti ..>% tasmàdanekapadasaïkãrõaþ pårbapakùo yugapanna sidhyatãti tasyàrthaþ . iti mitàkùarà .. anekapratij¤àyukte, tri ..

#<bahupradaþ>#, tri, (pradadàtãti pradaþ . pra + dà + ka . bahånàü pradaþ .) pracuradàtà . tatparyàyaþ . vadànyaþ 2 sthålalakùyaþ 3 dàna÷auõóaþ 4 . ityamaraþ . 3 . 1 . 6 .. sthålalakùaþ 5 dànavãraþ 6 dànapårõaþ 7 . iti ÷abdaratnàvalã .. (puü, mahàdevaþ . yathà, mahàbhàrate 13 . ÷ivasahasranàmakathane . 17 . 108 .
     %<kulahàrã kulakartà bahuvidyo bahupradaþ ..>%)

@<[Page 3,411a]>@
#<bahuprasåþ>#, strã, (bahån prasåte iti . bahu + pra + så + kvip .) bahusantànaprasavakàriõã . tatparyàyaþ . kçmilà 2 . iti hemacandraþ . 3 . 222 ..

#<bahuphalaþ>#, puü, (bahåni phalàni yasya .) kadambavçkùaþ . iti medinã . le, 157 .. vikaïkataþ . tejaþphalaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bahuphalà>#, strã, (bahåni phalàni yasyàþ .) kùavikà . màùaparõã . kàkamàcã . trapusã . ÷a÷àõóulã . kùudrakàravellã . iti ràjanirghaõñaþ .. bhåmyàmalakã . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<bahuphalikà>#, strã, (bahuphalà + saüj¤àyàü kan . ata itvam .) bhåvadarã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bahuphalã>#, strã, (bahuphala + ïãp .) mçgervàruþ . iti ràjanirghaõñaþ .. àmalakã . iti medinã . le, 157 ..

#<bahuphenà>#, strã, (bahuþ pheno yasyàþ .) sàtalà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bahubalaþ>#, puü, (bahu ati÷ayaü balaü yasya .) siühaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ati÷ayabalayukte, tri ..

#<bahuma¤jarã>#, strã, (bahvyo ma¤jaryo yasyàþ .) tulasã . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<bahumalaþ>#, puü, (bahåni malàni yasya .) sãsakam . iti ratnamàlà .. anekamalayukte, tri ..

#<bahumàrgaü>#, klã, (bahavo màrgà yasmin . caturdikùu pathavattvàt tathàtvam .) catvaram . iti hemacandraþ . 4 . 54 .. anekapathayukte, tri ..

#<bahumårtiþ>#, strã, (vahvã mårtiryasyàþ .) vanakà rpàsaþ . iti ÷abdacandrikà .. nànàkàra÷ca .. (bahumårtidhare tri . puü, kçkalàsavat jantuvi÷eùaþ . bahuråpã iti khyàtaþ .. viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 90 .
     %<anekamårtiravyaktaþ ÷atamårtiþ sanàtanaþ ..>%

#<bahumårdhà>#, [n] puü, (bahavo mårdhàno yasya . %<sahasra÷ãrùà puruùaþ sahasràkùaþ sahasrapàt .>% iti ÷rutestathàtvam ..) viùõuþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bahumålaþ>#, puü, (bahåni målàni yasya .) ikvañaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (asya paryàyo yathà --
     %<ikkaño bahumåla÷ca vàñãdãrghaþ kharacchadaþ ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..) ÷igruþ . sthålasaraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. anekamålayukte, tri ..

#<bahumålakaü>#, klã, (bahumåla + kan .) u÷ãram . iti bhàvaprakà÷aþ .. (vãraõam . tatparyàyo yathà --
     %<syàdvãraõaü vãratarurvãra¤ca bahumålakam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<bahumålakaþ>#, puü, (bahumåla eva . bahumåla + svàrthe kan .) ikkañaþ . iti jañàdharabhåriprayogau ..

#<bahumålà>#, strã, (bahumåla + ñàp .) ÷atàvarã . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 3,411b]>@
#<bahumålã>#, strã, (bahumåla + ïãp .) màkandã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bahumålyaü>#, tri, (bahåni målyàni yasya .) mahàrghavastu . tatparyàyaþ . mahàdhanam 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 113 ..

#<bahurandhrikà>#, strã, (bahåni randhràõi yasyàþ . bahurandhra + ñàp . saüj¤àyàü kan . ñàpi ata itvam .) medà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bahurasà>#, strã, (bahå raso yasyàþ .) mahàjyotiùmatã . iti ràjanirghaõñaþ .. (rasavatã strã ..)

#<bahuruhà>#, strã, (bahu yathà tathà rohatãti . ruh + ka . ñàp .) kandaguóåcã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bahuråpaþ>#, puü, (bahåni råpàõi yasya .) sarjarasaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 128 .. ÷ivaþ . viùõuþ . kàmadevaþ . sarañaþ . iti medinã . ke, 27 .. brahmà . ke÷aþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (rudraþ . yathà, bhàgavate . 6 . 6 . 18 .
     %<ajaikapàdahivraghno bahuråpo mahàniti ..>% priyavrataputtrasya medhàtitheþ puttrabhedo varùabheda÷ca . yathà, bhàgavate . 5 . 20 . 25 . %<tasyàpi praiyavrata evàdhipatirnàmnà medhàtithiþ so'pi vibhajya sapta varùàõi puttranàmàni teùu svàtmajàn purojava-manojava-pavamàna-dhåmrànãkacitrarepha bahuråpa-vi÷vàdhàrasaüj¤an .>% iti ..) buddhavi÷eùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. nànàråpayukte, tri .. (yathà, manuþ . 1 . 49 .
     %<tamasà bahuråpeõa veùñitàþ karmahetunà ..>%)

#<bahuråpakaþ>#, puü, (bahuråpa + svàrthe kan .) jàhakajantuþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bahuråpà>#, strã, (bahuråpasya ÷ivasya strã . ñàp .) durgà . yathà --
     %<aråpà parabhàvatvàdbahuråpà kriyàtmikà .
     jàtà ÷ailendragehe sà ÷ailaràjasutà tataþ ..>% iti devãpuràõe 45 adhyàyaþ ..

#<bahurekhà># strã, (bahvã bahulà rekhà karasthàdicihnam .) pracuradãrghacihnam . bahurekhàyuktànàü doùo yathà --
     %<rekhàmirbahubhiþ kle÷aü svalpàbhirdhanahãnatàm .
     raktàbhiþ sukhamàpnoti kçùõàbhiþ preùyatàü vrajet ..>% iti gàruóe 64 adhyàyaþ ..

#<bahuretàþ>#, [s] puü, (bahu reto yasya .) brahmà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bahuromà>#, [n] puü, (bahåni lomàni yasya .) meùaþ . iti hàràvalã . 80 .. loma÷e, tri ..

#<bahulaü>#, klã, (baühate vçddhiü gacchatãti . bahi vçddhau kulac . nalopa÷ca .) àkà÷am . iti medinã .. sitamarãcam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bahulaü>#, tri, (bahånarthàn làtãti . bahu + là + ka .) pracuram . (yathà, manuþ . 4 . 60 .
     %<nàdhàrmike vasedgràme na vyàdhibahule bhç÷am ..>%) kçùõavarõaþ . iti medinã . le, 118 ..

@<[Page 3,411c]>@
#<bahulaþ>#, puü, (bahånarthàn làtãti . bahu + là + ka .) agniþ . kçùõapakùaþ . iti medinã . le, 118 .. (yathà, kumàre . 4 . 13 .
     %<bahule'pi gate ni÷àkarastanutàü duþkhamanaïga ! mokùyati ..>% mahàdevaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 128 .
     %<manthàno bahulo vàyuþ sakalaþ sarvalocanaþ ..>%)

#<bahulagandhà># strã, (bahulo gandho yasyàþ .) elà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bahulacchadaþ>#, puü, (bahulàni cchadàni yasya .) rakta÷igruþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bahulavaõaü>#, klã, (bahåni lavaõàni yasmin .) auùarakam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bahulà>#, strã, (bahånarthàn làti yà . bahu + là + ka . ñàp .) nãlikà . elà . (yathà,
     %<elà sthålà ca bahulà pçthvãkà tripuñàpi ca .
     bhadrailà bçhadelà ca candrabàlà ca niùkuñiþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) gauþ . iti medinã . le, 117 .. devãvi÷eùaþ . yathà --
     %<dçùñà sà tena muninà niþsçtya ravimaõóalàt .
     bahulà hyàgatà tårõaü prasthaü mànasabhåbhçtaþ ..
     pratyahaü tatra sàvitrã gàyattrã vahulà tathà .
     sarasvatã ca drupadà pa¤caità mànasàcale ..>% iti kàlikàpuràõe . 23 adhyàyaþ .. (nadãbhedaþ . yathà, màrkaõóeye . 57 . 39 .
     %<cãnà÷caiva tukhàrà÷ca bahulà vàhyato naràþ ..>% svanàmakhyàtà uttamaràjapatnã . yathà, tatraiva . 69 . 6 .
     %<bàbhravyàü bahulàü nàma upayeme sa dharmavit .
     uttànapàdatanayaþ ÷acãmindra ivottamaþ ..>%)

#<bahulàþ>#, strã, kçttikànakùatram . nityabahuvacanànto'yaü ÷abdaþ . iti medinã . le, 117 ..

#<bahulãkçtaü>#, tri, (avahulaü bahulaü kçtam . abhåtatadbhàve cviþ .) apanãtatuùadhànyàdi . vaolàna iti bhàùà . tatparyàyaþ . påtam 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 23 .. (vistçtãkçtam . yathà, màrkaõóeye . 21 . 92 .
     %<paràkramavatà vãra ! tvayà tadbahulàkçtam ..>%)

#<bahuvalkaþ>#, puü, (bahåni valkàni yasya .) priyàlaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bahuvallã>#, strã, óoóikùupaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bahuvàraþ>#, puü, (bahåni vàrayatãti . bahu + vç + õic + aõ .) vçkùavi÷eùaþ . bahuyàra iti khyàtaþ . tatparyàyaþ . ÷eluþ 2 ÷ãtaþ 3 ÷leùmàtaþ 4 ÷leùmàtakaþ 5 uddàlaþ 6 uddàlakaþ 7 . iti ÷abdaratnàvalã .. seluþ 8 . ityamarañãkàyàü bharataþ .. asya phalaguõàþ . himatvam . ÷leùmalatvam . ÷ukrakàritvam . gurutvam . durjaratvam . madhuratva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<bahuvàrakaþ>#, puü, (bahåni råkùàdãni vàrayatãti . bahu + vç + õic + õvul .) vçkùavi÷eùaþ . (asya guõà bahuvàra÷abde uktàþ . bahuyàra iti khyàtaþ . yathà, manusaühitàyàþ . 5 . 6 . ÷lokasya ñãkàyàü kullåkabhaññaþ . %<÷eluü vahuvàrakaphalaü gobhavaü peyåùaü navaprasåtàyà goþ kùãramagnisaüyogàt kañhinaü bhavati etàn yatnatastyajet ..>%)

#<bahuvidhaþ>#, tri, (bahavo vidhà yasya .) nànàprakàraþ . tatparyàyaþ . vividhaþ 2 nànàråpaþ 3 pçthagvidhaþ 4 . ityamaraþ . 3 . 1 . 93 .. (yathà, gãtàyàm . 4 . 32 .
     %<evaü bahuvidhà yaj¤à vitatà brahmaõo mukhe ..>%)

#<bahuvistãrõà>#, strã, (bahu yathà syàt tathà vistãrõà .) kucikàvçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. kucai iti bhàùà ..

#<bahuvãjaü>#, klã, (bahåni vãjàni yasya .) gaõóagàtram . iti ÷abdacandrikà .. àtà iti bhàùà .. asya guõà àtçpya÷abde draùñavyàþ ..

#<bahuvãryaþ>#, puü, (bahu vãryaü tejo yasya .) vibhãtakaþ . iti jañàdharaþ .. taõóulãya÷àkaþ . ÷àlmalivçkùaþ . maruvaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bahuvãryà>#, strã, (bahu vãryaü tejo yasyàþ .) bhåmyàmalã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bahuvrãhiþ>#, puü, ùañsamàsàntargatasamàsavi÷eùaþ . (mugdhabodhamate .) asya sàïketikasaüj¤à haþ . yathà, anyàrthànàü dànàü hasaüj¤aþ . udàharaõaü yathà . pãtamamvaraü yasyàsau pãtàmbaro hariþ . iti vopadevaþ .. sa ca tulyàdhikaraõànàü padànàü anyàrthatve syàditi bodhyam . yathà pãtàmbaràdi . minnàdhikaraõànàntu puttràya dhanamasya ÷iùyàya vidyà asya ityàdau na syàt . samàtçka ityudàharaõena kadàcidbhinnàdhikaraõànà¤ca syàt dharme vçttiryasyàsau dharmavçttiþ . evaü kàmavçttiþ urasi lomà kaõñhe kàla ityàdi . evaü pãtàmbara ityudàharatà vi÷eùaõavi÷eùyayoþ samàse vi÷eùaõameva pårbaü syàditi såcitam . tena pãtàmbara ityatra ambarapãta iti na syàt . evaü trilocanaþ caturbhujaþ dãrghake÷ãtyàdi . evaü pãtàmbara ityudàharatà kvacit ktàntavi÷eùaõaü pårbaü syàt kvacit paraü và syàt iti såcitam . tena avyàhatasvairagateriti . athepsitaü bharturupasthitodayamiti . sa vçttacåóa÷calakàkapakùakairityàdi raghuþ .. sukhajàtaþ suràpãto nçjagdho màlyadhàraka iti . evaü jàtadantaþ dantajàtaþ jàta÷ma÷ruþ ÷ma÷rujàtaþ pãtatailaþ tailapãtaþ pãtaghçtaþ ghçtapãtaþ åóhabhàryaþ bhàryoóhaþ gatabhàryaþ bhàryàgataþ gatàrthaþ artha gataþ agnyàhitaþ àhitàgniþ puttrajàtaþ jàtaputtraþ jàtayàmaþ yàmajàtaþ duþkhajàtaþ jàtaduþkhaþ gaóukaõñhaþ kaõñhagaóuþ ityàdibodhyam . evamudyatacakraþ cakrodyataþ udyatàsiþ asyudyataþ udyatagadaþ gadodyataþ udyatasvaógaþ khaógodyata iti . àyudhebhyo nityaü pårbamiti jaumaràþ .. yathà udyatacakra ityàdi . evaü sarvanàmasakalàt pårbam . sarva÷vetaþ . saükhyàsarvanàmnoþ saükhyàpårbaü syàt . dviparaþ tripårbaþ . saptamyantamacandràdeþ . saptamyantaü padaü pårbaü syànna candràdeþ . dharme vçttiryasyàsau dharmavçttiþ urasi lomà kaõñhekàla ityàdau urasijavat kteraluk . candràdestu candra÷ekharaþ candracåóaþ padmanàbhaþ ÷ålapàõiþ ku÷ahastaþ . priyo và . guóapriyaþ priyaguóaþ . ki¤ca àråóho vànaro yaü sa àråóhavànaro vçkùaþ . dçùñaþ kçùõo yena sa dçùñakçùõo bhaktaþ . dattà bhåmiryasmai sa dattabhåmirvipraþ . nirgatàþ pakùiõo yasmàt vçkùàt sa nirgatapakùã vçkùaþ . catvàro bhujà yasyàsau caturbhujo viùõuþ . bahåni nakùatràõi yatra tadbahunakùatramàkà÷am . iti dbitãyàntàdyanyapadàrthà bahuvrãhayaþ sarvairmanyante . svamate tu prathamàntànyapadàrtho'pi yathà saha màtrà vartate yo'sau samàtçkaþ evaü sapakùakaþ sanàmakaü bràhmaõamàninãtyàdi . iti durgàdàsaþ .. * .. (bahavo brãhayo yasyeti vyutpattyà) pracuradhànyayukte, tri . yathà --
     %<dbandbo dbigurapi càhaü madgehe nityamavyayãbhàvaþ .
     tatpuruùa ! karma dhàraya yenàhaü syàü bahuvrãhiþ ..>% iti pràcãnàþ ..

#<bahu÷atruþ>#, puü, (bahavaþ ÷atravo yasya .) cañakaþ . iti ÷abdacandrikà .. (bahu÷atruvi÷iùñe, tri . tçtãyàyàü tithau pañolabhakùaõena bahu÷atruþ syàt . yathà, tithitattve .
     %<kuùmàõóe càrthahàniþ syàdvçhatyàü na smareddharim .
     bahu÷atruþ pañole syàt dhanahànistu målake ..>%)

#<bahu÷aþ>#, vya, (bahåni dadàti karotyàdi và . bahu + %<bahvalpàrthàcchaskàrakàdanyatarasyàm .>% 5 . 4 . 42 . iti ÷as .) bahåni . iti vyàkaraõam .. (yathà, màrkaõóeye . 52 . 29 .
     %<kathyante bahu÷a÷caite pità puttratraya¤ca yat ..>%)

#<bahu÷alyaþ>#, puü, (bahu ÷alyaü yasya .) raktakhadiraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. aneka÷alyayukte, tri ..

#<bahu÷àlaþ>#, puü, (bahubhiþ ÷àlate iti . bahu + ÷àla + ac .) snuhã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bahu÷ikhà>#, strã, (bahvã ÷ikhà yasyàþ .) jalapippalã . iti ràjanirghaõñaþ .. (bahvã ÷ikhà iti karmadhàrayasamàsaþ .) aneka÷ikhà ca ..

#<bahusantatiþ>#, puü, (bahvã santatirvistàro'nvayo và yasya .) brahmayaùñiþ . iti ÷abdacandrikà .. veóubàü÷a iti bhàùà .. anekasantànayukte, tri ..

#<bahusampuñaþ>#, puü, (bahuþ sampuño yasya .) viùõukandaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bahusàraþ>#, puü, (bahuþ sàraþ sthiràü÷o yasya .) khadiraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (bahusàravi÷iùñe, tri . yathà, ÷atapathabràhmaõe . 11 . 7 . 3 . 1 .. %<sa ya eùa bahusàraþ ..>%)

#<bahusutà>#, strã, (bahuþ sutaþ santatirmålaü và yasyàþ .) ÷atamålã . ityamaraþ . 2 . 4 . 15 ..

#<bahusåþ>#, strã, (bahån såte yà . bahu + så + kvip .) ÷åkarã . iti ÷abdaratnàvalã .. bahuprasavà ca ..

#<bahusåtiþ>#, strã, (bahuþ såtiþ prasavo yasyàþ .) bahvapatyà gauþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 7 .. bahusantànaprasavà ca ..

#<bahusravà>#, strã, (bahu yathà syàt tathà sravati yà . bahu + sru + ac . ñàp .) ÷allakãvçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. anekakùaraõa÷ãlà ca ..

#<bahusvanaþ>#, puü, (bahuþ pracaõóaþ svanaþ ÷abdo yasya .) pecakaþ . iti kecit .. aneka÷abdayukte, tri ..

#<bahvapatyaþ>#, puü, strã, (bahåni apatyàni yasya .) ÷åkaraþ . måùakaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. bahusantànayukte, tri ..

#<bahvà÷ã>#, [n) tri, (bahu a÷nàtãti . bahu + a÷ + õini .) bahubhojana÷ãlaþ . yathà, càõakye . 69 .
     %<bahvà÷ã svalpasantuùñaþ sunidraþ ÷ãghracetanaþ .
     prabhubhakta÷ca ÷åra÷ca j¤àtavyàþ ùañ ÷uno guõàþ ..>% (bahvã à÷à yasya .) bahvà÷àvi÷iùñaþ .. (dhçtaràùñraputtravi÷eùe, puü . yathà, mahàbhàrate . 1 . 117 . 19 .
     %<àdityaketurbahvà÷ã nàgadanto'grayàyyapi ..>%)

#<bahvçk>#, strã, çgvedaþ (bahvya çco yasmin .) såkte, klã . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. bahvya çco'dhyetavyà yena iti vyutpattyà çgvedaj¤e bràhmaõe, puü . yathà, manuþ . 3 . 145 .
     %<yatrena bhojayet ÷ràddhe bahvçcaü vedapàragam ..>% kecit bahvçca ityakàrantamicchanti ..)

#<bahvçcã>#, strã, (bahvçcasya çgvedaj¤asya patnã . bahvçca + ïãp .) çgvedavettuþ patnã . iti jañàdharaþ .. (bahvya çco'dhetavyà yayà iti vigrahe adhyaryunàmàdhyetrã strã . ançcabahvçcàvadhye taryeveti vacanàt . %<çkpårabdhåþpathàmànakùe .>% 5 . 4 . 74 . ityapratyayaþ samàsàntaþ . %<gotra¤ca caraõaiþ saha>% iti jàtitvàt ïãù . yadyapi strãõàü svàdhyàyàdhyayanaü niùiddhaü tathàpi purà kalpeùvetadàsãt . yathàha yamaþ .
     %<puràkalpeùu nàrãõàü mau¤jãbandhanamiùyate .
     adhyàpana¤ca vedànàü sàvitrãvacanaü tathà ..>% iti ..)

#<bà(và)óa>#, ç ïa àplàve . snàne . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-akaø-señ . àplàvaþ unmajjanam . iti durgàdàsaþ ..) vopadevena antaþsthavakàràdau gçhãtaþ .. (bàóate . çdit caïi na hrasvaþ . ababàóayat ..)

#<bà(và)óavaü>#, klã, (baóavànàü samåhaþ . baóavà + %<khaõóikàdibhya÷ca .>% 4 . 2 . 45 . itya¤ .) baóavàsamåhaþ . ityamaraþ .. (baóavàyà idamiti . baóavà + aõ . baóavàsambandhini, tri . yathà, su÷rute . 1 . 45 .
     %<dãpanãyamacakùuùyaü bàóavaü dadhi vàtalam ..>%)

#<bà(và)óavaþ>#, puü, (bàóaü yaj¤àntasrànaü vàti pràpnotãti . bàóa + và + kaþ .) bràhmaõaþ . (baóavàyàü ghoñakyàü jàtaþ . baóavà + aõ .) baóavànalaþ . ityamaraþ .. tatparyàyaþ . aurvaþ 2 saüvartakaþ 3 abdhyagniþ 4 baóavàmukhaþ 5 . iti hemacandraþ .. (yathà, màrkaõóeye . 99 . 64 .
     %<mahodadherjañharagata÷ca bàóavo bhavàn vibhåtyà parayà kare sthitaþ ..>%)

#<bà(và)óavàgniþ>#, puü, (baóavà samudrasthà ghoñakã tatsambandhyagniþ .) baóavànalaþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, màghe . 11 . 45 .
     %<payasi salilarà÷ernaktamantarnimagnaþ sphuñamani÷amatàpi jvàlayà bàóavàgneþ ..>%)

#<bà(và)óavàgryaþ>#, puü, (bàóaveùu bràhmaõeùu agryaþ ÷reùñhaþ .) bràhmaõa÷reùñhaþ . yathà --
     %<ityàkarõya vacastasya bàóavàgryasya dhãmataþ .
     papraccha hçùñamànaskastãrthayàtràvidhiü munim ..>% iti pàdme pàtàlakhaõóe 19 adhyàyaþ ..

#<bà(và)óaveyau>#, puü, (baóavàyà ghoñakaråpadhàriõyàþ såryapatnyà apatye pumàüsau . baóavà + óhak .) a÷vinãkumàrau . iti ÷abdamàlà ..

#<bà(và)óavyaü>#, klã, (bàóavànàü bràhmaõànàü samåhaþ . bàóava + %<bràhmaõamànavabàóavàd yat .>% 4 . 2 . 42 . iti yat .) bràhmaõasamåhaþ . ityamaraþ ..

#<bàóiïganaþ>#, puü, (bàó plàvanaü tasmai iïgate iti . bàó + iïga + lyu .) vàrtàkuþ . iti ratnamàlà ..

#<bàóhaü>#, klã, (bàha prayatne + ktaþ . %<kùubdhasvàntadhvànteti .>% 7 . 2 . 18 . iti nipàtanàt sàdhuþ .) ati÷ayaþ . (yathà, kathàsaritsàgare . 24 . 68 .
     %<bàóhaü mayà sà nagarã dçùñà vidyàrthinà satà ..>%) pratij¤à . ityamaraþ . 3 . 3 . 44 .. bàóhamityavyayamapãti vçddhàþ . iti bharataþ ..
     %<bàóhaü triùu dçóhe klãvamanumatyàmatha triùu ..>% iti nànàrtharatnamàlà .. (satyam . yathà, raghuþ . 19 . 52 .
     %<bàóhameùu divaùeùu pàrthavaþ karma sàdhayati puttrajanmane ..>%)

#<bà(và)õaþ>#, puü, (baõanaü bàõaþ ÷abdastadasyàstãti . bàõa + ac .) astravi÷eùaþ . tira iti bhàùà . tatparyàyaþ . pçùatkaþ 2 vi÷ikhaþ 3 ajimbhagaþ 4 khagaþ 5 à÷ugaþ 6 kalambaþ 7 màrgaõaþ 8 ÷araþ 9 patrã 10 ropaþ 11 iùuþ 12 . ityamaraþ . 2 . 8 . 86 .. citrapuïkhaþ 13 ÷àyakaþ 14 vãrataraþ 15 tåõakùeóaþ 16 kàõóaþ 17 viparùakaþ 18 ÷aruþ 19 vàjã 20 patravàhaþ 21 astrakaõñakaþ 22 .. lauhamayavàõasya paryàyaþ . prakùveóanaþ 1 lohanàlaþ 2 nàràcaþ 3 .. kùiptabàõasya paryàyaþ . prahitaþ 1 nirastaþ 2 .. viùàktabàõasya paryàyaþ . tãkùõaþ 1 liptakaþ 2 digdhaþ 3 .. tãro niùphalasàyake . iti ÷abdaratnàvalã .. * .. (yathà, çgvede . 6 . 75 . 17 .
     %<yatra bàõàþ saüpatanti kumàrà vi÷ikhà iva .
     tatrà no brahmaõaspatiraditiþ ÷arma yacchatu vi÷vahà ÷arma yacchatu ..>%) valiràjasya jyeùñhaputtraþ . yathà --
     %<baleþ puttra÷ataü tvàsãdbàõajyeùñhantato dvijàþ .
     bàõaþ sahasrabàhuþ syàt sarvàstraguõasaüyutaþ ..
     tapasà toùito yasya pure vasati ÷åladhçk .
     mahàkàlatvamagamat sàmyaü yasya piõàkinaþ ..>% iti matsyapuràõe 5 adhyàyaþ .. (asya janmàdivivaraõantu bàõayuddha÷abde draùñavyam . vistçtistu harivaü÷e viùõuparvaõi 173 adhyàyamàrabhya draùñavyà ..) gostanaþ . kevalaþ . iti medinã . õe, 27 .. agniþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. kàõóàvayavaþ . iti vi÷vaþ .. bhadramu¤jaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (puü, strã, nãlajhiõñã . iti vaijayantã .. yathà, màghe . 6 . 46 .
     %<vikacabàõadalàvalayo'dhikaü rurucire rucirekùaõavibhramàþ ..>% baõyate ÷abdyate iti . baõa ÷abde + %<akartari ca kàrake saüj¤àyàm .>% 3 . 3 . 19 . iti gha¤ . vàk . iti nighaõñuþ .. ikùvàkuvaü÷ãyo'yodhyàràjaþ svanàmakhyàto vikukùeþ puttraþ . yathà, ràmàyaõe . 1 . 70 . 22 -- 23 .
     %<ikùvàkostu sutaþ ÷rãmàn kukùirityeva vi÷utaþ .
     kukùerathàtmajaþ ÷rãmàn vikukùirudapadyata ..
     vikukùestu mahàtejà bàõaþ puttraþ pratàpavàn .
     bàõasya tu mahàtejà anaraõyaþ pratàpavàn ..>% kàdambarãpraõetà kavivi÷eùaþ . yathà, kàdambaryàü kavivaü÷avarõane .
     %<sarasvatãpàõisarojasampuñapramçùñahoma÷ramasãkaràmbhasaþ .
     ya÷o'ü÷u÷uklãkçtasaptaviùñapàt tataþ surobàõa iti vyajàyata ..
     dvijena tenàkùata kaõñhakauõñhyayà mahàmanomohamalãmasàndhayà .
     alabdhavaidagdhyavilàsamugdhayà dhiyà nibaddhveyamatidvayã kathà ..>% ayameva harùacaritapraõetà iti kecit ..)

#<bà(và)õagaïgà>#, strã, (bàõena prakañità gaïgà nadãvi÷eùaþ .) ràvaõabàõanirbhinnasome÷varagiribhavanadãvi÷eùaþ . yathà --
     %<some÷àddakùiõe bhàge bàõenàdriü vibhidya vai .
     ràvaõena prakañità jalaghàràtipuõyadà .
     bàõagaïgeti vikhyàtà yà snànàdaghahàriõã ..
     snàtvà tu bàõagaïgàyàü dçùñvà bàõe÷varaü vibhum .
     gaïgàsnànaphalaü pràpya modate devavaddivi ..>% iti vàràhe some÷varàdiliïgamahimàvamuktikùetramahimà triveõyàdimahimà nàmàdhyàyaþ ..

#<bà(và)õadaõóaþ>#, puü, (bàõasya daõóaþ .) vàpadaõóaþ . tatparyàyaþ . vemà 2 . iti hemacandraþ ..

#<bà(và)õapuïkhà>#, strã, (bàõasya + puïkhà .) ÷arapuïkhà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bà(và)õapuraü>#, klã, (bàõasya ràj¤aþ puraü nagaram .) bàõaràjanagaram . tatparyàyaþ . devãkoñaþ 2 koñãvarùam 3 åùàvanam 4 ÷oõitapuram 5 . iti trikàõóa÷eùaþ .. àgneyam 6 umàvanam 7 koññavãpuram 8 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bà(và)õabhaññaþ>#, puü, granthakàravi÷eùaþ . (sa tu kàdambaryàdigranthapraõetà .) %<nanu maïgalaü kathaü kriyate maïgalàdbighnadhvaüsaþ vighnadhvaüsàt pràripsitasiddhiriti cenna . bàõabhaññàdermaïgale satyapi granthasamàptyabhàvàt màghàdau maïgalàbhàve'pi samàptidar÷anàt .>% iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ .

#<bà(và)õayuddhaü>#, klã, (bàõena saha yuddham .) bàõaràjena saha ÷rãkçùõasya saügràmaþ . tasya vivaraõam . yathà -- ÷rã÷uka uvàca .
     %<bàõaþ puttra÷atajyeùñho baleràsãnmahàtmanaþ .
     sahasrabàhurvàdyena tàõóave'toùayanmçóam ..
     bhagavàn sarvabhåte÷aþ ÷araõyo bhaktavatsalaþ .
     vareõa cchandayàmàsa sa taü vavre puràdhipam ..
     sa ekadàha giri÷aü pàr÷vasthaü vãryadurmadaþ .
     kirãñenàrkavarõena saüspç÷aüstatvadàmbujam ..
     namasye tvàü mahàdeva ! lokànàü gurumã÷varam .
     puüsàmapårõakàmànàü kàmapuràmaràïghipam ..
     doþsahasraü tvayà dattaü paraü bhàràya me'bhavat .
     trilokyàü pratiyoddhàraü na labhe tvadçte samam ..
     kaõóåtyà nibhçtairdobhiryu yutsurdiggajànaham .
     àdyàyàü cårõayannadrãn bhãtàste'pi pradudruvuþ ..
     tat ÷rutvà bhagavàn kruddhaþ ketuste bhajyate yadà .
     taddarpaghnaü bhavenmåóha ! saüyugaü matmamena te ..
     ityuktaþ kumatirhçùñaþ svagçhaü pràvi÷annçpa ! .
     pratãkùan giri÷àde÷aü svavãryana÷anaü kudhãþ ..
     tasyoùà nàma duhità svapne pràdyumninà ratim .
     kanyàlabhata kàntena pràgadçùña÷rutena sà ..
     sà tatra tamapa÷yantã kvàsi kàntetivàdinã .
     sakhãnàü madhya uttasthau vihvalà vrãóità bhç÷am ..
     bàõasya mantrã kumbhàõóa÷citralekhà ca tatsutà .
     sakhyapçcchat sakhãmåùàü kautåhalasamanvità ..
     kaü tvaü mçgayase ! subhru ! kãdç÷aste manorathaþ .
     hastagràhaü na te'dyàpi ràjaputtryupalakùaye ..
     åùovàca .
     dçùñaþ ka÷cinnaraþ svapne ÷yàmaþ kamalalocanaþ .
     pãtavàsà bçhadbàhuryoùitàü hçdayaïgamaþ ..
     tamahaü mçgaye kàntaü pàyayitvàdharaü madhu .
     kvàpi yàtaþ spçhayatãü kùiptvà màü vçjinàrõave ..
     citralekhovàca .
     vyasanante'paneùyàmi trilokyàü yadi bhàvyate .
     tamàneùye varaü yaste manohartà tamàdi÷a ..
     ityuktvà devagandharvasiddhacàraõapannagàn .
     daityavidyàdharàn yakùàn manujàü÷ca yathàlikhat ..
     manujeùu ca sà vçùõã¤chå ramànakadundubhim .
     vyalikhadràmakçùõau ca pradyumnaü vãkùya lajjità ..
     aniruddhaü vilikhitaü vãkùyoùàvàïmukhã hriyà .
     so'sàvasàviti pràha smayamànà mahãpate ! ..
     citralekhà tamàj¤àya pauttraü kçùõasya yoginã .
     yayau vihàyasà ràjan ! dbàrakàü kçùõapàlitàm ..
     tatra suptaü suparyaïke pràdyumniü yogamàsthità .
     gçhãtvà ÷oõitapuraü sakhyai priyamadar÷ayat ..
     sà ca taü sundaravaraü vilokya muditànanà .
     duùprekùye svagçhe puübhã reme pràdyumninà samam ..
     paràrdhyavàsaþ sraggandhadhåpadãpàsanàdibhiþ .
     pànabhojanabhakùyai÷ca vàkyaiþ ÷u÷råùaõàrcitaþ ..
     gåóhaþ kanyàpure ÷a÷vat pravçddhasnehayà tayà .
     nàhargaõàn sa bubudhe åùayàpahçtendriyaþ ..
     tàü tathà yaduvãreõa bhujyamànàü hatatrapàm .
     hetubhirlakùayà¤cakruràprãtàü duravacchadaiþ ..
     bhañà àvedayà¤cakrå ràjaüste duhiturvayam .
     viceùñitaü lakùayàmaþ kanyàyàþ kuladåùaõam ..
     anapàyibhirasmàbhirguptàyà÷ca gçhe prabho ! .
     kanyàyà dåùaõaü puübhirduùprekùàyà na vidmahe ..
     tataþ pravyathito bàõo duhituþ ÷rutadåùaõaþ .
     tvaritaþ kanyakàgàraü pràpto'dràkùãdyadådvaham ..
     kàmàtmajaü taü bhuvanaikasundaraü ÷yàmaü pi÷aïgàmbaramambujekùaõam .
     bçhadbhujaü kuõóalakuntalatviùà ssitàvalokena ca maõóitànanam ..
     dãvyantamakùaiþ priyayàbhinçmõayà tadaïgasaïgastanakuïkumasrajam .
     bàhvordadhànaü madhumallikà÷ritàü tasyàgra àsãnamavekùya vismitaþ ..
     sa taü praviùñaü vratamàtatàyibhirbhañairanekairavalokya màdhavaþ .
     udyamya maurvaü parighaü vyavasthito yathàntako daõóadharo jighàüsayà ..
     jighçkùayà tàn paritaþ prasarpataþ ÷uno yathà ÷åkarayåthapo'hanat .
     te hanyamànà bhavanàdbinirgatà nirbhinnamårdhorubhujàþ pradudruvuþ ..
     taü nàgapà÷airbalinandano balã ghnantaü svasainyaü ruùito babandha ha .
     åpà bhç÷aü ÷okaviùàdavihvalà baddhaü ni÷amyà÷rukalàkùyarautsãt ..>% iti ÷rãbhàyavate mahàpuràõe pàramahaüsyàü saühitàyàü vaiyàsikyàü da÷amaskandhe bàõayuddhe dbiùaùñitamo'dhyàyaþ .. * .. ÷rã÷uka uvàca .
     %<apa÷yatà¤càniruddhaü tadbandhånà¤ca bhàrata ! .
     catvàro vàrùikà màsà vyatãyuranu÷ocatàm ..
     nàradàttadupàkarõya vàrtàü baddhasya karma ca .
     prayayuþ ÷oõitapuraü vçùõayaþ kçùõadevatàþ ..
     pradyumno yuyudhàna÷ca gadaþ ÷àmbo'tha ÷àraõaþ .
     nandopanandabhadràdyà ràmakçùõànuvartinaþ ..
     akùauhiõãbhirdvàda÷abhiþ sametàþ sarvato di÷am .
     rurudhurbàõanagaraü samantàt sàtvatarùabhàþ ..
     bhajyamànapurodyànaprakàràññàlagopuram .
     prekùamàõo ruùàviùñastulyasainyo'bhiniryayau ..
     vàõàrthaü bhagavàn rudraþ sasutaþ pramathairvçtaþ .
     àruhya nandivçùabhaü yuyudhe ràmakçùõayoþ ..
     àsãt sutumulaü yuddhamadbhutaü lomaharùaõam .
     kçùõa÷aïkarayo ràjan ! pradyumnaguhayorapi ..
     kumbhàõóakåpakarõàbhyàü balena saha saüyugam .
     ÷àmbasya bàõaputtreõa bàõena saha sàtyakeþ ..
     brahmàdayaþ suràdhã÷àþ munayaþ siddhacàraõàþ .
     gandharvàpsaraso yakùà vimànairdraùñumàgaman ..
     ÷aïkarànucarà¤chaurirbhåtapramathaguhyakàn .
     óàkinãryàtudhànàü÷ca vetàlàn savinàyakàn ..
     bhåtamàtçpi÷àcàü÷ca kuùmàõóàn brahmaràkùasàn .
     dràvayàmàsa tãkùõàgraiþ ÷araiþ ÷àrïgadhanu÷cyutaiþ ..
     pçthagdivyàni pràyuïkta piõàkyastràõi ÷àrïgiõe .
     pratyastraiþ ÷amayàmàsa ÷àrïgapàõiravismitaþ ..
     brahmàstrasya ca brahmàstraü vàyavyasya ca pàrvatam .
     àgneyasya ca pàrjanyaü naijaü pà÷upatasya ca ..
     mohayitvàtha giri÷aü jçmbhaõàstreõa jçmbhitam .
     bàõasya pçtanàü ÷aurirjaghànàsigadeùubhiþ ..
     skandaþ pradyumnabàõaughairardyamànaþ samantataþ .
     asçgvimu¤can gàtrebhyaþ ÷ikhinà pràdravadraõàt ..
     kumbhàõóaþ kåpakarõa÷ca petaturmuùalàrditau .
     dudruvustadanãkàni hatanàthàni sarva÷aþ ..
     vã÷ãryamàõaü svabalaü dçùñvà bàõo'tyamarùitaþ .
     kçùõamabhyadravat saükhye rathã hitvaiva sàtyakim ..
     dhanåüùyàkçùya yugapadbàõaþ pa¤ca÷atàni vai .
     ekekasmin ÷arau dvau dvau sandadhe raõadurmadaþ ..
     tàni ciccheda bhagavàn dhanåüùi yugapaddhariþ .
     sàrathiü rathama÷vàü÷ca hatvà ÷aïkhamapårayat ..
     tanmàtà koññavã nàma nagnà mukta÷iroruhà .
     puro'vatasthe kçùõasya puttrapràõarirakùayà ..
     tatastiryaïmukho nagnàmanirãkùan gadàgrajaþ .
     bàõa÷ca tàvadbiratha÷chinnadhabbàvi÷at puram ..
     vidràvite bhåtagaõe jvarastu tri÷iràstripàt .
     abhyadhàvata dà÷àrhaü dahanniva di÷o da÷a ..
     atha nàràyaõo devastaü dçùñvà vyasçjat jvaram .
     màhe÷varo vaiùõava÷ca yuyudhàte jvaràvubhau ..
     màhe÷varaþ samàkrandan vaiùõavena balàrditaþ .
     alabdhvà bhayamanyatra bhãto màhe÷varo jvaraþ ..
     ÷araõàrthã hçùãke÷aü tuùñàva praõatà¤jaliþ ..
     jvara uvàca .
     namàmi tvànanta÷aktiü pare÷aü sarvàtmànaü kevalaü j¤aptimàtram .
     vi÷votpattisthànasaürodhahetuü yattadbrahma brahmaliïgaü pra÷àntam ..
     kàlo daivaü karma jãvaþ svabhàvo dravyaü kùetraü pràõa àtmà vikàraþ .
     tatsaü ghàto bãjarohapravàhastvanmàyaiùà tanniùedhaü prapadye ..
     nànàbhàvairlãlayaivopapannairdevàn sàdhåüllokasetån bibharùi .
     haüsyunmàrgàn hiüsayà vartamànàn janmaitatte bhàrahàràya bhåmeþ ..
     tapto'hante tejasà duþsahena ÷àntogreõàtyulvaõena jvareõa .
     tàvattàpo dehinàü te'ïghrimålaü no severan yàvadà÷ànubaddhàþ ..
     ÷rãbhagavànuvàca .
     tri÷iraste prasanno'haü vyetu te majjvaràdbhayam .
     yo nau smarati saüvàdaü tasya tvanno bhavedbhayam ..
     ityukto'cyutamànamya gato màhe÷varo jvaraþ .
     bàõastu rathamàråóhaþ pràgàdyotsyan janàrdanam ..
     tato bàhusahasreõa nànàyudhadharo nçpaþ .
     mumoca paramakruddho vàõàü÷cakràyudhe nçpa ! ..
     tasyàsyato'stràõyasakçccakreõa kùuraneminà .
     ciccheda bhagavàn bàhåü÷chàkhà iva vanaspateþ ..
     bàhuùu cchidyamàneùu bàõasya bhagavàn bhavaþ .
     bhaktànukampyupavrajya cakràyudhamabhàùata ..
     ÷rãrudra uvàca .
     tvaü hi brahma paraü jyotirgåóhaü brahmaõi vàïmaye .
     yaü pa÷yantyamalàtmànamàkà÷amiva kevalam ..
     nàbhirnabho'gnirmukhamambureto dyauþ ÷ãrùamà÷àþ ÷rutiraïghrirurvã .
     candro mano yasya dçgarka àtmà ahaü samudro jañharaü bhujendraþ ..
     romàõi yasyauùadhayo'mbuvàhàþ ke÷à viri¤co dhiùaõà visargaþ .
     prajàpatirhçdayaü yasya dharmaþ sa vai bhavàn puruùo lokakalpaþ ..
     tavàvatàro'yamakuõñhadhàman dharmasya guptyai jagato bhavàya .
     vaya¤ca sarve bhavatànubhàvità vibhàvayàmo bhuvanàni sapta ..
     tvameka àdyaþ puruùo'dvitãyasturyaþ sadçgdheturaheturã÷aþ .
     pratãyase'thàpi yathà vikàraü svamàyayà sarvaguõaprasiddhyai ..
     yathaiva såryaþ pihitaþ svacchàyayà chàyà¤ca råpàõi ca sa¤cakàsti .
     evaü guõenàpihito guõàüstvamàtmapradãpo guõina÷ca bhåmana ..
     yanmàyàmohitadhiyaþ puttradàragçhàdiùu .
     unmajjanti nimajjanti prasaktà vçjinàrõave ..
     devadattamimaü labdhvà nçlokamajitendriyaþ .
     yo nàdriyeta tvatpàdau sa ÷ocyo hyàtmava¤cakaþ ..
     yastvàü visçjate martya àtmànaü priyamã ÷varam .
     viparyayendriyàrthàrthaü viùamattyamçtaü tyajet ..
     ahaü brahmàtha bibudhà munaya÷càmalà÷ayàþ .
     sarvàtmanà prapannàstvàmàtmànaü preùñhamã÷varam ..
     taü tvàü jagatsthityudayàntahetuü samaü pra÷àntaü suhçdàtmadaivam .
     ananyamekaü jagadàtmaketuü bhavàpavargàya bhajàma devam ..
     ayaü mameùño dayito'nuvartã mayàbhayaü dattamamuùya deva ! .
     sampàdyatàü tadbhavataþ prasàdo yathà hi te daityapatau prasàdaþ ..
     ÷rãbhagavànuvàca .
     yadàttha bhagavaüstannaþ karavàma priyantava .
     bhavato yadvyavasitaü tanme sàdhvanumoditam ..
     avadhyo'yaü mamàpyeùa vairocanasuto'suraþ .
     prahràdàya varo datto na vadhyo me tavànvayaþ ..
     darpopa÷amanàyàsya prakçttà bàhavo mayà .
     sådita¤ca balaü bhåri yacca bhàràyitaü bhuvaþ ..
     catvàro'sya bhujàþ ÷iùñà bhaviùyatyajaràmaraþ .
     pàrùadamukhyo bhavato na kuta÷cidbhayo'suraþ ..
     iti labdhvàbhayaü kçùõaü praõamya ÷irasàsuraþ .
     pràdyumniü rathamàropya sa badhvà samupànayat ..
     akùauhiõyà parivçtaü suvàsaþsamalaïkçtam .
     sapatnãkaü puraskçtya yayau rudrànumoditaþ ..
     sa ràjadhànãü samalaókçtàü dhvajairmanoramairbhåùitamàrgacatvaràm .
     vive÷a ÷aïkhànakadundubhisvanairabhyudyataþ paurasuhçddvijàtibhiþ ..
     ya etat kçùõavijayaü ÷aïkareõa ca saüyugam .
     saüsmaret pràtarutthàya na tasya syàt paràjayaþ ..>% iti ÷rãbhàgavate mahàpuràõe pàramahaüsyàü saühitàyàü vaiyàsikyàü da÷amaskandhe bàõàsurasaügràme ÷rãkçùõavijayastriùaùñitamo'dhyàyaþ ..

#<bà(và)õaliïgaü>#, klã, (bàõàrcanàrthaü kçtaü liïgam . anyàsya niruktiruktà hemàdrau . yathà --
     %<bàõaþ sadà÷ivo devo bàõo bàõàntaro'pi ca .
     tena yasmai kçtaü tasmàdvàõaliïgamudàhçtam ..>%) narmadànadyudbhava÷ivaliïgam . tasya vivaraõam . yathà --
     %<narmadàjalamadhyasthaü bàõaliïgamiti smçtam .
     bàõaliïge svayambhåte candrakàntàhvayaü sthitam ..
     càndràyaõa÷ataü kàryaü ÷ambhornaivedyabhakùaõàt .
     gràhyàgràhyavibhàgo'yaü bàõaliïge na vidyate .
     tadarpitaü jalaü vànnaü gràhyaü prasàdasaüj¤ayà ..
     ÷ivanàbhamayaü liïgaü sadà påjyaü maharùibhiþ .
     yata÷ca sarvaliïgebhyastaddhi påjyatamaü matam ..
     caturaïgulamucchràyaü ramyaü vedikayà yutam .
     uttamaü liïgamàkhyàtaü pa¤casåtra susàdhitam ..
     tadardhaü madhyamaü proktaü tadardhamavaraü smçtam .
     tasya nyånaü påjanãyaü na kadàpi na tatphalam ..
     rudràkùaü ÷ivaliïga¤ca sthålasthålaü pra÷asyate .
     ÷àlagràmo nàrmada¤ca såkùmasåkùmo vi÷iùyate ..>% pàrthivàdiliïgàpekùayà bàõaliïgasya ÷reùñhatvam yathà --
     %<komaleùu tu liïgeùu pàrthivaü ÷reùñhamucyate .
     kañhineùu tu pàùàõaü pàùàõàt sphàñikaü param ..
     sphàñikàt padmaràga¤ca kà÷mãraü padmaràgataþ .
     kà÷mãràt puùparàgotthamindranãlodbhavaü tataþ ..
     indranãlàcca gomedaü gomedàdbidrumodbhavam .
     vidrumànmauktikaü ÷reùñhaü tasmàt ÷reùñhantu ràjatam ..
     hairaõyaü ràjatàt ÷reùñhaü hairaõyàddhãrakaü varam .
     hãrakàt pàradaü ÷reùñhaü bàõaliïgaü tataþ param ..>% iti merutantre 9 prakà÷aþ .. atha bàõaliïgalakùaõam . vãramitrodayadhçtakàlottare .
     %<bàõaliïgaü tathà j¤eyaü bhuktimuktipradàyakam .
     utpattiü bàõaliïgasya lakùaõaü ÷eùataþ ÷çõu ..
     narmadàdevikàyà÷ca gaïgàyamunayostathà .
     santi puõyanadãnà¤ca bàõaliïgàni ùaõmukha ! ..
     indràdipåjitànyatra taccihnairvihitàni ca .
     sadà sannihitastatra ÷ivaþ sarvàrthadàyakaþ .
     indraliïgàni tànyàhuþ sàmràjyàrthapradàni ca ..>% itãndraliïgalakùaõam ..
     %<àruõaü hityakãlàlamuùõaspar÷aü karotyalam .
     àgneyaü tacchaktinibhamathavà ÷aktilà¤chitam .
     idaü liïgavaraü sthàpya tejasàdhipatirbhavet ..>% ityàgneyaliïgalakùaõam ..
     %<daõóàkàraü bhaved yàmyamathavà rasanàkçti .
     yadyaduktaü saha tairna nirniktaü j¤àyate tadà .
     niùiktaü nidhanantena kriyate sthàpitena tu ..>% iti yàmyaliïgalakùaõam ..
     %<ràkùasaü khaógasadç÷aü j¤ànayogaphalapradam .
     karkaràdipraliptantu kuõñhakukùiyutaü tathà .
     ràkùasaü niùkçte liïgaü gàrhasthe na sukhapradam ..>% iti nairç taliïgalakùaõam ..
     %<vàruõaü vartulàkàraü pà÷àïkaü càlivarcasam .
     vçddhiü sukhàdervaisvatvasaübhogàptantu madhyage ..>% iti vàruõaliïgalakùaõam ..
     %<kçùõaü dhåmraü navàrucyaü dhvajàbhaü dhvajamåùalam .
     mastake sthàpitaü tasya nyånanyånamitastataþ ..>% iti vàyuliïgalakùaõam ..
     %<tåõapà÷agadàkàraü guhyake÷asya madhyagam ..>% iti kuveraliïgalakùaõam ..
     %<dinaü vàpyathavà ràtriü ÷asyàvçddhikarairbalam .
     asthi÷ålàïkitaü raudraü himakuõóalavarcasam ..>% iti raudraliïgalakùaõam ..
     %<caturvarõamayaü vàpi vaiùõavaü j¤àyate'grataþ .
     vaiùõavaü ÷aïkhacakràïkagadàbjàdivibhåùitam ÷rãvatsakaustubhàïka¤ca sarvasiühàsanàïkitam .
     vainateyasamàïkaü và tathà viùõupadàïkitam ..
     vaiùõavaü nàma tat proktaü sarvai÷varyaphalapradam ..>% iti vaiùõavaliïgalakùaõam ..
     %<÷àlagràmàdisaüsthantu ÷a÷àïkaü ÷rãvivardhanam .
     padmàïkaü svastikàïkaü và ÷rãvatsàïkaü vibhåtaye ..>% ityapi vaiùõavaliïgalakùaõam .. hemàdridhçtalakùaõakàõóe . nàrada uvàca .
     %<atha vakùyàmi te vipracihnamekàda÷aü param .
     ÷ravaõàdyasya pàpàni nà÷amàyànti tatkùaõàt ..
     madhupiïgalavarõàbhaü kçùõakuõóalikàyutam .
     svayambhuliïgamàkhyàtaü sarvasiddhairniùevitam ..
     nànàvarõasamàkãrõaü jañà÷ålasamanvitam .
     mçtyu¤jayàhvayaü liïgaü suràsuranamaskçtam ..
     dãrghàkàraü ÷ubhravarõaü kçùõabindusamanvitam .
     nãlakaõñhaü samàkhyàtaü liïgaü påjyaü suràsuraiþ ..
     ÷uklàbhaü ÷uklake÷a¤ca netratrayasamanvitam .
     trilocanaü mahàdevaü sarvapàpapraõodanam ..
     jvalalliïgaü jañàjåñaü kçùõàbhaü sthålavigraham .
     kàlàgnirudramàkhyàtaü sarvasattvairniùevitam ..
     madhupiïgalavarõàbhaü ÷vetayaj¤opavãtakam .
     ÷vetapadmasamàsãnaü candrarekhàvibhåùitam .
     pralayàstrasamàyuktaü tripuràrisamàhvayam ..
     ÷ubhràbhaü piïgalajañaü muõóamàlàdharaü param .
     tri÷åladharamã÷ànaü liïgaü sarvàrthasàdhanam ..
     tri÷ålaóamarudharaü ÷ubhraraktàrdhabhàgataþ .
     ardhanàrã÷varàhvànaü sarvadevairabhãùñadam ..
     ãùadraktamayaü kàntaü sthålaü dãrghaü samujjvalam .
     mahàkàlaü samàkhyàtaü dharmakàmàrthamokùadam ..
     etattu kathitaü tubhyaü liïgacihnaü mahe÷ituþ .
     ekenaiva kçtàrthaþ syàt bahubhiþ kimu suvrat ! ..>% iti bàõaliïgacihnàni .. vãramitrodayadhçtakàlottare .
     %<uktàïkaü ÷reyase yojyaü ÷ãrùamantraü vivarjayet .
     yamavarõantu yalliïgaü yamàïkaü và kamaõóalum ..
     daõóàïkaü såtracihnaü và brahmaj¤ànànvitaü matam .
     ÷a÷ivarõaü mahàkàlaü nandã÷aü padmaràgavat ..
     padmaràganibhaü sarvaü mahàbhaü siddhipåjitam .
     mauktikàbhaü nãlanibhaü rudràdityaiþ prapåjitam ..
     vasudaiþ sendrayakùe÷aguhyakairyàtudhànakaiþ .
     nànàvarõamayaü nãlaü ÷a÷àïkamaõóalaprabham ..>% iti bàõaliïgalakùaõam .. vãramitrodayadhçtam .
     %<ityetat lakùaõaü proktaü parãkùàtattvakovideþ .
     triþsaptapa¤cavàraü và tulàsàmyaü na jàyate .
     tadà bàõaü samàkhyàtaü ÷eùaü pàùàõasambhavam ..>% tulàkaraõantu taõóulena . aparatulàdiùu taõóulà yadyadhikàþ syustadà talliïgaü gçhiõàü påjyamavadhàryaü liïga¤cedadhikaü tadodàsãnapåjyantaditi kiüvadantãti hemàdridhçtalakùaõakàõóe .. såtasaühitàyàntu .
     %<saptakçtvastulàråóhaü vçddhimeti na hãyate .
     bàõaliïgamiti khyàtaü ÷eùaü nàrmadamucyate ..
     tripa¤cavàraü yasyaiva tulàsàmyaü na jàyate .
     tadà bàõaü samàkhyàtaü ÷eùaü pàùàõasambhavam ..>% vãramitrodaye .
     %<nadyàü và prakùipedbhåyo yadà tadupalabhyate .
     bàõaliïgaü tadà viddhi nyånaü sukhavivardhanam ..>% iti bàõaliïgaparãkùà .. bàõa÷abdavyutpattirapi tatraiva .
     %<atha bàõaü samàkhyàtaü yathà vakùye tathàditaþ .
     bàõaþ sadà÷ivo devo bàõo bàõàntaro'pi ca ..
     tena yasmai kçtaü tasmàdbàõaliïgamudàhçtam .
     sadà sannihitastatra ÷ivaþ sarvàrthadàyakaþ ..
     kçtapratiùñhaü talliïgaü bàõàkhyena ÷ivena ca .
     païkajasya phalàkàraü kuõóalasya samàkçti ..>% païkajaphalaü padmabãjam .. pakvajambuphalàkàraü kukkuñàõóasamàkçtãti hemàdridhçtalakùaõakàõóe pàñhaþ .
     %<bhuktimuktiprada¤caiva bàõaliïgamudàhçtam ..>% yàj¤avalkyasaühitàyàü devãü prati ÷ivavàkyam .
     %<pra÷astaü nàrmadaü liïgaü pakvajambuphalàkçti .
     madhuvarõaü tathà ÷uklaü nãlaü marakataprabham ..
     haüsaóimbàkçti punaþ sthàpanàyàü pra÷asyate .
     svayaü saüsravate liïgaü girito narmadàjale ..
     purà bàõàsureõàhaü pràrthito narmadàtañe .
     avivàsaü girau tatra liïgaråpã mahe÷varaþ .
     bàõaliïgamapi khyàtamato'rthàjjagatãtale ..
     anyeùàü koñiliïgànàü påjane yat phalaü labhet .
     tat phalaü labhate martyo bàõaliïgaikapåjanàt ..>% tathà .
     %<tàmrã và sphàñikã svàrõã pàùàõã ràjatã tathà .
     vedikà ca prakartavyà tatra saüsthàpya påjayet ..
     pratyahaü yo'rcayelliïgaü nàrmadaü bhaktibhàvataþ .
     aihikaü kiü phalaü tasya muktistasya kare sthità ..>% iti pratyahabàõaliïgapåjàphalam .. såtasaühitàyàm .
     %<saüsthàpya ÷rãbàõaliïgaü ratnakoñiguõaü bhavet .
     rasaliïge tato bàõàt phalaü koñiguõaü smçtam ..
     guõàüstu rasaliïgasya vaktuü ÷aknoti ÷aïkarã .
     siddhayo rasaliïge syuraõimàdyàþ susaüsthitàþ ..>% kedàrakhaõóe .
     %<ratnadhàtumayànyeva liïgàni kathitànyapi .
     pavitràõyeva påjyàni sarvakàmapradàni ca ..
     eteùàmapi sarveùàü kà÷mãraü hi vi÷iùyate .
     kà÷mãràdapi liïgàcca bàõaliïgaü vi÷iùyate ..
     bàõaliïgàt paraü nànyat pavitramiha dç÷yate .
     aihikàmuùmikaü sarvaü påjàkartuþ prayacchati ..>% iti bàõaliïgapra÷aüsà .. nindyaliïgamàha tatraiva .
     %<karka÷e vàõaliïge tu puttradàrakùayo bhavet .
     cipiñe påjite tasmin gçhabhaïgo bhaveddhruvam ..
     ekapàr÷va÷rite dhenuputtradàradhanakùayaþ .
     ÷irasi sphuñite bàõe vyàdhirmaraõameva ca ..
     chidraliïge'rcite bàõe vide÷agamanaü bhavet .
     liïge ca karõikàü dçùñvà vyàdhimàn jàyate pumàn .
     atyunnativilàgre tu godhanànàü kùayo bhavet ..>% hemàdridhçtam .
     %<tãkùõàgraü vakra÷ãrùa¤ca tryasraliïgaü vivarjayet .
     atisthålaü càtikç÷aü svalpaü và bhåùaõànvitam .
     gçhã vivarjayettàdçk taddhi mokùàrthino hitam ..>% iti duùñabàõaliïgalakùaõam .. ÷ubhaliïgamàha vãramitrodaye .
     %<arthadaü kapilaü liïgaü ghanàbhaü mokùakàïkùiõàm .
     laghu và kapilaü sthålaü gçhã naivàrcayet kvacit ..
     påjitavyaü gçhasthena varõena bhramaropamam .
     tatsapãñhamapãñhaü và mantrasaüskàravarjitam .
     siddhimuktipradaü liïgaü sarvaprasàdapãñhagam ..>% iti ÷ubhabàõaliïgalakùaõam .. såtasaühitàyàü bhairavavàkyam .
     %<bàõàsuraþ purà bhadre ! ÷ivasyàtãva ballabhaþ .
     jitaþ krodho'nurakta÷ca ÷ivapåjàvidhau rataþ ..
     vahnij¤o nipuõa÷caiva ÷ilpaj¤o lakùaõànvitaþ .
     dine dine svayaü dattvà liïgaü sthàpya prapåjayet ..
     evaü varùa÷ataü devi ! divyamànena påjayet .
     tadà tadbhaktisulabhaþ pratyakùaþ ÷aïkaro bhavet ..
     ÷aïkara uvàca .
     tuùño'haü tava he bàõa ! varaü bråhi kimicchasi .
     ÷aïkarasya vacaþ ÷rutvà bàõo vacanamabravãt ..
     yadi tuùño'si hãnàya mahyaü tvaü mandabhàgine .
     kliùño'haü tava deve÷a ! liïgaü kçtvà dine dine ..
     tattallakùaõasaü siddhalakùaõaü ÷àstranirmitam .
     ÷àstàrthau durlabhau deva ! siddha÷càrtha÷ca durlabhaþ ..
     tasmàttvaü yadi me tuùño liïgaü dedi sulakùaõam .
     sarvakàmakçtàrtha¤ca sarvasattvànukampanam .
     sarveùà¤ca hitàrthàya prasàdaü kuru ÷aïkara ! ..
     ityevaü vacanaü tasya ÷ivaþ paramakàraõam .
     ÷rutvà kailàsamåddhànaü ÷aïkareõa vinirmitàþ ..
     liïgànàü koñisaükhyà÷ca tathà caiva caturda÷a .
     siddhaliïgaü tadà tattat sarvaü sadodayaü svayam ..
     ayojyaivaü susampårõaü bàõasya ca samarpitam ..
     akùayyaphaladaü bàõaü sthàpyamàna¤ca nitya÷aþ .
     saüpåjya bàõaþ sadbhàvaü kçtvà praõayanantadà ..
     tadbhàvaü svapuraü nãtvà nånaü cintayate ÷uciþ .
     akùagyaü yadi saüsiddhaü sthàpyamànaü dine dine ..
     sattvànàü siddhihetvarthaü bàõasthàne susaüraye .
     liïgànàü kàlikàgarte sa¤citàstu trikoñayaþ ..
     ÷rã÷aile koñayastisraþ koñyekà kanyakà÷rame .
     màhe÷vare ca koñistu kanyàtãrthe tu koñikà ..
     mahendre caiva nepàle ekaikà koñireva ca .
     bàõàrcàrthaü kçtaü liïgaü bàõaliïgamataþ smçtam ..
     bàõo và ÷iva ityuktastatkçtaü bàõamucyate ..
     tasmàtteùu prade÷eùu puõyasthàneùu teùu và .
     sthitaü tacchivasadbhàvaü ÷ivasyàkçtivigrahe ..>% hemnà tadàkçtilakùaõasamuccaye'pi .
     %<svayambhuliïgavadbàõaliïgaü bhuktyai svamuktaye .
     sahasraphalamanyasmàdyathà sthàpanapåjane ..
     ÷rã÷aile kàlikàgarte liïgàdrau kanyakà÷rame .
     kanyàtãrthe vane yàne mahendre và sure÷vare ..
     sthitàni bàõaliïgàni ÷ivenaiva kçtàni tu ..>% siddhànta÷ekhare bàõaliïgànyadhikçtya .
     %<tadanekaprakàraü syàdanyavarõamapãñhakam .
     lakùmamårtivihãna¤ca bàõaü tat pçthulàgrakam ..>% bàõaliïgeùvàvàhanàdi na kartavyam . taduktaü bhaviùye . %<bàõaliïgàni ràjendra ! sthitàni bhuvanatraye . na pratiùñhà na saü skàrasteùàmàvàhanaü na ca ..>% iti yogasàre pa¤camaparicchede .
     %<bràhmye muhårte cotthàya yaþ smaredbàõaliïgakam .
     sarvatra jayamàpnoti satyaü satyaü mahe÷vara ! ..>% atha bàõaliïgadhyànaü tatraiva . oü pramattaü ÷aktisaüyuktaü bàõàkhya¤ca mahàprabham . kàmabàõànvitaü devaü saüsàradahanakùamam .. ÷çïgàràdirasollàsaü bàõàkhyaü parame÷varam . evaü dhyàtvà bàõaliïgaü yajettaü paramaü ÷ivam .. manasà gandhapuùpàdyaiþ saüpåjyàsya manuü smaret .. tathà .
     %<pràõàyàmaü tataþ kçtvà bàõaliïgantu toùayet .
     tadiùñadevayoraikyaü vibhàvya vàgbhavaü japet ..
     tato japaü samàpyàtha stavenànena toùayet ..>% atha stavaþ .
     %<oü bàõaliïga mahàbhàga saüsàràttràhi màü prabho ! .
     namaste cograråpàya namaste vyaktayonaye ..
     saüsàràkàriõe tubhyaü namaste såkùmaråpadhçk .
     pramattàya mahendràya kàlaråpàya vai namaþ ..
     dahanàya namastubhyaü namaste yogakàriõe .
     bhoginàü bhogakartre ca mokùadàtre namo namaþ ..
     namaþ kàmàïganà÷àya namaþ kalmaùahàriõe .
     namo vi÷vapradàtre ca namo vi÷vasvaråpiõe ..
     bàõasya varadàtre ca ràvaõasya kùayàya ca .
     ràmasyànugrahàrthàya ràjyàya bharatasya ca ..
     munãnàü yãgadàtre ca ràkùasànàü kùayàya ca .
     namastubhyaü namastubhyaü namastubhyaü namo namaþ ..
     aiü dàhikà÷aktiyuktàya mahàmàyàpriyàya ca .
     bhagapriyàya sarvàya vairiõàü nigrahàya ca ..
     paritràõàya yoginàü kaulikànàü priyàya ca .
     kulàïganànàü bhaktàya kulàcàraratàya ca ..
     kulabhaktàya yogàya namo nàràyaõàya ca .
     madhupànapramattàya yoge÷àya namo namaþ ..
     kulanindàpraõà÷àya kaulikànàü sukhàya ca .
     kulayogàya niùñhàya ÷uddhàya paramàtmane ..
     paramàtmasvaråpàya liïgamålàtmakàya ca .
     sarve÷varàya sarvàya ÷ivàya nirguõàya ca ..
     ityatat paramaü guhyaü bàõaliïgasya ÷aïkara ! .
     yaþ pañhet sàdhaka÷reùñho gàõapatyaü labheta saþ ..
     stavasyàsya prasàdena yogã yogitvamàpnuyàt .
     ràjyàrthinàü bhavedràjyaü bhoginàü bhoga eva ca ..
     sàdhånàü sàdhanaü deva ! kaulikànàü kulaü bhavet .
     yaü yaü kàmayate mantrã taü tamàpnoti lãlayà ..
     bàõaliïgaprasàdena sarvamàpnoti satvaram .
     kimanyat kathayàmãha sarvaü vetsi kule÷vara ! .
     mahàbhaye samutpanne ràjadvàre kule÷vara ! ..
     de÷àntarabhaye pràpte dasyucauràdisaïkule .
     pañhanàt stavaràjasya na bhayaü labhate kvacit ..
     bàõaliïgasya màhàtmyaü saükùepàt kathitaü mayà .
     tasya ÷ravaõamàtreõa naro mokùamavàpnuyàt ..
     bàõaliïgaü sadàràdhyaü yoginàü yogasàdhane .
     kaulikànàü kulàcàre pa÷ånàü ÷atrunigrahe ..
     vedaj¤ànàü vedapàñhe rogiõàü roganà÷ane .
     yo yo nàràdhayedenaü sarvaü tanniùphalaü bhavet ..>% iti ÷rãyogasàre sarvàgamottame pàrvatã÷ivasaüvàde vàõaliïgastotraü samàptam ..

#<bà(và)õavàraþ>#, puü, (bàõaü paramukta÷araü vàrayatãti . vç + õic + aõ .) bhañàde÷colàkçtisannàhaþ . tatparyàyaþ . vàravàõaþ 2 vàraõaþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. colakaþ 4 . iti hàràvalã . 197 .. (klãve'pi dç÷yate . yathà, su÷rute . 4 . 24 .
     %<bàõavàraü mçjàvarõatejobalavivardhanam ..>%)

#<bà(và)õasutà>#, strã, (bàõasya bàõàsurasya sutà .) åùà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bà(và)õahà>#, [n] puü, (vàõaü bàõàsuraü hantãti . han + kvip .) viùõuþ . iti hemacandraþ ..

#<bà(và)õà>#, strã, puü, (baõyate ÷abdyate iti . baõa + gha¤ . ñàp .) nãlajhiõñã . ityamaraþ . 2 . 4 . 74 ..

#<bà(và)õà>#, strã, bàõamålam . iti medinã . õe, 27 ..

#<bà(và)õàriþ>#, puü, (bàõasya bàõàsurasya ariþ .) viùõuþ . iti kecit ..

#<bà(và)õà÷rayaþ>#, puü, (bàõasyà÷rayaþ .) dhanuþ . iti halàyudhaþ ..

#<bà(và)õàsanaü>#, klã, (bàõasya àsanam .) dhanuþ . iti halàyudhaþ ..

#<bà(và)õijaþ>#, puü, (baõigeva . baõij + aõ .) baõik . ityamaraþ .. bàóavàgniþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<bà(và)õijikaþ>#, puü, (baõigeva . baõij + ñha¤ .) bàóavàgniþ . baõik . iti medinã .. (bàõijako'pyatra . yathà, manuþ . 3 . 181 .
     %<yattu bàõijake dattaü neha nàmutra tadbhavet ..>%) dhårtaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bà(và)õijyaü>#, klã, (baõijo bhàvaþ karma và . baõij + ùya¤ .) vai÷yavçttibhedaþ . ityamaraþ .. baõijaþ karma bhàvo và . bàõijyetyapi dç÷yate . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . satyànçtam 2 bàõijyà 3 baõikpathaþ 4 . iti jañàdharaþ .. (yathà, màrkaõóeye . 51 . 54 .
     %<kçùyàü bàõijyalàbhe ca ÷àntiü kurvantu me sadà ..>%) krayavikrayaråpasya tasya vivaraõàdi yathà --
     %<mànena tulayà vàpi yo'÷amaùñamakaü haret .
     daõóaü sa dàpyo dvi÷ataü vçddhau hànau ca kalpitam ..>% yaþ punarbaõik brãhikàrpàsàdeþ paõyasyàùñamamaü÷aü kåñamànena kåñatulayà vànyathàpaharatyasau paõànàü dvi÷ataü daõóanãyaþ . apahçtasya punardravyasya vçddhau hànau ca daõóasyàpi vçddhihànã kalpye ..
     %<bheùajasnehalavaõagandhadhànyaguóàdiùu .
     paõyeùu prakùipan hãnaü paõàn dàpyastu ùoóa÷a ..>% meùajamauùadhadravyaü sneho ghçtàdiþ gandhadravyamu÷ãràdi àdi÷abdàddhiïgumaricàdi . eteùvasàradravyaü vikrayàrthaü mi÷rayataþ ùoóa÷apaõo daõóaþ .. ki¤ca .
     %<mçccarmamaõisåtràyaþkàùñhavalkalavàsasàm .
     ajàtau jàtikaraõe vikreyàùñaguõo damaþ ..>% na vidyate bahumålyà jàtiryasmin mçccarmàdike tadajàtiþ tasmin jàtikaraõe vikrayàrthaü gandhavarõarasàntarasa¤càraõena bahumålyajàtãyasàdç÷yasampàdane yathà mallikàmodasa¤càraõena mçttikàyàü sugandhàmalakamiti . màrjàracarmaõi varõotkarùàpàdanena vyàghracarmeti sphañikamaõau varõàntarakaraõena padmaràga iti kàrpàsike såtre guõotkarùàdhànena paññasåtramiti kàrùõàyase varõotkarùàdhànena rajatamiti vilvakàùñhe candanàmodasa¤càraõena candanamiti kakkole tvagàkhyaü lavaïgamiti kàrpàsike vàsasi guõotkarùàdhànena kau÷eyamiti vikreyasyàpàditasya dç÷yamçccarmàdeþ paõyasyàùñaguõo daõóo veditavyaþ ..
     %<samudgaparivarta¤ca sàrabhàõóa¤ca kçtrimam .
     àdhànaü vikrayaü vàpi nayato daõóakalpanà ..
     bhinne paõe tu pa¤cà÷at paõe tu ÷atamucyate .
     dvipaõe dbi÷ato daõóo målyavçddhau ca vçddhimàn ..>% mudgaü pidhànaü mudgena saha vartata iti samudgaü karaõóakam . parivartanaü vyatyàsaþ . yo'nyadeva muktànàü pårõaü karaõóakaü dar÷ayitvà hastalàghavenànyadeva sphañikànàü pårõakaraõóakaü samarpayati ya÷ca sàraü bhàõóaü kastårikàdikaü kçtrimaü kçtvà vikrayamàdhiü và nayati tasya daõóakalpanà vakùyamàõà veditavyà . kçtrimakastårikàdermålyabhåte paõe bhinne nyåne nyånapaõamålyamiti . yàvattasmin kçtrime vikrãyate pa¤cà÷atpaõo daõóaþ paõamålye punaþ ÷ataü dbipaõamålye dbi÷ato daõóa ityevaü målyavçddhau daõóavçddhirunneyà .. * .. baõijaþ pratyàha .
     %<sambhåya kurvatàmarghaü sabàdhaïkàru÷ilpinàm .
     arghasya hràsaü vçddhiü và jànatàü dama uttamaþ ..>% ràjaniråpitàrghasya hràsaü vçddhiü và jànanto'pi baõijaþ sambhaya militvà kàråõàü rajakàdãnàü ÷ilpinàü citrakaràdãnàü sabàdhaü pãóàkaramarghàntaraü làbhalobhàt kurvantaþ paõasahasaü daõóanãyàþ .. * .. ki¤ca .
     %<sambhåya baõijàü paõyamanargheõoparundhatàm .
     vikrãõatàü và vihito daõóa uttamasàhasaþ ..>% ye punarbaõijo militvà de÷àntaràdàgataü paõyamanarghaõa hãnamålyena pràrthayamànà uparundhanti mahàrghaõa và vikrãõate teùàmuttamasàhaso vihito daõóyo manvàdibhiþ .. * .. kena punarargheõa paõitavyamityàha .
     %<ràjani sthàpyate yo'rghaþ pratyahaü tena vikrayaþ .
     krayo và nisravastasmàdbaõijàü làbhakçt smçtaþ ..>% ràjani sannihite sati yastenàrghaþ sthàpyate niråpyate tenàrgheõa pratidinaü krayo vikrayo và kàryaþ . nirgataþ sraùo nisravo'va÷eùaþ tasmàdràjaniråpitàdyo nisravaþ sa eva baõijàü làbhakàrã na punaþ svacchandaparikalpitàt . manunà càrghyakaraõe vi÷eùo dar÷itaþ .
     %<pa¤caràtre pa¤caràtre pakùe màse tathà gate .
     kurvãta caiùàü pratyakùamarghasaüsthàpanaü nçpa ! ..>% iti . ki¤ca .
     %<svade÷apaõye ca ÷ataü baõik gçhõãta pa¤cakam .
     da÷akaü pàrade÷ye tu yaþ sadyaþ krayavikrayã ..>% svade÷apràptapaõyaü gçhãtvà yo vikrãõãte'sau pa¤cakaü ÷ataü paõa÷ate paõapa¤cakaü làbhaü gçhõãyàt . parade÷apràpte punaþ paõye ÷atapaõamçlye da÷apaõàn làbhaü gçhõãyàt . yasya paõyagrahaõadivasa eva vikrayaþ sampadyate . yaþ punaþ kàlàntare'pi vikrãõãte tasya kàlotkarùava÷àllàbhotkarùaþ kalpyaþ . eva¤ca yathàrghe niråpite paõa÷ate pa¤capaõo làbho bhavati tathaivàrghe ràj¤à svade÷apaõyaviùaye sthàpanãyaþ .. * .. parade÷apaõye arghaniråpaõaprakàramàha .
     %<paõyasyopari saüsthàpya vyayaü paõyasamudbhavam .
     argho'nugrahakçt kàryaþ kreturvikretureva ca ..>% de÷àntaràdàgate paõye de÷àntaragamanapratyàgamanabhàõóagrahaõa÷ulkàdisthàneùu yàvànupayukto'rthastàvantamarthaü parigaõayya paõyamålyena saha melayitvà yathà paõa÷ate da÷apaõo làbhaþ sampadyate tathà kretçvikre troranugrahakàryo'rgho ràj¤à sthàpanãyaþ .. * .. pràsaïgikaü parisamàpyàdhunà vikrãyàsampradànamprakramate . tatsvaråpaü nàradenàbhihitam .
     %<vikrãya paõyaü målyena kreturyanna pradãyate .
     vikrãyàsampradànaü tadvivàdapadamucyate ..>% tatra vikreyadravyasya caràcarabhedena dbaividhyamabhidhàya punaþ ùaó vidhatvaü tenaiva pratyapàdi .
     %<loke'smin dvividhaü paõyaü jaïgamaü sthàvaraü tathà .
     ùaóvidhastasya tu budhairdànàdànavidhiþ smçtaþ ..
     gaõikaü tulimaü meyaü kriyayà råpataþ ÷riyà ..>% iti .. gaõikaü kramukaphalàdi . tulimaü kuïkumàdi . meyaü ÷àlyàdi . kriyayà vàhadohàdiråpayopalakùitama÷vamahiùyàdi . råpataþ paõyàïganàdi . ÷riyà dãptyà marakatapadmaràgàdi .. * .. ityetat ùañprakàramapi paõyaü vikrãyàsaüprayacchato daõóamàha .
     %<gçhãtamålyaü yaþ paõyaü kreturnaiva prayacchati .
     sodayaü tasya dàpyo'sau diglàbhaü và digàgate ..>% gçhãtaü målyaü yasya paõyasya vikretrà tadgçhãtamålyaü tadyadi vikretrà pràrthayamànàya svade÷abaõije kretre na samarpayati . tacca paõyaü yadi krayakàle bahumålyaü sat kàlàntare'lpamålyenaiva labhyate tadàrghahràsakçto ya udayo vçddhiþ paõyasya sthàvarajaïgamàtmakasya tena sahitaü paõyaü vikretà kretre dàpanãyaþ . yadà målyahràsakçtaþ paõyasyodayo nàsti kintu krayakàle yàvadeva yato målyasyeyatpaõyamiti pratipannaü tàvadeva tadà tat paõyamàdàya tasmin de÷e vikrãõànasya yo làbhastenodayena sahitaü dvikaü trikamityàdi pratipàditavçddhiråpodayena và sahitaü kretçvà¤chàva÷àddàpanãyaþ .. * .. yathàha nàradaþ .
     %<argha÷cedavahãyeta sodayaü paõyamàvahet .
     sthàninàmeùa niyamo diglàbhaü digvicàriõàm ..>% iti .. yadà tvarghamahattvena paõyasya nyånabhàvastadà tasmin paõye vastragçhàdike ya upabhogaþ tadàcchàdanasukhanivàsàdiråpo vikretustatsahitaü paõyamasau dàpyaþ . yathàha nàradaþ .
     %<vikrãya paõyaü målyena yaþ kreturna prayacchati .
     sthàvarasya kùayaü dàpyo jaïgamasya kriyàphalam ..>% iti .. vikreturupabhogaþ kùaya ucyate . kretuþ sambandhitvena kùãyamàõatvànna punaþ kuóyapàta÷asyaghàtàdiråpaþ . tasya tu .
     %<upahanyeta và paõyaü dahyetàpahriyeta và .
     vikretureva so'nartho vikrãyàsaüprayacchataþ ..>% ityanenoktatvàt . yadà tvasau kretà de÷àntaràt paõyagrahaõàrthamàgatastadà tat paõyamàdàya de÷àntare vikrãõànasya yo làbhastena sahitaü paõyaü vikretà kretre dàpayitavyaþ . aya¤ca krãtapaõyasamarpaõaniyamo'nu÷ayàbhàve draùñavyaþ . sati tvanu÷aye krãtvà vikrãya và ki¤cidityàdi manåktaü veditavyam .. * .. ki¤ca .
     %<vikrãtamapi vikreyaü pårbakretaryagçhõati .
     hàni÷cet kretçdoùeõa kretureva hi sà bhavet ..>% yadà punarjàtànu÷ayaþ kretà paõyaü na jighçkùati tadà vikrãtamapi paõyaü anyatra vikre yam . yadà punarvikretrà dãyamànaü kretà na gçhõàti tacca paõyaü ràjadaivikenopahataü tadà kreturevàsau hànirbhavet . paõyàgrahaõaråpeõa kretçdoùeõa nà÷itatvàt .. * .. api ca .
     %<ràjadaivopaghàtena paõye doùamupàgate .
     hànirvikreturevàsau yàcitasyàprayacchataþ ..>% yadà punaþ kretrà pràrthyamànamapi paõyaü vikretà na samarpayati ajàtànu÷ayo'pi tacca ràjadaivikenopahataü bhavati tadàsau hànirvikreturevàto'nyadaduùñaü paõyaü vinaùñasadçkùaü kretre deyam .. ki¤ca .
     %<anyahaste ca vikrãtaü duùñaü và duùñavadyadi .
     vikrãõãte damastatra målyàttu dviguõo bhavet ..>% yaþ punarvinaivànu÷ayamekasya haste vikrãtaü puna ranyasya haste vikrãõãte sadoùaü và paõyaü pràcchàditadoùaü vikrãõãte tadà tatpaõyamålyàt dbiguõo damo veditavyaþ . * . nàradenàpyatra vi÷eùo dar÷itaþ .
     %<anyahaste tu vikrãya yo'nyasmai tatprayacchati .
     dravyaü taddviguõaü dàpyo vinayaü tàvadeva tu ..
     nirdoùaü dar÷ayitvà tu sadoùaü yaþ prayacchati .
     sa målyàddviguõaü dàpyo vinayaü tàvadeva te ..>% iti .. sarva÷càyaü vidhirdattamålye paõye draùñavyaþ . adattamålye punaþ paõye vàïmàtrakraye kretçvikretrorniyamakàriõaþ samayàdçte pravçttau nivçttau và na ka÷ciddoùaþ .. * .. yathàha nàradaþ . %<dattamålyasya paõyasya vidhireùa prakãrtitaþ . adatte'nyatra samayànna vikreturavikrayaþ ..>% iti .. vikrayànu÷ayo'bhihitaþ krãtànu÷ayasvaråpaü tu pràk prapa¤citamadhunà tadubhayasàdhàraõaü dharmamàha .
     %<kùayaü vçddhiü ca baõijà paõyànàmavijànatà .
     krãtvà nànu÷ayaþ kàryaþ kurvan ùaóbhàgadaõóabhàk ..>% parãkùitakrãtapaõyànàü krayottarakàlaü krayakàlaparimàõato'rghakçtàü vçddhimapa÷yatà kretrànu÷ayo na kàryaþ . vikretrà ca mahàrghanibandhanaü paõyakùayamapa÷yatà nànu÷ayitavyam . vçddhikùayaparij¤àne punaþ kretçvikretroranu÷ayo bhavatãti vyatirekàduktambhavati . anu÷ayakàlàvadhi÷ca nàradenoktaþ .
     %<krãtvà målyena yaþ paõyaü duþkrãtaü manyate krayã .
     vikretuþ pratideyaü tat tasminnevàhnyavikùatam ..
     ddhitãye'hni dadat kretà målyàttriü÷àü÷amàvahet .
     dviguõantu tçtãye'hni parataþ kretureva tat ..>% iti .. aparãkùitakrayavikraye punaþ paõyavaiguõyanibandhanànu÷ayàvadhi da÷aikapa¤casaptàhetyàdinà dar÷ita eva . tadanayà vàco yuktyà vçddhikùayaparij¤ànasyànu÷ayakàraõatvamavagamyate . yathà paõyaparãkùàvidhibalàt paõyadoùàõàü ataþ paõyadoùe tadvçddhikùayakàraõatritayàbhàve'nu÷ayakàlàbhyantare'pi yadyanu÷ayaü karoti tadà paõyaùaó bhàgaü daõóanãyaþ . anu÷ayakàraõasadbhàve'pi anu÷ayakàlàtikrameõànu÷ayaü kurvato'pyayameva daõóaþ . upabhogenàvina÷vareùu sthiràrtheùvanu÷ayakàlàtikrameõànu÷ayaü kurvato manåkto daõóo draùñavyaþ .
     %<pareõa tu da÷àhasya na dadyànnàpi dàpayet .
     àdadàno dadaccaiva ràj¤à daõóyaþ ÷atàni ùàñ ..>% iti mitàkùaràyàü vikrãyàsampradànaü nàma prakaraõam .. atha bçhaspatiþ .
     %<kuùãdakçùibàõijyaü prakurvãtàsvayaü kçtam .
     àpatkàle svayaü kurvan nainasà lipyate dvijaþ ..
     labdhalàbhaþ pitén devàn bràhmaõàü÷caiva påjayet .
     te tuùñàstasya taü doùaü ÷amayanti na saü÷ayaþ ..
     baõik kuùãdã dadyàttu vastragokà¤canàdikam .
     baõik kuùãdyadoùaþ syàt bràhmaõànà¤ca påjanàt ..>% ityàhnikatattvam ..

#<bà(và)õijyà>#, strã, (bàõijya + ñàp . abhidhànàt strãtvam .) bàõijyam . iti jañàdharaþ ..

#<bà(và)dha>#, ç ïa vihatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-sakaø-señ .) ç, avabàdhat . ïa, bàdhate . ånaü na sattveùvadhiko babàdhe . iti raghuþ .. 2 . 14 .. iti durgàdàsaþ ..

#<bà(và)dhaþ>#, puü, (bàdhanamiti . bàdha + bhàve gha¤ .) pratibandhakaþ . vyàghàtaþ . (yathà, çgvede . 6 . 51 . 4 . %<yadãmarbhe mahati và hitàso bàdhe marutoahvàma devàn ..>%) nyàyamate sàdhyàbhàvavatpakùaþ . yathà . hrado vahnimàn . iti sàmànyaniruktigàdàdharã ..

#<bà(và)dhakaþ>#, puü, (bà(và)dhate iti . bàdha + õvul .) strãrogavi÷eùaþ . yathà --
     %<raktamàdrã tathà ùaùñhã càïkuro jalakumàrakaþ .
     caturvidho bàdhakaþ syàt strãõàü munivibhàùitaþ ..
     teùàü svabhàvaü vakùyàmi yathà÷àstraü vidhànataþ .
     eteùàü påjanaü kàryaü janaiþ santànakàïkùibhiþ ..
     niþsàraõaü sthàpana¤ca balidànaü japastathà .
     kartavyo guruvàkyena yathà÷àstraü vicakùaõaiþ ..
     caturvidho bàdhakastu jàyate çtukàlataþ ..>% tasya lakùaõaü yathà --
     %<vyathà kañyàü tathà nàbheradhaþ pàr÷ve stane'pi ca .
     raktamàdrãpradoùeõa jàyate phalahãnatà ..
     màsamekaü dbayaü vàpi çtuyogo bhavedyadi .
     raktamàdrãpradoùeõa phalahãnà tadà bhavet ..>% iti raktamàdryàþ ..
     %<netre haste bhavejjvàlà yonau caiva vi÷eùataþ .
     làlàsaüyutarakta¤ca ùaùñhãbàdhakayogataþ ..
     màsaikena bhavedyasyà çtusnànadbayaü tathà .
     malinà raktayoniþ syàt ùaùñhãbàdhakayogataþ ..>% iti ùaùñhyàþ ..
     %<udbego gurutà dehe raktasràvo bhavedbahu .
     nàbheradho bhavet ÷ålaü càïkuraþ sa tu bàdhakaþ ..
     çtuhãnà caturmàsaü trimàsaü và bhavedyadi .
     kç÷àïgã karapàde ca jvàlà càïkurayogataþ ..>% iti càïkurasya ..
     %<sa÷ålà ca sagarbhà ca ÷uùkadehàlparaktikà .
     jalakumàrasya doùeõa jàyate phalahãnatà ..
     yà kç÷àïgã bhavet sthålà bahukàlaçtustathà .
     gurustanã svalparaktà jalakumàrasya dåùaõàt ..>% iti jalakumàrasya .. iti vaidyakam .. bàdhàjanake, tri .. (yathà, màrkaõóeye . 34 . 16 .
     %<gharmo dharmànubandhàrtho dharmo nàtmàrthabàdhakaþ ..>%)

#<bà(và)dhanaü>#, klã, (bàdha + lyuñ .) pãóà . iti ÷abdaratnàvalã .. prativandhaka÷ca .. (bàdhate iti . bàdha + lyuþ . pãóàdàtari pratibandhake ca tri . yathà, harivaü÷e . 95 . 53 .
     %<÷råyatàü kathayiùyàmi yatrobhau ÷atruvàdhanau ..>%)

#<bà(và)dhà>#, strã, (bàdha + ñàp .) pãóà . ityamaraþ . 1 . 9 . 3 .. (yathà, màrkaõóeye . 22 . 3 .
     %<durvçttàþ santi ÷ata÷o dànavàþ pàpayonayaþ .
     tebhyo na syàt yathà bàdhà munãnàü tvaü tathà kuru ..>%) niùedhaþ . iti hemacandraþ ..

#<bà(và)dhitaþ>#, tri, (bàdha + kta .) bàdhàyuktaþ . nivartaþ . yathà . sakçdgatavipratiùedhena yadbàdhitaü tadbàdhitameva . iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ ..

#<bàdhiryaü>#, klã, (badhirasya bhàvaþ . badhira + ùya¤ .) badhirasya bhàvaþ . karõarogavi÷eùaþ . tasya nidànam . yathà --
     %<yadà ÷abdavahaü vàyuþ srota àvçtya tiùñhati .
     ÷uddhaþ ÷leùmànvito vàpi bàdhiryaü tena jàyate ..>% iti màdhavakaraþ .. asyauùadhaü yathà --
     %<÷uùkamålaka÷uõñhãnàü kùàro hiïgulanàgaram .
     ÷ukraü caturguõaü dadyàttailametairvipàcayet ..
     bàdhiryaü karõa÷åla¤ca påyasràva÷ca karõayoþ .
     kramaya÷ca vina÷yanti tailasyàsya prapåraõàt ..>% api ca .
     %<prasthe dve gaõóamàlànàü kvàthayeddroõamambhasàm .
     caturbhàgàva÷eùeõa tailaprasthaü vipàcayet .
     kà¤jikasyàóhakaü dattvà piùñànyetàni dàpayet ..
     punarnavà gokùurakaü saindhavaü tryuùaõaü vacà .
     saralaü suradàru÷ca bçhatã kaõñakàrikà ..
     nasyapànàddharatyeva karõa÷ålaü hanugraham .
     bàdhiryaü sarvaroga¤ca abhyaïgàcca mahe÷vara ! ..>% iti gàruóe 198 adhyàyaþ .. (sasampràptikàraõamasya yathà --
     %<sa eva ÷abdàbhivahà yadà ÷ivàþ kaphànuyàto vyanusçtya tiùñhati .
     tadà narasyàpratikàrasevino bhavettu bàdhiryamasaü÷ayaü khalu ..>% ityuttaratantre viü÷atitame'dhyàye su÷rutenoktam .. asya cikitsà yathà --
     %<sàmànyato vi÷eùeõa bàdhirye påraõaü ÷çõu .
     gavàü måtreõa vilvàni piùñvà tailaü vipàcayet ..
     sajala¤ca sadugdha¤ca bàdhirye karõapåraõam .
     sitàmadhukavimbãbhiþ siddhaü vàje payasyatha ..
     siddhaü và vilvaniþkvàthe ÷ãtãbhåtaü taduddhçtam .
     punaþ pacedda÷akùãraü sitàmadhukacandanaiþ ..
     vilvàmbu gàóhaü tattailaü bàdhirye karõapåraõam .
     vakùyate yaþ prati÷yàye vidhiþ so'pyatra påjitaþ .
     vàtavyàdhiùu ya÷cokto vidhiþ sa ca hito bhavet ..>% iti ca tatraikaviü÷atitame'dhyàye tenaivoktam ..)

#<bàdhyaü>#, tri, (bàdha + õyat .) bàdhanãyam . bàdhitavyam . nivartyam . yathà . sàïgacitàliïgadar÷anàt prakaraõamidaü bàdhyam . iti brahmasåtrasya sama¤jasàvçttiþ .. (yathà, màrkaõóeye . 66 . 40 .
     %<nàhaü svàrociùastulyaþ strãbàdhyo và jalecari ! ..>%)

#<bàdhyatà>#, strã, (bàdhyasya bhàvaþ . bàdhya + tal .) bàdhyatvam . bàdhyasya bhàvaþ ityarthe tapratyayaniùpanno'yaü ÷abdaþ ..

#<bàndhakineyaþ>#, tri, (bandhakyà apatyaü pumàn . bandhakã + %<kalyàõyàdãnàminaï .>% 4 . 1 . 126 . iti óhak inaï ca .) asatãsutaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 26 ..

#<bàndhavaþ>#, puü, (bandhureva . bandhu + %<praj¤àdibhya÷ca .>% 5 . 4 . 38 . iti svàrthe aõ .) j¤àtiþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 34 .. suhçt . iti medinã . ve, 45 .. (yathà, manuþ . 5 . 70 .
     %<nàtivarùasya kartavyà bàndhavairudakakriyà ..>%) asya vivaraõaü bandhu÷abde draùñavyam ..

#<bàbhravã>#, strã, (babhrormahàdevasya patnã . babhru + aõ + ïãù .) durgà . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, màrkaõóeye . 91 . 21 .
     %<medhe sarasvati vare bhåti bàbhravi tàmasi ! ..>%)

#<bàrakãraþ>#, puü, dvàragràhã . bàóavaþ . yåkà . veõivedhinã . nãràjitahayaþ . iti medinã . re, 286 ..

#<bàrbañãraþ>#, puü, trapu . àmràsthi . aïkuraþ . gaõikàsutaþ . iti hemacandraþ ..

#<bàrhaspataü>#, tri, bçhaspatisambandhi . bçhaspateridaü ityarthe (aõ) ùõapratyayena niùpannam ..

#<bàrhaspatyaþ>#, puü, (bàrhaspatyaü bçhaspatiproktaü ÷àstraü adhãyamànatvenàstyasyeti . ar÷a àditvàdac .) nàstikaþ . yathà, hemacandraþ .
     %<syàdvàdavàdyàrhataþ syàcchånyavàdã tu saugataþ .
     naiyàyikastvakùapàdo yogaþ sàükhyastu kàpilaþ ..
     vai÷eùikaþ syàdaulåkyo bàrhaspatyastu nàstikaþ .
     càrvàko laukàyatika÷caite ùaóapi tàrkikàþ ..>% (bçhaspatinà proktamiti . bçhaspati + õyaþ .) nãti÷àstre, klã . iti kecit .. bçhaspateridamiti và . bçhaspati + %<dityadityàdityapatyuttarapadàõ õyaþ .>% 4 . 1 . 85 . iti õyaþ .) bçhaspatisambandhini, tri ..

#<bàlaü>#, klã, puü, (balatãti . bala + õaþ .) gagdhadravyavi÷eùaþ . bàlà iti khyàtam . iti medinã .. tatparyàyaþ . hrãveram 2 barhiùñham 3 udãcyam 4 ke÷anàmakam 5 ambunàmakam 6 . ityamaraþ . 2 . 4 . 122 .. hriveram 7 varhiùñham 8 . iti bharataþ .. bàlakam 9 bàridam 10 iti ÷abdaratnàvalã .. varam 11 hrãverakam 12 ke÷yam 13 vajram 14 piïgam 15 lalanàpriyam 16 kuntalo÷ãram 17 kacàmodam 18 . asya guõàþ . ÷ãtalatvam . tiktatvam . pittavàntitçùàjvarakuùñhàtisàra÷vàsavraõanà÷itvam . ke÷ahitatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<bàlà vàñyàlikà vàñyà saiva vàdyàlikàpi ca .
     mahàbalà pãtapuùpà sahadevã ca sà smçtà ..
     tato'nyàtibalà çùyaproktà kaïkatikàsaha .
     gàïgerukã nàgabalà jhasà hrasvà gavedhukà ..
     asya guõàþ .
     balàcatuùñayaü ÷ãtaü madhuraü balakàntikçt .
     snigdhaü gràhi samãràsrapittàsrakùatanà÷anam ..
     bàlàcatuùñayavi÷eùaguõàþ .
     balàmålatvaca÷cårõaü pãtaü sakùãra÷arkaram .
     måtràtisàraü harati duùñametanna saü÷ayaþ ..
     harenmahàbalà kçcchraü bhavedvàtànulomanã .
     hanyàdatibalà mohaü payasà sitayà saha ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<bàlaþ>#, tri, (balatãti . bala pràõane + %<jvalitikasantebhyo õaþ .>% 3 . 2 . 140 . iti õaþ .) mårkhaþ .. (yathà, manuþ . 2 . 153 .
     %<aj¤o bhavati vai bàlaþ pità bhavati mantradaþ .
     aj¤aü hi bàlamityàhuþ pitetyeva tu mantradam ..>% %<vai÷abdo'vadhàraõe aj¤a eva bàlo bhavati natvalpavayàþ .>% iti taññãkàyàü kullåkabhaññaþ ..) arbhakaþ . iti medinã . le, 40 .. dbitãyasya paryàyaþ . màõavakaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 42 .. bàlakaþ 3 màõavaþ 4 ki÷oraþ 5 bañuþ 6 muùñindhayaþ 7 bañukaþ 8 ki÷orakaþ 9 . iti ÷abdaratnàvalã .. pàkaþ 10 garbhaþ 11 hitakaþ 12 pçthukaþ 13 ÷i÷uþ 14 ÷àvaþ 15 arbhaþ 16 óimbhakaþ 17 óimbaþ 18 . iti ràjanirghaõñaþ .. sa tu ùoóa÷avarùaparyantaþ prathamavayaskaþ . yathà --
     %<àùoóa÷àdbhavedbàlastaruõastata ucyate .
     vçddhaþ syàt saptaterårdhvaü varùãyàn navateþ param ..>% iti smçtiþ . iti bharataþ .. tasya rakùakàþ sarvadevatàþ . yathà --
     %<anàthabàlavçddhànàü rakùakàþ sarvadevatàþ ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 86 adhyàyaþ .. atha bàlasya paricaryàvidhiþ .
     %<bàlamaïke sukhaü dadhyànna cainaü tarjayet kvacit .
     sahasà bodhayennaiva nàyogyamupave÷ayet ..>% ayogyamupave÷anàsamartham .
     %<nàkçùya sthàpayet kroóe na kùipraü ÷ayane kùipet .
     rodayenna kvacit kàrya vidhimàva÷yakaü vinà ..>% àva÷yako vidhiþ bheùajadànatailàbhyaïgodbartanàdi .. taccittamanuvarteta taü sadaivànumodayet . saüsevitamanà ekaü nityamevàbhivardhayet .. bàlàtapataóidvçùñidhåmànalajalàditaþ . nimnoccasthànata÷càpi rakùedbàlaü prayatnataþ .. bàlasya svabhàvàddhitànyàha .
     %<abhyaïgodvartane snànaü netrayo ra¤janaü tathà .
     vasanaü mçdu yattacca tathà mçdbanulepanam ..
     janmaprabhçti pathyàni bàlasyaitàni sarvathà ..>% bàlasya kavalàdeþ samayamàha .
     %<kabalaþ pa¤camàdvarùàdbiü÷ate÷caiva maithunam ..>% bàlyàderavadhibhàha su÷rutaþ .
     %<vayastu trividhaü bàlyaü madhyamaü vàrddhakaü tathà .
     ånaùoóa÷avarùastu naro bàlo nigadyate ..
     trividhaþ so'pi dugdhà÷ã dugdhànnà÷ã tathànnabhuk ..
     dugdhà÷ã vaùaparyantaü dugdhànnà÷ã ÷araddvayam .
     taduttaraü syàdannà÷ã evaü bàlastridhà mataþ ..
     madhye ùoóa÷asaptatyormadhyamaþ kathito budhaiþ .
     caturdhà madhyamaü pràhuryuvà dvàtriü÷ato mataþ ..
     catvàriü÷atsamà yàvattiùñhedvãryàdipåritaþ .
     tataþ krameõa kùãõaþ syàdyàvadbhavati saptatiþ ..
     vãryàdãtyàdi÷abdena rasàdisarvadhàtvindriyabalotsàhà ucyante . kùãõaþ sarvadhàtvindriyabalotsàhairhãnaþ .
     tatastu saptaverårdhvaü kùãõadhàturasàdikaþ ..
     kùãyamàõendriyabalaþ kùãõaretà dine dine .
     balãpalitakhàlityayuktaþ karmasu càkùamaþ ..
     kàsa÷vàsàdibhiþ kliùño vçddho bhavati mànavaþ ..
     bàlye vivardhate ÷leùmà pittaü syànmadhyamàbdikam .
     vàrddhakye vardhate vàyurvicàryaitadupakramet ..
     upakramet cikitset .. tantràntare tu .
     bàlyaü vçddhi÷chavirmedhà tvagdçùñiþ ÷ukravikramau .
     buddhiþ karmendriyaü reto jãvitaü da÷ato haset ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (atha bàlàdya÷aucam . navamàdimàsajàtabàlasyà÷aucakàlàbhyantaramaraõe màtàpitroraspç÷yatvaü yuktam . tadeva svajàtyuktajananà÷aucam . j¤àtãnàntva÷aucaü nàsti . navamàdimàsamçtajàtayostu kanyàputtrayoþ pitràdi sapiõóànàü màtu÷ca jananà÷aucam . tacca bràhmaõànàü da÷àhaü ÷ådràõàü màsaþ . puttrajanmani pituþ sacelasnànaü puttramukhadar÷anàt paraü punaþ sacelasnànam . puttrakanyàjanane bràhmaõyà da÷àhànantaraü laukikakarmàdhikàra .. puttrajanane bràhyaõyà viü÷atiràtrottarasnànàt vaidikakarmàdhikàraþ . kanyàjanane tu bràhmaõyà màsottarasnànàt vaidikakarmàdhikàraþ . ÷ådràyàþ kanyàputtrajanane trayoda÷àhottaraü laukikakarmàdhikàraþ vaidikakarmaõi tu màsottarasnànàt ÷uddhiþ . etat sarvaü kanyàputtrayorvidyamànatve bodhyam .. jananà÷aucottaraü ùaõmàsàbhyantaramajàtadantamaraõe màtàpitrorekàhaþ . sapiõóànàntu sadyaþ ÷aucam .. ùaõmàsàbhyantare'pi jàtadantasya maraõe màtàpitrostryahaþ . sapiõóànàmekàhaþ . ùaõmàsoparidvivarùaparyantaü pitrostyrahaþ . sapiõóànàmakçtacåóe ekàhaþ kçtacåóe tryahaþ . dbivarùoparimàsatrayàdhikaùaóvarùaparyantamanupanãtabàlakasya maraõe màtàpitràdisapiõóànàü tryahaþ .. tanmadhye'pyupanãtasya maraõe da÷àhaþ . màsatrayàdhikaùaóvarùopari maraõe pitràdisapiõóànàü da÷àhaþ .. ÷ådrasya ùaõmàsàbhyantare anutpannadantasya maraõe triràtram . utpannadantasya pa¤càhaþ . ùaõmàsoparidbivarùàbhyantare akçtacåóamaraõe pa¤càhaþ . tatràpi kçtacåóamaraõe dbàda÷àhaþ . dvivarùopari ùaóvarùàbhyantare maraõe dbàda÷àhaþ . atràpi kçtodvàhe'pi màso vyavahriyate ùaóvarùoparimàsaþ .. * .. %<bàlakajananàntarakartavyamàha vaidyake . yathà -->%athabàlaü kùaumaparivçtaü kùaumavastràstçtàyàü ÷ayyàyàü ÷àyayet . pãlubadarãnimbaparåùaka÷àkhàbhi÷cainaü vãjayet . mårdhni càsyàharahastailapicumavacàrayet . dhåpayeccainaü rakùoghnaidhåpaiþ . rakùoghnàni càsya pàõipàda÷irogrãvàsvavasçjet tilàtasãsarùapakaõàü÷càtra prakiret . aghiùñhàne càgniü prajvàlayet . vraõitopàsanãya¤càvekùeta .. tato da÷ame'hani màtàpitarau kçtamaïgalakautukau svastivàcanaü kçtvà nàma kuryàtàü yadabhipretaü nakùatranàma và .. tato yathàvarõaü dhàtrãmupeyànmadhyamapramàõàü madhyamavayasamarogàü ÷ãlavatãmacapalàmalolupàmakçpàmasthålàü prasannakùãràmalambauùñhãmalambordhastanãmavyaïgàmavyasaninãü jãvadbatsàü dogdhrãü vatmalàmakùudrakarmiõãü kule jàtàmato bhåyiùñhai÷ca guõairanvitàü ÷yàmàmàrogyabralavçddhaye bàlasya . tatrordhastanã karàlaü kuryàt . lambastanãü nàsikàmukhaü chàdayitvà maraõamàpàdayet . tataþ pra÷astàyàü tithau ÷iraþsnàtamahatavàsasamudaïmukhaü ÷i÷umupave÷ya dhàtrãü pràïmukhãmupave÷ya dakùiõaü stanaü dhautamãùatparisrutamabhimantrya mantreõànena pàyayet . catvàraþ sàgaràstubhyaü stanayoþ kùãravàhiõaþ . bhavantu subhage nityaü bàlasya balavçddhaye .. payo'mçtarasaü pãtvà kumàraste ÷ubhànane . dãrghamàyuravàpnotu devàþ prà÷yàmçtaü yathà ..
     ato'nyathà nànàstanyopayogasyàsàtmyàt vyàdhijanma bhavati . aparisrute'pyatistabdhastanyapårõastanapànàdutsruhitasrotasaþ ÷i÷oþ kàsa÷vàsavamãpràdurbhàvaþ . tasmàdevaü vidhànaü stanyaü na pàyayet ..
     %<bàlaü punargàtraümukhaü gçhõãyànna cainaü tarjayet sahasà na pratibodhayedvitràsabhayàt sahasà nàpaharedutkùipedbà vàtàdivighàtabhayànnopave÷ayet kaubjyabhayàt nitya¤cainamanuvarteta priya÷atairajighàüsuþ . evamanabhihatamanàstvabhivardhate nityamudagrasattvasampanno nãrogaþ suprasannamanà÷ca bhavati . vàtàtapaüvidyutprabhàpàdapalatà÷ånyàgàranimnasthànagçhacchàyàdibhyo durgrahopasargata÷ca bàlaü rakùet .
     nà÷ucau visçjedbàlaü nàkà÷e viùame na ca .
     noùmamàrutavarùeùu rajodhåmodakeùu ca ..
     kùãrasàtmyatayà kùãramàjaü gavyamathàpi và .
     dadyàdàstanyaparyàpterbàlànàü vãkùyamàtrayà ..>% iti su÷rute ÷àrãrasthàne da÷ame'dhyàye ..)

#<bà(và)laþ>#, puü, (balati mastakaü rakùati saüvçõotãti và . bala + õaþ .) ÷irobhavàcchàdanavi÷eùaþ . cula iti bhàùà . tatparyàyaþ . cikuraþ 2 kacaþ 3 ke÷aþ 4 kuntalaþ 5 ku¤jaraþ 6 ÷iroruhaþ 7 ÷irasiruñ 8 ÷iroruñ 9 ÷irajaþ 10 . iti ÷abdaratnàvalã .. ghoñaka÷i÷uþ . tatparyàyaþ . ki÷oraþ 2 . ityamaraþ .. a÷vabàladhiþ . karibàladhiþ . nàrikelaþ . iti medinã . le, 39 .. pa¤cavarùãyahastã . yathà --
     %<pa¤cavarùo gajo bàlaþ syàt poto da÷avarùakaþ ..>% iti hemacandraþ .. (yathà, bhàgavate . 9 . 10 . 6 .
     %<yo lokavãrasamitau dhanurai÷amugraü sãtàsvayaüvaragçhe tri÷atopanãtam .
     àdàya bàlagajalãla ivekùuyaùñiü sajyãkçtaü nçpa ! vikçùya babha¤ja madhye ..>%) pucchaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, kumàre . 1 . 48 .
     %<lajjà tira÷càü yadi cetasi syàdasaü÷ayaü parvataràjaputtryàþ .
     taü ke÷apà÷aü prasamãkùya kuryurbàlapriyatvaü ÷ithilaü camaryaþ ..>%) matsyavi÷eùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<bàlakaü>#, klã, (bàla + svàrthe kan .) hrãveram . iti ràjanirghaõñaþ .. (asya guõà yathà --
     %<bàlakaü ÷ãtalaü råkùaü laghudãpanapàcanam .
     hçllàsàrucivãsarpahçdrogàmàtisàrajit ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) aïgulãyakam . pàrihàryam . iti vi÷vaþ ..

#<bàlakaþ>#, puü, (bàla eva . bàla + svàrthe kan .) ÷i÷uþ . (yathà, màrkaõóeye . 51 . 53 .
     %<bhåtànàü màtçbhiþ sàrdhaü bàlakànàntu ÷àntaye ..>%) aj¤aþ . hayabàladhiþ . hastibàladhiþ . aïgurãyakam . hrãveram . balayam . iti medinã . ke, 157 .. ke÷aþ . iti vi÷vaþ .. * .. bàlà÷aucaü yathà --
     %<ajàtadantà ye bàlà ye ca garbhàdviniþsçtàþ .
     na teùàmagnisaüskàro na piõóaü nodakakriyà ..
     yadi garbho vipadyeta sravate vàpi yoùitaþ .
     yàvanmàsàn sthito garbhastàvaddinàni såtakam ..
     à nàmakaraõàt sadya à cåóàntàdaharni÷am .
     à vratasthàttriràtreõa tadårdhvaü da÷abhirdinaiþ ..>% iti gàruóe 106 adhyàyaþ .. vàlakasya rakùà yathà --
     %<àdàya kçùõaü saütrastà ya÷odàpi tato dbija ! .
     gopucchabhràmaõenà÷u bàladoùamapàkarot ..
     gopurãùamupàdàya nandagopo'pi mastake .
     kçùõasya pradadau rakùàü kurvannidamudãrayan ..
     nanda uvàca .
     rakùatu tvàma÷eùàõàü bhåtànàü prabhavo hariþ .
     yasya nàbhisamudbhåtapaïkajàdabhavajjagat ..
     yena daüùñràgravidhçtà dhàrayatyavanã jagat .
     varàharåpadhçk devaþ sa tvàü rakùatu ke÷avaþ ..
     nakhàïkuravinirbhinnavairivakùaþsthalo vibhuþ .
     nçsiüharåpã sarvatra sa tvàü rakùatu ke÷avaþ ..
     vàmano rakùatu sadà bhavantaü yaþ kùaõàdabhåt .
     trivikramaþ kramàkràntatrailokyaþ sphuradàyudhaþ ..
     ÷iraste pàtu govindaþ kaõñhaü rakùatu ke÷avaþ .
     guhyaü sajañharaü viùõurjaïghàpàdaü janàrdanaþ ..
     mukhaü bàhå prabàhå ca manaþ sarvendriyàõi ca .
     rakùatvavyàhatai÷varyastava nàràyaõo'vyayaþ ..
     ÷àrïgakhaógagadàcakra÷aïkhanàdahatàþ kùayam .
     gacchantu pretakuùmàõóà ràkùasà ye tavàhitàþ ..
     tvàü pàtu dikùu vaikuõñho vidikùu madhusådanaþ .
     hçùãke÷o'mbare bhåmau rakùatu tvàü mahãdharaþ ..
     evaü kçtasvastyayano nandagopena bàlakaþ .
     ÷àyitaþ ÷akañàsyàdho bàlaparyaïkikàtale ..>% iti viùõupuràõe . 5 . 5 ..

#<bàlakapriyà>#, strã, (bàlakànàü priyà .) indravàruõã . kadalã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bàlakçmiþ>#, puü, (bàlasya ke÷asya kçmiþ .) ke÷akãñaþ . iti jañàdharaþ ..

#<bàlakrãóanaü>#, klã, (bàlasya krãóanam . krãó + bhàve lyuñ .) bàlakhelà . yathà --
     %<bàlakrãóanamindu÷ekharadhanurbhaïgàvadhi prahvatà ..>% ityàdi mahànàñakam ..

#<bàlakrãóanakaþ>#, puü, (bàlànàü krãóanakaþ krãóanadravyam . bàlakà hi kapardakena krãóantãti prasiddhestathàtvam .) kapardakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bàlakhilyaþ>#, puü, bàlakhilyamuniþ . yathà --
     %<vidhinà nirmità pårbaü vedã paramapàvanã .
     agnive÷yàdimunayo bàlakhilyàdayaþ sthitàþ ..>% iti bçhadràmàyaõe citrakåñamàhàtmye 1 sargaþ .. (bàlakhilyàstu aïguùñhaparimitàþ ùaùñisahasrasaükhyakàþ . yathà, màrkaõóeye . 52 . 24 .
     %<krato÷ca santatirbhàryà bàlakhilyànasåyata .
     ùaùñiryàni sahasràõi çùãõàmårdvaretasàm ..>% aïguùñhaparimitamuktameteùàndehaparimàõam . yathà, mahàbhàrate . 1 . 31 . 8 -- 9 .
     %<athàpa÷yadçùãn hnasvàn aïguùñhodaravarùmaõaþ .
     palà÷avçntikàmekàü sahitàn vahataþ pathi ..
     kli÷yamànàn mandabalàn goùpade saüplutodake ..>%)

#<bàlagarbhiõã>#, strã, prathamagarbhavatã gauþ . tatparyàyaþ . praùñhauhã 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 70 .. palãknã 3 . iti jañàdharaþ .. bàlagarbhavatã 4 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bàlagopàlaþ>#, puü, (bàlaþ ÷i÷umårtidharo gopàlaþ .) ÷rãkçùõamårtivi÷eùaþ . yathà --
     %<tãrapayonidhivçkùanivàsaü hàsyakañàkùajavaü÷ininàdam .
     ÷yàmalasundarançtyavilàpaü taü praõamàmi ca bàlagopàlam ..>% iti nàradapa¤caràtre gopàlàùñakam ..

#<bàlagrahaþ>#, puü, (bàlànàü bàlakànàü grahaþ .) bàlakahantçgrahavi÷eùaþ . (yathà, màrkaõóeye . 92 . 27 .
     %<bàlagrahàbhibhåtànàü bàlànàü ÷àntikàrakam ..>%) eteùàü vivaraõam . yathà --
     %<bàla grahà anàcàràt pãóayanti ÷i÷uü yataþ .
     tasmàttadupasargebhyo rakùedbàlaü prayatnataþ ..>% atha bàlagrahàõàü nàmànyàha .
     %<skandagrahastu prathamaü skandàpasmàra eva ca .
     ÷akunã revatã caiva påtanà gandhapåtanà ..
     påtanà ÷ãtapårvà ca tathaiva mukhamaõóikà .
     navamo naigameya÷ca proktà bàlagrahà amã ..>% atha grahàõàmutpattimàha .
     %<navaskandàdayaþ proktà bàlànàü ye grahà amã .
     ÷rãmanto divyavapuùo nàrãpuruùavigrahàþ ..
     ete skandasya rakùàrthaü kçttikomàgni÷ålibhiþ .
     sçùñàþ ÷aravaõasthasya rakùitasya svatejasà ..
     skandaþ sçùño bhagavatà devena tripuràriõà .
     bibharti càparàü saüj¤àü kumàra iti saügrahaþ ..>% ayaü hi kàrtikeyàdanyaþ .
     %<skandàpasmàrasaüj¤o yaþ so'gninà tatsamadyutiþ .
     sa ca skandasakho nàmnà vi÷àkha iti cocyate ..
     grahàþ strãvigrahà ye te nànàråpàþ prakãrtitàþ .
     devànàü kçttikànàü te bhàgà ràjasatàmasàþ ..
     naigameyastu pàrvatyà sçùño hyeùàü tato grahaþ .
     kumàrasya hi devasya guhasyàtmasamo'sti vai ..
     tato bhagavati skande surasenàpatau kçte .
     upatasthurgrahà hyete dãpta÷aktidharaü guham ..
     åcuþ prà¤jalaya÷cainaü vçttirno dãyatàmiti .
     teùàmarthe tataþ skandaþ ÷ivaü devamacodayat ..
     tato grahàüstànuvàca bhagavàn bhaganetrahçt .
     tiryagyoniü mànuùa¤ca daiva¤ca tritayaü jagat ..
     parasparopakàreõa vartate dhàryate tathà .
     devà naràn prãõayanti tiryagyonãüstathaiva ca ..
     yathàkàlaü pravçttàstu uùmavarùàhimànilaiþ .
     itya¤jalinamaskàrairjapahomaistathaiva ca ..
     samyak prayuktai÷ca naràþ prãõayantyapi devatàþ .
     bhàgadheyaü vibhakta¤ca ÷eùaü ki¤cinna vidyate ..
     tadyuùmàkaü ÷ubhà vçttirbàleùveva bhaviùyati ..>% atha bàlagrahàõàü bàlagrahaõakàraõamàha .
     %<kuleùu yeùu nejyante devàþ pitara eva ca .
     bràhmaõàþ sàdhavo vàpi guravo'tithayastathà ..
     nivçtta÷aucàcàreùu tathà kutsitavartiùu .
     nivçttabhikùàvaliùu bhagnakàüsyagçheùu ca ..
     gçheùu teùu bàlàüstàn grahà hiüsantya÷aïkitàþ .
     tatra vo vipulà vçttiþ påjà caiva bhaviùyati ..
     evaü grahàþ samutpannà bàlàn hiüsanti càpyatha .
     grahopasçùñà bàlàþ syurdu÷cikitsyatamàstataþ ..>% atha sàmànyagrahajuùñànàü bàlànàü lakùaõànyàha .
     %<kùaõàdudvijate bàlaþ kùaõàttrasyati roditi .
     nakherdantairdàrayati dhàtrãmàtmànamegha ca ..
     årdhvaü nirãkùate dantàn khàdet kåjati jçmbhate .
     bhruvau kùipati dantauùñhaþ phenaü vamati vàsakçt ..
     kùàmo'ti ni÷i jàgarti ÷ålàïgo bhinnaviñsvaraþ .
     matsya÷oõitagandha÷ca na cà÷nàti yathà purà ..
     durbalo malinàïga÷ca naùñasaüj¤o'pi jàyate .
     sàmànyagrahajuùñasya lakùaõaü samudàhçtam ..>% atha vi÷iùñagrahajuùñhànàü lakùaõànyàha .
     %<srastàïgaþ kùatajasagandhikastanadbiñvakràsyo hatacaraõaikapakùanetraþ .
     udvignaþ sasalilacakùuralparodã skandàrto bhavati ca gàóhamuùñibandhaþ ..
     niþsaüj¤o bhavati punarlabheta saüj¤àü saüstabdhaþ karacaraõai÷ca nçtyatãva .
     viõamåtre sçjati vinadya jçmbhamàõaþ phenaü và sçjati ca tatsakhàbhijuùñaþ ..>% tatsakhàbhijuùñaþ skandàpasmàrayuktaþ .
     %<srastàïgo bhayacakito vihaïgagandhiþ sàsràvavraõaparipãóitaþ samantàt .
     sphoñai÷ca pracitatanuþ sadàhapàkairvij¤eyo bhavati ÷i÷uþ kùataþ ÷akunyà ..
     raktàsyo haritamalo'tipàõóudehaþ ÷yàvo và mukhakarapàkavedanàrtaþ .
     gçhõàtivyathitatanu÷ca karõanàsaü revatyà bhç÷amabhipã itaþ kumàraþ ..
     srastàïgaþ svapiti na vàsare na ràtrau vióbhinnaü visçjati kàkatulyàïgagandhiþ .
     cchardyàrto hçùitatanåruhaþ kumàrastçùõàlurbhavati ca påtanàgçhãtaþ ..
     yo dveùñi stanamatti na kàsahikkàcchardãbhirjvarasahitàbhirardyamànaþ .
     durvarõaþ satatamathàpi yo'sragandhistaü bråyàdbhiùagatha gandhapåtanàrtam ..
     àkrandan paricakitaþ suvepamànaþ saülãno bhavati vyathàntrakåjayuktaþ .
     srastàïgo bhç÷amatisàryate ca yo vai taü bråyàdbhiùagatha ÷ãtapåtanàrtam ..
     mlànàïgaþ sarudhirapàõipàdavaktro vahvà÷ã kaluùa÷iràvçtodaro yaþ .
     sa j¤eyaþ ÷i÷uratha raktamaõóikàrtaþ sodvego bhavati ca måtratulyagandhiþ ..
     yaþ phenaü vamati vinamyate ca madhye sodvego vihasati vordhvamãkùamàõaþ .
     kåjecca pratatamatho vasàsragandhirnisaüj¤o bhavati sa naigameyajuùñaþ ..>% atha sàmànyagrahajuùñànàü cikitsàmàha . sahàmuõóatikodãcyakvàthasnànaü grahàpaham . sahà màùaparõã .
     %<saptacchadàmayani÷àcandanai÷cànulepayet .
     sarpatvak la÷unaü mårvà sarùapàriùñapallavàþ ..
     vióàlavióajàlomameùa÷çïgã vacà madhu .
     dhapaþ ÷i÷orjvaraghno'yama÷oùagrahanà÷anaþ ..
     bàla÷àntãùñakarmàõi kàryàõi graha÷àntaye .
     vacà kuùñhaü tathà bràhmã siddhàrthakamathàpi ca ..
     sàrivà saindhava¤caiva pippalã ghçtamaùñamam .
     siddhaü ghçtamidaü medhyaü pibet pràtardine dine ..
     dçóhasmçtiþ kùipramedhà kumàro buddhimàn bhavet .
     na pi÷àcà na rakùàüsi na bhåtà na ca màtaraþ ..
     na bhavanti kumàràõàü pibatàmaùñamaïgalam ..>% aùñamaïgalaü ghçtam .. atha vi÷iùñagrahajuùñànàü cikitsàmàha .
     %<somaballãmindravçkùaü bandàkaü viùajaü ÷amãm .
     mçgàdanyà÷ca målàni grathitàni vidhàrayet ..>% tatra skandagrahajuùñasya cikitsàmàha .
     %<skandagrahopasçùñasya kumàrasya pra÷asyate .
     vàtaghnadrumapattràõàü kvàthena pariùecanam ..
     devadàruõi ràsnàyàü madhureùu gaõeùu ca .
     siddhaü sarpi÷ca sakùãraü pàtumasme pradàpayet ..
     sarùapàþ sarpanirmoko vacà kàkàdanã ghçtam .
     uùñràjàvigavà¤càpi romàõyuddhåpanaü bhavet ..>% kàkàdanã ÷vetagu¤jà . somavallãmindravçkùaü vçntàkaü viùajaü ÷amãm . mçgàdanyà÷ca målàni grathitàni vidhàrayet .. somaballã somalatà . indravçkùaü kakubham . mçgàdanã indravàruõã . raktàni màlyàni tathà patàkàü raktàü÷ca gandhà vividhàü÷ca bhakùyàn . ghçta¤ca devàya baliü nivedya sakukkuñaü skandagçhe nidhàya .. snànaü triràtraü ni÷i catvareùu kuryàt paraü ÷àliyavairnivedya . gàyattriyuktàbhirathàdbhiragniü prajvàlayedàhutibhi÷ca dhãmàn .. rakùàmataþ pravakùyàmi bàlànàü pàpanà÷inãm . ahanyahani kartavyà yàbhiradbhiratandritaiþ .. tapasàü tajasà¤caiva ya÷asàü vayasàü tathà . nidhànaü yo'vyayo devaþ sa te skandaþ prasãdatu .. grahasenàpatirdevo devasenàpatirvibhuþ . devasenàripuharaþ pàtu tvàü bhagavàn guhaþ .. devadevasya mahataþ pàvakasya ca yaþ sutaþ . gaïgomàkçttikànà¤ca sa te ÷arma prayacchatu .. raktamàlyàmbaradharo raktacandanabhåùitaþ . raktadivyavapurdevaþ pàtu tvàü krau¤casådanaþ .. atha skandàpasmàragrahajuùñasya cikitsàmàha .
     %<vilvaþ ÷irãùo golomã surasàdi÷ca yo gaõaþ .
     pariùekaþ prayoktavyaþ skandàpasmàra÷àntaye ..>% golomã ÷vetà dårvà . surasàdigaõo yathà --
     %<surasà ÷vetasurasà pàñhà pha¤jã phaõijjhakaþ .
     saugandhikaü bhåstçõako ràjikà ÷vetavarvarã ..
     kañphalaü kharapuùpà ca kàsamarda÷ca ÷allakã .
     vióaïgamatha nirguõóã karõikàra udumbaraþ ..
     balà ca kàkamàcã ca tathà ca viùamuùñikà .
     kaphakrimiharaþ khyàtaþ surasàdirayaü gaõaþ ..>% surasà kçùõatulasã . ÷vetasurasà ÷vetatulasã . pha¤jã bhàrgã . phaõijjhakaþ marubakaþ . saugandhikaü kahlàram . bhåstçõakaþ sugandhatçõam . kharapuùpà varvarã . kàsamardaþ kasaudã . viùamuùñikà vakàini .. * ..
     %<aùñamåtravipakka¤ca tailamabhya¤jane hitam .>% måtràùñakamàha . gojàvimahiùà÷vànàü kharoùñrakariõàntathà . måtràùñakamiti khyàtaü sarva÷àstreùu sammatam .. kùãrãvçkùakaùàyeõa kàkolyàdigaõena ca . vipaktavyaü ghçtaü pa÷càddàtavyaü payasà saha .. kàkolyàdigaõena kalkãkçtena tailaü paktavyam . kàkolyàdigaõo yathà --
     %<kàkolã kùãrakàkolã jãvakarùabhakastathà .
     çddhirvç ddhistathà medà mahàmedà guóåcikà ..
     mudgaparõã màùaparõã padmakaü vaü÷arocanà .
     ÷çïgã prapauõóarãka¤ca jãvantã madhuyaùñikà .
     dràkùà ceti gaõo nàmnà kàkolyàdirudãritaþ .
     stanyakçdbçühaõo vçùyaþ pittaraktànilàpahaþ .
     utsàdanaü vacà hiïguyuktamatra prakãrtitam ..
     gçdhrolåkapurãùàõi ke÷à hastinakho ghçtam .
     vçùabhasya ca romàõi yojyànyuddhåpane sadà ..
     anantàü kukkuñãü vimbãü markañã¤càpi dhàrayet ..>% anantà yavàsà iti loke . kukkuñã ÷àlmalã .
     %<pakvànyàmàni màüsàni prasannaü rudhiraü payaþ .
     mudgodanaü nivedyàtha skandàpasmàriõe vañe ..>% vañe vañatale baliü nivedyetyanvayaþ . tena skandàpasmàriõà snànaü kàrayedityanvayaþ .
     %<catuùpathe kàrayecca snànaü tena tataþ pañhet .
     skandàpasmàrasaüj¤o yaþ skandasya dayitaþ sakhà .
     vi÷àkhaþ sa ÷i÷orasya ÷ivàyàstu ÷ubhànanaþ ..>% atha ÷akunãgrahajuùñasya cikitsàmàha .
     %<÷akunãgrahajuùñasya kàryaü vaidyena jànatà .
     vetasàmrakapitthànàü kvàthena pariùecanam ..
     hrãveramadhuko÷ãrasàrivotpalapadmakaiþ .
     lodhrapriyaïguma¤jiùñhàgairikaiþ pradihecchi÷um ..>% pradihet limpet . råpasiddhiràrùyatvàt .
     %<skandagrahoktà dhåpà÷ca hità atra bhavanti hi .
     skandàpasmàra÷amanaü ghçtamatràpi påjitam ..
     ÷atàvarãü mçgervàrunàgadantãnidigdhikàþ .
     lakùaõàü sahadevà¤ca vçhatã¤càpi dhàrayet ..>% mçgervàruþ vaóã indravàruõã . nàgadantã nàgahulã iti loke prasiddhà .
     %<tilataõóulakaü màlyaü haritàlaü manaþ÷ilàm .
     balireùa niku¤jeùu nivedyo niyatàtmanà ..
     nikañe ca prayoktavyaü snànamasya yathàvidhi .
     ÷veta÷irãùagandhàùñakuùñhaguggulusarùapaiþ ..
     siddhamabhya¤jane tailaü dhàraõaü pårbameva tu .
     ÷akunãgraha÷àntyarthaü pradehaü kàrayeddhitam ..
     kuryàcca vividhàü påjàü ÷akunyàþ kusumaiþ ÷ubhaiþ nikumbhoktena vidhinà snapayettaü tataþ pañhet ..
     antarãkùacarà devã sarvàlaïkàrabhåùità .
     adhomukhã såkùmatuõóà ÷akunã te prasãdatu ..
     durdar÷anà mahàkàyà piïgàkùã bhairavasvarà .
     lambodarã ÷aïkukarõã ÷akunã te prasãdatu .. * ..>% atha revatãgrahajuùñasya cikitsàmàha .
     %<a÷vagandhàja÷çïgã ca ÷àrivàtha punarnavà .
     sahà vidàrã hyetàsàü kvàthena pariùecanam ..
     aja÷çïgã meóhà÷çïgã . sahà sevatãpuùpajàtiþ .
     tailamabhya¤jane kàryaü kuùñhe sarjarase tathà .
     palaïkaùàyàü nalade tathà gaurakadambake ..
     sarjarasaþ ràlaþ palaïkaùà gugguluþ . naladaü làmajjakamu÷ãravatpãtacchaviþ . gaurakadambakaþ hàridrakaþ . haraduyà kadamba iti loke .
     dhavà÷vakarõakakubha÷allakãtindukeùu ca .
     kàkolyàdau gaõe càpi siddhaü sarpiþ pibecchi÷uþ ..
     a÷vakarõaþ ÷àükhu iti loke prasiddhaþ .
     kulatthàþ ÷aïkhacårõa¤ca pradehaþ sàkhagandhikaþ .
     gçdhrolåkapurãùàõi yavàn yavaphale ghçtam ..
     sandhyayorubhayoþ kàryametaduddhåpanaü ÷i÷oþ ..
     yavaphalo vaü÷àïkuraþ .
     ÷uklàþ sumanaso làjàþ payaþ ÷àlyodanaü dadhi .
     valirnivedyo gotãrthe revatyai prayatàtmanà ..
     gotãrthe goùñhe .
     snànaü dhàtrãkumàràbhyàü saïgame kàrayedbhiùak .
     nànàvastradharà devã citramàlyànulepanà ..
     calatkuõóalinã ÷yàmà revatã te prasãdatu .
     upàsate yàü satataü devyo vividhabhåùaõàþ ..
     lambà karàlàvinatà tathaiva bahuputtrikà .
     revatã ÷uùkanàsà ca tubhyaü devã prasãdatu .. * ..
     atha påtanàgrahajuùñasya cikitsàmàha .
     kapotavaïkà ÷yonàko varuõaþ pàribhadrakaþ àsphotà caiva yojyàþ syurbàlànàü pariùecane ..
     kapotavaïkà bràhmã iti loke . pàribhadro nimbaþ . àsphotà aparàjità .
     navà payasyà golomã haritàlaü manaþ÷ilà .
     kuùñhaü sarjarasa÷caiva tailàrthe kalka iùyate ..
     navà payasyà nåtanà kùãravidàrã . golomã ÷vetadårvà .
     hitaü ghçtaü tagàkùãryà saüsiddhaü madhuke'pi ca .
     kuùñhatàlãsakhadiràþ syandano'rjuna eva ca ..
     panasaþ kakubha÷càpi majjàno vadarasya ca .
     kukkuñàsthi ghçta¤càpi dhåpanaü saha sarùapaiþ ..
     syandanaþ syandana ityeva nàmnà prasiddhaþ .
     kàkàdanãü citraphalàü vimbãü gu¤jà¤ca dhàrayet .
     kàkàdanã ÷vetagu¤jà . citraphalà bçhadindravàruõã .
     matsyaudanaü baliü dadyàt kç÷araü palalaü tathà .
     saràvasaüpuñaü kçtvà tasyai ÷ånye gçhe bhiùak .
     utsçùñànnàbhiùiktasya ÷i÷oþ snapanamiùyate ..
     kuùñhatàlãsakhadiraü candanaü syandanaü tathà .
     devavàru vacà hiïgu kuùñhaü girikadambakaþ .
     elà hareõava÷càpi yojyà uddhåpane sadà ..
     malinàmbarasaüvãtà malinà råkùamårdhajà .
     ÷ånyàgàrà÷rayà devã dàrakaü pàtu påtanà .. * ..
     atha gandhapåtanàgrahajuùñhasya cikitsàmàha .
     tiktadrumàõàü patreùu kvàthaü kàrye'bhiùecane .
     tiktadrumànàha .
     nimbaþ pañolaþ kùudrà ca guóåcã vàsakastathà .
     visarpakuùñhanut khyàto gaõo'yaü pa¤catiktakaþ ..
     pippalã pippalãmålaü vargo madhurako madhu .
     ÷àlaparõãbçhatyau ca ghçtàrthaü samamàharet ..
     sarvagandhaiþ pradeha÷ca gàtre càkùõo÷ca ÷ãtalaiþ ..
     sarvagandhaiþ kuïkumàgurukarpårakastårãcandanaiþ .
     akùõostu ÷ãtalaiþ candanakarpåraiþ na tu kastårãkuïkumàgurubhisteùàmuùõatvàt .
     puràùaü kaukkuñaü ke÷a¤carma sarpabhavantathà .
     jãrõa¤càbhãkùõa÷o vàso dhåpanàyopakalpayet ..
     kukkuñãü markañãü vimbãmanantà¤càpi dhàrayet .
     màüsamàmaü tathà pakvaü ÷oõita¤ca catuùpathe .
     nivedyamanta÷ca gçhe ÷i÷oþ snapanamiùyate ..
     karàlà piïgalà muõóà kaùàyàmbarasaüvçtà .
     devã bàlamimaü prãtà rakùa tvaü gandhapåtane .. * ..>% atha ÷ãtapåtanàgrahajuùñasya cikitsàmàha . gomåtraü vastamåtra¤ca mustà¤càmaradàru ca . kuùñha¤ca sarvagandhàü÷ca telàrthamavadhàrayet .. sarvagandhàn candanàdãn . rohiõãnimbakhadirapalà÷akakubhatvacaþ . niþkvàthya tasminniþkvàthe sakùãre vipaced ghçtam .. gçdhrolåkapurãùàõi vastigandhà mahitvacam . nimbapatràõi ca tathà dhåpanàrthaü samàharet .. dhàrayedapi gu¤jà¤ca balàü kàkàdanãü tathà . nadyàü mudgaudanai÷càpi tarpayecchãtapåtanàm .. jalà÷ayànte bàlasya snapana¤copadi÷yate . jalà÷ayànte jalà÷ayatãre . devyai deya÷caupahàro vàruõã rudhiraü tathà .. mudgaudanà÷inã devã surà÷oõitapàyinã . jalà÷ayaratà nityaü pàtu tvàü ÷ãtapåtanà .. * .. atha mukhamaõóikàgrahajuùñasya cikitsàmàha . kapitthaü vilvatarkàrãvàsàgandharvahastakàþ . kuveràkùã ca yojyàþ syuürbàlànàü pariùecane .. tarkàrã gaõiyàri iti loke . gandharvahastakaþ ÷veta eraõóaþ . kuveràkùã pàóari iti loke . svarasairbhçïgavçkùàõàü tathaiva hayagandhayà . tailaü vacà¤ca saüyojya pacedabhya¤janaü ÷i÷oþ .. bhçïgavçkùaþ bhagarà iti loke . vacà sarjarasaü kuùñhaü sarpi÷coddhåpane hitam .. varõakaü cårõakaü màlyama¤janaü pàradaü tathà . manaþ÷ilà¤copaharet goùñhamadhye balintataþ .. pàyasaü sapuroóà÷aü tadbalyarthamupàharet . mantrapåtàbhiradbhi÷ca tatraiva snapanaü hitam .. jalàbhimantraõamantramàha . alaïkçtà kàmavatã subhagà kàmaråpiõã . goùñhamadhyàlayaratà pàtu tvàü mukhamaõóikà .. * .. atha naigameyagrahajuùñasya cikitsàmàha . vilvàgnimanthapåtãkaiþ kàryaü syàt pariùecanam . påtãkaþ ghoràkara¤ja iti loke prasiddhaþ . priyaïgu÷aralànantà÷atapuùpàkuñannañaiþ . pacettailaü sagomåtraü dadhimastvamlakà¤jikaiþ .. kuñannañaü vitunnakanàmno vçkùavi÷eùasya tvak . guóatajã iti loke prasiddhà . mustàkçtiþ ÷yonàko và . vacàü vayasthàü jañilàü golomãü càpi dhàrayet . vayasthà àmalakã guóåcã và . utsàdanaü hita¤càtra skandàpasmàranà÷anam .. markañolåkagçdhràõàü purãùàõi pitçgçhe . dhåmaþ suptajane kàryo bàlasya hitamicchatà .. pitçgçhe naigameyagçhe . tilataõóulakaü màlyaü bhakùyàü÷ca vividhànapi . kaumàrapitçmeùàya plakùamåle nivedayet .. meùàya naigameyagrahàya . adhastàt kùãravçkùasya snapana¤copadi÷yate .. ajànana÷calàkùibhruþ kàmaråpã mahàya÷àþ . bàlaü pàlayità devo naigameyo'bhirakùatu .. iti bhàvaprakà÷aþ .. (tathàsya lakùaõàntaraü cikitsita¤ca yathà --
     %<bali÷àntãùñakarmàõi kàryàõi graha÷àntaye .
     mantra÷càyaü prayoktavyastatràdau sarvakàmikaþ ..
     oü namo bhagavate garuóàya tryambakàya sadyastara stuta stuta svàhà . oü kaü khaü ñaü paü ÷aü vainateyàya namaþ . oü hrãü huü kùaü .
     bàladehapramàõena puùpamàlàntu sarvataþ .
     pragçhya mucchikàbhaktabalirdeyastu ÷àntikaþ .
     oü kàrã suvarõapakùã bàlakaü rakùa rakùa svàhà ..
     oü nàràyaõàya namaþ ..>% prathame divase màse varùe và gçhõàti nandà nàma màtçkà tayà gçhãtamàtrasya prathamaü bhavati jvaraþ . cakùurunmãlayati gàtramudvejayati na ÷ete krandati stanyaü na gçhõàti . àütkàra÷ca bhavati . balintasya pravakùyàmi yena sampadyate ÷ubham . nadyubhayatañamçttikàü gçhãtvà puttalikàü kçtvà ÷uklaudanaþ ÷uklapuùpaü saptadhvajàþ saptapradãpàþ saptasvastikàþ saptavañakàþ . saptasaùkulikàþ jambuóikà gandhatàmbålaü matsyamàüsaü suràmagrabhakta¤ca pårbasyàndi÷i catuùpathe madhyàhne balirdàtavyaþ a÷vatthapatraü jalakumbhe nikùipya ÷àntyudakena snàpayet . rasonasiddhàrthaka meùa÷çïganimbapatra÷ivanirmàlyairbàlakaü dhåpayet . oü namo nàràyaõàya amukasya vyàdhiü hana hana mu¤ca mu¤ca svàhà evaü dinatrayaü baliü dattvà caturthe divase bràhmaõaü bhojayet . tataþ sampadyate ÷ubham .. dvitãye divase màse varùa và gçhõàti sunandànàma màtçkà . tayà gçhãtamàtrasya prathamaü bhavati jvaraþ . cakùurunmãlayati gàtramudvejayati na ÷ete krandati stanyaü na gçhõàti àütkàra÷ca bhavati . balintasya pravakùyàmi yena sampadyate ÷ubham . taõóulaü hastapçùñhaikaü gçhãtvà dadhiguóaghçtami÷ritaü ÷aràvaikaü gandhatàmbålaü pãtapuùpaü pãtasaptadhvajàþ . catvàraþ pradãpàþ da÷asvastikàþ matsyamàüsasuràstilacårõa¤ca pa÷cimasyàndi÷i catuùpathe balirdàtavyaþ . dinàni trãõi trisandhyaü tataþ ÷àntyudakena snàpayet . ÷ivanirmàlyasiddhàrthamàrjàraroma u÷ãrabàlakaghçtairdhåpaü dadyàt . oü namo nàràyaõàya amukasya vyàdhiü hana hana mu¤ca mu¤ca hrãü phañ svàhà . caturthe divase bràhmaõàn bhojayet tataþ sampadyate ÷ubham . tçtãye divase màse varùe và gçhõàti påtanànàmamàtçkà tayà gçhãtamàtreõa prathamaü bhavati jvaraþ . gàtramudvejayati stanyaü na gçhõàti muùñiü badhnàti krandati årdhvaü nirãkùate . balintasya pravakùyàmi yena sampadyate ÷ubham . nadyubhayatañamçttikàü gçhãtvà puttalikàü kçtvà raktacandanaü gandhatàmbålaü raktasaptadhvajàþ . saptapradãpàþ saptasvastikàþ . pakùimàüsasuràgrabhaktaü dakùiõasyàndi÷i aparàhõe catuùpathe balirdàtavyaþ . ÷ivanirmàlyaguggulusarùapanimbapatrameùa ÷çïgairdinatrayaü dhåpayet . oü namo nàràyaõàya amukasya vyàdhiü hana hana mu¤ca mu¤ca svàhà . caturthe divase bràhmaõàn bhojayet tataþ sampadyate ÷ubham .. caturthe divase màse vaùa và gçhõàti mukhamuõóikànàma màtçkà tayà gçhãtamàtreõa prathamaü bhavati jvaraþ . grãvàü nàmayati cakùurunmãlayati stanyaü na gçhõàti roditi svapiti muùñiü badhnàti balintasya pravakùyàmi yena sampadyate ÷ubham . nadyubhayatañamçttikàü gçhãtvà puttalikàü kçtvà utpalapuùpaü gandhaü tàmbålaü da÷adhvajàþ dãpà÷catvàraþ . trayoda÷a svastikàþ matsyamàüsasuràmagrabhakta¤ca uttarasyàü di÷i aparàhõe balirdeyaþ catuùpathe . oü namo nàràyaõàya amukasya vyàdhiü hana hana matha matha svàhà . caturthe divase bràhmaõàn bhojayet tataþ sampadyate ÷ubham .
     pa¤came divase màse varùe và gçhõàti kañapåtanà nàma màtçkà . tayà gçhãtamàtreõa prathamaü bhavati jvaraþ . gàtramudbejayati stanyaü na gçhõàti muùñiü badhnàti . balintasya pravakùyàmi yena sampadyate ÷ubham . kumbhakàracakrasya mçttikàü gçhãtvà puttalikàü vidhàya gandhatàmbålaü ÷uklapuùpaü ÷uklaudanaü pa¤ca dhvajàþ pa¤ca pradãpàþ pa¤cavañakàþ ai÷ànyàü di÷i balirdàtavyaþ . ÷àntyudakena snàpayet . ÷ivanirmàlyasarpanirmoka guggulu nimbapatrabàlakaghçtairdhåpaü dadyàt . oü namo nàràyaõàya amukasya vyàdhiü cårõaya cårõaya hana hana svàhà . caturthe divase bràhmaõàn bhojayet tataþ sampadyate ÷ubham .. ùaùñhe divase màse varùe và gçhõàti ÷akunikànàma màtçkà tayà gçhãtamàtreõa prathamaü bhavati jvaraþ . gàtrabhedaü dar÷ayati divàràtràvutthànaü bhavati . årdhaü nirãkùate . baliü tasya pravakùyàmi yena sampadyate ÷ubham . piùñakena puttalikàü kçtvà ÷uklapãtaraktapuùpagandhatàmbålàni da÷a dãpàþ . da÷a pãtadhvajàþ da÷a svastikàþ da÷a vañakàþ . kùãrajambuóikàþ . matsyamàüsasurà àgneyyàndi÷i niùkrànte madhyàhne balirdàtavyaþ . ÷àntyudakena snàpayet . ÷ivanirmàlyarasonaguggulusarpanirmokanimbapatraghçtairdhåpaü dadyàt . oü namo nàràyaõàya amukasya vyàdhiü cårõaya cårõaya hana hana svàhà . caturthe divase bràhmaõàn bhojayet tataþ sampadyate ÷ubham ..
     saptame divase màse varùe và gçhõàti ÷uùkarevatã nàma màtçkà . tayà gçhãtamàtreõa prathamaü bhavati jvaraþ . gàtramudvejayati muùñiü badhnàti roditi . balintasya pravakùyàmi yena sampadyate ÷ubham . rakta÷uklapuùpaü gandhatàmbålaraktaudanaü kç÷aràstrayoda÷a svastikàþ trayoda÷a saùkulikà jambuóikà matsyamàüsasuràþ trayoda÷a dhvajàþ pa¤ca pradãpàþ . pa÷cimasyàndi÷i gràmaniùkrànte'paràhõe vçkùamà÷ritya balirdàtavyaþ . ÷àntyudakena snàpayet . guggulumeùa÷çïgasarùapo÷ãra bàlakaghçtairdhåpandadyàt . oü namo nàràyaõàya dãptatejase hana hana mu¤ca mu¤ca svàhà .. caturthe divase bràhmaõàn bhojayet tataþ sampadyate ÷ubham . aùñame divase màse varùe và gçhõàti aryakà nàma màtçkà tayà gçhãtamàtreõa prathamaü bhavati jvaraþ . gçdhragandhaþ påtigandha÷ca jàyate . àhàraü na gçhõàti gàtramudbejayati . balintasya pravakùyàbhi tataþ sampadyate ÷ubham . raktapãtadhvajàþ candanaü pãtapuùpaü saùkulyaþ parpañikà matsyamàüsasuràþ jambuóikàþ pratyåùe balindadyàt .. oü namo nàràyaõàya trailokyavidravaõàya catuddi÷àmãkùaõàya vyàdhiü hana hana mu¤ca mu¤ca jvala jvala daha daha oü hrãü phañ svàhà .. caturthe divase bràhmaõàn bhojayet tataþ sampadyate ÷ubham .
     navame divase màse varùe và gçhõàti såtikà nàma màtçkà . tayà gçhãtamàtrasya prathamaü bhavati jvaraþ . nityaü chardayati gàtrabhedaü dar÷ayati muùñiü badhnàti . nidràtitarà syàdvalintasya pravakùyàmi yenasampadyate ÷ubham . nadyubhayatañamçttikàü gçhãtvà puttalikàü nirmàya ÷uklavastreõa veùñayet . ÷uklapuùpaü ÷uklodanaü gandhatàmbålaü ÷uklàþ trayoda÷a dhvajàþ trayoda÷a pradãpàþ trayoda÷a svastikàþ trayoda÷a matsyamàüsasuràþ . uttaradigvibhàge gràmaniùkà÷e baliü dàpayet . ÷àntyudakena snàpayet . guggulunimbapatragodhåmago÷çïga÷vetasarùapaghçtairdhåpaü dadyàt . oü namo nàràyaõàya caturbhujàya hana hana mu¤ca mu¤ca svàhà . caturthadivase bràhmaõàn bhojayettataþ sampadyate ÷ubham .
     da÷ame divase màse varùe và yadi gçhõàti nirçtà nàma màtçkà . tayà gçhãtamàtreõa prathamaü bhavati jvaraþ . gàtramudvejayati àütkàraü karoti purãùamåtra¤ca bahu bhavet . balintasya pravakùyàmi yena sampadyate ÷ubham . pàràvàrasya mçttikayà puttalikàü kçtvà raktacandanagandhatàmbålàdibhirbhåùayitvà pa¤ca varõàþ pa¤ca dhvajàþ pa¤ca pradãpàþ pa¤ca svastikàþ pa¤ca puttalikà matsyamàüsasuràþ vàyavyàndi÷i balindadyàt . kàkaviùñhàgomàüsago÷çïgarasonamàrjàraromanimbapatraghçtairdhåpayet . oü namo nàràyaõàya cårõitahastàya hana hana mu¤ca mu¤ca svàhà . caturthe divase bràhmaõàn bhojayettataþ sampadyate ÷ubham ..
     ekàda÷e divase màse varùe và yadà gçhõàti pilipicchikà nàma màtçkà . tayà gçhãtamàtrasya prathamaü bhavati jvaraþ . àhàraü na gçhõàti . årdhvadçùñirbhavati gàtrabhaïga÷ca bhavati àütkàra÷ca bhavati . balintasya pravakùyàmi yena sampadyate ÷ubham . piùñakena puttalikàü kçtvà raktacandanaraktaü tasyà mukhaü dugdhena si¤cet pãtapuùpaü gandhatàmbålaü sapta pradãpà aùñau vañakà aùñau saùkulikà aùñau purikà matsyamàüsasuràþ pårbasyàndi÷i balirdàtavyaþ . ÷àntyudakena snàpayet . ÷ivanirmàlya guggulu go÷çïgasarpanirmokaghçtairdhåpayet . oü namo nàràyaõàya mu¤ca mu¤ca svàhà . caturthadivase vipràn bhojayettena sampadyate ÷ubham ..
     dbà÷a÷e divase màse varùe và yadà gçhõàti kàmukà nàma màtçkà . tayà gçhãtamàtra syàdau jàyate jvaraþ . hasitvà vadati aïgulyàtarjayati kràmati niþ÷vasiti . muhurmuhu÷chardayati . àhàraü na karoti . balintasya pravakùyàmi yena sampadyate ÷ubham . kùãreõa puttalikàü kçtvà ÷uklakusumaü gandhatàmbålaü ÷uklàþ sapta dhvajàþ . sapta saùkulikàþ .. sapta pradãpàþ . karasthena dadhibhaktena sarvakarmabaliü dadyàt ÷àntyudakena snàpayet . ÷vetasarùapaguggulu÷ivanirmàlyaghçtairdhåpayet . oü namo nàràyaõàya vyàdhiü mu¤ca mu¤ca hana hana svàhà . caturthadivase vipràn bhojayet . tataþ sampadyate ÷ubham .. iti ràvaõakçtaü bàlatantraü samàptam .. iti vaidyakacakrapàõisaügrahe bàlarogàghikàre ..)

#<bàlacaryaþ>#, puü, (bàlasya bàlakasyeva caryà yasya .) kàrtikeyaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. bàlakasya caritre, klã ..

#<bàlatanayaþ>#, puü, (bàlàni navodgatapatràni tanayàiva yasya .) khadiravçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 49 .. (guõàdayo'sya khadira÷abde j¤àtavyàþ ..) bàlakaputtra÷ca ..

#<bàlatantraü>#, klã, (bàlàya bàlakarakùàrthaü tantramupàyaþ ÷àstraü và .) garbhiõãcaryà . tatparyàyaþ . kumàrabhçtyà 2 garbhiõyavekùaõam 3 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (asya vivaraõantu su÷rute såtrasthàne 1 adhyàye . yathà, %<÷alyaü ÷àlàkyaü kàyacikitsà bhåtavidyà kaumàrabhçtyamagadatantraü vàjãkaraõatantramiti ..>% kaumàrabhçtyasya và bàlatantrasya lakùaõamàha tatraiva . %<kaumàrabhçtyaü nàma kumàrabhavanadhàtrãkùãradoùasaü÷odhanàrthaü duùñastanyagrahasamutthànà¤ca vyàdhãnàmupa÷amanàrtham ..>% bàlatantràõi kàni tànyàha tatraiva 3 adhyàye .
     %<navagrahàkçtij¤ànaü skandasya ca niùedhanam .
     apasmàra÷akunyo÷ca revatyà÷ca punaþ pçthak ..
     påtanàyàstathàndhàyà maõóikà ÷ãtapåtanà .
     naigameyacikitsà ca grahotpattiþ sayonijà ..
     kaumàratantramityetat ÷àrãreùu prakãrtitam ..>% eteùàü vivaraõantu bàlagraha÷abde draùñavyam ..)

#<bàlatçõaü>#, klã, (bàlaü navajàtaü tçõam .) navatçõam . tatparyàyaþ . ÷aùpam 2 . ityamaraþ . 2 . 4 . 267 .. (yathà, raghau 2 . 26 ÷lokañãkàyàü mallinàthaþ . gaïgàyàþ prapàtastasyànte samãpe viråóhàni jàtàni ÷aùpàõi bàlatçõàni yasmin tat ..)

#<bàladalakaþ>#, puü, (bàlàni dalànãva dalàni yasya . yadvà bàla iva kùudraü dalaü yasya . tataþ svàrthe kan .) khadiravçkùaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<bàladhiþ>#, puü, (bàlàþ ke÷àþ dhãyante'tra . bàla + dhà + ki .) ke÷ayuktalàïgålam . ityamaraþ . 2 . 8 50 .. (yathà, kiràte . 12 . 47 .
     %<camarãgaõaiþ ÷ivabalasya balavati bhaye'pyupasthite .
     vaü÷avitatiùu viùaktapçthupriyabàlabàladhibhiràdade dhçtiþ ..>%)

#<bàlapatraþ>#, puü, (bàla iva kùudraü patraü yasya .) khadiravçkùaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. yavàsaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (bàlaü patramiti vigrahe .) klã . nåtanaparõam .. (yathàsya paryàyaþ ..
     %<khadiro raktasàra÷ca gàyatrã dantadhàvanaþ .
     kaõñakã bàlapatra÷ca bahu÷alya÷ca yaj¤iyaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<bàlapatrakaþ>#, puü, (bàlapatra eva . svàrthe kan .) khadiravçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<bàlapà÷yà>#, strã, (bàlapà÷e ke÷asamåhe sàdhuþ tatra sàdhuriti yat .) sãmantikàsthitasvarõàdiracitapaññikà . siütã iti bhàùà . tatparyàyaþ . paritathyà 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 103 .. bàlapà÷asthitamaõiþ . iti taññãkàyàü tarkavàgã÷aþ ..

#<bàlapuùpikà>#, strã, (bàlàni kùudràõi puùpàõi yasyàþ . tataþ svàrthe kan kàpi ata itvam .) yåthikà . iti ràjanirghaõñaþ .. (vivçtirasyà yåthikà÷abde nirde÷yà ..)

#<bàlapuùpã>#, strã, (bàlàni kùudràõi puùpàõi yasyàþ sà .) yåthikà . iti jañàdharaþ ..

#<bàlabhadrakaþ>#, puü, (bàle'pi bhadra iva . tataþ svàrthe kan .) viùabhedaþ . tatparyàyaþ . ÷àmbhavaþ 2 . iti ÷abdacandrikà ..

#<bàlabhaiùajyaü>#, klã, (bàlaü bhaiùajyam . yadvà, bàlasya ÷i÷obhaùajyam .) rasà¤janam . iti ràjanirghaõñaþ .. bàlakasyauùadha¤ca .. (tadyathà --
     %<bhaiùajyaü pårbamuddiùñaü naràõàü yajjvaràdiùu .
     kàryantadeva bàlànàü màtrà tasya kanãyasã ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe bàlarogàdhikàre ..)

#<bàlabhojyaþ>#, puü, (bàlànàü bhojyaþ .) caõakaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. bàlakabhakùaõãye, tri ..

#<bàlamåùikà>#, strã, (bàlà kùudrà måùikà induraþ .) kùudramåùikà . chiñkà indura iti bhàùà . tatparyàyaþ . girikà 2 . ityamaraþ . 2 . 5 . 12 .. cikkaþ 3 ve÷manakulaþ 4 cikvà 5 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bàlayaj¤opavãtakaü>#, klã, (bàlaü yaj¤opavãtam . tataþ svàrthe kan .) upavãtivi÷eùaþ . tatparyàyaþ . uraskañaþ 2 pa¤cavañaþ 3 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<bàlaràjaü>#, klã, (bàlaþ svalpo'pi ràjate iti . ràja + pacàdyac .) vaidåryam . iti ÷abdaratnàvalã .. bàlaka÷reùñhe, puü ..

#<bàlarogaþ>#, puü, (bàlasya rogaþ .) bàlakasya vyàdhiþ . tasya nidànaü lakùaõàni càha .
     %<dhàtryàstu gurubhirbhojyairviùamairdoùajaistathà .
     doùà dehe prakupyanti tataþ stanyaü pradåùyati ..
     mithyàhàravihàriõyà duùñà vàtàdayaþ striyàþ .
     dåùayanti payastena jàyante vyàdhayaþ ÷i÷oþ .. * ..
     vàtaduùñaü ÷i÷uþ stanyaü piban vàtagadàturaþ .
     kùàmasvaraþ kç÷àïgaþ syàdbaddhaviõmåtramàrutaþ ..
     svinno bhinnamalo bàlaþ kàmalàpittarogavàn .
     tçùõàluruùõasarvàïgaþ pittaduùñhaü payaþ piban ..
     ÷leùmaduùñaü piban kùãraü làlàluþ ÷leùmarogavàn .
     nidràrdito jaóaþ ÷ånavaktràkùa÷chardanaþ ÷i÷uþ ..
     jvaràdyà vyàdhayaþ sarve vakùyante mahatàntu ye .
     bàlànàmapi te tadbadboddhavyà bhiùaguttamaiþ ..
     bàlànàmeva ye rogà bhavanti mahatàü na ca .
     tàlukaõñakamukhyàüstànavadhàraya yatnataþ ..>% tatràdau tàlukaõñakamàha .
     %<tàlumàüse kaphaþ kruddhaþ kurute tàlukaõñakam .
     tena tàluprade÷asya nimnatà mårdhni jàyate ..
     tàlupàtàt stanadveùaþ kçcchràt pànaü ÷akçddravam .
     tçóakùikaõñhàsyarujà grãvàdurdharatà vamiþ ..>% pànaü stanyasya . ÷akçddravaü dravaråpam .. atha mahàpadmamàha .
     %<visarpastu ÷i÷oþ pràõanà÷anaþ ÷ãrùavastijaþ .
     padmavarõo mahàpadmarogo doùatrayodbhavaþ .
     ÷aïkhàbhyàü hçdayaü yàti hçdayàcca gudaü brajet ..>% padmavarõaþ lohitavarõaþ tatra ÷ãrùajo visarpaþ ÷aïkhàbhyàü hçdayaü yàti hçdayàt gudaü vrajet . evaü vastito gudaü yàti . gudato hçdayaü hçdayàcchiro yàti iti boddhavyam .. atha kukåõakamàha .
     %<kukåõakaþ kùãradoùàt ÷i÷ånàmeva vartmani .
     jàyate tena tannetraü kaõóuraü prasravenmuhuþ ..
     ÷i÷uþ kuryàllalàñàkùikåñanàsàpragharùaõam .
     ÷akto nàrkaprabhàü draùñaü na vartmonmãlanakùamaþ ..>% kukåõakaþ kothuyà iti loke khyàtaþ .. * .. atha tuõóigudapàkamàha .
     %<vàtenàghmàpità nàbhiþ sarujà tuõóirucyate .
     bàlasya gudapàkàkhyo vyàdhiþ pittena jàyate ..>% athàhipåtanaü àha .
     %<÷akçnmåtrasamàyukte'dhaute'pàne ÷i÷orbhavet .
     svinne và snàpyamànasya kaõóå raktakaphodbhavà ..
     kaõóåyanàttataþ kùipraü sphoñàþ sràva÷ca jàyate .
     ekãbhåtaü vraõaü ghoraü taü vidyàdahipåtanam ..
     svinne svedite .. * .. athàjagallãmàha .
     snigdhà savarõà grathità nirujà mudgasannibhà .
     kaphavàtotthità j¤eyà bàlànàmajagallikà ..>% grathità gumphiteva . mudgasannibhà . mudgàkçtiþ .. atha pàragarbhikamàha .
     %<màtuþ kumàro garbhiõyàþ stanyaü pràyaþ pibannapi .
     kàsàgnisàdavamathutandràkàr÷yàrucibhramaiþ ..
     yujyate koùñhavçddhyà ca tamàhuþ pàrigarbhikam .
     rogaü paribhavàkhya¤ca tatra yu¤jãta dãpanam ..>% pibannapãtyapi÷abdàdapibannapi pàrigarbhikaþ . ahãóã iti loke . paribhavàkhyaü paribhaveti nàmàntaram .. * .. atha dantodbhedakàn rogànàha .
     %<dantabhedaþ ÷i÷oþ sarvarogàõàü kàraõaü smçtam .
     vi÷eùàjjvaravióbhedakàsacchardi÷irorujam ..
     abhiùyandasya pothakyà visarpasya ca jàyate ..>% kàraõamityanvayaþ . pothakyàþ vartmarogavi÷eùasya .. atha bàlarogàõàü cikitsà .
     %<bhaiùajyaü pårbamuddiùñaü mahatàü yajjvaràdiùu .
     tadeva kàryaü bàlànàü kintu dàhàdikaü vinà ..>% dàhàdikaü vinà agnidàhàdikùàravamanavirecana÷iràvyadhàdikaü ùinà . mahàkaùñe cotpanne vamanabirekàdyaü dadyàt . yata àha su÷rutaþ . virekavastivamanànçte kuryàcca nàtyayàditi . atyayàt vinà÷akarakaùñàt çte vinà ..
     %<ta eva doùà dåùyà÷ca jvaràdyà vyàdhaya÷ca te .
     atastadeva bhaiùajyaü màtrà tvasya kanãyasã ..>% asya bàlasya . kanãyasãmàtràmàha vi÷vàmitraþ .
     %<vióaïgaphalamàtrantu jàtamàtrasya bheùajam .
     anenaiva pramàõena màsi màsi pravardhvayet ..>% vióaïgaparimitaü bheùajaü cårõãkçtya kiüvà kalkãkçtyàthavàvalehãkçtya dadyàdityarthaþ . tantràntare tvanyathàbhihitam .
     %<prathame màsi bàlàya deyà bheùajaraktikà .
     avalehyà tu kartavyà madhukùãrasitàghçtaiþ ..
     ekaikàü vardhayettàvadyàvat saüvatsaro bhavet .
     tadårdhvaü màùavçddhiþ syàdyàvat ùoóa÷avatsaràþ ..>% ekaikàü raktikàm tadårdhvaü varùopari màùavçddhiþ prativarùaü pa¤cagu¤jàtmakasya màùasya vçddhirbhavati . gu¤jàþ pa¤càdyamàùaka ityamarasiühaþ ..
     %<tataþ sthirà bhavettàvadyàvadvarùàõi saptatiþ .
     tato bàlakavanmàtrà hràsanãyà ÷anaiþ ÷anaiþ ..>% tataþ ùoóa÷avatsaropari .
     %<cårõakalkàvalehànàmiyaü màtrà prakãrtità .
     kaùàyasya punaþ saiva vij¤àtavyà caturguõà ..
     kùãrapasya ÷i÷ordeyamauùadhaü kùãrasarpiùà .
     dhàtryàstu kevalaü deyaü na kùãreõàpi sarpiùà ..>% kùãrànnàdasya pårbavat kùãrasarpiùà . prakàràntareõauùadhapànamàha su÷utaþ .
     %<yeùàü gadànàü ye yogàþ pravakùyante gadaïkaràþ .
     teùu tatkalkasaüliptau pàyayeta ÷i÷uü stanau ..>% avacanànàü bàlànàmabhyantaravyàdhij¤ànopàyamàha .
     %<aïgapratyaïgade÷e tu rujà yatràsya jàyate .
     muhumuhuþ spç÷ati taü spç÷yamànena roditi ..
     nimãlitàkùo mårdhasthe roge no dhàrayecchiraþ .
     vastisthe måtrasaïgàrto kùudhàtçóapi gacchati ..
     viõmåtrasaïgavaikalyàcchardyàghmànàntrakåjanaiþ .
     koùñhe vyàdhãn vijànãyàt sarvatrasthàü÷ca rodanaiþ ..>% atràdau jvarasya cikatsàmàha .
     %<sarvaü nirvàryate bàle stanyaü naiva niùàryate .
     màtrayà laïghyayeddhàtrãü ÷i÷oretadvilaïghanam ..>% màtrayà laïghayet laghu bhojayet .
     %<bhadramustàbhayànimbapañolamadhukaiþ kçtaþ .
     kvàthaþ koùõaþ ÷i÷oreùa niþ÷eùajvaranà÷anaþ ..>% bhadramustàdikvàthaþ sarvajvareùu .. * .. ghanakçùõàruõà÷çïgãcårõaü kùaudreõa saüyutam . ÷i÷orjvaràtisàraghnaü kàsaü ÷vàsaü vamiü haret .. aruõà ativiùà . caturbhadrikà jvaràtisàreùu ..
     %<vilva¤ca puùpàõi ca dhàtakãnàü jalaü salodhraü gajapippalã ca .
     kvàthàvalehau madhunà vimi÷rau bàleùu yojyàvatisàriteùu ..>% jalaü bàlà . vilvàdikvàthàvalehau . atãsàreùu ..
     %<samaïgàdhàtakãlodhrasàrivàbhiþ sçtaü jalam .
     durdhare'pi ÷i÷ordeyamatãsàre samàkùikam ..>% samaïgà lajjàlumålam . samaïgàdikvàtho durdhare'tãsàre .. * ..
     %<vióaïgànyajamãdà ca pippalãtaõóulàni ca .
     evàmàlãóhya cårõàni sukhaü taptena vàriõà .
     àme pravçtte'tãsàre kumàraü pàyayedbhiùak ..>% vióaïgàdicårõamatãsàre .. * ..
     %<mocarasaþ samaïgà ca dhàtakã padmake÷aram .
     piùñairetairyavàgåþ syàdraktàtãsàranà÷inã ..>% mocarasalajjàlumåladhàvaiphulakamalake÷arasamuditatolà 1 taõóulakãkhudãtolà 1 jalatolà 11 sarvamekãkçtya yavàgåþ sàdhanãyà . mocarasàdiyavàgå raktàtisàre .. * ..
     %<nàgaràtiviùàmustàbàlakendrayavaiþ ÷çtam .
     kumàraü pàyayet pràtaþ sarvàtãsàranà÷anam ..>% nàgaràdikvàthaþ sarvàtãsàre .. * ..
     %<làjàsayaùñimadhukà ÷arkarà kùaudrameva ca .
     taõóulodakayogena kùipraü hanti pravàhikàm ..>% làjàdicårõaü pravàhikàyàm .. * ..
     %<rajanã saralo dàruvçhatã gajapippalã .
     ÷çïgiparõã ÷atàhà ca lãóhaü màkùikasarpiùà ..
     dãpanaü grahaõãü hanti màrutàrtisakàmalàm .
     jvaràtãsàrapàõóåghnaü bàlànàü sarvaroganut ..>% rajanyàdicårõaü grahaõyàdau .. * ..
     %<pauùkaràtiviùà÷çïgãmàgadhãdhanvayàsakaiþ .
     kçtaü cårõantu sakùaudraü ÷i÷ånàü pa¤cakàsajit ..>% pauùkaràdicårõaü kàseùu .. * ..
     %<pauùkaràtiviùàvàsàkaõà÷çïgãrasaü lihan .
     madhunà mucyate bàlaþ kàsaiþ pa¤cabhirucchritaiþ ..>% mustakàdirasaþ kàseùu .. * ..
     %<vyàghrãkusumasaüjàtake÷arairavalehikà .
     madhunà cirasaüjàtàn ÷i÷oþ kàsàn vyapohati ..>% kàse .. * ..
     %<ghànyaü ÷arkarayà yuktaü taõóulodakasaüyutam .
     pànametat pradàtavyaü kàsa÷vàsàpahaü ÷i÷oþ ..>% dhànyàdipànaü kàsa÷vàsayoþ .. * ..
     %<dràkùàvàsàbhayàkçùõàcårõaü kùaudreõa sarpiùà .
     lãóhaü ÷vàsaü nihantyà÷u kàsa¤ca tamakaü tathà ..>% tamakaü ÷vàsabhedam . dràkùàdicårõaü kàsa÷vàsayoþ ..
     %<cårõaü kañukarohiõyà madhunà saha yojayet .
     hikkàü pra÷amayet kùipraü chardi¤càpi cirotthitàm ..>% hikkàyàü chardyà¤ca .. * ..
     %<àmràsthilàjasindhåtthaü sakùaudraü chardinudbhavet ..>% chardyàm .. * ..
     %<pãtaü pãtaü vamedyastu stanyaü taü madhusarpiùà .
     dvivàrtàkã phalarasaü pa¤cakola¤ca lehayet ..>% dvivàrtàkã bçhatãdbayam .. * ..
     %<pa¤cakolàni pippalãpippalãmålacavyacitrakanàgaràõi ..>% kùãracchardyàm .. * ..
     %<hrãvera÷arkaràkùaudraü lãóhaü tçùõàharaü param .
     ghçtena sindhuvi÷vailàhiïgubhàrgãrajolihan ..
     ànàhaü vàtikaü ÷ålaü hanyàttoyena và ÷i÷uþ ..>% ànàhe vàta÷åle ca .. * ..
     %<kaõoùaõàsitàkùaudrasåkùmailàsaindhavaiþ kçtaþ .
     måtragrahe prayoktavyaþ ÷i÷ånàü leha uttamaþ ..>% måtràghàte .. * ..
     %<yadà tu durbalo bàlaþ khàdannapi ca vahnimàn .
     vidàrãkandagodhåmayavacårõaü ghçtaplutam ..
     khàdayettadanukùãraü ÷çtaü samadhu÷arkaram ..>% kàr÷ye .. * ..
     %<mustakuùmàõóabãjàni bhadradàrukaliïgakàn .
     piùñvà toyena saülimpellepo'yaü ÷othahçcchi÷oþ ..>% ÷othe .. * ..
     %<pañolatriphalàriùñaharidràkvathitaü pibet .
     kùatavãsarpavisphoñajvaràõàü ÷àntaye ÷i÷uþ ..>% kùatavãsarpavisphoñajvareùu .. * ..
     %<gçhadhåmani÷àkuùñharàjikendrayavaiþ ÷i÷oþ .
     lepastakreõa hantyà÷u sidhmapàmavicarcikàm ..
     sàrivàtilalodhràõàü kaùàyo madhukasya ca .
     saüsràviõi mukhe ÷asto dhàvanàrthaü ÷i÷oþ sadà ..>% mukhasràve .. * ..
     %<a÷vatthatvagdalakùaudrairmukhapàke pralepanam ..>% mukhapàke .. * ..
     %<pippalãtriphalàcårõaü ghçtakùaudrapariplutam .
     bàlo roditi yastasmai leóhuü dadyàt sukhàvaham ..>% rodane .. * ..
     %<harãtakã vacà kuùñhaü kalkaü màkùikasaüyutam .
     pãtvà kumàraþ stanyena mucyate tàlukaõñakàt ..>% tàlukaõñake .. * ..
     %<phalatrikaü lodhrapunarnave ca sa÷çïgaveraü bçhatãdvaya¤ca .
     àlepanaü ÷leùmaharaü sukhoùõaü kukåõake kàryamudàharanti ..>% kukåõake .. * ..
     %<mçtpiõóenàgnitaptena kùãrasiktena soùmaõà .
     svedayedutthitàü nàbhiü ÷othastenopa÷àmyati ..>% nàbhi÷othe .. * ..
     %<nàbhipàke ni÷àlodhrapriyaïgumadhukaiþ ÷çtam .
     tailamabhya¤jane ÷astamebhirvàpyavadhålanam ..
     dagdhena cchàga÷akçtà nàbhipàke'vacårõanam .
     tvakcårõaiþ kùãriõàü vàpi kuryàccandanareõunà ..>% nàbhipàke .. * ..
     %<gudapàke tu bàlànàü pittaghnãü kàrayet kriyàm .
     rasà¤janaü vi÷eùeõa pànalepanayorhitam ..
     ÷aïkhayaùñya¤janai÷cårõaü ÷i÷ånàü gudapàkanut ..>% a¤janaü rasà¤janam . gudapàke .. * ..
     %<÷aïkhasauvãrayaùñyàhvairlepo deyo'hipåtane ..>% ahipåtane .. * ..
     %<pàrigarbhikaroge tu påjyate vahnidãpanam ..>% pàrigarbhike .. * ..
     %<dantapàlintu madhunà cårõena pratisàrayet .
     dhàtakãpuùpapippalyordhàtrãphalarasena và ..
     dantotthànabhavà rogàþ pãóayanti na bàlakam .
     jàte dante hi ÷àmyanti yatastaddhetukà gadàþ ..>% dantodbhedajarogeùu .. * ..
     %<sauvarõaü sukçtaü cårõaü kuùñhaü madhu ghçtaü vacà .
     matsyàkùakaþ ÷aïkhapuùpã madhu sarpiþ sakà¤canam ..
     arkapuùpãmadhu ghçtaü cårõitaü katakaü vacà .
     sahemacårõaü kaiñaryaü ÷vetà dårvà ghçtaü madhu ..
     catvàro'bhihitàþ prà÷à ardha÷lokasamàpanàþ .
     kumàràõàü vapurmedhàbalapuùñikaràþ smçtàþ ..>% sàvarõacårõam . caturùvapi yogeùu màritasuvarõacårõam . matsyàkùakaþ bràhmã iti loke vakama ityeke . arkapuùpã arkasadç÷apuùpalatà . kaiñaryaü kañphalam . ÷vetà dårvàvi÷eùaõaü vaceti kecit . saüvatsaraü yàvadete yogàþ prayojyàþ dvàda÷avarùàõãti kecit .. * ..
     %<bàlànà¤ca vapurmedhàbalapuùñikaràþ smçtàþ .
     làkùàrase same tailaü mastunyatha caturguõe ..
     ràsnàcandanakuùñhàhvàvàjigandhàni÷àyutaiþ .
     ÷atàhvàdàruyaùñyàhvamurvàtiktàhareõubhiþ ..
     saüsiddhaü jvararakùoghnaü balavarõakaraü ÷i÷oþ ..>% làkùàditailaü bàleùu .. * .. iti bhàvaprakà÷e bàlarogàdhikàraþ ..

#<bàlavàyajaü># klã, (bàlavàye vaiduryaprabhave de÷avi÷eùe jàyate iti . jan + óa .) vaidåryam . iti trikàõóa÷eùaþ .. (vivçtirvi÷eùa÷càsya vaidårya÷abde j¤eyaþ ..)

#<bàlavàsaþ># [s] klã, (bàlànàü lomnàü bàlairnirmitaü và vàsaþ .) ke÷anirmitavastram . bàlakasya vastra¤ca . iti kecit ..

#<bàlavàhyaþ># puü, (bàlàþ ÷i÷avo vàhyà yasya . ete khalu kasmiü÷cidupasthite bhaye ÷i÷ån pçùñhe nighàya palàyanta iti prasiddhestathàtvam .) vanacchàgaþ . iti hàràbalã . 81 .. bàlakavahanãye tri ..

#<bàlavyajanaü>#, klã, (bàlasya camarãpucchasya vàlena và nirmitaü vyajanam .) càmaram . tatparyàyaþ . romagucchaþ 2 prakãrõakam 3 . iti hemacandraþ .. (yathà, kumàre . 1 . 13 .
     %<làïgålavikùepavisarpi÷obhairitastata÷candramarãcigauraiþ .
     yasyàrthayuktaü giriràja÷abdaü kurvanti bàlavyajanai÷camaryaþ ..>%) bàlakasya vyajana¤ca ..
     %<bàlavyajanamojasyaü makùikàdãn vyapohati .>% iti dravyaguõaþ ..

#<bàlavrataþ>#, puü, ma¤jughoùanàmakapårbajinavi÷eùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<bàlasandhyàbhaþ>#, puü, (bàlasandhyà iva àbhà yasya .) aruõavarõaþ . iti hemacandraþ ..

#<bàlasåryaü>#, klã, (bàlaþ sårya iva) vaidåryamaõiþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. pràtaþkàlãnasårye, puü ..

#<bàlasåryakaü>#, klã, (bàlasårya eva . bàlasårya + svàrthe kan .) vaidåryam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bàlahastaþ>#, puü, (bàlà hasta iva makùikàdãnàü nivàrakatvàt .) bàladhiþ . lomayuktalàïgålam . ityamaraþ .. (ke÷ànàü hastaþ samåhaþ tri . ke÷asamåha÷ca ityujjvaladattaþ ..)

#<bàlà>#, strã, (bàlàþ ke÷à iva padàrthà vidyante yasyàþ . bàla + ar÷a àdyac tataùñàp .) nàrikelaþ . haridrà . mallikàbhedaþ . alaïkàrabhedaþ . medhyam . truñiþ . strã . iti mudràïkità medinã .. ghçtakumàrã . hrãveram . iti ÷abdacandikà .. ambaùñhà . nãlajhiõñã . iti ràjanirghaõñaþ .. ekavarùavayaskà gauþ . yathà --
     %<varùamàtràtubàlà syàdatibàlà dvivàrùikã .>% iti pràya÷cittatattvam .. ùoóa÷avarùoyà strã . sà grãùma÷aratkàle ca pra÷aüsanãyà harùadà ca . iti ràjavallabhaþ .. (yathà, ratima¤jaryàm .
     %<bàlà strã pràõadà proktà taruõã pràõahàriõã .
     prauóhà karoti vçddhatvaü vçddhà maraõamàdi÷et ..>% yathà, meghadåte . 83 .
     %<gàóhotkaõñhàü guruùu divaseùveùu gacchatsu bàlàü jàtàü manye ÷i÷iramathitàü padminãü bàlyaråpàm ..>% kanyàmàtre'pi . yathà, màrkaõóaye . 21 . 28 .
     %<iya¤ca mårchàmagat kàraõaü yat ÷çõuùva tat .
     tvayi prãtimatã bàlà dar÷anàdeva mànada ! ..>% pa¤cavarùà smçtà bàlà . iti hàrãte . 1 . 5 .) ånadbivàrùikã kanyà . tasyàstadbayaskabàlasya ca agnisaüskàràdiniùedho yathà --
     %<ajàtadantà ye bàlà ye ca garbhàdbiniþsçtàþ .
     na teùàmagnisaüskàro na piõóaü nodakakriyà ..>% iti gàruóe 107 adhyàyaþ ..

#<bàlàkùã>#, strã, (bàlàþ ke÷à ivàkùisadç÷aü ca puùpaü yasyàþ .) ke÷apuùpàvçkùaþ . tatparyàyaþ . mànasã 2 durgapuùpã 3 ke÷adhàriõã 4 . iti ÷abdacandrikà ..

#<bàlàrkaþ>#, puü, (bàlo navodito'rkaþ såryaþ .) pràtaþkàlãnasåryaþ . yathà --
     %<raktavastraparãdhànàü bàlàrkasadç÷ãü tanåm ..>% ityàdi vi÷vasàre jagaddhàtrãdhyànam .. kanyàrà÷isthasåryaþ . yathà --
     %<÷uùkamàüsaü striyo vçddhà bàlàrkastaruõaü dadhi .
     prabhàte maithunaü nidrà sadyaþpràõaharàõi ùañ ..>% iti càõakyam ..

#<bàliþ>#, puü, (bàle ke÷e jàtaþ . bàla + i¤ .) kapivi÷eùaþ . tatparyàyaþ . aindraþ 2 bàlã 3 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (ayameva ÷rãràmeõa hataþ . asya janmàdikavivçtistu bàlin ÷abde draùñavyà .)

#<bàlikà>#, strã, (bàlà eva . bàla + svàrthe kan . ñàp ata itvam .) bàlà . kanyà . bàlukà . patrakàhalà . karõabhåùaõam . iti medinã . ke, 130 .. elà . iti ÷abdaratnàvalã .. kanyàsvaråpalakùaõe yathà --
     %<kanyà devyà svayaü proktà kanyàråpà tu ÷ålinã .
     yàvadakùatayoniþ syàttàvaddevã suràrihà ..>% iti devãpuràõam ..

#<bàlikhilyàþ>#, puü, pulastyakanyàyàü sannatyàü kratoþ ùaùñisahasrasaükhyakaputtrà çùivi÷eùàþ . yathà --
     %<prãtyàü pulastyo bhagavàn dattàtrimasçjat pramuþ .
     pårbajanmani so'gastyaþ smçtaþ svàyambhuve'ntare ..
     vedabàhuü tathà kanyàü sannatirnàma nàmataþ .
     puttràõàü ùaùñisàhasraü sannatiþ suùuve kratoþ ..
     te cordhvaretasaþ sarve bàlikhilyà iti smçtàþ ..>% iti kaurma 12 adhyàyaþ .. api ca .
     %<krato÷ca sannatirbhàryà bàlikhilyànasåyata .
     dhaùñiryàni sahasràõi çùãõàmårdhvaretasàm ..>% iti màrkaõóeyapuràõe rudrasargaþ . 52 . 24 .. teùàmaïguùñhaparimàõasya pramàõaü yathà --
     %<athàpa÷yadçùãn hrasvànaïguùñhodaravarùmaõaþ .
     palà÷avçntikàmekàü sahitàn vahataþ pathi ..
     pralãnàn sveùvivàïgeùu niràhàràüstapodhanàn .
     kli÷yamànàn mandabalàn goùpade saüplutodake ..>% iti mahàbhàrate . 1 . 31 .. bàlakhilyo'pi pàñhaþ . yathà, çgvadàntargatabàlakhilyamekàda÷asåktaü bàlakhilyàþ ÷aüsanti pràõà vai bàlakhilyàþ . iti caraõavyåhabhàùyam ..

#<bàlinã>#, strã, a÷vinãnakùatram . iti hemacandraþ ..

#<bàli÷aü>#, klã, (bàlàþ santi yasya iti bàlã mastakastena ÷ete yatra . ÷ã + àdhàre óa .) upadhànam . iti ÷abdamàlà .. (bràhmaõàdiràkçtigaõaþ . iti pàõiniþ . 5 . 1 . 124 ..)

#<bàli÷aþ>#, tri, (bàóa + in . óasya latvaü . bàliü vçddhiü ÷yatãti . bàli + ÷o + àto'nupeti kaþ .) ÷i÷uþ . (yathà, bhàgavate . 4 . 14 . 23 .
     %<bàli÷à vata yåyaü và adharme dharmamàninaþ ..>% bàli÷à ÷i÷uvçttaya ityarthaþ ..) mårkhaþ . iti medinã . ÷e, 26 .. (yathà, manuþ . 3 . 176 .
     %<apàïktyo yàvataþ pàïktyàn bhu¤jànànanupa÷yati .
     tàvatàü na phalaü tatra dàtà pràpnoti bàli÷aþ ..>% %<bàli÷o'j¤aþ .>% iti taññãkà ..)

@<[Page 3,427c]>@
#<bàlihantà>#, puü, (bàlerbàlino và bànararàjasya hantà .) ÷rãràmacandraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (bàlivadhakathà yathà, ràmàyaõe . 4 . 16 . 27 -- 36 . såryaputtro mahàvãryaþ sugrãvaþ parihãyata . vàlinà bhagnadarpastu sugrãvo mandavikramaþ .. bàlinaü prati sàmarùo dar÷ayàmàsa ràghavam . vçkùaiþ sa÷àkhaiþ ÷ikharairvajrakoñinibhairnakhaiþ .. muùñibhirjànubhiþ padbhirbàhubhi÷ca punaþ punaþ . tayoryuddhamabhådghoraü vçtravàsavayoriva .. tau ÷oõitàktau yudhyetàü vànarau vanacàriõau . meghàviva mahà÷abdaistarjamànau parasparam .. hãyamànamathàpa÷yat sugrãvaü vànare÷varam . prekùamàõaü di÷a÷caiva ràghaùaþ sa muhurmuhuþ .. tato ràmo mahàtejà àrtaü dçùñvà harã÷varam . sa ÷araü vãkùate vãro bàlino vadhakàïkùayà .. tato dhanuùi sandhàya ÷aramà÷ãviùopamam . pårayàmàsa taccàpaü kàlacakramivàntakaþ .. tasya jyàtalaghoùeõa trastàþ patrarathe÷varàþ . praduddruvurmçgà÷caiva yugànta iva mohitàþ .. muktastu vajranirghoùaþ pradãptà÷anisannibhaþ . ràghaveõa mahàbàõo bàlivakùasi pàtitaþ .. tatastena mahàtejà vãryayuktaþ kapã÷varaþ . vegenàbhihato bàlã nipapàta mahãtale ..) oórade÷àntargatagràmavi÷eùa÷ca ..

#<bàlã>#, [n] puü, (bàlaþ ke÷a utpattisthànatvena vidyate yasya . bàla + iniþ . nàmanirukti÷ca yathà, ràmàyaõe .
     %<amogharetasastasya vàsavasya mahàtmanaþ .
     bàleùu patitaü bãjaü bàlã nàma babhåva saþ ..>%) indraputtravànararàjavi÷eùaþ . sa tu ÷rãràmacandreõa hataþ . tasyotpattiryathà --
     %<merurnagavaraþ ÷rãmàn jàmbånadamayaþ ÷ubhaþ .
     tasya yanmadhyamaü ÷çïgaü sarvadaivatapåjitam ..
     tasmin divyà sabhà ramyà brahmaõaþ ÷atayojanà .
     tasyàmàste sadà devaþ padmayoni÷caturmukhaþ ..
     yogamabhyasatastasya netràbhyàü yada÷ru sravat .
     tadgçhãtaü bhagavatà pàõinà carcita÷ca tat ..
     niþkùiptamàtraü tadbhåmau brahmaõà lokakartçõà .
     tasminna÷rukaõe ràma ! vànaraþ saübabhåva ha ..
     uttaraü meru÷ikharaü gatastatra ca dçùñavàn .
     nànàvihagasaüghuùñaü prasannasalilaü saraþ ..
     àplutya càpatattasmin hrade vànarasattamaþ ..
     utplutya tasmàt sa hradàdutthitaþ plavagaþ punaþ ..
     tasminneva kùaõe ràma ! strãtvaü pràpa sa vànaraþ ..
     tadråpamadbhutaü dçùñvà tyàjitau dhairyamàtmanaþ .
     tatastasyàü surendreõa skannaü ÷irasi pàtitam ..
     anàsàdyaiva tàü nàrãü sannivçttamathàbhavat .
     tataþ sà vànarapatiü jaj¤e vànaramã÷varam ..
     amogharetasastasya vàsavasya mahàtmanaþ .
     bàleùu patitaü bãjaü bàlã nàma babhåva ha ..
     bhàskareõàpi tasyàü vai kandarpava÷avartinà .
     bãjaü niùiktaü grãvàyàü vidhànamanuvartata .
     grãvàyàü patitaü bãjaü sugrãvaþ samajàyata ..>% iti ràmàyaõe uttarakàõóe . 37 sargaþ .. api ca .
     %<vànarendraü mahendràbhamindro bàlinamàtmajam .
     sugrãvaü janayàmàsa tapanastapatàü varaþ ..>% iti ràmàyaõe bàlakàõóe 17 sargaþ ..
     %<tataþ ÷areõàbhihato ràmeõa raõakarka÷aþ .
     papàta sahasà bàlã nikçtta iva pàdapaþ ..>% iti kiùkindhyàkàõóe 17 sargaþ .. (bàlàþ ke÷àþ santyasya .) bàlavi÷iùñe, tri ..

#<bàlã÷aþ>#, puü, måtrakçcchrarogaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bà(và)luþ>#, strã, (balate anena . bala pràõane . bala + uõ .) elabàlukanàmakagandhadravyam . ityuõàdikoùaþ ..

#<bà(và)lukaü>#, klã, (bàlureva . svàrthe kan .) elabàlukam . ityamaraþ . 2 . 4 . 121 ..

#<bà(và)lukaþ>#, puü, pànãyàluþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bà(và)lukà>#, strã, (bàluka + ñàp .) reõuvi÷eùaþ . bàli iti bhàùà . tatparyàyaþ . sikatà 2 siktà 3 ÷ãtalà 4 såkùma÷arkarà 5 pravàhã 6 mahàsåkùmà 7 såkùmà 8 pàõãyavarõikà 9 . asyà guõàþ . madhuratvam . ÷ãtatvam . santàpa÷ramanà÷itva¤ca .
     %<sekaprayogata÷caiva ÷àkhà÷eùànilàpahà ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. ÷àkhà hastapàdàdi .. karkañã . iti jañàgharaþ .. karpåraþ . yantravi÷eùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<bà(và)lukàgaóaþ>#, puü, (bàlukàyàþ gaóatãti tasmàt kùarati yaþ . bàlukà + gaóakùaraõe + pacàdyac . bàlukàjàtatvàdasya tathàtvam .) matsyavi÷eùaþ . bàliyà iti bhàùà . tatparyàyaþ .. sitàïkaþ 2 . iti hàràvalã . 190 ..

#<bà(và)lukàtmikà>#, strã, (bàlukàvadàtmà svaråpo yasyàþ . kan ata itvam .) ÷arkarà . iti ÷abdacandrikà .. (bàlukà àtmà yasya .) bàlukàmaye, tri ..

#<bà(và)lukàprabhà>#, strã, (bàlukànàmuùõareõånàü prabhà yasyàm . atyuùõabàlukàparivyàptatvàdasya tathàtvam .) narakavi÷eùaþ . iti hemacandraþ . 5 . 3 ..

#<bà(và)lukàmayaü>#, tri, (bàlukà + mayañ .) sikatàmayam . iti saikata÷abdañãkàyàü bharataþ ..

#<bà(và)lukàyantraü>#, klã, (bàlukàyà yantram .) auùadhapàkàrthayantravi÷eùaþ . yathà --
     %<bhàõóe vitastigambhãre madhye nihitakåpake .
     kåpikàkaõñhaparyantaü bàlukàbhi÷ca pårite ..
     bheùajaü kåpikàsaüsthaü bahrinà yatra pacyate .
     bàlukàyantrametaddhi yantratantrabudhaiþ smçtam ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

@<[Page 3,428b]>@
#<bà(và)lukàsvedaþ>#, puü, (bàlukàbhirvihitaþ svedaþ .) taptabàlukàbhistàpanam . yathà --
     %<vàta÷leùmakçte svedàn kàrayedrukùanirmitàn .
     snigdhaþ svedo niùiddho'tra vinà kevalavàtajàn ..
     kharparabhçùñapañasthitakà¤jikasaüsiktabàlukà svedaþ .
     ÷amayati vàtakaphàmayamastaka÷ålàïgabhaïgàdãn ..
     srotasàü màrdavaü kçtvà nãtvà pàvakamà÷ayam .
     hatvà vàtakaphastambhaü svado jvaramapohati ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<bà(và)lukã>#, strã, (balati bàlayati và . balapràõane + uka . striyàü ïãp .) karkañãbhedaþ . tatparyàyaþ . bahuphalà 2 snigdhaphalà 3 kùetrakarkañã 4 kùetraruhà 5 kàõóikà 6 måtralà 7 . asyà guõàþ . bàlukã vàta÷amanã ÷ãtà hçdyà ÷ramàpahà . pittàsra÷amanã rucyà kurute kàsapãnasau ..
     %<syàdbàlukã ÷aradi varùajadoùakartrã hemantajà ca khalu pittaharà ca rucyà .
     kùipraü karoti khalu pãnasamardhapakvà pakvà tvatãvamadhurà phalakàriõã ca ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bà(và)luïkã>#, strã, karkañã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<bà(và)luïgikà>#, strã, karkañã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bà(và)luïgã>#, strã, karkañã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bà(và)låkaþ>#, puü, (balate pràõàn hanti yaþ . bala ïa vadhe + åka .) viùabhedaþ . iti hemacandraþ . 4 . 2 . 3 ..

#<bà(và)leyaþ>#, puü, (balaye upakaraõàya sàdhuþ . bali + %<chadirupaghivaleróha¤ .>% 5 . 1 . 13 . iti óha¤ .) ràsabhaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 77 .. (yathà, màrkaõóeye . 50 . 85 .
     %<ekacchàgaü dbibàleyaü trigavaü pa¤camàhiùam .
     ùaóa÷vaü saptamàtaïgaü gçhaü yakùà÷u ÷oùaya ..>% baleþ svanàmakhyàtasya daityasyàpatyaü pumàn . bali + óha¤ .) daityavi÷eùaþ . iti dharaõiþ .. (baliþ virocanaputtrastasya bàõajyeùñhaü puttra÷ataü jàtam te ca bàleyanàmnà vikhyàtàþ . yaduktamagnipuràõe .
     %<virocanasya puttrastu balirekaþ pratàpavàn .
     baleþ puttra÷ataü jaj¤e ràjànaþ sarva eva te ..
     teùàü pradhànà÷catvàro vikràntàþ sumahàvalàþ .
     sahasrabàhurjyeùñha÷ca kanya dbe ca baleþ ÷ubhe ..
     baleþ puttràstu pautrà÷ca ÷ata÷o'tha sahama÷aþ .
     bàleyo nàma vikhyàto gaõo vikràntapauruùaþ ..>% janamejayavaü÷odbhavasya sutapaso ràj¤aþ puttro balistasya pa¤ca puttrà÷ca bàleyàþ . yathà, haribaü÷e . 31 . 30 -- 33 .
     %<phenasya sutapà jaj¤e jaj¤e sutapaso baliþ .
     jàto mànuùayonau tu sa ràjà kà¤caneùudhiþ ..
     mahàyogã sa tu balirbabhåva nçpatiþ purà .
     puttrànutpàdayàmàsa pa¤ca vaü÷akaràn bhuvi ..
     aïgaþ prathamato jaj¤e vaïgaþ suhmastathaiva ca .
     puõóraþ kaliïga÷ca tathà bàleyaü kùattramucyate ..
     bàleyà bràhmaõà÷caiva tasya vaü÷akarà bhuvi .
     balestu brahmaõà dattà varàþ prãtena bhàrata ! ..>%) aïgàravallarã . iti vi÷vaþ .. càõakyamålakam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bàleyaþ>#, tri, (bàlàya hitaþ . bàla + óha¤ .) mçduþ . bàlahitaþ . iti medinã .. (balaye upahàràya hitaþ . bali + chadirupadhibaleróha¤ . 5 . 1 . 13 . iti óha¤ . taõóulaþ .. yathà, siddhàntakaumudyàm . %<bàleyàstaõóulàþ ..>% baliyogyaþ . yathà, raghau . 14 . 77 .
     %<puùpaü phala¤càrtavamàhavantyo bãja¤ca bàleyamakçùñarohi .
     vinodayiùyanti navàbhiùaïgàmudàravàco munikanyakàstvàm ..>% vitunnakanàmno vçkùasya tvaci klã . tatparyàyo yathà --
     %<kuñannañaü dàsapuraü bàleyaü paripelavam .
     plavagopuragonardakaivartãmustakàni ca ..
     mustàvat pelavapuñaü ÷ukràbhaü syàdvitunnakam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<bàleya÷àkaþ>#, puü, (bàleyaþ balihitaþ ÷àkaþ .) bràhmaõayaùñikà . ityamaraþ . 2 . 4 . 90 ..

#<bàleùñaþ>#, puü, (bàlànàü iùñaþ priyaþ .) vadaraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. bàlakàbhilaùite, tri ..

#<bàlopavãtaü>#, klã, (bàlànàü bàlakànàü upavãtam .) bàlakaparidhànavastram . tatparyàyaþ . pa¤càvañam 2 uraskañam 3 . iti hàràvalã . 48 .. dvijabàlakànàü yaj¤asåtra¤ca ..

#<bàlmãkiþ>#, puü, balmãkasyàpatyam . (balmãka + i¤ .) balmãkaprabhavo yasmàt tasmàdbàlmãkirityasau iti brahmavaivartokteþ . balmãkaprabhavatvena gauõã puttràdivadgauõamasya balmãkàpatyatvaü gçhãtvaiva sàdhurapatyàrthaþ . yadvà balmãka iti çùivi÷eùasya saüj¤etyàhuþ .. munivi÷eùaþ . yathà --
     %<tapaþsvàdhyàyanirataü tapasvã vàgvidàmbaram .
     nàradaü paripapraccha bàlmãkirmunipuïgavam ..>% iti ràmàyaõaprathama÷lokaþ .. api ca . tatastadanugrahalabdhaü ràmacaritaü sarahasyaü nirava÷eùaü tatprasàdàdeva samyak vij¤àya bhålokavartinàü caturõàü varõànàü tàpatrayavimocanàya brahmàü÷abhåta eva bhagavàn pràcetaso bàlmãkiþ svakçta÷atakoñiràmàyaõasàrabhåtaü caturùiü÷atyakùaragàyattryàkhyàparabrahmavidyàvilàsa bhåtaü ràmàyaõaü caturviü÷atisahasra÷lokaråpaü ku÷alavàbhyàmagràhayat . iti taññãkà .. api ca .
     %<nàràyaõàtmakàþ sarve teùàü ràmo'grajo'bhavat .
     ràvaõàntakaro ràjà raghåõàü vaü÷avardhanaþ ..
     bàlmãkiryasya caritaü cakre bhàrgavasattamaþ ..>%) iti màtsye 13 adhyàyaþ ..

@<[Page 3,429a]>@
#<bàlyaü>#, (bàlasya bhàvaþ karma và . bàla + %<patyantapurohitàdibhyo yak .>% 5 . 1 . 128 . iti yak .) bàlasya bhàvaþ . tatparyàyaþ . ÷i÷utvam 2 ÷ai÷avam 3 . ityamaraþ .. tacca ùoóa÷avarùaparyantam . àùoóa÷àd bhavedbàla ityukteþ . iti bharataþ .. (yathà manuþ . 5 . 148 .
     %<bàlye piturva÷e tiùñhet pàõigràhasya yauvane ..>%
     %<vayastu trividhaü bàlyaü madhyamaü vàrddhakantathà .
     ånaùoóa÷a varùastu naro bàlo nigadyate ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<bà(và)spaþ># (ùpaþ) puü, (bàdhate netre iti . bàdha + %<khaùpa÷ilpa÷aùpabàsparåpaparpataspàþ .>% uõàü . 3 . 28 . iti paþ . nipàtyate ca .) uùma . a÷ru . ityamaraþ . 3 . 3 . 130 .. (yathà, raghau . 8 . 70 .
     %<akarot pçthivãruhànapi sruta÷àkhàrasabàspadåùitàn ..>%)

#<bàhaþ>#, puü, (bàhureva . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) bàhuþ . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ .. (yathàha ujjvaladattaþ . 1 . 18 .
     %<akàrànto'pi bàha÷abdo bhujavàcakaþ .
     yathà ca . bàho'÷vabhujayoþ pumàniti dàmodaraþ . ñàvavantopyayaü . bàhurbàhà bhujàbhujaþ .
     subàhà iti vàsavadattàyàü subandhu÷leùaþ ..>%)

#<bàhà>#, strã, (bàhureva . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) bàhuþ . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ .. (yathàha ujjvaladattaþ . 1 . 18 .
     %<akàrànto'pi bàha÷abdo bhujavàcakaþ .
     yathà ca . bàho'÷vabhujayoþ pumàniti dàmodaraþ . ñàvavantopyayaü . bàhurbàhà bhujàbhujaþ .
     subàhà iti vàsavadattàyàü subandhu÷leùaþ ..>%)

#<bàhàbàhavi>#, vya, bàhubhirbàhubhiþ pravçttaü yad yuddhaü tat . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<bàhuþ>#, puü, strã, (bàdhate ÷atrån iti . bàdha + %<arjidç÷ikamyamipaüsibàdhàmçjipa÷i tuk dhuk dãrghahakàrà÷ca .>% uõàø 1 . 28 . iti kupratyayo'ntasya hakàràde÷a÷ca .) kakùàdyaïgulyagraparyantàvayavavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . bhujaþ 2 praveùñaþ 3 doþ 4 . ityamaraþ . 2 . 6 . 80 . doùaþ 5 bàhaþ 6 . iti jañàdhara÷abdaratnàvalyau .. tadvaidikaparyàyàþ . àyatã 1 cyavanà 2 anã÷å 3 aplavànà 4 vinaügçsau 5 gabhastã 6 kavasnau 7 bàhå 8 bhårijau 9 kùipastã 10 ÷akkarã 11 bharitre 12 . iti dvàda÷a bàhunàmàni . iti vedanirghaõñau 2 adhyàyaþ .. * .. (yathà çgvede . 5 . 57 . 6 .
     %<çùñayo vo maruto aüsayoradhi saha ojo bàhvorvo balaü hitam ..>% nçpatvasåcakabàhulakùaõam . yathà --
     %<nirmàüsrau caiva bhagnàlpau ÷liùñau ca vipulau bhujau .
     àjànulambinau bàhå vçttau pãnau nçpe÷vare ..>% iti gàruóe 66 adhyàyaþ .. (asya ÷ubhà÷ubhalakùaõamuktaü yathà sàmudrake . udvaddhabàhuþ puruùo vadhabandhanamàpnuyàt . dãrghabàhurbhavedràjà samudravacanaü yathà .. pralambabàhurai÷varyaü pràpnuyàdguõasaüyutam . hrasvabàhurbhaveddàsaþ parapreùyakarastathà .. vàmàvartabhujà ye tu ye ca dãrghabhujà naràþ . saüpårõabàhavo ye tu ràjànaste prakãrtitàþ .. puruùasya dakùiõabàhuspandane striyo vàmabàhuspandane ÷ubhaü tadvãparãte tu a÷ubham . yathà ÷àkuntale 1 aïke .
     %<÷àntamidamà÷ramapadaü sphurati ca bàhuþ kutaþ phalamihàsya .
     athavà bhavitavyànàü dvàràõi bhavanti sarvatra ..>% bàhurdakùiõabàhuþ . phalaü varastrãlàbharåpam ..
     %<vàmetarabhujaspando varastrãlàbhasåcakaþ ..>% itivacanàt ..) kårparasya årdhabhàgaþ . yathà --
     %<mukhaü bàhå prabàhå ca manaþ sarvendriyàõi ca .
     rakùatvavyàhatai÷varyastava nàràyaõo'vyayaþ ..>% asya ñãkà . bàhå prabàhå ca kårparasya årdhvàdhobhàgau . iti viùõupuràõe . 5 . 5 ..

#<bàhukaþ>#, puü, nalaràjà . tatparyàyaþ . puõya÷lokaþ 2 a÷vavit 3 naiùadhaþ 4 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (puùkareõa hçtaràjyo hi nalaþ grahavaiguõyàt vipine damayantãmapahàya pragacchan dàvànalaparãtamanalabhayàdàkro÷antaü karkoñakanàmànaü nàgamavalokya tata uddhçtavàn . atha prasannasyàsya pannagasyopade÷àt çtuparõasya ràj¤o nagaraü gatvà bàhuka ityabhihitastasyaiva ràj¤aþ ghoñakaparicaryàyàü niyukto'bhavat . yaduktaü mahàbhàrate . 3 . 67 . 1-7 .
     %<tasminnantarhite nàge prayayau naiùadho nalaþ .
     çtuparõasya nagaraü pràvi÷adda÷ame'hani ..
     sa ràjànamupàtiùñhat bàhuko'hamitibruvan .
     a÷vànàü vàhane yuktaþ pçthivyàü nàsti matsamaþ ..
     arthakçcchreùu caivàhaü praùñavyo naipuõeùu ca .
     annasaüskàramapi ca jàünàmbanyairvi÷eùataþ ..
     yàni ÷ilpàni loke'smin yaccaivànyat suduùkaram .
     sarvaü yatiùye tat kartumçtuparõa ! bharasva màm ..
     çtuparõa uvàca .
     vasa bàhuka ! bhadrante sarvametat kariùyasi .
     ÷ãghrayàne sadà buddhirdhriyate me vi÷eùataþ ..
     sa tvamàtiùñha yogaü taü yena ÷ãghrà hayà mama .
     bhaveyura÷vàdhyakùo'si vetanaü te ÷ataü ÷atàþ ..
     tvàmupasthàsyata÷cava nityaü vàrùõeyajãvalau .
     etàbhyàü raüsyase sàrdhaü vasa vai mayi bàhuka ! ..>% kauravyakulodbhavo nàgabhedaþ . yathà mahàbhàrate . 1 . 57 . 13 .
     %<bàhukaþ ÷çïgavera÷ca dhårtakaþ pràtaràtakau .
     kauravyakulajàstvete praviùñà havyabàhanam ..>%)

#<bàhukuõñhaþ>#, tri, (bàhau bàhvorvàvayavayoþ kuõñhaþ .) kuõñhitabàhuyuktaþ . kopà iti bhàùà . tat paryàyaþ . kumpaþ 2 dorgaóuþ 3 iti jañàdharaþ ..

#<bàhukunthaþ>#, puü, (bàhuriva kuthnàti àcaratãti . bàhu + kuntha + pacàdyac .) pakùaþ . yathà --
     %<garutpakùacchadàþ patraü patatra¤ca tanåruham .
     dehadhirdehakoùa÷ca bàhukuntha÷ca kathyate ..>% iti ÷abdacandrikà ..

@<[Page 3,429c]>@
#<bàhujaþ>#, puü, (brahmaõo bàhubhyàü jàyate yaþ . bàhu + jan + óa . %<bràhmaõo'sya mukhamàsãt bàhå ràjanyaþ smçtaþ . årustadasya yadvai÷yaþ padbhyàü ÷ådro'bhyajàyata ..>% iti ÷rutestathàtvam .) kùattriyaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 1 . (yathà --
     %<vatsa ! vàràõasãü gaccha tvaü vi÷ve÷varavallabhàm .
     tatra nàmnà divodàsaþ kà÷iràjo'stibàhujaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) kãraþ . svayaüjàtatilaþ . iti medinã . je, 27 . bàhujàte tri ..

#<bàhutràõaü># klã, (trai + bhàve + lyuñ . bàhvostràõaü yasmàt .) astràghàtanivàraõàrthabàhubaddhalauhàdi . tatparyàyaþ . bàhulam 2 . iti hemacandraþ . 3 . 433 ..

#<bàhudantã>#, [n] puü, (bahavo dantà yasya sa bahudanta airàvataþ sa eva bàhudantaþ . svàrthe aõ . bàhudanto'syàstãti iniþ .) indraþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<bàhudà>#, strã, (bàhå dattavatã yà . bàhu + dà + àto'nupasargeti . 3 . 2 . 1 . iti kaþ . likhitasya munerbàhupradànàdasyàstathàtvam .) nadãvi÷eùaþ . tatparyàyaþ . saitavàhinã 2 . ityamaraþ .. kadàcillikhitàkhyasya munerjyeùñhabhràtuþ ÷aïkhasya ÷ånyà÷rame phalabhakùaõàdràj¤à bàhå cchinnau tau càsyàü nadyàü tapasyatastasya punarjàtàviti . ityamarañãkàyàü bharataþ .. * .. (etatkathà yathà, mahàbhàrate . 12 . 23 . 17 -- 40 . vyàsa uvàca .
     %<atràpyudàharantãmamitihàsaü puràtanam .
     ÷aïkha÷ca likhita÷càstàü bhràtarau saü÷itavratau ..
     tayoràvasathàvàstàü ramaõãyau pçthak pçthak .
     nityaü puùpaphalairvçkùairupetau bàhudàmanu ..
     tataþ kadàcillikhitaþ ÷aïkhasyà÷ramamàgataþ .
     yadçcchayàtha ÷aïkho'pi niùkrànto'bhavadà÷ramàt ..
     so'bhigamyà÷ramaü bhràtuþ ÷aïkhasya likhitastadà .
     phalàni pàtayàmàsa samyakpariõatànyuta ..
     abhyupàdàya vi÷rabdho bhakùayàmàsa sa dvijaþ .
     tasmiü÷ca bhakùayatyeva ÷aïkho'pyà÷ramamàgataþ ..
     bhakùayantantu taü dçùñvà ÷aïkho bhràtaramabravãt .
     kutaþ phalànyavàptàni hetunà kena khàdasi ..
     so'bravãt bhràtaraü jyeùñhamupasçtyàbhivàdya ca .
     ita eva gçhãtàni mayeti prahasanniva ..
     tamabravãttathà ÷aïkhastãvraroùasamanvitaþ .
     steyaü tvayà kçtamidaü phalànyàdadatà svayam ..
     gaccha ràjànamàsàdya svakarma kathayasva vai .
     adattàdànamevaü hi kçtaü pàrthivasattama ! ..
     stenaü màü tvaü viditvà ca svadharmamanupàlayan .
     ÷ãghraü dhàraya caurasya mama daõóaü naràdhipa ! ..
     ityuktastasya vacanàt sudyumnaü sa naràdhipam .
     abhyagacchan mahàbhàgo likhitaþ ÷aüsitavrataþ ..
     sudyumnastvantapàlebhyaþ ÷rutvà likhitamàgatam .
     abhyagacchat sahàmàtyaþ padbhyàmeva jane÷varaþ ..
     tamabravãt samàgamya sa ràjà dharmavittamam .
     kimàgamanamàcakùu bhagavan ! kçtameva tat ..
     evamuktaþ sa viprarùiþ sudyumnamidamabravãt .
     prati÷rutya kariùyeti ÷rutvà tatkartumarhasi ..
     anisçùñàni guruõà phalàni manujarùabha ! .
     bhakùitàni mahàràja ! tatra màü ÷àdhi mà caram ..
     sudyumna uvàca .
     pramàõa¤cenmato ràjà bhavato daõóadhàraõe .
     anuj¤àyàmapi tathà hetuþ syàdbràhmaõarùabha ! ..
     sa bhavànabhyanuj¤àtaþ ÷ucikarmà mahàvrataþ .
     bråhi kàmànato'nyàüstvaü kariùyàmi hi te vacaþ ..
     vyàsa uvàca .
     sa cchandyamàno brahmarùiþ pàrthivena mahàtmanà .
     nànyaü sa varayàmàsa tasmàddaõóàdçte varam ..
     tataþ sa pçthivãpàlo likhitasya mahàtmanaþ .
     karau pracchedayàmàsa dhçtadaõóo jagàma saþ ..
     sa gatvà bhràtaraü ÷aïkhamàrtaråpo'bravãdidam .
     dhçtadaõóasya durbuddherbhavàüstatkùantumarhasi ..
     ÷aïkha uvàca .
     na kupye tava dharmaj¤a ! na tvaü dåùayase mama .
     dharmastu te vyatikràntastataste niùkçtiþ kçtà ..
     sa gatvà bàhudàü ÷ãghraü tarpayasva yathàvidhi .
     devànçùãn pitçü÷caiva mà càdharme manaþ kçthàþ ..
     tasya tadvacanaü ÷rutvà ÷aïkhasya likhitastadà .
     avagàhyàpagàü puõyàmudakàrthaü pracakrame ..
     pràduràstàü tatastasya karau jalajasannibhau .
     tataþ sa vismito bhràturdar÷ayàmàsa tau karau ..>%
     nadãyaü purà prasenajidbhàryà gaurã nàma àsãt . tataþ kruddhena bhartràbhi÷aptà nadãråpà jàtà . yathà, haribaü÷e . 12 . 5 .
     %<lebhe prasenajidbhàryàü gaurãü nàma pativratàm .
     abhi÷aptà tu sà bhartrà nadã vai bàhudà kçtà ..>% påruvaü÷odbhavasya parãkùinnàmno nçpaterbhàryeyaü bàhudà . yathà, mahàbhàrate . 1 . 95 . 42 . parãkùit khalu bàhudàmupayeme suya÷àü nàma tasyàmasya jaj¤e bhãmasenaþ ..) bàhudàtrã ca ..

#<bàhubhåùà>#, strã, (bàhvorbhujayorbhåùà bhåùaõam .) keyåram . iti hemacandraþ . 3 . 326 .. bàhubhåùaõamàtra¤ca ..

#<bàhubhedã>#, [n] puü, (bàhuü bhinattãti . bàhu + bhid + õiniþ .) viùõuþ . iti bhåriprayogaþ . bàhubhedake tri ..

#<bàhumålaü>#, klã, (bàhvo rmålam .) kakùaþ . vagala iti bhàùà . ityamaraþ . 2 . 6 . 39 .. (yathà sàhityadarpaõe . 3 . 123 .
     %<kàpi kuntalasaüvyànasaüyamavyapade÷ataþ .
     bàhumålaü stanau nàbhipaïkajaü dar÷ayet sphuñam ..>%)

#<bàhuyuddhaü>#, klã, (bàhvo rbàhubhyàü và yuddham .) bhujàbhyàü saügràmaþ . mallayuddham . tatparyàyaþ . niyuddham 2 .. tasya kramo yathà --
     %<kçtapratikçtai÷citrairbàhubhi÷ca sakaïkañaiþ .
     sannipàtàvadhåtai÷ca pramàthonmathanaistathà ..
     kùepaõairmuùñibhi÷caiva varàhoddhåtanisvanaiþ .
     talairvajranipàtai÷ca prasçùñàbhistathaiva ca ..
     ÷alàkànakhapàtai÷ca pàdoddhåtai÷ca dàruõaiþ .
     jànubhi÷cà÷manirghoùaiþ ÷irobhi÷càvaghaññanaiþ ..
     tadyuddhamabhavadghorama÷astraü bàhutejasà .
     balapràõena ÷åràõàü samàjotsavasannidhau ..>% iti viràñaparvaõi 12 adhyàyaþ .. sakaïkañaþ kaïkañaþ karagharùaõajaþ kiõastatsahitairityarthaþ . kçtapratikçtaiþ paraprayuktipratikçtaiþ . citrairvicitrairbandhairiti ÷eùaþ . sannipàtetyàdi . ete mallànàü ÷ikùàvi÷eùàþ . sannipàtaiþ parasparasaïghaghàtaiþ . avadhåtairbaddhamuùñibhujàghàtaiþ . pramàthaiþ pàtayitvà peùaõaiþ . unmathanaiþ antarãkùe bhujàbhyàü mathanaiþ . kùepaõaiþ sthànàt pracyàvanaiþ . baddhàïgulikaro muùñiþ .
     %<avàïmukhaü skandhagataü bhràmayitvà tathaiva yaþ .
     kùiptasya ÷abdaþ sa bhavedbaràhoddhåtanisvanaþ ..
     tarjanyaïguùñhamadhyana prasàritakaro hi yaþ .
     samprahàrastalàkhyastu saügraho vajramiùyate ..>% addhacandratulyamallamuùñirvajramityarthaþ .
     %<prasçtàïgulihastena prasçùñiþ prahçtiþ smçtà .
     dbiguõãkçtabàhuryastadãyàrthaü yathàbalam ..
     prahàraþ sa ÷alàkà syàt pàdoddhåtaþ padàhatam ..>% jànubhi÷cà÷manighoùaiþ pàùàõaghorasadç÷adhvanibhiþ karaõairyànyavaghaññanàni taiþ . balapràõena balotkarùeõa . iti taññãkà .. (yathà, màrkaõóeyapuràõe . 83 . 13 .
     %<tataþ siühaþ samutpatya gajakumbhàntarasthitaþ .
     bàhuyuddhena yuyudhe tenoccaistrida÷àriõà ..>%)

#<bàhulaü>#, klã, bàhutràõam . iti hemacandraþ . 3 . 433 .. (bahula + aõ .) bahulabhàva÷ca ..

#<bàhulaþ>#, puü, agniþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (bahulà kçttikà tayà yuktà paurõamàsã bàhulã . bàhulã paurõamàsã yasmin . sàsmin paurõamàsãtyaõ .) kàrtikamàsaþ . ityamaraþ . 1 . 4 . 18 ..

#<bàhuleyaþ>#, puü, (bahulànàü kçttikàdãnàmapatyaü pumàn bahulà + óhak .) kàrtikeyaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 42 ..

#<bàhusahasrabhçt>#, puü, (bàhånàü sahasraü bibhartãti . kvip . hrasvasya piti kiti tuk . 6 . 1 . 71 . iti tuk ca .) kàrtavãryàrjunaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (asya bàhusahasrapràptikathà yathà, mahàbhàrate . 13 . 152 . 7-8 ..
     %<sa varai÷chanditastena nçpo vacanamabravãt .
     sahasrabàhurbhåyàü vai camåmadhye gçhe'nyathà ..
     mama bàhusahasrantu pa÷yantàü sainikà raõe .
     vikrameõa mahãü kçsnàü jayeyaü saü÷itavrataþ ..>% para÷uràmo hi asya bàhusahasraü para÷unà ciccheda . asya vivaraõàdikaü kàrtavãrya÷abde draùñhavyam ..)

#<bàhåbàhavi># vya, bàhubhirbàhubhiryad yuddhaü vçttaü tat . hàtàhàti iti bhàùà . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<bida># i aü÷e . avayava ityarthaþ . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø-sakaø-señ .) i bindyate . binduriti÷abdavyutpattyarthamevàyaü dhàtupàràyaõam . iti dugàdàsãyañãkà ..

#<bila># ka ÷a vibhedane . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-tudàø-ca-paraü0-sakaø-señ .) ka, belayati . ÷a bilati . iti durgàdàsaþ ..

#<bisa># ir ya kùepe . iti kavikalpadrumaþ . (divàøparaø-sakaø-señ .) ya visyati . ir avisat avesãt . asmàt puùàditvànnityaü ïa ityanye . iti durgàdàsaþ ..

#<bãbhatsaþ>#, puü, (bãbhatsyate'nena . vadha + san + karaõe gha¤ .) arjunaþ . iti medinã . se, 29 ..

#<bãbhatsaþ>#, tri, (bãbhatsà ghçõàstyatra . ar÷aàdyac .) kråraþ .. (yathà mahàbhàrate . 1 . 1 . 210 .
     %<yadà÷rauùaü droõaputtràdibhistairhatàn pà¤càlàn draupadeyàü÷ca suptàn .
     kçtaü bãbhatsamaya÷asya¤ca karma tadà nà÷aüse vijayàya sa¤jaya ! ..>%) ghçõàtmà .. (yathà, màrkaõóeye . 16 . 18 .
     %<tathàpi praõatà bhàryà tamamanyata daivatam .
     taü tathàpyatibãbhatsaü sarva÷reùñhamamanyata ..>%) vikçtiþ . iti medinã . se, 29 .. (yathà --
     %<duùñerdoùaiþ pçthaksarvairbãbhatsàlokanàdibhiþ .>% iti màdhavakarakçtarugvini÷caye chardyadhikàre .. bãbhatsàlokanaü vikçtidar÷anamiti taññãkàyàü vijayarakùitenoktam ..) pàpã . ityajayaþ .. ÷çïgàràdyaùñarasàntargataùaùñharasaþ . tatparyàyaþ . vikçtam 2 . ityamaraþ .. tasya lakùaõàdi yathà, sàhityadarpaõe . 3 . 263 .
     %<jugupsà sthàyibhàvastu bãbhatsaþ kathyate rasaþ .
     nãlavarõo mahàkàladaivato'yamudàhçtaþ ..
     durgandhamàüsapi÷itamedàüsyàlambanaü matam .
     tatraiva kçmipàtàdyamuddãpanamudàhçtam ..
     niùñhãvanàsyabalananetrasaïkocanàdayaþ .
     anubhàvàstatra matàstathàsyurvyabhicàriõaþ ..
     moho'pasmàra àvego vyàdhi÷ca maraõàdayaþ ..>% asya rasasyodàharaõaü yathà tatreva .
     %<utkçtyotkçtya kçttiü prathamamatha pçthåcchothabhråyàüsi màüsà nyaüsasphik pçùñhapiõóàdyavayavasulabhànyugrapåtãni jagdhvà .
     antaþparyastanetraþ prakañãtada÷anaþ pretaraïkaþ karàïkà daïkasthàdasthisaüsthaü sthapuñagatamapi kravyamavyagramatti ..>%) vaikçta¤ca . yathà . ati÷ãlitapàruùyamabhi÷ikùitavaikçtamityabhinandaþ . dvayamidaü rase klãvam . tadàlambane tu màüsa÷oõitàdau triùu . iti taññãkàyàü bharataþ ..

#<bãbhatsuþ>#, puü, (bãbhatsatãti . vadha + san + u . yuddhe nyàyapathena ÷atruhananàdasya tathàtvam . etanniruktiruktà . yathà, mahàbhàrate 4 . 42 . 18 .
     %<na kuryàü karma bãbhatsaü yudhyamànaþ katha¤cana .
     tena devamanuùyeùu bãbhatsuriti vi÷rutaþ ..>%) arjunaþ . yathà -- arjunaþ phàlguno jiùõuþ kirãñã ÷vetavàhanaþ . bãbhatsurvijayaþ kçùõaþ savyasàcã dhana¤jayaþ .. iti mahàbhàrate . 4 . 42 . 9 ..

#<bukka>#, ki ÷vàdi÷abde . iti kavikalpadumaþ .. (curàø-pakùe bhvàø-paraø-sakaø-pakùe akaøseñ .) pa¤camasvarã kopadhaþ . curàdipakùe kathane bhvàdipakùe kukkuràdi÷abde'yamiti ramànàthaþ . ki, bukkayati vàcà bahulokaþ . bukkati ÷và . iti durgàdàsaþ ..

#<bukkaü>#, tri, (bukkayati bukbuk ityavyakta÷abdaü karotãti . bukka + pacàdyac .) vakùo'bhyantaramàüsavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . agramàüsam 2 hçdayam 3 hçt 4 . ityamaraþ . 2 . 6 . 64 .. kecittu bukkàt pçthageva hçdayàntargatamàüsavi÷eùe padmàkàre hçdayàdidvayamàhuþ . dhàtoranekàrthatvàt bukkyate svàdutvàt mçgyate bukkaü bukka kiü ÷vàdi÷abde gha¤ . nàntaþ puüliïgo'pyayam . strãliïgà'pãtyeke . iti svàmã .. bukkà strã bukkaþ pumànapi . ÷oõiteùu striyàü bukkà bukkastu samaye dvayoriti rabhasàt . nadàditvàt striyàü bukvãtyanye . bukkanàntaü klãvamavyutpannamitirudrakaliïgàdayaþ .. urasyapi ca bukkàyàü hçdayaü mànase'pi ceti trikàõóa÷eùaþ .. bukka÷abdasya ukàrasya çkàràde÷e tathaiva bçkkàdiråpa¤ca . agra¤ca tanmàüsa¤ceti agramàüsaü bukkasyàgraü saümukhãbhåtaü màüsaü bukkàgramàüsamityekaü nàmetyanye . iti taññãkàyàü bharataþ ..

#<bukkaþ>#, puü, (bukkayati ÷abdàyate iti . bukka + ac .) chàgaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. samaye puü, strã . iti rabhasaþ ..

#<bukkanaü>#, klã, (bukka ki ÷vàdi÷abde + bhàve lyuñ .) kukkura÷abdaþ . tatparyàyaþ . bhaùaõam 2 . iti hemacandraþ . 6 . 43 ..

#<bukkà>#, strã, (bukka + ñàp .) bukkam . ityamarañãkàyàü bharataþ . ÷oõitam . iti rabhasaþ ..

#<bukkà>#, [n] (bukka + kanin .) puü, bukkam . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<bukkàgramàüsaü>#, klã, (bukkasyàgramàüsaü .) hçdayam . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

@<[Page 3,431b]>@
#<bukkàraþ>#, puü, (bukka ki ÷vàdi÷abde bhàve gha¤ . bukkaü ninàdastasya kàraþ karaõam . %<ekavargyatrayo yatra madhyamastatra lupyate>% iti nyàyàt madhyastha kakàrasya lopaþ .) siühadhvaniþ . iti hàràvalã . 194 ..

#<bukkã>#, strã, (bukka + gauràditvàt ïãù .) bukkam . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<buña>#, ki hiüse . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøpakùe bhvàø-paraø-sakaø-señ .) ki boñayati boñati . iti durgàdàsaþ ..

#<buóa>#, ÷i utsarge . saüvçtau . iti kavikalpadrumaþ .. (kuñàø-tudàø-paraø-sakaø-señ .) ÷i buóati abuóãt buboóa iti durgàdàsaþ ..

#<buda>#, ir ¤a u ni÷àmane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-ubhaø-sakaø-señ .) pa¤camasvarã . ir abudat abodãt . ¤a bodati bodate . u boditvà buttvà ni÷àmanamàlocanaü praõidhànamiti yàvat . iti durgàdàsaþ ..

#<buddhaþ>#, puü, (budhyate sma iti . budha + kta . yadvà bhàve kta buddhaü j¤ànamasyàstãti ar÷aàdyac .) bhagavadavatàravi÷eùaþ . sa tu da÷àvatàràntargatanavamàvatàraþ . yathà --
     %<tataþ kalau saüpravçtte saümohàya suradviùàm .
     buddho nàmnà¤janamutaþ kãkañeùu bhaviùyati ..>% iti ÷rãbhàgavate 1 skandhe 3 adhyàyaþ .. a¤janasya sutaþ . ajinasuta iti pàñhe ajino'pi sa eva . kãñakeùu madhye gayàprade÷e . iti ÷rãdharasvàmã .. tatparyàyaþ . sarvaj¤aþ 2 sugataþ 3 dharmaràjaþ 4 tathàgataþ 5 samantabhadraþ 6 bhagavàn 7 màrajit 8 lokajit 9 jinaþ 10 ùaóabhij¤aþ 11 da÷abalaþ 12 advayavàdã 13 vinàyakaþ 14 munãndraþ 15 ÷rãghanaþ 16 ÷àstà 17 muniþ 18 . ityamaraþ . 1 . 1 . 13 .. dharmaþ 19 trikàlaj¤aþ 20 dhàtuþ 21 bodhisattvaþ 22 mahàbodhiþ 23 àryaþ 24 pa¤caj¤ànaþ 25 da÷àrhaþ 26 da÷abhåmigaþ 27 catustriü÷ajjàtakaj¤aþ 28 da÷apàramitàdharaþ 29 dvàda÷àkùaþ 30 trikàyaþ 31 saüguptaþ 32 dayàkårcaþ 33 khajit 34 vij¤ànamàtçkaþ 35 mahàmaitraþ 36 . iti hemacandraþ . 2 . 146 .. dharmacakraþ 37 mahàmuniþ 38 asamaþ 39 khasamaþ 40 maitrã 41 balaþ 42 guõàkaraþ 43 akaniùñhaþ 44 tri÷araõaþ 45 budhaþ 46 vakrã 47 vàgà÷aniþ 48 jitàriþ 49 arhaõaþ 50 arhan 51 mahàsukhaþ 52 . iti ÷abdaratnàvalã .. mahàbalaþ 53 . iti jañàdharaþ .. * .. ã÷varaniråpaõe buddhavi÷eùàõàü matamàha . sarvaj¤a iti saugatàþ . niràvaraõa iti digambaràþ . lokavyavahàrasiddha iti càrvàkàþ . ÷arãràõyeva cetanàni gauro'haü jànàmãtyàdij¤ànena gaura vattvaj¤ànavattvayoþ sàmànàdhikaraõyànubhavàditi càrvàkàõàü mata¤ca . teùàü mate jagataþ kùaõabhaïguratvaü nanvastu kùaõabhaïgaþ pårbapu¤jàccottarapu¤jotpattistathà ca pu¤janiùñha eva kurvadråpatvàkhyajàtivi÷eùaþ smaraõajanakatàvacchedaka iti na doùaþ . iti kusumà¤jaliprathamastavakañãkàyàü ràmabhadraþ .. * .. buddhànàü da÷avidha matabhedamàha .
     %<vadanti puttra àtmeti 1 dçóhapràkçtabuddhayaþ .
     deha àtmeti 2 càrvàkà indriyàõyapare 3 ca te ..
     te'nye pràõa 4 stato'nye te mana 5 àtmeti vàdinaþ .
     buddhiràtmeti 6 bauddhà vai ÷ånyamàtmeti 7 te'pare ..
     yàj¤ikà yaj¤apuruùaü sarvaj¤aü 8 sraugatà viduþ .
     niràvaraõa 9 màhuryaü digambaramatànugàþ ..
     càrvàkà÷càpi lokànàü vyavahàraprasiddhakam 10 ..>% ityàtmaprakà÷aþ .. * .. paõóitaþ . budhite, tri . iti medinã . dhe, 10 .. (buddhàvatàrasya vivaraõaü yathà --
     iha khalu bauddha÷àstrasamåheùu samproktàþ pa¤caviü÷atirbuddhà dç÷yante . teùàü ÷uddhodanaurasàt màyàdevãgarbhajàtaþ ÷àkyasiühasarvàrthasiddhàrkabandhugautameti nàmacatuùñayena prasiddho'ntimatamaþ lokavi÷ruto buddhaþ kapilavastunagare kale÷catuþ÷ataùaóa÷ãtyadhikadvisahasramiteùu gateùvabdeùu ÷ukravàsare suradviùàü sammohanàya sàkùàd vivekamårtiþ svecchàvigraheõa pràdurbabhåva .
     atha sa vayasà saha krameõa ÷ãlaguõasàhasaråpaudàryabalavãryàdibhirvardhate sma . udite yaudhane pitràj¤ayà sa ÷àkyànvayajàü manoj¤àü råpalàvaõyavatãü daõóapàõitanayàü gopànàmnãmanumatàmupayeme .
     jananasamaye'sya gaõakàcchrutavàn nare÷varaþ ÷uddhodanaþ vyàdhigrastajaràjarjarasannyàsimçtajanadar÷anàjjàtavairàgyaþ puttraste gçhaü santyakùyatãti . tasmàt sa¤jàta÷aïko ràjà ÷ilpibhirupavanaparivçtaü suguptaü ramyaü harmyatrayaü bhåbhåùaõaü nirmàpayàmàsa . tatràsau yuvatãjanapariveùñitamupacchanditaü viùayavimugdhacetasaü tanayaü nivçttanirgamanam svacchandenànvavàsayat . atha gacchati kàle'sya ÷ithilãbabhåva bhogasantarùaþ . tataþ kàràgàramiva pratãyamànaü niùkuñaniketaü vihàyàsya dharaõyà nànàsthànaü draùñumicchà sa¤jàtà . tataþ so'smai pitre ÷uddhodanàya sambodhayàmàsa paryañya nagaraü prajànàmçddhimavasthà¤ca vilokayituü vàsanà me balavatãti . ràjà prathamaü nivàrayitumiyeùa pralobhanena . sa naiva tu tato viraràma . atha vij¤àya nirbandhaü puttrasya mantriõamàdide÷a, kumàre ÷àkyasiühe bhramitumàrabdhe ràùñre me jaràturasannyàsimçtamànavàþ kenàpi kàraõena ràjavartmani nopatiùñhantàmiti vighoùayeti . tathànuùñhite kumàraþ rathamàruhya sàrathinà saha bahirnigatya bhramitumàrabdhavàn . tata÷caturdikùu prakçtibhistàrasvarairjayo'sya pràghoùi . nagaraü vãkùyàsau manasi paràü mudaü pràptavàn . atha sa jarayà jarjaratanuü mànavamekaü dçùñavàn . itaþ pràk kadàcidapi sa ÷àkyasiüho jagato duþkhaü nànubhåtavàn idànãü nirãkùya prathamaü taü jaràgrastaü vivaraõamasya vij¤àtuü kutåhalã sàrathiü papraccha . taduktaü yathà --
     %<kiü sàrathe ! puruùa durbala alpasthàma ucchuùkamàüsa rudhiratvacasnàyunaddhaþ .
     ÷veta÷iro viraladantakç÷àïgaråpa àlambya daõóa vrajate'sukhaü skhalanta ..
     sàrathiràha .
     eùo hi deva ! puruùo jarayàbhibhåtaþ kùãõendriyaþ suduþkhito balavãryahãno .
     bandhujanena paribhåta anàthabhåtaþ kàryàsamartha apaviddha vaneva dàruþ ..
     vodhisattva àha .
     kuladharma eùa ayamasya hitaü bhaõàhi athavàpi sarvajagato'sya hyavasthà .
     ÷ãghraü bhaõàhi vacanaü yathabhåtametacchrutvà tathàrthamiha yoni sa¤cintayiùye ..
     sàrathiràha .
     naitasya deva ! kuladharma na ràùñradharmaþ sarve jagasya jarayauvanadharùayàti .
     tubhyaüpi màtçpitçbàndhavaj¤àtisaügho jarayà amuktaü na hi anyagatirjanasya ..>% bodhisattva àha . dhik sàrathe ! abudhabàlajanasya buddhiryadyauvanena madatta jaràü na pa÷yã . àvartayà÷viha rathaü punarahaü pravekùye kiü mahya krãóaratibhirjarayà÷ritasya .. iti lalitavistare 14 adhyàye .
     atha ÷àkyasiühaþ sàrathiü sandide÷a rathaü sa¤càlayeti . gatvà nagarasya dakùiõe dvàri vyàdhigrastaü yàtanàparãtapuruùamekamãkùà¤cakre . tataþ sa sàrathiü papraccha . taduktaü yathà --
     %<kiü sàrathe ! puruùa råpavivarõagàtraþ sarvendriyebhi vikalo guru pra÷vasantaþ .
     sarvàïga÷uùka udaràkula pràptakçcchrà måtre purãùa svaki tiùñhati kutsanãye ..>% sàrathiràha . eùo hi devapuruùaþ paramaü gilàno vyàdhãbhayaü upagato maraõàntapràptaþ . àrogyatejarahito balaviprahãno atràõavãpra÷araõo hyaparàyaõa÷ca .. bodhisattva àha .
     %<àrogyatà ca bhavate yatha svapnakrãóà vyàdhirbhaya¤ca ima ãdç÷a ghoraråpam .
     ko nàma vijapuruùo ima dçùñva yasthàü kroóàrati¤ca janayecchubhasaüj¤itàü và ..>% atha khalu bhikùavo bodhisattvaþ pratinivartya rathavaraü punarapi puravare pràvi÷at . iti hi bhikùavo bodhisattvo'pareõa kàlasamayena pa÷cimena nagaradvàreõodyànabhåmimabhini ùkramanmahatà vyåhena so'dràkùãt puruùaü mçtaü kàlagataü màrge samàropitaü celavitànãkçtaü j¤àtisaïghaparivçtaü sarvairudadbhiþ krandadbhiþ paridevamànaiþ prakãrõake÷aiþ pàr÷vàvakãrõa÷irobhiruràüsi tàóayadbhirutkro÷adbhiþ pçùñhato'nugacchadbhiþ . dçùñvà ca punarbodhisattvo jànanneva sàrathimidamavocat .
     %<kiü sàrathe ! puruùa ma¤coparigçhãto udvåta ke÷anakha pàü÷u ÷ire kùipanti .
     paricàrayitva viharanturastàóayanto nànàvilàpavacanàni udãrayantaþ ..>% sàrahiràha .
     %<eùo hi devapuruùo mçtu jambudbãpe na hi bhåya màtçpitç drakùyati puttradàràm .
     apahàya bhogagçhamàtçpitçmitraj¤àtisaïghaü paraloka pràptu na hi drakùyati bhåya j¤àtim ..>% bodhisattva àha . dhigyauvanena jarayà samabhidrutena àrogya dhigvividhavyàdhiparàhatena . dhigjãvitena puruùo na cirasthitena dhikpaõóitasya puruùasya ratiprasaïgaiþ .. yadi jara na bhaveyà naiva vyàdhirna mçtyustathapi ca mahaduþkhaü pa¤caskandhaü dharanto kiü puna jaravyàdhimçtyu nityànubaddhàþ sàdhu pratinivartya cintayiùye pramocam .. atha khalu bhikùavo bodhisattvaþ pratinivartya taü rathavaraü punarapi puraü pràvi÷at .. iti hi bhikùavo bodhisattvasyàpareõa kàlasamayenottareõa nagaradvàreõodyànabhåmimabhiniùkràmatastareva deva puttrairbodhisattvasyànubhàvenaiva tasmin màrge bhikùurabhinirmito'bhåt .. adràkùãdbodhisattvastaü bhikùuü ÷àntaü dàntaü saüyataü brahmacàriõamanati kùiptacakùuryugamàtraprekùiõaü pràsàdikenerùyàpathena sampannaü pràsàdikenàbhikramapratikrameõa sampannaü pràsàdikenàlokitavyavalokitena pràsàdikena saïghàñãpiõóapàtracãvaradhàraõena màrge sthitam . dçùñrà ca punarbodhisattvo jànanneva sàrathimidamavocat .
     %<kiü sàrathe ! puruùa ÷ànta pra÷àntacitto notkùiptacakùu vrajate yugamàtradar÷ã .
     kàùàyavastravasano supra÷àntacàrã pàtraü gçhãtva na ca uddhata unnato và ..
     sàrathiràha .
     eùo hi devapuruùa iti bhikùunàmà apahàya kàmaratayaþ suvinãtacàrã .
     pravrajyapràptaþ samamàtmana eùamàõo saüràgadveùavigato tiùñhati piõóacaryà ..
     bodhimattva àha .
     sàdhu subhàùitamidaü mama rocate ca pravrajya nàma vidubhiþ satataü pra÷astà .
     hitamàtmana÷ca paramattvahita¤ca yatra sukhajãvitaü sumadhuramamçtaü phala¤ca ..>% iti lalitavistare 14 aþ . tataþ saükùubdhacitto'sau svakãyaü ÷uddhàntaü vive÷a . divase'smin ràhulanàmà puttro'sya samajani . ràjà ÷uddhodanaþ svàïgajasya bhramaõavçttàntaü sarvaü ni÷amyàsya sannyàsagrahaõaü ÷aïkamànaþ caturùu nagaradvàreùu senàvyåhàn sannive÷ayati sma tasya parirakùaõàrtham . ratirasàbhij¤àn yuvatijanànantaþpureùu bahutaràn preùayàmàsa bodhisattvasya pramohanàya . athàgatà rajanã, siddhàrthasya tu cittaü vyàkulitamatãva gehàt pravrajya bhaikùyagrahaõàrtham . tato nçtyàdipramodàt paraü nidritàþ sarvà yuvatã rvilokya ÷ayanàt ÷anaiþ ÷anairutthito vyalokayat .
     %<tatra kà÷cidvyapakçùñavastràþ kà÷cidvidhutake÷yaþ kà÷cidvikãrõàbharaõàþ kà÷cidvibhraùñamukuñàþ kà÷cidbihatairaü÷airvigopitagàtryaþ kà÷cidvisaüsthitamukhàþ kà÷cidbiparivartitanayanàþ kà÷cit prasravantyo làlàbhiþ kà÷ciddhasantyaþ kà÷cit prahasantyaþ kà¤citpralapantyaþ kà÷ciddantàn kañakañàyantyaþ kà÷cidbivarõavadanàþ kà÷cidvisaüsthitaråpàþ kà÷cit pralambitabàhavaþ kà÷cidvikùiptavadanàþ kà÷cidudghàñita÷ãrùàþ kà÷cidavaguõñhita÷ãrùàþ kà÷cidviparãtavartitamukhamaõóalàþ kà÷cit pradhvasta÷arãràþ kà÷cidbibhagnagàtryaþ kà÷cinnikubjàþ khurukhuràyamànàþ kà÷cinmçdaïgamupaguhya parivartita÷ãrùa÷arãràþ kà÷cidbãõàvallakyàdyaparibuddhapàõayaþ kà÷cidveõuü dantaiþ kañakañàyantyaþ kà÷cit kimpalanakulasampatàóàvakarùitavàdyabhàõóàþ kà÷cinnimeùonmeùaparivartanayanàþ kà÷cidvivçttàsyà evaü tadvikçtaü dharaõãtalagatamantaþpuraü nirãkùamàõo bodhisattvaþ ÷ma÷ànasaüj¤àmutpàdayati sma .>% tatredamucyate .
     %<tàü dçùñva udvigna sa lokanàthaþ karuõaü vini÷vasya idaü jagàda .
     aho vatà kçcchragatà vrajeyaü kathaü ratiü bindati ràkùasãgaõaiþ ..
     atimohatamàvçte durmatikàmaguõairnirguõasaüj¤inaþ .
     vihagapa¤jaragatrà yathà nahi labhanti kadàcid viniþsçtam ..>% iti lalitavistare . 15 adhyàye .. atãte'tha ni÷ãdhe siddhàrthà'÷vapàlamàhåyàha %<jaràmaraõapa¤jaraniyatasattvaparimocanasya samayo hyupasthito me .>% ataeva grahãùyàmi sannyàsam . vismito'÷vapàlo'bravãt ràjaputtrasya te sannyàsagrahaõamanucitaü na samartho'si sannyàsà÷ramasya kaùñàni soóhum . siddhàrtha àha .
     %<vivarjitàþ sarpa÷irà yathà budhairvigarhità mãóhaghañà yathà÷uciþ .
     vinà÷akàþ sarvasukhasya chandaka j¤àtvà hi kàmànna vijàyate ratiþ ..>% chandaka ÷çõu yàni duþkha÷atàmàrùità pårvajanmàntare . bandhanàrundhanàstàóanàstarjanàþ kàmahetormayà no ca nirvidabhåt .. saüskçtamànasaü pramadavasagata¤ca mohàkulaü dçùñijàlàvçtam . andhabhåtaü purà àtmasaüj¤àgrahàkàrakà vedanàvãtivçttà ime .. gharmàj¤ànataþ sambhåtà calacapalà'nityameghaiþ samà vidyudbhiþ sadç÷àþ . osabindåpamà çktatucchà asàràþ anàtmà ca ÷ånyasvabhàvà ime sarva÷aþ .. svayamahamabhiruhya nàvàmimàtmànà'vatãrya saüsàra oghairahaü tàrayiùye'nantaü jagat . ÷okasaüsàrakàntàraroùormiràgagrahàvyàkule vairàkule dustare eva cittaü mama .. tadàtmanottãrya idaü bhavàrõavaü sarvairadçùñirgrahakle÷aràkùasam . svayaü taritvà ca anantaraü jagat sthale'ntarãkùe ajaràmare ÷ive .. lalitavistare 15 adhyàye . ata÷chandaka ! pravrajàmyadhunaiva satvaramànayà÷vam . tathànuùñhite siddhàrtho'sau strãtanayagurujanàn sarvàn ràjyamai÷varya¤ca vihàyà÷vamàruhya nirgataþ . nijanagaràddvàda÷ayojanadårasthitaü mallaràjyaü pràpya tatraiva va÷iùñhà÷ramasannidhau chandakama÷vasahitaü visçjya kauùeyamapahàya pidhàya balkalavàsasamekàkã vai÷àlãü nàmanagarãmupatasthe . tatra àràóhakàlàmanàmà jinapuruùastri÷ataka÷iùyairavàtsãt, siddhàrtho'sya ÷iùyo'bhåt . àhaikadà guruþ, pavitracetà çjurbhaktimàn puruùa evàlaü brahmacaryaü grahãtum, labdhu¤ca sarvamai÷varyam . hçdi yasya vimalo nirvàõapradãpaþ pradãptastamaþ stomagrasanapañurbhavasya . na tasya sukhadamai÷varyavijçmbhitaguruvacanam . tataþ sapta÷atãü ÷iùyatatindadhànasya rudrakanàmnaþ sàdhoþ samãpaü gatvà kçtvànena sambhàùaõaü gaya÷ãrùaü jagàma . tatrodbhàvitamanena yad bràhmaõàþ ÷ramaõà÷ca bodhasvaråpaü labghumavi÷uddhaü kàyamànasaü niyojayanti tadagnimutpàdayitumàrdrakàùñhadbayagharùaõamiva vaiphalyaü bhajate . ÷uùkakàùñhakhaõóadvayagharùaõena yathà labdhamanorathà mànavàstadvat kàyamanasorvi÷uddhayoþ satoþ svata÷ca bodhalàbhaþ ÷akyaþ . tataþparamasau bodhisattvo gatyà gràmamuruvilvàkhyaü vijanaü tatraivoùituü mano daghe . paramayatnenàtraiva kàya÷uddhiü citta÷uddhi¤ca vidhàya àsphàlanàkhyaü durdharaü dhyànaü dadhàra . atràsau kasmiü÷ciddivase vadarãmekikàü kasmiü÷cidvà taõóulamekaü kadàcidbaikamàtraü kalàyaü bhakùayitvà kasmiü÷cidupoùaõena và kàlaü vilaïghya ÷uùkacchavirmasãvarõo babhåva . tato'sau dehamitthaü nibhajya labdhuü sambodhaü na samarthobhaveyamiti vicintya poùaõakaramàhàraü jagràha . divase'smin ÷uddhodanaþ svapnaü dadar÷a priyaþ puttro me maõimuktàdivibhåùitavàraõaråpeõa udumbaratarumàruroha . trailokyalokàþ påjanàyàsyàgacchantãva, ya÷ogharàpi gopàparanàmnã dadar÷a svapnaü vividham svayaü ÷àkyasiüha÷ca pa¤ca, yathà jagadakhilaü ÷ayyà me, vimbaphalamiva sumeru÷ikharamupadhànãbhåtaü me, vàmadakùiõakaradvayaü me pràcyapa÷cimasamudropari pàdàvubhau me dakùiõàbdhau plavante, nàbhikamalàn me samutthitaiþ sthirikàtçõai÷càpåritamakhilaü nabhaþ . tata÷cotthàyàsau åruvilvoùitàyàþ sujàtànàmikàyà nàryàþ sakà÷àt bhikùàü jagràha .
     itaþ siddhàrtho dhyànaü dadhàra, nirvàõe pathi tasya satataü paripanthã sannapi durnivàro màraþ paràjito dhyànavãreõa yogisiühena palàyanaü cakre . tatastasyaiva kandarpasya tanaye yatete tandrà rati÷ca yogipravarasya mohanàya, viphalàni tu jàtànyanayormanorathàni . tataþ sarvebhyaþ kçcchrebhyo visuktaþ siddhàrtho bodha¤ca vimalaü lebhe . tadàsàvadhiråóhayogaþ manasyasya mukure pratiphalitaü sakàraõamakhilaü jagat . tata÷ca cintayàmàsa saþ jãvànàü janma, teùu ca jãùasya saüyogo viyoga÷caiva duþkhaduþkhànyetàni . na jànãte mànavastan mohajàlenàvçto durviùahaü duþkhaü sahata iti . tataþ kasmàdàgataü jaràmaraõamiti cetasà kçte pra÷netenaiva ni÷cinoti saþ, yajjanmana evàgacchati jaràmaraõamiti, kutastarhi hyàgataü janma kimasya và kàraõam ? saüsàràdasmàjjàtirataeva bhava eva kàraõamatra . bhavastarhi kuta àyataþ kimasya và kàraõaü ? upàdànàdàgato bhavastadupàdànamevàsya kàraõam . kasmàdupàdànamàyàtantarhi kimasya và kàraõaü ? tçùõàyà àgatamupàdànamatastçùõaiva kàraõamasyeti . tarhi kuta àyàtà tçùõà kàraõaü và kimasyàþ ? vedanàyà àgatà tçùõà ato vedanava kàraõamasyàþ . kuta àyàtà vedanà, asyà và kiü kàraõam ? spar÷àdàyàtà vedanà, ataþ spar÷a eva kàraõaü vedanàyà iti . spar÷astarhi kuta àyàtaþ kiü và kàraõamasya ? . ùaóàyatanà dàgataþ spar÷astato'sya kàraõaü sa eveti . kuta àyàtaü ùaóàyatanaü kàraõaü và kimasya ? nàmaråpàbhyàmàgataü ùaóàyatanam ataevàsya kàraõameva taiti . kutastarhyàyàte nàmaråpe kàraõaü và kimanayoþ ? vij¤ànàdàgate nàmaråpe'to'nayoþ kàraõaü vij¤ànamiti . kuta àyataü vij¤ànantarhi kàraõaü và kimasya ? saüskàràdàgataü vij¤ànamato'sya kàraõaü sa eveti . saüskàrastarhi kuta àyàtaþ kàraõaü và kimasya ? avidyàyà àgataþ saüskàra stato'sya kàraõamavidyaiveti .
     sphuñamidànãmavidyaiva kàraõaü jagato'khilasya . tato vilomena prakañãbhåtaü yat avidyàyàþ saüskàraþ saüskàràd vij¤ànam, vij¤ànànnàmaråpe tàbhyàü nàmaråpàbhyàü ùaóàyatanam, ùaóàyatanàt spar÷aþ, spar÷àd vedanà, vedanàyàstçùõà tçùõàyà upàdànam upàdànàt saüsàraþ saüsàràjjàtiþ jàterjaràmaraõamiti .
     prakàreõànenotpanno duþkhadrumo jãvànàm . tadidànãü pratibhàtaü avidyaiva målamasya pàdapasya nirastàyàmavidyàyàü kuto duþkhaprasaïgaþ krameõa tasmàt janmajaràmaraõaü duþkhaü cintàkle÷aþ pãóà ca sarve dåre palàyante . evaü jãvànàmudeti cittàkà÷e dharmàlokaþ . udite tasmin manaþsaüyogena j¤ànaü dar÷anaü vidyà smçtirbuddhi÷ca sarvaü pratyakùãbhavati . tata idànãü siddhvàrtho buddhaþ sa¤jàtaþ . tata÷càgato'tra mbakànagaryà ràjà buddhasya ÷rãpàdapadmasandar÷anàya . so'smai hyupadide÷a %<ahiüsà paramo dharmaþ .>% ityatastvamanutiùñha taddharmaü nirvàõamokùa¤cànviùyeti .
     tato'sau buddho naira¤jananàmnãü nadãü kùirikàvana¤ca tyaktvà ujjvalamupavanaü pratasthe . atra sa ånapa¤cà÷advàsarànupoùaõamaïgãkçtavàn . tata stasmàt sthànànnirgatya gayàü nàhàlaü bundadviraü lohitavastukaü gandhapuraü sàrathipura¤ca krameõa gatvà tyaktvà ca kà÷ikàmupatasthe, atràsya kauõóinyaþ siddhaþ ÷iùyo'bhåt buddhastaü nàmnà j¤ànakauõóinyaü cakàra . kàle'smin bahusaükhyakà lokà àgatyàgatya buddhasya ÷iùyà abhavan . tataþ kà÷ãghàmnaþ sa åruvilvàsthitaü senànãnàmakaü gràmaü prayayau tatra naira¤janatãre nàmnà uruvilvàkà÷yapaþ ÷atàdhikaviü÷ativayàþ pa¤ca÷ata÷iùyairanugataþ prativasati sma . lokà jànantyamumahanniti . buddho gatvàsya samãpaü pradàyàsmai j¤ànopade÷aü vimalaü ÷iùyaü taü cakàra . dçùñvà ÷aktimalaulikãü bahavo lokà vismità dharmaü bauddhaü gçhãtavantaþ . tadà vimbasàro magadharàjaþ ÷u÷ràva gaya÷ãrùaü buddhadevaþ pràpta iti . gatvà samãpaü prapåjya ca paramayà bhaktyàsya ÷iùyatvaü svãcakàra . tato màgadho svãyàü nagarãü gantuü nimantrayàmàsa tam . jagràhàsya praõayaü buddhaþ . ÷àrãputtro'tra maudgalàyano'sya ÷iùyo'bhavat . ÷rutavàn ko÷alapatiþ prasenajit buddho devo ràjagçhe jetavane pratiùasatyadhuneti . gatvà ca tatra tvaritaü buddhasannidhimuvàca, pårõakà÷yapaþ parivràjakago÷àlaþ vairàputtrasa¤jayaþ ajitake÷aþ kambala ityate anye ca bahavo buddharùayastiùñhanti, na te loke kadàpi buddhanàmnà paricàyayituü ÷ekustarhi bhavàn kiü na lajjate ahaü buddha ityàtmànaü paricàyayitum . buddhastam kumàradçùñàntasåtraü, ÷ràvayàmàsa tenonmãlitacakùuþ ÷iùyo'bhåttasya tataþ prasenajit ko÷alaràjaþ . dãkùite ràj¤i ko÷ale÷vare buddhaþ ÷uddhodanàya saüvàdaü preùayàmàsa ràjan ! puttraste papàvidànãü mçtyunivàraõamamçtam . tenaiva so'khilasya jagatastçùõàü pàpãyasãü vàrayàmàsa, ÷uddhodanaþ ÷àkyapatiràkarõya vçttàntaü paràü mudamavàpa . ànetuü puttraü kapilavastunagaryàmasmai dåtaü punaþ punaþ preùitavàn yo yaþ prayàti dåto'sya sakà÷aü na sa punaþ pratinivçttaþ sthito'sya dokùitastatraiva . ÷uddhodanaþ sàdhuü kàludàyãtinàmànaü patreõa saha preùitavàn . udàyã pràggamanàdaïgãcakàra yadi càhaü dãkùito'pyabhaviùyam vàramekamapi pratinyavartiùye . udàyã buddhasya samãpaü gatvaiva dãkùitaþ . buddhastaü pratij¤àparipåraõàya ÷uddhodanasyàntikaü preùayàmàsa . udàyã gatvàha ràjànaü bho bhåpa ! devo buddho 'tràjigamiùurnatvavasthàtumicchurnagaryàm vihàre'vasthàtumiyeùa saþ . ràjà jetavanasthamiva nyagrodhàràmaü kapilavastunagare viracayyàgamanamasya pratãkùà¤cakre . tatràgatya buddhvo nyagrodhàràme tasminnuvàsa . atràgatya pitçvyau ÷uddhodano'mçtodana÷càsya lakùaü lakùaü ÷àkyasantataya÷ca ÷iùyà abhåvan . tatràvasthànasamaye buddhasya pàlayitrã gautamã vanità ya÷odharà ca bhaikùà÷ramaü gçhãtavatyau puttro'pi ràhulo'jàtakaniùñho janakena dãkùitaþ .
     tato buddho gçdhrakåñamàgatya vasati¤cakre . samaye'smin devadatto'sya j¤àtijaþ ÷atruþ ÷ilpinaü dàkùiõàtyàdàninàya . tena ca nihantuü buddhaü kåñayantraü niramàyi . anenàhato buddho vyathàü pràpa nikùepaõàvasare yantrasya taü buddhaü rirakùiùuþ kumbhãrastatprahàreõa pràõàüstyatyàja . kàle'smin vimbasàre màgadhe pa¤catvaü gate ajàta÷atrurlubdho durdànto magadhaü ÷a÷àsa, devadatto'sya mitramàsãt . ekadàjàta÷atrurbuddhasannidhàvàgatya papraccha taü nànàkarmasu vyàsakto manuùyo dhanamabhãùñamupàrjayituü yatate, pràpya tu và¤chitaü dhanaü sukhã ca bhavati, dharme tathà tu nidhàya manastadråpaü mukhaü pratyakùamàpnuyàt kim ? buddhaþ pratyuvàca kiü karmaõà yàgena homena và . nyàyànyàyau viphalau adhamànàmuttamànà¤ca tiraskàrapuraskàrau ca tadban niùphalau . pitarau nàtmãyau ca yo'smin jagati pràptavàn mahàsatyam, satye pathi praviùñavàü÷ca jànàti sa eva janmaiva mçtyuriti . so'smin janmanyevàkùayo'vyayo nirvàõaü mokùaü labhate na punaràyàti saþ . pçthivyàdibhåtacatuùñaye'sya yathàkramaü bhåtànyekãbhavanti . itthamupade÷ena buddhasya ajàta÷atrormànasaü tat kùaõàdeva pravaõaü babhåva . yo'sya jugupsàpàtramàsãt sa idànãü bhaktipàtramasyàbhåt . ajàta÷atrurbuddhàd dãkùàü jagràha .
     gçdhrakåñàdbuddhaþ pàñalãgràmamàjagàma . kapilanàmàtra sàdhurbàhmaõo'nena vyaloki . sambhàùya taü pathi gacchannasau caturdi÷aü nirãkùà¤cakre, ànando'sya paricaro jij¤àsayàmàsa kimitthaü nirãkùase vyàpàrayaü÷cakùuùãti . buddha àha ànanda ! parihàsye'hamimaü lokamidànãm . tataþ sa àmragràmaü jambugràmaü bhaõóagràmaü hastigràmam anyàü÷ca vçjinàü mallànà¤ca gràmànatikramya bhojanagaraü pràptaþ . sthànàdasmàjjalukàkhyamahàvanamàgatyàvasthitaþ . atra kuõóanàmno dhàtugàlakàd baõigvi÷eùàdàhàryaü gçhãtavàn . tato'sàvànandaü samboghayàmàsa bho nagarãü ku÷ãü gantàsmi . ataþparaü tathàgato nagarãü pàvàmatikramya nadãü hiraõvatãü tãrtvà nivióaü vanamekaü pràptaþ . atrànandaü pràha pàr÷vayorahantãvravedanayà samàkrànto'smi, ato'hamatraiva tiùñhàmãti . ànando jalamàninàya prakùàlya pàdau buddho dhyànaü samàlalambe . kàle'sminnàgatya pukka÷o mallaràjaþ pàdau buddhasya prapåjayàmàsa . buddho'sya dãkùàü cakàra . so'smai dattavàn sauvarõànalaïkàràn praõamya ca prasthitaþ . gate mallaràje ànandaü pràha buddhaþ preyàn me ànanda ! tvaü paridhàpayàlaïkàràn sauvarõànaïgeùviti . tathànuùñhite tadànãü dehasya jyotiùàsyàkhilaü jagad vyàlokitamivàsãt . bhaktibhareõànandaþ pràha bhagavan ! na dçùñaü kadàpi mayàtrabhavatàmetàdç÷amaujjvalyaü dehasya . dayasva tàvat kathaya kàraõa¤càtreti . cakàra pratyuttaraü buddho devo nibodha ànanda ! nirvàsyataþ pradãpasya ÷ikhevàïgakàntirme vyutkràntetyatra kàraõam . anantaramubhau militvà hiraõvatyàstãre àjagmatuþ . buddhastatra svãyaü samastaü paricchadaü parihàyaikavasano nadyà hiraõvatyàþ ku÷yà÷ca nagaryà ubhayayormadhyade÷asthaü vanaü viviktaü vive÷a . pathi pràha cànandaü klàntasya me ÷ayyàü vidhatsveti . ànandaþ ÷ayyàü sajjãcakàra, suptotthito buddha ànandàya bhikùukàõàü kartavyaü såtràntaü vinayaü màtçkàdãni dharmatattvàmyupadide÷a . ànandastatsarvaü samàhitena manasà jagràha . tata ànandamàdide÷a sàlamahiruhayormadhye ÷ayyàü sthàpaya ni÷ãthe'dya me ÷eùaü vijànãhãti . tato buddhastatraiva samàdhimàdhàya hyapàrthivaü jyotiravalokayàmàsa tato'sau cintayati sma nirvàõam .
     bhaktaþ paramànando ruroda gaõóaü saüplàvyàsya vigalita÷cà÷rupravàho'viraladhàrayà tamàha buddha ànanda ! saüsàro'yamasàraþ sàro nirvàõameva tadarthaü yatasveti . itthaü paramakçpàlurbuddhadevo nirvàõaü pràpa . itthaü sa hareravatàraþ --
     %<vikãrya vij¤ànamayãü prabhàü prabhurjagatpradãpaþ prathitaþ prabhàkaraþ .
     buddhaþ sa rà÷irmahasàü mahojjvalo jvalaü÷ca nirvàõapadaü paraü gataþ ..
     prakùàlya trailokyamalaü malãmasaü pravçddhahiüsàrasadåùitaü vibhuþ .
     prabodhadhàràdharabhårivàribhã raràja devo bhuvi bodhabhàskaraþ ..>% ku÷ãnagarasthite mukuñabandhanacaitye'sya ÷iùyàþ dehaü bhasmãbhåtaü cakruþ . ÷iùyavyåhenàsya pavitradehabhasmàva÷eùàrthaü vivadamànena niraõà bhasmabhirebhiraùñaprade÷evvaùñau caityà nirmità bhavantviti ..)

#<buddhadravyaü>#, klã, (buddhaü stçpàkàrato j¤àtaü dravyam .) staupikam . lot iti bhàùà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<buddhiþ>#, strã, (budhyate'nayeti . budh + ktin .) ni÷cayàtmikàntaþkaraõavçttiþ . iti vedàntasàraþ .. savikalpakaj¤ànam . iti caõóãñãkàyàü nàgabhaññaþ .. tatparyàyaþ . manãùà 2 dhiùaõà 3 dhãþ 4 praj¤à 5 ÷emuùã 6 matiþ 7 prekùà 8 upalabdhiþ 9 cit 10 sambit 11 pratipat 12 j¤aptiþ 13 cetanà 14 . ityamaraþ . 1 . 5 . 1 .. dhàraõà 15 pratipattiþ 16 medhà 17 mananam 18 manaþ 19 j¤ànam 20 bodhaþ 21 hçllekhaþ 22 saükhyà 23 pratibhà 24 . iti ràjanirghaõñaþ .. àtmajà 25 paõóà 26 vij¤ànam 27 . iti ÷abdaratnàvalã .. * .. asyàþ svaråpaü yathà --
     %<buddhirvivecanàråpà sà j¤ànajananã ÷rutau ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 23 adhyàyaþ .. asyà adhyàtmàdhibhåtàdhidaivatàni yathà --
     %<adhyàtmaü buddhirityàhuþ ùaóindriyavicàriõã .
     adhibhåta¤ca mantavyaü brahmà tatràdhidaivatam ..>% iti mahàbhàrate à÷vamedhikaparva .. * .. sà ca sàttvikaràjasatàmasabhedena trividhà . sàttvikã yathà --
     %<pravçtti¤ca nivçtti¤ca kàryàkàrye bhayàbhaye .
     bandhaü mokùa¤ca yà vetti buddhiþ sà pàrtha ! sàttvikã ..>% ràjasã yathà --
     %<yathà dharmamadharma¤ca kàrya¤càkàryameva ca .
     ayathàvat prajànàti buddhiþ sà pàrtha ! ràjasã ..>% tàmasã yathà --
     %<adharmaü dharmamiti yà manyate tamasàvçtà .
     sarvàrthàn viparãtàü÷ca buddhiþ sà pàrtha ! tàmasã ..>% iti ÷rãbhagavadgãtà .. tasyàþ pa¤ca guõà yathà --
     %<iùñàniùñavipatti÷ca vyavasàyaþ samàdhità .
     saü÷ayaþ pratipatti÷ca buddheþ pa¤ca guõàn viduþ ..>% iti mahàbhàrate mokùadharmaþ . iùñàniùñavipattiþ iùñàniùñànàü vçttivi÷eùàõàü vipattirnà÷aþ nidràråpà vçttirityarthaþ . vyavasàyaþ utsàhaþ . samàdhità cittasthairyaü cittavçttinirodha ityarthaþ . saü÷ayaþ koñidbayaspçk j¤ànam . pratipattiþ pratyakùàdipramàõavçttiþ . iti taññãkà .. * .. tasyàþ sapta guõà yathà --
     %<÷u÷råùà ÷ravaõa¤caiva grahaõaü dhàraõantathà .
     åhopoho'rthavij¤ànaü tattvaj¤àna¤ca dhãguõàþ ..>% iti hemacandraþ .. * .. tasyà vçttiþ pa¤cadhà yathà . pramàõam 1 viparyayaþ 2 vikalpaþ 3 nidrà 4 smçtiþ 5 . iti pàta¤jalam .. * .. buddhikùayakarà yathà --
     %<÷okaþ krodha÷ca lobha÷ca kàmo mohaþ paràsutà .
     ãrùyà màno vicikitsà kçpàsåyà jugupsatà ..
     dvàda÷aite buddhinà÷ahetavo mànasà malàþ .>% iti kàlikàpuràõe 18 adhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<buddhikùayakarà ete màùakàsavamçttikàþ ..>% buddhibçddhikarà yathà --
     %<nimbàñaråùavçntà÷ca buddhivçddhikarà matàþ ..
     buddhikùayakarànnityaü tyajedràjà ca bhojane .
     bhojayedanvahaü buddhibçddhihetuü nçpottama ! ..>% iti kàlikàpuràõe 89 adhyàyaþ .. * .. nyàyamate sà vibhuguõaþ punardvividhà anubhåtiþ smçti÷ca . yathà --
     %<vibhurbuddhyàdiguõavàn buddhistu dvividhà matà .
     anubhåtiþ smçti÷ca syàdanubhåti÷caturvidhà ..
     pratyakùamapyanumitistathopamiti÷abdaje .>% iti bhàùàparicchedaþ ..

#<buddhimàn>#, [t] tri, (buddhirvidyate yasya . buddhi + matup .) buddhiyuktaþ . j¤ànavàn . yathà --
     %<tadbhujyate yaddvijabhukta÷eùaü sa buddhimàn yo na karoti pàpam ..>% iti gàruóe 155 adhyàyaþ ..

#<buddhisahàyaþ>#, puü, (buddhau buddhyà kçte kàrye iti bhàvaþ . sahàyaþ .) mantrã . iti halàyudhaþ .. matyàþ sàhàyyakartà ca ..

#<buddhãndriyaü>#, klã, (buddherbuddhyàtmakaü và indriyam .) j¤ànendriyam . yathà --
     %<manaþ karõau tathà netre rasanà tvak ca nàsike .
     buddhãndriyamiti pràhuþ ÷abdako÷avicakùaõàþ ..>% iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà manuþ . 2 . 90-92 .
     %<÷rotraü tvak cakùuùã jihvà nàsikà caiva pa¤camã .
     pàyåpasthaü hastapàdaü vàk caiva da÷amã smçtà ..
     buddhãndriyàõi pa¤caiùàü ÷rotràdãnyanupårba÷aþ .
     karmendriyàõi pa¤caiùàü pàyvàdãni pracakùate ..
     ekàda÷aü mano j¤eyaü svaguõenobhayàtmakam .
     yasmin jite jitàvetau bhavataþ pa¤cakau gaõau ..>%

#<budbudaþ>#, puü, vartulàkàrajalavikàraþ . jalavimbukã iti bhuóbhuói iti ca khyàtaþ . budbudo'mbuùphoña ityaruõaþ . ityamarabharatau .. anyacca .
     %<abbhracchàyà tçõàdagnirnãcasevà pathe jalam .
     ve÷yàràgaþ khale prãtiþ ùaóete budbudopamàþ ..>% iti gàruóe 15 adhyàyaþ .. garbhasthàvayavavi÷eùaþ . yathà --
     %<pa¤caràtreõa kalanaü budbudàkàratàü vrajet ..>% iti sukhabodhaþ .. (yaduktaü yathà --
     %<prathame'hani reta÷ca saüyogàt kalala¤ca yat .
     jàyatebudbudàkàraü ÷oõita¤ca da÷àhani ..>% iti hàrãte ÷àrãrasthàne prathame'dhyàye ..)

#<budha>#, ir ja ¤a vedane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-ubhaø-sakaø-señ . jvalàdirayam .) ir abudhat abodhãt . ja bodhaþ budhaþ . ¤a bodhati bodhate . iti durgàdàsaþ ..

#<budha>#, au vij¤àpane . iti kavikalpadrumaþ . (bhvàøparaø-sakaø-aniñ .) au boddhvà . bodhati guruþ . iti durgàdàsaþ ..

#<budha>#, ya ïa au vedane . iti kavikalpadrumaþ .. (divàø-àtmaø-sakaø-aniñ .) ya ïa budhyate ÷àstraü sudhãþ . au boddhà . iti durgàdàsaþ .. (jàgaràrthe akarmako'pi . yathà, raghau . 10 . 6 .
     %<te ca pràpurudanvantaü bubudhe càdipåruùaþ ..>% %<àdipuruùo viùõu÷ca bubudhe yoganidràü jahau ityarthaþ ..>% iti taññãkà ..)

#<budhaþ>#, puü, (budhyate yaþ . %<budh + igupadhaj¤àprãkiraþ kaþ .>% 3 . 1 . 135 . iti kaþ .) paõóitaþ . tatparyàyaþ . vidvàn 2 vipa÷cit 3 doùaj¤aþ 4 san 5 sudhãþ 6 kovidaþ 7 dhãraþ 8 manãùã 9 j¤aþ 10 pràj¤aþ 11 saükhyàvàn 12 paõóitaþ 13 kaviþ 14 dhãmàn 15 såriþ 16 kçtã 17 kçùñiþ 18 labdhavarõaþ 19 vicakùaõaþ 20 dåradar÷ã 21 dãrghadar÷ã 22 . ityamaraþ . 2 . 7 . 5 .. vidagdhaþ 23 dåradçk 24 sårã 25 vedã 26 vçddhaþ 27 buddhaþ 28 vidhànagaþ 29 praj¤ilaþ 30 . iti ÷abdaratnàvalã .. vyaktaþ 31 pràptaråpaþ 32 suråpaþ 33 abhiråpaþ 34 budhànaþ 35 kavitàvedã 36 vaptà 37 viditaþ 38 kaviþ 29 . iti jañàdharaþ .. (yathà, navaratne . 1 .
     %<atyugraü stutibhirguruü praõatibhirmårkhaü kathàbhirbudhaü vidyàbhã rasikaü rasena sakalaü ÷ãlena kuryàdva÷am ..>%) navagrahàntargatacatuthagrahaþ . sa ca bçhaspatibhàryàtàràgarbhe candràjjàtaþ . tatparyàyaþ . rauhiõeyaþ 2 saumyaþ 3 . ityamaraþ . 1 . 3 . 26 . hemà 4 vit 5 j¤aþ 6 bodhanaþ 7 induputtraþ 8 . iti jyotistattvam .. * .. tasya janmàdivçttàntaü yathà . madàvalepàcca sakaladevagurorbçhaspatestàràü nàma patnãü jahàra . bahu÷astu bçhaspaticoditena bhagavatà brahmaõà codyamànaþ sakalai÷ca devarùibhiryàcyamàno'pi na mumoca . tasya bçhaspatidbeùàdu÷anà pàrùõigràho'bhåt . aïgirasa÷ca sakà÷àdupalabdhavidyo bhagavàn rudro bçhaspateþ sàhàyyamakarot . yata÷co÷anà tatohi jambhakumbhàdyàþ samastà eva daityadànavanikàyà mahàntamudyama¤cakruþ . bçhaspaterapi sakaladevasainyasahàyaþ ÷akro'bhavat . evaü tayo ratãvograþ saügràmastàrànimittastàrakàmayanàmàbhavat . tata÷ca samasta÷astràõyasureùu rudrapurogamà devàþ deveùu cà÷eùadànavà mumucuþ . eva¤ca devàsuràhavakùobhakùubdhahçdayama÷eùameva jagad brahmàõaü ÷araõaü jagàma . tata÷ca bhagavànapyu÷anasaü ÷aïkaramasuràn devàü÷ca nivàrya bçhaspataye tàràmadàt . tà¤càntaþprasavàmavalokya bçhaspatiràha . naiùa mama kùetre bhavatyànyasuto dhàryata utsçjainaü alamalamatidhàrùñyeneti . sà ca tenaivamuktà pativratà bhartçvacanàttamiùãkàstambe garbhamutsarja . sa cotsçùñamàtra evàtitejasà devànàü tejàüsyàcikùepa . bçhaspatimindu¤ca tasya kumàrasyàticàrutayà sàbhilàùau dçùñvà devàþ samutpannasandehàstàràü papracchuþ . satyaü kathayàsmàkamatisubhage ! kasyàyamàtmajaþ somasyàtha bçhaspaterityuktàpi sà tàrà hniyà na ki¤ciduvàca . bahu÷o'pyabhihità yadàsau devebhyo nàcacakùe tataþ sa kumàrastàü ÷aptumudyataþ pràha ca . duùñàmba ! kasmànmama tàtaü nàkhyàsi . adyaiva te alãkalajjàvatyàstathà ÷àstimayamahaü karomi . yathà naivamanyàpyatimantharavacanà bhaviùyatãti . atha bhagavàn pitàmahastaü kumàraü sannivàrya svayamapçcchattàràm . kathaya vatse ! kasyàyamàtmajaþ somasyàtha bçhaspaterityevamuktà lajjàjaóamàha somasyeti . tataþ sphuraducchvasitàmalakapolakàntirbhagavànuóupatiràliïgya kumàraü sàdhu sàdhu vatsa ! pràj¤o'sãti budha iti nàma cakre . iti viùõupuràõe 4 aü÷e 6 adhyàyaþ .. matsyapuràõe caturviü÷àdhyàye vi÷eùa÷càyam . såta uvàca .
     %<tataþ saüvatsarasyànte dvàda÷àdityasannibhaþ .
     divyapãtàmbaradharaþ pãtàbharaõabhåùitaþ ..
     sarvàstra÷àstravidbidvàn hasti÷àstrapravartakaþ .
     ràj¤aþ somasya puttratvàdràjaputtro budhaþ smçtaþ ..
     jàtamàtraþ sa tejàüsi sarvàõyevàkùipadbalã .
     brahmàdyàstatra te jagmurdevà devarùibhiþ saha ..
     bçhaspatigçhe sarvaü jàtakarmotsavaü tadà .
     papracchu÷ca suràstàràü kena jàtaþ kumàrakaþ ..
     tataþ sà lajjità teùàü na ki¤cidavadattadà .
     punaþ punastadà pçùñà lajjayantã varàïganà ..
     somasyeti ciràdàha tato'gçhõàdbidhuþ sutam .
     budha ityakaronnàma pràdàdràjya¤ca bhåtale ..
     abhiùekaü tataþ kçtvà pradhànamakarodvibhuþ .
     grahasàmyaü pradàyàtha brahmà brahmarùisaüyutaþ ..
     pa÷yatàü sarvabhåtànàü tatraivàntaradhãyata .
     ilodare ca dharmiùñhaü budhaþ puttramajãjanat ..>% anyat sarvamàkhyànamekameva .. * .. asya varõaþ dårvà÷yàmaþ . sa ca uttaradiïnapuüsaka÷ådrajàtyatharvavedarajoguõami÷ritarasamithunarà÷imarakatamaõimagadhade÷ànàmadhipatiþ . asya mitraü àdityaþ ÷ukra÷ca . asya ÷atruþ ÷a÷ã . asya rà÷ibhogaþ aùñàda÷a dinàni . iti jyotistattvam .. * .. sa tu magadhade÷odbhavaþ . atrivaü÷ajàtaþ . dvyaïguladãrghaþ . pãtavarõaþ . vai÷yajàtiþ . caturbhujaþ . vàmordhvakramata÷carmavarakhaógagadàdhàrã . såryàsyaþ . siühavàhanaþ . saumyaþ . pãtavastraþ . asyàdhidevatà nàràyaõaþ . pratyadhidevatà viùõuþ . dhaniùñhànakùatrayuktadvàda÷yàü jàtaþ . iti grahayaj¤atattvam .. * .. sa ca gràmacàrã . ÷ubhagrahaþ . nãlavarõaþ . suvarõadravyasvàmã . vartulàkçtiþ . ÷i÷uþ . iùñakàgçhasa¤càrã . vàtapittakaphàtmakaþ . strãgrahaþ . pràtaþkàle prabalaþ . pakùisvàmã . sakalarasapriya÷ca . iti jyotiùam . asya vàre jàtaphalaü yathà --
     %<guõã guõaj¤aþ ku÷alaþ kriyàdau vilàsa÷àlã matimàn vinãtaþ .
     mçdusvabhàvaþ kamanãyamårtirbudhasya vàre prabhavo manuùyaþ ..>% iti koùñhãpradãpaþ .. * .. såryavaü÷ãyaràjavi÷eùaþ . yathà --
     %<tasmàt kçtirathastasya devàmãóhastato budhaþ .
     budhàcca vibudha÷caiva tasmànmahàdhçtistataþ ..>% ityagnipuràõam .. (vegavato ràj¤aþ puttraþ . yathà, bhàgavate . 9 . 2 . 30 .
     %<tatsutaþ kevalastasmàt bandhumàn vegavàüstataþ .
     budhastasyàbhavad yasya tçõabindurmahãpatiþ ..>%)

#<budhacakraü># klã (budhasya grahavi÷eùasya cakram .) badhagrahasya svasa¤càràdaùñàda÷adinottararà÷yantarasa¤càranakùatràvadhisaptaviü÷atinakùatraghañitanara÷ubhà÷ubhaj¤ànàrthanaràkàracakram . yathà --
     %<bhogo mukhaikamatha mårdhni caturùu rogaþ ùañpàõibhe sukhahataü sukhadaü ÷rute'tra .
     duþkhaü padàbdhisuya÷o hçdi saptaràjyaü nàbhãndubhe dbibhagaleti dhanaü budhasya ..>% iti samayàmçtam ..

#<budhatàtaþ>#, puü, (budhasya grahavi÷eùasya tàtaþ pità .) candraþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<budharatnaü>#, klã, (budhapriyaü ratnam . ÷àkapàrthivàditvàt samàsaþ .) marakatamaõiþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<budhavàraþ>#, puü, (budhasya vàraþ .) budhagrahasya vàsaraþ . yathà --
     %<yaiþ kçtà ÷ràvaõe màsi aùñamã rohiõãyutà .
     kiü punarbudhavàreõa somenàpi vi÷eùataþ ..>% iti tithyàditattvam .. (asmin jàtaphalaü yathà, koùñhãpradãpe . guõã guõaj¤aþ ku÷alaþ kriyàdauvilàsa÷ãlo matimàn vinãtaþ . mçdusvabhàvaþ kamanãyamårtirbudhasya vàre prabhavo manuùyaþ ..)

#<budhasànuþ>#, puü, parõam . yaj¤apuruùaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<budhasutaþ>#, puü, (budhasya sutaþ puttraþ .) puråravàþ . iti puràõam .. (yaduktaü harivaü÷e . 26 . 1 .
     %<budhasya tu mahàràja ! vidvàn putraþ puråravàþ .
     tejasvã dàna÷ãla÷ca yajvà vipuladakùiõaþ ..>% ayaü hi ilàgarbhasaübhåtaþ .. budhasya buddhadevasya sutaþ puttra iti vigrahe . buddhaputtro ràhulaþ . sa tu ya÷odharàyà garbhasambhåtaþ .)

#<budhà>#, strã, (bodhayati rogiõaü yà . budh + %<igupadheti .>% 3 . 1 . 135 . iti kastataùñàp .) jañàmàüsã . iti ÷abdacandrikà .. (guõàdikamasyà jañàmàüsã÷abde j¤àtavyam ..)

#<budhànaþ>#, puü, (bodhayati budhyate và . budha bodhane + yudhibudhidç÷aþ kicca . uõàø 2 . 90 . iti ànac kicca .) guruþ . vij¤aþ . iti medinã . ne, 29 .. brahmavàdã . priyavàdã . ityuõàdikoùaþ .. kaviþ . iti jañàdharaþ ..

#<budhàùñamã>#, strã, (budhavàrayutà aùñamã . ÷àkapàrthivàditvàt samàsaþ .
     %<aùñamãbudhavàreõa pakùayorubhayoryadà .
     bhaviùyati tadà tasyàü vratametat kathà purà ..>% iti vacanàdasyàstathàtvam .) vratavi÷eùaþ yathà . budhàùñamãvrataü caitrapauùahari÷ayanàdãtarakàle kartavyam . yadàha ràjamàrtaõóaþ .
     %<pataïge makare yàte deve jàgrati màdhave .
     budhàùñamãü prakurvãta varjayitvà tu caitrakam ..
     prasupte ca jagannàthe sandhyàkàle madhau tathà .
     budhàùñamãü na kurvãta kçtà hanti puràkçtam ..>% etadvratamàrabdhamapi caitràdau na kartavyamiti . yathà smçtiþ .
     %<mãne dhanuùi deve÷e supte'÷uddhadine tathà .
     budhàùñamãü na kurvãta pårbaviddhàmapi kvacit ..>% iti vratakàlavivekaþ .. * .. api ca .
     %<aùñamã budhavàreõa pakùayorubhayoryadà .
     bhaviùyati tadà tasyàü vratametat kathà purà ..
     tasyàü niyamakartàro na syurdurgatibhàjanàþ .
     taõóulasyàùñamuùñãnàü varjayitvàïgulãdvayam ..
     bhaktaü sadbhakti÷raddhàbhyàü kàmanàyuktamànavaþ .
     àmrapatrapuñe kçtvà yo bhuïkte ku÷aveùñite ..
     kalambikàmlikopetaü kàmyaü tasya phalaü bhavet .
     bughaü pa¤copacàreõa påjayitvà jalà÷aye ..
     ÷aktito dakùiõàü dadyàt karkarãü taõóulànvitàm .
     buü budhàyeti bãjàrõaiþ svàrõe và kamalàdike ..
     bàõacàpadharaü ÷yàmaü dale càïgàni madhyataþ .
     budhàùñamãkathà puõyà ÷rotavyà vratibhirdhruvam .. * ..
     pure pàñaliputtràkhye vãro nàma dbijottamaþ .
     rambhà bhàryà ca tasyàsãt kau÷ikaþ puttra uttamaþ ..
     duhità vijayà nàma ghanapàlo vçùo'bhavat .
     gçhãtvà kau÷ikasta¤ca grãùme gaïgàgato'ramat ..
     gopàlakairvçùa÷cauraiþ krãóavyapahçto balàt .
     gaïgàtaþ sa ca utthàya vanaü babhràma duþkhitaþ ..
     jalàrthaü vijayà càgàt bhràtrà sàrdha¤ca sàpyagàt .
     pipàsito mçõàlàrthã àgato'tha sarovaram .
     divyastrãõà¤ca påjàdi dçùñvà càpyatha vismitaþ ..
     sa ca gatvà yayàce'nnaü sànujo'haü bubhukùitaþ .
     striyo'bruvan vrataü kartuü dàsyàma÷ca kuru vratam .
     pa÷varthamannapànàrthaü påjayàmàsaturbudham .
     puñakadvayaü gçhãtvànnaü bubhujàte pradattakam ..
     striyo gatà gatau tau tu dhanapàlamapa÷yatàm .
     caurairhçtaü gçhãtvàtha pradoùe pràptavàn gçham ..
     vãra¤ca duþkhitaü natvà ràtrau suptvà yathàsukham .
     lagna¤ca tvaritaü dçùñvà kasya deyà sutà mayà .
     yamàyetyabravãdduþkhàt sa càyàdvratasatphalàt ..
     svargaü gatau ca pitarau vrataü ràjyàya kau÷ikaþ .
     cakre'yodhyàmahàràjyaü dattvà ca bhaginãü yame ..
     yamo'pi vijayàmàha gçhasthà tvaü puràntaram .
     noddhàñayànyatra gate yame sà na tathàkarot ..
     apa÷yanmàtaraü svàü sà yàmikàü pà÷ayàtanàm .
     athodbignà kau÷ikàya àcakùàõà vimuktidam .
     vrataü cakre tato muktà màtà tasmàccaradvratam ..>% iti gàruóe budhàùñabhyàdi 133 adhyàyaþ .. * .. vistarastu brahmapuràõoktabudhàùñamãvratapaddhatau draùñavyaþ ..

#<budhitaü>#, tri, (budhyate sma . señ budh + kta .) buddham . j¤àtam . ityamaraþ . 3 . 2 . 108 ..

#<budhilaþ>#, tri, (budhyate yaþ . budh + kilac .) vidvàn . ityuõàdikoùaþ ..

#<budhnaþ>#, puü, (badhnàtãti . bandhabandhane %<bandhervradhibadhã ca .>% uõàø 3 . 5 . iti nak budhàde÷a÷ca .) vçkùamålam . ityamaraþ . 2 . 4 . 12 .. (målade÷aþ . agrabhàgaþ . yathà, atharvavede . 2 . 14 . 4 .
     %<gçhasya budhna àsãnàstà indro vajreõàdhitiùñhatu .>%) ÷ivaþ . yathà --
     %<nive÷ya budhne caraõaü smitànanà guruü samàroóhu mathopacakramuþ .>% iti haravilàse ràja÷esvaraþ . iti bharataþ ..

@<[Page 3,437a]>@
#<bunda>#, ir ¤a u ni÷àmane . (iti kavikalpadrumaþ . (bhvàø-ubhaø-sakaø-señ .) pa¤camasvarã . ir abundãt . ¤a bundati bundate . ni÷àmanamàlocanaü praõidhànamiti yàvat . iti durgàdàsaþ .. (yathà, bhaññiþ . 14 . 72 .
     %<sasraüse ÷arabandhena divyeneti bubunda saþ ..>%)

#<bundha>#, ir ¤a u ni÷àmane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-ubhaø-sakaø-señ .) pa¤camasvarã . ir abudhat abundhãt . ¤a bundhati bundhate . u bundhitvà buddhà . ni÷àmanamàlocanaü praõidhànamiti yàvat . iti durgàdàsaþ ..

#<bundha>#, ka bandhe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøparaø-sakaø-señ .) pa¤camasvarã . ka bundhayati .. iti durgàdàsaþ ..

#<bubudhànaþ>#, puü, àcàryaþ . devaþ . paõóitaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ .. (yathà, çgvede . 7 . 44 . 3 .
     %<dadhikràvàõaü bubudhàno agnisupabruva uùasaü såryaü gàm ..>%)

#<bubhukùà>#, strã, (bhoktumicchà . bhuja dhau bhakùe +
     %<ghàtoþ karmaõaþ samànakartçkàdicchàyàü và .>% 3 . 1 . 7 . iti san . tataþ %<aþ pratyayàt .>% 3 . 3 . 102 . ityastataùñàp .) kùudhà . ityamaraþ . 2 . 9 . 54 .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 28 . 18 .
     %<atãvavàtastimiraü bubhukùà càsti nitya÷aþ .
     bhayàni ca mahàntyatra tato duþkhataraü vanam ..>%)

#<bubhukùitaþ>#, tri, (bubhukùà bhojanecchà sa¤jàtàsya . vubhukùà + %<tadasya saüjàtaü tàrakàdibhya itac .>% 5 . 2 . 36 . iti itac .) kùudhitaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 10 .. (yathà, manuþ . 10 . 105 .
     %<ajãgartaþ sutaü hantumupàsarpadvubhukùitaþ .
     na càlipyata pàpena kùutpratã kàramàcaran ..>%)

#<bula>#, ka majjane . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøparaø-akaø-señ .) ka bolayati prastaraþ payasi . tàlavyavargàdyàdirayamiti kecit . iti durgàdàsaþ ..

#<buliþ>#, strã, (bula + in kicca .) bhagam . iti hemacandraþ . 3 . 273 .

#<buùaü>#, klã, (busyate utsçjyate yat . busyir utsarge + %<igupagheti .>% 3 . 1 . 135 . iti kaþ . pçùodaràditvàt ùatvaü vibhàùayà .) busam . tucchadhànyam . àgaóà iti bhàùà . yathà -- unmeùameùatuùatoùajhaùàbhilàùakulmàùamàùavuùaveùatuùàraroùàþ . iti mårdhanyamadhye puruùottamaþ . iti bharataþ ..

#<busa>#, ya ir hànau . iti kavikalpadrumaþ . (divàøparaø-sakaø-señ .) ya busyati jalaü meghaþ tyajatãtyarthaþ . ir abusat abosãt . asmàt puùàditvànnityaü ïa ityanye . iti durgàdàsaþ ..

#<busaü>#, klã, (busyate tucchatvàdutsçjyate iti . busya irutsarge + %<igupadhaj¤àprãkiraþ kaþ .>% 3 . 1 . 135 . iti kaþ .) tucchadhànyam . àgaóà iti bhàùà . tatparyàyaþ . kaóaïgaraþ 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 22 .. buùam 2 . iti bharataþ .. båùam 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. (udakam . yathà, çvede . 10 . 27 . 24 .
     %<àviþ svaþ kuõutegçhate busam ..>% %<busamudakam ..>% iti sàyanaþ ..)

#<busta># ka anàdare . àdare . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-paraø-sakaø-señ .) ka bustayati khalaü lokaþ . bustayati dhãraü sàdhuþ . iti durgàdàsaþ ..

#<bustaü>#, klã, (busyate anàdriyate yat . busta ka anàdare + gha¤ . yadvà busyate tyajyate sma iti . busyaira utsarge karmaõi ktaþ .) màüsapiõóakavi÷eùaþ . sthàlãbhçùñamàüsam . panasàdiphalasyàsàrabhàmaþ . ityamarabharatau .. bhoütà iti khyàtaþ ..

#<båkkaü>#, tri, (bukkayati ÷abdàyate iti . bukka + ac . pçùodaràditvàddãrghaþ .) bukkam . hçdayam . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ ..

#<bçkkaü>#, tri, (bukkayati ÷abdàyate iti . bukka + ac . pçùodaràditvàdçkàraþ .) bukkam . ityamarañãkàyàü sàrasundarã ..

#<bé># gi vçttyàm . bhçtyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (pyàdi, kryàdiø-paraø-sakaø-señ .) gi bçõoti bårõaþ bårõiþ . iti durmàdàsaþ ..

#<bekañaþ>#, puü, matsyabhedaþ . taruõaþ . vidåùakaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bokaóã>#, strã, vastàntrã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<boddhà>#, tri, (budhyate yaþ . budh + tçc .) bodhakartà . yathà --
     %<boddhàro matsaragrastàþ prabhavaþ smayadåùitàþ .
     aj¤ànopahatà÷cànye jãrõamaïge subhàùitam ..>% iti bhartçhariþ ..

#<bodhaþ>#, puü, (bodhanamiti . budh + bhàve gha¤ .) j¤ànam . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà màrkaõóeye . 26 . 1 .
     %<vardhamànaü sutaü sà tu ràjapatnã dine dine .
     tamullàpàdinà bodhamanayannirmamàtmakam ..>% ayaü hi buddherjàtaþ . tathàhi màrkaõóeye . 50 . 27 .
     %<bodhaü buddhistathà lajjà vinayaü vapuràtmajam .
     vyavasàyaü prajaj¤e vai kùemaü ÷àntirasåyata ..>% çùivi÷eùaþ . yathà màrkaõóeye . 76 . 28 ..
     %<tayàtra mukto haiminyà gçhãtvà ca suta¤ca sà .
     bodhasya dvijamukhyasya gçhe nãtavatã punaþ ..>% såryaråpabhedaþ . yathà, màrkaõóeye . 101 . 19 .
     %<bodha÷càvagati÷caiva smçtirvij¤ànameva ca .
     ityetànãha råpàõi tasya råpasya bhàsvataþ ..>% jàgaraõakàlaþ . caitanyam . yathà, màrkaõóeye . 81 . 67 .
     %<prabodha¤ca jagatsvàmã nãyatàmacyuto laghu .
     bodha÷ca kriyatàmasya hantumetau mahàsurau ..>%)

#<bodhakaþ>#, puü, (bodhayatãti . budh + õic + õvul .) såcakaþ . iti ÷abdamàlà .. pustakàntare bàdhako'pi pàñhaþ . bodhajanake tri .. (yathà, sràhityadarpaõe . 2 . 4 .
     %<varõàþ padaü prayogàrhànanvitaikàrthabodhakàþ ..>%)

#<bodhakaraþ>#, puü, (karotãti karaþ . kç + ña . bodhasya prabodhasya karaþ .) ni÷ànte bodhakàrakaþ .. tatparyàyaþ . vaitàlikaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 97 ..

#<bodhaj¤aþ>#, puü, (bodhaü abhipràyaü jànàtãti . . bodha + j¤à + ka .) abhipràyavettà . ÷rãkçùõaþ . yathà --
     %<sarvabhàvavidàü ÷reùñho vodhaj¤aþ kàma÷àstravit .
     kàminãü bodhayàmàsa vàsayàmàsa vakùasi ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 53 adhyàyaþ ..

#<bodhanaü>#, klã, (budh + õic + lyuñ .) gandhadãpanam . iti medinã . ne, 99 .. vedanam . vij¤àpanam . iti budhadhàtvarthadar÷anàt .. (uddãpanam . yathà màghe . 9 . 34 .
     %<samayena tena cirasuptamanobhavabodhanaü samabodhiùata ..>%
     %<manobhavasya kàmasya bodhanaü uddãpanaü yasmin .>% iti taññikàyàü mallinàthaþ . j¤ànam . yathà, raghau . 9 . 49 .
     %<paricayaü calalakùyanipàtane bhayaruùo÷ca tadiïgitavodhanam ..>%
     %<teùàü calalakùyàõàü iïgitasya ceùñitasya bhayàdiliïgabhåtasya bodhanaü j¤ànaü ca karoti .>% iti taññãkàyàü mallinàthaþ ..) durgàyà bodhanaü yathà . devãpuràõe .
     %<iùe màsyasite pakùe kanyàrà÷igate ravau .
     navamyàü bodhayeddevãü krãóàkautukamaïgalaiþ ..>% atra kçùõàditvàdiùe ityapi gauõà÷vinaparam . ataeva kàlakaumudyàdidhçtam . yathà --
     %<karkiõyarke harau supte ÷akradhvajakriyà÷vine .
     tulàyàü bodhayeddevãü vç÷cike tu janàrdanam ..>% iti .. bodhayediti ÷eùaþ . tatràpi navamãbodhanaü kanyàyàmeva tathaiva sambhavàt tena siühàrke tulàrke'pyà÷vinatvena vàkyaracanàü . evaü prativarùaü kartavyatvàdàrdràdinakùatràlàbhe'pi bodhanàdikàryam . nakùatrayogastu phalàti÷ayàya . tathà ca liïgapuràõam .
     %<målàbhàve'pi saptamyàü kevalàyàü prave÷ayet .
     tathà tithyantareùvevamçkùeùu ca phaloccayaþ ..>% yathàha devalaþ .
     %<tithinakùatrayoryoge dvayorevànupàlanam .
     yogàbhàve tithirgràhyà devyàþ påjanakarmaõi ..>% kçùõanavamyàmàrdràyogo vidhau mantre ca ÷råyate . tathà ca liïgapuràõam .
     %<kanyàyàü kçùõapakùe tu påjayitvàrdrabhe divà .
     navamyàü bodhayeddevãü mahàvibhavavistaraiþ ..>% caturthapàde gãtavàditraniþ svanairiti kàlikàpuràõe pàñhaþ .
     %<iùe màsyasite pakùe navamyàmàrdrayogataþ .
     ÷rãvçkùe bodhayàmi tvàü yàvat påjàü karomyaham ..
     aiü ràvaõasya vadhàrthàya ràmasyànugrahàya ca .
     akàle brahmaõà bodho devyàstvayi kçtaþ purà ..>% iti mantraliïgam .. akàla iti tu ràtritvena dakùiõàyanasya . tathàca ÷rutiþ . tapastapasyau ÷ai÷iràvçtuþ madhu÷ca màdhava÷ca vàsantikàvçtuþ ÷ukra÷ca ÷uci÷ca graipmàvçtuþ . athaitaduttaràyaõaü devànàü dinaü nabhà÷ca nabhasya÷ca vàrùikàvçtuþ iùa÷ca årja÷ca ÷àradàvçtuþ sahà÷ca sahasya÷ca haimantikàvçtuþ . athaitaddakùiõàyanaü devànàü ràtririti . eva¤ca . ràtràveva mahàmàyà brahmaõà bodhità purà . tathaiva ca naràþ kuryuþ pratisambatsaraü nçpetyetadbiùayam .. ataeva liïgapuràõakàlikàpuràõayordivetyuktam . eva¤ca kàlikàpuràõe bodhane ràtràvitipadaü devatàràtriparam . tata÷ca pårbàhõe navamyàmàrdràyuktàyàü bodhanaü pårbàhõetarakàla eva àrdràlàbhe divetyatra divàpadàttatràpi bodhanaü anyathà divàpadaü vyarthaü syàt . jyotiùàrõave vyaktamuktaü varàheõa .
     %<kanyàdimãnaparyantaü yatra saüpràpyate ÷ivaþ .
     tatra bodhaþ prakartavyo devyà ràj¤àü ÷ubhapradaþ ..>% ÷iva àrdrà . eva¤cobhayadine pårbàhõe navamãlàbhe paratràrdràlàbhe paratra bodhanaü na tu yugmàt pårbatra . yugmabàdhakapårbàhõasya bàdhakanakùatrànurodhàt divà nakùatràlàbhe tu pårbàhõa eva navamyàü ubhayatra pårbàhõalàbhe pårbadina eva yugmàt . atra kevalanavamyàü bodhanavidhernakùatrasyàpi guõaphalatvàcca .
     %<màghe'tha phàlgune vàpi bhavedvai màghasaptamã .
     màkarãti ca yatproktaü tatpràyovçttidar÷anàt ..>% iti .. sauràgamàt màkaryàdivat àrdràyoga ityasya pràyikatvenàbhidhànaü pratãyate . tata÷càrdràrahitabodhane mantràntarànupade÷àt tanmantraþ praõavayuktatvena prayujyate .
     %<yannayåna¤càtirikta¤ca yacchidraü yadayaj¤iyam .
     yadamedhyama÷uddha¤ca yàtayàma¤ca yadbhavet .
     tadoïkàraprayuktena sarva¤càviphalaü bhavet ..>% iti yogiyàj¤avalkyàt ùaùñhyàü bodhane'pyevam .. navamãbodhanàsàmarthye tu ùaùñhyàü sàyaü bodhanam . tathà bhaviùye .
     %<ùaùñhyàü vilvatarau bàdhaü sàyaüsandhyàsu kàrayet ..>% sandhyoktà varàheõa .
     %<ardhàstamayàt sandhyà vyaktãbhåtà na tàrakà yàvat ..>% ùaùñhyàü bodhane tu pràgukta aiü ràvaõasya vadhàrthàyeti ahamapyà÷vine ùaùñhyàü sàyàhne bodhayàmyata iti pañhet . yadà tu pårbadine sàyaü ùaùñhãlàbhaþ paradine sàyaü vinà ùaùñhãlàbhaþ tadà pårbedyurbodhanaü paradine sàyamàmantraõam . yadà tåbhayadine sàyaü ùaùñhyalàbhastadà pare'hani pårbàhõe ùaùñhyàü bodhanam .
     %<bodhayedvilva÷àkhàyàü ùaùñhyàü devãü phaleùu ca .
     ùaùñhyàü bodhane tu na kùatrànupade÷ànna tadàdaraþ ..>% iti tithyàditattvam ..

#<bodhanã>#, strã, (budh + bhàve lyuñ . ïãù . bodhaþ . (bodhyate'nayà . budh + õic + karaõe lyuñ . anayà hi mårchito bodhyate ato'sya tathàtvam .) pippalã . iti medinã .. (budhyate'syàm . budh + adhikaraõe lyuñ . striyàü ïãp . asyàü hi yoganidràyà hareþ prabodhanàttathàtvam .) kàrtika÷uklaikàda÷ã . sà tu utthànaikàda÷ã . yathà --
     %<÷ayanãbodhanãmadhye yà kçùõaikàda÷ã bhavet .
     saivopoùyà gçhasthena nànyà kçùõà kadàcana ..>% iti tithyàditattvam .. api ca .
     %<tàvadgarjanti tãrthàni vàjimedhàdayo makhàþ .
     mathuràyàü priyà viùõoryàvannàyàti bodhanã ..>% iti haribhaktivilàse padmapuràõavacanam ..

#<bodhanãyaþ>#, tri, (budh + karmaõi anãyar .) bodhyaþ . bodhitavyaþ . bodhayogyaþ ..

#<bodhavàsaraþ>#, puü, (bodhasya bhagavato màyànidràyàþ prabodhasya vàsaraþ .) bhagavataþ prabodhadinam . utthànaikàda÷ã . yathà --
     %<janmaprabhçti yat puõyaü nareõopàrjitaü bhuvi .
     vçthà bhavati tat sarvaü na kçtvà bodhavàsaram ..>% iti haribhaktivilàsadhçtaskandapuràõavacanam ..

#<bodhànaþ>#, puü, (budhyate iti . budh + ànac .) gãùpatiþ . vij¤aþ . budhabhedaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bodhiþ>#, puü, (budha + %<sarvadhàtubhya in .>% 4 . 117 . iti in .) samàdhibhedaþ . pippalavçkùaþ . iti medinã . dhe, 11 .. (yathàsya paryàyaþ .
     %<pippalo bodhira÷vattha÷caityavçkùo gajà÷anaþ ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..) bodhaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. j¤àtari, tri . ityuõàdikoùaþ ..

#<bodhitaü>#, tri, (budh + õic + kta .) j¤àpitam . yathà --
     %<ràtràveva mahàmàyà brahmaõà bodhità purà ..>% iti tithyàditattvam ..

#<bodhitaruþ>#, puü, (bodhireva taruþ .) a÷vatthavçkùaþ . iti hemacandraþ . 4 . 197 .. (guõàdayo'syà÷vattha÷abde draùñavyàþ ..)

#<bodhitravyaü>#, tri, (budha + õic + tavya .) j¤àpitavyam . yathà . bodhitavyo'yaü pårbapakùaþ . iti ÷àïkarabhàùyam ..

#<bodhidrumaþ>#, puü, (bodhireva drumaþ .) a÷vatthavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 20 ..

#<bodhivçkùaþ>#, puü, (bodhireva vçkùaþ .) a÷vatthavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 3,438c]>@
#<bodhisattvaü>#, klã, (bodhi bodhavat sattvam .) buddhavi÷eùaþ . iti hemacandraþ . 2 . 146 .. (yathà, kathàsaritsàgare . 22 . 35 .
     %<dayàlurbodhisattvàü÷aþ ko'nyo jãmåtavàhanàt .
     ÷aknuyàdarthisàt kartumapi kalpadrumaü kçtã ..>%)

#<bauddhaü>#, klã, (buddhena praõãtam . buddha + aõ .) buddhakçtanirã÷vara÷àstram . tat sarvaiþ ÷àstra kàraiþ khaõóitaü agràhyam . iti ÷rãbhàgavatam . bauddha÷àstrasaüsthàpanakartà bçhaspatiþ . yathà --
     %<pràha vàcaspatiü devaþ pãóito'smi rajeþ sutaiþ .
     na yaj¤abhàgo ràjyaü me nirjita÷ca bçhaspate ! .
     ràjyalàbhàya me yatnaü vidhatsva dhiùaõàdhipa ! ..
     tato bçhaspatiþ ÷akramakarodbaladarpitam .
     graha÷àntividhànena pauùñikena ca karmaõà ..
     gatvàtha mohayàmàsa ràjaputtràn bçhaspatiþ .
     jinadharmaü samàsthàya vedavàhyaü sa vedavit ..
     vedatrayãparimraùñàü÷cakàra dhiùaõàdhipaþ .
     vedavàhyàn parij¤àya hetuvàdasamanvitàn .
     jaghàna ÷akro vajreõa sarvadharmabahiùkçtàn ..>% iti màtsye 24 adhyàyaþ .. (bauddhadar÷anaü yathà, sarvadar÷anasaügrahe . atra bauddhairabhidhãyate yadabhyadhyàyi avinàbhàvo durbodha iti tadasàdhãyaþ tàdàtmyatadutpattibhyàsavinàbhàvasya suj¤ànatvàt . taduktam,
     %<kàryakàraõabhàvàdvà svabhàvàdvà niyàmakàt .
     avinàbhàvaniyamo dar÷anàntaradar÷anàt ..>% iti .. anvayavyatirekàvavinàbhàvani÷càyakàvitipakùe sàdhyasàdhanayoravyabhicàro duravadhàraõo bhavet bhåte bhaviùyati vartamàne anupalabhyamàne'pi vyabhicàra÷aïkàyà anivàraõàt . nanu tathàvidhasthale tàvake'pi mate vyabhicàra÷aïkà duùparihareti cet maivaü vocaþ vinàpi kàraõaü kàryamutpadyatàmimevaüvidhàyàþ ÷aïkàyà vyàghàtàvadhikatayà nivçttatvàt . tadeva hyà÷aïkyeta yasminnà÷aïkyamàne vyàghàtàdayo nàvatareyuþ taduktaü vyàghàtàvadhirà÷aïketi . tasmàttadutpattini÷cayena avinàbhàvo ni÷cãyate tadutpattini÷caya÷ca kàryahetvoþ pratyakùopalambhànupalambhapa¤cakanibandhanaþ . kàryasyotpatteþ pràganupalambhaþ kàraõopalambhe satyupalambhaþ upalabdhasya pa÷càt kàraõànupalambhàdanupalambha iti pa¤cakàraõyà dhåmadhåmadhvajayoþ kàryakàraõabhàvo ni÷cãyate tathà tàdàtmyaüni÷cayenàpyavinàbhàvo ni÷cãyate yadi ÷iü÷apà vçkùatvamatipatet svàtmànameva jahyàditi vipakùe bàdhakapravçtteþ apravçtte tu bàdhake bhåyaþ sahabhàvopalambhe'pi vyabhicàra÷aïkàyàþ ko nivàrayità . ÷iü÷apàvçkùayo÷ca tàdàtmyani÷cayo vçkùo'yaü ÷iü÷apeti sàmànàdhikaraõyabalàdupapadyate . na hyatyantàbhede tat sambhavati paryàyatvena yugapadapi prayogàyogàt nàpyatyantabhede gavà÷vayoranupalambhàt . tasmàt kàryàtmànau kàraõamàtmànamanumàpayata iti siddham . yadi ka÷cit pràmàõyamanumànasya nàïgãkuryàt taü prati bråyàt anumànaü pramàõaü na bhavatãtyetàvanmàtramucyate tatra na ki¤cana sàdhanamupanyasyate upanyasyate và . na prathamaþ ekàkinã pratij¤à hi pratij¤àtaü na sàdhayediti nyàyàt . nàpi caramaþ anumànaü pramàõaü na bhavatãti bruvàõena tvayà a÷iraskavacanasyopanyàse mama màtà bandhyetivadvyàghàtàpàtàt . ki¤ca pramàõatadàbhàsavyavasthàpanaü tatsamànajàtãyatvàditi vadatà bhavataiva svãkçtaü svabhàvànumànam . paragatà vipratipattistu vacanaliïgeneti bruvatà kàryaliïgakamanumànam anupalabdhyà ka¤cidarthaü pratiùedhayatànupalabdhiliïgakamanumànam . tathàcoktaü tathàgataiþ .
     %<pramàõàntarasàmànyasthitiranyadhiyàü gateþ .
     pramàõàntarasadbhàvaþ pratiùedhàcca kasyacit ..>% iti .. paràkrànta¤càtra såribhiriti granthabhåyastvabhayàduparamyate . te ca bauddhà÷caturvidhayà bhàvanayà paramapuruùàrthaü kathayanti . te ca màdhyamikayogàcàrasautràntikavaibhàùikasaüj¤àbhiþ prasiddhà bauddhà yathàkramaü sarva÷ånyatva-vàhya÷ånyatva-bàhyàrthànumeyatvavàhyàrthapratyakùatvavàdànàtiùñhante . yadyapi bhagavàn buddhva eka eva bodhayità tathàpi boddhavyànàü buddhibhedàccàturvidhyaü yathà gato'stamarka ityukte jàracaurànåcànàdayaþ sveùñànusàreõàbhisaraõaparasvaharaõasadàcaraõàdisamayaü budhyante . sarvaü kùaõikaü kùaõikaü duþkhaü duþkhaü svalakùaõaü svalakùaõaü ÷ånyaü ÷ånyamiti bhàvanàcatuùñayamupadiùñaü draùñavyam . tatra kùaõikatvaü nãlàdikùaõànàü sattvenànumàtavyaü yat sat tat kùaõikaü yathà jaladharapañalaü santa÷càmã bhàvà iti . na càyamasiddho hetuþ arthakriyàkàritvalakùaõasya sattvasya nãlàdikùaõànàü pratyakùàsiddhatvàt vyàpakavyàvçttyà vyàpyavyàvçttinyàyena vyàpakakramàkramavyàvçttàvakùaõikàt sattvavyàvçtteþ siddhatvàcca . taccàrthakriyàkàritvaü kramàkramàbhyàü vyàptaü na ca kramàkramàbhyàmanyaþ prakàraþ samasti parasparavirodhe hi na prakàràntarasthitiþ . naikatàpi viruddhànàmuktimàtravirodhata iti nyàyena vyàghàtasyodbhañatvàt . tau ca kramàkramau sthàyinaþ sakà÷àdvyàvartamànau arthakriyàmapi vyàvartayantau kùaõikatvapakùa eva sattvaü vyavasthàpayata iti siddham . nanvakùaõikasyàrthakriyàkàritvaü kiü na syàditi cet tadayuktaü vikalpàsahatvàt tathà hi vartamànàrthakriyàkaraõakàle atãtànàgatayoþ kimarthakriyayoþ sthàyinaþ sàmarthyamasti no và . àdye tayoraniràkaraõaprasaïgaþ samarthasya kùepàyogàt yat yadà yatkaraõasamarthaü tat tadà tatkarotyeva yathà sàmagrã svakàryaü samartha÷càyaü bhàva iti prasaïgànumànàcca . dvitãye'pi kadàpi na kuryàt sàmarthyamàtrànubandhitvàdarthakriyàkàritvasya yat yadà yanna karoti tat tadà tatràsamarthaü yathà hi ÷ilà÷akalamaïkure na caiùa vartamànàrthakriyàkaraõakàle vçttavartiùya màõe arthakriye karotãti tadviparyayàcca . nanu kramavatsahakàrilàbhàt sthàyinaþ atãtànàgatayoþ krameõa kramaõamupapadyate iti cet tatredaü bhavàn pçùño vyàcaùñàü sahakàriõaþ kiü bhàvasyopakurvanti na và na cet nàpekùaõãyàste aki¤cit kurvatàü teùàü tàdàtmyàyogàt . upakàrakatvapakùe so'yamupakàraþ kiü bhàvàdbhidyate na và bhedapakùe àgantukasyaiva tasya kàraõatvaü syàt na bhàvasyàkùaõikasya àgantukàti÷ayànvayavyatirekànuvidhàyitvàt . kàryasya . taduktam .
     %<varùàtapàbhyàü kiü vyomna÷carmaõyasti tayoþ phalam .
     carmopama÷cet so'nityaþ khatulya÷cedasatphalaþ ..>% iti . atha bhàvastaiþ sahakàribhiþ sahaiva kàryaü karotãti svabhàva iti cet aïga tarhi sahakàriõo na jahyàt pratyuta palàyamànànapi gale pà÷ena baddhvà kçtyaü kàryaü kuryàt svabhàvasyànapàyàt . ki¤ca sahakàrijanyo'ti÷ayaþ kimati÷ayàntaramàrabhate na và ubhayathàpi pràguktadåùaõapàùàõavarùaõaprasaïgaþ . ati÷ayàntaràrambhapakùe bahumukhànavasthàdausthyamapi syàt ati÷aye janayitavye sahakàryantaràpekùàyàü tatparamparàpàta ityekànavasthà''stheyà tathàhi sahakàribhiþ salilapavanàdibhiþ padàrthasàrthairàdhãyamàne bãjasyàti÷aye bãjamutpàdakamabhyupeyam aparathà tadabhàve'pyati÷ayaþ pràdurbhavet bãja¤càti÷ayamàdadhànaü sahakàrisàpekùamevàdhatte anyathà sarvadopakàràpattau aïkurasyàpi sadodayaþ prasajyeta . tasmàdati÷ayàrthamapekùamàõaiþ sahakàribhirati÷ayàntaramàdheyaü bãje tasminnapyupakàre pårbanyàyena sahakàrisàpekùasya bãjasya janakatve sahakàrisampàdyabãjagatàti÷ayànavasthà prathamà vyavasthità . athopakàraþ kàryàrthamapekùamàõo'pi bãjàdinirapekùaü kàryaü janayati tatsàpekùo và . prathame bãjàderahetutvamàpatet . dbitãye apekùyamàõena bãjàdinà upakàre ati÷aya àdheyaþ evaü tatra tatràpãti bãjàdijanyàti÷ayaniùñhàti÷ayaparamparàpàta iti dvitãyànavasthà sthirà bhavet . evamapekùyamàõenopakàreõa bãjàdau dharmiõyupakàràntaramàdheyamityupakàràdheyabãjàti÷ayà÷rayàti÷ayaparamparàpàta iti tçtãyànavasthà duravasthà syàt . atha bhàvàdabhinno'ti÷ayaþ sahakàribhiràdhãyata ityabhyupagamyate tahi pràcãno bhàvo'nati÷ayàtmà nivçttaþ anya÷càti÷ayàtmà kurvadråpàdipadavedanãyà jàyata iti phalitaü mamàpi manorathadrumeõa . tasmàdakùaõikasyàrthakriyà durghañà nàpyakrameõa ghañate vikalpàsahatvàt . tathàhi yugapatasakalakàryakaraõasamarthaþ sa bhàvastaduttarakàlamanuvartate na và . prathame tatkàlavat kàlàntare'pri tàvat kàryakàraõamàpatet . dbitãye sthàyitvavçttyà÷à måùikabhakùitabãjàdàvaïkuràdijananapràrthanàmanuharet . yad viruddhadharmàdhyastaü tannànà yathà ÷ãtoùõe . viruddhadharmàdhyasta÷càyamiti jaladhare pratibandhasiddhiþ . na càyamasiddho hetuþ sthàyini kàlabhedena sàmarthyàsàmarthyayoþ prasaïgatadviparyayasiddhatvàttatràsàmathyasàdhakau prasaïgatadviparyayau pràguktau sàmarthyasàdhakàvabhidhãyete yadyadà yajjananàsamarthaü tattadà tanna karoti yathà ÷ilà÷akalamaïkuram asamartha÷càyaü vartamànàrthakriyàkaraõakàle atãtànàgatayorathakriyayoriti prasaïgaþ yadyadà yat karoti tattadà tatra samarthaü yathà sàmagrã svakàrye karoti càyamatãtànàgatakàle tatkàlavartinyàvarthakriye bhàva iti prasaïgavyatyayaþ viparyayaþ . tasmàdvipakùe kramayaugapadyavyàvçttyà vyàpakànupalambhenàdhigatavyatirekavyàptikaü prasaïgatadviparyayabalàt grahãtànvayavyàptikaü sattvaü kùaõikatvapakùa eva vyavasthàsyatãti siddham . taduktaü j¤àna÷riyà . %<yat sattat kùaõikaü yathà jaladharaþ santa÷ca bhàvà amã sattà÷aktirihàrthakarmaõi miteþ siddheùu siddhà na sà . nàpyekaiva vidhànyathà parakçtenàpi kriyàdirbhavet . dvedhàpi kùaõabhaïgasaïgatirataþ sàdhye ca vi÷ràmyati ..>% iti .. na ca kaõabhakùàkùacaraõàdipakùakakùãkàreõa sattàsàmànyayogitvameva satvamiti mantavyaü sàmànyavi÷eùasamavàyànàmasattvaprasaïgàt . na ca tatra svaråpasattànibandhanaþ sadvyavahàraþ prayojakagauravàpatteþ anugatatvànanugatatvavikalpaparàhate÷ca sarùapamahãdharàdiùu vilakùaõeùu kùaõeùvanugatasyàkàrasya maõiùu såtravadbhåtakaõeùu guõavaccàpratibhàsanàcca . ki¤ca sàmànyaü sarvagataü svà÷rayasarvagataü và prathame sarvavastusaïkaraprasaïgaþ apasiddhvàntàpatti÷ca yataþ proktaü pra÷astapàdena svaviùayasarvagatamiti . ki¤ca vidyamàne ghañe vartamànaü sàmànyamanyatra jàyamànena sambadhyamànaü tasmàdàgacchat sambadhyate anàgacchadvà àdye dravyatvàpattiþ dvitãye sambandhànupapattiþ . ki¤ca vinaùñe ghañe sàmànyamavatiùñhate vina÷yati sthànàntaraü gacchati và prathame niràdhàratvàpattiþ dvitãye nityatvavàco yuktyayuktiþ ùñatãye dravyatvaprasaktiþ ityàdi dåùaõagrahagrastatvàt sàmànyamapràmàõikam . taduktam .
     %<anyatra vartamànasya tato'nyasthànajanmani .
     tasmàdacalataþ sthànàdvçttirityatiyuktatà ..
     yatràsau vartate bhàvastena sambadhyate na tu .
     tadde÷ina¤ca vyàpnoti kimapyetanmahàdbhutam ..
     na yàti na ca tatràsãdasti pa÷cànnacàü÷avat .
     jahàti pårbaü nàdhàramaho vyasanasantatiþ ..>% iti .. anuvçttapratyayaþ kimàlambana iti cet aïga anyàpohàlambana eveti santoùñavyamàyuùmateti alamatiprasaïgena .
     sarvasya saüsàrasya duþkhàtmakatvaü sarvatãrthakarasammatam anyathà tannivivçtsånàü teùàü tannivçttyupàye pravçttyanupapatteþ . tasmàt sarvaü duþkhaü duþkhamiti bhàvanãyam . nanu kiüvaditi pçùñe dçùñàntaþ kathanãya iti cenmaivaü svalakùaõànàü kùaõànàü kùaõikatayà sàlakùaõyàbhàvàt naitena sadç÷amaparamiti vaktuma÷akyatvàt . tataþ svalakùaõaü svalakùaõamiti bhàvanãyam evaü ÷ånyaü ÷ånyamityapi bhàvanãyaü svapne jàgaraõe ca na mayà dçùñamidaü rajatàdãti vi÷iùñaniùedhasyopalambhàt . yadi dçùñaü sat tadà tadvi÷iùñasya dar÷anasyedantàyà adhiùñhànasya ca tasminnadhyastasya rajatatvàdestatsambandhasya ca samavàyàdeþ sattvaü syàt na caitadiùñaü kasyacidvàdinaþ . na càrdha jaratãyamucitaü na hi kukkuñyà eko bhàgaþ pàkàya aparo bhàgaþ prasavàya kalpyatàmiti kalpyate . tasmàdadhyastàdhiùñhànatatsambandhadar÷anadraùñéõàü madhye ekasyànekasya và asattve niùedhaviùayatvena sarvasyàsattvaü balàdàpatediti bhagavatopadiùñe màdhyamikàstàvaduttamapraj¤à itthamacãkathan bhikùupàdaprasàraõanyàyena kùaõabhaïgàdyabhidhànamukhena sthàyitvànukålavedanãyatvànugatasarvasatyatvabhramavyàvartanena sarva÷ånyatàyàmeva parya vasànam . atastattvaü sadasadubhayànubhayàtmakacatuùkoõavinirmuktaü ÷ånyameva tathàhi yadi ghañàdeþ sattvaü svabhàvastarhi kàrakavyàpàravaiyarthyam . asattvaü svabhàva iti pakùe pràcãna eva doùaþ pràduþsyàt . yathoktam .
     %<na sataþ kàraõàpekùà vyomàderiva yujyate .
     kàryasyàsambhavo hetuþ khapuùyàderivàsata ..>% iti .. virodhàditarau pakùàvanupapannau taduktaü bhagavatà alaïkàràvatàre
     %<buddhyà vivicyamànànàü svabhàvo nàvadhàryate .
     ato nirabhilapyàste niþsvabhàvà÷ca dar÷itàþ ..>% iti ..
     %<idaü vastuvalàyàtaü yadvadanti vipa÷citaþ .
     yathà yathàrthà÷cityante vi÷ãryaünte tathà tathà ..>% iti ca .. na kvacidapi pakùe vyavatiùñata ityarthaþ . dçùñàrthavyavahàra÷ca na svapnavyavahàravat saüvçtyà saïgacchate . ata evoktam
     %<parivràñkàmuka÷unàmekasyàü pramadàtanau .
     kuõapaþ kàminã bhakùya iti tisro vikalpanà ..>% iti .. tadevaü bhàvanàcatuùñayava÷ànnikhilavàsanànivçttau paranirvàõaü ÷ånyaråpaü setsyatãti vayaü kçtàrthàþ nàsmàkamupade÷yaü ki¤cidastãti . ÷iùyaistàbadyoga÷càcàra÷ceti dvayaü karaõãyam . tatràpràptasyàrthasya pràptaye paryanuyogo yogaþ guråktasyàrthasyàïgãkaraõamàcàraþ guråktasyàïgãkaraõàduttamàþ paryanuyogasyàkaraõàdadhamà÷ca atasteùàü màdhyamikà iti prasiddhiþ . guråktabhàvanàcatuùñayaü vàhyàrthasya ÷ånyatvaü càïgãkçtyàntarasya ÷ånyatva¤càïgãkçtaü kathamiti paryanuyogasya karaõàt keùà¤cid yogàcàraprathà . eùà hi teùàü paribhàùà svayaü vedanaü tàvadaïgãkàryam anyathà jagadàndhyaü prasajyeta . tat kãrtitaü dharmakãrtinà .
     %<apratyakùopalambhasya nàrthadçùñiþ prasidhyatãti ..>% vàhyaü gràhyaü nopapadyata eva vikalpànupapatteþ . artho j¤ànagràhyo bhàvàdutpanno bhavati anutpanno và na pårbaþ utpannasya sthityabhàvàt nàparaþ anutpannasyàsattvàt . atha manyethàþ atãta evàrtho j¤ànagràhyaþ tajjanakatvàditi tadapi bàlabhàùitaü vartamànatàvabhàsavirodhàt indriyàderapi gràhyatvaprasaïgàcca . ki¤ca gràhyaþ kiü paramàõuråpo'rthaþ avayaviråpo và . na caramaþ kçtsnaikade÷avikalpàdinà tanniràkaraõàt . na prathamaþ atãndriyatvàt ùañkena yugapadyogasya bàdhakatvàcca . yathoktam
     %<ùañkena yugapadyogàt paramàõoþ ùaóaü÷atà .
     teùàmapyekade÷atve piõóaþ syàdaõumàtrakaþ ..>% iti .. tasmàt svavyatiriktagràhyavirahàttadàtmikà buddhiþ svayameva svàtmaråpaprakà÷ikà prakà÷avaditi siddham . taduktam
     %<nànyo'nubhàvyo buddhyàsti tasyà nànubhavo'paraþ .
     gràhyagràhakavaidhuryàt svayaü saiva prakà÷ate ..>% iti .. gràhyagràhakayorabheda÷cànumàtavyaþ yadvedyate yena vedanena tattato na bhidyate yathà j¤ànenàtmà vedyante tai÷ca nãlàdayaþ . bhede hi satyadhunà anenàrthasya sambandhitvaü na syàt tàdàtmyasya niyamahetorabhàvàt tadutpatteraniyàmakatvàt ya÷càyaü gràhyagràhakasaüvattãnàü pçthagavabhàsaþ sa ekasmiü÷candramasi dvitvàvabhàsa iva bhramaþ atràpyanàdiravicchinnapravàhàbhedavàsanaiva nimittam . yathoktam . %<sahopalambhaniyamàdabhedo nãlataddhiyoþ . bheda÷ca bhrànti vij¤ànairdç ÷yetendàvivàdvayaþ ..>% iti ..
     %<avibhàgo'pi buddhyàtmà viparyàsitadar÷anaiþ .
     gràhyagràhakasaüvittibhedavàniva lakùyate ..>% iti ca .. na ca rasavãryavipàkàdi samànamà÷àmodakopàrjitamodakànàü syàditi veditavyaü vastuto vedyavedakàkàravidhuràyà api buddhervyavahartçparij¤ànànurodhena vibhinnagràhyagràhakàkàraråpavattayà timiràdyupahatàkùõaü ke÷endranàóãj¤ànabhedavadanàdyupaplavavàsanàsàmarthyàdvyavasthopapatteþ paryanuyogàyogàt . yathoktam
     %<avedyavedakàkàrà yathà bhràntairnirãkùyate .
     vibhaktalakùaõagràhyagràhakàkàraviplavà ..
     tathà kçtavyavastheyaü ke÷àdij¤ànabhedavat .
     yadà tadà na sa¤codyà gràhyagràhakalakùaõà ..>% iti ..
     tasmàdbuddhirevànàdivàsanàva÷àdanekàkàràvabhàsata iti siddham . tata÷ca pràguktabhàvanàpracayabalànnikhilavàsanocchedavigalitavividhaviùayàkàropaplavavi÷uddhavij¤ànodayo mahodaya iti . anye tu manyante yathoktaü vàhyaü vastujàtaü nàstãti tadayuktaü pramàõàbhàvàt . na ca sahopalambhaniyamaþ pramàõamiti vaktavyaü vedyavedakayorabhedasàdhakatvenàbhimatasya tasyàprayojakatvena sandigdhavipakùavyàvçttikatvàt . nanu bhede sahopalambhaniyamàtmakaü sàdhanaü na syàditi cenna j¤ànasyàntarmukhatayà ca bhedena pratibhàsamànatayà ekade÷atvaikakàlatvalakùaõasahatvaniyamàsambhavàcca nãlàdyarthasya j¤ànàkàratve ahamiti pratibhàsaþ syàt natvidamiti pratipattiþ pratyayà davyatirekàt . athocyate j¤ànasvaråpo'pi nãlàkàro bhràntyà bahirvadbhedena pratibhàsata iti na ca tatràhamullekha iti . tathoktam .
     %<paricchedàntaràdyo'yaü bhàgo bahiriva sthitaþ .
     j¤ànasyàbhedino bhedapratibhàso'pyupaplavaþ ..>% iti ..
     %<yadantarj¤eyatattvaü tadvahirvadavabhàsate ..>% iti ca .. tadayuktaü vàhyàrthàbhàve tadutpattirahitatayà bahirvadityupamànokterayukterna hi vasumitro bandhyàputtravadavabhàsata iti prekùàvànàcakùãta bhedapratibhàsasya bhràntatve abhedapratibhàsasya pràmàõyaü tatpràmàõye bhedapratibhàsasya bhràntatvamiti parasparà÷rayaprasaïgàcca avisaüvàdànnãlatàdikameva saüvidànà vàhyamevopàdadate jagatyupekùante'vàntaramiti vyavasthàdar÷anàcca . eva¤càyamabhedasàdhako heturgomayapàyasãyanyàyavadàbhàsatàü bhajeta atobahirvaditi vadatà vàhyaü gràhyameveti bhàvanãyamiti bhavadãya eva bàõo bhavantaü praharet . nanu j¤ànàbhinnakàlasyàrthasya vàhyatvamanupapannamiti cet tadanupapannam indriyasannikçùñasya viùayasyotpàdye j¤àne svàkàrasamarpakatayà samarpitena càkàreõa tasyàrthasyànumeyatopapatteþ ataeva paryanuyogaparihàrau samagràhiùàtàm .
     %<bhinnakàlaü kathaü gràhyamiti cet gràhyatàü viduþ .
     hetutvameva ca vyakterj¤ànàkàràrpaõakùamam ..>% iti .. tathàca yathà puùñyà bhojanamanumãyate yathà ca bhàùayà de÷aþ yathà và sambhrameõa snehaþ tathà j¤ànàkàreõa j¤eyamanumeyam . taduktam
     %<ardhena ghañayatyenàü na hi muktvàrdharåpatràm .
     tasmàt prameyàdhigateþ pramàõaü meyaråpatà ..>% iti .. na hi vittisattaiva tadbedanà yuktà tasyàþ sarvatràvi÷eùàt tàntu sàråpyamàvi÷at saråpayituü ghañayediti ca . tathàca bàhyàrthasadbhàve prayogaþ ye yasmin satyapi kàdàcitkàþ te sarve tadatiriktasàpekùàþ yathà avivakùatyajigamiùati mayi vacanagamanapratibhàsà vivakùujigamiùupuruùàntarasantànasàpekùàþ tathàca vivàdàdhyàsitàþ pravçttipratyayàþ satyapyàlayavij¤àne kadàcideva nãlàdyullekhanà iti . tatràlayavij¤ànaü nàmàhamàspadaü vij¤ànaü nãlàdyullekhi ca pravçttivij¤ànam . yathoktam
     %<tat syàdàlayavij¤ànaü yadbhavedahamàspadam .
     tat syàtpravçttivij¤ànaü yannãlàdikamullikhet ..>% iti .. tasmàdàlayavij¤ànasantànàtiriktaþ kàdàcitkaþ pravçttivij¤ànaheturvàhyo'rtho gràhya eva na vàsanàparipàkapratyayaþ kàdàcitkatvàt kadàcidutpàda iti veditavyam . vij¤ànavàdinaye hi vàsanànàmekasantànavartinàmàlayavij¤ànànàü tattatpravçttijanana÷aktiþ tasyà÷ca svakàryotpàdaü pratyàbhisukhyaü paripàkaþ tasya ca pratyayaþ kàraõaü svasantànavartipårbakùaõaþ kakùãkriyate santànàntaranibandhanatvànaïgãkàràt . tata÷ca pravçttij¤ànajananàlayavij¤ànavartivàsanàparipàkaü prati sarve'pyàlayavij¤ànavartinaþ kùaõàþ samarthà eveti vaktavyaü na cedeko'pi na samarthaþ syàdàlayavij¤ànasantànavartitvàvi÷e ùàt . sarve samarthà iti pakùe kàryakùepànupapattiþ tata÷ca kàdàcitkatvanirvàhàya ÷abdaspar÷aråparasagandhaviùayàþ sukhàdiviùayàþ ùaóapi pratyayà÷caturaþ pratyayàn pratãtyotpadyante iti catureõànicchatàpyacchamatinà svànubhavamanàcchàdya paricchettavyam . te catvàraþ pratyayàþ prasiddhàþ àlambanasamanantarasahakàryadhipatiråpàþ tatra j¤ànapadavedanãyasya nãlàdyavabhàsasya cittasya nãlàlambanapratyayàt nãlàkàratà bhavati samanantarapratyayàt pràcãnaj¤ànàdbodharåpatà sahakàripratyayàdàlokàccakùuùo'dhipatiùatyayàdviùayagrahaõapratiniyamaþ viditasya j¤ànasya rasàdisàdhàraõyapràpterniyàmakaü cakùuradhipatirbhavitumarhati loke niyàmakasyàdhipatitvopalambhàt . evaü cittacetyàtmakànàü sukhàdãnàü catvàri kàraõàni draùñavyàni evaü cittacaityàtmakaskandhaþ pa¤cavidhaþ råpavij¤ànavedanàsaüj¤à saüskàrasaüj¤akaþ . tatra råpyanta ebhirviùayà iti råpyanta iti ca vyutpattyà saviùayàõãndriyàõi råpaskandhaþ . àlayavij¤ànapravçttivij¤ànapravàho vij¤ànaskandhaþ . pràguktaskandhadbayasambandhajanyaþ sukhaduþ khàdipratyayapravàho vedanàskandhaþ . gaurityàdi÷abdollekhisavij¤ànapravàhaþ saüj¤àskandhaþ . vedanàskandhanibandhanà ràgadveùàdayaþ kle÷à upakle÷à÷ca madamànàdayo dharmàdharmau ca saüskàraskandhaþ .
     tadidaü sarvaü duþkhaü duþkhàyatanaü duþkhasàdhana¤ceti bhàvayitvà tannirodhopàyaü tattvaj¤ànaü sampàdayet . ata evoktaü duþkhasamudàyanirodhamàrgà÷catvàraþ àryasya buddhàbhimatàni tattvàni . tatra duþkhaü prasiddhaü sasudàyo duþkhakàraõaü taddvividhaü pratyayopanibandhano hetåpanibandhana÷ca . tatra pratyayopanibandhanasya saügràhakaü såtram idaü kàryaü ye anye hetavaþ pratyayanti gacchanti teùàmayamànànàü hetånàü bhàvaþ pratyayatvaü kàraõasamavàyaþ tanmàtrasya phalaü na cetanasya kasyaciditi såtràrthaþ yathà bãjaheturaïkuro dhàtånàü ùaõõàü samavàyàjjàyate . tatra pçthivã dhàturaïkurasya kàñhinyaü gandha¤ca janayati abdhàtuþ snehaü rasa¤ca janayati tejodhàtå råpamauùõya¤ca vàyudhàtuþ spar÷anaü calana¤ca àkà÷adhàturavakà÷aü ÷abda¤ca çtudhàturyathàyogaü pçthivyàdikam . hetåpanivandhanasya ca saügràhakaü såtram tatpàdàdvà tathàgatànàmanutpàdàdbà sthitaivaiùàü dharmàõàü dharmatà dharmasthitità dharmaniyàmakatà ca pratãtya samutpàdànulomateti . tathàgatànàü buddhànàü mate dharmàõàü kàryakàraõaråpàõàü yà dharmatà kàryakàraõabhàvaråpà eùotpàdàdanutpàdàdbà sthità yasmin sati yadutpadyate tattasya kàraõasya kàryamiti dharmatetyasya vivaraõaü dharmasya kàryasya kàraõànatikameõa sthitiþ svàrthikastalpratyayaþ dharmasya kàraõasya kàryaü prati niyàmakatà . nanvayaü kàryakàraõabhàva÷cetanamantareõa na sambhavatãti ata uktaü kàraõe sati tatpratãtya pràpya samutpàde anulomatà anusàrità yà saiva dharmatà utpàdàdanutpàdàdbà dharmàõàü sthità na càtra ka÷ci÷cetano'dhiùñhàtopalabhyata iti såtràrthaþ . yathà pratãtya samutpàdasya hetåpanibandhaþ bãjàdaïkuro'ïkuràt kàõóaü kàõóànnàlo nàlàdgarbhastataþ ÷åkaü tataþ puùpaü tataþ phalaü na càtra vàhye samudàye kàraõaü bãjàdi kàryamaïkuràdi và cetãyate ahamaïkuraü nirvartayàmi ahaü bãjena nirvartita iti . evamàdhyàtmikeùvapi kàraõadvayamavagantavyam . puraþsthite prameyàbdhau granthavistarabhãrubhiruparamyate . tadubhayanirodhaþ tadanantaraü vimalaj¤ànodayo và muktiþ tannirodho pàyo màgaþ sa ca tattvaj¤ànaü tacca pràcãnabhàvanàbalàdbhavatãti paramaü rahasyaü såtrasyàntaü pçcchatàü kathitaü bhavantra÷ca såtrasyàntaü pçùñavantaþ sautràntikà bhavantviti bhagavatàbhihitatayà sautràntikasaüj¤à sa¤jàteti . kecana bauddhà vàhyeùu gandhàdiùu àntareùu råpàdiskandheùu satsvapi tatrànàsthàmutpàdayituü sarvaü ÷ånyamiti pràthamikàn vineyànacãkathat bhagavàn dvitãyàüstu vij¤ànamàtragrahàviùñàn vij¤ànamevaikaü saditi tçtãyànubhavaü satyamityàsthitàn vij¤eyamanumeyamiti seyaü viruddhà bhàùeti varõayanto vaibhàùikàkhyayà khyàtàþ . eùà hi teùàü paribhàùà samunmiùati vij¤eyànumeyatvavàde pràtyakùikasya kasyacidapyarthasyàbhàvena vyàptisaüyedanasthànàbhàvenànumànapravçttyanupapatteþ sakalalokànubhavavirodha÷ca . tata÷càrtho dvividhaþ gràhyo'dhyavaseya÷ca tatra grahaõaü nirvikalpakaråpaü pramàõaü kalpanàpoóhatvàt adhyavasàyaþ savikalpakaråpo'pramàõaü kalpanàj¤ànatvàt . taduktam .
     %<kalpanàpoóhamabhràntaü pratyakùaü nirvikalpakam .
     vikalpo vastunirbhàsàdasaüvàdàdupaplavaþ ..>% iti ..
     %<gràhyaü vastupramàõaü hi grahaõaü yadito'nyathà .
     na tadvastu na tanmànaü ÷abdaliïgendriyàdijam ..>% iti ca ..
     nanu savikalpakasyàpràmàõye kathaü tataþ pravçttasyàrthapràptiþ saüvàda÷copapadyeyàtàmiti cenna tadbhadraü maõiprabhàviùayamaõivikalpanyàyena pàrapamparyeõàrthapratilambhasammavena tadupapatteþ . ava÷iùñaü sautràntikaprastàve prapa¤citamiti neha pratanyate . na ca vineyà÷ayànurodhenopade÷abhedaþ sàmpradàyiko na bhavatãti bhaõitavyaü yato bhaõitaü bodhacittavivaraõe
     %<de÷anà lokanàthànàü sattvà÷ayava÷ànugàþ .
     bhidyante bahudhà loke upàyairbahubhiþ kila ..
     gambhãrottànabhedena kvaciccobhayalakùaõàþ .
     bhinnà hi de÷anà bhinnà ÷ånyatà'dbayalakùaõà ..>% iti .. dvàda÷àyatanapåjà ÷reyaskarãti vauddhanaye prasiddham .
     %<arthànupàrjya bahu÷o dvàda÷àyatanàni vai .
     paritaþ påjanãyàni kimanyairiha påjitaiþ ..
     j¤ànendriyàõi pa¤caiva tathà karmendriyàõi ca .
     mano vuddhiriti proktaü dvàda÷àyatanaü budhaiþ ..>% iti .. vivekabilàse bauddhamatamitthamabhyadhàyi .
     %<bauddhànàü sugato devo vi÷va¤ca kùaõabhaïguram .
     àryasattvàkhyayà tattvacatuùñayamidaü kramàt ..
     duþkhamàyatana¤caiva tataþ samudayo mataþ .
     màrga÷cetyasya ca vyàkhyà krameõa ÷råyatàmataþ ..
     duþkhaü saüsàriõaþ skandhàste ca pa¤ca prakãrtitàþ .
     vij¤ànaü vedanà saüj¤à saüskàro råpameva ca ..
     pa¤cendriyàõi ÷abdàdyà viùayàþ pa¤ca mànasam .
     dharmàyatanametàni dvàda÷àyatanàni tu ..
     ràgàdãnàü gaõo'yaü syàt samudeti nçõàü hçdi .
     àtmàtmãyasvabhàvàkhyaþ sa syàt samudayaþ punaþ ..
     kùaõikàþ sarvasaüskàrà iti yà vàsanà sthirà .
     sa màrga iti vij¤eyaþ sa ca mokùo'bhidhãyate ..
     pratyakùamanumàna¤ca pramàõadvitayaü tathà .
     catuþprasthànikà bauddhàþ khyàtà vaibhàùikàdayaþ ..
     artho j¤ànànvito vaibhàùikeõa bahu manyate .
     sautràntikena pratyakùagràhyo'rtho na bahirmataþ ..
     àkàrasahità buddhiryogàcàrasya sammatà .
     kevalàü saüvidaü svasthàü manyante madhyamàþ punaþ ..
     ràgàdij¤ànasantànavàsanàcchedasambhavà .
     caturõàmapi bauddhànàü muktireùà prakãrtità ..
     kçttiþ kamaõóalurmauõóyaü cãraü pårbàhõabhojanam .
     saïgho raktàmbaratva¤ca ÷i÷riye bauddhabhikùubhiþ ..>% iti .. iti sarvadar÷anasaügrahe bauddhadar÷anam ..) (buddheridamiti vyutpattyà vàcyaliïgaþ . buddhasambandhi vastu ..)

#<bauddhaþ>#, puü, (buddhaü buddha÷àstraü vettãti . buddha + aõ .) buddha÷àstràvalambã . tatparyàyaþ . bhinnakaþ 2 kùapaõaþ 3 ahrãkaþ 4 vainàyikaþ 5 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<baudhaþ>#, puü, (budhasyàpatyaü pumàn . budha + aõ .) budhasya puttraþ . sa ca puråravàþ . iti hemacandraþ . 3 . 365 ..

#<byadha>#, ya au tàóe . iti kavikalpadrumaþ .. (divàøparaø-sakaø-aniñ .) ya bidhyati ÷atruü ÷åraþ . au abyàtsãt . ka÷cittu dbirbhåtasyànikàrãbhåtayakàrasya byadhervakàro vargyaþ anyatra dantyaþ iti manvànaþ sani vibhyatsatãtyàha . iti durgàdàsaþ ..

#<byuùa>#, ka utsçji . utsarge . (curàø-paraø-sakaøseñ .) ka byoùayati dhanaü dàtà . byoùaü trikañu . iti durgàdàsakçtadhàtudãpikàyàü govindabhaññaþ ..

#<braõa>#, ÷abde . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøakaø-señ .) braõati . iti durgàdàsaþ ..

#<bratatiþ>#, strã, (vrajantã tatirvistçtiryasyàþ . pçùodaràditvàt sàdhuþ . yadvà, pratanotãti . tanadu¤avistàre %<ktic ktau ca saüj¤àyàm .>% 3 . 3 . 174 . iti ktic . pçùodaràditvàt pasya vaþ .) latà . vistàraþ . ityamaraþ ..

#<bradhnaþ>#, puü, (bandhavandhane + bandherbradhibudhã ca . uõàø 3 . 5 . iti nak bradhàde÷a÷ca .) såryaþ . (yathà, çgveüde . 1 . 6 . 1 .
     %<yu¤janti bradhnasaruùaü carantaü paritastuùaþ .
     rocante rocanà divi ..>%) vçkùamålam . arkavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 15 . ÷ivaþ . iti hemacandraþ .. medinãkàreõàntaþstha vakàràdau likhito'yaü ÷abdaþ .. (dinam . a÷vaþ . iti nighaõñuþ .. caturda÷amanorbhautyasya puttrabhedaþ . yathà, màrkaõóeye . 100 . 32 .
     %<gururgabhãro bradhna÷ca bharato'nugrahastathà .
     tejasvã subala÷caiva bhautyasyaite manoþ sutàþ ..>%) rogavi÷eùaþ . tasya lakùaõaü yathà,
     %<abhyabhiùyandigurvàmasevanànnicayaü gataþ .
     karoti granthivacchothaü doùo vaïkùaõasandhiùu ..
     jvara÷ålàïgasàdàóhyaü taü bradhnamiti nirdi÷et ..>% iti màdhavakaraþ .. tasya cikitsà .
     %<bhçùña÷cairaõóatailena samyak kalko'bhayàbhavaþ .
     kçùõàsaindhavasaüyukto bradhnarogaharaþ paraþ ..
     ajàjãhabuùàkuùñhaü gomedavadarànvitam .
     kà¤jikena tu saüpiùñaü tallepo bradhnajit paraþ ..>% gomedaü patram . tathà ca nighaõñau dhanvantariþ .
     %<patraü dalàhvayaü ràmaü gomedaü rasanàhvayam ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (asya sasampràptilakùaõaü yathà --
     %<yasya vàyuþ prakupitaþ ÷opha÷ålakara÷caran .
     vaükùaõàdvçùaõau yàti bradhnastasyopajàyate ..>% iti carake såtrasthàne'ùñàda÷e'dhyàye ..)

#<brahma>#, klã, (bçühati bardhate nirati÷ayamahattvalakùaõabçddhimàn bhavatãtyarthaþ . bçhibçddhau + bçüherno'cca . uõàø 4 . 145 . manin nakàrasyàkàraþ . ratva¤ca .) vedaþ . (yathàha ÷rutiþ .
     %<tasmàdetadbrahmanàmaråpamanna¤ca jàyate ..>% tathà ca bhàgavate . 1 . 1 . 1 .
     %<janmàdyasya yato'nvayàditarata÷càrthevvabhij¤aþ svaràñ tene brahma hçdà ya àdikavaye muhyanti yat sårayaþ ..>% vedàntamate %<vastu saccidànandàdvayaü brahma tathà aj¤ànàdisakalajaóasamåho'vastu .>% %<brahmaiva nityaü vastu tadanyadakhilamanityam .>% tathàhi --
     %<yatsyàdarvàk saüvatsaro'hobhiþ parivartate .>% tadeva jyotiùàü jyotiþ . nityaü vibhuü sarvagataü susåkùmam . àkà÷avat sarvagata÷ca nityaþ . ajo nityaþ ÷à÷vataþ satyaü j¤ànamanantaü brahma ràterdàtuþ paràyaõaü yatra nànyat pa÷yati nànyat ÷çõoti nànyadvijànàti sabhåmà yo vai bhåmà tadamçtam . ityàdi ÷rutibhyo brahmaõi nityatvaü vi÷uddhasattvasya puüsaþ pratibhàti . tathà, naiveha ki¤canàgra àsãt mçtyurnaivedamàvçtamàsãt . àtmà và idameka evàgra àsãnnànyat ki¤canamiùat sadeva saumyedamagra àsãdekamevàdbitãyaü neti neti neha nànàsti ki¤cana yatrànyat pa÷yati anyacchçõoti anyadvijànàti tadalpam atha yadalpaü tanmartyam . ityàdi ÷rutivacanebhyo brahmaõo'nyatvaü bhedaprapa¤ce'nityatva¤ca tasyaiva puüsaþ pratibhàti . tathànumànamapi yathà, vimato'cetanavargo'nityo vibhaktatvàt ghañapañastambhàdivat iti . anena hi vibhaktasyànityatve'vagate tasminnanugataprakà÷àtmakasya brahmaõo'vibhaktasya nityatvamapi arthàdavagacchati . iti vedàntasàre vidvanmanora¤janãñãkà .. tatra ÷rutivàkyàni yathà, %<satyaü j¤ànamanantaü brahma . vij¤ànamànandaü brahma .>% %<ànando brahmeti vyajànàt ànandaråpamamçtaü yad vibhàti . yato vàco nivartante apràpya manasà saha . yato và imàni bhåtàni jàyante yena jàtàni jãvanti yat prayantyabhisaüvi÷anti tat vijij¤àsasva tadbrahmeti .>% ityàdyasaükhyeyaü ÷rutivacanamanusandheyam ..) tattvam . tapaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 114 .. brahma caturvidhaü yathà . viràñ 1 hiraõyagarbhaþ 2 ã÷varaþ 3 turãyaþ 4 . iti vedàntasàraþ .. asya lakùaõam . yathà, àtmabodhe .
     %<yallàbhànnàparo làbho yatsukhànnàparaü sukham .
     yajj¤ànànnàparaü j¤ànaü tadbrahmetyavayàrayet ..
     yaddçùñvà nàparaü dç÷yaü yadbhåtvà na punarbhavaþ .
     yajj¤àtvà nàparaü j¤eyaü tadbrahmetyavadhàrayet ..
     tiryagårdhvamadhaþpårõaü saccidànandamadvayam .
     anantaü nityamekaü yattadbrahmetyavadhàrayet ..
     atadvyàvçttiråpeõa vedàntairlakùyate dvayam .
     akhaõóànandamekaü yattadbrahmetyavadhàrapet ..
     dç÷yate ÷råyate yadyadbrahmaõo'nyanna tadbhavet .
     tattvaj¤ànàcca tadbrahma saccidànandamadbayam ..
     sarvagaü saccidàtmànaü j¤ànacakùurnirãkùyate .
     aj¤ànacakùurnekùeta bhàsvantaü bhànumandhavat ..>% api ca . %<satyamànandamadbayamamçtamekaråpaü vàïmanaso'gocaraü sarvagaü sarvàtãtaü cidekarasaü de÷akàlàparicchinnamapàdamapi ÷ãghragamapàõi ca sarvagrahamacakùurapi sarvadraùñç a÷rotramapi sarva÷rotç acintyamapi sarvaj¤aü sarvaniyantç sarva÷akti sarveùàü sçùñisthitilayakartç kimapi vastu brahmeti vedà vadanti ..>% ÷uddhabuddhasvabhàva ityaupaniùadàþ . 1 . àdividvàn siddha iti kàpilàþ . 2 . kle÷akarmavipàkà÷ayairaparàmçùño nirmàõakàyamadhiùñhàya sampradàyapradyotako'nugràhaka÷ceti pàta¤jalàþ . 3 . lokavedaviruddhairapi nirlepaþ svatantra÷ceti mahàpà÷upatàþ . 4 . ÷iva iti ÷aivàþ . 5 . puruùottama iti vaiùõavàþ . 6 . pitàmaha iti pauràõikàþ . 7 . yaj¤apuruùa iti yàj¤ikàþ . 8 . sarvaj¤a iti saugatàþ . 9 . niràvaraõa iti digambaràþ . 10 . upàsyatvena de÷ita iti mãmàüsakàþ . 11 . lokavyavahàrasiddha iti càrvàkàþ . 12 . yàvaduktopapanna iti naiyàyikàþ . 13 . vi÷vakarmeti ÷ilpinaþ . 14 . iti kusumà¤jalivçttiþ .. yoga÷àstramate . brahmatejomayaü ÷ukraü yasya sarvamidaü rasaþ . ekasya bhåtaü bhåtasya dvayaü sthàvarajaïgamam .. iti mahàbhàrate mokùadharmaþ .. tasya ñãkà . brahmaõaþ svaråpamantaràvismaraõàrthamàha . brahmatejomayamiti . tejomayaü j¤ànàtmakam . ÷ukraü bãjabhåtam . yasya sarvamidaü rasaþ rasanãyaü j¤eyaü sarvaü yasyaikasya bhåtaü satyaü na tu vivartavàdinàmivàsatyaü bhåtasya siddhasya akalpitasya tacca sarvaü sthàvarajaïgamopàdhiva÷àt dvayaü dbedhà .. tacca saguõanirguõabhedena dbividhaü yathà,
     %<brahmaikaü mårtibhedastu guõabhedena santatam .
     tadbrahma dvividhaü vastu saguõaü nirguõaü ÷iva ! ..
     màyà÷rito yaþ saguõo màyàtãta÷ca nirguõaþ .
     svecchàmaya÷ca bhagavànicchayà vikaroti ca ..
     icchà÷akti÷ca prakçtiþ sarva÷aktiprasåþ sadà .
     kecidekaü vadantyevaü brahma jyotiþ sanàtanam ..
     kecidvadanti dvividhaü brahma prakçtipårbakam .
     ÷çõu ye ca vadantyekaü prakçtipuruùayoþ param ..
     tasmàdbhavati tau dvau ca tadbrahma sarvakàraõam .
     athavaikaü paraü brahma dvividhaü bhavatã cchayà ..
     icchà÷akti÷ca prakçtiþ sarva÷aktiprasåþ sadà .
     tatràsakta÷ca saguõaþ sa ÷arãrã ca pràkçtaþ ..
     nirguõastatra nirliptaþ a÷arãrã niraïku÷aþ .
     sa càtmà bhagavànnityaþ sarvàdhàraþ sanàtanaþ ..
     sarve÷varaþ sarvasàkùã sarvatràsti phalapradaþ .
     ÷arãraü dvividhaü ÷ambho ! nityaü pràkçtameva ca ..
     nityaü vinà÷arahitaü na÷varaü pràkçtaü sadà .
     ahaü tva¤càpi bhagavannàvayornityavigrahaþ ..
     àvayoraü÷abhåtà ye pràkçtà naùñavigrahàþ .
     rudràdayastvadaü÷à÷ca madaü÷à viùõuråpiõaþ ..
     mamàpyevaü dvidhà råpaü dvibhuja¤ca caturbhujam .
     caturbhujo'haü vaikuõñhe padmayà pàrùadaiþ saha ..
     goloke dvibhujo'ha¤ca gopãbhiþ saha ràdhayà .
     dvividhaü me vadantyevaü dvau pradhànau tu tanmate ..
     puruùa÷ca sadà nityo nityà prakçtirã÷varã .
     sadà tau dvau ca saü÷liùñau sarveùàü pitarau ÷iva ! ..
     sa÷arãrau niþ÷arãrau svecchayà sarvaråpiõau .
     pràdhànya¤ca yathà puüsaþ prakçte÷ca tathà sadà ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 43 adhyàyaþ .. nandaya÷odàü prati ÷rãkçùõavàkyaü yathà --
     %<màmeva paramaü brahma bhagavantaü sanàtanam .
     dhyàyaü dhyàyaü puttrabuddhiü tyaktrà labha paraü padam ..>% iti tatraiva 127 adhyàyaþ .. saguõasya tasya navadhà råpaü yathà --
     %<yogino yaü vadantyevaü jyotãråpaü sanàtanam 1 .
     jyotirabhyantare nityaråpaü bhaktà vadanti yam 2 ..
     vedà vadanti satyaü yaü 3 nityamàdyaü vicakùaõàþ 4 .
     yaü vadanti suràþ sarve paraü svecchàmayaü prabhum 5 ..
     siddhendrà munayaþ sarve sarvaråpaü vadanti yam 6 .
     yamanirvacanãya¤ca yogãndraþ ÷aïkaro vadet 7 ..
     svayaü dhàtà ca pravadet kàraõànà¤ca kàraõam 8 .
     ÷eùo vadedanantaü yaü navadhà råpamã÷varam 9 ..
     tarkàõàmeva ùaõõàü yaü ùaóvidhaü råpamã÷varam .
     vaiùõavànàmekaråpaü vedànàmekameva ca ..
     puràõànàmekaråpaü tasmànnavavidhaü smçtam .
     nyàyo nirvacanãya¤ca yanmataü ÷aïkaro'bravãt ..
     nityaü vai÷eùikàtyantaü vadanti ca vicakùaõàþ .
     sàükhyo vadati taü devaü jyotãråpaü sanàtanam ..
     mãmàüsà sarvaråpa¤ca vedàntaþ sarvakàraõam .
     pàta¤jalo'pyananta¤ca vedàþ satyasvaråpakam ..
     svecchàmayaü puràõa¤ca bhaktà÷ca nityavigraham ..>% iti tatraiva 128 adhyàyaþ .. saguõanirguõabhedena tasya caturdhà råpaü yathà --
     %<caturvibhàgaþ saüsçùñau caturdhà saüsthitaþ sthitau .
     pralaya¤ca karotyante caturbhedo janàrdanaþ ..
     ekenàü÷ena brahmàsau bhavatyavyaktamårtimàn .
     marãcimi÷ràþ patayaþ prajànàmanyabhàgataþ ..
     kàlastçtãyastasyàü÷aþ sarvabhåtàni càparaþ .
     itthaü caturdhà saüsçùñau vartate'sau rajoguõaþ ..
     ekàü÷ena sthito viùõuþ karoti paripàlanam .
     manvàdiråpã cànyena kàlaråpã pareõa ca ..
     sarvabhåteùu cànyena saüsthitiü kurute sthitaþ .
     sattvaü guõamupà÷ritya jagataþ puruùottamaþ ..
     à÷ritya tamaso vçttimantakàle tathà prabhuþ .
     rudrasvaråpo bhagavànekàü÷ena bhavatyajaþ ..
     agnyantakàdiråpeõa bhàgenànyena vartate .
     kàlasvaråpo bhàgo'nyaþ sarvabhåtàni càparaþ ..
     vinà÷aü kurvatastasya caturdhvaivaü mahàtmanaþ ..>% iti viùõupuràõe 1 aü÷e 21 adhyàyaþ .. brahmadhyànaü yathà --
     %<brahmadhyànaü pravakùyàmi màyàtantravimardakam .
     yacchedbàïmanasi pràj¤astadyacchejj¤ànamàtmani ..
     j¤ànaü mahati saüyacchedya icchet ÷reya àtmani .
     dehendriyamanobuddhipràõàhaïkàravarjitam ..
     varjitaü bhåtatanmàtrairguõajanmà÷anàdibhiþ .
     svaprakà÷aü niràkàraü sadànandamanàdimat ..
     nityaü ÷uddhaü vçddhamçddhaü satyamànandamadvayam .
     turãyamakùaraü brahma ahamasmi paraü padam ..
     ahaü brahmetyavasthànaü samàdhiriti gãyate .
     àtmànaü rathinaü viddhi ÷arãraü rathameva tu ..
     buddhintu sàrathiü viddhi manaþ pragrahameva ca .
     indriyàõi hayànàhurviùayàsteùu gocaràþ ..
     àtmendriyamanoyukto bhoktetyàhurmanãùiõaþ .
     yasya vij¤ànavànàtmà yuktena manasà sadà ..
     na sa tatpadamàpnoti yuktena manasà tadà .
     sa tatpadamavàpnoti sa hi bhåyo na jàyate .
     vij¤ànasàrathiryastu manaþpragrahavànnaraþ .
     so'dhvanaþ pàramàpnoti tadviùõoþ paramaü padam ..
     ahiüsàdi yamaþ proktaþ ÷aucàdiniyamaþ smçtaþ .
     àsanaü padmakàdyuktaü pràõàyàmo marujjayaþ ..
     pratyàhàro jayaþ prokto dhyànamã÷varacintanam .
     manodhçtirdhàraõaü syàt samàdhirbrahmaõaþ smçtaþ ..>% sàkàrasya tasya dhyànaü yathà --
     %<amårte cet sthirã na syàttato mårtaü vicintayet .
     hçtpadmakarõikàmadhye ÷aïkhacakragadàbjavàn ..
     ÷rãvatsakaustubhayuto vanamàlã ÷riyà yutaþ .
     nityaþ ÷uddho buddhiyuktaþ nityànandàhvayaþ paraþ ..
     àtmàhaü paramaü brahma paramajyotireva tu .
     caturviü÷atimårtiþ sa ÷àlagràma÷ilàsthitaþ ..
     dvàrakàdi÷ilàsaüstho dhyeyaþ påjyo'pi và hariþ .
     manaso'bhãpsitaü pràpya devo vaimàniko bhavet ..
     niùkàmo muktimàpnoti mårtãrdhyàyan stuvan japan ..>% iti gàruóe mårtàmårtadhyànaü 44 adhyàyaþ .. brahmapadapràptikàraõaü yathà --
     %<brahmaõyàdhàya karmàõi niþsaïgaþ kàmavarjitaþ .
     prasannenaiva manasà kurvàõo yàti tatpadam ..>% iti kårmapuràõe 3 adhyàyaþ .. sarvaü brahma yathà --
     %<brahmaivedaü jagat sarvaü brahmaõo'nyanna vidyate .
     brahmànyadbhàti cenmithyà yathà marumaràcikà ..>% ityàtmabodhaþ ..

#<brahmakanyakà>#, strã, (brahmaõaþ kanyakà sutà .) sarasvatã . iti trikàõóa÷eùaþ .. bràhmã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<brahmakarmasamàdhiþ>#, puü, brahmaõyeva karmàtmake samàdhi÷cittaikàgryaü yasya . yathà, ÷rãbhagavadgãtàyàm . 4 . 24 .
     %<brahmàrpaõaü brahmahavirbrahmàgnau brahmaõà hutam .
     brahmaiva tena gantavyaü brahmakarmasamàdhinà ..>%

#<brahmakuõóaü>#, klã, (brahmaõà nirmitaü kuõóaü sarovaram .) brahmaõà nirmitasarobaravi÷eùaþ . yathà,
     %<pàõóunàthasyottaõsyàü brahmakuõóàhvayaü saraþ .
     brahmaõà nirmitaü pårba snànàya svargavàsinàm ..
     àyàmena ÷atavyàmaü vistãrõena tadardhakam .
     sarvapàpaharaü puõyaü devalokàt samàgatam ..
     tatra snànamantraþ .
     kamaõóalusamudbhåta brahmakuõóàmçtasrava . ! hara me sarvapàpàni paõyaü svarga¤ca sàdhaya ..
     ityanena tu mantreõa snàti tasmin sarojale .
     pàõóunàtha¤ca saüpåjya viùõusàyujyamàpnuyàt ..
     brahmakuõóajale snàtvà påjayitvà umàpatim .
     brahmakåñaü samàruhya muktimevàpnuyànnaraþ ..>% iti kàlikàpuràõe 81 adhyàyaþ ..

#<brahmakåñaþ>#, puü, (brahmà kåñe ÷ikhare yasya .) parvatavi÷eùaþ . yathà, kàlikàpuràõe 81 adhyàyaþ ..
     %<brahmakuõóajale snàtvà påjayitvà umàpatim .
     brahmakåñaü samàruhya muktimevàpnuyànnaraþ ..>%

#<brahmakårcaü>#, ÷lã, (brahmaõo bràhmaõatvasya kårcàmava .) vratavi÷eùaþ . yathà . vçddha÷àtàtapaþ .
     %<rajasvale tu ye nàryàvanyonyaü spç÷ato yadi .
     savarõe pa¤cagavyantu brahmakårcamataþparam ..>% pa¤cagavyapànaü vratarupaü tenopavàsaþ . brahmakårcamàha jàvàlaþ .
     %<ahoràtroùito bhåtvà paurõamàsyàü vi÷eùataþ pa¤cagavyaü pibet pràtarbrahmakårcavidhiþ smçtaþ ..>% tada÷aktau puràõaikaü dàtavyam . iti pràya÷cittatattvam .. (brahmapuràõe'pi asya vyavasthà yathà . narastu caturda÷yàü pårõimàyàmamàvàsyàyàmbà pa¤cagavyaü haviùyànnaü và bhakùayet . yastu paurõamàsãùu brahmakåcceü kuryàt tasya sarvapàpakùayo bhavet . yastu màsena dbiþkuryàt sa yatheùñàïgatimàpnuyàt ..)

#<brahmako÷ã>#, strã, (brahmaõaþ ko÷ãva .) ajamodà . iti ràjanirghaõñaþ .. (guõàdayo'syà ajamodà÷abde j¤eyàþ ..)

#<brahmagarbhà>#, strã, (brahmeva garbho yasyàþ .) àdityabhaktà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<brahmagiriþ>#, pu, (brahmaõo giriþ parvataþ .) brahma÷ailaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (nãlakåñàbhidheyakàmàkhyànilayasya pårbabhàge sthito'yam .) yathà, kàlikàpuràõe 81 adhyàye .
     %<tatastu nãlakåñàkhyaü kàmàkhyànilayaü param .
     tatpårbabhàge vasati brahmà brahmagiriü punaþ ..>%

#<brahmaghnã>#, strã, gçhakanyà . iti ràjanirghaõñaþ .. (brahmàõaü bràhmaõaü hantãti . brahma + han + ñak . tato ïãp .) brahmaghàtinã ca ..

#<brahmacaryaü>#, klã, (brahmaõe vedàrthaü caryaü àcaraõãyam .) à÷ramavi÷eùaþ . yathà, gàruóe 94 aùyàye .
     %<brahyacaryasthito naikamannamadyàdanàpadi .
     bràhmaõaþ kàmama÷nãyàt ÷ràddhe vratamapãóayan ..
     madhu màüsaü tathà÷lãnamityàdi parivarjayet .
     prativedaü brahmacaryaü dvàda÷àbdàni pa¤ca và ..
     grahaõàntikamityeke ke÷ànta¤caiva ùoóa÷a ..>% (brahmacarye aùñàïgamaithunapratiùedhaþ . yaduktam .
     %<smaraõaü kãrtanaü keliþ prekùaõaü guhyabhàùaõam .
     saükalpo'dhyavasàya÷ca kriyànirvçttirevaca ..
     etanmaithunamaùñàïgaü pravadanti manãùiõaþ .
     viparãtaü brahmacaryametadevàùñalakùaõam ..>% etacca strãpuruùayoþ sàdhàraõam . puüsaþ strãsma raõàdi ÷ånyatvam . striyà÷ca puruùasmaraõàdiràhityam ataevàha manuþ . 5 . 160 ..
     %<mçte bhartari sàdhvã strã brahmacarye vyavasthità .
     svargaü gacchatyaputràpi yathà te brahmacàriõaþ ..>%
     %<brahmacarye vyavasthità akçtapuruùàntaramaithunà ..>% iti kullåkabhaññaþ .. yamabhedaþ . yathà, pàta¤jale . 2 . 30 .
     %<ahiüsàsatyàsteya brahmanaryàparigrahà yamàþ ..>% %<brahmacaryamupasthaniyamaþ .>% vãryadhàraõambà iti bhàùyam .. etattu kaliyuge nàsti . yathàha mahànirvàõatantre .
     %<brahmacaryà÷ramo nàsti vànaprastho'pi na priye ! .
     gàrhastho bhaikùuka÷caiva à÷ramau dvau kalau yuge ..>%)

#<brahmacàraõã>#, strã, (brahmaõà vedena càrayati àcaratãti . brahma + cara + svàrthe õic + kartari lyu . ïãp) bhàrgã . iti ratnamàlà ..

#<brahmacàriõã>#, strã, (brahmaõi vede caratãti . brahma + car + õiniþ . striyàü ïãp .) durgà . yathà, devãpuràõe 45 adhyàye .
     %<vedeùu carate yasmàttena sà brahmacàriõã ..>% karuõãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. brahmã÷àkaþ . iti ratramàlà .. brahmacaryavratadhàriõã . yathà,
     %<àsãtàmaraõàt kùàntà niyatà brahmacàriõã .
     yo dharma ekapatnãnàü kàïkùantã tamanuttamam ..>% iti manuþ . 5 . 158 ..

#<brahmacàrã>#, [n] puü, (brahma j¤ànaü tapo và àcarati arjayatyava÷yam . brahma + cara + àva÷yake õiniþ .) prathamà÷ramã . iti bharataþ .. upanayanànantaraü niyamaü kçtvà guroþ sannidhau sthitvà sàïgavedàdhyayanaü karoti yaþ . sa dbividhaþ . upakurvàõaþ naiùñhika÷ca . tasya niyamà yathà --
     %<yadyasya vihitaü carma yat såtraü yà ca mekhalà .
     yo daõóo yacca vasanaü tattadasya vrateùvapi ..
     sevate màüstu niyamàn brahmacàrã gurau vasan .
     saüniyamyendriyagràmaü tapovçddhyarthamàtmanaþ ..
     nityaü snàtvà ÷uciþ kuryàddevarùipitçtarpaõam .
     devatàbhyarcana¤caiva samidàdhànameva ca ..
     varjayenmadhu màüsa¤ca gandhaü màlyaü rasàn striyaþ .
     ÷uktàni yàni sarvàõi pràõinà¤caiva hiüsanam ..
     abhyaïgama¤jana¤càkùõorupànacchatradhàraõam .
     kàmaü krodha¤ca lobha¤ca nartanaü gãtavàdanam ..
     dyåta¤ca janavàda¤ca parivàdaü tathànçtam .
     strãõà¤ca prekùaõàlambhamupaghàtaü parasya ca ..
     ekaþ ÷ayãta sarvatra na retaþ skandayet kvacit .
     kàmàddhi skandayanreto hinasti vratamàtmanaþ ..
     svapne siktvà brahmacàrã dvijaþ ÷ukramakàmataþ .
     snàtvàrkamarcayitvà triþ punarmàmitçcaü japet ..
     udakumbhaü sumanaso go÷akçnmçttikàku÷àn .
     àharedyàvadarthàni bhaikùa¤càharaha÷caret ..
     vedayaj¤airahãnànàü pra÷astànàü svakarmasu .
     brahmacàryàharedbhaikùaü gçhebhyaþ prayato'nvaham ..
     guroþ kule na bhikùeta na j¤àtikulabandhuùu .
     alàbhe tvanyagehànàü pårbaü pårbaü vivarjayet ..
     sarvaü vàpi caredgràmaü pårboktànàmasambhave .
     niyamya prayato vàcamabhi÷astàüstu varjayet ..
     dåràdàhçtya samidhaþ sannidadhyàdvihàyasi .
     sàyaü pràta÷ca juhuyàt tàbhiragnimatandritaþ ..
     akçtvà bhaikùacaraõamasamidhya ca pàvakam .
     anàturaþ saptaràtramavakãrõivrata¤caret ..
     bhaikùeõa vartayennityaü naikànnàdã bhavedvratã .
     bhaikùeõa vratino vçttirupavàsasamà smçtà ..
     vratavaddevadaivatye pitre karmaõyatharùivat .
     kàmamabhyarthito'÷nãyàdvratamasya na lupyate ..
     bràhmaõasyaiva karmaitadupadiùñaü manãùibhiþ .
     ràjanyavai÷yayostvevaü naitat karma vidhãyate ..
     codito guruõà nityamapracodita eva và .
     kuryàdadhyayane yatnamàcàryasya hiteùu ca ..
     ÷arãra¤caiva vàca¤ca buddhãndriyamanàüsi ca .
     niyamya prà¤jalistiùñhedvãkùamàõo gurormukham ..
     nityamuddhçtapàõiþ syàt sàdhvàcàraþ susayataþ .
     àsyatàmiti coktaþ sannàsãtàbhimukhaü guroþ ..
     hãnànnavastrave÷aþ syàt sarvadà gurusannidhau .
     uttiùñhet prathama¤càsya carama¤caiva saüvi÷et ..
     prati÷ravaõasambhàùe ÷ayàno na samàcaret .
     nàsãno na ca bhu¤jàno na tiùñhanna paràï mukhaþ ..
     àsãnasya sthitaþ kuryàdabhigacchaüstu tiùñhataþ .
     pratyudgamya tvàvrajataþ pa÷càddhàvaüstu dhàvataþ ..
     paràïmukhasyàbhimukho dårasthasyetya càntikam .
     praõamya tu ÷ayànasya nide÷e caiva tiùñhataþ ..
     nãcaü ÷ayyàsana¤càsya sarvadà gurusannidhau .
     gurostu cakùurviùaye na yatheùñàsano bhavet ..
     nodàharedasya nàma parokùamapi kevalam .
     na caivàsyànukurvãta gatibhàùitaceùñitam ..
     guroryatra parãvàdo nindà vàpi pravartate .
     karõau tatra pidhàtavyau gantavyaü và tato'nyataþ ..
     parãvàdàt kharo bhavati ÷và vai bhavati nindakaþ .
     paribhoktà kçmirbhavati kàñà bhavati matsarã ..
     dårastho nàrcayedenaü na kruddho nàntike striyàþ .
     yànàsanastha÷caivainamavaruhyàbhivàdayet ..
     prativàte'nuvàte ca nàsãta guruõà saha .
     asaüsrave caiva gurorna ki¤cidapi kãrtayet ..
     go'÷voùñrayànapràsàdaprastareùu kañeùu ca .
     àsãta guruõà sàrdhaü ÷ilàphalakanauùu ca ..
     gurorgurau sannihite guruvadvçttimàcaret .
     na cànisçùño guruõà svàn gurånabhivàdayet ..
     vidyàguruùvetadeva nityà vçttiþ svayoniùu .
     pratiùedhatsu càdharmàn hita¤copadi÷atsvapi ..
     ÷reyaþsu guruvadvçttiü nityameva samàcaret .
     guruputtreùu càryeùu guro÷caiva svabandhuùu ..
     bàlaþ samànajanmà và ÷iùyo và yaj¤akarmaõi .
     adhyàpayan gurusuto guruvanmànamarhati ..
     utsàdana¤ca gàtràõàü snàpanocchiùñabhojane .
     na kuyyàdguruputtrasya pàdayo÷càvanejanam ..
     guruvat pratipåjyàþ syuþ savarõà guruyoùitaþ .
     asavarõàstu saüpåjyàþ pratyutthànàbhivàdanaiþ ..
     abhya¤janaü snàpana¤ca gàtrotsàdanameva ca .
     gurupatnyà na kàryàõi ke÷ànà¤ca prasàdhanam ..
     gurupatnã tu yuvatirnàbhivàdyeha pàdayoþ .
     pårõaviü÷ativarùeõa guõadoùau vijànatà ..
     svabhàva eva nàrãõàü naràõàmiha dåùaõam .
     ato'rthànna pramàdyanti pramadàsu vipa÷citaþ ..
     aùidbàüsamalaü loke vidbàüsamapi và punaþ .
     pramadà hyutpathaü netuü kàmakrodhava÷ànugam ..
     màtrà svasrà duhitrà và na viviktàsano bhavet .
     balavànindriyagràmo vidvàüsamapi karùati ..
     kàmantu gurupatnãnàü yuvatãnàü yuvà bhuvi .
     vidhivadvandanaü kuryàdasàvahamitibruvan ..
     viproùya pàdagrahaõamanvaha¤càbhivàdanam .
     gurudàreùu kurvãta satàü dharmamanusmaran ..
     yathà khanan khanitreõa naro vàryadhigacchati .
     tathà gurugatàü vidyàü ÷u÷råùuradhigacchati ..
     muõóo và jañilo và syàdathavà syàcchikhàjañaþ .
     nainaü gràme'bhinimlocet såryo nàbhyudiyàt kvacit ..
     ta¤cedabhyudiyàt såryaþ ÷ayànaü kàmacàrataþ .
     nimlocedbàpyavij¤ànàjjapannupavaseddinam ..
     såryeõa hyabhinirmuktaþ ÷ayàno'bhyudita÷ca yaþ .
     pràya÷cittamakurvàõo yuktaþ syànmahatainasà ..
     àcamya prayato nityamubhe sandhye samàhitaþ .
     ÷ucau de÷e japan japyamupàsãta yathàvidhi ..>% iti mànave . 2 . 174-222 .. api ca . ÷rãaurva uvàca .
     %<bàlaþ kçtopanayano vedàharaõatatparaþ .
     gurugehe vasedbhåpa ! brahmacàrã samàhitaþ ..
     ÷aucàcàravatà tatra kàryaü ÷u÷råùaõaü guroþ .
     bratàni caratà gràhyà vedà÷ca kçtabuddhinà ..
     ubhe sandhye raviü bhåpa ! tathaivàgniü samàhitaþ .
     upatiùñhettathà kuryàdgurorapyabhivàdanam ..
     sthite tiùñhedvrajedyàti nãcairàsãta càsati .
     ÷iùyo gurau nçpa÷reùñha ! pratikålaü na saübhajet ..
     tenaivoktaþ pañhedvedaü nànyacittaþ puraþsthitaþ .
     anuj¤àta¤ca bhikùànnama÷nãyàdguruõà tataþ ..
     avagàhedapaþ pårbamàcàryeõàvagàhitàþ .
     samijjalàdika¤càsya kalyaü kalyamupànayet ..
     gçhãtagràhyaveda÷ca tato'nuj¤àmavàpya vai .
     gàrhasthyamàvaset pràj¤o niùpannaguruniùkçtiþ ..>% iti viùõupuràõe . 3 . 9 . 1-7 .. api ca . gàruóe 49 adhyàye .
     %<bhikùàcaryàtha ÷u÷råùà guroþ svàdhyàya eva ca .
     sandhyàkarmàgnikàrya¤ca dharmo'yaü brahmacàriõaþ ..>% sa tu dbividhaþ . yathà, kaurme 2 adhyàye .
     %<brahmacàryupakurvàõo naiùñhiko brahmatatparaþ .
     yo'dhãtya vidhivadvedàn gçhasthà÷ramamàvrajet ..
     upakurvàõako j¤eyo naiùñhiko maraõàntikaþ .>% (gandharvavi÷eùaþ . yathà mahàbhàrate . 1 . 123 . 55 .
     %<brahmacàrã bahuguõaþ suvarõa÷ceti vi÷rutaþ .
     vi÷vàvasurbhåmanyu÷ca sucandra÷ca ÷arustathà ..>%)

#<brahmajaj¤aþ>#, puü, (brahmaõo jàyate ya iti brahmajaþ . brahma + jan + óa . jànàtãti j¤aþ . j¤à + kaþ . tataþ karmadhàrayaþ .) samaùñisthåladehàbhimàniviràñ . sa ca hiraõyagarbhàjjàtaþ sarvaj¤aþ . yathà, kañhopaniùadi . 1 . 17 ..
     %<trinàciketastribhiretya sandhiü trikarmakçt tarati janmamçtyå .
     brahmajaj¤aü devamãóyaü viditvà nicàyyemàü ÷àntimatyantameti ..>% punarapi karmastutimevàha trineti . trinàciketaþ trikçtvo nàciketo'gniþ cito yena sa trinàciketaþ tadbij¤ànastadaghyayanastadanuùñhànavàn và . tribhirmàtçpitràcàryairetya pràpya sandhiü sandhànaü màtràdyanu÷àsanaü yathàvat pràpyetyetat . taddhi pràmàõyakàraõaü ÷rutyantaràdavagamyate . yathà màtçmànityàdeþ . vedasmçti÷iùñairvà pratyakùànumànàgamairvà tebhyo hi vi÷uddhiþ pratyakùà . trikarmakçt ijyàdhyayanadànànàü kartà tarati atikràmati janma ca mçtyu¤ca janmamçtyå . ki¤ca brahmajaj¤amiti . brahmajaj¤aü brahmaõo hiraõyagarbhàjjàto brahmajaþ brahmaja÷càsau j¤a÷ceti brahmajaj¤aþ sarvaj¤o hyasau taü devaü dyotanaj¤ànàdiguõavantaü ãóyaü stutyaü viditvà ÷àstrataþ nicàyya dçùñvà ca àtmabhàvena imàü svabuddhipratyakùàü ÷àntiü uparatiü atyantameti ati÷ayenaiti vairàjaü padaü j¤ànakarmasamuccayànuùñhànena pràpnotãtyarthaþ . iti ÷aïkaràcàryakçtabhàùyam ..

#<brahmajañà>#, strã, (brahmaõo jañeva saühatà .) damanakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<brahmajãvã>#, [n] puü, (brahmaõà vedena vedokta÷rautàdikarmaõà ityarthaþ jãvatãti . brahma + jãv + õiniþ .) dbijakàryeùu målyena paricàrakaþ . yathà . ançtavàk taskaro ràjabhçtyo vçkùàropakavçttirgarado'gnido'÷varathagajàrohaõavçttã raïgopajãvã ÷vàgaõikaþ ÷ådropàdhyàyo vçùalãpatirbhàõóiko nakùatropajãvã ÷vavçttirbrahmajãvã ttikitsako devalakaþ purohitaþ kitavo madyapaþ kåñakàrako'patyavikrayã manuùyapa÷uvikretà ceti tànuddharet sametya nyàyato bràhmaõavyavasthayà sarvadravyatyàgena caturthakàlàhàràþ sambatsaraü trisavanamupaspç÷eyustasyànte debapitçtarpaõaü gavàhnika¤cetyevaü vyavahàryàþ . iti mitàkùaràyàü pràya÷cittàdhyàye pracetaso vacanam ..

#<brahmaj¤aþ>#, puü, (brahma jànàtãti . brahma + j¤à + ka .) ÷rãgopàlaþ . yathà --
     %<vàgdàtà vàkprado vàõãnàtho bràhmaõarakùakaþ .
     brahmaj¤o brahmakçt brahmà brahmakarmaprakà÷akaþ ..>% iti nàradapa¤caràtre gopàlasahasranàmastotre 8 adhyàyaþ .. (viùõuþ . yathà mahàbhàrate . 13 . 149 . 84 .
     %<vrahmavid bràhyaõo brahmã brahmaj¤o bràhmaõapriyaþ ..>% kàrtikeyaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 231 . 11 .
     %<brahmaõyo vai brahmajo brahmavittvaü brahma÷eùo brahmavatàü variùñhaþ .
     brahmapriyo bràhmaõasavratã tvaü brahmaj¤o vai bràhmaõànà¤ca netà ..>%)

#<brahmaj¤aþ>#, tri, (brahmajànàtãti . brahma + j¤à + ka .) brahmavettà . yathà --
     %<sa brahmaj¤aþ sa vedaj¤aþ so'gnihotrã sa dãkùitaþ .
     cãnàcàrakramàcàrairyo yajettàriõãü naraþ ..>% iti cãnàcàraprayogavidhiþ ..

#<brahmaj¤ànaü>#, klã, (brahmaõi brahmaviùaye yajj¤ànam .) brahmaviùayakaj¤ànam . iti sama¤jasàvçttiþ .. * .. tattvamasyàdivàkyajanyapratiphalitavçttyàråóhaj¤ànam . iti vedàntalaghucandrikà .. mithyàvàsanàvirahavi÷iùñamàtmabhinnabhinnaj¤ànam .. itimuktivàdaþ .. * .. %<kle÷akarmavipàkà÷ayanivartakahiraõyagarbhaviùayakaü j¤ànam .>% iti vaijayantãdhçtapàta¤jalamatam .. * .. %<prakçtipuruùayorvivekaviùayaj¤ànam .>% iti tatraiva sàükhya matam .. tathà ca . såta uvàca .
     %<vedàntasàükhyasiddhàntabrahmaj¤ànaü vadàmyaham ..
     ahaü brahma paraü jyotirviùõurityeva cintayan .
     sårye hçdvyomni vahrau ca jyotirekaü tridhà sthitam ..
     yathà sarpiþ ÷arãrasthaü gavàü na kurute balam .
     nirgataü karmasaüyuktaü dattaü tàsàü mahàbalam ..
     tathà viùõuþ ÷arãrastho na karoti hitaü nçõàm .
     vinàràdhanayà devaþ sarvagaþ parame÷varaþ ..
     àrurukùumatãnàntu karmaj¤ànamudàhçtam .
     àråóhayogavçkùàõàü j¤ànaü tyàgaþ paraü matam ..
     j¤àtumicchati ÷abdàdãn ràgadveùo'tha jàyate .
     lobho mohaþ krodha etairyuktaþ pàpaü nara÷caret ..
     hastàvupasthamudaraü vàk caturthã catuùñayam .
     etat susaüyataü yasya sa vipraþ kathyate budhaiþ ..
     paravittaü na gçhõàti hiüsàü na kurute tathà .
     nàkùakrãóàrato yastu tasya hastau susaüyatau ..
     parastrãvarjanaparastasyopasthaü susaüyatam .
     alolupo mitaü bhuïkte jañharaü tasya saüyatam ..
     satyaü hitaü mitaü bråte yaþ sadà tasya vàg yatà .
     yasya saüyatànyetàni tasya kiü tapasàdhvaraiþ ..
     aikyaü yadbuddhimanasorindriyàõà¤ca sarvadà .
     vi÷ve÷vare pare deve dhyànametat prakãrtitam ..
     bhruvormadhye sthitàü buddhiü viùayeùu yunakti yaþ .
     jãvo jàgradavasthàyàmevamàhurvipa÷citaþ ..
     indriyàõàmuparame manasi hyavyavasthite .
     svapnàn pa÷yatyasau jãvo vàhyànàbhyantarànatha ..
     hçdi sthitaþ sa tamasà mohito na smaratyapi .
     yadà kasya kuto vetti susuptiriti kathyate ..
     jàgrato yasya no tandrãrna moho na bhramastathà .
     utpadyate na jànàti ÷abdàdiviùayàn va÷ã ..
     indriyàõi samàhçtya viùayebhyo manastathà .
     buddhyàhaïkàramapi ca prakçtyà buddhimeva ca ..
     saüyamya prakçti¤càpi cicchaktyà kevale sthitaþ .
     pa÷yatyàtmani càtmànamàtmanàtmaprakà÷akam ..
     cidråpamamçtaü ÷uddhaü niùkriyaü vyàpakaü ÷ivam .
     turãyàyàmavasthàyàmàsthito'sau na saü÷ayaþ ..
     ÷abdàdayo guõàþ pa¤ca sattvàdyàstu guõàstrayaþ .
     puryaùñakasya padmasya patràõyaùñau ca tàni hi ..
     sàmyàvasthà guõakçtà prakçtistatra karõikà .
     karõikàyàü sthito jãvo dehe cidråpa eva hi ..
     puryaùñakaü parityajya prakçti¤ca guõàtmikàm .
     yadà yàti tadà jãvo yàti muktiü na saü÷ayaþ .
     ÷arãreõa caturbhàgaþ karma buddhãndriyàõi ca .
     tripa¤cakaü vina÷yeta yàti puryaùñakaü sadà .
     sandhàrya¤caiva jãvena yogasevã hi muktibhàk ..
     pràõàyàmo japa÷caiva pratyàhàro'tha dhàraõà .
     dhyànaü samàdhirityete ùaóyogasya prasàdhakàþ ..
     pàpakùayo devatànàü prãtirindriyasaüyamaþ .
     manasaþ sthiratà tebhyastattvàloka÷ca sarvadà ..
     gàyattryà praõavenàtha màtrayà pràõasaüyamaþ .
     japadhyànayuto garbhastena hãnastvagarbhakaþ ..
     ùañtriü÷anmàtrikaþ ÷reùñha÷caturviü÷atimàtrikaþ .
     madhyà dvàda÷amàtràstu oükàraü satataü japet ..
     ÷rutvà yathàsvaraü samyak ÷abdaü gauryàti saümukhã .
     praõave ca kçte tadvat paraü brahma na saü÷ayaþ ..
     càrake praõave japte paraü brahma prasãdati .
     aùñàkùara÷ca japtavyo gàyattrã dvàda÷àkùarà ..
     sarveùàmindriyàõàntu pravçttirviùayeùu yà .
     nivçttirmanasà tasyàü pratyàhàraþ prakãrtitaþ ..
     indriyàõãndriyàrthebhya samàhçtya sthito hi saþ .
     manasà saha buddhyà ca pratyàhàreùu saüsthitaþ ..
     pràõàyàmairdvàda÷abhiryàvat kàlakçto bhavet .
     yastàvat kàlaparyantaü mano brahmaõi dhàrayet ..
     tasyaiva brahmaõà proktaü dhyànaü dvàda÷a dhàraõàþ .
     tuùñe tu niyato yuktaþ samàdhiþ so'bhidhãyate ..
     dhyàyanna calate yasya mano'bhidhyàyate bhç÷am .
     pràpyàvadhikçtaü kàlaü yàvat sà dhàraõà sthità .
     dhyeye saktaü mano yasya dhyeyamevànupa÷yati .
     nànyaü padàrthaü jànàti dhyànametat prakãrtitam ..
     dhyeye mano ni÷calatàü yàti dhyeyaü vicintayan .
     yattat dhyànaü paraü proktaü munibhirdhyànacintakaiþ ..
     dhyeyameva hi sarvatra dhyeyastallayatàü gataþ .
     pa÷yati dvaitarahitaü samàdhiþ so'bhidhãyate ..
     manaþ saükalparahitamindriyàrthàüstu cintayan .
     yasya brahmaõi saülãnaü samàdhisthaþ sa kãttitaþ ..
     dhyàyataþ paramàtmànamàtmasthaü yasya yoginaþ .
     manastallayatàü yàti samàdhisthaþ sa kãrtitaþ ..
     citrasyàsthiratà bhràntidaurmanasyaü pramàdatà .
     yoginàü kathità doùà yogavighnapravartakàþ ..
     sthityarthaü manasaþ sarvaü sthålaråpaü vicintayet .
     tadbrataü ni÷calãbhåtaü såryasthaü sthiratàü vrajet ..
     na vinà paramàtmànaü ki¤cijjagati vidyate .
     vi÷varåpaü tameveha iti j¤àtvà na muhyati ..
     oü kàraü paramaü brahma dhyàyedabjasthitaü vibhum .
     kùetrakùetraj¤arahitaü japenmàtràrthayànvitam ..
     hçdi sa¤cintayet pårbaü pradhànaü tasya copari .
     tamo rajastathà sattvaü maõóalatritayaü kramàt ..
     kçùõaraktasitaü tasmin puruùaü jãvasaüj¤itam .
     tasyopari guõai÷varyamaùñapatraü saroruham ..
     j¤ànantu karõikà tatra vij¤ànaü ke÷araü smçtam .
     vairàgyaü nàlaü tatkando vaiùõavo dharma uttamaþ ..
     karõikàyàü sthitaü cakraü jãvavanni÷calaü vibhum .
     dhyàyedurasi saüyuktamoïkàraü muktisàdhakam ..
     vyaktàvyakte ca ùuruùastisro màtràþ prakãrtitàþ .
     ardhamàtrà paraü brahma j¤eyo'dhyàtmaviduttamaiþ ..
     dhyàyan yadi tyajet pràõàn yàti brahmaõyasainikam .
     hariü saüsthàpya dehe'bje dhyàyan yogã ca muktibhàk ..
     àtmànamàtmanà kecit pa÷yanti dhyànacakùuùaþ .
     sàükhyabuddhyà tathaivànye yogenànye tu yoginaþ ..
     brahmaprakà÷akaü j¤ànaü bhavabandhavibhedakam .
     tatraikacittatàyogo muktido nàtra saü÷ayaþ ..
     jitendriyàntaþkaraõo j¤ànatçpto hi yo bhavet .
     sa muktaþ kathyate yogã paramàtmanyavasthitaþ ..
     àsanasthànavidhayo na yogasya prasàdhakàþ .
     vilambajanakàþ sarve vistàràþ parikãrtitàþ ..
     ÷i÷upàlaþ siddhimàgàt smaraõàbhyàsamauravàt .
     à÷ramàþ sarva eveha pårbaràtre pare tathà ..
     yogàbhyàsaü prakurvantaþ pa÷yantyàtmànamàtmanà .
     sarvabhåteùu kàruõyaü vidbeùaü viùayeùu ca ..
     gupta÷i÷nodaràdi¤ca kurvan yogã vimucyate .
     indriyairindriyàrthàüstu na jànàti naro yadà ..
     kàùñhavat brahmasaülãno yogayuktastadà bhavet ..
     sarve varõàþ striyaþ sarvàþ kçtvà pàpàni bhasmasàt .
     dhyànàgninàmalàþ santo labhante paramàü gatim .
     mathanàt dç÷yate hmagnistadbat dhyànena vai hariþ ..
     brahmàttmanoryadekatvaü sa yoga÷cottamottamaþ ..
     vàhyairupàyairmuktirna nàntaþsthaiþ syàdyamàdibhiþ .
     sàükhyaj¤ànena yogena vedànta÷ravaõena ca .
     pratyakùatàtmano yà hi sà muktirabhidhãyate ..
     anàtmanyàtmaråpatvamasataþ satsvaråpatà .
     duþkhàbhàve tathà saukhyaü màyà vidyàvinà÷inã ..>% iti gàruóe brahmaj¤àne 240 adhyàyaþ ..

#<brahmaj¤ànã>#, tri, (brahmaj¤ànaü vidyate'sya . brahmaj¤àna + in .) brahmaj¤ànavi÷iùñaþ . yathà --
     %<ku÷alàku÷alàvçttirahitaþ samadar÷akaþ .
     liïgà÷ramaparityàgã brahmaj¤ànã nigadyate ..>% iti ÷aïkarànandadãpikà .. tenàpi kçùõabhaktiþ kartavyà . yathà -- brahmànandena pårõo'haü tenànandena pårõadhãþ . tathàpi ÷ånyamàtmànaü manye kçùõaratiü vinà .. iti pàdme pàtàlakhaõóe jàvàliü prati brahmavidyàvacanam ..

#<brahmaõyaþ>#, puü, (brahmaõe hitaþ . brahman + %<khalayavamàùatilavçùabrahmaõa÷ca .>% 5 . 1 . 7 . iti yat . %<yecàbhàvakarmaõoþ .>% 6 . 4 . 168 . ityanprakçtyà .) viùõuþ . yathà, mahàbhàrate 13 . 149 . 84 .
     %<brahmaõyo brahmakçdbrahmà brahma brahmavivardhanaþ .
     brahmavidbràhmaõo brahmã brahmaj¤o bràhmaõapriyaþ ..>% api ca .
     %<brahmaõyo devakãputtro brahmaõyo madhusådanaþ .
     brahmaõyaþ puõóarãkàkùo brahmaõyo viùõuracyutaþ ..>% ityàhnikacandrikà .. brahmadàruvçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 41 .. mu¤jatçõam . tålavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷anai÷caraþ . (strã . durgà . yathà mahàbhàrate 6 . 22 . 26 .
     %<veda÷rutimahàpuõye brahmaõye jàtavedasi .
     jambåkañakacaityeùu nityaü sannihitàlaye ..>%) brahmaõi sàdhau tri . iti medinã . ye, 96 ..

#<brahmaõyadevaþ>#, puü, (brahmaõyo devaþ .) ÷rãkçùõaþ . yathà --
     %<namo brahmaõyadevàya gobràhmaõahitàya ca .
     jagaddhitàya kçùõàya govindàya namo namaþ ..>% iti nàradãyapuràõam .. (yathà ca bhàgavate . 4 . 21 . 37 .
     %<brahmaõyadevaþ puruùaþ puràtano nityaü hariryaccaraõàbhivandanàt ..>%)

#<brahmatàlaþ>#, puü, caturmukhatàlaþ . sa tu, da÷atàlàtmakaþ . tatra 7 màtràþ . màtrà tu, ka ca ña ta pu iti pa¤càkùaràõàmuccàraõakàlaþ . saiva laghumàtrà . tadardhaü drutamàtrà . tanmadhye 4 laghavaþ 6 drutàþ . ø . 00 . 000 . yathà --
     %<caturmukhàbhidhe tàle jagaõànantaraü plutaþ ..>% iti saïgãtadàmodaraþ ..

#<brahmatãrthaü>#, klã, (brahyaõastãrtham .) puùkaramålam . iti ràjanirghaõñaþ .. puùkaratãrtha¤ca .. (tatra snànaphalam . yathà, mahàbhàrate . 3 . 83 . 105 .
     %<tato gaccheta ràjendra ! brahmaõastãrthamuttamam .
     tatra varõàvaraþ snàtvà bràhmaõyaü labhate naraþ .
     bràhmaõa÷ca vi÷uddhàtmà gaccheta paramàü gatim ..>%)

#<brahmatvaü>#, klã, brahmaõo bhàvaþ . (%<brahmaõastvaþ .>% 5 . 1 . 136 . iti tvaþ .) tatparyàyaþ . brahmabhåyam 2 brahmasàyujyam 3 . ityamaraþ . 2 . 7 . 52 . brahmasàpåjyam 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, màrkaõóeye . 57 . 60 .
     %<brahmatvamamare÷atvaü devatvaü marutastathà ..>%)

#<brahmadaõóaþ>#, puü, (brahmaõo bràhmaõasya daõóaþ siddhayaùñiþ .) bràhmaõayaùñikà . iti ÷abdacandrikà .. va÷iùñhasya siddhayaùñiþ . yathà --
     %<dhigvalaü kùattriyabalaü brahmatejo balaü balam .
     ekena brahmadaõóena bahavo nà÷ità mama ..>% iti ràmàyaõe vi÷vàmitravàkyam .. (brahmaõo bràhmaõasya ÷àparåpo daõóaþ .) brahma÷àpaþ . yathà --
     %<brahmadaõóahatà ye ca vidyudagnihatà÷ca ye .
     teùàmuddharaõàrthàya imaü piõóaü dadàmyaham ..>% iti tithyàditattvam .. (ayaü hi ràjadharme ÷atrunà÷anopàyaþ . yaduktaü mahàbhàrate . 2 . 5 . 123 .
     %<kaccidastràõi sarvàõi brahmadaõóa÷ca te'nagha ! .
     viùayogàstathà sarve viditàþ ÷atrunà÷anàþ ..>%)

#<brahmadaõóã>#, strã, (brahmaõe brahmopàsanàrthaü daõóã kùudro daõóaþ .) kùudrakùupavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . ajadaõóã 2 kaõñapatraphalà 3 . asyà guõàþ . kañutvam . uùõatvam . kapha÷ophànilàpahatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà gàruóe 186 adhyàye .
     %<brahmadaõóã tu puùpeõa snàne pàne va÷ãkarà ..>%)

#<brahmadattaþ>#, puü, ikùvàkuvaü÷ãyaràjavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . brahmasånuþ 2 . iti hemacandraþ . 3 . 358 .. (yathà mahàbhàrate . 2 . 8 . 20 .
     %<brahmadattastrigarta÷ca ràjoparicarastathà ..>% svanàmakhyàto nãpaputtraþ . yathà, bhàgavate . 9 . 21 . 25 . pàrasya tanayo nãpastasya puttra÷ataü tvabhåt . sa kçtvyàü ÷ukakanyàyàü brahmadattamajãjanat .. brahmaõà datta iti vigrahe vàcyaliïgaþ . yathà, ràmàyaõe . 3 . 18 . 38 .
     %<amoghà iùava÷ceme brahmadattàþ sutejasaþ .
     dattà mahyaü mahendreõa tåõau càkùayasàyakau ..>%)

#<brahmadarbhà>#, strã, (brahmaõe hito darbho yasyàþ .) yamànikà . ityamaraþ . 2 . 4 . 145 .. (yathàsyàþ paryàyaþ .
     %<yamànikogragandhà ca brahmadarbhàjamodikà .
     saivoktà dãpyakà dãpyà tathà syàdyavasàhvayà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..)

#<brahmadàru>#, klã, (brahmaõo bràhmaõasya hitakaro dàruþ .) svanàmakhyàtà÷vatthàkàravçkùavi÷eùaþ .. tatparyàyaþ . nådaþ 2 påùaþ 3 kramukaþ 4 brahmaõyaþ 5 tålam 6 . ityamaraþ . 2 . 4 . 41 .. palà÷ikam 7 . iti vàcaspatiþ .. talam 8 . iti bharataþ .. pågaþ 9 yåùaþ 10 . iti ÷abdaratnàvalã .. (kramukàrthe paryàyo yathà,
     %<tåtaþ sthåla÷ca påga÷ca kramuko brahmadàru ca ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<brahmadaityaþ>#, puü, (brahmà bràhmaõaråpã daityaþ .) pretayonipràptabràhmaõaþ . ityaitihyam ..

#<brahmanàlaü>#, klã, (brahmaõo brahmalokapràpternàlamiva .) kà÷yàü cakratãrthasya pårbabhàge pitàmahe÷varaliïgasyàdhastãrthavi÷eùaþ yathà --
     %<pitàmahe÷varaü liïgaü brahmanàloparisthitam .
     påjayitvà naro bhaktyà brahmalokamavàpnuyàt ..
     brahmasrotaþsamãpe tu kçtaü karma ÷ubhà÷ubham .
     paràmakùayatàmeti ÷ubhameva tata÷caret ..
     analpamapi yat karma kçtamatra ÷ubhà÷ubham .
     pralaye'pi na tasyàsti pralayo munisattama ! ..
     nàbhitãrthamidaü prãktaü nàbhãbhåtaü yataþ kùiteþ .
     api brahmàõóagolasya nàbhireùà ÷ubhodayà ..
     sà màõikarõikekãyaü nàbhigàmbhãryabhåmikà .
     brahmàõóagolakaü sarvaü yasyàmeti layodayam ..
     brahmanàlaü paraü tãrthaü triùu lokeùu vi÷rutam .
     tatsaïgame naraþ snàtaþ koñijanmamalaü haret ..
     brahmanàle patedyeùàmapi kãkasamàtrakam ..
     bràhmaõóamaõóapàntaste na vi÷anti kadàcana ..>% iti skandapuràõe kà÷ãkhaõóe bindumàdhavàgnibindusaüvàde vaiùõavatãrthabhàhàtmyaü nàma 61 aþ ..

@<[Page 3,447b]>@
#<brahmanirvàõaü>#, klã, (brahmaõi parabrahme nirvàõaü layaþ .) brahmaõi nirvçttiþ . yathà, ÷rãbhagavadgãtàyàm . 2 . 72 .
     %<eùà bràhmã sthitiþ pàrtha ! nainàü pràpya vimuhyati .
     sthitvàsyàmantakàle'pi brahmanirvàõamçcchati ..>%

#<brahmapatraü>#, klã, (brahmaõastadàkhyayà prasiddhasya vçkùasya patram . palà÷apatram . yathà --
     %<bhojanaü brahmapatreùu kathayàlocanaü hareþ .
     dar÷anaü vaiùõavànà¤ca mahàpàtakanà÷anam ..>% iti pàdmottarakhaõóe kàrtikamàhàtmye 118 aþ ..

#<brahmaparõã>#, strã, (brahmeva vistãrõàni àmålaü sthitàni patràõi yasyàþ .) pç÷niparõã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<brahmapavitraþ>#, puü, (brahmaõi vedoktakarmaõi pavitraþ .) ku÷aþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<brahmapàdapaþ>#, puü, (brahmà tadàkhyayà prasiddhaþ pàdapaþ .) palà÷avçkùaþ . iti hemacandraþ . 4 . 202 ..

#<brahmaputtraþ>#, puü, viùabhedaþ . ityamaraþ . 1 . 8 . 10 .. tasya lakùaõaü yathà --
     %<varõataþ kapilo yaþ syàttathà bhavati sàrakaþ .
     brahmaputtraþ sa vij¤eyo jàyate malayàcale ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (paryàyo'sya yathà,
     %<kàkolã garalaþ kùveóo vatsanàbhaþ pradãpanaþ .
     ÷auklikeyo brahmaputtro viùaü syàdgaralo viùaþ ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm .. brahmaõaþ puttraþ . satyam . dharmaþ . marãcyàdiþ .. bhanuþ . yathà màrkaõóeye . 94 . 11 .
     %<manvantare ca da÷ame brahmaputtrasya dhãmataþ .
     sukhàsãnà niruddhà÷ca triþprakàràþ suràþ smçtàþ ..>% nàradaþ . va÷iùñhaþ ..) kùetrabhedaþ . nadabhedaþ . iti medinã . re, 285 .. ÷eùasya paryàyaþ . amoghànandanaþ 2 lauhityaþ 3 lohitaþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. * .. asya nadasyotpattimàhàtmye yathà -- sagara uvàca .
     %<amoghàyàü kathaü jaj¤e lauhityo brahmaõaþ sutaþ .
     kathaü ÷àntanubhàryàyàü retaþ sa kamalàsanaþ ..
     pàrastraiõeyaputtro và kathaü jaj¤e pitàmahàt .
     tat sarvaü ÷rotumicchàmi kathayasva dvijottama ! ..
     aurva uvàca .
     ÷çõu tvaü nçpa÷àrdåla ! kathayàmi mahattaram .
     àkhyànaü brahmaputtrasya lauhityasya mahàtmanaþ ..
     harivarùe mahàvarùe ÷àntanurnàma nàmataþ .
     muniràsãnmahàmàgo j¤ànavàn sutapodhanaþ ..
     tasya bhàryà mahàbhàgà amoghàkhyà mahàsatã .
     hiraõyabhargasya munestçõavçndà÷ramodbhavà ..
     tayà sàrdhaü sa kailàsamaryàdàparvate'vasat .
     lauhityàkhyasya sarasastãre vai gandhamàdane ..
     ekadà sa taponiùñho nijapuùpàdigocare .
     jagàma vanamadhyantu cinvan bahuphalàni ca ..
     tasminnavasare brahmà sarvalokapitàmahaþ .
     tatràjagàma yatràsti amoghà ÷àntanoþ priyà ..
     tàü dçùñvà devagarbhàbhàü yuvatãmatisundarãm .
     mohito madanenà÷u tathàbhådbhåùitendriyaþ ..
     udãritendriyo bhåtvà jighçkùustàü mahàsatãm .
     athàdhàvattadà brahmà sammukho madanàrditaþ ..
     dhàvamànaü vidhàtàraü dçùñvàmoghà mahàsatã .
     maivaü maivamiti proktà parõa÷àlàü vyalãyata ..
     ida¤covàca dhàtàramamoghà kupità tadà .
     parõa÷àlàntaragatà dvàramàvçtya tatkùaõàt ..
     akàryaü na mayà kàryaü munipatnyà vigarhitam .
     balàt pramathyà càhaü tattvayà tvà¤ca ÷apàmyaham ..
     amoghayà caivamukte vidhàtu÷ca tadà nçpa ! .
     reta÷caskanda ca tadaivà÷rame ÷àntanormuneþ ..
     cyute retasi dhàtàpi haüsayànaü samàsthitaþ .
     lajjayàtiparãtàtmà drutaü vai svà÷ramaü yayau .. * ..
     gate vedhasi ÷àntanurnijamà÷ramamàgataþ .
     àgatya dçùñvà haüsànàü padakùobhaü tathà bhuvi ..
     teja÷ca patitaü bhåmau vidhàturjvalanopamam .
     amoghàü paripapraccha parõa÷àlàntarasthitàm ..
     kimetadatra subhage ! pravçttaü dç÷yate tu yat .
     pakùiõà¤ca padakùobhasteja÷ceda¤ca kãdç÷am ..
     sà tasya vacanaü ÷rutvà ÷àntanuü munisattamam .
     amarùiteva nyagadadàkulà vikalànanà ..
     haüsayuktasyandanena ko'pyàgatya caturmukhaþ .
     kamaõóalukaro bhãrå ratiü màü samayàcata ..
     tato mayà bhartsitaþ sa kuñajàntaralãnayà .
     pracyàvya tejaþ sa yàto mayà ÷àpabhayàrditaþ ..
     kuru tatra pratãkàraü yadi ÷aknoùi ÷àntano ! .
     na hi màü dharùaõàü soóhaü ka÷cit ÷aknoti jãvabhçt ..
     sa tasyà vacanaü ÷utvà svayaü brahmà samàgataþ .
     iti ni÷citya manasà tatra dhyànaparo'bhavat ..
     divyaj¤ànena sa j¤àtvà devakàryamupasthitam .
     tãrthàvatàraõa¤càpi hitàya jagatàü muniþ .
     j¤àtvodarkaü cintayitvà svabhàryàmidamabravãt ..
     idaü tejo brahmaõastvaü pivàmoghe ! mamàj¤ayà .
     hitàya sarvajagatàü devakàryàrthasiddhaye ..
     bhavatyà nikañaü brahmà svayameva samàgataþ .
     tvàmapràpya sa mahàtmà àvayoþ sa samarpya ca .
     gato nijàspadaü tattvaü kartumarhasi madvacaþ ..
     tat ÷utvà ÷àntanorvàkyamamoghàtãva lajjità .
     ÷àntayantãva taü pràha patiü nalà mahàsatã ..
     nànyasya tejo dhàsyàmi na cette vimanaskatà .
     ava÷yaü yadi kartavyaü pãtvà tvaü mayi cotsçja ..
     tatastasyà vacaþ ÷rutvà yuktaü tathya¤ca ÷àntanuþ .
     svayaü pãtvà ca tattejastasyà garbhe vyasecayet ..
     saükràmitaiþ ÷àntanunà tejobhirbrahmaõaþ satã .
     garbhaü dadhànàmoghàkhyà hitàya jagatàü tataþ ..
     tasyàü kàle tu saüpràpte saüjàto jalasa¤cayaþ .
     tanmadhye tanaya÷càpi nãlavàsàþ kirãñadhçk ..
     rannamàlàsamàyukto raktagaura÷ca brahmavat .
     caturbhujaþ padmavidyàvara÷aktidharastathà .
     ÷i÷umàra÷irastha÷ca tulyakàyo jalotkaraiþ ..
     taü jàta¤ca tathàbhåtaü ÷àntanurloka÷àntanuþ .
     caturõàü parvatànà¤ca madhyade÷e nyave÷ayat ..
     kailàsa÷cottare pàr÷ve dakùiõe gandhamàdanaþ .
     jàrudhiþ pa÷cime ÷ailaþ purbe sambartakàhvayaþ ..
     teùàü madhye svayaü kuõóaü parvatànàü vidheþ sutaþ .
     kçtvàtivavçdhe nityaü ÷aradãva ni÷àkaraþ ..
     taü toyamadhyagaü puttramàsàdya druhiõaþ svayam .
     kramatastasya saüskàrànakaroddeha÷uddhaye ..
     atha kàle bahutithe vyatãte brahmaõaþ sutaþ .
     toyarà÷isvaråpeõa vavçdhe pa¤ca yojanàn ..
     tasmin devàþ papuþ sasnurdvitãya iva sàgare .
     ÷ãtàmalajale hçdye devya÷càpsarasàü gaõaiþ ..
     tasminnavasare ràmo jàmadagnyaþ pratàpavàn .
     cakre màtçvadhaü ghoramatyugraü pituràj¤ayà ..
     tasya pàpasya mokùàya svapitu÷copade÷ataþ .
     sa jagàma mahàkuõóaü brahmàkhyaü snàtumicchayà ..
     tatra snàtvà ca pãtvà ca màtçhatyàü vyapànayat .
     vãthiü para÷unà kçtvà ta¤ca kùmàmavatàrayat .. * ..
     api ca .
     brahmakuõóàt sçtaþ so'tha kàsàre lohitàhvaye .
     kailàsopatyakàyàntu nyapatadbrahmaõaþ sutaþ ..
     tasyàpi sarasastãraü samutthàya mahàbalaþ .
     kuñhàreõa di÷aü pårbàmanayadbrahmaõaþ sutam ..
     tato'paratràpi giriü hema÷çïgaü vibhidya ca .
     kàmaråpàntaraü pãñhamavàhayadamuü hariþ ..
     tasya nàma vidhi÷cakre svayaü lohitagaïgakam .
     lauhityàt saraso jàto lauhityàkhyastato'bhavat ..
     sa kàmaråpamakhilaü pãñhamàplàvya vàriõà .
     gopayan sarvatãrthàni dakùiõaü yàti sàgaram ..
     pràgeva divyayamunàü sa tyaktvà brahmaõaþ sutaþ .
     punaþ patati lauhitye gatvà dvàda÷ayojanam .. * ..
     caitre màsi sitàùñamyàü yo naro niyatendriyaþ .
     snàti lauhityatoyeùu sa yàti brahmaõaþ padam ..
     caitrantu sakalaü màsaü ÷uciþ prayatamànasaþ .
     lauhityatoye yaþ snàti sa kaivalyamavàpnuyàt ..>% iti kàlikàpuràõe 84 . 85 adhyàyaþ .. anyacca . mãne madhau ÷uklapakùe a÷okàkhyàü tathàùñamãm . pibeda÷okakalikàþ snàyàllauhityavàriõi .. punarvamã vçùe lagne caitre màsi sitàùñamãm . lohitye viraje snàyàt sarvapàpaiþ pramucyate .. * .. snànamantro yathà --
     %<pçthivyàü yàni tãrthàni saritaþ sàgaràdayaþ .
     sarve lauhityamàyànti caitre màsi sitàùñamãm ..
     brahmaputtra mahàbhàga ÷àntanoþ kulanandana ! .
     amoghàgarbhasambhåta pàpaü lauhitya me hara ..>% iti tithyàditattvadhçtaskandapuràõavacanam ..

@<[Page 3,448b]>@
#<brahmaputtrã>#, strã, (brahmaõaþ puttrã kanyà .) sarasvatã nadã . iti hemacandraþ . 4 . 151 .. vàràhãkandaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<brahmapurã>#, strã, (brahmaõaþ purã .) vidhàturdhàma . yathà . bhålokàntarãkùasvargalokàdi brahmàõóodaravarti ca brahmapurãnàmakaü trailokyasvaråpaü mama hçdayamadhye vàhye ca såryamaõóalamadhyavarti tejasà sa ekãbhåtaü jyotirahamiti cintayan japaü kuryàt . iti gàyattrãvyàkhyà .. * .. kà÷ã . yathà --
     %<vidyàprabodhodayajanmabhåmirvàrànasã brahmapurã duratyayà ..>% iti prabodhacandrodayanàñakam ..

#<brahmabandhuþ>#, puü, (brahmaõo bandhuriva .) adhikùepaþ . ninditabràhmaõaþ . nirde÷aþ . agràhyanàmakabràhmaõaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 103 .. tathà hi . adhikùepe nindàyàü gamye adhikùepyo brahmabandhuþ . yathà brahmabandho ! kimetatte iti . adhikùipyate'sau adhikùepo'dhikùepyaþ karmaõi gha¤ và . brahmaiva bandhurasya nànyaþ . brahmakarmàbhàvàt nindà adhikùepe samàso'bhidhànàt . brahmabandhuþ nirde÷e yasya dveùànnàma na gçhyate sa brahmabandhuritinirdi÷yate ityarthaþ . striyàü (%<åïutaþ .>% 4 . 1 . 66 . iti åï .) brahmabandhåþ . brahmabandhurbràhmaõajàtivi÷eùe ca . bràhmaõajàtivi÷eùe nirde÷e brahmabandhuradhikùepe iti vopàlitaþ . iti bharataþ .. * .. (yathà, màrkaõóeye . 75 . 60 .
     %<brahmabandhoþ sutà na tvaü bàle ! naiva tapasvinaþ .
     sutà tvaü mama yo devàn kartumanyàn samutsahe ..>%) tasya daihikavadhaniùedho . yathà, bhàgavate 1 skandhe .
     %<vapanaü draviõàdànaü sthànànniryàpaõantathà .
     eùa hi brahmabandhånàü vadho nànyo'sti daihikaþ ..>%

#<brahmabhåtiþ>#, strã, (brahmaõo bhåtiraïgasampadiva bhåti ryasyàþ .) sandhyà . iti ÷abdaratnàvalã .. (brahmaõo bhåtirutpattiryasyà iti vigrahe vàcyaliïgaþ ..)

#<brahmabhåmijà>#, strã, (brahmabhåmerjàyate yà . brahmabhåmi + jana + óa . ñàp) siühalã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<brahmabhåyaü>#, klã, (brahmaõo bhàvaþ . brahma + bhå + %<bhuvo bhàve .>% 3 . 1 . 107 . iti kyap .) brahmatvam . ityamaraþ . 2 . 7 . 52 .. (yathà manuþ . 12 . 102 .
     %<veda÷àstràrthatattvaj¤o yatra tatrà÷rame vasan .
     ihaiva loke tiùñhan sa brahmabhåyàya kalpate ..>% %<asminneva loke tiùñhan brahmabhåyàya brahmatvàya kalpate .>% iti taññãkàyàü kullåkabhaññaþ .. mokùaþ . yathà gãtàyàm . 14 . 26 .
     %<mà¤ca yo'vyabhicàreõa bhaktiyogena sevate .
     saguõàn samatãtyaitàn brahmabhåyàya kalpate ..>% %<brahmabhåyàya bçhmabhàvàya mokùàyakalpate samartho bhavati .>% iti taññãkàyàü svàmã ..)

#<brahmamårdhabhçt>#, puü, (brahmaõo mårdhabhçt ÷iromaõiriva .) ÷ivaþ . iti vañukabhairavasya vakàràdisahasranàmàntargatanàma ..

#<brahmamekhalaþ>#, puü, (bràhmanàü brahmaõànàü mekhalà puüvad bhàvaþ .) mu¤jaþ . iti kecit ..

#<brahmayaj¤aþ># puü, (brahmaõo brahmaõe và yaj¤aþ .) vidhinà vedasyàbhyasanam . ÷iùyàõàmadhyàpana¤ca . ityamarabharatau .. yathà, manau . 3 . 70 .
     %<adhyàpanaü brahmayaj¤aþ pitçyaj¤astu tarpaõam .
     homo daivo balirbhautonçyaj¤o'tithipåjanam ..>%

#<brahmayaùñiþ>#, strã, (brahmaõo yaùñiriva .) bhàrgã . iti ÷abdaratnàvalo .. (vçkùavi÷eùaþ . yathà, gàruóe 192 adhyàye .
     %<brahmayaùñiphalaü piùñaü vàriõà tena lepataþ .
     tena ghçùñaü raktadoùaþ praõa÷yati na saü÷ayaþ ..>% brahmaõo bràhmaõasya yaùñirlaguóaþ . viprayaùñiþ ..)

#<brahmayoniþ>#, puü, (brahmaõo yonirutpattisthànam .) brahmagiriþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (brahmapràptikàraõabrahmadhyànam . yathà manuþ . 10 . 74 .
     %<bràhmaõà brahmayonisthà ye svakarmaõyavasthità .
     te samyagupajãveùuþ ùañ karmàõi yathàkramam ..>%
     %<ye bràhmaõà brahmapràptikàraõabrahmadhyànaniùñhàþ svakarmànuùñhànaniratà÷ca te ùañkarmàõi vakùyamàõànyadhyàpanàdãni krameõa samyaganutiùñheùuþ ..>% iti taññãkàyàü kullåkabhaññaþ .. aparasya brahmaõo yonirutpattikàraõam . yadvà brahma sat yoniþ sarveùàmutpattikàrakaü brahma . yathà, muõóakopaniùadi . 3 . 1 . 3 ..
     %<yadà pa÷yaþ pa÷yate rukmavarõam kartàramã÷aü puruùaü brahmayonim ..>% tãrthavi÷eùaþ . yathà mahàbhàrate . 3 . 83 . 131 .
     %<brahmayoniü samàsàdya ÷uciþ prayatamànasaþ .
     tatra snàtvà naravyàghra ! brahmalokaü prapadyate ..>% brahmà yonirutpattikàraõaü yasya iti vigrahe vàcyaliïgaþ . yathà raghau . 1 . 64 .
     %<tvayaivaü cintyamànasya guruõà brahmayoninà .
     sànubandhà kathaü na syuþ sampado me niràpadaþ ..>% yathà ca màrkaõóeye . 23 . 30 . jagaddhàtrãmahaü devã màriràdhayiùuþ ÷ubhàm . stoùye praõamya ÷irasàbrahmayoniü sarasvatãm ..)

#<brahmayonã>#, stro, (brahmà yonirutpattikàraõaü yasyàþ . striyàü pakùe ïãp .) kurukùetre sarasvatãtãre pçthådakanikañe tãrthavi÷eùaþ . tatra brahmaõà catvàro varõàþ sçùñàþ . yathà --
     %<sarasvatyàstu tãre yaþ saütyajedàtmanastanum .
     pçthådake japyaparo nainaü ÷vo maraõaü labhet ..
     tatraiva brahmayonyasti brahmaõà yatra nirmitàþ .
     pçthådakaü samà÷ritya sarasvatyàstañe sthitaþ ..
     caturvarõasya sçùñyarthamàtmaj¤ànaparo'bhavat .
     tasyàbhidhyàyataþ sçùñirbrahmaõo'vyaktajanmanaþ ..
     mukhato bràhmaõà jàtà bàhubhyàü kùattriyàstathà .
     årubhyàü vai÷yajàtãyàþ padbhyàü ÷ådràstato'bhavan ..
     càturvarõyaü tato dçùñvà à÷ramasthàn sutàüstataþ .
     evaü pratiùñhitaü tãrthaü brahmayonãtisaüj¤itam ..
     tatra snàtvà muktikàmaþ punaryoniü na pa÷yati .>% iti vàmanapuràõe 38 adhyàyaþ ..

#<brahmarandhraü>#, klã, (brahmaõaþ paramàtmanaþ adhiùñhànàyarandhraü àkà÷aþ yadvà, brahmaõe brahmapràptaye randhram . etadrandhreõa pràõotkramaõe brahmalokapràpterasya tathàtvam .) uttamàïgam . brahmatàlu iti bhàùà . yathà . aü namaþ brahmarandhre . iti tantrasàraþ .. api ca . brahmarandhrasarasãruhodare ityàdi gurupàdukàstotram .. (yathà ca hañhayogapradãpikàyàm . 4 . 16 .
     %<j¤àtvà suùumnàsadbhedaü kçtvà vàyu¤ca madhyagam .
     sthitvà sadaiva susthàne brahmarandhrenirodhayet ..>%)

#<brahmaràtraþ>#, puü, (ràtrerayaü ràtraþ . brahmaõo ràtraþ .) bràhmamuhårtaþ . iti ÷rãdharasvàmã .. yathà --
     %<brahmaràtra upàvçtte vàsudevànumoditàþ .
     anicchantyo yayurgopyaþ svagçhàn bhagavatpriyàþ ..>% iti ÷rãbhàgavate . 10 . 33 . 49 ..

#<brahmaràtriþ>#, puü, (yàj¤avalkyamuniþ . iti hemacandraþ .. brahmaj¤ànaü ràti dadàti yaþ . brahma÷abdàt ràdhàtornàmnãti tripratyayaniùpanno'yam . iti taññãkà .. brahmaõo ni÷àyàü strã . sà daivasahasrayugena bhavati . iti puràõam .. (manuùyakàlaparimàõato brahmaõo ràtriparimàõamucyate . netraparispandanakàlo nimeùaþ . aùñàda÷animeùàstu kàùñhà . triü÷at kàùñhàstu kalà . triü÷at kalàstu kùaõaþ . kùaõàstu dvàda÷a militvà eko muhårtaþ .
     %<tàstu triü÷atkùaõaste tu muhårto dvàda÷àstriyàm ..>% ityamaraþ . 1 . 4 . 11 .. manumate tu triü÷atkalà militvà eko muhårtaþ syàt yaduktaü tatraiva . 1 . 64 .
     %<triü÷atkalà muhårtaþ syàdahoràtrantu tàvataþ ..>% te triü÷anmuhårtà eko'horàtraþ . ahoràtràstu pa¤cada÷asaükhyakà ekaþ pakùaþ . pakùa stu ÷uklakçùõabhedàt dvividhaþ . tàbhyàmubhàbhyàü pakùàbhyàü màsaþ syàt . màsastu pitrye ràtryahanã . kçùõapakùastu pitéõàmahaþ ÷uklapakùastu ÷arvarã . ùaóbhirmàsairayanaü bhavet . ayanantu dakùiõottarabhedàt dbividham . dvàbhyàmayanàbhyàü vatmaraþ syàt . vatsarastu daive ràtryahanã . uttaràyaõaü devànàmahaþ dakùiõàyanantu ràtriþ . mànuùàõàü yatkçtàdiyugacatuùñayaü taddaivaü yugaü j¤eyam . evaü daivayugasahasreõa brahmaõo'haþ daivayugasahasreõa ca ràtrirbhavati . tathà ca manau . 1 71 . ÷lokasya ñãkàyàü kullåkabhaññaþ . viùõupuràõe mànuùacaturyugasahasreõa brahmàhakãrtanànmànuùacaturyugenaiva divyayugànugamanàt . tathà ca viùõupuràõam .
     %<kçtaü tretàdvàpara¤ca kali÷ceti caturyugam .
     procyate tatsahasrantu brahmaõo divaso mune ! ..>% tathà ca manuþ . 1 . 68-73 .
     %<bràhmasya tu kùapàhasya yatpramàõaü samàsataþ .
     ekaika÷o yugànàntu krama÷astannibodhata ..
     catvàryàhuþ sahasràõi varùàõàntu kçtaü yugam .
     tasya tàvacchatã sandhyà sandhyàü÷a÷ca tathàvidhaþ ..
     itareùu sasandhyeùu sasandhyàü÷eùu ca triùu .
     ekàpàyena vartante sahasràõi ÷atàni ca ..
     yadetatparisaükhyàtamàdàveva caturyugam .
     etaddvàda÷asàhasraü devànàü yugamucyate ..
     daivikànàü yugànàntu sahasraü parisaükhyayà .
     bràhmamekamaharj¤eyaü tàvatã ràtrireva ca ..
     tadvai yugasahasràntaü bràhmaü puõyamaharviduþ .
     ràtri¤ca tàvatãmeva te'horàtravido janàþ ..>% %<yadetaditi . etasya ÷lokasyàdau yadetanmànuùaü caturyugaü parigaõitaü etaddevànàü yugamucyate . caturyuga÷abdena sandhyàsandhyàü÷ayorapràpti÷aïkàyàmàha etaddvàda÷asàhasramiti svàrthe'õ . caturyugaireva dvàda÷asahasrasaükhyairdivyaü yugamiti tu medhàtitherbhramo nàdartavyaþ manunànantaraü divyayugasahasreõa brahmàhasyàpyabhidhànàt ..>% iti taññãkàyàü kullåkabhaññaþ ..)

#<brahmaràkùasaþ>#, puü, (àdau brahmà bràhmaõaþ pa÷càt ràkùasaþ kukarmabhiþ ràkùasayoniü gataþ .) bhåtavi÷eùaþ . yathà --
     %<saüyogaü patitairgatvà parasyaiva ca yoùitam .
     apahçtya ca viprasvaü bhavati brahmaràkùasaþ ..>% iti mànave . 12 . 60 .. (sa ca yaj¤avinà÷akàrã bhåtayonigatatvàt . yathà, ràmàyaõe . 1 . 11 . 21 .
     %<÷akyo'vàptumayaü yaj¤o nà÷aktena mahãkùità .
     nacaivà÷raddadhànena na càlpadraviõena ca ..
     chidraü hi mçgayantyatra yaj¤aghnà brahmaràkùasàþ ..>%) mahàdevasya gaõavi÷eùaþ . yathà --
     %<óàkinãrjàtudhànàü÷ca vetàlàn savinàyakàn .
     bhåtamàtçpi÷àcàü÷ca kuùmàõóàn brahmaràkùasàn ..>% iti ÷rãbhàgavate bàõayuddhe 63 adhyàyaþ .. pàribhàùikabrahmaràkùasàþ . yathà --
     %<mårkhaþ strã kacchapa÷caiva vàjã vadhira eva ca .
     gçhãtàrthaü na mu¤canti pa¤caite brahmaràkùasàþ ..>% iti vyavahàrapradãpaþ ..

#<brahmarãtiþ>#, strã, (brahmavarõà rãtiþ .) pittalabhedaþ . yathà, hemacandraþ . 4 . 114 ..
     %<pittalàre'thàrakåñaþ kapilohaü suvarõakam .
     rirã rãrã ca rãti÷ca pãtalohaü sulohakam ..
     bràhmã tu ràj¤ã kapilà brahmarãtirmahe÷varã ..>% ràjarãtiþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (tathàsyàþ paryàyàntaram .
     %<pittalantvàrakåñaü syàdàrorãti÷ca kathyate .
     ràjarãtirbrahmarãtiþ kapilà piïgalàpi ca ..>% iti vaidakaratnamàlàyàm . brahmaõo bràhmaõasya rãti÷ca ..)

#<brahmarùiþ>#, puü, (brahmà bràhmaõaþ çùiþ . yadbà, brahma vedaü parabrahma và çùati vetti iti . va÷iùñhàdimunigaõaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, ràmàyaõe . 1 . 63 . 20 -- 21 .
     %<brahmaõastu vacaþ ÷rutvà vi÷vàmitrastapodhanaþ .
     prà¤jaliþ praõato bhåtvà pratyuvàca pitàmaham ..
     brahmarùi÷abdamatulaü svàrjitaiþ karmabhiþ ÷ubhaiþ .
     yadi me bhagavannàha tato'haü vijitendriyaþ ..>% tathà ca mahàbhàrate . 13 . 19 . 37 .
     %<tato vai÷ravaõo'bhyetya aùñàvakramaninditam .
     vidhivat ku÷alaü pçùñvà tato brahmarùimabravãt ..>%)

#<brahmarùide÷aþ>#, puü, (brahmarùãõàü de÷aþ vàsayogyasthànam .) kurukùetràdide÷acatuùñayam . yathà, kurukùetra¤ca matsyà÷ca pà¤càlàþ ÷årasenakàþ . eùa brahmarùide÷o vai brahmàvartàdanantaraþ . etadde÷aprasåtasya sakà÷àdagrajanmanaþ . svaü svaü caritraü ÷ikùeran pçthivyàü sarvamànavàþ .. iti mànave . 2 . 19-20 ..

#<brahmalokaþ>#, (brahmaõo loko bhuvanam .) brahmaõo bhuvanam . yathà --
     %<satyastu saptamo loko hyapunarbhavavàsinàm .
     brahmalokaþ samàkhyàto hyapratãghàtalakùaõaþ ..>% iti devãpuràõam .. api ca .
     %<ùaóguõena tapolokàt satyaloko viràjate .
     apunarmàrakà yatra brahmaloko hi sa smçtaþ ..>% asya ñãkà . janalokàpekùayaiva ùaóguõena dvàda÷ako hyucchràyeõa tapolokànantaraü satyalokaþ . na tu tapolokàt ùaóguõeneti mantavyam . tathàsatyàùñacatvàriü÷atko hyucchràyatvena brahmàõóe tasyàvakà÷àbhàvàt . såryàõóagolayorantaþ koñyaþ syuþ pa¤caviü÷atiriti ÷ukokteþ . satyaloka eva kakùàbhedena brahmadhiùõyàt paraü vaikuõñhalokàdi j¤eyam . eva¤ca bhåtalàdårdhvaü pa¤cada÷alakùottaràstrayoviü÷atikoñyo bhavanti . satyalokàdårdhva¤ca pa¤cada÷alakùonakoñidvayàdaõóakañàha iti j¤eyam . apunarmàrakàþ punarmçtyu÷ånyàþ . iti viùõupuràõe . 2 aü . 7 aþ .. (brahmaiva lokaþ . turãyabrahmasvaråpam . yaduktaü ÷atapathabràhmaõe . 14 . 7 . 1 . 31 . eùo'sya paramo loka eùo'sya parama ànanda etasyevànandasyànyàni bhåtàni màtràmupajãvanti . sa yo manuùyàõàü ràddhaþ samçddho bhavati . anyeùàmadhipatiþ sarvairmànuùyakaiþ kàmaiþ sampannatamaþ sa manuùyàõàü parama ànandaþ . atha ye ÷ataü manuùyàõàmànandàþ . sa ekaþ pitéõàü jitalokànàmànandaþ . atha ye ÷ataü pitéõàü jitalokànàmànandàþ sa eka karmadevànàmànandaþ ye karmaõà devatvamabhisampadyante atha ye ÷ataü karmadevànàmànandàþ . sa eka àjànadevànàmànando ya÷ca ÷rotriyo'vçjino'kàmahataþ . atha ye ÷ataü àjànadevànàmànandàþ . sa eko devaloka ànando ya÷ca ÷rotriyo'vçjino'kàmahataþ . atha ye ÷ataü devaloka ànandàþ . sa eko gandharvaloka ànando ya÷ca ÷rotriyo'vçjino'kàmahataþ . atha ye ÷ataü gandharvaloka ànandàþ . sa ekaþ prajàpatiloka ànando ya÷ca ÷rotriyo'vçjçõo'kàmahataþ . atha ye ÷ataü prajàpatiloka ànandàþ . sa eko brahmaloka ànando ya÷ca ÷rotriyo'vçjino'kàmahataþ . eùaþ brahmalokaþ samràñ .. ÷ivaþ yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 142 .
     %<nirvàõaü hvàdana¤caiva brahmalokaþ paràgatiþ ..>%)

#<brahmavadyaü>#, klã, (brahma vedastasya vadanam . %<vada supi kyap ca .>% 13 . 1 . 106 . iti bhàve yat .) brahmaõo vàkyam . iti lyaprakaraõe mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ ..

#<brahmavadyà>#, tri, (brahmaõà vedena udyate yà . %<vadaþ supi kyap ca .>% 3 . 1 . 106 . iti karmaõi yat striyàü ñàp .) kathà . iti mugdhabodhavyàkaraõe lyaprakaraõam ..

#<brahmavarcasaü>#, klã, (brahmaõo vedasya tapaso và varcastejaþ . %<brahmahastibhyàü varcasaþ .>% 5 . 4 . 78 . iti ac .) bràhmaõasya vçttàdhyayanardhiþ . ityamaraþ . 2 . 7 . 39 .. asya ñãkà . vedabodhitasyàcàrasya paripàlanaü vçttam . vratagrahaõapårbakaü gurumukhena vedàbhyàso'dhyayanam . tayorçddhistatparipàlanakçtastejasa upacayo brahmavarcasaü syàt . brahmahastiràjeti aþ . iti bharataþ .. tapaþsvàdhyàyajaü yacca tejastu brahmavarcasam . iti jañàdharaþ .. (tathà ca manuþ . 4 . 94 .
     %<çùayo dãrghasandhyatvàddãrghamàyuravàpnuyuþ .
     praj¤àü ya÷a÷ca kãrti¤ca brahmavarcasameva ca ..>%)

#<brahmavartaþ>#, puü, (brahmaõàü bràhmaõànàü vartaþ vartanaü yasmin .) brahmàvartade÷aþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (sarasvatãdç÷adbatyo rdevanadyo rmadhyagato'yaü prade÷aþ ..)

#<brahmavardhanaü>#, klã, (brahmaõastapaso vardhanaü yasmàt .) tàmram . iti hemacandraþ . 4 . 106 ..

#<brahmavàdaþ># puü, (brahmaõo vedasya vàdo vadanaü pañhanamiti yàvat .) vedapàñhaþ . tatparyàyaþ . ÷rutàdànam 2 . iti hàràvalã . 221 .. (yathà bhàgavate . 4 . 22 . 62 .
     %<bçhaspatirbrahmavàde àtmavattve svayaü hariþ ..>% brahmaõo brahmanirõayasya vàdaþ kathanamiti vigrahe brahmàdhikàreõa tattvanirõayavàkyam .. brahmavàdo vedapàñho'syàstãti brahmavàdavi÷iùñe, tri . yathà, harivaü÷e . 81 . 34 .
     %<bràhmaõairbrahmavàdai¤ca puràõo'yaü hi gãyate ..>%)

@<[Page 3,450b]>@
#<brahmavàdã>#, [n] puü, (brahmavàdo vedapàñho'syàstãti . brahmavàda + õini .) vedavaktà . tatparyàyaþ . vedàntã 2 . iti jañàdharaþ .. yathà, gãtàyàm . 17 . 24 .
     %<tasmàdomityudàhçtya yaj¤adànatapaþkriyàþ .
     pravartante vidhànoktàþ satataü brahmavàdinàm ..>%)

#<brahmavàdinã>#, strã, gàyattrã . yathà --
     %<àyàhi varade devi ! tryakùare brahmavàdini ! ..>% ityàdi gàyattryà àvàhanam ..

#<brahmavidyà>#, strã, (brahmaõo brahmaviùayiõã yà vidyà .) brahmaj¤ànam . yathà --
     %<nyàyàgatadhanaþ ÷ànto brahmavidyàparàyaõaþ .
     svadharmapàlako nityaü so'mçtatvàya kalpyate ..>% iti kaurme 3 adhyàyaþ .. (durgà . yathà, mahàbhàrate . 6 . 22 . 27 .
     %<tvaü brahmavidyà vidyànàü mahànidrà ca dehinàm .
     skandamàtarbhagavati ! durge kàntàravàsini ! ..>%)

#<brahmavinduþ>#, puü, (brahmaõo vinduþ .) vedapàñhe mukhanirgatavinduþ . iti bharataþ ..

#<brahmavçkùaþ>#, puü, (taüdàkhyayà prasiddho vçkùaþ . yadbà, brahmaõe vedakarmàrthaü yo vçkùaþ .) palà÷avçkùaþ . iti halàyudhaþ .. uóumbaraþ . iti ratnamàlà ..

#<brahmavçttiþ>#, strã, (brahmaõo bràhmaõasya vçttirjãvanopàyaþ .) bràhmaõasya jãvanopàyaþ . yathà --
     %<svadattàü paradattàü và brahmavçttiü harettu yaþ .
     ùaùñivarùasahasràõi viùñhàyàü jàyate kçmiþ ..>% iti ÷rãbhàgavatam ..

#<brahmavedaþ>#, puü, (brahmaõo vedaþ j¤ànam .) brahmaj¤ànam . yathà --
     %<pràõàyàmaþ paraü brahma paramàtmà caturmukhaþ .
     pràõàyàmaþ padaü viùõorbrahmavedasvaråpakam ..>% iti gãtàsàraþ ..

#<brahmavediþ>#, strã, (brahmaõo vediriva .) de÷abi÷eùaþ . yathà --
     %<brahmavediþ kurukùetre pa¤caràmahradàntaram ..>% iti hemacandraþ . 4 . 16 ..

#<brahmavaivartaü>#, klã, (vivçtireva vaivartam . svàrthe aõ . brahmaõo vaivartaü vi÷eùeõa vivçtiryatra .) yathà ca brahmavaivarte brahmakhaõóe . 1 . 58 .
     %<vivçtaü brahma kàrt sena kçùõeõa yatra ÷aunaka ! .
     brahmavaivartakaü tena pravadanti puràvidaþ ..>%) aùñàda÷amahàpuràõàntargatada÷amapuràõam . yathà,
     %<aùñàda÷asahasra¤ca brahmavaivartamãpsitam .
     sarveùà¤ca puràõànàü sàrameva vidurbudhàþ ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 132 aþ ..

#<brahma÷alyaþ>#, puü, (brahmeva såkùmaü ÷alyamagrabhàgo yasya . atisåkùmàgratvàttathàtvam .) somavalkaþ . iti ratnamàlà .. vàvalà iti bhàùà ..

#<brahma÷àsanaü>#, klã, (brahmaõaþ ÷àsanaü nirõayo upade÷o và yasmin .) brahmavicàragçham . tatparyàyaþ . dharmakãlakaþ 2 . iti ÷abdaratnàvalã .. brahmaõa àj¤à .. navadvãpasya pårbadakùiõakoõe gaïgàpàre gràmavi÷eùe, puü .. (brahmaõo vidhàtuþ ÷àsanam . vedaþ .. pratipàditametat vçhannàradãye 4 pàde 101 adhyàye ..)

#<brahmasaühità>#, strã, (brahmaõaþ saühità .) bhagavatsiddhàntasaügrahagranthavi÷eùaþ . yathà --
     %<adhyàya÷atasampannà bhagavadbrahmasaühità .
     kçùõopaniùadàü sàraiþ sa¤cità brahmaõodità ..>% iti brahmasaühitàyàü bhagavatsiddhàntasaügrahe målasåtràkhyapa¤camàdhyàyasya jãvagosvàmikçtañãkà ..

#<brahmasambhavaþ>#, puü, dbipçùñhanàmakajainavi÷eùaþ . iti hemacandraþ ..

#<brahmasarpaþ>#, puü, (brahma bçhàn sarpaþ .) sarpavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . halàhalaþ 2 a÷valàlà 3 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<brahmasàyujyaü>#, klã, (yunaktãti yujaþ . %<igupadheti .>% 3 . 1 . 135 . kaþ . tataþ %<tena saheti .>% 2 . 2 . 28 . iti bahubrãhiþ . %<vopasarjanasya .>% 6 . 3 . 82 . iti sahasya saþ . tataþ sayujasya bhàvaþ sàyujyaü . yadvà, yojayatãti yuk sampadàditvàt kvip . tato bahubrãhistataþ sayujo bhàvaþ . tataþ brahmaõaþ sàyujyaü yojakatvam .) brahmaõo bhàvaþ . tatparyàyaþ . brahmabhåyam 2 brahmatvam 3 . ityamaraþ . 2 . 7 . 52 .. brahmasàpåjyam 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. (mugdhabodhamate'sya vyutpattiryathà .) brahmaõo bhavanaü tàdråpyaü brahmabhåyaü bhåhanaþ kyaviti kyap . tvatau bhàve iti tve brahmatvaü . yojanaü yuk tatsahitaþ sayuk tadbhàvaþ sàyujyaü tato brahmaõà vigrahaþ . iti bharataþ ..

#<brahmasàvarõiþ>#, puü, (brahmaputtro sàvarõiþ .) da÷ama manuþ . asmin manvantare vi÷vakseno'vatàraþ . ÷ambhurindraþ . surasenaviruddhàdyàþ devàþ . haviùmadàdyàþ saptarùayaþ . bhårisenàdyà manuputtrà bhaviùyanti . iti ÷rãbhàgavatam . 8 . 13 . 21-22 .. anyacca .
     %<manvantare tu da÷ame brahmaputtrasya dhãmataþ .
     surasenà viruddhà÷ca dviprakàràstathà smçtàþ ..
     ÷atasaükhyà hi te devà bhaviùyàstatra vai manau .
     tatputtràõàü ÷ataü bhàvi taddevànàü tadà ÷atam ..
     ÷àstirindrastadà bhàvã sarvairindraguõairyutaþ .
     saptarùã stu nibodha tvaü ye bhaviùyanti vai tadà ..
     àpo mårtirhaviùmàü÷ca sukçtã satya eva ca .
     nàbhàgo'pratima÷caiva và÷iùñha÷caiva saptamaþ ..
     sukùettra÷cottamaujà÷ca bhårisenaþ suvãryavàn .
     ÷atànãko'tha vçùabho anamitro jayadrathaþ ..
     bhåridyumnaþ suvarcà÷ca tasyaite tanayà manoþ .>% iti brahmasàvarõikam . iti màrkaõóeyapuràõe .. 94 . 11-16 ..

@<[Page 3,451a]>@
#<brahmasåþ>#, puü, pradyumnaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 28 .. kàmadeùaþ . ityamaramàlà .. aniruddhapakùe brahmàõaü såtaùàn brahmasåþ .. (såïalaprasave . %<anyebhyopãti .>% 3 . 2 . 178 . kvip .) kalpàntare kilàniruddhamårterbhagavato brahmà jàtaþ . tathà ca brahmapuràõam . aniruddhàttato brahmà tannàbhikamalodbhavaþ .. kàmadevapakùe . brahma tapaþ suvati prerayati brahmasåþ . så÷a preraõe (%<anyebhyo'pi dç÷yate .>% 3 . 2 . 178 . iti) kvip . iti bharataþ . (kàmenaiùa sarvatapaþsu pravartanàdasya tathàtvam ..)

#<brahmasåtraü>#, klã, (brahmaõi vedagrahaõakàle upanayanasamaye ityarthaþ dhçtaü yat såtram .) yaj¤asåtram . tatparyàyaþ . pavitram 2 yaj¤opavãtam 3 dbijàyanã 4 . iti trikàõóa÷eùaþ .. upavãtam 5 sàvitram 6 sàvitrãsåtram 7 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà bhàgavate . 8 . 18 . 14 .
     %<tasyopanãyamànasya sàvitrãü savitàbravãt .
     bçhaspati rbrahmasåtraü mekhalàü ka÷yapo'dadàt ..>% tañasthalakùaõaparaü upaniùadvàkyam . brahmanirõayasåtram . yathà gãtàyàm . 13 . 4 .
     %<çùibhirbahudhàgãtaü chandobhirvividhaiþ pçthak .
     brahmasåtrapadai÷caiva hetumadbhirvini÷citaiþ ..>% asya vyàkhyàne ÷rãdharasvàminà yaduktaü taducyate . çùibhirva÷iùñhàdibhiryoga÷àstreùu dhyànadhàraõàdiviùayatvena vairàgyàdisvaråpeõa bahudhà gãtaü niråpitam . vividhairvicitrairnityanaimittikakàmyakarmàdiviùayai¤chandobhirvedairnànàpåjanãyadevatàråpeõa gãtaü brahmaõaþ såtraiþ padai÷ca brahma såtryate såcyate ebhiriti brahmasåtràõi yato và imàni bhåtàni jàyanta ityàdãni tañasthalakùaõaparàõi satyaü j¤ànamanantaü brahmetyàdãni tai÷ca bahudhà gãtam . ki¤ca hetumadbhiþ sadeva saunyedamagra àsãt kathamasataþ sadajàyata iti . ko hyevànyàt kaþ pràõyàt yadeùa àkà÷a ànando na syàt eùa hyevànandayàtãtyàdi yuktimadbhiþ . anyàt apànaceùñàü kaþ kuryàt pràõyàt pràõavyàpàraü và kaþ kuryàditi ÷rutipadayorarthaþ . vini÷citairupakramopasaühàraikavàkyatayà asandhigdhàrthapratipàdakairityarthaþ . tadevametairvistareõoktaü duþsaügrahaü saükùepatastubhyaü kathayiùyàmi tat ÷çõvityarthaþ . yadvà %<athàto brahmajij¤àsà>% ityàdãni brahmasåtràõi gçhyante tànyeva brahma padyate ni÷cãyate ebhiriti padàni tairhetumadbhirãkùaternà ÷abdaü ànandamayo'bhyàsàdityàdi yuktimadbhirvini÷citàrthaiþ ..)

#<brahmasånuþ>#, puü, (brahmaõaþ sånuþ puttraþ .) ikùvàkuvaü÷odbhavaràjavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . brahmadattaþ 2 . iti hemacandraþ . 3 . 328 .. (brahmaputtre va÷iùñhàdau ca ..)

#<brahmasvaü>#, klã, (brahmaõo bràhmaõasya svaü dhanam .) bràhmaõasambandhi dhanam . tasya haraõe doùo yathà,
     %<brahmasvaü và gurusvaü và devasvaü vàpi yo haret .
     sa kçtaghna iti j¤eyo mahàpàpã ca bhàrate ..
     avañode vaset so'pi yàvadindra÷ataü ÷atam .
     tato bhavet suràpãtã tataþ ÷ådrastataþ ÷uciþ ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 49 adhyàya ..

#<brahmahatyà>#, strã, brahmaõo hananam .. (hanasta ca . 3 . 1 . 108 . iti bhàve kyap takàro'ntàde÷a÷ca . strãtvaü lokàt .) bràhmaõavadhaþ . yathà,
     %<ekadà ca guroþ kopàt prakçteravahelanàt .
     brahmahatyà vajrabhçto babhåva hatacetasaþ ..>% tasyà råpaü yathà --
     %<raktavastraparãdhànà vçddhà strãve÷adhàriõã .
     saptatàlapramàõà sà ÷uùkakaõñhauùñhatàlukà ..
     ã÷àpramàõada÷anà mahàbhãta¤ca kàtaram .
     dhàvantaü paridhàvantã baliùñhà hatacetanam ..
     khaógahastà hatàstraü taü dayàhãnà ca mårchitam ..
     indro dçùñvà ca tàü ghoràü smàraü smàraü guroþ padam ..
     vive÷a mànasasaro mçõàlasåkùmasåtrataþ .
     tatra gantuü na ÷aktà sà brahmaõaþ ÷àpakàraõàt ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe . 47 aþ .. àtide÷ikabrahmahatyà yathà -- yama uvàca .
     %<÷rãkçùõe ca tadarcàyàü mçõmavyàü prakçtau yathà .
     ÷ive ca ÷ivaliïge và sårye såryamaõau yathà ..
     gaõe÷e và tadarcàyàmevaü sarvatra sundari ! .
     yaþ karoti bhedabuddhiü brahmahatyàü labhettu saþ ..
     svagurau sveùñadeveùu janmadàtari màtari .
     karoti bhedabuddhiü yo brahmahatyàü labhettu saþ ..
     vaiùõaveùvanyabhakteùu bràhmaõeùvitareùu ca .
     karoti samatàü yo hi brahmahatyàü labhettu saþ ..
     hareþ pàdodakeùvanyadevapàdodake tathà .
     karoti samatà yo hi brahmahatyàü labhettu saþ ..
     yo måóho viùõunaivedye cànyanaivedyake tathà .
     karoti samatàü yo hi brahmahatyàü labhettu saþ ..
     sarve÷vare÷vare kçùõe sarvakàraõakàraõe .
     sarvàdye sarvadevànàü sevye sarvàtmanàtmani ..
     màyayànekaråpe vàpyeka eva hi nirguõe .
     karotyanyena samatàü brahmahatyàü labhettu saþ ..
     pitçdevàrcanaü paurvàparaü vedavinirmitam .
     yaþ karoti niùedha¤ca brahmahatyàü sa bindati ..
     ye nindanti hçùãke÷aü tanmantropàsakaü tathà .
     pavitràõàü pavitra¤ca brahmahatyàü labhanti te ..
     ye nindanti viùõumàyàü viùõubhaktipradàü satãm .
     sarva÷aktisvaråpà¤ca prakçtiü sarvamàtaram ..
     sarvadevãsvaråpà¤ca sarvàdyàü sarvavanditàm .
     sarvakàraõaråpà¤ca brahmahatyàü labhanti te ..
     kçùõajanmàùñamãü ràmanavamãü puõyadàü paràm .
     ÷ivaràttrintathà caikàda÷ãü vàraü ravestathà ..
     pa¤ca parvàõi puõyàni ye na kurvanti mànavàþ .
     labhante brahmahatyàü te càõóàlàdhikapàpinaþ ..
     anbuvàcyàü bhåkhananaü jale ÷aucàdika¤ca ye .
     kurvanti bhàrate varùe brahmahatyàü labhanti te ..
     guru¤ca màtaraü tàtaü sàdhvãü bhàryàü sutaü sutàm .
     anàthàü yo na puùõàti brahmahatyàü labhettu saþ ..
     vivàho yasya na bhavet na pa÷yati sutantu yaþ .
     haribhaktivihãno yo brahmahatyàü labhettu saþ ..
     hareranaivedyabhojã nityaü viùõuü na påjayet .
     puõyaü pàrthivaliïgaü và brahmahatyàü labhettu saþ ..
     avãrànna¤ca yo bhuïkte yonijãvã ca bràhmaõaþ .
     yastrisandhyàvihãna÷ca brahmahatyàü labhet tu saþ ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe . 30 . 144-159 .. tathà ca manuþ . 11 . 54-55 .
     %<brahmahatyà muràpànaü steyaü gurvaïganàgamaþ .
     mahànti pàtakànyàhuþ saüsarga÷càpi taiþ saha ..
     ançta¤ca samutkarùe ràjagàmi ca pai÷unam .
     guro÷càlãkanirvandhaþ samàni brahmahatyayà ..>% tathà ca cintàmaõidhçtadevãbhàgavatavacanam .
     %<nidràbhaïgaþ kathàcchedo dampatyoþ prãtibhedanam .
     ÷i÷umàtçvibheda÷ca brahmahatyà samaü smçtam ..>%) brahmahatyàpràya÷cittaü pràya÷citta÷abde mahàpàtakapràya÷cittavyavasthàyàmàdau draùñavyam ..

#<brahmahà>#, [n] puü, (brahmàõaü bràhmaõaü hatavàn . brahma + han + %<brahmabhråõavçtreùu kvip .>% 3 . 2 87 . iti kvip .) brahmaghnaþ bràhmaõavadhakartà . yathà --
     %<brahmahà dvàda÷àbdàni kuñãü kçtvà vane vaset .
     bhikùàõyàtmavi÷uddhyarthaü kçtvà ÷ava÷irodhvajam ..
     bhikùà÷ã vicaredgràmaü vanyairyadi na jãvati .
     brahmahatyàpanodàya mitabhuk saüyatendriyaþ ..
     sa sarvasvaü vedavide bràhmaõàyopapàdayet .
     dhanaü và jãvanàyàlaü gçhaü và saparicchadam ..>% iti pràya÷cittavivekaþ .. tasya narakabhogànte janmàni yathà --
     %<÷va÷åkarakharoùñràõàü go'jàvimçgapakùiõàm .
     caõóàlapukka÷ànà¤ca brahmahà yonimçcchati ..>% iti mànave . 12 . 55 ..

#<brahmahaviþ>#, [s] klã, (brahmaiva havirarpyamàõamàjyam .) arpyamàõaü havirapi brahmaiva . yathà --
     %<brahmàrpaõaü brahmahavirbrahmàgnau brahmaõà hutam .
     brahmaiva tena gantavyaü brahmakarmasamàdhinà ..>% iti ÷rãbhagavadgãtàyàm . 4 . 24 ..

#<brahmahutaü>#, klã, (brahmaõi bràhmaõe hutam dattam . brahmapadamatra upalakùaõaü tena nçmàtre bodhyam .) pa¤camahàyaj¤àntargatayaj¤avi÷eùaþ . sa tu nçyaj¤aþ . atithipåjanaråpaþ . iti jañàdharaþ ..

#<brahmà>#, [n] puü, (vçühati vardhate yaþ . vçhi vçddhau + %<vçü herno'cca .>% uõàø 4 . 145 . manin nakàrasyàkàra÷ca .) çtvigbhedaþ . tasya sthàpanavidhiryathà . tataþ pràde÷apramàõàü ghçtàktàü samidhaü tåùõãmagnau hutvà brahmasthàpanaü kuryàt . samàgrapa¤cà÷atku÷apatraracitaü dvirdakùiõàvartamårdhamukhaü darbhavañuü adhãtavedaü bràhmaõaü và chatramuttaràsaïgaü và kamaõóaluü và brahmatvena parikalpya dhàràsahitamudakapàtraü gçhãtvà agneruttarataþ prabhçti dakùiõàvartena dakùiõade÷aü gatvà aratnimàtràntarite de÷e pårbàbhimukhãü vàridhàràü dattvà tadupari pràgagràn ku÷ànàstãrya pa÷cimàbhimukho'nupaviùñastiùñhet . vàmahastànàmikàïguùñhàbhyàmàstãrõaku÷amekaü gçhãtvà prajàpatirçùiranuùñup chando'gnirdevatà tçõanirasane viniyogaþ . oü nirastaþ paràvasurityanena dakùiõapa÷cimakoõe prakùipet . tata apa upaspç÷ya dakùiõapàdena savyapàdamavaùñabhya uttaràbhimukhãbhåya àstãrõaku÷ànadbhirabhyukùya prajàpatirçùiranuùñup chando'gnirdevatà brahmopave÷ane viniyogaþ oü àvasoþ sadane sãda iti . bràhmaõabrahmapakùe tu bràhmaõa eva sãdàmãti bråyàt anena ku÷opari pårbàgraü ku÷abràhmaõaü bràhmaõabrahmapakùe tu uttaràbhimukhaü sthàpayitvà tadupari ku÷àn dattvà adbhirabhyukùya ku÷akusumairarcayet . tatastenaiva pathà pratyàvçtya àsane pårbàbhimukha upaviùño bhåmijapàdikaü kuryàt . yadi tu brahmatvenàropito brahmà ayaj¤ãyavàcaü vadet tadà imaü mantraü japet . prajàpatirçùirgàyattrãcchando viùõurdevatà ayaj¤ãyavàgvacananimittajape viniyogaþ . oü idaü viùõurvicakrame tredhà nidadhe padaü samåóhamasya pàü÷ule iti japet . ku÷àdibrahmapakùe tu karmakartureva kçtàkçtàvekùaõàdibrahmakàryakartavyatvàdayaj¤ãyavàgvacananimittaü sa eva japet . iti bhavadevabhaññaþ .. * .. yogabhedaþ . sa tu viùkambhàdisaptaviü÷atiyogàntargatapa¤caviü÷ayogaþ . tatra jàtaphalam .
     %<nànà÷àstràbhyàsasaünãtakàlo varõàcàraiþ saüyuta÷càrukãrtiþ .
     ÷ànto dànto jàyate càrukarmà såtau yasya brahmayogaprayogaþ ..>% iti koùñhãpradãpaþ .. vipraþ . iti medinã .. arhadupàsakavi÷eùaþ . iti hemacandraþ .. sçùñikartçdevatàvi÷eùaþ . vçühati prajà yaþ . tatparyàyaþ . àtmabhåþ 2 surajyeùñhaþ 3 parameùñhã 4 pitàmahaþ 5 hiraõyagarbhaþ 6 loke÷aþ 7 svayambhåþ 8 caturànanaþ 9 dhàtà 10 abjayoniþ 11 druhiõaþ 12 viri¤ciþ 13 kamalàsanaþ 14 sraùñà 15 prajàpatiþ 16 vedhàþ 17 vidhàtà 18 vi÷vasçk 19 vidhiþ 20 . ityamaraþ . 1 . 1 . 16-17 .. drughaõaþ 21 viri¤caþ 22 svayambhuþ 43 padmayoniþ 24 padmàsanaþ 25 bi÷vasçgvidhiþ 26 . iti bharataþ .. devadevaþ 27 padmagarbhaþ 28 guõasàgaraþ 39 vedagarbhaþ 30 bahuretàþ 31 svabhåþ 32 sandhyàràmaþ 33 sudhà varùã 34 kçpàdbaitaþ 35 khasarpaõaþ 36 lokanàthaþ 37 mahàvãryaþ 38 sarojã 39 ma¤jupràõaþ 40 nàbhijanmà 41 bahuråpaþ 42 jañàgharaþ 43 sanat÷atadhçtiþ 44 ka¤jajaþ 45 prabhuþ 46 cintàmaõiþ 47 padmapàõiþ 48 puràõagaþ 49 aùñakarõaþ 50 haüsarathaþ 51 sarvakartà 52 catrmukhaþ 53 . iti ÷abdaratnàvalã .. kaþ 54 . ityekàkùarakoùaþ .. àþ 55 ÷atapatranivàsaþ 56 svàyambhuvamanupità 57 . iti kavikalpalatà .. maþ 58 . iti praõavavyàkhyà .. (nàbhijanmà 59 . aõóajaþ 60 . pårbaþ 61 . nidhanaþ 62 . kamalodbhavaþ 63 . sadànandaþ 64 . rajomårtiþ 65 . satyakaþ 66 . haüsavàhanaþ 67 . iti kasmiü÷cidamarakoùe dç÷yate . 1 . 1 . 17 ..) tasya svarupaü yathà -- màrkaõóeya uvàca .
     %<tato brahmàõóasaüsthànaü dar÷ayàmàsa ÷ambhave .
     vavçdhe toyarà÷isthaü brahmàõóa¤ca yathà purà ..
     tanmadhye padmagarbhàbhaü brahmàõaü jagataþ patim .
     jyotãråpaü prakà÷àrthaü sçùñyartha¤ca pçthaggatam ..
     ÷arãriõaü sa dadç÷e brahmàõóàntargataü muhuþ .
     caturbhujaü prakà÷antaü jyotirbhiþ kamalàsanam ..
     tatraiva ca tridhàbhåtaü vapurbràhmyaü dadar÷a saþ .
     årdhvamadhyàntamàgaistu brahmaviùõu÷ivàtmikàn ..
     athordhvabhàgo vapuùo brahmatvamagamattathà .
     madhyo yathà viùõubhåtàü dadar÷àntasya ÷ambhåtàm ..
     ekameva ÷arãrantu tridhàbhåtaü muhurmuhuþ .
     haro dadar÷a sve garbhe tathà sarvamidaü jagat ..
     kadàcidvaiùõavaü kàyaü bràhmye kàye layaü vrajet .
     bràhmyaü tathà vaiùõave ca ÷àmbhave vaiùõavaü tathà ..
     ÷àmmavaü vaiùõave kàye bràhmye càpyatha ÷àmbhavam .
     gacchantaü lãnatàü ÷ambhurekatà¤ca muhurmuhuþ ..
     dadar÷a vàmadevo'pi bhinnaü càpyapçthaggatam .
     paramàtmani gacchantaü lãnatàü tadvapu÷ca yat ..>% iti kàlikàpuràõe 14 adhyàyaþ .. * .. tasya påjàvidhiryathà . ÷çõu ràjannavahito brahmaõaþ påjanakramam .. brahmabãjaü purà proktaü yanmantraü pårbata÷caret . tenaiva tantu saüpåjya paraü nirvàõamàpnuyàt .. etasya càïgamantrantu yathà bhargeõa bhàùitam . vetàlabhairavàdyàüstu råpa¤ca ÷çõu bhåmipa ! .. tasya mantroddhàro yathà --
     %<patçtãya÷ca vahni÷ca ÷eùasvarasamanvitaþ .
     candrabindusamàyukto brahmamantraþ prakãrtitaþ ..
     anenaiva tu mantreõa brahmàõaü yaþ prapåjayet .
     sa kàmamiùñaü saüpràpya brahmaloke pramodate ..>% tasya dhyànaü yathà --
     %<brahmà kamaõóaludhara÷caturvaktra÷caturbhujaþ .
     kadàcidraktakamale haüsàråóhaþ kadàcana ..
     varõena raktagauràïgaþ pràü÷ustuïgàïga unnataþ .
     kamaõóalurvàmakare sruvo haste tu dakùiõe ..
     dakùiõàdhastathà màlà vàmàdha÷ca tathà sruvaþ .
     àjyasthàlã vàmapàr÷vevedàþ sarve'grataþ sthitàþ ..
     sàvitrã vàmapàr÷vasthà dakùiõasyà sarasvatã .
     sarve ca çùayo hyagre kuryàdebhi÷ca cintanam ..
     catuùkoõaü caturdbàramaùñapatrasamanvitam .
     catuùkoõe saïgatantu ÷uklamaõóalasruksruvaiþ ..
     sammàrjanàdikaü sarvaü yà÷cànyàþ pratipattayaþ .
     gràhyà uttaratantroktà yogapãñhe'ïgakàdikà ..>% tasya påjàkramo gàyattrã ca yathà --
     %<àdhàra÷aktipramukhàüstathà sarvàüstu påjayet .
     aùñapatreùu padmasyàùñau dikapàlàn prapåjayet ..
     padmàsanàya vidmahe haüsàråóhàya dhãmahi .
     tanno brahmanniti padaü tata÷cànu pracodayàt ..
     eùà tu brahmagàyattrã påjayedanayà vidhim .
     nirmàlyadhàrã caitasya sanatkumàra ucyate ..
     upacàràþ pårbavattu netrara¤janara¤jitàþ .
     raktakauùeyavastrantu brahmaprãtikaraü param ..
     àjyaü sapàyasaü sarpistilayuktasya bhojanam .
     sitaraktasamàyuktaü candanaü parikãrtitam ..
     pàr÷vayoþ ÷aïkaraü viùõuü påjane påjayennaraþ .
     savàdãn karasaüsthàüstu maõóale paripåjayet ..
     sarasvatã¤ca sàvitrãü haüsaü padmantathaiva ca .
     ayaü vi÷eùaþ kathitaþ praõàma÷càsya daõóavat ..
     padmabãjabhavà màlà japakarmaõi kãrtità .
     pårõàdar÷au tithã gràhye påjàkarmaõi sarvadà ..
     kùãreõàrghyaü pradadyàttu sarvadà brahmaõe mçpa ! .
     ayante kathito bhåpa ! yathà bhargeõa bhàùitaþ ..
     dar÷ayatà svaputtràbhyàü kàmaråpàhvayaü ÷ubham .
     yatra tatra vidhi¤caiva sàdhakaþ paripåjayet ..
     pãñhe samyak påjayitvà paraü nirvàõamàpnuyàt ..>% iti kàlikàpuràõe 82 adhyàyaþ .. tasyàpåjyatvakàraõam yathà . mohinyuvàca .
     %<uttiùñha jagatãnàtha ! pàraü kuru smaràrõave .
     nimagnàü dustare ghore karõadhàra ! bhayànake ..
     atãvanirjanasthàne sarvajantuvivarjite .
     sugandhivàyunà ramye puüskokilaruta÷ute ..
     santataü tvanmanaskàmàü dàsãü janmani janmani .
     krãõãhi ratipaõyenàmålyaratnena satvaram ..
     ityuktvà mohinã sadyo jagatsraùñu÷ca brahmaõaþ .
     vicakarùa karaü vastraü sasmità kàmavihvalà ..
     vij¤àya samayaü dhàtà tàmuvàca bhayàturaþ .
     pãyaùatulyavacanaü paraü vinayapårbakam ..>% brahmovàca .
     %<÷çõu mohini ! madvàkyaü satyaü sàraü hitaü sphuñam .
     na kuru tva¤ca trailokye strãjàtãnàmapatrapàm ..
     tyaja màmambike ! puttraü vçddhaü niùkàmameva ca .
     tvatkarmayogyaü rasikaü yuvànaü pa÷ya sasmite ! ..
     niùekàllabhyate patnã gururbhartà ÷ubhà÷ubham .
     mantraþ ÷ilpamapatya¤ca sarvametanna yatnataþ ..
     tvayà saha mama raternirbandho nàsti suvrate ! .
     kùudraü mahadvà yat karma sarvaü daivanibandhakam ..
     ityuktavantaü brahmàõaü smarantaü matpadàmbu jam .
     vicakarùa punarve÷yà kàmena hatacetanà ..
     etasminnantare ÷ãghraü sthànaü tat sumanoharam .
     àjagmurmunayaþ sarve jvalanto brahmatejasà ..
     dçùñvaitàü÷ca muni÷reùñhànàgatàü÷ca mamecchayà .
     tatyàja mohinã ÷ãghraü vrãóayà kamalodbhavam ..
     tatrovàsa jagaddhàtà tadbàmapàr÷vata÷ca sà .
     praõemurmunayasta¤ca bhaktinamràtmakandharàþ ..
     à÷iùaü yuyuje brahmà vàsayàmàsa tàn prabhuþ .
     teùu madhye prajajvàla yathà tàràsu candramàþ ..
     papracchurmunayo devaü kathameùà tavàntike .
     svarve÷yànà¤ca pravarà mohinãtyevameva ca ..
     ÷rutvà munãnàü vacanamuvàca tàn prajàpatiþ ..
     brahmovàca .
     apårbaü nçtyagãta¤ca ciraü kçtvà ÷ubhàvahà .
     uvàseyaü pari÷ràntà yathà kanyà pituþ puraþ ..
     ityuktvà jagatàü dhàtà jahàsa munisaüsadi .
     jahasurmunayaþ sarve sarvaj¤àstatra ràdhike ! ..
     sarvaü rahasyaü vij¤àya jagatsraùñu÷ca mànasam .
     sadya÷cukopa kulañà hàsyavyàjena saüsadi ..
     sarvàïgakampamànà sà kulañà kuñilànanà .
     raktapaïkajanetrà ca kopaprasphuritàdharà ..
     utthàya ca sabhàmadhye teùà¤ca purataþ sthità .
     saübudhyovàca brahmàõaü mçtyukanyà yathà ruùà ..
     mohinyuvàca .
     aye brahman ! jagannàtha ! vedakartà tvameva ca .
     kiüvà vedapraõihitaü karma kintadviparyayam ..
     vicàraü manasà svena kuru vedavidàü guro ! .
     svakanyàyàü yatspçhà sa kathaü hasati nartakãm ..
     nirmitàhamã÷vareõa svarve÷yà sarvagàminã .
     satàü karma viruddhaü yattadatyantavióambanam ..
     dàsãtulyàü vinãtà¤ca daivena ÷araõàgatàm .
     yato hasasi garveõa tato'påjyo bhavàciram ..
     aciràddarpabhaïgante kariùyati hariþ svayam .
     nibodha ÷araõaü brahman ! ve÷yàyà÷caiva sàmpratam ..
     tavaiva vacanaü stotraü mantraü gçhõàti yo naraþ .
     bhavità tasya vighna÷ca sa yàsyatyupahàsyatàm ..
     bhavità vàrùikã påjà devatànàü yuge yuge .
     tava màghyà¤ca saükràntyàü na bhaviùyati sà punaþ ..
     kalpàntare'tra kalpe và dehe dehàntare'tra te .
     punaþ påjà na bhavità yà gatà sà gataiva ca ..
     ityuktvà mohinã ÷ãghraü jagàma madanàlayam .
     tena sàrdhaü ratiü kçtvà babhåva vijvarà punaþ ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe mohinã÷àpabrahmadarpabhaïgaprastàvaþ 33 adhyàyaþ .. tasya sçùñikramo yathà . manuruvàca .
     %<catumuükhatvamagamat kasmàllokapitàmahaþ .
     katha¤ca lokànasçjadbrahmà brahmavidàüvaraþ ..>% matsya uvàca .
     %<tapa÷cacàra prathamamamaràõàü pitàmahaþ .
     àvirbhåtàstato vedàþ sàïgopàïgapadakramàþ ..
     puràõaü sarva÷àstràõàü prathamaü brahmaõà smçtam .
     nitya÷abdamayaü puõyaü ÷atakoñipravistaram ..
     anantara¤ca vaktvebhyo vedàstasya viniþsçtàþ .
     mãmàüsà nyàyavidyà ca pramàõàtmakasammatà ..>% tasya mànasada÷aputtrasçùñiryathà --
     %<vedàbhyàsaratasyàsya prajàkàmasya mànasàþ .
     manasaþ pårbasçùñà vai jàtà ye tena mànasàþ ..
     marãcirabhavat pårbaü tato'trirbhagavànçùiþ .
     aïgirà÷càbhavat pa÷càt pulastyastadanantaram ..
     tataþ pulahanàmà vai tataþ kraturajàyata .
     pracetà÷ca tataþ puttro va÷iùñha÷càbhavat punaþ ..
     puttro bhçgurabhåttatra nàrado'pi ciràdabhåt .
     da÷emàn mànasàn brahmà japan puttrànajãjanat ..>% tasya ÷àrãrada÷aprajàsçùñiryathà --
     %<÷àrãrànatha vakùyàmi màtçhãnàn prajàpateþ .
     aïguùñhàddakùiõàddakùaprajàpatirajàyata ..
     dharmastanàntàdabhavaddhçdayàt kusumàyudhaþ .
     bhråmadhyàdabhavat krodho lobha÷càdharasambhavaþ ..
     buddharmohaþ samabhavadahaïkàràdabhånmadaþ .
     pramoda÷càbhavat kaõñhànmçtyurlocanato nçpa ! ..
     rabhasaþ karamadhyàttu brahmasånurabhåttataþ .
     ete nava sutà ràjan ! kanyà ca da÷amã punaþ ..
     aïgajà iti vikhyàtà da÷amã brahmaõaþ sutà ..>% tasya caturmukhatvasya kàraõaü yathà --
     %<tataþ svadehasambhå tàmàtmajàmityakalpayat .
     dçùñvà tàü vyathitastàvat kàmavàõàrdito vibhuþ .
     aho råpamaho råpamiti càha prajàpatiþ ..
     tato va÷iùñhapramukhà bhaginãmiti cukru÷uþ .
     brahmà na ki¤ciddadç÷e tanmukhàlokanàdçte ..
     aho råpamaho råpamiti pràha punaþ punaþ .
     tataþ praõàmanamràü tàü purastàdabhyalokayat ..
     atha pradakùiõa¤cakre sà piturvaravarõinã .
     puttrebhyo lajjitasyàsya tadråpàlokanecchayà .
     àvirbhåtaü tato vaktvaü dakùiõaü pàõóugaõóavat ..
     vismayasphuradoùñha¤ca pà÷càtyamudagàttataþ .
     caturthamabhavat pa÷càdvàmaü kàma÷aràturam ..
     tato'nyadabhavattasya kàmàturatayà tathà .
     utpatantyàstadàkà÷amàlokanakutåhalàt ..
     sçùñyarthaü yat kçtaü tena tapaþ paramadàruõam .
     tat sarvaü nà÷amagamat svasutopagamecchayà ..
     tenà÷u vaktramabhavat pa¤camantasya dhãmataþ .
     àvirbhavajjañàbhi÷ca tadbaktva¤càvçõotprabhuþ ..>% iti matsyaparàõe 3 adhyàyaþ .. * .. nava brahmàõo yathà, màrkaõóeyapuràõe .
     %<bhçguü pulastyaü pulahaü kratumaïgirasantathà .
     marãciü dakùamatri¤ca va÷iùñha¤caiva mànasam .
     nava brahmàõa ityete puràõe ni÷cayaü gatàþ ..>% kalpabhede tasya janmàni yathà --
     %<tvatto me mànasaü janma prathamaü dvijapåjitam .
     càkùuùaü vai dvitãyaü me janma càsãt puràtanam ..
     tvatprasàdàttu me janma tçtãyaü vàcikaü mahat .
     tvattaþ ÷ravaõajaü càpi caturthaü janma me vibho ! ..
     nàsatya¤càpi me janma tvattaþ pa¤camamucyate .
     aõóajaü càpi me janma tvattaþ ùaùñhaü vinirmitam ..
     ida¤ca saptamaü janma padmajanmeti me prabho ! .
     sarge sarge hyahaü puttrastava triguõavarjita ! ..>% iti mahàbhàrate ÷àntiparvaõi mokùadharme aniruddharåpaviùõuü prati pàdmakalpãyabrahmavacanam .. * .. tasya patanakàlo yathà --
     %<dvàtriü÷adabdakoñyastu tathà vçndàùñakaü bhavet .
     kharvadvayaü nikharva¤ca ÷aïkutrayayutaü tathà ..
     padmamekaü samudrà÷ca trayo brahmasamàgate .
     brahmà viùõudine caikaþ patatyevaü vadanti te ..
     manãùiõastathà viùõurahanyuügrasya ÷aïkaraþ .
     ã÷varasya tathà càsau sa sàükhyaprakçtestathà ..
     ataþ paraü pare dhàmni kàlasaükhyà na vidyate .
     brahmaõo'taþ paraü saükhyà nàsti caitanmataü hi naþ ..>% api ca .
     %<ekàrõave tu trailokye brahmà nàràyaõàtmakaþ .
     bhogi÷ayyàgataþ ÷ete trailokyagràsavçühitaþ ..
     jalasthairyogibhirdeva÷cintyamàno'bjasambhavaþ .
     vyatãtàyàntu ÷arvaryàü sa buddhvà sçjate punaþ ..
     evantu brahmaõo varùaü tathà varùa÷ataü bhavet .
     gate varùe ÷ate brahmà paramàtmani lãyate ..>% ityagnipuràõam ..

#<brahmàgrabhåþ>#, puü, (brahmaõo'gresammukhe bhavatãti . bhå + kvip . yaj¤àrthaü brahmaõo dehàjjàtatvàttathàtvam .) ghoñakaþ . iti hàràvalã . 52 ..

#<brahmà¤jaliþ>#, puü, (brahmaõe vedapàñhàrthaü kçto yo'¤jaliþ .) sàmavedapàñhe svaravibhàgàrthaü yo'¤jaliþ kriyate saþ . adhyayanasyàdàvante ca gurave praõavoccàraõapårbako'¤jaliþ kriyate saþ . tatpàñhàrthatvàt brahmaõo'¤jaliþ . ityamarañãkàyàü bharataþ . 2 . 7 . 39 .. (yathà, manuþ . 2 . 70-71 .
     %<adhyeùyamàõastvàcànto yathà÷àstramudaïmukhaþ .
     brahmà¤jalikçto'dhyàpyo laghuvàsà jitendriyaþ ..
     brahmàrambhe'vasàne ca pàdau gràhyau guroþ sadà .
     saühatya hastàvadhyeyaü sahi brahmà¤jaliþ smçtaþ ..>%)

#<brahmàõã>#, strã, (brahmàõamaõati kãrtayatãti . aõa ÷abde karmaõyaõ . ïãp . yadvà, brahmàõamànayati jãvayatãti . anaghlupràõane õyantàdasmàt karmaõi aõi kçte õeraniñi . 6 . 4 . 51 . iti õilopaþ %<ñióóheti .>% 4 . 1 . 15 . iti ïãp pårbapadàditiõatva¤ca .) brahmaõaþ patnã . iti ÷abdamàlà .. brahmaõo'rdha÷arãràt tasyà utpattirnàmàntara¤ca yathà --
     %<tataþ saüjapatastasya bhittvà dehamakalmaùam .
     strãråpamardhamakarodardhaü puruùaråpavat ..
     ÷ataråpà ca sà khyàtà sàvitrã ca nigadyate .
     sarasvatyatha gàyattrã brahmàõã ca parantapa ! ..>% iti matsyapuràõe 3 adhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<haüsayuktavimànàgre sàkùasåtrakamaõóaluþ .
     àyàtà brahmaõaþ ÷aktirbrahmàrõã sàbhidhãyate ..>% iti màrkaõóeyapuràõe . 88 . 14 .. * .. (iyaü hi pårõa÷akterdurgàyàþ kalà÷aktiþ . yaduktaü màrkaõóeye . 90 . 34 . devyuvàca .
     %<ekaivàhaü jagatyatra dvitãyà kà mamàparà .
     pa÷yaità duùña ! mayyeva vi÷antyo madvibhåtayaþ ..
     tataþ samastàstà devyo brahmàõã-pramukhà layam .
     tasyà devyàstanau jagmurekaivàsãttadàmbikà ..>%) durgà . yathà --
     %<brahmàõã brahmajananàdbrahmàkùaraparà matà ..>% iti devãpuràõe 45 adhyàyaþ .. * .. reõukànàmagandhadravyam . iti ratnamàlà .. ràjarãtiþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<brahmàõóaü>#, klã, (brahmaõo jagatsraùñuraõóam . caturda÷abhuvanagolakaþ . yadvà, brahmaõà vi÷vasçjà kçtamaõóam .) bhuvanakoùaþ . vi÷vagolakaþ . yathà --
     %<brahmàõóaracanàkhyànaü ÷råyatàü sàvadhànataþ .
     brahmàõóaracanàrtha¤ca bhaktà jànanti yatnataþ ..
     munaya÷ca suràþ santaþ ki¤cijjànanti duþkhataþ .
     jànàmi vi÷vasarvàrthaü brahmànanto mahe÷varaþ ..
     dharmaþ sanatkumàra÷ca naranàràyaõàvçùã .
     kapila÷ca gaõe÷a÷ca durgà lakùmãþ sarasvatã ..
     vedà÷ca vedamàtà ca sarvaj¤à ràdhikà svayam .
     ete jànanti vi÷vàrthaü nànyo jànàti ka÷cana ..
     vaiùamyàrtha¤ca sudhiyaþ sarve vij¤àtumakùamàþ .
     nityàkà÷o yathàtmà ca tathà nityà di÷o da÷a ..
     yathà nityà ca prakçtistathaiva vi÷vagolakaþ .
     goloka÷ca yathà nityastathà vaikuõñha eva ca ..
     ekadà mayi goloke ràse nçtyaü prakurvati .
     àvirbhåtà ca vàmàïgàd bàlà ùoóa÷avàrùikã ..
     ÷vetacampakavarõàbhà ÷araccandrasamaprabhà .
     atãvasundarã ramyà ramaõãnàü paràtparà ..
     ãùaddhàsyà prasannàsyà komalàïgã manoharà .
     vahri÷uddhàü÷ukàdhànà ratnàbharaõabhåùità ..
     yathà jaladapaïkti÷ca balàkàbhirvibhåùità .
     sindårabindunà càrucandracandanabindubhiþ ..
     kastårãbindubhiþ sàrdhaü sãmantàdhaþsthalojjvalà .
     amålyaratnanirmàõasusnigdhakiraõojjvalà ..
     ratnakuõóalayugmena gaõóasthalasamujjvalà .
     kuïkumàlaktakastårãcàrucandanapatrakaiþ ..
     vicitrai÷ca sucitrai÷ca sukapolasthalojjvalà .
     khagendraca¤cuvijitanàsà càrvã su÷obhità ..
     gajendragaõóanirmuktamuktàbhåùaõabhåùità .
     såkryà vimuktamuktàbhadantapaïktimanoharà ..
     valità lalitàtãva paktravimbàdharà varà .
     ÷a÷vatpårõendunindàsyà padmaninditalocanà ..
     kçùõasàranibhodbhinnasucàrukajjalojjvalà .
     amålyaratnanirmàõakeyårakaïkaõojjvalà ..
     maõãndraràjaràjãbhiþ ÷aïkhayugmakarojjvalà .
     ratnàïgurãyakairebhiramçtàïgulibhåùità ..
     ratnendraràjaràjena kvaõanma¤jãrara¤jità .
     ratnapàyakaràjãbhiþ pàdàïguliviràjità .
     sundaràlaktaràgeõa caraõàdhaþsthalojjvalà ..
     gajendragàminã ràmà kàminã vàmalocanà .
     màü dadar÷a kañàkùeõa ramaõã ramaõotsukà ..
     ràse saübhåya ràmà sà dadhàva purato mama .
     tena ràdhà samàkhyàtà puràvidbhiþ prapåjità ..
     prakçùñaprakçti÷càsyàstena prakçtirã÷varã .
     ÷aktà syàt sarvakàryeùu tena ÷aktiþ prakãrtità ..
     sarvàdhàrà sarvaråpà maïgalàrcà ca sarvataþ .
     sarvamaïgaladakùà sà tena syàt sarvamaïgalà ..
     vaikuõñhe sà mahàlakùmãrmårtibhede sarasvatã .
     prasåya vedàn vidità vedamàtà ca sà sadà ..
     sàvitrã sà ca gàyattrã dhàtrã trijagatàmapi .
     purà saühçtya durga¤ca sà durgà ca prakãrtità ..
     tejaþsu sarvadevànàmàvirbhåtà purà satã .
     tenàdyaprakçtirj¤eyà sarvàsuravimardinã ..
     sarvànandà ca sànandà duþkhadàridryanà÷inã .
     ÷atråõàü bhayadàtrã ca bhaktànàü bhayahàriõã ..
     dakùakanyà satã sà ca ÷ailajà tena pàrvatã .
     sarvàdhàrasvaråpà sà kalayà sà vasundharà ..
     kalayà tulasã gaïgà kalayà sarvayoùitaþ .
     sçùñiü karomi ca yayà tayà ÷aktyà punaþpunaþ ..
     dçùñvàtàü ràsamadhyasthàü mama krãóà tayà saha .
     babhåva suciraü tàta ! yàvadvai brahmaõaþ ÷atam ..
     atyadbhutaü kautuka¤ca mahà÷çïgàramãpsitam .
     tayordvayorgharmarà÷iþ susràva ràsamaõóale ..
     tasmànmanoharaü jaj¤e nàmnà kàmasarovaram .
     papàta gharmadhàràdho vegena vi÷vagolake ..
     babhåva jalapårõa¤ca brahmàõóànà¤ca golakam .
     jalapårõaü purà sarvaü sçùñi÷ånyaü vraje÷vara ! ..
     ÷çïgàrànte ca tasyà¤ca vãryàdhànaü mayà kçtam .
     dadhàra garbhaü sà ràdhà yàvadbai brahmaõaþ ÷atam ..
     susàva sà tadante ca óimbaü tat paramàdbhutam .
     cukopa devã taü dçùñvà ruroda viùasàda sà ..
     pàdena prerayàmàsa tamadho vi÷vagolake .
     sa papàta jale tàta ! sarvàdhàro mahàn viràñ ..
     dçùñvàpatyaü jalastha¤ca mayà ÷aptà ca sà purà .
     anapatyà ca sà ràdhà mat÷àpena purà vibho ! ..
     tena prasåtà kramato durgà lakùmãþ sarasvatã .
     catasraþ paripårõà sà prasåtà÷ca suni÷citam ..
     devyo'nyà÷càpi kàminyo na prasåtà vraje÷vara ! .
     kalayà prabhavo yàsàü kalàü÷àü÷ena và vraja ..
     jaj¤e mahàn viràñ tena óimbena kalayà÷rayaþ .
     amçtàïguùñhapãyåùaü mayà dattaü papau ca saþ ..
     jale sthàvararåpa÷ca sa ÷ete nijakarmaõaþ .
     upàdhànaü jalaü talpaü tasya yogabalena ca .
     tasya lomnà¤ca kåpàni jalapårõàni santatam .
     pratyekaü kramatasteùu ÷ete kùudraviràñ punaþ ..
     sahasrapattraü kamalaü jaj¤e kùudrasya nàbhitaþ .
     tatra jaj¤e svayaü brahmà tenàyaü kamalodbhavaþ ..
     tatràvirbhåya sa vidhi÷cintàgrasto babhåva ca .
     kasmàddehaþ kva màtà me pità và kva ca bàndhavaþ ..
     divyaü trilakùavarùa¤ca babhràma kamalàntare .
     tato daõóe pa¤calakùaü sasmàra tapasà ca màm ..
     tadà mayà dattamantraü jajàpa kamalàntare .
     divyaü saptavarùalakùaü niyataü saüyataþ ÷uciþ ..
     tadà matto varaü labdhà sraùñà sçùñi¤cakàra saþ .
     màyayà pratibrahmàõóe brahmaviùõu÷ivàtmakàþ ..
     dikpàlà dvàda÷àdityà rudrà÷caikàda÷àpi và .
     nava grahàùñau vasavo devàþ koñitrayastathà ..
     bràhmaõakùattraviñ÷ådrà yakùagandharvakinnaràþ .
     bhåtàdayo ràkùasà÷càpyevaü sarvaü caràcaram ..
     vi÷ve vi÷ve vinirmàõaü svargàþ sapta krameõa vai .
     saptasàgarasaüyuktà saptadvãpà vasundharà ..
     kà¤canãbhåmisaüyuktà tamoyuktasthalaü tataþ .
     pàtàlà÷ca tathà sapta brahmàõóamebhireva ca ..
     vi÷be vi÷ve candrasåryau puõyakùetra¤ca bhàratam .
     tãrthànyetàni sarvatra gaïgàdãni vraje÷vara ! ..
     yàvanti lomakåpàni mahàviùõoþ krameõa ca .
     vi÷vànyeva hi tàvanti hyasaükhyàni pitardhruvam ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe . 84 . 52-101 .. api ca .
     %<devãguõatrayàviùñamaõóa¤ca koñivistaram .
     brahmàdistambaparyantamutpannaü sacaràcaram ..
     aõóe hiraõyagarbhasya yadårdhvaü garbhasaü÷ritam .
     tatrotpannamidaü vyomaråpàõi rdyaurmahã bhavet ..
     adhordhvaü kà¤canamaya÷caturasrocchrito mahàn .
     utpannaþ sa catuþ÷çïgo merurdaivatasaü÷rayaþ ..
     pçthivã padmadik kùetraü merustasya tu karõikà .
     yugàkùakoñivistãrõaü tatra kçtvà rathaü raviþ .
     devãva÷avçto devairyàti tasya pradakùiõam ..>% iti devãpuràõam .. atha brahmàõóagolamàha .
     %<bhåbhådharatrida÷adànavamànavàdyà ye yà÷ca dhiùõyagaganecaracakrakakùàþ .
     lokavyavasthitiruparyuparipradiùñà brahmàõóabhàõóajañhare tadidaü samastam ..>% athànyoditaü brahmàõóamànaü pårvoktamapi prasaïgàdanuvadatisma . koñighnairnakhanandaùañkanakhabhåbhåbhçdbhujaïgendubhirjyotiþ÷àstravido vadanti nabhasaþ kakùàmimàü yojanaiþ . tadbrahmàõóakañàhasampuñatañe kecijjagurveùñanaü kecit procuradç÷yadç÷yakagiriü pauràõikàþ sårayaþ .. karatalakalitàmalakavadamalaü sakalaü vidanti ye golam . dinakarakaranikaranihatatamaso nabhasaþ paridhiruditastaiþ .. brahmàõóametanmitamastu no và kalpe grahaþ kràmati yojanàni . yàvanti pårbairiha tatpramàõaü proktaü khakakùàkhyamidaü mataü naþ .. iti siddhànta÷iromaõau golàdhyàye bhuvanakoùaþ .. mahàdànavi÷eùaþ . yathà -- matsya uvàca .
     %<athàtaþ saüpravakùyàmi brahmàõóavidhimuttamam .
     yacchreùñhaü sarvadànànàü mahàpàtakanà÷anam ..
     puõyaü dinamathàsàdya tulàpuruùadànavat .
     çtviïmaõóapasambhàrabhåùaõàcchàdanàdikam ..
     loke÷àvàhanaü tadbadadhivàsanakaü yathà .
     kuryàdviü÷apalàdårdhvamàsahasràcca ÷aktitaþ ..
     kalasadbayasaüyuktaü brahmàõóaü kà¤canaü budhaþ .
     diggajàùñakasaüyuktaü ùaóvedàïgasamanvitam ..
     lokapàlàùñakopetaü madhyasthitacaturmukham .
     ÷ivàcyatàrka÷ikharamumàlakùmãsamanvitam ..
     vasvàdityamarudgarbhaü mahàratnasamanvitam .
     vitasteraïgula÷ataü yàvadàyàmavistaram ..
     kau÷eyavastrasambãtaü tiladroõopari nyaset .
     tathàùñàda÷a dhànyàni samantàt parikalpayet ..
     pårbeõànanta÷ayanaü pradyumnaü pårbadakùiõe .
     prakçtiü dakùiõe de÷e saïkarùaõamataþ param ..
     pa÷cime caturo vedànaniruddhamataþ param .
     agnimuttarato haimaü vàsudevamataþparam ..
     samantàdguóapãñhasthànarcayet kà¤canàn budhaþ .
     sthàpayedbastrasaüyuktàn pårõakumbhàn da÷aiva tu ..
     da÷aiva ghenavo deyàþ sahemàmbaradohanàþ .
     pàdukopànahacchatracàmaràsanadarpaõaiþ ..
     bhakùyabhojyànnadãpekùuphalamàlyànulepanaiþ .
     homàdhivàsanànte tu sthàpito vedapuïgavaiþ .
     imamuccàrayenmantraü triþ kçtvàtha pradakùiõam ..
     namo'stu vi÷ve÷vara ! vi÷vadhàma jagatsavitre bhagavannamaste .
     saptarùilokàmarabhåtale÷a ! garbheõa sàrdhaü vitaràmi rakùàm ..
     ye duþkhitàste sukhino bhavantu prayàntu pàpàni caràcaràõàm .
     tvaddàna÷astràhatapàtakànàü brahmàõóadoùàþ pralayaü vrajantu ..
     evaü praõamyàmaravi÷vagarbhaü dadyàddvijebhyo da÷aghà vibhajya .
     bhàgadvayaü tatra guroþ prakalpya samaü bhajeccheùamataþ krameõa ..
     svalpe tu home gurureka eva kuryàdathaikàgnividhànayuktyà .
     sa eva saüpåjyatamo'lpavittairyathoktavastràbharaõàdikena ..
     itthaü ya etadakhilaü puruùo'tra kuryàd brahmàõóadànamaghigamya mahadvimànam .
     nirdhåtakalmaùavi÷uddhatanurmuràrerànandakçtpadamupaiti sahàpsarobhiþ ..
     santàrayet pitçpitàmahaputtrapauttràn bandhupriyàtithikalatra÷atàdhikaþ saþ .
     brahmàõóadàna÷akalãkçtapàpakaughamànandayecca jananãkulamapya÷eùam ..
     iti pañhati ÷çõoti và ya etat surabhavaneùu gçheùu dhàrmikàõàm .
     matimapi ca dadàti modate'sàvamarapaterbhavane sahàpsarobhiþ ..>% iti matsyapuràõe mahàdànànukãrtane brahmàõóadànako nàma 250 adhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<idànãü kàrtikã ceyaü vartate'dya naràdhipa ! .
     brahmàõóaü sarvasampannaü bhåtaratnauùadhãyutam ..
     devadànavayakùai÷ca yuktametat sadà vibho ! .
     etaddhemamayaü kçtvà sarvabãjarasànvitam ..
     saratnaü puruùaü kçtvà kàrtikyàü dbàda÷ãdine .
     athavà pa¤cada÷yàü vai kàrtikyà¤caiva nànyataþ ..
     purohitàya gurave dàpayedbhaktimànnaraþ .
     brahmàõóodaravartãni yàni bhåtàni pàrthiva ! .
     tàni dattàni tena syuþ samàsàt kathitaü tava ..
     yo yaj¤airyajate ràjan ! sahasravaradakùiõaiþ .
     saikodde÷o yajettasya brahmàõóasya vi÷eùataþ ..
     yaþ punaþ sakala¤cedaü brahmàõóaü dàtumicchati .
     tena yaùñaü kçtaü dattaü pañhitaü kãrtitaü bhavet ..>% varàha uvàca .
     %<etat kçtvà tato ràjà hemakumbhe prakalpanam .
     brahmàõóamçùaye pràdàt sapidhàna¤ca tatkùaõàt ..
     sarvakàmaiþ susambãto yayau svargaü naràdhipaþ ..>% iti varàhapuràõam ..

#<brahmàtmabhåþ>#, puü, (brahmaõa àtmanaþ ÷arãràt bhavatãti . brahmàtman + bhå + kvip .) a÷vaþ . iti ÷abdamàlà .. (asya brahma÷arãrajàtatvamuktaü bçhadàraõyakaupaniùadi . 1 . 2 . 6-7 . tad yathà -- %<pràõà vai ya÷ovãryaü tatpràõeùåtkrànteùu ÷arãraü ÷vayitumadhriyata tasya ÷arãra eva mana àsãt . so'kàmayata medhyaü ma idaü syàdàtmanvyanena syàmiti . tato'÷vaþ samabhavadyada÷vattanmedhyamabhåditi tadevà÷vamedhasyà÷vamedhatvam .>% atra ÷àïkarabhàùyaü yathà --
     %<pràõà÷cakùuràdayaþ . vai ya÷o ya÷ohetuttvàtteùu hi satsukhyàtirbhavati . tathà vãryaü balamasmin ÷arãre . nahyutkràntapràõo ya÷asvã balavàn bhavati . tasmàt pràõà eva ya÷o vãryaü càsmin ÷arãre . tadevaü pràõalakùaõaü ya÷ovãryamudakràmat utkràntavat tadevaü ya÷ovãryabhåteùu pràõeùutkrànteùu ÷arirànniùkrànteùu taccharãraü prajàpateþ ÷vayitumucchånabhàvaïgantumadhriyatàmedhya¤càbhavat .
     tasya prajàpateþ ÷arãrànnirgatasyàpi tasminneva ÷arãre mana àsãt . yathà kasyacit priye viùaye dåraïgatasyàpi mano bhavati tadbat . sa tasminneva ÷arãre gatamanàþ san kimakaroditi ..
     ucyate so'kàmayata kathaü medhyaü medhàrhaü yaj¤iyaü me mamedaü ÷arãraü syàt . ki¤càtmanvã àtmavàü÷cànena ÷arãreõa ÷arãravàn syàmiti pravive÷a .
     yasmàttaccharãraü madviyogàdgataya÷ovãryaü sada÷vada÷vayattatastasmàda÷vaþ samabhavat . tato'÷vanàmà prajàpatireva sàkùàdatra ståyate . yasmàcca punastatprave÷àt gataya÷ovãryatvàdamedhyaü sanmedhyamabhåt tadeva tasmàdevà÷vamedhasyà÷vamedhanàmnaþ kratora÷vamedhatvama÷vamedhanàma làbhaþ ..>%)

#<brahmàdanã>#, strã, haüsapadã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<brahmàdijàtà>#, strã, (brahmaõaþ àdijàtà sambhåtà . kvacit brahmàbhijàtà iti pàñho dç÷yate .) godàvarã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<brahmàpetaþ>#, puü, (brahmàõaü brahmatejaþsvaråpaü såryamupeta upagataþ tataþ pçùodaràt sàdhuþ .) màghamàse såryanikañasthitaràkùasaþ . yathà --
     %<tvaùñà ca yamadagni÷ca kambalo'tha tilottamà .
     brahmàpeto'tha çtajiddhçtaràùñra÷ca saptamaþ ..
     màghamàse vasantyete sapta maitreya ! bhàskare .>% iti viùõupuràõe . 2 . 10 . 15 ..

#<brahmàraõyaü>#, klã, (brahmaõovedasya araõyamiva .) vedapàñhabhåmiþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<brahmàrpaõaü>#, klã, (brahmaivàrpaõamitivigrahe yadarpaõaü tadbrahmaiva . yathà, gãtàyàm . 4 . 24 ..
     %<brahmàrpaõaü brahmahavirbrahmàgnau brahmaõàhutam ..>% brahmàrpaõaü yena karaõena prakàreõa brahmavidbhiragnàvarpayati tadbrahmaiveti pa÷yati tasyàtmavyatirekeõàbhàvaü pa÷yati yathà ÷uktikàyàü rajatàbhàvaü pa÷yati tadbaduvyate brahmaivàrpaõamiti yathà yadrajataü tacchuktikaiveti . brahma arpaõamityasamaste pade yadarpaõabuddhyà gçhyate loke tadasya brahmavido brahmaivetyarthaþ . iti ÷àïkarabhàùyam ..) brahmaõi samarpaõam . tatprakàrà yathà,
     %<brahmaõà dãyate deyaü brahmaõe saüpradãyate .
     brahmaiva dãyate ceti brahmàrpaõamidaü param ..
     nàhaü kartà sarvametadbrahmaiva kurute tathà .
     etad brahmàrpaõaü proktaü çùibhistattvadar÷ibhiþ ..
     prãõàtu bhagavànã÷aþ karmaõànena ÷à÷vataþ .
     karoti satataü buddhyà brahmàrpaõamidaü param ..
     yadvà phalànàü saünyàsaü prakuryàt parame÷vare .
     karmaõàmetadapyàhurbrahmàrpaõamanuttamam ..>% iti kårmapuràõe 4 adhyàyaþ ..

#<brahmàvartaþ>#, puü, (brahmaõàü brahmaniùñhabràhmaõànàmàvarta iva . bahulabràhmaõà÷rayatvàdasya tathàtvam .) de÷avi÷eùaþ . tatparyàyaþ . tapovañaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. tatparimàõàdi yathà -- sarasvatãdç÷adbatyordevanadyoryadantaram . tad devanirmitaü de÷aü brahmàvartaü pracakùate .. tasmin de÷e ya àcàraþ pàramparyakramàgataþ . varõànàü sàntaràlànàü sa sadàcàra ucyate .. kurukùetra¤ca matsyà÷ca pa¤càlàþ ÷årasenakàþ . eùa brahmarùide÷o vai brahmàvartàdanantaraþ .. etadde÷aprasåtasya sakà÷àdagrajanmanaþ . svaü svaü caritraü ÷ikùeran pçthivyàü sarvamànavàþ .. iti mànave . 2 . 17-20 .. (tãrthavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 83 . 50 .
     %<tato gaccheta dharmaj¤a ! brahmàvartaü naràdhipa ! .
     brahmàvarte naraþ snàtvà brahmalokamavàpnuyàt ..>% apara¤ca tatraiva . 3 . 84 . 40 .
     %<brahmàvartaü tato gacchet brahmacàrã samàhitaþ .
     a÷vamedhamavàpnoti somaloka¤ca gacchati ..>%)

#<brahmàsanaü>#, klã, (brahmaõe brahmapràptyai àsanam .) dhyànàsanam . yogàsanam . ityamaraþ . 2 . 7 . 40 .. dhyànaü paramàrthacintanam . yoga÷cittavçttinirodhamàtram . dhyànaü niràkàrabhàvanam . yogaþ sàkàrabhàvanamiti và . tayoþ padmasvastikàdyàsanaü yat tatra brahmàsanaü syàt . iti bharataþ .. (àsanavi÷eùaþ . tallakùaõaü yathà --
     %<brahmàsanaü tadà vakùye yatkçtvà bràhmaõo bhavet .
     ekapàdamurau dattvà tiùñheddaõóàkçtirbhavet ..>% brahmaõa àsanamitivigrahe brahmàstaraõam ..)

#<brahmàstraü>#, klã, (brahmasvaråpamastram .) brahmasvaråpàstram . yathà, devãpuràõe .
     %<tadà ràmeõa kruddhena brahmàstraü prati ràvaõe .
     nàràyaõavighàtàrthaü cintitaü caturànanam ..
     mu¤jamekhaladaõóàkùasruvadarbhakçtàjinam .
     håïkàraràvabahulamàgatya purataþ sthitam ..>%

#<brahmiùñhà>#, strã, (ati÷ayena brahma . brahma + iùñhan + ñàp ca .) durgà . yathà --
     %<brahmiùñhà vedamàtçtvàt gàyattrã caraõàgrajà .
     vedeùu carate yasmàttena sà brahmacàriõã ..>% iti devãpuràõe 45 vyadhyàyaþ ..

#<brahmã>#, strã, (medhàjanakatvàt brahmaõe hità . brahma + aõ . bàhulakàt na vçddhiþ . tato ïãp .) païkagaóakamatsyaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. pàükàla iti bhàùà . pha¤jikàvçkùaþ . ÷àkabhedaþ . bramã iti bhàùà . iti medinã . me, 19 .. brahmã÷àkasya paryàyaþ . matsyàkùã 2 surasà 3 vayasthà 4 brahmacàriõã 5 . iti ratnamàlà .. (yathà, bhaiùajyaratnàvalyàü kuùñharoga cikitsàyàm .
     %<tailatulyaü pradàtavyaü svarasa¤ca pçthak pçthak .
     mahàkàlavacàbrahmã tumbyagnigçhaputrikà ..>%) asyà guõàþ . bhedakatvam . svarakàritvam . pittakaphanà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. asyàþ paryàyàntaraü guõà÷ca bràhmã÷abde draùñavyàþ ..

#<brahmãghçtaü>#, klã, (brahmãjàtaü ghçtam .) auùadhavi÷eùaþ . sàrasvataghçtamiti khyàtam . yathà --
     %<samålapatràmutpàñya brahmãü prakùàlya vàriõà .
     udåkhale khodayitvà rasaü vastreõa gàlayet ..
     rase caturguõe tasmin dhçtaprasthaü vipàcayet .
     haridrà màlatã kuùñhaü bçhatã saharãtakã .
     eteùàü palikairbhàgaiþ ÷eùàstu kàrùikàþ smçtàþ ..
     pippalyo'tha vióaïgàni saindhave ÷arkarà vacà .
     sarvametat samàloóya ÷anairmçdvagninà pacet ..
     etatprà÷itamàtreõa vàgvi÷uddhiþ prajàyate .
     saptaràtraprayogeõa kinnaraiþ saha gãyate ..
     ardharàtraprayogeõa svaro bhavati kaukilaþ .
     màsamekaü prayogeõa bhavet ÷rutidharo naraþ ..
     pa¤ca gulmàn pramehàü÷ca kàsaü pa¤cavidhaü jayet .
     bandhyànà¤caiva nàrãõàü naràõàmalparetasàm .
     ghçtaü sàrasvataü nàma balavarõavapuþpradam ..>% iti jayanàràyaõakçtacikitsàratnasaügrahaþ .. (apara¤ca .
     %<brahmãrase vacàkuùñha÷aïkhapuùpãbhirevaca .
     puràõaü medhyamunmàdagrahàpasmàranà÷anam ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe'pasmàràdhikàre ..)

#<brahmotaü>#, tri, brahmaõi à sampak prakàreõa åtaü grathitam . (%<lopo'syomàóoþ .>% iti såtreõa akàra lopaþ .) iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<brahmottaraü>#, tri, brahmà bràhmaõaþ uttaraþ pradhànaü yasya . bràhmaõasvàmikabhåmyàdi . iti vyavahàra prasiddham .. (de÷abhedaþ . iti màsyam . 120 . 50 ..)

#<brahmodyaü>#, klã, (brahmaõo vedasya vadanam . brahma + vad + kyap .) brahmaõo vàkyam . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<brahmodyà>#, tri, (brahma + vad + kyay + ñàp .) brahmaõaþ kathà . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (yathà, manuþ . 2 . 231 .
     %<brahmodyà÷ca kathàþ kuryàt pitéõàmetadãpmitam ..>%
     %<paramàtmaniråpaõaparàþ kathà÷ca kuryàt .>% iti taññãkàyàü kullåkabhaññaþ ..)

#<brahmopanetà>#, [ç] puü, (brahmàõaü bràhmaõaü upanayate iti . brahma + upa + õi + tçc . upanayanahetukadaõóatvàttathàtvam .) palà÷avçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. bràhmaõopanayanakartà ca ..

#<brahmaudanaü>#, klã, (brahmaõe deyamodanam .) yaj¤e çtvigbhyo dattamannam . iti vaidikàþ . (yathà, atharvavede . 4 . 35 . 7 .
     %<brahmaudanaü vi÷vajitaü pacàmi ÷çõvantu me ÷raddhadhànasya devàþ ..>%)

#<bràhmaü>#, klã, (brahmaõa idam . brahman + %<tasyedam .>% 4 . 3 . 120 . ityaõ . %<nastaddhite .>% 6 . 4 . 144 . iti ñilopaþ .) brahmatãrthaü . tattu aïguùñhasya måle vartate . ityamaraþ .. 2 . 7 . 51 .. anena tãrthena dbijasyàcamanaü yathà, àhnikatattve .
     %<antarjànu÷ucau de÷a upaviùña udaïmukhaþ .
     pràgvà bràhmeõa tãrthena dbijo nityamupaspç÷et ..
     aïguùñhottarato rekhà yà pàõerdakùiõasya ca .
     etadbràhmamiti khyàtaü tãrthamàcamanàya vai ..>% brahmapuràõam . yathà --
     %<bràhmaü pàdmaü vaiùõava¤ca ÷aivaü bhàgavataü tathà ..>% iti malamàsatattvadhçtaviùõupuràõavacanam .. (brahmasambandhini, tri . yathà, manuþ . 1 . 68 .
     %<bràhmasya tu kùapàhasya yatpramàõaü samàsataþ .
     ekaika÷o yugànàntu krama÷astannibodhata ..>% brahmà devatàsya iti . brahman + %<sàsya devatà .>% 4 . 2 . 24 . ityaõ . ñilopaþ . brahmadevatàkamastràdi . yathà, raghuþ . 12 . 97 .
     %<amoghaü sandadhe càsmai dhanuùyekadhanurdharaþ .
     bràhmamastraü priyà÷oka÷alyaniùkarùaõauùadham ..>%)

@<[Page 3,456c]>@
#<bràhmaþ>#, puü, (brahmaõo'patyaü pumàn iti . brahman + tasyàpatyam . 4 . 1 . 92 . ityaõ . %<nastaddhite .>% 6 . 4 . 144 . iti ñilopaþ .) nàradaþ . iti jañàdharaþ .. (brahmaõa ivàyamiti aõ .) vivàhavi÷eùaþ . yathà --
     %<varamàhåya yathà÷aktyalaïkçtà kanyà yatra dãyate saþ .>% yathà --
     %<àcchàdya càrcayitvà ca ÷ruta÷ãlavate svayam .
     àhåya dànaü kanyàyà bràhmo dharmaþ prakãrtitaþ ..>% ityudbàhatattvam ..
     (%<ràtre÷ca pa¤cime yàme muhåtto bràhma ucyate .>% iti niyamàt ràtri÷eùayàmàrdhasthito'ruõadayàt pràkdaõóadvayàtmako kàlavi÷eùaþ . yathà, manuþ . 4 . 91 .
     %<bràhme muhårte buddhyeta dharmàrthau cànucintayet ..>%)

#<bràhmaõaü>#, klã, (brahman + aõ na ñilopaþ .) brahmasaüghàtaþ . bràhmaõasamåhaþ . vedabhàgaþ . iti medinã . ne, 67 ..

#<bràhmaõaþ>#, puü, bràhmaõo viprasya prajàpatervà apatyam . brahma vedastamadhãte và saþ . iti bharataþ .. (brahman + aõ %<bràhmo'jàtau .>% 6 . 4 . 171 . iti nañilopaþ .) tatparyàyaþ . dvijàtiþ 2 agrajanmà 3 bhådevaþ 4 bàóavaþ 5 vipraþ 6 . ityamaraþ .. 2 . 7 . 4 . .. dbijaþ 7 såtrakaõñhaþ 8 jyeùñhavarõaþ 9 agrajàtakaþ 10 dvijanmà 11 vaktrajaþ 12 maitraþ 13 vedavàsaþ 14 nayaþ 15 guruþ 16 . iti ÷abdaratnàbalã .. brahmà 17 ùañkarmà 18 dvijottamaþ 19 . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. ayaü sarvavarõa÷reùñhaþ . brahmaõo mukhàjjàtaþ . plakùadvãpe tasya saüj¤à haüsaþ . ÷àlmaladvãpe ÷rutidharaþ . ku÷advãpe ku÷alaþ . krau¤cadvãpe guruþ . ÷àkadvãpe çtavrataþ . puùkaradvãpe sarve ekavarõàþ . asya ÷àstraniråpitadharmàstrayaþ adhyayanaü yajanaü dàna¤ca . jãvikàstisraþ adhyàpanaü yàjanaü pratigraha÷ca . ayamà÷ramacatuùñayavàn bhavati . yathà . brahmacàrã gçhasthaþ vànaprasthaþ sannyàsã ca . kùattriyavai÷yayostu krama÷a ekaikapàdahãnatvamiti bodhyam . iti ÷rãbhàgavatam .. * .. bràhmaõãkùattriyàvai÷yàsu bràhmaõàjjàto bràhmaõaþ . yathà --
     %<bràhmaõyàü bràhmaõàjjàto bràhmaõaþ syànna saü÷ayaþ .
     kùattriyàyàü tathaiva syàdvai÷yàyàmapi caiva hi ..>% iti mahàbhàrate anu÷àsane . 47 . 28 .. tasya lakùaõaü yathà --
     %<jàtyà kulena vçttena svàdhyàyena ÷rutena ca .
     ebhiryukto hi yastiùñhennityaü sa dbija ucyate ..>% iti vahripuràõam .. api ca .
     %<na krudhyenna prahçùyecca mànito'mànita÷ca yaþ .
     sarvabhåteùvabhayadastaü devà bràhmaõaü viduþ ..
     aheriva gaõàdbhãtaþ lauhityànnarakàdiva .
     kuõapàdiva ca strãbhyastaü devà bràhmaõaü viduþ ..
     yena kenacidàcchanno yena kenacidà÷itaþ .
     yatra kvacana ÷àyã ca taü devà bràhmaõaü viduþ ..
     vimuktaü sarvasaïgebhyo munimàkà÷avat sthitam .
     asvamekacaraü ÷àntaü taü devà bràhmaõaü viduþ ..
     jãvitaü yasya dharmàrthaü dharmo ratyarthameva ca .
     ahoràtrà÷ca puõyàrthaü taü devà bràhmaõaü viduþ ..
     nirà÷iùamanàrambhaü nirnamaskàramastutim .
     akùãõaü j¤ãõakarmàõaü taü devà bràhmaõaü viduþ ..>% iti mahàbhàrate mokùadharmaþ .. * .. api ca . vi÷àkhayåpa uvàca .
     %<viprasya lakùaõaü bråhi tvadbhaktiþ kà ca tatkçtà .
     yatastavànugraheõa vàgvàõàþ bràhmaõàþ kçtàþ ..
     kalkiruvàca .
     vedà màmã÷varaü pràhuravyaktaü vyaktimat param .
     te vedà bràhmaõamukhe nànà dharmàþ prakà÷itàþ ..
     yo dharmo bràhmaõànàü hi sà bhaktirmama puùkalà .
     tayàhaü toùitaþ ÷rã÷aþ saübhavàmi yuge yuge ..
     årdhantu trivçtaü såtraü sadhavànirmitaü ÷anaiþ .
     tantutrayamadhovçttaü yaj¤asåtraü vidurbudhàþ ..
     triguõaü tadgranthiyuktaü vedapravarasasmitam .
     ÷irodharànnàbhimadhyàt pçùñhàrdhaparimàõakam ..
     yajurvidàü nàbhimitaü sàmagànàmayaü vidhiþ .
     vàmaskandhena vidhçtaü yaj¤asåtraü balapradam ..
     mçdbhasmacandanàdyaistu dhàrayettilakaü dvijaþ .
     bhàle tripuõóraü karmàïgaü ke÷aparyantamujjvalam ..
     puõóramaïgulimànantu tripuõóraü tattridhàkçtam .
     brahmaviùõu÷ivàvàsaü dar÷anàt pàpanà÷anam ..
     bràhmaõànàü kare svargà vàco vedàþ kare hariþ .
     gàtre tãrthàni yàgà÷ca nàóãùu prakçtistrivçt ..
     sàvitrã kaõñhakuharà hçdayaü brahmasaïgatam .
     teùàü stanàntare dharmaþ pçùñhe'dharmaþ prakãrtitaþ ..
     bhådevà bràhmaõà ràjan ! påjyà vandyàþ saduktibhiþ .
     càturà÷ramyaku÷alà mama dharmapravartakàþ ..
     bàlà÷càpi j¤ànavçddhàstapovçddhà mama priyàþ .
     teùàü vacaþ pàlayitumavatàràþ kçtà mayà ..
     mahàbhàgyaü bràhmaõànàü sarvapàpapraõà÷anam .
     kalidoùaharaü ÷rutvà mucyate sarvato bhayàt ..>% iti kalkipuràõe 4 adhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<karmaõà bràhmaõo jàtaþ karoti brahmabhàvanàm .
     svadharmanirataþ ÷uddhastasmàdbràhmaõa ucyate ..>% iti brahmavaivarte gaõe÷akhaõóe 35 adhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<jàtakarmàdibhiryastu saüskàraiþ saüskçtaþ ÷uciþ .
     vedàdhyayanasampannaþ ùañsu karmasvavasthitaþ ..
     ÷aucàcàraparo nityaü vighasà÷ã gurupriyaþ .
     nityavratã satyarataþ sa vai bràhmaõa ucyate ..
     satyaü dànamatho'droha ànç÷aüsyaü kçpà ghçõà .
     tapa÷ca dç÷yate yatra sa bràhmaõa iti smçtaþ .. * ..
     tasya dharmo yathà -- bràhmaõasya tu yo dharmastaü te vakùyàmi kevalam .
     damameva mahàràja ! dharmamàhuþ puràtanam ..
     svàdhyàyàbhyasana¤caiva tatra karma samàpyate .
     ta¤cedvittamupàgacchedvartamànaü svakarmaõi ..
     akurvàõaü vikarmàõi ÷ràntaü praj¤ànatarpitam .
     kurvãtopetya santànamatha dadyàdyajeta ca ..
     saüvibhajyàpi bhoktavyaü dhanaü sadbhiritãùyate .
     pariniùñhitakàryastu svàdhyàyenaiva bràhmaõaþ ..
     kuryàdanyanna và kuryànmaitro bràhmaõa ucyate .>% iti pàdme svargakhaõóe 26 adhyàyaþ .. * .. tasya màhàtmyàdi yathà --
     %<sarveùàmeva varõànàü bràhmaõaþ paramo guruþ .
     tasmai dànàni deyàni bhakti÷raddhàsamanvitaiþ ..
     sarvadevàgrajo vipraþ pratyakùatrida÷o bhuvi .
     sa tàrayati dàtàraü dustare vi÷vasàgare ..
     hari÷armovàca .
     sarvavarõagururviprastvayà proktaþ surottama ! .
     teùàü madhye ca kaþ ÷reùñhaþ kasmai dànaü pradãyate ..
     brahmovàca .
     sarve'pi bràhmaõàþ ÷reùñhàþ påjanãyàþ sadaiva hi .
     avidyà và savidyà và nàtra kàryà vicàraõà ..
     steyàdidoùaliptà ye bràhmaõà bràhmaõottama ! .
     àtmabhyo dveùiõaste'pi parebhyo na kadàcana ..
     anàcàrà dvijàþ påjyà na ca ÷ådrà jitendriyàþ .
     abhakùyabhakùakà gàvaþ kolàþ sumatayo na ca ..
     màhàtmyaü bhåmidevànàü vi÷eùàducyate mayà .
     tava snehàddvija÷reùñha ! ni÷àmaya samàhitaþ ..
     kùattriyàõà¤ca vai÷yànàü ÷ådràõàü guravo dvijàþ .
     anyonyaü guravo j¤eyàþ påjanãyà÷ca bhåsura ! ..
     bràhmaõaü praõamedyastu viùõubuddhyà narottamaþ .
     àyuþ puttrà÷ca kãrti÷ca sampattistasya vardhate ..
     na ca nauti dvijaü yastu måóhadhãrmànavo bhuvi .
     sudar÷anena tacchãrùaü hantumicchati ke÷avaþ ..>% puùpàdihastabràhmaõasya praõàmaniùedho yathà --
     %<puùpahastaü payohastaü devahasta¤ca bhåsura ! .
     na namedbràhmaõaü pràj¤astailàbhyaïgitavigraham ..
     jalasthaü devave÷masthaü dhyànamajjitacetasam .
     devapåjà¤ca kurvantaü na namedbràhmaõaü budhaþ ..
     bahiùkriyàü prakurvantaü bhu¤jàna¤ca dvijottama ! .
     tathà sàmàni gàyantaü na namedbràhmaõaü budhaþ ..
     bràhmaõà yatra tiùñhanti bahavo dvijasattama ! .
     pratyekantu namaskàrastatra kàryo na dhãmatà ..
     kçtàbhivàdanaü vipraü bhaktyà yo nàbhivàdayet .
     sa càõóàlasamo j¤eyo nàbhivàdyaþ kadàpi ca ..
     kçtapraõàmaü tanayaü nametàü pitarau na ca .
     kçtapraõàmàþ sarve'pi namaskàryà dvijairdvijàþ ..
     kçtadoùàn dbijàn gà÷ca na dbiùanti vicakùaõàþ .
     dviùanti vàpi mãhena teùàü ruùñaþ sadà hariþ ..
     yàcakàn bràhmaõàn yastu kopadçùñyà prapa÷yati .
     såcãprakùepaõaü tasya netrayoþ kurute yamaþ ..
     vipranirbhartsanaü måóhà yena vaktreõa kurvate .
     tasmin vaktre yamastaptaü lauhapiõóaü dadàti vai ..
     bràhmaõo yadgçhe bhuïkte tadgçhe ke÷avaþ svayam .
     devatàþ sakalà eva pitara÷ca murarùayaþ ..>% tasya pàdodakàdimàhàtmam yathà -- viprapàdodakaü yastu kaõamàtraü vahedbudhaþ . dehasthaü pàtakaü tasya sarvamevà÷u na÷yati .. koñibrahmàõóamadhyeùu santi tãrthàni yàni vai . tãrthàni tàni sarvàõi vasanti dvijapàdayoþ .. viprapàdodakairnityaü siktaü syàdyasya mastakam . sa snàtaþ sarvatãrtheùu sarvayaj¤eùu dãkùitaþ .. sarvapàpàni ghoràõi brahmahatyàdikàni ca . sadya eva vina÷yanti viprapàdàmbudhàraõàt .. kùayàdyà vyàdhayaþ sarve paramakle÷adàyakàþ . gacchanti vilayaü sadyo viprapàdàmbubhakùaõàt .. pitrarthaü yàni toyàni dãyante viprapàdayoþ . taistçptàþ pitaraþ svarge tiùñhantyàcandratàrakam .. prakùàlya vipracaraõau dårvàbhiryo'rcayedbudhaþ . tenàrcito jagatsvàmã viùõuþ sarvasurottamaþ .. vipràõàü pàdanirmàlyaü yo martyaþ ÷irasà vahet . satyaü satyamahaü vacmi tasya muktirhi ÷à÷vatã .. tasya pradakùiõaphalam .
     %<vipraü pradakùiõãkçtya vandate yo narottamaþ .
     pradakùiõãkçtà tena saptadvãpà vasundharà ..>% tasya pàdasecanaphalam . yo dadyàt phalatàmbålaü vipràõàü pàdasecane . iha loke sukhaü tasya paraloke tato'dhikam .. puttràrthã labhate puttraü dhanàrthã labhate ghanam . mokùàrthã labhate mokùaü viprapàdasya secanàt .. rogã rogàt pramucyeta pàpã mucyeta pàtakàt . mucyeta bandhanàdvaddho vipràõàü pàdasecanàt .. anapatyà÷ca yà nàryo mçtàpatyà÷ca yàþ striyaþ . bahvapatyà jãvavatsàþ syurviprapàdasecanàt .. iti pàdme kriyàyogasàre 20 adhyàyaþ .. tasya sandhyàyà akaraõe doùo yathà --
     %<nopatiùñati yaþ pårbàü nopàste yastu pa÷cimàm .
     sa ÷ådravadvahiþ kàryaþ sarvasmàddvijakarmaõaþ ..>% tasya sandhyàkaraõaphalaü yathà -- yàvajjãvanaparyantaü yastrisandhyaü karoti ca . sa ca såryasamo viprastejasà tapasà sadà .. tatpàdapadmarajasà sadyaþ påtà vasundharà . jãvanmuktaþ sa tejasvã sandhyàpåto hi yo dbijaþ .. tãrthàni ca pavitràõi tasya saüspar÷amàtrataþ . tataþ pàpàni yàntyeva vainateyàdivoragàþ .. sandhyàyà akaraõe doùo yathà --
     %<na gçhõanti muràsteùàü pitaraþ piõóatarpaõam .
     svecchayà tta dvijàte÷ca trisandhyarahitasya ca ..>% tasya ninditakarmàõi yathà --
     %<viùõumantravihãna÷ca trisandhyarahito dvijaþ .
     ekàda÷ãvihãna÷ca viùahãno yathoragaþ ..
     harernaivedyabhojã na dhàvako vçùavàhakaþ .
     ÷ådrànnabhojã vipra÷ca viùahãno yathoragaþ ..
     ÷avadàhã ca ÷ådràõàü yo vipro vçùalãpatiþ .
     ÷ådràõàü såpakàrã ca ÷ådrayàjã ca yo dvijaþ .
     asijãvã masãjãvã viùahãno yathoragaþ ..
     yo vipro'vãrànnabhojã çtusnàtànnabhojakaþ .
     bhagajãvã vàrdhuùiko viùahãno yathoragaþ .
     yaþ kanyàvikrayã vipro yo harernàmavikrayã .
     yo vidyàvikrayã vipro viùahãno yathoragaþ ..
     sårùyodaye ca dvirbhojã matsyabhojã ca yo dbijaþ .
     ÷ilàpåjàdirahito viùahãno yathoragaþ ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 21 adhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<yadi ÷ådràü brajedvipro vçùalãpatireva saþ .
     sa bhraùño viprajàte÷ca càõóàlàt so'dhamaþ smçtaþ ..
     viùñhàsama÷ca tatpiõóo måtraü tasya ca tarpaõam .
     tatpitéõàü suràõà¤ca påjane tatsamaü sati ..
     koñijanmàrjitaü puõyaü sandhyàrcàtapasàrjitam .
     dbijasya vçùalãbhogànna÷yatyeva na saü÷ayaþ ..
     bràhyaõa÷ca muràpãtã vióbhojã vçùalãpatiþ .
     harivàsarabhojã ca kumbhãpàkaü vrajeddhruvam ..>% api ca . karotya÷uddhàü sandhyà¤ca sandhyàü và na karoti yaþ . trisandhyaü varjayedyo và sandhyàhãna÷ca sa dvijaþ .. nàràyaõakùetràditãrthe tasya pratigrahadoùo yathà,
     %<tatra nàràyaõakùetre kurukùetre hareþ pade .
     vàràõasyàü vadaryà¤ca gaïgàsàgarasaïgame ..
     puùkare bhàskarakùetre prabhàse ràsamaõóale .
     haridbàre ca kedàre some vadarapàcane ..
     sarasvatãnadãtãre puõye vçndàvane vane .
     godàvaryà¤ca kau÷ikyàü triveõyà¤ca himàlaye ..
     eteùvanyeùu yo dànaü pratigçhõàti kàmataþ .
     sa ca tãrthapratigràhã kumbhãpàkaü prayàti ca ..>% pàribhàùikamahàpàtakibràhmaõà yathà --
     %<÷ådrasaptodriktayàjã gràmayàjãti kãrtitaþ .
     devopajãvajãvã ca devala÷ca prakãrtitaþ ..
     ÷ådrapàkopajãvã yaþ såpakàraþ prakãrtitaþ .
     sandhyàpåjàvihãna÷ca pramattaþ patitaþ smçtaþ ..
     ete mahàpàtakinaþ kumbhãpàkaü prayànti te ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 27 adhyàyaþ .. * .. vipràõàmà÷ãrvacanaü pårõasvastyayanaü yathà --
     %<à÷iùaü kartumarhanti prasannamanasà ÷i÷um .
     pårõasvastyayanaü sadyo viprà÷ãrvacanaü dhruvam ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 13 adhyàyaþ .. bràhmaõasya svadharmo yathà --
     %<bràhmaõasya svadharma÷ca trisandhyamarcanaü hareþ .
     tatpàdodakanaivedyabhakùaõa¤ca sudhàdhikam ..
     annaü viùñhà jalaü måtramanivedyaü harernçpa ! .
     bhavanti ÷åkaràþ sarve bràhmaõà yadi bhu¤jate ..
     àjãvaü bhu¤jate viprà ekàda÷yàü na bhu¤jate .
     kçùõajanmadine caiva ÷ivaràtrau suni÷citam ..
     tathà ràmanavamyà¤ca yatnataþ puõyavàsare .
     bràhmaõànàü svadharma÷ca kathito brahmaõà nçpa ! ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 59 adhyàyaþ .. gçhasthabràhmaõaniyamà yathà --
     %<vedaü vedau tathà vedànadhãtya tu samàhitaþ .
     tadarthamabhigamyàtha tatra snàyàddvijottamaþ ..
     gurave tu dhanaü dattvà snàyãta tadanuj¤ayà .
     cãrõavrato'tha muktàtmà hya÷aktaþ snàtumarhati ..
     vaiõavãndhàrayedyaùñimantarvàsamathottaram .
     yaj¤opavãtadbitayaü sodaka¤ca kamaõóalum ..
     chatra¤coùõãùamamalaü pàduke càpyupànahau .
     raukme ca kuõóale dhàrye kçttake÷anakhaþ ÷uciþ ..
     svàdhyàye nityayuktaþ syàdbahirmàlyaü na dhàrayet .
     anthatra kà¤canàdvipro na raktàü bibhçyàt srajam ..
     ÷uklàmbaradharo nityaü sraggandhaþ priyadar÷anaþ .
     na jãrõamalavadvàsà bhavecca vibhave sati ..
     na raktamulvaõa¤càsya ghçtaü vàso na kuõóikàm .
     nopànahau srajaü vàtha pàduke ca prayojayet ..
     upavãtamalaïkàraü kumbhàn kçùõàjinàni ca .
     nàpasavyaü parãdadhyàdvàso na vikçtaü vaset ..
     àharedvidhivaddhãmàn sadç÷àmàtmanaþ ÷ubhàm .
     råpalakùaõasaüyuktàü yonidoùavivarjitàm ..
     amàtçgotraprabhavàmasamànàrùagotrajàm .
     àharedbràhmaõo bhàryàü ÷ãla÷aucasamanvitàm ..
     çtukàlàbhigàmã syàdyàvat puttro'bhijàyate .
     vajayet pratiùiddhàni prayatnena dinàni tu ..
     ùaùñhyaùñamã pa¤cada÷ã dvàda÷ã ca catudda÷ã .
     brahmacàrã bhavennityaü tadvajjanmatrayàhani ..
     àdadhãtàvasathyàgniü juhuyàjjàtavedasam .
     vratàni snàtako nityaü pàvanàni ca pàlayet ..
     vedoditaü svakaü karma nityaü kuryàdatandritaþ .
     akurvàõaþ patatyà÷u narakànatibhãùaõàn ..
     abhyaset prayato nityaü vedaü yaj¤ànna hàpayet .
     kuryàdgçhyàõi karmàõi sandhyopàsanameva ca ..
     sakhyaü samàdhikaiþ kuryàdupeyàdã÷varaü sadà .
     daivatànyapi gacchettu kuryàdbhàryàbhipoùaõam ..
     na dharmaü khyàpayedvidbàn na pàpaü gåhayedapi .
     kurvãtàtmahitaü nityaü sarvabhåtànukampakaþ ..
     vayasaþ karmaõo'rthasya ÷rutasyàbhijanasya ca .
     de÷avàgbuddhisàråpyamàcaran vicaret sadà ..
     ÷rutismçtyuditaü samyak sàdhubhirya÷ca sevitaþ .
     tamàtaranniùeveta nehetànyatra karhicit ..
     yenàsya pitaro yàtà yena yàtàþ pitàmahàþ .
     yena yàti satàü màrgaü tena gacchaüstariùyati ..
     nityaü svàdhyàya÷ãlaþ syànnityaü yaj¤opavãtimàn .
     satyavàdã jitakrodho brahmabhåyàya kalpyate ..
     sandhyàsnànarato nityaü brahmayaj¤aparàyaõaþ .
     anasåyurmçdurdànto gçhasthaþ pratyavardhata ..
     vãtaràgabhayakrodho lobhamohavivarjitaþ .
     sàvitrãjàpanirataþ ÷raddhàvàn mucyate gçhã ..
     màtàpitrorhite yukto gobràhmaõahite rataþ .
     dàtà yaj¤ã devabhakto brahmaloke mahãyate ..
     trivargasevã satataü devatànà¤ca påjanam .
     kuryàdaharaharnityaü namasyet prayataþ suràn ..
     vibhàga÷ãlaþ satataü kùamàyukto dayàtmakaþ .
     gçhasthastu samàyukto na gçhe na gçhã bhavet ..
     kùamà dayà ca vij¤ànaü satya¤caiva damaþ ÷amaþ .
     adhyàtmaü nityatà j¤ànametadbràhmaõalakùaõam ..
     etasmànna pramàdyeta vi÷eùeõa dbijottamaþ .
     yathà÷akti caran karma ninditàni vivarjayet ..
     vidhåya mohakalilaü labdhvà yogamanuttamam .
     gçhastho mucyate bandhànnàtra kàryà vicàraõà vigarhàtikramakùepahiüsàbandhavadhàtmanàm .
     anyamanyusamutthànàü doùàõàü varjanaü kùamà ..
     svaduþkheùviva kàruõyaü paraduþkheùu sauhçdàt .
     dayà yanmunayaþ pràhuþ sàkùàddharmasya sàdhanam ..
     caturda÷ànàü vidyànàü dhàraõaü hi yathàrthataþ .
     vij¤ànamitaraü vidyàdyena dharmo vivardhate ..
     adhãtya vidhivadvidyàmartha¤caivopalabhya tu .
     dharmakàryànnivçtta÷cenna tadvij¤ànamiùyate ..
     satyena lokaü jayati satyantat paramaü padam .
     yathà bhåtaprasàdastu satyamàhurmanãùiõaþ ..
     damaþ ÷arãràvanatiþ ÷amaþ praj¤à prasàdajaþ .
     adhyàtmamakùaraü vidyàdyatra gatvà na ÷ocati ..
     yayà sa devo bhagavàn vidyate yatra vidyate .
     sàkùàdeva mahàdeva ! tajj¤ànamiti kãrtitam ..
     tanniùñhastatparo vidvànnityamakrodhanaþ ÷uciþ .
     mahàyaj¤aparo vipro labhate tadanuttamam ..
     dharmasyàyatanaü yatnàccharãraü paripàlayet .
     na hi dehaü vinà rudra ! puruùairvidyate paraþ ..
     nityaü dharmàrthakàmeùu yu¤jãta niyato dbijaþ .
     na dharmavarjitaü kàmamarthaü và manasà smaret ..
     sãdannapi svadharmeõa natvadharmaü samàcaret .
     dharmo hi bhagavàndevo gatiþ sarveùu jantuùu .
     bhåtànàü priyakàrã syànna paradrohakarmadhãþ ..
     na vedadevatànindàü kuryàttai÷ca na sambadet .
     yastvimaü niyato vipro dharmàdhyàyaü pañhet ÷uciþ .
     adhyàpayecchràvayedvà brahmaloke mahãyate ..>% iti kaurme upavibhàge 14 adhyàyaþ .. api ca . såta uvàca . ànç÷aüsyaü kùamà satyamahiüsà damamàrdavam . dhyànaü prasàdo màdhuryamàrjavaü ÷aucameva ca .. ijyà dànaü tapaþ satyaü svàdhyàyo hyàtmanigrahaþ . vratopavàsau mauna¤ca snànaü pai÷unyavarjanam .. ebhiryukto muni÷reùñhà yaþ sadà vartate dvijaþ . hutvà tu pàvakaü sarvaü paraü brahmàdhigacchati .. avidyo và savidyo và niragniþ sàgniko'pi và . yo viprastapasà yuktaþ sa paraü svargamàpnuyàt .. sarveùàmuttamaü ÷reùñhaü vimuktiphaladàyakam .. bràhmaõasya tapo vakùye tanme nigadataþ ÷çõu . sàyaü pràta÷ca yaþ sandhyàmupàste skannamànasaþ .. japan hi pàvanãü devãü gàyattrãü vedamàtaram . tapasà bhàvito devyà bràhmaõaþ påtakilviùaþ .. na sãdet pratigçhõan sa tvayi pçthvãü sasàgaràm . dve sandhye hyupatiùñheta gàyattrãü prayataþ ÷uciþ .. yastasya duùkçtaü nàsti pårbataþ parato'pi và . yaj¤adànarato vidvàn sàïgavedasya pàñhakaþ .. gàyattrãdhyànapåtasya kalàü nàrhanti ùoóa÷ãm . evaü kilviùayuktastu vinirdahati pàtakam .. ubhe sandhye hyupàsãta tasmànnityaü dvijottamaþ .. tasya dehàpavitratvaü yathà --
     %<yathà dehàpavitratvaü vipràdãnàü yato bhavet .
     devarùe ! ÷çõu tatsarvaü naràõàmànupårbikam ..
     jàtake mçtake'snàte jalaukàbhiþ kùate tathà .
     apavitro dvijàtãnàü dehaþ sandhyàdikarmasu ..
     apåtatanurutsarge naro måtrapurãùayoþ .
     aspç÷yaspar÷ane caiva brahmayaj¤ajapàdiùu ..
     raktapàte nakha÷çïgadantakhaógàdibhiþ kùate .
     vipràdera÷uciþ kàyaþ ÷astràstraiþ kaõñakàdibhiþ ..
     bhuktahastànanocchiùñe'pavitraþ kçtamaithune .
     ÷ayane bràhmaõàdãnàü ÷arãraü kùurakarmaõi ..
     jvaràdibhi÷catuþùaùñirogairyukte dvijanmanàm .
     vapuraprayataü påjàdànahomajapàdiùu ..
     dhåmodgàre vamau ÷ràddhapatitànnàdibhojanaiþ .
     tathà ca retaþskhalane martyadehàpavitratà ..
     apavitraü dvijàtãnàü vapuþ syàdràhudar÷ane .
     garhitadànagrahaõe patite pàtakàdibhiþ ..
     a÷aucàntena ÷uddhiþ syàjjàtake mçtake dvija ! ..
     sarvavarõà÷ramàdãnàü tanoþ sandhyàdikarmasu ..>% iti pàdmottarakhaõóe 109 adhyàyaþ .. atha ÷ràddhãyabràhmaõanirõayaþ . màndhàtovàca .
     %<kãdç÷ebhyaþ pradàtavyaü bhavecchràddhaü mahàmune ! .
     dbijebhyaþ kiüguõibhyo và tanme vyàkhyàtumarhasi ..
     nàrada uvàca .
     bràhmaõànna parãkùerannànyavarõàstrayo nçpa ! .
     daive karmaõi pitre ca nyàyyamàhuþ parãkùaõam ..
     devatàþ påjayantãha daivenaiva hi tejasà .
     upeye tasmàdbhàvebhyaþ sarvebhyo dàpayennaraþ ..
     ÷ràddhe tvatha mahàràja ! parãkùedbràhmaõaü budhaþ .
     kula÷ãlavayoråpairvidyayàbhijanena ca ..
     teùàmanye païktidåùàstathànye païktipàvanàþ .
     apàïkteyàstu ye ràjan ! kãrtayiùyàmi tàn ÷çõu ..>% apàï kteyà yathà -- kitavo bhråõahà yakùmã pa÷upàlo niràkçtiþ . gràmapreùyo vàrdhuùiko gàyanaþ sarvavikrayã .. agàradàhã garadaþ kuõóà÷ã somavikrayã . sàmudriko ràjadåtastaiülikaþ kåñakàrakaþ .. pitrà vivadamàna÷ca yasya copapatirgç he . abhi÷astastathà stenaþ ÷ilpaü ya÷copajãvati .. parvakàra÷ca såcã ca mitradhruk pàradàrikaþ . avratànàmupàdhyàyaþ kàõóapçùñhastathaiva ca .. ÷vabhi÷ca yaþ parikràmedyaþ ÷unà daùña eva ca . parivittistu ya÷ca syàddu÷carmà gurutalpagaþ .. ku÷ãlavo devalako nakùatrairya÷ca jãvati . ãdç÷à bràhmaõà ye ca apàïkteyàstu te matàþ .. rakùàüsi gacchate havyaü yadeùàntu pradãyate . ÷ràddhe muktvà mahàràja ! du÷carmà gurutalpagaþ .. ÷ràddhaü nà÷ayate tasya pitaro'pi na bhu¤jate . somavikrayiõe dattaü viùñhàtulyaü bhavennçpa ! .. bhiùaje ÷oõitasamaü naùñaü devalake tathà . apratiùñhaü bàrdhaùike niùphalaü parikãrtitam .. bahubàõijake dattaü neha nàmutra tadbhavet . bhasmanãva hutaü havyaü tathà paunarbhave dvije .. ye tu dharmavyapeteùu caritràpagateùu ca . havyaü kavyaü prayacchanti teùàü tatpràya na÷yati .. j¤ànapårbantu ye tebhyaþ prayacchantya lpabuddhayaþ . purãùaü bhu¤jate tasya pitaraþ pretya ni÷citam .. etàn viddhi mahàvàho ! apàïkteyàn dvijàdhamàn . ÷ådràõàmupade÷antu ye kurvantyalpabuddhayaþ .. ùaùñiü kàõaþ ÷ataü kha¤jaþ ÷vitrã yàvat prapa÷yati . païktyàü samupaviùñàyàü tàvaddåùayate nçpa ! .. yadveùñita÷irà bhuïkte yadbhuïkte dakùiõàmukhaþ . sopànatka÷ca yadbhuïkte sarvaü vidyàttadàsuram .. asåyate ca yaddattaü yacca ÷raddhàdivarjitam . sarvaü tadasurendràya brahmà bhàgamakalpayat .. ÷vàna÷ca païktidåùà÷ca nàvekùeran katha¤cana . tasmàt parivçte dadyàttilàü÷cànne vikãrayet .. tilairvirahitaü ÷ràddhaü kçtaü krodhava÷ena ca . yàtudhànàþ pi÷àcà÷ca vipralumpanti taddhaviþ .. apàïkteyo yataþ païktyàü bhu¤jàno nanu pa÷yati . tàvat phalàdbhraü÷ayati dàtàraü tasya vàli÷am .. païktipàvanà yathà --
     %<ime hi manuja÷reùñha ! vij¤eyàþ païktipàvanàþ .
     vidyàvedavratasnàtàþ bràhmaõàþ sarva eva hi ..
     sadàcàraparà÷caiva vij¤eyàþ païktipàvanàþ .
     màtàpitrorya÷ca ba÷yaþ ÷rotriyo da÷apåruùaþ ..
     çtukàlàbhigàmã ca dharmapatnãùu yaþ sadà .
     vedavidyàvratasnàto vipraþ païktiü punàtyuta ..
     atharva÷iraso'dhyetà brahmacàrã yatavrataþ .
     satravàdã dharma÷ãlaþ svakarmanirata÷ca yaþ ..
     ye ca puõyeùu tãrtheùu abhiùekakçta÷ramàþ .
     makheùu ca samasteùu bhavantvavabhçtaplutaþ ..
     akrodhanà hyacapalàþ kùàntà dàntà jitendriyàþ .
     sarvabhåtahità ye ca ÷ràddheùvetànnimantrayet ..
     eteùu dattamakùayyamete vai païktipàvanàþ .
     yatayo mokùadharmaj¤à yogàþ sucaritavratàþ ..
     ye cetihàsaü prayatàþ ÷ràvayanti dvijottamàn .
     ye ca bhàùyavidaþ kecid ye ca vyàkaraõe ratàþ ..
     adhãyate puràõaü ye dharma÷àstràõi càpyuta .
     adhãtya ca yathànyàyaü vidhivattasya kàriõaþ ..
     upapanno gurukule satyavàdã sahasradaþ .
     agryàþ sarveùu vedeùu sarvapravacaneùu ca ..
     yàvadete prapa÷yanti païktyàü tàvat punanti ca .
     tato hi pàvanàt païktyà ucyante païktipàvanàþ ..
     ançtviganupàdhyàyaþ sa cedagràsanaü vrajet .
     çtvigbhiranamuj¤àtaþ païktyà harati duùkçtam ..
     atha cedvedavit sarvaiþ païktidoùairvivarjitaþ .
     na ca syàt patito ràjan ! païktipàvana ucyate ..
     tasmàt sarvaprayatnena parãkùyàmantrayeddvijàn .
     svakarmaniratàn ÷àntàn kule jàtàn bahu÷rutàn ..
     yasya mitrapradhànàni ÷ràddhàni ca havãüùi ca .
     na prãõàti pitén devàn svarga¤ca na sa gacchati bràhmaõo hyanadhãyànastçõàdiriva ÷àmyati .
     tasmin ÷ràddhaü na dàtavyaü na hi bhasmani håyate ..
     çùãõàü samaye nityaü ye caranti mahãpate ! .
     ni÷citàþ sarvadharmaj¤àstàn devà bràhmaõàn viduþ ..
     svàdhyàyaniùñhàniratà j¤ànaniùñhàstathaiva ca .
     taponiùñhà÷ca boddhavyàþ karmaniùñhà÷ca pàrthiva ! .
     kavyàni j¤ànaniùñhebhyaþ pratiùñhàpyàni bhåmipa ! .
     tatra ye bràhmaõàn kecinna nindanti hi te varàþ ..
     ye tu nindanti jalpeùu na tàn ÷ràddheùu yojayet .
     bràhmaõà nindità ràjan ! hanyuste puruùaü sadà ..
     vaikhànasànàü vacanamçùãõàü ÷råyate nçpa ! .
     dåràdeva nirãkùeta bràhmaõàn vedapàragàn ..
     priyo và yadi và dbeùyasteùàü na ÷ràddhamàvapet ..>% iti pàdme svargakhaõóe ÷ràddhapàtranirõayo nàma 35 adhyàyaþ .. àtatàyibràhmaõavadhe doùàbhàvo yathà --
     %<àtmànaü hantumàyàntamapi vedàntapàragam .
     na doùo hanane tasya na tena brahmahà bhavet ..
     pràya÷cittaü hiüsakànàü na vedeùu niråpitam .
     vadhe samucite teùàmityàha kamalodbhavaþ ..>% iti brahmavaivarte gaõapatikhaõóe 25 adhyàyaþ .. (klã, mantretaravedabhàgaþ . à÷aïkopanyàsa tannirasanapårbakaü tallakùaõamàha çgvedabhàùyopadghàtaprakaraõe yathà . tatra bràhmaõasya lakùaõaü nàsti . kutaþ ? vedabhàgànàmiyattànavadhàraõena bàhmaõabhàgeùvanyabhàgeùu ca lakùaõasyàvyàptyativyàptyoþ ÷odhayituma÷akyatvàt . pårboktamantrabhàga ekaþ . bhàgàntaràõi ca kànicit pårbairudàhartuü saügçhãtàni . %<heturnirbacanaü nindà pra÷aüsà saü÷ayo vidhiþ . parakriyà puràkalpo vyavadhàraõakalpanà ..>% iti . tena hyannaü kriyate iti hetuþ 1 . taddadhnodadhitvamiti nirvacanam 2 . amedhyà vai màùàþ iti nindà 3 vàyurvai kùepiùñhàdevateti pra÷aüsà 4 . tadvyacikitsa juhavànãmà hauùàmiti saü÷ayaþ 5 . yajamànena sammitaudumbharã bhavatãti vidhiþ 6 . màùàneva mahyaü pacantãti parakçtiþ 7 purà bràhmaõà abhaiùuriti puràkalpaþ 8 . yàvato'÷vàn pratigçhõãyàttàvato vàruõàü÷catuùkapàlànnirvapediti vi÷eùàvadhàraõakalpanà 9 . evamanyadapi udàhàryam .. na ca hetvàdãnàmanyatamaü bràhmaõamiti lakùaõam . mantreùvapi hetvàdisadbhàvàt . indavovàmu÷antihãti hetuþ . udàniùurmahãriti tasmàdudakasucyate iti nirvacanam . moghamannaü vindate apracetàþ iti nindà . agnirmårdhàdivaþ iti pra÷aüsà . adhaþ svidàsãduparisvidàsãti saü÷ayaþ vasantàya kapi¤jalànàlabhata iti vidhiþ sahasramayutàdadditiparakçtiþ . yaj¤ena yaj¤amayajanta devà iti puràkalpaþ . iti karaõabahulaü bràhmaõamiti cet na ityadadà ityayajathà ityapaca iti bràhmaõo gàyedityasmin bràhmaõena gàtavye mantre'tivyàpteþ . ityàhetyanena vàkyenopanibaddhaü bràhmaõamiti cenna ràjàcidyaü bhagaü bhakùãtyàha yo và rakùàþ ÷ucirasmãtyàha ityanayormantrayorativyàpteþ àkhyàyikàråpaü bràhmaõamiti cenna yamayamãsaüvàdasåktàdàvativyàpteþ tasmànnàsti bràhmaõasya lakùaõamiti pràpte bråmaþ mantrabràhmaõaråpau dvàveva vedabhàgau ityaïgãkàràt mantralakùaõasya pårbamabhihitatvàdava÷iùño vedabhàgo bràhmaõamityetallakùaõaü bhaviùyati . tadetallakùaõadvayaü jaiminiþ såtrayàmàsa taccodakeùu mantràkhyà÷eùe bràhmaõa÷abda ityàdi .. viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 84 .
     %<brahmavidbràhmaõo brahmã brahmaj¤o bràhmaõapriyaþ ..>% ÷ivaþ . yathà, tatraiva . 13 . 17 . 133 . gabhastibrahmakçdbrahmà brahmavid bràhmaõo gatiþ .. brahma jànàtãti vyutpattyà parabrahmavettari, tri ..)

#<bràhmaõabruvaþ>#, puü, (bràhmaõavaü÷otpannatayà vedoktakarmàkurvannapi àtmànaü bràhmaõaü bravãtãti . bràhmaõa + brå + ka + bàhulakàt na vacyàde÷aþ .) bràhmaõajàtimàtropajãvã . yathà --
     %<vipraþ saüskàrayukto na nityaü sandhyàdi karma yaþ .
     naimittikantu no kuryàt bràhmaõabruva ucyate ..
     yuktaþ syàt sarvasaüskàrairdvijastu niyamavrataiþ .
     karma ki¤cinna kurute vedoktaü bràhmaõabruvaþ ..
     garbhàdhànàdibhiryuktastathopanayanena ca .
     na karmakçnna càdhãte sa j¤eyo bràhmaõabruvaþ ..
     adhyàpayati no ÷iùyànnàdhãte vedamuttamam .
     garbhàdhànàdisaüskàrairyutaþ syàdbràhmaõabruvaþ ..>% iti pàdmottarakhaõóe 109 adhyàyaþ .. tasmai dàne phalavi÷eùo yathà --
     %<samamabràhmaõe dànaü dviguõaü bràhmaõabruve .
     adhãte ÷atasàhasramanantaü vedapàrage ..>% iti mànave 7 . 85 ..

#<bràhmaõayaùñikà>#, strã, (bràhmaõasya yaùñiriva . tataþ svàrthe saüj¤àyàü và kan ata itva¤ca .) vçkùani÷eùaþ . vàmanahàñã iti bhàùà . tatparyàyaþ . pha¤jikà 2 bràhmaõã 3 padmà 4 bhàrgã 5 aïgàravallã 6 vàleya÷àkaþ 7 varvaraþ 8 vardhakaþ 9 . ityamaraþ . 2 . 4 . 89 .. brahmayaùñiþ 10 brahmayaùñã 11 pha¤jãkà 12 yaùñã 13 brahmayaùñikà 14 durvarà 15 aïgàravallarã 16 bàleyaþ 17 bràhmikà 18 . iti ÷abdaratnàvalã .. bhçgubhavà 19 pathyà 20 khara÷àkaþ 21 ha¤jikà 22 . asyà guõàþ .
     %<bhàrgã råkùà kañustiktà rucyoùõà pàcanã laghuþ .
     dãpanã tuvarà gulmaraktanunnà÷ayeddhruvam ..
     ÷othakàsakapha÷vàsapãnasajvaramàrutàn .>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<bràhmaõayaùñã>#, strã, (bràhmaõasya yaùñãva .) bhàrgã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bràhmaõahitaþ>#, tri, (bràhmaõasya hitaþ .) bràhmaõasya hitakàrã . tatparyàyaþ . bràhmaõyaþ 2 . iti jañàdharaþ ..

#<bràhmaõàyanaþ>#, puü, (bràhmaõasyàpatyam . %<naóàdibhyaþ phak .>% 4 . 1 . 99 . iti phak .) ÷uddhasantànajo vipraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<bràhmaõã>#, strã, pha¤jikà . pçkkà .
     (%<spçkkàsçk bràhmaõãdevã marunmàlà latà laghuþ .
     samudràntà badhåþ koñivarùàlaùko piketyapi ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. bhàrgã . tatparyàyà yathà --
     %<padmà gandharva÷àkà ca kà¤jã càïgàraparõyapiü .
     bhàrgyambuyaùñikà bràhmo bràhmaõã brahmacàriõã ..>%
     %<harenureõukà kauntã bràhmaõã hemagandhinã ..>% ityubhe vaidyakaratnamàlàyàm .. bràhmaõa + ïãù .) bràhmaõapatnã . iti vi÷vaþ . (yathà, manuþ . 8 . 376 .
     %<bràhmaõãü yadyaguptàntu gacchetàü vai÷yapàrthivau .
     vai÷yaü pa¤ca÷ataü kuryàt kùatriyantu sahasriõam ..>%) varañã . iti trikàõóa÷eùaþ .. pipãlikàbhedaþ . tatparyàyaþ . sthåla÷ãrùikà 2 . iti hemacandraþ .. bràhmaõãgamane doùo yathà --
     %<kulañàviprapatnãnàü gamane suraviprayoþ .
     brahmahatyàùoóa÷àü÷aü pàtakantu bhaveddhruvam ..
     tàsàmupasthitànà¤ca gamane taccaturthakam .
     tyàge dharmo nàsti pàpamityàha kamalodbhavaþ ..
     viprapatnãsatãnà¤ca gamanena balena cet .
     brahmahatyà÷ataü pàpaü bhavedeva ÷rutau ÷rutam ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 45 adhyàyaþ .. (buddhiþ . iyaü hi bhagavatà bràhmaõãtvena kalpità arjunàya kathità . yathà, mahàbhàrate 14 . 34 . 11-12 . arjuna uvàca .
     %<kva nu sà bràhmaõã kçùõa ! kva càsau bràhmaõarùabhaþ .
     yàbhyàü siddhiriyaü pràptà tàvubhau vada me'cyuta ! ..
     ÷rãbhagavànuvàca .
     mano me bràhmaõaü viddhi buddhiü me viddhi bràhmaõãm .
     kùetraj¤a iti ya÷coktaþ so'hameva dhana¤jayaþ ..>% tãrthavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 84 . 55 .
     %<tato vai bràhmaõãü gatvà brahmacàrã jitendriyaþ .
     padmavarõena yànena brahmalokaü prapadyate ..>%)

#<bràhyaõyaü>#, klã, (bràhmaõànàü samåhaþ . bràhmaõa +
     %<bràhmaõamànavabàóavàdyat . 4 . 2 . 42 .>% iti yat .) bràhmaõasamåhaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 41 .. bràhmaõatvam . iti medinã . ye, 97 . (yathà, manuþ . 3 . 17 .
     %<÷ådràü ÷ayanamàropyaü bràhmaõo yàtyadhogatim .
     janayitvà sutaü tasyàü bràhmaõyàdeva hãyate ..>%)

#<bràhmaõyaþ>#, puü, ÷anigrahaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<bràhmamuhårtaþ>#, puü, (bràhmo brahmadevatàko muhårtaþ .) aruõodayakàlasya prathamadaõóadbayam . bràhmamuhårtamàha pitàmahaþ .
     %<ràtre÷ca pa÷cime yàme muhårto bràhma ucyate .>% pa÷cime yàme ÷eùàrdhaprahare . ÷eùàrdhaprahare bràhmo muhårta iti madanapàrijàtàt . tatràpi såryodayàt pràk ardhaprahare dbau muhårto tatràdyo bràhmaþ dvitãyo raudraþ . ityàhnikatattvam .. * ..
     %<bràhme muhårte cottiùñhet sustho rakùàrthamàyuùaþ .
     ÷arãracintàü nirvartya maitraü karma samàcaret ..>% iti ràjavallabhaþ .. tatkçtyaü pràtaþkçtya÷abde draùñavyam . brahmaõo muhårtaþ . sa tu ekamanusthitikàlaþ .
     %<daivikànàü yugànàntu sahasraü brahmaõo dinam .
     manvantaraü tathaivaikaü tasya bhàga÷caturda÷aþ ..>% iti liïgapuràõadar÷anàt ..

#<bràhmàhoràtraþ>#, puü, (brahmaõo'horàtraþ .) brahmaõo dinayàminyau . sa tu daivayugasahasradbayena bhavati . sa ca nçõàü kalpadvayakàlaþ . tatra dinamudayakalpaþ ràtri÷ca kùayakalpaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..
     %<daivikànàü yugànàntu sahasraü parisaükhyayà .
     bràhmamekamaharj¤eyaü tàvatã ràtrireva ca ..
     tadvai yugasahasràntaü bràhmaü puõyamaharviduþ .
     ràtri¤ca tàvatãmeva te'horàtravido janàþ ..>% iti mànave 1 . 73 ..

#<bràhmikà>#, strã, (bràhmã eva . saüj¤àyàü svàrthe và kan ataitva¤ca .) bràhmaõayaùñikà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bràhmã>#, strã, (brahmaõa iyam . brahma + aõ . ñilopaþ . striyàü ïãù .) durgà . yathà --
     %<bçhada÷va÷arãraü yadaprameyaü pramàõataþ .
     bçhadvistãrõamityuktaü bràhmã devã tataþ smçtà ..>% iti devãpuràõe 45 adhyàyaþ .. ÷ivasyàùñamàtçkàntargatamàtçkàvi÷eùaþ . sà ca brahma÷aktiþ . sarasvatã . ÷àkabhedaþ . tatparyàyaþ . matsyàkùã 2 vayasthà 3 somavallarã 4 . ityamaraþ . 2 . 4 . 137 .. catvàri somalatàyàü . bràhmã÷àke iti kecit . iti taññãkàyàü bharataþ .. (yathà, gàruóe 199 adhyàye .
     %<vacà trikañuka¤caiva lavaõaü cårõamuttamam .
     bràhmãrase bhàvita¤ca madhusarpisamanvitam .
     saptàhaü bhakùitaü kuryànmahai÷varyaü màta paràm ..>%) brahmã÷àkasya paryàyàntaraü yathà . sarasvatã 5 saumyà 6 sura÷reùñhà 7 suvarcalà 8 kapotavegà 9 vaidhàtrã 10 divyatejàþ 11 mahauùadhã 12 svàyambhuvã 13 saumyalatà 14 sureùñà 15 brahmakanyakà 16 maõóåkamàtà 17 maõóåkã 18 surasà 19 medhyà 20 vãrà 21 bhàratã 22 varà 23 parameùñhinã 24 divyà 25 ÷àradà 26 . asyà guõàþ . himatvam . kaùàyatvam . tiktatvam . vàtàsrapittanà÷itvam . buddhipraj¤àmedhàkàritvam . àyurvardhakatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<bràhmã kapotavallã syàt somavallã sarasvatã ..>% atha brahmamàõóåkã .
     %<maõóåkaparõã màõóåkã tvàùñrã divyà mahauùadhã ..>% asyà guõàþ .
     %<bràhmã himà sarà tiktà laghurmedhyà ca ÷ãtalà .
     kaùàyà madhurà svàdupàkàyuùyà rasàyanã ..
     svaryà smçtipradà kuùñhapàõóumehàsrakàsajit .
     viùa÷othajvaraharã tadvanmaõóåkaparõinã ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. pha¤jikà . vàmanahàñã iti bhàùà . païkamaóamatsyaþ . pàükàla iti bhàùà . somavallarã . somalatà iti khyàtà . iti medinã .. mahàjyotiùmatã . vaóã màlakaïgunã iti hindã bhàùà . matsyàkùã . macchàchã iti chachamachariyà iti ca hindã bhàùà . vàràhãkandaþ . hilamocikà . iti ràjanirghaõñaþ .. hiücà iti bhàùà . rohiõãnakùatram . iti hemacandraþ .. (brahma + aõ + ïãp .) brahmàdhiùñhàtçdevatàkatvàt tathàtvam .. såryamårtiþ . yathà, màkaõóeye . 109 . 71 .
     %<bràhmã màhe÷varã caiva vaiùõavã caiva te tanuþ .
     tridhà yasya svarupantu bhànorbhàsvàn prasãdatu ..>% tri, brahmapràptiyogyà . yathà, manuþ . 2 . 28 .
     %<svàdhyàyena bratairhobhai straividyenejyayà sutaiþ .
     mahàyaj¤ai÷ca yaj¤ai÷ca bràhmãyaü kriyate tanuþ ..>%) brahmabhavà . yathà gãtàyàm . 2 . 72 .
     %<eùà bràhmã sthitiþ pàrtha ! nainàü pàpya vimuhyati ..>%)

#<bràhmãkandaþ>#, puü, (bràhmyàþ kanda iva kando yasya .) vàràhãkandaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bràhmyaü>#, klã, vismayaþ . dç÷yam . iti dharaõiþ .. (brahmaõa idam . brahman + ùya¤ .) brahmasambandhini tri . (yathà, màrkaõóeye . 6 . 38 .
     %<caturda÷a guõo hyeùa kàlo bràhmyamahaþ smçtam ..>%) niryakàrabràhma÷abdàrthã'pyatra .. (yathà, raghuþ . 12 . 97 .
     %<bràhmamastraü priyà÷oka÷alyaniùkarùaõauùadham ..>%)

@<[Page 3,461b]>@
#<bruvan># [t] tri, (bravãtãti . brå + ÷atç .) kathayan . vaktà . yathà --
     %<kçte niþsaü÷aye pàpe na bhu¤jãtànupasthitaþ .
     bhu¤jàno vardhayet pàpamasatyaü saüsadi bruvan ..>% iti pràya÷cittatattvam ..

#<bruvàõaþ>#, tri, (bråte iti . brå + ÷ànac .) vaktà . yathà --
     %<iti bruvàõo madhuraü hita¤ca tamà¤jihanmaithilayaj¤abhåmim .
     ràmaü muniþ prãtimanà makhànte ya÷àüsi ràj¤àü nijighçkùayiùyan ..>% iti bhaññiþ . 2 . 40 ..

#<brå># la ¤a uktau . iti kavikalpadrumaþ .. (adàøubhaø-dvikaø-señ .) la ¤a bravãti . bråte . vibråtiþ kañake kçtetyatra aravihitakàryasyànityatvànna vacàde÷aþ . iti durgàdàsaþ ..

#<bha>#

#<bha># bhakàraþ . sa ca vya¤janacaturviü÷atitamaþ pavargãyacaturtho varõaþ . asyoccàraõasthànaü oùñhaþ . iti vyàkaraõam .. (tathà ca siddhàntakaumudyàm . upåpadhmànãyànàmoùñhau ..) tasya svaråpàdi yathà --
     %<bhakàraü ÷çõu càrvaïgi ! svayaü paramakuõóalã .
     mahàmokùapradaü varõaü taruõàdityasaüprabham ..
     pa¤capràõamayaü varõaü pa¤cadevamayaü sadà .>% iti kàmadhenutantram .. (vaïgàkùaràkçtau) tasya likhanakramo yathà --
     %<årdhàdhaþkramato rekhà vàme vakrà tu kuõóalã .
     puna÷càdhogatà saiva ata årdhagatà punaþ ..
     brahmà ÷ambhu÷ca viùõu¤ca kramatastàsu tiùñhati ..>% asya lekhanaprakàràntaraü yathà --
     %<ki¤cidàku¤cità rekhà vàmaddakùiõato gatà .
     tato vakrà vàmagatà tàsu vàõyàdayaþ kramàt ..
     çjumàtrà madhyagatà koõàddakùagatà punaþ .
     mahà÷aktisvaråpà sà dhyànamasya pracakùate ..>% tadyathà --
     %<taóitprabhàü mahàdevãü nàgakaïkaõa÷obhitàm ..
     ùaóbhujàü varadàü bhãmàü raktapaïkajalocanàm ..
     raktavastraparãdhànàü raktapuùpopa÷obhitàm .
     caturvargapradàü debãü sàdhakàbhãùñasiddhidàm ..
     evaü dhyàtvà brahmaråpàü tanmantraü da÷adhà japet ..>% tatpraõàmamantro yathà --
     %<tri÷aktisahitaü varõaü tribindusahitaü priye ! .
     àtmàditattvasaüyuktaü bhakàraü praõamàmyaham ..>% iti varõoddhàratantram .. tasya nàsàni yathà --
     %<bhaþ klinnà bhramaro bhãmo vi÷vamårtirni÷àbhavam .
     dbiraõóo bhåùaõo målaü yaj¤asåtrasya vàcakaþ ..
     nakùatraü bhramaõà dãptirvayo bhåmiþ payo nabhaþ .
     nàbhirbhadraü mahàbàhurvi÷vamårtirvitàõóakaþ ..
     pràõàtmà tàpinã vajrà vi÷varåpã ca candrikà .
     bhãmasenaþ sudhàsenaþ sukho màyàpuraü haraþ ..>% iti nànàtantra÷àstram ..

#<bhaü>#, klã, (bhàtãti . bhà dãptau + bàhulakàt óaþ .) nakùatram . ityamaraþ . 1 . 3 . 21 .. (yathà, såryasiddhànte . 1 . 26 .
     %<pràggatitvamatasteùàü bhagaõaiþ pratyahaü gatiþ .
     pariõàhava÷àdbhinnà tadva÷àd bhàni bhu¤jate ..>%) grahaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. rà÷iþ . yathà --
     %<rà÷inàmàni ca kùetraü bhamçkùaü gçhanàma ca ..>% iti jyotistattvam ..

#<bhaþ>#, puü, (bhàtãti . bhà dãptau + bàhulàd óaþ .) ÷ukràcàryaþ . iti medinã . bhe, 1 .. bhramaraþ . ityekàkùarakoùaþ . bhràntiþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bhaktaü>#, klã, (bhajyate smeti bhajasevàyàü + karmaõi ktaþ .) annam . ityamaraþ . 2 . 9 . 48 .. atha bhaktasya nàmàni sàdhanaü guõà÷ca .
     %<bhaktamannaü tathàndha÷ca kvacit kåra¤ca kãrtitam .
     odano'strã striyàü bhissà dãdiviþ puüsi bhàùitaþ ..>% sudhautàüstaõóulàn sphãtàüstoye pa¤caguõe pacet . tadbhaktaü prasçta¤coùõaü vi÷adaü guõavanmatam .. bhaktaü vahnikaraü pathyaü tarpaõaü rocanaü laghu . adhautamasçtaü ÷ãtaü gurvarucyaü kaphapradam .. iti bhàvaprakà÷aþ .. haraye niveditànnasya nityaü bhakùaõe phalaü yathà,
     %<ye viprà haraye dattvà nityamanna¤ca bhu¤jate .
     ucchiùñabhojanàtteùàü harerdàsyaü labhennaraþ ..>% haraye adattvà tadbhakùaõe doùo yathà --
     %<na dattvà haraye bhaktyà bhu¤jate cedbhramàdapi .
     purãùasadç÷aü vastu jalaü måtrasamaü bhavet .. * ..
     ÷ådra÷ceddharibhakta÷ca naivedyabhojanotsukaþ .
     àmànnaü haraye dattvà pàkaü kçtvà ca khàdati ..>% annadànaphalaü yathà --
     %<anna¤ca sarvajãvibhyaþ puõyàrthaü dàtumarhati .
     dattvà vi÷iùñajãvibhyo vi÷iùñaü phalamàpnuyàt ..
     ato dattvà mànuùebhyo labhate'ùñaguõaü phalam .
     tato vi÷iùña÷ådrebhyo dattvà taddviguõaü phalam ..
     dattvànnaü ghai÷yajàtibhyastata÷càùñaguõaü phalam .
     dattvànnaü kùattriyebhyo'pi vai÷yànàü dviguõaü bhavet ..
     kùattriyàõàü ÷ataguõaü viprebhyo'nnaü pradàya ca .
     ghipràõà¤ca ÷ataguõa ÷àstraj¤e bràhmaõe phalam ..
     ÷àstraj¤ànàü ÷ataguõaü bhakte vipre labheddhruvam .
     sa cànnaü haraye dattvà bhuïkte bhaktyà ca sàdaram ..
     viùõave bhaktavipràtha dattvà dàtu÷ca yat phalam .
     tat phalaü labhate nånaü bhaktabràhmaõabhojane ..
     bhakta tuùñe haristuùño harau tuùñe ca devatàþ .
     bhavanti siktàþ ÷àkhà÷ca yathà målaniùecanàt ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 21 adhyàyaþ . tasya ekàda÷yàü pàpà÷rayatvaü bhakùaõe doùa÷ca yathà --
     %<ekàda÷yàmàgatàyàü pàvayantyàü jagattrayam .
     sthàtavyamannamà÷ritya bhavatà pàpapåruùa ! ..
     annamà÷ritya tiùñhantaü bhavantaü pàpapåruùam .
     na haniùyati manmårtiriyamekàda÷ã tithiþ ..
     tasmàdannaü na bhoktavyaü kadàcidapi sattamaiþ .
     àtmano hitamicchadbhiþ saüpràpte harivàsare ..
     saüsàre yàni pàpàni tànyevaikàda÷ãdine .
     annamà÷ritya tiùñhanti puõóarãkekùaõàj¤ayà ..
     kurvatàü sarvapàpàni narakànniùkçtirbhavet .
     na niùkçtirbhavennaõàü bhu¤jatàü harivàsare ..
     martyà bhaktàni yàvanti bhu¤jate harivàsare .
     pratibhakte brahmahatyàkoñijaü pàtakaü labhet ..
     sarvapàpà÷rayaü bhaktaü tyaktavyaü harivàsare .
     mohàdye bhu¤jate vàpi te j¤eyàþ pàpinàü varàþ ..>% iti pàdme kriyàyogasàre 21 adhyàyaþ .. varjanãyànnaü yathà --
     %<nàdyàt ÷ådrasya vipro'nnaü mohàdbà yadivànyataþ .
     sa ÷ådrayoniü vrajati yastu bhuïkte hyanàpadi ..
     ùaõmàsàn yo dbijo bhuïkte ÷ådrasyànnaü vigarhitam .
     jãvanneva bhavet ÷ådro mçtaþ ÷và càbhijàyate ..
     bràhmaõakùattriyavi÷àü ÷ådrasya ca munã÷varàþ .
     yasyànnenodarasthena mçtastadyonimàpnuyàt ..
     ràjànnaü nartakànna¤ca takùaõo'nna¤cakrakàriõaþ .
     gaõànnaü gaõikànna¤ca ùaõóànna¤caiva varjayet ..
     cakropajãvirajakataskaradhvajinàü tathà .
     gàndharvalohakàrànnaü såtakànnaü vivarjayet ..
     kulàlacitrakarmànnaü vàrdhuùeþ patitasya ca .
     paunarbhavacchàtrikayorabhi÷astasya caiva hi ..
     suvarõakàra÷ailåùavyàdhitasyàturasya ca .
     cikitsakasya caivànnaü puü÷calyà dàõóikasya ca ..
     stenanàstikayorannaü devatànindakasya ca .
     somavikrayiõa÷cànnaü ÷vapàkasya vi÷eùataþ ..
     bhàryàjitasya caivànnaü yasya copapatirgçhe .
     utsçùñasya kadaryasya tathaivocchiùñabhojanaþ ..
     apaïktyanna¤ca saüghànnaü ÷astràjãvasya caiva hi .
     klãvasyàntyàsina÷cànnaü mattonmattasya caiva hi ..
     bhãtasya ruditasyànnaü avakruùñaü parikùatam .
     brahmadviùaþ pàparuceþ ÷ràddhànnaü såtakasya ca ..
     vçthàpàkasya caivànnaü ÷àvànnaü ÷va÷urasya ca .
     aprajànàntu nàrãõàü kçtaghnasya tathaiva hi ..
     kandukànnaü vi÷eùeõa ÷astravikràyaõastathà .
     ÷auõóànnaü nàlikànna¤ca bhiùajàmannameva ca .
     viddhaprajananasyànnaü parivittyannameva ca ..
     punarbhuvo vi÷eùeõa tathaiva didhiùåpateþ .
     avaj¤àta¤càvadhåtaü saroùaü vismayànvitam .
     guràvapi na bhoktavyamannaü satkàravarjitam ..
     dugkutaü hi manuùyasya sarvamanneùvanuùñhitam .
     yo yasyànnena jãveta sa tasyà÷nàti kilviùam ..>%
     %<àbhãraþ kulamitra¤ca gopàlo dàsanàpitau .
     ete ÷ådreùu bhojyànnà ya÷càtmànaü nivedayet ..
     ku÷ãlavaþ kumbhakàraþ kùetrakarmaka eva ca .
     ete ÷ådreùu bhojyànnà dattvà svalpaü paõaü budhaiþ ..>% iti kaurme upavibhàge 16 adhyàyaþ .. tasya mukhyatvaü pàribhàùikatva¤ca yathà --
     %<taõóulo'mbvagnisaüyogàllavaõayogena piùñakam .
     phalaü tritayasaüyogàdannaü bhavati tatkùaõàt ..>% iti ràmàrcanacandrikàdhçtavacanamiti kecit .. (dhanam . yathà, manau . 11 . 7 .
     %<yasya traivàrùikaü bhaktaü paryàptaü bhçtyavçttaye .
     adhikaü vàpi vidyeta sa somaü pàtumarhati ..>% %<bhaktaü dhanam .>% iti tadbhàùye medhàtithiþ .)

#<bhaktaþ>#, tri, (bhajate smeti . bhajasevàyàü + ktaþ .) tatparaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 173 . 14 .
     %<na tvàü dçùñvà punaranyàü draùñuü kalyàõi ! rocaye .
     prasãda va÷ago'hante bhaktaü màü bhaja bhàvini ! ..>% påjyaviùayakànuràgo bhaktistadvàü÷ca .) atha ÷rãbhagavadbhaktalakùaõàni . liïgapuràõe . vratakarmaguõaj¤ànabhogajanmàdimatsvapi . ÷aiveùvapi ca kçùõasya bhaktàþ santi tathà tathà .. ÷rãbhàgavate ekàda÷askandhe . uttamabhaktà yathà,
     %<j¤àtvàj¤àtvàtha ye vai màü yàvàn ya÷càsmi yàdç÷aþ .
     bhajantyanena bhàvena te me bhaktatamà matàþ ..>% madhyamabhakto yathà --
     %<ã÷vare tadadhãne và vàli÷eùu dbiùatsu ca .
     premamaitrãkçpopekùà yaþ karoti sa madhyamaþ ..>% pràkçtabhakto yathà --
     %<arcàyàmeva haraye påjàü yaþ ÷raddhayehate .
     na tadbhakteùu cànyeùu sa bhaktaþ pràkçtaþ smçtaþ ..>% iti ÷rãharibhaktivilàsaþ .. api ca .
     %<bhaktànàü lakùaõaü bråhi bhaktànugrahakàtara ! .
     yeùàü spar÷anasandar÷àt sadyaþ påto naràdhamaþ ..
     haribhaktivihãnà÷ca mahàhaïkàrasaüyutàþ .
     svapra÷aüsàratà dhårtàþ ÷añhà÷ca sàdhunindakàþ ..
     punanti sarvatãrthàni yeùàü snànàvagàhanàt .
     yeùà¤ca pàdarajasà påtà pàdodakànmahã ..
     yeùàü sandar÷anaü spar÷aü devà và¤chanti bhàrate .
     sarveùàü paramo làbho vaiùõavànàü samàgamaþ ..
     na hyagnayàni tãrthàni na devà mçcchilàmayàþ .
     te punantyurukàlena viùõubhaktaþ kùaõàdaho ! ..
     sautiruvàca .
     mahàlakùmãvacaþ ÷rutvà lakùmãkànta÷ca sasmitaþ .
     nigåóhatattvaü kathitumçùi÷reùñhopacakrame ..
     ÷rãnàràyaõa uvàca .
     bhaktànàü lakùaõaü lakùmi ! gåóhaü ÷rutipuràõayoþ .
     puõyasvaråpaü pàpaghnaü sukhadaü bhaktimuktidam .
     sàrabhåtaü gopanãyaü na vaktavyaü khaleùu ca ..
     guruvaktràdviùõumantro yasya karõe pravi÷yati .
     vedàntavedavedàïgàstaü pavitraü vadanti hi ..
     puruùàõàü ÷ataü prårbaü påtaü tajjanmamàtrataþ .
     svargasthaü narakasthaü và muktimàpnoti tatkùaõàt ..
     yaiþ kai÷cidyatra và janma labdhaü yeùu ca jantuùu .
     jãvanmuktàste ca påtà yànti kàle hareþ padam ..
     madbhaktiyukto matpåjàniyukto madguõànvitaþ .
     madaguõa÷làghanãya÷ca manniviùña÷ca santatam ..
     sagadgadaþ sà÷runetraþ svàtmavi÷ruta eva ca .
     na và¤chanti sukhaü muktiü sàlokyàdicatuùñayãm ..
     brahmatvamamaratvaü và tadvà¤chà mama sevane .
     indratva¤ca manutva¤ca devatva¤ca sudurlabham ..
     svargaràjyàdibhoga¤ca svapne ca nahi và¤chati .
     brahmàõóàni vina÷yanti devà brahmàdayastathà .
     kalyàõabhaktiyukta÷ca madbhakto na praõa÷yati .
     bhramanti bhàrate bhaktà labdhvà janma sudurlabham ..
     te'pi yànti mahãü påtvà navaü tãtha mamàlayam ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 5 adhyàyaþ .. api ca .
     %<ratiþ kçùõakathayà¤ca yasyà÷rupulakodgamaþ .
     mano nimagnaü yasyaiva sa bhaktaþ kathità budhaiþ ..
     puttradàràdikaü sarvaü jànàti ÷rãharerapi .
     àtmanà manasà vàcà sa bhaktaþ kathito budhaiþ ..
     dayàsti sarvabhåteùu sarvaü kçùõamayaü jagat .
     yo jànàti mahàj¤ànã sa bhakto vaiùõavottamaþ ..
     iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 1 adhyàyaþ ..
     bhagavadbhaktà yathà, tatraiva 3 adhyàye .
     madbhaktà÷caiva niþ÷aïkà karmanirmålakàrakàþ .
     nàhaü ÷akta÷ca bhaktànàü saühàre nityadehinàm ..
     bhaktà mamànugà nityaü matpàdànatatatparàþ .
     ahaü bhaktàntike nityaü teùàü rakùaõahetave ..
     sarve na÷yanti brahmàõóe prabhavanti punaþ punaþ .
     na bhe bhaktàþ praõa÷yanti niþ÷aïkà÷ca niràpadaþ ..
     haribhaktimàhàtmyaü yathà -- dvijànàü haribhaktànàü prabhàvo durlabhaþ ÷rutau .
     yeùàü pàdàbjarajasà sadyaþ påtà vasundharà ..
     teùà¤ca pàdacihnaü yattãrthaü tat parikãrtitam .
     teùà¤ca spar÷amàtreõa tãrthapàpaü praõa÷yati ..
     àliïganàt sadàlàpàtteùàmucchiùñabhojanàt .
     dar÷anàt spar÷anàccaiva sarvapàpàt pramucyate ..
     bhramaõe sarvatãrthànàü yat puõyaü srànato bhavet .
     haridàsasya viprasya tat puõyaü dar÷anàllabhet ..
     iti tatraiva 21 adhyàyaþ ..
     trividhabhaktalakùaõaü yathà -- bhaktànàü trividhànà¤ca lakùaõaü ÷råyatàmiti .
     tçõa÷ayyàrato bhakto mannàmaguõakãrtiùu ..
     mano nive÷ayettyaktvà saüsàrasukhakàraõam .
     dàsyaü vinà na hãcchanti sàlokyàdicatuùñayam ..
     naiva nirvàõamukti¤ca sudhàpànamabhãpsitam .
     dhyàyate matpadàbja¤ca påjayedbhaktibhàvataþ ..
     ÷rãhetuþ kiü tasya devaþ saïkalparahitasya ca .
     sarvasiddhiü na và¤chanti te'õimàdikamãpsitam ..
     brahmatvamamaratvaü và suratvaü sukhakàraõam .
     và¤chanti ni÷calàü bhaktiü madãyàmatulàmapi ..
     strãpuüvibhedo nàstyevaü sarvajãveùu bhinnatà .
     teùàü siddhe÷varàõà¤ca pravaràõàü vraje÷vara ! ..
     kùutpipàsàdikàü nidràü lobhamohàdikaü ripum .
     tyaktvà divàni÷aü mà¤ca dhyàyate ca digambaraþ ..
     sa madbhaktottamo nanda ! ÷råyatàü madhyamàdikam ..>%
     %<nàsaktaþ karmasu gçhã pårbapràktanataþ ÷uciþ ..
     karoti satata¤caiva pårbakarmanikçntanam .
     na karotyaparaü yatnàt saïkalparahita÷ca yaþ ..
     sarvaü kçùõasya yatki¤cinnàhaü kartà ca karmaõaþ .
     karmaõà manasà vàcà satataü cintayediti ..
     nyånabhakta÷ca tannyånaþ sa ca pràkçtikaþ ÷råtau .
     yamaü và yamadåtaü và svapnena ca na pa÷yati ..
     puruùàõàü sahasra¤ca pårbaü bhaktaþ samuddharet .
     puüsàü ÷ataü madhyama÷ca taccaturtha¤ca pràkçtaþ ..
     bhakta÷ca trividhastàta ! kathita÷ca tavàj¤ayà ..>% iti tatraiva 84 adhyàyaþ .. kçùõabhakta÷arãreü tãrthàdãni yathà --
     %<pçthivyàü yàni tãrthàni puõyànyapi ca jàhnavi ! .
     madbhaktànàü ÷arãreùu santi påteùu santatam ..
     madbhaktapàdarajasà sadyaþ påtà vasundharà .
     sadyaþ påtàni tãrthàni sadyaþ påtaü jagattathà ..
     manmantropàsakà viprà ye maducchiùñabhojinaþ .
     màmeva nityaü dhyàyante te matpràõàdhikàþ priyàþ .
     tadupaspar÷amàtreõa påto vàyu÷ca pàvakaþ .
     kalerda÷asahasràõi madbhaktàþ santi bhåtale ..
     ekavarõà bhaviùyanti madbhakteùu gateùu ca .
     madbhakta÷ånyà pçthivã kaligrastà bhaviùyati ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 128 aþ .. bhagavadbhaktamàhàtmyaü yathà --
     %<saüsmçtaþ kãrtito vàpi dçùñaþ spçùño'pi và priye ! .
     punàti bhagavadbhakta÷càõóàlo'pi yadçcchayà ..>% iti vàràhe upavibhàge prabodhinãmàhàtmyam .. haribhaktakartavyàni yathà --
     %<hare÷caritamã÷asya sarvalokeùu kãrtanam .
     vaiùõaveùu ca kàrùõeùu bhaktaþ kuryàdaharni÷am ..
     dàsãrdàsàü÷ca yatki¤cit svakãyaü vastu càtmanaþ .
     kçùõabhaktasya gàrhasthyaü sarvaü kçùõe nivedanam ..>% bhaktasya lakùaõàntaraü yathà --
     %<premõà saüjàtayà bhaktyà tanumutpulakà¤janaþ .
     vibhartyalaukikaü bhakto vadeddhvasati nçtyati ..
     paramànandayukto'sau kvacidgàyati nandati .
     krandatyacyutabhàvena gadgadena punaþ punaþ ..
     anu֋layati bhajet govindamanumodate .
     taredevaü viùõumàyàü dustaràü munimohinãm ..
     sarvatre÷varabuddhyà yo bhajedã÷aü sanàtanam .
     sa tattvavàdã bhakta÷ca sarvabhåtasuhçttamaþ ..>% iti pàdmottarakhaõóe 101 adhyàyaþ .. * .. bhaktatyàge doùo yathà --
     %<brahmahatyà gurorghàto govadhaþ strãvadhastathà .
     tulyamebhirmahàpàpaü bhaktatyàgàdudàhçtam ..
     bhajantaü bhaktamatyàjyamaduùñaü tyajataþ mukham .
     neha nàmutra pa÷yàmi tasmàt ÷akta ! divaü vraja ..>% iti màrkaõóeyapuràõe hari÷candropàkhyànam .. (kçtavibhàgaþ . yathà, lãlàvatyàm .
     %<bhakto haraþ ÷udhyati yadguõaþ syàt ..>%)

#<bhaktakaraþ>#, puü, (bhaktaü bhajanaü karotãti . kç + ñaþ .) kçtrimadhåpaþ . yathà, ÷abdacandrikàyàm .
     %<vçkadhåpe bhaktakaro giriþ syàt samagandhakaþ ..>% bhaktakàrake tri ..

#<bhaktakàraþ>#, tri, (bhaktamannaü karotãti . kç + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ .) pàcakaþ . bhaktamannaü karoti pacati yaþ . tatparyàyaþ . sådaþ 2 audanikaþ 3 guõaþ 4 bhakùyaükàraþ 5 såpakàraþ 6 såpaþ 7 àràlikaþ 8 vallavaþ 9 . iti hemacandraþ ..

#<bhaktatà>#, strã, bhaktatvam . bhaktasya bhàva ityarthe (tal) tapratyayena niùpannà ..

#<bhaktatåryaü>#, klã, (bhaktasya tadbhojanakàlasyàvedakaü yadvà bhakte tadbhojanakàle vàdanãyantåryam .) bhojanakàle vàdanãyatåryam . tatparyàyaþ . nçpamànam 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<bhaktadàsaþ>#, puü, (bhaktenànnamàtreõa dàsaþ .) pa¤cada÷adàsàntargatadàsavi÷eùaþ . yathà -- bhaktadàsa÷ca vij¤eyastathaiva baóavàkçtaþ . subhikùe'pi bhaktenàïgãkçtadàsyaþ . iti dàyakramasaügrahaþ .. (yathà, manau . 8 . 415 .
     %<dhvajàhçto bhaktadàso gçhajaþ krãtadattrimau .
     paittriko daõóadàsa÷ca saptaite dàsayonayaþ ..>%)

#<bhaktamaõóaþ>#, puü, klã, (bhaktasyànnasya maõóaþ .) annàgrarasaþ . bhàtera màóa iti bhàùà . tatparyàyaþ . màsaraþ 2 àcàmaþ 3 niþsràvaþ 4 . ityamaraþ .. (bhaktasya bhajana÷ãlasya maõóobhåùaõam .) picchà 5 . iti jañàdharaþ ..

#<bhaktiþ>#, strã, (bhajyate iti . bhaja + ktin .) vibhàgaþ . sevà . iti medinã . te, 39 .. gauõavçttiþ . bhaïgã . (anuràgavi÷eùaþ . påjyeùvanuràgo bhaktirityupade÷aþ .. ã÷vare parànuraktiþ . %<athàto bhaktijij¤àsà sà parànuraktirã÷vare .>% iti ÷àõóilyasåtram .. upàsanà .. parame÷varaviùaye paramaprema . upàsyàkàràkàritacittavçttyàvçttiråpà paripakvanididhyàsanàkhyà ÷ravaõamananàbhyàsaphalabhåtà anuraktiþ .. %<nahãùñadevàt paramasti ki¤cit .>% iti buddhipårbikà cittavçttiþ . sà ca paramaprãtyadhãnà .. yathà, viùõupuràõe . 1 . 20 . 18-19 .
     %<nàtha ! yonisahasreùu yeùu yeùu vrajàmyaham .
     teùu teùvacyutà bhaktiracyutàstu sadà tvayi .
     yà prãtiravivekànàü viùayeùvanapàyinã .
     tvàmanusmarataþ sà me hçdayànmàpasarpatu ..>%
     %<he acyuta ! tvayi me acyutà aikàntikã bhaktirastu . ekàntabhaktiþ paramaprãtyadhãneti tàü prãtiü pràrthayate yeti yàdç÷ã prãtirviùayeùu àsaktànàü sà tàdç÷ã prãtirme hçdayàta màpasarpatu màpayàtu hçdaye sadà tiùñhatvityarthaþ ..>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã .. candanàdibhistilakàdiracanà . yathà, raghau . 13 . 55 . kvacit khagànàü priyamànasànàü kàdambasaüsargaùatãva paüktiþ . anyatrakàlàgurudattapatrà bhaktirbhava÷candanakalpiteva ..) ÷raddhà . iti hemacandraþ .. (bhaktivivaraõaü yathà -- bhaja ityeùa vai dhàtuþ sevàyàü parikãrtitaþ . tasmàt sevà budhaiþ proktà bhaktiþ sàdhanabhåyasã .. iti gàruóe 231 adhyàyaþ .. * .. atha ÷rãmadbhaktilakùaõaü tçtãye ÷rãkàpileye . devànàü guõaliïgànàmànu÷ravikakarmaõàm . satva evaikamanaso vçttiþ svàbhàvikã tu yà .. animittà bhàgavatã bhaktiþ siddhergarãvasã .. atha vi÷eùalakùaõàni . ÷rãgautamãyatantre .
     %<devatàyà¤ca mantre ca tathà mantraprade gurau .
     bhaktiraùñavidhà yasya tasya kçùõaþ prasãdati ..
     tadbhaktajanavàtsalyaü påjàyà¤cànumodanam .
     sumanà arcayennityaü tadarthe dambhavarjanam ..
     tatkathà÷ravaõe ràgastadarthe càïgavikriyà .
     tadanusmaraõaü nityaü yastannàmnopajãvati ..
     bhaktiraùñavidhà hyeùà yasmin mlecche'pi vartate .
     sa muniþ satyavàdã ca kãrtimàna sa bhavennaraþ ..>% saptamaskandhe ÷rãprahlàdoktau .
     %<÷ravaõaü kãrtanaü viùõoþ smaraõaü pàdasevanam .
     arcanaü vandanaü dàsyaü sakhyamàtmanivedanam ..
     iti puüsàrpità viùõau bhakti÷cennavalakùaõà .
     kriyate bhagavatyadhvà tanmanye'dhãtamuttamam ..>% tatraiva ÷rãnàradayudhiùñhirasaüvàde .
     %<÷ravaõaü kãrtana¤càsya smaraõaü mahatàü gateþ .
     sevejyàvanatirdàsyaü sakhyamàtmanivedanam ..>% pàdme kàrtikamàhàtmye ÷rãyamadhåmrake÷asaüvàde .
     %<÷ravaõaü kãrtanaü påjà sarvakarmàrpaõaü smçtiþ .
     paricaryà namaskàraþ prema svàtmàrpaõaü harau ..>% tatraivottarakhaõóe ÷ivapàrvatãsaüvàde .
     %<àdyantu vaiùõavaü proktaü ÷aïkhacakràïkanaü hareþ .
     dhàraõa¤cordhvapuõóràõàü tanmantràõàü parigrahaþ ..
     arcana¤ca japo dhyànaü tannàmasmaraõaü tathà .
     kãrtanaü ÷ravaõa¤caiva bandanaü pàdasevanam .
     tatpàdodakasevà ca tanniveditabhojanam ..
     tadãyànà¤ca saüsevà dvàda÷ãvrataniùñhatà .
     tulasãropaõaü viùõordevadevasya ÷àrïgiõaþ ..
     bhaktiþ ùoóa÷adhà proktà bhavavandhavimuktaye ..>% iti ca . ki¤ca .
     %<dar÷anaü bhagavanmårteþ spar÷anaü kùetrasevanam .
     àghràõaü dhåpa÷eùàdernirmàlyasya ca dhàraõam ..
     nçtyaü bhagavadagre ca tathà vãõàdivàdanam .
     kçùõalãlàdyabhinayaþ ÷rãbhàgavatasevanam ..
     padmàkùamàlàdidhçtirekàda÷yàdijàgaraþ .
     pràsàdaracanàdyanyajj¤eyaü ÷àstrànusàrataþ ..
     likhità bhagavaddharmà bhaktànàü lakùaõàni ca .
     tàni j¤eyàni sarvàõi bhaktervai lakùaõàni ca ..
     teùu j¤eyàni gauõàni mukhyàni ca vivekibhiþ .
     bahiraïgàntaraïgàõi premasiddhau ca tàni yat ..
     bhedàstu vividhà bhakterbhaktabhàvàdibhedataþ .
     muktàphalàdigranthebhyo j¤eyàstallikhanairalam ..
     premabhaktau ca siddhàyàü sarve'rthàþ sevakàþ svayam ..
     bhagavàü÷càtiva÷yaþ syàllikhyate'syàþ sulakùaõam ..>% atha premabhaktilakùaõam . nàradapa¤caràtre .
     %<ananyamamatà viùõau mamatà premasaïgatà .
     bhaktirityucyate bhãùma ! prahnàdoddhavanàradaiþ ..
     premabhakte÷ca màhàtmyaü bhaktermàhàtmyataþ param .
     siddhameva yato bhakteþ phalaü premaiva ni÷citam ..
     cihnàni premasampatterbàhyànyàbhyantaràõi ca .
     kiyantyullikhitànyasyà mahimaiva vilikhyate ..>% atha premasampatticihnàni saptamaskandhe ÷rãprahràdasya bàlànu÷àsane .
     %<ni÷amya karmàõi guõànatulyàn vãryàõi lãlàtanubhiþ kçtàni .
     yadvàtiharùotpulakà÷rugadgadaü protkaõñha udgàyati nçtyate ca ..
     yadà grahagrasta iva kvaciddhasatyàkrandati dhyàyati bandate janam .
     muhuþ ÷vasan vakti hare ! jagatpate ! nàràyaõetyàtmamatirgatatrapaþ ..
     tadà pumàn muktasamastabandhanastadbhàvabhàvànukçtà÷ayàkçtiþ .
     nirdagdhabãjànu÷ayo mahãyasà bhaktiprayogeõa sametyadhãkùajam ..>% ekàda÷e ca ÷rãkaviyoge÷varottare . ÷çõvan subhadràõi rathàïgapàõerjanmàni karmàõi ca yàni loke . gãtàni nàmàni tadarthakàni gàyan vilajjo vicaredasaïgaþ .. evaüvrataþ svapriyanàmakãrtyà jàtànuràgo drutacitta uccaiþ . hasatyatho roditi rauti gàyatyunmàdavannçtyati lokabàhyaþ .. tatraiva ÷rãprabuddhayoge÷varottare . smarantaþ smàrayanta÷ca mitho'ghaughaharaü hàram . bhaktyà saüjàtayà bhaktyà bibhratyutpulakàü tanum .. kvacidrudantyacyutacintayà kvaciddhasanti nandanti vadantyalaukikàþ . nçtyanti gàyantyanu÷ãlayantyajaü bhavanti taùõãü parametya nirvçtàþ .. ÷rãbhagavaduddhavasaüvàde ca .
     %<kathaü vinà romaharùaü dravatà cetasà vinà .
     vinànandà÷rukalayà ÷uddhedbhaktyà vinà÷ayaþ ..
     vàggadgadà dravate yasya cittaü rodityabhãkùaõaü hasati kvacicca .
     vilajja udgàyati nçtyate ca madbhaktiyukto bhuvanaü punàti ..
     yathoktabhaktya÷aktau tu bhagavaccaraõàmbujam .
     ÷araõàgatabhàvena kçtsnabhãtighnamà÷rayet ..>% iti haribhaktivilàse 11 vilàsaþ .. api ca . uttamabhakterlakùaõaü yathà -- anyàbhilàsità÷ånyaü j¤ànakarmàdyanàvçtam . ànukålyena kçùõànu÷ãlanaü bhaktiruttamà .. tathà nàradapa¤caràtre .
     %<sarvopàdhivinirbhuktaü tatparatvena nirmalam .
     hçùãkeõa hçùãke÷asevanaü bhaktirucyate ..>% ÷rãbhàgavatasya tçtãyaskandhe ca .
     %<ahaitukyavyavahità yà bhaktiþ puruùottame .
     sàlokyasàrùñisàmãpyasàråpyaikatvamapyuta ..
     dãyamànaü na gçhõanti vinà matsevanaü janàþ .
     sa eva bhaktiyogàkhya àntyantika udàhçtaþ ..>% iti .. sà uttamà bhaktiþ ùaóvidhà yathà --
     %<kle÷aghnã ÷ubhadà mokùalaghutàkçt sudurlabhà .
     sàndrànandavi÷eùàtmà ÷rãkçùõàkarùaõã ca sà ..>% tatràsyàþ kle÷aghnatvam .
     %<kle÷àstu pàpaü tadbãjamavidyà ceti te tridhà ..>% ÷ubhadatvaü yathà --
     %<÷ubhàni prãõanaü sarvajagatàmanuraktatà .
     sadguõàþ sukhamityàdãnyàkhyàtàni manãùibhiþ ..>% mokùalaghutàkçdyathà --
     %<manàgeva praråóhàyàü hçdaye bhagavadratau .
     puruùàrthàstu catvàrastçõàyante samantataþ ..>% sudurlabhà yathà --
     %<sàdhanaughairanàsaïgairalabhyà suciràdapi .
     hariõàcà÷vadeyeti dvidhà sà syàt sudurlabhà ..>% sàndrànandavi÷eùàtmà yathà --
     %<brahmànando bhavedeùa cet paràrdhaguõãkçtaþ .
     naiti bhaktisukhàmbhodheþ paramàõutulàmapi ..>% ÷rãkçùõàkarùaõã yathà .
     %<kçtvà harimpremabhàjampriyavargasamanvitam .
     bhaktirva÷ãkarotãti ÷rãkçùõàkarùaõã ca sà ..>% sà uttamà bhaktistridhà yathà --
     %<sà bhaktiþ sàdhanaü bhàvaþ premà ceti tridhodità ..>% sàdhanabhaktiryathà --
     %<kçtisàdhyà bhavet sàdhyabhàvà sà sàdhanàbhidhà .
     nityasiddhasya bhàvasya pràkañyaü hçdi sàdhyatà ..>% bhàvabhaktiryathà --
     %<÷uddhasattvavi÷eùàtmà premasåryàü÷usàmyabhàk .
     rucibhi÷cittamàsçõyakçdasau bhàva ucyate ..>% premabhaktiryathà --
     %<samyaïmasçõitasvànto mamatvàti÷ayàïkitaþ .
     bhàvaþ sa eva sàndràtmà budhaiþ premà nigadyate ..>% iti bhaktirasàmçtasindhau pårbavibhàgaþ ..

#<bhaktimàn># [t] tri, (bhaktirasyàstãti . bhakti +
     %<tadasyàstyasminniti matup . 5 . 2 . 94 .>% iti matup .) bhaktiyuktaþ . yathà --
     %<guõavàn puttravàn ÷rãmàn kãrtimàn bhaktimàn bhavet .
     aihike paramai÷varyamante nàthapadaü vrajet ..>% iti ÷àmbhavãtantràntargatamahàkàlabhairavastotram .. api ca .
     %<anye'pi ye vikarmasthàþ ÷ådràdyà nãcajàtayaþ .
     bhaktimantaþ prasucyante kàlena mayi sammatàþ ..>% iti kaurme 4 adhyàyaþ ..

#<bhaktiyogaþ>#, puü, (bhakteryogaþ bhaktyà yo yoga iti và .) parame÷vare bhajanasambandhaþ . yathà --
     %<bhaktiyogaprakà÷àya lokasyànugrahàya ca .
     sannyàsà÷ramamà÷ritya kçùõacaitanyanàmadhçk ..>% iti caitanyabhàgavatam .. api ca .
     %<vàsudeve bhagavati bhaktiyogaþ prayojitaþ .
     janayatyà÷u vairàgyaü j¤àna¤ca yadahaitukam ..>% iti ÷rãbhàgavate 1 skandhe 1 adhyàyaþ .. (bhaktiyoga ucyate . yathà, gãtàyàm . 12 . 1-2 . 14-20 .
     %<evaü satatayuktà ye bhaktàstvàü paryupàsate .
     ye càpyakùaramavyaktaü teùàü ke yogavittamàþ .. 1 ..
     ÷rãbhagavànuvàca .
     mayyàve÷ya mano ye màü nityayuktà upàsate .
     ÷raddhayà parayopetàste me yuktatamà matàþ .. 2 ..
     santuùñaþ satataü yogã yatàtmà dçóhani÷cayaþ .
     mayyarpitamanobuddhiryo me bhaktaþ sa me priyaþ .. 14 ..
     yasmànnodvijate loko lokànnodvijate ca yaþ .
     harùàmarùabhayodvegairmukto yaþ sa ca me priyaþ .. 15 ..
     anapekùaþ ÷ucirdakùa udàsãno gatavyathaþ .
     sarvàrambhaparityàgã yo me bhaktaþ sa me priyaþ .. 16 ..
     yo na hçùyati na dveùñi na ÷ocati na kàïkùati .
     ÷ubhà÷ubhaparityàgã bhaktimàn yaþ sa me priyaþ .. 17 ..
     samaþ ÷atrã ca mitre ca tathàmànàpamànayoþ .
     ÷ãtoùõasukhaduþkheùu samaþ saïgavivarjitaþ .. 18 ..
     tulyanindàstutirmaunã santuùño yena kenacit .
     aniketaþ sthiramatirbhaktimàn me priyo naraþ .. 19 ..
     ye tu gharmàmçtamidaü yathoktaü paryupàsate .
     ÷raddadhànà matparamà bhaktàste'tãva me priyàþ .. 20 ..>%

#<bhaktirasaþ>#, puü, bhaktireva rasaþ . yathà --
     %<vibhàvairanubhàvai÷ca sàtvikairvyabhicàribhiþ .
     svàdyatvaü hçdi bhaktànàmànãtà ÷ravaõàdibhiþ .
     eùà kçùõaratiþ sthàyãbhàvà bhaktiraso bhavet ..>% iti bhaktirasàmçtasindhuþ ..

#<bhaktilaþ>#, puü, (bhaktiü bhaïgãü làtãti . là + kaþ .) sàdhughoñakaþ . yathà -- prabhubhaktà bhaktilà÷ca kulãneùu kulotkañàþ . iti ÷abdacandikà .. bhaktidàtari tri ..

#<bhakùa># ka bhakùe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøparaø-sakaø-señ .) ka bhakùayati . iti durgàdàsaþ ..

#<bhakùa># ¤a bhakùaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøubhaø-sakaø-señ .) ¤a bhakùati bhakùate . iti durgàdàsaþ ..

#<bhakùakaþ>#, tri, (bhakùayatãti . bhakùa + %<õvultçcau .>% 3 . 1 . 133 . iti õvul .) khàdakaþ . bhakùaõaparaþ . tatparyàyaþ . ghasmaraþ 2 admaraþ 3 . ityamaraþ . 3 . 1 . 120 .. (yathà, hitopade÷e . 1 . 135 .
     %<bhakùyabhakùakayoþ prãtirvipatteþ kàraõaü mahat .
     ÷çgàlàt pà÷abaddho'sau mçgaþ kàkena rakùitaþ ..>%)

#<bhakùañakaþ>#, puü, (bhakùa + añan . tataþ saüj¤àyàü kan .) kùudragokùurakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhakùaõaü>#, klã, (bhakùa + bhàve lyuñ .) dravetaradravyagalàdhaþkaraõam . tatparyàyaþ . nyàdaþ 2 svadanam 3 khàdanam 4 a÷anam 5 nighasaþ 6 valbhanam 7 abhyavahàraþ 8 jagdhiþ 9 jakùaõaü 10 lehaþ 11 pratyavasànam 12 ghasiþ 13 àhàraþ 14 psànam 15 avaùvàõam 16 viùvàõam 17 bhojanam 18 jemanam 19 adanam 20 . iti hemacandraþ .. dravyavi÷eùasya bhakùaõaniùedho yathà, karmalocane .
     %<÷aõa÷àkaü vçthàmàüsaü kareõa mathitaü dadhi .
     tarjanyà dantadhàva÷ca sadyo gomàüsabhakùaõam ..>%

#<bhakùaõãyaü>#, tri, (bhakùa + anãyar) bhakùyadravyam . bhakùaõayogyam . iti bhakùadhàtoþ karmaõyanãyapratyayena niùpannam . iti vyàkaraõam .. (yathà, pa¤catantre . 4 . 25 . %<tanna bhetavyam . tvadvacanena bhakùaõãyàste dàyàdàþ .>%) tatsthàpanavidhiryathà, pàkaràje÷vare .
     %<purastàdvimalaü pàtraü suvistãrõaü manoramam .
     tatra bhaktaü pariõyastaü madhyabhàge susaüyutam ..
     såpaü sarpiþ palaü ÷àkaü piùñamannantu matsyakam .
     sthàpayeddakùiõe pàr÷ve bhu¤jànasya yathàkramam ..
     pralehàdyàþ dravàþ sarve pànãyaü pànakaü payaþ .
     coùyaü sandhànakaü lehyaü savyapàr÷ve nidhàpayet ..
     sarvàn ikùuvikàràü÷ca pakvànnaü pàyasaü dadhi .
     purataþ sthàpayedbhokturdvayoþ paüktyo÷ca madhyataþ ..>%

#<bhakùa(kùya)patrà>#, strã, (bhakùaü và bhakùyaü bhakùaõãyaü patramasyàþ .) nàgavallã . iti ràjanirghaõñaþ .. (guõàdivivçtirasyà nàgavallã÷abde j¤àtavyà ..)

#<bhakùitaü>#, tri, (bhakùyate smeti . bhakùa + karmaõi ktaþ .) kçtabhakùaõavastu . (yathà, hitopade÷e . 1 .
     %<bhakùitenàpi bhavatà nàhàro mama puùkalaþ ..>%) tatparyàyaþ . carvitam 2 liptam 3 pratyavasitam 4 gilitam 5 khàditam 6 psàtam 7 abhyavahçtam 8 annam 9 jagdham 10 grastam 11 glastam 12 a÷itam 13 bhuktam 14 . ityamaraþ . 3 . 2 . 110 .. jakùitam 15 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bhakùyaü>#, tri, (bhakùyate iti . bhakùa + õyat .) bhakùitavyam . bhakùaõãyam . yathà . %<pratipadi kuùmàõóaü na bhakùyam . da÷amyàü kalambã na bhakùyà .>% iti smçtisarvasvam .. api ca, hitopade÷e .
     %<màsamekaü naro yàti dvau màsau mçga÷åkarau .
     ahirekadinaü yàti adya bhakùyo dhanurguõaþ ..>% (bhakùyadravyàõi teùàü guõàdika¤ca yathà --
     %<vakùyàmyataþparaü bhakùyàn rasavãryavipàkataþ .
     bhakùyàþ kùãrakçtàvalyà vçùyà hçdyàþ sugandhinaþ ..
     adàhinaþ puùñikaràþ dãpanàþ pittanà÷anàþ ..
     teùàü pràõakarà hçdyà ghçtapåràþ kaphàvahàþ .
     vàtapittaharà vçùyà guravo raktamàüsalàþ ..
     vçühaõà gauóikàbhakùyà guravo'nilanà÷anàþ .
     adàhinaþ pittaharàþ ÷ukralàþ kaphavardhanàþ ..
     madhumastakasaüyàvàþ påpà hyete vi÷eùataþ .
     guravo vçühaõà÷caiva modakàstu sudurjaràþ ..
     rocano dãpanaþ svaryaþ pittaghnaþ pavanàpahaþ .
     gururbhç ùñatama÷caiva saññakaþ pràõavardhanaþ ..
     hçdyaþ sugandhirmadhuraþ snigdhaþ kaphakaro guruþ .
     vàtàpahastçptikaro balyo viùyandanaþ smçtaþ ..
     vçühaõà vàtapittaghnà bhakùyà valyàstu sàmitàþ .
     hçdyàþ pathyatamàsteùàü laghavaþ phenakàdayaþ ..
     mudgàdive÷avàràõàü pårõà viùñambhino matàþ .
     vesavàraiþ sapi÷itaiþ sampårõà guruvçü haõàþ ..
     pàlalàþ ÷leùmajananàþ ÷aùkulyaþ kaphapittalàþ .
     vãryoùõàþ paiùñikà bhakùyàþ kaphapitta prakopaõàþ ..
     vidàhino nàtivalà gurava÷ca vi÷eùataþ .
     vaidalà laghavo bhakùyàþ kaùàyàsçùñamàrutàþ ..
     viùñambhinaþ pittasamàþ ÷leùmadhnà bhinnavarcasaþ .
     balyà vçùyàstu guravo vij¤eyà màùasàdhitàþ ..
     kårcikà vikçtà bhakùyà guravo nàtipittalàþ .
     viråóhakakçtà bhakùyà guravo'nilapittalàþ ..
     vidàhotkle÷ajananà råkùà dçùñipradåùaõàþ .
     hçdyàþ sugandhino vçùyà laghavo dhçtapàcitàþ ..
     vàtapittaharàvalyà varõadçùñiprasàdanàþ .
     vidàhinastailakçtà guravaþ kañupàkinaþ ..
     uùõà màrutadçùñighnàþ pittalàstvakpradåùaõàþ .
     phalamàüsekùuvikçtitilamàùopasaüskçtàþ ..
     bhakùyà balyàstu guravo vçü haõà hçdayapriyàþ .
     kapàlàïgàrapakvàstu laghavo vàtakopanàþ ..
     supakvàstanava÷càpi bhåyiùñhaü laghavo matàþ .
     sakilàñàdayo bhakùyà guravaþ kaphavardhanàþ ..>%
     %<àptànvitamasaükãrõaü ÷ucikàryaü mahànasam ..
     tatràptairguõasampannamannaü bhakùyaü susaüskçtam .
     ÷ucau de÷e susaüguptaü samupasthàpayedbhiùak ..>%
     %<ghçtaü kàrùõyàyase deyaü peyà deyà tu ràjate ..
     phalàni sarvabhakùyàü÷ca pradadyàdvaidaleùu ca .
     pari÷uùkapradigdhàni sauvarõeùu prakalpayet ..
     pradravàõi rasàü÷caiva ràjateùåpahàrayet .
     kañvaràõi khaóàü÷caiva sarvàn ÷aileùu dàpayet ..
     kàcasphañikapàtreùu ÷ãtaleùu ÷ubheùu ca .
     dadyàdvaidåryapàtreùu ràgaùàóavasaññakàn ..
     purastàdvimale pàtre muvistãrõe manorame .
     sådaþ såpaudanaü dadyàt pradehàü÷ca susaüskçtàn ..
     phalàni sarvabhakùyàü÷ca pari÷uùkàni yàni ca .
     tàni dakùiõapàr÷be tu bhu¤jànasyopakalpayet ..
     pradravàõi rasàü÷caiva pànãyaü pànakaü payaþ .
     khaóàn yåùàü÷ca peyàü÷ca savye pàr÷ve pradàpayet ..
     sarvàn guóavikàràü÷ca ràgaùàóavasaññakàn .
     purastàt sthàpayet pràj¤o dvayorapi ca madhyataþ ..
     evaü vij¤àya matimàn bhojanasyopakalpanàm .>% iti su÷rute såtrasthàne 46 adhyàyaþ ..)

#<bhakùyakàraþ>#, tri, (bhakùyaü bhakùyadravyaü karotãti . kç + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . iti aõ .) piùñakavikrayajãvã . piùñaka÷ilpã . itibharataþ .. tatparyàyaþ . àpåpikaþ 2 kàndavikaþ 3 . ityamaraþ . 2 . 9 . 28 .. påpikaþ 4 påpavikrayã 4 modakàdivikrayã 6 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bhakùyàbhakùyaü>#, klã, (bhakùyamabhakùya¤ca .) khàdyàkhàdyadravyam . yathà --
     %<bhakùyàbhakùyàõyanekàni bràhmaõasya vi÷eùataþ .
     atra ÷iùñà yathà bråyustathà kàryavinirõayaþ ..>% ityekàda÷ãtattve ÷aïkhavacanam .. * .. nàrada uvàca .
     %<bhakùyaü kiüvàpyabhakùya¤ca dbijànàü gçhiõàü prabho ! .
     yatãnàü vaiùõavànà¤ca vidhavàbrahmacàriõàm ..
     kiü kartavyamakartavyamabhogyaü bhogyameva ca .
     sarvaü kathaya sarvaj¤a ! sarve÷a ! sarvakàraõa ! ..>% ÷rãmahe÷vara uvàca .
     %<ka÷cittapasvã vipra÷ca niràhàrã ciraü muniþ ka÷cit samãraõàhàrã phalàhàrã ca ka÷cana ..
     annàhàrã yathà loke gçhã ca gçhiõãyutaþ .
     yeùàmicchà ca yà brahman ! rucãnàü vividhà gatiþ ..
     haviùyànnaü bràhmaõànàü pra÷astaü gçhiõàü sadà .
     nàràyaõocchiùñamiùñamanivedyamabhakùyakam ..
     annaü viùñhà jalaü måtraü yadviùõoranivedanam .
     viõmåtraü sarvapàpoktamanna¤ca harivàsare ..
     bràhmaõaþ kàmato'nna¤ca yo bhuïkte harivàsare .
     trailokyajanitaü pàpaü so'pi bhuïkte na saü÷ayaþ ..
     na bhoktavyaü na bhoktavyaü na bhoktavya¤ca nàrada ! .
     gçhibhirbràhmaõairannaü saüpràpte harivàsare ..
     gçhã ÷aiva÷ca ÷àkta÷ca bràhmaõo j¤ànadurbalaþ .
     prayàti kàlasåtra¤ca bhuktvà ca harivàsare ..
     kramibhiþ ÷àlamànai÷ca bhakùitastatra tiùñhati .
     viõmåtrabhakùaõaü kçtvà yàvadindrà÷caturda÷a ..
     janmàùñamãdine ràmanavamãdivase hareþ .
     ÷ivaràtrau ca yo bhuïkte so'pi dbiguõapàtakã ..
     upavàsàsamartha÷cet phalamålajalaü pibet .
     naùñe ÷arãre sa bhavedanyathà càtmaghàtakaþ ..
     sakçdbhuïkte haviùyànnaü viùõornaivedyameva ca .
     na bhavet pratyavàyã sa copavàsaphalaü labhet ..
     ekàda÷yàmanàhàrã gçhã viprà÷ca bhàrata ! .
     te ca tiùñhanti vaikuõñhe yàvadvai brahmaõo vayaþ ..
     gçhiõàü ÷aiva÷àktànàmidamukta¤ca nàrada ! .
     vi÷eùato vaiùõavànàü yatãnàü brahmacàriõàm ..
     nityaü naivedyabhojã ca ÷rãkçùõasya ca vaiùõavaþ .
     nityaü ÷atopavàsànàü jãvanmukto labhet phalam ..
     và¤chanti tasya saüspar÷aü tãrthàni sarvadevatàþ .
     àlàpaü dar÷ana¤caiva sarvapàpapraõà÷anam ..
     dvisvinnamannaü pçthukaü ÷uddhaü de÷avi÷eùake .
     nàtyanta÷astaü vipràõàü bhakùaõe ca nivedane ..
     abhakùya¤ca yatãnà¤ca vidhavàbrahmacàriõàm .
     tàmbåla¤ca yathà brahman ! tathaite vastunã dhruvam ..
     tàmbålaü vidhavàstrãõàü yatãnàü brahmacàriõàm .
     tapasvinà¤ca viprendra ! gomàüsasadç÷aü dhruvam ..
     sarveùàü bràhmaõànà¤ca abhakùyaü ÷çõu nàrada ! .
     yaduktaü sàmavede ca hariõà càhnikakrame ..
     tàmrapàtre payaþpànaü ucchiùñe ghçtabhojanam .
     dugdhaü lavaõasàrdha¤ca sadyo gomàüsabhakùaõam ..
     nàrikelodakaü kàüsye tàmrapàtre sthitaü madhu .
     aikùavaü tàmrapàtrasthaü muràtulyaü na saü÷ayaþ ..
     utthàya vàmahastena yattoyaü pibati dvijaþ ..
     suràpãtã sa vij¤eyaþ sarvadharmabahiùkçtaþ ..
     anivedyaü harerannaü bhakùya÷eùa¤ca nitya÷aþ .
     pãta÷eùaü jala¤caiva gomàüsasadç÷aü mune ! ..
     vàtiïganaphala¤caiva gomàüsaü kàrtike smçtam .
     màghe ca målaka¤caiva kalambã ÷ayane tathà ..
     ÷vetavarõa¤ca tàla¤ca masåraü matsya eva ca .
     sarveùàü bràhmaõànà¤ca tyàjya¤ca sarvade÷ataþ ..
     matsyàü÷ca kàmato bhuktvà copavàsaü tryahaü vaset .
     pràya÷cittaü tataþ kçtvà ÷uddhimàpnoti bràhmaõaþ ..
     pratipatsu ca kuùmàõóamabhakùyamarthanà÷anam .
     dvitãyàyà¤ca vçhatãbhojako na smareddharim ..
     abhakùya¤ca pañola¤ca ÷attruvçddhikaraü param .
     tçtãyàyà¤caturthyà¤ca målakaü dhananà÷akam ..
     kalaïkakàraõa¤caiva pa¤camyàü vilvabhakùaõam .
     tiryagyoniü pràpayettu ùaùñhyà¤ca nimbabhakùaõam ..
     rogavçddhikara¤caiva saptamyàü tàlabhakùaõam .
     nàrikelaphalaü bhakùyamavçnyàü buddhinà÷anam ..
     tumbã navamyàü gomàüsaü da÷amyà¤ca kalambikà .
     ekàda÷yàü tathà ÷imbã dvàda÷yàü påtikà tathà ..
     trayoda÷yàntu vàrtàkãbhakùaõaü puttranà÷anam .
     caturda÷yàü màùabhakùaü mahàpàpakaraü param ..
     pa¤cada÷yàü tathà màüsamabhakùyaü gçhiõàü mune ! .
     gçhiõàü prokùitaü màüsaü bhakùyamanyadine dine ..
     màüsa¤ca rakta÷àka¤ca kàüsyapàtre ca bhojanam .
     niùiddhaü ÷ayane caiva kårmamàüsa¤ca prokùitam ..
     ràtrau ca dadhibhakta¤ca ÷ayanaü sandhyayordine .
     rajasvalàvãrànna¤ca puü÷calãnàmabhakùyakam ..
     ÷ådràõàü yàjakànà¤ca ÷ådra÷ràddhànnameva ca .
     abhakùàõà¤ca viprarùe ! yadannaü vçùalãpateþ ..
     brahman ! vàrdhuùikànna¤ca gaõakànàmabhakùyakam ..
     agradànãdbijànà¤ca cikitsàkàrakasya ca .
     hastàcitràharau tailamagràhya¤càpyabhakùyakam .
     måle mçge bhàdrapade màüsaü gomàüsatulyakam ..>% iti brahmavaivarte brahmakhaõóe 27 adhyàyaþ pàdme svargakhaõóe 31 adhyàya÷ca .. nàrada uvàca .
     %<varõànà¤ca caturõà¤ca bhakùyàbhakùya¤ca sàüpratam .
     vipàkaü karmaõà¤caiva sarveùàü pràõinàmapi ..
     kathayasva mahàbhàga ! kàraõànà¤ca kàraõa ! .
     tvatto'nyaü ka¤ca pçcchàmi nitàntaü santamã÷vara ! ..
     ÷rãbhagavànuvàca .
     bhakùyàbhakùyaü caturõà¤ca varõànà¤ca yathocitam .
     vedoktaü ÷råyatàü tàta ! sàvadhànaü ni÷àmaya ..
     ayaþpàtre payaþpànaü gavyaü siddhànnameva ca .
     bhçùñàdikaü madhu guóaü nàrikelodakaü tathà ..
     phalaü måla¤ca yatki¤cidabhakùyaü manurabravãt .
     dagdhànnaü taptasauvãramabhakùyaü brahmaõà matam ..
     nàrikelodakaü kàüsye tàmrapàtre sthitaü madhu .
     gavya¤ca tàmrapàtrasthaü sarvaü madyaü ghçtaü vinà ..
     tàmrapàtre payaþpànamucchiùñe ghçtabhojanam .
     dugdhaü salavaõa¤caiva sadyo gomàüsabhakùaõam ..
     abhakùyaü madhumi÷ra¤ca ghçtaü tailaü guóaü tathà .
     àrdrakaü guóasaüyuktamabhakùyaü ÷rutisammatam ..
     pãta÷eùaü jala¤caiva màghe ca målakaü tathà .
     dbirbhojana¤ca divase sandhyayorbhojanaü tathà ..
     bhakùya¤ca ràtri÷eùe ca dhruvaü pràj¤aþ parityajet .
     pànãyaü pàyasaü cårõaü ghçtaü lavaõameva ca ..
     svastikaü lavaõa¤caiva kùãraü takraü tathà madhu .
     hastàddhastagçhãta¤ca sadyo gomàüsabhakùaõam ..
     karpåraü raupyapàtrasthamabhakùyaü ÷rutisammatam .
     parive÷anakàrã cedbhoktàraü spç÷ate yadi ..
     abhakùya¤ca tadanna¤ca sarveùàmeva sammatam .
     nakulànàü gaõóakànàü mahiùàõà¤ca pakùiõàm ..
     sarpàõàü ÷åkaràõà¤ca gardabhànàü vi÷eùataþ .
     màrjàràõàü ÷çgàlànàü kukkuràõàü braje÷vara ! ..
     vyàghràõàmapi siühànàü tyàjyaü màüsaü nçõàü sadà .
     jalaukasà¤ca nakràõàü godhikànàü tathaiva ca ..
     maõóåkànàü karkañãnàü ca¤cukànà¤ca ni÷citam .
     gavà¤ca camarãõà¤ca kalau màüsamabhakùyakam ..
     hastinàü ghoñakànà¤ca nçõàmeva ca rakùasàm .
     daü÷a÷ca ma÷aka÷caiva makùikà ca pipãlikà ..
     anyeùà¤ca niùiddhànàü loke vede braje÷vara ! .
     vànaràõàü bhallåkànàü ÷arabhàõàü tathaiva ca ..
     niùiddhaü mçganàbhãnàü gardabhànà¤ca màüsakam .
     abhakùyaü mahiùàõà¤ca dugdhaü dadhi ghçtaü tathà ..
     svastika¤ca tathà cakraü vipràõàü navanãtakam .
     màüsamuccaiþ÷ravasakaü tasya dugdhàdikaü tathà ..
     varõànà¤ca catarõà¤càpyabhakùya¤ca ÷rutau ÷rutam .
     abhakùyamàrdraka¤caiva sarveùà¤ca raverdine ..
     paryuùitaü jala¤cànnaü vipràõàü dugdhameva ca .
     varõànà¤ca caturõà¤càvãrànnasya ca bhakùaõam ..
     tadanna¤ca suràtulyaü gomàüsàdhikameva ca .
     avãrànna¤ca yo bhuïkte bràhmaõo j¤ànadurbalaþ .
     pitçdevàrcanaü tasya niùphalaü manurabravãt ..
     bràhmaõànàü vaiùõavànàmabhakùyaü matsyameva ca .
     itareùàmabhakùya¤ca pa¤caparvasu ni÷citam ..
     pitçdevàva÷eùe ca bhakùyaü màsaü na dåùitam .
     pa¤caparvasu tyàjya¤ca sarveùàü manurabravãt ..
     asaüskçta¤ca lavaõaü taila¤càbhakùyameva ca .
     bhakùyaü pavitraü sarveùàü vya¤jane vahrisaüskçtam ..
     ekahaste ghçtaü toyamabhakùyaü sarvasammatam .
     àvilaü kçmiyukta¤càpari÷uddhantvanirmalam ..
     abhakùyaü bràhmaõànà¤ca vaiùõavànàü vi÷eùataþ .
     anivedyaü harereva yatãnàü brahmacàriõàm ..
     pipãlikàmi÷rita¤ca madhu gavyaü guóaü tathà .
     yatki¤cidvastu và tàta ! na bhakùya¤ca ÷rutau ÷rutam ..
     pakùibhakùyaü kãñabhakùyaü ÷uddhaü pakvaphalantathà .
     kàkabhakùyamabhakùya¤ca sarveùàü dravyameva ca ..
     ghçtapakvaü tailapakvaü miùñànnaü ÷ådrasaüskçtam .
     abhakùyaü bràhmaõànà¤ca ÷ådrabhçùñaü cipãñakam ..
     sarveùàma÷ucãnà¤ca jalamannaü parityajet .
     a÷aucàntàt paradine ÷uddhameva na saü÷ayaþ ..
     vipàkaþ karmaõàmeva duùkaraþ ÷rutisammatam .
     bhakùyàbhakùya¤ca kathitaü yathàj¤ànaü vraje÷vara ! ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõa janmakhaõóe 85 adhyàyaþ ..
     %<bhakùyàbhakùya¤ca te ÷iùya ! veditavyaü tadantare .
     karãrasya vadhaþ ÷astaþ phalànyaudumbarasya ca ..
     sadyo bhakùã bhavettena abhakùyà påtivàsikà .
     na bhakùaõãyaü vàràhaü màüsaü matsya÷ca sarva÷aþ ..
     abhakùyà bràhmaõairhyetairdãkùitairhi na saü÷ayaþ ..>% iti vàràhe bràhmaõadãkùàsåtranàmàdhyàyaþ ..

#<bhakùyàlàvuþ>#, strã, (bhakùyà bhakùàrhà alàvuþ .) ràjàlàvuþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhagaü>#, klã, puü, (bhajyate anenàsmin veti etadà÷rityaiva kandarpaü sevate iti bhàvaþ . bhajasevàyàm + %<puüsi saüj¤àyàü ghaþ pràyeõa .>% 3 . 3 . 118 . iti ghaþ . %<khano gha ca .>% 3 . 3 . 125 . ghitkaraõamanyato'pyayamiti vij¤àpanàrtham iti vçttikçdbhaññojãdãkùitaþ .) strãcihnam . tatparyàyaþ . yoniþ 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 76 .. varàïgam 3 upasthaþ 4 smaramandiram 5 . iti ràjanirghaõñaþ .. (bhajantyaneneti bhago mehanam . bhajantyasminniti bhagaü yoniþ . atra bhaga÷abdena dvayamapi kathyate . iti bhàvaprakà÷asya madhyakhaõóe caturthe bhàge ..
     %<brahmà bçhaspatirviùõuþ somaþ såryastathà÷vinau .
     bhago'tha mitràvaruõau vãraü dadatu me sutam ..>% iti vàbhañe ÷àrãrasthàne prathame'dhyàye ..) ratigçham 6 janmavartma 7 adharam 8 avàcyade÷aþ 9 prakçtiþ 10 apatham 11 smarakåpaþ 12 aprade÷aþ 13 prakåtiþ 14 puùpã 15 saüsàramàrgaþ 16 guhyam 17 smaràgàram 18 smaradhvajam 19 ratyaïgam 20 ratikuharam 21 kalatram 22 adhaþ 23 . iti ÷abdaratnàvalã .. tasya lakùaõam . yathà --
     %<vistãrõa¤ca gabhãra¤ca dvividhaü bhagalakùaõam .>% tadguõà yathà --
     %<kårmapçùñhaü gajaskandhaü padmagandhaü sukomalam .
     akomalaü suvistãrõaü pa¤caite ca bhagottamàþ ..>% taddoùà yathà --
     %<÷ãtalaü nimnamatyuùõaü gojihvàsadç÷aü param .
     ityuktaü kàma÷àstraj¤airbhagadoùacatuùñayam ..
     vistãrõe muùalaü yojyaü gabhãre vaü÷abãjakam .>% iti ratima¤jarã .. tasya ÷ubhà÷ubhalakùaõam . yathà --
     %<÷ubhaþ kamañhapçùñhàbho gajaskandhopamo bhagaþ .
     vàmonnatastu kanyàjaþ puttrajo dakùiõonnataþ ..
     àkhuromà gåóhamaõiþ svà÷liùñaþ saühataþ pçthuþ .
     tuïgaþ kamalavarõàbhaþ ÷ubho'÷vatthadalàkçtiþ ..
     kuraïgakhuraråpo ya÷cullikodarasannibhaþ .
     roma÷o vivçtàsya÷ca dç÷yanàso'tidurbhagaþ ..
     ÷aïkhàvarto bhago yasyàþ sà garbhamiha necchati .
     cipiñaþ karparàkàraþ kiïkarãpadado bhagaþ ..
     vaü÷avetasapatràbho gajaromoccanàsikaþ .
     vikañaþ kuñilàkàro lambagallastathà÷ubhaþ ..>% iti skànde kà÷ãkhaõóe 37 adhyàyaþ .. ÷rãþ . vãryam . icchà . j¤ànam . vairàgyam . kãrtiþ . màhàtmyam . ai÷varyam . (yathà, bhàgavate . 2 . 7 . 9 .
     %<yadveõamutpathagataü dvijavàkyavajraniùpluùñapauruùabhagaü niraye patantam ..>%
     %<niùpluùñaü dagdhaü pauruùaü bhagamai÷varya¤ca yasya .>% iti taññãkàyàü svàmã ..) yatnaþ . dharmaþ . mokùaþ . iti medinã . ge, 14 .. puüsàü gudamuùkamadhyabhàgaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷rãþ . ya÷aþ . saubhàgyam . (yathà, bhàgavate . 1 . 17 . 10 .
     %<yasya ràùñre prajàþ sarvàstyrasyante sàdhvyasàdhubhiþ .
     tasya mattasya na÷yanti kãrtiràyurbhago gatiþ ..>% %<bhago bhàgyam .>% iti taññãkàyàü svàmã ..) kàntiþ . såryaþ . ÷ambhuvi÷eùaþ . candraþ . ityanekàrthadhvanima¤jarã .. pårbaphalgunãnakùatram . yathà, jyotistattve .
     %<akùatàmàùayuktà÷ca bhage sarpistaduttare ..>%

#<bhagaþ># puü, (bhajyate iti . bhajasevàyàü + %<puüsi saüj¤àyàü gha pràyeõa .>% 3 . 3 . 118 . iti gha . %<khano gha ca .>% 3 . 3 . 125 . iti ghitkaraõàd và gha .) raviþ . iti medinã .. ge, 14 . klãve'pyayam . yathà --
     %<j¤ànavairàgyayoryonau bhagamastrã tu bhàskare .>% iti rudraþ .. (bhajanãye, tri . yathà, çgvede . 3 . 36 . 5 .
     %<indro bhago vàjadà asya gàvaþ prajàyante dakùiõà asya pårbã ..>% %<bhagaþ savvairbhajanãyaþ sa indraþ .>% iti tadbhàùye sàyanaþ .. dvàda÷àdityabhedaþ . yathà, çgvede . 2 . 27 . 1 .
     %<imà gira àdityebhyo ghçtasnåþ sanàdràjabhyo juhvà juhomi .
     ÷çõotu mitro aryamà bhago nastuvi jàto varuõo dakùo aü÷aþ ..>% yathà ca mahàbhàrate . 1 . 65 . 15-16 .
     %<dhàtà mitro'ryamà ÷akro varuõastvaü÷a eva ca .
     bhago vivasvàn påùà ca savità da÷amastathà ..
     ekàda÷astathà tvaùñà dvàda÷o viùõurucyate .
     jaghanyajastu sarveùàmàdityànàü guõàdhikaþ ..>% rudràü÷o vãrabhadro'sya bhagasya dakùayaj¤enetre utpàñitavàn . yathà, bhàgavate . 4 . 5 . 18 .
     %<bhagasya netre bhagavàn pàtitasya ruùà bhuvi .
     ujjahàra sadastho'kùõà yaþ ÷apantamasåsucat ..>% ai÷varyàdiùañkam . yaduktam .
     %<ai÷varyasya samagrasya vãryasya ya÷asaþ ÷riyaþ .
     j¤ànavairàgyayo÷caiva ùaõõàü bhaga itãïganà ..>% bhogàsmadatvam . yathà, bhàgavate . 1 . 16 . 29 . pràgalbhyaü pra÷rayaþ ÷ãlaü saha ojo balaü bhagaþ . gàmbhãryaü sthairyamàstikyaü kãrtirmàno'nahaükçtiþ .. %<bhagaþ bhogàspadatvam .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã .. sthålamaõóalàbhimànã . yathà, ràmàyaõe . 3 . 12 . 18 .
     %<viùõoþ sthànaü mahendrasya sthàna¤caiva vivasvataþ .
     somasthànaü bhagasthànaü sthànaü kauverameva ca ..>% %<bhagaþ sthålamaõóalàbhimànã .>% iti taññãkàyàü ràmànujaþ ..)

#<bhagaõaþ>#, puü, (bhànàü nakùatràõàü gaõaþ samåhaþ .) nakùatrasamåhaþ . ÷ãghragàminàü grahàõàmalpena kàlena mandagàminàü grahàõàü mahatà kàlena pårbagatyà pàtànàü pa÷cimagatyà parivartanenà÷vinyàdirevatyantanakùatrabhogakàlaþ . ùaùñivikalàbhiþ kalà ùaùñikalàbhirbhàgastriü÷abhàgairà÷irdvàda÷arà÷ibhirbhagaõaþ . yathà --
     %<÷ãvragastànyathàlpena kàlena mahatàlpagaþ .
     teùàntu parivartena pauùõànte bhagaõaþ smçtaþ ..
     vikalànàü kalàùaùñyà tatùaùñyà bhàga ucyate .
     tattriü÷atà bhavedrà÷irbhagaõo dbàda÷aiva te ..
     yuge såryaj¤a÷ukràõàü khacatuùkaradàrõavàþ 4320000 .
     kujàrkiguru÷ãghràõàü bhagaõàþ pårbayàyinàm ..
     indo rasàgnitritrãùusaptabhådharamàgaõàþ 57753336 .
     dasratryaùñarasàïkàkùilocanàni kujasya tu 2296832 ..
     budha÷ãghrasya ÷ånyartukhàdritryaïkanagendavaþ 17937060 .
     bçhaspateþ khadasràkùivedaùaóvahrayastathà 364220 ..
     sita÷ãghrasya ùañsaptatriyamà÷vikhabhådharàþ 7022376 .
     ÷anerbhujaïgaùañpa¤carasavedani÷àkaràþ 146568 ..
     candroccasyàgni÷ånyà÷vivasusarpàrõavà 488203 yuge .
     vàmaü pàtasya sarpàgniyamà÷vi÷ikhidasrakàþ 232238 ..
     iti såryasiddhàntaþ .. * ..
     api ca . grahàõàü mandoccànàü caloccànàü grahapàtànà¤ca bhagaõàn ÷lokaùañkenàha .
     arka÷ukrabudhaparyayà vidherahni koñiguõità radàbdhayaþ . 4320000000 eta eva ÷anijãvabhåbhuvàü kãrtità÷ca gaõakai÷caloccajàþ .. 1 ..
     khàbbhrakhàbbhragaganàmarendriyakùmàdharàdriviùayà 57753300000 himadyuteþ .
     yugmayugma÷aranàgalocanavyàlaùaõõavayamà÷vino' sçjaþ 2296828522 .. 2 ..
     sindhusindhuranavàùñago'ïkaùañtryaïkasapta÷a÷ino 17936998984 j¤a÷ãghrajàþ .
     pa¤capa¤cayugaùañkalocanadbyabdhiùaóguõamità 364226455 gurormatàþ .. 3 ..
     dvinandavedàïkagajàgnilocanadvi÷ånya÷ailàþ 7022389492 sita÷ãghraparyayàþ .
     bhujaïganandadvinagàïgabàõaùañkçtendavaþ såryasutasya paryayàþ 146567298 .. 4 ..
     khàùñàbdhayo 480 'ùñàkùagajeùudigviyaddvipàbdhayo 480105858 dvyaïkayamà 292 radàgnayaþ 332 .
     ÷areùvibhà 855 stryakùarasàþ 653 kuùàgaràþ 41 syuþ pårbagatyà taraõermçduccajàþ .. 5 ..
     gajàrùñibhargatriradà÷vinaþ 232311168 kubhçdrasà÷vinaþ 267 kudbi÷aràþ 521 kramartavaþ 63 .
     trinandanàgà 893 yugaku¤jareùavo 584 ni÷àkaràdvyastagapàtaparyayàþ .. 6 ..>% iti siddhànta÷iromaõiþ .. * .. grahàõàü pårbagamanena kalpe ete paryayàþ . tathà mandoccànà¤ca pràggatyà etàvantaþ . pàtànàü pa÷cimagatyà etàvanto bhavanti . atropapattiþ sà tu tadbhàùàku÷alena tatkùetrasaüsthànaj¤ena ÷utagolenaiva ÷rotuü ÷akyate nànyena . grahamanda÷ãghrapàtàþ svasvamàrgeùu gacchanta etàvataþ paryayàn kalpe kurvantãtyatràgama eva pramàõam . iti taññãkà ..

#<bhagadattaþ>#, puü, (bhagamai÷varyaü dattamasmai iti .) narakaràjasya jyeùñhaputtraþ . sa tu pràgjyotiùapuràdhipaþ . yathà,
     %<çtumatyàntu jàyàyàü kàlena narakaþ kramàt .
     bhagadattaü mahà÷ãrùaü madavantaü sumàlinam ..
     caturo janayàmàsa puttràüstàü÷ca kùiteþ sutaþ ..>% ÷rãbhagavànuvàca .
     %<bhàràvataraõe devi ! narakasya vadhaþ purà .
     tvayaiva pràrthito yasmàt tenàsau nihato mayà ..
     pàlayiùpe'sya santànaü devi ! tvadbacanàdaham .
     pràgjyotiùe'bhiùekùyàmi naptàraü bhagadattakam ..
     pçthivyàü nàradenaiva sahitaþ ke÷avastadà .
     bhagadattaü bhaumasutaü pràgjyotiùapurottame .
     abhiùicya tadà bhåpaü puramanye nyave÷ayat ..>% iti kàlikàpuràõa 39 adhyàyaþ .. (yathà ca mahàbhàrate . 2 . 26 . 8 ..
     %<sa tànapi maheùvàsàn vijigye bharatarùabha ! .
     taireva sahitaiþ sarveþ pràgjyotiùamupàdravat ..>% tatra ràjàmahànàsãdbhagadatto vi÷àmpate ! . tanàsãt sumahadyuddhaü pàõóuvasya mahàtmanaþ ..)

#<bhagadaivataü>#, klã, (bhago yonidavataü devatà yasya .) pårbaphalgunãnakùatram . tattu bçhaspaterjanmanakùatram . yathà, jyotistattve .
     %<vi÷àkhànalatoyàni vaiùõavyaü bhagadaivatam .
     puùyà pauùõo yamaþ sarpo janmabhànyarkataþ kramàt ..>%

#<bhagandaraþ>#, puü, (bhagaü guhyamuùkamadhyasthànaü dàrayatãti . %<dç + õic + påþsarvayordàrisahoþ .>% 2 . 2 . 41 . ityatra . %<bhage ca dàreriti vakta vyam .>% iti kà÷ikokteþ khac . %<khaci hrasvaþ .>% 6 . 4 . 94 . iti hrasvaþ . mumca .) apànade÷e vraõarogavi÷eùaþ . tasya råpamàha .
     %<gudasya dvyaïgule kùetre pàr÷vataþ pióakàrtikçt .
     bhinno bhagandaro j¤eyaþ sa ca pa¤cavidho bhavet ..>% artikçt pãóàkçt . pa¤cavidhaþ vàtakapaittika÷laiùmikasànnipàtika÷alyajabhedaiþ .. bhagandara÷abdasya niruktimàha bhojaþ .
     %<bhagaü parisamantàdyo gudavastã tathaiva ca .
     bhagavaddàrayedyasmàttasmàdeùa bhagandaraþ ..>% bhajantyaneneti bhagaü mehanam . bhajantyasminniti bhagaü yoniþ . atra bhaga÷abdena dbayamapi kathyate . bhagavat yonivat .. pårbaråpàdãni yathà --
     %<kañãkapàlanistodadàhakaõóurujàdayaþ .
     bhavanti pårbaråpàõi bhaviùyati bhagandare ..>% kañãkapàlamatra kañãphalakam .. vàtikaü ÷ataponakasaüj¤aü bhagandaramàha . kaùàyaråkùairatikopito'nilastvapànade÷e pióakàü karoti yàm . upekùaõàt pàkamupaiti dàruõaü rujà¤ca bhinnàruõaphenavàhinãm .. tatràgamo måtrapurãùaretasàü braõairanekaiþ ÷ataponakaü vadet . dàruõaü atidàruõàt . vraõairanekaiþ såkùmamukhaiþ . ÷ataponaka÷càlanã tattulyam .. paittikamuùñragrãvasaüj¤amàha .
     %<prakopaõaiþ pittamatiprakopitaü karoti raktàü pióakàü gude gatàm .
     tadà÷upàkàhimapåtivàhinãü bhagandara¤coùñra÷irodharaü vadet ..>% à÷upàkàhimapåtivàhinãm . ÷ãghrapàkàm uùmadurgandhavàhinã¤ca . tadà taü bhagandaraü uùñra÷irodhara uùñvagrãvasaüj¤aü vadet . uùñragrãvasaüj¤a¤ca . pióakàkàlãnavakratayoùñragrãvàkàratvena .. * .. ÷laiùmikaparisràvisaüj¤amàha .
     %<kaõóåyano ghanasràvã kañhino mandavedanaþ .
     ÷vetàvabhàsaþ kaphajaþ parisràvã bhagandaraþ ..>% kañhinaþ pióakàvasthàyàü parisràvã nirantaraü sravaõa÷ãlaþ .. * .. sànnipàtika÷ambåkàvartasaüj¤amàha .
     %<bahuvarõarujàsràvàþ pióakà gostanopamàþ .
     ÷ambåkàvartavannàóã ÷ambåkàvartako mataþ ..>% bahuvarõarujàsràvàþ bahu÷abdo varõàdibhiþ pratyekaü sambadhyate . nàóã sràvamàrgaþ .. * .. ÷alyajamunmàrgasaüj¤amàha .
     %<kùatàdgatiþ pàyugatàdbivardhate hyupekùaõàt syuþ kçmayo vidàyyaüte .
     prakurvate màrgamanekadhà mukhaivraõaistamunmàrgabhagandaraü vadet ..
     kùatàt kaõñakàdinà nakhena kaõóåyanàdinà vàbhighàtàt .
     gatiþ sràvaþ unmàrgabhagandaram . etasya kçmikçtamàrgaiþ purãùàdinirgamàdunmàrgasaüj¤à ..>% kaùñasàdhyamasàdhya¤càha .
     %<ghoràþ sàdhayiyuü duþkhàþ sarva eva bhagandaràþ .
     teùvasàdhyastridoùotthaþ kùataja÷ca vi÷eùataþ ..
     vàtamåtrapurãùàõi ÷ukra¤ca kçmayastathà .
     bhagandaràt sravantastu nà÷ayanti tamàturam ..>% atha bhagandarasya cikitsà . yathà --
     %<athàsya pióakàmeva tathà yatnàdupàcaret .
     ÷uddhyasrasrutisekàrtairyathà pàkaü na gacchati ..
     punarnavàmçtà÷uõñhãpiùñikàvadaraiþ kçtaþ .
     lepàya pióakàvasthe kalkaþ ÷asto bhagandare ..
     payaþpiùñaistilàriùñamadhukaiþ ÷ãtalaiþ kçtaþ .
     lepo bhagandare ÷astaþ paittike vedanàvati ..>% ariùño nimbaþ ..
     %<sumanàyà÷ca patràõi guóåcã vi÷vabheùajam .
     saindhavaü takrasaüpiùñaü lepàddhanti bhagandaram ..>% sumanà jàtistasyàþ patram .
     %<pióakànàmapakvànàmapatarpaõapårbakam .
     karma kuryàdvirekàntaü bhinnànàü vraõavat kriyà ..
     ni÷àrkakùãrasindhåtthapurà÷vahananacchadaiþ .
     siddhamabhya¤jane tailaü bhagandaraharaü param ..>% puro gugguluþ . a÷vahananacchadàþ karavãrapatràõi . ni÷àditailam .. * ..
     %<triphalàpurakçùõànàü tripa¤càü÷aikayogità .
     guñikà ÷othagulmàr÷obhagandaravatàü hità ..>% navavàrùiko gugguluþ .. * ..
     %<÷astrakriyàpi kathità ÷astrasàdhye bhagandare .
     sà ca tenaiva kartavyà ÷astra÷àstramavaiti yaþ ..
     vyàyàmaü maithunaü yuddhaü pçùñhayànaü guråõi ca .
     råóhavraõe'pi yatnena varjayedbatsaraü naraþ ..>% iti bhàvaprakà÷e bhagandaràdhikàraþ .. api ca .
     %<laïghanaü svedanaü lepavimlàpanavirecanaiþ .
     raktamokùàdibhiþ ÷ãghraü gudajàü pióakàü jayet ..
     tathà yatnaü bhiùak kuryàdyathà pàkaü niyacchati .
     apakvaü vàtha pakvaü và jalaukàpàtanaü hitam ..
     tadabhàve tu ÷çïgàbhyàmidaü raktasya mokùaõam ..>% vañapatràùñakà÷uõñhãguóåcyaþ sapunarnavàþ . piùñvà tu pióakàrambhe lepaþ ÷asto bhagandare .. àmàvasthàkriyà proktà pakvàvasthàkriyocyate .. tryuùaõàpàñalàkùàravahnidàhàdikaü kramam . vidhàya vraõavat kàryaü yathà doùo yathà balam .. snuhyarkadugdhadàrvãbhirvartiü kçtvà bhagandare . dadyàt sarva÷arãrasthà nàóãrhanyàt prayogaràñ .. tilàbhayàlodhramariùñapatraü ni÷à vacà kuùñhamagàradhåmaþ . bhagandare nàóyupadaü÷ayo÷ca duùñavraõe ÷odhanaropaõo'yam .. ÷uno'sthighçùñaü triphalàrasena vióàlakàsthi tvathavà vilepanàt . ciraprabhåtaü vraõarogaduùñaü bhagandaraü nà÷amupaiti nånam .. * .. jambåkamàüsaü bhu¤jãta prakàrairvya¤janàdibhiþ .. ÷çgàlamàüsavya¤janaü khàdyam . athavà ÷ambakamàüsavya¤janaü khàdyam ..
     %<trikañu triphalà mustaü vióaïgàmçtacitrakam .
     ÷añyelà pippalãmålaü havuùà suradàru ca ..
     tumburuü puùkaraü cavyaü vi÷àlà rajanãdvayam .
     vióaü sauvarcalakùàrau saindhavaü gajapippalã ..
     yàvantyetàni cårõàni tàvaddviguõagugguluþ .
     kolapramàõàü guñikàü khàdayenmadhunà saha ..
     bhagandaraü ÷vàsakàsaü kùayaü jãrõajvarodaram .
     nàóãduùñavraõànàhakuùñhonmàdà÷marãkramãn ..
     mehàntravçddhihçdroga÷ålaü ÷lãpadameva ca .
     saptaviü÷atiko hanti gugguluþ sarvarogahà ..>% hçdroga÷ålamityatra hçtapàr÷va÷ålamityapi pàñhaþ .. saptaviü÷atigugguluþ .. * ..
     %<citrakàrkau trivçtpàñhau malapåhayamàrakau .
     sudhàü vacàü làïgalikàü haritàlaü suvarcalàm ..
     jyotiùmatã¤ca saühçtya tailaü vaidyo vipàcayet .
     etadbisyandanaü nàma tailamuktaü bhagandare ..
     ÷odhanaü ropaõa¤caiva suvarõakaraõaü smçtam .>% viùyandanatailam .. * ..
     %<såtasya dbiguõena ÷uddhavalinà kanyàpayobhistryahaü piùñvà tàmramayaü samastatulitaü pàtraü vidhàyopari .
     svedyaü yàmayugaü sabhasmapiñhare jambåjalaiþ saptadhà sàrdhaü tatpuñayet bhagandaraharo gu¤jonmità syàditi ..>% jambåjalairityatra nimbåjalairiti ca pàñhaþ . bhagandaraharo rasaþ .. * ..
     %<÷uddhasåtaü samaü gandhaü mçtanàgaü satutthakam .
     jãrakaü saindhavaü tulyaü tiktakoùàtakãdravaiþ ..
     piùñvà tallepanàddhanti bhakùaõàcca bhagandaram .
     rasaþ kàlàgrirudro'yaü gu¤jaikaü mçtyujidbhavet ..>% kàlàgnirudro rasaþ .. * .. iti sàradãpikàyàü bhagandaracikitsàdhyàyaþ .. api ca . gàruóe 188 adhyàye .
     %<gugguluü triphalàyuktaü pãtvà na÷yet bhagandaraþ ..>% (asya sakàraõalakùaõacikitsitaü yathà -- krimyasthi såkùmalakùaõanavyavàyapravàhanànyutkañakà÷vapçùñhaiþ . gudasya pàke pióakà bhç÷àrtiþ pakvaprabhinnà tu bhagandaraþ syàt .. virecana¤caiùaõapàñana¤ca vi÷uddhamàrgasya ca tailadàhaþ . syàt kùàramåtreõa supàcitena chinnasya càsya vraõavaccikitsà .. iti carake cikitsàsthàne saptada÷e'dhyàye ..)

#<bhagabhakùakaþ>#, puü, (bhagaü yonistàmupà÷ritya bhakùayati jãvikàü nirvàhayatãti . bhakùa + õvul .) kuõóà÷ã . iti mahàbhàrate dànadharmaþ .. koñnà iti bhàùà .. tasyànnabhakùaõaniùedho yathà --
     %<yo bàndhavaiþ parityaktaþ sàdhubhirbràhmaõairapi .
     kuõóà÷ã ya÷ca tasyànnaü bhuktvà càndràyaõa¤caret ..>% iti màrkaõóeyapuràõe sadàcàràdhyàyaþ ..

#<bhagavatã>#, strã, (bhagaþ ai÷varyasya samagrasya vãryasya ya÷asaþ ÷riyaþ . j¤ànavairàgyayo÷caiva ùaõõàü bhaga itãïganà .. ityuktalakùaõam ùaóai÷varyamastyasyeti . bhaga + %<tadasyàstyasminniti matup .>% 5 . 2 . 94 . iti matup . masya vaþ .
     %<bhåmanindàpra÷aüsàsu nityayoge'ti÷àyane .
     saüsarge'sti vivakùàyàü bhavanti matubàdayaþ ..>% iti kà÷ikokternityayoge'tra matuppratyayaþ . tataþ striyàü ïãp .) påjyà . gaurã . iti medinã . te, 214 .. (sà ca prakçtiråpiõã mahàmàyà devã . yathà, màrkaõóeye . 81 . 42 .
     %<j¤àninàmapi cetàüsi devã bhagavatã hi sà .
     balàdàkçùya mohàya mahàmàyà prayacchati ..>%) sarasvatã . yathàha pauràõikàþ .
     %<sà màü pàtu sarasvatã bhagavatã niþ÷eùajàóyàpahà ..>% gaïgà . yathà, ÷aïkaràcàryakçtagaïgàstotre .
     %<bhagavati ! bhavalãlàmaulimàle tavàmbhaþkaõamaõuparimàõaü pràõino ye spç÷anti ..>% tasyàþ svaråpaü yathà --
     %<yathà nityo hi bhagavàn nityà bhagavatã tathà .
     svamàyayà tirobhåtà tatre÷e pràkçte laye ..
     àbrahmastambaparyantaü sarvaü mithyaiva kçtrimam .
     durgà satyasvaråpà sà prakçtirbhagavàn yathà ..
     siddhyai÷varyàdikaü sarvaü yasyàmasti yuge yuge .
     siddhyàdike bhago j¤eyastena bhagavatã smçtà ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 54 adhyàyaþ .. api ca .
     %<sevyate yà suraiþ sarvaistà¤caiva bhajate yataþ .
     dhàturbhajeti sevàyàü bhagavatyeva sà smçtà ..>% iti devãpuràõe 45 adhyàyaþ .. tasyàþ pratimàvi÷eùasya påjane phalavi÷eùo yathà, brahmovàca .
     %<÷çõu tasyàþ suràdhyakùa ! àràdhanavidhiü param .
     yathà sà toùità pårbaü ÷aïkaràdyaiþ phalepsubhiþ ..
     karmayaj¤ena deve÷a ! tathà tvamapi påjaya .
     ÷ambhuþ påjayate devãü mantra÷aktimayãü ÷ubhàm ..
     akùamàlàkaro nityaü tenàsau vibudhàüvaraþ .
     ahaü ÷ailamayãü devãü yajàmi surasattama ! ..
     tena brahmatvamevedaü mayà pràptaü sudurlabham .
     indranãlamayãü devãü viùõurarcayate tadà ..
     viùõutvaü pràptavàüstena adbhutaikaü sanàtanam .
     devãü hemamayãü kàntàü dhanado'rcayate sadà ..
     tenàsau dhanado devo dhane÷atvamavàptavàn .
     vi÷vedevà mahàtmàno raupyàü devãü manoharàm .
     yajanti vidhivadbhaktyà tena vi÷vatvamàpnuyuþ ..
     vàyuþ påjayate bhaktyà devãü pittalasambhavàm .
     vàyutvaü tena tat pràptamanaupamyaü guõàvaham ..
     vasavaþ kàüsikàü devãü påjayante vidhànataþ .
     pràpnuvanto mahàtmàno vasutvaü sumahodayam ..
     a÷vinau pàrthivàü devãü påjayantau vidhànataþ .
     tena tàva÷vinau devau divyadehaü gatàyubhau ..
     sphàñikàü ÷obhanàü devãü varuõo'rcayate sadà .
     varuõatvaü hi saüpràptaü tena çddhyà samanvitam ..
     devãmannamayãü puõyàmagniryajati bhàvitaþ .
     agnitvaü pràptavàüstena tejoråpasamanvitam ..
     tàmràü devãü sadàkàlaü bhaktyà devo divàkaraþ .
     arcate tatra saüpràptaü tena såryatvamuttamam ..
     muktà÷ailamayãü devãü somaþ påjayate sadà .
     tena somo'pi saüpràptaþ somatvaü satatojjvalam ..
     prabàlakamayãü devãü yajante pannagottamàþ .
     tena nàgàstu bhogàóhyàþ prayàntyete paraü padam ..
     kçùõàyasamayãü devãü påjayantyasurottamàþ .
     ràkùasà÷ca mahàtmànastena ve'mitavikramàþ ..
     trapusãsamayãü devãü pi÷àcàþ påjayanti tàm .
     tena çddhibalopetàþ prayànti paramaü padam ..
     trailohikàü sadà devãü yajante guhyakàdayaþ .
     tena bhogabalopetàþ prayàntã÷varamandiram ..
     vajralauhamayãü devãü yajante màtaraþ sadà .
     màtçtvaü pràpya tàþ sarvàþ prayànti paramaü padam ..
     evaü devàþ sagandharvàþ pi÷àcoragaràkùasàþ .
     påjayante sadàkàlaü carcikàü suranàyikàm ..
     tathà tvamapi devendra ! yadãcchasi paràü gatim .
     ÷ivàü maõimayãü påjya labhase manasepsitàn ..
     kàmàn suravaràdhyakùa ! kàmikaiþ påjitaiþ sadà .
     dadàti sarvalokànàü cintàmaõiryathà ÷ivà ..>% ityàdye devyavatàre dravyavidhipåjàmàhàtmye 38 adhyàyaþ .. tasyai gçhadànasya phalaü yathà -- ã÷vara uvàca .
     %<devyà gçhantu yaþ ÷ukrakaràrpayati ÷obhanam .
     sarvopakaraõairyuktaü sakapàñàrgalànvitam ..
     tasmin ghaõñà dhvajaü chatraü vitànaü darpaõàni ca .
     dattvà murajavaü÷àdi nityaü saïgãtakàni ca ..
     devã÷àstràrthavettàraü påjanaü bhavane ÷ubham .
     evaü pravartate yastu tasya puõyaphalaü ÷çõu ..
     da÷apårbàparàüstàta ! àtmana÷caikaviü÷atim .
     uddhçtya ca kulaü pàpàdbrahmaloke mahãyate ..
     gacchate bhagavatã yatra parà paramapåjità .
     tatra kalpàntaraü yàvadbhuktvà bhogàn manoramàn ..
     punaþ kàlàdihàyàtaþ pçthivyàmekaràóbhavet .
     sabhçtyavàhanopetaþ ÷àntaþ puraparicchadaþ ..
     punardevyà dvijàtãnàü tadbhaktànàü priyo bhavet ..
     kanyàsampåjako nityaü devã÷àstràrthapàragaþ .
     labhate parasadbhàvaü tadante ÷ivatàü vrajet ..
     devyà gçhantu yaþ ÷ukra ! sammàrjayati nitya÷aþ .
     sa bhavedbalavàn saukhyasarvasampattisaüyutaþ ..
     tadàgacchecchivàlokaü sarvakàlaphalapradam .
     devyà gçhantu yaþ ÷ukra ! gomayenànulepayet ..
     striyo và yadi và puüsaþ ùaõmàsantu nirantaram .
     sa labhedãpsitàn kàmàn devyà loka¤ca gacchati ..>% ityàdye devyavatàre 42 adhyàyaþ ..

#<bhagavadbhaktaþ>#, puü, (bhagavato bhagavatyà và bhaktaþ .) ÷rãkçùõabhaktiyuktaþ .. atha bhagavadbhaktànàü lakùaõàni . sàmànyataþ laiïge .
     %<viùõureva hi yasyaiùa devatà vaiùõavaþ smçtaþ ..>% atra vi÷eùaþ .
     %<vratakarma÷ubhaj¤ànabhogajanmàdimatsvapi .
     ÷aiveùvapi ca kçùõasya bhaktàþ santi tathà tathà ..>% tatra vratiùu madhye bhagavadbhaktihetuvrataparatà bhagavadbhaktalakùaõam . tathà ca skànde ÷rãmàrkaõóeyabhagãrathasaüvàde .
     %<da÷amã÷eùasaüyuktaü dinaü vaiùõavavallabham .
     hyupàsyate mahãpàla ! te vai bhàgavatà naràþ ..
     pràõàtyaye na cà÷nanti dinaü pràpyaü harernaràþ .
     kurvanti jàgaraü ràtrau sadà bhàgavatà hi te ..
     upoùya dvàda÷ãü ÷uddhàü ràtrau jàgaraõànvitàm .
     alpàntu sàdhayedyastu sa vai bhàgavato naraþ ..
     bhaktirna vicyutà yeùàü na cyutàni vratàni ca .
     supriyaþ ÷rãpatiryeùàü te syurbhàgavatà naràþ ..>% karmiùu bhagavadarpaõàdinà tadàj¤àbuddhyà và bhaktihetusadàcàraparatà tatraiva .
     %<dharmàrthaü jãvitaü yeùàü santànàrtha¤ca maithunam .
     pacanaü vipramukhyàrthaü j¤eyàste vaiùõavà naràþ ..
     adhvagantu pathi ÷ràntaü kàle'tra gçhamàgatam .
     yo'tithiü påjayedbhaktyà vaiùõavaþ sa na saü÷ayaþ ..
     sadàcàraratàþ ÷iùñàþ sarvabhåtànukampakàþ .
     ÷ucayastyaktaràgà ye sadà bhàgavatà hi te ..>% pàdme vai÷àkhamàhàtmye ÷rãnàradàmbarãùasaü vàde . yathà --
     %<jãvitaü yasya dharmàrthe dharmo haryarthameva ca .
     ahoràtràõi puõyàrthe taü manye vaiùõavaü janam ..>% laiïge ca .
     %<viùõubhaktisamàyuktàn ÷rautasmàrtapravartakàn .
     prãto bhavati yo dçùñvà vaiùõavo'sau prakãrtitaþ ..>% guõavatsu bhaktihetukçpàlutvàdisadguõa÷ãlatà tatraiva .
     %<paraduþkhenàtmaduþkhaü manyante ye nçpottama ! .
     bhagavaddharmaniratàste narà vaiùõavà nçpa ! ..>% bhàgavatatçtãyaskandhe ÷rãkapiladevahåtisaüvàde . yathà --
     %<titikùavaþ kàruõikàþ suhçdaþ sarvadehinàm .
     ajàta÷atravaþ ÷àntàþ sàdhavaþ sàdhubhåùaõàþ ..>% pa¤camaskandhe çùabhadevasya puttrànu÷àsane . yathà,
     %<mahatsevàü dvàramàhurvimuktestamodvàraü yoùitàü saïgisaïgam .
     mahàntaste samacittàþ pra÷àntà vimanyavaþ suhçdaþ sàdhavo ye ..>% ekàda÷askandhe ÷rãbhagavatpradattoddhavapra÷nottare . yathà --
     %<kçpaluraktvatadrohastitikùuþ sarvadehinàm .
     satyasàro'navadyàtmà samaþ sarvopakàrakaþ ..
     kàmàkùubhitadhãrdànto mçduþ ÷uciraki¤canaþ .
     anãho mitabhuk ÷àntaþ sthiro maccharaõo muniþ ..
     apramatto gabhãràtmà dhçtimàn jitaùaóguõaþ .
     amànã mànadaþ kalyo maitraþ kàruõikaþ kaviþ ..>% viùõupuràõe yamatadbhañasaüvàde . yathà --
     %<na calati nijavarõadharmato yaþ samamatiràtmasuhçdvipakùapakùe .
     na harati na calati ki¤ciduccaiþ sthiramanasaü tamavehi viùõubhaktam .. * ..>% j¤àniùu bhaktihetuj¤ànavattà ekàda÷e . yathà --
     %<sarvabhåteùu yaþ pa÷yedbhagavadbhàvamàtmanaþ .
     bhåtàni bhagavatyàtmanyeùa bhàgavatottamaþ ..
     na yasya svaþ para iti vitteùvàtmani và bhidà .
     sarvabhåtasamaþ ÷àntaþ sa vai bhàgavatottamaþ ..
     j¤àtvàj¤àtvàtha ye vai màü yàvàn ya÷càsmi yàdç÷aþ .
     bhajantyananyabhàvena te me bhaktatamà matàþ ..
     ã÷vare tradadhãneùu vàli÷eùu dviùatsu ca .
     premamaitrãkçpopekùà yaþ karoti sa madhyamaþ ..
     arcàyàmeva haraye påjàü yaþ ÷raddhayehate .
     ga tadbhakteùu cànyeùu sa bhaktaþ pràkçtaþ smçtaþ ..>% bhogavatsu bhaktihetubhogànàsaktatà hariyoge÷varocare . yathà --
     %<gçhãtvàpãndriyairarthàn yo na dveùñi na kàïkùati .
     viùõormàyàmidaü pa÷yan sa vai bhàgavatottamaþ ..>% sajjamavidyàdimatsu bhaktihetunirabhimànità tatraiva . yathà --
     %<na yasya janmakarmabhyàü na varõà÷ramajàtibhiþ .
     sajjate'sminnahaübhàvo dehe vai sa hareþ priyaþ ..
     bhàvàþ katha¤cidbhaktyaiva j¤ànànàsaktyamànità .
     bhaktiniùñhàpakà jàtàstato hyuttamatodità ..>% niùñhàpakàþ paripàkaü pràpakàþ .. * .. ÷aivaùu ÷rã÷ivakçùõàbhedakatà bçhannàradãye .
     %<÷ive ca parame÷àne viùõau ca paramàtmani .
     samabuddhyà pravartante te vai bhàgavatottamàþ ..>% iti .. * ..
     %<anyacca teùàü bhagavacchàstràrthaparatàdikam .
     sàkùàdbhaktyàtmakaü mukhyaü lakùaõaü likhyate'dhunà ..>% ÷rãbhàgavata÷àstraparatà skànde .
     %<yeùàü bhàgavataü ÷àstraü sadà tiùñhati sannidhau .
     påjayanti ca ye nityaü te syurbhàgavatà naràþ ..
     yeùàü bhàgavataü ÷àstraü jãvitàdadhikaü bhavet .
     mahàbhàgavatàþ ÷reùñhà viùõunà kathità naràþ ..>% vaiùõavasammànaniùñhà laiïge . viùõubhaktamathàyàtaü yo dçùñvà sumukhapriyaþ . praõàmàdi karotyeva vàsudeve yathà tathà . sa vai bhakta iti j¤eyaþ sa punàti jagattrayam .. råkùàkùarà giraþ ÷çõvan tathà bhàgavateritàþ . praõàmapårvaü kùantvà yo vadedvai vaiùõavo hi saþ .. bhojanàcchàdanaü sarvaü yathà÷aktyà dadàti yaþ . viùõubhaktasya satataü sa vai bhàgavataþ smçtaþ .. gàruóe . yena sarvàtmanà viùõubhaktyà bhàvo nive÷itaþ . vaiùõaveùu kçtàtmatvànmahàbhàgavato hi saþ .. * .. ÷rãtulasãsevàniùñhà bçhannàradãye ÷rãbhagavan màkaõóeyasaüvàde .
     %<tulasãkànanaü dçùñvà ye namaskurvate naràþ .
     tatkàùñhàïkitakarõà ye te vai bhàgavatottamàþ ..
     tulasãgandhamàghràya santoùaü kurvate tu ye .
     tanmålamuddhçtaü yai÷ca te vai bhàgavatottamàþ .. * ..>% ÷rãbhagavataþ kathàparatà bçhannàradãye ÷rãbhagavanmàrkaõóeyasaüvàde .
     %<matkathà÷ravaõe yeùàü vartate sàttvikã matiþ .
     tadvaktari subhaktà÷ca te vai bhàgavatottamàþ ..>% skànde ÷rãbhagavadarjunasaüvàde .
     %<matkathàü kurute yastu matkathà¤ca ÷çõoti yaþ .
     hçùyate matkathàyà¤ca sa vai bhàgavatottamaþ ..>% tçtãyaskandhe tatraiva .
     %<madà÷rayàþ kathà mçùñàþ ÷çõvanti kathayanti ca .
     tapanti vividhàstàpà naitànmadgatacetasaþ .. * ..>% nàmaparatà bçhannàradãye tatraiva . malmànasà÷ca madbhaktà madbhaktajanalolupàþ . mannàma÷ravaõàsaktàste vai bhàgavatottamàþ .. ye'bhinandanti nàmàni hareþ ÷çõvanti harùitàþ . romà¤cita÷arãrà÷ca te vai bhàgavatottamàþ .. tatraivànyatra .
     %<anyeùàmudayaü dçùñvà ye'bhinandanti mànavàþ .
     harinàmaparà ye ca te vai bhàgavatottamàþ ..>% smaraõaparatà . tatra svadharmaniùñhayà ràgadveùàdinivçttyà smaraõaü ÷rãviùõupuràõe yamatadbhañasaüvàde .
     %<na calati uccaiþ ÷rãbhagavatpadàravinde sitamanàstamavehi viùõubhaktam .
     kalikaluùamalena yasya nàtmà vimalamatermalinãkçtastamenam .
     manasi kçtajanàrdanaü manuùyaü satatamavehi hareratãva bhaktam ..
     kanakamapi rahasyavekùya buddhyà tçõamiva yaþ samavaiti vai parasvam .
     bhavati ca bhagavatyananyacetàþ puruùavaraü tamavehi viùõubhaktam ..
     sphañikagiri÷ilàmalaþ kva viùõurmanasi nçõàü kva ca matsaràdidoùaþ .
     na hi tuhinamayåkhara÷mipu¤je bhavati hutà÷anadãptijaþ pratàpaþ ..
     vimalamatiramatsaraþ pra÷àntaþ ÷ucicarito'khilasattvamitrabhåtaþ .
     priyahitavacano'stamànamàyo vasati sadà hçdi tasya vàsudevaþ ..
     vasati hçdi sanàtane ca tasmin bhavati pumàn jagato'sya saunyaråpaþ .
     kùitirasamatiramyamàtmano'ntaþ kathayati càrutayaiva ÷àlapotaþ ..
     anyavijayena vairàgyàdinà ca smaraõaü ÷rãhariyoge÷varottare .
     dehendriyapràõamanodhiyàü yo janmàpyayakùudbhayatarùakçcchraiþ .
     saüsàradharmairavimuhyamànaþ smçtyà harerbhàgavatapradhànaþ ..
     tribhuvanavibhavahetave'pyakuõñhasmçtirajitàtmasuràdibhirvimçgyàt .
     na calati bhagavatpadàravindàllavanimiùàrdhamapi sa vaiùõavàgryaþ ..
     bhagavata uruvikramàïghri÷àkhànakhamaõicandrikayà nirastatàpe .
     hçdi kathamupasãdatàü punaþ sa prabhavati candre ivodite'rkatàpaþ ..>% påjàparatà skànde tatraiva .
     %<ye'rcayanti sadà viùõuü yaj¤e÷aü varadaü harim .
     dehinaþ puõyakarmàõaþ sadà bhàgavatà hi te ..>% laiïge .
     %<viùõukùetre ÷ubhànyeva karoti snehasaüyutaþ .
     pratimà¤ca harernityaü påjayet prayatàtmavàn ..
     viùõubhaktaþ sa vij¤eyaþ karmaõà manasà girà .
     nàràyaõaparo nityaü bhåpa ! bhàgavato hi saþ ..>% vaiùõavadharmaniùñhatàdi pàdmottarakhaõóe .
     %<tàpàdipa¤casaüskàrã navejyàkarmakàrakaþ .
     arthapa¤cakavidvipro mahàbhàgavato hi saþ ..>% tàpaþ taptamudràdhàraõaü tadàdipaccasaüskàrayuktaþ . pa¤casaüskàrà÷ca tatraivaktàþ . %<tàpaþ puõóastathà nàma mantro yàgastu pa÷camaþ ..>% iti .. asyàrthaþ . nàma ÷rãkçùõadàsetyàdi . mantraþ ÷rãguroþ sakà÷àt mantragrahaõam . yàgaþ homapårbakaya thàvidhidãkùàgrahaõamityarthaþ . nava ijyàkarmàõi påjàsambandhikçtyàni ÷ravaõàdãni pàdmoktàrcanàdãni và sarveùàü teùàü påjàïgatvàt . tàni ca tatraivoktàni . yathà --
     %<arcanaü mantrapañhanaü yàgayogau mahàtmanaþ .
     nàmasaïkãrtanaü sevà taccihrairaïkanaü tathà .
     tadãyàràdhanaü caryà navadhà bhidyate ÷ubhe ! ..>% arthapa¤cakaü catvàro catvàro dharmàdayaþ puruùàrthàþ pa¤camapuruùàrtha÷ca bhaktiþ . yadvà pa¤catattvàni anàtmàtmaparamàtmaparame÷varatadbhaktànàü yàthàrthyàni . iti taññãkà .. * .. ekàntità gàruóe .
     %<ekàntena sadà viùõau yasmàddeve paràyaõàþ .
     tasmàdekàntinaþ proktàstadbhàgavatacetasaþ ..>% tadvij¤ànenànanyaparatà ekàda÷e uddhavapra÷nottare .
     %<j¤àtvàj¤àtvàtha ye vai màü yàvàn ya÷càsmi yàdç÷aþ .
     bhajantyananyabhàvena te vai bhàgavatà matàþ ..>% bhàgavate . 11 . 3 . 50 .
     %<na kàmakarmabãjànàü yasya cetasi sambhavaþ .
     vàsudevaikanilayaþ sa vai bhàgavatottamaþ ..>% sà ca ekàntità caturdhà . tatra dharmànàdareõa ÷rãmaduddhavapra÷nottara eva .
     %<aj¤àyaivaü guõàn doùàn mayàdiùñhànapi svakàn .
     dharmàn santyajya yaþ sarvàn màü bhajet sa ca sattamaþ ..
     gãtàyà¤ca .
     sarvadharmàn parityajya màmekaü ÷araõaü vraja .
     ahaü tvàü sarvapàpebhyo mokùayiùyàmi mà ÷ucaþ ..
     yadà yasyànugçhõàti bhagavànàtmabhàvitaþ .
     sa jahàti matiü loke vede ca pariniùñhatàm ..>% anyasarvanirapekùatà bhàgavate ÷rãmadbhagavaduddhavasaüvàde ailopàkhyàne .
     %<santo'napekùà maccittàþ pra÷àntàþ samadar÷inaþ .
     nirmamà nirahaïkàrà nirdvandvà niùparigrahàþ ..>% tatraiva tçtãye ÷rãkapiladevahåtisaüvàde .
     %<ta ete sàdhavaþ sàdhvi ! sarvasaïgavivarjitàþ .
     saïgasteùvatha te pràrthyaþ saïgadoùaharà hi te ..>% vighnàkulatve'pi manoratiparatà skànde .
     %<yasya kçcchragatasyàpi ke÷ave ramate manaþ .
     na vicyutà ca bhaktirvai sa vai bhàgavato naraþ ..
     àpadgatasya yasyeha bhaktiravyabhicàriõã .
     nànyatra ramate cittaü sa vai bhàgavato naraþ ..>% premaikaparatà ca bhàgavate pa¤camaskandhe ÷rãçùabhadevasya puttrànu÷àsane .
     %<ye và mayã÷a kçtasauhçdàrthà janeùu dehammaravàrtikeùu .
     gçheùu jàyàtmajaràtimatsu na prãtiyuktà yàvadaryà÷ca loke ..>% ràti mitraü dhanaü và .
     %<tridhà premaikaparatà premnaþ syàttàratamyataþ .
     uttamà madhyamà càsau kaniùñhà ceti bhedataþ ..>% tatrottamà yathà ekàda÷e hariyoge÷varottare .
     %<sarvabhåteùu yaþ pa÷yedbhagavadbhàvamàtmanaþ .
     bhåtàni bhagavatyàtmanyeùa bhàgavatottamaþ ..
     sveùñadevasya bhàvaü yaþ sarvabhåteùu pa÷yati .
     bhàvayanti ca tànyasminnityarthaþ sammataþ satàm ..>% tçtãye ÷rãkapiladevahåtisaüvàde .
     %<mayyananyena bhàvena bhaktiü kurvanti ye dçóhàm .
     matkçte tyaktakarmàõastyaktasvajanabàndhavàþ ..>% ekàda÷e ÷rãhariyoge÷varottare ca .
     %<visçjati hçdayaü na yasya sàkùàddharirava÷àbhihito'pyaghaughanà÷aþ .
     praõayarasanayà dhçtàïghripadmaþ sa bhavati bhàgaghatapradhàna uktaþ ..>% tatraiva madhyamamàha hariyoge÷varoktàveva .
     %<ã÷vare tadadhãneùu vàli÷eùu dbiùatsu ca .
     premamaitrãkçpopekùà yaþ karoti sa madhyamaþ ..>% kaniùñhatà tatraiva .
     %<arcàyàmeva haraye påjàü yaþ ÷raddhayehate .
     na tadbhakteùu cànyeùu sa bhaktaþ pràkçtaþ smçtaþ ..
     ÷raddhayà påjanaü premabodhakaü bhakta ityapi .
     premõo hi karaõàttattu svalaü bhaktànapekùaõàt ..
     lakùaõàni ca yànyagre bhakterlekhyàni tànyapi .
     bandanàdãni vidyante yeùu bhàgavatà hi te ..
     etàni lakùaõànãtthaü gauõamukhyàdibhedataþ .
     åhyàni lakùaõànyevaü vivecyàni paràõyapi ..
     ãdçglakùaõavantaþ syurdurlabhà bahavo janàþ .
     divyà hi maõayo vyaktaü na vartante itastataþ ..>% ataevoktaü mokùadharme nàradãye . jàyamànaü hi puruùaü yaü pa÷yetmadhusådanaþ . sàttvikaþ sa tu vij¤eyo bhavenmokùàrthani÷cayaþ .. iti ÷rãharibhaktivilàse 10 vilàsaþ ..

#<bhagavàn>#, [t] (bhagaþ %<ai÷varyasya samagrasya vãryasya ya÷asaþ ÷riyaþ . j¤ànavairàgyayo÷caiva ùaõõàü bhaga itãïganà ..>% ityuktalakùaõaü ùaóai÷varyamastyasyeti . bhaga + nityayoge matup masya vaþ .) puü buddhaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 13 .. ÷rãkçùõaþ . yathà --
     %<bhagavànapi tà ràtrãþ ÷àradotphullamallikàþ .
     vãkùya rantuü mana÷cakre yogamàyàmupà÷ritaþ ..>% iti ÷rãbhàgavate 10 skandhe 29 adhyàyaþ .. påjye tri . iti medinã .. bhagavatsvaråpaü yathà,
     %<manurapyàha vedàrthaü smçtvà yanmunisattama ! .
     tadetat ÷råyatàmatra saübandhe gadato mama ..
     dve brahmaõã veditavye ÷abdabrahma para¤ca yat .
     ÷abdabrahmaõi niùõàtaþ paraü brahmàdhigacchati ..
     dve vidye veditavye vai iti càtharvaõã ÷rutiþ .
     parayà tvakùarapràptirçgvedàdimayàparà ..
     yattadavyaktamajaramacintyamajamavyayam .
     anirde÷yamaråpa¤ca pàõipàdàdyasaüyutam ..
     vibhuü sarvagataü nityaü bhåtayonimakàraõam .
     vyàpyavyàptaü yataþ sarvaü taü vai pa÷yanti sårayaþ ..
     tadbrahma tat paraü dhàma taddhyeyaü mokùakàïkùiõà .
     ÷rutivàkyoditaü såkùmaü tadviùõoþ paramaü padam .
     tadeva bhagavadvàcyaü svaråpaü paramàtmanaþ ..
     vàcako bhagavacchabdastasyàdyasyàkùaràtmanaþ .
     evaü nigaditàrthasya sa tattvaü tasya tattvataþ ..
     j¤àyate yena tajj¤àne paramanyattrayãmayam ..
     a÷abdagocarasyàpi tasyaiva brahmaõo dvija ! .
     påjàyàü bhagavacchabdaþ kriyate hyaupacàrikaþ .
     ÷uddhe mahàvibhåtyàkhye pare brahmaõi vartate .
     maitreya ! bhagavacchabdaþ sarvakàraõakàraõe ..
     saübharteti tathà bhartà bhakàro'rthadvayànvitaþ .
     tenàgamayità sraùñà gakàràrthastathà mune ! ..
     ai÷varyasya samagrasya vãryasya tha÷asaþ ÷riyaþ .
     j¤ànavairàgyayo÷caiva ùaõõàü bhaga itãïganà ..
     vasanti yatra bhåtàni bhåtàtmanyakhilàtmani .
     sa ca bhåteùva÷eùeùu vakàràrthastato'vyayaþ ..
     evameva mahàbàho ! bhagavàniti sattama ! .
     paramabrahmabhåtasya vàsudevasya nànyagaþ ..
     tatra påjyapadàrthoktiparibhàùàsamanvitaþ .
     ÷abdo'yaü nopacàreõa anyatra hyupacàrataþ ..
     utpattiü pralaya¤caiva bhåtànàmàgatiü gatim .
     vetti vidyàmavidyà¤ca sa vàcyo bhagavàniti ..
     j¤àna÷aktibalai÷varyavãryatejàüsya÷eùataþ .
     bhagavacchabdavàcyàni vinà heyairguõàdibhiþ ..>% iti viùõupuràõe 6 aü÷e 5 adhyàyaþ .. api ca .
     %<paramàtmà ca bhagavàn viùvakseno janàrdanaþ .
     tadbhaktimàn bhàgavato nàlpapuõyairhi jàyate ..
     bhagavacchàsanàlambã bhagavacchàsanapriyaþ .
     bhagavadbhaktimàsthàya vatsa ! bhàgavato bhava ..
     bhagavàn bhåtabhavye÷o bhåtàdiprabhavo'vyayaþ .
     bhàvena taü bhajasve÷aü bhavabhaïgakaraü harim ..
     bhajasva bhàvena vibhuü bhagavantaü bhave÷varam .
     tato bhàgavato bhåtvà bhavabandhàt pramokùyasi ..>% ityàdye vahripuràõe vaiùõavakriyàyoge yamànu÷àsano nàmàdhyàyaþ .. anyacca .
     %<mahatàü kùudrajantånàü sarveùàü jãvinàü sadà .
     sraùñà pàtà ca ÷àstà ca bhagavàn karuõànidhiþ ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 25 adhyàyaþ .. ùaóai÷varyànvitaþ . sa ca parame÷varaþ . tannàmavi÷eùasya sevanaü yathà --
     %<atha ÷rãbhagavannàma sadà seveta sarvataþ .
     tanmàhàtmya¤ca vikhyàtaü saïkùepeõàtra likhyate ..
     atha ÷rãbhagavannàmavi÷eùasya ca sevanam .
     çùibhiþ kçpayàdiùñaü tattatkàmahatàtmanàm ..>% athakàmavi÷eùeõa ÷rãbhagavannàmavi÷eùasevàmàhàtmyam . tatra pàpakùayàrthaü kaurme . yathà --
     %<÷rã÷abdapårvaü jaya÷abdapårbaü jayadvayàduttaratastathà hi .
     triþ saptakçtvo narasiühanàma japtaü nihanyàdapi viprahatyàm ..>% mahàbhayanivàraõàrthaü tatraiva .
     %<÷rãpårbo narasiüho dvirjayàduttaratastu saþ .
     triþsaptakçtvo japtastu mahàbhayanivàraõaþ ..>% kàlavi÷eùe tu maïgalàrthaü biùõudharmottare ÷rãmàrkaõóeyavajrasaüvàde .
     %<puruùaü vàmadeva¤ca tathà saïkarùaõaü vibhum .
     pradyumnamaniruddha¤ca kramàdabdeùu kãrtayet ..>% abdaùu saüvatsaràdiùu pa¤casu ..
     %<valabhadraü tathà kçùõaü kãrtayedayanadbaye .
     màdhavaü puõóarãkàkùaü tathà vai bhoga÷àyinam ..
     padmanàbhaü hçùãke÷aü tathà devaü trivikramam .
     krameõa ràja÷àrdåla ! vasantàdiùu kãrtayet ..
     viùõu¤ca madhuhantàraü tathà devaü trivikramam .
     vàmanaü ÷rãdhara¤caiva hçùãke÷aü tathaiva ca ..
     dàmodaraü padmanàbhaü ke÷ava¤ca yadåttamam .
     nàràyaõaü màdhava¤ca govinda¤ca tathà kramàt ..
     cetràdiùu ca màseùu devadevamanusmaret .
     pradyumnamaniruddha¤ca pakùayoþ kçùõa÷uklayoþ ..
     sarvaþ ÷arvaþ ÷ivaþ sthàõurbhåtàdirnidhiravyayaþ .
     àdityàdiùu vàreùu kramàdevamanusmaret ..
     vi÷vaü viùõurvaùañkàro bhåtabhavyabhavatprabhuþ .
     bhåtabhçd bhåtakçd bhàvo bhåtàtmà bhåtabhàvanaþ ..
     avyaktaþ puõóarãkàkùo vi÷vakarmà ÷uci÷ravàþ .
     sambhavo bhàvano bhartà prabhavaþ prabhurã÷varaþ ..
     aprameyo hçùãke÷aþ padmanàbho'maraprabhuþ .
     agràhyaþ ÷à÷vato dhàtà kçùõa÷caitànyanusmaret ..
     devadevasya nàmàni kçttikàdiùu yàdava ! .
     brahmàõaü ÷rãpatiü viùõuü kapilaü ÷rãdharaü prabhum ..
     dàmodaraü hçùãke÷aü govindaü madhusådanam .
     bhådharaü gadinaü devaü ÷aïkhinaü pañminaü tathà ..
     cakriõa¤ca mahàràja ! prathamàdiùu saüsmaret ..>% prathamàdiùu pratipadàdiùu .
     %<sarvaü và sarvadà nàma devadevasya yàdava ! ..
     nàmàni sarvàõi janàrdanasya kàla÷ca sarvaþ puruùapravãraþ .
     tasmàt sadà sarvagatasya nàma gràhyaü yatheùñaü varadasya ràjan ! ..>% vividhakàmasiddhaye ca pulastyoktau .
     %<kàmaþ kàmapradaþ kàntaþ kàmapàlastathà hariþ .
     ànando màdhava÷caiva kàmasaüsiddhaye japet ..
     ràmaþ para÷uràma÷ca nçsiüho viùõureva ca .
     vikrama÷caivamàdãni japyànyarijigãùubhiþ ..
     vidyàmabhyasyatà nityaü japtavyaþ puruùottamaþ .
     dàmodaraü bandhagato nityameva japennaraþ ..
     ke÷avaü puõóarãkàkùamani÷aü hi tathà japet .
     tetrabàdhàsu sarùvàsu hçùãke÷aü bhayeùu ca ..
     apyuta¤càmçta¤caiva japedauùadhakarmaõi .
     saügràmàbhimukho gacchan saüsmareda paràjitam ..
     cakriõaü gadina¤caiva ÷àrïgiõaü khaóginaü tathà .
     kùemàrthã pravasannityaü dikùu pràcyàdiùu smaret ..
     ajita¤càdhipa¤caiva sarvaü sarve÷varaü tathà .
     saüsmaret puruùo bhaktyà vyavahàreùu sarvadà .
     nàràyaõaü sarvakàlaü kùutapraskhalanàdiùu .
     grahanakùatrapãóàsu devavàdhàsu sarvataþ ..
     dasyuvairiniùedheùu vyàghrasiühàdisaïkañe .
     andhakàre tamastãvre narasiühamanusmaret ..
     agnidàhe samutpanne saüsmarejjala÷àyinam .
     garuóadhvajànusmaraõàdviùavãryaü vyapohati ..
     snàne devàrcane home praõipàte pradakùiõe .
     kãrtayedbhagavannàma vàsudeveti tatparaþ ..
     sthàpane vittadhànyàderapadhyàne ca duùñaje .
     kurvãta tanmanà bhåtvà anantàcyutakãrtanam ..
     nàràyaõaü ÷àrïgadharaü ÷rãdharaü puruùottamam .
     vàmanaü khaógina¤caiva duùñasvapne sadà smaret ..
     mahàrõavàdau paryaïka÷àyina¤ca naraþ smaret .
     balabhadraü samçddhyarthaü sarvakarmaõi saüsmaret ..
     jagatpatimapatyàrthaü stuvan bhaktyà na sãdati .
     ÷rã÷aü sarvàbhyudayike karmaõyà÷u prakãrtayet ..
     ariùñeùu hya÷eùeùu vi÷oka¤ca sadà japet .
     marutprapàtàgnijalabandhanàdiùu mçtyuùu ..
     svatantraparatantreùu vàsudevaü japedbudhaþ .
     sarvàrtha÷aktiyuktasya devadevasya cakriõaþ ..
     yathàbhirocate nàma tat sarvàrtheùu kãrtayet .
     sarvàrthasiddhimàpnoti nàmnàmekàrthatà yataþ ..
     sarvàõyetàni nàmàni parasya brahmaõo hareþ ..>% evaü viùõudharmottare ca màrkaõóeyavajrasaüvàde .. ki¤ca .
     %<kårmaü varàhaü matsyaü và jalaprataraõe smaret .
     bhràjiùõumagnijanane japennàma tvakhaõóitam ..
     garuóadhvajànusmaraõàdàpado mucyate naraþ .
     jvarajuùña÷irorogaviùavãrya¤ca ÷àmyati ..
     balabhadrantu yuddhàrthã kçùyàrambhe halàyudham .
     uttàraõaü bàõijyàrthã ràmamabhyudaye nçpa ! ..
     màïgalyaü maïgalaü viùõuü màïgalyeùu ca kãrtayet .
     uttiùñhan kãrtayedviùõuü prasvapan màdhavaü naraþ ..
     bhojane caiva govindaü sarvatra madhusådanam ..>% tatraivànyatra .
     %<auùadhe cintayedviùõuü bhojane ca janàrdanam .
     ÷ayane padmanàbha¤ca maithune ca prajàpatim ..
     saügràme cakriõaü kruddhaü sthànabhraü÷e trivikramam .
     nàràyaõaü viùotsarge ÷rãdharaü priyasaïgame ..
     jalamadhye varàha¤ca pàvake jala÷àyinam .
     kànane narasiüha¤ca parvate raghunandanam ..
     duþsvapne smara govindaü vi÷uddhau madhusådanam .
     màyàsu vàmanaü devaü sarvakàryeùu màdhavam ..>% ki¤ca .
     %<kãrtayedvàsudeva¤ca anukteùvapi yàdava ! .
     kàryàrambhe tathà ràjan ! yatheùñaü nàma kãrtayet ..
     sarvàõi nàmàni hi tasya ràjan ! sarvàrthasiddhau tu bhavanti puüsaþ .
     tasmàdyatheùñaü khalu kçùõanàma sarveùu kàryeùu japeta bhaktyà ..>% iti ÷rãharibhaktivilàse 11 vilàsaþ .. bhagavadva÷ãkàritvam . yathà, mahàbhàrate bhagavadvàkyam .
     %<çõametat pravçddhaü me hçdayànnàpasarpati .
     yadgovindeti cukro÷a kçùõe ! màü dåravàsinam ..>% àdipuràõe ÷rãkçùõàrjunasaüvàde .
     %<gãtvà tu mama nàmàni nartayenmama sannidhau .
     idaü bravãmi te satyaü krãto'haü tena càrjuna ! ..
     gãtvà ca mama nàmàni rudanti mama sannidhau .
     teùàmahaü parikrãto nànyakrãto janàrdanaþ ..>% evaü ÷rutvà ca mama nàmànãtyàdi .. viùõudharme prahlàdena .
     %<jitaü tena jitaü tena jitaü teneti ni÷citam .
     jihvàgre vartate yasya harirityakùaradvayam ..>% iti tatraiva 11 vilàsaþ .. bhagavatsànnidhyalakùaõàni yathà . haya÷ãrùe .
     %<tasminneva muhårte tu harùo và bhayameva ca .
     cakùurbhramo vibhramo và tràso và jàyate yadi ..
     vyàmohaþ paramoho và stanitaü paramaü tathà .
     a÷utànàü ÷rutirvà syàt gàtràõàü vàtha vepathuþ ..>% vyàmoho mauóhyavi÷eùaþ . paramoho mårchà .
     %<vairàgyaü netrayorvà syàddarpaþ kandarpa eva và .
     paramo vismayo vàtha divyo và ÷råyate dhvaniþ ..
     divyavàditraghoùo và gandharvanagarasya và .
     dar÷anaü jàyate kàle tasmin suragaõàrcitam ..
     narà nàryo'tha dç÷yante gàyanto'pyatha harùitàþ .
     nanditåryaravo vàpi ÷råyate chandasàü dhvaniþ ..
     divyagandhà rasà vàpi ekasyàpi bhavanti hi .
     liïgairetairvijànãyàt tatra sannihitaü harim ..
     prabhà caiva vi÷eùeõa jvalatãva ca dç÷yate .
     sphurantãva ca dç÷yeta pratimà ca vi÷eùataþ ..
     sphuranniva janaþ ka÷cit smayamàna iva kvacit .
     vãkùyamàõo janastatra prahçùña iva lakùyate ..
     etaistu lakùaõairj¤eyastatra sannihito hariþ .
     vi÷eùàdathavà pa÷yecchakracàpopamaü kvacit ..
     chaviü vajraprabhàü pa÷yet padmaràgaprabhàü yathà .
     saudàminãprabhàü pa÷yet pratimàyàü kvacidyadi ..
     etairliïgaistu boddhavyastatra sannihito hariþ .
     badhirà iva kecittu måkà iva tathàpare .
     vibhràntà iva kecicca jaóà iva tathàpare ..
     dhàvanta iva kecittu patanta iva càpare .
     nçtyanta iva càpyanye mattà iva tathà yadi .
     citrasthà iva kecittu viva÷à iva kecana .
     bhavanti tatra conmattàþ pramattà iva càpare .
     liïgairetaistu boddhavyastatra sannihito hariþ ..>% iti ÷rãharibhaktivilàse 39 vilàsaþ .. (÷ivaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 127 .
     %<nivedanaþ sukhàjàtaþ sugandhàro mahàdhanuþ .
     gandhapàlã ca bhagavàn utthànaþ sarvakarmaõàm ..>%)

#<bhagàlaü>#, klã, (bhajati mukhaduþkhàdikaü karmajanyamaneneti bhajyate aneneti và . bhaja + %<pãyukvaõibhyàü kàlaniti .>% uõàø 3 . 76 . bàhulakàd bhajerapãti ujjvaladattaþ iti kàlan . naïkvàditvàt kutva¤ca .) nçkaroñiþ . yathà . bhagàlaü naramastakam . iti ka÷cit jañàdharaþ .. bhagasya mahàdevasya alaü bhåùaõamitivyutpattiþ ..

#<bhagàlã>#, [n] puü, (bhagàlaü nçkapàlaü bhåùaõatvenàstyasyeti iniþ .) ÷ivaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (caõóãkànto bhagàlã ca . iti ujjvaladattadhçto ràja÷ekhara÷ca .)

#<bhaginã>#, strã, sahodarà . tatparyàyaþ . svasà 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 29 .. bhagaü yatnaþ pitràdito dravyadàne vidyate'syà iti inipratyayena bhaginã . iti taññãkàyàü bharataþ .. (bhagaü yonirasyà astãti . bhaga + iniþ óãp .) strãmàtram . yathà --
     %<parigçhyà ca ùàmàïgã bhaginã prakçtirnarã ..>% iti ÷abdacandrikà ..

#<bhaginãpatiþ>#, puü, (bhaginyàþ patiþ .) svasçbhartà . tatparyàyaþ . àvuttraþ 2 bhàmaþ 3 . yathà --
     %<bhaginãpatiràvutto bhàvo vidbànathàvukaþ ..>% iti nàñyoktàvamaraþ . 1 . 7 . 12 ..
     %<aho bhaginyaho bhàma ! mayà vàü vata pàpmanà .
     puruùàda ivàpatyaü suhçdorhiüsitàþ sutàþ ..>% iti ÷rãbhàgavate 10 skandhe 4 adhyàyaþ ..

#<bhagãrathaþ>#, puü, (bhaü jyotiùkamaõóalaü gãrvàïmayaü tatra ratha indriyàõi ratha ivàsya .) dilãparàjaputtraþ . kapila÷àpena bhasmãbhåtànàmadhaþ patitànàü pitéõàmuddharaõàyànena martyaloke gaïgà ànãtà . yathà, màtsye 12 adhyàyaþ .
     %<asama¤jasastanayo hyaü÷umànnàma vi÷rutaþ .
     tasya puttro dilãpastu dilãpàttu bhagãrathaþ ..
     yena bhàgãrathã gaïgà tapaþ kçtvàvatàrità .
     bhagãrathasya tanayo nàbhàga iti vi÷rutaþ ..>%

#<bhagoþ>#, puü, he bhagavan ! . iti mugdhabodhavyàkaraõam . saükùiptasàra÷ca .. (sambodhanavàcakàvimau ..)

#<bhagoþ>#, vya, he bhagavan ! . iti mugdhabodhavyàkaraõam . saükùiptasàra÷ca .. (sambodhanavàcakàvimau ..)

#<bhagolaþ>#, puü, (bhànàü nakùatràõàü golaþ . nakùatrasamåhena viracitaþ golàkàraþ padàrtha ityarthaþ .) bhapa¤jaram . nakùatracakram . yathà . idànãü bhagolamàha .
     %<yàmyottarakùitijavat sudçóhaü vidadhyàdàdhàravçttayugalaü dhruvayaùñibaddham .
     ùaùñyaïkamatra samamaõóalavattçtãyaü nàóyàhvaya¤ca viùuvadbalayaü tadeva ..>% yathà khagole kùitijaü yàmyottara¤ca tadàkàramaparamàdhàravçttadvayaü dhruvayaùñisthaü kçtvà tadupari anyattçtãyaü samamaõóalàkàraü ghañãùaùñyà càïkitaü kàryaü tannàóãvçttaü viùuvat vçttasaüj¤am .. * .. idànãü kràntivçttamàha .
     %<kràntivçttaü gçhàïkaü vidheyaü bhramatyatra bhànu÷caü bhàrdhe kubhà bhànutaþ .
     kràntipàtaþ pratãpaü tathà prasphuñà kùepapàta÷ca tatsthànakànyaïkayet ..
     athànyattatpramàõameva vçttaü kçtvà tatra meùàdãn prakalpya dbàda÷arà÷ayo'ïkyàþ ..>% tatkràntivçttasaüj¤am . tasmin vçtte ravirbhramati tathà raverbhàrdhàntare bhåbhà ca . tathà tatra kràntipàto meùàdirvilomaü bhramati . tathà grahàõàü vikùepapàtàþ prasphuñà vilomaü bhramanti . ataþ kràntipàtàdãni sthànàni tatràïkyàni .. idànãü kràntivçttanive÷amàha .
     %<kràntipàte ca pàtàdbhaùañkàntare nàóikàvçttalagnaü vidadhyàdidam .
     pàtataþ pràk tribhe siddhabhàgairudag dakùiõe tai÷ca bhàgairvibhàge'pare ..>% kràntipàtacihnàt ùaóbhe'ntare'nyaccihnaü kàryam . te cihre nàóãvçttena saüsakte kçtvà pàtacihràdagrataþ tribhe'ntare nàóãvçttàdbhàgacaturviü÷atyà uttarato yathà bhavati . aparabhàge tribhe'ntare dakùiõata÷ca tairmàrgairyathà bhavati tathà badhnãyàt .. * .. idànãü vimaõóalamàha .
     %<nàóikàmaõóale kràntivçttaü yathà kràntivçtte tathà kùepavçttaü nyaset .
     kùepavçttantu rà÷yaïkitaü tatra ca kùepapàteùu cihnàni kçttoktaùat ..
     kràntivçttasya vikùepavçttasya ca kùepapàte saùaóbhe ca kçtvà yutim .
     kùepapàtàgrataþ pçùñhata÷ca tribhe kùepabhàgaiþ sphuñaiþ saumyayàmye nyaset ..
     ÷ãghrakarõena bhaktàstribhajyà guõàþ syuþ parakùepabhàgà grahàõàü sphuñàþ .
     kùepavçttàni ùaõõàü vidadhyàt pçthak svasvavçtte bhramantãndupårbà grahàþ ..>% asya ÷lokasya samagrasya vyàkhyànam . yathà kràntivçttaü pçthak kçtaü evaü vimaõóalamapi rà÷yaïkaü pçthak pçthak kçtvà tatra meùàdervyastaü sphuñakùepapàtaü dattvàgre cihnaü kàryam . atha kràntivçttasya bimaõóalasya ca kùepapàtacihnayoþ sampàtaü kçtvà tasmàt ùaóbhe'ntare anya¤ca sampàtaü kçtvà kùepapàtàgratastribhe'ntare kràntivçttàduttarataþ sphuñaiþ kùepabhàgaiþ pçùñhata÷ca tribhe'ntare taireva bhàgairdakùiõataþ sthiraü kçtvà vimaõóalaü nive÷anãyam . atha pañhità ye vikùepabhàgàste trijyà guõàþ ÷ãghrakarõena bhaktàþ sphu ñà j¤eyàþ .. * .. athànupàtaþ . yadi karõàgraü etàvadantaraü tarhi trijyàgre kiyaditi . yato bhagole trijyaiva vyàsàrdham . evaü candràdãnàü ùañ vimaõóalàni kàryàõi . svasvavimaõóale grahà bhramayanti .. idànãü kràntiü vikùepa¤càha .
     %<nàóikà maõóalà tiryagatràpamaþ kràntivçttàvadhiþ kràntivçttàccharaþ .
     kùepavçttàvadhitiryageva sphuño nàóikàvçttakheñàntaràle'pamaþ .
     kràntivçtte sphu ñagrahasthànaü tasya nàóãvçttàdyattiryagantaraü sà kràntiþ ..>% atha vimaõóale ca yadgrahasthànaü tasya kràntivçttàt yattiryagantaraü sa vikùepaþ . atha vimaõóalasthagrahasya nàóãvçttàdyattiryagantaraü sà sphu ñà kràntiþ .. * .. idànãü kràntipàtamàha . viùuvatkràntivalayayoþ saüpàtaþ kràntipàtaþ syàt . tadbhagaõàþ sauroktà vyastà ayutatrayaü kalpe .. ayanacalanaü yaduktaü mu¤jàlàdyaiþ sa evàyam . tatpakùe tadbhagaõàþ kalpe go'ïgartunandagocandràþ 199669 .. tat sa¤jàtaü pàtaü kùiptvà kheñe'pamaþ sàdhyaþ . kràntiva÷àttaccaramudayà÷caradalalagnàpame tataþ kùepyàþ . kràntyarthapàtaþ kràntipàtaþ . pàto nàmasanyàtaþ kayoþ viùuvatkràntibalayayoþ . nahi tayormeùàdàveva sampàtaþ . kintu tasyàpi calanamasti . ye ayanacalababhàgàþ prasiddhàsta eva vilomagasya kràntipàtasya bhàgàþ . meùàdeþ pçùñhatastàbadbhàgàntare kràntivçtte viùuvadvçttaü lagnamityarthaþ . nahi kràntipàto'stãti vaktuü na ÷akyate . pratvakùeõa tasyopalabdhatvàt . upalabdhiprakàramagre vakùyati . sa kathaü brahmaguptàdibhirnipuõairapi nokta iti cet . tadà svalpatvàttairnopalabdhaþ . idànãü bahutvàt sàmpratairupalabdhaþ . ataeva tasya gatirastãtyavagatam . yadyevamapyanupalabdho'pi saurasiddhàntoktatvàdàgamapràmàõyena bhagaõaparidhyàdivat kathaü tairnoktaþ . satyam . atra gaõitaskandhe upapattimànevàgamaþ pramàõam . tarhi mandoccapàtabhagaõà àgamapràmàõyenaiva kathaü tairuktà iti na vaktavyam . yato grahàõàü mandaphalàbhàvasthànàni pratyakùeõaivopalabhyante tànyeva mandoccasthànàni yànyeva vikùepàbhàvasthàni tànyeva pàtasthànàni kintu teùàü gatirasti nàsti veti sandigdham . tatra mandoccapàtànàü gatirasti . candramandoccapàtavadityanumànena siddhà . sà ca kiyatã taducyate . yairbhagaõairupalabdhisthànàni tàni gaõitenàgacchanti . tadbhagaõasambhavà vàrùikã dainandinã và gatirj¤eyà . naivam . yadanyairapi bhagaõaistànyevasthànàni àgacchanti . tadà katarasyàgateþ pràmàõyam . satyam tarhi sàmpratãpalabdhyanusàriõã kàpi gatiraïgãkartavyà . yadà punarmahatà kàlena mahadantaraü bhaviùyati tadà mahàmatimanto brahmaguptàdãnàü samànadharmiõa eva utpatsyante . tadupalabdhyanusàriõãü gatimurarãkçtya ÷àstràõi vyàkariùyanti . ataevàyaü gaõitaskandho mahàmatimadbhirdçùñaþ san anàdyanante kàle'pi khilatvaü na yàti . ato'sya kràntipàtasya bhagaõàþ kalpe'yutatrayaü tàvat såryasiddhàntoktàþ . tathà mu¤jàlàdyairyadayanacalanamuktaü sa eva kràntipàtaþ . te go'ïgartunandagocandrà utpadyante . atha ca te và ye và bhagaõà bhavantu . yadà ye'ü÷à nipuõairupalabhyante tadà sa eva kràntipàta ityarthaþ . taü vilomaü kràntipàtaü grahe prakùipya kràntiþ sànyà . idànãü vikùepapàtànàha . evaü kràntivimaõóalasampàtàþ kùepapàtàþ syuþ . candràdãnàü vyastàþ kùepànayane tu te yojyàþ .
     %<mandasphuño dràk pratimaõóale sve graho bhramatyatra ca tasya pàtaþ .
     pàtena yuktà gaõitàgatena mandasphuñàt khecarataþ ÷aro'smàt ..
     pàte'thavà ÷ãghraphalaü vilomaü kçtvà sphuñàntena yutàccharo'taþ .
     candrasya kakùàbalaye hi pàtaþ sphuñàdbidhormadhyamapàtayuktàt ..>% tathà kràntivçttavimaõóalayoþ sampàtaþ kùepapàtaþ . taü grahe prakùipya kùepaþ sàdhyaþ . etaduktaü bhavati kràtipàtaþ prasiddhaþ . yathà taü grahe prakùipya kràntiþ sàdhyata eva kùepapàtaü grahe prakùipya kùepaþ sàdhya ityarthaþ . atha vikùepapàto mandasphuñe yat prakùipyate tatkàraõamàha . mandasphuño dràk pratimaõóala ityàdi . yataþ ÷ãghrapratimaõóale maõóalasphuñagatyà graho bhramati tatra ca vçtte pàtaþ . ato gaõitàgatapàtaü mandasphuñe prakùipya kùepaþ sàdhyate . ÷eùaü spaùñàrtham .. * .. idànãü j¤a÷ukrayorvi÷eùamàha .
     %<ye càtra pàtabhagaõàþ kathità j¤abhçgvo ste ÷ãghrakendrabhagaõairadhikà yataþ syuþ .
     svalpàþ sukhàrthamudità÷calakendrayuktau pàtau tathoþ pañhitacakrabhavau vidhethau ..
     calàdvi÷odhyaþ kila kendrasiddhyai kendre sapàte dyucarastu yojyaþ .
     ata÷calàt pàtayutàd j¤abhçgvoþ sudhãbhiràdyaiþ ÷arasiddhiruktà ..>%
     %<sphuñona÷ãghroccayutau sphuñau tayoþ pàtau bhagole sphuña eva pàtaþ ..>% nanu j¤a÷ukrayoþ ÷ãghroccapàtayutiü kendraü kçtvà yo vikùepa ànãtaþ sa ÷ãghroccasthàna eva bhavitumarhati na grahasthàne . yato graho'nyatra vartate . ata idamanupapannamiva pratibhàti . tathà brahmasiddhàntabhàùye . j¤a÷ukrayoþ ÷ãghroccasthàne yàvàn vikùepastàvàneva yatratatrasthasyàpi grahasya bhavatyatropalabdhireva vàsanà . nànyat kàraõaü vaktuü ÷akyata iti caturvede nàpyanadhyavasàyo'tra kçtaþ . atrocyate . ye'tra j¤a÷ukrayoþ pàtabhagaõàþ pañhitàste ÷ãghrakendrabhagaõairyutàþ santastadbhagaõà bhavanti . tathà ca màdhavãye siddhàntacåóàmaõau pañhitàþ . ato'lpabhagaõabhavaþ pàtaþ sva÷ãghrakendreõa yutaþ kàryaþ . ÷ãghroccàdgrahe ÷odhite ÷ãghrakendraü tasmin sa pàte kùepakendrakaraõàrthaü grahaþ kùepyaþ . atastulya÷odhyakùepakayoþ nà÷e kçte ÷ãghroccapàtayoga evàva÷iùyata ityupapannam . ki¤ca . mandasphudonaü ÷ãghoccaü pratimaõóale calakendraü tatpàte kùeptuü yujyate . evaü kçte sati kùepakendraü mandaphalenàntaritaü syàt . tadaïgãkçtam . itarakendrasyànupapatteþ . ato mandaphalaü pàte vyastaü deyam . yato'nupàtasiddhaü calakendraü madhyonaü ÷ãghroccaü bhavati . yattu bhagole kràntivçttaü tat kakùàvçttaü tatra yadvimaõóalaü tatra sphuñagrahaþ . tatsphuñapàtayogo hi vikùepakendraü ataþ sphuñapàtasthàne sampàtaü kçtvà tatastribhe'ntare sphuñãkçtaiþ paramakùepàü÷aiþ pràgvaduttare dakùiõe ca vinyasyam . tathà nyaste vimaõóale sphuñagrahasthàne vikùepaþ sphuñavikùepeõa gaõitàgatena tulyo dç÷yate nànyathetyarthaþ .. * .. idànãü grahagole vi÷eùamàha .
     %<grahasya gole kathitàpamaõóalaü prakalpya kakùàbalayaü yathoditam .
     nibadhya ÷ãghraprativçttamasmin vimaõóalaü tat pañhitaiþ ÷aràü÷aiþ ..
     madhyo'tra pàto dyuùadàü j¤abhçgvoþ sva÷ãghrakendreõa yutau tu yojyàþ ..>% bhagola eva tàvadgrahagolaþ kalpyaþ tatra ephuña eva pàtaþ . atha yadi tadantargrahagolo'nyo nibadhyate tadà tatra yathoktaviùuvadvçttaü kràntivçtta¤ca baddhvà kakùàmaõóalaü prakalpya tatra chedyakoktavidhinà ÷ãghrapratimaõóalaü baddhvà tatra pratimaõóale gaõitàgatapàtaü meùàdervilomaü gaõayitvà tatra cihraü kàryam . atha trijyà vyàsàrdhamevànyadvçttaü rà÷yaïkaü vimaõóalàkhyaü kçtvà tatràpi meùàdervyastaü pàtàgre cihnaü kçtvà pratimaõóalavimaõóalayoþ sampàtacihre prathamaü sampàtam . tato bhàrdhàntare dbitãyaü kçtvà pàtàdagrataþ pçùñhata÷ca tribhe'ntare paramavikùepàü÷aiþ pañhitaiþ prativçttàduttare dakùiõe ca vimaõóalaü nyasyam . tatra mandasphuñagatyà pàramàrthiko graho bhramati . ato meùàderanulomamandaõphuño vimaõóale deyaþ . sa tatrasthaþ pratimaõóalàt yàvatàntareõa vikùiptastàvàn tatprade÷e vikùepaþ . yato vçttasaüpàtasthe grahe vikùepàbhàvaþ tribhe'ntare paramo vikùepo madhye'nupàtena . ato vçttasampàtagrahayorantaraü j¤eyam . tadantaraü pàtagrahayoge kçte bhavati . pàtasya vilomagatvàt . saüyogaþ ÷aràrthaü kendram . yadi trijyàtulyayà kendrajyayà parama÷arastadàbhãùñayànayà ka iti phalaü pratimaõóalavimaõóalayostiryagantaraü syàt . vimaõóalasthagrahàdbhåmadhyagaü såtraü tadbhåmadhyagrahàntaraü sa ca ÷ãghrakarõaþ . yadi bhåmadhyàt karõàgre etàvàn vikùepastadà trijyàgre kiyàniti dvitãyatrairà÷ikam . àdye trijyà haro dvitãye guõaþ . tayornà÷e kçte kendrajyàyàþ parama÷araguõàyàþ karõo haraþ phalaü kakùàvçttasåtrayostiryagantaraü sphuña÷araþ .. * .. idànãmahoràtravçttamàha . ãpsitakràntitulye'ntare sarvato nàóikàkhyàdahoràtravçttàhvayaü tatra baddhvà . ghañãnà¤ca ùaùñyàïkayedasya viùkammakhaõóaü dyujãvà matà . nàóãvçttàduttarato dakùiõato và sarvatreùñakràntitulyàntare yadvçttaü nibadhyate tadahoràtravçttaü tena vçttena tasmin dine ravirbhramatãtyarthaþ . tasya vçttasya vyàsàrdhaü dyujyà .. * .. idànãmanyadàha . atha kalpyà meùàdyà hyanulomaü kràntipàtàïkàt eùà meùàdãnàü dyuràtravçttàni badhnãyàt . nàóãvçttobhayatastrãõi trãõi kramotkramàttàni . kràntipàtàdàrabhya triü÷attriü÷adbhirbhàgairanyàn meùàdãn prakalpya tadagreùåktavadahoràtravçttàni badhnãyàt . tàni ca nàóãvçttobhayatastrãõi trãõi bhavanti tànyeva kramotkramataþ sàyanàü÷àrkasya dvàda÷arà÷ãnà¤ca .. * .. idànãmasyopasaühàraþ . eùa bhagolaþ kathitaþ khecaragolo'yameva vij¤eyaþ . iti siddhànta÷iromaõiþ ..

#<bhagnaü>#, tri, (bhanj + ktaþ . saüghàd vi÷liùñatvàt tathàtvam .) paràjitam . iti hemacandraþ .. muñitam . cårõitam . bhàïgà iti bhàùà . yathà, bhaññiþ .
     %<cirakàloùitaü jãrõaü kãñaniùkuùitaü dhanuþ .
     kiü citraü yadi ràmeõa bhagnaü kùattriyakàntike ..>%

#<bhagnaü>#, klã, (bhajyate àmardyate vi÷leùyate iti . bha¤ja + ktaþ .) rogavi÷eùaþ . atha bhagnàdhikàraþ . tatra bhagnasya bhedamàha .
     %<bhagnaü samàsàddvividhaü hutà÷a ! kàõóe ca sandhàvapi tatra sandhau .
     utpiùñavi÷liùñavivartitàni tiryaggataü kùiptamadha÷ca ùaódhà ..>% bhagnamatra bhàvàrthe ktapratyayastena bhagnaü bhaïgaþ sa càtra vi÷leùo'bhipretaþ . tena bhagnamatràsthivi÷leùalakùaõam . samàsàt saükùepàt . hutà÷a ! he agnive÷a ! . yata÷carake'gnive÷asya hutà÷eti nàmàntaramuktam . kàõóe sandhiparyante ekakhaõóe . asthisandhau dvayorasthnoþ sandhànasthàne . tatra sandhau utpiùñàdibhedaiþ ùañprakàraü bhagnaü bhavati . svalpavaktavyatvena sandhibhagnasyàdau vivaraõam . utpiùñetyàdi . adhaþ adhobhagnam .. * .. sandhibhagnasya sàmànyaü liïgamàha .
     %<prasàraõàku¤canavartanogràrukspar÷avidveùaõametaduktam .
     sàmànyataþ sandhigatasya liïgamutpiùñaüsandheþ ÷vayathuþ samantàt ..
     vi÷eùato ràtribhavà ruja÷ca vi÷liùñake tau ca rujà ca nityam ..>% vartanaü parivartanam .. * .. utpiùñasya liïgamàha . utpiùñasandheþ utpiùñaþ dbàbhyàmasthibhyàü piùñaþ sandhiryasya tasya . samantàt ubhayabhàgadvayoþ . vi÷liùñamàha vi÷liùña ityàdi . tau ubhayataþ ÷othau . rujà ca nityaü sadà rujàdhikà bhavatãtyutpiùñàdbhedaþ .. * .. vivartitatiryaggatàkùiptàdhogatànàha .
     %<vivartite pàr÷varuja÷ca tãvràstiryaggate tãvrarujo bhavanti .
     kùipte'ti÷ålaü viùama¤ca sakthnoþ kùipte tvadho ruk vighaña÷ca sandheþ ..>% vivartite sandhàvamukte . asthidbayoparivartite pàr÷varujaþ sandhisthitàsthikhaõóadbayapàr÷vayo rujaþ . tiryaggate sandhigate . ekasminnasthni sandhisthànaü tyaktvà tiryaggate kùipte sakthnoþ årusandhyoþ . ekasminnasthni parasyàsthna uparigate . sakthnoþ ati÷ålaü tatra viùamaü kadàcidadhikaü kadàcinnyånam . adhaþkùipte sandhigate ekasminnasthni aghogate . ruk sandhervighañaþ vighañana¤ca .. * .. kàõóabhagnamàha . bhagna¤ca kàõóe bahudhà prayàti vi÷eùato nàmabhireva tulyam . bhagnaü kàõóe kàõóaviùaye bahudhà bahubhiþ prakàraiþ prayàti . atra bahuvidhatvaü dvàda÷avidhatvaü boddhavyam . bahuvidhasya kàõóabhagnasya pçthak lakùaõaü noktaü kintu kàõóaünàmabhireva tulyatvam . karkañakàdinàmànuråpameva lakùaõaü kintu nàmabhireva boddhavyam .. * .. tàn prakàrànàha .
     %<kàõóe tvataþ karkañakà÷vakarõau vicårõitaü piccitamasthi challitam .
     kàõóeùu bhagnaü hyatipàtita¤ca majjàgataü visphuñita¤ca vakram ..>% chinnaü dbidhà dbàda÷adhà ca kàõóe . ataþ sandhibhagnànantaraü kàõóe kàõóabhagne tadàha . karkañakaþ asthivi÷leùapårbako madhye pronnataþ pàr÷vayoravanataþ karkañatulyaråpatvàt karkañaþ . a÷vakarõaþ a÷vakarõavadvipulàsthinirgamàda÷vakarõaþ . vicårõitaü cårõitamasthi tacca ÷abdaspar÷àbhyàü boddhavyam . piccitamasthi niyantritaü bahu÷otham . challitaü vi÷liùñaü samyaksravam . kàõóeùu bhagnaü kàõóabhagnam . yadyapi karkañakàdi sarvameva kàõóabhagnaü tathàpi iyaü kàõóabhagnasaüj¤àüvi÷iùñà . atra bhagnaü bhaïgaþ truñiþ tena sarvathà truñitaü pçthagbhåtaü tvaci sthitaü yatra kàõóaü tatkàõóabhagnam . atipàtitaü a÷eùeõa chittvà pàtitamasthi . majjàgataü asthyavayavo'sthimadhye pravi÷ya majjànaü gatam . visphuñitaü stokavidãrõaü vakraü sthànaü tyaktvà kubjãbhåtam . chinnaü dbidhà ekaü vidãrõaü sat lagnaü aparaü vidãrya dvidhàbhåtam . dvàda÷adhà ca kàõóe . kàõóe ca bhagnaü dvàda÷adhetyanvayaþ . taccoktameva karkañakàdi .. * .. kàõóabhagnasya sàmànyaü lakùaõamàha .
     %<srastàïgatà ÷otharujàtivçddhiþ saüpãóyamàne bhavatãha ÷abdaþ .
     spar÷àsahaü spandanatoda÷ålaü sarvàsvavasthàmu na ÷armalàbhaþ ..>% bhagnasya kàõóe khalu cihnametat .. spar÷àsahamiti kàõóabhagnasya vi÷eùaõaü spandanaü nàóãnàü sphuraõaü ÷ålaü ÷åleneva vyathà . rujà sàmànyà pãóà . sarvàsvavasthàsu ÷ayanàsanàdiùu .. kaùñasàdhyamàha .
     %<alpà÷ino'nàtmavato jantorvàtàtmakasya ca .
     upadravairvà juùñasya bhagnaü kçccheõa sidhyati ..>% anàtmavato rogapratãkàre yatnarahitasya . vàtàtmakasya ca vàtaprakçteþ . upadravaiþ jvaràdhmànamohamåtrapurãùasaïgàdibhiþ .. * .. asàdhyamàha .
     %<bhinnaü kapàlaü kañyàntu sandhimuktaü tathà cyutam .
     jaghanaü pratipiùña¤ca varjayettaccikitsakaþ ..>% kapàlaü jànunitambàüsagaõóatàlu÷aïkhavaïkùaõa÷iro 'sthãni kapàlàni tathà cyutaü tathà kùiptam . pratipiùñaü utpiùñam .. punarasàdhyamàha .
     %<asaü÷liùñakapàla¤ca lalàñe cårõita¤ca yat .
     bhagnaü gude stane pçùñhe ÷aïkhe mårdhani varjayet ..>% asaü÷liùñakapàlamiti bhagnavi÷eùaõam . stane stanayorantare urasi . mårdhani cåóasthàne .. * .. aparamapyasàdhyamàha .
     %<samyaksaühitamapyasthi durnyàsàdduùñabandhanàt .
     saükùobhàdvàpi yadgacchedvikriyàü tacca varjayet ..>% samyaksaühitamapi samyagyojitamapi asthi durnyàsàt duþsthàpanàt saünyastamapi duùñabandhanàt subaddhamapi saükùobhàt abhighàtàdinà sa¤calanàt yadvikriyàü gacchet vikçtaü bhavati tadvarjayet .. asthivi÷eùeõa bhagnavi÷eùamàha . taruõàsthãni namyante bhidyante nalakàni tu . kapàlàni vibhajyante sphuñanti rucakàni ca .. taruõàsthãni ghràõakarõàkùigudeùu komalàsthãni namyante vakrãbhavanti . tenàtra vakratàlakùaõaü bhagnam . nalakàni nalàdãni nàóãvat sarandhràõyasthiparvàõi bhidyante asthyantarànuprave÷àdvidãryante . kapàlàni jànunitambàüsagaõóatàlu÷aïkha÷iro'sthãni vibhajyante sphuñanti rucakàni dantàþ sphu ñanti truñanti . asthãni taruõànalakakapàlarucakabalayabhedàt pa¤cavidhàni . tatra rucakàni ceti . cakàràdbalayànyapi truñantãti boddhavyam .
     %<pàõyoþ pàr÷vayuge pçùñhe vakùojañharapàyuùu .
     pàdayorapi càsthãni balayàni babhàùire ..>% atha bhagnasya cikitsà .
     %<bhagne lepàya ma¤jiùñhàmadhuka¤càmbupeùitam .
     ÷atadhautaghçtonmi÷raü ÷àlipiùña¤ca lepanam ..>% lepàt piùñikalavaõairamlãkà phalarasàbhyàü và . sadyo'bhighàtajanità ràgarujà ÷vayathavaþ pra÷àmyanti .
     %<saghçta¤càsthisaühàraü làkùàgodhåmamarjunam .
     sandhibhagne'sthisambhagne pibet kùãreõa và punaþ ..>% ghçtena pibet kùãreõa vetyarthaþ . asthisaühàraþ haóasiühàra iti loke .
     %<rasonàmadhulàkùàjyasitàkalkaü sama÷nataþ .
     chinnabhinnavyutàsthnà¤ca sandhànamaciràdbhaveta ..>%
     %<làkùàsthisaühçt kakubhà÷vagandhà cårõãkçtà nàgavalà pura÷ca .
     saübhagnamuktàsthirujo nihanyàdaïgàni kuryàt kuli÷opamàni ..>% asthisaühçt haóasiühàra . làkùàdiguggujuþ ..
     %<màüsaü màüsarasaþ kùãraü sarpiryåùaþ kalàyajaþ .
     bçühaõa¤cànnapàna¤ca deyaü bhagnàya jànatà ..
     lavaõaü kañukaü kùàraü madyaü maithunamàtapam .
     råkùamannaü ÷rama¤càpi bhagnaþ seveta na kvacit ..>% iti bhàvaprakà÷e bhagnàdhikàraþ .. (athàsya nidànaü yathà . patanapãóanaprahàràkùepaõavyàlamçgada÷anaprabhçtibhirabhighàtavi÷eùairanekavidhamasthnàü bhaïgamupadi÷anti tattu bhaïgajàtamanusàryamàõaü dvividhamevotpadyate sandhimuktaü kàõóabhagna¤ca .. iti su÷rute nidànasthàne pa¤cada÷e'dhyàye .. atha bhagnacikitsà . bhagnàsthi¤ca naraü dçùñvà tasya vakùyàmi bheùajam . maõibandhe kårpare ca jànau bhagne kañau tathà .. pçùñhavaü÷e vibhagne ca sàdhyànyetàni sattama ! . grãvàde÷e cendravastau rohiõyàü kårparàdadhaþ .. skandhakårparamadhye ca tathà ca trikamadhyataþ . urasi kroóake caiva vibhagnaü tadasàdhyakam .. vibhagna¤ca naraü dçùñvà veõukhaõóena bandhayet . mrakùayennavanãtenairaõóapatrai÷ca veùñayet .. uùõàmbhasà secayecca bastreõa mçdu bandhayet . dhavàrju nakadambànàü balkalaü kà¤jikena tu .. piùñrà hitaþ pralepa÷ca tena saukhyaü prajàyate . svedayettàni coùõena àvàsaü kàrayet punaþ .. evaü kriyà samàpattau tato bandhaü vimocayet . ekàhàntarite nàpi pårbavattat prabandhayet .. yàvadgranthiü na badhnàti tàvanna snàpayennaram .. iti hàrãte cikitsitasthàne . 56 aþ .. atha pathyavidhiþ .
     %<÷ãtàmbusecanaü païkapradeho bandhanakriyà .
     ÷àlipriyaïgugodhåmà yåùo mudgasatãlayoþ ..
     navanãtaü ghçtaü kùãraü tailaü màùaraso madhu .
     pañolaü la÷unaü ÷igru pattåro bàlamålakam ..
     dràkùà dhàtrã vajravallã làkùà yaccàpi vçühaõam .
     tatsarvaü bhiùajà nityaü deyaü bhagnàya jànatà ..>% athàtràpathyavidhiþ .
     %<lavaõaü kañukaü kùàramamlaü maithunamàtapam .
     vyàyàma¤ca na seveta bhagno råkùànnameva ca ..>% ityàyurvedapathyàpathyagranthasya bhagnàdhikàre ..)

#<bhagnapàdarkùaü>#, klã, (bhagnapadaü çkùam .) puùkaràkhyanakùatraùañkam . yathà --
     %<punarvasåttaràùàóhà kçttikottaraphalgunã .
     pårbabhàdraü vi÷àkhà ca ùaóete puùkaràþ smçtàþ ..
     bhagnapàdarkùasaüyogàt dbitãyà dbàda÷ã yadi .
     saptamã càrkamandàre jàyate jàrajo dhruvam ..>% iti jyotistattvam ..

@<[Page 3,476a]>@
#<bhagnapçùñhaþ>#, puü, (bhagnaü pçùñhamasmin .) sammukhaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. muñitamerudaõóaþ . yathà --
     %<bhagnapçùñhakañigrãvaü stabdhadçùñi hyadhomukham .
     kaùñena likhitaü pustaü yatnena paripàlayet ..>% iti pràcãnavàkyam .. (bhagnaü pçùñhaü yasya . muñitamerudaõóe, tri ..)

#<bhagnasandhiþ>#, puü, (bhagnaþ sandhiratràsmàd và .) ÷arãrasya sandhisthànabhaïgarogavi÷eùaþ . tasyauùadhaü yathà --
     %<abhayà triphalà vyoùaþ sarvairebhiþ samãkçtaiþ .
     tulyo guggulunà yojyà bhagnasandhiprasàrakaþ ..>% iti gàruóe 175 adhyàyaþ ..

#<bhagnasandhikaü>#, klã, (bhagno vi÷liùñaþ dadhnaþ sandhiþ savàto'tra .) gholam . iti ÷abdacandrikà ..

#<bhagnàtmà>#, puü, (bhagnaþ krameõa hãna àtmà deho yasya . kçùõapratipadàdikrameõaikaikakalàcchedena bhagnadehatvàdasya tathàtvam .) candraþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<bhagnà÷aþ>#, tri, (bhagnà à÷à yasya . hatà÷aþ . dãrghatçùõàbhaïgayuktaþ . yathà --
     %<atithiryasya bhagnà÷o gçhàt pratinivartate .
     sa tasmai duùkçtaü dattvà puõyamàdàya gacchati ..>% ityàhrikatattvam ..

#<bhagnã>#, strã, (bhaginã . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) bhaginã . iti dbiråpakoùaþ ..

#<bhaïkàrã>#, strã, (bhamityavyakta÷abdaü karotãti . kç + aõ . gauràditvàt ïãù .) daü÷aþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<bhaïktà>#, [ç] tri, bhaïgakartà . bhanjadhàtoþ kartari tçnpratyayena niùpannaþ .. (yathà, manau . 9 . 289 .
     %<pràkàrasya ca bhettàraü parikhànà¤ca pårakam .
     dvàràõà¤caiva bhaïktàraü kùiprameva pravàsayet ..>%

#<bhaïgaþ>#, puü, (bhajyate iti . bha¤ja + karmaõi gha¤ .) taraïgaþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 5 .. paràjayaþ . (bhanj + bhàve gha¤ .) bhedaþ . rogavi÷eùaþ . iti medinã . ge, 13 .. (rogavi÷eùàrthe yathà --
     %<pàtaghàtàdibhirdvedhà bhaïgo'sthnàü sandhyasandhitaþ .
     prasàraõàku¤canayora÷aktiþ sandhimuktatà ..
     itarasmin bhç÷aü ÷ophaþ sarvàvasthàsvativyathà .
     a÷akti÷ceùñite'lpe'pi pãóyamàne sa÷abdatà ..
     samàsàditi bhaïgasya lakùaõaü bahudhà tu tat .
     bhidyate bhaïgabhedena tasya sarvasya sàdhanam ..
     yathàsyàdupayogàya tathà tadupadekùyate .
     pràpyàõudàri yattvasthi spar÷e ÷abdaü karoti yat .
     yatràsthile÷aþ pravi÷enmadhyamasthno vidàritaþ .
     bhagnaü yaccàbhidhàtena ki¤cidevàva÷eùitam ..
     unnamyamànaü kùatayat yacca majjati majjati .
     tadduþsàdhyaü kç÷à÷aktavàtalàlpà÷inàmapi ..
     bhinnaü kapàlaü yatkañyàü sandhimuktaü cyuta¤ca yat .
     jaghanaü pratipiùña¤ca bhagnaü yattadvivarjayet ..
     asaü÷liùñakapàla¤ca lalàñaü cårõitantathà .
     yacca bhagnaü bhavecchaïkha÷iraþ pçùñhastanàntare .
     samyagyamitamapyasthi durnyàsàddurnibandhanàt ..
     saükùobhàdapi yadgacchedvikriyàü tadbivarjayet .
     àdito yacca durjàtamasthisandhirathàpi và ..
     taruõàsthãni bhujyante bhajyante nalakàni tu ..
     kapàlàni vibhidyante sphuñantyanyàni bhåyasà .
     athàvanatamunnamyamunnata¤càvapãóayet ..
     à¤chedatikùiptamadho gata¤copari vartayet .
     à¤chanotpãóanonnàmacarmasaükùapabandhanaiþ ..
     sandhãn ÷arãragàn sarvàn calànapyacalànapi .
     ityetaiþ sthàpanopàyaiþ samyak saüsthàpya ni÷calam ..
     paññaiþ prabhåtasarpirbhirveùñayitvà sukhaistataþ .
     kadambodumbarà÷vatthasarjàrjunapalà÷ajaiþ ..
     vaü÷odbhavairvà pçthubhistanubhiþ sunive÷itaiþ .
     su÷lakùõaiþ supratistambhairbalkalaiþ ÷akalairapi ..
     ku÷àhvayaiþ samaü bandhaü paññasyopari yojayet .
     ÷ithilena hi vandhena sandheþ sthairyaü na jàyate .
     gàóhenàtirujàdàhapàka÷vayathusambhavaþ .
     tryahàttryahàdçtau gharme saptàhànmokùayeddhime ..
     sàdhàraõe tu pa¤càhàdbhaïgadoùava÷ena và .
     nyagrodhàdikaùàyeõa tataþ ÷ãtena secayet ..
     taü pa¤camålapakvena payasà tu savedanam .
     sukhoùõaü vàvacàryaü syàccakratailaü vijànatà ..
     vibhajya de÷aü kàla¤ca vàtaghnauùadhasaüyutam .
     pratataü sekalepàü÷ca vidadhyàdbhç÷a÷ãtalàn ..
     gçùñikùãraü sa sarpiùkaü madhurauùadhasàdhitam .
     pràtaþ pràtaþ pibedbhagnaþ ÷ãtalaü làkùayà yutam ..
     savraõasya tu bhagnasya vraõo madhughçtottaraiþ .
     kaùàyaiþ pratisàryo'tha ÷eùo bhaïgoditaþ kramaþ ..
     lambàni vraõamàüsàni pralipya madhusarpiùà .
     sandadhãta vraõàn vaidyo bandhanai÷copapàdayet ..
     tàn samàn susthitàjj¤àtvà phalinãrodhrakañphalaiþ .
     samaïgàdhàtakãyuktai÷cårõitairavacårõayet ..
     dhàtakãrodhracårõairvà rohantyà÷u tathà vraõàþ .
     iti bhaïga upakràntaþ sthiradhàtorétau hime ..
     màüsalasyàlpadoùasya susàdhyo dàruõo'nyathà .
     pårbamadhyàntavayasàmekadvitriguõaiþ kramàt ..
     màsaiþ sthairyaü bhavet sandheryathoktaü bhajato vidhim .
     kañãjaïghorubhagnànàü kapàña÷ayanaü hitam ..
     yantraõàrthaü tathàkãlàþ pa¤ca kàryà nibandhanàþ .
     jaïghorvoþ pàr÷vayordbau dbau tala eka÷ca kãlakaþ ..
     ÷roõyàü và pçùñhavaü÷e và vaktrasyàkùakayostathà .
     vimokùe bhagnasandhãnàü vidhimevaü samàcaret ..
     sandhãü÷ciravimuktàü÷ca snigdhasvinnàn mçdåkçtàn .
     uktairvidhànairbuddhyà ca yathàsvaü sthànamàcaret ..
     asandhibhagne råóhe tu viùamolvaõasàdhite .
     àpothya bhaïgaü yamayettato bhagnavadàcaret ..
     bhagnaü naiti yathà pàkaü prayateta tathà bhiùak .
     pakvamàüsasiràsnàyusandhiþ ÷leùaü na gacchati ..
     vàtavyàdhivinirdiùñàn snehàn bhagnasya yojayet ..>% iti vàbhañe uttarasthàne . 27 adhyàyaþ ..) kauñilyam . bhayam . vicchittiþ . iti hemacandraþ .. (vicchittyarthe vyavahàro yathà -- ùaódhàtuvibhàgo viyogaþ sajãvàpagamaþ sapràõanirodhaþ sa bhaïgaþ svalokasvabhàvaþ . iti carake ÷àrãrasthàne pa¤came'dhyàye ..) rogamàtram . iti ràjanirghaõñaþ .. gamanam . jalanirgamaþ . ityajayapàlaþ .. (nàgabhedaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 57 . 9 .
     %<ucchikhaþ ÷arabhà bhaïgo vilvatejà virohaõaþ ..>%)

#<bhaïgavàsà>#, strã, (bhaïgena vàsaþ saurabhamasyàþ .) haridrà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bhaïgasàrthaþ>#, tri, (bhaïgaü vakrabhàvaü anàrjvavatvamityarthaþ syati vyavasyati yat yà kriyà iti yàvat bhaïgasamarthayatãti artha + ac . kauñilyavyavasàyakriyàrthitvàdasya tathàtvam .) kuñilaþ . iti hàràvalã ..

#<bhaïgà>#, strã, (bhajyate iti . bhanj + %<hala÷ca .>% 3 . 3 . 121 . iti bàhulakàd gha¤ ñàp .) vçkùavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . màtulànã 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 20 .. (asyàþ paryàyà guõà÷ca yathà,
     %<bhaïgà gajà màtulànã màdinã vijayà jayà .
     bhaïgà kaphaharã tiktà gràhiõã pàcanã laghuþ ..
     tãkùõoùõà pittalà mohamandavàgvahnivardhinã ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) dve bhaïgàyàü bhaïgà kà÷mãreùu svanàmakhyàtà . iti subhåtyàdayaþ . iti bharataþ .. etasyàþ phalaü kalàyaparimàõamiti sarvasvam . iti sàrasundarã .. ÷aõàkhya÷asyam . yathà -- bhaïgà ÷asye ÷aõàhvaye . iti mukuñadhçtarudraþ .. trivçtà . teuóã iti bhàùà . yathà --
     %<tribhaõóã recanã bhaïgà kaliïgà paripàkinã ..>% iti ÷abdacandrikà .. auùadhavi÷eùaþ . bhàï iti siddhi iti ca bhàùà . yathà --
     %<trailokyavijayà bhaïgà vijayendrà÷anaü jayà ..>% iti ÷abdacandrikà .. asyà guõàþ vijayà÷abde draùñavyàþ ..

#<bhaïgànaþ>#, puü, (bhaïgena aniti iti . an + ac .) matsyavi÷eùaþ . bhàïgana iti bhàùà . tatparyàyaþ . dãrghajaïgalaþ 2 . iti ÷abdamàlà ..

#<bhaïgàrã>#, strã, (bhaïkàrã pçùodaràt sàdhuþ .) daü÷aþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<bhaïgiþ>#, strã, (bhajyateiti . bhanja + in . naïkvàditvàt kutvam .) vicchedaþ . (yathà, raghau . 13 . 69 .
     %<yànàdavàtaradadråramahãtalena màrgeõa bhaïgiracitasphañikena ràmaþ ..>%) kauñilyabhedaþ . ityamarabharatau .. vinyàsaþ . iti kaliïgaþ .. (bhaïgaü karotãti . bhanja + õic + iþ .) kallolaþ . ityaruõadattaþ .. bhaïgaþ . ityanye .. vyàjaþ . chalanibhaþ . iti rabhasaþ ..

#<bhaïgimà>#, [n] puü, (bhaïga + bàhulakàt svàrthe imanic .) bhaïgiþ . yathà --
     %<adhare kajjalaü càru dç÷ostàmbålaraïgimà .
     pràõanàtha ! kimetatte ve÷avinyàsabhaïgimà ..>% iti kàvyacandrikà ..

#<bhaïgã>#, strã, (bhaïgi + kçdikàràditi pakùe ïãp .) bhaïgiþ . yathà --
     %<jànàmi mànamalasàïgi ! vaco vibhaïgãü bhaïgã÷ataü nayanayorapi càturã¤ca .
     àbhãranandanamukhàmbujasaïga÷aüsã vaü÷ãravo yadi na màmava÷ãkaroti ..>% ityudbhañaþ ..

#<bhaïguraþ>#, tri, (bhajyate svayameveti . bhanja + %<bha¤jabhàsamido ghurac .>% 3 . 2 . 161 . iti karmakartari ghurac . ghitvàt kutvamiti kà÷ikà . svayaü bha¤jana÷ãlaþ . yathà, bhàgavate . 7 . 7 . 43 .
     %<kàmàn kàmayate kàmyairyadarthamiha påruùaþ .
     sa vai dehastu pàrakyo bhaïguro yàtyupaiti ca ..>%) kuñilaþ . iti jañàdharaþ ..

#<bhaïguraþ># puü, (bha¤ja + dhurac . kutva¤ca .) nadyà vaïkaþ . iti ÷abdamàlya . nadãra vàüka iti bhàùà ..

#<bhaïgurà>#, strã, (bhaïgura + ñàp .) ativiùà . priyaïguþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (ativiùà÷abde priyaïgu÷abde càsya viùayo j¤eyaþ ..)

#<bhaïgyaü>#, klã, (bhaïgàyà bhavanaü kùetramiti . bhaïga +
     %<vimàùà tilamàùomàbhaïgàõubhyaþ . 5 . 2 . 4 .>% iti pakùe yat .) bhaïgàkùetram . tatparyàyaþ . bhàïgãnam 2 . ityamarabharatau .. (bhaïgamarhatãti . bhaïga + daõóàditvàd yat . bhaïgàrhe tri ..)

#<bhacakraü>#, klã, (bhànàü rà÷ãnàü cakram . bhànàü svasvasaüsthànavi÷eùairviracito golàkàraþ padàrthaþ .) rà÷icakram . yathà --
     %<bhramàvarto bhacakre'smin dhruvo nàbhau vyavasthitaþ .
     àràcakre tvindubhaumau ÷ukrajãva÷anai÷caràþ ..
     ràhuþ keturagastya÷ca nakùatràõyatha rà÷ayaþ .
     yadà dikùu ca aùñàsu merorbhågolakodbhavà ..
     chàyà bhavettadà ràtriþ syàcca tadvirahàddinam .
     såryendoruparàgastu golakacchàyayà bhavet ..
     anyonyayostayoreva vyàpayoreva kàraõàt ..
     gràsamokùau tu jàyete tatràtaþ pårbapa÷cimau ..
     tatra puõyaphalàdbhàgaþ kçto ràhostu viùõunà ..>% ityàdye vahnipuràõe gaõabhedanàmàdhyàyaþ .. * .. atha bhacakrabhramaõavyavasthàmàha .
     %<nirakùade÷e kùitimaõóalopagau dhruvau naraþ pa÷yati dakùiõottarau .
     tadà÷ritaü khe jalayantravat sadà bhramadbhacakraü nijamastakopari ..
     udagdi÷aü yàti yathà yathà narastathà tathà khànnatamçkùamaõóalam .
     udagdhruvaü pa÷yati connataü kùitestadantare yojanajàþ palàü÷akàþ ..
     yojanasaükhyà bhàü÷ai 360 rguõità kuparidhihçtà 4967 bhavantyaü÷àþ .
     bhåmau kakùàyàü và bhàgebhyo yojanàni ca vyastam ..>% iti siddhànta÷iromaõau golàdhyàyaþ .. (bhànàü nakùatràõàü cakramitivigrahe nakùatracakram . nakùatrasamåha÷ca ..)

#<bhaja>#, ik bhàsi . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøparaø-akaø-señ .) ik bha¤jayati . bhàsi dãptau . iti durgàdàsaþ ..

#<bhaja>#, ka pàke . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøparaø-sakaø-señ .) ka bhàjayati . vi÷ràõane iti prà¤caþ . vi÷ràõanaü dànam . iti durgàdàsaþ ..

#<bhaja>#, ¤a au bhàgasevayoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-ubhaø-sakaø-aniñ .) ¤a vibhajati vibhajate dhanaü bhràtà . au abhàkùãt kçùõaü sàdhuþ . iti durgàdàsaþ ..

#<bhajan># [t] tri, (bhajati vibhajatãti và . bhaja + lañaþ ÷atràde÷aþ .) bhàgakartà . sevàkartà . iti bhajadhàtoþ kartari ÷atçpratyayena niùpannam ..

#<bhajanaü>#, klã, (bhaja + bhàve lyuñ .) bhàgaþ . sevà . iti bhajadhàtorbhàve anañpratyayena niùpannam .
     %<dàràste ye bhajanasahàyàþ puttràste ye taddhanakàyàþ .
     dhanamapi tadvaddharibhajanàrthaü no cedetat sarvaü vyartham ..>% iti mohamudgaraþ ..

#<bhajamànaþ>#, tri, (bhajate phalamanubadhnàtãti . bhaja +
     %<tàcchãlyavayovacana÷aktiùu càna÷ . 1 .>% 2 . 129 . iti àna÷ . ÷ànaj và .) nyàyyam . nyàyàgatadravyàdiþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 24 .. bhàgakartà . sevàkartà . iti bhajadhàtoþ kartari ÷ànapratyayena niùpannam .. (sàtvatançpasya puttrabhedaþ . yathà, bhàgavate . 9 . 24 . 6 .
     %<puruhotrastvanoþ puttrastasyàyuþ sàtvatastataþ .
     bhajamàno bhajirdivyovçùõirdevàvçdho'ndhakaþ ..>%)

#<bha¤jakaþ>#, tri, (bha¤j + õvul .) bha¤janakartà . bhanakti yaþ ityarthe bhanjadhàtoþ kartari õakapratyayena niùpannaþ ..

#<bha¤jan>#, tri, vartamànabha¤janà÷rayaþ . iti bhanjadhàtoþ kartari ÷atçpratyayena niùpannam ..

#<bha¤janaü>#, klã, moñanam . iti bhanjadhàtorbhàve anañpratyayena niùpannam .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 59 . 62 .
     %<yantràõi vividhànyeva kriyàsteùà¤ca varõitàþ .
     avamardaþ pratãghàtaþ ketanànà¤ca bha¤janam ..>%)

#<bha¤janakaþ>#, puü, (bhanakti àmardayatãti . bha¤ja + lyuþ . tataþ svàrthe saüj¤àyàü và kan .) mukharogavi÷eùaþ . tasya nidànàdi yathà --
     %<vaktraü vakraü bhavedyasya dantabhaïga÷ca jàyate .
     kaphavàtakçto vyàdhiþ sa bha¤janakasaüj¤itaþ ..>% iti màdhavakaraþ ..

@<[Page 3,477c]>@
#<bha¤jaruþ>#, puü, (bhanaktãti . bha¤ja + bàhulakàt arupratyayaþ .) devakulodbhåtataruþ . tatparyàyaþ . kàcimaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<bha¤jà>#, strã, (bhanakti bhayàdikamiti . bha¤ja + ac . ñàp .) annapårõà . yathà --
     %<bhãtihà bhayahantrã ca bhàvanàva÷avartinã .
     bhãmàïgavàsinã bha¤jà bhittisaüvittivardhinã ..>% iti rudrayàmale saptavidyàrahasyam ..

#<bhaña>#, bhçtau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) bhçtiriha poùaõam . karmamålyamiti govindabhaññaþ . bhañati bhçtyaü svàmã . iti durgàdàsaþ ..

#<bhaña># ma bhàùaõe . iti kavikalpadrumaþ . (bhvàøparaø-sakaø-señ ghañàdiþ .) ma bhañayati . bhàùaõaü kathanam . iti durgàdàsaþ ..

#<bhañaþ>#, puü, (bhañyate bhriyate iti . yadvà bhañatãti . bhaña + ac .) yoddhà . ityamaraþ . 2 . 8 . 61 .. (yathà, bhàgavate . 8 . 10 . 9 .
     %<uùñraiþ kecidibhaiþ kecidapare yuyudhuþ kharaiþ .
     kecidgauramukhairçkùairdvãpibhirharibhirbhañàþ ..>% mlecchabhedaþ . iti hemacandraþ .. vãraþ . (yathà, naiùadhe . 1 . 132 .
     %<pade pade santi bhañà raõodbhañà na teùu hiüsàrasa eùa påryate .
     dhigãdç÷ante nçpate ! kuvikramaü kçpà÷raye yaþ kçpaõe patattriõi ..>%) pàmaravi÷eùaþ . iti medinã . ñe, 24 .. rajanãcaraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. varõasaïkaravi÷eùaþ . yathà,
     %<vardhvakàràdbhaño jàto nàñikyàü varavàhakaþ ..>% iti parà÷arapaddhatiþ ..

#<bhañà>#, strã, (bhaña + ñàp .) indravàruõã . iti ratnamàlà . ràkhàla÷asà iti bhàùà ..

#<bhañitraü>#, klã, (bhañati bhañyate veti . bhañ + itra .) ÷ålapakvamàüsàdi . ityamaraþ . 2 . 9 . 45 .. kàvàva iti pàrasyabhàùà ..

#<bhaññaþ>#, puü, (bhañatãti . bhañ + bàhulakàt tan .) jàtivi÷eùaþ . bhàña iti bhàùà . tasyotpattiryathà --
     %<vai÷yàyàü ÷ådravãryeõa pumàneko babhåva ha .
     sa bhañño vàvadåka÷ca sarveùàü stutipàñhakaþ ..>% iti brahmavaivarte brahmakhaõóe 10 adhyàyaþ .. api ca .
     %<kùattriyàdbiprakanyàyàü bhañño jàto'nuvàcakaþ ..>% iti yudhiùñhirapara÷uràmasaüvàde jàtisaïkaralakùaõam .. ÷iviràntike ràj¤à tasya vàso deyaþ . yathà,
     %<bràhmaõaü kùattriyaü vai÷yaü sacchådraü gaõakaü ÷ubham .
     bhaññaü vaidyaü puùpakàraü sthàpayet ÷iviràntike ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 101 aþ ..

#<bhaññàcàryaþ>#, puü, (bhaññaþ tutàtabhaññaþ . àcàryaþ udayanàcàryaþ tau tulyatayà tanmatàbhij¤atvenàstyasyeti . aõ .) tutàtabhaññamataü nyàya÷àstram udayanàcàryamataü nyàya÷àstram etadubhaya÷àstravettà . etadubhayamataü jànàti yaþ ityarthe óhaghekàditi kàrakàt kartari aõità ùõapratyayena niùpannaþ ..

#<bhaññàraþ>#, tri, (bhañatãti . bhañ + kvip . bhañ càsau tàra÷ceti karmadhàrayaþ . pçùodaràditvàt sàdhuþ . yadvà bhaññaü svàmitvaü çcchatãti . aõ .) påjyaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 7 . 867 .
     %<nonasihlàrabhaññàrapra÷astakalasàdayaþ .
     baddvàtha harùadevena kàràgàraü prave÷itàþ ..>%)

#<bhaññàrakaþ>#, puü, (bhaññàra . saüj¤àyàü kan .) nàñyoktau ràjà . ityamaraþ . 1 . 7 . 13 .. devaþ . tapodhanaþ . iti medinã . ke, 250 .. påjye tri . iti jañàdharaþ .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 6 . 240 .
     %<praviùñeùu tataþ kopàt puraü ÷ubhadharàdiùu .
     bhaññàrakàmañhediddà bhåyaþ puttraü vyasarjayat ..>%)

#<bhaññàrakavàraþ>#, puü, (bhaññàraþ saüj¤àyàü kan . bhaññàrakaþ såryaþ tasya vàraþ .) ravivàraþ . yathà -- %<sakhe ! snàyunirmitapà÷àstadadya bhaññàrakavàre kathametàn dantaiþ spç÷àmi ..>% iti hitopade÷e 1 paricchede mçgaü prati jambåkavàkyam ..

#<bhaññiþ>#, puü, svanàmakhyàtaràmakathà÷rayamahàkàvyam . tattu balabhãvàstavya÷rãsvàmisånubhaññamahàbràhmaõamahàvaiyàkaraõena kçtam . iti jayamaïgalakçtà taññãkà .. etat kàvyaü bhartçhariõà kçtamiti bharatamallikenaü likhitam ..

#<bhaññinã>#, strã, (bhaññaü svàmitvamasyà astãti . bhañña + iniþ + ïãp .) nàñyoktau akçtàbhiùekà ràjapatnã . ityamara . 1 . 7 . 13 .. bràhmaõabhàryà . iti medinã . ne, 31 ..

#<bha># óa ik ÷ive . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøparaø-akaø-señ . idit .) ÷ivaü kalyàõakriyà vedeùveva . pratàraõe prasiddho'yam . ik bhaõóayati pratàrako mugdhaü dhanadànàïgãkàreõa . iti durgàdàsaþ ..

#<bha># óa i ïa vàci . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-sakaø-señ .) paribhàùaõa iti govindabhaññaþ . parihàsa iti caturbhujaþ . i bhaõóyate ïa bhaõóate ùiógãü lokaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<bhaóaþ>#, puü, (bhaóatãti . bhaóa iïa parihàse paribhàùaõe và + ac .) varõasaïkarajàtivi÷eùaþ . sa tu leñàt tãvarakanyàyàü jàtaþ . yathà --
     %<leñastãvarakanyàyàü janayàmàsa ùaõõaràn .
     màllaü mallaü màtara¤ca bhaóaü kola¤ca kandaram ..>% iti brahmavaivarte brahmakhaõóe 10 adhyàyaþ ..

#<bhaóilaþ>#, puü, (bhaóatãti . bhaói + %<salikalyanimahibhaóibhaõóãti .>% uõàø-1 . 55 . iti ilac .) sevakaþ . ÷åraþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<bhaõa># ç ÷abde . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-dvikaø-señ .) ç abãbhaõat ababhàõat sa ceha vyaktavàkyam . ÷rãjayadevakçtaharisevaü bhaõati paramaramaõãyam . iti durgàdàsaþ ..

#<bhaõitaü>#, tri, (bhaõa + ktaþ .) ÷abditam . kathitam . yathà --
     %<÷rãjayadevabhaõitamidamadbhutake÷avakelirahasyam .>% iti gãtagovindaþ ..

#<bhaõitiþ>#, strã, (bhaõyate iti . bhaõa + ktin .) vàkyam . iti bhåriprayogaþ trikàõóa÷eùa÷ca .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 4 . 54 .
     %<niyantrità yadbhaõitistadguõodãraõàdiyam .
     atiprasaïgabhaïgàttanneyattàvàptitaþ punaþ ..>%)

#<bhaõñàkã>#, strã, (bhañhyate bhaõyate và . bhañ bhçtau bhaõa÷abde và + %<pinàkàdaya÷ca .>% uõàø . 4 . 15 . iti àka . nipàtyate ca . gauràditvàt ïãù .) vàrtàkã . ityamaraþ . 2 . 4 . 114 .. bçhatã . iti ratnamàlà .. (vçntàkam . tatparyàyo yathà --
     %<vçntàkaü strã tu vàrtàkurbharõñàkã bhàõñikàpi ca ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<bhaõñukaþ>#, puü, (bhaóatãti . bhaói-ukan .) ÷yonàkavçkùaþ . iti ratnamàlà .. kutracit bhaõóuko'pi pàñhaþ ..

#<bhaõóaþ>#, puü, (bhaõóate iti . bhaói pratàraõe + ac .) a÷lãlabhàùã . bhàüóa iti bhàùà . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ .. tatparyàyaþ . càñupañuþ 2 . iti bhåriprayogaþ ..

#<bhaõóakaþ>#, puü, (bhaõóa + saüj¤àyàü kan .) kha¤janapakùã . iti jañàdharaþ ..

#<bhaõóanaü>#, klã, (bhaói + bhàvàdau lyuñ .) khalãkàraþ . kavacam . yuddham . iti medinã . ne, 100 ..

#<bhaõóahàsinã>#, strã, (bhaõóena khalãkàreõa hasati yà . has + õiniþ . ïãp .) gaõikà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bhaõóiþ>#, strã, (bhaói + in .) vãciþ . iti hàràvalã ..

#<bhaõóikà>#, strã, ma¤jiùñhà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bhaõóiraþ>#, puü, (bhaõóila + ralayoraikyam .) ÷irãùavçkùaþ . yathà . bhaõóilo bhaõóiro nemãti bharatadhçtavàcaspatiþ ..

#<bhàõóilaþ>#, puü, (bhaõóate parihasatãveti bhàùate iveti và . bhaói + %<salikalyanimahibhaói bhaõóãti .>% uõàø 1 . 55 . iti ilac .) ÷irãùavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 63 .. (tatparyàyo yathà -- ÷irãùo bhaõóilo bhaõóã bhaõóãra÷ca kapãtanaþ . ÷ukapuùpaþ ÷ukatarurmçdupuùpaþ ÷ukapriyaþ .. iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<bhaõóilaþ>#, tri, (bhaói + ilac .) ÷ubhaþ . dåtaþ . ityuõàdikoùaþ .. ÷ilpã . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

@<[Page 3,478c]>@
#<bhaõóã>#, strã, (bhaõóate iti . bhaói-in .) kçdikàràditi pakùe ïãp .) ma¤jiùñhà . ityamaraþ . 2 . 4 . 91 .. (paryàyo'syà yathà --
     %<ma¤jiùñhà vikasà jiïgã samaïgà kàlameùikà .
     maõóåkaparõã bhaõóãrã bhaõóã yojanaballyapi ..
     rasàyanyaruõà kàlà raktàïgã raktayaùñikà .
     bhaõóãtakã gaõóãrã ca ma¤jåùà vastraràjinã ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) ÷irãùavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (paryàyo'syà yathà --
     %<÷irãùo bhaõóilo bhaõóã bhaõóãra÷ca kapãtanaþ .
     ÷ukapuùpaþ ÷ukatarurmçdupuùpaþ ÷ukapriyaþ ..>% ÷vetatrivçtà . tatparyàyo yathà --
     %<÷vetàtrivçtà bhaõóã syàt trivçtà tripuñàpi ca .
     sarvànubhåtiþ saralà ni÷otrà recanãti ca ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<bhaõóãtakã>#, strã, (bhaõóã satã takatãti . taka + ac . gauràditvàt ïãù .) ma¤jiùñhà . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<bhaõóãraþ>#, puü, (bhaõói + bàhulakàt ãran .) samaùñhilakùupaþ . taõóulãya÷àkaþ . (yathà --
     %<taõóulãyo meghanàdaþ kàõóerastaõóulerakaþ .
     bhaõóãrastaõóulã bãjo viùaghna÷càlpamàriùaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) ÷irãùavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (vañavçkùaþ . yathà, ràmàyaõe . 3 . 75 . 24 .
     %<màlatãkundagulmai÷ca bhaõóãrairniculaistathà .
     a÷okaiþ saptaparõai÷ca ketakairatimuktakeþ ..>% %<bhaõóãro vañaþ .>% iti taññãkàyàü ràmànujaþ .)

#<bhaõóãralatikà>#, strã, (bhaõóãra iva latate iti . latiþ sautro dhàtuþ + ac . svàrthe kan . ñàp ata itvam .) ma¤jiùñhà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhaõóãrã>#, strã, (bhaõóãra . gauràditvàt ïãù .) ma¤jiùñhà . ityamaraþ ..

#<bhaõóãlaþ>#, puü, (bhaõóãra . ralayorekatvam .) ma¤jiùñhà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bhaõóåkaþ>#, puü, (bhaói + åk .) matsyavi÷eùaþ . bhàkura iti bhàùà . asya guõàþ . madhuratvam . ÷ãtatvam . vçùyatvam . ÷leùmakaratvam . gurutvam . viùñambhitvam . raktapittaharatva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. ÷yonàkavçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<bhada># ik ÷ubhe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøparaø-akaø-señ .) ik bhandayati ÷ubhaü kalyàõakriyà . iti durgàdàsaþ ..

#<bhada># i ïa harùe . prãtau . ÷ubhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-akaø-señ-idit .) i bhandyate . ïa bhandate paõóitaþ sadà . iti durgàdàsaþ ..

#<bhadantaþ>#, puü, (bhandate iti . bhadi kalyàõe + %<bhandernalopa÷ca .>% uõàø 3 . 130 . iti jhac . nalopa÷ca .) saugatàdibuddhaþ . iti hemacandraþ .. màyàdevãmutaþ . sutejaþ . påjite, tri . ityuõàdikoùaþ .. (bhadantaþ pravrajitaþ . ityuõàdau . 3 . 130 . såtravyàkhyàyàü ujjvaladattaþ . yathà, kathàsaritsàgare . 49 . 178 .
     %<tatrànviùya yathàvat taü bhadantamabhigamya ca .
     paricaryàparo bhaktyà trãõi varùàõya÷eùataþ ..>%)

#<bhadàkaþ>#, puü, klã, (bhandate iti . bhadi + %<pinàkàdaya÷ca .>% uõàø . 4 . 15 . iti àkaþ . nalopa÷ca .) maïgalam . ityuõàdikoùaþ ..

#<bhadraü>#, klã, (bhandate iti . bhadi kalyàõe +
     %<çjrendràgravajraviprakubracubrakùurakhurabhadrogreti .>% uõà 0 . 2 . 28 . iti ran . nipàtyate ca .) maïgalam . (yathà, çgvede . 2 . 26 . 2 .
     %<yajasva vãra ! pravihi manàyato bhadraü manaþ kçõuùva vçtratårye ..>% yathà ca kàmandakãyanãtisàre . 13 . 12 .
     %<kirãñamaõicitreùu mårdhasu tràõasàriùu .
     nàkçtvà vidviùàü pàdaü puruùo bhadrama÷nute ..>%) mustam . kà¤canam . iti medinã . re, 71 ..

#<bhadraü>#, klã, strã, (bhadi + ran nipàtyate ca .) karaõavi÷eùaþ . iti medinã . re, 72 .. tattu viùñibhadràtvena prasiddhama÷ubhadam . iti jyotiùam ..

#<bhadraþ>#, puü, (bhanda te iti bhadi + ran nipàtita÷ca .) ÷ivaþ . sva¤jarãñaþ . vçùabhaþ . kadambakaþ . karijàtivi÷eùaþ . iti medinã . re, 70 .. nava÷uklàvalàntargatajinabhedaþ . ràmacaraþ . sumeruþ . iti hemacandraþ .. snuhã . iti ràjanirghaõñaþ .. (candanam . tatparyàyo yathà --
     %<÷rãkhaõóaü candanaü nastrã bhadraþ ÷rãstailaparõikaþ .
     gandhasàro malayajastathà candradyuti÷ca saþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) sàdhyamaulikànàü paddhativi÷eùaþ . yathà -- viùõurnàgaþ khilapilagåtaindro guptaþ pàlo bhadraþ . iti kulàcàryakàrikà .. (vasudevasya puttrabhedaþ . yathà, bhàgavate . 9 . 24 . 47 .
     %<subhadro bhadrabàhu÷ca durmado bhadra eva ca .
     pauravyàstanayà hyete bhåtàdyà dvàda÷àbhavan ..>% sarovaravi÷eùaþ . yathà, matsyapuràõe . 112 . 46 .
     %<aruõodaü mànasa¤ca sitodaü bhadrasaüj¤itam .
     teùàmupari catvàri saràüsi ca vanàni ca ..>% tçtãyamanoruttamasyàntare devagaõabhede bahuvacanànto'yam . yathà, bhàgavate . 8 . 1 . 24 .
     %<va÷iùñhatanayàþ sapta çùayaþ pramadàdayaþ .
     satyà veda÷rutà bhadrà devà indrastu satyajit ..>% svàyambhuvamanvantare viùõordakùiõàgarbhajàta tuùitanàmakadevagaõabhedaþ . yathà, bhàgavate . 4 . 1 . 6-7 .
     %<tàü kàmayànàü bhagavànuvàha yajuùàü patiþ .
     tuùñàyàü toùamàpanno'janayaddvàda÷àtmajàn ..
     toùaþ pratoùaþ santoùo bhadraþ ÷àntirióaspatiþ ..
     idhmaþ kavirvibhuþ svàhraþ sudevo rocano dviùañ ..>% parvatavi÷eùaþ . yathà, brahmàõóapuràõe . bhuvanakoùe . 40 adhyàye .
     %<arakùaþ ÷ikhirauta÷ca sako vaidåryaparvataþ .
     kapilaþ piïgalo bhadraþ surasa÷ca mahàcalaþ ..>% ekàda÷advàparajàto mahe÷varasya çùimårtyavatàra vi÷eùaþ . yathà, brahmàõóe . 27 adhyàye .
     %<ekàda÷advàpare tu vyàsastu trivçùo yadà .
     tadàpyahaü bhaviùyàmi gaïgàdvàre yugàntike ..
     bhadro nàma mahàtejàstatràpi mama puttrakàþ .
     bhaviùyanti mahàtmàno suvçttà vedapàragàþ ..>%)

#<bhadraþ>#, tri, (bhandate iti . bhadi kalyàõe ran . nipàtyate ca .) ÷reùñhaþ . sàdhuþ . iti medinã . re, 72 .. (yathà, pa¤catantre . 1 . 26 .
     %<bhadra ! kaõñaka ! ayaü tàvadasmatsvàmã piïgalaka udakagrahaõàrthaü yamunàkacchamavatãrya sthitaþ ..>%)

#<bhadrakaü>#, klã, (bhadra + saüj¤àyàü svàrthe và kan .) bhadramustakam . iti ratnamàlà .. (devadàru÷abde'sya viùayo'bhihitaþ ..) manoj¤e, tri . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<bhadrakaþ>#, puü, (bhadra + saüj¤àyàü kan .) devadàruþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bhadrakaõñaþ>#, puü, (bhadraþ kaõño yasya .) gokùuraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhadrakàlã>#, strã, (bhadrà maïgalamayã càsau kàlã ceti karmadhàrayaþ . yadvà, bhadraü kalyàõaü kàlayatãti . bhadra + karmaõyaõ . 3 . 2 . 1 . iti aõ . ïãp .) gandholã . kàtyàyanã . iti medinã . le, 158 . tasyà utpattiryathà -- ÷rãaurva uvàca . ÷çõu tvaü nçpa÷àrdåla ! bhadrakàlã yathà purà . pràdurbhåtà mahàbhàgà mahiùeõa sadaiva tu .. mahiùàsura evàsau nidràyàü ni÷i parvate . svapnaü pradadç÷e vãro dàruõaü ghoradar÷anam .. mahàmàyà bhadrakàlã chittvà khaógena kà÷aram . papau tasya ca raktàni vyàditàsyàtibhãùaõà .. tataþ pràtarbhayayutaþ sa daityo mahiùàsuraþ . tàmeva påjayàmàsa suciraü sànugastadà .. àràdhità tadà devã mahiùeõàsureõa vai . pràdurbhåtà bhadrakàlã bhujaiþ ùoóa÷abhiryutà .. tataþ praõamya mahiùo mahàmàyàü jaganmayãm . uvàcedaü vaco namramårtirbhaktiyuto'suraþ .. mahiùa uvàca . devi ! khaógena saüchidya ÷oõitàni ÷iro mama . tvayà bhuktàni dçùñàni mayà svapne suni÷citam .. ava÷yaü tattvayà kàryaü mayà j¤àtaü pramàõataþ . etadrudhirapànaü me tatraikaü dehi me varam .. vadhyastavàhaü nàtràsti saü÷ayaþ parame÷vari ! . mamàpi tatra no duþkhaü niyatiþ kena laïghyate .. kintu tvayaiva sahitaþ ÷ambhuràràdhitaþ purà . mama pitrà madarthena jàtaþ pa÷càdahaü tataþ .. mayàpyàràdhitaþ ÷ambhuþ pràptà÷ceùñàstathà varàþ . manvantaratrayaü yàvadàsuraü ràjyamuttamam . akaõñakaü mayà bhuktamanutàpo na vidyate .. kàtyàyanena muninà ÷apto'haü ÷iùyakàraõàt . sãmantinã vinà÷aü te kariùyati na saü÷ayaþ .. purà muniü tapasyantaü raudrà÷vaü nàma cottamam . muneþ kàtyàyanàkhyasya ÷iùyaü himavadantike .. divyastrãråpamatulaü kçtvàhaü kautukàttadà . mayà saümohito vipro'tyajanmåóhastadà tapaþ .. na dåràt saüsthitenàhaü muninà kàtyasånunà . j¤àtvà màyàü tadà ÷aptaþ ÷iùyàrthe krodhavahninà .. yasmàttvayà me ÷iùyo'yaü mohitastapasa÷cyutaþ . kçtastvayà strãråpeõa tatastvàü strã haniùyati .. iti màü ÷aptavàn pårbaü muniþ kàtyàyanaþ purà . tasya ÷àpasya kàlo'yamàgatya samupasthitaþ .. devendratvaü mayà pràptaü bhuktaü tribhuvanaü samam . ki¤cinna ÷ocyaü tatràsti và¤chanãyaü hi yanmayà .. tasmàttvàü vai prapanno'haü pràrthyaü ÷eùaü hi yanmayà . taddehi devi durge ! tvaü bhåyastubhyaü namo namaþ .. ÷rãdevyuvàca .
     %<pràrthanãyo varo yaste taü vçõu tvaü mahàsura ! .
     dàsyàmi te varaü pràrthyaü saü÷ayo nàtra vidyate ..>% mahiùa uvàca .
     %<yaj¤abhàgamahaü bhoktumicchàmi tvatprasàdataþ .
     yathà yaj¤eùu sarveùu påjyo'haü syàü tathà kuru ..
     tvatpàdasevàü na tyakùye yàvat såryaþ pravartate .
     evaü varadvayaü dehi yadi deyo varo mama ..>% ÷rãdevyuvàca .
     %<yaj¤abhàgàþ surebhya÷ca kalpità vai pçthak pçthak .
     bhàgo na vidyate cànyo yaddàsyàmi tavàdhunà ..
     kintu tvayi mayà yuddhe nihate mahiùàsura ! .
     naiva tyakùyasi matpàdaü satataü nàtra saü÷ayaþ ..
     mama pravartate påjà yatra yatra ca tatra te .
     påjya÷cintya÷ca tatraiva kàyo'yaü tava dànava ! ..
     iti ÷rutvà vacastasyàþ pratyåce mahiùàsuraþ .
     varaü pràpyeha muditaþ prasannavadanastadà ..
     ugracaõóe ! bhadrakàli ! durge devi ! namo'stu te .
     prabhåtà mårtayo devi ! bhavatyàþ sakalàtmikàþ ..
     kàbhiste mårtibhiþ påjyo yaj¤e'haü parame÷vari ! .
     tat samàcakùva yadi me bhavatyeha kçpà kçtà ..>% ÷rãdevyuvàca .
     %<yàni nàmàni coktàni tvayehaü mahiùàsura ! .
     tàsu mårtiùu saüspçùñaþ påjyo loke bhaviùyati ..
     ugracaõóeti yà mårtirbhadrakàlã hyahaü punaþ .
     yayà mårtyà tvàü hatiùye sà durgeti prakãrtità ..
     etàsu mårtiùu sadà pàdalagno nçõàü sadà .
     påjyo bhaviùyasi tvaü vai devànàmapi rakùasàm ..
     àdisçùñyà ugracaõóàmårtyà tvaü nihataþ purà .
     dbitãyasçùñau tu bhavàn bhadrakàlyà mayà hataþ ..
     durgàråpeõàdhunà tvàü haniùyàmi sahànugam .
     kintu pårbaü na gçhãtastvaü mayà pàdayostale ..
     adhunà pràrthitavaro gçhãtaþ pårbakàyayoþ .
     grahãtavya÷ca pa÷càttvaü yaj¤abhàgopabhuktaye ..>% iti kàlikàpuràõe 59 adhyàyaþ .. * .. gaïgàyàþ pa÷cime tãre gràmavi÷eùa÷ca ..

@<[Page 3,480a]>@
#<bhadrakà÷ã>#, strã, (bhadràya kà÷ate iti . kà÷a + ac . gauràditvàt ïãù .) bhadramustà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhadrakumbhaþ>#, puü, (bhadrasya bhadràya và kumbho'thavà bhadraþ kumbhaþ .) pårõakumbhaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 32 ..

#<bhadragandhikà>#, strã, (bhadro gandho'syàstãti . ñhan . ñàp .) mustakam . iti ratnamàlà ..

#<bhadraïkaraþ>#, tri, (bhadraü karotãti . kç + bàhulakàt khac . mum ca .) maïgalakàrakaþ . tatparyàyaþ . kùemaïkaraþ 2 kùemakàraþ 3 madraïkaraþ 4 ÷ubhaïkaraþ 5 ariùñatàtiþ 6 ÷ivatàtiþ 7 ÷aïkaraþ 8 . iti bhåriprayogaþ ..

#<bhadracåóaþ>#, puü, (bhadrà cåóàsya .) laïkàsthàyã . iti ÷abdacandrikà . laïkàsija iti bhàùà ..

#<bhadrajaþ>#, puü, (bhadràya jàyate iti . jana + óaþ .) indrayavaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (guõàdayo'syendrayava÷abde j¤àtavyàþ ..)

#<bhadrataruõã>#, strã, (bhadrà taruõãva .) kubjakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (tathàsyà anyataraþ paryàyaþ .
     %<kubjako bhadrataruõã bçhatpuùpo'tikesaraþ .
     mahà sahà kaõñakàóhyà nãlàlikulasaïkulà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<bhadraturagaü>#, klã, (bhadrà turagà atra .) jambådbãpasya navavarùàntargatavarùavi÷eùaþ . yathà --
     %<màlyavajjaladhimadhyavarti yattattu bhadraturagaü jagurbudhàþ .>% iti siddhànta÷iromaõau golàdhyàyaþ ..

#<bhadradantikà>#, strã, (bhadrà dantikà .) dantãvçkùabhedaþ . bhadradantã iti khyàtà . tatparyàyaþ . ke÷aruhà 2 bhiùagbhadrà 3 jayàvahà 4 àvartakã 5 jvaràïgã 6 jayàhvà 7 . asyà guõàþ . kañutvam . uùõatvam . recanatvam . kçmi÷ålakuùñhàmadoùatundàmayanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhadradàru>#, klã, puü, (bhadraü dàru .) devadàru . ityamarabharatau .. saralakàùñham . iti ratnamàlà ..

#<bhadradàrvàdikaþ>#, puü, (bhadradàru àdau yasya kap .) auùadhagaõavi÷eùaþ . yathà . bhadradàrukuùñhaharidràvaruõameùa÷çïgãbalàtibalàrtagalakacchuràsallakãkuveràkùãvãratarusahacaràgnimanthavatsàdanyeraõóà÷mabhedakàlarkàrka÷atàvarãpunarnavàvasukavasirakà¤canakabhàrgãkàppàsãvç÷cikàlãpattåravadarayavakolakuùatthaprabhçtãni . iti su÷rutasåtrasthànasya saü÷odhanasaü÷amanãyàdhyàyaþ .. * .. apica .
     %<devadàru haridre dve varuõaþ kuùñhameva ca .
     mahànimbaü nàgabalà ÷yàmalà garalo'paraþ ..
     pàñalà càtmaguptà ca ÷uõñhã pàùàõabhedikà .
     ÷atàvarã càrkamåtaü guóåcã gaõikàrikà ..
     punarnavà ca vàståkasåryàvartakakànatama .
     gokùuraü ÷aramåla¤ca ku÷amålaü samàüsikam ..
     ånacatvàriü÷addravyairbhadradàrvàdiko gaõaþ ..>% iti ÷abdacandrikà .. * .. etanmadhye caturda÷adravyàõi na pràptàni ..

#<bhadranàmà>#, [n] puü, (bhadraü nàma yasya .) kàùñhakuññhapakùã . iti trikàõóa÷eùaþ . kàñhñhokrà iti bhàùà ..

#<bhadranàmikà>#, strã, (bhadraü nàmàsyàþ . kap . ñàp . ata itvam .) tràyantãvçkùaþ . iti ratnamàlà . vahalà iti bhàùà ..

#<bhadranidhiþ>#, strã, (bhadrà nidhayo'tra .) mahàdànavi÷eùaþ . yathà -- indra uvàca .
     %<vidhànaü bråhi me brahman ! dànasyàsya mahànidheþ .
     yathà deva ! vi÷eùeõa viùõorànandakàrakam ..>% brahmovàca .
     %<puõyàü tithiü pràpya tu paurõamàsyàü tathoparàge ÷a÷isårayorvà .
     caturyugàdiùvayanadbaye và prabodhane prasvapane'tha viùõoþ ..
     kuryàdathauóumbarameva kumbhaü hiraõyamànena yathàtma÷aktyà .
     tathà pidhàna¤ca suràjataü syàdhiraõyabhàreõa tu pårayettat ..
     tadardhato'rdhena tadardhato và sva÷aktitaþ svarõapalaiþ ÷atena .
     tadardhamadhyena tu vitta÷aktyà palatrayàdånamatho na kuryàt ..
     tattàmrabhàõóe kanakaü nidheyaü savajranãlottamapadmaràgam .
     sumuktavaidåryasavidruma¤ca tadràjataü pàtramadhomukhaü syàt ..
     evantu taü bhadranidhiü suvidvàn kçtvàsane pràvaraõopayukte .
     ku÷ottare darpaõacàmaràóhyaü sapàdukopànahacchatrayuktam .
     taü kùaumavastrottamayugmayuktaü sampåjayenmantravarairathaitam ..
     àdau tu pa¤càmçtamàpya viùõuü saüsnàpya saüsàrataraü samarcya .
     tathe÷varaü pàvakameva hutvà àmantrayedbhadranidhiü tatastam ..
     ÷rãkhaõóakarpårasakuïkumena pa¤càkùaraü nàma ÷riyaþ pralikhya .
     namastathoïkàrayuta¤ca pàtre tadràjate'pyevamathàrcayettàm ..
     tvayà samastàmarasiddhayakùavidyàdharendroragakinnarendraiþ .
     gandharvadivyàpsaradànavendrairyutaü vçtaü vi÷vamidaü namaste ..
     samastasaüsàrakarã tvameva vibhoþ sadànandamayã ca màyà .
     samastakalyàõanidhiþ samàdhirharipriye ! bhadranidhe ! namaste ..
     evaü saüpåjya vidhinà tato vipramathàrcayet .
     kirãñàïgadaniùkàgyrakuõóalàïgulibhåùaõaiþ ..
     alaükçtya hariü yadvat pãtàmbaradharaü tataþ .
     påjayedacyutaü dhyàtvà mantreõànena bhaktimàn ..
     bhådevo'si vibho ! nityaü nityànanda mayo hare ! .
     hara me duùkaraü kçùõa ! kçpàkara ! namo'stu te ..
     bhådeva ! bhagavàn bharga bhavabhaïgakare÷vara ! .
     bhavabhåtikaro jiùõo ! prabhaviùõo namo'stu te ..
     evaü påjya hçdi dhyàtvà taü dvijaü brahmaråpiõam .
     tato bhadranidhiü dadyànmantreõànena vàsava ! ..
     svagotroccàraõenàdau vipranàma tathàtmanaþ .
     yavadarbhatilaiþ sàrdhamudakaü saüparityajet ..
     pitçsantàraõàrthàya nityànandavivçddhaye .
     sarvàghaughavighàtàya viùõordànaü mayà kçtam ..
     tadanena saratnena dhàtutrayayutena ca .
     sakùaumàmbarayuktena sàdar÷apàdukena ca ..
     sàsanena sacchatreõa càmaropànahena ca .
     sadànandanidhànena prãyatàü viùõurã÷varaþ ..
     evamuccàrya taü dadyàddvijàya hariråpiõe .
     gopyena vidhinà dadyàddhemasaükhyàü na kãrtayet ..
     prakãrtite koñiyugàyutaü phalaü pragopite kalpagaõairna saükùayaþ .
     itãyamaj¤o na tu kãrtayet sudhãrnidhànamadhye nihita¤ca yadbasu ..
     evaü kçte syànmanujaþ kçtàtmà tapenna ca svàmaraõaü kadàcit .
     prayàti viùõoþ padamavyayaü tat ÷ivàtmakànandamayaü sadàkhyam ..>% ityàdye vahripuràõe bhadranighidànanàmàdhyàyaþ ..

#<bhadrapadà>#, strã, (bhadraü padamàsàm .) bhàdrapadà . pårbabhàdrapadottarabhàdrapadànakùatram . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 9 . 2 .
     %<nagà tu pavanayàmyàü nalànipaitàmahàt tribhàstisraþ .
     govãthyàma÷vinyaþ pauùõaü dve càpi bhadrapade ..>%)

#<bhadraparõà>#, strã, (bhadràõi parõànyasyàþ . ñàp .) kañambharàvçkùaþ . iti ÷abdamàlà .. (guõàdikamasyàþ kañambharà÷abde vivçtam ..)

#<bhadrapaõã>#, strã, (bhadràõi parõànyasyàþ . gauràditvàt ïãù .) gàmbhàrã . ityamaraþ . 2 . 4 . 36 .. (asyàþ paryàyo yathà --
     %<gàmbhàrã bhadraparõã ca ÷rãparõã madhuparõikà ..
     kà÷mirã kà÷marã hãrà kà÷maryaþ pãtarohiõã .
     kçùõavçntà madhurasà mahàkusumikàpi ca ..>%) prasàriõã . iti jañàdharaþ .. (asyàþ paryàyo yathà --
     %<prasàraõã ràjabalà bhadraparõã pratàpanã .
     saraõã sàraõã bhadrà balà càpi kañambharà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..
     %<prasàraõã ca gandhàlã bhadraparõã kañambharà ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm .. yathà, ÷atapathabràhmaõe . 3 . 4 . 1 . 16 . ityasya bhàùye
     %<kàùmaryo bhadraparõã prakçtau palà÷avaikaïkatàdãnàmaicchikatvàdatra niyamavidhiþ ..>%)

#<bhadrabalanaþ>#, puü, (bhadraü mahadbalanaü balamasya .) balaràmaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<bhadramallikà>#, strã, (bhadrà mallikà .) gavàkùã . iti ÷abdamàlà ..

#<bhadramu¤jaþ>#, puü, (bhadro mu¤ja iti karmaghàrayaþ .) mu¤jabhedaþ . ràma÷ara iti ÷arapata iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . ÷araþ 2 bàõaþ 3 tejanaþ 4 ikùuveùñanaþ 5 . atha mu¤jasya paryàyaþ . mu¤jaþ 1 mu¤jàtakaþ 2 bàõaþ 3 sthåladarbhaþ 4 sumedhasaþ 5 . etayorguõàþ .
     %<mu¤jadvayantu madhuraü tuvaraü ÷iviraü tathà .
     dàhatçùõàvisarpàsramåtravastyakùirogajit ..
     doùatrayaharaü vçùyaü mekhalàsåpayujyate ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<bhadramustakaþ>#, puü, (bhadro mustakaþ .) nàgaramustakaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 160 .. (tatparyàyo yathà --
     %<meghàkhyaü mustakaü mustà gàïgeyaü bhadramustakam ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

#<bhadramustà>#, strã, (bhadrà mustà .) nàgaramustakaþ . tatparyàyaþ . varàhã 2 gundrà 3 granthiþ 4 bhadrakà÷ã 5 ka÷eruþ 6 kroóeùñà 7 kuruvindàkhyà 8 sugandhiþ 9 granthilà 10 himà 11 balyà 12 ràjaka÷eruþ 13 kacchotthà 14 mustà 15 arõodaþ 16 vàridaþ 17 ambhodaþ 18 meghaþ 19 jãmåtaþ 20 abdaþ 21 nãradaþ 22 abhram 23 ghanaþ 24 gàïgeyaþ 25 . asyà guõàþ . kaùàyatvam . tiktatvam . ÷ãtatvam . pàcanatvam . pittajvarakaphanà÷itvam . saügràhitva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<mustakaü na striyàü mustaü triùu vàridanàmakaþ .
     kurubinda÷ca saükhyàto'paraþ kroóaka÷erukaþ ..
     bhadramusta÷ca gundrà ca tathà nàgaramustakaþ .
     mustaü kañu himaü gràhi tiktaü dãpanapàcanam ..
     kaùàyaü kaphapittàsratçójvaràrucijantuhçt .
     anåpade÷e yajjàtaü mustakaü tat pra÷asyate ..
     tatràpi munibhiþ proktaü varaü nàgaramustakam ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<bhadrayavaþ>#, puü, klã, (bhadraþ ÷ubhado yavaþ .) indrayavam . ityamaraþ . 2 . 4 . 67 .. (vivaraõamasya indrayava÷abde j¤àtavyam ..)

#<bhadrareõuþ>#, puü, (bhadrà reõavo'sya .) airàvatahastã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<bhadravat>#, klã, (bhadramastyasminniti . matup masya vaþ .) devadàru . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 3,481b]>@
#<bhadravatã>#, strã, (bhadraü vidyate'syàm . bhadra + matup . masya vaþ . ïãp .) bhadraparõã . iti jañàdharaþ .. (kañphalaþ . asya paryàyo yathà --
     %<kañphalaþ somabalka÷ca kaiñaryaþ kumbhikàpi ca .
     ÷rãparõã kàkumudikà bhadrà bhadravatãti ca ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. kalyàõavi÷iùñe, tri . yathà, mahàbhàrate . 4 . 24 . 18 .
     %<imà¤ca naþ priyàü vãra ! vàcaü bhadravatãü ÷çõu ..>% ÷rãkçùõasya nàgnajitãgarbhajàtà kanyà . yathà, harivaü÷e . 160 . 10-11 .
     %<mitrabàhuþ sunãtha÷ca nàgnajityàþ prajàþ ÷çõu .
     bhadrakàlo bhadrabindaþ kanyà bhadravatã tathà ..>% madhormàtà . yathà, harivaü÷e . 36 . 3 .
     %<àsãnmaruvasaþ puttraþ purudvàn puruùottamaþ .
     madhurjaj¤e'tha vaidarbhyàü bhadravatyàü kurådvaha ! ..>%)

#<bhadravarmà>#, [n] puü, (bhadreõa vçõàti àtmànamiti÷eùaþ . vç + manin .) navamallikà . iti ÷abdacandrikà .. (viùayo'sya navamallikà÷abde j¤àtavyaþ ..)

#<bhadravalà>#, strã, (bhadrà valà .) latàvi÷eùaþ . gandhabhàdàliyà iti bhàùà . tatparyàyaþ . saraõà 2 prasàraõã 3 kañambharà 4 ràjabalà 5 . ityamaraþ . 2 . 4 . 153 .. asyàþ paryàyàntaraü guõà÷ca prasàriõã÷abde draùñavyàþ .. balà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhadravallikà>#, strã, (bhadrà vallikà .) gopavallã . iti ratnamàlà . anantamåla iti bhàùà ..

#<bhadravallã>#, strã, (bhadrà càsà vallã ceti karmadhàrayaþ .) mallikà . màdhavãlatà . iti ràjanirghaõñaþ .. latàvi÷eùaþ . madanamàlã iti hàparamàlã iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . ÷àtabhãruþ 2 bhåmimaõóà 3 aùñapàdikà 4 . iti ratnamàlà ..

#<bhadra÷rayaü>#, klã, (bhadràya ÷rãyate gçhyate iti . ÷ri + karmaõi ac .) candanam . iti ratnamàlà ..

#<bhadra÷rãþ>#, puü, (bhadrà ÷rãrasya .) candanavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 131 ..

#<bhadrasomà>#, strã, (bhadraþ soma ivàsyà drava iti . ñàp .) gaïgà . iti ÷abdamàlà .. (kuruvarùasthanadãvi÷eùaþ . yathà, màrkaõóeye . 59 . 23 .
     %<tasmin kulàcalau varùe tanmadhye ca mahànadã .
     bhadrasomà prayàtyurvyàü puõyàmalajalaughinã ..>%)

#<bhadrà>#, strã, (bhadra + ajàditvàt ñàp .) ràsnà . kçùõà . vyomanadã . tithibhedaþ . sà tu dbitãyà saptamã dvàda÷ã ca .. prasàriõã . (asyàþ paryàyo yathà --
     %<prasàriõã ràjabalà bhadraparõã pratàpanã .
     saraõã sàraõo bhadrà balà càpi kañambharà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) kañphalam . anantà . iti medinã . re, 71 .. jãvantã . aparàjità . nãlã . balà . ÷amã . vacà . dantã . haridrà . ÷vetadårvà . kà÷marã . (paryàyo'syà yathà --
     %<÷rãparõã kà÷marã bhadrà gàmbhàrã gopabhadrikà .
     kumudà ca sadàbhadrà kañphalà kçùõavçntikà ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm .. candra÷åraþ . tatparyàyo yathà --
     %<candrikà carmahantrã ca pa÷umehanakàrikà .
     nandinã kàravã bhadrà vàsapuùpà suvàsarà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) sàrivàvi÷eùaþ . gauþ . iti ràjanirghaõñaþ .. kàkoóumbarikà . iti ratnamàlà .. (bhadrà÷vavarùasthanadãbhedaþ . yathà, màrkaõóeye . 59 . 7 .
     %<÷ãtà ÷aïkhàvatã bhadrà cakràvartàdikàstathà ..>%) gaïgàyàstri÷roto'ntargata÷rotovi÷eùaþ . tattu uttare kuruvarùãyagaïgà . iti puràõaü ÷abdamàlà ca .. buddha÷aktivi÷eùaþ . tatparyàyaþ . tàrà 2 mahà÷rãþ 4 oïkàrà 4 svàhà 5 ÷rãþ 6 manoramà 7 tàriõã 8 jayà 9 anantà 10 ÷ivà 11 loke÷varàtmajà 12 khadåravàsinã 13 vai÷yà 14 nãlasarasvatã 15 ÷aïkhinã 16 mahàtàrà 17 vasudhàrà 18 dhanandadà 19 trilocanà 20 locanà 21 . iti trikàõóa÷eùaþ .. chàyàgarbhajàtà såryakanyà . yathà --
     %<yamalau tu tatastasyàü janayàmàsa bhàskaraþ .
     ÷ane÷cara¤ca bhadrà¤ca chàyàyàmamitadyutiþ ..
     tathà ca tejasà viùõostasya cakramavartayat .
     tadapratihate yuddhe dànavàntacikãrùayà .
     tadbhaginã mukhato bhadrà niyuktaivaü vigarhità ..>% iti vahripuràõe vaivasvatànukãrtanam .. subhadrà . yathà --
     %<àùàóhasya site pakùe dbitãyà puùyasaüyutà .
     tasyàü rathe samàropya ràmaü màü bhadrayà saha ..>% iti skànde bhagavadvàkyam .. * .. viùñibhadrà yathà --
     %<ekàda÷yàü caturthyàntu ÷eùàrdhe ÷uklapakùake .
     aùñamãpaurõamàsyostu pårbàrdhe viùñisambhavaþ ..
     kçùõapakùe tçtãyàyà da÷amyà÷ca paràrdhataþ .
     saptamyà÷ca caturda÷yàþ pårbàrdhe viùñirãrità ..
     vihàya viùarodràõi viùñiü sarvatra varjayet .
     viùñi÷eùe tridaõóe hi pucche kàryaü jayàvaham ..>% karmaprakà÷e tasyà aïgavi÷eùo yathà --
     %<nàóyastu pa¤cavadanaü galakastathaikà vakùo da÷aikasahità niyataü catasraþ .
     nàbhiþ kañiþ ùaóatha pucchalatà ca tisro viùñerdhruvaü nigadito'ïgavibhàga eùaþ ..>% aïgavi÷eùe kàryadhvaüsàdiphalam yathà --
     %<mukhe kàryadhvaüso bhavati maraõa¤càtha galake dhanaglànirvakùasyatha kañitañairbuddhivilayaþ .
     kalirnàbhãde÷e vijayamatha pucche ca jagaduþ ÷arãre bhadràyàþ pçthagiti phalaü sarvamunayaþ ..>% manuvasumunitithiyugada÷a÷ivaguõasaükhyàsu tithiùu pårbàdyàsyam . àyàti viùñireùà pçùñhe ÷ubhadà purastva÷ubhà .. caturda÷yàdiùu pårbàgnyàdimukhaü bhavatãtyarthaþ . iti jyotistattvam ..

#<bhadràkaraõaü>#, klã, (bhadra + óàc . kç + lyuñ .) muõóanam . iti hemacandraþ ..

#<bhadràtmajaþ>#, puü, (bhadraþ hitakara àtmaja iva rakùàkaratvàt .) khaógaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<bhadràrakaþ># puü, aùñàda÷akùudradbãpàntargatadvãpavi÷eùaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<bhadràlapatrikà>#, strã, (bhadràya alati paryàpnotãti . al + ac . bhadràlaü patra yasyàþ . kap . ñàp . ata ittvam .) gandhàlã . iti ÷abdamàlà ..

#<bhadràlã>#, strã, (bhadra + al + ac . bhadràla + gaurà ditvàt ïãù .) gandhàlã . iti ÷abdamàlà ..

#<bhadràvatã>#, strã, (bhadramasyà astãti . matup . masya vaþ . saüj¤àyàü pårbapadasya dãrghaþ .) kañ phalavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhadrà÷rayaþ>#, puü, (bhadrasyà÷rayaþ .) candanam . iti ÷abdacandrikà ..

#<bhadrà÷vaü>#, klã, (bhadrà a÷và atra .) bhuvi jambudvãpasya navavarùàntargatavarùavi÷eùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. tadvivaraõaü yathà . màlyavataþ pårbapàr÷ve pårbagaõóikà eka÷çïgàdyojanasahasràõi mànantatra ca bhadrà÷và nàma janapadàþ bhadra÷àlavana¤ca tatra vyavasthitaü kàlàbhravçkùàþ puruùàþ ÷vetàþ padmavarõinaþ striyaþ kumudavarõàþ da÷avarùasahasràõi ca teùàmàyustatra ca pa¤ca kulaparvatàþ tadyathà, ÷ailavarõaþ màlàkhyako varajasvaþ triparõonãla÷ceti tadvinirgatà bahvyo nadyastadambhaþsthitànàü de÷ànàü tànyeva nàmàni te ca de÷àþ etàþ nadãþ pibanti . tadyathà, sãtà suvàhinã haüsavatã kàverã surasà ÷àkhàvatã indranadã aïgàravàhinã haritoyà somàvartà ÷atahradà vanamàlà vasumatã haüsà parõà pa¤cagaïgà dhanuùmatã maõivaprà subrahmabhàgà vilàsinã kçùõatoyà puõyodà nàgavatã ÷ivà ÷aivàlinã maõitañà kùãrodà varuõàvatã viùõupadã mahànadã hiraõyaskandhavàhà suràvatã vàmodà patàkà÷cetyetà mahànadyaþ età÷ca gaógàsamàþ kãrtitàþ àjanmàntaü pàpaü vinà÷ayanti kùudranadya÷ca koñi÷astà÷ca badãrye pibanti te da÷avarùasahasràyuùaþ rudromàbhaktà iti . iti vàràhe bhuvanakoùe rudragãtà .. api ca . tathaivelàvçtamapareõa pårbeõa ca màlyavadgandhamàdanàvànãla niùadhàyatau dvisahasraü paprathatuþ ketumàlabhadrà÷vayoþ sãmànaü vidadhàte . mandaro merumandaraþ supàr÷vaþ kumuda ityayutayojanavistàronnàhà mero aturdigamavaùñambhagiraya upakëptàþ . caturùu eteùu cåtajambåkadambanyagrodhà÷catvàraþ pàdapapravaràþ parvataketava ivàdhisahasrayojanonnàhàstàvadviñapavitatayaþ ÷atayojanapariõàhàþ . hradà÷catvàraþ payomadhvikùurasamçùñajalàþ yadupaspar÷ina upadevagaõà yogai÷varyàõi svàbhàvikàni bharatarùabha ! dhàrayanti . devodyànàni ca bhavanti catvàri nandanaü caitrarathaü vaibhràjakaü sarvatobhadràmati . yeùvamaraparivçóhàþ sahasuralalanàlalàmayåthapataya upadevagaõairupagãyamànamahimànaþ kila viharanti . mandarotsaïga ekàda÷a÷atayojanottuïgadevacåta÷iraso giri÷ikharasthålàni phalànyamçtakalpàni nipatanti . teùàü vi÷ãryamàõànàü atimadhurasurabhisugandhibahalàruõarasodenàruõodà nàma nadã mandaragiri÷ikharànnipatantã pårbeõelàvçtamupaplàvayati . yadupajoùaõàdbhavànyà anucarãõàü puõyajanabadhånàmavayavaspar÷asugandhivàto da÷ayojanaü samantàdanuvàsayati . evaü jambåphalànàmatyuccanipàtavi÷ãrõànàmanasthipràyàõàmibhakàyanibhànàü rasena jambånadã nàma nadã merumandara÷ikharàdayutayojanàdavanitale nipatantã dakùiõenàtmànaü yàvadilàvçtamupasyandati . tàvadubhayorapi rodhasoryà mçttikà tadrasenànuvidhyamànà vàyvarkasaüyogavipàkena sadàmaralokàbharaõaü jàmbånadaü nàma suvarõaü bhavati yaduhavàva vibudhàdayaþ saha yuvatibhirmukuñakañakakañisåtràdyàbharaõaråpeõa khalu dhàrayanti . yastu mahàkadambaþ mupà÷vapàr÷vaniråóhastasya koñarebhyo viniþsçtàþ pa¤càyàmapariõàhàþ pa¤ca madhudhàràþ supàr÷va÷ikharàt patantyo'pareõàtmànamilàvçtamanumodayanti yo hyupayu¤jànànàü mukhanirvàsito vàyuþ samantàt ÷atayojanamanuvàsayati . evaü kumudaniråóho yaþ ÷atavallo nàma vañastasya skandhebhyo nãcãnàþ payodadhimadhughçtaguóànnàdyambara÷avyàsanàbharaõàdayaþ sarva eva kàmadughà nadàþ kumudàgràt patantastamuttareõelàvçtamupayojayanti yànupajuùàõànàü na kadàcidapi prajànàü balãpalitaklamasvedadaurgandhyajaràmayàpamçtyu÷ãtoùõavaivarõyopasargàdayastàpavi÷eùà bhavanti yàvajjãvaü sukhanirati÷ayameva kuraïgakurarakusumbhavaikaïkatrikåña÷i÷irapataïgarucakaniùadha÷itivàsakapila÷aïkhavaidåryajàrudhihaüsarùabhanàgakàla¤jaranãradàdayo girayo meroþ karõikàyà iva ke÷arabhåtà målade÷e parita upakëptàþ . jañharadevakåñau meruü pårbeõàùñàda÷ayojanasahasramudagàyatau dvisahasrapçthutuïgau bhavataþ evamapareõa pavanapàripàtrau dakùiõena kailàsakaravãrau pràgàyatau evamuttaratastri÷çïgamakarau aùñàbhiretaiþ parivçto'gniriva parita÷cakàste kà¤canagiriþ . merormårdhani bhagavata àtmayonermadhyata upakëptàü purãmayutayojanasàhasrãü samacaturamnàü ÷àtakaumbhãü vadanti tàmanuparito lokapàlànàmaùñànàü yathàdi÷aü yathàråpaü turãyamànena puro'ùñàvupakëptàþ . iti ÷rãbhàgavate 5 skandhe bhuvanakoùavarõane 16 adhyàyaþ ..

#<bhadràsanaü>#, klã, (bhadràya lokahitàya àsanam .) nçpàsanam . ityamaraþ . 2 . 8 . 31 .. (yoginàmàsanavi÷eùaþ . yathà, tantrasàre .
     %<sãvanyàþ pàr÷vayornaüsyedgulphayugmaü suni÷calam .
     bhadràsanaü samuddiùñaü yogibhiþ parikalpitam ..>%)

#<bhadre÷varaþ>#, puü, (bhadraþ ÷ubhada÷càsàvã÷vara÷ceti bhadràtmakaþ maïgalamaya ã÷varo veti .) kalpagràmastha÷ivaþ . yathà --
     %<uttiùñha kànta ! gacchàvaþ kalpagràmaü su÷obhanam .
     tayà sàrdhaü jagàmàtha kalpagràmaü vasundhare ! ..
     bhadre÷varanimittaü hi dravya¤ca kathitaü ÷ubham .
     nitya¤ca bhu¤jate yatra pàtradravyaü samarpitam ..
     dçùñvà bhadre÷varaü devaü cakratãrthaphalaü labhet .
     kalpagràmàcchataguõaü cakratãrthaü vasundhare ! ..>% iti vàràhe mathuràmàhàtmye cakratãrthaprabhàvo nàmàdhyàyaþ .. ÷ivapràptyarthaü durgàràdhitahimàlayasthapàrthiva÷ivaliïgam . yathà -- tavàrthàya grahãùyàmi maharùãn himavadgçhe . ya÷ceha rudramãhantyà mçõmaya÷ce÷varaþ kçtaþ .. asau bhadre÷varetyevaü khyàte loke bhaviùyati . devadànavagandharvà yakùakimpuruùoragàþ .. påjayiùyanti satataü mànavà÷ca ÷ubhepsavaþ .. iti vàmanapuràõe 46 adhyàye umàü prati ÷ivavàkyam .. gaïgàyàþ pa÷cimatãre gariñyàkhyagràmasyottare pàùàõamaya÷ivaliïgavi÷eùo gràmavi÷eùa÷ca ..

#<bhadrailà>#, strã, (bhadrà elà .) sthålailà . iti ràjanirghaõñaþ .. (asyàþ paryàyo yathà --
     %<elà syålà ca bahulà pçthvãkà tripuñàpi ca .
     bhadrailà vçhadelà ca candrabàlà ca niùkuñiþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<bhadrodanã>#, strã, (bhadraü udaniti anayeti . ut + an + ac . gauràditvàt ïãù .) balà . nàgabalà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<(bhanja>#, o dha au moñane . iti kavikalpadrumaþ .. rudhàø-paraø-sakaø-aniñ . dha, bhanakti ..)

#<bhandilaü>#, klã, (bhadi + ilac .) ÷ubham . ityaõàdikoùaþ .. kampaþ . dåtaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<bhandhrukaþ>#, puü, bhàratavarùàntargatade÷avi÷eùaþ . yathà,
     %<lakùà÷catvàra evàpi gràmàõàü bhandhrukàþ smçtàþ ..>% iti skànde kumàrikàkhaõóe vakre÷varamàhàtmyanàmàghyàyaþ ..

#<bhapa¤jaraü>#, klã, (bhànàü nakùatràõàü pa¤jaram .) nakùatracakram . iti siddhàntra÷iromaõiþ ..

@<[Page 3,483a]>@
#<bhapatiþ>#, puü, (bhànàü nakùatràõàü patiþ .) candraþ . iti hemacandraþ ..

#<bhambhaþ>#, puü, (bham ityavyakta÷abdena bhàtãti . bhà + kaþ .) makùikà . iti ÷abdaratnàvalã .. dhåmaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<bhambharàlikà>#, strã, (bhamityavyakta÷abdasya bharaü bàhulyamàlàti gçhõàtãti . à + là + kaþ . gauràditvàt ïãù . tataþ svàrthe kan ñàp pårbasya hrasvatvam .) bhaïkàrã . iti trikàõóa÷eùaþ .. óàü÷a iti bhàùà ..

#<bhambharàlã>#, strã, (bhamityavyakta÷abdasya bharamàlàtãti . à + là + kaþ . gauràditvàt ïãù .) makùikà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<bhambhàsàraþ>#, puü, magadharàjavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . ÷reõikaþ 2 . iti hemacandraþ ..

#<bhayaü>#, klã, (bhã + %<erac .>% 3 . 3 . 56 . ityatra %<bhayàdãnàmupasaükhyànaü napuüsake ktàdinivçttyartham .>% iti vàrtikoktyà apàdàne ac .) bibhetyasmàt tat . iti bharataþ .. asya lakùaõaü yathà,
     %<raudra÷aktyà tu janitaü cittavaiklavyadaü bhayam ..>% iti sàhityadarpaõe 3 paricchedaþ .. api ca . ràgaviùayasya vinà÷ake samupasthite tannivàraõàsàmarthyamàtmano manyamànasya dainyàtmaka÷cittavçttivi÷eùo bhayam . iti bhagavadgãtàyàü 2 adhyàye madhusådanasarasvatã .. anyacca . parataþ svàniùñasambhàvanà bhayam . yayà . vyàghràdbibheti vyàghràdhãnatvena svãyamaraõaü sambhàvayati . iti 2 vyutpattiùàde gadàdharabhaññàcàryaþ . tatparyàyaþ . daraþ 2 tràsaþ 3 bhãtiþ 4 bhãþ 5 sàdhvasam 6 . ityamaraþ . 1 . 7 . 21 .. rudràsaþ 7 sàdhusaübhavaþ 8 pratibhayam 9 . iti ÷abdaratnàvalã .. àtaïkaþ 10 à÷aïkà 11 bhiyà 12 . iti hemacandraþ .. àgate bhaye abhãtavat sthàtavyam . yathà --
     %<tàvadbhayasya bhetavyaü yàvadbhayamanàgatam .
     utpanne tu bhaye tãvre sthàtavyaü tairabhãtavat ..>% iti gàruóe nãtisàre 115 adhyàyaþ .. kubjakapuùpam . ghore, tri . iti medinã . ye, 41 .. puü rogaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (niréteþ puttrabhedaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 66 . 55-56 .
     %<tasyàpi nirçtirbhàryà nairçtà yena ràkùasàþ .
     ghoràstasyàstrayaþ puttràþ pàpakarmaratàþ sadà ..
     bhayo mahàbhaya÷caiva mçtyurbhåtàntakastathà .
     na tasya bhàryà puttro và ka÷cidastyantako hi saþ ..>% droõasya vasorabhimatinàmikàyàü patnyàü jàtaþ puttrabhedaþ . yathà, bhàgavate . 6 . 6 . 11 .
     %<droõasyàbhimateþ patnyà harùa÷okabhayàdayaþ ..>% yavanaràjavi÷eùaþ . yathà, bhàgavate . 4 . 27 . 23 .
     %<tato vihatasaïkalyà kanyakà yavane÷varam .
     mayopadiùñamàsàdya vavre nàmnà bhayaü patim ..>%)

@<[Page 3,483b]>@
#<bhayaïkaraü>#, tri, (bhayaü karotãti . bhaya + kç + %<meghartibhayeùu kç¤aþ .>% 3 . 2 . 43 . iti khac . mumca .) bhayajanakam . tatparyàyaþ . bhairavam 2 dàruõam 3 bhãùaõam 4 bhãùmam 5 ghoram 6 bhãmam 7 bhayànakam 8 pratibhayam 9 . ityamaraþ . 1 . 7 . 20 .. bhayàvaham 10 . iti hemacandraþ .. (yathà, màrkaõóeyapuràõe . 14 . 86 .
     %<vçkairbhayaïkaraiþ pçùñhaü nityamasyopabhujyate ..>%) puü, óuõóulapakùã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhayaóiõóimaþ>#, puü, (bhayàya ÷atrubhayajananàya óiõóimaþ .) saügràmapañahaþ . iti puràõam ..

#<bhayadrutaþ>#, tri, (dru + kartari ktaþ . bhayena drutaþ .) bhãtyà palàyitaþ . tatparyàyaþ . kàndi÷ãkaþ 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 42 ..

#<bhayanà÷inã>#, strã, (bhayaü rogabhayaü nà÷ayatãti . bhaya + na÷ + õic + õiniþ .) tràyamàõà latà . iti ràjanirghaõñaþ .. bhayanà÷akartrã ca ..

#<bhayabhãtaþ>#, tri, (bhayena bhãtaþ .) tràsenàtaïkitaþ . yathà, vahnipuràõe ÷iviràjopàkhyàne . ekato bhayabhãtasya pràõinaþ pràõarakùaõam . nàto gurutaro dharmaþ ka÷cidanyo'sti khecara ! ..

#<bhayabhraùñaþ>#, tri, (bhayena bhraùñaþ .) bhayadrutaþ . iti jañàdharaþ ..

#<bhayànakaþ>#, puü, (bibhetyasmàditi . bhã + %<ànakaþ ÷ãïbhiyaþ .>% uõàø . 3 . 82 . iti ànakaþ .) vyàghraþ . ràhuþ . rasavi÷eùaþ . iti medinã . ke, 205 .. sa tu ÷çïgàràdyaùñarasàntargataùaùñharasaþ . tasya lakùaõaü yathà --
     %<bhayànako bhayasthàyibhàvaþ kàlàdhidaivataþ .
     strã nãcaprakçtiþ kçùõo matastattvavi÷àradaiþ ..
     yasmàdutpadyate bhãtistadatràlambanaü matam .
     ceùñà ghorataràstasya bhaveduddãpanaü punaþ ..
     anubhàvo'tra vaivarõyaü gadgadasvarabhàùaõam .
     pralayasvedaromà¤cakampadikprekùaõàdayaþ ..
     jugupsàvegasaümohasaütràsaglànidãnatàþ .
     ÷aïkàpasmàrasaübhràntimçtyvàdyà vyabhicàriõaþ ..>% udàharaõaü yathà --
     %<naùñaü barùavarairmanuùyagaõanàbhàvàdapàsya trapàmantaþ ka¤cukika¤cukasya vi÷ati tràsàdayaü vàmanaþ ..>% iti sàhityadarpaõe 3 paricchedaþ ..

#<bhayànakaþ>#, tri, (bhã + ànakaþ .) bhayaïkaraþ . ityamaraþ . 1 . 7 . 20 .. (yathà, bhagavadgãtàyàm . 11 . 27 .
     %<vaktràõi te tvaramàõà vi÷anti daüùñràkaràlàni bhayànakàni .
     kecidvilagnà da÷anàntareùu saüdç÷yante cårõitairuttamàïgaiþ ..>%

#<bhayàpahaþ>#, puü, (bhayaü apahantãti . han + %<anyebhyo'pi dç÷yate .>% 3 . 2 . 101 . iti óaþ .) ràjà . iti trikàõóa÷eùaþ .. (bhayanà÷ake, tri ..)

@<[Page 3,483c]>@
#<bhayàvahaþ>#, tri, (àvahatãti . à + vah + ac . bhayasyàvahaþ iti .) bhayaïkaraþ . iti hemacandraþ .. (tathà, bhagavadgãtàyàm . 3 . 35 .
     %<÷reyàn svadharmo viguõaþ paradharmàt svanuùñhitàt .
     svadharme nidhanaü ÷reyaþ paradharmo bhayàvahaþ ..>%)

#<bharaþ>#, puü, (bharatãti . bhç + pacàdyac .) ati÷ayaþ . ityamaraþ . 1 . 2 . 69 .. (yathà, gãtagovinde . 41 .
     %<pãnapayodharabhàrabhareõa hariü parirabhya saràgam ..>% bhàraþ . yathà, bhàgavate . 1 . 3 . 23 .
     %<ekonavi÷e viü÷atime vçùõiùu pràpya nàmanã .
     ràmakçùõàviti bhuvo bhagavànaharadbharam ..>%) bharaõakartari, tri . (yathà, çgvede . 10 . 100 . 2 .
     %<bharàya su bharata bhàgamçtviyaü pra vàyave ÷ucipe krandadiùñaye ..>% %<bharàya sarveùàü poùakàya .>% iti tadbhàùye sàyanaþ .. saügràmaþ . yathà, çgvede . 4 . 38 . 5 .
     %<uta smainaü vastramathiü na tràyu manukro÷anti kùitayo bhareùu ..>% %<bhareùu saügràmeùu .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<bharañaþ>#, puü, (bibhartãti . bhç + %<janidàcyusçvçmadi÷aminamibhç¤bhya itvanniti .>% uõàø . 4 . 104 . iti añac .) kumbhakàraþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<bharaõaü>#, klã, (bhriyate'neneti . bhç + karaõe lyuñ .) vetanam . bhçtiþ . iti medinã . õe, 68 .. (bhç + bhàve lyuñ .) poùaõam . yathà --
     %<bharaõaü poùyavargasya pra÷astaü svargasàdhanam .
     narakaü pãóane càsya tasmàdyatnena taü bharet ..>% iti dàyabhàgaþ ..

#<bharaõaþ>#, puü, (bharatãti . bhç + lyu .) bharaõãnakùatram . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bharaõã>#, strã, (bharaõa + gauràditvàt ïãù .) ghoùakalatà . iti medinã . õe, 68 .. a÷vinyàdisaptaviü÷atinakùatràntargatadvitãyanakùatram . tatparyàyaþ . yamadaivatà 2 . iti hemacandraþ .. sà tàrakàtrayamitatrikoõàkçtiþ . tasyà adhiùñhàtrã devatà yamaþ . yathà -- tàrakàtrayamite trikoõake madhyage diviùadadhvano yame . païkajàkùigaõitàþ kulãrataþ sàyakàkùibhujasaükhyakàþ kalàþ .. daü 3 . 45 . iti kàlidàsakçtaràtrilagnamànam .. sà ca ugragaõàntargatà . adhomukhagaõàntargatà ca . vidyàrghyabhåmikhanane pra÷astà . iti jyotistattvam .. tatra jàtaphalam .
     %<sadàpakãrtirhi mahàpavàdo nànàvinodai÷ca vinãtakàlaþ .
     jale vilàsã capalaþ khalaþ syàt pràõipraõãto bharaõãùu jàtaþ ..>% iti koùñhãpradãpaþ ..

@<[Page 3,484a]>@
#<bharaõãbhåþ>#, puü, (bharaõã bhårutpattisthànaü yasya .) ràhugrahaþ . iti hemacandraþ ..

#<bharaõãyaþ>#, tri, bharaõayogyaþ . poùyaþ . bhçdhàtoþ karmaõi anãyapratyayena niùpannaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 5 . 150 . 17 .
     %<sarvaü bhavatu te ràjyaü pa¤ca gràmàn visarjaya .
     ava÷yaü bharaõãyà hi pituste ràjasattam ! ..>%)

#<bharaõóaþ>#, puü, (bibhartãti . bhç + %<aõóankçsçbhçvç¤aþ .>% uõà 0 . 1 . 128 . iti aõóan .) svàmã . . bhåpàlaþ . vçùaþ . ityuõàdikoùaþ .. bhåþ . kçmiþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<bharaõyaü>#, klã, (bharaõe sàdhu . %<tatra sàdhuþ .>% 4 . 4 . 98 . iti yat .) målyam . vetanam . ityamaraþ . 2 . 10 . 31 ..

#<bharaõyabhuk>#, tri, (bharaõyaü vetanaü bhunakti iti . bhuj + kvip .) karmakaraþ . målyaü gçhãtvà karmakàrakaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 19 ..

#<bharaõyà>#, strã, (bharaõya + ajàditvàt ñàp .) vetanam . ityamarañãkàyàü svàmã ..

#<bharaõyàhvà>#, strã, (bharaõyà àhvà àkhyà yasyàþ .) parvapuùpã . iti ÷abdacandikà .. ràmadåtãti khyàtà ..

#<bharaõyuþ>#, puü, (kaõóvàdigaõãyabharaõyadhàtuþ . tato bàhulakàt uõ .) ÷araõyuþ . mitram . iti ÷abdamàlà .. agniþ . candramàþ . ã÷varaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<bharataþ>#, puü, (bibharti svàïgamiti . bibharti lokàniti và . bhç + %<bhçmçdç÷iyajãti .>% uõàø 3 . 110 . iti atac .) nàñya÷àstram . munivi÷eùaþ . sa tu alaïkàràdi÷àstrasya såtrakartà . (bharatasya ÷iùyaþ . tasyedamityaõ . aõo luk .) nañaþ . ràmànujaþ . dauùmantiþ . iti medinã . te, 137-38 .. ÷avaraþ . tantuvàyaþ . iti vi÷vaþ .. kùetram . bharatàtmajaþ . iti hemacandraþ .. duùmantaràjaputtrabharatasya paryàyaþ . ÷àkuntaleyaþ 2 dauùmantiþ 3 sarvadamanaþ 4 . iti trikàõóa÷eùaþ .. yastrayastriü÷acchatama÷vamedhaü kçtavàn . pa¤cà÷adràjasåyaü evamanyàn nànàvidhàn yaj¤ànakarot . saptaviü÷atisahasravatsarànekacchatraü ràjyaü kçtavàn . tasyotpattyàdiryathà --
     %<duùmanto mçgayàü yàtaþ kaõvà÷ramapadaü gataþ .
     tatràsãnàü svaprabhayà maõóayantãü ramàmiva ..
     vilokya sadyo mumuhe devamàyàmiva striyam .
     babhàùe tàü varàrohàü bhañaiþ katipayairvçtaþ ..
     taddar÷anapramuditaþ saünivçttapari÷ramaþ .
     papraccha kàmasantaptaþ prahasan ÷lakùõayà girà ..
     kà tvaü kamalapatràkùi ! kasyàsi hçdayaïgame ! .
     kiü sviccikãrùitaü tvatra bhavatyà nirjane vane ..
     vyaktaü ràjanyatanayàü vedmyahaü tvàü sumadhyame ! .
     na hi cetaþ pauravàõàmadharme ramate kvacit ..
     ÷rã÷akuntalovàca .
     vi÷vàmitràtmajaivàhaü tyaktà menakayà vane .
     vedaitadbhagavàn kaõvo vãra ! kiü karavàma te ..
     àsyatàü hyaravindàkùa ! gçhyatàmarhaõa¤ca naþ .
     bhujyantàü santi nãvàrà uùyatàü yadi rocate ..
     ÷rãduùmanta uvàca .
     upapannamidaü subhru ! jàtàyàþ ku÷ikànvaye .
     svayaü hi vçõute ràj¤àü kanyakà sadç÷aü varam ..
     omityukte yathàdharmamupayeme ÷akuntalàm .
     gàndharvavidhinà ràjà de÷akàlavidhànavit ..
     amoghavãryo ràjarùirmahiùyàü vãryamàdadhe .
     ÷vobhåte svapuraü yàtaþ kàlenàsåta sà sutam ..
     kaõvaþ kumàrasya vane cakre samucitàþ kriyàþ .
     baddhà mçgendraü tarasà krãóati sma sa bàlakaþ ..
     taü duratyayavikràntamàdàya pramadottamà .
     hareraü÷àü÷asambhåtaü bharturantikamàgamat ..
     yadà na jagçhe ràjà bhàryàputtràvaninditau .
     ÷çõvatàü sarvabhåtànàü khe vàgàhà÷arãriõã ..
     màtà bhastrà pituþ puttro yena jàtaþ sa eva saþ .
     bharasva puttraü duùmanta ! màvamaüsthàþ ÷akuntalàm ..
     retodhàþ puttro nayati naradeva ! yamakùayàt .
     tva¤càsya dhàtà garbhasya satyamàha ÷akuntalà ..
     pitaryuparate so'pi cakravarktã mahàya÷àþ .
     mahimà gãyate tasya hareraü ÷abhuvo bhuvi ..
     cakraü dakùiõahaste'sya padmakoùo'sya pàdayoþ .
     ãje mahàbhiùekeõa so'bhiùikto'dhiràóvibhuþ ..
     pa¤capa¤cà÷atà medhyairgaïgàyàmanu vàjibhiþ .
     màmateyaü purodhàya yamunàmanu ca prabhuþ ..
     aùñasaptatimedhyà÷vàn babandha pradadadvasu .
     bharatasya hi dauùmanteragniþ sàcãguõe citaþ ..
     sahasraü baddha÷o yasmin bràhmaõà gà vibhejire .
     trayastriü÷acchataü hya÷vàn baddhvà vismàpayan nçpàn ..
     dauùmantiratyagànmàyàü devànàü gurumàyayau .
     mçgàn ÷ukladataþ kçùõàn hiraõyena parãvçtàn ..
     adàt karmaõi maùõàre niyutàni caturda÷a .
     bharatasya mahat karma na pårbe nàpare nçpàþ ..
     naivàpårõaiva pràpsyanti bàhubhyàü tridivaü yathà .
     kiràtahånàn yavanàn pauõóràn kaïkàn kha÷à¤chakàn ..
     abrahmaõyançpàü÷càhan mlecchàn digvijaye 'khilàn .
     jitvà puràsurà devàn ye rasaukàüsi bhejire ..
     devastriyo rasàü nãtàþ pràõibhiþ punaràharat .
     sarvàn kàmàn duduhatuþ prajànàü tasya rodasã ..
     samàstrinavasàhasrãrdikùu cakramavartayat .
     sa samràñ lokapàlàkhyamai÷varyamadhiràñ÷riyam ..
     cakra¤càkhkhalitaü pràõànmçùetyupararàma ha .
     tasyàsan nçpa ! vaidarbhyaþ patnyastisraþ susammatàþ ..
     jaghnustyàgabhayàt puttrànnànuråpà itãrite ..>% iti ÷rãbhàgavate 9 skandhe 10 adhyàyaþ .. * .. çùabhadevàt indradattajayantyàü kanyàyàü jàta÷ataputtràntargatajyeùñhaputtraþ . yathà . %<atha ha bhagavàn çùabhadevaþ svaü varùaü karmakùetramanumanyamànaþ pradar÷itagurukulavàso labdhavarairgurubhiranuj¤àto gçhamedhinàü dharmànanu÷ikùyamàõo jayantyàmindradattàyàmubhayavidhaü karma samàmnàyamabhiyu¤jannàtmajànàmàtmasamànànàü ÷ataü janayàmàsa . yeùàü khalu mahàyogã bharato jyeùñhaþ ÷reùñhaguõa àsãt yenedaü varùaü bhàratamiti vyapadi÷anti .>% iti ÷rãbhàgavate 5 skandhe 4 adhyàyaþ .. * .. pàvakaputtraþ . yathà --
     %<pàvano laukiko hyagniþ prathamo brahmaõaþ smçtaþ .
     brahmaudanàgnistatputtro bharato nàma vi÷rutaþ ..>% iti màtsye agnivaü÷o nàma 48 adhyàyaþ .. ràmànujabharatasya janma yathà --
     %<bharato nàma kaikeyyàü jaj¤e satyaparàkramaþ .
     sàkùàdviùõo÷caturbhàgaþ sarvaiþ samudito guõaiþ ..>% tasyànugataþ ÷atrughnaþ . yathà --
     %<bharatasyàpi ÷atrughno lakùmaõàvarajo hi saþ .
     pràõaiþ priyataro nityaü tasya càsãttathà priyaþ ..>% sa ku÷adhvajakanyàü màõóavãü pariõãtavàn . yathà,
     %<bhràtà yavãyàn dharmaj¤a eùa ràjà ku÷adhvajaþ .
     asya dharmàtmano ràjan ! råpeõàpratimaü bhuvi ..
     sutàdbayaü nara÷reùñha ! patnyarthaü varayàmahe .
     tamevamuktvà janako bharata¤càbhyabhàùata ..
     gçhàõa pàõiü màõóavyàþ pàõinà raghunandana ! ..>% sa nandigràme ràjyaü kçtavàn . yathà --
     %<sabalkalajañàdhàrã munive÷adharaþ prabhuþ .
     nandigràme'vasaddhãraþ sasainyo bharatastadà ..
     sabàlavyajanaü chatraü dhàrayàmàsa sa svayam .
     bharataþ ÷àsanaü sarvaü pàdukàbhyàü nivedayan ..
     tatastu bharataþ ÷rãmànabhiùicyàryapàduke .
     tadadhãnastadà ràjyaü kàrayàmàsa sarvadà ..>% iti ràmàyaõe bàlakàõóe . 18 . 72 . 73 adhyàyàþ . ayodhyàkàõóe 24 adhyàya÷ca .. tasya dvau puttrau . yathà --
     %<bharatasyàtmajau vãrau takùaþ puùkala eva ca .
     màtulena suguptau tu dharmeõa susamàhitau ..
     bharata¤càgrataþ kçtvà kumàrau sabalànugau .
     nihatya gandharvasutàn dve pure vibhajiùyataþ ..>% iti ràmàyaõe uttarakàõóe 101 adhyàyaþ ..

#<bharatakhaõóaü># klã, bhàratavarùàntargatakumàrikàkhaõóam . yathà --
     %<kumàriketi vikhyàtà yasyà nàmnà prakathyate .
     idaü kumàrikàkhaõóaü caturvargaphalapradam ..
     yathà kçtàvanãya÷ca nànàgràmàdikalpanà .
     idaü bharatakhaõóa¤ca yayà samyak prakalpitam ..>% iti skànde kumàrikàkhaõóe bhåsaüsthitinàmàdhyàyaþ ..

#<bharataputtrakaþ>#, puü, (bharatasya nàñya÷àstrapraõetuþ puttrakaþ .) nañaþ . iti hemacandraþ ..

#<bharataprasåþ>#, strã, (prasåte iti . pra + så + kvip . prasåþ . bharatasya prasåþ .) kekayã . iti ÷abdaratnàvalã ..

@<[Page 3,485a]>@
#<bharatàgrajaþ>#, puü, (bharatasya agrajaþ .) ÷rãràmacandraþ . yathà, vopadevaþ .
     %<÷ete sa citta÷ayane mama mãnakårmakolo'bhavannçharivàmanajàmadagnyaþ .
     yo'bhådbabhåva bharatàgrajakçùõabuddhaþ kalkã satà¤ca bhavità prahariùyate'rãn ..>%

#<bharathaþ>#, puü, (bibhartãti . bhç¤ + %<bhç¤a÷cit .>% uõàø 3 . 115 . iti athapratyayaþ . sa ca cit .) lokapàlaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<bharadvàjaþ>#, puü, (dvàbhyàü jàyate iti . jan + óaþ . tataþ pçùodaràditvàt dvàjaþ saïkaraþ . bhriyate marudbhiriti . bhç + ap . bharaþ . bhara÷càsau dbàja÷ceti karmadhàrayaþ .) munivi÷eùaþ . sa ca utathyapatnyàü mamatàyàü bçhaspativãryàjjàtaþ . tasya janmavivaraõaü yathà . tato'sya vitathe puttrajanmani puttràrthine marutsomayàjine dãrghatamasà pàrùõyapàstàdbçhaspativãryàdutathyapatnãmamatàsamutpanno bharadbàjàkhyo nàma puttro marudbhirdattaþ . asyàpi nàmanirvacana÷lokaþ pañhyate . %<måóhe bhara dvàjamimaü bhara dvàjaü bçhaspate ! . yàtau yaduktvà pitarau bharadvàjastatastvayam ..>% iti . bharadvàja÷ca tasya vitathe puttrajanmani marudbhirdatto vitathasaüj¤àmavàpa .. * .. asya ñãkà . vitathe artha sati . atraivamitihàsaþ . bçhaspateragrajasyotathyasya mamatàkhyà patnã garbhiõyàsãt . tasyàü bçhaspatiþ kàmàbhibhåto vãryaü vyasçjat . tacca garbhaü pravi÷adgarbhasthena sthànasaïkocabhayàt pàrùõiprahàreõàpàstaü bahiþ patitamapi amoghavãryatayà bçhaspaterbharadvàjanàmaputtro'bhåt . garbhastha÷ca bçhaspatinà tasmàdevàparàdhàdandho bhaveti ÷apto dãrghatamà nàmàbhavat . tatra bharadvàjanàmaniruktiparaþ tatpitrorvivàdakaro'yaü ÷loko devaiþ pañhitaþ . he måóhe mamate dbàjaü dvàbhyàmàvàbhyàü jàtamimaü puttraü tvaü bhara rakùa . evaü bçhaspatinokteva mamatà tamàha he bçhaspate ! dvàjaü dbàbhyàü jàtamimamekàkinã kimityahaü bhariùyàmi . tvamimaü bhareti parasparamuktvà taü puttraü tyaktvà yasmàt pitarau mamatàbçhaspatã tato yàtau . tato bharadvàjàkhyo'yam . pàñhàntare evaü vivadamànau . yadduþkhàt yannimittàd duþkhàt pitarau yàtàvityarthaþ . tadevaü tàbhyàü tyakto marudbhirbhçtaþ . marutsomàkhyena ca yàgenàràdhitairmarudbhistasya vitathe puttrajanmani sati dattatvàdbitathasaüj¤à¤càvàpa . iti biùõupuràõe 4 aü÷e 19 adhyàyaþ .. * .. (dvàda÷adbàpare'sàveva vyàsaþ . yathà, devãbhàgavate . 1 . 3 . 29 .
     %<ekàda÷e'tha trivçùo bharadvàjastataþparam .
     trayoda÷e càntarikùo dharma÷càpi caturda÷e ..>% yathà ca bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .
     %<rogàþ kàr÷yakarà valakùayakarà dehasya ceùñàharàþ dçùñà indriya÷aktisaükùayakaràþ sarvàïgapãóàkaràþ .
     dharmàrthàkhilakàmamuktiùu mahàvighnasvaråpà balàt pràõànà÷u haranti santi yadi te kùemaü kutaþ pràõinàm ..
     tatteùàü pra÷amàya ka÷cana vidhi÷cintyo bhavadbhirbudhairyogyairityabhidhàya saüsadi bharadvàjaü muniü te'bruvan .
     tvaü yogyo bhagavan ! sahasranayanaü yàcasva labdhaü kramàdàyurvedamadhãtya yaü gadabhayàmmuktà bhavàmo vayam ..>%) pakùivi÷eùaþ . bhàrui iti bhàùà . tatparyàyaþ . vyàghràñaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 5 . 15 .. bharadvàjakaþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. (gotrabhedaþ . yathà, manau .
     %<÷àõóilyaþ kà÷yapa÷caiva vàtsyaþ sàvarõakastathà .
     bharadvàjo gautama÷ca saukàlãnastathàparaþ ..>% ityàdi gotra÷abde draùñavyam .. bhç + ÷atç . bharat + vàjaþ . saübhriyamàõahavirlakùaõànneyajamànàdau, tri . yathà, çgvede . 1 . 116 . 18 .
     %<yadayàtaü divodàsàya vartirbharadvàjàyà÷vinà hayantà ..>% %<bharadvàjàya saübhriyamàõahavirlakùaõànnàya yajamànàya .>% iti tadbhàùye sàyanàcàryaþ ..)

#<bharadvàjakaþ>#, puü, (bharadvàja + svàrthe kan .) vyàghràñapakùã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bhariõã>#, strã, (mano bibharti haratãti . bhç + õiniþ . gauràditvàt ïãù . pçùodaràditvàt pårbàdãrghe sàdhuþ .) haridvarõaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<bharitaþ>#, tri, (haritaþ . pçùodaràditvàt hasya bhaþ .) haridvarõaþ . ityuõàdikoùaþ .. puùñaþ . bhàrayuktaþ . bharo'sya jàta ityarthe itapratyayena niùpannaþ ..

#<bharimà>#, [n] puü, (bhç + %<hçbhçdhçsçstç÷ébhya imanic .>% uõàø 4 . 147 . iti bhàve imanic .) bharaõam . ityuõàdikoùaþ .. (bhriyate iti . kuñumbaþ . ityajjvaladattaþ ..)

#<bharuþ>#, puü, (bharati bibharti jragaditi . bhç¤ bharaõe +
     %<bhçmç÷ãtécaritsaritanidhanimimasjibhya uþ .>% uõàø 1 . 7 . iti uþ .) viùõuþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ . samudraþ . svàmã . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ .. svarõam . ÷ivaþ iti . medinã . re, 69 ..

#<bharujaþ>#, puü, (bheti ÷abdena rujatãti . ruj + ka .) kùudra÷çgàlaþ . iti hemacandraþ ..

#<bharuñakaü>#, klã, (bhç + bàhulakàt uña . saüj¤àyàü kan .) bhçùñàmiùam . iti hemacandraþ ..

#<bhargaþ>#, puü, (bhçjyate kàmàdiraneneti . bhçj + %<hala÷ca .>% iti gha¤ .) ÷ivaþ . ityamaraþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 1 . 34 . pratyuvàca tato bhargaþ purà dakùaprajàpateþ . devi ! tva¤ca tathànyà÷ca bahvyo'jàyanta kanyakàþ . sa mahyaü bhavatãü pràdàt dharmàdibhyo'parà÷ca tàþ .. vãtihotrasya puttraþ . yathà, bhàgavate . 9 . 17 . 9 .
     %<vãtihotro'sya bhargo'to bhàrgabhåmirabhånnçpa ! ..>%) àdityàntargatatejaþ . yathà --
     %<àdityàntargataü varco bhargàkhyaü tanmumukùubhiþ .
     janmamçtyuvinà÷àya duþkhasya tritayasya ca ..
     dhyànena puruùo ya÷ca draùñavyaþ såryamaõóale ..>% ityàhrikatattvam ..

#<bhargaþ>#, [s] klã, (bharjate iti . bhçja bharjane + %<a¤cya¤jiyujibhçjibhyaþ ku÷ca .>% uõà 0 4 . 215 . iti asun kavarga÷càntàde÷aþ .) jyotiþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. (yathà, çgvede . 3 . 62 . 10 .
     %<tat saviturvareõyaü bhargo devasya dhãmahi ..>%)

#<bhargyaþ>#, puü, (bhçj + %<çhalorõyat .>% 3 . 1 . 124 . iti õyat . cajoriti kutvam .) bhargaþ . ityamarañãkàyàü bharataràyamukuñau ..

#<bharjanaü>#, klã, (bhçj + lyuñ .) bhçùñiþ . iti ÷abdamàlà .. bhàjà iti bhàùà ..

#<bhartavyaü>#, tri, (bhç + tavya .) bharaõãyam . poùaõãyam . yathà, dàyabhàgañãkàdhçtavacanam .
     %<vçddhau ca màtàpitarau sàdhvã bhàryà sutaþ ÷i÷uþ .
     apyakàrya÷ataü kçtvà bhartavyà manurabravãt ..>%

#<bhartà>#, [ç] puü, (bibharti puùõàti pàlayati dhàrayatãti và . bhç¤ dhàraõapoùaõayoþ + %<õvul tçcau .>% 3 . 1 . 133 . iti tçc .) adhipatiþ . (yathà, raghau . 1 . 74 .
     %<so'pa÷yat praõidhànena santateþ stambhakàraõam .
     bhàvitàtmà bhuvo bharturathainaü pratyabodhayat ..>%) tatparyàyaþ . adhipaþ 2 ã÷aþ 3 netà 4 parivçóhaþ 5 adhibhåþ 6 patiþ 7 indraþ 8 svàmã 9 nàthaþ 10 àryaþ 11 prabhuþ 12 ã÷varaþ 13 vibhuþ 14 ã÷ità 15 inaþ 16 nàyakaþ 17 . iti hemacandraþ .. (viùõuþ . prapa¤càdhiùñànavattvena bharaõàt ..) dhàtari poùñari ca tri . iti medinã . te, 38 .. (yathà, çmvede . 10 . 22 . 3 .
     %<bhartà vajrasya dhçùõoþ pità puttramiùa priyam ..>% vivàhitàyàþ patiþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 104 . 28 .
     %<bhàryàyà bharaõàdbhartà pàlanàcca patiþ smçtaþ .
     ahaü tvàü bharaõaü kçtvà jàtyandhaü sasutaü tadà .
     nityakàlaü ÷rameõàrtà na bhareyaü mahàtapaþ ..>%)

#<bhartçghnã>#, strã, (bhartàraü hantãti . han + ñak . ïãp .) patighàtinã . iti mahàbhàratam ..

#<bhartçdàrakaþ>#, puü, (bhartrà driyate iti . dçï àdare + karmaõi gha¤ . tataþ svàrthe kaþ .) nàñyoktau yuvaràjaþ . ityamaraþ . 1 . 7 .

@<[Page 3,486a]>@
#<bhartçdàrikà>#, strã, (bhartçdàraka + ñàpi ata itvam .) nàñyoktau ràjasutà . ityamaraþ . 1 . 7 . 13 ..

#<bhartçhariþ>#, puü, svanàmakhyàtaþ kàvyakartçràjavi÷eùaþ . iti jañàdharaþ . sa ca vikramàdityabhràtà .. (ayameva gandharvasenàt dàsãgarbhajàtaþ . yathà, ràjàvalyàm . 4 . 1-2 .
     %<atha kàlena kiyatà ramamàõo mahãtale .
     dàsyàü gandharvasenastu puttramekamajãjanat ..
     tasya bhartçharãtyevaü nàma cakre mahàmatiþ ..>%)

#<bhartsa>#, ka ïa ¤a bhartse . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-àtmaø-ubhaø ca-sakaø señ .) rephayuktaþ . dantyavargàdyopadhaþ . bhartso bhartsanam . bhartsanantvapakàragãrityamaraþ . 1 . 6 . 14 .. ka ïa, bhartsayate khalaü ràjà . ¤a, bhartsayati bhartsayate . ayamàtmanepadãtyanye . kadàcit parasmaipadàrtho ¤akàraþ . iti durgàdàsaþ ..

#<bhartsanaü>#, klã, (bhartsa + lyuñ .) apakàragãþ . ityamaraþ . 1 . 6 . 14 .. cauro'si tvàü ghàtayiùyàmi ityàdyapakàràrthaü vacanam . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . kutsà 2 nindà 3 jugupsà 4 garhà 5 garhaõam 6 nindanam 7 kutsanam 8 parivàdaþ 9 parãvàdaþ 10 jugupsanam 11 àkùepaþ 12 avarõaþ 13 nirvàdaþ 14 apakro÷aþ 15 . iti ÷abdaratnàvalã .. (bhartsa + yuc . bhartsanàpyatràrthe . yathà, kathàsaritsàgare . 32 . 53 .
     %<ityàdi bhartsanàü kçtvà gacchadbhistaiþ samaü sa ca .
     viva÷aþ prayayau viùõudattaståùõãü babhåva ca ..>%)

#<bhartsapatrikà>#, strã, (bhart syate smeti . bhartsa + gha¤ . bhartsaü ninditaü patraü yasyàþ . kap . ñàp . ata itvam .) mahànãlã . iti ràjanirghaõñaþ .. (bhartsyapatrikàpi pàñhaþ ..)

#<bharmaü>#, klã, (bhriyate'neneti . bhç + bàhulakàt man .) svarõam . bhçtiþ . nàbhiþ . iti dviråpakoùaþ ..

#<bharma>#, [n] klã, (bharati bhriyate veti . bhç¤ + %<sarvadhàtubhyo manin .>% uõà 0 4 . 144 . iti manin .) vetanam . iti hemacandraþ .. svarõam . dhuståram . ityamaraþ . 2 . 9 . 94 .. nàbhiþ . iti vi÷vaþ .. (bharaõam . yathà, çgvede . 10 . 88 . 1 .
     %<haviùpàntamajaraü svarvidi divispç÷yàhutaü juùñamagnau .
     tasya bharmaõe bhuvanàya devà dharmaõe kaü svadhayà paprathanta ..>% %<bharmaõe bharaõàya .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<bharmaõyà>#, strã, (bharmaõi bharaõe sàdhuriti . bharman + yat . ñàp .) vetanam . iti hemacandraþ ..

#<bharbha>#, hiüse . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) rephopadhaþ . bharbhati . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 3,486b]>@
#<bharva>#, hiüse . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) bharvati . antaþsthavànto'yam . iti durgàdàsaþ ..

#<bhala>#, ka ïa niråpaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-àtmaø-sakaø-señ .) ka ïa, bhàlayate . iti durgàdàsaþ ..

#<bhala>#, ïa dànavadhaniråpaõeùu . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-sakaø-señ .) ïa, bhalate . iti durgàdàsaþ ..

#<bhalatà>#, strã, (bhàtãti . bhà + bàhulakàt óaþ . bhà càsau latà ceti karmadhàrayaþ .) ràjabalà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bhalandanaþ>#, puü, kànyakubjade÷ãyançpavi÷eùaþ . yathà,
     %<kalàvatã kànyakubje babhåvàyonisambhavà .
     jàtismarà mahàsàdhvã sundarã kamalà kalà ..
     kànyakubje nçpa÷reùñho bhalandana urukramaþ .
     sa tàü saüpràpa yogànte yaj¤akuõóasamutthitàm ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 17 adhyàyaþ ..

#<bhalla>#, ïa dànavadhaniråpaõeùu . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-sakaø-señ .) ladvayàntaþ . ïa, bhallate . iti durgàdàsaþ ..

#<bhallaþ>#, puü, (bhallate iti . bhalla + ac .) bhallåkaþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 4 .. (de÷abhedaþ . yathà, bçhatsaühitàyàm . 14 . 30 .
     %<brahmapuradàrvaóàmaravanaràjyakiràtacãnakauõindàþ .
     bhallàpalolajañàsurakunañhakhaùakhoùakucikàkhyàþ ..>%)

#<bhallaþ>#, puü, klã, (bhallate hantãti . bhalla + ac .) ÷astrabhedaþ . iti medinã ÷abdamàlà ca . bhàlà iti bhàùà .. (yathà mahàbhàrate . 1 . 140 . 6 .
     %<pragàóhadçóhamuùñitve làghave vedhane tathà .
     kùuranàràcabhallànàü vipàñhànà¤ca tattvavit ..>% anena dehaviddha÷alyàdikamuddharati . yathà --
     %<sa ca ÷alyoddharaõakaþ procyate vaidyakàgame .
     nàràcabàõa÷ålàdyairbhallaiþ kuntai÷ca tomaraiþ ..>% iti hàrãte prathame sthàne dbitãye'dhyàye ..)

#<bhallakaþ>#, puü, (bhalla + svàrthe kan .) bhallåkaþ . iti dviråpakoùaþ .. (pakùibhedaþ . yathà, bhàgavate . 3 . 10 . 23 .
     %<kàkagçdhravaka÷yenabhàsabhallakavarhiõaþ .
     haüsasàrasacakràhvakàkolåkàdayaþ khagàþ ..>%)

#<bhallapucchã>#, strã, (bhallasya pucchamiva puùpaü yasyàþ .) gave÷akà . iti ÷abdacandrikà .. gorakùataõóulà iti khyàtà ..

#<bhallàñaü>#, klã, ÷a÷idhvajaràjapuram . yathà --
     %<senàgaõaiþ parivçtaþ kalkirnàràyaõaþ prabhuþ .
     bhallàñanagaraü pràyàt khaógadhçk saptivàhanaþ ..>% iti kalkipuràõe . 22 adhyàyaþ .. (daõóasenasya puttre, puü . yathà, harivaü÷e . 20 . 32 .
     %<viùvaksenasya puttro'bhåt daõóaseno mahãpatiþ .
     bhallàño tatkumàro'bhådràdheyena hataþ purà ..>%)

@<[Page 3,486c]>@
#<bhallàtaþ>#, puü, (bhallaü bhallàstramiva atati àtmànaü j¤àpayatãti . ata + ac .) bhallàtakavçkùaþ . iti ratnamàlà .. (yathà, bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .
     %<bhallàtàbhàvata÷citraü nala¤cekùorabhàvataþ ..>%)

#<bhallàtakaþ>#, puü, (bhalla ivàtatãti . ata + kvun . yadvà, bhallàta + svàrthe kan .) vçkùavi÷eùaþ . bhelà iti bhàùà . tatparyàyaþ . aruùkaraþ 2 bhallàtaþ 3 ÷othahçt 4 vahninàmà 5 vãrataruþ 6 vraõakçt 7 bhåtanà÷anaþ 8 . iti ratnamàlà .. bhallàtakã 9 agnimukhã 10 vãravçkùaþ 11 . ityamaraþ .. nirdahanaþ 12 tapanaþ 13 analaþ 14 kçmighnaþ 15 ÷ailabãjaþ 16 vàtàriþ 17 sphoñabãjakaþ 18 pçthagbãjaþ 19 dhanurvçkùaþ 20 bãjapàdapaþ 21 vahniþ 22 . (yathà, su÷rute . såtrasthane . 46 .
     %<uùõodakànupànantu snehànàmatha ÷asyate .
     çte bhallàtakasnehàt snehàttauvarakàttathà ..>%) asya guõàþ . kañutvam . tiktatvam . kaùàyatvam . uùõatvam . kçmikaphavàtodarànàhamehadurnàmanà÷itva¤ca . tatphalaguõàþ . kaùàyatvam . madhuratvam . koùõatvam . kaphàrti÷rama÷vàsànàhavibandha÷ålajañharàdhmànakçminà÷itva¤ca . tanmajjaguõàþ . vi÷eùeõa dàha÷amanatvam . pittà pahatvam . tarpaõatvam . vàtàrocakahàritvam . dãptijanakatvam . pittanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<bhallàtakaü triùu proktamaruùko'ruùkaro'gnikaþ .
     tathaivàgnimukhã bhallã vãravçkùa÷ca ÷ophahçt ..
     bhallàtakaphalaü pakvaü svàdupàkarasaü laghu .
     kaùàyaü pàcanaü snigdhaü tãkùõoùõaü chedi bhedanam ..
     medhyaü vahnikaraü hanti kaphavàtavraõodaram .
     kuùñhàr÷ograhaõãgulma÷ophànàhajvarakramãn ..
     tanmajjà madhuro vçùyo vçü haõo vàtapittahà .
     vçttamàruùkaraü svàdu pittaghnaü ke÷yamagnikçt ..
     bhallàtakaþ kaùàyoùõaþ ÷ukralo madhuro laghuþ .
     vàta÷leùmodarànàhakuùñhàr÷ograhaõãgadàn ..
     hanti gulmajvaraü citravahnimàndyakçmivraõàn ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. anyacca .
     %<bhallàtakaphalaü snigdhaü krimidurnàmanà÷anam .
     dantasthairyakaraü gràhi kaùàyaü madhuüra¤ca tat ..
     bhallàtavçntaü madhuraü kaùàyaü vàtakopanam ..>% iti ràjavallabhaþ ..

#<bhallàtakã>#, strã, (bhallàtaka + gauràditvàt ïãù .) bhallàtakavçkùaþ . ityamaraþ ..

#<bhallikà>#, strã, (bhall + ac . svàrthe kan . ñàp . ata itvam .) bhallàtakaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<bhallã>#, tri, (bhalla + gauràditvàt ïãù .) bhallàtakaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (asyàþ paryàyaþ .
     %<bhallàtakaü triùu proktamaruùko'ruùkaro'gnikaþ .
     tathaivàgnimukhã bhallã vãravçkùa÷ca ÷ophakçt ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<bhallukaþ>#, puü, (bhallåka + pçùodaràditvàt hrasvaþ .) bhàlåkaþ . ityamaraþ ..

#<bhallåkaþ>#, puü, (bhallate iti . bhalla + %<ulåkàdaya÷ca .>% uõàø 4 . 41 . iti åkapratyayena sàdhuþ .) jantuvi÷eùaþ . bhàlåka iti bhàùà . tatparyàyaþ . çkùaþ 2 bhallaþ 3 sa÷alyaþ 4 durghoùaþ 5 bhallukaþ 6 pçùñhadçùñiþ 7 dràghiùñhaþ 8 dãrghake÷aþ 9 ciràyuþ 10 du÷caraþ 11 dãrghadar÷ã 12 . iti ràjanirghaõñaþ .. bhàlukaþ 13 bhàlåkaþ 14 acchaþ 15 bhàllåkaþ 16 bhãlåkaþ 17 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 116 . 6 .
     %<siühavyàghragaõàþ krårà mattà÷caiva mahàgajàþ .
     dvãpinaþ khaógabhallåkà ye cànye bhãmadar÷anàþ ..>% ko÷asthapràõivi÷eùaþ . tadyathà -- %<÷aïkha÷aïkhanakha÷ukti÷ambåkabhallåkaprabhçtayaþ ko÷asthàþ .>% iti su÷rute såtrasthàne 46 adhyàyaþ ..) ÷yonàkaprabhedaþ . (yathàsya paryàyaþ .
     %<÷yonàko bhåtapuùpa÷ca påtivçkùo munidrumaþ .
     dãrghavçnta÷ca kañvaïgo bhallåkaùñuõñako'raõuþ ..>% iti vaidyakaratnamàlà ..) kukkuraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhavaü>#, klã, (bhavati bhåyate và . bhå + ac ap và .) bhavyam . iti ràjanirghaõñaþ .. càltà . iti bhàùà ..

#<bhavaþ>#, puü, (bhåyate iti . bhå + bhàve ap .) janma . (yathà, yàj¤avalkye . 3 . 164 .
     %<bhavo jàtisahasreùu priyàpriyaviparyayaþ ..>% bhavatyasmàditi . bhå + apàdàne ap . ÷ivaþ . ityamaraþ .. yathà, ÷atapathabràhmaõe . 6 . 1 . 3 . 15 .
     %<tamabravãd bhavo'sãti tadyadasya tannàmàkarotparjatryastadråpamabhavat parjanyo vai bhavaþ ..>%) sa ca jalamårtiþ . yathà --
     %<bhavàya jalamårtaye namaþ .>% iti pàrthiva÷ivaliïgapåjàprayogaþ .. (bhavati prabhavatyaneneti . bhå + ap .) kùemaþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 221 . 28 .
     %<ko hi nàma bhavenàrthã sàhasena samàcaret ..>% bhavati utpadyate'sminniti . bhå + àdhàre ap .) saüsàraþ . (yathà, màrkaõóeye . 19 . 7 .
     %<anaghastvaü tathaiveyaü devã sarvabhavàraõiþ ..>%) sattà . pràptiþ . iti medinã ..

#<bhavakaþ>#, puü, (bhavatàditi . bhå + vun .) à÷ãrvàcakaþ . iti saükùiptasàraþ ..

#<bhavaghasmaraþ>#, puü, (bhavasya vanasya ghasmaraþ dhvaüsakàrakaþ .) dàvànalaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<bhavat>#, tri, (bhàti vidyate iti . bhà + óavatupratyayaþ .) yuùmadartham . atra bhàdhàtoróavatupratyayena niùpannam . tasya liïgatraye råpam . bhavàn bhavatã bhavat . (yathà, màrkaõóeye devãmàhàtmye . 85 . 5 .
     %<bhavatàü nà÷ayiùyàmi tatkùaõàt paramàpadaþ ..>%) vartamànàrtham . iti medinã . te, 137 .. atra bhådhàtoþ ÷atçpratyayena niùpannam . tasya liïgatraye råpaü bhavan bhavantã bhavat .. (yathà, manau . 12 . 97 .
     %<càturvarõyaü trayo lokà ÷catvàra÷cà÷ramàþ pçthak .
     bhåtaü bhavadbhaviùya¤ca sarvaü vedàt prasidhyati ..>%)

#<bhavatã>#, strã, (bhavat + ïãp .) bàõabhedaþ . sa tu viùàktaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. dãptimatã . yathà . vàlmãkikçtagaïgàstotram .
     %<svargàrohaõavaijayanti bhavatãü bhàgãrathãü pràrthaye ..>%

#<bhavadàru>#, klã, (bhavàkhyaü bhavapriyaü và dàru .) devadàruvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhavadãyaü>#, tri, (bhavat + %<mavataùñhakchasau .>% 4 . 2 . 115 . iti chas .) bhavata idam . yuùmatsambandhi . yathà, udbhañe .
     %<÷rutvàtidåre bhavadãyakãrtiü karõau ca tuùñau na ca cakùuùã me .
     dbayorvivàdaü parihartumicchan samàgato'haü tava dar÷anàya ..>% (yathà, bhàgavate . 9 . 18 . 39 .
     %<vayasà bhavadãyena raüsye katipayàþ samàþ ..>%)

#<bhavanaü>#, klã, (bhavatyasminniti . bhå + adhikaraõe lyuñ .) gçham . (yathà, manau . 11 . 18 .
     %<sa tvapsu taü ghañaü pràsya pravi÷ya bhavanaü svakam ..>% pràsàdaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 54 . 13 .
     %<devaràjasya bhavanaü vivi÷àte supåjitau ..>% bhå + bhàve lyuñ .) bhàvaþ . iti medinã .. (yathà,
     %<nanu pràgasato ghañasya bhavanaü dç÷yate ..>% iti tàrkikàþ ..)

#<bhavanà÷inã>#, strã, (bhavaü saüsàraü janmàdikaü và nà÷ayati utsàrayati nà÷ayituü ÷ãlamasyeti và . na÷a + õic + õiniþ .) sarayånadã . iti puràõam ..

#<bhavanãyaü>#, tri, (bhavitumarhyamiti . bhå + anãyara .) bhavitavyam . bhavyam . utpattyarham . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<bhavantaþ>#, puü, (bhavatyatreti . bhå + %<tébhåvahivasãti .>% uõàø 3 . 128 . iti jhac . sa ca ùidbhavati .) kàlabhedaþ . sa tu vartamànaþ . ityuõàdikoùaþ .. (bhànti iti . bhà + óavatu pratyayaþ .) bhavacchabdasya prathamàbahuvacanàntaråpo'pyayam .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 54 . 2 .
     %<ke vai bhavantaþ ka÷càsau yasyàhaü dåta ãpsitaþ ..>%)

#<bhavantiþ>#, puü, (bhå + %<bhubo jhic .>% uõàø 3 . 50 . iti jhic .) vartamànakàlaþ . ityuõàdikoùaþ saükùiptasàroõàdivçtti÷ca ..

#<bhavabhåtiþ>#, puü, (bhavena ÷ivena bhåtirai÷varyàdikaü yasya bhava eva bhåtiryasyeti và . ÷ivopàsanayaivàsya vidyàdyutpattestathàtvam .) kavivi÷eùaþ sa ca bhojaràjasya paõóitaþ . màlatãmàdhavàdinàñakakartà ca . tatparyàyaþ . bhågarbhaþ 2 . iti jañàdharaþ .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 4 . 144 .
     %<kavirvàkpatiràja÷rãbhavabhåtyàdisevitaþ ..>% bhavasya mahàdevasya bhåtiriti vigrahe tu .) mahàdevasya ai÷varya¤ca ..

#<bhavarut>#, [d] strã, (bhave janmàdiprade saüsàre roditi aneneti bhave janmànte rodityanena veti . rud + kvipa .) pretapañahaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<bhavàtmajà>#, strã, (bhavasya ÷ivasya àtmajeti .) manasàdevã . iti ÷abdamàlà ..

#<bhavàdçk>#, [÷] tri, yuùmatsadç÷aþ . bhavàniva dç÷yate ya iti vyutpattyà bhavacchabdapårbakadç÷adhàtoþ karmaõi krameõa kvipñaksakpratyayena niùpannaþ . iti vyàkaraõam ..

#<bhavàdçkùaþ># [÷] tri, yuùmatsadç÷aþ . bhavàniva dç÷yate ya iti vyutpattyà bhavacchabdapårbakadç÷adhàtoþ karmaõi krameõa kvipñaksakpratyayena niùpannaþ . iti vyàkaraõam ..

#<bhavàdç÷aþ># [÷] tri, yuùmatsadç÷aþ . bhavàniva dç÷yate ya iti vyutpattyà bhavacchabdapårbakadç÷adhàtoþ karmaõi krameõa kvipñaksakpratyayena niùpannaþ . iti vyàkaraõam ..

#<bhavànã>#, strã, bhavasya bhàryà . (bhava + %<indravaruõabhava÷arveti .>% 4 . 1 . 49 . iti striyàü ïãù tataþ ànuk càgama iti .) durgà . ityamaraþ . 1 . 1 . 31 .. etannàmakàraõaü yathà --
     %<rudro bhavaþ samàkhyàto bhavaþ saüsàrasàgaraþ .
     bhavaþ kàmastathà sçùñirbhavànã parikãrtità ..>% iti devãpuràõe 45 adhyàyaþ .. (yathà, harivaü÷e bhaviùyaparvaõi . 16 . 6 .
     %<bhavànã tatra me deva ! paricartuü tadàbhavat ..>%)

#<bhavànãguruþ>#, puü, (bhavànyàþ ÷ivapatnyà guruþ pità .) himàlayaparvataþ . iti hemacandraþ ..

#<bhavàbhãùñaþ>#, puü, (bhave abhãùñaþ .) gugguluþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhavàbdhiþ>#, puü, (bhavaþ abdhirivetyupamitasamàsaþ . bhava eva abdhirvà .) saüsàraråpasamudraþ . yathà,
     %<dhyeyaü sadà paribhavaghnamabhãùñadohaü tãrthàspadaü ÷ivaviri¤cinutaü ÷aüraõyam .
     bhçtyàrtihaü praõatapàlabhavàbdhipotaü vande mahàpuruùa ! te caraõàravindam ..>% iti ÷rãbhàgavate 11 skandhe 5 adhyàyaþ ..

#<bhavàyanà>#, strã, (bhavaþ ÷iva evàyanamà÷rayasthalamasyàþ . ÷iva÷irasi sthitatvàdasyàstathàtvam .) gaïgà . iti ÷abdaratnàvalã .. (bhavàyanãtyeke ..)

#<bhavikaü>#, klã, (bhavaþ prabhàva ai÷varyàdikamityarthaþ utpàdyatvenàstyasyeti ñhan .) maïgalam . tadbati tri . ityamaraþ ..

#<bhavitaþ>#, tri, (bhavo maïgalaü jàto'syeti tàrakàditvàt itac .) atãtotpattikaþ . bhåtaþ . iti jañàdharaþ ..

#<bhavitavyaü>#, tri, bhavanãyam . bhavyam . iti bhaviùyatkàle karmaõi bhàve ÷akyàrhapreùyànuj¤àpràptakàlàrthe ca bhådhàtostavyapratyayena niùpannam . iti vyàkaraõam .. yathà, vahnipuràõe .
     %<na bhavadbhyàmahaü ÷ocyo nàyaü ràjàparàdhyati .
     bhavitavyamanenaiva yenàhaü nidhanaü gataþ ..>%

#<bhavitavyatà>#, strã, (bhavitavya + bhàve tal .) bhàgyam . iti jañàdharaþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 27 . 86 .
     %<tanmamàcakùva tàvat tvaü kathayiùyàmyaha¤ca te .
     yadastu ko'nyathà kartuü ÷akto hi bhavitavyatàm ..>%)

#<bhavità>#, [ç] tri, (bhå + ÷ãlàrthe tçc .) bhavana÷ãlaþ . iti bharataþ .. sàdhu bhavana÷ãlaþ . iti mukuñaþ . tatparyàyaþ . bhåùõuþ 2 bhaviùõuþ 3 . ityamaraþ .. (bhaviùyadarthe'pi tçcpratyayaþ syàt yathà, màrkaõóeye . 24 . 29 .
     %<nànyà bhàryà bhavitrãti varjayitvà madàlasàm .>%)

#<bhavinaþ>#, puü, (bhavàya kàvyàdiprakà÷àya inaþ såryaþ iva . tataþ pçùodaràditvàt sàdhuþ .) kàvya kartà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<bhavilaþ>#, puü, (bhå + %<salikalyanimahibhaóibhaõói÷aõóipiõóituõóikukibhåbhya ilac .>% uõàø . 1 . 55 . ilac .) ùiógaþ . iti trikàõóa÷eùaþ . bhavyaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdipàdaþ ..

#<bhaviùõuþ>#, tri, (bhå + %<bhuva÷ca .>% 3 . 2 . 138 . iti iùõuc . bhavaterdhàto÷chandasi viùaye tacchãlàdiùu iùõuc pratyayo bhavatãti kà÷ikà .) bhavità . ityamaraþ ..

#<bhaviùyaþ>#, tri, (bhå + ëñaþ sadveti ÷atçsyañ ca tato vibhàùàyàü pçùodaràt tasya lopaþ .) bhaviùyatkàlaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, harivaü÷e . 81 . 28 .
     %<ayaü bhaviùye kathito bhaviùyaku÷alairdvijaiþ ..>%) puràõavi÷eùe, klã . yathà --
     %<caturda÷aü bhaviùyaü syàttathà pa¤ca÷atàni ca ..>% iti ÷rãbhàgavate 12 skandhe 13 aþ .. (phalavi÷eùe, klã ..)

#<bhaviùyat>#, tri, (bhå + ëñaþ ÷atçsyañ ca .) kàlavi÷eùaþ . tasya lakùaõam .. vartamànapràgabhàvapratiyogitvam . iti sàrama¤jarã .. vartamànakàlottarakàlãnotpattikatvam . iti ÷iromaõikçtapadàrthañãkàkhaõóanam .. tatparyàyaþ . anàgatam 2 ÷vastanam 3 pragetanam 4 vartsyat 5 vartiùyamàõam 6 àgàmi 7 bhàvi 8 . iti ràjanirghaõñaþ .. adyatane bhavye óã dårabhavye tã . iti sàüpradàyikaþ . yathà ÷vo bhavità varùàntare bhaviùyati . iti durgàdàsaþ ..

#<bhavyaü>#, klã, (bhavatãti bhåyate iti và . bhå + %<bhavya geyeti .>% 3 . 3 . 68 . iti yat . bhavyàdayaþ ÷abdàþ kartari và nipàtyante . iti kà÷ikà .) phalavi÷eùaþ . càltà iti bhàùà .. tatparyàyaþ . bhavam 2 bhaviùyam 3 bhàvanam 4 vaktva÷odhanam 5 lomaphalam 6 picchilabãjam 7 . asya guõàþ . amlatvam . kañutvam . uùõatva¤ca . bàlasya tasya guõaþ . vàtakaphàpahatvam . pakvasya tasya guõaþ . madhuràmlatvam . rucikàritvam . ÷rama÷ålaharatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<bhavyaü svàdu kaùàyàmlaü hçdyamàsyavi÷odhanam .
     tadeva pakvaü doùaghnaü guru gràhi viùàpaham ..>% iti ràjavallabhaþ .. asthi . iti medinã . ye, 43 ..

#<bhavyaü>#, tri, (bhavatãti . bhå + kartari nipàtanàt và yat .) ÷ubham . (yathà, bhàgavate . 4 . 14 . 30 .
     %<bhagnàyàü bhavyayàc¤àyàü tasmai vidura ! cukrudhuþ ..>%) satyam . yogyam . bhàvi . iti medinã ÷abdaratnàvalã ca .. (yathà, màrkaõóeye . 79 . 7 .
     %<bhåtabhavyabhavannàthàþ ÷çõu caitat trayaü dbija ! ..>% ÷reùñham . yathà, bhàgavate . 1 . 15 . 17 .
     %<yatpàdapadmamabhavàya bhajanti bhavyàþ ..>% %<bhavyàþ ÷reùñhàþ .>% iti taññãkàyàü svàmã .. prasannam . yathà, ràmàyaõe . 1 . 62 . 7 .
     %<sa me nàtho hyanàthasya bhava bhavyena cetasà ..>% bhavyena prasannena cetaseti taññãkàyàü ràmànujaþ ..)

#<bhavyaþ>#, puü, (bhavati utpadyate bhå + nipàtanàt kartari và yat .) karmaraïgavçkùaþ . iti medinã . ye, 42 .. rasabhede, puü klã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bhavyà>#, strã, (bhavya + ñàp .) umà . gajapippalã . iti medinã . ye, 42 ..

#<bhaùa>#, vukke . pi÷unoktau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø-÷va÷abde akaø pi÷unoktyàdau sakaøseñ .) bukkaþ kukkuràdikartçka÷abdaþ . bhaùati ÷và . bhaùatyanyadoùaü khalaþ såcayatãtyarthaþ . bhartsane iti prà¤caþ . bhaùati ÷và pànthaü ÷abdena nirbhartsayatãtyarthaþ . iti ramànàthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<bhaùaþ>#, puü, (bhaùatãti . bhaùa kukkuràdi ÷abde + ac .) kukkuraþ . iti ratnamàlà ..

#<bhaùakaþ>#, puü, strã, (bhaùàtãti . bhaùa + %<kvun ÷ilpisaüj¤ayorapårbasyàpi .>% uõàø 2 . 32 . iti kvun .) kukkuraþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 22 ..

#<bhaùaõaü>#, klã, (bhaù + lyuñ .) vukkanam . kukkura÷abdaþ . iti hemacandraþ ..

#<bhaùà>#, strã, svarõakùãrã . iti ratnamàlà ..

#<bhaùã>#, strã, (bhaùa + striyàü jàtitvàt ïãù .) ÷unã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bhasa>#, ra li dyutau . bhartse . iti kavikalpadrumaþ .. (hvàø-paraø-akaø-sakaø ca señ .) ra vaidikaþ . li, vabhasti . iti durgàdàsaþ ..

#<bhasat>#, strã, (babhastãti . bhas + %<÷édébhaso'diþ .>% uõà 0 1 . 129 . iti adiþ .) kàùñham . a÷vamàüsam . jaghanam . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

@<[Page 3,488c]>@
#<bhasat>#, [d] strã, (bhasa + adiþ .) bhàskaraþ . yoniþ . iti medinã .. màüsam . kàraõóavapakùã . plavaþ . ityuõàdikoùaþ .. kàlaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<bhasanaþ>#, puü, (babhastãti . bhas + lyuþ .) bhramaraþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<bhasantaþ>#, puü, (babhastãti . bhasa + bàhulakàt jhac .) kàlaþ . iti trikàõóa ÷eùaþ ..

#<bhasitaü>#, klã, (bhas + kta .) bhasma . iti hemacandraþ .. (yathà, ÷ivapuràõe bàyusaühitàyàm . 29 . 41 .
     %<candanaü vàmadevàkhye haritàla¤ca pauruùe .
     ã÷àne bhasitaü kecidàlepanamitãdç÷am ..>%)

#<bhasåcakaþ>#, puü, (bhànàü nakùatràõàü såcakaþ .) daivaj¤aþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bhastrakà>#, strã, (bhasyate iti . bhasa dãptau + tran + ñàp . bhastrà tataþ svàrthe kan . %<bhastraiùàjàj¤eti .>% 7 . 3 . 47 . iti itvaü na . àtaþ sthàne yo'kàrastasya itvaü na bhavati udãcàmàcàryàõàü matena . iti kà÷ikà .) carmaprasevikà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bhastrà>#, strã, (bhasyate'nayeti . bhasa + %<huyamà÷råbhasibhyastran .>% uõàø 4 . 167 . iti tran ajàditvàt ñàp .) agnidãpakacarmanirmitayantravi÷eùaþ . bhàthã iti yàütà iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . carmaprasevikà 2 . ityamaraþ . 2 . 10 . 33 .. carmaprasevakaþ 3 . iti bharataþ .. bhastràkà 4 bhastrakà 5 bhastrã 6 . iti ÷abdaratnàvalã .. bhastrikà 7 . iti vyàkaraõam .. (yathà, bhàgavate . 9 . 20 . 21 .
     %<màtà bhastrà pituþ puttro yena jàtaþ sa eva saþ .
     bharasva puttraü duùmanta ! màvamaüsthàþ ÷akuntalàm ..>%)

#<bhastràkà>#, strã, bhastrà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bhastrã>#, strã, (bhasyate'nayeti . bhas + tran . gauràditvàt ïãù .) bhastrà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bhasma>#, [n] klã, (babhastãti . bhas bhartsanadãptyoþ + %<sarvadhàtubhyo manin .>% uõàø 4 . 144 . iti manin .. dagdhakàùñhàdivikàraþ .) ÷ivàïgabhåùaõam . chài iti bhàùà . yathà --
     %<asyàïgabhåùaõaü bhasma vibhåtirbhåtirasya tu .>% iti ÷abdaratnàvalã .. tadbhasma kàmadeva÷arãrajam . yathà --
     %<prasãda sarvabhåte÷a ! bhaktyà tvatpraõatà vayam .
     iti sma vadatàü teùàmamaràõàü tadànalaþ .
     lalàñacakùuþ sambhåto bhasmàkàrùãnmanobhavam ..
     dagdhvà kàmaü tadà vahnirjvàlàmàlàtidãpitaþ .
     saüstambhito'tha vidhinà haraü gantuü ÷a÷àka na ..
     mahàdevo'tha tadbhasma manobhava÷arãrajam .
     àdàya sarvagàtreùu bhåtilepaü tadàkarot ..
     lepa÷eùàõi bhasmàni samàdàya tadà haraþ .
     sagaõo'ntardadhe kàlãü vihàya vidhisammate ..>% iti kàlikàpuràõe 41 adhyàyaþ .. * .. bhasmamrakùaõaü saptavidhàsnànàntargatàgneyasnànam . yathà --
     %<àgneyaü bhasmanà snànaü vàyavyaü gorajaþ smçtam .>% iti yàmalaþ .. ÷ivapåjàyàü lalàñe tasya dhàraõamàva÷yakam . yathà --
     %<vinà bhasmatripuõóreõa vinà rudràkùamàlayà .
     påjito'pi mahàdevo na syàttasya phalapradaþ ..>% ityàhrikatattvam .. tena kàüsya÷uddhiryathà --
     %<ambhasà hemaråpyàyaþ kàüsyaü ÷udhyati bhasmanà .
     amlaistàmra¤ca raitya¤ca punaþpàkena mçõmayam ..>% iti ÷uddhitattvam .. * .. a÷marãvikàraþ . yathà --
     %<÷arkaràsikatàmeho bhasmàkhyo'÷marãvaikçtam .
     a÷maryàþ ÷arkarà j¤eyà tulyavya¤janavedanà ..>% iti su÷rute nidànasthàne a÷marãnidànam ..

#<bhasmakaü>#, klã, (bhasma + saüj¤àyàü kan .) rogabhedaþ . bhasmakoña iti khyàtaþ . vióaïgaþ . (yathàsya paryàyaþ .
     %<jantughnaü bhasmakaü reõuþ krimighnaü citrataõóulam .
     krimi÷atru vióaïga÷ca gardabhaü tacca kaivalam ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..) kaladhautam . iti medinã . ke, 133 .. * .. bhasmakasya nidànasaüpràptipårbakaü lakùaõamàha .
     %<kañvàdiråkùànnabhujàü naràõàü kùãõe kaphe màrutapittavçddhau .
     atipravçddhaþ pavanànvito'gnirbhuktaü kùaõàdbhasma karoti yasmàt .
     tasmàdasau bhasmakasaüj¤ako'bhådupekùito'yaü pacate ca dhàtån ..>% bhasmakasya sopadravamariùñamàha .
     %<tçñsvedadàhamårchàdãn kçtvaivàtyagnisambhavàn .
     paktvànnamà÷u dhàtvàdãn sa kùipraü nà÷ayeddhruvam ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (atra tãkùõàgnivyàkhyàne vijayenoktam . tãkùõagrahaõena bhasmakasyàvarodhaþ . atyantatãkùõàgnireva hi bhasmakamityucyate .. yadukta¤carake cikitsàsthàne ånaviü÷e'dhyàye . bhasmakacikitsàmàha .
     %<bare kùãõakaphe pittaü kupitaü màrutànugam .
     svoùmaõà pàvakasthàne balamagneþ prayacchati ..
     tathà labdhabalo dehe viråkùe sànilo'nalaþ .
     paribhåya pacatyannaü taikùõyàdà÷u muhurmuhuþ ..
     paktvànnaü satataü dhàtån ÷oõitàdãn pacatyapi .
     tato daurbalyamàtaïkàn mçtyu¤copanayennaram ..
     bhukte'nne labhate ÷àntiü jãrõamàtre pratàmyati ..>%
     %<tamatyagniü gurusnigdha÷ãtamadhuravijvalaiþ ..
     annapànairnayecchàntiü dãptamagnimivàmbubhiþ .
     muhurmuhurajãrõe'pi bhojyànyasyopahàrayet ..
     nirindhano'ntaraü labdhvà yathainaü na vipàdayet .
     pàyasaü kç÷araü snigdhaü paiùñikaü guóavaikçtam ..
     adyàttathaudakànåpapi÷itàni ghçtàni ca .
     matsyàn vi÷eùataþ snigdhàn sthiratoyacaràüstathà ..
     àvikaü saghçtaü màüsamadyàdatyagninà÷anam .>%
     %<pibet ÷ãtàmbunà sarpirmadhåcchiùñena và yutam .
     godhåmacårõaü payasà sasarpiùkaü pibennaraþ ..
     ànåparasasiddhàn và trãn snehàüstailavarjitàn .
     godhåmacårõamanthaü và vyadhayitvà ÷iràü pibet ..>%
     %<÷yàmà trivçdvipakvaü và payo dadyàdvirecanam .
     asakçt pitta÷àntyarthaü pàyasapratibhojanam ..
     yatki¤cinmadhuraü medhyaü ÷leùmalaü gurubhojanam .
     tadatyagnihitaü sarvaü bhuktvà prasvapanaü divà ..
     kaphe vçddhe jite pitte màrute cànalaþ samaþ .
     samadhàtoþ pacatyannaü puùñyàyurbalavçddhaye ..>%)

#<bhasmakàraþ>#, puü, (bhasma karotãti . kç + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . iti aõ .) rajakaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<bhasmakåñaþ>#, puü, kàmaråpasthaparvatabhedaþ . yathà --
     %<nandanàta pårbabhàge tu bhasmakåño mahàgiriþ .
     yatra tiùñhati bhåte÷o mahàdevo vçùadhvajaþ ..>% iti kàlikàpuràõe 81 adhyàyaþ ..

#<bhasmagandhà>#, strã, (bhasmana iva gandho yasyàþ .) reõukà . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<bhasmagandhikà>#, strã, (bhasmagandho'styasyà iti . bhasmagandha + %<ata iniñhanau .>% 5 . 2 . 155 . iti ñhan . ñàp .) reõukàkhyagandhadravyam . iti jañàdharaþ ..

#<bhasmagandhinã>#, strã, (bhasmana iva bàhulyena gandho'styasyà iti . bhasmagandha + iniþ . ïãp .) reõukàkhyagandhadravyam . ityamaraþ . 2 . 4 . 120 ..

#<bhasmagarbhaþ>#, puü, (bhasma garbhe'sya .) tini÷avçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (vivaraõamasya tini÷a÷abde j¤àtavyam ..)

#<bhasmagarbhà>#, strã, (bhasma garbhe'syà iti . ñàp .) kapila÷iü÷apà . ityamaraþ . 2 . 4 . 63 .. (asyàþ paryàyo yathà, bhàvaprakà÷e pårbakhaõóe prathame bhàge .
     %<÷iü ÷apà picchilà ÷yàmà kçùõasàrà ca sà guruþ .
     kapilà saiva munibhibhasmagarbhati kãrtità ..>%) reõukànàmagandhadravyam . iti jañàdharaþ ..

#<bhasmatålaü>#, klã, (bhasma tålati tålayati veti . tåla + ka .) gràmakåñaþ . pàü÷uvarùaõam . himam . iti medinã . le, 168 ..

#<bhasmarohà>#, strã, (bhasmani rohati iti . ruh + ac . ñàp .) dagdhàvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhasmavedhakaþ>#, puü, (bhasma iva vedhakaþ .) karpåraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bhasmàcalaþ>#, puü, kàmaråpasthaparvatabhedaþ . yathà --
     %<sarvatãrthajale snàtvà spçùñvà candraü savàsavam .
     maõikarõe÷varaü dçùñvà muktirbhasmàcalaü gate ..>% iti ÷rãkàlikàpuràõe 81 adhyàyaþ ..

#<bhasmàhvayaþ>#, puü, (bhasma àhvayate spardhate iti . à + hve + bàhulakàt ÷aþ .) karpåraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (viùayo'sya karpåra÷abde j¤àtavyaþ ..)

#<bhà>#, la ùa dãptau . iti kavikalpadrumaþ .. (adàøparaø-akaø-aniñ .) la, bhàti . ùa, bhà . iti durgàdàsaþ ..

#<bhà>#, strã, (bhà dãptau + %<ùãdbhidàdibhyo'ï .>% 3 . 3 . 104 . ityaï . ñàp .) prabhà . dãptiþ . ityamaraþ . 1 . 4 . 34 .. (yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 30 . 12 .
     %<bhàyai dàrvàhàramiti ..>%)

#<bhàþ>#, [s] puü, (bhàsate iti . bhàsç dãptau +
     %<bhràjabhàsadhurvidyutorjipéjugràvastuvaþ kvip .>% 3 . 2 . 177 . iti kvip .) såryaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (strã, dãptiþ . ityamaraþ . 1 . 4 . 34 .. yathà, çgvede . 1 . 46 . 10 .
     %<abhådu bhà u aü÷ave hiraõyaü prati såryaþ ..>%)

#<bhàkuñaþ>#, puü, (bhayà dãptyà kuñatãti . kuña + ka .) matsyavi÷eùaþ . bhekñã iti bhàùà .. asya guõàþ . madhuratvam . ÷ãtatvam . vçùyatvam ÷leùmakàritvam . gurutva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<bhàkåñaþ>#, puü, (bhàyuktàþ kåñàþ ÷ikharàõi yasya .) parvatabhedaþ . matsyabhedaþ . iti medinã . ñe, 53 ..

#<bhàkoùaþ>#, puü, (bhànàü dãptãnàü koùa iva .) såryaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<bhàktaü>#, tri, (bhakteþ gauõyàvçtteràgatamiti . bhakti + aõ .) pàribhàùikam . gauõam . làkùaõikam . aupacàrikam . yathà . %<nanvevaü paratra saptame màsi kriyamàõasya kathaü ùàõmàsikatvam . iti cedbhàktam .>% iti tithyàditattvam .. (bhaktasyedamiti tasyedamityaõ .) bhaktasambandhini ca .. (bhaktamasmai dãyate niyuktamiti . bhakta + %<bhaktàdaõanyatarasyàm .>% 4 . 4 . 68 . ityaõ . annena poùye ca ..)

#<bhàktikaþ>#, tri, (bhaktamasmai niyuktaü dãyate iti . bhakta + %<bhaktàdaõanyatarasyàm .>% 4 . 4 . 68 . iti pakùe ñhak .) annena poùyaþ . bhaktamasmai dãyate . iti siddhàntakaumudã ..

#<bhàgaþ>#, puü, (bhajyate iti . bhaja bhàgasevayoþ + karmaõi gha¤ .) aü÷aþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 89 .. råpyàrdhakaþ . bhàgyam . ekade÷aþ . iti ÷abdaratnàvalã .. rà÷estriü÷abhàgaikabhàgaþ . yathà --
     %<triü÷àü÷akastathà rà÷erbhàga ityabhidhãyate ..>% iti tithyàditattvadhçtaviùõudharmottaravacanam .. (bhaja + bhàve gha¤ . bhajanam . bhagànàmai÷varyàõàü samåhaþ iti aõ . ai÷varyasamåhaþ ..)

#<bhàgadheyaü>#, klã, (bhàga eva . bhàga + %<bhàgaråpanàmabhyo dheyaþ .>% iti dheyapratyayaþ . abhidhànànnapusakatvam .) bhàgyam . ityamaraþ . 1 . 4 . 28 ..

@<[Page 3,490a]>@
#<bhàgadheyaþ>#, puü, (bhàgena dhãyate iti . dhà + karmaõi yat .) ràjakaraþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 27 .. dàyàdaþ . ityajayapàlaþ ..

#<bhàgavataü>#, klã, (bhagavato bhagavatyà vedam . bhagavat + tasyedamityaõ .) aùñàda÷apuràõàntargatamahàpuràõavi÷eùaþ . sa ca vedavyàsakçtadbàda÷askandhadbàtriü÷attri÷atàdhyàyasamanvitàùñàda÷asahasra÷lokasaükhyàka-bhagavanmàhàtmyavarõana-pradhànako granthaþ . yathoktaü matsyapuràõe puràõadànaprastàve .
     %<yatràdhikçtya gàyattrãü varõyate dharmavistaraþ .
     vçtràsuravadhopetaü tadbhàgavatamiùyate ..
     likhitvà tacca yo dadyàddhemasiühasamanvitam .
     prauùñhapadyàü paurõamàsyàü sa yàti paramaü padam ..
     aùñàda÷asahasràõi puràõaü tat prakãrtitam ..>% puràõàntare ca .
     %<grantho'ùñàda÷asàhasro dvàda÷askandhasammitaþ .
     hayagrãvabrahmavidyà yatra vçtravadhastathà ..
     gàyattryà ca samàrambhastadvai bhàgavataü viduriti ..>% padmapuràõe ca ambarãùaü prati gotamavacanam ..
     %<ambarãùa ! ÷ukaproktaü nityaü bhàgavataü ÷çõu .
     pañhasva svamukhenàpi yadãcchasi bhavakùayamiti ..>% iti ÷rãbhàgavatañãkàyàü ÷rãdharasvàmã .. (tatra tàvat puràõeùu bhàgavatadvayaü prasiddham . ekaü mahàpuràõàntargatamaparamupapuràõàntagatam . loke'pyupalambho dvayordevãbhàgavatanàmnà viùõubhàgavatanàmnà càstyeva . tatraikaü mahàpuràõàntargatamanyadupapuràõàntargatamityapi nirvivàdameva . tathàpi kiü devãbhàgavataü mahàpuràõamanyadupapuràõamathavà viùõubhàgavataü mahàpuràõamanyadupapuràõamiti saü÷aye kecit viùõubhàgavatameva mahàpuràõamiti vadanti . kecit devãbhàgavatameva mahàpuràõamiti vadanti . tatra prathamapakùaikade÷inaþ kecidupapuràõeùu dbitãyaü bhàgavataü nàstyeva mahàpuràõeùvevaikaü bhàgavataü prasiddham . tacca viùõubhàgavatameva na devãbhàgavatam . devãbhàgavatantu nirmålameveti vadanti . dvitãvapakùaikade÷ino'pi viùõubhàgavataü vopadevakçtamiti vadanti . vastutaståbhayorapi puràõayoþ puràõamatabhedena mahàpuràõatvamupapuràõatva¤ca . nanu mahàpuràõeùvevaikaü bhàgavataü prasiddham . natåpapuràõeùu dvitãyamastãti cenna . kårmagaruóapàdmàdiùåpapuràõeùu dvitãyasya spaùñaparigaõanàt . tathàhi hemàdrau dànaprastàve kårmapuràõe'ùñàda÷apuràõànyuktvà --
     %<anyànyuprapuràõàni munibhiþ kathitàni tu .
     àdyaü sanatkumàroktaü nàrasiühamataþ param ..>% ityàdi .. %<parà÷aroktaü pravaraü tathà bhàgavatàhvayam ..>% iti . tathà gàruóe tattvarahasye dvitãyàü÷e dharmakàõóe prathamàdhyàye prathamato mahàpuràõànàü sàttvikàdibhedena vibhàgamuktvà laghupuràõànàü sàttvikàdibhedena vibhàgapradar÷anapare granthe'pyuktam .
     %<puràõaü bhàgavataü daurgaü nandiproktaü tathaiva ca .
     pà÷upatyaü raiõuka¤ca bhairava¤ca tathaiva ca ..>% iti .. tathà tatpårbamapi .
     %<viùõudharmottare caiva tatra bhàgavataü tatheti ..>% tantraü bhàgavataü tatheti pàñhe tantraü ÷àstramityarthaþ . tadvi÷eùaõena cottamatvaü såcitam . tathà pàdme ÷akunaparãkùàyàm .
     %<bràhmaü pàdmaü vaiùõava¤ca màrtaõóaü nàraderitam ..>% ityàdi .. %<tathaiva gaditaü ràma ! puràõaü kàpilaü tathà . vàràhaü brahmavaivartaü ÷akuneùu pra÷asyate . ÷aivaü bhàgavataü daurgaü bhaviùyottarameva ca ..>% iti .. tathà pàdme bhàgavatamàhàtmye ekonaviü÷e'dhyàye upapuràõeùu . %<÷aivamàdipuràõa¤ca devãbhàgavataü tathà ..>% iti .. tathà madhusådanasarasvatãkçtasarva÷àstràrthasaügrahe'pyupapuràõamadhye bhàgavataü parigaõitam . nàgojãbhaññàdibhi÷ca dharma÷àstragrantheùvevamanyairapi nibandhakàrairiti . nanu devãbhàgavatasya .
     %<tatra bhàgavataü puõyaü pa¤camaü vedasammitam ..>% iti prathamàdhyàyasthasvavacanenàùñàda÷amahàpuràõeùu pa¤camamidaü puràõamiti svasya mahàpuràõatvaü bodhayataþ kathamanyapuràõamupapuràõatvaü bodhayennahyevaü kvaciddçùñacaramiti cenna . nàradãya÷ivavàyavyàdityapuràõànàü svamukhenànyamukhena và mahàpuràõatvena j¤àyamànànàmanyapuràõairupapuràõatvasya vyavasthàpanàt . puràõamatabhedenaikasyàpi puràõasya mahàpuràõatvopapuràõatvasiddhyà tadvirodhàbhàvàt puràõabhedena matabhedastu bahu÷aþ prasiddhaþ . vaiùõavapuràõeùu sàttvikatvaü ÷aivapuràõeùu tàmasatvaü vaiùõavapuràõamatena . ÷aivapuràõeùu sàttvikatvaü vaiùõavapuràõeùu tàmasatvam .
     %<da÷a ÷aivapuràõàni sàttvikàni vidurbu dhàþ .
     tàmasàni ca catvàri vaiùõavàni pracakùate ..>% iti skànde .. ÷aivapuràõamatenetyevaü prakàreõeti . tathàhi nàradãyasya puràõasya svàntargatamahàpuràõagranthasåcyà svamukhenaiva svàtmano mahàpuràõatvaü boghayataþ .
     %<madvayaü bhadvayaü caiva bratrayaü vacatuùñayam .
     àliüpàgnipuràõàni kåskaügàruóameva ca ..>% iti vacanena vakùyamàõamudgalapuràõavacanena ca mahàpuràõabahirbhåtatvaü bodhyate . àliüpàgnãtyatrà''÷abdenàdityapuràõaü tathà ÷aivapuràõasya svamukhena svasya mahàpuràõatvaü bodhayato madvayaü bhadbayamityeva vacanaü tadbahirbhåtatvaü bodhayati . nanu vàyavyaü puràõameva ÷aivaü ÷ivapratipàdakatvàttasya ca vacatuùñayapadena saügrahàttadudàharaõaü na sambhavatãti cenna . mudgalapuràõe . %<bràhma¤ca vaiùõavaü pàdmaü ÷aivaü bhàgavataü tathà . bhaviùyaü brahmavaivartaü màrkaõóeya¤ca vàmanam .. àgneyaü vàyavaü màtsyam .>% iti vacanena ÷aivavàyavyapuràõayoþ parasparaü pçthaktvena parigaõanàt . tathà vàyavyapuràõasya svavacanena svasya mahàpuràõatvaü bodhayato vakùyamàõa÷aivapuràõavacanaü mahàpuràõabahirbhåtatvaü bodhayati . tathàdityapuràõasyàpi àliüpàgnipuràõànãti kvacit puràõasammatapàñhena mahàpuràõatvam . anàpaliïgakåskàkhyamiti kvacit puràõasammatapàñhena mahàpuràõabahirbhåtatvaü yathà caiteùàü caturõàü kvacit puràõeùu mahàpuràõatvena kvaciccopapuràõatvena grahaõam . tathà devãbhàgavatasyàpi bhaviùyatãti ko virodhaþ . matabhedenobhayorapi vacanayoþ pramàõatvàt . nanu anyànyupapuràõàni munibhiþ kathitàni tvityàdivacanairupapuràõàni vyàsànyamunikçtànyeva santi . devãbhàgavataü tu vyàsakçtameveti . tasya kathamupapuràõeùvantarbhàva iti cenna . nàrada÷aivavàyavyàdityapuràõeùu vyàsakçtatve'pi kasyacit puràõamate upapuràõatvadar÷anàttàdç÷aniyamasyàsvãkàràt pràya÷astathà sattvàbhipràyeõa tu tadvacanam . itthaü bhàgavatadvayasya mahàpuràõamadhye upapuràõamadhye ca sattvasiddhau kasya puràõasya mate kiü bhàgavataü mahàpuràõàntargatamiti ceducyate . ÷aivapuràõamate màtsyapuràõamate ca devãbhàgavatameva mahàpuràõamiti . tathàhi ÷aivapuràõe uttarakhaõóe madhyame÷varamàhàtmye ÷ivàllabdhavareõa vyàsena mahàpuraõàni praõãtànãtyuktyanantaraü teùàü nàmànyaùñàda÷oktvà teùàü yogaråóhànàü nàmnàü nirvacanaü tatraiva kçtam . tadyathà --
     %<yatra vaktà svayaü taõóe ! brahmà sàkùàccaturmukhaþ .
     tasmàdbràhmaü samàkhyàtaü puràõaü prathamaü mune ! ..>% taõóe iti munisambodhanam .
     %<padmakalpasya màhàtmyaü tatra yasmàdudàhçtam .
     tasmàt pàdmaü samàkhyàtaü puràõa¤ca dbitãyakam ..
     parà÷arakçtaü yattu puràõaü viùõubodhakam .
     tadeva vyàsakathitaü puttrapitrorabhedataþ ..
     yatra pårbottare khaõóe ÷ivasya caritaü bahu .
     ÷aivametat puràõaü hi puràõaj¤à vadanti ca ..
     bhagavatyà÷ca durgàyà÷caritaü yatra vidyate .
     tattu bhàgavataü proktaü natu devãpuràõakam ..
     nàradoktaü puràõantu nàradãyaü pracakùate ..
     yatra vaktàbhavattaõóe ! màrkaõóeyo mahàmuniþ .
     màrkaõóeyapuràõaü hi tadàkhyàta¤ca saptamam ..
     agniyogàttadàgneyaü bhaviùyokterbhaviùyakam .
     vivartanàdbrahmaõastu brahmavaivartamucyate ..
     liïgasya caritoktatvàt puràõaü liïgamucyate .
     varàhasya ca vàràhaü puràõaü dvàda÷aü mune ! ..
     yatra skandaþ svayaü vaktà ÷rotà sàkùàt mahe÷varaþ .
     tattu skàndaü samàkhyàtaü vàmanasya tu vàmanam ..
     kaurmaü kårmasya caritaü màtsyaü matsyasya kãrtitam .
     garuóastu svayaü vaktà yattad gàruóasaüj¤akam ..
     brahmàõóacaritoktatvàd brahmàõóaü parikãrtitam ..>% atra kvacidvaktçsambandhaþ kvacicchrotçsambandhaþ kvacitpratipàdyamukhyadevatàcaritasambandhaþ . pravçttinimittamiti spaùñameva dar÷itam . tatra bhàgavatanàmno nirvacanavàkyametat .
     %<bhagavatyà÷ca durgàyà÷caritaü yatra vidyate .
     tattu bhàgavataü proktaü na tu devãpuràõakam ..>% anena ca vàkyena bhagavatyà idaü bhàgavatamiti vyutpatyà granthapratipàdyamukhyadevatàcaritasambandhaþ . pravçttinimittamiti spaùñameva dar÷itam . kà sà bhagavatãtyapekùàyàmàha durgàyà iti . tattu bhàgavataü tu ÷abdo ni÷cayàrthakaþ . tadeva bhàgavatapadavàcyaü proktamityarthaþ . na tu puràõàntaramatapràptaü viùõubhàgavataü mahàpuràõàntargataü bhàgavatamityartha iti ÷aivapuràõena svamataü pradar÷itam . ka÷cidetat puràõàntaramatena upapuràõaü jànãyàttatràha na tu devãpuràõakamiti . puràõakamityatra kapratyayo'lpàrthakaþ . alpe iti såtràt puràõakamalpaü puràõamiti yàvat . devyàþ puràõakaü devãpuràõakam . yadidamuktaü taddevyà upapuràõaü naivàstãtyarthaþ . anena ca vàkyenànyasya mahàpuràõatvaniùedhena svàbhipretasya ca upapuràõatvaniùedhena ÷rãmaddevãbhàgavatasyaiva mahàpuràõatvaü bodhayati vyàsaþ . sukhyatvena bhagavatãcaritapratipàdakasya mahàpuràõamadhye kasyacit puràõasyànyasyàbhàvàt . nanu nàradàdipuràõavacanabalàt viùõubhàgavatasya mahàpuràõàntargatatve nirvighnaü ni÷cite tadbalàt bhàgavatadvayasya mataübhedena mahàpuràõatvakalpanàpekùayà yatki¤cit bhagavatãcaritasyàsminvacane grahaõenànena vacanena viùõubhàgavatanàmna eva niruktiþ kçteti kuto na kalpyate . vartate ca viùõubhàgavate da÷amaskandhe ki¤cidvindhyavàsinyà÷caritamiti cenna . tathà sati munerviùõurbhàgavataviùaya eva tàtparyasattve bhagavata idaü bhàgavatamityeva vyutpattiü kuryànnahi kenacinmuneþ ÷irasi bhàraþ sthàpito yat svàbhipretàü yuktiyuktàü niruktiü tyaktvà niùprayojano'nabhipretàü niruktiü karoti . ki¤ca sarvatraitadvacanaprakaraõe
     %<yatra pårbottare khaõóe ÷ivasya caritaü bahu .
     ÷aivametat puràõaü hi puràõaj¤à vadanti ca ..>% iti bahuvacanairbahucaritamukhyacaritasambandharåpapravçttinimittasyaivàbhipretatvaü muneravasãyate . matabhedena puràõabhedakalpanà tu nàtraiva navãnàsti . pårboktayuktyà nàrada÷aivavàyavyàdityapuràõeùvanyatràpi sattvàt . astu và gauravaü nahi tadbhayàt munestàtparyamanyathàkartuü ka÷cidãùñe . tasmàt pårboktaü tàtparyaü vihàyànyatàtparyeõànyàrthakaraõaü mahàsàhasameva . nanu lakùaõavàkyametat . tata÷ca durgàcaritaü yatra vartate tadbhàgavatamityarthaþ . tacca na devãbhàgavataü bhavitumarhati . tasya tallakùaõalakùyatve na tu devãpuràõakamiti niùedhaviùayatvena niùedhavidhyoþ samànaviùayatvàpatteþ . kintu viùõubhàgavatameva . nanu tathàpyetallakùaõamanyapuràõeùvatiprasaktamiti cenna . yathà vçtràsuravadhalakùaõamanyapuràõeùu prasaktamapi yathà lakùaõatvena gçhãtam . tadvadatràpi sattvàditi cenna . pårboktaniruktivacanaprakaraõasthatvavirodhàt . ki¤ca lakùaõavàkyametaditipakùe'pyetasya lakùaõasya mahàpuràõodde÷enaiva sattvàdupapuràõeùvasya prasaktyabhàvàddevãpuràõakàlikàpuràõayorupapuràõatvasya ni÷citatvàt tatraitallakùaõasya prasaktireva nàstãti na tu devãpuràõakamiti niùedho vyartha eva syàt . tasmàdeva tadvacanasya pårbokta evàrthaþ . ki¤ca lakùaõavàkyametaditi pakùe yat ki¤ciccaritaü gçhyate uta yàvacceritam . yatki¤ciccaritasya sarvamahàpuràõeùu sattvàddevãpuràõamàtraniùedhena na nirvàhaþ . tasmàddevãpuràõasyaiva niùedhasvàrasyàdyàvaccaritaü mukhyatvena bhagavatãcaritrameva gràhyam . tadà tava nàbhãùñàrthasiddhiþ . mukhyatvena viùõubhàgavate durgàcaritasyàbhàvànmamaiva tvabhãùñàrthasiddhiþ . niùedhavidhyoþ samànaviùayakatvaråpaü dåùaõantu naiva sambhavati . prakaraõabalàt tàtparye ni÷cite tadviùayaü vihàyaiva niùedhapravçtteþ . vçtràsuravadhopetatvalakùaõaü tu gàyatryàrambhavi÷iùñamiti na tadatiprasaktaü tasmàt pårbokta eva tadbacanàrthe iti tadvacanàddevãbhàgavataü mahàpuràõaü na tu viùõubhàgavatamiti ÷ivapuràõamatam . atra ca niyamadvayasya pårboktasya sattvàdviùõubhàgavataviùaye tathà niyamadvayàbhàvàdidaü ÷ivapuràõamatameva mukhyamanyapuràõamataü tvekade÷ãti niyamadvayapradar÷akavyàsavàkyena spaùñameva bodhitamiti sudhiyo vibhàvayantu . ki¤ca .
     %<÷aivamàdipuràõa¤ca devãbhàgavataü tathà .>% iti pàdmavacanasaüvàditayà --
     %<navaràtre tu deve÷i ! daurgaü bhàgavataü pañhet .
     japet sapta÷atãü caõóãü niyamena samàhitaþ ..>% iti durgàtaraïgiõãdhçtayàmalavacanena tathà --
     %<devãbhàgavataü nityaü pañhedbhaktyà samàhitaþ .
     navaràtre vi÷eùeõa ÷rãdevãprãtaye mudà ..>% iti mahe÷añhakkurakçtadurgàpradãpadhçtadevãyàmalavacanena ca sapramàõasya devãbhàgavatasya sarvathopapuràõamadhye eva nive÷àt .
     %<tatra bhàgavataü puõyaü pa¤camaü vedasammitam .>% iti prathamaskandhasthasya mahàpuràõeùu pa¤camamidaü puràõamityarthakasya devãmàgavatoktavacanasya niràlambanatvàdapràmàõyàpatteþ . manmate tu tasya viùayalàbhànnàpràmàõyaü tadbacanapràmàõyàdapi devãbhàgavatameva mahàpuràõamiti . ki¤ca hemàdrau kàlikàpuràõe .
     %<yadidaü kàlikàkhyaü tanmålaü bhàgavataü smçtam .>% iti vacanaü tadapi devãbhàgavatasyaiva mahàpuràõatvaü bodhayati . tathàhi .
     %<aùñàda÷abhyastu pçthak puràõaü yat pradç÷yate .
     vijànãdhvaü dbija÷reùñhàstathà tebhyo vinirgatam ..>% iti màtsyavacanenopapuràõànàü mahàpuràõamålakatvaniyamàdidaü kàlikàpuràõaü kimpuràõamålakamityàkàïkùàyàü tasyànivartakamidaü vàkyaü yadidaü kàlikàkhyaü puràõaü tanmålaü tasya målaü bhàgavataü viduriti hi tasyàrtho nibandhakàrairdar÷itaþ . yathànyànyupapuràõànyekaikasmànmahàpuràõànnirgatàni tadvadidaü bhàgavatàdutpannamiti yàvat . tacca bhàgavataü na vaiùõavaü tanmålaü bhavitumarhati . devyupapuràõasya devãpuràõamålakatve eva sàma¤jasyàt . ÷aivopapuràõànàü ÷aivebhya eva vaiùõavopapuràõànàü vaiùõavebhya evotpattidar÷anàditi devãbhàgavatameva tanmålamiti tasya mahàpuràõatvaü siddham . yatra tu kvacit kvacit mahàpuràõamålakatvamaprasiddhaü tatra yathàyogyamanumeyamiti . ki¤càdityapuràõadçùñyàpi devãbhàgavatameva mahàpuràõam . tathàhi àdityapuràõe raktàsuravadhaprastàve .
     %<yà jaghne mahiùaü daityaü kråraü vçtràsuraü tathà .
     sàdya raktàsuraü hatvà svàràjyaü te pradàsyati ..>% iti vacanam . anena vacanena devãbhàgavate svasammatirdar÷ità . na hi devãbhàgavatàtiriktasarvapuràõeùu devãkçto vçtràsuravadhaþ kvacidapyasti . indrakçtasyaiva tasya sattvàt kevalaü devãbhàgavata eva devãkçtaþ so'sti . tadgrahaõena tu devãbhàgavate svasammatirda÷iteti yuktameva . anantara¤ca tatraiva puràõadànaprastàve .
     %<dadàti såryabhaktàya yastu bhàgavataü dbijàþ .
     sarvapàpavinirmuktaþ sarvavyàdhivivarjitaþ ..
     jãvedvarùa÷ataü sàgramante vaivasvataü padam ..>% iti pañhitam .. atra ca svasammataü bhàgavatameva grahãtumucitam . ki¤cedaü ùacanaü devãbhàgavatapakùe eva svarasataþ saïgacchate . prathama÷loke ekàda÷advàda÷askandhayo÷ca savistaraü gàyattrãvidhànasahasranàmàdeþ kathanàt såryasya gàyattrãdevatàtvàt . tadbhàgavatapakùe tu vaikuõñhaü gacchedityeva vadediti . ki¤ca
     %<yatràdhikçtya gàyattrãü varõyate dharmavistaraþ .
     vçtràsuravadhopetaü tadbhàgavatamiùyate ..>% iti màtsyavacanamapi devãbhàgavatasyaiva mahàpuràõatvaü bodhayati . vede tripadà gàyattrãti gàyattrãlakùaõaü ÷råyate . tena ca tripàcchando'dhikçtya yatra dharmavistaro varõyate tadbhàgavatamiti tadarthaþ . tripàcchanda÷ca devãbhàgavate prathama÷loke . %<sarvacaitanyaråpàü tàmàdyàü vidyà¤ca dhãmahi . buddhiü yà na pracodayàt ..>% iti ÷råyate . na viùõubhàgavate tacchando'sti mukhyàrthasambhave gàyattrãpadasya lakùaõayà dhãmahãtyarthakaraõena viùõubhàgavataparatvakalpanamasya vacanasya tu sàhasameva . kvacitpuràõeùu yadi tàdç÷ànyeva viùõubhàgavataparàõi vacanàni santi . tatra gatyantaràbhàvàdastu lakùaõà . udàsãne màtsyavàkye tu mukhyaviùayasambhave sànucità . yadyapyàdhunikapustakeùu kvaciccatu÷caraõa÷loko'pi dç÷yate tathàpi sapta÷atyàü guptavatãñãkàkàràdibhistripàt÷lokasyaiva vyàkhyàtatvena sa eva sàüpradàyikaþ pàñha iti bodhyam . yattu gàyattryartha÷ca viùõu dhyànaü na tu ÷iva÷aktisåryàdidhyànamityuktaü tattu nàstikatvamålakameva . %<maitràyaõãyànàü bhargo vai rudraþ .>% iti ÷rutau prapa¤casàràdisarvatantreùu puràõàdiùu ca ÷ivasårya÷aktyàdiråpàrthasyoktatvàcca tadudàhçtamàgneyavàkyantu virodhatve nàpekùaü syàdasati hyanumànamiti nyàyàt stàvakameveti . ki¤ca .
     %<hayagrãvabrahmavidyà yatra vçtravadhastathà .
     gàyattryà ca samàrambhastadvai bhàgavataü viduþ ..>% iti puràõàntaravàkyamapi devãbhàgavatasyaiva mahàpuràõatvabodhakam . tathà hi hayagrãvanàmàsuro devãbhàgavate prathamaskandhe prasiddhastenopàsità brahmapratipàdikà vidyà strãdaivatyo mantraþ . sà vidyà yatra vartate tadbhàgavatamityarthaþ . sa daityastadupàsità vidyà cetyubhayamapi tatraiva prathamaskandhe dar÷itam .
     %<japannekàkùaraü mantraü màyàbãjàtmakaü mama ..>% ityàdinà .. nanu viùõubhàgavate pa¤camaskandhe'pi hayagrãvamantrasya sattvàdidaü vacanamubhayabhàgavatasàdhàraõa miti cenna . nàradãye ÷àradàtilakàdinibandheùu ca .
     %<mantràþ puüdevatàþ proktà vidyàþ strãdevatàþ smçtàþ ..>% ityàdivacanaiþ strãdaivatyamantreùveva vidyàpadaprayogo na puüdaivatyamantreùviti pratipàdanàt . kvacit puüdaivatyamantre tathàprayogastu gauõaþ . na ca gauõàrthamàdàya tadvacanasya viùõubhàgavataparatvaü kalpitumucitam . lakùaõàråpadoùàpatteþ . tasmànna tadvacanamubhayasàdhàraõamiti devãbhàgavatasyaiva mahàpuràõatvaü bodhayati . ki¤ca sàrasvatasya kalpasyeti màtsyavacanàdapi devãbhàgavatameva mahàpuràõam . atra hyevaü prakaraõa÷uddhiþ . çùaya åcuþ .
     %<puràõasaükhyàmàcakùva såta ! vistarataþ kramàt .>% iti munipra÷nottaraü brahmaõà'bhihitaü pårbaü yattadbràhmaü padmakalpavçttàntà÷rayaü pàdmaü varàhakalpavçttàntà÷rayaü vaiùõavaü ÷vetakalpavçttàntà÷rayaü vàyavãyamityevaü tattatkalpavçttàntà÷rayàõi puràõànyuktvà taduttaram . %<yatràdhikçtya gàyattrãü varõyate dharmavistaraþ . vçtràsuravadhopetaü tadbhàgavatamiùyate ..>% iti ..
     %<svàrasvatasya kalpasya madhye ye syurnaràmaràþ .
     tadvçttàntodbhavaü loke tadbhàgavatamiùyate ..>% ityuktvà tato'nyànyapi mahàpuràõànyeva tattatkalpavçttàntà÷rayàõi dar÷itàni . pa÷càdupapuràõakathanàrthamupabhedàn pravakùyàmãti pratij¤àya padmapuràõànnàrasiühaü nirgatamevaü nandisàmbàdityasaüj¤akànyuktvà anyopapuràõànyapi mahàpuràõebhya eva nirgatànãti .
     %<aùñàda÷abhyastu pçthak puràõaü yat pradç÷yate .
     vijànãdhvaü dvija÷reùñhàstadà tebhyo vinirgatam ..>% iti vacanena såtaçùiruktavàn .. tataþ .
     %<sarga÷ca pratisarga÷ca vaü÷o manvantaràõi ca ..>% ityàdinà puràõalakùaõànyuktvà --
     %<sàttvikeùu ca kalpeùu mahàtmyamadhikaü hareþ .
     ràjaseùu ca kalpeùu màhàtmyaü brahmaõo viduþ .
     tadvadagne÷ca màhàtmyaü tàmaseùu ÷ivasya ca .
     saïkãrõeùu sarasvatyàþ pitéõàü ca nigadyate ..>% iti vacanena puràõapratipàdyaharibrahmàgniharasarasvatãpitéõàü màhàtmyasambandhàt kalpànàü sàttvikaràjasatàmasatvasaïkãrõatvabhedai÷càtuviüdhyatvamuktavàniti . tatra kalpànàü tattaddeùatàsambandhaj¤ànantu tattatkalpà÷ritatattatpuràõapratipàdyamukhyadevatàj¤ànenaiva bodhyam . anyaprakàrasya kvacidapi puràõeùvanupalambhàttatraivaü sati .
     %<sàrasvatasya kalpasya madhye ye syurnaràmaràþ .
     tadvçttàntodbhavaü loke tadbhàgavatamiùyate ..>% iti vacanaü bhàgavatasya lakùaõapratipàdakaü pratipàditam . tadarthastu yathà gàruóakalpa ityatra garuóasyàyaü gàruóaþ . yathà và vàràhakalpa ityatra varàhasyàyaü vàràha iti vyutpattiþ prasiddhà . tadvadeva sarasvatyà ayaü sàrasvata iti vigrahaþ .
     %<sarasvatyàstathà kalpo gaurãkalpastathaiva ca ..>% iti kalpanàmasu sarasvatãkalpatvenaiva kathita tvàcca . matsyapuràõe upantyàdhyàye .
     %<saïkãrõeùu sarasvatyàþ pitéõàü kalpa ucyate ..>% iti vacanena tathaivoktatvàcca brahmaviùõurudràõàü kalpavadgaurãlakùmyoþ kalpavacca sarasvatãkalpasyàrthapràptatvàcca tàdç÷asàrasvatakalpasambandhino ye devamanuùyàstadvçttàntasyodbhava utpattiryasmàt tatpuràõaü bhàgavataü viduþ . tadvçttàntaprada÷akaü yat puràõaü tadbhàgavatasaü j¤akamiti yàvat . atra ca tattaddevatànàmàvirbhàvà÷rayà ye ye kalpàste tattannàmnà vyavahriyante . etacca tattannàmakakalpà÷riteùu puràõeùu tattaddevatàyà eva mukhyatvenotpattipradar÷akavàkyairlakùmãkalpàdikalpà÷ritakårmapuràõàdiùu sarvatra prasiddhameva . tathà ca mukhyatvena sarasvatyà àvirbhàvapratipàdakaü puràõaü yat tadbhàgavatamityatirahasyàrthaþ . tatra sàrasvatakalpa iti padenaiva kalpasya sarasvatãsambandhe bodhite tasya saïkãrõatvaü saïkãrõeùu sarasvatyà iti vacanene÷varapreraõàü vinàpi gçhàgatameva . asmiü÷ca vacane bhàgavatapadena viùõubhàgavatasya grahaõaü bandhyàputtropamameva . tatra mukhyatvena sarasvatyàvirbhàvasyàsattvàt . viùõubhàgavate dvitãyaskandhe . %<pàdmaü kalpamatho ÷çõu .>% iti vacanena svamukhenaiva svasya pàdmakalpakathà÷rayatvasyoktatvàt . tadvirodhàcca na ca pàdmakalpa eva sàrasvataþ . sarasvàn samudrastasmàjjàtaü kamalaü sàrasvataü tasya kalpa iti vyatpattyeti vàcyam .
     %<padmakalpasya vçttàntaü tatra yasmàdudàhçtam .
     tasmàt pàdmaü samàkhyàtam ..>% iti pårbodàhçta÷ivapuràõavacanena .
     %<etadeva yadà pàdmamabhåddhairaõmayaü jagat .
     tadvçttàntà÷rayaü tadbat pàdmamityucyate budhaiþ ..
     pàdmaü tat pa¤capa¤cà÷atsahasràõãha kathyate ..>% iti matsyapuràõavacanena .
     %<sàrasvatasya kalpasya madhye yesyurnaràmaràþ .>% iti vacanena ca pàdmakalpasàrasvatakalpayoþ pçthakkathanàt . ki¤ca sàrasvatakalpapàdmakalpayorekatve padmakalpasya pratipàdakaü puràõadvayaü pàdmaü bhàgavata¤cetyeva vadet ki¤ca padmakalpasya vçttàntamityatràbhivyaktapadàrthà ye svatantrà lokavi÷rutà iti nyàyena pårbaü buddhyàråóhaü prasiddhaü pàdma÷abdaü vihàyàprasiddhaü sàrasvata÷abdaü pàdma÷abdasya vàcakaü kçtvà sàrasvatapadaghañitakalpane prayojanàbhàvaþ . ki¤ca sarasvatyàstathà kalpa ityàdeþ . pårboktasya sàrasvatapadaniruktyarthakasya vacanasamåhasya virodha÷ca . na ca pàdmakalpasàrasvatakalpayoþ pçthaktve triü÷atkalpeùu matsyapuràõàntimàdhyàye kãrtiteùu sàrasvatapadena pàdmasya grahaõaü na syàditi vàcyam . prabhàsakhaõóe triü÷atkalpeùu viùõujakalpàrciùakalpasupumànkalpànàü grahaõe'pi teùàü kalpànàü yathà màtsyàntimàdhyàye na grahaõaü tathà pàdmasyàpi na grahaõamityasya tulyatvàt . yadi teùàü paryàyatvena kutracidantarbhàvaþ kriyate tarhyasyàpi kutracidantarbhàvo'stu ataeva viùõubhàgavatasya prabandhañãkàkàreõa pitçkalpe eva pårbàrdhànte padmasyodbhavàt pitçkalpapadena pàdmasaügraho veditavya ityuktam . puràõakalpakathanaprastàve sàrasvatakalpapàdmakalpayoþ pçthaktvakaraõena sàrasvatapadena pàdmasya sarvathà na grahaõam . vastutastu triü÷atkalpà brahmaõastriü÷attithyàtmakàþ triü÷attithiùu pratipadàdiùåtpadyante . bhårbhuvaþsuvaþ bhårbhåvaþsuva ityàdayastrayastriü÷atkalpàþ . pàdmàdaya÷ca vàyupuràõoktà dinakalpà brahmaõaþ prati divaseùåtpadyante iti dinakalpatithikalpànàü sutaràü bhedàttithikalpeùu dinakalpànàü pàdmàdãnàü na grahaõamiti siddhàntaþ .
     yattu viùõubhàgavatasyàrambhataþ pàdmakalpà÷rayatve'pi kçùõajanmakhaõóasyaiva sàrasvatakalpabhavatvena tasya ca da÷amaskandhe sattvàt .
     %<sàrasvatasya kalpasya madhye ye syurnaràmaràþ ..>% iti vacanasya viùõubhàgavataü viùayo'stãtyàhustadasat . kçùõajanmakhaõóasya sàrasvatakalpabhavatvapratipàdakànàü vacanànàü nirmålatvàt samålatve'pi yasmin puràõe yasya kalpasya prathamataþ pratipàdanaü tatkalpapratipàdakameva tatpuràõamiti niyamaþ sarvapuràõe tathà dçùñatvàt . tathà ca kçùõajanmakhaõóasya da÷amaskandhe vidyamànatve'pi prathamatastatkathàyà abhàvàtpàdmakalpakathàyàþ prathamato vidyamànatvasya svenaivoktatvàcca . na sàrasvatasya kalpasyeti vacanasya viùõubhàgavataü viùayaþ . ki¤ca kçùõajanmakhaõóasya yathà da÷amaskandhe kathanaü tadà sarvapuràõeùu tatkathanaü vartata eveti sarvapuràõànàü tadvacanaviùayatvaü syàttathà ca sarvapuràõàni bhàgavatapadavàcyàni syustasmàtsàrasvatakalpasya yatra prathamataþ pratipàdanaü sa eva tadvacanasya viùayo vaktavyastàdç÷a¤ca devãbhàgavatamevàstãti devãbhàgavatameva tadviùayo vaktavya iti . ki¤ca ÷ivapuràõe umàsaühitàyàm .
     %<brahmaõà saüstutà seyaü madhukaiñabhanà÷ane .
     mahàvidyà jagaddhàtrã sarvavidyàdhidevatà ..
     dvàda÷yàü phàlgunasyaiva ÷uklàyàü samabhånnçpa ! ..>% iti vacanàt phàlguna÷ukladvàda÷yàü devyà udbhavastaddine eva sàrasvatakalpodbhavastaduktaü hemàdrau kalpa÷ràddhaprakaraõe nàgarakhaõóe . %<sàrasvatastu dbàda÷yàü ÷uklàyàü phàl gunasya ca .>% iti .. tathà ca sarasvatyàþ kalpa ityarthakasya .
     %<sàrasvatasya kalpasya madhye ye syurnaràmaràþ ..>% iti vacanasya sarvathà devãbhàgavatameva viùayo na viùõubhàgavatamiti bodhyam . ki¤ca tasya grahaõe tasya harimàhàtmyapratipàdakatvàt . tadà÷ritakalpasya sàttvikatvamevàyàsyati .
     %<sàttvikeùvatha kalpeùu màhàtmyamadhikaü hareþ .>% iti vacanàt . tata÷ca saükãrõeùu sarasvatyà iti vacanena sàrasvatakalpa iti nàmnà ca pàramahaüsyasàmagryeva kartavyà syàt . ato viùõumàgavataü vihàya devãbhàgavatamevàsya vacanasya viùayo'nicchatàpi vaktavyastasmàt sàrasvatasya kalpasyeti va canàddevãbhàgavatameva mahàpuràõam . asti càtra sarasvatyàvirbhàvapratipàdakaü vacanam . taduktaü devãbhàgavate prathamaskandhe .
     %<tasyàstu sàttvikã ÷aktã ràjasã tàmasã tathà .
     mahàlakùmãþ sarasvatã mahàkàlãti tàþ striyaþ .
     tàsàü tisçõàü ÷aktãnàü dehàïgãkàralakùaõaþ .
     sçùñyartha¤ca samàkhyàtaþ sargaþ ÷àstravi÷àradaiþ ..>% iti .
     %<ambarãùa÷ukaproktaü nityaü bhàgavataü ÷çõu .>% iti vacanamapi ÷ukàya proktamiti vyutpattyà devãbhàgavataparamapi saïgacchate . bhavati hi devãbhàgavataü ÷ukàyaiva proktaü vyàseneti . ki¤ca
     %<aùñàda÷apuràõàni kçtvà satyavatãsutaþ .
     bhàratàkhyànamakhilaü cakre tadupabçühaõam ..>% iti màtsyavacanamapi devãbhàgavatasyaiva mahàpuràõatvaü bodhayati . aùñàda÷apuràõottaraü bhàratasya jàtatvàt . bhàratottara¤ca viùõubhàgavatasya jàtatvàt . bhàratottarakàlaü nirviõõo vyàsa÷cakàreti viùõubhàgavate evoktatvàt . nanu
     %<veda÷àkhàþ puràõàni vedàntaü bhàratantathà .
     kçtvà sammohasaümåóho'bhavaü ràjan ! manasyapi ..>% iti devãbhàgavate tçtãyaskandhe evoktatvàttatràpi savirodhastadavastha eveti cenna . manmate tadànãü grantho naiva jàtaþ kintu janamejayaü prati evaü vaktàsmãti j¤ànacakùuùà j¤àtvà bhàratàt pårbameva devãbhàgavataü kçtamityarthasya kalpanàt . tvanmate tu tathà kalpayituü na ÷akyate . catuþ÷lokãbhàgavatopade÷asya jàyamànatvàt . upade÷àt påbba tajj¤ànàbhàvasyàva÷yaü kalpanãyatvàt . yadi tatràpi pårbaü vyàsasya j¤ànamastãti svãkriyate tadà vakùyamàõaþ sarvopyarthavàdaþ syàt . tata÷ca granthasàrasyabhaïgaprasaïga ityàstàü tàvat . vastutastu veda÷àkhàþ puràõànãti pàñho'saïgata iti vakùyate tçtãyaskandhe tadà na ko'pi virodhaþ . yattu pàdme bhàgavatamàhàtmye ÷rãmadbhàgavatakathà÷ravaõàya samàgatànàü parigaõanaprasaïge .
     %<vedàntàni ca vedà÷ca mantràstantràõi saühitàþ .
     da÷asaptapuràõàni ùañ÷àstràõi samàyayuþ ..>% ityuktam . tatra vyàsakçtapuràõànàmaùñàda÷atvàdaùñàda÷eti vaktavye saptada÷atvoktiþ ÷rãmadbhàgavatasyàùñàda÷atvaü gamayati tasyàùñàda÷ànantargatatve devãbhàgavatasyàùñàda÷àntargatatve vàùñàda÷ànàü ÷rotçtvasambhavena ÷rotumàgatànàü puràõànàmaùñàda÷atvànukternirbãjatvaprasaïgàt . evaü pàdme
     %<saptada÷apuràõàni kçtvà satyavatãsutaþ .
     nàptavànmanasà toùaü bhàratenàpi bhàmini ! ..
     cakàra saühitàmetàü ÷rãmadbhàgavatãü paràm ..>% iti saptada÷atvoktiþ ÷rãmadbhàgavatasyaivaitàü saühitàmiti nirdiùñasyàùñàda÷atvaü gamayati . devãbhàgavatasyàùñàda÷atve'ùñàda÷apuràõànãtyanukternirbãjatvaprasaïgàdityàhustadasat . teùàmeva vacanairviùõubhàgavatasyàùñàda÷apuràõàntargatatyaü na sidhyati . kintu devãbhàgavatasyaiveti vàrdhuùikatvaü kurvàõo målameva vinà÷itavàniti nyàya àgataþ . tathà hi bhàrataü vyàsamukhàcchrutvà tatra sandihànaþ krauùñukirmàrkaõóeyaü pratyàgatya sandehaü pçùñhavàn tasmai màrkaõóeyo màrkaõóeyapuràõamuktavàn . taduktaü màrkaõóeyapuràõe
     %<tadidaü bhàratàkhyànaü bahvarthaü ÷rutivistaram .
     tattvato j¤àtukàmo'haü bhagavantamupasthitaþ ..>% iti . tathà ca bhàratottaraü màrkaõóeyapuràõamabhavat . tathaiva tvaduktarãtyaiva viùõubhàgavatamapi . tathà ca bhàratàt pårbaü ùoóa÷apuràõànyeva siddhàni . tathà ca pårboktavacanamadhye ùoóa÷etyeva vaktavye saptada÷etyuktatvàt . devãbhàgavatameva mahàpuràõamanyathà saptada÷atvapårtirna syàt . tasmàttadvacanapràmàõyàddevãbhàgavatameva mahàpuràõamiti sidhyati na tu viùõubhàgavatam . bhàratàt pårbaü saptada÷a madãyabhàgavatasahitàni màrkaõóeyamaùñàda÷amubhayamatasiddhameva viùõubhàgavatasya bhàratottaraü jàyamànatvena tanmadhye tasyàvasthànasthalàbhàvàdityevaü làpanenàpi doùàbhàvàditi sudhiyo vibhàvayantu . yattu ki¤ca pàdme .
     %<vaiùõavaü nàradãya¤ca tathà bhàgavataü ÷ubham .
     gàruóa¤ca tathà pàdmaü vàràhaü ÷ubhadar÷ane ! .
     sàttvikàni puràõàni vij¤eyàni ÷ubhàni vai ..>% ityukyà ca bhàgavatasya sàttvikatvamuktam . sàttvikeùu puràõeùviti kaurmoktyà ca sàttvikapuràõànàü viùõuparatvamuktam . ato viùõu parameva bhàgavatamaùñàda÷apuràõàntargataü na tu devãbhàgavatamiti . api ca skànde prabhàsakhaõóe .
     %<caturbhirbhagavàn viùõurdvàbhyàü brahmà tathà raviþ .
     aùñàda÷apuràõeùu ÷eùeùu bhagavàn bhavaþ ..>% ityuktam . skànde saurasaühitàyà¤ca .
     %<kathyate da÷abhirvipràþ puràõaiþ parame÷varaþ .
     caturbhirbhagavàn viùõurdvàbhyàü brahmà prakãrtitaþ ..
     ekenàgnistathaikena bhagavàü÷caõóabhàskaraþ ..>% ityuktamato'pi viùõubhàgavatamaùñàda÷àntargataü natvanyadityàhustadasat . tvanmate matsyoktasàttvikaràjasatàmasasaïkãrõapuràõeùu madhye trayàõàü vyavasthà pårbavacanaistvayoktà . saïkãrõapuràõànàntu noktà . teùàü keùu puràõeùvantarbhàva iti vada . kariùyàmi kutraciditi cenmama mate'pi ÷rãbhagavatyà viùõu ÷aktitvàbhimànena mantràdhiùñhàtrãü devatàü vedamàno durgàü durbodhadhvàntabhànuü guru¤ca iti ÷rãkramadãpikoktaprakàreõa viùõu mantràõàü durgàyàþ adhiùñhàtçtvena tayoraikyàdvà tatpratipàdakabhàgavatasya vaiùõaveùvevàntarbhàvàt . ataeva
     %<harirdvàbhyàü ravirdvàbhyàü dvàbhyàü caõóãvinàyakau .
     dvàbhyàü brahmà samàkhyàtaþ ÷eùeùu bhagavàn ÷ivaþ ..>% iti vacanaü saïgacchate . vastutastu dvayorapi bhàgavatayorasmanmate pramàõatvàt . viùõubhàgavatapakùapàtinàü vacanànàmasmàkaü virodhàbhàvena tallàpane prayojanàbhàva eva . tathà ca nàradãyàdipuràõamatena ÷rãviùõu bhàgavataü mahàpuràõaü tadvacanàni prasiddhànyeveti na likhitàni . devãbhàgavatantu tanmate upapuràõam . ÷aivamàtmyapuràõàdimate tu devãbhàgavataü mahàpuràõam . viùõubhàgavatamarthàdupapuràõamiti siddham . atra keciddevãbhàgavatasammatitvena devãyàmalatantrastham .
     %<÷rãmadbhàgavataü nàma puràõaü vedasammitam .
     pàrãkùitàyopadiùñaü satyavatyaïgajanmanà ..
     tatra devyavatàrà÷ca bahavaþ pratipàditàþ ..>% iti . tathà
     %<idaü rahasya¤caritaü ràdhopàsanamuttamam .
     vyàsàya mama bhaktàya proktaü pårbaü mayàdrije ! ..
     matto rahasyaü j¤àtvaiva ràdhàmàhàtmyamuttamam .
     etasya vistaraü cakre ÷rãmadbhàgavate tathà ..
     nàrade brahmavaivarte lokànàü hitakàmyayà ..>% iti . saubhàgyakalpalatàyàü saühàrabhairavatantrasthaü vacanaü likhanti . tatra pare vivadante . tadubhayamapi gauravabhiyà na likhyata iti .. * ..) tatra viùõubhàgavate prathamaskandhe parikùinnàradayorupàkhyànam . vipra÷àpàt parãkùitasya pràyopave÷aþ . ÷ukaparãkùitasaüvàda÷ca .. 1 .. * .. dvitãyaskandhe . yogadhàraõayotkràntiþ . nàradàjayoþ saüvàdaþ . avatàrànugãtam . mahadàdikrameõa sçùñi÷ca .. 2 .. * .. tçtãyaskandhe . viduroddhavasaüvàdaþ . kùattçmaitreyayoþ saüvàdaþ . puràõasaühitàpra÷naþ . mahàpuruùasaüsthitiþ . pràkçtikaþ sargaþ . vaikçtikàþ sapta sargàþ . brahmàõóasambhåtiþ . viràñpuruùotpattiþ . kàlasya sthålasåkùmasya gatiþ . pàdmasamudbhavaþ . ambhodherbhava uddhàraõà . hiraõyàkùavadhaþ . årdhatiryagarvàk sargaþ . rudrasargaþ . ardhanàrãnarasya sargaþ . yataþ svàyambhuvamanuþ strãõàü àdyà prakçtiþ ÷ataråpà ca . kardamaprajàpaterdharmapatnãnàü santànaþ . bhagavatkapilàvatàraþ . kapilena devahåtisaüvàda÷ca .. 3 .. * .. caturthaskandhe . navabrahmasamutpattiþ . dakùayaj¤avinà÷anam . dhruvacaritam . pçthoþ pràcãnavarhiùa÷ca caritam . nàradasya saüvàda÷ca .. 4 .. * .. pa¤camaskandhe . priyavratacaritam . dvãpasamudràdivarùanadyupavarõanam . jyoti÷cakrasya saüsthànam . pàtàlanarakasthiti÷ca .. 5 .. * .. ùaùñhaskandhe . dakùajanma . tatputtrãõàü santatiþ . yataþ devàsuranaratiryaïnagakhagàdayaþ . tvàùñrasya janma ca .. 6 .. * .. saptamaskandhe . diteþ puttrayornidhanam . prahlàdacarita¤ca .. 7 .. * .. aùñamaskandhe . manvantarànucaritam . gajendravimokùaõam . manvantaràvatàràþ . haya÷ãrùàdayo'vatàràþ . jagatpateþ kaurmamàtsyanàrasiühavàmanaråpàõi . kùãrodamathanam . devàsurayuddha÷ca .. 8 .. * .. navamaskandhe . ràjavaü÷ànukãrtanam . ikùvàkujanma tadvaü÷aþ . sudmumnavaü÷aþ . ilopàkhyànam . tàropàkhyànam . såryavaü÷ànukathanam . ÷a÷àdançgasaukanyasvarjàtikakutsthakhañvàïgamàndhàtçsaubhariràmàõàü caritam . nimeraïgaparityàgaþ . janakànàü sambhavaþ . para÷uràmajanma . bhuvo niþkùattrãkaraõam . yayàtinahuùabharata÷àntanutatsutayadånàü vaü÷ànukãrtana¤ca .. 9 .. * .. da÷amaskandhe . ÷rãkçùõasya vasudevagçhe janma . gokule tasya vçddhiþ . tasya påtanàpayaþpànam . ÷akañoccàñanam . tçõàvartavadhaþ . vakavatsayorvadhaþ . adhàsuravadhaþ . dhàtrà vatsapàlàvagåhanam . bhràtrà saha dhenukasya vadhaþ . pralambavadhaþ . gopàlànàü dàvàgneþ paritràõam . kàlãyadamanam . mahàhernandamokùaõam . kanyànàü vratacaryà . yaj¤apatnãbhyaþ prasàdaþ . vipràõàmanupàlanam . govardhanoddhàraõam . ÷akrasurabhikartçkakçùõasya yaj¤àbhiùekaþ . ràtriùu strãbhiþ krãóà . ÷aïkhacåóasya vadhaþ . ke÷ivadhaþ . akråràgamanam . ràmakçùõayormathuràprasthànam . vrajastrãõàü vilàpaþ . mathuràlokanam . gajamuùñikacànårakaüsàdãnàü vadhaþ . sàndãpanermçtaputtrànayanam . uddhavaràmàbhyàü saha hariõà yaducakrasya priyakaraõam . jaràsandhasamànãtabahusainyavadhaþ . yavanendrasya ghàtanam . ku÷asthalyà nive÷anam . pàrijàtaharaõam . rukmiõãharaõam . bàõena saha yuddham . pràgajotiùapatiü hatvà kanyànàü haraõam . caidyapauõóraka÷àlvadantavakra÷ambaradvividapãñamurapa¤cajanànàü màhàtmya vadha÷ca . vàràõasyà dàhaþ . pàõóavàn nimittãkçtya bhåmerbhàràvataraõa¤ca .. 10 .. * .. ekàda÷askandhe . vipra÷àpàpade÷ena svakulasaühàraþ . uddhavasaüvàdaþ . uddhavàya àtmavidyàkarmavinirõayakathanam . àtmayogànubhàvato martyaparityàga÷ca .. 11 .. * .. dvàda÷akandhe . yugalakùaõavçttiþ . kalau néõàmupaplavaþ . caturvidhapralayaþ . trividhotpattiþ . parikùitadehatyàgaþ . vyàsakartçka÷àkhàpraõayanam . màrka õóeyasya satkathà . såryasya vinyàsa÷ca .. 12 .. * .. iti ÷rãbhàgavate 12 skandhe anukramaõikàdhyàyaþ ..

#<bhàgavataþ>#, tri, (bhagavàn hariþ bhagavatã durgà vàsya devateti . bhagavat + %<sàsya devatà .>% 4 . 2 . 24 . iti aõ .) bhagavadbhaktaþ . tasya lakùaõam . yathà,
     %<sarvadevàn parityajya nityaü bhagavadà÷rayaþ .
     ratastadãyasevàyàü sa bhàgavata ucyate ..>% iti pàdmottarakhaõóe 99 adhyàyaþ .. * .. sa ca yamadåtaistyàjyaþ . yathà --
     %<ye tu bhàgavatà loke taccittàstatparàyaõàþ .
     påjayanti sadà viùõuü te ca tyàjyàþ sudårataþ ..>% iti vahnipuràõe dåtàn prati yamavacanam .. skànde ÷rãmàrkaõóeyabhagãrathasaüvàde .
     %<da÷amã÷eùasaüyuktaü dinaü vaiùõavavallabham .
     hyupàsate mahãpàla ! te vai bhàgavatà naràþ ..
     pràõàtyaye na cà÷nanti dinaü pràpya harernaràþ .
     kurvanti jàgaraü ràtrau sadà bhàgavatà hi te ..
     upoùya dbàda÷ãü ÷uddhàü ràtrau jàgaraõànvitàm .
     alpàü tu sàdhayedyastu sa vai bhàgavato varaþ ..
     bhaktirna vicyutà yeùàü na cyutàni vratàni ca ..
     supriyaþ ÷rãpatiryeùàü te syurbhàgavatà naràþ ..
     sadàcàraratàþ ÷iùñàþ sarvabhåtànukampakàþ .
     ÷ucayastyaktaràgà ye sadà bhàgavatà hi te ..>% ekàda÷askandhe .
     %<sarvabhåteùu yaþ pa÷yedgagavadbhàvamàtmanaþ .
     bhåtàni bhagavatyàtmanyeùa bhàgavatottamaþ ..
     na yasya svapara iti vitteùvàtmani và bhidà .
     sarvabhåtasamaþ ÷àntaþ sa vai bhàgavatottamaþ ..>% hariyoge÷varottare .
     %<gçhãtvàpãndriyairarthàn yo na dbeùñi na kàïkùati .
     viùõormàyàmidaü pa÷yan sa vai bhàgavatottamaþ ..>% bçhannàradãye .
     %<÷ive ca parame÷àne viùõau ca paramàtmani .
     samabuddhyà pravartante te vai bhàgavatottamàþ ..>% skànde .
     %<yeùàü bhàgavataü ÷àstraü sadà tiùñhati sannidhau .
     påjayanti ca ye nityaü te syurbhàgavatà naràþ ..
     yeùàü bhàgavataü ÷àstraü jãvitàdadhikaü bhavet .
     mahàbhàgavatàþ ÷reùñhà viùõunà kathità naràþ ..>% laiïge .
     %<bhojanàcchàdanaü sarvaü yathà÷aktyà dadàti yaþ .
     viùõubhaktasya satataü sa vai bhàgavataþ smçtaþ ..>% gàruóe .
     %<yena sarvàtmanà viùõubhaktyà bhàvo nive÷itaþ .
     vaiùõaveùu kçtàtmatvànmahàbhàgavato hi saþ ..>% bçhannàradãye .
     %<tulasãkànanaü dçùñvà ye namaskurvate naràþ .
     tatkàùñhàïkitakarõà ye te vai bhàgavatottamàþ ..
     tulasãgandhamàghràya santoùaü kurvate tu ye .
     tanmålamçddhçtà yai÷ca te vai bhàgavatottamàþ ..
     matkathà÷ravaõe yeùàü vartate sàttvikã matiþ .
     tadvaktari subhaktà÷ca te vai bhàgavatottamàþ ..>% skànde .
     %<matkathàü kurute yastu matkathà¤ca ÷çõoti ca .
     hçùyate matkathàyà¤ca sa vai bhàgavatottamaþ ..>% bçhannàradãye .
     %<manmànasà÷ca madbhaktà madbhaktajanalolupàþ .
     mannàma÷ravaõàsaktàste vai bhàgavatottamàþ ..
     ye'bhinandanti nàmàni hareþ ÷çõvanti harùitàþ .
     romà¤cita÷arãrà÷ca te vai bhàgavatottamàþ ..
     anyeùàmudayaü dçùñvà ye'bhinandanti mànavàþ .
     harinàmaparà ye ca te vai bhàgavatottamàþ ..>% skànde .
     %<ye'rcayanti sadà viùõuü yaj¤e÷a varadaü harim .
     dehinaþ puõyakarmàõaþ sadà bhàgavatà hi te ..>% laiïge .
     %<viùõukùetre ÷ubhànyeva karoti snehasaüyutaþ .
     pratimà¤ca harirnityaü påjayet prayatàtmavàn ..
     viùõubhaktaþ sa vij¤eyaþ karmaõà manasà girà .
     nàràyaõaparo nityaü bhåpa ! bhàgavato hi saþ ..>% pàdmottarakhaõóe .
     %<tàpàdipa¤casaüskàrã navejyàkarmakàrakaþ .
     arthapa¤cakavidvipro mahàbhàgavato hi saþ ..
     ekàntena sadà viùõau yasmàddeve paràyaõàþ .
     tasmàdekàntinaþ proktàstadbhàgavatacetasaþ ..>% ekàda÷askandhe .
     %<j¤àtvàj¤àtvàtha ye vai màü yàvàn ya÷càsmi yàdç÷aþ .
     bhajantyananyabhàvena te vai bhàgavatà matàþ ..
     na kàmakarmabãjànàü yasya cetasi sambhavaþ .
     vàsudevaikanilayaþ sa vai bhàgavatottamaþ ..>% skànde .
     %<yasya kçcchragatasyàpi ke÷ave ramate manaþ .
     na vicyutà ca bhaktirvai sa vai bhàgavato naraþ ..
     àpadgatasya yasyeha bhaktiravyabhicàriõã .
     nànyatra ramate cittaü sa vai bhàgavato naraþ ..>% hariyoge÷varottare .
     %<visçjati hçdayaü na yasya sàkùàddharirava÷àbhihito'pyaghaughanà÷aþ .
     praõayarasanayà dhçtàïghripadmaþ sa bhavati bhàgavatapradhàna uktaþ ..>% madhyamamàha tatraiva .
     %<ã÷vare tadadhãneùu vàli÷eùu dviùatsu ca .
     premamaitrãkçpopekùà yaþ karoti sa madhyamaþ ..>% kaniùñhastatraiva .
     %<arcàyàmeva haraye påjàü yaþ ÷raddhayehate .
     na tadbhakteùu cànyeùu sa bhaktaþ pràkçtaþ smçtaþ ..>% iti ÷rãharibhaktivilàse 10 vilàsaþ ..

#<bhàgikaü>#, tri, (bhàga + %<bhàgàdyacca .>% 5 . 1 . 49 . iti pakùe ñhan .) vçddhyarthadattamudràdi . sudã ñàkà ityàdi bhàùà . yathà . bhàgo vçddhyàdirasmin dãyate bhàmyaü bhàgikaü ÷atam . bhàgyà bhàgikà viü÷atiþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<bhàgineyaþ>#, puü, (bhaginyà apatyam . bhaginã + %<strãbhyo óhak .>% 4 . 1 . 120 . iti óhak .) bhaginãputtraþ . tatparyàyaþ . svasrãyaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 32 .. svasriyaþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. sa ca mukhyapratinidhiþ . yathà --
     %<çtvik puttro gururbhràtà bhàgineyo'tha viñpatiþ .
     ebhireva hutaü yattu taddhutaü svayameva hi ..>% iti tithyàditatvam .. * .. tasyàva÷yapoùyatvam yathà --
     %<pitçvyagurudauhitràn bhartuþ svasrãyamàtulàn .
     påjayet kavyapårtàbhyàü vçddhànàthàtithãn striyaþ ..>% ityaputtradhanàdhikàre dàyabhàgaþ .. * .. bhàgineyadattakakaraõaü ÷ådrasyaiva na tu dvijànàm . yathà, dattakacandrikàyàü ÷aunakavacane .
     %<dauhitro bhàgineya÷ca ÷ådraistu kriyate sutaþ .
     bràhmaõàditraye nàsti bhàgineyaþ sutaþ kvacit ..>% tanmaraõe màtulasya pakùiõya÷aucam . yathà .
     %<pakùiõã yonisambandhe bàndhaveùu tathaiva ca .
     yonisambandhe màtçùvasrãyapitçùvasrãyagàgineyeùu .
     màtulamaraõe bhàgineyasyàpi pakùiõya÷aucam .>% iti ÷uddhitattvam ..

#<bhàgineyã>#, strã, (bhaginã + óhak . striyàü ïãp .) bhaginyàþ stryapatyam . bhàgnã iti bhàùà . bhaginã÷abdàt stryapatyàrthe ùõeye ùittvàdãppratyayaniùpannà . iti vyàkararaõam ..

#<bhàgãrathã>#, strã, (bhagãrasyeyam . bhagãratha + aõ . ïãp .) gaïgà . ityamaraþ . 1 . 10 . 31 .. pçthivyàü tasyàvataraõam . yathà -- såta uvàca .
     %<tato bhagãratho ràjà tapaþ paramadu÷caram .
     kçtvà santoùayàmàsa umàkàntaü mahe÷varam ..
     dhàraõàyànumatvà taü jagàma brahmaõo'ntikam .
     tato bhagãrathaþ pràha gaïgà brahman ! visçjyatàm ..
     sa tacchrutvà vacastasya sammànya vibudhapriyam .
     gaïgàü prasthàpayàmàsa sàpatadbrahmaõo'ntikàt ..
     vàyunà preryamàõàpi àkà÷apathagà nadã .
     vikhyàtàkà÷agaïgeti tatra saüsevità gajaiþ ..
     viùõoþ padaü samàyàtà tasmàdviùõupadãti sà .
     påjyamànà suraiþ siddhairmunividyàdharoragaiþ ..
     suràlayamanupràptà tasmàddevanadã tu sà .
     tasmàt prapatità gaïgà ÷ambhoþ ÷irasi saüsthità ..
     dhçtaikenaiva tenàpi ÷ambhunà yogamàyayà .
     divyaü varùa÷ataü sàgraü punaràràdhitena vai ..
     muktà bhagãrathenaiva malahantrã vinirgatà .
     jañàjåñàt papàtordhe merostasmàttato'gamat ..
     devaiþ parivçtà gaïgà hemakåña¤ca parvatam .
     mandara¤caiva kailàsaü himavanta¤ca parvatam ..
     tàmàyàntãü tu rodhàya svalãno nàma dànavaþ .
     pàrvataü råpamàsthàya varùàõàntu ÷atairdvijàþ ..
     tato bhagãratho ràjàràdhayàmàsa kau÷ikam .
     sa tuùñaþ pradadau nàgaü vàhanaü vai bhagãrathaþ ..
     tamàruhyàgamattatra yatra ruddhà bhagãrathã .
     tena nàgena taü daityaü saüvidàrya na saïgataþ ..
     ÷atadhà tàü samàdhàya mårdhanyairàvaõo gajaþ .
     mahãtalaü samàpede sa yàvannàgasàhvayam ..
     tasmàdvyàghañanàdviprà abhånnàgapuraü varam .
     plàvayantã mahãü gaïgà jahnorà÷ramamabhyagàt ..
     tàü dçùñvàtha papau so'pi prasçtyà kupito muniþ .
     jahrunà nà÷itàü dçùñvà gaïgàü tripathagàü nadãm ..
     sa÷okastoùayàmàsa jahnuü bhagãratho munim .
     mumoca karõarandhreõa gaïgà sa dakùiõena tàm ..
     etasmàjjàhravã bhåtà sutà tasya munestathà .
     tataþ sà vividhàn de÷àn parvatàü÷ca tathà÷ramàn ..
     saüplàvya vàriõà bhåyo jagàma pårbasàgaram ..
     yatra tatrodakaü tasthau tasyàþ puõyamabhåddvijàþ .
     sutãrthaü sarvamartyànàü tàraõaü pàpanà÷anam ..
     tataþ sampårayàmàsa samudraü sarvato di÷am .
     prapannaü sàgaraiþ sarvaü tataþ pàtàlamàvi÷at ..
     sàgaràõàü tanostasmàt saüplàvya vàriõà tataþ .
     devaiþ saüpåjyamànàpi jagàma brahmaõo'ntikam ..
     jagmuste sàgaràþ svargaü brahmaõopahatà÷ca ye .
     rakùakàste vinirdiùñà gaïgàyà brahmaõà svayam ..
     bhavadbhirani÷aü néõàü kartavyaü vighnanà÷anam ..
     såta uvàca .
     etadbaþ kathitaü sarvaü yathàvataraõaü divaþ .
     gaïgàyà÷caiva màhàtmyaü ÷råyatàü gadato mama ..>% ityàdye vahnipuràõe gaïgàvataraõanàmàdhyàyaþ .. tasyà mukhyanàmàni yathà -- varàha uvàca .
     %<dharmastu dravaråpeõa brahmaõà nirmitaþ purà .
     yadvai gaïgeti vikhyàtà ÷çõu stotraü vasundhare ! ..
     kintairnàmasahasraistu mukhyàmukhyaiþ suvistaraiþ .
     yàni nàmàni mukhyàni tàni vakùyàmyanukramàt ..
     gaïgà bhàgãrathã puõyà jàhravã suranimnagà .
     viùõupàdàbjasambhåtà ÷ambhoþ ÷irasi saüsthità ..
     sumeru÷çïgasaüspçùñà himàcalaükçtà÷rayà .
     ÷aïkhakundendudhavalà mahàpàtakanà÷inã ..
     nadã÷varã tripathagà vaiùõavã surasupriyà .
     dharmadravã bhogavatã bindhyapàùàõadàriõã ..
     kùamà ÷àntiþ prajà÷àntiþ puõyadà påtikà ÷ivà .
     mahànadã ÷atamukhã ÷uklà makaravàhinã ..
     brahmahastàt paribhraùñà saumyaråpàti÷obhanà .
     munibhiþ påjità sarvaiþ sarvairdevairnamaskçtà ..
     mahàyaj¤amayã devã martyànàmupakàriõã .
     sarvatra durlabhà gaïgà tribhiþ sthànairvi÷eùataþ ..
     gaïgàdvàre prayàge ca gaïgàsàgarasaïgame ..
     idaü stotraü mayà khyàtaü pårbamuktaü svayambhuvà .
     yaþ pañhet pràtarutthàya tasya na÷yati durgatiþ ..
     yat pàpaü yauvane bàlye kaumàre vàrddhake ca yat .
     tat sarvaü vilayaü yàti toyasthaü lavaõaü yathà ..
     kãrtiü prãtiü mahàlakùmãmàyuràrogyasantatim .
     dadàti jàhravã tuùñà sarvabhàvena màdhavi ! ..>% iti vàràhe sarvapàpapra÷amanagaïgàstavaþ .. api ca . brahmovàca .
     %<÷rotumicchàmi deve÷a ! lakùmãkànta ! jagat prabho ! .
     viùõo ! viùõupadãstotraü pàpaghnaü puõyakàraõam ..
     ÷rãnàràyaõa uvàca .
     ÷ivasaügãtasaümugdha ÷rãkçùõàïgadravodbhavàm .
     ràdhàïgadravasaüyuktàü tàü gaïgàü praõamàmyaham ..
     yà janmasçùñeràdau ca goloke ràsamaõóale .
     sannidhàne ÷aïkarasya tàü gaïgàü praõamàmyaham ..
     gopairgopãbhiràkãrõaiþ ÷ubhe ràdhàmahotsave .
     kàrtikãpårõimàjàtàü tàü gaïgàü praõamàmyaham ..
     koñiyojanavistãrõà dairghye saptaguõà tataþ .
     samàvçtà yà golokaü tàü gaïgàü praõamàmyaham ..
     ùaùñilakùayojanàü yà tato dairghye caturguõà .
     samàvçtà yà vaikuõñhaü tàü gaïgàü praõamàmyaham ..
     viü÷alakùayojanà yà tato dairghye caturguõà .
     àvçtà brahmalokaü yà tàü gaïgàü praõamàmyaham ..
     triü÷allakùayojanà yà dairghye pa¤caguõà tataþ .
     àvçtà ÷ivalokaü yà tàü gaïgàü praõamàmyaham ..
     lakùayojanavistãrõà dairghye saptaguõà tataþ .
     àvçtà dhruvalokaü yà tàü gaïgàü praõamàmyaham ..
     lakùayojanavistãrõà dairghye ÷ataguõà tataþ .
     àvçtà candralokaü yà tàü gaïgàü praõamàmyaham ..
     ùaùñisahasrayojanà yà dairghye da÷aguõà tataþ .
     àvçtà såryalokaü yà tàü gaïgàü praõamàmyaham ..
     lakùayojanavistãrõà dairghye ca ùaóguõà tataþ .
     àvçtà satyalokaü yà tàü gaïgàü praõamàmyaham ..
     da÷alakùayojanà yà dairghye pa¤caguõà tataþ .
     àvçtà yà tapolokaü tàü gaïgàü praõamàmyaham ..
     sahasrayojanàyàmà dairghye da÷aguõà tataþ .
     àvçtà janalokaü yà tàü gaïgàü praõamàmyaham ..
     sahasrayojanàyàmà dairghye saptaguõà tataþ .
     àvçtà yà ca kailàsaü tàü gaïgàü praõamàmyaham ..
     ÷atayojanavistãrõà dairghye da÷aguõà tataþ .
     mandàkinã yendraloke tàü gaïgàü praõamàmyaham ..
     pàtàle yà bhogavatã vistãrõada÷ayojanà .
     tato da÷aguõà dairghye tàü gaïgàü praõamàmyaham ..
     kro÷aikamàtravistãrõà tataþ kùãõà ca kutracit .
     kùitau càlakanandà yà tàü gaïgàü praõamàmyaham ..
     satye yà kùãravarõà ca tretàyàmindusannibhà .
     dvàpare candanàbhà ca tàü gaïgàü praõamàmyaham ..
     jalaprabhà kalau yà ca nànyatra pçthivãtale .
     svarge ca nityaü kùãràbhà tàü gaïgàü praõamàmyaham ..
     yasyàþ prabhàvamatulaü puràõe ca ÷rutau ÷rutam .
     yà puõyadà pàpahartrã tàü gaïgàü praõamàmyaham ..
     yattoyakaõikàspar÷aþ pàpinà¤ca pitàmaha ! .
     brahmahatyàdikaü pàpaü koñijanmàrjitaü dahet ..
     ityevaü kathitaü brahman ! gaïgàpadyaikaviü÷atiþ .
     stotraråpa¤ca paramaü pàpaghnaü puõyakàrakam ..
     nityaü yo hi pañhedbhaktyà saüpåjya ca sure÷varãm .
     a÷vamedhaphalaü nityaü labhate nàtra saü÷ayaþ ..
     aputtro labhate puttraü bhàryàhãno labhet priyàm .
     rogàt pramucyate rogã baddho mucyeta bandhanàt ..
     aspaùñakãrtiþ suya÷à mårkho bhavati paõóitaþ ..
     yaþ pañhet pràtarutthàya gaïgàstotramidaü ÷ubham ..
     ÷ubhaü bhavettu duþsvapnaü gaïgàsnànaphalaü labhet ..>% iti gaïgàstotram .. nàràyaõa uvàca .
     %<bhagãratho'nena stotreõa stutvà gaïgà¤ca nàrada ! .
     jagàma tàü gçhãtvà ca yatra naùñà÷ca sàgaràþ .
     vaikuõñhaü te yayustçrõaü gaïgàyàþ spar÷avàyunà ..
     bhagãrathena sànãtà tena bhàgãrathã smçtà .
     ityevaü kathitaü sarvaü gaïgopàkhyànamuttamam ..
     puõyadaü mokùadaü sàraü kiü bhåyaþ ÷rotumicchasi ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe gaïgopàkhyàne 8 aþ ..

#<bhàguriþ>#, puü, smçtivyàkaraõàdikartçmunivi÷eùaþ . tatparyàyaþ . ÷atalumpakaþ 2 . iti jañàdharaþ .. (yathà . %<vaùñi bhàgurirallopamavàpyorupasargayoþ .>% iti siddhàntakaumudã ..)

#<bhàgyaü>#, klã, (bhajyate'nena iti . bhaja + %<çhalorõyat .>% 3 . 1 . 124 . iti õyat . %<cajoþ ku ghiõõyatoþ .>% 7 . 3 . 52 . iti kutvam .) pràktana÷ubhà÷ubhakarma . tatparyàyaþ . daivam 2 diùñam 3 bhàgadheyam 4 niyatiþ 5 vidhiþ 6 . ityamaraþ . 1 . 4 . 18 .. pràktanakarma 7 bhàgaþ 8 bhavitavyatà 9 . iti jañàdharaþ .. adçùñam 10 . iti ÷abdaratnàvalã .. phalonmukhãbhåtapårbadaihika÷ubhà÷ubhaü karma . iti malamàsatattvam .. (yathà --
     %<samudramanthane lebhe harirlakùmãü haro viùam .
     bhàgyaü phalati sarvatra na vidyà na ca pauruùam ..>% iti prà¤caþ .. uttaraphalgunãnakùatram . yathà, bçhatsaühitàyàm . 10 . 1 .
     %<÷ravaõànilahastàrdràbharaõãbhàgyopagaþ suto'rkasya .
     pracurasalilopagåóhàü karoti dhàtrãü yadi snigdhaþ ..>% bhàgo vçddhàdirasmin dãyate iti . bhàga + %<bhàgàdyacca .>% 5 . 1 . 49 . iti yat .) bhàgike, tri . iti siddhàntakaumudã .. (bhàgamarhati . bhàga + %<daõóàdibhyo yat .>% 5 . 1 . 66 . iti yat .) bhàgàrham . (bhaja + õyat . bhajanãyam ..)

#<bhàïgãnaü>#, tri, (bhaïgàyà bhavanaü kùetramiti . %<vibhàùà tilamàùomàbhaïgàõubhyaþ .>% 5 . 2 . 4 . iti pakùe kha¤ .) bhaïgàkùetram . tatparyàyaþ . bhàïgyam 2 . ityamarahemacandrau .. (yathà, ÷abdaratnàvalyàm .
     %<evaü màùyantu màùãõaü kaudravyaü kodravãõavat .
     tathà bhàïgya¤ca bhàïgãnamumyamaumãnamityapi ..>%)

#<bhàja>#, t ka pçthakkçtyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràø-paraø-sakaø-señ .) avabhàjat dhanaü bhràtçvargaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<bhàjanaü>#, klã, (bhàjyate iti . bhàja pçthakkaraõe + lyuñ .) pàtram . ityamaraþ . 2 . 9 . 33 .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 111 . 102 .
     %<ràjataü bhàjanaü hçtvà kapotaþ saüprajàyate ..>%) yogyam . iti medinã . ne, 101 .. (yathà, kathàsaritsàgare . 34 . 205 .
     %<tasmàjjitàtmà ràjà syàdyuktadaõóo vi÷eùavit .
     prajànuràgàdevaü hi sa bhavedbhàjanaü ÷riyaþ ..>%)
     %<yaþ saüvàdayate nityaü yo'bhivàdàüstitikùati .
     ya÷ca tapto na tapati dçóhaü so'rthasya bhàjanam ..>% iti matsyapuràõam .. àóhakaparimàõam . iti vaidyakaparibhàùà ..

#<bhàjitaü>#, tri, (bhàjyate smeti . bhàja + kta .) pçthakkçtam . vibhaktam . iti bhàjadhàtoþkarmaõi ktapratyayena niùpannam .. (bhàve + kta .) bhàge, klã ..

@<[Page 3,496c]>@
#<bhàjã>#, strã, (bhàjyate iti . bhàja + karmaõi gha¤ . bhàja + %<jànapadakuõóagauõasthalabhàjanàgeti .>% 4 . 1 . 42 . iti ïãù .) a¤janavi÷eùaþ . anyatra bhàjà . iti strãtyañãkàyàü durgàdàsaþ ..

#<bhàjyaü>#, tri, bhàgàrham . bhàjanãyam . iti bhàjadhàtoþ karmaõi yapratyayena niùpannam ..

#<bhàñakaþ>#, puü, klã, (bhañatãti . bhaña poùaõe + õvul .) vyavahàràrthaü datta÷akañàdilabhyadhanam . iti halàyudhaþ .. bhàóà iti màùà .. atha gçhàdibhàñakam .
     %<parabhåmau gçhaü kçtvà bhàñayitvà vasettu yaþ .
     sa tadgçhãtvà nirgacchettçõakàùñheùñakàdikam ..
     stomaü vinà vasitvà tu parabhåmàvanicchataþ .
     nirgacchaüstçõakàùñhàni na gçhõãyàt katha¤cana ..>% kàtyàyanaþ .
     %<gçhavàpyàpaõàdãni gçhãtvà bhàñakena yaþ .
     svàmino nàrpayedyàvattàvaddàpyaþ sa bhàñakam ..>% vàpã parakçtà pratiùñhiteti vivakùitam .
     %<hastya÷vagokharoùñràdãn gçhãtvà bhàñakena yaþ ..
     svàmino nàrpayedyàvat tàvaddàpyaþ sa bhàñakam ..>% vçddhamanuþ .
     %<yo bhàñayitvà ÷akañaü nãtvà nànyatra gacchati .
     bhàñaü na dadyàddàpyo'sàvanåóhasyàpi bhàñakam ..>% ÷akañaü vçùanaukàderapyupalakùaõam . anåóhasyàvàhitasyàpi ÷akañàdeþ . iti vivàdacintàmaõiþ ..

#<bhàõaþ>#, puü, (bhaõyate'treti . bhaõa + adhikaraõe gha¤ .) nàñakàdida÷aråpakàntargataråpakavi÷eùaþ . iti hemacandraþ . 2 . 198 .. tasya lakùaõàdi yathà -- %<bhàõaþ syàddhårtacarito nànàvasthàntaràtmakaþ . ekàïka eka evàtra nipuõaþ paõóito viñaþ .. raïge prakà÷ayet svenànubhåtamitareõa và . sambodhanoktipratyuktã kuryàdàkà÷abhàùitaiþ .. såcayedvãra÷çïgàrau ÷auryasaubhàmyavarõanaiþ . tatretivçttamutpàdyaü vçttiþ pràyeõa bhàratã .. mukhanirvahaõe sandhã làsyàïgàni da÷àpi ca .. atràkà÷abhàùitaråpaü paravacanamapi svayamevànuvadannuttarapratyuttare kuryàt . ÷çïgàravãrarasau ca saubhàgya÷auryavarõayà såcayet . pràyagrahaõàt kau÷ikyapi vçttirbhavati . udàharaõaü lãlàmadhukaraþ .>% iti sàhityadarpaõe 6 paricchedaþ ..

#<bhàõóaü>#, klã, (bhaõyate bhaõati veti . bhaõ ÷abde + %<¤amantàóóaþ .>% uõàø 1 . 113 . iti óaþ . tataþ praj¤àditvàdaõ .) pàtram . (yathà, mahàbhàrate . 13 . 11 . 102 .
     %<hçtvà tu kà¤canaü bhàõóaü kçmiyonau prajàyate ..>%) baõiïmåladhanam . bhåùà . a÷vabhåùà . iti medinã . óe, 21 .. (yathà, mahàbhàrate . 7 . 26 . 23 .
     %<vipraviddhakuthàvalgà÷chinnabhàõóàþ paràsavaþ .
     sàrohàsturagàþ peturmathitàþ pàrthamàrgaõaiþ ..>%) naùñabhàõóasya daõóàdividhiryathà --
     %<aràjadaivikaü naùñaü bhàõóaü dàpyastu vàhakaþ .
     prasthànavighnakçccaiva pradàpyo dviguõàü bhçtim ..
     bhàõóaü vyasanamàgacchet yadi vàhakadoùataþ .
     dàpyo yat tatra na÷yettu daivaràjakçtàdçte ..>% iti mitàkùaràyàü nàradaþ .. nadãkåladvayamadhyam . iti hemacandraþ . 4 . 92 .. (bhaõóate iti . bhaói + ac . bhaõóastasya bhàvaþ ityaõ .) bhaõóavçttiþ . ityajayapàlaþ .. bhàüóàmi iti bhàùà ..

#<bhàõóaþ>#, puü, gardhabhàõóavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<bhàõóapuñaþ>#, puü, (bhàõóe puñà yasya .) nàpitaþ . iti jañàdharaþ ..

#<bhàõóapuùpaþ>#, puü, sarpavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . kaukkuñikandalaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<bhàõóàgàraþ>#, puü, (bhàõóànàü pàtràdãnàmàgàraþ .) gçhavi÷eùaþ . bhàüóàra iti bhàùà .. tatparyàyaþ . mantharaþ 2 . iti ÷abdamàlà .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 69 . 54 .
     %<bhàõóàgàràyudhàgàràn yodhàgàràü÷ca sarva÷aþ .
     a÷vàgàràn gajàgàrànbalàdhikaraõàni ca ..>%)

#<bhàõóàrã>#, [n] puü, (bhàõóàro'dhikàritvenàstyasyeti . bhàõóàra + iniþ .) bhàõóàràdhyakùaþ . bhàüóàrã iti bhàùà . yathà, vyavahàrapradãpe . kùudhitastçùitaþ kàmã vidyàrthã kçùikàrakaþ . bhàõóàrã ca pravàsã ca sapta suptàn prabodhayet ..

#<bhàõóiþ>#, puü, (bhaói + in . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) nàpitasya kùuràdyàdhàraþ . bhàüói iti bhàùà . iti bhàõóivàha÷abdadar÷anàt ..

#<bhàõóilaþ>#, puü, (bhàõóirastyasyeti . bhàõói + lac .) nàpitaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<bhàõóivàhaþ>#, puü, (bhàõóiü kùuràdyàdhàraü vahatãti . vah + aõ .) nàpitaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<bhàõóãraþ>#, puü, (bhaõóa + ãrac . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) vañavçkùaþ . iti jañàdharaþ .. vrajamaõóalàntare ùoóa÷avañavanamadhye dvitãyavañavanam . yathà --
     %<saïketavañamàdau tu bhàõóãràkhyaü vañaü dbayam ..>% iti nàràyaõabhaññakçtavrajabhaktivilàsaþ ..

#<bhàtaü>#, klã, (bhà dãptau + ktaþ .) prabhàtam . iti ÷abdamàlà .. (bhà + bhàve ktaþ .) dãptiþ .. tadvati, tri ..

#<bhàtiþ>#, strã, (bhà + ktin .) ÷obhà . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, ÷rãmadbhàgavate . 8 . 18 . 12 .
     %<yattadvapurbhàtivibhåùaõàyudhairavyaktacidvyaktamadhàrayaddhariþ .
     babhåva tenaiva sa vàmano vañuþ saüpa÷yatordivyagatiryathà nañaþ ..>%)

#<bhàtuþ>#, puü, (bhàtãti . bhà + %<kamimanijanigàbhàyàhibhya÷ca .>% uõàø 1 . 73 . iti tuþ .) såryaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. dãptaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<bhàdraþ>#, puü, (bhàdrã paurõamàsyasminniti . bhàdrã +
     %<sàsmin paurõamàsãti . 4 . 2 . 21 .>% ityaõ .) bhàdrapadanakùatrayuktà paurõamàsã yasmin màse saþ . vai÷àkhàdidvàda÷amàsàntargatapa¤camamàsaþ . tatparyàyaþ . nabhasyaþ 2 prauùñhapadaþ 3 bhàdrapadaþ 4 . ityamaraþ . 1 . 4 . 17 .. sa ca dvividhaþ . siühastharavikàlaþ sauraþ . 1 . siühastharavyàrabdha÷uklapratipadàdidar÷ànto mukhyacàndraþ . kçùõapratipadàdipaurõamàsyanto gauõacàndraþ . 2 . iti malamàsatattvam .. * .. tatra jàtaphalam .
     %<nabhasyamàse khalu janma yasya dhãro manoj¤a÷ca varàïganànàm .
     ripupramàthã kuñilo'timarmà prapannabhartà sa bhavet sahàsaþ ..>% iti koùñhãpradãpaþ .. * .. tatra goþ prasave nàradaþ .
     %<bhànau siühagate caiva yasya gauþ samprasåyate .
     maraõaü tasya nirdiùñaü ùaóbhirmàsairna saü÷ayaþ ..
     tatra ÷àntiü pravakùyàmi yena sampadyate ÷ubham .
     prasåtàü tatkùaõàdeva tàü gàü vipràya dàpayet ..
     tato homaü prakurvãta ghçtàktai ràjasarùapaiþ .
     àhutãnàü ghçtàktànàmayutaü juhuyàttataþ ..>% vyàhçtibhi÷càyaü homaþ .
     %<sopavàsaþ prayatnena dadyàdbipràya dakùiõàm ..>% iti .. tathà .
     %<siüharà÷au gate sårye goþ prasåtiryadà bhavet .
     pauùe ca mahiùã såte divaivà÷vatarã tathà .
     tadàniùñaü bhavet ki¤cit tacchàntyai ÷àntikaü caret ..
     asya vàmetisåktena tadviùõoriti mantrataþ .
     juhuyàcca tilàjyena ÷atamaùñottaràdhikam ..
     mçtyu¤jayavidhànena juhuyàcca tathàyutam .
     ÷rãsåktena tataþ snàyàt ÷àntisåktena và punaþ ..
     madhyaràtrau ni÷ãthe và yadà gauþ krandate tadà .
     gràme vàsya gçhe vàpi ÷àntikaü pårbavaddi÷et ..>% saükramaõottaraùoóa÷adaõóàtmakapuõyakàlàbhyantare goþ prasave viprasampradànakagopradànapårbaka÷àntiþ kàryà iti vi÷eùaþ . tadatiriktasiühastharavau goþ prasave ÷àntimàtraü kartavyaü na goþ pradànam . nirõayasindhudhçtàdbhutasàgaragranthãyavacanajàtamãmàüsànusàràditi .. * .. atha bhàdrakçtyam . tatra janmàùñamãvratapramàõantithitattve'nusandheyam . ÷ràvaõapaurõamàsyanantaritabhàdrakçùõàùñamyàü ràtrimadhye muhårtàùñamãrohiõãyogaråpajayantãlàbhe tatraivopavàsaþ . ubhayadine cettadà paradine . jayantyalàbhe tu rohiõãyuktàùñamyàü ubhayadine rohiõãyutàùñamãlàbhe paradine . rohiõyalàbhe tu ni÷ãthasambandhinyàmaùñamyàm . ubhayadine ni÷ãthasambandhe tadasambandhe và paradine iti . tatra prayogaþ pårbadine saüyamaü vidhàya taddine kçtapràtaþsnànàdiràcàntaþ . oü såryaþ soma iti pañhitvà oü tadviùõoþ paramaü padamityàdimantreõa nàràyaõaü saüsmçtya oü tat sat ityuccàrya udaïmukho darbhahastastàmrapàtre ku÷atilajalànyàdàya oü adya bhàdre màsi kçùõe pakùe aùñamyàü tithau amukagotraþ ÷rãamukadeva÷armà viùõulokapràptikàmaþ ÷rãviùõuprãtikàmo và ÷rãkçùõajanmàùñamãvratamahaü kariùye iti saükalpayet . yadyupavàsadine pràtaþ saptamã tadàùñamyàü tithau ityatra saptamyàü tithàvàrabhya iti vaktavyam . tataþ sàmagastu oü devo vo draviõodà pårõàü vivaùñàsicaü udvàsi¤caddhamupavà praõuddhamàdidivo deva ohate . iti pañhet . oü dharmàya dharme÷varàya dharmapataye dharmasambhavàya govindàya namo namaþ . ityuccàrya
     %<oü vàsudevaü samudi÷ya sarvapàpapra÷àntaye .
     upavàsaü kariùyàmi kçùõàùñamyàü nabhasyaham ..
     adya kçùõàùñamãü devãü nabha÷candrasarohiõãm .
     arcayitvopavàsena bhokùye'hamapare'hani ..
     enaso mokùakàmo'smi yadgovinda triyonijam .
     tanme mu¤catu màü tràhi patitaü ÷okasàgare ..
     àjanmamaraõaü yàvadyanmayà duùkçtaü kçtam .
     tat praõà÷aya govinda ! prasãda puruùottama ! ..>% iti pañhet . tata àhnikaü samàpyàrdharàtre tattatpratimàsu pañàdiùu và àvàhanavisarjanasahitaü ÷àlagràme ghañàdisthajale và àvàhanavisarjanarahitaü påjayet . tato dhyànam .
     %<mà¤càpi bàlakaü suptaü paryaïke stanapàyinam .
     ÷rãvatsavakùaþpårõàïgaü nãlotpaladalacchavim ..>% iti dhyàtvà ÷rãkçùõa svàgataü iti pçcchet . idamàsanaü oü kçùõàya namaþ . ityàsanaü dattvà etat pàdyam oü ÷rãkçùõàya namaþ oü yaj¤àya yaj¤e÷varàya yaj¤apataye yaj¤asambhavàya govindàya namo namaþ . ityuccàrya idamarghyam oü ÷rãkçùõàya namaþ . idamàcamanãyam oü ÷rãkçùõàya namaþ . idamàcamanãyam oü ÷rãkçùõàya namaþ . tato dadhimadhughçtàtmakaü madhuparkamànãya eùa madhuparkaþ oü ÷rãkçùõàya namaþ . idamàcamanãyam oü ÷rãkçùõàya namaþ . laukikaùaùñyadhika÷atatrayatolakaparimitànyånaü jalamànãya oü yogàya yoge÷varàya yogapataye yogasambhavàya govindàya namo namaþ . idaü snànãyajalam oü ÷rãkçùõàya namaþ . idaü vastraü idamàbharaõam eùa gandhaþ idaü puùpam eùa dhåpaþ eùa dãpaþ idaü naivedyam oü vi÷vàya vi÷ve÷varàya vi÷vapataye vi÷vasambhavàya govindàya namo namaþ . ityanena naivedyaü dadyàt svàpayecca . tato namo devyai ÷riyai namaþ . iti mantreõa ÷riyaü påjayet . tataþ svagçhyoktavidhinàgniü saüsthàpya ghçtatilàbhyàm . oü dharsmàya dharme÷varàya dharmapataye dharmasambhavàya govindàya namo namaþ svàhà . ityantenàùñottara÷atamaùñàviü÷atimaùñau và juhuyàt . tato guóaghçtena vasordhàràü bhittau dadyàt . tato nàóãcchedaü bhàvayet . oü ùaùñhyai nama iti ùarùñhàü påjayet . tato bhagavataþ ÷rãkçùõasya nàmakaraõànnaprà÷anacåóàkaraõopanayanodvàhasaüskàràn bhàvayet . tataþ praõavàdinamo'ntena tattannàmabhiþ påjayet . oü devakyai namaþ evaü vasudevàya ya÷odàyai nandàya rohiõyai caõóikàyai baladevàya dakùàya gargàya caturmusvàya ityanena yathà÷akti pa¤copacàraiþ påjayet . tataþ ÷aïkhena ku÷apuùpacandanajalànyàdàya bhåmau jànunã pàtayitvà, oü kùãrodàrõavasaübhåta atrinetrasamudbhava ! . gçhàõàrdhyaü ÷a÷àïkedaü rohiõyà sahito mama .. oü somàya some÷varàya somapataye somasambhavàya govindàya namo namaþ . ityardhyaü dadyàt . tataþ praõàmamantrau .
     %<oü jyotsnàyàþ pataye tubhyaü jyotiùàü pataye namaþ .
     namaste rohiõãkànta ! sudhàvàsa namo'stu te ..
     nabhomaõóaladãpàya ÷iroratnàya dhårjañeþ .
     kalàbhirvardhamànàya nama÷candràya càrave ..>% tata÷ca .
     %<anaghaü vàmanaü ÷auriü vaikuõñhaü puruùottamam .
     vàsudevaü hçùãke÷aü màdhavaü madhusådanam ..
     varàhaü puõóarãkàkùaü nçsiühaü daityasådanam .
     dàmodaraü padmanàbhaü ke÷avaü garuóadhvajam ..
     govindamacyutaü devamanantamaparàjitam .
     adhokùajaü jagadbãjaü svargasthityantakàriõam ..
     anàdinidhanaü viùõuü triloke÷aü trivikramam .
     nàràyaõaü caturbàhuü ÷aïkhacakragadàdharam ..
     pãtàmbaradharaü nityaü vanamàlàvibhåùitam .
     ÷rãvatsàïkaü jagatsetuü ÷rãkçùõaü ÷rãdharaü harim .
     prapadye'haü sadà devaü sarvakàmaprasiddhaye ..>% iti stavaþ .. tataþ praõamet .
     %<praõamàmi sadà devaü vàsudevaü jagatpatim .
     tràhi màü sarvadeve÷a hare ! saüsàrasàgaràt ..>% tataþ pràrthayet .
     %<oü tràhi màü sarvapàpaghna duþkha÷okàrõavàddhare ! .
     sarvaloke÷vara tràhi patitaü màü bhavàrõave ..
     devakãnandana ÷rã÷a hare saüsàrasàgaràt .
     tràhi màü sarvaduþkhaghna roga÷okàrõavàddhare ! ..
     durgatàüstràyase viùõo ye smaranti sakçt sakçt .
     so'haü devàtidurvçttastràhi màü duþkhasàgaràt ..
     puùkaràkùa nimagno'haü màyàvij¤ànasàgare .
     tràhi màü devadeye÷a ! tvatto nànyo'sti rakùità ..>% iti pràrthayet ..
     %<yadvàlye yacca kaumàre vàrddhake yacca yauvane .
     tat puõyaü vçddhimàpnotu pàpaü hara halàyudha ! ..>% iti vadet .. tato nçtyagãtavàditrastavaiþ kàlaü nayet . paradine pràtaþsnànàdikaü kçtvà bhagavantaü ÷rãkçùõaü yathàvidhi saüpåjya durgàyà÷ca mahotsavaþ kàryaþ . tato bràhmaõàn bhojayet tebhyo dakùiõàü dadyàt suvarõàdi yat ki¤cidiùñatamaü ÷rãkçùõo me prãyatàmiti .
     %<oü yaü devaü devakã devã vasudevàdajãjanat .
     bhaumasya brahmaõo guptyai tasmai brahmàtmane namaþ ..
     subrahmavàsudevàya gobràhmaõahitàya ca .
     ÷àntirastu ÷iva¤càstu ityuccàrya visarjayet ..>% tata÷copavàsaparadine tithinakùatrayoravasàne pàraõam . yadà tu mahàni÷àyàþ pårbamekatarasyàvasànaü anyatarasya mahàni÷àyàü tadanantaraü và tadaikataràvasàne pàraõam . yadà tu mahàni÷àyàmubhayasthitiþ tadà utsavànte pàraõaü kuryàt . tatra mantraþ . oü sarvàya sarve÷varàya sarvapataye sarvasambhavàya govindàya namo namaþ . pàraõànantarantu samàpanamantraþ . oü bhåtàya bhåte÷varàya bhåtapataye bhåtasambhavàya govindàya namo namaþ . ityanena vrataü samàpayet .. * .. bhàdra÷uklapa¤camãmadhikçtya bhaviùyottare . tathà bhàdrapade màsi pa¤camyàü ÷raddhayànvitaþ . yastvàlikhya naro bhaktyà kçùõavarõàdivarõakaiþ . påjayedgandhapuùpai÷ca sarpirguggulupàyasaiþ .. tasya tuùñiü samàyànti pannagàstakùakàdayaþ . àsaptamàt kulàttasya na bhayaü sarpato bhavet . tasmàt sarvaprayatnena nàgàn saüpåjayennaraþ .. iyamevàlekhyanàgapa¤camãti vàcaspatimi÷ràþ . àlekhyanàgàþ karkoñakàdayaþ pårbalikhitàþ påjà ca ÷ràvaõapa¤camãvihiteti bodhyam .. * .. atha hareþ pàr÷vaparivartanam . tatra dvàda÷yàü sandhisamaye nakùatràõàmasambhave . àbhàkàsitapakùeùu ÷ayanàvartanàdikamiti brahmapuràõàt .. bhàdra÷ukladvàda÷yàü ÷ravaõamadhyayuktàyàü sandhyàsamaye dvàda÷yàmçkùàbhàve ekàda÷yàdiùu pàdayoge tadabhàve'pi dvàda÷yàü kevalàyàü và kçtàhnikaþ sàyaü sandhyàyàü devaü saüpåjya .
     %<oü vàsudeva jagannàtha pràpteyaü dbàda÷ã tava .
     pàr÷vena parivartasva sukhaü svapihi màdhava ! ..>% iti prà¤jaliþ pañhet ..
     %<tvayi supte jagannàtha ! jagat suptaü bhavediti .
     prabuddhe tvayi budhyeta jagat sarvaü caràcaram ..>% ityanena påjayet .. * .. atha siühàrke caturthyàü candradar÷anapràya÷cittam . siühàrkamadhikçtya brahmapuràõam .
     %<nàràyaõo'bhi÷aptastu ni÷àkaramarãciùu .
     sthita÷caturthyàmadyàpi manuùyànàpatecca saþ ..
     ata÷catuthyàü candrantu pramàdàdvãkùya mànavaþ .
     pañheddhàtreyikàvàkyaü pràïmukho vàpyudaïmukhaþ ..>% abhi÷apto mithyàparãvàdaviùayãbhåtaþ . so'bhi÷àpaþ adyàpi manuùyàn patet . tata÷ca pràïmukha udaïmukho và ku÷atilajalànyàdàya oü adyetyàdi siühàrkacaturthãcandradar÷anajanyapàpakùayakàmo dhàtreyãvàkyamahaü pañhiùye . iti saükalpya .
     %<oü siühaþ prasenamavadhãt siüho jàmbavatà hataþ .
     sukumàraka ! mà rodãstava hyeùa syamantakaþ ..>% iti viùõupuràõoktaü dhàtreyãvàkyaü pañhet .. * .. athànantavratam . tatra yaddine pårbàhõalàbhastaddine vratam . ubhayadine cet paradine yugmàt . vratànuùñhànavidhistu paddhatau j¤eyaþ .. * .. athàgastyàrghyadànam . pramàõantu tithitattve'nusandheyam . siühastharavikartavyatvena sauramàsàdaraþ . kanyàrkasaükràntipårbadinatrayàbhyantare kçtasnànàdikçtàhnikastilaku÷ajalànyàdàya oü tat sadityuccàrya oüadyetyàdi sarvàbhilaùitasiddhikàmo'gastyapåjanamahaü kariùye iti saükalpya ÷àlagràme jale và dakùiõàmukhaþ etat pàdyam oü agastyàya namaþ . sitapuùpàkùatayuktaü jalaü ÷aïkhena gçhãtvà idamarghyam . oü kà÷apuùpapratãkà÷a agnimàrutasambhava . mitràvaruõayoþ påttra kumbhayone namo'stu te .. oü agastyàya namaþ . evamàcamanãyasnànãyagandhapuùpadhåpadãpanaivedyàdikaü dadyàt . oü àtàpirbhakùito yena vàtàpicca mahàsuraþ . samudraþ ÷oùito yena sa me'gastyaþ prasãdatu .. iti pràrthayet .. iti kçtyatattvam ..

#<bhàdrapadaþ>#, puü, (bhàdrapadànakùatrayuktà paurõamàsã bhàdrapadã sà yatra màse saþ . bhàdrapadã + aõ .) bhàdramàsaþ . ityamaraþ . 1 . 4 . 17 .. (yathà -- %<te tu bhàdrapadàdyena dbimàsikena vyàkhyàtàþ . tadyathà . bhàdrapadà÷vayujau varùàþ .>% iti su÷rute såtrasthàne ùaùñhe'dhyàye ..)

#<bhàdrapadà>#, strã, pårbabhàdrapadànakùatram . uttarabhàdrapadànakùatram . tatparyàyaþ . prauùñhapadà 2 . ityamaraþ . 1 . 3 . 22 ..

#<bhàdramàturaþ>#, puü, (bhadramàturapatyamiti . bhadramàtç +
     %<màturutsaükhyàsambhadrapårbàyàþ . 4 . 1 . 115 .>% iti aõ . %<ukàrà÷càntàde÷aþ .>% iti kà÷ikà .) satãtanayaþ . %<satyàstu tanaye sàmmàturavadbhàdramàturaþ .>% iti hemacandraþ . 3 . 210 ..

#<bhànuþ>#, puü, (bhàti caturda÷abhuvaneùu svaprabhayà dãpyate iti . bhà + %<dàbhàbhyàü nuþ .>% uõàø 1 . 32 . iti nuþ .) såryaþ . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 3 . 24 .
     %<anantaþ kapilo bhànuþ kàmadaþ sarvatomukhaþ ..>% viùõuþ . yathà, tatraiva . 13 . 149 . 27 .
     %<sarvagaþ sarvavidbhànurviùvakseno janàrdanaþ ..>% pràdhàyàþ puttrabhedaþ . yathà, tatraiva . 1 . 65 . 48 .
     %<vi÷vàvasu÷ca bhànu÷ca sucandro da÷amastathà .
     ityetà devagandharvà pràdhàyàþ parikãrtitàþ ..>% aïgiraþsçùñastapasaþ puttrabhedaþ . yathà, tatraiva . 3 . 220 . 8 .
     %<tapasa÷ca manuü puttraü bhànu¤càpyaïgiràþ sçjat ..>% yàdavavi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e . 147 . 2 .
     %<kanyàü bhànumatãü nàma bhànorduhitaraü nçpa ! .
     jahàràtmavadhàkàïkùã nikumbho nàma dànavaþ ..>%) kiraõaþ . (yathà, çgvede . 6 . 64 . 2 .
     %<bhadràdadçkùauviyà vibhàsyutte ÷ocirbhànavo dyàmapaptan ..>% %<bhànavo ra÷mayaþ .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..) arkavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 33 .. prabhuþ . ràjà . iti dharaõiþ .. vçttàrhatpitçvi÷eùaþ . iti hemacandraþ . 2 . 14 ..

#<bhànuþ>#, strã, (bhàtãti . bhà + nuþ) bhàtumatã . iti ÷abdaratnàvalã .. (dakùakanyàbhedaþ . yathà, matsyapuràõe . 5 . 15 .
     %<÷çõudhvaü devamàtéõàü prajàvistaramàditaþ .
     marutvatã vasuryàmã lambà bhànurarundhatã ..>%)

#<bhànuphalà>#, strã, (bhànuriva dãptimat phalamasyàþ .) kadalã . iti jañàdharaþ ..

#<bhànumatã>#, strã, (bhànu + matup + ïãp .) vikramàdityaràjapatnã . yathà --
     %<devaguroþ prasàdena jihvàgre me sarasvatã .
     tenàhaü nçpa ! jànàmi bhànumatyàstilaü yathà ..>% iti vararuciþ .. (kçtavãryasya duhità . sà ca ahaüyàteþ patnã . yathà, mahàbhàrate . 1 . 95 . 15 .
     %<ahaüyàtiþ khalukçtavãryaduhitaramupayeme bhànumatãü nàma . tasyàmasya jaj¤e sàrvabhaumaþ ..>% agnirasaþ prathamà sutà . yathà, mahàbhàrate . 3 . 217 . 3 .
     %<prajàsu tàsu sarvàsu råpeõàpratimàbhavat .
     devã bhànumatã nàma prathamàïgirasaþ sutà ..>% yàdavabhànoþ kanyà . yathà, harivaü÷e . 147 . 2 .
     %<kanyàü bhànumatãü nàma bhànorduhitaraü nçpa ! ..>% duryodhanapatnã . yathà, veõãsaühàranàñake 2 aïke .
     %<àrya ! eùà bhànumatã devã patyuþ samaravijayàsaü÷ayà nirvartitagurupàdavandanàdyaprabhçti àrabdhaniyamà bàlodyàne tiùñhatãti ..>% gaïgà . yathà, kà÷ãkhaõóe . 29 . 129 .
     %<bhuktimuktipradà bhe÷ã bhaktasvargàpavargadà .
     bhàgãrathã bhànumatã bhàgyaü bhogavatã bhçtiþ ..>%)

#<bhànumàn>#, [t] puü, (bhànavaþ santyasyeti . bhànu + matup .) såryaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, kumàrasambhave . 3 . 65 .
     %<athopaninye giri÷àya gaurã tapasvine tàmrarucà kareõa .
     vi÷oùitàü bhànumato mayåkhairmandàkinã puùkarabãjamàlàm ..>% kaliïgade÷ajançpativi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 6 . 51 . 33 .
     %<bhànumàüstu tato bhãmaü ÷aravarùeõa dàrayan .
     nanàda balavannàdaü nàdayàno nabhastalam ..>% ke÷idhvajasya puttraþ . yathà, bhàgavate . 9 . 13 . 21 .
     %<bhànumàüstasya puttro'bhåcchatadyumnastu tatsutaþ ..>%) dãptiyukte, tri .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 30 . 47 .
     %<carmàõyapi ca gàtreùu bhànumanti dçóhàõi ca ..>%)

#<bhànuvàraþ>#, puü, (bhànorvàraþ .) ravivàraþ . yathà --
     %<amàvyàsyà dvàda÷ã ca saükrànti÷ca vi÷eùataþ .
     etàþ pra÷astàstithayo mànuvàrastathaiva ca ..
     atra snànaü japo homo devatànà¤ca påjanam .
     upavàsastathà dànamekaikaü pàvanaü smçtam ..>% iti tithitattve sambartavacanam ..

#<bhànemiþ>#, puü, (bhànàü prabhàcakràõàü nemiriva .) såryaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<bhàma>#, ïa krodhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-akaø-señ .) ïa, bhàmate . iti durgàdàsaþ ..

#<bhàma>#, t ka kopane . iti kavikalpadrumaþ .. adantacuràø-paraø-akaø-señ .) avabhàmat . iti durgàdàsaþ ..

#<bhàmaþ>#, puü, (bhàmanamiti . bhàma krodhe + gha¤ .) krodhaþ . (yathà, çgvede . 5 . 2 . 10 .
     %<madecidasya prarujanti bhàmà na varante paribàdho adevãþ ..>% %<bhàmàþ krodhà dãptayo và .>% iti tadbhàùye sàyanaþ .. bhàtãti . bhà + %<artistusuhusçdhçkùikùubhàyàvàpadãti .>% uõàø 1 . 139 . iti man .) såryaþ . (bhà + bhàve man .) dãptiþ . iti medinã . me, 21 .. bhaginãpatiþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, devãbhàgavate . 6 . 16 . 49 .
     %<guruü mitraü tathà bhàmaü puttra¤ca bhaginãü tathà ..>%)

#<bhàmakaþ>#, puü, (bhàma eva . svàrthe kan .) bhaginãpatiþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bhàmà>#, strã, (bhàmate iti . bhàm + ac + ñàp .) kopanà strã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bhàminã>#, strã, (bhàmate iti . bhàm + õiniþ + ïãp .) kopanà strã . ityamaraþ . 2 . 6 . 4 .. strãmàtram . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, bhàgavate . 9 . 18 . 6 .
     %<ekadà dànavendrasya ÷armiùñhà nàma kanyakà .
     sakhã sahasrasaüyuktà guruputtrà ca bhàminã ..>% tunayanàmakagandharvasya duhità . yathà, màrkaõóeyapuràõe . 128 . 7 .
     %<ràjaputtra ! suteyaü me bhàminã nàma màninã .
     abhi÷àpàdagastyasya vi÷àlatanayàbhavat ..>%)

#<bhàminãvilàsaþ>#, puü, (bhàminyà vilàso yatra .) jagannàthami÷rapaõóitaràjakçtakàvyagranthavi÷eùaþ . tasyàdya÷loko'yam . digante ÷råyante madamalinagaõóàþ karañinaþ kariõyaþ kàruõyàspadamasama÷ãlàþ khalu mçgàþ . idànãü loke'sminnanupama÷ikhànàü punarayaü nakhànàü pàõóityaü prakañayatu kasmin mçgapatiþ .. tasya puùpikà . iti ÷rãmatpaõóitaràjajagannàthaviracite bhàminãvilàse pràstàvikaþ prathamo vilàsaþ . ÷çïgàravarõanaü dvitãyo vilàsaþ . ÷rãkçùõaguõànuvarõanaü tçtãyo vilàsa÷ca ..

#<bhàmã>#, [n] tri, (bhàmaþ krodho'styasyeti . bhàma + %<ata iniñhanau .>% 5 . 2 . 115 . iti ini .) krodhã . (tejasvã . yathà, çgvede . 1 . 77 . 1 .
     %<kathà dà÷emàgnaye kàsmai devajuùñhocyate bhàmine gãþ ..>% %<bhàmine tejasvine .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<bhàraþ>#, puü, (bhriyate iti . bhç¤ bharaõe + %<akartari ca kàrake saüj¤àyàm .>% 3 . 3 . 19 . iti gha¤ .) viü÷atitulàparimàõam . ityamaraþ .. tattu aùñasahasratolakàtmakamiti yàvat . bãvadhaþ . yathà --
     %<avi÷ràmaü vahedbhàraü ÷ãtoùõa¤ca na vindati .
     sasantoùastathà nityaü trãõi ÷ikùeta gardabhàt ..>% iti càõakyam .. * .. viùõuþ . iti medinã . re, 72 .. gurutva¤ca .. (gurutvaguõavadvastu ..)

#<bhàraõóaþ>#, puü, uttarakurude÷aja÷akunapakùã . iti puràõam ..

#<bhàrataü>#, klã, (bharatàn bharatavaü÷ãyànadhikçtya kçto grantha ityaõ . yadbà, bhàraü caturvedàdi÷àstrebhyo'pi sàràü÷aü tanotãti . tan + óaþ .) granthabhedaþ . iti medinã . te, 138 .. tattu vyàsapraõãtalakùa÷lokàtmakamahàbhàratasaüj¤aketihàsaþ . tasya ÷ravaõàdiphalaü yathà --
     %<bhàrataü ÷çõuyànnityaü bhàrataü parikãrtayet .
     bhàrataü bhavane yasya tasya hastagato jayaþ ..
     yo go÷ataü kanaka÷çïgamayaü dadàti vipràya vedaviduùe subahu÷rutàya .
     puõyà¤ca bhàratakathàü ÷çõuyàcca nityaü tulyaü phalaü bhavati tasya ca tasya caiva ..
     navanãtaü yathà dadhno dvipadàü bràhmaõo yathà .
     hradànàmudadhiþ ÷reùñho gaurvariùñha÷catuùpadàm .
     yathaitànãtihàsànàü tathà bhàratamucyate ..
     ya÷cainaü ÷ràvayet ÷ràddhe bràhmaõàn pàdamantataþ .
     akùayyamannapànaü vai pitéüstasyopatiùñhate ..
     itihàsapuràõàbhyàü vedaü samupabçühayet .
     bibhetyalpa÷rutàdvedo màmayaü prahariùyati ..
     kàrùõaü vedamimaü vidvàn ÷ràvayitvàrthama÷vute .
     bhråõahatyàkçta¤càpi pàpaü jahyàdasaü÷ayaþ ..>% iti mahàbhàratam .. * .. tadvçttànto yathà -- brahmovàca .
     %<bhàrataü saüpravakùyàmi bhàràvataraõaü bhuvaþ .
     cakre kçùõo yudhyamànaþ pàõóavàdinimittataþ ..
     viùõunàbhyabjajo brahmà brahmaputtro'triratritaþ .
     somastato budhastasmàdurva÷yàntu puroravàþ ..
     tasmàdyastasya puttro'bhådyayàtirbharataþ kuruþ .
     ÷àntanustasya vaü÷e'bhådgaïgàyàü ÷àntanoþ sutaþ ..
     bhãùmaþ sarvaguõairyukto brahmavaivartapàragaþ .
     ÷àntanoþ satyavatyà¤ca dvau puttrau saübabhåvatuþ ..
     citràïgadantu gandharvaþ puttraü citraratho'vadhãt .
     anyo vicitravãryo'bhåt kà÷iràjasutàpatiþ ..
     vicitravãrye svaryàte vyàsàttatkùetrato'bhavat .
     dhçtaràùñro'gvikàputtraþ pàõóurambàlikàsutaþ ..
     bhujivyàyàntu viduro gàndhàryàü dhçtaràùñrataþ .
     duryodhanapradhànàstu ÷atasaükhyà mahàbalàþ ..
     pàõóoþ kuntyà¤ca màdyrà¤ca pa¤ca puttràþ prajaj¤ire .
     yudhiùñhiro bhãmasenaþ arjuno nakulastathà .
     sahadeva÷ca pa¤caite mahàbalaparàkramàþ ..
     kurupàõóavayorvairaü daivayogàdbabhåva ha .
     duryodhanena vãreõa pàõóavàþ sramupadrutàþ .
     dagdhà jatugçhe vãràste muktàþ sudhiyàmalàþ ..
     tatasta ekacakràyàü bràhmaõasya nive÷ane .
     viprave÷à mahàtmàno nihatya vakaràkùasam ..
     tataþ pà¤càlaviùaye draupadyàste svayaüvaram .
     vij¤àya vãrya÷ulkàü tàü pàõóavà upayemire ..
     droõabhãùmànumatyà ca dhçtaràùñraþ samànayat .
     ardhaü ràjyaü tataþ pràptà indraprasthe purottame ..
     ràjasåyaü tata÷cakruþ sabhàü kçtvà yatavratàþ .
     arjuno dvàravatyàntu subhadràü pràptavàn priyàm ..
     vàsudevasya bhaginãü mitraü devakinandanam ..
     gàõóãvaü nàma taddivyaü triùu lokeùu vi÷rutam .
     akùayàn ÷àyakàü÷caiva tathàbhedya¤ca daü÷anam ..
     sa tena dhanuùà vãraþ pàõóavo jàtavedasam .
     kçùõadvitãyo vãbhatsuratarpayata vãryavàn ..
     nçpàn digvijaye jitvà ratnànyàdàya vai dadau .
     yudhiùñhiràya mahate bhràtre nãtivide mudà ..
     yudhiùñhiro'pi dharmàtmà bhràtçbhiþ parivàritaþ .
     jito duryodhanenaiva màyàdyåtena pàpinà .
     karõaduþ÷àsanamate sthitena ÷akunermate .
     atha dvàda÷avarùàõi vane tepurmahattapaþ ..
     sadhaumyà draupadãsatyà munivçndàbhisaüvçtàþ .
     yayurviràñanagaraü guptaråpeõa saüsthitàþ ..
     varùamekaü mahàpràj¤à gograhàdimapàlayan .
     tato j¤àtàþ svakaü ràùñraü pràrthayàmàsuràdçtàþ ..
     pa¤ca gràmànardharàjyaü vãrà duryodhanaü nçpam .
     nàptavantaþ kurukùetre yuddha¤cakrurbalànvitàþ ..
     akùauhiõãbhirdivyàbhiþ saptabhiþ parivàritàþ .
     ekàda÷abhirudyuktàste'pi duryodhanàdayaþ ..
     àsãdyuddhaü svargamàrgaü devàsurabalopamam .
     bhãùmaþ senàpatirabhådàdau dauryodhane bale ..
     pàõóavànàü ÷ikhaõóã ca tayoryuddhaü babhåva ha .
     ÷astrà÷astrairmahàghoraü da÷aràtraü ÷arà÷aniþ ..
     ÷ikhaõóyarjunabàõai÷ca bhãùmaþ ÷ara÷itai÷citaþ .
     uttaràyaõamãkùyàtha dhyàtvà devaü gadàdharam ..
     uktvà dharmàn bahån varùàüstarpayitvà pitén bahån .
     ànande tu pade lãno vimale muktakilviùe ..
     tato droõo yayau yoddhuü dhçùñadyumnena vãryavàn .
     dinàni pa¤ca tadyuddhamàsãt paramadàruõam ..
     ya ete pçthivãpàlà hatàþ pàrthàstrasàgare .
     ÷okamàsàdya puttreõa droõo'pi svargamàpnuyàt ..
     tataþ karõo yayau yoddhumarjunena mahàtmanà .
     dinadvayaü mahadyuddhaü kçtvà pàrthàstrasàgare ..
     nimagnaþ såryalokantu tataþ pràpa sa vãryavàn .
     tataþ ÷alyo yayau yoddhuü dharmaràjena dhãmatà ..
     dinàrdhena hataþ ÷alyo bàõairjvalanasannibhaiþ .
     duryodhano'tha vegena gadàmàdàya vãryavàn ..
     abhyadhàvata vai bhãbhaü kàlàntakayamopamam .
     atha bhãmena vãreõa gadayà vinipàtitaþ ..
     a÷vatthàmà tato drauõiþ suptaü sainyaü tato ni÷i .
     jaghàna bàhuvãryeõa piturvadhamanusmaran ..
     dhçùñadyumna jaghànàtha draupadeyàü÷ca vãryavàn .
     draupadyàü rodamànàyàma÷vatthàmnaþ ÷iromaõim .
     aiùãkàstreõa taü jitvà jagràhàrjuna uttamam ..
     yudhiùñhiraþ samà÷vàsya strãjanaü ÷okasaïkulam .
     snàtvà santarpya devàü÷ca piténatha pitàmahàn .
     à÷vàsito'tha bhãùmeõa ràjya¤caivàkaronmahat ..
     viùõumãje'÷vamedhena vidhivaddakùiõàvatà .
     ràjye parikùitaü sthàpya yàdavànàü vinà÷anam ..
     ÷rutvà tu mauùale ràjà japtvà nàmasahasrakam .
     viùõoþ svaga jagàmàtha bhãmàdyairbhràtçbhiryutaþ ..>% iti gàruóe 150 adhyàyaþ .. * .. varùabhedaþ . iti medinã .. sa tu jambudvãpasya navavaürùàntargatanavamavarùaþ . tadvivaraõaü yathà --
     %<uttaraü yat samudrasya himàdre÷caiva dakùiõam .
     varùaü tadbhàrataü nàma bhàratã yatra santatiþ ..
     navayojanasàhasro vistàro'sya mahàmune ! .
     karmabhåmiriyaü svargamapavarga¤ca gacchatàm ..
     mahendro malayaþ sahyaþ ÷uktimànçkùaparvataþ .
     bindhya÷ca pàripàtra÷ca saptàtra kulaparvatàþ ..
     ataþ saüpràpyate svargo muktimasmàt prayànti ca .
     tiryaktvaü narakaü càpi yàntyataþ puruùà mune ! ..
     itaþ svarga÷ca mokùa÷ca madhya¤cànta÷ca gamyate .
     na khalvanyatra martyànàü karmabhåmau vidhãyate ..
     bhàratasyàsya varùasya nava bhedànni÷àmaya .
     indradvãpaþ ka÷eru÷ca tàmraparõo gabhastimàn ..
     nàgadvãpastathà saumyo gàndharvastvatha vàruõaþ .
     ayantu navamasteùàü dvãpaþ sàgarasaüvçtaþ ..
     yojanànàü sahasrantu dbãpo'yaü dakùiõottaràt .
     pårbe kiràtà yasyànte pa÷cime yavanàþ sthitàþ ..
     bràhmaõàþ kùattriyà vai÷yà madhye ÷ådrà÷ca bhàga÷aþ .
     ijyàyuddhabaõijyàdyairvartayanto vyavasthitàþ ..
     ÷atadru÷candrabhàgàdyà himavatpàdaniþsçtàþ .
     vedasmçtimukhà÷cànyàþ pàripàtrodbhavà mune ! ..
     narmadàsurasàdyà¤ca nadyo bindhyaviniþsçtàþ .
     tàpã payoùõã nirvindhyàpramukhà çkùasambhavàþ ..
     godàvarã bhãmarathã kçùõaveõyàdikàstathà .
     sahyapàdodbhavà nadyaþ smçtàþ pàpabhayàpahàþ ..
     kçtamàlà tàmraparõã pramukhà malayodbhavàþ .
     trisàmà çùikulyàdyà mahendraprabhavàþ smçtàþ ..
     çùikulyà kumàryàdyàþ ÷uktimatpàdasambhavàþ .
     àsàü nadyupanadya÷ca santyanyà÷ca sahasra÷aþ ..
     tàsvime kurupà¤càlamadhyade÷àdayo janàþ .
     pårbade÷àdikà÷caiva kàmaråpanivàsinaþ ..
     oóràþ kaliïgà magadhà dàkùiõàtyà÷ca kçtsna÷aþ .
     tathàparàntàþ sauràùñràþ ÷åràbhãràstathàrvudàþ ..
     màrukà màlavà÷caiva pàripàtranivàsinaþ .
     sauvãràþ saindhavà håõàþ ÷àlvàþ ÷àkalavàsinaþ ..
     madrà ràmàstathàmbaùñhàþ pàrasãkàdayastathà .
     àsàü pibanti salilaü vasanti saritàü sadà ..
     samãpato mahàbhàga ! hçùñapuùñajanàkulàþ .
     catvàri bhàrate varùe yugànyatra mahàmune ! ..
     kçtaü tretà dvàpara¤ca kali÷cànyatra na kvacit .
     tapastapyanti yatayo juhvate càtra yajvinaþ ..
     dànàni càtra dãyante paralokàrthamàdaràt .
     puruùairyaj¤apuruùo jambudbãpe sadejyate ..
     yaj¤airyaj¤apatirviùõuranyadvãpeùu cànyathà .
     tatràpi bhàrataü ÷reùñhaü jambudvãpe mahàmune ! ..
     yato hi karmabhåreùà tato'nyà bhogabhåmayaþ .
     atra janmasahasràõàü sahasrairapi sattama ! .
     kadàcillabhate janturmànuùyaü puõyasa¤cayàt ..
     gàyanti devàþ kila gãtakàni dhanyàstu ye bhàratabhåmibhàge .
     svargàpavargàspadamàrgabhåte bhavanti bhåyaþ puruùàþ suratvàt ..
     karmàõyasaïkalpitatatphalàni saünyasya viùõau paramàtmaråpe .
     avàpya tàü karmamahãmanante tasmillayaü ye tvamalàþ prayànti ..
     jànãma naitat kva vayaü vilãne svargaprade karmaõi dehabandham .
     pràpsyàma dhanyàþ khalu te manuùyà ye bhàrate nendriyaviprahãnàþ ..
     navavarùantu maitreya ! jambudvãpamidaü mayà .
     lakùayojanavistàraü saükùepàt kathitaü tava ..
     jambådbãpaü samàvçtya lakùayojanavistaraþ .
     maitreya ! valayàkàraþ sthitaþ kùàrodadhirbahiþ ..>% iti ÷rãviùõupuràõe 2 aü÷e 3 adhyàyaþ .. * .. àsmin varùe janmakàraõaü tatsàphalya¤ca yathà --
     %<÷atajanmatapaþ kçtvà janmedaü bhàrate labhet .
     karoti saphalaü janma ÷rutvà harikathàmçtam ..
     arcanaü vandanaü mantrajapaþ sevanameva ca .
     smaraõaü kãrtanaü ÷a÷vadguõa÷ravaõamãpsitam ..
     nivedanaü svasya dàsyaü navadhà bhaktilakùaõam .
     karoti saphalaü janma kçtvaitàni ca bhàrate .. * ..>% asya puõyasthalatvaü karmabhåmitvaü parimàõa¤ca yathà --
     %<karmaõàü phalabhoga÷ca sarveùàü surasundari ! .
     naiva svarge na pàtàle nànyadvãpe ÷rutau ÷rutam ..
     kçtvà ÷ubhà÷ubhaü karma puõyakùetre ca bhàrate .
     anyatra tatphalaü bhuïkte karmã karmanibandhanàt ..
     himàlayàdàsamudraü puõyakùetra¤ca bhàratam .
     ÷reùñhaü sarvasthalànà¤ca munãnà¤ca tapaþsthalam ..
     labdhvà tatra janma jãvo va¤coto viùõumàyayà .
     ÷a÷vat karoti viùayaü vihàya sevanaü hareþ ..
     kçtvà tatra mahat puõyaü svargaü gacchati puõyavàn .
     gçhãtvà svargakanyà÷ca ciraü svarge pramodate ..
     svargamàgacchati naro vihàya mànavãü tanåm ..>% iti brahmavaivartapuràõe ÷rãkçùõajanmakhaõóe . 1 . 59 . adhyàyau ..

#<bhàrataþ>#, puü, (bharatasya munerayamiti . bharata + aõ .) nañaþ . iti jañàdharaþ .. agniþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (bharatasya gotràpatyamiti . bharata + aõ .) bharatasya gotràpatyam .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 11 . 74 .
     %<tatrà÷rauùamaha¤caitat karma bhãmasya bhàrata ! ..>%)

#<bhàratavarùaü>#, klã, (bhàrataü bharatasambandhi varùamiti .) jambudvãpasya navavarùàntargatavarùavi÷eùaþ . yathà --
     %<himàhvaü dakùiõaü varùaü bharatàya dadau pità .
     tasmàcca bhàrataü varùaü tasya nàmnà mahàtmanaþ ..>% tasya nava bhàgà yathà --
     %<bhàratasyàsya varùasya navabhedànnibodha me .
     samudràntarità j¤eyàste tvagamyàþ parasparam ..
     indradvãpaþ kaseru÷ca tàmravarõo gabhastimàn .
     nàgadvãpastathà saumyo gàndharvo vàruõastathà ..
     ayantu navamasteùàü dvãpaþ sàgarasaüvçtaþ .
     yojanànàü sahasraü vai dvãpo'yaü dakùiõottaràt ..
     pårbe kiràtà yasyànte pa÷cime yavanàþ smçtàþ .
     bràhmaõàþ kùattriyà vai÷yàþ ÷ådrà÷càntaþsthità dvija ! ..
     ijyàyuddhabaõijyàdyaiþ karmabhiþ kçtapàvanàþ .
     teùàü saüvyavahàra÷ca ebhiþ karmabhiriùyate ..
     svargàpavargapràpti÷ca puõyaü pàpa¤ca vai tathà .
     mahendro malayaþ sahyaþ ÷uktimànçkùaparvataþ ..
     bindhya÷ca pàripàtra÷ca saptaivàtra kulàcalàþ .
     teùàü sahasra÷a÷cànye bhådharà ye samãpagàþ ..
     vistàrocchrayiõo ramyà vipulà÷citrasànavaþ .
     kolàhalaþ savaibhràjo mandaro darduràcalaþ ..
     vàtandhamo vaidyuta÷ca mainàkaþ surasastathà .
     tuïgaprastho nàmagirirgodhanaþ pàõóuràcalaþ ..
     puùpavãryajayantau ca revato'rvuda eva ca .
     çùyamåkaþ sagomantaþ kåña÷ailaþ kçtasmaraþ ..
     ÷rãparvata÷cakora÷ca ÷ata÷o'nye'lpaparvatàþ .
     tairvimi÷rà janapadà mlecchà÷càryà÷ca bhàga÷aþ .
     taiþ pãyante saricchreùñhà yàstàþ samyaïnibodha me ..
     gaïgà sarasvatã sindhu÷candrabhàgà tathàpagà .
     yamunà ca ÷atadru÷ca vitastairàvatã kuhåþ ..
     gomatã dhåtapàpà ca bàhudà ca dçùadvatã .
     vipà÷à devikà vaïkùurvi÷àlà gaõóakã tathà .
     kau÷ikã càparà vipra ! himavatpàdaniþsçtàþ ..
     vedasmçtirvetasinã ràtrighnã sindhureva ca .
     veõvà ca syandanà caiva savànãrà mahã tathà ..
     pàrà carmaõvatã låpã vidi÷à vetravatyapi .
     siprà hyavantã ca tathà pàripàtrà÷rayàþ smçtàþ ..
     ÷oõo mahànada÷caiva narmadà surasà kriyà .
     mandàkinã da÷àrõà ca citrakåñà tathàpagà ..
     citrotpalàtha tamasà karatoyà pi÷àcikà .
     tathànyà pippalà ÷roõã vipà÷à va¤julà nadã ..
     sarorujà ÷uktimatã maïgulã tridivà kratuþ .
     çkùapàdaprasåtà vai tathànyà vegavàhinã ..
     ÷iprà payoùõã nirbindhyà tàpã ca niùadhàvatã .
     veõà vaitaraõã caiva ÷inãvàlã kumudbatã ..
     toyà caiva mahàgaurã durgà càntaþ÷ivà tathà .
     bindhyapàdaprasåtàstà nadyaþ puõyajalàþ ÷ubhàþ ..
     godàvarã bhãmarathã kçùõavarõà tathàpagà .
     tuïgabhadrà suprayogà vàhyà kàveyyathàpagà .
     sahyapàdaviniùkràntà imàstàþ sariduttamàþ ..
     kçtamàlà tàmraparõã puùyajàtyutpalàvatã .
     malayàdrisamudbhåtà nadyaþ ÷ãtajalàstvimàþ ..
     pitçsomarùikulyà ca ikùalà tridivàlayà .
     làïgålinã vaü÷akarà mahendraprabhavàþ smçtàþ ..
     çùikà ca kumàrã ca mandagà mandavàsinã .
     kç÷à palà÷inã caiva ÷uktimatprabhavàþ smçtàþ ..
     sarvàþ puõyàþ sarasvatyaþ sarvà gaïgàþ samudragàþ .
     vi÷vasya màtaraþ sarvàþ sarvàþ pàpaharàþ smçtàþ ..
     anyàþ sahasra÷a÷coktàþ kùudranadyo dvijottama ! .
     pràvçñkàlavahàþ santi sarvakàlavahà÷ca yàþ ..
     matsyàþ ku÷ålàþ kulyà÷ca kuntalàþ kà÷iko÷alàþ ..
     arvudà÷ca puliïgà÷ca samakà÷ca vçkaiþ saha .
     madhyade÷e janapadàþ pràya÷o'mã prakãrtitàþ ..
     sahyasya cottareõaiva yatra godàvarã nadã .
     pçthivyàmapi kçtsnàyàü sa prade÷o manoramaþ ..
     govardhanapuraü ramyaü bhàrgavasya mahàtmanaþ .
     vàhlãkà vàñadhànà÷ca àbhãràþ kàlatoyakàþ ..
     aparàntà÷ca ÷ådrà÷ca pahnavà÷carmakhaõóikàþ .
     gàndhàrà yavanà÷caiva sindhusauvãramadrakàþ ..
     ÷atahradà lalitthà÷ca pàradàhàramåùikàþ .
     màñharà rakùahatakàþ kaikayà da÷amànikàþ ..
     kùattriyopanive÷à÷ca vai÷ya÷ådrakulàni ca .
     kàmbojà daradà÷caiva varvarà hyaïgalaukikàþ ..
     nãcà÷caiva tuùàrà÷ca pahnavà vàhyatodaràþ .
     àtreyàþ sabharadvàjàþ prasthalà÷ca da÷erakàþ ..
     lampakàþ sånakàrà÷ca cålikà jàhnavaiþ saha .
     apadhà÷càlimadrà÷ca kiràtànà¤ca jàtayaþ ..
     tàmasà haüsamàrgà÷ca kà÷mãràstaïganàstathà .
     cålikà huóukà÷caiva årõà dàrvàstathaiva ca .. * ..
     ete de÷à hyudãcyàstu pràcyàn de÷ànnibodha me .
     andhravàkà mudgarakà antargiribahirgiràþ ..
     tathà plavaïgà vaïgeyà maladà malavartikàþ .
     brahmottaràþ pravijayà bhàrgavàïgeyamardakàþ ..
     pràgjyotiùà÷ca madrà¤ca videhàstàmraliptakàþ .
     malvà magadhagomedàþ pràcyà janapadàþ smçtàþ ..
     athàpare janapadà dakùiõàpathavàsinaþ .
     pàõóyà÷ca keralà÷caiva colàþ kulyàstathaiva ca ..
     setukà måùikà÷caiva kumàrà vànavàsikàþ .
     mahàràùñrà màhiùikàþ kaliïgàccaiva sarva÷aþ ..
     àbhãràþ saha caiùãkà àñavyàþ ÷avarà÷ca ye .
     pulindà bindhyamàleyà vaidarbhà daõóakaiþ saha ..
     paurikà maulikà÷caiva a÷makà bhogavardhanàþ .
     tailikàþ kuntalà hyandhà udbhidà nàlakàrakàþ .. * ..
     dàkùiõàtyàstvime de÷à aparàntànnibodha me .
     saurpàrakàþ kàlanadà dullàstàlãyakaiþ saha ..
     kàraskarà lohajaïghà vàneyà ràjabhadrakàþ .
     tosalàþ ko÷alà÷caiva traipurà vidi÷àstathà ..
     tuùàràstumbarà÷caiva pàñavo naiùadhaiþ saha .
     pulindà÷ca su÷ãlà÷ca råpapàstàmasaiþ saha ..
     tathà kurumiõa÷caiva sarve caiva karaskaràþ .
     nàsikàkhyà÷ca ye cànye ye caivàntaranarmadàþ .
     màrukacchàþ samàheyàþ sarve sàrasvataiþ saha .
     kacchãyà÷ca suràùñrà÷ca àvantyà÷càrvudaiþ saha ..
     ityete hyaparàntà÷ca ÷çõu bindhyanivàsinaþ .
     malajà÷ca karåùà÷ca mekalà÷cotkalaiþ saha ..
     uttamarõà da÷àrõà÷ca bhojàþ kiskindhakaiþ saha .
     anåpàstuõóikerà÷ca vãrahotrà hyavantayaþ ..
     ete janapadàþ sarve bindhyapçùñhanivàsinaþ ..
     ato de÷àn pravakùyàmi parvatà÷rayiõa÷ca ye .. * ..
     nirhàrà haüsamàrgà÷ca kupathàstaïganàþ khasàþ .
     kutsàþ pràvaraõà÷caiva årõà darvàþ sahåhukàþ ..
     trigartà màlavà÷caiva kiràtàstàmasaiþ saha .
     kçtatretàdika÷càtra caturyugakçto vidhiþ .. * ..
     etattu bhàrataü varùaü catuþsaüsthànasaüsthitam ..
     dakùiõe parato hyasya pårbeõa ca mahodadhiþ .
     himavànuttareõàsya kàrmukasya yathà guõaþ ..
     tadetadbhàrataü varùaü sarvabãjaü dvijottama ! .
     devatvamamare÷atvaü devatvaü martyatàü tathà ..
     mçgapa÷vambaracarà yonãstadvat sarãsçpàþ .
     sthàvaràõà¤ca sarveùàmato brahman ! ÷ubhà÷ubhaiþ ..
     prayànti karmabhårbrahmannànyalokeùu vidyate .
     devànàmapi viprarùe ! sadaivaiùa manorathaþ ..
     api mànuùamàpsyàmo devatvàt pracyutàþ kùitau .
     manuùyàþ kurute tattu yanna ÷akyaü suràsuraiþ ..
     svakarmanigaóagrastaiþ svakarmakùapaõotsukaiþ .
     na ki¤cit kriyate karma sukhale÷opabçühitaiþ ..>% iti ÷rãmàrkaõóeyapuràõe bhàratakhaõóavarõananàmàdhyàyaþ .. 57 .. * .. api ca . bhàrate'pyasmin varùe saricchailàþ santi bahavaþ . malayo maïgalaprastho mainàkastrikåña çùabhaþ kåñakaþ koõvaþ sahyo devagirirçùyamåkaþ ÷rã÷ailo veïkaño mahendro vàridhàro bindhyaþ ÷uktimànçkùagiriþ pàripàtro droõa÷citrakåño govardhano raivatakaþ kakubho nãlo gokàmukhaþ indrakãlaþ kàmagiririti cànye ÷atasahasra÷aþ ÷ailàsteùàü nitambaprabhavà nadà nadya÷ca santyasaükhyàtàþ . etàsàmapo bhàratyaþ prajà nàmabhireva punantãnàmàtmanà copaspç÷anti candrava÷à tàmraparõã avañodà kçtamàlà vaihàyasã kàverã veõvà payasvinã ÷arkaràvartà tuïgabhadrà kçùõaveõvà bhãmarathã godàvarã nirbindhyà payoùõo tàpã revà surasà narmadà carmaõvatã andhaþ ÷oõa÷ca nadau mahànadã vedasmçtirçùikulyà trisàmà kau÷ikã mandàkinã yamunà sarasvatã dç÷advatã gomatã sarayåroghavatã ùaùñhavatã saptavatã suùomà ÷atadru÷candrabhàgà marudvçdhà vitastà asiknã vi÷veti mahànadyaþ . asminneva varùe puruùairlabdhajanmabhiþ ÷uklalohitakçùõavarõena svàrabdhena karmaõà divyamànuùanàrakagatayo bahvya àtmana ànupårbyeõa sarvà hyeva sarveùàü vidhãyante . yathàvarõavidhànamapavarga÷càpi bhavati . yo'sau bhagavati sarvabhåtàtmani anàtmye'nirukte'nilayane paramàtmani vàsudeve ananyanimittabhaktiyogalakùaõo nànàgatinimittàvidyàgranthibandhanadvàreõa yadà hi mahàpuruùapåruùaprasaïgaþ . etadeva hi devà gàyanti .
     %<aho vataiùàü kimakàri ÷obhanaü prasanna eùàü sviduta svayaü hariþ .
     yairjanma labdhaü nçùu bhàratàjire mukundasevaupayikaspçhà hi naþ ..
     kiü duùkarairnaþ kratubhistaùovratairdànàdibhirvà dyujayena phalgunà .
     na yatra nàràyaõapàdapaïkajasmçtiþ pramuùñàti÷ayendriyotsavàt ..
     kalpàyuùàü sthànajayàt punarbhavàt kùaõàyuùàü bhàratabhåjayo varaþ .
     kùaõena martyena kçtaü manasvinaþ saünyasya saüyàntyabhayaü padaü hareþ ..
     na yatra vaikuõñhakathà sudhàpagà na sàdhavo bhàgavatàstadà÷rayàþ .
     na yatra yaj¤e÷amakhà mahotsavàþ sure÷aloko'pi na vai sa sevyatàm ..
     pràptà nçjàtintviha ye ca jantavo j¤ànakriyàdravyakalàpasambhçtàm .
     na cedyateranna punarmçtàyate bhåyo vanaukà iva yànti bandhanam .
     yaiþ ÷raddhayà varhiùi bhàga÷o havirniruptamiùñaü vidhimantravastutaþ .
     ekaþ pçthaïnàmabhiràhuto mudà gçhõàti pårõaþ svayamà÷iùàü prabhuþ ..
     satyaü di÷atyarthitamarthito nçõàü naivàrthado yat punararthità yataþ .
     mvayaü vidhatte bhajatàmanicchatàmicchàpidhànaü nijapàdapallavam ..
     yadyatra naþ svargasukhàva÷eùitaü sviùñasya såktasya kçtasya ÷obhanam .
     tenàjanàbhe smçtimajjanmanaþ syàdvarùe hariryadbhajatàü ÷aü tanoti ..>% ÷rã÷uka uvàca . jambådvãpasya ca ràjannupadbãpànaùñau haika upadi÷anti sàgaràtmajaira÷vànveùaõa imàü mahãü parito nikhanadbhirupakalpitàn . tadyathà . svarõaprastha÷candra÷ukla àvartano ramaõako nandahariõaþ pà¤cajanyaþ siühalo laïketi . evaü tava bhàratottamajambudvãpavarùavibhàgo yathopade÷amupavarõitaþ . iti ÷rãbhàgavate mahàpuràõe 5 skandhe dvãpavarùavarõanaü nàma 19 adhyàyaþ .. (viùõupuràõe ca . 2 aü÷e 3 adhyàye .
     %<uttaraü yat samudrasya himàdre÷caiva dakùiõam .
     varùaü tat bhàrataü nàma bhàratã yatra santatiþ .. 1 ..
     navayojanasàhasro vistàro'sya mahàmune ! .
     karmabhåmiriyaü svargamapavarga¤ca gacchatàm .. 2 ..>% apara¤ca .
     %<ataþ saüpràpyate svargo muktimasmàt prayànti vai .
     tiryaktvaü naraka¤càpi yàntyataþ puruùà mune ! .. 4 ..
     itaþ svarga÷ca mokùa÷ca madhyamanta÷ca gamyate .
     nakhalvanyatra martyànàü karmabhåmau vidhãyate .. 5 ..>% api ca .
     %<catvàri bhàrate varùe yugànyatra mahàmune ! .
     kçtaü tretà dvàpara¤ca kali÷cànyatra na kvacit .. 19 ..
     tapastapyanti munayo juhvate càtra yajvinaþ .
     dànàni càtra dãyante paralokàrthamàdaràt .. 20 ..>%
     %<atràpi bhàrataü ÷reùñhaü jambudvãpe mahàmune ! .
     yato hi karmabhåreùà tato'nyà bhogabhåmayaþ .. 22 ..
     atra janma sahasràõàü sahasrairapi sattama ! .
     kadàcillabhate janturmànuùyaü puõyasa¤cayàt .. 23 ..
     gàyanti devàþ kila gãtakàni dhanyàstu te bhàratabhåmibhàge .
     svargàpavargàspadamàrgabhåte bhavanti bhåyaþ puruùàþ suratvàt .. 24 ..
     karmàõyasaïkalpitatatphalàni saünyasya viùõau paramàtmabhåte .
     avàpya tàü karma mahãmanante tasmillayaü yetvamalàþ prayànti .. 25 ..
     jànãma naitat kva vayaü vilãne svargaprade karmaõi dehabandham .
     pràpsyàma dhanyàþ khalu te manuùyà ye bhàrate nendriyaviprahãnàþ .. 26 ..>%)

#<bhàratã>#, strã, (bhç + atac . striyàü ïãp .) vacanam . (yathà, kumàre . 6 . 79 .
     %<tamarthamiva bhàratyà sutayà yoktumarhasi ..>%) sarasvatã . (yathà, kàlidàsaþ .
     %<vãõàpustakara¤jitahaste bhagavati bhàrati devi ! namaste ..>%) pakùibhedaþ . vçttibhedaþ . iti medinã . ne, 138 .. yathà --
     %<÷çïgàre kau÷ikã vãre sàtvatyàrabhañã punaþ .
     rase raudre ca vãbhatse vçttiþ sarvatra bhàratã ..>% bhàratã vçttistu bhàratã saüskçtapràyo vàgvyàpàro narà÷rayaþ . iti sàhityadarpaõasya 6 paricchedaþ .. bràhmã . iti ràjanirghaõñaþ .. (÷aïkaràcàrya÷iùyatoñakasya ÷iùyàõàmanyatamasya upàdhivi÷eùaþ . yathà, pràõatoùiõyàmavadhåtaprakaraõe .
     %<vidyàbhàreõa sampårõaþ sarvabhàraü parityajet .
     duþkhabhàraü na jànàti bhàratã parikãrtità ..>% nadãvi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 221 . 25 .
     %<bhàratã suprayogà ca kàverã murmuràyathà ..>%)

#<bhàradvàjaü>#, klã, asthi . iti hemacandraþ . 3 . 289 ..

#<bhàradvàjaþ>#, puü, (bharadvàjasya apatyaü gotràpatyamiti và . bharadvàja + %<ançùyanàntarye vidàdibhyo'¤ .>% 4 . 1 . 104 . iti a¤ .) droõàcàryaþ . (yathà, mahàbhàrate . 7 . 6 . 23 .
     %<tataþ prayàte sahasà bharadvàje mahàrathe .
     àrtanàdena ghoreõa vasudhà samakampata ..>%) çùibhedaþ . iti medinã . je, 34 .. agastyamuniþ . iti ÷abdaratnàvalã .. maïgalagrahaþ . iti grahayaj¤atattvam .. vyàghràñapakùã . bçhaspatiputtraþ . iti hemacandraþ .. (de÷abhedaþ . yathà,
     %<kçkaõaparõàdbhàradvàje . 4 . 2 . 145 .>% iti såtre %<bhàradvàja÷abdo'pi de÷avacana eva nagotra÷abdaþ .>% iti kà÷ikà .. bharadvàjavaü÷ãye, tri .. yathà, mahàbhàrate . 1 . 131 . 3 .
     %<iti sa¤cintya gàïgeyastadà bhàratasattama ! .
     droõàya vedaviduùe bhàradvàjàya dhãmate .
     pàõóavàn kauravàü÷caiva dadau ÷iùyànnararùabha ! ..>%)

#<bhàradvàjã>#, strã, vanakàrpàsã . iti ÷abdaratnàvalã .. (nadãbhedaþ . yathà, mahàbhàrate . 6 . 9 . 29 .
     %<÷ãghrà¤ca picchilà¤caiva bhàradvàjã¤ca nimnagàm .
     kau÷ikãü nimnagàü ÷oõàü bàhudàmatha candramàm ..>%)

#<bhàrayaþ># puü, (bhàü dãptiü rayate pràpnotãti . raya gatau + padàdyac .) bhàradbàjapakùã . iti ÷abdacandrikà .. bhàrai iti bhàùà ..

#<bhàrayaùñiþ>#, strã, (bhàrasya yaùñiþ .) bhàravahanadaõóaþ . vàüka iti bhàùà . tatparyàyaþ . vihaïgikà 2 . ityamaraþ . 2 . 10 . 30 ..

#<bhàravaü>#, klã, (bhàraü vàtãti . bhàra + và + %<àto'nupeti .>% 3 . 2 . 3 . iti kaþ .) dhanurguõaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<bhàravàhaþ>#, puü, (bhàraü vahatãti . vah + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ .) bhàrikaþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 15 .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 133 . 1 .
     %<andhasya panthà vadhirasya panthàþ striyà÷ca panthà bhàravàhasya panthàþ ..>%)

#<bhàravàhã>#, strã, (bhàravàha + gauràditvàt ïãù .) nãlã . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 3,503a]>@
#<bhàraviþ>#, puü, kavivi÷eùaþ . sa ca kiràtàrjunãyanàmakagranthakartà . tatparyàyaþ . ÷atapuùpaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. tasya granthasya prathama÷loko'yam .
     %<÷riyaþ kuråõàmadhipasya pàlanãü prajàsu vçttiü yamayuïkta veditum .
     sa varõiliïgã viditaþ samàyayau yudhiùñhiraü dbaitavane vanecaraþ ..>%

#<bhàravçkùaþ>#, puü, (kàkùãnàmakagandhadravyam . iti ÷abdacandrikà ..

#<bhàraharaþ>#, puü, (haratãti . hç + padàdyac . bhàrasya haraþ .) bhàravàhakaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bhàrahàraþ>#, puü, (bhàraü haratãti . hç + aõ .) bhàravàhakaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bhàriþ>#, puü, (ibhasya ariþ . pçùodaràditvàt ilopaþ .) siühaþ . iti hemacandraþ ..

#<bhàrikaþ>#, puü, (bhàro'sti vàhyatayàsya . %<ata iniñhanau .>% 5 . 2 . 115 . iti ñhan .) bhàravàhakaþ . bhàrã iti khyàtaþ . tatparyàyaþ . bhàravàhaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 10 . 15 .. bhàraharaþ 3 bhàrahàraþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, kathàsaritsàgare . 37 . 56 .
     %<tatra càgràgatàþ kecit tamåcuþ kàùñhabhàrikàþ ..>%)

#<bhàriñaþ>#, puü, pakùivi÷eùaþ . tatparyàyaþ . ÷yàmacañakaþ 2 ÷ai÷iraþ 3 kaõabhakùakaþ 4 . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhàrã>#, [n] puü, (bhàro'styasyàsmin veti . bhàra + iniþ .) bhàravàhakaþ . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ .. (yathà, manau . 2 . 138 .
     %<cakriõo da÷amãsthasya rogiõo bhàriõaþ striyàþ .
     sràtakasya ca ràj¤a÷ca panthà deyo varasya ca ..>%) bhàrayukte, tri ..

#<bhàrauhã>#, strã, (bhàraü vahatãti . vah + õvi . striyàü ïãp . tataþ ÷asàdàvajàdau åñ .) bhàravàhikà . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<bhàrgavaþ>#, puü, (bhçgorapatyam tadgotràpatyamiti . bhçgu + aõ .) para÷uràmaþ . ÷ukràcàryaþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 66 . 45 .
     %<tasminniyukte vidhinà yogakùemàya bhàrgave .
     anyamutpàdayàmàsa puttraü bhçguraninditam ..>%) dhanvã . gajaþ . iti medinã . ve, 45 .. bhàratavarùamadhye pràcyade÷àntargatade÷avi÷eùaþ . yathà --
     %<brahmottaràþ pravijayà bhàrgavà j¤eyamardakàþ ..>% iti màrkaõóeyapuràõam .. (kulàlaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 192 . 1 .
     %<gatvà tu tàü bhàrgavakarma÷àlàü pàrthau pçthàü pràpya mahànubhàvau ..>% %<bhçguþ svaghañavçttiþ jãvikàrthaü bhçguõà vyavaharatãti bhàrgavaþ kulàlaþ .>% iti taññãkàyàü nãlakaõñhaþ .. màrkaõóeyaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 22 . 15 .
     %<ityuktvà te jagmurà÷u catvàro'mitatejasaþ .
     pçthivãkà÷yapa÷càgniþ prakçùñàyu÷ca bhàrgavaþ ..>% ÷aunakaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 18 . 6 .
     %<tatheti càbravãdviùõurbrahmaõà saha bhàrgavaþ ..>% bhçguvaü÷ãye, tri .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 99 . 41 .
     %<÷çõu ràmasya ràjendra ! bhàrgavasya ca dhãmataþ ..>%)

#<bhàrgavapriyaþ>#, puü, (bhàrgavasya priyaþ .) hãrakaþ . ÷ukràdhiùñhàtçdevatàkatvàt ..

#<bhàrgavã>#, strã, (bhàrgava + ïãp .) pàrvatã . (bhçgorapatyaü strã . bhçgu + aõ + ïãp .) lakùmãþ . (asyà bhçgusutàtvamuktaü yathà, viùõupuràõe . 1 . 9 . 146 .
     %<etat te kathitaü brahman ! yanmàü tvaü paripçcchasi .
     kùãràbdhau ÷rãyathà jàtà pårbaü bhçgusutà satã ..>%) dårvà . iti medinã . ve, 45 .. (yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<sahasravãryà dårvà tu maïgalyà bhàrgavã ruhà ..>%) nãladårvà . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathàsyàþ paryàyaþ .
     %<nãladårvà ruhànantà bhàrgavã ÷ataparvikà .
     ÷aùpaü sahasravãryà ca ÷atavallã ca kãrtità ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) ÷vetadårvà . iti ràjanirghaõñaþ .. (bhçguvaü÷ãyastrãmàtre . yathà, mahàbhàrate . 1 . 73 . 33 .
     %<kasmàcciràyito'sãti pçùñastàmàha bhàrga vãm .
     hato'hamiti càcakhyau pçùño bràhmaõakanyayà ..>%)

#<bhàrgã>#, strã, (bhçj + gha¤a . bhargo'styasyà iti .
     %<jyotsnàdibhya upasaükhyànam . 5 . 2 . 103 .>% ityasya vàrtiø . iti aõ . tato ïãp .) vçkùavi÷eùaþ . vàmanahàñã iti bhàùà . tatparyàyaþ . gardabha÷àkhã 2 pha¤jã 3 aïgàravallarã 4 bràhmã 5 bràhmaõa yaùñiþ 6 vàntàriþ 7 bhçïgajà 8 padmà 9 yaùñiþ 10 bhàraïgã 11 vàtàriþ 12 kàmajit 13 suråpà 14 bhramareùñà 15 ÷akramàtà 16 . asyà guõàþ . kañutvam . tiktatvam . uùõatvam . kàsa÷vàsa÷ophavraõakrimidàhajjaranà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. anyat bràhmaõayaùñikà÷abde draùñavyam ..

#<bhàrdvàjã>#, strã, (bhàradvàjã . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) bhàradvàjã . vanakàrpàsã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bhàryà>#, strã, (bharaõãyà iti . bhç + %<éhalorõyat .>% 3 . 1 . 124 . iti õyat . ñàp . yadvà bhayà dãptyà àryà .) vedavidhànenoóhà . vidhipårbakavivàhità . tatparyàyaþ . patnã 2 pàõigçhãtã 3 dvitãyà 4 sahadharmiõã 5 jàyà 6 dàràþ 7 sahadharmiõã 8 dharmacàriõã 9 dàraþ 10 kalatram 11 kalatrakam 12 .. iti ÷abdaratnàvalã .. asyàþ pra÷aüsà yathà --
     %<sà bhàryà yà priyaü bråyàt sa puttro yastu jãvati .
     sa jãvati guõo yasya dharmo yasya sa jãvati ..
     guõadharmavihãno yo niùphalaü tasya jãvanam ..
     sà bhàryà yà gçhe dakùà sà bhàryà yà priyaüvadà ..
     sà bhàryà yà patipràõà sà bhàryà yà pativratà .
     nityasnàtà sugandhà ca nitya¤ca priyavàdinã ..
     alpabhuk svalpabhàùã ca satataü maïgalairyutà .
     satataü dharmabahulà satata¤ca patipriyà ..
     satataü priyavaktrã ca satataü çtukàminã .
     pitçdevakriyàyuktà sarvasaubhàgyavardhinã ..
     yasyedç÷ã bhavedbhàryà devendro na sa mànuùaþ ..>% asyà doùà yathà --
     %<yasya bhàryà viråpàkùã ka÷malà kalahapriyà .
     uttarottaravàdà syàt sà jarà na jarà jarà ..
     ya sya bhàryà÷ritànyatra parave÷màbhikàïkùiõã .
     kukriyà tyaktalajjà ca sà jarà na jarà jarà ..>%
     %<yasya bhàryà guõaj¤à ca bhartàramanugàminã .
     alpàlpena tu santuùñà sà priyà na priyà priyà ..
     duùñà bhàryà ÷añhaü mitraü bhçtyà÷cottaradàyakàþ .
     sasarpe ca gçhe vàso mçtyureva na saü÷ayaþ .
     àpatsu mitraü jànãyàt yuddhe ÷åraü vane ÷ucim .
     bhàryà¤ca vibhave kùãõe durbhikùe ca priyàtithim ..>% iti gàruóe nãtisàre 108 . 109 adhyàyau .. (tathà ca mahàbhàrate . 1 . 74 . 39 -- 45 .
     %<sà bhàryà yà gçhe dakùà sà bhàryà yà prajàvatã .
     sà bhàryà yà patipràõà sà bhàryà yà pativratà ..
     ardhaü bhàryà manuùyasya bhàryà ÷reùñhatamaþ sakhà .
     bhàryàmålaü trivargasya bhàryàmålaü tariùyataþ ..
     bhàryàvantaþ kriyàvantaþ sabhàryà gçhamedhinaþ .
     bhàryàvantaþ pramodante bhàryàvantaþ ÷riyànvitàþ ..
     sakhàyaþ pravivikteùu bhavantyetàþ priyaüvadàþ pitaro dharmakàryeùu bhavantyàrtà÷ca màtaraþ ..
     kàntàreùvapi vi÷ràmo janasyàdhvanikasya vai .
     yaþ sadàraþ sa vi÷vàsyastasmàddàràþ parà gatiþ ..
     saüsmarantamapi pretaü viùameùvekapàtinam .
     bhàryaivànveti bhartàraü satataü yà pativratà ..
     prathamaü saüsthità bhàryà patiü prekùya pratãkùate .
     pårbaü mçta¤ca bhartàraü pa÷càt sàdhvanugacchati ..>%) bçhaspatiruvàca .
     %<yasya nàsti satã bhàryà gçheùu priyavàdinã .
     araõyaü tena gantavyaü yathàraõyaü tathà gçham ..
     su÷ãlà sundarã ÷àntà gatà yasya gçhodaràt .
     araõyaü tena gantavyaü yathàraõyaü tathà gçham ..
     bhàvànuraktà vanità hçtà yasya ca ÷atruõà .
     araõyaü tena gantavyaü yathàraõyaü tathà gçham ..
     daivenàpahçtà yasya patisàdhyà pativratà .
     araõyaü tena gantavyaü yathàraõyaü tathà gçham ..
     yasya màtà gçhe nàsti bhàryà càpriyavàdinã .
     araõyaü tena gantavyaü yathàraõyaü tathà gçham ..
     priyà÷ånyaü gçhaü yasya pårõaü strãdhanabandhubhiþ .
     araõyaü tena gantavyaü yathàraõyaü tathà gçham ..
     bhàryà÷ånyà vanasamàþ sabhàryà÷ca gçhà gçhàþ .
     gçhiõã ca gçhaü proktaü na gçhaü gçhamucyate ..
     a÷uciþ strãvihãna÷ca daive paitre ca karmaõi .
     yadahnà kurute karma na tasya phalabhàgbhavet ..
     dàhikà÷aktihãna÷ca yathà mando hutà÷anaþ .
     prabhàhãno yathà såryaþ ÷obhàhãno yathà ÷a÷ã ..
     ÷aktihãno yathà jãvo yathàtmà ca tanåü vinà .
     vinàdhàraü yathà dheyo yathe÷aþ prakçtiü vinà ..
     na ca ÷akto yathà yaj¤aþ phaladàü dakùiõàü vinà .
     karmiõe ca phalaü dàtuü sàmagrãmålameva ca ..
     vinà svarõaü svarõakàro yathà÷aktaþ svakarmaõi .
     yathà÷aktaþ kulàla÷ca mçttikà¤canavi dvijàþ ! ..
     tathà gçhã na ÷akta÷ca santataü sarvakarmaõi .
     bhàryàmålà÷ca puttrà÷ca bhàryàmålà gçhàstathà ..
     bhàryàmålaü sukhaü ÷a÷vadgçhasthànàü gçhe sadà .
     bhàryàmålaþ sadà harùo bhàryàmåla¤ca maïgalam ..
     bhàryàmåla÷ca saüsàro bhàryàmåla¤ca sauratam .
     yathà ratha÷ca rathinàü gçhiõà¤ca tathà gçham .
     sàrathistu yathà teùàü gçhasthànàü tathà priyà ..
     sarvaratnapradhàna¤ca strãratnaü duùkulàdapi .
     sà gçhãtà gçhasthenaivetyàha kamalodbhavaþ ..
     yathà jalaü vinà padmaü padmaü ÷obhàü vinà yathà .
     tathaiva ca gçhaü ÷a÷vadgçhiõàü gçhiõãü vinà ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 56 adhyàyaþ .. tasyà atyàjyatvaü yathà --
     %<anapatyà¤ca yuvatãü kulajà¤ca pativratàm .
     tyaktvà bhavedyaþ sannyàsã brahmacàrã yatãti và ..
     bàõijye và pravàse và ciraü dåraü prayàti yaþ .
     tãrthàya tapase vàpi mokùàrthaü janma khaõóitum ..
     na mokùastasya bhavati dharmasya skhalanaü dhruvam .
     abhi÷àpena bhàryàyà naraka¤ca paratra ca ..
     ihaiva ca ya÷onà÷a ityàha kamalodbhavaþ ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 112 aþ .. bahubhàryasyaikasyà bhajane doùàdi yathà --
     %<gadato yat ÷rutaü pårbaü nàradàya piturmukhe .
     dakùasya dharma÷àstràrthaü tat ÷çõuùva ni÷àpate ! ..
     bahudàraþ pumàn yastu ràgàdekàü bhajet striyam .
     sa pàpabhàk strãjita÷ca tasyà÷aucaü sanàtanam ..
     yadduþkhaü jàyate strãõàü svàmyasambhogajaü yathà .
     na tasya sadç÷aü duþkhaü ki¤cidanyaddhi vidyate ..
     matãmçtumatãü jàyàü yo neyàt puruùàdhamaþ .
     çtughasreùu ÷uddheùu bhråõahà sa hi jàyate ..
     bhàryà syàdyàvadàtreyã tàvat kàlaü virodhakam .
     tasyàstu saïgame ki¤cit vihita¤càpi nàcaret ..
     bahubhàryasya bhàryàõàmçtumaithunanà÷anam .
     na ki¤cidvidyate karma ÷àstreõàpi yadãritam ..
     toùayet satataü bhàryà vidhivat pàõipãóitàþ .
     tàsàü tuùñyà tu kalyàõamakalyàõamato'nyathà ..
     santuùño bhàryayà bhartà bhartrà bhàryà tathaiva ca .
     yasminnetatkule nityaü kalyàõaü tatra vai dhruvam ..
     yayà virudhyate svàmã saubhàmyamadadçptayà .
     sapatnãsaïgamaü kartuü sà syàdve÷yà bhavàntare ..
     ihàpi loke vàcyatvamadharma¤càpi vindati .
     na ca pitçkulaü svàmikulaü tasyàþ pramodate ..
     virudhyamàne patyau yat sapatnyà và pravartite .
     atãva duþkhaü bhavati tadakalyàõakçttayoþ ..>% iti kàlikàpuràõe 20 adhyàyaþ .. rajasvalà bhàryà atyàjyà . yathà --
     %<na dhinotãha yo dàràn rajasà kaluùãkçtaþ .
     pretapaitryàhçte kuõóe retasà¤ca pibatyasau ..
     yo jahàti rajaþ kçtvà pitryaü svaü tejasà naraþ .
     so'÷nàti phalamapyevaü yo na dadyàdçtuü punaþ ..
     yo bibharti sa matto vai bahånàü rajasi sthitaþ .
     retaþ pibati tanmagno pitçbhyo yo'pyapiõóadaþ ..
     yo jahàti hi nirdoùàü bhàryà¤caiva rajasvalàm .
     ÷uddhimàn saüvçtaþ kçttagarbhasya duritaü vahet ..>% iti vahnipuràõam .. kàlavi÷eùe tadgamananiùedho yathà --
     %<na divàpi striyaü gacchet kadàcidicchayàpi ca .
     na parvasu na sandhyàsu nàdyartu catåràtriùu ..
     nodakyàü na divà gacchet na sagarbhàü na vratasthitàm .
     abhigacchedavidvàn yastadàyuþkùayameva ca ..
     bandhyàùñame parityàjyà navame ca mçtaprajà .
     ekàda÷e strãjananã sadyastvapriyavàdinã ..
     na vaktre'bhigamaü kuryàt pàõigràhã tu yoùitaþ .
     kuryàccet pitarastasya patanti retasobhujaþ ..
     bhàryàdhãnaü sukhaü puüsàü bhàryàdhãno dhanàgamaþ .
     bhàryàdhãnà makhotpattirbhàryàdhãnaþ sukhodayaþ ..
     yatra bhàryà gçhaü tatra bhàryàdhãno gçhe vaset .
     na gçheõagçhasthaþ syàt bhàryayà kathyate gçhã ..>% iti parà÷arasmçtiþ ..

#<bhàryàñaþ>#, puü, (bhàryayà añati vartate iti . aña gatau + padàdyac .) anyàrthaü svastrãdàtà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<bhàryàñikaþ>#, puü, (aña gatau + bhàve gha¤ . bhàryayà àño matirbhramaõaü và astyasyeti . bhàryàña + ñhan .) strãjitaþ . hariõavi÷eùaþ . iti medinã . ke, 205 .. (munivi÷eùaþ . iti hemacandraþ ..)

#<bhàryàpatã>#, puü, (bhàryà ca pati÷ca tau . %<ràjadantàdiùu param .>% 2 . 2 . 31 . iti sàdhuþ .) yoùitpatã . nityadvivacanànto'yaü ÷abdaþ . tatparyàyaþ . dampatã 2 jampatã 3 jàyàpatã 4 . ityamaraþ . 2 . 6 . 38 ..

@<[Page 3,504c]>@
#<bhàryàruþ>#, puü, (bhàryàü çcchatãti . ç gatau + uõ .) mçgabhedaþ . krãóayà parabhàryàyàü puttrotpàdakaþ . ÷ailabhedaþ . iti medinã . re, 192 ..

#<bhàryàvçkùaþ>#, puü, (bhàryàvat priyo vçkùaþ .) pattaïgavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhàlaü>#, klã, (bhàla dãptau + bhàve kvip . bhàü làti gçhõàtãti . là + %<àto'nupasarge kaþ .>% 3 . 2 . 3 . iti kaþ .) bhruvorårdhvabhàgaþ . kapàla iti bhàùà . tatparyàyaþ . lalàñam 2 alikam 3 godhi 4 . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, sàhityadarpaõe 3 paricchede .
     %<svàmin bhaïgurayàlakaü satilakaü bhàlaü vilàsin kuru pràõe÷a ! truñitaü payodharatañe hàraü punaryojaya ..>%) tejaþ . iti medinã . le, 42 ..

#<bhàladar÷anaü>#, klã, (bhàle lalàñe dar÷anamasyeti .) sindåram . iti ÷abdacandrikà ..

#<bhàladçk>#, [÷] puü, (bhàle lalàñe dçk netraü yasya .) ÷ivaþ . iti hemacandraþ . 2 . 110 ..

#<bhàlàïkaþ>#, puü, (bhàlasyeva aïko yatra bhàle aïko yasyeti và .) karapatram . ÷àkabhedaþ . rohitamatsyaþ . mahàlakùaõasampannapuruùaþ . kacchapaþ . haraþ . iti medinã . ke, 133 .. (bhàlasya aïkaþ .) lalàñacihna¤ca ..

#<bhàlalocanaþ>#, puü, (bhàle lalàñe locanaü netraü yasya .) ÷ivaþ . iti bhàladçk÷abdadar÷anàt .. (yathà, kà÷ãkhaõóe . 29 . 130 .
     %<bhàlalocanabhàvaj¤à bhåtabhavyabhavatprabhuþ ..>%)

#<bhàlukaþ>#, puü, (bhalate hinasti pràõinaþ iti . bhala hiüsàyàm + bàhulakàt ukaþ . tataþ praj¤àdyaõ .) bhallåkaþ . yathà, bharatadhçtakoùàntare .
     %<bhàlåko bhàluko bhallo'cchabhallo'ccho'pi bhallukaþ ..>%

#<bhàlåkaþ>#, puü, (bhalate hinasti jãvàniti . bhala + %<ålåkàdaya÷ca .>% uõàø . 4 . 41 . iti åkaþ . tataþ praj¤àdyaõ .) bhallåkaþ . yathà --
     %<bhàlåko bhàluko bhallo'cchabhallo'ccho'pi bhallåkaþ ..>% iti bharatadhçtakoùàntaram ..

#<bhàllukaþ>#, puü, bhallåkaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<bhàllåkaþ>#, puü, bhallåkaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<bhàvaþ>#, puü, (bhàvayati cintayati padàrthàniti . bhå + õic + pacàdyac . bhavatãti . bhå + %<bhavate÷ceti vaktavyam .>% iti kà÷ikokterõo và .) nàñyoktau vidvàn . mànasavikàraþ . sattà . (yathà, ÷rãmadbhagavadgãtàyàm . 2 . 16 .
     %<nàsato vidyate bhàvo nàbhàvo vidyate sataþ .
     ubhayorapi dçùño'ntastvanayostattvadar÷ibhiþ ..>%) svabhàvaþ . abhipràyaþ . (yathà, ràmàyaõe . 2 . 2 . 19 .
     %<tasya dharmàrthaviduùo bhàvamàj¤àya sarva÷aþ .
     bràhmaõà balamukhyà÷ca paurajànapadaiþ saha ..>%) ceùñà . àtmà . janma . ityamaraþ . 3 . 3 . 206 .. (cittam . yathà, manuþ . 4 . 227 .
     %<dànadharmaü niùeveta nityamaiùñikapaurtikam .
     parituùñena bhàvena pàtramàsàdya bhaktitaþ ..>%) kriyà . lãlà . padàrthaþ . (yathà, raghuþ . 3 . 41 .
     %<atãndriyeùvapyupapannadar÷ano babhåva bhàveùu dilãpanandanaþ ..>%) vibhåtiþ . budhaþ . jantuþ . ratyàdiþ . iti medinã . ve, 21 .. gauravitaþ . abhinayàntaram . iti trikàõóa÷eùaþ .. (viùayaþ . yathà, hitopade÷e .
     %<ava÷yambhàvino bhàvà bhavanti mahatàmapi .
     nagnatvaü nãlakaõñhasya mahàhi÷ayanaü hareþ ..>% paryàlocanà . yathà manuþ . 6 . 80 .
     %<yadà bhàvena bhavati sarvabhàveùu nispçhaþ .
     tadà sukhamavàpnoti pretya ceha ca ÷à÷vatam ..>% prema . yathà, gãtàyàm . 10 . 8 .
     %<iti matvà bhajante màü budhà bhàvasamanvitàþ ..>%) dhàtvarthaþ . (yathà, sugdhabodhe vopadevaþ . %<de÷àdhvakàlabhàvaü vàñaiþ .>% kriyàntaràpekùikriyàvi÷iùñaþ tatra saptamã vihità tathà ca mugdhabodhañãkàyàü ràmatarkavàgã÷aþ . %<yasya kriyayà kriyàntaramapekùyate sa iha bhàvaþ ..>%) yoniþ . upade÷aþ . iti dharaõiþ .. saüsàraþ . ityanekàrthakoùaþ .. navagrahàõàü ÷ayanàdidbàda÷aceùñàþ . yathà --
     %<÷ayana¤copade÷a÷ca netrapàõiþ prakà÷anam .
     gamanaü gamanecchà ca sabhàyàü vasatistathà ..
     àgamanaü bhojana¤ca nçtyalipsà ca kautukam .
     nidrà grahàõàü bhàvà÷ca dvàda÷aite prakãrtitàþ ..>% bhàvànayanakramo yathà -- yadrà÷au vidyate kheñastena taü paripårayet . punaraü÷ena saüpårya svarkùaü tatra niyojayet .. jàtadaõóaü tathà lagnamekãkvatya sadà budhaiþ . raviõà bhàgahàreõa ÷eùaü kàrye niyojayet .. aü÷ena navasaükhyayà . kharkùaü grahàõàü janmanakùatram . tadyathà --
     %<vi÷àkhànalatoyàni vaiùõavaü bhagadaivatam .
     puùyà pauùõoyamaþ sarpo janmabhànyarkataþ kramàt ..>% çkùo rà÷iþ . yadà meùe grahastadà 1 ekapåritagrahasaükhyàïkaþ . yadà vçùe grahastadà 2 dvipårito grahasaükhyàïkaþ kàryaþ .. * .. jàyàsutamçtyutuïgasvagçhatrikoõasthànasthitapàpagrahàõàü nidrà÷ayanabhàvayoþ phalam .
     %<nidràyà¤ca yadà pàpo jàyàsthàne ÷ubhaü vadet .
     yadi pàpaþ ÷ubhairdçùño nà÷ubhai÷ca kadàcana ..
     yadi và ÷atrugehã syàcchayane yadi vekùitaþ .
     tadà nàrãsamaü tasya nà÷o bhavati ni÷citam ..
     ÷ubhà÷ubhairyadà dçùñaþ ÷ubhagrahasamanvitaþ .
     nàrã ca mriyate tasya prathamà ca vi÷eùataþ ..
     sutasthàne sthitaþ pàpo nidràyàü ÷ayane'pi và .
     tadà÷ubhaü bhavettasya nàtra kàryà vicàraõà ..
     tuïgasthàne svagçhe và trikoõe và yadà bhavet .
     apatyasya tadà nà÷o jàyate nàtra saü÷ayaþ ..
     ÷ubhagraho yadà tatra kråro và yadi vekùitaþ .
     tadà prathamàpatyasya nà÷o bhavati ni÷citam ..
     mçtyusthàne sthitaþ pàpo nidràyàü ÷ayane'pi và .
     tadàtmano'pamçtyuþ syàdràjato'parato'pi và ..
     ÷ubhagraho yadà tatra mçtyusthàne'pi saüsthitaþ .
     tadà ca maraõaü tasya mçtyusthàne vi÷eùataþ ..
     pàpagrahairyadà dçùñaþ ÷ubho và ÷atruvãkùitaþ .
     tadà tasya ÷ira÷chedo muninà parikãrtitaþ ..
     evaü krameõa boddhavyaü grahabhàve subuddhinà .
     balàbalavicàreõa jàyate ca ÷ubhà÷ubham ..
     jyotirvitsu ca sarveùu parihàraþ kçto mayà .
     ÷ayanàdikabhàveùu j¤àtavya¤copade÷ataþ ..
     ekàda÷e và da÷amàlaye và dhanàlaye và yadi và vilagne .
     pàpena yukto na ÷ubhagraha÷cettathàpi siddhiü mahatãü vadanti ..>% phalaü yathà -- mandàgniþ pitta÷ålã ca jàyate ÷ayane naraþ . 1 . upave÷e bhavecchilpã ÷yàmavarõastathà naraþ .. 2 .. netrapàõau bhavet kråro jaladoùo bhavennaraþ . 3 . puõyavàn dhàrmika÷caiva dhanavàü÷ca prakà÷ane .. 4 .. gamane ca raverjàtaþ kçpaõo dhanasaüyutaþ . bahubhàùã kùamã krodhã lubdhacittaþ sadà bhavet .. 5 .. alpabhoktà ÷ãghragàmã dãrghàyurnçpavallabhaþ . ÷åraþ ÷rãmàn su÷ãla÷ca gamanecchàbhavo naraþ .. 6 .. sabhàyà¤ca raverjàtaþ khalo dàtà kùamã bhavet . dayàluþ paõóito dhãmàn guõavàn paõóitapriyaþ .. 7 .. àgamane bhavenmårkhaþ kuråpo dhanavàn bhavet . 8 . bhojane bhakùako màüsalubdho mahàvapurbalã .. 9 .. nçtyalipsau sundaro vàgmã paõóitasya gçhàdhipaþ . 10 . utsàhã ca mahàbhogã kotuke ca divàkare .. 11 .. dàtà bhoktà priyaþ puttrakalatràõàü na saü÷ayaþ . liïge dehe kare caiva gude rogã tathaiva ca . nidràyà¤ca bhavedbhànoþ krodhano raktanetrakaþ .. 12 .. iti ravestuïgàtuïge balàbale và bodhyam .. * .. ÷ayane ca vidhau krodhã daridro bahulampañaþ . 1 . upave÷e mahàrogã dhanavàü÷ca bhavennaraþ .. 2 .. netrapàõau netrarogã ÷lãpadã bahubhàùakaþ . kråraþ khalo'ti÷åra÷ca jàyate ca vidhau tadà .. 3 .. prakà÷ane ni÷ànàthe dhanavàü÷ca bhavennaraþ . dakùo buddhimàn dàtà ca paradàreùu lampañaþ .. 4 .. arogã vittahà caiva krårakarmà dhanànvitaþ . ÷irorogã danta÷ålã jàyate gamane vidhau .. 5 .. nànàmatirmahàkrodhã sampadã ca bhavennaraþ . gamanecchuvidhau jàto dhanahãno bhavettadà .. 6 .. dàtà ca dhàrmika÷caiva ràjapàtro bhavet sadà . sabhàyà¤ca vidhau nityaü jàyate puruùottamaþ .. 7 .. nityakrodhã mahàduþkhã bhavedàgamane vidhau . 8 . bhojane ca bhavellubdho bhakùaka÷ca mahàsuraþ .. 9 .. yo jàto nçtyalipsàyàü guõavàn dhàrmiko bhavet . bahupàtro ghanã dàtà jàyate nàtra saü÷ayaþ .. 10 .. kautuke ca bhavedrogã nànàvidyàsu tatparaþ . utsàhã ca mahàkrodhã jàyate ca suni÷citam .. 11 .. nidràyàü dadrurogã syàt kle÷apàparujànvitaþ . puttra÷okamahàduþkhã nityaü bhramati medinãm .. 12 iti candrasya .. * .. ÷ayane ca kuje jàto lakùmãbahukuraïgakaþ . kùaõakrodhã mahàdakùaþ kçpaõo jàyate naraþ .. 1 .. upave÷e yadà bhaume jàyate ca naràdhamaþ . dhanavàn krårakarmà ca niùñhuro jàtivarjitaþ .. 2 .. netrapàõau ca yo jàtaþ akùirogã bhavennaraþ . puttradàradhanairyukto dàridryeõaiva dahyate .. 3 .. prakà÷ane kuje jàto dhanavàn paõóitaþ sudhãþ . nàrã ca mriyate tasya prathamà ca vi÷eùataþ .. 4 .. gamane ca yadà jàtaþ pravàsã nityaduþkhitaþ . ÷arãre ca bhavedrogaþ kaõóvàdikuùñhadadrukaþ .. 5 .. pravàsã gamanecchàyàü gudarogã bhavecca saþ . dhanahãnaþ kukarmà ca jàyate kùitijasya ca .. 6 sabhàyà¤ca yadà jàto dhàrmiko bahusampadaþ . guõavàü÷ca mahàdàtà ÷irorogã bhaveddhuvam .. 7 kujasyàgamane nityaü kha¤jo bhavati nànyathà . karõarogã pitta÷ålã jàyate ca naràdhamaþ .. 8 .. bhojane bhåmijasyàpi yo jàto màüsalubdhakaþ . bçhatkàyo mahàkrodhã nityotsàhã dhanànvitaþ .. 9 .. kujasya nçtyalipsàyàü yo jàto dhanavàn bhavet . dàtà bhoktà sadà mànã ràjapàtro bhavecca saþ .. 10 .. kautuke kùitijasyàpi jàto bhavati paõóitaþ . nànàdhanena saüyukto bahuputtro dvibhàryakaþ .. 11 .. nidràyàü bhåmiputtrasya yo jàto bhårkha eva saþ . kalaho bàndhavaiþ sàrdhaü ÷okakle÷arujànvitaþ .. 12 iti maïgalasya ..
     %<budhasya ÷ayane jàto dhanavàn kùudhitaþ sadà .
     aïgacchedo bhavedvàpi kha¤jo bhavati nànyathà .. 1 ..
     upave÷e ca yo jàtaþ pravàsã jàyate dhruvam .
     kavitàguõadhãyukto gauravarõo mahà÷ayaþ .. 2 ..
     netrapàõau ca yo jàtaþ ÷lãpadàdirujànvitaþ .
     cakùårogã vi÷eùàt syàt puttranà÷ã bhaveddhruvam .. 3 ..
     prakà÷ane bhavejjàto ràjapàtrã dhanànvitaþ .
     nànàdhanena saüyukto jàyate vedapàragaþ .. 4 ..
     gamane yo naro jàtaþ pravàsã nityaduþkhitaþ ÷arãre kùatamàpnoti nityamçõã bhavecca saþ .. 5 ..
     yo jàto gamanecchàyàü lampaño duùñacittakaþ .
     strãva÷o duùñabhàrya÷ca kàmuko bahubhàùakaþ .. 6 ..
     sabhàyà¤ca budhe jàto mårkho bhavati paõóitaþ .
     dhanavàn dhàrmika÷caiva cirarogã bhavettu saþ .. 7 ..
     kråraþ khalo hatamårkhaþ pàpa÷ãlo bhavennaraþ .
     budhasyàgamane nityaü jàyate ca naràdhamaþ .. 8 ..
     bhojane ca bhavet saukhya dhanahãno bhavennaraþ .
     paradbeùã pravàsã ca ÷oùagàtravyathànvitaþ .. 9 ..
     yo jàto nçtyalipsàyàü dhanavàn paõóitaþ kaviþ .
     utsàhã ca mahàhçùño bhunakti sukhamadbhutam .. 10 ..
     kautuke ca yadà jàto bhavet sarvajanapriyaþ .
     ar÷orogã dadruyukto dhanavànalpa ÷asyakaþ .. 11 ..
     nidràyà¤ca yadà jàtaþ sarvaduþkhaikapàtratàm .
     nànàkle÷amavàpnoti roga÷okayamakùayam .. 12 ..>% iti budhasya .. * ..
     %<dhanavàn lampañaþ ÷yàmaþ sthålo vraõarujànvitaþ .
     jãvasya ÷ayane jàto mànavo nàtra saü÷ayaþ .. 1 ..
     upave÷e gurorjàto bahubhàùã ca rogavàn .
     pa÷ughàtã mahà÷ilpã ÷lãpadã rogasaüyutaþ .. 2 ..
     netrapàõau gurorjàtaþ kà÷arogã dhanã bhavet .
     kùatàdi÷caraõe nityaü jàyate nàtra saü÷ayaþ .. 3 ..
     guroþ prakà÷e dhanavàn liïgaguhye rujànvitaþ .
     dakùo lampañapàpã ca ÷yàmavarõo rujànvitaþ .. 4 ..
     sarpabhãto gåóhakarmà sàhasã gamanonmukhe .
     paravittena dhanavàn pumàn bhavati vàkpatau .. 5 ..
     guro÷ca gamanecchàyàü jàto bhavati mànavaþ .
     ÷ålã dhanã pravàsã ca sevàkarmaõi tatparaþ .. 6 ..
     baktà dàtà ca dhanavàn ràjasevànvito naraþ .
     ÷ålarogã bhavennityaü sabhàyàü vàkpatau sthite .. 7 ..
     dhàrmikastãrthavinmànã dhanã càgamane guroþ .
     paradàreùu saülubdho jàyate nàtra saü÷ayaþ .. 8 ..
     bhojane bahusaukhyàóhyo màüsalubdho mahàsuraþ .
     kàmukaþ priyavàkya÷ca jàyate nàtra saü÷ayaþ .. 9 ..
     nçtyalipse ÷añho vàgmã dhanavàn sàtvikastathà .
     mahadai÷varyasaüyukto jãvasya ca bhavennaraþ .. 10 ..
     kautuke ca gurorjàto dhanavàn dhàrmikaþ sadà .
     nçtyotsàhã mahatsaïgo bhunakti sukhamadbhutam .. 11 ..
     nidràyà¤caiva yo jàta÷cakùårogã bhavecca saþ .
     kçpaõo bahubhàùã ca duþkhito bhramate mahãm .. 11 ..>% iti guroþ .. * ..
     %<÷ukrasya ÷ayane jàto lampaño bahubhàùakaþ .
     dantarogã mahàkrodhã nãco bhavati nitya÷aþ .. 1 ..
     upavege tathà jàto balavàn dàmbhikaþ sadà .
     nityapravàsã rogã ca jàyate nãcasaüsthite .. 2 ..
     netrapàõau bhçgorduþkhã roga÷okasamanvitaþ .
     dhanahãno mahàrogã mànavaþ syànna saü÷ayaþ .. 3 ..
     bhçgoþ prakà÷ane jàto vidyàdhanasamanvitaþ .
     dàtà ca dhàrmika÷caiva kortimàn jàyate naraþ .. 4 ..
     ÷ukramya gamane jàtaþ pàdamåle rujànvitaþ .
     nityotsàhã mahà÷ilpã bhavettãrthagatau rataþ .. 5 ..
     gamanecchau yadà jàto bhràtçnà÷o bhaveddhruvam .
     màtà ca mriyate tasya ÷ai÷ave vyàdhisaüyutaþ .. 6 ..
     sabhàyà¤ca bhçgorjàto ràjapàtro mahàdhanã .
     kula÷ãlã mahàdakùaþ kevalaü ÷ålarogavàn .. 7 ..
     bhçgoràgamane jàto duþkhito bahulampañaþ .
     dadrurogã puttra÷okã jàyate ca naràdhamaþ .. 8 ..
     ÷ukrasya bhojane jàto balavàn dàmbhikaþ sadà .
     mahàdhanã bhavennityaü bàõijyena vi÷eùataþ .. 9 ..
     yo jàto nçtyalipsàyàü sa vàgmã jàyate dhruvam .
     pàõóityaü kavità caiva vardhate ca dine dine ..
     yadi caiva bhavennãce mårkho bhavati ni÷citam .
     tuïgasthàne vi÷eùeõa ràjapàtro mahàdhanã ..
     kàmuko bahukànta÷ca parayoùitpriyaþ sadà .
     ÷yàmavarõastathà mànã yàj¤iko bahubhàùakaþ .. 10 ..
     ÷ukrasya kautuke jàto dhanavàn sàtvikaþ sadà .
     mahàhçùño mahàvandhuþ kautukã ca bhavet sadà ..
     bahuputtrakalatra÷ca nànàsukhasamanvitaþ .
     nãce tadviparãtaþ syàt duþkha÷okasamanvitaþ .. 11 ..
     nidràyà¤ca bhçgorjàto bhavedrogã sa ni÷citam .
     nityakle÷ã mahàduþkhã jàyate nàtra saü÷ayaþ ..
     jàyàyà¤ca sutasthàne yati nidrà bhçgorbhavet .
     tadà sarvavinà÷aþ syàdviùõunà parikãrtitaþ .. 12 ..>% iti ÷ukrasya .. * ..
     %<÷ayane ca ÷anerjàto lampaño bahubhàùakaþ .
     guhyasthàne bhavedrogã koùavçddhi÷ca jàyate ..
     lagnàt saptàùñame caiva ÷ayanasthaþ ÷anai÷caraþ .
     tadà nityapravàsã syàcchatrukùayã bhavecca saþ .. 1 ..
     upave÷e yadà jàtaþ ÷lãpadã dadrusaüyutaþ .
     dhanahãno bhavettasya pãóà bhavati nitya÷aþ .. 2 ..
     netrapàõau yadà jàto mårkho bhavati paõóitaþ .
     dhanavàn dhàrmika÷caiva dvibhàryo bahubhàùakaþ .. 3 ..
     prakà÷ane ca yo jàto ràjapàtro bhavecca saþ .
     nànàguõena guõavàn dhàrmikaþ paõóitaþ ÷uciþ ..>% matàntare . jàyàsthàne ca lagne ca prakà÷ane yadà ÷aniþ . tadà sarvavinà÷aþ syàjjàtidhvaüso bhaved dhruvam .. 4 .. gamane ca yadà jàtaþ pàdamåle rujànvitaþ . tãrthe ca gatimànnityaü puttradàrairvivarjitaþ .. 5 .. yo jàto gamanecchàyàü ÷lãpadã rogasaüyutaþ . dantàghàtã mahàkrodhã kçpaõaþ paranindakaþ .. 6 .. sabhàyà¤ca ÷anerjàtaþ puttradàradhanairyutaþ . sarvatra labhate vittaü nànàratnasamanvitam .. 7 .. àgamane yadà jàto mahàkrodhã rujànvitaþ . sarpàdibhi÷ca saüdaùño bhràtçnà÷ã bhaveddhruvam .. 8 .. bhojane caiva yo jàto mandàgni÷ca mahànapi . ar÷orogã tathà ÷ålã cakùårogã bhavecca saþ .. 9 .. yo jàto nçtyalipsàyàü nartako bahubhàùakaþ . jãvato duþkhita÷caiva pravàsã parasevakaþ .. 10 .. kautuke ca ÷anerjàto ràjaputtro mahà÷ayaþ . dàtà bhoktà mahàdakùo dhàrmikaþ paõóitaþ ÷uciþ .. 11 .. nidràyà¤ca ÷anerjàto dhanavàn paõóitaþ ÷uciþ . cakùårogã pitta÷ålã dvibhàryà bahuputtrakaþ .. vi÷eùata÷ca dharmasthe karmasthe ca kadàcana . yadi daivàdbhavennidrà nà÷o bhavati ni÷citam .. karmanà÷o dharmanà÷aþ kùudhàrto duþkhitaþ sadà . nityapravàsã rogã ca kàryanà÷aþ pade pade .. svamitragehe ùaùñhe và kendre và svagçhe punaþ . tadà sarvaü vicàrya¤ca vaiparãtyena cintanam .. jàyàyà¤ca sutasyàne yadi nidrà bhavet punaþ . tadà sarvaü ÷ubhaü vidyàdviùõunà parikãrtitam .. 12 .. iti ÷aneþ .. * .. ÷ayane ca yadà ràhorjanma yasya bhavet punaþ . tasya kle÷o mahàduþkhaü jàyate ca na saü÷ayaþ .. 1 .. upave÷e ca yo jàtaþ ÷lãpadã rogasaüyutaþ . bahuhànirnarendrasya pãóà bhavati nitya÷aþ .. 2 .. netrapàõau yadà jàta÷cakùårogã bhaveddhruvam . sarpàghàto mahàbhãtirdbibhàryo bahubhàùakaþ .. 3 .. prakà÷ane ca yo jàto dhanavàn dhàrmikaþ punaþ . nityapravàsã cotsàhã sàttviko dhàrmikaþ ÷uciþ .. 4 .. gamane caiva yo jàto nànàrogairdhanakùayaþ . dantàghàtã mahàkrodhã pi÷unaþ paranindakaþ .. 5 .. yo jàto gamanecchàyàü bahuputtro mahàdhanaþ . paõóito guõavàn dàtà jàyate ca narottamaþ .. 6 .. sabhàyà¤ca yadà jàtaþ kçpaõo dhanasaüyutaþ . nànàguõena guõavàn dhàrmikaþ paõóitaþ ÷uciþ .. 7 .. àgamane ca yo jàto lampaño bahubhàùakaþ . suhçdbandhuvinà÷aþ syànnànàkle÷a÷ca jàyate .. 8 .. bhojane ca mahàduùño mandàgni÷ca rujànvitaþ . kçpaõaþ kalahàóhya÷ca duþkhito nityasevakaþ .. 9 .. yo jàto nçtyalipsàyàü kha¤jo bhavati nànyathà . puttranà÷o bhavettasya jàyànà÷o bhaveddhruvam .. 10 .. kautuke ca yadà jàto guõaiþ sarvaiþ samanvitaþ . nànàdhanen dhanavàn ràjasevàsu tatparaþ .. yadi daivàdbhavettuïgã svagçhã và kadàcana . tadà sarvaü vaiparãtyaü jàyate ca na saü÷ayaþ .. 11 .. yo jàto ràhunidràyàü duþkhitaþ sarvatastathà . nànàsthàne gato vàpi dhanaputtravivarjitaþ .. jàyàyà¤ca sutasthàne yadi nidràü vidhuntudaþ . tadà sarvaü vaiparãtyaü ÷atajàyàsamanvitaþ .. 12 .. nànà÷àstraü samàlokya kriyate granthasaügrahaþ . balàbalavicàreõa yuktyà sa¤cintayedbudhaþ .. iti grahàõàü ÷ayanàdidbàda÷abhàvavivekaþ samàptaþ .. iti jàtaratnaþ koùñhãpradãpa÷ca .. atha tanvàdidvàda÷abhàvàþ . te ca naràõàü janmalagnàvadhikadbàda÷asthànàni . yathà --
     %<sàmarthyaü tanu kalyate samudaye vittaü kuñumbaü tato vikràntiü sahajaü tçtãyabhavane yodha¤ca sa¤cintayet .
     bandhuü vàhyasukhàlayànapi tato dhãmantraputtràüstataþ ùaùñhe'tha kùatavidviùau madagçhe kàmaü striyaü vartma ca ..
     randhràyurmçtayo'ùñame gurutapo bhàgyàni cittantato mànàj¤àspadakarmaõàü da÷amabhe kuryàttata÷cintanam .
     pràptyàyàvatha cintayedbhavagçhe çpphe tu mantrivyayau saumyasvàmiyutãkùaõairupacayasteùàü kùatistvanyathà ..
     iti dvàda÷abhàvavivekaþ ..
     aràtivraõayoþ ùaùñhe càùñame mçtyurandhrayoþ .
     ayasya dvàda÷asthàne vaiparãtyena cintanam ..>% aràtyàdibhàvàpavàdaþ .. atha tanvàdidvàda÷abhàvasthagrahaphalam . lagne sårye'kùirogã ÷a÷ini balayuto råpavàn vittayukto bhaume vyaïgaþ suvàgmã ÷a÷adharatanaye sarva÷àstràrthavettà . jãve dàtà pavitraþ sukaviratha gate bhàrgave maõóale÷aþ ÷aurau kaõóåtigàtrastamasi ca niyataü va¤cito dharmahãnaþ .. 1 .. vitte'rke caiva rogã satatagadayuto ràtrinàthe ghanàóhyo bhaume nityaü pravàsã kçùisutadhanavàn somaputtre pradhànaþ . jãve lakùmãpramodã vilasati bhçguje darpitaþ strãniketaþ saurau dãno'ti nityaü tamasi ca niyataü caurikàvittijãvã .. 2 .. bhràtaryarke sadharmaþ sa bhavati niyataü bhràtçhà ràtrinàthe hisro bhaume'nujànàü sapadi vadhakaro bhåmikàvçttijãvã . saumye satyasya hantà bhavati suragurau kàmadevasvaråpaþ ÷ukre ràjyàdhikàrã ravijadanujayorbhràtçhantà dhanàóhyaþ .. 3 .. arke bandhau suduþkhã svajanaparivçtaþ ÷ãtagau jànurogã bhaume kugràmavàsã bhavati ÷a÷isute bhràtçputtrànbito'pi . jãve ratnopabhogã trida÷aripugurau sarvasokhyàdhikàrã saurau gehe nivàsã bhavati ÷a÷iripau mandakarmà kucelaþ .. 4 .. puttrasthe'rke naro'sau prathamasutahataþ siüharà÷au suputtraþ srome sarvàdhikàrã bhavati dharaõije puttra÷okàkulo'sau . saumye susthaþ sudehaþ pracuradhanayuto devapåjye suputtraþ kanyàyukto hi ÷ukre ravijadanujayoþ puttrapauttrairvihãnaþ .. 5 .. ùaùñhe'rke ÷atruhantà ripugaõarahitaþ kùãõacandre gatàyuþ pårõe ÷atru¤ca hanyàdbhavati dharaõije hãnadeho'tidãnaþ . saumye ÷àstràrthayuktastrida÷apatigurau ràjyasaukhyopabhogã daityàcàrye'tirogã ravijadanujayoþ pàpabhuïnityaduþkhã .. 6 .. patnyàmarke ca jàyàpatirativimukhã ÷ãtara÷mau suputtraþ sustho bhåyànnaro'sau bhavati dharaõije hãnabhàrya÷ca nånam . saumye susthaþ sudehastrida÷apatigurau ÷àstravettà ÷atàyuþ . ÷ukre puttrapramodã ravijadanujayorhãnabhàrya÷ca nånam .. 7 .. mçtyau càrke samçtyurbhavati ca niyataü ÷ãtara÷mau gatàyurbhåmeþ puttre surogã ÷a÷adharatanaye ÷ålarogã vikarmà . jãve tãrthe ca mçtyurbhavati bhçgusute dhàrmikastãrthago'sau saurau ÷ålã gatàyurbhavati vidhuripau vedamukto gatàyuþ .. 8 .. dharme càrke naro'sau vividhadhanayutaþ ÷ãtagau puõyakarmà lakùmãvàn puõyacetà bhavati dharaõije devavittàpahàrã . saumpe dharmyaþ mu÷ãlastrida÷apatigurau ràjatulyaþ sukarmà ÷ukre tãrthànuràgã ravijadanujayoþ pàpa÷ãlaþ suduþkhã .. 9 .. karmaõyarke pratàpã pracuradhanayutaþ ÷lãpadã krodhadçùñiþ some ÷leùmànvito'sau vividhadhanayuto bhåmije bandhuhãnaþ . nityotsàhã ca saumye pracuradhanayuto devapåjya'bhimànã divyastrã÷o'pi ÷ukre nçpatisamadhanaþ sauridaitye sukhã ca .. 10 .. àye càrke naro'sau pitçdhanasahitaþ ÷ãtagau càru÷ãlo bhaume nityaü sa rogã ÷a÷adharatanaye sarvadà krodhayuktaþ . jãve ÷rãmàn pradàtà karituragapatirbhàrgave ÷àstravij¤aþ chatrã ratnàdiyukto ravijadanujayoþ krårakarmà kucelaþ .. 11 .. arke saüsthe vyaye'sau puradhanarahitaþ sarvarogã suduþkhã some khedànvito'sau bhavati dharaõije dyåtarakto vibuddhiþ . saumye dharmàrthakàrã dinakararahite devapåjye'bhimànã ÷ukre ÷àstrànuràgã ravijadanujayoþ krårakarmà kucelaþ .. 12 .. iti jyotistattvam .. * .. strãõàü yauvanakàle svabhàvajàùñàviü÷atyalaïkàràntargatàïgajaprathamàlaïkàraþ . yathà --
     %<yauvane sattvajàstàsàmaùñàviü÷atisaükhyakàþ .
     alaïkàràstatra bhàvahàvahelàstrayo'ïgajàþ ..>% tatra bhàvaþ .
     %<nirvikàràtmake citte bhàvaþ prathamavikriyà ..>% janmataþ prabhçti nirvikàre manasi udbuddhamàtro vikàro bhàvaþ . yathà --
     %<sa eva surabhiþ kàlaþ sa eva malayànilaþ .
     saiveyamavalà kintu mano'nyadiva dç÷yate ..>% iti sàhityadarpaõe tçtãyaparicchedaþ .. * .. bhàvasya lakùaõàntaraü yathà --
     %<÷arãrendriyavargasya vikàràõàü vidhàyakàþ .
     bhàvà vibhàvajanità÷cittavçttaya ãritàþ ..
     puràõe nàñya÷àstre ca dvayostu ratibhàvayoþ .
     samànàrthatayà càtra dbayamaikyena lakùyate .. * ..>% pårboktamànasavikàraråpabhàvasya vivaraõaü yathà, rajaþsattvatamomaya÷cittavikàro bhàvaþ . cittavçttivi÷eùo bhàva ityanye . ataeva manovikàro ratyàdirbhàva uktaþ . bhàvayati janayati rasàn bhàvaþ an . tathà ca bharataþ .
     %<nànàbhinayasambandhàn bhàvayanti rasànimàn .
     yasmàttasmàdamã bhàvà vij¤eyà nàñakoktiùu ..>% bhàvà÷ca trividhàþ sthàyino vyabhicàriõaþ sàttvikà÷ca . tatra sthàyino yathà -- ratirhàsa÷ca ÷oka÷ca krodhotsàhau bhayantathà . jugupsà vismaya÷ceti sthàyibhàvàþ prakãrtitàþ .. vyabhicàriõã yathà --
     %<nirvedaglàni÷aïkàkhyàstathàsåyàmadamramàþ .
     àlasya¤caiva dainya¤ca cintà moho dhçtiþ smçtiþ ..
     vrãóà capalatà harùa àvego jaóatà tathà .
     garvo viùàda autsukyaü nidràpasmàra eva ca ..
     svapno vibodho'marùa÷càpyavahitthamathogratà .
     matirvyàdhistathonmàdastathà maraõameva ca ..
     tràsa÷caiva vitarka÷ca vij¤eyà vyabhicàriõaþ .
     trayastriü÷adamã bhàvàþ prayànti rasasaüsthitam ..>% sàttvikà yathà -- svedaþ stambho'tha romà¤caþ svarabhaïgo'tha vepathuþ . vaivarõyama÷ru pralaya ityaùñau sàttvikà matà iti .. ratyàdayaþ sthàyino'ùñau nirvedàdyà vyabhicàriõastrayastriü÷at svedàdayaþ sàttvikà aùñau ceti ånapa¤cà÷adbhàvàþ pa¤cà÷adbhàvà ityanye . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (pradhànavyabhicàriprabhçtayo bhàva÷abdenocyante . yaduktaü sàhityadarpaõe tçtãyaparicchede .
     %<sa¤càriõaþ pradhànàni devàdiviùayà ratiþ .
     udbuddhamàtraþ syàyã ca bhàva ityabhidhãyate ..>%) bhagavadbhàvo yathà --
     %<÷uddhasattvavi÷eùàtmà premasåryàü÷usàmyabhàk .
     rucibhi÷cittamàsçõyakçdasau bhàva ucyate ..>% iti bhaktirasàmçtasindhuþ .. * ..

#<bhàvakaþ>#, puü, (bhàva eva svàrthe kan .) bhàvaþ . mànaso vikàraþ . iti halàyudhaþ .. (bhavatãti . bhå + kartari õvul .) sattà÷raye, tri . iti saükùiptasàraþ ..

#<bhàvataþ># tri, (bhavata ayamiti . bhavat + aõ .) bhavadãyaþ . ÷atrantabhavacchabdàdaõpratyayaniùpannaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<bhàvatkaþ>#, tri, (bhavatàmayamiti . bhavat + %<bhavataùñhakchasau .>% 4 . 2 . 115 . iti ñhak .) bhavadãyaþ . bhavacchabdàt ñhakpratyayaniùpannaþ . iti siddhàntakaumudã .. yathà, bhaññipa¤camasarge .
     %<bhàvatkaü dçùñavatsvetadasmàsmadhi sujãvitam ..>%

#<bhàvanaü># klã, (bhå + õic + lyuñ .) bhavyam . iti ràjanirghaõñaþ .. càltà iti bhàùà .. (bhàve lyuñ .) bhàvanà . iti medinã . ne, 101 .. (yathà, sàhityadarpaõe 3 paricchede .
     %<sukhaduþkhàdibhirbhàvairbhàvastadbhàvabhàvanam ..>% bhàvayatãti . bhå + õic + lyuþ . utpàdake, tri . yathà, mahàbhàrate . 1 . 224 . 45 .
     %<dçùñvaiva ca sa ràjànaü ÷aïkaro lokabhàvanaþ .
     uvàca paramaprãtaþ ÷vetakiü nçpasattamam ..>%)

#<bhàvanà>#, strã, klã, (bhå + õic + yuc .) dhyànam . (yathà, gãtàyàm . 2 . 66 .
     %<nàsti buddhirayuktasya na càyuktasya bhàvanà .
     na càbhàvayataþ ÷àntira÷àntasya kutaþ sukham ..>%) paryàlocanam . adhivàsanam . iti medinã . ne, 101 .. trividhà bhàvanà yathà --
     %<trividhà bhàvanà vipra ! vi÷vametannibodha me .
     brahmàkhyà karmasaüj¤à ca tathà caivobhayàtmikà ..
     brahmabhàvàtmikà hyekà karmabhàvàtmikàparà .
     ubhayàtmikà tathaivànyà trividhà bhàvabhàvanà ..
     sanandanàdayo brahmabhàvabhàvanayà yutàþ .
     karmabhàvanayà cànye devàdyàþ sthàvarà÷caràþ ..
     hiraõyagarbhàdiùu ca brahmakarmàtmikà dvidhà .
     bodhàdhikàrayukteùu vidyate bhàvabhàvanà ..>% iti viùõupuràõe 6 aü÷e 7 adhyàyaþ .. trividhabhàvanà÷rayajãvàtmakatvàttadupacàreõa trividhà bhàvanetyucyate . etaddhi hareþ sthålaü råpam . ataþ pararåpapràptyupàyatvàt tatra prathamaü manaþ mandhàryamiti bhàvaþ . bhàvanà nàma j¤ànavi÷eùajà vàsanà . tàü trividhàmapi saüj¤àmàdi÷ati brahmàkhyeti . tàmeva viùayatraividhyena vivinakti brahmabhàvanàtmiketi . bhàvabhàvanà bhàvo vastu tadbiùayà bhàvanà trividhà . tatra vayaü brahmaiva bhàvayàmaþ . vayaü karmaiva kurmaþ . vayantåbhayamidamanusandadhma ityevaü trividhà bhàvanà . bhàvanàyuktàn jãvànudàharati sanandanàdaya iti dvàbhyàm . iti taññãkà ..

#<bhàvabodhakaþ>#, puü, (bhàvasya ratyàdervodhakaþ anubhàvakaþ .) anubhàvaþ . ityamaraþ . 2 . 7 . 21 .. bhàvasya ratyàderbodhakaþ såcako guõakriyàdiranubhàvaþ . anubhàvyate pratãtiyogyatàü nãyate ratyàdiraneneti anubhàvaþ gha¤ . tatra rateranubhàvàþ locanacàturyabhråkùepàdayaþ . hàsasya ca kapolàku¤canànàsotphullanàdayo'nubhàvà evaü anyatrànumantavyam . kiüvà bhàvànanubhàvayatãti an anubhàvo mukharàgàdiþ . iti taññãkàyàü bharataþ ..

#<bhàvavçttaþ>#, puü, (bhàvaþ sattà vçttaþ pravçtto'smàditi . yadvà, bhàvaþ sçùñiþ tatra vçttaþ pravçttaþ .) brahmà . iti sandhyàvyàkhyàyàü smçtiþ ..

#<bhàvàñaþ>#, puü, (bhàvaü bhàvena vàñatãti . añ + aõ ac và .) bhàvakaþ . sàdhuþ . nive÷aþ . kàmukaþ . nañaþ . iti medinã . ñe, 52 ..

#<bhàvànugà>#, strã, (bhàvaü mårtapadàrthamanugacchatãti . anu + gam + óaþ . ñàp .) chàyà . iti ràjanirghaõñaþ .. (bhaktyàdinà anugate, tri ..)

#<bhàvàlãnà>#, strã, (bhàveùu mårtapadàrtheùu àlãnà .) chàyà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhàvitaþ>#, tri, (bhàvyate smeti . bhå + õic + ktaþ .) vàsitaþ . pràptaþ . iti medinã . te, 140 .. vi÷odhitaþ . (yathà, mahàbhàrate . 13 . 16 . 38 .
     %<ye cainaü pratipadyante bhaktiyogena bhàvitàþ .
     teùàmevàtmanàtmànaü dar÷ayatyeùa hçcchayaþ ..>%) cintitaþ . mi÷ritaþ . bhå ka ÷uddhicintayormi÷raõe ca ityasmàt ¤yantàt ktapratyayaniùpanno'yam .. (samarpitaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 5 . 32 .
     %<etat saüsåcitaü brahmaüstàpatrayacikitsitam .
     yadã÷vare bhagavati ! karma brahmaõi bhàvitam ..>% %<bhagavati bhàvitaü samarpitam .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã .. siktàþ . yathà, su÷rute cikitsitasthàne . 1 adhyàye .
     %<bhallàtakàn vàsayettu kùãre pràïmåtrabhàvitam ..>%)

#<bhàvitraü>#, klã, (bhavatãti . bhå + %<bhåvàdigébhyo õitran .>% uõàø 4 . 170 . iti õitran .) trailokyam . svargamartyapàtàlam . ityuõàdikoùaþ ..

#<bhàvinã>#, strã, strãvi÷eùaþ . ityamaraþ .. bhàvaþ ÷çïgàraceùñàvi÷eùo vidyate'syàþ bhàvinã . iti taññãkàyàü bharataþ .. (yathà, harivaü÷e . 117 . 36 .
     %<sà hi tasyàbhavajjyeùñhà patnã kçùõasya bhàvinã .
     pativratà guõopetà råpa÷ãlaguõànvità ..>%) strãmàtram . iti ràjanirghaõñaþ .. (skandasya màtçgaõànàmanpatamà . yathà, mahàbhàrate . 9 . 46 . 11 .
     %<÷ataghaõñà ÷atànandà bhaganandà ca bhàvinã .
     vapuùmatã candra÷ãtà bhadrakàlã ca bhàrata ! ..>%) vartamànapràgabhàvapratiyoginã ca ..

#<bhàvã>#, [n] tri, (bhaviùyatãti . bhå + %<bhuva÷ca .>% uõàø 4 . 8 . iti iniþ . sa ca õidbhavati .) bhaviùyatkàlàdiþ . vartamànapràgabhàvapratiyogyutpattikaþ . yathà --
     %<vãrapratipadà nàma tava bhàvã mahotsavaþ ..>% iti kàrtika÷uklapratipadamadhikçtya baliü prati bhagavadvàkyam . iti tithyàditattvam ..

#<bhàvukaü>#, klã, (bhavatãti . bhå + %<laùapatapadasthàbhåvçùeti .>% 3 . 2 . 154 . iti uka¤ .) maïgalam . (yathà, pradyumnavijaye 1 aïke .
     %<÷akra ! sarvatra ku÷alamasmàkam . api bhàvukaü vaþ suràõàm ..>%) tadbati, tri . ityamaraþ . 1 . 4 . 26 ..

#<bhàvukaþ>#, puü, (bhå + uka¤ .) nàñyoktau bhaginãpatiþ . iti hemacandraþ ..

#<bhàvukaþ>#, tri, bhavanà÷rayaþ . bhavati yaþ . iti kartari bhådhàtor¤ukapratyayena niùpannaþ .. rasavi÷eùabhàvanàcaturaþ . iti ÷rãdharasvàmã .. yathà --
     %<nigamakalpatarorgalitaü phalaü ÷ukamukhàdamçtadravasaüyutam .
     pibata bhàgavataü rasamàlayaü suhuraho rasikà bhuvi bhàvukàþ ..>% iti ÷rãbhàgavate . 1 . 1 . 3 .. lagnapalitapriyàndhasthålasubhagàóhya÷abdopapadabhådhàtorabhåtatadbhàvàrthe kartari vàcye khuka¤pratyayena lagnambhàvuka ityàdaya÷ca niùpannàþ ..

#<bhàvyaü>#, klã, ava÷yabhavitavyam . iti bhådhàtorava÷yambhàvàrthe bhàve dhyaõpratyayena niùpannam . yathà . vipreõa ÷ucinà bhàvyam . iti mundhabodhavyàkaraõam .. prayogadar÷anàt kartari ca tatra tri . yathà --
     %<kçtasya karaõaü nàsti daivàdhiùñhitakarmaõaþ .
     bhàvãtyava÷yaü yadbhàvyaü tatra brahmàpyavàdhakaþ ..>% iti kàlikàpuràõe 38 adhyàyaþ ..

#<bhàùa>#, ïa ç vàci . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-sakaø-señ .) ïa, bhàùate . ç, avãbhaùat avabhàùat . iti taññãkàyàü durgàdàsaþ ..

#<bhàùaõaü>#, klã, (bhàù + bhàve lyuñ .) kathanam . yathà . %<saülàpo bhàùaõaü mithaþ .>% ityamaraþ .. (yathà, sarvadar÷anasaügrahe . àrhatadar÷ane .
     %<hàsyalobhabhayakrodhapratyàkhyànairnirantaram ..
     àlocya bhàùaõenàpi bhàùayet såünçtaü vratam ..>%)

#<bhàùà>#, strã, (bhàùyate ÷àstravyavahàràdinà prayujyate iti . bhàù + %<muro÷ca halaþ .>% 3 . 3 . 102 . ityapratyayaþ . ñàp .) ràgiõãvi÷eùaþ . iti halàyudhaþ .. vàkyam . vàgdevatà . tatparyàyaþ . bràhmã 2 bhàratã 3 gãþ 4 vàk 5 vàõã 6 sarasvatã 7 vyàhàraþ 8 uktiþ 9 lapitam 10 bhàùitam 11 vacanam 12 vacaþ 13 . ityamaraþ . 1 . 6 . 1 .. trayoda÷a vacane . pårbasaptakaü vàgadhikçtàyàü devatàyà¤ca . iti taññãkàyàü bharataþ .. ÷àstrãyàùñàda÷abhàùà yathà . saüskçtam 1 pràkçtà 2 udãcã 3 mahàràùñrã 4 màgadhã 5 mi÷ràrdhamàgadhã 6 ÷akàbhãrã 7 ÷ravantã 8 dràvióã 9 oórãyà 10 pà÷càtyà 11 pràcyà 12 vàhlãkà 13 rantikà 14 dàkùiõàtyà 15 pai÷àcã 16 àvantã 17 ÷aurasenã 18 . etàsàü lakùaõodàharaõàni pràkçtalaïke÷varavyàkaraõe draùñavyàni .. atha bhàùàvibhàgaþ . puruùàõàmanãcànàü saüskçtaü syàt kçtàtmanàm . ÷aurasenã prayoktavyà tàdç÷ãbà¤ca yoùitàm .. àsàmeva tu gàthàntu mahàràùñrãü prayojayet. atroktà màgadhã bhàùà ràjàntaþpuracàriõàm .. ceñànàü ràjaputtràõàü ÷reùñhinà¤càrdhamàgadhã . pràcyà vidåùakàdãnàü dhårtànàü syàdavantikà .. yodhanàgarikàdãnàü dàkùiõàtyàhi dãvyatàm . ÷akàràõàü ÷akàdãnàü ÷àkàrãü saüprayojayet .. vàhlãkabhàùà divyànàü dràvióã dravióàdiùu . àbhãreùu tathàbhãrã càõóàlã pukkasàdiùu .. àbhãrã ÷àvarã càpi kàùñhapatropajãviùu . tathaivàïgàrakàràdau pai÷àcã syàt pi÷àcavàk . ceñãnàmapyanãcànàmapi syàt ÷aurasenikà .. bàlànàü ùaõóakànà¤ca nãcagrahavicàriõàm . unmattànàmàturàõàü saiva syàt saüskçtaü kvacit .. ai÷varyeõa pramattasya dàridryopaskçtasya ca . bhikùubalkadharàdãnàü pràkçtaü saüprayojayet .. saüskçtaü saüprayoktavyaü liïginãùåttamàsu ca . devãmallisutàve÷yàùvapi kai÷cittathoditam .. yadde÷o nãcapàtrastu tadde÷e tasya bhàùitam . kàryata÷cottamàdãnàü kàryo bhàùàviparyayaþ .. yoùitsakhãbàlave÷yàkitavàpsarasàü tathà . vaidagdhyàrthaü pradàtavyaü saüskçta¤càntaràntarà .. eùàmudàharaõànyàkàreùu boddhavyàni . bhàùàlakùaõàni bhàùàrõave . iti sàhityadarpaõe 6 paricchedaþ .. atha bhàùàpàdaþ . tatra bhàùàsvaråpamàhatuþ kàtyàyanabçhaspatã . pratij¤àdoùanirmuktaü sàdhyaü satkàraõànvitam . ni÷citaü lokasiddha¤ca pakùaü pakùavido viduþ .. svalpàkùaraþ prabhåtàrtho niþsandigdho niràkulaþ . virodhikàraõairmukto virodhipratirodhakaþ .. yadà tvevaüvidhaþ pakùaþ kathitaþ pårbavàdinà . dadyàttatpakùasambaddhaü prativàdã tadottaram .. pratij¤à sàdhyàbhidhàyikà vàk . tasyà doùaiþ parasparaviruddhàrthapadàdibhistyaktaü sàdhyaü sàdhanàrhàbhimataü pakùaü viduþ . anyathà pratij¤àdoùeõa sàdhyadoùaþ syàt . ataevoktam .
     %<vacanasya pratij¤àtvaü tadarthasya ca pakùatà .
     asaïkareõa vaktavye vyavahàreùu vàdibhiþ ..>% vaktavye pakùapratij¤e pårbokte . nàradenàpi .
     %<sàrastu vyavahàràõàü pratij¤à samudàhçtà .
     taddhànau hãyate vàdã taraüstàmuttaro bhavet ..>% uttaro vijayã . yadyapyanyatra sàdhyaü tadvi÷iùñadharmàdharmã pakùa iti bhedaþ tathàpyatra bàkpratàryarõàdigharmavi÷eùavi÷iùñatayà dharmiõo'dhamarõapadaireva sàdhyatvàt sàdhyapakùayorabhedàbhidhànam . upasaühàre ca evaüvidhaþ pakùa iti . mitàkùaràyàntu . bhàùà pratij¤à pakùa iti nàrthàntaramityuktam . bhàùàrthamuktvà bhàùàsvaråpaprapa¤camàha . svalpàkùara iti . niràkulaþ paurvàparyaviparyàsàdi÷ånyaþ . tatra .
     %<dyåte ca vyavahàre ca pravçtte yaj¤akarmaõi .
     yàni pa÷yantyudàsãnàþ kartà tàni na pa÷yati ..>% iti gçhyasaügrahavacanàdudàsãnebhyo j¤àtvà ÷odhayet .. * .. tacchodhanamàha bçhaspatiþ .
     %<nyånàdhikaü pårbapakùaü tàvadvàdã vi÷odhayet .
     na dadyàduttaraü yàvat pratyarthã sabhyasannidhau ..>% tallikhanaprakàramàha vyàsaþ .
     %<pàõóulekhena phalake bhåmau và prathamaü likhet .
     nyånàdhikantu saü÷odhya pa÷càt patre nive÷ayet>% phalakaü kàùñhàdipaññakam . kàtyàyanaþ .
     %<pårbapakùaü svabhàvoktaü pràóvivàko'tha lekhayet .
     pàõóulekhena phalake tataþ patre'bhilekhayet ..
     ÷odhayet pårbapakùantu yàvannottaradar÷anam .
     uttareõàvaruddhasya nivçttaü ÷odhanaü bhavet ..
     anyaduktaü likhedyo'nyadarthipratyarthinàü vacaþ .
     cauravacchàsayettantu dhàrmikaþ pçthivãpatiþ ..>% svabhàvoktamakçtrimam . etacca svaravi÷eùàdinà suj¤eyam . ataeva yàj¤avalkyaþ .
     %<chalaü nirasya bhåtena vyavahàrànnayennçpaþ .
     bhåtamapyanupanyastaü hãyate vyavahàrataþ ..>% bhåtaü tattvàrthasambandham . nàradaþ .
     %<bhåtaü tattvàrthasambandhaü pramàdàbhihitaü chalam .
     kintu ràj¤à vi÷eùeõa svadharmamabhirakùatà ..
     manuùyacittavaicitryàt parãkùà sàdhvasàdhu và .
     sarveùvarthavivàdeùu vàkchalenàvasãdati ..
     pa÷ustrãbhåmyçõàdàne ÷àsyo'pyarthànna hãyate ..>% sarveùvarthavivàdeùu pramàdàbhidhàne'pi nàvasãdati . atrodàharaõaü pa÷ustrãtyàdi . arthavivàdagrahaõànmanyukçtavivàdeùu pramàdàbhidhàne prakçtàrthàdapyarthàdvãyata iti gamyate . yathàhamanena ÷irasi pàdena tàóitaþ ityabhidhàya kevalaü hastena tàóitaþ iti vadanna kevalaü daõóyaþ paràjãyate ca . tata÷ca tvaü mahyamçõaü dhàrayasi matta çõatvena gçhãtatàvaddhanakatvàditi bhàùà÷arãram . etacca saüskçtade÷abhàùànyatareõa yathàbodhaü vaktavyaü lekhyaü và . mårkhàõàmapi vàdiprativàditàdar÷anàt . ataevàdhyàpane'pi tathoktaü viùõudharmottare . saüskçtaiþ pràkçtairvàkyairyaþ ÷iùyamanuråpataþ . de÷abhàùàdyupàyai÷ca bodhayet sa guruþ smçtaþ .. iti vyavahàratattvam ..

#<bhàùàparicchedaþ>#, puü, vi÷vanàthanyàyapa¤cànanakçtanyàyaparibhàùàgranthaþ . asya ayamàdya÷lokaþ .
     %<nåtanajaladhararucaye gopavadhåñãdukålacauràya .
     tasmai namaþ kçùõàya saüsàramahãruhasya bãjàya ..>% tasyàyamantya÷lokaþ .
     %<so'yaü ka iti budbistu sàjàtyamavalambate .
     tadevauùadhamityàdau sajàtãye'pi dar÷anàt ..>% asya ñãkà siddhàntamuktàvalã ..

#<bhàùàpàdaþ>#, puü, (bhàùàyàþ pàdaþ .) catuùpàdbyavahàràntargataprathabhapàdaþ . tasya lakùaõaü yathà --
     %<arthavaddharmasaüyuktaü paripårõamanàkulam .
     sàdhyavadvàcakapadaü prakçtàrthànubandhi ca ..
     prasiddhamaviruddha¤ca ni÷citaü sàdhanakùamam .
     saükùiptaü nikhilàrthe¤ca de÷akàlàvirodhi ca ..
     varùartumàsapakùàhovelàde÷aprade÷avat .
     sthànàvasathasàdhyàkhyàjàtyàkàravayoyutam ..
     sàdhyapramàõasaükhyàvadàtmapratyarthinàma ca .
     paràtmapårbajànekaràjanàmabhiraïkitam ..
     kùamàliïgàtmapãóàvatkathitàhartçdàyakam .
     yadàvedayate ràj¤e tadbhàùetyabhidhoyate ..>% iti mitàkùaràyàü vyavahàràdhyàyaþ .. asya vivaraõaü bhàùà÷abde draùñavyam ..

#<bhàùitaü>#, klã, (bhàùyate iti . bhàù + bhàve ktaþ .) vacanam . ityamaraþ . 1 . 6 . 1 .. (yathà, manau . 8 . 23 .
     %<àkàrairiïgitairgatyà ceùñhayà bhàùitena ca .
     netravaktravikàrai÷ca gçhyate'ntargataü manaþ ..>% bhàùyate smeti . bhàù + karmaõi ktaþ .) kathite tri .. (yathà, kàmandakãye nãtisàre . 5 . 24 .
     %<pravi÷ya sànuràgasya cittaü cittaj¤asammataþ .
     samarthayaü÷ca tatpakùaü sàdhu bhàùeta bhàùitaþ ..>%)

#<bhàùyaü>#, klã, (bhàùyate vivçtatayà varõyate iti . bhàùa + õyat .) cårõiþ . iti svàmã .. såtravivaraõagranthaþ . tasya lakùaõam .
     %<såtràrtho varõyate yatra padaiþ såtrànusàribhiþ .
     svapadàni ca varõyante bhàùyaü bhàùyavido viduþ ..>% iti liïgàdisaügrahañãkàyàü bharataþ .. såtroktàrthaprapa¤cakam . iti hemacandraþ .. (bhàùyate atreti . õyat .) gçhavi÷eùaþ . iti màdhavãti mathure÷aþ .. (bhàù + õyat .) kathanãye tri ..

#<bhàùyakàraþ>#, puü, (bhàùyaü cårõiü karotãti . kç + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ .) mahàbhàùyakartà muniþ . tatparyàyaþ . gonardãyaþ 2 pata¤jaliþ 3 cårõikçt 4 . iti trikàõóa÷eùaþ ..
     %<aha¤ca bhàùyakàra÷ca ku÷àgrãyadhiyàyubhau .
     naiva ÷abdàmbudheþ pàraü kimanye jaóabuddhayaþ ..>% iti durgasiühaþ ..

#<bhàsa># ç ïa bhàsi . dãptau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-akaø-señ .) ç avãbhasat ababhàsat . ïa bhàsate . iti durgàdàsaþ ..

#<bhàs>#, strã, (bhàsate iti . bhàsa + %<bhràjabhàsarvidyutorjipéjugràvastuvaþ kvip .>% 3 . 2 . 177 . iti kvip .) prabhà . asya ÷abdasya prathamàntaråpaü bhàþ . ityamaraþ . 1 . 4 . 34 .. mayåkhaþ . iti medinã . se, 7 .. icchà . iti dharaõiþ ..

#<bhàsaþ>#, puü, (bhàsyate iti . bhàsa + bhàve gha¤ .) dãptiþ . (yathà, mahàbhàrate . 8 . 58 . 31 .
     %<candranakùatrabhàsai÷ca vadanai÷càrukuõóalaiþ .>%) (bhàsante gàvo'tra . bhàsa + àdhàre gha¤ .) goùñham . (bhàsate dãpyate iti . bhàs + kartari ac .) kukkuñaþ . gçghraþ . iti vi÷vaþ . svanàmakhyàtapakùivi÷eùaþ . tatparyàyaþ . ÷akuntaþ 2 . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 134 . 70 .
     %<kçtrimaü bhàsamàropya vçkùàgre ÷ilpibhiþ kçtam .
     abhij¤àtaü kumàràõàü lakùyabhåtamupàdi÷at ..>% parvatabhedaþ . yathà, mahàbhàrate . 14 . 43 . 4 ..
     %<himavàn pàripàtra÷ca sahyo bindhyastrikåñavàn .
     ÷veto nãla÷ca bhàsa÷ca koùñhavàü÷caiva parvataþ ..>%) (striyàü ïãp . pràdhàyàþ kanyà . yathà, mahàbhàrate . 1 . 65 . 46 .
     %<anavadyàü manuü vaü÷àmasuràü màrgaõapriyàm .
     anåpàü subhagàü bhàsãmiti pràdhà vyajàyata ..>%)

#<bhàsaþ>#, [s,] klã, (bhàs + àsas .) dãptiþ . iti dviråpakoùaþ ..

#<bhàsantaþ>#, puü, (bhàsate iti . bhàs + tébhåvahivasibhàsãti . uõàø 3 . 128 . iti jhac .) såryaþ . candraþ . ityuõàdikoùaþ .. bhàsapakùã .. iti medinã . te, 139 .. nakùatram . iti hemacandraþ ..

#<bhàsantaþ>#, tri, (bhàsate iti . bhàsa + jhac .) sundaràkàraþ . iti medinã . te, 139 ..

#<bhàsantã>#, strã, (bhàsanta . gauràditvàt ïãù .) nakùatram . ityuõàdikoùaþ ..

#<bhàsuþ>#, puü, (bhàs + bàhulakàdun .) såryaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<bhàsuraü>#, klã, (bhàsate iti . bhàs + %<bha¤jabhàsamido ghurac .>% 3 . 2 . 161 . iti ghurac .) kuùñhauùadham . iti jañàdharaþ ..

#<bhàsuraþ>#, puü, (bhàsa + ghurac .) sphañikaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. vãraþ . iti dharaõiþ . kartari ghurapratyayaniùpannatvena dãptiyukte, tri .. (yathà, kiràtàrjunãye . 5 . 5 .
     %<maõimayåkhacayàü÷ukabhàsuràþ suravadhåparibhuktalatàgçhàþ ..>%)

#<bhàsurapuùpà>#, strã, (bhàsuràõi puùpàõyasyàþ . ñàp .) vç÷cikàlã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhàskaraü>#, klã, (bhàþ karotãti . kç + %<divàvibhàni÷àprabhà bhàskaràntànantàdãti .>% 3 . 2 . 21 . iti ñaþ .) suvarõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 3,510b]>@
#<bhàskaraþ>#, puü, (bhàþ karotãti . kç + divàvibheti . 3 . 2 . 21 . iti ñaþ .) såryaþ . (yathà, manau . 2 . 48 .
     %<pratigçhyepsitaü daõóamupasthàya ca bhàskaram .
     pradakùiõaü parãtyàgniü caredbhaikùyaü yathàvidhi ..>%) agniþ . iti medinã . re, 191 .. vãraþ . iti gharaõiþ .. arkavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. bhàskaràcàryaþ . sa ca siddhànta÷iromaõyàdijyotirgranthakartà ..

#<bhàskarapriyaþ>#, puü, (bhàskarasya priyaþ .) padmaràgamaõiþ . iti kecit . cuõi iti bhàùà ..

#<bhàskareùñà>#, strã, (bhàskarasya iùñà .) àdityabhaktà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhàsvaraü>#, klã, (bhàsate iti . bhàs + sthe÷a bhàsapisakaso varac . 3 . 2 . 175 . iti varac .) kuùñhauùadham . iti ÷abdacandrikà ..

#<bhàsvaraþ>#, puü, (bhàsate iti . bhàs + sthe÷abhàsapisakaso varac . 3 . 2 . 175 . iti varac .) dinam . iti ràjanirghaõñaþ .. såryaþ . iti kecit . dãptiyukte, tri . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 11 . 11 .
     %<sa óauõóubhaü parityajya råpaü viprarùabhastadà .
     svaü råpaü bhàsvaraü bhåyaþ pratipede mahàya÷àþ ..>% såryasyànucaravi÷eùaþ . sa ca bhagavatà såryeõa tàrakàsuravadhasàhàyyàrthaü skandàya dattaþ . yathà, mahàbhàrate . 9 . 45 . 30 .
     %<subhràjo bhàsvara÷caiva yau tau såryànuyàyinau .
     tau såryaþ kàrtikeyàya dadau prãtaþ pratàpavàn ..>%)

#<bhàsvàn>#, [t] puü, (bhàsaþ santyasyeti . bhàs + %<tadasyàstyasminnitimatup .>% 5 . 2 . 94 . iti matup . masya vaþ .) såryaþ . (yathà, màrkaõóeyapuràõe . 101 . 16 .
     %<yathà càràdhito devyà so'dityà ka÷yapena ca .
     àràdhitena coktaü yat tena devena bhàsvatà ..>%) arkavçkùaþ . ityamaraþ .. dãptiþ . iti hemacandraþ .. vãraþ . iti medinã .. dãptivi÷iùñe, tri .. (yathà, kumàrasambhave . 1 . 2 .
     %<yaü sarva÷ailàþ parikalpya vatsaü merau sthite dogdhari dohadakùe .
     bhàsvanti ratnàni mahauùadhã÷ca pçthåpadiùñàü duduhurdharitrãm ..>% prakà÷akaþ . yathà, manau . 1 . 77 .
     %<vàyorapi vikurvàõàdvirociùõu tamonudam .
     jyotirutpadyate bhàsvattadråpaguõamucyate ..>% %<bhàsvat prakà÷akam .>% iti taññãkàyàü kullåkabhaññaþ ..)

#<bhikùa>#, ïa làbhàrthalobhoktikli÷i . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-yàcane dvikaø-làbhe lobhoktau ca sakaø-kli÷i akaø-señ .) artho yàcanam . lobhàduktirlobhoktiþ . ïa, bhikùate bhåmiü nçpàt paõóitaþ . labhata ityarthaþ . bhikùate dàtàraü dhanaü bhikùuþ . yàcata ityarthaþ . bhikùate dàtàraü dãnaþ . lobhàdvadatãtyarthaþ . bhikùate janaþ . kli÷yatãtyarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<bhikùà>#, strã, (bhikùa yàcanàdau + %<guro÷ca halaþ .>% 3 . 3 . 102 . iti aþ . tataùñàp .) lobhayàcanam . càoyà iti màgà iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . yàc¤à 2 arthanà 3 ardanà 4 . ityamaraþ . 3 . 2 . 6 .. pràrthanam 5 yàcanà 6 . iti ÷abdaratnàvalã .. (taduktam .
     %<bàõijye vasate lakùmãstadardhaü kçùikarmaõi .
     tadardhaü ràjasevàyàü bhikùàyàü naiva naiva ca ..>%) sevà . bhçtiþ . iti nànàrthe amaraþ .. bhikùitavastu . iti medinã .. (sà ca gràsapramàõà . gràsamàtrà bhavedbhikùeti ÷àtàtapavacanàt .. yathà, manuþ . 3 . 94 .
     %<kçtvaitadbalikarmaivamatithiü pårbamà÷ayet .
     bhikùà¤ca bhikùave dadyàdbidhivad brahmacàriõe ..>%) upanãtasya bhikùàvidhiryathà --
     %<bhikùàmàhçtya ÷iùñànàü gçhebhyaþ prayato'nvaham .
     nivedya gurave'÷nãyàdvàgyatastadanuj¤ayà ..
     bhavatpårba¤caredbhaikùamupanãto dvijottamaþ .
     bhavanmadhyantu ràjanyo vai÷yastu bhavaduttaram ..
     màtaraü và svasàraü và màturvà bhaginãü nijàm .
     bhikùeta bhikùàü prathamaü yà cainaü nàvamànayet ..
     sajàtãyagçheùveva sàrvavarõikameva và .
     bhaikùasyàcaraõaü proktaü patitàdivivarjitam ..
     vedayaj¤airahãnànàü pra÷astànàü svakarmasu .
     brahmacàryàharedbhaikùaü gçhebhyaþ prayato'nvaham ..
     guroþ kule na bhikùeta na j¤àtikulabandhuùu .
     alàbhe tvanyagehànàü pårbaü pårbaü vivarjayet ..
     sarvadvàri caredbhaikùaü påbboktànàmasambhave .
     niyamya prayato vàcaü di÷antvanavalokayan ..
     samàhçtya tu tadbhaikùaü yàvadarthamamàyayà .
     bhu¤jãta prayato nityaü vàgyato'nanyamànasaþ ..
     bhaikùeõa vartayennityaü naikànnàdã bhavedvratã .
     bhaikùeõa vratino vçttirupavàsasamà smçtà ..>% iti kårmapuràõe upavibhàge 12 adhyàyaþ .. * .. sàyaü pràtarbhiükùàñanàbhàvo yathà --
     %<kàrayitvà tu karmàõi kàrumpa÷cànna va¤cayet .
     sàyaü pràtargahadvàràn bhikùàrthaü nàvaghaññayet ..>% iti tatraiva 15 adhyàyaþ .. * .. sà trividhà yathà --
     %<hantakàramathàgraü và bhikùàü và ÷aktito dvijaþ .
     dadyàdatithaye nityaü buddhvaitaü parame÷varam ..
     bhikùàmàhurgràsamàtramagrantasmàccaturguõam .
     puùkalaü hantakàràntaü taccaturguõamucyata ..
     godohamàtraü kàlaü vai pratãkùedatithiþ svayam .
     abhyàgatàn yathà÷akti påjayedatithiü yathà ..
     bhikùàü vai bhikùave dadyàdbidhivadbrahmacàriõe .
     dadyàdannaü yathà÷akti tvarthibhyo lobhavarjitaþ ..
     sarveùàmapyalàbhe tu annaü gobhyo nivedayet ..>% iti tatraiva 17 adhyàyaþ ..

@<[Page 3,511a]>@
#<bhikùàkaþ>#, puü, (bhikùate iti . bhikùa + %<jalpabhikùakuññaluõñavçïaþ ùàkan .>% 3 . 2 . 155 . iti ùàkan .) bhikùukaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<bhikùàkã>#, strã, (bhikùàka + ùitvàt ïãù .) bhikùukã . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<bhikùàcaraþ>#, puü, strã, (bhikùàü caratãti . bhikùà + cara + %<bhikùàsenàdàyeùu ca .>% 3 . 2 . 17 . iti ñaþ .) bhikùukaþ . iti siddhàntakomudã .. (svanàmakhyàto bhojanarapateþ puttraþ . yathà, ràjataraïgiõyàm . 8 . 17 .
     %<ràj¤yàü vibhavamatyàü yaü bhojo harùançpàtmajaþ .
     jàtaü mçtadvitriputtrànantaraü gurubhiþ ÷i÷um .
     àyuùkàmaistamàbaddhvàbhavyabhikùàcaràbhidham ..>%)

#<bhikùàñanaü>#, klã, (bhikùàrthamañanaü gamanam .) bhikùàrthagamanam . yathà --
     %<ardhaü dànavavairiõà girijayàpyardhaü harasyàhçtaü devetthaü jagatãtale smaraharàbhàvaþ samunmãlati .
     gaïgà vàridhimambaraü ÷a÷ikalà nàgàdhipaþ kùmàtalaü sarvaj¤atvamadhã÷varatvamagamat tvàü mà¤ca bhikùàñanam ..>% ityudbhañaþ ..

#<bhikùà÷itvaü>#, klã, (bhikùà÷ino bhikùukasya bhàvaþ . bhikùà÷in + tva .) pai÷unyam . iti hàràvalã ..

#<bhikùà÷ã>#, [n] tri, (bhikùàü a÷nàtãti . a÷a + õiniþ .) bhikùukaþ . ityuõàdikoùaþ .. yathà --
     %<bhikùà÷ã vicaredgràmaü vanyairyadi na jãvati ..>% iti pràya÷cittavivekaþ ..

#<bhikùuþ>#, puü, (bhikùaõa÷ãlaþ . bhikùa yàcane + %<sanà÷aüsabhikùa uþ .>% 3 . 2 . 168 . iti uþ .) brahmacàryàdyà÷ramacatuùñayàntargatacaturthà÷ramã . à÷rama÷abdo'yaü dharmiparo dharmapara÷ca . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . parivràñ 2 karmandã 3 pàrà÷arã 4 maskarã 5 ityamaraþ . 2 . 7 . 42 .. parivràjakaþ 6 parà÷arã 7 vrajakaþ 8 . iti ÷abdaratnàvalã .. tasya dharmo yathà --
     %<bhikùordharmaü pravakùyàmi tannibodhata sattamàþ .
     vanàdgçhàdvà kçtveùñiü sarvavedasadakùiõàm ..
     pràjàpatyàü tadante tu agnimàropya càtmani .
     sarvabhåtahitaþ ÷àntastridaõóã sakamaõóaluþ ..
     sarvàràmaü parivrajya bhikùàrthã gràmamà÷rayet .
     apramatta÷caredbhaikùyaü sàyàhne nàtilakùitaþ ..
     rahite bhikùukairgràme yàtràmàtramalolupaþ .
     bhavet paramahaüso và ekadaõóo yamàdikçt ..
     siddhayogastyajan dehamamçtatvamihàpnuyàt .
     yogamabhyasya mitabhuk paràü siddhimavàpnuyàt ..
     dàtàtithipriyo j¤ànã gçhã ÷ràddhe'pi mucyate .>% iti gàruóe 103 adhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<caturtha÷cà÷ramo bhikùoþ procyate yo manãùibhiþ .
     tasya svaråpaü gadato mama ÷rotuü nçpàrhasi ..
     puttradravyakalatreùu tyaktasneho naràdhipa ! .
     caturthamà÷ramasthànaü gacchennirdhåtamatsaraþ ..
     traivarõikàüstyajet sarvànàrambhànavanãpate ! .
     mitràdiùu samo maitraþ samasteùveva jantuùu ..
     jaràyujàõóajàdãnàü vàïmanaþkarmabhiþ kvacit .
     yuktaþ kurvãta na drohaü sarvasaïgàü÷ca varjayet ..
     ekaràtrasthitirgràme pa¤caràtrasthitiþ pure .
     tathà tiùñhedyathà prãtirdbeùo và nàsya jàyate ..
     pràõayàtrànimitta¤ca vyaïgàre bhuktavajjane .
     kàle pra÷astavarõànàü bhikùàrthe paryañed gçhàn ..
     kàmaþ krodhastathà darpamohalobhàdaya÷ca ye .
     tàüstu doùàn parityajya parivràõõirmamo bhavet ..
     abhayaü sarvasattvebhyo dattvà ya÷carate muniþ .
     na tasya sarvabhåtebhyo bhayamutpadyate kvacit ..
     kçtvàgnihotraü sva÷arãrasaüsthaü ÷àrãramagni¤ca mukhe juhoti .
     viprastu bhaikùopagatairhavirbhi÷citàgninà sa vrajati sma lokàn ..
     mokùà÷ramaü ya÷carate yathoktaü ÷uciþ susaïkalpitabuddhiyuktiþ .
     anindhanaü jyotiriva pra÷àntaü sa brahmalokaü ÷rayati dbijàtiþ ..>% iti biùõupuràõe 3 aü÷e 9 adhyàyaþ .. * .. buddhabhedaþ . iti jañàdharaþ .. ÷ràvaõãkùupaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. kokilàkùaþ . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<bhikùukaþ>#, puü, strã, (bhikùureva . bhikùu + svàrthe kan . yadbà, bhikùate iti . bhikùa + uka .) bhikùopajãvã . tatparyàyaþ . màrgaõaþ 2 yàcanakaþ 3 vanãyakaþ 4 yàcakaþ 5 . iti jañàdharaþ .. arthã 6 . ityamaraþ .. (yathà, manuþ . 3 . 243 .
     %<bràhmaõaü bhikùukaü vàpi bhojanàrthamupasthitam .
     bràhmaõairabhyanuj¤àtaþ ÷aktitaþ pratipåjayet ..>% pàribhàùikabhikùukà yathà, atriþ .
     %<brahmacàrã yati÷caiva vidyàrthã gurupoùakaþ .
     adhvagaþ kùãõavçtti÷ca ùaóete bhikùukàþ smçtàþ ..>%)

#<bhikùusaüghàñã>#, strã, (bhikùuü saüghañate iti . bhikùu + sam + ghaña + aõ . gauràditvàt ïãù .) cãvaram . iti hemacandraþ .. yathà, su÷rute uttaratantre 33 adhyàye .
     %<purãùaü kaukkuñaü ke÷àü÷carmasarpatvacantathà .
     jãrõa¤ca bhikùusaü ghàñãü dhåpanàyopakalpayet ..>%)

#<bhiõóaþ>#, puü, (bhaõyate iti . bhaõ + óaþ . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) bhiõóàkùupaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhiõóakaþ>#, (bhiõóa . svàrthe kan .) bhiõóàkùupaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhiõóà>#, strã, (bhiõóa + ajàditvàt ñàp .) kùupavi÷eùaþ . bhiõóã iti khyàtà . tatparyàyaþ . bhiõóãtakaþ 2 bhiõóaþ 3 bhiõóakaþ 4 kùetrasambhavaþ 5 catuùpadaþ 6 catuþpuõóaþ 7 su÷àkaþ 8 asrapatrakaþ 9 karaparõaþ 10 vçttabãjaþ 11 . asyà guõàþ . amlarasatvam . uùõatvam . gràhitvam . rucikaratva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhiõóãtakaþ>#, puü, (bhiõóã satã takati hasatãti . tak + ac .) bhiõóàvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhittaü>#, klã, (bhidyate smeti . bhid + ktaþ . %<bhittaü ÷akalam .>% 8 . 2 . 59 . iti niùñhàtakàrasya natvàbhàvo nipàtyate .) khaõóam . ityamaraþ . 1 . 3 . 16 ..

#<bhittiþ>#, strã, (bhidyate iti . bhid + ktin .) gçhàdermçdiùñakàdimayã vçtiþ . kàütha iti bhit iti ca khyàtà . tatparyàyaþ . kåóyam 2 . ityamaraþ . 2 . 2 . 4 .. bhittikà 3 kuóyam 4 kuóyakam 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, vi÷vakarmaprakà÷e . pa¤camàdhyàye .
     %<mànenànena vistàro bhittãnàntu vidhãyate .
     pàde pa¤caguõaü kçtvà bhittãnàmucchrayo bhavet ..>%) prabhedaþ . sambibhàgaþ . avakà÷aþ . iti vi÷vaþ . prade÷aþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, raghau . 5 . 43 .
     %<athopariùñàd bhramarairbhramadbhiþ pràk såcitàntaþsalilaprave÷aþ .
     nirdhautadànàmalagaõóabhittiþ rvanyaþ saritto gaja unmamajja ..>%)

#<bhittikà>#, strã, (bhidyate bhinatti veti . bhidira vidàraõe + %<kçtibhidilatibhyaþ kit .>% uõàø 3 . 147 . iti tikan . kit syàt .) kuóyam . iti ÷abdaratnàvalã .. pallã . iti hemacandraþ ..

#<bhitticauraþ>#, puü, (corayatãti . cura + ac . caura eva svàrthe aõ . cauraþ . bhittyà kuóyàdibhedena cauraþ .) cauravi÷eùaþ . siüdàla cora iti bhàùà . tatparyàyaþ . khàninaþ 2 kåóyacchit 3 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bhittipàtanaþ>#, puü, (pàtayatãti . pata + õic . kartari lyuþ . bhittãnàü pàtanaþ .) mahàmåùakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhit>#, [d] strã, (bhidyate iti . bhid + %<sat sådviùadruhaduhayujavidabhideti .>% 3 . 2 . 61 . iti kvip .) prabhedaþ . iti jañàdharaþ .. (bhinattãti . bhid + tacchãlàdiùu %<anyato'pi dç÷yate .>% iti kvip .) bhedakartari tri .. (yathà, çgvede . 7 . 174 . 8 .
     %<bhinatpuro na bhido adevãrna namo vadharadevasya pãyoþ ..>%)

#<bhida># ir au ¤a dha bhidi . iti kavikalpadrumaþ .. (rudhàø-ubhaø-sakaø-aniñ .) bhit kiyadavayavavidàraõam . ¤a dha bhinatti bhinte kålaü nadã . au bhettà . ir abhidat abhaitsãt . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 3,512a]>@
#<bhidakaü>#, klã, (bhinattãti . bhid + %<bahulamanyatràpi .>% uõàø 2 . 37 . iti kvun .) vajram . khaóge, puü . ityuõàdikoùaþ ..

#<bhidà>#, strã, (bhedanamiti bhid + %<ùidbhidàdibhyo'ó .>% 3 . 3 . 104 . iti . aï . ñàp .) vastràderghidàraõam . cerà iti bhàùà . tatparyàyaþ . vidaraþ 2 sphuñanam 3 . ityamaraþ . 3 . 2 . 5 .. dhanyàkam . iti ÷abdacandrikà .. bhedaþ . yathà . pràya÷cittasya pårbàhakçtyaü bàlyabhidà tathà . iti pràya÷cittatattvam ..

#<bhidiþ>#, puü, (bhinattãti . bhida + %<kéga÷épékuñibhidicchidibhya÷ca .>% uõàø 4 . 142 . iti iþ . sa ca kit .) vajram . iti dviråpakoùaþ ..

#<bhidiraü>#, klã, (bhinatti vidàrayatãti . bhid + %<iùimadimudikhidicchidibhidimandãti .>% uõàø 1 . 52 . iti kirac .) vajram . ityamarañãkàyàü bharataþ trikàõóa÷eùa÷ca ..

#<bhiduþ>#, puü, (bhinitti vidàrayatãti . bhid + %<pébhidivyadhigçdhidhçùidç÷ibhyaþ .>% uõàø 1 . 24 . iti kuþ .) vajram . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<bhiduraü>#, klã, (bhinattãti . bhid + %<vidibhidicchideþ kurac .>% 3 . 2 . 162 . iti . kurac .) vajram . ityamaraþ . 1 . 1 . 50 .. plakùavçkùe puü . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhidyaþ>#, puü, (bhinatti kålamiti . bhid + %<midyo ddhyau nade .>% 3 . 1 . 115 . iti kyap . nipàtita÷ca .) nadaþ . iti hemacandraþ .. mugdhabodhavyàkaraõa¤ca .. (yathà, bhaññau . 6 . 59 .
     %<samuttarantàvavyathyau nadàn bhidyoddhyasannibhàn .
     sidhyatàràmiva khyàtàü ÷avarãmàpaturvane ..>%)

#<bhidraþ>#, puü, klã, (bhinattãti . bhid %<sphàyita¤ci va¤ci÷akikùayikùudisçpitçpãti ..>% uõàø 3 . 13 . iti rak .) vajram . iti trikàõóa÷eùaþ uõàdikoùa÷ca ..

#<bhindipàlaþ>#, puü, (bhidi + in . bhindiü vidàraõaü pàlayatoti pàli + aõ .) hastapramàõakàõóaþ . nàlikàstramiti khyàtam . iti bharataþ .. hastakùepyalaguóaþ . iti svàmã .. tatparyàyaþ . sçgaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 91 .. (yathà, vai÷ampàyanasaühitàyàm . 3 .
     %<bhindipàlastu vakràïgo namra÷ãrùo bçhacchiràþ .
     hastamàtrotsedhayuktaþ karasammitamaõóalaþ ..>% bhiõóibàlaþ bhindivàla÷càpi ityevaü pàñhadvayaü dç÷yate .)

#<bhinnaþ>#, tri, (bhidyate smeti . bhid + ktaþ .) bhedavi÷iùñaþ . bhàïgà iti bhàùà . tatparyàyaþ . dàritaþ 2 . bheditaþ 3 . ityamaraþ . 3 . 1 . 100 .. vidàritaþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, harivaü÷e . bhaviùyaparvaõi . 53 . 16 .
     %<bhràntamudbhràntamàviddhaü praviddhaü bahuniþsçtam .
     àkaraü vikaraü bhinnaü nirmaryàdamamànuùam ..>%) saïgataþ . anyaþ . phullaþ . iti medinã . ne, 14 .. kùatarogavi÷eùaþ . tallakùaõaü yathà --
     %<÷aktikunteùu khaógàgraviùàõairà÷ayo hataþ .
     yatki¤cit prasravettaddhi bhinnamityabhidhãyate ..>% à÷ayaþ koùñhaþ . tasyauùadhaü yathà --
     %<chinne bhinne tathà viddhe kùate vàsçgatisravet .
     raktakùayàttatra rujaþ karoti pavano bhç÷am ..
     snehapànaparãùekalepàüstatropanàhanam .
     kurvãta snehavasti¤ca màrutaghnauùadhairbhiùak ..
     khaógàdicchinnagàtrasya tatkàlaü pårito vraõaþ .
     gàïgerukãmålarasaiþ sadyaþ syàdgatavedanaþ ..
     kaùàyamadhuràþ ÷ãtàþ kriyàþ sarvàþ prayojayet .
     sadyo braõànàü saptàhàt pa÷càt pårboktamàcaret ..
     àmà÷ayasthe rudhire vidadhyàdvamanaü naraþ .
     tasmin pakvà÷ayasthe tu gçhõãyàt savirecanam ..
     kvàtho vaü÷atvageraõóa÷vadaüùñrà÷mabhidà kçtaþ .
     hiïgusaindhavasaüyuktaþ koùñasthaü sràvayedasçk ..
     yavakolakulatthànàü niþsnehena rasena ca .
     bhu¤jãtànnaü yavàgåü và pibet saindhavasaüyutàm ..
     jàtãnimbapañholapatrakañukàdàrvãni÷à÷àrivà ma¤jiùñhàbhayatiktatutthamadhukairnaktàhvabãjaiþ samaiþ .
     sarpiþsiddhamanena såkùmavadanà marmà÷ritàþ sràviõo gambhãràþ sarujo vraõàþ sagatikàþ ÷udhyanti rohanti ca ..
     vçddhavaidyopade÷ena pàramparyopade÷ataþ .
     jàtãghçte tu saüsiddhe kùeptavyaü sikthakaü budhaiþ ..>% jàtyàdighçtam . iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. (athopàïgacikitsà .
     %<chinnaü bhinnaü tathà bhagnaü kùataü picchitamevaca ..
     dagdhanteùàü pratãkàraþ prokta÷copàïgasaüj¤akaþ ..>% iti hàrãte prathame sthàne dvitãye'dhyàye ..)

#<bhinnakaþ>#, puü, (bhinna + saüj¤àyàü kan .) bauddhaþ . yathà,
     %<bhinnakaþ kùapaõo'rhrãko bauddho vainàyikaþ smçtaþ ..>% iti trikàõóa÷eùaþ .. (bhinna + %<anatyantagatau ktàt .>% 5 . 4 . 4 . iti kan . ãùad bhinne, tri .)

#<bhinnagàtrikà>#, strã, (bhinnaü gàtramasyàþ . kap . ñàp . ata itvam .) karkañã . iti ÷abdacandrikà ..

#<bhinnabhinnàtmà>#, [n] puü, (bhinnabhinno bhedayukta àtmà yasya .) caõakaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<bhinnayojanã>#, strã, (bhinnaü yojayatãti . yuj + õic + õiniþ . ïãp .) pàùàõabhedakavçkùaþ . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<bhinnàrthakaþ>#, tri, (bhinno'rtho yasya . kap .) anyaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 82 ..

#<bhiyà>#, strã, (bhãyate iti . bhã + %<ùidbhidàdibhyo'ï .>% 3 . 3 . 104 . iti aï . iyaï . ñàp .) bhayam . iti hemacandraþ . 2 . 301 ..

@<[Page 3,512c]>@
#<bhiriõñikà>#, strã, ÷vetagu¤jà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhilla>#, puü, (bhelayati bhilattãti và . bhil + bàhulakàt . lak .) mlecchajàtivi÷eùaþ . bhãla iti bhàùà . yathà, hemacandre .
     %<màlà bhillàþ kiràtà÷ca sarva'pi mlecchajàtayaþ ..>% api ca .
     %<rajaka÷carmakàra÷ca naño varuóa eva ca .
     kaivartamedabhillà÷ca saptaite antyajàþ smçtàþ ..>% iti pràya÷cittatattvam .. sa ca bràhmaõakanyàyàü tãvaràjjàtaþ . yathà --
     %<pulindamedabhillà÷ca pullo malla÷ca dhàvakaþ .
     kundakàro óokhalo và mçtapo hastipastathà .
     ete vai tãvaràjjàtàþ kanyàyàü bràhmaõasya ca ..>% iti parà÷arapaddhatiþ ..

#<bhillagavã>#, strã, (bhillànàü gavã .) gavayã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhillataruþ>#, puü, (bhillapriyastaruþ . lodhrapuùpeõa hi bhillàdayo'ïgabhåùaõàdikaü kurvantãti prasiddherasya tathàtvam .) lodhraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhillã>#, strã, (bhilla + ïãp . bhillànàü priyatvàdasyàstathàtvam .) lodhraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhiù>#, rugjaye . sautradhàturayam . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø-sakaø-señ .) bhiùak bheùajaü bheùati . iti durgàdàsaþ ..

#<bhiùak>#, [j] bibheti rogo yasmàditi . bhãli bhãtyàm + %<bhiyaþ ùuk hrasva÷ca .>% uõàø 1 . 137 . iti ajiþ ùugàgamo hrasvatva¤ca .) vaidyaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 57 .. (asya prà÷astyàdikaü yathà --
     %<bhiùagbubhåùurmatimàn ataþ svaguõasampadi .
     paraü prayatnamàtiùñhet pràõadaþ syàd yathà nçõàm ..
     tadeva yuktaü bhaiùajyaü yadàromyàya kalpyate .
     sa caiva bhiùajàü ÷reùñho rogebhyo yaþ pramocayet ..
     samyak prayogaü sarveùàü siddhiràkhyàtikarmaõàm ..
     siddhiràkhyàtisarvai÷ca guõairyuktaü bhiùaktamam ..>% iti carake såtrasthàne prathame'dhyàye ..
     %<etadava÷yamadhyeyamadhãtya ca karmàpyava÷yamupàsitavyamubhayaj¤o hi bhiùagràjàrho bhavati ..>% yastu kevala÷àstraj¤aþ karmasvapariniùñhitaþ . sa muhyatyàturampràpya pràpya bhãrurivàhavam .. yastu karmasu niùõàto dhàrùñyàcchàstrabahiùkçtaþ . sa satsu påjàü nàpnoti vadha¤càrhati ràjataþ .. ubhàvetàvanipuõàvasamarthau svakarmaõi . ardhavedadharàvetàvekapakùàviva dvijau .. oùadhyo'mçtakalpàstu ÷astrà÷aniviùopamàþ . bhavantyaj¤airupahçtàstasmàdetau vivarjayet .. chedyàdiùvanabhij¤o yaþ snehàdiùu ca karmasu . sa nihanti janaü lobhàt kuvaidyo nçpadoùataþ .. yaståbhayaj¤o matimàn sa samartho'rthasàdhane . àhave karmanirvoóhuü dbicakraþ syandano yathà .. iti su÷rute såtrasthàne tçtãye'dhyàye ..) daõóanãyabhiùag yathà --
     %<aj¤àtauùadhimantrastu ya÷ca vyàdheratattvavit .
     rogibhyo'rthaü samàdatte sa daõóya÷cauravadbhiùak ..>% iti jyotistattvam .. tasyànnasyàbhojyatvaü yathà --
     %<÷ådrànnaü bràhmaõo bhuktrà tathà raïgàvatàriõaþ .
     cikitsakasya krårasya tathà strãmçgajãvinàm ..
     ÷auõóikànnaü såtikànnaü bhuktvà màsaü vratã bhavet ..>% vratã yàvakena . tatra dhenudvayam . iti pràya÷cittavivekaþ .. api ca .
     %<påya¤cikitsakasyànnaü puü÷calyàstvannamindriyam .
     viùñhà vàrdhu ùikasyànnaü ÷astravikrayiõo malam ..>% iti mànave 4 adhyàyaþ .. (÷atadhanvanaþ kùetrajaþ puttraþ . yathà, harivaü÷e . 38 . 6 .
     %<kçtavarmàgrajasteùàü ÷atadhanvà tu madhyamaþ .
     devarùe÷cyavanàt tasya bhiùagvaitaraõa÷ca yaþ ..>% auùadham . yathà, çgvede . 1 . 24 . 9 .
     %<÷ataü te ràjan bhiùajaþ sahasramurvã gabhãrà sumatiùñe astu ..>% %<he ràjan ! varuõa ! te tava ÷ataü bhiùajaþ sahasraü bandhanivàrakàõi ÷atasahasrasaükhyàkànyauùadhàni vaidyà và santi ..>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<bhiùakpriyà>#, strã, (bhiùajaþ priyà .) guóucã . iti ràjanirghaõñaþ .. (vivçtirasyà guóåcã÷abde j¤àtavyà ..)

#<bhiùagjitaü>#, klã, (bhiùajà jitam .) auùadham . iti trikàõóa÷eùaþ .. (cikitsà .. yathàsya paryàyaþ .
     %<cikitsitaü pratãkàra÷cikitsà ca bhiùagjitam ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàbh ..)

#<bhiùagbhadrà>#, strã, (bhiùaji auùadhe vaidye và bhadrà ÷ubhadàyikà .) bhadradantikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhiùaïmàtà>#, [ç] strã, (bhiùajàü màteva .) vàsakaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (asyàþ paryàyaþ .
     %<vàsako và÷ikà vàsà bhiùaïmàtà ca siühikà .
     siühàsyo vàjidantà syàdañaråùo'ñaråùakaþ ..
     àñaråùo vçùastàmraþ siühaparõa÷ca sa smçtaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<bhissañà>#, strã, (bhissàmannaü ñãkate iti . ñãka gatau + anyebhyo'pãti óaþ . tataþ pçùodaràditvàt sàdhuþ .) dagdhànnam . ityamaraþ . 2 . 9 . 49 .. asya råpàntaram . bhissiñà . bhiùmiñà . bhiùmiùñà . bhiùmikà . iti taññãkàsàrasundarã ..

#<bhissà>#, strã, (babhastãti . bhasa dãptau + bàhulakàt saþ . chandasi bahulamitãtvam . bràhmaõabhisseti bhàùyaprayogàlloke'pi . yadbà, bhedanamiti bhit . bhid + kvip . bhidaü syatãti . so + %<àto'nupasarge kaþ .>% iti kaþ . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) annam . ityamaraþ . 2 . 9 . 48 .. (asyàþ paryàyo yathà --
     %<bhaktamannaü tathàndha÷ca kvacit kåra¤ca kãrtitam .
     odano'strã striyàü bhissàdãdiviþ puüsibhàùitaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe dvitãye bhàge ..)

#<bhissiñà>#, strã, (bhissàmannaü ñãkate iti . ñãka gatau + óaþ . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) dagdhànnam . ityamarañãkàsàrasundarã ..

#<bhã>#, ga gi bhçtyà¤ca . iti kavikalpadrumaþ .. (kryàø -paraø sakaø-aniñ .) ga, bhãnàti . gi, bhinàti . bhãnaþ bhãniþ . ginaiva kryàditvasiddhau gragrahaõaü pvàditvavikalpàrthaü cakàràt bhãtyà¤ca . iti durgàdàsaþ ..

#<bhã>#, ¤i li bhãtyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (hvàø-paraø-akaø-aniñ .) ¤i, bhãto'sti . li, bibheti . iti durgàdàsaþ ..

#<bhãþ>#, strã, (bhã bhãtyàm + sampadàditvàt kvip .) bhayam . ityamaraþ . 1 . 7 . 21 .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 387 .
     %<pårbàdhiko gçhiõyàm bahumànaþ premanarmavi÷vàsaþ .
     bhãradhikeyaü kathayati ràgaü bàlàvibhaktamiva ..>%)

#<bhãtaü>#, klã, (bhã li bhãtyàm + ktaþ .) bhayam . bhayayukte, tri . iti medinã . te, 40 .. (yathà, manuþ . 7 . 94 .
     %<yastu bhãtaþ paràvçttaþ saügràme hanyate paraiþ .
     bharturyadduùkçtaü ki¤cit tatsarvaü pratipadyate ..>%)

#<bhãtiþ>#, strã, (bhã + ktin .) bhayam . ityamaraþ . 1 . 7 . 21 .. (yathà, màrkaõóeye . 84 . 16 .
     %<durge ! smçtà harasi bhãtima÷eùajantoþ svasthaiþ smçtà matimatãva ÷ubhàü dadàsi ..>%) kampaþ . iti vi÷vaþ ..

#<bhãmaü>#, tri, (bibhetyasmàditi . bhã + %<bhiyaþ ùugvà .>% uõàø 1 . 147 . bibhetermak dhàtorvà ùugàgama÷ca . iti mak .) bhayahetuþ . tatparyàyaþ . bhairavam 2 dàruõam 3 bhãùaõam 4 bhãùmam 5 ghoram 6 bhayànakam 7 bhayaïkaram 8 pratibhayam 9 . ityamaraþ . 1 . 7 . 20 .. (yathà, raghuþ . 1 . 16 .
     %<bhãmakàntairnç paguõaiþ sa babhåvopajãvinàm .
     adhçùya÷càbhigamya÷ca yàdoratnairivàrõavaþ ..>%)

#<bhãmaþ>#, puü, (bibhetyasmàditi . bhã + mak .) bhayànakarasaþ . yathà --
     %<bhayànako bhayasthàyibhàvaþ kàlàdhidaivataþ .
     strã nãcaprakçtiþ kçùõo matastattvavi÷àradaiþ ..>% ityamarañãkàyàü bharataþ .. ÷ivaþ . (yathà, màrkaõóeye . 52 . 7 .
     %<bhavaü sarvaü tathe÷ànaü tathà pa÷upatiü prabhuþ .
     bhãmamugraü mahàdevamuvàca sa pitàmahaþ ..>% viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 52 .
     %<atulaþ ÷arabho bhãmaþ samayaj¤o havirhariþ ..>%) madhyamapàõóavaþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 123 . 13 .
     %<tasmàjjaj¤e mahàbàhurbhãmo bhãmaparàkramaþ ..>% asya vivaraõàdikaü bhãmasena÷abde draùñavyam ..) amlavetasaþ . iti medinã . me, 21 .. mahàdevasyàùñamårtyantargatàkà÷amårtiþ . yathà . bhãmàya àkà÷amårtaye namaþ . iti tithyàditattve ÷ivapåjàprayogaþ .. (gandharvavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 65 . 43 .
     %<bhãma÷citraratha÷caiva vikhyàtaþ sarvavidba÷ã ..>% puruvaü÷ãyasya ãlinasya puttraþ . yathà, tatraiva . 1 . 94 . 18 .
     %<ãlino janayàmàsa duùmantaprabhçtãn nçpàn .
     duùmantaü ÷årabhãmau ca pravasuü vasumeva ca ..>%)

#<bhãmanàdaþ>#, puü, (bhãmo bhairavo nàdo yasya .) siühaþ . iti ÷abdacandrikà .. (bhãmo nàdaþ ÷abdaþ . iti vigrahe bhayànaka÷abdaþ . yathà, càtakàùñake . 1 .
     %<vàtairvidhånaya vibhãùaya bhãmanàdaiþ sa¤cårõaya tvamathavà karakàbhighàtaiþ .
     tvadvàribinduparipàlitajãvitasya nànyà gatirbhavati vàrida ! càtakasya ..>% bhayànaka÷abdavi÷iùñe, tri . yathà, mahàbhàrate . 1 . 156 . 31 .
     %<bhãmanàdaü sutàmroùñhaü tãkùõadaüùñraü mahàravam ..>%)

#<bhãmarathaþ>#, puü, (bhãmo bhayànako ratho'sya .) tàmasamanuvaü÷ajàtàsuravi÷eùaþ . sa ca kårmaråpiõà hariõà hataþ . yathà --
     %<hariõà kårmaråpeõa hato bhãmaratho'suraþ ..>% iti gàruóe gayàmàhàtmye 86 adhyàyaþ .. (dhçtaràùñrasya puttrabhedaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 117 . 11 .
     %<ugrabhãmarathau vãrau vãrabàhuralolupaþ ..>%)

#<bhãmarathã>#, strã, janànàmavasthàvi÷eùaþ . yathà --
     %<saptasaptatike varùe saptame màsi saptamã .
     ràtrirbhãmarathã nàma naràõàü duratikramà ..>% iti ÷abdamàlà .. api ca .
     %<saptasaptativarùàõàü saptame màsi saptamã .
     ràtrirbhãmarathã nàma naràõàmatidustarà .
     tàmatãtya naro yo'sau dinàni yàni jãvati ..
     kratubhistàni tulyàni suvarõa÷atadakùiõaiþ .
     gatiþ pradakùiõaü viùõorjalpanaü mantrabhàùaõam .
     dhyànaü nidrà sudhà cànnaü bhãmarathyàþ phala÷rutiþ ..>% iti vaidyakam .. nadãbhedaþ . yathà ràjanirghaõñe . malàpahà bhãmarathã ca ghaññagà pathyà ca kçùõà jalasàmyagà guõaiþ .. (iyaü hi sahyaparvatodbhavà . yathà, viùõupuràõe . 2 . 3 . 11 .
     %<godàvarã bhãmarathã kçùõaveõyàdikàstathà .
     sahyapàdodbhavà nadyaþ smçtàþ pàpabhayàpahàþ ..>%)

#<bhãmavikràntaþ>#, puü, (bhãma÷càsau vikrànta÷ceti .) siühaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. bhayànakavikramavi÷iùñe, tri ..

#<bhãma÷àsanaþ>#, puü, (bhãmaü ÷àsanaü yasya .) yamaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bhãmasenaþ>#, puü, madhyamapàõóavaþ . sa ca kuntãgarbhe pavanàjjàtaþ . tatparyàyaþ . bhãmaþ 2 vãraveõuþ 3 vçkodaraþ 4 vakajit 5 kãcakajit 6 kirmarijit 7 jaràsandhajit 8 hióimbajit 9 kañavraõaþ 10 nàgabalaþ 11 guõàkaraþ 12 . iti ÷abdaratnàvalã .. tasya janmavivaraõaü yathà,
     %<dhàrmikastaü sutaü labdhvà pàõóustàü punarabravãt .
     pràhuþ kùàttraü balaü jyeùñhaü balajyeùñaü sutaü vçõu ..
     tatastathoktà bhartrà tu vàyumevàjuhàva sà .
     tasmàjjaj¤e mahàbàhurbhãmo bhãmaparàkramaþ ..
     tamapyatibalaü jàtaü vàguvàcà÷arãriõã .
     sarveùàü balinàü ÷reùñho jàto'yamiti bhàrata ! ..
     idamatyudbhuta¤càsãjjàtamàtre vçkodare .
     yadaïkàt patito màtuþ ÷ilàü gàtrairacårõayat ..
     kuntã vyàdhrabhayodvignà sahasotpatità kila .
     nànbabudhyata taü suptamutsaïge sve vçkodaram ..
     vajrasaühananaþ so'tha kumàro nyapatadgirau .
     patatà tena ÷atadhà ÷ilà gàttrairvicårõità ..>% iti mahàbhàrate àdiparvaõi pàõóavotpattinàmàdhyàyaþ .. (gandharvavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 123 . 52 . bhãmasenograsenau ca årõàyuranaghastathà ..) karpårabhedaþ . yathà --
     %<potàso bhãmasenastadanu÷itakaraþ ÷aïkaràvàsasaüj¤aþ pàü÷uþ pi¤jo'bjasàrastadanu himayutà vàlukà jåñikà ca .
     pa÷càdasyàstuùàrastadupari sahimaþ ÷ãtalaþ patrikàkhyà karpårasyeti bhedà guõarasamahasà vaisadç÷yena dç÷yàþ ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhãmahàsaü>#, klã, (bhãme grãùmàdau hàsaþ prakà÷o yasya .) indratålam . iti ÷abdaratnàvalã .. yuóira sutà iti bhàùà .. grãùmahàsamapi pàñhaþ ..

#<bhãmà>#, strã, (bhã + mak + striyàü ñàp .) durgà . iti ÷abdaratnàvalã .. rocanàkhyagandhadravyam . iti ÷abdacandrikà .. ka÷à . iti ÷abdamàlà .. (nadãvi÷eùaþ . tadyathà --
     %<kàverã vãrakàntà ca bhãmà caiva payoùõikà .
     vibhàvarã vi÷àlà ca gaurãdà madanasvasà ..
     pàrvatã càparà nadyo dakùiõàdrigamà himàþ ..>% iti hàrãte prathame sthàne saptame'dhyàye ..)

@<[Page 3,514b]>@
#<bhãmàdevã>#, strã, durgà . yathà --
     %<puna÷càhaü yadà bhãmaü råpaü kçtvà himàcale .
     rakùàüsi kùayayiùyàmi munãnàü tràõakàraõàt ..
     tadà màü munayaþ sarve stoùyantyànamramårtayaþ .
     bhãmàdevãti vikhyàtaü tanme nàma bhaviùyati ..>% iti màrkaõóeyapuràõe devãmàhàtmyam ..

#<bhãmaikàda÷ã>#, strã, (bhãmenopàsità ekàda÷ã . ÷àkapàrthivàdivat samàsaþ .) bhaimã . sà ca màgha÷uklaikàda÷ã . bhãmadbàda÷ãtvena khyàtà ca . yathà -- matsya uvàca .
     %<purà rathantare kalpe paripçùño mahàtmanà .
     mandarastho mahàdevaþ pinàkã brahmaõà svayam ..
     brahmovàca .
     kathamàrogyamai÷varyamanantamamare÷vara ! .
     svalpena tapasà deva ! bhavenmokùo'tha và nçõàm ..
     kimaj¤àtaü mayà deva ! tvatprasàdàdadhokùaja ! .
     svalpakenàpi tapasà mahat phalamihocyate ..
     matsya uvàca .
     iti pçùñaþ sa vi÷vàtmà brahmaõà sokabhàvanaþ .
     umàpatiruvàcedaü manasaþ prãtikàrakam ..
     ã÷vara uvàca .
     asmàdrathantaràt kalpàt trayoviü÷atimo yadà .
     vàràho bhavità kalpastasya manvantare ÷ubhe ..
     vaivasvatàkhye saüjàte saptame saptalokadhçk .
     dvàparàkhyaü yugaü tasmin saptaviü÷atime tadà ..
     tasyànte sa mahànãlo vàsudevo janàrdanaþ .
     bhàràvataraõàrthàya tridhà viùõurbhaviùyati ..
     dvaipàyano munistadvadrauhiõeyo'tha ke÷avaþ .
     kaüsàdidarpamathanaþ ke÷avaþ ÷okanà÷anaþ ..
     purã dvàravatã nàma sàüprataü và ku÷asthalã .
     divyànubhàvasaüyuktàmadhivàsàya ÷àrïgiõaþ ..
     tvaùñà mamàj¤ayà brahman ! kariùyati jagatpateþ ..
     tasyàü kadàcidàsãnaþ sabhàyàmamitadyutiþ .
     bhàryàbhirvçùõibhiþ sàrdhvaü bhåbhçdbhirbhåridakùiõaiþ ..
     kurubhirdevagandharvairabhitaþ kaiñabhàrdanaþ .
     pravçttàsu puràõãùu dharmasambandhinãùu ca ..
     kathàsu bhãmasenena paripçùñaþ pratàpavàn .
     tvayà pçùñasya dharmasya rahasthasyàsya bhedakçt ..
     bhavità sa tadà brahman ! kartà caiva vçkodaraþ .
     pravartako'sya dharmasya pàõóusånurmahàbalaþ ..
     tasya tãkùõo vçko nàma jañhare havyavàhanaþ .
     mayà dattaþ sa dharmàtmà tena càsau vçkodaraþ ..
     atãvànnàda÷ãla÷ca nàgàyutabalo mahàn .
     bhaviùyatyajaraþ sàkùàt kandarpa iva buddhimàn ..
     dhàrmikasyàpya÷aktasya tãvràgnitvàdupoùaõe .
     imaü vratama÷eùàõàü vratànàmadhikaü yataþ ..
     kathayiùyati vi÷vàtmà vàsudevo jagadguruþ .
     a÷eùayaj¤aphaladama÷eùàghavinà÷anam ..
     a÷eùaduùña÷amanama÷eùasurapåjanam ..
     pavitràõàü pavitra¤ca maïgalànà¤ca maïgalam .
     bhaviùya¤ca bhaviùyàõàü puràõànàü puràtanam ..
     vàsudeva uvàca .
     yadyaùñamãcaturda÷yàü dvàda÷ãùvatha bhàrata ! .
     anyeùvapi dinarkùeùu na ÷aktastvamupoùitum ..
     tataþ puõyàmimàü bhãma ! tithiü pàpapraõà÷inãm .
     upoùya vidhinànena gacchedbiùõoþ paraü padam ..
     màghamàsasya da÷amã yadà ÷uklà bhavettadà .
     ghçtenàbhya¤janaü kçtvà tilaiþ snànaü samàcaret ..
     tathaiva viùõumabhyarcya namo nàràyaõàya ca .
     kçùõàya pàdau saüpåjya ÷iraþ sarvàtmaneti ca ..
     vaikuõñhàyeti vai kaõñhamuraþ ÷rãvatsadhàriõe .
     ÷aïkhine cakriõe tadvadgadine varadàya vai ..
     sarve nàràyaõasyaivaü saüpåjyà bàhavaþ kramàt .
     dàmodaràyetyudaraü meóhraü pa¤ca÷aràya vai ..
     årå saubhàgyanàthàya jànunã bhåtadhàriõe .
     namo nãlàya vai jaïghe pàdau vi÷vasçje punaþ ..
     namo devyai namaþ ÷àntyai namo lakùmyai namaþ ÷riye .
     namaþ puùñyai namastuùñyai dhçùñyai hçùñyai tathà ÷riyai ..
     namo vihaïganàthàya vàyuvegàya pakùiõe .
     viùapramàthine nityaü garuóa¤càbhipåjayet ..
     evaü saüpåjya govindamumàpativinàyakau .
     gandhaimàülyaistathà dhåpairbhakùairnànàvidhaistathà ..
     gavyena payasà siddhàü kç÷aràmatha vàgyataþ .
     sarpiùà saha bhuktvà ca gatvà ÷atapadaü budhaþ ..
     nyagrodhandantadhàvanamathavà khàdiraü budhaþ .
     gçhãtvà dhàvayeddantànàcàntaþ pràgudaïmukhaþ ..
     bråyàt sàyantanãü kçtvà sandhyàmastamite ravau .
     namo nàràyaõàyeti tvàmahaü ÷araõaü gataþ ..
     ekàda÷yàü niràhàraþ samabhyarcya ca ke÷avam .
     ràtri¤ca sakalàü sthitvà snàna¤ca payasàpi ca ..
     sarpiùà vi÷vadahanaü hutvà bràhmaõapuïgavaiþ .
     sahaiva puõóarãkàkùa ! dvàda÷yàü kùãrabhojanam ..
     kariùyàmi yatàtmà'haü nirvighnenàstu tacca me .
     evamuktvà svapedbhåmàvitihàsakathàü punaþ .. * ..
     ÷rutvà prabhàte saüjàte nadãü gatvà vi÷àmpate ! .
     snànaü kçtvà mçdà tadvat pàùaõóànabhivarjayet ..
     upàsya sandhyàü vidhivat kçtvà ca pitçtarpaõam .
     praõamya ca hçùãke÷amamala¤càpyanã÷varam ..
     gçhasya purato bhaktyà maõóapaü kàrayedbudhaþ .
     da÷ahastamathàùñau và karàn kuryàdbi÷àmpate ! ..
     caturhastàü ÷ubhàü kuryàdvedãmarinisådana ! .
     caturhastapramàõa¤ca vinyasettatra toraõam ..
     àropya kalasaü tatra dikpàlàn påjayettataþ .
     màsamàtreõa saüpårõamadhaþkçùõàjine sthitaþ ..
     tasya dhàrà÷ca ÷irasà dhàrayet sakalàü ni÷àm .
     dhàràbhirbhåribhirbhåriphalaü vedavido viduþ ..
     yasmàttasmàt kuru÷reùñha ! dhàrà dhàryàþ sva÷aktitaþ .
     tathaiva viùõoþ ÷irasi kùãradhàràþ prapàtayet ..
     aratnimàtraü kuõóa¤ca kçtvà tatra trimekhalam .
     yonivaktra¤ca taü kçtvà bràhmaõairyavasarpiùã ..
     tilàü÷ca viùõudaivatyairmantrairekàgnivattadà .
     kçtvà ca vaiùõavaü samyak caruü gokùãrasaüyutam ..
     niùpàvàrdhapramàõàü ùai dhàràmàjyasya pàtayet ..
     jalakumbhàn mahàvãra ! sthàpayitvà trayoda÷a .
     bhakùairnànàùidhairyuktàn sitavastrairalaïkçtàn .
     yutànauóumbaraiþ pàtraiþ pa¤caraütnasamanvitàn ..
     caturbhirbahvçcairhomastatra kàrya udaïasukhaiþ .
     rudrajàpa÷caturbhi÷ca yajurvedaparàyaõaiþ ..
     vaiùõavàni ca sàmàni caturaþ sàmavedinaþ .
     ariùñavardhasahitànyabhitaþ paripàñhayet ..
     evaü dvàda÷a tàn vipràn vastramàlyànulepanaiþ .
     påjayedaïgulãyai÷ca kañakairhemasåtrakaiþ ..
     vàsobhiþ ÷ayanãyai÷ca vitta÷àñyavivarjitaþ .
     evaü kùapàtivàhyà vai gãtamaïgalanisvanaiþ .
     upàdhyàyasya ca punardviguõaü sarvameva tu .. * ..
     tataþ prabhàte vimale samutthàya trayoda÷a .
     gà vai dadyàt kuru÷reùñha ! sauvarõamukhasaüyutàþ ..
     payasvinãþ ÷ãlavatãþ kàüsyadohanasaüyutàþ .
     raupyakhuràþ savastrà÷ca candanenàbhiùecitàþ ..
     tàüstu teùàü tato bhaktyà bhakùyabhojyena tarpitàn .
     kçtvàtha bràhmaõàn sarvànannairnànàvidhaistathà ..
     bhuktvà càkùàralavaõamàtmanà ca visarjayet ..
     anugamya padànyaùñau puttrabhàryàsamanvitaþ .
     prãyatàmatra deve÷aþ ke÷avaþ kle÷anà÷anaþ ..
     ÷ivasya hçdaye viùõurviùõo÷ca hçdaye ÷ivaþ .
     yathàntaraü na pa÷yàmi tathà me svasti càyuùaþ ..
     evamuccàrya tàn kumbhàn gà÷caiva ÷ayanàni ca .
     vàsàüsi caiva sarveùàü gçhàõi pràpayedbudhaþ ..
     abhàve bahu÷ayyànàmekàmapi musaüskçtàm .
     ÷ayyàü dadyàdgurau bhãma ! sarvopaskarasaüyutàm ..
     itihàsapuràõàni vàcayitvàtivàhayet .
     taddinaü nara÷àrdåla ! ya icchedbipulàü ÷riyam ..
     tasmàttvaü sattvamàlambya bhãmasena ! vimatsaraþ .
     kuru vratamidaü samyak snehàdyadvàkyamãritam .
     tvayà kçtamidaü vãra ! tvannàmàkhyaü bhaviùyati .
     sà bhãmadvàda÷ã hyeùà sarvapàpaharà ÷ubhà .
     yà tu kalyàõinã nàma purà kalpeùu pañyate ..>% tvamàdikartà bhava ÷aukare'smin kalpe mahàvãravarapradhàna ! . yasyàþ smaraõakãrtanamapya÷eùaü vinaùñapàpastrida÷àdhipaþ syàt .. dçùñvà ca yàmapsarasàmapã÷àve÷yàkçtàmapyabhavàntareùu . àbhãrakanyeti kutåhalena saivorva÷ã saüprati nàkapçùñhe .. jàtàpi sà vai÷yakulodbhavàpi pulomakanyà puruhåtapatnã . tatràpi tasyàþ paricàrikeyaü mama priyà saüprati satyabhàmà .. snàtaþ purà maõóalameùa tadbattejomayaü deva÷arãramàpa . asyà¤ca kalyàõatithau vivasvàn sahasradhàreõa sahasrara÷miþ .. idameva kçtaü mahendramukhyairvasubhi÷caiva purà suràdibhi÷ca . phalamatra na ÷akyate'bhivaktuü yadi jihvàkoñayo mukhe syuþ .. kalikalmaùavidàriõãmanantàmiti kathayiùyati yàdavendrasånuþ . api narakagatàn piténa÷eùànalamuddhartumihaiva yaþ karoti .. ya idamanaghaü ÷çõoti càtibhaktyà paripañhatãha paropakàrahetoþ . tithimiha sakalàrthabhàïnarendrastava caraõena sa sàmyatàmupaiti .. kalyàõinã nàma purà babhåva yà dvàda÷ã màghadine'bhipåjyà . sà pàõóuputtreõa kçtà bhaviùyatyanantapuõyànagha ! bhãmapårbà .. iti matsyapuràõe bhaviùyadvratodde÷e bhãmadvàda÷ã nàma 65 adhyàyaþ ..

#<bhãruþ>#, tri, (bibhetãti . bhã bhaye + %<bhiyaþ kruklukanau .>% 3 . 2 . 174 . iti kruþ .) bhaya÷ãlaþ . (yathà, manau . 7 . 62 .
     %<teùàmarthe niyu¤jãta ÷åràn dakùàn kulodgatàn .
     ÷ucãnàkarakarmànte bhãrånantarnive÷ane ..>%) tatparyàyaþ . trasnuþ 2 bhãrukaþ 3 bhãlukaþ 4 . ityamaraþ . 3 . 1 . 26 .. bhãluþ 5 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bhãruþ>#, strã, (bibhetãti . bhã + %<bhiyaþ kruklukanau .>% 3 . 2 . 174 . iti kruþ .) bhaya÷ãlà strã . bhayaprakçtikà . ityamarabharatau .. (yathà, viùõupuràõe . 1 . 15 . 33 .
     %<satyaü bhãru ! vadasyetat parihàso'thavà ÷ubhe ! .
     dinamekamahaü manye tvayà sàrdhamihàsitam ..>%) ÷atàvarã . iti dharaõiþ, amara÷ca .. (yathà --
     %<bahuputtrã varà bhãruþ ÷atamålã ÷atàvarã .
     mahàpuruùadantà ca pãvarãndãvarã varã ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..) kaõñakàrã . iti ÷abdacandrikà .. ÷atapàdikà . iti ÷abdaratnàvalã .. ajà . chàyà . strã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhãruþ>#, puü, (bibhetãti . bhã + kruþ .) ÷çgàlaþ . iti ÷abdamàlà .. vyàghraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ikùubhedaþ . iti ratnamàlà .. asya guõàþ . ÷leùmakàritvam . svàdutvam . avidàhitvam . gurutva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<bhãrukaü>#, klã, (bhãru + saüj¤àyàü kan .) vanam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bhãrukaþ>#, puü, (bhãru + svàrthe saüj¤àyàü và kan .) pecakaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. ikùubhedaþ . bhorarã iti hindãbhàùà .. (yathà, su÷rute såtrasthàne . 45 adhyàye .
     %<pauõórako bhãruka÷caiva vaü÷akaþ ÷ataporakaþ .
     kàntàrastàpasekùu÷ca kàùñhekùuþ såcipatrakaþ ..>%) asya guõàþ . yathà, bhàvaprakà÷e .
     %<vàtapittapra÷amano madhuro rasapàkayoþ .
     su÷ãto vçü haõo balyaþ pauõórako bhãrukastathà ..>%

#<bhãrukaþ>#, tri, (bibhetãti . ¤ibhã bhaye + %<bhiyaþ krukan .>% uõàø 2 . 31 . iti krukan .) bhayayuktaþ . ityamaraþ .. kàtaraþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<bhãrupatrã>#, strã, (bhãråõãva patràõyasyàþ . gauràditvàt ïãù .) ÷atamålã . ityamaraþ . 2 . 4 . 101 ..

#<bhãruhçdayaþ>#, puü, (bhãru hçdayamasya .) mçgaþ . iti jañàdharaþ ..

#<bhãråþ>#, strã, (bhãru + %<åïutaþ .>% 4 . 1 . 66 . iti åï .) bhaya÷ãlà nàrã . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<bhãlabhåùaõà>#, strã, (bhåùayatãti . bhåù + kartari lyuþ . ñàp . bhãlànàü bhåùaõà .) gu¤jà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhãluþ>#, tri, (bibhetãti . bhã + klu .) bhãruþ . bhaya÷ãlaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bhãlukaþ>#, puü, (bibhetãti . bhã + bhiyaþ kruklukanau . 3 . 2 . 174 . iti klakan .) bhãruþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 26 .. (yathà, kathàsaritsàgare . 32 . 52 .
     %<etadevànimittaü naþ kimanyenàdhvabhãluka ! .
     yastvamasmàbhirànãtaþ kàka÷aïkã pade pade ..>%) bhallukaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bhãùaõaþ>#, puü, (bhãùayate iti . bhã + õic + %<bhiyo hetubhaye ùuk .>% 7 . 3 . 40 . iti ùuk . bhãùidhàtustato nandyàditvàt lyuþ .) bhayànakarasaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ, medinã ca .. kundurukaþ . kapotaþ . hintàlaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷ivaþ . iti ÷abdaratnàvalã . ÷allakã iti medinã .. (bhayotpàdane klã, . yathà, mahàbhàrate . 15 . 7 . 4 .
     %<vyasanaü bhedana¤caiva ÷atråõàü kàrayettataþ .
     karùaõaü bhãùaõa¤caiva yuddhe caiva balakùayam ..>%)

#<bhãùaõaþ>#, tri, (bhãùayate iti . bhã + õic + tato nandyàditvàt lyuþ . ùugàgama÷ca .) gàóhaþ . dàruõaþ . iti medinã . õe, 69 .. (yathà, raghau . 12 . 40 ..
     %<parõa÷àlàmatha kùipraü vikçùñàsiþ pravi÷ya saþ .
     vairåpyapaunaruktena bhãùaõàü tàmayojayat ..>%)

#<bhãùmaü>#, tri, (bibhetyasmàditi . bhã + %<bhiyaþ ùug và .>% uõàø . 1 . 147 . iti mak . và ùugàgama÷ca .) bhayànakam . ityamaraþ . 1 . 7 . 20 .. (yathà, ÷atapathabràhmaõe . 11 . 6 . 1 . 3 .
     %<sahovàca bhãùmaü vata bhoþ puruùàn và .>% %<bhãùmaü bhayaïkaraü .>% iti tadbhàùye mahãdharaþ ..)

#<bhãùmaþ>#, puü, (bibhetyasmàditi . bhã + mak . ùug veti pakùe ùuk .) bhayànakarasaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. ÷ivaþ . ràkùasaþ . iti hemacandraþ .. gàïgeyaþ . sa ca ÷àntanuràjacakravartino gaïgàyàü bhàryàyàü jàtaþ . sa paramadharmàtmà mahàvãraþ . yena piturdàsakanyàvivàhàrthaü pitçràjyaü tyaktaü, ya÷ca svasya vivàhaü tyaktvà årdhvaretà jàtaþ . iti ÷rãbhàgavatam .. tasyotpattiryathà --
     %<atha tàmaùñame jàte puttre prahasatãmiva .
     uvàca ràjà duþkhàrtaþ parãpsan sutamàtmanaþ ..
     mà vadhãþ kàsi kasyàsi ki¤ca haüsi sutàniti .
     puttraghni ! sumahat pàpaü saüpràptaü te sugarhite ! ..>% stryuvàca .
     %<puttrakàma ! na te hanmi puttraü puttravatàüvara ! .
     jãrõastu mama vàso'yaü yathà sa samayaþ kçtaþ ..
     ahaü gaïgà jahnusutà maharùigaõasevità .
     devakàryàrthasiddhyarthamuùitàhaü tvayà saha ..
     aùñau ye vasavo devà mahàbhàgà mahaujasaþ .
     va÷iùñha÷àpadoùeõa mànuùatvamupàgatàþ ..
     teùàü janayità nànyastvadçte bhuvi vidyate .
     madvidhà mànuùã dhàtrã loke nàsti kadàcana ..
     teùà¤ca jananãhetormànuùatvamupàgatà .
     janayitvà vasånaùñau jità lokàstvayàkùayàþ ..
     devànàü samayastveùa vasånàü saü÷ruto mayà .
     jàtaü jàtaü mokùayiùye janmato mànuùàditi ..
     tatte ÷àpàdvinirmuktà àpavasya mahàtmanaþ .
     svasti te'stu gamiùyàmi puttraü pàhi mahàvratam ..
     eùa paryàyavàso me vasånàü sannidhau kçtaþ .
     matprasåtaü vijànãhi gaïgàdattamimaü sutam ..>% ityàdiparvaõi bhãùmotpattinàma 100 adhyàyaþ ..

#<bhãùmajananã>#, strã, (bhãùmasya jananã màtà .) gaïgà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhãùmapa¤cakaü>#, klã, (bhãùmeõa kçtamupadiùñhaü và pa¤cakaü ekàda÷yàdipårõimàntapa¤catithikartavyam .) kàrtika÷uklapakùãyaikàda÷yàdipårõimàntapa¤catithikartavyavratavi÷eùaþ . yathà -- ÷rãnàrada uvàca .
     %<bhagavan ! yat tvayà proktaü bhãùmasya ca dinaü mahat .
     màhàtmyaü ÷rotumicchàmi tasya me kathaya prabho ! ..
     kathaü snàna¤ca kiü dànaü ko vidhiþ kasya påjanam .
     kiü phalaü kena vàkàri tanme kathaya vistaràt ..>% brahmovàca . tadbhãùmapa¤cakasyedaü màhàtmyaü vidhipårbakam . vakùyàmi phalasaüyuktaü yeneda¤ca kçtaü purà .. ayodhyà nagarã yà ca kalikalmaùanà÷inã . vaiùõavã svargaramyà ca kalikalmaùanà÷inã .. hastya÷varathapattyàñhyà viùõucakrapratiùñhità . tasyàmàsãnnaravaraþ såryavaü÷odbhavo mune ! .. atithirnàma devarùe ! dharmàtmà naikayaj¤akçt . tena dattaü purà ràj¤à kçtaü yaj¤amanåttamam .. bhàryayà candrabhàvinyà sàrdhvaü bhãùmasya pa¤cakam . cikãrùaþ paripapraccha va÷iùñhaü tadvidhiü dbija ! .. va÷iùñha uvàca .
     %<÷çõu ràjan ! pravakùyàmi vrataü saubhàgyadàyakam .
     rahasyaü bhãùmapa¤càkhyaü viùõutuùñipradàyakam ..
     kàrtike màsi ràjendra ! pràrabhyaikàda÷ãtithim .
     yàvat pa¤cada÷ã ramyà bhavità candrapårõità .
     pa¤cabhãùmamiti khyàtaü tithayaþ puõyadàþ smçtàþ ..
     pràtaþkàle samutthàya ÷aucaü kçtvà yathàvidhi .
     snàtvà sabhàryaþ puruùo nadyàdau vimale jale ..
     tarpayedbhãdmavarmàõaü kuruvaü÷apitàmaham .
     pitçbhistilayuktai÷ca jalà¤jalibhiruddhçtaiþ ..
     vaiyàghrapadyagotràya sàïkçtipravaràya ca .
     tilatoyà¤jaliü tasmai prayacchedbhãùmavarmaõe ..
     santarpya kaurava÷reùñhaü kuryàdàcamanaü tataþ .
     arcayitvà vidhànena candanàdibhiràvçtaþ .
     arghyaü dadyàdyatàtmà ca mantreõànena bhåpate ! ..
     basånàmavatàràya ÷àntanoràtmajàya ca .
     arghyaü dadàmi bhãùmàya àjanmabrahmacàriõe ..
     itthaü samàpayedvatçsa ! bhãùmapa¤cavidhiü naraþ .
     niyamenopavàsena pa¤cagavyena và punaþ ..
     payomålaphalàhàrairhavyairnànàvidhairapi .
     naro và yadi và nàrã muktapàpo divaü vrajet ..
     bhuïkte sa vipulàn bhogàn kàrtikaü na tyajeddhi yaþ .
     ato'÷akto nayet pa¤cabhãùmàkhyaü haripårõitam ..
     ÷rutvaitadviùõubhakto'sau bhaktyà tvacalayà saha .
     dampatã ca yathà bhãùmaü labdhvà tau tu mahàphalam ..
     svalpàyàsena viprendra ! kçtaü tàbhyàü hi tat purà .
     pràptaü ràjyaü mahãmetàü samudravalayànvitàm ..
     prabhujya pracuràn kàmàn vratakàmau yathà mune ! .
     divyàmbaràbharaõau tau divyamàlyànulepitau ..
     divyadehavimànena sarvakinnarasevitau .
     apsarogãtançtyena stutau devamaharùibhiþ .
     sampràptau viùõuloka¤ca bhãùmapa¤cavratànmune ! ..>% brahmovàca .
     %<ityetat kathitaü vatsa ! màhàtmyaü kàttikodbhavam .
     bhãùmapa¤cakamàhàtmyaü setihàsaü puràtanam ..
     tat sarvaü kuru viprendra ! yadi te bhaktiracyute .
     ni÷calaþ kàyamanasà vacasà sumanãbhava ..>%
     %<÷çõvanti martyà÷ca pañhanti ye vai bhåkhaõóamadhye bhagavadguõàn mune ! .
     mati¤ca labdhvà bhagavatya÷eùataþ kathàmupendrasya puraü prayànti ..>% kalimalamapahçtya pràõino devadevaü subhagasakalabhogàn bhojayitvà ca yànti . haripuramamare÷airgãtavàdyairvi÷àlairvihitasakalakçtyàstoùayante hariü ye .. etat kàrtikamàhàtmyaü bhaktyà yaþ ÷çõuyànnaraþ . sarvapàpavinirmuktaþ sa kçùõe labhate ratim .. iti pàdmottarakhaõóe kàrtikamahàtmye 132 adhyàyaþ .. api ca .
     %<sadà harervrataü ÷reùñhaü tataþ syàddakùiõàyane .
     càturmàsye tatastasmàt kàrtike bhãùmapa¤cakam ..
     tataþ ÷reùñhatamaü ÷ukla ekàda÷yàü samàcaret .
     snàyàttrikàlaü pitràdãn yavàdyairarcayeddharim ..
     yajenmaunã ghçtàdyaistu pa¤cagavyena vàribhiþ .
     snàpayitvàtha karpå ramukhai÷caivànulepayet ..
     ghçtàktaguggulordhåpaü dvijaþ pa¤cadinaü dahet .
     naivedyaü paramànnantu japedaùñottaraü ÷atam ..
     oü namo vàsudevàya ghçtavrãhitilodakam .
     ùaóakùareõa mantreõa svàhàntena tu homayet ..
     prathame'hni hareþ pàdau yajet padmairdvitãyake .
     vilvapatrairjànude÷aü nàbhiü bhçïgeõa càpare ..
     skandhau vilvairjavàbhi÷ca pa¤came'hni ÷iro'rcayet .
     màlatyà bhåmi÷àyã syàdgomayaü prà÷ayet kramàt ..
     gomåtrakùãradadhi ca pa¤came pa¤cagavyakam .
     naktaü kuryàt pa¤cada÷yàü vratã syàdbhuktimuktibhàk ..>% iti gàruóe bhãùmapa¤càdivrataü nàma 123 adhyàyaþ .. vakapa¤cakam . yathà --
     %<àrabhyaikàda÷ãü pa¤ca dinàni vratamàcaret .
     bhagavat prãtaye bhãùmaùa¤cakaü yadi ÷akruyàt ..
     tathà dhàtrãvrataü paurõamàsyàü kurvãta kàrtike .
     tathà navamvàü ÷uklàyàmakùayaü navamãvratam ..
     paitàmahàdikçcchràõi màsopoùaõameva ca .
     samarthaþ kàrtike kuryàt j¤àtvà pàdmàdito vidhim ..>% idi ÷rãharibhaktivilàse 16 vilàsaþ ..

#<bhãùmaratnaü>#, klã, (bhãùmaü bhayànakaü ratnaü durlabhatvàt .) himàlayottarade÷ajàta÷uklabarõaprastaravi÷eùaþ . tasyotpattyàdi yathà -- såta uvàca .
     %<himavatyuttare de÷e vãryaü patitaü suradviùastasya .
     sampràptamuttamànàmàkaratàü bhãùmaratnànàm ..
     ÷uklàþ ÷aïkhàbjanibhàþ ÷yonàkasannibhàþ prabhàvantaþ .
     prabhavanti tatastaruõà vajranibhà bhãùmapàùàõàþ .
     himàdripratibaddhaü ÷uddhamapi ÷raddhayà vidhatte yaþ .
     bhãùmamaõiü grãvàdiùu sa sampadaü sarvadà labhate ..
     guõayuktasya tasyaiva dhàraõànmunipuïgava ! .
     viùàõi tàni na÷yanti sarvàõyeva mahãtale ..>% viùamànàbàdhante ye tamaraõyanivàsinaþ samãpe'pi . dvãpivçkùa÷arabhaku¤jarasiühavyàdhràdayo hiüsràþ .. tasyotkavalitakçtino bhavanti bhayaü na càpi samupasthitam . bhãùmamaõirguõayuktaþ samyak saüpràptàïgulitritayaþ . pitçtarpaõe pitéõàü tçptirbahuvàrùikã bhavati .. ÷àmyantyudbhåtànyapi sarpàõóajàkhuvç÷cikaviùàõi . salilàgnivairitaskarabhayàni bhãmàni na÷yanti .. saibalabalàhakàbhaü paruùaü pãtaprabhaü prabhàhãnam . malinadyutiü vivarõaü dåràt parivarjayet pràj¤aþ .. målyaü prakalpyameùàü vibudhavarairde÷akàlavij¤ànàt . dåre bhåtànàü bahu ki¤cinnikañaprasåtànàm .. iti gàruóe bhãùmaratnaparãkùà nàma 76 aþ ..

#<bhãùmasåþ>#, strã, (bhãùmaü såte prasåte iti . så prasave + kvip .) gaïgà . ityamaraþ . 1 . 10 . 31 ..

#<bhãùmàùñamã>#, strã, (bhãùmasya aùñamã bhãùmanà÷ikà aùñamã và .) màgha÷uklàùñamã . tatra bhãùmasya tarpaõàdikaü kartavyam . yathà, bhaviùyottare .
     %<÷uklàùñamyàntu màghasya dadyàdbhãùmàya yo jalam .
     saüvatsarakçtaü pàpaü tatkùaõàdeva na÷yati ..>% dhavaladhçtà smçtiþ .
     %<aùñamyàntu site pakùe bhãùmàya tu tilodakam .
     anna¤ca vidhivaddadyuþ sarve varõà dvijàtayaþ ..>% sarve varõà ityupàdànàt bràhmaõa÷ådrayorappadhikàraþ . dvijàtaya iti sambodhanam .. smçtiratnàkare viùõudharmottaram .
     %<madhyàhnavyàpinã gràhyà ÷ràddhe bhãùmàùñamã tithiþ .
     snàne ca tarpaõe dàne gràhyà såryodayã parà ..
     yadà kadàcit kumbhàü÷aü gatà såryodayã parà .
     pårbasyàmeva kartavyaü tarpaõaü ÷ràddhameva ca ..
     yadaikasmin bhavenmàsi kadàcinmàkarã dvayam .
     bhãùmàùñamã dbayaü vàpi tadà gràhyà parà tithiþ ..
     vràhmaõastvanyavarõànàü yaþ karotyaurdhvadehikam .
     tadvarõatvamasau yàti iha loke paratra ca ..>% iti marãcivacanantu bhãùmakçtyetaraparam .. tathà ca smçtiþ . bràhmaõàdyàstu ye varõà dadyurbhãùmàya no jalam . saüvatsarakçtaü puõyaü tatkùaõàdeva na÷yati .. asavarõajaladànaniùedhastu prakaraõavalàdapi bhràtràdiviùaya iti ÷rãdattaþ .. tarpaõamantrastu .
     %<vaiyàghrapadyagotràya sàükçtipravaràya ca .
     aputtràya dadàmyetat salilaü bhãùmavarmaõe ..
     bhãùmaþ ÷àntanavo vãraþ satyavàdã jitendriyaþ .
     àbhiradbhiravàpnotu puttrapauttrocitàü kriyàm ..>% ityà÷aüsàmantraþ . puttrapauttrocitàmityabhidhànàt pitçkarmarãtyà . bràhmaõaþ pitçtarpaõànantaraü kùattriyastu tatpårbaü tarpayet . iti saüvatsarapradãpàdayaþ .. iti tithyàditattvam ..

#<bhuktaü>#, tri, (bhuj + karmaõi ktaþ .) bhakùitam . ityamaraþ . 3 . 2 . 11 .. (yathà, manuþ . 2 . 55 .
     %<påjitaü hya÷anaü nityaü balamårja¤ca yacchati .
     apåjitantu tadbhuktamubhayaü nà÷ayedidam ..>% upabhuktam . yathà, raghuþ . 4 . 7 .
     %<manuprabhçtibhirmànyairbhuktà yadyapi ràjabhiþ .
     tathàpyananyapårbeva tasminnàsãdvasundharà ..>% bhàve ktaþ .) bhakùaõe, klã . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 58 . 12 .
     %<àsitaü ÷ayitaü bhuktaü såta ! ràmasya kãrtaya .
     jãviùyàmyahametena yayàtiriva sàdhuùu ..>%)

@<[Page 3,517b]>@
#<bhuktasamujjhitaü>#, tri, (àdau bhuktaü pa÷càt samujjhitaü parityaktam . snàtànuliptavatsamàsaþ .) pårbaü bhuktaü tat ÷eùaü pa÷càt samujjhitaü tyaktam . tatparyàyaþ . phelà 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 56 .. piõóam 3 pheliþ 4 . iti bharatadhçtarabhasaþ ..

#<bhuktiþ>#, strã, (bhuj + ktin .) bhojanam . iti ÷abdaratnàvalã .. bhogaþ . yathà --
     %<bhuktistripuruùã siddhyedapareùàü na saü÷ayaþ .
     anirvçtte sapiõóatve sakulyànàü na siddhyati ..
     àhartà ÷odhayedbhuktimàgama¤càpi saüsadi .
     tatsuto bhuktimevaikàü pauttràdiùu na ki¤cana ..>% iti dàyatattvam .. (yathà, manuþ . 8 . 252 .
     %<etairliïgairnayet sãmàü ràjà vivadamànayoþ .
     pårbabhuktyà ca satatamudakasyàgamena ca ..>%) ravirbhuktiryathà --
     %<sàrdhasaptajhase meùe vasuþ sàrdho ghañe vçùe .
     da÷aiva makare dvande palàni prativàsaram .
     kulãrasiühapramadàtulàlikàrmukeùu ca .
     palànyekàda÷a tathà ravibhuktiü pracakùate ..>% iti jyotãratnamàlà .. bhogaþ . dakhala iti pàrasyabhàùà . sa ca pramàõacatuùñayàntargatapramàõavi÷eùaþ . yathà . likhitàdyabhàve divyamàha yàj¤avalkyaþ .
     %<pramàõaü likhitaü bhuktiþ sàkùiõa÷ceti kãrtitam .
     eùàmanyatamàbhàve divyànyatamamucyate ..>% iti vyavahàratattvam .. tadvivaraõaü yathà . atha bhuktiþ . tatra yàj¤avalkyaþ .
     %<pa÷yato'bruvato hànirbhåmerviü÷ativàrùikã .
     pareõa bhujyamànàyà dhanasya da÷avàrùikã ..>% vivàdamakurvataþ samakùaü bhåsvàminaþ pareõàsapiõóàdinà bhujyamànàyà bhåmerviü÷ativarùanirvçttà svatvahàniþ . atra lokavyavahàrakarmatvàdvarùagaõanà sàvanena . yathà ca viùõudharmottaram .
     %<satràõyupàsyànyatha sàvanena laukya¤ca yat syàdvyavahàrakarma ..>% tatraiva .
     %<sàvane ca tathà màsi triü÷at såryodayàþ smçtàþ ..>% iti .. vi÷eùayati vyàsaþ .
     %<varùàõi viü÷atiü yasya bhårbhaktà tu parairiha .
     sati ràj¤i samarthasya tasya seha na sidhyati ..>% samarthasya bàlatvàdidoùarahitasya . dhanasya da÷avarùanirvçttà svatvahàniþ . tathà ca manunàradau .
     %<yatki¤cidda÷avarùàõi sannidhau prekùate dhanã .
     bhujyamànaü paraiståùõãü na sa tallabdhumarhati ..>% yatki¤ciddhanajàtaü samakùameva prãtyàdivyati rekeõa parairda÷avarùàõi bhujyamànaü svàmã tåùõãü prekùate mà bhujyatàmiti pratiùedhaü na racayati nàsau tallabdhuü yogyo bhavati tatra tasya svàmyaü na÷yatãtyarthaþ . gotamaþ . ajaóàpaugaõóadhanaü da÷avarùabhuktaü paraiþ sannidhau bhokturiti . jaóo vikalendriyaþ . paugaõóaþ påto'nutpanna÷ma÷rurgaõóaþ kapolo yasya saþ . tadàha nàradaþ --
     %<bàla àùoóa÷àdvarùàt paugaõóa÷càpi ÷abdyate ..>% atràpaugaõóaþ prakãrtita iti kullåkabhaññena likhitam . tatpàñhe'pi apaugaõóastu paugaõóa iti dviråpakoùàdavirodhaþ . tasmàdyàjanàdiriva vacanàdda÷avarùaviü÷ativarùàdikàlairbhoga eva svatvaü janayati . yathà kàlapràptiva÷ena bãjamaïkuraü janayati tarava÷ca kusumamiti . svàminà càparityakte'pi ÷àstroktakàlãnabhogàt svàmyamanyasya bhavati . yathà jayena ràj¤aþ pararàùñradhana iti . evameva ÷rãkaravàlokajoglokabhabadevabhañña÷ålapàõikullåkabhaññacaõóe÷varanavyavardhamànopàdhyàyaprabhçtayaþ .. vyavahàro'pyetàdçgeva . etadviruddhavacanànyanyathà vyàkhyeyàni . tatropekùayà svatvahàniü bhuktyà ca svatvamàha nàradaþ --
     %<bhujyamànàn parairarthàn yastànmohàdupekùate .
     samakùaü tiùñhato'pyasya tàn bhuktiþ kurute va÷e ..>% vyaktamàha bçhaspatiþ --
     %<sthàvaraü siddhimàpnoti bhuktyà hànimupekùayà .>% upekùayà kùamayà . tatkàraõa¤ca svàminaþ su÷ãlatvamahecchatvadayàlutvàdi . eva¤ca viü÷ativarùàt pårbaü svakçtisàdhyakarùaõapàlanàdyairutpannadravya eva svatvam . evaü da÷avarùàt pårbaü svakçtisàdhyadohanapàlanàdyairutpannadugdhàdau eva svatvam . tattatkàlaparatastu bhåmau gavàdidhane ca svatvamiti . pårbaü tattannà÷akabhoge tu cauryadoùo bhavatyeva .. * .. bhoge tu svatvahànimàdhyàdãnàü vyàvartayati pa÷yato'bruvata ityabhidhàya yàj¤avalkyaþ --
     %<àdhisãmopaniþkùepajaóabàladhanairvinà .
     tathopanidhiràjastrã÷rotriyàõàü dhanairapi ..>% àdhirbandhakadravyam . upaniþkùepaþ . vàsanasthamanàkhyàya samudraü yannidhãyate .. iti nàradokteþ .. vàsanasthaü niþkùepàdhàrabhåtasampuñàdistham . samudraü granthyàdiyutam . jaóo buddhivikalaþ . bàlo'pràptaùoóa÷avarùaþ . upanidhiþ prãtyà bhogàrthamarpitaþ . tata÷ca àdhyàdibhirjaóàdidhanai÷ca vinà anyàni dhanàni uktabhogakàlena svàmino na÷yanti etàni tu svàmino na na÷yanti na và bhokturbhavanti .. * .. mitàkùaràyàü smçtiþ --
     %<dvàramàrgakriyàbhogajalavàhàdiùu kriyà .
     bhuktireva tu gurvã syànna divyaü na ca sàkùiõaþ ..>% yàj¤avalkyaþ .
     %<àgamo hyadhiko bhogàdvinà pårbakramàgatàt .
     nàgamaþ kàraõaü tatra bhuktiþ stokàpi yatra no ..
     àgamastu kçto yena so'bhiyuktastamuddharet .
     na tatsutastatsuto và bhuktistatra garãyasã ..
     yo'bhiyuktaþ paretaþ syàttasya rikthã tamuddharet .
     na tatra kàraõaü bhuktiràgamena vinà kçtà ..>% bhåmyàdàvàgamaþ pårbapuruùakramàdàgatabhogàdbalavàn . ataþ kramàgatabhoga àgamàdvalavàn . tathà ca bçhaspatiþ --
     %<anumànàdguruþ sàkùã sàkùibhyo likhitaü guru .
     avyàhatà tripuruùã bhuktistebhyo garãyasã ..>% tripuruùabhogamàha vyàsaþ --
     %<prapitàmahena yadbhuktaü tatputtreõa vinà ca tam .
     tau vinà yasya pitrà ca tasya bhogastripauruùaþ ..
     pità pitàmaho yasya jãvecca praùitàmahaþ .
     trayàõàü jãvatàü bhogo vij¤eyastvekapåruùaþ ..>% àgamo'pi balavànna bhavati yatra stokàpi bhuktirnàsti . tathà ca nàradaþ .
     %<vidyamàne'pi likhite jãvatsvapi ca sàkùiùu .
     vi÷eùataþ sthàvaràõàü yanna bhuktaü na tat sthiram ..>% iti dãpakalikà .. yatra vàdinyau svasvàgamabalapravçttau àgamayo÷ca pårbàparabhàvo na ni÷cãyate tatra yasya bhuktistasyàgamo balãyàn na tvanyasyetyartha iti mitàkùarà .. arthàt yatràgamapaurbàparyani÷cayastatra .
     %<sarveùveva vivàdeùu balavatyuttarà kriyà .
     àdhau pratigrahe krãte pårbà tu balavattarà ..>% iti yàj¤avalkyavacanànnirõayaþ .. àgamastviti à samyaggamyate pràpyate svaü bhavati yena krayàdinà sa àgama iti vyavahàramàtçkà .. àgamaþ sàkùipatràdikamiti yàj¤avalkyadãpakalikà .. àgamo dhanopàrjanopàyaþ krayàdiriti maithilàþ .. tatrànyenàbhiyukta àgamakartà tatkåñatàmuddharettatputtrapauttrau nàgamamuddharetàü kintu bhuktireva tatra pramàõam . vi÷eùayati bçhaspatiþ .
     %<àhartà ÷odhayedbhuktimàgama¤càpi saüsadi .
     tatsuto bhuktimevaikàü pauttràdiùu na ki¤cana ..>% iti ÷ålapàõidhçtam .. tatputtràdau na ki¤caneti maithiladhçtam .. àhartà arjanakartà . atra puttrasya bhukti÷odhanamàtram . bhukti÷odhanamàhaturvyàsakàtyàyanau .
     %<sàgamo dãrghakàla÷ca ni÷chidro'nyaravojjhitaþ .
     pratyarthisannidhàna¤ca pa¤càïgo bhoga iùyate ..>% pramàõamiti ÷eùaþ . sàgamaþ krayàdiyuktaþ . eùa ca bhåmiviùayakaviü÷ativarùadhanaviùayakada÷avarùànyånakàlabhogaparaþ . yo'bhibhukta iti yo bhoge kriyamàõe pareõàbhiyuktaþ pareto mçtaþ syànnàgamasuddhçtavàn tadà tatputtràdireva tamuddharet . tathàha nàradaþ . athàråóhavivàdasya pretasya vyavahàriõaþ . puttreõa so'rthaþ saü÷odhyo na tu bhogo nivartayet .. bhogaþ kevalabhogaþ . tathà ca sa eva . àdau tu kàraõaü dànaü pa÷càdbhuktistu sàgameti . eùa sa vivàdabhogaþ ùaùñyabdetaraparaþ . tathàvidhabhogasyàgamaü vinàpi pràmàõyàt . tathà ca vyàsaþ .
     %<varùàõi viü÷atiü bhuktà svàminàvyàhatà satã .
     bhuktiþ sà pauruùã bhåmerdviguõà tu dvipauruùã ..
     tripauruùã tu triguõà na tatrànveùya àgamaþ ..>% etadvacanamasamakùabhogaviùayakamiti samakùaviü÷ativarùabhogaviùayakavacanenàviruddham . etàdçksmçtyuktakà÷a eva kàtyàyanaþ .
     %<smàrtakàle kriyà bhåmeþ sàgamà bhuktiriùyate .
     asmàrte tvàgamàbhàvàt kramàttripuruùàgatà ..>% ùaùñivarùaikapuruùabhuktau tripuruùabhuktivyapade÷asya phalamàha na tatretyàdi . ataeva nàradaþ .
     %<anyàyena tu yadbhuktaü pitrà pårbataraistribhiþ .
     na tacchakyamapàkartuü kramàttripuruùàgatam ..>% anyàyenetyatrànàgamamiti ÷ålapàõidhçtapàñhaþ . turapyarthaþ . pitrà saha pitaramàdà tribhirityarthaþ . yattu .
     %<anàgamantu yo bhuïkte bahånyabda÷atànyapi .
     cauradaõóena taü pàpaü daõóayedavanãpatiþ ..>% iti daõóavidhàyakavyàsavacanaü taddharma÷àstravirodhàt na mukhyàrthaparam . tadàha sa eva .
     %<yatra vipratipattiþ syàddharma÷àstràrtha÷àstrayoþ .
     artha÷àstràrthamutsçjya dharma÷àstràrthamàcaret ..>% evameva ÷ålapàõiþ . vastutastu anàgamamiti daõóavidhàyakavacanaü strãdhananarendradhanaparam .
     %<strãdhana¤ca narendràõàü na kadàcana jãryati .
     anàgamaü bhujyamànamapi varùa÷atairapi ..>% iti svatvaniùedhakanàradavacanaikavàkyatvàt . yatra vipratipattiþ syàditi vacanasyàpyetadudàharaõam . yatraikasya jaye'vadhàryamàõe mitralabdhiraparasya jaye'vadhàryamàõe dhanalabdhistatra .
     %<hiraõyabhåmilàbhebhyo mitralabdhirvarà yataþ .
     ato yateta tatpràptàviti vedavidàü matam ..>% iti yàj¤avalkyoktàrtha÷àstramutsçjya krodhalobhavivarjita iti dharma÷àstramavalambya vyavahàraü pa÷yet . ataeva .
     %<sabhyenàva÷yavaktavyaü dharmàrthasahitaü vacaþ ..>% iti kàtyàyanoktamiti . bhavadevastu vyàsavacanantu prativàdino'sannidhàne puruùaikadvayabhogàbhipràyaü traipuruùikabhogasya tatràpi pramàõatvàdityàhuþ .. atha bhuktisvatvàpavàdaþ . tatra bçhaspatiþ .
     %<bhuktistraipuruùã siddhyedapareùàü na saü÷ayaþ .
     anivçtte sapiõóatve sakulyànàü na siddhyati ..
     asvàminà ca yadbhuktaü gçhakùetràpaõàdikam ..
     suhçdvandhusakulyasya na tadbhogeva hãyate ..
     vivàhya ÷rotriyairbhuktaü ràj¤àmàtyaistathaiva ca .
     sudãrgheõàpi kàlena teùàü tattu na siddhyati ..>% àpaõo vikrayasthànam . vivàhyo jàmàtà . iti ca vyavahàratattvam ..

#<bhuktipradaþ>#, puü, (bhuktiü bhogaü pradadàtãti . pra + dà + %<àta÷copasarge .>% 3 . 1 . 136 . iti kaþ .) mudgaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. bhogadàtari, tri ..

#<bhugnaþ>#, tri, (bhuja moñane + ktaþ . %<odita÷ca .>% 8 . 2 . 45 . iti niùñhàtasya naþ .) rogàdinà kuñilãkçtaþ . tatparyàyaþ . rugnaþ 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 91 .. vakraþ . iti bhujadhàtvarthadar÷anàt . (yathà --
     %<sà÷ruõã kaluùe rakte bhugne lulitapakùmaõã .
     akùiõã piõóikàpàr÷vamårdhvaparvàsthirugbhramaþ ..>% iti vàbhañe nidànasthàne dvitãye'dhyàye .. yathà, ca bhaññiþ . 11 . 8 .
     %<pãne bhañasyorasi vãkùya bhugnàü stanutvacaþ pàõiruhàn subhadhyà ..>%)

#<bhuja>#, o ÷a au vakraõe . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàø-paraø-sakaø-aniñ .) vakraõamiti vakraü karotãti ¤au råpam . o, bhugnaþ . ÷a, bhujati latàü vàyuþ . au, bhoktà . iti durgàdàsaþ ..

#<bhuja>#, dha au tràõe . bhakùe . iti kavikalpadrumaþ .. (rudhàø-paraø-sakaø-aniñ .) dha, bhunakti . au, abhaukùãt . tràõaü pàlanam upabhoga÷ca tasmàt pàlane parasmaipadam . iti bodhyam . bhunakti pçvyivãü ràjà pàlayatãtyarthaþ . upabhoge tu vçddho jano duþkha÷atàni bhuïkte iti . divaü marutvàniva bhokùyate mahãmiti raghuþ . evaü sukhamupabhuïkte ityàdi ca bodhyam . bhujo'÷ane ityatra bhakùaõamàtrasya grahaõe'pi upabhogasya bhakùaõajanyatçptijanakatvavivakùayà siddhiriti vidyànivàsaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<bhujaþ>#, puü strã, (bhujati vakro bhavatãti . bhuja + %<igupaghaj¤eti .>% 3 . 1 . 135 . iti kaþ . yadvà, bhujyate'neneti . bhuja + %<hala÷ceti .>% 3 . 3 . 121 . iti gha¤ . ityatra kà÷ikokteþ gha¤ . %<bhujanyubjau pàõyupatàpayoþ .>% 7 . 3 . 61 . iti gha¤i guõàbhàvaþ kutvàbhàva÷ca nipàtyate .) tatparyàyaþ . bàhuþ 2 praveùñaþ 3 doþ 4 . ityamaraþ . 2 . 6 . 80 .. bàhaþ 5 vàhà 6 bhujà 7 doùaþ 8 doùà 9 . ityamarañãkàyàü bharataþ .. karaþ 10 . iti medinã . je, 13 .. (yathà, raghuþ . 2 . 74 .
     %<bhuje bhujaïgendrasamànasàre bhåyaþ sa bhåmerdhuramàsasa¤ja ..>%) tasya ÷ubhà÷ubhalakùaõam yathà --
     %<kakùà cà÷vadalà ÷reùñhà sugandhinyårdharomikà .
     anyathà arthahãnànàmasau niþsvasya roma÷au ..
     nirmàüsau caiva bhugnàlpau ÷liùñau ca vipulau bhujau .
     àjànulambinau bàhå vçttau pãnau nçpe÷vare ..
     niþsvànàü roma÷au hrasvau ÷reùñhau karikaraprabhau .>% iti gàruóe 66 adhyàyaþ .. (hasti÷uõóaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 270 . 21 .
     %<nakulastasya nàgasya samãpaparivartinaþ .
     saviùàõaü bhujaü måle khaógena nirakçntata ..>%) grahaspaùñãkaraõàrthaü rà÷itrayàdånakendragrahàdiþ . rà÷itrayàdadhikanavaparyantaùaóantaritàva÷eùaþ . navarà÷ibhyo'dhikaü cet tadà dvàda÷arà÷ibhyaþ ÷odhya÷ca bhujaþ syàt . yathà --
     %<dostribhonaü tribhordhvaü vi÷eùyaü rasai÷cakrato'ïkàdhikaü syàdbhujonaü tribham .
     koñirekaikakaü tritribhaiþ syàt padaü såryamandoccamaùñàdrayo'ü÷à bhavet ..>% iti grahalàghavam .. kùetrasya parimàõavi÷eùaþ . yathà --
     %<koñi÷catuùñayaü yatra dostrayaü tatra kà ÷rutiþ .
     koñiü doþ karõataþ koñi÷rutibhyà¤ca bhujaü vada ..
     iùño bàhuryaþ syàttatspardhinyàü di÷ãtaro bàhuþ .
     tryasre caturasre và sà koñiþ kãrtità tajj¤aiþ ..
     tatkçtyoryogapadaü karõaþ doþ karõavargayorvivaràt .
     målaü koñiþ tacchrutikçtyorantaràt padaü bàhuþ ..>% iti lãlàvatyàü kùetravyavahàraþ ..

#<bhujakoñaraþ>#, puü, (bhujasya koñara iva .) kakùaþ . iti hemacandraþ . 5 . 253 ..

#<bhujagaþ>#, puü, (bhujaü vakraü gacchatãti . gam + óaþ . 3 . 2 . 38 . ityatra %<khacca óidvàcyaþ .>% vàrtikokteþ óit . tataþ ñilopaþ .) sarpaþ . ityamaraþ . 1 . 8 . 6 .. (yathà, meghadåte . 62 .
     %<tasmin hitvà bhujagavalayaü ÷ambhunà dattahastà .
     kroóà÷aile yadi ca vicaret pàdacàreõa gaurã ..>%)

#<bhujagadàraõaþ>#, puü, (bhujagaü dàrayatãti . dé + õic + lyuþ .) garuóaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhujagàbhojã>#, [n] puü, (bhujagaü à samyakprakàreõa bhuïkte iti . bhujaga + à + bhuja + õiniþ .) mayåraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhujàntakaþ>#, puü, (bhujagasya antakaþ .) garuóaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhujagà÷anaþ>#, puü, (bhujagama÷nàtãti . a÷a + lyuþ . bhujagaþ a÷anaü yasyeti và .) garuóaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<bhujaïgaþ>#, puü, (bhujaü vakraü gacchatãti . gama + khac . %<khacca óidvàcya>% iti vàrtiü óittvapakùe ñilopaþ .) sarpaþ . (yathà, raghuþ . 9 . 79 .
     %<àkràntapårbamiva muktaviùaü bhujaïgaü provàca ko÷alapatiþ prathamàparàddhaþ ..>%) ùiógaþ . ityamaraþ . 1 . 8 . 6 . medinã ca .. (sãsam . tadyathà --
     %<sãsaü vadhra¤ca vapra¤ca yogeùñaü nàganàmakam ..>% nàganàmakam . nàgaþ bhujaïga ityàdi .) iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. apara¤ca tadarthe .
     %<triü÷adbhàgà bhujaïgasya gandhapàùàõapa¤cakam ..
     ÷uratàlakayordvau dvau vaïgasyaiko'¤janàttrayam .
     andhamåùãkçtaü dhmàtaü pakvaü vimalama¤janam ..>% iti vàbhañe uttaratantre trayoda÷e'dhyàye ..)

#<bhujaïgaghàtinã>#, strã, (bhujaïgaü sarpaü tadviùaü và hantãti . hana + õiniþ . striyàü ïãp .) vçkùavi÷eùaþ . kaïkàlikà iti khyàtaþ . tatparyàyaþ . såriþ 2 sarpàkùã 3 kùutkarã 4 spçhà 5 . iti ÷abdacandrikà .. sarpanà÷inã ca ..

#<bhujaïgajihvà>#, strã, (bhujaïgasya jihveva àkçtiryasyàþ .) mahàsamaïgà . iti ràjanirghaõñaþ .. (bhujaïgasya jihvà .) sarparasanà ca .. (vivaraõamasyà mahàsamaïgà÷abde j¤àtavyam ..)

#<bhujaïgaprayàtaü>#, klã, (bhujaïgavatprayàtaü gatiriva bhaïgãmàn ÷abdavinyàso yasya .) dvàda÷àkùarapàdacchandaþ . yathà, kàlidàsakçta÷rutabodhe .
     %<yadàdya¤caturthantathà saptama¤cettathaivàkùaraü hrasvamekàda÷àdyam .
     ÷araccandravidbeùivaktràravinde taduktaü kavãndrerbhujaïgaprayàtam ..>% (adhikantu chandaþ÷abde j¤àtavyam .)

#<bhujaïgabhuk>#, [j] puü, (bhujaïgaü bhuïkte iti . bhuj + kvip .) garuóaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. mayåraþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 30 .. (mayåràrthe paryàyo yathà --
     %<mayåra÷candrakã kekã megharàvo bhujaïgabhuk .
     ÷ikhã ÷ikhàbalo varhã ÷ikhaõóã nãlakaõñhakaþ ..
     ÷uklopàïgaþ kalàpã ca meghanàdaþ kalàpyapi ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe dvitãye bhàge ..)

#<bhujaïgabhojã>#, [n] puü, (mujaïgaü bhuïkte iti . bhuja + õiniþ .) ràjasarpaþ . iti hemacandraþ ..

#<bhujaïgamaþ>#, puü, (bhuja kauñilye + igupadheti kaþ . bhujaþ kuñilãbhavan gacchatãti . bhuja + gam + %<gameþ supi bàcyaþ .>% 3 . 1 . 388 . ityasya vàrktikàt khac . %<khaccaóidvàcyaþ .>% iti óidabhàve ñilopàbhàvaþ .) sarpaþ . ityamaraþ . 1 . 8 . 6 . (yathà, raghuþ . 6 . 77 .
     %<àråóhamadrãnudadhãn vitãrõaü bhujaïgamànàü vasatiü praviùñam ..>%) sãsake, klã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhujaïgalatà>#, strã, (bhujaïgavat kuñilà tatpriyà và latà .) nàgavallã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhujaïgahà>#, [n] puü, (bhujaïgaü hantãti . han + kvip .) garuóaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<bhujaïgàkùã>#, strã, (bhujaïgasya akùãva puùpaü yasyàþ . %<akùõo'dar÷anàt .>% 5 . 4 . 76 . iti ac . gauràdityàt ïãù .) ràsnà . ityamaraþ . 2 . 4 . 115 .. (ràsnà medanài iti loke . tathàsyàþ paryàyàntaram .
     %<nàkulã sarasà nàgasugandhà gandhanàkulã .
     nakuleùñà bhujaïgàkùã sarpàkùã viùanà÷inã ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

@<[Page 3,519c]>@
#<bhujaïgàkhyaþ>#, puü, (bhujaïgasya àkhyà àkhyà yasya .) nàgake÷araþ . iti ÷abdamàlà sarpanàmake, tri ..

#<bhuja÷iraþ>#, [s] klã, (bhujasya ÷ira iva .) skandhaþ . ityamaraþ .. 2 . 6 . 78 ..

#<bhujà>#, strã, (bhuja + ñàp .) bàhuþ . karaþ . iti medinã . je, 13 .. (yathà, ÷i÷upàlavadhe . 7 . 71 .
     %<aviratakusumàvacàyakhedà nnihitabhujàlatayaikayopakaõñham ..>%)

#<bhujàkaõñaþ>#, puü, (bhujàyàþ karasya kaõña iva .) hastanakhaþ . iti hemacandraþ ..

#<bhujàdalaþ>#, puü, (bhujàyà bàhordala iva .) hastaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<bhujàntaraü>#, klã, (bhujayorantaraü madhyam .) kroóam . ityamaraþ . 2 . 6 . 77 .. (vakùaþ . yathà, raghuþ . 3 . 54 .
     %<dilãpasånoþ sa bçhadbhujàntaraü pravi÷ya bhãmàsura÷oõitocitaþ .
     papàvanàsvàditapårbamà÷ugaþ kutåhaleneva manuùya÷oõitam ..>% bhujasyàntaraü prabhedaþ .) hastaprabheda÷ca ..

#<bhujiþ>#, puü, (bhunakti bhuïkte và sarvàniti . bhuja + %<bhujeþ kicca .>% uõàø 4 . 141 . iti iþ . sa ca kit . sarvabhakùakatvàdasya tathàtvam .) vahniþ . ityuõàdikoùaþ .. (bhuja + bhàve iþ . bhogaþ . yathà, çgvede . 8 . 91 . 6 .
     %<àsavaü savituryathà bhagasyeva bhujiü huve .
     agniü samudravàsasam ..>% %<savituþ prerakasya devasya savaü yathà prasavamiva bhagasyeva bhujiü bhagàkhyasya devasya bhogamiva ca samudra vàsasamagniü àhuve àhvayàmi .>% iti tadbhàùye sàyanaþ .. * .. bhoktari, tri . yathà, égvede . 8 . 8 . 2 .
     %<bhujã hiraõyape÷asà kavã gambhãracetasà ..>% %<he bhujã haviùàü bhoktàrau .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<bhujiùyaþ>#, puü, (bhuïkte svàmyucchiùñamiti bhujyate iti và bhuja + %<rucibhujibhyàü kiùyan .>% uõàø 4 . 178 . iti kiùyan .) svatantraþ . hastasåtram . dàsaþ . iti medinã . ye, 98 .. (yathà, màdhe . 15 . 63 .
     %<kimaho nçpàþ samamamãbhirupapatisutairna pa¤cabhiþ .
     vadhyamabhihata bhujiùyamamuü saha cànayà sthaviraràjakanyayà ..>%) rogaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<bhujiùyà>#, strã, (bhujiùya + ñàp .) dàsã . (yathà, raghuþ . 6 . 53 .
     %<athàïgadà÷liùñabhujaü bhujiùyà hemàïgadaü nàma kaliïganàtham .
     àseduùãü sàdita÷atrupakùaü bàlàmabàlendumukhãü babhàùe ..>%) gaõikà . iti medinã . ye, 99 ..

@<[Page 3,520a]>@
#<bhujyuþ>#, puü, (bhujyate'treti . bhuja bhakùaõe + %<bhuji mçïbhyàü yuktyukau .>% uõàø 3 . 21 . iti yuk .) bhàjanam . ityuõàdikoùaþ . 2 . 203 .. bhàjanam . (bhuïkte sarvàniti . bhuja + kartari yuk .) agniþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ .. (svanàmakhyàtaràjavi÷eùaþ . yathà, çgvede . 4 . 27 . 4 .
     %<çjipya ãmindràvato na bhujyuü ÷yeno jabhàra bçhato adhiùõoþ ..>% bhunakti pàlayatãti . bhuja pàlane + yuk . rakùake, tri . yathà, çgvede . 8 . 22 . 2 .
     %<pårbàpuùaü suhavaü puruspçhaü bhujyuü vàjeùu pårbam ..>% %<bhujyuü bhujapàlane sarvasya rakùakam ..>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<bhu¤jan>#, [t] tri, (bhuj + ÷atç .) bhogakartà . bhujadhàtoþ ÷atçpratyayaniùpanno'yabh ..

#<bhu¤jànaþ>#, puü, (bhuj + ÷ànac .) bhogakartà . yathà --
     %<bhu¤jàno vardhayet pàpamasatyaü saüsadi bçvan ..>% iti pràya÷cittatattvam .. (tathà ca .
     %<a÷ita÷codakaü yuktyà bhu¤jàna÷càntarà pibet ..>% iti su÷rute såtrasthàne . 46 a, ..)

#<bhurik>#, [j] strã, (bharati sarvaü dharatãti . bhç¤ + %<bhç¤a ucca .>% uõàø 2 . 72 . iti ijiþ . dhàtorukàràntàde÷aþ .) pçthivã . ityuõàdikoùaþ .. (dvivacanàntatve . bàhå . dyàvàpçthivyau ca . yathà, çgvede . 4 . 2 . 14 .
     %<rathaü na kranto apasà bhurijo rçtaü yemuþ sudhya à÷uùàõàþ ..>%
     %<bhurijoþ bibhrataþ karmakaraõasàmarthyaü padàrthàn veti bhurijau bàhå tayoþ . yadvà, bhurijoþ devàn manuùyàü÷ca bibhçta iti bhurijau dyàvàpçthivyau .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<bhuvanaü>#, klã, (bhavantyasmin bhåtànãti . bhå + %<bhåsådhåbhrasjibhya÷chandasi .>% uõàø 2 . 80 . ityatra bahulavacanàdbhàùàyàmapi prayujyate . ityujjvaladattoktyà kyun .) jagat . (yathà, bhaññiþ . 1 . 1 .
     %<guõairvaraü bhuvanahitacchalena yaü sanàtanaþ pitaramupàgamat svayam ..>%) salilam . gaganam . janaþ . iti medinã . ne, 102 .. caturda÷abhuvanàni yathà --
     %<caturda÷avidhaü hyetad bhåtasargaü prakãrtitam .
     bhårbhuvaþ svarmaha÷caiva jana÷ca tapa eva ca ..
     satyaloka÷ca saptaite lokàstu parikãrtitàþ .
     jambåþ ÷àkaþ ku÷aþ krau¤caþ ÷àlmalo medapuùkaraþ .
     saptadvãpàþ pradhànàni hyupadvãpaistu saüyutàþ ..
     lavaõaþ kùãrasaüj¤a÷ca ghçtodo dadhisaüj¤akaþ .
     surodekùurasodau ca svàdådaþ saptamo bhavet .
     catvàraþ sàgaràþ khyàtàþ puùkariõya÷ca tàþ smçtàþ ..
     uttaràþ kuravo ramyaü varùaü haimavataü tathà .
     bhadrà÷vaü ketumàla¤ca tathà vaùamilàvçtam ..
     bhàrataü harivarùa¤ca tathà kiüpuruùàvçtam .
     etànyaùñau tu varùàõi puõyàni kathitàni tu ..
     indradyumnaþ kaseru÷ca tàmravarõo gabhastimàn .
     nàgavãthã tathà saumyo gandharvo vàruõastathà ..
     sàgaràkhyastu navamo bhedabhàratavàrùikaþ .
     idantu bhàrataü varùaü karmabhåmiriti smçtam ..
     ÷eùàõi dvãpavarùàõi bhogasthànàni santyapi .
     bhàgãrathã pàvanã ca hradinã hràdinã tathà ..
     sãtà vaükùu÷ca sindhu÷ca sapta gaïgàþ prakãrtitàþ .
     suprabhà kà¤canã caiva vi÷àlà sumanohradàþ ..
     sarasvatyoghanàdà ca suveõurvimalodakà .
     età gaïgàstu vikhyàtàþ sapta puõyapradàþ ÷ubhàþ ..
     himavàn hemakåña÷ca niùadho nãlaparvataþ .
     ÷veta÷ca ÷çïgavànmerurmàlyavàn gandhamàdanaþ ..
     mahendro malayaþ sahyaþ ÷uktimànçkùavànapi .
     bindhya÷ca pàripàtra÷ca kailàso mandarastathà ..
     lokàloko mahàüsteùu tathaivottaramànasaþ .
     ete viü÷atirvikhyàtàþ parvatàstasthuùàü varàþ ..
     atalaü sutala¤caiva vitala¤ca gabhastimat .
     mahàtalaü rasàtalaü pàtàlaü saptamaü smçtam ..
     rukmabhaumaü ÷ilàbhaumaü pàtàlaü nãlamçttikam .
     raktapãta÷vetakçùõabhaumàni ca bhavantyapi ..
     pàtàlànà¤ca saptànàü lokànà¤ca yadantaram .
     ÷uùiraü tàni kathyante bhuvanàni caturda÷a ..>% iti vahnipuràõam .. (bhåtajàtam . yathà, çgvede . 1 . 157 . 5 .
     %<yuvaü ha garbhaü jagatãùu dhattho yuvaü vi÷veùu bhuvaneùvantaþ .>% tathà ca vàjasaneyasaühitàyàm . 9 . 5 . %<yasyàmidaü vi÷vaü bhuvanamàvive÷a tasyàü no devaþ savità dharma sàviùat ..>% * .. bhàvanam . yathà, çgvede . 10 . 88 . 1 . %<tasya bharmaõe bhuvanàya devà dharmaõe kaü syadhayà paprathanta ..>% * .. puü, munivi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 26 . 8 .
     %<nitambhårbhuvano dhaumyaþ ÷atànando'kçtavraõaþ ..>%)

#<bhuvanako(÷a)ùa>#, puü, (bhuvanasya koùa iva .) bhågolaþ . (asya vivaraõaü ÷rãbhàgavate pa¤camaskandhe . 16 . 17 . 18 . adhyàye draùñavyam .. tathàca . jambuplakùa÷àlmalaku÷akrau¤ca÷àkapuùkarasaüj¤àþ sapta dbãpàþ . lakùayojanapramàõàjjamvudvãpàduttarottaradviguõàþ .. 1 .. lavaõasuràsarpirdadhidugdhasvacchodakasaüj¤aiþ parasparadviguõaiþ . saptasamudrairbalayàkàraiste dvãpàþ paridhiùñhitàþ .. yo'sau manuputtraþ priyavrato nàma sa saptadvãpàdhipatirbabhåva . tasya agnãdhràdayo da÷a puttrà babhåvuþ .. 3 .. trayaþ pravrajitàþ . ÷iùñànàü saptànàü sapta dvãpàþ pitrà dattàþ . tatra jambudbãpàdhipateràgnãdhrasya nava puttrà jàtàþ .. 4 .. nàbhiþ kiüpuruùa÷caiva harivarùa ilàvçtaþ . ramyo hiraõmaya÷caiva kurubhadra÷ca ketumàn .. 5 .. navavarùàõi vibhajya putrebhyaþ pitrà dattàni vanaü pravi÷atà . agnãdhro'yaü himàhvayam . yasyàdhipatirnàbheþ çùabhaþ puttro babhåva .. 6 .. çùabhàdbharato bharetana cirakàlaü dharmeõa pàlitatvàdidaü bhàrataü varùamabhåt . ilàvçtasya madhye meruþ suvarõamaya÷catura÷ãtisahasràõi yojanàni tasyocchràyaþ . ùoóa÷asahasramapyadhastàdavagàóhaþ taddviguõo målavistàraþ .. 6 .. tanmadhye brahmaõaþ purã . aindryàmindrasya càmaràvatã . àgneyyàmagnestejovatã . yàmyàü yamasya saüyamanã . nairçtyàü nirçterbhayaükarã . vàruõyàü varuõasya vi÷vàvatã . vàyavyàü vàyorgandhavatã . udãcyàü somasya vibhàvarãti navavarùànvitaü jambådvãpaü puõyaparvataiþ puõyanadãbhiranvitam .. 7 .. kiüpuruùàdãnyaùñavarùàõi puõyavatàü bhogasthànàni sàkùàdbhàratavarùamekaü karmabhåmi÷càturvaõyayutam .. 8 .. tatraiva karmabhiþ svargaü kçtaiþ pràpsyanti mànavàþ . mukti÷càtraiva niùkàmaiþ pràpyate j¤ànakarmabhiþ .. 9 .. adhogatimito vipra ! yànti vai pàpakàriõaþ . ye pàpakàriõastàn viddhi pàtàlatale narake koñisamanvitàn .. 10 .. atha saptakulaparvatàþ kathyante . màhendraþ . malayaþ ÷uktimàn çùyamçkaþ sahyaparvataþ bindhyaþ pàriyàtraþ . ityete bhàrate kulaparvatàþ .. 11 .. narmadàsurasàçùikulyàbhãmarathãkçùõàveõãcandrabhàgàtàmraparõã ityetàþ sapta nadyaþ gaïgàyamunàgodàvarãtuïgabhadràkàverãsarayårityetà mahànadyaþ pàpadhynaþ .. 12 .. jambunàmnà ca vikhyàtaü jambudvãpamidaü ÷ubham . lakùayojanavistãrõamidaü ÷reùñhaü tu bhàratam .. 13 .. akùadvãpàdipuõyà janapadàþ niùkàmà ye svadharmeõa narasiühaü yajanti te tatra nivasanti adhikàrakùayàt muktiü ca pràpnuvanti .. 14 .. jambàdyàþ svàdådakàntàþ sapta payodhayaþþ . tataþ parà hiraõmayã bhåmiþ . tato lokàlokaparvataþ eùa bhårlokaþ .. 15 .. asyopari antarikùalokaþ khecaràõàü ramyastadårdhvaü svargalokaþ .. 16 .. svargasthànaü mahàpuõyaü procyamànaü nibodha me . bhàrate kçtapuõyànàü devànàmapi càlayam .. 17 .. madhye pçthivyàmadrãndro bhàsvàn merurhiraõmayaþ . yojanànàü sahasràõi catura÷ãtimucchritaþ .. 18 .. praviùñaþ ùoóa÷àdhastàddharaõyàü dharaõãdharaþ . tàvatpramàõà pçthivã pårbata÷ca samantataþ .. 19 .. tasya ÷çïgatrayaü mårdhri svargo yatra pratiùñhitaþ . nànàdrumalatàkãrõaü nànàpuùpopa÷obhitam .. 20 .. madhyamaü pa÷cimaü pårbaü meroþ ÷çïgàõi trãõi vai . madhyamaü sphàñikaü ÷çïgaü vaidåryamaõikàmayam .. 21 .. indranãlamayaü pårbaü màõikyaü pa÷cimaü smçtam . yojanànàü sahasràõi niyutàni caturda÷a .. 22 .. ucchritaü madhyamaü ÷çïgaü svargo yatra triviùñapaþ . aprabhàntaritaü ÷çïgaü mårdhni chatràkçtisthitam . pårvamuttara÷çïgàõàü antaraü madhyamasya ca . triviùñapo nàkapçùñhe hyapsaràþ santi nirvçtàþ .. 24 .. ànando'tha pramoda÷ca svarga÷çïge tu madhyame . ÷veta÷ca pauùñika÷caiva upa÷obhanamanmathau .. 25 .. àhlàdaþ svargaràjà vai svarga÷çïge tu pa÷cime . nirmamo nirahaïkàraþ saubhàgya÷càtinirmalaþ .. 26 .. svargà÷caiva dbija÷reùñha ! pårba÷çïge samàsthitàþ . ekaviü÷àni svargà vai niviùñà merumårdhani .. 27 .. ahiüsàdànakartàro yaj¤ànàü tapasàü tathà . tatteùu nivasanti sma janàþ krodhavivarjitàþ .. 28 .. jalaprave÷e cànandaü pramodaü vahnisàhase . bhçguprapàte saukhyaü ca raõaü caivàsya nirmalam .. 29 .. anà÷ake tu saünyàse mçto gacchettriviùñapam . kratuyàjã nàkapçùñhaü agnihotrã ca nirvçtim .. 30 .. taóàgakåpakartà ca labhate pauùñikaü dvijaþ . suvarõadàyã saubhàgyaü labhan svargatapaþphalam .. 31 .. ÷ãtakàle mahàvahniü prajvàlayati yo naraþ . sarvasattvahitàrthàya svargaü sopsarasaü labhet .. 32 .. hiraõyagopradàne hi nirahaïkàramàpnuyàt . bhåmidànena ÷uddhena labhate ÷àntikaü padam .. 33 .. raupyadànena svargaü tu nirmalaü labhate naraþ . a÷vadànena puõyàhaü kanyàdànena maïgalam .. 34 .. dvijebhyastarpaõaü kçtvà datvà vastràõi bhaktitaþ . ÷vetaü tu labhate svargaü yatra gatvà na ÷ocate .. 35 .. kapilàgopradànena paramàrthe mahãyate . govçùasya pradànena svargaü manmathamàpnuyàt .. 36 .. màdhamàse saritsnàyã tiladhenupradastathà .. chatropànahadàtà ca svargaü yàtyupa÷obhanam .. 37 .. devatàyatanaü kçtvà dvija÷u÷råùakastathà . tãrthayàtràpara÷caiva svargaràjye mahãyate .. 38 .. ekànnabhojã yo martyo naktabhojã ca nitya÷aþ . upavàsã triràtràdyaiþ ÷àntaþ svargaü ÷ubhaü labhet .. 29 .. saritsnàyã jitakrodho brahmacàrã dçóhavrataþ . nirmalaü svargamàpnoti yathàbhåtahite ratàþ .. 40 .. vidyàdànena medhàvã nirahaïkàramàpnuyàt . yena yena hi bhàvena yadyaddànaü prayacchati .. 41 .. tattatsvargamavàpnoti yadyadicchati mànavaþ . catvàri atidànàni kanyà gaurbhåþ sarakhatã .. 42 .. narakàduddharantyete japavàhanadohanàt . yastu sarvàõi dànàni bràhmaõebhyaþ prayacchati .. 43 .. saüpràpya na nivarteta svargaü ÷àntamanàmayam . ÷çïge tu pa÷cime yatra brahmà tatra sthitaþ svayam .. 44 .. pårba÷çïge svayaü viùõuþ madhye caiva ÷ivaþ sthitaþ . ataþ paraü tu viprendra ! svargàdhvànamimaü ÷çõu .. 45 .. vimalaü vipulaü ÷uddhamuparyuparisaüsthitam . prathame tu kumàrastu dbitãye màtaraþ sthitàþ .. 46 .. tçtãye siddhagandharvà turye vidyàdharà dbija ! pa¤came nàgaràjà ca ùaùñhe tu vinatàsutaþ .. 47 .. saptame divyapitaro dharmaràjastathàùñame . navame tu tathà dakùa àdityo da÷ame pathi .. 48 .. bhårlokàcchatasàhasràdårdhvaü carati bhàskaraþ . yojanànàü sahasre dbe viùñambhanasamaü tataþ .. 49 .. triguõaü pariõàhena såryabimbaü pramàõataþ . somapuryàü vibhàvaryàü madhyàhne càryamà yadà . mahendrasyàmaràvatyàü tadà tiùñhati bhàskaraþ .. 50 .. madhyàhne tvamaràvatyàü yadà bhavati bhàskaraþ . tadà saüyamane yàmye tatrodyaüstu pradç÷yate .. 51 .. meruü pradakùiõaü kurvan bhàtyeva savità sadà . dhruvàdhàrastathottiùñhan vàlikhilyàdibhiþ stutaþ .. 52 .. iti ÷rãnarasiühapuràõe bhåvanako÷e triü÷odhyàyaþ .. 30 ..)

#<bhuvanyuþ>#, puü, (bhavatãti . %<kanyuc kùipe÷ca .>% uõàø 3 . 51 . iti cakàràt bhådhàtorapi kanyuc .) såryaþ . vahniþ . candraþ . iti medinã . ye, 98 .. prabhuþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<bhuvarlokaþ>#, puü, (bhuva÷càsau loka÷ceti .) bhåràdisaptalokàntargatadvitãyalokaþ . yathà --
     %<bhåmisåryàntaraü yacca siddhàdisunisevitam .
     bhuvarlokastu so'pyukto dvitãyo munisattama ! ..>% iti viùõupuràõe . 2 aü÷e 7 adhyàyaþ .. (yathà ca bhàgavate . 2 . 5 . 8 .
     %<bhårlokaþ kalpitaþ padbhyàü bhuvarloko'sya nàbhitaþ .
     hçdà svarloka urasà maharloko mahàtmanaþ ..>%)

#<bhuvaþ>#, [s] vya, (bhavatãti . bhå + %<bhåra¤jibhyàü kit .>% uõàø 4 . 216 . iti asun sa ca kit .) àkà÷aþ . iti hemacandraþ .. (mahàvyàhçtibhedaþ . yathà, manuþ . 2 . 76 .
     %<akàra¤càpyukàra¤ca makàra¤ca prajàpatiþ .
     vedatrayànniraduhat bhårbhuvaþ svaritãti ca ..>%)

#<bhuviþ>#, [s] klã, (bhavatãti bhavatyasmin ratnàdãni và . bhå + %<bhuvaþ kit .>% uõàø 2 . 113 . iti isin . sa ca kit .) samudraþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<bhå>#, sattàyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-akaø-señ .) satteha dvividhà . utpattirvidyamànatà ca . bhavati manuùyo'thavà viùõuþ . iti durgàdàsaþ ..

#<bhå>#, ka ÷uddhicintayoþ . mi÷raõe . iti kavikalpadrumaþ . (curàø-paraø-sakaø-señ .) ka, tçõavadbhàvayati dviùaþ sarvàn . trayo'rthàþ . iti durgàdàsaþ ..

#<bhå>#, ka ïa pràptau . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøàtmaø-sakaø-señ .) ka ïa, bhàvayate . iti durgàdàsaþ ..

#<bhå>#, ¤a pràptau . iti kavikalpadrumaþ . (bhvàø-ubhaøsakaø-señ .) ¤a, bhavati bhavate dhanaü dhãraþ . bhavatyeva sattàyàü pràptisampannajanmasviti bhaññamallaþ . bhavate duritakùayaü yathoktakratubhirbhàvayate ca nàkalokamiti halàyudhaþ . kecidamuü bhvàdyàtmanepadinaü matvà pràptau parasmaipadaü sattàrthasyaivànekàrthatvàt samàdhatte . iti durgàdàsaþ ..

#<bhå>#, vya, (bhå + kvip .) rasàtalam . iti hemacandraþ ..

#<bhåþ>#, strã, (bhavatyasminniti . bhå + adhikaraõe kvip .) pçthivã . ityamaraþ . 2 . 1 . 2 .. (yathà, manuþ . 7 . 6 .
     %<na cainaü bhuvi ÷aknoti ka÷cidapyabhivãkùitum ..>% yathà ca vaidyakaratnamàlàyàmasyàþ paryàyaþ .
     %<bhårbhåmiþ pçthivã pçthvã medinã vasudhàvaniþ .
     kùitirurvã mahã kùauõã kùmà dharà kurvasundharà ..>%) sthànamàtram . iti medinã . bhe, 1 .. (yathà, bhàgavate . 6 . 4 . 31 .
     %<yacchaktayo vadatàü vàdinàü vai vivàdasaüvàdabhuvo bhavanti ..>% yaj¤àgniþ . iti jañàdharaþ ..

#<bhåkaü>#, klã, (bhavatãti . bhå + %<sçkçbhå÷uùimuùibhyaþ kak .>% uõàø 3 . 41 . iti kak .) chidram . kàlaþ . iti medinã . ke, 30 ..

#<bhåkaþ>#, puü, (bhå + kak .) andhakàraþ . iti ÷abdamàlà ..

#<bhåkadambaþ>#, puü, (bhuvi kadamba iva .) alambuùavçkùaþ . iti ratnamàlà .. kokasãma . iti bhàùà ..

#<bhåkadambakaþ>#, puü, (bhåkadamba + saüj¤àyàü kan .) yavànã . iti ràjanirghaõñaþ .. (vivçtivi÷eùo'sya yavànã÷abde j¤àtavyaþ ..)

#<bhåkandaþ>#, puü, (bhuvaþ pçthivyàþ kanda iva .) mahà÷ràvaõikà . iti ràjanirghaõñaþ .. thulakuóã . iti bhàùà ..

#<bhåkampaþ>#, puü, (bhuvaþ pçthivyàþ kampaþ .) bhåmikampanam . sa ca adbhutavi÷eùaþ . yathà, adbhutasàgare . meùe vç÷cikabhe gajaþ pracalati vyàsàdibhiþ kathyate càpe mãnakulãrabhe ca vçùabhe satyaü calet kacchapaþ . yåke kumbhadhare mçgendramithune kanyàmçge pannagasteùàmekatamo yadi pracalati kùauõã tadà kampate ..
     %<kacchape maraõaü j¤eyaü maraõa¤càpi pannage .
     sarvatra sukhada¤caiva pçthivyàü calite gaje ..
     prathitanare÷varamaraõaü vyasanànyàgneyamàrutayoþ .
     kùudbhayamativçùñibhirupapãóyante janà÷càpi ..
     tricaturthapa¤camadine màse pakùe tripakùake .
     bhavati yadà bhåkampaþ pradhànançpanà÷anaü kurute ..>% sa ca bhåmijotpàtavi÷eùaþ . yathà --
     %<carasthirabhavaü bhaumaü bhåkampamapi bhåmijam .
     jalà÷ayànàü vaikçtyaü bhaumantadapi kãrtitam ..
     bhaumaü jàpyaphalaü j¤eyaü cireõa paripacyate .>% iti jyotistattvam ..

#<bhåkarvudàrakaþ>#, puü, vçkùavi÷eùaþ . choñàlasoóà iti hindã bhàùà . tatparyàyaþ . kùudra÷lepmàntakaþ 2 bhå÷eluþ 3 laghu÷eluþ 4 laghupicchilaþ 5 laghu÷ãtaþ 6 såkùmaphalaþ 7 laghubhåtadrumaþ 8 bhåkarvudàraþ 9 . asya guõàþ . madhuratvam . krami÷ålanà÷itvam . vàtaprakopaõatvam . ki¤cit ÷ãtatvam . svarõamàrakatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhåkalaþ>#, puü, (bhuvaþ pçthivyàþ kalaþ .) durvinãtà÷vaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhåka÷yapaþ>#, puü, (bhuvi pçthivyàü ka÷yapa iva bhuvaþ ka÷yapa iti và .
     %<tadasya ka÷yapasyàü÷astejasà ka÷yapopamaþ .
     vasudeva iti khyàto godhu tiùñhati bhåtale ..>% iti harivaü÷ãyavacanenàsya ka÷yapàü÷asambhåtatvàt tathàtvam .) vasudevaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<bhåkàkaþ>#, puü, (bhuvi khyàtaþ kàkaþ .) svalpakaïkaþ . krau¤caþ . nãlakapotaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bhåkumbhã>#, strã, (bhuvi kumbhãva .) bhåpàñalã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhåkuùmàõóã>#, strã, (bhuvi kuùmàõóãva .) vidàrã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhåke÷aþ>#, puü, (bhuvaþ pçthivyàþ ke÷a iva .) ÷aivalaþ . vañaþ . iti medinã . ÷e, 26 ..

#<bhåke÷à>#, strã, (bhåke÷a + ñhàp .) ràkùasã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bhåke÷ã>#, strã, (bhåke÷a + striyàü ïãp .) avalgujaþ . iti medinã . ÷e, 27 ..

#<bhåkùit>#, puü, (bhuvaü kùitiü kùiõotãti + kùid + kvip .) ÷åkaraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<bhåkharjårã>#, strã, (bhåsaülagnà kharjårã . ÷àkapàrthivàdivat samàsaþ .) kùudrakharjårã . tatparyàyaþ . bhåyuktà 2 vasudhàkharjårikà 3 bhåmikharjårã 4 . asyà guõàþ . madhuratvam . ÷i÷iratvam . dàhapittaharatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhågaraü>#, klã, (bhuvaþ pçthivyà garam .) viùam . iti ràjanighaõñaþ

#<bhågarbhaþ>#, puü, bhavabhåtiþ . sa ca màlatãmàdhavàdinàñakakartà . iti jañàdharaþ .. (bhåþ sarvabhåtà÷rayabhåtà pçthvã garbhe kukùau yasyeti . viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 21 .
     %<hiraõyagarbho bhågarbho màdhavo madhusådanaþ ..>%)

#<bhågolaþ>#, puü, (bhårgolo maõóalamiva .) bhuvanakoùaþ . (yaduktaü såryasiddhànte .
     %<madhye samantàdaõóasya bhågolo vyomni tiùñhati .
     bibhràõaþ paramàü ÷aktiü brahmaõo dhàraõàtmikàm ..>%) tasya vivaraõam . yathà --
     %<prakçtestu mahàn jàto'haïkàro mahataþ punaþ .
     tanmàtràõi hyahaïkàràt ÷abdaþ spar÷o'tha råpakam ..
     raso gandha÷ca pa¤caiva guõà nàma prakãrtitàþ .
     pa¤cemàni mahàbhàga ! mahàbhåtàni saügrahàt .
     tebhya eva prajàtàni sarvàõi guõavanti ca ..
     bhåmiràpastathà vàyuragniràkà÷ameva ca .
     guõottaràõi sarvàõi teùàü bhåmiþ pradhànataþ ..
     ÷abdaþ spar÷a÷ca råpa¤ca raso gandha÷ca pa¤camaþ .
     bhåmàvete guõàþ proktà hrasanti parataþ kramàt ..
     catvàro'psu guõà bahman ! gandhastatra na vartate .
     ÷abdaþ spar÷a÷ca råpa¤ca traya eva hi tejasi ..
     ÷abdaþ spar÷o'tha vàyostu àkà÷e ÷abda eva hi .
     ete pa¤ca guõàþ proktà mahàbhåteùu pa¤camu ..
     vartante sarvabhåteùu yeùu lokàþ pratiùñhitàþ .
     anyonyaü nàtivartante samyagbhavati vai tadà ..
     yadà tu viùamaü bhàvamàvi÷anti parasparam .
     tadà dehaviyogaþ syàddehinàü nànyathà dbija ! ..
     anupårbà vina÷yanti jàyante càpi sarva÷aþ .
     sarvàõyaparimeyàõi tadeùàü råpamai÷varam ..
     tatra tatra hi dç÷yante dhàtavaþ pà¤cabhautikàþ .
     teùàü manuùyàstarkeõa pramàõàni pracakùate ..
     acintyàþ svalu ye bhàvà na tàüstarkeõa yojayet .
     prakçtibhyaþ paraü yattu tadacintyasya lakùaõam .. * ..
     jambudvãpaü pravakùyàmi vàtsyàyana mahàmune ! ..
     parimaõóalo mahàbhàga ! dbãpo'sau cakravat sthitaþ .
     nadãgiripraticchanno vividhaiþ pattanairapi ..
     ùanairjanapadairvçkùaistathà puùpaphalopagaiþ .
     lavaõena samudreõa samantàt parivàritaþ ..
     pràgàyatà mahàbhàga ! ùaóete ratnaparvatàþ .
     avagàóhà hyubhayataþ sàgarau pårbapa÷cimau ..
     himavàn hemakåña÷ca niùadha÷ca nagottamaþ .
     nãlaþ ÷vetaþ ÷çïgavàü÷ca ratnadhàtuvicitritàþ ..
     ayutàni yojanàni ucchràyàsteùu kãrtitàþ .
     pçthutve ca dvisàhasrayojanàste ca parvatàþ ..
     teùàmantaraviùkambhe navasàhasrayojanaþ .
     varùe varùe pramàõantu varùàõi trãõi dakùiõe ..
     tatra puõyà janapadàsteùu varùeùu tàpasa ! .
     vasanti teùu sarvàõi sattvàni vividhàni ca ..
     dakùiõe bhàrataü varùamuttare lavaõodadheþ .
     kålàdeva mahàbhàga ! tasya sãmà himàlayaþ ..
     tataþ kiüpuruùaü varùaü hemakåñàdadhastataþ .
     harivarùaü tato j¤eyaü niùadho'vadhirucyate ..
     evamevottare trãõi varùàõi ca tapodhana ! .
     kuruvarùaü sindhukålàt ÷çïgavànavadhiþ smçtaþ ..
     hiraõmayaü tato varùaü ÷vetàvadhi nigadyate .
     ramyaka¤ca tato varùaü nãlastasyàvadhiþ smçtaþ ..
     dakùiõena tu nãlasya niùadhasyottareõa tu .
     pràgàyato mahàbhàga ! màlyavànnàma parvataþ ..
     pa÷cime tu tathaivàste parvato gandhamàdanaþ ..
     pårve samudrakålàttu bhadrà÷vaü nàma varùakam ..
     màlyavànavadhistasya ketumàla¤ca pa÷cime .
     gandhamàdanasãmàntaü navasàhasrayojanam .. * ..
     parimaõóalastayormadhye meruþ kanakaparvataþ .
     àdityataruõàbhàso vidhåma iva pàvakaþ ..
     lakùayojana ucchràyo mårdhni dvàviü÷a eva ca .
     yojanànàü sahasràõi måle càpi tu ùoóa÷a ..
     vistçtaþ sa mahàbhàga ! bhåmiùñhaü målamasya tu .
     praviùñamantarbhåmyàü vai ùoóa÷aiva sahasrakam ..
     årdhvamanta÷ca tiryak ca lokànàvçtya tiùñhati .
     tasya celàvçtaü varùaü sarvataþ parikãrtitam ..
     vihagaþ sumukho yastu suparõasyàtmajaþ kila .
     sa vai vicintayà màsa sauvarõàn prekùya vàyasàn ..
     meruruttamamadhyànàmavaràõà¤ca pakùiõàm .
     avi÷eùakaro yasmàttasmàdenaü tyajàmyaham ..
     tamàdityo'nuparyeti satataü jyotiùàü varaþ .
     candramà÷ca sanakùatro vàyu÷caiva pradakùiõam ..
     sa parvato mahàbhàga ! divyapuùpasamanvitaþ .
     bhavanairàvçtaþ sarvairjàmbånadamayaiþ ÷ubhaiþ ..
     tatra devagaõà brahman ! gandharvàsuraràkùasàþ .
     apsarogaõasaüyuktàþ ÷aile krãóanti sarvadà ..
     avaùñambhakaràstasya mandaro merumandaraþ .
     mupàr÷vaþ kumuda÷ceti caturdikùu sthità dbija ! ..
     ayutayojanonnàhàstàvadvistàrasaüyutàþ .
     caturùveteùu dharmaj¤a ! cåtajambåkadambakàþ ..
     nyagrodha÷càpi catvàraþ pàdapà vràhmaõarùabha ! .
     sahasrayojanonnàhàstàvadbiñapavistçtàþ ..
     ketubhåtàþ parvatànàü vi÷àlàþ ÷atayojanam .
     hadà÷ca tatra catvàraþ payomadhvikùuvàridàþ ..
     devodyànàni catvàri dve caitrarathanandane .
     sarvatobhadramityevaü tathà vaibhràjakaü vanam ..
     teùu devastriyo nityaü viharanti suraiþ saha .
     gandharvàþ kinnarà÷ceva tathànye siddhacàraõàþ ..
     gàyanto madhuraü divyaü strãbhiþ krãóanti tàpasa ! .
     cåto yo mandarotsaïge'yutayojanamucchritaþ ..
     phalànyamçtakalpàni patantyasya sudårataþ .
     teùàü vi÷ãryamàõànàü rasenàjani yà nadã ..
     aruõodà nàma saiva vahate mandaràcalàt .
     yajjalaspar÷amàtreõa bhavànã÷ivayorgaõàþ ..
     svadehasaurabheõàpi samantàdda÷ayojanam .
     sugandhayanti vàtena vàtsyàyana ! tadadbhutam ..
     evaü jambåphalànà¤ca patatàü merumandare .
     hastikàyapramàõànàü rasairjàtà mahànadã ..
     saiva jambånadã nàma dakùiõena ilàvçtam .
     tãrayorubhayoreva jambårasapariplutà ..
     mçttikaiva suvarõaü syàt vàryarkakiraõànvayàt .
     tatra jàmbånadaü hema nànàbharaõasaüj¤itam ..
     devopadevagandharvà dhàrayanti saha striyà .
     yo vai mahàkadamba÷ca supàr÷vopari tàpasa ! ..
     tatkoñarebhyaþ pa¤caiva madhudhàràþ savanti vai .
     pa¤càyàmaparãõàhàþ pa÷cimena ilàvçtam ..
     yàsàü rasàü÷ca bhu¤jànàþ sumukhodgàravàyunà .
     sugandhayanti dharmaj¤a ! samantàt ÷atayojanam ..
     kumudàgraniråóho yaþ ÷atavalyo vaño mahàn .
     skandhebhyastasya nadyastu uttareõa ilàvçtam ..
     payasvinãdadhihradàghçtakulyàmadhusravàþ .
     guóasraveti pa¤caiva yàsàü rasaniùevaõàt ..
     balãpalitadaurgandhyajaràdoùo na vidyate .
     kuraïgakuravaþ ÷aïkhaþ kusumbhaþ ÷ikharastathà ..
     vaikaïka÷ca trikåña÷ca parvatau rucakarùabhau ..
     pataïganiùadhau nàgasitivàsatrikåñakàþ .
     haüsavaidåryakapilà dbau kàla¤jarajàrudhã ..
     girayo målade÷e tu sumeroþ parikalpitàþ ..
     jañharo devakåña÷ca dbau nagau merupårbataþ .
     aùñàda÷asahasràõi yojanànyudagàyatau ..
     pçthutuïgau dbisàhasrayojanaü tàpasarùabha ! .
     pavanaþ pàripàtra÷ca meroþ pa÷cimataþ sthitau ..
     tathà pramàõau kailàsakaravãrau tu dakùiõe .
     pràgàyatàvuttareõa tri÷çïgamakarau tathà ..
     aùñàbhiretairgiribhirbhàti kà¤canaparvataþ .
     merormårdhani vipràgrya ! madhye vi÷vasçjaþ purã .
     caturasrà ÷àtakaumbhã yojanàyatavistçtà ..
     dikpàlànàü tathà påryaþ pårbàdiùu yathàkramam .
     brahmapuryà÷caturthena bhàgena parikalpità ..
     tatra brahmà ca rudra÷ca ÷akra÷càpi mure÷varaþ .
     sametya vividhairyaj¤airyajante bhåridakùiõaiþ ..
     tumbururnàrada÷caiva vi÷vàvasurhàhàhåhåþ .
     abhigamyàmara÷reùñhaü stuvanti vividhaiþ stavaiþ ..
     saptarùayo mahàtmànaþ ka÷yapa÷ca prajàpatiþ .
     tatra gacchanti bhadraü te sadà parvaõi parvaõi ..
     tasyaiva mårdhanyu÷anà kàvyo daityairmahãyate .
     tasya haimàni ratnàni tasyeme ratnaparvatàþ ..
     tasmàt kuvero bhagavàü÷caturthaü bhàgama÷nute .
     tataþ kalàü÷aü vittasya manuùyebhyaþ prayacchati ..
     pàr÷ve tasyottare divyaü sarvartukusumànvitam .
     karõikàravanaü ramyaü ÷ilàjàlasamudgatam ..
     tatra sàkùànmahàdevo bhãmairbhåtaiþ samàvçtaþ .
     pàrvatyà saha deve÷o ramate bhåtabhàvanaþ ..
     karõikàramayãü màlàü dadhadàpàdalambinãm ..
     tasya ÷ailasya ÷ikharàt kùãradhàrà mahàmate ! .
     vi÷varåpà parimità bhãmanirghàtanisvanà ..
     puõyà puõyatamairjuùñà gaïgà bhàgãrathã ÷ubhà .
     tàü dhàrayàmàsa tadà durdharàü parvatairapi ..
     ÷ataü varùasahasràõàü ÷irasaiva pinàkadhçk .
     merostu ÷ikharàddevã bhidyamànà caturvidhà ..
     sãtà càlakanandeti vaïkùurbhadreti kãrtità .
     sãtà tu brahmasadanàt ke÷aràdimahàcalàn ..
     atikramya prasravantã gandhamàdanamårdhasu .
     patitvà dvija ! varùa¤ca bhadrà÷vaü punatã kramàt .
     pràcyàü di÷i mahàbhàga ! praviùñà lavaõodadhim ..
     màlyavacchikharàdvaïkùuþ patitvà ketumàlake .
     pratãcyàü di÷i viprendra ! pravive÷a saritpatim ..
     bhadrà cottarato meru÷ikharàt patità girãn .
     atikramya ÷çïgavataþ ÷çïgàdbegena pàtukà .
     uttaràü÷ca kurån pràpya praviùñà lavaõàrõavam ..
     tathaivàlakanandà ca patantã girimårdhasu .
     himàlayaü vinirbhidya bhàrataü varùametya ca .
     lavaõàmbudhimabhyeti dakùiõasyàü di÷idbija ! ..
     merostu pa÷cime pàr÷ve ketumàlo mahàmate ! .
     àyurda÷asahasràõi varùàõàü tatra mànave ..
     suvarõavarõà÷ca naràþ striya÷càpsarasopamàþ .
     vãtaroga÷okabhayà nityamànandavartinaþ .
     jàyante mànavàstatra prataptakanakaprabhàþ .. * ..
     gandhamàdana÷çïgeùu kuveraþ saha ràkùasaiþ .
     apsarogaõagandharvairmodate guhyakàdhipaþ ..
     gandhamàdanapàr÷ve tu gaõóa÷ailàþ sahasra÷aþ .
     ekàda÷asahasràõi varùàõàü paramàyuùaþ ..
     tatra hçùñà naràþ sarve balavãryaparàkramàþ .
     striya÷cotpalapatràbhàþ sarvàþ supriyadar÷anàþ ..
     uttaràþ kurava÷caiva bhàrata¤ca mahàmate ! .
     dhanusaüsthe mahàbhàga ! dvivarùe dakùiõottare ..
     ilàvçtaü madhyamantu pa¤cavarùàõi caiva hi .
     uttarottarametebhyo varùamudricyate guõaiþ ..
     apareùu ca varùeùu sarveùu bhàrataü vinà .
     àyuþpramàõaü lokànàü da÷avarùasahasrakam ..
     evameùà mahàbhàga ! pçthivã parvatai÷cità ..>% iti padmapuràõe bhåmikhaõóe bhågolavarõane 128 adhyàyaþ .. ÷eùa uvàca .
     %<navasvateùu varùeùu bhagavàn bhåtabhàvanaþ .
     anugrahàya lokànàmàste màyàvapurdharaþ ..
     ilàvçte tu bhagavàn bhava ekaþ sahomayà .
     àste vihàranirato nànyastatra pumàn dbija ! ..
     bhavànã÷àpato brahman ! pravi÷enna kadàcana .
     yatra praviùño mohena suto vaivasvatasya vai ..
     ilaþ strãbhàvamàpanno yasyàü jàtaþ puråravàþ .
     tatra saïkaùaõaü devaü kalàü viùõormahàtmanaþ .
     bhavo bhavànyà sahitaþ stauti bhaktisamanvitaþ ..
     bhadrà÷ve dbija ! varùe tu haya÷ãrùàkçtirhariþ .
     vasate varùapuruùàstaü stuvanti jagadgurum .. * ..
     harivarùe tu bhagavànnarasiühavapurdharaþ .
     ståyate daityapatinà prahlàdena mahàtmanà ..
     ketusàle ca bhagavàn kàmadevasvaråpavàn .
     prajàpateduhitçbhiþ sahaiva ramayà mudà ..
     ståyate parayà bhaktyà jaganmohanaråpadhçk .. * ..
     ramyake bhagavànàste matsyaråpã dayàparaþ .
     manurvaivasvatasta¤ca stauti bhaktyà kçtaiþ stavaiþ .. * ..
     hiraõmaye tu bhagavànàste kårmatanuü dadhat .
     pretàdhiràjastaü stauti bhaktyà paramayà yutaþ ..
     kuruvarùe ca bhagavàn varàhaþ sevyate janaiþ .
     taü devã yaü kùitiþ stauti tadbarùapatibhiþ saha ..
     varùe kiüpuruùe brahman ! bhagavànàdipåruùaþ .
     sãtayà viharannàsta satataü lakùmaõàgrajaþ ..
     ta¤ca kiüpuruùaiþ sàrdhaü bhaktyà màrutanandanaþ .
     pàrùõisenena ca saha stauti bhaktyà vibhàvitaþ ..
     bhàrate ca tathà varùe naranàràyaõàvçùã .
     nàradaþ stauti bhagavàn bhagavantau kçtànatiþ ..
     dvãpe'smin bahavaþ santi girayaþ saritastathà .
     de÷à÷ca bahavo brahmaüstàüste vakùyàmyanukramàt ..
     meroruttarataþ sarvàn paryàyeõa bravãmyaham .
     dakùiõena tu nãlasya meroþ pàr÷ve tathottare ..
     uttaràþ kuravo nàma puõyàþ siddhaniùevitàþ .
     tatra vçkùà madhuphalà nityaü puùpaphalopagàþ ..
     sugandhãni ca puùpàõi phalàni rasavanti ca .
     sarve kàmadughà vçkùà latàþ kàmaprapårikàþ ..
     apare kùãriõo nàma taravo munipuïgava ! .
     ye sravanti sadà kùãraü rasairamçtasannibham ..
     vastràõi ca prasåyante phaleùvàbharaõàni ca .
     sarvà maõimayã bhåmiþ såkùmahàñakabàlukà ..
     sarvartusukhadà nityaü païka÷arkaravarjità .
     svargabhogàva÷eùeõa jàyante tatra mànavàþ ..
     ÷uklàbhijanasampannàþ sarve càrumukhàmbujàþ .
     mithunàni ca jàyante striyaþ surasutopamàþ ..
     teùànte kùãriõàü kùãraü pibantyamçtasannibham .
     mithunaü jàyate kàle samantàcca pravardhate ..
     tulyaråpaguõopetaü tulyave÷avayastathà .
     niràmayà niràbàdhàþ sadànandavivartinaþ ..
     ekàda÷asahasràõi tatra varùàõi vai janàþ .
     jãvanti te mahàbhàga ! na cànyonyaü hananti ca ..
     bhàruõóà nàma ÷akunàstãkùõatuõóà mahàbalàþ .
     tànnirharantãha mçtàn darãùu prakùipanti ca ..
     uttaràþ kuravo brahman ! vyàkhyàtàste samàsataþ . * .
     hiraõmaye ramyake ca eùa dharmaþ prakãrtitaþ ..
     meroþ pàr÷vamahaü pårbaü vakùye brahman ! yathàtatham .
     bhadrà÷ve bhadra÷ravà nàma tatra brahman ! mahãpatiþ ..
     bhadrasàlavanaü yatra kàlàmra÷ca mahàdrumaþ .
     kàlàmro nàma vçkùo'sau siddhacàraõasevitaþ ..
     yojanaikasamutsedho nityapuùpaphalaþ ÷ubhaþ .
     tatra te puruùàþ ÷vetàstejoyuktà mahàbalàþ ..
     kumudàbhàþ striyastatra càrunàsàþ sulocanàþ .
     candràbhacàruråpà÷ca pårõendusadç÷ànanàþ ..
     nçtyagãtakalàbhij¤à÷candra÷ãtalakàntayaþ .
     da÷avarùasahasràõi tatràyurbràhmaõarùabha ! ..
     kàlàmrarasapànena nityaü susthirayauvanàþ .
     dakùiõena tu nãlasya niùadhasyottareõa tu ..
     sudar÷ano nàma mahàn jambåvçkùaþ sanàtanaþ .
     sarvakàmaphalaþ puõyaþ siddhacàraõasevitaþ ..
     dbãpakhyàtikaraþ ÷rãmàn sahasrayojanocchritaþ .
     aratnãnàü sahasra¤ca ÷atàni da÷a pa¤ca ca ..
     pariõàhastu vçkùasya rasànàü rasabhedinàm .
     taruõàdityavarõà÷ca jàyante tatra mànavàþ .. * ..
     tathà màlyavataþ ÷çïge dç÷yate havyavàhanaþ .
     nàmnà sambartakã nàma kàlàgniþ pralaye'ntakçt ..
     tathà màlyavataþ ÷çïge pårbe pårbànugaõóikàþ .
     yojanànàü sahasràõi pa¤caùaõmàlyavàn dvija ! ..
     mahàrajatasaïkà÷à jàyante tatra mànavàþ .
     brahmalokacyutàþ sarve jàyante tatra vai naràþ ..
     tapastapyanti te tãvraü bhavanti hyårdhvaretasaþ .
     rakùaõàrthantu bhåtànàü na vi÷anti divàkaram ..
     ùaùñistàni sahasràõi ùaùñireva ÷atàni ca .
     aruõasyàgrato yànti parivàrya divàkaram ..
     ùaùñiü varùasahasràõi ùaùñimeva ÷atàni ca .
     àdityataptàste sarve vi÷anti ÷a÷imaõóalam ..>% iti pàdme bhåmikhaõóe bhågole 129 adhyàyaþ .. * .. ÷eùa uvàca . dakùiõena tu ÷vetasya niùadhasyottareõa tu . varùaü ramaõakaü nàma jàyante tatra mànavàþ .. ÷uklàbhijanasampannàþ sarve supriyadar÷anàþ . da÷avarùasahasràõi ÷atàni da÷a pa¤ca ca .. jãvanti te mahàbhàga ! nityaü muditamànasàþ . dakùiõena tu nãlasya niùadhasyottareõa tu .. varùaü hiraõmayaü nàma tatra haimanvatã nadã . tatra càyaü mahàbhàga ! pakùiràñ patagottamaþ .. yakùànugà÷ca bahavo dhanina÷ca mahàbalàþ . ekàda÷asahasràõi varùàõàü te mahàmate ! .. àyuþpramàõaü jãvanti ÷atàni da÷a pa¤ca ca . ÷çïgàõi ca vicitràõi trãõyeva bràhmaõarùabha ! .. ekaü maõimayaü tatra dvitãyaü raukmamadbhutam . sarvaratnamaya¤caiva tçtãyaü tatra ÷obhate .. yatra svayamprabhà devã nityaü vasati ÷àõóilã . hemakåñastu sumahàn kailàso nàma parvataþ .. yatra vai pavano ràjà guhyakaiþ saha modate . astyuttareõa kailàsaü mainàkaü parvataü prati .. hiraõya÷çïgaþ sumahàn divyo maõimayo giriþ . tasya pàr÷ve mahaddivyaü ÷ubhrakà¤canabàlukam .. ramyaü bindusaro nàma yatra ràjà bhagãrathaþ . dçùñvà puõyàpagàü gaïgàmuvàsa bahulàþ samàþ .. yåpà maõimayàstatra caityà÷càpi hiraõmayàþ . tatreùñvà tu gataþ siddhiü sahasràkùo mahàya÷àþ .. sraùñà bhåtapatiryatra sarvalokaiþ sanàtanaþ . upàsyate tãgmatejà yatra bhåtaiþ samantataþ .. naranàràyaõau brahmà manuþ sthàõu÷ca pa¤camaþ . tatra divyà tripathagà prathamantu pratiùñhità .. brahmalokàdapakràntà saptadhà pratipadyate . vasvokasà và nalinã pàvanã ca sarasvatã .. jambånadã ca sãtà ca gaïgà sindhu÷ca saptamã . acintyà divyasaïkà÷à prabhàvai÷ca samanvità .. upàsate yatra satraü sahasrayugaparyaye . dç÷yàdç÷yà ca bhavati tatra tatra sarasvatã .. età divyàþ sapta gaïgàstriùu lokeùu vi÷rutàþ . rakùàüsi vai himavati hemakåñe tu guhyakàþ .. sapà nàgà÷ca niùadhe gokarõa¤ca tapovanam . devàsuràõàü sarveùàü ÷vetaparvata ucyate .. gandharvà niùaye nityaü nãle brahmarùayastathà . ÷çïgavàü÷ca mahàbhàga ! devànàü pratisa¤caraþ . ityetàni mahàbhàga ! sapta varùàõyanukramàt .. bhåtànyapi niviùñàni gatimanti dhruvàõi ca .. teùàmçddhirbahuvidhà dç÷yate daivamànuùã . a÷akyà parisaükhyàtuü ÷raddheyà tu bubhutsunà .. ilàvçte tu bhagavàn bhavànyà saha modate . ityevamaùñau varùàõi kathitàni tavànagha ! .. * .. karmakùetraü mahàpuõyaü bhàrataü ÷çõu sàüpratam . priyamindrasya devasya manorvaivasvatasya ca .. pçthostu brahman ! vaiõyasya tathekùvàkormahàtmanaþ . yayàterambarã÷asya màndhàturnahuùasya ca .. tathaiva mucukundasya ÷iverau÷ãnarasya ca . somakasya ca ràjarùergàdhe÷caiva mahàtmanaþ .. çùabhasya tathailasya dilãpasya mahàtmanaþ . ku÷ikasya ca dharmaj¤a ! nçgasya nçpatestathà .. anyeùà¤ca mahàbhàga ! kùattriyàõàü balãyasàm .. ÷çõu me gadato brahman ! sarvapàpapraõà÷anam .. mahendro malayaþ sahyaþ ÷uktimànçkùavànapi . bindhya÷ca pàripàtra÷ca saptaite kulaparvatàþ .. teùàü sahasra÷o brahman ! girayastu samãpataþ . dhàtucitràþ sattvavanto mahànta÷citrasànavaþ .. àryà mlecchà÷ca dharmaj¤a ! tairmi÷ràþ puruùà dvija ! . nadãü pibanti vipulàü gaïgàü sindhu sarasvatãm .. ÷atadruü candrabhàgà¤ca vipàpàü sthålabàlukàm . godàvarãü narmadà¤ca yamunà¤ca mahànadãm .. dç÷advatãü vipà÷à¤ca bàhudàü saritàmbaràm . nadãü vetravatã¤caiva payoùõãü devikàmapi .. vedasmçtiü veda÷inãü citrasenà¤ca nimnagàm . karãùiõãü citravahàü kçùõaveõvàü supuõyadàm .. iràbatãü vitastà¤ca tridivàmikùulàü kçmim . gomatãü dhåtapàpà¤ca nicitàü lohitàvanãm .. kau÷ikãü tridivàü kçtyàü sarayå¤ca mahàmate ! . carmaõvatãü vetravatãü candanà¤ca mahànadãm .. rahasyàü ÷atakumbhà¤ca hantisomàü di÷antathà . ÷aràvatãü payoùõã¤ca vàjinãü puramàlinãm .. pårbàbhiràmàü dhãrà¤ca vàpãü ÷ãtavalãmapi . palà÷inãü pàpaharàü suprayogàü mahàmate ! .. kàverã¤culukà¤càpi veõvàü bhãmarathãmapi . rahasyàü ÷atakumbhà¤ca ku÷acãràü mahànadãm .. palà÷inãü pàpaharàü hemàü ghçtavatãü tathà . marutãü pravaràü melàü mahendràü pàñalàvatãm .. puràvatãmanuùõà¤ca ku÷adhàràü mahànadãm . sadànãràmadhçùyà¤ca tathà cãravatãmapi .. karãùiõãma÷iknã¤ca vipulàü sahiraõmayãm . sadàkàntàü ÷ivà¤caiva pa¤camã¤ca mahànadãm .. viõvàü vãrakarà¤càpi vi÷vàmitràü kapi¤jalàm . vasuü suvastràü gaurã¤ca kuveràmambuvàhinãm .. rathacitràü jyotirathàü tuïgaveõvàü mahànadãm . vailandãü pi¤jalà¤caiva tuïgaveõvàü mahànadãm .. vidi÷àü kçùõaveõvà¤ca haviþsràvàü mahàpagàm . sandhyàü samàsàü vedàsvàü bhàradvàjã¤ca nimnagàm .. ÷ãghrà¤ca picchilà¤caiva kau÷ikãü nimnagàmapi . durgàü mantra÷ilà¤caiva brahmamedhyàü dç÷advatãm .. parokùàmatha rohã¤ca sàmànyàü varaõàmasim . surasàü tapasàü dàsãü parõàsà¤ca mahànadãm .. màlavãü vçùabhàü bhàsàü brahmamedhyàü bçhadvatãm . età÷cànyà÷ca bahvyo vai mahànadyo dvijarùabha ! .. sadà niràmayà kçùõà mandagà mandavàhinã . citropalà citrarathà durgàpi pàpahàriõã .. brahmàõã ca mahàgaurã koùà càpi mahànadã . ÷uktimatã manaïgà ca ma¤jalà vàhinã tathà .. kumàrã çùikulyà ca nadã mandàkinã tathà . suvarõà ca tathà gaïgà màriùà ca sarasvatã .. lauhityaü karatoyà ca tathaiva vçùakàhvayà . vi÷vasya màtara÷caitàþ sarvà÷caiva mahàphalàþ .. tathà nadyastvaprakà÷àþ ÷ata÷a÷ca sahasra÷aþ . ityetàþ sarito brahman ! samàkhyàtàstavànagha ! .. vakùyàmi parvatàü÷càpi bhàrate santi ye dvija ! . malayo maïgalaprastho mainàka÷ca trikåñakaþ .. çùabhaþ kåñakaþ kollaþ sahyo devagiristathà . ÷rã÷ailo çùyamåka÷ca ÷uktimànçkùa eva ca .. droõa÷ca pàripàtra÷ca raivataþ kakubhastathà . govardhana÷citrakåño nãlo gokarõa eva ca .. kokàmukha indrakãlastathà kàmagirirdvija ! . ataþparaü janapadàn vakùyàmi dbijasattama ! .. vikhyàtàþ kurupà¤càlàþ ÷àllà màdreyajàïgalàþ . matsyàþ ku÷aññà maudgalyà bhojàþ sindhukulindakàþ .. sårasenàþ pulindà÷ca kuntayaþ ke÷iko÷alàþ . pà¤càlàþ kau÷alà÷caiva bodhà màlàstathaiva ca .. cedimatsyakaråùà÷ca naikapçùñhà yugandharàþ . uttamà÷ca da÷àrõà÷ca kà÷ayo'parakà÷ayaþ .. kuntayo'vantaya÷caiva malajà vijayàstathà . àdhiràjyàþ sakuññà÷ca cakravakràtayaþ ÷akàþ .. mànavàsyopavàhà÷ca yakçllomàna eva ca . vàhvãkà vàñadhànà÷ca ÷aïkalà÷armacaõóakàþ .. mallàþ mudeùõàþ prahràdà mahiùàþ ÷a÷ikàstathà . aparàntàþ paràntà÷ca àbhãràþ kàlatoyakàþ .. añavã÷ikharà÷caiva merubhåtà÷ca màriùa ! . upaviùõànuviùõà÷ca jaïgalàþ kuruvarõakàþ .. kuññàþ paràntà màheyà màgadhà màlavajjañàþ . andhrà÷ca bahavo brahman ! kakùàþ sàmudraniùkuñàþ .. bahirgiryo'ïgamaladà antargiryastathaiva ca . sahyuttaràþ pràvçùeyàþ sudeùñà yàmunàstathà .. ÷akà niùàdà niùadhà bhàrgavà÷ca dvijarùabha ! . puõórà bhogàþ kiràtà÷ca tathaivànartanairçtàþ .. tãragrahàþ ÷årasenàþ kuntalàþ ku÷alàstathà . tilabhàvà masàvà÷ca gàndhàrà dar÷akàstathà .. kà÷mãràþ sindhusauvãrà ijikà kanyakàgaõàþ . abhãsàhà kulåtà÷ca madhumattàþ kukundakàþ .. ratnavaññà÷ca dharmaj¤a ! saucalà vàhlikàstathà . darvãvarà latà darvàþ mudàmànaþ sumallikàþ .. vanàyavo da÷àþ pàr÷varomàõaþ ku÷ikàstathà . ratnavaññà÷ca dharmaj¤a ! vàóayàmarathoragàþ .. randhràþ karãùakà÷càpi kulindopetyakàstathà . kacchà gopàlakacchà÷ca måùikà vànavàsikàþ .. kiràtà varvaràþ siddhàþ pàrvatãyà÷ca màriùa ! . oóramlecchàþ sasairindhrà vaidehàstàmraliptakàþ .. tathàpare janapadà dakùiõà bràhmaõarùabha ! . dravióàþ keralàþ pràcyà vikalpamçùakàstathà .. koveññakàstathà colàþ sauhçdà malakà malàþ . dhvajinyutsavasaüketà koïkaveïkañamàlavàþ .. daõóakàþ korakàþ pràcyàþ kukuràïgàramàrikàþ . tathaiva bindhyacålikàstrigartàþ sàllasenayaþ .. samaïgàþ kavakà÷caiva tathaivàparavartakàþ . måùakàstanabàlà÷ca pulindà varvaraiþ saha .. munivàñàþ ÷ivàñà÷ca sarà vegava÷àstathà . vidarbhà çùikàþ kàkajanà÷ca bràhmaõarùabha ! .. yavanà÷ca ÷akàmbhojàstaïganàþ parataïganàþ . sakçdvahàþ kulatthà÷ca dàruõà mlecchajàtayaþ .. uttarà÷càpare mlecchà hånàþ pàrasikaiþ saha . tathaiva ca malà÷cãnà da÷àrõà da÷amàlikàþ .. aïgavaïgakaliïgà÷ca pahnavà girigahvaràþ . khàsãkà÷càntacàrà÷ca vai÷ya÷ådrakulàni ca .. ÷ådràbhãrà÷ca daradà ye cànye mlecchabhåmayaþ . àtreyà÷ca bharadvàjàstathaiva stanapoùakàþ .. hreùakà÷ca kaliïgà÷ca kiràtànà¤ca jàtayaþ . tomarà hanyamànà÷ca tathaiva karabha¤jakàþ .. ete cànye janapadàþ pràcyodãcyàstathaiva ca . udde÷ena mayà de÷àstava saükãrtità dbija ! .. varùe tu bhàrate brahman ! trivargasya phalaü bhavet . duhyate kàmadhugdhenurbhåmiþ samyaganuùñhità .. tasmin ÷ubhà÷ubhaü karma yathoktaphaladaü nçõàm . anyàni yàni varùàõi bhåmisvargàõi tàni vai .. bhàrate vihitaü karma yàgadhyànàdilakùaõam . phalaü janayate samyak vikarma narakàõyapi .. tatra siddhà narà brahman ! tapasàràdhanena ca . prayàntri paramaü lokamapavarga¤ca màriùa ! .. kçtaü tretà dvàpara¤ca kali÷ca bràhmaõarùabha ! . bhàrate tu krameõaivaü bhavanti hi yugàni vai .. catvàri ca sahasràõi varùàõàü bràhmaõarùabha ! . àyuþsaükhyà kçtayuge saükhyàtà bhàrate dbija ! .. trãõyeva tu sahasràõi tretàyàü bhàrate nçõàm . dve sahasre dbàpare tu ÷atamekaü kalau smçtam .. tatràpi ca sthitirnàsti kalau bràhmaõasattama ! . garbhasthà÷ca mriyante ca tathà jàtà mriyanti ca .. mahàbalà mahàsattvà j¤ànino dharmatatparàþ . tapasvino dhyànaniùñhàþ kçte jàyanti mànavàþ .. tretàyàü sarvavarõà÷ca svadharmaniratàþ sadà . dvàpare ca mahàbhàga ! krårà÷ca parahiüsakàþ .. lubdhà÷cànçtikà÷caiva krodhanà duùkçte ratàþ . kalau khalu bhaviùyanti bhàrate tàpasa ! prajàþ .. sarveùàmapi varùàõàü bhàrataü pravaraü dvija ! . sidhyanti mànavà hyatra haribhaktiparàyaõàþ .. pràyo bhàgavatàþ sarve bhàrate dbijasattama ! . nànàråpàõi tãrthàni phaladàni nçõàmapi .. * .. jambådvãpo mayà prokto lakùayojanavistçtaþ . samànena pramàõena veùñito lavaõàmbhasà .. aùñàvatra upadvãpà munibhiþ parikãrtitàþ . sindhumadhye mahàbhàga ! nànàvidhajanà÷ritàþ .. nàmàni teùàü vakùyàmi ÷çõu vàtsyàyana dvija ! . sagarasya sutaira÷vànveùaõe parito mahãm .. khanadbhiþ kalpità vipra ! dvãpà aùñau mahàrõave . svarõaprastha÷candra÷alkaþ siühalàvartanau yathà .. pa¤cajanyastathà mandahariõo ramaõakàhvayaþ . laïketi kathità vipra ! jambudbãpasya te'ntarà .. iti pàdme bhåmikhaõóe bhågolavarõane 130 adhyàyaþ .. * .. ÷eùa uvàca . plakùadvãpaü pravakùyàmi ÷çõu vàtsyàyana dbija ! . yanmànaü jambudvãpasya tathaiva lavaõodadheþ .. tato dviguõamàno'sau plakùadbãpo mahàmate ! . jambudvãpasya ca yathà veùñanaü lavaõàmbhasà .. samànena pramàõena puraþ parikhayà yathà . parikhàyà upavanaü yathà bhavati veùñanam .. plakùadvãpastathaivàsau saüveùñya lavaõodadhim . dvilakùayojanàyàmo vartate dvijasattama ! .. tatra jambåpramàõo'stri dbãpakhyàtikarastaruþ . plakùo nàma mahàbhàga ! svarõavarõo'gnidhàma ca .. tatra varùàõi saptaiva subhadraü yavasaü ÷ivam . amçtàkùama÷àntàni kramàdabhayamityapi .. saptaiva sãmàgirayo nadyaþ sapta ca kãrtitàþ . maõikåño vajrakåño jyotiùmànindrasenakaþ .. hiraõyaùñhãvo meghamàlaþ suparõaþ setu÷ailakà . aruõançmaõà caiva sàvitryasivamã tathà .. satyambhavà suprabhà ca vàtsyàyana ! dhçtambhavà . etàþ sapta mahànadyo dar÷anàdeva pàvanàþ .. varõànàü bràhmaõàdãnàü tatra nàmànyanukramàt . haüsa÷caiva pataïga÷cordhvàyana÷ca tçtãyakaþ .. satyàïga÷ca caturtho vai sarve dharmàrthakovidàþ . anye ca parvatàstatra nadya÷caiva mahàphalàþ .. pràgàyato mahàbhàga ! malayo nàma parvataþ . tato meghàþ pravartante prabhavanti ca sarvataþ .. tataþ pareõa viprendra ! jaladhàrastu parvataþ . tasmàdgçhõàti vai toyaü vàsavaþ pçthivãkçte .. varùàsu hi tato vçùñistataþ ÷asyasamudbhavaþ . raivato nàma tatràtha giriryatra pratiùñhitaþ .. raivatã nàma nakùatraü dç÷yate divi modità . uttareõa tu tasyàtha ÷yàmo nàma girirmahàn .. pràü÷uþ ÷rãmànmahàmeghaprabhayojjvalavigrahaþ . yasya ÷riyà ÷yàmavarõàþ prajàstatra mahàmate ! .. ataþparaü mahàbhàga ! durgo nàma mahàgiriþ . ke÷arã ke÷arayuto yasmàdvàtaþ pravartate .. plakùo nàma mahàdvopo yatra påjyastu ÷aïkaraþ . tatra gacchanti siddhà÷ca càraõà daivatàni ca .. dhàrmikà÷ca prajà brahman ! jaràmçtyuvivarjitàþ . dãrghàyuùaþ satyaparà vardhante bhogavardhitàþ .. nadya÷cànyà mahàpuõyà gaïgà ca bahudhà matà . mahànadã maõijalà sãtàsã veõikà tathà . sahasràõàü ÷atànyevaü nadyaþ saükhyà na ÷akyate .. tatra puõyà janapadà÷catvàro lokasammatàþ .. magà÷ca ma÷akà÷caiva mànasà mandagàstathà .. magà bràhmaõabhåyiùñhàþ svakarmaniratà dbija ! . ma÷akeùu tu ràjanyà dhàrmikàþ sarvakàmadàþ . mànase ca mahàbhàga ! vai÷yadharmaniùeviõaþ . mandageùu tathà ÷ådràþ ÷årà dharmàrthani÷citàþ .. na tatra ràjà viprendra ! na daõóo na ca daõóyatà . sadharmeõaiva te sarve rakùanti ca parasparam .. * .. plakùadvãpasamànena samudreõa vçto bahiþ . ikùurasajalenaiva nànàratnavatà dvija ! .. ÷àlmalo'pi tathà dvãpaþ plakùàddviguõamànataþ . caturlakùayojanena surodenàvçto mahàn .. yatra vai ÷àlmalã nàma dbilakùayojanocchrità . dvãpakhyàtikaro vçkùaþ suparõena kçtàlayaþ .. tatra varùàõi saptaiva kathyante'tra surocanam . saumanasyaü ramaõakaü devavarùamiti kramàt .. pàribhàdramàpyàyanamabhij¤àtamiti dvija ! . setu÷ailà÷ca saptaiva surasaþ ÷ata÷çïgakaþ .. vàmadeva÷ca kunda÷ca kumudaþ puùpavarùakaþ . saha÷rutiriti brahman ! nadyaþ saptaiva kãrtitàþ .. anumatiþ sinãvàlã nandà ràkà sarasvatã . rajanã ca kuhå÷caiva mahànadyaþ supuõyadàþ .. tatra vipràdayo varõàþ kramànnàmàni bibhrati . àdyaþ ÷rutadharo varõastato vãryadharaþ smçtaþ . vasundharastçtãyastu caturthastu iùundharaþ . sarve te somamàtmànaü bhagavantaü yajanti hi .. surodaü pariveùñyo'tha tato dbiguõamànakaþ . * . ku÷advãpo ghçtodena samànenàvçto dvija ! .. ku÷astambo mahàüstatra dvãpakhyàtiü karoti ca . jàjvalyamàno dãptyaiva mahàjvalanarà÷ivat .. tatra varùàõi saptaiva samànàni pramàõataþ . vasudànaü dçóharucirnàbhiguptaü mahàmate ! .. satyavrataü vipranàma devanàmeti saptamam . saptaiva sãmàgirayaþ kãrtità dvijasattama ! .. vabhru÷caiva catuþ÷çïgaþ kapila÷citrakåñakaþ . devànãka årdhvaromà draviõa÷ceti saptamaþ .. mahànadya÷ca saptaiva sarvapàpapraõà÷anàþ . rasakulyà madhukulyà mitravindà ca mànada ! .. ÷rutavindà devagarbhà mantramàlà ghçtacyutà . tatra vipràdayo varõà nàmàntarabhçto dbija ! .. ku÷alaþ prathamo varõaþ kovidambhårdvitãyakaþ . atimuktastçtãyastu caturthaþ kulakaþ smçtaþ .. te sarve j¤ànasampannà jàtavedasvaråpiõaþ . bhajante bhagavantaü vai karmakau÷alayàjinaþ .. * .. ghçtodàcca tathà dvãpo dbiguõaþ kro¤casaüj¤akaþ . kùãrodena samànena veùñito bràhmaõarùabha ! .. kro¤co nàma giriryatra dvãpakhyàtikaro mahàn . mahàsena÷aràghàtakçtacchidro mahàmate ! .. kùãrodenàbhiùikta÷ca satataü vãcisa¤cayaiþ . varùàõi tatra saptaiva teùàü nàmàni me ÷çõu .. àmro madhuruho meghapçùñha÷càpi vanaspatiþ . lohitàrõaþ sudhàmà ca bhràjiùñha÷càpi saptamaþ . giraya÷càpi saptaiva varùasãmàkarà dvija ! . ÷uklo'tha vardhamàna÷ca bhojana upabarhaõaþ .. nandamo nandana÷caiva sarvatobhadra ityapi . sapta tatra mahànadyaþ pàvanà bràhmaõarùabha ! .. abhayà càmçtaughà ca tçptiråpavatã tathà . tãrthavatyàryakà ÷uklà pavitravatyapi smçtà .. vipràdayastathà varõàþ khyàtà nàmàntareõa tu . puruùaþ prathamo varõo dbitãyo çùabhaþ smçtaþ .. tçtãyo draviõo nàma devasaüj¤a÷caturthakaþ . mårtiü jalamayãü viùõordhyàyanti ca yajanti ca .. * .. evaü parastàt kùãrodàt ÷àkadvãpo dvijarùabha ! . àyàmena sa vij¤eyo dvàtriü÷allakùayojanaþ .. dadhimaõóodakenaiva samànena sa sindhunà . parãto bhàti tatràsti ÷àko nàma mahãruhaþ .. dvãpakhyàtikaraþ ÷rãmàn vàsayan dvãpameva tam . varùàõi tatra saptaiva purojavamanojavau .. dhåmrànãko vepamàno vi÷vàdhàra÷ca màriùa ! . bahuråpa÷citrarepho girayo'pi ca sapta vai .. ã÷àna uru÷çïga÷ca balabhadro mahànasaþ . ÷atake÷avanàmà ca sahasrasrota eva ca .. devapàlo'pi saptaite varùasãmapravartakàþ . nadyaþ saptaiva vikhyàtà àyurdhàpyanaghà dvija ! .. saha÷rutiþ pa¤canadã nirçtiraparàjità . vikhyàtobhayasçùñi÷ca mahàpuõyà mahàphalàþ .. vipràdayastathà varõà khyàtà nàmàntareõa tu . àdyo çtavrato nàma tataþ satyavrataþ smçtaþ .. dànavratànuvratau ca tçtãya÷ca caturthakaþ . bhagavantaü vàyuråpaü bhajante ca yajanti ca .. * .. tathaiva dadhimaõóodàt parastàt puùkaro mahàn . dviguõena pramàõena dvãpaþ svàdådakena tu .. parivãtaþ samànena sindhunà bràhmaõarùabha ! . yatra puùkaramatyuccaü jvalajjvalanasannibham .. dvãpakhyàtikaraü patrasahasràyuta÷obhitam . yadàhuràsanaü vi÷vasçjastasya prajàpateþ .. dvãpamadhye'vadhigirireka eva mahàmate ! . sa mànasottaro nàma pràkàra iva veùñakaþ .. tasya pårbàparau pàr÷vau devarùe ! tatra màriùa ! . sindhorveùñanamatraikaü girerveùñanakaü param .. ramaõakaü dhàtaka¤ca dve varùe nàmataþ smçte . mànaü tasya girervipràyutayojanamucchritam .. tàvadeva tathàyàmastasyopari puràõi ca . catvàri lokapàlànàmindràdãnàü dvijarùabha ! .. yaþ parikramamàõasya meruü vipra ! vivasvataþ . mårdhnà bibharti ÷ailendra÷cakraü sambatsaràtmakam .. adhyàsate ca dbau pàr÷vau prajàstasya mahàbalàþ . tatra saüj¤àntaraü nàsti varõànàü bràhmaõarùabha ! .. svàdådakasya parato lokàlokàcalo mahàn . lokasya càpyalokasya madhye girivaraþ sthitaþ .. pràkàra iva saüveùñya lokàn sarvànmahàmate ! . lokàlokàcalo nàma tenàsau parikãrtitaþ .. mànasottaramervostu antare yàvatã mahã . tàvatã kà¤canã bhåmirlokàlokàtpare dvija ! .. yatra praõihitaü vastu katha¤cinnopalabhyate . sauvarõã kàntiruddãptà sarvavarõapramàthinã .. ataþ sarvàõi sattvàni tàü bhåmiü varjayanti hi . lokàloko giriryastu lokànte vartate mahàn .. àvçõoti sa tejàüsi såryàdãnàmapi dvija ! . tamatikramya jyotãüùi kùamante na pravartitum .. tàvadunnàhavàn brahmannàyàmena ca tàdç÷aþ . àyàmavistare pçthvã pa¤cà÷atkoñiyojanà .. tasyà÷caturthabhàgo'yaü lokàlokàcalo giriþ . tasyopariùñàccatvàro gajendràþ sumahàbalàþ .. niyuktà brahmaõà bhåmiü karairàkçùya saüsthitàþ . bhagavànapi tatraiva viùvaksenàdibhirvçtaþ .. pàr÷vadapravarairbrahman ! bhujairbahubhirucchritaiþ . dhàrayan jagatãmàste àkalpamapi màriùa ! .. yo'ntarvistàra etasyà bhåbhyàste parivarõitaþ . tàvatã bhåralokàkhyà sàndrasantamasàvçtà .. tato yoge÷varagatiryoginàü pràpyamuttamam . sthànaü bhagavataþ sàkùàt ÷vetadvãpa itãryate .. iti te kathitaü brahman ! bhågolasyopavarõanam .. vyàsa uvàca . ya idaü ÷çõuyàt såta ! bhågolasyànuvarõanam . pradakùiõãkçtà tena sa÷ailavanakànanà . sasàgarà ca sadvãpà savarùà ca vasundharà .. iti ÷rãpadmapuràõe bhåmikhaõóe bhågolavarõanaü nàma 131 adhyàyaþ .. * .. jyotiùa÷àstroktabhågolam .. yathà --
     %<siddhiü sàdhyamupaiti yatsmaraõataþ kùipraü prasàdàttathà yasyà÷citrapadàsvalaükçtiralaü làlityalãlàvatã .
     nçtyantã mukharaïgageva kçtinàü syàdbhàratã bhàratã taü tà¤ca praõipatya golamamalaü bàlàvabodhaü bruve ..>% golagranthakathane kàraõamàha .
     %<madhyàdyaü dyusadàü yadatra gaõitaü tasyopapattiü vinà prauóhiü prauóhasabhàsu naiti gaõako niþsaü÷ayo na svayam .
     gole sà vimalà karàmalakavat pratyakùato dç÷yate tasmàdasmyupapattibodhaviùaye golaprabandhodyataþ ..>% atha golapra÷aüsayà golànabhij¤agaõakopahàsamàha .
     %<bhojyaü yathà sarvarasaü vinàjyaü ràjyaü yathà ràjavivarjita¤ca .
     sabhà na bhàtãva suvaktçhãnà golànabhij¤o gaõakastathaiva ..
     vàdã vyàkaraõaü vinaiva viduùàü dhçùñaþ praviùñaþ sabhàü jalpannalpamatiþ smayàt pañuvañubhråbhaïgavakroktibhiþ .
     hrãtaþ sannupahàsameti gaõako golànabhij¤astathà jyotirvit sadasi pragalbhagaõakapra÷naprapa¤coktibhiþ ..>% atha golasvaråpamàha .
     %<dçùñànta evàvanibhagrahàõàü saüsthànamànapratipàdanàrtham .
     golaþ smçtaþ kùetravi÷eùa eva pràj¤airataþ syàdgaõitena gamyaþ ..>% atha gaõitapra÷aüsàmàha .
     %<jyotiþ÷àstraphalaü puràõagaõakairàde÷a ityucyate nånaü lagnabalà÷ritaþ punarayaü tatspaùñakheñà÷rayam .
     te golà÷rayiõo'ntareõa gaõitaü golo'pi na j¤àyate tasmàt yo gaõitaü na vetti sa kathaü golàdikaü j¤àsyati ..>% atha jyotiùa÷àstra÷ravaõàdhikàrilakùaõamàha .
     %<dbividhagaõitamuktaü vyaktamavyaktasaüj¤aü tadavagamananiùñhaþ ÷abda÷àstre pañiùñhaþ .
     yadi bhavati tadedaü jyotiùaü bhåribhedaü prapañhitumadhikàrã so'nyathà nàdhikàrã ..>% vyàkaraõavarõanamàha .
     %<yo veda vedavadanaü sadanaü hi samyagbràhmyaü savedamapi veda kimanya÷àstram .
     yasmàdataþ prathamametadadhãtya dhãmàn ÷àstràntarasya bhavati ÷ravaõe'dhikàrã ..>% atha golagranthasya pravçttyarthamanyoktaprakàreõàha .
     %<golaü ÷rotuü tava yadi matirbhàskarãyaü ÷çõu tvaü no saükùipto na ca bahu vçthà vistaraþ ÷àstratattvam .
     lãlàgamyaþ sulalitapadaþ pra÷naramyaþ sa yasmàdvidvan ! vidvatsadasi pañhatàü paõóitoktiü vyanakti ..>% atha bhåsaüsthànaü pra÷na÷lokadvayena àha .
     %<bhramadbhacakracakràntargagane gaganecaraiþ .
     vçtà dhçtà dharà kena yena neyamiyàdadhaþ ..
     kimàkàrà kiyammànà nànà÷àstravicàraõàt .
     kãdçgdvãpakulàdrãndrasamudrairmudritocyatàm ..>% atha grahasphuñãkaraõopapattipra÷naü ÷lokadvayenàha .
     %<saüsiddho dyugaõàdyugàdibhagaõaiþ kheño'nupàtena yaþ syàttasyàsphuñatà kathaü kathamabhåt spaùñãkçtirnaikadhà .
     kiü de÷àntaramudgamàntaramaho bàhvantaraü ki¤caraü ki¤coccaümçdu ca¤cala¤ca tadidaü kastàta ! pàtaþ smçtaþ ..
     kiü kendraü kimu kendrajaü kimu calaü kimbàcalaü tatphalaü kasmàttatsahitaþ kuta÷ca rahitaþ kheñasphuño jàyate .
     kiü dçk karma tathodayàstasamaye dvedhà vidadhyurbudhàþ sarvaü me vimalaü vadàmalamalaü golaü vijànàsi cet ..>% atha tripra÷noditadinamànabhedapra÷naü ÷lokadvayenàha .
     %<mahadahaþ kimaho rajanã tanurdinamaõau gaõakottaragolage .
     nanu tanurdivaso mahatã ni÷à vada vicakùaõa ! dakùiõadiggate ..
     bhavati kiü dyuni÷aü dyunivàsinàü dyumaõivarùamita¤ca suradviùàm .
     pitçùu kiü ÷a÷imàsamitaü tathà yugasahasrayugaü druhiõasya kim ..>% atha rà÷yudayamànakàlabhedapra÷na¤càha .
     %<bhavalayasya kilàrkalavàþ samàþ kimasamaiþ samayaiþ khalu rà÷ayaþ .
     samupayàntyudayaü kimu golavinnaviùayeùvakhileùvapi te samàþ ..>% atha dyujyàkujyàdisaüsthànapra÷naü vçttàrdhenàha .
     %<dyujyàkujyàpamasamanaràgràkùalambàdikànàü vidvan ! gole viyati hi yathà dar÷aya kùetrasaüsthàm ..>% atha candràrkagrahaõayoþ dikkàlabhedàdyupapattipra÷nàn ÷lokottaràrdbenàha .
     %<tithyante cet graha uóupateþ kinna bhànostadànãü indoþ pràcyàü bhavati hi raveþ pragrahaþ kiü pratãcyàm ..>% lambanaü vada kiü kà ca natimatimatàü vara ! . tatsaüskçtistithau bàõe kiü te siddhe kutaþ kutaþ .. atha ÷çïgonnatau candrasya ÷uklasya kùayavçddhipra÷namàha .
     %<÷uklasya dvijaràja eùa mahaso hànyàþ kuvçttaþ kutaþ sadvçttatvagato'pyaho bhramava÷àddoùàtisaïgàdiva .
     saüpràpyàtha punastrayãtanumatastasyà÷raye naiva kiü ÷uklasya krama÷astathaiva mahaso vçddhyaiti sadvçttatàm ..>% atha prathamapra÷nasya pçthivãsaüsthànopapatteruttaraü vivakùuràdisarge pçthivyàdãnàü tattvànàmàditattvaü nikhilajagajjananaikabãjaü paraü brahma manasà praõipatyàdau tàvat tajjayamàha .
     %<yasmàt kùubdhaprakçtipuruùàbhyàü mahànasya garbhe'haü kàro'bhåt khaka÷ikhijalorvyastataþ saühate÷ca .
     brahmàõóaü yajjañharagamahãpçùñhaniùñho viri¤cirvi÷vaü ÷a÷vat sçjati paramaü brahma tattattvamàdyam ..>% atha bhåmeþ svaråpamàha . bhåmeþ piõóaþ ÷a÷àïkaj¤akaviravikujejyàrkinakùatrakakùà vçttairvçtto vçtaþsanmçdanilasalilavyomatejomayo'yam . nànyàdhàraþ sva÷aktyà viyati ca niyataü tiùñhatãhàsya pçùñhe niùñhaü vi÷va¤ca ÷a÷vat sadanujamanujàdityadaityaü samantàt .. sarvataþ parvatàràmagràmacaityadrumai÷citaþ . kadambakumumagranthiþ ke÷araprakarairiva .. atha puràõeùu bhåmeràdhàraparamparà yà pañhità tàü niràkurvannàha . mårto dhartà ceddharitryàstadanyastasyàpyanyo'pyevamatrànavasthà . antye kalpyà cet sva÷aktiþ kimàdye kiü no bhåmiþ sàùñamurte÷ca mårtiþ .. atha kathamiyaü bhåmeþ sva÷aktirityà÷aïkàü pariharannàha .
     %<yathoùõatàrkànalayo÷ca ÷ãtatà vidhau drutiþ ke kañhinatvama÷mani .
     maruccalo bhåracalà svabhàvato yato vicitràþ khalu vastu÷aktayaþ ..
     àkçùña÷akti÷ca mahã tayà yat khasthaü guru svàbhimukhaü sva÷aktyà .
     àkçùyate tat patatãva bhàti same samantàt kuriyaü yataþ khe ..>% atha bauddhànàü yuktimàha .
     %<bhapa¤jarasya bhramaõàvalokàdàdhàra÷ånyà kuritipratãtiþ .
     khasthaü na dçùñaü guru ca kùamàtaþ khe'dhaþ prayàtãti vadanti bauddhàþ ..
     dbau dbau ravãndå bhagaõau ca tadvadekàntarau tàvudayaü vrajetàm .
     yadabruvannevamanarthavàdàn bravãmyatastàn pratiyuktiyuktam ..>% atha teùàü yuktibhaïgamàha .
     %<bhåþ khe'dhaþ khalu yàtãti buddhirbauddha ! mudhà katham .
     yàtàyàta¤ca dçùñvàpi kheyat kùiptaü guru kùitim ..>% atha jinànàü yuktibhaïgamàha .
     %<kiü gaõyaü tava vaiguõyaü dvaiguõyaü yo vçthàkçthàþ .
     bhàrkendånàü vilokyàhnà dhruvamatsyaparibhramam ..>% bhågolasya samatàü niràkartumàha .
     %<yadi samà mukurodarasannibhà bhagavatã dharaõã taraõiþ kùiteþ .
     upari dåragato'pi paribhraman kimu narairamarairiva nekùate ..
     yadi ni÷àjanakaþ kanakàcalaþ kimu tadantaragaþ sa na dç÷yate .
     udagayaü nanu merurathàü÷umàn kathamudeti sa dakùiõabhàgataþ ..>% atha pratyakùavirodha÷aïkàü nirasyannàha .
     %<samo yataþ syàt paridheþ ÷atàü÷aþ pçthvã ca pçthvã nitaràü tanãyàn .
     nara÷ca tatpçùñhagatasya kçsnà sameva tasya pratibhàtyataþ sà ..>% svoktasya bhåparidhipramàõasya upapattimàha .
     %<puràntaraü cedidamuttaraü syàt tadakùavi÷leùalavaistadà kim .
     cakràü÷akairityanupàtayuktyà yuktaü niruktaü paridheþ pramàõam ..>% tadeva dçóhãkurvannàha .
     %<nirakùade÷àt kùitiùoóa÷àü÷e bhavedavantã gaõitena yasmàt .
     tadantaraü ùoóa÷asaüguõaü syàd bhamànamasmàdbahu kiü taduktam ..
     ÷çïgonnatigrahayutigrahaõodayàstacchàyàdikaü paridhinà ghañate'munà hi .
     nànyena tena jaguruktamahãpramàõapràmàõyamanvayayujà vyatirekakeõa ..>% atha bhågolapuranive÷amàha .
     %<laïkà kumadhye yamakoñirasyàþ pràkpa÷cime romakapattana¤ca .
     adhastataþ siddhapuraü sumeruþ saumye'tha yàmye baóavànala÷ca ..
     kuvçttapàdàntaritàni tàni sthànàni ùaógolavido vadanti .
     vasanti merau surasiddhasaüghà aurve ca sarve narakàþ sadaityàþ ..
     yo yatra tiùñhatyavanãtalasyamàtmànamasyà uparisthita¤ca .
     sa manyate'taþ kucaturthasaüsthà mitha÷ca te tiryagivàmananti ..
     adhaþ÷iraskà kudalàntarasthà cchàyà manuùyà iva nãratãre .
     anàkulàstãryagadhaþsthità÷ca tiùñhanti te tatra vayaü yathàtra ..>% atha dvãpànàü samudràõà¤ca saüsthànamàha .
     %<bhåmerardhaü kùàrasindhorudaksthaü jambudvãpaü pràhuràcàryavaryàþ .
     ardhe'nyasmin dvãpaùañkasya yàmye kùàrakùãràdyambudhãnàü nive÷aþ ..
     lavaõajaladhiràdau dugdhasindhu÷ca tasmàdamçtamamçtara÷miþ ÷rã÷ca yasmàdbabhåva .
     mahitacaraõapadmaþ padmajanmàdidevairvasati sakalavàso vàsudeva÷ca yatra ..
     dadhno ghçtasyekùurasasya tasmànmadyasya ca svàdujalasya càntyaþ .
     svàdådakàntarghaóavànalo'sau pàtàlalokàþ pçthivãpuñàni ..
     ca¤catphaõà maõigaõàü÷ukçtaprakà÷à eteùu sàsuragaõàþ phaõino vasanti .
     dãvyanti divyaramaõãramaõãyadehaiþ siddhà÷ca tatra hi lasatkanakàvabhàsaiþ ..
     ÷àkaü tataþ ÷àlmalamatra kau÷aü krau¤ca¤ca gomedakapuùkare ca .
     dvayordvayorantaramekamekaü samudrayordvãpamudàharanti ..>% atha jambudvãpamadhye girinive÷ava÷ena navakhaõóànyàha . laïkàde÷àddhimagirirudak hemakåña÷ca tasmàttasmà¤cànyo niùadha iti te sindhuparyantadairghyàþ . evaü siddhàdudagapi puràt ÷çïgavacchuklanãlàvarùàõyeùàü jaguriha budhà antare drauõide÷àn ..
     %<bhàratavarùamidaü hyudagasmàt kinnaravarùamato harivarùam .
     siddhapuràcca tathà kuru tasmàdviddhi hiraõmayaramyakavarùe ..
     màlyavàü÷ca yamakoñipattanàdromakàcca kila gandhamàdanaþ .
     nãla÷ailaniùàdhavadhã ca tau antaràlamanayorilàvçtam ..
     màlyavajjaladhimadhyavarti yattattu bhadraturagaü jagurbudhàþ .
     gandha÷ailajalarà÷imadhyagaü ketumàlakamilà kalàvidaþ ..
     niùadhanãlasugandhasumàlyakairalamilàvçtamàvçtamàbabhau .
     amarakelikulàya samàkulaü rucirakà¤canacitramahãtalam ..>% atha merusaüsthànamàha . iha hi merugiriþ kila madhyagaþ kanakaratnamayastrida÷àlayaþ . druhiõajanmakupadmajakarõiketi ca puràõavidaþ samavarõayan .. viùkambha÷ailàþ khalu mandaro'sya sugandha÷ailo vipulaþ supàr÷vaþ . teùu kramàt santi ca ketuvçkùàþ kadambajambåvañapippalàkhyàþ .. jambåphalàmalagaladrasataþ pravçttà jàmbånadãrasayutà mçdabhåt suvarõam . jàmbånadaü hi tadataþ surasiddhasaüghàþ ÷a÷vat pibantyamçtapànaparàïmukhàste .. vanaü tathà citrarathaü vicitraü teùvapsaronandananandana¤ca . dhçtyàhvayaü yat dhçtikçt suràõàü bhràjiùõu vaibhràjamiti prasiddham .. saràüsyathaiteùvaruõa¤ca mànasaü mahàhradaü ÷vetajalaü yathàkramam . saraþsu ràmàramaõa÷ramàlasàþ murà ramante jalakelilàlasàþ .. sadratnakà¤canamayaü ÷ikharatraya¤ca merau muràrikapuràripuràõi teùu . teùàmadhaþ ÷atamakhajvalanàntakànàü rakùo'mbu pànila÷a÷ã÷apuràõi càùñau .. tatra anyavi÷eùamàha .
     %<viùõupadãviùõuyadàt patità merau caturdhàsãt viùkambhàcalamastaka÷astasaraþ saügatà gatà viyati .
     sãtàkhyà bhadrà÷vaü sàlakanandà ca bhàrataü varùam cakùu÷ca ketumàlaü bhadràkhyà cottaràn kurån yàtà ..
     yà karõitàbhilasità dçùñà spçùñàvagàhità pãtà .
     uktà smçtà stutà và punàti bahudhàpi pàpinaþ puruùàn ..
     yàü calite dalitàkhilabandho gacchati balgati tatpitçsaüghaþ .
     pràptataño vijitàntakadåto yàti naro nirayàt suralokam ..>% atha bhàratavarùamadhye nava khaõóàni sapta kukàcalàü÷càha .
     %<aindraü kaserusakalaü kila tàmraparõamanyadgabhastimadata÷ca kumàrikàkhyam .
     nàga¤ca saumyamiha vàruõamantyaõóaü gàndharvasaüj¤amiti bhàratavarùamadhye ..
     varõavyavasthitirihaiva kumàrikàkhye ÷eùeùu càntyajajanà nivasanti sarve .
     màhendra÷uktimalayarkùakapàripàtràþ sahyaþ sabindhya iha sapta kulàcalàkhyàþ ..>% atha lokavyavasthàmàha .
     %<bhårlokàkhyo dakùiõe vyakùade÷àdasmàt saumyo'yaü bhuvaþ sva÷ca meruþ .
     labhyaþ puõyaiþ khe mahaþ syàjjano'to'nalpànalpaiþ svaistapaþ satyamantyaþ ..>% digvyavasthàmàha .
     %<laïkàpure'rkasya yadodayaþ syàttadà dinàrdhvaü yamakoñipuryàü .
     adhastataþ siddhapure'stakàlaþ syàdromake ràtridalaü tadaiva ..
     yatrodito'rkaþ kila tatra pårbà tatràparà yatra gataþ sa càstam .
     tanmatsyato'nye ca tato'khilànàmudaksthito meruriti prasiddham ..>% atha vi÷eùamàha .
     %<athojjayinyàþ kucaturthabhàge pràcyàü di÷i syàdyamakoñireva .
     tata÷ca pa÷cànna bhavedavantã laïkaiva tasyàþ kakubhi pratãcyàm ..
     tathaiva sarvatra yato hi yat syàt pràcyàü tatastanna bhavet pratãcyàm .
     nirakùade÷àditaratra tasmàt pràcãpratãcyau ca vicitrasaüsthe ..>% atha bhacakrabhramaõavyavasthàmàha .
     %<nirakùade÷e kùitimaõóalopagau dhruvau naraþ pa÷yati dakùiõottarau .
     tadà÷ritaü khe jalayantravattathà bhramadbhacakraü nijamastakopari ..
     udagdi÷aü yàti yathà yathà narastathà tathà khànnatamçkùamaõóalam .
     udagdhruvaü pa÷yati connataü kùitestadantare yojanajàþ palàü÷akàþ ..
     yojanasaükhyà bhàü÷ai 360 rguõità kuparidhihçtà 4967 bhavantyaü÷àþ .
     bhåmau kakùàyàü và bhàgebhyo yojanàni ca vyastam ..>% atha devadaityànàü dhruvarkùasaüsthànamàha .
     %<saumyaü dhruvaü merugatàþ khamadhye yàmya¤ca daityà nijamastakordhve .
     savyàpasavyaü bhramadçkùacakraü vilokayanti kùitijaprasaktam ..
     uttaragole kùitijàdårdhvaü parito bhramantamàdityam .
     savyaü trida÷àþ satataü pa÷yantyasurà apasavyaü yàmye ..
     dvandvàntamàrohati yaiþ krameõa taireva vçttairavarohatã naþ .
     yatraiva dçùñaþ prathamaü sa devaistatraiva tiùñhanna vilokyate kim ..
     dinaü suràõàmayanaü yaduttaraü ni÷etarat sàühitikaiþ prakãrtitam .
     dinonmukhe'rke dinameva tanmataü ni÷à tathà tatphalakãrtanàya vai ..
     vidhårdhvabhàge pitaro vasantaþ svàdhaþsudhàdãdhitimàmananti .
     pa÷yanti te'rkaü nijamastakordhve dar÷e yato'smàdyugalaü tadaiùàm ..
     kçùõe dale pakùadale'bhyudeti ÷ukre'stametya tata eva siddham .
     bhàrdhàntaratvànna vidhoradhaþsthaü tasmànni÷ãthaþ khalu paurõamàsthàm ..
     yadatidåragato druhiõaþ kùiteþ satatamàpralayaü ravimãkùite .
     bhavati tàvadayaü ÷ayitasya tadyugasahasrayugaü dyuni÷aü vidheþ ..>% atha bhåparidhimànaü pràkkathitamapi vi÷eùàrthamàha .
     %<prokto yojanasaükhyayà kuparidhiþ saptàïganandàbdhaya 4967 stadvyàsaþ kubhujaïga÷àyakabhavaþ siddhàü÷ake 1 nàdhikaþ . 1581 . 24 pçùñhakùetraphalaü yathà yugaguõatriü÷accharàùñàdrayo 7853034 bhåmeþ kandukajàlavat kuparidhivyàsàhateþ prasphuñam ..>% bhåpçùñhaphalasya lalloktasya dåùaõamàha .
     %<duùñaü kandukapçùñhajàlavadilàgole phalaü jalpitaü lallenàsya ÷atàü÷ako'pi na bhavedyasmàtphalaü vàstavam .
     tat pratyakùaviruddhamuddhatamidaü naivàstu và càstu và he prauóhà gaõakà vicàrayata tanmadhyasthabuddhyà bhç÷am ..>% atha sadyuktimàha .
     %<yat paridhyardhaviùkambhaü vçttaü kçtvà kilàü÷ukam .
     tenàrdhaü chàdyate golaþ ki¤cidvastra¤ca ÷iùyate ..
     golakùetraphalàdyasmàdvastrakùetraphalaü yataþ .
     sàrdhadbiguõitàsannaü tàvadevàpare dale ..
     evaü pa¤caguõàt kùetraphalàt pçùñhaphalaü khalu .
     nàdhikaü jàyate tena paridhighnaü kutaþ kçtam ..
     vçttakùetraphalaü yasmàt paridhighnaü na yuktimat .
     duùñatvàdgaõitasyàsya duùñaü bhåpçùñhajaü phalam ..>% athànyathà pratipàdyate .
     %<golasya paridhiþ kalpyo vedaghnajyàmitermitaþ .
     mukhavudhnagarekhàbhiryadvadàmalake sthitaþ ..
     dç÷yante vaprakàstadbat pràguktaparidhermitàt .
     årdhvàdhaþkçtarekhàbhirgole vapràn prakalpayet ..
     tatraikavaprakakùetraphalaü khaõóaiþ prasàdhyate .
     sarvajyaikyaü tribhajyàrdhahãnaü trijyàrdhvabhàjitam ..
     evaü vapraphalaü tat syàdgolavyàsasamaü yataþ .
     paridhivyàsaghàto'to golapçùñhaphalaü sphuñam ..>% atha bhåmeþ pralayabhedàn pralaya¤càha .
     %<vçddhirvidherahni bhuvaþ samantàt syàdyojanaü bhåbhavabhåtipårbaiþ .
     bràhyya laye yojanamàtravçddhernà÷o bhuvaþ pràkçtike'khilàyàþ ..
     dine dine yanmriyate hi bhåtairdainandinaü taü pralayaü vadanti .
     bràhmaü layaü brahmadinàntakàle bhåtàni yadbrahmatanuü vrajanti ..
     brahmàtyaye yat prakçtiü pràyànti sarvàõyataþ pràkçtikaü kçtãndràþ .
     lãnànyataþ karmapuñàntaratvàt pçthak kriyante prakçtervikàraiþ ..
     j¤ànàgnidagdhàkhilapuõyapàpà manaþ samàdhàya harau pare÷e .
     yadyogino yànti nivçttimasmàdàtyantikaü ceti laya÷caturdhà ..>% atha brahmàõóagolamàha .
     %<bhåbhådharatrida÷adànavamànavàdyà ye yà÷ca dhiùñyagaganecaracakrakakùàþ .
     lokavyavasthitiruparyuparipradiùñà brahmàõóabhàõóajañhare tadidaü samastam ..>% athànyoditaü brahmàõóamànaü pårboktamapi prasaïgàdanuvadati sma . koñighnairnakhanandaùañkanakhabhåbhåbhçdbhujaïgendubhirjyotiþ÷àstravido vadanti nabhasaþ kakùàmimàü yojanaiþ 18712069200000000 . tadbrahmàõóakañàhasampuñatañe kecijjagurveùñanaü kecit procuradç÷yadç÷yakagiriü pauràõikàþ sårayaþ .. karatalakalitàmalakavadamalaü sakalaü vidanti ye golam . dinakarakaranikaranihatatamaso nabhasaþ paridhiruditastaiþ .. brahmàõóametanmitamastu no và kalpe grahaþ kràmati yojanàni . yàvanti pårbairiha tatpramàõaü proktaü khakakùàkhyamidaü mataü naþ .. iti siddhànta÷iromaõau golàdhyàye bhuvanakoùaþ samàptaþ ..

#<bhåcchàyaü>#, klã, strã, (bhuva÷chàyà . %<vibhàùàsenàsuràcchàyàni÷ànàm .>% 2 . 4 . 25 . iti tatpuruùe vibhàùayà napuüsakam . chàyàbàhulye tu kevalaü klãvatvaü) andhakàraþ . iti ÷abdamàlà ..

#<bhåjantuþ>#, puü, (bhuvo janturiva .) uparasavi÷eùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (vi÷eùo'sya bhånàga÷abde draùñavyaþ ..)

#<bhåjambåþ>#, strã, (bhåvo jambåriva sàdç÷yàt) vikaïkataphalam . godhåmaþ . iti medinã . be, 14 .. bhåmijambåþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhåtaü>#, klã, (bhå + ktaþ .) yuktam . nyàyaþ . kùmàdiþ . pçthivyaptejovàyvàkà÷apa¤cakam . (yathà, manuþ . 12 . 14 .
     %<tàvubhau bhåtasampçktau mahàn kùetraj¤a eva ca ..
     uccàvaceùu bhåteùu sthitaü taü vyàpya tiùñhataþ ..>% %<sa ca trividho vaikàrikastaijaso bhåtàdiriti . bhåtàderapi taijasasahàyàttallakùaõànyeva pa¤catanmàtràõyutpadyante . tadyathà . ÷abdatanmàtraü spar÷atanmàtraü råpatanmàtraü rasatanmàtraü gandhatanmàtramiti . teùàü vi÷eùàþ ÷abdaspar÷aråparasagandhàstebhyo bhåtàni vyomànilànalajalorvyaþ .>% iti su÷rute ÷àrãrasthàne prathame'dhyàye .) çtam . satyam . ityamarabharatau .. pi÷àcàdi . (yathà, ÷rãbhàgavate . 3 . 14 . 21 .
     %<eùà ghoratamà velà ghoràõàü ghoradar÷anà .
     caranti yasyàü bhåtàni bhåte÷ànucaràõi ha ..>%) jantuþ . iti medinã÷abdaratnàvalyau .. (yathà, manuþ . 6 . 8 .
     %<svàdhyàye nityayuktaþ syàddànto maitraþ samàhitaþ .
     dàtà nityamanàdàtà sarvabhåtànukampakaþ ..>% sthàvarajaïgamàtmakaü dravyam . yathà, manuþ . 8 . 306 .
     %<rakùan dharmeõa bhåtàni ràjà vadhyàü÷ca ghàtayan ! yajate'haraharyaj¤aiþ sahasra÷atadakùiõaiþ ..>%) vastutattvam . yathà -- chalaü nirasya bhåtena vyavahàrànnayennçpaþ . bhåtamapyanupanyastaü hãyate vyavahàrataþ .. chalaü pramàdàbhihitam . nirasya parityajya . bhåtena vastutattvànusaraõena . vyavahàrànnayedantaü nçpaþ . yasmàdbhåtamapi vastutattvamapi anupanyastamanabhihitaü hãyate hànimupagacchati vyavahàrato vyavahàreõa sàkùyàdibhiþ . tasmàdbhåtànusaraõaü kartavyam . yathàrthipratyarthinau satyameva vadatastathà sasabhyena sabhàpatinà yatitavyaü sàmàdibhirupàyaistathà sati sàkùyàdinairapekùeõaiva nirõayo bhavatãti .. atha sarvathàpi bhåtànusaraõaü na ÷akyate kartuü tathà sati sàkùyàdibhirnirõayaþ kàryaityanukalpaþ . yathoktam . bhåtacchalànusàritvàdvigatiþ samudàhçtà . bhåtantattvàrthayuktaü yat pramàdàbhihitaü chalamiti .. tatra bhåtànusàrã vyavahàro mukhyaþ . chalànusàrã tvanukalpaþ . iti mitàkùaràyàü vyavahàràdhyàyaþ ..

#<bhåtaü>#, tri, (bhàvyate smeti . àdhçùàdbeti õijabhàvaþ . bhå + ktaþ . bhåtirastyasyeti và . ar÷aàditvàt ac . abhavaditi và . bhuvo gatyarthe iti . bhåtàrthe kartari ktaþ .) pràõã . jantuþ . (yathà, çgvede . 3 . 27 . 9 .
     %<dhiyà cakre vareõyo bhåtànàü garbhamàdadhe ..>% yathà ca carake ÷àrãrasthàne tçtãye'dhyàye ..
     %<bhåtànà¤caturvidhà yonirjaràyvaõóasvedodbhidaþ .>%) atãtam . (yathà, kathàsaritsàgare . 1 . 24 .
     %<bhåtaü bhavad bhaviùyad và kiü tat syàt jagati priye .
     bhavatã yanna jànãyàditi ÷arvo'pyuvàca tàm ..>%) vçttam . (yathà, su÷rute cikitsitasthàne . 10 adhyàye .
     %<go÷akçdbhåtànàü và yavànàü ÷aktån kàrayitvà ..>%) samam . sadç÷am . ityamarabharatau .. pràptam . (yathà, mahàbhàrate . 13 . 34 . 15 .
     %<yad bràhmaõamukhàt pràptaü pratigçhõanti vaivacaþ .
     bhåtàtmàno mahàtmànaste na yànti paràbhavam ..>%
     %<bhåtaþ pràpto va÷ãkçta àtmà cittaü yaiste ..>% iti taññãkàyàü nãlakaõñhaþ .) satyam . iti medinã÷abdaratnàvalyau .. (yathà ÷àkuntale . prathamàïke . %<såtradhàraþ . sasmitam . àrye ! kathayàmi te bhåtàrtham .>%) bhåtakàlasya paryàyo yathà . vçttam 2 atãtam 3 hyastanam 4 nibhçtam 5 gatam 6 . iti ràjanirghaõñaþ .. uttarapadastha eva bhåta÷abdaþ samàrtha iti ÷àbdikàþ . yathà devabhåto'yam . iti bharataþ .. (uttarapadastha bhåta÷abdaþ svaråpàrtho'pi . yathà, manuþ . 1 . 5 .
     %<àsãdidaü tamobhåtamapraj¤àtamalaj¤aõam .
     apratarkyamavij¤eyaü prasuptamiva sarvataþ ..>%)

#<bhåtaþ>#, puü, (bhå + kartari ktaþ .) devayonivi÷eùaþ . sa ca adhomusvordhvamukhàdiþ pi÷àcabhedo rudrànucaro bàlagrahaþ . ityamarabharatau .. (yathà, màrkaõóeyapuràõe . 51 . 53 .
     %<vikùipejjuhuyàccaivànalaü mitra¤ca kãrtayet .
     bhåtànàü màtçbhiþ sàrdhaü bàlakànàntu ÷àntaye ..>%) kumàraþ . iti medinã . te, 41 .. yogãndraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. kçùõacaturda÷ã . iti trikàõóa÷eùaþ .. * .. bhåtanà÷akauùadham . yathà, ÷vetàparàjitàmålaü piùñaü taõóalavàriõà . tena nasyapradànaü syàdbhåtabçndasya vidravam .. agastyapuùpanasyo vai samarãca÷ca bhåtahçt . bhujaïgavarma vai hiïgu nimbapatràõi vai yavàþ . gaurasarùapa ebhiþ syàllepo bhåtaharaþ kçtaþ .. gorocanà marãcàni pippalã saindhavaü madhu . a¤janaü kçtamebhiþ syàd grahabhåtaharaü ÷iva ! .. api ca .
     %<vacà trikañuka¤caiva kara¤jaü devadàru ca .
     ma¤jiùñhà triphalà ÷vetà ÷irãùo rajanãdbayam ..
     priyaïgunimbatrikañugomåtreõàvagharùitam ..
     nasyamàlepana¤caiva snànamudvartanaü tathà ..
     apasmàraviùonmàda÷oùàlakùmãjvaràpaham .
     bhåtebhya÷ca bhayaü hanti ràjadbàre ca ÷àsanam ..>% iti gàruóe 192 . 199 adhyàyaþ .. ÷ambhugaõabhåtà yathà --
     %<hate varàhasya gaõe bhargamàsàdya te gaõàþ .
     caturbhàgàþ svayaü bhåtvà bhåtaü karmeti vai jaguþ ..
     bhåtatvamabhavatteùàü caturbhàgavatàü tadà .
     vacanàt padmajàtasya bhåtagràmàstato matàþ ..
     yo lokaviditaþ pårbaü bhåtagràma÷caturvidhaþ .
     yatastebhyo'dhikà yatnaistadbhåtagràma ucyate ..
     iti vaþ sarvamàkhyàtaü bhåtàþ ÷ambhugaõà yathà .>% iti kàlikàpuràõe 29 adhyàyaþ .. (vasudevasya pauravãgarbhajàtadbàda÷aputtràõàü jyeùñhatamaþ . yathà, bhàgavate . 9 . 24 . 47 .
     %<pauravyàstanayà hyete bhåtàdyà dvàda÷àbhavan ..>%)

#<bhåtake÷aþ>#, puü, (bhåtasya ke÷a iva .) svanàmakhyàtatçõam . tatparyàyaþ . golomã 2 . ityamaraþ . 2 . 10 . 111 .. bhåtake÷ã 3 alpake÷ã 4 ke÷ã 5 . iti ratnamàlà .. bhåtànàü ke÷a iva bhåtake÷aþ klãva¤ceti kecit . strã cetyanye . atha dvayorbhåtake÷o golomã bhåtake÷iketi vàcaspatiþ . iti bharataþ ..

#<bhåtake÷ã>#, strã, (bhåtake÷a + gauràditvàt ïãù .) bhåtake÷aþ . iti ratnamàlà .. (yathà, su÷rute uttaratantre . 60 adhyàye .
     %<golomã càjalomã ca bhåtake÷ã jañà tathà ..>%) ÷ephàlikà . nãlasinduvàraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhåtakràntiþ>#, strã, (bhåtànàü kràntiþ .) bhåtàve÷aþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhåtagandhà>#, strã, (bhåtaþ mardanaü vinàpi prakañitogandho'syàþ .) murànàmagandhadravyam . iti jañàdharaþ ..

#<bhåtaghnaþ>#, puü, (bhåtaü hantãti . han + ñak .) uùñraþ . iti hemacandraþ .. la÷unaþ . bhårjavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. bhåtanà÷ake tri .. (yathà, tantrasàre .
     %<bhåtaghnaistu vikãõaistairvidrutàþ kråracetasaþ .
     bhåtapretapi÷àcà÷ca vetàlà bhairavàdayaþ ..>%)

#<bhåtaghnã>#, strã, (bhåtaü hantãti . han + ñak + ïãp .) tulasã . iti ràjanirghaõñaþ .. muõóitikà . iti ratnamàlà ..

@<[Page 3,530b]>@
#<bhåtacaturda÷ã>#, strã, (bhåtapriyà bhåtodde÷e kriyàü kartavyà và caturda÷ã . madhyapadalopã samàsaþ .) gauõakàrtikakçùõacaturda÷ã . sà eva yamacaturda÷ã . tatkçtyaü yathà, pàdme .
     %<caturda÷yàü dharmaràjapåjà kàryà prayatnataþ .
     snànamàva÷yakaü kàryaü narairnarakabhãrubhiþ ..
     aruõodayato'nyatra riktàyàü snàti yo naraþ .
     tasyàbdikabhavo dharmo na÷yatyeva na saü÷ayaþ ..>% skànde ca tatraiva . kàrtike kçùõapakùe tu caturda÷yàü vidhådaye . ava÷yameva kartavyaü snànaü narakabhãrubhiþ .. ki¤ca pàdme tatraiva .
     %<tata÷ca tarpaõaü kàryaü dharmaràjasya nàmabhiþ .
     jãvatpità na kurvãta tarpaõaü yamabhãùmayoþ ..
     yaj¤opavãtinà kàryaü pràcãnàvãtinà tathà ..
     devatva¤ca pitçtva¤ca yamasyàste dbiråpatà ..
     naktaü yamacaturda÷yàü yaþ kuryàcchivasannidhau .
     na tat kratu÷atenàpi pràpyate puõyamãdç÷am ..
     kumàrãvañukàn påjya tathà ÷aivatapodhanàn .
     ràjasåyaphalaü tena pràpyate nàtra saü÷ayaþ ..
     kàrtike bhaumavàreõa citrà kçùõà caturda÷ã .
     tasyàü bhåte÷amabhyarcya gacchecchivapuraü naraþ ..
     ki¤ca .
     amàvàsyà÷catudda÷yàþ pradoùe dãpadànataþ .
     vamamàrgàndhakàrebhyo mucyate kàrtike naraþ ..>% iti ÷rãharibhaktivilàsaþ .. api ca . laiïge .
     %<kàrtike kçùõapakùe ca caturda÷yàü dinodaye .
     ava÷yameva kartavyaü snànaü narakabhãrubhiþ ..
     apàmàrgapallava¤ca bhràmayecchirasopari .
     tata÷ca tarpaõaü kàryaü dharmaràjasya nàmabhiþ ..
     narakàya pradàtavyo dãpaþ saüpåjya devatàþ .
     narakàya narakanivçttaye .
     artho'bhidheyo vai vastu prayojananivçttiùu ..
     iti nivçttàvapi tàdarthya ityanena caturthãvidhànàt . apàmàrgabhràmaõamantraþ .
     ÷ãtaloùõasamàyuktasakaõñakadalànvita .
     hara pàpamapàmàrga ! bhràmyamàõaþ punaþ punaþ ..
     tataþ pradoùasamaye dãpàn dadyàt prayatnataþ .
     brahmaviùõu÷ivàdãnàü bhavaneùu mañheùu ca ..
     bhaviùye .
     kàrtike bhaumavàre ca citrà kçùõacaturda÷ã .
     tasyàmàràdhitaþ sthàõurnayecchivapuraü dhruvam ..
     yàü kà¤cit saritaü pràpya kçùõapakùe caturda÷ãm .
     yamunàyàü vi÷eùeõa niyatastarpayedyamàn ..
     yamàya dharmaràjàya mçtyave càntakàya ca .
     vaivasvatàya kàlàya sarvabhåtakùayàya ca ..
     oóumbaràya dadhnàya nãlàya parameùñhine .
     vçkodaràya citràya citraguptàya vai namaþ ..
     ekaikasya tilairmi÷ràüstrãstu dadyàjjalà¤jalãn .
     sambatsarakçtaü pàpaü tatkùaõàdeva na÷yati ..>% àcàràdatracaturda÷a÷àkabhakùaõaü kartavyam . tatra nirõayàmçtam .
     %<olaü kemukavàstukaü saraùapaü kàla¤ca nimbaü jayàü ÷àli¤cãü hilamocikà¤ca pañukaü ÷aulphaü guóåcãntathà .
     bhaõñàkãü ÷uniùaõõakaü ÷ivadine khàdanti ye mànavàþ pretatvaü na ca yànti kàrtikadine kçùõe ca bhåte tithau ..>% jayàü jayantãü pañukaü pañolaü ÷aulphaü ÷ulphà iti khyàtam . ÷uniùaõõakaü ÷uùaõiyà iti khyàtam . iti tithyàditattvam ..

#<bhåtajañà>#, strã, (bhåtasya jañeva tatsadç÷atvàt .) jañàmàüsã . iti ÷abdamàlà .. (paryàyo yathà,
     %<jañàmàüsã bhåtajañà jañilà ca tapasvinã .>% iti bhàvaprakà÷asya pårbasvaõóe prathame bhàge ..) gandhamàüsã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhåtadràvã>#, [n] puü, (bhåtàn pi÷àcàn dràvayatãti . dru + õic + õiniþ .) bhåtàïku÷avçkùaþ . raktakaravãraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhåtadrumaþ>#, puü, (bhåtapriyo drumaþ .) ÷leùmàntakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhåtadhàtrã>#, strã, (bhåtàni dharatãti . dhç + tçc . + ïãp .) pçthivã . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 8 . 30 .
     %<niùpanna÷àlãkùuyavàdi÷asyàü bhayaurvasuktàmupa÷àntavairàm .
     saühçùñalokàü kalidoùamuktàü kùatraü tadà ÷àsti ca bhåtadhàtrãm ..>%)

#<bhåtanàthaþ>#, puü, (bhåtànàü nàthaþ .) ÷ivaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, raghuþ . 2 . 58 .
     %<tadbhåtanàthànuga ! nàrhasi tvaü ..>%)

#<bhåtanàyikà>#, strã, (bhåtànàü nàyikà niyàmikà .) durgà . iti hemacandraþ ..

#<bhåtanà÷anaü>#, klã, (bhåtàni pràõijàtàni nà÷yante aneneti . na÷a + õic + lyuñ .) rudràkùam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhåtanà÷anaþ>#, puü, (bhåtàn nà÷ayatãti .. na÷a + õic + lyuþ .) bhallàtakaþ . iti ratnamàlà .. sarùapaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhåtapatrã>#, strà, (bhåta iva kçùõaü patraü yasyàþ . ïãù .) tulasã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhåtapuùpaþ>#, puü, (bhåtayuktaü pràõivi÷iùñaü puùpaü yasya .) ÷yonàkavçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<bhåtapårõimà>#, strã, (bhåtànàü pårõimà .) à÷vinã pårõimà . tatparyàyaþ .. ÷àradã 2 kaumudã 3 a÷vayujã 4 ÷ataparvà 5 raïgabhåtiþ 6 kojàgarà 7 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bhåtabrahmà>#, [n] puü, (bhåtàtmano brahmà bràhmaõaþ .) debalaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<bhåtabhàvanaþ>#, puü, (bhåtàni kùityàdãni bhàvayati janayatãti . bha + õica + lyaþ .) viùõuþ .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 14 .
     %<bhåtakçdbhåtabhçdbhàvo bhåtàtmà bhåtabhàvanaþ ..>% mahàdevaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 33 .
     %<abhivàdyo mahàkarmà tapasvã bhåtabhàvanaþ ..>%) vañukabhairavaþ . iti vi÷vasàratantroktaü tasyàùñottara÷atanàmàntargatanàma .. (bhåtàni bhàvayati pàlayatãti . bhåtapàlake, tri . iti ÷rãdharasvàmã .. yathà gãtàyàm . 9 . 5 .
     %<bhåtabhçnna ca bhåtastho mamàtmà bhåtabhàvanaþ ..>%)

#<bhåtabhçt>#, puü, (bhåtàni bibhartãti . bhç + kvip . tugàgama÷ca) viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 14 . bhåtakçt bhåtabhçdbhàvo bhåtàtmà bhåtabhàvanaþ . iti tasya sahasranàmastotram .. (bhåtadhàrake, tri . yathà, gãtàyàm . 9 . 5 .
     %<bhåtabhçnna ca bhåtastho mamàtmà bhåtabhàvanaþ ..>%)

#<bhåtamàrã>#, strã, (bhåtàni màrayatãti . bhåta + mç + õic + õiniþ .) cãóànàmagandhadravyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhåtayaj¤aþ>#, puü, (bhåtàrtho yaj¤aþ . bhåtàni kàkàdipràõijàtàni tànyuddi÷ya yo yaj¤a iti và nityaü gàrhasthyakaraõãya pa¤cayaj¤eùu yaj¤abhedaþ .) bhåtabaliþ . te tu pa¤camahàyaj¤àntargatabalivai÷vadevakarmaõã . yathà, bhåtebhyo baliharaõaü bhåtayaj¤aþ . iti hàrãtasåtram .. asyànuùñhànaü bali÷abde draùñavyam . (yathà, manuþ . 4 . 21 .
     %<çùiyaj¤aü devayaj¤aü bhåtayaj¤a¤ca sarvadà .
     nçyaj¤aü pitçyaj¤a¤ca yathà÷akti na hàpayet ..>%)

#<bhåtalikà>#, strã, (bhåtalaü pçthvãtalaü àdhàratvena astyasyà iti . bhåtala + ñhan ñàp .) pçkvà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhåtavàsaþ>#, puü, (bhåtànàü vàso yatra .) kalidrumaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 58 .. (tathà ca paryàyaþ .
     %<vibhãtakastriliïgaþ syànnàskaþ karùaphalastu saþ .
     kalidrumo bhåtavàsastathà kaliyugàlayaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathamebhàge .. mahàdevaþ . yathà, harivaü÷e uttarabhaviùye . 15 . 33 .
     %<bhåtavàsa ! namastubhyaü sarvàvàsa ! namo'stute ..>%)

#<bhåtavikriyà>#, strã, (bhåtànàmiva vikriyàsyàm .) apasmàrarogaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhåtavçkùaþ>#, puü, (bhåtapriyo vçkùaþ .) ÷àkhoñavçkùaþ . ÷yonàkavçkùaþ . iti medinã . ùe, 56 ..

#<bhåtave÷ã>#, strã, (bhåtànàmiva ve÷o'syàþ . gauràditvàt ïãù .) ÷veta÷ephàlikà . ityamaraþ . 2 . 4 . 71 .. (vi÷eùo'syàþ ÷veta÷ephàlikà÷abde draùñavyaþ ..)

#<bhåta÷uddhiþ>#, strã, (bhåtànàü dehàrambha kapçthivyàdi pa¤cabhåtànàü ÷uddhiþ ÷odhanam .) påjàdau bãjavi÷eùadvàràvàmakukùisthitapàpapuruùadahanapårbaka÷arãra÷odhanam . tatprayogo yathà . ramiti jaladhàrayà vahnipràkàraü vicintya svàïke óattànau karau kçtvà so'hamiti jãvàtmànaü hçdayasthaü dãpakalikàkàraü målàdhàrasthakulakuõóalinyà saha suùumnàvartmanà målàdhàrasvàdhiùñhànamaõipurakànàhatavi÷uddhàj¤àkhyaùañcakràõi bhittvà ÷iro 'vasthitàdhomukhasahasradalakamalakarõikàntargataparamàtmani saüyojya tatraiva pçthivyaptejovàyvàkà÷agandharasaråpaspar÷a÷abdanàsikàjihvàcakùustvak÷rotra vàkpàõipàdapàyåpasthaprakçtimanobuddhyahaïkàraråpacaturviü÷atitattvàni lãnàni vibhàvya yamiti vàyubãjaü dhåmravarõaü vàmanàsàpuñe vicintya tasya ùoóaùavàrajapena vàyunà dehamàpårya nàsàpuñau dhçtvà tasya catuþùaùñivàrajapena kumbhakaü kçtvà vàmakukùisthakçùõavarõapàpapuruùeõa saha dehaü saü÷oùya tasya dvàtriü÷advàrajapena dakùiõanàsayà vàyuü recayet . dakùiõanàsàpuñe ramiti vahnibãjaü raktavarõaü dhyàtvà tasya ùoóa÷avàrajapena vàyunà dehamàpårya nàsàpuñau dhçtvà tasya catuþùaùñivàrajapena kumbhakaü kçtvà pàpapuruùeõa saha dehaü målàdhàrotthitavahninà dagdhvà tasya dbàtriü÷advàrajapena vàmanàsayà bhasmanà sahavàyuü recayet . ñhamiti candrabãjaü ÷uklavarõaü vàmanàsàyàü dhyàtvà tasya ùoóa÷avàrajapena lalàñe candraü nãtvà nàsàpuñau dhçtvà vamiti varuõabãjasya catuþùaùñivàrajapena tasmàllalàñasthacandràdgalitasudhayà màtçkàvarõàtmikayà samastadehaü viracayya lamiti pçthvãbãjasya dvàtriü÷advàrajapena dehaü sudçóhaü vicintya dakùiõena vàyuü recayet . màtràsaükhyayà và .. * .. taduktaü gautamãye . suùumnàvartmanà so'hamiti mantreõa yojayet . sahasràre ÷ivasthàne paramàtmani de÷ikaþ .. dhåmravarõaü tato vàyubãjaü ùaóbindulà¤chitam . pårayedióayà vàyuü sudhãþ ùoóa÷amàtrayà .. màtrayà tu catuþùaùñyà kumbhayecca suùumnayà . dvàtriü÷anmàtrayà mantrã recayet piïgalàkhyayà .. pårayedanayà caiva sa¤cintya nãlamàrutam . raktavarõaü vahnibãjaü trikoõaü svastikànvitam .. tena pårakayogena màtrayà ùoóa÷àkhyayà . catuþùaùñyà màtrayà ca nirdahet kumbhakena ca . vàmapàr÷vasthitaü pàpapuruùaü kajjalaprabham . brahmahatyà÷iraska¤ca svarõasteyabhujadvayam .. suràpànahçdà yuktaü gurutalpakañidvayam . tatsaüsargi padadbandbamaïgapratyaïgapàtakam .. upapàtakaromàõaü rakta÷ma÷ru vilocanam . khaógacarmadharaü kruddhamevaü kukùau vicintayet .. målàdhàrotthitenaiva vahninà nirdahecca tam . evaü saüdahya parito dvàttriü÷anmàtrayà tataþ .. bhasmanà sahitaü mantrã recayedióayà punaþ . vàmanàóyàü candrabãjaü kundenduyutasaprabham .. bhàlenduràje saüyojya tataþ ùoóa÷amàtrayà . suùumnayà catuþùaùñimàtrayà toyabãjakam .. dhyàtvàmçtamayãü vçùñiü pa¤cà÷advargaråpiõãm . tayà dehaü vicintyaivaü manasà piïgalàdhvanà .. dvàtriü÷anmàtrayà mantrã laü bãjena dçóhaü nayet . svasthàne haüsamantreõa punastenaiva vartmanà .. jãvaü tattvàni cànãya svasthàne sthàpayettataþ . iti kçtvà bhåta÷uddhiü màtçkànyàsamàcaret .. * saükùepabhåta÷uddhiryathà . pura÷caraõacandrikàyàm .
     %<athavànyaprakàreõa bhåta÷uddhirvidhãyate .
     dharmakandasamudbhåtaü j¤ànanàlasu÷obhanam ..
     ai÷varyàùñadalopetaü paraü vairàgyakarõikam .
     svãyahçtkamale dhyàyet praõavena vikàsitam ..
     kçtvà tatkarõikàsaüsthaü pradãpakalikànibham .
     jãvàtmànaü hçdi dhyàtvà måle sa¤cintya kuõóalãm .
     suùumnàvartmanàtmànaü paramàtmani yojayet ..>% iti tantrasàraþ ..

#<bhåtasa¤càraþ>#, puü, (bhåtasya sa¤càraþ .) bhåtonmàdarogaþ . tatparyàyaþ . àve÷aþ 2 bhåtakràntiþ 3 grahàgamaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhåtasa¤càrã>#, [n] puü, (bhåteùu sa¤carati iti bhåta + sam + cara õiniþ .) dàvànalaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<bhåtasargaþ>#, puü, (sçjyate iti . sçja + bhàve gha¤ . bhåtànàü sargaþ .) bhåtasçùñiþ . (yathà, màrkaõóeyapuràõe . 47 . 31 .
     %<prathamo mahataþ sargo vij¤eyo brahmaõastu saþ .
     tanmàtràõàü dvitãyastu bhåtasargaþ ma ucyate ..>%)
     %<bràhmaü prajàpatãya¤ca saumyamaindrantathaiva ca .
     gàndharvamatha kauveraü rakùaþpai÷àcamànuùam ..
     sthàvaraü pà÷avaü màrgaü sàrpaü ÷àkunikantathà .
     caturda÷avidhaü hyetadbhåtasargaü prakãrtitam ..>% iti vahnipuràõoktaü klãvatvamàrùam ..

#<bhåtasàraþ>#, puü, (bhåtaþ gataþ sàro yasya .) ÷yonàkaprabhedaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhåtahantrã>#, strã, (bhåtàni hantãti hana + tçca + ïãp .) bandhyàkarkoñakã . nãladårvà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhåtaharaþ>#, puü, (bhåtàni haratãti hç + ac .) gugguluþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhåtahàri>#, [n] klã, (bhåtàni haratãti hç + õiniþ .) devadàru . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhåtà>#, strã, (bhåta + ñàp .) kçùõacaturda÷ã . yathà, skànde .
     %<brahmàõóodaramadhye tu yàni tãrthàni santi vai .
     påjitàni bhavantãha bhåtàyàü pàraõe kçte ..>% api ca .
     %<÷ivaràtrivrate bhåtàü kàmaviddhàü vivarjayet ..>% iti tithyàditattvam ..

#<bhåtàïku÷aþ>#, puü, (bhåtànàmaïku÷a iva nivàrakatvàt .) svanàmakhyàtavçkùaþ . tatparyàyaþ . kùavakaþ 2 kùurakaþ 3 tãkùõaþ 4 kraraþ 5 kùavaþ 6 ràjodvedanasaüj¤aþ 7 bhåtadràvã 8 grahàhvayaþ 9 . óhyasya guõàþ . tãvragandhatvam . utkañatvam . uùõatvam kañutvam . bhåtagrahàdidoùaghnatvam . kaphavàtanikçntanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 3,532a]>@
#<bhåtàtmà>#, [n] puü, (bhåtànàmàtmà .) dehaþ . (yathà, manusaühitàyàm . 12 . 12 .
     %<yaþ karoti tu karmàõi sa bhåtàtmocyate budhaiþ ..>% %<yaþ punareùa vyàpàràn karoti ÷arãràkhyaþ sa pçthivyàdibhåtàrabdhatvàt bhåtàtmeti paõóitairucyate ..>% iti taññãkàyàü kullåkabhaññaþ ..) parameùñhã . iti medinã . ne, 200 .. ÷ivaþ . yuddham . iti ÷abdaratnàvalã .. viùõuþ . yathà,
     %<bhåtakçt bhåtabhçt bhàvo bhåtàtmà bhåtabhàvanaþ ..>% iti mahàbhàrate dànadharmaþ .. (jãvàtmà . yathà, manusaühitàyàm . 5 . 109 .
     %<adbhirgàtràõi ÷udhyanti manaþ satyena ÷udhyati .
     vidyàtapobhyàü bhåtàtmà buddhirj¤ànena ÷udhyati ..>% yathà ca carake ÷àrãrasthàne prathame'dhyàye . tasmiü÷caramasaünyàse samålàþ sarvavedanàþ . samaj¤à j¤ànavij¤ànà nivçttiü yàntya÷eùataþ .. ataþparaü brahmabhåto bhåtàtmà nopalabhyate . niþsçtaþ sarpabhàvebhya÷cihnaü yasya na vidyate .. gatibrahmavidàü brahma taccàkùaramalakùaõam . j¤ànaü brahmavidà¤càtra nàj¤astajj¤àtumarhatãti ..)

#<bhåtàri>#, klã, (bhåtànàü ariþ tannivàrakatvàt abhidhànàt klãvatvam .) hiïgu . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhåtàrtaþ>#, tri, (bhåtena çtaþ) bhåtàviùñaþ . iti haimacandraþ . 3 . 155 ..

#<bhåtàlã>#, strã, (bhåtànàmàlãva) bhåpàñalã . muùalã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhåtàvàsaþ>#, puü, (bhåtànàmàvàsaþ) vibhãtakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. viùõuþ . yathà --
     %<bhåtàvàso vàsudevaþ sarvàsunilayo layaþ ..>% iti mahàbhàrate dànadharmaþ .. (÷arãram . yathà, manusaühitàyàm . 6 . 77 .
     %<jarà÷okasamàviùñaü rogàyatanamàturam .
     rajasvalamanitya¤ca bhåtàvàsamimaü tyajet ..>% ÷àkhoñaþ . tatparyàyo yathà --
     %<÷àkhoñaþ pãtakanako bhåtàvàsaþ kharacchadaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbekhaõóe prathame bhàge ..)

#<bhåtàviùñaþ>#, tri, (bhåtena àviùñaþ) pi÷àcagrastaþ . tannà÷akacakram yathà --
     %<pa¤carekhàþ samullikhya tiryagårdhakrameõa hi .
     padàni ùaóda÷àpàdya tvekamàdye munau trayam ..
     navame sapta dadyàttu bàõaü pa¤cada÷e tathà .
     dvitãye'ùñàvaùñhame ùañ di÷i dbau ùauóa÷e ÷rutiþ ..
     ekàdinà samaü j¤eyamicchàïkàrdhaü trikoõake .
     tadà dvàtriü÷adàdiþ syàccatuùkoùñheùu sarvataþ ..
     dar÷anàddhàraõàttàsàü ÷ubhaü syàdeùu karmasu .
     dvàtriü÷at prasave nàryà÷catustriü÷adgame nçõàm ..
     bhåtàviùñeùu pa¤cà÷anmçtàpatyàsu vai ÷atam .
     dvàsaptatistu bandhyàyàü catuþùaùñã raõàdhvani ..
     viùe viü÷o dhànyakãñeùvaùñàviü÷atireva ca .
     caturaùñau ca bàlànàü rodane parikãrtitàþ ..>% iti jyotistattvam .. 1 8 18 23 20 21 3 6 7 2 24 17 22 19 5 4 50 50 50 50

#<bhåtàviùñaþ>#, tri, (bhåtena àviùñaþ .) bhåtakràntaþ . bhåtàdinà rogagrastaþ . (yathà --
     %<bhåtàviùñeùu pa¤cà÷anmçtàpatyàsu vai ÷atam .>% ityàdi jyotistattvam .. bhåtavi÷eùàõàmàve÷asamayàþ . yathà --
     %<devagrahàþ paurõamàsyàmasuràþ sandhyayorapi .
     gandharvàþ pràya÷o'ùñamyàü yakùà÷ca pratipadyatha ..
     kçùõapakùe ca pitaraþ pa¤camyàmapi coragàþ .
     rakùàüsi ni÷i pai÷àcà÷caturda÷yàü vi÷anti ca ..
     darpaõàdãn yathàcchàyà ÷ãtoùõaü pràõino yathà .
     svamaõiü bhàskaràrci÷ca yathà deha¤ca dehabhçt ..
     vi÷anti ca na dç÷yante grahastadvaccharãriõam .>% iti su÷rute uttaratantre ùaùñitame'dhyàye ..)

#<bhåtàve÷aþ>#, puü, (bhåtànàmàve÷aþ) bhåtasa¤càraþ . bhåte pàoyà iti bhàùà . asya paryàyaàve÷a÷abde draùñavyaþ ..

#<bhåtiþ>#, strã, (bhavatyanayeti . bhå + %<kticktau ca saüj¤àyàm .>% 3 . 3 . 174 . iti ktic .) mahàdevasya aõimàdyaùñaprakàravaibhavam . ityamaraþ . 1 . 1 . 38 .. ÷ambhudhçtabhasma . ityamarañãkàyàü bharataþ .. bhasma .. (yathà, ÷i÷upàlavadhe . 1 . 4 .
     %<kùaõaü kùaõotkùiptagajendrakçttinà sphuñopamaü bhåtisitena ÷ambhunà ..>%) sampattiþ . (uttarottaravçddhiþ . yathà, bhagavadgãtàyàm . 18 . 74 .
     %<yatra yoge÷varaþ kçùõo yatra pàrtho dhanurdharaþ .
     tatra ÷rãrvijayo bhåtirdhruvà nãtirmatirmama ..>%) hasti÷çïgàraþ . iti medinã te, 40 .. (hasti÷çïgàro'tra gajamaõóanam . yathà, meghadåte . 19 .
     %<revàü drakùyasyapalaviùame bindhyapàde vi÷ãrõàm .
     bhakticchedairiva viracitàü bhåtimaïge gajasya ..>%) jàtiþ . iti vi÷vaþ .. (pitçgaõabhedaþ . yathà, màrkaõóeyapuràõe . 96 . 43 .
     %<vi÷vo vi÷vabhugàràdhyo dharmo dhanyaþ ÷ubhànanaþ .
     bhåtido bhåtikçd bhåtiþ pitéõàü ye gaõà nava ..>% lakùmãþ . yathà, bhàgavate . 4 . 1 . 4 .
     %<yastayoþ puruùaþ sàkùàd viùõuryaj¤asvaråpadhçk .
     yà strã sà dakùiõà bhåteraü÷abhåtànapàyinã ..>% bhåterlakùmyàþ . iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã ..) vçddhinàmauùadham . rohiùatçõam . bhåtçõam . iti ràjanirghaõñaþ .. (bhavanamiti . bhå + ktin) utpattiþ . sattà . iti bhåghàtorbhàve ktipratyavena niùpannam ..

#<bhåtikaü>#, klã, (bhå + ktic . saüj¤àyàü kan .) bhånimbaþ . kattaõam . ityamaraþ . 3 . 3 . 8 . kañphalam . yamànã . ghanasàraþ . iti hemacandraþ .

#<bhåtikaþ>#, puü, (bhåti . saüj¤àyàü kan .) yamànã . iti ratnamàlàràjanirghaõñau ..

#<bhåtikàmaþ>#, puü, (bhåtiü kàmayate iti . kam + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ .) ràjamantrã . bçhaspatiþ . iti kecit . ai÷varyàbhilàùiõi, tri . yathà . vàyavyaü ÷vetamàlabheta bhåtikàmaþ . ityadhikaraõamàlàyàü dvitãyapàde kàmyapa÷ukàõóe vidhyarthavàdabodhikà ÷rutiþ ..

#<bhåtikãlaþ>#, puü, (bhåteþ ÷asyàdisampatteþ kãla iva jaladatvàt .) bhåkhàtaþ . iti ÷abdamàlà .. khànà iti bhàùà ..

#<bhåtigarbhaþ>#, puü, (bhåtiþ kavitvasampattirgarbhe'ntaryasya . yadvà bhåti÷abda upàdhinàmno'ntaryasya .) bhavabhåtikaviþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<bhåtinidhànaü>#, klã, (nidhãyate'sminniti . ni + dhà + adhikaraõe + lyuñ . tataþ bhåtyà nidhànamiti, ùaùñhãsamàsaþ .) dhaniùñhànakùatram . iti jañàdharaþ ..

#<bhåtimàn>#, [t] tri, ai÷varyayuktaþ . bhåtirastyasya . ityarthe matupratyayena niùpannaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 203 . 43 .
     %<àyuùmàn bhåtimàü÷caiva ÷rutvà bhavati parvasu ..>%)

#<bhåtãkaü>#, klã, (bhåtika . pçùodaràt sàdhuþ .) bhånimbaþ . yamànã . bhåstçõam . kattçõam . iti medinã . ke, 135 .. (yathà, su÷rute uttaratantre . 39 adhyàye .
     %<vacàü parpañakaü mustaü bhåtãkamatha kañphalam ..>% yathà ca bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge .
     %<kattçõaü rohiùaü devajagdhaü saugandhikantathà .
     bhåtãkaü dhyàmapaura¤ca ÷yàmakaü dhåmagandhikam ..>%)

#<bhåtçõaü>#, klã, (bhuvastçõam .) gandhatçõam . gandhasvaóa iti bhàùà . tatparyàyaþ . gandhakheóam 2 rauhiùam 3 gomayapriyam 4 . iti ratnamàlà .. pañam 5 ràmakarpåram 6 sattçõam 7 ÷aram 8 ÷yàmakam 9 dhyàmakam 10 pauram 11 devajagdhakam . iti ratnamàlàntaram .. (yathàsya paryàyaþ .
     %<guhyabãjantu bhåtãkaü sugandhaü jambukapriyam .
     bhåtçõantu bhavecchatrà màlàtçõakamityapi ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<bhåtçõaþ>#, puü, (bhuvastçõaþ .) bhåstçõam . sugandha rohiùa iti parimaladagaïgani ca andhrade÷e prasiddhaþ . tatparyàyaþ . rohiùaþ 2 bhåtiþ 3 bhåtikaþ 4 kuñumbakaþ 5 màlàtçõaþ 6 samàlambã 7 chatraþ 8 aticchatrakaþ 9 guhyabãjaþ 10 sugandhaþ 11 gucchàlaþ 12 puüstvavigrahaþ 13 vadhiraþ 14 atigandhaþ 15 ÷çïgarohaþ 16 karendukaþ 17 . asya guõàþ . kañutvam . tiktatvam . vàtasamåhabhåtagrahàve÷adàruõaviùadoùanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 3,533a]>@
#<bhåte÷aþ>#, puü, (bhåtànàü pràõyàdãnàü pramathàdãnàü bàlagrahàõà¤ca ã÷aþ .) ÷ivaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 33 .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 1 . 107 .
     %<mlecchaiþ sa¤chàdite de÷e sa taducchittaye nçpaþ .
     tapaþ santoùitàllebhe bhåte÷àt sukçtã sutam ..>%)

#<bhåttamaü>#, klã, (bhuvi uttamam .) suvarõam . iti hemacandraþ . 4 . 10 ..

#<bhådarãbhavà>#, strã, (bhådaryàü bhåvile bhavatãti . bhå + ac . ñàp .) àkhuparõã . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<bhådàraþ>#, puü, (bhuvaü dàrayatãti . dé + karmaõyaõ . 3 . 2 . 1 . ityaõ .) ÷åkaraþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 2 ..

#<bhådevaþ>#, puü, (bhuvo bhuvi và devaþ .) bràhmaõaþ . ityamaraþ . 3 . 7 . 4 ..

#<bhådhanaþ>#, puü, ràjà . bhåreva dhanaü yasya saþ . iti kecit ..

#<bhådharaþ>#, puü, (dharatãti . dhç + pacàdyac . bhuvàü dharaþ iti ùaùñhãsamàsaþ .) parvataþ . iti hemacandraþ .. (yathà, màrkaõóeyapuràõe . 57 . 11 .
     %<teùàü sahasra÷a÷cànye bhådharà ye samãpagàþ ..>%) yantrabhedaþ . yathà --
     %<jalakacchapapàtàladolàbhådharabàlukàþ .
     vakàdyà yantrabhedàþ syurvajràndhràdyà÷ca måùakàþ ..>% iti ÷abdacandrikà .. (yathàcàsya vyavahàraþ .
     %<dvipalaü ÷uddhasåtasya såtàrdhaü gandhakantathà .
     kanyànãreõa saümardya dinamekaü nirantaram ..
     ruddhvà tadbhådhare yantre dinaikaü màrayet puñe ..>% iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe jàraõamàraõàdhikàre .. ÷ivaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 14 . 151 .
     %<bhådharo nàgamau¤jã ca nàgakuõóalakuõóalã ..>% kçùõaþ . yathà, bhàgavate . 3 . 13 . 40 .
     %<daüùñràgrakoñyà bhagavaüstvayà dhçtà viràjate bhådhara ! bhåþ sabhådharà .
     yathà vanànniþsarato datà dhçtà mataïgajendrasya sapatrapadminã ..>%)

#<bhådhàtrã>#, strã, (bhålagnà dhàtrã .) bhåmyàmalã . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathàsya guõàþ .
     %<bhådhàtrã vàtakçttiktà kaùàyà madhurà himà .
     pipàsàkàsapittàsrakaphakaõóåkùatapàhà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) vañukabhairavaþ . iti vi÷vasàratantre tasya ÷atanàmastotram ..

#<bhådhraþ>#, puü, (bhuvaü dharatãti . dhç + målavibhujàditvàt . 3 . 2 . 5 . ityasya vàrtikoktyà kaþ .) parvataþ . iti hemacandraþ . 4 . 93 ..

#<bhånàgaþ>#, puü, uparasavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . kùitinàgaþ 2 bhåjantuþ 3 raktajantukaþ 4 kùitijaþ 5 kùitijantuþ 6 raktatuõóakaþ 7 . asya guõàþ . vajramàrakatvam . nànàvij¤ànakàrakatvam . rasajàraõatvam . tatsattvasya viùàpahatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhånimbaþ>#, puü, (kùupavi÷eùaþ . ciràtà iti bhàùà . (yathà, su÷rute cikitsitasthàne 9 adhyàye .
     %<madhåkabhånimbagçùñikà iti samabhàgàþ kalkaþ syàt .>%) tatparyàyaþ . anàryatiktaþ 2 kairàtaþ 3 ràmasenakaþ 4 kiràtatiktaþ 5 haimaþ 6 kàõóatiktaþ 7 kiràtakaþ 8 . iti ràjanirghaõñaþ .. kañutiktaþ 9 . iti bhàvaprakà÷aþ .. (tathà càsya paryàyàntaram . vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<kiràtatiktaü kairàtaü bhånimbaþ kàõóatiktakaþ ..>%) asya guõàþ . vàtikatvam . tiktatvam . kaphapittajvaràpahatvam . braõasaüropaõatvam . pathyatvam . kuùñhakaõóåti÷ophanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<kiràtako'nyo nepàlaþ so'rdhatikto jvaràntakaþ .
     kiràtaþ sàrako råkùaþ ÷ãtalastiktako laghuþ ..
     sannipàtajvara÷vàsakaphapittàsradàhanut .
     kàsa÷oùatçùàkuùñhajvaravraõakçmipraõut ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. asya guõaparyàyàntare kiràtatikta÷abde draùñavye ..

#<bhånãpaþ>#, puü, (bhåmilagno nãpaþ . ÷àkapàrthivàdivat samàsaþ .) bhåmikadambaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhånetà>#, [ç] puü, (bhuvo netà nàyakaþ .) ràjà . iti kecit ..

#<bhåpaþ>#, puü, (bhuvaü pàti rakùatãti . pà + %<àto'nupasarge kaþ .>% 3 . 2 . 3 . iti kaþ .) ràjà . ityamaraþ . 2 . 8 . 1 .. arthalobhena prajàdaõóakaraõe tasya pàpaü yathà .
     %<arthalobhena yo bhåpaþ prajàdaõóaü karoti ca .
     vç÷cikànà¤ca kuõóe sa tallomàbdaü vaseddhruvam ..
     tato vç÷cikajàti÷ca saptajanmasu bhàrate .
     tato nara÷càïgahãno vyàdhã ÷uddho bhavennaraþ ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 27 adhyàyaþ ..

#<bhåpatiþ>#, puü, (bhuvaþ patiþ .) vañukabhairavaþ . yathà,
     %<bhådharo bhådharàdhã÷o bhåpatirbhådharàtmakaþ .>% iti vi÷vasàratantroktabhairavastotram .. ràjà . yathà -- bhåputtrã yasya patnã sa tu bhavati kathaü bhåpatã ràmacandraþ . iti ràmàyaõe kekayãvàkyam .. çùabhaugham . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhåpadaþ>#, puü, (bhuvi padàni målànyasya .) vçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<bhåpadã>#, strã, (bhuvi padaü yasyàþ . gauràditvàt ïãù .) mallikà . ityamaraþ . 2 . 4 . 70 .. (yathàsyàþ paryàyaþ .
     %<mallikà madayantã ca ÷ãtabhãru÷ca bhåpadã ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

@<[Page 3,533c]>@
#<bhåpalà÷aþ>#, puü, (bhuvi palà÷amasya .) vçkùabhedaþ . vi÷àlã iti bhàùà . yathà --
     %<akùoóakaþ sukalka÷ca bhåpalà÷o vi÷alyakçt .>% iti ratnamàlà ..

#<bhåpàñalã>#, strã, (bhuvi jàtà pàñalãva .) vçkùavi÷eùaþ . bhåyàtàni iti lenavàdavã iti ca hindãbhàùà . tatparyàyaþ . bhåkumbhã 2 bhåtàlã 3 raktapuùpikà 4 . asyà guõàþ . kañutvam . uùõatvam . pàrade prayojakatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhåpàlaþ>#, puü, (bhuvaü pàlayatãti . pàli rakùaõe + karmaõyaõ . 3 . 2 . 1 . ityaõ .) ràjà . iti ÷abdamàlà .. (yathà, màrkaõóeye . 18 . 3 .
     %<yadarthaü gçhyate ÷ulkaü tadaniüùpàdayan vçthà .
     paõyànàü dvàda÷aü bhàgaü bhåpàlàya baõigjanaþ ..>% somapàlasya puttraþ . yathà, ràjataraïgiõyàm . 8 . 3495 .
     %<somapàlàtmajo bhåbhçd bhåpàlaþ pràkçtastathà ..>%)

#<bhåputtrã>#, strã, (bhuvaþ puttrã .) sãtà . iti ÷abdaratnàvalã ..
     (%<bhåputtrã yasya patnã sa bhavatu kathaü bhåpatã ràmacandraþ ..>% iti ràmàyaõam ..)

#<bhåpeùñaþ>#, puü, (bhåpànàmiùñaþ .) ràjàdanãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhåbhartà>#, [ç] puü, (bhuvo bhartà . %<yàjakàdibhi÷ca .>% 2 . 2 . 9 . iti ùaùñhãsamàsaþ .) pçthivãpatiþ . iti siddhàntakaumudyàü tatpuruùasamàsaþ .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 3 . 291 .
     %<tasminnahani bhåbhartrà ÷okànniþ÷vasatàni÷am ..>%)

#<bhåbhuk>#, [j] puü, (bhuvaü bhunakti pàlayatãti . bhuj + %<satsådviùeti .>% 3 . 2 . 61 . iti kvip .) ràjà . iti jañàdharaþ .. (yathà, kàmandakãyanãtisàre . 4 . 61 .
     %<sàpasàràõi durgàõi bhuvaþ sàråpajàïgalàþ .
     nivàsàya pra÷asyante bhåmujàü bhåtimicchatàm ..>%)

#<bhåbhçt>#, puü, (bhuvaü bibhartãti . bhç + kvip . hrasvasya pitikçti tuk . 6 . 1 . 71 . iti tugàgama÷ca .) ràjà . (yathà, raghau . 11 . 81 .
     %<tena bhåminihitaikakoñi tat kàrmuka¤ca balinàdhiropitam .
     niùprabha÷ca ripuràsa bhåbhçtàm dhåma÷eùa iva dhåmaketanaþ ..>%) parvataþ . iti medinã . te, 140 .. (yathà, kumàrasambhave . 6 . 1 .
     %<atha vi÷vàtmane gaurã sandide÷a mithaþ sakhãm .
     dàtà me bhåbhçtàü nàthaþ pramàõãkriyatàmiti ..>%)

#<bhåmayã>#, strã, (bhå + mayañ + ïãp .) chàyà . sà tu såryapatnã . iti trikàõóa÷eùaþ .. mçdàtmake, tri ..

@<[Page 3,534a]>@
#<bhåmà>#, [n] puü, bahutvam . yathà . %<bhåyobhåmabhåyiùñhàþ .>% bahorãyasviman iùñhàntasya ete nipàtyante . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. ãyasoryas ãyasvàdau bahorbhåràde÷aþ . ãyasvinnoràdilopaþ . iùñhe yakàràgama÷ca nipàtyante . ati÷ayena bahuþ bhåyàn . bahorbhàvaþ bhåmà . ati÷ayena bahuþ bhåyiùñhaþ . iti taññãkàyàü durgàdàsaþ .. bahutvavi÷iùñaþ . tatra vàcyaliïgaþ . yathà . bhåyaþ bhåma . iti prabhåta÷abdaparyàye amarañãkàyàü ramànàthaþ .. * .. viràñpuruùaþ . yathà . %<yatra nànyat pa÷yati nànyat ÷çõoti nànyadvijànàti sa bhåmà yo bhåmà tadamçtam .>% ityàdi ÷rutibhyo brahmanityatvaü sattva÷uddhasya pratibhàti . iti vedàntasàrañãkà ..

#<bhåmiþ>#, strã, (bhavanti bhåtànyasyàmiti . bhå + %<bhuvaþ kit .>% uõàø 4 . 45 . iti miþ . sa ca kit .) pçthivã . sthànamàtram . iti medinã . me, 22 .. (yathàsyà paryàyaþ .
     %<bhårbhåmiþ pçthivã pçthvã medinã vasudhàvaniþ .
     kùitirurvã mahã kùauõã kùmà dharà kurvasundharà ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..) jihvà . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ .. yoginàmavasthàvi÷eùaþ . yathà --
     %<niruddhe cetasi purà savikalpasamàdhinà .
     nirvikalpasamàdhistu bhavedatra tribhåmikaþ ..
     vyuttiùñhate svatastvàdye dvitãye parabodhitaþ .
     ante vyuttiùñhate naiva sadà bhavati tanmayaþ ..
     evaü pràgbhåmisiddhàvapyuttarottarabhåmaye .
     vidheyà bhagavadbhaktistàü vinà sà na sidhyati ..>% iti gãtàgåóhàrthadãpikàyàü madhusådanasarasvatã .. bhåmeþ paryàyàdayaþ pçthivã÷abde draùñavyàþ . asyà guõàþ .
     %<bhåmeþ sthairyaü gurutva¤ca kàñhinyaü prasavàrthatà .
     gandho gurutvaü ÷akti÷ca saüghàtaþ sthàpanà dhçtiþ ..>% iti mahàbhàrate mokùadharmaþ .. asyàrthaþ . sthairyamacà¤calyam 1 . gurutvaü patanapratiyogã guõaþ 2 . kàñhinyam 3 . prasavàrthatà dhànyàdyutpattistadarthatà 4 . gandhaþ 5 . gurutvaü piõóapuùñiþ 6 . ÷aktiþ gandhagrahaõasàmarthyam 7 . saüghàtaþ ÷liùñàvayavatvam 8 . sthàpanà manuùyàdyà÷rayam 9 . dhçtiþ pà¤cabhautike manasi yo dhçtyaü÷aþ . iti taññãkà .. * .. bhåmidànamàhàtmyam yathà --
     %<sarveùàmeva dànànàü bhåmidànamanuttamam .
     yo dadàti mahãü ràjan ! vipràyàki¤canàyavai ..
     aïguùñhamàtramathavà sa bhavet pçthivãpatiþ .
     na bhåmidànasadç÷aü pavitramiha vidyate ..
     bhåmiü yaþ pratigçhõàti bhåmiü ya÷ca prayacchati .
     ubhau tau puõyamàpannau niyataü khargagàminau ..
     yatki¤cidbhåmidànantu sarvadànottamottamam .
     mahãpate ! naraþ ko'pi bhåmido bhåmimàpnuyàt ..
     bhåmidànasamaü dànaü nàstyatra pçthivãtale .
     tasmàdalpamala¤caiva bhuktimuktisukhapradam ..
     yathà tathà prakàreõa bhåmidàtà tu bhåmipaþ .
     sukhã syàt sarvakàleùu cànte svargamavàpnuyàt ..
     bçhadalpataraü vàpi bhåmidànaü mahattamam .
     yaþ ka÷cidbràhmaõe dattvà bhavatãha mahãpatiþ ..
     sarvathà sarvadà deyà dharitrã bràhmaõasya tu .
     pràõàntenaiva na kvàpi haraõãyà janairapi ..
     kçtvà khàtàdikaü karma viprabhåmiü naro balàt .
     karoti yadi ràjendra ! tat sarvaü niùphalaü bhavet ..
     bràhmaõàddànagrahaõaü vinànuj¤à¤ca pàrthiva ! .
     tathà tatparitoùa¤ca tattanmålyàdikaü vinà ..
     viprabhåmau bhåsuro'pi daivaü paitraü tathàdhvaram .
     harisadma tathàràmapràsàdamaõóapaü gçham ..
     khàtàdikhananaü setubandhanaü bhavanaü gavàm .
     sadhànyaphalamålàdi÷àkàdikùetrameva ca ..
     pa¤càmravapanaü puùpodyànaü vçkùàdiropaõam .
     savañà÷vatthatulasãdhàtrãvilvàdiropaõam ..
     nityaü naimittikaü kàmyaü snànasandhyàdikaü tathà .
     pa¤cayaj¤aü tatheùñàrcàdikametattu càparam ..
     ÷rãkçùõasevanaü bhaktabhaktiùoóa÷apårbakam .
     kà kathà vetareùàntu na kuryàt pàramàrthikaþ ..
     yaþ karmaphalakàmepsurna karotyatra karma ca .
     kurute mattatàmohàdaj¤ànàdvà bhramàditaþ .
     nçpate ! kurvatàmetat sarvaü syànniùphalaü dhruvam ..
     yadbhå mirathavà tasya saüpårõaü phalameva ca .
     ato loke hi dharmàtmà j¤ànã ca sarvadharmavit ..
     vivekã dharma÷àstraj¤aþ puràõàgamavedavit .
     vedàntaj¤o muniþ sàdhuþ kàrùõàdirvà mahãpate ! .
     na kuryàdbhå miharaõaü bràhmaõãharakalmaùam ..>% iti pàdmottarakhaõóe 49 adhyàyaþ .. * .. api ca . bçhaspatiþ .
     %<ùaùñiü varùasahasràõi svarge tiùñhati bhåmidaþ .
     ucchettà cànumantà ca tàvanti narake vaset ..
     tathà .
     bhåmiü dattvà tu yaþ patraü kuryàccandràrkakàlikam .
     anàcchedyamanàhàryaü dànalekhyantu tadbiduþ ..
     mahàbhàrate .
     api pàpakçto ràj¤aþ pratigçhõanti sàdhavaþ .
     pçthivãü nànyadicchanti pàvanãü jananãü yathà ..
     nàmàsyàþ priyadatteti guhyaü devyàþ sanàtanam .
     dàne vàpyathavàdàne nàmàsyàþ paramaü priyam ..>% dànàdànakàle yat priyadattà nàmàsyàþ paramaü priyamityuktaü tena priyadattàmityuccàrya dàtavyà pratigrahãtavyà ca . bhåmeþ påjàyàü dànavàkye ca priyadatteti vi÷eùaõam . bhåmirviùõudevatàkà . ùaùñivarùasahasràvacchinnasvargavàsaþ phalam . pratigrahe tadbhåmeþ pradakùiõamàtram . bhåmerasannidhàne tàmuddi÷ya pradakùiõam . iti ÷uddhitattvam .. * .. àrdràdyapàdage ravau bhåmã rajoyuktà bhavati tatkàle pàñhàdiniùedho yathà jyotiùe .
     %<rajoyuk kùmàmbu vàcã ca raudràdyapàdage ravau .
     tasyàü pàñho bãjavàpo nàhibhãrdugdhapànataþ ..
     rajoyuk kùmà çtumatã pçthvã . jyotiùe .
     yasmin vàre sahasràü÷uryatkàle mithunaü vrajet .
     ambu vàcã bhavennityaü punastatkàlavàrayoþ ..>% matsyasåkte .
     %<dharaõyàmçtumatyà¤ca bhåmikampe tathaiva ca .
     antaràgamane caiva vidyàü naiva pañhedbudhaþ ..>% iti tithyàditattvam .. * ..
     %<na svàdhyàyaü vaùañkàraü na devapitçpåjanam .
     halànàü yojana¤caiva bãjànàü vapanaü tathà .
     dinatrayaü na kurvãta yàvat pçthvã rajasvalà ..
     yatino vratina÷caiva vidhavà ca dbijastathà .
     ambuvàcãdinenaiva pàkaü kçtvà na bhakùayet ..
     svapàkaü parapàkaü và ambuvàcãdine tathà .
     bhakùaõaü naiva kurvãta càõóàlànnasamaü smçtam ..>% iti ràjamàrtaõóaþ .. a÷uddhàü bhåmimàha devalaþ . %<sà amedhyà malinà duùñà etattritayànyatamà bhavati .>% atràmedhyà yathà --
     %<prasåte garbhiõã yatra mriyate yatra mànuùaþ .
     càõóàlairuùitaü yatra yatra vinyasyate ÷avaþ ..
     viõmåtropahataü yattu kuõapo yatra dç÷yate .
     evaü ka÷malabhåyiùñhà bhåramedhyeti lakùyate ..>% kuõapaþ ÷avaþ . duùñà yathà --
     %<kçmikãñapadakùepairdåùità yatra medinã .
     drapsàpakarùarõeþ kùiptairvàntai÷ca duùñatàü vrajet ..>% drapsà ghanãbhåta÷leùmà . malinà yathà -- nakhadantatanåjatvaktuùapàü÷urajomalaiþ . bhasmapaïkatçõairvàpi pracchannà malinà bhavet .. tàsà¤ca ÷uddhimàha .
     %<dahanaü khananaü bhåmerupalepanavàpane .
     paryanyavarùaõa¤caiva ÷aucaü pa¤cavidhaü smçtam ..>% vàpanaü mçdantareõa påraõam . atràmedhyàyà÷catuùkaü pa¤cakaü và . duùñàyàþ dvikaü trikaü và . malinàyàþ dahanàdãnàmekadhà ÷odhanamàha devalaþ .
     %<pa¤cadhà và caturdhà và bhåramedhyà vi÷udhyati .
     dvidhà duùñà tridhà vàpi ÷udhyate malinaikadhà ..>% anyapa¤caprakàramàha manuþ .
     %<sammàrjanenà¤janena sekenollekhanena ca .
     gavà¤ca parivàsena bhåmiþ ÷uddhyati pa¤cadhà ..>% sammàrjanaü tçõàdyapanayanam . a¤janaü gomayenopalepanam . seko jalena prakùàlanam . ullikhanaü takùaõam . parivàso gavopasthàpanam atra sekaparivàsayornirlepasthàpanaviùayatvam anyeùàmamedhyaliptaviùayatvam . brahmapuràõe .
     %<gràmàddaõóa÷ataü tyaktvà nagaràcca caturguõam .
     bhåmeþ sarvatra ÷uddhiþ syàdyatra loko na vidyate ..>% daõóaü caturhastaþ . nagaraü mahàgràmaþ . iti gopàlapa¤cànanakçta÷uddhinirõayaþ .. * .. bhåmau varõalesvanàdiniùedho yathà --
     %<na bhåbhau vilikhedvarõaü mantraü na pustake likhet .
     na muktvà pustakaü sthàpyaü na muktamàharettu tat ..
     bhåkampe grahaõe caiva akùaraü vàtha pustakam .
     bhåmau tiùñhati deve÷i ! janmajanmasu mårkhatà .
     tadà bhavati deve÷i ! tasmàttat parivarjayet ..>% iti yoginãtantre tçtãyabhàge 7 pañalaþ ..

#<bhåmikadambaþ>#, puü, (bhåmijàtaþ kadambaþ . ÷àkapàrthivàdivat samàsaþ .) kadambavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . bhånãpaþ 2 bhåmijaþ 3 bhçïgavallabhaþ 4 laghupuùpaþ 5 vçttapuùpaþ 6 viùaghnaþ 7 vraõahàrakaþ 8 . asya guõàþ yathà, ràjanirghaõñe .
     %<trikadambàþ kañåùõà÷ca vçùyà doùaharà himàþ .
     kaùàyatiktàþ pittaghnà vãryavçddhikaràþ paràþ ..>%

#<bhåmikà>#, strã, (bhåmiriva kàyatãti . kai + kaþ . striyàü ñàp . yadvà . bhåmireva svàrthe kan . ñàp .) racanà . ve÷àntaraparignahaþ . iti medinã .. pàtràõi nàñye'dhikçtàstattadve÷àstu bhåmikàþ . iti hemacandraþ .. bhåmiþ . bhåmireva bhåmikà svàrthe kapratyayena niùpannà . iti vyàkaraõam .. vedàntamate cittasyàvasthàvi÷eùaþ . yathà . kùiptaü måóhaü vikùiptaü ekàgraü niruddhaü iti pa¤cabhåmayaþ . àsurasampalloka÷àstradehavàsanàsu vartamànaü cittaü kùiptabhåmikà . 1 . nidràtandràdigrastaü cittaü måóhabhåmikà . 2 . kadàciddhyànayuktaü cittaü kùiptàdvi÷iùñatayà vikùiptabhåmikà . 3 . tatra kùiptamåóhayoþ samàdhitva÷aïkaiva nàsti vikùipte tu samàdhitva÷aïkà taditarat bhåmidbayaü samàdhiþ . ekàgre manasi sambhåtamarthaü pradyotayati kùiõoti ca kle÷àn karmabandhanàni ÷lathayati nirodhamamimukhãkarotãti saþ praj¤àto yoga ekàgrabhåmikà . 4 . sarvavçttinirodharåpà saüpraj¤àtasamàdhirniruddhabhåmikà . 5 . iti vedàntasaüj¤àniråpaõagranthaþ ..

#<bhåmikharjårikà>#, strã, (bhåmijàtà kharjårikà .) kùudrakharjårã . tatparyàyaþ . svàdvã 2 duràrohà 3 mçducchadà 4 . asyà bhedàþ guõà÷ca .
     %<bhåmikharjårikà svàdvã duràrohà mçducchadà .
     atha skandhaphalà kàkakarkañã svàdumastakà ..
     piõóakharjårikà tvanyà sà de÷e pa÷cime bhavet .
     kharjårã gostanàkàrà paràddvãpàdihàgatà ..
     jàyante pa¤cime de÷e sà cchohoreti kãrtità ..
     kharjårãtritayaü ÷ãtaü madhuraü rasapàkayoþ .
     snigdhaü rucikaraü hçdyaü kùatakùayaharaü guru ..
     tarpaõaü raktapittaghnaü puùñiviùñambhi÷ukradam .
     koùñhamàrutakçdvalyaü vàhyavàtakaphàpaham ..
     jvaràbhighàtakùuttçùõàkà÷a÷vàsanivàraõam .
     madamårchàmarutpittamadyodbhåtagadàntakçt ..
     mahatãbhyàü guõairalpà svalpakharjårikà smçtà ..
     kharjårãtarutoyantu madapittakaraü bhavet .
     vàta÷leùmaharaü rucyaü dãpanaü bala÷ukrakçt ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

@<[Page 3,535b]>@
#<bhåmikharjårã>#, strã, (bhåmijàtà kharjårã .) bhåmikharjårikà . iti ràjanirghaõñaþ . asyà guõaparyàyàþ bhåkharjårã÷abde draùñavyàþ ..

#<bhåmicampakaþ>#, puü, (bhåmijàta÷campakaþ .) puùpavçkùavi÷eùaþ . bhåü icàüpà iti bhàùà . tatparyàyaþ . tàmrapuùpaþ 2 sandhibandhaþ 3 drughaõaþ 4 . iti ÷abdacandrikà .. asya målaü vraõapàkakàrakam ..

#<bhåmijaü>#, klã, (bhåmerjàyate iti . jan + óaþ .) gaurasuvarõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhåmijaþ>#, puü, (bhåmeþ pçthivyà jàyate iti . jan + óaþ .) maïgalagrahaþ . narakaràjaþ . iti medinã . je, 27 .. bhåmikadambaþ . manuùyaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (bhåmijàte, tri . yathà, viùõudharmottare .
     %<carasthirabhavaü bhaumaü bhåkampamapi bhåmijam ..>%)

#<bhåmijagugguluþ>#, puü, (bhåmijo gugguluþ .) à÷àpuragugguluþ . tatparyàyaþ . daityamedajaþ 2 durgàhvaþ 3 à÷àpurasambhavaþ 4 majjàraþ 5 medajaþ 6 mahiùàsurasambhavaþ 7 . asya guõàþ . tiktatvam . kañutvam . kaphavàtanà÷itvam . umàpriyatvam . bhåtaghnatvam . medhyatvam . saurabhyadatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhåmijambuþ>#, strã, (bhåmijàtà jambuþ .) kùudrajambuþ . tatparyàyaþ nàdeyikà 2 nàdeyã 3 bhåjambuþ 4 bhåmijambukà 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. kàkajambuþ 6 ÷ãtapallavà 7 . iti ratnamàlà .. nàdeyikà ca nàdeyã bhåjamburbhåmijambukà . bhåmijambulatàyàü syàt kecittu bhåmicampake .. iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bhåmijambåþ>#, strã, (bhåmijàtà jambåriti madhyapadalopã samàsaþ .) bhåjambuþ . kùudrajambuþ . tatparyàyaþ . hrasvaphalà 2 bhçïgavallabhà 3 hrasvà 4 bhåjambuþ 5 bhramareùñà 6 pikabhakùà 7 kàùñhajambåþ 8 . asyà guõàþ . kaùàyatvam . madhuratvam . ÷leùmapittanà÷itvam . rucyatvam . saügràhitvam . hçtkaõñhadoùanà÷itvam . vãryapuùñidatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhåmijambåkà>#, strã, (bhåmijambå + svàrthe kan . ñàp .) bhåmijambuþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 38 ..

#<bhåmijà>#, strã, (bhåmerjàyate iti . jan + óaþ . ñàp) sãtà . iti trikàõóa÷eùaþ medinã ca . je, 27 ..

#<bhåmijãvã>#, [n] puü, (bhåmyà tatkarùaõàdinà jãvatãti . jãv + õiniþ .) vai÷yaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bhåmidevaþ>#, puü, (bhåmau deva iva bhåmyà devo và .) bràhmaõaþ . iti halàyudhaþ .. (yathà, kiràtàrjunãye . 3 . 6 .
     %<adya kriyàþ kàmadughàþ kratånàü satyà÷iùaþ samprati bhåmidevàþ .
     àsaüsçterasmi jagatsu jàta stvayyàgate yadbahumànapàtram ..>%)

@<[Page 3,535c]>@
#<bhåmipaþ>#, puü, (bhåmiü pàti rakùatãti . pà + %<àto'nupasarge kaþ .>% 3 . 2 . 3 . iti kaþ .) ràjà . iti jañàdharaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 100 . 8 .
     %<vãta÷okabhayàbàdhàþ sukhasvapnavibodhanàþ .
     patiü bhàratagoptàraü samapadyanta bhåmipàþ ..>%)

#<bhåmipakùaþ>#, puü, (bhåmiþ pakùa iva yasya .) vàtà÷vaþ . iti hàràvalã ..

#<bhåmipi÷àcaþ>#, puü, (bhåmau pi÷àca iva tadvadàkçtimattvàt .) tàlavçkùaþ . iti hàràvalã .. (viùayo'sya tàlavçkùa÷abde j¤eyaþ ..)

#<bhåmimaõóaþ>#, puü, (bhåmiü maõóayati bhåùayatãti . maói + aõ .) aùñapàdikà . iti ratnamàlà .. madanalàlãti hàparamàlã iti ca bhàùà ..

#<bhåmimaõóapabhåùaõà>#, strã, (bhåmimaõóapaü bhåùayatãti . bhåùi + lyuþ + ñàp .) màdhavãlatà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhåmirakùakaþ>#, puü, (rakùatãti . rakùa + õvul . bhåmeþ rakùakaþ . gamanakàle bhåmerupari pàdàpradànàt tathàtvam .) vàtà÷vaþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<bhåmilàbhaþ>#, puü, (bhåmerlàbho'tra .) mçtyuþ . iti bhåriprayogaþ .. (bhåmerlàbhaþ .) bhåmipràpti÷ca ..

#<bhåmilepanaü>#, klã, (bhåmirlipyate'neneti . lip + lyuñ .) gomayam . iti hemacandraþ . 4 . 338 .. (bhåmerlepanam) bhåmerlepa÷ca ..

#<bhåmivardhanaþ>#, puü, klã, (bhåmirvaddhyate'neneti . vçdh + õic + lyuñ . svãyapàrthivàü÷apradànena bhåmervardhanàdasya tathàtvam .) ÷avaþ . iti hemacandraþ ..

#<bhåmisambhavà>#, strã, (bhåmeþ sambhava utpattiryasyàþ .) sãtà . iti jañàdharaþ ..

#<bhåmispçk>#, [÷] puü, (bhåmiü spç÷atãti . spç÷ + %<spç÷o'nudake kvin .>% 3 . 2 . 58 . iti kvin .) mànuùaþ . vai÷yaþ . iti medinã . ÷e, 38 .. cauravi÷eùaþ . andhaþ . kha¤jaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bhåmã>#, strã, (bhåmiþ . kçdikàràdaktinaþ . iti pakùe ïãù .) bhåmiþ . iti bharatadviråpakoùaþ ..

#<bhåmãndraþ>#, puü, (bhåmyàmindra iva . bhåmeþ indra ã÷varo và .) ràjà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bhåmãruhaþ>#, puü, (bhåmyàü rohatãti . ruha + kaþ .) vçkùaþ . yathà --
     %<dãrghàstàpayutà yathà virahiõã÷vàsàstathà vàsarà yàminya÷capalà yathà kulabadhådçùñiþ saroùà priye ! .
     chàyà và¤chyatamà navoóhavanitàvàõãva bhåmãruhà niùpandàþ suciràdyathà militayoryånormitho dçùñayaþ ..>% ityudbhañaþ ÷lokaþ ..

#<bhåmãsahaþ>#, puü, (bhåmeþ sahate utsahate utpadyate iti saha + ac . vçkùavi÷eùaþ . bhåürasaha iti hindã bhàùà . tatparyàyaþ . dvàradàtuþ 2 varadàtuþ 3 kharacchadaþ 4 . asya guõàþ . ÷i÷iratvam . raktapittaprasàdanatva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<bhåmyàmalakã>#, strã, (bhåmilagnà àmalakã ÷àka pàrthivàditvàt samàsaþ) kùupavi÷eùaþ . bhåüi àmalà iti bhàùà . tatparyàyaþ . bahupuùpã 2 jaóà 3 adhyaõóà 4 tàliþ 5 tàmalakã 6 ajañà 7 såkùmaphalà 8 kùetràmalakã 9 . iti ratnamàlà .. vitunnakaþ 10 jhañà 11 amalà 12 ajjhañà 13 tàlã 14 ÷ivà 15 . ityamaraþ . 2 . 4 . 127 .. jhàñà 16 malà 17 jhàñàmalà 18 amalàjjhañà 19 . ityamarañãkàyàü bharataþ .. bhåmyàmalakikà 20 ÷ivàmalakã 21 bahuputtrà 22 bahuphalà 23 bahuvãryà 24 bhådhàtrã 25 . asyà guõàþ . vàtakàritvam . tiktatvam . kaùàyatvam . madhuratvam . himatvam . pipàsàkàsapittàsçkkaphapàõóukùatanà÷itva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<bhåmyàmalã>#, strã, (bhåmyà àmalate àtmànaü dhàrayatãti . à + mal + ac .) bhåmyàmalakã . arunelã iti hindã bhàùà . bhåüi àmalà iti vaïgabhàùà . tatparyàyaþ . tamàlã 2 tàlã 3 tamàlikà 4 uccañà 5 dçóhapàdã 6 vitunnà 7 vitunnikà 8 bhådhàtrã 9 càrañã 10 vçùyà 11 viùaghnã 12 bahupatrikà 13 bahuvãryà 14 ahibhayadà 15 vi÷vaparõã 16 himàlayà 17 ajjhañà 18 vãrà 19 . asyà guõàþ . kaùàyatvam . amlatvam . pittamehadàhanà÷itvam . ÷i÷iratvam . måtrarodhàrti÷amanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhåmyàhulyaü>#, klã, (bhåmimàholati àcchàdayatãti . à + hul + kaþ . tataþ yat .) kùupavi÷eùaþ . bhå¤itakhaó iti hindã bhàùà . tatparyàyaþ . kuùñhaketu 2 màrkaõóãyam 3 mahauùadham 4 . asya guõàþ . tiktatvam . kañutvam . jvarakuùñhàmasidhmanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhåyaþ>#, [s] vya, (bhuve bhàvàya yasyati yatate iti . bhå + yas + kvip .) punarartham . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, viùõupuràõe . 1 . 4 . 24 .
     %<yaccoktaü yacca naivoktaü mayàtra parame÷vara ! .
     tat sarvaü tvaü namastubhyaü bhåyo bhåyo namo namaþ ..>%

#<bhåyàn>#, [s] tri, (ayamanayorati÷ayena bahuriti bahu + %<dvivacanavibhajyopapade taravãyasunau .>% 5 . 3 . 57 . iti ãyasun . %<bahorlopobhå ca bahoþ .>% 6 . 4 . 158 . itãyasuna ã lopaþ bhåràde÷a÷ca .) bahutaraþ . iti medinã . se, 30 .. (yathà, manusaühitàyàm . 2 . 137 .
     %<pa¤cànàü triùu varõeùu bhåyàüsi guõavanti ca .>%

#<bhåyiùñhaü>#, tri, (ayameùàmati÷ayena bahuriti . bahu + iùñhan . %<iùñhasya yiñ ca .>% 6 . 4 . 159 . iti yióàgamo bahoþ sthàne bhåràde÷a÷caþ .) pracuraþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 63 .. (yathà, çgvede . 8 . 85 . 3 .
     %<indrasya vajra àyàso nimi÷la indrasya bàhorbhåyiùñhamojaþ ..>%)

#<bhåyuktà>#, strã, (bhuvà + yuktà .) bhåmikharjurã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhåri>#, klã, (bhavati bhåyate veti . bhå + %<adi÷adibhå÷ubhibhyaþ krin .>% uõàø . 4 . 65 . iti krin .) svarõam . ityamaraþ . 3 . 1 . 63 ..

#<bhåriþ>#, puü, (bhavatãti . bhå + %<adi÷adibhå÷ubhibhyaþ .>% uõàø 4 . 65 . iti krin .) viùõuþ . brahmà . ÷ivaþ . iti medinã . re, 73 .. vàsavaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (somadattasya putrabhedaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 187 . 14 .
     %<kauravyaþ somadatta÷ca puttrà÷càsya mahàrathàþ .
     samavetàstrayaþ ÷årà bhårirbhåri÷ravàþ ÷alaþ ..>%) pracure, tri . ityamaraþ . 3 . 1 . 63 .. (yathà, çgvede . 7 . 4 . 2 .
     %<saüyovanàyuvate ÷ucidanbhåri cidannàsamidatti sadyaþ ..>%)

#<bhårik>#, [j] strã, (bharati sarvaü dharatãti bhç¤ . bhç¤a uccaü . uõàø 2 . 72 . iti ijiþ sa ca kit dhàtorukàntàde÷a÷ca . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) pçthivã . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<bhårigandhà>#, strã, (bhåriþ pracuro gandho'syàþ . tataùñàp .) purànàmagandhadravyam . iti ràjanirghaõñaþ .. (gandhàóhyàyà¤ca, tri ..)

#<bhårigamaþ>#, puü, (bhåribhirbhàrairgacchatãti . bhåri + gama + %<grahavçdçni÷cigama÷ca .>% 3 . 3 . 58 . iti ap .) gardabhaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhåridàvà>#, [n] puü, bhåri dadàti yaþ . (bhåri + dà + vanip . pracuradàtà . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (yathà, çgvede . 2 . 27 . 17 .
     %<màhaü maghono varuõapriyasya bhåridàvõa àvidaü ÷ånamàpeþ ..>%)

#<bhåridugdhà>#, strã, (bhårãõi dugdhàni niryàsà yasyàþ .) vç÷cikàlã . iti ràjanirghaõñaþ .. (guõàdayo'syà vç÷cikàlã÷abde j¤àtavyàþ ..)

#<bhåripatraþ>#, puü, (bhårãõi patràõyasya .) ukharvalatçõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhåripalitadà>#, strã, (bhåri palitaü ke÷apàkaü dàyati ÷odhayati iti daip + kaþ . ñàp .) pàõóuraphalã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhåripuùpà>#, strã, (bhårãõi puùpàõyasyàþ .) ÷atapuùpà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhåripremà>#, [n] puü, (bhåriþ premà preyastvaü yasya .) cakravàkaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhåriphenà>#, strã, (bhårayaþ phenà yasyàþ .) saptalàvçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 143 .. càmàrakasà iti bhàùà ..

@<[Page 3,536c]>@
#<bhåribalà>#, strã, (bhåri balaü yasyàþ .) atibalà iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhårimallã>#, strã, (bhåri mallate iti . malla + ac ïãù .) ambaùñhà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhårimàyaþ>#, puü, strã, (bhårã màyà yasya .) ÷çgàlaþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 5 ..

#<bhåri÷aþ>#, [s] vya, bahu÷aþ . bahvalpàrthàt kàcca÷as veti kàrakabhåri÷abdàt ca÷aspratyayaniùpanno'yaü ÷abdaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (bhårãõi bhårãõi iti vãpsàyàü ÷as . (yathà, mahànirvàõatantre . 1 . 52 .
     %<baddhapadmàsanàdãni gaditànyapi bhåri÷aþ ..>%)

#<bhåri÷ravàþ>#, [s] puü, (bhåri ÷ravo yaj¤àdijanitaü ya÷o yasya saþ . candravaü÷ãyasomadattaràjaputtraþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 187 . 14 .
     %<samavetàstrayaþ ÷åràþ bhårirbhåri÷ravàþ ÷alaþ ..>%) sa tu arjunasàtyakibhyàü hataþ . iti mahàbhàratam .. (bahuya÷ovi÷iùñe, tri ..)

#<bhåruõóã>#, strã, (bhuvaü pçthivãü ruõaddhi bhuvi rohatãti và . bhå + rudha + và ruha + kaþ pçùodaràditvàt nakàra óakàrau gauràditvàt ïãù .) ÷rãhastinã vçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 59 .. (bhåraõóãti ca sarvànandaþ .) hàti÷uüóà iti bhàùà ..

#<bhåruhaþ>#, puü, (bhuvi rohati pràdurbhavatãti bhå + ruha + kaþ .) vçkùaþ . iti ÷abdamàlà .. (yathà, màghe . 7 . 50 .
     %<idamidamiti bhåruhàmprasånaiþ .>%)

#<bhårjaþ>#, puü, (årja + gha¤ . bhåþ årjo balaü yasya . bhuvi årjayate iti bhå + årja + ac và .) svanàmakhyàtavçkùavi÷eùaþ . bhojapatra iti hindãbhàùà . (yathà, raghau . 4 . 73 .
     %<bhårjeùu marmarãbhåtàþ kãcakadhvanihetavaþ .>%) tatpraryàyaþ . valkadrumaþ 2 bhurjaþ 3 sucarmà 4 bhårjapatrakaþ 5 citratvak 6 bindupatraþ 7 rakùàpatraþ 8 vicitrakaþ 9 bhåtaghnaþ 10 mçdumatraþ 11 ÷ailendrasthaþ 12 . iti ràjanirghaõñaþ .. bhårjapatraþ 13 carmã 14 bahulavalkalaþ 15 . iti bhàvaprakà÷aþ .. chatrapatraþ 16 ÷ivaþ 17 sthiracchadaþ 18 . iti ratnamàlà .. mçdutvak 19 ityamaraþ . 2 . 4 . 46 . patrapuùpakaþ 20 . iti bharatadhçtamadhuþ .. bhujaþ 21 bahupañaþ 22 bahutvakkaþ 23 mçdutvacaþ 24 . iti bharatadhçtasvàmã .. asya guõàþ . balakàritvam . kapharaktanà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. kañatvam . kaùàyatvam . uùõatvam . bhåtarakùàkaratvam . tridoùa÷amanatvam . pathyatvam . duùñakauñilyanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. karõarogapittaràkùasamedaviùaharatva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. (yathà, vàbhañe ÷arãrasthàne prathame'dhyàye ..
     %<bhårjalàïgalikãtumbãsarpatvakkuùñhasarùapaiþ .
     pçthak dvàbhyàü samastairvà yonilepanadhåpanam ..>%)

@<[Page 3,537a]>@
#<bhårjakaõñakaþ>#, puü, vaõasaïkarajàtivi÷eùaþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, manau . 10 . 21 .
     %<bràtyàttu jàyate vipràt pàpàtmà bhårjakaõñakaþ ..>%)

#<bhårjapatraþ>#, puü, (bhuvi årjasvalebhyaþ upadevajàtibhyaþ patràõyasya .) bhårjavçkùaþ . iti ratnamàlà .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 94 . 24 .
     %<kuùñhasthagarapunnàgabhårjapatrottaracchadàn ..>%) tathà càsya paryàyaþ .
     %<bhårjapatraþ smçto bhårjacarmã bahulabalkalaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..

#<bhårõiþ>#, strã, (bibharti sarvamiti . bhç + %<ghçõipç÷nipàrùõicårõibhårõiþ .>% uõàø 4 . 52 . iti niþ nipàtanàdåttva÷ca .) pçthivã . marubhåmiþ . ityuõàdikoùaþ .. (bhartà . yathà, çgvede . 7 . 87 . 2 .
     %<àtmà te vàto raja ànavãnotpa÷u rna bhårõiryavase sa savàn ..>% %<bhårõirjagato bhartà .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<bhårlokaþ>#, puü, (bhåþsaüj¤ako lokaþ . ÷àkapàrthivàdivat samàsaþ .) antarãkùàdadho lokaþ . martyalokaþ . tasya lakùaõaü yathà --
     %<pàdagamya¤ca yatki¤cit vastvasti pçthivãmayam .
     sa bhårlokaþ samàkhyàto vistàro'sya mayoditaþ ..>% iti viùõupuràõe . 2 aü÷e 5 adhyàyaþ .. caraõasa¤càrayogyaü giri÷ikharàdi yàvat tàvadutsedho bhårloka ityarthaþ . vistàro mayoditaþ sarvato lokàlokàvadhiþ pa¤caviü÷atikoñipramàõaþ . iti taññãkàyàü svàmã .. asya vivaraõaü tatraiva dvitãyàdicaturthàdhyàyeùu bhågola÷abde ca draùñavyam .. (yathà, bhàgavate . 2 . 5 . 38 . bhårlokaþ kalpitaþ padbhyàü bhuvarloko'sya nàbhitaþ ..)

#<bhålagnà>#, strã, (bhuvi lagnà .) ÷aïkhapuùpã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhålatà>#, strã, (bhuvi latà iva .) ki¤culukaþ . iti hemacandraþ . 4 . 269 ..

#<bhåvadarã>#, strã, (bhålagnà vadarã ÷àkapàrthivàdivat samàsaþ .) kùudrakolã . jhaóavera iti hindãbhàùà . tatparyàyaþ . kùitivadarã 2 vallãvadarã 3 vadaravallã 4 bahuphalikà 5 laghuvadarã 6 vadaraphalã 7 såkùmavadarã 8 . asyà guõàþ . madhuràmlatvam . kaphavàtavikàrahàritvam . pathyatvam . dãpanatvam . pàcanatvam . ki¤cit pittàsrakàritvam . rucyatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhå÷ayaþ>#, puü, (bhuvi ÷ete iti . bhå + ÷ãï + %<adhikaraõe ÷eteþ .>% 3 . 2 . 15 . iti ac .) nakulagodhàdiþ . eteùàü màüsaguõàþ . gurutvam . uùõatvam . madhuratvam . snigdhatvam . vàyunà÷itvam . ÷ukrakàritva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. viùõuþ . yathà --
     %<bhå÷ayo bhåùaõo bhåtirvi÷okaþ ÷okanà÷anaþ ..>% iti mahàbhàrate tasya sahasranàmastotram ..

#<bhå÷eluþ>#, puü, (bhuvi khyàtà ÷eluþ ÷àkapàrthivàdivat samàsaþ .) bhåkarvudàrakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhåùa># ki bhåùaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøparaø-sakaø-señ .) ki bhåùayati bhåùati hàro janam . iti durgàdàsaþ ..

#<bhåùaõaü>#, klã, (bhåùyate aneneti . bhåùa + karaõe lyuñ .) alaïkàraþ . iti hemacandraþ . 3 . 313 .. (yathà, càõakyasaügrahe . 8 .
     %<nakùatrabhåùaõaü candro nàrãõàü bhåùaõaü patiþ ..>%) devadeyabhåùaõàdi yathà --
     %<bhogyabhåùottamaü nityaü bhåùaõàni ÷çõuùva me .
     kirãña¤ca ÷iroratnaü kuõóala¤ca lalàñikà ..
     tàlapatra¤ca hàra÷ca graiveyakamathormikà .
     pràlambikà ratnasåtramuttuïgo'tharkùamàlikà ..
     pàr÷vadyoto nakhadyoto hyaïgulãcchàdakastathà .
     kañilagnaü màõavako mårdhatàrà lalantikà ..
     aïgado bàhubalayaþ ÷ikhàbhåùaõamiïgikà .
     pràgaõóabandhaü tadbhrà÷aü nàbhipåro'tha màlikà ..
     saptakã ÷çïkhala¤caiva dantapatra¤ca varõakaþ .
     årusåtra¤ca nãvã ca muùñibaddhaü prakãrõakam ..
     pàdàïgadaü haüsaka¤ca nåpuraü kùudraghaõñikà .
     sukhapaññamiti proktà alaïkàràþ su÷obhanàþ ..
     catvàriü÷adamã proktà loke vede ca saukhyadàþ .
     alaïkàràþ pradànena caturvargapradàyakàþ ..
     eteùàü påjanaü kçtvà pradadyàdiùñasiddhaye .
     teùàü daivatamuccàrya påjayettu vicakùaõaþ ..
     ÷irogatàni càdadyàt sauvarõàni tu sarvadà .
     cåóàratnàdikànãha bhåùaõàni tu bhairava ! ..
     graiveyakàdi haüsàntaü sauvarõaü ràjata¤ca và .
     nivedayettu devebhyo nànyataijasasambhavam ..
     rãtivaïgàdisaüjàtaü pàtropakaraõàdikam .
     dadyàdàyasavarjantu bhåùaõaü na kadàcana ..
     ghaõñàcàmarakumbhàdi pàtropakaraõàdikam .
     tadbhåùaõàntare dadyàd yasmàttadupabhåùaõam ..
     sarvaü tàmramayaü dadyàdyatki¤cidbhåùaõàdikam .
     sarvatra svarõavattàmramardhyapàtre tato'dhikam ..
     påjàrghyapàtraü naivedyàdhàrapàtra¤ca pànakam .
     auóumbaraü sadà viùõoþ prãtidaü toùadaü tadà ..
     tàmre devàþ pramodante tàmre devàþ sadà sthitàþ .
     sarvaprãtikaraü tàmraü tasmàttàmraü prayojayet ..
     svopayoge naraþ kuryàddevànàmapi bhairava ! .
     grãvordhvade÷e raupyantu na kadàcicca bhåùaõam ..
     pràvàraþ pànapàtra¤ca geõóukaü gçhameva ca .
     paryaïkàdi yadanyacca sarvaü tadupabhåùaõam ..
     ayomayamçte kàüsyamçte yadbhåùaõaü bhavet .
     svarõaraupyasya càbhàve tvadhaþkàye niyojayet ..
     eteùàü bhåùaõàdãnàü yaddàtuü ÷akyate naraiþ .
     tattaddadyàt sambhave tu sarvameva pradàpayet ..
     caturvargapradaü nityaü bhåùaõaü sarvasaukhyadam .
     tuùñipuùñiprãtikaraü yathà÷aktãùñaye sçjet ..
     idaü te bhåùaõaü proktaü sarvadevasya tuùñidam .>% iti kàlikàpuràõe 68 adhyàyaþ .. athàlaïkàrayuktiþ . taddhàraõadinamucyate .
     %<revatya÷vidhaniùñhàsu hastàdiùvapi pa¤casu .
     guru÷ukrabudhasyàhni vastràlaïkàradhàraõam ..
     aniùñeùvapi nirdiùñaü vastràlaïkàradhàraõam .
     udvàhe ràjasammàne bràhmaõànà¤ca sammate ..
     ÷irastraü mukuñaü hàraþ kuõóala¤càïgadantathà .
     kaïkaõaü bàlaka¤caiva mekhalàùñàviti kramàt ..
     pradhànabhåùaõànyeùu yathà svaü yàti ni÷cayaþ .
     padmaràga÷ca vajra¤ca vijayo govidastathà ..
     muktàvaidåryanãla¤ca yathà marakataü kramàt .
     àdityàdida÷àjànàü sarvasampattidàyakàþ ..
     suvaõanàpi ghañanà sarveùàmupayujyate .
     pradhànabhåùaõeùvevamapradhàne na nirõayaþ ..
     pradhànabhåùaõaü pràyaþ ÷iraso hyabhidhãyate .
     tasya pradhànabhåtatatvàdityàha bhçgunandanaþ .
     sukhadà maõayaþ ÷uddhà duþkhadà doùa÷àlinaþ ..>% iti yuktikalpataruþ .. taddhàraõaphalam yathà --
     %<bhåùaõaü bhåùayedaïgaü yathàyogyavidhànataþ .
     ÷ucisaubhàgyasantoùadàyakaü kà¤canaü smçtam ..
     grahadçùñiharaü puùñikaraü duþkhapraõà÷anam .
     pàpadaurbhàgya÷amanaü ratnàbharaõadhàraõam ..
     màõikyaü taraõeþ sujàtyamamalaü muktàphalam ÷ãtagormàheyasya ca vidrumo nigaditaþ saumyasya gàrutmatam .
     devejyasya ca puùparàgamasuràcàryasya vajraü ÷anernãlaü nirmalamanyayo÷ca gadite gomedavaidåryake ..
     vàsaþ sraggandharatnànàü dhàraõaü prãtivardhanam .
     rakùoghnamarthyamojasyaü saubhàgyakaramuttamam ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<bhåùaõaþ>#, puü, (bhåyaùati bhaktabçndamiti bhåùyate'neneti và . bhåùa + lyuþ và lyuñ .) viùõuþ . yathà --
     %<bhå÷ayo bhåùaõo bhåtirvi÷okaþ ÷okanà÷anaþ .>% iti tasya sahasranàmastotram .. (ràjavi÷eùaþ . yathà, kathàsaritsàgare . 47 . 13 .
     %<vasudattàdaya÷caite ràjàno'rtharathà ime .
     aïkurã suvi÷àla÷ca daõóibhåùaõasomilàþ ..>%)

#<bhåùà>#, strã, (bhåùa + bhàve aþ ñàp ca .) alaïkriyà . ityamaraþ . 2 . 6 . 101 .. (yathà, bhàgavate . 3 . 22 . 22 .
     %<dampatyoþ paryadàt prãtyà bhåùàvàsaþparicchadàn ..>%)

#<bhåùitaþ>#, tri, (bhåùa + ktaþ .) alaïkçtaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 100 .. (yathà, bhaññiþ . 6 . 73 .
     %<bhçïgàlãkokilakruïbhivarpa÷anaiþ pa÷ya lakùmaõa ! .
     raucanairbhåùitàü pampàmasmàkaü hçdayàvigham ..>%)

@<[Page 3,538a]>@
#<bhåùõuþ>#, tri, (bhå + gsnu .) bhavana÷ãlaþ . tatparyàyaþ . bhaviùõuþ 2 bhavità 3 . ityamaraþ . 3 . 1 . 29 .. sàdhubhavana÷ãlaþ . iti taññãkàyàü ràyamukuñaþ .. (yathà, manau . 4 . 135 .
     %<kùatriyaü caiva sarpaü ca bràhmaõa¤ca bahu÷rutam .
     nàvamanyeta vai bhåùõuþ kç÷ànapi kadàcana ..>% %<bhåùõuþ, dhanàyuràdinà vardhana÷ãlaþ .>% iti taññãkàyàü kullåkabhaññaþ ..)

#<bhåsutaþ>#, puü, (bhuvaþ pçthivyàþ sutaþ .) maïgalagrahaþþ . iti ÷abdamàlà .. (yathà, såryasiddhànte . 2 . 55 .
     %<mahattvàcchãdhraparidheþ saptame bhçgubhåsutau ..>%) sãtàyàm strã ..

#<bhåstçõaü>#, klã, (bhålagnaü tçõaü bhuvastçõamiti và . pàraskaràditvàt suñ .) bhåtçõam . ityamaraþ . 2 . 5 . 167 .. (yathà, manau . 6 . 14 ..
     %<varjayenmadhumàüsa¤ca bhaumàni kavakàni ca .
     bhåstçõaü ÷igruka¤caiva ÷leùmàtakaphalàni ca ..>%) asya paryàyaguõà yathà --
     %<guhyavãja¤ca bhåtãkaü sugandhaü gomayapriyam .
     bhåstçõantu bhavecchatrà màlàtçõakamityapi ..
     bhåstçõaü kañukaü tiktaü tãkùõoùõaü rocanaü laghu .
     vidàhi dãpanaü råkùamanetryaü mukha÷odhanam .
     avçùyaü bahuviñka¤ca pittaraktapradåùaõam ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<bhåspçk>#, [÷] puü, (bhuvaü spç÷atãti spç÷ + kvin .) manuùyaþ . iti hemacandraþ . 3 . 1 ..

#<bhåsvargaþ>#, puü, (bhuvi svarga iva amaralokadhàraõàt .) sumeruparvataþ . iti jañàdharaþ ..

#<bhç¤a>#, bhçtipuùñyoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-ubhaø-sakaøaniñ . li-hvàø-ubhaø-sakaø-aniñ .) bhçtirbharaõaü puùñiþ poùaõam . li ¤a bibharti ÷a÷inaü ÷ambhurbibhçte janakaþ sutam . ñu bharathuþ . ïu bhçtrimam . bhvàdipakùe bhçtiþ påraõam . ¤a bharati kumbhamadbhirjanaþ . bharate . iti durgàdàsaþ ..

#<bhç># li ñu óu ¤a bhçtipuùñyoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-ubhaø-sakaøaniñ . li-hvàø-ubhaø-sakaø-aniñ .) bhçtirbharaõaü puùñiþ poùaõam . li ¤a bibharti ÷a÷inaü ÷ambhurbibhçte janakaþ sutam . ñu bharathuþ . ïu bhçtrimam . bhvàdipakùe bhçtiþ påraõam . ¤a bharati kumbhamadbhirjanaþ . bharate . iti durgàdàsaþ ..

#<bhçkuü÷aþ>#, puü, (kusi + ac . kuso bhàvadãpanam . pçùodaràditvàt sasya ÷atvam . bhruvà ku÷o bhàvaprakà÷a iïgitaj¤àpanaü yasya . nipàtanàt samprasàraõam .) bhrukuü÷aþ . strãve÷adhàrã nañapuruùaþ . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ ..

#<bhçkuüsaþ>#, puü, (curàdau paña puñetyàdi daõóakoktaþ kusirbhàùàrthaþ . strãve÷aü dhàrayitvà bhruvaþ kusayati puruùatvamiti saüj¤àtvàdukàrasya akàraþ hrasva÷ca và . kusi + ac . yadvà bhruvà kuüsa iïgitaprakà÷o yasya . nipàtanàt samprasàra õam .) bhrukuü÷aþ . strãve÷adhàrã nañapuruùaþ . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ ..

#<bhçkuüsakaþ>#, puü, (bhçkuüsa eveti svàrthe kan .) bhrukuü÷aþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

@<[Page 3,538b]>@
#<bhçkuñiþ>#, strã, (kuña kauñilye iti kuña + in . bhruvaþ kuñiþ kauñilyaü nipàtanàt và samprasàraõam .) bhråkuñiþ . yathà --
     %<racitabhçkuñibandhaü nandinà dbàri ruddhe .>% iti bharatadhçtaharavilàsaþ ..

#<bhçkuñã>#, strã, (bhçkuñhi . kçdikàràditi ïãù .) bhråkuñiþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. bhçkuñãkuñilànanau . iti màrkaõóeyapuràõe devãmàhàtmya¤ca ..

#<bhçguþ>#, puü, (tapasà bhçjjyate pa¤catapàdibhirveti . bhrasja + %<prathimràdibhrasjàü samprasàraõaü salopa÷ca .>% uõàø 1 . 29 . iti kuþ samprasàraõaü salopaþ, nyaïkàditvàt kutva¤ca . yadvà bhçjjatãti kvip . bhçk jvàlà tayà sahotpanna iti uþ .) munivi÷eùaþ . sa tu brahmaõastvaco jàtaþ . (yathàsyotpattirnàmanirukti÷ca mahàbhàrate . 13 . 85 . 105 -- 106 .
     %<puruùà vapuùà yuktàþ svaiþ svaiþ prasavajairguõaiþ .
     bhçgityeva bhçguþ pårbamaïgarebhyo'ïgiràbhavat ..
     aïgàrasaü÷rayàccaiva kavirityaparo'bhavat .
     saha jvàlàbhirutpanno bhçgustasmàd bhçguþ smçtaþ ..>%) asya bhàryà kardamamunikanyà khyàtiþ . puttraþ dhàtà vidhàtà ca . kanyà ÷rãþ . iti ÷rãbhàgavatam .. api ca . munaya åcuþ .
     %<kathitaste yadà sargaþ pçùñaþ såta tvayàdhunà .
     bhçgusargàt prabhçtyeùa sargo naþ kathyatàü punaþ ..>% såta uvàca . bhçgoþ khyàtyàü samutpannà ÷rãþ pårbamudadheþ punaþ . tathà dhàtà vidhàtà ca tasyàü jàtau bhçgoþ sutau .. àyatirniyati÷caiva merukanye mahàprabhoþ . ghàturvidhàtuste bhàrye yayorjàtau sutàvubhau .. pràõa÷caiva mçkaõóu÷ca màrkaõóeyo mçkaõóutaþ . tato veda÷irà jaj¤e pràõasya dyutimàn mutaþ .. tato vaü÷o muni÷reùñhà vistaraü bhàrgavo gataþ . ityàdye vahnipuràõe varasarganàmàdhyàyaþ .. * .. ÷ivaþ . ÷ukragrahaþ . iti medinã . ge, 15 .. sànuþ . yamadagniþ . iti hemacandraþ .. araõyakaõñakavyàptagiripàr÷voccade÷aþ . niravalambanaparvatàdipàr÷vaþ . àraói iti khyàtam . yasmàt patane aksthànakriyàvi÷eùo nàsti . ataeva bhçgupatanamityàdiprayogo dç÷yate . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . prapàtaþ 2 atañaþ 3 . ityamaraþ . 2 . 3 . 4 .. darad 4 . iti jañàdharaþ .. patanasthànam 5 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bhçgupatiþ>#, puü, (bhçgånàü tadvaü÷ãyànàü patiþ .) para÷uràmaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, gãtagovinde . 1 . 10 . ke÷avadhçta bhçgupatiråpa ! jaya jagadã÷a ! hare ! . tathà ca meghadåte . 1 . 59 .
     %<haüsadvàraü bhçgupatiya÷o vartma yat krau¤carandhram .>%)

#<bhçgusutaþ>#, puü, (bhçgoþ sutaþ .) ÷ukraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. para÷uràma÷ca ..

#<bhçgulàpatiþ>#, puü, para÷uràmaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. bhragåõàmpatirityapi pàñhaþ ..

#<bhçïgaü>#, klã, (bibhartãti . óu-bhç¤ bharaõe . %<bhç¤aþ kit nuñ ca .>% uõàø 1 . 124 . iti gan . sa ca kit nuóàgama÷ca .) tvacam . guóatvak iti khyàtam . ityamaraþ . 2 . 5 . 16 .. (yathà --
     %<tvakpatra¤ca varàïgaü syàdbhçïga¤cecantathotkañam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) abhrakam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhçïgaþ>#, puü, (vibhartyanuràgamiti . bhç¤ + %<bhç¤aþ kit nuñ ca .>% uõàø 1 . 124 . iti gan . sa ca kit nuñ ca .) bhramaraþ . kaliïgapakùã . ityamaraþ . 2 . 5 . 16 . phiïgà iti bhàùà .. (asya paryàyà dhåmyàña÷abde draùñavyàþ .) asya màüsaguõàþ . madhuratvam . snigdhatvam . kapha÷ukravivardhanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. ùiógaþ . bhçïgaràjaþ . iti medinã ge, 15 .. (yathàsya paryàyaþ . bhçïgaràjaþ ke÷aràjo bhçïgaþ pattaïga màrkavam iti vaidyakaratnamàlàyàm .. tathà ca paryàyàntaram .
     %<bhçïgaràjo bhçïgarajo màrkavo bhçïga eva ca .
     aïgàrakaþ ke÷aràjo bhçïgàraþ ke÷ara¤janaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) bhçïgàraþ . bhçïgarolaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bhçïgakaþ>#, puü, (bhçïga . saüj¤àyàü kan .) ràjavàsanapakùã . yathà --
     %<atha bhçïgo bhçïgaràjo bhçïgako ràjavàsanaþ ..>% iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bhçïgajaü>#, klã, (bhçïga iva jàyata iti . jana + óaþ .) aguru . iti ratnamàlà .. (guõà÷càsyàguru÷abde vihitàþ ..)

#<bhçïgajà>#, strã, (bhçïgaja + striyàü ñàp .) bhàrgã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhçïgaparõikà>#, strã, (bhçïga iva kàrùõyàt bhçïgavarõaü parõamasyàþ iti ïãù . tataþ svàrthe kan ñàp . ata itva¤ca . ãkàrasya hrasvatvam .) såkùmailà . iti ÷abdacandrikà ..

#<bhçïgapriyà>#, strã, (bhçïgàõàü priyà . pracuramadhutvàt .) màdhavãlatà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhçïgamålikà>#, strã, (bhçïgasya bhçïgaràjasyeva målamasyàþ kaþ . ajàtivacanatvàt ñàp . kàpi ata itva¤ca .) bhramaracchallã . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 3,539a]>@
#<bhçïgarajaþ>#, puü, (bhçïgàn ra¤jayatãti antarbhåtaõyarthàd ra¤jo'c . pçùodaràditvàt na lopaþ .) bhçïgaràjaþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. (yathà --
     %<bhçïgarajatriphalotpala÷àrilauhapurãùasamanvitakàri ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe kùudràdhikàre ..)

#<bhçïgarajàþ>#, [s] puü, (rajayatãti . antarbhåtaõyarthàtaþ ra¤je %<sarvadhàtubhyo'sun .>% uõàø 4 . 188 . iti asun . tato %<raje÷ca .>% 6 . 4 . 26 . iti nalopaþ . tato bhçïgàõàü rajàþ ra¤jakaþ . athavà bhçïga iva kçùõavarõaü rajaþ paràgo'sya .) bhçïgaràjaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<bhçïgaràjaþ>#, puü, (bhçïgaiva ràjate iti . bhçïga + ràj + ac . dravyadvàreõa bhçïgavat ke÷akçrùõãkaraõàttathàtvam .) kùupavi÷eùaþ . kesuriyà iti vaïgabhàùà . bhegariyà iti hindãbhàùà . tatparyàyaþ . ke÷aràjaþ 2 bhçïgaþ 3 pattaïgaþ 4 màrkaraþ 5 . iti ratnamàlà .. bhçïgàhvaþ 6 ke÷ara¤janaþ 7 pitçpriyaþ 8 aïgàrakaþ 9 ke÷yaþ 10 kuntalavardhanaþ 11 . asya guõàþ . tiktatvam . uùõatvam . cakùuùyatvam . ke÷ara¤janatvam . kaphàma÷opha÷vitranà÷itvam . tatra nãlo rasàyanaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<bhçïgaràjo bhaïgarajaþ màrkaro bhçïga eva ca .
     bhçïgàrakaþ ke÷aràjo bhçïgàraþ ke÷ara¤janaþ ..
     bhçïgaràjaþ kañustikto råkùoùõaþ kaphavàtanut .
     ke÷yastvacyaþ kçmi÷vàsakàsa÷othàmayàpahçt ..
     dantyo rasàyano balyaþ kuùñhanetra÷iro'rtijit ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. pakùivi÷eùaþ . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 108 . 7 . ÷akunai÷ca vicitràïgaiþ kåjadbhirvividhà giraþ . bhçïgaràjaistathà haüsairdàtyåhairjalakukkuñaiþ ..) bhramaraþ . iti medinã . je, 34 .. yaj¤abhedaþ . iti dharaõiþ ..

#<bhçïgariñiþ>#, puü, (bhçïga iva rañati iti . bhçïga + raña + in . pçùodaràditvàdikàràgamaþ .) ÷ivadvàrapàlaþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<bhçïgarãñaþ>#, puü, (bhçïgariñi . pçùodaràt ãtvam .) ÷ivadvàrapàlaþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<bhçïgarolaþ>#, puü, (bhçïga iva rauti . bhçïga + ru + bàhulakàt olac . asya bhçïgatulya÷abdatvàttathàtvam .) kãñavi÷eùaþ . bhãmrul iti bhàùà . tatparyàyaþ . viùasçkkà 2 varolaþ 3 tçõaùañpadaþ 4 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<bhçïgavallabhaþ>#, puü, (bhçïgàõàü vallabhaþ priyaþ .) dhàràkadambaþ . bhåmikadambaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhçïgavallabhà>#, strã, (bhçïgàõàü vallabhà .) bhåmijambåþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhçïgasodaraþ>#, puü, (bhçïgàõàü sodarastulyaþ .) ke÷aràjaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

@<[Page 3,539b]>@
#<bhçïgànandà>#, strã, (bhçïgàõàmànando yasyàþ pa¤camã tatpuruùaþ . bhçïgàõàü ànandà ànandakarã và .) yåthikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhçïgàbhãùñaþ>#, puü, (bhçïgàõàü abhãùñaþ priyaþ . madhu bàhulyàt .) àbhravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. tanmukulaphalayoþ klã ..

#<bhçïgàraü>#, klã, (óubhç¤ dhàraõapoùaõayoriti . bhç + %<÷çïgàrabhçïgàrau .>% uõàø 3 . 136 . iti àran nipàtanàt num guk ca .) lavaïgam . suvarõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhçïgàraþ>#, puü, (bhç + àran num guk ca . athavà %<bhçïgaü jalamiyartyaneneti .>% bhçïgaü + ç + karaõe gha¤ . ityamarañãkàyàü raghunàthaþ .. svarõaghañitavàripàtram . (yathà màrkaõóeyapuràõe . 8 . 203 .
     %<nàdya pa÷yàmi te chatraü bhçïgàramathavà punaþ ..>%) tatparyàyaþ . kanakàlukà 2 ityamaraþ .. guóukaþ 3 gaóukaþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. bhçïgaràjaþ . iti jañàdharaþ .. atha bhçïgàrodde÷aþ .
     %<ràj¤o'bhiùekapàtraü yadbhçïgàra iti tanmatam .
     tadaùñadhà tasya mànamàkçti÷càpi càùñadhà ..
     sauvarõaü ràjataü bhaumaü tàmraü sphàñikameva ca .
     càndanaü lauhajaü ÷àrïgametadaùñavidhaü matam ..
     bhànudiïnavasaptàùñarudralokasuronmitàþ .
     aùñàvaùñau samàkhyàtà àyàmapariõàhayoþ ..
     dvicaturbàõavedàbdhibàõasaptàtmavçttità .
     yathàkramaü samuddiùñamàdityàdida÷à bhuvàm ..
     padmaràgastathà vajraü vaidåryamauktikantathà .
     nãlaü màrakata¤caiva muktà ca sapta kãrtitàþ ..
     bhçïgàrasaptake nyàsyà na bhaumo maõimahati .
     kànakaü mçõmayaü vàpi sarveùàmupayujyate ..
     kànakantu kùitã÷ànàü mçõmayaü sàrvayogikam .
     ÷aïkhapadmendukahlàraü pratyasraü vinyaset kramàt ..
     caturvidhànàü bhåpànàü càndraþ sarvatra ÷asyate .
     ÷vetaü raktaü tathà pãtaü kçùõaü candanamucyate .
     eteùàü salilaiþ seka÷caturõàü syànmahãbhujàm ..
     mallã padma¤ca nãla¤ca tathà kçùõàparàjità .
     eùàü puùpàõi ke÷eùu caturjàtimahãbhujàm ..
     hãrakaü padmaràga÷ca vaidåryaü nãlameva ca .
     catvàro maõayo dheyà÷caturõàü secanàmbhasi ..
     itthaü ni÷citya yaþ kuryàn nçpatiþ sekamàtmanaþ .
     sa ciràyurbhavedbhogã ito'nyastvanyathàcaran ..>% iti yuktikalpatarau bhçïgàrodde÷aþ ..

#<bhçïgàriþ>#, strã, (bhçïgaü bhçïgavadvarõamçcchatãti . ç + in .) kevikàpuùpam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhçïgàrikà>#, strã, (bhçïga + ç + %<karmaõya÷>% 3 . 2 . 1 . iti aõ . bhçïgàraþ tataþ kan . ñàp ata itva¤ca .) jhillikà . yathà --
     %<jhillãkà jhillikà varùakarã bhçïgàrikà ca sà .>% iti hemacandraþ . 4 . 82 ..

#<bhçïgàrã>#, strã, (bhçïgamiyarti råpeõànukaroti %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . iti aõ . bhçïgàrastataþ gauràditvàt ïãp . rasya latve bhçïgàlã ca .) jhillã ityamaraþ . 2 . 5 . 28 ..

#<bhçïgàhvaþ>#, puü, (bhçïgamàhvayate spardhate iti . à + hve + kaþ .) jãvakaþ . bhçïgaràjaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (vivçtirasya jãvakabhçïgaràja÷abdayorj¤àtavyà ..

#<bhçïgàhvà>#, strã, (bhçïgamàhvayate spardhate . bhçïga + à + hle + kaþ striyàü ñàp .) bhramaracchallã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhçïgiþ>#, puü, (vibhartãti . bhç + bàhulakàt gik nuñ ca .) bhçïgã . yathà --
     %<pràptà gaõàdhipatyaü tvaü nàmnà bhçïgiriti smçtaþ .>% iti vàmanapuràõe 45 adhyàyaþ ..

#<bhçïgiõã>#, strã, (bhçïgavat varõo asyà astãti iniþ . ïãp .) vañãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhçïgã>#, strã, (bhç + gak + nuñ + gauràditvàt ïãù .) ativiùà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhçïgã>#, [n] puü, (bhçïgaþ bhçïgavadvarõo'syàstãti . iniþ .) vañavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷ivadvàrapàlavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . bhçïgeriñiþ 2 bhçïgarãñaþ 3 ÷alaþ 4 nàóãdehaþ 5 asthivigrahaþ 6 . iti trikàõóa÷eùaþ .. bhçïgariñiþ 7 . iti bhåriprayogaþ .. tasya janmakàraõaü yathà -- ã÷vara uvàca .
     %<ratimàtreõa nomàyàü matputtraþ saübhaviùyati .
     mahàmaithunasaütyàgàt syàdaputtrã ca pàrvatã ..
     tasmàdahantu devànàü vacanàdbrahmaõastathà .
     tyakùye mahàmaithunantu kintvekaü karutàmaràþ ! ..
     yena me sumahattejo mahàmaithunakàraõam .
     dhàryaü tejasvinaü devamànayantvamaràstu tam ..
     yo niùkampo nirvikàro bhåtvà tejo grahãùyati .
     tanme vadantu trida÷àstyakùye tejaþ ÷arãrajam ..>% ÷rãaurva uvàca .
     %<vçùadhvajavacaþ ÷rutvà devà brahmapurogamàþ .
     haratejograhàyàtha vãtihotraü yayurhriyà ..
     atha brahmàõamàmantrya tathànuj¤àpya pàvakam .
     sendrà devagaõàþ sarve haramåcuridaü vacaþ ..>% ÷rãdevà åcuþ .
     %<eùa vai÷vànaraþ ÷rãmàn bhåritejomayo balã .
     mahàmaithunabãjantu tvattejaþ saügrahãùyati ..
     ityuktvà trida÷àþ sarve bãtihotraü puraþsthitam .
     tasmai nide÷ayàmàsuþ ÷ambhave sarvahetave ..
     tataþ ùaóaïgaü svaü reto vyàdite dahanànane .
     usatsarja mahàbàhurmahàmaithunakàraõam ..
     agnàvutsçjyamànasya tejasaþ ÷a÷abhçdbhçtaþ .
     aõudvayamatisvalpaü giriprasthe papàta ha ..
     tayoþ kàraõayoþ sadyaþ sambhåtau ÷aïkaràtmajau .
     eko bhçïgasamaþ kçùõo bhinnà¤jananibho'paraþ ..
     bhçïgã tasya tadà brahmà nàma bhçïgãti càkarãt .
     mahàkçùõaikaråpasya mahàkàleti lokabhçt ..
     tatastau làlayàmàsa ÷aïkaraþ pramathotkaraiþ .
     aparõayà càpi tathà kramàttàvabhivardhitau ..
     pravçddhau tau mahàtmanau haromàpratipàlitau .
     kramàdgaõe÷au kçtvà tau haro dvàri nyayojayat ..>% iti kàlikàpuràõe 45 adhyàyaþ .. tasya vànaramukhatvakàraõaü tacchàpena harapàrva tyo÷càpimanuùyajanmagrahaõaü yathà --
     %<yadà sà narmaõe yàtà gaurã smaraharàntikam .
     tadà bhçïgimahàkàlau dvàþsthau dvàri pratiùñhitau .
     narmàvasàne sà devã muktadhammillabandhanà .
     niþsçtà ratisaïketa÷àlàyà jalajànanà ..
     tàü niþsarantãü sahasà tathàbhåtàmaninditàm .
     ayogyàü vãkùituü cànyairvçùadhvajamçte priyam ..
     dadar÷aturmahàtmànau nàtihçùñàtmamànasau .
     bhçïgã càpi mahàkàlaþ pràptakàla÷ca kopataþ ..
     dçùñvà tau màtaraü dãnau tadà bhåtàvadhomukhau .
     cintà¤ca jagmatustãvràü ni÷a÷vasaturuttamam ..
     tau pa÷yantau tadà devã dadar÷a himavatsutà .
     cukopa ca tadàparõà vàkya¤caitaduvàca ha ..
     evambhåtàntu màü kasmàdasambaddhàmapa÷yatàm .
     bhavantau tanayau ÷uddhau hrãmaryàdàvivarjitau ..
     tasmàdimàmamaryàdàü bhavantau nirapatrapau .
     akurvatàü tato bhåyàdbhavatorjanma mànuùe ..
     mànuùãü yonimàsàdya mamàvekùaõadoùataþ .
     bhaviùyato bhavantau tu ÷àkhàmçgamukhau bhuvi ..
     tau pràptaduþkhau tu tadà vimanaskau haràtmajau .
     ÷àpaü tasyà na sehàte procatu÷cedamadrijàm ..
     niyojitau yathà dvàri mahe÷ena tvayà saha .
     tathà niyogaü kurvantau tiùñàvo dbàri saüyatau .
     hañhànniþsaraõaü gehàttavaiva na hi yujyate ..
     tasmàttatra pratãkàraü ÷çõu màtaranindite ! .
     tvaü mànuùã kùitau bhåyà haro bhavatu mànuùaþ ..
     mànuùasya harasyàvàü jàyàyàü haratejasà .
     bhavatyà¤càpi mànuùyà bhaviùyàvastathodare ..
     atha kàle vyatãte tu sarvaj¤o vçùabhadhvajaþ .
     tadbhàvi karma j¤àtvaiva mànuùo hyabhavat svayam ..
     brahmaõo dakùiõàïguùñhàddakùo brahmasuto'bhavat .
     aditistatsutà jàtà tataþ påùàhvayo'bhavat ..
     påùõaþ puttro'bhavat pauùyaþ sarva÷àstràrthapàragaþ .
     yasya tulyo nçpo bhåmau na bhåto na bhaviùyati ..
     sa puttrahãno ràjàbhåt pauùyo nçpatisattamaþ .
     ÷eùe vayasi saüpràpte bhàryàbhistisçbhiþ saha ..
     pauùyaþ paramayà bhaktyà brahmàõaü paryatoùayat .
     tasya prasanno bhagavàn brahmà lokapitàmahaþ ..
     brahmovàca .
     ÷çõu pauùya ! yathà bhàvã puttrastava kulodbahaþ .
     tadahaü te vadiùyàmi bhàryàbhistat samàcara ..
     idaü phalaü gçhàõa tvaü mayà dattaü nçpottama ! .
     ajãrõaü bahule kàle pràpte'pi surasaü sadà ..
     phalametat samàdàya yàvat saüvatsaradvayam .
     àràdhaya mahàdevaü suprasanno bhaviùyati ..
     yathà saübhàùate bhargaþ phalametattathà bhavàn .
     kariùyaüti phalaü ràjan ! bhàryàbhistisçbhiþ saha ..
     ityuktvà prayayau brahmà ràjàpi saha bhãrubhiþ .
     haraü yaùñuü samàrebhe bhaktyà paramayà yutaþ ..
     sa tu varùadvaye'tãte mahàdevo jagatpatiþ .
     pauùyasya nçpateþ samyak prasasàdàrthasiddhaye ..
     tataþ puttràrthinaü bhåpaü prasanno vçùabhadhvajaþ .
     brahmadattaphalaü haste kçtvedaü tamuvàca ha ..
     ã÷vara uvàca .
     idaü phalaü brahmadattaü vibhajya nçpate ! tridhà .
     bhojayestàþ svajàyàstvaü prahçùñaþ susthamànasaþ ..
     ekasyà jañhare ÷ãrùaü bhàryàyàste bhaviùyati .
     aparasyàstathà kukùau madhyabhàgo bhaviùyati .
     adho nàbhyàstu yo bhàgaþ so'parasyàü bhaviùyati ..
     tataþ khaõóatrayaü bhåpa ! yathàsthànaü pçthak pçthak .
     yojayiùyati pa÷càtte puttra eko bhaviùyati ..
     tataþ phale svayaü devaþ pravive÷a vçùadhvajaþ .
     tatkùaõàt tat phalaü bhåtaü tribhàgaü svayameva hi .
     tataþ samucite kàle pràpte tàbhistu bhakùitam ..
     tat phalaü nçpa÷àrdåla ! garbhà÷càpyàhitàþ ÷ubhàþ .
     sampårõe garbhakàle tu garbhebhyaþ samajàyata ..
     khaõóatrayaü pçthak ràjà yathà bhargeõa bhàùitam .
     tacca khaõóatrayaü pauùyo yathàsthànaü niyojya ca ..
     ekaü piõóaü cakàrà÷u tatra puttro vyajàyata .
     tasya ÷ãrùe tadà ràjan ! sahajendukalà ÷ubhà ..
     tasya nàmàkarodràjà bràhmaõaiþ svaiþ purohitaiþ .
     candra÷ekhara ityevaü kàntyà candrasamaprabhaþ ..
     evaü tiséõàmambànàü garbhe jàto yato haraþ .
     atastryambakanàmàbhåt prathito devalokayoþ ..>% iti kàlikàpuràõe 46 adhyàyaþ ..
     %<avatãrõe mahàdeve pauùyajàyàsu svecchayà .
     mànuùeõa pramàõena tena sambatsaradbaye .
     girijàpi kakutsthasya ràj¤o bhàryàsvajàyata ..>%
     %<ikùvàkuvaü÷ajo ràjà kakutstho nàma dhàrmikaþ .
     tasya bhàryà mahàbhàgà bhargadevasya puttrikà ..
     sà manonmathinã nàmnà påjità patiballabhà .
     puttrã na vidyate tasyàstadarthaü sà gçhàntare .
     nibhçtaü sthaõóilaü kutvà caõóikàü samapåjayat ..
     påjyamànà mahàdevã caõóikà ràjabhàryayà .
     pàrvatyapi svayaü tasyà garbhe kàle vive÷a ha ..
     sà manonmathinã devã suùuve tanayàü ÷ubhàm .
     tàü dçùñvà hàrasaüyuktàü ÷arajjyotsnopamàü ÷ubhàm ..
     kakutstho bhàryayà sàrdhamatyantamudito'bhavat ..
     tenaiva hàracihnena tasyàü tàràvatãti vai .
     nàmnàkarot pità kàle yathokte nçpasattama ! ..
     tasyàstu yauvanodbhedaü dçùñvà ràjà sutaiþ saha .
     kakutsthaþ kàrayàmàsa samaye'tha svayambaram .
     svayaü sà pàrvatã devã vavre ca candra÷ekharam ..
     iti svayaü mahàdevo mànuùãü yonimà÷ritaþ .
     pàrvatã ca svayaü jàtà narayonàvanindità ..
     yathà bhçïgã mahàkàla etayorabhavat sutaþ .
     tathà tvaü ÷çõu ràjendra ! kathayàmi samudbhavam ..
     athomayà samaü devo viyatà candra÷ekharaþ .
     àjagàma tadà gacchan pràsàdaü pratitaü nçpa ! ..
     dadç÷e'tha carantãü tàmumàyàþ sadç÷ãü guõaiþ .
     sarvalakùaõasampårõàü màdhavasyeva màdhavãm ..
     tàü dçùñvà nyagadaddevãü gaurãü vçùabhaketanaþ .
     iyaü te mànuùã mårtiþ priye ! tàràvatoti yà ..
     bhçïgã mahàkàlayoste janmane vihità svayam .
     tvatto hyananyakànto'haü nànyàü gantumihotsahe ..
     tvamidànãü svaya¤càsyàü mårtyàü pravi÷a bhàvini ! .
     tata utpàdayiùyàmi mahàkàla¤ca bhçïgiõam ..
     ÷rãdevyuvàca .
     mamaiva mànuùã mårtiriyaü bçùabhaketana ! .
     vi÷àmi te'tra vacanàdutpàdaya sutadvayam ..
     pravive÷a tato devã svayaü tàràvatãtanau .
     mahàdevo'pi tasyàntu kàmàrthaü samupasthitaþ ..
     tataþ sàparõayàviùñà devã tàràvatã satã .
     kàmayànaü mahàdevaü svayamevàbhavanmudà ..
     kàmàvasàne tasyàntu sadyojàtaü sutadvayam .
     abhavan nçpa÷àrdåla ! tathà ÷àkhàmçgànanam ..
     tatastayornàma cakre nàrado vacanàn nçpa ! .
     jyeùñho bhairavanàmàbhåt bhãroþ puttro bhayaïkaraþ ..
     vetàlasadç÷aþ kçùõo vetàlo'bhåttathàparaþ .
     iti cakre tayornàma devarùirbrahmaõaþ sutaþ ..
     anyàü÷ca sarvasaüskàrànnàrado munisattamaþ .
     cakàra krama÷o vàkyàccandra÷ekharabhåbhçtaþ ..>% iti kàlikàpuràõe 47 . 48 . 49 adhyàyebhyaþ saükalitam .. tasya janmanaþ prakàràntaraü yathà, veõa uvàca . prapadye devamã÷ànaü tvàmajaü candrabhåùaõam . mahàdevaü mahàtmànaü vi÷vasya jagataþ patim .. athainamabravãddevastrailokyàdhipatirbhavaþ . à÷vàsanakara¤càsya vàkyavidvàkyamuttamam .. aho tuùño'smi te ràjan ! stavenànena suvrata ! . bahunàtra kimuktena matsamãpe vasiùyasi .. uùitvà suciraü kàlaü mama gàtrodbhavaþ punaþ . asuro hyandhako nàma bhaviùyasi suràntakçt .. hiraõyàkùagçhe janma pràpya vçddhiü gamiùyasi . pårbàdharmeõa ghoreõa vedanindàkçtena ca .. sàbhilàùo jaganmàturbhaviùyasi yadà tadà . dehaü ÷ålena hatvà te pàtayiùyàmi sàdhvimam .. tatràpyakalmaùo bhåtaþ stutvà màü bhaktitaþ punaþ . pràptvà gaõàdhipatyaü tvaü nàmnà bhçïgiriti smçtaþ . matsannidhàne sthitvà tvaü tataþ siddhiü gamiùyasi .. tataþ kàlàntare andhakakçtastavànantaraü mahàdevavàkyam yathà --
     %<siddho'si dànavapate ! parituùño'smi te'ndhaka ! .
     varaü varaya bhadraü te yamicchasi vinàmbikàm ..
     andhaka uvàca .
     ambikà jananã mahyaü bhagabàüstryambakaþ pità .
     bandàmi caraõau màturbandanãyà mamàmbikà ..
     varado'si yadã÷àna ! tadyàtu vilayaü mama .
     ÷àrãraü mànasaü vàgjaü duùkçtaü durvicintitam ..
     tathà me dànavo bhàvo hyapayàtu mahe÷vara ! .
     sthirà syàttava bhaktistu varametaü prayaccha me ..
     mahe÷vara uvàca .
     evaü bhavatu daityendra ! pàpaü te yàtu saükùayam .
     mukto'si daityabhàvàcca bhçïgã gaõapatirbhava ..
     ityevamuktvà varadaþ ÷ålàgràdavatàrya tam .
     nirmàjya nijahastena cakre nirvraõamandhakam ..
     tataþ svadehato devàn brahmàdãnàjuhàva saþ .
     te ni÷cerurmahàtmàno namasyantastrilocanam ..
     gaõàn sa nandã càhåya sannive÷ya tadagrataþ .
     bhçïgiõaü dar÷ayàmàsa bruvanneùo'ndhaketi hi ..
     te dçùñvà dànavapatiü saü÷uùkapi÷itaü ripum .
     gaõàdhipatyamàpannaü pra÷a÷aüsurvçùadhvajam ..>% iti vàmanapuràõe . 44 . 45 . 67 adhyàyebhyaþ saïkalitam ..

#<bhçïgãphalaþ>#, puü, (bhçïgyàþ ativiùàyàþ phalamiva phalaü yasya .) àmràtakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhçïgã÷aþ>#, puü, (bhçïgiõo bhçïgervà ã÷aþ .) mahàdevaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bhçïgeriñiþ>#, puü, (bhçïge bhçïgaviùaye riñati . abhilaùatãti . bhçïge + riñ kartari iþ . aluk samàsaþ .) bhçïgã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<bhçïgeùñà>#, strã, (bhçïgàõàmiùñà .) ghçtakumàrã . bhàrgã . taruõã . kàkajambåþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhçja># ã ïa bharjane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-sakaø-señ .) bharjanaü pàkavi÷eùaþ . ã bhçktaþ . ïa bharjate taõóulàn janaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<bhçjjanaþ>#, puü, (bhçjyante taõóulàdayo'sminniti . bhrasj + %<bhåsådhåbhrasjibhya÷chandasi .>% uõàø 2 . 80 . iti kyun .) ambarãùaþ . iti uõàdikoùaþ . bhàjanà kholà iti bhàùà ..

#<bhçtaþ>#, tri, bharaõãyaþ . ityàhnikatattvam . puùñaþ . iti bhçdhàtoþ karmaõi ktapratyayena niùpannam ..

#<bhçtakaþ>#, puü, (bhriyate iti . bhç + karmaõi ktaþ . tataþ svàrthe kan . yadvà, bhçtena vetanena upajãvatãti kan .) vetanopajãvikarmakartà . tatparyàyaþ . bhçtibhuk 2 karmakaraþ 3 vaitanikaþ 4 . ityamaraþ . 2 . 10 . 15 .. (yathà, manau . 3 . 156 .
     %<bhçtakàdhyàpako ya÷ca bhçtàdhyàpitastathà ..>%)

#<bhçtiþ>#, strã, (bhriyate anayeti . bhç + ktin .) vetanam . ityamaraþ . 2 . 10 . 38 .. målyam . bharaõam . iti medinã . te, 42 .. bhçtirvetanaü kçtakarmaõe dattam . tattu saptavidhadattàntargatadattavi÷eùaþ . yathà nàradena ca . dattaü saptavidhaü proktamadattaü ùoóa÷àtmakamiti pratipàdya dattàdattayoþ svaråpaü vivçtam .
     %<paõyamålyaü bhçtistuùñyà snehàt pratyupakàrataþ .
     strã÷ulkànugrahàrtha¤ca dattaü dànavido viduþ ..>% iti mitàkùarà ..

#<bhçtibhuk>#, [j] puü, (bhçtyà bhuïkte upajãvatãtyarthaþ . bhuj + kartari kvip .) bhçtakaþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 15 ..

#<bhçtyaþ>#, puü, (bhriyate iti . bhç + %<bhç¤o'saüj¤àyàm .>% 3 . 1 . 112 . iti kyap . %<hnasvasya piti kçti tuk .>% 6 . 1 . 71 . iti tugàgama÷ca .) dàsaþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 17 .. (tathàsya paryàyàntaram .
     %<parikarmà paricaraþ sahàyaþ paricàrakaþ .
     preùyo bhatya upasthàtà sevako'bhiùavo'nugaþ ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..) tasya lakùaõaü yathà -- såta uvàca .
     %<bhçtyà bahuvidhà j¤eyà uttamàdhamamadhyamàþ .
     niyoktavyà yathàrtheùu trividheùveva karmasu ..
     bhçtyaparãkùaõaü vakùye yasya yasya hi yo guõaþ .
     tamimaü saüpravakùyàmi yadyadà kathitàni ca ..
     yathà caturbhiþ kanakaü parãkùyate tulàgharùaõacchedanatàpanena .
     tathà caturbhirbhçtakaþ parãkùyate ÷rutena ÷ãlena kulena karmaõà ..>% kula÷ãlaguõopetaþ satyadharmaparàyaõaþ . råpeõa suprasanna÷ca ràjyàdhyakùo vidhãyate .. målyaråpaparãkùàkçdbhavedratnaparãkùakaþ . balàbalaparij¤àtà senàdhyakùo vidhãyate .. iïgitàkàratattvaj¤o balavàn priyadar÷anaþ . apramàdã pramàthã ca pratãhàraþ sa ucyate .. medhàvã vàkpañuþ pràj¤aþ satyavàdã jitendriyaþ . sarva÷àstrasamàlokã hyeùa sàdhuþ sa lekhakaþ .. buddhimàn matimàü÷caiva paracittopalakùakaþ . kråro yathoktavàdã ca eùa dåto vidhãyate .. samastakçta÷àstraj¤aþ paõóito'tha jitendriyaþ . ÷auryavãryaguõopeto dharmàdhyakùo vidhãyate .. pitçpaitàmaho dakùaþ ÷àstraj¤aþ satyavàcakaþ . ÷aucayuktaþ sadàcàrã såpakàraþ sa ucyate .. àyurvedakçtàbhyàsaþ sarvaj¤aþ priyadar÷anaþ . àrya÷ãlaguõopeto vaidya eùa vidhãyate .. vedavedàïgatattvaj¤o japahomaparàyaõaþ . à÷ãrvàdaparo nityameùa ràjapurohitaþ .. iti gàruóe 112 adhyàyaþ ..

#<bhçtyà>#, strã, (bhriyate'nayà bharaõamiti và . bhç + %<saüj¤àyàü samajaniùadnipatamanavidaùu¤ ÷ãï bhç¤iõaþ ..>% 3 . 3 . 99 . iti kyap . striyàü ñàp .) vetanam . ityamaraþ . 2 . 10 . 38 .. (bharaõakriyà . yathà, çgvede . 1 . 84 . 16 .
     %<àsanniùån hçtsvasomayo bhånya eùàü bhçtyàmçõadhatsa jãvàt ..>%)

@<[Page 3,541c]>@
#<bhçmiþ>#, puü, (bhramati bhràmyati veti . bhram + %<bhrameþ saüprasàraõa¤ca .>% uõàø 4 . 120 . iti in kit samprasàraõa¤ca .) vàyuvi÷eùaþ . ghåraõà vàtàsa iti bhàùà . jalàdibhramaõam . ityuõàdikoùaþ .. (tri, karmanirvàhakaþ . yathà, çgvede . 1 . 31 . 16 .
     %<àpiþ pità pramatiþ somyànàü mçmirasyçùikçnmartyànàm ..>% %<bhçmirbhràmakaþ karmanirvàhaka ityarthaþ .>% iti tadbhàùye sàyanaþ .. bhramaõa÷ãlaþ . yathà, çgvede . 3 . 62 . 1 .
     %<imà uvàü bhçmayo manyamànà yuvàvate na tujyà abhåvan ..>% %<bhçmayaþ bhramaõa÷ãlàþ ..>% iti tadbhàùye sàyanaþ .. vãõàvi÷eùe strã . yathà, çgvede . 2 . 34 . 1 .
     %<agnayo na ÷u÷ucànà çjãùiõo bhçmiü dhamanto apagà avçõvata ..>% %<yadvà, bhçmyàkhyo vãõàvi÷eùastaü dhamanto vàdayantaþ ..>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<bhç÷a>#, ir ya u adhaþpate . iti kavikalpadrumaþ .. (divàø-paraø-akaø-señ .) ir abhç÷at abhar÷ãt . puùàditvànnitya ïa ityanye . ya bhç÷yati bhç÷yatyaripatàkinãti halàyudhaþ .. u bhar÷itvà bhçùñvà . iti . durgàdàsaþ ..

#<bhç÷aü>#, klã, (bhç÷yati pràcuryeõa vartate iti bhç÷a + kaþ .) ati÷ayaþ . tadvati, tri . ityamaraþ 1 . 70 .. (yathà, bhàravau . 11 . 46 .
     %<bhç÷amàràdhane yattaþ svàràdhyasya marutvataþ ..>%

#<bhç÷am>#, vya, (bhç÷a + kaþ .) prakarùàrthaþ . muhurarthaþ . ÷obhanam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bhçùat>#, [d] puü, pàùàõaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bhçùñaþ>#, tri, (bhrasja + karmaõi ktaþ .) jalopasekaü vinà pakvaþ . iti hemacandraþ .. bhàjà iti bhàùà ..

#<bhçùñataõóulaþ>#, puü, (bhçùña÷càsau taõóula÷ceti karmadhàrayaþ .) bharjanavi÷iùñadhànyanikaraþ . càla bhàjà iti bhàùà .. asya guõàþ .
     %<sugandhiþ kaphahàråkùaþ pittalo bhçùñataõóulaþ ..>% iti ràjavallabhaþ ..

#<bhçùñayavaþ>#, puü, (bhçùña÷càsau yava÷ceti .) bharjanavi÷iùñayavaþ . yava bhàjà iti bhàùà . tatparyàyaþ . dhànàþ 2 . ityamaraþ .. vàññakam 3 . iti ÷abdacandrikà .. asya guõà dhànà÷abde draùñavyàþ ..

#<bhçùñànnaü>#, klã, (bhçùñaü annam .) bhçùñataõóulaþ . muói iti bhàùà . tatparyàyaþ . kuharam 2 nyàñyam 3 . iti ÷abdacandrikà ..

#<bhçùñiþ>#, strã, (bhrasj + bhàve ktin .) bharjanam . ÷ånyavàñikà . iti medinã . ñe, 25 ..

#<bhé># gi bhçtau . bhçji . bhartse . iti kavikalpadrumaþ .. (kryàø-paraø-sakaø-señ .) gi bhçõàti bhårõaþ . bhårõiþ . bhçji bharjane . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 3,542a]>@
#<bhekaþ>#, puü, (bibheti iti . bhã + %<iõbhãkàpà÷alyatãti .>% uõàø . 3 . 43 . iti kan . jantuvi÷eùaþ . vyàï iti bhàùà . tatparyàyaþ . maõóåkaþ 2 varùàbhåþ 3 ÷àlåraþ 4 plavaþ 5 darduraþ 6 . ityamaraþ . 1 . 10 . 24 .. vçùñibhåþ 7 sàlåraþ 8 . iti taññãkà .. plavaïgamaþ 9 vyaïgaþ 10 plavagaþ 11 ÷allaþ 12 nandanaþ 13 gåóhavarcàþ 14 ajihvaþ 15 jihmamohanaþ 16 . iti ÷abdaratnàvalã .. nandakaþ 17 kçtàlayaþ 18 rekaþ 19 . iti trikàõóa÷eùaþ .. maõóaþ 20 hariþ 21 lulukaþ 22 . kvacit pustake lålako'pi pàñhaþ . ÷àlåkaþ 23 kañuravaþ 24 . asya màüsaguõàþ . sadyobalakaratvam . ÷ramatçódàhapramehakùayakuùñhacchardinà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. meghaþ . iti medinã . ke, 30 .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 451 .
     %<saüvçõute'drãnudadhirnidàghanadyo na bhekamapi ..>%)

#<bhekañaþ>#, puü, (bheka iva ñalati . bheka + ñala + óaþ .) matsyabhedaþ . yathà . tulyau bhekañavekañau . iti dviråpakoùaþ ..

#<bhekaniþ>#, puü, matsyavi÷eùaþ . bhàïgana iti bhàùà . asya guõàþ . madhuratvam . ÷ãtatvam . vçùyatvam . ÷leùmakaratvam . gurutva¤ca . iti ràjavallabhaþ . bhekaliþ . iti ca pàñhaþ ..

#<bhekaparõã>#, strã, (bhekàkçti parõamasyàþ ïãù .) maõóåkaparõã . iti kecit .. (yathà --
     %<tatsarvaü kanyakàdràvairmardayedbhàvayettathà .
     bhekaparõãrasenaiva gu¤jàdvayavañãü hitàm ..>% iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe bçhatsomanàtharase ..)

#<bhekabhuk># [j] puü, (bhekaü bhuïkte iti . bhuj + kvip . sarpaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<bhekã>#, strã, (bheka + %<jàterastrãviùayàdayopadhàt .>% 4 . 1 . 63 . iti ïãù .) bhekapriyà . tatparyàyaþ . ÷ilã 2 gaõóupadã 3 varùàbhvã 4 ityamaraþ . 1 . 10 . 24 .. anye'pãbantabhekaparyàyà etadvàcakàþ . maõóukaparõãvçkùaþ . iti ratnamàlà .. (yathàsyàþ paryàyàntaram .
     %<bhekã maõóåkaparõã ca maõóåkã målaparõyapi ..>% iti ratnamàlàyàm ..)

#<bheóaþ>#, puü, (bhã + bàhulakàt óaþ . asyettvam na guõatvaü ca .) meùaþ . iti hemacandraþ . 4 . 343 . asya bhàùà bheóà ..

#<bheóã>#, strã, (bheóa + ïãù .) bheóabhàryà . avã . asyà dugdhaguõàþ .
     %<àkikaü lavaõa svàdu snigdhoùõa¤cà÷marãpraõut .
     ahçdyaü tarpaõaü ke÷yaü ÷ukrapittakaphapradam ..
     gurukàse'nilodbhåte kevale cànile varam .>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<bhettà>#, [ç] tri, (bhinattãti . bhida + tçc .) bhedakartà . yathà, vyavahàratattve .
     %<kuddàlapàõivij¤eyaþ setubhettà samãpataþ ..>%

@<[Page 3,542b]>@
#<bhedaþ>#, puü, (bhid + gha¤ .) ÷atruva÷ãkaraõopàyacatuùñayàntargatatçtãyopàyaþ . tatparyàyaþ . upajàpaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 21 .. parato vi÷leùya àtmasàt karaõaübhedaþ . iti bharataþ .. tadvi÷eùo yathà -- matsya uvàca .
     %<parasparantu ye duùñhàþ kruddhà bhãtàvamànitàþ .
     teùàü bhedaü prayu¤jãta bhedasàdhyà hi te matàþ ..
     ye tu yenaiva doùeõa parasmànnàpi bibhyati .
     te tu taddoùapàtena bhedanãyà bhç÷aü tataþ ..
     àtmãyàü dar÷ayedà÷àü parasmàddar÷ayedbhayam .
     evaü hi dar÷ayedbhinnàn yathàvadva÷amànayet ..
     saühatà hi vinà bhedaü ÷akreõàpi suduþsahàþ .
     bhedameva pra÷aüsanti tasmànnayavi÷àradàþ ..
     svamukhenà÷rayedbhedaü bhedaü paramukhena ca .
     parãkùya sàdhu manyeta bhedaü paramukhàcchrutam ..
     bhedyàþ svakàryamuddi÷ya ku÷alairye hi bheditàþ .
     bheditàste vinirdiùñà naiva ràjàrthavàdibhiþ ..
     antaþkopo bahiþkopo yatra syàtàü mahãkùitàm .
     antaþkopo mahàüstatra nà÷akaþ pçthivãkùitàm ..
     sàmantakopo bàhyastu kopaþ prokto manãùibhiþ .
     mahiùãyuvaràjàbhyàü tathà senàpaternçpa ! ..
     amàtyamantriõà¤caiva ràjaputtràttathaiva ca .
     antaþkopo vinirdiùño dàruõaþ pçthivãkùitàm ..
     vàhyakope samutpanne sumahatyapi pàrthivaþ .
     ÷uddhàntastu mahàbhàga ! ÷ãghrameva jayã bhabet ..
     api ÷akrasamo ràjà antaþkopena na÷yati .
     so'ntaþkopaþprayatnena tasmàdrakùenmahãkùità ..
     parataþ kopamutpàdya bhedena vijigãùuõà .
     j¤àtãnàü bhedanaü kàryaü pareùàü vijigãùuõà ..
     rakùya÷caiva prayatnena j¤àtibhedastathàtmanaþ .
     j¤àtayaþ paritapyante satataü paritapya yam ..
     tathàpi teùàü kartavyaü sugambhãreõa cetasà .
     grahaõaü dànamànàbhyàü bhedastebhyo bhayaïkaraþ ..
     na j¤àtiranugçhõàti na j¤àtirdagdhumicchati .
     j¤àtibhirbhedanãyàstu ripavastena pàrthivaiþ ..
     bhinnà hi ÷akyà ripavaþ prabhåtàþ svalpena sainyena nihantumàjau .
     susaühatànàü hi tatastu bhedaþ kàryo ripåõàü naya÷àstravidbhiþ ..>% iti màtsye ràjadharme 222 adhyàyaþ .. * .. dvaidhaþ . vi÷eùaþ . vidàraõam . iti medinã . ne, 12 .. (tathà ca kàmandakãye . 15 . 16 .
     %<pura÷ca pa÷càcca yadà samarthastadàbhiyàyànmahate phalàya .
     punaþ prasarpannavi÷uddhapçùñhaþ pràpnoti tãvraü khalu pàrùõibhedam ..>%) virekaþ . yathà, hàsyàrõavanàñake .
     %<kà÷e dhåmastuùàõàü balavati marute svedabhedopavàsà vahnermàndye ca piùñaü sapi÷itamani÷aü vàripànaü kaphartau ..>%

@<[Page 3,542c]>@
#<bhedakaþ>#, tri, (bhid + õvul .) vidàrakaþ . yathà, manau . 9 . 285 .)
     (%<saükramadhvajayaùñãnàü pratimànà¤ca bhedakaþ .
     pratikuryàcca tat sarvaü pa¤ca dadyàcchatàni ca ..>% virecakauùadhàdiþ . (virecakaudhàrthe viùayo yathà,
     %<navajvare ca ye yogà bhedakàþ parikãrtitàþ .
     te tathaiva prayoktavyà vãkùya dehamalàdikam ..>% iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe virekàdhikàre ..) pçthakkàrakaþ . yathà . %<bhedayati anyapadàrthaü pçthak karotãti bhedakaü nàmnà ÷ivaþ gotreõa gàrgyaþ .>% iti kàrakañãkàyàü durgàdàsaþ .. api ca .
     %<bhedyabhedakayoþ ÷liùñaü sambandho'nyonyamiùyate .
     dbiùñho yadyapi sambandhaþ ùaùñhyatpattistu bhedakàt ..>% iti kalàpañãkàdhçtabhartçharikàrikà .. (%<sàmànyasya bhedako vi÷eùaþ prakàraþ .>% iti ca 5 . 3 . 69 . ityasya . kà÷ikàvçttiþ ..)

#<bhedanaü>#, klã, (bhidyate'neneti bhid + lyuñ .) hiïgu . iti ràjanirghaõñaþ .. vidàraõam . iti bhidadhàtorbhàve'nañ pratyayena niùpannam .. (bhedakàrake, tri .. yathà, bhàgavate . 3 . 26 . 2 . yadàhurvarõaye tat te hçdayagranthibhedanam .
     %<ahaïkàranivartakamiti svàmivyàkhyànam ..>% virecanakàrake ca . yathà ca su÷rute . 1 . 188 . 14 .. sarvaü pittakaraü madyamamlaü dãpanarocanam . bhedanaü kaphavàtaghnaü hçdyaü vastivi÷odhanam ..)

#<bhedanaþ>#, puü, (%<bhidyate'neneti .>% bhida + lyuñ .) amlavetasaþ .. (bhinatti bhåmimiti . lyuþ .. ÷åkaraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bheditaþ>#, tri, (bhida + õic + karmaõi ktaþ .) bhinnaþ . dàritaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 100 ..

#<bhedã>#, [n] puü, (bhettuü ÷ãlamasyeti . bhida + õiniþ .) amlavetasaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (guõàdayo'syàmlavetasa÷abde vij¤eyàþ ..) bhedakartari tadvi÷iùñe ca tri .. (yathà bhàgavate . 3 . 15 . 33 .
     %<vyutpàditaü hyudarabhedi bhayaü yato'sya ..>%)

#<bheduraü>#, klã, (bhidura + pçùodaràditvàt sàdhuþ .) bhiduram . vajram . iti dviråpakoùaþ ..

#<bheraþ>#, puü, (bibhetyasmàditi . bhã + çjrendràgravajreti . uõàø . 2 . 28 . iti ran .) pañahaþ . bherã . dundubhiþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<bheriþ>#, strã, (bibhyati ÷atravo'syà iti . bhã + %<vaïkryàdaya÷ca .>% uõàø . 4 . 66 . iti krin . bàhulakàd guõaþ .) bçhaóóhakkà . tatparyàyaþ . ànakaþ 2 dundubhiþ 3 . ityamaraþ . 1 . 7 . 6 .. bherã 4 ànakadundubhiþ 5 ànakadundubhã 6 . iti taññãkàyàü bharataþ .. (yathà, %<yato bheriveõuvãõàmçdaïgatàlapañaha÷aïkhakàhalàdibhedena ÷abdà anekavidhàþ .>% iti pa¤catantre prathamatantram ..)

@<[Page 3,543a]>@
#<bherã>#, strã, (bibhyati ÷atravo'syà iti . bhã + krin . kçdikàràditi pakùe ïãp .) bherã . ityamarañãkàyàü bharataþ .. varàha uvàca .
     %<bherã÷abdamakçtvà tu yastu màü pratibodhayet .
     badhiro jàyate bhåme ! janmaika¤ca na saü÷ayaþ ..
     tasya vakùyàmi su÷roõi ! pràya÷cittaü mama priyam .
     kilviùàd yena mucyeta bherãtàóanamohitaþ ..
     yasya kasyacinmàsasya ÷uklapakùe tu dvàda÷ãm .
     àkà÷a÷ayanaü kçtvà ÷ãghraü mucyeta kilbiùàt ..
     ya etena vidhànena vasudhe ! karma kàrayet .
     aparàdhaü na gaccheta mama lokàya gacchati ..>% iti varàhapuràõe bherãtàóanàparàdhapràya÷cittam .. (yathà ca, mu÷rute . 2 . 276 . 9 .
     %<etena bheryaþ pañahà÷ca digdhà nànadyamànà viùamà÷u hanyuþ ..>%)

#<bheruõóaü>#, klã, garbhadhàraõam . bhayànake, tri . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bheruõóà>#, strã, (bheruõóa + ñàp .) devatàvi÷eùaþ . yakùiõãbhedaþ . iti medinã . óe, 34 .. sà devatà kàlã . yathà --
     %<trikoõanilayà nityà paramàmçtara¤jità .
     mahàvidye÷varã ÷vetà bheruõóà kulasundarã ..>% iti kàlãkulasarvasve ÷rã÷ivapara÷uràmasaüvàde àdyàyàþ sahasranàmastotram ..

#<bhelaü>#, tri, (bhã + %<çjendràgravajreti .>% uõàø 2 . 28 . iti ran rasya latvam .) bhãruþ . mårkhaþ . iti medinã . le, 43 .. ca¤calaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bhelaþ>#, puü, (bhã + ran latvam .) plavaþ . munivi÷eùaþ . iti medinã . le, 43 .. bhelakam . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<bhelakaþ>#, puü, klã, (bhela + svàrthe kan .) nadyàdi taraõasàdhanvastu . bhelà iti bhàùà . tatparyàyaþ . plavaþ 2 kolaþ 3 uóåpam 4 uóupam 5 taraõaþ 6 tàraõaþ 7 tàrakaþ 8 . iti ÷abdaratnàvalã .. tarãùaþ 9 . iti jañàdharaþ ..

#<bheùa>#, ç ¤a bhaye . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøubhaø-akaø-señ .) ç abibheùat . ¤a bheùati bheùate bibheùe . iti durgàdàsaþ ..

#<bheùajaü>#, klã, (bhiùajovaidyasyedamityaõ nipàtanàdetvam . yadvà, bheùaü rogaü jayatãti . ji + óaþ . auùadham . ityamaraþ . 2 . 6 . 50 .. (%<asti bheùajojalàùaþ .>% iti çksaühità . 2 . 33 . 7 .) atha bheùajabhakùaõasamayàþ .
     %<bhaiùajyamabhyavaharet prabhàte pràya÷o budhaþ .
     kaùàyàüstu vi÷eùeõa tatra bhedastu dar÷itaþ ..
     j¤eyaþ pa¤cavidhaþ kàlo bhaiùajyagrahaõe nçõàm .
     ki¤cit såryodaye jàte tathà divasabhojane .
     sàyantane bhojane ca muhu÷càpi tathà ni÷i ..>% tatra prathamaþ kàlaþ .
     %<pràyaþ pittakaphodreke virekavamanàrthayoþ .
     lekhanàrthe ca bhaiùajyaü prabhàte nànnamàharet ..>% atha dvitãyaþ kàlaþ .
     %<bhaiùajyaü viguõe'pàne bhojanàgre pra÷asyate .
     arucau citrabhojyai÷ca mitraü ruciramàharet ..
     samànavàte viguõe mande'gnau vahnidãpanam .
     dadyàdbhojanamadhye ca bhaiùajyaü ku÷alo bhiùak ..
     vyànakope tu bhaiùajyaü bhojanànte samàharet .
     hikkàkùepakakampeùu pårbamante ca bhojanàt ..>% atha tçtãyaþ kàlaþ .
     %<udàne kupite vàte svarabhaïgàdikàriõi .
     gràsagràsàdikaü deyaü bhaiùajyaü sàdhyabhojane ..
     pràõe praduùñe sàdhyasya bhuktasyànte pradãyate .
     auùadhaü pràya÷o dhãraiþ kàlo'yaü syàt tçtãyakaþ ..>% atha caturthaþ kàlaþ .
     %<muhurmuhu÷ca tçñchardihikkà÷vàsagadeùu ca .
     sànna¤ca bheùajaü dadyàditi kàlacaturthakaþ ..>% atha pa¤camaþ kàlaþ .
     %<årdhvagantu vikàreùu lekhane vçühaõe tathà .
     pàcane ÷ayane deyamanantaü bheùajaü ni÷i ..>% iti pa¤camaþ kàlaþ .. nirannasya bheùajasya guõamàha .
     %<vãryàdhikaü bhavati bheùajamannahãnaü hanyàttadàmayamasaü÷ayamà÷u caiva ..
     tadbàlavçddhayuvatãmçdubhi÷ca pãtaü glàniü paràü nayati cà÷u balakùaya¤ca ..>% sànnasya bheùajasya guõamàha .
     %<÷ãghraü vipàkamupapattibalaüna hiüsyàdannàvçtaü na ca muhurvadanànnireti .
     etaddhitaü sthavirabàlakç÷àïganàbhyaþ pràgbhojanàdyada÷itaü kila tacca tadvat ..>% tadvat annàvçtavat bheùajamiti ÷eùaþ .
     %<auùadha÷eùe bhuktaü bhojana÷eùe yadauùadhaü pãtam .
     na karoti gadopa÷amaü prakopayatyanyarogàü÷ca ..>% pãtamityupalakùaõam . lãóhàdi ca .
     %<anulomo'nilaþ svàsthyaü kùuttçùõàsumanaþ kutaþ .
     laghutvamindriyodgàra÷uddhijãrõauùadhàkçtiþ ..
     klamo dàho'ïgasadanaü bhramamårchà÷irorujaþ .
     aratirbalahàni÷ca sàva÷eùauùadhàkçtiþ ..>% atha bheùajabhakùaõavidhimàha carakaþ .
     %<devàn guråüstathà vipràn påjayitvà praõamya ca .
     à÷iùa÷ca samàdàya ÷raddhayà bheùajaü bhajet ..
     rasàyanamivarùãõàü devànàmiva càmçtam .
     sudhaivottamanàgànàü bhaiùajyamidamastu te ..
     brahmadakùà÷virudrendrabhåcandràrkànilànalàþ .
     çùayaþ sauùadhigràmà bhåmidevà÷ca pàntu vaþ ..>% ityàdyà÷iùaþ ..
     %<auùadhaü hemarajatamçdbhàjanaparisthitam .
     pibedàtmajanasyàgre prasannavadanekùaõaþ ..
     pra÷àntaståpavi÷yàtha pãtvà pàtramadhomukham .
     niþkùipyàcamya salilaü tàmbålàdyupayojayet ..>% atha bheùajànàü vidhànàni .
     %<svarasa÷ca tathà kalkaþ kvàtha÷ca himaphàõñakau .
     j¤eyàþ kaùàyàþ pa¤caite laghavaþ syuryathottaram ..>% tatràdau svarasavidhiþ .
     %<àhatàttatkùaõàkçùñàt dravyàt kùuõõàt samudbhave .
     vastraniùpãóito ya÷ca svaraso rasa ucyate ..>% atha kalkavidhiþ .
     %<dravyamàrdraü ÷ilàpiùñaü ÷uùkaü và sajalaü bhavet .
     prakùipya gàlayedvastre tanmànaü karùasammitam ..
     kalke madhu ghçtaü tailaü deyaü dviguõamàtrayà .
     sitàü guóaü samaü dadyàddravà deyà÷caturguõàþ ..>% atha kvàthavidhiþ .
     %<pànãyaü ùoóa÷aguõaü kùuõõe dravyapale kùipet .
     mçtpàtre kvàthayedgràhyamaùñamàü÷àva÷eùitam ..
     karùàdau tu palaü yàvaddadyàt ùoóa÷ikaü jalam ..
     ùoóa÷ikaü ùoóa÷aguõam .. * ..>% atha himavidhiþ .
     %<kùuõõaü dravyapalaü samyak ùaóbhirnãrapalaiþ plutam .
     ni÷oùitaü himaþ sa syàttathà ÷ãtakaùàyakaþ ..>% atha phàõñavidhiþ .
     %<kùuõõadravyapale samyak jalamuùõaü viniþkùipet .
     mçtpàtre kuóavonmànaü tatastu ÷ràvayet puñàt ..
     sa syàt cårõadravaþ phàõñastanmànaü dvipalonmitam .
     kùaudraü sità guóàdãüstu karùamàtràn viniþkùipet .. * ..>% atha taõóulajalavidhiþ .
     %<kaõóitaü taõóulapalaü jale'ùñaguõite kùipet .
     bhàvayitvà jalaü gràhyaü deyaü sarvatra karmamu ..>% atha manthavidhiþ .
     %<jale catuùpale ÷ãte kùuõõaü dravyapalaü kùipet .
     mçtpàtre manthayet samyaka tasmàcca dviguõaü pibet ..>% atha cårõavidhiþ .
     %<atyanta÷uùkaü yaddravyaü supiùñaü vastragàlitam .
     tat syàccårõaü rajaþkùodastanmàtràkarùasammità ..
     cårõe guóaþ samo deyaþ ÷arkarà dbiguõà matà .
     cårõeùu bharjitaü hiïgu deyaü notkledakçdbhavet ..>% atha bhàvanàvidhiþ .
     %<draveõa yàvatà samyak cårõaü sarvaü plutaü bhavet .
     bhàvanàyàþ pramàõantu cårõe proktaü bhiùagvaraiþ ..>% atha puñapàkavidhiþ .
     %<puñapakvasya kalkasya svaraso gçhyate yataþ .
     atastu puñapàkànàü yuktiratrocyate mayà ..
     puñapàkasya pàko'yaü lepasyàïgàravarõatà .
     lepa¤ca dvyaïgulaü sthålaü kuryàdvàïguùñhamàtrakam ..
     kà÷marãvañajambvàdipatrairveùñanamuttamam .
     palamàtro raso gràhyaþ karùamàtraü madhu kùipet ..
     kalkacårõadravàdyàstu deyàþ kolamità budhaiþ ..>% athoùõodakavidhiþ .
     %<aùñamenàü÷a÷eùeõa caturthenàrdhakena và .
     athavà kvàthanenaiva siddhamuùõodakaü vadet ..>% atha kùãrapàkavidhiþ .
     %<kùãramaùñaguõaü dravyàt kùãrànnãraü caturguõam .
     kùãràva÷eùaü tatpãtaü ÷ålamàmodbhavaü jayet ..>% athàvalehavidhiþ .
     %<kvàthàderyat punaþ pàkàt ghanatvaü sà rasakriyà .
     so'valeha÷ca leha÷ca tanmàtrà syàt palonmità ..>% atha vañikàvidhiþ .
     %<vañikà atha kathyante tannàmavañikà vañã .
     modako guñikà piõóã guóo vartistathocyate ..
     lehavat sàdhyate vahnau guóo và ÷arkaràthavà .
     guggulurvà kùipettatra cårõaü tannirmità vañã ..>% atha sandhànavidhiþ .
     %<draveùu cirakàlasthaü dravyaü yat sandhitaü bhavet .
     àsavàriùñabhedaistat procyate bheùajocitam ..>% atha dhàtånàü ÷odhanamàraõavidhiþ . tatra ÷odhanavidhiþ .
     %<pattalãkçtya patràõi hemno vahnau pratàpayet .
     niùi¤cettaptataptàni taile takre ca kà¤jike ..
     gomåtre ca kulatthànàü kaùàye tu tridhà tridhà .
     evaü hemnaþ pareùà¤ca dhàtånàü ÷odhanaü bhavet .. * ..>% atha svarõasya màraõavidhiþ .
     %<svarõasya dviguõaü såtamamlena saha mardayet .
     tadgolakasamaü gandhaü nidadhyàdadharottaram ..
     golaka¤ca tato ruddhvà saràvadçóhasaüpuñe .
     triü÷advanopalairdadyàt puñànyevaü caturda÷a .
     nirutthaü jàyate bhasma gandho deyaþ punaþ punaþ ..>% atha snehapànavidhiþ . sneha÷caturvidhaþ prokto ghçtaü tailaü vasà tathà . majjà ca tat pivenmartyaþ ki¤cidabhyudite ravau .. atha pa¤cakarmàõi . prathamaü vamanaü pa÷càdvireka÷cànuvàsanam . etàni pa¤ca karmàõi niråheõottaraü tathà .. atha phalavartividhiþ . ghçtàbhyakte gude kùiptvà ÷lakùõà svàïguùñhasannibhà . malapravartinã vartiþ phalavarti÷ca sà smçtà .. atha nasyagrahaõavidhiþ . nasyaü tat kathyate dhãrairnàsàgràhyaü yadauùagham . làvaõaü nastakarmeti tasya nàma dvayaü matam .. atha dhåmapànavidhiþ . dhåmastu ùaóvidhaþ proktaþ ÷amano vçühaõastathà . recanaþ kàsahà caiva vàmano braõadhåpanaþ .. atha gaõóåùakavalapratisàraõavidhiþ . tatra gaõóåùaþ . snehakùãrakaùàyàdidravaiþ sampårõamànanam . àpårya sthãyate tàvadvidhirgaõóåùadhàraõe .. atha kavalaþ . vàtapittakaphaghnasya dravyasya kavalaü mukhe . ardhe niþkùipya saücarvya niùñhãvet kavale vidhiþ .. atha pratisàraõam . dantajihvàmukhànàü yaccårõakalkàvalehakaiþ . ÷anairgharùaõamaïgulyà taduktaü pratisàraõam .. atha svedavidhiþ . sveda÷caturvidhaþ proktastàpoùõasvedasaüj¤itaþ . upanàho dravaþ svedaþ sarve vàtàrtihàriõaþ .. atha karõapåraõavidhiþ . svedayet karõade÷antu ki¤cittu pàr÷va÷àyinaþ . måtraiþ snehai rasairuktaiþ koùõaiþ ÷rotraü prapårayet .. karõa¤ca påritaü rakùecchataü pa¤ca÷atàni và . sahasraü vàpi màtràõàü ÷rotrakaõñha÷irogadaiþ .. rasàdyaiþ påraõaü karõe bhojanàt pràk pra÷asyate . tailàdyaiþ påraõaü karõe bhàskare'stamupàgate .. * .. athàlepavidhiþ . athàlepasya nàmàni lepalepanaliptayaþ . doùaghno viùahà varõyaþ sa ca lepastridhà mataþ . na ràtrau lepanaü kuryàt ÷uùyamàõaü na dhàrayet .. atha ÷oõitasràvaõavidhiþ . ÷oõitaü sràvayejjantoràmayaü prasamãkùya ca . prasthaü prasthàrdhamathavà prasthàrdhàrdhamathàpi và .. ÷aratkàle svabhàvena ÷oõitaü sràvayennaraþ . tvagdoùagranthi÷othàdyà na syå rudhirapàtanàt .. athà÷cyotanavidhiþ . kvàthakùaudràsavasnehabindånàü yattu pàtanam . dvyaïgulonmãlite netre proktamà÷cyotanaü hitam .. atha vióàlakavidhiþ . vióàlako vahirlepo netre pakùmavivarjite . tasya màtrà parij¤eyà mukhàlepavidhànavat .. atha tarpaõavidhiþ . vàtàtaparajohãne ve÷manyuttàna÷àyinaþ . àdhàrau màùacårõena klinnena parimaõóitau .. samau dçóhàvasambàdhau kartavyau netrakoùayoþ . pårayedghçtamaõóena vilãnena sukhodake .. athà¤janavidhiþ . atha samyagadoùasya pràptama¤janamàcaret . a¤janaü kriyate netre taddravya¤cà¤janaü matam .. atha pratya¤janavidhiþ . gatadoùamapetà÷ru prapa÷yat samyagambhasà . prakùàlyàkùi yathàdoùaü kàryaü pratya¤janaü tataþ .. iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. atha bheùajakaraõabhakùaõadinam . tatra tithayaþ viùñibhinnàþ ÷obhanàþ . vàràþ ravisomabudhabçhaspati÷ukràõàm . nakùatràõi pårbaphalgunãpårvàùàóhàpårvabhàdrapanmaghàbharaõya÷leùàvi÷àkhàrdràbhinnàni . janmarkùa¤ca niùiddham .
     %<lagnàni mithunakanyàdhanurmãnasaüj¤akàni .
     tatra gurubudhacandra÷ukreùu satsu pra÷astàni ..>% iti jyotiùatattvam .. (karaõaü punarbheùajam . bheùajaü nàma tat yadupakaraõàya upakalpyate bhiùajo dhàtusàmyàbhinirvçttau prayatamànasya vi÷eùata÷copàyàttebhyaþ . taddvividhaü vyapà÷rayabhedàt daivavyapà÷rayaü yuktivyapà÷raya¤ca . tatra daivavyapà÷rayaü mantrauùadhamaõimaïgalabalyupahàrahomaniyamapràya÷cittopavàsasvastyayanapraõipàtagamanàdi . yuktivyapà÷rayaü saü÷odhanopa÷amane ceùñà÷ca dçùñaphalàþ . etaccaiva bheùajamaïgabhedàdapi dvividhaü dravyabhåtamadravyabhåta¤ca, tatra yaddravyabhåtaü tadupàyàbhiplutam . upàyo nàma bhayadar÷anavismàpanakùobhaõaharùaõabhartsana vadhabandhasvapnasaüvàhanàdiramårto bhàvaþ yathoktàþ siddhyupàyà÷ca . yattu dravyabhåtaü tadvamanàdiùu yogamupaiti . tasyàpãyaü parãkùà, idamevaü prakçtyà evaüguõamevaüprabhàvamasmin de÷e jàtamasmin çtau evaü gçhãtamevaü nihitamevamupaskçtamanayà màtrayà yuktamasmin çtau evaüvidhasya puruùasyaitàvantandoùamapakarùayati upa÷amayati và anyadapi caivaüvidhaü bheùajamabhåttaccànenànena và vi÷eùeõa yuktamiti . iti carake vimànasthàne'ùñame'dhyàye ..)

#<bheùajàïgaü>#, klã, (bheùajasya auùadhasya aïgamavayavaiva .) anupànam . iti ÷abdacandrikà ..

#<bhaikùaü>#, klã, (bhikùàõàü samåha iti . bhikùà + bhikùàdibhyo'õ . 4 . 2 . 78 . ityaõ .) bhikùàsamåhaþ . ityamaraþ . 2 . 7 . 47 .. api ca .
     %<bhikùà÷anamanudyogàt pràkkenàppanimantritam .
     ayàcitantu tadbhaikùaü bhoktavyaü manurabravãt ..>% iti pràya÷cittatattvadhçto÷anaso vacanam .. (bhikùaiva svàrthe aõ . bhikùà .. bhikùàbhave bhikùàlabdhe và tri ..)

#<bhaikùajãvikà>#, strã, (bhaikùeõa jãvikà .) bhikùayà jãvanopàyaþ . tatparyàyaþ . paiõóinyam 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<bhaikùabhuk># [j] tri, bhaikùà÷ã . bhikùà÷ã . bhaikùaü bhuïkte yaþ . iti kartari kvippratyayena . niùpannaü .. (yathà, mahàbhàrate . 14 . 46 . 3 .
     %<guruõà samanuj¤àto bhu¤jitànnamakutsayan .
     haviùyabhaikùyabhuk càpi sthànàsanavihàravàn ..>%)

#<bhaimã>#, strã, (bhãmenopàsità bhãmasya iyaü veti . bhãma + aõ ïãp .) bhãmaikàda÷ã . yathà, atha bhaimã . viùõudharmottare .
     %<mçga÷ãrùe ÷a÷adhare màdhe màsi prajàpate ! .
     ekàda÷yàü site pakùe sopavàso jitendriyaþ .
     dvàda÷yàü ùañtilàcàraü kçtvà pàpàt pramucyate ..
     tilasnàyã tilodvartã tilahomã tilodakã .
     tilasya dàtà bhoktà ca ùañtilã nàvasãdati ..>% matsyapuràõe . yadyaùñamyàü caturda÷yàü dbàda÷yàmatha bhàrata ! . anyeùvapi dinarkùeùu na ÷aktastvamupoùitum .. tataþ puõyàmimàü bhãmatithiü pàpapraõà÷inãm . upoùya vidhinànena gaccha viùõoþ paraü padam .. bhãmatithiü bhaimãtvena khyàtàü ekàda÷ãm .. ityekàda÷ãtattvam .. * .. api ca . pitàmaha uvàca .
     %<màghamàse ÷uklapakùe såryarkùeõa yutà purà .
     ekàda÷ã tathà caiùà bhãmena samupoùità ..
     à÷caryantu vrataü kçtvà pitéõàmançõo bhavet .
     bhãmadvàda÷ãti vikhyàtà pràõinàü puõyavardhinã ..
     nakùatreõa vinàpyeùà brahmahatyàdi nà÷ayet .
     vinihanti mahàpàpaü kunçpo viùayaü yathà .
     kuputtrastu kulaü yadvat kubhàryà ca patiü yathà .
     adharma¤ca yathà dharmaþ kumantrã ca yathà nçpam ..
     aj¤ànena yathà j¤ànaü ÷auca¤cà÷aucatà yathà .
     a÷raddhayà yathà ÷ràddhaü satya¤caivànçtairyathà ..
     himaü yathoùõamàdadyàdanartha¤càrthasa¤cayaþ .
     yathà prakãrtanàddànaü tapo vai vismayàdyathà ..
     a÷ikùayà yathà puttro gàvo dåragateryathà .
     krodhena ca yathà ÷àntaü yathà vittamavardhanàt ..
     yathà samãhanàjj¤ànaü phalànà¤ca yatavratàþ .
     tathaiva pàpanà÷àya prokteyaü dvàda÷ã ÷ubhà ..
     brahmahatyà suràpànaü steyaü gurvaïganàgamaþ .
     yugapadupajàtàni nahi hanti tripuùkaram ..
     na càpi naimiùakùetraü kurukùetraü prabhàsakam .
     kàlindã yamunà gaïgà na revà na sarasvatã ..
     na caiva sarvatãrthàni ekàda÷yàþ samàni ca .
     na dànaü na japo homo na cànyasukçtaü kvacit ..
     ekataþ pçthivãdànamekato harivàsaraþ .
     tato'pyekà mahàpuõyà iyamekàda÷ã parà ..
     asmin varàhavapuùaþ kçtvà dehantu hàñakam .
     ghañopari nave pàtre kçtvà vai tàmrabhàjane ..
     sarvabãjantu te vipràþ sitavastràvaguõñhite .
     sahiraõyapradãpàdyaiþ kçtvà påjàü prayatnataþ ..
     varàhàya namaþ pàdau kroóàkçti namaþ kañim .
     nàbhiü gambhãraghoràya uraþ÷rãvatsadhàriõe ..
     bàhuü sahasra÷irase grãvàü sarve÷varàya ca .
     mukhaü sarvàtmane påjya lalàñaü prabhavàya ca .
     ke÷àþ ÷atamayåkhàya påjyà devasya cakriõaþ ..
     vidhinà påjayitvà tu kçtvà jàgaraõaü ni÷i .
     ÷rutvà puràõaü devasya màhàtmyapratipàdakam ..
     pràtarvipràya dattvà tu yàcakàya ÷ubhàya ca .
     kanakakroóasahitaü sannivedya paricchadam ..
     pa÷càttu pàraõaü kuryànnàtitçptaþ suhçdvçtaþ .
     evaü kçtvà naro viprà na bhåyaþ stanapo bhavet ..
     upoùyaikàda÷ãü puõyàü mucyate vai çõatrayàt .
     mano'bhilaùitàvàptiþ kçtvà sarvavratàdikam ..>% iti gàruóe ekàda÷ãmàhàtmye 127 adhyàyaþ .. (bhãmasya ràj¤aþ apatyaü aõ strã . bhãmaràjanandinã damayantã . yathà, mahàbhàrate . 3 . 64 . 11 .
     %<nàbibhyat sà nçpasutà bhaimã tatràtha kasyacit .>%)

#<bhairavaü>#, tri, (bhãroridaü tràsakçt . bhãru + aõ .) bhayànakam . ityamaraþ . 1 . 7 . 20 . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 164 . 27 .
     %<savyena ca kañãde÷e gçhya vàsasi pàõóavaþ .
     tadrakùo dviguõaü cakre ruvantaü bhairavaü ravam ..>%) asya paryàyàþ bhayaïkara÷abde draùñavyàþ ..

#<bhairavaþ>#, puü, (bhãrbhayaïkaro ravo yasya . iti bhãrava . tataþ svàrthe aõ .) ÷aïkaraþ . iti medinã . ve 46 .. bhayànakarasaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. nadavi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàbalã .. ràgabhedaþ . iti hemacandraþ .. * .. aùñabhairavàõàmutpattiryathà,
     %<daityàdhipaþ samutpatya harorasi gadàü kùipat .
     saüsthitastu mahàyogã sarvàdhàraþ prajàpatiþ ..
     gadàpàtakùatàdbhåri caturdhàsçgathàpatat .
     pårbadhàràsamudbhåto bhairavo'gnisamaprabhaþ ..
     vidyàràjeti vikhyàtaþ padmamàlàvibhåùitaþ .
     tathà dakùiõadhàrottho bhairavaþ pretamàsthitaþ ..
     kàmaràjeti vikhyàtaþ kçùõà¤janasamaprabhaþ .
     nàgaràjeti vikhyàta÷cakramàlàghibhåùitaþ ..
     kùatajàdrudhiràjjàto bhairavaþ ÷ålabhåùitaþ .
     sacchandaràjeti vikhyàta indràyudhasamaprabhaþ ..
     bhåyiùñhàdrudhiràjjàto bhairavaþ phalabhåùitaþ .
     khyàto lambitaràjeti ÷obhà¤janasamaprabhaþ ..
     tato'bhåddevaràjeti bhairavaþ kùatajàdatha .
     ugraràjo babhåvàtha kùatajàdbhairavo'paraþ ..
     evaü hi saptaråpo'sau kathyate bhairavo mune ! .
     vighnaràjo'ùñamaþ prokto bhairavàùñakamucyate ..>% iti vàmanapuràõe andhakavarapradàne bhairavapràdurbhàve 67 adhyàyaþ .. * .. ÷àradãyadurgàpåjàyàü aùñau påjyabhairavà yathà,
     %<àdau mahàbhairava¤ca saühàrabhairavaü tathà .
     asitàïgabhairava¤ca ruruü bhairavameva ca ..
     tataþ kàlaü bhairava¤ca krodhabhairavameva ca .
     tàmracåóaü candracåóaü ante ca bhairavadvayam ..
     etàn saüpåjya madhye ca nava÷aktã÷ca påjayet ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe durgopàkhyàne 61 adhyàyaþ .. tàmracåóacandracåóayoþ sthàne kapàlabhairavarudrabhairavau j¤eyau . iti tatraiva gaõapatikhaõóe 41 adhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<asitàïgo ruru÷caõóaþ krodha unmattasaüj¤akaþ .
     kapàlã bhãùaõa÷caiva saühàra÷càùñamaþ smçtaþ ..>% iti tantrasàraþ .. * .. ÷ivagaõàdhipabhairavo yathà --
     %<nandã bhçïgã mahàkàlo vetàlo bhairavastathà .
     aïgaü bhåtvà mahe÷asya vãtabhãtàstapodhanàþ ..
     yairmànuùa÷arãreõa pràpire tapaso balàt .
     gaõànàmàdhipatyantu te jànanti haraü param ..>% iti kàlikàpuràõe 44 adhyàyaþ .. * .. karavãrapuraràjacandra÷ekharapatnãtàràvatãgarbhe mahàdevàjjàtaputtraþ . sa ca purà bhçïgã babhåva pàrvatã÷àpàt vànaramukho bhåtvà bhairava iti nàmnà khyàtaþ . yathà --
     %<pravive÷a tato devã svayaü tàràvatãtanau .
     mahàdevo'pi tasyàntu kàmàrthaü samupasthitaþ ..
     kàmàvasàne tasyàntu sadyo jàtaü sutadvayam abhavannçpa÷àrdåla ! tathà ÷àkhàmçgànanam ..
     tatastayornàma cakre nàrado vacanànnçpa ! .
     jyeùñho bhairavanàmàbhåt bhãroþ puttro bhayaïkaraþ .
     vetàlasadç÷aþ kçùõo vetàlo'bhåttathàparaþ ..>% iti kàlikàpuràõe 49 adhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<yo'sau bhçïgã harasutàü mahàkàlo'pi bhargajaþ .
     tàveva gaurã÷àpena sambhåya narayonijau ..
     vetàlabhairavau jàtau pçthivyàü nçpave÷mani .
     yathà bhçïgimahàkàlàvutpannau pràk tathà ÷çõu .
     yo'sau mahàbhairavàkhyaþ sakàyaþ ÷àrabho haraþ .
     bhairavaþ pçthagevàyaü gaõàdhyakùo haràtmajaþ ..>% iti kàlikàpuràõe 45 adhyàyaþ .. * .. durjayàkhyagiristhabhairavo yathà --
     %<tanmadhye bhairavo devo bhargasaïgamasambhavaþ .
     durjayàkhye varagirau svargasyopamabhåmigaþ ..
     yo'sau ÷arabharåpasya madhyakhaõóàdibhairavaþ .
     sa eva bhairavàkhyo'yaü pa¤cavaktrasya mantrakaiþ .
     saüpåjya tatra matimàn sa yàti ÷ivalokatàm ..>% iti kàlikàpuràõe 81 adhyàyaþ .. * .. bhairavasya mantro yathà --
     %<kevalaþ saparo hàdiþ ùaùñhasvarasamanvitaþ .
     candrabindusamàyuktaü hayagrãvasya bãjakam ..
     bhairavaü pàõóunàthantu vanamàlisvaråpiõam .
     vàràheõa tu bãjena påjayettu vidhànataþ ..
     saparau dvàvanusvàravisargàbhyàü samanvitau .
     mahàbhairavamantro'yaü bhairavaü tena påjayet ..>% iti kàlikàpuràõe 62 adhyàyaþ .. * .. asya dhyànaü yathà --
     %<bhairavaþ pàõóunàtha÷ca raktagaura÷caturbhujaþ .
     gadàü padma¤ca ÷akti¤ca cakra¤càpi kareõa ca .
     bibhraddevyàþ purobhàge påjyo'yaü viùõuråpadhçk ..>% iti tatraiva 60 adhyàyaþ .. * .. asya gàyattrã yathà --
     %<mahàbhairava vidmahe keliråpàya dhãmahi .
     tannaþ kàmo bhairavastu devã nityaü pracodayàt ..
     eùà bhairavaråpasya gàyattrã me pratiùñhità .
     yatheùñamàüsamadyàdibhojanàya mayà dhçtaþ ..
     mahàbhairavaråpo'yaü tathà strãratisaïgame .
     ayantu vàmyabhàvena påjyo madyàdibhiþ sadà ..>% iti kàlikàpuràõe 77 adhyàyaþ .. atha mahàvidyàdãnàü bhairavaniråpaõaü yathà -- ÷iva uvàca .
     %<÷çõu càrvaïgi ÷ubhage ! kàlikàyà÷ca bhairavam .
     mahàkàlaü dakùiõàyà dakùabhàge prapåjayet ..
     mahàkàlena vai sàrdhaü dakùiõà ramate sadà .
     tàràyà dakùiõe bhàge akùobhyaü paripåjayeta ..
     samudramathane devi ! kàlakåñaü samutthitam .
     sarve devàþ sadàrà÷ca mahàkùobhamavàpnuyuþ ..
     kùobhàdirahitaü yasmàt pãtaü hàlàhalaü viùam ataeva mahe÷àni ! akùobhyaþ parikãrtitaþ ..
     tena sàrdhaü mahàmàyà tàriõã ramate sadà .
     mahàtripurasundaryà dakùiõe påjayet ÷ivam ..
     pa¤cavaktraü trinetra¤ca prativaktre sure÷vari ! .
     tena sàrdhaü mahàdevã sadà kàmakutåhalà ..
     ataeva mahe÷àni ! paccamãti prakãrtità .
     ÷rãmadbhuvanasundaryà dakùiõe tryambakaü yajet ..
     svarge martye ca pàtàle yà càdyà bhuvane÷varã .
     etayà ramate tena tryambakastena kathyate ..
     sa÷akti÷ca samàkhyàtaþ sarvatantre prapåjitaþ .
     bhairavyà dakùiõe bhàge dakùiõàmårtisaüj¤akam ..
     påjayet parayatnena pa¤cavaktraü tameva hi .
     chinnamastàdakùiõàü÷e kabandhaü påjayet ÷ivam ..
     kabandhapåjanàddevi ! sarvasiddhã÷varo bhavet .
     dhåmàvatã mahàvidyà vidhavàråpadhàriõã ..
     vagalàyà dakùabhàge ekavaktraü prapåjayet .
     mahàrudreti vikhyàtaü jagatsaühàrakàrakam ..
     màtaïgãdakùiõàü÷e ca mataïgaü påjayet ÷ivam .
     tameva dakùiõàmårtiü jagadànandakàrakam ..
     kamalàyà dakùiõàü÷e viùõuråpaü sadà÷ivam .
     påjayet parame÷àni ! sa siddho nàtra saü÷ayaþ ..
     påjayedannapårõàyà dakùiõàü÷e ca råpakam .
     mahàmokùapradaü devaü da÷avaktraü mahe÷varam ..
     durgàyà dakùiõe de÷e nàradaü paripåjayet ..
     nakàraþ sçùñikartà ca dakàraþ pàlakaþ sadà .
     rephaþ saühàraråpatvànnàradaþ parikãrtitaþ ..
     anyàsu sarvavidyàsu çùiryaþ parikãrtitaþ ..
     sa eva tasyà bhartà ca dakùabhàge prapåjayet ..>% iti toóalatantraprathamapañale .. (bhairavabaliviùayaþ . yathà, kàlikàpuràõe . pakùiõaþ kacchapàgràhà matsyà navavidhà mçgàþ . mahiùà godhikà gàva÷chàgo vabhru÷ca ÷åkaraþ . khaóga÷ca kçùõasàra÷ca godhikà ÷arabho hariþ . ÷àrdåla÷ca nara÷caiva svagàtrarudhirantathà .. caõóikàbhairavàdãnàü balayaþ parikãrtitàþ . balibhiþ sàdhyate muktirbalibhiþ sàdhyate divam ..) atha bhairavaràgasya vivaraõam . hanåmanmate ùaóràgamadhye prathamaràgaþ . mahàdevamukhànnirgataþ . asya jàtiþ auóavaþ . arthàt dhaivataniùàdaùaójagàndhàramadhyamamiti pa¤casvaramilitaþ . asya gçhaü dhaivatasvaraþ . ÷aradçtau pràtaþkàlaþ asya gànasamayaþ . ràgamàlàyàm asyàkàraþ mahàdevàkàravat . arthàt sundarasannyàsã . bhasmamçkùitavadanaþ . jañàmastakaþ . jañàpatadgaïgàjalaþ . kaïkaõabhåùitahastaþ . lalàñàrdhacandraþ . trinetraþ . sarpaveùñitaskandhabàhuþ . bhàlatilakaþ . skandhasthahasticarmà . athavà dvãpicarmopaviùñaþ . galamuõóamàlaþ . tri÷ålahastaþ . athavà sammukhaprothitatri÷ålaþ . pàr÷vasthavçùa÷ca . asya ràgiõyaþ pa¤ca . yathà . bhairavã vairàñã maghumàdhavã sindhavã vaïgàlã ca . asyàùñau pattràþ . yathà . harùaþ tilakaþ purãyaþ màdhavaþ såhaþ balanehaþ madhuþ pa¤cama÷ca . kallinàthamate tu bhairava÷caturtharàgaþ . asya ràgiõyaþ ùañ . yathà . bhairavã gujjarã bhàùà velàvalã karõàñã ragataüsà vaóahaüsãti ca kecit . etanmate pårbavat aùñau puttràþ . kintu tilakapurãyapa¤camasåhasthàneùu deva÷àkhalalitamàlakau÷avilàbalà likhitàþ . some÷varamate'pi ràgiõyaþ ùañ . yathà . bhairavã gujjarã revà guõakalã vaïgàlã bahulã ca . tanmate ràgiõyà sahàsya gànasamayo grãùmartuþ .. bharatamate tu asya ràgiõyaþ pa¤ca yathà . madhumàdhavã lalità varàrã vàhàkalã bhairavã ca . tanmate'pi asyàùñau puttràþ . yathà deva÷àkhaþ lalitaþ harùaþ vilàvalaþ màdhavaþ vaïgàlaþ vebhàsaþ pa¤cama÷ca . eùàmaùñau bhàryà yathà . såhà velàvalã sorañhã kumbhàrã andàhã bahulagujjarã pañama¤jarã miravã ca . iti saïgãta÷àstram .. * .. matàntare bhairavaràgasya bhàryà yathà . bhairavã vaïgàlã varàrã madhyamà madhumàdhavã sindhavã ca . tatputtrà yathà . ko÷akaþ ajayapàlaþ ÷yàmaþ kharatàpaþ ÷uddhaþ óhola÷ca . tatputtrabadhvo yathà . aùñã revà bahulà sohinã rambhelã såhà ca . atra ÷obhà iti sàdhuþ pàñhaþ . iti nàradapuràõam .. (nàgabhedaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 57 . 16 .
     %<bhairavo muõóavedàïgaþ pi÷aïga÷codrapàrakaþ ..>%)

#<bhairavã>#, strã, (bhairava + ïãp .) càmuõóà . yathà,
     %<càmuõóà carcikà carmamuõóà màrjàrakarõikà .
     karõamoñã mahàgandhà bhairavã ca kapàlinã ..>% iti hemacandraþ . 2 . 120 .. bhairavãvi÷eùà yathà . tripurabhairavã 1 sampatpradà bhairavã 2 kaule÷abhairavã 3 sakalasiddhidà bhairavã 4 bhayavidhvaüsinã bhairavã 5 caitanyabhairavã 6 kàme÷varã bhairavã 7 ùañkåñà bhairavã 8 nityà bhairavã 9 rudrabhairavã 10 bhuvene÷varã bhairavã 11 tripurabàlà bhairavã 12 navakåñà bhairavã 13 annapårõà bhairavã 14 . àsàü mantrà yathà -- atha tripurabhairavã .
     %<viyadbhçguhutà÷astho bhautiko bindu÷ekharaþ .
     viyattadàdikendràgnisthitaü vàmàkùibindumat ..
     àkà÷abhçguvahnistho manuþ sargendukhaõóavàn .
     pa¤cakåñàtmikà vidyà vedyà tripurabhairavã .. 1 ..>% atha sampatpradà bhairavã . yathàsau tripurà bàlà tathà tripårabhairavã . sampatpradà nàma tasyàþ ÷çõu nirmalamànase .. ÷ivacandrau vahnisaüsthau vàgbhavaü tadanantaram . kàmaràjaü tathà devi ! ÷ivacandrànvitaü tataþ .. pçthvãbãjàntavahnyàñyaü tàrtãyaü ÷çõu vallabhe ! . ÷aktibãje mahe÷àni ! ÷ivavahnã niyojayet .. kumàryàþ parame÷àni ! hitvà sargantu baindavam . tripurà bhairavã devã mahàsampatpradà priye ! .. 2 .. atha kaule÷abhairavã . sampatpradàbhairavãvadviddhi kaule÷abhairavãm . hasàdyà saiva deve÷i ! triùu bãjeùu pàrbati ! . iyantu saharàdyà syàt påjàdhyànàdikaü tathà .. 3 .. atha sakalasiddhidà bhairavã . etasyà eva vidyàyà àdyante rephavarjite . tadeyaü parame÷àni ! nàmnà sakalasiddhidà . sampatpradàbhairavãvat dhyànapåjàdikaü tathà .. 4 .. atha bhayavidhvaüsinã bhairavã . sampatpradà bhairavã àdyante repharahità cettadà bhayavidhvaüsinã bhairavã bhavati . dakùiõàmårtau tathàdar÷anàt . påjàdikantu sampatpradàvat .. 5 .. atha caitanyabhairavã .
     %<vàgabhavaü bãjamuccàrya jãvapràõasamanvitam .
     sakalà bhuvane÷ànã dvitãyaü bãjamuddhçtam ..
     jãvaü pràõaü vahnisaüsthaü ÷akrasvarasamanvitam .
     visargàóhyaümahe÷àni ! vidyà trailokyamàtçkà ..>% çùyàdinyàsaþ . ÷irasi dakùiõàmårtaye çùaye namaþ . mukhe païkticchandase namaþ . hçdi caitanyabhairavyai devatàyai namaþ .. 6 .. atha kàme÷varã bhairavã .
     %<kàme÷varã ca rudràrõà pårbasiühàsane sthità .
     etasyà eva vidyàyà bãjadvayamudàhçtam ..
     tadante parameֈni ! nityaklinne madadrave .
     etasyà eva tàrtãyaü rudràrõà parame÷vari ! .. 7 ..
     atha ùañkåñà bhairavã .
     óàkinã ràkiõã bãje làkinã kàkinãyugam .
     ÷àkinã hàkinã bãje àhçtya surasundari ! ..
     àdyamaikàrasaüyuktamanyadãkàramaõóitam .
     ÷akrasvarànvitaü devi ! tàrtãyaü bãjamàlikhet .
     bindunàdakalàkràntaü tritayaü ÷ailasambhave ! .. 8 ..
     atha nityà bhairavã .
     etasyà eva vidyàyàþ ùaóvarõàn krama÷aþ sthitàn .
     viparãtàn vada prauóhe ! vidyeyaü bhogamokùadà .
     nyàsapåjàdikaü sarvamasyàþ pårbavadàcaret .. 9 ..
     atha rudrabhairavã .
     ÷ivacandrau màdanàntaü phàntaü vahnisamanvitam .
     ÷aktibhinnaü bindunàdakalàóhyaü vàgbhavaü priye ! ..
     sampatpradàyà bhairavyàþ kàmaràjaü tadeva hi .
     sadà÷ivasya bãjantu mahàsiühàsanasya ca .
     eùà vidyà mahe÷àni ! varõituünaiva ÷akyate .. 10 atha bhuvane÷varã bhairavã .
     hasàdyaü vàgbhava¤càdyaü hasakànte sure÷vari ! .
     bhåbãjaü bhuvane÷ànã dbitãyaü bãjamuddhçtam .
     ÷ivacandrau mahe÷àni ! bhuvane÷ã ca bhairavã .. 11 ..
     atha tripurabàlà bhairavã .
     adharo bindunàmàdyaü brahmendrasthaþ ÷a÷ã yutaþ .
     dvitãyaü bhçgusargàóhyo manustàrtãyamãritam .
     eùà bàleti vikhyàtà trailokyava÷akàriõã .. 12 atha navakåñà bàlà .
     bàlàbãjatrayaü devi ! kåñatrayaü navàkùarã .
     viyatkåñhatrayaü devi ! bhairavyà navakåñhakam .. 13 ..
     ayànnapårõà bhairavã .
     praõavaü bhuvane÷àni ! ÷rãbãjaü kàmabãjakam .
     hçdante bhagavatyante màhe÷varipadaü tataþ .
     annapårõe ñhayugalaü vidyeyaü viü÷adakùarã .. 14 ..>% iti tantrasàre bhairavãmantraparicchedaþ .. ràgiõãvi÷eùaþ . sà ca bhairavaràgasya patnã . yathà --
     %<bhairavã kau÷ikã caiva bhàùà velàbalã tathà .
     vaïgàlã ceti ràgiõyo bhairavasyaiva vallabhàþ ..>% matàntare màlavaràgasya patnã . yathà -- dhànasã màlasã caiva ràmakãrã ca sindhuóà . à÷àvarã bhairavã ca màlavasya priyà imàþ .. asyà dhyànaü yathà --
     %<sarovarasthà sphañikasya mandire saroruhaiþ ÷aïkaramarcayantã .
     tàlaprayogapratibaddhagãtirgaurãtanårnàrada bhairavãyam ..>% asyà gànasamayaþ pårbàhõakàlaþ . yathà --
     %<vibhàùà lalità caiva kàmodã pañhama¤jarã .
     ràmakãrã ràmakelã veloyàrã ca gujjarã ..
     de÷akàrã ca ÷ubhagà pa¤camã ca gaóà tuóã .
     bhairavã càtha kaumàrã ràgiõyo da÷a pa¤ca ca .
     etàþ pårbàhõakàle tu gãyante gàyanottamaiþ ..>% iti saïgãtadàmodaraþ .. * .. hanåmanmate eùà sampårõajàtiþ . asyàþ saptasvaravinyàsakramaþ madhyamapa¤camadhaivataniùàdaùaójarùabhagàndhàràntaþ . asyà gçhaü madhyamasvaraþ . ÷aradçtau prabhàte asyà gànasamayaþ . ràgamàlàyàü asyàþ svaråpam . alpavayaskà . suråpà . sunetrà . vistàravadanà . piïgalake÷à . komalàïgã . raktavarõà . ÷vetavasanà . gala÷obhitacampakamàlà . praphullapadmayuktaparvataguhàyàü ÷ivapåjàparàyaõà . tatra ma¤jãravàdakà gàyanti ca .. * .. kallinàthasome÷varabharatamateùvevam ..

#<bhaiùajaü>#, klã, (bheùajameva saüj¤àyàü syàrthe và aõ .) làvakapakùã . iti jañàdharaþ .. bheùaja¤ca ..

#<bhaiùajyaü>#, klã, (bheùajameveti . bheùaja + %<anantàvasathetihabheùajठ¤yaþ .>% 5 . 4 . 23 . iti ¤yaþ .) auùadham . ityamaraþ . 2 . 6 . 50 .. (asya paryàyo yathà --
     %<bhaiùajyaü bheùaja¤càyurdravyamagadamauùadham ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..
     %<tadeva yuktaü bhaiùajyaü yadàrogyàya kalpate .>% iti carake såtrasthàne dvitãye'dhyàye ..)

#<bhoþ>#, [s] vya, (bhàtãti . bhà + bàhulakàd óosiþ .) sambodhanam . tatparyàyaþ . pyàñ 2 pàñ 3 aïga 4 he 5 hai 6 . ityamaraþ . 3 . 4 . 7 .. haüho 7 hum 8 ho 9 are 10 aye 11 ayi 12 . iti bharataþ .. (yathà, màrkaõóeye . 3 . 52 .
     %<bho bho viprendra ! budhyasva buddhyà bodhyaü budhàtmaka ! .>%) pra÷vaþ . viùàdaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

@<[Page 3,547b]>@
#<bhoktavyaü># tri, (bhuja + karmaõi tavyat .) bhojanãyam . bhojyam . yathà --
     %<yannena bhaginãhastàdbhoktavyaü puùñivardhanam .>% iti tithyàditattvam ..
     %<alàvå vartulàkàrà vàrtàkã dugdhavarõikà .
     pràõànte'pi na bhoktavyà dugdhavarõà kalambikà ..>% iti karmalottana¤ca .. (karmajanye anubhavanãye . yathà ca devãbhàgavate . 11 . 7 . 28 .
     %<pràrabdhaü kila bhoktavyaü ÷ubhaü vàpyathavà ÷ubham .
     udyamastadva÷e nityaü kàrayatyeva sarvathà ..>%)

#<bhoktà># [ç] tri, (bhuj + kartari tçc .) bhojanakartà . yathà --
     %<yaj¤e÷varo havyasamastakavyabhoktàvyayàtmà harirã÷varo'tra .>% iti ÷ràddhaprayogatattvam .. sukhàdibhogakartà yathà --
     %<kartà ca dehã bhoktà ca àtmà bhojayità sadà .
     bhogo vibhavabheda÷ca niùkçtirmuktireva ca ..>% iti brahmavevarte prakçtikhaõóe 23 adhyàyaþ .. atha bhokturlakùaõaü yathà, pàkaràje÷vare .
     %<snàtaþ sudhautamçdusundara÷uktavàsàstatkàladhautacaraõaþ saha puttramitraiþ .
     sragvã prasannahçdayo rasapàkavedyàü bhoktà vi÷ecca satataü hi sahàtmavaidyaiþ ..
     mçdutålamaye sthåle càruvastràvaguõñhite .
     àsane pràïmukho bhoktopavi÷edbàpyudaïmukhaþ ..>% (bhojanakartrarthe yathà --
     %<yadà kàraõamàsàdya bhoktçõàü chandato'pi và .
     anekadravyayonitvàcchàstratastàn vinirdi÷et ..>% iti su÷rute såtrasthàne 46 adhyàyaþ ..
     %<bhoktàraü vijane ramye niþsambàdhe ÷ubhe ÷ucau .
     sugandhipuùparacite ramye de÷e'tha bhojayet ..>% iti ca tatraiva tadadhyàye .. yathà ca sàükhya÷àstre bhoktà bhogakartà puruùaþ . sati bhogaj¤àne bhoktçj¤ànaü bhavatãti tallakùaõamàha . %<cidavasàno bhogaþ .>% iti sàükhyasåtram . 1 . 104 .. puruùasvaråpe caitanye paryavasànaü yasyaitàdç÷o bhogaþ siddhirityarthaþ . ràj¤o bhçtyavargaþ yathà, svàmine bhogyajàtamarpayati, tathà, indriyàõi viùayajàtaü svasva÷aktyà gçhãtvà antaþkaraõaprativimbitàya puruùàya arpayati, sa ca puruùaþ prativimbagrahaõamàtreõa viùayajàtaü bhuïkte prakà÷ayatãtyarthaþ . puruùasya bhogaþ prativimbàdànamàtraü anyeùàntu puùñyàdiþ . ãdç÷aþ pariõàmaråpo bhogaþ puruùe niùidhyate . %<buddhe rbhàga ivàtmani .>% ityàdibhiriti . etàdçk tayà puruùaþ bhogakartà và bhoktà .. iti tadbhàùye vij¤ànabhikùuþ ..

#<bhoktà># [ç] puü, (bhuïkte jãvaråpeõeti, bhunakti pàlayatãti và bhuja + tçc .) viùõuþ . yathà --
     %<bhràjiùõurbhojanaü bhoktà sahiùõurjagadàdijaþ .>% iti mahàbhàrate tasya sahasranàmastotram .. bhartà . iti hemacandraþ . 3 . 91 ..

#<bhogaþ>#, puü, (bhujyate'sau iti . bhuja + gha¤ .) sukham . stryàdibhçtiþ . paõyastrãõàü bhçtirbhàóiþ . àdinà hastya÷vàdikarmakaràõà¤ca bhçtiþ . sarpasya phañà . sarpa÷arãram . ityamarabharatau . 3 . 3 . 23 .. (yathà, raghau . 11 . 59 .
     %<lakùyate sma tadanantaraü raviþ baddhabhãmaparive÷amaõóalaþ .
     vainateya÷amitasya bhoginaþ bhogaveùñita iva cyuto maõiþ ..>%) dhanam . (yathà, çgvede . 3 . 34 . 9 .
     %<hiraõyayamutabhogaü sasàna hatvã dasyån pràryaü varõamàvat ..>% %<hiraõyayaü suvarõamayaü bhogaü dhanam ..>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..) gçham . (yathàmusminneva mantre . %<bhoga÷abdavyàkhyàne bhujyate'sminniti bhogo gçhaü và sasàna arthibhyo dadau .>% iti sàyanaþ ..) pàlanam . abhyavahàraþ . iti medinã . ge, 16 .. sarpaþ . dehaþ . mànam . iti ÷abdaratnàvalã .. * .. puõyapàpajananayogyakàlaþ . yathà --
     %<atãtànàmato bhogo nàóyaþ pa¤cada÷a smçtaþ ..>% iti tithyàditattve saükràntiprakaraõam .. (puram . yathà, çgvede . 5 . 29 . 6 .
     %<nava yadasya navati¤ca bhogàn sàkaü vajreõa maghavà vivç÷vat .>% bhogàn puràõi . iti tadbhàùye sàyanaþ .) bhåmyàdãnàü bhogo yathà . tripuruùabhogamàha vyàsaþ .
     %<prapitàmahena yadbhuktaü tatputtreõa vinà ca tat .
     tau vinà yasya pitrà ca tasya bhàgastripauruùaþ ..
     pità pitàmaho yasya jãvecca prapatàmahaþ .
     trayàõàü jãvatàü bhogo vij¤eyastvekapåruùaþ ..
     nàradaþ .
     tathàråóhavivàdasya pretasya vyavahàriõaþ .
     puttreõa so'rthaþ saü÷odhyo na taü bhogo nivartayet ..>% iti vyavahàratattvam .. vibhavabhedaþ . yathà --
     %<kartà ca dehã bhoktà ca àtmà bhojayità sadà .
     bhogo vibhavabheda÷ca niùkçtirmuktireva ca ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 23 adhyàyaþ .. (vyåhabhedaþ . yathà, kàmandakãyanãtisàre . 19 . adhyàye . 41 . 48 . 54 . ÷lokeùu ..
     %<yadi syàddaõóabàkùulyaü tadà càpaþ prakãrtitaþ .
     maõóalo'saühato bhogo daõóa÷ceti manãùibhiþ ..
     gomåtrikà hi sa¤càrã ÷akaño makarastathà .
     bhogabhedàþ samàkhyàtàstathà paripatantakaþ ..
     asaühatàstu ùaóvyåhà bhogavyåhà÷ca pa¤cadhà ..>%)

@<[Page 3,548a]>@
#<bhogagçhaü>#, klã, (bhogàrthaü gçham .) vàsagçham . yathà --
     %<vàsàgàraü bhogagçhaü kanyàpatnyàñaniùkuñàþ .>% iti hemacandraþ ..

#<bhogadehaþ>#, puü, (bhogahetuko bhogasàdhako và dehaþ .) svarganarakabhogàrthaü såkùma÷arãram . yathà --
     %<kçte sapiõóãkaraõe naraþ saüvatsaràt param .
     pretadehaü parityajya bhogadehaü prapadyate ..>% iti ÷ràddhatattvam .. api ca .
     %<÷çõu dehavivaraõaü kathayàmi yathàgamam .
     pçthivã vàyuràkà÷astejastoyamiti sphuñam .
     dehinàü dehabãja¤ca sraùñuþ sçùñividhau param ..
     pçthivyàdipa¤cabhåtairyo deho nirmito bhavet .
     sa kçtrimo na÷vara÷ca bhasmasàcca bhavediha ..
     vçddhàïguùñapramàõa÷ca yo jãvapuruùaþ kçtaþ .
     bibharti såkùmadehantaü tadråpaü bhogahetave ..
     sa deho na bhavedbhasma jvaladagnau yamàlaye .
     jale na naùño dehã và prahàre sucire kçte ..
     na ÷astre ca na càstre ca na tãkùõakaõñake tathà .
     taptadrave taptalohe taptapàùàõa eva ca ..
     prataptapratimà÷leùe'pyatyårdhvapatane'pi ca .
     na ca dagdho na bhagna÷ca bhuïkte santàpameva ca .
     kathitaü dehavçttàntakàraõa¤ca yathàgamam ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 29 adhyàyaþ ..

#<bhogapàlaþ>#, puü, (bhogaü bhogasàdhanama÷vàdikaü pàlayatãti . bhoga + pàli + aõ . a÷varakùakaþ . iti ÷abdamàlà .. bhogarakùake tri ..

#<bhogapi÷àcikà>#, strã, (bhoge pi÷àcikà iva, tadvadatçptatvàt .) kùudhà . iti hàràvalã ..

#<bhogabhåmiþ>#, strã, (bhogàrthaiva bhåmiþ .) sukhasthànam . bhàratavarùàtiriktavarùam . yathà --
     %<tatràpi bhàrataü ÷reùñhaü jambudbãpe mahàmune ! .
     yato hi karmabhåreùà tato'nyà bhogabhåmayaþ ..>% iti viùõupuràõe 2 aü÷e 3 adhyàyaþ ..

#<bhogavatã>#, strã, (bhogaþ sarpa÷arãraü bhåmnà astyasyà miti . bhoga + matup masya vaþ . %<÷àrïgaravàdya¤o ïãn .>% 4 . 1 . 73 . iti ïãn .) pàtàlagaïgà . nàgapurã . iti medinã . te, 214 .. (nàgapatnã . yathà mahàbhàrate . 1 . 172 . 32 .
     %<naca bhogavatãü manye na gandharvãü na mànuùãm .>% gaïgà . yathà, ca kà÷ãkhaõóe . 29 . 128 ..
     %<bhavyà bhogavatã bhadrà bhavànã bhåtabhàvinã .>% tãrthabhedaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 85 . 75 ..
     %<tãrthaü bhogavatã caiva vedireùà prajàpateþ .>%)

#<bhogavàn>#, [t] puü, (bhogaþ phaõaþ kàyo và bhåmnà astyasyeti . bhoga + matup masya ca vatvam .) sarpaþ . iti medinã . te, 214 .. nàñyam . gànam . iti trikàõóa÷eùaþ .. bhogavi÷iùñe tri ..

#<bhogasadma>#, [n] klã, (bhogàrthaü upabhogàrthaü sadma .) vàsagçham . yathà --
     %<garbhàgàraü vàsagçhaü bhogasadmàpavàdhakam .>% iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bhogàrhyaü>#, klã, (bhogàya arhyate iti arha + %<çhalorõyat .>% 3 . 1 . 124 . iti õyat .) dhànyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhogàvalã>#, strã, (bhogànàü àvalã ÷reõiryasyàm .) stutipàñhakasya stutiþ . iti jañàdharaþ .. (yathà màghe . 5 . 67 .
     %<bhogàvalãþ kalagiro'vasareùu peñhuþ .>% bhogàvalãþ prabandhàn . iti taññãkàyàü mallinàthaþ ..) nàgapurã . iti hemacandraþ ..

#<bhogàvàsaþ>#, puü, (àvasatyasmin iti . à + vas + adhikaraõe gha¤ . bhogàrthovà àvàsaþ .) vàsagçham . iti hàràvalã ..

#<bhogikaþ>#, puü, (bhoge a÷vabhoge niyukta iti . bhoga + bàhulakàt ñhan .) a÷varakùakaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<bhogikàntaþ>#, puü, (bhoginàü kàntaþ priyaþ .) vàyuþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<bhoginã>#, strã, (bhogaþ asyà astãti . bhoga + iniþ . ïãp .) mahiùãbhinnançpapatnã . ityamaraþ . 2 . 6 . 5 ..

#<bhogivallabhaü>#, klã, (bhoginàü vallabhaü priyam .) candanam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhogã>#, [n] puü, (bhogo'syàstãti . bhoga + iniþ .) sarpaþ . ityamaraþ . 1 . 7 . 8 . (yathà, viùõupuràõe . 1 . 3 . 23 .
     %<ekàrõave tu trailokye brahmà nàràyaõàtmakaþ .
     bhogi÷ayyàgataþ ÷ete trailokyagràsabçühitaþ ..>% bhogayuktaþ . yathà, àryàsapta÷atyàm . 414 .
     %<bhavatàliïgi bhujaïgã jàtaþ kila bhogicakravartã tvam ..>%) gràmapàtraþ . nçpaþ . iti medinã . ne . 102 . nàpitaþ . iti vi÷vaþ .. vaiyàvçttikaraþ . iti hemacandraþ ..

#<bhogãndraþ>#, puü, (bhoginàmindraþ .) anantadevaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bhogã÷aþ>#, puü, (bhoginàmã÷aþ .) anantadevaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bhogyaü>#, klã, (bhuja + õyat .) dhanam . dhànyam . iti ràjanirghaõñaþ .. bhogamarhatãti . bhoga + yat . bhogàrhetri .. (yathà, kàmandakãye . 5 . 81 .
     %<yathà rakùecca nipuõaü ÷asyaü kaõñaki÷àkhayà .
     phalàya laguóaþ kàryastadbadbhogyamidaü jagat .>%) àdhibhedaþ . yathàha nàradaþ .
     %<vi÷rambhahetå dvàvatra pratibhåràdhireva ca .
     adhikriyata ityàdhiþ sa vij¤eyo dvilakùaõaþ ..
     kçtakàlopaneya÷ca yàvaddeyodyatastathà .
     sa punardvividhaþ propyo gopyo bhogyastathaiva ca ..>% gopyo rakùaõãyaþ . bhogyasyàrthaþ phalabhogyapade draùñavyaþ . tadyathà --
     %<kàle kàlakçto na÷yet phalabhogyo na na÷yati .>% phalaü bhogyaü yasyàsau phalabhogyaþ kùetràràmàdiþ sa na kadàcidapi na÷yati . iti mitàkùaràyàü vyavahàràdhyàyaþ ..

#<bhogyà>#, strã, (bhuj + karmaõi õyat ñàp .) ve÷yà . iti ràjanirghaõñaþ .. bhogyà bhåþ . iti vopadevaþ .. (tatra tri .)

#<bhojaþ>#, puü, (bhojasyedamiti . bhoja + %<tasyedam .>% 4 . 3 . 120 . ityaõ . aõo lopaþ .) svanàmakhyàtade÷aþ . bhojapura iti bhàùà . tatparyàyaþ . bhojakañaþ 2 . iti ÷abdaratnàvalã .. dhàrànagarasya ràjavi÷eùaþ . tasya vçttànto yathà . dhàrànàmanagaryàü sindhulasaüj¤o ràjà àsãt . tasya ràj¤ã sàvitrã, tayorvçddhàvasthàyàü bhojanàmaputtro jàtaþ . sa yadà pa¤cavarùavayaskastadà tatpità àtmamaraõakàlaü viditvà bhràtre mu¤jàya ràjyaü dadau, tadutsaïge bhoja¤ca mumoca . tato ràj¤i paralokaü pràpte kiyatkàlànantaraü sabhàyàü ka÷cidudarambharirjyotirvidàgatya mu¤jaü pràha ràjan ! bhojasya bhàgyodayaü vaktuü viri¤cirapi na samarthaþ ko'haü varàka udarambharirbràhmaõaþ tathàpi vadàmi bhojamitaþ preùaya . tato ràjàj¤ayà bhoje'dhyayana÷àlàü pràpte àha yathà --
     %<pa¤cà÷atpa¤cavarùàõi saptamàsà dina trayam .
     bhogaràjena bhoktavyaü sagauóaü dakùiõàpatham ..>% iti ÷rutvà mu¤jaràjo'cintayat, yadi ràjalakùmãrbhojaü gamiùyati tato'haü jãvannapi mçtaþ . tato ràjà mantrayitvà vaïgàlàdhã÷varaü mahàbalaü vatsaràjamàhåya nirjane taü pràha, vatsaràja ! tvayà bhojastribhuvane÷varãvipine hantavyaþ . vatsaràjaþ bhojakumàropàdhyàyamàhåya pràha, vipra ! bhojamànaya . tato viditavçttànto bhojaþ kupitaþ pràha, àþ pàpa ! ràj¤aþ kumàraü vahirànetuü tava kà ÷aktiþ, tato vàmacaraõapàdukàmàdàya bhojena bhàlade÷e hato vatsaràjaþ pràha, bhojakumàra ! vayaü ràjàde÷akàriõaþ . ityuktvà vadhàrthaü balàt vatsaràjena ni÷àyàü vipinaü bhoje nãte vatsaràjasya bhràtrà bhojasya vadhodyamasamaye .
     %<eka eva suhçddharmo nidhane'pyanuyàti yaþ .
     ÷arãreõa samaü nà÷aü sarvamanyacca gacchati ..>% ityuktaü ni÷amya vatsaràjo vairàgyamàpanno bhojaü kùamasvetyuktvà praõamya taü rathe nive÷ya gçhamàgatya bhåmigçhàntare bhojaü rakùitvà kçtrimaü bhojamastakaü kàrayitvà ràjànamàgatya natvà pràha ÷rãmatà yadàdiùñaü tanmayà kçtam . ràjaputtrabadhaü j¤àtvà ràjà taü pràha vatsaràja ! puttreõa khaógaprahàràvasare kimapi uktam . vatsaràjaþ pràha deva ! kimapi patraü preùitamasti tadidaü gçhàõa ÷ira÷ca dar÷ayati . tato bhojamastakaü dçùñvà ràjà ruroda .
     %<màndhàteti mahãpatiþ kçtayuge'laïkàrabhåto gataþ seturyena mahodadhau viracitaþ kvàsau da÷àsyà ntakaþ .
     anye càpi yudhiùñhiraprabhçtayo yàvadbhavàn bhåpate ! naikenàpi samaü gatà vasumatã manye tvayà yàsyati ..>% iti bhojakçta÷lokaü pañhitvà papàta ca . tato ràjà paõóitamànãya mayà puttro hataþ pràya÷cittamucyatàmityuvàca . tataste åcuþ ràjan ! savàsà vahnimàvi÷a . tato ràj¤o vahniprave÷e ni÷cite sati tadvàrtàü ÷rutvà nçpadvàramàgatya vatsaràjo buddhisàgaraü pràha tàta ! mayà bhojo na màritaþ vuddhisàgara÷ca tasya karõe kimapi kathayati . tato vatsaràjo niùkràntaþ . tatastanmuhårtena sàkùànmahe÷vara iva ekaþ kàpàlika àgataþ . taü vãkùya buddhisàgaraþ pràha yogin ! kuta àgamyate kàpàlike tvayi jagaccamatkàrã kalàvi÷eùa÷cauùadhivi÷eùo và asti . tato ràjàpyàha mayà sahasà hataü puttraü rakùa . kàpàlikaþ pràha ràjan ! mà bhaiùãþ puttraste nàthaprasàdena na mariùyati pràtastava gçhaü svayameva sameùyati paraü ÷ma÷ànabhåmau buddhisàgaramantriõà saha homadravyaü preùaya . kàpàlikena yaduktaü tat sarvaü ràj¤à sampàdya buddhisàgaraþ preùitaþ tata÷ca ràtrau gåóhatayà vatsaràjagçhàt bhojastatra nadãpulinaü nãtaþ yoginà bhojakumàro jãvita iti kimbadantã sarbato'pyajàyata . tataþ pauràmàtyaiþ parivçto bhojo ràjabhavanamàgataþ . tatastamàliïgya rudantaü mu¤jaü nivàrya bhojaþ stauti . tato ràjà lajjàvanatagrãvaþ san nijasiühàsane bhojamupave÷ya ràjyaü dattvà vanaü gataþ . tato mu¤je vanaü pràpte buddhisàgaraü mukhyàmàtyaü vidhàya bhojaþ svayaü ràjyasukhaü bubhuje . tato ràjasabhàyàü sahasra÷o budhavarà digbhya samàgagmuþ tato ràjà amàtyamàha .
     %<lakùaü mahàkaverdeyaü tadardhvaü vibudhasya ca .
     deyaü gràmyakavervatsa ! tasyàpyardhaü tvayànvaham ..>% iti .. tataþ krameõa vararucisubandhubàõàmararàmadevaharivaü÷a÷aïkarakaliïgakarpåravinàyakamadanavidyàvinoda kokilatàrendrapramukhàþ sarva÷àstravicakùaõàþ sarvaj¤à iva ràjasabhàmaharni÷amalaükurvanti . kiyatkàlànantaraü kàlidàsakavau samàgate tena sàrdhvaü ràj¤aþ paramà prãtirajàyata . anye viddhàüsaþ kàlidàsaü ve÷yàlampañaü viditvà sarvabhàvena vaira¤cakruþ na ka÷cit sabhàyàü spç÷ati na ko'pi vadati . kintu bhojançpatistena sàrdhaü paramaprãto babhåva . anyeùàü paõóitànàmàgamanaü teùàü padyàni samasyàpåraõàni tebhyo bahulakùamudràdànàdivarõana¤ca grantha÷eùaparyantamasti . tadgranthavistarabhayàt na likhitam . iti bhojaprabandhapustakàt saïkalitam .. * .. aindrajàlikavidyàü bhojavidyàü vadanti ..

#<bhojakañaþ>#, puü, bhojade÷aþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (rukminirmite pure, klã . yathà, viùõupuràõe . 5 . 26 . 13 .
     %<ityuktena parityaktaþ kçùõaõàkliùñakarmaõà .
     rukmã bhojakañaü nàma puraü kçtvàvasattadà ..>%)

#<bhojanaü>#, klã, (bhuj + %<lyuñ ca .>% 3 . 3 . 115 . iti bhàve lyuñ .) bhakùaõam . kañhinadravyasya galàdhaþkaraõam . tatparyàyaþ . jagdhaþ 2 jemanam 3 lepaþ 4 àhàraþ 5 nighasaþ 6 nyàdaþ 7 . ityamaraþ . 2 . 9 . 55 .. jamanam 8 vighasaþ 9 . iti taññãkà .. abhyavahàraþ 10 pratyavasànam 11 a÷anam 12 svadanam 13 nigaraþ 14 . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. atha bhojanaguõavidhànàdi .
     %<bhojanàgre sadà pathyaü jihvàkaõñhavi÷odhanam .
     agnisandãpanaü hçdyaü lavaõàrdrakabhakùaõam ..
     àyurghçte guóe rogà mçtyurlãno vidàhiùu .
     àrogyaü kañutikteùu balaü màüse payaþsu ca ..
     annàdaùñaguõaü piùñaü piùñàdaùñaguõaü payaþ .
     payaso'ùñaguõaü màüsaü màüsàdaùñaguõaü ghçtam ..
     ghçtàdaùñaguõaü tailaü mardanànna ca bhakùaõàt .
     àhàraþ prãõanaþ sadyo balakçddehadhàraõaþ .. * ..
     àyuùyaü pràïmakho bhuïkte ya÷asyaü dakùiõàmukhaþ .
     ÷riyaü pratyaïmukho bhuïkte çtaü bhuïkte hyudaïmukhaþ ..
     kukùerannena bhàgau dvàvekaü pànena pårayet .
     vàyoþ sa¤càraõàrtha¤ca caturthamava÷eùayet ..
     dante càvagataü cànnaü saucenaivàharejjalaiþ .
     kuryàdanirgataü taddhi sukhasyàniùñagandhatàm ..
     bhuktrà pàõitalaü ghçùñvà cakùuùoryadi dãyate .
     acireõaiva tadvàri timiràõi vyapohati ..
     bhuktvàcamya karaü vàmaü dattvà kukùau tataþ pañhet .
     bhuktaü mahendrahastena vai÷vànarasukhena ca ..
     garuóasya ca kaõñhena samudrasya ca vahninà .
     vàtàpirbhakùito yena pãto yena mahodadhiþ ..
     yanmayà khàditaü pãtaü tadagastyo jariùyati .
     pañhitvaitat sukhàsãnaþ kùaõaü tiùñhedanàkulaþ ..
     bhuktrà pàda÷ataü gatvà vàmapàr÷vena saüvi÷et .
     evaü hyadhogataü cànnaü sukhaü tiùñhati jãryati ..
     bhuktvopavi÷atastundaü ÷ayànasya vapurbhavet .
     àyu÷caükramamàõasya mçtyurdhàvati dhàvataþ ..>% iti ràjavallabhaþ .. * .. api ca .
     %<tato bhojanavelàyàü kuryànmaïgaladar÷anam .
     tasya pradakùiõaü nityamàyurdharmavivardhanam ..
     loke'smin maïgalànyaùñau bràhmaõo gaurhutà÷anaþ .
     hiraõyaü sarpiràditya àpo ràjà tathàùñamaþ ..
     pàdukàrohaõaü kuryàt pårbaü bhojanataþ param .
     pàdarogaharaü vçùyaü cakùuùyaü càyuùe hitam .. * ..
     ÷arãre jàyate nityaü và¤chà néõàü caturvidhà .
     bubhukùà ca pipàsà ca suùupsà surataspçhà ..
     bhojanecchàvighàtàt syàdaïgamardo'ruciþ ÷ramaþ .
     tandrà locanadaurbalyaü dhàtudàho balakùayaþ ..
     vighàtena pipàsàyàþ ÷oùaþ kaõñhàsyayorbhavet .
     ÷ravaõasyàvarodha÷ca rakta÷oùo hçdi vyathà ..
     nidràvighàtato jambhà ÷irolocanagauravam .
     aïgamardastathà tandrà syàdannàpàka eva ca ..
     bubhukùito na yo'÷nàti tasyàhàrendhanakùayàt .
     mandãbhavati kàyàgniryathà càgnirnirindhanaþ ..
     àhàraü pacati ÷ikhã doùànanàhàraþ pacati .
     doùakùaye ca dhàtån pacati dhàtukùaye pràõàn ..
     àhàraþ prãõanaþ sadyo balakçddehadhàraõaþ .
     smçtyàyuþ÷aktivarõaujaþsattva÷obhàvivardhvanaþ ..
     yathoktaguõasampannamupaseveta bhojanam .
     vicàrya doùakàlàdãn kàlayorubhayorapi ..>% ubhayoþ kàlayoþ pràtaþ sàya¤ca . tathà ca .
     %<sàyaü pràtarmanuùyàõàma÷anaü ÷rutibodhitam .
     nàntarà bhojanaïkuryàdagnihotrasamo vidhiþ ..>% pràtaþ prathamayàmàt upari dvitãyayàmàt arvàk . tathà ca .
     %<yàmamadhye na bhoktavyaü yàmayugmaü na laïghayet .
     yàmamadhye rasotpattiryàmayugmàdbalakùayaþ ..>% anyacca .
     %<kùut sambhavati pakveùu rasadoùamaleùu ca .
     kàle và yadi vàkàle so'nnakàla udàhçtaþ ..>% rasàdãnàü pàkaü j¤àtumàha .
     %<udgàra÷uddhirutsàho vegotsargo yathocitaþ .
     laghutà kùutpipàsà ca yadà kàlaþ sa bhojane ..>% sthànamàha . àhàraü vijane kuryànnirhàramapi sarvadà . ubhàbhyàü lakùmyupetaþ syàt prakà÷e hãyate ÷riyà .. nirhàro malamåtrotsargaþ . anyacca .
     %<àhàranirhàravihàrayogàþ sadaiva sadbhirvijane vidheyà iti .. * ..>% bhojane yeùàü dçùñirnivàraõãyà tànàha .
     %<hãnadãnakùudhàrtànàü pàpaùaõóaiõarogiõàm .
     kukkuñàdi÷unàü dçùñirbhojane naiva ÷obhanà ..>% yeùàü dçùñiþ ÷ubhadà tànàha .
     %<pitçmàtçsuhçdbaidyàpàpakçddhaüsavarhiõàm .
     sàrasasya cakorasya bhojane dçùñiruttamà ..>% katha¤cittadduùñadçùñipàte taddoùa÷àntaye brahmàdãn smaret . tadyathà --
     %<annaü brahma raso viùõurbhoktà devo mahe÷varaþ .
     iti sa¤cintya bhu¤jàno dçùñidoùo na bàdhate ..
     a¤janàgarbhasambhåtaü kumàraü brahmacàriõam .
     dçùñidoùavinà÷àya hanåmantaü smaràmyaham ..>% bhàjanamàha .
     %<doùahçddçùñidaü pathyaü haimaü bhojanabhàjanam .
     raupyaü bhavati cakùuùyaü pittahçt kaphavàtakçt ..
     kàüsyaü buddhipradaü rucyaü raktapittaprasàdanam .
     paittalaü vàtakçdråkùamuùõaü kçmikaphapraõut ..
     àyase kàntapàtre ca bhojanaü siddhikàrakam .
     ÷othapàõóuharaü balyaü kàmalàpahamuttamam ..
     ÷ailaje mçõmaye pàtre bhojanaü ÷rãnivàraõam .
     dàrådbhave vi÷eùeõa rucidaü ÷leùmakàri ca ..
     pàtraü patramayaü rucyaü dãpanaü viùapàpanut ..
     jalapàtrantu tàmrasya tadabhàve mçdo hitam ..
     pavitraü ÷ãtalaü pàtraü ghañitaü sphañikena yat .
     kàcena racitaü tadvattathà vaidåryasambhavam .. * ..
     bhojanàgre sadà pathyaü lavaõàrdrakabhakùaõam .
     agnisandãpanaü rucyaü jihvàkaõñhavi÷odhanam ..>% lavaõaü saindhayaü j¤eyam . àrdrakantu kañukamapi na pittavirodhi madhurapàkitvàt ..
     %<a÷nãyàttanmanà bhåtvà pårbantu madhuraü rasam .
     madhye'mlalavaõau pa÷càt kañutiktakaùàyakàn ..
     phalànyàdau sama÷nãyàt dàóimàdãni buddhimàn ..
     vinà mocàphalaü tadvadvarjanãyà ca karkañã ..
     mçõàlavisa÷àlåkakandekùuprabhçtãnyapi .
     pårbameva hi bhojyàni na tu bhuktrà kadàcana ..
     guru piùñamayaü dravyaü taõóulàn pçthukànapi .
     na jàtu bhuktavàn khàdenmàtràü khàdedbubhukùitaþ ..
     ghçtapårbaü sama÷nãyàt kañhinaü pràk tato mçdu .
     ante punardravà÷ã tu balàrogye na mu¤cati ..>% ayamarthaþ . pràk ghçtapårbaü kañhinaü sama÷nãyàt . yathà kà÷yàdivàsinaþ prathamaü savya¤janàü ghçtapårbàü roñikàü bhu¤jate . tato mçdusapåpàdikamodanaü bhu¤jate . ante punardrabà÷ã bhojanànte dadhitakradugdhàdi bhu¤jate .
     %<yadyat svàdutaraü taddhi vidadhyàduttarottaram .
     bhuktvà yat pràrthyate bhåyastaduktaü svàdu bhojanam ..>% svàdvannasya guõamàha .
     %<saumanasyaü balaü puùñimutsàhaü rasanàsukham .
     svàdu sa¤janayatyannamasvàdu ca viparyayam ..
     atyuùõànnaü balaü hanti ÷ãtaü ÷uùka¤ca durjaram .
     atiklinnaü glànikaraü yuktiyuktaü hi bhojanam ..
     atidrutà÷itàhàro guõàn doùànna bindati .
     bhojyaü ÷ãtamahçdya¤ca syàdbilambitama÷nataþ ..>% guru trividhaü tannivàrayannàha .
     %<mandànalo naro dravyaü màtràguru vivarjayet .
     svabhàvata÷ca guru yattathà saüskàrato guru ..
     màtràgurustu mudgàdirmàùàdiþ prakçterguruþ .
     saüskàraguru piùñànnaü proktamityupalakùaõam .. * ..
     àhàraü ùaóvidhaü cåùyaü peyaü lehyaü tathaiva ca .
     bhojyaü bhakùyaü tathà carvyaü guru vidyàdyathottaram ..>% cåùyaü ikùudàóimàdi . peyaü pànaka÷arkarodakàdi . lehyaü rasàlàkvathitàdi . kvathità kañã iti loke . bhojyaü bhaktasåpàdi . bhakùyaü laóóukamaõóakàdi . carvyaü cipiñacaõakàdi .. svabhàvagurusaüskàraguruõoþ svabhàvalaghuna÷ca bhakùyasya bhojanaparimàõamàha .
     %<guråõàmardhasauhityaü laghånàü tçptiriùyate .>% ayamarthaþ . màùapiùñànnàdibhirardhaü sauhityaü kartavyaü mudgàdibhiþ svàbhàvikyà màtrayà tçptiþ kartavyetyarthaþ .
     %<dravo dravottara÷càpi na màtràgururiùyate .>% dravaþ peyàdi . dravottaraþ takràdyadhika odanàdirmàtràto'dhiko'pi màtràgururna mantavyaþ . peyasya sarvato laghutvàt ! ukta¤ca su÷rutena . peyalehyàdyabhakùyàõàü guru vidyàdyathottaramiti . peyaü paya àdi . lehyaü rasàlàdi . adyaü odanasåpàdi . bhakùyaü modakàdi .
     %<dravàóhyamapi ÷uùkantu samyagevopapadyate .
     vi÷uùkamannamabhyastaü na pàkaü sàdhu gacchati ..>% ayamarthaþ . ÷uùkamapi srotorodhakaramapi dravàóhyaü samyak pàkaü yàti . kevalasya ÷uùkasyànnasya doùamàha . vi÷uùkamannabhityàdi .. apakvaü tat kiü bhavatãtyapekùàyàmàha .
     %<piõóãkçtamasaüklinnaü vidàhamupagacchati .>% piõóãkçtaü aùñhãlàvadbhåtam . asaüklinnaü asamyagàrdram . vidàhamupagacchati vidagdhaü bhavatãtyarthaþ .. ÷uùkàdãnàü vaiguõyamàha . ÷uùkaü viruddhvaü viùñhambhi vahnivyàpàdamàvahet . ÷uùka cipiñàdi . viruddhaü kùãramatsyàdi . viùñàmbhi caõakamasåràdi vahnimàndyaü kuryàt .
     %<na bhuktvà na radai÷chittvà na ni÷àyàü na và bahån .>% na jalàntaritànna dviþ ÷aktånadyànna kevalàn .. punardànaü pçthak pànaü sàmiùaü payasà ni÷i . dantacchedanamuùõa¤ca sapta ÷aktuùu varjayet .. viùamà÷anasya lakùaõamàha .
     %<bahustokamakàle và j¤eyaü tadviùamà÷anam .>% bahulàlpasya bhakùitasya doùamàha .
     %<àlasyagauravàñopa÷abdàü÷ca kurute'dhikam .
     hãnamàtraü tanoþ kàr÷yaü karoti ca balakùayam ..>% adhikaü annam .. akàle bhuktasya doùamàha .
     %<apràptakàlo bhu¤jàno'pyasamarthatanurnaraþ .
     tàüstàn vyàdhãnavàpnoti maraõa¤càdhigacchati ..>% apràptakàlaþ kàlàdatipràk bhu¤jàno'samartha÷arãro bhavati . tathà sati tàüstàn vyàdhãn ÷irovyathàvisåcikàlasakabilambikàdãn pràpnoti . teùàmàdhikye maraõamapi pràpnotãtyarthaþ .
     %<kàle'tãte'grato jantorvàyunàpahate'nale .
     kçcchràdvipacyate bhuktaü na syàdbhoktuü punaþ spçhà ..
     kukùerbhàgadvayaü bhojyaistçtãyaü vàri pårayet .
     vàyoþ sa¤caraõàrthàya caturthamava÷eùayet ..
     rasenànnasya rasanà prathamenopatarpità .
     na tathà svàdumàpnoti tataþ secyàmbunàntarà ..
     atyamvupànànna vipacyate'nnamanambupànàcca sa eva doùaþ .
     tasmànnaro vahnivivardhanàya muhurmuhurvàri pibedabhåri ..
     bhuktasyàdau jalaü pãtaü kàr÷yamandàgnidoùakçt .
     madhye'gnidãpanaü ÷reùñhamante sthaulyakaphapradam ..>% anyacca .
     %<samasthålakç÷à bhuktamadhyàntaprathamàmbupàþ .>% iti vàgbhañaþ .. bhuktaü bhojanam .
     %<tçùitastu na cà÷nãyàt kùudhito na pibejjalam .
     tçùitastu bhavedgulmã kùudhitastu jalodarã ..>% nanu ÷iùñà bhojanànte dugdhaü pibanti tat kathamucitam . yatastridhà vibhaktasya bhojanakàlasya prathamo bhàgo vàtasya dvitãyaþ pittasya tçtãyaþ kaphasya . ataevàha .
     %<a÷nãyàttanmanà bhåtvà pårbantu madhuraü rasam .
     madhye'mlalavaõau pa÷càt kañutiktakaùàyakàn ..>% asyàyamabhipràyaþ . bhojane pårbaü bhukto madhuro raso bubhukùitasya vàtapittayoþ ÷amako bhavati .
     %<bhojanamadhye bhuktàvamlalavaõau pittà÷aye ca vahnivçddhiü kurutaþ .
     bhojanàntyasamaye bhuktàþ kañutiktakaùàyà rasà kaphaü ÷amayantãti .>% ato bhojanàvasànasamayasya kaphakàlatvàttatra kathaü ÷leùmajanakaü dugdhaü pàtumucitaü bhavati . yata uktam .
     %<dugdhaü svàdurasaü snigdhamojasyaü dhàtuvardhanam .
     vàtapittaharaü vçùyaü ÷leùmalaü guru ÷ãtalamiti ..>% ucyate .
     %<vidàhãnyannapànàni yàni bhuïkte hi mànavaþ .
     tadvidàhapra÷àntyarthaü bhojanànte payaþ pibet ..>% ataeva brahmapuràõe .
     %<kuryàt kùãrànnamàhàraü dadhyannaü na kadàcaneti ..
     lavaõàmlakañåùõàni vidàhãnyati yàni tu .
     taddoùaü hartumàhàraü madhureõa samàpayet ..>% bhojanàvasànasamaye dugdhàdimadhurabhojanenaiva vardhitakapho lavaõàmlakañubhojanajanitàü pittasya vçddhiü nà÷ayati pittavçddhinà÷anena kaphasyàpi vçddhirupakùãõà bhavati kùãõakaphavçddhiragnimàndyàdãn vyàdhãn utpàdayituü na ÷aknoti ..
     %<evaü bhuktvà samàcàmet råkùagrahaõapårbakam .
     bhojane dantalagnàni nirhçtyàcamana¤caret ..
     dantalagnamanirhàryaü lepaü manyeta dantavat .
     na tatra bahu÷aþ kuryàdyatnaü nirharaõaü prati ..
     àcamya jalayuktàbhyàü pàõibhyàü cakùuùãspç÷et .
     bhuktvà pàõitale ghçùñvà cakùuùoryadi dãyate .
     acirenaiva tadvàri timiràõi vyapohati ..
     bhuktrà ca saüsmarennityamagastyàdãn sukhàvahàn .
     viùõuràtmà tathaivànnaü pariõàma÷ca vai yathà .
     satyena tena yadbhuktaü jãryatyannamidaü tathà ..
     agastiragnirvaóavànala÷ca bhuktaü mamànnaü jarayatva÷eùam .
     sukha¤ca me tat pariõàmasambhavaü yacchatvarogaü mama càrudehe ..
     aïgàrakamagasti¤ca pàvakaü såryama÷vinau ..
     ya÷caitàn saüsmarennityaü bhuktaü tasyà÷u jãryati ..
     ityuccàrya svahastena parimàrjya tathodaram .
     anàyàsapradàyãni kuryàt karmàõyatandritaþ ..>% atandritaþ jàgrattiùñhenna tu supyàt . bhuktamàtrasya tu svapnànmandàgniþ kupitaþ kapha iti vacanàt .
     %<jãrõe'nne vardhate vàyurvidagdhe pittamedhate .
     bhuktamàtre kapha÷càpi kramo'yaü bhojanopari ..>% vidagdhe ki¤citpakve pittamedhate ki¤cidapakvekaphaþ .. bhuktamàtre saüjàtakaphasya pratãkàramàha .
     %<dhåmenàpohya hçdyairvà kaùàyakañutiktakaiþ ..
     pågakarpårakastårã lavaïgasumanaþphalaiþ .
     phalaiþ kañukaùàyairvà mukhavaiùadyakàribhiþ .
     tàmbålapatrasahitaiþ sugandhairvà vicakùaõaþ ..>% dhåbhena agurvàdidhåmena . apohya kaphaü dårãkçtya . kaùàyakañutiktakaiþ phalaiþ karpårakastårãlavaïgàdibhiþ . pågaiþ kramukaiþ . sumanaþphalaiþ jàtãphalaiþ .. phalaiþ elàharãtakyàdiphalaiþ .
     %<rate suptotthite snàte bhukte vànte ca saïgare .
     sabhàyàü viduùàü ràj¤àü kuryàttàmbålabhakùaõam ..
     bhuktvà ÷atapadãü gacchecchanaistena tu jàyate .
     annasaüghàta÷aithilyaü grãvàjànukañãsukham ..
     bhuktropavi÷atastundaü ÷ayànasya tu puùñatà .
     àyu÷caükramamàõasya mçtyurdhàvati dhàvataþ ..>% caükramamàõasya pada÷ataü ÷anairgacchataþ .. * ..
     %<÷vàsànaùñau samuttànastàn dviþ pàr÷ve tu dakùiõe .
     tatastaddviguõàn vàme pa÷càt supyàt yathàsukham .
     vàmadi÷àyàmanalo nàbherårdhvo'sti jantånàm .
     tasmàttu vàmapàr÷ve ÷ayãta bhuktaprapàkàrtham ..
     tridoùa÷amanã khañvà tålã vàtakaphàpahà .
     bhå÷ayyà vçü haõã vçùyà kàùñhapaññã tu vàtulà ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. anyacca .
     %<snàto yathàvat kçtvà ca devarùipitçtarpaõam .
     pra÷astaratnapàõistu bhu¤jãta prayato gçhã ..
     kçte japye hute vahnau ÷uddhavastradharo nçpa ! .
     dattvàtithibhyo viprebhyo gurubhyaþ saü÷ritàya tu ..
     puõyagandhadharaþ ÷astamàlyadhàrã nare÷vara ! .
     naikavastradharo'thàrdrapàõipàdo nare÷vara ! ..
     vi÷uddhavadanaþ prãto bhu¤jãta na vidiïmukhaþ .
     pràïprakhodaïmukho vàpi na caivànyamanà naraþ ..>% annaü pra÷astaü pathya¤ca prokùitaü prokùaõodakaiþ . na kutsitàhçta¤caiva jugupsàvadasaüskçtam .. dattvà tu bhaktaü ÷iùyebhyaþ kùudhitebhyastathà gçhã . pra÷asta÷uddhapàtreùu bhu¤jãtàkupito nçpa ! .. nàsandãsaüsthite pàtre nàde÷e ca nare÷vara ! . nàkàle nàtisaïkãrõe dattvàgra¤ca naro'gnaye .. àsandã dàrumayatripadã .
     %<mantràbhimantritaü ÷astaü na ca paryuùitaü nçpa ! .
     anyatra phalamàüsebhyaþ ÷aktu÷àkàdikàntathà ..
     tadvaddharitakebhya÷ca guóapakvebhya eva ca .
     bhu¤jãtoddhçtasàràõi na kadàcinnare÷vara ! ..>% haritakebhyaþ apakvalehyàdibhyaþ ..
     %<nà÷eùaü puruùo'÷nãyàdanyatra jagatãpate ! .
     madhvambudadhisarpibhyaþ ÷aktubhya÷ca vivekavàn ..
     a÷nãyàttanmayo bhåtvà pårbantu madhuraü rasam .
     lavaõàmle tathà madhye kañutiktàdikàüstataþ ..
     pràk dravaü puruùo'÷nãyànmadhye ca kañhinà÷anam .
     ante punardravà÷ã tu balàrogye na mu¤cati .
     anindyaü bhakùayeditthaü vàgyato'nnamakutsayan .
     pa¤cagràsaü mahàmaunaü pràõàdyàpyàyanàdi tat ..
     bhuktvà samyagathàcamya pràïmukhodaïmukho'pi và .
     yathàvat punaràcàmet pàõã prakùàlya målataþ ..
     svasthaþ pra÷àntacitta÷ca kçtàsanaparigrahaþ .
     abhãùñadevatànà¤ca kurvãta smaraõaü naraþ ..
     agniràpyàyayatvannaü pàrthivaü pavaneritaþ .
     dattàvakà÷aü nabhasà jarayatvastu me sukham ..
     annaü balàya me bhåmerapàmagnyanilasya ca .
     bhavatvetatpariõatau mamàstvavyàhataü sukham ..
     pràõàpànasamànànàmudànavyànayostathà .
     annaü puùñikara¤càstu mamàstvavyàhataü sukham ..
     agastiragnirvaóavànala÷ca bhuktaü mayànnaü jarayatva÷eùam .
     sukha¤ca me tatpariõàmasambhavaü yacchatvarogaü mama càstu dehe ..
     viùõuþ samastendriyadehadehipradhànabhåto bhagavàn yathaikaþ .
     satyena tenànnama÷eùametadàrogyadaü me pariõàmametu ..
     viùõurattà tathaivànnaü pariõàma÷ca vai tathà .
     satyena tena me bhuktaü jãryatvannamidaü tathà ..
     ityuccàrya svahastena parimçjya tathodaram .
     anàyàsapradàyãni kuryàt karmàõyatandritaþ ..
     sacchàstràdivinodena sanmàrgàdavirodhinà .
     dinaü nayettataþ sandhyàmupatiùñhet samàhitaþ ..>% iti viùõupuràõe 3 aü÷e 11 adhyàyaþ .. * .. apara¤ca .
     %<bhu¤jãta prayato nityaü vàgyato'nanyamànasaþ .
     bhaikùeõa vartayennityaü naikànnàdã bhavedvratã ..
     bhaikùeõa vçttino vçttirupavàsasamà smçtà .
     påjayeda÷anaü nityamadyàccainadakutsayan ..
     dçùñvà hçùyet prasãdecca pratinandecca sarva÷aþ .
     anàrogyamanàyuùyamasvargya¤càtibhojanam .
     apuõyaü lokavidviùñaü tasmàttat parivarjayem ..
     pràïmukho'nnàni bhu¤jãta såryàbhimukha eva và .
     nàdyàdudaïmukho nityaü vidhireùa sanàtanaþ ..
     prakùàlya pàõã pàdau ca bhu¤jàno dvirupaspç÷et .
     ÷ucau de÷e samàsãno bhuktvà ca dvirupaspç÷et ..
     nà÷nãyàdbhàryayà sàrdhaü nainàmãkùeta mehatãm .
     na bhakùayedabhakùyàõi nàpeyaü và pibeddvijaþ ..>% abhakùyànnantu bhakta÷abde draùñavyam .. * ..
     %<bhu¤jãta bandhubhiþ sàrdhaü vàgyato'nnamakutsayan .
     akçtvà tu dvijaþ pa¤ca mahàyaj¤àn dvijottama ! .
     bhu¤jãta cedamåóhàtmà tiryagyoniü sa gacchati ..
     vedàbhyàso'nvahaü ÷aktyà mahàyaj¤akriyàkùayà .
     nà÷ayatyà÷u pàpàni devànàmarcanantathà ..
     yo mohàdathavàlasyàdakçtvà devatàrcanam .
     bhuïkte sa yàti narakàn ÷åkareùvabhijàyate ..
     tasmàt sarvaprayatnena kçtvà karmàõi vai dvijaþ .
     bhu¤jãta svajanaiþ sàrdhaü sa yàti paramàü gatim ..>% iti kaurme upavibhàge 17 adhyàyaþ .. * .. vyàsa uvàca .
     %<pràïmukho'nnàni bhu¤jãta såryàbhimukha eva và .
     àsãnastvàsane ÷uddhe bhåmyàü pàdau nidhàya tu ..
     àyuùyaü pràïmukho bhuïkte ya÷asyaü dakùiõàmukhaþ ..
     ÷riyaü pratyaïmukho bhuïkte hçyataü bhuïkte udaïmukhaþ ..
     pa¤càrdro bhojanaü kuryàdbhåmau pàtraü nidhàya tu .
     upavàsena tattulyaü manuràha prajàpatiþ ..
     upalipte ÷ucau de÷e pàdau prakùàlya vai karau .
     àcamyàrdrànano'krodhaþ pa¤càrdro bhojana¤caret ..
     mahàvyàhçtikaü bhinnaü paridhàyodakena tu .
     amçtopastaraõamasãtyàpo'÷ànakriyà¤caret ..
     khàhàpraõavasaüyuktàü pràõàpànàhutintataþ .
     apànàya tataþ kçtvà vyànàya tadanantaram ..
     udànàya tataþ kuryàt samànàyeti pa¤camãm .
     vij¤àya tattvameteùàü juhuyàdàtmani dvijaþ ..
     ÷eùamannaü yathokta¤ca bhu¤jãta vyya¤janairyutam .
     dhyàtvà tanmanasà devamàtmànaü vai prajàpatim ..
     amçtàpidhànamasãtyupariùñàdapaþ pibet .
     àcàntaþ punaràcàmedàyaü gaurãtimantrataþ ..
     drupadàü và triràvàhya sarvapàpapraõà÷inãm .
     pràõànàü granthirasãtyàlabheddhçdayantataþ ..
     àcamyàïguùñhamàtreti pàdàïguùñhe'tha dakùiõe .
     niþsràvayeddhastajalaü mårdhahastaþ samàhitaþ ..
     hutvànnamantraõaü kuryàt sandhyàyàmiti mantrataþ .
     athàkùareõa svàtmànaü yojayedbràhmaõo'ti hi ..
     sarveùàmeva yogànàmàtmayogaþ paraþ smçtaþ .
     yo'nena vidhinà kuryàt sa yàti brahmaõaþ kùayam ..
     yaj¤opavãtã bhu¤jãta sraggandhàlaïkato naraþ .
     sàyaü pràtarnàntarà vai sandhyàyàntu vi÷eùataþ ..
     nàdyàt såryagrahàt pårbamahni sàyaü ÷a÷igrahàt .
     grahakàle tu nà÷nãyàt snàtvà÷nãyàttu muktayoþ .
     mukte ÷a÷ini bhu¤jãta yadi na syànmahàni÷à ..
     amuktayorastaü gatayoþ snàtvà dçùñvà pare'hani .
     nà÷nãyàt prekùamàõànàmapradàyaiva durmatiþ ..
     nàyaj¤a÷iùñàdanyadvà na kruddho nànyamànasaþ ..
     àtmàrthaü bhojanaü yasya ratyarthaü yasya maithunam .
     vçttyarthaü yasya càdhãtaü niùphalaü tasya jãvitam ..
     yadbhuïkte veùñita÷irà yacca bhuïkte udaïmukhaþ .
     sopànatka÷ca yadbhuïkte sarvaü vidyàttadàsuram ..
     nàrdharàtre na madhyàhne nàjãrõe nàrdravastradhçk .
     na ca bhinnàsanagato na ÷ayànaþ sthito'pi và ..
     na bhinnabhàjane caiva na bhåmyàü na ca pàõiùu .
     nocchiùño ghçtamàdadyànna mårdhànaü spç÷edapi ..
     na brahma kãrtayedvàpi na niþ÷eùaü na bhàryayà .
     nàndhakàre ca nàkà÷e na ca devàlayàdiùu ..
     naikavastrastu bhu¤jãta na ca yànasthito'pi và .
     na pàdukànugato và na hasan vilapanna hi ..
     bhuktvaivaü sukhamàsthàya tadannaü pariõàmayet ..>% iti kårme upavibhàge 18 adhyàyaþ .. * .. apara¤ca .
     %<dattvà ca hutvà pitçdevatàbhyo bhçtvàtithãn bhçtyajanàva÷iùñam .
     tuùñaþ ÷uciþ ÷raddadhàno'tti yo'nnaü tasyàmçtaü syàt sa pumàn bhunakti ..>% sàyaü pràtarmanuùyàõàma÷anaü devanirmitam . dhaidike laukike'gnau tu pratyakùe jàñhare tathà .. upalipte same de÷e ÷uciþ ÷raddhàsamanvitaþ . pàtreùvarthànuråpeùu puttra÷iùyàdibhirvçtaþ .. susaüskçtaü hitaü snigdhaü bhu¤jãtànnamakutsayan . yavagodhåma÷àlyàñyaü màüsa÷àkàdibhiryutam .. kañvamlalavaõaistiktairvya¤janaistu sugandhibhiþ . bhakùyaprakàràn vividhàn kandamålaphalàni ca .. pàtraü bhåmau pratiùñhàpya yo bhuïkte vàgyataþ ÷uciþ . bhojane bhojane caiva triràtraphalama÷nute .. yatnena dhàrayedvipraþ pavitraü dakùiõe kare . bhu¤jànastu vi÷eùeõa annadoùairna lipyate .. yàtudhànàþ pi÷àcà÷ca asurà ràkùasàstathà . ghnanti kebalamannasya maõóalasya vivarjanàt .. àdityà vasavo rudrà brahmà caiva pitàmahaþ . maõóalànyupajãvanti tasmàt kurvãta maõóalam .. catuùkoõaü dbijàgrasya trikoõaü kùattriyasya tu . dvikoõàkçti vai÷yasya ÷ådrasya vartulaü sadà .. na lauhe mçõmaye pàtre bhinne'÷nãyàt kañe'mbare . àpaþ punantvitimantreõa bhuvyàstãrya samàsanam .. dhruvà dyaurityupavi÷ya pàtraü prakùàlya mårdhànaü divo'ratimitipàtramabhimantrya bhåmyàvçtvàyaneti bhåmau pàtraü pratiùñhàpayet . àhatavàsàþ ÷uklavàsà và pavitràtmà kùàntàtmà pràïmukha àsãnaþ pàõã prakùàlya da÷ahotàrannigadyeti dhyàyedavyaktaü puruùam . tata ojo'sãtyannàdyamàhriyamàõaü pratipattayet . ojosãtyàdinà pratigçhya ahamasmyagnira÷mãtyçgbhyàmabhimantrayet . udbudhyasveti jàñharàgnimantarasthaü prabodhayet . bhåtapataye namaþ bhuvanapataye namaþ bhåtànàü pataye namaþ iti namaskàrànte balitrayaü bhåmau dadyàt . athàtraivàtmànaü cintayet .
     %<pràõasya hçdayaü sthànamapànasya gudaü smçtam .
     samàno nàbhide÷e tu udànaþ kaõñhamà÷ritaþ ..
     pa¤camaþ sa tu vij¤eyo vyànaþ sarvàïgasandhiùu .
     ràjãvasadç÷aþ pràõo hçdaye nityasaüsthitaþ ..
     tasyàdhastàdapànastu sa vai gokùãrasannibhaþ .
     nàbhyà madhye samànastu vidyujjvàlàsamaprabhaþ ..
     pràõasyoparyudànastu indranãlasamaprabhaþ .
     ubhàbhyàmatha ÷àkhàbhyàmathavàpyeka÷àkhayà .
     a÷ånyaü pàtraü kurvãta evaü hànirna jàyate ..
     anta÷carasi bhåteùu guhàyàü vi÷vatomukha ! .
     tvaü yaj¤astvaü vaùañkàrastvaü viùõoþ paramaü padam ..>% abhçtopastaraõamasãtyapaþ spç÷yopasthàya vàcaü niyacchet . nyastaü mahàvyàhçtibhiradbhiþ pradakùiõaü pariùicya savyena pàõinà pàtramavimu¤cannamçtopastaraõamasãti purastàdapaþ pãtvà pa¤cabhistaiþ pràõàhutãrjuhoti . pràõe niviùño'mçtaü juhomi ÷ivomàvi÷àpradàhàya pràõàya svàhà . apàne niviùño'mçtaü juhomi ÷ivomàvi÷àpradàhàyàpànàya svàhà . vyàne niviùño'mçtaü juhomi ÷ivomàvi÷àpradàhàya samànàya svàhà . iti tåùõãü bhåyo vratayet . prajàpatiü manasà dhyàyet .. * .. pràõàya svàheti pràõastçpyati . pràõe tçpyati cakùustçpyati . cakùuùi tçpyati àdityastçpyati . àditye tçpyati dyaustçpyati . divi tçpyantyàü yatki¤ciddyau÷càditya÷càdhitiùñhatastattçpyati tasyànutçptiü anutçpyati . vyànàya svàheti vyànastçpyati . vyàne tçpyati ÷rotraü tçpyati . ÷rotre tçpyati candramàstçpyati . candramasi tçpyati di÷astçpyanti . dikùu tçpyantãùu yatki¤ciddi÷aþ khaü candramà÷càdhitiùñhanti . tattçpyati tasyànutçptiü anutçpyati prajayà pa÷ubhirannàdyena tejasà brahmavarcaseneti . apànàya svàhetyapànastçpyati . apàne tçpyati vàk tçpyati . vàci tçpyantyàü agnistçpyati . agnau tçpyati pçthivã tçpyati . pçthivyàü tçpyantyàü yatki¤cit pçthivã vàgni÷càdhitiùñhatastattçpyati tasyànutçptiü anutçpyati . tçpyati prajayà pa÷ubhirannàdyena tejasà brahmavarcaseneti . samànàya svàhà iti samànastçpyati . samàne tçpyati manastçpyati . manasi tçpyati paryanyastçpyati . paryanye tçpyati vidyuttçpyati . vidyuti tçpyantyàü yatki¤ciddhidyutparyanya÷càdhitiùñhatastattçpyati tasyànutçptiü anutçpyati prajayà pa÷ubhirannàdyena tejasà brahmavarcaseneti . udànàya svàheti udànastçpyati . udàne tçpyati vàyustçpyati . vàyau tçpyati àkà÷astçpyati . àkà÷e tçpyati yatki¤cidvàyu÷càkà÷a÷càdhitiùñhatastattçpyati . tasyànutçptimanutçpyati prajayà pa÷ubhirannàdyena tejasà brahmavarcaseneti .. * ..
     %<bhukte'nnekecitkàïkùanti bhukta÷eùaü bhuvikùipet .
     kecita kàïkùantyanàjãvàþ kecit karmava÷ànugàþ ..
     bhu¤jantu mama cotsçùñaü pàtre vàtha muvi sthite .
     amçtàpidhànamasãtyupariùñàt payaþ pibet ..
     ahni pårbopariùñàcca vastraü pràõasya nirõayet .
     bhuktrà pãtvà ca yaþ ka÷cit ÷ånyaü pàtraü samut sçjet ..
     sa punaþ kùutpipàsàrto bhavejjanmani janmani .
     amçtàpidhànamasãtyupariùñàdapaþ pibet ..>% apaþ pãtvàcàntaþ pràõasthànànyadbhiþ spç÷ati . pràõànàü granthirasãti hçdayamàlabhya japati pràõànàü granthirasi iti pràõade÷am . viùõorjañharamasãtinàbhide÷am . yo devànàmadhipatãti punarapi hçdayade÷amàlabhya japati . sàvitrã¤cànubhàùya triràpo rasànàü rasabhuk tatràtmà karmeùñiþ prãyatàü vi÷vabhugiti dhyàyedavyaktaü puruùam .. * ..
     %<àhitàgniranaóvàü÷ca brahmacàrã ca te trayaþ .
     a÷nanta eva siddhyanti naiùàü siddhirana÷natàm ..
     gçhastho brahmacàrã ca yo'na÷naüstu tapa÷caret .
     pràõàgnihotralopena avakãrõã bhavettu saþ ..
     antaràpràtarà÷a¤ca sàyamà÷antathaiva ca .
     sadopavàsã bhavati yo na bhuókte kadàcana ..
     pràõàgnihotramantràõàü niruddhe bhojane japet .
     tredhàgnihotramantràüstu dravyàlàbhena tarpayet ..
     yathàhi nalamaiùãkamagniprotaü prahåyate .
     tadvat sarvàõi pàpàni nirdahantyàtmayàjinaþ ..
     yatheha kùudhità bàlà màtaraü paryupàsate .
     evaü sarvàõi bhåtàni agnihotramupàsate ..>% iti .. * ..
     %<bhojanasya niùedhantu pravakùyàmyanupårba÷aþ .
     nocchrito bhakùayet ki¤cinna gacchan và kadàcana ..
     khañvàråóho na bhu¤jãta na pàõisthaü kadàcana .
     candrasçryoparàge ca grastàste candrasåryayoþ ..
     gobràhmaõopavàsena na vàjãrõe tu bhojane .
     ni÷ãthe naikavàsàstu na lagnocchiùñabhàjane ..
     na ràtrau tilasambaddhaü dadhi ÷aktånna màkùikam ..
     kovidàravañà÷vatthaphalàni na kadàcana .
     caõaka¤ca kausumbhaü karamathita¤ca yaddadhi ..
     vedyà bahiþ puroóà÷aü tulyaü gomàüsabhakùaõe .
     nocchiùñena ghçtaü gràhyaü ÷aktån vàpadgato'pi san .
     palàõóuü la÷unaü vàpi bhu¤jaüstatpàpamàpnuyàt ..
     nànàrdramukhapàõistu candratàràrkamãkùayet .
     bhu¤jan kurvan svamårdhànaü spç÷ed brahma na kãrtayet ..
     nàrdravàsàþ ÷iraþklinnaþ sopànatko niràsanaþ .
     ÷ayànaþ prauóhapàda÷ca kçtvà caivàvasakthikam ..
     nà÷nãyànna pibeccaiva kçtvà paryastikàü naraþ .
     pàdaprasàraõaü kçtvà na ca veùñitamastakaþ ..
     na ca ÷ràddhasya yacchiùñaü grahe paryuùita¤ca yat .
     dampatyorbhukta÷eùantu na bhu¤jãta kadàcana ..
     nàticaritama÷nãyàt bhuktrà ÷eùaü vivarjayet .
     na bhakùayettu niþ÷eùamanyatra dadhisarpiùoþ ..
     payaso madhu÷aktånàü tilànàmodanasya ca .
     na caiko miùñama÷nãyànna bahånà¤ca pa÷yatàm ..
     bahavastu na bhu¤janti tathà cakasya pa÷yataþ .
     oùñhau ca na lihet pàõiü nàïguliü pàtrameva ca ..
     ÷ånyàlaye'gni÷àlàyàü devàgàre tathaiva ca .
     àyurnirasyate tasya miùñaikasya bubhukùataþ ..
     adattvà go'gniviprebhyaþ kumàràyànuyàyiùu .
     eko'nnaü miùñama÷nàti tato'nyo nàstyapuõyakçt ..
     yastvekapaïktyàü viùamaü dadàti snehàdbhayàdvà yadi vàrthahetoþ .
     vedeùu dçùñàmçùabhistu gãtàü tàü brahmahatyàü munayo vadanti ..
     ekapaïktyupaviùñànàü duùkçtànàü duràtmanàm .
     sarveùàü tatsamaü tàvadyàvat païktirna bhidyate ..
     evaü yo bràhmaõo bhuïkte santarpya pitçdevatàþ .
     sa dve kule samuddhçtya brahmasàyujyamàpnuyàt ..>% iti vahnipuràõe bhojanavidhànam .. * .. trividhabhojanaü yathà --
     %<ucchiùñamava÷iùñaü và pathyaü påtamabhãpsitam .
     bhaktànàü bhojanaü viùõornaivedyaü sàttvikaü matam ..
     indriyaprãtijananaü ÷ukra÷oõitavardhanam .
     bhojanaü ràjasaü ÷uddhamàyuràrogyavardhanam ..
     ataþ paraü tàmasànàü kañvamloùõàvidàhikam .
     påtiparyuùitaü j¤eyaü bhojanaü tàmasapriyam ..>% iti kalkipuràõe 25 adhyàyaþ .. * .. ÷ràddhàdiùu nimantritasyànyatra bhojane doùo yathà --
     %<nimantrito'nyato bhuïkte ÷ràddhe daive sapaitçke .
     sa dvijo narake vàsaü labhate nàtra saü÷ayaþ ..>% devatàdiùvabhuktavatsu bhojane doùà yathà --
     %<devatàpitçmartyeùu mahatsu bràhmaõeùu ca .
     abhuktavatsu ye'÷nanti bàlapitragnimàtçùu ..
     duùñàste påyanicaye nipàtyante'dhamàdhamàþ .
     såcãmukhà÷ca jàyante kùudhàrtàþ kirivigrahàþ ..>%
     %<ekapaï ktyupaviùñà÷ca samutthàya prayànti ye .
     vióbhojanaü ràkùasendra ! narakante prayànti hi ..
     ekasàrthaprayàta¤ca tathànya¤càrthitaü naràþ .
     asaüvibhajya bhu¤janti te yànti ÷leùmabhojanam ..
     pàyasaü kç÷araü màüsaü vçthà bhukta¤ca yairnaraiþ .
     teùàmayoguóàstaptàþ kùipyante vadane'dbhutàþ ..>% iti vàmanapuràõe 12 adhyàyaþ .. * .. auùadhàtiriktaki¤cidbhojanavato nityanaimittikakriyàniùedho yathà --
     %<dravye bhukte tvajãrõe ca naiva bhuktrà ca ki¤cana .
     karma kuryànnaro nityaü såtake mçtake tathà ..
     patraü puùpa¤ca tàmbålaü bheùajatvena kalpitam .
     kaõàdipippalyanta¤ca phalaü bhukvà na càcaret ..
     jalasyàpi nara÷reùñha ! bhojanàdbheùajàdçteü .
     nityakriyà bivarteta saha naimittikaiþ sadà ..>% iti kàlikàpuràõe 54 adhyàyaþ .. bhojane pàkavidhau diïniyamo yathà --
     %<pårbà÷àbhimukho bhåütvà uttarà÷àmukhena và .
     pacedanna¤ca madhyàhne sàyàhne ca vivarjayet ..
     agnyà÷àbhimukhe paktvà amçtànnaü vijànãhi .
     pårbàmukho dharmakàmaþ ÷okahàni÷ca dakùiõe ..
     ÷rãkàma÷cottaramukhe patikàma÷ca pa÷cime .
     ai÷ànyàbhimukhe paktvà daridro jàyate naraþ ..>% pàkapàtraniråpaõaü yathà --
     %<yadà tu àyase pàtre paktvà a÷nàti vai dvijaþ .
     sa pàpiùñho'pi bhuïkte'nnaü raurave paripacyate ..
     tàmre paktvà cakùurhànirmaõau bhavati vai kùayaþ .
     pitçbhyàü pakvamanna¤ca pitçvyeõa ya÷asvini ! ..
     puõóarãkasya yaj¤asya labhate phalamãpsiütam .
     vàtulena tu yat pakvaü bhaginyà ca kaniùñhayà .
     asagotreõa yat pakvaü ÷oõitaü tadapi smçtam ..
     abhaktena ca yat pakvaü striyà pakvaü tathaiva ca .
     pakvapàtre ca yat pakvaü tat sarvaü niùphalaü bhavet ..>% pàkakàùñhaniråpaõaü yathà --
     %<uóumbareõa kàùñhena kadambasya dalena ca .
     ÷àlena karamardena udaràvartakena ca ..
     paktvànnaü naiva bhu¤jãta bhuktrà ràtrimupàvaseta ..>% niùiddhànnaü yathà --
     %<garhitànnamavãrànnaü bhuktvà càndràyaõa¤caret .
     aprajà yà tu vanità nà÷nãyàdeva tadgçhe ..
     ÷àlakàùñhasya pakvànnaü ÷irãùakasya caiva hi .
     kàlacaõóàtakasyaiva vajravàraõakasya ca ..
     bheraõóa÷àlmalairvàpi pakvànnaü garhitaü smçtam ..>% pàkapàtratyàgakàlo yathà --
     %<yadà mçõmayapàtre tu pakvaü vai sàrvakàlikam .
     màseü pakùe tathàùñàsu tatpàtraü visçjed gçhã ..
     dhanuþpàke tathà siühe mãne caiva varànane ! ! yaþ kuryàdbhojanaü devi ! kçcchreõeva vi÷uddhyati ..>% pàkàrthajaladànaü yathà --
     %<ekadà tu jalaü dadyàd dbivàraü na pradàpayet .
     tribhàgaü pårayet pàtraü pa÷càttoyaü na dàpayet ..>% bhojanasthànàdi yathà --
     %<upalipte ÷ucau de÷e pàdau prakùàlya vàgyataþ .
     pràïmukho'nnàni bhu¤jãta ÷uciþ pãñhamavasthitaþ ..>% pãñhaniråpaõaü yathà --
     %<sàrdhahaste catuùkoõe sahakàravinirmite .
     càmabhadradàrumaye pràde÷occhràyasaüyute ..
     varuõàsane bhavedvçddhirbhadrake ÷riyamàpnuyàt .
     càme dhanavivçddhiþ syàddharmavçddhistu bhadrake .
     ÷àlàsane ka÷eruke kiü÷uke maraõaü bhavet ..>% bhojane dãpaniråpaõaü yathà --
     %<ghçtadãptyà yaj¤aphalaü taile dhenuphalaü labhet ..>% bhojane càõóàlàdidçùñiniùedho yathà --
     %<yadà bhojanakàle tu càõóàlaiþ patitaistathà .
     ÷vakukkuñavaràhai÷ca mlecchai÷ca antyajairapi .
     annaü vàpyatha pànaü và dçùñamàtraü parityajet ..>%
     %<rajasvalàyàþ saüspçùñãrvàcaü ÷rutrà pramàdataþ .
     vratastho varjayeddevi ! avrate prokùaõa¤caret ..
     devàlaye tathà tãrthe siddhakùetre ca ÷aïkari ! .
     bràhmaõànàü samàje tu bhuktvà kratuphalaü labhet ..
     àcàntã bhojanaü kuryàdanàmàyàü hiraõyayuk .
     suvarõena spç÷edannaü tadanna¤càmçtaü viduþ ..
     rajaþspç÷aü yadanna¤ca bhuktrà bhavati kilviùã .
     pauùpakeõa spç÷edannamannaü viùñhàsamaü bhavet ..
     vaidåryeõa màõikyena sphañikena spç÷edapi .
     svarõena saüspç÷edannaü tadannaü ÷ucitàmiyàt ..>% bhojane diïniyamo yathà --
     %<àyuùyaü pràïmukho bhuïkte ràtrau caiva udaïmukhaþ .
     ya÷asvã dakùiõe caiva pa÷cime tu vivarjayet ..>% bhojane maõóalàni yathà --
     %<maõóalaü bhojane kàle catuùkoõaü dvijasya ca .
     kùattriyasya bhaveddairghaü vai÷yasya kårmapçùñakam .
     strã÷ådràõàü bhavedvçttaü ÷akañàkàrameva và ..>% atha bhojanakàlaþ .
     %<sàyaü pràtardvijàtãnàma÷anaü devanirmitam .
     nityamahni tamasvinyàü sàrdhapraharayàmataþ ..
     ràtrau yàmatrayànte ca sandhyayorna kadàcana .
     akàlabhojanaü kçtvà pràõàyàmena ÷uddhyati .
     ahoràtre÷ca sandhyàyàü bhuktvà kçcchraü samàcaret ..>% modakàdibhakùaõànantaramannabhojanavidhiryathà -- modakaü kandupakva¤ca gavyàóhyaü ghçtasaüyutam . punaþ punarbhojane ca punarannaü na duùyati . trisandhyaü bhuktavàn yastu na sa svàrthaü dvijaþ kvacit .. bhuktvà ràtrimupagame kçcchreõaikena ÷uddhyati .. kolaü haridrà sauvãraü marãcaü jàtikoùakam . granthiparõàdikaü sarvaü gandhadravyaü tathauùadhiþ . pra÷astameùàmàmànnaü svinna¤càpi na duùyati .. kuñumbabharaõàrthàya pàkaü pa÷cànnivedayet . vai÷vadevànnamuddhatya bhojayenna vicàrayet .. nà÷nãyàt kevalaü ràtrau vilva¤caiva tathà dadhi . aïkena tçõagucchena kàùñhakhaõóena vahninà .. païktibhedaü tataþ kuryàt pa÷càdbhu¤jãta vàgyataþ . hastadattaü yadanna¤ca ÷ådràdattaü na bhakùayet .. ghçtataila¤ca lavaõaü pànãyaü pàyasaü dadhi . ravivàre tathà ùaùñhyàü bhaumavàre dinakùaye . parvakàle ca dvàda÷yàü dvijastiktaü na bhakùayet .. na vàmena pibettoyaü na rasaü takrameva ca . bhekàkhu÷i÷umàrjàraistathà pàràvatairapi .. kalaviïkaiþ pannagai÷ca pàke spçùñe'pi sundari ! . godhayà banamàrjàraiþ pàkaü na visçjet kvacit .. svarõaraupyamaye pàtre pàùàõe brahmapatrake . sakçdbhuktvà tu deve÷i ! paràkasya phalaü labhet .. pårbàyàü svarõapàtre ca bhojanaü yaþ samàcaret . puõóarãkasya yaj¤asya labhate phalamãpsitam .. svarõapàtre pa÷cimàyàü uttaràbhimukhena và . tadannaü ÷aukaraü màüsaü bhuktvà càndràyaõa¤caret .. sarvakàmaþ svarõapàtre ya÷asvã kharpareùu ca . padmapatre bhavet puùñirhaviùyà÷ã tu puõyavàn .. kùayã bhavati tàmre ca kàcapàtre daridratà . tåtapatre bhavedàyuþ kadale kãrtimàpnuyàt .. madhupatre ca rogaþ syàdvañapatre tu vaiùõavaþ . ÷àlapatre bhavetkàmã panase caiva svargatiþ . ni÷àpatre prarohe ca punaþ saüskàramarhati .. iti matsyasåktatantre 42 pañalaþ .. atha smçtyuktabhojanavidhiþ . bahiþprakùàlitapàõipàdavadano ratnapàõirdvivàsà dviràcànto gomayopalipte pràvçte de÷e ÷uddhaþ ÷uddhanãcàsanopaviùño dharmavçddhikàmaþ pràïmukha udaïmukho và ya÷askàmo jãvatpitçmàtçketaro dakùiõàmukho dhanakàmaþ pratyaïmukho bhåmispçùñadakùiõapàda àsanàråóhasavyapàdo'ntarjànukaro dakùiõadikkçtapànãyapàtro dakùiõàvartena catuùkoõamaõóalaü kçtvà lohatàmramçõmayabhavàdiduùñabhagnakàüsyakadalyàdipatrapçùñhapadmapalà÷apatretarapàtraü vidhàya prakùàlya ca àtmànaü pàtra¤ca dakùiõakrameõa jalena veùñayitvà tadupari lohetarapàtràntareõa hastàbhyàü pratiùiddhetaramannàdikaü sthàpayitvà annaü dçùñvà prahçùyet . asmàkaü nityamevàstu ityabhilapya saüprokùya àcàràccatuùkoõamaõóalàbhyantare jalalikhitacakropari oü nàràyaõàya nama ityannaü sajalaü madhye dadyàt . tatpàr÷ve oü bhuvaþ pataye svàhà oü bhuvanapataye svàhà oü bhåtànàü pataye svàhà . iti balicatuùñayaü dadyàt . tadidaü sopakaraõamannaü oü viùõave nama ityutsçjya tadagraü ki¤cit oü vi÷vakasenàya nama iti dattvà annopari viùõunirmàlyatulasãpatraü prakùipya viùõupàdodakaü purà na gçhãta¤cedidànãm .
     %<oü kçùõa kçùõa mahàbàho bhaktànàmàrtinà÷ana ! .
     sarvapàpapra÷amanaü pàdodakaü prayaccha me ..>% iti gçhãtvà iùñadevatànàmapareritaü ÷rutvà svayaü triruccàrya và oü amçtopastaraõamasi svàhà ityanena pãtvà .
     %<oü akàlamçtyuharaõaü sarvavyàdhivinà÷anam .
     viùõoþ pàdodakaü puõyaü ÷irasà dhàrayàmyaham ..>% ityanena pàdodaka÷eùaü ÷irasi dadyàt .
     %<oü ucchiùñabhojinastasya vayamucchiùñakàïkùiõaþ .
     yena lãlàvaràheõa hiraõyàkùo nipàtitaþ ..>% ityuktvà aïguùñhànàmikàbhyàü ghçtaplutastokamannamàdàya mahàmaunã sàïguùñhasarvàïgulibhirvà oü pràõàya svàhà ityanena mukhe dattvà adantacchinnaü nigiret . evaü oü apànàya svàhà oü samànàya svàhà oü udànàya svàhà oü vyànàya svàhà . tato vãryakàmo maunã bhu¤jãta . tataþ prathamaü dravayuktamadhuraü madhye kañhinàmlalavaõàni ante dravayuktakañatiktàni yathàlàbhaü kùãràntaü sàïguùñhaidakùakarasarvàïgulibhiþ anatitçptaü bhu¤jãta . pa÷càdadhikaü jalàdikaü na pàtavyam . jalakùãradadhighçtamadhu÷àka÷aktumàüsetaradravyàõàü ÷eùaü rakùaõãyam . bhojane saüpårõe tu màüsabhojane karaü prakùàlya tadabhojane tu karamaprakùàlyaiva sànnena hastena jalaü gçhãtvà oü amçtàpidhànamasi svàhà iti jalagaõóåùaü gçhãtvà sànnaü tajjala÷eùaü oü raurave'puõyanilaye padmàrvudanivàsinàm . ucchiùñabhàginàmannamakùayyamupatiùñhatàmiti bhåmau nikùipet . bhojanakàle tu vióàlakarmakaspar÷atyàgaþ . vióàlakartçkaspar÷e na doùaþ . tataþ sthànàntaraü na gacchet . paràvçtya mçdbhirmukhahastalepamapanãya tçõàdinà jihvàgharùaõayogyaü dantebhyo gçhãtarasadravyaü raktapàtakùatàdikaü vinà apanayet . yatne kçte yadi na niþsarati tadà na doùaþ . tato jihvà¤ca saüghçùya jalagaõóåùairmukhàbhyantaraü saü÷odhya pàõã pàdau ca prakùàlya àsanastha eva bhåmau pàdau dattvà dviràcamya mukhaü tulasãpatràdinà saü÷odhya dakùiõapàdàïguùñhe dakùiõahastena --
     %<oü aïguùñhamàtrapuruùo hyaïguùñha¤ca samà÷ritaþ .
     ã÷aþ sarvasya jagataþ prabhuþ prãõàtu vi÷vadhçk ..>% iti mantreõa jalaü dadyàt . tato mahãmàrjanàbhàve a÷ucitvàdavilambameva bhojanapàtramuddhçtya tat sthànaü ucchiùñamapanãya gomayodakàbhyàü saümçjya si¤cet . susthaþ pra÷àntacitta àsane upavi÷yàbhãùñadevatànàma smçtvà --
     %<oü agniràpyàyayatvannaü pàrthivaü pavaneritaþ .
     dattàvakà÷o nabhasà jarayatvastu me sukham ..
     annaü balàya me bhåmerapàmagnyanilasya ca .
     bhavatvetatpariõatau mamàstvavyàhataü sukham ..
     pràõàpànasamànànàmudànavyànayostathà .
     annaü tuùñikara¤càstu mamàstvavyàhataü sukham ..
     agastiragnirvaóavànala÷ca bhuktaü mamànnaü jarayatva÷eùam .
     sukhaü mamaitatpariõàmasambhavaü yacchatvarogaü mama càstu dehe ..
     viùõuþ samastendriyadehadehipradhànabhåto bhagavàn yathaikaþ .
     satyena tenànnama÷eùametadàrogyadaü me pariõàmametu ..
     viùõurattà tathaivànnaü pariõàma÷ca vai yathà .
     satyena tena madbhuktaü jãryatvannamidaü tathà ..>% ityuccàrya vàmahastenodaraü parimçjet . tataþ pàda÷atavrajanànantaraü vàmapàr÷vena ki¤citkàlaü ÷ayitavyam . tatastàmbålàdi mukhavàsadravyaü bhoktavyam . ityàhnikàcàre pa¤camayàmàrdhakçtyam .. * .. atha bhojanàdidànaphalam . bhojanàcchàdanaü dattvà dattvà copànahau dvija ! . sa svargalokaü saübhujya sarvakàmo'tra jàyate .. vidyàü bhaktyà prayacchedyaþ paraübrahmaõyasau vi÷et . vidyàrthine ca vipràya yo dadyàdbhojanaü naraþ .. annaü pràõo jalaü pràõaþ pràõa÷cauùadhamucyate . tasmàdauùadhadànena dattàþ syurasavo dvijàþ .. iti parà÷arasmçtiþ .. bhojane pratiùedho yathà --
     %<tàmrapàtre payaþpànamucchiùñe ghçtabhojanam .
     dugdhe ca lavaõaü dadyàt sadyo gomàüsabhakùaõam ..
     yaþ ÷ådreõa samàhåto bhojanaü kurute dbijaþ .
     suràpa÷ca sa vij¤eyaþ sarvadharmabahiùkçtaþ ..
     snànaü rajakatãrtheùu bhojanaü gaõikàlaye .
     ÷ayanaü pårbapàde ca brahmahatyà dine dine ..>% iti karmalocanam .. atha ÷i÷ånàü prathamànnabhojanadinàdi . yathà, yamaþ .
     %<tato'nnaprà÷anaü màsi ùaùñhe kàryaü yathàvidhi .
     aùñame vàtha kartavyaü yadveùñaü maïgalaü kule ..>% ùaùñha iti mukhyaþ kalpaþ pràguktanyàyàt . kçtyacintàmaõau .
     %<annasya prà÷anaü proktaü màsi ùaùñhe'ùñame budhaiþ .
     strãõàntu pa¤came màsi saptame prajagau muniþ ..
     dvàda÷ãsaptamãnandàriktàsu pa¤caparvasu .
     balamàyurya÷o hanyàt ÷i÷ånàmannabhojanam ..>% bhujabalabhãme .
     %<ùaùñhe màsi ni÷àkare ÷ubhakare riktetare vai tithau saumyàdityasitendujãvadivase pakùe ca kçùõetare .
     pràje÷àditipauùõavaiùõavayugairhastàdiùañkottarairàgneyàppatipitrabhai÷ca nitaràmannàdibhakùe ÷ubham ..>% yugairiti pràje÷àdau pratyekaü sambadhyate atràpi tithyaïgàdividdharkùaü vivarjayeta .
     %<vçùadvandvadhanurmãnakanyàlagne'nnabhakùaõam .
     trikoõàùñakayåkàntyagrahà yadvattathà phalam ..
     duùñaþ ÷a÷adharo lagnàt ùaùñhàùñastho'nnabhakùaõe ..>% màrkaõóeyapuràõam .
     %<devatàpuratastasya pituraïkagatasya ca .
     alaïkçtasya dàtavyamannaü pàtre ca kà¤cane ..
     madhvàjyakaõakopetaü prà÷ayet pàyasantataþ .
     kçtaprà÷anamutsaïge màturbàlantu taü tyajet ..
     devàgrato'tha vinyasya ÷ilpabhàõóàni sarva÷aþ .
     ÷àstràõi caiva ÷astràõi tataþ pa÷yettu lakùaõam ..
     prathamaü yat spç÷edbàlaþ ÷ilpabhàõóaü svayaü tathà .
     jãvikà tasya bàlasya tenaiva tu bhaviùyati ..>% somavàre doùamàha bhojaràjaþ .
     %<vàcàlo balavàn dine dinapateratyantadãptànalo dehã hãnahutà÷anaþ ÷i÷iragau kauje rujà pãóitaþ .
     baudhe bhogasukhodayã prathamabhugjãve ciràyuþ sukhã ÷ukre saukhyabalànvito'tisubhago mande ca mandànalaþ ..>% iti jyotistattvam .. tadvaidikaparyàyàþ . àvayati 1 bharvati 2 babhasti 3 veti 4 veveùñi 5 aviùyan 6 vapsati 7 bhasathaþ 8 vabdhàm 9 hvarati 10 . iti da÷àtikarmàõaþ . iti vedanighaõñau 2 adhyàyaþ .. (tathà ca su÷rute såtrasthàne 46 adhyàye .
     %<vakùyàmyataþ paraü kçtsnamàhàrasyopakalpanàm .
     ghçtaü kàrùõàyase deyaü peyà deyà tu ràjate ..
     phalàni sarvabhakùyàü÷ca pradadyàdvaidaleùu ca .
     pari÷uùkapradigdhàni sauvarõeùu prakalpayet ..
     pradravàõi rasàü÷caiva ràjateùåpahàrayet .
     kañvaràõi khaóàü÷caiva sarvàn ÷aileùu dàpayet ..
     dadyàttàmramaye pàtre su÷ãtaü su÷çtaü payaþ .
     pànãyaü pànakaü madyaü mçõmayeùu pradàpayet ..
     kàcasphañikapàtreùu ÷ãtaleùu ÷ubheùu ca .
     dadyàdvaidåryapàtreùu ràgaùàóavasaññakàn ..
     purastàdvimale pàtre suvistãrõe manorame .
     sådaþ såpaudanaü dadyàt pradehàü÷ca susaüskçtàn ..
     phalàni sarvabhakùyàü÷ca pari÷uùkàõi yàni ca .
     tàni dakùiõapàr÷ve tu bhu¤jànasyopakalpayet ..
     pradravàõi rasàü÷caiva pàõãyaü pànakaü payaþ .
     khaóàn yåùàü÷ca peyàü÷ca savye pàr÷ve pradàpayet ..
     sarvàn guóavikàràü÷ca ràgaùàóavasaññakàn .
     purastàt sthàpayetpràj¤o dvayorapi ca madhyataþ ..
     evaü vij¤àya matimàn bhojanasyopakalpanàm .
     bhoktàraü vijane ramye niþsambàdhe ÷ubhe ÷ucau ..
     sugandhipuùparacite same de÷e'tha bhojayet .
     pårbaü madhurama÷nãyànmadhye'mlalavaõau rasau ..
     pa÷càccheùàn rasàn vaidyo bhojaneùvavacàrayet .
     àdau phalàni bhu¤jãta dàóimàdãni buddhimàn ..
     tataþ peyàüstato bhojyàn bhakùyàü÷citràüstataþparam .
     ghanapårbaü sama÷nãyàt kecidàhurviparyayam ..
     àdàvante ca madhye ca bhojanasya tu ÷asyate .
     atãvàyatayàmàstu kùapà yeùvçtuùu smçtàþ ..
     teùu tatpratyanãkàóhyaü bhu¤jãta pràtareva tu .
     yeùu càpi bhaveyu÷ca divasà bhç÷amàyatàþ ..
     teùu tatkàlavihitamaparàhõe pra÷asyate .
     rajanyo divasà÷caiva yeùu càpi samàþ smçtàþ ..
     kçtvàsamamahoràtraü teùu bhu¤jãta bhojanam .
     tasmàt susaüskçtaü yuktyà doùairetairvivarjitam .
     yathoktaguõasampannamupaseveta bhojanam ..>%

#<bhojanapàtraü>#, klã, (bhojanasya pàtram .) bhakùyadravyàdhàraþ . yathà --
     %<tiùñhanti yatra navakà¤cananirmitàni ÷reõãkçtàni paritastu kañorakàõi .
     ràkà÷a÷àïkanavamaõóalabhàskaraü yat kùauõãbhçtàü rajatanirmitathàlakaü syàt ..>% athordhvapratimàdar÷ikàüsyamàdar÷avat ÷uci . pàtraü dçóhaü suvistãõeü strãõàmatyantadurlabham .. patràvalã bhavati và nçpabhojanàya nirjantujàlarahitàmalavàridhautà . pàlà÷abhåruhadalairacità manoj¤à tàdçgviparõakagaõaiþ pariveùñità ca .. iti pàkaràje÷varaþ ..

#<bhojapatiþ>#, puü, (bhojànàü bhojavaü÷ãyànàü patiþ .) kaüsaràjaþ . yathà --
     %<mallànàma÷anirnçõàü naravaraþ strãõàü smaro mårtimàn gopànàü svajano'satàü kùitibhujàü ÷àstà svapitroþ ÷i÷uþ .
     mçtyurbhojapaterviràóaviduùàü tattvaü paraü yoginàü vçùõãnàü paradevateti vidito raïgaügataþ sàgrajaþ ..>% iti ÷rãbhàgavate 10 skandhe 43 adhyàye 17 ÷lokaþ ..

#<bhojapuraü>#, klã, (bhojasya bhojaràjasya puram .) svanàmakhyàtade÷aþ .
     %<àjirabhådbhojapure sàkamasuravaraiþ .
     hare revàpàre savalo nånaü te laghãyàüsaþ ..>% iti vidagdhamukhamaõóanam ..

@<[Page 3,555b]>@
#<bhojayità>#, [ç] tri, (bhuj + õic + kartari tçc .) bhojanakàrayità . bhogaprayojakaþ . yathà,
     %<kartà ca dehã bhoktà ca àtmà bhojayità sadà .
     bhogo vibhavabheda÷ca niùkçtirmuktireva ca ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 23 adhyàye ..

#<bhojàdhipaþ>#, puü, (bhojasya adhipaþ .) kaüsaràjaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bhojyaü>#, tri, (bhujyate iti . bhuj + karmaõi + õyat . %<bhojyaü bhakùye .>% 7 . 3 . 69 . iti nipàtanàt na kutvam) bhojanãyadravyam . yathà,
     %<bhojyaü bhojana÷akti÷ca rati÷aktirvaràþ striyaþ .
     vibhavo dàna÷akti÷ca nàlpasya tapasaþ phalam ..>% iti càõakye 51 ÷lokaþ .. api ca .
     %<àhàraü ùaóvidhaü cåùyaü peyaü lehyaü tathaiva ca .
     bhojyaü bhakùyaü tathà carvyaü guru vidyàdyathottaram ..>% cåùyaü ikùudaõóàdi . peyaü pànaka÷arkarãdakàdi . lehyaü rasàlàkvathitàdi . bhojyaü bhaktasåpàdi . bhakùyaü laóóukamaõóakàdi . carvyaü cipiñacaõakàdi . iti bhàvaprakà÷aþ .. (pitéõàü tçptyarthaü deye annàdau ca ..) bhojyadànasyetikartavyatà yathà . oü adyàmuke màsi amuke pakùe amukatithau amukagotrasya pituramukadeva÷armaõa ekoddiùñavidhikasàmbatsarika÷ràddhavàsare amukagotrasya pituramukadeva÷armaõo'kùayasvargakàma idaü saghçtasavastropakaraõàmànnabhojyamarcitaü ÷rãviùõudaivataü yathàsambhavagotranàmne bràhmaõàyàhaü dadàni . tato dakùiõà . oü adyetyàdi kçtaitatsaghçtasavastropakaraõàmànnabhojyadànakarmaõaþ sàïgatàrthaü dakùiõàmidaü kà¤canamålyaü ÷rãviùõudaivataü yathàsambhavagotranàmne bràhmaõàyàhaü dadàni . kçtaitatsaghçtasavastropakaraõàmànnabhojyadànakarmàcchidramastu . iti ÷ràddhaprayogatattvam ..

#<bhojyasambhavaþ>#, puü, (sambhavatyasmàditi sambhava utpattikàraõam . bhojyaü sambhavo'sya .) ÷arãrastharasadhàtuþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<bhoñàïgaþ>#, puü, (bhoñastajjàtiraïgamasya .) de÷avi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã . bhoñàn iti bhàùà .. (bhoñànto'pi pàñhaþ ..)

#<bhobho>#, vya, sambodhanam . iti halàyudhaþ .. (yathà, mahànàñake . 1 . 14 .
     %<bhobho bhujaïga ! tarupallavalolajihva ! ..>%)

#<bholànàthaþ>#, puü, ÷ivaþ . yathà --
     %<brahmaõo vacanaü ÷rutvà bholànàthaþ kçpànidhiþ .
     saühçtya tàü mahàjvàlàü sagaõo'ntaragànmune ! ..>% iti ÷rã÷ivapuràõottarakhaõóe tuõóivàmadevasaüvàde vàràõasãmàhàtmye pa¤cakro÷ãyàtràyàü mahàkàlagaõotpattirnàma 25 adhyàyaþ .. * .. pustakàntare bholànàtha ityatra mahàdeva iti pàñhaþ ..

@<[Page 3,555c]>@
#<bholiþ>#, puü, uùñraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<bhautaþ>#, puü, (bhåtàni pràõino'dhikçtya pravçttaþ . bhåta + aõ .) bhåtayaj¤aþ . balikarma . yathà --
     %<homo daivo balirbhauto nçyaj¤o'tithipåjanam ..>% ityàhnikatattvam .. debalaþ . iti ÷abdamàlà .. (bhikùàdibhyo'õ . bhåtasaïghaþ . tasyedamityaõ .) bhåtasambandhini, tri ..

#<bhautikaü>#, klã, (bhåtànàü vikàra iti ñhak .) muktà . iti ràjanirghaõñaþ .. tri, bhåtasambandhi .. (bhåtàni kùityàdãni tadvikàra÷ca goghañavçkùàdayaþ . %<àhaïkàrikatva÷ruterna bhautikàni .>% iti . 2 . 20 . sàükhyasåtram .. sçùñivi÷eùa÷ca . tathàca . ã÷varakçùõakçtasàükhyakàrikàyàm . aùña vikalpo daivastairyagyona÷ca pa¤cadhà bhavati . mànuùya÷caikavidhaþ samàsato bhautikaþ sargaþ .. atra ca sarge caitanyotkarùàpakarùavi÷eùàt tàratamyam . yathà, tatraiva . årdhaü sattvavi÷àlastamovi÷àla÷ca målataþ sargaþ . madhye rajovi÷àlo brahmàdistambaparyantaþ ..

#<bhautikaþ>#, puü, mahàdevaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (upadravaþ . vyàdhyàdiþ . cakùuràdi . ÷arãràdi .. (bhåteùu mahadàdikùityanteùu àtmabuddhyà upàsakàþ bhautikàþ . bauddhavi÷eùàþ .
     %<bhautikàstu ÷ataü pårõaü sahasrantvàbhimànikàþ ..>% iti pàta¤jalayogasåtravyàsabhàùyañãkàyàü vàcaspatimi÷radhçtavacanam . 1 . 19 ..)

#<bhautã>#, strã, (bhåtànàü bhåtayonãnàmiyamiti . bhåta + aõ . ïãp . tasyàü bhåtànàmadhikàritvavidyamànatvàttathàtvam .) ràtriþ . iti hemacandraþ . 142 ..

#<bhautyaþ>#, puü, (bhåterapatyaü pumàn . bhåtiþ + apatyàrthe ùya¤ .) bhåtimuniputtra÷caturda÷o manuþ . yathà -- màrkaõóeya uvàca .
     %<ataþ parantu bhautyasya tvamutpattiü ni÷àmaya .
     devànçùãüstathà puttràüstathaiva vasudhàdhipàn ..
     babhåvàïgirasaþ puttro bhåtirnàmnàtikopanaþ .
     tasya bhràtà suvarcàbhåd yaj¤e tena nimantritaþ ..
     yiyàsuþ ÷àntinàmànaü ÷iùyamàha mahàmuniþ .
     sadodyuktaü sadàcàramudàraü munisattamam ..
     bhåtiruvàca .
     ahaü yaj¤aü gamiùyàmi bhràtuþ ÷ànte ! suvarcasaþ .
     tenàhåtastvayà ceha yat kartavyaü ÷çõuùva tat ..
     atijàgaraõaü vahnestvayà kàryaü mamà÷rame .
     tathà tathàpramattena yathàgnirna ÷amaü vrajet .
     ityàj¤apte tathetyuktaþ sa tu ÷iùyeõa ÷àntinà .
     jagàma yaj¤aü taü bhràturàhåtaþ san yavãyasà ..
     pra÷àntastàvadanalo yo'sau bhåtiparigrahaþ .
     taü dçùñvà so'nalaü ÷àntaü ÷àntiratyantaduþkhitaþ .
     bhãta÷ca bhåterbahudhà cintayan sa mahàdyutiþ ..
     màrkaõóeya uvàca .
     bahudhaivaü vicintyàsau bhãtastasya tadà guroþ .
     yayau matimatàü ÷reùñhaþ ÷araõaü jàtavedasam ..
     sa cakàra tataþ stotraü saptàrceryatamànasaþ .
     bhåtvaikacitto medinyàü nyastajànuþ kçtà¤jaliþ ..
     sa evaü saüstutastena bhagavàn havyavàhanaþ .
     jvàlàmàlàvçtatanustasyàsãdagrato mune ! ..
     parituùño'smi te vipra ! bhaktyà yatte stutiþ kçtà .
     varaü dadàmi bhavataþ pràrthyatàü yattavepsitam ..
     bhagavan ! kçtakçtyo'smi yattvàü pa÷yàmi råpiõam .
     tathàpi bhaktinamrasya bhagavan ! ÷råyatàü mama ..
     mamàparàdhàt saütyaktaü yatte'dhiùñyaü vibhàvaso ! .
     tattvayàdhiùñhitaü so'dya pårbavat pa÷yatàü dbijaþ ..
     tathànyadapi me deva ! prasàdaü kuruùe yadi .
     puttro vi÷iùño bhavatu nirapatyasya me guroþ ..
     yathà ca maitrãü tanaye sa kariùyati me guruþ .
     tathà samastasattveùu bhavatvasya mano mçdu ..
     agniruvàca .
     gurorarthaü tvayà brahman ! yàcitaü yadvaradvayam .
     nàtmàrthe tena me prãtistvayyatãva mahàmune ! ..
     bhaviùyatyetadakhilaü guroryat pràrthitaü tvayà .
     maitrã samastabhåteùu puttrastasya bhaviùyati ..
     manvantaràdhipaþ puttro bhautyo nàma bhaviùyati .
     mahàbalo mahàvãryo mahàpràj¤o gurostava ..
     ityuktvà bhagavànagniþ pa÷yatastasya vai mune ! .
     vabhåvàdar÷anaþ sadyaþ pradãpo nirvçto yathà ..
     etasminnantare so'pi gurustasya mahàtmanaþ .
     bhràturyavãyaso yaj¤àdàjagàma svamà÷ramam ..
     tasyàgatasya ÷iùyo'sau cakre pàdàbhibandanam .
     gçhãtàsanapåja÷ca tamàha sa tadà guruþ ..
     vatsàtihàrdaü tvayi me tathànyeùvapi jantuùu .
     na vedmi kimidaü tva¤cedvatsaitat kathayà÷u me ..
     tataþ sa ÷àntistat sarvamàcàryàya mahàtmane .
     agninà÷àdikaü vipra ! samàcaùña yathàtatham ..
     tacchrutvà sa pariùvajya snehàrdranayano guruþ .
     ÷iùyàya pradadau vedàn sàïgopàïgàn mahàtmane ..
     bhauttho nàma manustasya puttro bhåterajàyata .
     tasya manvantare devànçùãn bhåpàü÷ca me ÷çõu ..
     bhaviùyasya bhaviùyàüstu gadato mama vistaràt .
     devendro ya÷ca bhavità tasya vikhyàtakarmaõaþ ..
     càkùuùà÷ca kaniùñhà÷ca pavitrà bhràjiràstathà .
     rajovçkà÷ca ityete pa¤ca devagaõàþ smçtàþ ..
     ÷ucirindrastathà teùàü trida÷ànàü bhaviùyati .
     mahàbalo mahàvãryaþ sarvairindraguõairyutaþ ..
     agnãdha÷càgnibàhu÷ca ÷uciryukto'tha màdhavaþ .
     ÷ukro jita÷ca saptaite tadà saptarùayaþ smçtàþ ..
     gururgabhãro bradhna÷ca bhara÷cànugra eva ca .
     strãmànã ca pravãra÷ca viùõuþ saükrandanastathà ..
     tejasvã suvala÷caiva bhautyasyaite manoþ sutàþ .
     caturda÷aü mayaitatte manvantaramudàhçtam ..>% iti màrkaõóeyapuràõe manvantarànuvarõananàmàdhyàyaþ ..

@<[Page 3,556b]>@
#<bhaumaþ>#, puü, (bhåmerapatyaü . bhåmi + ÷ivàditvàdaõ .) maïgalagrahaþ . (yathà, vçhatsaühitàyàm . 5 . 60 .
     %<pa÷yan grastaü saumyo ghçtamadhutailakùayàya ràj¤àü ca .
     bhaumaþ samaravimardaü ÷ikhikopaü taskarabhaya¤ca ..>%) narakaràjaþ . (yathà, harivaü÷e . 120 . 14 .
     %<tàsàü puravaraü bhaumo'kàrayanmaõiparvatam ..>%) tasyedamityaõ . bhåmibhave, tri . iti medinã . me, 22 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 136 . 20 .
     %<bhaumena pràvi÷adbhåmiü pàrvatenàbhavadgiriþ .
     antardhànena càstreõa punarantarhito'bhavat ..>%) ambaraþ . iti dharaõiþ .. raktapunarnavà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhaumajalaü>#, klã, (bhåmi + aõ .) bhåmisambandhisalilam . tat trividhaü yathà --
     %<bhaumamambho nigaditaü prathamaü trividhaü budhaiþ .
     jàïgalaü paramànåpaü tataþ sàdhàraõaü kramàt ..>% teùàü lakùaõàni guõà÷ca .
     %<alpodako'lpavçkùa÷ca pittaraktàmayànvitaþ .
     de÷o'nåpa iti khyàta ànåpaü tadbhavaü jalam ..
     mi÷ra cihnastu yo de÷aþ sa hi sàdhàraõaþ smçtaþ .
     tammin de÷e yadudakaü tattu sàdhàraõaü smçtam ..
     jàïgalaü salilaü råkùaü lavaõaü laghu tattanu .
     vahnikçt kaphahçt pathyaü vikàràn kurute bahån ..
     ànåpaü vàryabhiùyandi svàdu snigdhaü ghanaü guru .
     vahnikçt kaphahçnnityaü vikàràn kurute bahån ..
     sàdhàraõantu madhuraü dãpanaü ÷ãtalaü laghu .
     tarpaõaü rocanaü tçùõàdàhadoùatrayapraõut ..>% atha bhaumànàmeva nàdeyàdãnàü lakùaõàni guõà÷ca . tatra nàdeyasya lakùaõaü guõà÷ca .
     %<nadyà nadasya và nãraü nàdeyamiti kãrtitam .
     nàdeyamudakaü råkùaü vàtalaü laghu dãpanam .
     anabhiùyandi vi÷adaü kañukaü kaphapittanut ..
     nadyaþ ÷ãghravahà laghyvaþ sarvà yà÷càmalaudakàþ .
     gurvyaþ ÷aivalasaüchannà mandagàþ kaluùà÷ca yàþ ..
     nadãsarastaóàgasthe kåpaprasravaõàdije .
     udake de÷abhedena guõàn doùàü÷ca lakùayet ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<bhaumanaþ>#, puü, (àdisarge bhavatãti bhå + kartari man . bhåmà brahmà . tasyàpatyam . aõ . manantatvàt na ñerlopaþ .) vi÷vakarmà . iti puràõam .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 226 . 12 .
     %<sasarja yaü sutapasà bhaumano bhuvanaprabhuþ .
     prajàpatiranirde÷yaü yasya råpaü raveriva ..>%

#<bhaumaratnaü>#, klã, (bhåmau jàtaü . bhåmi + aõ . tàdç÷aü ratnam .) prabàlam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhaumikaþ>#, tri, bhåmyadhikàrã . bhåmimadhikaroti yaþ . ityarthe ùõikapratyayena niùpannaþ .. (bhåmisthitaþ . yathà, manau . 5 . 142 .
     %<spç÷anti bindavaþ pàdau ya àcàmayataþ paràn .
     bhaumikaiste samà j¤eyà na tairaprayato bhavet ..>%)

#<bhaumã>#, strã, (bhåmyàü jàtà . bhåmiþ + aõ + strãtvàt ïãù .) sãtà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<bhaurikaþ>#, puü, (bhåri suvarõamadhikarotãti ñhaka .) kanakàdhyakùaþ . ityamaraþ . 2 . 7 ..

#<bhrà÷a>#, ç õa ñu ïa bhàsi . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-akaø-señ .) ç avabhnà÷at . õa bhne÷e babhnà÷e . ñu bhnà÷athuþ . ïa bhnà÷ate . iti durgàdàsaþ ..

#<bhnà÷a>#, ya ïa bhàsi . iti kavikalpadrumaþ .. (divàø àtmaø-akaø-señ .) ya ïa bhnà÷yate . iti durgàdàsaþ ..

#<bhràsa>#, ç õa ïa ñu bhàsi . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-akaø-señ0 .) ç avabhnàsat . õa bhnese vabhnàse . ïa bhnàsate . ñu bhnàsathuþ . iti durgàdàsaþ ..

#<bhnàsa>#, ya ïa bhàsi . iti kavikalpadrumaþ .. (divàøàtmaø-aka-0señ .) ya ïa bhnà÷yate . iti durgàdàsaþ ..

#<bhyasa>#, ïa bhaye . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-akaø-señ .) antaþsthàdyayuktaþ . ïa bhyasate . iti durgàdàsaþ ..

#<bhraü÷aþ>#, puü, (bhran÷a + bhàve gha¤ .) adhaþpatanam . yathà . bhreùo bhraü÷o yathocitàt . ityamaraþ . 2 . 186 . 23 .. yathocitàt yathàpràptàt bhraü÷o'dhaþpatanam . iti bhreùa÷abdañãkàyàü bharataþ .. (yathà, kàmandakãye nãtisàre . 2 . 39 .
     %<udvejanàdadharmastu tasmàd bhraü÷o mahãpateþ ..>% nà÷aþ . yathà, bçhatsaühitàyàm . 46 . 25 .
     %<÷àkhàbhaïge'kasmàt vçkùàõàü nirdi÷edraõodyogam .
     hasane de÷abhraü÷aü rudite ca vyàdhibàhulyam ..>%)

#<bhrakuü÷aþ>#, puü, (bhruvà kuüso bhàùaõaü yasya . pçùodaràditvàt sasya ÷aþ .) strãve÷adhàrã nartakapuruùaþ . ityamarañãkàyàm .. (asyaü vi÷eùo bhrakuüsa÷abde draùñavyaþ ..)

#<bhrakuüsaþ>#, puü, (bhruvà kuüso bhàùaõaü ÷obhà và yasya saþ . 6 . 3 . 61 . ityasya %<bhrukuüsàdãnàmakàro bhavatãti vaktavyam .>% iti vàrtikoktyà ukàrasyàtvam .) strãve÷adhàrã nartakapuruùaþ . tatparyàyaþ . bhrukuüsaþ 2 bhråkuüsaþ 3 . ityamaraþ . 1 . 744 .. bhçkuüsaþ 4 bhrakuü÷aþ 5 . iti taññãkà ..

#<bhrakuñiþ>#, strã, (bhruvoþ kuñiþ kauñilyam . %<bhru kuüsàdãnàmakàro bhavatãti vaktavyam .>% 6 . 3 . 61 . ityasya vàrtikoktyà . ukàrasyàtvam .) krodhàdinà bhruvaþ kauñilyam . ityamaraþ . 1 . 7 . 37 .. asyà råpàntaràõi . bhrukuñiþ . bhråkuñiþ . bhçkuñiþ . bhrakuñã . bhrukuñã . (yathà, màghe . 15 . 8 .
     %<bhrukuñãkañhoritalalàñamànanam .>%) bhråkuñã . bhçkuñã . iti bharataþ ..

@<[Page 3,557a]>@
#<bhraõa>#, ÷abde . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) rephayuktaþ . bhraõati . iti durgàdàsaþ ..

#<bhran÷a>#, ir ya u adhaþpate . iti kavikalpadrumaþ .. (divàø-paraø-akaø-señ .) bhra÷yati . ir abhra÷at . abhraü÷ãt ..

#<bhran÷a>#, ë u ïa adhaþpate . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-akaø señ .) í abhra÷at . u bhraü÷itvà bhraùñvà . ïa bhraü÷ate . iti durgàdàsaþ ..

#<bhrama>#, ir càle . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-akaø-señ .) ir abhramat abhramãt . iti durgàdàsaþ ..

#<bhrama>#, bha ya càle . iti kavikalpadrumaþ .. (divàøparaø-sakaø-señ .) bha ya bhràmyati . iti durgàdàsaþ ..

#<bhrama>#, u ja õa càle . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø-akaø-señ .) u bhramitvà bhràntvà . ja bhràmaþ bhramaþ . jvalàditvàõõapratyaye'pi janabadha ityàdinà hrasve bhrama ityeva . tena jvalàdàvasya pàñho niùphala iti dhàtupradãpàdayaþ . vastutastu . jvalàdipàñhasàmarthyànna hrasvaþ . õa bhrematuþ babhramatuþ . ya bhramyati bhramati . càla iha pàdaviharaõam .
     %<na jàne ko heturbhramati vipine bhikùuka iva .>% bhremuþ ÷iloccayàn bhãmànityatra gatyarthavivakùayà sakarmakatvam . iti durgàdàsaþ ..

#<bhramaþ>#, puü, (bhramu anavasthàne iti . bhrama + bhàve gha¤ .) mithyàj¤ànam . (yathà, ràjataraïgiõyàm . 3 . 423 .
     %<devo jagàda taü bhadra ! ko'yaü te manasi bhramaþ ..>%) tatparyàyaþ . bhràntiþ 2 mithyàmatiþ 3 . ityamaraþ . 1 . 5 . 4 . ambunirgamaþ . kundaþ . (yathà, raghau . 6 . 32 .
     %<avantinàtho'yamudagrabàhurvi÷àlavakùàstanuvçttamadhyaþ .
     àropya cakrabhramamuùõatejàþ tvaùñreva yatnollikhito vibhàti ..>%
     %<cakrabhramaü cakràkàra÷astrottejanayantram .
     bhramo'mbunirgame bhràntau kundàkhye ÷ilpiyantrake ..>% iti taññãkàyàü mallinàthaþ ..) bhramaõam . iti medinã . me, 20 .. (yathà, kathàsaritsàgare . 27 . 46 .
     %<evaü kiloktvà vyasçjat taü bhramàya baõiksutam .>%) nyàyamate bhramasya nàmàntaraü apramà . bhramodvividhaþ . viparyàsaþ saü÷aya÷ca . àdyo yathà . dehe àtmabuddhiþ . ÷aïkhàdau pãtatàmatiþ . sà ni÷cayaråpà . dvitãyo yathà . kiüsvinnaro và sthàõurvà ityàdibuddhiþ . tasya kàraõam . pittadåratvamohabhayàdinànàvidhadoùaþ . yathà,
     %<apramà ca pramà ceti j¤ànaü dvividhamucyate .
     tacchånye tanmatiryà syàdapramà sà niråpità ..
     tatprapa¤co viparyàsaþ saü÷ayo'pi prakãrtitaþ .
     àdyo dehe yàtmabuddhiþ ÷aïkhàdau pãtatàmatiþ ..
     bhavenni÷cayaråpà sà saü÷ayo'tha pradar÷yate .
     kiüsvinnaro và sthàõurvetyàdibuddhistu saü÷ayaþ ..
     tadabhàvaprakàrà dhãstatprakàrà tu ni÷cayaþ .
     sa saü÷ayo bhaved yà dhãrekatràbhàvabhàvayoþ ..
     sàdhàraõyàdidharmasya j¤ànaü saü÷ayakàraõam .
     doùo'pramàyà janakaþ pramàyàstu guõo bhavet ..
     pittadåratvàdiråpo doùo nànàvidhaþ smçtaþ .>% iti bhàùàparicchedaþ . 127 -- 132 .. (bhramaõa÷ãle, tri .. yathà, çgvede . 6 . 6 . 4 .
     %<adhabhramasta urviyà vibhàti yàtayamàno adhisànupç÷neþ ..>% %<bhramo bhramaõa÷ãlo jvàlàsamåhaþ ..>% iti tadbhàùye sàyanaþ .. rogavi÷eùaþ . tadyathà --
     %<mårchà pittatamaþpràyà rajaþpittànilàdbhramaþ .
     cakravadbhramato gàtraü bhåmau patati sarvadà .
     bhramaroga iti j¤eyo rajaþpittànilàtmakaþ ..>% iti vaidyakamàdhavakçtarugvini÷caye mårchàdhikàre .. tathàcàsya cikitsà .. ÷atàvarã balàmåladràkùàsiddhaü payaþ pibet . sasitaü bhramanà÷àya bãjaü vàñyàlakasya ca .. pibedduràlabhàkvàthaü saghçtaü bhrama÷àntaye . triphalàyàþ prayogo và prayogaþ payaso'pi và .. iti vaidyakacakrapàõisaügrahe mårchàdyadhikàre ..)

#<bhramaõaü>#, klã, (bhrama + bhàve lyuñ .) gamanavi÷eùaþ . paryañanam . (yathà, bhàùàparicchede . 7 .
     %<bhramaõaü recanaü syandanordhvajjvalanameva ca ..>% punaþpunargamanam . yathà, devãbhàgavate . 1 . 14 . 46 ..
     %<saüsàre'sminmahàghore bhramaõaü nabhacakravat ..>% tathàca, kàmandakãye . 14 . 24 .
     %<navàgnidhåmasaürodho diïmoho bhramaõàni ca ..>%
     %<bhramaõàni digbhramàt durgamaprade÷eùu caükramaõàni .>% bhramatyasminnaneneti và . bhrama + lyuñ .) maõóalam . yathà, såryasiddhànte . 12 . 76 .
     %<kàlenàlpena bhramaõaü bhuïkte'lpabhramaõà÷ritaþ .
     grahaþ kàlena mahatà maõóale mahati bhraman ..>% alpabhramaõaü svalpaparidhimaõóalamànamityarthaþ . uttarapade maõóale mahatãti dar÷anàt ..) hastya÷varathadolàdidbàrà bhramaõaguõàþ . vàtakopanatvam . aïgasthairyakaratvam . balàgnivivardhanatva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<bhramaõã>#, strã, (bhràmyati anayeti bhrama + karaõe lyuñ . ïãp .) kàraõóikà . adhã÷ituþ krãóàñyà . iti medinã . ne, 69 ..

#<bhramatkuñã>#, strã, (bhramantã calantã kuñã kùudragçhamiva .) tçõàdicchatram . tatparyàyaþ . kàvàrã 2 jaïgalakuñã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<bhramaraþ>#, puü, (bhramati pratikusumamiti .. artikamãtyàdinà . uõàø 3 . 132 . iti araþ .) kãñavi÷eùaþ . (yathà, raghuvaü÷e . 8 . 38 .
     %<bhramaraiþ kusumànusàribhiþ .>%) tatparyàyaþ . madhuvrataþ 2 madhukaraþ 3 madhuliñ 4 madhupaþ 5 alã 6 dvirephaþ 7 puùpaliñ 8 bhçïgaþ 9 ùañpadaþ 10 aliþ 11 . ityamaraþ . 2 . 5 . 29 .. kalàlàpaþ 12 ÷ilãmukhaþ 13 puùpandhayaþ 14 madhukçt 15 dvipaþ 16 bhasaraþ 17 ca¤carãkaþ 18 sukàõóã 19 madhulolupaþ 20 indindiraþ 21 madhumàrakaþ 22 . iti ràjanirghaõñaþ .. madhuparaþ 23 lambaþ 24 puùpakãñaþ 25 madhusådanaþ 26 bhçïgaràjaþ 27 madhulehã 28 reõuvàsaþ 29 . iti ÷abdaratnàvalã .. kàmukaþ . iti medinã . re, 191 ..

#<bhramarakaþ>#, puü, (bhramara iveti bhramara + %<ive pratikçtau .>% 5 . 3 . 96 . iti kan .) lalàñalambitacårõakuntalaþ . ityamaraþ . 2 . 696 .. (svàrthe kan . bhçïgaþ . bàlamåùikaþ . iti . medinã . ke, 204 .. ambubhramaþ . iti vi÷vaþ ..

#<bhramarakãñaþ>#, puü, (bhramara iva kãñaþ .) kãñavi÷eùaþ . kumre pokà iti bhàùà .. yathà --
     %<jãvanmuktistu tadvidvàn pårbopàdhiguõàüstyajet .
     saccidànandadharmatvàdbhajedbhramarakãñavat ..>% ityàtmabodhaþ ..

#<bhramaracchallã>#, strã, (bhramaràn chalayatãti . chali + ac . gauràditvàt ïãù .) latàvi÷eùaþ . tatparyàyaþ . bhçïgàhvà 2 bhramarà 3 bhçïgamålikà 4 . asyà guõàþ . yathà, ràjanirghaõñe .
     %<bhçïgacchallã ca kañukà tiktà dãpanarocanã .>%

#<bhramarapriyaþ>#, puü, (bhramarasya priyaþ .) dhàràkadambaþ . iti ratnamàlà ..

#<bhramaramàrã>#, strã, (bhramaràn màrayati gandhotkarùeõa vyàkulayatãti . mç + õic + aõ . gauràditvàt ïãù .) màlavade÷aprasiddhapuùpavçkùavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . bhramaràriþ 2 bhçïgàriþ 3 bhçïgamàrã 4 màüsapuùpikà 5 kuùñhàriþ 6 bhramarã 7 ùaùñilatà 8 . asyà guõàþ . tiktatvam . pitta÷leùmajvaranà÷itvam . ÷ophakaõóåtikuùñhabraõadoùatridoùanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhramarà>#, strã, (bhramara + ajàditvàt ñàp .) bhramaracchallã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhramaràtithiþ>#, puü, (bhramaraþ atithirabhyàgato yasya .) campakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhramarànandaþ>#, puü, (madhubàhulyàt bhramaràõàmànando yasmàt saþ .) vakulaþ . atimuktakaþ . raktàmlànaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhramaràlakaþ>#, puü, (bhramara iva alati bhåùayatãti . ala + õvul .) lalàñasthitacårõakuntalaþ . tatparyàyaþ . bhramarakaþ 2 kurulaþ 3 . iti hemacandraþ . 3 . 233 ..

#<bhramarã>#, strã, (bhramara + ïãù .) jatukà . puttradàtrã . ùañpadã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhramareùñaþ>#, puü, (bhramaràõàmiùñaþ .) ÷yonàkaprabhedaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 3,558a]>@
#<bhramareùñà>#, strã, (bhramaràõàmiùñà .) bhàrgã . bhåmijambåþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhramarotsavà>#, strã, (bhramaràõàü utsavaþ pramodo yasyàþ .) màdhavã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhramàsaktaþ>#, puü, (bhrame bhramaõe àsaktaþ yuktaþ .) ÷astramàrjakaþ . iti hemacandraþ . 3 . 580 ..

#<bhramiþ>#, strã, (bhrama + bàhulakàt iþ .) bhramaõam . tatparyàyaþ . bhramaþ 2 . ityamaraþ . 3 . 2 . 9 .. bhramã 3 . iti bharataþ .. (maõóalàkàragatiþ 4 . tathàca naiùadhacarite . 1 . 73 .
     %<acãkaraccàruhayena yà bhramãrnijàtapatrasya talasthale nalaþ .>%) maõóalàkàrasainyaracanà . yathà --
     %<vãràn sahasra÷o dçùñvà bhramibhiþ paryavasthitàn .
     lavo lavena sandhàya ÷aràn roùaprapåritaþ ..
     bhramiràdyà sahasreõa dvitãyàyutasaïkhyayà .
     tçtãyàyutayugmena turãyàyutapa¤cabhiþ ..
     pa¤camã lakùayodhànàü ùaùñhã yodhàyutàdhikaiþ .
     saptamã lakùayugmena saptabhirbhramibhiryutàn ..
     madhye lavo bhramivyàptaþ sa¤caran bahnivattadà .
     dàhayàmàsa sarvàn vai sainikàn bhramikàrakàn ..>% iti pàdme pàtàlakhaõóa 61 adhyàyaþ ..

#<bhramã>#, [n] tri, (bhrama + ini .) bhramavi÷iùñaþ . bhramo vidyate asyeti astyarthe inpratyayena niùpannaþ ..

#<bhra÷a># ya u adhaþpatane . iti kavikalpadrumaþ .. (divàü-paraø-akaø-señ .) ya bhra÷yati . u bhra÷itvà bhraùñvà . iti durgàdàsaþþ ..

#<bhraùñaü>#, tri, (bhra÷ + kartari + ktaþ .) cyutam . asya paryàyà galita÷abde draùñavyàþ ..
     %<arthàdbhraùñastãrthayàtràntu gacchet satyàdbhraùño rauravaü vai brajecca .
     yogabhraùñaþ satyadhçti¤ca gacchet ràjyàdbhraùño mçgayàü vai vrajecca ..>% iti gàruóe nãtisàre 109 adhyàyaþ ..

#<bhrasja>#, au ¤a ÷a pàke . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàø-ubhaø-sakaø-aniñ .) rephayuktàdirdantyopadhaþ . kvipi saüyogàdilope bhçñ . pàka iha bharjanam . ¤a÷a bhçjjati bhçjjate matsyaü såpakàraþ . au abhràkùãt . iti durgàdàsaþ ..

#<bhràja>#, ïa õa ç ñu bhàsi . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-akaø-señ, .) rephayuktaþ . ïa bhràjate õa bhreje babhràje . anubandhabalàt saüyogàditve'pyàkàrasyàpyetvam .. ç abibhrajat avabhràjat . ñu bhràjathuþ . iti durgàdàsaþ ..

#<bhràjakaü>#, klã, (bhràj + %<õvul tçcau .>% 3 . 1 . 133 . iti õvul .) pittam . iti ÷abdacandrikà ..

#<bhràjiùõuþ>#, tri, (bhràj + iùõuc .) alaïkàràdinà dãptiyuktaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 101 .. (yathà, bhàgavate . 2 . 9 . 12 .
     %<bhràjiùõubhiryaþ parito viràjate lasadvimànà balibhirmahàtmanàm ..>%) viùõau, puü . yathà, tasya sahasranàmastotre . bhràjiùõurbhojanaü bhoktà sahiùõurjagadàdijaþ ..

#<bhràtarau>#, puü, (bhràtà ca bhaginã ca . bhràtçsvasrorityàdinà eka÷eùaþ .) bhràtçbhaginyau . nityadvivaücanànto'yam . ityamaraþ . 2 . 6 . 36 ..

#<bhràtà>#, [ç] puü, (bhràjate iti . bhràja + naptçneùñçtvaùñçhotriti . uõàø . 2 . 96 . iti tçn . nipàtyate ca .) ekagarbhajàtaþ . %<bhài>% iti bhàùà . tatparyàyaþ . sahodaraþ 2 samànodaryaþ 3 sodaryaþ 4 sagarbhaþ 5 sahajaþ 6 sodaraþ 7 . iti hemacandraþ .. pitari mçte jyeùñhabhràtuþ pitçtulyatvam . yathà --
     %<jyeùñho bhràtà pitçtulyo mçte pitari ÷aunaka ! .
     sarveùàü sa pità hi syàt sarveùàmanupàlakaþ ..
     kaniùñhasteùu sarveùu samatvenànuvartate .
     samopabhogajãveùu yathaiva tanayastathà ..>% iti gàruóe 114 adhyàyaþ .. tasya bhàryàharaõe tasmai dàyàdàne ca doùo yathà, brahmavaivarte prakçtikhaõóe 56 adhyàye .
     %<bhràtçjàyàpahàrã ca màtçgàmã bhavennaraþ .
     brahmahatyàsahasra¤ca labhate nàtrasaü÷ayaþ ..
     sa yàti kumbhãpàka¤ca yàvaccandradivàkarau .
     tasmàdurtãrya pàpã ca viùñhàyàü jàyate kçmiþ ..
     varùakoñisahasràõi tatra sthitvà ca pàtakã .
     tato bhavenmahàpàpã varùakoñisahasrakam ..
     puü÷calãyonigarbhe ca kçmi÷caiva purandara ! .
     gçghraþ koñisahasràõi ÷atajanmàni kukkuraþ .
     bhràtçjàyàpaharaõàt ÷atajanmàni ÷åkaraþ ..>% yo dadàti na dàya¤ca baliùñho durbalàya ca . sa yàti kumbhãpàka¤ca yàvaccandradivàkarau .. bhràturanveùaõe bhràtà na gacchet . yathà -- nàrada uvàca .
     %<he harya÷và mahàvãryàþ prajà yåyaü kariùyatha .
     ãdç÷o lakùyate yatno bhavatàü ÷råyatàmidam ..
     vàli÷à vata yåyaü ye nàsyà jànãta vai bhuvaþ .
     antarårdhamadha÷caiva kathaü srakùyatha vai prajàþ ..
     årdhvaü tiryagadha÷caiva yadàpratihatà gatiþ .
     tadà kasmàdbhuvo nàntaü sarve drakùyatha vàli÷àþ ..
     te tu tadvacanaü ÷rutvà prayàtàþ sarvato di÷am .
     adyàpi na nivartante samudrebhya ivàpagàþ ..
     harya÷veùvatha naùñeùu dakùaþ pràcetasaþ punaþ .
     vairiõyàmatha puttràõàü sahasramasçjadvibhuþ ..
     vivardhayiùavaste tu savalà÷vàþ prajàþ punaþ .
     pårboktaü vacanaü brahmannàradena pracoditàþ ..
     anyonyamåcuste sarve samyagàha mahàmuniþ .
     bhràtéõàü padavã caiva gantavyà nàtra saü÷ayaþ ..
     j¤àtvà pramàõaü pçthyvàstu prajàþ srakùyàmahe punaþ .
     te'pi tenaiva màrgeõa prayàtàþ sarvato di÷am .
     adyàpi na nivartante samudremya ivàpagàþ ..
     tataþ prabhçti vai bhràtà bhràturanveùaõe dvija ! .
     prayàto na÷yati tathà tanna kàryaü vijànatà ..>% iti viùõupuràõe 1 aü÷e 16 adhyàyaþ .. api ca, màtsye 5 adhyàye .
     %<tataþ prabhçti na bhràtuþ kanãyàn màrgamicchati .
     anviùan duþkhamàpnãti tena taü parivarjayet ..>% jyeùñhabhràttràdergurutvaü yathà --
     %<upàdhyàyaþ pità jyeùñho bhràtà caiva mahãpatiþ .
     màtulaþ ÷va÷urastràtà màtàmahapitàmahau .
     bandhurjyeùñhaþ pitçvya÷ca puüsyete guravaþ smçtàþ ..>% iti kaurme upavibhàge 11 adhyàyaþ .. vibhaktànàü teùàü dharmavçddhiryathà -- vyàsaþ .
     %<bhràtéõàü jãvatoþ pitroþ sahavàso vidhãyate .
     tadabhàve vibhaktànàü dharmasteùàü vivardhate ..
     bhràtéõàü yastu neheta dhanaü ÷aktaþ svakarmaõà .
     sa nirbhàjyaþ svakàdaü÷àt ki¤ciddattvopajãvanam ..>% jyeùñhabhràtçpra÷aüsà yathà --
     %<bibhçyàdvecchataþ sarvàn jyeùñho bhràtà yathà pità .
     bhràtà ÷aktaþ kaniùñho và ÷aktyapekùà kule sthitiþ ..
     kuñumbàrtheùu codyuktastat kàryaü kurute tu yaþ .
     sa bhràtçbhirbçühaõãyo gràsàcchàdanavàhanaiþ ..
     anyonyabhedo bhràtéõàü suhçdàü và balàntaka ! .
     bhavatyànandakçddeva ! dbiùatàü nàtra saü÷ayaþ .. * ..>% bhràtçsaüskàrasyàva÷yakatvam . yathà, nàradaþ .
     %<yeùàntu na kçtàþ pitrà saüskàravidhayaþ kramàt .
     kartavyà bhràtçbhisteùàü paitçkàdeva taddhanàt ..
     avidyamàne pitrarthe svàü÷àduddhçtya và punaþ .
     ava÷yakàryàþ saüskàrà bhràtçbhiþ pårbasaüskçtaiþ ..>% vibhaktànàü teùàü sàkùitvàdi yathà --
     %<sàkùitvaü pratibhàvya¤ca dànaü grahaõameva ca .
     vibhaktà bhràtaraþ kuryurnàvibhaktàþ parasparam ..>% iti dàyatattvam ..

#<bhràtçkaþ>#, tri, (bhràturàgata iti . bhràtç + %<çtaùñha¤ .>% 4 . 3 . 78 . iti ñha¤ . bhràturàgatadhanàdi .) bhràtçyogyaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<bhràtçjaþ>#, puü, (bhràtuþ sahodaràt jàyate iti . jan + %<pa¤camyàmajàtau .>% 3 . 2 . 98 . iti óaþ .) bhràturapatyam . tatparyàyaþ . bhràtrãyaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 36 .. bhràtçvyaþ 3 bhràtçputtraþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. (striyàü ñàp . bhràtçjà . bhràtuùputtryàm ..)

#<bhràtçjàyà>#, strã, (bhràturjàyà .) bhràtçbhàryà . (yathà, meghadåte . 1 . 10 .
     %<avyàpannàmavihatagatirdrakùyasi bhràtçjàyàm .>%) tatparyàyaþ . prajàvatã 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 30 ..

#<bhràtçdvitãyà>#, strã, (bhràtçmaïgalàrthà bhràtçbhojanàrthà và dvitãyà iti madhyapadalopã karmadhàrayaþ .) kàrtika÷ukladbitãyà . tadvivaraõaü yathà . yamadbitãyà tu pratipadyutà gràhyetyuktaü nirõayàmçtàdau . yamadbitãyà madhyàhnavyàpinã pårbaviddhà ceti hemàdriþ . atra vi÷eùo hemàdrau skànde .
     %<årje ÷ukladvitãyàyàmaparàhõe'rcayet yamam .
     snànaü kçtvà bhànujàyàü yamalokaü na pa÷yati ..
     årje ÷ukladvitãyàyàü påjitastarpito yamaþ .
     veùñitaþ kinnarairhçùñaistasmai yacchati và¤chitam ..>% tathà bhaviùye .
     %<prathamà ÷ràvaõe màsi tathà bhàdrapade'parà .
     tçtãyà÷vayuje màsi caturthã kàrtike bhavet ..
     ÷ràvaõe kaluùà nàma tathà bhàdre ca gãrmatà .
     à÷vine pretasa¤càrà kàrtike yàmyakà matà ..>% ityuktvà prathamàyàü vrataü dbitãyàyàü sarasvatãpåjà tçtãyàyàü ÷ràddhamuktvà caturthyàmuktam .
     %<kàrtike ÷uklapakùasya dvitãyàyàü yudhiùñhira ! .
     yamo yamunayà pårbaü bhojitaþ svagçhe'rcitaþ ..
     ato yamadvitãyeyaü triùu lokeùu vi÷rutà .
     asyàü nijagçhe vipra ! na bhoktavyaü tato naraiþ ..
     snehena bhaginãhastàt bhoktavyaü puùñivardhanam .
     dànàni ca pradeyàni bhaginãbhyo vidhànataþ ..
     svarõàlaïkàravastrànnapåjàsatkàrabhojanaiþ .
     sarvà bhaginyaþ saüpåjyà abhàve pratipannakàþ ..
     pratipannà màtàbhaginya iti hemàdriþ ..
     pitçvyabhaginãhastàt prathamàyàü yudhiùñhira ! .
     màtulasya sutàhastàt dvitãyàyàü tathà nçpa ! ..
     piturmàtuþ svasuþ kanye tçtãyàyàü tayoþ karàt .
     caturthyàü sahajàyà÷ca bhaginyà hastataþ param .
     sarvàsu bhaginãhastàt bhoktavyaü balavardhanam ..
     yasyàü tithau yamunayà yamaràjadevaþ sambhojitaþ pratijagatsvasçsauhçdena .
     tasyàü svasuþ karatalàdiha yo bhunakti pràpnoti ratnasukhadhànyamanuttamaü saþ ..
     gauóàstu .
     yama¤ca citragupta¤ca yamadåtàü÷ca påjayet .
     arghya÷càtra pradàtavyo yamàya sahajadvayaiþ ..
     mantrastu .
     ehyehi màrtaõóaja ! pà÷ahasta ! yamàntakàlokadharàmare÷a ! .
     bhràtçdvitãyàkçtadevapåjàü gçhàõa càrghyaü bhagavannamaste ..
     bhràtastavànujàtàhaü bhuïkùva bhaktamidaü ÷ubham .
     prãtaye yamaràjasya yamunàyà vi÷eùataþ ..>% jyeùñhàgrajàteti vadediti smàrtàþ .. ityannadànamityapyàhuþ . brahmàõóapuràõe'pi .
     %<yà tu bhojayate nàrã bhràtaraü yugmake tithau .
     arcayeccàpi tàmbålairna sà vaidhavyamàpnuyàt ..
     bhràturàyuþkùayo ràjan ! na bhavettatra karhicit ..>% iti nirõayasindhau 2 paricchedaþ ..

#<bhràtçpatnã>#, strã, (bhràtàpatiryasyà iti bhràtuþ patnãti và . çnnebhyo ïãp . iti ïãp . tataþ + %<nityaü sapatnyàdiùu .>% iti nàntàde÷aþ .) bhràtçjàyà . iti ÷abdaratnàvalã ..

@<[Page 3,559b]>@
#<bhràtçputtraþ>#, puü, strã, (bhràtuþ puttraþ .) bhràtçjaþ . iti ÷abdaratnàvalã . bhàipo iti bhàùà ..

#<bhràtçbhaginyau>#, strã, (bhràtà ca bhaginã ca . iti itaretaradvandvasamàsaþ .) bhràtarau . dbivacanànto'yam . ityamaraþ . 2 . 6 . 36 ..

#<bhràtçvyaþ>#, puü, (bhràturapatyamiti . %<bhràturvyacca .>% 4 . 1 . 144 . iti vyat .) bhràtçputtraþ . (yathà, ràjataraïgiõyàm . 8 . 2842 .
     %<jayaràjànujaü ràj¤à ya÷oràjaü bive÷itam .
     tanmatenàvacaskanda bhràtçvyaü ràjakàbhidhaþ ..>% bhràtç + %<vyan sapatne .>% 4 . 1 . 145 . iti vyan .) ÷atruþ . iti hemacandraþ .. (yathà, bhàgavate . 5 . 11 . 17 .
     %<bhràtçvyametaü tvamadabhravãryamupekùayàdhyedhitamapramattaþ ..>% %<tasmàt bhràtçvyam ÷atrum .>% iti taññãkàyàü svàmã ..)

#<bhràtç÷va÷uraþ># puü, (patyurjyeùñhabhràtà ÷va÷ura iva påjyatvàt .) patijyeùñhabhràtà . bhà÷ura iti bhàùà . tatparyàyaþ . ÷va÷urakaþ 2 . iti ÷abdaratnàvalã .. (bhràtuþ ÷va÷uraþ .) bhràtuþpatnyàþ pità ca ..

#<bhràtrãyaþ>#, puü, (bhràturapatyaü pumàniti . bhràtç + %<bhràturvyacca .>% 4 . 1 . 144 . ityatra %<cakàràccha÷ca .>% iti kà÷ikokteþ chaþ .) bhràtçputtraþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 36 .. bhràtçsambandhini, tri ..

#<bhràntaþ>#, tri, bhramaõayuktaþ . bhràntivi÷iùñaþ . (atãndriyamindriyaü bhràntànàmadhiùñhàne .. iti sàükhyasåtram . 2 . 23 ..) bhramadhàtoþ kartari ktapratyayena niùpannaþ .. bhramaõe, klã . yathà, vàbhañapa÷upatibhyàü vyàkhyàtam .
     %<bhràntaü de÷amanekadurgaviùamaü pràptaü na ki¤cit phalam .>%

#<bhràntaþ>#, puü, (bhram + kartari ktaþ . anunàsikasyeti . 6 . 4 . 15 . iti dãrghaþ .) ràjadhåståraþ . mattahastã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<bhràntiþ>#, strã, (bhram + ktin . anunàsikasya kijjhaloþ kïiti . 6 . 4 . 15 . iti dãrghaþ .) bhramaþ . ityamaraþ . 1 . 5 . 4 ..
     (%<yuktihãnaprakà÷atvàd bhrànternahyasti lakùaõam .
     yadi syàllakùaõaü ki¤cidbhràntireva na sidhyati ..>% iti tàrkikàþ ..) sà tu naràõàü ùaùñhamàse jàyate . yathà --
     %<ùàõmàsike tu saüpràpte bhràntiþ saüjàyate yataþ .
     dhàtràkùaràõi sçùñàni patràråóhànyataþ purà ..>% iti jyotistattvam .. bhramaõam . iti medinã .. anavasthitiþ . iti vi÷vaþ ..

#<bhràntiharaþ>#, puü, (bhràntiü haratãti . hç + kartari pacàdyac .) mantrã . iti ÷abdamàlà .. bhramanà÷ake, tri ..

#<bhràmakaþ>#, puü, (bhràmayati bhramaü janayatãti . bhram + õic . %<õvul tçcau .>% 3 . 1 . 133 . iti õvul .) ÷çgàlaþ . dhårtaþ . såryàvartaþ . prastarabhedaþ . iti medinã . ke, 133 .. cumbaka pàtara iti bhàùà . bhramajanake, tri ..

#<bhràmaraü>#, klã, (bhramaraiþ kçtaü sambhçtamiti . bhramara + %<kùudràbhramaravañarapàdapàda¤ .>% 4 . 3 . 119 . iti a¤ .) madhu . iti medinã . re, 191 .. tattu bhramarajamadhu . tasya guõàþ . picchalatvam . råkùatvam . madhuratvam . mukhajàóyanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca . paicchilyàt svàdu bhåyastvàt bhràmaraü guru kãrtitam . iti ràjavallabhaþ . anyacca .
     %<ki¤cit såkùmaiþ prasiddhebhyaþ ùañpadebhyã'libhi÷citam .
     nirmalaü sphañikàbhaü yattanmadhu bhràmaraü smçtam ..
     bhràmaraü raktapittaghnaü måtrajàóyakaraü guru .
     svàdupàkamabhiùyandi vi÷eùàt picchilaü himam ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. nçtyavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . ràsaþ 2 maõóalançtyam 3 hallãsam 4 . iti ÷abdamàlà .. bhramarasambandhini tri . yathà --
     %<tadàhaü bhràmaraü råpaü kçtvàsaükhyeyaùañpadam .>% iti devãmàhàtmyam .. (yathà ca hàrãte prathame sthàne ekàda÷e'dhyàye . madhvarthe lakùaõaü guõà÷ca .
     %<÷ãtaü kaùàyaü madhuraü laghu syàt sandãpanaü lekhanameva ÷astam .
     saü÷odhanantu vraõa÷odhaba¤ca saüropaõaü hçdyatama¤ca balyam ..
     tridoùanà÷aü kurute ca puùñiü kàse kùaye và kùataje ca chardau .
     hikkàbhrame ÷oùasapãnasànàü raktapramehe ca tathàtisàre ..
     raktàtisàre ca saraktapitte tçõmohahçt pàr÷vagade'pi ÷astam .
     netràmaye và grahaõãgade và viùe pra÷astaü bhramarai÷citaü yat ..>% bhràmaraü saghanaü jàóyaü bhåyiùñhaü madhura¤ca yat . råkùaü vi÷eùato j¤eyaü ÷ãtalaü laghulekhanam ..)

#<bhràmaraþ>#, puü, (bhràmayati lauhamiti . bhràmi + %<artikamibhramidevãti .>% uõàø 3 . 132 . iti araþ . bàhulakàt dãrgha÷ca .) prastarabhedaþ . medinã . re, 191 .. cumbaka pàtara iti bhàùà .. (apasmàrarogaþ . ini bhràmarã tri . yathà, manau . 3 . 161 .
     %<bhràmarã gaõóamàlã ca ÷vitryatho pi÷unastathà ..>% %<bhràmarã apasmàrã .>% iti tadbhàùye medhàtithiþ ..)

#<bhràmarã>#, strã, (bhramarasyàyaü bhràmaro bhramaravadvarõaþ . so'syà astãti . ar÷a àdyatta . ïàp .) pàrvatã . iti trikàõóa÷eùaþ .. yathà, màrkaõóeye . 91 . 47-49 .
     %<yadàruõàkùastrailokye mahàbàdhàü kariùyati .
     tadàhaü bhràmaraü råpaü kçtvàsaükhyeyaùañpadam ..
     trailokyasya hitàrthàya vadhiùyàmi mahàsuram .
     bhràmarãti ca màü lokàstadà stoùyanti sarvataþ ..>%

#<bhrà÷a>#, ç ïa õa ñu bhàsi . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-akaø-señ . dvitãyastu divàø-àtmaø-akaø-señ .) ya ïa bhrà÷yate . ç ababhrà÷at . svamate anayor¤yaïi hrasvavikalpane'pi saptamasvarànubandho'nyeùàmanurodhàt . õa bhre÷e bamrà÷e . ñu bhrà÷athuþ . ïa bhrà÷ate . bhàsi dãptau . iti durgàdàsaþ ..

#<bhrà÷a>#, ya ïa bhàsi . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-akaø-señ . dvitãyastu divàø-àtmaø-akaø-señ .) ya ïa bhrà÷yate . ç ababhrà÷at . svamate anayor¤yaïi hrasvavikalpane'pi saptamasvarànubandho'nyeùàmanurodhàt . õa bhre÷e bamrà÷e . ñu bhrà÷athuþ . ïa bhrà÷ate . bhàsi dãptau . iti durgàdàsaþ ..

#<bhràùñraü>#, klã, (bhrasja + ùñran .) àkà÷am . ambarãùam . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<bhràùñraþ>#, puü, (bhçjjyate atreti . bhrasja + %<bhrasjigaminamihanivi÷ya÷àü vçddhi÷ca .>% uõàø . 4 . 159 . iti . ùñran .) yatra kalàyacaõakàdikaü bhçjyate saþ . bhàjanà svolà iti khyàtaþ . (yathà, naiùadhacarite . 3 . 128 .
     %<raudre cakùuùi tajjitastanumanubhràùñaü ca ya÷cikùipe ..>% %<anubhràùñaü bharjanapàtrasadç÷ena .>% iti taññãkà .) tatparyàyaþ . ambarãùam 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 30 ..

#<bhràsa>#, ç ïa õa ñu bhàsi . iti kavikalpadrumaþ .. bhvàø-àtmaø-akaø-señ . dvitãyastu divàø-àtmaø-akaø-señ .) ya ïa bhràsyate . ïa bhràsate . ç ababhràsat . õa bhrese babhràse . ñu bhràsathuþ . iti durgàdàsaþ ..

#<bhràsa>#, ya ïa bhàsi . iti kavikalpadrumaþ .. bhvàø-àtmaø-akaø-señ . dvitãyastu divàø-àtmaø-akaø-señ .) ya ïa bhràsyate . ïa bhràsate . ç ababhràsat . õa bhrese babhràse . ñu bhràsathuþ . iti durgàdàsaþ ..

#<bhrukuüsaþ>#, puü, (bhrakuüsaþ . bhrukuüsaþ . bhråkuüsaþ . bhçkuüsaþ . iti råpacatuùñayam . curàdau pañhapuñetyàdidaõóake kusirbhàùàrthaþ . yaþ strãve÷aü dhàrayitvà bhruvaþ kuüsayatãti . erac pratyayaþ . hrasva÷ca và . iti amarañãkàyàü raghunàthacakravartã ..) strãve÷adhàrinartakapuruùaþ . ityamaraþ . 1 . 7 . 11 ..

#<bhrukuñiþ>#, strã, (bhruvaþ kuñi kauñilyamiti ùaùñãsamàsaþ . abhrukuü sàdãnàmiti và hrasvaþ .) krodhàdinà bhruvaþ kauñilyam . ityamaraþ . 1 . 7 . 37 .. (yathà, mahàbhàrate . 7 . 762 . baddhvà ca bhrukuñiü vaktre krodhasya parilakùaõam ..)

#<bhrakuñã>#, strã, (bhrukuñi . kçdikàràditi pakùe ïãù .) krodhàdinà bhravaþ koñilyam . ityamaraþ . 1 . 7 . 37 .. (yathà, màghe . 15 . 9 .
     %<bhrukuñãkañhoritalalàñamànanam ..>%)

#<bhråþ>#, strã, (bhràmyati netropari iti . bhram + %<bhrame÷ca óåþ .>% uõàø 2 . 68 . iti óåþ .) dçgbhyàmårdhvabhàgaþ . tatparyàyaþ . cillikà 2 nayanordhvabhàgaromaràjã 3 . iti ràjanirghaõñaþ .. tallakùaõam yathà, gàruóe 66 adhyàye .
     %<vi÷àlonnatà sukhini daridrà viùamabhruvaþ .
     dhanã dãrghà saüsaktabhrårbàlendånnatasabhruvaþ .
     àvyà nisva÷ca khaógabhrårmadhyà÷ca vinatabhruvaþ ..>% atra ùañcakràntargatàj¤àkhya cakramasti . tattu hakùavarõadbayayuktadbidalapadmàkàram . tanmadhye manastiùñhati . yathà --
     %<àj¤ànàmàmbujaü taddhimakarasadç÷aü dhyànadhàmaprakà÷aü hastàbhyàü vai kalàbhyàü pravilasitavapurnetrapatraü su÷ubhram .
     tanmadhye hàkinã sà ÷a÷isamadhavalà vaktraùañkaü dadhànà vidyàü mudràü kapàlaü óamarujapavañãü bibhratã ÷uddhacittà ..
     etatpadmàntaràle nivasati ca manaþ såkùmaråpaü prasiddham ..>% iti ÷rãtattvacintàmaõau ùaùñhaprakà÷aþ .. (viùayo'syà yathà --
     %<bhruvorvà yadi và mårdhni sãmantàvartakàn bahån .
     apårbànakçtàn vyaktàn dçùñvà maraõamàdi÷et ..
     tryahamete na jãvanti lakùaõenàturà naràþ .
     arogàõàü punastvetat ùaóràtraü paramucyate ..>% iti carake indriyasthàne aùñame'dhyàye .. karõanetranàsàbhrå÷aïkhàüsagaõóakakùastanavçùapàr÷vaskig jànubàhåråprabhçtayo dve dve viü÷atiraïgulayaþ . iti su÷rute ÷àrãrasthàne pa¤came'dhyàye ..)

#<bhråkuüsaþ>#, puü, (bhrå + kuüsa + ac . strãve÷adhàrã nartakapuruùaþ . ityamaraþ . 1 . 7 . 11 .

#<bhråkuñiþ>#, strã, (bhruvaþ kuñiþ kauñilyam . krodhàdinà bhruvaþ koñilyam . ityamaraþ ..

#<bhråõa>#, ka ïa à÷àvi÷aïkayoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-àtmaø-sakaø-señ .) rephayuktaùaùñhasvarã . ka ïa bhråõayate bhadraü lokaþ . à÷àviùayaü karotãtyarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<bhråõaþ>#, puü, (bhråõyate à÷asyate iti . bhråõa + gha¤ .) bàlakaþ . strãgarbhaþ . ityamaraþ 2 . 6 . 39 .. (klãvamapi . yathà, çgvede . 10 . 155 . 2 .
     %<catto ita÷cattàmutaþ sarvàbhråõànyàruùã ..>%) atha garbhàdhànadinam . rajodar÷anàvadhiùoóa÷adinaparyantaü çtukàlaþ . tatràdyà÷catasro ni÷àþ parityajya caturda÷yaùñamã amàvàsyà pårõimà såryasaükràntiþ parvàõyetàni parityajya ca anyàsuràtripu candràdi÷obhane kàle bhàryàmupagacchet . yugmaràtriùu gamane puttro bhavet . ayugmaràtriùugamane kanyà bhavet . tatra pra÷astanakùatràõi puùyaþ hastà mçga÷irà àrdrà punarvasuþ pårbàùàóhà uttaràùàóhà ÷ravaõà pårbabhàdrapaduttarabhàdrapat . tatra niùiddhanakùatràõi . jyeùñhà÷leùà maghà målà revatã kçttikà÷vinã uttaraphalgunã . tatra tithayaþ nandà bhadràþ pra÷astàþ . riktà niùiddhàþ . tatra ravimaïgalabçhaspativàràþ pra÷astàþ . iti samayapradãpaþ ..

#<bhråõahatyà>#, strã, (hananaü hatyà . han + bhàve kyap . bhråõasya hatyà iti ùaùñhãsamàsaþ .) garbhasthabàlakahananam . yathà --
     %<trivivàhaü kçtaü yena na karoti caturthakam .
     kulàni pàtayet sapta bhråõahatyàbrata¤caret ..>% ityudvàhatattvam ..

#<bhråõahà>#, [n] tri, (bhråõaü hantãti . bhråõa + han + %<brahmabhråõavçtteùu .>% 3 . 2 . 87 . iti kvip .) garbhasthabàlakahantà . bhråõaü hanti iti bhråõa÷abdopapadahanadhàtoùñapratyayena niùpannaþ . iti saükùiptasàravyàkaraõam .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 83 . 34 .
     %<çtuü vai yàcamànàyà na dadàti pumànçtum .
     bhråõahetyucyate brahman ! sa iha brahmavàdibhiþ ..>%) tasya pràya÷cittam . tatra puüstvena j¤àte puüvadhapràya÷cittam . strãtvena j¤àte strãbadhapràya÷cittam . avij¤àte tu puübadhapràya÷cittamàha manuþ .
     %<hatvà garbhamavij¤àtametadeva brata¤caret .
     garbhahà ca yathàvarõaü tathàtreyãnisådanaþ ..>% iti pràya÷cittavivekaþ .. (brahmahantà . yathà, manuþ . 8 . 327 .
     %<annàderbhråõahà màrùñi patyau bhàryàpacàriõã ..>% %<bhråõahà brahmahà .>% iti tadbhàùye medhàtithiþ ..)

#<bhråbhaïgaþ>#, puü, (bhruvo bhaïgaþ .) bhruvaþ kauñilyam . yathà,
     %<kùudràþ santràsamete vijahata harayo bhinna÷akrebhakumbhà yuùmaddeheùu lajjàü dadhati paramamã ÷àyakà niùpatantaþ .
     saumitre tiùñha pàtraü tvamapi nahi ruùàü nanvahaü meghanàdaþ ki¤cidbhråbhaïgalãlàniyamitajaladhiü ràmamanveùayàmi ..>% iti kàvyaprakà÷aþ ..

#<bhreja>#, ç ïa bhàsi . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø àtmaø-akaø-señ .) rephayuktaþ . ç abibhrejat . ïa bibhreje . iti durgàdàsaþ ..

#<bhreùa>#, ç ¤a cale . bhaye . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-ubhaø-akaø-señ .) rephayuktaþ . ç abibhreùat . ¤a bhreùati bhreùate gharmàt khalaþ . bibhreùe . iti durgàdàsaþ ..

#<bhreùaþ>#, puü, (bhreù calane + bhàve gha¤ .) tathàca yathocitàdbhraü÷aþ . ityamaraþ .. (yathà, pàta¤jalabhàùye . 3 . 12 . %<àsamàùibhreùàt .>% iti .) calanam . iti bhreùadhàtvarthadar÷anàt ..

#<bhreùaõaü>#, klã, (bhreù + bhàbe lyuñ .) calanam iti bhreùadhàtorbhàve'nañpratyayena niùpannam ..

#<bhlakùa>#, ¤a bhakùaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøubhaø-sakaø-señ .) antaþsthatçtãyopadhaþ . ¤a bhlakùati bhlakùate . lasthàne saptamasvara iti durgasiühaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<ma>#

#<ma># makàraþ . sa tu pa¤caviü÷atitamavya¤janavarõaþ . asyoccàraõasthànamoùñhaþ . iti vyàkaraõam .. (%<upåpadhmànãyànàmoùñhau .>% iti siddhàntakaumudã ..) asya svaråpaü yathà --
     %<makàraü ÷çõu càrvaïgi ! svayaü paramakuõóalã .
     taruõàdityasaïkà÷aü caturvargapradàyakam ..
     pa¤cadevamayaü varõaü pa¤capràõamayaü sadà .>% iti kàmadhenutantram .. (vaïgãyàkùaraiþ) asya lekhanaprakàraþ . yathà --
     %<årdhvàdhaþkramato rekhà vàme vakrà tu kuõóalã .
     puna÷càdhogatà saiva tata årdhvagatà punaþ .
     brahmà ÷ambhu÷ca viùõu÷ca krama÷astàsu tiùñhati ..>% asya dhyànaü yathà --
     %<kçùõàü da÷abhujàü bhãmàü pãtalohitalocanàm .
     kçùõàmbaradharàü nityàü dharmakàmàrthamokùadàm .
     evaü dhyàtvà makàrantu tanmantraü da÷adhà japet ..>% tatpraõàmamantro yathà --
     %<tri÷aktisahitaü varõaü tribindusahitaü sadà .
     àtmàditattvasaüyuktaü hçdisthaü praõamàmyaham ..>% iti varõoddhàratantram .. tasya nàmàni .
     %<maþ kàlã kle÷itaþ kàlà mahàkàlo mahàntakaþ .
     vaikuõñho vasudhà candrã raviþ puruùaràjakaþ ..
     kàlabhadro jayà medhà vi÷vadà dãptasaüj¤akaþ .
     jañhara¤ca bhramà mànaü lakùmãrmàtograbandhanau ..
     viùaü ÷ivo mahàvãraþ ÷a÷iprabhà jane÷varaþ .
     pramattaþ priyaså rudraþ sarvàïgo vahnimaõóalam .
     màtaïgamàlinã binduþ ÷ravaõà bharatho viyat .. 36 ..>% iti tantroktavarõàbhidhànam ..

#<maþ>#, puü, (màti nirmàti jagaditi . mà + kaþ .) ÷ivaþ . candramàþ . brahmà . ityekàkùarakoùaþ .. yamaþ . samayaþ . viùam . madhusådanaþ . iti medinã . me, 1 ..

#<maka>#, i ïa bhåùe . gatau . iti kavikalpadramaþ .. (bhvàø-àtmaø-sakaø-señ .) i maïkyate . ïa maïkate hàro janam . gatyartho'pyayamiti ràmaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<makaraþ>#, puü, (kçõàtãti . ka hisàüyàm . ka + ac . tataþ manuùyàõàü karaþ hiüsakaþ . yadvà, mukhaü kiratãti . mukha + ké + kaþ . ubhayatràpi pçùodaràditvàt sàdhuþ . iti amarañãkàyàü raghunàthacakravartã .) jalajantuvi÷eùaþ ityamaraþ . 1 . 10 . 20 .. (pàdinàü gaõàntargato jalajantuvi÷eùaþ .
     %<kumbhãrakårmanakrà÷ca godhàmakara÷aïkavaþ .
     ghaõñikaþ ÷i÷umàra÷cetyàdayaþ pàdinaþ smçtàþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe dvitãye bhàge . yathàsya guõàþ .
     %<matsyànàü makaraþ ÷reùñho dãpano vàtanà÷anaþ .
     rucipradaþ ÷ukrakaro gràhã coùõavikàrahà .
     måtrà÷marãõàü ÷amano gulmàtãsàranà÷anaþ ..>% iti hàrãte prathamasthàna ekàda÷e'dhyàye ..) makara iti gaïgàyà vàhanatvena khyàtaþ . iti sàrasundarã . yathà . sitamakaraniùaõõàü ÷ubhravarõàü trinetràmityàdi smçtyuktagaïgàdhyànam .. sa ca kàmadevasya dhvajacihnam . makaradhvaja ityamarakoùadar÷anàt . meùàdidvàda÷arà÷yantargato da÷amarà÷iþ . tatparyàyaþ . àkokeraþ 2 . asya adhiùñhàtçdevatà mçgàsyamakaraþ . uttaràùàóhàyàþ ÷eùapàdatrayaü ÷ravaõàsamudàyaþ dhaniùñhàyàþ pårbàrdhaü etannavapàdena bhavati . sa ca pçùñhodayaþ bhåmirà÷iþ ardha÷abdakaraþ dakùiõadiksvàmã piïgalavarõaþ råkùaþ bhåmicàrã ÷ãtalasvabhàvaþ alpasantànaþ alpastrãsaïgaþ vàtaprakçtiþ vai÷yavarõaþ ÷lathàïga÷ca . atra jàtasya phalam . sadànandaþ . pitçmàtçbhaktaþ ÷ravaõàmakarajàta÷cet bahuvivàhaþ . iti jàtakàdayaþ .. atha, raviyuktamakarajàtaphalam .
     %<sadàñano mitragaõo vipakùatàü prayàti nånaü dhanavarjitaþ syàt .
     yadyuùõara÷mirmakaropagaþ syàt prasåtikàle sa tu bhàgyahãnaþ ..>% atha candrayuktamakarajàtaphalam .
     %<kalita÷ãtabhayaþ kila gãtavittamaruùà sahito madanàturaþ .
     nijakulottamavçttikaraþ paraü himakare makare puruùo bhavet ..>% atha maïgalayuktamakarajàtaphalam .
     %<paràkramapràptavaraþ pratiùñhaþ sadaïganàpràptivaràïganaþ syàt .
     ÷riyà sameto makare mahãje prasåtikàle kulapàlaka÷ca ..>% atha budhagrahasthitamakarajàtaphalam .
     %<ripubhayena yutaþ kumatirnaraþ smaravihãnanaraþ parakarmañhaþ .
     makarage sati ÷ãtakaràtmaje vyasanataþ sa nataþ puruùo bhavet ..>% atha gurvà÷ritamakarajàtaphalam .
     %<na manorathasiddhimupaiti naro vacasàmadhipe makaropagate .
     bhavayuk kumatiþ parakarmarato bahutoùayuto madanàpahataþ ..>% atha ÷ukrà÷ritamakarajàtaphalam .
     %<atiratirjanane tvajanane nçõàü vyayabhayaü kç÷atà bahucintayà .
     bhçgusute mçgarà÷igate sadà kavijane vijane'pi matirbhavet ..>% atha ÷anigrahasthitamakarajàtaphalam .
     %<makaropagataþ khalu bhànumutaþ kçpayà sahito nçpamànayutaþ .
     varagandhavibhåùaõabhåùitagàtrastaruõãramaõaþ païkajanetraþ ..>% iti koùñhãpradãpaþ .. (vyåhabhedaþ . yathà, kàmandakãye nãtisà re . 18 . 48 .
     %<yàyàdvyåhena mahatà makareõa puro bhaye ..>%)

#<makarakuõóalaü>#, klã, (kuõóalam makara ivetyupamitasamàsaþ .) makaràkçtikarõabhåùaõam . yathà,
     %<vanamàlànivãtàïgo lasacchrãvatsakaustubhaþ .
     mahàkirãñakañakaþ sphuranmakarakuõóalaþ ..>% iti ÷rãbhàgavate 6 skandhe 4 adhyàyaþ 37 ÷lokaþ .. sphuratã makarakuõóale yasya saþ . iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã ..

#<makaraketanaþ>#, puü, (makareõa cihnitaü ketanaü dhvajo yasya .) kandarpaþ . iti mãnaketana÷abdañãkàyàü bharatena saïketitam ..

#<makaradhvajaþ>#, puü, (makareõa cihnito dhvajo yasya .) kàmadevaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 27 .. (yathà, màdhe . 3 . 61 .
     %<÷arãriõà jaitra÷areõa yatra ni÷aïkamåùe makaradhvajena ..>%) rasasindåravi÷eùaþ . tasya nàmàntaraü candrodayaþ . tasya karaõaprakàro yathà --
     %<palaü mçdu svarõadalaü rasendraü palàùñakaü ùoóa÷agandhakasya .
     ÷oõaiþ sukàrpàsabhavaprasånaiþ sarvaü vimardyàtha kumàrikàdbhiþ ..
     tat kàcakumbhe nihitaü sugàóhe mçtkarpañaistaddivasatraya¤ca .
     pacet kramàgnau sikatàkhyayantre tato rajaþ pallavaràgaramyam ..
     nigçhya caitasya palaü palàni catvàri karpårarajastathaiva .
     jàtãphalaü soùaõamindrapuùpaü kastårikàyà iha ÷àõa ekaþ ..
     candrodayo'yaü kathito'sya màùo bhukto'hiballãdalamadhyavartã ..>% asya guõàþ .
     %<madonmadànàü pramadà÷atànàü garvàdhikatvaü ÷lathayatyakàõóe .
     ÷çtaü ghanãbhåtamatãva dugdhaü mçdåni màüsàni samaõóakàni .
     màüsàni miùñàni bhavanti pathyamànandadàyãnyaparàõi càtra ..>% balãpalitanà÷anastanubhçtàü vayastambhanaþ samastagadakhaõóanaþ pracurayogapa¤cànanaþ . gçheùu rasaràóayaü bhavati yasya candrodayaþ sa pa¤ca÷aradarpito mçgadç÷àü bhavedvallabhaþ .. indrapuùpaü lavaïgam . uktaparimàõalakùaõamupalakùaõam . dàkùiõàtyàþ ÷oõakàrpàsapuùpadravameva gçhõanti . pà÷càtyàþ nirvçntatatpuùpeõaiva yàvadàrdratvaü mardayanti . ubhayathaiva niùpatteradoùaþ . tathaiveti sarvatrànvayaþ . * . ÷àstràntaràdbi÷eùo likhyate .
     %<ratikàle ratànte ca punaþ sevyo rasottamaþ .
     sthàvaraü jaïgamaviùaü jaïgamaü viùavàri và .
     na vikàràya bhavati sàdhakendrasya vatsaràn ..
     mçtyu¤jayo yathàbhyàsàt mçtyuü jayati dehinaþ .
     tathàya sàdhakendrasya jaràmaraõanà÷anaþ ..>% ÷àstràntare makaraddhajo nàma . iti candrodayaþ . iti rasendracintàmaõiþ ..

#<makarandaþ>#, puü, (makaramapi andati badhnàti dhàrayatãti và . adi bandhane + aõ tataþ ÷akandhàditvàt sàdhuþ .) puùparasaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 17 .. (yathà, raghau . 4 . 88 ..
     %<prasthànapraõatibhiraïgulãùu cakrurmaulisrakcyutamakarandareõugauram ..>%) kundapuùpavçkùaþ . ki¤jalke klã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<makarandavatã>#, strã, (makarandastatsamåho'syà astãti . makaranda + matup . masya vaþ ïãp .) pàñalàpuùpam . iti ÷abdacandrikà .. madhuvi÷iùñe tri ..

#<makaravyåhaþ>#, puü, (makaraþ makaràkàraþ vyåhaþ .) makaràkàrasainyavinyàsaþ . iti mahàbhàratam ..

#<makaràkaraþ>#, puü, (makaràõàmàkaraþ . ùaùñhãtatpuruùaþ .) samudraþ . iti hemacandraþ . 1074 .. (yathà, kathàsaritsàgare . 43 . 137 .
     %<makaràkaramullaïkya pràpa tattãravarti saþ ..>%)

#<makaràkàraþ>#, puü, (makarasyevàkàro yasya .) ùaógranthaþ . iti ÷abdacandrikà .. kàüñàkara¤ja . iti bhàùà .. makaramatsyàkçti÷ca ..

#<makaràïkaþ>#, puü, (makarastadàkàro'ïka÷cihnaü yasya .) kàmadevaþ . (makarà aïke'sya .) samudraþ . ityajayapàlaþ ..

#<makaràlayaþ>#, puü (àlãyate asninniti àlayaþ . makaràõàmàlayaþ .) samudraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 14 . 76 . 12 ..
     %<tatastaü vàraõaü kruddhaü ÷arajàlena pàõóavaþ .
     nivàrayàmàsa tadà veleva makaràlayam ..>%)

#<makarã>#, [n] puü, samudraþ . makaro'syàstãtivyutpattyà inpratyayaniùpanno'yam ..

#<makuñaü>#, klã, (maïkate aneneti . maki bhåùaõe + bàhulakàt uñaþ . àgama÷àstrasyànityatvàt na num .) mukuñam . iti bharatadhçtadbiråpakoùaþ ..

#<makutiþ>#, strã, (maki + utiþ . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) ÷ådra÷àsanam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<makuraþ>#, puü, (maïkate iti . maki + %<makuradardurau .>% uõàø . 1 . 41 . iti urac .) kulàladaõóaþ . vakulaþ . korakaþ . àdar÷aþ . iti hemacandraþ . 3 . 348 ..

#<makulaþ>#, puü, klã, (maïkate bhåùayati vçkùam . maki + bàhulakàdulac .) vakulaþ . makulaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

@<[Page 3,562b]>@
#<makuùñakaþ>#, puü, (maki bhåùàyàü + uþ . pçùodaràditvàt sàdhurmakuþ . makuü bhåùàü stakati pratihantãti . staka + pacàdyac .) vanajàtamudgaþ . moñha iti hindã bhàùà .. mugàni iti vaïgabhàùà . tatparyàyaþ . mayaùñaþ 2 vanamudgaþ 3 kçmãlakaþ 4 amçtaþ 5 araõyamudgaþ 6 vallãmudgaþ 7 . asya guõàþ . kaùàyatvam . madhuratvam . raktapittajvaradàhaharatvam . pathyatvam . rucikàritvam . sarvadoùajayakàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..
     %<makuùño bàtalo gràhã kaphapittaharo laghuþ .
     vàntijinmadhuraþ pàke kçmikçjjvaranà÷anaþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<makuùñhaþ>#, puü, (maïkate maïkyate iti và . bàhulakàt uþ makuþ . tiùñhatãti sthà + kaþ sthaþ . maku÷càsau stha÷ceti makuùñhaþ . pårbapadàditi . 8 . 3 . 106 . ùatvam .) brãhibhedaþ . manthare tri . iti medinã . ñhe, 16 .
     %<makuùñho vanamudgaþ syànmakuùñhakamukuùñhakau .
     (brãhibhedàrthe yathà, paryàyo guõà÷ca .
     makuùñho vàtalo gràhã kaphapittaharo laghuþ .
     vahnijinmadhuraþ pàke kçmikçjjvaranà÷anaþ ..>% iti bhàüvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<makuùñhakaþ>#, puü, (makuùñha + svàrthe kan .) vanamudgaþ . iti bharataþ .. (tathàca paryàyàþ .. makuùñho vanamudgaþ syànmakuùñhakamukuùñhakau .. iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. asya guõà yathà, su÷rute såttrasthàne 46 aþ .
     %<makuùñhakàþ kçmikaràþ kalàyàþ pracurànilàþ ..>%)

#<makålakaþ>#, puü, (maki maõóane + picchàditvàdålac bàhulakàdanuùaïgalopaþ . svàrthe kan . ityamarañãkàyàü raghunàthaþ .) mukålakaþ . dantãvçkùaþ . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ .. (paryàyo'sya yathà, bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .
     %<laghudantã vi÷alyà ca syàddumbaraparõyapi .
     tathairaõóaphalà ÷ãghrà ÷yenaghaõñà ghuõapriyà .
     vàràïgã caiva kathità nikumbha÷ca makålakaþ ..>%)

#<makka>#, ïa gatau . iti kavikalpadumaþ .. (bhvàøàtmaø-sakaø-señ .) kopadhaþ . ïa makkate . iti durgàdàsaþ ..

#<makkallaþ>#, puü, (makkaü gamanaü àtyantikagatiü maraõaü làti àdatte yojayatãtyarthaþ . là + kaþ pçùodaràt lakàràgame sàdhuþ .) ÷ålarogavi÷eùaþ . yathà,
     %<såtàyà hçcchirovasti÷ålaü makkallasaüj¤itam .
     yavakùàraü pibettatra mastunoùõodakena và ..>% iti cakrapàõidattaþ ..

#<makkulaü>#, klã, (makk + ulac .) ÷ilàjatu . iti ÷abdaratnàvalã .. (vivaraõamasya ÷ilàjatu÷abde j¤àtavyam ..)

#<makkolaþ>#, puü, khañikà . yathà -- makkolo varõalekhà ca kañhinã kakkhañã khañã . iti ÷ailavarge trikàõóa÷eùaþ ..

@<[Page 3,562c]>@
#<makùa>#, roùe . saüghàte . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø-akaø-señ .) makùati . iti durgàdàsaþ ..

#<makùaþ>#, puü, (makù + gha¤ .) svadoùàcchàdanam . iti hàràvalã .. krodhaþ . samåhaþ . iti pårboktadhàtvarthadar÷anàt ..

#<makùavãryaþ>#, puü, (makùaü nivióaü vãryamasya .) priyàlavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<makùikà>#, strã, (ma÷ati ÷abdàyate iti . ma÷a + %<hanima÷ibhyàü sikan .>% uõàø . 4 . 153 . iti sikan .) kãñavi÷eùaþ . màchi iti bhàùà .. (yathà, bhàgavate . 5 . 14 . 42 .
     %<àrùabhasyeha ràjarùermanasàpi mahàtmanaþ .
     nànuvartmàrhati nçpo makùikeva garutmataþ ..>%) tatparyàyaþ . makùãkà 2 bhambhaþ 3 màcikà 4 gandhalolupà 5 pataïgikà 6 pattikà 7 . iti ÷abdaratnàvalã .. amçtotpannà 8 vamanãyà 9 palaïkaùà 10 . iti ràjanirghaõñaþ .. nãlà makùikà varvaõà 11 . ityamaraþ . 2 . 5 . 26 .. tannà÷akadhapo yathà --
     %<triphalàrjunapuùpàõi bhallàtaka÷irãùakam .
     làkùàsarjarasa÷caiva vióaïga÷caiva gugguluþ .
     etairdhåpairmakùikàõàü ma÷akànàü vinà÷anam ..>% iti gàruóe 181 adhyàyaþ ..

#<makùikàmalaü>#, klã, (makùikàõàü madhumakùikàõàü malam .) sikthakam . iti ràjanirghaõñaþ .. (vi÷eùo'sya siktha÷abde j¤eyaþ ..)

#<makùãkà>#, strã, (makùikà . pçùodaràt dãrghaþ .) makùikà . iti ràjanirghaõñaþ .. (rogavi÷eùeõàsyà ariùñatvaü yathà --
     %<snàtànuliptagàtre'pi yasmin gçdhyanti makùikàþ .
     sa prameheõa saüspar÷aü pràpyate naiva hanyate ..>% iti carake indriyasthàne pa¤came'dhyàye ..)

#<makha>#, sarpaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) makhati ..

#<makha>#, i sarpaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) i maïkhyate iti durgàdàsaþ ..

#<makhaþ>#, puü, (makhanti gacchanti devà atreti . makha sarpaõe + %<hala÷ca .>% 3 . 3 . 127 . iti gha¤ . saüj¤àpårbakatvànna vçddhiþ . yadvà, puüsãti ghaþ .) yaj¤aþ . ityamaraþ . 2 . 7 . 13 .. yathà, devãbhàgavate . 1 . 19 . 23 .
     %<kçtvà tasya makhaü pårõaü kariùyàmi tavàpi vai .>%

#<makhatràtà>#, [ç] puü, (tràyate rakùatãti kartari tçc . makhasya tràtà . vi÷vàmitramakharakùaõàttathàtvam .) ràmaþ . yathà --
     %<ràvaõàrirmakhatràtà sãtàyàþ patirityapi .>% iti ÷abdaratnàvalã ..

#<makhavahniþ>#, puü, (makhasya vahniþ makhàràdhyo vahniriti yàvat .) yaj¤àgniþ . iti jañàdharaþ ..

@<[Page 3,563a]>@
#<makhànalaþ>#, puü, (makhasya analaþ makhasàdhyo'nala ityarthaþ .) yaj¤àgniþ . tatparyàyaþ . mahàvãraþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<makhànnaü>#, klã, (makhe makhakàle bhojyamannam .) khàdyabãjabhedaþ . màkhànà iti bhàùà .. tatparyàyaþ . padmabãjàbham 2 pànãyaphalam 3 .
     %<makhànnaü padmabãjasya guõaistulyaü vinirdi÷et .>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<makhàsuhçt>#, [d] puü, ÷ivaþ . makhasya dakùayaj¤asya asuhçt ÷atruþ nà÷aka ityarthaþ . iti hemacandraþ . 200 ..

#<maga># i sarpaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) i maïgyate . iti durgàdàsaþ ..

#<magadhaþ>#, puü, (magi + ac . pçùodaràditvànniùpannaþ . magaü doùaü dadhàti . dhà + %<àto'nupasarge .>% 3 . 2 . 3 . iti kaþ . yadvà, kaõóvàdimagadha + ac .) kãkañade÷aþ . adhunà vehàràkhyade÷asya dakùiõabhàgaþ . tadde÷asthe puü bhåmni . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 8 . 45 . 48 .
     %<iïgitaj¤à÷ca magadhàþ prekùitaj¤à÷ca ko÷alàþ .
     ardhoktàþ kurupà¤càlàþ ÷àlyàþ kçtsnànu÷àsanàþ ..>%) bandã . iti hemacandraþ . 795 ..

#<magadhà>#, strã, (magadhastannàmà de÷a utpattisthànatvenàstyasyà ityar÷a àdibhyo'c . striyàü ñàp .) pippalã . iti ratnamàlà .. (yathà, su÷rute kalpasthàne saptada÷àdhyàye .
     %<hareõumagadhàjàsthi majjailàyakçdanvitam ..>%)

#<magadhe÷varaþ>#, puü, (magadhasya tadàkhyade÷asye÷varaþ .) jaràsandharàjaþ . iti hemacandraþ .. magadhade÷àdhipamàtre ca .. (yathà, raghau . 6 . 20 .
     %<pràksannikarùaü magadhe÷varasya nãtvà kumàrãmavadat sunandà ..>%)

#<magadhodbhavà>#, strã, (magadhe udbhavo yasyàþ .) pippalã . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, su÷rute kalpasthàna ekàda÷àdhyàye .
     %<phalaü bçhatyà magadhodbhavànàmàdàya kalkaü phalapàkakàle .>%) magadhade÷ajàte tri ..

#<magnaþ>#, tri, (masj + ktaþ . %<odita÷ca .>% 8 . 2 . 45 . iti niùñhàtakàrasya natvam . %<skoþ saüyogàdyo rante ca .>% 8 . 2 . 29 . iti salopaþ . coþ kutva¤ca .) snàtaþ . jalàntaþpraviùñaþ . óovà iti bhàùà .. (yathà, devãbhàgavate . 1 . 6 . 25 .
     %<kena sçùñaü kathaü jàtaü magnàvàvàü jale sthitau ..>%) masjadhàtoþ kartari ktapratyayena niùpannaþ ..

#<magha>#, i ïa bhåùe . kavikalpadrumaþ .. (bhvàø àtmaøsakaø señ .) i, maïghyate . iti durgàdàsaþ ..

#<magha>#, i ïa kaitavàdhyàrthayoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-dyåtakrãóàdau akaø-gatau nindàyàü àrambhe ca sakaø-señ .) kaitavamiha kitavakriyà akùakrãóanàdiþ . i maïghyate ïa maïghate akùaiþ kitavaþ . adhyartho gatinindàrambhajavàþ . kaitavajavayorevàyamiti kecit . iti durgàdàsaþ ..

#<maghaþ>#, puü, (maghi + ac . pçùodaràt sàdhuþ .) dbãpavi÷eùaþ . iti medinã . ghe, 4 .. de÷avi÷eùaþ . sa tu magnàmakamlecchànàü sthànam .. puùpavi÷eùe klã . iti ÷abdaratnàvalã .. (klãü maühanãyaü dhanam . yathà, çgvede . 7 . 21 . 7 .
     %<indro maghàni dayate viùahyendraü vàjasya johu vantasàtau ..>% %<maghàni maühanãyàni dhanàni .>%) iti tadbhàùye sàyanaþ .)

#<maghavatã>#, strã, (maghavat + ïãp . indràõã . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<maghavà>#, [n] puü, (mahyate påjyate iti . mahapåjàyàm . %<÷vannukùan påùan plãhanniti .>% uõàø . 2 . 158 . iti kanin . nipàtanàt hasya ghaþ avugàgama÷ca .) indraþ . ityamaraþ 1 . 1 . 44 .. (yathà, raghau . 1 . 26 . dudoha gàü sa yaj¤àya ÷asyàya maghavà divam . sampadvinimayenobhau dadhaturbhuvanadbayam ..) jinànàü dvàda÷acakravartyantargatacakravartivi÷eùaþ . iti hemacandraþ .. (saptamadvàparasya vyàsaþ . yathà, devãbhàgavate . 1 . 3 . 28 .
     %<maghavà saptame pràpre va÷iùñhastvaùñame smçtaþ .>%)

#<maghavàn>#, [t] puü, (bhaghavat . %<maghavà bahulam .>% 6 . 4 . 128 . iti pakùe tç-àde÷aþ . ç it .) indraþ . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ . vyàkaraõa¤ca .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 45 . 10 .
     %<eko vai rakùità caiva tridivaü maghavàniva ..>% danoþ puttrabhedaþ . yathà, màtsye . 6 . 18 .
     %<marãcirmaghavàü÷caiva iràgarbha÷iràstathà .>%)

#<maghà>#, strã, (mah + ghaþ . hasya ghatvam .) auùadhavi÷eùaþ . iti dharaõiþ .. a÷vinyàdisaptaviü÷anakùatràntargatada÷amanakùatram . tattu làïgalàkçti pa¤catàràtmakam . gçhàkçti . iti kecit . asyàdhiùñhàtçdevatà pitçgaõaþ . yathà --
     %<làïgalàkçtini pa¤catàrake càruke÷i pitçbhe ÷irogate .
     nãlanãradavinindilocane ! vç÷cikàdvigalitaü kalà÷atam . 1 . 40 ..>% iti kàlidàsakçtaràtrilagnaniråpaõam .. tatra jàtaphalam . kañhoracittaþ pitçmàtçbhaktastãvrasvabhàvastvanavadyavidyaþ . cejjanmabhaü yasya maghànaghaþ syànmatiþ sadàràtivinà÷adakùà .. iti koùñhãpradãpaþ .. maghà÷abdo bahuvacanànto'pi dç÷yate . yathà --
     %<kçùõapakùe trayoda÷yàü maghàsvinduþ kare raviþ .
     yadà tadà gajacchàyà ÷ràddhe puõyairavàpyate ..
     api ca .
     navodake navànne ca gçhapracchàdane yathà .
     pitaraþ spçhayantyannamaùñakàsu maghàsu ca ..>% iti tithyàditattvam .. ekavacanàntaprayogo yathà --
     %<maghàyàü piõóadànena jyeùñhaputtro vina÷yati .>% iti malamàsatattvam .. (asyàü vyàdhijanane'riùñatvaü yathà -- maghà bharaõãhasteùu måle và jvarito'pi vai . mçtpumàpadyate so'pi nàtra kàryà vicàraõà ..
     %<navaràtra tathà÷leùà maghàsveti yamàlayam ..>% iti hàrãte dvitãye sthàne caturthe'dhyàye ..)

#<maghàtrayoda÷ã>#, strã, (maghà da÷amanakùattram . maghàyuktà trayoda÷ã . iti madhyapadalopã karmadhàrayaþ .) maghànakùatrayuktabhàdrakçùõatrayoda÷ã . yathà . prauùñhapadyårdhvaü kçùõatrayoda÷yàü maghàyuktàyàü aniùiddhayatki¤ciddravyeõa ÷ràddhamàva÷yakam . ÷aïkhàdividhivàkyeùu nakùatravi÷iùña÷ruteþ . tata÷ca kebalatrayoda÷ã kebalamaghà ÷ràddhàrthavàdà api kaëptavi÷iùñavidhipràptakarmaõo nityatvabodhakà na tu kevalavidhyantarakalpakà gaurabàt . tathà ca ÷aïkhaþ .
     %<prauùñhapadyàmatãtàyàü maghàyuktàü trayoda÷ãm .
     pràppa ÷ràddhaü hi kartavyaü madhunà pàyasena ca ..>% manuþ .
     %<yatki¤cinmadhunà mi÷raü pradadyàttu trayoda÷ãm .
     tadapyakùayameva syàdbarùàsu ca maghàsu ca ..>% viùõudharmottare .
     %<prauùñhapadyàmatãtàyàü tathà kçùõà trayoda÷ã .
     etàüstu ÷ràddhakàlàn vai nityànàha prajàpatiþ ..>% ÷àtàtapaþ .
     %<pitaraþ spçhayantyannamaùñakàsu maghàsu ca .
     tasmàddadyàt sadodyukto vidvatsu bràhmaõeùu ca ..>% atrànnamàtra÷ruteþ manuvacane yatki¤cit ÷rute÷ca ÷aïkhoktapàyasaþ phalàti÷ayàrthaþ guõavi÷eùe phalavi÷eùaþ syàditi nyàyàt . vyaktaü viùõudharmottare . maghàyuktà ca tatràpi ÷astà ràjaüstrayoda÷ã . tatràkùayaü bhavet ÷ràddhaü madhunà pàyasena ca . tatra a÷bayukkçùõapakùe . atra yat ÷ràddhaü tanmadhuyogena và akùayaü bhavet . ataeva manuvacane yatki¤cinmadhunà mi÷ramityanena madhumàtrayuktatvamuktam . ato'tra sutaràü ÷ådrasyàdhikàraþ .. * .. atra gajacchàyàyoge phalàti÷ayaþ . tathà kçtyacintàmaõau smçtiþ .
     %<kçùõapakùe trayoda÷yàü maghàsvinduþ kare raviþ .
     yadà tadà gajacchàyà ÷ràddhe puõyairavàpyate ..>% kare hastànakùatre . kanyàda÷amàü÷opari sapàdatrayoviü÷àü÷aþ iti yàvat .. * .. avibhaktànàmapyatra pçthak ÷ràddhamàva÷yakam . yathà, ÷ràddhacintàmaõau smçtiþ .
     %<vibhaktà avibhaktà và kuryuþ ÷ràddhamadaivikam .
     maghàsu ca tato'nyatra nàdhikàraþ pçthagvinà ..>% adaivikaü pratyàbdikaikoddiùñam . anyatra kçùõapakùàdau nàdhikàraþ na nityàdhikàraþ sapiõóãkaraõàntàni yàni ÷ràddhàni ùoóa÷a . pçthaïnaiva sutàþ kuryuþ pçthagdravyà api kvacidityatràpinà samuccitasyàpçthagdravyasya puüsaþ sapiõóãkaraõàntànãti vi÷eùaõàttaduttara÷ràddhànàü pçthaktvamapi pratãyate .. * .. maghàtrayoda÷ãnimittake ÷ràddhe puttravatà piõóà na deyàþ .
     %<bhaujaïgãü tithimàsàdya yàvaccandràrkasaïgamam .
     tatràpi mahatã påjà kartavyà pitçdaivate .
     çkùe piõóapradànantu jyeùñhaputtrã vivarjayet ..>% iti devãpuràõàt . bhaujaïgã pa¤camã . candràrkasaïgamo'màvàsyà . pitçdaivate çkùe maghàyàm . ÷àtàtapaþ . piõóanirvàparahitaü yattu ÷ràddhaü vidhãyate . svadhàvàcanalopo'tra vikirastu na lupyate .. akùayyaü dakùiõà svasti saumanasyaü yathàstviti . iti tithyàditattvam ..

#<maghàbhavaþ>#, puü, (maghàyàü bhavaþ .) ÷ukragrahaþ . iti hemacandraþ .. maghànakùatrajàte tri ..

#<maghàbhåþ>#, puü, (maghàyàü maghàsamãpasthapårbaphalgunyàü bhavatãti bhå + kvip .) ÷ukràcàryaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<maghã>#, strã, (maghà tadàkhyanakùatraü utpattikàraõatayàstyasyà iti . maghà + ar÷aàdyac . gauràditvàt ïãù .) dhànyabhedaþ . iti medinã . dhe, 3 ..

#<maghonã>#, strã, (maghonaþ patnãti . maghavan + striyàü ïãù . vakàrasya ca samprasàraõam .) indràõã . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<maïkuraþ>#, puü, (maïkayati bhåùayatãti . maki + bàhulakàdurac .) mukuraþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<maïktà>#, [ç] tri, (majjati snàti iti . masj + tçc . %<masjina÷orjhali .>% 7 . 1 . 60 . iti num .) snànakartà . iti masjadhàtoþ kartari tçnpratyayena niùpannam ..

#<maïgaþ>#, puü, (maïgati sarpatãti magi + ac .) naukà÷iraþ . iti hemacandraþ ..

#<maïgalaü>#, klã, (maïgati hitàrthaü sarpati maïgati duradçùñamanenàsmàdveti . magi + %<maïgateralac .>% uõàø 5 . 70 . ityalac .) abhipretàrthasiddhiþ . iti tithyàditattvam .. tadvati, tri . ityamaraþ .. yathà, ràmàyaõe . 2 . 23 . 30 .
     %<maïgalairabhiùi¤casva tatra tvaü vyàpçto bhava ..>% tatparyàyaþ . bhàvukam 2 bhavyam 3 kalyàõam 4 bhavikam 5 ÷ubham 6 . kùemam 7 pra÷astam 8 bhadram 9 sva÷reyasam 10 ÷ivam 11 ariùñam 12 ku÷alam 13 riùñham 14 madram 15 ÷astam 16 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, bhàgavate . 5 . 14 . 34 .
     %<maïgalàya ca lokànàü kùemàya ca bhavàya ca .>%
     %<kalyàõaü maïgalaü kùemaü ÷àtaü ÷arma ÷ivaü ÷ubham .
     iti vaidyakaratnamàlàyàm ..
     ÷ikhihayagajagodhà ràsabho bhçïgaràjo mukharapikakapoto potakã ÷åkarã và .
     tadanu vihagaràjo maïgalà÷aüsinaþ syurvadati ÷akunavettà vàmato nirgame vaþ ..>% iti hàrãte dvitãyasthàne saptame'dhyàye .) sarvàrtharakùaõam . iti medinã . le, 120 .. * .. maïgalalakùaõaü yathà --
     %<pra÷astàcaraõaü nityamapra÷astavivarjanam .
     etaddhi maïgalaü proktaü çùibhistattvadar÷ibhiþ ..>% ityekàda÷ãtattvam .. * .. maïgalajanakadravyàõi . yathà --
     %<pårõakumbhaü dvijaü ve÷yàü ÷ukladhànya¤ca darpaõam .
     dadhyàjyaü madhu làja¤ca puùpaü dårvàkùataü sitam ..
     vçùaü gajendraü turagaü jvaladagniü suvarõakam .
     parõa¤ca paripakvàni phalàni vividhàni ca ..
     patiputtravatãü nàrãü pradãpaü maõisuttamam .
     muktàü prasånamàlà¤ca sadyomàüsa¤ca candanam ..
     dadar÷aitàni vaståni maïgalàni puro mune ! .
     ÷çgàlaü nakulaü càsaü ÷avaü vàme ÷ubhàvaham ..
     ràjahaüsaü mayåra¤ca kha¤jana¤ca ÷ukaü pikam .
     pàràvataü ÷aïkhacillaü cakravàka¤ca maïgalam ..
     kçùõasàra¤ca surabhãü camarãü ÷vetacàmaram .
     dhenuü vatsaprayuktà¤ca patàkàü dakùiõe ÷ubhàm ..
     nànàprakàravàdya¤ca ÷u÷ràva maïgaladhvanim .
     hari÷abdasya saïgãtaü ghaõñà÷aïkhadhvanintathà .
     dçùñvà ÷rutvà sa jagàma harùeõa tàta ! mandiram ..>% iti brahmavaivarte gaõapatikhaõóe kàrtikàgamanaü nàma 16 adhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<dadar÷a vartmanyeva¤ca maïgalàrhaü ÷ubhapradam .
     và¤chàphalapradaü ramyaü puro maïgalasåcakam ..
     vàme ÷avaü ÷ivàü pårõakumbhaü nakulameva ca .
     patiputtravatãü sàdhvãü divyàbharaõabhåùitàm ..
     ÷uklapuùpa¤ca màlya¤ca dhànya¤ca kha¤janaü ÷ubham .
     dakùiõe jvaladagni¤ca vipra¤ca vçùabhaü gajam ..
     vatsaprayuktàü dhenu¤ca ÷vetà÷vaü ràjahaüsakam .
     ve÷yà¤ca puùpamàlà¤ca patàkàü dadhi pàyasam ..
     maõiü suvarõaü rajataü muktàmàõikyamãpsitam .
     sadyomàüsaü candana¤ca màdhvãkaü ghçtamuttamam ..
     kçùõasàraü phalaü làjàn snigdhànnaü darpaõantathà .
     vicitritaü vi÷àla¤ca sudãptàü pratimàntathà ..
     kùaõaü dadar÷a devaü taü pa¤cavaktvaü trilocanam .
     ÷uddhasphañikasaïkà÷aü nàgaràjairviràjitam ..
     ÷uklotpalaü padmavanaü ÷aïkhacilla¤ca korakam .
     màrjàraü parvataü meghaü mayåra÷ukasàrasam ..
     ÷aïkhakokilavàdyànàü dhvaniü ÷u÷ràva maïgalam .
     vicitraü kçùõasaïgãtaü hari÷abdaü jayadhvanim ..
     evaübhåtaü ÷ubhaü dçùñvà ÷rutvà prahçùñamànasaþ .
     pravive÷a hariü smçtvà puõyaü vçndàvanaü vanam ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 70 adhyàyaþ .. anyacca .
     %<loke'smin maïgalànyaùñau bràhmaõo gaurhutà÷anaþ .
     hiraõyaü sarpiràditya apo ràjà tathàùñamaþ ..
     etàni ÷atataü pa÷yennamasyedarcayettataþ .
     pradakùiõantu kurvãta tathà càyurna hãyate ..
     dårvà dadhi sarpirathodakumbhaü dhenuü savatsàü vçùabhaü suvarõam .
     mçdgomayaü svastikamakùatàni làjà madhu bràhmaõakanyakà÷ca ..
     ÷vetàni puùpàõi tathà ÷amã¤ca hutà÷anaü candanamarkavimbam .
     a÷vatthavçkùa¤ca samàlabheta tata÷ca kuryàddvijajàtidharmam ..>% iti matsyasåktamahàtantre 43 pañalaþ .. varõabhede maïgalapra÷nabhedo yathà --
     %<bràhmaõàn ku÷alaü pçcchet kùattrabandhumanàmayam .
     vai÷yaü kùemaü samàgamya ÷ådramàrogyameva tu ..>% iti kaurme upavibhàge 11 adhyàyaþ ..

#<maïgalaþ>#, puü, (magi + %<maïgateralac .>% uõàø 5 . 70 . iti alac .) grahavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . aïgàrakaþ 2 bhaumaþ 3 kujaþ 4 vakraþ 5 mahãsutaþ 6 varùàrciþ 7 lohitàïgaþ 8 khonmukhaþ 9 çõàntakaþ 10 . iti ÷abdaratnàvalã .. àraþ 11 kråradçk 12 àvaneyaþ 13 . iti jyotiùatattvam .. sa ca raktagaurami÷ritavarõaþ . dakùiõadikpuruùakùattriyajàtisàmavedatamoguõatiktarasameùarà÷iprabàlàvantide÷ànàmadhipatiþ . meùavàhanaþ . caturaïgulapramàõaþ . àraktamàlyavasanaþ . bharadvàjamunisantànaþ . caturbhujaþ . ÷aktivaràbhayagadàdhàrã . såryàbhimukhaþ . asyàdhidevatà kàrtikeyaþ . pratyadhideùatà pçthivã . sa tu pittaprakçtiþ . yuvà . kråraþ . vanacàrã . madhyàhnakàle prabalaþ . gairikàdidhàtusvàmã . catuùpadànàü prabhuþ . catuùkoõàkçtiþ . suvarõakàràdãnàü svàmã . jvalitabhåmicàrã . ki¤cidaïgahãnaþ . kañurasapriyaþ . tàmravarõaraktadravyasvàmã ca . iti grahayàgatattvalaghujàtakàdayaþ .. * .. asyotpattiryathà --
     %<upendrabãjàt pçthvyàntu maïgalaþ samajàyata .
     vasundharàyàü balavàn tanme vyàkhyàtumarhasi ..
     sautiruvàca .
     upendraråpamàlokya kàmàrtà ca vasundharà .
     vidhàya sundarã ve÷amakùatà prauóhayauvanà ..
     sasmità tasya talpe ca sahasà samupasthità .
     suramyàü màlatãmàlàü dadau tasmai varànanà ..
     upendrastanmano j¤àtvà kàmã manmathapãóitaþ .
     nànàprakàra÷çïgàraü cakàra ca tayà saha ..
     tadaïgasaïgamàsaktà mårchàü pràpa satã tadà .
     mçteva nidrità vàsau vãryàdhànakçte harau ..
     vihàya tatra rahasi jagàma puruùottamaþ .
     urva÷ã pathi gacchantã bodhayàmàsa tàü mune ! ..
     sà ca papraccha vçttàntaü kathayàmàsa bhå÷ca tàm .
     vãryaü sambaraõaü kartuü sà cà÷aktà ca durbalà ..
     prabàlasyàkare trastà vãyyanyàsaü cakàra sà .
     tena prabàlavarõa÷ca kumàraþ samajàyata .
     tejasà såryasadç÷o nàràyaõasuto mahàn ..>% iti brahmavaivartapuràõe, 9 adhyàyaþ .. api ca .
     %<tato'ïgàrakaloko hi vasatyatra mahãsutaþ .
     utpatti¤càsya vakùyàmi yathàyaü bhåsuto'bhavat ..
     purà hi bhramato viùõoþ svedabinduþ papàta ha .
     mahàüstataþ kumàro'sau lohitàïgo mahãtalàt ..
     jàtaþ snehena medinyà vardhitaþ pçthivãpate ! .
     tapasàràdhya brahmàõaü grahatvamupasedivàn ..>% iti pàdme svargakhaõóe 11 adhyàyaþ .. apara¤ca .
     %<purà dakùavinà÷àya kupitasya tri÷ålinaþ .
     apatadbhãmavaktrasya svedabindurlalàñajaþ ..
     bhittvà samastapàtàlànadahat sapta sàgaràn .
     anekavaktranayano jvalajjvalanabhãùaõaþ ..
     vãrabhadra iti khyàtaþ karapàdàyutairyutaþ .
     kçtvà sa yaj¤amathanaü punarbhåtalasambhavaþ ..
     trijagannirdahan bhåyaþ ÷ivena vinivàritaþ .
     kçtaü tvayà vãrabhadra ! dakùayaj¤avinà÷anam ..
     idànãmalametena lokadàhena karmaõà .
     ÷àntipradànàt sarveùàü grahàõàü prathamo bhava ..
     prekùiùyanti janàþ påjàü kariùyanti mataü mama .
     aïgàraka iti khyàtiü gamiùyasi dharàtmaja ! ..
     devaloke dvitãya¤ca tava råpaü bhaviùyati .
     ye ca tvàü påjayiùyanti caturthyàü tvaddine naràþ .
     råpamàrogyamai÷varyaü teùvanantaü bhaviùyati ..
     evamuktastadà ÷àntimagamat kàmaråpadhçk .
     saüjàtastatkùaõàdràjan ! grahatvamagamat punaþ ..>% iti matsyapuràõe aïgàrakavrataü nàma 68 aþ .. kalpabhede andhakàsuravadhakàle tasyotpattiryathà, yo bhåmyàü nyapatadbipra ! svedabinduþ ÷ivànanàt . tasmàdaïgàrapu¤jàbho bàlakaþ samajàyata .. sa bàlastçùito'tyarthaü papau rudhiramàndhakam . kanyà cotsvedasaüjàtà sàsçgvililihe'dbhutà .. tatastàmàha bàlàrkaprabhàü bhairavamårtimàn . ÷aïkaro varado loka÷reyo'rthàya vaco mahat .. tvàü påjayiùyanti surà çùayaþ pitarastathà . yakùavidyàdharà÷caiva mànavà÷ca ÷ubhaïkari ! .. tvàü stoùyanti sadà devi ! valipuùpotkaraiþ karaiþ . carciketi ÷ubhaü nàma yasmàdrudhiracarcità .. ityevamuktà varadena carcikà bhåtànuyàtà haricarmavàsinã . mahãü samantàdvicacàra sundarã sthalaü gatà haiïgulamàdyamuttamam .. tasyàü gatàyàü varadaþ kujasya pràdàdvaraü sarvavarottamaü yataþ . grahàdhipatyaü jagataþ ÷ubhà÷umaü bhaviùyati tvadva÷agaü mahàtmanàm .. iti vàmanapuràõe 67 adhyàyaþ .. asya stotraü yathà --
     %<dharaõãgarbhasaübhåtaü vidyutpu¤jasamaprabham .
     kumàraü ÷aktihasta¤ca lohitàïgaü namàmyaham ..>% iti vyàsoktanavagrahastotràntargatam .. çõapari÷odhanàrthastotraü yathà -- maïgalo bhåmiputtra÷ca çõahantà dhanapradaþ . sthiràsano mahàkàyaþ sarvakarmàvirodhakaþ .. rohito lohitàkùa÷ca sàmagànàü kçpàkaraþ . dharàtmajaþ kujo bhaumo bhåmijo bhåminandanaþ .. aïgàrako yama÷caiva sarvarogàpahàrakaþ . vçùñikartà ca hartà ca sarvakàmaphalapradaþ .. etàni kujanàmàni pràtarutthàya yaþ pañhet . çõaü na jàyate tasya dhanamàpnoti puùkalam .. raktapuùpai÷ca gandhai÷ca dhåpadãpàdibhistathà . maïgalaü påjayedbhaktyà maïgale'hani sarvadà .. çõarekhàþ prakartavyà aïgàreõa sadà budhaiþ . pro¤chayedvàmapàdena çõaü tasya vina÷yati .. maïgalàya namastubhyaü namaste çõahàriõe . puttrapauttrapradàtre ca maïgalàya namo namaþ .. çõàrthe tvatprapanno'hamaçõaü kuru me vibho ! . etat kçtvà na sandeho çõaü hatvà dhanã bhavet . iti skandapuràõam .. * .. maïgalavàre jàtasya phalaü yathà --
     %<ugraþ pratàpã kùitipàlamantrã raõapriyo vakravacàþ saroùaþ .
     sattvànvitaþ ÷åragaõapraõetà kujasya vàre prabhavo manuùyaþ ..>% iti koùñhãpradãpaþ ..

#<maïgalacaõóikà>#, strã, (maïgalà maïgaladàyikà càsau caõóikà ceti . yadvà, sçùñau maïgalà pralaye caõóikà . athavà maïgale caõóikà dakùà .) maïgalacaõóã . yathà, kàlikàpuràõe .
     %<yaiùà lalitakàntàkhyà devã maïgalacaõóikà .
     varadàbhayahastà ca dvibhujà gauradehikà ..
     raktapadmàsanasthà ca ratnakuõóalamaõóità .
     raktakauùeyavastrà ca smitavaktvà ÷ubhànanà ..
     navayauvanasampannà càrvaïgã lalitaprabhà .
     umayà bhàùitaü mantraü yat pårbantvekamakùaram .
     mantramasyàstu tajj¤eyaü tena devãü prapåjayet ..>% ekamakùaraü ÷aktibãjaråpam . aùñamyà¤ca navamyà¤ca påjà kàryà vivçddhaye . pañeùu pratimàyàü và ghañe maïgalacaõóikàm .. yaþ påjayedbhaumadine ÷ubhardårvàkùataiþ ÷ubhàm . satataü sàdhakaþ so'pi kàmamiùñamavàpnuyàt .. * .. maïgalavàre kçùõàùñamãcaturda÷yau cet puõyatarai bhavataþ . yathà -- ÷anai÷carasya vàreõa vàreõàïgàrakasya ca . kçùõàùñamãcaturda÷yau puõyàt puõyatare smçte .. * .. maïgalavàre ÷uklà caturthã cedakùayà bhavati . yathà --
     %<somavàre'pyamàvàsyà àdityàhe ca saptamã .
     caturthyaïgàrake vàre tvaùñamã ca bçhaspatau ..
     atra yat kriyate pàpamathavà dharmasa¤cayaþ .
     ùaùñivarùasahasràõi pratijanma tadakùayam ..>% iti tithyàditattvam ..

#<maïgalacaõóã>#, strã, (maïgalà càsau caõóã ceti yadvà, deùànàü munyàdibhaktànàü maïgalàya durjayàsuràdimàraõe caõóã atyantakopanà . maïgalecaõóã dakùeti và . athavà sçùñau maïgalà pralaye caõóã . bhàgavate'syà nàmaniruktiryathà --
     %<sçùñau maïgalaråpà ca saühàre koparåpiõã .
     tena maïgalacaõóã sà paõóitaiþ parikãrtità ..>%) durgà . yathà -- nàràyaõa uvàca .
     %<kathitaü ùaùñhyupàkhyànaü brahmaputtra ! yathàgamam .
     devã maïgalacaõóã yà tadàkhyànaü ni÷àmaya ..
     tasyàþ påjàdikaü sarvaü dharmavaktveõa yacchrutam .
     ÷rutisammatameveùñaü sarveùàü viduùàmapi ..
     dakùàyàü vartate caõóã kalyàõeùu ca maïgalam .
     maïgaleùu ca yà dakùà sà ca maïgalacaõóikà ..
     påjyàyàü vartate caõóã maïgale'pi mahãsutaþ .
     maïgalàbhãùñadevã yà sà và maïgalacaõóikà ..
     maïgalo manuvaü÷a÷ca saptadvãpadharàpatiþ .
     tasya påjyàbhãùñadeùã tena maïgalacaõóikà ..
     mårtibhedena sà durgà målaprakçtirã÷varã .
     kçpàråpàtipratyakùà yoùitàmiùñadevatà ..
     prathame påjità sà ca ÷aïkareõa puraþ purà .
     tripurasya vadhe ghore viùõunà preritena ca ..
     brahman ! brahmopade÷ena durgaprasthena saïkañe .
     àkà÷àt patite yàne daityena pàtite ruùà ..
     brahmaviùõåpadiùña÷ca durgàü tuùñàva ÷aïkaraþ .
     sà ca maïgalacaõóã ca babhåva råpabhedataþ ..
     uvàca purataþ ÷ambhorbhayaü nàstãti te vibho ! .
     bhagavàn vçùaråpa÷ca sarve÷a÷ca babhåva ha ..
     yuddha÷aktisvaråpàhaü bhaviùyàmi tadàj¤ayà .
     mayàmunà ca hariõà sahàyena vçùadhvaja ! ..
     jahi daitya¤ca ÷atru¤ca suràõàü padaghàtakam .
     ityuktvàntarhità devã ÷ambhoþ ÷aktirbabhåva sà ..
     viùõudattena ÷astreõa jaghàna tamumàpatiþ .
     munãndra ! patite daitye sarve devà maharùayaþ ..
     tuùñuvuþ ÷aïkaraü devaü bhaktinamràtmakandharàþ .
     sadyaþ ÷irasi ÷ambho÷ca puùpavçùñirbabhåva ca .
     brahmà viùõu÷ca santuùño dadau tasmai ÷ubhà÷iùam ..
     brahmaviùõåpadiùña÷ca susràtaþ ÷aïkaraþ ÷uciþ .
     påjayàmàsa tàü ÷aktiü devãü maïgalacaõóikàm ..
     pàdyàrghyàcamanãyai÷ca balibhirvividhairapi .
     puùpacandananaivedyairbhaktyà nànàvidhairmune ! ..
     chàgairmeùai÷ca mahiùairgaõóaimàyàtibhistathà .
     vastràlaïkàramàlyai÷ca pàyasaiþ piùñakairapi ..
     madhubhi÷ca sudhàbhi÷ca pakvairnànàvidhaiþ phalaiþ .
     saügãtairnartanairvàdyairutsavaiþ kçùõakãrtanaiþ ..
     dhyàtvà màdhyandinoktena dhyànena bhaktipårbakam .
     dadau dravyàõi målena mantreõaiva ca nàrada ! ..
     oü hrãü ÷rãü klãü sarvapåjye devi maïgalacaõóike .
     huü huü phañ svàhetyeva¤càpyaikaviü÷àkùaro manuþ ..
     påjyaþ kalpataru÷caiva bhaktànàü sarvakàmadaþ .
     da÷alakùajapenaiva mantrasiddhirbhavennçõàm .
     mantrasiddhirbhavedyasya sa viùõuþ sarvakàmadaþ ..
     dhyàna¤ca ÷råyatàü brahman ! vedoktaü sarvasammatam ..
     devãü ùoóa÷avarùãyàü ÷a÷vatsusthirayauvanàm .
     sarvaråpaguõàóhyà¤ca komalàïgãü manoharàm ..
     ÷vetacampakavarõàbhàü candrakoñisamaprabhàm .
     vahni÷uddhàü÷ukàdhànàü ratnabhåùaõabhåùitàm ..
     bibhratãü kavarãbhàraü mallikàmàlyabhåùitam .
     vimboùñhãü sudatãü ÷uddhàü ÷a÷vatpadmanibhànanàm ..
     ãùaddhàsyaprasannàsyàü sunãlotpalalocanàm .
     jagaddhàtrã¤ca dàtrã¤ca sarvebhyaþ sarvasampadàm .
     saüsàrasàgare ghore potaråpàü varàü bhaje ..
     devyà÷ca dhyànamityevaü stavanaü ÷råyatàü mune ! .
     prayàtaþ saïkañagrasto yena tuùñàva ÷aïkaraþ ..
     ÷rã÷aïkara uvàca .
     rakùa rakùa jaganmàtardevi maïgalacaõóike ! .
     hàrike vipadàü rà÷iü harùamaïgaladàyike ! ..
     harùamaïgaladakùe ca harùamaïgalacaõóike ! .
     ÷ubhe maïgaladakùe ca ÷ubhe maïgalacaõóike ! ..
     maïgale maïgalàrthe ca sarvamaïgalamaïgale ! .
     satàü maïgalade devi ! sarveùàü maïgalàlaye ! ..
     påjye ! maïgalavàre ca maïgalàbhãùñadevate ! .
     påjye maïgalabhåpasya manuvaü÷asya santatam ..
     maïgalàdhiùñhàtçdevi ! maïgalànà¤ca maïgale ! .
     saüsàramaïgalàdhàre mokùamaïgaladàyini ! ..
     sàre ca maïgalàdhàre pàre ca sarvakarmaõàm .
     pratimaïgalavàre ca påjye ca maïgalaprade ! ..
     stotreõànena ÷ambhu÷ca stutvà maïgalacaõóikàm .
     pratimaïgalavàre ca påjàü kçtvà gataþ ÷ivaþ ..
     devyà÷ca maïgalaü stotraü yaþ ÷çõoti samàhitaþ .
     tanmaïgalaü bhavet ÷a÷vanna bhavettadamaïgalam ..
     prathame påjità devã ÷ivena sarvamaïgalà .
     dvitãye påjità devã maïgalena graheõa ca ..
     tçtãye påjità bhadrà maïgalena nçpeõa ca .
     caturthe maïgale vàre sundarãbhi÷ca påjità ..
     maïgale maïgalàkàïkùairnarairmaïgalacaõóikà .
     påjità prativi÷veùu vi÷ve÷apåjità sadà ..
     tataþ sarvatra saüpåjyà sà babhåva sure÷varã .
     devàdibhi÷ca munibhirmanubhirmànavairmune ! ..
     vardhate tatputtrapauttro maïgala¤ca dine dine ..>% iti brahmavaivarte mahàpuràõe prakçtikhaõóe nàràyaõanàradãye maïgalacaõóikopàkhyànaü tatstotrakathanaü nàma 41 adhyàyaþ ..

#<maïgalacchàyaþ>#, puü, (maïgalà maïgalajanikà chàyàsya .) plakùavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<maïgalanãràjanaü>#, klã, (maïgalaü maïgalakaraü maïgalàya và nãràjanam .) bràhmamuhårtakartavya bhagavadàràtrikam . maïgala àratã iti bhàùà .. yathà --
     %<pañhitvàtha priyàn ÷lokàn mahàvàditraniþsvanaiþ .
     prabhornãràjanaü kuryànmaïgalàkhyaü jagaddhitam ..
     nãràjanantvidaü sarvaiþ kartavyaü ÷ucivigrahaiþ .
     parama÷raddhayotthàya draùñavya¤ca sadà naraiþ ..
     strãõàü puüsà¤ca sarveùàmetat sarveùñapårakam .
     samastadainyadàridryaduritàdyupa÷àntikçt ..>% iti ÷rãharibhaktivilàse 3 vilàsaþ ..

#<maïgalapàñhakaþ>#, puü, (pañhatãti . pañha + õvul . maïgalasya pàñhakaþ .) bandã . iti hemacandraþ . 7 . 94 .. (yathà, veõãsaühàranàñake . 1, aïke
     %<àþ pàpa ! duràtman ! vçthàmaïgalapàñhaka ! .>%

#<maïgalapradà>#, strã, (maïgalaü pradadàtãti . pra + dà + %<àta÷copasarge .>% 3 . 1 . 136 . iti kaþ . ñàp .) haridrà . iti kecit .. maïgaladàtari tri ..

#<maïgalà>#, strã, (maïgalamasyà astãti . maïgala + ar÷a àdyac . ñàp .) pàrvatã . ÷ukladårvà . pativratà . iti ÷abdaratnàvalã .. kara¤jabhedaþ . iti ÷abdacandrikà .. vçttàrhanmàtçvi÷eùaþ . iti hemacandraþ .. haridrà . nãladårvà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<maïgalàguru>#, klã, (maïgala¤ca tat aguru ceti . nityakarmadhàrayaþ .) agurucatuùñayàntargatàguruvi÷eùaþ . yathà, ràjanirghaõñaþ .
     %<maïgalyà mallikàgandhà maïgalàguruvàcakàþ .
     maïgalyà guru÷i÷irà gandhàóhyà yogavàhikàþ ..>%

#<maïgalyaü>#, klã, (maïgalàya sàdhu iti . maïgala + %<tatra sàdhuþ .>% 4 . 4 . 98 . iti yat .) dadhi . iti medinã . ye, 101 .. candanam . maïgalyàguru . svarõam . sindåram . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<maïgalyaü>#, tri, (maïgalàya sàdhu . maïgala + yat .) ÷ivakaram . iti medinã . ye, 101 .. (yathà, uttaracarite . 7 ma aïke .
     %<pàpmabhya÷ca punàti vardhayati ca ÷reyàüsi yeyaü kathà .
     maïgalyà ca manoharà ca jagato màteva gaïgeva ca ..>% yathàca, mahàbhàrate . 1 . 1 . 24 . maïgalyaü maïgalaü viùõuü vareõyamanaghaü ÷ucim . namaskçtya hçùãke÷aü caràcaraguruü harim ..) ruciram . iti hemacandraþ .. sàdhuþ . iti dharaõiþ ..

#<maïgalyaþ>#, puü, (maïgalàya sàdhuþ . maïgala + %<tatra sàdhuþ .>% 4 . 4 . 98 . iti yat .) tràyamàõà . a÷vatthaþ . vilvaþ . masårakaþ . iti medinã . ye, 100 .. jãvakaþ . nàrikelaþ . kapitthaþ . rãñhàkara¤jaþ . iti ràjanirghaõñhaþ .. (jãva iti khyàtaþ ÷àkaùi÷eùaþ . tatparyàyo yathà --
     %<jãvantã jãvanã jãvà jãvarna yà madhusravà .
     maïgalyanàmadheyà ca ÷àka÷reùñhà payasvinã ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<maïgalyakaþ>#, puü, (maïgalya + saüj¤àyàü kan . yadvà maïgalasya maïgalagrahasya priyaþ iti yat . tataþ svàrthe kan .) masåraþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 17 .. (tathàsya paryàyaþ .
     %<maïgalyako masåraþ syànmaïgalyà ca masårikà .>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<maïgalyakusumà>#, strã, (maïgalyàni kumumàni yasyàþ .) ÷aïkhapuùpã . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<maïgalyanàmadheyà>#, strã, (maïgalaü maïgalajanakaü nàmadheyaü yasyàþ .) jãvantã . iti jañàdharaþ ..

#<maïgalyà>#, strã, (maïgalàya sàdhuriti yat . ñàp .) mallikàgandhayuktàguru . ityamaraþ . 2 . 6 . 127 .. ÷amã . adhaþpuùpã . misã . ÷uklavacà . rocanà . iti medinã . ye, 100 .. priyaïguþ . ÷aïkhapuùpã . iti hemacandraþ .. màùaparõã . jãvantã . çddhiþ . vacà . haridrà . cãóà . iti ràjanirghaõñaþ .. dårvà . iti ratnamàlà .. durgà . yathà --
     %<÷obhanàni ca ÷reùñhàni yà devã dadate hare .
     bhaktànàmàrtiharaõã maïgalyà tena sà smçtà ..>% iti devãpuràõe 44 adhyàyaþ .. (vacàrthe paryàyo yathà --
     %<tãkùõogragandhà jañilà maïgalyà vijayà vacà .
     ùaógranthogrà ca rakùoghnã sità haimavatã tu sà ..>% misyarthe yathà --
     %<avàkpuùpã ca chatrà syànmaïgalyà madhurà misã ..>% hemapuùpã . tatparyàyo yathà --
     %<avàkpuùpã tvadhaþpuùpã maïgalyàmarapuùpikà ..>% iti ca vaidyakaratnamàlàyàm .. rocanàrthe paryàyo yathà --
     %<gorocanà tu maïgalyà vandyà gaurã ca rocanà .>% ÷amyarthe paryàyo yathà --
     %<÷amã ÷aktuphalà tuïgà ke÷ahantrã phalà ÷ivà .
     maïgalyà ca tathà lakùmãþ ÷amãraþ sàlpikà smçtà ..>% masåraþ . tatparyàyo yathà --
     %<maïgalyako masåraþ syànmaïgalyà ca masårikà .>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<maïginã>#, strã, (maïgo nau÷irastadasyà astãti iniþ ïãp ca .) naukà . iti hemacandraþ ..

#<maïkùaõaü>#, klã, (maïkùatyaneneti . maïkùa + lyuñ .) jaïghàtràõam . iti hàràvalã . 198 ..

#<maïkùa>#, vya, majjatãti . masj + bahulavacanàt suþ . %<masjina÷orjhali .>% 7 . 1 . 60 . iti num . %<skoþ saüyogàdyorante ca .>% 8 . 2 . 29 . iti salopaþ .) drutam ! ityamaraþ . 3 . 4 . 2 . (yathà, màthe . 5 . 37 .
     %<yaddvantinaþ kañakañàhatañànmimaïkùormaïkùådapàti paritaþ pañalairalãnàm ..>%) bhç÷àrtham . iti medinã avyaye . ùe, 79 ..

@<[Page 3,567a]>@
#<maïkùuõaü>#, klã, (maïkùaõa . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) jaïghàtràõam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<maca>#, i ïa ucchràyadhçtyarcàbhàþsu . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-dhçtau arcàyà¤ca sakaø-dãptau uccãbhàve ca akaø-señ .) i ma¤cyate . ïa ma¤cate . ucchràya uccãbhàvaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<maca>#, ïa ca kalkane . dambhe . ÷àñhye . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-dambhe ÷àñhye ca . akaø-kalkane-sakaø-señ .) kalkanamiti kalkaü karotãti ¤au råpaü cårõãkaraõamityarthaþ . ïa macate taõóulaü ÷ilà cakàràt maci ïa . iti durgàdàsaþ ..

#<macarcikà>#, strã, (maü ÷abhuü carcatãveti . carc + õvul . ñàp . ata itvam . vastutastu råóho'yaü ÷abdaþ .) pra÷astam . ityamaraþ . 1 . 4 . 27 .. (yathà, pra÷asto bràhmaõo bràhmaõamacarcikà . pra÷aüsàvacanai÷ca . 2 . 1 . 66 . iti samàsaþ .)

#<macchaþ>#, puü, (màdyati salileneti . mad + kvip . tathà san ÷ete iti . ÷ã + óaþ .) matsyaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<majjakçt>#, klã, (majjànaü karotãti . kç + kvip . tugàgama÷ca .) asthi . iti hemacandraþ ..

#<majjanaü>#, klã, (masj + lyuñ .) snànam . iti jañàdharaþ .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 3 . 47 . jàhnavãmajjanaprãtiü na jànanti marusthitàþ ..) majjà . iti ÷abdacandrikà ..

#<majjasamudbhavaü>#, klã, (majjà samudbhava utpattisthànaü yasya .) ÷ukram . iti hemacandraþ ..

#<majjà>#, [n] puü, (majjati asthiùviti . masj + %<÷van ukùan påùan plãhan kledan snehan mårdhan majjannityàdi .>% uõàø . 1 . 158 . iti kanin nipàtyate ca .) vçkùàderuttamasthirabhàgaþ . sàra iti khyàtaþ . ityamarabharatau .. phalamajjaguõo yathà --
     %<yasya yasya phalasyeha vãryaü bhavati yàdç÷am .
     tasya tasyaiva vãryeõa majjànamabhinirdi÷et ..>% iti ràjavallabhaþ .. asthimadhyasthasnehavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . kau÷ikaþ 2 ÷ukrakaraþ 3 asthisnehaþ 4 asthisambhavaþ 5 . iti hemacandraþ . 6 . 19 .. asthisàraþ 6 tejaþ 7 bãjam 8 asthijam 9 jãvanam 10 dehasàraþ 11 . iti ràjanirghaõñaþ .. atha majjasvaråpamàha .
     %<asthi yat svàgninà pakvaü tasya sàro dravo ghanaþ .
     yaþ svedavat pçthagbhåtaþ sa majjetyabhidhãyate ..>% atha majjasthànamàha .
     %<sthålàsthiùu vi÷eùeõa majjà tvabhyantare sthitaþ .>% iti bhàvaprakà÷aþ .. asya guõàþ .
     %<bala÷ukrarasa÷leùmamedomajjavivardhanaþ .
     majjà vi÷eùato'sthnà¤ca balakçt snehane hitaþ ..>% iti carakaþ .. majjà÷abda àbanto'pi . yathà . ÷aõàtasãmålaka÷igrusiddhaiþ piyàlamajjàsahitaistviti su÷rutaþ .. dbayamevàha trikàõóe bhàguriþ ..
     %<lajjàvadràjavanmajjà màüsasàràsthisàrayoþ .>% ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<majjà>#, strã, (majjatãti . masj + ac . ajàditvàt ñàp .) asthisàraþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. asya guõàþ . vàtanà÷itvam . balapittakaphapradatvam . màüsatulyagandharåpatva¤ca . kumbhãramahiùamajjàguõàþ . madhuratvam . bçühaõatvam . balyatva¤ca . majjasattvaguõau yathà . ÷aityam . uùõatva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<majjàjaþ>#, puü, (majjàyà jàyate iti . jan + óaþ .) bhåmijagugguluþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<majjàrasaþ>#, puü, (majjàyà rasaþ .) ÷ukram . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<majjàsàraü>#, klã, (majjàyàü sàro yasya .) jàtãphalam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<majjåùà>#, strã, (majjanti dravyàõyatraü . masj + åùan . ñàp nipàø .) ma¤jåùà . ityamarañãkàyàü ràyamukuñhaþ ..

#<ma¤caþ>#, puü, (ma¤cati . uccãbhavatãti . maci + gha¤ .) khañvà . ityamaraþ . 2 . 7 . 138 .. karõavaü÷aþ . màcà iti bhàùà .. iti hàràvalã .. uccamaõóapavi÷eùaþ . yathà --
     %<dolàyamànaü govindaü ma¤casthaü madhusådanam .
     rathasthaü vàmanaü dçùñvà punarjanma na vidyate ..>% iti puràõam ..

#<ma¤cakaþ>#, puü, (ma¤ca + svàrthe kan .) khañvà . iti hemacandraþ . 6 . 83 .. (yathà, kathàsaritsàgare . 27 . 91 .
     %<vàridhànã tu kumbha÷ca màrjanã ma¤cakastathà .
     aha¤ca matpati÷ceti yugmatritayameva nau ..>%) indrakoùaþ . uccamaõóapaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ma¤cakà÷rayaþ>#, puü, (ma¤cakaþ khaññàdirà÷rayo yasya .) matkuõaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ma¤camaõóapaþ>#, puü, (ma¤co maõóapa iva .) ÷asyarakùàrthakuñiram . ñaü iti bhàùà .. tatparyàyaþ . kudraïgaþ . iti hàràvalã ..

#<ma¤jaraü>#, klã, (ma¤jayati dãpyate iti . manj + arapratyayaþ .) muktà . tilakavçkùaþ . vallã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ma¤jariþ>#, strã, vallariþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 13 .. vallate vçõoti taruü vallariþ valami valla ïa stçtau nàmnãti ariþ . ma¤ju manoj¤atàü ràtãti ma¤jariþ pårbeõa óiþ manãùàditvàdukàrasya akàraþ pàcchoõàdãti ãpi ma¤jarã vallarã ca . vallarirma¤jarirdvayoriti ÷àbdikaþ .. vallirmu¤ji÷càtra .
     %<ma¤jarima¤jarã ma¤jirma¤jaraü triùu vallarã .
     vallaraü triùu valli÷ca vallariþ patranàlikà ..>% iti haóóacandraþ .. latàmàtre'pi vallariþ . ato bàhuvallarãti prayoga iti mukuñàdayaþ .. vallarãma¤jayyorbhedamapyàhuþ . yathà abhinavanirgatà àyatà sukumàrà sakusumà akusumà ca ma¤jariþ . yathà cåtama¤jariþ kadalãma¤jariþ . vallariþ puna÷cirabhåtàpi . yathà tàlama¤jariþ guvàkavallaririti dvayameva nave cirantane'pãti kçùõasà¤jau . iti bharataþ ..

#<ma¤jarã>#, strã, (ma¤jari . kçdikàràditi pakùe ïãù .) muktà . tilakavçkùaþ . latà . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 1 . 207 .
     %<nirgate ma¤jarãku¤jàdapa÷yat puratastataþ .
     kanye nãlanicolinyau sa keciccàrulocane ..>%) ma¤jariþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 533 .
     %<vàpãkacche vàsaþ kaõñakavçtayaþ sajàgarà bhramaràþ .
     ketakaviñapa kimetairnanu vàraya ma¤jarãgandham ..>%) tulasã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ma¤jarãnamraþ>#, puü, (ma¤jaryàü ma¤jaryavasthàyàmapi namraþ .) vetasavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ma¤jà>#, strã, (maji + pacàdyac . ñàp .) chàgã . iti trikàõóa÷eùaþ .. ma¤jarã . iti hemacandraþ . 11 . 22 ..

#<ma¤jiþ>#, puü, (maji + in .) ma¤jarã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ma¤jikà>#, strã, (ma¤jayatãti . ma¤ja + õvul . ñàp . ata itva¤ca .) ve÷yà . iti hàràvalã ..

#<ma¤jiphalà>#, strã, (ma¤jirma¤jarã phale'syàþ .) kadalã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ma¤jiùñhà>#, strã, (ati÷ayeneyaü ma¤jimatã . ma¤jimatã + iùñhaþ . matupo lopaþ striyàü ñàp .) svanàmakhyàtaraktavarõalatàvi÷eùaþ . majãñha iti hindã bhàùà . tatparyàyaþ . vikasà 2 jiïgã 3 samaïgà 4 kàlameùikà 5 maõóåkaparõã 6 bhaõóãrã 7 bhaõóã 8 yojanavallã 9 . ityamaraþ . 2 . 4 . 90 .. kàlameùã 10 kàlà 11 jiïgiþ 12 bhaõóirã 13 bhaõóikà 14 bhaõóiþ 15 . iti ÷abdaratnàvalã .. hariõã 16 raktà 17 gaurã 18 yojanavallikà 19 vaprà 20 rohiõã 21 citralatà 22 citrà 23 citràïgã 24 jananã 25 vijayà 26 ma¤jåùà 27 raktayaùñikà 28 kùattriõã 29 ràgàóhyà 30 kàlabhàõóikà 31 aruõà 32 jvarahantrã 33 chatrà 34 nàgakumàrikà 35 bhaõóãralatikà 36 ràgàïgã 37 vastrabhåùaõà 38 . (paryàyàntaraü yathà --
     %<ma¤jiùñhà vikasà jiïgã kàlà yojanaparõyãpa .
     tàmravallã citraparõã kàntàrã raktayaùñikà ..>% iti ratnamàlà ..) asyà guõàþ . madhuratvam . kaùàyatvam . uùõatvam . gurutvam . vraõamehajvara÷leùmaviùanetràmayanà÷itva¤ca . sà caturvidhà . colaþ 1 yojanã 2 kauntã 3 siühalã ca 4 . iti ràjanirghaõñaþ .. kuùñhasvarabhaïga÷othanà÷itvam . varõàgnikàritva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. api ca .
     %<ma¤jiùñhà madhurà tiktà kaùàyà svarõavarõakçt .
     guråùõà viùa÷leùmaghnã ÷othayonyakùikarõaruk .
     raktàtisàrakuùñhàsràvisarpavraõamehanut ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<ma¤jã>#, strã, (ma¤jayati dãpyate iti . ma¤ji + in . kçdikàràditi ïãù .) ma¤jarã . iti hemacandraþ trikàõóa÷eùa÷ca ..

#<ma¤jãraþ>#, puü, klã, (ma¤jati madhuraü ÷abdàyate . iti manj dhvanau sautradhàtuþ + bàhulakàt ãran .) nåpuraþ . ityamaraþ . 2 . 109 .. ma¤jãro'strã sa nåpuraþ . iti rabhasaþ .. (yathà, gãtagovinde . 5 . 11 .
     %<mukharamadhãraü tyaja ma¤jãraü ripumiva keliùu lolam ..>%)

#<ma¤jãraþ>#, puü, (ma¤ja + ãran .) manthànadaõóarajju bandhanàrthastambhaþ . tatparyàyaþ . viùkambhaþ 2 kuñaraþ 2 . iti hemacandraþ ..

#<ma¤ju>#, tri, (ma¤jatãti . ma¤ja dhvanau sautradhàtuþ . %<mçgayvàdaya÷ca .>% uõàø . 1 . 38 . iti kuþ .) manoj¤am . ityamaraþ . 3 . 1 . 52 .. (yathà, padàïkadåte . 1 .
     %<tyaktrà gehaü jhañiti yamunàma¤juku¤jaü jagàma ..>%)

#<ma¤juke÷ã>#, [n] puü, (ma¤javo manoharàþ ke÷àþ santyasya . ini .) ÷rãkçùõaþ . iti halàyudhaþ .. sundarake÷avi÷iùñe tri ..

#<ma¤jugamanà>#, strã, (ma¤ju manoharaü gamanaü yasyàþ . striyàü ñàp .) haüsã . iti ràjanirghaõñaþ .. sundaragàmini tri ..

#<ma¤jughoùaþ>#, puü, (ma¤jurmanoharo ghoùaþ ÷abdo'sya .) pårbajinabhedaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. upàsyadevatàvi÷eùaþ . asya mantràdi yathà --
     %<jàóyaughatimiradhvaüsã saüsàràrõavatàrakaþ .
     ÷rãma¤jughoùo jayatàü sàdhakànàü sukhàvahaþ ..>% tatràgamottare . màtçkàdi samuddhatya vahnibãjaü samuddharet . vàmàüsaü kårmasaüj¤a¤ca tato meùe÷amuddharet .. mãne÷a¤ca tataþ kuryàt vàmanetrendusaüyutam . ùaóakùaro manuþ prokto ma¤jughoùasya ÷ambhunà .. iyastu dãpanã proktà målamantrastu kathyate . aïku÷aü ÷aktibãja¤ca ramàbãjaü tataþ priye ! .. bãjatrayàtmako mantro jàóyaughadhvàntanà÷anaþ . ÷aktibãjaü ramàbãja kàmabãjaü tathà priye ! .. vidyà ÷rutidharã proktà eùà varõatrayàtmikà . hakàro vahnimàråóho bàlanetrendubhåùitaþ . proktà sàrvaj¤avidyeyaü ekavarõàtmikà priye ! .. siddhaþ sàdhyaþ susiddho và sàdhakasya ripu÷ca và . tadà mantro bhavedbhaktyà ÷ubhado buddhvido bhavet .. madhyàhne salile caiva bhojane bhàjane tathà . gomaye tu bahirde÷e maithune ramaõãkuce .. goùñhe ca ni÷i gomuõóe yantraü óamarusannibham . vilikhya mantravarõàü÷ca tri÷a årdhve adhastathà . likheccandanalekhanyà prayatnàt sàdhakottamaþ . uccàñane likhedyantraü gocarmaõi vi÷eùataþ . salile vijayã nityaü bhajane ca mahe÷varaþ .. gomaye vàvadåkaþ syàdgoùñhe sarvaj¤atàü vrajet . kuce ÷rutidharo nityaü gomuõóe ca mahàkaviþ .. gomåtraü vadarãmålaü candanaü pàü÷umeva ca . ekãkçtyàùñadhà japtvà tilakaü dhàrayet sadà .. namaskçtya varaü ÷reùñhaü pràrthayedbhaktitatparaþ . varaü pràpya ca tasmàdvai viharettu yathàsukham .. nànyadevàrcanaü snànaü praõavoccàraõaü na tu . vastrà¤calena dantànàü ÷odhanaü lavaõena và .. ràtrivàso na mu¤ceta na ÷uciþ syàt kadàcana . evaü kçtvàü prayatnena j¤àtvà gurumukhàt sudhãþ .. màsaikena kavãndraþ syàt dvimàsenaiva ã÷varaþ . tribhirmàsairbhavenmartyaþ sarva÷àstravi÷àradaþ .. puttràrthã labhate puttraü dhanàrthã vipulaü dhanam . àyuràrogyakàmastu sarvàn kàmànavàpnuyàt .. tataþ karàïganyàsau . kùàü ÷àü aïguùñhàbhyàü namaþ . ityàdi evaü hçdayàdiùu . tathà ca tantre . sambartako vake÷a÷ca dvau varõau kathitau priye ! . ùaódãrghabhàgmyàmetàbhyàü ùaóaïgàni samàcaret .. sambartaþ kùakàraþ vake÷aþ ÷akàraþ .. * .. dhyànam .
     %<÷a÷adharamiva ÷ubhraü khaógapustàïgapàõiü suruciramati÷àntaü pa¤cacåóaü kumàram .
     pçthutaravaramukhyaü padmapatràyatàkùaü kumatidahanadakùaü ma¤judhoùaü namàmi ..
     pãñhapåjàü tataþ kuryàdàdhàràdyàdi÷aktitaþ .
     bhåtapretàdibhiþ kuryàt pãñhàsanamanantaram ..
     j¤ànadàtre namaþ pàdyaü buddhikartre tathàcamam .
     jàóyanà÷àya gandhaþ syàdarghyaü syàd yakùapàya vai ..
     sarvasiddhipradàyeti puùpaü dadyàdvicakùaõaþ .
     kundapuùpaü samàdàya bhairavàn påjayettataþ ..
     asitàïgo ruru÷caõóaþ krodha unmattasaüj¤akaþ .
     kapàlã bhãùaõa÷caiva saühàra÷càùñamaþ smçtaþ ..
     tato dhåpàdikaü dattvà prasånàni bisarjayet .
     taiþ puùpaiþ påjayedaùñau yakùiõã÷ca vi÷eùataþ ..
     suràrisundarã caiva manohàriõyanantaram .
     kanakàvatã tathà kàme÷varã ca ratikaryatha ..
     padminã ca nañã caiva anuràgiõyanantaram .
     påjyà etàstu yoginyo hçllekhàbãjapårbikàþ ..
     evaü saüpåjya deve÷aü lakùaùañkaü japenmanum .
     ghçtàktakundapuùpai÷ca ekàda÷a÷atàni ca ..
     juhuyàdedhite vahnau kàntàre pitçve÷mani .
     evaü siddhamanurmantrã mahàyogã÷varo bhavet ..>% iti tantrasàraþ .. prakàràntaraü kukkuñàditantre draùñavyam ..

#<ma¤jupàñhakaþ>#, puü, (ma¤ju manoharaü pañhatãti pañha + õvul .) ÷ukapakùã . iti ràjanirghaõñaþ .. sundarapàñhakartari tri ..

#<ma¤jupràõaþ>#, puü, (ma¤javaþ pràõàþ yasya . sarvavyàpakatayà mahàpràõatvàdasya tathàtvam .) brahmà . iti jañàdharaþ ..

#<ma¤jubhadraþ>#, puü, (ma¤ju manoharaü bhadraü maïgalaü yasya .) jinavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . ma¤ju÷rãþ 2 j¤ànadarpaõaþ 3 ma¤jughoùaþ 4 kumàraþ 5 aùñàracakravàn 6 sthiracakraþ 7 vajradharaþ 8 praj¤àkàyaþ 9 vàdiràñ 10 nãlotpalã 11 mahàràjaþ 12 nãlaþ 13 ÷àrdålavàhanaþ 14 dhiyàmpatiþ 15 pårbajinaþ 16 khaógã 17 daõóã 18 vibhåùaõaþ 19 bàlavrataþ 20 pa¤cacãraþ 21 siühakeliþ 22 ÷ikhàdharaþ 23 vàgã÷varaþ 24 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ma¤julaü>#, klã, (ma¤ju ma¤jutvamastyasyeti . %<sidhmàdibhya÷ca .>% 5 . 2 . 97 . iti ma¤ju÷abdàt lac .) jalà¤calam . niku¤jam . iti medinã . le, 1 . 22 . .. ÷abalaþ . iti vi÷vaþ ..

#<ma¤julaþ>#, puü, (ma¤ju ma¤jutvamasyàstãti . ma¤ju + sidhmàditvàt lac .) jalaraïkapakùã . iti medinã . 1 . 22 .. sundare tri . ityamaraþ . 3 . 1 . 52 .. (yathà, kàlikàpuràõe 48 adhyàye .
     %<ma¤julaü yauvanodbhedaü pràpa ÷rãriva màdhave .>% nadãbhede strã . yathà, mahàbhàrate . 6 . 9 . 34 .
     %<citropalàü citrarathàü ma¤julàü vàhinãü tathà ..>%)

#<ma¤ju÷rãþ>#, puü, (mu¤jurmanoharà ÷rãþ ÷obhà yasya .) ma¤jughoùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ma¤juùà>#, strã, (ma¤jåùà . pçùodaràditvàt hrasvaþ .) ma¤jåùà . peñrà iti bhàùà . yathà --
     %<ma¤juùàpi ca ma¤jåùà peñà ca peñiketyapi .>% iti ÷abdaratnàbalã ..

#<ma¤jåùà>#, strã, (majjati dravyamasmin . %<masjernum ca .>% uõàø . 4 . 77 . iti masj + åùan . num ca sa càco'ntyàt paraþ . tato ja÷tva÷cutve madhyamasya lopàt sàdhuþ .) piñakaþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 30 .. (yathà, devãbhàgavate . 2 . 6 . 33 .
     %<ma¤juùàyàü sutaü kuntã su¤cantã vàkyamabravãt ..>%) pàùàõaþ . ityuõàdikoùaþ .. ma¤jiùñhà . iti ràjanirghaõñaþ .. (ma¤jiùñhàrthe paryàyo yathà --
     %<ma¤jiùñhà vikasà jiïgã samaïgà kàlameùikà .
     maõóåkaparõã bhaõóãrã bhaõóã yojanavallyapi ..
     rasàyanyaruõà kàlà raktàïgã raktayaùñikà .
     bhaõóãtakã ca gaõóerã ma¤jåùà vastrara¤jinã ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<maña>#, sàde . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøakaø-señ .) sautradhàturayam . asya prayogaþ . mañahaþ . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 3,569a]>@
#<mañacã>#, strã, (mañanaü mañaþ . mañ avasàde + bhàve ap mañaþ cãyate pracãyate ebhiriti . maña + ci + bàhulakàt óiþ . mañaciþ . tataþ kçdikàràditi pakùe ïãù .) sarveùàmavasàdakatvà dasyàstathàtvam .) raktavarõakùudrapakùivi÷eùaþ . pàùàõavçùñayaþ . yathà, govindabhàùyadhçtacchàndogye . 1 . 10 . 1 .. (mañacãhateùu kuruùvàñikyà saha jàyayoùastirha càkràyaõa ibhyagràme pradràõaka uvàsa .. iti ..)

#<mañasphañiþ>#, puü, (mañaü avasàdaü sphañati nirà karoti . sphañ + iþ .) darpàrambhaþ . iti jañàdharaþ ..

#<maññakaü>#, klã, (mañhati vasatyatreti . mañha + ap . pçùodaràditvàt ñàgame sàdhuþ . maññaþ . maññasya kaü ÷iraþ .) gçhasya ÷irobhàgaþ . iti kecit . mañkà iti bhàùà ..

#<mañha>#, vàsamardayoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-vàse akaø-mardane sakaø-señ .) mañhati . vàso nivàsaþ . mardaþ kai÷cinna manyate . iti durgàdàsaþ ..

#<mañha>#, i ïa àdhyàne . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-sakaø-señ .) i maõñhyate . àdhyànaü smç ma autke ityatra vyàkhyàtam . iti durgàdàsaþ ..

#<mañhaþ>#, puü, chàtràdinilayaþ . ityamaraþ . 2 . 2 . 8 .. mañhanti vasanti chàtràdayo'tra mañhaþ . mañha vàsamardayoþ al . chatra÷ãlà vidyàrthinacchàtràþ . chatreõa gurusevà lakùyate gurudoùacchàdanàt chatraü tacchãlatvàt chàtraþ vikàrasaügheti ùõaþ . àdinà parivràjakakùapaõakàdãnàü grahaþ . chàtràdãnàü nilayo gçhaü chàtràdinilayaþ . arthakathanametat . nàmàpyetaditi kecit . chàtra÷àlà prati÷raya÷càtraiva . iti bharataþ .. gantrãrathaþ . iti hàràvalã .. * .. atha mañhàdipratiùñhàprayogaþ . yadi taddine pratimàdipratiùñhà kriyate tadà tantreõa vçddhi÷ràddhàdikaü vidhàya devapratiùñhàtattvoktavidhinà devapratiùñhàü vidhàya gçhapratiùñhà kartavyà . yadigçhapratiùñhàmàtraü tadà pràtaþ kçtanityakriyaþ prakùàlitapàõipàda àcàntaþ pràïmukha udaïmukho và ku÷ayuktàsane upavi÷ya bràhmaõatrayaü gandhàdinà paritoùya asmin viùõuve÷mapratiùñhàkarmaõi oü puõyàhaü bhavanto'dhibruvantu iti triþ ÷ràvayet . oü puõyàhamiti tristairukte asmin viùõuve÷mapratiùñhàkarmaõi oü svasti bhavanto'dhibruvantu iti triþ ÷ràvayet . oü svastãti tristairukte asmin viùõuve÷mapratiùñhàkarmaõi oü çddhiü bhavanto'dhibruvantu iti triþ ÷ràvayet . oü çddhya tàmiti trirvadeyuþ . yajurvedinàü oü svasti na indro vçddha÷ravàþ svasti naþ påùà vi÷vavedàþ svasti nastàrkùo'riùñanemiþ svasti nobçhaspatirdadhàtu . ityanenàkùatàn kùipet . sàmagànàntu . oü asti somo'yaü sutaþ . pibantasya marutaþ . utasvaràjo a÷vinà . asti somo'yaü sutaþ . pibantasya maruto hài . utasvaràjo và hài no hài . iti gãyamànenàkùatàn kùipet . gànà÷aktau tridhà çcaü vàcayet . tataþ .
     %<såryaþ somo yamaþ kàlaþ sandhye bhåtànyahaþ kùapà .
     pavano dikpatirbhåmiràkà÷aü khacaràmaràþ .
     bràhmaü ÷àsanamàsthàya kalpadhvamiha mannidhim ..>% iti pañhitvà . tata oü tadbiùõoþ paramaü padaü sadà pa÷yanti sårayaþ . divãva cakùuràtatam . iti viùõuü smçtvà nàràyaõaü namaskçtya oü tat sadityuccàrya ku÷atrayajalaphalapuùpàõyàdàya oü adyàmuke màsi amukapakùe'mukatithauü amukagotraþ ÷rãamukadeva÷armà etattçõakàùñhàdimayave÷maparamàõusamasaükhyavarùasahasràvacchinnasvargalokamahitatvakàmaþ ÷rãviùõuprãtikàmo viùõulokapràptikàmo và viùõuve÷mapratiùñhàmahaü kariùye . iti saükalpayet iùñakàdimaye tu etadiùñakàdimayave÷maparamàõusamasaükhyakavarùasahasrada÷aguõakàlàvacchinnasvargalokamahitatvakàma iti vi÷eùaþ . pàùàõave÷mani tu tadda÷aguõakàlàvacchinnasvargaloketi vi÷eùaþ . devatàntaragçhapratiùñhàyàntu tadåhena prayogaþ .. * .. tataþ saükalpasåktaü pañhet . sàmavedoktaü tadyathà oü devo vo draviõodàþ pårõàü vivaùñyàsicam . udvàsi¤cadhvamupavà pçõudhvamàdidvo deva ohate .. yajurvedoktaü yathà --
     %<oü yajjàgrato dåramudaitu daivaü tadusuptasya tathaiveti .
     dåraïgamaü jyotiùàü jyotirekaü tanme manaþ ÷ivasaïkalpamastu ..>% tataþ sagaõàdhipagauryyàdiùoóa÷amàtçkàpåjàvasordhàràsampàtanàyuùyamantrajapàbhyudayika÷ràddhàni kartavyàni .. * .. àyuùyamantro yathà . oü àyurvi÷vàyurvi÷vaü vi÷vamàyurasi . mahi prajàntvaùñàràdhinidhe hyasme ÷ataü jãbema ÷arado vayante .. oü àyuùo me pavasva varcaso me pavasva viduþ pçthivyà divo janitryà ÷çõvantyàpo'dhaþ kùarantã somohodgàya mamàyuùe mama brahmavarcasàya yajamànasyardhyà amukasya ràjyàya .. * .. tatra viùõuve÷mapratiùñhàbhyudayàrthamiti vàkye vi÷eùaþ . evamanyave÷mani . tataþ uttaràbhimukhaü bràhmaõamupave÷ya tatsamãpe àsanamànãya pràïsukho yajamànaþ prà¤jalirvadet . oü sàdhu bhavànàstàm . oü sàdhvahamàse iti prativacanaü dattvà tadàsane udaïmakha upavi÷ati . tato yajamànaþ oü arcayiùyàmo bhavantaü iti vadet . oüarcayeti prativacanam . tato gandhapuùpatàmvålàlaïkàrairabhyarcya dakùiõaü jànu spçùñvà oü adyetyàdi amukagotramamukapravaramamukadeva÷armàõaü bhavantaü asmin saïkalpitaviùõuve÷mapratiùñhàkarmàïgabhåtahomakarmaõi brahmakarmakaraõàya gandhapuùpatàmbålàlaïkàravastrairahaü vçõe . oü vçto'smãti prativacanam . yathàvihitaü brahmakarma kuru . oü yathàj¤ànaü karavàõãti prativacanam . svayaü homàsàmarthye hoturvaraõamapi tathaiva kàryam . tantradhàrakatvena àcàryasyàpi tathaiva kàryam . ÷aktena sadasyasyàpi . gurorvaraõe tu saükalpite'smin viùõuve÷mapratiùñhàkarmaõãti vaktavyam .. * .. tato yajamànaþ guroþ pàdau dhçtvà pañhet . nàràyaõasvaråpastvaü saüsàràttràhi màü prabho ! . tvatprasàdàt guro ! yaj¤aü pràpnomi yanmayoditam .. tràhi nàtha ! prapannaü màü bhãtaü saüsàrasàgaràt . devatàsthàpane hyadya mama ÷àntiü kuru prabho ! .. tato guruþ . oü uttiùñha vatsa bhadrante matprasàdàttvayànagha ! . pràptavyaü dharmakàmàrthaü duùpràpaü yat suràsuraiþ .. * .. tato guruþ . oü pàvamànãþ svastyayanãþ mçdughà hi ghçta÷cyutaþ . çùibhiþ sambhçto raso bràhmaõe svamçtaü hitam .. iti pàvamànãsåktam ..
     %<asapatnaü purastànnaþ ÷ivaü dakùiõataþ kçdhi .
     abhayaü satataü pa÷càt bhadramuttarato gçhe ..>% iti ÷àkunasåktam .. oü rakùohano balagahanaþ prokùàmi vaiùõavàn rakùohano balagahano'vanayàmi vaiùõavàn rakùohano balagahano'vastçõàmi vaiùõavàn . rakùohanau balagahanàvupadadhàmi vaiùõavã . rakùohanau balagahanau paryåhàmi vaiùõavamasi vaiùõavàþ sthaþ . iti rakùàsåktam . iti pañhitvà .
     %<vetàlà÷ca pi÷àcà÷ca ràkùasà÷ca sarãsçpàþ .
     apasarpantu te bhåtà ye bhåtà bhuvi saüsthitàþ ..
     vinàyakà vighnakarà mahogrà yaj¤adviùo ye pi÷ità÷anà÷ca .
     siddhàrthakairvajrasamànakalpairmayà nirastà vidi÷aþ prayàntu ..>% iti ÷vetasarùapàn vikãrya svaiþ svairmantraiþ pa¤cagavyaü ÷odhayet .. * .. tacchodhanamantrà yathà . oü tat saviturvareõyaü bhargo devasya dhãmahi dhiyo yo naþ pracodayàt . iti gomåtram . oü gandhadvàràü duràdharùàü nityapuùñàü karãviõãm . ã÷varãü sarvabhåtànàü tàmihopahvaye ÷riyam .. iti gomayam . oü àpyàyasva sa me tu te vi÷vataþ somavçùõyaü bhavàvàjasya saïgathe . iti dugdham . oü dadhikràvno akàriùaü jiùõora÷vasya vàjinaþ . surabhiõo mukhàkarat praõatàyåüùi tàriùat .. iti dadhi . oü tejo'si ÷ukramasyamçtamasi dhàmanàmàsi priyandevànàmanàdhçùñaü devayajanamasi .. iti ghçtam . oü devasya tvà savituþ prasave'÷vinorbàhubhyàü påùõo hastàbhyàü hastamàdade . iti ku÷odakam .. oü vedyà vediþ samàpyate barhiùà barhirindriyam . japena yåpa àpyate praõãto agniragninà . iti mantreõa vedãü saüprokùya pa¤ca ghañàn ghañasthàpanakrameõa saüsthàpya .. * .. ghañasthàpanamantrà yathà . sàmagànàm . oü mahitrãõàmavostudyukùaü mitrasyàryamnaþ duràdharùaü varuõasya . iti bhåmeþ . oü dhànàvantaü karambhiõamapåpavantamukthinaü indra pràtarjåùasva naþ . iti dhànyasya . oü àvi÷aü kalasaü suto vi÷và arùannabhi÷riya indrarindràya dhãyate . iti kalasasya .
     %<oü ayamårjàvato vçkùa urjãva phalinã bhava .
     parõaü vanaspate na tvà nu tvà ca såyatàü rayi ..>% iti pallavasya . oü ànomitràvaruõà ghçtairgavyutimukùataü madhvà rajàüsi sukratu . iti jalasya . oü indrannaro nemadhità havante yatpàryà yunayate dhiyastàþ såro nçùàtà÷ravasa÷ca kàma àgomativraje bhajàtvannaþ . iti phalasya . oü sindhorucchvàse patayantamukùaõaü hiraõyapàvàþ pa÷umà÷u gibhnate . iti sindårasya . oü tvàvataþ puråvaso vayamindra praõetaþ smacisthàtarharãõàm . iti sthirãkaraõasya . oü pavamàno vya÷navadra÷mibhirvàjasàtamaþ . dadhàstotre suvãryam . iti puùpasya .. * .. yajuùàm . oü bhårasi bhuvanasya ditirasi vi÷vasya dhàyà vi÷vasya bhuraõadhartrãm . pçthivãü yacca pçthivãü dçüha pçthivãü màhiüsãþ . itibhåmeþ . oü dhànyamasi dhinuhi devàn dhinuhi yaj¤aü dhinuhi yaj¤apatiü dhinuhi màü yaj¤anyam . iti dhànyasya . oü àjighrakalasamahyàtvà vi÷antyundavaþ punarurjà nivarta svasànaþ . sahasaü dhukùorudhàrà payasvatãmàvi÷atàdrayi . iti ghañasya . oü varuõasyottambhanamasi varuõasya skambhaþ sarjanãsthaþ varuõasya çta sadanyasi varuõasya çta sadanamapi varuõasya çta sadanãmàsãda . iti jalasya . oü dhanvanàgà dhanvanà ji¤jayema dhanvanà tãvràþ samado jayema . dhanuþ÷atrorapakàmaü kçõotu dhanvanà sarvàþ prati÷o jayema . iti pallavasya . oü yàþ phalinãryà aphalà apuùpà yà÷ca puùpiõãþ bçhaspatiprasåtàstà no mu¤cantaü hasaþ . iti phalasya .
     %<oü sarvatãrthamayaü vàri sarvadevasamanvitam .
     imaü ghañaü samàruhya tiùñha devagaõaiþ saha ..>% iti jalaü dadyàt . oü sthiro bhava vióóaïga à÷urbhava vàhyarvan pçthurbhava musadastvamagne purãùavàhanaþ . iti sthirãkaraõasya . oü sindhoriva pràdhvane ÷åghanà÷o vàtapramiyaþ . patayanti yahvà ghçtasya dhàrà aruùoõa vàjã kàùñhà bhindannårmibhiþ pinnamànaþ iti sindårasya . oü ÷rã÷ca te lakùmã÷ca patnyàvahoràtre pàr÷ve nakùatràõi råpaü a÷vinau vyàptaü iùñammanãùàõa sarvalokaü manãùàõa . iti puùpasya .. * .. tataþ phalapuùpayutaü vitànam . oü vimàna eùa divo madhya àsta àpa pravànrodasã antarãkùam . savisvàcãrabhicaùñe ghçtàcãrantarà pårbamapara¤ca ketum .. sàmagànàntu . oü årdhva åùu na åtaye tiùñhà devo na savità årdhvo vàjasya sanità yada¤jibhirvà ghadbhirvihvayàmahe . iti mantreõa badhnãyàt . * . oü hiraõyagarbhaþ samavartatàgre bhåtasya jàtaþ patireka àsãt . sadàdhàrapçthivãü dyàmutesàü kasmai devàya haviùà vidhema . iti mantreõa maõóalamadhye suvarõapadmaü dattvà svarõa÷alàkayà dalànyutkãrya maõóalamadhye ràjatãü pratimàü oü såtràmàõaü pçthivãü dyàmanehasaü su÷armàõamaditiü supraõitim . daivãü nàvaü svaritràmà nàgasamasravantã màruhe màsrastaye . iti mantreõa niþkùipya ghañeùu devàn påjayet . * . prathamaghañe gaõe÷aü såryaiü dvitãyaghañe ÷ivaü durgàü tçtãyaghañe viùõuü lakùmoü sarasvatãü caturthe agniü vàstupuruùaü kùetrapàlàn kàrtikeyama÷vinãkumàrau pa¤came grahàn lokapàlàü÷ca svaiþ svairmantrairàvàhya påjayet . * . tato gurudevaü pratimàyàü ÷àlagràme và yathoktavidhinà snàpayet .
     %<oü bhadraü karõebhiþ ÷çõuyàma devà bhadraü pa÷yemàkùibhiryajatràþ .
     sthirairaïgaistuùñavàüsastanåbhirbya÷emadeva hitaü yadàyuþ ..>% iti mantreõa nive÷ya oü etonvindraü stavàmaþ ÷uddhaü ÷uddhena sàmnà . ÷uddhai rukmairvà vçdhvàü saü÷uddha à÷ãrvànmamattu . iti mantreõa ÷uddhodakena snàpayet . oü ghçtavatãti ghçtenàbhyajya . oü ato devà avantu no yato viùõurvicakrame . pçthivyàþ saptadhàmabhiþ . iti masåracårõenoddhyartya . oü sapta te agne samidhaþ saptajihvàþ sapta çùayaþ sapta dhàmapriyàõi sapta hotràþ saptadhà tvà yajanti . sapta yonãràpçõusvà ghçtena . iti uùõodakena kùàlayet . oü drupadàdiva mumucànaþ svinnaþ snàto malàdiva påtaü pavitreõe vàjyamàpaþ ÷undhantu mainasaþ iti candanenànulipya oü àpohiùñhàmayo bhuvaþ snàna årje dadhàtanaþ maheraõàya cakùase . iti nadãtoyena snàpayet . oü ÷anno devãrabhiùñaye àpo bhavantu pãtaye ÷aüyorabhisravantu naþ . iti tãrthamçtkalasena snàpayitvà gàvattryà gandhayuktajalena snàpayet . oü hiraõyavarõàþ ÷ucayaþ pàvakàþ yàsu jàtaþ ka÷yapo yàsvindraþ . agnãyà garbhandadhire viråpàstàn àpaþ ÷aü÷yonà bhavantu .. iti pa¤camçttikayà . oü imaü me gaïge yamune sarasvati sutudri stomam sacatà paruùõyà . asiknyà marudvçdhe vitastayàrjãkãye ÷çõuhyà suùomayà iti mantreõa sikatàjalena . oü tadviùõoþ paramaü padaü sadà pa÷yanti sårayaþ . divãva cakùuràtatam . iti balmãkatoyena . oü yà oùadhã somaràj¤ãrviùñhitàþ pçthivãmanu . tàmahyamasminnàsane'cchidraü ÷arma yacchata . iti sarvauùadhijalena . oü yaj¤à yaj¤à vo agnaye girà girà ca dakùase . prapravayamamçta¤jàtavedasaü priyaü mitranna÷aü siùam . iti kaùàyayuktajalena . pa¤cagavyena svaiþ svairmantraiþ secayet . oü payaþ pçthivyàü paya auùadhãùu payo divyantarikùe payodhàma . payakhatã pràda÷aþ santu mahyaü sammà sçjàmi payasà ghçtena sammà sçjàmyapahaþ .. iti pa¤cagavyena . oü tasmàdyaj¤àt sarvahutaçcaþ sàmàni jaj¤ire . chandàüsi jaj¤ire tasmàdyajustasmàdajàyata .. iti pa¤càmçtena . oü yàþ phalinãti phalodakena . oü sahasra÷ãrùeti vakùyamàõamantraõa sahasradhàrayà . oü etonvindramiti pårboktamantreõa tulasãcandanayuktajalena . oü yàsàü ràjà varuõo yàti madhye satyànçte avapa÷ya¤janànàm . madhu÷cyutaþ ÷ucayo yàþ pàvakàstà àpo devãriha màmavantu .. ityanena vedàdi catuùñayena . tadyathà oü agnimãle purohitaü yaj¤asya devamçtvijaü hotàraü ratnadhàtamam . 1 . oü iùetvorjetvà vàyavasthadevo vaþ savità pràrpayatu ÷reùñhatamàya karmaõe . 2 . oü agna àyàhi vãtaye gçõàno havyadàtaye nihotà satsi varhiùi . 3 . oü ÷anno devãrabhiùñaye ÷anno bhavantu pãtaye ÷aüyorabhisravantu naþ . 4 . vakùyamàõapuruùasåktena ca ekà÷ãtighañaiþ snàpayet . a÷aktau aùñàviü÷atighañhairaùñaghañairvà snàpayitvà dhautavàsasà jalamapanãya yathopacàraiþ saüpåjya maõóale àdhàra÷aktyàdãni påjayet . * . oü àdhàra÷aktaye namaþ . evaü sarvatra praõavàdinamo'ntena . prakçtyai kårmàya anantàya pçthivyai kùãrasamudràya ratnadvãpàya ratnojjvalasahitamahàmaõimaõóapàya kalpavçkùàya ratnavedikàyai ratnasiühàsanàya . àgneyyàü dharmàya nairçtyàü j¤ànàya vàyavyàü vairàgyàya ai÷ànyàü ai÷varyàya pårbasyàü adharmàya pa÷cimàyàü avairàgyàya uttarasyàü anai÷varyàya . madhye aü arkamaõóalàya uü somamaõóalàya maü vahnimaõóalàya . saü satvàya raü rajase taü tamase . àü àtmane aü antaràtmane paü paramàtmane hrãü j¤ànàtmane . pårbàdike÷areùu pràdakùiõyena oü vimalàyai namaþ . evaü utkarùiõyai j¤ànàyai kriyàyai yãgàyai prahvai satyàyai ã÷ànàyai . karõikàyàü anugrahàyai . karõikopari oü namo bhagavate viùõave sarvabhåtàtmane vàsudevàya sarvàtmasaüyogayogapãñhàtmane namaþ .. * .. tato maõóale devaü saüsthàpya pauràõikamantreõa puruùasåktena và ùoóa÷opacàraiþ påjayet . tadyathà . oü sahasra÷ãrùà puruùaþ sahasràkùaþ sahasrapàt . sa bhåmiü sarvato vçtvà atyatiùñhadda÷àïgulam . 1 . sarvataþ sthàne vi÷vato vçtvà sthàne spçùñvà ityapi pàñhaþ . iti pañhitvà bhagavan viùõo ihàgaccha ihàgaccha iha tiùñha iha tiùñha iha sanniruddhasva mama påjàü gçhàõa . tato yathàvidhyàsanamànãya vamiti varuõabojenàrghyàmbhasà saüprokùyàsanamabhyarcya oü puruùa evedaü sarvaü yadbhåtaü yacca bhàvyaü utàmçta tvaspe÷àno yadatenàtirohati 2 . iti pañhitvà idamamukàsanaü oü namo bhagavate vàsudevàya ÷rãviùõava namaþ . evaü sarvatra dàne . oü bhagavan viùõo svàgatam . iti svàgatapra÷naþ . tatastàmrapàtrasthaü padma÷yàmàkadårvàparàjitàdiyuktaü jalaü gçhãtvà oü etàvànasya mahimàto jyàyàü÷ca påruùaþ pàdo'sya vi÷va bhåtàni tripàdasyàmçtaü divi 3 . iti pañhitvà idaü pàdyaü pårbavanmålena pàdayordadyàt . tato gandha-puùpàkùatayavaku÷àgratilasarùapadårvàyuktajalaü ÷aïkhàdipàtre kçtvà oü tripàdårdha udait puruùaþ pàdo'syehàbhavat punaþ . tato vi÷vaïvyakràmat ÷àsanàna÷ane abhi 4 .. tataþ sthàne tasmàdityapi pàñhaþ . iti pañhitvà sàmagànàmidamarghyamanyeùàmeùaþ arghaþ iti ÷irasi dadyàt . jàtãlavaïgakakkolayuktaü kevalaü và pàtrasthaü jalaü gçhãtvà oü tato viràóajàyata viràjo'dhipuruùaþ sa jàto'tyaricyata pa÷càdbhuvimatho puraþ 5 .. iti pañhitvà idamàcamanãyaü oü namo bhagavate vàsudevàya ÷rãviùõave svadhà iti dadyàt . tataþ kàüsyapàtrasthaü dadhimadhughçtàtmakaü kàüsyena pihitaü madhuparkaü gçhãtvà oü tasmàdyaj¤àt sarvahutaþ saübhçtaü pçùadàjyaü pa÷åüstàü ÷cake vàyavyànàraõyà gràmyà÷ca ye 6 .. iti pañhitvà eùa madhuparkaþ oü namo bhagavate vàsudevàya ÷rãviùõave svàhà iti dadyàt . tataþ pårbamantraü pañhitvà punaràcamanãya¤ca dadyàt . karpåravàsitajalaü gçhãtvà oü tasmàdyaj¤àt sarvahuta çcaþ sàmàni jaj¤ire . chandàüsi jaj¤ire tasmàdyajustasmàdajàyata 7 .. iti pañhitvà idaü snànãyajalaü målena dadyàt . pårbavat punaràcamanãyaü dattvà vastraü gçhãtvà oü tasmàda÷và ajàyanta ye ke cobhayàdataþ . gàvo ha jaj¤ire tasmàttasmàjjàtà ajàvayaþ 8 .. iti pañhitvà idaü vastraü målena dadyàt . evamuttarãyavastraü yaj¤opavãtaü pårbavadàcamanãyaü dattvà àbharaõaü gçhãtvà oü taü yaj¤aü varhiùi praukùan puruùaü jàtamagrataþ . tena devà ayajanta sàdhyà çùaya÷ca ye 9 .. iti pañhitvà målena dadyàt . oü yatpuruùaü vyadadhuþ katidhà vyakalpayan mukhaü kimasyàsãt kiübàhå kimårå pàdà ucyete 10 . çgvedasyà÷valàyana÷àkhàyàntu mukhaü kimasya kau bàhå kàvårå pàdà ucyete iti bhedaþ . iti pañhitvà målena gandhaü dadyàt . oü bràhmaõo 'sya mukhamàsãt bàhå ràjanyaþ kçtaþ . urå tadasya yadvai÷yaþ padbhyàü ÷ådro ajàyata 11 .. iti pañhitvà målena puùpaü dadyàt . oü candramà manaso jàta÷cakùoþ såryo ajàyata . ÷rotràdvàyu÷ca pràõa÷ca mukhàdagnirajàyata 12 .. mukhàdindra÷càgni÷ca pràõàdvàyurajàyata iti ca pàñhaþ . iti pañhitvà målena dhåpaü dadyàt . oü nàbhyà àsãdantarikùaü ÷ãrùõo dyauþ samavartata . padbhyàü bhåmirdi÷aþ ÷rotràttathà lokànakalpayan 13 .. iti pañhitvà målena dãpaü dadyàt . tato naivedyopari matsyamudrayà målamantraü da÷adhà japtvàbhyarcya dhenumudràü pradar÷ya oü yatpuruùeõa haviùà devà yaj¤amatanvata . vasanto'syàsãdàjyaü grãùma idhmaþ ÷araddhaviþ 14 .. iti pañhitvà naivedyaü målena dadyàt . oü saptàsyàsan paridhayastriþ sapta samidhà kçtàþ . devà yadyaj¤aü tannàünà avadhnana puruùaü pa÷um 15 .. iti pañhitvà karpåràdivàsitaü pànãyaü tàmbålaü punaràcamanãyaü darpaõa¤ca dadyàt . oü yaj¤ena yaj¤amayajanta devàstàni dharmàõi prathamànyàsan . te ha nàkaü mahi mànaþ sa canta yatra pårbe sàdhyàþ santi devàþ 16 . iti pañhitvà a¤jalitrayaü puùpaü dattvà àvaraõàni saüpåjya målamantraü yathà÷akti japtvà praõamet . * . çgvedasyà÷valàyana÷àkhàyàntu yatpuruùeõa haviùà ityàdinà snànãyaü 6 taü yaj¤aü varhiùãtyàdinà vastraü 7 tasmàt yaj¤àt sarvahutaþ saübhçtabhityàdinà yaj¤opavãtam 8 tasmàt yaj¤àt sarvahuta çcaþ sàmànãtyàdinà candanam 9 tasmàda÷và ajàyanta ityàdinà puùpaü 10 yatpuruùaü vyadadhurityàdinà dhåpam 11 bràhmaõo'sya mukhamàsãdityàdinà dãpam 12 candramà manaso jàta ityàdinà naivedyam 13 nàbhyà àsãdantarikùamityàdinà tàmbålam 14 saptàsyàsan paridhaya ityàdinà nãràjanam 15 iti bhedaþ anyat samànam . * . tato guruþ kuõóapa÷cime upavi÷ya kuõóe sthaõóile và bràhma vidhinà tadaj¤àne svagçhyoktavidhinà sàhasanàmànamagniü saüsthàpya brahmasthàpanànantaraü abhiùekàrthaü ai÷ànyàü navamavraõama÷yàmaü bahirdadhyakùatabhåùitaü cåtà÷vatthanyagrodhoóumbaraplakùapallavacchannamukhaü phalavastrayutaü antaþkùiptapa¤caratnaü nirmalajalapårõaü dçóhakalasaü akùatànàmupari oü àjighra kalasamityàdimantreõa sthàpayet . tatra varuõasyottambhanamasãti baruõaü nyaset .
     %<oü gaïgàdyàþ saritaþ sarvàþ samudrà÷ca saràüsi ca .
     sarve samudràþ saritastãrthàni jaladà nadàþ .
     àyàntu yajamànasya duritakùayakàrakàþ ..>% iti tãrthàni ca nyaset . tatraiva kalase a÷vasthànàdgajasthànàt balmãkàt saïgamàt hradàt . gokulàt rathyàyà ànãya sapta mçdaþ kùipet .. sarvauùadhã÷ca .. * .. tata÷caru÷rapaõaü kuryàt . agneruttare dvyaïgulavistàràgràü pràde÷aparimitoóambaranirmitadarvãü sàrdhàïguùñhavistàràgrapràde÷aparimitoóumbaranirmitamekùaõaü carusthàrlà àjyasthàlã udåkhalamuùale sruvaü pårõahomàrthaü srucaü samidhaü àjyàdãni udagagràõi prà¤caü prà¤caü viniyogakrameõàsàdayati . saüsthàpya yavàn brãhãn và tadabhàve taõóulàn ÷årpe nidhàya . sàmagaþ . oü viùõave tvà juùñaü nirvapàmi . iti yavàdiprasçtimekàü carusthàlyàü kçtvà udåkhalamadhye sthàpayet . yajurvedã tu oü viùõave tvà juùñaü gçhõàmi oü viùõave tvà juùñaü nirvapàmi camasasthajalena oü viùõave tvà juùñaü prokùàmãti trayaü kuryàt . çgvedã tu oü viùõave tvà juùñaü nirvapàmi oü viùõave tvà juùñaü prokùàmãti nirvàpaprokùaõamàtram . yasya gçhapratiùñhà tasyàdau juùñagrahaõam . evaü sarvatra . evamagnyàdiùu . oü agnaye tvà juùñaü nirvapàmi evaü vàyave såryàya dviþ viùõave dviþ agnaye vàyave punaragnaye varuõàya punarapi agnaye såryàya prajàpataye antarãkùàya dyave brahmaõe pçthivyai mahàràjàya somàya indràya agnaye yamàya nairçtàya varuõàya vàyave kuveràya ã÷ànàya brahmaõe anantàya àdityàya somàya maïgalàya budhàya bçhaspataye ÷ukràya ÷anai÷caràya ràhave ketumya itthaü navatriü÷at prasçtãþ sthàpayet . dviståùõãü uparikçtadakùiõavàmamuùñibhyàü muùalenàvahatya ÷årpeõa prasphoñayet . evamaparavàradvayamavahatya ÷årpeõa prasphoñayet . tathà kartavyaü yathà vàratrayeõa taõóulaniùpattirbhavati . tada÷aktau saüskàramàtràrthaü taõóuleùvevam . tatastaõóulàn triþ prakùàlya carusthàlyàmamantrakaü kçtottaràgraü pavitraü niþkùipya tatra taõóulàn nidhàya kapilàyà dugdhaü niþkùipya tadabhàve anyadhenordugdhaü niþkùipya darvyàü pràgàdipradakùiõamãùadårdhvamavaghaññayaüstathà pacet yathà dàhakàñhinyàti÷aithilyamaõóagàlanarahito'ntaruùmapakva÷carurbhavati jvaladulmukena sthàlãmadhyasthaü caruü dçùñvà oü tadviùõoþ paramaü padaü sadà pa÷yanti sårayaþ dirvàva cakùuràtatamityanena mantreõaü omityanena ca ghçtena siktvà darvyà dakùiõàvartena saümi÷rayet . tato'gneruttarato'vatàrya punarjvaladulmukena sthàlãmadhyasthaü dçùñvà punarghçtenàbhidhàrayet . tataþ paryukùaõàntàü ku÷aõóikàü samàpya sàmagastu kàmyakarmàïgatvena tapa÷ca teja÷ca ÷raddhà ca hrã÷ca satya¤càkrodha÷ca tyàga÷ca dhçti÷ca dharma÷ca sattva¤ca vàk ca mana÷càtmà ca brahma ca tàni prapadye tàni màmavantu . iti japitvà viråpàkùajapaü kuryàt . tataþ prakçte karmaõi .
     %<oü piïgabhrå÷ma÷ruke÷àkùaþ pãnàïgajañharo'ruõaþ .
     chàgasthaþ sàkùasåtro'gniþ saptàrciþ ÷aktidhàrakaþ ..>% ityàdityapuràõãyaü dhyàtvà viùõuve÷mapratiùñhàkarmaõi agne tvaü sàhasanàmàsãti nàma kçtvàvàhya saüpåjya pràde÷apramàõàü ghçtàktàü samighaü tåùõãmagnau hutvà mekùaõena caruü gçhãtvà oü tadbiùõorityàdisvàhàntena juhuyàt sarvatra sàmagànàü mantrànte devatodde÷o nàsti . anyeùàü idaü viùõave iti . oü bhåþ svàhà idamagnaye oü bhuvaþ svàhà idaü vàyave oü svaþ svàhà idaü såryàya oü bhårbhavaþ svaþ tat saviturvareõyaü bhargo devasya dhãmahi . dhiyo yo naþ pracodayàt svàhà idaü såryàya . oü tadvipràso vipanyavo jàgçvàüsaþ samindhate viùõoryat paramaü padaü svàhà idaü viùõave . oü vi÷vata÷cakùuruta vi÷vato mukho vi÷vato bàhuruta vi÷vataspàt saübàhubhyàü dhamati saüpatatrairdyàvà bhåmã janayan deva ekaþ svàhà idaü viùõave . oü agnimãle purohitaü yaj¤asya devamçtvijaü hotàraü ratnadhàtamaü svàhà idamagnaye . oü iùetvorjetvà vàyavasthadevo vaþ savità pràrpayatu ÷reùñhatamàya karmaõe svàhà idaü vàyave . oü agna àyàhi vãtaye gçõàno havyadàtaye nihotà satsi barhiùi svàhà idamagnaye . oü ÷anno devãrabhãùñaye ÷anno bhavantu pãtaye ÷aüyorabhisravastu naþ svàhà idaü varuõàya . oü bhåragnaye svàhà oü såryàya svàhà oü prajàpataye svàhà oü antarãkùàya svàhà oü dyauþ svàhà oü brahmaõe svàhà oü pçthivyai svàhà oü mahàràjàya svàhà eùvapi sàmagetaraistattaddevatodde÷aþ pa÷càt kàryaþ . oü somaü ràjànaü varuõamagnimanvàrabhàmahe àdityaü viùõuü såryaü brahmàõa¤ca bçhaspatiü svàhà idaü somàya .. * .. tato dikpàlahomaþ . oü tràtàramindramavitàramindraü have have suhavaü såramindraü hvayàmi ÷akraü puruhåtamindraü svastino maghavà dhàtvindraþ svàhà idamindràya . oü agniü dåtaü vçõãmahe hotàraü vi÷vavedasaü asya yaj¤asya sukratuü svàhà idamagnaye . oü nàke suparõamupayat patantaü hçdàvenanto abhyacakùata tvà hiraõyapakùaü varuõasya dåtaü yamasya yonã ÷akunaü bhuraõyaü svàhà idaü yamàya . oü vetthà hi nirçtãnàü vajrahastaþ parivrajaü aharahaþ sindhuparipadàmiva svàhà idaü nirçtàya . oü ghçtavatã bhuvanànàmabhi÷riyorvã pçthvã madhududhe supe÷asà dyàvà pçthivã varuõasya dharmaõà viùkabhite ajare bhåriretasà svàhà idaü varuõàya . oü vàta àvàtu bheùajaü ÷ambhumayo bhuno hçde praõa àyåüùi tàriùat svàhà idaü vàyave . oü somaü ràjànaü varuõamagnimanvàrabhàmahe àdityaü viùõuü såryaü brahmàõa¤ca bçhaspatiü svàhà idaü somàya . oü abhitvà ÷åraõonumo'dugdhà iva dhenavaþ . ã÷ànamasya jagataþ svardu÷amã÷ànamindra tasthuùaþ svàhà idamã÷ànàya . oü brahma yajj¤ànaü prathamaü purastàdvisãmataþ suruco veõa àvaþ . subudhnyà ugramà asya viùñhàþ sata÷ca yonimasata÷ca vivaþ svàhà idaü brahmaõe . oü carùaõãdhçtaü maghavànamukthyàmindraü giro bçhatãrabhyanåùata vàvçdhànaü puruhåtaü suvçktibhiramartyaü javamànaü dive dive svàhà . idamanantàya . iti sàmago juhuyàt . tattaddevatodde÷astu na kartavyaþ . tattaddevatàprakà÷anàya ca devatàvi÷eùà uktàþ .. * .. yajurvedã tu . oü tràtàramindramavitàramindraü have have suhavaü såramindraü huvanu ÷akraü puruhåta mindraü svastino maghavà dhàtvindraþ svàhà idamindràya . oü vai÷vànaro na utaya àprayàtu paràvataþ agnirukthena vàhasà upayàmagçhãto'si vai÷vànaràya dbaiùate yonirvai÷vànaràya tvà svàhà idamagnaye . oü asiyamo'syàdityo'rvannasitrito guhyena vratena asi somena samayàvipçkta àhuste trãõi divi bandhanàni svàhà idaü yamàya . oü yaste devã nirç tiràbabandha pà÷aü grãvàsu vi÷rutyaü tante viùàmyàyuùo na madhyàdathaitaü pittamaddhi prasåtaþ . namã bhåtyai eda¤cakàrasvàhà . idaü nirçtaye . ÷àkhàntare tu oü yatte devã nirç tiràbabandha dàsagrãvà svavica ÷rartyaü idante tadviùyàmàyuùo na madhyàdathà jãvaþ pitumaddhipramukta svàhà idaü nirçtaye . oü varuõasyottambhanamasi varuõasya skambhasarjanãsthaþ varuõasya çtasadanyasi varuõasya çtasadanamasi varuõasya çtasadanã màsãda svàhà idaü varuõàya . oü vàto vàvo mano và gandharvàþ saptaviü÷atiste'gre samayu¤jaüste'smin yavamàdadhuþ svàhà idaü vàyave . oü kuvidaïgathavamanto yava¤cidyathà dàntyanupårbaü viyåyam . ihe haiùàü kçõuhi bhojanàni ye barhiùo nama uktiü na jagmuþ svàhà idaü kuveràya . oü tamã÷ànaü jagatastasthuùaspatiü dhiyaü jinnamavase håmahe vayam . påùàõo yathà vedasàmasadvçdhe rakùità pàyuradabdhasvastaye svàhà idamã÷ànàya . oü àbrahman bràhmaõo brahmavarcasã jàyatà màràùñre ràjanya ÷åra iùavyoti vyàdhã mahàratho jàyatàü svàhà idaü brahmaõe . oü namo'stu sarpebhyo ye ke ca pçthivãmanu ye antarãkùe ye divi tebhyaþ sarpebhyo namaþ svàhà idamanantàya .. * .. çgvedã tu . oü tràtàramindramavitàramindraü have have suhavaü såramindraü hvayàmi ÷akraü puruhåtamindraü svasti no maghavà dhàtvindraþ svàhà idamindràya . oü agniü dåtaü purodadhe havyavàhamupabruve devà àsàdayàdiha svàhà idamagnaye . oü yamàya somaü sutanuta yamàya juhutà haviþ yamaü ha yaj¤o gacchatyagnidåto araü kçtaþ svàhà idaü yamàya . oü eùate nirçterbhàgastaü juùasva svàhà agninetrebhyo devebhyaþ puraþ sadbhyaþ svàhà yamanetrebhyo dakùiõàsadbhyaþ vi÷vadevanetrebhyaþ devebhyaþ svàhà pa÷càt sadbhyaþ svàhà mitràvaruõanetrebhyo devàmàdàvayya uùarà sadbhyaþ svàhà somanetrebhyo devebhya upavi÷adbhyo duraþ sadbhyaþ svàhà idaü nirçtàya . à÷valàyana÷àkhàyàntu oü moùuõaþ paràparà nirç tirdurhanàvadhãt . padãùña tçùõayà saha svàhà idaü nairç tàya . oü tatvàyàmi brahmaõà bandamànastadà÷àste yajamàno havirbhiþ . aheóamàno varuõe havodhyuru÷aü samàna àyuþ pramoùã svàhà idaü varuõàya . oü vàto vàvo mano và gandharvàþ saptaviü÷atistegre'÷vamayu¤jaüste'smin yavamàdadhuþ svàhà . idaü vàyave . à÷valàyana÷àkhàyàntu oü tava vàya vçtasyate tvaùñurjàmàtaradbhuta . avàüsyà vçõãmahe svàhà idaü vàyave . oü kuvidaïgayavamanto yava¤cidyathà dàntyanupårbaü viyåya ihe haiùàü kçõuhi bhojanàni ye barhiùo namo vçktiü na jagmuþ svàhà idaü kuveràya . oü tamã÷ànaü jagatastasthuùaspatiü dhiyaü jinnamavase håmahe vayaü påùàõo yathà veda sàmasadvçdhe rakùità pàyuradabdhasvastaye svàhà idamã÷ànàya . oü brahma yajj¤ànaü prathamaü purastàdviùãmata suruco veõa àvaþ svabudhnyà upamà asya viùñhàþ sata÷ca yonimasata÷ca vivaþ svàhà idaü brahmaõe . oü namo'stu sarpebhyo ye ke ca pçthivãmanu ye'ntarãkùe ye divi tebhyaþ sarpebhyo nama svàhà idamanantàya .. * .. tato navagrahahomaþ . oü àkçùõena rajasà vartamàno nive÷ayannamçtaü martya¤ca hiraõyayena savità rathenà devo yàti bhuvanàni pa÷yan svàhà . oü àpyàyasva sametu te vi÷vataþ somavçùñyaü bhavàvàjasya saïgathe svàhà . oü agnirmårdhà divaþ kakutpatiþ pçthivyà ayaü apàü retàüsi jinnati svàhà . oü agne vivasvaduùasa ÷citraü ràdho'martya àdà÷uùe jàtavedo vahà tvamadyà devàü uùarvudhaþ svàhà . oü bçhaspate paridãyà rathena rakùohà mitràü apabàdhamànaþ prabha¤jatsenà pramçõo yudhà yajannasmàkamedhyavità rathànàü svàhà . oü ÷ukrante'nyadyajante anyadbiùuråpe ahanã dyaurivàsi vi÷và hi màyà avasi svadhàvan bhadràte påùanniha ràtirastu svàhà . oü ÷anno devãrabhãùñaye ÷anno bhavantu pãtaye ÷aüyorabhisravantu naþ svàhà . oü kayàna÷citra àbhuva dåtã sadà vçdhaþ sakhà kayà saciùñhayà vçtà svàhà . oü ketuü kçnnannaketave pe÷o maryà ape÷ase samusadbhirajàyathàþ svàhà . yajurvedã tu . oü àkçùõenetyàdi idaü såryàya . oü imaü devà asapatnaü subaddhaü mahate kùattràya mahate jyaiùñhàya imamamumamuùya puttramamuùyàþ puttramasyai vi÷e svàhà . idaü somàya . oü agnirmåddhà divaþ kakutpatiþ pçthivyà ayaü apàü retàüsi jinnati svàhà . idaü maïgalàya . oü udbudhyasvàgne pratijàgçhi tvamiùñàpårte saüsçjethàmaya¤ca . asmin sadhasthe adhyuttarasmin vi÷vedevà yajamàna÷ca sãdata svàhà . idaü budhàya . oü bçhaspate ati yadaryo arhàdyumadvibhàti kratumajjaneùu . yaddãdaùaccharasa çta prajàta tadasmàmu draviõaü dhehi citraü svàhà . idaü bçhaspataye . oü annàt pari÷ruto rasaü brahmaõà vyapibat kùattraü payaþsomaü prajàpatiþ . çtena satyamindriyaü vipànaü ÷ukramandhasaþ . indrasyendriyamidaü payo'mçtaü madhu svàhà . idaü ÷ukràya . oü ÷anno devãrabhãùñhaye àpo bhavantu pãtaye ÷aüyorabhisravantu naþ svàhà . idaü ÷anai÷caràya . oü kàõóàt kàõóàt prarohantã paruùaþ paruùaþ pari evàno dårve pratanu sahasreõa ÷atena ca svàhà . idaü ràhave . oü ketuü kçnnannaketave peùo maryà ape÷ase samusadbhirajàyathàþ svàhà . idaü ketubhyaþ . çgvedã tu ebhireva mantrairjuhuyàt .. * .. tato mekùaõamagnau prakùipet . evaü caruhomaü samàpya caru÷eùeõa digbhyo balindadyàt . tadyathà . eùa pàyasavaliþ oü pràcyai di÷e namaþ . evamàgneyyai avàcyai nirçtyai pratãcyai vàyavyai udãcyai ai÷ànyai årdhvadi÷e adhodi÷e .. * .. tato ghçtàktapalà÷asamidhà aùñottara÷ataü juhuyàdanena mantreõa . oü tadviùõorityàdi svàhà idaü viùõave . tataþ pårboktai÷caruhomamantraistattaddevatàbhyaþ sruveõàjyàhutãrjuhuyàt . tata àjyena puruùasåktanavabhirmantraiþ sàmago juhuyàt . yathà . oü idaü viùõurvicakrame tredhà nidadhe padaü sa måóhamasya pàü÷ule svàhà . 1 . oü prakùasya viùõo aruùasya nåsahaþ praõavocaü vidathà jàtavedasaþ vai÷vànaràya matirnavyasi ÷uciþ soma iva pavate càruragnaye svàhà . 2 . oü prakàvyamuùaõeva bruvàõo devo devànàü janimà vivakti mahivrataþ ÷ucibandhuþ pàvakaþ padà varàho tyeti retan svàhà . 3 . oü sahasra÷ãrùà puruùaþ sahasràkùaþ sahasrapàt . sa bhåmiü sarvato vçtvà atyatiùñhadda÷àïgulaü svàhà . 4 . oü tripàdårdhvamudet puruùaþ pàdo'syehàbhavat punaþ . tato vi÷vaü vyakràmat ÷àsanàna÷ane abhi svàhà . 5 . oü puruùa evedaü sarvaü yadbhåtaü yacca bhavyaü utàmçta tvasye÷àno yadannenàtirohati svàhà . 6 . oü etàvànasya mahimàto jyàyàü÷ca puruùaþ pàdo'sya vi÷và bhåtàni tripàdasyàmçtaü divi svàhà . 7 . oü tato viràóajàyata viràjo adhipåruùaþ . sa jàto atyaricyata pa÷càdbhåmimatho puraþ svàhà . 8 . oü kayàna÷citra àbhuvadåtã sadà vçdhaþ sakhà kayà saci ùñhayà vçtà svàhà . 9 . * . yajurvedã tu . ùoóa÷opacàrapåjoktapuruùasåktaùoóa÷amantrairàjyena ùoóa÷àhutãrjuhuyàt . çgvedinàmapyevam .. * .. tata àjyami÷ritàn tilàn gçhãtvà oü iràvatã dhenumatã hi bhåtaü såyavasinã mana veda÷asyà vyastabhnà rodasã viùõureteràdhatta pçthivãmabhito mayåkhaiþ svàhà . idaü viùõave . iti sakçt juhuyàt . oü brahmànuyàyibhyaþ svàhà . oü viùõvanuyàyibhyaþ svàhà . oü ã÷ànànuyàyibhyaþ svàhà . evaü pårboktairnavagrahamantrairda÷adikpàlamantrai÷ca sakçt sakçt juhuyàt . evaü parvatebhyaþ svàhà . oü nadãbhyaþ svàhà . oü samudrebhyaþ svàhà . evaü tilahomaü samàpya sruveõa mahàvyàhçtibhiràjyaü juhuyàt . * . tataþ pràya÷cittahomasaïkalpaü kçtvà oü agne tvaü vidhunàmàsãti nàma kçtvà àvàhya påjayitvà paribhàùàsiddhaü sva÷àkhoktaü pràya÷cittahomàdi kçtvà pårõàhutyàü mçóanàmànamagniü påjayitvà ghçtapårõasrucà utthàya yajamànenànvàrabdhaþ oü tadviùõoþ paramamityàdi vauùañ ityuccàrya pårõàhutitrayaü dadyàt . tata àcàràt ai÷ànyàü pçthvi tvaü ÷ãtalà bhava ityuccàrya dugdhàdi kùiptvà sruvalagnabhasmanà oü ka÷yapasya tryàyuùaü iti ÷irasi . oü yamadagne stryàyuùaü kaõñhe . oü yaddevànàü tryàyuùaü bàhumålayoþ . oü tanme'stu tryàyuùaü hçdi . anyakartçkapakùe tu tatte'stu tryàyuùamiti vi÷eùaþ . tato yajamànaþ pa¤cagavyaü caru÷eùa¤ca prà÷ya ghràtvà và pårõapàtràdikàü dakùiõàü brahmaõe dadyàt tato hemayuktaü savastratilapàtraü alaïkçtagavãü tanmålyaü và etaddhomakarmapratiùñhàrthamàcàryàya dadyàt . anyahotçpakùe hotre dadyàt . etatkçtakarmaõà prãyatàü bhagavàn viùõuriti viùõave samarpayet . * . tataþ pràsàdasammukhe oü uttiùñha brahmaõaspate devà yajantaste mahe upaprayàntu marutaþ sudànava indraþ prà÷urbhavàsacà itimantreõa devatàmànãya viùõugçhasya sammukhe garuóaü ÷ivagçhasya vçùaü durgàgçhasya siühaü sthàpayet . tato gandhamàlyavastrà dinà sthapatiü paritoùya oü idaü viùõurvicakrame ityàdi pañhitvà oü cakràya nama iti cakraü saüpåjya gçhopari yathàyogyaü cakràdikaü vinyasya gçhaü vastreõàcchàdya gçhadvàrànuråpaü toraõaü vidhàya gçhànuråpaghaõñàcàmarakiïkiõãjàlavarhipatropetaü savastrayaùñisametaü dhvajaü gçhasye÷ànakoõe vàyukoõe và sthàpayet . * . tato viùõuü ÷àlagràmàdau yathàrhaü gçhasamãpe nãtvà pa¤caviü÷atighañairnàrikelodakaiþ pa¤cagavyapa¤càmçtaistãrthodakaiþ snànaü kàrayitvà ùoóa÷opacàràdibhiþ påjayet . vakùyamàõamantràõàü pauràõikatvena ÷ådràõàmapyadhikàraþ . atràrghyapàtràmbhasà prokùitaü àsanaü gçhãtvà idamàsanaü oü sarvàntaryàmiõe deva sarvabãjamayaü tatam . àtmasthàya paraü ÷uddhamàsanaü kalpayàmyaham .. oü viùõave nama iti målena dadyàt 1 . tataþ kçtà¤jaliþ .
     %<oü yasya dar÷anamicchanti devàþ svàbhãùñasiddhaye .
     tasmai te parame÷àya svàgataü svàgata¤ca me ..
     kçtàrtho'nugçhãto'smi saphalaü jãvitaü mama .
     àgato devadeve÷a ! susvàgatamidaü vapuþ ..>% viùõo svàgatamiti svàgatapra÷naþ 2 . tàmrapàtrasthaü ÷yàmàkadårvàpadmàparàjitàyuktajalaü gçhãtvà .
     %<oü yadbhaktile÷asamparkàt paramànandasambhavaþ .
     tasmai te caraõàbjàya pàdyaü ÷uddhàya kalpaye ..>% ityuccàrya målena pàdayordadyàt 3 . idamàsanamitãva mantrasya pårbametat pàdyamiti prayojyamevamuttaratra yathàyogyamullekhaþ . gandhapuùpàkùatayavaku÷àgratila÷vetasarùapadårvàtmakaü arghyaü ÷aïkhasthaü gçhãtvà .
     %<oü tàpatrayaharaü divyaü paramànandalakùaõam .
     tàpatrayavinirmuktaü tavàrghyaü kalpayàmyaham ..>% iti målena ÷irasi dadyàt 4 . jàtãlavaïgakakkolayuktaü kevalaü và jalaü gçhãtvà .
     %<oü devànàmapi devàya devànàü devatàtmane .
     àcàmaü kalpayàmã÷a ÷uddhànàü ÷uddhihetave ..>% iti målena dadyàt 5 . kàüsyasthaü dadhimadhughçtàtmakaü kàüsyapihitaü madhuparkaü gçhãtvà .
     %<oü sarvakalmaùahãnàya paripårõasukhàtmane .
     madhuparkamimaü deva kalpayàmi prasãda me ..>% iti målena dadyàt 6 . punaràcamanãyaü gçhãtvà .
     %<oü ucchiùño'pya÷ucirvàpi yasya smaraõamàtrataþ .
     ÷uddhimàpnoti tasmai te punaràcamanãyakam ..>% iti målena dadyàt 7 . laukikaùaùñyadhika÷atatrayatolakànyånaü tãrthajalaü gçhãtvà .
     %<oü paramànandabodhàbdhinimagnanijamårtaye .
     sàïgopàïgamidaü snànaü kalpayàmyahamã÷a te ..>% oü tadviùõoriti målena dadyàt 8 . pårbarãtyà punaràcamanãya¤ca dadyàt . arghyàmbhasà prokùitaü vastraü gçhãtvà .
     %<oü màyàcitrapañacchannanijaguhyorutejase .
     niràvaraõavij¤àya vàsaste kalpayàmyaham ..>% iti målena dadyàt 9 . uttarãyavastraü gçhãtvà .
     %<oü yamà÷ritya mahàmàyà jagatsaümohinã sadà .
     tasmai te parame÷àya kalpayàmyuttarãyakam ..>% iti målena dadyàt 9 . tataþ pårbavat punaràcamanãya¤ca dadyàt . suvarõàdyàbharaõamardhyàmbhasà prokùya .
     %<oü svabhàvasundaràïgàya nànà÷aktyà÷rayàya te .
     bhåùaõàni vicitràõi kalpayàmyamaràrcita ..>% iti målena dadyàt 10 . prokùitaü gandhaü gçhãtvà .
     %<oü paramànandasaurabhyaparipårõadigantara .
     gçhàõa paramaü gandhaü kçpayà parame÷vara ..>% iti målena dadyàt 11 . tattaddevatàpriyapuùpamàdàya .
     %<oü turãyavanasambhåtaü nànàguõamanoharam .
     ànandasaurabhaü puùpaü gçhyatàü parame÷vara ..>% iti målena dadyàt 12 . dhåpaü prokùya ghaõñàü saüpåjya .
     %<oü vanaspatiraso divyo gandhàóhyaþ sumanoharaþ .
     àghreyaþ sarvadevànàü dhåpo'yaü pratigçhyatàm ..>% ityu¤càrya vàmahastena ghaõñàü vàdayan målena dadyàt 13 . tato ghçtàdipradãpamàdàya .
     %<oü suprakà÷o mahàdãpaþ sarvatastimiràpahaþ .
     savàhyàbhyantaraü jyotirdãpo'yaü pratigçhyatàm ..>% iti målena dadyàt 14 . prokùitanànàvidhanaivedyopari matsyamudrayà målaü da÷adhà japtvàbhyarcya dhenumudrayàmçtãkçtya .
     %<oü satpàtrasiddhaü suhavirvividhànekabhakùaõam .
     nivedayàmi deve÷a sànugàya gçhàõa tat ..>% iti målena dadyàt 15 . jalamàdàya .
     %<oü samastadevadeve÷a sarvatçptikaraü param .
     akhaõóànandasampårõa gçhàõa jalamuttamam ..>% iti målena dadyàt 15 . pårbavat punaràcamanãya¤ca . tàmbålaü gçhãtvà .
     %<oü tàmbålaü devadeve÷a karpåràdisuvàsitam .
     kalpayàmi tave÷àna vadanàmbhojabhåùaõam ..>% iti målena dadyàt 15 . tatastattaddevatànamaskàramantrairbandanaü kuryàt . 16 . upacàradravyàdhàradàne sàdhàratvenollekhaþ pçthagvà taddànam . * . tata oü viùõave namaþ iti triþ saüpåjya ghaõñàvitànatoraõayuktaü vastràdicchàditaü ve÷ma prokùya oü viùõave namaþ iti triþ saüpåjya oü tadviùõorityanena viùõuü smçtvà oü tat sadityuccàrya vàmahastena dhçtvà ku÷atilajalànyàdàya adyetyàdi amukagotraþ ÷rãamukadeva÷armà etattçõakàùñhàdimayave÷maparamàõusamasaükhyavarùasahasràvacchinnasvargalokamahitatvakàmaþ ÷rãviùõuprãtikàmo và etattçõakàùñhàdimayave÷ma viùõudaivataü viùõave tubhyamahaü sampradade . ityutsçjet . iùñakàdimaye tu etadiùñakàdimayave÷maparamàõusamasaükhyavarùasahasrada÷aguõakàlàvacchinnasvargalokamahitatvakàma etadiùñakàdãtivi÷eùaþ . etatpratiùñhàrthaü suvarõaü tanmålyaü và dakùiõàü viùõave dadyàt . pa÷càdàcàryàdau pratipattiþ . * . tato devaü svayaü gçhãtvà gçhapradakùiõaü kàrayitvà oü bhadraü karõebhiþ ÷çõuyàma devà bhadraü pa÷yemàkùibhiryajatràþ sthirairaïgaistuùñuvàüsastanubhirvyasema devahitaü yadàyuþ . ityanenàbhimantritaü devaü gçhaü prave÷ayet . oü devasya tvà savituþ prasave'÷vinorbàhubhyàü påùõo hastàbhyàü hastamàdade iti mantreõa piõóikopari nyaset . oü sthiro bhava vãóóaïga à÷urbhava vàhyarvan pçthurbhava susadastvamagne purãùavàhanaþ . ityanena sthirãkuryàt . punardevaü saüpåjya yathà÷akti càmaraghaõñàvitànagohiraõyagràmavàdyabhàõóàdikaü dadyàt . tata oü yàvaddharàdharo devo yàvattiùñhati medinã . tàvadatra jagannàtha sannidhãbhava ke÷ava .. iti mantraü pañhet . tato dhvajasamãpaü gatvà saüprokùya tamàropayedanena mantreõa oü ehyehi bhagavannã÷varavinirmita uparicaravàyumàrgànusàrin ÷rãkara ÷rãnivàsa ripudhvaüsakara sujanàdhilaya sarvadevatàsammata kuru ÷àntiü svastyayana¤ca me bhavatu sarvavighnàn hara hara svàhà oü dhvajàya nama iti dhvajaü saüpåjya oü viùõave nama iti trirabhyarcya dhvajaü saüprokùya vàmahastena spçùñvà adyetyàdi amukagotraþ ÷rãamukadeva÷armà mahàpàtakàdibahupàpakùayakàmo viùõuprãtikàmo và viùõuve÷mani imaü dhvajaü viùõudaivataü viùõave tubhyamahaü sampradade . ityutsçjya etatpratiùñhàrthaü dakùiõàü viùõave dadyàt . pa÷càdàcàryàdau pratipattiþ . tato garuóastambhaü samàropya oü suparõo'si garutmàüstrivçtte ÷iro gàyattryaü cakùurbçhadrathantare pakùau . stoma àtmà chandàüsyaïgàni yajåüùi nàma sàmate tanurvàmadevyaü yaj¤àyaj¤iyaü pucchaü dhiùñyà÷ca ÷aphàþ suparõo'si garutmàndivaü gaccha svaþpate .. yajurvedã tu . oü suparõo'si garutmàn trivçtte ÷iro gàyattraü cakùustoma àtmà sàma te tanårvàmadevyaü bçhadrathantare pakùau yaj¤àyaj¤iyaü pucchaü chandàüsyaïgàni dhiùõiyàþ ÷aphàþ yajåüùi nàma . suparõo'si garutmàndivaü gaccha suraþ pata iti pañhitvà . oü garuóàya nama iti triþsaüpåjya oü namaste pataga÷reùñha pannagàntakara prabho . tvatprasàdànmahàbàho modeyaü divi devavat .. yathà tvaü saüpuñakaraþ satataü natakandharaþ . tathaiva purato viùõostvatprasàdàdbhavàmyaham .. iti puñà¤jaliþ pràrthayet .. * .. tataþ piùñapradãpàdinà nirma¤chanaü kuryàt . tato viü÷ànyånabràhmaõebhyo bhojyàni dadyàt . dãnànàthakçpaõavadhirebhyo yathà÷akti dadyàt . tataþ prãyatàü puõóarãkàkùasarvayaj¤e÷varo hariþ . tasmiüstuùñe jagattuùñaü prãõite prãõitaü jagat .. tato nçtyagãtavàditranisvanarmahotsavaü kçtvà acchidràvadhàraõaü kçtvà vaiguõyasamàdhànàrthaü tadviùõoriti viùõuü smaret . * . evaü rudràdimañhàdipratiùñhàyàü àsanàdikantu tattanmantraü vihàya kevalaü praõavàdinamo'ntena tattannàmnà dattvà yathàyogyaü tattatkarma÷eùaü samàpayet . * . evaü gopathàdi pratiùñhàyàü tatsamãpe vedikàü kçtvà tattatphalakàmo viùõuprãtikàmo và tattatpratiùñhàü kariùye iti saïkalpya vçddhi÷ràddhàdikaü vidhàya pràguktavidhinàgnisthàpanàdi etatkarmaõà prãyatàü bhagavàn viùõurityantaü karma kçtvà kåpàdivat sarvabhåtebhya utsçjya dakùiõàü dadyàt . * . niyamavratàdipratiùñhàyàntu viùõurityantaü karma kçtvà vratànuùñhànaü kçtvà dakùiõàdikaü kuryàt . * . tato ghañasthajalena yajamànamabhiùi¤cet . tadyathà --
     %<oü suràstvàmabhiùi¤cantu brahmaviùõumahe÷varàþ .
     vàsudevo jagannàthastathà saïkarùaõo vibhuþ .
     pradyumna÷càniruddha÷ca bhavantu vijayàya te ..
     àkhaõóalo'gnirbhagavàn yamo vai nairç tastathà .
     varuõaþ pavana÷caiva dhanàdhyakùastathà ÷ivaþ .
     brahmaõà sahitaþ ÷eùo dikpàlàþ pàntu te sadà ..
     kãrtirlakùmãrdhçtirmedhà puùñiþ ÷raddhà kùamà matiþ .
     buddhirlajjà vapuþ ÷àntistuùñiþ puùñi÷ca màtaraþ .
     etàstvàmabhiùi¤cantu devapatnyaþ samàgatàþ ..
     àditya÷candramà bhaumo budhajãvasitàrkajàþ .
     grahàstvàmabhiùi¤cantu ràhuþ ketu÷ca tarpitàþ ..
     devadànavagandharvà yakùaràkùasapannagàþ .
     çùayo munayo gàvo devamàtara eva ca ..
     devapatnyo'dhvarà nàgà daityà÷càpsarasà gaõàþ .
     astràõi sarva÷àstràõi ràjàno vàhanàni ca ..
     auùadhàni vicitràõi kàlasyàvayavà÷ca ye .
     saritaþ sàgaràþ ÷ailàstãrthàni jaladà nadàþ .
     etàstvàmabhiùi¤cantu dharmakàmàrthasiddhaye .. * ..>% iti mañhàdipratiùñhàprayogatattvaü samàptam .. (pakvakhàdyavastuvi÷eùaþ . asya pàkaprakàro yathà,
     %<samità mardayedanyajalenàpi ca sannayet .
     tasyàstu vañikàü kçtvà paceta sarpiùi nãrasam ..
     elà lavaïgakarpåramarãcàdyairalaïkçte .
     majjayitvà sitàpàke tatasta¤ca samuddharet ..
     ayamprakàraþ saüsiddho mañha ityabhidhãyate ..>% [sannayenmardayet] tathàsya guõàþ ..
     %<mañhastu bçühaõo vçùyo balyaþ sumadhuro guruþ .
     pittànilaharo rucyo dãptàgnãnàü supåjitaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<mañharaþ>#, puü, (manyate manute'vabudhyate ityarthaþ . mana + %<vacimanibhyàü cicca .>% uõàø 5 . 39 . iti ara÷cit ñha÷càntàde÷aþ .) munivi÷eùaþ . ityuõàdikoùaþ .. (÷auõóaþ . mañharo muni÷auõóayorityujjvaladattaþ ..)

#<maóa># i ka mode . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøparaø-akaø-señ .) i maõóayati . iti durgàdàsaþ ..

#<maóa># i ki bhåùe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøpakùe bhvàø-paraø-sakaø-señ .) maõóayati maõóati hàro janam . i maõóyate . iti durgàdàsaþ ..

#<maóa># i ïa vibhàge . veùñe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-sakaø-señ .) i maõóyate ïa maõóate . iti durgàdàsaþ ..

#<maóakaþ>#, pu, (maõóayati bhåùayati kùetramiti . maói + %<kvun ÷ilpisaüj¤ayorapårbasyàpi .>% uõàø 2 . 32 . iti kvun . pçùodaràditvànnalopaþ .) ÷asyabhedaþ . meóuyà iti bhàùà . iti jañàdharaþ ..

#<maóóuþ>#, puü, vàdyavi÷eùaþ . ityamaraþ . 1 . 7 . 8 .. cucåka iti khyàtaþ . vipulo óamarurmaüóóuriti koùaþ .. maó iti rauti iti maóóuþ pårbavadrauteróu manãùàditvàdrepasya óatvam . majjanti ÷abdà atreti majjernipàto và . iti bharataþ ..

#<maóóukaþ>#, puü, (maóóureveti maóóu + svàrthe kan .) maóóuvàdyam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<maõa># kåje . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøakaø-señ .) maõati . kåje'vyakta÷abde . iti durgàdàsaþ ..

#<maõiþ>#, puü, strã, (maõa + %<sarvadhàtubhya in .>% uõàø 4 . 117 . itãn .) a÷majàtiþ . (yathà, raghau . 1 . 4 .
     %<maõau vajrasamutkãrõe såtrasyevàsti me gatiþ .>%) muktàdikam . tatparyàyaþ . ratnam 2 maõã 3 . ityamaraþ . 2 . 9 . 93 . (tathàcàsya paryàyaþ .
     %<ratnaü klãve maõiþ puüsi striyàmapi nigadyate .
     tattu pàùàõabhedo'sti muktàdi ca taducyate ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .) asya guõàþ .
     %<maõiratnaü paraü ÷ãtaü kaùàyaü svàdu lekhanam .
     cakùuùyaü dhàraõàttacca pàpàlakùmãvinà÷anam ..>% iti ràjaballabhaþ .. (tathàcàsya guõàþ .
     %<muktàvidrumavajrendravaidåryasphañikàdayaþ .
     cakùuùyà maõayaþ ÷ãtà lekhanà viùasådanàþ .
     pavitrà dhàraõàyà÷ca pàpmàlakùmãmalàpahàþ ..>% iti su÷rute såtrasthàne 46 adhyàye .) ajàyàþ kaõñhasthitastanaþ . liïgàgram . ali¤jaraþ . iti medinã . 24 .. yonyagrabhàgaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. nàgavi÷eùaþ . iti jañàdharaþ .. maõibandhaþ . iti hemacandraþ .. (munibhedaþ . yathà, mahàbhàrate . 2 . 11 . 22 .
     %<asito devala÷caiva jaigiùavya÷ca tattvavit .
     çùabho jita÷atru÷ca mahàvãryastathà maõiþ ..>%)

#<maõikaü>#, klã, (maõireveti maõi + %<yàvàdibhyaþ kan .>% 5 . 4 . 29 . iti svàrthe kan . ali¤jaraþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 31 .. (yathà, màtsye . 1 . 21 .
     %<sa tamàdàya maõike pràkùipajjalacàriõam ..>%)

#<maõikarõaþ>#, puü, kàmaråpastha÷ivaliïgabhedaþ . yathà,
     %<bhasmakåñasya cai÷ànyàü maõikåño mahàgiriþ .
     maõikarõo nàma harastatra tiùñhati liïgakaþ ..
     sa sadyojàtaråpastu maõikarõa itãritaþ .
     sadyojàtasya mantreõa påjitavyaþ sadà ÷ivaþ ..>% iti kàlikàpuràõe 81 adhyàyaþ ..

#<maõikarõikà>#, strã, (karõe bhavà iti . karõa + %<karõalalàñàt kanalaïkàre .>% 4 . 3 . 65 . iti kan . ñàp . akàrasya itvam . maõimayã karõikà ÷àkapàrthivàdivat samàsaþ . sà vidyate yatreti và . viùõostapasyàpracayadar÷anàt vismitatayà ÷ivasya maõimayakuõóalapatanàdasyàstathàtvam .) kà÷ãsthatãrthavi÷eùaþ . tadutpattiryathà . viùõuü prati ÷ivavàkyam .
     %<tvadãyasyàsya tapaso mahopacayadar÷anàt .
     yanmayàndãlito maulirahi÷ravaõabhåùaõaþ ..
     tadàndolanataþ karõàt papàta maõikarõikà .
     maõibhiþ svacità ramyà tato'stu maõikarõikà ..
     cakrapuùkariõãtãrthaü purà khyàtamidaü ÷ubham .
     tvayà cakreõa khananàcchaïkhacakragadàdhara ..
     mama karõàt papateyaü yadà ca maõikarõikà .
     tadà prabhçti loke'tra khyàtàstu maõikarõikà ..
     ÷rãviùõuruvàca .
     muktàkuõóalapàtena tavàdritanayàpriyam .
     tãrthànàü paramaü tãrthaü muktikùetramihàstu vai ..
     kà÷ate'tra yato jyotistadanàkhyeyamã÷vara ! .
     ato nàmàpara¤càstu kà÷ãti prathitaü vibho ! ..
     anyaü varaü vare deva ! deyaþ so'pyavicàritam .
     sa te paropakàràrtha jagadrakùàmeõe ÷iva ! ..
     àbrahmastambaparyantaü yatki¤cijjantusaüj¤itam .
     caturùu bhåtagràmeùu kà÷yàü tanmuktimàpsyati ..
     tasmiüstãrthavare ÷ambho ! maõi÷ravaõabhåùaõa .
     sandhyàü snànaü japaü homaü vedàdhyayanamuttamam ..
     tarpaõaü piõóadàna¤ca devatànà¤ca påjanam .
     gobhåtilahiraõyà÷vadãpànnàmbarabhåùaõam ..
     kanyàdyanaü prayatnena saptatantånaneka÷aþ .
     vratotsargaü vçùotsargaü liïgàdisthàpanaü tathà ..
     karoti yo mahàpràj¤o j¤àtvàyuþ kùaõagatvaram .
     vipattiü vipulà¤càpi sampattimatibhaïguràm ..
     akùayà muktirekàstu vipàkastasya karmaõaþ .
     anyaccàpi ÷ubhaü karma yaddattaü ÷raddhayà hutam ..
     vinàtmadhàtamã÷àna tyaktvà pràyopave÷anam .
     naiþ÷reyasyàþ ÷riyo hetustadastu jagadã÷vara ! ..
     nànu÷ocati nàkhyàti kçtvà kàlàntare'pi yat .
     tadihàkùayatàmetu tasye÷a ! tvadanugrahàt ..
     tava prasàdàttasyeha sarvamakùayamastu tat .
     yadasti yadbhaviùyacca yadbhåta¤ca sadà÷iva ! ..
     tasmàdetacca sarvasmàt kùetramastu ÷ubhodayam .>% iti kà÷ãkhaõóe maõikarõikàkhyànaü nàma 26 adhyàyaþ ..

#<maõikarõã÷varaþ>#, puü, (maõikarõyà maõikarõyàü và ã÷varaþ .) kà÷ãstha÷ivaliïgavi÷eùaþ . yathà --
     %<oïkàraü prathamaü pa÷yet matsyodaryàü kçtodakaþ .
     tripiùñapasahàdevaü tato vai kçttivàsasam ..
     ratne÷a¤càtha candre÷aü kedàra¤ca tato vrajet .
     dharme÷vara¤ca vãre÷aü gacchet kàme÷varaü tataþ ..
     vi÷vakarme÷vara¤càtha maõikarõã÷varaü tataþ .
     avimukte÷varaü dçùñvà tato vi÷ve÷amarcayet ..
     eùà yàtrà prayatnena kartavyà kùetravàsibhiþ .>% iti kà÷ãkhaõóe 100 adhyàyaþ .. maõikarõe÷varaþ, puü, (maõikarõastadàkhya ã÷varaþ .) kàmaråpastha÷ivaliïgavi÷eùaþ . yathà --
     %<sarvatãrthajale snàtvà spçùñvà candraü savàsavam .
     maõikarõe÷varaü dçùñvà muktirbhasmàcalaü gate ..>% iti kàlikàpuràõe 81 adhyàyaþ ..

#<maõikànanaü>#, klã, (maõãnàü kànanamiva . bahumaõidhàraõàdasya tathàtvam .) kaõñhaþ . iti ÷abdaratnàbalã .. ratnavana¤ca ..

#<maõikàraþ>#, puü, (maõiü karotãti . kç + aõ .) maõinirmitàlaïkàràdikartà . jauhari iti bhàùà . tatparyàyaþ . vaikañikaþ 2 . iti hemacandraþ .. nyàyacintàmaõikartà ca ..

@<[Page 3,575c]>@
#<maõikåñaþ>#, puü, (maõayaþ maõimayàni kåñàni ÷ikharàõi yasya saþ .) kàmaråpasthaparvatabhedaþ . yathà --
     %<bhasmakåñasya cai÷ànyàü maõikåño mahàgiriþ .
     maõikarõo nàma harastatra tiùñhati liïgakaþ ..>% iti kàlikàpuràõe 81 adhyàyaþ ..
     %<maõikåñasyàtha girergandhamàdanakasya ca .
     madhye sravati lohityo brahmaputtraþ samàsthitaþ ..
     hatvà jvaraü tathà viùõustatra vàsamathàkarot .
     naradevàsuràdãnàü yathà bhavati vai hitam ..
     jyareõàpãóitatanurjvaraü hatvà mahàsuram .
     sarvalokahitàrthàya so'gadasnànamàcarat ..
     agadasnànasaübhåtaü saüjàta¤ca mahàsaraþ .
     tasya svayaü nàma cakre hayagrãvo'panarbhavam ..
     na punarjàyate yasmàt tataþ snàtvà narãttamaþ .
     apunarbhavasaüj¤aü tat sarastu parikãrtitam ..
     maõikåñàcale viùõurhayagrãvasvaråpadhçk .
     sa ca vyàmapramàõena vistàreõaiva saüsthitaþ ..>% iti kàlikàpuràõe 80 adhyàyaþ ..

#<maõikhaniþ>#, puü, (maõãnàü khaniþ .) maõeràkaraþ . yathà . maõeþ khaniþ .. iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<maõigrãvaþ>#, puü, (maõayo grãvàyàü kandharàyàü yasya .) kuveraputtraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. ratnakandhare tri .. (yathà, çgvede . 1 . 122 . 14 .
     %<hiraõyakarõaü maõigrãvamarõastanno vi÷ve varivasyantu devàþ ..>% %<maõigrãvaü ratnàdyupetakaõñham .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<maõicchidrà>#, strã, (maõeriva chidramasyàm .) medànàmauùadham . çùabhàkhyauùadham . iti medinã . re, 290 .. (tathàsyàþ salakùaõaparyàyaþ .
     %<mahàmedàbhidho j¤eyo medàlakùaõamucyate .
     ÷uklakando nakhacchedyo medodhàtumiva sravet ..
     yaþ sa medeti vij¤eyo jij¤àsàtatparairjanaiþ .
     ÷alyaparõã maõicchidrà medà medobhavàdhvarà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<maõitaü>#, klã, (maõ + bhàve ktaþ . maithunakàlãnavàkyam . %<stranitamaõitàdi surate .>% iti sàhityadarpaõe .) tatparyàyaþ . ratakåjitam 1 . iti hemacandraþ .. (yathà, ÷i÷upàlavadhe . 10 . 75 .
     %<sãtkçtàni maõitaü karuõoktiþ snigdhamuktamalamarthavacàüsi ..>%)

#<maõitàrakaþ>#, puü, (maõeriva dãptimatã tàrakà yasya .) sàrasapakùã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<maõidvãpaþ>#, puü, klã, (maõipracuro dvãpaþ .) kùãrasamudramadhye padmaràgàdimaõimayàntarãpaþ . sa ca tripurasundarãvàsasthànam . yathà --
     %<sudhàsindhormadhye suraviñapivàñãparisare maõidvãpe nãpãpavanavati cintàmaõigçhe .
     ÷ivàkàre ma¤ce parama÷ivaparyaïkanilayàü bhajanti tvàü dhanyàþ kati ca na cidànandalaharãm ..>% ityànandalaharã ..

@<[Page 3,576a]>@
#<maõiparvataþ>#, puü, (maõãnàü parvataþ .) girivi÷eùaþ . yathà --
     %<tato'bhyayàdgiri÷reùñhamabhito maõiparvatam .
     tatra puõyà vavurvàtà hyabhavaü÷càmalàþ prabhàþ ..
     maõãnàü hemavarõànàmabhibhåya divàkaram .
     tatra vaidåryavarõàni dadar÷a madhusådanaþ ..
     satoraõapatàkàni dvàràõi ÷ikharàõi ca .
     vidyudgrathitameghàbhaþ prababhau maõiparvataþ ..
     hemacitravitànai÷ca pràsàdairupa÷obhitaþ .
     tatra tà hemavarõàbhà dadar÷a madhusådanaþ ..
     gandharvàsuramukhyànàü priyà duhitarastathà .
     dadar÷a pçthula÷roõãþ saüruddhà girikandare ..
     narakeõa samànãtà rakùyamàõàþ samantataþ ..>% iti mahàbhàrate harivaü÷e narakavadhàdhyàyaþ ..

#<maõipåraü>#, klã, ùañcakràntargatanàbhimadhyasthatçtãyacakram . yathà --
     %<tadårdhve nàbhide÷e tu maõipåraü mahàprabham .
     meghàbhaü vidyudàbha¤ca bahutejomayaü tataþ .
     maõivadbhinnaü tat padmaü maõipåraü tathocyate ..
     da÷abhi÷ca dalairyuktaü óàdiphàntàkùarànvitam .
     ÷ivenàdhiùñhitaü padmaü vi÷vàlokanakàraõam ..>% iti tantram .. tattu svàdhiùñhànapadmasyordhvade÷e tiùñhati . yathà --
     %<etatpadmasyordhvade÷e mahàpadmaü sudurlabham .
     da÷apatraü nãlavarõaü sajalaü ghoraråpakam .
     óàdiphàntaiþ sacandrai÷ca païkaja¤càti÷obhanam ..
     tanmadhye bãjakoùe nivasati satataü vahnivãjaü susiddhaü vàhye tattrepuràkhyaü navatapananibhaü svastikaü tattribhàge ..
     svarõakàkhyamidaü devi ! sarvadevaprapåjitam .
     sàkàraü vahnibãja¤ca sadaiva meghavàhanam ..
     rudràlayaü hi tatraiva mahàmohasya nà÷anam .
     bhadrakàlã mahàvidyà vàmabhàge su÷obhità ..>% iti nirvàõatantre 6 pañalaþ .. tatra devatãrthaü yathà, rudrayàmale . maõipåre devatãrthaü pa¤cakuõóaü sarovaram . tatra ÷rãkàmanàtãrthaü snàti yo muktimicchati .. (maõãnàü påro'tra .) svanàmakhyàtade÷a÷ca .. (yathà, mahàbhàrate 1 . 218 . 23 .
     %<citràïgadàü punardraùñuü maõipårapuraü yayau ..>%)

#<maõibandhaþ>#, puü, (maõirbadhyate yatra . adhikaraõe gha¤ .) prakoùñhapàõyoþ sandhisthànam . ityamarañãkàyàü bharataþ . kabjà iti bhàùà .. sa ca karasyàdibhàgaþ . (yathà, abhij¤àna÷akuntale 3 aïkaþ .
     %<maõibandhàdgalitamidaü saükrànto÷ãraparimalaü tasyàþ .>%) tatparyàyaþ . maõiþ 2 . iti hemacandraþ .. karagranthiþ 3 karagranthikaþ 4 . iti ÷abdaratnàbalã .. tasya ÷ubhà÷ubhalakùaõaü yathà --
     %<maõibandhairnigåóhai÷ca su÷liùña÷ubhasandhibhiþ .
     nçpà hãnaiþ karacchedaiþ sa÷abdairdhanavarjitàþ ..>% iti gàruóe 65 adhyàyaþ ..

#<maõibhadraþ>#, puü, (maõiùu bhadraþ, yadvà maõibhirbhadramasya . maõimuktàdidhanàdhikyàdasya tathàtvam .) jinànàü pårbayakùavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . jambhalaþ 2 pårbayakùaþ 3 jalendraþ 4 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (pradhànayakùabhedaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 64 . 127 .
     %<çte tvàü mànuùãü martyaü na pa÷yàmi mahàvane .
     tathà no yakùaràóadya maõibhadraþ prasãdatu ..>% yathà ca kathàsaritsàgare . 13 . 165 .
     %<asmadde÷e purasyàntarmaõibhadra iti ÷rutaþ .
     pårbaiþ kçtapratiùñho'sti mahàyakùaþ prabhàvitaþ ..>%)

#<maõibhåmiþ>#, strã, (maõãnàü bhåmiþ àkaraþ . maõimayã bhåmiriti và .) ratnasya khaniþ . tatparyàyaþ . kuññimam 2 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<maõimaõóapaþ>#, puü, (maõimayaþ maõóapaþ .) ratnamayagçham . yathà, rudrayàmale vagalàstotre .
     %<madhye sudhàbdhimaõimaõóaparatnavedãsiühàsanoparigatàü paripãtavarõàm .
     pãtàmbaràbharaõamàlyabibhåùitàïgãü devãü namàmi dhçtamudgaravairijihvàm ..>%

#<maõimanthaü>#, klã, (maõiriva mathyate iti maõi + mantha + karmaõi gha¤ .) saindhavalavaõam . iti ràjanirghaõñaþ .. (maõayaþ mathyante upalàn vidàrya gçhyante atràsmàdveti . mantha + adhikaraõàdau gha¤ .) parvatavi÷eùaþ . iti màõimantha÷abdañãkàyàü bharataþ .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 18 . 33 .
     %<maõimanthe'tha ÷aile vai purà sampåtijo mayà ..>%)

#<maõimàn>#, [t] tri, maõivi÷iùñaþ . ratnabhåùitaþ . (yathà, bhàgavate . 3 . 15 . 41 .
     %<vidyutkùipanmakarakuõóalamaõóanàrhagaõóasthalonnasamukhaü maõimatkirãñam ..>%) maõirastãti matupratyayena niùpannaþ .. (puü, nàgavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 2 . 9 .
     %<maõimàn kuõóadhàra÷ca karkoñakadhana¤jayau ..>% ràkùasabhedaþ . sa ca kuverasya sakhà . yathà, mahàbhàrate . 3 . 130 . 57 .
     %<sakhà vai÷ravaõasyàsãnmaõimànnàmaràkùasaþ ..>% pa÷cimasthade÷abhedaþ . yathà, bçhatsaühitàyàm . 14 . 20 .
     %<aparasyàü maõimàn meghavàn vanaughaþ kùuràrpaõo'stagiriþ ..>% strã, purabhedaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 96 . 4 .
     %<ilvalo nàma daityeya àsãt kauravanandana ! .
     maõimatyàü puri purà vàtàpistasya cànujaþ ..>%)

#<maõimàlà>#, strã, (maõinirmità màlà ÷àkapàrthivàdivat samàsaþ .) hàraþ . dantakùatavi÷eùaþ . iti medinã . le, 160 .. (maõinirmità màlà yasyàþ .) lakùmãþ . iti ÷abdaratnàvalã .. dãptiþ . iti÷abdamàlà .. (chandobhedaþ . yathà, chandomama¤jaryàm . %<tyau tyau maõimàlà chinnà guhavaktvaiþ .>% adhikantu chandaþ÷abde draùñavyam ..)

#<maõiràgaü>#, klã, (maõeriva ràgo varõaujjvalyamasya .) hiïgulam . iti ràjanirghaõñaþ .. (maõeþ ràgaþ .) maõervarõe puü .. (guõàdayo'sya hiïgula÷abde vidheyàþ ..)

#<maõivaþ>#, puü, nàgavi÷eùaþ . maõi÷abdàdastyarthe vapratyayena niùpannaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<maõivãjaþ>#, puü, (maõiriva dar÷anãyaü vãjaü yasya .) dàóimbavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<maõisaraþ>#, puü, (maõibhiþ sriyate gamyate grathyate itibhàvaþ . sç + karmaõi ap .) muktàhàraþ . yathà, gãtagovinde 7 sargaþ .
     %<ghañayati saghane kucayugagagane mçgamadaruciråùite .
     maõisaramamalaü tàrakapañalaü nakhada÷a÷a÷ibhåùite ..>%

#<maõã>#, strã, (maõi + kçdikàràditi pakùe ïãù .) maõiþ . iti bharatadviråpakoùaþ ..

#<maõãcakaü>#, klã, (maõãm cakate pratihanti dãptyà iti . caka + ac .) candravarõaråpyam . tatparyàyaþ . indukàntaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (÷àkadvãpasya varùavi÷eùaþ . yathà, màtsye . 121 . 23 .
     %<÷yàmaparbatavarùaü tu maõãcakamiti smçtam ..>%)

#<maõãcakaþ>#, puü, (maõã + cak + ac .) matsyaraïgapakùã . yathà --
     %<jhampà÷ã matsyaraïgaþ syàjjalamadgurmaõãcakaþ .>% iti hàràvalã ..

#<maõãva>#, vya, maõitulyam . maõi÷abdena saha iva÷abdasya ùaùñhãtatpuruùasamàsaþ . prathamàdvivacanàntamaõi÷abdàt ivàrthava÷abdena và÷abdenàpyevaü råpam yathà --
     %<maõãvoùñrasyeti tu ivàrthe va÷abdo và÷abdo và bodhyaþ .>% iti siddhàntakaumudã ..

#<maõãvakaü>#, klã, (maõãva + saüj¤àyàü kan .) puùpam . iti hemacandraþ ..

#<maõñapã>#, strã, (maõñamunmàdaü pàti rakùatãti maõña + pà + kaþ . jàtau saüj¤àyàü và ïãù .) kùudropodakã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<maõñhaþ>#, puü, (maõñhate iti mañhi + ac .) vañakavi÷eùaþ . màóàü iti hindã màùà . yathà --
     %<samitàü mardayedàjyairjalenàpi ca sannayet .
     asyàstu vañakaü kçtvà pacet sarpiùi nãrasam ..
     elàlavaïgakarpåramaricàdyairalaïkçte .
     majjayitvà sitàpàke tatasta¤ca samuddharet .
     ayaü prakàraþ saüsiddho maõñha ityabhidhãyate ..>% asya guõàþ .
     %<maõñhastu bçühaõo vçùyo balyaþ sumadhuro guruþ .
     pittànilaharo rucyo dãptàgnãnàü supåjitaþ ..>% prakàràntara yathà --
     %<samità ÷arkaràsarpirnirmità apare'pi ye .
     prakàrà amunà tulyàste'pi caitadguõàþ smçtàþ ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..

#<maõóaü>#, klã, puü, (manyate j¤àyate anena annàdikamiti . mana + %<¤amantàt óaþ .>% uõàø 1 . 113 . iti óaþ .) sarveùàmannadadhyàdãnàmagrarasaþ . ityamarabharatau . màó iti màt iti ca bhàùà .. (yathà, uttararàmacarite 4 aïke . 1 .
     %<nãvàraudanamaõóamuùõamadhuraü sadyaþprasåtàpriyàpãtàdapyadhikaü tapovanamçgaþ paryàptamàcàmati ..>%) sàraþ . piccham . iti medinã . óe, 21 ..

#<maõóaü>#, klã, (maõóatãti . maói bhåùàdau + ac .) mastu . iti medinã . óe, 21 .. (yathà, bhàgavate . 5 . 20 . 24 .
     %<samànena dadhimaõóodena paritaþ ..>%)

#<maõóaþ>#, puü, (maõóayati kùetraü bhåùayatãti maói + ac .) eraõóavçkùaþ . ÷àkabhedaþ . iti medinã . te, 21 .. mastu . bhåùà . sàraþ . piccham . hemacandraþ .. (maõóati varùàgame hçùyatãti maói + ac .) dardåraþ . bhaktàdibhavarasaþ . tasya lakùaõam .
     %<bhaktairvinà dravo maõóaþ peyaü bhaktasamanvitam .>% iti ràjanirghaõñaþ .. (%<takràllaghutaro maõóaþ .>% iti ca, su÷rute såtrasthàne 45 adhyàyaþ .) atha maõóasya lakùaõaü vidhirguõà÷ca . taõóulànàü susiddhànàü caturda÷aguõe jale . rasaþ sikthairvirahito maõóa ityabhidhãyate ..
     %<÷uõñhã saindhavasaüyukto dãpanaþ pàcana÷ca saþ .
     annasya samyak siddhyàtra j¤eyà maõóasya siddhatà ..
     peyà yåùayavàgånàü vilepãbhaktayorapi ..>% tasya guõàþ .
     %<maõóo gràhã laghuþ ÷ãto dãpano dhàtusàmyakçt .
     jvaraghnastarpaõo balyaþ pitta÷leùma÷ramàpahaþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. api ca .
     %<kùudbodhano vastivi÷odhana÷ca pràõapradaþ ÷oõitavardhana÷ca .
     jvaràpahàrã kaphapittahantà vàyuü jayedaùñaguõo hi maõóaþ ..>% làjamaõóo'gnijanano dàhatçùõànivàraõaþ . jvaràtãsàra÷amano'÷eùadoùàmapàcanaþ .. vàñyamaõóo'gnijananaþ ÷ålànàhavinà÷anaþ . pàcano dãpano hçdyaþ pitta÷leùmànilàpahaþ .. vàñyamaõóo bhçùñayavamaõóaþ . iti ràjavallabhaþ .. (dhànyàdikçtamaõóaguõàþ . klãvatvaü vivakùitam .
     %<dhànyamaõóaü pittaharaü ÷ramaghna¤cà÷marãharam .
     vàtalaü rakta÷amanaü gràhi sandãpanaü param ..>% iti dhànyamaõóaguõàþ ..
     %<yugandharàõàü maõóantu ÷leùmakçdvàtalaü matam .
     pittasaü÷amanãya¤ca måtralaü gràhaõa¤ca tat ..>% iti yugandharamaõóaguõàþ ..
     %<rakta÷àlyudbhavaü maõóaü madhuraü gràhi ÷ãtalam .
     pramehàna÷marãü hanti vàtalaü pittakçttathà ..>% iti rakta÷àlimaõóaguõàþ ..
     %<madhuraü ÷ãtalaü ki¤cit ÷leùmalaü ÷oùanà÷anam .
     a÷marãmehasaüchedã vàtalaü ÷vetatàõóulam ..>% iti ÷vetataõóulamaõóaguõàþ ..
     %<yavamaõóa kaùàyaü syàd gràhi coùõaü vipàki ca .>% iti yavamaõóaguõàþ ..
     %<tadvat godhåmasaübhåtaü madhuraü pittavàraõam .>% iti godhåmamaõóaguõàþ ..
     %<glànimårchàkaraü sadyaþ kodravàdyakçtaü laghu .>% iti kodravamaõóaguõàþ ..
     %<tadvacca kùudradhànyànàü vàtalaü pittakàrakam .
     karoti ÷lãpadaü gulmaü prati÷yàyàdikopanam ..>% iti kùudradhànyamaõóaguõà .. iti maõóavargàþ .. iti hàrãte prathame sthàne navame'dhyàye ..
     %<maõóastu dãpayatyagniü vàta¤càpyanulomayet .
     mçdåkaroti srotàüsi svedaü sa¤janayatyapi ..
     laïghitànàü viriktànàü jãrõe snehe ca tçùyatàm .
     dãpanatvàllaghutvà¤ca maõóaþ syàt pràõadhàraõaþ ..
     tçùõàtãsàra÷amano dhàtusàmyakaraþ ÷ivaþ .
     làjamaõóo'gnijanano dàhamårchànivàraõaþ ..
     mandàgniviùamàgnãnàü bàlasthavirayoùitàm .
     deya÷ca sukumàràõàü làjamaõóaþ susaüskçtaþ .
     kùutpipàsàsahaþ pathyaþ ÷uddhànàntu malàpahà ..>% iti carake såtrasthàne saptaviü÷e'dhyàye ..
     %<làjamaõóo vi÷uddhànàü pathyaþ pàcanadãpanaþ .
     vàtànulomano hçdyaþ pippalãnàgaràyutaþ ..>% iti su÷rute såtrasthàne 46 athyàyaþ ..)

#<maõóakaþ>#, puü, (maõóena kçtaþ iti . maõóa + saüj¤àyàü kan .) piùñakavi÷eùaþ . màüóà iti hindã bhàùà .. yathà --
     %<godhåmà dhavalà dhautàþ kuññitàþ ÷oùitàstataþ .
     prokùità yantraniùpiùñà÷càlitàþ samitàþ smçtàþ ..
     vàriõà komalàü kçtvà samitàü sàdhu mardayet .
     hastacàlena yà tasyà loptrã samyak prasàrayet ..
     adhomukhaghañasyaitadbistçtaü prakùipedbahiþ .
     mçdunà vahninà sàdhyaþ siddho maõóaka ucyate ..>% loptrã lecã iti loke .
     %<dugdhena sàjyakhaõóena maõóakaü bhakùayennaraþ .
     athavà siddhamàüsena satakravañakena và ..>% tasya guõàþ .
     %<maõóako vçühaõo vçùyo balyo rucikaro bhç÷am .
     pàke'pi madhuro gràhã laghurdoùatrayàpahaþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (màdhavãlatà . tatparyàyo . yathà --
     %<màdhavã syàttu vàsantã puõórako maõóako'pi ca .
     atimukto vimukta÷ca kàmuko bhramarotsavaþ ..>% iti ca bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) gãtàïgavi÷eùaþ . yathà -- jayapriyaþ kalàpa÷ca kamalaþ sundarastathà . maïgalo vallabha÷ceti maõóakàþ ùañ prakãrtitàþ .. jayapriyo haüsatàle laghumadhye yadà guruþ . ånaviü÷atyakùarairyukto rase vãre sa vartate . laghurgururlaghuryatra haüsatàlaþ sa ucyate .. 1 .. kalàpo raïgatàlena yukto raudrarase hi saþ . dvàviü÷atyakùarairyukto laghuràdau gurudvayam . laghuràdau gurudbandbaü raïgatàla itãritaþ .. 2 .. laghudvandvaü guru÷caiko'nilo'tra saügaõàtmakaþ . pa¤caviü÷atyakùaraiþ syàt kamalaþ ÷àntahàsyayoþ .. 3 gurureko laghudvandvaü tripuñe bhagaõàtmake . aùñàviü÷atyakùaraistu ÷çïgàre sundare mataþ .. 4 .. àdau gururlaghurmadhye pluto'nte bhçïgatàlake . ekaviü÷atyakùaraistu vãre maïgalamaõóakaþ .. 5 .. ùañpitàputtrake tàle galasàgalagàtmake . catustriü÷adakùaro'yaü vallabho raudrake rase .. 6 .. iti saïgãtadàmodaraþ ..

#<maõóanaü>#, klã, (maõóyate anena iti . maói bhåùe + karaõe lyuñ .) bhåùaõam . yathà, abhij¤àna÷akuntale . 1 . 14 .
     %<kimiva hi madhuràõàü maõóanaü nàkçtãnàm .>% alaïkariùõuni tri . itimedinã . ne, 105 .
     %<caturdhà maõóanaü vàsobhåùàmàlyànulepanaiþ .>% iti mahàbhàrate mokùadharmaþ ..

#<maõóapaþ>#, puü klã, (maói + bhàve gha¤ maõóaþ . maõóaü pàti . pà + kaþ .) janavi÷ràmagçham . tatparyàyaþ . janà÷rayaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 2 . 9 .. (yathà, devãbhàgavate . 2 . 11 . 50 .
     %<gaïgàtãre ÷ubhàü bhåmiü màpayitvà dvijottamaiþ .
     kurvantu maõóapaü svasthàþ ÷atastambhaü manoharam ..>%) devàdidattave÷ma . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathàvi÷vakarmaprakà÷e 6 adhyàye .
     %<pradakùiõàyàstu samastvagrato maõóapo bhavet .
     tasya càrdhena kartavyastvagrato mukhamaõóapaþ ..>% ityàdimaõóapavivaraõam tatraiva vistara÷o draùñavyam .. maõóaü pibatãpi . pà + kaþ .) maõóapànakartari tri ..

#<maõóapà>#, strã, niùpàvã . iti ràjanirghaõñaþ .. (maõóapãtyapi dç÷yate .)

#<maõóayantaþ>#, puü, (maõóayati bhåùayatãti . maói + %<tébhåvahivasibhàsisàdhigaói maõóiji, nandi-, bhya÷ca .>% uõàø . 3 . 128 . iti jhac sa ca ùit .) annam . badhåsaüghaþ . nañaþ . alaïkàraþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<maõóayantã>#, strã, (maõóayatãti . maói + jhac striyàü ïãp .) yoùit . iti trikàõóa÷eùaþ ..

@<[Page 3,578a]>@
#<maõóarã>#, strã, (maõóayati bhåùayatãti . maói + arapratyayaþ . striyàü ïãp .) dhurghurã . iti hàràvalã ..

#<maõóalaü>#, klã, (maõóayati bhåùayatãti . maói + %<kalastçpa÷ca .>% uõàø . 1 . 106 . iti kalaþ .) candrasåryayorbahirveùñanam . candrasåryayorutpàtajara÷mimaõóalam . yathà --
     %<vàtena maõóalãbhåtàþ såryàcandramasoþ karàþ .
     màlàbhà vyomni tanvante parive÷aþ prakãrtitaþ ..>% iti sàhasàïkaþ .. tatparyàyaþ . parive÷aþ 2 paridhiþ 3 upasåryakam 4 . ityamaraþ . 1 . 3 . 32 .. pariveùaþ mårdvanyànto'pi . yathà --
     %<puüliïgaþ pariveùaþ syàt paridhau pariveùaõe .>% iti mårdhanyànte rudraþ .. såryamupagataü upasåryaü svàrthe kaþ upasåryakam . candrapakùe upasåryamiva upasåryakaü ivàrthe kaþ . iti bharataþ .. * .. cakrabàlam . ityamaraþ . 1 . 3 . 6 .. tattu maõóalàkàreõa pariõataü samåhamàtram . maõóalàkàradiksamåhaþ . iti màdhavã .. cakrasyeva vàlo valanamasya cakrabàlaü valergha¤i vàlaþ manãùàditvàt lasya óatve cakravàóa¤ca . kiüvà cakreõa cakràkàreõa vàóate cakravàóaü vàóçïa àplàve al . iti bharataþ .. * .. koñharogaþ . dbàda÷aràjakam . iti medinã . 1 le, 21 .. (ukta¤ca tadvivaraõaü kàmandakãye nãtisàre . 8 . 1 -- 22 .
     %<upetaþ koùadaõóàbhyàü sàmàtyaþ saha mantribhiþ .
     durgastha÷cintayetsàdhu maõóalaü maõóalàdhipaþ .
     rathã viràjate ràjà vi÷uddhe maõóale caran .
     a÷uddhe maõóale sarpan ÷ãryate rathacakravat ..
     rocate sarvabhåtebhyaþ ÷a÷ãvàkhaõóamaõóalaþ .
     sampårõamaõóalastasmàdbijigãùuþ sadà bhavet ..
     amàtyaràùñradurgàõi koùo daõóa÷ca pa¤camaþ .
     etàþ prakçtayastajj¤airvijigãùorudàhçtàþ ..
     etàþ pa¤ca tathà mitraü saptamaþ pçthivãpatiþ .
     saptaprakçtikaü ràjyamityuvàca bçhaspatiþ ..
     sampannastu prakçtibhirmahotsàhaþ kçta÷ramaþ .
     jetumeùaõa÷ãla÷ca vijigãùuriti smçtaþ ..
     kaulãnaü vçddhasevitvasutsàhaþ sthålalakùità .
     citraj¤atà buddhimattvaü pràgalbhyaü satyavàdità ..
     adãrghasåtratà'kùaudraü pra÷rayaþ svapradhànatà .
     de÷akàlaj¤atà dàróhyaü sarvakle÷asahiùõutà ..
     sarvavij¤ànità dàkùyaü sadà saüvçtamantratà .
     avisaüvàdità ÷auryaü bhaktij¤atvaü kçtaj¤atà ..
     ÷araõàgatavàtsalyamamarùitvamacàpalam .
     svakarmadçùña÷àstratvaü kçtitvaü dãrghadar÷ità ..
     jita÷ramitvaü dharmitvamakråraparivàratà .
     prakçtisphãtatà ceti vijigãùuguõàþ smçtàþ ..
     sarvairguõairvihãno'pi sa ràjà yaþ pratàpavàn .
     pratàpayuktà hyasyanti paràn siühà mçgàniva ..
     etàpasiddhau nçpatiþ pràpnoti mahatãü ÷riyam .
     tasmàdutthànayogena pratàpaü janayetparam ..
     ekàrthàbhinive÷itvamavilakùaõamucyate .
     dàråõastu smçtaþ ÷atrurvijigãùuguõànvitaþ ..
     lubdhaþ kråro'laso'satyaþ pramàdã bhãrårasthiraþ .
     måóho yodhàvamantà ca sukhacchedyo ripuþ smçtaþ ..
     arirmitramarermitraü mitramitramataþparam .
     tathàrimitramittra¤ca vijigãùoþ puraþ sthitàþ ..
     pàrùõigràhaþ smçtaþ pa÷càdàkrandastadanantaram .
     àsàràvanayo÷cava vijigãùostu maõóalam ..
     arestu vijigãùostu madhyamo bhåmyanantaraþ .
     anugrahe saühatayoþ samartho vyastayorvadhe ..
     maõóalatve hi caiteùàmudàsãno balàdhikaþ .
     anugrahe saühatànàü vyastànà¤ca vadhe prabhuþ ..
     målaprakçtayastvetà÷catasraþ parikãrtitàþ .
     àhaiva mantraku÷ala÷catuùkaü maõóalaü mayaþ ..
     vijigãùurarirmitraü pàrùõigràho'tha madhyamaþ .
     udàsãnaþ pulomendrau ùañkaü maõóalamåcatuþ ..
     udàsãno madhyama÷ca vijigãùostu maõóalam .
     u÷anà maõóalamidaü pràha dvàda÷aràjakam ..>%) de÷aþ . sa ca de÷aþ samantàdviü÷atiyojanaü catvàriü÷adyojanaü và . iti kecit .. golam . ityanekàrthakoùaþ .. cakram . iti trikàõóa÷eùaþ .. saüdhàtaþ . iti hemacandraþ .. nakhàghàtaþ . iti ÷abdamàlà .. dhanvinàü sthànapa¤cakàntargatasthitivi÷eùaþ . yathà --
     %<maõóalàkàrapàdàbhyàü maõóalaü sthànamãritam .>% iti ÷abdaratnàvalã .. vyàghranakhàkhyagandhadravyam . iti ÷abdacandrikà .. vyåhavi÷eùaþ . yathà --
     %<tiryagvçtti÷ca daõóaþ syàdbhogo'nvàvçttireva ca .
     maõóalaü sarvatovçttiþ pçthagvçttirasaühataþ ..>% iti bharatadhçtakàmandakiþ .. (asya puüstvamapi . yathà, mahàbhàrate . 6 . 78 . 20 .
     %<bhãùmeõa dhàrtaràùñràõàü vyåóhaþ pratyaïmukho yayau .
     maõóalaþ sumahàvyåho dårbhedyo'mitraghàtinàm ..>% yathà ca, kàmandakãye . 19 . 41 .
     %<maõóalo'saühato bhogo daõóa÷ceti maõãùibhiþ ..>%) grahàdãnàü maõóalasaüsthànaü tatparimàõa¤ca yathà,
     %<sarveùàntu grahàõàü vai adhastàccarate raviþ .
     raverårdhvaü sthitaþ somaþ somànnakùatramaõóalam ..
     nakùatrebhyo budhastårdhvaü budhàdårdhvantu bhàrgavaþ .
     tasmàdaïgàraka÷cordhvaü tasya cordhaü bçhaspatiþ ..
     tasmàt ÷anai÷cara÷cordhvaü tasyordhvamçùimaõóalam .
     çùibhya÷ca dhruva÷cordhvamàyàntaü tridivaü dhruve .
     àdityanilayo ràhuþ kadàcit somamàrgataþ ..
     såryamaõóalasaüsthastu nityaü ketuþ prasarpati .
     navayojanasahasràõi vistàro bhàskarasya tu ..
     vistàràttriguõa¤càsya pariõàhe tu maõóalam .
     dviguõaþ såryavistàràdvistàraþ ÷a÷inaþ smçtaþ ..
     dviguõaü maõóala¤càsya yathaiva savitustathà .
     candrataþ ùoóa÷o bhàgo bhàrgavasya vidhãyate ..
     bhàrgavàt pàdahãnastu vij¤eyo vai bçhaspatiþ .
     bçhaspateþ pàdahãnau vakrasauràvudàhçtau ..
     vistàramaõóalàbhyàntu pàdahãnastayorbudhaþ .
     budhatulyàni çkùàõi sarve hrasvàni yàni tu ..
     yojanàrdhapramàõàni tebhyo hrasvaü na vidyate .
     ràhuþ såryapramàõastu kadàcit somasammitaþ .
     tasmàt grahapramàõastu ketustvaniyataþ smçtaþ ..>% iti devãpuràõe grahagatirnàmàdhyàyaþ .. kçtrimamaõóalavidhiryathà --
     %<catuhaüstaü samàrabhya yàvaddhasta÷ataü bhavet .
     maõóalaü tatra kartavyamata årdhvaü na kàrayet ..
     vimalaü vijayaü bhadraü vimànaü ÷ubhadaü ÷ivam .
     vardhamàna¤ca daiva¤ca latàkùaü kàmadàyakam .
     rucakaü svastikàkhya¤ca dvida÷aü iti maõóalàþ ..
     sitàdiharitàntà÷ca rajàþ kàryàþ su÷obhanàþ .
     ÷àliùaùñikakausumbharajanãharipatrajàþ ..
     maõividrumaràgà÷ca bhasmanà abhimantritàþ .
     sitasarùapadhåpàóhyà rajàþ kçtvà tu pàtayet ..
     astraràjaü nyasenmantrã sambhaveti padaü pi và .
     samotthànaü ÷ubhaü kçtvà gomayenopalepitam ..
     candanàgurukarpårakùodadhåpàdhivàsitam .
     bhåbhàgaü sumitaü siddhaü pårbapa÷cimakottaram ..
     yàmyaü svastikamastyàïgaiþ såtrairvorõàõóapatrajaiþ .
     padmapatràùñakaü manye dviguõaü triguõaü pi và ..
     dvàràõi samasåtràõi karõikàke÷arojjvalam .
     padmaü tathàva÷eùàõi svastikànyutpalàni ca ..
     savyàbalambahastastu rajaþpàtaü samàcaret .
     madhyamànàmikàïguùñhairupariùñàdyathepsayà ..
     adhomukhàïguliü kçtvà pàtayettu vicakùaõaþ .
     samà rekhà tu kartavyàvicchinnà puùñivarjità ..
     aïguùñhaparvanaipuõyà samà kàryà vijànatà .
     saüsaktaü viùamaü sthålaü vicchinnaü kçùaràvçtam ..
     paryantasarpitaü hnasvamàlikhenna kadàcana .
     saüsakte kalahaü vidyàdvajrarekhe tu vigraham ..
     atisthàne bhavedvyàdhirnityaü pãóà vimi÷rite .
     bindubhirbhayamàpnoti ÷atrupakùànna saü÷ayaþ ..
     kçùàyà¤càrthahàniþ syàt vicchinne maraõaü dhruvam .
     viyogàttu bhavettasya iùñadravyasutasya và ..
     aviditvà likhedyastu maõóalantu yathepsayà .
     sarvadoùànavàpnoti ye doùàþ pårbabhàùitàþ ..>% iti devãpuràõe puùpàbhiùekacintànàmàdhyàyaþ .. såryamaõóale devànàü sthitiryathà --
     %<arcayan påjayan devaü japecca ravimaõóale .
     àdityamaõóale devaü dhyàtvà viùõumupaiti tam ..>% bhojanamaõóalaü yathà --
     %<yàtudhànàþ pi÷àcà÷ca asurà ràkùasàstathà .
     ghnanti kevalamannasya maõóalasya vivarjanàt ..
     àdityà vasavo rudrà brahmà caiva pitàmahaþ .
     maõóalànyupajãvanti tasmàt kurvanti maõóalam ..
     catuþkoõaü dvijàgrasya trikoõaü kùattriyasya tu .
     dvikoõàkçti vai÷yasya ÷ådrasya vartulaü sadà ..>% ityàdye vahnipuràõe àhnikataponàmàdhyàyaþ ..

#<maõóalaü>#, tri, vimbam . ityamaraþ . 1 . 3 . 15 .. dve candrasya ÷arãre upacàràdàdityasya ca . veti ÷obhate vimbaþ vãlakàntigatyàdau nàmnãti vimbaþ . vimbati bhàti vimbaþ . sautro'yamiti svàmã . maõóayati maõóalaü nàmnãti alaþ striyàü nadàditvàt maõóalã ca . iti bharataþ ..

#<maõóalaþ>#, puü, (maõóaü làti gçhõàtãti . là + kaþ .) kukkuraþ . iti medinã . le, 121 .. sarpavi÷eùaþ . iti vi÷vaþ .. (dehasyàùñaprakàrasandhyantargatasandhivi÷eùaþ . %<ta ete sandhayo'ùñavidhàþ . korodåkhala-sàmudga-pratara-tunnasevanãvàyasatuõóamaõóala-÷aïkhàvartàþ .>% %<kaõñhahçdayanetraklomanàóãùu maõóalàþ .>% iti su÷rute ÷àrãrasthàne pa¤came'dhyàye ..)

#<maõóalakaü>#, klã, (maõóala . svàrthe kan .) vimbam . kuùñhabhedaþ . darpaõam . iti medinã . ke, 207 .. maõóalàkàravyåhaþ . iti jañàdharaþ ..

#<maõóalakaþ>#, puü, (maõóala . svàrthe kan .) kukkuraþ . iti dharaõiþ ..

#<maõóalançtyaü>#, klã, (maõóalena maõóalàkàreõa pravartitaü nçtyamiti nityasamàsaþ .) maõóalàkàrançtyam . tatparyàyaþ . hallãùaþ 2 .. iti ÷abdamàlà ..

#<maõóalapatrikà>#, strã, (maõóalaü maõóalàkàraü patraü yasyàþ . kan . ñàp . ata itva¤ca .) raktapunarnavà . iti ràjanirghaõñaþ .. (guõàdayo'syà raktapunarnavà÷abde j¤àtavyàþ ..)

#<maõóalàgraþ>#, puü, (maõóalaü golàkàraü agraü yasya .) khaógaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 89 .. (yathà, su÷rute såtrasthàne aùñame'dhyàye .. tatra maõóalàgrakarapatre syàtàü cchedane lekhane ca .)

#<maõóalàyitaü>#, klã, (maõóalavadàcaritamiti . maõóala + kyaï . dãrghaþ . maõóalàya nàmadhàtuþ ktaþ .) vartulam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<maõóalàdhã÷aþ>#, puü, (maõóalasya adhã÷aþ .) maõóale÷varaþ . tatparyàyaþ . madhyamaþ 2 . iti hemacandraþ ..

#<maõóalã>#, [n] puü, (maõóalaü kuõóalanaü kuõóalà kàreõa÷arãraveùñanamasyàstãti . maõóala + iniþ . sarpaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. vióàlaþ . iti ÷abdamàlà .. jàhakaþ . iti hemacandraþ .. khaññà÷a iti bhàùà .. vañavçkùaþ . gonà÷asarpaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<maõóalã>#, strã, (maõóalamastyasyà iti . ar÷a àdyac . gauràditvàt ïãù .) dårvà . iti hàràvalã .. (strã, guóåcã .. tatparyàyo yathà,
     %<guóåcã madhuparõã syàdamçtàmçtavallarã .
     chinnà cchinnaruhà cchinnodbhavà vatsàdanãti ca ..
     jãvantã tantrikà somà somavallã ca kuõóalã .
     cakralakùaõikàdhãrà vi÷alyà ca rasàyanã ..
     candrahàsã vayasthà ca maõóalã devanirmità ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<maõóale÷aþ>#, puü, (maõóalasya ã÷aþ .) maõóale÷varaþ . tatparyàyaþ . ekajanmà 2 bhayàpahaþ 3 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<maõóale÷varaþ>#, puü, (maõóalasya ã÷varaþ .) bhåmyekade÷àdhipaþ . anyo bhåmyekade÷àdhipo maõóale÷varaþ syàt maõóalasya arimitràdiråpasya de÷asya ã÷varo maõóale÷varaþ . ekade÷àdhipa ityarthaþ . syànmaõóalaü dvàda÷aràjake ca de÷e ca vimbe ca kadambake ca . iti vi÷vaþ .. ityamarañãkàyàü bharataþ .. tasya lakùaõàntaram .
     %<caturyojanaparyantamadhikàraü nçpasya ca .
     yo ràjà tacchataguõaþ sa eva maõóale÷varaþ ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 86 adhyàyaþ ..

#<maõóahàrakaþ>#, puü, (maõóaü harati àharati gçhõàtãti . hç + %<õvultçcau .>% 3 . 1 . 133 . iti õvul . suràsampàdanàrthaü maõóagrahaõàdasya tathàtvam .) ÷auõóikaþ . ityamaraþ . 1 . 2 . 10 ..

#<maõóà>#, strã, (maõóaþ kàraõatvenàsti asyà iti ar÷àdibhyo'c . ñàp .) surà . iti hàràvalã .. (maõóayatãti . maói + ac . ñàp .) àmalakã . iti medinã . óe, 22 ..

#<maõóitaþ>#, puü, bauddhagaõàdhipavi÷eùaþ . iti hemacandraþ . (maói + karmaõi ktaþ .) bhåùite tri . ityamaraþ . 6 . 2 . 100 .. (yathà, gãtagovinde . 2 . 7 .
     %<maõimayamakaramanoharakuõóalamaõóitagaõóamudàram .>%)

#<maõóåkaþ>#, puü, (maõóayati bhåùayati jalà÷ayamiti maói + %<÷alimaõóibhyàmåkaõ>% uõàø 4 . 42 . iti åkaõ .) bhekaþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 24 .. (yathà, manuþ . 4 . 126 .
     %<pa÷umaõóåkamàrjàra÷vasarpanakulàkhubhiþ .
     antaràgamane vidyàdanadhyàyamaharni÷am ..>% bhekàrthe paryàyo guõà÷ca yathà --
     %<maõóåkaþ plavago bheko varùàbhårdarduro hariþ .
     maõóåkaþ ÷leùmalo nàtipittalo balakàrakaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe dvitãye bhàge ..) ÷oõakaþ . munivi÷eùaþ . iti medinã . ke, 136 .. gàóhatejàþ . iti ÷abdaratnàvali .. bandhavi÷eùe klã . iti vi÷vaþ .. (a÷vajàtibhedaþ . yathà, mahàbhàrate . 2 . 28 . 6 .
     %<tatra tittirikalmàùàn maõóåkàkhyàn hayottamàn .>%)

#<maõóåkaparõaþ>#, puü, (maõóåkàkçti parõamasya . yadbà, maõóåka ivottànodaraü parõamasya .) ÷yonàkavçkùaþ . ityamaraþ . 4 . 2 . 56 .. (tathàcàsya paryàyaþ ..
     %<÷yonàkaþ ÷oùaõa÷ca syànnañakañvaïgañuõñukaþ .
     maõóåkaparõapatrorõa÷ukanàsakuñannañàþ ..
     dãrghavçntoralu÷càpi pçthu÷imbaþ kañambharaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .) ÷oõakaþ . iti medinã . õe, 115 ..

#<maõóåkaparõã>#, strã, (maõóåkaparõa . gauràditvàt ïãù .) ma¤jiùñhà .. (yathàsyà paryàyaþ .
     %<ma¤jiùñhà vikasà jiïgã samaïgà kàlameùikà maõóåkaparõã bhaõóãrã bhaõóã yojanavallyapi ..
     rasàyanyaruõà kàlà raktàïgã raktayaùñikà .
     bhaõóãtakã ca gaõóãrã ma¤jåùà vastrara¤jinã ..>%) bràhmaõã iti medinã . õe, 115 .. àditya, bhaktà . iti ràjanirghaõñaþ .. oùadhivi÷eùaþ . thulkuóã iti bhàùà . tatparyàyaþ . bhekã 2 maõóåkã 3 målaparõã 4 . iti ratnamàlà .. maõóåkaparõikà 5 . asyà guõàþ . maõóåkaparõikà laghvã svàdupàkà rasà himà . (mahauùadhyarthe paryàyàntaraü yathà --
     %<maõóåkaparõã màõóåkã tvàùñrã divyà mahauùadhã .>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. tathàcàsyà guõàþ .. kaùàyà tu hità pitte svàdupàkarasà himà . lambã maõóåkaparõã tu tadvadgojihvikà matà .. iti su÷rute såtrasthàne 46 adhyàye .) pàñhàntaram . maõóåkaparõikà laghvã råkùà vàtavibandhanut . iti ràjavallabhaþ ..

#<maõóåkamàtà>#, [ç] strã, (maõóåkasya màteva maõóåkapoùakatvàdasyàstathàtvam .) bràhmã . iti ràjanirghaõñaþ .. bhekamàtà ca ..

#<maõóåkà>#, strã, (maõóåka + striyàü ñàp .) ma¤jiùñhà . yathà, ÷abdamàlàyàm .
     %<maõóåkà ca latà yaùñirhemapuùpã ca bhaõóirã .>%

#<maõóåkã>#, strã, (maõóåka + striyàü ïãù .) maõóåkaparõã . iti medinã . ke, 137 .. àdityabhaktà . bràhmã . iti ràjanirghaõñaþ .. kùupavi÷eùaþ . iti ratnamàlà .. thulakuóã . iti bhàùà . dhçùñayoùit . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<maõóåraü>#, klã, puü, lauhamalam . tataparyàyaþ . ÷iïghàõam 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 98 .. siühànaü 3 . siühàõaü 4 . maõóate lohaü veùñate agnidàhe lohàdvibhajate và maõóayati bhåùayati auùadhatvàdrogiõamiti và maõóåraü ki maói bhåùe maói ïa vibhàge veùñe nàmnãti åraþ . iti taññãkàyàü bharataþ .. asya guõaþ . lauhaguõatulyaþ . ÷atavarùordhvaü maõóåramuttamam . a÷ãtivarùãyaü madhyamam . ùaùñivarùãyamadhamam . ato nyånaü viùatulyam . yathà --
     %<yallohaü yadguõaü proktaü tatkiñña¤càpi tadguõam .
     ÷atordhamuttamaü kiññaü madhya¤cà÷ãtivàrùikam ..
     adhabhaü ùaùñivarùãyaü tato hãnaü viùopamam ..>% iti rasendracintàmaõiþ .. (tathà càsya paryàyàntaram . maõóåraü lohajaü kiññam . iti vaidyakaratnamàlàyàm .. asya utpatirgaõà÷ca yathà --
     %<dhmàyamànasya lohasya malaü maõóåramucyate .
     lohasiühànikà kiññã siühàõa¤ca nigadyate ..
     yallohaü yadguõaü proktaü tatkiññamapi tadguõam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..
     %<ye guõà màrite muõóe te guõà muõóakiññake .
     tasmàt sarvatra maõóåraü roga÷àntyai prayojayet ..>% athàsya màraõavidhiryathà --
     %<dagdhràkùakàùñhairmalamàyasantu gomåtranirvàpitamaùñavàràn .
     vicårõya lãóhaü madhunàcireõa kumbhàhvayaü pàõóugadaü nihanti ..>% iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe jàraõamàraõàdhikàre ..)

#<maõóodakaü>#, klã, (maõóa iva udakamasya maõóami÷ritamudakamatreti và .) citraràgaþ . vicitravarõaþ . àtarpaõam . àlimpanà . iti medinã . ke, 207 .. (yathà, su÷rute såtrasthàne 44 adhyàye .
     %<tasya piùñasya bhàgàüstrãn kiõvabhàgavimi÷ritàn .
     maõóodakàrthe kvàtha¤ca dadyàt tatsarvamekataþ ..>%)

#<mat># vya anahamaham . atvaü tvaü bhavati tvadbhavati anahamahaü madbhavatãti saükùiptasàravyàkaraõam .. asmacchabdàccripratyaye kçte talluki asmacchabdasya madàde÷ànniùpannam . iti taññãkàyàü goyãcandraþ ..

#<mataü>#, klã, (man + bhàve ktaþ .) sammatam . tatparyàyaþ . chandaþ 2 abhipràyaþ 3 àkåtam 4 bhàvaþ 5 à÷ayaþ 6 . iti hemacandraþ ..

#<mataþ>#, tri, (man + karmaõi ktaþ .) sammataþ . j¤àtaþ . iti medinã . te, 42 .. (yathà, raghau . 2 . 57 .
     %<kimapyahiüsyastava cenmato'haü ya÷aþ÷arãre bhava me dayàluþ ..>%) arcitaþ . iti hemacandraþ ..

#<mataïgaþ>#, puü, (màdyati màdyatyanena veti . mad + madãbhirya¤i harùe . ityuõàdikoùa ñãkoktasåtràdaïgac . dasya taþ .) munibhedaþ . (yathà, raghau . 5 . 53 .
     %<mataïga÷àpàdavalepamålàdavàptavànasmi mataïgajatvam ..>%) meghaþ . ityuõàdikoùaþ . 1 . 27 ..

#<mataïgajaþ>#, puü, (mataïgaþ megha iva jàyate tadyàkhyamunerjàto veti . jana + óa .) hastã . ityamaraþ . 2 . 8 . 34 .. (yathà, kàmandakãye nãtisàre . 15 . 7 .
     %<grãùme prabhåtàmbuvanena yàyàt nirvàsanàrthaü kariõàü yathà tu .
     çte'mbhaso grãùmakçtàt pratàpàt bhavanti kuùñhàni mataïgajànàm ..>%)

#<matallikà>#, strã, pra÷astam . ityamaraþ . 1 . 4 . 27 ..

#<matiþ>#, strã, (manyate'nayeti . man + ktin .) buddhiþ . ityamaraþ . 1 . 5 . 1 .. (yathà, devãbhàgavate . 1 . 17 . 29 .
     %<matistu dvividhà loke yuktàyukteti sarvathà .>%) icchà . smçtiþ . iti medinã . te, 43 .. àryam . ÷àkabhedaþ . ityajayapàlaþ .. * ..
     %<viprendra ! kà pra÷aüseyaü janma te brahmamànase .
     yasya yatra kule janma tanmatistàdç÷ã bhavet ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 1 adhyàyaþ .. matikarauùadham . yathà --
     %<pàñhà dve jãrake kuùñhama÷vagandhàjamodakam .
     vacà trikañuka¤caiva lavaõaü cårõamuttamam ..
     bràhmãrasairbhàvita¤ca sarpirmadhusamanvitam .
     saptàhaü bhakùitaü kuryànmadai÷varyaü matiü paràm ..>% iti gàruóe 198 adhyàyaþ ..

#<matidà>#, strã, (matiü dadàtãti . dà + kaþ .) jyotiùmatã . ÷imçóãkùupaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (matidàtari, tri .)

#<matibhramaþ>#, puü, (materbuddherbhramaþ .) buddhibhraü÷aþ . (%<asthàna evàsya matibhramaþ .>% iti pàta¤jalayogasåtrabhàùye vedavyàsaþ .) tatparyàyaþ . mramaþ 2 mithyàmatiþ 3 bhràntiþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<matibhràntiþ>#, strã, (materbuddhverbhràntiþ .) buddhibhraü÷aþ . tatparyàyaþ . bhramaþ 2 mithyàmatiþ 3 bhràntiþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<mativibhraü÷aþ>#, puü, (materbuddherbibhraü÷aþ .) unmàdarogaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<matiùñhaþ>#, tri, (ayamanayorayameùàmati÷ayena matimàn veti . matimat + iùñhan . matupo lopaþ .) ati÷ayabuddhimàn . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<matkaþ>#, puü, (màdyatãti . mad + kvip . tataþ svàrthe kan .) matkuõaþ . iti ÷abdamàlà .. (mama ayam . asmad ÷abdàdidamarthe kan . madàde÷a÷ca .) matsambandhini tri . iti vyàkaraõam .. (yathà, bhaññiþ . 3 . 32 .
     %<naitanmataü bhatkamiti bruvàõaþ sahasra÷o'sau ÷apathàna÷apyat ..>%)

#<matkuõaþ>#, puü, (màdyatãti . mad + kvip kuõati iti kuõ + ka . tataþ . maccàsau kuõa÷ceti .) kãñavi÷eùaþ . chàrapokà iti bhàùà .. tatparyàyaþ . raktapàyã 2 raktàïgaþ 3 ma¤cakà÷rayaþ 4 . iti ràjanirghaõñaþ .. uddaü÷aþ 5 . (yathà, ÷i÷upàlavadhe . 14 . 68 .
     %<matkuõàviva purà pariplavau sindhunàtha÷ayane niùeduùaþ .
     gacchataþ sma madhukaiñabhau vibhoryasya naidrasukhavighnatàü kùaõam ..>%) nirviùàõahastã . niþ÷ma÷rupuruùaþ . màkundyà iti bhàùà .. nàrikelaþ . iti medinã . ne, 70 .. jaïghàtràõam . iti hemacandraþ . 4 . 275 ..

#<matkuõà>#, strã, ajàtalomabhagam . iti ÷abdaratnàvalã ..

@<[Page 3,580c]>@
#<matkuõàriþ>#, puü, (matkuõasya ariþ . matkuõanà÷akatvàdasya tathàtvam .) indrà÷anaþ . siddhi iti bhàùà . iti ÷abdamàlà .. (vivçtirasya indrà÷ana÷abde vihità ..)

#<mattaþ>#, puü, (màdyatãti . mad + kartari ktaþ .) kùaranmadahastã . màtaoyàlà hàtã iti bhàùà .. tatparyàyaþ . prabhinnaþ 2 garjitaþ 3 . ityamaraþ . 2 . 8 . 36 .. mataïgaþ 4 kùaranmadaþ 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. dhuståraþ . kokilaþ . mahiùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mattaþ>#, tri, mattatàvi÷iùñaþ . suràpàne vikalàntaþkaraõaþ . tatparyàyaþ . ÷auõóaþ 2 utkañaþ 3 kùãvaþ 4 . ityamaraþ . 3 . 1 . 23 .. madoddhataþ 5 . iti jañàdharaþ .. (yathà, devãbhàgavate . 2 . 8 . 4 .
     %<te pãtvà madiràü mattàþ kçtvà yuddhaü parasparam .>% yathàca màdhavakçtarugvini÷caye madàtyayàdyadhikàre .
     %<madhyena mattaþ puruùo madena .>%) hçùñaþ . madãbhirya¤i harùe ktaþ . ityamarabharatau .. avivekã . (yathà ràmàyaõe . 1 . 44 . 10 . %<balànmatto mahàbalaþ .>% %<matto'vivekã .>% iti taññãkàkçdràmànujaþ ..)

#<mattakà÷inã># strã, uttamastrã . ityamaraþ . 2 . 6 . 4 .. matta iva kùãva iva kasati gacchati mattakàsinã kasa ja gatau grahàditvàõõin dantyamadhyà . matteva kà÷ate bhàti mattakà÷inã tàlavyamadhyàpi . iti bharataþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 173 . 39 .
     %<na tàsàü sadç÷ãü manye tvàmahaü mattakà÷ini ! .>%)

#<mattakã÷aþ>#, puü, (mattaþ san kã÷o vànara iva .) hastã . iti ÷abdamàlà ..

#<mattaraþ>#, puü, mamàdhikaþ . matto'ti÷ayaþ . asmacchabdàt óatarappratyayena niùpannaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<mattavàraõaü>#, klã, (mattaü vàrayatãti . vç + õic lyuþ .) pràsàdavãthãnàü varaõóaþ . koñhàra vàràõóà iti bhàùà .. (yathà, kuññanãmate . 9 .
     %<divyadharàdharabhåriva ràjati mattavàraõopetà ..>% %<pràsàdavãthãnàü varaõóakaþ .>% iti taññãkà ..) apà÷rayaþ . pràïgaõàvaraõam . iti hemacandraþ . 4 . 78 . vi÷va÷ca .. pràsàdavãthãnàü kuõóavçkùavçtiþ . kundavçkùavçti iti ca pàñhaþ . iti medinã . õe, 114 .. pågacårõaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<mattavàraõaþ>#, puü, (vàryate saüyamyate ÷çïkhalàdibhiþ iti vàraõaþ . vç + õic karmaõi lyuñ . mata÷càsau vàraõa÷ceti .) praklinnakañaku¤jaraþ mattahastã . iti medinã . õe, 114 . hemacandra÷ca . 4 . 78 ..

#<mattà>#, strã, (màdyati màdayatãti . antarbhåtaõyarthànmadadhàtoþ + ktaþ + striyàü ñàp .) madirà . iti ràjanirghaõñaþ .. (païktyantargataþ da÷àkùaraþ chandovi÷eùaþ . tallakùaõaü yathà, chandoma¤jaryàm .
     %<j¤eyà mattà mabhasagasçùñà .>% adhikantu chandaþ÷abde draùñavyam ..)

#<mattàlambaþ>#, puü, (àlambyate asàvityàlambaþ . à + lamba + karmaõi gha¤ . mattasyàlambaþ à÷rayaþ .) pràïganàvaraõam . tatparyàyaþ . apà÷rayaþ 2 pragrãvaþ 3 mattavàraõam 4 . iti hemacandraþ . 4 . 78 ..

#<mattebhagamanà>#, strã, (mattebhasya gamanamiva gamanaü yasyàþ .) strãvi÷eùaþ . mattagajagàminã . iti hemacandraþ . 3 . 170 ..

#<matyaü>#, klã, (mataü j¤ànaü tasya karaõamiti . mata +
     %<matajanahalàt karaõajalpakarùeùu . 4 . 4 . 97 .>% iti yat . kçùñasya kùetrasya samãkaraõàdisàdhanaphalakam . yathà, tàõóyamahàbràhmaõe . 2 . 9 . 2 .
     %<bhràtçvyavàüstavãta yathà saptàsthitena matyena .
     matãkarotyevaü pàpmànaü bhràtçvyaü prarujati ..>% %<matyaü vàma kçùñasya kùetrasya samãkaraõàdisàdhanaphalakam .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..) dàtràdãnàü muùñiþ . tatparyàyaþ . vaõñaþ 2 . iti hemacandraþ . 3 . 556 ..

#<matra>#, i ïa ka guptoktau . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-àtmaø-sakaø-señ .) dantyavargàdyopadhaþ . i ka ïa iti dhruvaü mantrayate nçpo'yamiti muràriþ .. mantra ityanenaiveùñasiddhau idanubandho vedeùåccàraõabhedàrthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<matsaþ>#, puü, (màdyatãti . mad + bàhulakàt san .) matsyaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<matsagaõñaþ>#, puü, (matsyànàü gaõóo'tra pçùodaràditvàt sàdhuþ .) vya¤janavi÷eùaþ . matsyaghaõña iti khyàtaþ . tatparyàyaþ . galagrahaþ 2 . iti ÷abdacandrikà ..

#<matsaraþ>#, puü, (madyate iti mad + %<kçdhåmadibhyaþ kit .>% uõàø . 3 . 73 . iti saran . sa ca kit . yadbà . madà saratãti amarañãkà .) anya÷ubhadveùaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 172 .. (yathà, kathàsaritsàgare . 42 . 65 .
     %<÷ãrùàntàdbhakùayàmàsa dbitãyamapi tatphalam .
     nisargasiddho nàrãõàü sapatnãùu hi matsaraþ ..>%) krodhaþ . iti medinã . re, 193 ..

#<matsaraþ>#, tri, (màdyatãti . mad harùe + %<kçdhåmadibhyaþ kit .>% uõàø . 3 . 73 . iti saran . sa ca kit .) asahyaparasampattiþ . màtsaryayuktaþ . (yathà, mahànirvàõatantre . 1 . 26 .
     %<na matsarà nàtiruùñà nàtilubdhà na kàmukàþ .>%) kçpaõaþ . ityamaramedinãkarau .. àtmadhikkàravri÷eùaþ . yathà --
     %<nindanti màü sadà lokà dhigastu mama jãvanam .
     ityàtmani bhavedyastu dhikkàraþ sa ca matsaraþ ..>% iti pàdme kriyàyogasàgare 16 adhyàyaþ ..

@<[Page 3,581b]>@
#<matsarà>#, strã, (mad + saran . striyàü ñàp .) makùikà . iti medinã . re, 193 .

#<matsarã>#, [n] tri, (matsaro'nya÷ubhadveùo'styasyeti matsaraþ + iniþ .) anya÷ubhadveùñà . tatparyàyaþ . karõejapaþ 2 durjanaþ 3 pi÷unaþ 4 såcakaþ 5 nãcaþ 6 dbijihvaþ 7 khalaþ 8 . iti hemacandraþ .. (yathà, manau . 2 . 201 .
     %<paribhoktà kçmirbhavati kãñobhavati matsarã ..>%)

#<matsyaþ>#, puü strã, (màdyanti lokà aneneti . mad + %<çtanya¤jãti .>% uõàø . 4 . 2 iti syan .) svanàmakhyàtajalajantuþ . màcha iti bhàùà .. tatparyàyaþ . pçthuromà 2 jhasaþ 3 mãnaþ 4 vaisàriõaþ 5 aõóajaþ 6 visàraþ 7 ÷akalã 8 . ityamaraþ . 1 . 10 . 17 .. ÷andhalã 9 jhaùaþ 10 àtmà÷ã 11 saüvaraþ 12 måkaþ 13 jale÷ayaþ 14 kaõñakã 15 ÷alkã 16 macchaþ 17 animiùaþ 18 . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷uïgã 19 . iti jañàdharaþ .. tasya guõàþ . bçühaõatvam . gurutvam . ÷ukrabardhanatvam . balyatvam . snigdhatvam . uùõatvam . madhuratvam . kaphapittakaratvam . vyàyàmàdhvaratadãptàgnãnàü påjitatvam . vàtarogaharatva¤ca .. * .. bçhanmatsyaguõàþ . gurutvam . ÷ukralatvam . malabaddhakàritva¤ca .. * .. kùudramatsyaguõàþ . laghutvam . gràhitvam . grahaõãroge hitatva¤ca .. * .. kçùõamatsyaguõàþ . laghutvam . snigdhatvam . vàtaghnatvam . vahnivardhanatva¤ca .. * .. pàõóaramatsyaguõàþ . doùalatvam . snigdhatvam . gurutvam . malabheditva¤ca .. * .. kvathitamatsyasya arthàt påtimatsyasya guõaþ . doùalatvam .. * .. ÷uùkamatsyaguõau . viùñambhitvam . durjaratva¤ca .. * .. lavaõabhàvitamatsyaguõàþ . kaphapittakaratvam . sàrakatvam .. sàmudramatsyaguõàþ . laghutvam . vçùyatvam . madhuratvam . svalpamalakàritva¤ca .
     %<sàmudrà guravo vçùyàþ snigdhoùõà vàtanà÷anàþ .>% iti pàñhàntaram .. * .. (tathàsya paryàyàþ guõà÷ca .
     %<matsyo mãno vikàra÷ca uùo vaisàriõo'õóajaþ .
     ÷akulaþ pçthuromà ca sa sudar÷ana ityapi ..
     rohitàdyàstu ye jãvàste matsyàþ parikãrtitàþ .
     matsyàþ snigdhoùõamadhurà guravaþ kaphapittalàþ ..
     vàtaghnà bçühaõà vçùyà rocakà balavardhvanàþ .
     madyavyavàyasaktànàü dãptàgnãnà¤ca påjitàþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe dvitãye bhàge ..
     %<matsyà rohitapàñhãnakårmakumbhãrakarkañàþ .
     ÷ukti÷aïkhoóra÷ambåka÷apharãvarmicandrikà ..
     culåkãnakramakara÷i÷umàratimiïgilàþ .
     ràjãvàþ cilicimàdyà÷ca ..>% iti vàbhañe såtrasthàne ùaùñhe'dhyàye .. matsyàstu dvividhà nàdeyàþ sàmudrà÷ca . tatra nàdeyàþ . rohita-pàñhãna-pàñalà-ràjãvavarmigomatsya-kçùõamatsya-vàgu¤jàra-muralasahasra-daüùñraprabhçtayo nàdeyàþ ..
     %<nàdeyà madhurà matsyà guravo màrutàpahàþ raktapittakarà÷coùõà vçùyàþ snigdhàlpavarcasaþ ..
     kaùàyànurasasteùàü ÷aùpa÷aibàlabhojanàþ .
     sarastaóàgasambhatàþ snigdhàþ svàdurasàþ smçtàþ .
     mahàhradeùu balinaþ svalpe'mbhasyabalàþ smçtàþ .>% timitimiïgilakuli÷apàkamatsyaniràlakanandivàralakamakaragargarakacandrakamahàmãnaràjãvaprabhçtayaþ sàmudràþ ..
     %<sàmudrà guravaþ snigdhà madhurà nàtipittalàþ .
     uùõàvàtaharà vçùyà varcasyàþ ÷leùmavardhanàþ ..
     balàvahà vi÷eùeõa màüsà÷itvàt samudrajàþ .
     teùàmapyanilaghnatvàccauõñyakaupyau guõottarau ..
     snigdhatvàt svàdupàkatvàt tayorvàpyà guõottaràþ .
     nàdeyà guravo madhye yasmàt pucchàsyacàriõaþ .
     sarastaóàgajànàntu vi÷eùeõa ÷iro laghu ..
     adåragocarà yasmàttasmàdutsodapànajàþ .
     ki¤cinmuktvà ÷irode÷amatyarthaü guravastu te ..
     adhastadguravo j¤eyà matsyàþ sarasijàþ smçtàþ .
     uro vicaraõàtteùàü pårbamaïgaü laghu smçtam ..>% iti su÷rute såtrasthàne 46 adhyàyaþ ..) nàdeyamatsyaguõàþ . ÷leùmalatvam . vçùyatvam . madhuratvam . alpamalabhedakatva¤ca .. * .. sarastaóàgabhavamatsyaguõau . snigdhatvam . svàdurasatvam .. * .. mahàhradabhavamasyàþ valinaþ . alpajalabhavàþ abalàþ .. * .. dagdhamatsyaguõàþ . gurutvam . vçùyatvam . bçühaõatvam . balavardhanatva¤ca .. tailalavaõayuktadagdhamatsyaguõaþ . kùãõa÷ukrabhagnajarjaritanityastrãsevikùãõatejasàü hitakàritva¤ca .. * .. palàlaveùñitakardamalepitàïgàradagdhasalavaõave÷avàrapuraskçtasàrdrakakañutailasantolitamatsyaguõàþ . svàdutvam . kaphavàtaharatvam . ÷ukralatvam . balavardhanatva¤ca .. * .. ÷àkamatsyàkhyavya¤janaguõàþ . hçdyatvam . vçùyatvam . puùñidatva¤ca .. matsyaghaõñaguõàþ . balakaratvam . vàtaharatvam . ati÷ayarocanatva¤ca .. ÷irasi khaógake÷adhàrimasyaguõàþ . mukhapriyatvam . hçdyatvam . puüstvaghàtakatva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. * .. api ca .
     %<niþ÷alkà nindità matsyàþ sarve ÷alkayutà hitàþ .
     vapuþsthairyakarà vãryabalapuùñivivardhanàþ ..
     hradakulyàjalanirjharataóàgavàpãjaleùu yematsyàþ .
     te'tijaóà nàdeyà yathottaraü laghutaràstu nàdeyàþ ..
     kùàràmbumatsyà guravo vidàhino viùñambhadàste lavaõàrõavàdijàþ .
     nànà÷ritàþ svàdujalasthità api j¤eyà jaóàste'pi tathà÷rità ime ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. atha kùudramatsyaguõàþ .
     %<kùudramatsyàþ svàdurasà doùatrayavinà÷anàþ .
     laghupàkà rucikaràþ sarvadà te hità matàþ .
     athàtikùudramatsyaguõàþ .
     atisåkùmàþ puüstvaharà rucyàþ kàsànilàpahàþ .
     atha matsyàõóaguõàþ .
     matsyagarbho bhç÷aü vçùyaþ snigdhaþ puùñikaro guruþ .
     kaphamedaprado balyo glànikçnmehanà÷anaþ ..
     atha ÷uùkamatsyaguõàþ .
     ÷uùkamatsyà na balyàþ syurdurjarà vióvibandhinaþ ..
     atha dagdhamatsyaguõàþ .
     dagdhamatsyo guõaiþ ÷reùñhaþ puùñikçdvalavardhanaþ ..
     atha kåpajàdimatsyaguõàþ .
     kåpamatsyàþ ÷ukramåtrakuùñha÷leùmavivardhanàþ .
     sarojà madhuràþ snigdhà balyà vàtavinà÷anàþ ..
     nàdeyà bçühaõà matsyà guravo'nilanà÷anàþ .
     raktapittakarà vçùyàþ snigdhoùõàþ svalpavarcasaþ ..
     cauïyàþ pittaharàþ snigdhà madhurà laghavo himàþ .
     tàóàgà guravo vçùyàþ ÷ãtalà balamåtradàþ .
     tàóàgavannirjharajà balàyurmatidçkkaràþ ..
     atha çtuvi÷eùe matsyavi÷eùaguõaþ .
     hemante kåpajà matsyàþ ÷i÷ire sàrasà hitàþ .
     vasante te tu nàdeyà grãùme cauïyasamudbhavàþ ..
     taóàgajàtà varùàsu tàsvapathyà nadãbhavàþ .
     nirjharàþ ÷aradi ÷reùñhà vi÷eùo'yamudàhçtaþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. matsyotpattikàraõaü yathà --
     %<tatastu mitràvaruõau bhràtarau brahmacàriõau .
     tantu de÷aü gatau devau vicarantau yadçcchayà ..
     tàbhyàü tatra tadà dçùñà urva÷ã tu varàpsaràþ .
     snàyantã sahitànyàbhiþ sakhãbhiþ sà varànanà ..
     gàyantã ca hasantã ca vi÷vastà nirjane vane ..
     gaurã kamalagarbhàbhà snigdhakçùõa÷iroruhà .
     padmapatravi÷àlàkùã raktoùñhã mçdubhàùiõã ..
     ÷aïkhakundendudhavalairdantairaviralaiþ samaiþ .
     subhråþ sunàsà sumukhã sulalàñà manasvinã ..
     siühavat såkùmamadhyàïgã pãnorujaghanastanã .
     madhuràlàpacaturà sumadhyà càruhàsinã ..
     raktotpalakarà tanvã supadã vinayànvità .
     pårõacandranibhà bàlà mattadviradagàminã ..
     dçùñvà tasyàstu tadråpaü tau devau bismayaü gatau .
     yasyà hàsyena làsyena smitena lalitena ca ..
     mçdunà vàyunà caiva ÷ãtànilasugandhinà .
     mattabhramaragãtena puüskokilarutena ca ..
     sukhareõa hi gãtena urva÷yà madhureõa ca .
     ãkùitau ca kañàkùeõa skandatustàùubhàvapi ..
     tattridhà patitaü retaþ kamale'tha sthale jale .
     kamale'tha va÷iùñhastu jàto hi munisattamaþ ..
     sthale tvagastyaþ sambhåtã jale matsyo mahàmate ! ..>% iti nàrasiühapuràõe 6 adhyàyaþ .. matsyabhakùaõaniùedho yathà --
     %<yo yasya màüsama÷nàti sa tanmàüsàda ucyate .
     matsyàdaþ sarvamàüsàdastasmànmatsyàn vivarjayet ..
     iti mànave 5 adhyàyaþ ..
     jalasthalacarà ye ca pràõinastàn mçtànapi .
     na bhakùenmànavo j¤ànã hantà teùàü bhavenna hi ..
     hatvà hatvà tu matsyà÷ã sarveùàü yo vi÷eùataþ .
     màüsàdaþ pràõinàü so'pi tasmànmatsyaü parityajet ..>% iti pàdmottarakhaõóe 105 adhyàyaþ .. varjanãyamatsyà yathà --
     %<÷çõu devi ! pravakùyàmi màüsabhedànnibodha me .
     nàdeyaü tiktakamañhaü pa÷u÷çïgiõameva ca ..
     gomãnaü cakra÷akulaü vaóàlaü ràghavaü tathà .
     vàmãnaü calakarõa¤ca sacakraü ceïgameva ca ..
     bhåvila¤càniruddha¤ca gàïgeyàni vivarjayet ..>% iti matsyasåktamahàtantram .. ravivàre matsyabhakùaõaniùedho yathà --
     %<àmiùaü rakta÷àka¤ca yo bhuïkte ca raverdine .
     saptajanma bhavet kuùñhã daridra÷copajàyate ..>% iti bhaviùyapuràõam ..
     %<màùamàmiùamàüsa¤ca masåraü nimbapatrakam .
     bhakùayed yo ravervàre saptajanmànyaputtrakaþ ..>% iti tithyàditattvam .. kàrtike matsyabhakùaõaniùedho yathà --
     %<na màtsyaü bhakùayenmàüsaü na kaurmaü nànyadeva hi .
     caõóàlo jàyate ràjan ! kàrtike màüsabhakùaõàt ..>% iti nàradãyapuràõam .. màghavai÷àkhayorhaviùyabrahmacaryavidhànàt matsyabhakùaõaü nitaràü niùiddhamiti kçtyatattvadar÷anàt .. janmatithau matsyabhakùaõaniùedho yathà --
     %<àmiùaü kalahaü hiüsàü varùavçddhau vivarjayet ..>% api ca .
     %<bhuïkte yastu niràmiùaü sa hi bhavejjanmàntare paõóitaþ ..>% iti tithyàditattvam .. ÷aivasya matsyabhakùaõaniùedho yathà --
     %<kva madyaü kva ÷ive bhaktiþ kva màüsaü kva÷ivàrcanam .
     matsyamàüsaratànàü vai dåre tiùñhati ÷aïkaraþ ..>% iti kà÷ãsvaõóam .. mà bhakùyaü naivedyàrthe bhakùeùvajàmahiùãkùãraü varjayet . pa¤canakhamatsyavaràhamàüsàni ca . ityàhnikatattvadhçtaviùõusåtram .. * .. bindhyaparvatasya pa÷cime matsyabhakùaõaniùedho yathà --
     %<bindhyasya pa÷cime màge matsyabhuk patito naraþ .>% iti puràõam .. kàmato matsyabhakùaõapràya÷cittaü yathà --
     %<matsyàüstu kàmato jagdhvà sopavàsastryahaü vaset ..>% aj¤ànatastadardham . iti pràya÷cittavivekaþ .. matsyabhakùaõapratiprasavo yathà --
     %<matsyàn sa÷alkàn bhu¤jãta màüsaü rauravameva ca .
     nivedya devatàbhya÷ca bràhmaõeübhya÷ca nànyathà ..
     sapharaü siühatuõóa¤ca tathà pàñhãna-rohitau .
     matsyàstvete samuddiùñà bhakùaõàya tapodhanaiþ ..
     prokùitaü bhakùayedeùàü màüsa¤ca dbijakàmyayà .
     yathàvidhiniyukta÷ca pràõànàmapi càtyaye ..>% iti kaurme upavibhàge 16 adhyàyaþ .. api ca .
     %<pàñhãnarohitàvàdyau niyuktau havyakavyayoþ .
     ràjãvàn siühatuõóàü÷ca sa÷alkàü÷caiva sarva÷aþ ..>% iti mànave 5 adhyàyaþ ..
     %<anivedya na bhoktavyaü matsyaü màüsa¤ca yadbhavet .
     annaü viùñhà payo måtraü yadviùõoraniveditam ..>% ityàhnikatattvam .. preta÷ràddhe matsyadànavidhiryathà --
     %<sapiõóãkaraõaü yàvat preta÷ràddhantu ùoóa÷am .
     pakvànnenaiva kartavyaü sàmiùeõa dvijàtibhiþ ..>% iti ÷ràddhatattvadhçtakàmadhenuvacanam ..

#<matsyaþ>#, puü, (jalaü pràpya màdyatãti mad + %<étyanya¤jãti .>% uõàø . 4 . 2 . iti syan .) mãnavi÷eùaþ . viràñade÷aþ . nàràyaõaþ . iti hemacandraþ . 4 . 409 .. de÷avi÷eùe bahuvacanàntaþ . iti medinã . ye, 45 .. dvàda÷arà÷iþ . yathà,
     %<matsyau ghañã nçmithunaü sagadaü savãõam ..>% ityàdi jyotistattvam .. aùñàda÷apuràõàntargatapuràõavi÷eùaþ .. (matsyaråpeõàvatãrõena bhagavatà uktatvàt asya tadàkhyà .) yathà --
     %<puõyaü pavitramàyuùyamidànãü ÷çõuta dvijàþ .
     màtsyaü puràõamakhilaü yajjagàda gadàdharaþ ..>% iti matsyapuràõe 1 adhyàyaþ .. da÷àvatàràntargataprathamàvatàraþ . yathà -- såta uvàca .
     %<purà ràjà manurnàma cãrõavàn vipulaü tapaþ .
     puttre ràjyaü samàropya kùamàvàn ravinandanaþ ..
     malayasyaikade÷e tu sarvàtmaguõasaüyutaþ .
     samaduþkhasukho vãraþ pràptavàn yogamuttamam ..
     babhåva varada÷càsya varùàyuta÷ate gate .
     varaü vçõãùva provàca prãtaþ sa kamalàsanaþ ..
     emamukto'bravãdràjà praõamya sa pitàmaham .
     ekamebàhamicchàmi tvattvo varamanuttamam ..
     bhåtagràmasya sarvasya sthàvarasya carasya ca .
     bhavità rakùaõe yànaü pralaye samupasthite ..
     evamastviti vi÷vàtmà tatraivàntaradhãyata .
     puùpavçùñi÷ca mahatã svàt papàta suràrpità ..
     kadàcidà÷rabhe tasya kurvataþ pitçtarpaõam .
     papàta pàõyorupari ÷apharã jalasaüyutaþ ..
     dçùñvà tacchapharãråpaü sa dayàjurmahãpatiþ .
     rakùaõàyàkarodyatnaü sa tasmin karakodare ..
     ahoràtreõa caikena ùoóa÷àïgulavistçtaþ .
     so'bhavanmatsyaråpeõa pàhi pàhãti càbravãt ..
     sa tamàdàya malike pràkùipajjalacàriõam ..
     tatràpi caikaràtreõa hastatrayamavardhata ..
     punaþ pràhàrtanàdena sahasrakiraõàtmajam .
     sa matsyaþ pàhi pàhãti tvàmahaü ÷araõaü gataþ ..
     tataþ sa kåpe taü matsyaü pràhiõodravinandanaþ .
     yadà na màti tatràpi kåpe matsyaþ sarovare ..
     kùipto'sau pçthutàmàgàt punaryojanasammitaþ .
     tatràpyàha punardãnaþ pàhi pàhi nçpottamam ..
     tataþ sa manunà kùipto gaïgàyàmapyavardhata .
     yadà tadà samudre taü pràkùipanmedinãpatiþ ..
     yadà samudramakhilaü vyàpyàsau samupasthitaþ .
     tadà pràha manurbhãtaþ ko'pi tvamasure÷varaþ ..
     athavà vàsudevastvamanya ãdçk kathaü bhavet .
     yojanàyutaviü÷atyà kasya tulyaü bhavedvapuþ ..
     j¤àtastvaü matsyaråpeõa màü khedayasi ke÷ava ! .
     hçùãke÷a ! jagannàtha ! jagaddhàma ! namo'stu te ..
     evamuktaþ sa bhagavàn matsyaråpã janàrdanaþ .
     sàdhu sàdhviti covàca samyak j¤àtastvayànagha ! ..
     acireõaiva kàlena medinã medinãpate ! .
     bhaviùyati jale magnà sa÷ailavanakànanà ..
     nauriyaü sarvadevànàü nikàyena vinirmità .
     mahàjãvanikàyasya rakùaõàrthaü mahãpate ! ..
     svedàõóajodbhijo ye vai ye ca jãvà jaràyujàþ .
     asyàü nidhàya sarvàüstànanàthàn pàhi suvrata ! ..
     yugàntavàtàbhihatà yadà bhavati naurnçpa ! .
     ÷çïge'÷min mama ràjendra ! tademàü saüyamiùyasi ..
     tato layànte sarvasya sthàvarasya carasya ca .
     prajàpatistvaü bhavità jagataþ pçthivãpate ! ..
     evaü kçtayugasyàdau sarvaj¤o dhçtimàn nçpaþ .
     manvantaràdhipa÷caiva devapåjyo bhaviùyasi ..>% iti matsyapuràõe manuviùõusaüvàde prathame sarge prathamo'dhyàyaþ .. vistàrastu ÷rãbhàgavate 8 skandhe 24 adhyàye draùñavyaþ .. * .. tasya mantradhyànapåjàdi yathà -- ÷aïkara uvàca .
     %<eka evàbhavanmatsyàvatàraþ kalpa àdime .
     tasya mantraü pravakùyàmi bhuktimuktipradàyakam ..
     tàro namo bhagavate maü matsyàya ramàü vadet .
     dvàda÷àkùaramantro'yaü munirbrahmà samãritaþ ..
     gàyattrã cchanda uditaü devatà mãnavigrahaþ .
     bhagavàn ÷arvarãnàtho bãjaü ÷rãpa¤cakãlakam ..
     nàbhyadho rohitasama àkaõñha¤ca naràkçtiþ .
     ghana÷yàma÷caturbàhuþ ÷aïkhacakragadàdharaþ ..
     ÷çïgãmatsyanibho mårdhà lakùmãvakùoviràjitaþ .
     padmacihnitasarvàïgaþ sundara÷càrulocanaþ ..
     japeddvàda÷asàhasraü trimadhvàktaistilairhunet .
     pratyahaü tadda÷àü÷ena vai÷àkhe kàrtike tathà .
     màdhe ca màrga÷ãrùe ca haviùyà÷ã jitendriyaþ ..
     àrabhya bhàdrabahulamaùña và ùoóa÷àhakam .
     lakùmãmanuü japennityamida¤càpi kalà÷atam ..
     tathaiva homaþ kartavyastathànyadivaseùu tu .
     tarpayeddvàda÷a÷ataü tilataõóulacandanaiþ ..
     àjyantathà ÷atàùñau ca tarpayecca tathà ÷riyam .
     raktotpalairvà padmairvà màlatyàdyaiþ sugandhibhiþ .
     evaü kçte varùamekaü mantrasiddhiþ prajàyate ..
     nityaü dvàda÷avipràü÷ca ÷rãråpà¤ca suvàsinãm .
     bhojayet påjana¤càsya carettau vyà÷ayet sadà ..
     ùañpatrakarõikàyà¤ca ÷rãyutaü devamarcayet .
     ùañpatreùu ùaóaïgàni yajedvàhyacaturdale ..
     maõóåkaü makaraü kårmaü ÷i÷umàra¤ca pårbataþ .
     tadbàhye'ùñadale påjyàþ kùàràdyàþ sapta sindhavaþ ..
     tadbàhye'ïkadale påjyà vàmukyàdyàþ phaõã÷varàþ .
     tasya vàhye ÷akradale ratnàni tu caturda÷a ..
     samudrajàni påjyàni lakùmãkaustubhakàni ca .
     gaïgàdyàþ ùoóa÷a tato mahànadyaþ prapåjayet ..
     tata÷càùñadale vedànupavedasamanvitàn .
     digã÷àü÷ca tadastràõi navàvaraõapåjanam .
     evaü siddhamanurmantrã jàyate siddhibhàjanam ..
     etadukta÷ataü mantraü japedaùñottaraü ÷atam .
     taddevatàdine siddhaþ pustakàdeva jàyate ..
     akuõñhitaprayogeùu na punastasya saüskçtiþ .
     etatpallavità mantrà mama siddhyanti pàrvati ! ..
     etatsaüpuñhitàþ sarve vaidikàþ siddhidàþ kalau .
     anena grathità japtàþ kale÷ca drutasiddhidàþ ..>% iti merutantre 26 prakà÷aþ ..

#<matsyakaraõóikà>#, strã, (matsyasyakaraõóikeva) matsyarakùaõapàtram . khàlui iti bhàùà . tatparyàyaþ . matsyadhànã 2 kuveõã 3 . iti jañàdharaþ ..

#<matsyagandhà>#, strã, (matsyasyeva gandho yasyàþ . chàndasàditvàbhàvaþ .) làïgalãvçkùaþ . sa ca jalapippalã . iti jañàdharaþ ràjanirghaõña÷ca .. vyàsamàtà .. (asyà utpattikathà yathà, ekadà cedã÷varo vasuràjaþ pitçgaõaniyojito mçgayepsurvanaü gatvà svapatnãü girikàü çtusnàtàü smaran àste . ityavasare kàmoddãpakavasantavàyunà preryamàõasya tasya retaþ pracaskanda . tatastadvãryaü sapatrapuñe sthàpitavàn . etattu mçùà na skhalitamiti ni÷citya abhimantrya ca tat svapàlita-÷yenena priyàyai preùayàmàsa . tadàdàya uóóãyamànasya anyena ca ÷yenena saha vihàyasi yudhyatastasya padàt bhraùñaü kàlindãjale papàta vãryam . atha tadretaþ brahma÷àpànmatsyaråpiõã adrikà nàmnã kàcidapsarà bhakùitavatã dhãvaràstu tàü pårõagarbhàü matsyãü bavandhuþ tatastetu tasyà udaràt ekàü striyameka¤ca puruùamujjahruþ . tayostu puruùo matsyo nàma ràjà, sà kanyà ca matsyagandheti khyàtàsãt .. havuùà . tatparyàyo yathà -- tanmasye prathamaü phalaü matsyasadç÷aü visragandhaüdbitãyama÷vatthaphalasadç÷aü matsyagandhaü tayornàmàni .
     %<havuùà puùpavastà ca parà÷vatthaphalà matà .
     matsyagandhà plãhahantrã viùaghnã dhvàïkùanà÷inã ..>% matsyàkùã .. tatparyàyo yathà --
     %<matsyàkùã vàhlikà matsyagandhà matsyàdanãti ca .>% jalapipyalyarthe paryàyo yathà --
     %<jalapippalyabhihità ÷àradã ÷akalàdanã .
     matsyàdanã matsyagandhà làïgalãtyapi kãrtità ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..

#<matsyaghaõñaþ>#, puü, (matsyànàü ghaõñaþ vimi÷raõaü yatra saþ .) svanàmakhyàtamatsyavya¤janam . tatparyàyaþ . galagrahaþ 2 . iti ÷abdacandrikà ..

#<matsyajàlaü>#, klã, (matsyadhàraõàrthaü jàlaü ÷àkapàrthivavat samàsaþ .) ànàyaþ . iti hemacandraþ . 3 . 593 . màchadharà jàla itibhàùà ..

#<matsyaõóikà>#, strã, (madaü madhurarasaü syandate iti . syanda + õvul + ñàp . ata itva¤ca . pçùodaràditvàt sàdhuþ . ÷arkaràvi÷eùaþ . michiri iti bhàùà . yathà --
     %<lasãkàphàõitaguóakhaõóamatsyaõóikàsitàþ .
     nirmalà laghavo j¤eyàþ ÷ãtavãryà yathottaram .
     yathà yathaiùàü vaimalyaü bhavecchaityaü tathà tathà ..>% iti ràjavallabhaþ .. ràva iti hindãbhàùà . tasya lakùaõaü yathà --
     %<ikùoraso yaþ saüpakvo ghanaþ ki¤ciddravànvitaþ .
     manda yat syandate yasmànmatsyaõóãti nigadyate ..>% asya guõàþ .
     %<matsyaõóã bhedinã balyà laghvã pittànilàpahà .
     madhurà vçühaõã vçùyà raktadoùàpahà smçtà ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<matsyaõóã>#, strã, khaõóavikàraþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 43 .. ikùuvi÷eùasya rasapàke khaõóayogye sàrabhåte yà guóikàkàrà jàyate sà matsyaõóã . khaõóa÷àlåkaü michiri iti khyàte navàt iti khyàtàpi matsyaõóãti kecit . matsyàõóàkàratvàt matsyaõóã manãùàditvàdaluk nadàditvàdãp matsyamaniti matsyaõóã ana pràõane óaþ ityanye . madaü syandate matsaõóãti kecit . iti bharataþ .. (yathàsyà lakùaõaü guõà÷ca .. ràvakàkava khaõóaràva iti loke .
     %<ikùo raso yaþ sampakvo ghanaþ ki¤cidravànvitaþ .
     mandaü yat syandate yasmàttanmatsyaõóã nigadyate ..
     matsyaõóã medinã balyà laghvã pittànilàpahà .
     madhurà bçühaõã vçùyà raktadoùapahà smçtà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe dvitãye bhàge ..

#<matsyadhànã>#, strã, (matsyà dhãyante . yatreti matsya + dhठ+ lyuñ ïãp .) matsyarakùàrthapàtram . khàrayã iti khàlui iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . kuveõã 2 . ityamaraþ . 1 . 10 . 16 .. matsyakaraõóikà 3 khàrayikà 4 matsyabandhanã 5 kuveõiþ 6 kuveõà 7 kupinã 8 kupiniþ 9 . itibharataþ .. sà svalpà cet kupinã bhavet iti ÷abdaratnàvalã ..

@<[Page 3,584a]>@
#<matsyanà÷akaþ>#, puü, (nà÷ayatãti na÷ + õic + õvul . matsyànàü nà÷akaþ . sadaiva matsyabhakùakatayàsya tathàtvam .) kurarapakùã . iti bhåriprayogaþ .. matsyanà÷akartari tri ..

#<matsyanà÷anaþ>#, puü, (nà÷ayatãti na÷ + õic lyuþ . matsyasya nà÷anaþ .) kurarapakùã . iti hemacandraþ . 4 . 401 ..

#<matsyapittà>#, strã, (kañurauhiõã . ityamaraþ . 2 . 4 . 86 .. (tathà càsyàþ ùaryàyàþ .
     %<kañvã tu kañukà tiktà kçùõabhedà kañumbharà .
     a÷okà matsya÷akalà cakràïgã ÷akulàdanã ..
     matsyapittà kàõóaruhà rohiõã kañurohiõã ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<matsyabandhã>#, [n] puü, (matsyàn bandhuü dhartuü ÷ãlamasya . matsya + bandha + iniþ .) dhãvaraþ . yathà,
     %<kaivarto dhãvaro dàso matsyabandhã ca jàlikaþ ..
     iti halàyudhaþ ..>%
     (%<athànyedyustairyamakiïkaràbhairmasyabandhibhiþ prabhàta àgatya jàlairàcchàdito hradaþ .>% iti pa¤catantre . 5 . 29 .)

#<matsyabandhinã>#, strã, (matsyabandhin + striyàü ïãp .) matsyadhànã . iti halàyudhaþ ..

#<matsyaraïkaþ>#, puü, (matsyaraïga . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) matsyaraïgapakùã . iti bhåriprayogaþ ..

#<matsyaraïgaþ>#, puü, (matsyàn raïgati bhakùaõàrthaü tatsamãpaü gacchatãti . matsa + ragi + ac .) pakùivi÷aùaþ . màcharàïgà iti bhàùà . (yathà,
     %<tribhuvanavidito hà matsyaraïge kalaïkaþ ..>% ityudbhañaþ ..) tatparyàyaþ . jhampà÷ã 2 jalamadguþ 3 maõãcakaþ 4 . iti hàràvalã .. matsyà÷anaþ 5 mãnaraïkuþ 6 matsyaraïkaþ 7 sucitrakaþ 8 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<matsyaràjaþ>#, puü, (matsyeùu ràjà ÷reùñhaþ samàsàntaùñac .) rohitamatsyaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. viràñaràjaþ .
     (%<tasya tadvacanaü ÷rutvà matsyaràjaþ pratàpavàn .>% iti mahàbhàrate . 4 . 69 . 21 .)

#<matsyavinnà>#, strã, kañukà . iti vaidyakam ..

#<matsyavedhanaü>#, klã, (matsyovidhyate'neneti matsya + vidha + karaõe lyuñ . matsyànàü vedhanamiti và .) vaói÷am . ityamaraþ . 1 . 10 . 16 ..

#<matsyavedhanã>#, strã, (matsyavedhana + ïãp .) madgupakùã . iti jañàdharaþ .. vaói÷am . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<matsyasantànikaþ>#, puü, (matsyànà santànikàtra .) matsyavya¤janavi÷eùaþ . yathà --
     %<dagdho'ïgàre salavaõo ve÷avàrairupaskçtaþ .
     sàrdrakaþ kañutailena matsyasantàniko bhavet ..>% iti ÷abdacandri kà ..

@<[Page 3,584b]>@
#<matsyàkùã>#, strã, (matsyànàü akùãõãva akùãõi puùparåpàõi cakùåùi yasyàþ . matsyàkùi +
     %<bahubrãhau sakthyakùõoþ svàïgàt ùac . 5 .>% 4 . 73 . iti ùac ïãù ca .) bràhmã . ityamaraþ . 2 . 4 . 137 .. sà ca somalatàyàm . bràhmã÷àke iti kecit . iti bharataþ .. yathà,
     %<bràhmã vayasthà matsyàkùã mãnàkùã somavallarã .
     matsyàkùã ÷i÷irà rucyà braõadoùakùayàpahà ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. gaõóadårvà . iti ràjanirghaõñaþ .. hilamocikà . bràhmã÷àkaþ . iti ratnamàlà .. (gaõóadårbàrthe paryà yo yathà --
     %<gaõóadrårvà tu gaõóàlã matsyàkùã ÷akulàkùakaþ ..>% matsyàdanã .. tatparyàyo guõà÷ca yathà . machechã chachamacharã àitica . iti loke .
     %<matsyàkùã vàhlikà matsyagandhà matsyàdanãti ca .
     matsyàkùã gràhiõã ÷ãtà kuùñhapittakaphàsrajit ..
     laghustiktà kaùàyà ca svàdvã kañuvipàkinã .>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<matsyàïgã>#, strã, (matsyànàü aïgamivàïgaü yasyàþ .) hilamocikà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<matsyàdanã>#, strã, (matsyairadyate iti matsya + ada + lyuñ gauràditvàt ïãù .) jalapippalã . iti ràjanirghaõñaþ .. (tathà ca paryàyaþ ..
     %<jalapippalyabhihità ÷àradã ÷akalàdanã .
     matsyàdanã matsyagandhà làïgalãtyapi kãrtità ..>% matsyàkùã . machechã iti loke .. tatparyàyo yathà, bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .
     %<matsyàkùã vàhlikàmatsya gandhà matsàdanãti ca .>%)

#<matsyà÷anaþ>#, puü, (matsyàna÷nàtãti matsya + a÷a + lyuþ .) matsyaraïgapakùã . iti trikàõóa÷eùaþ .. matsyabhakùake tri ..

#<matsyã>#, strã, (matsya + jàte rïãù .) strãmatsyajàtiþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<matsyodarã>#, strã, (matsyasya udaraü utpattisthànaü yasyàþ . matsyagarbhe jàtatvàdasyàstathàtvam .) satyavatã sà ca vyàsamàtà . iti jañàdharaþ .. (yathà devãbhàgavate . 2 . 1 . 38 .
     %<kàlikà vasunà dattà tarasà jàlajãvine .
     nàmnà kàlãti vikhyàtà tathà matsyodarãti ca ..>%) (matsyà udare garbhe yasyàþ .) kà÷ãsthatãrthavi÷eùaþ .. yathà --
     %<kailàsàdreþ samàyàtàþ saptakoñimitàþ prabho ! .
     durgàõi taiþ kçtànãha saptasvargasamàni ca ..
     sadvàràõi sayantràõi kavàñavikañàni ca .
     koñikoñibhañànyàni sarvardhisahitànyapi ..
     tataþ ÷ailaü mahàdurgaü taiþ kà÷ãparitaþ kçtam .
     parikhà nikçtàlindà matsyodaryà jalàvilà ..
     matsyodarã dvidhà jàtà bahiranta÷carà punaþ .
     tasya tãrthaü mahat khyàtaü militaü gàïgavàriõi ..
     yadà saühàramàrgeõa gaïgàmbhaþ prasarediha tadà matsyodarãtãrthaü labhyate puõyagauravàt ..
     såryàcandramasoþ parva tadà koñiguõaü ÷atam .
     sarvaparvàõi tatraiva sarvatãrthàni tatra vai .
     tatraiva sarvaliïgàni gaïgà matsyodarã yataþ ..
     matsyodaryà¤ca ye snàtà yatra kutràpi mànavàþ .
     kçtapiõóapradànàste na màturudare÷ayàþ ..
     avimuktamidaü kùetraü matsyàkàratvamàpnuyàt .
     paritaþ svardhunãvàri saüsàre parivãkùate ..
     matsyodaryàü kçtasnànà ye naràste narottamàþ .
     kçtvàpi bahupàpàni nekùante bhàskareþ purãm ..
     kiü snàtvà bahutãrtheùu kiü taptvà duùkaraü tapaþ .
     yadi matsyodarãü snàtàþ kuto garbhabhayaü tataþ ..
     yatra yatra hi liïgàni nçdevarùikçtànyapi .
     tatra matsyodarãü pràpya susnàto mokùabhàjanam ..
     santi tãrthànyanekàni bhårbhåvaþsvargatànyapi .
     na samàni paraü tàni koñyaü÷enàpi ni÷citam ..
     itthaü tãrthaü kçtaü tena vibho ! kailàsavàsinà .
     gaõàdhipena sumahat sumahodarakarmaõà ..>% iti kà÷ãkhaõóe 69 adhyàyaþ ..

#<matha># i kunthe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøvadhe-sakaø-kle÷e akaø-señ .) i manthyate . kuntho vadhakle÷au . iti durgàdàsaþ ..

#<matha># ja e gàhe . iti kavikalpadrumaþ .. bhvàøparaø-sakaø-señ .) ja manthaþ mathaþ . e amathãt . iti durgàdàsaþ ..

#<mathanaü>#, klã, (mathyate iti matha + bhàve lyuñ .) viloóanam . maoyà iti bhàùà . yathà --
     %<kvàhaü mandamatiþ kvedaü mathanaü kùãravàridheþ .
     kiü tatra paramàõurvai yatra majjati mandaraþ ..>% iti bhàgavate . 1 . 1 . 1 . ñãkàyàü ÷rãdharasvàmã .. astra vi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e . 236 . 10 .
     %<aiùãkamastramaindra¤ca àgneyaü ÷ai÷iraü tathà .
     vàyavyaü mathanaü nàma kàpàlamatha kiïkaram ..>%)

#<mathanaþ>#, puü, (mathati rogàniti matha + kartari lyuþ .) gaõikàrikàvçkùaþ . iti ratnamàlà .. (mathanakàrake, tri . ke÷imathanamuõóamathanyàdidar÷anàt .)

#<mathitaü>#, klã, (matha + ktaþ .) nirjalagholam . ityamaraþ . 2 . 9 . 53 .. yathà, vçhatsaühitàyàm . 50 . 26 .
     %<kùàre kadalyàmathitena yukte dinoùite pàyitamàyasaü yat ..>%) asya guõàþ . kaphapittanà÷akatvam . rocanatvam . dhàtupuùñidatva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. viloóite, tri .. (tathà ca paryàyàntaraü prakàràntara¤ca yathà --
     %<gholantu mathitaü takramudasvicchacchikàpi ca .
     sasaraü nirjalaü ghola mathitantvasarodakam ..
     takraü pàdajalaü proktamudàsvittvardhavàrikam .
     chacchikà sàrahãnà syàt svacchà pracuravàrikà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe dbitãye bhàge ..
     %<sasaraü nirjalaü gholaü mathitaü saravarjitam .>% iti ca hàrãte prathamasthàne aùñame'dhyàye ..)

#<mathurà>#, strã, (mathyate pàparà÷iryayà iti . matha + %<mandivà÷ãtyàdi .>% uõàø . 1 . 39 . iti urac .) svanàmakhyàtapurã . adhunà àgarà iti khyàtasyàgravaõasya nagaram . (yathà, raghau . 6 . 48 .
     %<yasyàvarodhastanacandanànàü prakùàlanàdvàrivihàrakàle .
     kalindakanyà mathuràü gatàpi gaïgormisaüsaktajaleva bhàti ..>%) tatparyàyaþ . madhupaghnam 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. madhupurã 3 madhurà 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. sà ca mokùadàyakatãrtham . yathà --
     %<ayodhyà mathurà màyà kà÷ã kà¤cã avantikà .
     purã dvàravatã caiva saptaità mokùadàyikàþ ..
     ayodhyà ràmanagarã mathurà kçùõapàlità .
     etàstu pçthivãmadhye na gaõyante kadàcana ..
     ÷rãràmadhanuragrasthà ayodhyà sà mahàpurã .
     mathurà ke÷avotsçùñasudar÷anavidhàrità ..>% ityàdibhåta÷uddhitantram .. * .. tatra viùõudar÷anamàhàtmyaü yathà,
     %<yajjyaiùñha÷ukladvàda÷yàü snàtvà vai yamunàjale .
     mathuràyàü hariü dçùñvà pràpnoti paramàü gatim ..
     yamunàsalile snàtaþ puruùo munisattama ! .
     jyeùñhàmålàmale pakùe dvàda÷yàmupavàsakçt ..
     samabhyarcyàcyutaü samyak mathuràyàü samàhitaþ .
     a÷vamedhasya yaj¤asya pràpnotyavikalaü phalam ..
     ka÷cidasmatkule jàtaþ kàlindãsalilàplutaþ .
     arcayiùyati govindaü mathuràyàmupoùitaþ ..
     jyeùñhàmålasite pakùe yenaivaü vayamapyuta .
     paràmçddhimavàpsyàmastàritàþ sakulodbhavaiþ ..>% iti viùõupuràõe 6 aü÷e 8 adhyàyaþ .. * .. tasyà màhàtmyaü yathà -- varàha uvàca .
     %<na vidyate ca pàtàle nàntarãkùe na mànuùe .
     samatvaü mathuràyà hi priyaü mama vasundhare ! ..>% såta uvàca .
     %<tacchrutvà vacanaü tasya praõamya ÷irasà tadà .
     puõyànàü paramaü puõyaü pçthvã vacanamabravãt ..
     pçthivyuvàca .
     puùkaraü naimiùaü caiva purã vàràõasã tathà .
     età hitvà mahàbhàga ! mathuràü kiü pra÷aüsasi ..
     varàha uvàca .
     ÷çõu kàrtsnena vasudhe ! kathyamànaü mayànadhe ! .
     mathurati ca vikhyàtaü nàsti kùetraü paraü mama .
     sà ramyà ca su÷astà ca janmabhåmiþ priyà mama ..
     ÷çõu devi ! yathà staumi mathuràü pàpahàriõãm .
     tannivàsã naro yàti mokùaü nàstyatra saü÷ayaþ ..
     mahàmàdhyàü prayàge tu yat phalaü labhate naraþ .
     tat phalaü labhate devi ! mathuràyàü dine dine ..
     kàrtikyà¤caiva yat puõyaü puùkare tu vasundhare ! .
     tat phalaü labhate devi ! mathuràyàü dine dine ..
     pårõe varùasahasre tu vàràõasyàntu yat phalam .
     tat phalaü labhate devi ! mathuràyàü kùaõena hi ..
     mathurà¤ca parityajya yo'nyatra kurute ratim .
     måóho bhramati saüsàre mohito màyayà mama ..
     yaþ ÷çõoti varàrohe ! màthuraü mama maõóalam .
     anyenoccàritaü ÷aüsan so'pi pàpaiþ pramucyate ..
     pçthivyàü yàni tãrthàni àsamudrasaràüsi ca .
     mathuràyàü gamiùyanti supte caiva janàrdane ..
     mathuràü samanupràpya ÷ràddhaü kçtvà yathàvidhi .
     tçptiü yàntãha pitaro yàvat sthityagrajanmanaþ ..
     ye vasanti mahàbhàge ! mathuràmitare janàþ .
     te'pi yànti paràü siddhiü matprasàdànna saü÷ayaþ ..
     kubjàmrake ÷aukarave mathuràyàü vi÷eùataþ .
     vinà sàükhyena yogena mucyate nàtra saü÷ayaþ ..
     mathuràyàü mahàpuryàü ye vasanti ÷ucivratàþ .
     balibhikùàpradàtàro ye và te naravigrahàþ ..
     bhaviùyàmi varàrohe ! dbàpare yugasaüsthite .
     yayàtibhåpavaü÷àcca kùattriyaþ kulavardhanaþ ..
     bhaviùyàmi varàrohe ! mathuràyàü na saü÷ayaþ .
     mårtiü caturvidhàü kçtvà sthàsyàmi çùibhiþ stutaþ ..
     sthàsyàmi vatsara÷ataü yuddheùu kçtani÷cayaþ .
     ekà candanasaïkà÷à dvitãyà kanakaprabhà ..
     a÷okasadç÷à cànyà anyà cotpalasannibhà .
     tatra guhyàni nàmàni bhaviùyanti mama priye ! ..
     puõyàni ca pavitràõi saüsàrocchedanàni ca .
     yatràhaü ghàtayiùyàmi dbàtriü÷ati vasundhare ! ..
     daityàn ghoràn mahàbhàge ! kaüsàdãn ghoradar÷anàn .
     yamunà yatra suvahà nityaü sannihità dhruvam ..
     vaivasvatasvasà ramyà yamunà yatra vi÷rutà .
     tàü nadãü yamunàü gaïgàü prayàge saïgavi÷rutàm ..
     gaïgà÷ataguõà puõyà mathure mama maõóale .
     yamunà vi÷rutà devi ! nàtra kàryà vicàraõà ..
     tatra tãrthàni guhyàni bhaviùyanti mamànaghe ! .
     yeùu snànaparo devi ! mama loke mahãyate ..
     athàtra mu¤cate pràõàn mama karmaparàyaõaþ .
     na jàyate sa martyeùu jàyate ca caturbhujaþ ..
     avimukte naraþ snàto muktiü pràpnotyasaü÷ayam .
     tathàtra mu¤cate pràõànmama lokaü sa gacchati .
     vi÷ràntisaüj¤akaü nàma tãrthaü trailokyavi÷rutam .
     yasmin snàto naro devi ! mama loke mahãyate ..
     sarvatãrtheùu yat snànaü sarvatãrtheùu yat phalam .
     tat phalaü labhate devi ! dçùñvà devaü gata÷ramam ..
     na ca yaj¤airna tapasà na dhyànairna ca saüyamaiþ .
     tat phalaü labhate devi ! snàto vi÷ràntisaüj¤ake ..
     kàlatrayantu vasudhe ! yaþ pa÷yati gata÷ramam .
     kçtvà pradakùiõe dve tu viùõulokaü sa gacchati ..
     asti cànyat paraü guhyaü sarvasaüsàramokùaõam .
     yasmin snàto naro devi ! mama loke mahãyate ..
     prayàgaü nàma tãrthantu devànàmapi durlabham .
     tasmin snàto naro devi ! agniùñomaphalaü labhet ..
     indralokaü samàsàdya naro vai tatra modate .
     athàtra mu¤cate pràõàn mama lokaü sa gacchati ..
     tathà kanakhalaü tãrthaü nàma guhyaü paraü mama .
     snànamàtreõa tatràpi nàkapçùñhe sa modate ..
     asti kùetraü paraü guhyaü tindukaü nàma nàmataþ .
     tasmin snàto naro devi ! mama loke mahãyate ..
     asmiüstãrthe puràvçttaü tacchçõuùva vasundhare ! .
     pà¤càlaviùaye devi ! kàmpilya¤ca purottamam ..
     dhanadhànyasamàyuktaü brahmadattena pàlitam .
     tasmiüstu vasate devi ! tinduko nàma nàmataþ ..
     tasmiüstu vasatastasya nàpitasya purottame .
     kàlena mahatà tasya kuñumbaþ kùayamàgataþ ..
     kùãõe kuñumbe tu tadà subhç÷aü duþkhapãóitaþ .
     sarvasaïgaparityàgã yo gacchan mathuràpurãm .
     bràhmaõàvasathe so'pi vasamàno vasundhare ! ..
     tatra karma÷ataü kçtvà snàtvaiva yamunàü nadãm .
     tatra dàna¤ca kurute nityakàlaü dçóhavrataþ ..
     tataþ kàlena mahatà pa¤catvaü samupàgataþ .
     tasya tãrthaprabhàveõa jàto'sau bràhmaõottamaþ ..
     tasmin varagçhe devi ! bràhmaõo yoginàü varaþ .
     jàtismaro mahàpràj¤o viùõubhakto vasundhare ! ..
     tasya tãrthaprabhàveõa pràptà muktiþ sudurlabhà ..
     tataþ paraü såryatãrthaü sarvapàpapramocanam .
     vairocanena balinà såryastvàràdhitaþ purà ..
     bhraùñaràjyena balinà dhanakàmena vai purà .
     årdhvabàhurniràhàrastaptavànuttamaü tapaþ ..
     sàgraü saüvatsaraü devi ! tataþ kàmamavàpnuyàt .
     tasya prasanno bhagavàn dyumaõiþ pratyabhàùata ..
     kiü kàraõaü bale ! bråhi tapasyasi mahattapaþ ..>% baliruvàca .
     %<bhraùñaràjyo'smi deve÷a ! pàtàle nivasàmyaham .
     vittenàpi vihãnasya kuñumbabharaõaü kutaþ ..
     mukuñàttasya vai såryo dadau cintàmaõiü tataþ .
     cintàmaõiü samàsàdya pàtàlamagamattadà ..
     tasmiüstãrthe naraþ snàtvà sarvapàpaiþ pramucyate .
     tatràpi mu¤cate pràõàn mama lokaü sa gacchati ..
     àditye'hani saükràntau grahaõe candrasåryayoþ .
     tasmin snàto naro devi ! ràjasåyaphalaü labhet ..
     yatra dhruveõa santaptaü icchayà paramaü tapaþ .
     atra vai snànamàtreõa dhruvaloke mahãyate ..
     tatràpi mu¤cate pràõàn mama loke mahãyate ..
     dhruvatãrthe ca vasudhe yaþ ÷ràddhaü kurute naraþ .
     pitéü stàrayate sarvàn pitçpakùe vi÷eùataþ ..
     dakùiõe dhruvatãrthasya tãrtharàjaü prakãrtitam .
     tasmin snàto naro devi ! mama loke mahãyate .
     tatràtha mu¤cate pràõànmama lokaü sa gacchati ..
     taddakùiõe mahàdevi ! çùitãrthaü paraü mama .
     tatra snàto naro devi ! çùilokaü prapadyate ..
     athàtra mu¤cate pràõànmama loke mahãyate .
     dakùiõe çùitãrthasya mokùatãrthaü paraü mama ..
     snànamàtreõa vasudhe ! mokùaü pràpnoti mànavaþ .
     tatràtha mu¤cate pràõàn mama loke mahãyate ..
     tatraiva koñitãrthaü hi tãrthànàmapi durlabham .
     tatra snànena dànena mama loke mahãyate ..
     koñitãrthe naraþ snàtaþ santarpya pitçdevatàþ .
     tàritàþ pitarastena tathaiva prapitàmahàþ ..
     koñitãrthe naraþ snàto brahmaloke mahãyate .
     tatraiva vàyutãrthantu pitéõàmapi durlabham ..
     piõóaü dadyàttu vasudhe ! pitçlokaü sa gacchati .
     gayàpiõóapradànena yat phalaü labhate naraþ ..
     tat phalaü labhate devi ! jyaiùñhe dànànna saü÷ayaþ .
     dvàda÷aitàni tãrthàni devànàü durlabhàni ca ..
     snànaü dànaü japo homaþ sahasraguõitaü bhavet .
     eùàü smaraõamàtreõa sarvapàpaiþ pramucyate ..
     ÷rutvà tãrthasya màhàtmyaü sarvàn kàmànavàpnuyàt ..>% ityàdi varàhapuràõe mathuràtãrthaprabhàvaþ .. * .. itaþ prabhçti saptaviü÷àdhyàyeùu mathuràmàhàtmyaü j¤eyam ..

#<mathure÷aþ>#, puü, (mathuràyà ã÷aþ .) ÷rãkçùõaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<mathårà>#, strã, (math + bàhulakàt åraþ ñàp .) mathurà . iti dviråpakoùaþ ..

#<mada>#, i ïa svapne . jàóye . made . mode . stutau . gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaøsvapne jàóye mada mode akaø-stutau gatau ca sakaø-señ .) mandyate . ïa mandate janaþ svapiti jaóo bhavati màdyati modate stauti gacchati và ityarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<mada>#, ã bha ya ir ¤i harùe . iti kavikalpadrumaþ .. divàø-paraø-akaø-señ .) ã ¤i matto'sti . bha ya màdyati . ir amadat amàdãt . asmàt puùàditvàt nityaü ïa ityanye . iti durgàdàsaþ ..

#<mada>#, ka ïa tçptiyoge . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-àtmaø-sakaø-señ .) ka ïa mano màdayate yasya ÷àstràbhyàsarasàyanàt . iti durgàdàsaþ ..

#<mada>#, ma garve . mlepane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø-akaø-señ .) garvo'haïkàraþ . glepanaü dainyam . ma madayati nãcaü sampattiþ . madayati ÷atruü ÷åraþ . iti durgàdàsaþ ..

#<madaþ>#, puü, (madayatãti . mad + ac .) hastigaõóajalam . (yathà, bhàravau . 2 . 18 .
     %<madasiktamukhairmçgàdhipaþ karibhirvartayate svayaü hataiþ .>%) tatparyàyaþ . dànam 2 .. (madyate iti . mad + %<mado'nupasarge .>% 3 . 3 . 67 . iti ap .) harùaþ . (yathà, çgvede . 1 . 4 . 2 . %<upa naþ savanàgahi somapàþ piba godà idrevato madaþ ..>% %<mado harùaþ .>% iti tadbhàùyesàyanaþ .) tatparyàyaþ . àmodaþ 2 . ityamaraþ . 3 . 2 . 12 .) retaþ . kastårã . (paryàyo yathà --
     %<mçganàbhirmçgamado madaþ kastårikàõóajaþ ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm .. rogavi÷eùaþ . unmàdasya prathamàvasthàyàü yathà,
     %<sa càpravçddhastaruõo madasaüj¤àü bibharti ca .>% iti màdhavakçtarugvini÷caye unmàdàdhikàre .. vi÷eùo'sya yathà -- yadà tu raktavàhãni rasasaüj¤àvahàni ca . pçthak pçthaksamastà và srotàüsi kupità malàþ .. malinàhàra÷ãlasya rajomohàvçtàtmanaþ . pratihatyàvatiùñhante jàyante vyàdhayastadà .. madamårchàyasaünyàsàsteùàü vidyàdbicakùaõaþ . yathottaraü balàdhikyaü hetuliïgopa÷àntiùu .. durbala¤cetasaþ sthànaü yadà vàyuþ prapadyate . mano vikùobhayan jantoþ saüj¤àü saümohayettadà .. pittamevaü kapha÷caivaü mano vikùobhayan nçõàm . saüj¤àü nayatyàkulatàü vi÷eùa÷càtra vakùyate .. svapnànalpadrutàbhàùa¤calaskhalitaceùñitam . vidyàdbàtamadàviùñaü råkùa÷yàvàruõàkçtim .. sakrodhaparuùàbhàùaü saüprahàrakalipriyam . vidyàt pittamadàviùñaü raktapãtàsitàkçtim .. svalpasambandhavacanaü tandràlasyasamanvitam . vidyàt kaphamadàviùñaü pàõóuü pradhyànatatparam .. sarvàõyetàni råpàõi sannipàtakçte made . jàyante ÷àmyati tvà÷u mado madyamadàkçtiþ .. ya÷ca madyamadaþ prokto viùajo raudhira÷ca yaþ . sarva ete madànarte vàtapittakaphà÷rayàt .. iti carake såtrasthàne caturviü÷e'dhyàye ..) garvaþ . iti medinã . de, 12 .. (yathà, bhàravau . 2 . 49 .
     %<madamànasamuddhataü nçpaü na viyuïkte niyamena måóhatà ..>%) madyam . kùaivyam . mattateti yàvat . iti hemacandraþ . 2 . 226 .. (yayà, manau . 7 . 47 .
     %<mçgayàkùo divàsvapnaþ parivàdaþ striyo madaþ .>%
     %<tauryatrikaü vçthàñyà ca kàmajo da÷ako gaõaþ ..>%) nadaþ . kalyàõavastu . iti dharaõiþ .. * .. madalakùaõaü yathà --
     %<ahaü mahàtmà dhanavàn mattulyaþ ko'sti bhåtale .
     iti yajjàyate cittaü madaþ proktaþ sa kovidaiþ ..>% iti pàdme kriyàyogasàre 16 adhyàyaþ .. tasya utpattiryathà .
     %<burdhermohaþ samabhavadahaïkàràdabhånmadaþ .>% iti màtsye 3 adhyàyaþ .. (dànavabhedaþ . yathà, harivaü÷e . 3 . 86 .
     %<asilomà sukai÷ã ca ÷aña÷ca balako madaþ ..>%

@<[Page 3,586c]>@
#<madakañaþ>#, puü, (madaü kañati prakañayatãti . kañ + ac .) ùaõóaþ . ùàüó iti bhàùà .. yathà . iócaro iñvarau gopatiþ ùaõóo vçùo madakaño halaþ . iti hemacandraþ . 4 . 325 ..

#<madakalaþ>#, puü, (madena kalo'vyaktamadhuradhvaniryasya .) mattahastã . tatparyàyaþ . madotkañaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 35 .. avyaktapralàpã . iti ÷abdaratnàvalã .. madàvyaktavàttini tri . iti medinã . le, 159 .. (yathà, uttaracarite 2 aïke .
     %<madakalamayårakaõñhacchavibhiravakãrõàni .>%)

#<madagandhaþ>#, puü, (madasya dànasyeva gandho'sya .) saptacchadavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (vivaraõantu saptacchada÷abde j¤eyam .)

#<madagandhà>#, strã, (madaþ màdanaþ gandho'syàþ .) madirà . atasã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<madaghnã>#, strã, (madaü mattatàü hantãti . mad + han ñak ïãp .) påtikà . iti jañàdharaþ ..

#<madanaþ>#, puü, (madayatãti . mad + õic lyuþ .) kàmadevaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 26 .. tasya nàmnàü vyutpattiryathà . çùaya åcuþ .
     %<yasmàt pramathya cetastvaü jàto'smàkaü tathà vidheþ .
     tasmànmanmathanàmnà tvaü loke geyo bhaviùyasi ..
     jagatsu kàmaråpastvaü tvatsamo na hi vidyate .
     atastvaü kàmanàmnàpi khyàto bhava manobhava ! ..
     madanànmadanàkhyastvaü ÷ambhordarpàt sadarpakaþ .
     tathà kandarpanàmnàpi loke khyàto bhaviùyasi ..>% iti kàlikàpuràõe 2 adhyàyaþ .. brahmaõastasyotpattiryathà --
     %<prahçùñamànasaþ puttraü kanyaikà¤ca sasarja ha .
     hçùñasya kàminaþ puttraþ kàmadevo babhåva ha ..
     kanyà ùoóa÷avarùãyà ratnabhåùaõabhåùità ..
     uvàca puttraü sa vidhiþ sudãptaü purataþ sthitam .
     durnivàryaü matkalàü÷aü svàtmàràmaü manoharam ..
     brahmovàca .
     strãpuüsoþ krãóanàrthàya mudà tva¤ca vinirmitaþ .
     hçdi yogena sarveùàmadhiùñhànaü kariùyasi ..
     sammohanaü samudvegabãjaü stambhitakàraõam .
     unmattabãjaü jvalanaü ÷a÷vaccetanahàrakam ..
     pragçhyaitànmayà dattàn sarvàn sammohanaü kuru .
     durnivàryo mama varàdbhava vatsa ! bhaveùu ca ..
     bàõàndattvaivamuktvà ca prahçùña÷ca jagadbidhiþ .
     dçùñvà vàcaü duhitaraü varaü dàtuü samudyataþ ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 35 adhyàyaþ .. (yogàcàryaråpaþ ÷ivasyàvatàravi÷eùaþ . yathà, ÷ivapuràõe vàyusaühitàyàm . 2 . 10 . 1 -- 2 . ÷rãkçùõa uvàca .
     %<yugàvarteùu sarveùu yogàcàryachalena tu .
     avatàràõi sarvasya ÷iùyàü÷ca bhagavan ! vada ..>% upamanyuruvàca .
     %<÷vetaþ sutàro madanaþ suhotraþ kaüka eva ca ..>% mahàdevaþ . madayati bhaktànàü manaþ iti mada + lyuþ . manasi ànandajanakatvàdasya tathàtvam . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 69 .
     %<unmàdo madanaþ kàmo hya÷vattho'rthakaro ya÷aþ ..>% mattatà . varàrohàõàü kàminãnàü bhàvavi÷eùaþ iti yàvat . yathà, mahàbhàrate . 3 . 46 . 13 .
     %<sãdhupànena càlpena tuùñàtha madanena ca .
     vilàsanai÷ca vividhaiþ prekùaõãyataràbhavat ..>%) vasantaþ . dhuståraþ . sikthakam . iti medinã . me . 103 .. vçkùabhedaþ . mayanà iti bhàùà . tatparyàyaþ . picukaþ 2 mucukundaþ 3 kaõñakã 4 . iti ratnamàlà .. piõóãtakaþ 5 . (tathàcàsya paryàyàntaraü guõà÷ca .
     %<madanaþ chardanaþ piõóo nañaþ piõóãtakastathà .
     karahàñã maruvakaþ ÷alyako viùapuùpakaþ ..
     madano madhurastikto vãryoùõo lekhano laghuþ .
     vàntikçdvidradhiharaþ prati÷yàyavraõàntakaþ ..
     råkùaþ kuùñhakaphànàha÷othagulmavraõàpahaþ ..>% dhuståràrthe paryàyo yathà --
     %<dhattåradhårtadhuttårà unmattaþ kanakàhvayaþ .
     devatà kitavastårã mahàmohaþ ÷ivapriyaþ ..
     màtulo madana÷càsya phale màtulaputtrakaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) maruvakaþ 6 ÷vasanaþ 7 karahàñakaþ 8 ÷alyaþ 9 . ityamaraþ . 2 . 4 . 52 -- 53 .. bhramaraþ . iti jañàdharaþ .. màùaþ . iti hemacandraþ .. khadiravçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. maïkoñhavçkùaþ . vakulavçkùaþ . vçkùavi÷eùaþ . mayanàphala iti bhàùà . tatparyàyaþ . ÷alyaþ 2 kaiñaryaþ 3 piõóaþ 4 dhàràphalaþ 5 tagaraþ 6 karahàñaþ 7 piõóãtakaþ 8 ÷vasanaþ 9 maruvakaþ 10 . asya guõàþ . vamikàrakatvam . tiktatvam . uùõavãryatvam . lekhanatvam . laghutvam . råkùatvam . kuùñhakaphànàha÷ophagulmabraõàpahatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. àliïganavi÷eùaþ . tallakùaõam . nàyako nàyikàyàþ kaõñhe hastaü dattvà dvitãyahastaü tasyà madhyade÷e dattvà yadà÷liùati . iti kàma÷àstram .. (%<atha mayanam .>% mam iti bhàùà .
     %<mayanantu madhåcchiùñaü madhu÷eùa¤ca sikthakam .
     madhvàdhàro madanakaü madhåùitamapi smçtam ..
     madanaü mçdususnigdhaü bhåtaghnaü braõaropaõam .
     bhagnatandhànakçdvàtakuùñhavãsarparaktajit ..>% iti ca bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe dvitãye bhàge .. maõóalisarpàntargatasarpavi÷eùaþ .. %<÷i÷uko madanaþ pàliühiraþ ityàdi .>% iti mu÷rute kalpasthàne caturthe'dhyàye ..)

#<madanakaþ>#, puü, (madayatãti mada + õic + lyuþ svàrthe kaþ .) damanakavçkùaþ . iti ratnamàlà .. (sikthakàrthe klã . tatparyàyo yathà --
     %<mayanantu madhåcchiùñaü madhu÷eùa¤ca sikthakam .
     madhvàdhàro madanakaü madhåùitamapi smçtam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe dbitoye bhàge ..)

#<madanakàkuravaþ>#, puü, (madanena hetunà kàkuþ kàmajanyo vikçto ravaþ asphuñadhvaniryasya .) pàràvataþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<madanagopàlaþ>#, puü, (madana÷càsau gopàla÷ceti . bhaktacittonmàdakàritvàdasya tathàtvam .) ÷rãkçùõaþ . yathà --
     %<vande madanagopàlaü kai÷oràkàramadbhutam .>% iti pàdme pàtàlakhaõóe 9 adhyàyaþ ..

#<madanacaturda÷ã>#, strã, (madanotsavàtmikà caturda÷ã .) caitra÷uklacaturda÷ã . yathà . atha madanacaturda÷ã tatra madanasya påjà kàryà . skandapuràõasauràgamayoþ .
     %<madhumàse tu saüpràpte ÷uklapakùe caturda÷ã .
     proktà madanabhu¤jãti siddhidà tu mahotsave ..
     påjayiùyanti ye martyàstadaïgabhavapallavaiþ .
     te yànti paramaü sthànaü madanasya prabhàvataþ ..
     caitre màsi caturda÷yàü madanasya mahotsavaþ .
     jugupsitoktibhistatra gãtavàdyàdibhirnçõàm .
     bhagavàüstuùyate kàmaþ puttrapauttrasamçddhidaþ ..
     valiü prati bhagavadvàkyam .
     na mànayanti ye parva màdanaü mànavàdhamàþ .
     teùàü puõyaü phalaü dattaü mayà te caitramàsikam ..
     devalaþ .
     caitra÷uklacaturda÷yàü yaþ snàyàcchivasannidhau .
     pi÷àcatvaü na tasya syàt gaïgàyà¤ca vi÷eùataþ ..>% iti tithitattvam ..

#<madanatrayoda÷ã>#, strã, (madanapåjàrthà trayoda÷ã .) caitra÷uklatrayoda÷ã . tatra madanasya vrataü kartavyam . yathà bhaviùye .
     %<caitra÷uklatrayoda÷yàü madanaü damanàtmakam .
     kçtvà saüpåjya vidhivadbãjayedbyajanena tu ..
     tatra sandhukùitaþ kàmaþ puttrapauttravivardhanaþ .
     kàmadevastrayoda÷yàü påjanãyo yathàvidhi .
     ratiprãtisamàyukto hya÷okamaõibhåùitaþ ..>% damano damanakavçkùaþ . sandhukùitaþ prãõitaþ . kàmadevadhyànantu .
     %<càpeùudhçk kàmadevo råpavàn vi÷vamohanaþ .>% tatra stutimantraþ .
     %<puùpadhanvan ! namaste'stu namaste mãnaketana ! .
     munãnàü lokapàlànàü dhairyacyutikçte namaþ ..
     màdhavàtmaja ! kandarpa ! sambaràre ! ratipriya ! .
     namastubhyaü jità÷eùabhuvanàya manobhuve ..
     àdhayo mama na÷yantu vyàdhaya÷ca ÷arãrajàþ .
     sampadyatàmabhãùñaü me sampadaþ santu me sthiràþ ..
     namo màràya kàmàya devadevasya mårtaye .
     brahmaviùõu÷ivendràõàü manaþkùobhakaràya ca ..
     evaü yaþ kurute påjàmanaïgasya mahàtmanaþ .
     bhavanti nàpadastasya tasminnabde kadàcana ..>% iti tithitattvam ..

@<[Page 3,587c]>@
#<madanadvàda÷ã>#, strã, (madanapåjàviùayiõã dvàda÷ã .) caitra÷ukladvàda÷ã . atra madanavrataü kàryam . yathà, çùaya åcuþ .
     %<÷rotumicchàmahe såta ! madanadbàda÷ãvratam .
     sutànekonapa¤cà÷at yena lebhe ditiþ punaþ ..
     såta uvàca .
     yadba÷iùñhàdibhiþ pårbaü diteþ kathitamuttamam .
     vistareõaitadevedaü matsakà÷ànnibodhata ..
     caitre màsi site pakùe dvàda÷yàü niyatavrataþ .
     sthàpayedavraõaü kumbhaü sitataõóulapåritam ..
     nànàphalayutaü tadbadikùudaõóasamanvitam .
     sitavastrayugacchannaü sitacandanacarcitam ..
     nànàbhakùyaphalopetaü sahiraõya¤ca ÷aktitaþ .
     tàmrapàtraü ÷ubhopetaü tasyopari nivedayet ..
     tasmàdupari kàmantu kadalãdalasaüsthitam .
     kuryàccharkarayopetàü ratiü tasya ca vàmataþ ..
     gandhadhåpaü tato dadyàt gãtavàdya¤ca kàrayet .
     tadabhàve kathàü kuryàt kàmake÷avayornaraþ ..
     kàmanàmnà harerarcàü snàpayed guóavàriõà .
     ÷uklapuùpàkùatatilairarcayenmadhusådanam ..
     kàmàya pàdau saüpåjya jaüghe saubhàgyadàya ca .
     årå smaràyeti punarmaünmathàyeti vai kañim ..
     svacchodaràyetyudaraü anaïgàyetyuro hareþ .
     mukhaü padmamukhàyeti bàhå pa¤ca÷aràya vai ..
     namaþ sarvàtmane maulimarcayediti ke÷avam .
     tataþ prabhàte taü kumbhaü bràhmaõàya nivedayet ..
     bràhmaõàn bhojayedbhaktyà svaya¤ca lavaõàdçte .
     bhuktvàtha dakùiõàü dadyàdimaü mantramudãrayet ..
     prãyatàmatra bhagavàn kàmaråpã janàrdanaþ .
     hçdaye sarvabhåtànàmànando yo vidhãyate ..
     anena vidhinà sarvaü màsi màsi samàcaret .
     upavàsã trayoda÷yàmarcayed viùõumavyayam ..
     phalameka¤ca saüprà÷ya dvàda÷yàü bhåtale svapet .
     tatastrayoda÷e màsi ghçtaü dhenusamanvitam ..
     ÷ayyàü dadyàdanaïgàya sarvopaskarasaüyutàm .
     kà¤canaü kàmadeva¤ca ÷uklàü gà¤ca payasvinãm ..
     vàsobhirdvijadàmpatyaü påjya ÷aktyà vibhåùaõaiþ .
     ÷ayyàü gavàdikaü dadyàt prãyatàmityudãrayet ..
     homaü ÷uklaistilaiþ kuryàt kàmanàmàni kãrtayan .
     gavyena sarpiùà caiva pàyasena ca dharmavit ..
     viprebhyo bhojanaü dadyàdvitta÷àñhyavivarjitaþ .
     ikùudaõóànatho dadyàt puùpamàlà÷ca ÷aktitaþ ..
     yaþ kuryàdvidhinànena madanadvàda÷ãmimàm .
     sarvapàpavinirmuktaþ pràpnoti harisàmyatàm .
     iha loke varàn puttràn saubhàgya¤ca sama÷nute ..>% iti matsyapuràõe 7 adhyàyaþ ..

#<madanapàñhakaþ>#, puü, (madanaü taduddãpakaü pañhatãti . pañha + õvul . svareõa kàmoddãpanàttathàtvam .) kokilaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<madanamohanaþ># puü, (madana unmàdaka÷càsau mohana÷ceti karmadhàrayaþ . muh + õic lyuþ .) ÷rãkçùõaþ . yathà --
     %<vande madanagopàlaü kai÷oràkàramadbhutam .
     yamàhuryauvanodbhinne ÷rãmanmadanamohanam ..>% iti pàdme pàtàlakhaõóe 9 adhyàyaþ ..

#<madana÷alàkà>#, strã, (madanoddãpikà ÷alàkeva . asyàþ kàmoddãpakatvàttathàtvam .) kàmoddãpakauùadham . sàrikàpakùã . iti medinã . ke, 235 . kokilà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<madanasàrikà>#, strã, (madanoddãpanàya sàrikà .) pakùibhedaþ . sàlik iti bhàùà .. tatparyàyaþ . ÷alàkà 2 sàrikà 3 citralocanà 4 kuõapã 5 . iti jañàdharaþ ..

#<madanà>#, strã, (madayati mattatàü janayatãti . mad + õic + lyuþ . yadvà, màdyati anayà . mad + lyuñ . striyàü ñàp .) surà . iti hemacandraþ . 3 . 567 ..

#<madanàïku÷aþ>#, puü, (madanasya kàmasya aïku÷a iva .) liïgam . iti trikàõóa÷eùaþ .. nakham . iti kàmàïku÷a÷abdadar÷anàt . yathà --
     %<kàmàïku÷àïku÷itakàmimataïgajendre .>% iti ÷rutabodhe kàlidàsaþ ..

#<madanàgrakaþ>#, puü, (madanaü unmàdakaü agraü ÷irobhàgo yasya .) kodravaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (vivaraõamasya kodrava÷abde j¤àtavyam ..)

#<madanàyudhaþ>#, puü, (madanasyàyudhaþ .) bhagam . iti ÷abdacandrikà ..

#<madanàyuùaþ>#, puü, (madanasyàyurjãvanaü iva samàsànto'c . nipàtanàt sàdhuþ .) kàmavardhakatvàttathàtvam . kàmavçddhikùupaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<madanàlayaþ>#, puü, (àlãyate'sminniti à + lã + adhikaraõe ac . madanasyàlayaþ .) ùaùñhãsamàsaþ .) bhagam . madanaparyàyaka÷abdottaragçhaparyàyaka÷abdena bhagasyoktatvàt . yathà --
     %<svapuùpairàkãrõaü kusumadhanuùo mandiramaho puro dhyàyan dhyàyan yadi japati bhaktastava manum ..>% iti karpårastavaþ .. janmalagnàvadhisaptamasthànam . tattu jàyàsthànam . yathà --
     %<såryàdyuccàn kriyavçùamçgastrãkulãràntayåke digvahnãndradbayatithi÷aràn saptaviü÷àü÷ca viü÷àn .
     aü÷ànetàn vadati yavana÷càntyatuïgàn sutuïgàn tànevàü÷àn madanabhavaneùvàha nãcàn sunãcàn ..>% iti dãpikàyàü madanabhavana÷abdadar÷anàt ..

#<madanàvasthà>#, strã, (madanasyàvasthà .) kàmàvasthà . sà tu udvegaråpà . viraha iti yàvat . yathà . tataþ pravi÷ati madanàvastho ràjà niþ÷vasya .
     %<jàne tapaso vãryaü sà bàlà paravatãti me viditam .
     na ca nimnàdiva salilaü nivartate me tato hçdayam ..>% ityabhij¤àna÷àkuntale 3 aïkaþ .. madanàvastha iti ràj¤o'tra udbegaråpà pa¤camã kàmàvasthà . yadàha bharataþ . udvegaþ pa¤camaþ prokta iti . sacintamiti kenopàyena mama ÷akuntalàlàbho bhaviùyati . iti taññãkà ..

#<madanã>#, strã, (màdyati anayà iti . mad + karaõe lyuñ . striyàü ïãp .) surà . iti hàràvalã .. kastårã . atimuktakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<madanecchàphalaþ>#, puü, (madanecchàü phalati janayatãti ac .) baddharasàlaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<madanotsavaþ>#, puü, (madanàya utsavaþ .) utsavavi÷eùaþ . holàkà iti khyàtà . tatparyàyaþ . suvasantakaþ 2 . iti hàràvalã ..

#<madanotsavà>#, strã, (madanàya utsavo yasyàþ .) svargave÷yà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<madaprayogaþ>#, puü, (madasya prayogaþ .) kariõàü madodgamaþ . tatparyàyaþ . vyastàram 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<madabha¤jinã>#, strã, (madaü unmattatàü bhanakti dårãkarotãti . mada + bhanj + %<nandigrahipacàdibhyo lyuõinyacaþ .>% 3 . 1 . 134 . iti õiniþ . striyàü ïãp .) ÷atamålã . iti ÷abdacandrikà .. (guõàdayo'syàþ ÷atamålã÷abde j¤àtavyàþ ..)

#<madayantikà>#, strã, (madayantã + tataþ kan ñhàp . pårba hrasva÷ca .) mallikà . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, su÷rute cikitsitasthàne 9 adhyàye .
     %<triphalàtvak trikañukà surasà madayantikà .
     vàyasyàragbadhànà¤ca tulàü kuryàt pçthak pçthak ..>%)

#<madayantã>#, strã, (mad + jhac + ïãp .) vanamallikà . iti ratnamàlà .. kàñmallikà iti bhàùà .. mallikà . itiràjanirghaõñaþ .. (tathàcàsyàþ paryàyo yathà --
     %<mallikà madayantã ca ÷ãtabhãru÷ca bhåpadã .>% itibhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..
     %<madayantyaïghrijaþ kvàthastadvat samadhu÷arkaraþ .>% iti ca vaidyakacakrapàõisaügrahe raktapittàdhikàre ..)

#<madayitnu>#, klã, (madayatãti . mad + õic . %<stanihçùipuùigadisadibhyo õeritnuc .>% uõàø 3 . 29 . iti madi + itnuc . %<ayàmantàlvàyyetnviùõuùu .>% 6 . 4 . 55 . iti õerayàde÷aþ .) madyam . iti medinã . ne, 202 ..

#<madayitnuþ>#, puü, (madayatãti . mad + õic . %<stanãti .>% uõàø . 2 . 29 . iti itnuc . õerayàde÷a÷ca .) kàmadevaþ . ÷auõóikaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. madayuktaþ . iti medinã . ne, 202 .. meghaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

@<[Page 3,588c]>@
#<madavikùiptaþ>#, puü, (madena vikùipta÷calitamanàþ .) mattahastã . iti ÷abdacandrikà ..

#<mada÷àkaþ>#, puü, (madakaraþ ÷àko'sya .) upodakã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<madasàraþ>#, puü, (madaü sàrayati dårãkaroti . iti mada + sç + õic + aõ .) tålavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<madahastinã>#, strã, (madena hastinãva .) mahàkara¤jaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<madahetuþ>#, puü, (madasya hetuþ kàraõam .) dhàtakã . iti vaidyakam . mattatàkàraõa¤ca . (madarogasya hetuþ yathà --
     %<yadà tu raktavàhãni rasasaüj¤àvahàni ca .
     pçthak pçthak samastà và srotàüsi kupità malàþ ..
     malinàhàra÷ãlasya rajomohàvçtàtmanaþ .
     pratihatyàvatiùñhante jàyante vyàdhayastadà ..
     madamårchàya saünyàsàsteùàü vidyàdvicakùaõaþ .
     yathottaraü balàdhikyaü hetuliïgopa÷àntiùu ..>% iti carake såtrasthàne caturviü÷e'dhyàye ..)

#<madasthalaü>#, klã, (madasya sthalam .) madasthànam . yathà, ÷abdaratnàvalã .
     %<avadaü÷aþ suràpànaü ÷uõóàpànaü madasthalam .>%

#<madasthànaü>#, klã, (madasya sthànam .) madyapànasthànam . tatparyàthaþ . ÷uõóàpànam 2 . ityamaraþ . 2 . 10 . 41 .

#<madàóhyaþ>#, puü, (madena madajanakarasena tàóãti khyàtena àóhyaþ yuktaþ .) tàlavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (guõàdivivçtirasya tàla÷abde j¤àtavyà ..) madayukte, tri ..

#<madàóhyà>#, strã, (madena àóhyà .) lohitajhiõñã . iti ÷abdacandrikà ..

#<madàtaïkaþ>#, puü, (madajanitaþ àtaïkaþ rogaþ .) madàtyayarogaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<madàtyayaþ>#, puü, (madena atyayo nà÷onmukhatàtra .) madyapànàdijanyarogavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . madàtaïkaþ 2 pànàtyayaþ 3 madavyàdhiþ 4 madaþ 5 . iti ràjanirghaõñaþ .. atha madàtyayàdãnàü nidànànyàha .
     %<viùasya ye guõà dçùñàþ sannipàtaprakopanàþ .
     ta eva madye dç÷yante viùe tu balavattaràþ ..
     tasmàdavidhipãtena tathà màtràdhikena ca .
     yuktena càhitairannairakàle sevitena ca ..
     madyena khalu jàyante madàtyayamukhà gadàþ ..>% avidhiprayuktaü madyaü vikàràntaramapyutpàdayatãtyàha .
     %<nibhaktamekàntata eva madyaü niùevyamàõaü manujena nityam .
     utpàdayet kaùñatamàn vikàrànutpàdayeccàpi ÷arãrabhedam ..>% ekàntato nairantaryeõa vikàràn madàtyayàdãn . ÷arãrasya bhedaü nà÷am .. * .. madàtyayàdãnàü hetvantaramapyàha .
     %<kruddhena bhãtena pipàsitena ÷okàbhitaptena bubhukùitena .
     vyàyàmabhàràdhvaparikùatena vegàvarodhàbhihatena càpi ..
     atyamlaråkùàvatatodareõa sàjãrõabhuktena tathàbalena .
     uùõàbhitaptena ca sevyamànaü karoti madyaü vividhàn vikàràn ..>% tàneva vikàràn vivçõoti .
     %<pànàtyayaü paramadaü pànàjãrõamathàpi và ..>% pànavikàràn vivçõoti .
     %<pànavibhramamugra¤ca teùàü vakùyàmi lakùaõam .>% tatra madàtyayasya sàmànyaü lakùaõamàha .
     %<÷arãraduþkhaü balavat pramoho hçdayavyathà .
     aruciþ pratataü tçùõà jvaraþ ÷ãtoùõalakùaõaþ ..
     ÷iraþpàr÷vàsthisandhãnàü vedanà vikùate yathà .
     jàyate'tibalàt jçmbhà sphuraõaü vepanaü ÷ramaþ ..
     urovibandhaþ kàsa÷ca ÷vàso hikvà prajàgaraþ .
     ÷arãrakampaþ karõàkùimukharogàstrikagrahaþ ..
     chardivióbhedàvutkle÷o vàtapittakaphàtmakaþ .
     bhramaþ pralàpo råpàõàmasatà¤caiva dar÷anam ..
     tçõabhasmalatàparõapàü÷ubhi÷càvapåritam .
     pradharùaõaü vihaïgai÷ca bhràntacetàþ sa manyate ..
     vyàkulànàma÷astànàü svapnànàü dar÷anàni ca .
     madàtyayasya råpàõi sarvàõyetàni lakùayet ..>% atha madàtyayasya vàtikasya nidànamàha .
     %<strã÷okabhayabhàràdhvakarmabhiryo'tikarùitaþ .
     råkùàlpapramità÷ã ca yaþ pibatyatimàtrayà ..
     råkùaü pariõataü madyaü ni÷i nidràü nihanti ca .
     karoti tasya tacchãghraü vàtapràyaü madàtyayam ..>% tat madyam .. * .. atha tasya lakùaõamàha .
     %<hikvà÷vàsa÷iraþkampapàr÷va÷ålaprajàgaraiþ .
     vidyàdvahupralàpasya vàtapràyaü madàtyayam ..>% atha paittikasya nidànamàha .
     %<tãkùõãùõaü madyamamla¤ca yo'timàtraü niùevate .
     amloùõatãkùõabhojã ca krodhano'gnyàtapapriyaþ .
     tasyopajàyate tãvraþ pittapràyo madàtyayaþ ..>% atha tasya lakùaõamàha .
     %<tçùõàdàhajvarasvedamohàtãsàravibhramaiþ .
     vidyàddharitavarõasya pittapràyaü madàtyayam ..>% atha ÷laiùmikasya mada tyayasya nidànamàha .
     %<madhurasnigdhagurvà÷ã yaþ pibatyatimàtrathà .
     avyàyàmadivàsvapna÷ayyà÷anasukhe rataþ .
     madàtyayaü kaphapràyaü sa naro labhate dhruvam ..>% atha tasya lakùaõamàha .
     %<chardyarocakahçllàsatandràstaimityagauravaiþ .
     vidyàcchãtaparãtasya kaphapràyaü madàtyayam ..>% atha sànnipàtikasya madàtayasya nidànaü lakùaõa¤càha .
     %<tridoùahetubhiþ sarvaiþ sarvairliïgairmadàtyayaþ ..>% atha paramadamàha .
     %<÷leùmocchrayo'ïgagurutà virasàsyatà ca viõmåtrasaktiratha tandrirarocaka÷ca .
     liïgaü parasya tu madasya vadanti tajj¤à stçùõà rujà ÷irasi sandhiùu càpi bhedaþ ..>% tandristandrà .. * .. pànàjãrõamàha .
     %<àdhmànamugramathavodgiraõaü vidàhaþ pàne tvajãrõamupagacchati lakùaõàni .>% udgiraõaü vàntiþ udgàro và . pãyata iti pànaü madyam .. * .. pànavibhramamàha .
     %<hçdgàtratodakaphasaüsravakaõñhadhåmamårchàvamãjvara÷irorujanapradehàþ .
     dveùaþ murànnavikçteùu ca teùu teùu taü pànavibhramamuùantyakhileùu dhãràþ ..>% kaõñhadhåmaþ kaõñhàddhåmanirgama iva . pradehaþ kaphena liptàsyatà . dveùaþ surànnavikçteùu suràvikàreùu annavikàreùu ca dveùaþ . akhileùu madyavikàreùu .. * .. asàdhyànàü madàtyayàdãnàü lakùaõamàha .
     %<dãnottaroùñhamati÷ãtamamandadàhaü tailaprabhàsyamatipànahataü tyajecca .
     jihvoùñhadantamasitantvathavàpi nãlaü pãte ca yasya nayane rudhiraprabhe ca ..
     hikvà jvaro vamathuvepathupàr÷va÷ålàþ kàsabhramàvapi ca pànahataü tyajettam ..>% atha madàtyayàdãnàü cikitsà .
     %<madotthànàntu rogàõàü madyameva hi bheùajam .
     yathà dahanadagdhànàü dahanasvedanaü hitaü .
     mithyàtihãnamadyena yo vyàdhirupajàyate .
     samenaiva nipãtena madyena sa hi ÷àmyati ..
     bãjapårakavçkùàmlakoladàóimasaüyutam .
     yavànãhavuùàjàjã÷çïgaveràvacårõitam ..
     sasnehaiþ ÷aktåbhiryuktamavadaü÷ai÷cirotthitam .
     dadyàt salavaõaü madyaü paiùñikaü vàta÷àntaye ..
     madyaü sauvarcalavyoùayuktaü ki¤cijjalànvitam .
     jãrõamadyàya dàtavyaü vàtapànàtyayàpaham ..
     cavyaü sauvarcalaü hiïgu pårakaü vi÷vadãpyakam .
     cårõaü madyena pàtavyaü pànàtyayarujàpaham ..
     làvatittiridakùàõàü rasai÷ca ÷ikhinàmapi .
     pakùiõàü mçgamatsyànàmànåpanàü tathodanaiþ ..
     snigdhoùõalavaõàmlai÷ca vesavàrairmukhapriyaiþ .
     snigdhairgodhåmikairannairvàtamadyàtyayaü jayet ..
     nàrãõàü yauvanoùõànàü nirdayairupagåhanaiþ .
     ÷roõyårukucabhàrai÷ca saürodhoùmasukhapradaiþ ..
     ÷ayanàcchàdanairuùõairuùõai÷càntargçhaiþ sugvaiþ .
     utpanno màrutàt ÷ãghraü pra÷àmyati madàtyayaþ ..
     pittapànàtyaye yojyàþ sarvata÷ca kriyà himàþ .
     sitàmàkùikasaüyuktaü madyamardhodakaü pibet ..
     madyaü kharjåramçdvãkàparåùakarasairyutam .
     sadàóimarasaü ÷ãtaü ÷aktubhi÷càvacårõitam ..
     sa÷arkaraü và màdhvãkaü saüyuktamathavàparam .
     dadyàt bahådakaü kàle pàtuü pittamadàtyaye ..
     ÷a÷àn kapi¤jalàneõàn làvànasitapucchakàn .
     madhuràmlàn prayu¤jãta bhojane ÷àliùaùñikàn ..
     pañolayåùami÷raü và chàgalaü kalpayedrasam .
     satãlaü mudgami÷raü và dàóimàmalakànvitam ..
     dràkùàmalakakharjå raparåùakarasena ca .
     kalpayet tarpaõàn yåùàn rasàü÷ca vividhàtmakàn ..
     ÷ãtàni cànnapànàni ÷ãta÷ayyàsanàni ca .
     ÷ãtavàtajalaspar÷àþ ÷ãtànyupavanàni ca ..
     kùaumapadmotpalànà¤ca maõãnàü mauktikasya ca .
     candanodaka÷ãtànàü spar÷à÷candràü÷u÷ãtalàþ .
     råkùatarpaõasaüyuktaü yavànãvyoùasaüyutam .
     yavagodhåmakaü cànnaü råkùayåùeõa bhojayet ..
     kulatthànà¤ca ÷uùkàõàü målakànàü rasena và .
     prabhåtakañusaüyuktaü yàvànnaü và pradàpayet ..
     chàgamàüsarasaü råkùamamlaü và jàïgalaü rasam .
     vyoùayåùaü manàgamlaü pibet kaphamadàtyaye ..
     sthàlyàmatha kapàle và bhçùñaü kçtvà tu nãrasam .
     kañvamlalavaõaü màüsaü khàdet kaphamadàtyaye ..
     pàcakadravyayuktena madyenollekhanaü matam .
     madàtyaye kaphodbhåte laïghana¤ca yathàbalam ..
     yadidaü karma nirdiùñaü vàtapittakaphàn prati .
     sarvaje sarvamevedaü prayoktavyaü cikitsakaiþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. garuóapuràõoktamadàtyayanidànàdikaü tatraiva 160 ÷radhyàye draùñavyam .. (tathàcàsya sakàraõalakùaõacikitsàdikaü yathà --
     %<hàlàhalàhalasamaü bhajate viyogàt sevyaü na ÷iùyamanujaiþ kathitaü munãndraiþ .
     tçùõà vamiþ ÷vasanamohanadàhatçùõà saüjàyate'tisaraõaü vikalendriyatvam ..
     ye nityasevanàdduùñà madyasya manujà bhç÷am .
     biùamàhàrasadç÷ã murà mohanakàriõã ..
     yathà viùaü pràõaharaü viyogàd yogena taccàpyamçtaü vadanti .
     tathà surà yogayutà hità syàdayogata÷càrabhate'tikaùñam ..
     kùudhàture tçùàkrànte surà và bhojanaü vinà .
     na ca kùãõairvinà bhaktà vinàhàràtipànakam ..
     atya÷ane'pyajãrõe'pi surà pãtà rujàkarã .
     yasya pralapana¤càpi na ca vàtamadàtyayaþ .
     dàhamårchàtisàra÷ca jvaraþ pittamadàtyaye ..
     chardyarocakahçllàsatandràstaimityagauravam .
     ÷ãtatà ca prati÷yàyaþ kaphaje ca madàtyaye .
     triùu doùeùu samatà liïgairyeùàmupakramaþ .
     sa tridoùasamudbhåto madamårchà bhiùagvara ! ..
     vamana¤ca pra÷asta¤ca nidràsaüsevanaü punaþ .
     snànaü hitaü payaþpànaü bhojane saguóaü dadhi ..
     mastukhaõóaü sakharjåraü mçdvãkà dàóimàmlikà .
     àmalà ca paråùa¤ca leho hanti madàtyayam ..
     dràkùàmalakakharjåraparåùakarasena và .
     kalkayet payasà tattu pànaü sarvamadàtyaye ..
     pathyà kvàthena saüyuktaü payaþpànaü madàtyaye .>% iti madàtyayacikitsà .. atha pågãpalamadàtyayacikitsàrabhyate .
     %<pågãphalamade kampo moho mårchà klamastamaþ .
     prasvedo vidhuratva¤ca làlàsràva÷ca jàyate ..
     bhramaklamaparãtatvaü vij¤eyaü pågamårchite .
     mànavo lakùaõairebhirj¤eyaþ pågavimårchitaþ ..
     tasya ÷ãtaü jalaü pãtaü vastivàtahitaü bhavet .
     ÷arkaràbhakùaõe deyà mustà và ÷arkarànvità ..
     kodravàõàü bhavenmårchà deyaü kùãraü su÷ãtalam .
     dhustårakamade deyaü ÷arkaràsahitaü dadhi ..
     phalinã karavãra¤ca mohinã madayantikà .
     anyeùàmapi kandànàü vamana¤cà÷u kàrayet ..
     pàyayet ÷arkaràyuktaü kùãraü và dadhi ÷arkaràm .>% iti ÷rãmaharùyàtreyabhàùite hàrãtottare tçtãyasthàne madàtyayacikitsànàma saptada÷o'dhyàyaþ ..)

#<madàmnàtaþ>#, puü, (madàya mattatodrekàya àmnàyate vàdyate smeti . à + mnà + karmaõi ktaþ .) gajaóhakvà . iti hàràbalã . 204 . hàtãrauparera óaïkà iti bhàùà ..

#<madàmbaraþ>#, puü, (mado dànavàri ambaramivàsyàcchàdakatvàt .) mattahastã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<madàraþ>#, puü, (màdyati matto bhavatãti . mad + %<aïgimadimandibhya àran .>% uõàø . 3 . 134 . iti àran .) hastã . dhårtaþ . iti vi÷vaþ .. ÷åkaraþ . kàmukaþ . gandhabhedaþ . mattahastã . nçpabhedaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<madàrmadaþ>#, puü, (madàrmaü madajanyaü armaü netrarogavi÷eùaü dadàtãti . dà + kaþ .) phalakamatsyaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<madàlàpã>#, [n] puü, (madena mattatayà àlapatãti . à + lap + õiniþ .) kokilaþ . iti÷abdamàlà ..

#<madàhvaþ>#, puü, (mado mçgamada àhvàkhyà yasya . hrasvaþ .) kastårã . iti trikàõóa÷eùaþ .. (kastårã÷abde'sya vivaraõaü j¤àtavyam ..)

#<madiraþ>#, puü, (mad + kirac .) raktakhadiraþ . iti ÷abdacandrikà .. madakare, tri . yathà, çgvede . 5 . 61 . 11 .
     %<ya ãü vahanta à÷ubhiþ pibanto madiraü madhu ..>% %<madiraü madakaraü madhu .>% iti tadbhàùye sàyanaþ .)

#<madirà>#, strã (màdyatãti . mad + kirac . ajàditvàt ñàp .) mattakha¤janaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, ÷àkuntale . 3 . 5 . yadi madiràyatanayanàü tàmadhikçtya praharatãti . màdyatyanayeti . mad + iùi madãti . uõàø . 1 . 52 . iti kirac .) màdakadravyavi÷eùaþ . mad iti bhàùà .. (yathà --
     %<hikkà-÷vàsa-prati÷yàya-kàsa varcograhàrucau .
     vamyànàhavibandheùu vàtaghnã madirà hità ..>% iti carake såtrasthàne 17 adhyàyaþ .. yathàca ÷ànti÷atake . 4 . 24 .
     %<pãtvà mohamayãü pramodamadiràmunmattabhåtaü jagat .>%) tatparyàyaþ . surà 2 halipriyà 3 hàlà 4 pari÷rut 5 varuõàtmajà 6 gandhottamà 7 prasannà 8 irà 9 kàdambarã 10 pari÷rutà 11 ka÷yam 12 madyam 13 . ityamaraþ . 2 . 10 . 40 .. mànikà 14 . iti ÷abdaratnàvalã .. kapi÷ã 15 gandhamàdanã 16 màdhavã 17 kattoyam 18 madaþ 19 kàpi÷àyanam 20 . iti jañàdharaþ .. vàruõã 21 mattà 22 sãtà 23 capalà 24 kàminã 25 priyà 26 madagandhà 27 màdhvãkam 28 madhu 29 sandhànam 30 àsavaþ 31 amçtà 32 vãrà 33 medhàvã 34 madanã 35 supratibhà 36 manoj¤à 37 vidhàtà 38 modinã 39 halã 40 guõàriùñam 41 sarakaþ 42 madhålikà 43 madotkañà 44 mahànandà 45 . iti ràjanirghaõñaþ .. sãdhuþ 46 maireyam 47 balavallabhà 48 . iti bhàvaprakà÷aþ .. kàraõam 49 . tattvam 50 iti kaibalyatantram .. madiùñhà 51 pariplutà 52 kalpam 53 svàdurasà 54 ÷åõóà 55 hàrahåram 56 màrdvãkam 57 madanà 58 devasçùñà 59 kàpi÷am 60 abdhijà 61 . iti hemacandraþ . 3 . 566 .. sà dvàda÷avidhà yathà --
     %<màdhvãkaü pànasaü dràkùaü khàrjåraü tàlamaikùavam .
     maireyaü màkùikaü ñàïkaü madhåkaü nàrikelajam ..
     mukhyamannavikàrotthaü madyàni dvàda÷aiva ca ..>% iti jañàdharaþ .. asyàþ sàmànyaguõàþ . sumadhuràmlatvam . kaphamàrutanà÷anatvam . laghutvam . puùñikaratvam . hçdyatvam . sàrakatvam . madàvahatva¤ca .. * .. dhàtakãrasaguóàdikçtà madirà gauóã . tadguõà yathà . tãkùõatvam . uùõatvam . madhuratvam . vàtanà÷itvam . pittabalakàritvam . dãpanatvam . pathyatvam . kàntitçptikàritva¤ca .. puùpadravàdimadhusàramayã madirà màdhvã . tadguõà yathà . madhuratvam . nàtyuùõatvam . pittavàtanà÷itvam . pàõóukàmalagulmàr÷aþprameha÷amanatva¤ca .. * .. vividhadhànyajàtà madirà paiùñã . tadguõà thathà . kañutvam . amlatvam . tãkùõatvam . gauóãsamatvam . vàtaharatvam . kaphakaratvam . ãùatpittakaratvam . mohana¤ca .. tàlàdirasaniryàsakçtà madirà saindhã hàlà ca . tadguõà yathà . ÷ãtatvam . kaùàyatvam . amlatvam . pittaharatvam . vàtadàtçtva¤ca .. * .. sarvatçõavçkùaniryàsaråpamadiràguõàþ . ÷ãtalatvam . gurutvam . mohanatvam . baladatvam .. hçdyatvam . tçùõàsantàpanà÷akatva¤ca .. * .. nànàdravyakadambakçtà madirà kàdambarã . tadguõàyathà . sumadhuratvam . pitta÷ramaharatvam . madakàritva¤ca .. * .. aikùavamadiràguõau . ÷i÷iratvam . madotkañatva¤ca .. * .. yavadhànyakçtamadiràguõau . gurutvam . viùñambhadàyakatva¤ca .. ÷arkaràdhàtakãtoyakçtamadiràguõau . ÷ãtatvas . manoharatva¤ca .. * .. ÷àrkaramadyaguõàþ . vçùyatvam . dãpanatvam . mohanatva¤ca . iti nànàmadyaguõàþ .. * .. çtuvi÷eùe peyamadirà yathà, gauóã tu ÷i÷ire peyà paiùñã hemantavarùayoþ . ÷aradgrãùmavasanteùu màdhvã gràhyà na cànyathà ..
     %<kàdambarã÷arkarajàdimadyaü su÷ãtalaü vçùyakaraü madàóhyam .
     màdhvãsamaü syàt tçõavçkùajàtaü madyaü su÷ãtaü guru tarpaõa¤ca ..>% anyathà kurute pànaü madyaü santàpa÷oùadam . annadoùamadàtyàdikàrakaü mårchana¤ca yat .. navajãrõamadyayorguõàþ .
     %<madyaü navaü sarvavikàrahetuþ sarvantu vàtàdikadoùadàyi .
     jãrõantu sarvaü sakalàmayaghnaü ghårõapradaü vçùyakara¤ca dãpanam ..>% anyacca .
     %<paryuùitamalpamelanamamlaü và picchilaü vigandhaüvà .
     doùàvahamavi÷eùànmadyaü hçdyaü vivarjayet ..
     madyaprayogaü kurvanti ÷ådràdiùu mahàrtiùu .
     dvijaistribhistu na gràhyaü yadyapyujjãvayen mçtam ..>% iti madyavarjyyàvarjyam .. * ..
     %<anye dvàda÷adhà madyabhedànàhurmanãùiõaþ .
     uktasyàntarbhavantãti nànyeùàü pçthagãritam ..>% iti ràjanirghaõñe madyaprakaraõam .. atha matàntare madyasya lakùaõaü guõà÷ca .
     %<peyaü yanmàdakairlokaistanmadyamabhidhãyate .
     yathàriùñaü surà sãdhuràsavàdyamanekadhà ..
     madyaü sarvaü bhaveduùõaü pittakçt vàtanà÷anam .
     bhedanaü ÷ãghrapàka¤ca råkùaü kaphaharaü param ..
     amla¤ca dãpanaü rucyaü pàcanaü cà÷ukàri ca .
     tãkùõaü såkùma¤ca vi÷adaü vyavàyi ca vikà÷i ca ..>% athàrohaõalakùaõaü guõà÷ca .
     %<pakvauùadhàmbusiddhaü yanmadyaü tat syàdariùñakam .>% ariùñaü madyamiti loke . yathà, dràkùàriùñam . da÷amålàriùñam . vavvålàriùñamiti .
     %<ariùñaü laghupàkena sarvaü tacca guõàdhikam .
     ariùñasya guõà j¤eyà bãjadravyaguõaiþ samàþ ..>% atha suràyà lakùaõaü guõà÷ca .
     %<÷àliùaùñikapiùñàdikçtaü madyaü surà smçtà .
     surà gurvã balastanyapuùñimedaþkaphapradà .
     gràhiõã ÷othagulmàr÷ograhaõãmåtrakçcchranut ..>% atha suràbhedo vàruõã tasyà lakùaõaü guõà÷ca .
     %<punarnavà÷ilàpiùñairvihità vàruõã smçtà .
     saühitaistàlakharjårarasairyà sàpi vàruõã ..
     suràvadvàruõã laghvã pãnasàdhmàna÷ålanut ..>% suràto bhedàrthaü laghvãti .. * .. atha sãdhudvayasya lakùaõaü guõà÷ca .
     %<ikùoþ pakve rasaiþ siddhaþ sãdhuþ pakvarasa÷ca saþ ..
     àmaistaireva yaþ sãdhuþ sa ca ÷ãtarasaþ smçtaþ ..
     sãdhuþ pakvarasaþ ÷reùñhaþ svaràgnibalavarõakçt .
     vàtapittakaro hçdyaþ snehano rocano haret ..
     vibandhamedaþ÷oùàr÷aþ÷ophodarakaphàmayàn .
     tasmàdalpaguõaþ ÷ãtarasaþ saülekhanaþ smçtaþ ..>% athàsavasya lakùaõaü guõà÷ca .
     %<yadapakvauùadhàmbubhyàü siddhaü madyaü sa àsavaþ .
     àsavasya guõà j¤eyà bãjadravyaguõaiþ samàþ ..>% atha navapuràõamadyaguõàþ .
     %<madyaü navamabhiùyandi tridoùajanakaü saram .
     ahçdyaü bçühaõaü dàhi durgandhaü vi÷adaü guru ..
     jãrõaü tadeva rociùõu kçmi÷leùmànilàpaham .
     hçdyaü sugandhi guõavallaghusrotovi÷odhanam ..>% atha sàtvikànàü madyaü pibatàü ceùñàvi÷eùàþ . sàtvike gãtahàsyàdi ràjase sàhasàdikam . tàmase nindyakarmàõi nidrà¤ca madiràcaret .. àcaret kuryàt .
     %<vidhinà màtrayà kàle hitairannairyathàbalam .
     prahçùño yaþ pibenmadyaü tasya syàdamçtaü yathà ..
     kintu madyaü svabhàvena yathaivànnaü tathà smçtam .
     ayuktiyuktaü rogàya yuktiyuktaü yathàmçtam ..>% atha madyagandhanà÷anopàyaþ .
     %<mustailabàlagadajãrakadhànyakailàya÷carvayan sadasi vàcamabhivyanakti .
     svàbhàvikaü mukhajamujjhati påtigandhaü gandha¤ca madyala÷unàdibhava¤ca nånam ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. api ca .
     %<prakçtyà madyamatyuùõamamla¤coùõaü vipàkataþ .
     sarvasàmànyatastasya vi÷eùa upadekùyate ..
     kç÷ànàü saktamåtràõàü grahaõyar÷ovikàriõàm .
     surà pra÷astà vàteùu raktapittakùayeùu ca ..
     prasannà gulmavàtàr÷ovibandhànàhanà÷inã .
     ÷ålapravàhikàñopakaphavàtàr÷asàü hità ..>% jagalo gràhiråkùoùõaþ ÷othaghno bhaktapàcanaþ . ÷othàr÷ograhaõãdoùàn hantyariùñaþ kaphàmayàn .. ariùño madyavi÷eùaþ ..
     %<pràya÷o'bhinavaü madyaü guru doùalamãritam .
     srotasàü ÷odhanaü jãrõaü dãpanaü laghu rocanam ..
     harùaõaü prãõanaü balyaü madyaü ÷oka÷ramàpaham .
     pràgal bhyapratibhàpuùñivãryatuùñisvarapradam ..>% iti ràjavallabhaþ .. anyat madya÷abde draùñavyam .. (vasudevapatnã . yathà, ÷rãmadbhàgavate . 9 . 24 . 45 .
     %<pauravã rohiõã bhadrà madirà rocanà ilà .
     devakãpramukhà÷càsan patnya ànakadundubheþ ..>%)

#<madiràkùã>#, strã, (madire iva akùiõã yasyàþ iti akùi + %<akùõo'dar÷anàt .>% 5 . 4 . 76 . iti ac . striyàü ïãp .) mattalocanà . yathà --
     %<aviditasukhaduþkhaü nirguõaü vastu ki¤cijjaóamatiriha ka÷cinmokùa ityàcacakùe .
     mama tu matamanaïgasmeratàralyaghårõanmadakalamadiràkùãnãvimokùo hi mokùaþ ..>% ityudbhañaþ .. (puü, viràñaràjasya bhràtà . yathà, mahàbhàrate . 4 . 30 . 11 -- 12 . savajràyasagarbhantu kavacaü taptakà¤canam . viràñasya priyo bhràtà ÷atànãko'bhyahàrayat .. sarvapàra÷avaü varma kalyàõapañalaü dçóham . ÷atànãkàdavarajo madiràkùo'bhyahàrayat ..)

#<madiràgçhaü>#, klã, (madiràyà gçham .) madyasya gçham . madyasandhànagçham . tatparyàyaþ . ga¤jà 2 ityamaraþ . 2 . 2 . 8 .. gu¤jà 3 . yathà --
     %<bhàõóàgàre vidurga¤jaü khanau kha¤jà suràgçhe .
     madyabhàõóe smçtà gu¤jà gu¤jà syàt kàkakuü¤cikà ..>% ini bharatadhçtahaóóacandraþ ..

#<madiràsakhaþ>#, puü, (madiràyàþ sakhà sagandhatvàditi . madirà + sasvi + %<ràjàhaþsasvibhyaùñac .>% 5 . 4 . 91 . iti ñac .) àmravçkùaþ . iti jañàdharaþ ..

#<madiùñhà>#, strã, (mado'syà astãti . mad + iniþ . iyamati÷ayena madinãti . iùñhan . inolopaþ .) madirà . iti hemacandraþ . 3 . 566 ..

#<madã>#, strã, (mçdnàti cårõãkaroti kçùñakùetraloùñàdikamiti . mçd-in . kçdikàràditi pakùe ïãù . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) caùakavastu . iti nànàrthe hemacandraþ .. kçùakavastu . iti vai÷yavarge jañàdharaþ ..

#<madãyaü>#, tri, mama idam . àmàra iti bhàùà .. asmacchabdàdãyapratyaye ekavacanàrthe madàde÷ena niùpannamidam . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (yathà, kathàsaritsàgare . 28 . 90 .
     %<he devatàstapoü÷ena madãyenaiùa bhåpatiþ ..>%)

#<madotkañaþ>#, puü, (madena dànavàriõà utkañaþ .) mattahastã . ityamaraþ . 2 . 8 . 34 .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 65 . 8 .
     %<te tàn gràmyagajàn dçùñvà sarve vanagajàstadà .
     samàdravanta vegena jighàüsanto madotkañàþ ..>%)

#<madotkañà>#, strã, (madena mattatayà utkañaþ uddapto janaþ asyàþ . striyàü ñàp .) madirà . iti ràjanirghaõñaþ .. (madena garvàdinà utkañaþ . madonmatte, tri .)

#<madoddhataþ>#, tri, (madena mattatayà uddhataþ .) mattaþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, veõãsaühàre 1 aïke .
     %<satpakùà madhuragiraþ prasàdhità÷à madoddhvatàrambhàþ ..>%)

#<madodagrà>#, strã, (madena udagrà .) nàrã . iti ÷abda màlà .. (madoddhate, tri . yathà, raghau . 4 . 22 .
     %<madodagràþ kakudmantaþ saritàü kulamudrujàþ .>%)

#<madguþ>#, puü, (majjatãti . masja + %<bhçmç÷ãtécaritsaritadhaninimimasjibhya uþ .>% uõàø . 1 . 7 . iti uþ .) pakùivi÷eùaþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 34 .. pànakauói iti bhàùà .. asya màüsaguõàþ . vàyunà÷itvam . snigdhatvam . bhedakatvam . ÷ukrakàritvam . raktapittanà÷itvam . ÷ãtatva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. (parõamçgabhedaþ . yathà, su÷rute såtrasthàne 46 adhyàye ..
     %<madgumåùikavçkùa÷àyikà vaku÷apåtighàsavànaraprabhçtayaþ parõamçgàþ ..>%)

#<madguraþ>#, puü, (màdyati jalaü pràpya hçùyatãti . mad + %<madguràdaya÷ca .>% uõàø . 1 . 42 . iti urac nipàtita÷ca .) matsyavi÷eùaþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 19 .. màgura iti bhàùà . (yathà . lalitavistare . 320 . 7 .
     %<÷ramaõo gautamaþ ÷yàmako vata bho ÷ramaõo gautamo madguracchaviþ .>%) asya guõàþ . madhuratvam . snigdhatvam . saügràhitvam . ÷uklatvam . gurutva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. (yathàca bhàvaprakà÷apårbakhaõóe dvitãyabhàge .
     %<madguro vàtahçdbalyo vçùyaþ kaphakaro laghuþ ..>% varõa÷aïkarajàtiti÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 25 . 83 .
     %<niùàdaü mudguraü såte dà÷aü nàvopajãvinam .>% %<madgån mãnavi÷eùàn ràti àdatte iti rà + kaþ . tam .>% iti taññãkàyàü nãlakaõñhaþ .)

#<madgurakaþ>#, puü, (madguraþ + svàrthe kan !) madguramatsyaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<madgurasã>#, strã, (madgau pakùivi÷eùe raso yasyàþ ïãp .) ÷çïgã matsyaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<madyaü>#, klã, (màdyati jano'nena . mad + %<gadamadayama÷cànupasarge .>% 3 . 1 . 100 . iti karaõe yat .) surà . ityamaraþ . 2 . 10 . 40 .. (yathà, sàhityadarpaõe .
     %<bhikùo ! màüsaniùevaõaü prakuruùe kiü tena madyaü vinà madya¤càpi tava priyaü priyamaho vàràïganàbhiþ saha .
     ve÷yàpyartharuciþ kutastava dhanaü dyåtena cauryeõa bà, etàvànapi saügraho'sti bhavato naùñasya kànyà gatiþ ..>%) asya guõaparyàyau madirà÷abde draùñavyau .. * .. tat dvàda÷avidhaü yathà pulastyaþ .
     %<pànasaü dràkùamàdhåkaü khàrjåraü tàlamaikùavam .
     màdhvãkaü ñàïkamàdhvãkaü maireyaü nàrikelajam ..
     samànàni vijànãyànmadyànyekàda÷aiva tu .
     dvàda÷astu surà madyaü sarveùàmadhamaü smçtam ..>% anena ekàda÷ànàü suràtvaü niùedhayati madya÷abdo madahetudravyavacanaþ . asmàdeva vacanàt natu madyamàtraü surà÷abdàrthaþ . yathà bçhaspatiþ .
     %<gauóãü màdhvãü suràü paiùñãü pãtvà vipraþ samàcaret .
     taptakçcchaü paràka¤ca càndràyaõamanukramàt ..>% trayàõàü suràtve krameõa pràya÷cittatrayaü na syàt . tathà bhaviùye .
     %<surà tu paiùñhã mukhyoktà na tasyàstvitare same .>% paiùñãti taõóulavikàramàtropalakùaõaü itare gauóãmàdhvyau ato'nnavikàra eva surà÷abdasya mukhyatvàt trividhà sureti gauóãmàdhvyorgauõasuràtvaj¤àpanàrtham . tena etatpàne'pi mahàpàtakatvamatidi÷ati yathaivaikà tathà sarvà iti paiùñyàü pårbaprasiddhvaü dar÷ayati . yathà paiùñã surà tathà sarvà gauóã màdhvã ceti pårbavacanoktà tu paiùñã dçùñàntatvenàtra dar÷ità . na pàtavyà dvijottamairiti bràhmaõairityarthaþ . traivarõikaparatve uttamapadànarthakyàt bahavacanànarthakyaparãhàràrthamuttamapràtipadikànarthakyamayuktaü ato bràhmaõasya trividhaiva surà mahàpàtakahetuþ . kùattriyavai÷yayostu surà vai malamannànàmiti vacanena paiùñyaiva iti sthitam . ataeva .
     %<ekà màdhvã ca gauóã ca paiùñã ca trividhà surà .
     dvijàtibhirna pàtavyà kadàcidapi karhicit ..>% iti yamavacane dvijàtipadaü bràhmaõaparameva . ata eva dvividhasuràpàne na kùattriyàdãnàü mahàpàtakam .. * .. tàvadastu . doùàbhàvamevàha vçddhayàj¤avalkyaþ .
     %<kàmàdapi hi ràjanyo vai÷yo vàpi katha¤cana .
     madyameva suràü pãtvà na doùaü pratipadyate ..>% tadevaü paiùñãniùedhastraivarõikànàü gauóãmàdhvãniùedhantu vràhmaõànàmeva .. * .. tajjàteþ strãõàmapi suràpànaniùedhaþ . yathà bhaviùye .
     %<tasmànna peyaü vipreõa surà madyaü katha¤cana .
     bràhmaõyàpi na peyà vai surà pàpabhayàvahà ..>%
     %<yà bràhmaõã suràpã syàn na tàü devàþ patilokaü nayanti ..>% iti ÷rutiþ ..
     %<patatyardha÷arãreõa bhàryà yasya suràü pivet .
     patitàrdha÷arãrasya niùkçtirnopapadyate ..>% na caivaü kùattriyave÷yastrãõàmaniùedhaþ . bràhmaõãpadasya niùiddhasuràpànakartçbhàryopalakùaõatvàdbhàryà yasya suràü pibediti sàmànya÷ravaõàcca .. pàna¤ca dravãbhåtasyàbhyavahàraþ . sa ca kaõñhade÷àdadhonayanaü na tu vaktramàtraprave÷aþ . niùñhãvanàrthaü kapoladhàraõe pàna÷abdaprasaïgàt . yaccoktam . jighrannahi suràü ka÷cit pibatãtyabhidhãyate . yàvanna kriyate vaktre gaõóåùasya prave÷anam .. atra gaõóåùapramàõaü avivakùitam . gaõóåùàrdhapàne'pi loke pàna÷abdaprayogàt . ataeva mukhaprave÷anaü atràvivakùitaü kintu mukhaprave÷e kaõñhàdadhonayanaü bhavati atastadevopalakùayati . ataeva oùñhamàtralepe na pànaniùpattiþ . atastatrottamàïgaspar÷apràya÷cittam .. * .. atha saràpànapràya÷cittam . tatra manuþ .
     %<suràü pãtvà dvijo mohàdagnivarõàü suràü pibet .
     tayà sakàye nirdagdhe mucyate kilviùàttataþ ..
     gomåtramagnivarõaü và pibedudakameva và .
     payo ghçtaü vàmaraõàt gosakçdrasameva và ..>% agnivarõàü agnisamaspar÷àm . payo ghçtaü goreva àdàvante ca goþ kãrtanàt . moha÷abdo'tra buddhiparaþ . devalaþ . suràpàne bràhmaõo råpyatàmrasãsakànàmanyatamamagnikalpaü pãtvà ÷arãratyàgàt påyate . råpyàdayo'tra dravãbhåtàþ pãtveti nirde÷àt . svayama÷aktàvanyairapi mukhe secanãyà . yathà gotamaþ . suràpasya bràhmaõasya uùõàmàsi¤ceyuþ suràmàsye mçtaþ ÷udhyeta . ataeva na secakànàü vadho vihitatvàt svayaü pàna iva . etacca maraõapràya÷cittaü kàmakçte . yathà, bçhaspatiþ .
     %<suràpàne kàmakçte jvalantãü tàü viniþkùipet .
     mukhe sa hi vinirdagdho mçtaþ ÷uddhimavàpnuyàt ..>% katha¤ciditi sakçdityarthaþ . aïgiràþ . suràpànaü sakçt kçtvà yo'gnivarõàü suràü pibet . sa pàvayedathàtmànamiha loke paratra ca .. bhaviùye .
     %<matipårbaü suràpàne pràõàntikamudàhçtam .
     paiùñãpàne tu çùibhirnetaràsàü katha¤cana ..
     ÷aïkhenàpi mahàbàho ! pràya÷cittamudàhçtam .
     suràyàþ kàmataþ pàne mukhyàyàþ pràõanà÷anam ..>% punaþpunaþpaiùñãviùayatvàbhidhànam . trividhà surà bhukhyà iti bhramaniràsàrtham . katha¤cana sakçdityarthaþ . * . itaràsàü asuràõàü gauóãmàdhvãprabhçtãnàü j¤ànataþ sakçtpàne maraõàntikaü na bhavati gauóãmàdhvyostu j¤ànato'bhyastapàne gauóãmàdhvãvyatiriktàyàstvasuràyà atyantàbhyastapàne maraõamuktaü bhaviùye .
     %<gauóãmàdhvyostathàbhyàse pràõàntikamudàhçtam .
     abhyàse tvasuràyàstu tàmevàgninibhàü pibet ..>% tatheti j¤ànata ityarthaþ . ataeva .
     %<asakçt j¤ànataþ pãtvà vàruõãü patati dvijaþ .
     maraõaü tasya nirdiüùñaü pràya÷cittaü vidhãyate ..>% iti yamavacanamapi etadviùayameva atràbhyàse maraõavidhànàt dvitãyavàra eva maraõaü kàryam . gauóãmàdhvyoþ kàmataþ sakçtpàne bhaviùye .
     %<asuràmadyapàne tu kçte viprastu kàmataþ .
     càndràyaõaü samabhyasyet ÷uddhikàmaþ sva÷uddhaye ..
     yadvàsminneva viùaye mànavãyaü prakalpayet .
     kaõàn và bhakùayedabdaü piõyàkaü và sakçnni÷i ..
     suràpànàpanutyarthaü bàlavàsà jañã dhvajã .>% piõyàkaü khalim .. * .. uttaptasuràpànaü àyasena pàtreõa ityàha yamaþ .
     %<àyase bhàjane taptàü bràhmaõãü vàruõãü pibet ..>% govàlacãravàsasà tat kartavyaü àha u÷anàþ . govàlacãravàsàþ suràpaþ suràmagnivarõàü pãtvà påto bhavati .. * .. aj¤ànataþ sakçtpaiùñãpàne bràhmaõasya dvàda÷avàrùikam . yathà brahmahatyàvratànuvçttau yamaþ .
     %<caretàmetadevobhau suràpagurutalpagau .
     sagotràdåùaka÷caiva suvarõasteyakçnnaraþ .. * ..>% bhaviùye .
     %<akàmataþ suràü pãtvà paiùñãü matkulanandana ! .
     kçcchràtikçcchrau kçtvà vai punaþsaüskàrataþ ÷uciþ ..
     kaõàn và bhakùayedabdaü piõyàkaü và sakçnni÷i .
     suràpànàpanutyarthaü bàlavàsà jañã dhvajã ..>% suràpànamàtràpaneyarogasya rogiõo'j¤ànataþ pànaviùayamidaü ityuktaü bhaviùye . yathà --
     %<tathàsminneva viùaye và÷iùñhaü parikãrtitam .
     yadi rogairbhaveddaþstho netarasya kadàcana ..
     kçcchra÷càtra sura÷reùñha ! taptakçcchra udàhçtaþ .>% kçcchràtikçcchràvityatra kçcchrapadaü na pràjàpatyaparaü kintu taptakçcchraparam . * . aj¤ànato gauóãmàdhvyoþ sakçtpàne uktaü bhaviùyapuràõe .
     %<sakçt pãtvà tathà gauóãmaj¤ànàt surasattama ! .
     kçcchràtikçcchrau vihitau ghçtaprà÷anameva ca ..>% aj¤ànàbhyàse tatraivoktam .
     %<gauóãmaj¤ànataþ pãtvà bràhmaõo bràhmaõapriya ! .
     taptakçcchrantu vai kçtvà punaþsaüskàrataþ ÷uciþ ..
     màdhvãü pãtvà mahàbàho ! aj¤ànàd dbijasattamaþ .
     ÷uddhyeta taptakçccheõa vikarmàbhyàsanàttathà ..
     retomåtrapurãùàõàü gauóãmàdhvyo÷ca prà÷ane .
     kravyàdapa÷uviùñhànàü saüskàràcchuddhiriùyate ..>% pràõàntike ca pàdahànerasambhavàt kùattriyavai÷yayorapi yathoktaü maraõàntikaü pràya÷cittameva . dvàda÷avàrùikàdau pàdapàdahànirabhakùyabhakùaõe kùattriyàdãnàü hràsadar÷anàt .
     %<vipre tu sakalaü deyaü pàdonaü kùattriye matam .
     vai÷e'rdhaü pàda÷eùantu ÷ådrajàtiùu ÷asyate ..>% pànasàdimadyapàne tu kàmanàkçtànekasamayàbhyaste pràõàntikaü yuktaü bràhmaõasya kàmanayà sakçtkçte tu parà÷araþ .
     %<agamyàgamane caiva madyagomàüsabhakùaõe .
     ÷uddhyai càndràyaõaü kuryàt nadãü gatvà samudragàm ..
     càndràyaõe tata÷cãrõe kuryàdbràhmaõabhojanam .
     anaóutsahitàü gà¤ca dadyàdvipràya dakùiõàm ..>% akàmataþ sakçtpàne viùõuþ .
     %<pãtvà pramàdato madyamatikçcchraü careddvijaþ .
     kàrayet punaþsaüskàraü bhaktyà vipràü÷ca bhojayet ..>% kàmato'kàmata÷càbhyàse vratàvçttimàha yamaþ .
     %<goghnavadbihitaþ kalpa÷càndràyaõamathàpi và .
     abhyàse tu tayorbhåyastataþ ÷uddhimavàpnuyàt ..>% aparyuùitapànasàdyekàda÷avidhamadyapàne triràtram . pànasaü dràkùamàdhåkamityàdyabhidhàya pulastyaþ .
     %<dràkùekùuñaïkakharjårapanasàde÷ca yo rasaþ .
     sadyojàtantu taü pãtvà tryahàt ÷uddhyet dvijottamaþ ..>% prayojakàdãnàü pàdapàdahànirdraùñavyà . bàlavçddhastrãõàmardhàdikaü pràya÷cittam . iti pràya÷cittavivekaþ .. * .. atha puràõe bràhmaõasya madyapànàdiniùedho yathà --
     %<adhreya¤càpyapeya¤ca tathaivàspç÷yameva ca .
     dvijàtãnàmanàlocyaü nityaü madyamiti sthitam ..
     tasmàt sarvaü prayatnena madyaü nityaü vivarjayet .
     pãtvà patati karmabhyastvasambhàùyo dvijottamaþ ..
     bhakùayitvàpyabhakùàõi pãtvàpeyànyapi dvijaþ .
     nàdhikàrã bhavettàvadyàvattanna jahàtyadhaþ ..
     tasmàt pariharennityamabhakùyàõi prayatnataþ .
     apeyàni ca vipro vai pãtvà tadyàti rauravam ..>% iti ÷rãkårmapuràõe upavibhàge 16 adhyàyaþ .. madyapasya viùõorupasarpaõe doùàdi yathà -- varàha uvàca . madyaü pãtvà varàrohe ! yastu màmupasarpati . tatra doùaü pravakùyàmi ÷çõu sundari ! tattvataþ .. dattvà varùasahasràõi daridro jàyate punaþ . tato bhavet sa påtàtmà madbhakta÷ca na saü÷ayaþ .. yastu bhàgavato bhåtvà kàmaràgeõa mohitaþ . dãkùito pibate madyaü pràya÷cittaü na vidyate .. anyacca te pravakùyàmi tacchçõuùva vasundhare ! . agnivaõàü suràü pãtvà tena mucyeta kilviùàt .. eva¤caivàparàdhàni yena mucyanti kilviùàt . ya etena vidhànena pràya÷cittaü samàcaret . na sa lipyati pàpena saüsàra¤ca na gacchati .. iti varàhapuràõe madyapànàparàdhapràya÷cittam .. api ca .
     %<agamyàgamanaü kçtvà madyagomàüsabhakùaõam .
     ÷uddhyeccàndràyaõàdbipraþ pràjàpatyena bhåmipaþ .
     vai÷yaþ sàntapanàcchådraþ pa¤càhobhirvi÷uddhyati ..>% iti gàruóe 22 adhyàyaþ .. etadgauóãmàdhvyoþ kàmataþ sakçtpànaviùayamiti pràya÷cittavivekadar÷anàt .. * .. dbijasya påjàdau madyadànavidhyanukalpaniùedhà yathà --
     %<madiràü pçùñhato dadyàt anyat pànantu vàmataþ .
     ava÷yaü vihitaü yatra madyaü tatra dvijaþ punaþ ..
     nàrikelajalaü kàüsye tàmre ca visçjenmadhu .
     nàpadyapi dvijo madyaü kadàcit visçjedapi ..
     çte puùpàsavàduktàdvya¤janàdvà vi÷eùataþ .
     ràjaputtrastathà martyaþ sacivaþ sauptikàdayaþ ..
     dadyurnaravaliü bhåpasammatyà vibhavàya ca .
     bhåpàlànumate madyaü dadat pàpamavàpnuyàt ..>% iti kàlikàpuràõe 66 adhyàyaþ .. atha bràhmaõasya madyapànaniùedhaka÷ukra÷àpo yathà, vai÷amyàyana uvàca .
     %<suràpànàdva¤canàü pràpya vidvàn saüj¤ànà÷aü pràpya caivàtighoram .
     dçùñvà kaca¤càpi tathàbhiråpaü pãtaü tathà surayà mohitena ..
     samanyurutthàya mahànubhàvastado÷anà viprahitaü cikãrùuþ .
     kàvyaþ khayaü vàkyamidaü jagàda suràpànaü prati vai jàta÷aïkaþ ..
     yo bràhmaõo'dyaprabhçtãha ka÷cit mohàt suràü pàsyati mandabuddhiþ .
     apetadharmo brahmahà caiva sa syàdasmiülloke garhitaþ syàt pare ca .
     mayà cemàü vipradharmoktasãmàü maryàdàü vai sthàpitàü sarvaloke .
     santo vipràþ ÷u÷ruvàüso guråõàü devà lokà÷copa÷çõvantu sarve ..>% iti mahàbhàrate àdiparvaõi 79 adhyàyaþ .. atha tantre madyapànaniùedho yathà --
     %<nàrikela¤ca khàrjåraü pànasa¤ca tathaiva ca .
     aikùavaü madhukaü ñàïkaü tàla¤caiva ca màkùikam ..
     dràkùantu da÷amaü j¤eyaü gauóaü caikàda÷aü smçtam .
     paiùñantu dvàda÷aü proktaü sarveùàmadhamaü smçtam ..
     madhyamaü madhujaü gauóaü ÷eùa¤cottamamiùyate .
     etat dvàda÷akaü madyaü na pàtavyaü dvijaiþ kvacit .
     kùattriyàdiþ pibet sarvaü paiùñãmekàntu varjayet ..
     suràü pãtvà dvijo mohàt kàmàt takràdimi÷ritàm .
     traivàùikaü vrataü kuryàdãùanmi÷re tu vàrùikam ..
     takràdimi÷ritàü ki¤citsuràü pãtvà hyakàmataþ .
     kçcchràbdapàdamuccarya punaþ saüskàramarhati ..
     mukhaprave÷amàtrantu pràya÷cittàrdhvamàcaret .
     anupanãto deve÷i ! vrataü traivàrùikaü caret ..
     caturthakàlàhàrã syàdbrahmacaryamathàpi và .
     à pa¤ca varùaü vçddhaü và j¤ànàdardhaü vinirdi÷et ..
     ÷ådrasya ca vi÷eùeõa atikçcchradvayaü caret .
     svajàtisàdhite tasmin tadardhaü vratamàcaret ..
     paiùñãpàne bràhmaõasya maraõàntikamucyate .
     màdhvãgauóãsuràpàne dvàda÷àbdaü vidhãyate ..
     itareùàntu pànena ÷uddhi÷càndràyaõena tu .
     ràjanyavai÷yayo÷càpi gauóã màdhvã na ÷asyate .
     mohàt kùattra÷ca vai÷ya÷ca pãtvà kçcchradbayaü caret ..
     ÷ådro'pi gauóãü paiùñã¤ca na pibeddhãnasaüskçtàm .
     kàmàt pãtvà suràü vipro maraõàntikamàcaret ..
     careccàndràyaõaü j¤ànàt kùattriyo vai÷ya eva ca .
     paiùñãpàne tu ÷ådrasya pràjàpatyaü vinirdi÷et ..
     j¤ànàdabhyàsayoge tu càndràyaõatrayaü smçtam .
     nàrikelaü tathà j¤ànàdvipra÷càndràyaõena tu .
     kùattriya÷caiva vai÷ya÷ca pràõàyàmena ÷udhyati ..
     apakvaü panasa¤caiva àmra¤ca vadaraü tathà .
     sthàpayitvà ghañe nityaü dadyàdàmapayaþpalam ..
     trailokyavijayà¤caiva màtulaïgaü tathaiva ca .
     same'hani tato dadyàt sandhànàt satvamãritam ..
     dadhi madhu ghçta¤càpi mà¤jiùñhaü tiktakaü tathà .
     anupàne tu deve÷i ! dràkùamadyaü suni÷citam ..
     vióaïgaü ÷àlavo målaü -- .
     madhunà sraha saüsthàpya ÷eùapàkaü samàcaret ..
     pippalãlavaõaü dattvà madhunà madyamãritam .
     pànasaü pakvakharjåraü àrdraü somalatàrasam .
     ekãkçtyàgnisandhànàt khàrjåraü madyamãritam ..
     pakvatàlaü danti÷àkaü kakubha¤ca tathaiva ca .
     etaireva susandhànàt tàlamadyaü prakãrtitam ..
     ikùudaõóaü marãca¤ca vadara¤ca tathà dadhi .
     ÷eùe tu lavaõaü dattvà ikùu madyaü prakãrtitam ..
     navaü madhu tathà vilvaü pakvaü ÷arkarayà saha .
     sandhànàjjàyate madyaü màdhvãkaü ÷arato rasam ..
     ÷atàvarã ñaïkamålaü lakùmaõaü padmameva ca .
     madhunà saha sandhànàt ñaïkamàdhvãkamãritam ..
     màlåramålaü vadarã ÷arkarà ca tathaiva ca .
     eùàmekatra sandhànàt maireyaü madyamãritam ..
     indrajihvà pakvadhàtrã nàrikelajalantathà .
     kadalãphalasandhànànmadyaü tannàrikelajam ..
     dadhi trailokyavijayà tathaiva ca karãkaõà .
     guóena saha sandhànàt gauóãmadyaü prakãrtitam ..
     ÷askulãmardhasiddhvànnapuùõodakasamanvitam .
     vahnau santàpayet ki¤cit sthàpayitvà dinadvayam ..
     ÷eùe'hani tu saüpràpte jãvanaü tatra niþkùipet .
     ÷çïgaveraü marãca¤ca màtulaïgaü tathaiva ca .
     eteùàmeva sandhànàn paiùñãmadyaü prakãrtitam ..>% iti ÷rãmatsyasåkte mahàtantre caturviü÷atisàhasre 36 pañalaþ .. * .. api ca .
     %<siddhamantrã bhavedvãro na vãro madyapànataþ .
     kalau tu bhàrate varùe lokà bhàratavàsinaþ ..
     gçhe gçhe suràü pãtvà varõabhraùñà bhavanti hi ..>% iti utpattitantre 64 pañalaþ .. * ..
     %<divyavãramayo bhàvaþ kalau nàsti kadàcana .
     kevalaü pa÷ubhàvena mantrasiddhirbhavennçõàm ..>% iti mahànirvàõatantram .. * .. ÷rãkrame . na dadyàd bràhmaõo madyaü mahàdevyai katha¤cana . vàmakàmo bràhmaõo hi madyaü màüsaü na bhakùayet .. bhairavatantre . nàrikelodakaü kàüsye tàmre gavyaü tathà madhu . ràjanyavai÷yayordeyaü na dvijasya kadàcana .. evaü pradànamàtreõa hãnàyurbràhmaõo bhavet . iti àgamatattvavilàsaþ .. * .. smçtau kalau madyapànàdiniùedho yathà, yàj¤avalkyadãpakalikàyàü brahmapuràõam .
     %<narà÷vamedhau madya¤ca kalau varjyà dvijàtibhiþ ..>% niùedhaviùayaü spaùñayati u÷anàþ . %<madyamadeyamapeyamanirgràhyam .>% anirgràhyamasvãkàryamiti kalpataruþ .. kàlikàpuràõe'pi .
     %<svagàtrarudhiraü dattvà àtmahatyàmavàpnuyàt .
     madyaü dattvà bràhmaõastu bràhmaõyàdeva hãyate ..>% smçtiþ . tàmre cekùuraso madyaü payasà yavacårõakam . gavya¤ca tàmrapàtrasthaü madyatulyaü ghçtaü vinà .. ato madyapratinidhidànamapi na yuktam . iti tithyàditattvam .. * .. madyatulyaü yathà --
     %<nàrilekodakaü kàüsye tàmrapàtre sthitaü madhu .
     gavya¤ca tàmrapàtrasthaü madyatulyaü ghçtaü vinà ..>% iti karmalocanaþ .. * .. atha madyapànàü tuùñyarthaü kaulànàü madyapànavidhirlikhyate .
     %<kulàcàrarato vãraþ kulasaïgã sadà bhavet .
     sambidàsevanaü kuryàt somapànaü mahe÷vari ! ..
     sarvathà kurute devi ! vãra÷coddhatamànasaþ .
     divyastu devatàpràya÷candanàgurulepanaiþ ..
     raktacandanagandhai÷ca sudigdho nàtra saü÷ayaþ .
     bhasmàïgadhåsaro vãra unmattavadviceùñitaþ ..
     suràpànarato nityaü balipåjàparàyaõaþ .
     nara÷chàga÷ca mahiùo meùaþ ÷åkara eva ca ..
     ÷a÷akaþ ÷allakã godhà khaógã kårmo da÷a smçtàþ .
     vànara÷ca khara÷caiva gajà÷vàdivihaïgamàþ ..
     ityàdestu balerdànaiþ påjayet sveùñadevatàm .
     nityaü naimittikaü kàmyaü prakuryàcca dine dine ..
     kulavàre kularkùe ca tithau ca kulake tathà .
     bhairavyàþ kalpitaü cakraü saüsthàpya pårvavat priye ! .
     suràõàü ÷odhanaü kuryàdyathàvat parame÷vari ! ..
     pravçtte bhairavãcakre sarve varõà dvijottamàþ .
     nivçtte bhairavãcakre sarve varõàþ pçthak pçthak ..
     vijayà¤cànukalpa¤ca dvijo dadyàdyuge yuge ..>% iti utpattitantre 63 pañalaþ ..
     %<dravyàbhàve cànukalpyauþ påjayet paradebatàm .
     suràbhàve ca gokùãraü dvijo dadyàdyuge yuge ..>% iti niruttaratantre 5 pañalaþ .. * ..
     %<asaüskçtàü suràü pãtvà bràhmaõo brahmahà bhavet .
     saüskçtàntu suràü pãtvà bràhmaõo jvaladagnivat ..
     sautràmaõyàü kulàcàre bràhmaõaþ prapibet suràm .
     anyatra kàmataþ pãtvà bràhmaõyàdeva hãyate ..>% iti utpattitantram .. * ..
     %<bràhmaõasya mahàmokùaü madyapàne priyaüvade ! .
     bràhmaõaþ parame÷àni ! yadi pànàdikaü caret .
     tatkùaõàt ÷ivaråpo'sau satyaü satyaü hi ÷ailaje ! ..
     toye toyaü yathà lãnaü taijasaü taijase yathà .
     ghañe bhagne yathàkà÷aü bàyau vàyuryathà priye ! ..
     tathaiva madyapànena bràhmaõo brahmaõi priye .
     lãyate nàtra sandehaþ paramàtmani ÷ailaje ! ..
     sàyujyàdimahàmokùaü niyuktaü kùattriyàdiùu .
     madyapànaü vinà devi ! tattvaj¤ànaü ba labhyate ..
     ataeva hi viprastu madyapànaü samàcaret ..
     vedamàtàjapenaiva bràhmaõo nahi ÷ailaje ! .
     brahmaj¤ànaü yadà devi ! tadà bràhmaõa ucyate ..
     devànàmamçtaü brahma tadeva laukikã surà .
     suratvaü bhogamàtreõa surà tena prakãrtità ..
     mantratrayaü sadà pàñhyaü brahma÷àpàdimocanam .
     prakuryàttu hi yenaiva tadà brahmamayã murà ..
     haviràropamàtreõa vahnirdãpto yathà bhavet .
     ÷àpamocanamàtreõa surà muktipradàyinã .
     ataeva hi deve÷i ! vràhmaõaþ pànamàcaret ..
     sa bràhmaõaþ sa vedaj¤aþ so'gnihotrã sa dãkùitaþ .
     bahu kiü kathyate devi ! sa eva nirguõàtmakaþ ..
     muktimàrgamidaü devi ! goptavyaü pa÷usaïkañe .
     prakà÷àt siddhihàniþ syàt nindanãyo na cànyathà ..>% iti màtçkàbhedatantre 3 pañalaþ .. * ..
     %<kulastrãsevanaü kuryàt sarvathà parame÷vari ! .
     ramate yuvatãü ramyàü kàmonmattavilàsinãm ..
     nañãü kàpàlikàü ve÷yàü haóóipànàü varàïganàm .
     ÷ådràõãü mleccharamaõãü javanãü parame÷vari ! ..
     màtçyonivicàro'sti màtçyoniü vinà priye ! .
     kulàcàraparo vãraþ kulapåjàparàyaõaþ ..
     bhagaliïgasamàyogàdàkçùya japamàcaret .
     ni÷calantu bhaveccittaü koñisåryagraheõa kim ..
     cale citte bhavedvyàdhirni÷cale ni÷calaü yathà .
     ÷avànàü sàdhanaü devi ! latàsàdhanamuttamam ..
     citàyàþ sàdhanaü devi ! sidbirasti kalau yuge ..
     ityutpattitantram ..
     kàlikàtàriõãdãkùàü gçhãtvà madyasevanam .
     na karoti naro yastu sa kalau patito bhavet ..
     vaidike tàntrike caiva japahomabahiùkçtaþ .
     abràhmaõaþ sa evoktaþ sa eva hastimårkhakaþ ..
     ÷unãmåtrasamaü tasya tarpaõaü yat pitçùvapi .
     kàlãtàràmanuü pràpya vãràcàraü karoti na ..
     ÷ådratvaü taccharãreõa pràpnuyàt sa na cànyathà ..
     iti kàmàkhyàtantre 5 pañalaþ ..
     madya÷odhanaprakàro yathà . ÷iva uvàca .
     ÷çõu pàrvati ! vakùyàmi teùàü vai ÷odhanakriyàm .
     padmàsanena saüvi÷ya karapuñaü samàcaret ..
     vàme gurånnamaskçtya dakùiõe gaõapatiü smaret .
     madhye devãü namaskçtya pràõàyàmatraya¤caret ..
     ÷arãre màtçkàü nyasya çùyàdinyàsamàcaret .
     svakalpoktavidhànena ùaóaïganyàsamàcaret ..
     pa÷càdbhåmau trikoõaü và ùañkoõaü và mahe÷vari ! .
     vilikhya maõóalaü ÷uddhaü tasyopari ghañaü nyaset ..
     bahudhà prokùaõaü kçtvà phañkàreõa punaþ punaþ .
     tatastasmin kàraõantu målenaiva ca sthàpayet ..
     màtçkàrõena deve÷i ! viparãtena caiva hi .
     punaþ phañkàramantreõa prokùaõaü kàrayet sudhãþ ..
     tato viyacchaktibãjaü caturda÷asvarànvitam .
     nàdabinduyutaü kçtvà tasyopari ÷ataü japet ..
     tato målaü japenmantraü màyàbãjaü tataþ param .
     dhenuü yoniü gàlinã¤ca trikhaõóaü mãnasaüj¤akam .
     dar÷ayitvà varàrohe ! ghañaü dhçtvà pañhenmanum ..
     oüekameva paraü brahma sthålasåkùmamayaü dhruvam .
     kacodbhavàü brahmahatyàü tena te nà÷ayàmyaham ..
     oü såryamaõóalasambhåte varuõàlayasambhave .
     amàbãjamaye devi ! ÷ukra÷àpàdvimucyatàm ..
     oü vedànàü praõavo bãjaü brahmànandamayaü yadi .
     tena satyena te devi ! brahmahatyàü vyapohatu ..
     tataþ ùaóaïgayukta¤ca vakàraü bindusaüyutam .
     evaü sakàraka¤càpi varõàkùarasamanvitam ..
     japtvà mantrã tato dhyàyet svamantraü kulasundari ! .
     ànandabhairavaü dhyàyedyathà tantrànusàrataþ ..
     raktavarõaü caturbàhuü trinetraü varadaü ÷ivam .
     jañàjåñadharaü devaü vàsukãkaõñhabhåùitam ..
     óamaru¤ca kapàla¤ca mudgaraü pà÷amuttamam .
     dhàriõaü taü yajeddevaü vyàghracarmàmbaraü ÷ivam ..
     evaü dhyàtvà mahe÷àni ! tasya madhye prapåjayet .
     màyàbãjaü tato huü phañmantreõànena saütyajet ..
     tatastasminmahe÷àni ! ànandabhairavãü smaret .
     ànandabhairavãü devãü varàbhayalasatkaràm ..
     ghoraråpàü varàrohàü trinetràü raktavàsasam .
     raktavarõàü mahàraudrãü sahasrabhairavànvitàm ..
     brahmaviùõumahe÷àdyaiþ ståyamànàü ÷ivàü bhaje .
     iti dhyàtvà mahe÷àni ! tenaiva manunà yajet ..
     tayoraikyaü vibhàvyaiva gàyattrãü da÷aghà japet .
     bhairavaü ïe'ntaka¤coktvà vidmahe tadanantaram ..
     sudhàdevyai tataþ pa÷càddhãmahãti tato vadet .
     tanno devã tataþ pa÷càttadante ca pracodayàt ..
     iti te kathità devã gàyattrã paramàkùarã .
     tasyàþ smaraõamàtreõa dravya÷uddhi÷ca jàyate ..
     tasya prasàdàdã÷o'haü satyaü satyaü na saü÷ayaþ .
     tasya madhye målamantraü vilvadaõóairlikhet sakçt .
     raktavastreõa saüpåjya sudhàü vastreõa gopayet .. * ..
     dharmàrthakàmamokùàõàü viùayàõà¤ca pàrvati ! .
     sarveùàü kàraõaü yasmàt kàraõaü parikãrtitam ..
     asmàka¤ca mahe÷àni ! ÷arãrakàraõaü hi tat .
     mçtyu¤jayo'haü vãre÷i ! vãrakàryaprasàdataþ ..
     nirvikàreõa deve÷i ! nirvikalpena cetasà .
     sevyamànaü kulaü bhadre ! bhuktimuktipradàyakam ..
     nirvikalpo mahe÷àni ! muktibhàgã na saü÷ayaþ .
     savikalpo varàrohe ! rauravaü yàti ni÷citam ..>% iti kaivalyatantre 2 pañalaþ .. (vaidyakoktadoùàdi yathà --
     %<tãkùõoùõaråkùasåkùmàmlaü vyavàyà÷ukaraü laghu .
     vikà÷i vi÷adaü madyamojaso'smàdbiparyayaþ ..
     tãkùõàdayo viùe'pyuktà÷cittopaplàvino guõàþ .
     jãvitàntàya jàyante viùe tåtkarùavçttitaþ ..
     tãkùõàdibhirguõairmadyaü mandàdãnojaso guõàn .
     da÷abhirda÷asaükùobhya ceto nayati vikriyàm ..
     àdye made dvitãye sa pramàdàyatane sthitaþ .
     durvikalpahato måóhaþ sukhamityadhimucyate ..
     madhyamottamayoþ sandhiü pràpya ràjasatàmasaþ .
     niraïku÷a iva vyàlo na ki¤cinnàcarejjaóaþ ..
     iyaü bhåmiravadyànàü dauþ÷ãlyasyedamàspadam .
     eko'yaü bahumàrgàyà durgaterde÷ikaþ param ..
     ni÷ceùñaþ ÷avavacchete tçtãye tu made sthitàþ .
     maraõàdapi pàpàtmà gataþ pàpataràü da÷àm ..
     dharmàdharmasukhaü duþkhamarthànarthaü hitàhitam .
     yadàsakto na jànàti kathaü tacchãlayedbudhaþ .
     madye moho bhayaü ÷okaþ krodho mçtyu÷ca saüsthitaþ ..
     sonmàdamadamårchàyàþ sàpasmàràpatànakàþ ..
     yatraikaþ smçtivibhraü÷astatra sarvamasàdhu yat .
     ayuktiyuktamannaü hi vyàdhaye maraõàya và ..
     madyaü trivargadhãdhairyalajjàderapi nà÷anam .
     nàti màdyanti balinaþ kçtàhàrà mahà÷anàþ ..
     snigdhàþ sattvavayoyuktà madyanityàstadanvayàþ .
     medaþkaphàdhikàmandavàtapittà dçóhàgnayaþ ..
     viparyaye'timàdyanti vi÷radhvàþ kupità÷ca ye .
     madyena càmlaråpeõa sàjãrõe bahu nàti ca ..>% iti vàbhañe nidànasthàne ùaùñhe'dhyàye ..) etàni ÷rutismçtiviruddhatvànmohanàrthàni÷iùñaiþ kadàcidapi nàcaraõãyàni ..

#<madyadrumaþ>#, puü, (madyotpàdako drumaþ .) màóavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<madyapaïkaþ>#, puü, (madyànàü païka iva .) suràkalkaþ . meyà iti bhàùà .. tatparyàyaþ . medakaþ 2 jagalaþ 3 . iti hemacandraþ . 3 . 568 ..

#<madyapà÷anaü>#, klã, (madyapaira÷yate bhujyate iti . a÷ + karmaõi lyuñ .) pànarucakabhakùyam . tatparyàyaþ . upadaü÷aþ 2 avadaü÷a 3 cakùõam 4 . iti hemacandraþ . 3 . 171 ..

#<madyapuùpà>#, strã, (madyàni madasàdhanàni puùpàõyasyàþ .) dhàtakã . iti ràjanirghaõñaþ .. (guõàdivivçtirasyà dhàtakã÷abde j¤àtavyà ..)

#<madyamaõóaþ>#, puü, (madyasya maõóaþ .) madyaphenaþ . tatparyàyaþ . kàrottamaþ 2 . iti hemacandraþ . 3 . 569 .. kàrottaraþ 3 suràmaõóaþ 4 . ityamaraþ . 2 . 10 . 43 ..

#<madyavàsinã>#, strã, (madyànàmiva vàso gandho'syà astãti . iniþ ïãù .) dhàtakãvçkùaþ . iti ratnamàlàràjanirghaõñau ..

#<madyabãjaü>#, klã, (madyasya bãjam .) nànàdravyakçtasuràbãjam . tatparyàyaþ . kiõvam 2 nagnahåþ 3 nagnahuþ 4 . iti hemacandraþ . 3 . 569 . vàkhara iti bhàùà ..

#<madyasandhànaü>#, klã, (madyasya sandhànamutpàdanàrthaü àyojanam .) suràsajjãkaraõam . vaü÷àïkuraphalàdãn bahukàlaü sandhàya yat kriyate tat . tatparyàyaþ . àsutiþ 2 àsavaþ 3 abhiùavaþ 4 . iti hemacandraþ . 3 . 569 ..

#<madyàmodaþ>#, puü, (madasyevàmodo gandho yasya .) vakulavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<madraþ>#, puü, (mandate iti . madi modàdau + %<sphàyi ta¤cãti .>% uõàø 2 . 13 . iti rak .) de÷avi÷eùaþ . harùaþ . ityuõàdikoùaþ .. tadde÷avivaraõaü yathà --
     %<vairàñapàõóyayormadhye pårbadakùakrameõa tu .
     madrade÷aþ samàkhyàto màdrãhà tatra tiùñhati ..>% iti ÷aktisaïgamatantre 7 pañalaþ .. (bhadre, klã . yathà, caturthã cà÷iùyàyuùya madrabhadrakulasukhàrthahitaiþ . 2 . 3 . 73 . ityatra såtre . madraü devadattasyabhåyàt . iti kà÷ikà . madrabhadrayoþ paryàyatvàdanyataro na pañhanãyaþ . iti siddhàntakaumudã ca ..)

#<madrakaþ>#, tri, (madreùu jàtaü iti . madra + %<madravçjyoþ kan .>% 4 . 2 . 131 . iti kan .) madrade÷abhavaþ . iti siddhàntakaumudã .. (de÷abhedaþ . yathà, matsyapuràõe . 113 . 41 ..
     %<gàndhàrà yavanà÷caiva sindhusauvãramadrakàþ ..>%)

#<madrakàraþ>#, tri, (madraü karotãti . kç + %<kùemapriyamadre'õ ca .>% 3 . 2 . 44 . iti pakùe aõ .) madraïkaraþ . yathà kùemapriyamadràt kurveti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<madraïkaraþ>#, tri, (madraü bhadraü karotãti . kç + %<kùemapriyamadre'õ ca .>% 3 . 2 . 44 . iti cakàràt khac . mum ca .) maïgalakàrakaþ . yathà kùemaïkaro'riùñatàtiþ syànmadraïkara÷aïkarau . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<madrasutà>#, strã, (madrasya sutà .) madraràjakanyà . sà pàõóuràjasya dvitãyà bhàryà nakulasahadevajananã ca . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<madvargãõaþ>#, tri, (madvargasyàyamiti . %<a÷abde yat khàvanyatarasyàm .>% 4 . 3 . 64 . itikrameõa khachayatpratyayàþ .) madvargasambandhã . iti siddhàntakaumudã ..

#<madvargãyaþ>#, tri, (madvargasyàyamiti . %<a÷abde yat khàvanyatarasyàm .>% 4 . 3 . 64 . itikrameõa khachayatpratyayàþ .) madvargasambandhã . iti siddhàntakaumudã ..

#<madvargyaþ>#, tri, (madvargasyàyamiti . %<a÷abde yat khàvanyatarasyàm .>% 4 . 3 . 64 . itikrameõa khachayatpratyayàþ .) madvargasambandhã . iti siddhàntakaumudã ..

#<madvà>#, [n] puü, (màdyatãti . mad + %<snàmadipadyartipé÷akibhyo vanip .>% uõàø 4 . 112 . iti vanip .) ÷ivaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. (madana÷ãle, tri . yathà, égvede . 8 . 81 . 19 .
     %<indràya madvane sutaü pariùñobhantu no giraþ ..>%) %<madvane madana÷ãlàya .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..

#<madhu>#, klã, (manyante vi÷eùeõa jànanti janà yasmin . man + phalipàñinamimanijanàü gukpañinàkidhata÷ca . uõàø 1 . 19 . iti uþ dha÷càntàde÷aþ . madyam . (yathà, àryàsapta÷atyàm . 425 .
     %<madhumadavãtavrãóà yathà yathà lapati sammukhaü bàlà ..>%) kùãram . jalam . iti vi÷vaþ hemacandra÷ca .. rasabhedaþ . madhurarasaþ iti yàvat . iti ÷abdaratnàvalã .. puùparasaþ . pulera mau iti bhàùà .. tatparyàyaþ . makarandaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 4 . 17 .. marandaþ 3 marandakaþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. kùudràbhirmakùikàbhiþ kçtam . mau iti bhàùà . kùaudram 2 màkùikam 3 . ityamaraþ . 2 . 1 . 17 .. màkùãkam 4 kusumàsavam 5 puùpàsavam 6 pavitram 7 pitryam 8 puùparasàhvayam 9 . iti ràjanirghaõñaþ .. màdhvãkam 10 sàragham 11 makùikàvàntam 12 varañãvàntam 13 bhçïgavàntam 14 puùparasodbhavam 15 . iti bhàvaprakà÷aþ .. (tathàsya paryàyaþ .
     %<madhu puùparasaü kùaudraü makaranda÷ca màkùikam ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm .. madhu tu madhuraü kaùàyànurasaü rukùaü ÷ãtamagnidãpanaü varõyaü balyaü laghu sukumàraü lekhanaü hçdyaü sandhànaü ÷odhanaü ropaõaü vàjãkaraõaü saügràhi cakùuþprasàdanaü såkùmamàrgànusàri pitta÷leùmamedomehahikkà÷vàsakàsàtisàraccharditçùõàkçmiviùapra÷amanaü hlàditridoùapra÷amana¤ca tattu laghutvàt kaphaghnaü paicchilyànmàghuryàt kaùàyabhàvàcca vàtapittaghnam .
     %<bçühaõãyaü madhu navaü nàti÷leùmaharaü saram .
     medaþsthaulyàpahaü gràhi puràõamatilekhanam ..
     doùatrayaharaü pakvamàmamamlaü tridoùakçt .
     tadyuktaü vividhairyogairnihanyàdàmayàn bahån ..
     nànàdravyàtmakatvàcca yogavàhi paraü madhu ..>% tattu nànàdravyarasaguõavãryavipàkaviruddhànàü puùparasànàü saviùamakùikàsambhavatvàccànuùõopacàram .
     %<uùõairvirudhyate sarvaü viùànvayatayà madhu .
     uùõàrtamuùõairuùõairvà taü nihanti yathà viùam ..
     tat saukumàryàcca tathaiva ÷aityànnànauùadhãnàü rasasambhavàcca .
     uùõairvirudhyeta vi÷eùata÷ca tathàntarãkùeõa jalena càpi ..
     uùõena madhu saüyuktaü vamaneùvavacàritam .
     apàkàdanavasthànànna virudhyeta pårbavat ..
     madhvàmàt paratastvanyadàmaü kaùñaü na vidyate .
     viruddhopakramatvàttat sarvaü hanti yathà viùam ..>% iti su÷rute såtrasthàne 45 adhyàye ..) asya sàmànyaguõàþ . ÷ãtatvam . mçdutvam . svàdutvam . tridoùavraõanà÷itvam . kaùàyànurasatvam . råkùatvam . cakùuùyatvam . ÷vàsakàsanà÷itva¤ca .. * .. tadaùñavidhaü yathà . pauttikam 1 bhràmaram 2 kùaudram 3 màkùikam 4 chàtram 5 arghyam 6 auddàlakam 7 dàlam 8 . eteùàü lakùaõàõi yathà --
     %<piïgalà makùikà j¤eyà mahatyalpà ca sà dvidhà .
     mahatã puttikànàmnã svalpà kùudreti kathyate ..
     madhyamà makùikà nãlà màkùiketyabhidhãyate .
     puttikàbhramarakùudràmakùikàsambhavaü madhu ..
     pauttikàdyucyate cchàtraü varañãcchatrasambhavam .
     tapovane jaratkàrorarghyaü madhutarådbhavam ..
     auddàlakantu balmãkakàrikãñavinirmitam .
     dàlamityabhinirdiùñaü vçkùakoñarakãñajam ..>% eteùàü varõà yathà --
     %<màkùikaü tailavarõaü syàt ghçtavarõantu pauttikam .
     kùaudraü kapilavarõaü syàcchvetaü bhràmaramucyate ..>% eteùàü guõà yathà -- pauttikaü teùu vãryoùõaü kaùàyànurasànvayàt . vàtàsçkpittakçdbhedi vidàhi madakçnmadhu ..
     %<paicchilyàt svàdubhåyastvàd bhràmaraü guru kãrtitam .
     kùaudraü vi÷eùato j¤eyaü ÷ãtalaü laghu lekhanam ..
     tasmàllaghutaraü råkùaü màkùikaü pravaraü smçtam .
     ÷vàsàdiùu ca rogeùu pra÷astaü tadvi÷eùataþ ..
     chàtraü ÷vitrikrimiharaü raktapittaharaü guru .
     arghyaü cakùuùyamàyuùyaü kaphapittàmavàtajit ..
     auddàlakaü kaùàyoùõaü kañukuùñhaviùàpaham .
     dàlaü kaphaharaü råkùaü dãpanaü chardimehanut ..
     uùõamuùõàrtamuùõai÷ca hanyànmadhu viùànvayàt .
     madhunyuùõairvirudhyante varjayitvàryasaüj¤itam ..>% uùõaiþ raudraiþ karaõaiþ uùõaü madhu uùõàrtaü raudrapãóitaü janaü viùànvayàt viùatulyatvàt hanyàt .. * .. navapuràõamadhuguõàþ .
     %<vçühaõãyaü madhu navaü vàta÷leùmaharaü param .
     puràõaü laghu saügràhi nirdoùaü sthaulyanà÷anam ..
     doùatrayaharaü pakvamàmamamlaü tridoùakçt ..>% atra kecinmadhuno'gnisaüyogàbhàvàt kàlapakvatàmàhuþ .. * .. madhujàta÷arkaràguõàþ .
     %<madhujà ÷arkarà råkùà tçùõàcchardyatisàrajit .>% iti ràjavallabhe madhuvargaþ .. * .. api ca .
     %<màkùikaü bhràmaraü kùaudraü pauttikaü chàtrakaü tathà .
     àrghyamauddàlakaü dàlamityaùñau madhujàtayaþ ..
     nànàpuùparasàhàràþ kapilà vanamakùikàþ .
     yàþ sthålàstàbhirutpannaü madhu màkùikamucyate ..
     ye snigdhà¤janagolàbhàþ puùpàsavaparàyaõàþ .
     bhramarairjanitaü taistu bhràmaraü madhu bhaõyate ..
     piïgalà makùikàþ såkùmàþ kùudrà iti hi vi÷rutàþ .
     tàbhirutpàditaü yattu tat kùaudraü madhu kathyate ..
     mahatyo makùikàþ piïgàþ puttikà iti kãrtitàþ .
     tajjàtaü madhu dhãmadbhiþ pauttikaü samudàhçtam ..
     chatràkàrantu pañalaü saraghàþ pãtapiïgalàþ .
     ye kurvanti tadutpannaü madhucchàtrakamãritam ..
     makùikàstãkùõatuõóà yàþ pãtàþ ùañpadasannibhàþ .
     tadudbhåtaü yadarghyàrhaü tadàrghyaü madhu bhaõyate ..
     uddàlàþ kapilàþ kãñà bhåmeruddalanàþ smçtàþ .
     balmãkàntastadutpannamauddàlakamudãryate ..
     indranãladalàkàràþ såkùmà÷cinvanti makùikàþ .
     yadvçkùakoñaràntastanmadhu dàlamidaü kramàt ..
     ityetasyàùñadhà bhedairutpattiþ kathità kramàt .
     atha vakùyàmyahaü tveùàü varõavãryàdikaü kramàt ..>% tadyathà -- màkùikaü tailavarõaü syàt ÷vetaü bhràmaramucyate . kùaudrantu kapilàbhàsaü pauttikaü ghçtasannibham .. àpãtavarõaü chatraü syàt piïgala¤càrghyanàmakam . auddàlaü svarõasàdç÷yamàpãtaü dàlamucyate .. màkùikaü madhuraü råkùaü laghu ÷vàsàdidoùanut . bhràmaraü picchilaü råkùaü madhuraü mukhajàóyajit .. kùaudrantu ÷ãtaü cakùuùyaü picchilaü pittavàtahçt . pauttikaü madhu råkùoùõaü kçmyasrapittadàhahçt .. ÷vitramehakçmighna¤ca vidyàcchàtraü guõottaram . arghyaü madhvaticakùuùyaü kaphapittàdidoùahçt .. auddàlakantu kuùñhàdidoùaghnaü sarvasiddhidam . dàlaü kañu kaùàyàmlaü madhuraü pittadàyi ca .. navaü madhu bhavet sthaulyaü nàti÷leùmaharaü param . dehasthaulyàpahaü gràhi puràõaü madhu lekhanam .. pakvaü doùatrayaghnaü madhu vividharujàjàóyajihvàmayàdidhvaüsaü dhatte ca rucyaü balamatidhçtidaü vãryavçddhiü vidhate . àma¤cedàmagulmàmayapavanarujàpittadàhàsradoùanà÷aü nyånaü vi÷oùaü janayati nayati dhvaüsamapyaõóavçddheþ .. vraõa÷odhanasandhàne vraõasaüropaõàdiùu . sàdhàraõyànmadhu hitaü tattulyà madhu÷arkaràþ .. uùõaü sahoùõaü kàle và svayamuùõamathàpi và . àmaü madhu manuùyàõàü viùavattàpadàyakam .. kãñakàdiyutamamladåùitaü yacca paryuùitakaü madhu svataþ . kaõñhakoñaragata¤ca mecakaü tacca gehajanita¤ca doùakçt .. daõóa nihatya yadupàttamapàsya daü÷àüstàdçgvidhaü madhu rasàyanayogayogyam . hikkàgudàïkuravi÷ophakaphavraõàdidoùàpahaü bhavati doùadamanyathà cet .. màdhvã sità madhåtpannà madhujà madhu÷arkarà . màkùãka÷arkarà caiùà kùaudrajà kùaudra÷arkarà .. yadguõaü yanmadhu proktaü tadguõàstasya ÷arkaràþ . vi÷eùàdbalavçùyà ca tarpaõaü kùãõadehinàm .. iti ràjanirghaõñaþ .. * .. * .. matàntare madhuguõàþ .
     %<madhu ÷ãtaü laghu svàdu råkùaü gràhi vilekhanam .
     cakùuùyaü dãpanaü svaryaü vraõa÷odhanaropaõam ..
     saukumàryakaraü såkùmaü paraü srotovi÷odhanam .
     kaùàyànurasaü hlàdi prasàdajanakraü param ..
     balyaü medhàkaraü vçùyaü viùadaü rocanaü haret .
     kuùñhàr÷aþkàsapittàsrakaphamehaklamakrimãn .
     medastçùõàvami÷bàsahikkàtãsàraviógrahàn .
     dàhakùatakùayàüstattu yogavàhyalpavàtalam .. * ..>% atha madhubhedàþ .
     %<màkùikaü bhràmaraü kùaudraü pauttikaü chàtramityapi .
     àrghyamauddàlakaü dàlamityaùñau madhujàtayaþ .. * ..>% atha teùàü lakùaõàni guõà÷ca . tatra màkùikasya .
     %<makùikàþ piïgavarõàstu mahatyo madhumakùikàþ .
     tàbhiþ kçtaü tailavarõaü màkùikaü tat pracakùate ..
     màkùikaü madhuùu ÷reùñhaü netràmayaharaü laghu .
     kàmalàr÷aþkùata÷vàsakà÷akùayavinà÷anam .. * ..>% atha bhràmarasya .
     %<ki¤cit såkùmaiþ prasiddhebhyaþ puùpebhyaþ alibhi÷citam .
     nirmalaü sphañikàbhaü yattanmadhu bhràmaraü smçtam ..
     bhràmaraü raktapittaghnaü måtrajàóyakaraü guru .
     svàdupàkamabhiùyandi vi÷eùàt picchilaü himam .. * ..>% atha kùaudrasya .
     %<makùikàþ kapilàþ såkùmàþ kùudràkhyàstatkçtaü madhu .
     munibhiþ kùaudramityuktaü tadvarõàt kapilaü bhavet ..
     guõairmàkùikavat kùaudraü vi÷eùànmehanà÷anam ..>% atha pauttikasya .
     %<yàþ kçùõà ma÷akopamà laghutaràþ pràyo mahàpiõóitaü vçkùàõàü tarukoñaràntaragatàþ puùpàsavaü kurvate .
     tàstajj¤airiha puttikà nigaditàstàbhiþ kçtaü sarpiùà tulyaü yanmadhu tadbanecarajanaiþ saükãrtitaü pauttikam ..
     pauttikaü madhu råkùoùõaü pittadàhàsravàtakçt .
     vidàhi mehakçcchraghnaü granthyàdikùata÷oùi ca ..>% atha chàtrasya .
     %<varañàþ kapilàþ pãtàþ pràyo himavato vane .
     kurvanti chatrakàkàraü tajjaü chàtraü madhu smçtam ..
     chàtraü kapilapãtaü syàt picchilaü ÷ãtalaü guru .
     svàdupàkaü krimi÷citraraktapittapramehajit .
     bhramatçõamohaviùahçt tarpaõa¤ca guõàdhikam ..>% athàrghyasya .
     %<madhåkavçkùà niryàsaü jaratkàrbà÷ramodbhavàþ .
     sravantyàrghyaü tadà khyàtaü ÷vetakaü màlave punaþ ..
     tãkùõatuõóàstu yàþ pãtà makùikàþ ùañpadopamàþ .
     arghyàstàstatkçtaü yattadàrghyamityapare jaguþ ..
     àrghyaü madhvaticakùuùyaü kaphapittaharaü param .
     kaùàyaü kañukaü pàke tikta¤ca balapuùñikçt .. * ..>% athoddàlakasya .
     %<pràyo valmãkamadhyasthàþ kapilàþ svalpakãñakàþ .
     kurvanti kapilaü svalpaü tat syàddauddàlakaü madhu ..
     auddàlakaü rucikaraü svaryaü kuùñhaviùàpaham .
     kaùàyamuùõamamla¤ca kañupàka¤ca pittakçt .. * ..>% atha dàlasya .
     %<saüsrutya patitaü puùpàt yattu patropari sthitam .
     madhuràmlakaùàya¤ca taddàlaü madhu kãrtitam ..
     dàlaü madhu laghu proktaü dãpanãyaü kaphàpaham .
     kaùàyànurasaü råkùaü rucyaü chardipramehajit ..
     adhikaü madhuraü snigdhaü bçühaõaü gurubhàrikam ..>% laghu pàke . gurubhàrikaü tulitam .. * .. atha navapuràõamadhuguõàþ .
     %<navaü madhu bhavet puùñyai nàti÷leùmaharaü saram .
     puràõaü gràhakaü råkùaü medodhnamatilekhanam ..
     madhunaþ ÷arkaràyà÷ca guóasyàpi vi÷eùataþ .
     ekasaüvatsare'tãte puràõatvaü smçtaü budhaiþ ..>% atha madhunaþ ÷ãtasya guõàdhikyamuùõatàyà niùedhaþ .
     %<viùapuùpàdapi rasaü saviùà bhramaràdayaþ .
     gçhãtvà madhu kurvanti tacchãtaü guõabanmadhu ..
     viùànvayàttaduùõantu dravyeõoùõena và saha .
     uùõàrtasyoùõakàle ca smçtaü viùasamaü maghu ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<madhuþ>#, puü, (man + u . nasya dhaþ .) madhudrumaþ . maulagàcha iti bhàùà .. vasantartuþ . (yathà, kumàrasambhave . 3 . 27 .
     %<nive÷ayàmàsa madhurdvirephàn nàmàkùaràõãva manobhavasya ..>%) daityabhedaþ . (yathà, devãbhàgavate . 1 . 9 . 15 .
     %<madhu÷ca kupitastatra hariõà saha saüyuge ..>%) imaü hatvà viùõurmadhusådano'bhåt .. caitramàsaþ . iti medinã . dhe, 12 .. (yathà, raghuþ . 11 . 7 .
     %<rejaturgativa÷àt pravartinau bhàskarasya madhumàdhavàviva ..>%) a÷okavçkùaþ . iti hemacandraþ . 2 . 153 .. yaùñimadhu . iti ÷abdaratnàvalã .. asuravi÷eùaþ . (yathà, bhàgavate . 9 . 11 . 14 .
     %<÷atrughna÷ca madhoþ puttraü lavaõaü nàma ràkùasam .
     hatvà madhuvane cakre mathuràü nàma vai purãm ..>%) sa ca ÷atrughnena hataþ . yasya nàmnà mathurà madhupurãti khyàtà ..

#<madhuþ>#, strã, (man + u . nasya dhaþ .) jãvantãvçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 142 ..

#<madhukaü>#, klã, (madhviveti . madhu + %<saüj¤àyàü ca .>% 5 . 3 . 97 . iti kan . yadvà, madhu madhuraü kàyatãti . kai + kaþ .) yaùñimadhukà . ityamaraþ . 2 . 4 . 109 .. (yathàsya paryàyaþ .
     %<yaùñyàhvaü madhukaü yaùñi klãtakaü madhuyaùñikà .
     yaùñimadhu sthalejàtà jalajàtirasà purà ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..) trapu . iti hemacandraþ ..

#<madhukaþ>#, puü, (madhu madhuraü kàyatãti . kai + kaþ .) vandibhedaþ . yaùñyàhvaþ . vihagàntaraþ . iti vi÷vaþ ..

#<madhukaõñhaþ>#, puü, (madhurmadhuraþ kaõñhaþ kaõñhasvaro yasya .) klokilaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<madhukaraþ>#, puü, (karoti sa¤cinotãti . kç + ac . madhunaþ karaþ .) bhramaraþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 29 .. (yathà, ÷rãmadbhàgavate . 4 . 18 . 2 .
     %<sarvataþ sàramàdatte yathà madhukaro budhaþ ..>%) kàmã . iti dharaõiþ .. bhçïgaràjavçkùaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<madhukarkañikà>#, strã, (madhurmadhurà karkañikeva .) madhurajambãravi÷eùaþ . maukaññã iti bhàùà . tatparyàyaþ . ku÷à 2 . iti ÷abdacandrikà .. (paryàyo'syà guõà÷ca yathà --
     %<bãjapuro'paraþ prokto madhuro madhukarkañã .
     madhukarkañikà svàdvã rocanã ÷ãtalà guruþ .
     raktapittakùaya÷vàsakàsahikkàbhramàpahà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) madhukharjårikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<madhukarkañã>#, strã, (madhurmadhurà karkañã) madhubãjapuraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 3,597b]>@
#<madhukà>#, strã, (madhuka + ñàp .) madhuyaùñikà . ityamaraþ . 2 . 4 . 109 .. madhuparõãvçkùaþ . iti medinã . ke, 135 .. kçùõavarõakaïgunã . iti hemacandraþ . 4 . 243 ..

#<madhukukkuñikà>#, strã, (madhuþ madhurà kukkuñãva . madhukukkuña + striyàü ïãù . svàrthe kan . striyàü ñàp . pårbasya hrasvatva¤ca .) jambãravi÷eùaþ . makhura iti mahåra iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . màtuluïgà 2 sugandhà 3 girijà 4 påtipuùpikà 5 atyamlà 6 devadåtã 7 . iti ratnamàlà .. asyà guõàþ . ÷ãtatvam . svàdutvam . gurutvam . snigdhatvam . vàtapittavinà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<madhukukkuñã>#, strã, (madhuþ madhurà kukkuñãva . madhukukkuña + striyàü ïãù . svàrthe kan . striyàü ñàp . pårbasya hrasvatva¤ca .) jambãravi÷eùaþ . makhura iti mahåra iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . màtuluïgà 2 sugandhà 3 girijà 4 påtipuùpikà 5 atyamlà 6 devadåtã 7 . iti ratnamàlà .. asyà guõàþ . ÷ãtatvam . svàdutvam . gurutvam . snigdhatvam . vàtapittavinà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<madhukçt>#, puü, (madhu karoti sa¤cinotãti . kç + kvip tugàgama÷ca .) bhramaraþ . iti hemacandraþ .. (yathà, chàndogyopaniùadi . 3 . 1 . 2 .
     %<atha ye'sya dakùiõà ra÷mayastà evàsya dakùiõà madhunàóyo yajåüùyeva madhukçto yajurveda eva puùpaü tà amçtà àpaþ ..>%)

#<madhuke÷añaþ>#, puü, (madhunaþ puùparasasya ke ÷irasi agrabhàge ÷añati gacchatãti . ÷añ + kartari ac .) bhramaraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<madhukaiñabhau>#, puü, (madhu÷ca kaiñabha÷ca tau . itaretaradvandvaþ .) asuravi÷eùau . tayorutpattyàdi yathà,
     %<dainandine tu pralaye prasupte garuóadhvaje .
     tasya ÷ravaõaviójàtàvasurau madhukaiñabhau ..
     kårmapçùñhagatà pçthvã vilãnevàbhavajjalaiþ .
     tàü vi÷ãrõàü yoganidrà mahàmàyà vyalokayat ..
     tàü vai dçóhataràü kartuü pçthvãü prati tade÷varã .
     upàyaü cintayàmàsa kathaü pçthvã bhaveddçóhà ..
     idànãmàjyavat pçthvã pravçttà komalà jalaiþ .
     sçùñikàle janàn voóhuü kathaü ÷aktà bhaviùyati ..
     iti sa¤cintya sà màtà jagatàü sçùñikàriõã .
     upagamya tadà viùõumàsasàda sunidritam ..
     tantu suptaü samàsàdya jagannàthaü jagatpatim .
     vàmahastakaniùñhàgraü tasya karõe nyave÷ayat ..
     nive÷ya nakharàgreõa proddhçtya ÷ràvaõaü malam .
     cårõãcakàra sà debã yoganidrà jagatprasåþ ..
     tatkarõamalacårõebhyo madhunàmàsuro'bhavat .
     tato dakùiõahastasya kaniùñhàgrantu dakùiõe ..
     karõe nyave÷avaddevã tasmàdapyuddhçtaü malam .
     taccàpi kùodayàmàsa kara÷àkhàgrajena tu ..
     tato'bhåt kaiñabho nàma balavànasuro mahàn ..
     utpannaþ sa ca pànàrthaü yasmàn mçgitavànmadhu .
     atastasya mahàdevã madhunàmàkarottadà ..
     utpannaþ kãñavadbhàti mahàmàyàkare yataþ .
     atastaü kaiñabhàkhyantu svayaü devã tadàkarot ..
     tàbuvàca mahàmàyà yudhyatàü hariõà saha .
     yuvànau ÷raddhayaivàtra bhavantau nihaniùyati ..
     yadà yuvàü prabhàùethe àvàü viùõo ! vadhàna tau .
     tadaivàyaü yuvàü hantà nànyathà harirapyatha ..
     mahàmàyàmohitau tau viùõugàtre tadà muhuþ .
     bhramamàõau dadç÷aturnàbhipadmasthitaü vidhim ..
     tamåcatustau dhàtàraü haniùyàvo'dya nàmitam tvaü jàgaraya vaikuõñhaü yadi jãvitumicchasi ..
     tato brahmà mahàmàyàü yoganidràü jagatprasåm .
     prasàdayàmàsa tadà stutibhirnatibhirbhiyà ..
     ciraü stutàtha sà devã brahmaõà jagadàtmanà .
     prasannàbhavadatyarthamuvàca ca tathà vidhim ..
     kimarthaü saüstutà càhaü kiü kariùyàmyahaü tava .
     tadvada tvaü mahàbhàga ! kariùyàmyahamadya te ..
     tatastena ptahàmàyà proktà dhàtrà mahàtmanà .
     prabodhaya jagannàthaü yàvanno màü haniùyataþ .
     saümohayaitau durdharùàvasurau madhukaiñabhau ..
     ityuktà sà tadà devã brahmaõà jagadàtmanà .
     bodhayàmàsa vaikuõñhaü mohayàmàsa tau tadà ..
     tataþ prabuddhaþ kçùõaþ sa dadar÷a bhaya÷àlinam .
     brahmàõaü tau tadà ghoràvasurau madhukaiñabhau ..
     tatastàbhyàü sa yuyudhe hyasuràbhyàü janàrdanaþ .
     nà÷akad vàdhituü vãràvasurau madhukaiñabhau ..
     ananto'pi phaõàgreõa tànno dhartuü kùamo'bhavat .
     yudhyamànànmahàvãràn vaikuõñhamadhukaiñabhàn ..
     atha brahmà ÷ilàråpàü sthiti÷aktiü tadàkarot .
     ardhayojanavistãrõàü sàrdhayojanamàyatàm ..
     tasyàü ÷ilàyàü vaikuõñho yuyudhe nçpasattama ! .
     saha tàbhyàü ÷ilà sà tu pravive÷a jalàntaram ..
     tasyàntu ÷aktyàü magnàyàü toyeùu yuyudhe hariþ .
     pa¤cavarùasahasràõi bàhuyuddhairnirantaram ..
     yadà naivà÷akaddhantuü tau viùõurjagatàü patiþ .
     paràü cintàü tadàvàpa vidhàtàpi bhayàttataþ ..
     tatastàveva taü viùõumåcaturbaladarpitau .
     punaþ punastau garjantau mahàmàyàvimohitau ..
     tuùñau svastvanniyuddhena varaü varaya màdhava ! .
     taveùñaü saüpradàsyàvaþ satyametadvaràdhunà ..
     tayostadvacanaü ÷rutvà bhagavàn garuóadhvajaþ .
     uvàca tau yuvàü vadhyau bhavetàü me mahàbalau .
     iti dehi varaü mahyaü dàtavyaü yadi vidyate ..
     tau tadà pràha yuùmatto yogyo nau ÷obhano vadhaþ .
     tatràvàü jahi no yatra toyaü samprati vidyate ..
     tayostadvacanaü ÷rutvà màdhavo jagatàü patiþ .
     brahmàõaü mà¤ca ÷ãghreõa pràheda¤càtmasaüj¤ayà ..
     brahma÷akti÷ilàü ÷ãghramuddhçtya dhãyatàü yathà .
     tatra sthitvà mahàdhàre haniùyàmi mahàbalau ..
     tato brahmà hyaha¤caiva uddadhàra ÷ilàntu tàm ..
     tasyà madhye pårbabhàge hyahaü parvataråpadhçk .
     årdhve sthitvà ÷ilàü bhittvà pravive÷a rasàtalam ..
     ai÷ànyàmabhavat kårmaþ parvata÷càgrahãt ÷ilàm .
     vàyavyà¤ca tathànanto nairçtyà¤ca sure÷varã ..
     mahàmàyà jagaddhàtrã ÷ailaråpapradhàriõã .
     àgneyyà¤ca svayaü viùõurekaråpeõa saüsthitaþ ..
     brahma÷akti÷ilàü gçhõan bhagavàn parame÷varaþ .
     madhye brahmà tvaha¤caiva varàha÷ca tathàparaþ ..
     tato varàhapçùñhasya carame jagatàü patiþ .
     sthitvà ÷ilàmavaùñabhya brahma÷aktimadhogatàm ..
     vàme svajaghane yatnàdàropya ÷irasã tayoþ .
     jagadàdhàrabhåtaþ sa sarvayatnena saüyutaþ ..
     sarvairbalaiþ samàkramya ciccheda sa pçthak pçthak .
     madhukaiñabhayoþ samyak vãrayoþ pçthivãmçte ..
     tasya càkramya saüsthànàdbrahma÷aktiradhogatà .
     dhriyamàõàpi devaughairyatnàdapi muhurmuhuþ ..
     tatastayostu mçtayoþ ÷arãre jagatàü patiþ .
     brahma÷aktiü samuddhçtya nyadhàttasyàü prayatnataþ .
     uddhçtàyàü pçthivyàntu tayormedovilepanaiþ .
     sudçóhàmakarot pçthvãü kleditàü toyarà÷ibhiþ ..
     medovilepità yasmàd gãyate medinãti sà .
     adyàpi pçthivã devã devamànuùaràkùasaiþ ..>% iti kàlikàpuràõe 61 adhyàyaþ .. (anayornàmaniruktiryathà, mahàbhàrate . 12 . 347 . 24 -- 26 .
     %<sattvasthaþ parameùñhã sa tato bhåtagaõàn sçjan .
     pårbameva ca padmasya patre såryàü÷usaprabhe ..
     nàràyaõakçtau bindå apàmàstàü guõottarau .
     tàvapa÷yat sa bhagavànanàdinidhano'cyutaþ ..
     ekastatràbhavadvindurmadhvàbho ruciraprabhaþ .
     sa tàmaso madhurjàtastadà nàràyaõàj¤ayà .
     kañhinastvaparo binduþ kaiñabho ràjasastu saþ ..>%)

#<madhukoùaþ>#, puü, (madhvarthaü kçtaþ koùaþ madhvàdhàraþ koùo và .) madhumakùikàkçtakoùaþ .. maucàk iti bhàùà . tatparyàyaþ . madhukramaþ 2 . iti ÷abdacandrikà .. (yathà --
     %<bhramareõeva mayàyaü vyàkhyàmadhukoùa àrabdhaþ .>% iti rugvini÷cayañãkàkçdvijayena likhitam ..) chàgamuùka iti màüsà÷ino vadanti ..

#<madhukramaþ>#, puü, (madhunaþ kramaþ .) punaþ punarmadhupànakramaþ . tatparyàyaþ . madhuvàraþ 2 . ityamaraþ . 2 . 10 . 41 .. madhukoùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<madhukùãraþ>#, puü, (madhuvat kùãraü niryàso'sya .) kharjåravçkùaþ . iti hàràvalã ..

#<madhukharjårikà>#, strã, (madhurmadhurà kharjårã . tataþ kan ñàp . pårbasya hrasvatvam .) kharjåravi÷eùaþ . tatparyàyaþ . madhukarkañikà 2 kolakarkañikà 3 kaõñakinã 4 madhuphalikà 5 màdhvãmadhurà 6 madhurakharjårã 7 madhukharjårã 8 . asyà guõàþ . madhuratvam . vçùyatvam . santàpapitta÷àntikàritvam . ÷i÷iratvam . jantukartçtvam . bahuvãryavivardhanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<madhugàyanaþ>#, puü, (madhu gàyatãti . gai + %<õyuñ ca .>% 3 . 1 . 147 . iti õyuñ . yadvà, madhau vasante gàyana iti saptamãsamàsaþ .) kokilaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<madhugu¤janaþ>#, puü, (madhu madhuraü gu¤janamasya . pavanerita÷uùkaphala÷abdasyàsya madhuratvàt tathàtvam .) ÷obhà¤janavçkùaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<madhughoùaþ>#, puü, (madhurmadhuro ghoùo yasya .) kokilaþ . iti ÷abdamàlà ..

@<[Page 3,598b]>@
#<madhucchadà>#, strã, (madhuþ madhura÷chadaþ parõamasyàþ . yadvà madhu chàdayati rasàdhikyena paràbhavatãti chada + õic . ghaþ . dhe hrasva÷ca .) mayåra÷ikhà . iti bhàvaprakà÷aþ .. (tathàsyà guõàþ .
     %<nãlakaõñha÷ikhà laghvã pitta÷leùmàtisàrajit ..>% iti ca bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<madhujaü>#, klã, (madhuno jàtam iti . jan + óaþ .) ÷ikthakam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<madhujambãraþ>#, puü, (madhurmadhuro jambãraþ .) madhurajambãraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<madhujà>#, strã, (madhoþ madhumedaso jàtà pràdurbhåtà iti . jan + óaþ ñàp .) pçthivã . iti ÷abdacandrikà .. (madhuno jàyate sma iti . jana + óa .) sità . tatparyàyaþ . mahà÷vetà 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<madhujit>#, puü, (madhuü madhunàmànaü daityaü jitavànniti . ji + kvip . tugàgama÷ca .) viùõuþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, devãbhàgavate . 1 . 5 . 62 .
     %<÷ive ! kiü và j¤àtvà vividiùasi ÷aktiü madhujitaþ ..>%)

#<madhutçõaü>#, klã, (madhuraü tçõam .) ikùuþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (guõàdayo'sya ikùu÷abde j¤àtavyàþ ..)

#<madhutçõaþ>#, puü, (madhurmadhurastçõaþ .) ikùuþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (asya paryàyo yathà --
     %<mahàraso'sipatraþ syànmçtyupuùpo madhutçõaþ .
     ikùurvaü÷akakàntàrabhirupauõóràdibhedavàn ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..
     %<ikùurdãrghacchadaþ proktastathà bhåriraso'pi ca .
     guóamålo'sipatra÷ca tathà madhutçõaþ smçtaþ ..>% iti ca bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe dvitãye bhàge ..)

#<madhutrayaü>#, klã, (madhånàü madhuradravyàõàü trayam .) madhuratrayam . iti ràjanirghaõñaþ .. (madhughçtasitàtrayam ..)

#<madhudãpaþ>#, puü, (madhau vasante dãpyata iti . dãp + kaþ .) kàmadevaþ . iti hemacandraþ . 2 . 141 ..

#<madhudåtaþ>#, puü, (madhorvasantasya dåta iva . vasantàgamanàt pràgasya mukulodgamadar÷anàt tathàtvam .) àmravçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (tathàsya paryàyaþ .
     %<àmraþ prokto rasàla÷ca sahakàro'tisaurabhaþ .
     kàmàïgo madhudåta÷ca màkandaþ pikavallabhaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<madhudåtã>#, strã, (madhorvasantasya dåtãva .) pàñalàvçkùaþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. (paryàyàdi vivaraõamasyàþ pàñalà÷abde draùñavyam ..)

#<madhudraþ>#, puü, (madhune dràti puùpàt puùpaü gacchatãti . drà + kaþ .) bhramaraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<madhudravaþ>#, puü, (madhurmadhuro dravo niryàso'sya .) rakta÷igruþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<madhudrumaþ>#, puü, (madhvarthaü madyàrthaü madhåtpàdako và drumaþ . tat puùpebhyo madyasambhavàdasya tathàtvam .) vçkùavi÷eùaþ . maulagàcha iti bhàùà .. tatparyàyaþ . madhåkaþ 2 guóapuùpaþ 3 . ityamaraþ . 2 . 4 . 27 .. (paryàyàntaramasya yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<madhupuùpo madhåka÷ca guóapuùpo madhudrumaþ ..>%)

#<madhudhàtuþ>#, puü, (madhunà tatparyàyanàmnà prasiddho dhàtuþ .) màkùikam . iti ràjanirghaõñaþ .. (tathàsya paryàyaþ .
     %<svarõamàkùikamàkhyàtaü tàpãjaü madhumàkùikam .
     tàpyaü màkùikadhàtu÷ca madhudhàtu÷ca sa smçtaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<madhudhåliþ>#, strã, (madhurmadhurà dhåliriva .) khaõóaþ . iti hemacandraþ . 3 . 6 .. khàüó iti bhàùà ..

#<madhudhenuþ>#, strã, (madhuracità dhenuþ .) dànàrthamadhvàdinirmitasavatsà gauþ . yathà -- hotovàca .
     %<madhudhenuü pravakùyàmi sarvapàtakanà÷inãm .
     anulipte mahãpçùñhe kçùõàjinaku÷ottare ..
     dhenuü madhumayãü kçtvà saüpårõàü ghañaùoóa÷ãm .
     caturthena tathàü÷ena vatsakaü parikalpayet ..
     sauvarõantu mukhaü kçtvà ÷çïgàõyagurucandanaiþ .
     pçùñhaü tàmramayaü kçtvà sàsnàü paññamayãü tathà ..
     padànikùumayàn kçtvà sitakambalakambalàm .
     mukhaü guóamayaü kçtvà jihvàü ÷arkarayà tathà .
     oùñhau puùpamayau tasyà dantàþ phalamayàþ smçtàþ .
     darbharomadharà devã raupyakùuravibhåùità ..
     pra÷astapatra÷ravaõà pramàõàt paritastataþ .
     sarvalakùaõasaüyuktà saptadhànyànvità tathà ..
     catvàri tilapàtràõi caturdikùvapi sthàpayet .
     chàditàü vastrayugmena ghaõñàbharaõabhåùitàm .
     kàüsyopadohanàü kçtvà gandhapuùpaistu dhåpitàm ..
     ayane viùuve puõye vyatãpàte dinakùaye .
     saükràntyàmuparàge ca sarvakàlaü yadçcchayà ..
     dravyabràhmaõasampattiü dçùñvà tàntu pradàpayet .
     bràhmaõàya daridràya ÷rotriyàyàhitàgnaye ..
     àryàvarte samutpanne vedavedàïgapàrage .
     tàdç÷àya pradàtavyà madhudhenurnarottama ! ..
     pucchade÷opaviùñastu gandhadhåpàdipåjitàm ..
     àcchàdya vastrayugmena mudrikàkarõapatrakaiþ ..
     sva÷aktyà dakùiõàü dattvà vitta÷àñhyavivarjitaþ .
     jalapårbantu kartavyaü pa÷càddànaü samarpayet ..
     rasaj¤à sarvadevànàü sarvabhåtahite ratà .
     prãyantàü pitçdevà÷ca madhudheno ! namo'stu te ..
     evamuccàrya tàü dhenuü bràhmaõàya nivedayet ..
     ahaü gçhõàmi tvàü devi ! kuñumbàrthe vi÷eùataþ .
     kàmaü kàmadughe kàmàü madhuyeno ! namo'stu te ..
     madhuvàtetimantreõa dadyàdà÷u trikeõa tu .
     dattvà dhenuü mahàràja ! chatrakopànahau tathà ..
     evaü yaþ kurute bhaktyà madhudhenuü naràdhipa ! .
     dattvà dànaü pàyasena madhunà ca dinaü nayet ..
     bràhmaõo'pi triràtrantu madhupàyasasaüyutam .
     evaü kçte tu yat puõyaü tannibodha naràdhipa ! ..
     yatra nadyo madhuvahà yatra pàyasakardamàþ .
     çùayo munayaþ siddhàstatra gacchanti dhenudàþ ..
     tatra bhogànatho bhuïkte brahmaloke sa tiùñhati .
     krãóitvà suciraü kàlaü punarmartyamupàgataþ .
     sa bhuktvà vipulàn bhogàn viùõulokaü sa gacchati ..
     da÷apårbàn da÷aparànàtmàna¤caikaviü÷atim .
     nayate viùõusàyujyaü madhudhenuprasàdataþ ..
     ya idaü ÷çõuyàdbhaktyà ÷ràvayedvàpi mànavaþ .
     sarvapàpavinirmukto viùõulokaü sa gacchati ..>% ityàdi varàhapuràõe ÷vetopàkhyàne madhudhenumàhàtmyam ..

#<madhunàlikerakaþ>#, puü, (madhurmadhuro nàrikelaþ svàrthe kan . ralayoraikyàt rasya latvaü lasya ca ratvam .) madhunàrikelaþ . eranàrikela iti kokaõe prasiddham . mohànàrala iti ca khyàtam . tatparyàyaþ . màdhvãkaphalaþ 2 madhuphalaþ 3 adhitajaphalaþ 4 màkùikaphalaþ 5 mçduphalaþ 6 bahukårcaþ 7 hrasvaphalaþ 8 . asya guõàþ . madhuratvam . ÷i÷iratvam . dàhatçùõàrtipittahàritvam . balapuùñi÷reùñhakàntikàritvam . vãryavivardhanatvam . rucyatva¤ca . api ca .
     %<màdhvãkaü nàrikeraü phalamatimadhuraü durjaraü jantukàri snigdhaü vàtàtisàrabhrama÷amanamatha dhvaüsanaü vahnidãpteþ .
     àma÷leùmaprakopaü janayati kurute càrukàntiü bala¤ca sthairyaü dehasya dhatte ghanamadanakalàvardhanaü pittanà÷am ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..

#<madhunã>#, strã, kùupavi÷eùaþ . màkaóa hàtà iti màkaóa càulã iti ca bhàùà .. tatparyàyaþ . ghçtamaõóà 2 vàyasolã 3 sumaïgalà 4 . iti ratnamàlà ..

#<madhunetà>#, [ç] puü, (madhu nayati puùpebhyaþ saügçhõàtãti . õ㤠+ tçc .) bhramaraþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<madhupaþ>#, puü, (madhu pibatãti . pà + kaþ .) bhramaraþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 29 .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 3 . 409 .
     %<gavvyåtimàtramàsanne devãdhàmani dhairyavàn .
     dhunban karàbhyàü madhupàn dhàvati sma sa dhãradhãþ ..>% madhu jalaü pàtãti . pà + kaþ . vàrirakùake, tri . yathà, çgvede . 5 . 32 . 8 .
     %<tyaü cidarõaü madhupaü ÷ayànamasinvaü vavraü mahyàdadugraþ .>%
     %<madhupaü madhuno'mbhasaþ pàtàraü pàlayitàram .>% iti tadbhàùye sàyanaþ .. madhupànakartari ca, tri . yathà, çgvede . 1 . 180 . 2 . %<svasà yadvàü vi÷vagårtãbharàti vàjàyeññe madhupàviùe ca .>% %<he madhupau madhurasya somarasasya pàtàrau .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

@<[Page 3,599b]>@
#<madhuparkaü>#, klã, (pçc + gha¤ . madhunà parko yogo'tra .) dadhisaüyuktamadhu . tatparyàyaþ . mahodayaþ 2 . iti hemacandraþ . 3 . 497 .. api ca . %<madhuparkaü dadhimadhughçtamapihitaü kàüsyeneti . apihitamàcchàditam .>% ityekàda÷ãtattvekàtyàyanasåtram ..

#<madhuparkaþ>#, puü, (pçcã + gha¤ . madhunà parkaþ samparko yasya madhunà saüyojanàt tathàtvam .) ùoóa÷opacàrapåjàntargataùaùñhopacàraþ . tasya pramàõaü yathà --
     %<dadhi sarpirjalaü kùaudraü sitaitàbhistu pa¤cabhiþ .
     procyate madhuparkastu sarvadevaughatuùñaye ..
     jalantu sarvataþ svalpaü sità dadhi ghçtaü samam .
     sarveùàmadhikaü kùaudraü madhuparke prayojayet ..
     taddadyàt kàüsyapàtreõa raukma÷vetabhavena và .
     jyotiùñomà÷vamedhàdau pårte ceùñe prapåjane ..
     madhuparkaþ pratiùñho'yaü sarvadevaughatuùñidaþ .
     dharmàrthakàmamokùàõàü sàdhakaþ parikãrtitaþ ..
     madhuparkaþ saukhyabhogyatuùñipuùñipradàyakaþ ..>% iti kàlikàpuràõe 67 adhyàyaþ .. api ca .
     %<àjyaü dadhimadhumi÷raü madhuparkaü vidurbudhàþ ..>% iti tantrasàraþ .. taddàne mudrà yathà --
     %<saüyuktànàmikàïguùñhà tisro'nyàþ saüprasàritàþ .
     madhuparke ca sà mudrà vidbadbhiþ parikãrtità ..>% iti haribhaktivilàsaþ ..

#<madhuparõikà>#, strã, (madhviva hitaü parõamasyàþ . tataþ svàrthe kan ñàp . ata itva¤ca .) gambhàrãvçkùaþ . (asyàþ paryàyo yathà --
     %<gambhàrã bhadraparõã ca ÷rãparõã madhuparõikà .
     kà÷mãrã kà÷marã hãrà kà÷maryaþ pãtarohiõã ..
     kçùõavçntà madhurasà mahàkusumikàpi ca ..>%) nãlãvçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 35 .. (asyàþ paryàyo yathà --
     %<nãlã tu nãlinã tålã kàladolà ca nãlikà .
     ra¤janã ÷rãphalã tucchà gràmãõà madhuparõikà ..
     klãtakà kàlake÷ã ca nãlapuùpà ca sà smçtà ..>%) varàhakràntà . iti ÷abdacandrikà .. guóåcã . sudar÷anà . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, su÷rute ÷àrãrasthàne 10 adhyàye .
     %<pç÷niparõã balà÷igru÷vadraüùñà madhuparõikà ..>% asyàþ paryàyo yathà --
     %<sudar÷anà somavallã cakràhvà madhuparõikà .>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<madhuparõã>#, strã, (madhu iva hitaü parõaü yasyàþ . gauràditvàt ïãù .) guóåcã . ityamaraþ . 2 . 4 . 84 .. (asyàþ paryàyo ratnamàlàyàü yathà,
     %<vatsàdanã chinnaruhà madhuparõyamçtàmarà .
     kuõóalyamçtavallã ca guóåcã cakralakùaõà ..>%) gambhàrãvçkùaþ . nãlãvçkùaþ . iti medinã . ne, 105 .. madhubãjapåraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (vikaïkatavçkùaþ . tatparyàyo yathà --
     %<vikaïkataþ svàdukaõñaþ ÷rugdàru madhuparõyapi ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

#<madhupàkà>#, strã, (pàkena madhurmadhurà . ràjadantàditvàt pårbanipàtaþ . ñàp .) ùaóbhujà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<madhupàyã>#, [n] puü, (madhu pibatãti . pà + õiniþ . tataþ %<àtoyuk ciõkçtoþ .>% 7 . 3 . 33 . iti yuk .) bhramaraþ . ityamarañãkàyàü ràmà÷ramaþ .. madhupànakartari, tri ..

#<madhupàlikà>#, strã, (madhu pàlayatãti . pàli + õvul . ñàp . ata itvam .) gambhàrã . iti ÷abdamàlà .. (viùayo'syà gambhàrã÷abde draùñavyaþ ..)

#<madhupãluþ>#, puü, (madhurmadhuraþ pãluþ .) mahàpãluþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<madhupurã>#, strã, (madhostannàmno daityasya purã .) mathurà . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, bhàgavate . 7 . 14 . 31 .
     %<naimiùaü phàlgunaü setuþ prabhàso'tha ku÷asthalã .
     vàràõasã madhupurã pampà bindusarastathà ..>%)

#<madhupuùpaþ>#, puü, (madhupracuràõi puùpàõyasya .) madhudrumaþ . iti ratnamàlà .. (madhåkaþ . tatparyàyo yathà, bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .)
     %<madhåko guóapuùpaþ syànmadhupuùpo madhusravaþ .
     vànaprastho madhuùñhãlo jalaje'tra madhålakaþ ..>%) ÷irãùavçkùaþ . a÷okavçkùaþ . vakulavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<madhupuùpà>#, strã, (madhupuùpa + striyàü ñàp .) dantãvçkùaþ . nàgadantãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<madhupriyaþ>#, puü, (madhu madyaü priyamasya .) balaràmaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. bhåmijambuþ . yathà --
     %<nàdeyã strã nàgaraïgastvaksugandho madhupriyaþ ..>% iti jañàdharaþ .. (madyapriye, tri ..)

#<madhuphalaþ>#, puü, (madhu madhuraü phalamasya . yadvà, madhu madyaü phalàd yasya .) madhunàrikelaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. vikaïkatavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. (madhuraphalavi÷iùñe, tri ..)

#<madhuphalikà>#, strã, (madhu madhuraü phalaü yasyàþ . madhuphala + saüj¤àyàü kan . ñàp . ata itva¤ca .) madhukharjårikà . iti ràjanirghaõñaþ .. (guõàdayo'syà madhukharjårikà÷abde j¤àtavyàþ ..)

#<madhubahulà>#, strã, (madhunà madhau và bahulà .) vàsantãlatà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<madhubhit>#, [d] puü, (madhuü tannàmànaü daityaü bhinatti nà÷ayatãti . bhid + kvip . tugàgama÷ca .) viùõuþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, bhàgavate . 4 . 29 . 40 .
     %<tasmin mahammukharità madhubhiccaritrapãyåùa÷eùasaritaþ paritaþ sravanti ..>%)

#<madhumakùikà>#, strã, (madhusa¤càyikà makùikà .) kãñavi÷eùaþ . maumàchã iti bhàùà . tatparyàyaþ . saraghà 2 . ityamaraþ . 2 . 5 . 26 ..

#<madhumajjà>#, [n] puü, (madhurmadhuro majjà yasya .) àkhoñavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<madhumatã>#, strã, (madhurmadhuraraso'styatreti matup . ïãp .) kà÷marãvçkùaþ . nadãvi÷eùaþ . tasyà jalaguõàþ . yathà, ràjanirghaõñe .
     %<candrabhàgàguõasàmyadaü jalaü ki¤ca màdhumatamagnidãpanam ..>% upàsyanàyikàvi÷eùaþ . yathà --
     %<tathà madhumatã siddhirjàyate nàtra saü÷ayaþ .
     devaceñã ÷ata÷ataü tasya va÷yà bhavanti ha ..
     svarge martye ca pàtàle sa yatra gantumicchati .
     tatraiva ceñikàþ sarvà nayanti nàtra saü÷ayaþ ..>% iti kçkalàsadãpikàyàü 3 pañalaþ .. (chandobhedaþ . asyà lakùaõaü yathà, chandoma¤jaryàm . 2 . 1 . %<nanagi madhumatã .>% adhikaü chandaþ÷abde draùñavyam .. samàdhisiddhibhedaþ . yathà, sarvadar÷anasaügrahe pàta¤jaladar÷ane . tatra madhumatã nàmàbhyàsavairàgyàdiva÷àdapàstarajastamole÷asukhaprakà÷amayasattvabhàvanayànavadyavai÷àradyavidyotanaråpaçtambharapraj¤àkhyà samàdhisiddhiþ .. gaïgà . yathà, kà÷ãkhaõóe . 29 . 133 .
     %<mahodayà madhumatã mahàpuõyà mudàkarã ..>% ikùvàkuputtraharya÷vasya bhàryà sà ca madhordaityasya sutà . yathà, harivaü÷e . 93 . 12 -- 13 .
     %<àsãdràjà manorvaü÷e ÷rãmànikùvàkusambhavaþ .
     harya÷va iti vikhyàto mahendrasamavikramaþ ..
     tasyàsãddayità bhàryà madhordaityasya vai sutà .
     devã madhumatã nàma yathendrasya ÷acã tathà ..>% madhurasavi÷iùñe, tri . yathà, çgvede . 7 . 69 . 3 .
     %<sva÷vàya÷asàyàtamarvàgdasrànidhiü madhumantaü pibàthaþ ..>%)

#<madhumathanaþ>#, puü, (madhuü tannàmànaü daityaü mathnàtãti . mantha + lyu .) viùõuþ . iti halàyudhaþ .. (yathà, bhàgavate . 6 . 9 . 39 .
     %<sarvàtmani niratanirvç tamanasaþ kathamuha và ete madhumathana ! punaþ svàrthaku÷alà hyàtmapriyasuhçdaþ sàdhavastaccaraõàmbujànusevàü visçjanti na yatra punarayaü saüsàraparyàvartaþ ..>%)

#<madhumallã>#, strã, (madhupradhànà mallã .) màlatã . iti ÷abdamàlà ..

#<madhumastakaü>#, klã, (madhurmadhurarasaþ mastake uparibhàge yasya .) piùñakavi÷eùaþ . yathà --
     %<madhutailaghçtairmadhye veùñitàþ samità÷ca yàþ .
     madhumastakamuddiùñaü tasyàkhyàparimàrjanam ..>% iti ÷abdacandrikà .. asya guõàþ piùña÷abde draùñavyàþ ..

@<[Page 3,600b]>@
#<madhumàdhvãkaü>#, klã, (madhu màdhuryayuktaü màdhvãkam .) madyam . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<madhumàrakaþ>#, puü, (madhånàü màrakaþ . bhakùakatvàttathàtvamasya .) bhramaraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<madhumålaü>#, klã, (madhu madhuraü målam .) àlukam . iti ÷abdacandrikà . mau àlu iti bhàùà ..

#<madhuyaùñiþ>#, strã, (madhurmadhurà yaùñiþ .) ikùuþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<madhuyaùñikà>#, strã, (madhurmadhurà yaùñiþ . tataþ kan ñàp .) yaùñimadhu . tatparyàyaþ . madhukam 2 klãtakam 3 yaùñimadhukà 4 . ityamaraþ . 2 . 4 . 109 .. madhuyaùñã 5 . iti bharataþ .. (tathàsyàþ paryàyàntaram .
     %<yaùñyàhvaü madhukaü yaùñi klãtakaü madhuyaùñikà .
     yaùñimadhu sthale jàtà jalajàtirasà purà ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

#<madhuyaùñã>#, strã, (madhuyaùñi . kçdikàràditi pakùe ïãù .) madhuyaùñikà . iti ÷abdamàlà ..

#<madhuraü>#, klã, (madhu + raþ .) vaïgam . iti ràjanirghaõñaþ .. viùam . iti medinã . re, 195 .. (vaïga÷abde viùa÷abde ca vivaraõamasya j¤àtavyam ..)

#<madhuraþ>#, puü, (madhu màdhuryaü ràtãti . rà + kaþ . yadvà, madhumàdhuryamasyàstãti . %<åùasuùimuùkamadho raþ .>% 5 . 2 . 107 . iti raþ .) miùñarasaþ . ityamaraþ . 1 . 5 . 9 .. sa ca ikùvàdau lakùyate . tatparyàyaþ . gaulyaþ 2 . iti ràjanirghaõñaþ .. rasajyeùñhaþ 3 gulyaþ 4 svàduþ 5 madhålakaþ 6 . iti hemacandraþ . 6 . 24 .. tasya guõàþ . prãõanatvam . balyatvam . bçühaõatvam . vàyupittanà÷itvam . rasàyanatvam . gurutvam . snigdhatvam . cakùuùyatvam . tarpaõatvam . saratva¤ca . anyacca .
     %<raso madhurakaþ ÷ãto dhàtustanyabalapradaþ .
     cakùuùyo vàtapittaghnaþ kuryàt sthaulyakaphakramãn ..
     so'tiyukto jvara÷vàsagalagaõóàdirogakçt ..>% iti ràjavallabhaþ .. api ca .
     %<madhurastu rasa÷cinoti ke÷àn bapuùaþ sthairyabalaujovãryadàyã .
     atisevranataþ prameha÷aityajaóatàmàndyamukhàn karoti doùàn ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà ca vàbhañe såtrasthàne da÷ame'dhyàye ..
     %<rasànàmiti råpàõi karmàõi madhuro rasaþ .
     àjanmasàtmyàt kurute dhàtånàü prabalaü balam .
     bàlavçddhakùatakùãõavarõake÷endriyaujasàm ..
     pra÷asto bçühaõo kaõñhyaþ stanyasandhànakçdguruþ .
     àyuùyo jãvanaþ snigdhaþ pittànilaviùàpahaþ ..
     kurute'tyu payogena samedaþkaphajàn gadàn .
     sthaulyàgnisàdasaünyàsamehagaõóàrvudàdikàn ..>% apica . tatra madhuro rasaþ ÷arãrasàtmyàdrasarudhiramàüsamedo'sthimajjaujaþ ÷ukràbhivardhana àyuùyaþ ùaóindriyaprasàdano balavarõakaraþ pittaviùamàrutaghnastçùõàpra÷amanaþ tvacyaþ ke÷yaþ kaõñhyaþ prãõano jãvanastarpaõaþ snehanaþ sthairyakaraþ kùãõakùatasandhànakaraþ ghràõamukhakaõñhoùñhatàluprahlàdano dàhamårchàpra÷amanaþ ùañpadapipãlikànàmiùñatamaþ snigdhaþ ÷ãto guru÷ca . sa evaüguõo'pyeka evàtyarthamupayujyamànaþ sthaulyaü màrdavamàlasyamatisvapnaü gauravamanannàbhilàùamagnerdobalyamàsyakaõñhamàüsàbhivçddhiü ÷vàsakàsaprati÷yàyàlasaka÷ãtajvarànàhàsyamàdhuryavamathusaüj¤àsvarapraõà÷agalagaõóamàlà÷lãpadagala÷ophavastidhamanãgudopalepàkùyàmayànabhiùyamityevaüprabhçtãn kaphajàn vikàrànupajanayanti .
     %<snehanaprãõanàhlàdamàrdavairupalabhyate .
     mukhastho madhura÷càsyaü vyàpnuvaüllimpatãva ca ..>% iti carake såtrasthàne 26 adhyàye ..) jãvakaþ . rakta÷igruþ . ràjàmraþ . raktekùuþ . guóaþ . ÷àliþ . iti ca ràjanirghaõñaþ .. (bãjapåravi÷eùaþ . tatparyàyo yathà --
     %<bãjapåro'paraþ prokto madhuro madhukarkañã .>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. skandasyasainikabhedaþ . yathà mahàbhàrate . 9 . 45 . 69 .
     %<madhuraþ suprasàda÷ca kirãñã ca mahàbalaþ ..>%)

#<madhuraþ>#, tri, (madhu màdhuryamasyàstãti . %<åùasuùimuùkamadho raþ .>% 5 . 2 . 107 . iti raþ .) madhurarasavi÷iùñaþ . svàduþ . (yathà, hitopade÷e . 1 . 79 .
     %<na dharma÷àstraü pañhatãti kàraõaü na càpi vedàdhyayanaü duràtmanaþ .
     svabhàva evàtra tathàtiricyate yathà prakçtyà madhuraü gavàü payaþ ..>%) priyaþ . iti medinã . re, 195 .. pàribhàùikamadhuràõi yathà . vidagdhoktiþ . priyàdharakucàdiþ . ÷a÷ã . striyaþ . bàloktiþ . iti kavikalpalatà ..

#<madhurakaþ>#, puü, (madhura + saüj¤àyàü kan .) jãvakavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 142 .. (yathà, su÷rute cikitsitasthàne 4 adhyàye .
     %<vipacenmadhurakapratãvàpam ..>%)

#<madhurakaõñakà>#, strã, (madhuràþ kaõñakà yasyàþ .) matsyavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . kajjalã 2 kajjalà 3 anantà 4 màdhvã 5 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<madhurajambãraþ>#, puü, (madhuro jambãraþ . nityakarmadhàrayaþ .) madhujambãraþ . tatparyàyaþ . madhujambhaþ 2 madhujambhalaþ 3 rasadràvã 4 ÷arkarakaþ 5 pittadràvã 6 . asya guõàþ . madhuratvam . ÷i÷iratvam . kaphapitta÷opha÷ramanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<madhuratvacaþ>#, puü, (madhurà tvacà yasya .) dhavavçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (guõàdayo'sya dhava÷abde j¤àtavyàþ ..)

@<[Page 3,601a]>@
#<madhuratrayaü>#, klã, (madhuràõàü trayam .) sità màkùikaü sarpi÷ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<madhuratriphalà>#, strã, (madhurà triphalà .) dràkùàphalaü kà÷maryaphalaü kharjårãphala¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<madhuranisvanà>#, strã, (madhuro nisvano yasyàþ .) madhurasvarayuktà nàrã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<madhuraphalaþ>#, puü, (madhuraü phalamasya .) ràjavadaraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<madhuravallã>#, strã, (madhurà ballãti nityakarmadhàrayaþ .) madhubãjapåraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<madhurasaþ>#, puü, (madhurmadhuro raso'sya .) ikùuþ . iti ÷abdamàlà .. tàlaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<madhurasà>#, strã, (madhurmadhuro raso yasyàþ .) mårvà . ityamaraþ . 2 . 4 . 83 .. (asyàþ paryàyo yathà,
     %<tejanã pilunã devã tiktavallã pçthaktvacà .
     madhu÷reõã madhurasà mårvà nirdahanãti ca ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..
     %<mårvà madhurasà devã morañà tejanã sruvà .
     madhålikà madhu÷reõã gokarõã pãluparõyapi ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) dràkùà .. (tatparyàyo yathà --
     %<dràkùà svàduphalà proktà tathà madhurasàpi ca .
     mçdvãkà hàrahårà ca gostanã càpi kãrtità ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) dugdhikà . iti medinã . se, 60 .. gambhàrã . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<madhurasravà>#, strã, (madhurasya madhurarasasya sravo yasyàþ .) piõóakharjårã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<madhurà>#, strã, (madhura + ñàp .) ÷atapuùpà . (asyàþ paryàyo yathà --
     %<÷atapuùpà ÷atàhvà ca madhurà kàravã misiþ .
     atilambã sitacchatrà saühità chatrikàpi ca .
     chatrà ÷àleya÷àlãnau mi÷reyà madhurà miùiþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) mi÷reyà . mathurànagarã . madhukarkañikà . medà . madhålã . madhåyaùñikà . iti medinã . re, 194 .. kàkolã . ÷atàvarã . bçhajjãvantã . pàlaïkya÷àkam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<madhuràmrakaþ>#, puü, (madhura÷càsau amra÷ceti nityakarmadhàrayaþ . tataþ svàrthe kan .) àmràtakaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<madhuràmraphalaþ>#, puü, (madhuraü miùñaü àmravat phalaü yasya .) rephalaþ . tatparyàyaþ . àraþ 2 . iti ratnamàlà ..

#<madhuràlàpà>#, strã, (madhuraþ ÷rutisukhakaraþ àlàpaþ ÷abdo yasyàþ .) ÷àrikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<madhuràlàvunã>#, strã, (alàvå + bàhulakàt nak . pçùodaràditvàt hrasvaþ ïãù ca . tataþ madhurà càsau alàvunã ceti nityakarmadhàrayaþ .) ràjàlàvuþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<madhurikà>#, strã, (madhura + svàrthe kan + striyàü ñàp ata itva¤ca .) kùupavi÷eùaþ . maurã iti bhàùà . tatparyàyaþ . ÷àleyaþ 2 ÷ãta÷ivaþ 3 chatrà 4 mi÷ã 5 mi÷reyà 6 . ityamaraþ . 2 . 4 . 105 .. sàleyaþ 7 misiþ 8 misã 9 mi÷iþ 10 . iti taññãkà .. avàkpuùpã 11 maïgalyà 12 madhurà 13 . iti ratnamàlà .. madhurã 14 . iti ÷abdaratnàvalã .. asyà guõàþ . rocakatvam . ÷ukrakàritvam . dàharaktapittanà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<madhuripuþ>#, puü, (madhorasuravi÷eùasya ripurnà÷akatvàt .) viùõuþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 20 .. (yathà gãtagovinde . 2 . 9 . ÷rãjayadevabhaõitamatisundaramohanamadhuripuråpam ..)

#<madhureõuþ>#, puü, (madhurmadhuro reõurasya .) kañabhãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<madhurodakaþ>#, puü, (madhuràõi udakàni yasya .) jalasamudraþ . sa tu svàdådakamayaþ puùkaradvãpaveùñitaþ saptasamudràõàü ÷eùasamudraþ . iti jañàdharaþ ..

#<madhulaü>#, klã, (madhu puùparasàdikaü làti svakàraõatvena gçhõàtãti . là + kaþ .) madyam . iti ÷abdacandrikà .. (nirviùãkatryàü madhuvidyàyàü strã . yathà, çgvede . 1 . 191 . 10 .
     %<socinnunamaràtino vayaü maràmàre asya yojanaü hariùñhàmadhutvàmadhulà cakàra ..>% %<he viùa ! tvà tvàü madhu amçtaü cakàra viùasya viùabhàvaü dåre'panodyàmçtãcakàreti eùaiva madhulà madhudàtrã nirviùãkartrã madhuvidyà yadetadàdityasya maõóale viùayojanaü tena càmçtãkaraõaü yadasti eùà madhuvidyà ..>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<madhulagnaþ>#, puü, (madhurmadhuraraso lagno'tra .) rakta÷obhà¤janaþ . iti ratnamàlà ..

#<madhulatà>#, strã, (madhupradhànà lateti madhyalopã karmadhàrayasamàsaþ .) ÷ålãtçõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<madhulikà>#, strã, (madhula + saüj¤àyàü kan . ñàp ata itva¤ca .) ràjikà . iti ràjanirghaõñaþ .. (vivçtirasyà ràjikà ÷abde j¤àtavyà .. skandhànucaramàtçgaõavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 9 . 46 . 19 .
     %<pçthuvaktrà madhulikà madhukumbhà tathaiva ca ..>%)

#<madhuliñ>#, [h] puü, (madhu leóhi àsvàdayatãti . lih + kvip .) bhramaraþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 26 .. (yathà, raghuvaü÷e . 9 . 29 .
     %<madhulihàü madhudànavi÷àradà kuravakà ravakàraõatàü yayuþ ..>%)

#<madhulehã>#, [n] puü, (madhu leóhãti . madhu + lih + õiniþ .) bhramaraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, bhaññikàvye . 2 . 7 .
     %<dattàvadhànaü madhulehigãtau pra÷àntaceùñaü hariõaü jighàüsuþ ..>%)

#<madhulolupaþ>#, puü, (madhuni lolupaþ .) bhramaraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<madhuvanaü>#, klã, (madhunà tannàmnà daityena kçtaü vanam . madhyapadalopã karmadhàrayaþ .) mathuràyà vanavi÷eùaþ . yathà, ÷rãbhàgavate 4 . 8 . 42 .
     %<tattàta ! gaccha bhadraü te yamunàyàstañaü ÷uci .
     puõyaü madhuvanaü yatra sànnidhyaü nityadà hareþ ..>% (madhupradhànaü vanamiti .) kiskindhàyàü sugrãvasya vanavi÷eùaþ . iti ràmàyaõe kiskindhàkàõóam .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 281 . 27 .
     %<vàlinà rakùitaü yattat sphãtaü madhuvanaü mahat .
     tvayà ca plavaga÷reùñha ! tadbhuïkte pavanàtmajaþ ..>%)

#<madhuvanaþ>#, puü, (madhau vanati ÷abdàyate iti . vana + ac .) kokilaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<madhuvallã>#, strã, (madhupradhànà vallã .) yaùñãmadhu . klãtanakam . iti ràjanirghaõñaþ .. (kàravellakam . tatparyàyo yathà --
     %<toyavallã ràjavallã maghuvallã kàravellakam ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

#<madhuvàraþ>#, puü, (madhuno madyasya vàraþ samayaþ paryàyo và .) madhukramaþ . ityamaraþ . 2 . 40 . 41 .. sa ca punaþ punarmadyapànaparipàñã . iti taññãkàyàü bharataþ ..

#<madhuvãjaþ>#, puü, (madhu madhuraü vãja yasya .) dàóimaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (guõàdivivaraõamasya dàóima÷abde draùñavyam ..)

#<madhuvãjapåraþ>#, puü, (madhånàü madhupårõànàü vãjànàü påraþ samåho yatra .) madhukarkañikà . mãñhà bijaurà iti hindã bhàùà . tatparyàyaþ . madhuparõã 2 madhurakarkañã 3 madhuravallã 4 madhukarkañã 5 madhuraphalà 6 mahàphalà 7 vardhamànà 8 . asya guõàþ . madhuratvam . ÷i÷iratvam . dàhanà÷itvam . tridoùa÷amanatvam . rucyatvam . pathyatvam . gurutvam . durjaratva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<madhuvrataþ>#, puü, (madhu madhusa¤cayo vrataü vratamiva satatànu÷ãlanãyaü yasya . yadbà, madhuvratayati niyataü bhuïkte iti . vrati + aõ .) bhramaraþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 29 .. (yathà, bhàgavate . 3 . 28 . 28 .
     %<màlàü madhuvratavaråthagiropaghuùñàm ..>% madhvarthaü vrataü karma yasya . udakàrthakarmaõi, tri . yathà, çgvede . 6 . 70 . 5 .
     %<madhuno dyàvàpçthivã mimikùatàü madhu÷cutà padhudughe madhuvrate ..>% %<madhuvrate udakàrthakarmàõau .>% iti tadbhàùpe sàyanaþ ..)

#<madhu÷arkarà>#, strã, (madhujàtà ÷arkarà .) madhujàta÷arkarà . sitàkhaõóa iti bhàùà .. yathà --
     %<màdhvã sità madhåtpannà madhujà madhu÷arkarà .
     màkùãka÷arkarà caiùà kùaudrajà kùaudra÷arkarà ..
     yadguõaü yanmadhu proktaü tadguõà tasya ÷arkarà .
     vi÷eùàdvalavçùyà ca tarpaõaü kùãõadehinàm ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..
     (%<madhu÷arkarà puna÷cchardhyatãsàraharã råkùàchedanã prahlàdanã kaùàyamadhurà madhuravipàkà ca .>% iti su÷rute såtrasthàne 45 adhyàye ..)

#<madhu÷àkhaþ>#, puü, (madhurmàdhuryayuktà ÷àkhà yasya .) madhuùñhãlaþ . iti ÷abdacandrikà .. (madhura÷àkhàvi÷iùñe, tri . yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 28 . 20 . %<madhu÷àkhaþ supippalaþ .>%
     %<madhurà rasavatã ÷àkhà yasya .>% iti tadbhàùye mahãdharaþ ..)

#<madhu÷igruþ># puü, (madhupradhànaþ ÷igruþ .) rakta÷obhà¤janavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 31 .. (÷ajinà . iti khyàtaþ . yathà, su÷rute . 1 . 37 .
     %<varuõàrtagala÷igrumadhu÷igrutarkàrãtyàdi .>% tatparyàyo yathà --
     %<suraïgà svàdugandhà syànmadhu÷igruþ ÷obhà¤janaþ ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm .. tadguõà yathà, su÷ute såtrasthàne 46 adhyàye .
     %<madhu÷igruþ sarastiktaþ ÷ophaghno dãpanaþ kañuþ .>%)

#<madhu÷eùaü>#, klã, (madhunaþ ÷eùo yatra .) ÷ikthakam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<madhu÷reõã>#, strã, (madhånàü madhurarasànàü ÷reõiryatra .) mårvà . ityamaraþ . 2 . 4 . 84 .. (asyàþ paryàyo yathà, bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .
     %<mårvà madhurasà devã morañà tejanã srutà .
     madhålikà madhu÷reõã gokarõã pãluparõyapi ..>%)

#<madhu÷vàsà>#, strã, (madhurmadhuraþ ÷vàso'smàt .) jãvantãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (vivaraõamasyà jãvantã÷abde j¤àtavyam ..)

#<madhuùñhãlaþ>#, puü, (madhu makarandaü ùñhãvati niþkùipatãti . ùñhãv + igupadhatvàt kaþ . pçùodaràditvàdvasya latvam .) madhåkavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 28 .. (asya paryàyo yathà --
     %<madhåko guóapuùpaþ syànmadhupuùpo madhudrumaþ .
     vànaprastho madhuùñhãlo jalaje'tra madhålakaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<madhusakhaþ>#, puü, (madhorvasantasya sakhà iti . %<ràjàhaþsakhibhyaùñac .>% 5 . 4 . 91 . iti ñac .) kàmadevaþ . iti halàyudhaþ ..

#<madhusàrathiþ>#, puü, (madhurvasantaþ sàrathiryasya .) kàmadevaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<madhusikthakaþ>#, puü, (si¤catãti siceþ sthak . svàthe kan madhu madhumayaü sikthakaü yasya .) sthàvaraviùabhedaþ . iti hemacandraþ . 4 . 264 ..

#<madhusuhçt>#, [d] puü, (madhorvasantasya suhçt .) kàmadevaþ . iti kecit ..

#<madhusådanaþ>#, puü, (madhu puùparasaü sådayati bhakùayatoti . såd + õic + lyuþ .) bhramaraþ . iti jañàdharaþ .. (madhuü tannàmànaü asuraü sådayati nà÷ayatãti . såd + õic + lyuþ .) ÷rãkçùõaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (pakùadvaye ekaþ ÷liùña÷loko yathà, chandoma¤jaryàm . 11 . 3 .
     %<vaneùu kçtvà surabhipracàraü prakàmamugdho madhuvàsareùu .
     gàyan kalaü krãóati padminãùu madhåni pãtvà madhusådano'sau ..>%) ÷rãkçùõapakùe vyutpattiryathà --
     %<sådanaü madhudaityasya yasmàt sa madhusådanaþ .
     iti santo vadantã÷aü vedairbhinnàrthamãpsitam ..
     madhu klãva¤ca màdhvãke kçtakarma÷ubhà÷ubhe .
     bhaktànàü karmaõà¤caiva sådanaü madhusådanaþ ..
     pariõàmà÷ubhaü karma bhràntànàü madhuraü madhu .
     karoti sådanaü yo hi sa eva madhusådanaþ ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 110 adhyàyaþ .. tasya smaraõaphalam .
     %<mahàvipattau saüsàre yaþ smarenmadhusådanam .
     vipattau tasya sampattirbhavedityàha ÷aïkaraþ ..>% tatraiva prakçtikhaõóe 34 adhyàyaþ .. (sarasvatyupanàmakaþ kavivi÷eùaþ . yathà, ÷rãmadbhagavadgãtàñãkàyàm . %<vyàkhyàtaü bhagavatpadaiþ pratipadaü ÷rã÷aïkaràkhyaiþ punarvispaùñaü madhusådanena muninà svaj¤ànasiddhyai kçtam ..>% ayaü hi advaitasiddhiprasthànabhedabhagavadgãtàñãkàmahimnastavañãkàsiddhàntabinduñãkàdyanekagranthakartà ..)

#<madhusådanã>#, strã, (madhu sådayatãti . madhu + såd + õic + lyuþ . striyàü ïãp .) pàlaïkya÷àkam . iti hemacandraþ . 4 . 252 ..

#<madhusravaþ>#, puü, (madhånàü makarandànàü sravaþ kùaraõaü yasmàditi .) madhåkavçkùaþ . morañalatà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<madhusravà>#, strã, (madhunaþ sravo yasyàþ .) madhuyaùñikà . iti jañàdharaþ .. jãvantã . iti ÷abdacandrikà .. (asyàþ paryàyo yathà --
     %<jãvantã jãvanã jãvà jãvanãyà madhusravà .
     maïgalyanàmadheyà ca ÷àka÷reùñhà payasvinã ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) mårvà . haüsapadã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<madhusravàþ>#, [s] puü, (madhåni sravati niþkùipatãti . sru + kartari asun .) madhåkavçkùaþ . iti jañàdharaþ ..

#<madhusvaraþ>#, puü, (madhurmanoharaþ svaro dhvaniryasya .) kokilaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<madhuhà>#, [n] puü, (madhuü tannàmànamasuraü hantãti . han + kvip .) viùõuþ . iti hemacandraþ .. (madhu hantãti . han + kvip . madhunà÷ake, tri . yathà, mahàbhàrate . 3 . 33 . 68 .
     %<sarvathà saühataireva durbalairbalavànapi .
     amitraþ ÷akyate hantuü madhuhà bhramarairiva ..>% prasahajàtipràõivi÷eùaþ .. yaüthà --
     %<÷a÷aghnã bhàsakuraragçdhrolåkakuliïgakàþ .
     dhåmikà madhuhà ceti prasahà mçgapakùiõaþ ..>% iti vàbhañe såtrasthàne ùaùñhe'dhyàye ..)

#<madhåkaü>#, klã, (mahatãti . mah + %<ålåkàdaya÷ca .>% uõàø 4 . 41 . iti åkaþ nipàtita÷ca .) yaùñimadhu . iti ràrjanirghaõñaþ .. (guõàdayo'sya yaùñimadhu÷abde vij¤eyàþ ..)

#<madhåkaþ>#, puü, (mahyate manyate veti . mah + man và + %<ulåkàdaya÷ca .>% uõà 0 4 . 41 . iti åkapratyayo nipàtita÷ca .) vçkùavi÷eùaþ . mahula iti maula iti mahuyà iti ca bhàùà .. tatparyàyaþ . guóapuùpaþ 2 madhudrumaþ 3 vànaprasthaþ 4 madhuùñhãlaþ 5 . ityamaraþ . 2 . 4 . 28 .. madhukaþ 6 madhuþ 7 madhupuùpaþ 8 . iti ÷abdaratnàvalã .. madhusravaþ 9 . iti jañàdharaþ .. madhuvçkùaþ 10 rodhapuùpaþ 11 màdhavaþ 12 . (yathà, mahàbhàrate . 15 . 25 . 11 .
     %<citràïgadà caiva narendrakanyà yaiùà savarõàgryamadhåkapuùpaiþ ..>%) asya guõàþ . madhuratvam . ÷ãtatvam . pittadàha÷ramàpahatvam . vàtalatvam . jantudoùaghnatvam . vãryapuùñivivardhanatva¤ca . asya puùpaguõàþ . madhuratvam . hçdyatvam . himatvam . pittavidàhakàritva¤ca . asya phalaguõàþ . vàtàmayapittanà÷itvam . j¤eyaü madhåkadvayamevametat . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<madhåkapuùpaü madhuraü ÷ãtalaü guru bçühaõam .
     bala÷ukrakaraü proktaü vàtapittavinà÷anam ..
     phalaü ÷ãtaü guru svàdu ÷ukralaü vàtapittanut .
     ahçdyaü hanti tçùõàsradàha÷vàsakùatakùayàn ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. apara¤ca .
     %<madhåkapuùpa¤càhçdyaü tarpaõaü bçühaõaü param .
     madhåkasya phalaü pakvaü vàtapittapraõà÷anam ..>% tanmajjaguõàstatphalaguõavat . yathà --
     %<yasya yasya phalasyaiva vãryaü bhavati yàdç÷am .
     tasya tasyaiva vãryeõa majjànamabhinirdi÷et ..>% tasya tvagguõàþ .
     %<madhåkaü raktapittaghnaü vraõa÷odhanaropaõam ..>% iti ràjavallabhaþ ..

#<madhåcchiùñaü>#, klã, (madhunaþ ucchiùñamava÷iùñam . madhvava÷iùñam . moma iti bhàùà .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 16 . 25 .
     %<÷aileyakamàüsãtagarakuùñharasasaindhavàdivallãjam .
     madhurarasamadhåcchiùñàni coraka÷ceti jãvasya ..>%) tatparyàyaþ . sikthakam 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 107 .. ÷ikthakam 3 ÷iktham 4 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<madhåtthitaü>#, klã, (madhunaþ utthitam .) sikthakam . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 3,603a]>@
#<madhåtsavaþ>#, puü, (madho÷caitrasya utsavo yatra .) caitrã pårõimà . iti jañàdharaþ .. (yathàbhij¤àna÷akuntale . 6 .
     %<ka¤cukã . pravi÷ya . sakrodham . mà tàvadanàtmaj¤e ! devena pratiùiddhe'pi madhåtsave cåtakalikàbhaïgamàrabhase ..>%)

#<madhåpaghnaü>#, klã, (madhostannàmno daityasya upaghnaþ à÷rayaþ . abhidhànàt klãvatvam .) mathurà . iti hemacandraþ . 4 . 44 ..

#<madhåpaghnaþ>#, puü, (madhostannàmno daityasya upaghnaþ à÷rayaþ .) mathurà . iti jañàdharaþ .. (yathà, raghuvaü÷e . 15 . 15 .
     %<sa ca pràpa madhåpaghnaü kumbhãnasyà÷ca kukùijaþ .
     vanàt karamivàdàya satvarà÷imupasthitaþ ..>%)

#<madhålaþ>#, puü, (madhu urati pràpnotãti . madhu + ura gatau sautradhàtuþ + kaþ . rasya latvam .) jalajagirijamadhåkavçkùau . iti jañàdharaþ .. (asya paryàyo yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<gaura÷àko madhålo'nyo girijaþ svalpapatrakaþ ..>%)

#<madhålakaþ>#, puü, (madhåla + svàrthe kan .) jalajamadhåkavçkùaþ . tatparyàyaþ . dãrghapatrakaþ 2 . iti jañàdharaþ .. gaura÷àkaþ 3 madhålaþ 4 svalpapatrakaþ 5 . iti ratnamàlà ..
     %<syànmadhåke tu jalaje girije'pi madhålakaþ ..>% iti ÷abdaratnàvalã .. (paryàyàntaramasya yathà --
     %<madhåko guóapuùpaþ syànmadhupuùpo madhusravaþ .
     vànaprastho madhuùñhãlo jalaje'tra madhålakaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) asya guõàþ . madhåkaguõatulyàþ . madhurarasaþ . iti hemacandraþ . 6 . 24 .. (klãvaliïge'pi dç÷yate . yathà, atharvavede . 1 . 34 . 2 .
     %<jihvàyà agre madhu me jihvàmåle madhålakam ..>%) tadvati, tri ..

#<madhålikà>#, strã, (madhåla + kan . striyàü ñàp ata itva¤ca .) mårvà . ityamaraþ . 2 . 4 . 84 .. (asyàþ paryàyo yathà --
     %<mårvà madhurasà devã morañà tejanã sruvà .
     madhalikà madhu÷reõã gokarõã pãluparõyapi ..>% yaùñãmadhu . tatparyàyo yathà --
     %<yaùñãmadhu tathà yaùñã madhukaü klãtakantathà .
     anyatklãtanakantattu bhavettoye madhålikà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<madhålã>#, strã, (madhåla + gauràditvàt ïãù .) klãtanakam . madhukarkañã . àmraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<madhyaü>#, klã, (manyate iti . man + %<aghnyàdaya÷ca .>% uõà 0 4 . 111 . iti yakpratyayena nipàtitaþ .) da÷àntyasaükhyà . ÷atasàgarasaükhyà . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 61 . 4 .
     %<madhya¤caiva paràrdha¤ca sapara¤càtra paõyatàm ..>%) avasànam . tatparyàyaþ . viràmaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. mandatva÷ãghratvobhayetaratvayuktançtyaviùayakagamanavi÷eùaþ . iti bharataþ .. layavi÷eùaþ . iti madhuþ .. madhyamàvçttiþ . iti sà¤jaþ .. yathà, amare . 2 . 6 . 79 .
     %<vilambitaü drutaü madhyaü tattvamogho ghanaü kramàt ..>%

#<madhyaþ>#, puü, klã, (man + yak . nasya ca dha .) dehamadhyabhàgaþ . màjà iti bhàùà .. tatparyàyaþ . madhyamam 2 avalagnam 3 . ityamaraþ . 2 . 6 . 79 .. vilagnam 4 . iti medinã . bhe, 44 .. (yathà, bhaññikàvye . 4 . 16 .
     %<dadhànà balibhaü madhyaü karõajàhavilocanà ..>% madhyabhàgamàtram . yathà, manuþ . 4 . 37 .
     %<nekùetodyantamàdityaü nàstaü yàntaü kadàcana .
     nopasçùñaü na vàristhaü na madhyaü nabhaso gatam ..>% %<àyuùkàlasya madhyamàvasthàvi÷eùaþ kàlaþ . ùoóa÷asaptatyorantare madhyaü vayastasya vikalpo vçddhiryauvanaü sampårõatà hàniriti . tatràviü÷atervçddhiràtriü÷ato yauvanamàcatvàriü÷ataþ sarvadhàtvindriyabalavãryasampårõatà . ata årdhamãùat parihàniryàvat saptatiriti ..>% iti su÷rute såtrasthàne 35 adhyàye ..)

#<madhyaþ>#, puü, (man + yak . nasya dhaþ .) grahasphuñasàdhakàïkavi÷eùaþ . sa ca ahargaõajàtade÷àntaràdisaüskàrarahitàïkaråpagrahaþ . iti jyotiùam ..

#<madhyaþ>#, tri, (manyate iti . man + yak . nasya ca dhaþ .) nyàyyaþ . antaraþ . adhamaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. madhyamaþ . yathà --
     %<uttamàdhamamadhyàni buddhà kàryàõi pàrthivaþ .
     uttamàdhamamadhyeùu puruùeùu niyojayet ..>% iti màtsye 89 adhyàyaþ ..

#<madhyagandhaþ>#, puü, (madhye phalàbhyantare gandho'sya .) àmravçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<madhyataþ>#, [s] vya, (madhya + tasil .) madhyàt . madhye . iti siddhàntakaumudã .. syàdeþ sthàne tasàdayo ye àde÷àsteùàmadantatvamavyayatvamiti prà¤caþ . tena kutaþ kutaþ àgataü kautaskutam . ityatràvyayatvàt ñilopaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<madhyade÷aþ>#, puü, (madhya÷càsau de÷a÷ceti .) de÷avi÷eùaþ . tatparyàyaþ . madhyamaþ 2 . ityamaraþ .. tasya sãmà yathà, manuþ . 2 . 21 .
     %<himavadbindhyayormadhyaü yaþ pràgvina÷anàdapi .
     pratyageva prayàgàcca madhyade÷aþ prakãrtitaþ ..>% vina÷anaü tãrthamedaþ . màü dhyàyati smaratãti kesati maddhyo dakàravàniti sà¤je . mano dha÷ceti yapratyaye nasya dhe sati caturthamàtravànati råparatnàkaraþ . iti taññãkàyàü bharataþ ..

#<madhyade÷yaþ>#, tri, (madhyade÷e bhavaþ iti yat .) madhyade÷odbhavaþ . yathà, vàmanapuràõe 13 aþ ..
     %<÷akà÷caiva saüsasakà madhyade÷yà janàstvime ..>%

@<[Page 3,603c]>@
#<madhyandinaþ>#, puü, (dinasya madhyaü ràjadantàditvàt madhya÷abdasya pårbanipàtaþ . pçùodaràditvàt nakàràgamaþ . madhyandinaü puùpavikàsakatvenàsyàstãti . ac .) bandhåkavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (madhyàhne, klã, yathà, manuþ . 4 . 131 .
     %<madhyandine'rdharàtre ¤ca ÷ràddhaü bhuktvà ca sàmiùam ..>%)

#<madhyapa¤camålakaü>#, klã, (madhyaü madhyamaü pa¤camålakam .) pa¤camålapàcanavi÷eùaþ . yathà --
     %<balà punarnavairaõóasårpaparõãdvayena tu .
     ekatra yojitenaiva syànmadhyaü pa¤camålakam ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..

#<madhyamaü>#, puü, klã, (madhye bhavaþ . madhya + %<madhyànmaþ .>% 4 . 3 . 8 . iti maþ .) dehamadhyabhàgaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 79 ..

#<madhyamaþ>#, puü, (madhye bhavaþ . madhya + maþ .) saptasvaràõàü madhye pa¤camasvaraþ . ityamaraþ . 1 . 7 . 1 .. gàna÷àstramate caturthasvaraþ . sa tu krau¤casvaratulyaþ . asyoccàraõasthànaü vakùaþ . vyàkaraõamate adharaþ . ayaü vipravarõaþ . asya saüj¤à antaraþ . arthàtcatuþsvaramilitaþ . tasya tànà÷caturviü÷atiþ teùàü pratyekaü dvàtriü÷adbhedena 768 tànà bhavanti . iti saügãta÷àstram .. upapatibhedaþ . tasya lakùaõam . priyàyàþ prakope yaþ prakopamanuràgaü và na prakañayati ceùñayà manobhàvaü gçhõàti sa madhyamaþ . yathà --
     %<àsyaü yadyapi hàsyavarjitamidaü làsyena hãnaü vaco netre ÷oõasarojakàntirucire kvàpi kùaõaü sthãyate .
     màlàyàþ karaõodyame makarikàrambhaþ kucàmbhojayordhåpaþ kuntaladhoraõãùu sutanoþ sàyantano dç÷yate ..>% iti rasama¤jarã .. madhyade÷aþ . ityamaraþ .. grahàõàü sàmayikasaüj¤àvi÷eùaþ . yathà --
     %<dyucaracakrahato dinasa¤cayaþ kva ha hato bhagaõàdiphalaü grahaþ .
     da÷a÷iraþpuramadhyamabhàskare kùitijasannidhige sati madhyamaþ ..>% iti siddhànta÷iromaõiþ .. mçgabhedaþ . ràgabhedaþ . iti dharaõiþ ..

#<madhyamaþ>#, tri, (madhye bhavaþ . madhya + madhyànmaþ . 4 . 3 . 8 . iti maþ .) madhyabhavaþ . iti medinã . me, 49 .. (yathà, manau . 9 . 112 .
     %<tato'rdhaü madhyamasya syàt turãyantu yavãyasaþ ..>%) tatparyàyaþ . màdhyamam 2 madhyamãyam 3 màdhyandinam 4 . iti hemacandraþ .. (vayomadhyasamayaþ .
     %<vaya÷caturvidhaü proktaü madhyamàdhamamuttamam .
     hãna¤ca hàrãta hyatra tàni vakùyàmi sàmpratam ..
     pathi÷ràntaþ ÷ramakùãõaþ bàla÷rãþ sukumàrakaþ .
     eteùàü madhyamà saüj¤à procyate vaidyakàgame .
     madhyamaþ saptatiü yàvat parato vçddha ucyate ..>% iti hàrãte prathame sthàne pa¤came'dhyàye ..
     %<bàle vivardhate ÷leùmà madhyame pittameva tu .
     bhåyiùñhaü vardhate vàyurvçddhve tadbãkùya yojayet ..>% iti ca su÷rute såtrasthàne 35 adhyàye ..)

#<madhyamapàõóavaþ>#, puü, (madhyama÷càsau pàõóava÷ceti . tasya pårbàparayordvayordvayormadhyavartitvàttathàtvam .) arjunaþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, kiràtàrjunãye . 1 . 46 . ÷lokasya ñãkàyàü mallinàthaþ .
     %<netà madhyamapàõóavo bhagavato nàràyaõasyàü÷ajaþ ..>%)

#<madhyamalokaþ>#, puü, (madhyama÷càsau loka÷ceti karmadhàrayaþ .) pçthivã . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, raghuþ . 2 . 16 .
     %<tàü devatà pitratithikriyàrthàmanvak yayau madhyamalokapàlaþ ..>% %<madhyamalokapàlaþ bhåpàlaþ .>% iti taññãkàyàü mallinàthaþ ..)

#<madhyamabhçtakaþ>#, puü, (madhyama÷càsau bhçtaka÷ceti .) kçùãbalabhçtakaþ . kçùàõa iti bhàùà .. yathà --
     %<uttama÷càyudhãyo'tra madhyamastu kçùãbalaþ .
     adhamo bhàravàhã syàdityeùa trividho bhçtaþ ..>% iti mitàkùarà ..

#<madhyamasaügrahaþ># puü, (madhyama÷càsau saügraha÷ceti .) strãsaügrahaõàkhyavivàdavi÷eùaþ . sa tu gandhamàlyavastrabhåùàdipreraõaråpaþ . yathà . prathamasàhasàdidaõóapràptyarthaü tredhà tatsvaråpaü vyàsena vivçtam .
     %<trividhaü tat samàkhyàtaü prathamaü madhyamottamam .
     ade÷akàlabhàùàbhirnirjane ca parastriyàþ .
     kañàkùàvekùaõaü hàsyaü prathamaü sàhasaü smçtam ..
     preùaõaü gandhamàlyànàü dhåpabhåùaõavàsasàm .
     pralobhana¤cànnapànairmadhyamaü samudàhçtam ..
     sahàsanaü vivikteùu parasparamapà÷rayaþ .
     ke÷àke÷igraha÷caiva samyak saügrahaõaü smçtam ..>% iti mitàkùaràyàü strãsaügrahaõaprakaraõam ..

#<madhyamasàhasaü>#, klã, (sahasà kriyamàõaü kçtaü và . sahasà + aõ . madhyama¤ca tat sàhasa¤ceti .) baladarpitena bàsaþpa÷vannapànàdãnàmbhaïgàkùepo pamardàdiråpaü sahasà kriyamàõaü karma . yathà,
     %<phalamålodakàdãnàü kùetropakaraõasya ca .
     bhaïgàkùepopamardàdyaiþ prathamaü sàhasaü smçtam ..
     vàsaþpa÷vannapànànàü gçhopakaraõasya ca .
     etenaiva prakàreõa madhyamaü sàhasaü smçtam ..>% iti mitàkùarà ..

#<madhyamasàhasaþ>#, puü, (madhyama÷càsau sàhasa÷ceti .) daõóavi÷eùaþ . sa tu pa¤ca÷atapaõaråpaþ . yathà --
     %<paõànàü dve ÷ate sàrdhe prathamaþ sàhasaþ smçtaþ .
     madhyamaü pa¤ca vij¤eyaþ sahasrantveva cottamaþ ..
     lobhàt sahasraü daõóantu mohàt pårbantu sàhasam .
     bhayàdvà madhyamau daõóau maitràt pårbaü caturguõam ..>% iti mànave sàkùiprakaraõe 8 adhyàyaþ ..

#<madhyamà># strã, (madhyama + ñàp .) dçùñarajaskà nàrã . karõikà . aïgulimedaþ . tryakùaracchandaþ . iti medinã . me, 50 .. hçdayotthitabuddhiyutanàdaråpavarõaþ . yathà, alaïkàrakaustubhaþ ..
     %<pa÷càt pa÷yantyatha hçdayago buddhiyuïmadhyamàkhyaþ .>% svãyàdyantargatanàyikàbhedaþ . tasyà lakùaõam . hitàhitakàriõyapi priyatame hitàhitakàriõã yà sà . asyàstu vyavahàrànusàriõã ceùñà . iti rasama¤jarã .. (jambubhedaþ . tatparyàyo yathà --
     %<såkùmakçùõaphalàjamburdãrghapatrà ca madhyamà ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

#<madhyamikà>#, strã, (madhyamaiva . kan ñàpi ata itva¤ca .) dçùñarajaskà nàrã . iti ratnàvalã ..

#<madhyamãyaü>#, tri, (madhyame bhavaü madhyamasyedaü veti . %<gahàdibhya÷ca .>% 4 . 2 . 138 . iti chaþ .) madhyamam . iti hemacandraþ . 6 . 96 ..

#<madhyame÷varaþ>#, puü, (madhyamasya sthànasya ã÷varaþ .) kà÷ãstha÷ivaliïgavi÷eùaþ . yathà --
     %<dhanyàstu khalu te viprà mandàkinyàü kçtodakàþ .
     arcayanti mahàdevaü madhyame÷varamã÷varam ..
     snànaü dànaü tapaþ ÷ràddhaü piõóanirvàpaõaü tviha .
     ekaika÷aþ kçtaü vipràþ punantyàsaptamaü kulam ..
     sannihitvà apaspç÷ya ràhugraste ni÷àkare .
     yat phalaü labhate martyastasmàdda÷aguõaü tviha ..
     evamuktvà mahàyogã madhyame ÷àntike prabhuþ .
     uvàsa suciraü kàlaü påjayan vai mahe÷varam ..>% iti kaurme 31 adhyàyaþ ..

#<madhyayavaþ>#, puü, (madhyo madhyamo yavaþ .) ùañ÷vetasarùapaparimàõam . iti kecit ..

#<madhyaràtraþ>#, puü, (madhyaü ràtreþ %<pårbàparàdhareti .>% 2 . 2 . 1 . iti samàsaþ . %<ahassarvaiketi .>% iti 5 . 4 . 87 . samàsànto'c puüstva¤ca .) ni÷ãthaþ . ardharàtraþ . iti halàyudhaþ .. (yathà manau . 4 . 109 .
     %<udake madhyaràtre ca vinmåtrasya visajjane .
     ucchiùñhaþ ÷ràddhabhuk caiva manasàpi na cintayet ..>%)

#<madhyalokaþ>#, puü, (madhya÷càsau loka÷ceti .) pçthivã . martyaloka iti yàvat . vakùyamàõa÷abdàrthadar÷anàt ..

#<madhyaloke÷aþ>#, puü, (madhyalokànàü martyànàü ã÷aþ .) ràjà . iti hemacandraþ . 3 . 353 ..

#<madhyasthaþ>#, tri, (madhye vàdiprativàdinorantare tiùñhatãti . sthà + kaþ .) madhyasthàyã . tatparyàyaþ . nisçùñaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà kathàsaritsàgare . 10 . 191 .
     %<niùiddhavatyà madhyasthàndasyånànandapårõayà .
     sa ÷rãdattastayà sàkaü tanmandiramathàvi÷at ..>% yathà ca bhàgavate . 6 . 16 . 5 .
     %<bandhuj¤àtyarimadhyasthamitrodàsãnavidviùaþ .
     sarva eva hi sarveùàü bhavanti krama÷o mithaþ ..>%) ubhayapakùahãnaþ . yathà --
     %<÷rutvà yuddhodyamaü ràmaþ kuråõàü saha pàõóavaiþ .
     tãrthàbhiùekavyàjena madhyasthaþ prayayau kila ..>% iti ÷rãbhàgavate 10 skandhe 78 adhyàyaþ .. svàrthàvirodhena paràrthaghañakaþ . yathàha prà¤caþ .
     %<te te satpuruùàþ paràrthaghañakàþ svàrthasya vàdhena ye madhyasthàþ parakãyakàryaku÷alàþ svàrthàvirodhena ye .
     te'mã mànuùaràkùasàþ parahitaü yaiþ svàrthato hanyate ye tu ghnanti nirarthakaü parahitaü te ke na jànãmahe ..>%

#<madhyasthalaü>#, klã, (madhyaü sthalam . ÷arãramadhyavartitvàttathàtvam .) kañide÷aþ . yathà --
     %<kucau maricasannibhau murajamadhyamadhyasthalã .
     aho timirama¤jarã sahacarã narãnçtyate ..>% ityudbhañaþ ..

#<madhyà>#, strã, (madhya + ñhàp .) madhyamàïguliþ . iti hemacandraþ .. nàyikàvi÷eùaþ . asyà lakùaõam . samànalajjàmadanà . eùaiva càtipra÷rayàdativi÷rabdhanavoóhà .. asyà÷ceùñà . sàgasi preyasi dherye vakroktiradhairyai paruùavàk . yathà --
     %<svàpe priyànanavilokanahànireva svàpacyutau priyakaragrahaõaprasaïgaþ .
     itthaü saroruhasukhã paricintayantã svàpaü vidhàtumapi hàtumapi prapede ..>% madhyàpragalbhe mànàvasthàyàü pratyekaü trividhe . dhãrà adhãrà dhãràdhãrà ceti . iti rasama¤jarã ..

#<madhyàhnaþ>#, puü, (madhyaü ahaþ samàsàntaþ ñac . %<ahno'hna etebhyaþ .>% 5 . 4 . 88 . ityahnàde÷aþ puüstva¤ca .) ahro'ùñamamuhårtàtmakamadhyabhàgaþ . sa ca kutapakàlasya saüj¤àvi÷eùaþ . yathà --
     %<ahro muhårtà vikhyàtà da÷a pa¤ca ca sarvadà .
     tatràùñamo muhårto yaþ saþ kàlaþ kutapaþ smçtaþ .
     madhyàhre sarvadà yasmànmandãbhavati bhàskaraþ .
     tasmàdanantaphaladastatràrambho vi÷iùyate ..
     madhyàhraþ khaógapàtra¤ca tathà nepàlakambalam .
     raupyaü darbhàstilà gàvo dauhitraü càùñamaþ smçtaþ ..
     pàpaü kutsitamityàhustasya santàpakàriõaþ .
     aùñàvete yatastasmàt kutapà iti saüsmçtàþ ..>% iti matsyapuràõe ÷ràddhakalpe 22 adhyàyaþ .. tridhàvibhaktadinamadhyabhàgaþ . sa ca da÷adaõóàt paraü da÷adaõóaråpaþ . iti ÷rutyuktaþ amarokta÷ca .. pa¤cadhàvibhaktadinatçtãyabhàgaþ . sa tu dvàda÷adaõóàt paraùaódaõóàtmakaþ . iti smàrtadhçtamatsyapuràõam .. eùa niyamastriü÷addaõóadinàbhipràyeõa nyånàdhike nyånàdhikakàlo j¤eyaþ .. * .. madhyàhnakçtyaü yathà --
     %<tato madhyàhrasamaye snànàrthaü mçdamàharet .
     puùpàkùataü ku÷atilàn gomayaü ÷uddhameva ca ..
     nadãùu devakhàteùu taóàgeùu saritsu ca .
     snànaü samàcarennityaü garbhaprasravaõeùu ca ..
     parakãyanipàneùu na snàyàdvai kadàcana .
     pa¤ca piõóàn samuddhçtya snàyàdvà sambhave punaþ ..
     mçdaikayà ÷iraþ kùàlyaü dvàbhyàü nàbhestathopari .
     adha÷ca tisçbhiþ kàryaü pàdau ùaóbhistathaiva ca ..
     mçttikà ca samuddiùñà tvàrdràmalakamànikà .
     gomayasya pramàõantattenàïgaü lepayettataþ ..
     lepayitvàtha tãrasthastalliïgenaiva mantrataþ .
     prakùàlyàcamya vidhivattataþ snàyàt samàhitaþ ..
     abhimantrya jalaü mantraistalliïgairvàruõaiþ ÷ubhaiþ .
     bhàvapåtastadavyaktaü dhyàyan vai viùõumavyayam ..
     àpo nàràyaõodbhåtàstà evàsyàyanaü punaþ .
     tasmànnàràyaõaü devaü snànakàle smaredbudhaþ ..
     prekùya oükàramàdityaü trirnimajjejjalà÷aye .
     punaþ punarathàcàmet mantreõànena mantravit ..
     anta÷carasi bhåteùu guhàyàü vi÷vatomukhaþ .
     tvaü yaj¤astvaü vaùañkàra àpo jyotã raso'mçtam ..
     dvivàraü và trirabhyasyet vyàhçtipraõavànvitàm .
     sàvitroü và japedvidvàüstathà caivàghamarùaõam ..
     tataþ sammàrjanaü kuryàdàpohiùñhàmayo bhuvaþ .
     idamàpaþ pravahata vyàhçtibhistathaiva ca ..
     tato'bhimantrya tat tãrthamàpohiùñhàdimantrakaiþ .
     antarjale triràvartya sarvapàpàt pramucyate ..
     apaþ pàõau samàdàya japtvà vai màrjane kçte .
     vinyasya mårdhni tattoyaü mucyate sarvapàtakaiþ ..
     yathà÷vamedhaþ kraturàñ sarvapàpàpanodanaþ .
     tathàghamarùaõaü såktaü sarvapàpàpanodanam ..
     athopatiùñhedàdityaü mårdhni puùpànvità¤jalim .
     prakùipyàlokayandevamadç÷yaü vaidikaiþ param ..
     udutyaü citraü devànàmityàdibhirananyadhãþ .
     haüsaþ ÷uciùadetena sàvitryà ca vi÷eùataþ ..
     anyai÷ca vaidikairmantraiþ sauraiþ pàpapraõà÷anaiþ .
     sàvitrãü vai japet pa÷càjjapayaj¤aþ sa vai smçtaþ ..
     vividhàni pavitràõi guhyavidyàstathaiva ca .
     ÷atarudriyamatharva÷iraþ sauramantràü÷ca ÷aktitaþ ..
     pràkkåleùu samàsãnaþ ku÷eùu pràïmukhaþ ÷uciþ .
     tiùñhaü÷cedãkùamàõo'rkaü jàpyaü kuryàt samàhitaþ ..
     sphàñikendràkùarudràkùaputtrajãvasamudbhavaiþ .
     kartavyà akùamàlà và uttaràduttamà smçtà ..
     japakàle na bhàveta nànyàni prekùayedbudhaþ .
     na kampayecchirogrãvàndantànnaiva prakà÷ayet ..
     guhyakà ràkùasàþ siddhà haranti prasabhambhayàt .
     ekànteùu ÷ubhe de÷e tasmàjjapyaü samàcaret ..
     caõóàlà÷aucipatitàn dçùñvàcamya punarjapet .
     taireva bhàùaõaü kçtvà snàtvà caiva japedbudhaþ ..
     àcamya prayato nityaü japeda÷ucidar÷ane .
     sauràn mantràn ÷aktito vai pàvamànãstu kàmataþ ..
     yadi syàt klinnavàso vai vàrimadhyagato japet .
     anyathà tu ÷ucau bhåmyàü darbheùu susamàhitaþ ..
     pradakùiõaü samàvçtya namaskçtvà tataþ kùitau .
     àcamya ca yathà÷àstraü ÷aktyà svàdhyàyamàcaret ..
     tataþ santarpayeddevànçùãn pitçgaõàn kramàt .
     àdàvoïkàramuccàrya namo'nte tarpayàmi ca ..
     devàn brahmaçùãü÷caiva tarpayedakùatodakaiþ .
     tilodakaiþ pitén bhaktyà svasåtroktavidhànataþ ..
     anvàrabdhena savyena pàõinà dakùiõena ca .
     devarùãüstarpayeddhãmànudakà¤jalibhiþ pitén ..
     yaj¤opavãtã devànàü nivãtã çùitarpaõam .
     pràcãnàvãtã paitrye tu svena tãrthena bhàvataþ ..
     nàpãóya snànavastraü vai samàcamya ca vàgyataþ .
     svairmantrairarcayeddevàn puùpaiþ patrairathàmbubhiþ ..
     brahmàõaü ÷aïkaraü såryaü tathaiva madhusådanam .
     anyàü÷càbhimatàn devàn bhaktyà càkrodhano'tvaraþ ..
     pradadyàdvàtha puùpàõi såktena puruùeõa tu .
     àpo và devatàþ sarvàstena samyak samarcitàþ ..
     namaskàreõa puùpàõiü vinyasedbai pçthak pçthak .
     na viùõvàràdhanàt puõyaü vidyate karma vaidikam .
     tasmàdanàdimadhyàntaü nityamàràdhayeddharim ..
     tadviùõoritimantreõa såktena puruùeõa tu .
     naitàbhyàü sadç÷o mantro vedeùåkta÷caturùvapi ..
     nivedayet svamàtmànaü viùõàvamalatejasi .
     tadàtmà tanmanàþ ÷àntastadviùõoritimantrataþ ..
     athavà devamã÷ànaü bhagavantaü sanàtanam ..
     àràdhayenmahàdevaü bhàvapåto mahe÷varam ..
     mantreõa rudragàyattryà praõavenàtha và punaþ .
     ã÷ànenàthavà rudraistryambakeõa samàhitaþ ..
     puùpaiþ patrairathàdbhi÷ca candanàdyairmahe÷varam .
     athonnamaþ ÷ivàyeti mantreõànena yojayet ..
     namaskuryànmahàdevamçtaü satyamitã÷varam .
     nivedayãta svàtmànaü yo bràhmaõamitã÷vare ..
     pradakùiõaü dvijaþ kuryàt pa¤ca bràhmaõa vai japan .
     dhyàyettaü devamã÷ànaü vyomamadhyagataü ÷ivam ..
     athàvalokayedarkaü haüsaþ ÷uciùadityçcà .
     kuryàt pa¤ca mahàyaj¤àn gçhaü kçtvà samàhitaþ ..
     devayaj¤aü pitçyaj¤aü çùiyaj¤aü tathaiva ca .
     mànuùyaü brahmayaj¤a¤ca pa¤cayaj¤àn pracakùate ..
     yadi syàt tarpaõàdarvàkbrahmayaj¤aþ kçto na hi .
     kçtvà manuùyayaj¤aü vai tataþ svàdhyàyamàcaret .
     agneþ pa÷cimato de÷e bhåtayaj¤ànta eva và .
     ku÷àsanasamàsãnaþ ku÷apàõiþ samàhitaþ ..
     ÷àlàgnau laukikàgnau và jale bhåmyàmathàpi và .
     vai÷vadevanimittaü vai devayaj¤aþ sa vai smçtaþ ..
     yadi syàllaukike pakvaü tato'nnaü tatra håyate .
     ÷àlàgnau tatra devànnaü vidhireùa sanàtanaþ ..
     devebhya÷ca hutàndadyàt ÷eùàn bhåtabaliü haret .
     bhåtayaj¤aþ sa vai j¤eyo bhåtidaþ sarvadehinàm ..
     ÷vabhya÷ca ÷vapacebhya÷ca vayobhyo nityameva ca .
     dadyàdbhåmau baliü tvannaü pakùibhyo'tha dvijottamaþ ..
     sàyaü cànnasya siddhasya kuryàdevamatandritaþ .
     bhåtayaj¤aþ svayaü nityaü sàyaü pràtarvidhãyate ..
     ekantu bhojayedvipraü ùiténuddi÷ya sattamam .
     athavàyaü yathà÷akti ki¤cidannaü samàhitaþ .
     vedatattvàrthaviduùe dvijàyai vopapàdayet ..
     påjayedatithiü nityaü namasyedarcayeddvijam .
     manovàkkarmabhiþ ÷àntamàgataü svagçhantu tam ..
     hantakàramathàgraü và bhikùàü và ÷aktito dvijaþ .
     dadyàdatithaye nityaü buddhvà taü parame÷varam ..
     bhikùàmàhurgràsamàtramagraü syàt taccaturguõam .
     puùkalaü hantakàrantu taccaturguõamucyate ..
     godohamàtraü kàlaü vai pratãkùyo hyatithiþ svayam .
     abhyàgatàn yathà÷akti påjayedatithiü yathà ..
     bhikùàü vai bhikùave dadyàdvidhivad brahmacàriõe .
     dadyàdannaü yathà÷akti tvarthibhyo lobhavarjitaþ ..
     sarveùàmapyalàbhe tu annaü gobhyo nivedayat .
     bhu¤jãta bandhubhiþ sàrdhaü vàgyato'nnamakutsayan ..
     akçtvà tu dbijaþ pa¤ca mahàyaj¤àn dvijottamàþ .
     bhu¤jãta cet sumåóhàtmà tiryagyoniü sa gacchati ..
     vedàbhyàso'nvahaü ÷aktyà mahàyaj¤akriyàkùamàþ .
     nà÷ayantyà÷u pàpàni devànàmarcanaü tathà ..
     yo mohàdathavàlasyàdakçtvà devatàrcanam .
     bhuïkte sa yàti narakàn ÷åkareùvabhijàyate ..
     tasmàt sarvaprayatnena kçtvà karmàõi vai dvijaþ .
     bhu¤jãta svajanaiþ sàrdhaü sa yàti paramàü gatim ..>% iti kaurme upavibhàge 17 adhyàyaþ .. atra bhojanavidhirbhojana÷abde draùñavyaþ ..

#<madhvalaþ>#, (madhuü tatparyàyaü alatãti . al + aõ . saüj¤àpårbakatvàt vçddhyabhàvaþ .) madhuvàraþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<madhvàlu>#, klã, (madhu madhuraü àlu . madhuvanmiùñatvàttathàtvam .) målavi÷eùaþ . mau àlu iti bhàùà .. asya guõàþ . raktapittanà÷itvam . gurutvam . svàdutvam . ÷ãtatvam . stanya÷ukrakàritva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<madhvàlukaü>#, klã, (madhvàlu + svàrthe kan .) kandavi÷eùaþ . iti ÷abdacandrikà .. mau àlu iti bhàùà .. (yathà, su÷rute såtrasthàne 46 adhyàye .
     %<vidàrãkanda÷atàvarãvisamçõàla÷çïgàñakaka÷erukapiõóàlukamadhvàlukahastyàlukakàùñhàluka÷aïkhàlukaraktàlukendãvarotpalakanda-prabhçtãni ..>%)

#<madhvàsavaþ>#, puü, (madhu madhåkapuùparasastana kçta àsavaþ .) madhåkapuùpakçtamadyam . tatparyàyaþ . màdhavakaþ 2 madhu 3 màdhvãkam 4 . ityamaraþ . 2 . 10 . 41 .. (yathà, su÷rute 1 . 45 adhyàye .
     %<mukhapriyaþ sthiramado vij¤eyo'nilanà÷anaþ .
     madhu madhvàsava÷chedã mehakuùñhaviùàpahaþ ..>% vivaraõamasya màdhvãka÷abde j¤àtavyam ..)

#<madhvàsavanikaþ>#, puü, (madhvàsavanamutpàdyatvenàstyasyeti . madhvàsavana + ñhan .) ÷auõóikaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<madhvijà>#, strã, (madhu ãjate pràpnoti kàraõatveneti . ãja + kaþ . pçùodaràditvàt hrasvaþ .) madirà . iti hemacandraþ . 3 . 567 .. (guõàdiviùayo'syà madirà÷abde j¤àtavyaþ ..)

#<mana>#, arce . garve . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-garve akaø-señ .) manati . iti durgàdàsaþ ..

#<mana>#, ka ïa garvake . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-àtmaø-akaø-stambhane sakaø-señ .) ka ïa, mànayate . garvako'haïkàraþ . manastambhane . iti prà¤caþ . mànayate ÷atruü balã stabhnàtãtyarthaþ . iti ramànàthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<mana>#, t ka dhçtau . iti kavikalpadrumaþ .. (adanta curàø-paraø-sakaø-señ .) dantyanopadhaþ . manayati . iti durgàdàsaþ ..

#<mana>#, da ïa bodhe . iti kavikalpadrumaþ .. (tanàøàtmaø-sakaø-señ .) da ïa, manute . iti durgàdàsaþ ..

#<mana>#, ya au ïa bodhe . iti kavikalpadrumaþ .. (divàü-àtmaø-sakaø-aniñ .) ya ïa, manyate . au, amaüsta . iti durgàdàsaþ ..

#<manaàpaþ>#, tri, (àpnotãti . àp + ac . manasa àpaþ .) manoj¤aþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<manaþ>#, puü, (manyate surabhitvàdiguõena àdriyata iti . man + ghaþ .) jañàmàüsã . iti ÷abdacandrikà ..

#<manaþ>#, [s] klã, (manyate budhyate'neneti . man + %<sarvadhàtubhyo'sun .>% uõàø 4 . 188 . iti asun .) liïga÷arãràvayavavi÷eùaþ . yathà . såkùma÷arãràõi saptada÷àvayavàni liïga÷arãràõi . avayavàstu j¤ànendriyapa¤cakaü buddhimanasã karmandriyapa¤cakaü vàyupa¤caka¤ceti . mano nàma saïkalpavikalpàtmikà antaþkaraõavçttiþ . manastu karmondriyaiþ sahitaü sat manomayako÷o bhavati . iti vedàntasàraþ .. j¤ànendriyavi÷eùaþ . tattu buddhãndriyàõàü ùaõõàü pradhànaü ÷rãkçùõavibhåti÷ca . yathà --
     %<indriyàõàü mana÷càsmi bhåtànàmasmi cetanà ..>% iti bhagavadgãtà .. tacca gabhasthasya saptame màsi jàyate . iti sukhabodhaþ .. (%<pa¤came manaþ pratibuddhataraü bhavati .>% iti su÷rute ÷àrãrasthàne tçtãye'dhyàye .. * ..) tatparyàyaþ . cittam 2 cetaþ 3 hçdayam 4 svàntam 5 hçt 6 mànasam 7 . ityamaraþ . 1 . 4 . 31 .. anaïgakam 8 aïgam 9 . iti ÷abdaratnàvalã .. api ca .
     %<mano mahàn matirbrahmà pårbuddhiþ khyàtirã÷varaþ .
     praj¤à saüvit citi÷cava smçti÷ca paripañhyate .
     paryàyavàcakàþ ÷abdà manasaþ parikãrtitàþ ..>% iti mahàbhàrate mokùadharmaþ .. * .. nyàyamate asya guõàþ . paratvam . aparatvam . saükhyà . parimitiþ . pçthaktvam . saüyogaþ . vibhàgaþ . vega÷ca . manogràhyàõi yathà . sukham . duþkham . icchà . dveùaþ . matiþ . yatna÷ca . idaü paramàõusvaråpam . ÷iromaõimate vàyavãyaparamàõuråpam . yathà --
     %<paràparatvaü saükhyàdyàþ pa¤ca vega÷ca mànase .
     manogràhyaü sukhaü duþkhamicchà dveùo matiþ kçtiþ ..
     ayaugapadyàjj¤ànànàü tasyàõutvamiheùyate ..>% iti bhàùàparicchedaþ .. janyaj¤ànasàmànyaü prati tvaïmanoyogaþ kàraõam . yathà, tatraiva .
     %<tvaco yogo manasà j¤ànakàraõam ..>% tasya navaguõà yathà --
     %<dhairyopapattivyakti÷ca visargaþ kalpanà kùamà .
     sadasaccà÷utà caiva manaso nava vai guõàþ ..>% iti mokùadharmaþ .. asya vyàkhyà . dhairyam 1 upapattiþ åhàpohakau÷alam 2 vyaktiþ smaraõam 3 visargaþ viparãtasargo bhràntiþ 4 kalpanà manorathavçttiþ 5 kùamà 6 sat vairàgyàdi 7 asat ràgadveùàdi 8 à÷utà asthiratvam 9 . iti taññãkà .. * .. asya càturvidhyaü yathà --
     %<manobuddhirahaïkàra÷cittaü karaõamàntaram .
     saü÷ayo ni÷cayo garvaþ smaraõaü viùayà amã ..>% iti vedàntaþ .. tasya adhyàtmatvàdi yathà --
     %<adhyàtmaü mana ityàhuþ pa¤cabhåtàtmadhàrakam .
     adhibhåta¤ca saïkalpa÷candramà÷càdhidaivatam ..>% iti mahàbhàrate à÷vamedhikaparva .. tasya svaråpaü yathà --
     %<aniråpyamadç÷ya¤ca j¤ànabhedaü manaþ smçtam ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 23 adhyàyaþ .. tasya prà÷astyàprà÷astyànumàpakàni yathà --
     %<janànàü hçdayaü sadyaþ suvyaktaü vacanena vai .
     ÷iùye kalatre kanyàyàü dauhitre bàndhave'pi ca ..
     puttre pauttre ca vacasi pratàpe ya÷asi ÷riyàm .
     buddhau vàriõi vidyàyàü j¤àyate hçdayaü nçõàm ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 1 adhyàyaþ .. tasya bandhamokùahetutvaü yathà --
     %<mana eva manuùyàõàü kàraõaü bandhamokùayoþ .
     bandhasya viùayàsaïgi mukternirviùayaü tathà ..>% iti viùõupuràõe 6 aü÷e 7 adhyàyaþ ..
     (%<atãndriyaü punarmanaþ sattvasaüj¤akaü cetyàhureke tadarthàtmasampadàyattaceùñam . ceùñàpratyayabhåtamindriyàõàm . svàrthendriyàrthasaïkalpavyabhicaraõàccànekamekasmin puruùe sattvarajastamaþ sattvaguõayogàcca na cànekatvaü nànekaü hyekakàlamanekeùu pravartate .. tasmànnaikakàlà sarvendriyapravçttiþ . yadguõa¤càbhãkùõaü puruùamanuvartate sattvaü tatsattvamevopadi÷anti çùayo bàhulyànu÷ayàt ..
     manaþpuraþsaràõãndriyàõyarthagrahaõasamarthàni bhavanti ..>% %<manasastu cintyamarthaþ . tatra manaso buddhe÷ca ta eva samànàtihãnamithyàyogàþ prakçtivikçtihetavo bhavanti ..>% iti carake såtrasthàne aùñame'dhyàye ..
     %<lakùaõaü manaso j¤ànasyàbhàvo bhàva eva và .
     sati hyàtmendriyàrthànàü sannikarùeõa vartate ..
     vaidhçtyànmanaso j¤ànaü sànnidhyàttacca vartate .
     aõutvamathacaikatvaü dvau guõau manasaþ smçtau ..
     cintyavicàryamåhya¤ca dhyeyaü saïkalpyameva ca .
     yatki¤cinmanaso j¤eyaü tat sarvaü hyarthasaüj¤akam ..
     indriyàbhigrahaþ karma manasastasya nigrahaþ .
     åho vicàra÷ca tataþ paraü buddhiþ pravartate ..
     indriyeõendriyàrtho hi samanaskena gçhyate .
     kalpyate manasàpyårdhaü guõato doùato yathà ..
     jàyate viùaye tatra yà buddhirni÷cayàtmikà .
     vyavasyate tathà vaktuü kartuü và buddhipårbakam ..
     yà yadindriyamà÷ritya jantorbuddhiþ pravartate .
     yàti sà tena nirde÷aü manasà ca manobhavà ..
     buddhãndriyamanorthànàü vidyàd yogadharaü param ..>% iti carake ÷àrãrasthàne prathame'dhyàye .. sattvaguõayuktasya manaso guõà yathà --
     %<àstikyaü pravibhajya bhojanamanuttàpa÷ca tathyaü vaco medhàbuddhidhçtikùamà÷ca karuõà j¤àna¤ca nirdambhatà .
     karmàninditamaspçha¤ca vinayo dharmaþ sadaivàdaràdete sattvaguõànvitasya manaso gãtà guõà j¤ànibhiþ ..>% asti dharmamokùaparalokàdikamiti buddhyà caratãtyàstikastasya bhàva àstikyaü anuttàpaþ akrodhaþ dhçtiþ bhåtapretasmarakrodhalobhàdyàve÷aràhityaü j¤ànamàtmaj¤ànam . nirdambhatà kapañàbhàvaþ karma aninditaü aspçhaü niùkà ma¤ca .. rajoguõayuktasya manaso guõà yathà --
     %<krodhastàóana÷ãlatà ca bahulaü duþkhaü sukhecchàdhikà dambhaþ kàmukatàpyalãkavacanaü càdhãratàhaïkçtiþ .
     ai÷varyàdabhimànitàti÷ayitànando'dhika÷càñanaü prakhyàtà hi rajoguõena sahitasyaite guõà÷cetasaþ ..>% alãkavacanaü mithyàkathanaü añanaü pçthvãparibhramaõam .. atha tamoguõayuktasya manaso guõà yathà --
     %<nàstikyaü suviùannatàti÷ayitàlasya¤ca duùñà matiþ pràtirninditakarma÷armaõi sadà nidràlutàharni÷am .
     aj¤ànaü kila sarvato'pi satataü krodhàndhatà måóhatà prakhyàtà hi tamoguõena sahitasyaite guõà÷cetasaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. * .. sarve sàntà adantà÷ceti pramàõàt akàrànta mana÷abdo'pyasti . yathà, uttaragãtàyàm . 13 . adhyàye .
     %<manasthaü manamadhyasthaü madhyasthaü manavarjitam .
     manasà manamàlokya svayaü siddhyanti yoginaþ ..>%)

#<manaþ÷ilaþ>#, puü, (mano mànasaü ÷ilati àkarùati svagandheneti . ÷ila + kaþ .) manaþ÷ilà . yathà,
     %<ñaïkairmanaþ÷ilaguhairavidàryamàõà ..>% ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<manaþ÷ilà>#, strã, (manaþ ÷ilati àdadàti àkarùati gandheneti . ÷ila + kaþ . striyàü ñàp . yadvà, manaþprasàdikà ÷ilà dhàtuvi÷eùaþ .) raktavarõadhàtuvi÷eùaþ . ma¤chala iti bhàùà .. (yathà, kumàre . 1 . 55 .
     %<manaþ÷ilàvicchurità niùeduþ ÷aileyanaddheùu ÷ilàtaleùu ..>%) sà tu lakùmãvãryam . iti vaidyakam .. tatparyàyaþ . kunañã 2 manoj¤à 3 nàgajihvikà 4 . ityamaraþ . 2 . 9 . 108 .. naipàlã 5 ÷ilà 6 . iti ratnamàlà .. manohvà 7 nepàlikà 8 manoguptà 9 kalyàõikà 10 roga÷ilà 11 . iti ràjanirghaõñaþ .. golà 12 divyauùadhiþ 13 . iti bhàvaprakà÷aþ .. asyà guõàþ . kañutvam . snigdhatvam . lekhanatvam . viùabhåtàve÷abhayonmàdanà÷itvam . va÷yakàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca . tiktatvam . kaphanà÷itvam . sàrakatvam . chardikàritvam . kuùñhajvarapàõóukàsa÷vàsanà÷itvam . ÷ukramaïgalakàritva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. anyacca .
     %<manaþ÷ilà gururbalyà saroùõà lekhanã kañuþ .
     tiktà snigdhà viùa÷vàsakàsabhåtakaphàsranut ..
     manaþ÷ilà mandabalaü karoti jantuü dhruvaü ÷odhanamantareõa .
     malànubandhaü kila måtrarodhaü sa÷arkaraü kçcchragada¤ca kuryàt ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (asyàþ paryàyaþ ÷odhanaü guõà÷ca yathà --
     %<manaþ÷ilà ca nepàlã ÷ilàhvà nàgajihvikà .
     manoj¤à kunañã golã kara¤jã karavãrikà ..
     manohvà oórapuùpàbhà ÷asyate sarvakarmasu ..>%
     %<jayantã bhçïgaràjotthai raktàgastyarasaiþ ÷ilà ..
     dolàyantre dinaü pàcyà yàmaü chàgasya måtrake .
     kùàlayedàranàlena sarvarogeùu yojayet ..>% matàntare manaþ÷ilà÷uddhiryathà --
     %<agastyapatratoyena bhàvità saptavàsaram .
     ÷çïgaverarasairvàpi vi÷udhyati manaþ÷ilà .
     kañuþ snigdhà ÷ilà tiktà kaphaghnã lekhanã sarà .
     bhåtàve÷abhayaü hanti kàsa÷vàsaharà ÷ubhà ..>% iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe jàraõamàraõàdhikàre ..)

#<mananaü>#, klã, (manyata iti . man + lyuñ .) ÷rutasyàdbitãyavastuno vedàntàrthànuguõayuktibhiþ anavaratamanucintanam . iti vedàntasàraþ .. bodhanam . (yathà, gàyattrãtantre . 1 . 4 .
     %<mananàt pàpatastràti mananàt svargama÷nute .
     mananàt mokùamàpnoti caturvargamayo bhavet ..>%) dhàraõam . iti manadhàtvarthadar÷anàt . buddhiþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<manasà>#, strã, (manaþ bhaktàbhãùñapåraõàya mananaü astyasyà iti . manas + ar÷a àditvàdac . tataùñàp . yadvà, manaü mananamahaïkàramiti yàvat syati nà÷ayatãti . so + kaþ .) devãvi÷eùaþ . tatparyàyaþ . kadruþ 2 manasàdevã 3 viùaharã 4 . iti jañàdharaþ .. asyàþ praõàmamantraþ .
     %<àstãkasya munermàtà bhaginã vàsukestathà .
     jaratkàrumuneþ patnã manasàdevi ! namo'stu te ..>% iti tasyàþ påjàpaddhatiþ .. tasyà nàmnàü vyutpattiryathà -- ÷rãnàràyaõa uvàca .
     %<÷råyatàü manasàkhyànaü yat ÷rutaü dharmavaktrataþ .
     kanyà sà ca bhagavatã ka÷yapasya ca mànasã ..
     teneyaü manasàdevã manasà yà ca dãvyati .
     manasà dhyàyate yà và paramàtmànamã÷varã ..
     tena sà manasàdevã yogena tena dãvyati .
     àtmàràmà ca sà devã vaiùõavã siddhayoginã ..
     triyuga¤ca tapastaptvà kçùõasya paramàtmanaþ .
     jaratkàru÷arãra¤ca dçùñvà yat kùãõamã÷varaþ ..
     gopãpatirnàma cakre jaratkàruriti prabhuþ .
     và¤chita¤ca dadau tasyai kçpayà ca kçpànidhiþ ..
     påjà¤ca kàrayàmàsa cakàra ca punaþ punaþ .
     svarge ca nàgaloke ca pçthivyàü brahmalokataþ ..
     bhç÷aü jagatsu gaurã sà sundarã ca manoharà .
     jagadgaurãti vikhyàtà tena sà påjità satã ..
     ÷iva÷iùyà ca sà devã tena ÷aivãti kãrtità .
     viùõubhaktàtãva ÷a÷vadvaiùõavã tena nàrada ! ..
     nàgànàü pràõarakùitrã yaj¤e janmejayasya ca .
     nàge÷varãti vikhyàtà sà nàgabhaginãti ca ..
     viùaü saühartumã÷à sà tena viùaharãti sà .
     siddhaü yogaü haràt pràpa tenàtisiddhayoginã .
     mahàj¤àna¤ca gopya¤ca mçtasa¤jãvanãü paràm .
     mahàj¤ànayutàü tà¤ca pravadanti manãùiõaþ ..
     àstãkasya munãndrasya màtà sà ca tapasvinaþ ..
     àstãkamàtà vikhyàtà jagatsu supratiùñhãtà ..
     priyà munerjaratkàrormunãndrasya mahàtmanaþ .
     yogino vi÷vapåjyasya jaratkàrupriyà tataþ ..
     jaratkàrurjagadgaurã manasà siddhayoginã .
     vaiùõavã nàgabhaginã ÷aivã nàge÷varã tathà ..
     jaratkàrupriyàstãkamàtà viùaharãti ca .
     mahàj¤ànayutà caiva sà devã vi÷vapåjità ..
     dvàda÷aitàni nàmàni påjàkàle ca yaþ pañhet .
     tasya nàgabhayaü nàsti tasya vaü÷odbhavasya ca ..
     nàgabhãte ca ÷ayane nàgagraste ca mandire .
     nàgakùate mahàdurge nàgaveùñitavigrahe .
     idaü stotraü pañhitvà tu mucyate nàtra saü÷ayaþ .
     nityaü pañhed yastaü dçùñvà nàgavargaþ palàyate ..
     da÷alakùajapenaiva stotrasiddhirbhavennçõàm .
     stotrasiddhirbhavedyasya sa viùaü bhoktumã÷varaþ ..
     nàgaughabhåùaõaü kçtvà sa bhavennàgavàhanaþ .
     nàgàsano nàgatalpo mahàsiddhobhavennaraþ ..>% iti brahmavaivarte mahàpuràõe prakçtikhaõóe nàràyaõanàradãye manasopàkhyàne manasàstotraü nàma pa¤cacatvàriü÷attamo'dhyàyaþ .. * .. tasyàþ påjàmantràdi yathà -- ÷rãnàràyaõa uvàca .
     %<påjàvidhànaü stotra¤ca ÷råyatàü munipuïgava ! .
     dhyàna¤ca sàmavedoktaü devãpåjàvidhànakam ..
     ÷vetacampakavarõàbhàü ratnabhåùaõabhåùitàm .
     vahri÷uddhàü÷ukàdhànàü nàgayaj¤opavãtinãm ..
     mahàj¤ànayutà¤caiva pravaràü j¤àninàü satãm .
     siddhàdhiùñhàtçdevã¤ca siddhàü siddhipradàü bhaje ..
     iti dhyàtvà tu tàü devãü målenaiva prapåjayet .
     naivedyairvividhairdãpaiþ puùpadhåpànulepanaiþ ..
     målamantra÷ca vedokto bhaktànàü và¤chitapradaþ .
     mune ! kalpatarurnàma susiddho dbàda÷àkùaraþ ..
     oü hrãü ÷rãü krãü aiü manasàdevyai svàheti kãrtitaþ .
     pa¤calakùajapenaiva mantrasiddhirbhavennçõàm ..
     mantrasiddhirbhavedyasya sa siddho jagatãtale .
     sudhàsamaü viùaü tasya dhanvantarisamo bhavet ..
     brahmannàùàóhasaükràntyàü snuhã÷àkhàsu yatnataþ .
     àvàhya devãmã÷àntàü påjayed yo hi bhaktitaþ ..
     pa¤camyàü manasàkhyàyàü devyai dadyàcca yo balim .
     dhanavàn puttravàü÷caiva kãrtimàü÷ca bhaveddhruvam ..
     påjàvidhànaü kathitaü tadàkhyànaü ni÷àmaya .
     kathayàmi mahàbhàga ! yat ÷rutaü dharmavaktataþ ..>% tasyà janmakàraõaü yathà --
     %<purà nàgabhayàkràntà babhuyurmànavà bhuvi .
     yàn yàn khàdanti nàgà÷ca te na jãvanti nàrada ! ..
     mantràü÷ca sasçje bhãtaþ ka÷yapaþ brahmaõàrthitaþ .
     vedabãjànusàreõa copade÷ena brahmaõaþ ..
     mantràdhiùñhàtçdevãntàü manasàü sasçje tataþ .
     tapasà manasà tena babhåva manasà ca sà ..>% tasyàstapasyàdi yathà --
     %<kumàrã sà ca sambhåya jagàma ÷aïkaràlayam .
     bhaktyà saüpåjya kailàse tuùñàva candra÷ekharam ..
     divyaü varùasahasra¤ca taü siùeve muneþ sutà .
     à÷utoùo mahe÷a÷ca tà¤ca tuùño babhåva ha ..
     mahàj¤ànaü dadau tasyai pàñhayàmàsa sàma ca .
     kçùõamantraü kalpataruü dadàvaùñàkùaraü mune ! ..
     lakùmãmàyà kàmabãjaü ïe'ntaü kçùõapadantathà .
     trailokyamaïgalaü nàma kavacaü påjanakramam ..
     sarvapåjya¤ca stavanaü dhyànaü bhuvanapàvanam .
     pura÷caryàkrama¤càpi vedoktaü sarvasammatam ..
     pràptà mçtyu¤jayàjj¤ànaü paraü mçtyu¤jayaü satã .
     jagàma tapase sàdhvã puùkaraü ÷aïkaràj¤ayà ..
     triyuga¤ca tapastaptvà kçùõasya paramàtmanaþ .
     siddhà babhåva sà devã dadar÷a purataþ prabhum ..
     dçùñvà kç÷àïgãü bàlà¤ca kçpayà ca kçpànidhiþ .
     påjà¤ca kàrayàmàsa cakàra ca svayaü hariþ ..
     vara¤ca pradadau tasyai påjità tvaü bhave bhava .
     varaü dattvà ca kalyàõyai sadya÷càntardadhe vibhuþ ..
     prathame påjità sà ca kçùõena paramàtmanà .
     dvitãye ÷aïkareõaiva ka÷yapena sureõa ca ..
     manunà muninà caiva nàgena mànavàdinà .
     babhåva påjità sà ca triùu lokeùu suvratà ..>% tasyà vivàhaþ svàmikartçkatyàga÷ca yathà --
     %<jaratkàrumunãndràya ka÷yapastàü dadau purà .
     ayàcito muni÷reùñho jagràha brahmaõàj¤ayà ..
     kçtvodvàhaü mahàyogã vi÷ràntastapasà ciram .
     suùvàpa devyà jaghane vañamåle ca puùkare ..
     nidràü jagàma ca muniþ smçtvà nidre÷amã÷varam .
     jagàmàstaü dinakaraþ sàyaükàla upasthitaþ ..
     sacintya manasà tatra manasà sà pratiùñhità .
     dharmalopabhayenaiva cakàràlocanaü satã ..
     akçtvà pa÷cimàü sandhyàü nityà¤caiva dbijanmanàm .
     brahmahatyàdikaü pàpaü labhiùyati patirmama ..
     nopatiùñhati yaþ pårbàü nopàste yastu pa÷cimàm .
     sa ca evà÷ucirnityaü brahmahatyàdikaü labhet ..
     vedoktamapi saücintya bodhayàmàsa taü munim .
     sa ca buddhà muni÷reùñha÷cukopa tàü dç÷à muniþ ..
     jaratkàruruvàca .
     kathaü me suvrate ! sàdhvi ! nidràbhaïgaþ kçtastvayà .
     vyarthaü vratàdikaü tasyà yà bhartu÷càpakàriõã ..
     tapa÷càna÷ana¤caiva vrataü dànàdika¤ca yat .
     bharturapriyakàriõyàþ sarvaü bhavati niùphalam ..
     yayà priyaþ påjita÷ca ÷rãkçùõaþ påjitastayà .
     pativratàvratàrtha¤ca patiråpã hariþ svayam ..
     sarvadànaü sarvayaj¤aþ sarvatãrthaniùevaõam .
     sarvaü vrataü tapaþ sarvamupavàsàdika¤ca yat ..
     sarvadharma÷ca satya¤ca sarvadevaprapåjanam .
     tatsarvaü svàmisevàyàþ kalàü nàrhanti ùoóa÷ãm ..
     supuõye bhàrate varùe patisevàü karoti yà .
     vaikuõñhaü svàminà sàrdhaü sà yàti brahmaõaþ ÷atam ..
     vipriyaü kurute bharturvipriyaü vadati priyam .
     asatkulaprajàtà yà tatphalaü ÷råyatàü sati ! ..
     kumbhãpàkaü vrajet sà ca yàvaccandradivàkarau .
     tato bhavati càõóàlã patiputtravivarjità ..
     ityuktvà ca suni÷reùñho babhåva sphuritàdharaþ .
     cakampe manasà sàdhvã bhayenovàca taü patim ..
     manasovàca .
     sandhyàlopabhayenaiva nidràbhaïgaþ kçtastava .
     kuru ÷àstiü mahàbhàga ! duùñàyà mama suvrata ! ..
     ÷çïgàràhàranidràõàü ya÷ca bhaïgaü karoti ca .
     sa vrajet kàlasåtra¤ca svàmina÷ca vi÷eùataþ ..
     ityuktvà manasàdevã svàmina÷caraõàmbuje .
     papàta bhaktyà bhãtà ca ruroda ca punaþ punaþ ..
     kupita¤ca muniü dçùñvà ÷rãsåryaþ ÷aptumudyatam .
     tatràjagàma bhagavàn sandhyayà saha nàrada ! ..
     tatràgatya muni÷reùñhamuvàca bhàskaraþ svayam .
     vinayena ca bhãta÷ca tayà saha yathocitam ..
     ÷rãsårya uvàca .
     såryàstasamayaü dçùñvà dharmalopabhayena ca .
     bodhayàmàsa tvàü vipra ! nàhamastaü gatastadà ..
     kùamasva bhagavan ! brahmanmàü ÷aptuü nocitaü mune ! ..
     bràhmaõànà¤ca hçdayaü navanãtasamaü tathà .
     teùàü kùaõàrdhaü krodha÷ca tato bhasma bhavejjagat ..
     punaþ sraùñuü dbijaþ ÷akto na tejasvã dvijàt paraþ .
     bràhmaõo brahmaõo vaü÷aþ prajvalan brahmatejasà ..
     ÷rãkçùõaü bhàvayennityaü brahmajyotiþ sanàtanam .
     såryasya vacanaü ÷rutvà dvijaþ ÷ànto babhåva ha ..
     såryo jagàma svasthànaü gçhãtvà bràhmaõà÷iùam .
     tatyàja manasàü vipraþ pratij¤àpàlanàya ca ..
     rudantã ÷okayuktà ca hçdayena vidåyatà .
     sà sasmàra guruü ÷ambhumiùñadevaü hariü vidhim ..
     ka÷yapaü janmadàtàraü vipattau bhayakarùità .
     tatràjagàma bhagavàn gopã÷aþ ÷ambhureva ca .
     vidhi÷ca ka÷yapa÷caiva manasà paricintitaþ ..
     dçùñvà vipro'bhãùñadevaü nirguõaü prakçteþ param .
     tuùñàva parayà bhaktyà praõanàma muhurmuhuþ ..
     nama÷cakàra ÷ambhu¤ca brahmàõaü ka÷yapantadà .
     kathamàgamanaü devà iti pra÷naü cakàra saþ ..
     brahmà tadvacanaü ÷rutvà sahasà samayocitam .
     samuvàca namaskçtya hçùãke÷apadàmbujam ..
     brahmovàca .
     yadi tyaktà dharmapatnã dharmiùñhà manasà satã .
     kuruùvàsyàü sutotpattiü svadharmapàlanàya vai ..
     yatã và brahmacàrã và bhikùurvanacaro'pi và .
     jàyàyà¤ca sutotpattiü kçtvà pa÷càt tyajenmune ! ..
     akçtvà tu sutotpattiü vairàgã yastyajet priyàm .
     sravettapastatpuõya¤ca càlanyà¤ca yathà jalam ..>% tasyàþ puttrotpattiryathà --
     %<brahmaõo vacanaü ÷rutvà jaratkàrurmunã÷varaþ .
     cakàra tannàbhispar÷aü yogena mantrapårbakam ..
     tasyai ÷ubhà÷iùaü dattvà yayurdevà mudànvitàþ .
     mudànvità ca manasà jaratkàrurmudànvitaþ ..
     muneþ karaspar÷amàtràt sadyo garbho babhåva ha .
     manasàyà muni÷reùñha ! muni÷reùñha uvàca tàm ..>% jaratkàruruvàca . garbheõànena manase ! tava puttro bhaviùyati . jitendriyàõàü pravaro dhàrmiko vaiùõavàgraõãþ .. tejasvã ca tapasvã ca ya÷asvã ca guõànvitaþ . varo vedavidà¤caiva j¤àninàü yoginàntathà .. sa ca puttro viùõubhakto dhàrmikaþ kulamuddharet . nçtyanti pitaraþ sarve yajjanmamàtrato mudà .. pativratà su÷ãlà yà sà priyà priyavàdinã . dharmiùñhaputtramàtà ca kulajà kulapàlikà .. haribhaktiprado bandhustamiùñaü tatsukhapradam . yo bandhacchit sa ca pità harervartma pradar÷akaþ .. sà garbhadhàriõã yà ca garbhavàsavimocanã . viùõumantrapradàtà ca sa gururviùõubhaktidaþ .. guru÷ca j¤ànadàtà ca tajj¤ànaü kçùõabhàvanam . àbrahmastambaparyantaü yato vi÷vaü caràcaram .. àvirbhåtaü tirobhåtaü kiü và j¤ànaü tadanyataþ . vedajaü yogajaü yadyattatsàraü harisevanam .. tattvànàü sàrabhåta¤ca hariranyadvióambanam . dattaü j¤ànaü mayà tubhyaü sa svàmã j¤ànado hi yaþ . j¤ànàt pramucyate bandhàt sa ripuryo hi bandhadaþ .. viùõubhaktiyutaü j¤ànaü na dadàti hi yo guruþ . sa ripuþ ÷iùyaghàtã ca yo hi bandhànna mocayet .. jananãgarbhajàt kle÷àd yamatàóanajàttathà . na mocayed yaþ sa kathaü gurustàto hi bàndhavaþ .. paramànandaråpa¤ca kçùõamàrgamana÷varam . na dar÷ayed yaþ sa kathaü kãdç÷o bàndhavo nçõàm .. bhaja sàdhvi ! paraü brahmàcyutaü kçùõa¤ca nirguõam . nirmåla¤ca purà karma bhaved yatsevayà dhruvam .. mayà cchalena tvaü tyaktà kùama devi ! mama priye ! . kùamàyutànàü sàdhvãnàü sattvàt krodho na vidyate .. puùkaraü tapase yàmi gaccha devi ! yathàsukham . ÷rãkçùõacaraõàmbhojadhyànavicchedakàtaraþ .. dhanàdiùu striyàü prãtiþ pravçttivartma gacchatàm . ÷rãkçùõacaraõàmbhoje niùpçhàõàü manorathàþ .. jaratkàruvacaþ ÷rutvà manasà ÷okakàtarà . sà sà÷runetrà vinayàduvàca pràõavallabham .. manasovàca . doùeõàhaü tvayà tyaktà nidràbhaïgeõa te prabho ! . yatra smaràmi tvàü bandho ! tatra màmàgamiùyasi .. bandhubhedaþ kle÷atamaþ puttrabhedastataþ paraþ . pràõe÷abhedaþ pràõànàü vicchedàt sarvataþ paraþ .. patiþ pativratànàntu ÷ataputtràdhikaþ smçtaþ . sarvasmàttu priyaþ strãõàü priyastenocyate budhaiþ .. puttre yathaikaputtràõàü vaiùõavànàü yathà harau . netre yathaikanetràõàü tçùitànàü yathà jale .. kùudhitànàü yathànne ca kàmukànàü yathà striyàm . yathà parasve cauràõàü yathà jàre kuyoùitàm .. viduùà¤ca yathà ÷àstre bàõijye baõijàü yathà . tathà ÷a÷vanmanaþ kànte sàdhvãnàü yoùitàü prabho ! .. ityuktvà manasà devã papàta svàminaþ pade . kùaõaü cakàra kroóe tàü kçpayà sa kçpànidhiþ .. netrodakena manasàü snàpayàmàsa tàü muniþ . sà÷ruõà ca muneþ kroóaü siùeca bhedakàtarà .. tadà j¤ànena tau dvau ca vi÷okau ca babhåvatuþ . smàraü smàraü padàmbhojaü kçùõasya paramàtmanaþ .. jagàma tapase vipraþ svakàntàü suprabodhya ca . jagàma manasà ÷ambhoþ kailàsaü mandiraü guroþ .. pàrvatã bodhayàmàsa manasàü ÷okakarùitàm . ÷iva÷càtãva j¤ànena ÷ivena ca ÷ivàlaye .. supra÷astadine sàdhvã suùuve maïgalakùaõe . nàràyaõàü÷aü puttra¤ca j¤àninàü yoginàü gurum .. garbhasthito mahàj¤ànaü ÷rutvà ÷aïkaravaktrataþ . sa babhåva ca yogãndro yoginàü j¤àninàü guruþ .. jàtakaü kàrayàmàsa vàcayàmàsa maïgalam . vedàü÷ca pàñhayàmàsa ÷ivàya ca ÷ivaþ ÷i÷oþ .. ratnatrikoñilakùa¤ca bràhmaõebhyo dadau ÷ivaþ . pàrvatã ca gavàü lakùaü ratnàni vividhàni ca .. ÷ambhu÷ca caturo vedàn vedàïgànãtaràõi ca . bàlakaü pàñhayàmàsa j¤ànaü mçtyu¤jayaü param .. bhaktirasti svakànte càbhãùñadeve gurau harau . yasyà÷ca tena tvatputtro babhåvàstãka eva ca .. jagàma tapase viùõoþ puùkaraü ÷aïkaràj¤ayà . saüpràpya ca mahàmantraü tapa÷ca paramàtmanaþ .. divyaü varùatrilakùa¤ca tapastaptvà tapodhanaþ . àjagàma mahàyogã namaskartuü ÷ivaü prabhum .. ÷aïkara¤ca namaskçtya kçtvà ca bàlakaü puraþ . sà càjagàma manasà ka÷yapasyà÷ramaü pituþ .. tàü saputtràü sutàü dçùñvà mudaü pràpa prajàpatiþ . ÷atalakùa¤ca ratnànàü bràhmaõebhyo dadau mune ! .. bràhmaõàn bhojayàmàsa so'saükhyàn ÷reyase ÷i÷oþ . aditi÷ca diti÷cànyà mudaü pràpuþ parantathà .. sà saputtrà ca suciraü tasthau tàtàlaye tadà . tadãyaü punaràkhyànaü vakùyàmi tanni÷àmaya .. tasyà màhàtmyaü yathà --
     %<athàbhimanyutanaye brahma÷àpaþ parãkùite .
     babhåva sahasà brahman ! daivadoùeõa karmaõà ..
     saptàhe samatãte tu takùakastvà¤ca bhokùyati .
     ÷a÷àpa ÷çïgã nçpatiü kau÷ikyà÷ca jalena ca ..
     ràjà ÷rutvà tatpravçttiü gaïgàdvàraü jagàma saþ .
     tatra tasthau ca saptàhaü ÷u÷ràva dharmasaühitàm ..
     saptàhe samatãte tu gacchantaü takùakaü pathi .
     dhanvantarirnçpaü bhoktuü dadar÷a gàmuko nçpam ..
     tayorbabhåva saüvàdaþ suprãti÷ca parasparam .
     dhanvantarirmaõiü pràpa takùakaþ svecchayà dadau ..
     sa yayau taü gçhãtvà ca tuùñaþ prahçùñamànasaþ .
     takùako bhakùayàmàsa nçpa¤ca ma¤cakasthitam ..
     ràjà jagàma vaikuõñhaü smàraü smàraü hariü gurum .
     satkàraü kàrayàmàsa piturjanmejayaþ ÷ucà ..
     ràjà cakàra yaj¤a¤ca sarpasatraü tato mune ! .
     pràõàüstatyàja sarpàõàü samåho brahmatejasà ..
     sa takùaka÷ca bhãta÷ca mahendraü ÷araõaü yayau .
     sendra¤ca takùakaü hantuü vipravargaþ samudyataþ ..
     atha devà÷ca munaya÷càyayurmanasàntikam .
     tàntuùñàva mahendra÷ca bhayakàtaravihvalaþ ..
     tata àstãka àgatya yaj¤a¤ca màturàj¤ayà .
     mahendratakùakapràõàn yayàce bhåmipaü varam ..
     dadau varaü nçpa÷reùñhaþ kçpayà bràhmaõàj¤ayà .
     yaj¤aü samàpya viprebhyo dakùiõà¤ca dadau mudà ..
     viprà÷ca munayo devà gatvà ca manasàntikam .
     manasàü påjayàmàsustuùñuvu÷ca pçthak pçthak ..
     ÷akraþ sambhçtasambhàro bhaktiyuktaþ sadà ÷uciþ .
     manasàü påjayàmàsa tuùñàva paramàdaram ..
     dattvà ùoóa÷opacàraü bali¤ca tatpriyaü tadà .
     pradadau parituùña÷ca brahmaviùõu÷ivàj¤ayà ..
     saüpåjya manasàdevãü prayayuþ svàlaya¤ca te .
     ityevaü kathitaü sarvaü kiü bhåyaþ ÷rotumicchasi ..>% indrakçtamanasàpåjàstotre yathà -- nàrada uvàca .
     %<kena tuùñàva stotreõa mahendro manasàü satãm .
     påjàvidhikramaü tasyàþ ÷rotumicchàmi tattvataþ ..
     ÷rãnàràyaõa uvàca .
     susnàtaþ ÷uciràcànto dhçtvà dhaute ca vàsasã .
     ratnasiühàsane devãü vàsayàmàsa bhaktitaþ ..
     svargagaïgàjalenaiva bahukumbhasthitena ca .
     snàpayàmàsa manasàü mahendro vedamantrataþ ..
     vàsasã vàsayàmàsa vahri÷uddhe manohare .
     sarvàïge candanaü dattvà pàdyàrdhyaü bhaktisaüyutaþ ..
     gaõe÷a¤ca dine÷a¤ca vahniü viùõuü ÷ivaü ÷ivàm .
     saüpåjyàdau devaùañkaü påjayàmàsa tàü satãm ..
     oü hrãü ÷rãü manasàdevyai svàhetyeva¤ca mantrataþ .
     da÷àkùareõa målena dadau sarvaü yathocitam ..
     dattvà ùoóa÷opacàraü durlabhaü durlabhàü hariþ .
     bhaktyà ca påjayàmàsa brahmaõà prerito mudà ..
     vàdyaü nànàprakàra¤ca vàdayàmàsa tatra vai .
     babhåva puùpavçùñi÷ca nabhaso manasopari ..
     devavipràj¤ayà tatra brahmaviùõu÷ivàj¤ayà .
     tuùñàva sà÷runetra÷ca pulakà¤citavigrahaþ ..
     mahendra uvàca .
     devi ! tvàü stotumicchàmi sàdhvãnàü pravaràü varàm .
     paràtparà¤ca paramàü nahi stotuü kùamo'dhunà ..
     stotràõàü lakùaõaü vede svabhàvàkhyànatatparam .
     na kùamaþ prakçtaü vaktuü guõànàü tava suvrate ! ..
     ÷uddhasattvasvaråpà tvaü kopahiüsàvivarjità .
     na ca ÷apto munistena tyaktayà ca tvayà yataþ ..
     tvaü mayà påjità sàdhvã jananã ca yathàditiþ .
     dayàråpà ca bhaginã kùamàråpà yathà prasåþ ..
     tvayà me rakùitàþ pràõàþ puttradàràþ sure÷vari ! .
     ahaü karomi tvàü påjyàü prãti÷ca vardhate mama .
     nityà yadyapi påjyà tvaü bhave'tra jagadambike ! .
     tathàpi tava påjà¤ca vardhayàmi tta sarvataþ ..
     ye tvàmàùàóhasaükràntyàü påjayiùyanti bhaktitaþ .
     pa¤camyàü manasàkhyàyàmã÷àü tvàü và dine dine ..
     puttrapauttràdayasteùàü vardhante ca dhanàni ca .
     ya÷asvinaþ kãrtimanto vidyàvanto guõànvitàþ ..
     ye tvàü na påjayiùyanti nindantyaj¤ànato janàþ .
     lakùmãhãnà bhaviùyanti teùàü nàgabhayaü sadà ..
     tvaü svayaü svargalakùmã÷ca vaikuõñhe kamalàlayà .
     nàràyaõàü÷o bhagavàn jaratkàrurmunã÷varaþ ..
     tapasà tejasà tvà¤ca manasà sasçje pità .
     asmàkaü rakùaõàyaiva tena tvaü manasàbhidhà ..
     manasà devituü ÷aktà svàtmanà siddhayoginã .
     tena tvaü manasàdevã påjità vandità bhave ..
     yàü bhaktyà manasà devàþ påjayantyani÷aü bhç÷am .
     tena tvàü manasàü devãü pravadanti puràvidaþ ..
     sattvaråpà ca devi ! tvaü ÷a÷vatsattvaniùevayà .
     yo hi yad bhàvayennityaü sa tat pràpnoti tatsamaþ ..
     indra÷ca manasàü j¤àtvà gçhãtvà bhaginã¤ca tàm .
     prajagàma svabhavanaü bhåùàvàsaþparicchadàm ..
     puttreõa sàrdhaü sà devã ciraü tasthau piturgçhe .
     bhràtçbhiþ påjità ÷a÷vanmànyà vandyà ca sarvataþ ..
     golokàt surabhã brahman ! tatràgatya supåjitàm .
     tàü snàpayitvà kùãreõa påjayàmàsa sàdaram ..
     j¤àna¤ca kathayàmàsa gopyaü sarvasudurlabham .
     tayà devyà påjità sà svarloka¤ca punaryayau ..
     idaü stotraü puõyabãjaü tàü saüpåjya ca yaþ pañhet .
     tasya nàgabhayaü nàsti tasya vaü÷odbhavasya ca ..
     viùaü bhavet sudhàtulyaü siddhastotro yadà bhavet .
     pa¤calakùajapenaiva siddhastotro bhavennaraþ .
     sarpa÷àyã bhavet so'pi ni÷citaü sarpavàhanaþ ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 46 adhyàyaþ .. dhanvantarikçtamanasàdhyànapåjàdi yathà -- dhanvantariruvàca .
     %<ihàgaccha jagadgauri ! gçhàõa mama påjanam .
     påjyà tvaü triùu lokeùu parà ka÷yapakanyake ! ..
     tvayà jitaü jagat sarvaü devi ! viùõusvaråpayà .
     tena te'straprayoga÷ca na kçto raõabhåmiùu ..
     ityuktvà saüyato bhåtvà bhaktinamràtmakandharaþ .
     gçhãtvà ÷uklakusumaü dhyànaü kartuü samudyataþ ..
     càrucampakavarõàbhàü sarvàïgasumanoharàm .
     ãùaddhàsyaprasannàsyàü ÷obhitàü såkùmavàsasà ..
     kavarãbhàra÷obhàóhyàü ratnàbharaõabhåùitàm .
     sarvàbhayapradàü devãü bhaktànugrahakàtaràm ..
     sarvavidyàpradàü ÷àntàü sarvavidyàvi÷àradàm ..
     nàgendravàhinãü devãü bhaje nàge÷varãü paràm ..
     dhyàtvaivaü kusumaü dattvà nànàdravyasamanvitam .
     dattvà ùoóa÷opacàraü påjayàmàsa tàü priye ! ..
     stotra¤cakàra bhaktyà ca pulakà¤citavigrahaþ .
     puñà¤jaliyuto bhåtvà bhaktinamràtmakandharaþ .. * ..
     dhanvantariruvàca .
     namaþ siddhisvaråpàyai siddhidàyai namo namaþ .
     namaþ ka÷yapakanyàyai varadàyai namo namaþ ..
     namaþ ÷aïkarakanyàyai ÷aïkaràyai namo namaþ .
     namaste nàgavàhinyai nàge÷varyai namo namaþ ..
     namo nàgabhaginyai ca yoginyai ca namo namaþ .
     namo'stãkajananyai ca jananyai jagatàü namaþ ..
     namo jaratkàrunàmne jaratkàrustriyai namaþ ..
     nama÷ciraü tapasvinyai sukhadàyai namo namaþ .
     namastapaþsvaråpàyai phaladàyai namo namaþ ..
     su÷ãlàyai ca sàdhvyai ca ÷àntàyai te namo namaþ .
     ityevamuktvà bhaktyà ca praõanàma prayatnataþ ..
     tuùñà devã varaü dattvà satvaraü svàlayaü yayau ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe dhanvantaridarpabhaïgamanasàvijayo nàma 51 adhyàyaþ .. * .. (kàmaråpasthitanadãvi÷eùaþ . yathà, kàlikàpuràõe . 74 . 33 .
     %<tatastu manasà nàma nadã puõyatamà parà .
     saritsà manasàkhyà tu tçõabindvavatàrità ..
     vai÷àkhaü sakalaü màsaü yasyàü snàtvà narottamaþ .
     viùõulokamavàpyaiva tato mokùamavàpnuyàt ..>%)

#<manasàdevã>#, strã, (manasà càsau devã ceti . yadvà, manasà dãvyatãti . div + ac . ïãp . %<manasaþ saüj¤àyàm .>% 6 . 3 . 4 . iti vibhaktyaluk ca .) manasà . iti jañàdharaþ .. (yathà, brahmavaivarte prakçtikhaõóe . 46 . 118 .
     %<sampåjya manasàdevãü prayayuþ svàlaya¤ca te ..>%) asyà vivaraõaü manasà÷abde draùñavyam ..

#<manasijaþ>#, puü, (manasi jàyata iti . jan + óaþ .
     %<haladantàt saptamyàþ saüj¤àyàm . 6 . 3 . 9 .>% ityaluk .) kàmadevaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 27 .. (yathà, ÷àkuntale dvitãyàïke .
     %<kàmaü priyà na sulabhà manastu tadbhàvadar÷anà÷vàsi .
     akçtàrthe'pi manasije ratimubhayapràrthanà kurute ..>%) manojàte, tri ..

#<manasi÷ayaþ>#, puü, (manasi ÷ete iti . ÷ã + %<adhikaraõe ÷ete .>% 3 . 2 . 15 . iti ac .
     %<haladantàt saptamyàþ saüj¤àyàm . 6 . 3 . 9 .>% ityaluk .) kàmadevaþ . iti halàyudhaþ ..

#<manaskàraþ>#, puü, (manasi manaso và kàro ni÷caya iti . yadvà, kç + bhàve gha¤ . manasaþ kàrovikàraþ karaõamiti và .) manasaþ sukhàdiþ . tatryàyaþ . cittàbhogaþ 2 . ityamaraþ . 1 . 5 . 5 .. dve manasaþ sukhàdau tatparatve ekasmin viùaye manasaþ punaþ punaþ pravçttiràbhogaþ . àbhogastàtparyamiti sarvànandaþ . sthairyamityanye . vyàpàra ityapare . và¤chitavastupràptyà cittasya niràkàïkùatà . àbhogaþ paripårõateti pare . anàgatacintanàdiråpo manaskàra ityapare . manaso manasi và kàro ni÷cayo manaskàraþ setu kakheti saþ . manasi karaõaü manasi kàraþ ityapi dç÷yate atra bàhulyàt saptamyà aluk . iti taññãkàyàü bharataþ ..

#<manastàpaþ>#, puü, (manasaþ tàpaþ pãóà .) manaþpãóà . yathà, gàruóe 111 adhyàye .
     %<manastàpaü na kurvãta àpadaü pràpya pàrthivaþ .
     samabuddhiþ prasannàtmà sukhaduþkhe samo bhavet ..>% anutàpaþ . yathà, pràya÷cittatattve .
     %<bràhmaõena yadà daivàt chinnaü yaj¤opavãtakam .
     manastàpena ÷uddhiþ syàdàpastambo'bravãnmuniþ ..>%

#<manastàlaþ>#, puü, (talyata iti . tala pratiùñhàyàm + gha¤ . manasi tàlaþ pratiùñhà yasya .) durgàyàþ siühaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (haritàlaþ . tatra klãvatvamapi . yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<haritàlaü manastàlaü varõakaü nañabhåùaõam ..>%)

#<manasthaü>#, tri, (mane manasi và tiùñhatãti . sthà + kaþ . pakùe visargasya lopaþ .) mano'vacchinnam . antaþkaraõasthitam . yathà --
     %<manasthaü manamadhyasthaü madhyasthaü manavarjitam .
     manasà manamàlokya svayaü siddhyanti yoginaþ ..>% iti ÷rãmaduttaragãtàsåpaniùatsu brahmavidyàyàü yoga÷àstre ÷rãkçùõàrjunasaüvàde brahmaniråpaõaü nàma 1 adhyàyaþ .. %<tàdç÷abrahmàparokùeõa mucyate ityàha manasthamityàdi . manasthaü mano'vacchinnam . manamadhyasthaü manaþsàkùãbhåtam . madhyasthaü sarvasàkùãbhåtam . manavarjitaü saïkalpavikalpàdirahitam . manamavabodhàtmakam . tadevaü manasà pari÷uddhàntaþkaraõena . àlokya tad gocaràparokùacaramavçttiü labdhvà . yoginaþ j¤àninaþ . svayameva siddhyanti nivçttàvidyakà muktà bhavantãtyarthaþ .>% iti ÷rãmaduttaragãtàyàþ subodhinyàü ñãkàyàü ÷rãgauóapàdàcàryaviracitàyàü 1 adhyàyaþ .. * .. sarve sàntà adantà÷ceti pramàõàdatra mana÷abdo'kàràntaþ . manaþsthitam . yathà --
     %<àjanmaü manmanasthaü yadapi mama manomadhyataþ kvàpi nàbhåt tatte puõyapratàpàdiha ÷aradi sataþ siddhamàbhåt sukhena ..>% ityudbhañaþ ..

#<manasvinã>#, strã, (pra÷astaü mano'styasyàþ iti . manas + vini . ïãp .) pra÷astamanàþ strã . yathà, kumàrasambhave . 3 . 32 .
     %<manasvinãmànavighàtadakùaü tadeva jàtaü vacanaü smarasya ..>% mçkaõóoþ patnã . yathà, màrkaõóeyapuràõe . 52 . 17 .
     %<pràõa÷caiva mçkaõóu÷ca pità mama mahàya÷àþ .
     manasvinyàmahaü tasmàt puttro veda÷irà mama ..>% prajàpatipatnã . sà ca somasya vasorjananã . yathà, mahàbhàrate . 1 . 66 . 19 .
     %<dhåmràyàstu dharaþ puttro brahmavidyo dhruvastathà .
     candramàstu manasvinyàþ ÷vasàyàþ ÷vasanastathà ..>%)

@<[Page 3,610c]>@
#<manasvã>#, [n] puü, (pra÷astaü mano'styasyeti . manas + viniþ .) ÷arabhaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. pra÷astamanoyukte, tri . yathà --
     %<manasvigarhitaþ panthàþ samàroóhumasàmpratam ..>% iti kàrakañãkàyàü durgàdàsaþ ..

#<manàk>#, vya, (manyate iti . mana j¤àne + bàhulakàt àkpratyayaþ .) alpam . ityamaraþ . 3 . 4 . 8 .. (yathà, bhàgavate . 1 . 10 . 35 .
     %<marudhanvamatikramya sauvãràbhãrayoþ paràn .
     ànartàn bhàrgavopàgàcchràntavàho manàgvibhuþ ..>%) mandaþ . iti medinã . avyaya-ke, 11 ..

#<manàkà>#, strã, (manyata iti . mana + %<balàkàdaya÷ca .>% uõàø 4 . 14 . ityàkaþ . ñàp .) hastinã . ityuõàdikoùaþ ..

#<manàkkaraü>#, klã, (manàk yathà tathà karotãti . kç + ac .) maïgalyà . mallikàgandhayuktàguru . iti ÷abdacandrikà . (manàk alpasya karaþ .) iùatkàrake, tri ..

#<manàyã>#, strã, (manoþ patnãti . manu + %<manorau và .>% 4 . 1 . 38 . iti ïãp udàttaikàra÷ca .) manoþ patnã . iti jañàdharaþ ..

#<manàvã>#, strã, (manoþ strã . manu + %<manaurau và .>% 4 . 1 . 38 . iti ïãp aukàra÷càntàde÷aþ .) manupatnã . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (yathà, ÷atapathabràhmaõe . 1 . 1 . 4 . 16 .
     %<sà manoreva jàyàü manàvãü pravive÷a ..>%)

#<manitaü>#, tri, (mana bodhe + ktaþ .) j¤àtam . ityamaraþ . 3 . 1 . 10 ..

#<manãkaü>#, klã, (manyate ÷obhàrthamàdriyate iti . man + %<alãkàdaya÷ca .>% uõà 04 . 25 . iti kãkanpratyayena nipàtanàt sàdhu .) a¤janam . ityuõàdikoùaþ ..

#<manãùà>#, strã, (ãù + aþ . ñàp . manasa ãùà gamanam . %<÷akandhàdiùu pararåpaü vàcyam .>% 1 . 1 . 64 . ityasya vàrtikoktyà sàdhuþ .) buddhiþ . ityamaraþ . 1 . 7 . 5 .. (yathà, çgvede . 1 . 54 . 8 .
     %<asamaü kùatramasamà manãùà ..>% stutiþ . yathà, çgvede . 5 . 83 . 10 .
     %<uta prajàbhyo'vido manãùàm ..>% %<manãùàü stutimavida pràptavànasi ..>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<manãùã>#, [n] puü, (manãùà astyasyeti . manãùà + vrãhyàditvàt iniþ .) paõóitaþ . ityamaraþ . 2 . 7 . 5 .. (yathà ca manau . 1 . 17 .
     %<yanmårtyavayavàþ såkùmàstasyemànyà÷rayanti ùañ .
     tasmàccharãramityàhustasya mårtiü manãùiõaþ ..>%) buddhiyukte, tri .. (yathà, çgvede . 1 . 164 . 45 .
     %<catvàri vàk parimità padàni tàni vidurbràhmaõà ye manãùiõaþ ..>% %<manãùiõo medhàvinaþ .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

@<[Page 3,611a]>@
#<manuþ>#, strã, (man + %<÷ésvçsnihãti .>% uõàø 1 . 11 . iti uþ .) pçkkà . iti ràjanirghaõñaþ .. (manoþ patnãti . manu + %<manorau và .>% 4 . 1 . 38 . ityatra %<và grahaõena dbàvapi vikalpyete . tena trairåpyaü bhavati . manoþ strã manàyã manàvã manuþ .>% iti kà÷ikokteþ pakùe ïãbabhàvaþ .) manupatnã . iti liïgàdisaügrahe amaraþ ..

#<manuþ>#, puü, (manyate iti . mana + %<÷ésvçsnihãti .>% uõàø 1 . 11 . iti uþ .) brahmaõaþ puttraþ . sa ca prajàpatirdharma÷àstravaktà ca . iti liïgàdisaügrahe amaraþ .. manuùyaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, çgvede . 8 . 47 . 4 .
     %<manorvi÷vasya ghedima àdityàràya ã÷ate'nehaso vaåtayaþ suåtayo vaåtayaþ ..>% %<manoþ manuùyasya .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..) jinabhedaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. mantraþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, gautamãyatantre . 7 . 5 .
     %<gohiraõyakavastràdyaistoùayed gurumàtmanaþ .
     yathà dadàti santuùñaþ prasannavadano manum .. * ..>%) pratikalpe caturda÷a manavo bhavanti teùàü nàmàni yathà . svàyambhuvaþ 1 svàrociùaþ 2 uttamaþ 3 tàmasaþ 4 raivataþ 5 càkùuùaþ 6 ete gatàþ . vaivasvataþ 7 . vartamàno'yam . sàvarõiþ 8 dakùasàvarõiþ 9 brahmasàvarõiþ 10 dharmasàvarõiþ 11 rudrasàvarõiþ 12 devasàvarõiþ 13 indrasàvarõiþ 14 ete bhaviùyanti . iti ÷rãbhàgavate 8 skandhe 1 adhyàyaþ .. * .. eteùàmutpattiryathà --
     %<àdyo manurbrahmaputtraþ ÷ataråpàpatirbratã .
     dharmiùñhànàü variùñha÷ca gariùñho manuùu prabhuþ ..
     svàyambhuvaþ ÷ambhu÷iùyo viùõuvrataparàyaõaþ .
     jãvanmukto mahàj¤ànã bhavataþ prapitàmahaþ ..
     saüpràpa kçùõadàsya¤ca goloka¤ca jagàma saþ .
     dçùñvà muktaü svaputtra¤ca prahçùña÷ca prajàpatiþ ..
     tuùñàva ÷aïkaraü tuùñaþ sasçje manumanyakam .
     sa ca svayambhåputtra÷ca puraþ svàyambhuvo manuþ ..
     svàrociùo manu÷caiva dvitãyo vahrinandanaþ .
     ràjà vadànyo dharmiùñhaþ svàyambhuvasamo mahàn ..
     priyavratasutàvanyau dvau manå dharmiõàü varau .
     tau tçtãyacaturthau ca vaiùõavau tàmasottamau ..
     tau ca ÷aïkara÷iùyau ca kçùõabhaktiparàyaõau .
     dharmiùñhànàü variùñha÷ca raivataþ pa¤camo manuþ ..
     ùaùñha÷ca càkùuùo j¤eyo viùõubhaktiparàyaõaþ .
     ÷ràddhadevaþ såryasuto vaiùõavaþ saptamo manuþ ..
     sàvarõiþ såryatanayo vaiùõavo manuraùñamaþ .
     navamo dakùasàvarõirviùõuvrataparàyaõaþ ..
     da÷amo brahmasàvarõirbrahmaj¤ànavi÷àradaþ .
     tata÷ca dharmasàvarõirmanurekàda÷aþ smçtaþ ..
     dharmiùñha÷ca variùñha÷ca vaiùõavànàü sadà vratã .
     j¤ànã ca rudrasàvarõirmanu÷ca dvàda÷aþ smçtaþ ..
     dharmàtmà devasàvarõirmanurava trayoda÷aþ .
     traturda÷o mahàj¤ànã cendrasàvarõireva ca ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 51 adhyàyaþ .. api ca . svàyambhuvaþ 1 . sa ca gàyattryàü brahmaõo jàtaþ . asya puttràþ da÷a . agnidhraþ . agnibàhuþ . riphphaþ . sabalaþ . jyotiùmàn . dyutimàn . havyaþ . medhàþ . medhàtithiþ . vasu÷ca . svàrociùaþ 2 . asya puttrà÷catvàraþ . nabhaþ . nabhasyaþ . prasçtiþ . bhàvana÷ca . auttamiþ 3 . asya puttràþ da÷a . ãùaþ . årjaþ . bhårjaþ . ÷uciþ . ÷ukraþ . madhuþ . màdhavaþ . nabhasyaþ . nabhaþ . saha÷ca . tàmasaþ 4 . asya puttrà da÷a . akalmaùaþ . tapodhanvã . tapomålaþ . tapodhanaþ . taporatiþ . tapasyaþ . tapodyutiþ . parantapaþ . tapobhàgã . tapoyogã ca . raivataþ 5 . tasya puttràþ da÷a . aruõaþ . tattvadar÷ã . vittavàn . havyapaþ . kapiþ . muktaþ . nirutsukaþ . sattaþ . nirmohaþ . prakà÷aka÷ca . càkùuùaþ 6 . sa ca dhruvapauttràt ripu¤jayàt brahmadauhitryàü vãraõakanyàyàü vairiõyàü jàtaþ . tasya bhàryà naóóalà . tasya puttràþ da÷a . uruþ . puruþ . ÷atadyumnaþ . tapasvã . satyavàk . kaviþ . agniùñup . atiràtraþ . svacchasvaþ . abhimanyu÷ca . vaivasvataþ 7 . sa ca såryàt saüj¤àyàü jàtaþ . tasya puttràþ da÷a . ilaþ . ikùvàkuþ . ku÷anàbhaþ . ariùñaþ . riùñhaþ . nariùyantaþ . kuråùaþ . ÷aryàtiþ . pçùadhraþ . nàbhàga÷ca . sàvarõiþ 8 . sa ca såryàt chàyàyàü jàtaþ . tasya puttràþ da÷a . dhçtiþ . varãyàn . yavasaþ . suvarõaþ . vçùñiþ . cariùõuþ . ãóyaþ . sumatiþ . vasuþ . ÷ubhrya÷ca . raucyaþ 9 . asau ruceþ prajàpateþ puttraþ . bhautyaþ 10 . asau bhåtinàmakaprajàpateþ puttraþ . merusàvarõiþ 11 . asau brahmaõaþ puttraþ . çtuþ 12 . çtudhàmà 13 . vivvaksenaþ 14 . iti màtsye navamàdhyàyàvadhi ekaviü÷atyadhyàyaparyantam .. krama÷asteùàü vivaraõàni yathà, 1 svàyambhuvaþ . yathà, màrkaõóeye 53 adhyàye ..
     %<manoþ svàyambhuvasyàsan da÷a puttràstu tatsamàþ .
     yairiyaü pçthivã sarvà saptadvãpà saparvatà .
     sasamudrà karavatã prativarùaü nive÷ità ..>% 2 svàrociùaþ . yathà, tatraiva 67 adhyàye . màrkaõóeya uvàca .
     %<tataþ svàrociùaü nàmnà dyutimantaü prajàpatim .
     manu¤cakàra bhagavàüstasya manvantaraü ÷çõu ..
     tatràntare tu ye devà munayastatsutà÷ca ye .
     bhaupàlàþ krauùñuke ! ye tàn gadatastvaü ni÷àmaya ..
     devàþ pàràvatàstatra tathaiva tuùità dvija ! .
     svàrociùe'ntare cendro vipa÷ciditi vi÷rutaþ ..
     årjastambastathà pràõo dattolirçùabhastathà .
     ni÷cara÷càrvavãràü÷ca tatra saptarùayo'bhavan ..
     caitra-kiüpuruùàdyà÷ca sutàstasya mahàtmanaþ .
     saptàsan sumahàvãryàþ pçthivãparipàlakàþ ..
     tasya manvantaraü yàvattàvattadvaü ÷avistare .
     bhukteyamavaniþ sarvà dvitãyaü vai tadantaram ..
     svarociùastu caritaü janma svàrociùasya ca .
     ni÷amya mucyate pàpaiþ ÷raddadhàno hi mànavaþ ..>% asyànyadvivaraõaü tatraiva 61 adhyàyamàrabhya 66 adhyàyaparyantaü draùñavyam .. 3 auttamaþ . yathà, tatraiva 73 adhyàye . màrkaõóeya uvàca .
     %<manvantare tçtãye'smin auttamasya prajàpateþ .
     devànindramçùãn bhåpàn nibodha gadato mama ..
     svadhàmànastathà devà yathànàmànukàriõaþ .
     satyàkhya÷ca dvitãyo'nyastrida÷ànàü tathà gaõaþ ..
     tçtãye tu gaõe devàþ ÷ivàkhyà munisattama ! .
     ÷ivàþ svaråpataste tu ÷rutàþ pàpapraõà÷anàþ ..
     pratardanàkhya÷ca gaõo devànàü munisattama ! .
     caturthastatra kathita auttamasyàntare manoþ ..
     va÷avartinaþ pa¤came'pi devàstatra gaõe dvija ! .
     yathàkhyàtasvaråpàstu sarva eva mahàmune ! ..
     ete devagaõàþ pa¤ca smçtà yaj¤abhujastathà .
     manvantare manu÷reùñhe sarve dvàda÷akà gaõàþ ..
     teùàmindro mahàbhàgastailokye sa gururbhavet .
     ÷ataü kratånàmàhçtya su÷àntirnàma nàmataþ ..
     yasyopasarganà÷àya nàmàkùaravibhåùità .
     adyàpi mànavairgàthà gãyate tu mahãtale ..
     su÷àntirdevaràñ kàntaþ su÷àntiü sa prayacchati .
     sahitaþ ÷ivasatyàdyaistathaiva va÷avartinaþ ..
     ajaþ para÷ucirdivyo mahàbalaparàkramàþ .
     puttràstasya manoràsan vikhyàtàstrida÷opamàþ ..
     tatsåtisambhavairbhåmiþ pàlitàbhånnare÷varaiþ .
     yàvanmanvantaraü tasya manoruttamatejasaþ ..
     caturyugànàü saükhyàtà sàdhikà hyekasaptatiþ .
     kçtatretàdisaüj¤ànàü yànyuktàni yuge mayà ..
     svatejasà hi tapaso va÷iùñhasya mahàtmanaþ .
     tanayà÷càntare tasmin sapta saptarùayo'bhavan ..
     tçtãyametatkathitaü tava manvantaraü mayà ..>% asyànyadvivaraõaü tatraiva 68 adhyàyamàrabhya 72 adhyàyaparyantaü draùñavyam .. 4 tàmasaþ . yathà, tatraiva 74 adhyàye .
     %<tàmasàkhyo manurabhåttasya manvantaraü ÷çõu .
     ye devà yatpatirya÷ca devendro ye tatharùayaþ .
     ye puttrà÷ca manostasya pçthivãparipàlakàþ ..
     satyàstathànye sudhiyaþ suråpà harayastathà .
     ete devagaõàstatra saptaviü÷atikà mune ! ..
     mahàbalo mahàvãryaþ ÷atayaj¤opalakùitaþ .
     ÷ikhirindrastathà teùàü devànàmabhavadvibhuþ ..
     jyotirdhàmà puthuþ kàvya÷caitro'gnirbalakastathà .
     pãvara÷ca tathà brahman ! sapta saptarùayo'bhavan ..
     naraþ kùàntiþ ÷àntadàntajànujaïghàdayastathà .
     puttràstu tàmasasyàsan ràjànaþ sumahàbalàþ ..>% asyànyadvivaraõaü tatraiva draùñavyam .. 5 raivataþ . yathà, tatraiva 75 adhyàye . màrkaõóeya uvàca .
     %<tàmàdàya tato bhåpaþ svameva nagaraü yayau .
     tasmàdajàyata suto revatyàü raivato manuþ ..
     sametaþ sakalairdharmairmànavairaparàjitaþ .
     vij¤àtàkhila÷àstràrtho vedavidyàrtha÷àstravit ..
     tasya manvantare devàn munidevendrapàrthivàn .
     kathyamànànmayà brahman ! nibodha susamàhitaþ ..
     sumedhasastatra devàstathà bhåpatayo dvija ! .
     vaikuõñha÷càmitàbha÷ca caturda÷a caturda÷a ..
     teùàü devagaõànàntu caturõàümapi ce÷vara ! .
     nàmnà vibhurabhådindraþ ÷atayaj¤opalakùakaþ ..
     hiraõyalomà veda÷rãrårdhabàhustathàparaþ .
     vedabàhuþ sudhàmà ca parjanya÷ca mahàmuniþ ..
     va÷iùñha÷ca mahàbhàgo vedavedàntapàragaþ .
     ete saptarùaya÷càsan raivatasyàntare manoþ ..
     balabandhurmahàvãryaþ suyaùñavyastathàparaþ .
     satyakàdyàstathaivàsan raivatasya manoþ sutàþ ..
     raivatàntàstu manavaþ kathità ye mayà tava .
     svàyambhuvà÷rayà hyete svàrociùamçte manum ..>% asyànyadvivaraõaü tatraiva draùñavyam .. 6 càkùuùaþ . yathà, tatraiva 76 adhyàye .
     %<tasya manvantare÷asya ye'ntaratrida÷à dvija ! .
     ye carùayastathaivendro ye sutà÷càsya tàn ÷çõu ..
     àryà nàma suràstatra teùàmeko'ùñako gaõaþ .
     prakhyàtakarmaõàü vipra ! yaj¤e havyabhujàmayam ..
     prakhyàtabalavãryàõàü prabhàmaõóaladurdç÷àm .
     dvitãya÷ca prasåtàkhyo devànàmaùñako gaõaþ ..
     tathaivàùñaka evànyo bhavyàkhyo devatàgaõaþ .
     caturtha÷ca gaõastatra yåthagàkhyastathàùñakaþ ..
     lekhasaü j¤àstathaivànye tatra manvantare dbija ! .
     pa¤came ca gaõe devàstatsaüj¤à hyamçtà÷inaþ ..
     ÷ataü kratånàmàhçtya yasteùàmadhipo'bhavat .
     manojavastathaivendraþ saükhyàto yaj¤abhàgabhuk ..
     sumedhà virajà÷caiva haviùmànunnato madhuþ .
     atinàmà sahiùõu÷ca saptàsanniti carùayaþ ..
     uråpuru÷atadyumnapramukhàþ sumahàbalàþ .
     càkùuùasya manoþ puttràþ pçthivãpatayo'bhavan ..>% asyànyadvivaraõaü tatraivàdhyàye draùñavyam .. 7 vaivasvataþ . yathà, tatraiva 79 adhyàye . màrkaõóeya uvàca .
     %<àdityà vasavo rudràþ sàdhyà vi÷ve marudgaõàþ .
     bhçgavo'ïgirasa÷càùñau yatra devagaõàþ smçtàþ ..
     àdityà vasavo rudrà vij¤eyà ka÷yapàtmajàþ .
     sàdhyà÷ca vasavo vi÷ve dharmaputtragaõàstrayaþ ..
     bhçgostu bhçgavo devàþ puttrà hyaïgirasaþ sutàþ .
     eùa sarga÷ca màrãco vij¤eyaþ sàmpratàdhipaþ ..
     årjasvã nàma caivendro mahàtmà yaj¤abhàgabhuk .
     atãtànàgatà ye ca vartante sàmprata¤ca ye ..
     sarve te trida÷endràstu vij¤eyàstulyalakùaõàþ .
     sahasràkùàþ kuli÷inaþ sarva eva purandaràþ ..
     maghavanto vçùàþ sarve ÷çïgiõo gajagàminaþ .
     te ÷atakratavaþ sarve bhåtàbhibhavatejasaþ ..
     dharmàdyaiþ kàraõaiþ ÷uddhairàdhipatyaguõànvitàþ .
     bhåtabhavyabhavannàthàþ ÷çõu caitat trayaü dvija ! ..
     bhårloko'yaü smçtà bhåmirantarãkùaü divaþ smçtam .
     divyàkhya÷ca tathà svargastrailokyamiti gadyate ..
     atri÷caiva va÷iùñha÷ca kà÷yapa÷ca mahànçùiþ .
     gautama÷ca bharadvàjo vi÷vàmitro'tha kau÷ikaþ ..
     tathaiva puttro bhagavànçcãkasya mahàtmanaþ .
     jamadagnistu saptaite munayo'tra tathàntare ..
     ãkùvàkurnàbhaga÷caiva dhçùña÷armàtireva ca .
     nariùyanta÷ca vikhyàto nàbhago diùña eva ca ..
     kuråùa÷ca pruùadhru÷ca vasumàn lokavi÷rutaþ .
     manorvaivasvatasyaite nava puttràþ prakãrtitàþ ..
     vaivasvatamidaü brahman ! kathitante mayàntaram .
     asmin ÷rute naraþ sadyaþ pañhite caiva sattama ! .
     mucyate pàtakaiþ sarvaiþ puõya¤ca mahada÷nute ..>% asyànyadvivaraõaü 77-78 adhyàyayordraùñavyam .. 8 sàvarõiþ . yathà, tatraiva 80 adhyàye . màrkaõóeya uvàca .
     %<kathitastava sàvarõi÷chàyàsaüj¤àsuta÷ca yaþ .
     pårbajasya manostulyaþ sa manurbhavitàùñamaþ ..
     ràmo vyàso gàlava÷ca dãptimàn kçpa eva ca .
     çùya÷çïgastathà droõistatra saptarùayo'bhavan ..
     sutapà÷càmitàbhà÷ca mukhyà÷caiva tridhà suràþ .
     viü÷akaþ kathità÷caiùàü trayàõàü triguõo gaõaþ ..
     tapastapa÷ca ÷akra÷ca dyutirjyotiþ prabhàkaraþ .
     prabhàso dayito dharmastejora÷mi÷ca vakratuþ ..
     ityàdikastu sutapà devànàü viü÷ako gaõaþ .
     prabhurvibhurvibhàsàdyastathànyo viü÷ako gaõaþ ..
     suràõàmamitànàntu tçtãyamapi me ÷çõu .
     damo dànto çtaþ somo vintàdyà÷caiva viü÷atiþ ..
     mukhyà hyete samàkhyàtà devà manvantaràdhipàþ ..
     màrãcasyaiva te puttràþ kà÷yapasya prajàpateþ ..
     bhaviùyà÷ca bhaviùyanti sàvarõasyàntare manoþ .
     teùàmindro bhaviùyastu balirvairocanirmune ! .
     pàtàla àste yo'dyàpi daityaþ samayabandhanaþ .
     virajà÷càrvavãra÷ca nirmohaþ satyavàk kçtiþ ..
     viùõvàdyà÷caiva tanayàþ sàvarõasya manornçpàþ ..>% asyànyadvivaraõaü tatraiva 81-93 adhyàyeùu draùñavyam .. 9 dakùasàvarõiþ . yathà, tatraiva 94 adhyàye .
     %<dakùaputtra÷ca sàvarõo bhàvã yo navamo manuþ .
     kathayàmi manostasya ye devà munayo nçpàþ ..
     pàràmarãcibhargà÷ca sudharmàõastathà suràþ .
     ete tridhà bhaviùyanti sarve dvàda÷akà gaõàþ ..
     teùàmindro bhaviùyastu sahasràkùo mahàbalaþ .
     sàmprataü kàrtikeyo yo vahriputtraþ ùaóànanaþ ..
     adbhuto nàma ÷akro'sau bhàvã tasyàntare manoþ .
     medhàtithirvasuþ satyo jyotiùmàn dyutimàüstathà ..
     saptarùayo'nyaþ sabalastathànyo havyavàhanaþ .
     dhçùñaketurvarhaketuþ pa¤cahasto niràmayaþ .
     pçthu÷ravàstathàrciùmàn bhådyurimno bçhadbhayaþ ..
     ete nçpasutàstasya dakùaputtrasya vai nçpàþ ..>% 10 brahmasàvarõiþ . yathà, tatraiva 94 adhyàye ..
     %<manostu da÷amasyànyacchçõu manvantaraü dvija ! ..
     manvantare ca da÷ame brahmaputtrasya dhãmataþ .
     sukhàsãnà niruddhà÷ca triþprakàràþ suràþ smçtàþ .
     ÷atasaükhyà hi te devà bhaviùyà bhàvino manoþ .
     yat pràõinàü ÷ataü bhàvi taddevànàü tadà ÷atam ..
     ÷àntirindrastathà bhàvã sarvairindraguõairyutaþ .
     saptarùãüstàn nibodha tvaü ye bhaviùyanti vai tadà ..
     àpomårtirhaviùmàü÷ca sukçtã satya eva ca .
     nàbhàgo'pratima÷caiva và÷iùñha÷caiva saptamaþ ..
     sukùetra÷cottamaujà÷ca bhåmisena÷ca vãryavàn .
     ÷atànãko'tha vçùabho hyanamitro jayadrathaþ ..
     bhåridyumnaþ suparvà ca tasyaite tanayà manoþ ..>% 11 dharmasàvarõiþ . yathà, tatraiva .
     %<bhaviùyà dharmaputtrasya sàvarõasyàntaraü ÷çõu ..
     vihaïgamàþ kàmagà÷ca nirmàõaratayastathà .
     triþprakàrà bhaviùyanti ekaikastriü÷ato gaõàþ ..
     màsarturdivasà ye tu nirmàõapatayastu te .
     vihaïgamà ràtrayo'tha mauhårtàþ kàmagà gaõàþ ..
     indro vçùàkhyo bhavità teùàü prakhyàtavikramaþ .
     haviùmàü÷ca variùñha÷ca çùñiranyastathàruõiþ ..
     ni÷cara÷cànagha÷caiva viùñi÷cànyo mahàmuniþ .
     saptarùayo'ntare tasminnagnideva÷ca saptamaþ ..
     sarvatragaþ su÷armà ca devànãkaþ purådbahaþ .
     hemadhanvà dçóhàyu÷ca bhàvinastatsutà nçpàþ ..>% 12 rudrasàvarõiþ . yathà, tatraiva .
     %<dvàda÷e rudraputtrasya pràpte manvantare manoþ .
     sàvarõàkhyasya ye devà munaya÷ca ÷çõuùva tàn ..
     sudharmàõaþ mumanaso harità rohitàstathà .
     suvarõà÷ca suràstatra pa¤caite da÷akà gaõàþ ..
     teùàmindrastu vij¤eya çtadhàmà mahàbalaþ .
     sarvairindraguõairyuktaþ saptarùãnapi me ÷çõu ..
     dyutistapasvã sutapàstapomårtistaponidhiþ .
     taporatistathaivànyaþ saptamastu tapodhçtiþ ..
     devavànupadeva÷ca deva÷reùñho vidårathaþ .
     mitravàn mitravinda÷ca bhàvinastatsutà nçpàþ ..>% 13 raucyaþ . yathà, tatraiva .
     %<trayoda÷asya paryàye raucyàkhyasya manoþ sutàn .
     saptarùãü÷ca nçpàü÷caiva gadato me ni÷àmaya ..
     sudharmàõaþ suràstatra sukarmàõastathàpare .
     su÷armàõaþ surà hyete samastà munisattama ! ..
     mahàbalo mahàvãryasteùàmindro divaspatiþ .
     bhaviùyànatha saptarùãün gadato me ni÷àmaya ..
     dhçtimànavyaya÷caiva tattvadar÷ã nirutsukaþ .
     nirmohaþ sutapà÷cànyo niùprakampa÷ca saptamaþ ..
     citraseno vicitra÷ca nayatirnirbhayo dçóhaþ .
     sunetraþ kùattrabuddhi÷ca suvrata÷caiva tatsutàþ ..>% 14 bhautyaþ . yathà, tatraiva 100 adhyàye .
     %<bhautyo nàma manustasya puttro bhåterajàyata .
     tasya manvantare devànçùãn bhåpàü÷ca me ÷çõu ..
     bhaviùyasya bhaviùyàüstu gadato mama vistaràt .
     devendro ya÷ca bhavità tasya vikhyàtakarmaõaþ ..
     càkùuùà÷ca kaniùñhà÷ca pavitrà bhràjiràstathà .
     dhàràvçkà÷ca ityete pa¤ca devagaõàþ smçtàþ ..
     ÷acirindrastadà teùàü trida÷ànàü bhaviùyati .
     mahàbalo mahàvãryaþ sarvairindraguõairyutaþ ..
     agnãdhra÷càgnibàhu÷ca ÷ucirmukto'tha màdhavaþ .
     ÷ukro'jita÷ca saptaite tadà saptarùayaþ smçtàþ ..
     gururgabhãro vradhna÷ca bharato'nugrahastathà .
     strãmànã ca pratãra÷ca viùõuþ saükrandanastathà ..
     tejasvã subala÷caiva bhautyasyaite manoþ sutàþ .
     caturda÷a mayaitatte manvantaramudàhçtam ..>% manvantarakathà÷ravaõaphalamàha tatraiva 100 adhyàye .
     %<÷rutvà manvantaràõãtthaü krameõa munisattama ! .
     puõyamàpnoti manujastathàkùãõà¤ca santatim ..
     ÷rutvà manvantaraü pårbaü dharmamàpnoti mànavaþ .
     svàrociùasya ÷ravaõàt sarvakàmànavàpnute ..
     auttamerdhanamàpnoti j¤àna¤càpnoti tàmase .
     raivate ca ÷rute buddhiü suråpàü vindate striyam ..
     àrogya¤càkùuùe puüsàü ÷rute vaivasvate balam .
     guõavatputtrapauttrantu såryasàvarõike ÷rute ..
     màhàtmyaü brahmasàvarõe dharmasàvarõike ÷ubham .
     matimàpnoti manujo rudrasàvarõike jayam ..
     j¤àti÷reùñho guõairyukto dakùasàvarõike ÷rute .
     ni÷àtayatyaribalaü raucyaü ÷rutvà narottama ! ..
     devaprasàdamàpnoti bhautye manvantare ÷rute .
     tathàgnihotraü puttràü÷ca guõayuktànavàpnute ..
     sarvàõyanukramàdya÷ca ÷çõoti munisattama ! .
     manvantaràõi tasyàpi ÷råyatàü phalamuttamam ..
     tatra devànçùãnindrànmanåü stattanayànnçpàn .
     vaü÷àü÷ca ÷rutvà sarvebhyaþ pàpebhyo vipramucyate ..
     devarùãndrançpà÷cànye ye tanmanvantaràdhipàþ .
     te prãyante tathà prãtàþ prayacchanti ÷ubhàü matim ..
     tataþ ÷ubhàü matiü pràpya kçtvà karma tathà ÷ubham .
     ÷ubhàü gatimavàpnoti yàvadindrà÷caturda÷a ..
     sarve syurçtavaþ kùemyàþ sarve saumyàstathà grahàþ .
     bhavantyasaü÷ayaü ÷rutvà kramànmanvantarasthitim .. * ..>% viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 19 .
     %<vi÷vakarmà manustvaùñà sthaviùñho sthaviro dhruvaþ ..>% mananapradhàno vidbàn . yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 15 . 49 .
     %<tasminnahaü nidadhe nàke'gniü yamàhurmanavastãrõabarhiùam ..>% %<manavaþ mananapradhànà vidvàüsaþ ..>% iti tadbhàùye mahãdharaþ .. * .. antaþkaraõam . yathà, bhàgavate . 6 . 4 . 25 .
     %<deho'savo'kùà manavo bhåtamàtrà nàtmànamanyu¤ca viduþ paraü yat ..>% %<manavo'ntaþkaraõàni .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharaþ .. kç÷à÷vasya puttrabhedaþ . yathà, bhàgavate . 6 . 6 . 20 .
     %<kç÷à÷vo'rciùi bhàryàyàü dhåmaketumajãjanat .
     viùaõõàyàü veda÷iraþ devalaü vayunaü manum ..>%)

@<[Page 3,613b]>@
#<manujaþ>#, puü, (manorjàta iti . jan + óaþ .) manuùyaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 1 .. (yathà, viùõupuràõe . 1 . 6 . 10 .
     %<svargàpavargau mànuùyàt pràpnuvanti narà mune ! .
     yathàbhirucitaü sthànaü tadyànti manujà dvija ! ..>%)

#<manujã>#, strã, (manuja + gauràditvàt ïãù .) mànuùã . iti jañàdharaþ .. (ñàp ityeke . yathà, harivaü÷e . 176 . 23 .
     %<vidyàdharàõàü nàrãùu sàdhvãùu manujàsu ca ..>%)

#<manubhåþ>#, puü, (manorbhavatãti . bhå + kvip . manurbhårutpattisthànaü yasyeti và .) manuùyaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<manuràñ>#, [j] puü, (manuþ mànava iva ràjate iti . ràj + kvip . manuùyavadàcàravattvàdasya tathàtvam .) kuveraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<manuùã>#, strã, (manuùyasya strã . manuùya + %<hayagavayamukayamanuùyamatsyànàmapratiùedhaþ .>% 4 . 1 . 63 . ityasya vàrtikoktyà ïãù . %<halastaddhitasya .>% 6 . 4 . 150 . iti yalopaþ .) mànuùã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<manuùyaþ>#, puü, (manorapatyamiti . manu + %<manorjàtàva¤yatau ùukca .>% 4 . 1 . 161 . iti yat ùugàgama÷ca .) manorapatyam . tatparyàyaþ . mànuùaþ 2 martyaþ 3 manujaþ 4 mànavaþ 5 naraþ 6 . ityamaraþ . 3 . 6 . 1 .. bhåmijaþ 7 dbipadaþ 8 cetanaþ 9 bhåsthaþ 10 . iti ràjanirghaõñaþ .. manuþ 11 pa¤cajanaþ 12 puruùaþ 13 påruùaþ 14 pumàn 15 nà 16 . iti ÷abdaratnàvalã .. marõaþ 17 viñ 18 . iti jañàdharaþ .. * .. (yathà, manuþ . 1 . 43 .
     %<rakùàüsi ca pi÷àcà÷ca manuùyà÷ca jaràyujàþ ..>%) sa tu arvàksroto brahmaõo navamaþ sarga ekavidha÷ca . yathà --
     %<arvàksrotastu navamaþ kùattarekavidho nçõàm .
     rajo'dhikàþ karmaparà duþkhe ca sukhamàninaþ ..>% iti ÷rãbhàgavate . 3 . 10 . 24 . api ca .
     %<tasyàpi dhyàyataþ sargaü satyàbhidhyàyinastataþ .
     pràdurbabhåva càvyaktàdarvàksrotastu sàdhakaþ ..
     yasmàdarvàk pravartante tato'rvàksrotasastu te .
     te ca prakà÷abahulàstamodriktarajo'dhikàþ ..
     tasmàtte duþkhabahulà bhåyo bhåya÷ca kàriõaþ .
     prakà÷à bahiranta÷ca manuùyàþ sàdhakàstu te ..>% iti vahnipuràõe sargakathananàmàdhyàyaþ .. * .. manuùyajanmamuktikàraõaü yathà --
     %<vimuktihetukànyà tu narayoniþ kçtàtmanàm .
     nàmu¤canti hi saüsàre vibhràntamanaso gatàþ ..
     jãvà mànuùyatàü manye janmanàmayutairapi .
     tadãdçk durlabhaü pràpya muktidbàraü vicetasaþ ..
     patanti bhåyaþ saüsàre viùõumàyàvimohitàþ .
     sudustaràpi duþsàdhyà màyà kçùõasya mohinã ..>% iti tatraiva ÷uddhivratanàmàdhyàyaþ .. * ..
     %<manuùyàõàü pità màtà bhràtà ca ÷rãhariryathà .
     vi÷eùato manuùyàõàü pità màtà janàrdanaþ .
     bhràtà ca sarvalokànàü vàtsalyaguõasàgaraþ ..>% iti pàdmottarakhaõóe 78 adhyàyaþ .. * .. sa trividho yathà -- yajante sàtvikà devàn yakùarakùàüsi ràkùasàþ . pretàn bhåtagaõàü÷cànye yajante tàmasà janàþ .. iti ÷rãbhagavadgãtàyàü 17 adhyàyaþ ..
     %<årdhvaü gacchanti sattvasthà madhye tiùñhanti ràkùasàþ .
     jaghanyaguõavçttisthà adho gacchanti tàmasàþ ..>% iti tatraiva 14 adhyàyaþ .. (tri, stutikàrakaþ . yathà, çgvede . 1 . 59 . 4 .
     %<hotà manuùyo na dakùaþ ..>% %<manuùyo laukiko vandã dàtàraü prabhuü bahuvidhayà stutyà stauti .>% iti tadbhàùye sàyanaþ .. manuùyasambandhã . yathà, çgvede . 1 . 92 . 11 .
     %<praminatã manuùyà yugàni ..>% %<manuùyà manuùyàõàü sambandhãni yugàni kçtatretàdãni praminatã svagamanàgamanàbhyàü prakarùeõa hiüsantã ..>% iti tadbhàùye sàyanaþ .. manuùyahitaþ . yathà, çgvede . 2 . 18 . 1 .
     %<da÷àritro manuùyaþ svarùàþ ..>% %<madhuùyo manuùyàõàü hitaþ svarùàþ svargasya dàtà .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<manuùyadharmà>#, [n] puü, (manuùyasyeva dharma àcàro yasya . %<dharmàdanic kevalàt .>% 5 . 4 . 124 . iti samàsànto'nic .) kuberaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 1 ..

#<manuùyayaj¤aþ>#, puü, (manuùyebhyo manuùyàrthaü yo yaj¤aþ .) atithipåjanam . iti nçyaj¤a÷abdadar÷anàt .. (yathà, ÷atapathabràhmaõe . 11 . 5 . 6 . 1 .
     %<tànyeva mahàsatràõi bhåtayaj¤o manuùyayaj¤aþ pitçyaj¤o devayaj¤o brahmayaj¤a iti ..>%)

#<manuùyã>#, strã, (manuùya + gauràditvàt ïãù . yopadhapratiùedhe %<hayagavayamukayamanuùyamatsyànàmapratiùedhaþ .>% iti ïãùi yalopàbhàvaþ .) mànuùastrãjàtiþ . tatparyàyaþ . mànuùã 2 nàrã 3 mànavã 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. martyà 5 manujã 6 narã 7 . iti jañàdharaþ ..

#<manoguptà>#, strã, (manasà manaþ÷abdena gupteva .) manaþ÷ilà . ityamaraþ . 2 . 9 . 108 ..

#<manojanmà>#, [n] puü, (manaso janma yasya .) kandarpaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<manojavaþ>#, puü, (manasa iva javo'sya . ekadaiva sarvagàmitvàt tathàtvam .) viùõuþ . yathà, mahàbhàrate dànadharme sahasranàmastotram . 13 . 149 . 87 .
     %<manojavastãrthakaro vasuretà vasupradaþ ..>% (manasa÷cittasya javaþ .) manaso vegaþ . iti vyàkaraõam .. (anilapatnyàþ ÷ivàyàþ puttraþ . yathà, harivaü÷e . 3 . 42 .
     %<anilasya ÷ivà màryà yasyàþ puttro manojavaþ ..>%) rudrasya puttrabhedaþ . yathà, màrkaõóeye . 52 . 11 .
     %<÷anai÷carastathà ÷ukro lohitàïgo manojavaþ ..>% tãrthabhedaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 83 . 85 .
     %<manojave naraþ snàtvà gosahasraphalaü labhet ..>% ùaùñhamanvantarasyendraþ . yathà, màrkaõóeye . 76 . 53 .
     %<manojavastathaivendraþ saükhyàto yaj¤abhàgabhuk ..>% bhedhàtitheþ puttrabhedaþ . yathà, bhàgavate . 5 . 20 . 25 . %<tasya priyavrata evàdhipatirnàmnà medhàtithiþ . so'pi vibhajya saptavarùàõi puttranàmàni teùu svàtmajàn purojavamanojavavepamànadhåmrànãkacitrarephavi÷vàdhàrasaüj¤àn nidhàpyàdhipatãn svayaü bhagavatyananta àve÷itamatistapovanaü pravive÷a ..>%)

#<manojavaþ>#, tri, (mano javaü vegavadyasmin . yadvà, mano javati pitàyamiti kçtvà dhàvatyasmin iti . ju sautradhàtuþ + ac .) pitçtulyaþ . tatparyàyaþ . pitçsannibhaþ 7 . ityamaraþ . 3 . 1 . 13 .. ati÷ayavegavàn . (yathà, màrkaõóeye . 21 . 8 .
     %<tamanvadhàvadvegena turago'sau manojavaþ ..>%)

#<manojavasaþ>#, tri, (mano javatyasmin . ju + bàhulakàt asac .) pitçsannibhaþ . ityamarañãkàyàü svàmã . 3 . 1 . 13 ..

#<manojavà>#, strã, (mano javatyatreti . ju + ac ñàp .) agnijihvàvçkùaþ . iti jañàdharaþ .. (guõàdivivçtirasyà agnijihvà÷abde j¤àtavyà .. vahrijihvàvi÷eùaþ . yathà, màrkaõóeye . 99 . 54 .
     %<manojavà ca yà jihvà laghimà guõalakùaõà .
     tayà naþ pàhi pàpebhya aihikàcca mahàbhayàt ..>% skandasya màtçgaõabhedaþ . yathà, mahàbhàrate . 9 . 46 . 16 .
     %<manojavà kaõñakinã praghasà påtanà tathà ..>% krau¤cadvãpasya nadãvi÷eùaþ . yathà, màtsye . 121 . 87 .
     %<gaurã kumudvatã caiva sandhyà ràtrirmanojavà ..>% mana iva javo yasyàþ . vegavi÷iùñàyàü striyàm . yathà, mahàbhàrate . 1 . 156 . 18 .
     %<ahaþsu viharànena yathàkàmaü manojavà ..>%)

#<manojavçddhiþ>#, puü, (manojasya kàmasya vçddhiryasmàt .) kàmavçddhikùupaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<manoj¤aü>#, klã, (mano jànàti j¤àpayati toùayatãti . antarbhåtaõyarthe j¤à + kaþ .) saralakàùñham . iti ratnamàlà ..

#<manoj¤aü>#, tri, (manasà jànàtãti . j¤à + kaþ . yadvà, manaþ j¤àpayati toùayatãti . antarbhåtaõyarthaj¤àdhàtoþ kaþ .) manoharam . tatparyàyaþ . sundaram 2 ruciram 3 càru 4 suùamam 5 sàdhu 6 ÷obhanam 7 kàntam 8 manoramam 9 rucyam 10 ma¤ju 11 ma¤julam 12 . ityamaraþ . 3 . 1 . 52 .. manoharam 13 bandhuram 14 bandhåram 15 pe÷alam 16 peùalam 17 sumanam 18 vàmam 19 amiràmam 20 nanditam 21 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, su÷rute . 1 . 46 . adhyàye .
     %<manoj¤aü ÷uci nàtyuùõaü pratyagrama÷anaü hitam .
     pårvaü madhurama÷nãyàt madhye'mlalavaõau rasau ..>%)

#<manoj¤à>#, strã, (manoj¤a + striyàü ñàp .) manaþ÷ilà . iti ratnamàlà .. (yathà, su÷rute uttaratantre trayoda÷àdhyàye .
     %<svinnaü manoj¤àkàsãsavyoùà¤janakasaindhavaiþ ..>%) ràjaputtrã . iti jañàdharaþ .. bandhyàkarkoñakã . àvartakã . sthålajãrakaþ . jàtã . madirà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<manobhavaþ>#, puü, (manasaþ manasi và bhavatãti . bhå + ac . manasaþ bhava utpattiryasyeti và .) kandarpaþ . iti halàyudhaþ .. (yathà, màrkaõóeye . 18 . 41 .
     %<te tàü dçùñvàgrato daityàþ sàbhilàùà manobhavam .
     na ÷ekuruddhataü dhairyànmanasà voóhumàturàþ ..>% manojanye, tri . yathà, bhàgavate . 6 . 15 . 24 .
     %<dç÷yamànà vinàrthena na dç÷yante manobhavàþ .
     karmabhirdhyàyato nànà karmàõi manaso'bhavan ..>%)

#<manobhåþ>#, puü, (manasaþ manasi và bhavatãti . bhå + kvip .) kàmadevaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, kalàvilàse . 1 . 33 .
     %<÷yàmà ÷u÷ubhe ÷a÷inà tayà manobhårmadhåtsavastena .
     madamuditamànasànàü tenàpi mçgãdç÷àü lãlà ..>%)

#<manoyoniþ>#, puü, (mana eva yonirutpattisthànamasya .) kàmadevaþ . iti hemacandraþ . 2 . 142 ..

#<manorathaþ>#, puü, (manasaþ ratha iva . mana eva ratho'treti và) icchà . ityamaraþ . 1 . 7 . 27 .. (yathà, raghau . 11 . 59 .
     %<itastata÷ca vaidehãmanveùñuü bhartçcoditàþ .
     kapaya÷ceruràrtasya ràmasyeva manorathàþ ..>% kavivi÷eùaþ . yathà, ràjataraïgiõyàm . 4 . 596 .
     %<manorathaþ ÷aïkhadtta÷cañakaþ sandhimàüstathà .
     babhåvuþ kavayastasya vàmanàdyà÷ca mantriõaþ ..>%)

#<manoramaü>#, tri, (mano ramayatãti . ram + õic + aõ .) manoj¤am . ityamaraþ . 3 . 1 . 52 .. (yathà, su÷rute . 1 . 46 . adhyàye ..
     %<purastàdvimale pàtre suvistãrõe manorame .
     sådaþ såpaudanaü dadyàt pradehàü÷ca susaüskçtàn ..>%)

#<manoramà>#, strã, (manorama + striyàü ñàp .) gorocanà . iti ràjanirghaõñaþ .. buddhi÷aktivi÷eùaþ . tatparyàyaþ . tàrà 2 mahà÷rãþ 3 oïkàrà 4 svàhà 5 ÷rãþ 6 tàriõã 7 jayà 8 anantà 9 ÷ivà 10 loke÷varàtmajà 11 khadåravàsinã 12 bhadrà 13 vai÷yà 14 nãlasarasvatã 15 ÷aïkhinã 16 mahàtàrà 17 vasudhàrà 18 dhanandadà 19 trilocanà 20 locanà 21 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (indãvaràkhyavidyàdharasya kanyà . yathà ca màrkaõóeye . 62 . 13 .
     %<ahamindãvaràkhyasya sutà vidyàdharasya vai .
     nàmnà manoramà jàtà sutàyàü marudhanvanaþ ..>% saptasarasvatãnàmekatamà . yathà, mahàbhàrate . 9 . 38 . 4 .
     %<muprabhà kà¤canàkùã ca vi÷àlà ca manoramà .
     sarasvatã caughavatã sureõurvimalodakà ..>% tathà ca tatraiva . 9 . 38 . 24 -- 25 .
     %<uddàlakena yajatà pårbaü dhyàtvà sarasvatã .
     àjagàma sarit÷reùñhà taü de÷amçùikàraõàt ..
     påjyamànà munigaõairvalkalàjinasaüvçtaiþ .
     manorameti vikhyàtà sà hi tairmanasàkçtà ..>% chandovi÷eùaþ . tallakùaõamudàharaõa¤ca yathà, chandama¤jaryàm .
     %<narajagairbhavenmanoramà .>%
     %<taraõijàtañe vihàriõã vrajavilàsinã vilàsataþ .
     suraripostanuþ punàtu vaþ sukçta÷àlinàü manoramà ..>%)

#<manohataþ>#, tri, (manasà manasi và hataþ .) pratihataþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 41 ..

#<manoharaü>#, tri, (haratãti . hç + ac . manaso haramiti .) manoj¤am . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, manau . 2 . 33 .
     %<strãõàü sukhodyamakråraü viùpaùñàrthaü manoharam ..>% yathà ca màrkaõóeye . 112 . 3 .
     %<sa dadar÷a tadà tatra homadhenuü manoharàm ..>%) kundavçkùe, puü . suvarõe, klã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<manoharà>#, strã, (manohara + ñàp .) jàtã . svarõayåthã . iti ràjanirghaõñaþ .. (dharasya vasoþ patnã . yathà, viùõupuràõe . 1 . 15 . 114 .
     %<manoharàyàþ ÷i÷iraþ pràõo'tha varuõastathà ..>% apsarovi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 19 . 45 .
     %<manoharàsuke÷ã ca sumukhã hàsinã prabhà ..>%)

#<manohartà>#, [ç] tri, (mano haratãti . hç + tçc .) manoharaõakartà . yathà --
     %<vyasanaü te'paneùyàmi trilokyàü yadi bhàvyate .
     tamàneùye varaü yaste manohartà tamàdi÷a ..>% iti ÷rãbhàgavate 10 skandhe 62 adhyàyaþ ..

#<manohàri>#, [n] tri, (mano harati mano hartuü ÷ãlamasyeti và . hç + õiniþ .) manoharam . ityamarañãkàyàü svàmã . tathàhi .
     %<gàïgaü vàri manohàri muràricaraõacyutam .
     tripuràri÷ira÷càri pàpahàri punàtu màm ..>% iti vàlmãkikçtagaïgàstotram ..

#<manohvà>#, strã, (manaþ hvayati àhvayatãveti . hve + %<àto'nupasarge kaþ .>% 3 . 2 . 3 . iti kaþ . ñàp .) manaþ÷ilà . ityamaraþ . 2 . 9 . 108 .. (asyàþ paryàyo yathà --
     %<manaþ÷ilà manoguptà manohvà nàgajihvikà .
     naipàlã kunañã golà ÷ilà divyauùadhiþ smçtà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<mantavyaü>#, tri, (manyate iti . mana + tavya .) mananãyam . bhàvyam . yathà . %<àtmà và are draùñavyaþ ÷rotavyo mantavyo nididhyàsitavyaþ .>% ityàdi chàndogyopaniùat ..

#<mantà>#, [ç] tri, (manyate jànàtãti . man + %<bahulamanyatràpi .>% uõàø 2 . 95 . iti tçc .) vidvàn . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. (mananakartà . yathà . %<sa hi hetuþ kàraõaü nimittamakùaraü kartà mantà vedità boddhà draùñhà dhàtà brahmà vi÷vakarmà vi÷varåpaþ puruùaþ prabhavo'vyayo nityaþ guõã grahaõaü pràdhànyamavyaktaü jãvo j¤aþ prakula÷cetanàvàn vibhurbhåtàtmà cendriyàtmà càntaràtmà ceti .>% iti carake ÷àrãrasthàne caturthe'dhyàye ..)

#<mantuþ>#, puü, (manyate iti . man + %<kamimanijanigàbhàyàhibhya÷ca .>% uõà 0 . 1 . 73 . iti tun .) aparàdhaþ . (yathà, naiùadhacarite . 6 . 110 .
     %<satãvrataistãvramimantu mantumantarvaraü vajriõi màrjitàsmi ..>%) manuùyaþ . prajàpatiþ . iti medinã . te, 43 .. dvàtriü÷adaparàdhà yathà . bhagavadbhaktànàü kùattriyasiddhànnabhojanam 1 aniùiddhadine dantadhàvanamakçtvà viùõorupasarpaõam 2 maithunaü kçtvà asnàtvà viùõorupasarpaõam 3 mçtaü naraü spçùñvà asnàtvà viùõukarmakaraõam 4 rajasvalàü spçùñvà asnàtvà viùõugçhaprave÷anam 5 mànavaü ÷avaü spçùñvà asnàtvà viùõusannidhàvavasthànam 6 viùõuü spç÷ataþ pàyuvàyuprayogaþ 7 viùõoþ karma kurvataþ purãùatyàgaþ 8 viùõu÷àstramanàdçtya ÷àstràntarapra÷aüsà 9 atimalinaü vàsaþ paridhàya viùõukarmàcaraõam 10 avidhànenàcamya viùõorupaspar÷anam 11 viùõoraparàdhaü kçtvà viùõorupasarpaõam 12 kruddhasya viùõuspar÷anam 13 niùiddhapuùpeõa viùõorarcanam 14 raktaü vàsaþ paridhàya viùõorupasarpaõam 15 andhakàre dãpena vinà viùõoþ spar÷anam 16 kçùõaü vastraü parighàya viùõoþ karmàcaraõam 17 vàyasoddhçtavastraü paridhàya viùõoþ karmàcaraõam 18 viùõave kukkurocchiùñadànam 19 varàhamàüsaü bhuktrà viùõorupasarpaõam 20 jàlapàda÷aràrimàüsaü bhuktvà viùõorupasarpaõam 21 dãpaü spçùñvà hastamaprakùàlya viùõoþ spar÷anaü karmàcaraõaü và 22 ÷ma÷ànaü gatvà asnàtvà viùõorupasarpaõam 23 piõyàkaü bhuktvà viùõorupasarpaõam 24 viùõave varàhamàüsanivedanam 25 madyamàdàya spçùñvà pãtvà và viùõugçhaprave÷anam 26 parakãyeõà÷ucinà và vastreõa parihitena viùõukarmàcaraõam 27 viùõave navànnamapradàya tadbhojanam 28 gandhapuùpe apradàya dhåpadãpadànam 29 upànahàvàruhya viùõusthànaprave÷anam 30 bherã÷abdena vinà viùõoþ prabodhanam 31 ajãrõe sati viùõorupasarpaõam 32 . etadapyupalakùaõaü tathà ca narasiühapuràõe .
     %<aparàdhasahasràõi aparàdha÷atàni ca .
     padmenaikena deve÷aþ kùamate helayàrcitaþ ..>% ityàhnikàcàratattve caturthayàmàrdhakçtyam .. api ca . varàha uvàca .
     %<bhuktvà tu parakãyànnaü tatparastannivartanaþ .
     prathama÷càparàdho'yaü dharmavighnàya vai bhavet ..
     abhuktvà dantakàùñhàni yastu màmupasarpati .
     dvitãya÷càparàdhastu karmavighnàya vidyate ..
     gatvà maithunasaüyoge yo'nu màü spç÷ate naraþ .
     tçtãyamaparàdhantu kalpayàmi vasundhare ! ..
     spçùñvà rajasvalàü nàrãmasmàkaü yaþ prapadyate .
     caturthamaparàdhantu dçùñe naiva kùamàmyaham ..
     spçùñvà tu mçtaka¤caiva asaüskàrakçtantu vai .
     pa¤cama¤càparàdha¤ca na kùamàmi vasundhare ! ..
     spçùñvà tu mçtakaü yastu nàcamya spç÷ate tu màm .
     ùaùñhaka¤càparàdhantu na kùamàmi vasundhare ! ..
     màmevàrcanakàle tu purãùaü yasya gacchati .
     saptama¤càparàdhantu kalpayàmi vasundhare ! ..
     yastu nãlena vastreõa pràvçto màü prapadyate .
     aùñama¤càparàdhantu kalpayàmi vasundhare ! ..
     màmevàrcanakàle tu yastvasatyaü prabhàùate .
     navama¤càparàdhantu na rocàmi vasundhare ! ..
     avidhànena màü spçùñvà yastu màü pratipadyate .
     da÷ama¤càparàdhantu mama càpriyakàrakam ..
     kruddhastvantyàni karmàõi kurute karmakàrakaþ .
     ekàda÷àparàdhantu kalpayàmi vasundhare ! ..
     akarmaõyàni puùpàõi yastu màmupakalpayet .
     dvàda÷a¤càparàdhantu kalpayàmi vasundhare ! ..
     yastu raktena vastreõa kausumbhenopagacchati .
     trayoda÷àparàdhantu kalpayàmi vasundhare ! ..
     antakàle'pi màü devi ! yaþ spç ÷eta kadàcana .
     caturda÷àparàdhantu kalpayàmi vasundhare ! ..
     yastu kçùõena vastreõa mama karmàõi kàrayet .
     pa¤cada÷àparàdhantu kalpayàmi varànane ! ..
     adhautena ca vastreõa yastu màmupakalpate .
     ùoóa÷antvaparàdhànàü kalpayàmi varànane ! ..
     svayamannantu yo dadyàdaj¤ànàya ca màdhavi ! .
     saptada÷àparàdhantu kalpayàmi vasundhare ! ..
     yastu matsyàni màüsàni bhakùayitvà varànane ! .
     aùñàda÷àparàdhàni anujàtàni màdhavi ! ..
     jàlapàdaü bhakùayitvà yastu màmupasarpati .
     ekonaviü÷àparàdhaü pratijànàmi sundari ! ..
     yastu me dãpakaü spçùñvà yo màü spç÷ati màdhavi ! .
     viü÷aka¤càparàdhànàü kalpayàmi varànane ..
     ÷ma÷ànaü yastu vai gatvà yo màmevàbhigacchati .
     ekaviü÷àparàdhàni kalpayàmi vasundhare ! ..
     piõyàkaü bhakùayitvà tu yo màmevopacakrame .
     dbàviü÷atyaparàdhànàü tànyahaü copakalpaye ..
     yastu vàràhamàüsàni pràpaõenopapàdayet .
     aparàdhaü trayoviü÷aü kalpayàmi vasundhare ! ..
     suràü pãtvàpi yo martyaþ kadàcidupasarpati .
     aparàdhaü caturviü÷aü kalpayàmi vasundhare ! ! ..
     yaþ kusumbha¤ca me ÷àkaü bhakùayitvopacakrame .
     aparàdhaü pa¤caviü÷aü kalpayàmi vasundhare ! ..
     parapràvaraõenaiva yastu màmupasarpati .
     aparàdheùu ùaóviü÷aü kalpayàmi varànane ! ..
     navànnaü yastu bhakùeta na sa devàn pitén yajet ..
     saptaviü÷àparàdhàni kalpayàmi guõànvite ! ..
     upànahau ca prapade tathà me vopacakrame .
     aùñàviü÷àparàdhàni kalpayàmi guõànvite ! ..
     ÷arãraü maõóayitvà tu yo màmàpnoti màdhavi ! .
     ekonatriü÷amaparàdhaü sa svargeùu na gacchati ..
     ajãrõena samàviùño yastu màmabhigacchati .
     triü÷aka¤càparàdhànàü kalpayàmi vasundhare ! ..
     gandhapuùpàõyadattvà tu yastu dhåpaü prayacchati .
     ekatriü ÷àparàdhantu kalpayàmi ya÷asvini ! ..
     vinà bheryàdi÷abdena dvàrasyodghàñanaü mama .
     mahàparàdhaü vidyeta taddvàtriü÷àparàdhakam ..>% iti vàràhe dvàtriü÷adaparàdhàdhyàyaþ .. (tri, j¤àtà . yathà, çgvede . 10 . 63 . 8 .
     %<ya ã÷ire bhuvanasya pracetaso vi÷vasya sthàturjagata÷ca mantavaþ .>% %<mantavaþ sarvasya veditàraþ .>% iti tadbhàùye sàyanaþ .. mananãyaþ . yathà, çgvede . 1 . 152 . 1 .
     %<yuvoracchidrà mantavoha sargàþ .>% %<mantavoha mananãyà÷ca .>% iti sàyanaþ ..)

#<mantraþ>#, puü, (mantryate guptaü paribhàùyate iti . matri guptabhàùaõe + gha¤ . yadvà, mantrayate guptaü bhàùate iti . matri guptabhàùaõe + ac .) vedabhedaþ . sa ca mantrasvaråpabhàgaþ .. (yathà, çgvede . 67 . 4 . 74 .
     %<pranånaü brahmaõapatirmantraü vadatyuktham ..>% yathà ca manuþ . 2 . 16 .
     %<niùekàdi÷ma÷ànànto mantrairyasyodito vidhiþ .
     tasya ÷àstre'dhikàro'smin j¤eyo nànyasya kasyacit ..>% tantràdyuktamantrabhàga÷ca . yathà, manau . 7 . 217 .
     %<suparãkùitamannàdyamadyànmantrairviùàpahaiþ ..>%) guptivàdaþ . sa tu rahasi kartavyàvadhàraõaü mantraõeti khyàtam . ityamarabharatau .. paràmar÷aþ . mantraõà . (yathà, màdhe . 2 . 29 .
     %<mantro yodha ivàdhãraþ sarvàïgaiþ saüvçtairapi .
     ciraü na sahate sthàtuü parebhyo bheda÷aïkayà ..>%) vyaïgàdibhyo mantraõàgrahaõasya niùedho yathà --
     %<vyaïgàïgahãnà vadhiràþ kuyoniùu ratà÷ca ye .
     teùàü mantro na sukhadaþ proktaþ kavibhireva ca ..
     kàmukànàü jaóànà¤ca strãjitànàü tathaiva ca .
     ÷va÷urasya gçhe nityaü jàsàtà karmakàrakaþ .
     tasyàpi na bhavenmantraþ kàryasiddhau kadàcana ..>% iti jaiminibhàrate à÷vamedhikaparvaõi 2 aþ .. anyat mantraõà÷abde draùñavyam .. * .. devàdãnàü sàdhanam . iti medinã . re, 74 ..
     %<tanmantràdyaùaóakùãõaü yat tçtãyàdyagocaram .
     rahasyàlocanaü mantro raha÷channamupahvaram ..>% iti hemacandraþ .. mantravyàkhyàkçdekanavatyçùayo yathà --
     %<ete mantrakçtaþ sarve kçtsna÷astu nibodhata .
     bhçguþ kà÷yaþ pracetà÷ca dadhãco hyàtmavànapi ..
     aurvo'tha jamadagni÷ca vidaþ ÷àradvatastathà .
     àrùõiùeõo hya÷vana÷ca vãtahavyaþ savedhasaþ ..
     vaiõyaþ pçthurdivodàso bandhya÷vo gçtsa÷aunakaþ .
     ekonaviü÷ati rhyete bhçgavo mantrakçttamàþ .. 19 ..
     aïgirà vedhasa÷caiva bharadbàjo nabhàtmakaþ .
     tathà mçgadharo gardaþ sitiþ sukçtireva ca ..
     guvavãta÷ca màndhàtà ambarãùastathaiva ca .
     yuvanà÷vaþ purukutsaþ sumadadyuþ sadasyavàn ..
     ajamãóho hyudàrya÷ca takùakaþ kavireva ca .
     pçùada÷vo viråpa÷ca kaõva÷caivàtha mudgalaþ ..
     utathya÷ca ÷aradvàü÷ca tathà vàji÷ravà api .
     ayasyo'tha sucitti÷ca vàmadevastathaiva ca ..
     auùijo bçha÷akti÷ca çùirdãrghatapà api .
     kàkùãvàü÷ca trayastriü÷at smçtà hyàïgirasà varàþ .. 33 ..
     ete mantrakçtaþ sarve kà÷yapàüstu nibodhata .
     kà÷yapaþ sahavatsàvo nidhruvo vaidya eva ca .
     asito devala÷caiva ùaóete brahmavàdinaþ .. 6 ..
     atrirvadbasvana÷caiva ÷vàvà÷vo'tha gaviùñhivaþ .
     varõàtako çùiþ siddhastathà pårbàtithi÷ca yaþ ..
     ityete atrayaþ proktà mantrakçtsu maharùayaþ .. 4 ..
     va÷iùñha÷caiva ÷akti÷ca tçtãya÷ca parà÷araþ .
     tatastu indrapramatiþ pa¤camastu bhavadbasuþ ..
     ùaùñhastu mitràvaruõiþ saptamaþ kuõóinastathà .
     ityete sapta vij¤eyà và÷iùñhà brahmavàdinaþ .. 7 ..
     vi÷vàmitra÷ca gàdheyo devatràtastathoddalaþ .
     tathà vidvàn madhucchando çùi÷cànyo'ghamarùaõaþ ..
     aùñako lohita÷caiva bhåtakãla÷ca tàbubhau .
     deva÷ravà devaràtaþ puràõa÷ca dhana¤jayaþ ..
     ÷i÷ira÷ca mahàtejàþ sàlaïkàyana eva ca .
     trayoda÷aite vij¤eyà brahmiùñhàþ kau÷ikà varàþ .. 13 ..
     agastyo'tha dçóhadyumna indrabàhustathaiva ca .
     brahmiùñhàgastayo hyete trayaþ paramakãrtayaþ .. 3 ..
     manurvaivasvata÷caiva ilo ràjà puråravàþ .
     kùattriyàõàü varà hyete vij¤eyà manuvàdinaþ .. 3 ..
     bhananda÷caiva bhatsa÷ca vatsala÷caiva te trayaþ .
     ete mantrakçto j¤eyà vai÷yànàü pravaràþ smçtàþ .. 3 ityekanavatiþ proktà mantrà yai÷ca bahiùkçtàþ .
     bràhmaõàþ kùattriyà vai÷yà çùiputtràstathà smçtàþ .
     çùãõà¤ca sutà hyete çùiputtràþ ÷rutarùayaþ ..>% iti màtsye 121 adhyàyaþ .. kçùõamantramàhàtmyaü yathà --
     %<tàvannibaddhaþ saüsàrakàràgàre vidherjanaþ .
     na yàvat kçùõamantra¤ca pràpnoti guruvaktrataþ ..
     kçtakarmabhogaråpanigaóocchedakàraõam .
     màyàjàlocchedakaramà÷àpà÷anikçntanam ..
     golokamàrgasopànaü nistàrabãjakàraõam .
     bhaktyaïkurasvaråpa÷ca nityaü vçddhamana÷varam ..
     sàra¤ca sarvatapasàü yogànà¤ca tathaiva ca .
     siddhãnàü vedapàñhànàü vratàdãnà¤ca ni÷citam ..
     dànànàü tãrthasnànànàü yaj¤àdãnàü purandara ! .
     japànàmupavàsànàmityàha kamalodbhavaþ ..
     puüsàü lakùaü pitéõà¤ca ÷ataü màtàmahasya ca .
     pårbaü para¤ca tatsaükhyaü pitaraü màtaraü gurum ..
     sahodaraü kalatra¤ca bandhuü ÷iùya¤ca kiïkaram .
     samuddharecca ÷va÷uraü ÷va÷råü kanyà¤ca tatsutam ..
     àtmàna¤ca satãrthya¤ca gurupatnãü guroþ sutam .
     uddharedbalavàn bhakto mantragrahaõamàtrataþ ..
     mantragrahaõamàtreõa jãvanmukto bhavennaraþ .
     tatspar÷apåtastãrthaughaþ sadyaþ påtà vasundharà ..
     anekajanmaparyantaü dãkùàhãno bhavennaraþ .
     tadànyadevamantra¤ca labhate puõya÷eùataþ .. * ..
     saptajanmopadevànàü kçtvà sevàü svakarmataþ .
     labhate ca ravermantraü sàkùiõaþ sarvakarmaõàm ..
     janmatrayaü bhàskara¤ca nisevya mànavaþ ÷uciþ .
     labhedgaõe÷amantra¤ca sarvavighnaharaü param ..
     janmatrayaü taü nisevya nirvighna÷ca bhavennaraþ .
     vighne÷asya prasàdena divyaj¤ànaü labhennaraþ ..
     tadà j¤ànapradãpena samàlocya mahàmatiþ .
     aj¤ànàndhatamo hitvà mahàmàyàü bhajennaraþ ..
     viùõumàyà¤ca prakçtiü durgàü durgatinà÷inãm .
     siddhidàü siddhiråpà¤ca paramàü siddhayoginãm ..
     vàõãråpà¤ca padmà¤ca bhadràü kçùõapriyàtmikàm .
     nànàråpàü tàü nisevya janmanàü ÷atakaü naraþ ..
     tatpràsàdàdbhavet j¤ànã j¤ànànandaü tato bhajet .
     kçùõaj¤ànàdhideva¤ca mahàj¤ànaü sanàtanam ..
     ÷ivaü ÷ivasvaråpa¤ca ÷ivadaü ÷ivakàraõam .
     paramànandaråpa¤ca paramànandadàyinam ..
     sukhadaü mokùada¤caiva dàtàraü sarvasampadàm .
     amaratvaprada¤caiva dãrghàyuùñvapradaü param ..
     indratva¤ca manutva¤ca dàtuü ÷akta¤ca lãlayà .
     ràjendratvaprada¤caiva j¤ànadaü haribhaktidam ..
     janmatrayaü samàràdhya cà÷utoùaprasàdataþ .
     sarvadasya vareõaiva nirmalaü j¤ànamàlabhet ..
     nirmalaj¤ànadãpena supradãpena tattvavit .
     brahmàditçõaparyantaü sarvaü mithyaiva pa÷yati ..
     dayànidheþ prasàdena ÷aïkarasya mahàtmanaþ .
     varadasya vareõaiva haribhaktiü labhet dhruvam ..
     tadà tadbhaktasaüsargàt kçùõamantraü labhet dhruvam .
     tadà nivçttimàpnoti sàràtsàràü paràtparàm ..
     yatra dehe labhenmantraü taddehàvadhi bhàrate .
     tat pà¤cabhautikaü tyaktvà bibharti divyaråpakam ..
     karoti dàsyaü goloke vaikuõñhe và hareþ pade .
     paramànandasaüyukto mohàdiùu vivarjitaþ ..
     na vidyate punarjanma punaràgamanaü sura ! .
     puna÷ca na pibet kùãraü dhçtvà màtçstanaü param ..
     viùõumantropàsakànàü gaïgàditãrthasevinàm .
     svadharmiõà¤ca bhikùåõàü punarjanma na vidyate ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 33 adhyàyaþ .. ÷ivamantrà yathà --
     %<prathamaü ÷çõu tanmantraü tato'nudhyànagocaram .
     tataþ kramantu påjàyàþ kramàdvittaü nararùabhau ..
     samastànàü svaràõàntu dãrghàþ ÷eùàþ sabindukàþ .
     ç ë k ÷ånyàþ sàrdhacandrà upànte nàbhisaühitàþ ..
     ebhiþ pa¤càkùarairmantraþ pa¤cavaktrasya kãrtitaþ .
     kramàt sammadasandohamàdagauravasaüj¤akàþ ..
     pràsàdastu bhavet ÷eùaþ pa¤camantràþ prakãrtitàþ .
     ekaikena tathaivaikaü vaktvaü mantreõa påjayet ..
     ekaü samuditaü kçtvà pa¤cabhirvà prapåjayet .
     pràsàdenàthavà pa¤cavaktraü devaü prapåjayet .
     sammadàdiùu mantreùu pràsàdastu pra÷asyate ..
     ÷ambhoþ prasàdanenaiva yasmàdvçttastu mantrakaþ .
     tena pràsàdasaüj¤o'yaü kathyate munipuïgavaiþ .
     tasmàt sarveùu mantreùu pràsàdaþ prãtidaþ prabhoþ ..
     àmodakàrakaþ ÷ambhormantraþ sammada ucyate .
     manaþprapåraõa÷càpi sandohaþ parikãrtitaþ ..
     àkarùako bhavenmàdo gurutvàdgauravàhvayaþ .
     etadvyastaü samasta¤ca mantraü ÷ambhoþ prakãrtitam ..
     pa¤càkùara¤ca yanmantraü pa¤cavaktrasya kãrtitam .
     yuvàü tenaiva mantreõa àràdhaya tamã÷varam ..>% iti kàlikàpuràõe 50 adhyàye vetàlabhairavau prati va÷iùñhavàkyam .. * .. mantrasya trividhajapo yathà --
     %<vàcika÷ca upàü÷u÷ca mànasa÷ca tridhà smçtaþ .
     trayàõàü japayaj¤ànàü ÷reyàn syàduttarottaraþ ..
     yaduccanãcasvaritaiþ spaùña÷abdavadakùaraiþ .
     mantramuccàrayedvyaktaü japayaj¤aþ sa vàcikaþ ..
     ÷anairuccàrayenmantramãùadoùñhau pracàlayan .
     ki¤cit ÷abdaü svayaü vidyàdupàü÷uþ sa japaþ smçtaþ ..
     dhiyà yadakùara÷reõyà varõàrdvarõaü padàt padam .
     ÷abdàrthacintanàbhyàsaþ sa ukto mànaso japaþ ..
     tena svaràdisuvyaktavarõoccàraõavàn vàcikaþ .
     svayaü÷abdagrahaõamàtrayogyaki¤cicchabdavànupàü÷uþ .
     jihvoùñhacàlanamantareõa varõànusandhàtmakomànasaþ .. * ..>% vàcike'pyuccairjapaniùedhamàha ÷aïkhaþ .
     %<noccairjapyaü budhaþ kuryàt sàvitryàstu vi÷eùataþ .>% yogiyàj¤avalkyaþ .
     %<na caükraman na vihasan na pàr÷vamavalokayan .
     nopà÷rito na jalpaü÷ca na pràvçta÷iràstathà ..
     na padà pàdamàkramya na vai bahiþ karau smçtau .
     naivaüvidhaü japaü kuryàt na ca saü÷ràvayejjapam ..
     uttiùñhan vãkùyamàõo'rkamàsãnaþ pràïmukho japet .
     pràk ku÷eùvevamàsãno vasàno vàsasã ÷ubhe ..>% vçddhamanuþ .
     %<yadi syàt klinnavàsà vai vàrimadhyagato japet .
     anyathà tu ÷ucau bhåmyàü ku÷opari samàhitaþ ..>% vyàsaþ .
     %<japakàle na bhàùeta vratahomàdikeùu ca .
     eteùvevàva÷aktastu yadyàgacchet dvijottamaþ .
     abhivàdya tato vipraü yogakùema¤ca kãrtayet ..>% yogiyàj¤avalkyaþ .
     %<yadi vàgyamalopaþ syàt japàdiùu kadàcana .
     vyàharedvaiùõavaü mantraü smaredvà viùõumavyayam ..>% gotamaþ .
     %<krodhaü mohaü kùutaü nidràü niùñhãvanavijçmbhitam .
     dar÷anaü vanitànà¤ca varjayejjapakarmaõi .
     àcàmet sambhave caiùàü smaredviùõuü suràrcitam ..>% baudhàyanaþ .
     %<nàbheradha÷ca saüspar÷aü karmakàle vivarjayet ..>% ityàhnikàcàratattvam .. * .. mantra÷abdasya vyutpattiryathà --
     %<mananàttràyate yasmàttasmànmantraþ prakãrtitaþ ..>% mantradãkùàrahitànàü doùo yathà, matsyasåkte .
     %<adãkùitànàü martyànàü doùaü ÷çõu varànane ! .
     annaü viùñhàsamaü tasya jalaü måtrasamaü smçtam .
     tatkçtaü tasya và ÷ràddhaü sarvaü yàti hyadhogatim ..>% ÷ådrasya mantravi÷eùaniùedhamàha tantre .
     %<praõavàdyaü na dàtavyaü mantraü ÷ådràya sarvathà .
     àtmamantraü gurormantraü mantraü càjapasaü j¤akam ..
     svàhàpraõavasaüyuktaü ÷ådre mantraü dadaddvijaþ .
     ÷ådro nirayamàpnoti bràhmaõo yàtyadhogatim ..>% ÷rutirapi .
     %<sàvitrãü praõavaü yajurlakùmãü strã÷ådrayornecchanti .
     sàvitrãü praõavaü yajurlakùmãü strã ÷ådro yadi jànãyàt sa mçto'dho gacchati .>% vi÷eùamàha vàràhãye .
     %<gopàlasya manurdeyo mahe÷asya tu pàdaje .
     tatpatnyà÷càpi såryasya gaõe÷asya manustathà ..
     eùàü dãkùàdhikàrã syàdanyathà pàpabhàgbhavet ..>% mantradãkùàpra÷aüsà yathà, govindavçndàvane .
     %<adãkùitasya maraõe pretatvaü na ca mu¤cati ..>% navaratne÷vare .
     %<sarvàsàmapi dãkùàõàü muktiþ phalamakhaõóitam .
     avirodhàdbhavantyeva pràsaïgikyastu bhaktayaþ ..>% tathà .
     %<upapàtakalakùàõi mahàpàtakakoñayaþ .
     kùaõàddahati deve÷i ! dãkùà hi vidhinà kçtà ..>% atràpyanukålamantraü dãkùeta .
     %<svatàrarà÷ikoùñhànàmanukålàn bhajenmanån ..>% vàràhãye .
     %<tàràcakraü rà÷icakraü nàmacakraü tathaiva ca .
     atra cet saguõo mantro nànyaccakraü vicàrayet ..>% iti pràdhànyatayà bodhyam .. tathà ca .
     %<dhanimantrantu gçhõãyàdanukålantathaiva ca .>% ityàdidar÷anàttattaccakravicàrasya àva÷yakatvàt prathamaü tanniråpyate . siddhasàrasvate .
     %<tatra nçsiü hàrkavaràhàõàü pràsàdapraõavasya ca .
     sapiõóàkùaramantràõàü siddhàdãnnaiva ÷odhayet ..
     svapnalabdhe striyà datte màlàmantre ca tryakùare .
     vaidikeùu ca mantreùu siddhàdãnnaiva ÷odhayet ..>% màlàmantrastu vàràhãye .
     %<viü÷atyarõàdhikà mantrà màlàmantrà÷ca kãrtitàþ .
     napuüsakasya mantrasya siddhàdãnnaiva ÷odhayet ..
     haüsasyàùñàkùarasyàpi tathà pa¤càkùarasya ca .
     ekadvitryàdibãjasya siddhàdãnnaiva ÷odhayet ..
     tathà . ekàkùarasya mantrasya màlàmantrasya pàrvati ! .
     vaidikasya ca mantrasya siddhàdãnnaiva ÷odhayet ..>% tathà càmuõóàtantre .
     %<kàlã tàrà mahàvidyà ùoóa÷ã bhuvane÷varã .
     bhairavã chinnamastà ca vidyà dhåmàvatã tathà ..
     vagalà siddhavidyà ca màtaïgã kamalàtmikà .
     età da÷a mahàvidyàþ siddhavidyàþ prakãrtitàþ ..
     nàtra siddhàdyapekùàsti na nakùatravicàraõà .
     kàlàdi÷odhanaü nàsti na càmitràdidåùaõam ..
     siddhavidyàtayà nàtra yugasevàpari÷ramaþ .
     nàsti ki¤cinmahàdevi ! duþkhasàdhyaü katha¤cana ..>% pçthivyàü pårõaphalapradà mahàvidyà . yathà, màlinãvijaye .
     %<atha vakùyàmyahaü yà yà mahàvidyà mahãtale .
     doùajàlairasaüspçùñàstàþ sarvà hi phalaiþ saha ..
     kàlã nãlà mahàdurgà tvarità cchinnamastakà .
     vàgvàdinã cànnapårõà tathà pratyaïgirà punaþ ..
     kàmàkhyà vàsalã bàlà màtaïgã÷ailavàsinã .
     ityàdyàþ sakalà vidyàþ kalau pårõaphalapradàþ ..
     siddhamantratayà nàtra yugasevàpari÷ramaþ .
     tathà caità mahàvidyàþ kalidoùànna vàdhitàþ ..>% ityàdivacanàdeùu vicàro nàsti . vastutastu idaü pra÷aüsàparam . sarvatra vicàrasyàva÷yakatvam . duradçùñava÷àt kadàcidvairimantrasya svapnàdau pràptyà tattaddoùasya dçùñatvàt . iti tu sàmpradàyikàþ .. * .. mantroddhàràrthaùañcakrapramàõàni cakra÷abde draùñavyàni . teùàü lekhanaprakàrà yathà,

#<kulàkulacakram .>#
     vàyuþ | agniþ | bhåmiþ | jalam | àkà÷aþ
     a à | i ã | u å | ç é | ë í
     e | ai | o | au | aü
     ka | kha | ga | gha | ïa
     ca | cha | ja | jha | ¤a
     ña | ñha | óa | óha | õa
     ta | tha | da | dha | na
     pa | pha | ba | bha | ma
     ya | ra | la | va | ÷a
     ùa | kùa | La | sa | ha
     vàyuþ | agniþ | bhåmiþ | jalam | àkà÷aþ

#<akathahacakram .>#
     a ka | u | à | å
     tha ha | ïa pa | kha da | ca pha
     o | ë | au | í
     óa va | jha ma | óha ÷a | ¤a ya
     ã | é | i | ç
     gha na | ja bha | ga dha | cha ba
     aþ | ai | aü | e
     ta sa | ñha la | õa ùa | ña ra
[phicture]

#<nakùatracakram .>#
     a à | i | ã u å | ç é ë í | e | ai | o au | ka | kha ga
     1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9
     devaþ | mànuùaþ | ràkùasaþ | mànuùaþ | devaþ | mànuùaþ | devaþ | devaþ | ràkùasaþ
     gha ïa | ca | cha ja | jha ¤a | ña ñha | óa | óha õa | ta tha da | dha
     10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18
     ràkùasaþ | mànuùaþ | mànuùaþ | devaþ | ràkùasaþ | devaþ | ràkùasaþ | devaþ | ràkùasaþ
     na pa pha | ba | bha | ma | ya ra | la | va ÷a | ùa sa ha | aü aþ
     19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | la kùa 27
     ràkùasaþ | mànuùaþ | mànuùaþ | devaþ | ràkùasaþ | ràkùasaþ | mànuùaþ | mànuùaþ | devaþ

#<çõidhanicakram .>#
     6 | 6 | 6 | 0 | 3 | 4 | 4 | 0 | 0 | 0 | 3
     a | i | u | ç | ë | e | ai | o | au | aü | aþ
     à | ã | å | é | í
     ka | kha | ga | gha | ïa | ca | cha | ja | jha | ¤a | ña
     ñha | óa | óha | õa | ta | tha | da | dha | na | pa | pha
     ba | bha | ma | ya | ra | la | va | ÷a | ùa | sa | ha
     2 | 2 | 5 | 0 | 0 | 2 | 1 | 0 | 4 | 4 | 1 devatàbhede cakravicàrasyàva÷yakatvamàha vàràhãtantre yàmalàdau ca .
     %<tàra÷uddhirvaiùõavànàü koùñha÷uddhiþ ÷ivasya ca .
     rà÷i÷uddhistraipure ca gopàle'kaóamaþ smçtaþ ..
     akaóamo vàmane ca gaõe÷e ca tathaiva ca .
     koùñhacakraü varàhasya mahàlakùmyàþ kulàkulam ..
     nàmàdicakre sarveùàü bhåtacakre tathaiva ca .
     traipuraü tàracakre tu ÷uddhamantraü japedbudhaþ ..>% tathà .
     %<vaiùõavaü rà÷isaü÷uddhaü ÷aiva¤càkaóamaü smçtam .
     kàlikàyà÷ca tàràyàstàracakraü ÷ubhàvaham ..
     caõóikàyàstàrakoùñhe gopàle'kaóamaþ smçtaþ .
     haracakre sarvamantraü dhanàdhikye na cà÷rayet ..
     çõàdhikye ÷ubhaü vidyàt dhanàdhikye ca no vidhim .
     doùàn saü÷odhya gçhõãyànmadhyade ÷odbhavasya ca ..
     mantrastvçõã ÷ubhaphalo'pya÷ubho dhanã ca tulyaü yadà samaphalaþ kathito munãndraiþ ..>% anyatràpi .
     %<÷ånye mçtyumavàpnoti dhane ca viphalaü bhavet .
     çõe ca pràptimàtreõa sarvasiddhistu jàyate ..>% atha mantràõàü da÷a saüskàràþ . gautamãye .
     %<jananaü jãvanaü pa÷càt tàóanaü bodhanantathà .
     athàbhiùeko vimalãkaraõàpyàyane punaþ ..
     tarpaõaü dãpanaü guptirda÷aità mantrasaüskriyàþ .
     svarõàdipàtre saülikhya màtçkàyantramuttamam .
     kà÷mãracandanenàpi bhasmanà vàtha suvrata ! ..
     kà÷mãraü ÷aktisaüskàre candanaü vaiùõave manau .
     ÷aive bhasma samàkhyàtaü màtçkàyantralekhane ..
     mantràõàü màtçkàyantràduddhàro jananaü smçtam .
     paüktikrameõa vidhinà munibhistatra ni÷citam .. 1 ..
     vyomendau rasanàrõakarõikamacàü dvandvaiþ sphurat ke÷araü vargollàsivasucchadaü vasumatãgehena saüveùñitam .
     à÷àsva÷riùu làntalàïgaliyujà kùauõãpureõàvçtaü yantraü varõatanoþ paraü nigaditaü saubhàgyasampatkaram ..>% yantrasya dikùu vaü vidikùu ñhaü likhet . tathà ca gautamãye .
     %<kàdimàntàþ pa¤cavargà dikùu pårbàdito nyaset .
     yàdivàntàþ ÷àdihàntà lakùamã÷e pravinyaset ..
     caturasraü caturdvàraü dikùu vaü ñhaü vidikùu ca ..>% iti màtçkàyantram ..
     %<praõavàntaritàn kçtvà mantravarõàn japet sudhãþ .
     pratyekaü ÷atavàrantu jãvanantadudàhçtam .. 2 ..
     mantravarõàn samàlikhya tàóayeccandanàmbhasà .
     pratyekaü vàyubãjena pårbavattàóanaü matam .. 3 ..
     vilikhya mantravarõàüstu prasånaiþ karavãrajaiþ .
     tanmantravarõasaükhyàkairhanyàdrepheõa bodhanam .. 4 ..>%
     %<tattanmantroktavidhinà abhiùekaþ prakãrtitaþ .>% tantràntare .
     %<mantrasya càmukaü varõamabhiùi¤càmi hçdgatam .>% iti vacanàt pratyekamabhiùi¤cet .
     %<a÷vatthapallavaiþ si¤cet mantrã mantràrõasaükhyayà .. 5 ..
     sa¤cintya manasà mantraü suùumõàmålamadhyataþ .
     jyotirmantreõa vidhivat dahenmalatrayaü yatã ..
     tàraü vyomàgnimanuyuk daõóã jyotirmanurmataþ ..>% tàraü praõavaþ vyoma hakàraþ agnã rephaþ manuraukàraþ daõóã anusvàraþ .. 6 ..
     %<svarõena ku÷atoyena puùpatoyena và tathà .
     tena mantreõa vidhivadàpyàyanavidhiþ smçtaþ .. 7 ..
     mantreõa vàriõà mantre tarpaõaü tarpaõaü matam .
     madhunà ÷aktimantreùu vaiùõave cendumajjalaiþ ..
     ÷aive ghçtena dugdhena tarpaõaü samyagãritam ..>% abhiùeke'pi tathà .. 8 ..
     %<tàramàyàramàyogo manordãpanamucyate .. 9 ..
     japyamànasya mantrasya gopanaü tvaprakà÷anam .. 10 ..
     saüskàrà da÷a saüproktàþ sarvatantreùu gopitàþ .
     yàn kçtvà sampradàyena mantrã và¤chitamàpnuyàt .>% malatrayamiti ànavyaü màyikaü kàrmaõa¤ca . prapa¤casàre .
     %<màyikaü nàma yoùotthaü pauruùaü kàrmaõaü malam .
     ànavyaü taddvayaü proktaü niùiddhaü tanmalatrayam ..>% na navaü anavaü tasya bhàvaþ ànavyaü vçddhatvamityarthaþ . tàramàyàramàyoga iti . tàramàyàramàbãjapuñitam mantramaùñottara÷ataü japet ityarthaþ . tathà ca vi÷vasàre .
     %<tàramàyàramàbãjapuñitena manuü japet .
     ÷atamaùñottara¤caiva dãpayet sàdhakottamaþ .. * ..>% atha durgàmantraþ .
     %<atha durgàmanuü vakùye dçùñàdçùñaphalapradam .
     màyàdriþ karõabindvàóhyo bhåyo'sau sargavàn bhavet ..
     pa¤càntakaþ pratiùñhàvàn màruto bhautikàsanaþ .
     tàràdihçdayànto'yaü mantro vasvakùaràtmakaþ ..>% adrirdakàraþ . karõa ukàraþ . pa¤càntako gakàraþ . pratiùñhà àkàraþ . màruto yakàraþ . bhautika aikàraþ . oü hrãü duü durgàyai namaþ .. * .. atha viùõumantraþ .
     %<tàraü namaþpadaü bråyàt narau dãrghasamanvitau .
     pavano õàyamantro'yaü prokto vasvakùaraþ paraþ ..>% oü namo nàràyaõàya .. * .. atha ÷ivamantraþ .
     %<sàntamaukàrasaüyuktaü bindubhåùitamastakam .
     pràsàdàkhyo manuþ prokto bhajatàü kàmado manuþ ..>% hauü .. * .. atha gaõe÷amantraþ .
     %<pa¤càntakaü ÷a÷idharaü bãjaü gaõapaterviduþ ..>% pa¤càntako gakàraþ . gaü .. * .. atha såryamantraþ .
     %<tàro ghçõirbhçguþ pa÷càdvàmakarõavibhåùitaþ .
     vahryàsano marut÷eùaþ sanetro'dristyapa÷cimaþ ..
     aùñàkùaro manuþ prokto bhànorabhimataþ paraþ ..>% oü ghçõi sårya àditya .. * .. pa¤cadevatànàmeka eko mantro likhitaþ . etàsàmanyàsà¤cànyamantrà granthavistàrabhayànna likhitàþ .. kalàvàgamoktamantrajapavidhiryathà --
     %<àgamoktavidhànena kalau mantraü japet sudhãþ .
     nahi devàþ prasãdanti kalau cànyavidhànataþ ..>% tathà .
     %<kçte ÷rutyuktamàrgaþ syàt tretàyàü smçtisambhavaþ .
     dvàpare tu puràõoktaþ kalàvàgamasambhavaþ ..
     mantràrõà devatàþ proktà devatà gururåpiõã .
     teùàü bhidà na kartavyà yadãcchecchubhamàtmanaþ ..>% pitràdito mantragrahaõaniùedho yathà --
     %<piturmantraü na gçhõãyàt tathà màtàmahasya ca .
     sodarasya kaniùñhasya vairipakùà÷ritasya ca ..
     na patnãü dãkùayedbhartà na pità dãkùayet sutàm .
     na puttra¤ca tathà bhràtà bhràtaraü na ca dãkùayet ..
     siddhamantro yadi patistadà patnãü sa dãkùayet .
     ÷aktitvena varàrohe ! na ca sà kanyakàbhavet ..>% tathà gaõe÷avimarùiõyàm .
     %<yaterdãkùà piturdãkùà dãkùà ca vanavàsinaþ .
     viviktà÷ramiõàü dãkùà na sà kalyàõadàyikà ..>% ityàdiniùedhavacanàdebhyo mantraü na gçhõãyàdityarthaþ . iti tantrasàraþ .. (jvaràdinà÷akamantro yathà -- %<vànaràkçtimàlikhya khañikàbhiþ punaþ ÷çõu . gandhapuùpàkùatairdhåpairarcayedbhiùajàü varaþ .. mantraþ . oü hràü hrãü ÷rãü sugrãvàya mahàbalaparàkramàya såryaputtràya amitatejase aikàhika-dyàhikatryàhika-càturthika-mahàjvara-bhåtajvara-bhayajvara-÷okajvara-krodhajvara-velàjvara-prabhçtijvaràõàü daha daha hana hana paca paca avatara avatara kilikili vànararàjajvaràõàü bandha bandha hràü hrãü håü phañ svàhà .>% iti hàrãte cikitsitasthàne dvitãye'dhyàye ..)

#<mantrakçt>#, puü, (mantraü kçtavàn . mantra + kç + kvip . tugàgama÷ca .) mantrã . mantraõàkàrakaþ . iti siddhàntakaumudã .. (dautyakàrã . yathà, ÷rãmadbhàgavate . 3 . 1 . 2 .
     %<yadvà ayaü mantrakçdvo bhagavànakhile÷varaþ .
     pauravendragçhaü hitvà pravive÷àtmasàtkçtam ..>% %<mantrakçt dautyakartà san .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharakhàmã .. * .. tri, mantraprayogakàrã . yathà, raghuvaü÷e . 1 . 61 .
     %<tava mantrakçto mantrairdåràt pra÷amitàribhiþ .
     pratyàdi÷yanta iva me dçùñalakùyabhidaþ ÷aràþ ..>% %<mantrakçtaþ mantràõàü sraùñuþ prayokturvà .>% iti taññãkàyàü mallinàthaþ ..)

#<mantragaõóakaþ>#, puü, (mantrapradhàno gaõóakaþ madhyapadalopã karmadhàrayaþ .) vidyà . iti hàràvalã . 196 ..

@<[Page 3,620a]>@
#<mantragåóhaþ>#, puü, (mantre mantraõàviùaye gåóhaþ guptaþ .) caraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<mantragçhaü>#, klã, (mantrasya mantraõàyàþ gçham .) mantraõàgàram . (yathà, mahàbhàrate . 15 . 5 . 22 .
     %<susaüvçttaü mantragçhaü sthalaü càruhya mantrayeþ .
     araõye niþ÷alàke và na ca ràtrau katha¤cana ..>%)

#<mantrajà>#, strã, (mantràt jàyate iti . mantra + jan + óaþ . ñàp .) mantra÷aktiþ . iti puràõam ..

#<mantrajihvaþ>#, puü, (mantra eva jihvà yasya .) agniþ . iti hemacandraþ . 4 . 165 .. (yathà, màghaþ . 2 . 107 .
     %<amçtaü nàma yat santo mantrajihveùu juhvati .
     ÷obhaiva mandarakùubdhakùubhitàmbhodhivarõanà ..>%)

#<mantraj¤aþ>#, puü, (mantraü jànàtãti . mantra + j¤à + kaþ .) caraþ . iti halàyudhaþ .. mantraj¤àtari, tri . (yathà, manusaühitàyàm . 8 . 4 .
     %<vyavahàràn didçkùustu bràhmaõaiþ saha pàrthivaþ .
     mantraj¤airmantribhi÷caiva vinãtaþ pravi÷et sabhàm ..>%)

#<mantraõaü>#, klã, (mantra + lyuñ .) mantraõà . mantradhàtorbhàve anañpratyayena niùprannam .. (yathà, màrkaõóeyapuràõe . 50 . 87 .
     %<avaskare mantraõa¤ca yakùaitadupakçttava ..>%)

#<mantraõà>#, strã, (mantra + bhàve yuc . ñàp .) rahasi kartavyàvadhàraõam . iti mantra÷abdañãkàyàü bharataþ .. mantraþ . yathà --
     %<vàdã måkati raïkati kùitipatirvai÷vànaraþ ÷ãtati krodhã ÷àmyati durjanaþ sujanati kùiprànugaþ kha¤jati .
     garvã kharvati sarvavicca jaóati tvanmantraõàyantritaþ ÷rãnitye vagalàmukhi ! pratidinaü kalyàõi tubhyaü namaþ ..>% iti tantrasàre vagalàstotram .. * .. mantraõàyàü varõanãyàni yathà --
     %<mantre pa¤càïgatà÷aktiùàóguõyopàyasiddhayaþ .
     udayà÷cintanãyà÷ca sthairyonnatyàdisåktayaþ ..>% iti kavikalpalatà .. * .. vyaktitrayàdikçtamantraõàyàü doùo yathà --
     %<ùañkarõo bhidyate mantra÷catuùkarõa÷ca dhàryate .
     dvikarõasya tu mantrasya brahmàpyeko na budhyate ..>% iti gàruóe 114 adhyàyaþ .. ràj¤à vidyàdiguõayuktaviprà mantriõaþ kàryàþ . yathà --
     %<mantriõastu nçpaþ kuryàt vipràn vidyàvi÷àradàn .
     vi÷uddhàü÷ca kulãnàü÷ca dharmàrthaku÷alànçjån ..
     mantrayettaiþ samaü kàle nàtyarthaü bahubhi÷caret .
     ekaikenaiva kartavyaü mantrasya tu vini÷cayam ..
     vyastai÷caiva samastai÷ca vànyasya vyapade÷ataþ .
     svayaü vçttaü mantragçhaü sthåla àruhya mantrayet ..
     araõye niþ÷alàke và na yàminyàü kadàcana .
     ÷i÷ån ÷àkhàmçgàn paõóàn ÷ukàn vai÷àrikàüstathà ..
     varjayenmantrageheùu manuùyànuddhatàüstathà .
     dåùaõaü mantrabhedeùu nçpàõàü yatra jàyate ..
     na tat samyak samàdhàtuü dakùairnçpa÷atairapi ..>% iti kàlikàpuràõe 85 adhyàyaþ .. atha mantranirõayaþ .
     %<mantramålaü yato ràjyaü tato mantraü surakùitam .
     kuryàdràjà sadà mantràn karmaõàmàphalodayàt ..
     arthànarthau hi yatrobhau saü÷aya÷ca parãkùyate .
     sa mantra iti vij¤eyaþ ÷eùà÷ca khalu vibhramàþ ..
     ekameva viùaü hanti ÷astreõaika÷ca vadhyate .
     saràùñraü sampadaü hanti ràjànaü mantraviplavaþ ..
     kariùyan na prabhàùeta kçtànyeva tu dar÷ayet .
     dharmàrthakàmakàryàõi kçto mantro na bhidyate ..
     giripçùñhamupàruhya pràsàdaü và rahogataþ .
     svapathe niþ÷alàke và tatra mantro vidhãyate ..
     tatra sàma prayoktavyaü kàryeùu guõavatsvapi .
     dànaü lubdhe'pi bheda÷ca ÷aïkiteùvapi ni÷cayaþ ..
     jaóamåkàndhabadhiràn tiryagyonãn vayo'dhikàn .
     strãmlecchavyàdhitavyaïgàn mantrakàle niùedhayet .
     iti sampatataþ prokto ràjanãtiriyaü mayà ..
     yattrivargàviruddhaü syàdràjanãtistaducyate ..>% iti yuktikalpatarau nãtiyuktiþ ..

#<mantrataþ>#, [s] vya, (mantràditi . mantra + %<pa¤camyàstasil .>% 5 . 3 . 7 . iti pa¤camãsthàne tasil .) mantràt . iti siddhàntakaumudã ..

#<mantradaþ>#, puü, (mantraü dadàtãti . mantra + dà + kaþ .) ÷iùyakarõe tadiùñadevamantrapradànakartà . mantradàtçguruþ . yathà --
     %<paràparaguråõà¤ca nirõayaü ÷çõu pàrvati ! .
     àdau sarvatra deve÷i ! mantradaþ paramo guruþ .
     paràparagurustvaü hi parameùñhã tvahaü guruþ ..>% iti bçhannãlatantre 2 pañalaþ .. * .. tatpitràdãnàmapi paramagurutvàdiryathà --
     %<mànavasya mahe÷àni ! saïkùepànnigadàmi te .
     guruþ paramaguru÷caiva paràparagurustathà .
     svaguruþ parame÷àni ! sàkùàdbrahma na saü÷ayaþ ..
     tatpità paramaguruþ svayaü viùõuþ kùitau sadà .
     tatpità paràparagururmahe÷varasamaþ sadà ..>% iti ÷àktànandataraïgiõãdhçtamahiùamardinãtantram ..

#<mantradàtà>#, [ç] tri, (mantraü dadàtãti . mantra + dà + tçc .) mantradànakartà . guruþ . yathà --
     %<sarveùà¤ca guråõà¤ca janmadàtà paro guruþ .
     pituþ ÷ataguõairmàtà påjyà bandyà garãyasã ..
     vidyàdàtà mantradàtà j¤ànado haribhaktidaþ .
     påjyo vandya÷ca sevya÷ca màtuþ ÷ataguõairguruþ ..
     mantramudgãraõenaiva gururityucyate budhaiþ .
     anyo vandyo gururayamanya÷càropito guruþ ..
     aj¤ànatimiràndhasya j¤ànà¤jana÷alàkayà .
     cakùurunmãlitaü yena tasmai ÷rãgurave namaþ ..
     adãkùitasya mårkhasya niùkçtirnàsti ni÷citam .
     sarvakarmasvanarhasya narake tatpa÷oþ sthitiþ ..
     janmadàtànnadàtà và màtànye guravastathà .
     pàraü kartuü na ÷aktàste ghore saüsàrasàgare ..
     vidyàmantraj¤ànadàtà nipuõaþ pàrakarmaõi .
     na ÷aktaþ ÷iùyamuddhartumã÷vara÷ce÷varo'paraþ ..
     gururviùõurgururbrahmà gururdevo mahe÷varaþ .
     gururdharmo guruþ ÷eùaþ sarvàtmà nirguõo guruþ ..
     sarvatãrthà÷rama÷caiva sarvadevà÷rayo guruþ .
     sarvavedasvaråpa÷ca gururåpã hariþ svayam ..
     abhãùñadeve ruùñe ca guruþ ÷akto hi rakùitum .
     gurau ruùñe'bhãùñadevo nahi ÷akta÷ca rakùitum ..
     sarve grahà÷ca yaü ruùñà yaü ruùñà devabràhmaõàþ .
     tameva ruùño bhavati gurureva hi daivataþ ..
     na guro÷ca priya÷càtmà na guro÷ca priyaþ sutaþ .
     dhanaü priyaü na ca gurorna ca bhàryà priyà tathà ..
     na guro÷ca paro dharmo na guro÷ca parantapaþ .
     na guro÷ca paraü satyaü na puõya¤ca guroþ param ..
     guroþ paro na ÷àstà ca nahi bandhurguroþ paraþ .
     devo ràjà ca ÷àstà ca ÷iùyàõà¤ca sadà guruþ ..
     yàvat ÷akto dàtumannaü tàvat ÷àstà tadannadaþ .
     guruþ ÷àstà ca ÷iùyàõàü prati janmani janmani ..
     mantro vidyàgururdevaþ sarvalabdho yathà patiþ .
     pratijanmanibandhena sarveùàmupari sthitàþ ..
     pità guru÷ca vandya÷ca yatra janmani janmadaþ .
     guravo'nye tathà màtà guru÷ca pratijanmani ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe ÷acãkçtagurustotrakathanaü nàma 59 adhyàyaþ .. api ca .
     %<mànyaþ påjya÷ca sarvebhyaþ sarveùàü janako bhavet .
     aho yasya prasàdena sarvàn pa÷yati mànavaþ ..
     janako janmadàtà ca rakùaõàcca pità nçõàm .
     tato vistãrõakaraõàt kalayà sa prajàpatiþ ..
     pituþ ÷ataguõairmàtà poùaõàdgarbhadhàraõàt .
     vandyà påjyà ca mànyà ca prasåråpà vasundharà ..
     màtuþ ÷ataguõairvandyaþ påjyo mànyo'nnadàyakaþ .
     yadvinà na÷varo deho viùõu÷ca kalayànnadaþ ..
     annadàtuþ ÷ataguõo'bhãùñadevaþ paraþ smçtaþ .
     gurustasmàcchataguõo vidyàmantrapradàyakaþ ..
     aj¤ànatimiràcchannaü j¤ànadãpena cakùuùà .
     yaþ sarvàrthaü dar÷ayati tatparaþ ko'pi bàndhavaþ ..
     gurudattena mantreõa tapaseùñasukhaü labhet .
     sarvaj¤atvaü sarvasiddhiü tatparaþ ko'pi bàndhavaþ ..
     sarvaü jayati sarvatra vidyayà gurudattayà .
     tasmàt påjyo hi jagati ko và bandhustato'dhikaþ ..
     vidyàndho và dhanàndho và yo måóho na bhajedgurum .
     brahmahatyàdibhiþ pàpaiþ sa lipto nàtra saü÷ayaþ ..
     daridraü patitaü kùudraü nara-buddhyàcaredgurum .
     so'÷ucistãrthasnàto'pi nàdhikàrã ca karmasu ..
     pitaraü màtaraü bhàryàü gurupatnãü guruü param .
     yo na puùõàti kàpañyàt sa mahàpàtakã ÷iva ! ..
     gururbrahmà gururviùõurgururdevo mahe÷varaþ .
     gurureva paraü brahma gururbhàskararåpadhçk ..
     guru÷candrastathendra÷ca vàyu÷ca varuõo'nalaþ .
     sarvaråpo hi bhagavàn paramàtmà svayaü guruþ ..
     nàsti vedàt paraü ÷àstraü nahi kçùõàt paraþ suraþ .
     nàsti gaïgàsamaü tãrthaü na puùpaü tulasãparam ..
     nàsti kùamàvatã bhåmeþ puttrànnàsti paraþ priyaþ .
     na ca daivàt parà ÷aktirvrataü naikàda÷ãü vinà ..
     ÷àlagràmàtparo yantro na kùetraü bhàratàt param .
     paraü puõyasthalànà¤ca puõyaü vçndàvanaü yathà ..
     mokùadànàü yathà kà÷ã vaiùõavànàü yathà ÷ivaþ .
     na pàrvatãparà sàdhvã na gaõe÷àt paro va÷ã ..
     na ca vidyàsamo bandhurnàsti ka÷cidguroþ paraþ .
     vidyàdàtuþ puttradàrau tatsamau nàtra saü÷ayaþ ..>% iti brahmavaivartapuràõe gaõapatikhaõóe 44 adhyàyaþ ..

#<mantradãdhitiþ>#, puü, (mantreõa dãdhitirdãptiryasya .) bahriþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<mantrapåtaþ>#, tri, (mantreõa påtaþ .) mantreõa pavitrãkçtaþ . yathà, màrkaõóeyapuràõe devãmàhàtmye . 89 . 36 .
     %<brahmàõãmantrapåtena toyenànye niràkçtàþ ..>%

#<mantrapåtàtmà>#, [n] puü, (mantreõa påtaþ àtmà yasya .) garuóaþ . iti dharaõiþ ..

#<mantravit>#, [d] (puü, mantraü pa¤càïgamantraõàü vettãti . vid + kvip .) caraþ . iti hemacandraþ . 3 . 397 .. (yathà, mahàbhàrate . 5 . 193 . 5 .
     %<etat ÷rutvà drupado yaj¤asenaþ sarvaü tattvaü mantravidbhyo nivedya .
     mantraü ràjà mantrayàmàsa ràjan ! yathàyuktaü rakùaõe vai prajànàm ..>%) mantraj¤àtari, tri .. (yathà, chàndogyopaniùadi . 7 . 1 . 3 .
     %<so'haü bhagavato mantravidevàsmi ..>% mantraü vedàrthaü vettãti . vid + kvip . vedàrthavit . yathà, manau . 3 . 131 .
     %<sahasraü hi sahasràõàmançcàü yatra bhu¤jate .
     ekastàn mantravit prãtaþ sarvànarhati dharmataþ ..>%)

#<mantraspçk>#, [÷] tri, (mantreõa spç÷atãti . %<spç÷o'nudake kvin .>% 3 . 2 . 58 . iti kvin .) mantrakaraõakaspar÷akartà . iti siddhàntakaumudã ..

#<mantritaþ>#, tri, mantreõa saüskçtaþ . abhimantritaþ . mantro'sya jàtaþ . iti matridhàtoþ ktapratyayena mantra÷abdàt itapratyayena ca niùpannaþ .. (yathà, nibandhe .
     %<÷iùyaü svalaïkçtaü vedyàmupàgnimupave÷ayet .
     mantritaü prokùaõãtoyaiþ ÷àntikumbhajalaistathà .
     målamantreõàùña÷ataü mantritairabhiùecayet ..>%)

#<mantrã>#, [n] puü, (mantro guptabhàùaõamasyàsti . mantra + iniþ . yadbà, mantrayate iti . mantra + %<nandigrahãti .>% 3 . 1 . 134 . iti õiniþ .) mantrajàtakartavyani÷cayakartà . tatparyàyaþ . dhãsacivaþ 2 amàtyaþ 3 . ityamaraþ . 2 . 8 . 4 .. sacivaþ 4 dhãsakhaþ 5 sàmavàyikaþ 6 . iti hemacandraþ . 3 . 383 .. tasya lakùaõaü yathà --
     %<mantrã bhaktaþ ÷uciþ ÷åro'nukçto buddhimàn kùamã .
     ànvãkùikyàdiku÷alaþ paricchedã sude÷ajaþ ..>% iti kavikalpalatà ..
     %<bahubhirmantrayet kàmaü ràjà mantraü pçthak pçthak .
     mantriõàmapi no kuryànmantrã mantraprakà÷anam ..
     na kvacit kasya vi÷vàso bhavatãha sadà nçõàm .
     ni÷caya÷ca sadà mantre kàrya ekena såriõà ..
     bhavedvà ni÷vayàvàptiþ parabuddhyanujãvanàt .
     ekasyaiva mahãbharturbhåyaþ kàryo vini÷cayaþ ..>% iti matsyapuràõe 189 adhyàyaþ ..

#<mantha>#, kunthe . gàhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) manthati . kunthaþ kai÷cinna manyate . iti durgàdàsaþ ..

#<mantha>#, ga gàhe . iti kavikalpadrumaþ .. (kryàø-paraøsakaø-señ .) gàho viloóanam . ga, mathàti dadhi vallavã . rathaü mamantha sahayam . iti durgàdàsaþ ..

#<manthaþ>#, puü, (mathyate'nena . mantha + karaõe gha¤ .) manthadaõóakaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 74 .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 343 . 11 .
     %<àmathya matimanthena j¤ànodadhimanuttamam .
     navanãtaü tathà dadhno malayàccandanaü yathà ..>% mathyate viloóyate iti . mantha + karmaõi gha¤ .) sàktavaþ . (mathnàti svakareõa tribhuvanaü pãóayatãti . mantha + ac .) divàkaraþ . iti medinã . the, 11 .. sàktavo yathà --
     %<saktubhiþ sarpiùàbhyaktaiþ ÷ãtavàripariplutaiþ .
     nàtyaccho nàtisàndra÷ca mantha ityabhidhãyate ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. peyavi÷eùaþ . tasya vidhiryathà --
     %<jale catuùpale ÷ãte kùuõõaü dravyaü palaü kùipet .
     mçtpàtre manthayet samyak tasmàcca dvipalaü pibet ..>% kùuõõaü cårõãkçtam . manthayet mçdnãyàt . iti bhàvaprakà÷aþ .. (mantha + bhàve gha¤ .) màraõam . iti trikàõóa÷eùaþ .. netramalam . iti dharaõiþ .. netràmayaþ . iti vi÷vaþ .. aü÷uþ . iti ÷abdaratnàvalã .. kunthanam . viloóanam . iti manthadhàtvarthadar÷anàt .. (yathà, raghau . 10 . 3 .
     %<atiùñhat pratyayàpekùasantatiþ sa ciraü nçpaþ .
     pràïmanthàdanabhivyaktaratnotpattirivàrõavaþ ..>%)

@<[Page 3,621c]>@
#<manthajaü>#, klã, (manthena manthanena jàyate iti . jan + óaþ .) navanãtam . iti ratnamàlà .. (vivaraõamasya navanãta÷abde j¤àtavyam ..)

#<manthadaõóakaþ>#, puü, (manthàya manthanàya yo daõóaþ . tataþ svàrthe kan .) manthànadaõóaþ . chàücunã iti gholamaunã iti khaóen iti ca bhàùà .. tatparyàyaþ . vai÷àkhaþ 2 manthaþ 3 manthànaþ 4 manthàþ 5 . ityamaraþ . 2 . 9 . 74 .. karaharùakaþ 6 manthanaþ 7 bhaktàñaþ 8 . iti ÷abdaratnàvalã .. takràñaþ 9 . iti jañàdharaþ ..

#<manthanaü>#, klã, (mantha + lyuñ .) viloóanam . kunthanam . iti manthadhàtorbhàve anañpratyayena niùpannam .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 18 . 30 .
     %<ciràrabdhamida¤càpi sàgarasyàpi manthanam ..>%)

#<manthanaþ>#, puü, (mathnàtyaneneti . mantha + karaõe lyuñ . yadvà, mathnàtãti . mantha + lyuþ .) manthànadaõóaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, harivaü÷e . 82 . 36 .
     %<gobhi÷ca samakãrõàsu vrajaniryàõabhåmiùu .
     manthanàvartapårõeùu gargareùu nadatsu ca ..>%)

#<manthanaghañã>#, strã, (alpo ghañaþ . alpàrthe ïãù . manthanàrthà manthanasya và ghañã .) dadhimanthanapàtram . yathà --
     %<kalasã manthanaghañã manthanã càpi gargarã ..>% iti jañàdharaþ ..

#<mantharaü>#, klã, (manthati kle÷ayatãti . mantha + bàhulakàt aran .) kusumbhã . iti medinã . re, 198 ..

#<mantharaþ>#, puü, (mantha + bàhulakàt aran .) koùaþ .. phalam . vàdhaþ . manthànaþ . iti medinã . re, 198 .. såcakaþ . iti vi÷vaþ .. mandagàmiyoddhà . iti kùattriyavarge amaraþ . 2 . 8 . 72 . kopaþ . ityajayaþ ..

#<mantharaþ>#, tri, (manthati pàdàviti . mathi + aran .) mandaþ . (yathà, sàhityadarpaõe . 3 . 68
     %<datte sàlasamantharaü bhuvi padaü niryàti nàntaþpuràt ..>%) pçthuþ . vakraþ . iti medinã . re, 198 .. (ni÷calaþ . yathà, àryàsapta÷atyàm . 488 .
     %<ràjyàbhiùekasalilakùàlitamauleþ kathàsu kçùõasya .
     garvabharamantharàkùã pa÷yati padapaïkajaü ràdhà ..>%) jaóaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. nãcaþ . iti hemacandraþ . 6 . 65 .. (mandagàmã . iti hemacandraþ . 3 . 159 ..)

#<mantharà>#, strã, (manthara + striyàü ñàp .) kekayyà dàsã . yathà --
     %<ràmàbhiùeke vighnàrthaü yatasva brahmavàkyataþ .
     mantharàü pravi÷asvàdau kaikeyã¤ca tataþ param ..>% ityadhyàtmaràmàyaõe ayodhyàkàõóe 2 adhyàyaþ ..

#<mantharuþ>#, puü, (mantha + bàhulakàt aruþ .) càmaravàtaþ . tatparyàyaþ . kuñheruþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

@<[Page 3,622a]>@
#<mantha÷ailaþ>#, puü, (manthàya samudramanthanàya kalpitaþ ÷ailaþ .) mandaraparvataþ . iti jañàdharaþ ..

#<manthà>#, strã, (mathyate iti . mantha + gha¤ . tataþ striyàü ñàp .) methikà . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, bhàvaprakà÷e pårbakhaõóe .
     %<vallarã candrikà manthà mitrapuùpà ca kairatã ..>%)

#<manthàþ>#, [thin] puü, (mantha + %<manthaþ .>% uõàø 4 . 11 . iti iniþ . sa ca kit .) manthànadaõóaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 74 .. (yathà, kiràtàrjunãye . 4 . 16 .
     %<muhuþ praõunneùu mathàü vivartanairnadatsu kummeùu mçdaïgamantharam ..>%)

#<manthànaþ>#, puü, (mathyate aneneti . mantha + bàhulakàt ànac .) manthadaõóakaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 74 .. (yathà, devãbhàgavate . 1 . 10 . 25 .
     %<manthànàraõisaüyogànmanthanàcca samudbhavaþ .
     pàvakasya yathà tadvat kathaü me syàt sutodbhavaþ ..>%) àragvadhaþ .. iti ràjanirghaõñaþ .. (samudramanthanadaõóakatvàdasya tathàtvam . mandaraparvataþ . yathà, ràmàyaõe . 1 . 45 . 27 .
     %<pravive÷àtha pàtàlaü manthànaþ parvatottamaþ ..>% mahàdevaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 128 .
     %<manthàno bahulo vàyuþ sakalaþ sarvalocanaþ ..>%)

#<manthànakaþ>#, puü, (manthàna iveti . %<ive pratikçtau .>% 5 . 3 . 96 . iti kan .) tçõabhedaþ . tatparyàyaþ . haritaþ 2 dçóhamålaþ 3 tçõàïghripaþ 4 . asya guõàþ . snigdhatvam . dogdhrãõàü priyatvam . madhuratvam . bahuvãryadatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<manthinã>#, strã, (mantho manthanamastyasyàm . mantha + iniþ . ïãp .) dadhimanthanapàtram . tatparyàyaþ . gargarã 2 kalasã 3 . iti hemacandraþ . 4 . 88 ..

#<manthodadhiþ>#, puü, (mathyate'sau . mantha + karmaõi gha¤ . mantha÷càsau udadhi÷ceti . manthàya udadhiriti và .) kùãrasamudraþ . iti kecit ..

#<mandaþ>#, puü, (mandate iti . madi + ac .) ÷aniþ . (yathà, jyotiùe .
     %<÷ukrendubudhajãvànàü vàràþ sarvatra ÷obhanàþ .
     bhànubhåsutamandànàü ÷ubhakarmasu keùvapi ..>%) hastijàtivi÷eùaþ . iti medinã . de, 13 .. yamaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 32 . 155 .
     %<tatra mandamivàlokya sàbhipràyaþ sa màü nçpaþ .
     papraccha re kimãdçk tvaü sa¤jàtaþ kathyatàmiti ..>%) pralayaþ . ityajayaþ .. (jañharànalavi÷eùaþ . yathà, hàrãte cikitsitasthàne 6 adhyàye .
     %<tãkùõaþ pittàdhikatvena jàyate jañharàgnikaþ .
     vàta÷leùmàdhikatvena jàyate mandasaüj¤akaþ ..>%)

#<mandaþ>#, tri, (madi + ac .) atãkùõaþ . mårkhaþ . (yathà, raghuvaü÷e . 1 . 3 .
     %<mandaþ kaviya÷aþpràrthã gamiùyàmyupahàsyatàm ..>%) svairaþ . abhàgyaþ . rogã . alpaþ . iti medinã . de, 13 .. (yathà, meghadåte . 1 . 4 .
     %<mandaü mandaü nudati pavana÷cànukålo yathà tvàm ..>% alasaþ . yathà, ÷rãmadbhàgavate . 1 . 1 . 10 .
     %<pràyeõàlpàyuùaþ sabhya ! kalàvasmin yuge janàþ .
     mandàþ sumandamatayo mandabhàgyà hyupadrutàþ ..>% %<mandàþ alasàþ .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã ..) madarataþ . khalaþ . iti hemacandraþ . 3 . 48 ..

#<mandagaþ>#, tri, (mandaü alpaü gacchatãti . gam + óaþ .) mçdugàmã . yathà --
     %<mandagà÷ca ÷anij¤ànivçùahaüsagajastriyaþ ..>% iti kavikalpalatà .. (puü, ÷àkadvãpasthajanapadabhedaþ . yathà, mahàbhàrate . 6 . 11 . 33 .
     %<tatra puõyà janapadà÷catvàro lokasammatàþ .
     magà÷ca ma÷akà÷caiva mànasà mandagàstathà ..>%)

#<mandagàmã>#, [n] tri, (mandaü gacchatãti . gam + õiniþ .) mçdugamana÷ãlaþ . tatparyàyaþ . mantharaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 72 .. svairagàmã 3 mandaþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<mandajananã>#, strã, (mandasya ÷anerjananã màtà .) ÷anai÷caramàtà . såryapatnã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<mandañaþ>#, puü, (mandamañatãti . añ + ac . ÷akandhvàditvàt sàdhuþ .) pàribhadravçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<mandatà>#, strã, (mandasya bhàvaþ . manda + bhàvàrthe tal . striyàü ñàp .) àlasyam . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, su÷rute ÷àrãrasthàne .
     %<durmedhastvaü mandatà ca svapne maithunanityatà .
     niràkariùõutà caiva vij¤eyàþ pà÷avà guõàþ ..>%) mandatvam . (yathà, candràloke . 1 . 1 .
     %<uccairasyati mandatàmarasatàmiti ..>% kùãõatà . yathà, sàhityadarpaõe . 3 . 68 .
     %<madhyasya prathimànameti jaghanaü vakùojayormandatàü dåraü yàtyudara¤ca romalatikà netràrjavaü dhàvati ..>%)

#<mandanaü>#, klã, (mandate stauti anena . mand + képévçjimandinidhà¤aþ kyuþ . uõàø 2 . 81 . iti karaõe kyuþ .) stotram . iti siddhànta kaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<mandaraþ>#, puü, (mand + bàhulakàt araþ .) mantha÷ailaþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 18 . 13 .
     %<manthànaü mandaraü kçtvà tathà netra¤ca vàsukim ..>%) mandàrapàdapaþ . iti medinã . re, 196 .. svargaþ . hàrabhedaþ . iti hemacandraþ . 4 . 96 .. mukuraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (ku÷adbãpasthaparvatavi÷eùaþ . yathà, màtsye . 121 . 61 .
     %<mandaraþ saiva vij¤eyaþ sarvadhàtumayaþ ÷ubhaþ .
     manda ityeùa yo dhàturapàmarthe prakà÷akaþ ..
     apàü vidàraõàt caiva mandaraþ sa nigadyate ..>%)

#<mandaraþ>#, tri, (mand + araþ .) bahalaþ . mandaþ . iti medinã . re, 196 ..

#<mandasànaþ>#, puü, (mandate stutyàdikaü pràpnotãti . manda + %<ç¤jivçdhimandisahibhyaþ kit .>% uõàø 2 . 87 . iti asànac .) agniþ . pràõaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. nidrà . ityuõàdikoùaþ .. (tri, modamànaþ . yathà, çgvede . 1 . 100 . 14 .
     %<mandasàno marutvàn .>% %<mandasàno modamànaþ san ..>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<mandasànuþ>#, puü, (mandaü mandatàü sanoti dadàtãti . manda + san + bàhulakàt uõ .) svapnaþ . jãvaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<mandà>#, strã, (manda + striyàü ñàp .) saükràntivi÷eùaþ . sà uttaraphalgunyuttaràùàóhottarabhàdrapadàrohiõãnakùatreùu ravisaükrànti÷cettadà bhavati . tasyàþ sannihitadaõóatrayasya puõyatamatvam . yathà --
     %<mandà mandàkinã dhmàükùã ghorà caiva mahodarã .
     ràkùasã mi÷rità proktà saükràntiþ saptadhà nçpa ! ..
     mandà dhruveùu vij¤eyà mçdau mandàkinã tathà .
     kùipre dhmàükùãü vijànãyàdugre ghorà prakãrtità ..
     carairmahodarã j¤eyà krårairçkùaistu ràkùasã .
     mi÷rità caiva vij¤eyà mi÷rairçkùaistu saükramaþ ..>% ityetairdvàda÷asveva saükràntiùu dhruvàdinakùatrayogàt mandàdiråpatayà saptadhà bhinnàsu tricatuþpa¤casaptàùñanavadbàda÷a eva ca . krameõa ghañikà hyetàstat puõyaü pàramàrthikamiti devãpuràõa eva tricaturàdighañikànàü puõyatvamuktam . iti tithyàditattvam ..

#<mandàkaü>#, klã, (mandyate ståyate iti . mand + bàhulakàt àkaþ .) stavanam . ityuõàdikoùaþ .. (srotaþ . ityujjvaladattaþ . 4 . 13 ..)

#<mandàkinã>#, strã, (mandàkàni srotàüsi santyasyàþ iti . mandàka + õiniþ . yadbà, %<mandamakituü ÷ãlamasyàþ . õiniþ . yadvà, mandanàmnaþ sarasaþ akati gacchatãti . nayanànandaþ .>% ityamarañãkàyàü raghunàthacakravartã .) svargagaïgà . tatparyàyaþ . viyadgaïgà 2 svarnadã 3 suradãrdhikà 4 . ityamaraþ . 1 . 1 . 52 .. svargaïgà 5 devabhåtiþ 6 svarõapadmà 7 sure÷varã 8 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, naiùadhacarite . 6 . 82 .
     %<mandàkinãnandanayorvihàre deve bhavaddevari màdhave và ..>%) tasyà vivaraõaü yathà --
     %<pradhànadhàrà yà svarge sà ca mandàkinã smçtà .
     yojanàyutavistãrõà prasthena yojanà smçtà ..
     kùãratulyajalà ÷a÷vadatyutyuïgataraïgiõã .
     vaikuõñhàdbrahmaloka¤ca tataþ svargaü samàgatà ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe jàhravãjanmaprastàve 34 adhyàyaþ .. * .. saükràntivi÷eùaþ . asya pramàõaü mandà÷abde draùñavyam .. (citrakåñasthanadãvi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 85 . 58 .
     %<tato girivara÷reùñhe citrakåñe vi÷àmpate .
     mandàkinãü samàsàdya sarvapàpapraõà÷inãm ..>% dvàrakàsthanadãvi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . harivaü÷aparvaõi . 155 . 22 .
     %<vaidåryapatrairjalajaistathà mandàkinã nadã .
     bhàti puùkariõã ramyà pårbasyàü di÷i bhàrata ! ..>% chandovi÷eùaþ . yathà, chandoma¤jaryàm .
     %<na na ra ra-ghañità tu mandàkinã ..>% udàharaõàdikantu chandaþ÷abde draùñavyam ..)

#<mandàkràntà>#, strã, (mandaü yathà tathà àkràntà .) chandovi÷eùaþ . yathà --
     %<catvàraþ pràk sutanu guravo dvau da÷aikàda÷au cenmukhyau varõau tadanu kumudàmodini ! dvàda÷àntyau .
     tadbaccàntyau yugarasahayairyatra kànte ! viràmo mandàkràntàü pravarakavayastanvi ! tàü saügirante ..>% iti ÷rutabodhaþ .. (alpàkràntà . yathà --
     %<mandàkràntà vitarati rasaü nekùuyaùñiþ samagram ..>% ityudbhañaþ ..)

#<mandàkùaü>#, klã, (mande saïkucite akùiõã netre yasmàt . %<akùõo'dar÷anàt .>% 4 . 4 . 76 . iti samàsàntaþ ac .) lajjà . ityamaraþ . 1 . 7 . 23 .. (yathà, naiùadhacarite . 3 . 61 .
     %<mandàkùamandàkùaramudramuktvà tasyàü samàku¤citavàci haüsaþ .
     tacchaüsite ki¤cana saü÷ayàlurgirà mukhàmbhojamayaü yuyoja ..>%)

#<mandàgniþ>#, puü, (mandaþ pàcanàsamartha÷càsàvagni÷ceti .) kaphadvàràlpajañharànalaþ . tasya nidànàdi yathà --
     %<mandastãkùõo'tha viùamaþ sama÷ceti caturvidhaþ .
     kaphapittànilàdhikyàttatsàmyàjjàñharo'nalaþ ..
     viùamo vàtajàn rogàüstãkùõaþ pittasamunnatàn .
     karotyagnistathà mando vikàràn kaphasambhavàn ..
     samà samàgnera÷ità màtrà samyagvipacyate .
     alpàpi naiva mandàgnerviùamàgnestu dehinaþ .
     kadàcit pacyate samyak kadàcicca na pacyate ..>% iti màdhavakaraþ .. * .. tasyauùadhaü yathà --
     %<citrakasyàùñabhàgàni ÷åraõasya ca ùoóa÷a .
     ÷uõñhyà÷catvàri bhàgàni marãcànàü dvayaü tathà ..
     pippalã pippalãmålaü vióaïgànàü catuùñayam .
     aùñau muptalibhàgà÷ca triphalàyà÷catuùñayam ..
     dviguõena guóenaiùàü modakàni hi kàrayet .
     tadbhakùaõamajãrõaü hi pàõóuroga¤ca kàmalàm .
     ati÷roõitamandàgniplãhàdya¤ca nivàrayet ..>% iti gàruóe 198 adhyàyaþ .. * .. atha jañharàgnivikàràdhikàraþ . tatra sannikçùñanidànapårbakàn udaràgnivikàrànàha .
     %<kaphapittànilàdhikyàttatsàmyàjjàñharo'nalaþ .
     mandastãkùõo'tha viùamaþ sama÷ceti caturvidhaþ ..>% tatra mandasyàgnerlakùaõamàha .
     %<svalpàpi naiva mandàgnermàtrà bhuktàpi pacyate .
     chardirdàhaþ prasekaþ syàcchirogauravajàñharam ..>% mandàgnijanyàn vikàrànàha .
     %<mando'gnirdehinàü kuryàdvikàràn kaphasambhavàn .. * ..>% atha cikitsà .
     %<harãtakã tathà ÷uõñhã bhakùyamàõà guóena và .
     saindhavena yutà và syàt sàtatyenàgnidãpanã .. 1 ..
     guóena ÷uõñhãmathavopakulyàü pathyàtçtãyàmatha dàóimaü và .
     àmeùvajãrõeùu gudàmayeùu varcovibandheùu ca nityamadyàt .. 2 ..
     vyoùaü danti trivçccitraü kçùõàmålaü vicårõitam .
     taccårõaü guóasaümi÷raü bhakùayet pràtarutthitaþ ..
     etadguóàùñakaü nàma balavarõàgnivardhanam .
     ÷othodàvarta÷ålaghnaü plãhapàõóvàmayàpaham ..>% sarvacårõasamo guóo deyaþ . guóàùñakam .. 3 ..
     %<dahanàjamodasaindhavanàgaramaricàni càmlatakreõa .
     saptàhàdagnikaraü pàõóvar÷onà÷anaü paramam .. * ..>% vai÷vànaraþ kùàraþ .
     %<sàmudralavaõaü gràhyamaùñakarùamitaü budhaiþ .
     sauvarcalaü pa¤cakarùaü vióasaindhavadhànyakam ..
     pippalã pippalãmålaü patrakaü kçùõajãrakam .
     tàlã÷aü ke÷araü cavyamamlavetasakaü tathà .
     dvikarùamàtràõyetàni pratyekaü kàrayedbudhaþ .. 5 ..
     maricaü jãrakaü vi÷vamekaikaü karùamàtrakam .
     dàóimaü syàccatuùkarùaü tvagele vàrddhakarùake .
     etaccårõãkçtaü sarvaü lavaõaü bhàskaràbhidham ..
     bhakùayecchàõamànaü tat takramastukakà¤jikaiþ .
     vàta÷leùmabhavaü gulmaü plãhànamudaraü kùayam ..
     ar÷àüsi grahaõã kuùñhaü vibandha¤ca bhagandaram .
     ÷ålaü ÷othaü ÷vàsakàsàvàmadoùa¤ca hçdrujam ..
     a÷marãü ÷arkarà¤càpi pàõóurogaü kçmãnapi .
     mandàgniü nà÷ayedetaddãpanaü pàcanaü param ..
     hitàya sarvalokànàü bhàskareõaitadãritam .
     hanyàt sarvàõyajãrõàni bhuktamàtramasaü÷ayam ..
     nimburasàdikaü dattvà guñikàmapyeke kurvanti .. 6 ..
     ñaïgaõaü rasagandhau ca samaü bhàgaü trayaü viùàt .
     kapardaþ sarjikàkùàro màgadhã vi÷vabheùajam ..
     pçthak pçthak karùamàtraü vasubhàgamihoùaõam .
     jambãràmlairdinaü ghçùñaü bhavedagnikumàrakaþ ..
     vi÷ucã÷ålavàtàdivahnimàndyapra÷àntaye ..>% kùàro yavakùàraþ . agnikumàro raso vi÷ucyàdyajãrõe .. 7 ..
     %<pàradàmçtalavaïgagandhakaü bhàgayugmamaricena mi÷ritam .
     tatra jàtiphalamardhabhàgikaü tintióãphalarasena marditam ..
     vahrimàndyada÷avaktranà÷ano ràmabàõa iti vi÷ruto rasaþ .
     saügrahagrahaõikumbhakarõakaü sàmavàtakharadåùaõa¤jayet ..
     dãyate tu caõakànumànataþ sadya eva jañharàgnidãpanaþ .
     rocakaþ kaphakulàntakàrakaþ ÷vàsakàsavamijantunà÷anaþ .. 8 ..>% pàradabhàgaþ 1 viùabhàgaþ 1 lavaïgabhàgaþ 1 gandhakabhàgaþ 1 maricabhàgaþ 2 jàtãphalabhàgaþ .. ø . ràmabàõo raso'jãrõe . iti bhàvaprakà÷aþ .. (vivaraõamasya yathà --
     %<agni÷caturvidhaþ proktaþ samo viùamatãkùõakaþ .
     mandastadàparaþ proktaþ ÷çõu cihràni sàmpratam ..
     vàtapittakaphe sàmyàt samatvaü jàyate'nalaþ .
     taireva viùamaü pràpte viùamo jàyate'nalaþ ..
     tãkùõaþ pittàdhikatvena jàyate jañharàgnikaþ .
     vàta÷leùmàdhikatvena jàyate mandasaüj¤akaþ ..>% iti hàrãte cikitsitasthàne ùaùñhe'dhyàye ..
     %<annamaõóaü pibeduùõaü hiïgusauvarcalànvitam .
     viùamo'pi samastena mando dãpyeta pàvakaþ ..>%
     %<sindhåtthahiïgutriphalàyamànãvyoùairguóàü÷airguóikàü prakuryàt .
     tairbhakùitaistçptimavàpnuvannà bhu¤jãta mandàgnirapi prabhåtam ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe'gnimàndyàdhikàre .. mandaþ agniryasyeti . alpàgnivi÷iùñe, tri . yathà, màrkaõóeye . 15 . 139 .
     %<so'jãrõavyàdhiduþkhàrto mandàgniþ saüprajàyate .
     paranindà kçtaghnatvaü paramarmàvaghaññanam ..>%)

#<mandàyuþ>#, [s] tri, (mandamalpamàyuryasya .) alpàyuþ . yathà, ÷rãbhàgavate . 1 . 16 . 10 .
     %<mandasya mandapraj¤asya vayo mandàyuùa÷ca vai .
     nidrayà hriyate naktaü divà ca vyarthakarmabhiþ ..>%

#<mandàraþ>#, puü, (mandyate ståyate pra÷asyate veti . madi + %<aïgimadimandibhya àran .>% uõàø 3 . 134 . iti àran .) svargãyapa¤cavçkùàntargatadevataruvi÷eùaþ . yathà, amarakoùe . 11 . 53 .
     %<pa¤caite devataravo mandàraþ pàrijàtakaþ .
     santànaþ kalpavçkùa÷ca puüsi và haricandanam ..>% (yathà, abhij¤àna÷akuntale 7 aïke .
     %<antargatapràrthanamantikasthaü jayantamudvãkùya kçtasmitena .
     àmçùñavakùoharicandanàïkà mandàra-màlà hariõà pinaddhà ..>%) pàribhadravçkùaþ . pàlità màdàra iti bhàùà . yathà, amarakoùe . 2 . 4 . 26 .
     %<pàribhadre nimbatarurmandàraþ pàrijàtakaþ ..>% arkavçkùaþ . àkanda iti bhàùà . yathà --
     %<arkàhvavasukàsphotagaõaråpavikãraõàþ .
     mandàra÷càrkaparõe'tra ÷ukle'larkapratàpasau ..>% ityamaraþ . 2 . 4 . 81 .. hastaþ . dhårtaþ . iti medinã . re, 197 .. tãrthavi÷eùaþ . yathà -- varàha uvàca .
     %<÷çõu sundari ! yatnena yanmàü tvaü paripçcchasi .
     kathayiùyàmi te guhyàü mandàrasya mahàkriyàm ..
     krãóamàno'smyahaü tatra dçùñvà mandàrapuùpitam .
     mandàrapuùpamàdàya manoj¤aü nyasya vai hçdi ..
     tatraikàda÷akuõóàni niþsçtàni girau dhare .
     bindhye ca matprabhàvena mandàra÷ca mahàdrumaþ ..
     sthito'haü tatra sugage ! bhaktànugrahakàmyayà .
     dar÷anãyatamaü sthànaü manoj¤aü tu ÷ilàtalam ..
     yatra tiùñhàmyahaü devi ! mandàradrumamàsthitaþ .
     vismayaü ÷çõu su÷roõi ! mandàre'smin drume tathà ..
     dbàda÷yà¤ca caturda÷yàü sa puùpyati drumottamaþ .
     tatra madhyàhravelàyàü vãkùyamàõo janaistataþ .
     tato'nyadinamàsàdya dç÷yate na kadàcana ..
     tasmin mandàrakuõóe tu ekabhaktoùito naraþ .
     snànaü karoti ÷uddhàtmà sa gacchet paramàü gatim ..
     atha pràõàn pramucyeta kuõóe mandàrasaüsthite .
     tapaþ kçtvà varàrohe ! mama lokàya gacchati ..
     tasya cottarapàr÷ve tu pràpaõaü nàma taü girim .
     tisrodhàràþ patantyatra dakùiõàü di÷amàsthitàþ ..
     snànakuõóamiti khyàtaü tasmin kùetre paraü mama .
     dakùiõe patate dhàrà ÷ravate cottaràmukham ..
     tatra snàto varàrohe ! ekaràtroùito naraþ .
     modate dakùiõe ÷çïge tasmin merau ÷iloccaye ..
     tatràtha mu¤cate pràõàn mama karmaparàyaõaþ .
     sarvaü saïgaü parityajya mama lokaü prapadyate ..
     nàkapçùñhaü samàsàdya modate daivataiþ saha .
     tathàtra mu¤cate pràõàn kçtakçtyaþ suni÷citaþ .
     tàrayitvà kulaü sarvaü mama lokaü prapadyate ..
     tasya dakùiõapårveõa sama÷roto varàïgane ! .
     patate bindhya÷çïgeùu agàdha÷ca mahàhradaþ ..
     tatra srànantu yaþ kuryàdekabhaktoùito naraþ .
     modate pårbapàr÷ve tu tasminmerau ÷iloccaye ..
     athàtra mu¤cate pràõàn mama cittavyavasthitaþ .
     chittvà yai sarvasaüsàraü mama lokàya gacchati ..
     mandàrasya tu pårbeõa guhyaü koñarasaüsthitam .
     yatra dhàrà patatyekà muùalena samanvità ..
     tatra snànaü prakurvãta pa¤cabhaktoùito naraþ .
     modate pårbapàr÷ve tu tasmin merau ÷iloccaye ..
     tatràtha mu¤cate pràõàn kçtvà karma suduùkaram .
     meru÷çïgaü samutsçjya mama loka¤ca gacchati ..
     tasya dakùiõapàr÷ve tu guhyaü bindhyaviniþsçtam .
     pa¤ca dhàràþ patantyatra muùalena samanvitàþ ..
     tatra snànantu kurvãta ahoràtroùito naraþ .
     modate dakùiõe ÷çïge mahàmerau ÷iloccaye ..
     athàtra mu¤cate pràõàn kçtvà karma suduùkaram .
     meru÷çïgaü parityajya mama lokaü prapadyate ..
     dakùiõe pa÷cime bhàge mandàrasya ya÷asvini ! .
     tatra dhàrà patatyekà àdityasamatejasà ..
     tatra snànantu kurvãta ahoràtroùito naraþ .
     modate pa÷cime bhàge dhruvo yatra pravartate ..
     athàtra mu¤cate pràõàn mama karmavyavasthitaþ .
     sarvapàpavinirmukto mama loke ca màdate ..
     tasya pa÷cimapàr÷ve tu guhyaü devasamanvitam .
     cakràvarta iti khyàtamagàdha÷ca mahàhradaþ ..
     snànaü karoti yastatra pa¤cabhaktoùito naraþ .
     modate sarva÷çïgeùu svacchandagamanàlayaþ ..
     atha vai mu¤cate pràõàn cakràvarte mahàya÷àþ .
     ÷çïgàn sarvàn parityajya modate mama sannidhau ..
     de÷aü vàyavyamà÷ritya tasmin bindhya÷iloccaye .
     tisro dhàràþ patantyatra muùalàkçtayaþ ÷ubhàþ .
     tatra snànaü prakurvãta mama cittavyavasthitaþ .
     modate sarva÷çïgeùu ekacittasamà÷ritaþ .
     tathàtra mu¤cate pràõàü÷càsmin guhye ya÷asvini ! .
     sarvasaïgaü ùarityajya mama lokàya gacchati ..
     tasya trikro÷amàtreõa dakùirõà di÷amà÷ritaþ .
     guhyaü gambhãrakaü nàma agàdha¤ca mahàhradam ..
     tatra snànantu kurvãta aùñabhaktoùito naraþ .
     modate sarvadbãpeùu sarvatra gamanàlayaþ ..
     athaivaü mu¤cate pràõàn mama karmavyavasthitaþ .
     sarvadvãpàn parityajya mama lokaü prapadyate ..
     tasya pa÷cimapàr÷ve tu guhyaü me paramaü mahat .
     sapta dhàràþ patantyatra agàdha÷ca mahàhradaþ ..
     tatra snànantu kurvãta ahoràtroùito naraþ .
     modate ÷akralokantu svacchandagamanàlayaþ ..
     atha vai mu¤cate pràõàn svakarmapariniùñhitaþ .
     sarvasaïgaü parityanya mama lokaü prapadyate ..
     maõóalaü tasya kùetrasya kathyamànaü mayà ÷çõu .
     syamantapa¤caka¤caiva mandàrasya girau mama ..
     tatra tiùñhàmi su÷roõi ! bindhyasya girimårdhani .
     mandàre paramaü guhyaü tasmin guhya÷iloccaye ..
     dakùiõe saüsthitaü cakraü vàme sthàne ca vai gadà .
     làïgalaü muùala¤caiva ÷aïkhaü tiùñhati càgrataþ ..
     ya etat ÷çõuyànnityaü guhyaü mandàrasaühitam .
     tava caiva priyàrthàya mama bhaktasukhàvaham ..
     etanna jànate ka÷cinmama màyàvimohitaþ .
     mucya bhàgavatàn ÷uddhàn ye ca vàràhasaü÷ritàn ..>% ityàdi vàràhapuràõe bhagavacchàstre mandàraguhyavarõanaü nàmàdhyàyaþ ..

#<mandàsyaü>#, klã, (mandaü àsyamasmàditi .) lajjà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<mandikukuraþ>#, puü, matsyavi÷eùaþ . iti bhåriprayogaþ .. granthàntare mallikukuóo'pi pàñhaþ ..

#<mandiraü>#, klã, (mandyate supyate'tra mandyate ståyate iti và . madi ïa svapane stutau + %<iùi madimudãti .>% uõàø 1 . 152 . iti kirac .) gçham . ityamaraþ . 2 . 2 . 5 .. %<mandyate supyate'tra mandiram . madi ïa svapane jàóye made mode stutau gatau nàmnãti iraþ . nagaraü mandiraü puramiti puünapuüsakayoraruõena pañhyate . striyàü mandirà ca prayoga÷ca mandiràyàstvaràvàniti madhumukuñàdayaþ .>% iti taññãkàyàü bharataþ .. * .. atha bhagavanmandiranirmàõamàhàtmyam .
     %<yaþ kàrayenmandiraü ke÷avasya puõyàüllokàn sa jayecchà÷vatàn vai .
     dattvàvàsàn puùpaphalàbhipannàn bhogàn bhuïkte kàmataþ ÷làghanãyàn ..
     àsaptamaü pitçkulaü tathà màtçkulaü naraþ .
     tàrayedàtmanà sàrdhaü viùõormandirakàrakaþ ..
     imà÷ca pitaro daityagàthà gàyanti yoginaþ .
     purato yadusiühasya hyanaghasya tapasvinaþ ..
     api naþ svakule ka÷cidviùõubhakto bhaviùyati .
     harimandirakartà yo bhaviùyati ÷ucivrataþ ..>% iti vàmane ÷eùàdhyàyaþ .. * .. api ca . agnipuràõe .
     %<ye dhyàyanti sadà buddhyà kariùyàmo harergçham .
     teùàü vilãyate pàpaü pårbajanma÷atodbhavam ..>% ki¤ca .
     %<samatãtaü bhaviùya¤ca kulànàmayutaü naraþ .
     viùõulokaü nayatyà÷u kàrayedvà harergçham ..>% ki¤ca .
     %<lakùeõàtha sahasreõa ÷atenàrdhena và hareþ .
     tulyaü phalaü samàkhyàtamihe÷varadaridrayoþ ..>% viùõudharmottare tçtãyakàõóe .
     %<kçtvà vàsagçhaü tasya devasya parameùñhinaþ .
     ràjasåyà÷vamedhànàü phalena saha yujyate ..
     pràsàde mçõmaye puõyaü mayaitat kathitaü dvijàþ .
     tasmàddàrumaye puõyaü kçte ÷ataguõaü bhavet ..
     tato da÷aguõaü puõyaü tathà ÷ailamaye bhavet .
     tato da÷aguõaü lauhe tàmre ÷ataguõaü tataþ ..
     sahasraguõitaü raupye tasmàt phalamapà÷nute .
     tataþ ÷atasahasraü vai sauvarõe dbijasattamàþ ..
     anantaü phalamàpnoti ratnacitre manohare ..>% skànde .
     %<àrambhe kçùõadhiùõyasya saptajanmani yat kçtam .
     pàpaü vilayamàpnoti narakàduddharet pitén ..
     pràsàdapàde kçùõasya yàvattiùñhanti reõukàþ .
     tàvadvarùasahasràõi vasate viùõusadmani ..
     pràsàde kçùõadevasya citrakarma karoti yaþ .
     vasate viùõuloke tu yàvattiùñhanti sàgaràþ ..>% nàrasiühe .
     %<yaþ kuryàcchobhanaü ve÷ma narasiühasya bhaktimàn .
     sarvapàpavinirmukto viùõulokamavàpnayàt ..>% haya÷ãrùe .
     %<devàgàraü karomãti manasà yastu cintayet .
     tasya kàyagataü pàpaü tadahrà vipra ! na÷yati .
     kçte tu kiü punastasya pràsàde vidhinaiva tu ..
     aùñeùñakàsamàyuktaü yaþ kuryàdvaiùõavaü gçham .
     na tasya phalasampattirvarktuü÷akyeta kenacit ..
     anenaivànumeyantu phalaü pràsàdavistaràt .
     maraõa¤ca vrajenmartyo yaþ kçtvà prathameùñakàm ..
     sa samàptasya yaj¤asya phalaü pràpnotyasaü ÷ayam ..>% viùõurahasye .
     %<bàlye ca krãóamànà ye pàü÷ubhirbhavanaü hareþ .
     vàsudevasya kurvanti te'pi tallokagàminaþ ..>% àdipuràõe .
     %<lepanàcchadana¤caiva yaþ karoti punarnaraþ .
     devasyàyatanaü kçtvà na bhavet kãñajaü bhayam ..>% atha mandiranirmàõakàlaþ . màtsye .
     %<caitre vyàdhimavàpnoti yo gçhaü kàrayennaraþ .
     vai÷àkhe dhanaratnàni jyaiùñhe mçtyaü tathaiva ca ..
     àùàóhe bhçtyaratnàni pa÷uvarõamavàpnuyàt .
     ÷ràvaõe mitralàbhantu hàniü bhàdrapade tathà ..
     patnãnà÷a¤cà÷vayuge kàrtike dhanadhànyakam .
     màrga÷ãrùe tathà bhaktaü pauùe taskarajaü bhayam .
     làbhantu bahu÷o vidyàdagniü màghe vinirdi÷et ..
     kà¤canaü phàlgune puttràniti kàlabalaü smçtam .
     a÷vinã rohiõã målamuttarà-trayamaindavam ..
     svàtã hastànuràdhà ca gçhàrambhe pra÷asyate .
     àdityabhaumavarja¤ca sarve vàràþ ÷ubhàvahàþ ..
     vajravyàghàta÷ålàni vyatãpàtàtigaõóake .
     viùkambhagaõóaparighàn varjya yogeùu kàrayet ..
     ÷vetamaitre ca màhendre gàndharvàbhijidrauhiõe .
     tathà vairàjasàvitre muhårte gçhamàrabhet ..
     candràdityabalaü labdhvà lagnaü ÷ubhanirãkùitam .
     stambhocchràdi prakartavyamanyatra parivarjayet ..>% haya÷ãrùe .
     %<vàstukarma na càrabhyaü varùàkàle vijànatà .
     kçùõapakùe tribhàgànte ÷uklapàdau dvitãyake ..
     caturthã navamã varjyà tithi÷càpi caturda÷ã .
     bhaumasya tu dinaü varjyaü karaõaü viùñisaüj¤itam ..
     kùityantarãkùadivyotthairutpàtairbhayapãóitam .
     upaspçùñaü grahairbha¤ca vyatipàtahataü tathà ..
     candratàrànukåle ca kàryaü karma vijànatà .
     dhruvàõi càtra ÷astàni nairçtaü ÷akradaivatam ..
     puùyaü pauùõa¤ca sàvitraü vàyavyaü vaiùõavaü tathà .
     sthiràü÷e ca sthire lagne kartu÷copacayàtmake ..
     kendre saumyagraho yasya trikoõe tu surottama ! .
     pàpa÷copacayasthàne tadà kàryaü samàrabhediti ..>% atha pràsàdasthànam . haya÷ãrùe .
     %<pårbaü devakulaü pãóya pràsàdaü svalpakantathà .
     samaü vàpyadhikaü vàpi na kartavyaü vijànatà ..
     ubhayordviguõàü sãmàü tyaktvà cocchràyasaümitàm .
     pràsàdaü kàrayedanyaü nobhayaü pãóayedbudhaþ .. * ..>% atha sthàna÷odhanàni . devãpuràõe .
     %<devo viùõustathà rudro brahmàdyàþ surasattamàþ .
     pratiùñhàpyàþ ÷ubhe sthàne anyathà te bhayàvahàþ ..
     gartàdilakùaõà dhàtrã gandhasvàdena yà bhavet .
     varõena ca sura÷reùñha ! sà mahã sarvakàmadà ..>% màtsye .
     %<pårbaü bhåmiü parãkùeta pa÷càt vàstuü prakalpayet .
     ÷vetà raktà tathà pãtà kçùõà caivànupårba÷aþ ..
     vipràdeþ ÷asyate bhåmirataþ kàryaü parãkùaõam .
     vipràõàü madhuràsvàdà kaùàyà kùattriyasya ca ..
     kaùàye kañutà tadvadvai÷ya÷ådreùu ÷asyate .
     aratnimàtre vai garte svanulipte ca sarvataþ ..
     ghçtamàma÷aràvasthaü kçtvà varticatuùñayam .
     jvàlayedbhåparãkùàrthaü pårõaü tat sarvadiïmukham ..
     dãptyà pårbàdi gçhõãyàdvarõànàmanupårba÷aþ .
     vàstuþ samåhiko nàma dãpyate sarvatastu yaþ ..
     ÷ubhadaþ sarvavarõànàü pràsàdeùu gçheùu ca .
     aratnimàtrakaü gartaü parãkùyaü khàtapåraõe ..
     adhike ÷riyamàpnoti nyåne hàniü same samam .
     phàlakçùñe'thavà de÷e sarvabãjàni ropayet ..
     tripa¤casaptaràtreõa yatra rohanti tànyapi .
     jyeùñhà madhyà kaniùñhà bhårvarjanãyetarà sadà ..>% haya÷ãrùe .
     %<surabhãõàü ratiryatra savatsànàü vçùaþ saha .
     sundarãõàü ratiryatra puruùaiþ saha sattama ! ..
     ràj¤àü pårbaü gçhaü yasyàmagnãnàü yajvinàü tathà .
     kà÷mãracandanàmodà karpåràgurugandhinã ..
     kamalotpalagandhà ca jàtãcampakagandhinã .
     pàñalàmalliükàgandhà nàgake÷aragandhinã ..
     dadhikùãràjyagandhà ca madiràsavagandhinã .
     sugandhibrãhigandhà ca ÷ubhadravyasvanà ca yà ..
     sarveùàü varõinàü bhåmiþ sarvasàdhàraõà matà .
     durgandhà duþsvanà yà ca nànàvarõà ca durbhagà ..
     vçttàrdhacandrasadç÷à vistàràddviguõàyatà .
     vivarõà varõahãnà ca vakrà ÷ucimukhã tathà ..
     dvivarõà sårpasadç÷ã gomukhã ca trikoõikà .
     ùaóasrà ÷ålasadç÷ã dantipçùñhopamà ca yà ..
     sarãsçpasamà yà ca diïmukhà ÷akañàkçtiþ .
     evaü prakàrà yà bhåmirvarjyà yatnena de÷ikaiþ ..>% ki¤ca .
     %<pràsàdasya vi÷eùeõa proktà bhåmi÷caturvidhà .
     supadmà bhadrikà pårõà dhåbhrà ràgiõyathàparà ..
     tilakairnàrikelai÷ca varhiþkà÷ai÷ca ÷obhità .
     padmendãvarasaüyuktà sà supadmeti vi÷rutà ..
     nadãsamudràyatanatãrthaparyanta÷obhità .
     puùpavçkùasamàkãrõà kùãravçkùopa÷obhità ..
     vanodyànalatàgulmaphullastambasamàvçtà .
     yaj¤ãyavçkùasukùetrayuktà bhadreti kãrtità ..
     bakulà÷okabahulà tathà plakùàmralohitaiþ .
     màdhavãveùñità yà ca mudganiùpàvakodravaiþ ..
     ÷åkadhànyai÷ca punnàgairgiripàr÷vagatà ca yà .
     toya¤ca svalpakaü yasyàü sà pårõà parikãrtità ..
     vilvàrkasnuhipãlånàü vanairyà pàrato vçtà .
     sa÷arkarà ca kañhinà yuktà kaõñakibhirdrumaiþ ..
     gçdhragomàyukàkànàü ÷yenànàü yà kulàkulaiþ .
     dhåmreti kãrtità sà tu tàü yatnàt parivarjayet ..
     tato bhåmiü parãkùeta pårbodakplavanàü ÷ubhàm .
     asaïkañàü tathàcchannàmalpatoyàü pariplutàm ..
     saüpåryamàõe khàte tu tathàdhikamçdaü ÷ubhàm .
     kusumbhasadç÷aü varõaü yasyàü na mlànimçcchati ..
     na nirvàti tathà dãpastãyaü ÷ãghraü na jãryate .
     ÷vetàruõà pãtakçùõà vipràdãnàü pra÷asyate ..
     àjyasadgandhamadyànàü tulyagandhà tu yà bhavet .
     madhurà ca kaùàyà ca amlà ca kañukà ca yà ..
     ku÷aiþ ÷araistathà kà÷aiþ dårvàbhiryà ca saüvçtà .
     tasyàü puõye'tha nakùatre kuryàdbhåmiparigraham ..>% atha bhåmiparigrahaþ . tatraiva .
     %<pràkàrasãmàparyantaü tato bhåtabaliü haret .
     màüsaü haridràcårõa¤ca salàjadadhi÷aktavaþ ..
     ebhirbhåtabaliü dattvà såtramaùñàkùareõa tu .
     pàtayitvà tataþ ÷aïkånaùñadikùu nive÷ayet ..
     ràkùasà÷càpi bhåtà÷ca ye'smiüstiùñhanti bhåtale .
     te sarve vyapagacchantu sthànaü kuryàmahaü hareþ ..
     ityanuj¤àpya bhåtàdãn tàü bhåmiü pari÷odhayet .
     àdityàdigrahàõà¤ca lokapàlaiþ samaü kçtã ..
     àryamiùñavidhànena tato vai homamàcaret .
     caturhomaü tataþ kuryànmålamantreõa de÷ikaþ ..
     dadyàt pårõàhutiü pa÷càt vauùaóantena de÷ikaþ .
     vçùabhau kapilau gçhya savarõau và vicakùaõaþ .
     yojanàrthaü hala¤caiva gçhõãyàdasanodbhavam ..
     pràïmukhaü yojya mantraj¤o vastràlaïkàrabhåùitaþ .
     àsanãü yaùñimàdàya dvàda÷àkùaravidyayà ..
     saümardena samãkçtya ÷ubhabãjàni vàpayet .
     saüpràpte ÷ubhakàle tu gobhistat khàdayedbudhaþ .
     punastaü karùayitvà tu samãkçtya gçhaü guruþ ..>% màtsye ca .
     %<hãnàdhikàü gatàü vàstoþ sarvataþ parivarjayet .
     nagaragràmade÷eùu sarvatraiva vivarjayet .. * ..>% atha diksàdhanam . haya÷ãrùe .
     %<bàhyavàstu samaü kçtvà caturasraü samantataþ .
     bhåmiü toyasamàü kçtvà darpaõodarasannibhàm ..
     dvàda÷àïgulamànena càùñau vàràüstu bhràmayet .
     madhye suni÷calaü ÷aïkuü sthàpya cchàyàü nirãkùayet ..
     prave÷e niùkrame tasyàü ÷aïkucchàyàü niråpayet .
     vaiùuve vimale vyomni ÷aïkunà sàdhayeddi÷am ..
     ÷aradvasantayorevamàdityàt sàdhayeddi÷am .
     pràcãü và puùpavedhena vicitràmantareõa và ..
     udãcãü dhruvavedhena madhyayogena connayet .
     caturasràü ÷ilàü gçhya iùñakàü và su÷obhanàm ..
     caturdikùu nive÷yàtha såtracihrantu kàrayet .
     evaü kçtvà såtracihraü bràhmaõàüstatra bhojayet .
     vaiùõavàn pàyasenàgryàn dvàda÷aiva samàhitaþ ..>% atha ÷alyoddharaõam . màtsye .
     %<gçhàrambheti kaõóåtiþ svàmyaïge yatra jàyate .
     ÷alyantvapanayettatra pràsàde bhavane'thavà .
     sa÷alyaü bhayadaü yasmàda÷alyaü bhayanà÷anam ..>% haya÷ãrùe .
     %<àdi÷edvàstunaþ ÷alyaü gçhiõo'ïgavikàrataþ .
     ÷akuno dç÷yate vàpi yasya và ÷råyate dhvaniþ .
     kãrtyate yasya vai nàma ÷alyaü tasya vinirdi÷et ..>% atha vàstumaõóalam . màtsye .
     %<pa¤cagavyauùadhijalaiþ parãkùitvàvasecayet .
     ekà÷ãtipadaü kuryàdrekhàbhiþ kanakena tu ..
     pa÷càllepyena càlipya såtreõàloóya sarvataþ .
     da÷a pårbàyatà rekhà da÷a caivottaràyatàþ ..
     sarvavàstuvibhàgeùu vij¤eyà navakà nava .
     ekà÷ãtipadaü kçtvà vàstuvit sarvavàstuùu ..
     padasthàn påjayeddevàn triü÷at pa¤cada÷aiva ca .
     dbàtriü÷advàhyataþ påjyàþ påjyà÷cànte trayoda÷a ..
     nàmatastàn pravakùyàmi sthànàni ca nibodha me .
     ã÷akoõàdiùu suràn påjayecca vidhànataþ ..
     ÷ikhã caivàtha parjanyo jayantaþ kuli÷àyudhaþ .
     såryaþ satyo bhç÷a÷caiva àkà÷o vàyureva ca ..
     påùà ca vitatha÷caiva gçhakùatayamàbubhau .
     gandharvo bhçïgaràja÷ca mçgàþ pitçgaõastathà ..
     dauvàriko'tha sugrãvaþ puùpadanto jalàdhipaþ .
     asuraþ ÷oùapàpau ca rogo'hirmukhya eva ca ..
     bhallàñaþ somasåryau ca aditi÷ca ditistathà .
     vahirdvàtriü÷adete tu tadanta÷ca suràn ÷çõu ..
     ã÷ànàdi÷catuùkoõe saüsthitàn påjayedbudhaþ .
     àpa÷caivàtha sàvitro jayo rudrastathaiva ca ..
     madhye navapado brahmà tasyàùñau ca samãpagàþ .
     sarvànekottaràn vidyàt pårbàdãnnàmataþ ÷çõu ..
     aryamà savità caiva vivakhàn vibudhàdhipaþ .
     mitro'tha ràjayakùmà ca tathà pçthvãdharaþ kramàt ..
     aùñama÷càpavatsa÷ca parito brahmaõaþ smçtàþ .
     aryamà ca vivasvàü÷ca mitraþ pçthvãdharastathà ..
     brahmaõaþ parito dikùu tripadàste tu sarvataþ .
     àpa÷caivàpavatsa÷ca parjanyo'gnirditistathà ..
     padikànà¤ca vargo'yamevaü koõeùva÷eùataþ .
     tanmadhye tu vahirviü÷addvipadàste tu sarvataþ ..
     aryamà ca vivasvàü÷ca mitraþ pçthvãdharastathà .
     brahmaõaþ parito dikùu tripadàste tu sarvataþ ..
     vaü÷ànidànãü vakùyàmi rajjårapi pçthak pçthak .
     vàyuü yàvattathà rogàt pitçbhyaþ ÷ikhinantathà ..
     mukhyàdbhç÷aü tathà ÷oùàdbitathaü yàvadeva tu .
     sugrãvàdaditiü yàvat bhçïgàt parjyanyameva ca ..
     ete vaü÷àþ samàkhyàtàþ kvacidrajjava eva tu .
     eteùàü yastu sampàtaþ padamadhyaü samaü tathà ..
     samaü caitat samàkhyàtaü tri÷ålaü koõaga¤ca yat .
     stambhanyàseùu varjyàni tulàvidhiùu sarvadà ..
     kãlotsçùñopadhànàdi varjayedyatnato naraþ .
     sarvatra vàstunirdiùñaþ pitçvaü÷ottaràyataþ ..
     mårdhanyagniþ samàviùño mukhe càpaþ samàsthitaþ .
     pçthvãdharo'ryamà caiva stanayostàvadhiùñhitau ..
     vakùaþsthale tvàpavatsaþ påjanãyaþ sadà budhaiþ .
     netrayorditiparjanyau ÷rotre ditijayantakau ..
     sarpendrà vaü÷asaüsthau tu påjanãyau prayatnataþ .
     såryaþ somàdayastadvadbàhvoþ pa¤ca ca pa¤ca ca ..
     rudra÷ca ràjayakùmà ca vàmahastaü samà÷ritau ..
     sàvitraþ savità tadvaddhastaü dakùiõamà÷ritau .
     vivasvànatha mitra÷ca jañhare saüvyavasthitau .
     påùà ca pàpayakùmà ca hastayormaõibandhane ..
     tathaivàsura÷oùau ca vàmapàr÷vaü samà÷ritau .
     pàr÷ve tu dakùiõe tadvadvitathaþ sagçhakùataþ ..
     urvo'ryamàmbupau j¤eyau jànvorgandharvapuùpakau .
     jaïghayormçgasugrãvau sphiksthau dauvàriko mçgaþ ..
     jayaþ ÷aktastathà meóhre pàdayoþ pitarastathà .
     madhye navapado brahmà hçdaye tu sa påjyate ..
     catuþùaùñipado vàstu pràsàde brahmaõaþ smçtaþ .
     brahmà catuùpadastadvat koõeùvekapadàstathà ..
     bahiþkoõeùu càùñau tu sàrdhà÷cobhayataþ smçtàþ .
     viü÷atirdvipadàsteùàü catuþùaùñipade smçtaþ .. * ..>% haya÷ãrùe .
     %<vàstvaïgaü såtrayet pràj¤aþ ÷vetàmbaradharaþ ÷uciþ .
     ÷vetagandhànuliptàïgaþ sarvàlaïkàrabhåùitaþ ..
     catuþùaùñi tu pràsàde ekà÷ãti gçhe sadà .
     caturasrãkçte kùetre aùñadhobhayabhàjite ..
     koõarekhàü tato dattvà surabhàgàüstu kalpayet .
     ÷ivaþ koõàrdhato j¤eyaþ parjanyaþ padasaüsthitaþ ..
     dvipadastho jayo j¤eyaþ sure÷a÷caikapàdikaþ .
     bhàskarastu pade j¤eyo dvipadaþ satya iùyate ..
     bhç÷aþ padastho vij¤eyo vyoma÷caiva padàrdhagaþ .
     hutà÷anaþ padàrdha÷ca påùà ca padasaüsthitaþ ..
     vitatho dvipadastha÷ca padaika÷ca gçhakùataþ .
     vaivasvataþ padaikastho gandharvo dvipadasthitaþ ..
     bhçïga÷caikapado j¤eyo mçga÷càrdhapade sthitaþ .
     pitara÷càrdhato j¤eyàþ pade dauvàrikastathà ..
     sugrãva÷ca pade j¤eyo hyekasthaþ puùpadantakaþ .
     yàdasàmpatirekastho hyasurastu hi saüsthitaþ ..
     ÷oùa÷caikapade j¤eyo hyardhagaþ pàpa iùyate .
     roga÷càrdhapade j¤eyo nàga÷càpi pade sthitaþ ..
     mukhya÷ca dvipade j¤eyo bhallàñaþ padasaüsthitaþ .
     yaj¤e÷varaþ pade j¤ayo nàgastu dbipade sthitaþ .
     padasthà ÷rãmahàdevã aditi÷càrdhasaüsthità .
     àpo j¤eyàstu padagà balã dvipadasaüsthitaþ ..
     catuùpadastho vij¤eyastvaryamà pårbamadhyagaþ .
     savità tu pade j¤eyaþ sàvitrã ca pade sthità ..
     tato vivasvàn vij¤eya÷catuùñayapade sthitaþ .
     indra÷candro jaya÷caiva ekaike saüvyavasthitàþ ..
     mitra÷catuùpadastha÷ca pa÷cime tu vyavasthitaþ ..
     rudraþ padaikasaüstho vai yakùmà vaikapade sthitaþ .
     dharàdhara÷ca vij¤eyo hyuttare ca catuùpadaþ .
     caturmukha÷catuùkastho madhye j¤eyaþ prajàpatiþ ..>% atha vàstupåjà . màtsye .
     %<athàtaþ saüpravakùyàmi pràsàdavidhinirõayam .
     vàstau parãkùite samyagvàstudehavicakùaõàþ ..
     vàståpa÷amana kuryàt pårbameva vicakùaõaþ .
     ekà÷ãtipadaü likhya vàstumadhye tu piùñakaiþ ..
     homastrimekhale kàryaþ kuõóe hastapramàõake .
     yavaiþ kçùõatilaistadvat samidbhiþ kùãravçkùajaiþ ..
     pàlà÷aiþ khàdirairvàpi màrgoóambarasambhavaiþ .
     ku÷adårvàmayairvàpi madhusarpiþsamanvitaiþ ..
     kàryastu pa¤cabhirvilvairvilvabãjairathàpi và .
     homànte bhakùyabhojyai÷ca vàstude÷e baliü haret ..
     tadbadbi÷eùanaivedyamidaü dadyàt krameõa tu .
     ã÷akoõe ghçtànnantu ÷ikhine vinivedayet ..
     odanaü saphalaü dadyàt parjanyàya ghçtànvitam .
     jayantàya dhvajaü pãtaü paiùñaü kårma¤ca saütyajet ..
     indràya pa¤ca ratnàni paiùñakaü kuli÷aü tathà .
     vitànaka¤ca såryàya dhåmraü raktaü tathaiva ca ..
     satyàya ghçtagodhåmaü matsyàn dadyàdbhç÷àya ca .
     ÷aùkulãü càntarãkùàya dadyàcchaktu¤ca vàyave ..
     påùõe làjàstu dàtavyà vitathe caõakodanam .
     gçhakùatàya madhvannaü yamàya pi÷itaudanam ..
     gandhaudana¤ca gandharve bhçïge meùasya ÷çïgakam .
     mçgàya yàvakaü dadyàt pitçbhyaþ kç÷arà matàþ ..
     dauvàrike dantakàùñhaü paiùñaü kçùõaü baliü tathà .
     sugrãve påpakaü dadyàt puùpadantàya pàyasam ..
     ku÷astambena sahitaü dadyàt padma¤ca vàruõe .
     paiùñaü hiraõmayaü dadyàdasuràya surà matà ..
     ghçtaudanaü ca ÷oùàya godhàü vai pàpayakùmaõe .
     ghçtalaóóukàü÷ca rogàya nàge puùpaü phalànvitam ..
     sarpirmukhyàya dàtavyaü mudgaudanamataþ param .
     bhallàñàya tato dadyàt somàya ghçtapàyasam ..
     sarpàya paiùñaü ÷àlåkamadityai lopikàstathà .
     dityai tu pårikàü dadyàt ityevaü bàhyato balim ..
     kùãramàpàya dàtavyamàpavatsàya vai dadhi .
     savitre laóóukàn dadyàt samarãcàn ku÷audanam .
     saviturguóapåpàü÷ca jayàya ghçtacandanam .
     vivasvate tathà dadyàt raktacandanapàyasam ..
     haritàlaudanaü dadyàdindràya ghçtasaüyutam .
     ghçtaudana¤ca mitràya rudràya ghçtapàyasam ..
     àmaü pakvaü tathà màüsaü deyaü syàdràjayakùmaõe .
     pçthvãdharàya màüsàni kuùmàõóàya ca dàpayet ..
     sa÷arkarànnaü saüdadyàdaryamne sarvataþ kramàt .
     namaskàràntayuktena mantreõa punareva ca ..
     pa¤cagavyaü yavàü÷caiva tilàkùatahavi÷carån .
     bhakùyaü bhojya¤ca vividhaü brahmaõe vinivedayet ..
     evaü sampåjità devàþ ÷àntiü kurvanti te sadà .
     surebhyaþ kà¤canaü dadyàdbrahmaõe gàü payasvinãm ..
     ràkùasãnàü balirdeyaþ api yàdçk tathà ÷çõu .
     màüsaudanaü ghçtaü padmaü ke÷araü haviùànvitam .
     ã÷ànabhàgamà÷ritya carakyai vinivedayet ..
     dadhyodanaü sarudhiramasthikhaõóai÷ca saüyutam .
     pãtaraktabaliü dadyàt påtanà yà tu ràkùasã ..
     vàyavye pàparàkùasyai matsyamàüsasuràsavam .
     pàyasaü vàpi dàtavyaü svanàmnà sarvataþ kramàt .
     namaskàràntayuktena praõavàdyena sarvataþ .. * ..>% tataþ sarvauùadhisnànaü yajamànasya kàrayet . dvijàüstu påjayedbhaktyà ye cànye gçhamàgatàþ .. etadbàstapa÷amanaü kçtvà karma samàrabhet . pràsàdabhavanodyànapràrambhe parivartane .. parave÷maprave÷eùu sarvadoùàpanuttaye . iti vàståpa÷amanaü kçtvà såtreõa veùñayet .. rakùoghnapavamànena såtreõa bhavanàdikam . nçtyamaïgalavàdyena kuryàdbràhmaõavàcanam .. anena vidhinà yastu pratisaüvatsaraü budhaþ . gçhe vàyatane kuryànna sa duþkhamavàpnuyàt .. na ca vyàdhibhayaü tasya na ca bandhudhanakùayaþ . jãvedvarùa÷ataü svarge kalpamekaü vasennaraþ .. * .. haya÷ãrùapa¤caràtre .
     %<evaü pragçhya kàùñhàni rajasàpårya de÷ikaþ .
     eteùàmeva devànàü baliü dadyàttu kàmikam ..
     ã÷ànàya pradàtavyaü pàyasaü madhunà saha .
     parjanyàya jalaü deyaü puùpagandhàdivàsitam ..
     jayantàya pradàtavyà patàkà pãtavarõikà .
     sure÷àya ca ratnàni bhàùkaràya ghçtaü tathà ..
     dhåmrakaü pãtavarõaü và satye dadyàdvitànakam .
     dadyàdbhç÷e pakùimàüsaü vyomàya tvacamagnaye ..
     påùõe dhànàþ salàjàstu suvarõaü vitathe tathà .
     gçhakùatàya madhvannaü yamàya pi÷itaudanam ..
     gandhaü gandharvadevàya bhçïge dadyàttu ÷àkunam .
     mçge tilayavàü÷caiva pitçbhyaþ kç÷araü tathà ..
     dauvàrike dantakàùñhaü sugrãve yàvakaü tathà .
     puùpadante ku÷à deyà varuõe padmamutpalam ..
     asuràyaikùavaü deyaü rasaü ÷oùe ghçtaudanam .
     yavàstu deyàþ pàpàya rogàya ghçtamaõóakam ..
     nàgàya nàgapuùpàõi bhakùyàn mukhyàya dàpayet .
     citraudana¤ca bhallàñe somàya madhupàyasam ..
     nàgàya càpi ÷àlåkaü ÷riye sarasapàyasam .
     adityai pårikà deyà kùãraü càdbhyo dadedvalim ..
     dadhi kùãraü càpavallyai aryamne laóóukaü balim .
     ku÷odakaü savitre ca sàvitryai guóapårbakam ..
     vivasvate raktapuùpaü raktacandanameva ca .
     haridrànnaü tathendràya sàjyàmantu jayàya ca ..
     ghçtapårantu mitràya rudràya guóapàyasam .
     àmapakvàni màüsàni pradadyàdràjayakùmaõe ..
     pçthvãdharàyàmamàüsaü khaógimàüsaü baliü haret .
     sàkùataü salila¤caiva pa¤cagavyaü tathà carum ..
     ku÷àn gandhaü tathà puùpaü brahmasthàne nive÷ayet .
     àmamàüsaü pårbabhàge sarvaskandhe tuùodakam ..
     sitapadmaü ghçtaü màüsaü vidàryai càgnikoõake .
     ku÷aü và påpakaü màüsamaryamõayeva dakùiõe ..
     piõóa¤caiva tathà raktaü påtanyai nairçte tathà .
     sàsçïmàüsaü pradàtavyaü jçmbhakàyaiva pa÷cime ..
     agnikhaõóena sahitaü raktapiõóena mi÷ritam .
     pradeyaü pàparàkùasyai vàyavyàü màüsameva ca ..
     uttare pilipicchàyai sàndraü raktaü baliü haret .
     vàràhyai chàgamàüsàni ai÷ànyàü di÷i dàpayet ..
     tato bhåtagaõànàntu ràkùasànàü surottama ! .
     pi÷àcànàü gaõànàntu balirdeyastu kàmikaþ ..
     etàn và påjayet sarvàn ku÷apuùpàkùatairbudhaþ .
     evaü saüpåjità devàþ ÷àntipuùñipradà nçõàm ..
     apåjità vihiüsanti kàrakaü sthàpakaü tathà .
     tasmàdetàüstu saüpåjya gandhapuùpairmanoharaiþ .
     pràsàdaü kàrayedvidvàn gçhaü và surasattama ! ..>% atha pràsàdamålàrambhaþ . tatraiva .
     %<brahmasthàne tataþ kuryàdvàsudevasya påjanam .
     ÷riyaþ saüpåjanaü kuryàt hçùãke÷agaõasya ca ..
     påjanantu tataþ kuryàdvàsudevagaõasya ca .
     gandhàóhyapuùpanaivedyadhåpadãpaiþ surottama ! ..
     tataþ saüpåjayettasmin sarvalokadharàü mahãm .
     suråpàü pramadàråpàü vidyàbharaõabhåùitàm ..
     dhyàtvà samarcayeddevãü parituùñàü smitànanàm .
     tataþ praõamya vij¤àpya tanmayatvena cintayet ..
     tataþ svanàmamantreõa sarvadevamayaü param .
     dhyàtvà samarcayettatra yattadvàstumayaü naraþ ..
     brahmasthàne tato vidvàn kuryàdàdhàramakùataiþ .
     tasmin saüsthàpayet kumbhaü vardhanyà saha påjitam ..
     hemaü và ràjataü vàpi mçõmayaü và dçóhaü navam .
     sarvavãjauùadhãyuktaü suvarõarajatànvitam ..
     ratnagarbhaü susaüpårõaü vastrapåtena vàriõà .
     pra÷astapallavopetaü ÷vetacandanacarcitam ..
     puùpaiþ sumàlitaü kçtvà gandhapuùpairvidhåpitam .
     àhatena ca ÷uklena vastrayugmena veùñitam ..
     brahmasthàne tato mantrã kalasaü sthàpya påjayet .
     tasmiü÷caturmukhaü devaü praje÷aü mantravigraham ..
     gandhapuùpai÷ca naivedyaiþ påjayet sumanoharaiþ .
     tato maõóalabàhye tu pràcyàü và pràïmukhasthitaþ ..
     àcàryo gçhya saübhàràn grahàdãüstarpayet suràn .
     ghçtaistailairyavairmantrairbrahmàdãüstarpayettataþ ..
     praje÷aü tarpayedvidvànàhutãnàü ÷atena ca .
     itaràn da÷abhirdevànàhutibhiþ pratarpayet ..
     dadyàt pårõàhutiü pa÷càt vauùaóantena mantravit .
     tatra praõamya vij¤àpya kçtvà vai svastivàcanam ..
     pragçhya karkarãü samyaïmaõóalantu pradakùiõam .
     såtramàrgeõa divyena toyadhàràntu bhràmayet ..
     pårbavattena màrgeõa såtrabãjàni bhràmayet .
     su÷obhanaü ÷ubhaü sthànaü tathà khàtasya kàrayet ..
     tato gartaü khanenmadhye hastamàtrapramàõakam .
     caturaïgulamàtraü tadadhaþ khanyàt susammitam ..
     gomayenopalipyàtha candanena ca bhåùayet .
     madhye dattvà tu puùpàõi ÷uklànyakùatameva ca ..
     àcàryaþ pràïmukho bhåtvà dhyàyeddevaü caturbhujam .
     tåryamaïgalaghoùeõa brahmaghoùaraveõa ca ..
     arghyaü dadyàt sura÷reùñha ! kumbhatoyena mantravit .
     pragçhya karkarãü tàvacchvabhraü prapårayejjalaiþ ..
     sarvaratnasamàkãrõairvimalaiþ susugandhibhiþ .
     tasmin ÷uklàni puùpàõi prakùipedomiti smaran ..
     tadàvartaü parãkùeta vedàdyenàkùataü kùipet .
     ÷ubhaü syàddakùiõàvarte'÷ubhaü vàme bhavettataþ ..
     bãjaiþ ÷àliyavàdãnàü taü gartaü pårayedbudhaþ .
     kùattrajàbhiþ pavitràbhirmçdbhirgartaü prapårayet ..
     evaü puùpàdyavidhinà càrghyadànaü surottama ! .
     suvarõaü gàü vastrayugamàcàryàya nivedayet ..
     kàlaj¤asthapatã påjyau vaiùõavàn ÷aktito'rcayet .
     bràhmaõàn bhojayitvà ca geyançtyàdi kàrayet ..
     tatastaü khàtayedyatnàjjalàntaü yàùadeva tu .
     puruùàdhaþ sthitaü ÷alyaü na gçhe doùadaü bhavet ..
     pràsàde doùadaü ÷alyaü bhavedyàvajjalàntikam .
     tasmàt pràsàdikã bhåmiþ ÷odhyà yàvajjalàntikam ..
     ÷ivàntaü karkaràntaü và yàvadvà bhåþ kumàrikà .
     àkoñyatàü samãkçtya tato yogaü samàcaret ..>% ki¤ca .
     %<pårayet khàtakaü yatnàt pàdaü pàdaü yathàkram .
     àùñàïgulaü mçttikayà svastikaü ceùñikàdibhiþ ..
     siktvà siktvà tu toyena kalasaiþ kà¤canàdibhiþ .
     àkoñanaü tataþ kuryàt mudgarairbrahmavçkùajaiþ ..
     pàdonaü pårayet khàtaü suùamaü caiva kàrayet .
     de÷ikaþ pa¤cagavyena tàü bhåmiü prokùayedbudhaþ ..
     suvarõabrãhigarbheõa cåtapallava÷obhinà .
     tãrthatoyasupårõena svarõatàmramayeõa và ..
     secayedabhijaptena vàriõà kalasena tu .
     tataþ ÷udvà bhavedbhåmirdoùayuktàpi yà bhavet ..>% atha ÷ilàlakùaõaü màtsye .
     %<àdàvevaü samàsena ÷ilàlakùaõamuttamam .
     ÷ilànyàsavidhàna¤ca procyate tadanantaram .
     ÷ilà vàtheùñakà vàpi catasro lakùaõànvitàþ .
     pràsàdàdau vidhànena nyastavyàþ sumanoharàþ ..
     caturasràþ samàþ kçtvà samantàdatha veùñakàþ .
     ÷ilàråpàþ smçtà vidyà nandàdyà÷ceùñakàtmikàþ ..
     saüpårõàþ sutalàþ snigdhàþ suùamà lakùaõànvitàþ .
     ku÷adårvàïkità dhanyàþ sadhvajacchatracàmaràþ ..
     sàïku÷àstoraõopetàþ kårmamatsyaphalànvitàþ .
     darpaõà hastivajràïkàþ pra÷astadravyalà¤chitàþ ..
     ÷astapakùimçgàïkà÷ca vçùàïkàþ sarvadà hitàþ .
     svastikà vedikà ÷uklà nandyàvartakalà¤chitàþ ..
     padmàdilakùaõopetàþ ÷ilàþ sarvàrthasiddhidàþ .
     tathà govàjipàdàïkàþ ÷ilà dhanyàþ sukhàvahàþ ..
     kravyàdamçgapàdàïkà na ÷astàþ pakùiõastathà .
     diïmåóhà digvihãnà÷ca dãrghahrasvàþ kùatànvitàþ ..
     vivarõàþ sphuñità bhagnàþ saütyàjyà lakùaõacyutàþ .
     pra÷astapàõiråpàïkàþ pra÷astadravyalà¤chitàþ ..
     yathoktalakùaõopetàþ ÷ilà nityahitàvahàþ ..>% atha iùñakàlakùaõam . tatraiva .
     %<iùñakànàü samàsena lakùaõaü ÷çõu sàüpratam .
     ekavarõàþ supakvà÷ca supramàõà manoramàþ ..
     nandàdyà÷ceùñakàþ kàryà÷caturasràþ susaümitàþ .
     asthyaïgàrànvità neùñàþ kçùõavarõàþ sa÷arkaràþ ..
     mandapakvà vipakvà÷ca vahudinyà÷ca varjitàþ .
     bhagnà÷ca viùamà hãnà varjanãyàþ prayatnataþ ..>% haya÷ãrùapa¤caràtre .
     %<iùñakànàü pramàõa¤ca lakùaõaü sàüprataü ÷çõu .
     sutalà lakùaõopetà dvàda÷yaïgulasammitàþ ..
     suvistàravibhàgena naipuõyena ca sammitàþ .
     supakvàþ supramàõàstà ekavarõà manoharàþ .
     vimalà iùñakàþ kàryà÷caturasràþ susammitàþ .
     chinnakarõà÷càpra÷astàþ pàõipàdavivarjitàþ ..
     sa÷arkaràþ kçùõavarõà asthyaïgàracità÷ca yàþ .
     vivarõà mandagandhà÷ca yàþ pãnàþ piõóikà÷ca yàþ ..
     hãnà÷ca viùamà bhagnà jarjarà÷ca vivarjitàþ ..>% atha ÷ilàdinyàsavyavasthà . màtsye .
     %<÷ilànyàsastu kartavyaþ pràsàde tu ÷ilàmaye .
     iùñakànàntu vinyàsaþ pràsàde ceùñakàmaye ..
     ÷ailaje ÷ailajaþ pãñha aiùñike aiùñikaþ smçtaþ .
     ÷ilànyàsàdiko bhadre målapàdo vidhãyate ..>% haya÷ãrùapa¤caràtre .
     %<kartavya÷ceùñakànyàsaþ pràsàde ceùñakàmaye .
     ÷aile ÷ilànàü vinyàsaþ kàrkare karkarà nyaset ..
     kçtvà ÷ilàdinyàse ca pràk÷ilàbhyadhivàsanam .
     iùñakànàü pratiùñhà¤ca garbhàdhàna¤ca kàrayet ..
     gurave dakùiõàü dattvà pãñhabandha¤ca sàdhayet .
     svayaü ÷rãhaya÷ãrùeõa proktastattadvidhiþ sphuñam ..>% atha pãñhabandhanam . haya÷ãrùe .
     %<pãñhabandhaü tataþ kuryànmahàpràsàdamànataþ .
     pãñhottamaü cocchrayeõa pràsàdasyordhvamànataþ ..
     yàdahãnaü madhyamaü syàt kanyasaü càrdhamànataþ .
     uttamaü vàsudevasya kuryàt pãñhaü vicakùaõaþ ..
     atha pràsàdalakùaõàni . màtçsye .
     evaü vàstubaliü kçtvà bhajet ùoóa÷abhàgikam .
     tasya madhye caturbhistu bhàgairgarbha¤ca kàrayet ..
     bhàgadvàda÷akaü tatra bhittyarthaü parikalpayet .
     caturbhàgena bhittãnàmucchràyaþ syàt pramàõataþ ..
     dviguõaþ ÷ikharocchràyo bhittyucchràyàt pramàõataþ .
     ÷ikharàrdhasya càrdhena vidheyà tu pradakùiõà ..
     caturdikùu tadà j¤eyo nirgamastu tathà budhaiþ .
     garbhasåtradvayaü bhàgo vistàro maõóapasya tu ..
     àyataþ syàttribhirbhàgairbhadrayuktaþ su÷obhanaþ .
     pa¤cabhàgena saübhajya garbhamànaü vicakùaõaþ ..
     bhàgamekaü gçhãtvà tu pràggrãvaü kalpayedbudhaþ .
     garbhasåtrasamo bhàgàdagrato mukhamaõóapaþ .
     etat sàmànyamuddiùñaü pràsàdasyeha lakùaõam ..
     ki¤ca .
     merumandarakailàsakumbhasiühamçgàstathà .
     vimànacchandakastadvacchrãvçkùo'tha mçgàdhipaþ ..
     balabhicchandakastadbadbartulaþ sarvabhadrakaþ .
     gaja÷ca nandana÷caiva nandivardhana eva ca ..
     haüso vçùaþ suparõa÷ca padmako'tha samudgakaþ .
     pràsàdà nàmataþ proktà vibhàgaü ÷çõuta dvijàþ ..
     ÷ata÷çïga÷caturdvàro bhåmikàùoóa÷occhritaþ .
     nànàvicitra÷ikharo merupràsàda ucyate ..
     mandaro dvàda÷aþ proktaþ kailàso da÷abhåmikaþ .
     vimànacchandakastadbadaneka÷ikharànanaþ ..
     sa càùñabhåmikastadvat saptabhirnandivardhanaþ .
     viü÷àõóakasamàyukto nandanaþ samudàhçtaþ ..
     ùoóa÷àõóakasaüyukto nànàråpasamanvitaþ .
     aneka÷ikharastadbat sarvatobhadra ucyate ..
     candra÷àlasamopeto vij¤eyaþ pa¤cabhåmikaþ .
     balabhicchandakastadvacchukanàsàtrayànvitaþ ..
     vçùasyocchrayatastulyo maõóala÷càsrivarjitaþ .
     siühaþ siühagatirj¤eyo mçgo mçgasamastathà ..
     kumbhaþ kumbhàkçtistadvadbhåmikànavakocchrayaþ .
     aïgulãpuñasaüsthànapa¤càõóakavibhåùitaþ ..
     ùoóa÷àsraþ samantàttu vij¤eyaþ sa samudgakaþ .
     pàr÷vayo÷candra÷àlasya ucchràyo bhåmikàdvayam ..
     ùoóa÷àsraþ sa vij¤eyo vicitra÷ikharaþ ÷ubhaþ .
     mçgaràjastu vikhyàta÷candra÷àlàvibhåùitaþ ..
     pràggrãveõa vi÷àlena bhåmikàsu ùaóunnataþ .
     anekacandra÷àlastu gajaþ pràsàda ucyate ..
     paryantagçharàjo vai garuóo nàma nàmataþ .
     saptabhåmyucchrayastadbaccandra÷àlàtrayànvitaþ ..
     bhåmikàùaóa÷ãtistu vàhyataþ sarvato bhavet .
     tathànyo garuóastadvaducchràyàdda÷abhåmikaþ ..
     padmakaþ ùoóa÷àsrastu bhåmidvayasamanvitaþ .
     padmatulyapramàõena ÷rãvçkùaka iti smçtaþ ..
     pa¤càõóakastribhåmistu garbhe hastacatuùñayam .
     vçùo bhavati nàmnà yaþ pràsàdaþ sarvakàmikaþ ..
     saptàùñau pa¤cakà÷caiva pràsàdà ye mayoditàþ .
     siühasya te samà j¤eyà ye cànye tatpramàõataþ ..
     candra÷àlaiþ samopetàþ sarve pràggrãvasaüyutàþ .
     aiùñakà dàravà÷caiva ÷ailà và syuþ sutoraõàþ ..
     meruþ pa¤cà÷addhastaþ syàt mandaraþ pa¤cahãnakaþ .
     catvàriü÷attu kailàsa÷catustriü÷advimànakaþ ..
     nandivardhanakastadvaddvàtriü÷at samudàhçtaþ .
     triü÷atà nandanaþ proktaþ sarvatobhadrakastathà ..
     vartulaþ padmaka÷caiva triü÷addhasta udàhçtaþ .
     mçgaþ siüha÷ca kumbha÷ca balabhicchandakastathà ..
     ete ùoóa÷ahastàþ syu÷catvàro devavallabhàþ .
     ÷rãvçkùo mçgaràja÷ca samudgakagajau tathà ..
     ete dvàda÷ahastàþ syureteùàü haüsakaþ samaþ .
     garuóo'ùñakaro j¤eyo vçùo da÷a udàhçtaþ ..
     evamete pramàõena kartavyàþ ÷ubhalakùaõàþ .
     yakùaràkùasanàgànàü màtçhastaþ pra÷asyate ..
     tathà mervàdayaþ sapta jyeùñhaliïge sukhàvahàþ .
     ÷rãvçkùakàdaya÷càùñau madhyamasya udàhçtàþ ..
     tathà haüsàdayaþ pa¤ca kanyase subhadà matàþ ..>% haya÷ãrùapa¤caràtre .
     %<pràsàdaü saüpravakùyàmi sarvasàdhàraõaü ÷çõu .
     caturasrãkçtaü kùetraü bhavet ùoóa÷adhà punaþ ..
     madhye tasya caturbhistu kuryàdàyasamanvitam .
     dvàda÷aiva tu bhàgàni bhittyarthaü parikalpayet ..
     jaïghocchràyantu kurvãta caturbhàgena càyatam .
     jaïghayordviguõocchràyaü ma¤jaryàþ kalpayedbudhaþ ..
     caturbhàgena ma¤jaryàþ kàryà samyak pradakùiõà .
     tanmànaü nirgamaü kàryamubhayoþ pàr÷vayoþ samam ..
     ÷ikhareõa samaü kàryamagre jagati vistaram .
     triguõenàpi kartavyaü yathà÷obhànuråpataþ ..
     vistaraü maõóapasyàgre garbhasåtradvayena tu .
     dairvyàt pàdàdhikaü kuryànmadhye stambhairvibhåùitam ..
     pràsàdagarbhamànaü và kurvãta mukhamaõóapam .
     ekà÷ãtipadairvàstuü yaùñvà maõóapamàrabhet ..
     ÷ukàóhyadvàri vinyàse pàdàntasthàn yajet suràn .
     tathà pràkàravinyàse yajeddvàtriü÷adantagàn ..
     sarvasàdhàraõa¤caitat pràsàdasya tu lakùaõam .
     mànena pratimàyà và pràsàdamaparaü ÷çõu ..
     pratimàyàþ pramàõena kartavyà piõóikà ÷ubhà .
     garbhastu piõóikàrdhena garbhamànàstu bhittayaþ ..
     bhitteràyàmamànena ucchràyantu prakalpayet .
     bhittyucchràyàttaddviguõaü ÷ikharaü kalpayedguru ! .
     ÷ikharasya tu turyeõa bhramaõaü parikalpayet ..
     ÷ikharasya caturthena agrato mukhamaõóapam .
     aùñakàü÷ena garbhasya rathakànàntu nirgamaþ ..
     paridherguõabhàgena rathakàüstatra kalpayet .
     tattçtãyena và kuryàdrathakànàntu nirgamam ..
     vàsatrayaü sthàpanãyaü rathakatritaye sadà .
     ÷ikharàrtha¤ca såtràõi ratnàni vinipàtayet ..
     ÷ikharasyàrdhabhàgasthaü siühaü tatra ca kàrayet .
     ÷ukanàsàü sthirãkçtya madhyasandhau vivarjayet .
     apare ca tathà pàr÷ve tadvat såtraü nidhàpayet ..
     tadardhantu bhaveüdaü÷aþ kaõñhe ÷yàmalasàravàn .
     skandhabhagnantu kartavyaü vikaràlaü tathaiva ca .
     årdhantu vedikàmànàt kalasaü parikalpayet ..>% ki¤ca .
     %<garutmantaü tathà kuryàdupariùñàccaturguõam kuryàddikpratimàyàmàn dikùu càùñàsu copari ..
     mahàvaràhamaindryàntu narasiühantu dakùiõe .
     pratãcyàü ÷rãdharaü devamudãcyàü haya÷ãrùakam ..
     àgneyyàü yàmadagnya¤ca nairçte ràmameva ca .
     vàmana¤caiva vàyavyàü vàsudevamathàpare .. * ..>% ki¤ca .
     %<pårbabhåmau tu ÷ayanaü dvitãye càsanaü bhavet .
     sthànameva tçtãye tu caturthe yànameva ca ..
     pa¤came yoganidrà tu ùaùñhe yogàsanaü bhavet .
     sthànaü yogasamàyuktaü saptame parikalpayet ..
     nànàgavàkùakairyatnàt patravallyàdibhåùitam .
     nànàprakàrapuùpàdyairyathà÷obhaü prakalpayet ..
     kaniùñhamadhyajyeùñhànàü pràsàdànàü yathàkramam .
     vasubhàgà ca çtvigbhiþ pradeyà racanà budhaiþ ..
     dvàrasya càùñame yukte navame da÷ame tathà .
     lalàñavedho naivaü syàdàyasya ÷çõu sàmpratam ..
     yàvaddhastairabhipretaþ pràsàdakartçõànagha ! .
     tàvadbhiraïgulairàyo vasubhàgena và bhavet ..
     ekastambho dhvajo j¤eyo dvistambhà vedikà matà .
     da÷abhåmyantare nityaü catustambhaü prakalpayet .. * ..>% atha maõóapalakùaõavi÷eùaþ . màtsye .
     %<athàtaþ sampravakùyàmi maõóapànàntu lakùaõam .
     maõóapàn pravaràn vakùye pràsàdasyànuråpataþ ..
     vividhà maõóapàþ kàryà jyeùñhamadhyakanãyasaþ .
     nàmatastàn pravakùyàmi ÷çõudhvaü dvijasattamàþ ! ..
     puùpakaþ puùpabhadra÷ca suvçtto mçtanandanaþ .
     kau÷alyo buddhisaïkãrõo ràjabhadro jayàvahaþ ..
     ÷rãvçkùo vijaya÷caiva vàstujãrõaþ ÷rutiü dharaþ .
     yaj¤abhadro viü÷àla÷ca saü÷liùñaþ ÷atrumardanaþ .
     bhàgapa¤co nandana÷ca mànavo mànabhadrakaþ .
     sugrãvo harùaõa÷caiva karõikàraþ padàrdhakaþ ..
     siüha÷ca ÷yàmabhadra÷ca subhadra÷ca tathaiva ca .
     saptaviü÷atirvyàkhyàtà lakùaõaü ÷çõuta dvijàþ ..
     stambhà yatra catuþùaùñiþ puùpakaþ sa udàhçtaþ .
     dbàùaùñiþ puùpabhadrastu ùaùñiþ suvçtta ucyate ..
     aùñapa¤cà÷akastambhaþ kathyate mçtanandanaþ .
     kau÷alyaþ ùañpa¤cà÷accatuþpa¤cà÷atà punaþ ..
     nàmnà tu buddhisaïkãrõo dvihãno ràjabhadrakaþ .
     jayàvahastu pa¤cà÷acchrãvçkùastu dbihãnakaþ ..
     vijayastaddvihãnaþ syàt vàstusaïkãrõakastathà .
     dvàbhyàmeva prahãyeta tataþ ÷rutidharo'paraþ ..
     catvàriü÷adyaj¤abhadro dvihãno'tha vi÷àlakaþ .
     ùañtriü÷accaiva saü÷liùño dvihãnaþ ÷atrumardanaþ ..
     dvàtriü÷adgàgapa¤castu triü÷atà nandanaþ smçtaþ .
     aùñàviü÷anmànavastu mànabhadro dvihãnakaþ ..
     caturviü÷astu sugrãvo dvàviü÷addharùaõo mataþ .
     viü÷atiþ karõikàraþ syàdaùñàda÷aþ padàrdhakaþ .
     siüho bhaveddvihãna÷ca ÷yàmabhadro dvihãnakaþ ..
     subhadrastu tathà prokto dvàda÷astambhasaüvçtaþ .
     maõóapàþ kathità hyete yathàùallakùaõànvitàþ .
     trikoõaü vçttamardhendumaùñakoõaü dbiraùñakam ..
     catuùkoõa¤ca kartavyaü saüsthànaü maõóapasya tu .
     ràjya¤ca vijaya÷caivamàyurvardhanameva ca ..
     puttralàbhaþ ÷riyaþ puùñistryasràdiùu bhavet kramàt .
     evantu ÷ubhadàþ proktà anyathà tu bhayàvahàþ ..>% atha tatra dvàranirõayaþ . haya÷ãrùapa¤caràtre .
     %<gràmamadhye ca pårbe ca pratyagdbàraü prakalpayet .
     vidi÷àsu ca sarvàsu tathà pratyaïmukhaü bhavet ..
     dakùiõe cottare caiva pa÷cime pràïmukhaü bhavet ..>% ki¤ca .
     %<vistàràddviguõaü dvàraü kartavyantu su÷obhanam .
     jàtaråpaü sarajataü tadvaduóumbarairvçtam ..
     auóambarordhataþ svarõaü dattvà ÷àkhàü nyasedbudhaþ .
     tåryamaïgalaghoùeõa bràhmaõàn svastivàcya ca ..
     dvàrasya ca caturthàü÷e kàryau caõóapracaõóakau .
     daõóahastau tu kartavyau viùvaksenopamàvubhau ..
     ÷àkhordhaü nyasya ratnàni nyasedårdhamuóambaram .
     tasya madhye sthità devã sàkùàllakùmãþ sure÷varã ..
     kartavyà diggajaiþ sà tu snàpyamànà ghañena tu .
     ÷àkhoóumbarakau kàryau patravallyàdibhåùitau ..
     eka÷àkhaü tri÷àkhaü và ùañ÷àkhaü dvàramiùyate .
     nava÷àkha¤ca kurvãta ata årdhvaü na kàrayet .
     viùõvavatàraråpàdyaiþ ÷àkhàü ratnena bhåùayet ..>% màtsye .
     %<catuþùaùñipadaü kçtvà madhye dvàraü prakalpayet .
     vistàràddviguõocchràyastattribhàgà kañirbhavet ..
     vistàràrdho bhavedgarbho bhittayo'nyàþ samantataþ .
     garbhapàdena vistãrõaü dvàraü dviguõamàyatam ..
     ucchràyàt pàdavistãrõà ÷àkhà tadvaduóumbaraþ .
     vistàrapàdapratimaü bàhulyaü ÷àkhayoþ smçtam ..
     tripa¤casaptanavabhiþ ÷àkhàbhirdvàramiùyate .
     kaniùñhaü madhyamaü jyeùñhaü yathàyogaü prakalpayet ..
     aïgulànàü ÷ataü sàrdhaü catvàriü÷adbhiruttamam .
     dhanyamuttamamàyuùyaü dhanadhànyadameva ca ..
     ÷ataü cà÷ãtisahitaü vàtanirgamanaü bhavet .
     adhikaü da÷abhistadvattathà ùoóa÷abhiþ ÷atam ..
     ÷atamànaü dvitãyantu bhavatya÷ãtibhistathà .
     da÷advàràõi caitàni krameõoktàni sarvadà ..
     anyàni varjanãyàni mànasodbegadàni tu .
     dvàravedhantu yatnena sarvavàstuùu varjayet ..
     vçkùakoõàcca bhådvàràt stambhakåpadhvajàdapi .
     kulyà÷vabhreõa và viddhaü na dvàraü ÷ubhadaü bhavet ..
     kùaya÷ca durgati÷caiva pravàsaþ kùudbhayaü tathà .
     daurbhàgyaü bandhanaü rogo dàridryaü kalahaü tathà .
     virodha÷càrthanà÷a÷ca sarvaü vedhe bhavet kramàt ..>% atha pràkàràdinirõayaþ . haya÷ãrùapa¤caràtre .
     %<pràsàdasya caturbhàgaiþ pràkàrasyocchrayo bhavet .
     pa¤cahastasya devasya ekahastà tu pãñhakà ..
     tasmàttu dviguõaþ proktastathà garuóamaõóapaþ .
     ekahastàdi kurvãta triü÷addhastàntameva ca ..>% atha vçkùaropaõanirõayaþ . màtsye .
     %<pårbeõa phalino vçkùàþ kùãravçkùàstu dakùiõe .
     pa÷cimena jalaü ÷reùñhaü padmotpalavibhåùitam ..
     uttareõa nalaistàlaiþ ÷ubhà syàt puùpavàñikà sarvatastu jalaü ÷reùñhaü sthiramasthirameva ca ..
     sarvata÷càpi kartavyaü parikhàbalayàdikam .
     yàmye tapovanasthànamuttare màtçkàgçham ..
     mahànasaü tathàgneye nairçte tu vinàyakaþ .
     vàruõe ÷rãnivàsa÷ca vàyavye grahamàlikà ..
     uttare yaj¤a÷àlà tu nirmàlyasthànamuttare .
     vàruõe somadaivatye balinirvapaõaü smçtam ..
     purato garuóasthànaü tathànyeùàü yathocitam .
     evamàyatanaü kuryà cchubhamaõóapasaüyutam ..
     ghaõñàvitànakasatoraõacitrayuktaü nityotsavapramuditena janena sàrdham .
     yaþ kàrayet suragçhaü vividhadhvajàóhyaü ÷rãstaü na mu¤cati sadà divi påjyate ca ..>% atha jãrõoddhàraþ . viùõudharme tçtãyakàõóe .
     %<yasya ràj¤astu viùaye devave÷ma vi÷ãryate .
     tasya sãdati tadràjyaü devave÷ma yathà tathà ..
     kçtvà jãrõasya saüskàraü tathà deve÷ave÷manaþ .
     dviguõaü phalamàpnoti nàtra kàryà vicàraõà ..>% viùõurahasye .
     %<patitasya ca yaþ kartà patamànasya rakùità .
     viùõoràyatanasyeha sa naro viùõulokabhàk ..>% agnipuràõe .
     %<patitaü patamànantu tathàrdhasphuñitaü naraþ .
     samuddhçtya harerdhàma dviguõaü phalamàpnuyàt ..>% devãpuràõe .
     %<målàcchataguõaü puõyaü pràpnuyàjjãrõakàrakaþ .
     tasmàt sarvaprayatnena jãrõasyoddhàramàcaret ..>% haya÷ãrùapa¤caràtre .
     %<vàpãkåpataóàgànàü suradhàmnàü tathànagha ! .
     pratimànàü sabhànà¤ca saüskartà yo naro bhuvi .
     puõyaü ÷ataguõaü tasya bhavenmålànna saü÷ayaþ ..
     pratiùñhàyà vidhiþ kàryastathà mandiranirmite .
     pràyaþ ÷rãhaya÷ãrùokteranusàreõa vaiùõavaiþ ..
     devàlayapratiùñhà ca khyàtà tallikhanena kim .
     ÷rãmårtisthàpanenaiva saüpårõà sà vi÷eùataþ ..>% iti ÷rãharibhaktivilàse 20 vilàsaþ ..

#<mandiraü>#, klã, puü, (mandante modante lokà yatra . madi + %<iùimadimudãti .>% uõàø 1 . 52 . iti kirac .) nagaram . iti medinã . re, 197 .. puüliïgo'pyayaü ÷abdaþ . yathà . nagaraü mandiraü puramiti puünapuüsakayoraruõena pañhyate . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (a÷vajànupa÷cimabhàgaþ . yathà, a÷vavaidyake . 2 . 21 .
     %<adhare ca tato jànu nirdiùñaü ÷àstrakovidaiþ .
     mandiraü pa÷cimo bhàgaþ kalàcã jànuno'grimaþ ..>%)

#<mandiraþ>#, puü, (madi + kirac .) samudraþ . iti medinã . re, 197 .. jànupa÷càdbhàgaþ . iti hemacandraþ . 3 . 278 ..

#<mandirapa÷uþ>#, puü, (mandiracaraþ mandirapàlito và pa÷uþ . madhyapadalopã karmadhàrayaþ .) vióàlaþ . iti ÷abdacandrikà ..

@<[Page 3,630a]>@
#<mandirà>#, strã, (mandira + striyàü ñàp .) mandiram . yathà, mandiràyàstvaràvàniti madhumukuñàdayaþ ..

#<mandurà>#, strã, (mandante svapanti modante và a÷và yatra . manda + %<mandivà÷imathãti .>% uõàø 1 . 39 . iti urac . striyàü ñàp .) vàji÷àlà . ityamaraþ . 2 . 2 . 7 .. (yathà, naiùadhacarite . 1 . 57 .
     %<upàharanna÷vamajasraca¤calaiþ kùurà¤calaiþ kùobhitamandurodaram ..>%) ÷ayanãyàrthavastu . iti medinã . re, 200 .. màdura iti bhàùà ..

#<mandodarã>#, strã, (mandaü udaraü yasyàþ . striyàü ïãù .) ràvaõamahiùã . sà tu mayadànavakanyà . iti ràmàyaõam .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 280 . 16 .
     %<bhàryà me bhava su÷roõi ! yathà mandodarã tathà ..>% kumàrànucaramàtçgaõabhedaþ . yathà, mahàbhàrate . 9 . 46 . 17 .
     %<mandodarã tuhuõóã ca koñarà meghavàhinã ..>%)

#<mandodarã÷aþ>#, puü, (mandodaryàþ ã÷aþ patiþ .) ràvaõaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<mandodarãsutaþ>#, puü, (mandodaryàþ sutaþ .) indrajit . iti jañàdharaþ ..

#<mandoùõaü>#, klã, (mandaü alpaü ca taduùõa¤ceti .) ãùaduùõam . tadvati, tri . ityamaraþ . 1 . 4 . 25 ..

#<mandraþ>#, puü, (mandyate budhyate anena . madi + %<sphàyita¤cãti .>% uõàø 2 . 13 . iti rak .) gambhãradhvaniþ . ityamaraþ . 1 . 7 . 2 .. (yathà, meghadåte . 100 .
     %<mandrasnigdhairdhvanibhirabalàveõimokùotsukàni ..>%) vàdyavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . maóóaþ 2 mçdaïgakaþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. (tri, hçùñaþ . yathà, çgvede . 1 . 5 . 7 .
     %<hotà mandro vareõyaþ ..>% %<mandro hçùñaþ .>% iti tadbhàùye sàyanaþ .. màdana÷ãlaþ . yathà, çgvede . 1 . 144 . 7 .
     %<agne ! juvasva pratiharyatadvaco mandra svadhàvaçtajàta sukrato ..>% %<mandra ! màdana÷ãla ! .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<manmathaþ>#, puü, (mano mathnàti vikarotãti . manth + pacàdyac . pçùodaràditvàt sàdhuþ . asya nàmaniruktiryathà, brahmavaivarte . 1 . 4 . 7 .
     %<mano mathnàti sarveùàü pa¤cabàõena kàminàm .
     tannàma manmathastena pravadanti manãùiõaþ ..>%) kàmadevaþ . (yathà, naiùadhacarite . 8 . 29 .
     %<na manmathastvaü sa hi nàstimårtiþ ..>%) kapitthavçkùaþ . ityamaraþ . 1 . 4 . 21 .. kàmacintà . iti medinã . the, 22 .. * .. kàmadevasyotpattiryathà --
     %<evaü cintayatastasya brahmaõo munisattamàþ .
     manasaþ puruùo valguràvirbhåto viniþsçtaþ ..
     kà¤canãcårõapãtàbhaþ pãnonnatasunàsikaþ .
     suvçttorukañãjaïgho nãlàvallitake÷akaþ ..
     lagnabhråyugalo lolaþ pårõacandranibhànanaþ .
     kapàñavistãrõahçdi romaràjãviràjitaþ ..
     ÷ubhramàtaïgakaravatpãnanistalabàhukaþ .
     àraktapàõinayanamukhapàdakarodbhavaþ ..
     kùãõamadhya÷càrudantaþ pramattagajakandharaþ .
     praphullapadmapatràkùaþ ke÷araghràõatarpaõaþ ..
     kambugrãvo mãnaketuþ pràü÷urmakaravàhanaþ .
     pa¤capuùpàyudho yogã puùpakodaõóamaõóitaþ ..
     kàntaþ kañàkùapàtena bhràmayannayanadvayam .
     sugandhimàrutàbhràntaü ÷çïgàrarasasevitam ..
     vãkùya taü tàdç÷aü dakùapramukhà mànasà÷ca te .
     marãcyàdyà da÷a tato vismayàviùñacetasaþ ..
     autsukyaü paramaü jagmuràpurvaikàrikaü manaþ .
     sa càpi vedhasaü vãkùya sraùñàraü jagatàü patim .
     praõamya puruùaþ pràha vinayànatakandharaþ ..
     ÷rãpuruùa uvàca .
     kiü kariùyàmyahaü karma brahmaüstatra niyojaya .
     mànàyye puruùo yasmàducite ÷obhite vidhe ..
     abhidhàna¤ca yadyogyaü sthànaü patnã ca yà mama .
     tanme kuruvva loke÷a ! sraùñà tvaü jagatàü yataþ ..
     màrkaõóeya uvàca .
     evaü tasya vacaþ ÷rutvà puruùasya mahàtmanaþ .
     kùaõaü na ki¤cit provàca svasçùñàvapi vismitaþ ..
     tato manaþ susaüyamya samyagutsçjya vismayam .
     uvàca puruùaü brahmà tatkarmodde÷amàvahan ..
     brahmovàca .
     anena càruråpeõa puùpabàõai÷ca pa¤cabhiþ .
     mohayan puruùàüstrãü÷ca kuru sçùñiü sanàtanãm ..
     na devà na ca gandharvà na kinnaramahoragàþ .
     nàsurà na ca daityà và na vidyàdhararàkùasàþ ..
     na yakùà na pi÷àcà÷ca na bhåtà na vinàyakàþ .
     na guhyakà na siddhà÷ca na manuùyà na pakùiõaþ ..
     pa÷avo na mçgàþ kãñàþ pataïgà jalajà÷ca ye .
     na te sarve bhaviùyanti na lakùyà ye ÷arasya te ..
     ahaü và vàsudevo và sthàõurvà puruùottama ! .
     bhaviùyàmastava va÷e kimanyaiþ pràõadhàribhiþ ..
     pracchannaråpã jantånàü pravi÷an hçdaye sadà .
     sukhahetuþ svayaü bhåtvà kuru sçùñiü sanàtanãm ..
     tvatpuùpabàõasya sadà mukhyaü lakùyaü mano'stu ca .
     sarveùàü pràõinàü nityaü madamodakaro bhavàn ..
     iti te karma kathitaü sçùñipràvartakaü punaþ .
     nàmàni ca gadiùyàmi yatte yogyaü bhaviùyati ..
     màrkaõóeya uvàca .
     ityuktvàtha sura÷reùñho mànasànàü mukhàni ca .
     àlokya càsane padme såpaviùño'bhavat kùaõàt ..>% iti kàlikàpuràõe kàmapràdurbhàvo nàma 1 adhyàyaþ .. màrkaõóeya uvàca .
     %<tataste munayaþ sarve tadabhipràyavedinaþ .
     cakrustaducitaü nàma marãcyatrimukhàstadà ..
     mukhàvalokanàdeva j¤àtvà vçttàntamanyataþ .
     dakùàdaya÷ca sraùñàraþ sthànaü patnã¤ca te daduþ ..
     tato ni÷citya nàmàni marãcipramukhà dbijàþ .
     åcuþ saïgatametasmai puruùàya dbijottamàþ ..
     çùaya åcuþ .
     yasmàt pramathya cetastvaü jàto'smàkaü tathà vidheþ .
     tasmànmanmathanànmà tvaü loke geyo bhaviùyasi ..
     jagatsu kàmaråpastvaü tvatsamo na hi vidyate .
     atastvaü kàmanàmnàpi khyàto bhava manobhava ! ..
     madanànmadanàkhyastvaü ÷ambhordarpàt sadarpakaþ .
     tathà kandarpanàmnàpi loke khyàto bhaviùyasi ..
     tvadà÷ugànàü yadbãryaü tadvãryaü na bhaviùyati .
     vaiùõavànà¤ca raudràõàü brahmàstràõà¤ca tàdç÷am ..
     svargo martya÷ca pàtàlaü brahmalokaþ sanàtanaþ .
     avasthànàni sarvàõi sarvavyàpã bhavàn yataþ ..
     kiüvà càpi vi÷eùeõa sàmànye nàsti te samaþ .
     yatra yatra bhavet pràõã ÷àdbalàstaravo'thavà ..
     tatra tatra tava sthànamastvàbrahmasadodayam .
     dakùo'yaü bhavataþ patnãü svayaü dàsyati ÷obhanàm ..>% iti kàlikàpuràõe 2 adhyàyaþ ..

#<manmathànandaþ>#, puü, (manmathaü ànandayatãti . à + nanda + õic + pacàdyac . kàmavardhakatvàdasya tathàtvam .) mahàràjacåtaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<manmathàlayaþ>#, puü, (manmathasya àlaya iva . kàmavardhakatvàdevàsya tathàtvam .) àmraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<manmanaþ>#, puü, gadgadadhvaniþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (dampatyoþ kathanavi÷eùaþ . yathà, cintàmaõidhçtavacanam .
     %<surate karõamåle tu nijade÷ãyabhàùayà .
     dampatyoþ kathanaü yattu manmanaü taü vidurbudhàþ ..>%)

#<manyà>#, strã, (manyate j¤àyate stammaduþkhàdikamanayà . man + karaõe kyap . striyàü ñàp .) grãvàyàþ pa÷càt ÷irà . ityamaraþ . 2 . 6 . 65 .. (yathà, su÷rute uttaratantre 25 adhyàyaþ .
     %<doùàstu duùñàstraya eva manyàü saüpãóya ghàñàü surujàü mutãvràm .
     kurvanti sàkùibhruva÷aïkhade÷e sthitiü karotyà÷u vi÷eùatastu ..>%)

#<manyàkà>#, strã, (manyaiveti . manyà + svàrthe kan . striyàü ñàp . sukanyàka iti vat na vibhàùayà hrasvaþ .) manyà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<manyuþ>#, puü, (manyate j¤àyate'sau . mana + %<yajimani÷undhidasijanibhyo yuc .>% uõàø 3 . 20 . iti yuc .) ÷okaþ . (yathà, bhaññikàvye . 6 . 30 .
     %<manyurmanye mamàstambhãdbiùàdo'stabhadudyatim ..>%) dainyam . kratuþ . (yathà, ràjataraïgiõyàm . 1 . 174 .
     %<àvirbabhåvàbhimanyuþ ÷atamanyurivàparaþ ..>%) krodhaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 153 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 79 . 5 .
     %<yaþ sandhàrayate manyuü yo'tivàdàüstitikùate .
     ya÷ca tapto na tapati dçóhaü so'rthasya bhàjanam ..>%) ahaïkàraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (krodhàbhimànidevaþ . yathà, çgvede . 10 . 83 . 1 .
     %<yaste manyo ! vidhadvajra sàyaka saha ojaþ puùyati vi÷vamànuùak ..>% vitathaputtraþ . yathà, bhàgavate . 9 . 21 . 1 .
     %<vitathasya sutàn manyorbçhatkùattro jayastataþ ..>% rudradevaþ . yathà, bhàgavate . 4 . 5 . 5 .
     %<àj¤apta eva kupitena manyunà sa devadevaü paricakrame vibhum ..>%)

#<manvantaraü>#, klã, (manorantaramasminniti .) divyànàü yugànàmekasaptatiþ . ityamaraþ . 1 . 4 . 22 .. devamànenaikasaptatiyugàni manvantaramucyate manorantaramavakà÷o'vadhirvà asminniti manvantaram .
     %<evaü caturyugàkhyànàü sàdhikà hyekasaptatiþ .
     kçtatretàdiyuktànàü manorantaramucyate ..>% iti liïgapuràõam .. manavaþ svàyambhuvàdayasteùàmantaramavakà÷o'vadhirvà manvantaramiti và . ekasaptatiriti yadyapi gaõanayà ardhayugenàdhikà .
     %<daivikànàü yugànàntu sahasraü brahmaõo dinam .
     manvantaraü tathaivaikaü tasya bhàgà÷caturda÷a ..>% tatki¤cidadhikà divyayugànàmekasaptatiriti nàmavidhàne sarvaj¤anàràyaõenoktatvàt tathàpi alpatvàdiha noktam . manvantarasya saükhyàtavarùàõi yathà --
     %<triü÷atkoñyastu varùàõàü mànuùeõa dvijottamàþ .
     saptaùaùñistathànyàni niyutànyadhikàni tu ..
     viü÷atistu sahasràõi kàlo yaþ sàdhikàü vinà .
     manvantarasya saükhyaiùà liïge'smin kathità dvijàþ ..>% etadaïkà yathà, 306,720,000 . evaü caturda÷amanvantarairbrahmadinam . yugàni yathà laiïge .
     %<pårbaü kçtayugaü nàma tatastretà vidhãyate .
     dvàpara÷ca kali÷caiva yugànyetàni suvratàþ ..>% yugamànàni yathà --
     %<catvàri trãõi dve caikaü kçtàdiùu yathàkramam .
     divyàbdànàü sahasràõi yugeùvàhuþ puràvidaþ ..>% iti .. anyatra ca .
     %<catvàryàhuþ sahasràõi varùàõàntu kçtaü yugam .
     tasya tàvat satã sandhyà sandhyàü÷a÷ca tathàvidhaþ ..
     itareùu sasandhyeùu sasandhyàü÷eùu ca triùu .
     ekàpàyena vartante sahasràõi ÷atàni ca ..>% iti .. asyàrthaþ . devamàne satyasya varùàõi 4000 catuþsahasràõi sandhyàvarùàõi 400 catvàri ÷atàni sandhyàü÷avarùàõi 400 catvàri ÷atàni . evaü devamàne satyasya varùàõi aùña÷atàdhikacatuþsahasràõi 4800 evaü tretàyàþ ùañ÷atàdhikatrisahasraü 3600 evaü dvàparasya catuþ÷atàdhikaü dvisahasram 2400 evaü kaleþ ÷atadvayàdhikamekasahasram 1200 samudàyena dbàda÷asahasràõi 12000 . mànuùamànena satyàdãnàü mànaü yathà, jyotiùe .
     %<vasva÷vimaitrà çturandhramàsà vedà rasàùñau bhujavahnivedàþ .
     etàni ÷ånyatrayatàóitàni yugàbdasaükhyàþ parikãrtitàni ..>% etadaïkairdç÷yate satyasya yathà, 1,728,000 . tretàyà yathà, 1, 296, 000 . dvàparasya yathà, 864,000 . kaleryathà, 432,000 . samudàyena 4,320,000 . aparaü bràhmavarùàdimànaü bàhulyabhiyà noktam . iti taññãkàyàü bharataþ .. api ca . brahmaõo dinamadhye caturda÷amanvantaràõi bhavanti . eko manuryàvadadhikàrã bhavati sa kàlo manvantarasaüj¤ako bhavati . tatra manånàü nàmàni . prathamaþ svàyambhuvo manuþ . dvitãyaþ svàrociùo manuþ . tçtãya uttamo manuþ . caturthastàmaso manuþ . pa¤camo raivato manuþ . ùaùñha÷càkùuùo manuþ . saptamo vaivasvato manuþ . vartamàno'yam .. aùñamaþ sàvarõirmanuþ . navamo dakùasàvarõirmanuþ . da÷amo brahmasàvarõirmanuþ . ekàda÷o dharmasàvarõirmanuþ . dvàda÷o rudrasàvarõirmanuþ . trayoda÷o devasàvarõirmanuþ . caturda÷a indrasàvarõirmanuþ . pratimanvantaraü bhagavadavatàrendradevagaõasaptarùimanumanuputtràdayaþ pçthak pçthagbhavanti . yathà . svàyambhuve manvantare yaj¤o'vatàraþ sa evendraþ . yamàdayo devàþ . marãciprabhçtayaþ saptarùayaþ . svàyambhuvo manuþ . priyavratottànapàdau manuputtrau .. 1 .. svàrociùe vibhuravatàraþ . rocana indraþ . devàstuùitàdayaþ . årjastambhàdayaþ saptarùayaþ . agnisutaþ svàrociùo manuþ . dyumatsenarociùmatpramukhà manuputtràþ .. 2 .. uttame satyaseno'vatàraþ . satyajidindraþ . satyaveda÷rutabhadràdayo devàþ . va÷iùñhasutàþ saptarùayaþ pramadàdayaþ . priyavratasuta uttamo manuþ . pavanasç¤jayayaj¤ahotràdyàstatsutàþ .. 3 .. tàmase hariravatàraþ . tri÷ikha indraþ . vaidhçtàdayo devàþ . jyotirdhàmàdayaþ saptarùayaþ . tàmaso manuþ . vçùakhyàtinaràdayastatsutàþ .. 4 .. raivate vikuùñho'vatàraþ . vibhurindraþ . bhåtarayàdayo devàþ . hiraõyaromàdayaþ saptarùayaþ . raivato manuþ . balibindhyàdaya statsutàþ .. 5 .. càkùuùe ajito'vatàraþ . mandadruma indraþ . apyàdayo devàþ . harya÷vadvãrakàdayaþ saptarùayaþ . càkùuùo manuþ . purupuruùasudyumnàdayastatsutàþ .. 6 .. vaivasvate vàmano'vatàraþ . purandara indraþ . àdityà vasavo rudrà vi÷vedevà marudgaõà a÷vinàvçùabha ityàdyà devàþ . ka÷yapo'trirva÷iùñho vi÷vàmitro gotamo jamadagnirbharadvàja ete saptarùayaþ . vaivasvato manuþ . ikùvàkuþ nçgaþ ÷aryàtiþ dçùñaþ dhçùñaþ karåùakaþ nariùyantaþ pçùadhraþ nàbhàgaþ kaviþ ete manuputtrà da÷a .. 7 .. atha bhaviùyàõi . sàvarõike sàrvabhaumo'vatàraþ . valirindraþ . sutapaso virajà amçtaprabhà devàþ . gàlavaþ dãptimàn para÷uràmaþ a÷vatthàmà kçpaþ çùya÷çïgaþ vyàsaþ ete saptarùayaþ . sàvarõirmanuþ . nirmokavirajaskàdyàstatsutàþ .. 8 .. dakùasàvarõike çùabho'vatàraþ . ÷ruta indraþ . pàramarãcigarbhàdyà devàþ . dyutimadàdyàþ saptarùayaþ . dakùasàvarõirmanuþ . bhåtaketudãptiketvàdyàstatsutàþ .. 9 .. brahmasàvarõike vivvakseno'vatàraþ . ÷ambhurindraþ . surasenaviruddhàdyà devàþ . haviùmadàdyàþ saptarùayaþ . brahmasàvarõirmanuþ . bhårisenàdyàstatsutàþ .. 10 .. dharmasàvarõike dharmaseturavatàraþ . vaidhçta indraþ . vihaïgamakàmagamàdyà devàþ . aruõàdayaþ saptarùayaþ . dharmasàvarõirmanuþ . satyadharmàdayastatsutàþ .. 11 .. rudrasàvarõike . sudhàmàkhyo'vatàraþ . çtadhàmà indraþ . haritàdayo devàþ . tapomårtyàdayaþ saptarùayaþ . rudrasàvarõirmanuþ . devavadupadevàdayastatsutàþ .. 12 .. devasàvarõike yoge÷varo'vatàraþ . divaspatirindraþ . sukarmasåtràdyà devàþ . nirmokatattvadar÷àdyàþ saptarùayaþ . deva sàvarõirmanuþ . citrasenavicitràdyàstatsutàþ .. 13 .. indrasàvarõike bçhadbhànuravatàraþ . ÷ucirindraþ . pavitracàkùuùàdayo devàþ . agnibàhu÷uci÷uddhamàgadhàdyàþ saptarùayaþ . indrasàvarõirmanuþ . urugambhãravçdhnàdyàstatsutàþ .. 14 .. athaiteùàü karmocyate . indro devaràñ yathàvarùã ca . manuràdau pçthivyàü ràjà bhavati tatputtrapauttràdayo manvantarasamàptiparyantaü ràjàno bhavanti . devatàþ pujànàü yaj¤àdikarmatuùñàstatphalaü prayacchanti . saptarùayo dharma÷àstràõi prakà÷ayanti . bhagavadavatàrà etàn svasvakarmaõi niyojayanti daityaràkùasàdãn dharmadruho ghnanti ca . caturda÷amanvantarairbrahmaõa ekaü dinaü bhavati tanmanuùyamànenaikaþ kalpaþ . triü÷atkalpairbrahmaõa eko màso bhavati . iti ÷rãbhàgavatamatam .. * .. anyacca .
     %<varùalakùàõi catvàri bhavet kaliyugaü krame .
     dvàtriü÷atyà sahasraistu sahitànyapi saükhyayà ..
     catuþùaùñisahasràõi lakùàõyaùñau ca saükhyayà .
     varùàõàü dvàparaü proktaü yugaü pårbanidar÷anàt ..
     tretà dvàda÷alakùàõi varùàõàü parikãrtità .
     ùaõõavatyà sahasraistu saüyuktàni bhavanti hi ..
     da÷a sapta ca lakùàõàü varùàõà¤ca kçtaü yugam .
     sahasrairaùñaviü÷atyà saüyutànyapi saükhyayà ..
     tricatvàriü÷allakùàõi sahasràõi ca viü÷atiþ .
     mànuùeõa pramàõena bhavet càturyugaü kramàt ..
     saptaùaùñi÷ca lakùàõi triü÷atkoñyastathaiva ca .
     viü÷ati÷ca sahasràõi manvantaramihocyate ..
     caturyugaikasaptatyà manvantaramiti ÷rutiþ .
     kalpo manvantarairebhi÷caturda÷abhirucyate ..
     koñyo dbàda÷a ùañtriü÷allakùàõi tu bhavanti ca .
     aùñà÷ãtisahasràõi jãvet svàyambhuvo manuþ ..>% iti vahnipuràõam .. apara¤ca . màrkaõóeya uvàca .
     %<manvantaraü manoþ kàlo yàvat pàlayate prajàþ .
     eko manuþ sa kàlastu manvantaramiti ÷rutam ..
     tadekasaptatiyugairdevànàmiha jàyate .
     tai÷caturda÷abhiþ kalpo dinamekantu vedhasaþ ..>% iti kàlikàpuràõe 27 adhyàyaþ .. anyadapi .
     %<manvantaràõya÷eùàõi ÷rotumicchàmyanukramàt .
     manvantaràdhipàü÷caiva ÷akradevapurogamàn .
     bhavatà kathitànetàn ÷rotumicchàmyahaü guro ! ..
     ÷rãparà÷ara uvàca .
     atãtànàgatànãha yàni manvantaràõi vai .
     tànyahaü bhavataþ samyak kathayàmi samàsataþ ..
     svàyambhuvo manuþ pårbaü manuþ svàrociùastathà .
     auttamistàmasa÷caiva raivata÷càkùuùastathà ..
     ùaóete manavo'tãtàþ sàmpratantu raveþ sutaþ .
     vaivasvato'yaü tasyaitat saptamaü vartate'ntaram ..
     svàyambhuvantu kathitaü kalpàdàvantaraü mayà .
     devàstatrarùaya÷caiva yathàvat kathità mayà .. 1 ..
     ata årdhaü pravakùyàmi manoþ svàrociùasya tu .
     manvantaràdhipàn samyagdevarùã statsutàüstathà ..
     pàràvatàþ satuùità devàþ svàrociùe'ntare .
     vipa÷cittatra devendro maitreyàsãnmahàbalaþ ..
     ojastambhastathà pràõo dattolirçùabhastathà .
     vi÷vara÷càrvarãvàü÷ca tatra saptarùayo'bhavan ..
     caitrakiüpuruùàdyà÷ca sutàþ svàrociùasya tu .
     dvitãyametadvyàkhyàtamantaraü ÷çõu cottamam .. 2 ..
     tçtãye'pyantare brahmannauttamirnàma yo manuþ .
     su÷àntirnàma tatrendro maitreyàbhåt sure÷varaþ ..
     sudhàmànastathà satyàþ ÷ivà÷càtha pratardanàþ .
     va÷avartina÷ca pa¤caite gaõà dvàda÷akàþ smçtàþ ..
     va÷iùñhatanayàstatra sapta saptarùayo'bhavan .
     ajaþ para÷udivyàdyàstathauttamimanoþ sutàþ .. 3 ..
     tàmasasyàntare devàþ svaråpà harayastathà .
     matyà÷ca sudhiya÷caiva saptaviü÷atikà gaõàþ ..
     ÷ivirindrastathà càsãcchatayaj¤opalakùaõaþ .
     saptarùaya÷ca ye tatra teùàü nàmmani me ÷çõu ..
     jyotirdhàmà pçthuþ kàvya÷caitro'gnirvatakastathà .
     pãvara÷carùayo hyete sapta tatràpi càntare ..
     naraþ khyàtiþ ÷àntahayo jànujaïgàdayastathà .
     puttràstu tàmasasyàsan ràjànaþ sumahàbalàþ .. 4 ..
     pa¤came càpi maitreya ! raivato nàma nàmataþ .
     manurvibhu÷ca tatrendro devàü÷caivàntare ÷çõu ..
     amitàbhà bhåtarayà vaiïkuñà÷ca sumedhasaþ .
     ete devagaõàstatra caturda÷a caturda÷a ..
     hiraõyaromà veda÷rãrårdhabàhustathàparaþ .
     vedabàhuþ sudhàmà ca parjanya÷ca mahàmuniþ .
     ete saptarùayo vipra ! tatràsan raivatàntare ..
     balabandhuþ susambhàvyaþ satyakàmà÷ca tatsutàþ .
     narendràþ sumahàvãryà babhåvurmunisattama ! ..
     svàrociùa÷cauttamistu tàmaso raivatastathà .
     priyavratànvayà hyete catvàro manavaþ smçtàþ ..
     viùõumàràdhya tapasà sa ràjarùiþ priyavrataþ .
     manvantaràdhipànetàn labdhavànàtmavaü÷ajàn .. 5 ..
     ùaùñhe manvantare càsãccàkùuùàkhyastadà manuþ .
     manojavastathaivendro devànapi nibodha me ..
     àryàþ prasåtà bhavyà÷ca pçthugà÷ca divaukasaþ .
     mahànubhàvà lekhà÷ca pa¤caite'pyaùñakà gaõàþ ..
     mumedhà virajà÷caiva haviùmànuttamo madhuþ .
     atinàmà sahiùõu÷ca saptàsanniti carùayaþ ..
     åruþ påruþ ÷atadyumnapramukhàþ sumahàbalàþ .
     càkùuùasyaü manoþ puttràþ pçthivãpatayo'bhavan .. 6 ..
     vivasvataþ suto vipra ! ÷ràddhadevo mahàdyutiþ .
     manuþ sa vartate dhãmàn sàmprataü saptame'ntare ..
     àdityavasurudràdyà devà÷càtra mahàmune ! .
     purandarastathaivàtra maitreya ! trida÷e÷varaþ ..
     va÷iùñhaþ ka÷yapo'thàgnirjamadagniþ sagautamaþ .
     vi÷vàmitrabharadvàjau sapta saptarùayo'tra ca ..
     ikùvàku÷caiva nàbhàgo dhçùñaþ ÷aryàtireva ca .
     nariùyanta÷ca vikhyàto nàbha udiùña eva ca ..
     karåùa÷ca pçùadhra÷ca vasumàn lokavi÷rutaþ .
     manorvaivasvatasyaite nava puttràstu dhàrmikàþ .. 7 ..
     viùõu÷aktiranaupamyà sattvodriktà sthitau sthità .
     manvantareùva÷eùeùu devatvenàdhitiùñhati ..
     aü÷ena tasya yaj¤o'sau jaj¤e svàyambhuve'ntare .
     àkåtyàü mànaso deva utpannaþ prathame'ntare ..
     tataþ punaþ sa vai devaþ pràpte svàrociùe'ntare .
     tuùitàyàü samutpanno hyajitastuùitaiþ saha ..
     auttamerantare càpi tuùitastu punaþ sa vai .
     satyàyàmabhavat satyaþ satyaiþ saha surottamaiþ ..
     tàmasasyàntare caiva saüpràpte punareva hi .
     haryàyàü haribhiþ sàrdhaü harireva babhåva ha ..
     raivate'pyantare devaþ sambhåtyàü mànaso'bhavat .
     sambhåto ràjasaiþ sàrdhaü devairdevavaro hariþ ..
     càkùuùe càntare devo vaikuõñhaþ puruùottamaþ .
     vikuõñhàyàmasau jaj¤e vaikuõñhe daivataiþ saha ..
     manvantare tu saüpràpte tathà vaivasvate dvijaþ .
     vàmanaþ ka÷yapàdviùõuradityàü saübabhåva ha ..
     tribhiþ kramairimàn lokàn jitvà yena mahàtmanà .
     purandaràya trailokyaü dattaü nihatakaõñakam ..
     ityetàstanavastasya saptamanvantareùu vai .
     saptasvevàbhavan vipra ! yàbhiþ saürakùitàþ prajàþ ..
     yasmàdviùñamidaü sarvaü tasya ÷aktyà mahàtmanaþ .
     tasmàt saüprocyate viùõurvi÷erdhàtoþ prave÷anàt ..
     sarve ca devà manavaþ samastàþ saptarùayo ye manusånava÷ca .
     indra÷ca yo yastrida÷e÷abhåto viùõora÷eùàstu vibhåtayastàþ ..>% iti viùõupuràõe 3 aü÷e manvantaràkhyànaü nàma 1 adhyàyaþ .. * .. ÷rãmaitreya uvàca . proktànyetàni bhavatà sapta manvantaràõi vai . bhaviùyàõyapi viprarùe ! mamàkhyàtuü tvamarhasi .. ÷rãparà÷ara uvàca .
     %<chàyàsaüj¤àsuto yo'sau dvitãyaþ kathito manuþ .
     pårbajasya savarõo'sya sàvarõistena kathyate ..
     tasya manvantaraü hyetat sàvarõikamathàùñamam .
     tacchçõuùva mahàbhàga ! bhaviùyaü kathayàmi te ..
     sàvarõistu manuryo'sau maitreya ! bhavità tataþ .
     sutapà÷càmitàbhà÷ca mukhyà÷càpi tadà suràþ ..
     teùàü gaõastu devànàmekaiko viü÷akaþ smçtaþ .
     saptarùãnapi vakùyàmi bhapiùyànatha sapta ca ..
     dãptimàn gàlavo ràmaþ kçpo drauõistathàparaþ .
     matputtra÷ca tathà vyàsa çùya÷çïga÷ca saptamaþ ..
     viùõuprasàdàdanaghaþ pàtàlàntaragocaraþ .
     virocanasutasteùàü balirindro bhaviùyati ..
     virajà÷càrvarãvàü÷ca nirmohàdyàstathàpare .
     sàvarõasya manoþ puttrà bhaviùyanti nare÷varàþ .. 8 ..
     navamo dakùasàvarõirmaitreya ! bhavità manuþ .
     pàrà marãcigarbhà÷ca sudharmàõastathà tridhà ..
     bhaviùyanti tadà devà ekaiko dvàda÷o gaõaþ .
     teùàmindro mahàvãryo bhaviùyatyadbhuto dbija ! ..
     savano dyutimàn havyo vasurmedhàtithistathà .
     jyotiùmàn saptamaþ satyastatraite ca maharùayaþ ..
     dhçtiketurdãptiketuþ pa¤cahasto niràmayaþ .
     pçthustavàdyà÷ca tathà dakùasàvarõikàtmajàþ .. 9 ..
     da÷amo brahmasàvarõirbhaviùyati mune ! manuþ .
     sudhàmàno'niruddhà÷ca ÷atasaükhyàstathà suràþ ..
     teùàmindra÷ca bhavità ÷àntirnàma mahàbalaþ .
     saptarùayo bhaviùyanti ye tadà tàn ÷çõuùva ca ..
     haviùmàn sukçtiþ satyo hyapàü mårtistathàparaþ .
     nàbhàgo pratimaujà÷ca satyaketustathaiva ca ..
     sukùetra÷cottamaujà÷ca bhåriùeõàdayo da÷a .
     brahmasàvarõiputtrà÷ca rakùiùyanti vasundharàm .. 10 ..
     ekàda÷a÷ca bhavità dharmasàvarõiko manuþ .
     vihaïgamàþ kàmagamà nirmàõarucayastathà ..
     gaõàstvete tadà mukhyà devànàü hi bhaviùyatàm .
     ekaikastriü÷akasteùàü gaõa÷cendra÷ca vai vçùaþ ..
     ni÷cara÷càgnitejà÷ca vapuùmàn vçùñivàruõiþ .
     haviùmànanagha÷caiva bhàvyàþ saptarùayastathà ..
     sarvatragaþ sarvadharmà devànãkàdayastathà .
     bhaviùyanti manostasya tanayàþ pçthivã÷varàþ .. 11 ..
     rudraputtrastu sàvarõirbhavità dvàda÷o manuþ .
     çtadhàmà ca tatrendro bhavità ÷çõu me suràn .
     harità lohità devàstathà sumanaso dvija ! .
     sukarmàõaþ suràpà÷ca da÷akàþ pa¤ca vai gaõàþ ..
     tapasvã sutapà÷caiva tapomårtistaporatiþ .
     tapodhçtirdyuti÷cànyaþ saptamastu tapodhanaþ ..
     devavànupadeva÷ca deva÷reùñhàdayastathà .
     bhaviùyanti manostasya mahàvãryàþ sutà nçpàþ .. 12 ..
     trayoda÷o raucyanàmà bhaviùyati mune ! manuþ .
     sutràmaõiþ sukarmàõaþ sudharmàõastathàparaþ ..
     trayastriü÷adbibhedàste devànàü ye tu vai gaõàþ .
     divaspatirmahàvãryasteùàmindro bhaviùyati ..
     nirmohastattvadar÷ã ca niùprakampo nirutsukaþ .
     dhçtimànavyaya÷cànyaþ saptamaþ sutapà muniþ ..
     saptarùayastvime tasya puttrànapi nibodha me .
     citrasenavicitràdyà bhaviùyanti mahãkùitaþ .. 13 ..
     bhautya÷caturda÷a÷càtra maitreya ! bhavità manuþ .
     ÷ucirindraþ suragaõàstatra pa¤ca ÷çõuùva tàn ..
     càkùuùa÷ca pavitrà÷ca kaniùñhà bhràjinastathà .
     vàtàvçddhà÷ca vai devàþ saptarùãnapi me ÷çõu ..
     agnibàhuþ ÷uciþ ÷ukro màgadho'gnãdhra eva ca .
     yuktastathàjita÷cànyo manuputtrànataþ ÷çõu ..
     urugambhãrarandhràdyà manostasya sutà nçpàþ .
     kathità muni÷àrdåla ! pàlayiùyanti medinãm .. 14 ..
     caturyugànte vedànàü jàyate kila viplavaþ .
     pravartayanti tànetya bhuvi saptarùayo divaþ ..
     kçte kçte smçtervipra ! praõetà jàyate manuþ .
     devà yaj¤abhujaste tu yàvanmanvantarantu tat ..
     bhavanti ye manoþ puttrà yàvanmanvantaraü hi taiþ .
     tadanvayodbhavai÷caiva tàvadbhåþ paripàlyate ..
     manuþ saptarùayo devà bhåpàlà÷ca manoþ sutàþ .
     manvantare bhavantyete ÷akra÷caivàdhikàriõaþ ..
     caturda÷abhiretaistu gatairmanvantarairdvija ! .
     sahasrayugaparyantaþ kalpo niþ÷eùa ucyate .
     tàvatpramàõà ca ni÷à tato bhavati sattama ! ..>% iti viùõupuràõe 3 aü÷e 2 adhyàyaþ .. * .. manvantara÷ravaõaphalaü yathà --
     %<÷rute manvantare pårbe dharmamàpnoti mànavaþ .
     khàrociùasya ÷ravaõàt sarvàn kàmànavàpnuyàt ..
     auttame dhanamàpnoti j¤àna¤càpnoti tàmase .
     raivate ca ÷rute buddhiü suråpàü vindate striyam ..
     àrogya¤càkùuùe puüsàü ÷rute vaivasvate balam .
     guõavat puttrapauttràü÷ca såryasàvarõike ÷rute ..
     màhàtmyaü brahmasàvarõerdharmasàvarõike ÷ubhàm .
     matimàpnoti manujo rudrasàvarõike jayam ..
     jàti÷reùñho guõairyukto dakùasàvarõike ÷rute .
     vi÷àtayatyaribalaü raucyaü ÷rutvà manåttamam ..
     devapràsàdamàpnoti bhautye manvantare ÷rute .
     tathàgnidãptiü puttràü÷ca guõayuktànavàpnute ..
     sarvàõyanukramàdyastu ÷çõoti munisattama ! .
     manvantaràõi tasyàpi ÷råyatàü phalamuttamam ..
     tatra devànçùãn viprànmanåüstattanayàn nçpàn .
     indràü÷ca ÷rutvà sarvebhyaþ pàpebhyo vipramucyate ..
     devendrarùinçpà÷cànye ye tanmanvantaràdhipàþ .
     te prãyante tathà prãtàþ prayacchanti ÷ubhàü matim ..
     tataþ ÷ubhàü matiü pràpya kçtvà karma tathà ÷ubham .
     ÷ubhàü gatimavàpnoti yàvadindrà÷caturda÷a ..
     sarve syurçtavaþ saumyàþ sarve saumyàstathà grahàþ .
     bhavantyasaü÷ayaü ÷rutvà kramànmanvantarasthitim ..>% iti màrkaõóeyapuràõe manvantarànuvarõanaü nàmàdhyàyaþ ..

#<mapaùñaþ>#, puü, (mayuùñakaþ . pçùàdaràditvàt sàdhuþ .) vanamudgaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ . 2 . 9 . 17 ..

#<mapaùñakaþ>#, puü, (mapaùña eva . mapaùña + svàrthe kan .) vanamudgaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ . 2 . 9 . 17 ..

#<mapuùñakaþ>#, puü, (mayuùñakaþ . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) vanamudgaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ . 2 . 9 . 17 ..

#<mabhra>#, gatau . iti kavikalpadrumaþ . (bhvàø-paraøsakaø-señ .) oùñhyavargacaturthopadhaþ . mabhrati . iti durgàdàsaþ ..

#<mama>#, vya, madãyam . àmàra iti bhàùà . yathà,
     %<mamatvaü mama ràjyasya ràjyàïgeùvakhileùvapi .
     jànato'pi yathàj¤asya kimetanmunisattama ! ..>% iti màrkaõóeyapuràõe devãmàhàtmyam .. %<teùu amadãyatvaü jànato'pi mama yathàj¤asya aj¤asyeva ràjyàdiùu mamatvametat ki kiü nibandhanamityarthaþ .>% iti taññãkàyàü nàgojãbhaññaþ .. asyàvyayatvena spaùñapramàõaü mamatva÷abde draùñavyam . asmacchabdasya ùaùñhyekavacanàntasyedaü råpaü tatpadaü triùu liïgeùu sadç÷am ..

#<mamatà>#, strã, (mama + bhàve tal . ñàp .) darpaþ . abhimànaþ . iti hemacandraþ . 2 . 231 .. mamatvam . yathà --
     %<tathàpi mamatàvarte mohagarte nipàtitàþ ..>% iti devãmàhàtmyam .. (utathyapatnã . sà tu dãrghatamomàtà . yathà, çgvede . 6 . 10 . 2 .
     %<stomaü yamasmai mamateva ÷åùaü ghçtaü na ÷uci matayaþ pavante ..>%
     %<mamatà nàma brahmavàdinã dãrghatamaso màtà .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<mamatàyuktaþ>#, puü, (mamatayà yuktaþ .) kçpaõaþ . iti ÷abdamàlà .. abhimànàdivi÷iùñe, tri ..

#<mamatvaü>#, klã, (mama + bhàve tva .) madãyatvam . yathà, màrkaõóeyapuràõe .
     %<duþkhàyatanabhåto hi mamatvàlambano gçhã ..>% snehaþ . yathà --
     %<so'cintattadà tatra mamatvàkçùñacetanaþ .>% iti devãmàhàtmyaüm ..
     %<mamatvena srehena àkçùñà cetanà matiryasya .
     mameti ùaùñhyantaråpamavyayaü tasya bhàvaþ mamatvam ..>% iti taññãkàyàü kà÷ãràmaþ ..

#<mamàpatàlaþ>#, puü, (mavyati badhnàti janàniti . mavya bandhane + %<mavyateryalopo ma÷càpatuñ càlaþ .>% uõàø 5 . 50 . iti àlapratyayaþ . dhàtoryalopaþ makàra÷càntasya pratyayasyàpatuóàgama÷ca .) viùayaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<maya>#, ïa gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-sakaø-señ .) ïa, mayate . iti durgàdàsaþ ..

#<mayaþ>#, puü, (mayate drutaü gacchatãti . may + pacàdyac .) uùñraþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 75 .. a÷vataraþ . dànavavi÷eùaþ . sa tu daityànàü ÷ilpã . iti medinã . ye, 44 .. (ayaü hi yudhiùñhirasya ràj¤aþ sabhàü viracitavàn . yathà, ÷i÷upàlavadhe . 13 . 50 .
     %<upanãya bindusaraso mayena yà maõidàrucàru kila vàrùaparvaõam .
     vidadhe'vadhåtasurasadmasampadaü samupàsadat sapadi saüsadaü sa tàm ..>%) tasya saptàpatyàni yathà, vahnipuràõe .
     %<mayasya jàtà hemàyàü puttràþ sapta mahàbalàþ .
     màyàvã dundubhi÷caiva vçùa÷ca mahiùastathà .
     bàlikà vajrakanyà ca kanyà mandodarã tathà ..>% (sukham . tri, gantà . yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 22 . 19 . %<hayo'syatyo'si mayo'syarvàsi .>% %<mayo'si mayate gacchati mayaþ maya gatau pacàdyac . yadvà maya iti sukhanàma sukharåpo'si .>% iti tadbhàùye mahãdharaþ ..)

#<mayañaþ>#, puü, (mayate gacchatyatreti . maya + %<÷akàdibhyo'ñan .>% uõàø 4 . 81 . iti añan .) tçõayuktaharmyaþ . iti hàràvalã .. halanta÷cet tadråpàrthe pràcuryàrthe ca mayañ iti pratyayo bhavati ..

#<mayaùñakaþ>#, puü, (mayuùñakaþ . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) vanamudgaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<mayà>#, strã, (mayate gacchati rogo'nayà . may + kaþ . striyàü ñàp .) cikitsà . iti ÷abdacandrikà .. tri, tçtãyekavacanàntàsmacchabdasya råpam .. (yathà, hitopade÷e . 1 . 221 .
     %<ihaiva dçùñàni mayaiva tàni janmàntaràõãva da÷àntaràõi ..>%)

#<mayã>#, strã, (maya + %<puüyogàditi .>% 4 . 1 . 48 . iti ïãù .) mayasya strãjàtiþ . uùñrã . iti vyàkaraõam ..

#<mayuþ>#, puü, (mayaï gatau + nyaïkvàditvàt kuþ . ityamarañãkàyàü raghunàthaþ .. yadvà, minoti su÷abdaü karotãti . mi + %<bhçmç÷ãtécaritsaritanidhanimimasjibhya uþ .>% uõàø 1 . 7 . iti uþ .) kinnaraþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 74 .. mçgaþ . iti medinã . me, 43 .. (yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 13 . 47 .
     %<mayuü pa÷uü medhamagne ! juùasva tena cinvànastanvo niùãda .>% %<mayuü pa÷uü turaïgavadanaü kimpuruùaü pa÷uü mayuü kçùõamçgaü và juùasva .>% iti tadbhàùye mahãdharaþ ..)

#<mayuràjaþ>#, puü, (mayånàü kinnaràõàü ràjà . %<ràjàhaþsakhibhyaùñac .>% 5 . 4 . 91 . iti ñac .) kuveraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<mayuùñakaþ>#, puü, (mayån mçgàn stakati prãõayatãti . stak + ac . ùatvam .) vanamudgaþ . ityamarañãkà ..

#<mayåkhaþ>#, puü, (màpayan gaganaü pramàõayan okhati gacchatãti . pçùodaràdiþ . ityamarañãkàyàü radhunàthaþ . yadvà, màti parimàtãva . mà + %<màïa åkho maya ca .>% uõàø 5 . 25 . iti åkhaþ . mayàde÷a÷ca .) kiraõaþ . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 39 . 43 .
     %<vyasçjacchatadhà ràjan ! mayåkhàniva bhàskaraþ ..>%) dãptiþ . jvàlà . ityamaraþ . 1 . 4 . 33 .. (yathà, raghau . 2 . 46 .
     %<athàndhakàraü girigahvaràõàü daüùñràmayåkhaiþ ÷akalàni kurvan .
     bhåyaþ sa bhåte÷varapàr÷vavartã ki¤cidvihasyàrthapatiü babhàùe ..>%) ÷obhà . iti medinã . khe, 11 .. kãlaþ . ityajayaþ .. (parvataþ . yathà, çgvede . 7 . 99 . 3 .
     %<dàdhartha pçthivãmabhito mayåkhaiþ ..>% %<mayåkhaiþ parvataiþ .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<mayåraþ>#, puü, (mayuriva ràti ÷abdàyate iti . rà + kaþ . pçùodaràditvàt sàdhuþ . yadvà, mãnàti hanti sarpàniti . mã + %<mãnàteråran .>% uõàø 1 . 68 . iti åran .) svanàmakhyàtapakùivi÷eùaþ . tatparyàyaþ . barhiõaþ 2 barhã 3 nãlakaõñhaþ 4 bhujaïgabhuk 5 ÷ikhàbalaþ 6 ÷ikhã 7 kekã 8 meghanàdànulàsã 9 . ityamaraþ . 2 . 5 . 30 .. pracalàkã 10 candrakã 11 sitàpàïgaþ 12 . iti ÷abdaratnàvalã .. dhvajã 13 meghànandã 14 kalàpã 15 ÷ikhaõóã 16 citrapicchikaþ 17 bhujagabhogã 18 meghanàdànulàsakaþ 19 . tasya pakùasya vicitratàkàraõaü yathà --
     %<praviùñàyàü hutà÷antu vedavatyàü sa ràvaõaþ .
     puùpakantu samàruhya paricakràma medinãm ..
     tato maruttaü nçpatiü yajantaü saha daivataiþ .
     u÷ãrabãjamàsàdya dadar÷a sa tu ràvaõaþ ..
     saüvarto nàma brahmarùiþ sàkùàdbhràtà bçhaspateþ .
     yàjayàmàsa dharmaj¤aþ sarvairdevagaõairvçtaþ ..
     dçùñvà devàstu tadrakùo varadànena durjayam .
     tiryagyoniü samàviùñàstasya dharùaõabhãravaþ ..
     indro mayåraþ saüvçtto dharmaràjastu vàyasaþ .
     kçkalàso dhanàdhyakùo haüsa÷ca varuõo'bhavat ..>% ityàdi ..
     %<harùàttadàbravãdindro mayåraü nãlabarhiõam .
     prãto'smi tava dharmaj¤a ! bhujagàddhi na te bhayam ..
     idaü netrasahasrantu yattvadvarhe bhaviùyati .
     varùamàõe mayi mudaü pràpsyase prãtilakùaõam ..
     evamindro varaü pràdànmayårasya sure÷varaþ .
     nãlàþ kila purà barhà mayåràõàü naràdhipa ! .
     suràdhipàdvaraü pràpya gatàþ sarve vicitratàm ..>% ityantaü vàlmãkãye ràmàyaõe uttarakàõóe 18 sargaþ .. asya màüsaguõàþ .
     %<mayåraþ ÷rotranetràgnimedhàvarõasvaràyuùàm .
     hito balyo guru÷coùõo vàtaghnaþ ÷ukramàüsadaþ ..
     hemantakàle ÷i÷ire vasante sevyaü hi màyåramu÷anti màüsam .
     uùõo hi barhã viùabhojanai÷ca varùà÷aradgrãùmamukheùvapathyaþ ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. etanmàüsameraõóatailabhçùñaü viùatulyam . iti ràjavallabhaþ .. * .. mayåra÷ikhàkùupaþ . tatparyàyaþ . kharà÷và 2 kàravã 3 dãpaþ 4 locamastakaþ 5 . ityamaraþ . 2 . 4 . 111 .. apàmàrgaþ . iti medinã . re, 199 .. (yathà, su÷rute cikitsitasthàne 23 aþ . %<pippalãpippalãmålaü cavyacitrakamayåravarùàbhåsiddhaü và kùãraü pibet ..>% asuraviü÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 67 . 36 .
     %<mayåra iti vikhyàtaþ ÷rãmàn yastu mahàsuraþ .
     sa vi÷va iti vikhyàto babhåva pçthivãpatiþ ..>% sumeroruttaravartã parvatavi÷eùaþ . yathà, màrkaõóeye . 55 . 13 .
     %<svarõa÷çïgã ÷àta÷çïgã puùpako meghaparvataþ .
     virajàkùo varàhàdrirmayåro dàrudhistathà ..>% kavivi÷eùaþ . sa ca mayårabhañña iti loke prasiddhaþ . ayaü khalu bàõabhaññasya ÷va÷uraþ ujjayinyàü vçddhabhojamahãpateþ sabhàyàmàsãditi mànatuïgàcàryapraõãtabhaktàmaràkhyastotrañãkàpràrambhe merutuïgapraõãtaprabandhacintàmaõau ca samupalabhyate . prabandhacintàmaõau bàõabhañño mayårasya bhaginãpatiràsãdityuktamasti . atha ca .
     %<aho prabhàvo vàgdevyà yanmàtaïgadivàkaraþ .
     ÷rãharùasyàbhavat sabhyaþ samo bàõamayårayoþ ..>% iti ÷àrïgapaddhatyàdiprasiddharàja÷ekharapadyenàpi bàõamayårayoþ samakàlatvaü pratãyate . ayaü hi kuùñharogagrastaþ såryamàriràtsuþ sårya÷atakaü nàma stotragranthaü praõãya tataþ samyak niùkçtimavàpa . sårya÷atakasyàntimaþ ÷loko yathà --
     %<÷lokà lokasya bhåtyai ÷atamiti racitàþ ÷rãmayåreõa bhaktyà yukta÷caitàn pañhed yaþ sakçdapi puruùaþ sarvapàpairvimuktaþ .
     àrogyaü satkavitvaü matimatulabalaü kàntimàyuþprakarùaü vidyàmai÷varyamarthaü sukhamapi labhate so'tra såryaprasàdàt ..>%)

#<mayårakaü>#, klã, (mayåraþ mayåragrãveva pratikçtiriti . mayåra + %<ive pratikçtau .>% 5 . 3 . 96 . iti kan . asya mayårakaõñhakàntitulyadyutitvàttathàtvam .) a¤janavi÷eùaþ . tutiyà iti bhàùà . tatparyàyaþ . tutthà¤janam 2 ÷ikhigrãvam 3 vitunnakam 4 . ityamaraþ . 2 . 9 . 101 .. (yathà, bhàvaprakà÷e . 1 .
     %<tulyaü vitunnakaü càpi ÷ikhigrãvaü mayårakam ..>%)

#<mayårakaþ>#, puü, (mayåra + ivàrthe kan .) apàmàrgaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 101 .. (yathà, su÷rute såtrasthàne . 36 . 16 .
     %<mayårako ràjavçkùo nimbaþ koùàtakã tilàþ ..>%) tutthakam . (svàrthe kan .) mayåraþ . iti vi÷vaþ .. mayåra÷ikhà . iti jañàdharaþ ..

#<mayåragrãvakaü>#, klã, (mayårasya grãvàyàþ kandharasya varõaü iva varõo yasya . bahuvrãhau kan . hnasva÷ca .) tuttham . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mayåracañakaþ>#, puü, (mayåra iva cañakaþ .) gçhakukkuñaþ . iti hàràvalã . 90 ..

#<mayåracåóaü>#, klã, (mayårasyeva cåóà agrabhàgo yasya tat .) sthauõeyakam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mayåracåóà>#, strã, (mayårasya cåóeva cåóà ÷ikhà yasyàþ .) mayåra÷ikhà . iti vaidyakam ..

#<mayårajaïghaþ>#, puü, (mayårasya jaïgheva jaïghà yasya .) ÷yonàkaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mayåratutthaü>#, klã, (mayåra iva tuttham . mayåravarõatvàdasya tathàtvam .) tuttham . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mayårapadakaü>#, klã, (mayårasyeva padakaü sthànam .) nakhàghàtaþ . yathà, ÷abdamàlàyàm .
     %<tathàvakerakolã ca nakhàghàte tu suõóanam .
     mayårapadakaü vyàghranakhakotpalapatrake ..>%

#<mayåravidalà>#, strã, (mayåràn vi÷eùeõa dalati svapuùpàdi÷obhayà tiraskarotãti . vi + dala + ac . striyàü ñàp .) ambaùñhà . iti vaidyakam ..

#<mayåra÷ikhà>#, strã, (mayårasya ÷ikheva ÷ikhà agraü yasyàþ .) svanàmakhyàtakùupavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . barhicåóà 2 ÷ikhinã 3 ÷ikhàluþ 4 su÷ikhà 5 ÷ikhà 6 ÷ikhàbalà 7 keki÷ikhà 8 . asyà guõàþ . rase svàdutvam . måtrakçcchrabàlagrahàdidoùanà÷itvam . va÷yakarmaõi ÷astatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<mayåràhvà ÷ikhà proktà sahasràïghrirmarucchadà .
     nãlakaõñha÷ikhà laghvã pitta÷leùmàtisàrajit ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

@<[Page 3,635a]>@
#<mayårikà>#, strã, (mayåravat varõo'styasyàþ . mayåra + ñhan . ñàp .) ambaùñhà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mayårã>#, strã, (mayåra + striyàü ïãp .) mayårastrãjàtiþ . iti vyàkaraõaü liïgàdisaügraha÷ca .. (yathà uttararàmacarite . 3 . 8 .
     %<kimavyakte'si ninade kutastye'pi tvamãdç÷ã .
     stanayitnormayårãva cakitotkaõñità sthità ..>%)

#<marakaþ>#, puü, (mriyante janà yasmàt . mç + apàdàne ap . tataþ svàrthe saüj¤àyàü và kan . yadvà, mç + bhàve ap . maro maraõamiti ÷abdena kàyati ÷abdàyate iti . kai + kaþ .) màriþ . iti hemacandraþ . 2 . 239 .. maóaka iti bhàùà . tatparyàyaþ . màrã 2 màrakaþ 3 . iti jañàdharaþ .. (yathà, kàmandakãyanãtisàre . 13 . 20 .
     %<hutà÷ano jalaü vyàdhirdurbhikùo marakastathà .
     iti pa¤cavidhaü daivaü vyasanaü mànuùaü param ..>%) tasya kàraõàdi yathà --
     %<yàvanmàrtaõóasånurgavi dhanuùi jhase manmathe vàsti nàryàü tàvaddurbhikùapãóà bhavati ca marakaü saü÷ayaü yànti lokàþ .
     hàhàkàrà tathorvã manujabhayakarã pheruràvai÷ca bhãmaiþ ÷ånyagràmà bhaveyurnarapatirahità bhårikaïkàlamàlà ..
     vakraü karoti ravijo dharaõãsuto và målarkùahastamagharevatimaitrabheùu .
     chatropabhaïgapatanàni ca sainikànàü sarvatra lokamaraõaü jaladhautade÷aþ ..
     màüsàsthãni samàdàya ÷ma÷ànàdgçdhravàyasàþ .
     ÷và ÷çgàlo'thavà madhye purasya pravi÷anti cet ..
     vikiranti gçhàdau ca ÷ma÷ànaü sà mahã bhavet .
     caureõa hanyate lokaþ paracakrasamàgamaþ ..
     saügràma÷ca mahàghoro durbhikùaü marakastathà .
     adbhutàni prasåyante tasya de÷asya vidravaþ ..>% iti jyotistattvam .. api ca .
     %<sàrciùyagnibhayaü gairikaråpe ca yuddhàni .
     dårvàkàõóa÷yàme hàridre càpi nirdi÷en marakam ..>% iti grahaõaprakaraõe tithyàditattvam .. anyadapi .
     %<ravàvindau gajàråóhà ÷anyaïgàre turaïgame .
     naukayà guru÷ukràbhyàü dolayà budhavàsare ..
     gaje ca jaladà devã chatrabhaïgasturaïgame .
     naukàyàü ÷asyavçddhiþ syàt dolàyàü marakaü bhavet ..>% iti patrikàprave÷aphalakathane jyotiùam .. * .. asya ÷àntiþ . devãmàhàtmyapàñhaþ . vañukabhairavastavapàñhaþ . tulasyà viùõupåjana¤ca . yathà,
     %<upasargàna÷eùàüstu mahàmàrãsamudbhavàn .
     tathà trividhamutpàtaü màhàtmyaü ÷amayenmama ..>% iti màrkaõóeyapuràõam ..
     %<màrãbhaye ràjabhaye tathà cauràgnije bhaye .
     autpàtike mahàghore tathà duþsvapnadar÷ane .
     bandhane ca tathà ghore pañhet stotraü samàhitaþ ..>% iti vi÷vasàroddhàratantre àpaduddhàrakalpaþ ..
     %<grahayaj¤aiþ ÷àntikai÷ca kiü kli÷yanti narà dvija ! ..
     mahà÷àntikaraþ ÷rãmàüstulasyà påjito hariþ ..
     utpàtàn dàruõàn puüsàü durnimittànya÷eùataþ .
     tulasyà påjito bhaktyà mahà÷àntikaro hariþ ..>% atra brahmapuràõãyo mantraþ .
     %<oü namaste bahuråpàya viùõave paramàtmane svàheti .>% iti jyotistattvam .. (jàtivi÷eùaþ . yathà, màrkaõóeye . 58 . 51 .
     %<dàrvàdà marakà÷caiva kurañà÷cànnadàrakàþ .
     ekapàdàþ kha÷à ghoùàþ svargabhaujànavadyakàþ ..>%)

#<marakataü>#, klã, (marakaü màribhayaü tarantyanena . tan + óaþ . yadvà, marakaü maraõaü tanotãti . lobhànmaraõamanàdçtya tasmin ratne pravartate iti marakatamiti smarantãti vçddhàþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .) haridvarõamaõivi÷eùaþ . pànnà iti bhàùà .. tasya devatà budhaþ . iti jyotiùam .. tatparyàyaþ . gàrutmatam 2 a÷magarbham 3 harinmaõiþ 4 . ityamaraþ . 2 . 9 . 92 .. maraktam 5 ràjanãlam 6 garuóàïkitam 7 . iti ÷abdaratnàbalã .. rauhiõeyam 8 sauparõam 9 garuóodgãrõam 10 budharatnam 11 a÷magarbhajam 12 garalàriþ 13 vàpabolam 14 gàruóam 15 . kutracit pustake garuóodgãrõasthàne garuóottãrõaü vàpavolasthàne vàprabàlaü iti ca pàñhaþ .. asya guõàþ . viùaghnatvam . na÷ãtalatvam . rase madhuratvam . àmapittaharatvam . rucyatvam . puùñidatvam . bhåtanà÷akatva¤ca .. * .. asya lakùaõam .
     %<svaccha¤ca guru sacchàyaü snigdhaü gàtra¤ca màrdavasametam .
     avyaïgaü bahuraïgaü ÷çïgàrã marakataü ÷ubhaü bibhçyàt ..>% tasya kulakùaõam .
     %<÷arkarilakalilaråkùaü malinaü laghuhãnakànti kalmàùam .
     tràsayutaü vikçtàïgaü marakatamamaro'pi nopabhu¤jãta .. * ..>% tasya parãkùà .
     %<yacchaivàla÷ikhaõói÷àdbalaharitkàcai÷ca bàdhacchadaiþ khadyotena ca bàlakãravapuùà ÷airãùapuùpeõa ca .
     chàyàbhiþ samatàü dadhàti tadidaü nirdiùñamaùñàtmakaü jàtyaü yattapanàtapeùvaparito gàrutmataü ra¤jayet ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. * .. granthàntare tasya parãkùàdi yathà -- såta uvàca .
     %<dànavàdhipateþ pittamàdàya bhujagàdhipaþ .
     dvidhà kurvanniva vyoma satvaraü vàsukiryayau ..
     sa tadà sva÷iroratnaprabhàdãpte nabho'mbudhau .
     ràjataþ sa mahànekaþ khaõóaseturivàbabhau ..
     tataþ pakùanipàtena saüharanniva rodasã .
     garutmàn pannagendrasya prahartumupacakrame ..
     sahasaiva mumoca tat phaõãndraþ surasàdyuktaturaskapàdapàyàm .
     nalikàvanagandhavàsitàyàü varamàõikyagirerupatyakàyàm ..
     tasya prapàtasamanantarakàlameva tadbadbaràlayamatãtya ramàsamãpe .
     sthànaü kùiterupapayonidhitãralekhaü tatpratyayànmarakatàkaratàü jagàma ..
     tatraiva ki¤cit patatastu pittà dutpatya jagràha tato garutmàn .
     mårchàparãtaþ sahasaiva ghoõàrandhradvayena pramumoca sarvam ..
     tatràkañhora÷ukakaõñha÷irãùapuùpakhadyotapçùñhacara÷àdbala÷aivalànàm .
     kahlàra÷aspakabhujaïgabhujà¤ca patrapràntatviùo marakatàþ ÷ubhadà bhavanti ..
     tadyatra bhogãndrabhujà vimuktaü papàta pittaü ditijàdhipasya .
     tasyàkarasyàtitaràü sa de÷o duþkhopalabhya÷ca guõai÷ca yuktaþ ..
     tasminmarakatasthàne yatkiccidupajàyate .
     tatsarvaü viùarogàõàü pra÷amàya prakãrtyate ..
     sarvamantrauùadhigaõairyanna ÷akyaü cikitsitum .
     mahàhidaüùñràprabhavaü viùantattena ÷àmyati ..
     anyamapyàkare tatra yaddoùairupavarjitam .
     jàyate tat pavitràõàmuttamaü parikãrtitam ..
     atyantaharitavarõaü komalamarcirvibhedajañila¤ca .
     kà¤canacårõasyàntaþpårõamiva lakùyate yacca ..
     yuktaü saüsthànaguõaiþ samaràgaü gauraveõa vihãnam .
     savituþ karasaüspar÷àcchurayati sarvà÷ramaü dãptyà ..
     hitvà ca haritabhàvaü yasyàntarvinihità bhaveddãptiþ .
     aciraprabhàprabhàhatanava÷àdbalasannibhà bhàti ..
     yacca manasaþ prasàdaü vidadhàti nirãkùitamatimàtram .
     tanmarakataü mahàguõamiti ratnavidàü manovçttiþ ..
     yastu bhàskarasaüspar÷àt hastanyasto mahàmaõiþ .
     ra¤jayedàtmapàdaistu mahàmarakataü hi tat ..
     caturdhà jàtibhedastu mahàmarakate maõau .
     chàyàbhedena vij¤eyà caturvargasya lakùaõaiþ .. * ..>% atha chàyà .
     %<bhavedaùñavidhacchàyà maõermarakatasya ca .
     varhipucchasamàbhàsà càsapakùasamàparà ..
     harikocanibhà cànyà tathà ÷aibàlasannibhà .
     svadyotapçùñhasaükà÷à bàlakãrasamà tathà ..
     nava÷àdvalasacchàyà ÷irãùakusumopamà .
     evamaùñau samàkhyàtà÷chàyà marakatà÷rayàþ ..
     chàyàbhiryaktametàbhiþ ÷reùñhaü marakataü bhavet .
     padmaràgagataþ svaccho jalavinduryathà bhavet .
     tathà marakatacchàyà ÷yàmalà haritàmalà ..>% atha doùaguõàþ .
     %<doùàþ sapta bhavantyasya guõaþ pa¤cavidho mataþ .
     asnigdhaü råkùamityuktaü vyàdhistasya dhçte bhavet ..
     visphoñaþ syàt sapióake tatra ÷astrahatirbhavet .
     sapàùàõe bhavediùñanà÷o marakate dhçte ..
     vicchàyaü marakataü pràhurvàryate na tu dhàryate .
     ÷arkaraü karkaràyuktaü puttra÷okapradaü dhçtam ..
     jañharaü kàntihãnantu daüùñrivahnibhayàvaham .
     kulmàùavarõaü dhavalaü tato mçtyubhayaü bhavet ..
     iti doùàþ samàkhyàtà varõyante'tha mahàguõàþ .
     nirmalaü kathitaü svacchaü guru syàdgurutàyutam ..
     snigdhaü råkùavinirmuktamarajaskamareõukam .
     suràgaü ràgabahulaü maõeþ pa¤ca guõà matàþ ..
     etairyuktaü marakataü sarvapàpabhayàpaham .
     gajavàjirathàndattvà viprebhyo vistaràddhi me ..
     tat phalaü samavàpnoti ÷uddhe marakate dhçte .
     dhanadhànyàdikaraõe tathà sainyakriyàvidhau ..
     viùarogopa÷amane karmasvàtharvaõeùu ca .
     ÷asyate munibhiryasmàdayaü marakato maõiþ ..>% tathà ca .
     %<svacchatà gurutà kàntiþ snigdhatvaü pittakàraõam .
     harinnira¤jaka¤caiva sapta marakate guõàþ ..>% atha kçtrimàkçtrimaparãkùà .
     %<kçtrimatvaü sahajatvaü dç÷yate såribhiþ kvacit .
     gharùayet prastare vaïgakàcastasmàdvipadyate ..
     lekhayellauhabhçïgeõa cårõenàtha vilepayet .
     sahajaþ kàntimàpnoti kçtrimo malinàyate ..
     varõasyàtibahutvàt yasyàntaþ svacchakiraõaparidhànam .
     sàndrasnigdhavi÷uddhaü komalabarhaprabhàdisamakànti ..
     calojjvalayà kàntyà sàndràkàraü vibhàsayà bhàti .
     tadapi guõavatsaüj¤àmàpnoti hi yàdç÷ãü pårbam ..
     sakalakañhoraü malinaü råkùaü pàùàõakarkaropetam .
     digdha¤ca ÷ilàjatunà marakatamevaüvidhaü viguõam ..
     yatsandhi÷leùitaü ratnamanyanmarakatàdbhavet .
     ÷reyaskàmairna taddhàryaü kretavyaü và katha¤cana ..
     bhallàtakaputtrikà ca tadvarõasamayogataþ .
     maõermarakatasyaite lakùaõãyà vijàtayaþ ..
     kùaumeõa vàsasà ghçùñà dãptiü tyajati puttrikà .
     làghavenaiva kàcasya ÷akyà kartuü vibhàvanà ..
     kasyacidanekaråpairmarakatamanugacchato'pi guõavarõaiþ .
     bhallàtakasya nirneturvai÷adyamupaiti varõasya ..
     vajràõi muktàþ santyanye ye ca kecidvijàtayaþ .
     teùàmapratibaddhànàü bhà bhavatyårdhvagàminã ..
     çjutvàccaiva keùà¤citkatha¤cidupajàyate .
     tiryagàlokyamànànàü sadya÷caiva praõa÷yati ..
     snànàcamanajapyeùu rakùàmantrakriyàvidhau .
     dadadbhirgohiraõyàni kurvadbhiþ sàdhanàni ca ..
     daivapitryàtitheyeùu gurusaüpåjaneùu ca .
     vàdhyamàneùu viùamairdoùajàtairviùodbhavaiþ ..
     dauùairhãnaü guõairyuktaü kà¤canapratiyojitam .
     saügràme vicaradbhi÷ca dhàryaü marakataü budhaiþ ..>% atha målyam .
     %<tulayà padmaràgasya yanmålyamupajàyate .
     labhate'bhyadhikaü tasmàt guõairmarakataü smçtam ..
     tathà ca padmaràgàõàü doùairmålyaü pralãyate .
     tato'syàpyadhikà hànirdoùairmarakate bhavet ..
     guõapiõóasamàyukte harita÷yàmabhàsvare .
     målyaü dbàda÷akaü proktaü jàtibhedena såribhiþ ..
     yavaikena ÷ataü pa¤casahasraü dvitaye yave .
     tribhi÷caiva sahasre dve caturbhi÷ca caturguõam ..>% iti gàruóe marakataparãkùà 71 adhyàyaþ yuktikalpataru÷ca ..

#<marakatapatrã>#, strã, (marakatamiva patraü yasyàþ . ïãù . tadvarõasàdç÷yàdevàsyàstathàtvam .) pàcã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<maraktaü>#, klã, (marakatam . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) marakatamaõiþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<maraõaü>#, klã, (mriyate'neneti . mç + karaõe lyuñ .) vatsanàbhaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (bhàve lyuñ .) vijàtãyàtmamanaþsaüyogadhvaüsaþ . iti nyàyamatam .. tatparyàyaþ . pa¤catà 2 kàladharmaþ 3 dçùñàntaþ 4 pralayaþ 5 atyayaþ 6 antaþ 7 nà÷aþ 8 mçtyuþ 9 nidhanam 10 . ityamaraþ . 2 . 8 . 116 .. bhåmilàbhaþ 11 nipàtaþ 12 àtyayikam 13 mçtiþ 14 . iti ÷abdaratnàvalã .. kãrti÷eùaþ 15 mahànidrà 16 mahàpathagamaþ 17 saüsthànam 18 . iti jañàdharaþ .. maraõaduþkhànyàha .
     %<maraõe yàni duþkhàni pràpnoti ÷çõu tànyapi .
     ÷lathagrãvàïghrihasto'tha vyàpto vepathunà naraþ ..
     muhurglàniþ parava÷o muhurj¤ànabalànvitaþ .
     hiraõyadhànyatanayabhàryàbhçtyagçhàdiùu .
     ete kathaü bhaviùyantãtyatãvamamatàkulaþ ..
     marmabhidbhirmahàrogaiþ krakacairiva dàruõaiþ .
     ÷arairivàntakasyograi÷chidyamànàsubandhanaþ ..
     vivartamànatàràkùihastapàdaü muhuþ kùipan .
     saü÷uùyamàõatàlvoùñhapuño ghuraghuràyate ..
     niruddhakaõñho doùaughaurudàna÷vàsapãóitaþ .
     tàpena mahatà vyàptastçùà càrtastathà kùudhà ..
     kle÷àdutkràntimàpnoti yàmyakiïkarapãóitaþ .
     tata÷ca yàtanàdehaü kle÷ena pratipadyate .
     etànyanyàni cogràõi duþkhàni maraõe nçõàm ..>% iti viùõupuràõe 6 aü÷e 5 adhyàyaþ .. * .. suhçnmaraõa÷ràvaõaniùedho yathà --
     %<agnau na nikùipedagniü nàdbhiþ pra÷amayettathà .
     suhçnmaraõamàrtiü và na svayaü ÷ràvayet paràn ..>% iti kaurme upavibhàge 15 adhyàyaþ .. * .. atha dhàrmikamaraõalakùaõam . soma÷armovàca .
     %<dharmyo hi kãdç÷o mçtyurjanma caiva vadasva me .
     ubhayorlakùaõaü kànte ! tvamevaü hi vadasva me ..
     sumanovàca .
     satyaü ÷aucaü kùamà ÷àntistãrthaü puõyàdikaü tathà .
     dharma¤ca pàlitaü yena tasya mçtyuü vadàmyaham ..
     rogo na jàyate tasya na ca pãóà kalevare .
     na ÷ramo vai naca glànirna ca svedo bhramastathà ..
     divyaråpadharà bhåtvà gandharvà bràhmaõàstathà .
     vedapàñhasamàyuktà gatij¤ànavi÷àradàþ ..
     tasya pàr÷vaü samàyànti stutiü kurvanti càtulàm .
     sustho hi àsane yukto devapåjàrataþ kila ..
     tãrtha¤ca labhate pràj¤aþ snànàrthaü dharmatatparaþ .
     agnyagàre ca goùñhe ca devatàyataneùu ca ..
     àràme ca taóàge ca yatrà÷vattho vañastathà .
     brahmavçkùaü samà÷ritya ÷rãvçkùantu tathà punaþ ..
     a÷vasthànaü samà÷ritya gajasthànaü tato naraþ .
     a÷okaü cåtavçkùa¤ca samà÷ritya yadà sthitaþ ..
     sannidhiü bràhmaõànà¤ca ràjave÷magato'pi và .
     raõabhåmiü samà÷ritya purà yatra mçtà bhañàþ ..
     mçtyusthànàni puõyàni kevalaü dharmakàraõam .
     gograhantu samaü pràpya tathà samara÷aïkañam ..
     ÷addhadharmakaro nityaü dharmato dharmavatsalaþ .
     evaü sthànaü samàpnoti yadà mçtyuü samà÷ritaþ ..
     màtaraü pa÷yate puõyaü pitara¤ca narottamam .
     bhràtaraü ÷reyasà yuktamanyaü svajanabàndhavam ..
     vandijanaü tathà puõyaü ståyamànaü punaþ punaþ .
     pàpiùñhaü naiva pa÷yeta màtçpitràdikaü punaþ ..
     gãtaü gàyanti gandharvàþ stuvanti stàvakàþ stavaiþ .
     mantrapàñhaistathà viprà màtà snehena påjayet ..
     pità svajanavarga÷ca dharmàtmànaü mahàmatim .
     evaübhåtàþ samàkhyàtàþ puõyasthànàni te vibho ! .
     pratyakùàn pa÷yate bhåtàn hàsyasnehasamàvilàn ..
     na ca svapnena mohena kle÷araktena vai vata ..
     dharmaràjo mahàpràj¤o dåràttantu samàhvayet .
     ehyehi tvaü mahàbhàga ! yatra dharmaþ sa tiùñhati ..
     tasya moho na ca bhràntirna glànirna ca vikriyà .
     jàyate nàtra sandehaþ prasannàtmà pratiùñhate ..
     j¤ànavij¤ànasampannaþ smarannevaü janàrdanam .
     tai÷ca ràrdbaü prayàtyevaü santuùño hçùñamànasaþ ..
     da÷amadvàramà÷ritya àtmà tasya hi gacchati .
     ÷ivikà tasya càyàti suyànaü sumanoharam ..
     vimànaireva yàtyeùa vàyorvegena cottamaþ ..
     chatreõa dhriyamàõena càmaravyajanaistathà .
     vãjyamànaþ sa dharmàtmà puõyaireva samantataþ ..
     gãyamànastu dharmàtmà ståyamànastu paõóitaiþ .
     vandibhi÷càmarairdivyairbràhmaõairvedapàragaiþ ..
     sàdhubhiþ ståyamànastu sarvasaukhyasamanvitaþ .
     yathàdànaprabhàveõa phalamàpnoti tatra saþ ..
     àràmavàñikàmadhye sa prayàti sukhena vai .
     apsarobhiþ samàkãrõo divyàbhirmaïgalairyutaþ ..
     devaistu ståyamànastu dharmaràjaü prapa÷yati .
     devà÷ca dharmasaüyuktà jagmuþ sàümukhyameva te ..
     ehyehi tvaü mahàbhàga ! bhuïkùva bhogànmanoramàn .
     evaü saüpa÷yate dharmaü saumyaråpaü mahàmatiþ ..
     asya puõyasya bhàvena bhuïkte svargamanuttamam .
     bhogakùayàt sa dharmàtmà punarjanma prayàti ca ..
     nijagharmaprasàdàt sa kulaü puõyaü prayàti ca .
     bràhmaõasya supuõyasya kùattriyasya tathaiva ca ..
     dhanàóhyasya supuõyasya vai÷yasya ca mahàmate ! .
     dharmeõa modate bhadraü punaþ puõyaü karoti saþ ..>% iti ÷rãpadmapuràõe bhåmikhaõóe sumanopàkhyàne 15 adhyàyaþ .. * .. atha pàpinàü maraõalakùaõam . soma÷armovàca .
     %<pàpinàü maraõaü bhadre ! kãdç÷airlakùaõairyutam .
     tanme tvaü vistaràdbråhi yadi jànàsi bhàvini ! ..
     sumanovàca .
     ÷råyatàmabhidhàsyàmi tasmàt siddhàt ÷rutaü mayà .
     pàpinàü maraõaü kànta ! yàdç÷aü liïgameva ca ..
     mahàpàtakinà¤caiva sthànameùàü vadàmyaham .
     liptàmamedhyasaükledairbhåmiü pàpasamanvitàm ..
     sa tàü pràpya suduùñàtmà pràõàn duþkhena mu¤cati .
     càõóàlabhåmiü saüpràpya maraõaü yàti duþkhitaþ ..
     gardabhàcaritàü bhåmiü ve÷yàgàraü samà÷ritaþ ..
     madyapànagçhaü gatvà naidhanyamupagacchati .
     asthicarmanakhaiþ pårõàmà÷ritàü pàpakilviùaiþ ..
     tàmavàpya sa duùñàtmà mçtyuü pràpnoti ni÷citam .
     anyàü pàpasamàcàràü pràpya mçtyuü sa gacchati ..
     atha ceùñàü pravakùyàmi dåtànàü priya ! ni÷citàm ..
     bhairavàn dàruõàn ghorànatikçùõànmahodaràn .
     piïgàkùàn pãtanãlàü÷ca ati÷vetànmahodaràn ..
     atyuccàü÷ca karàlàü÷ca ÷uùkamàüsatvacopamàn .
     raudradaüùñràkaràlàü÷ca siühàsyàn sarpahastakàn ..
     sa tàn dçùñvà prakampeta svidyeta ca muhurmuhuþ .
     ÷ivàsaüvàdavadghorànmahàràvànmahàmate ! ..
     mu¤canti dåtakàþ sarve karõamåle tu tasya hi .
     gale pà÷aprabaddhàste kaõñhe baddhàstathodare ..
     samàkçùya nayantyete hàheti rudato muhuþ .
     mriyamàõasya yà ceùñà tàmevaü pravadàmyaham ..
     paradravyàpaharaõaü parabhàryàvióambanam .
     çõaü parasya sarvasvaü gçhãtaü yaistu pàpibhiþ ..
     punarnaiva pradattaü hi lobhàsvàdavimohitaiþ .
     anyadeva mahàpàpaü kupratigrahameva ca ..
     kaõñhamàyànti te sarve mriyamàõasya tasya ca .
     yàni kàni ca pàpàni pårbameva kçtàni ca ..
     àyànti kaõñhamålaü hi mahàpàpasya nànyathà .
     duþkhamutpàdayantyete kaphabandhena dàruõam ..
     pãóàbhirdàruõàbhi÷ca kaõñho ghuraghuràyate .
     rodate kampate'tyarthaü màtaraü pitaraü punaþ .
     smarati bhràtaraü tatra bhàryàü puttraü punaþ punaþ ..
     punarvismaraõaü yàti mahàpàpena mohitaþ .
     tasya pràõà na gacchanti bahupãóàsamàkulàþ ..
     patate kampate caiva mårchate ca punaþ punaþ .
     evaü pãóàsamàyukto duþkhaü bhuïkte'timohitaþ ..
     tasya pràõà suduþkhena mahàkaùñaiþ pracàlitaþ .
     apànaü màrgamà÷ritya ÷çõu kànta ! prayànti te ..
     evaüpràyà duràtmàno lobhamohasamanvitàþ .
     nãyante ca mahàbhåtaisteùàü duþkhaü vadàmyaham ..>% iti pàdme bhåmikhaõóe sumanopàkhyàne pàpimaraõaü nàma 16 adhyàyaþ .. * .. pàpinàü yamàlayagamananànàyonipràptivivaraõaü yathà -- sumanovàca .
     %<aïgàrasa¤caye màrge kçùyamàõo hi nãyate .
     dahyamànaþ sa duùñàtmà ceùñamànaþ punaþ punaþ ..
     yatràtapo mahàtãvro dvàda÷àdityatàpitaþ .
     nãyate tena màrgeõa santaptaþ såryara÷mibhiþ ..
     parvateùviva durgeùu chàyàhãneùu durmatiþ .
     nãyate tena màrgeõa kùudhàtçùõàdipãóitaþ ..
     sa dåtairhanyamànastu padà daõóaiþ para÷vadhaiþ .
     ka÷àbhistàóyamànastu nindyamànastu dåtakaiþ ..
     tataþ ÷ãtamaye màrge vàyunà sevyate punaþ .
     tena ÷ãtena duþkhã sa bhåtvà yàti na saü÷ayaþ ..
     àkçùyamàõo dåtaistu nànàduþkhena nãyate .
     evaü pàpã sa duùñàtmà devabràhmaõanindakaþ ..
     sarvapàpasamàyukto nãyate yamakiïkaraiþ .
     yamaü pa÷yati duùñàtmà kçùõà¤janacayopamam .
     tamugraü dàruõaü bhãmaü yamadåtaiþ samàvçtam .
     sarvavyàdhisamàkãrõaü citraguptasamanvitam ..
     àråóhamahiùaü devaü dharmaràjaü dbijottama ! .
     daüùñràkaràlamatyugraü lambàsyaü kàlasannibham ..
     pãtavàsaü mahàhastaü raktagandhànulepanam .
     raktamàlàkçtàbhåùaü gadàhastaü bhayaïkaram ..
     evaüvridhaü mahàkàyaü yamaü pa÷yati durmatiþ .
     taü dçùñvà samanupràptaü sarvadharmabahiùkçtam ..
     yamaþ pa÷yati taü duùñaü pàpiùñhaü dharmakaõñakam .
     ÷àtayettu mahàduþkhaiþ pãóàbhirdàrumudgaraiþ ..
     yàvadyugasahasràntaü tàvat kàlaü prapacyate .
     nànànarakade÷eùu pacyate ca punaþ punaþ ..
     naraka¤ca prayàtyevaü kçmikãñeùu pàpakçt .
     amedhye pacyate nityaü hàhàbhåto vicetanaþ ..
     maraõa¤caiva pàpàtmà evaü yàti suni÷citam .
     evaü pàpasya sambhogaü bhuïkte caiva sudurmatiþ ..
     punarjanma pravakùyàmi yàsu yoniùu jàtiùu .
     ÷vayoniü samanupràpya bhu¤jate pàtakaü punaþ ..
     vyàghro bhavati duùñàtmà ràsabhaü yàti vai punaþ .
     màrjàra÷aukarãü yoniü sarpayonintathaiva ca ..
     nànàbhedàsu sarvàsu tiryaksu ca punaþ punaþ .
     pàpapakùiùu saüyàti anyàsu garhitàsu ca .
     càõóàlabhillajàti¤ca pulindãü yàti pàpakçt ..
     etatte sarvamàkhyàtaü pàpinàü janma cava hi .
     pàpapuõyasamàcàrastvadagre kathito mayà ..>% iti pàdme bhåmikhaõóe sumanopàkhyàne pàpapuõyaviveko nàma 17 adhyàyaþ .. * .. ÷àlagràma÷ilàspar÷e maraõaphalam . yathà -- ràjàna åcuþ .
     %<yuvàü nàràyaõasyàsya kalkeþ ÷va÷uratàü gatau .
     vayaü nçpà ime lokà çùayo bràhmaõà÷ca ye ..
     prekùya bhaktivitànaü vàü harau vismitamànasàþ .
     pçcchàmastvàmiyaü bhaktiþ kva labdhà paramàtmanaþ ..
     kasya và ÷ikùità ràjan ! kiü và naisargikã tava .
     ÷rotumicchàmahe ràjan ! trijagajjanapàvanãm .
     kathàü bhàgavatãü tvattvaþ saüsàrà÷ramanà÷inãm ..
     ÷a÷idhvaja uvàca .
     strãpuüsoràvayoryåyaü ÷çõutàmoghavikramàþ .
     vçttaü yajjanmakarmàdismçtiü tadbhaktilakùaõàm ..
     purà yugasahasrànte gçdhro'haü påtimàüsabhuk .
     gçdhrãyaü me priyàraõye kçtanãóau vanaspatau ..
     cakàra kàmaü sarvatra vanopavanasaükule .
     mçtànàü påtipalalaiþ pràõinàü vçttikalpakau ..
     ekadà lubdhakaþ kråro lulobha pi÷ità÷inau .
     àvàü vãkùya gçhe puùñaü gçdhraü tatràpyayojayat ..
     taü vãkùya jàtavi÷ràntau kùudhayà paripãóitau .
     strãpuüsau patitau tatra màüsa÷oõitacetasau ..
     baddhàvàvàü vãkùya ÷icà harùàdàgatya lubdhakaþ .
     jagràha kaõñhe tarasà ca¤cvagràghàtapãóitaþ ..
     àvàü gçhãtvà gaõóakyàþ ÷ilàyàü salilàntike .
     mastiùkaü cåõayàmàsa lubdhakaþ pi÷ità÷anaþ ..
     cakràïkita÷ilàsaïgànmaraõàdapi tatkùaõàt .
     jyotirmayavimànena sadyo bhåtvà caturbhujau ..
     pràptau vaikuõñhanilayaü sarvalokanamaskçtam .
     tataþ sthitvà yuga÷ataü brahmaõo lokamàgatau ..
     brahmaloke pa¤ca÷ataü yugànàmupabhujya vai .
     devaloke kàlava÷àdgataü yugacatuþ÷atam ..
     tato bhuvi nçpàstàvat baddhasånurahaü smaran .
     hareranugrahaü loke ÷àlagràma÷ilà÷rayam ..
     jàtismaratvaü gaõóakyàþ kiü tasyàþ kathayàmyaham .
     yajjalaspar÷amàtreõa màhàtmyaü mahadadbhutam ..
     cakràïkita÷ilàspar÷amaraõasyedç÷aü phalam .
     na jàne vàsudevasya sevayà kiü bhaviùyati ..>% iti kalkipuràõe 25 adhyàyaþ .. * .. maraõajanakavaståni yathà --
     %<agniràpaþ striyo mårkhaþ sarpà ràjakulàni ca .
     nityaü paropasevyàni sadyaþpràõaharàõi ùañ ..>% iti gàruóe 114 adhyàyaþ ..
     (%<maraõaü pràpnuyàttatra ÷ukrasthànagate jvare .
     ÷ephasaþ stadhvatà mokùaþ ÷ukrasya tu vi÷eùataþ ..>% iti màdhavakarakçtarugvini÷caye jvaràdhikàre ..
     %<apànaþ karùati pràõaü pràõo'pànantu karùati .
     ÷aïkhinã tu yadà bhinnà tadaiva maraõaü dhruvam ..>% iti vaidyakam ..)

#<marataþ>#, puü, (mç mçtau + %<bhçmçdç÷iyajãti .>% uõàø 3 . 110 . iti atac .) maraõam . ityuõàdikoùaþ ..

#<marandaþ>#, puü, (maraü maraõaü dyati khaõóayati bhramaràõàü jãvanahetutvàt . do + kaþ . yadbà, makarandaþ . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) makarandaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà --
     %<màkandamukulasyandi marandasyandimandire .
     kelitalpe mukundena kundavçndena maõóità ..>% iti stavàvalã ..)

#<marandakaþ>#, puü, (marandaþ . svàrthe kan .) makarandaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<maràkàlã>#, strã, (maraü maraõaduþkhaü akati pràpnotyaneneti . ak + karaõe gha¤ . sa iva alati paryàpnotãti . al + ac . gauràditvàt ïãù .) bç÷cikàlã . iti ratnamàlà . vichàñã iti bhàùà .. (vivçtirasyà bç÷cikàlã÷abde j¤àtavyà ..)

#<maràraþ>#, puü, (maraü maraõamalati nivàrayatãti . ala + aõ . lasya ratvam .) ÷asyarakùaõasthànam . iti jañàdharaþ . marài iti bhàùà ..

#<maràlaþ>#, puü, (mç + àlac .) ràjahaüsaþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, naiùadhe . 6 . 72 .
     %<bhaimãsamãpe sa nirãkùya yatra tàmbålajàmbånadahaüsalakùmãm .
     kçtapriyàdåtyamahopakàramaràlamohadraóhimànamåhe ..>%) kajjalam . kàraõóavaþ . turaïgamaþ . vàrivàhaþ . dàóimãvipinam . khalaþ . iti sàrasvataþ .. masçõe, tri . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<maràlakaþ>#, puü, (maràla iva pratikçtiriti . maràla + kan .) kalahaüsaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<maricaü>#, klã, (mriyate na÷yati ÷leùmàdikamaneneti . mç + bàhulakàt icaþ .) kakkolakam . svanàmakhyàtavartulàkàrakañudravyavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . pavitam 2 ÷yàmam 3 kolam 4 vallãjam 5 åùaõam 6 yavaneùñam 7 vçttaphalam 8 ÷àkàïgam 9 dharmapattanam 10 kañukam 11 ÷irovçttam 12 vãram 13 kaphavirodhi 14 mçùam 15 sarvahitam 16 kçùõam 17 vellajam 18 . (yathà, su÷rute såtrasthàne 38 adhyàye .
     %<pippalãmarica÷çïgaveràõi trikañukam ..>%) asya guõàþ . kañutvam . tiktatvam . uùõatvam . laghutvam . ÷leùmavinà÷anatvam . samãrakçmihçdrogaharatvam . rucikàrakatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<maricaü vellajaü kçùõamåùaõaü dharmapattanam .
     maricaü kañukaü tãkùõaü dãpanaü kaphavàtajit ..
     uùõaü pittaharaü råkùaü ÷vàsa÷ålakçmãn haret .
     tadàrdraü madhuraü pàke nàtyuùõaü kañukaü guru ..
     ki¤cittãkùõaguõaü ÷leùmapraseki syàdapittalam ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (api ca .
     %<svàdupàkyàrdramaricaü guru÷leùmapraseki ca .
     kañåùõaü laghu tacchuùkamavçùyaü kaphavàtajit ..
     nàtyuùõaü nàti÷ãta¤ca vãryato maricaü sitam .
     guõavanmaricebhya÷ca cakùuùya¤ca vi÷eùataþ ..>% iti su÷rute såtrasthàne 46 adhyàyaþ ..)

#<maricaþ>#, puü, (mriyate na÷yatãti . mç + icaþ .) maruvakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<maricapatrakaþ>#, puü, (maricasya patràõãva patràõi yasyeti . bahubrãhau kaþ .) saralavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<marimà>#, [n] puü, (mriyate iti . mç + %<jani mçïbhyàmimanin .>% uõàø 4 . 148 . iti imanin .) mçtyuþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<marãcaü>#, klã, (mç + bàhulakàt ãcaþ .) svanàmakhyàtakañudravyavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . vellajam 2 kolakam 3 kçùõam 4 åùaõam 5 dharmapattanam 6 . ityamaraþ . 2 . 9 . 36 .. maricam 7 ÷yàmam 8 variùñham 9 . iti jañàdharaþ .. àrdrasya tasya guõàþ . pàke svàdutvam . gurutvam . ÷leùmaprasekitva¤ca . ÷uùkasya tasya guõàþ . rucyatvam . agnidatvam . råkùatvam . kañutvam . uùõatvam . laghutvam . ÷ukranà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. anyat marica÷abde draùñatvam ..

#<marãciþ>#, puü, (mriyate pàparà÷iryasminniti . mç + %<mçkaõibhyàmãciþ .>% uõàø 4 . 70 . iti ãciþ . tapaþprabhàvàdasya tathàtvam .) munivi÷eùaþ . sa tu brahmaõo jyeùñhamànasaputtraþ . asya bhàryà kardamamunikanyà kalà, puttraþ ka÷yapaþ pårõimàsa÷ca . iti ÷rãbhàgavatam .. (asya bhàryà sambhåtiriti nàmnàpi khyàtà . yathà, màrkaõóeye . 52 . 19 .
     %<patnã marãceþ sambhåtiþ paurõamàsamasåyata ..>%) kçpaõaþ . iti hemacandraþ .. (danuputtraþ . yathà, harivaü÷e . 3 . 82 .
     %<marãcirmaghavàü÷caiva irà ÷aïku÷irà vçkaþ ..>% marudgaõànàmanyatamaþ . yathà, ÷rãbhagavadgãtàyàm . 10 . 21 .
     %<marãcirmarutàmasmi nakùatràõàmahaü ÷a÷ã ..>% priyavratavaü÷ãyasya samràjaþ puttraþ . yathà, ÷rãmadbhàgavate . 5 . 15 . 14 -- 15 . %<citrarathàdårõàyàü samràóajaniùña . tataþ utkalàyàü marãcirmarãcerbindumatyàü bindumànudapadyata . tasmàt saraghàyàü madhunàmàbhavat ..>%)

#<marãciþ>#, puü, strã, (mriyante na÷yanti kùudrajantavastamàüsi vànena . mç + ãciþ .) kiraõaþ . ityamaraþ . 1 . 4 . 33 .. (yathà, raghau . 13 . 4 .
     %<garbhaü dadhatyarkamarãcayo'smàd vivçddhimatrà÷nuvate vasåni ..>% yathà ca .
     %<marãcãnasato meghàn meghàn vàpyasato'mbare .
     vidyuto và vinà meghaiþ pa÷yan maraõamçcchati ..>% iti carake indriyasthàne caturthe'dhyàye ..) ùañtryasareõuparimàõam . iti vaidyakaparibhàùà .. (strã, mriyante iva devà yaddar÷anàditi . mç + ãciþ . apsarovi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 123 . 59 .
     %<marãciþ ÷ucikà caiva vidyudvarõà tilottamà .
     ambikà lakùaõà kùemà devã rambhà manoramà ..>% mriyate vàribhrameõa jãvà yasyàþ . mç + apàdàne ãciþ . marãcikà . yathà, kathàsaritsàgare . 57 . 91 .
     %<ve÷yàpremaõi sadbhàvo yadasmin budhyate tvayà .
     satyaübhavati kiü jàtu jalaü marumarãciùu ..>%)

#<marãcikà>#, strã, (marãcireva . svàrthe kan . ñàp .) mçgatçùõà . ityamaraþ . 1 . 4 . 35 .. (yathà, prabodhacandrodaye . 1 . 1 .
     %<madhyàhràrkamarãcikàsviva payaþpåro yadaj¤ànataþ ..>%) %<marãciriva marãcikà svàrthe saüghe ityàdinà ivàrthe kaþ . grãùme marude÷asikatàdàvarkakaràþ pratiphalitàþ dårasthànàü jalatvenàbhànti tadvàcikà mçgatçùõeti ñãkàkàraþ . utkañaravira÷mijanyakùitivàspajàlaü marãcikà . dåra÷ånye yanmayåkhairjalamiva dç÷yate ityapare .>% iti bharataþ ..

#<maruþ>#, puü, (mriyate'sminniti . mç + %<bhçmç÷ãti .>% uõàø 1 . 7 . iti uþ .) nirjalade÷aþ . (yathà, mahàbhàrate . 13 . 154 . 27 .
     %<adç÷yà gaccha bhãru ! tvaü sarasvati ! marån prati ..>%) parvataþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 162 .. yathà mahàbhàrate . 5 . 64 . 18 .
     %<tatràpa÷yàma vai sarve madhu pãtamamàkùikam .
     maruprapàte viùame niviùñaü kumbhasammitam ..>% da÷erakade÷aþ . tatparyàyaþ . dhanvà 2 . ityamaraþ . 2 . 1 . 5 .. yathà, hemacandraþ .
     %<÷àlvàstu kàrakukùãyà maravastu da÷erakàþ ..>% maruvakavçkùaþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. (nimivaü÷ãyaharya÷vaputtraþ . yathà, ÷rãmadbhàgavate . 9 . 13 . 15 .
     %<tasmàdvçhadrathastasya mahàvãryaþ suvçtpità .
     sudhçterdhçùñaketurvai harya÷vo'tha marustataþ ..>%) såryavaü÷ãùabhàviràjavi÷eùaþ . tasya vivaraõaü yathà --
     %<ràmàt ku÷o'bhådatithistato'bhånniùadhànnabhaþ .
     tasmàdabhåt puõóarãkaþ kùemadhanvàbhavattataþ ..
     devànãkastato hãnaþ pàripàtro'tha hãnataþ .
     balàhakastato'rka÷ca rajanàbhastato'bhavat ..
     khagaõàdvidhçtastasmàddhiraõyo nàbhasaüj¤itaþ .
     tataþ puùpàrõavastasmànmudgalo'thàgnivarõakaþ ..
     tasmàt ÷ãghro'bhavat puttraþ pità me'tulavikramaþ .
     tasmàt maruü màü ke'pãha budha¤càpi sumitrakam ..
     kalàpagràmamàsàdya viddhi sattapasi sthitam .
     tavàvatàraü vij¤àya vyàsàt satyavatãsutàt ..
     pratãkùya kàlaü lakùàbdaü kàlapràptastavàntikam .
     kalkiruvàca .
     maro ! tvàmabhiùekùyàmi nijàyodhyàpure'dhunà .
     hatvà mlecchànadharmiùñhàn prajàbhåtavihiüsakàn ..
     vi÷àkhayåpabhåpàlastanayàü vinayànvitàm .
     bivàhe ruciràpàïgãü sundarãü tvàü pradàsyati ..>% iti kalkipuràõe 18 adhyàyaþ .. (vasånàmanyatamaþ . yathà, harivaü÷e . 196 . 47 .
     %<vàsavànugatà devã janayàmàsa vai sutàn .
     maruü vai prathamaü devaü dvitãyaü dhruvamavyayam ..>%)

#<marujaþ>#, puü, (marau nirjalade÷e jàyate iti . jan + óaþ .) nakhãnàmagandhadravyam . iti ÷abdacandrikà .. (vaü÷àïkure, klã . tatparyàyo yathà,
     %<karãraü marujaü phalam -- .>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..) marude÷ajàte, tri ..

#<marujà>#, strã, (maruja + striyàü ñàp .) mçgervàruþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<maruñà>#, strã, uccalalàñayuktastrã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<maruõóà>#, strã, uccalalàñà nàrã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<marutaþ>#, puü, (mriyante pràõino yadabhàvàditi . mç + bàhulakàt uta .) vàyuþ . (yathà, abhij¤àna÷akuntale .
     %<tadenàü mukhamarutena vi÷adàü karavàõi ..>%) devaþ . iti bharatadhçtavyàóiþ .. ghaõñàpàñalivçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<marut>#, puü, (mriyate pràõã yasyàbhàvàditi . mç + %<mçgrorutiþ .>% uõàø 1 . 94 . iti ut .) vàyuþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 65 .. (yathà, naiùadhacarite . 2 . 53 .
     %<bhç÷atàpabhçtà mayà bhavàn marudàsàdi tuùàrasàyakàn ..>%) maruvakaþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. (asya guõà yathà --
     %<marudagniprado hçdyastãkùõoùõapittalo laghuþ .
     vç÷cikàdiviùa÷leùmavàtakuùñhakrimipraõut .
     kañupàkaraso rucyastikto råkùaþ sugandhikaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) devaþ . (yathà, raghuþ . 12 . 101 .
     %<marutàü pa÷yatàü tasya ÷iràüsi patitànyapi .
     mano nàtivi÷a÷vàsa punaþ sandhàna÷aïkinàm ..>% sàdhyavi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e . 196 . 45 .
     %<dharmàllakùmyudbhavaþ kàmaþ sàdhyà sàdhyàn vyajàyata .
     prabhavaü cyavana¤caivamã÷ànaü surabhãü tathà .
     araõyaü maruta¤caiva vi÷vàvasuvaladhruvau ..>%) bhràtçvatsaladevatàvi÷eùaþ . yathà --
     %<bhràtéõàü pràyaõaü bhràtà yo'nutiùñhati dharmavit .
     sa puõyabandhuþ puruùo marudbhiþ saha modate ..>% iti ÷rãbhàgavate 6 skandhe 5 adhyàyaþ .. %<pràyaõaü prakçùñaü gamanam . puõyameva bandhuryasya marudbhirbhràtçvatsalairdevaiþ .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã .. (hiraõyam . iti nighaõñuþ . 1 . 2 .. çtvik . iti tatraiva . 3 . 18 ..) granthiparõe, klã . iti medinã . te, 143 .. pçkkàyàü, strã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<marutkaraþ>#, puü, (karotãti . kç + ac . maruto'pànavàyoþ karaþ .) ràjamàùaþ . iti ÷abdacandrikà .. (marutkàriõi, tri . yathà --
     %<kaùàyamadhuràþ ÷ãtàþ kañupàkà marutkaràþ .
     baddhamåtrapurãùà÷ca pitta÷leùmaharàstathà ..>% iti su÷rute såtrasthàne 46 àdhyàyaþ ..)

#<marutkriyà>#, strã, (marutaþ kriyà .) apànotsargaþ . vàtakarma iti khyàtaþ . iti kecit ..

#<maruttaþ>#, puü, (marudastyasyeti . marut + %<tap parvamarudbhyàm .>% 5 . 2 . 122 . ityatra kà÷ikoktyà tap .) candravaü÷ãyaràjavi÷eùaþ . sa ca avãkùidràjaputtraþ . yathà -- kroùñukiruvàca .
     %<avãkùitasya nçpatermaruttasya mahàtmanaþ .
     ÷rotumicchàmi caritaü ÷råyate so'ticeùñitaþ ..
     cakravartã mahàbhàgaþ ÷åraþ kùànto mahàmatiþ .
     dharmaviddharmakçccaiva samyak pàlayità bhuvaþ ..
     màrkaõóeya uvàca .
     sa pitrà samanuj¤àto ràjyaü pràpya pitàmahàt .
     dharmataþ pàlayàmàsa prajàþ puttrànivaurasàn ..
     iyàja sumahàyaj¤àn yathàvat pràjyadakùiõàn .
     çtvikpurohitàde÷àdanirviõõo mahãpatiþ ..
     tasyàpratihataü cakramàsãddvãpeùu saptasu .
     gataya÷càpyavicchinnàþ svaþpàtàlajalàdiùu ..>% iti màrkaõóeyapuràõe 103 adhyàyaþ .. (yaduvaü÷ãyaþ karandhamaputtraþ . yathà, ÷rãmadbhàgavate . 9 . 23 . 17 .
     %<tribhànustatsuto'syàpi karandhama udàradhãþ .
     maru ttastatsuto'puttraþ puttraü pauravamanvabhåt ..>% ÷ileyuràjaputtraþ . yathà, mahàbhàrate . harivaü÷aparvaõi . 36 . 7 .
     %<÷ileyurabhavat puttra u÷ataþ ÷atrutàpanaþ .
     maruttastasya tanayo ràjarùirabhavannçpa ! ..>%)

#<maruttakaþ>#, puü, (marudiva takati hasatãti . tak hàse + ac .) maruvakaþ . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<marutpathaþ>#, puü, (marutàü panthàþ . %<çkpårabdhåþ pathàmànakùe .>% 5 . 4 . 74 . ityaþ .) àkà÷am . iti hemacandraþ ..

#<marutpàlaþ>#, puü, (maruto devàn pàlayatãti . pàli + ac . devaràjatvàdasya tathàtvam .) indraþ . iti kecit ..

#<marutputtraþ>#, puü, (maruto vàyoþ puttraþ .) bhãmasenaþ . iti hemacandraþ . 707 .. (asya marutputtratve vivaraõam . yathà . purà kila pàõóurnàma mahãpatirmçgayàrthaü vanaü gatvà bràhmaõamekaü mçgaråpadhàriõaü hariõyàü ramamàõaü kàmamohitaü jaghàna . tatastenàbhi÷apto nijapatnyo rantumasau na ÷aktaþ . atha gacchati kàle kuntã puttrakàmasya svabhartuþ pàõóuràjasyànuj¤ayà indràdãn devànàhåya tairanvaraüsãt . teùàü maruto bhãmaseno jàta iti pauràõikã vàrtàtrànusandheyà . asya vi÷eùastu mahàbhàrate . 1 . 118 -- 123 . adhyàyeùu draùñavyaþ ..) hanåmàü÷ca ..

#<marutplavaþ>#, puü, (marudiva plvate drutaü gacchatãti . plu + ac .) siühaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<marutphalaü>#, klã, (marutàü vàyånàü phalamiva .) ghanopalaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<marutvàn>#, [t] puü, (maruto devàþ pàlanãyatvena santyasya iti . marut + %<madhvàdibhya÷ca .>% 4 . 2 . 86 . iti matup masya vaþ . saüj¤àyàü pratyayavakàre pare na tasya daþ .) indraþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 44 .. (yathà, raghau . 3 . 4 .
     %<divaü marutvàniva bhokùyate bhuvaü digantavi÷ràntaratho hi tatsutaþ ..>% dharmaputtradevagaõabhedaþ . yathà, mahàbhàrate . 12 . 207 . 23 .
     %<dharmasya vasavaþ puttrà rudrà÷càmitatejasaþ .
     vi÷ve devà÷ca sàdhyà÷ca marutvanta÷ca bhàrata ! ..>% marujjanakatvenàstyasyeti . matup . masya vaþ .) hanåmàn . iti ÷abdaratnàvalã .. (vàyuvi÷iùñe, tri . sarvodàharaõaü yathà, bhaññau . 10 . 29 .
     %<babhau marutvàn vikçtaþ samudro babhau marutvàn vikçtaþ samudraþ .
     babhau marutvàn vikçtaþ samudro babhau marutvàn vikçtaþ samudraþ ..>% strã, dakùasya pracetasaþ kanyà . saiva dharmasya patnã . yathà, bhàgavate . 6 . 6 . 4 .
     %<bhànurlambàkakudyàmirvi÷và sàdhyà marutvatã .
     vasurmuhårtà saükalpà dharmapatnyaþ sutàn ÷çõu ..>%)

#<marutsakhaþ>#, puü, (marutàü devànàü sakhà . %<ràjàhaþ sakhibhyaùñac .>% 5 . 4 . 91 . iti ñac .) indraþ . iti dharaõiþ .. (maruto vàyoþ sakhà .) agniþ . vàyusakha ityamaradar÷anàt .. (vàyusakhe, tri . yathà, raghau . 11 . 3 .
     %<tàvadà÷u vidadhe marutsakhaiþ sà sapuùpajalavarùibhirghanaiþ ..>%)

#<marudàndolaþ>#, puü, (marut vàyuràndolyate'neneti . àndoli + karaõe gha¤ .) dhavitram . iti ÷abdamàlà ..

#<marudiùñaþ>#, puü, (marutàü devanàmiùñaþ priyaþ .) gugguluþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (vi÷eùo'sya guggulu÷abde vyàkhyàtaþ ..)

#<maruddhvajaü>#, klã, (marutsu vàyuùu dhvajaþ patàkeva . nabhasi vàyuva÷àccalitatvàdasya tathàtvam .) vàtatålam . vuóãra sutà iti bhàùà . yathà --
     %<grãùmahàsaü vaü÷akathaü vàtatålaü maruddhvajam ..>% iti hàràvalã . 23 ..

#<marudbhavà>#, strã, (marudvàyurbhava utpattikàraõaü yasyàþ .) tàmramålàkùupaþ . iti ratnamàlà . khirài iti bhàùà ..

#<marudrathaþ>#, puü, (marudvàyå ratho yànamivàsya . årvyàü stokaü viyati bahutaraü gacchatãti tathàtvam .) a÷vaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. devarathaþ . iti hemacandraþ . 3 . 416 ..

#<marudrumaþ>#, puü, (marornirjalade÷asya drumaþ . marujàto drumo và .) viñkhadiraþ . iti ratnamàlà ..

#<marudvartma>#, klã, (marutàü vàyånàü devànàü và vartma panthàþ .) àkà÷am . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<marudvàhaþ>#, puü, (marutà vàyunà uhyate'sau iti . vaha + karmaõi gha¤ . yadvà, marudbàyurvàha iva yasya .) dhåmaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. agniþ . iti ÷abdamàlà ..

#<marudvipaþ>#, puü, (marau nirjalade÷e dvipo hastãva .) uùñraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<marunmàlà>#, strã, (marudbhirmalyate dhàryate iti . mala dhàraõe + karmaõi gha¤ . ñàp .) pçkkà . ityamaraþ . 2 . 4 . 133 .. pióiü÷àka iti bhàùà .. (paryàyo'sya yathà --
     %<spçkkàsçk bràhmaõã devã marunmàlà latà laghuþ .
     samudràntà badhåþ koñivarùà laïkàpiketyapi ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<marupriyaþ>#, puü, (marurnirjalade÷aþ priyo'sya .) uùñraþ . iti hemacandraþ . 4 . 319 ..

#<marubhåþ>#, strã, (marurnirjalà bhårbhåmiþ .) dà÷erakade÷aþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. màraoyàra iti bhàùà .. nirjalabhåmi÷ca ..

#<marubhåruhaþ>#, puü, (marubhuvi rohati jàyate iti . ruh + %<igupadhaj¤àprãkiraþ kaþ .>% 3 . 1 . 135 . iti kaþ .) karãravçkùaþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. marubhåmijàte, tri .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 676 .
     %<satpuüso marubhåruha iva jãvanamàtramà÷àsyam ..>%)

#<marulaþ>#, puü, (mriyate jalaü vineti . mç + ulaþ .) kàraõóavapakùã . iti hemacandraþ . 4 . 407 ..

#<maruvaþ>#, puü, (maruü nirjalade÷aü vàti pràpnotãti . và + kaþ .) vçkùavi÷eùaþ . maruyà iti nàgadànà iti ca bhàùà .. tatparyàyaþ . kharapatraþ 2 gandhapatraþ 3 phaõijjhakaþ 4 bahuvãryaþ 5 ÷ãtalakaþ 6 suràhvaþ 7 samãraõaþ 8 jambãraþ 9 prasthakusumaþ 10 maruvakaþ 11 àjanmasurabhipatraþ 12 maricaþ 13 . asya guõàþ . kañutvam . tiktatvam . uùõatvam . kçmikuùñhavióbandhàdhmàna÷ålamàndyatvagdoùanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<maruttako maruvako marunmarurapi smçtaþ .
     phaõã phaõijjhaka÷càpi prasthapuùpaþ samãraõaþ ..
     marudagniprado hçdyastiktoùõaþ pittalo laghuþ .
     bç÷cikàdiviùa÷leùmavàtakuùñhakçmipraõut .
     kañupàkaraso rucyastikto råkùaþ sugandhikaþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<maruvakaþ>#, puü, (maruva + svàrthe ivàrthe và kan .) kaõñakivçkùavi÷eùaþ . mayanà iti bhàùà . tatparyàyaþ . piõóãtakaþ 2 ÷vasanaþ 3 karahàñakaþ 4 ÷alyaþ 5 madanaþ 6 . (paryàyàntaraü yathà --
     %<madana÷chardanaþ piõóo nañaþ piõóãtakastathà .
     karahàño maruvakaþ ÷alyako viùapuùpakaþ ..>%) svalpapatratulasã . tatparyàyaþ . samãraõaþ 2 prasthapuùpaþ 3 phaõijjhakaþ 4 jambãraþ 5 . ityamaraþ . 2 . 4 . 79 .. (etatparyàyo yathà --
     %<maruttako maruvako marubhmarurapi smçtaþ .
     phaõã phaõijka÷càpi prasthapuùpaþ samãraõaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) jambãrabhedaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. puùpavçkùavi÷eùaþ . maruyàphula iti bhàùà . tatryàyaþ . ÷uklapuùpaþ 2 tilakaþ 3 kulakaþ 4 . kùupavi÷eùaþ . nàgadànà iti bhàùà . tatparyàyaþ . kharapatra 2 gandhapatraþ 3 . iti ratnamàlà .. vyàghraþ . ràhuþ . bhayànake, tri . iti jañàdharaþ ..

#<marusambhavaü>#, klã, (maruþ sambhava utpattisthànamasya .) càõakyamålakam . iti ràjanirghaõñaþ .. (paryàyo'sya yathà --
     %<målakaü dvividhaü proktaü tatraikaü laghumålakam .
     ÷àlamarkañakaü vipraü ÷àlayaü marusambhavam ..
     càõakyamålakaü tãkùõaü tathà målakapotikà .
     nepàlamålaka¤cànyat tadbhavedgajadantavat ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

@<[Page 3,640c]>@
#<marusambhavà>#, strã, (marau sambhavo yasyàþ . ñàp .) mahendravàruõã . kùudraduràlabhà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<marusthà>#, strã, (marau tiùñhatãti . sthà + kaþ . striyàü ñàp .) kùudraduràlabhà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<maråkaþ>#, puü, (mriyate iveti . mç + %<mçkaõibhyàmåkokaõau .>% uõàø 4 . 39 . iti åkaþ . bhaya÷ãlatvàdasya tathàtvam .) mçgavi÷eùaþ . ityuõàdikoùaþ .. mayåraþ . ÷añã . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<marådbhavà>#, strã, (marau dhanvaprade÷e udbhavatãti . ut + bhå + ac . striyàü ñàp .) kàrpàsã . yavàsaþ . kùudrakhadiraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<maroliþ>#, puü, (marau nirjalade÷e lãyate mriyate iti . maru + lã + in . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) makaraþ . yathà --
     %<jalaråpastu makaro marolirasidaüùñrakaþ ..>% iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<marolikaþ>#, puü, (maroli + svàrthe kan .) makaraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<marka>#, sarpe . sautradhàturayam . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø-sakaø-señ .) markañaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<markaþ>#, puü, (marcati ceùñate iti . marc + %<iõ bhãkàpà÷alyatimarcibhyaþ kan .>% uõàø 3 . 43 . iti kan . yadvà, markati sarpatãti . marka + ac .) dehaþ . vàyuþ . ityuõàdikoùaþ .. (÷ukraputtraþ . yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 7 . 16 .
     %<upayàmagçhãto'si markàya tvà ..>% %<markaþ ÷ukraputtro'surapurohitaþ .>% iti tadbhàùye mahãdharaþ ..) vànaraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, ÷rãmadbhàgavate . 10 . 8 . 29 .
     %<markàn bhokùyan vibhajati sa cennàtti bhàõóaü bhinatti ..>% %<markàn markañàn .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã .. tri, màrjayità . yathà, çgvede . 10 . 27 . 20 .
     %<såra÷ca marka uparo babhåvàn ..>% %<marko màrjayità .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<markakaþ>#, puü, (marka + ivàrthe saüj¤àyàü và kan .) galagaõóapakùã . iti ÷abdaratnàvalã .. hàóagil iti bhàùà ..

#<markañaþ>#, puü, (markati gacchatãti . marka + %<÷akàdibhyo'ñan .>% uõà 0 4 . 81 . iti añan .) vànaraþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 3 .. (yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 24 . 30 .
     %<yamàya kçùõo manuùyaràjàya markañaþ ..>%) årõanàbhaþ . (yathà àryàsapta÷atyàm . 322 .
     %<ayamudgçhãtavaói÷aþ karkaña iva markañaþ purataþ ..>% %<markaño låtà ..>% iti taññãkà ..) sthàvaraviùabhedaþ . iti hemacandraþ .. galegaõóapakùã . iti trikàõóa÷eùaþ .. hàóagil iti bhàùà ..

#<markañakaþ>#, puü, (markaña + svàrthe saüj¤àyàü và kan .) vànaraþ . låtà . ÷asyabhedaþ . iti medinã . ke, 208 .. (yathà, viùõupuràõe . 1 . 6 . 25 .
     %<÷yàmàkàstvatha nãvàrà jartilàþ sagavedhukàþ .
     tathà veõuyavàþ proktàstadvan markañakà mune ! ..>%) matsyabhedaþ . daityaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<markañatindukaþ>#, puü, (markañapriyastindukaþ . madhyapadalopã karmadhàrayaþ .) kupãluþ . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<markañapippalã>#, strã, (markañasya pippalãva .) apàmàrgaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (vivaraõamasyà apàmàrga÷abde j¤àtavyam ..)

#<markañapriyaþ>#, puü, (markañasya priyaþ .) kùãravçkùaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<markañavàsaþ>#, puü, (markañaþ årõanàbhastasya vàsaþ àvàsasthànam .) låtàtantuþ . màkaóa÷àrajàla iti bhàùà .. tatparyàyaþ . à÷àbandhaþ 2 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<markaña÷ãrùaü>#, klã, (markañasya ÷ãrùamiva tadvarõatvàdevàsya tathàtvam .) hiïgulam . iti ratnamàlà .. (yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<raktaü markaña÷ãrùa¤ca hiïgulaü darado rasaþ ..>%)

#<markañàsyaü>#, klã, (markañasya àsyamiva tadvarõatvàdevàsya tathàtvam .) tàmram . iti hemacandraþ . 4 . 106 .. (markañasyàsyam .) vànaramukham . (markañasyàsyamivàsyaü yasya .) vànaramukhe, tri ..

#<markañã>#, strã, (markati vàyuvegena itastato gacchatãti . marka + añan . striyàü ïãp .) kapikacchuþ . (yathà, bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .
     %<kapikacchuràtmaguptà vçùyà proktà ca markañã .
     ajarà kaõóurà vyaïgà duþspar÷à pràvçùàyaõã ..
     jàïgalã ÷åka÷imbã ca saiva proktà maharùibhiþ ..>%) apàmàrgaþ . (yathà --
     %<apàmàrgastu ÷ikharã hyadhaþ÷alyo mayårakaþ .
     markañã durgrahà càpi kiõihã kharama¤jarã ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) ajamodà . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, su÷rute uttaratantre . 33 . 5 .
     %<kuccañãü markañãü ÷imbãmanantà¤càpi dhàrayet .
     màüsamàmaü tathà pakvaü ÷oõita¤ca catuùpathe ..>%) kara¤jabhedaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 87 .. màkaóà kara¤jà iti bhàùà .. (yathàsyàþ paryàyo bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe 1 bhàge .
     %<udakãryastçtãyo'nyaþ ùaógranthà hastivàruõã .
     markañã vàyasã càpi kara¤jã karabha¤jikà ..>% markaña + ïãù .) vànarã ca ..

@<[Page 3,641b]>@
#<markañenduþ>#, puü, markañe khagavi÷eùe induriva .) kàkatindukavçkùaþ . yathà --
     %<kàkenduþ kulakaþ kàkapãlukaþ kàkatinduke .
     markañenduþ sindhuputtro dvàvetau tatra kãrtitau ..>% iti ÷abdacandrikà ..

#<markaraþ>#, strã, (markati gacchatãti . marka + bàhulakàt araþ .) bhçïgaràjaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (guõàdayo'sya bhçïgaràja÷abde j¤àtavyàþ ..)

#<markarà>#, strã, (markara + striyàü ñàp .) darã . bhàõóam . suraïgà . niùkalà strã . iti vi÷vaþ ..

#<marca>#, ka grahe . sautro'yaü dhàtuþ . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-paraø-sakaø-señ .) tàlavyavargaprathamàntaþ . markaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<marjåþ>#, strã, (mçjyate iti . mçj ÷uddhau + %<mçjerguõa÷ca .>% uõà 0 1 . 81 . iti åþ . guõa÷ca .) ÷uddhiþ . iti medinã . je, 13 ..

#<marjåþ>#, puü, (màrùñi ÷odhayati vasanamiti . mçj + åþ .) rajakaþ . iti hemacandraþ .. pãñhamardaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<martaþ>#, puü, (mriyate'sau iti . mç + %<hasimçgriõiti .>% uõàø 3 . 86 . iti tan .) manuùyaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. (yathà, màrkaõóeye . 100 . 18 .
     %<paurõamàsyàmamàvasyàü parvasvanyeùu prastavaþ .
     mamaiùa saü÷ruto martairbhavità pàpanà÷anaþ ..>%) màõavakaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ .. (mriyate'treti . bhålokaþ . ityujjvaladattaþ . 3 . 86 ..)

#<martyaþ>#, puü, (mriyate'treti . marto bhålokastatra bhavaþ . marta + yat . yadvà, marta eva yadityamarañãkàyàü bharataþ .) manuùyaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 1 .. (yathà, brahmavaivarte . 2 . 1 . 26 .
     %<gçhe ca gçhalakùmã÷ca martyànàü gçhiõàü tathà ..>%) madhyamalokaþ . iti jañàdharaþ .. (klã, ÷arãram . yathà, bhàgavate . 3 . 33 . 31 .
     %<tasyàstadyogavidhutamàrtyaü martyamabhåt sarit ..>%)

#<mardanaü>#, klã, (mçd + bhàve lyuñ .) aïgamardanam . gàñepà iti bhàùà .. tatparyàyaþ . saüvàhanam 2 . ityamaraþ . 3 . 2 . 22 .. sambalam 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, %<yat punarbahiþspar÷anà÷rityàbhyaïgasvedapradehapariùekonmardanàdyairàmayàn pramàrùñi tadvahiþ parimàrjanam ..>% iti carake såtrasthàne 11 adhyàyaþ ..) asya guõàþ . bhramaharatvam . nidrà÷ukrasusvapradatvam . màüsaraktatvakprasannakàritvam . vàyukaphanà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. cårõanam . iti mçdadhàtvarthadar÷anàt .. (kadanam . yathà, bhàgavate . 3 . 4 . 2 .
     %<teùàü maireyadoùeõa viùamãkçtacetasàm .
     nimlocati ravàvàsãt veõånàmiva mardanam ..>% mçd + lyuþ . mardanakàrake, tri . yathà, mahàbhàrate . 13 . 14 . 372 .
     %<drakùye kùitijasaïghànàü mardanaü trida÷e÷varam ..>%)

@<[Page 3,641c]>@
#<mardalaþ>#, puü, (mardaü mardanaü làtãti . là + kaþ .) vàdyavi÷eùaþ . ityamaraþ . 1 . 7 . 8 .. màdala iti bhàùà . tatparyàyaþ . guruþ 2 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 8 . 44 . 19 .
     %<mçdaïgànaka÷aïkhànàü mardalànà¤ca nisvanaiþ .
     kharoùñrà÷vatarai÷caiva mattà yàsyàmahe sukham ..>%)

#<marditaü>#, tri, (mçd + karmaõi ktaþ .) granthitam . iti vi÷eùyanighnavargañãkàyàü bharataþ .. cårõitam . yathà --
     %<tintióãphalarasena mardito ràmabàõa iti vi÷ruto rasaþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<marba>#, gatyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) marbati . iti durgàdàsaþ ..

#<marma>#, [n] klã, (mç + %<sarvadhàtubhyo manin .>% uõà 0 4 . 144 . iti manin .) svaråpam . tattvam . yathà, naiùadhe . 2 . 9 .
     %<mçgayà na vigãyate nçpairapi dharmàgamamarmapàragaiþ .
     smarasundara ! màü yadatyaja stava dharmaþ sadayo dayojjvalaþ ..>% sandhisthànam . iti liïgàdisaügrahe amarabharatau .. jãvasthànam . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. atha marmàõi .
     %<sannipàtaþ ÷iràsnàyusandhimàüsàsthisambhavaþ .
     marmàõi teùu tiùñhanti pràõàþ khalu vi÷eùataþ ..
     saptottaraü ÷ataü santi dehe marmàõi dehinàm .
     tànyekàda÷a màüse syuraùñàvasthiùu santi hi ..
     sandhãnàü viü÷atistàni snàyånàü saptaviü÷atiþ .
     catvàriü÷attathaika¤ca ÷iràmarmàõi tatra tu ..
     dvàviü÷atiþ sakthiyuge tàvantyeva bhujadvaye .
     dbàda÷orasi kukùau ca pçùñhade÷e caturda÷a ..
     grãvàyà årdhvabhàge tu saptatriü÷anmatàni hi ..
     marmàõi tàni santi pa¤cadhà bhavanti .
     tànyàha .
     sadyaþpràõaharàõi syurmarmàõyekonaviü÷atiþ .
     marmade÷àstrayastriü÷at syuþ kàlàntaramàrakàþ ..
     catvàriü÷acca catvàri vaikalyaü janayanti hi .
     marmàùñakaü rujàkàri vi÷alyaghnaü trikaü matam ..
     ÷çïgàñakànyadhipatiþ ÷aïkhau kaõñhasiràgudam .
     hçdayaü vastinàbhyau ca sadyo ghnanti hatàni cet ..
     ÷çïgàñakàni ghràõa÷rotràkùijihvàsantarpakàõàü ÷iràmukhànàü ÷iraso madhye saüyogasthànaü tàni catvàri ÷iràmarmàõi caturaïgulapramàõàni hatàni santi sadyomàrakàõi . adhipatiþ .
     mastakasyàbhyantare sandhisirayoþ sannipàta upariùñàdromàvartaþ sa ekaþ sandhimarmedaü ardhàïgulapramàõaü sadyomàrakam . ÷aïkhau bhruvorantopari karõalalàñamadhye te dve asthimarmaõã ardhàïgule sadyomàrake . kaõñha÷iràþ màtçkàþ grãvàyà ubhayapàr÷vayo÷catasra÷catasraþ ÷iràstà aùñau ÷iràmarmàõi caturaïgulàni sadyomàrakàõi . gudaü prasiddhamekaü màüsamarma caturaïgulaü sadyomàrakam . hçdayaü stanayormadhyamàmà÷ayadvàramekaü ÷iràmarma caturaïgulaü sadyomàrakam .
     vastiþ nàbhipçùñhakañãmuùkagudavaïkùaõasephasàü madhye vastistanåtvak ekadvàro hyadhomukhaþ snàyuþ marmedaü caturaïgulaü sadyomàrakam . nàbhiþ prasiddhà . siràmarmedaü caturaïgulaü sadyomàrakam ..
     vakùomarmàõi sãmantàstalakùiprendravastayaþ .
     bçhatyau pàr÷vajau sandhã kañãkataruõe ca ye .
     nitambàviti caitàni kàlàntaraharàõi tu ..
     vakùomarmàõi stanamålastanarohitàpalàpàpastambàþ stanamåle stanayoraghastàddvyaïgulaü yàvat dve ÷iràmarmaõã dvyaïgule kaphapårõakoùñhatayà kàlàntaramàrake . stanarohite stanayorupari dvyaïgulaü yàvat dve màüsamarmaõã raktapåritakoùñhatayà kàlàntaramàrake . apalàpau aü÷akåñayoradhastàt pàr÷vayorupari dvau ÷iràmarmaõã ardhàïgule raktena påyatàïgate na kàlàntaramàrake . apastambau urasa ubhayato nàóyau vàtavahe ÷iràmarmaõã ardhàïgule vàtapårõakoùñhatayà kàsa÷vàsàbhyà¤ca kàlàntaramàrake . sãmantàþ ÷irasi pa¤ca sandhayaþ sandhimarmàõi caturaïgulàni unmàdabhayacittavinà÷aiþ kàlàntaramàrakàni . talàni madhyàïgulimanukramya hastabhadhyaü talaü evamaparasya hastasya pàdayo÷ca catvàri talàni màüsamarmàeyardhàïgulàni rujàbhiþ kàlàntaramàrakàõi .
     kùipràõi aïguùñhàïgulyormadhyaü kùipraü tacca hastayordve pàdayordve eva¤catvàri snàyumarmàõyardhàïgulànyàkùepakeõa kàlàntaramàrakàõi . indravastayaþ prakoùñhayormadhye dve jaïghayormadhye dve evaü catvàri màüsamarmàõi dvyaïgulàni ÷oõitakùayeõa kàlàntaramàrakàõi . bçhatyau stanamålàdubhayataþ pçùñhavaü÷aü yàvat ÷iràmarmaõã ardhàïgule ÷oõitàtipravçttinimittairupadravaiþ kàlàntaramàrake . pàr÷vasandhã jaghanapàr÷vayoþ sandhã ÷iràmarmaõã ardhàïgule ÷oõitapårõakoùñhatayà kàlàntaramàrake . kañãkataruõe trikasannidhàne ubhayataþ ÷roõikàõóaü lakùãkçtyàsthinã asthimarmaõã ardhàïgule ÷oõitakùayàt pàõóuvivarõaråpaü kçtvà kàlàntaramàrake . nitambau prasiddhau .
     dve asthimarmaõã ardhàïgule adhaþkàya÷oùeõa daurbalyena ca kàlàntaramàrake .. * ..
     lohitàkùàõijànårvãkårcàviñapakårparàþ .
     kukundare kakùadhare vidhure sakçkàñike ..
     aüsàüsaphalakàpàïgà nãle manye phaõe tathà .
     vaikalyakàrakàõyàhuràvartau dvau tathaiva ca ..
     lohitàkùàõi årvyorårdhvamadhovaïkùaõasandherlohitàkùaü tacca dve bàhvordbe årvorevaü tàni catvàri ÷iràmarmàõyardhàïgulàni vaikalyakàrakàõi tatra ÷oõitakùayeõa pakùàghàtaþ sakthisàdo và . àõayaþ jànuna årdhamubhayoþ pàr÷vayordvyaïgulà ekasmin jànuni dve aparasmin dve evaü catasraþ snàyumarmàõyardhàïgulà vaikalyakaryaþ tatra ÷othàbhivçddhiþ sakthistambha÷ca . jànunã jaïghorvyoþ sandhã sandhimarmaõã dvyaïgule vaikalyakare . tatra kha¤jatà . årvyoþ dve årvormadhye dve pragaõóayormadhye evaü catasraþ siràmarmàõyekàïgulà vaikalyakaryaþ tatra ÷oõitakùayàt sakthi÷oùaþ . kårcàþ pàdayoraïguùñhàïgulyormadhye tayorårdhvamadha÷ca evaü catvàraþ . snàyumarmàõi vaikalyakaràõi tatra pàdayorbhramaõavepane bhavataþ . viñape dve vaïkùaõavçùaõayormadhye snàyumarmaõã ekàïgule vaikalyakare tatra ùàõóyamalpa÷ukratà và . kårparau kaphoõã tau dvau sandhimarmaõã dvyaïgulau vaikalyakarau tatra bàhumadhye saïkocaþ . kukundare nitambakåpake dve sandhimarmaõã ardhàïgule vaikalyakare tatra spar÷àj¤ànamadhaþkàye ceùñopaghàta÷ca . kakùadhare vakùaþkakùayormadhye dve snàyumarmaõã ekàïgule vaikalyakare tatra pakùàghàtaþ .
     vidhure karõapçùñhato'dhaþsaü÷rite ki¤cinnimnàkàre dve snàyumarmaõã ardàïgule vaikalyakare tatra vàdhiryam . kçkàñike ÷irogrãvayorubhayataþ sandhã dve sandhimarmaõã ardhàïgule vaikalyakare tatra ÷iraþkampaþ . aüsau skandhau snàyumarmaõã ardhàïgulau vaikalyakarau tatra bàhustambhaþ . aüsaphalake pçùñhopari pçùñhavaü÷amubhayatastrikasambandhe grãvàyà aüsadbayasya ca saüyogo yatra tattrikaü asthimarmaõã ardhàïgule vaikalyakare tatra bàhvoþ ÷ånyatà ÷oùa÷ca . apàïgau netrayorantau siràmarmaõã ardhàïgulau vaikalyakarau tatràndhyaü dçùñyupaghàto và . nãle manye ca kaõñhanàóãmubhayata÷catasro dhamanyo dve nãle dve manye tatra ekà nãlà ekà manyà ekasmin pàr÷ve . anyà manyà anyà nãlà aparasmin pàr÷ve . dve dve ÷iràmarmaõã dvyaïgule dvyaïgule vaikalyakare tatra måkatà vikçtasvaratà rasàgràhità ca . phaõe ghràõamàrgamubhayataþ abhyantare siràmarmaõã ardhàïgule vaikalyakare tatra gandhàj¤ànam . àvartau bhruvorupari nimnayoþ sandhimarmaõã ardhàïgulau vaikalyakarau tatràpyàndhyaü dçùñyupaghàto và .. * ..
     gulphau dvau maõibandhau dvau tathà kårca÷iràüsi ca .
     rujàkaràõi jànãyàdaùñàvetàni buddhimàn ..
     gulphau ghuñike sandhimarmaõã dvyaïgulau rujàkarau tatra rujà pàdastambhaþ kha¤jatà và . maõibandhau hastaprakoùñhasandhã sandhimarmaõã dvyaïgulau rujàkarau tatra hastayoþ kriyàràhityam .
     kårca÷iràüsi gulphasandheradha ubhayataþ ekasmin pàde dve dve ca dvitãye evaü catvàri snàyumarmàõyekàïgulàni rujàkaràõi tatra rujà ÷opha÷ca .. * .. vi÷alyaghnàni .
     utkùepau sthàpanã caiva vi÷alyaghnaü trikaü matam .
     utkùepau ÷aïkhayorupari ke÷àn yàvat snàyumarmaõã ardhàïgulau tayorviddhayoþ sa÷alyo jãvet pàkàt patita÷alyo và uddhçta÷alyastu mriyeta ataeva vi÷alyamuddhçta÷alyaü hantãti vi÷alyaghnaü marma . sthàpanã ekà bhruvormadhye siràmarmedamardhàïgulaü vi÷alyaghnam .
     saptaràtràntare hanyuþ sadyaþ pràõaharàõi hi .
     kàlàntarapràõaharaü pakùe màse ca màrakam ..
     sadyaþpràõaharaü cànte viddhaü kàlena màrayet .
     kàlàntarapràõaharamante viddhantu duþkhadam ..
     ante marmasamãpe .
     marmàõyadhiùñhàya hi ye vikàrà mårchanti kàye vividhà naràõàm .
     pràyeõa te kçcchratamà bhavanti vaidyena yatnairapi sàdhyamànàþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. marmaspar÷aniùedho yathà --
     %<parakùetre gàü carantãü na càcakùãta kasyacit .
     na saüvaset såtake ca na kaü vai marmaõi spç÷et ..>% iti kårmapuràõe upavibhàge 15 adhyàyaþ .. (%<saptottaraü marma÷atam . tàni marmàõi pa¤càtmakàni . tadyathà màüsamarmàõi . siràmarmàõi . snàyumarmàõi . asthimarmàõi . sandhimarmàõi ceti . na khalu màüsasiràsnàyvasthisandhivyatirekeõànyàni marmàõi bhavanti yasyànyopalabhyante .. tatraikàda÷amàüsamarmàõi . ekacatvàriü÷atsiràmarmàõi . saptaviü÷atiþ snàyumarmàõi . aùñàvasthimarmàõi . viü÷atiþ sandhimarmàõi . tadetat saptottaraü marma÷atam ..>% iti su÷rute ÷àrãrasthàne ùaùñhe'dhyàye ..)

#<marmakãlaþ>#, puü, (marma kãlati vidhyatãti . kãla + kaþ . yadvà, marmaõi gåóhaviùaye kãlaþ ÷aïkuriva .) bhartà . iti jañàdharaþ ..

#<marmaj¤aþ>#, tri, (marma tattvaü jànàtãti . j¤à + kaþ .) marmavit . tattvaj¤aþ . marma svaråpaü sandhisthànaü và tajjànàti yaþ saþ .. (yathà, mahàbhàrate . 7 . 35 . 20 .
     %<teùàmàpatatàü vãraþ ÷ãghraü pårbamatho dçóham .
     kùipràstro nyavadhãdvràtànmarmaj¤o marmabhedibhiþ ..>%)

#<marmaraþ>#, puü, (marma tattvaü marmetyavyakta÷abdaü và ràtãti . rà + kaþ .) vastrasya patrasya ca dhvaniþ . ityamaraþ . 1 . 7 . 23 .. maómaó ÷abda iti bhàùà .. (yathà, raghuvaü÷e . 4 . 56 .
     %<abhyabhåyata vàhànàü caratàü gàtra÷i¤jitaiþ .
     marmaraþ pavanoddhåtaràjatàlãvanadhvaniþ ..>%)

#<marmarã>#, strã, (marmara + gauràditvàt ïãù .) pãtadàru . dàruharidrà iti khyàtà . iti medinã . re, 20 ..

#<marmarãkaþ>#, puü, (mriyata ivàsàviti . mç + %<pharpharãkàdaya÷ca .>% uõàø 4 . 20 . iti ãkan pratyayena nipàtanàt sàdhuþ .) dãnaþ . ityuõàdikoùaþ ..

@<[Page 3,643a]>@
#<marmavit>#, [d] puü, (marma vettãti . vid + kvip .) marmaj¤aþ . tatparyàyaþ . kàrpañikaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. marmikaþ 3 marmavedã 4 . iti jañàdharaþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 62 . 90 .
     %<vakranàsastato'vàdãdrakùyo'yaü paramarmavit ..>%)

#<marmavedã>#, [n] puü, (marma vettãti . vid + õiniþ .) marmavit . tattvaj¤aþ . iti jañàdharaþ ..

#<marmaspçk># [÷] tri, (marma spç÷atãti . spç÷ + %<spç÷o'nudake kvin .>% 3 . 2 . 58 . iti kvin .) marmapãóakaþ . tatparyàyaþ . aruntudaþ 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 83 .. vyathakaþ 3 . iti hemacandraþ . 6 . 165 ..

#<marmàvit>#, [dh] tri, (marma vidhyatãti . marma + vyadh + kvip . %<grahijyeti .>% 6 . 1 . 16 . iti sampasàraõam . %<nahivçtivçùivyadhirucisahitaniùu kvau .>% 6 . 3 . 116 . iti dãrghatvam .) sandhisthànavedhakartà . marmaj¤aþ . yathà, bhaññikàvye . 5 . 52 .

#<marmàvid># [dh] tri, (marma vidhyatãti . marma + vyadh + kvip . %<grahijyeti .>% 6 . 1 . 16 . iti sampasàraõam . %<nahivçtivçùivyadhirucisahitaniùu kvau .>% 6 . 3 . 116 . iti dãrghatvam .) sandhisthànavedhakartà . marmaj¤aþ . yathà, bhaññikàvye . 5 . 52 .
     %<ciraü kli÷itvà marmàvidràmo vilubhitaplavam .
     ÷abdàyamànamavyàtsãdbhayadaü kùaõadàcaram ..>% %<marmàõi vidhyatãti kvip jiþ vãruho dhaïkvàviti dãrghanirde÷àt kvacit kvivante pårbapadadãrghatvaü syàditi såcitaü àïpårbasya råpaü và marmàvit marmaj¤o và vette råpam .>% iti taññãkàyàü bharataþ ..

#<marmikaþ>#, tri, (marma vettãti . marma + ñhak .) marmavit . iti jañàdharaþ ..

#<maryà>#, vya, (mriyate'va÷iùyate'tra . mç + yat . ñàp .) sãmà . iti maryàdà÷abdaññãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<maryàdakaþ>#, tri, maryàdàkartà . maryàdàü karotãti kartari óhaghe kàditi kaõpratyaye ke'kaþ svo hetu veti àkàrasya hrasve niùpanno'yaü ÷abdaþ ..

#<maryàdà>#, strã, (maryà + dà + aï . nyàyyapathasthitiþ . (yathà, mahàbhàrate . 15 . 22 . 25 .
     %<maryàdàyàü sthito dharmaþ ÷ama÷caivàsya lakùaõam ..>%) tatparyàyaþ . saüsthà 2 dhàraõà 3 sthitiþ 4 . ityamaraþ . 2 . 8 . 26 .. %<paryàdãyate maryàdà paryàïpårbàt dà¤o ïaþ nipàtanàt pasya maþ .>% iti taññãkàyàü bharataþ .. %<maryeti sãmàrthe avyayaü tatra dãyate maryàdeti svàmã .>% iti ràyamukuñaþ .. %<mriyante'treti maryà tàü dadàtãti maryàdà .>% iti sàrasundarã .. sãmà . iti jañàdharaþ .. kålam . iti hemacandraþ . 4 . 143 .. (yathà, prabodhacandrodaye . 1 . 6 .
     %<kalpàntavàtasaükùobhalaïghità÷eùabhåbhçtaþ .
     sthairyaprasàdamaryàdàstà eva hi mahodadheþ ..>% devàtitheþ patnã . yathà, mahàbhàrate . 1 . 95 . 23 .
     %<devàtithiþ khalu vaidehãmupayeme maryàdàü nàma ..>%)

@<[Page 3,643b]>@
#<maryàdàgiriþ># puü, (maryàdà sãmà tajj¤àpako giriþ .) kulàcalaþ . varùasãmàparvataþ . yathà . %<uttarottareõelàvçtaü nãlaþ ÷vetaþ ÷çïgavàniti trayo ramyakahiraõmayakuråõàü varùàõàü maryàdàgirayaþ pràgàyatàþ . ubhayataþ kùàrodàvadhayo dvisahasrayojanapçthava ekaika÷aþ pårbasmàt pårbasmàduttarottaro da÷àü÷àdhikàü÷ena dairghya eva hrasanti . evaü dakùiõenelàvçtaü niùadho hemakåño himàlaya iti pràgàyatà yathà nãlàdayaþ . ayutayojanotsedhà harivarùakiüpuruùabhàratànàü yathàsaükhyam . tathaivelàvçtamapareõa pårbeõa ca màlyavadgandhamàdanàvànãlaniùadhàyatau dvisahasraü paprathatuþ ketumàlabhadrà÷vayoþ sãmànaü vidadhàte .>% iti ÷rãbhàgavate 5 skandhe 16 adhyàyaþ ..

#<marva>#, pårtau . gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) marvati payasà kumbhaü ceñã . iti durgàdàsaþ ..

#<marùa>#, puü, kùàntiþ . mçùadhàtorbhàve gha¤ pratyayena niùpannaþ .. (yathà, kiràtàrjunãye . 1 . 33 .
     %<a-marùa÷ånyena janasya jantunà na jàtahàrdena na vidviùàdaraþ ..>%)

#<marùaõaü>#, klã, (mçù + lyuñ .) kùamà . mçùadhàtorbhàve anañpratyayena niùpannam .. (dharùaõam . yathà, mahàbhàrate . 3 . 313 . 29 .
     %<na càpyadharme na suhçdbibhedane parasvahàre paradàramarùaõe .
     kadaryabhàve ca ramenmanaþ sadà nçõàü sadàkhyànamidaü vijànatàm ..>% marùayatãti . mçù + õic + lyuþ . marùake, tri . yathà, ÷rãmadbhàgavate . 4 . 7 . 58 .
     %<idaü pavitraü paramã÷aceùñitaü ya÷asyamàyusyamaghaughamarùaõam ..>%)

#<marùitaþ>#, tri, kùamàyuktaþ . kùàntivi÷iùñaþ . mçùadhàtoþ kartari ktapratyayena niùpannaþ .. (yathà, ÷rãmadbhàgavate . 1 . 7 . 51 .
     %<tatràhàmarùito bhãmastasya ÷reyàn vadhaþ smçtaþ .
     na bharturnàtmana÷càrthe yo'han suptàn ÷i÷ån vçthà ..>%) bhàve kte, klã . (marùaõam ..)

#<marùitavàn>#, tri, kùàntaþ . mçùadhàtoþ kartari ktavatupratyayena niùpannaþ ..

#<mala>#, ïa dhçtau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaøsakaø-señ .) ïa malate . iti durgàdàsaþ ..

#<malaþ>#, puü, klã, (mçjyate ÷odhyate iti . mçj + %<mçjeùñilopa÷ca .>% uõà 0 1 . 109 . iti alac ñilopa÷ca . yadbà, malate dhàrayati vyàdhyàdidaurgandhamiti . mal + ac .) pàpam . (yathà, manuþ . 2 . 102 .
     %<pa÷cimàntu samàsãno malaü hanti divàkçtam ..>% %<divàrjitaü pàpaü nihanti .>% iti taññãkàyàü kullåkabhaññaþ .. * ..) viñ . (yathà, manuþ . 4 . 220 .
     %<påyaü cikitsakasyànnaü puü÷calyàstvannamindriyam .
     viùñhà vàrdhuùikasyànnaü ÷àstravikrayiõo malam ..>% %<viùñhà malamekameva ca .>% iti tadbhàùye medhàtithiþ ..) kiññam . ityamaraþ . 2 . 6 . 65 .. (yathà, abhij¤àna÷akuntale . 6 .
     %<chàyà na mårchati malohatapràsàde ÷uddhe tu darpaõatale sulabhàvakà÷à ..>%) pàpaü kilviùam . viñ . viùñhà . kiññaü kalaïko maõóåràdi svedàdi ca eùu malaþ .
     %<vasà ÷ukramasçïmajjà måtraü viñkarõaviõõakhàþ .
     ÷leùmà÷rudåùikà svedo dvàda÷aite nçõàü malàþ ..>% iti smçtiþ . iti taññãkàyàü bharataþ .. karpåram . iti ÷abdacandrikà .. vàtapittakaphàþ . yathà --
     %<sarveùàmeva rogàõàü nidànaü kupità malàþ .
     tatprakopasya tu proktaü vividhàhitasevanam ..>% iti màdhavakaraþ .. (pàribhàùikamalaü yathà, mahàbhàrate . 8 . 45 . 23 .
     %<kùattriyasya malaü bhaikùyaü bràhmaõasyàvrataü malam .
     malaü pçthivyà vàhãkàþ strãõàü mada÷riyo malam ..>%)

#<malaghnaþ>#, puü, (malaü hantãti . han + ñak .) ÷àlmalãkandaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. malanà÷ake, tri ..

#<malaghnã>#, strã, (malaghna + striyàü ïãù .) nàgadamanã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<malajaü>#, klã, (malàjjàyate iti . jan + óaþ .) påyaþ . iti ÷abdacandrikà .. malodbhave, tri ..

#<maladåùitaü>#, tri, (malena dåùitam .) malinam . ityamaraþ . 3 . 1 . 55 ..

#<maladràvã>#, [n] puü, (malaü viùñhàü dràvayati càlayatãti . dru + õic + õiniþ .) jayapàlaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<malanaü>#, klã, (malyate mardyate iti . mal + lyuñ .) mardanam . iti medinã . ne, 104 ..

#<malanaþ>#, puü, (malate dhàrayati vçùñitàpau . mala dhçtau + lyuþ .) pañavàsaþ . iti medinã . ne, 104 . tàüvu iti bhàùà ..

#<malapåþ>#, strã, (malàt pàpàt punàtãti . på + kvip .) kàkoóumbarikà . ityamaraþ . 2 . 4 . 61 .. (yathà, bhàvaprakà÷e .
     %<vibhãtakatvaü malapåjañànàü kvàthena kçtvà guóasaüyutena ..>%)

#<malabhuk>#, [j] puü, (malaü bhuïkte iti . bhuj + kvip .) kàkaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<malabhedinã>#, strã, (malaü bhinattãti . bhid + õiniþ . striyàü ïãp .) kañukà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<malamàsaþ>#, puü, (malo malina÷càsau màsa÷ceti karmadhàrayaþ .) adhikamàsaþ . tatparyàyaþ . malimlucaþ 2 adhimàsaþ 3 asaükràntamàsaþ 4 napuüsakaþ 5 . tasya lakùaõaü yathà . ravisaükràntyabhàvavi÷iùñacàndramàsatvaü malamàsatvam . iti ÷ràddhavivekañãkàyàü ÷rãkçùõatarkàlaïkàraþ .. api ca . jyotiùe . %<amàvasyàdvayaü yatra ravisaükràntivarjitam . malamàsaþ sa vij¤eyo viùõuþ svapiti karkañe .. amàvasyàdvayam amàvasyàdvayàntyakùaõadvayam . ravisaükràntibhyàü ravikriyotpattiråpottarasaüyogaråpàbhyàü yathàkramaü varjitaü tena dar÷advayàntyakùaõadvayapårbàparayoreva raveþ kriyotpattyuttarasaüyogàbhyàü yathàkramaü yogenàdhimàsaþ . saükrànterekakùaõe kriyotpattiraparakùaõe pårbasaüyoganà÷aþ uttarasaüyogotpatti÷ceti kùaõadvayavçttitvamiti mãmàüsakasiddhàntàt . gçhyapari÷iùñajyotiþparà÷arau . raviõà laïghito màsa÷càndraþ khyàto malimlucaþ . tatra yadvihitaü karma uttare màsi kàrayet .. parà÷araþ . pakùadvaye'pi saükràntiryadi na syàt sitàsite . tadà tanmàsavihitamuttare màsi kàrayet .. atra laïghanamasaükramaõa¤ca ravestadà bhavati yadà tanmàsatatpårbamàsàntyakùaõayorekarà÷yavasthitasya ravestanmàsànantarameva rà÷yantarasaüyogaþ natvekarà÷isthitasya màsavyàpanamàtraü tathàtve caturda÷yàmekarà÷au saükràntasya pratipatprathamakùaõe'pararà÷au tatpararà÷au ca dvitãyàyàü pratipadi và raveþ saüyoge'parasyàpi malamàsatà syàt ataeva jyotiùe . amàvàsyàparicchinnaü ravisaükràntivarjitam . malamàsaü vijànãyàdgarhitaü sarvakarmasu .. tasyàrko dar÷aka÷caikarà÷au dar÷advayàtigaþ .. atraikarà÷isthàrkasya dar÷adbayàtigatvamuktam .. etacca pårbopadar÷itayormàsayoþ pårbasyaiva sambhavati na parasya .. * .. malamàsakàraõantu jyotiùe . divasasya haratyarkaþ ùaùñibhàgamçtau tataþ . karotyekamaha÷chedaü tathaivaika¤ca candramàþ .. evamardhatçtãyànàmabdànàmadhimàsakam . grãùme janayataþ pårbaü pa¤càbdànte tu pa÷cimam .. tena divasasya titheþ ùaùñibhàgaü daõóamekaü ravirharati chedayati uttare chedamityabhidhànàt . tata÷ca çtau màsadvaye ùaùñinàóãcchedàdahnastithe÷chedamàkarùaõaü karoti . evaü candro'pi . evamuktakrameõa varùe dvàda÷atithyàtmakakàlà karùàdardhatçtãyànàmabdànàmante ardhaü tçtãyaü yeùàü te tathà grãùme màdhavàdiùañke pårvaü màdhavàditrikapatitaü pa¤càbdànte tu pa÷cimaü ÷ràvaõàditrikapatitaü malamàsaü candràrkau janayataþ . grãùme màdhavàdiùañke iti yaduktaü tat vyaktamàha mihiraþ . màdhavàdiùu ùañkeùu màsi dar÷adbayaü yadà . dviràùàóhaþ sa vij¤eyaþ ÷ete tu ÷ràvaõe'cyutaþ .. dbiràùàóho dbiràùàóhàdiþ . ÷ràvaõe saura÷ràvaõe . tathà ca jyotiùe . mithunastho yadà bhànuramàvasyàdvayaü spç÷et . dviràùàóhaþ sa vij¤eyaþ viùõuþ svapiti karkañe .. amàvasyàdvayaü tadantyakùaõadvayaü spç÷et saüyu¤jyàt na tanmadhye rà÷yantarasaüyoga ityarthaþ .. * .. nanu karkañàditrike adhimàsapàte tatpårbaü mithuna eva hari÷ayanaü tat kathaü màdhavàdiùañkamàtre karkañe tat . tatràha ràjamàrtaõóaþ . kanyàsiühakulãreùu yadà dar÷advayaü bhavet . àgàmini tadà varùe kulãre màdhavaþ svapet .. màdhavàditrika÷ràvaõàditrikàdhimàsavivecanamapyetadartham . idantu sàrdhavarùadbayàdhimàsapàtamaucityakramàduktaü kvacittithãnàü hràsabàhulyena daõóaùaùñyadhikanyånadar÷anàduktakàlanyånàdhikakàle'pi malamàso bhavatãti samayaprakà÷akçt . vastutastu vaiparãtyaü yato nyånadaõóatitheþ pràyikatve tatra tithikùayasya jhañityupalabhyamànatvàt svalpakàlena tithyantarasambandhàt ÷ãghraü ravilaïghanapratãteþ ÷ãghrameva malamàso bhavatãti adhikadaõóatitheþ pràyikatve tatra tithikùayasya jhañityanupalabhyamànatvenàdhikenaiva kàlena tithyantarasambandhàt vilambenaiva ravilaïghanapratãte÷cireõaiva malamàso bhavatãti . tathà ca viùõudharmottaram . saurasaüvatsarasyànte mànena ÷a÷ijena tu . ekàda÷àtiricyante dinàni bhçgunandana ! .. samàdvaye sàùñamàse tasmànmàso'tiricyate . sa càdhimàsakaþ proktaþ kàmyakarmasu garhitaþ .. idantu niyatamekasmàdadhimàsàttçtãyàbde adhimàsàntaramiti . yadyapi . yàü tithiü samanupràpya tulàü gacchati bhàskaraþ . tayaiva sarvasaükràntiryàvanmeùaü na gacchati .. iti ràjamàrtaõóavacanàttulàdiùaõmàse tithivçddhyabhàvàdbarùe dbàda÷atithivçddhiranupapannàtathàpi . madhye viùuvatorbhànuryànyahàni tu vardhayet . taiþ sambhåyàdhiko màsaþ patatyeva trayoda÷aþ .. iti gçhyapari÷iùñavàkye viùuvatormeùatulàsaükràntyormadhye meùàdiùaõmàsa eva tithivçddhiruktà . ahargaõane meùàdiùaõmàse mandabhuktyà saptadinavçddhistulàdau ÷ãghrabhuktyà dinadvayahràsa iti . tathà ca jyotiþ÷àstram . meùàdãnàmaharvçndaü ùaõõàü saptàùñacandrakam . tulàdãnàmaùñasaptacandrakantu likhet pçthak .. candra ekaþ . aïkasya vàmà gatirityaïkavidàü samayàt vyutkrameõa aïkà bodhyàþ . tena dinavçddhikramasa¤cayàbhyàü meùàdiùañka eva ekàda÷àditithivçddhiþ . eva¤ca . gate'bdadvitaye sàrdhe pa¤capakùe dinadvaye . divasasyàùñame bhàge patatyeko'dhimàsakaþ .. iti ràjamàrtaõóoktaþ saptada÷adinàdhikàùñamàsàdhikavarùadvaye adhimàsaþ . sa saure màsi saptada÷adinottaraü càndramàsalaïghanàsambhavàt sàvanamànena j¤eyaþ . tathà ca viùõudharmottaraprathamakàõóam . saureõàbdastu mànena yadà bhavati bhàrgava ! . sàvanena ca mànena dinaùañkaü prapåryate .. saurasaüratsare dinaùañkàdhikaþ sàvanasaüvatsaro bhavatãti . sauramàsàùñakàdhikavarùadvaye saptada÷a dinàni vardhante sàvanakrameõeti pårboktaviùõudharmottaroktasamànaviùayatàsyeti ..>% %<jyotiùe . dar÷ànàü phàlgunàdãnàü pràyo màghasya ca kvacit . napuüsakatvaü bhavati na pauùasya kadàcana .. napuüsakatvaü malamàsatvam . tathà coktam . asaükrànto hi yo màsaþ kadàcittithivçddhitaþ . kàlàntaràt samàyàti sa napuüsaka iùyate .. ÷àõóilyo'pi . pràya÷o na ÷ubhaþ saumyo jyaiùñha÷càùàóhakastathà . madhyamau caitravai÷àkhàvadhiko'nyaþ subhikùakçt .. saumyo màrga÷ãrùaþ . adhiko'dhimàsaþ ..>% * ..
     %<tadayaü saükùepaþ . ÷uklapratipadàdiramàvàsyànto ravilaïghito màso malamàsaþ . sa ca màdhavàdau autsargikaþ kadàcit kàrtikàdàvapi . aya¤càniùñakçt màdhavàdi kàrtikàdiùañkayorapi tallakùaõayoge màdhavàdàveva tulàdiùañka evobhayamàse tallakùaõayoge pårva eva . à÷vinavai÷àkhayostallakùaõayoge para eva malamàsaþ tadbhinnastu bhànulaïghitaþ . malamàse àùàóhàderdvitvam . bhànulaïghite tu naitaditi vistaraþ .. * ..
     malamàse niùiddhàni yathà, kàñhakagçhyam .
     cåóàü mau¤jãbandhana¤ca agnyàdheyaü mahàlayam .
     ràjàbhiùekaü kàmya¤ca na kuryàdadhimàsake ..
     cåóàü mau¤jãbandhana¤ca agnyàdheyaü mahàlayam .
     ràjàbhiùekaü kàmya¤ca na kuryàdbhànulaïghite ..
     mahàlayaü kanyàrka÷ràddham . bhãmaparàkrame'pi .
     adhimàse dinapàte dhanuùi ravau bhànulaïghite màsi .
     cakriõi supte kuryànno màïgalyaü vivàha¤ca ..
     dinapàte dinakùaye .
     adhimàse vivàhaü yàtràü cåóàü tathopanayanàdi .
     kuryànna sàvakà÷aü màïgalyaü na tu vi÷eùejyàm .. iti ..
     atra vivàhàdikãrtanaü niravakà÷atve'pi niùedhàrtham . anyathà sàvakà÷amityanenaiva siddheþ .
     sàvakà÷a¤ca sambhavatkàlàntaraü karma ato niravakà÷asyànanyagatikasya pratiprasavo'rthàt såcitaþ . tathà ca malamàsàdhikàre kàñhakagçhyam .
     kàle'nanyagatiü nityàü kuryànnaimittikãü kriyàm ..>% iti malamàsatattvam .. * .. api ca .
     %<agnyàdhànaü pratiùñhà¤ca yaj¤adànavratàni ca .
     devavratavçùotsargacåóàkaraõamekhalàþ .
     màïgalyamabhiùeka¤ca malamàse vivarjayet ..>% iti gàruóe 128 adhyàyaþ .. * .. atha malamàsakartavyavratàdi . càturmàsyavratamàùàóhàdyullekhena vihitaü tadapyàrabdhaü ÷ràvaõàdimalamàse'pi kartavyaü àùàóhàdipratidinakartavyatvena niravakà÷àt .
     %<ùaùñhyà tu divasairmàsaþ kathito vàdaràyaõaiþ ..>% iti jyotiþ÷àstre pitàmahena ekamàsatvàbhidhànàcca . yacca .
     %<saüvatsarantu yaþ pårõamekabhaktena tiùñhati .>% ityàdau màghàdyanullikhitasaüvatsaravratamàrabdhaü tanmalamàse'pi kartavyam .
     %<kvacittrayoda÷amàsàþ saüvatsara iti ÷ruteþ ..>% yacca pratimàsavihitaü na màghàdyullekhena tanmalamàse'pi kartavyam . tathà ca rambhàtçtãyàvrate ÷ivarahasyam .
     %<màse malimluce'pyevaü yajeddevãü sa÷aïkaràm .
     kintu nodyàpanaü kàryamityàha bhagavàn ÷ivaþ ..>% udyàpanaü pratiùñhà . vratàrambho'pi niùiddhaþ . pårboktakà÷yapavacanàt . jyaiùñhàdimàsavi÷eùavihitaü sàvitrãvratàdikantu sàvakà÷atvànmalamàse na kàryam . kintu prakçta eva jyaiùñhàdau kartavyamiti . bçhaspatiþ .
     %<nityanaimittike kuryàt prayataþ san malimluce .
     tãrthasnànaü gajacchàyàü preta÷ràddhaü tathaiva ca ..>% nityamaharahaþ puraskàravihitaü snànasandhyàpa¤camahàyaj¤àdi kàmyamapi tathàvidhaü saükalpitaü yatki¤ciddravyadàna÷ivapåjàdi . vyaktaü bhaviùye .
     %<kuryàt pràtyahikaü karma prayataþ san malimluce .
     naimittika¤ca kurvãta sàvakà÷aü na yadbhavet ..>% kàlamàdhavãye matsyapuràõam .
     %<varùe càharahaþ ÷ràddhaü dàna¤ca prativàsaram .
     gobhåtilahiraõyànàü màse'si syànmalimluce ..>% kàñhakagçhyapari÷iùñam .
     %<pravçttaü malamàsàt pràk yat karma na samàpitam .
     àgate malamàse'pi tat samàpyamasaü÷ayam ..>% brahmasiddhànte .
     %<àrabdhaü karma yatki¤cittatkàryaü hi malimluce ..>% naimittikaü màsasaüvatsaradivasàdivi÷eùaniyama÷ånyàva÷yakartavyakàdàcitkanimittotpapannam .. jàtakarmàdyapi malamàse kàryam .
     %<jàtakarmàntyakarmàõi nava÷ràddhaü tathaiva ca .
     maghàtrayoda÷ã÷ràddhaü ÷ràddhànyapi ca ùoóa÷a ..
     candrasåryagrahe snànaü dàna÷ràddhakriyàdikam .
     kàryaü tammalamàse'pi nityaü naimittikaü tathà ..>% smçtiþ .
     %<÷ràddhajàtakanàmàni ye ca saüskàramà÷ritàþ .
     malimluce'pi kartavyàþ kàmyà iùñã÷ca varjayet ..>% saüskàrà annaprà÷ananiùkramaõàdayaþ . iti màdhavàcàryaþ . antyakarmàõi vahanadahanodakadànapiõóadànàsthisa¤cayàdãni . nava÷ràddham .
     %<caturthe pa¤came caiva navamaikàda÷e tathà .
     yadatra dãyate jantostannava÷ràddhamucyate ..>% iti yamoktam .. atra caturthàhàdigrahaõaü maraõadinàvadhãti . bàlagrahabhåtagrahanaràdhipaprabala÷atruduþsaharogàbhibhavàdbhutaduþsvapnagrahadausthyàdinimittaü ÷àntikarmàpi malamàse'pi kartavyam . viùõunà ÷àntisvastyayanairdaivopaghàtàn ÷amayet paracakropaghàtàü÷ca ityuktam . iti malamàsatattvam ..

#<malayaþ>#, puü, (malate dharati candanàdikamiti . mal + %<valimalitanibhyaþ kayan .>% uõàø 4 . 99 . iti kayan .) svanàmakhyàtaparvataþ . tatparyàyaþ . àùàóhaþ 2 dakùiõàcalaþ 3 . iti hemacandraþ . 4 . 95 .. candanàdriþ 4 malayàcalaþ 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. (sa ca saptakulàcalàntargataþ . yathà, màrkaõóeye . 57 . 10--11 .
     %<mahendro malayaþ sahyaþ ÷uktimànçkùaparvataþ .
     bindhya÷ca pàripàtra÷ca saptaivàtra kulàcalàþ ..>%) ÷ailàïgam . de÷avi÷eùaþ . (yathà, màtsye . 113 . 44 .
     %<aïgà vaïgà madgurakà antargiribahirgirã .
     tataþ pravaïgamàtaïgamalayàmalavartikàþ ..>%) àràmaþ . iti medinã . ye, 99 .. nandanavanam . iti dharaõiþ .. aùñàda÷opadbãpàntargatadvãpavi÷eùaþ . iti ÷abdamàlà .. çùabhadevasya ÷ataputtràntargatapa¤camaputtraþ . (yathà, ÷rãbhàgavate . 5 . 4 . 10 . %<tamanu ku÷àvarta ilàvarto brahmavarto malayaþ keturbhadrasena indraspçk vidarbhaþ kãkaña iti nava navatipradhànàþ ..>% garuóavaü÷ãyànàmanyatamaþ . yathà, mahàbhàrate . 5 . 101 . 14 .
     %<susvaro madhuparka÷ca hemavarõastathaiva ca .
     malayo màtari÷và ca ni÷àkaradivàkarau ..>%)

#<malayagandhinã>#, strã, (malayasya gandhaþ astyasyàþ . malayagandha + iniþ . striyàü ïãp .) umàsakhãvi÷eùaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<malayajaü>#, puü, klã, (malayàt jàyate iti . jan + óaþ .) candanam . ityamaraþ . 2 . 6 . 131 .. (yathà, gãtagovinde . 3 . 11 .
     %<hçdi viùalatàhàro nàyaü bhujaïgamanàyakaþ kuvalayadala÷reõã kaõñhe na sà garaladyutiþ ..
     malayajarajo nedaü bhasma priyàrahite mayi prahara na harabhràntyànaïga ! krudhà kimu dhàvasi ..>% malayajàte, tri . yathà, mahàbhàrate . 1 . 27 . 6 .
     %<utpatadbhirivàkà÷aü vçkùairmalayajairapi ..>%) yathà ca .
     %<ràhuü malayajaü ÷ådraü paiñhãnaü dvàda÷àïgulam .
     kçùõaü kçùõàmbaraü siühàsanaü dhyàtvà tathàhvayet ..>% iti grahayaj¤atattvam ..

#<malayà>#, strã, (mala + kayan . ñàp .) trivçtà . iti medinã . ye, 99 ..

#<malayàcalaþ>#, puü, (malaya÷càsàvacala÷ceti .) malayaparvataþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, su÷rute uttaratantre . 47 adhyàye .
     %<punnàganàgakaravãrakçtopakàre tasmin gçhe kamalareõvaruõe ÷ayãta .
     yatràhatànilavikampitapuùpadàmni hemantabindhyahimavanmalayàcalànàm ..>%)

#<malayànilaþ>#, puü, (malayasyànilaþ .) vasantakàlãnavàyuþ . tatparyàyaþ . vàsantaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, sàhityadarpaõe . 3 . 126 .
     %<sa eva surabhiþ kàlaþ sa eva malayànilaþ .
     saiveyamabalà kintu mano'nyadiva dç÷yate ..>%)

#<malayåþ>#, strã, (malapåþ . pçùodaràditvàt pasya yatvam .) malapåþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<malayodbhavaü>#, klã, (malayaþ udbhava utpattikàraõaü yasya .) candanam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<malavinà÷inã>#, strã, (malaü vinà÷ayatãti . vi + na÷ + õic + õiniþ . striyàü ïãp .) ÷aïkhapuùpã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<malahantà>#, [ç] puü, (malaü hantãti . han + tçc .) ÷àlmalãkandaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<malà>#, strã, (mala + ac . ñàp .) bhåmyàmalakã . iti ÷abdacandrikà ..

#<malàkarùã>#, [n] puü, (malaü viùñhàü àkarùati sthànàt sthànàntaraü nayatãti . à + kçù + õiniþ .) haóikaþ . iti ÷abdamàlà . hàói iti bhàùà ..

#<malàkà>#, strã, (malena manomàlinyena akati kuñilaü gacchatãti . ak + ac . striyàü ñàp .) kàminã . hastinã . dåtã . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<malàpakarùaõaü>#, klã, (apa + kçù + bhàve lyuñ . malasyàpakarùaõam .) pàpamocanam . maladårãkaraõam . iti kecit ..

#<malàpahà>#, strã, (malamapahantãti . apa + han + óaþ . striyàü ñàp .) nadãvi÷eùaþ . yathà --
     %<malàpahà bhãmarathã ca ghaññagà yathà ca kçùõà jalasàmyagà guõaiþ .
     malàpahàghaññagayostathàpi pathyaü laghu svàdutaraü sukàntidam ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..

#<malàvahaü>#, klã, (malaü àvahatãti . à + vah + ac .) navavidhapàpàntargatapàpavi÷eùaþ . yathà, mànave . 11 . 71 .
     %<kçmikãñavayohatyà madyànugatabhojanam .
     phalaidhaþkusumasteyamadhairya¤ca malàvaham ..>%

#<malàriþ>#, puü, (malasyàrirnà÷ako recakatvàt .) sarvakùàraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<malinaü>#, tri, (malate dhàrayatãti . mala + %<bahulamanyatràpi .>% uõà 0 2 . 49 . iti inac . yadvà, %<jyotsnàtamisreti .>% 5 . 2 . 114 . ityatra . %<mala÷abdàdinajãmasacau pratyayau nipàtyete .>% iti kà÷ikoktyà inac .) malayuktavastu . tatparyàyaþ . malãmasam 2 kaccaram 3 maladåùitam 4 . ityamaraþ . 3 . 1 . 55 .. (yathà, mahànirvàõatantre . 1 . 43 .
     %<parastrãharaõe pàpa÷aïkàbhayavivarjitàþ .
     nirdhanà malinà dãnà daridrà÷cirarogiõaþ ..>%) dåùitam . (yathà, àryàsapta÷atyàm . 402 .
     %<parapaña iva rajakãbhirmalino bhuktvàpi nirdayaü tàbhiþ .
     arthagrahaõena vinà jaghanya ! mukto'si kulañàbhiþ ..>%) kçùõam . iti medinã . ne, 104 .. nityanaimittikakriyàtyàgã . iti màrkaõóeyapuràõam .. (nikçùñam . yathà, ÷i÷upàlavadhe . 9 . 23 .
     %<dyutimagrahãdgrahagaõo laghavaþ prakañãbhavanti malinà÷rayataþ ..>% %<malinà÷rayataþ nikçùñà÷rayaõàt .>% iti taññãkàyàü mallinàthaþ ..)

#<malinaü>#, klã, (malate dharati doùamiti . mala + inac .) gholam . iti ÷abdacandrikà .. doùaþ . iti hemacandraþ .. ñaïkaõaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<malinamukhaþ>#, puü, (malinaü mukhamagrabhàgo yasya .) agniþ . golàïgulaþ . iti medinã . khe, 18 .. pretaþ . iti hemacandraþ ..

#<malinamukhaþ>#, tri, (malinaü dåùitaü mukhaü yasya .) kråraþ . khalaþ . iti medinã . khe, 18 . hemacandra÷ca .. mlànavadana÷ca ..

#<malinàmbu>#, klã, (malinaü kçùõavarõaü ambu .) masã . iti hemacandraþ . 3 . 48 ..

#<malinàsyaþ>#, tri, (malinaü dåùitamàsyaü yasya .) khalaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<malinã>#, strã, (malamasyà astãti . mala + iniþ . striyàü ïãp .) rajasvalà nàrã . ityamaraþ . 2 . 6 . 20 ..

#<malimlucaþ>#, puü, (malã san mlocatãti . mluc ir gatyàm + kaþ .) malamàsaþ . yathà -- %<tamatikramya tu raviryadà gacchet katha¤cana . àdyo malimluco j¤eyo dbitãyaþ prakçtaþ smçtaþ .. yadà taü dar÷àntamàsamatikramya tatpårbamàsàntyakùaõavçttirà÷isthaþ san såryo'tivàhya gacchet màsàntare rà÷yantarasaüyogaü gacchet tadà àdyo'tikràntamàso malimluco j¤eyaþ . malã san mlocati gacchatãti malimlucaþ . dvitãyastu prakçtaþ ÷uddhaþ karmàrhatvàt .>% iti malamàsatattvam .. agniþ . cauraþ . iti medinã . ce, 21 .. (yathà, màghe . 16 . 52 .
     %<prahitaþ pradhanàya màdhavànahamàkàrayituü mahãbhçtà .
     na pareùu mahaujasa÷chalàdapakurvanti malimlucà iva ..>%) vàyuþ . iti ÷abdamàlà .. (pa¤cayaj¤aparibhraùñaþ . iti hemacandraþ . 3 . 522 ..)

#<maliùñhà>#, strã, (ati÷ayena malinã . malinã + iùñhaþ . striyàü ñàp .) rajasvalà nàrã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<malãmasaü>#, klã, (malamasyàstãti . mala + %<jyotsnàtamisreti .>% 5 . 2 . 114 . iti ãmasac pratyayena nipàtitaþ .) lauham . puùpakàsãsam . iti medinã . se, 59 ..

#<malãmasaþ>#, tri, (malamasyàstãti . mala + ãmasac . nipàtyate .) malinaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 55 .. (yathà, màghe . 1 . 38 .
     %<upaplutaü pàtumado madoddhataistvameva vi÷vambhara ! vi÷vamã÷iùe .
     çte raveþ kùàlayituü kùameta kaþ kùapàtamaskàõóamalãmasaü nabhaþ ..>% kçùõavarõaþ . yathà, ÷rãkaõñhacarite . 6 . 38 .
     %<malãmasa÷rãrmadhupànasakto bheje latàþ puùpavatãþ sphuñaü yaþ .
     sa eva caitreõa vata dbirephaþ puùpeùuràjye vihitaþ purodhàþ ..>%)

#<malåkaþ>#, puü, (mala + bàhulakàt åkaþ .) kçmivi÷eùaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<malla>#, ïa dhçtau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-sakaø señ .) ïa, mallate . iti durgàdàsaþ ..

#<mallaþ>#, puü, (mallate dharati balamiti . mall + ac .) bàhuyodhã . ityamarabharatau . màla iti bhàùà .. (yathà, ÷rãmadbhàgavate . 10 . 43 . 17 .
     %<mallànàma÷anirnçõàü naravaraþ strãõàü smaro mårtimàn ..>%) varõasaïkarajàtivi÷eùaþ . màlà iti bhàùà . sa ca vràtyakùattriyàt savarõàyàü jàtaþ . iti mànave 10 adhyàyaþ .. sa ca leñàt tãvarakanyàyàü jàtaþ . iti brahmavaivartapuràõam .. tantravàyyàü kundakàràjjàtaþ . iti parà÷arapaddhatiþ .. pàtram . kapolam . matsyabhedaþ . iti medinã . le, 44 .. de÷avi÷eùaþ . yathà --
     %<da÷àrõà navaràùñra¤ca mallàþ ÷àllà yugandharàþ ..>% iti viràñaparvaõi 1 adhyàyaþ ..

#<mallakaþ>#, puü, (malla iva . malla + kan . dçóhatvàdasya tathàtvam . yadvà, malla dhàraõe + õvul .) dantaþ . iti hemacandraþ . 3 . 284 .. (bràhmaõavi÷eùaþ . yathà, ràjataraïgiõyàm . 8 . 2320 .
     %<vilokya vaikalyahatau baddhau tau svàminau tathà .
     kçùñàsidhenuruttasthau dvijanmà mallakàbhidhaþ ..>%)

@<[Page 3,646c]>@
#<mallakaþ>#, puü, strã, (mallate dhàrayati pradãpamiti . mall + õvul .) dãpàdhàraþ . nàrikelaphalàvayavajapàtravi÷eùaþ . màlà iti bhàùà . striyàü mallikà . ityamarabharatau .. pradãpaþ . iti mathure÷aþ ..

#<mallajaü>#, klã, (malle tadàkhyade÷e jàyate iti . jan + óaþ .) maricam . iti jañàdharaþ ..

#<mallatåryaü>#, klã, (mallairvàdyamànaü tåryam . mallàya tåryamiti và .) vàdyavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . mahàsvanaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<mallanàgaþ>#, puü, (nàgo hastãva mallaþ . pårbanipàtaþ .) vàtsyàyanamuniþ . (mallo balãyàn nàgaþ .) abhramàtaïgaþ . iti medinã . ge, 57 .. (mallo nàga iva .) lekhahàraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. kàma÷àstravi÷eùaþ . iti dharaõiþ ..

#<mallabhåþ>#, strã, (mallànàü bhårbhåmiþ .) mallabhåmiþ . iti jañàdharaþ ..

#<mallabhåmiþ>#, strã, (mallànàü bhåmiþ sthànam .) mallakrãóàsthànam . tatparyàyaþ . akùavàñaþ 2 raïgabhåmiþ 3 raõasthalã 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. mallabhåþ 5 akùapàñaþ 6 . iti jañàdharaþ .. de÷avi÷eùa÷ca .. (yathà --
     %<ayaþpàtre payaþpànaü ÷àlapatre ca bhojanam .
     ÷ayanaü tàlapatre ca mallabhåmeriyaü gatiþ ..>% ityudbhañaþ ..)

#<mallayàtrà>#, strã, (mallànàü yàtrà .) mallànàü yuddhàrthayàtrà . tatparyàyaþ . màllavã 2 . iti hàràvalã ..

#<mallayuddhaü>#, klã, (mallànàü yuddham .) mallànàü saügràmaþ . tatparyàyaþ . niyuddham 2 bàhuyuddham 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. tatprakàrà yathà --
     %<atha sådena taü mallaü yodhayàmàsa matsyaràñ .
     codyamànastato bhãmo duþkhenaivàkarommatim ..
     nahi ÷aknoti vivçtaü pratyàkhyàtuü naràdhipam .
     tataþ sa puruùavyàghraþ ÷àrdåla÷ithila÷caran ..
     pravive÷a mahàraïgaü viràñamabhipåjayan .
     babandha kakùàü kaunteyastataþ saüharùayan janàn .
     tatastaü vçtrasaïkà÷aü bhãmo mallaü samàhvayat ..
     jãmåtaü nàma taü mallaü tatra prakhyàtavikramam .
     tàvubhau sumahotsàhàvubhau tãvraparàkramau ..
     mattàviva mahàkàyau vàraõau ùaùñihàyanau .
     tatastau nara÷àrdålau bàhuyuddhe samãyatuþ ..
     vãrau paramasaü hçùñàvanyonyajayakàïkùiõau .
     àsãt subhãmaþ sampàto vajraparvatayoriva .. 10 ..
     ubhau paramasaühçùñau balenàtibalàvubhau .
     anyonyamantaraprepså parasparajayaiùiõau ..
     ubhau paramasaühçùñau mattàviva mahàgajau .
     kçtapratikçtai÷citrairbàhubhi÷ca sakaïkañaiþ .. 11 ..
     sannipàtàvadhåtai÷ca pramàthonmathanaistathà .
     kùepaõairmuùñibhi÷caiva varàhoddhåtanisvanaiþ ..
     talairvajranipàtai÷ca prasçùñàbhistathaiva ca .
     ÷alàkànakhapàtai÷ca pàdoddhåtai÷ca dàruõaiþ ..
     jànubhi÷cà÷manirghoùaiþ ÷irobhi÷càvaghaññitaiþ .
     tadyuddhamabhavadghorama÷astraü bàhutejasà ..
     balapràõena ÷åràõàü samàjotsavasannidhau .
     arajyata janaþ sarvaþ sotkruùñaninadotthitaþ .
     balino saüyuge ràjan ! vçtravàsavayoriva .
     prakarùaõàkarùaõayorabhyàkarùavikarùaõaiþ ..
     àkarùetàmathànyonyaü jànubhi÷càbhijaghnatuþ .. 12 ..
     tataþ ÷abdena mahatà bhartsayantau parasparam .
     vyåóhoraskau dãrghabhujau niyuddhaku÷alàvubhau ..
     bàhubhiþ samasajjetàmàyasaiþ parighairiva .
     cakarùa dorbhyàmutpàñya bhãmo mallamamitrahà ..
     vinadantamabhikro÷an ÷àrdåla iva vàraõam .
     tamudyamya mahàbàhurbhràmayàmàsa vãryavàn ..
     tato mallà÷ca matsyà÷ca vismayaü cakrire param .
     bhràmayitvà ÷ataguõaü gatasattvamacetanam .
     pratyapiüùanmahàbàhurmallaü bhuvi vçkodaraþ .. 13 ..
     tasmin vinihate malle jãmåte lokavi÷rute .
     viràñaþ paramaü harùamagacchadbàndhavaiþ saha ..
     sa harùàt pradadau vittaü bahu ràjà mahàmanàþ ..>% iti viràñaparvaõi 12 adhyàyaþ .. eùàü ñãkà yathà . dukhena svaprakañanaràjàj¤àlaïghanadvandvajena . vivçtaü lokasamakùam . ÷àrdåla÷ithilaþ siüha iva vyàghra iva và ÷ithilaþ sàvaj¤aþ . syàt siühe'pi ca ÷àrdåla iti dar÷anàt . kakùàü kaccham . sampàtaþ saügharùaþ .. 10 .. sakaïkañaiþ kaïkañaþ karagharùaõajaþ kiõaþ kaóà iti prasiddhaþ . kçtapratikçtaiþ paraprayuktipratikçtaiþ . citrairvicitrairbandhairiti ÷eùaþ .. 11 .. sannipàtetyàdi . ete mallànàü ÷ikùàvi÷eùàþ . sannipàtaiþ parasparasaüghàtairavadhåtairbaddhamuùñibhujàghàtaiþ pramàthaiþ pàtayitvà peùaõaiþ . unmathanaiþ antarãkùe bhujàbhyàü mathanaiþ . kùepaõaiþ sthànàt pracyàvanaiþ . baddhàïgulikaro muùñiþ .
     %<avàïmukhaü skandhagataü bhràmayitvà tathaiva yaþ .
     kùiptasya ÷abdaþ sa bhavedvaràhoddhåtanisvanaþ ..
     tarjanyaïguùñhamadhyena prasàritakaro hi yaþ .
     saüprahàrastalàkhyastu saügraho vajramiùyate ..>% ardhacandratulyamallamuùñirvajramityarthaþ .
     %<prasçtàïgulihastena prasçùñiþ prahçtiþ smçtà .
     dviguõãkçtabàhuryastadãyàrthaü yathàbalam ..
     prahàraþ sa÷alàkà syàt pàdoddhåtaþ padàhatam ..>% jànubhi÷cà÷manirghoùaiþpàùàõaghoùasadç÷adhvanibhiþ karaõairyànyavaghaññanàni taiþ . balapràõena balotkarùeõa . sotkruùñaninadotthitaþ utkro÷ananinadotthànasahitaþ . prakarùaõaü bàhusaümukhànayanaü prakçùñàkarùaõaü tadevàkarùaõamãùatsammukhànayanam . abhyàkarùaþ samantataþ karùaõam . vikarùaõaü pa÷càt nayanaü tadeva viparãtakarùaõamucyate upasargabhedàdarthabhedo'pãti .. 12 .. ÷ataguõaü ÷atavàram .. 13 .. ityarjunami÷rakçtabhàratàrthadãpikà ..

@<[Page 3,647b]>@
#<mallà>#, strã, (mallate dhàrayati vilàsàdikamiti . malla dhàraõe + ac . striyàü ñàp .) nàrã . patravallã . mallikà . iti ÷abdaratnàvalã .. (loñhanaràjapatnã . yathà, ràjataraïgiõyàm . 8 . 1917 .
     %<tameva puttrà ÷ocantã ÷oka÷aïkuhatà÷ayà .
     tataþ prapede pralayaü mallà loñhanavallabhà ..>%)

#<mallàraþ>#, puü, (mallaü çcchati pràpnotãti . ç + aõ .) ràgavi÷eùaþ . sa tu ùaõõàü ràgàõàü madhye dvitãyaþ . yathà --
     %<àdau màlavaràgendrastato mallàrasaüj¤itaþ .
     ÷rãràgastasya pa÷càdvai vasantastadanantaram ..
     hillola÷càtha karõàña ete ràgàþ prakãrtitàþ ..>% asya ùañràgiõyo yathà --
     %<velàvalã påravã ca kànaóà màdhavã tathà .
     koóà kedàrikà caiva mallàrasya priyà imàþ ..>% asya gànasamayaþ .
     %<meghamallàraràgasya gànaü varùàsu sarvadà ..>% asya svaråpaü yathà --
     %<÷aïkhàvadàtaü palitaü dadhànaþ pralambakarõaþ kumudenduvarõaþ .
     kaupãnavàsàþ savihàracàrã mallàraràgaþ ÷uci÷àntamårtiþ ..>% iti saïgãtadàmodaraþ .. (tathà ca saïgãtadarpaõe ràgàdhyàye .
     %<bhairavaþ pa¤camo nàño mallàro gauóamàlavaþ .
     de÷àkhya÷ceti ùaóràgàþ procyate lokavi÷rutàþ ..>%
     %<meghamallàrikà màlakau÷ikaþ pañama¤jarã .
     à÷àvarãti vij¤eyà ràgà mallàrasaü÷rayàþ ..>% iti ràgàrõavamatam ..)

#<mallàrã>#, strã, (mallàra + ïãp .) vasantaràgasya ràgiõã . yathà --
     %<àndolità ca de÷àkhyà lolà prathamama¤jarã .
     mallàrã ceti ràgiõyo vasantasya sadànugàþ ..>% iti saïgãtadàmodaraþ .. megharàgasya ràgiõã . iti halàyudhaþ .. (asyà udàharaõàdikaü yathà saügãtadarpaõe .
     %<mallàrã sapahãnà syàt grahàü÷anyàsadhaivatà .
     auóavà pauvarãyuktà varùàsu sukhadà sadà ..>% dha ni ri ga ma dha . asyà dhyànaü yathà --
     %<gaurã kç÷à kokilakaõñhanàdà gãtacchalenàtmapatiü smarantã .
     àdàya vãõàü malinà rudantã mallàrikà yauvanadånacittà ..>%)

#<malliþ>#, puü, (mallate dhàrayati vij¤ànamiti . malla + %<sarvadhàtubhya in .>% uõàø 4 . 117 . iti in .) caturviü÷ativçttàrhatàü madhye ånaviü÷ajinaþ . iti hemacandraþ . 1 . 28 ..

#<malliþ>#, strã, (malla + in .) mallikà . iti ÷abdaratnàvalã ..

@<[Page 3,647c]>@
#<mallikaþ>#, puü, (mallyate dhàryate'sau . malla + in . svàrthe kan .) malinaca¤cucaraõayuktahaüsaþ . malinaiþ ki¤ciddhåsaravarõairàlohitai÷ca¤cucaraõairupalakùitaþ ÷uklahaüsaþ . ityamarabharatau .. nçõàmupàdhivi÷eùa÷ca .. (yathà, bharatamallikaþ . tathà ca bhaññikàvyañãkàrambhe maïgalàcaraõa÷lokaþ .
     %<natvà ÷aïkaramambaùñhagauràïgamallikàtmajaþ .
     bhaññiñãkàü prakurute bharato mugdhabodhinãm ..>%)

#<mallikà>#, strã, (mallireveti . malli + svàrthe kan . striyàü ñàp . yadbà, mallirhaüsa iva ÷uklatvàt . malli + ivàrthe kan .) svanàmakhyàtapuùpavçkùaþ . velaphula iti bhàùà .. (yathà, kàvyàdar÷e . 2 .
     %<mallikàmukule caõói ! bhàti gu¤janmadhuvrataþ .
     prayàõe pa¤cabàõasya ÷aïkhamàpårayanniva ..>%) tatparyàyaþ . tçõa÷ånyam 2 bhåpadã 3 ÷atabhãruþ 4 . ityamaraþ . 2 . 4 . 69 .. tçõa÷ånyà 5 ÷ãtabhãruþ 6 . iti bharataþ .. bhadravallã 7 gaurã 8 vanacandrikà 9 priyà 10 saumyà 11 nàrãùñà 12 girijà 13 sità 14 mallã 15 madayantã 16 candrikà 17 modinã 18 . asyà guõàþ . kañutvam . tiktatvam . cakùuùyatvam . mukhapàkakuùñhavisphoñakaõóåtiviùavraõanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. kaphanà÷itvam . iti ràjavallabhaþ .. uùõatvam . laghutvam . vçùyatvam . vàtapittàsradçgvyàdhyarucinà÷itva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. asyà utpattiryathà --
     %<vicarantaü tadà bhåyo mahe÷aü kusumàyudhaþ .
     àràt sthitvàgrato dhanvã santàpayitumudyataþ ..
     tatastamagrato dçùñvà krodhàd dhmàtadç÷à haraþ .
     smaramàlokayàmàsa ÷ikhàgràccaraõàntikam ..
     àlokitastrinetreõa madano dyutimànapi .
     pràdahyata tadà brahman ! pàdàdàrabhya kakùavat ..
     pradahyamànau caraõau dçùñvàsau kusumàyudhaþ .
     utsasarja dhanuþ ÷reùñhaü tajjagàmàtha pa¤cadhà ..
     yadàsãnmuùñibandhaü tadrukmapçùñhaü mahàprabham .
     sa ca kalpatarurjàtaþ sraggandhàóhyo guõàkçtiþ ..
     nàhasthànaü ÷ubhàkàraü yadàsãdvajrabhåùitam .
     tajjàtaü ke÷avàraõyaü bakulaü nàmato nagaiþ ..
     yà ca koñã ÷ubhà hyàsãdindranãlavibhåùità .
     jàtà sà pàñalà ramyà bhçïgaràjavibhåùità ..
     nàhopari tathà muùñau sthànaü candramaõiprabham .
     pa¤cagulmàbhavajjàtã ÷a÷àïkakiraõojjvalà ..
     årdhvaü muùñyà adhaþ kañyàþ sthànaü vidrumabhåùitam .
     tasmàdbahupuñà mallã sa¤jàtà vividhà mune ! ..>% iti vàmanapuràõe 6 adhyàyaþ .. matsyavi÷eùaþ . mçtpàtrabhedaþ . iti medinã . ke, 137 .. pànapàtram . iti hemacandraþ ..

#<mallikàkùaþ>#, puü, (mallikàpuùpamiva akùiõã yasyeti . %<akùõo'dar÷anàt .>% 5 . 4 . 76 . iti ac .) malinaca¤cucaraõayuktahaüsaþ . iti hemacandraþ . 4 . 392 .. ÷uklavarõaveùñitacakùurdvayayuktahayaþ . iti halàyudhaþ .. (yathà, harivaü÷e . 241 . 25 -- 26 .
     %<mallikàkùàn viråpàkùàn krau¤cavarõàn manojavàn .
     a÷vasainyaü mahàbàhustadapratimapauruùaþ .
     nisådayàmàsa balã gadayà bhãmavikramaþ ..>%)

#<mallikàkhyaþ>#, puü, malinaca¤cucaraõayuktahaüsaþ . ityamarañãkà .. te sità haüsà malinaiþ ki¤ciddhåsaravarõairàlohitai÷ca¤cucaraõairlakùità mallikàkhyà mallikanàmànaþ . mala malla ïa dhçtau làntaþ nàmnãti ikaþ . malliko haüsabhede syàttçõa÷ånyantu mallikà . iti rudraþ . ÷uklàïgatvànmallikàpuùpamiva akùi yeùàü te mallikàkùà iti svàmã . iti bharataþ .. (yathà, uttararàmacarite . 1 . 26 .
     %<etasmin madakalamallikàkhyapakùavyàdhåtasphu radurudaõóapuõóarãkàþ .
     vàùpàmbhaþparipatanodgamàntaràle saüdçùñàþ kuvalayino bhuvo vibhàgàþ ..>%)

#<mallikàkhyà>#, strã, (malliketi àkhyà yasyàþ .) tripuramàlãpuùpam . tatparyàyaþ . mohinã 2 vañapatrà 3 mohanà 4 . iti ratnamàlà ..

#<mallikàgandhaü>#, klã, (mallikàyà iva gandho yasya .) maïgalàguru . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mallikàpuùpaþ>#, puü, (mallikàyà puùpamiva puùpaü yasya .) kuñajavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. karuõavçkùaþ . iti hemacandraþ . karuõà levu iti bhàùà .. svanàmakhyàtapuùpavçkùa÷ca ..

#<malligandhi>#, klã, (malleriva gandho yasya tat . %<upamànàcca .>% 5 . 4 . 138 . iti ikàràde÷aþ .) aguru . iti ÷abdacandrikà ..

#<mallipatraü>#, klã, (malleþ patramiva patraü yasya .) chatràkaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<mallã>#, strã, (malli + kçdikàràditi pakùe ïãù .) mallikà . iti ràjanirghaõñaþ ÷abdaratnàvalã ca .. (yathà, ràjendrakarõapåre . 49 .
     %<kiü ràkendukaracchañàbhiruditaü kiü mauktikairudgataü kiü mallãmukulaiþ smitaü bikasitaü kiü màlatãkuómalai ..>%)

#<mallãkaraþ>#, tri, (amalamapi àtmànaü mallamiva karotãti . kç + ac .) cauraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<mallu>#, puü, (mallate bhayaü dhàrayatãti . malla + bàhulakàt uþ .) bhàlukaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<mava>#, nahe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraømakaø-señ .) naho bandhanam . mavati cauraü lokaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<mavitaþ>#, tri, (mava + karmaõi ktaþ .) baddhaþ . ityamarañãkàyàü svàmã ..

@<[Page 3,648b]>@
#<mavya>#, bandhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) mavyati cauraü ràjà . yadvayànto'yamityeke . iti durgàdàsaþ ..

#<ma÷a>#, dhvanau . kope . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-akaø-señ .) ma÷ati ma÷akaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<ma÷akaþ>#, puü, (ma÷ati dhvanatãti . ma÷ + ac . saüj¤àyàü kan .) kãñavi÷eùaþ . ma÷à iti bhàùà .. tatparyàyaþ . vajratuõóaþ 2 såcyàsyaþ 3 såkùmamakùikaþ 4 ràtrijàgaradaþ 5 . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, ÷rãmadbhàgavate . 3 . 31 . 27 .
     %<tudantyàmatvacaü daü÷à ma÷akà matkuõàdayaþ .
     rudantaü vigataj¤ànaü kçmayaþ kçmikaü yathà ..>%) tannà÷akadhåpo yathà --
     %<triphalàrjunapuùpàõi bhallàtaka÷irãùakam .
     làkùàsarjarasa÷caiva vióaïga÷caiva gugguluþ .
     etairdhåpairmakùikàõàü ma÷akànàü vinà÷anam ..>% iti gàruóe 181 adhyàyaþ .. carmabhedaþ . sa tu svanàmakhyàtacarmanirmitasnehàdipàtram . rogavi÷eùaþ . mà÷à iti hindã . àücila iti vaïgabhàùà .. iti ÷abdaratnàvalã .. * .. ma÷akarogamàha .
     %<avedanaü sthira¤caiva yattu gàtre pradç÷yate .
     màùavat kçùõamutsannaü malinaü ma÷akaü di÷et ..>% sthiraü acalam . asya cikitsà yathà --
     %<carmakãlaü jatumaõiü ma÷akàüstilakàlakàn .
     utkçtya ÷astreõa dahet kùàràgnibhyàma÷eùataþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. api ca
     %<la÷unànàntu cårõasya gharùo ma÷akanà÷anaþ .>% iti gàruóe 175 adhyàyaþ ..

#<ma÷akã>#, [n] puü, (ma÷akàþ santyasyàmiti . ma÷aka + iniþ .) udumbaravçkùaþ . iti hemacandraþ . 4 . 198 ..

#<ma÷aharã>#, strã, (ma÷aü ma÷akaü haratãti . hç + %<harateranudyamane'c .>% 3 . 2 . 9 . iti ac . striyàü ïãù .) ma÷akanivàrakapràvaraõavi÷eùaþ . ma÷àri iti bhàùà .. catuùkã 2 . iti jañàdharaþ ..

#<ma÷unaþ>#, puü, (me samaye ÷vayati vardhate iti . ÷vi + bahulavacanàt nak . tataþ nipàtitaþ .) kukkuraþ . iti ÷abdamàlà ..

#<maùa>#, vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) maùati . iti durgàdàsaþ ..

#<maùikåpã>#, strã, (maùeþ kåpa iva . maùikåpa + alpàrthe ïãù .) masyàdhàraþ . iti hemacandraþ .. 3 . 148 ..

#<maùidhànaü>#, klã, (dhãyate'sminniti . dhà + adhikaraõe lyuñ . maùerdhànaü sthànam .) masyàdhàraþ . iti hemacandraþ . 3 . 148 ..

#<maùãlekhyadalaþ>#, puü, (maùãbhirlekhyaü lekhanayogyaü dalaü yasya .) ÷rãtàlavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 3,648c]>@
#<masa>#, ir ya ã parimàõe . pariõàme . iti kavikalpadrumaþ .. (divàø-paraø-sakaø-señ . niùñhàyàmaniñ .) ir, amasat amàsãt amasãt . asmàt puùàditvànnityaü ïa ityanye . ya, masyati dhànyaü gçhã . parimàtãtyarthaþ . ã, mastaþ . pariõàmaü kasyacidanurodhàt . iti durgàdàsaþ ..

#<masakaþ>#, puü, (masyate parimãyate'sau . masa + karmaõi ghaþ . alpàrthe kan .) kùudrarogavi÷eùaþ . màsà iti loke prasiddhaþ . tallakùaõaü yathà --
     %<avedanaü sthira¤caiva yattu gàtre pradç÷yate .
     màùavat kçùõamutsannaü malinaü masakaü di÷et ..>% avedanaü vedanàrahitam . sthiram acalam .. taccikitsà yathà --
     %<carmakãlaü jatumaõiü masakàüstirlakàlakàn .
     utkçtya ÷astreõa dahet kùàràgnibhyàma÷eùataþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<masanaü>#, klã, (masyate iti . mas + lyuñ .) somaràjãvçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<masarà>#, strã, (mas + bàhulakàt arac . striyàü ñàp .) masåraþ . iti jañàdharaþ ..

#<masàraþ>#, puü, (mas + bhàve kvip . masaü parimàõaü çcchatãti . ç + aõ .) indranãlamaõiþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, naiùadhacarite . 9 . 104 .
     %<cakàsti binduccutakàticàturãghanàsrubindusru tikaitavàttava .
     masàratàràkùi ! sasàramàtmanà tanoùi saüsàramasaü÷ayaü yataþ ..>%)

#<masàrakaþ>#, puü, (masàra + svàrthe kan .) indranãlamaõiþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<masiþ>#, strã, puü, (masyate pariõamate iti . mas + %<sarvadhàtubhya in .>% uõàø 4 . 117 . iti in .) lipiprayojanà . lekhanadravyam . ityamarañãkàyàü bharataþ .. tatparyàyaþ . masijalam 2 patrà¤janam 3 . iti trikàõóa÷eùaþ .. melà 4 kàlã 5 a¤janam 6 masã 7 . iti ÷abdaratnàvalã .. ra¤janã 8 . iti svàmã .. malinàmbu 9 ma÷ã 10 . iti hemacandraþ . 3 . 148 .. ÷ephàlikàvçntam . iti rudraþ ÷abdaratnàvalã ca ..

#<masikà>#, strã, ÷ephàlikà . iti ÷abdaratnàvalã .. malikà iti granthàntare pàñhaþ ..

#<masidhànaü>#, klã, (maserdhànaü àdhàraþ .) masyàdhàraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<masidhànã>#, strã, (maserdhànã .) masyàdhàraþ . doyàti iti bhàùà .. tatparyàyaþ . masimaõiþ 2 melàndhuþ 3 varõakåpikà 4 melànandà 5 melàmbu 6 masidhànam 7 . iti ÷abdaratnàvalã .. masikåpã 8 . iti hemacandraþ .. masikåpikà 9 . iti jañàdharaþ ..

@<[Page 3,649a]>@
#<masinaü>#, klã, (masyate parimãyate gaõanayeti . mas + %<bahulamanyatràpi .>% uõà 0 2 . 49 . iti inac .) sapiõóakam 2 . ityuõàdikoùaþ ..

#<masipaõyaþ>#, puü, (masiþ kàlã paõyamasya .) lekhakaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<masiprasåþ>#, strã, (masiü prakarùeõa såte udgiratãti . pra + så + kvip .) masyàdhàraþ . iti hàràvalã .. lekhanã . iti kecit ..

#<masimaõiþ>#, strã, (masyàdhàro maõiriveti .) masyàdhàraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<masivardhanaü>#, klã, (masiü vardhayatãti . vçdh + õic + lyuþ .) rasagandhaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<masã>#, strã, (masi + kçdikàràditi ïãù .) kàlã . (yathà, naiùadhacarite . 9 . 63 .
     %<tvadàsya niryanmadalãkadurya÷omasãmayaü sallipiråpabhàgiva .>%) ÷ephàlikàvçntam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<masãjalaü>#, klã, (masyà jalam . ràhoþ ÷ira itivat abhede ùaùñhã .) masã . kàlã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<masãdhànã>#, strã, (masyà dhànã pàtram .) masyàdhàraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<masãnà>#, strã, (mas + %<bahulamanyatràpi .>% uõà 0 2 . 49 . iti . inac . pçùodaràdi tvàddãrghaþ . striyàü ñàp .) svanàmakhyàta÷asyam . yathà, ÷abdacandrikàyàm .
     %<masãnà càtasã cihrà kùumomàmàlikà mità ..>%

#<masuraþ>#, puü, (masyate parimãyate'sau . mas + %<mase÷ca .>% uõà 0 1 . 44 . iti . uran .) masurakalàyaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<masurà>#, strã, (masyati paõyatvena pariõamatyasàviti . mas + uran . striyàü ñàp .) ve÷yà . brãhiprabhedaþ . iti medinã . re, 201 ..

#<masåraþ>#, puü strã, (masyate parimãyate'sau . mas + %<maseråran .>% uõàø 5 . 3 . iti åran .) brãhibhedaþ . mamurã kalài iti bhàùà .. (asyàdhipatirmeùarà÷iþ . yathà, bçhatsaühitàyàm . 41 . 2 .
     %<vastràvikakutupànàü masåragodhåmaràlakayavànàm .
     sthalasambhavauùadhãnàü kanakasya ca kãrtito meùaþ ..>%) tatparyàyaþ . maïgalyakaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 17 .. masuraþ 3 brãhikà¤canaþ 4 . iti trikàõóa÷eùaþ .. masårà 5 masurà 6 . iti medinã . re, 201 .. ràgadàliþ 7 maïgalyaþ 8 pçthubãjakaþ 9 ÷åraþ 10 kalyàõabãjaþ 11 guóabãjaþ 12 masårakaþ 13 . iti ràjanirghaõñaþ .. maïgalyà 14 masårakà 15 . iti bhàvaprakà÷aþ .. asya guõàþ . madhuratvam . ÷ãtatvam . saügràhitvam . kaphapittanà÷itvam . vàtàmayakaratvam . måtrakçcchraharatvam . laghutva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. asraharatvam . råkùatvam . jvaranà÷itva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. tasya yåùaguõàþ . saügràhitvam . svàdupàkitvam . pramehapitta÷leùmajvaràtãsàranà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<masårakaþ>#, puü, (masåra iva pratikçtiriti . masåra + kan . saüj¤àyàü kan và .) upabarhavi÷eùaþ . gola vàli÷a iti bhàùà . tatparyàyaþ . caturaþ 2 càturaþ 3 aïgeåþ 4 cakragaõóuþ 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. (klãve'pi dç÷yate . yathà, bçhatsaühitàyàm . 43 . 43 .
     %<aùñà÷ri nãlaraktaü tçtãyamindreõa bhåùaõaü dattam .
     asitaü yama÷catuthaü masårakaü kàntimadayacchat ..>%)

#<masåravidalà>#, strã, (masårasyeva vi÷iùñaü dalamasyàþ . striyàü ñàp .) kçùõatrivçt . itya maraþ . 2 . 4 . 109 .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 6 . 187 .
     %<masåravidalàkàratålàklinnakalevaraþ .
     pauùe càbde catustriü÷e navame'bde site mçtaþ ..>%) ÷yàmalatà . iti ratnamàlà ..

#<masårà>#, strã, (masyati pariõamatãti . mas + åran . striyàü ñàp .) ve÷yà . masårakalàyaþ . iti medinã . re, 201 ..

#<masårikà>#, strã, (masåreva . masårà + kan . striyàü ñàp . ata itva¤ca .) kuññanã . iti ÷abdamàlà .. * .. vasantarogaþ . tasyotpàdanakriyà ñãkà iti khyàtà . sà tu gostanaja-naragàtraja-masårikàpåyena bhavati . yathà --
     %<dhenustanyamasårikà naràõà¤ca masårikà .
     tajjalaü bàhumålàcca ÷astràntena gçhãtavàn ..
     bàhumåle ca ÷astràõi raktotpattikaràõi ca .
     tajjalaü raktamilitaü sphoñakajvarasambhavam ..>% iti dhanvantarikçta÷àkteyagranthaþ .. tatparyàyaþ . pàparogaþ 2 raktavañã 3 masårã 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. * .. atha masårikàdhikàraþ . tatra masårikàviprakçùñanidànapårbikàü saüpràptimàha .
     %<kañvamlalavaõakùàraviruddhàdhya÷anà÷anaiþ .
     duùñaniùpàva÷àkàdyaiþ praduùñapavanodakaiþ ..
     kruddhagrahekùaõàccàpi de÷e doùàþ samudbhavàþ .
     janayanti ÷arãre'smin duùñaraktena saïgatàþ ..
     masåràkçtisaüsthànàþ pióakàþ syurmasårikàþ ..>% kùàro yavakùàraþ . viruddhàdhya÷anà÷anaiþ kañvàdiviruddhàntànàma÷anaiþ . atha ca adhya÷anà÷anaü adhikama÷anaü adhya÷anam . duùñaniùpàva÷àkàdyaiþ duùñairniùpàva÷àkàdyaiþ . àdya÷abdànmadhvàlukàdi taiþ . praduùñapavanodakaiþ saviùakusumàdisaüsargàt kruddhagrahekùaõàccàpi de÷e de÷e kruddhagrahà ràhu÷anai÷caràdayasteùàmãkùaõàddçùñeþ yasmin de÷e kruddhagrahadçùñiþ tatràpi masårikotpattirityarthaþ . masåràkçtisaüsthànà masårasya yà àkçtistadvatsaüsthànamàkçtiryàsàü tàþ .. * .. atha pårbaråpamàha .
     %<tàsàü pårbaü jvaraþ kaõóurgàtrabhaïgo'ratirbhramaþ .
     tvaci ÷ophaþ savaivarõyo netraràgastathaiva ca ..>% vàtajàmàha . sphoñàþ kçùõàruõà råkùàstãvravedanayànvitàþ . kañhinà÷cirapàkà÷ca bhavantyanilasambhavàþ ..
     %<sandhyasthiparvaõàü bhedaþ kàsaþ kampo'ratirbhramaþ .
     ÷oùastàlvoùñhajihvànàü tçùõà càrucisaüyutà ..>% paittikàmàha .
     %<raktàþ pãtàþ sitàþ sphoñàþ sadàhàstãvravedanàþ .
     bhavantyacirapàkà÷ca pittakopasamudbhavàþ ..>%
     %<vióbheda÷càïgamarda÷ca dàhastçùõàrucistathà .
     mukhapàko'kùipàka÷ca jvarastãvraþ sudàruõaþ ..>% raktajàmàha .
     %<raktajàyàü bhavantyete vikàràþ pittalakùaõàþ ..>% atha kaphajàmàha .
     %<÷vetàþ snigdhàþ bhç÷aü sthålàþ kaõóurà mandavedanàþ .
     masårikàþ kaphodbhåtà÷cirapàkàþ prakãrtitàþ ..
     kaphaprasekaþ staimityaü ÷iroruggàtragauravam .
     hçllàsaþ sàrucinidrà tandràlasyasamanvitàþ ..>% sànnipàtikãmàha .
     %<nãlà÷cipiñavistãrõà madhye nimnà mahàrujaþ .
     påtisràvà÷ciraü pàkàþ prabhåtàþ sarvadoùajàþ ..>% saptadhàtugatàmàha .
     %<masårikàstvacaü pràptàstoyavudvudasannibhàþ .
     svalpadoùàþ prajàyante bhinnàstoyaü sravanti ca ..>% tvacaü pràptàþ tvacchabdenàtra rasa ucyate rasà÷rayatvàt .. * .. raktasthàmàha .
     %<raktasthà lohitàkàràþ ÷ãghrapàkàstanutvacaþ .
     sàdhyà nàtyarthaduùñàstu bhinnà raktaü sravanti ca ..>% sàdhyà raktasthà ityarthaþ . nàtyarthaduùñàstu atyarthaduùña÷oõitàþ punarna sàdhyàþ kintu kaùñasàdhyàþ .. * .. màüsasthàmàha .
     %<màüsasthàþ kañhinàþ snigdhà÷cirapàkàstanutvacaþ .
     gàtra÷ålàni÷aü kaõóårmårchàdàhatçùànvitàþ ..>% medasthàmàha .
     %<medojà maõóalàkàrà mçdavaþ ki¤cidunnatàþ .
     ghorajvaraparãtà÷ca sthålàþ snigdhàþ savedanàþ .
     sammohàratisantàpàþ ka÷cidàbhyo vinistaret ..>% asthimajjàgate pràha .
     %<kùudrà gàtrasamà råkùà÷cipiñàþ ki¤cidunnatàþ .
     bhajjasthà bhç÷asammohavedanàratisaüyutàþ ..
     bhramareõeva viddhàni kurvantyasthãni sarvataþ .
     chindanti marmadhàmàni pràõànà÷u haranti tàþ ..>% gàtrasamàþ gàtratulyavarõàþ . cipiñàþ cipiñàkàràþ . majjàgrahaõenàsthno'pi grahaõaü tadàdhàratvàt . ataevàgre bhramareõeva viddhàni kurvantyasthãni sarvata iti . marmadhàmàni marmasthànàni .. * .. ÷ukragatàmàha .
     %<pakràbhàþ pióakàþ snigdhàþ ÷lakùõà÷càtyarthavedanàþ .
     stamityàratisagmohadàhonmàdasamanvitàþ ..
     ÷ukragàyà masåryàstu lakùaõàni bhavanti hi .
     nirdiùñaü kevalaü cihraü jãvanantu na dç÷yate ..>% pakvàbhàþ pakvàkàràþ na tu pakvàþ . ÷lakùõàþ komalàþ . nirdiùñaü kevalaü cihraü natvasyà÷cikitsà yuktà yato jãvanaü na dç÷yate . saptàpyetà doùahetuü vinà na bhavanti . doùamantareõa rasàdiduùñerabhàvàdityata àha .
     %<doùami÷ràstu saptaità draùñavyà doùalakùaõaiþ ..>% carmajàmàha .
     %<kaõñharodhàrucã tandrà pralàpàratisaüyutàþ .
     du÷cikitsàþ samuddiùñàþ pióakà÷carmasaüj¤itàþ ..>% romàntikàmàha .
     %<romakåponnatisamà ràgiõyaþ kaphapittajàþ .
     kàsàrocakasaüyuktà romà¤cajvarapårbikàþ ..>% sàdhyàþ pràha .
     %<tvagantà raktagà÷caiva pittajàþ ÷leùmajàstathà .
     ÷leùmapittakçtà÷caiva sukhasàdhyà masårikàþ .
     imà vinàpi kriyayà pra÷àmyanti ÷arãriõàm ..>% tvaggatà rasagatàþ .. * .. kaùñasàdhyatamàþ pràha .
     %<vàtajà vàtapittotthà vàta÷leùmakçtà÷ca yàþ .
     kaùñasàdhyatamàstàstu yatnàdetà upàcaret ..>% asàdhyàþ pràha .
     %<asàdhyàþ sannipàtotthàstàsàü vakùyàmi lakùaõam .
     prabàlasadç÷àþ kà÷cit kà÷cijjambuphalopamà .
     lohajàlasamàþ kà÷cidatasãphalasannibhàþ ..
     àsàü bahuvidhà varõà jàyante doùabhedataþ ..>% prabàlasadç÷à ityàdi . àsàü prabàlajambuphalalohaguñikàtasãphalasàdç÷yaü varõena . anuktavarõasaügrahàrthamàha . àsàü bahuvidhà varõà iti .. * .. aparà÷càsàdhyàþ pràha .
     %<kàso hikkà pramoha÷ca jvarastãvraþ sudàruõaþ .
     pralàpàratimårchà÷ca tçùõà dàho'tighårõatà ..>% dàhasthàne daurgandhya iti ca pàñhaþ .
     %<mukhena prasravedraktaü tathà vràõena cakùuùà .
     kaõñhe ghurghurakaü kçtvà ÷vasityatyarthadàruõam ..
     masårikàbhibhåtasya yasyaitàni bhiùagvaraiþ .
     lakùaõànãha dç÷yante na dadyàttatra bheùajam ..>% masårikàsvariùñamàha .
     %<masårikàbhibhåto yo bhç÷aü ghràõena ni÷vaset .
     sa bhç÷aü tyajati pràõàn tçùõàrto vàyudåùitaþ ..>% vàyudåùitaþ apatànakàdivàtavyàdhidåùitaþ .. masårikàhaitukaü ÷othavi÷eùamàha .
     %<masårikànte ÷othaþ syàt kårpare maõibandhake .
     tayàüsaphalake vàpi du÷cikitsaþ sudàruõaþ ..>% du÷cikitsaþ kaùñasàdhyaþ . duþ÷abdo'tra niùedhe tenàsàdhya ityeke .
     %<kà÷cidvinàpi yatnena sidhyantyà÷u masårikàþ .
     dçùñàþ kçcchrataràþ kà÷cit kà÷cit sidhyanti và navà ..
     kà÷cinnaiva tu sidhyanti sàdhyamànàþ prayatnataþ ..>% atha masårikàyà÷cikitsà .
     %<masårikàyàü kuùñhoktà lepanàdikriyà hità .
     pitta÷leùmavisarpoktakriyà càtra pra÷asyate ..
     ÷vetacandanakalkoktaü hilamocãbhavaü dravam .
     pibenmasårikàrambhe naiva và kevalaü rasam ..>% hilamocikà ÷àkavi÷eùaþ . hurahura iti loke .
     %<dbe pa¤camåtyau ràsnà ca dhàttru÷ãraü duràlabhà .
     sàmçtaü dhànyakaü mustaü jayedvàtamasårikàm ..
     ma¤jiùñhà bahupàtplakùa÷irãùoóumbaratvacaþ .
     vàtajàyàü masåryàü syàt pralepaþ saghçto hitaþ ..>% bahupàdvañaþ .
     %<guóåcã madhukaü dràkùà morañaü dàóimaiþ saha .
     pàkakàle pradàtavyaü bheùajaü guóasaüyutam ..
     tena kupyati no vàyuþ pàkaü yànti masårikàþ .
     masårikàsu bhu¤jãta ÷àlãn mudgàn masårakàn ..
     rasaü madhuramevàdyàt saindhava¤càlpamàtrakam .
     pañolamålaü kvathitaü morañaü surasaü tathà ..>% pañolamålaü kvathitamityatraü pañolaü kathita¤caiveti và pàñhaþ .
     %<àdàveüva masåryàntu pittajàyàü prayojayet .
     nimbaparpañakaþ pàñhà pañola÷candanadvayam ..
     u÷ãraü kañukà dhàtrã tathà vàsà duràlabhà .
     eùàü pànaü ÷ubhaü ÷ãtamuttamaü ÷arkarànvitam .
     masåryàü pittajàyàntu prayoktavyaü vijànatà ..
     dàhe jvare visarpe ca vraõe pittàdhike'pi ca .
     masåryo raktajà nà÷aü yànti ÷oõitamokùaõaiþ ..
     vàsàmustakabhånimbatriphalendrayavàsakam .
     pañolàriùñakaü vàpi kvàthayitvà samàkùikam .
     pibettena pra÷àmyanti masåryaþ kaphasambhavàþ ..>% indraþ indrayavaþ .. * ..
     %<÷irãùoóambaratvagbhyàü khadiràriùñajairjalaiþ .
     kaphotthàsu masårãùu lepaþ pittotthitàsu ca .. * ..>% nimbaparpañakaþ pàñhà pañolaþ kañurohiõã . candane dve u÷ãra¤ca dhàtrã vàsà duràlabhà .. eùa nimbàdikaþ kvàthaþ pãtaþ ÷arkarayànvitaþ . masårãü sarvajàü hanti jvaravãsarpasaüyutàm .. * .. utthità pravi÷ed yà ca tàü punarbàhyato nayet . kà¤canàrastvacaþ kvàthastàpyacårõàvacårõitaþ .. tàpyaü suvarõamàkùikam .
     %<ghàtrãphalaü samadhukaü kvathitaü madhusaüyutam .
     mukhe kaõñhe vraõe jàte gaõóåùàrthaü pra÷asyate .. * ..
     akùõoþ sekaü pra÷aüsanti gavedhumadhukàmbunà .
     gavedhurgavedhukà . gavaóuyà iti loke .
     madhukaü triphalà mårvà dàrvã tvak nãlamutpalam .
     u÷ãralodhrama¤jiùñhà pralepà÷cotane hitàþ .
     na÷yantyanena dçgajàtà masåryo na bhavanti ca ..
     pralepaü cakùuùordadyàdbahuvàrasya balkalaiþ .
     pa¤cabalkalacårõena kledinãmavadhånayet .
     bhasmanà kecidicchanti kecidgomayareõunà ..
     suùavãpatraniryàsaü haridràcårõasaüyutam .
     romajajvarasaüyuktavraõànàü ÷àntaye pibet ..>% niryàsaü dravam .. * .. atha masårikàbhedasya ÷ãtalàyà adhikàraþ . tatra ÷ãtalàyà råpamàha .
     %<devyà ÷ãtalayàkràntà masåryeva hi ÷ãtalà .
     jvara eva tathà bhåtàdhiùñhito viùamajvaraþ .
     sà ca saptavidhà khyàtà tàsàü bhedàn pracakùate ..
     jvarapårbà bçhatsphoñaiþ ÷ãtalà bçhatã bhavet .
     saptàhànniþsaratyeùà saptàhàt pårõatàü vrajet ..
     tatastçtãye saptàhe ÷uùyati skhalati svayam .
     tàsàü madhye yadà kàcit pàkaü gatvà sphuñaü sravet ..
     tatràvadhånanaü kuryàdvanagomayabhasmanà .
     nimbasatpatra÷àkhàbhirmakùikàmapasàrayet ..
     jala¤ca ÷ãtalaü dadyàt jvare'pi na tu dàpayet .
     sthàpayettaü sthale påte ramye rahasi ÷ãtale ..
     nà÷uciþ saüspç÷ettantu na ca tasyàntikaü vrajet .
     bahavo bhiùajo nàtra bheùajaü yojayanti hi ..
     kecit prayojayantyeva matanteùàmatha bruve .. * ..
     ye ÷ãtalena salilena vipiùya samyak ci¤càjabãjasahitàü rajanãü pibanti .
     teùàü bhavanti na kadàcidapãha dehe pãóàkarà jagati ÷ãtalikà vikàràþ ..
     mocàrasena sahitaü sitacandanena vàsàrasena madhukaü madhukena vàtha .
     àdau pibanti sumanàþsvarasena mi÷raü te nàpnuvanti bhuvi ÷ãtalikàvikàràn ..>% mocàrasena kadalãstambhajalena . madhukena vàtha athavà madhunà . àdau pårbaråpe jvaràgamanamàtre . sumanàþsvarasena jàtãpatrarasena .
     %<÷ãtalàsu kriyà kàryà ÷ãtalà rakùayà saha .
     badhnãyànnimbapatràõi parito bhavanàntare ..
     kadàcidapi no kàryamucchiùñasya prave÷anam .
     sphoñeùvadhikadàheùu rakùàreõåtkaro hitaþ ..
     tena te ÷oùamàyànti prapàkaü na bhajanti ca .
     rakùàreõåtkaraþ ÷uùkagomayabhasmacårõataþ ..
     candanaü vàsako mustaü guóåcã dràkùayà saha .
     eùàü ÷ãtakaùàyastu ÷ãtalàjvaranà÷anaþ ..>% ÷ãtakaùàyo himaþ .
     %<japahomopahàrai÷ca dànasvastyayanàrcanaiþ .
     viprago÷ambhagaurãõàü påjanaistàü samaü nayet ..
     strotra¤ca ÷ãtalàdevyàþ pañhet ÷ãtalino'ntike .
     bràhmaõaþ ÷raddhayà yuktastena ÷àmyati ÷ãtalà ..
     skanda uvàca .
     bhagavan ! devadeve÷a ! ÷ãtalàyàþ stavaü ÷ubham .
     vaktumarhasya÷eùeõa visphoñakabhayàpaham ..
     ã÷vara uvàca .
     namàmi ÷ãtalàü devãü ràsabhasthàü digambarãm .
     màrjanãkalasopetàü sårpàlaïkçtamastakàm ..
     vandehaü ÷ãtalàü devãü sarvarogabhayàpahàm .
     yàmàsàdya nivarteta visphoñakabhayaü mahat ..
     ÷ãtale ÷ãtale ceti yo bråyàddàhapãóitaþ .
     visphoñakabhayaü ghoraü kùipraü tasya praõa÷yati ..
     yastvàmudakamadhya tu dhçtvà saüpåjayennaraþ .
     visphoñakabhayaü ghoraü kule tasya na jàyate ..
     ÷ãtale jvaradagdhasya påtigandhagatasya ca .
     pranaùñacakùuùaþ puüsastvàmàhu jãüvanauùadham ..
     ÷ãtale tanujàn rogàn nçõàü harasi dustaràn .
     visphoñakavi÷ãrõànàü tvamekàmçtavarùiõã ..
     galagaõóagrahà rogà ye cànye dàruõà nçõàm .
     tvadanudhyànamàtreõa ÷ãtale yànti te kùayam ..
     na mantro nauùadhaü ki¤cit pàparogasya vidyate .
     tvamekà ÷ãtale ! tràtrã nànyàü pa÷yàmi devatàm ..
     mçõàlatantusadç÷ãü nàbhihçnmadhyasaüsthitàm .
     yastvàü vicintayeddevoü tasya mçtyurna jàyate ..
     aùñakaü ÷ãtalàdevyà yaþ pañhenmànavaþ sadà .
     visphoñakabhayaü ghoraü kule tasya na jàyate ..
     ÷rotavyaü pañhitavya¤ca narairbhaktisamanvitaiþ .
     upasargavinà÷àya paraü svastyayanaü mahat ..
     ÷ãtalàùñakametaddhi na deyaü yasya kasyacit .
     dàtavyaü hi sadà tasmai bhakti÷raddhànvito hi yaþ ..>% iti ÷rãskandapuràõe kà÷ãkhaõóe ÷ãtalàùñakastotraü samàptam .. iti bhàvaprakà÷e madhyakhaõóe caturtho bhàgaþ ..

#<masårikà>#, strã, ma÷aharã . ma÷àri iti bhàùà . yathà --
     %<daü÷àü÷ca ma÷akàü÷caiva varùàkàle nivàrayet .
     masårikàbhiþ pràvçtya ma¤ca÷àyinamacyutam ..>% iti pàdme kriyàyogasàre 12 adhyàyaþ ..

#<masårã>#, strã, (masåra + striyàü ïãù .) pàparogaþ . iti medinã . re, 201 .. sa tu vasantaroga iti prasiddhaþ . trivçt . raktatrivçt . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<masçõaü>#, tri, (samçõoti dãpyate iti . çõu dãptau + igupadheti kaþ . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) akarka÷am . snigdham . iti medinã . õe, 70 .. (yathà, raghuvaü÷añãkàrambhe mallinàthaþ .
     %<karuõàmasçõaiþ kañàkùapàtaiþ kuru màmamba ! kçtàrthasàrthavàham ..>%)

#<masçõà>#, strã, (masçõa + striyàü ñàp .) umà . iti medinã . õe, 70 . masãnà iti bhàùà ..

#<maska>#, ïa gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-sakaø-señ .) dantyamadhya iti durgasiühaþ . kvipi saüyogàderlope mak . mårdhvanyamadhya ityeke . kvipi saüyogàntalope mañ . ïa, maskate . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 3,651b]>@
#<maskaraþ>#, puü, (maskate gacchatyaneneti . maska + bàhulakàdaraþ . yadvà, makara + %<maskaramaskariõau veõuparivràjakayoþ .>% 6 . 1 . 154 . iti suñ nipàtyate . iti kà÷ikà .) vaü÷aþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 161 .. randhavaü÷aþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<maskarã>#, [n] puü, (maskate itastato gacchatyaneneti . maska + bàhulakàdaraþ . maskaro daõóaþ so'styasyeti . maskara + iniþ . yadvà, mà kartuü karma niùeddhuü ÷ãlamasya . %<maskaramaskariõau veõuparivràjakayoþ .>% 6 . 1 . 154 . iti inirnipàtyate .) bhikùuþ . ityamaraþ . 2 . 7 . 47 .. (yathà, bhaññikàvye . 5 . 63 .
     %<adhãyannàtmavidvidyàü dhàrayan maskarivratam .
     vadan bahvaïgulisphoñaü bhråkùepa¤ca vilokayan ..>%) candraþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<masja>#, o ÷a ñu au snàne . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàø-paraø-akaø-aniñ .) dantyamadhyaþ kvipi saüyogàdilope mak . o, magnaþ . ÷a, majjatã majjantã . ñu, majjathuþ . amàïkùãt . snàyate'neneti snànamiha jalàntaþprave÷aþ . majjati prastaro jale . iti durgàdàsaþ ..

#<mastaü>#, klã, (masyate parimãyate . mas parimàõe + ktaþ .) mastakam . iti dviråpakoùaþ .. (yathà, amarañãkàyàü matuùyavarge . 95 . raghunàtha cakravartidhçta÷lokaþ ..
     %<daõóakamaõóalumaõóitahastaþ sulalitatilakavibhåùitamastaþ ..>%)

#<mastakaþ>#, puü, klã, (masyate parimãyate . mas + %<iùya÷ibhyàü takan .>% uõà 0 3 . 148 . ityatra . %<bàhulakàt masyaterapi takan .>% ityujjvaladattoktyà takan .) pradhànàïgam . màthà iti bhàùà .. (yathà, màrkaõóeyapuràõe . 14 . 78 .
     %<bimrat kle÷amavàpnoti so'pyevaü ÷irasà ÷ilàm .
     kùutkùàmo'harni÷aü bhàrapãóàvyathitamastakaþ ..>%) tatparyàyaþ . uttamàïgam 2 ÷iraþ 3 ÷ãrùam 4 mårdhà 5 . ityamaraþ . 2 . 6 . 94 .. muõóam 6 ÷iram 7 . iti ÷abdaratnàvalã .. varàïgam 8 . iti jañàdharaþ .. kam 9 puõóram 10 mauliþ 11 kapàlam 12 ke÷abhåþ 13 . iti ràjanirghaõñaþ .. (mastam 14 . iti dviråpakoùaþ .) tasya ÷ubhà÷ubhalakùaõaü yathà --
     %<chatràkàraiþ ÷irobhistu nçpà nimna÷irà dhanã .
     cipiñai÷ca piturmçtyurgavàóhyàþ parimaõóalaiþ ..
     ghañamårdhà pàparucirdhanàdyaiþ parivarjitaþ ..>% iti gàruóe 66 adhyàyaþ .. mastake adhomukhasahasradalakamalamasti tat karõikàyàü paramàtmà tiùñhati . yathà . svàïke uttànau karau kçtvà so'hamiti jãvàtmànaü hçdayasthaü dãpakalikàkàraü målàdhàrasthakulakuõóalinyà saha susamnàvartmanà målàdhàrasvàdhiùñhànamaõipårànàhatavi÷uddhàj¤àkhyaùañcakràõi bhittvà ÷iro'vasthitàdhomukhasahasradalakamalakarõikàntàrgataparamàtmani saüyojyetyàdi tantrasàraþ .. tathà ca .
     %<susumnàvartmanà so'hamiti mantreõa yojayet .
     sahasràre ÷iraþsthàne paramàtmani de÷ikaþ ..>% iti gautamãyatantram ..

#<mastakasnehaþ>#, puü, (mastakasya snehaþ .) ÷iromajjà . yathà --
     %<godantu mastakasneho mastiùko mastuluïgakaþ ..>% iti hemacandraþ . 3 . 289 ..

#<mastakàkhyaþ>#, puü, (mastakamiti àkhyà yasya .) vçkùa÷iraþ . iti ÷abdattandrikà ..

#<mastadàru>#, klã, (mastaü mastakamiva uccaü dàru .) devadàru . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<mastamålakaü>#, klã, (målameva målakaü svàrthe kan . mastasya målakam .) ÷iro'dhaþ . iti ÷abdacandrikà . ghàó iti bhàùà ..

#<mastiùkaü>#, klã, (mastaü mastakaü iùyati svàdhàratvena pràpnotãti . iùa gatau + kaþ . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) mastakabhavaghçtàkàrasnehaþ . magaja iti pàrasyabhàùà .. tatparyàyaþ . gordam 2 . ityamaraþ . 3 . 6 . 65 .. godam 3 mastakasnehaþ 4 mastuluïgakaþ 5 . iti hemacandraþ . 3 . 289 .. (yathà, çgvede . 10 . 163 . 1 .
     %<yakùmaü ÷ãrùaõyaü mastiùkàjjihvàyà vivçhàmi te ..>%)

#<mastu>#, klã, (masyati pariõamatãti . mas +
     %<sitanigamimasisacyavidhठkru÷ibhyastun .>% uõàø 1 . 70 . iti tun .) dadhibhavamaõóam . dadhira màt iti bhàùà .. ityamaraþ 2 . 9 . 94 .. dadhijalam . dviguõavàriyutaü dadhi . asya guõàþ .
     %<uùõàmlaü rucipittadaü ÷ramaharaü balyaü kaùàyaü saraü bhukticchandakaraü tçùodaragadaplãhàr÷asàü nà÷anam .
     ÷rotaþ÷uddhikaraü kaphànilaharaü viùñambha÷ålàpahaü pàõóu÷vàsavikàragulma÷amanaü mastu pra÷astaü laghu ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<mastu klamaharaü svalpaü laghu bhuktàbhilàùakçt .
     ÷rotovi÷odhanaü hlàdi kaphatçùõàvilàpaham ..
     avçùyaü prãõanaü ÷ãghraü bhinatti malasaügraham ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<mastuluïgaþ>#, puü, (mastu iva liïgaü sàdç÷yamasya . pçùodaràditvàt ikàrasya ukàraþ .) mastiùkam . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, su÷rute såtrasthàne 23 adhyàye . %<bhinne và ÷iraþkapàle yatra mastuluïgadar÷anaü tridoùaliïgapràdurbhàvaþ kàsa÷vàsau và yasyeti ..>%)

@<[Page 3,652a]>@
#<mastuluïgakaþ>#, puü, (mastuluïga + svàrthe kan .) mastiùkam . iti hemacandraþ . 3 . 289 ..

#<maha>#, påje . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) mahati . iti durgàdàsaþ ..

#<maha>#, i ka tviùi . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøparaø-akaø-señ .) i ka, maühayati . tviùi dãptau . iti durgàdàsaþ ..

#<maha>#, i ïa vçddhau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-akaø-señ .) i, maühyate . ïa, maühate . iti durgàdàsaþ ..

#<maha>#, t ka påje . iti kavikalpadrumaþ .. (adanta curàø-paraø-sakaø-señ .) mahayati . iti durgàdàsaþ ..

#<mahaþ>#, puü, (mahyate påjyate'sminniti . maha + %<puüsi saüj¤àyàü ghaþ pràyeõa .>% 3 . 3 . 118 . iti ghaþ . maha + ac ityujjvaladattaþ . 4 . 188 .) utsavaþ . ityamaraþ . 1 . 7 . 188 .. (yathà, màghe . 6 . 19 .
     %<na khalu dåragato'pyativartate mahamasàviti bandhutayoditaiþ ..>% mahate påjyate iti .) tejaþ . iti medinã . he 7 .. yaj¤aþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, harivaü÷e . 71 . 18 .
     %<tasmàt pràvçùi ràjànaþ sarve ÷akraü mudà yutàþ .
     mahaiþ sure÷amarcanti vayamanye ca mànavàþ ..>%) mahiùaþ . iti hemacandraþ .. (tri, mahat . yathà, çgvede . 10 . 91 . 8 .
     %<mahe vçõate nànyaü tvat ..>% %<mahe mahati .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<mahaþ>#, [s] klã, (mahyate påjyate'sminniti . maha + %<sarvadhàtubhyo'sun .>% uõàø 4 . 188 . iti asun .) utsavaþ . (mahyate påjyate iti . maha + asun .) tejaþ . iti medinã . se, 30 .. (yathà, raghuñãkàrambhe mallinàthaþ .
     %<antaràyatimiropa÷àntaye ÷àntapàvanamacintyavaibhavam .
     taü naraü vapuùi ku¤jaraü mukhe manmahe kimapi tundilaü mahaþ ..>% mahyante påjyante devàdayo'sminniti . maha + asun .) yaj¤aþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (udakam . iti nighaõñuþ . 1 . 12 .. påjyamàne, tri . yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 20 . 6 .
     %<jihvà me bhadraü vàïmaho mano manyuþ svaràt bhàmaþ ..>% %<vàk vàgindriyaü mahaþ påjyamànàstu .>% iti tadbhàùye mahãdharaþ .. mahati . yathà, çgvede . 8 . 23 . 16 . %<maho ràye tamutvà samidhãmahi .>% %<maho mahate ràye dhanàya .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<mahachaþ>#, puü, (mahaþ kàyati prakà÷ayatãti . mahas + kai + kaþ . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) bahulàmodaþ . iti jañàgharaþ ..

@<[Page 3,652b]>@
#<mahat>#, klã, (mah + ati . nipàtita÷ca .) ràjyam . iti medinã . ve, 140 .. (yathà, chàndogyopaniùadi . 5 . 2 . 4 . %<atha yadi mahajjigamiùedamàvàsyàyàü dãkùità paurõamàsyà ràtrau ityàdi ..>% brahma . yathà, mahàbhàrate . 3 . 312 . 44 .
     %<÷rutena ÷rotriyo bhavati tapasà vindate mahat ..>% udakam . iti nighaõñuþ . 1 . 12 ..)

#<mahat>#, tri, (mahyate påjyate'sau iti . mah + %<vartamàne pçùadbçhanmahajjagacchatçvacca .>% uõàø 2 . 84 . iti atiþ nipàtyate .) mahàn . mahatã . vaóraþ . iti medinã . te, 140 .. tatparyàyaþ . vi÷aïkañam 2 pçthu 3 bçhat 4 vi÷àlam 5 pçthulam 6 vaóram 7 uru 8 . vipulam 9 . ityamaraþ . 2 . 1 . 60 .. pulam 10 vistãrõam 11 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, raghau . 12 . 40 .
     %<tasmin ràma÷arotkçtte bale mahati rakùasàm ..>%) tadvaidikaparyàyaþ . bradhnaþ 2 çùvaþ 3 bçhat 4 ukùitaþ 5 tavasaþ 6 taviùaþ 7 mahiùaþ 8 abhvaþ 9 çbhukùàþ 10 ukùà 11 vihàyàþ 12 yahvaþ 13 vavakùitha 14 vivakùase 15 ambhçõaþ 16 màhinaþ 17 gabhãraþ 18 kakuhaþ 19 rabhasaþ 20 bràdhan 21 virap÷ã 22 adbhutam 23 vaühiùñhaþ 24 barhiùat 25 . iti pa¤caviü÷atirmahannàmàni . iti vedanighaõñau 3 adhyàyaþ .. * .. (prakçteràdyovikàraþ . yathà, sàükhyasåtram . 1 . 61 . %<sattvarajastabhasàü sàmàvasthà prakçtiþ prakçtermahàn mahato'haïkàraþ ..>% iti ..) mahacchabdasya ÷aïkhàdi÷abdavi÷eùàõàü pårbaü prayoganiùedho yathà --
     %<÷aïkhe taile tathà màüse vaidye jyotiùike dvije .
     yàtràyàü pathi nidràyàü mahacchabdo na dãyate ..>% iti bhaññiprathamasvargãyacaturtha÷lokañãkàyàü bharataþ ..

#<mahatã>#, strã, (mahat + ïãù .) vallakãbhedaþ . iti medinã . te, 140 .. nàradavãõà . bçhatpramàõà . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, ÷i÷upàlavadhe . 1 . 10 .
     %<sphuñãbhavadgràmavi÷eùamårchanàmavekùamàõaü mahatãü muhurmuhuþ ..>%) bçhatã . vàrtàkã . iti ràjanirghaõñaþ .. (ku÷adbãpasthanadãvi÷eùaþ . yathà, màtsye . 121 . 74 .
     %<mahatã saptamã proktà puna÷caiùà dhçtiþ smçtà .
     anyàstàbhyo'pi sa¤jàtà ÷ata÷o'tha sahasra÷aþ ..>% pàripàtranirgatanadãvi÷eùaþ . yathà, màtsye . 113 . 23 -- 24 .
     %<varõà÷à candanà caiva kàverã mahatã tathà .
     pàrà carmaõvatã puùpà viduùà veõumatyapi .
     ÷iprà hyavantã kuntã ca pàripàtrà÷ritàþ smçtàþ ..>%)

@<[Page 3,652c]>@
#<mahatãdvàda÷ã>#, strã, (mahatãti khyàtà dbàda÷ã .) ÷ravaõadvàda÷ã . yathà --
     %<màsi bhàdrapade ÷ukle dvàda÷ã ÷ravaõànvità .
     mahatã dvàda÷ã j¤eyà upavàse mahàphalà ..>% iti gàruóe 141 adhyàyaþ ..

#<mahattattvaü>#, klã, (mahacca tat tattva¤ceti .) caturviü÷atitattvàntargatadvitãyatattvam . tattu prakçterutpannam . samaùñibuddhisvaråpam . tatparyàyaþ . yathà --
     %<mahànàtmà matirviùõurjiùõuþ ÷ambhu÷ca vãryavàn .
     buddhiþ praj¤opalabdhi÷ca tathà khyàtirdhçtiþ smçtiþ .
     paryàyavàcakaiþ ÷abdairmahànàtmà vibhàvyate .
     taü jànan bràhmaõo vidvàn pramohaü nàdhigacchati ..>% iti mahàbhàrate à÷vamedhikaparva .. api ca .
     %<ekà mårtistayo bhàgà brahmaviùõumahe÷varàþ .
     savikàràt pradhànàttu mahattattvaü prajàyate ..
     mahàniti yataþ khyàtirlokànàü jàyate sadà .
     ahaïkàra÷ca mahato jàyate mànavardhanaþ ..>% iti màtsye 2 adhyàyaþ ..

#<mahattaraþ>#, puü, strã, (ayamanayorati÷ayena mahàn . mahat + tarap .) ÷ådraþ . yathà --
     %<÷ådraþ syàt pàdajo dàso gràmakåño mahattaraþ .>% iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 5 . 34 .
     %<kenàyaü racito'treti so'pçcchacca mahattaràn .
     te ca nyavedayaüstasmai kartàraü tilakasya màm ..>%) ati÷ayamahati, tri .. (yathà, mahàbhàrate . 7 . 199 . 59 .
     %<dadar÷a bhç÷adurda÷aü sarvadevairabhiùñutam .
     aõãyàüsamaõubhya÷ca bçhadbhya÷ca mahattaram ..>%)

#<mahattvaü>#, klã, (mahat + tva .) mahato bhàvaþ . yathà, bhàùàparicchede .
     %<mahattvaü ùaóvidhe heturindriyaü karaõaü matam ..>% %<mahattvaü ùaóvidha iti . dravyapratyakùe mahattvaü samavàyasambandhena kàraõam . dravyasamavetànàü guõakarmasàmànyànàü pratyakùe svà÷rayasamavàyasambandhena . dravyasamavetasamavetànàü råpatvàdãnàü pratyakùe svà÷rayasamavetasamavàyasambandhena kàraõam .>% iti siddhàntamuktàvalã .. (÷reùñhatvam . yathà, ràmàyaõe . 1 . 1 . 101 .
     %<jana÷ca ÷ådro'pi mahattvamãyàt ..>% %<mahattvaü ÷raiùñhyam .>% iti taññãkà .)

#<maharlokaþ>#, puü, (maha÷càsau loka÷ceti . karmadhàrayaþ .) bhåràdisaptalokàntargatacaturthalokaþ . yathà --
     %<bhårbhuvaþ svarmaha÷caiva jana÷ca tapa eva ca .
     satyaloka÷ca saptaite lokàstu parikãrtitàþ ..
     caturmukhadinasyànte jagadetaccaràcaram ..
     tadà hi dahyate sarvaü trailokyaü bhårbhuvàdikam .
     janaü prayànti tàpàrtà maharlokanivàsinaþ ..>% iti vahnipuràõam ..
     %<caturthe tu maharloke tiùñhante kalpavàsinaþ ..>% iti devãpuràõam ..

#<maharùabhã>#, strã, (mahatã càsau çùabhã ceti karmadhàrayaþ .) kapikacchuþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<maharùiþ>#, puü, (mahàü÷càsau çùi÷ceti .) vyàsàdiþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. asya vyutpattyàdiryathà --
     %<çùirhiüsàgato dhàturvidyàsatyatapaþ÷rutaiþ .
     eùa sannicayo yasmàd bràhmaõa÷ca tatastvçùiþ ..
     vivçttisamakàlantu buddhyà vyaktimçùistvayam .
     çùate paramaü yasmàt paramarùistataþ smçtaþ ..
     gatyarthàdçùaterdhàtornàmanirvçtikàraõam .
     yasmàdeùa svayambhåtastasmàcca çùità matà ..
     tene÷varàþ svayambhåtà brahmaõo mànasàþ sutàþ .
     vivardhamànaistairbuddhvà mahàn parigataþ paraþ ..
     yasmàdçùiþ paratvena mahàüstasmànmaharùayaþ .
     ã÷varàõàü sutàsteùàü mànasà÷caurasà÷ca vai ..
     çùayastatparatvena bhåtàdiçùayastataþ .
     çùiputtrà çùãkàstu maithunàdgarbhasambhavàt ..
     paratvenarùayaste vai bhåtàdiçùikàstataþ .
     çùãkàõàü sutà ye vai vij¤eyà çùiputtrakàþ ..
     ÷rutvà çùaü paratvena nàma tasmàt ÷rutarùayaþ .
     avyaktàtmà mahànàtmàhaïkàràtmà tathaiva ca ..
     bhåtàtmà cendriyàtmà ca teùàntu j¤ànamucyate .
     ityevamçùijàtyastu pa¤ca tàn nàmabhiþ ÷çõu ..
     bhçgurmarãciratri÷ca aïgiràþ pulahaþ kratuþ .
     manurdakùo va÷iùñha÷ca pulastya÷ceti te da÷a ..
     brahmaõo mànasà hyete utpannàþ svayamã÷varàþ .
     paratvenarùayastasmàdbhåtàstasmànmaharùayaþ ..>% iti màtsye 120 adhyàyaþ ..

#<mahallakaþ>#, puü, (mahataþ strãrakùàdiråpàn vipulàn bhàrànityarthaþ làti gçhõàtãti . là + %<àto'nupasarge kaþ .>% 3 . 2 . 3 . iti kaþ . tataþ svàrthe kan . yadvà, mahàntaü caritraguõaü lakati àsvàdayatãti . lak àsvàdane + ac .) antaþpurarakùakaþ . tatparyàyaþ . sauvidallaþ 2 ka¤cukã 3 sthàpatyaþ 4 sauvidaþ 5 vidàïkaþ 6 . iti jañàdharaþ .. sauvidallakaþ 7 antarvaü÷ikaþ 8 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<mahallikaþ>#, puü, (mahànta caritraguõaü likhatãveti . mahat + likha + kaþ . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) antaþpurarakùakaþ . khojà iti bhàùà .. tasya lakùaõaü yathà --
     %<muùka÷ånyo'nupastho yaþ strãsvabhàvo mahallikaþ ..>% iti ÷abdamàlà ..

#<mahasaü>#, klã, (mahyate påjyate'neneti . maha + %<atyavicamitaminamãti .>% uõàø 3 . 117 . iti asac .) j¤ànam . prakàraþ . ityuõàdikoùaþ ..

@<[Page 3,653b]>@
#<mahà>#, strã, (mahyate påjyate iti . mah + gha . striyàü ñàp .) gopavallã . iti ÷abdacandrikà . gorakùacàkuliyà iti bhàùà .. strãgavã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<mahàkacchaþ>#, puü, (mahàn vipulaþ kaccho jalapràyade÷o'sya .) samudraþ . varuõaþ . iti medinã . che, 6 .. parvataþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<mahàkaõñakinã>#, strã, (mahatã càsau kaõñakinã ceti .) vi÷vasàrakam . iti ÷abdacandrikà . phaõimanasà iti bhàùà ..

#<mahàkandaþ>#, puü, (mahàü÷càsau kanda÷ceti .) rasonakaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 148 .. målakam . iti ÷abdaratnàvalã .. càõakyamålakam . raktala÷unam . ràjapalàõóaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mahàkapitthaþ>#, puü, (mahàü÷càsau kapittha÷ceti .) vilvavçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<mahàkara¤jaþ>#, puü, (mahàü÷càsau kara¤ja÷ceti .) kara¤javi÷eùaþ . vaóa kara¤jà iti bhàùà .. tat paryàyaþ . ùaógranthà 2 hasticàriõã 3 udakãrõaþ 4 viùaghnã 5 kàkaghnã 6 madahastinã 7 ÷àraïgeùñà 8 madhumatã 9 rasàyanã 10 hastirohaõakaþ 11 hastikara¤jakaþ 12 sumanàþ 13 kàkabhàõóã 14 madhumattà 15 . asya guõàþ . tãkùõatvam . uùõatvam . kañutvam . viùakaõóåvicarcikàkuùñhatvagdoùavraõanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mahàkarõikàraþ>#, puü, (mahàü÷càsau karõikàra÷ceti .) àragvadhaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mahàkàyaþ>#, puü, (mahàn kàyo'sya .) nandã . sa ca ÷ivadvàrapàlaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 150 . 24 .
     %<nandã÷varo mahàkàyo gràmaõãrvçùabhadhvajaþ ..>%) hastã . iti kecit .. (mahàn kàyaþ ÷arãramiti .) bçhat ÷arãram .. tadbati, tri .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 156 . 32 .
     %<mahàjavaü mahàkàyaü mahàmàyamarindamam ..>% striyàü ñàp . kumàrànucaramàtçgaõavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 9 . 46 . 24 .
     %<rohitàkùã mahàkàyà haripiõóà ca bhåmipa ! ..>%)

#<mahàkàrtikã>#, strã, (mahatã càsau kàrtikã ceti .) rãhiõãnakùatrayuktà kàrtikãpårõimà . yathà --
     %<pràjàpatyaü yadà çkùaü tathaitasyàü naràdhipa ! .
     sà mahàkàrtikã proktà devànàmapi durlabhà ..>% iti pàdme 2 khaõóe 3 adhyàyaþ ..

#<mahàkàlaþ>#, puü, (mahàü÷càsau kàla÷ceti .) viùõusvaråpàkhaõóadaõóàyamànasamayaþ . yathà . kàlo ghañavàn mahàkàlatvàt . iti siddhàntalakùaõam .. mahàdevaþ . (tanniruktiryathà mahànirvàõatantre . 4 . 31 .
     %<kalanàt sarvabhåtànàü mahàkàlaþ prakãrtitaþ .
     mahàkàlasya kalanàt tvamàdyà kàlikà parà ..>%) pramathagaõavi÷eùaþ . iti medinã . le, 159 .. (ujjayinãstha÷ivaliïgavi÷eùaþ . yathà, kathàsaritsàgare . 11 . 31 -- 32 .
     %<astãhojjayinã nàma nagarã bhåùaõaü bhuvaþ .
     hasantãva mudhàdhautaiþ pràsàdairamaràvatãm ..
     yasyàü vasati vi÷ve÷o mahàkàlavapuþ svayam .
     ÷ithilãkçtakailàsanivàsavyasano haraþ ..>% tãrthavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 82 . 47 .
     %<mahàkàlaü tato gacchet niyato niyatà÷anaþ .
     koñitãrthamupaspç÷ya hayamedhaphalaü labhet ..>%) latàvi÷eùaþ . màkàla iti bhàùà .. tatparyàyaþ . urukàlaþ 2 kimpàkaþ 3 kàkamardakaþ 4 . iti ratnamàlà .. kàkamardaþ 5 devadàlikà 6 dàlà 7 dàlikà 8 jalaïgaþ 9 ghoùakàkçtiþ 10 . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà,
     %<antarmalinadehena bahiràhlàdakàriõà .
     mahàkàlaphaleneva kaþ khalena na va¤citaþ ..>% ityudbhañaþ ..) ÷ivaputtravi÷eùaþ . tasya janmavçttàntaü yathà -- ÷rãdevà åcuþ .
     %<eùa vai÷vànaraþ ÷rãmàn bhåritejomayo balã .
     mahàmaithunabãjantu tvattejaþ saügrahãùyati ..
     ityuktvà trida÷àþ sarve vãtihotraü puraþsthitam .
     tasmai nide÷ayàmàsuþ sambhave sarvahetave ..
     tataþ ùaóaïgaü svaü reto vàdite dahanànane .
     utsasarja mahàbàhurmahàmaithunakàraõam ..
     agnàvutsçjyamànasya tejasaþ ÷a÷abhçdbhçtaþ .
     aõudvayamatisvalpaü giriprasthe papàta ha ..
     tayoþ kàraõayoþ sadyaþ saübhåtau ÷aïkaràtmajau .
     eko bhçïgasamaþ kçùõo bhinnà¤jananibho'paraþ ..
     bhçïgã tasya tadà brahmà nàma bhçïgãti càkarot .
     mahàkçùõaikaråpasya mahàkàleti lokabhçt ..
     tatastau pàlayàmàsa ÷aïkaraþ pramathotkaraiþ .
     aparõayà càpi tathà kramàttàvabhivardhitau ..
     pravçddhau tau mahàtmànau haromàpratipàlitau .
     kramàdgaõe÷au kçtvà tau haro dvàri nyayojayat ..>% iti kàlikàpuràõe 45 adhyàyaþ .. tasya vànaramukhakàraõaü janmàntara¤ca yathà --
     %<athaikadomayà sàrdhaü nigåóhe ratimandire .
     narmàkaronmahàdevo modayukto ratipriyaþ ..
     yadà sà narmaõe yàtà gaurã smaraharàntikam .
     tadà bhçïgimahàkàlau dvàsthau dvàri pratiùñhitau ..
     narmàvasàne sà devã muktadhammillabandhanà .
     granthihãnagaladgàtrà vastramàlambya pàõinà ..
     vyastahàrà gandhapuùpairàkulairnàti÷obhanà .
     viluptakuïkumà daùñada÷anacchadavibhramà ..
     niþsçtà ratisaïketa÷àlàyà jalajànanà .
     ã÷adàghårõanayanà nicità svedabindubhiþ ..
     tàü niþsarantãü sahasà tathàbhåtàmaninditàm .
     ayogyàü vãkùituü cànyairvçùadhvajamçte priyam ..
     dadç÷aturmahàtmànau nàtihçùñàtmamànasau .
     bhçïgã càpi mahàkàlaþ pràptakàla÷ca kopataþ ..
     dçùñvà tau màtaraü dãnau tadà bhåtàvadhomukhau .
     cintà¤càjagmatustãvràü ni÷a÷vasaturuttamam ..
     tau pa÷yantàü tadà devã dadar÷a himavatsutà .
     cukopa ca tadàparõà vàkya¤caitaduvàca ha ..
     evaübhåtàntu màü kasmàdasambaddhàmapa÷yatàm .
     bhavantau tanayau ÷uddhau hrãmaryàdàvivarjitau ..
     tasmàdimàmamaryàdàü bhavantau nirapatrapau .
     akurvàtàü tato bhåyàdbhavatorjanma mànuùe ..
     mànuùãü yonimàsàdya màturãkùaõadoùataþ .
     bhaviùyato bhavantau tu ÷àkhàmçgamukhau bhuvi ..
     iti tàvumayà ÷aptau haraputtrau mahàmatã ..>%
     %<athomayà samaü devo viyatà candra÷ekharaþ .
     àjagàma tadà gacchan pràsàdaü prati taü nçpa ! ..
     dadç÷e'tha carantãü tàmumàyàþ sadç÷ãü guõaiþ .
     sarvalakùaõasampårõàü màdhavasyeva màdhavãm ..
     tàü dçùñvà nyagadaddevãü gaurãü vçùabhaketanaþ .
     smitaprasannavadanaþ prahasanniva bhàvinãm ..
     ã÷vara uvàca .
     iyaü te mànuùã mårtiþ priye tàràvatãti yà .
     bhçïgãmahàkàlayoste janmane vihità svayam ..
     tvatto hyananyakànto'haü nànyàü gantumihotsahe .
     tvamidànãü svayaü càsyàü mårtyàü pravi÷a bhàvini ! ..
     tata utpàdayiùyàmi mahàkàla¤ca bhçïgiõam ..
     ÷rãdevyuvàca .
     mamaiva mànuùã mårtiriyaü vçùabhaketana ! .
     vi÷àmi te'tra vacanàdutpàdaya sutadvayam ..
     pravive÷a tato devã svayaü tàràvatãtanau .
     mahàdevo'pi tasyàntu kàmàrthaü samupasthitaþ ..
     tataþ sàparõayàviùñà devã tàràvatã satã .
     kàmayànaü mahàdevaü svayamevàbhajanmudà ..
     tasmin kàle'bhavadgarbhaþ kàpàlã càsthimàlyadhçk .
     kàmàvasàne tasyàntu sadyo jàtaü sutadvayam .
     abhavannçpa÷àrdåla ! tathà ÷àkhàmçgànanam ..>% iti kàlikàpuràõe 46 -- 49 adhyàyàþ .. bàõàsurasya mahàkàlatvaü yathà -- çùaya åcuþ .
     %<kathito bhavatà sargaþ saü÷ayà api ÷àtitàþ .
     tvatprasàdànmahàbhàga ! kçtakçtyà vayaü guro ! ..
     bhåya÷ca ÷rotumicchàmo vayametaddvijottama ! .
     ko'nyo bhçïgã mahàkàlo jàtau vetàlabheravau ..
     vetàla¤ca mahàkàlaü bhairavaü bhçïgiõaü tathà .
     ÷çõa me dvija÷àrdåla ! kathameùàü catuùñayam ..
     màrkaõóeya uvàca .
     bhuvaü gate mahàkàle mànuyasthe ca bhçïgiõi .
     vetàlabhairavàkhye ca tathàbhåte dvijottamàþ ..
     varalabdhe ca vetàle bhairave tena saügate .
     andhakaü tapasà yuktaü bhçïgiõa¤càkaroddharaþ ..
     andhakastu haraü pårbaü virudhyàpadamàgataþ .
     pa÷càddharaü samàràdhya puttro'bhåttasya so'suraþ ..
     bhçïgisnehàdbhçïgiõaü taü saü j¤ayà càkaroddharaþ .
     snehena tu mahàkàlaü bàõaü valisutaü haraþ ..
     viùõunà cchinnabàhuü taü mahàkàlamathàkarot .
     evaü munivaràsteùàü saüjàta¤ca catuùñayam ..
     vetàlo bhairavo bhçïgã mahàkàletyanukramàt ..>% iti kàlikàpuràõe 85 adhyàyaþ .. * .. tasya dhyànàdi yathà --
     %<mahàkàlaü yajeddevyà dakùiõe dhåmravarõakam .
     bibhrataü daõóakhaññàïgau daüùñràbhãmamukhaü ÷i÷um ..
     vyàghracarmàvçtakañiü tundilaü raktavàsasam .
     trinetramårdhvake÷a¤ca muõóamàlàvibhåùitam ..
     jañàbhàralasaccandrakhaõóamugraü jvalannibham ..
     tathà ca kumàrãkalpe .
     devyàstu dakùiõe bhàge mahàkàlaü prapåjayet .
     huü kùrauü yàü ràü làü vàü kroü mahàkàlabhairava sarvavighnànnà÷aya nà÷aya hrãü ÷rãü phañ svàhà .
     ityanena pàdyàdibhiràràdhya tristarpayitvà målena devãü pa¤copacàraiþ påjayet . tathà ca kàlãtantre .
     mahàkàlaü yajedyatnàt pa÷càddevãü prapåjayet .
     kàlãkalpe .
     kavacaü kùrauü samuddhçtya yàü ràü làü và¤ca krontataþ .
     mahàkàlabhairaveti sarvavighnànnà÷ayeti ca ..
     nà÷ayeti punaþ procya màyàü lakùmãü samuddharet .
     phañ svàhayà samàyukto mantraþ sarvàrthasàdhakaþ ..>% iti tantrasàraþ ..

#<mahàkàlã>#, strã, (mahàkàla + patnyarthe ïãù .) mahàkàlasya patnã . sà tu pa¤cavaktvàùñabhujakàlãvi÷eùaþ . iti tantram .. (iyameva parà÷aktestàmasã ÷aktiþ . yathà, devãbhàgavate . 1 . 2 . 20 .
     %<tasyàstu sàttvikã ÷aktã ràjasã tàmasã tathà .
     mahàlakùmãþ sarasvatã mahàkàlãti tàþ striyaþ ..>%) atha mahàkàlãmantraþ .
     %<oü phreü phreü kroü kroü pa÷ån gçhàõa hråü phañ svàhà . ÷ma÷ànabhairavãmantreõa yàvat krårakarmaõi prayogaþ kartavyaþ . atha mahàkàlãmantraprayogaþ . tatra nyàsa÷uddhyàdikaü na kartavyam . tathà ca .
     nyàsa÷uddhyàdikaü ki¤cinnàtra kàryà vicàraõà .
     kçùõatoyai÷ca saüpårõe kçùõakumbhe'tha kàlikàm ..
     pa¤cavaktràü mahàraudrãü prativaktratrilocanàm .
     ÷akti÷åladhanurvàõakhaógakheñavaràbhayàn ..
     dakùàdakùabhujairdevãü bibhràõàü bhåribhåùaõàm .
     dhyàtvaivaü sàdhakaþ sàdhyaü sàdhayenmanasepsitam ..
     bràhmã màhe÷varã caiva kaumàrã vaiùõavã tathà .
     vàràhã ca tathà caindrã càmuõóà caõóikàùñamã .
     pårbàdã÷ànaparyantaü kumbhasthàne sthità imàþ ..
     tatra kramaþ . devãü dhyàtvà yathàvidhyupacàreõa saüpåjya bràhmyàdyaùña÷aktãþ pårbàdikrameõa påjayet . tathà .
     nàmoccàraõasaürabdhaü vahnau prajvalite'mbare .
     juhuyàdvairiõàü ÷uddhau devãmantraü japaüstathà ..
     samidhaþ picumardasya tathà vibhãtakàùñhikàþ .
     gçhadhåma÷ma÷ànàsthivibhãtàïgàrahomataþ ..
     saptàhàdvairiõaü hanti kàlikàmantrayogataþ .
     uccàñanaü càparàhre sandhyàyàü màraõaü tathà ..
     dakùiõasyàü di÷i sthitvà gràmàderdakùiõàmukhaþ ..>% iti tantrasàraþ .. jinànàü caturviü÷ati÷àsanadevatàntargatadevãvi÷eùaþ . iti hemacandraþ .. * ..

#<mahàkàvyaü>#, klã, (mahacca tatkàvya¤cati .) kàvya÷àstravi÷eùaþ . tatparyàyaþ . sargabandhaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. tasya lakùaõaü yathà --
     %<sargabandho mahàkàvyaü tatraiko nàyakaþ suraþ .
     sadvaü÷aþ kùattriyo vàpi dhãrodàttaguõànvitaþ ..
     ekavaü÷abhavà bhåpàþ kulajà bahavo'pi và .
     ÷çïgàravãra÷àntànàmeko'ïgã rasa iùyate ..
     aïgàni sarve'pi rasàþ sarve nàñakasandhayaþ .
     itihàsodbhavaü vçttamanyadvà sajjanà÷rayam ..
     catvàrastatra vargàþ syusteùveka¤ca phalaü bhavet .
     àdau namaskriyà÷ãrvà vastunirde÷a eva và ..
     kvacinnindà khalàdãnàü satà¤ca guõakãrtanam .
     ekavçttamayaþ padyairavasàne'nyavçttakaiþ ..
     nàtisvalpà nàtidãrghàþ sargà aùñàdhikà iha .
     nànàvçttamayaþ kvàpi sargaþ ka÷cana dç÷yate ..
     sargànte bhàvisargasya kathàyàþ såcanaü bhavet .
     sandhyàsåryendurajanãpradoùadhvàntavàsaràþ ..
     pràtarmadhyàhramçgayà÷ailartuvanasàgaràþ .
     sambhogavipralambhau ca munisvargapuràdhvaràþ ..
     raõaprayàõopayamamantraputtrodayàdayaþ .
     varõanãyà yathàyogaü sàïgopàïgà amã iha ..
     kavervçttasya và nàmnà nàyakasyetarasya và .
     nàmàsya sargopàdeyakathayà sarganàma tu ..>% iti sàhityadarpaõe 6 paricchedaþ .. * .. mahàkàvyagranthà yathà, kàlidàsakçtakumàrasambhavaraghuvaü÷aprabhçtayaþ . bhartçharikçtabhaññikàvyam . bhàravikçtakiràtàrjunãyam . ÷rãharùakçtanaiùadhãyacaritam . màghakçta÷i÷upàlavadha÷cetyàdayaþ ..

#<mahàkumudà>#, strã, (mahatã càsau kumudà ceti .) kà÷marã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mahàkumbhã>#, strã, (mahatã càsau kumbhã ceti .) kañphalaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mahàkulaþ>#, tri, (mahat kula va÷o'sya .) uttamakulajàtaþ . tatparyàyaþ . kulãnaþ 2 àryaþ 3 sabhyaþ 4 sajjanaþ 5 sàghuþ 6 . ityamaraþ . 2 . 7 . 3 .. kulyaþ 7 abhijàtaþ 8 kauleyakaþ 9 jàtyaþ 10 . iti hemacandraþ . 3 . 166 .. mahàkulaþ 11 kauleyaþ 12 koleyakaþ 13 . ityamarañãkà .. kulajaþ 14 sàdhujaþ 15 kula÷reùñhaþ 16 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 17 . 4 .
     %<bhede vçùñivinà÷o bhedaþ muhçdàü mahàkulànà¤ca ..>% klã, uttamaü kulam . yathà, ràjataraïgiõyàm . 3 . 61 .
     %<dvayoràlokitaü citraü janmaikasmin mahàkule ..>%)

#<mahàkulãnaþ>#, tri, (mahàkulasya apatyam . mahàkula + %<mahàkulàda¤kha¤au .>% 4 . 1 . 141 . iti pakùe khaþ .) mahàkulaþ . yathà --
     %<mahàkulãna aikùvàke vaü÷e dà÷arathirmama .
     pituþ priyaïkaro bhartà kùemakàrastapasvinàm ..>% iti bhaññiþ . 5 . 77 ÷lokaþ .. (striyàü ñàp . yathà, ràmàyaõe . 2 . 28 . 3 .
     %<sãte ! mahàkulãnàsi dharme ca niratà sadà ..>%)

#<mahàkuùñhaü>#, klã, (mahacca tat kuùñha¤ceti .) bçhatkuùñharogaþ . tat saptavidhaü yathà --
     %<pårbatrikaü tathà sidhmaü tataþ kàkaõakaü tathà .
     puõóarãkarkùajihve tu mahàkuùñàni sapta ca ..
     pårbatrikaü kapàlaudumbaramaõóalàkhyam . sidhma÷abdo'kàrànto napuüsakaliïgaþ . nanu kathaü sidhmasya mahàkuùñheùu gaõanà su÷rutena kùudrakuùñheùuktatvàt . ucyate . tvaïmàtragatà sidhmapuùpikà su÷rutena ca kùudrakuùñheùåktà dhàtuùu praviùñantu sidhmaü mahàkuùñhameva . evaüvidhasya sidhmasya carakeõa mahàkuùñheùu dar÷itatvàt . eùàü mahàkuùñhatva¤ca ÷ãghramuttarottaradhàtvavagàhanàt ulvaõadoùajanyatvàt cikitsàbàhulyàcca .>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (eùàü cikitsà kùudrakuùñha÷abde draùñavyà ..)

#<mahàkåpaþ>#, puü, (mahàü÷càsau kåpa÷ceti .) bçhatkåpaþ . tatparyàyaþ . araghaññaþ 2 . iti jañàdharaþ ..

#<mahàkålaþ>#, puü, (mahat kålamasya .) mahàkulaþ . satkulaþ . iti dviråpakoùaþ .

#<mahàko÷aphalà>#, strã, (mahàn ko÷aþ phale yasyàþ .) devadàlã latà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mahàko÷àtakã>#, strã, (mahatã càsau ko÷àtakã ceti .) hastighoùà . iti ràjanirghaõñaþ .. (asyàþ paryàyo yathà --
     %<mahàko÷àtakã proktà hastighoùà mahàphalà .
     dhàmàrgavo ghoùaka÷ca hastiparõa÷ca sa smçtaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<mahàgadaþ>#, puü, (mahàü÷càsau gada÷ceti .) jvaraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (mahàrogaþ . yathà, su÷rute . 1 . 33 adhyàye .
     %<vàtavyàdhiþ prameha÷ca kuùñhamar÷o bhagandaraþ .
     a÷marã måóhagarbha÷ca tathaivodaramaùñamam .
     aùñàvete prakçtyaiva du÷cikitsà mahàgadàþ ..>% auùadhavi÷eùaþ . yathà, su÷rute kalpasthàne 5 adhyàye .
     %<eùo'gado hanti viùaü prayuktaþ pànà¤janàbhya¤jananasyayogaiþ .
     avàryavãryo viùavegahantà mahàgado nàma mahàprabhàvaþ ..>% mahatã gadàsyetivigrahe mahàgadàvi÷iùñe, tri . yathà, ÷rãmadbhàgavate . 3 . 18 . 9 .
     %<parànuùaktaü tapanãyopakalpaü mahàgadaü kà¤canacitradaü÷am .
     marmàõyabhãkùõaü pratudantaü duruktaiþ pracaõóamanyuþ prahasaüstaü babhàùe ..>%)

#<mahàgandhaü>#, klã, (mahàn gandho'sya .) haricandanam . bolam . iti ràjanirghaõñaþ .. (mahàgandhayukte, tri . yathà, harivaü÷e . 143 . 44 .
     %<tacca kaõñhe samàsajya mahàgandhaü naràdhipa ! .
     àyayàvandhako yatra duràtmà baladarpitaþ ..>%)

#<mahàgandhaþ>#, puü, (mahàn gandho'sya .) kuñajavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. jalavetasaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<mahàgandhà>#, strã, (mahàn gandho yasyàþ . striyàü ñàp .) nàgabalà . kevikàpuùpam . iti ràjanirghaõñaþ .. càmuõóà . yathà, hemacandraþ . 2 . 120 .
     %<càmuõóà carvikà carmamuõóà màrjàrakarõikà .
     karõamoñã mahàgandhà bhairavã ca kapàlinã ..>%

#<mahàgavaþ>#, puü, (mahàü÷càsau gau÷ceti . %<gorataddhitaluki .>% 5 . 4 . 92 . iti samàsàntaùñac . gosadç÷atvàdasya tathàtvam .) gavayaþ . yathà --
     %<vanagaurgavayaþ prokto balabhadro mahàgavaþ ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mahàgiriþ>#, puü, (mahàn giristadàkhyopàdhiryasya . yadvà, mahàn giririva .) bauddhabhedaþ . yathà --
     %<mahàgiriþ suhastyàdyà vajràntà da÷apårbiõaþ ..>% iti hemacandraþ . 1 . 34 .. mahàn giriþ parvataþ .) bçhatparvata÷ca .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 110 . 15 .
     %<nàtapratapasà ÷akyo draùñumeùa mahàgiriþ .
     àroóhuü vàpi kaunteya ! tasmànniyatavàgbhava ..>% dànavavi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e . 3 . 86 .
     %<såkùma÷caiva nicandra÷ca urõanàbho mahàgiriþ ..>%)

#<mahàguruþ>#, puü, (mahàü÷càsau guru÷ceti .) atiguruþ . sa ca puruùasya pità màtà àcàrya÷ca . striyàþ patiþ . adattakanyàyàþ pità màtà ca . yathà . trayaþ puruùasyàtiguravo bhavanti màtà pitàcàrya÷ceti . iti viùõusåtram .. patyurmahàgurutvamàha ràmàyaõe .
     %<nàto vi÷iùñaü pa÷yàmi bàndhavaü vai kulastriyàþ .
     patirbandhurgatirbhartà daivataü gurureva ca ..>% ÷àtàtapaþ .
     %<gururagnirdvijàtãnàü varõànàü bràhmaõo guruþ .
     patireko guruþ strãõàü sarvatràbhyàgato guruþ ..>% ekapadena dattastrãõàü pitçmàtçvyàvçttiþ .. * .. sapiõóamaraõaü prakçtya à÷valàyanaþ . triràtramakùàralavaõànnà÷inaþ syurdvàda÷aràtraü mahàguruùu . àcàrya÷ca upanãya dadadvedamàcàryaþ sa udàhçtaþ . iti yàj¤avalkyoktaþ . tanmaraõe triràtrà÷aucitvena naitàdçïniyamaþ .. à÷valàyanaþ . naitasyàü ràtràvannaü paceyuþ . annaü na paceyurityanenopavàsaþ såcitaþ . aghasrastare tryahamana÷nanta àsãran iti vakùyamàõavacanàt . aghasrastaraþ kañàdiþ . akùàralavaõaü kùàramçttikàdikçtalavaõabhinnaü tattu saindhavaü sàmbhari ca . iti ÷udvitattvam .. * .. mahàgurumaraõe saüvatsaraparyantaü niùiddhakarmàõi yathà, karmalocane .
     %<mahàgurunipàte ca kàmyaü ki¤cinna càcaret .
     àrtvijyaü brahmacarya¤ca yàvat pårõo na vatsaraþ ..
     anya÷ràddhaü parànna¤ca gandhaü màlya¤ca maithunam .
     varjayedgurupàte ca yàvat pårõo na vatsaraþ ..
     tãrthayàtràü vivàha¤càdhyàpanaü tarpaõantathà .
     saüvatsaraü na kurvãta mahàgurunipàtane ..>% api ca .
     %<vi÷eùataþ ÷ivàpåjàü pramçtapitçko dvijaþ .
     yàvadvatsaraparyantaü manasàpi na càcaret ..
     mahàgurunipàte tu kàmyaü ki¤cinna càcaret .
     àrtvijyaü brahmayaj¤a¤ca ÷ràddhaü devayuta¤ca yat ..>% iti kàlikàpuràõe 54 adhyàyaþ ..

#<mahàgulmà>#, strã, (mahàn gulmo yasyàþ .) somavallã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mahàguhà>#, strã, (mahatã guhà yasyàþ .) pç÷niparõã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mahàgodhåmaþ>#, puü, (màhàü÷càsau godhåma÷ceti .) bçhadgodhåmaþ . vaóa gama iti bhàùà .. yathà --
     %<godhåmaþ sumano'pi syàttrividhaþ sa ca kãrtitaþ .
     mahàgodhåma ityàkhyaþ pa÷càdde÷àüt sa càgataþ ..
     maghålã tu tataþ ki¤cidalpà sà madhyade÷ajà .
     niþ÷åko dãrghagodhåmaþ kvacinnandãmukhàbhidhaþ ..
     godhåmo madhuraþ ÷ãto vàtapittaharo guruþ .
     kapha÷ukraprado balyaþ snigdhaþ sandhànakçtsaraþ ..
     jãvano bçühaõo varõyo vraõyo rujyaþ sthiratvakçt ..>% kaphaprado navãno natu puràõaþ . puràõayavagodhåmakùaudrajàïgala÷ålyabhugiti vàgbhañena vasante gçhãtatvàt .
     %<madhulã ÷ãtalà snigdhà pittaghnã madhurà laghuþ .
     ÷ukralà vçühaõã pathyà tadvannandãmukhàþ smçtàþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

@<[Page 3,656a]>@
#<mahàgrãvaþ>#, puü, (mahatã dãrghà grãvà kandharà yasya .) uùñraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (÷ivaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 86 .
     %<mahànàso mahàkamburmahàgrãvaþ ÷ma÷ànabhàk ..>% ÷ivànucarabhåtavi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e bhaviùyaparvaõi . 14 . 3 .
     %<kuõóodaro mahàgrãvaþ sthålajihvo dvibàhukaþ .
     pàr÷vavaktraþ siühamukha unnatàüso mahàhanuþ ..>% de÷avi÷eùaþ . yathà, màrkaõóeye . 58 . 17 .
     %<vyàghragrãvà mahàgrãvà strãpurà ÷ma÷rudhàriõaþ ..>%) bçhadgrãvàyukte, tri ..

#<mahàghàsaþ>#, puü, mahato de÷asya mahatyà bhåmervàvàsaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõañãkàyàü durgàdàsaþ ..

#<mahàghårõà>#, strã, (mahatã ghårõà ÷arãrabhramaõaü yasyàþ .) surà . iti ÷abdacandrikà .. (mahatãcàsau ghåõàü ceti .) ati÷ayabhrami÷ca ..

#<mahàghoraþ>#, tri, (mahàü÷càsau ghora÷ceti .) ati÷ayabhayànakaþ . yathà, ÷uddhitattve .
     %<yamadvàre mahàghore taptà vaitaraõã nadã .
     tà¤ca tartuü dadàmyenàü kçùõàü vaitaraõã¤ca gàm ..>%

#<mahàghoùaü>#, klã, (mahàn ghoùaþ kolàhalo yasmin .) haññam . iti medinã . ùe, 56 .. bçhacchabdayukte, tri .. yathà, mahàbhàrate . 1 . 221 . 11 .
     %<teùàü ÷rutvà sabhàpàlo bheràü sànnàhikãü tathà .
     samàjaghne mahàghoùàü jàmbånadapariùkçtàm ..>%)

#<mahàghoùaþ>#, puü, (mahàü÷càsau ghoùa÷ceti .) atighoùaõam . iti medinã . ùe, 56 ..

#<mahàghoùà>#, strã, (mahàn ghoùo yasyàþ . ñàp .) karkaña÷çïgã . iti medinã . ùe, 56 .. kundurukã . iti ÷abdacandrikà ..

#<mahàïgaþ>#, puü, (mahànti dãrghàõi aïgànyasya .) uùñraþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 75 .. gokùurakaþ . raktacitrakaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. bçhadavayavayukte, tri .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 83 .
     %<svastidaþ svastibhàva÷ca bhàgã bhàgakaro laghuþ .
     utsaïga÷ca mahàïga÷ca mahàgarbhaparàyaõaþ ..>%)

#<mahàca¤cuþ>#, strã, (mahatã ca¤curagramasyàþ .) ÷àkavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . bçhacca¤cuþ 2 viùàriþ 3 muca¤cukà 4 sthålaca¤cuþ 5 dãrghapatrã 6 divyagandhà 7 . asya guõàþ . kañutvam . uùõatvam . kaùàyatvam . mala÷odhanatvam . gulma÷ålodaràr÷o'rtiviùanà÷itvam . rasàvanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. puü, bçhacca¤cuyuktapakùã ca ..

#<mahàcaõóaþ>#, puü, (mahàü÷càsau caõóa÷ceti .) yamabhçtyaþ . iti hemacandratrikàõóa÷eùau .. pracaõóe, tri ..

#<mahàcchadaþ>#, puü, (mahàn chadaþ patramasya .) devasàóavçkùaþ . iti ratnamàlà .. bçhatpatra¤ca ..

@<[Page 3,656b]>@
#<mahàcchàyaþ>#, puü, (mahatã chàyàsya .) vañavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. bçhacchàyàyukte, tri ..

#<mahàcchidrà>#, strã, (mahacchidramasyàþ .) mahàmedà . iti ràjanirghaõñaþ .. bçhacchidrayukte, tri ..

#<mahàjaþ>#, puü, (mahàü÷càsau aja÷ceti .) bçhacchàgaþ . (mahato jàyata iti . mahat + jan + kartari óaþ . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) mahàkulodbhave, tri ..

#<mahàjañà>#, strã, (mahatã jañàsyàþ .) rudrajañà . iti ràjanirghaõñaþ .. (mahatã jañà .) bçhajjañà ca ..

#<mahàjanaþ>#, puü, (mahàü÷càsau jana÷ceti .) sàdhuþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 312 . 112 .
     %<vedà vibhinnàþ smçtayo vibhinnà nàsau muniryasya mataü na bhinnam .
     dharmasya tattvaü nihitaü guhàyàü mahàjano yena gataþ sa panthàþ ..>% manvàdiþ . yathà --
     %<pràyeõa veda tadidaü na mahàjano'yaü devyà vimohitamatirvata màyayàlam .
     trayyàü jaóãkçtamatirmadhupuùpitàyàü vaitànike mahati marmaõi yujyamànaþ ..>% iti ÷rãbhàgavate ùaùñhaskandhe ajàmilopàkhyàne yamavàkyavyàkhyàne ÷rãdharasvàmã .. (dhanã . yathà, mçcchakañike . 1 .
     %<saïgaü naiva hi ka÷cidasya kurute sambhàùyate nàdaràt saüpràpto gçhamutsaveùu dhaninàü sàvaj¤amàlokyate .
     dåràdevamahàjanasya viharatyalpacchado lajjayà manye nirdhanatà prakàmamaparaü ùaùñhaü mahàpàtakam ..>%)

#<mahàjavaþ>#, puü, (mahàn javo vego yasya .) gavayaþ . ÷rãkàrã mçgaþ . iti ràjanirghaõñaþ . ativegayukte, tri .. (yathà, ÷rãmadbhàgavate . 7 . 8 . 28 .
     %<kçtvàññahàsaü kharamutsvanolvaõaü nimãlitàkùaü jagçhe mahàjavaþ ..>% strã, kumàrànucaragaõavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 9 . 46 . 22 .
     %<÷a÷olåkamukhã kçùõà kharajaïghà mahàjavà ..>%)

#<mahàjambuþ>#, strã, (mahatã càsau jambu÷ceti .) bçhajjambuvçkùaþ . yathà --
     %<mahàjamburmahàpatrà ràjajamburbçhatphalà ..>% iti ratnamàlà ..

#<mahàjambåþ>#, strã, (mahatã càsau jambå÷ceti .) bçhajjambuþ . tatparyàyaþ . ràjajambuþ 2 svarõamàtà 3 mahàphalà 4 pikapriyà 5 kokileùñà 6 mahànãlà 7 bçhatphalà 8 . asya guõàþ . uùõatvam . madhurarasatvam . kaùàyatvam . ÷ramaharatvam . jhañityàsyajaóimanà÷itvam . svarakaratvam . viùñambhitvam . ÷oùa÷amanatvam . bhramàtãsàràrtivardhakatvam . ÷vasitakaphakàsapra÷amanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<phalendraþ kathito nando ràjajamburmahàphalà .
     tathà surabhipatrà ca mahàjambårapi smçtà ..
     ràjajambåphalaü svàdu viùñambhi guru rocanam ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<mahàjàtiþ>#, strã, (mahatã jàtirasyà iti . yadvà, mahatã jàtiriva tadàkçtitvàt .) vàsantã latà . iti ràjanirghaõñaþ .. (mahatã jàtiriti .) ÷reùñhavarõa÷ca ..

#<mahàjàtãyaþ>#, tri, (mahat + %<prakàravacane jàttãyar .>% 5 . 3 . 69 . iti jàtãyar . tataþ . %<àn mahataþ samànàdhikaraõajàtãyayoþ .>% 6 . 3 . 46 . iti mahataþ àkàràde÷aþ .) mahataþ prakàraþ . iti vyàkaraõam ..

#<mahàjàlã>#, strã, (jàlayati àcchàdayatãti . jàla àcchàdane + pacàdyac . striyàü ïãù . tataþ . mahatã càsau jàlã ceti . yadvà, mahàü÷càsau jàla÷ceti sa asyà asti ar÷a àdyac tataþ ïãù . ityamarañãkàyàü rabhasaþ .) pãtavarõaghoùà . ityamaraþ . 2 . 4 . 117 .. ràjako÷àtakã . iti ràjanirghaõñaþ .. bçhajjàlavàhake, tri ..

#<mahàjyaiùñhã>#, strã, (mahatã càsau jyaiùñhã ceti .) nakùatravi÷eùàdiyuktajyaiùñhãpårõimà . sà pa¤cadhà . yathà, brahmapuràõe .
     %<aindre guruþ ÷a÷ã caiva pràjàpatye ravistathà .
     pårõimà guruvàreõa mahàjyaiùñhã prakãrtità ..
     aindre jyeùñhàyàü pràjàpatye rohiõyàm .. 1 ..
     vinà guruvàreõàpi .
     aindre guruþ ÷a÷ã caiva pràjàpatye ravistathà .
     pårõimà jyaiùñhamàsasya mahàjayiùñhã prakãrtità .. 2 ..
     anuràdhàsthaguràvapi .
     aindre maitre yadà jãvastatpa¤cada÷ake raviþ .
     pårõimà ÷akracandreõa mahàjyaiùñhã prakãrtità .. 3 ..
     anuràdhàsthe candre'pi . vyàghrabhåtiþ .
     aindrarkùe tvathavà maitre gurucandrau yadà sthitau .
     pårõimà jyaiùñhamàsasya mahàjyaiùñhã prakãrtità .. 4 ..
     ràjamàrtaõóe .
     jyaiùñhe saüvatsare caiva jyaiùñhamàsasya pårõimà .
     jyeùñhàbhena samàyuktà mahàjyaiùñhã prakãrtità .. 5 ..
     jyaiùñhasaüvatsara÷ca .
     jyeùñhàmålopage jãve varùaü syàt ÷akradaivatam .
     iti viùõudharmottarokto gràhyaþ .
     na tu saüvatsaràdipa¤cakàntargatavarùavi÷eùaþ . jyaiùñha iti varùavi÷eùaõasya vaiyarthyàpatteþ . saüvatsare yadi syàditi pàñhaþ kàlpanikaþ .. * ..
     mahàjyaiùñhyàntu yaþ pa÷yet puruùaþ puruùottamam .
     viùõulokamavàpnoti mokùaü gaïgàmbumajjanàt ..>% iti tithyàditattvam ..

#<mahàjyotiùmatã>#, strã, (mahatã càsau jotiùmatã ceti .) latàvi÷eùaþ . vaóã màlakaïgunã iti hindã bhàùà . tatparyàyaþ . tejovatã 2 bahurasà 3 kanakaprabhà 4 tãkùõà 5 suvarõanakulã 6 lavaõà 7 agnidãptà 8 tejasvinã 9 suralatà 10 agniphalà 11 agnigarbhà 12 kaïgunã 13 ÷ailasutà 14 sutailà 15 suvegà 16 vàyasã 17 tãvrà 18 kàkàõóã 19 vàyasàdanã 20 gãrlatà 21 ÷rãlatà 22 saumyà 23 bràhmã 24 lavaõakiü÷ukà 25 pàràvatapadã 26 pãtà 27 pãtatailà 28 ya÷asvinã 29 medhyà 30 medhàvatã 31 dhãrà 32 . asyà guõàþ . tiktataratvam . råkùatvam . ki¤citkañutvam . vàtakaphàpahatvam . dàhapradatvam . dãpanatvam . medhàpraj¤àkàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mahàjvàlaþ>#, puü, (mahatã jvàlà ÷ikhàsya .) homàgniþ . iti hemacandraþ . 3 . 500 .. (narakavi÷eùaþ . yathà, viùõupuràõe . 2 . 6 . 12 .
     %<snuùàü sutà¤càpi gatvà mahàjvàle nipàtyate ..>% mahàdevaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 81 .
     %<agnijvàlo mahàjvàlo atidhåmro huto haviþ ..>%)

#<mahàjvàlà>#, strã, (mahatã jvàlà dãptiryasyàþ .) jinànàü vidyàdharãvi÷eùaþ . iti hemacandraþ . 3 . 500 .. (mahatã jvàlà .) bçhadagni÷ikhà ca ..

#<mahàóhyaþ>#, puü, (mahàn àóhyaþ ÷obhàsampannaþ .) kadambaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (mahànàóhyaþ .) ati÷ayadhanavati, tri .. (yathà, kathàsaritsàgare . 25 . 118 .
     %<tataþ prabhçti caitasyàü vàràõasyàmuvàsa saþ .
     abhyarthato mahàóhyasya tasyaiva baõijo gçhe ..>%)

#<mahàtamaþprabhà>#, strã, (mahatã tamasàü prabhà prakà÷o'syàm .) narakavi÷eùaþ . sa càti÷ayàndhakàramayaþ . yathà, hemacandraþ . 5 . 3 .
     %<ghanodadhighanavàtatanuvàtanabhaþsthitàþ .
     ratna÷arkaràbàlukàpaïkadhåmatamaþprabhàþ ..
     mahàtamaþprabhà vetyadho'dho narakabhåmayaþ ..>%

#<mahàtaruþ>#, puü, (mahàü÷càsau taru÷ceti .) snuhãvçkùaþ . iti hemacandraþ . 4 . 206 .. (mahàkaveþ kàlidàsasya sruhãvçkùamuddi÷ya vakroktiprayogo yathà --
     %<taravaþ pàrijàtàdyàþ snuhãvçkùo mahàtaruþ ..>%) bçhadvçkùa÷ca ..

#<mahàtalaü>#, klã, (mahacca tattala¤ceti .) pàtàlavi÷eùaþ . yathà, ÷abdamàlàyàm .
     %<atalaü vitala¤caiva nitala¤ca talàtalam .
     mahàtala¤ca sutalaü saptama¤ca rasàtalam ..>% (yathà ca ÷rãmadbhàgavate . 2 . 1 . 26 .
     %<pàtàlametasya hi pàdamålaü pañhanti pàrùõiprapade rasàtalam .
     mahàtalaü vi÷vasçjo'tha gulphau talàtalaü vai puruùasya jaïghe ..>%)

#<mahàtàrà>#, strã, (tàrayati saüsàràditi . tç + õic + ac . striyàü ñàp . tato mahatã tàreti karmadhàrayaþ .) jinànàü devãvi÷eùaþ . tatparyàyaþ . tàrà 2 mahà÷rãþ 3 oïkàrà 4 svàhà 5 ÷rãþ 6 manoramà 7 tàriõã 8 jayà 9 anantà 10 ÷ivà 11 loke÷varà 12 àtmajà 13 khadåravàsinã 14 bhadrà 15 vai÷yà 16 nãlasarasvatã 17 ÷aïkhinã 18 vasudhàrà 19 dhanaüdadà 20 trilocanà 21 locanà 22 . iti hemacandraþ ..

#<mahàtàlã>#, strã, (mahàn anekastàlo yatra . striyàü ïãù .) àvartakã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mahàtiktaþ>#, puü, (mahànati÷ayastiktastiktaraso yatra .) mahànimbaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ati÷ayatiktarasayukte, tri ..

#<mahàtiktà>#, strã, (mahatã gurutarà tiktà .) yavatiktà . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, govindavi÷àradakçtabhaiùajyaratnàvalyàm .
     %<àcu jiïgã mahàtiktà vi÷àlà chapipatrakam ..>%) pàñhà . iti ÷abdacandrikà ..

#<mahàtãkùõà>#, strã, (mahatã tãkùõà .) bhallàtakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ati÷ayatãkùõe, tri ..

#<mahàtejaþ>#, [s] klã, (mahadati÷ayaü tejo'sya .) pàradaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mahàtejàþ>#, [s] puü, (mahadati÷ayaü tejo balamasya .) kàrtikeyaþ . iti halàyudhaþ . agniþ . iti ÷abdacandrikà .. (mahàdevaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 56 .
     %<ugratejà mahàtejà janyo vijayakàlavit ..>%) ati÷ayatejasvini, tri .. (yathà, manuþ . 1 . 62 .
     %<svàrociùa÷cauttami÷ca tàmaso raivatastathà .
     càkùuùa÷ca mahàtejà vivasvatsuta eva ca ..>%)

#<mahàtmà>#, [n] tri, (mahànàtmà svabhàvo'sya .) uttamasvabhàvayuktaþ . (yathà, kàmandakãyanãtisàre . 3 . 11 .
     %<mahàvàtàhçtabhràntimeghamàlàtipelavaiþ .
     kathaü nàma mahàtmàno hniyante viùayàribhiþ ..>%) tatparyàyaþ . mahecchaþ 2 udbhañaþ 3 udàraþ 4 udàttaþ 5 udãrõaþ 6 mahà÷ayaþ 7 mahàmanàþ 8 . iti hemacandraþ . 3 . 31 .. (puü, paramàtmà . yathà, manuþ . 1 . 54 .
     %<yugapattu pralãyante yadà tasmin mahàtmani .
     tadàyaü sarvabhåtàtmà sukhaü svapiti nirvçtaþ ..>% %<tasmin paramàtmani .>% iti taññãkàyàü kullåkaþ .. mahattattvam . yathà, ÷rãmadbhàgavate . 9 . 7 . 25 .
     %<manaþ pçthivyàü tàmadbhistejasàpo'nilena tat .
     khe vàyuü dhàrayaüstacca bhåtàdau taü mahàtmani ..>% %<mahàtmani mahattattve .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã .. pitçgaõavi÷eùaþ . yathà, màrkaõóeye . 96 . 46 .
     %<mahàn mahàtmà mahito mahimàvàn mahàbalaþ ..>% mahàdevaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 34 .
     %<mahàråpo mahàkàyo vçùaråpo mahàya÷àþ .
     mahàtmà sarvabhåtàtmà vi÷varåpo mahàhanuþ ..>%)

#<mahàdaõóaþ>#, puü, (mahàn daõóastàóanasàdhanamasya .) yamadåtaprabhedaþ . iti bçhaddharmapuràõe 56 adhyàyaþ .. (mahàn daõóaþ .) bçhaddaõóa÷ca .. (yathà, mahàbhàrate . 5 . 194 . 37 .
     %<yasmàjjànan sa mandàtmà màmasau nopasarpati .
     tasmàttasmai mahàdaõóo dhàryaþ syàditi me matiþ ..>%)

#<mahàdantaþ>#, puü, (mahàü÷càsau danta÷ceti .) gajadantaþ . tatparyàyaþ . ã÷àdantaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. bçhaddantamàtra¤ca .. (mahàdevaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 87 .
     %<mahàdanto mahàdaüùñro mahàjihvo mahàmukhaþ ..>% mahàn danto'sya .) tadvati, tri ..

#<mahàdànaü>#, klã, (mahacca taddàna¤ceti .) ÷reùñhadànam . tattu tulàpuruùàdiùoóa÷aprakàram . yathà, matsyapuràõe .
     %<athàtaþ saüpravakùyàmi mahàdànasya lakùaõam ..>% ityabhidhàya .
     %<àdyantu sarvadànànàü tulàpuruùasaüj¤itam .
     hiraõyagarbhadàna¤ca brahmàõóaü tadanantaram ..
     kalpapàdapadàna¤ca gosahasrantu pa¤camam .
     hiraõyakàmadhenu÷ca hiraõyà÷vastathaiva ca ..
     pa¤calàïgalakaü tadvaddharàdànantathaiva ca .
     hiraõyà÷varathastadvaddhemahastirathastathà ..
     dbàda÷aü viùõucakra¤ca tataþ kalpalatàtmakam .
     saptasàgaradàna¤ca ratnadhenustathaiva ca .
     mahàbhåtaghañastadvat ùoóa÷aþ parikãrtitaþ .. * ..>% atra sàmànyalakùaõam . såktajapàïgakadànaü mahàdànam . vinàyakàdipa¤cà÷addeùatàhomàïgakaü và . tathà matsyapuràõam .
     %<vinàyakàdigrahalokapàlavasvaùñakàdityamarudgaõànàm .
     brahmàcyute÷ànabçhaspatãnàü svamantrato homacatuùñayaü syàt ..
     japyàni såktàni tathaiva caiùàmanukrameõàpi yathàsvaråpam ..>% ityàdinà såktajapahomaråpàïgayorvidhànaü pratyekaü ùoóa÷atulàpuruùapradhànànyuddi÷yoktaü natu mahàdànatvenoddi÷yeti . ato netaretarà÷rayaþ . na tu kuõóamaõóapetikartavyatàyogitvaü jikanãyalakùaõam . acaladàne'pi gatatvàt . eva¤ca .
     %<kanakà÷vatilà gàvo dàsã rathamahãgçhàþ .
     kanyà ca kapilà dhenurmahàdànàni vai da÷a ..>% iti kårmapuràõoktadànapadaü gauõam .. anyathà bahu÷aktikalpanàpatteþ kanakadànàdisàdhàraõànugataikaråpàbhàvàcca . ato na vaiparãtyamiti .
     %<sarveùàmeva dànànàmekajanmànugaü phalam ..>% iti malamàsatattvam ..

#<mahàdàru>#, klã, (mahat dàru asya .) devadàru . iti jañàdharaþ .. (mahat dàru .) bçhatkàùñha¤ca ..

#<mahàdevaþ>#, puü, (mahàü÷càsau deva÷ceti . yadvà, mahatàü devàdãnàü devaþ .) ÷ivaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 34 .. aùñamårtyantargatasomamårtirayam . yathà, mahàdevàya somamårtaye namaþ . iti ÷ivapåjàpaddhatiþ .. * .. asya vyutpattiryathà --
     %<brahmàdãnàü suràõà¤ca munãnàü brahmavàdinàm .
     teùà¤ca mahatàü devo mahàdevaþ prakãrtitaþ ..
     bhahatã påjità vi÷ve målaprakçtirã÷varã .
     tasyà devaþ påjita÷ca mahàdevaþ sa ca smçtaþ ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 53 adhyàyaþ .. tasya pa¤cavaktratvatrinetratvakàraõaü yathà --
     %<atãva kamanãyàïgaü ki÷oraü ÷yàmasundaram .
     aho nirvacanãya¤ca dçùñvà råpamanuttamam .
     na babhåva vitçùõa÷ca locanàbhyàü trilocanaþ ..
     pa÷yannimeùarahita iti matvà svamànase .
     bhaktyudrekànmahàbhakto ruroda premavihvalaþ ..
     sahasravadano'nanto bhàgyavàü÷ca caturmukhaþ .
     vahubhirlocanairdçùñvà tuùñàva bahubhirmukhaiþ ..
     pa÷yàmi kiü và kiü staumi saüpràpya nàthamãdç÷am .
     àsyaikena locanàbhyàü caturdhà sa punaþ punaþ ..
     svamànase kurvatãdaü ÷aïkare ca tapasvini .
     tadvabhåva caturvaktraü pårbeõa saha pa¤camam ..
     ekaikavaktraü ÷u÷ubhe locanai÷ca tribhistribhiþ .
     babhåva tena tannàma pa¤cavaktrastrilocanaþ ..
     cakùåüùi guõaråpàõi tasya brahmasvaråpiõaþ .
     sattvaü rajastama iti tasya hetuü ni÷àmaya ..
     sattvàü÷ena dç÷à ÷ambhuþ pa÷yan pàti ca sàttvi kàn .
     ràjasena ràjasikàn tàmasena ca tàmasàn ..
     cakùuùastàmasàt pa÷càt lalàñasthàddharasya ca .
     saühàrakàle saüharturagniràvirbhavet krudhà ..
     koñitàlapramàõa÷ca såryakoñisamaprabhaþ .
     lelihàno dãrgha÷ikhastrailokyaü dagdhumã÷varaþ ..>% tasya bhasmadhàraõakàraõaü yathà --
     %<vibhåtigàtraþ sa vibhuþ satãsatkàrabhasmanà .
     dhatte tasyà asthimàlàü premabhàvena bhasma ca ..
     svàtmàràmo yadyapã÷astathàpi pårõamabdakam .
     satã÷avaü gçhãtvà ca bhràmaü bhràmaü ruroda ha ..
     pratyaïgàïga¤ca tasyà÷ca papàta yatra yatra ca .
     siddhapãñhastatra tatra babhåva mantrasiddhikçt ..
     tadà ÷avàva÷eùa¤ca kçtvà vakùasi ÷aïkaraþ .
     papàta mårchito bhåtvà siddhakùetre ca ràdhike ! ..
     tadà gatvà mahe÷antaü kçtvà kroóe prabodhya ca .
     adadaü divyatattva¤ca tasmai ÷okaharaü param ..
     tadà ÷iva÷ca santuùñaþ svaloka¤ca jagàma ha .
     mårtyantareõa kàlena tàü saüpràpa priyàü satãm ..>% tasya digambaratvajañàdhàritvakàraõaü yathà --
     %<digvastradhàrã yogena necchà'nitye pañe vibhoþ .
     jañàstapasyàkàlãnà dhatte'dyàpi vivekataþ ..
     na cecchà ke÷asaüskàre svàïgave÷ena yoginaþ .
     samatà candane païke loùñre ratne maõã÷vare ..>% tasya nàgabhåùaõatvavçùavàhanatvakàraõaü yathà --
     %<garuóadveùiõo nàgàþ ÷aïkaraü ÷araõaü yayuþ .
     bibharti kçpayà svàïge tàneva ÷araõàgatàn ..
     vàhanaü vçùaråpo'hamanyastaü voóhumakùamaþ .
     tripurasya vadhe pårbaü matkalàü÷asamudbhavaþ ..>% tasya dhustårapuùpavilvapatrapriyatvavyàghracarmadhàritva÷ma÷ànasthàyitvakàraõaü yathà --
     %<pàrijàtàdikaü puùpaü sugandhicandanàdikam .
     mayi saünyasya teùveva prãtirnàsti kadàcana ..
     dhuståre tat sadà prãtirvilvapatrànulepane .
     gandhahãne prasåne ca yogeùñe vyàghracarmaõi ..
     divyaloke divyatalpe janatàyàü na tanmanaþ .
     ÷ma÷àne'tãvarahasi dhyàyate màmaharni÷am ..>% tasya mahimàdi yathà --
     %<àbrahmatçõaparyantaü svapnavanmanyate ÷ivaþ .
     mamànirvacanãye'tra råpe tanmagnamànasam ..
     brahmaõaþ patanenàpi ÷ålapàõeþ kùaõo bhavet .
     tasyàyuùaþ pramàõa¤ca nàhaü jànàmi kà ÷rutiþ ..
     j¤ànaü mçtyu¤jayaü ÷ålaü dhatte mattejasà samam .
     vinà mayà na ka÷cittaü ÷aïkaraü jetumã÷varaþ ..
     ÷aïkaraþ paramàtmà me pràõebhyo'pi paraþ ÷ivaþ .
     tryambake manmanaþ ÷a÷vanna priyo me bhavàt paraþ ..
     na saüvasàmi goloke vaikuõñhe tava vakùasi .
     sadà÷ivasya hçdaye nibaddhaþ premapà÷ataþ ..
     sraùñuü ÷akto hi naùñu¤ca bhråbhaïgalãlayà hi yaþ .
     brahmàõóanikaraü yogànna yogã ÷aïkaràt paraþ ..
     divyaj¤ànena yaþ sraùñuü naùñuü bhråbhaïgalãlayà .
     mçtyukàlàdikaü ÷akto na j¤ànã ÷aïkaràt paraþ ..
     mama bhakti¤ca dàsya¤ca mukti¤ca sarvasampadam .
     sarvasiddhiü dàtumã÷o na dàtà ÷aïkaràt paraþ ..
     pa¤cavaktreõa mannàma ya÷o gàyatyaharni÷am .
     madråpaü dhyàyate ÷a÷vanna bhaktaþ ÷aïkaràt paraþ ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 36 adhyàyaþ .. ÷ivanaiveyabhakùaõadoùakàraõàdikaü yathà -- ràdhikovàca .
     %<evaübhåtasya ca vibhoþ sarve÷asya mahàtmanaþ .
     na ÷astaü kathamucchiùñaü bråhi sandehabha¤jana ! ..
     ÷rãkçùõa uvàca .
     ÷çõu devi ! pravakùye'hamitihàsaü puràtanam .
     pàpendhanànàü dahane jvaladagni÷ikhopamam ..
     sanatkumàro vaikuõñhamekadà ca jagàma ha .
     dadar÷a bhuktavanta¤ca nàthaü nàràyaõaü dbijaþ ..
     tuùñàva gåóhaiþ stotrai÷ca praõamya bhaktito mudà .
     ava÷epaü dadau tasmai santuùño bhaktavatsalaþ ..
     pràptamàtreõa tatraiva bhuktaü tenàpi ki¤cana .
     ki¤cidrarakùa bandhånàü bhakùaõàya ca durlabham ..
     siddhà÷rame ca taddattaü gurave ÷ålapàõine .
     bhaktyudrekàcca tat sarvaü bhukta¤ca pràptimàtrataþ ..
     bhuktvà sudurlabhaü vastu nanarta premavihvalaþ .
     papàta óamarurhastàt ÷çïga¤ca vyàghracarma ca ..
     svayaü nipatya pa÷càcca rudanmårchàmavàpa ca .
     etasminnantare devã durgà durgatinà÷inã ..
     mudà jagàma ÷ãghraü tatprasannavadanekùaõà .
     rudantaü mårchitaü dçùñvà nipatanta¤ca bhaktitaþ .
     prahasya vàrtàü papraccha kumàraü ÷ålapàõinaþ ..
     sarvaü tàü kathayàmàsa kumàraþ saüpuñà¤jaliþ .
     ÷rutvà cukopa sà devã ÷ivaü prasphuritàdharà ..
     ÷rutvà manoharaü stotraü na ÷a÷àpa ÷ivaü ÷ivà .
     duùñaü cakre taducchiùñamabhakùyaü viduùàmapi ..
     sucira¤ca tapastaptvà mayà labdhastvamã÷varaþ .
     tvayà viùõoþ prasàdena va¤citàhaü kathaü vibho ! ..
     yato na dattaü naivedyaü viùõormahyaü tvayàdhunà .
     ato matto gçhàõaitat phalameva mahe÷vara ! ..
     adya prabhçti ye lokà naivedyaü bhu¤jate tava .
     te janmaikaü sàrameyà bhaviùyantyeva bhàrate ..
     ityuktvà pàrvatã mànàdruroda purato vibhoþ .
     dçùñiþ papàta tatkaõñhe nãlakaõñho babhåva saþ ..
     apårbaü tava naivedyaü janmamçtyujaràharam .
     kçtaü duùñaü yatastasmàt pa÷ya dehaü tyajàmi ca ..
     liïgopari ca yaddattaü tadevàgràhyamã÷vara ! .
     supavitraü bhavettatra viùõornaivedyami÷ritam ..
     ityevaü kathitaü sarvaü tvayà pçùñaü sure÷vari ! .
     abhi÷astaü ÷aïkarasya nirmàlyaü yena hetunà ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 37 adhyàyaþ .. tasyàvatàrà yathà -- såta uvàca .
     %<vedavyàsàvatàràõi dvàpare kathitàni tu .
     mahàdevàvatàràõi kalau ÷çõuta suvratàþ ..
     àdau kaliyuge ÷vete devadevo mahàdyutiþ .
     nàmnà hitàya vipràõàmabhådvaivasvate'ntare ..
     himavacchikhare ramye chagale parvatottame .
     tasya ÷iùyàþ ÷ikhàyuktà babhåvuramitaprabhàþ ..
     ÷vetaþ ÷veta÷ikha÷caiva ÷vetàsyaþ ÷vetalohitaþ .
     catvàraste mahàtmàno bràhmaõà vedapàragàþ ..
     subhàvo damana÷càtha suhotraþ kaïkaõastathà .
     lokàkùiratha yogãndro jaigãùavyastu saptame ..
     aùñame dadhibàhuþ syànnavame vçùabhaþ prabhuþ .
     bhçgustu da÷ame proktastasmàdugraparaþ smçtaþ ..
     dvàda÷e'triþ samàkhyàto vàlã càtha trayoda÷e .
     caturda÷e gautamastu veda÷ãrvà tataþ param ..
     gokarõa÷càbhavattasmàdbhahàràmaþ ÷ikhaõóyatha .
     jañàmàlya÷ca hàsa÷ca dàruko làïgalã kramàt ..
     ÷vetastathà paraþ ÷ålã tiõóã muõóã ca vai kramàt .
     sahiùõuþ soma÷armà ca kulã÷o càntime prabhuþ ..
     vaivasvate'ntare ÷ambhoravatàràstri÷ålinaþ .
     aùñàvi÷ativikhyàtà hyante kaliyuge prabhoþ .
     tãrthakàryàvatàraþ syàddeve÷o nakulã÷varaþ ..>% iti kaurme 50 adhyàyaþ .. * .. tasyàùñaùaùñinàmàni kùetràõi ca yathà -- manuruvàca .
     %<mandarasthaü mahàdevaü brahmà pçcchati ÷aïkaram .
     keùu keùu ca sthàneùu draùñavyo'si mayà prabho ! ..
     ã÷vara uvàca .
     vàràõasyàü mahàdevaü prayàge tu mahe÷varam .
     naimiùe devadeva¤ca gayàyàü prapitàmaham ..
     kurukùetre viduþ sthàõuü prabhàse ÷a÷ibhåùaõam .
     puùkare tu apogandhiü vi÷va¤ca vimale÷vare ..
     aññahàse mahànàdaü mahendre tu mahàvratam .
     ujjayinyàü mahàkàlamàkoñe tu mahotkañam ..
     ÷aïkukarõe mahàtejaü gokarõe ca mahàbalam .
     bhairave bhairavàkàraü bhavaü vastràpade viduþ ..
     ugraü kanakhale caiva bhadrakarõàhrade ÷ivam .
     devadàruvane diõóiü caõóã÷aü madhyamaïgale ..
     årdharetaü tvaraõóe tu sakalàõóe kapardinam .
     kçttivàsasamekàgre såkùmaü tàmràtike÷vare ..
     kàla¤jare nãlakaõñhaü ÷rãkaõñhaü maõóale÷vare .
     dhyànaü siddhe÷vare yogã gàyattrã¤cottare÷vare ..
     vijayaü nàma kà÷mãre jayantaü maruke÷vare .
     hari÷candre hari¤caiva puri÷candre tu ÷aïkaram ..
     jañàvàse÷vare vidyàü saumyaü kubjañake÷vare .
     bhåte÷vare bhasmagàtraü jalaliïge jale÷varam ..
     bhikùukaü karõikàyàntu vàràhaü bindhyaparvate .
     tàmraü pa÷cimasandhyàyàü virajàyàü trilocanam ..
     dçpte÷vare tri÷ålantu ÷rã÷aile tripuràntakam .
     jalaliïge viduþ kàliü kàpàliü karavãrake ..
     dãptacakre÷vare vedaü nepàle pa÷upatiü patim .
     ÷rãkàràrohaõe kåñaü daivikàyàmumàpatim ..
     gaïgàyàü sàgare tvamaramoïkàramamarakaõñhake .
     saptagodàvare bhãmaü svayambhuü nakule÷vare ..
     karõikàre gaõàdhyakùaü kailàse ca gaõàdhipam .
     hemakåñe viråpàkùaü bhårbhuvaü gandhamàdane .
     siddhe÷varantu àkà÷e pàtàle caññake÷varam ..
     aùñaùaùñi÷ca nàmàni devadevasya dhãmataþ .
     puràõe copagãtàni bràhmaõasya svayambhuvà ..
     yaþ pañhet pràtarutthàya snàto và yadi và ÷uciþ .
     mucyate sarvapàpebhyaþ ÷ivalokaü sa gacchati ..>% ityàdye devãpuràõe aùñaùaùñinàmàni mahàdevasya .. * .. tasya dvàda÷anàmastotram .
     %<prathamastu mahàdevo dvitãyastu mahe÷varaþ .
     tçtãyaþ ÷aïkaro j¤eya÷caturtho vçùabhadhvajaþ ..
     pa¤camaþ kçttivàsà÷ca ùaùñhaþ kàmàïganà÷anaþ .
     saptamo devadeve÷aþ ÷rãkaõñha÷càùñamaþ smçtaþ ..
     ã÷varo navamo j¤eyo da÷amaþ pàrvatãpatiþ .
     rudra ekàda÷a÷caiva dbàda÷aþ ÷iva ucyate ..
     dvàda÷aitàni nàmàni trisandhyaü yaþ pañhennaraþ .
     kçtaghna÷caiva goghna÷ca brahmahà gurutalpagaþ ..
     strãbàlaghàtaka÷caiva suràpo vçùalãpatiþ .
     mucyate sarvapàpebhyo rudralokaü sa gacchati ..>% iti skandapuràõam .. * .. tannàmoccàraõaphalaü yathà --
     %<koñayo brahmahatyànàmagamyàgamakoñayaþ .
     sadyaþ pralayamàyànti mahàdeveti kãrtanàt ..
     mahàdeva mahàdeva mahàdeveti vàdinam .
     vatsaü gauriva gaurã÷o dhàvantamanudhàvati ..>% iti puràõam .. * .. tasya praõàmamantraþ .
     %<namasye tvàü mahàdeva ! lokànàü gurumã÷varam .
     puüsàmapårõakàmànàü kàmapåràmaràïghripam ..>% iti ÷rãbhàgavatam ..
     %<mahàdevaü mahàtmànaü mahàyoginamã÷varam .
     mahàpàpaharaü devaü makàràya namo namaþ ..>% iti tantram .. * .. tasya kàlaråpavarõanaü yathà -- nàrada uvàca .
     %<kàlaråpã tvayà khyàtaþ ÷ambhurgaganagocare .
     lakùaõa¤ca svaråpa¤ca sarvaü vyàkhyàtumarhasi ..
     pulastya uvàca .
     svaråpaü tripuraghnasya vadiùye kàlaråpiõaþ .
     a÷vinã bharaõã caiva kçttikà prathamàü÷akam ..
     meùakaü hi vijànãyàt kujakùetramudàhçtam .
     àgneyàü÷àstrayo brahman ! pràjàpatyaü kavergçham ..
     saumyàrdhaü vçùanàmedaü vadanaü parikãrtitam .
     mçgàrdhamàrdràdityàü÷àstrayaþ saumyagçhantvidam ..
     mithunaü bhujayostasya gaganasthasya ÷ålinaþ .
     àdityàü÷a÷ca puùya¤ca a÷leùà ÷a÷ino gçham ..
     rà÷iþ karkañako nàma pàr÷vena khavilàsinaþ .
     pitrarkùaü bhagadaivatyaü uttaràü÷a÷ca ke÷arã ..
     såryakùetraü vibhorbrahman hçdayaü parikãrtitam .
     uttaràü÷àstrayaþ pàõi÷citràrdhaü kanyakà tvidam ..
     somaputtrasya sadmaitat dvitãyaü jañharaü vibhoþ .
     citràü÷advitayaü svàtã vi÷àkhàyàü÷akatrayam ..
     dvitãyaü ÷ukrasadanaü tulànàbhirudàhçtam .
     vi÷àkhàü÷amanuràdhà jyeùñhà bhaumagçhaü tvidam ..
     dvitãyaü vç÷ciko rà÷irmeóhraü kàlasvaråpiõaþ .
     målaü pårbottaràü÷a÷ca devàcàryagçhaü dhanuþ ..
     åruyugalamã÷asya amararùe ! pragãyate .
     uttaràü÷àstrayo çkùaü ÷ravaõaü makaro mune ! ..
     dhaniùñhàrdhaü ÷anikùetraü jànunã parikãrtite .
     dhaniùñhàrdhaü ÷atabhiùà proùñhapadyàü÷akatrayam ..
     sauraü sadmàparamidaü kumbho jaïghe ca vi÷rute .
     proùñhapadyàü÷amekantu uttarà revatã tathà ..
     dvitãyaü jãvasadanaü mãnastu caraõàvubhau ..
     evaü kçtvà kàlaråpaü trinetro yaj¤aü krodhànmàrgaõairàjaghàna .
     viddha÷càsau vedanàbuddhiyuktaþ khe santasthau tàrakàbhi÷citàïgaþ ..>% iti vàmanapuràõe 5 adhyàyaþ ..

#<mahàdevã>#, strã, (mahàdevasya patnãti . patnyarthe ïãù . yadvà, mahatã càsau devã ceti .) durgà . yathà,
     %<aparõà syànmahàdevã girijà menakàtmajà ..>% iti halàyudhaþ .. tasyà vyutpattiryathà --
     %<påjyate yà suraiþ sarvairmahàü÷caiva pramàõataþ .
     dhàturmaheti påjàyàü mahàdevã tataþ smçtà ..>% iti devãpuràõe 45 adhyàyaþ .. ràj¤ã . pàñaràõã iti bhàùà . tatparyàyaþ . mahiùã 2 paññàrhà 3 paññadevã 4 . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 5 . 29 .
     %<alikhat sa mahàdevãü yogananda¤ca taü pañe .
     sajãvamiva taccitraü vàkceùñàrahitaü tvabhåt ..>%)

#<mahàdaityaþ>#, puü, (mahàü÷càsau daitya÷ceti .) bhautyamanvantarãyadaityavi÷eùaþ . yathà --
     %<caturda÷asya bhautyasya ÷çõu puttrànmanormama .>% ityupakramya .
     %<÷ucirindro mahàdaityo ripurhantà hariþ svayam ..>% iti gàruóe 78 adhyàyaþ ..

#<mahàdràvakaþ>#, puü, (dràvayati rogàniti . dru + õic + õvul . mahàü÷càsau dràvaka÷ceti .) auùadhavi÷eùaþ . dràvaka iti bhàùà . yathà --
     %<yavakùàrasya bhàgau dvau sphañikàrestrayo matàþ .
     ekãkçtya prapiùyàpi måtrairvatsatarãbhavaiþ ..
     ÷uùkaü kçtvà kùipet pàtre saisake vastralepite .
     anyasãsakapàtrantu dvimukhaü melayedbudhaþ ..
     vçddhavaidyopade÷ena pacet pàtrasthamauùadham .
     tato jvàlàdhataþ sthàpyaü pàtrànyaü labhate rasam ..
     tato rasaü viniùkçùya sthàpayet snigdhabhàjane .
     lavaïgena vañãü kuryàdathavà mçtatàmrakaiþ ..
     plãhàdisthålarogeùu dàpayet raktikàü bhiùak .
     dravãkaroti roga¤ca mahàdràvakasaüj¤akaþ ..
     ÷vitre ca dadruroge ca pralepaü dràvakasya ca .
     vahnivajjvalanaü tasya dadhi dattvà pralepayet .. * ..>% api ca .
     %<vçùa÷citramapàmàrgaü ci¤cà kuùmàõóanàóikà .
     snuhã tàlasya puùpa¤ca varùàbhårvetasaü tathà ..
     eteùàü kùàramàhçtya limpàkasvarasena ca .
     kùàlayitvà kùàratoyaü vastrapåta¤ca kàrayet ..
     caõóàtapena saü÷oùya gràhyaü taddravaüõocitam .
     etasya dvipalaü gràhyaü yavakùàrapaladvayam ..
     sphañikàripala¤caiva narasàrapalaü tathà .
     palàrdhaü saindhavaü gràhyaü ñaïkaõaü tolakadvayam ..
     kàsãsaü tolaka¤caiva mudrà÷aïkha¤ca tolakam .
     dàrumocaü karùaka¤ca tolaü samudraphenakam ..
     sarvamekatra saücårõya vakayantreõa sàdhayet .
     mahàdràvakametaddhi yojya¤ca rasajàraõe .
     hanti gulmàdikàn rogàn yakçtplãhodaràõi ca .. * ..>% iti bhaiùajyaratnàvalã .. (tathàpara¤ca .
     %<÷uddhaü kà¤canamàkùikaü mçdutaraü kàüsyàbhidheyantathà sindhåtthaü vimalaü rasà¤janavaraü phenaü sravantãpateþ .
     kùàrau sarjikasambhavau suvimalau bhàgàstvamãùàü samàþ saptànàü sadç÷antu ñaïgaõamiha tvardho nçsàraþ smçtaþ ..
     tattulyà sphañikàrikà trisadç÷aþ ÷uddho yavasyàgrajaþ kà÷ã÷advitayaü yavàgrajasamaü sa¤cårõya sarvaü nyaset .
     pàtre kàcamaye mçdambaravçte so'yaü mahàdràvako no vaktuü prabhavedamuùya nitaràü samyagguõaü bhåtale ..
     etadvallacatuùñayaü pibedatho ÷uõñhyà lavaïgena và tatpa÷càt parivàsitaü bahuguõaü tàmbålakaü bhakùayet .
     pràsaïgyyàt kathayàmi te ÷çõu guõàn kàü÷cittathànyàn paràn niþ÷eùaü vinihanti tàni cirajànyaùñaudaràõi dhruvam ..
     gulmaü pàõóuhalãmakaü sukañhinàmaùñhãlikàü kàmalàü mandàgniü viùamàgnitàü bahuvidhàn ÷othàü÷ca ÷ålànyapi .. * ..>% iti vaidyakakaùàyasaügrahe plãhàdhikàre ..)

#<mahàdrumaþ>#, puü, (mahàü÷càsau druma÷ceti .) a÷vatthavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. bçhadvçkùa÷ca .. (yathà, harivaü÷e . 223 . 72 .
     %<cakoràþ ÷atapatrà÷ca mattakokilasàrasàþ .
     puùpitàn phalitàgràü÷ca saüpatanti mahàdrumàn ..>% ÷àkadvãpapaterbhavyasya saptamaþ puttraþ . yathà, màrkaõóeye . 53 . 21 .
     %<jalada÷ca kumàra÷ca sukumàro manãvakaþ .
     ku÷ottaro'tha medhàvã saptamastu mahàdrumaþ ..>%)

#<mahàdroõà>#, strã, (mahatã càsau droõà ceti .) vçkùavi÷eùaþ . vaóã droõapuùpã iti hindã bhàùà . tatparyàyaþ . devakurumbà 2 divyapuùpà 3 mahàdroõã 4 devã 5 kà¤jã 6 devadroõà 7 . asyà guõàþ . kañutvam . tiktatvam . medhyatvam . bhåtàrtivàtakaphàgnimàndyanà÷itvam . yuktyà pàrada÷odhanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mahàdroõã>#, strã, (mahatã càsau droõã ceti .) mahàdroõàkùupaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mahàdvandvaþ>#, puü, (mahàn dvandvaþ kolàhalo yatra .) yuddhavàdyam . iti ÷abdaratnàvalã .. ati÷ayakalaha÷ca ..

#<mahàdhanaü>#, klã, (mahat anekaü dhanaü målyatvenàsya .) bahumålyavastram . ityamaraþ . 2 . 6 . 113 .. suvarõam . sihlakam . iti medinã . ne, 201 .. càruvastram . iti hemacandraþ .. kçùiþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (mahadanekaü dhanamasmàt . saügràmaþ . iti nighaõuþ . 2 . 17 .. yathà, çgvede . 8 . 64 . 12 .
     %<mà no asminmahàdhane paràvargabhàrabhçd yathà ..>% %<mahàdhane saügràme .>% iti tadbhàùye sàyanaþ .. mahacca taddhanacceti . prabhåtadhanam . yathà, çgvede . 1 . 7 . 5 .
     %<indraü vayaü mahàdhana indramarbhe havàmahe ..>% %<mahàdhane prabhåtadhananimittam .>% iti tadbhàùye sàyanaþ .. bahumålye, tri . yathà, kiràtàrjunãye . 1 . 38 .
     %<puràdhiråóhaü ÷ayanaü mahàdhanaü vibodhyase yaþ stutigãtimaïgalaiþ .
     adabhradarbhàmadhi÷ayya saüsthalãü jahàsi nidràma÷ivaþ ÷ivàrutaiþ ..>%) ati÷ayadhanayukte, ca tri ..

#<mahàdhàtuþ>#, puü, (mahàü÷càsau dhàtu÷ceti .) svarõam . iti ÷abdacandrikà ..

#<mahàdhvanikaþ>#, puü, (adhvani gacchatãti . adhvan + ñhak . mahàü÷càsau àdhvanika÷ceti .) puõyàrthaü himàlayàvadhikamahàpathagamanena sampàditamaraõaþ . yathà, %<bhçgvagnijalasaügràmade÷àntarasthasaünyàsàna÷anà÷animahàdhvanikànàmudakakriyà kàryà sadyaþ÷aucaü bhavatãti .>% iti ÷uddhitattvadhçtasumantusåtram ..

#<mahàn>#, [t] tri, (mahyate påjyate veti . maha + %<vartamàne pçùadbçhanmahajjagacchatçvacca .>% uõàø 2 . 84 . iti atiþ . nipàtyate .) bçhan . ityamaraþ . 3 . 1 . 60 .. (yathà, manau . 8 . 296 .
     %<pràõabhçtsu mahatsvardhaü gogajoùñrahayàdiùu ..>%) asya paryàyaþ mahacchabde draùñavyaþ ..

#<mahàn>#, puü, (mahyate sevyate à÷rãyate gamanàyeti . mah + atiþ .) uùñraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. durgà . yathà --
     %<mahàn vyàpya sthità sarvaü mahà và prakçtirmatà .
     smçtiþ saüsmaraõàddevã niyatã ca niyàmatà ..>% iti devãpuràõe 45 adhyàyaþ .. mahattattvam . yathà --
     %<savikàràt pradhànàttu mahattattvaü prajàyate .
     mahàniti yataþ khyàtirlokànàü jàyate sadà ..>% iti màtsye 3 adhyàyaþ .. (mahàdevaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 42 .
     %<a÷anã ÷ataghnã khaógã paññi÷ã càyudhã mahàn ..>%) mahacchabdaprayoganiùedho yathà --
     %<÷aïkhe taile tathà màüse vaidye jyautiùike dbije .
     yàtràyàü pathi nidràyàü mahacchabdo na dãyate ..>% iti bhaññiprathamasargãyacaturtha÷lokañãkàyàü bharataþ ..

#<mahànañaþ>#, puü, (mahàü÷càsau naño nartaka÷ceti . uddhatanartakatvàdasya tathàtvam .) ÷ivaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<mahànadã>#, strã, (mahatã càsau nadã ceti .) puruùottamakùetràntargatakañakasyottarade÷asthanadãvi÷eùaþ . tasyà nàmàntaraü citrotpalà . yathà, %<nadã tatra mahàpuõyà bindhyapàdavinirgatà . citrotpaleti vikhyàtà sarvapàpaharà ÷ubhà .. citrotpalà mahànadã .>% iti puruùottamatattvam .. gaïgà . yathà --
     %<ambujamambuni jàtaü jàtu na jàyate ambujàdambu .
     murahara ! tava viparãtaü pàdàmbajànmahànadã jàtà ..>% ityudbhañaþ ..

#<mahànandaþ>#, puü, (mahànànando'tra .) muktiþ . iti halàyudhaþ .. (mahàn ànandaþ .) ati÷ayàhlàda÷ca .. (nçpativi÷eùaþ . yathà, màrkaõóeye . 134 . 40 .
     %<ityuktvà tàn mahãpàlàn mahànandamukhàn balã .
     athàbravãttadà sarvàn mahàridamano damaþ ..>% veõuvi÷eùaþ . yathà, saïgãtadàmodare .
     %<mahànandastathà nando vijayo'tha jayastathà .
     catvàra uttaravaü÷à màtaïgamunisammatàþ ..>%)

#<mahànandà>#, strã, (mahànànando'syàþ .) surà . iti ràjanirghaõñaþ .. màgha÷uklà navamã . yathà, bhaviùye .
     %<màghamàsasya yà ÷uklà navamã lokapåjità .
     mahànandeti sà proktà sadànandakarã nçõàm ..
     snànaü dànaü japo homo devàrcanamupoùaõam .
     sarvaü tadakùayaü proktaü yadasyàü kriyate naraiþ ..>% iti tithyàditattvam .. nadãvi÷eùaþ . sà padmàyà viniþsçtà ràmapuràkhyàgràmàt pa÷cimata uttaradiggatà .. (dakùiõade÷ãyo nadãbhedaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 25 . 43 .
     %<punaràvartanandà¤ca mahànandà¤ca sevya vai .
     nandane sevyate dàntastvapsarobhirahiüsakaþ ..>%)

#<mahànandiþ>#, puü, (à samyak nandatãti . à + nanda + %<sarvadhàtubhya in .>% uõàø 4 . 117 . iti in . tataþ . mahànànandiriti .) nandivardhanaràjaputtraþ . yathà --
     %<catvàriü÷attathà bhàvyo ràjà vai nandivardhanaþ .
     catvàriü÷attraya÷caiva mahànandirbhaviùyati ..
     mahànandisuta÷càpi ÷ådràyàü kalikàü÷ajaþ .
     utpatsyate mahàpadmaþ sarvakùattràntako nçpaþ ..
     tataþ prabhçti ràjàno bhaviùyàþ ÷ådrayonayaþ .
     ekaràñ sa mahàpadma ekacchatro bhaviùyati ..>% iti matsyapuràõe 246 adhyàyaþ .. api ca . %<mahànandisutaþ ÷ådràgarbhodbhavo'tilubdho mahàpadmànandaþ para÷uràma ivàparo'khilakùattriyàntakàrã bhavità tataþ prabhçti ÷ådrà bhåpàlà bhaviùyanti . tena mahànandiparyantaü kùattriya àsãt .>% iti ÷uddhitattvadhçtaviùõupuràõam ..

#<mahànarakaþ>#, puü, (mahànati÷ayayàtanàprado narakaþ .) ati÷ayanànàprakàrayàtanàsthànam . iti puràõam .. (yathà, manuþ . 4 . 88 .
     %<tàmisramandhatàmisraü mahàrauravarauravau .
     narakaü kàlasåtra¤ca mahànarakameva ca ..>%)

#<mahànalaþ>#, puü, (mahàü÷càsau nala÷ceti .) devanalaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (mahàü÷càsau anala÷ceti .) bçhadagni÷ca ..

#<mahànavamã>#, strã, (mahatã càsau navamã ceti .) à÷vina÷uklanavamã . yathà -- ÷rãbhagavànuvàca .
     %<durgàtantreõa mantreõa kuryurdurgàmahotsavam .
     mahànavamyàü ÷aradi balidànaü nçpàdayaþ ..
     à÷vine ÷uklapakùasya bhavedyà aùñamã tithiþ .
     mahàùñamãti sà proktà devyàþ prãtikarà parà ..
     tato'nu navamã yà syàt sà mahànavamã smçtà .
     sà tithiþ sarvalokànàü påjanãyà ÷ivàpriyà ..>% iti kàlikàpuràõe 57 adhyàyaþ .. api ca .
     %<pràvçñkàle vi÷eùeõa à÷vine hyaùñamãùu ca .
     mahà÷abdo navamyàntu loke khyàtiü gamiùyati ..>% iti tithyàditattvam ..

#<mahànasaü>#, klã, (mahacca tat ana÷ceti . + %<ano'÷màyaþsarasàü jàtisaüj¤ayoþ .>% 5 . 4 . 94 . iti saüj¤àyàü ñac . %<ànmahataþ samànàdhikaraõajàtãyayoþ .>% 6 . 3 . 46 . iti mahata àkàràde÷aþ .) randhanagçham . tatparyàyaþ . rasavatã 2 pàkasthànam 3 . ityamaraþ . 2 . 9 . 27 .. (tathàsya lakùaõaü yathà --
     %<pra÷astadigde÷akçtaü ÷ucibhàõóaü mahacchuci .
     sajàlakaü gavàkùàóhyamàtmavarganiùevitam ..
     vikakùasçùñasaüsçùñaü savitànaü kçtàrcanam .
     parãkùitastrãpuruùaü bhaveccàpi mahànasam ..
     tatràdhyakùaü niyu¤jãta pràyo vaidyaguõànvitam .
     ÷ucayo dakùiõà dakùà vinãtàþ priyadar÷anàþ ..
     savibhaktàþ sumanaso nãcake÷anakhàþ sthiràþ .
     snàtà dçóhaü saüyaminaþ kçtoùõãùàþ susaüyutàþ ..
     tasya càj¤à vidheyàþ syurvividhàþ parikarmiõaþ .
     àhàrasthitaya÷càpi bhavanti pràõino yataþ ..
     tasmànmahànase vaidyaþ pramàdarahito bhavet .
     màhànasikavoóhàraþ saupaudanikapaupikàþ ..
     bhaveyurvaidyava÷agà ye càpyanye tu kecana ..>% iti su÷rute kalpasthàne prathame'dhyàye ..) tadvivaraõaü yathà --
     %<àgneyyàü di÷i kartavyamàvàsasya mahànasam .
     gavàkùajàlamàrgàya mårdhabhittyupalepitam ..
     cullã tatra prakartavyà pårbapa÷cimamàyatà .
     mçõmayàdãni bhàõóàni kùàlitàni ca vàriõà ..
     teùu yat pacyate dravyaü guõavat sarvasammatam .
     mçdabhàve pacellauhe cakùurar÷ovikàrajit ..
     kàüsyaje pàcitaü yaddhi taddhitaü matidaü ÷uci .
     yacca tàmramaye siddhaü na rucyaü tvamlapittakçt ..
     sauvarõe ràjate pàcyamàóhyabhåmibhçtàü gçhe .
     tatpàtraü sarvadoùaghnaü dhiùaõotsavadàyakam ..>% atha mahànasopayogyopakaraõàni .
     %<vaståni bhojanàrhàõi vividhàni punaþ punaþ .
     sarvàõi guõayuktàni sthàpitàni mahànase ..
     dàsyàptamàrjanã vàóhà påtahaõóã sukårcikà .
     karùaõã vaiõavaü pàtraü jalapårõastvali¤jaraþ ..
     vahnisaüjanano gràvaþ kuddàlaü sukuñhàrakaþ .
     dàrukhaõóàni ÷uùkàõi hastamàtràõi cendhanam ..
     ajãrõànyanatisthålànyajantånyamalàni ca .
     titayu÷càlanã pãñho muùalaü càpyudåkhalam ..
     sårpaloùñra÷ilà darvã canurasràvapaññikà .
     saüdaü÷akantu yugalaü vastrakhaõóacatuùñayam ..
     nàlikà cchurikà caiva su÷ålaü sukañàhakam ..
     vahnisa¤càlanàrthàya darvã dãrghà sulauhajà ..
     tandårajharjharã sràvà taptakaü dçóhaveùñanã .
     ityàdi vastujàtaü hi yujyate ca mahànase ..>% iti pàkaràje÷varaþ .. tatra rakùaõãyà janà yathà --
     %<såda÷àstravidhànaj¤àþ paràbhedyàþ kulodgatàþ .
     sarve mahànase dhàryà luptake÷anakhà janàþ ..>% iti màtsye 189 adhyàyaþ .. mahànaso'pi puüsi . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ ..

#<mahànàñakaü>#, klã, (mahacca tat nàñaka¤ceti .) nàñakavi÷eùaþ . tasya lakùaõaü yathà --
     %<etadeva yadà sarvaiþ patàkàsthànakairyutam .
     aïkai÷ca da÷abhirdhãrà mahànàñakamåcire ..
     etadeva nàñakam . yathà, bàlaràmàyaõam .>% iti sàhityadarpaõaþ .. svanàmakhyàtahanåmadracitaràmacaritagranthavi÷eùaþ . yathà --
     %<eùa ÷rãlahanåmatà viracite ÷rãmanmahànàñake vãra÷rãyutaràmacandracarite pratyuddhçte vikramaiþ .
     mi÷ra÷rãmadhusådanena kavinà sandarbhya sajjãkçte svargàrohaõanàmako'tra navamo yàto'ïka evetyasau ..>% iti tasyàntimaþ ÷lokaþ ..

#<mahànàóã>#, strã, (mahatã càsau nàóã ceti .) kaõóarà . iti ràjanirghaõñaþ .. (vivaraõamasyàþ kaõóarà÷abde j¤eyam ..)

#<mahànàdaþ>#, puü, (mahàn nàdo'sya .) hastã . varùukameghaþ . (mahà÷càüsau nàda÷ceti .) mahà÷abdaþ . iti medinã . de, 51 .. (yathà, mahàbhàrate . 5 . 99 . 2 .
     %<idamadbhiþ samaü pràptà ye keciddhruvajaïgamàþ .
     pravi÷anto mahànàdaü nadanti bhayapãóitàþ ..>%) siühaþ . karõaþ . iti hemacandraþ .. uùñraþ . ÷aïkhaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. kàhalavàdyam . iti hàràvalã .. (mahàdevaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 48 .
     %<ni÷àcaraþ pretacàrã bhåtacàrã mahe÷varaþ .
     kàlayogã mahànàdaþ sarvakàma÷catuùpathaþ ..>% mahà÷abdayukte, tri . yathà, ràmàyaõe . 4 . 40 . 38 .
     %<tatkàlameva pratimaü mahoraganiùevitam .
     abhigamya mahànàdaü tãrthenaiva mahodadhim ..>%)

#<mahànidrà>#, strã, (mahatã sudãrghà càsau nidrà ceti .) maraõam . iti jañàdharaþ ..

#<mahànimbaþ>#, puü, (mahàü÷càsau nimba÷ceti .) nimbavçkùavi÷eùaþ . ghoóà nima iti bhàùà . tatparyàyaþ . kaiñaryaþ 2 pavaneùñaþ 3 pàrvataþ 4 . iti ratnamàlà .. (yathà --
     %<mçtasåtàbhranàga¤ca svarõaü tulyaü prakalpayet .
     mahànimbasya cårõatu caturbhiþ samamàharet .
     madhunà lehayenmàùaü làlàmehapra÷àntaye ..>% iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe pramehàdhikàre ..) asya guõàþ . paramagràhitvam . kaùàyatvam . amlatvam . ÷ãtalatva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. (tathàsya paryàyàntaraü guõà÷ca .
     %<mahànimbaþ smçtodrekà ramyako viùamuùñikaþ .
     ke÷àmuùñinimbaka÷ca kàrmuko jãva ityapi ..
     mahànimbo himo råkùastikto gràhã kaùàyakaþ .
     kaphapittabhramacchardikuùñhahçllàsaraktajit .
     prameha÷vàsagulmàr÷o måùikàviùanà÷anaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<mahàni÷à>#, strã, (mahatã ghorà ni÷à .) ni÷àmadhyabhàgaþ . tatparyàyaþ . ni÷àrdhaþ 2 ni÷ãthaþ 3 . iti hemacandraþ . 2 . 59 .. * .. smçtyuktamahàni÷à sàrdhapraharopari praharadvayam .
     %<mahàni÷à tu vij¤eyà madhyabhaü praharadvayam .
     tatra snànaü na kurvãta kàmyanaimittikàdçte ..>% iti raghunandanabhaññàcàryadhçtavacanàt . mahàni÷àparakàlasya nàóãcatuùñayasya paradinàditvena tadànãü pårbadivasãyabhojanànupapatteþ . taddinakçtyalopàpatte÷ceti tithitattvãyalikhanasvarasàcca .. * .. tatra bhakùaõaniùedho yathà --
     %<yanmuhårte vyatãte tu ràtràveva mahàni÷à .
     labhate brahmahatyà¤ca tatra bhuktvà ca nàrada ! ..
     gomàüsaviõmåtrasamaü tàmbåla¤ca phalaü jalam .
     puüsàmabhakùyaü ÷uddhàyàmodanasyàpi kà kathà ..>% iti brahmavaivartapuràõam .. tatra pàraõaniùedho yathà --
     %<na ràtrau pàraõaü kuryàdçte vai rohiõãvratàt .
     ni÷àyàü pàraõaü kuryàdvarjayitvà mahàni÷àm ..
     mahàni÷àyàü pràptàyàü tithibhàntaü yadà bhavet .
     tçtãye'hni muni÷reùñha ! pàraõaü kurute vratã ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóa 8 adhyàyaþ .. devaloktà mahàni÷à ràtrimadhyamadaõóadvayàtmikà . sà dvitãyaprahara÷eùadaõóatçtãyapraharaprathamadaõóaråpà .. tasyàü ÷ivaliïgodbhavo yathà,
     %<màghakçùõacaturda÷yàmàdidevo mahàni÷i .
     ÷ivaliïgatayodbhåtaþ koñisåryasamaprabhaþ ..>% atra .
     %<mahàni÷à dve ghañike ràtrermadhyamayàmayoþ ..>% iti devaloktà mahàni÷à .. ghañikà daõóaråpà . iti tithyàditattvam .. tàntrikamahàni÷à yathà, tantrasàre .
     %<gate tu prathame yàme tçtãyapraharàvadhi .
     mahàni÷àyàü japtavyaü ràtri÷eùe japenna tu ..>% api ca .
     %<ni÷à tu parame÷àni ! sårye càstamupàgate .
     prahare ca gate ràtrau ghañike dve pare ca ye .
     mahàni÷à samàkhyàtà tata÷càtimahàni÷à ..
     ardharàtre gate devi ! pa÷ubhàvena påjayet .
     da÷adaõóe tu yà påjà tat sarvamakùayaü bhavet ..
     ùaùñhakro÷e mahe÷àni ! tat sarvamamçtopamam .
     saptamakro÷ake devi ! sarvaü kùãropamaü bhavet ..
     aùñamakro÷ake devi ! dravyatulyaü na saü÷ayaþ .
     ataþparaü mahe÷àni ! viùatulyo na saü÷ayaþ ..
     etat sarvaü mahe÷àni ! pa÷ubhàve mayoditam .
     divyavãramate devi ! tattvaj¤ànena påjayet ..
     pa¤catattvaü samànãya yadi påjàparo bhavet .
     kàlàkàlaü mahe÷àni ! vicàraü tatra varjayet ..
     ardharàtragate devi ! kulapåjà prakãrtità .
     bhavettantrànuråpeõa sarvaü påjàdika¤caret ..
     atisnehena deve÷i ! tava sthàne prakà÷itam .
     pa÷oragre kadàcidbai prakà÷aü naiva kàrayet ..>% iti guptasàdhanatantre 6 pañalaþ ..

#<mahànãcaþ>#, puü, (mahànati÷ayo nãcaþ .) rajakaþ . iti ÷abdamàlà .. ati÷ayahãnavarõa÷ca ..

#<mahànãlaþ>#, puü, (mahàn nãlaþ nãlavarõaþ .) bhçïgaràjaþ . nàgavi÷eùaþ . maõivi÷eùaþ . iti medinã . le, 161 .. (yathà, ÷i÷upàlavadhe . 1 . 16 .
     %<mahàmahànãla÷ilàrucaþ puro niùedivàn kaüsakçùaþ sa viùñare ..>% %<siühalasyàkaràdbhåtà mahànãlàstu te smçtàþ .. iti bhagavànagastyaþ ..>% iti taññãkàyàü mallinàthaþ ..) tasya lakùaõaü yathà --
     %<yastu varõasya bhåyastvàt kùãre ÷ataguõe sthitaþ .
     nãlatàü tanuyàt sarvaü mahànãlaþ sa ucyate ..>% iti gàruóe 72 adhyàyaþ .. (guggulujàtibhedaþ . tadyathà --
     %<mahiùàkùo mahànãlaþ kumudaþ padma ityapi .
     hiraõyaþ pa¤camo j¤eyo guggu loþ pa¤ca jàtayaþ ..
     mahànãlastu vij¤eyaþ svanàmasamalakùaõaþ .
     mahiùàkùo mahànãlo gajendrànàü hitàvubhau ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. sumerordakùiõapàr÷vasthaparvatavi÷eùaþ . yathà, màrkaõóeye . 55 . 4 .
     %<÷ãtàrta÷cakramu¤ja÷ca kulãro'tha sukaïkavàn .
     maõi÷ailo'tha vçùavàn mahànãlo bhavàcalaþ ..>%)

#<mahànãlà>#, strã, (mahatã càsau nãlà nãla varõà ceti .) mahàjambåþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (vi÷eùo'sya mahàjambå÷abde vij¤eyaþ ..)

#<mahànãlã>#, strã, (nãla + %<nãlàdoùadhau .>% 4 . 1 . 42 . iti vàrtikoktyà ïãù . tataþ . mahatã càsau nãlã ceti .) nãlàparàjità . bçhannãlã . tatparyàyaþ . amarà 2 janinãlikà 3 tutthà 4 ÷rãphalikà 5 melà 6 ke÷àrhà 7 bhartsapatrikà 8 . asyà guõàþ . guõàóhyatvam . raïga÷reùñhatvam . suvarõadàtçtvam . nãlikàmapekùya sarvakarmasu saguõatvam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mahànubhàvaþ>#, tri, (mahànanubhàvo màhàtmyamasya .) mahà÷ayaþ . yathà --
     %<sukçtã puõyavàn dhanyo dharmã ca dharmavànapi .
     mahà÷ayo mahecchaþ syànmahànubhàva ityapi ..>% iti ÷abdaratnàvalã .. (mahàtmà . yathà, ÷i÷upàlavadhe . 1 . 17 .
     %<grahãtumàryàn paricaryayà muhurmahànubhàvà hi nitàntamarthinaþ ..>%)

#<mahàntaþ>#, puü, (mahat + prathamàbahuvacanaråpam .) navadhàbhaktiyuktakçùõabhaktàþ . te ÷iva÷eùadharmàdayaþ . yathà --
     %<÷ivaþ ÷eùa÷ca dharma÷ca brahmà viùõurmahàn viràñ .
     sanatkumàraþ kapilaþ sanaka÷ca sanandanaþ ..
     voóhuþ pa¤ca÷ikho dakùo nàrada÷ca sanàtanaþ .
     bhçgurmarãcirdurvàsàþ ka÷yapaþ pulaho'ïgiràþ ..
     medhaso loma÷aþ ÷ukro va÷iùñhaþ kratureva ca .
     bçhaspatiþ kardama÷ca ÷aktriratriþ parà÷araþ ..
     màrkaõóeyo bali÷caiva prahràda÷ca gaõe÷varaþ .
     yamaþ sårya÷ca varuõo vàyu÷candro hutà÷anaþ ..
     akåpàra ulåka÷ca nàóãjaïgha÷ca vàyujaþ .
     naro nàràyaõaþ kårma indradyumno vibhãùaõaþ ..
     navadhàbhaktiyuktà÷ca kçùõasya paramàtmanaþ .
     ete mahànto dharmiùñhà bhaktànàü pravaràstathà ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 60 adhyàyaþ ..

#<mahàpa¤camålaü>#, klã, (pa¤cànàü vilvàdimålànàü samàhàraþ . tataþ mahacca tat pa¤camåla¤ceti .) bçhat pa¤camålam . tadyathà --
     %<vilvo'gnimanthaþ ÷yonàkaþ kà÷maryaþ pàñalà tathà .
     sarvaistu militairetaiþ syànmahàpa¤camålakam ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, su÷rute cikitsitasthàne 20 adhyàye .
     %<vinirgamàrthaü vàyo÷ca svedayecca muhurmuhuþ .
     kùãraü mahàpa¤camålaü måùikàü càntravarjitàm ..>%)

#<mahàpa¤caviùaü>#, klã, (pa¤cànàü viùàõàü samàhàraþ . tato mahacca tat pa¤caviùa¤ceti .) bçhadbiùapa¤cakam . tadyathà --
     %<÷çïgã ca kàlakåña÷ca mustako vatsanàbhakaþ .
     ÷aïkhakarõãti yogo'yaü mahàpa¤caviùàbhidhaþ ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mahàpatrà>#, strã, (mahànti patràõyasyàþ .) mahàjambåþ . iti ratnamàlà .. bçhatparõayukte tri ..

#<mahàpathaþ>#, puü, (mahàü÷càsau panthà÷ceti . %<ànmahata iti .>% 6 . 3 . 46 . iti mahata àkàràde÷aþ . %<çk pårabdhåþpathàmànakùe .>% 5 . 4 . 74 . iti samàsànto'kàraþ .) pradhànapathaþ . tatparyàyaþ . ghaõñàpathaþ 2 saüsaraõam 3 ÷rãpathaþ 4 ràjavartma 5 upaniùkramaõam 6 upaniùkaram 7 . iti hemacandraþ . 4 . 53 .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 80 . 19 .
     %<patàkà ÷obhitàþ sarve sunirmitamahàpathàþ ..>% yathà ca mahàbhàrate . 5 . 94 . 20 .
     %<saümçùñasaüsiktarajaþ pratipede mahàpatham ..>% mçtyupathaþ . %<yàtràyàü pathi nidràyàü mahacchabdo na dãyate .>% ityasya pratiprasåtàrthavattvàt tathàtvam . yathà, kathàsaritsàgare . 2 . 43 .
     %<tacchokàdindradattasya pità yàto mahàpatham ..>% suùumnà . yathà, hañhayogapradãpikàyàm . 3 . 4 .
     %<suùumnà ÷ånyapadavã brahmarandhraü mahàpathaþ .
     ÷ma÷ànaü ÷àmbhavã madhyamàrga÷cetyekavàcakàþ ..>%)

#<mahàpathagamaþ>#, puü, (mahàpathasya mahàpathe và gamaþ gamanam .) maraõam . iti jañàdharaþ ..

#<mahàpadmaþ>#, puü, (mahat padmaü tàvç÷aü cihnaü ÷irasi yasya .) aùñanàgàntargatanàgabhedaþ . tatparyàyaþ . ati÷uklaþ 2 da÷abindukamastakaþ 3 . iti hemacandraþ . 4 . 375 .. (yathà, harivaü÷e . 3 . 112 .
     %<airàvato mahàpadmaþ kambalà÷vataràvubhau ..>% darvãkaràntargatasarpavi÷eùaþ . tad yathà . %<kçùõasarpo mahàkçùõaþ kçùõodaraþ ÷vetakapoto mahàkopoto balàhako mahàsarpaþ ÷aïkhapàlo lohitàkùo gavedhukaþ parisarpaþ khaõóaphaõaþ kakudaþ padmo mahàpadmo darbhapubpo dadhimukhaþ puõóarãko bhrukuñãmukho viùkiraþ puùpàbhikarõo girisarpa çjusarpaþ ÷vetodaro mahà÷irà alagarda à÷ãviùa iti ..>% iti su÷rute kalpasthàne caturthe'dhyàye ..) kuverasya navanidhyantargatanidhivi÷eùaþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, màrkaõóeye . 64 . 15 .
     %<yasyà vatse ! prabhàveõa vidyàyàstàü gçhàõa me .
     padminã nàma vidyeyaü mahàpadmàbhipåjità ..>% purabhedaþ . yathà, mahàbhàrate . 12 . 353 . 1 .
     %<àsãt kila nara÷reùñha ! mahàpadme purottame .
     gaïgàyà dakùiõe tãre ka÷cidvipraþ samàhitaþ ..>% daityabhedaþ . yathà, harivaü÷e . 232 . 3 .
     %<mahàpadmo nikumbha÷ca pårõakumbha÷ca vãryavàn ..>% hastibhedaþ . yathà, mahàbhàrate . 6 . 61 . 51 .
     %<tasya cànye'pi diïmàgà babhuvuranuyàyinaþ .
     a¤jano vàmana÷caiva mahàpadma÷ca suprabhaþ ..>%) klã, lakùakoñisaükhyà .. iti lãlàvatã .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 61 . 3 .
     %<ayutaü prayutaü caiva padmaü kharvamathàrvudam .
     ÷aïkha¤caiva mahàpadmaü nikharvaü koñireva ca ..>%) ÷uklapadmam . iti ratnamàlà ..

#<mahàpàtakaü>#, klã, (mahadati÷ayitaü pàtakam .) pàpavi÷eùaþ . tattu pa¤cavidham . yathà --
     %<brahmahatyà suràpànaü steyaü gurvaïganàgamaþ .
     mahànti pàtakànyàhuþ saüsarga÷càpi taiþ saha ..>% iti mànave 11 adhyàyaþ ..
     %<mahàpàtakajaü cihnaü saptajanmasu jàyate .
     vàdhate vyàdhiråpeõa tasya kçcchràdibhiþ samaþ ..>% iti ÷àtàtapãyakarmavipàkaþ ..
     %<tulàmakarameùeùu pràtaþsnànaü vidhãyate .
     haviùyaü brahmacarya¤ca mahàpàtakanà÷anam ..>% iti malamàsatattvam ..
     %<kçùõeti maïgalaü nàma yasya vàci pravartate .
     bhasmãbhavanti ràjendra ! mahàpàtakakoñayaþ ..>% iti puràõam ..

#<mahàpàtakã>#, [n] tri, (mahàpàtakamastyasyeti . mahàpàtaka + iniþ .) pa¤caprakàramahàpàtakayuktaþ . sa ca patitaþ . yathà --
     %<mahàpàtakino ye ca patitàste prakãrtitàþ .
     patitànàü na dàhaþ syànnàntyeùñirnàsthisa¤cayaþ ..
     na cà÷rupàtaþ piõóo và kàryaü ÷ràddhàdikaü kvacit .
     etàni patitànàntu yaþ karoti vimohitaþ ..
     taptakçcchradvayenaiva tasya ÷uddhirna cànyathà ..>% iti ÷uddhitattvadhçtaviùõupuràõavacanam .. pàribhàùikamahàpàtakã yathà --
     %<kçtapràõapratiùñhà¤ca nãcairyàü pratimàü dvija ! .
     durgàü na praõamedyastu sa mahàpàtakã smçtaþ ..>% iti devãpuràõe vyàsanàradasaüvàdaþ .. api ca .
     %<pitaraü màtaraü bhàryàü gurupatnãü guruü param .
     yo na puùõàti kàpañyàt sa mahàpàtakã ÷iva ! ..>% iti brahmavaivarte gaõapatikhaõóe 44 adhyàyaþ .. (yathà ca mahànirvàõatantre . 3 . 92 .
     %<jàtibhedo na kartavyaþ prasàde paramàtmanaþ .
     yo'÷uddhabuddhiü kurute sa mahàpàtakã bhavet ..>%)

#<mahàpàpaü>#, klã, (mahacca tat pàpa¤ceti .) mahàpàtakam . yathà --
     %<mahàpàpeùu sarvaü syàt tadardhantåpapàtake .
     dadyàt pàpeùu ùaùñhàü÷aü j¤àtvà vyàdhibalàbalam ..>% iti malamàsatattvam ..

#<mahàpàrevataü>#, klã, (mahacca tat pàrevata¤ceti .) phalavçkùavi÷eùaþ . vaóà pàrevata iti hindã bhàùà .. tatparyàyaþ . svarõapàrevatam 2 sàmràõijam 3 khàrikam 4 raktaraivatakam 5 bçhatpàrevatam 6 dvãpajam 7 dbãpakharjåram 8 . asya guõàþ . madhuratvam . balakàritvam . puùñivardhanatvam . vçùyatvam . mårchàbhramaghnatvam . pàrevatàdadhikaguõatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mahàpà÷aþ>#, puü, (mahàn pà÷o'sya .) yamadåtavi÷eùaþ . iti bçhaddharmapuràõe 56 adhyàyaþ .. (mahàü÷càsau pà÷a÷ceti .) bçhatpà÷a÷ca ..

#<mahàpàsakaþ>#, puü, (pasati vàdhate niràkaroti parakàle÷varàdikamiti . pas + õvul . tataþ mahàü÷càsau pàsaka÷ceti .) buddhabhikùukaþ . tatparyàyaþ . celukaþ 2 ÷ràmaõeraþ 3 pravrajitaþ 4 gomãnaþ 5 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (mahopàsaka iti pàñhaþ kutracit dç÷yate ..)

#<mahàpiõóãtakaþ>#, puü, (piõóãü tanotãti . tan + óaþ saüj¤àrthe kan . tataþ mahàü÷càsau piõóãtaka÷ceti . piõóàkàraphalatvàdasya tathàtvam .) kçùõavarõamahàmadanavçkùaþ . tatparyàyaþ . vàràhaþ 2 . asya guõàþ . ÷reùñhatvam . kañutiktarasànvitatvam . chardanatvam . kaphahçdrogapakvàmà÷aya÷odhanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mahàpiõóãtaruþ>#, puü, (mahàü÷càsau piõóãtaru÷ceti .) vçkùavi÷eùaþ . peóirà iti hindã bhàùà . tatparyàyaþ . ÷vetapiõóãtakaþ 2 karahàñaþ 3 kùuraþ 4 ÷astrakoùataruþ 5 ÷araþ 6 piõóãtaruþ 7 . asya guõàþ . kaùàyatvam . uùõatvam . tridoùa÷amanatvam . carmarogàpahatvam . vi÷eùàt raktadoùanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mahàpãluþ>#, puü, (pãlati pratiùñabhate viùapittàdikamiti . pãla + %<mçgayvàdaya÷ca .>% uõàø 1 . 38 . iti kuþ . tato mahàn pãluriti karmadhàrayaþ .) pãluvçkùavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . bçhatpãluþ 2 mahàphalaþ 3 ràjapãluþ 4 mahàvçkùaþ 5 madhupãluþ 6 . asya phalaguõàþ . madhuratvam . vçùyatvam . viùanà÷itvam . pittapra÷amanatvam . rucyatvam . àmaghnatvam . dãpanãyakatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mahàpuràõaü>#, klã, (mahacca tat puràõa¤ceti .) ekàda÷alakùaõayuktavyàsapraõãtàùñàda÷asaükhyakapuràõavi÷eùaþ . tasya lakùaõaü yathà --
     %<sçùñi÷càpi visçùñi÷ca sthitisteùà¤ca pàlanam .
     karmaõàü vàsanà vàrtà manånà¤ca krameõa ca ..
     varõanaü pralayànà¤ca mokùasya ca niråpaõam .
     utkãrtanaü harereva devànà¤ca pçthak pçthak .
     da÷àdhikaü lakùaõa¤ca mahàtàü parikãrtitam ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 132 adhyàyaþ .. (aùñàda÷amahàpuràõànàü vi÷eùavivaraõalakùaõàdikaü puràõa÷abde draùñavyam ..)

#<mahàpuruùaþ>#, puü, (mahàü÷càsau puruùa÷ca ti .) ÷reùñhanaraþ . (yathà, ÷rãmadbhàgavate . 6 . 12 . 20 .
     %<bhavànatàrùãnmàyàü vai veùõavãü janamohinãm .
     yadvihàyàsuraü bhàvaü mahàpuruùatàü gataþ ..>%) nàràyaõaþ . yathà --
     %<dhyeyaü sadà paribhavaghnamabhãùñadohaü tãrthàspadaü ÷ivaviri¤cinutaü ÷araõyam .
     bhçtyàrtihaü praõatapàlabhavàbdhipotaü vande mahàpuruùa ! te caraõàravindam ..
     tyaktvà sudustyajasurepsitaràjyalakùmãü dharmiùñha àryavacasà yadagàdaraõyam .
     màyàmçgaü dayitayepsitamanvadhàvavande mahàpuruùa ! te caraõàravindam ..>% ityàhnikatattvadhçta÷rãbhàgavatam ..

#<mahàpuruùadantà>#, strã, (mahàpuruùasya dantà iva målàni yasyàþ .) ÷atamålã . iti ratnamàlà .. (vivaraõamasyàþ ÷atamålã÷abde j¤àtavyam ..)

#<mahàpuruùadantikà>#, strã, (mahàpuruùadantà + svàrthe kan . striyàü ñàp ata itva¤ca .) mahà÷atàvarã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mahàpuùpà>#, strã, (mahat pra÷astaü puùpamasyàþ . striyàü ñàp .) aparàjità . iti ÷abdacandrikà .. (yathà, su÷rute uttaratantre 54 adhyàye .
     %<darbhapuùpà mahàpuùpà prasånà÷cipiñàstathàþ ..>% mahàpuùpavi÷iùñe, tri ..)

#<mahàpçùñhaþ>#, puü, (mahat vipulaü pçùñhamasya .) uùñraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. tri, bçhatpçùñha÷ca ..

#<mahàprakçtiþ>#, strã, (mahatã ÷reùñhà prakçtirjaganmålakàraõam .) durgà . yathà --
     %<citi÷caitanyabhàvàdvà cetanà và citiþ smçtà .
     mahàn vyàpya sthità sarvaü mahà và prakçtirmatà ..>% iti devãpuràõe 45 adhyàyaþ ..

#<mahàprabhaþ>#, tri, mahatã prabhà yasyeti . ati÷ayadãptiyuktaþ . (yathà, harivaü÷e bhaviùyaparvaõi . 29 . 12 .
     %<tata÷cakraü mahàghoraü sahasràraü mahàprabham ..>%)

#<mahàprabhà>#, strã, (mahatã càsau prabhà ceti .) mahatã dãptiþ . yathà . mahàprabhàtvàvacchinnàbhàvo'ndhakàraþ . iti sàmànyalakùaõàyàü jagadã÷aþ ..

#<mahàprabhuþ>#, puü, (mahàü÷càsau prabhu÷ceti .) parame÷varaþ . yathà --
     %<vande'nantàdbhutai÷varyaü ÷rãcaitanyaü mahàprabhum .
     nãco'pi yatprasàdàt syàt sadàcàrapravartakaþ ..>% iti haribhaktivilàse 3 vilàsaþ .. %<anantamadbhuta¤càvitarkyaü ai÷varyaü prabhàvo yasya taü yato mahàprabhuü parame÷varam .>% iti taññãkàyàü jãvagosvàmã .. ÷rãcaitanyaþ . yathà --
     %<so'yaü nãlagirã÷varaþ savibhavo yàtrà ca sà guõóicà te te digvidigàgatàþ sukçtinastàstà didçkùàrtayaþ .
     àràma÷ca ta eva nandanavana÷rãõàü tiraskàriõaþ sarvàõyeva mahàprabhuü vata vinà ÷ånyàni manyàmahe ..>% iti caitanyacandrodayanàñakam ..

#<mahàpralayaþ>#, puü, (mahàü÷càsau pralayo jagatàmavasàna¤ceti .) trilokanà÷aþ . tatparyàyaþ . saühàraþ 2 . iti halàyudhaþ .. tasya vivaraõaü yathà -- ÷rãmàrkaõóeya uvàca .
     %<manvantaraü manoþ kàlo yàvat pàlayate prajàþ .
     eko manuþ sa kàlastu manvantaramiti ÷rutam .
     tadekasaptatiyugairdevànàmiha jàyate .
     tai÷caturda÷abhiþ kalpo dinamekantu vedhasaþ ..
     dinànte vedhaso jàte suùupsà tasya jàyate .
     yoganidrà mahàmàyà samàyàti pitàmaham ..
     nàbhipadmaü pravi÷yàtha viùõoramitatejasaþ .
     sukhaü sa ÷ete bhagavàn brahmà lokapitàmahaþ ..
     tato viùõuþ svayaü bhåtvà rudraråpã janàrdanaþ pårbavannà÷ayàmàsa sa sarvaü bhuvanatrayam ..
     vàyunà vahninà sarvaü dàhayàmàsa vai yathà .
     mahàpralayakàleùu tathà sarvaü jagattrayam ..
     janaü yànti pratàpàrtà maharlokanivàsinaþ .
     trailokyaü dàhayàmàsa pãóità dàruõàgninà ..
     tataþ kàlàntakairmeghairnànàvarõairmahàsvanaiþ .
     samutpàdya mahàvçùñimàpårya bhuvanatrayam ..
     calattaraïgaistoyaughairàdhruvasthànasaïgataiþ .
     nidhàya jañhare lokànimàüstrãn sa janàrdanaþ ..
     nàgaparyaïka÷ayane ÷ete sa parame÷varaþ .
     ÷ayànaü nàbhikamale brahmàõaü sa jagatprabhuþ ..
     saüsthàpya trãnimàllokàn dagdhvà dagdhvà ÷riyà saha .
     ÷ete sa bhogi÷ayyàyàü brahmà nàràyaõàtmakaþ ..
     yoganidràva÷aü yàtastrailokyagràsavçühitaþ ..
     trailokyamakhilaü dagdhaü yadà kàlàgninà tadà .
     anantaþ pçthivãü tyaktvà viùõorantikamàgataþ ..
     tena tyaktà tu pçthivã kùaõamàtràdadho gatà .
     patità kårmapçùñhe tu vi÷ãrõeva tadàbhavat ..
     kårmo'pi mahato yatnàccalantãü pçthivãü jale .
     brahmàõóaü padbhiràkramya pçùñhe dadhre dharàü tadà ..
     brahmàõóakhaõóasaüyogàccårõità pçthivã bhavet .
     iti tàü parijagràha kårmaråpã janàrdanaþ ..
     calajjalaughasaüsargàccalantyà dharayà tadà .
     kårmapçùñhaü bahutarairvaraõóairvitatãkçtam ..
     anantastatra gatvà tu yatra kùãrodasàgaraþ .
     tatra svayaü ÷riyà yuktaü suùupsantaü janàrdanam ..
     phaõayà madhyayà dadhre trailokyagràsavçühitam .
     pårbaü phaõaü vitatyordhaü padmaü kçtvà mahàbalaþ .
     viùõumàcchàdayàmàsa ÷eùàkhyaþ parame÷varaþ ..
     tasyopadhànamakarodananto dakùiõàü phaõàm .
     uttaràü pàdayo÷cakre upàdhànaü mahàbalaþ ..
     tàlavçntaü tadà cakre sa ÷eùaþ pa÷cimàü phaõàm .
     svayantu vãjayàmàsa ÷eùaråpã janàrdanam ..
     ÷aïkhaü cakraü nandakàsimiùudhã dve mahàbalaþ .
     ai÷ànayàtha phaõayà sa dadhre garuóaü tadà ..
     gadàü padma¤ca ÷àrïga¤ca tathaiva vividhàyudham .
     yàni cànyàni tasyàsannàgneyyà phaõayà dadhau ..
     evaü kçtvà svakaü kàyaü ÷ayanãyaü tadà hareþ .
     pçthvãmadharakàyena magnàmàkramya càmbhasi ..
     trailokyabrahmasahitaü salakùmãkaü janàrdanam .
     sopàsaïgajagadbãjaü jagatkàraõakàraõam ..
     nityànandaü vedamayaü brahmaõyaü parame÷varam .
     jagatkàraõakartàraü jagatkàraõakàraõam ..
     bhåtabhavyabhavannàthaü paràparapatiü harim .
     dadhàra ÷irasànantaþ svayameva svakàü tanåm ..
     evaü brahmadinasyaiva pramàõena ni÷àü hariþ .
     sandhyà¤ca samadhipràpya ÷ete nàràyaõo'vyayaþ ..
     yasmàdayantu pralayo brahmaõaþ syàddine dine .
     tasmàddainandinamiti khyàpayanti puràvidaþ ..
     vyatãtàyàü ni÷àyàntu brahmà lokapitàmahaþ .
     tyaktvà nidràü samuttasthau sa punaþ sçùñaye tviha ..>% iti kàlikàpuràõe 27 adhyàyaþ .. nyàyamate janyabhàvànadhikaraõakàlaþ . sa ca caramadhvaüsaråpaþ ..

#<mahàprasàdaþ>#, puü, (mahàü÷càsau prasàda÷ceti .) viùõunaivedyàdiþ . yathà --
     %<pàdodaka¤ca nirmàlyaü naivedya¤ca vi÷eùataþ .
     mahàprasàda ityuktvà gràhyaü viùõoþ prayatnataþ ..>% ityekàda÷ãtattvadhçtamatsyasåktavacanam .. ÷rãjagannàthasya mahàprasàdamàhàtmyaü jagannàtha÷abde draùñavyam .. ati÷ayaprasannatà ca .. (mahàn prasàdo'sya . ÷ivaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 136 .
     %<mahàprasàdo damanaþ ÷atruhà ÷vetapiïgalaþ ..>%)

#<mahàprasthànagamanaü>#, klã, (prasthãyate asminniti . pra + sthà + lyuñ . mahat prasthànaü mahàpathaþ . tatra gamanam .) mahàpathagamanam . tattu maraõodde÷ena himàlayaparyantaprayàõam . tacca kalau niùiddham . yathà, bçhannàradãye .
     %<samudrayàtràsvãkàraþ kamaõóaluvidhàraõam .
     dvijànàmasavarõàsu kanyàsåpayamastathà ..
     devareõa sutotpattirmadhuparke pa÷orvadhaþ .
     màüsàdanaü tathà ÷ràddhe vànaprasthà÷ramantathà ..
     dattàyà÷caiva kanyàyàþ punardànaü varasya ca .
     dãrghakàlaü brahmacaryaü naramedhà÷vamedhakau ..
     mahàprasthànagamanaü gomedha¤ca tathà makham .
     imàn dharmàn kaliyuge varjyànàhurmanãùiõaþ ..>% ityudvàhatattvam ..

#<mahàpràõaþ>#, puü, (mahànto dãrghakàlasthàyinaþ pràõà yasya saþ .) droõakàkaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. varõavi÷eùaþ . sa ca . kha gha cha jha ñha óha tha dha pha bha ÷a ùa sa ha råpaþ . yathà -- %<vargàõàü prathamatçtãyapa¤camàþ prathamatçtãyayamau ya ra la và÷càlpapràõàþ . anye mahàpràõà ityarthaþ .>% iti siddhàntakaumudã .. (mahàvale, tri . yathà, ÷rãmadbhàgavate . 6 . 11 . 6 .
     %<evaü suragaõàn kruddho bhãùayan vapuùà ripån .
     vyanadat sumahàpràõo yena lokà vicetasaþ ..>%)

#<mahàphalaþ>#, puü, (mahat påjàdau pra÷astaü påjyaü và phalamasya .) vilvavçkùaþ . iti ratnamàlà .. (mahacca tat phala¤ceti .) bçhatphale, klã .. (yathà, manau . 3 . 128 .
     %<÷rotriyàyaiva deyàni havyakavyàni dàtçbhiþ .
     arhattamàya vipràya tasmai dattaü mahàphalam ..>%)

#<mahàphalà>#, strã, (mahat phalaü àrogyàdikaü yasyàþ .) indravàruõã . iti jañàdharaþ .. (asyàþ paryàyo bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .
     %<aindrãndravàruõã citrà gavàkùã ca gavàdanã .
     vàruõã ca paràpyuktà sà vi÷àlà mahàphalà ..
     ÷vetapuùpà mçgàkùã ca mçgairvàrumçgàdanã ..>% ràjajambåþ . tatparyàyo yathà, tatraiva .
     %<phalendràkathitànando ràjajambårmahàphalà ..>% kañutumbã . tatparyàyo yathà, tatraiva .
     %<ikùvàkuþ kañutumbã syàt sà tumbã ca mahàphalà ..>% mahàko÷àtakã . tatparyàyo yathà, tatraiva .
     %<mahàko÷àtakã proktà hastighoùà mahàphalà .
     dhàmàrgavo ghoùaka÷ca hastiparõa÷ca sa smçtaþ ..>%)

#<mahàpheõà>#, strã, (mahatã pheõà .) hiõóãraþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<mahàbalaü>#, klã, (mahadati÷ayitaü balaü sàmarthyamasmàt . mahat balamasyeti và .) sãsakam . iti hemacandraþ .. (tathàsya paryàyaþ .
     %<nàgaü mahàbalaü cãnaü piùñaü yogeùñasãsakam ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

#<mahàbalaþ>#, puü, (mahadutkçùñaü balaü ai÷varyaü yasya .) buddhaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (pitçgaõavi÷eùaþ . yathà, màrkaõóeye . 96 . 46 .
     %<mahàn mahàtmà mahito mahimàvàn mahàbalaþ .
     gaõàþ pa¤ca tathaivaite pitéõàü pàpanà÷anàþ ..>%) vàyuþ . balãyasi, tri . iti hemacandraþ . 4 . 173 .. (yathà, ràmàyaõe . 1 . 1 . 34 .
     %<niyujyamàno ràjyàya naicchadràjyaü mahàbalaþ .
     sa jagàma vanaü vãro ràmapàdaprasàdakaþ ..>%)

#<mahàbalà>#, strã, (mahadbalamasyàþ .) balàbhedaþ . pãtavàñyàlakaþ . tatparyàyaþ . çùyaproktà 2 atibalà 3 pãtapuùpã 4 . iti ratnamàlà .. (asyàþ paryàyo yathà --
     %<vàñyà vàñyàlikà vàñyà saiva vàñyàlakàpica .
     mahàbalà pãtapuùpà sahadevã ca sà smçtà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbasvaõóe prathage bhàge ..) (tathàsyà guõàþ .
     %<harenmahàbalà kçcchraü bhavedvàtànulomanã ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<mahàbodhiþ>#, puü, (budhyate sarvaü jànàtãti . budh + %<sarvadhàtubhya in .>% uõàø 4 . 117 . iti in . tato mahàü÷càsau bodhi÷ceti .) buddhaþ . iti hemacandraþ . 2 . 146 ..

#<mahàbràhmaõaþ>#, puü, (mahànati÷ayaninditaþ bràhmaõaþ . %<vaidye jyotiùike dvije .>% iti niùedhavacanasmaraõàdevàsya tathàtvam .) ninditabràhmaõaþ . iti pàõinivyàkaraõam .. asmin de÷e ayaü agradànitvena prasiddhaþ .. (yathà, mçcchakañike 1 aïke .
     %<viñaþ . mahàbràhmaõa ! marùaya marùaya ..>%)

#<mahàbhañaþ>#, puü, (mahàü÷càsau bhaña÷ceti .) ati÷ayayoddhà . yathà --
     %<tadojasà daityamahàbhañàrpitaü cakàsadantaþ kha udãrõadãdhiti .
     cakreõa ciccheda ni÷àtaneminà hariryathà tàrkùapatattramujjhitam ..>% iti ÷rãbhàgavate 3 skandhe 19 adhyàyaþ ..

#<mahàbhadrà>#, strã, (mahat bhadraü maïgalaü yasyàþ .) gaïgà . iti ÷abdamàlà . kà÷marã . iti ràjanirghaõñaþ .. (meroruttarapàr÷vasthasarovare, klã . yathà, màrkaõóeye . 55 . 3 .
     %<aruõodaü saraþ pårbaü mànasaü dakùiõe tathà .
     ÷ãtodaü pa÷cime merormahàbhadraü tathottare ..>%)

#<mahàbhàrataü>#, klã, (mahat bhàratam . yadvà, mahàntaü bhàraü tanotãti . mahàbhàra + tan + óaþ .) vyàsapraõãtetihàsa÷àstram . tannàmakàraõaü yathà --
     %<ekata÷caturo vedà bhàrata¤caitadekataþ .
     purà kila suraiþ sarvaiþ samasya tulayà dhçtam ..
     caturbhyaþ sarahasyebhyo vedebhyo'bhyadhikaü yadà .
     tadàprabhçti lorka'smin mahàbhàratamucyate ..
     mahattvàdbhàratatvàcca mahàbhàratamucyate ..>% iti mahàbhàrate àdiparva .. * .. lokavi÷eùeùu tasya ÷lokasaükhyà vàcakà÷ca yathà,
     %<ùaùñiü ÷atasahasràõi cakàrànyàü sa saühitàm .
     triü÷acchatasahasra¤ca devaloke pratiùñhitam ..
     pitre pa¤cada÷a proktaü rakùoyakùe caturda÷a .
     ekaü ÷atasahasrantu mànuùeùu pratiùñhitam ..
     nàrado'÷ràvayaddevànasito devalaþ pitén .
     gandharvayakùarakùàüsi ÷ràvayàmàsa vai ÷ukaþ ..
     asmiüstu mànuùe loke vai÷ampàyana uktavàn ..>% iti mahàbhàrate 1 parvaõi anukramaõikàdhyàyaþ .. * .. tatra ÷ataparvàõi teùvaùñàda÷a mukhyàni yathà -- àdisabhàvipinàni viràñaprodyamabhãùmaguråõi ca karõaþ . ÷alyakasauptikaparva tathà strã÷àntyanu÷àstituraïgamamedhàþ .. à÷ramamauùalayànikanàkàþ parvaõi parvaõi nàma vi÷eùàþ .. iti bhàratañãkà .. * .. harivaü÷asahitonaviü÷atiparvaõàmantargata÷ataparvavibhàgasteùàmadhyàya÷lokasaükhyà ca yathà -- 1 àdiparvaõi 19 parvàõi 227 adhyàyàþ 8984 ÷lokàþ .. 2 sabhàparvaõi 9 parvàõi 78 adhyàyàþ 2511 ÷lokàþ .. 3 àraõyakaparvaõi 16 parvàõi 269 adhyàyàþ 11664 ÷lokàþ .. 4 viràñaparvaõi 4 parvàõi 67 adhyàyàþ 2050 ÷lokàþ .. 5 udyogaparvaõi 11 parvàõi 186 adhyàyàþ 6628 ÷lokàþ .. 6 bhãùmaparvaõi 5 parvàõi 117 adhyàyàþ 5884 ÷lokàþ .. 7 droõaparvaõi 8 parvàõi 170 adhyàyàþ 9909 ÷lokàþ .. 8 karõaparvaõi 1 parva 69 adhyàyàþ 4964 ÷lokàþ .. 9 ÷alyaparvaõi 4 parvàõi 59 adhyàyàþ 3220 ÷lokàþ .. 10 sauptikaparvaõi 3 parvàõi 18 adhyàyàþ 870 ÷lokàþ .. 11 strãparvaõi 5 parvàõi 27 adhyàyàþ 775 ÷lokàþ .. 12 ÷àntiparvaõi 4 parvàõi 339 adhyàyàþ 14732 ÷lokàþ .. 13 anu÷àsanaparvaõi 1 parva 146 adhyàyàþ 8000 ÷lokàþ .. 14 a÷vamedhaparvaõi 2 parvaõã 103 adhyàyàþ 3320 ÷lokàþ .. 15 à÷ramavàsaparvaõi 3 parvàõi 42 adhyàyàþ 1506 ÷lokàþ .. 16 mauùalaparvaõi 1 parva 8 adhyàyàþ 300 ÷lokàþ .. 17 mahàpràsthànikaparvaõi 1 parva 3 adhyàyàþ 320 ÷lokàþ .. 18 svargaparvaõi 1 parva 5 adhyàyàþ 200 ÷lokàþ . 19 harivaü÷e à÷caryaparvaõi 1 parva 244 adhyàyàþ 12000 ÷lokàþ .. harivaü÷e bhaviùyapauùkarapràdurbhàve 1 parva 112 adhyàyàþ 3448 ÷lokàþ .. iti mahàbhàrate àdiparvaõi parvasaügrahanàmakaþ 2 adhyàyaþ .. * .. tacchravaõavidhyàdi yathà -- janamejaya uvàca .
     %<bhagavan ! kena vidhinà ÷rotavyaü bhàrataü budhaiþ .
     phalaü kiü ke ca devà÷ca påjyà vai pàraõeùviha ..
     deyaü samàpte bhagavan ! ki¤ca parvaõi parvaõi .
     vàcakaþ kãdç÷a÷càtra eùñavyastad bravãhime .. * ..
     vai÷ampàyana uvàca .
     ÷çõu ràjan ! vidhimimaü phalaü yaccàpi bhàratàt .
     ÷rutàdbhavati ràjendra ! yattvaü màmanupçcchasi ..
     divi devà mahãpàla ! krãóàrthamavaniü gatàþ .
     kçtvà kàryamida¤caiva tata÷ca divamàgatàþ ..
     hanta yatte pravakùyàmi tacchçõuùva samàhitaþ .
     çùãõàü devatànà¤ca sambhavaü vasudhàtale ..
     atra rudràstathà sàdhyà vi÷vedevà÷ca ÷à÷vatàþ .
     àdityà a÷vinau devau lokapàlà maharùayaþ ..
     guhyakà÷ca sagandharvà nàgà vidyàdharàstathà .
     siddhà dharmaþ svayambhu÷ca muniþ kàtyàyano varaþ ..
     girayaþ sàgarà nadyastathaivàpsarasàü gaõàþ .
     grahàþ saüvatsara÷caiva ayanànyçtavastathà ..
     sthàvaraü jaïgama¤caiva jagat sarvaü suràsuram .
     bhàrate bharata÷reùñha ! ekasthamiha dç÷yate ..
     teùàü ÷rutvà pratiùñhànaü nàmakarmànukãrtanàt .
     kçtvàpi pàtakaü ghoraü sadyo mucyeta mànavaþ .. * ..
     iti hàsamimaü ÷rutvà yathàvadanupårba÷aþ .
     saüyatàtmà ÷ucirbhåtvà pàraü gatvà ca bhàrata ! ..
     teùàü ÷ràddhàni deyàni ÷rutvà bhàrata ! bhàratam .
     bràhmaõebhyo yathà÷aktyà bhaktyà ca bharatarùabha ! ..
     mahàdànàni deyàni ratnàni vividhàni ca .
     gàvaþ kàüsyopadohà÷ca kanyà÷caiva svalaïkçtàþ ..
     sarvakàmaguõopetà yànàni vividhàni ca .
     bhavanàni vicitràõi bhåmirvàsàüsi kà¤canam ..
     vàhanàni ca deyàni hayà mattà÷ca vàraõàþ .
     ÷ayanaü ÷ivikà÷caiva syandanà÷ca svalaïkçtàþ ..
     yadyadgçhe varaü ki¤cit yadyadasti mahadbasu .
     tattaddeyaü dvijàtibhya àtmà dàrà÷ca sånavaþ ..
     ÷raddhayà parayà dattaü krama÷astasya pàragaþ .
     ÷aktitaþ sumanà hçùñaþ ÷u÷råvuravikalpanaþ .. * ..
     satyàrjavarato dàntaþ ÷uciþ ÷aucasamanvitaþ .
     ÷raddadhàno jitakrodho yathà sidhyati tacchçõu ..
     ÷uciþ ÷ãlànvitàcàraþ ÷uklavàsà jitendriyaþ .
     saüskçtaþ sarva÷àstraj¤aþ ÷raddadhàno'nasåyakaþ ..
     råpavàn ÷ubhago dàntaþ satyavàdã jitendriyaþ .
     dànamànagçhãta÷ca kàryo bhavati vàcakaþ ..
     avilambamanàyastamadrutaü dhãramårjitam .
     asaüsaktàkùarapadaü rasabhàvasamanvitam ..
     triùaùñivarõasaüyuktamaùñasthànasamanvitam .
     vàcayedbàcakaþ svasthaþ svàsãnaþ susamàhitaþ ..
     nàràyaõaü namaskçtya nara¤caiva narottamam .
     devãü svarasvatã¤caiva tato jayamudãrayet ..
     ãdç÷àdvàcakàdràjan ! ÷utvà bhàrata ! bhàratam .
     niyamasthaþ ÷uciþ ÷rotà ÷çõvan sa phalama÷nute ..
     pàraõaü prathamaü pràpya dvijàn kàmai÷ca tarpayan .
     agniùñomasya yàgasya phalaü vai labhate naraþ ..
     apsarogaõasaïkãrõaü vimànaü labhate mahat .
     prahçùñaþ sa tu devai÷ca divaü yàti samàhitaþ ..
     dbitãyaü pàraõaü pràpya atiràtraphalaü labhet .
     sarvaratnamayaü divyaü vimànamadhirohati ..
     divyamàlyàmbaradharo divyagandhavibhåùitaþ .
     divyàïgadadharo nityaü devaloke mahãyate ..
     tçtãyaü pàraõaü pràpya dvàda÷àhaphalaü labhet .
     vasatyamaraïkà÷o varùàõyayuta÷o divi ..
     caturthe vàjapeyasya pa¤came dviguõaü phalam .
     uditàdityasaïkà÷aü jvalantamanalopamam ..
     vimànaü vibudhaiþ sàrdhamàruhya divi gacchati .
     varùàyutàni bhavane ÷akrasya divi modate ..
     ùaùñhe dbiguõamastãha saptame triguõaü phalam .
     kailàsa÷ikharàkàraü vaidåryamayavedikam ..
     parikùipta¤ca bahudhà maõividrumabhåùitam .
     vimànaü samadhiùñhàya kàmagaü sàpsarogaõam ..
     sarvàn lokàn vicarate dvitãya iva bhàskaraþ .
     aùñame ràjasåyasya pàraõe labhate phalam ..
     candràdayanibhaü ramyaü vimànamadhirohati .
     candrara÷mipratãkà÷airhayairyuktaü manojavaiþ ..
     sevyamàno varastrãõàü candràt kàntatarairmukhai .
     mekhalànàü ninàdena nåpuràõà¤ca nisvanaiþ ..
     aïke paramanàrãõàü sukhasupto vibudhyate .
     navame kraturàjasya vàjimedhasya bhàrata ! ..
     kà¤canastambhaniryahaü vaidåryakçtavedikam .
     jàmbånadamayairdivyairgavàkùaiþ sarvato vçtam ..
     sevitaü càpsaraþsaïghairgandharvairdivi càribhiþ .
     vimànaü samadhiùñhàya ÷riyà paramayà jvalan ..
     divyamàlyàmbaradharo divyacandanaråùitaþ .
     modate daivataiþ sàrdhaü divi deva ivàparaþ ..
     da÷amaü pàraõaü pràpya dvijàtãnabhivandya ca .
     kiïkiõãjàlanirghoùaü patàkàdhvaja÷obhitam ..
     vasudevikasaükà÷aü vaidåryamaõitoraõam .
     hemajàlaparikùiptaü prabàlabaóabhãmukham ..
     gandharvairgãtaku÷alairapsarobhi÷ca ÷obhitam .
     vimànaü sukçtàvàsaü sukhenaivopapadyate ..
     mukuñenàrkavarõena jàmbå nadavibhåùiõà .
     divyacandanadigdhàïgo divyamàlyavibhåùitaþ .
     divyàn lokàn vicarati divyairbhogaiþ samanvitaþ .
     vibudhànàü prasàdena ÷riyà paramayà yutaþ ..
     atha varùagaõànevaü svargaloke mahãyate ..
     atha gandharvasahitaþ sahasràõyekaviü÷atim .
     purandarapure ramye ÷akreõa saha modate ..
     divyayànavimàneùu lokeùu vividheùu ca .
     divyanàrãgaõàkãrõo nivasatyamaro yathà ..
     tataþ såryasya bhavane candrasya bhavane tathà .
     ÷ivasya bhavane ràjan ! viùõoryàti salokatàm ..
     evametanmahàràja ! nàtra kàryà vicàraõà .
     ÷raddadhànena vai bhàvyamevamàha gururmama .. * ..
     lekhakastha tu dàtavyaü manasà yadyadicchati .
     hastya÷varathayànàni vàhana¤ca vi÷eùataþ ..
     kañakaü kuõóala¤caiva brahmasåtraü tathàparam .
     vastra¤caiva vicitra¤ca gandha¤caiva vi÷eùataþ .
     devavat påjayettantu viùõulokamavàpnuyàt .. * ..
     ataþ paraü pravakùyàmi yàni deyàni bhàrate .
     vàcyamàne tu viprebhyo ràjan ! parvaõi parvaõi ..
     jàtiü de÷a¤ca sattva¤ca màhàtmyaü bharatarùabha ! .
     dharmavçtti¤ca vij¤àya kùattriyàõàü naràdhipa ! ..
     svastivàcya dvijànàdau tataþ kàrye pravartate .
     samàpte parvaõi tataþ sva÷aktyà påjayet dbijàn ..
     àdau tu vàcakantatra vastragandhasamanvitam .
     vidhivadbhojayedràjan ! madhu pàyasamuttamam ..
     tato målaphalapràyaü pàyasaü madhusarpiùà .
     àstãke bhojayedràjan ! dadyàccaiva guóaudanam ..
     apåpai÷caiva påpai÷ca modakai÷ca samanvitam .
     sabhàparvaõi ràjendra ! haviùyaü bhojayed dvijàn ..
     àraõyake målaphalaistarpayettu dbijottamàn .
     araõãparva càsàdya jalakumbhàn pradàpayet ..
     tarpaõàni ca mukhyàni ramyamålaphalàni ca ..
     sarvakàmaguõopetaü viprebhyo'nnaü pradàpayet .
     viràñaparvaõi tathà vàsàüsi vividhàni ca ..
     udyoge bharata÷reùñha ! sarvakàmaguõànvitam .
     bhojanaü bhojayedvipràn gandhamàlyairalaïkçtàn ..
     bhãùmaparvaõi ràjendra ! dattvà yànamanuttamam .
     tataþ sarvaguõopetamannaü dadyàt susaüskçtam ..
     droõaparvaõi viprebhyo bhojanaü paramàrcitam .
     ÷arà÷ca deyà ràjendra ! càpànyasivaràstathà ..
     karõaparvaõyapi tathà bhojanaü sàrvakàmikam .
     viprebhyaþ saüskçtaü samyak dadyàt saüyatamànasaþ ..
     ÷alyaparvaõi ràjendra ! modakaiþ saguóaudanaiþ .
     apåpaistarpaõai÷caiva sarvamannaü pradàpayet ..
     gadàparvaõyapi tathà mudgami÷raü pradàpayet ..
     strãparvaõi tathà ratnaistarpayettu dbijottamàn .
     ghçtaudanaü purastàcca aiùãke dàpayet punaþ ..
     tataþ sarvaguõopetamannaü dadyàt susaüskçtam .
     ÷àntiparvaõyapi tathà haviùyaü bhojayed dbijàn ..
     à÷vamedhikamàsàdya bhojanaü sàrvakàmikam .
     tathà÷ramanivàse tu haviùyambhojayet dbijàn ..
     mauùale sàrvaguõikaü gandhamàlyànulepanam .
     mahàpràsthànike tadvat sarvakàmaguõànvitam ..
     svargaparvaõyapi tathà haviùyaü bhojayeddvijàn .
     harivaü÷e parvaõi ca pàyasaü tatra bhojayet ..
     pàraõe pàraõe ràjan ! yathàvadbharatarùabha ! .
     samàpya sarvàþ prayataþ saühitàþ ÷àstrakovidaþ .. * ..
     ÷ubhe de÷e nive÷yàtha kùaumavastràbhisaüvçtàþ .
     ÷uklàmbaradharaþ sragvã ÷ucirbhåtvà svalaïkçtaþ ..
     arcayeta yathànyàyaü gandhamàlyaiþ pçthak pçthak .
     saühitàpustakàn ràjan ! prayataþ susamàhitaþ ..
     bhakùyairmàlyai÷ca peyai÷ca kàmai÷ca vividhaiþ ÷ubhaiþ .
     hiraõya¤ca suvarõa¤ca dakùiõàmatha dàpayet ..
     devatàþ kãrtayet sarvà naranàràyaõau tathà .
     tato gandhai÷ca màlyai÷ca svalaükçtya dbijottamàn ..
     tarpayedvividhaiþ kàmairdànai÷coccàvacaistathà .
     atiràtrasya yaj¤asya phalaü pràpnoti mànavaþ ..
     pràpnuyàcca kratuphalaü tathà parvaõi parvaõi .
     vàcako bharata÷reùñha ! vyaktàkùarapadasvaraþ ..
     bhaviùyaü ÷ràvayedbidvàn bhàrataü bharatarùabha ! .
     bhuktavatsu dvijendraùu yathàvat saüpradàpayet ..
     vàcakaü bharata÷reùñha ! bhojayitvà svalaïkçtam .
     vàcake parituùñe tu ÷ubhà prãtiranuttamà ..
     bràhmaõeùu tu tuùñeùu prasannàþ sarvadevatàþ . * .
     tato hi varaõaü kàryaü dvijànàü bharatarùabha ! ..
     sarvakàmairyathànyàyaü sàdhubhi÷ca pçthagvidhaiþ .
     ityeùa vidhiruddiùño mayà te dvipadàü vara ! ..
     ÷raddadhànena vai bhàvyaü yanmàü tvaü paripçcchasi .
     bhàrata÷ravaõàdràj¤à pàraõe ca nçpottama ! ..
     sadà yatnavatà bhàvyaü ÷reyastu paramicchatà . * .
     bhàrataü ÷çõuyànnityaü bhàrataü parikãrtayet .
     bhàrataü bhavane yasya tasya hastagato jayaþ ..
     bhàrataü paramaü puõyaü bhàrate vividhàþ kathàþ .
     bhàrataü sevyate devairbhàrataü paramaü padam ..
     bhàrataü sarva÷àstràõàmuttamaü bharatarùabha ! .
     bhàratàt pràpyate mokùastattvametadbravãmi te ..
     mahàbhàrattamàkhyàna kùitiü gà¤ca sarasvatãm .
     bràhmaõàn ke÷ava¤caiva kãrtayannàvasãdati ..
     vede ràmàyaõe puõye bhàrate bharatarùabha ! .
     àdau cànte ca madhye ca hariþ sarvatra gãyate ..
     yatra viùõukathà divyàþ ÷rutaya÷ca sanàtanàþ .
     tacchrotavyaü manuùyeõa paraü padamihecchatà ..
     etat pavitraü paramametaddharmanidar÷anam .
     etat sarvaguõopetaü ÷rotavyaü bhåtimicchatà ..>% iti mahàbhàrate harivaü÷e sarvaparvànukãrtanam .. * .. triùaùñhivarõasaüyuktamityatra triùaùñivarõàþ . a i u ç ë iti hrasvapa¤cakam . à ã å é í iti dãrghapa¤cakam . à ã å ç í iti plutapa¤cakam . e o ai au ca dãrghàþ . plutatvenàparacatuùñayam . aü aþ ka + paü iti catvàraþ . é í iti acsaüj¤akau dbau . anunàsika÷caikaþ . tathà kàdimàvasànàþ pa¤caviü÷ativarõàþ . antaþsthà÷catvàraþ . uùmacatuùñayamiti triùaùñiþ . iti .. * .. varõànàü kilàùñau sthànàni bhavanti tàni yathà --
     %<uraþ kaõñhaþ ÷irastàlu jihvàdantauùñhanàsikàþ .
     aùñau sthànàni varõànàü ye viduste hi pàñhakàþ .. * ..>% pàraõaü yathà --
     %<bhàrataü ÷ataparvoktaü muninà tattvadar÷inà .
     parvabhirda÷abhi÷caiùàü parvaõàü pàraõaü smçtam ..>% iti vikramàdityaþ ..
     %<dyåtàntaü prathamaü proktaü dbitãyaü vanavàsikam .
     udyogàntaü tçtãyantu bhãùmànta¤ca turãyakam ..
     pa¤camaü droõaparvàntaü karõàntaü pàraõaü tataþ .
     vi÷okàntaü saptamantu ÷àntiparvàntamaùñamam ..
     navamaü svargaparvàntamà÷caryàntamataþ param ..>% iti ca bhàratañãkàyàü arjunami÷raþ .. (anyatsarvaü bhàrata÷abde draùñavyam ..)

#<mahàbhãtà>#, strã, (mahatyadhikà bhãteva .) lajjàluvçkùaþ . yathà, ÷abdacandrikàyàm .
     %<spar÷alajjà mahàbhãtà va÷inã ca mahauùadhiþ ..>% (mahànati÷ayo bhãtaþ .) ati÷ayabhayayukte, tri ..

#<mahàbhãmaþ>#, strã, (mahànati÷ayo bhãmaþ . bhãùaõàkçtitvàt ÷ivàü÷asambhåtatvàcca tathàtvam .) ÷àntanuràjaþ . iti jañàdharaþ .. bhçïginàmaka÷ivadvàrapàlaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. ati÷ayabhayànake, tri ..

@<[Page 3,667a]>@
#<mahàbhãruþ>#, puü, (mahànati÷ayo bhãruþ .) gopàlikàkhyakãñavi÷eùaþ . iti hemacandraþ . 4 . 234 .. atibhaya÷ãle, tri ..

#<mahàbhãùmaþ>#, puü, (mahànati÷ayo bhãùmaþ .) ÷àntanuràjaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<mahàbhåtaü>#, klã, (mahat bhåtam . pa¤catanmàtrebhyaþ sthaulyàdasya tathàtvam .) pçthivyàdipa¤cabhåtam . yathà --
     %<mahàbhåtàni pa¤caiva khànilàgnyambubhåmibhiþ ..>% iti ÷abdacandrikà .. (asya viùaya utpatti÷ca yathà --
     %<tanmàtrebhyo viyadvàyuvahnivàyuvasundharàþ .
     etàni pa¤ca jàyante mahàbhåtàni tatkramàt ..>% ekottaraparivçddhyà viyadàdayo jàyanta ityarthaþ . tadyathà . ÷abdatanmàtràcchabdaguõaü viyajjàyate . ÷abdatanmàtrasahitàt spar÷atanmàtràcchabdaspar÷aguõo vàyurjàyate . ÷abdatanmàtraspar÷atanmàtrasahitàt råpatanmàtràcchabdaspar÷aråpaguõo vahnirjàyate . ÷abdatanmàtraspar÷atanmàtraråpatanmàtrasahitàdrasatanmàtràcchabdaspar÷aråparasaguõaü vàrijàyate . ÷abdatanmàtraspar÷atanmàtraråpatanmàtrarasanmàtrasahitàdgandhatanmàtràcchabdaspar÷aråparasagandhaguõà vasundharà jàyate . iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. %<màtçjàdayo'pyasya mahàbhåtavikàrà eva tatràsyàkà÷àtmakaü ÷abdaþ ÷rotraü làghavaü saukùmyaü viveka÷ca . vàyvàtmakaü spar÷aþ spar÷ana¤ca raukùyaü preraõaü dhàtuvyåhanaü ceùñà÷ca ÷àrãryaþ . agnyàtmakaü råpaü dar÷anaü prakà÷aþ paktirauùõya¤ca . abàtmakaü raso rasanaü ÷aityaü màrdavaþ snehaþ kleda÷ca . pçthivyàtmako gandhaþ ghràõaü gauravaü sthairyaü mårti÷ca .>% iti carake ÷àrãrasthàne caturthe'dhyàye .. siddhàdayaþ mahàpràõinaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 119 . 48 .
     %<rakùyamàõo mahàbhåtaiþ siddhai÷ca paramarùibhiþ ..>%)

#<mahàbhçïgaþ>#, puü, (mahàü÷càsau bhçïga÷ceti .) nãlabhçïgaràjaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mahàbhairavaþ>#, puü, (mahàn bhairavaþ .) ÷arabharåpã haraþ . yathà --
     %<yo'sau mahàbhairavàkhyaþ sakàyaþ ÷àrabho haraþ .
     bhairavaþ pçthagevàyaü gaõàdhyakùo haràtmajaþ ..>% iti kàlikàpuràõe 46 adhyàyaþ .. (strã, vidyàvi÷eùaþ . tathà ca prabodhacandrodaye . 3 . 24 . %<tanmahàbhairavãü vidyàü dharma÷raddhayoràharaõàya prasthàpayàmaþ ..>%)

#<mahàbhogà>#, strã, (mahàn àbhogaþ paripårõatàsyàþ . yadvà, mahàn bhogaþ sukharåpamasyàþ .) durgà . yathà, devãpuràõe 45 adhyàyaþ .
     %<mahàrthasàdhanã devã mahàbhogà tataþ smçtà ..>% (mahànàbhogo vi÷àlatàsya . mahàvi÷àlatàvi÷iùñe, tri . yathà, kathàsaritsàgare . 17 . 106 .
     %<tatastatra mahàbhogaü sacchàyaskandhasundaram .
     guhacandro dadar÷àsàvekaü nyagrodhapàdapam ..>%)

@<[Page 3,667b]>@
#<mahàmaõóåkaþ>#, puü, (mahàn maõóåkaþ .) pãtamaõóåkaþ . iti ràjanirghaõñaþ . sonàveï iti bhàùà ..

#<mahàmatiþ>#, tri, (mahatã matiryasya .) atibuddhimàn . yathà --
     %<kimetannàbhijànàmi jànannapi mahàmate ! .
     yat premapravaõa¤cittaü viguõeùvapi bandhuùu ..>% iti màrkaõóeyapuràõe devãmàhàtmyam ..

#<mahàmadaþ>#, puü, (mahàn madoyasya .) mattahastã . iti ÷abdaratnàvalã .. (mahàn madaþ .) ati÷ayaharùaþ . ati÷ayamattatà ca . tadyukte, tri ..

#<mahàmanàþ>#, [s] tri, (mahat pra÷astaü mano yasya .) mahà÷ayaþ . yathà --
     %<mahecche tådbhañodàrodàttodãrõamahà÷ayàþ .
     mahàmanà mahàtmà ca -- ..>% iti hemacandraþ . 3 . 31 .. (yathà, çgvede . 10 . 103 . 9 .
     %<indrasya vçùõo varuõasya ràj¤a àdityànàü ÷ardha ugram .
     mahàmanasàü bhuvanacyavànàü ghoùo vedànàü jayatàmudasthàt ..>% %<mahàmanasàü udàramanasàm .>% iti tadbhàùye sàyanaþ .. mahà÷àlaputtraþ . yathà, harivaü÷e . 31 . 20 .
     %<mahàmanà nàma suto mahà÷àlasya dhàrmikaþ ..>%)

#<mahàmahàvàruõã>#, strã, (mahatã càsau mahàvàruõã ceti .) gaïgàsnànasya yogavi÷eùaþ . sa tu ÷anivàra÷atabhiùànakùatra÷ubhayogayuktagauõacàndracaitrakçùõatrayoda÷ãråpaþ . yathà --
     %<÷ubhayogasamàyuktà ÷anau ÷atabhiùà yadi .
     mahàmaheti vikhyàtà trikoñikulamuddharet ..>% iti tithyàditattvadhçtaskandapuràõavacanam ..

#<mahàmàüsaü>#, klã, (mahad garhitaü màüsam . atra màüsa÷abdasya pårbaprayuktatayà mahacchabdasya garhitàrthatvam .
     %<÷aïkhe taile tathà màüse vaidye jyotiùake dbije .
     yàtràyàü pathi nidràyàü mahacchabdo na dãyate ..>% iti smaraõàt .) naràdipi÷itam . yathà --
     %<aùñamyàü rudhirairmàüsairmahàmàüsaiþ sugandhibhiþ .
     påjayedbahujàtãyairvalibhirbhojanaiþ ÷ivàm ..>% iti tithyàditattvadhçtakàlikàpuràõam .. anyacca .
     %<gonarebhà÷vamahiùavaràhoùñroragodbhavam .
     mahàmàüsàùñakaü devi ! devatàprãtikàrakam ..>% iti kaulàrcanadãpikà ..

#<mahàmàtraþ>#, puü, (mahatã màtrà maryàdàparimàõaü yasya .) pradhànaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 5 .. senàpatyàdiùu mahatã màtrà dhanaü paricchado và yeùàü te tathà . iti taññãkàyàü bharataþ .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 36 . 18 .
     %<tatra vçddho mahàmàtraþ siddhàrtho nàma nàmataþ .
     ÷ucirbahumato ràj¤aþ kaikeyãmidamabravãt ..>% samçddhaþ . (yathà, mahàbhàrate . 2 . 31 . 60 .
     %<ràj¤e bhojakañasthàya mahàmàtràya dhãmate ..>%) amàtyaþ . (yathà, kàmandakãye . 9 . 69 .
     %<dåùite hi mahàmàtre ripurugro'pi dhãmatà .
     svapakùe yasya vi÷vàsa itthaübhåta÷ca niùkriyaþ ..>%) hastipakàdhipaþ . iti medinã . re, 190 . (yathà ca kathàsaritsàgare . 13 . 10 .
     %<ihatya÷ca mahàmàtro dbiradeïgitavittadà .
     madyena kùãbatàü neyo naita¤cetayate yathà ..>% mahàdevaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 85 .
     %<mahàmårdhà mahàmàtro mahànetro ni÷àlayaþ ..>%)

#<mahàmàtrã>#, strã, (mahàmàtra . ïãù .) àcàryapatnã . iti jañàdharaþ .. mahàmàtrapatnã ca ..

#<mahàmànasã>#, strã, (mahat mànasaü bhaktàn prati sadayaü ceto yasyàþ .) jinànàü vidyàdevãbhedaþ . iti hemacandraþ . 2 . 154 ..

#<mahàmàyà>#, strã, (aghañanaghañanàpañãyastvena visadç÷apratãtisàdhanaü màyà . mahatã càsau màyà ceti . yadvà, mahatã màyà vi÷vanirmàõa÷aktiryasyàþ sà .) durgà . iti ÷abdaratnàvalã .. tasyàþ svaråpaü yathà --
     %<garbhàntarj¤ànasampannaü preritaü såtimàrutaiþ .
     utpannaü j¤ànarahitaü kurute yà nirantaram ..
     pårbàtipårbasaübaddhasaüskàreõa niyojya ca .
     àhàràdau tato mohaü mamatvaü j¤ànasaü÷ayam ..
     krodhoparodhalobheùu kùiptvà kùiptvà punaþ punaþ .
     pa÷càt kàme niyojyà÷u cintàyuktamaharni÷am ..
     àmodayuktaü vyasanàsaktaü jantuü karoti yà .
     mahàmàyeti sà proktà tena sà jagadã÷varã ..>% iti kàlikàpuràõe 6 adhyàyaþ .. (yathà ca devãbhàgate . 1 . 9 . 40 .
     %<namo devi ! mahàmàye ! sçùñisaühàrakàriõi ! ..>% gaïgàdevã . yathà, kà÷ãkhaõóe . 29 . 139 .
     %<mahàvidyà mahàmàyà mahàmedhà mahauùadham ..>%) mahatã màyà ca .. (yathà, màrkaõóeye . 81 . 41 .
     %<mahàmàyà hare÷caitat tayà saümohyate jagat ..>%)

#<mahàmàyã>#, strã, (mahatã màyàsya . striyàü ïãù .) durgà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<mahàmàrã>#, strã, (mahataþ durdàntàn dànavàdãn màrayati iti . mçï + õic + aõ . ïãp .) mahàkàlã . yathà --
     %<vyàptaü tayaitat sakalaü brahmàõóaü manuje÷vara ! .
     mahàkàlyà mahàkàle mahàmàrãsvaråpayà ..
     saiva kàle mahàmàrã saiva sçùñirbhavatyajà .
     sthitiü karoti bhåtànàü saiva kàle sanàtanã ..>% iti màrkaõóeyapuràõam .. (mriyanta pràõino yasyà iti . mçï + gha¤ . ïãù . mahatã màrã .) ati÷ayamaraka÷ca ..

#<mahàmàùaþ>#, puü, (mahàü÷càsau màùa÷ceti .) ràjamàùaþ . iti ÷abdacandrikà .. (yathà, su÷rute såtrasthàne 21 adhyàye . %<màùamahàmàùagodhåmatilapiùñavikçtidadhidugdhakç÷aràpàyasekùuvikàrànåpaudakamàüsavasàvisamçõàlaka÷eruka÷çïgàñakamadhuravallãphalasama÷anàdhya÷anaprabhçtibhiþ ÷leùmà prakopamàpadyate ..>% tathàsya paryàyo guõà÷ca .
     %<ràjamàùo mahàmàùa÷capala÷cavanaþ smçtaþ .
     ÷veto raktastathàkçùõastrividhaþ sa prakãrtitaþ ..
     yo mahàüsteùu bhavati sa evokto guõàdhikaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<mahàmukhaþ>#, puü, (mahat mukhamasya .) kumbhãraþ . iti hemacandraþ . 4 . 416 .. (mahat mukham .) bçhanmukhe, klã . (yathà, bçhatsaühitàyàm . 67 . 54 .
     %<vaktraü saumyaü saüvçtamamalaü ÷lakùõaü sama¤ca bhåpànàm .
     viparãtaü kle÷abhujàü mahàmukhaü durbhagànà¤ca ..>% mahat mukhaü yasya .) tadvati, tri .. (mahàdevaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 87 .
     %<mahàdanto mahàdaüùñro mahàjihvaþ mahàmukhaþ ..>% sindhuràjasya sainikabhedaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 270 . 16 .
     %<nakulantvabhisandhàya kùemaïkaramahàmukhau .
     ubhàvubhayatastãkùõaiþ ÷aravarùeravarùatàm ..>%)

#<mahàmuniþ>#, puü, (mahàü÷càsau muni÷ceti .) agastyaþ . buddhaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. kçpàcàryaþ . kàlaþ . ityajayapàlaþ .. vyàsaþ . (÷rãnàràyaõaþ .) yathà, ÷rãbhàgavate . 1 . 1 . 2 . dharmaþ projjhitakaitavo'tra paramo nirmatsaràõàü satàü vedyaü vàstavamatra vastu ÷ivadaü tàpatrayonmålanam . ÷rãmadbhàgavate mahàmunikçte kiüvàparairã÷varaþ sadyo hçdyavarudhyate'tra kçtibhiþ ÷u÷råùubhistatkùaõàt .. (mahàmuniþ ÷rãnàràyaõaþ . iti taññãkàyàü ÷rãdharaþ .) tumburuvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mahàmuni>#, klã, (mahàn muniriveti . sarvopakàritvàttathàtvam . abhidhànàt klãvatvam .) auùadham . iti ÷abdaratnàvalã .. dhanyàkam . iti jañàdharaþ ..

#<mahàmårdhà>#, [n] puü, (mahàn mårdhà yasya . vyàpakatvàt tathàtvam .) ÷ivaþ . iti mahàbhàrate tasya sahasranàmastotram .. bçhanmastakayukte, tri ..

#<mahàmålaþ>#, puü, (mahat sthålaü målaü yasya .) ràjapalàõóuþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (chilihiõñaþ .. yathàsya paryàyaþ .
     %<chilihiõño mahàmålaþ pàtàlagaruóàhvayaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

@<[Page 3,668b]>@
#<mahàmålyaü>#, klã, mahàrgham . bahumålyam . mahacca tanmålyaü ceti karmadhàrayasamàsaniùpannam . (mahat målyaü yasya .) tadyukte, tri ..

#<mahàmåùikaþ>#, puü, (mahàn måùikaþ .) bçhadunduruþ . tatparyàyaþ . måùã 2 vighne÷avàhanaþ 3 mahàïgaþ 4 ÷asyamàrã 5 bhåphalaþ 6 bhittipàtanaþ 7 . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mahàmçgaþ>#, puü, (mahàn mçgaþ pa÷uþ .) hastã . iti hemacandraþ . 4 . 283 .. ÷arabhaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mahàmçtyu¤jayaþ>#, puü, (mahàmçtyuü yamaü jayatãti . ji + khac mum ca .) ÷ivasya mantravi÷eùaþ . yathà -- devyuvàca .
     %<yadi me mahatã prãtistavàsti kulabhairava ! .
     kathayasva vi÷eùeõa mahàmçtyu¤jayàbhidham ..
     bhairava uvàca .
     ÷çõu devi ! pravakùyàmi mahàmçtyu¤jayàbhidham .
     àyurvçddhikaraü puüsàü mçtyormçtyukaraü param ..
     yasya vij¤ànamàtreõa cirajãvã niràmayaþ .
     nityamaùña÷ataü japtvà mçtyuü mçtyupathaü nayet ..>% iti mçtyu¤jayatantram ..

#<mahàmeghaþ>#, puü, (mahàn megha iva .) ÷ivaþ . iti mahàbhàrate tasya sahasranàmastotram .. (mahàn meghaþ .) ati÷ayamegha÷ca .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 117 . 4 .
     %<mahàmeùanibhaü dçùñvà sa bhãto hyabhavat gajaþ ..>% kùattriyaràjavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 7 . 47 . 15 .
     %<÷atru¤jayaü candraketuü mahàmeghaü suvarcasam .
     såryabhàsa¤ca pa¤caitàn hatvà vivyàdha sauvalam ..>%)

#<mahàmedaþ>#, puü, (medayati snigdhãkarotãti . mid+ õic + ac . mahàn medaþ .) aùñavarge prasiddhauùadhabi÷eùaþ . tatparyàyaþ . purodbhavaþ 2 . iti ratnamàlà .. bçhanmeda÷ca ..

#<mahàmedà>#, strã, (medayatãti . mida + õic + gha¤ . ñàp . mahatã medà .) aùñavarge prasiddhauùadhavi÷eùaþ .. tatparyàyaþ . vasucchidrà 2 jãvanã 3 pàü÷uràgiõã 4 deveùñà 5 suràmedà 6 divyà 7 devamaõiþ 8 devagandhà 9 mahàcchidrà 10 vçkùàrhà 11 . asyàþ guõàþ . himatvam . rucyatvam . kapha÷ukravçddhikàritvam . dàhàsrapittakùayavàtajvaranà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. atha medamahàmedayorutpattilakùaõanàmaguõàþ .
     %<mahàmedàbhidhaþ kando moraïgàdau prajàyate .
     mahàmedà vanaumedà syàdityuktaü munã÷varaiþ ..
     ÷uklàrdrakanibhaþ kando latàjàtaþ sa pàõóuraþ .
     mahàmedàbhidho j¤eyo medàlakùaõamucyate ..
     ÷uklakando nakhacchedyo medo dhàturiva sravet .
     yaþ sa medeti vij¤eyà jij¤àsàtatparairjanaiþ ..
     svalpaparõã maõicchidrà medà medobhavàdhvarà .
     mahàmedà vasucchidrà tridantã devatàmaõiþ ..
     medàyugaü guru svàdu vçùyaü stanyakaphàpaham .
     bçühaõaü ÷ãtalaü pittaraktavàtajvarapraõut ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<mahàmaitraþ>#, puü, (mitrasya bhàvaþ . mitra + aõ . maitram . mahadbhiþ saha mahadvà hçdi maitramasyeti .) buddhabhedaþ . iti hemacandraþ . 2 . 149 ..

#<mahàmohaþ>#, puü, (mohaþ bhràntij¤ànam . atathàbhåte vastuni tathàtvaj¤ànamityarthaþ . mahàn mohaþ .) bhogecchàråpàj¤ànam . iti kecit .. saüsàramålakàraõaràgaråpamohaþ . (mahàn moho yasmàditi ca .) mahàmohajanakakàmaràjabãjam . iti caõóãprathamamàhàtmyañãkàyàü nàgojãbhaññaþ .. api ca .
     %<sasarjàgre'ndhatàmisramatha tàmisramàdikçt .
     mahàmoha¤ca moha¤ca tama÷càj¤ànavçttayaþ ..>% iti ÷rãbhàgavate 3 skandhe 12 adhyàyaþ .. agra iti brahmà svasçùñau prathamamavidyàsçùñãþ sasarja tatra tamo nàma svaråpàprakà÷aþ . moho dehàdyahaübuddhiþ . mahàmoho bhogecchà . tàmisraþ tatpratighàte krodhaþ . andhatàmisraþ tannà÷e ahameva mçto'smãti buddhiþ . tadevoktaü vaiùõave .
     %<tamo'viveko mohaþ syàdantaþkaraõavibhramaþ .
     mahàmoha÷ca vij¤eyo gràmyabhogasukhaiùaõà ..
     maraõaü hyandhatàmisraü tàmisraü krodha ucyate .
     avidyà pa¤caparvà yà pràdurbhåtà mahàtmanaþ ..>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã ..

#<mahàmlaü>#, klã, (mahat amlaü amlarasayuktam . yadvà, mahàn amlaþ amlaraso yasmin .) tintióãkam . iti jañàdharaþ .. (atyamlarasavi÷iùñe, tri ..)

#<mahàyakùaþ>#, puü, (yakùayate påjayati iti . yakù + ac . mahàn yakùaþ .) arhadupàsakavi÷eùaþ . iti hemacandraþ . 1 . 41 ..

#<mahàyaj¤aþ>#, puü, (mahàn yaj¤aþ .) vedapàñhàdiråpapa¤caprakàrayaj¤aþ . yathà --
     %<pàñho homa÷càtithãnàü saparyà tarpaõaü baliþ .
     etaiþ pa¤ca mahàyaj¤à brahmayaj¤àdinàmakaiþ ..>% ityamaraþ . 2 . 7 . 14 .. api ca .
     %<divyo bhaumastathà paitro mànuùo bràhma eva ca .
     etaiþ pa÷ca mahàyaj¤à brahmaõà nirmitàþ purà ..
     bràhmaõànàü hitàrthàya itareùà¤ca tanmukhàþ .
     itareùàntu varõànàü bràhmaõaiþ kàritàþ ÷ubhàþ ..
     evaü kçtvà naro bhuktvàsmàddharitri ! vi÷udhyati .
     anyathà brãhayo'pyete ekaike mçgapakùiõaþ ..
     mantavyà dàtçbhoktéõàü mahàmàüsantu tat smçtam ..>% iti varàhapuràõam .. (yathà ca manau . 2 . 38 . mahàyaj¤ai÷ca yaj¤ai÷ca bràhmãyaü kriyate tanuþ ..)

@<[Page 3,669a]>@
#<mahàya÷askaþ>#, tri, (mahat ya÷o yasya . %<÷eùàdbibhàùà .>% 5 . 4 . 154 . iti samàmànta kappratyayaþ .) ati÷ayaya÷ovi÷iùñaþ . iti pàõinivyàkaraõam ..

#<mahàya÷àþ>#, [s] puü, (mahat ya÷o yasya vibhàùà grahaõàt na kap .) bhåtàrhadbi÷eùaþ . iti hemacandraþ . 1 . 50 .. (÷ivaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 34 .
     %<mahàråpo mahàkàyo vçùaråpo mahàya÷àþ ..>% strã, skandamàtçgaõavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 9 . 46 . 28 .
     %<pa÷udà vittadà caiva susvadà ca mahàya÷àþ ..>%) ati÷ayaya÷oyukte, tri .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 42 . 41 .
     %<evaü sa saükramaüstatra svargaloke mahàya÷àþ .
     tato dadar÷a ÷akrasya purãntàmamaràvatãm ..>%)

#<mahàrajataü>#, klã, (mahacca tadrajata¤ceti .) suvarõam . (yathà, màrkarõóaye . 60 . 4 .
     %<mahàrajatasaïkà÷à jàyante tatra mànavàþ ..>%) dhuståraþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 95 .. bçhadraupya¤ca ..

#<mahàrajanaü>#, klã, (rajyate'neneti . ra¤ja + karaõe lyuñ . tataþ . %<aniditàmiti .>% 6 . 4 . 24 . ityatra %<rajakarajanarajaþsåpasaükhyànaü kartavyam .>% iti kà÷ikoktyà nalopaþ . mahacca tadrajana¤ceti karmadhàrayaþ .) kusumbhapuùpam . ityamaraþ . 2 . 9 . 106 .. svarõam . iti medinã . ne, 244 ..

#<mahàraõyaü>#, klã, (mahat araõyam .) bçhadbanam . (yathà, ràmàyaõe . 3 . 1 . 1 .
     %<pravi÷ya tu mahàraõyaü daõóakàraõyamàtmavàn .
     ràmo dadar÷a durdharùastàpasà÷ramamaõóalam ..>%) tatparyàyaþ . araõyànã 2 . ityamaraþ . 2 . 4 . 1 .. kàntàraþ 3 . iti jañàdharaþ ..

#<mahàrathaþ>#, puü, (ramante lokà yasminniti . rama + %<hanikuùinãramikà÷ibhyaþkthan .>% uõàø 2 . 2 . iti kthan . mahàü÷càsau ratha÷ceti .) ÷ivaþ . iti mahàbhàrate tasya sahasranàmastotram . 13 . 17 . 121 .. (mahàn ratho'sya .) ayutadhanvibhiþ sahàstra÷astranipuõayoddhà . yathà,
     %<eko da÷asahasràõi yodhayedyastu dhanvinàm .
     astra÷astrapravãõa÷ca mahàratha iti smçtaþ ..>% iti bhagavadgãtàñãkàyàü ÷rãdharasvàmã .. (mahàn rathaþ .) bçhadratha÷ca . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 42 . 17 .
     %<nàtaptatapasà sàdhya eùa divyo mahàrathaþ ..>% ràjavi÷eùaþ . yathà, màrkaõóeye . 118 . 26 .
     %<mahàrathasya và÷iùñhaþ purodhàbhånmahãbhçtaþ ..>%)

#<mahàrambhaü>#, klã, (mahàn àrambho prastutakaraõe yatno yasya .) gaóalavaõam . iti ràjanirghaõñaþ .. (mahàrambhavi÷iùñe, tri . yathà, kàmandakãye . 4 . 54 .
     %<svàjãvyo bhåguõairyuktaþ sàråpaþ parvatà÷rayaþ .
     ÷ådrakàrubaõikpràyo mahàrambhakçùãbalaþ ..>%)

@<[Page 3,669b]>@
#<mahàrasaü>#, klã, (mahàn adhiko raso'sya . rucipradatvàt tathàtvam .) kà¤jikam . iti jañàdharaþ .. (guõàdayo'sya kà¤jika÷abde draùñavyàþ . mahàrasavi÷eùñe, tri . yathà, mahàbhàrate . 3 . 111 . 14 .
     %<tànyçùya÷çïgasya mahàrasàni bhç÷aü suråpàõi ruciü dadurhi ..>%)

#<mahàrasaþ>#, puü, (mahànatimiùño raso'sya .) kharjåraþ . koùakàraþ . ka÷eru . iti medinã . se, 59 .. ikùuþ . iti jañàdharaþ .. (asyaparyàyo yathà --
     %<mahàraso'sipatraþ syànmçtyupuùpo madhutçõaþ .
     ikùurvaü÷akakàõóàrabhãrupauõóràdibhedavàn ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm .. (mahàn rasaþ dhàtudravaþ .) pàradaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathàsya paryàyaþ .
     %<pàrado rasadhàtu÷ca rasendra÷ca mahàrasaþ .
     capalaþ ÷ivavãrya¤ca rasaþ såtaþ ÷ivàhvayaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<mahàrasàùñakaü>#, klã, (mahàrasànàü aùñakam .) aùñadhàtuvi÷eùàþ . yathà --
     %<daradaþ pàradaþ sasyo vaikràntaü kàntamamrakam .
     màkùikaü vimala÷ceti syurete'ùñau mahàrasàþ ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mahàràjaþ>#, puü, (mahàü÷càsau ràjà prabhàvavi÷eùavàniti .) pårbajinavi÷eùaþ . (mahatyà dãptyà ràjate'ïguliùu ÷obhata iti . ràj + ac .) nakhaþ . iti hemacandraþ . 3 . 258 . (mahàn ràjà . sarvatra ràjàhaþsakhibhyaùñac . 5 . 4 . 91 . iti samàsàntaùñac .) ÷reùñharàjaþ . yathà --
     %<arthasya puruùo dàso dàsastvartho na kasyacit .
     iti satyaü mahàràja ! baddho'smyarthena kauravaiþ ..>% iti mahàbhàrate udyogaparva ..

#<mahàràjakaþ>#, puü, (ràjate iti . ràja + vun . mahàü÷càsau ràjaka÷ceti .) mahàràjikagaõaþ . ityamarañãkàyàü ràmà÷ramaþ ..

#<mahàràjacåtaþ>#, puü, (mahatà miùñàdiguõena ràjate àdriyate . ityac tataþ karmadhàrayaþ .) uttamàmraþ . tatparyàyaþ . mahàràjàmrakaþ 2 sthålàmraþ 3 manmathànandaþ 4 kaïkaþ 5 nãlakapitthakaþ 6 kàmàyudhaþ 7 kàmaphalaþ 8 ràjaputtraþ 9 nçpàtmajaþ 10 mahàràjaphalaþ 11 kàmaþ 12 mahàcåtaþ 13 . komalasya tasya guõàþ . kañutvam . amlatvam . pittadàhadàtçtva¤ca . supakvasya tasya guõàþ . svàdutvam . madhuratvam . puùñivãryabalapradatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mahàràjadrumaþ>#, puü, (mahàràjo'ti÷reùñho drumaþ .) àragvadhaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (guõàdivi÷eùo'syàragvadha÷abde j¤àtavyaþ ..)

#<mahàràjikaþ>#, puü, (mahatã ràjiþ païktirasya %<÷eùàdbibhàùà .>% 5 . 4 . 154 . iti kap .) gaõadevatàvi÷eùaþ . sa tu viü÷atyadhika÷atadbayasaükhyakaþ . ityamarabharatau . 1 . 1 . 10 ..

@<[Page 3,669c]>@
#<mahàràjopacàraþ>#, puü, (mahàràjàrtha upacàraþ . mahàràjànàmupacàro và .) ràjàrhapåjopakaraõam . tadyathà --
     %<tata÷ca càmaracchatrapàdukàdãn parànapi .
     mahàràjopacàràü÷ca dattvàdar÷aü pradar÷ayet ..>% viùõudharmottare .
     %<yathàde÷aü yathàkàlaü ràjaliïgaü suràlaye .
     dattvà bhavati ràjaiva nàtra kàryà vicàraõà ..>% tatra càmaramàhàtmyaü viùõudharmottare .
     %<tathà càmaradànena ÷rãmàn bhavati bhåtale .
     mucyate ca tathà pàpaiþ svargaloka¤ca gacchati ..>% chatrasya tatraiva .
     %<chatraü bahu÷alàka¤ca jhallarãvastrasaüyutam .
     divyavastrai÷ca saüyuktaü hemadaõóasamanvitam ..
     yaþ prayacchati kçùõasya chatralakùàyutairvçtaþ .
     pràrthyate so'maraiþ sarvaiþ krãóate pitçbhiþ saha ..>% tatraivànyatra .
     %<ràjà bhavati loke'smin chatraü dattvà dbijottamàþ .
     nàpnoti ripujaü duþkhaü saügràme ripujidbhavet ..>%
     %<upànatsaüpradànena vimànamadhirohati .
     yatheùñaü tena lokeùu vicaratyamaraprabhaþ ..>% dhvajasya tatraiva .
     %<lokeùu dhvajabhåtaþ syàddattvà viùõorvaraü dhvajam .
     ÷akralokamavàpnoti bahånabdagaõànnaraþ ..>% ki¤ca .
     %<yuktaü pãtapatàkàbhirnivedya garuóadhvajam .
     ke÷avàya dbija÷reùñhàþ ÷akraloke mahãyate ..
     yatpràsàde dhvajàropamàhàtmyaü likhitaü purà .
     tadatràpyakhilaü j¤eyaü tatràtratyamidantathà ..>% ki¤ca . bhaviùye .
     %<viùõordhvaje tu sauvarõadaõóaü kuryàdvicakùaõaþ .
     patàkà càpi pãtà syàt garuóasya samãpagà ..>% vyajanasya . viùõudharmottare .
     %<tàlavçntapradànena nirvçtiü pràpnuyàt paràm ..>% vitànasya tatraiva .
     %<vitànakapradànena sarvapàpaiþ pramucyate .
     paràü nirvçtimàpnoti yatra yatràbhijàyate ..>% khaógàdãnàm .
     %<dattvà nistriü÷akàn mukhyàn ÷atrubhirnàbhibhåyate .
     dattvà tadvandhanaü mukhyamagnyàdheyaphalaü labhet ..>% ki¤ca .
     %<patadgrahaü tathà dattvà ÷ubhagastvabhijàyate .
     pàdapãñhapradànena sthànaü sarvatra vindati ..>%
     %<darpaõasya pradànena råpavàn darpavàn bhavet .
     màrjayitvà tathà ta¤ca subhagastvabhijàyate ..
     yatki¤ciddevadevàya dadyàdbhaktisamanvitaþ .
     tadevàkùayamàpnoti svargalokaü sa gacchati ..>% ki¤ca . vàmanapuràõe ÷rãbaliü prati prahlàdoktau .
     %<÷raddadhànairbhaktiparairyànyuddi÷ya janàrdanam .
     validànàni dãyante akùayàõi vidrurbudhàþ ..
     atràpi kecidicchanti dattvà puùpà¤jalitrayam .
     pårboktà da÷a ÷aïkhàdyà mudràþ sandar÷ayediti ..>% iti ÷rãharibhaktivilàse 8 vilàsaþ ..

#<mahàràtriþ>#, strã, (mahatyàü pralayàvasthàyàü ràti àtmasvaråpaü dadàti supta÷aktyà sarvàn jãvànàtmaråpeõàvasthàpayati tràyate pa¤caparvalakùaõàyà avidyàyà sakà÷àt rakùatãti . trai + i .) brahmalayopalakùità mahàpralayaràtriþ . iti caõóãñãkàyàü nàgojãbhaññaþ .. mahata ã÷varasya ràtriþ . brahmamaraõopalakùità ràtrirityarthaþ . iti devãmàhàtmyañãkàyàü vidyàvinodaþ .. api ca .
     %<brahmaõà¤ca nipàte ca mahàkalpo bhavennçpa ! .
     prakãrtità mahàràtriþ sà eva ca puràtanaiþ ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 5 adhyàyaþ .. (durgà . yathà ca màrkaõóeye . 81 . 20 .
     %<mahàràtri ! mahàvidye ! nàràyaõi ! namo'stu te ..>%) ardharàtràt paraü muhårtadvayam . yathà --
     %<ardharàtràt paraü yacca muhårtadbayamucyate .
     sà mahàràtrirudità taddattamakùayaü bhavet ..>% iti tantram .. à÷vina÷uklàùñamã . navaràtram . yathà --
     %<÷uklàùñamã cà÷vinasya navaràtraü tu tasya vai .
     mahàràtrirmahe÷àni ! kàlaràtriü ÷çõu priye ! ..>% iti ÷aktisaïgamatantram ..

#<mahàràùñraþ>#, puü, (mahàn bhåyàn pra÷asto và ràùñraþ . mahat ràùñraü yatreti và .) de÷avi÷eùaþ . màrahàññà iti bhàùà .. yathà --
     %<nairçte dravióànartamahàràùñrà÷ca raivataþ .
     javanaþ pahlavaþ sindhuþ pàrasãkàdayo matàþ ..>% iti jyotiùatattve kårmacakram ..

#<mahàràùñrã>#, strã, (mahàràùñrastadde÷a utpattisthànatvenàstyasyà ityac . gauràditvàt ïãù .) jalapippalã . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷àkabhedaþ . màràñã iti bhàùà . asyà guõaþ . kaphavàyunà÷itvam . iti ràjavallabhaþ .. (viùayo'syà yathà --
     %<jayantã muõóirã vàsà bçhatã ca guóåcikà .
     mahàràùñrã jamburasaistathà nãlotpaladravaiþ ..>% iti vaidyakarasendrasàrasagrahe ÷ålàdhikàre pa¤càtmakarase .. mahàràùñràõàmiyamiti . mahàràùñra . aõ ïãp .) aùñàda÷abhàùàntargatabhàùàvi÷eùaþ . yathà, sàhityadarpaõe 6 paricchede .
     %<àsàmeva tu gàthàntu mahàràùñrãü prayojayet .
     atroktà màgadhã bhàùà ràjàntaþpuracàriõàm ..>%

#<mahàriùñaþ>#, puü, (mahàn ariùñaþ .) mahànimbavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . kaiñaryaþ 2 ràmaõaþ 3 ramaõaþ 4 girinimbaþ 5 ÷uklasàlaþ 6 . asya guõàþ . kañutvam . tiktatvam . kaùàyatvam . ÷ãtalatvam . laghutvam . santàpa÷oùakuùñhàsrakçmibhåtaviùàpahatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mahàrudraþ>#, puü, (rudràõàü mahàn svayaü ã÷vara ityarthaþ iti mahàrudraþ .) mahàdevaþ . yathà --
     %<mahàkàlyà mahàkàla÷caõakàkàraråpataþ .
     màyayàcchàditàtmà ca tanmadhye samabhàgataþ ..
     mahàrudraþ sa evàtmà mahàviùõuþ sa eva hi ..>% iti nirvàõatantram ..

#<mahàråpaþ>#, puü, (mahat mahattattvàdiråpamasya .) ÷ivaþ . iti mahàbhàrate tasya sahasranàmastotram . 13 . 17 . 34 .. (mahadråpaü yasya .) ati÷ayaråpayukte, tri ..

#<mahàråpakaü>#, klã, (mahat råpakaü yatra .) nàñakam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<mahàrogaþ>#, puü, (mahàn ghoràniùñakàrakaþ rogaþ . yadvà, mahà janmàntarãõabhuktàva÷iùñàti÷ayapàtakena janitaþ rogaþ .) pàparogaþ . sa càùñavidho yathà . unmàdaþ 1 tvagdoùaþ 2 ràjayakùmà 3 ÷vàsaþ 4 madhumehaþ 5 bhagandaraþ 6 udaraþ 7 a÷marã 8 . iti ÷uddhitattve nàradaþ .. (yathà ca à÷valàyane . 2 . 7 . 17 .
     %<mahàrogeõa vàbhitaptaþ prà÷nãyàdanyataràü gatiü gacchati ..>% %<mahàrogeõa kùayakuùñhàdineti>% tadvçttau gàrgyanàràyaõaþ .. viùayo'sya yathà --
     %<mahàrogàùñake kàse jvare ÷vàsàtisàrake ..>% asya vyàkhyàyàü yathà --
     %<vàtavyàdhya÷marãkuùñhamedodarabhagandaràþ .
     ar÷àüsi grahaõãtyaùñau mahàrogàþ prakãrtitàþ ..>% iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe yakùmaõi ratnagarbhapoññalãñãkà ..)

#<mahàrogã>#, [n] puü, (mahà rogaþ kùayàdirastyasyeti . mahàroga + iniþ . mahàrogayuktaþ . yathà --
     %<kriyàhãnasya mårkhakhya mahàrogiõa eva ca .
     yatheùñàcaraõasyàhurmaraõàntama÷aucakam ..>% iti ÷uddhitattvadhçtakårmapuràõavacanam ..

#<mahàromà>#, [n] puü, (mahànti romàõi vçkùàdiråpàõi viràñaråpe yasya .) ÷ivaþ . iti mahàbhàrate tasya sahasranàmastotram . 13 . 17 . 88 .. (mahànti romàõyasya .) bçhadromayukte, tri .. (kçtiràtasya putravi÷eùaþ . yathà, bhàgavate . 9 . 13 . 17 .
     %<maroþ pratãpakastasmàjjàtaþ kçtaratho yataþ .
     devamãóhastasya putro vi÷ruto'tha mahàdhçtiþ ..
     kçtiràtastatastasmàmmahàromà ca tatsutaþ ..>%)

#<mahàrauravaþ>#, puü, (ruråõàmayaü iti . ruru + aõ . mahàn rauravaþ . tatra gatà jãvàþ kravyannàmakairurubhiþ poóyante ata evàsya tathàtvam .) narakavi÷eùaþ . ityamaraþ . 1 . 9 . 1 .. mahàn raudro ravo'tra mahàrauravaþ manãùàditvàt dralopaþ . iti bharataþ .. api ca .
     %<mahàrauravasaüj¤antu adho'rdhaü tàmrasaüpuñam .
     dhamyate khadiràïgàrairgurudàràpanàyakaþ ..
     devadravyàpahàrã ca pacyate kàlamakùayam ..>% iti vahnipuràõe pàpanà÷anavçùadànàdhyàyaþ ..

#<mahàrghaü>#, tri, (mahàn adhikaþ argho målyamasya .) mahàmålyam . iti medinã .. ghe, 10 . (yathà, kathàsaritsàgare . 12 . 145 .
     %<tatastasmai mahàrghàõi ratnàni subahåni ca .
     vibhãùaõo dadàti sma mathuràü gantumicchate ..>%)

#<mahàrghaþ>#, puü, (mahàn argho målyamàdaro vàsya .) làvakapakùã . iti vi÷vaþ ..

#<mahàrõavaþ>#, puü, (mahàn suvi÷àlaþ arõavaþ .) mahàsamudraþ . yathà --
     %<àghårõito và vàtena sthitaþ pote mahàrõave ..>% iti màrkaõóeyapuràõe devãmàhàtmyam .. (mahàn arõava iva . prasàdàdiguõabàhulyàt tathàtvam .) ÷ivaþ . iti mahàbhàrate tasya sahasranàmastotram .. (kårmaråpibhagavannàràyaõasya dakùapadodbhavaþ janapadaþ . yathà, màrkaõóeye . 58 . 32 .
     %<sauraùñrà daradà÷caiva dràvióà÷ca mahàrõavàþ .
     ete janapadàþ pàde sthità vai dakùiõe'pare ..>%)

#<mahàrdhaþ>#, puü, (mahàn vipulordho'sya .) vçkùavi÷eùaþ . iti ÷abdacandrikà . mahàjà iti bhàùà ..

#<mahàrdrakaü>#, klã, (mahat àrdrakam .) vanàrdrakam . asya guõàþ . agnidãpanatvam . dhàrakatvam . råkùatvam . vàyukaphanà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<mahàrvudaü># klã, (mahat arvudam .) da÷àrvudam . ÷atakoñisaükhyà . iti jyotiùam ..

#<mahàrhaü>#, klã, (mahàn arhaþ målyaü maryàdà vàsya .) ÷vetacandanam . iti ràjanirghaõñaþ .. (mahàmålyavati, tri . yathà, mahàbhàrate . 1 . 210 . 29 .
     %<mahàrhàbharaõopetau virajo'mbaradhàriõau ..>%) mahàpåjàyogyam . yathà, ràmàyaõe . 1 . 66 . 10 .
     %<yasmàdbhàgàrthino bhàgàn nàkalpayata me suràþ .
     varàïgàõi mahàrhàõi dhanuùà ÷àtayàmi vaþ ..>% %<mahàrhàõi mahàpåjàyogyàni .>% iti taññãkàyàü ràmànujaþ ..)

#<mahàlayaþ>#, puü, (mahatàü jainànàmàlayaþ . mahàn àlaya iti và .) vihàraþ . (mahatàü yogiprabhçtãnàmàlayaþ .) tãrthaþ . (mahadàdãnàü layo yasmin .) paramàtmà . iti medinã . ye, 125 .. saurà÷vinãyakçùõapakùaþ . yathà, bhaviùye .
     %<yeyaü dãpànvità ràjan ! khyàtà pa¤cada÷ã bhuvi .
     tasyàü dadyànna ceddattaü pitéõàü vai mahàlaye ..>% mahàlaye kanyàgatàparapakùe . iti tithyàditattvam ..

#<mahàlakùmãþ>#, strã, (mahatã lakùmoþ .) ràdhà . nàràyaõa÷aktiþ . yathà --
     %<yanmàyayà mohità÷ca brahmaviùõu÷ivàdayaþ .
     vaiùõavàstàü mahàlakùmãü paràü ràdhàü vadanti te ..
     yadardhàïgà mahàlakùmãþ priyà nàràyaõasya ca ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 51 adhyàyaþ .. atha mahàlakùmãmantraþ .
     %<tàro vàgbhavaü màyà ramàkàmaþ hasaurjagatprasåtyai namaþ ..>% tathà ca .
     %<vàgbhavaü ÷ambhuvanità ramà makaraketanaþ .
     tàrtãya¤ca jagatpàr÷vo vahnibãjasamujjvalaþ ..
     arghã÷àóhyo bhçgustyaihçmmantro'yaü dvàda÷àkùaraþ .
     mahàlakùmyàþ samuddiùñastàràdyaþ sarvasiddhidaþ ..>% tasyà dhyànaü yathà, tantrasàre .
     %<bàlàrkadyutimindukhaõóavilasatkoñãrahàrojjvalàü ratnàkalpavibhåùitàü kucanatàü ÷àleþ karairma¤jarãm .
     padmau kaustubharatnamapyavirataü saübibhratãü sasmitàü phullàmbhojavilocanatrayayutàü dhyàyet paràmambikàm ..>% (asyà bãjam . oü aiü hnãü ÷rãü klãü hsauü jagatprasåtyai namaþ .)

#<mahàlikañabhã>#, strã, (mahàntaþ alayaþ . teùàü kañabhã à÷rayabhåtavçkùaþ .) ÷vetakiõihãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mahàliïgaþ>#, puü, (mahàn påjyatamo vipulo và liïgo'sya .) ÷ivaþ . iti mahàbhàrate tasya sahasranàmastotram .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 2 . 137 .
     %<akarot sa mahàharmyairmahàliïgairmahàvçùaiþ .
     mahàtri÷ålairmahatãü mahàmàhe÷varo mahãm ..>% mahat bçhalliïgamasya .) bçhalliïgayukta÷ca ..

#<mahàlãlasarasvatã>#, strã, (lãlayà sarasvatã . mahatã lãlasarasvatãti karmadhàrayaþ .) tàràvi÷eùaþ .
     %<lãlayà vàkpradà ceti tena lãlasarasvatã .
     tàràstrarahità tryarõà mahàlãlasarasvatã ..>% iti tantrasàraþ ..

#<mahàlodhraþ>#, puü, (mahàn lodhraþ .) lodhravi÷eùaþ . iti ratnamàlà . pàñiyàlodha iti bhàùà ..

#<mahàlolaþ>#, puü, (mahadati÷ayaü lolaü laulyamasya .) kàkaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. atica¤cale, tri ..

#<mahàlohaü>#, klã, (mahat ati÷ayaguõavat loham .) ayaskàntaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mahàvanaü>#, klã, (mahat vipulaü vanam .) bçhadvanam . tatparyàyaþ . araõyànã 2 mahàraõyam 3 mahàñavã 4 . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, ràmàyaõe .
     %<nirastàþ pathi dhàvanti trayaste yanmahàvane ..>%) vçndàvanasthacatura÷ãtivanàntargatavanavi÷eùa÷ca ..

#<mahàvapaþ>#, puü, (mahatã vapà yasya . yadvà, mahàntaü dhàtusthaulyàdikaü vapatãti . vapa + ac .) mahàmedaþ . iti ÷abdacandrikà ..

@<[Page 3,671b]>@
#<mahàvarà>#, strã, (vriyate asau devàdibhiriti . vç + ac . ñàp . mahatã varà .) dårvà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<mahàvaràhaþ>#, puü, (mahànã÷varo'pi san varàhaþ . mahàü÷càsau varàha÷ceti và .) varàharåpã bhagavàn . yathà --
     %<mahàvaràho govindaþ susenaþ kanakàïgadã ..>% iti mahàbhàrate tasya sahasranàmastotram .. (ràjavi÷eùaþ . yathà, kathàsaritsàgare . 52 . 92 .
     %<asti ÷årapuraü nàma yathàrthaü nagaraü bhuvi .
     mahàvaràha ityàsãdràjà tatràtidurmadaþ ..>%)

#<mahàvarohaþ>#, puü, (mahàn avarohaþ ÷iphànàü adho'vataraõaü yasya .) plakùavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (vi÷eùo'sya plakùa÷abde j¤àtavyaþ ..)

#<mahàvallã>#, strã, (mahatã càsau vallã ceti .) màdhavãlatà . iti ÷abdacandrikà .. (uttamà latà ca . yathà, kathàsaritsàgare . 33 . 85 .
     %<upàyarasasaüsiktà de÷akàlopabçühità .
     seyaü nãtimahàvallã kiü nàma na phalet phalam ..>%)

#<mahàvasaþ>#, puü, (mahatã vasà vapàsya . hrasvaþ .) ÷i÷umàraþ . iti hemacandraþ . 4 . 416 ..

#<mahàvakùàþ>#, [s] puü, (mahat vakùaþ viràódehe 'sya .) ÷ivaþ . iti mahàbhàrate tasya sahasranàmastotram . 13 . 17 . 86 .. (mahat vakùo'sya .) bçhadvakùoyukte, tri ..

#<mahàvàkyaü>#, klã, (mahat vàkyam .) yogyatàkàïkùàsattiyuktavàkyasamåhaþ . iti sàhityadarpaõaþ . 2 . 2 .. nyàyamate tu . svaghañakànekanàmalabhyatàdç÷àrthakam . prakçtyarthamàtràvacchinnapratyayàrthabodhaü pratyayogyavàkyaü và . iti ÷abda÷aktiprakà÷ikà .. (mahat mahadarthaprakà÷akaü vàkyam .) tattvamasãti àdivàkyam . pratiùñhàdàvutsargavàkya¤ca ..

#<mahàvàruõã>#, strã, (varuõo devatàsyàþ . varuõa + aõ . ïãp . mahatã vàruõã .) gaïgàsnànasya yogavi÷eùaþ . sa tu ÷anivàra÷atabhiùànakùatrayuktagauõacàndracaitrakçùõatrayoda÷ãråpaþ . yathà --
     %<vàruõena samàyuktà madhau kçùõà trayoda÷ã .
     gaïgàyàü yadi labhyeta såryagraha÷ataiþ samà ..
     ÷anivàrasamàyuktà sà mahàvàruõã smçtà .
     gaïgàyàü yadi labhyeta koñisåryagrahaiþ samà ..>% iti tithyàditattvadhçtaskandapuràõavacanam ..

#<mahàvidyà>#, strã, (vidyate j¤àyate iti . vid + kyap . ñàp . mahatã vidyà j¤ànaü tattvasàkùàtkàro và yasyàþ .) devãvi÷eùaþ . sà da÷adhà . yathà càmuõóàtantre .
     %<kàlã tàrà mahàvidyà ùoóa÷ã bhuvane÷varã .
     bhairavã chinnamastà ca vidyà dhåmàvatã tathà ..
     vagalà siddhavidyà ca màtaïgã kamalàtmikà .
     età da÷a mahàvidyàþ siddhavidyàþ prakãrtitàþ ..
     nàtra siddhàdyapekùàsti na nakùatravicàraõà .
     kàlàdi÷odhanaü nàsti na càmitràdidåùaõam ..
     siddhavidyàtayà nàtra yugasevàpari÷ramaþ .
     nàsti ki¤cinmahàdevi ! duþkhasàdhyaü katha¤cana ..>% màlinãvijaye .
     %<atha vakùyàmyahaü yà yà mahàvidyà mahãtale .
     doùajàlairasaüspçùñàstàþ sarvà hi phalaiþ saha ..
     kàlã nãlà mahàdurgà tvarità chinnamastakà .
     vàgvàdinã cànnapårõà tathà pratyaïgirà punaþ ..
     kàmàkhyà vàsalã bàlà màtaïgã ÷ailavàsinã .
     ityàdyàþ sakalà vidyàþ kalau pårõaphalapradàþ ..
     siddhamantratayà nàtra yugasevàpari÷ramaþ .
     atha caità mahàvidyàþ kalidoùànna bàdhitàþ ..>% iti tantrasàraþ .. * .. tàsàü da÷àvatàratvaü yathà --
     %<prakçtirviùõuråpà ca puüråpa÷ca mahe÷varaþ .
     evaü prakçtibhedena bhedàstu prakçterda÷a ..
     kçùõaråpà kàlikà syàt ràmaråpà ca tàriõã .
     vagalà kårmamårtiþ syànmãno dhåmàvatã bhavet ..
     chinnamastà nçsiühaþ syàdvaràha÷caiva bhairavã .
     sundarã yàmadagnyaþ syàdvàmano bhuvane÷varã ..
     kamalà bauddharåpà syàt durgà syàt kalkiråpiõã .
     svayaü bhagavatã kàlã kçùõastu bhagavàn svayam .
     svaya¤ca bhagavàn kçùõaþ kàlãråpo bhavedvraje ..>% iti muõóamàlàtantram .. (gaïgà . yathà, kà÷ãkhaõóe . 29 . 139 .
     %<mahàvidyà mahàmàyà mahàmedhà mahauùadham ..>%)

#<mahàviràñ>#, [j] puü, (vi÷eùeõa ràjate prakà÷ate . iti . vi + ràj + kvip . mahàü÷càsau viràñ ceti .) mahàviùõuþ . yathà -- muniruvàca .
     %<vi÷vànàü golokaü ràjan ! vistçta¤ca nabhaþsamam .
     ÷a÷vannityaü óimbaråpaü ÷rãkçùõecchàsamudbhavam ..
     jalena paripårõa¤ca kçùõasya mukhabindunà .
     sçùñyunmukhasyàdisarge pari÷ràntasya krãóataþ ..
     prakçtyà saha yuktena kalayà nijayà nçpa ! .
     tatràdhàro mahadbiùõorvi÷vàdhàrasya vistçtaþ ..
     prakçtãgarbhasaübhåtaóimbohåtasya bhåmipa ! .
     suvistçte jalàdhàre ÷ayàna÷ca mahàn viràñ ..
     ràdhe÷varasya kçùõasya ùoóa÷àü÷aþ prakãrtitaþ .
     dårvàdala÷yàmaråpaþ sasmita÷ca caturbhujaþ .
     vanamàlàdharaþ ÷rãmàn ÷obhitaþ pãtavàsasà ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 51 adhyàyaþ ..

#<mahàvilaü>#, klã, (mahacca tat vila¤ceti .) àkà÷am . iti jañàdharaþ .. bçhacchidra¤ca ..

#<mahàviùaþ>#, puü, (mahat atyutkañaü viùamasya .) dbimukhasarpaþ . yathà --
     %<mahàviùaþ kàlasarpo ràjàhirdbimukhoragaþ .>% iti jañàdharaþ .. (mahàviùavi÷iùñe, tri . yathà, su÷rute kalpasthàne 8 adhyàye .
     %<trividhà vç÷cikàþ mandamadhyamahàviùàþ .>% (mahad viùam . mahàviùe, klã . yathà, su÷rute kalpasthàne 2 adhyàye .
     %<mahàviùeõa hçdaye granthi÷ålodgamau bhç÷am ..>%)

#<mahàviùuvaü>#, klã, (viùu sàmyamastyatreti . viùu +
     %<vaprakaraõe'nyebhyo'pi dç÷yata iti vaktavyam .>% 5 . 2 . 109 . ityasya vàrtikàt vapratyayaþ . mahacca tat viùuva¤ceti . asmin samaye divàràtryoþ samatvàttathàtvam .) meùasaükràntiþ . yathà --
     %<mahàviùuvamàkhyàtaü kçtibhi÷caitracihnitam ..>% iti ÷abdaratnàvalã .. tasmin masåranimbapatradvayabhakùaõam . yathà, kçtyacintàmaõau .
     %<masåraü nimbapatràbhyàü yo'tti meùagate ravau .
     api roùànvitastasya takùakaþ kiü kariùyati ..>% tatra ÷aktvàdidànaü yathà --
     %<meùàdau ÷aktavo deyà vàripårõà ca gargarã ..>% vàripårõaghañadànamantràdi yathà --
     %<eùa dharmaghaño datto brahmaviùõu÷ivàtmakaþ .
     asya pradànàt saphalà mama santu manorathàþ ..
     vai÷àkhe yo ghañaü pårõaü sabhojyaü vai dbijanmane .
     dadàti suraràjendra ! sa yàti paramàü gatim ..>% mahàrõave .
     %<yo dadàti hi meùàdau ÷aktånambughañànvitàn .
     piténuddi÷ya viprebhyaþ sarvapàpaiþ pramucyate ..>% tatra chatrapàdukàdànaü yathà,
     %<viprebhyaþ pàdukàcchatraü pitçbhyo viùuve ÷ubham .>% pitçbhyaþ piténuddi÷yetyarthaþ . iti tithyàditattvam ..

#<mahàviùuvacakraü>#, klã, (mahàviùuvasya cakram .) nakùatraghañitanaràkàracakram . yathà,
     %<mårdhni sapta mukhe trãõi hçdaye pa¤ca vinyaset .
     tritayaü hastapàdeùu mahàviùuvabhakramàt ..
     mastake bhåpateþ saukhyaü vadane pañutà svabhe .
     hçdaye ca dhanàdhyakùo'rthapràptirdakùiõe kare ..
     vàme kare mahadduþkhaü sukhaü pàde ca dakùiõe .
     bhramaõaü vàmapàde ca kathitaü viùuvatphalam ..>% iti jyotiùatattvam ..

#<mahàviùõuþ>#, puü, (mahàü÷càsauviùõuþ sarvavyàpaka÷ceti .) mahàviràñ . yathà . %<yasyà jale koñikoñibrahmàõóàni mahàviùõuromakåpagatàni tasyà virajàyàþ parikhàbhåtàyà upari mahàvaikuõñhalokaþ . tasyordhabhàge golokaþ . tasya nàthaþ kçùõo devalãlaþ sa parivàreõa vartate .>% iti bhàgavatàmçtakaõikà . sa ca ÷rãkçùõasya kalàvi÷eùaþ . yathà --
     %<viùõurmahàn sa iha yasya kalàvi÷eùo govindamàdipuruùaü tamahaü bhajàmi ..>% iti bhàgavatàmçtapårbakhaõóaþ ..

@<[Page 3,672b]>@
#<mahàvãciþ>#, puü, (na vidyate vãciþ sukhaü yatra . mahànavãciratra .) narakavi÷eùaþ . yathà, manuþ .
     %<narakaü kàlasåtra¤ca mahànarakameva ca .
     sa¤jãvanaü mahàvãciü tapanaü saüpratàpanam ..>% yàtãti pårbavacanasthamanuvartate .
     %<mahàvãciryatra mahàkallolena tu nãyate ..>% iti pràya÷cittavivekaþ ..

#<mahàvãjyaü>#, klã, (bãjàya sàdhu iti yat . mahat bãjyam .) viñapam . tattu muùkavaïkùaõayorantaram . iti hemacandraþ ..

#<mahàvãraþ>#, puü, (vãn pakùiõa ãrayatãti . ãra + kaþ . tato mahàü÷càsau vãra÷ceti .) garuóaþ . vãrayatãti . vãra + kaþ . mahàn vãra iti karmadhàrayaþ . såraþ . siühaþ . makhànalaþ . (sa ca manuputtravi÷eùaþ . yathà, ÷rãbhàgavate . 5 . 125 .
     %<agnãdhredhmajihvayaj¤abàhumahàvãrahiraõyaretoghçtapçùñhasavanamedhàtithivãtihotrakavaya iti ..>%) vajraþ . ÷vetaturaïgaþ . sa¤cànapakùã . iti medinã . re, 289 .. antimajinaþ . (ayameva siddhàrthasya tri÷alàgarbhajàtaþ puttraþ . tadbivaraõaü yathà, ariùñanemipuràõàntargatajainaharivaü÷e .
     %<sarvàrtha÷rãmatãjanmà tasmin sarvàrthadar÷anaþ .
     siddhàrtho'bhavadarkàbho bhåpaþ siddhàrthapauruùaþ ..
     yatra pàti dharitrãyamabhådekatradoùiõã .
     dharmàrthinyo'pi yattyaktaparalokabhayàþ prajàþ ..
     kastasya tàn guõànudyànnarastulayituü kùamaþ .
     vardhamànagurutvaü yaiþ pràpitaþ sa naràdhipaþ ..
     uccaiþ kulàdrisambhåtà sahajasnehavàhinã .
     mahiùã ÷rãsamudrasya tasyàsãt priyakàriõã ..
     ceta÷ceñakaràjasya yàstàþ sapta÷arãrijàþ .
     atisnehàkula¤cakrustàsvàdyà priyakàriõã ..
     kastàü yojayituü ÷aktastri÷alàü guõavarõanaiþ .
     yà svapuõyairmahàvãraprasavàya niyojità ..
     sarvato'tha namantãùu sarvàsu surakoñiùu .
     prabhàvànnipantãùu nabhaso vamuvçùñiùu ..
     vãre'vatarati tràtuü dharitrãmasudhàriõaþ .
     tãrthenàcyutakalpoccaiþ puùpottaravimànataþ ..
     sà taü ùoóa÷asusvapnadar÷anotsavapårvakam .
     dadhre garbhe÷varaü garbhe ÷rãvãraü priyakàriõã ..
     pa¤casaptativarùàùñamàsamàsàrdha÷eùakaþ .
     caturthastu tadà kàlo duþkhamaþ sukhamottaraþ ..
     àùàóha÷uklaùaùñyàntu garbhàvataraõe'rhataþ .
     uttaràphàlgunãnãóamuóuràjadvija÷ritaþ ..
     dikkumàrãkçtàbhiùyàü dyotimårtirghanastanãm .
     pracchanno bhàsayadgarbhastàü raviþ pràvçùaü yathà ..
     navamàsevvatãteùu sa jino'ùñadineùu ca .
     uttaràphàlgunãùvindau vartamàne'jani prabhuþ ..
     tato'ntyajinamàhàtmyàlluñhatpãñhakirãñakàþ .
     praõemuravadhij¤àtatadvçttàntàþ sure÷varàþ ..
     ÷aïkhabherãharidhvànaghaõñànirghoùaghoùaõam .
     samàkarõya suràstårõaü ghårõitàrõavaràviõaþ ..
     saptànãkamahàbhedàþ sastrãkàþ kçtabhåùaõàþ .
     sendrà÷caturõikàyàste pràpuþ kuõóapuraü puram ..
     triþparãtya puraü devàþ purandarapuraþsaràþ .
     jinamindumukhaü devaü tadgurå ca vavandire ..
     màtuþ ÷i÷uü vikçtyànyaü suptàyàþ suramàyayà .
     indràõã praõatà nãtvà jinendraü haraye dadau ..
     gçhãtvà karapadmàbhyàü tamabhyarcya ciraü hariþ .
     cakre netrasahasrorupuõóarãkavanàrcitam ..
     tata÷candràvadàtàïgamindrastuïgamataïgajam .
     ÷çïgaughamiva hemàdrermuktàdho madanirjharam ..
     gaõóasthalamadàmodabhramadbhramaramaõóalam .
     tamivàdhityakàvasthatamàlavanamaõóitam ..
     karõàntaratatàsaktaraktacàmarasaühatim .
     taü yathàdhityakàdhãnaraktà÷okamahàvanam ..
     suvarõarakùayà càrvyà pariveùñitavigraham .
     tameva ca yathopàttakvaõatkanakamekhalam ..
     anekaradasaüvçttançtyasaïgãtapoùitam .
     tamivottuïga÷çïgàgrançtyadgàyatsuràïganam ..
     suvçttadãrghasa¤càrikararuddhadigantaram .
     tamivàtyàyatisthålasphuradbhogabhujaïgamam ..
     ai÷ànadhàritasphãtadhavalàtapavàraõam .
     tamivordhasthitàbhyarõasampårõa÷a÷imaõóalam ..
     càmarendrabhujotkùiptacalaccàmarahàriõam .
     taü yathà camarãkùiptabàlabyajanavãjitam ..
     airàvataü samàropya jinendraü tasya maõóanam .
     devaiþ saha gataþ pràpa mandaraü sa purandaraþ ..
     taü pàõóukavane ramye mandarasya jinaü hareþ .
     pàõóukàyàü prasiddhàyàü ÷ilàyàü siühaviùñare ..
     saüsthàpya vibudhànãtakùãrasàgaravàribhiþ .
     ÷àtakumbhamayaiþ kumbhairabhiùicya samaü suraiþ ..
     vastràlaïkàramàlàdyairalaïkçtya kçtastutiþ .
     ànãyamàturutsaïge jinaü kçtvà kçtocitaþ ..
     siddhàrthapriyakàriõyoþ samamànandadàyakam .
     vardhamànàkhyayà stutvà sa devo vàsavo'gamat ..
     màsàn pa¤cada÷àjanmadyumnadhàrà dine dine .
     yàþ pårbamàpataüstàbhistarpito'rthã jano'khilaþ ..
     vardhamànaþ suraiþ sevyo vavçdhe sa yathà yathà .
     pitçbandhutrilokànàmanuràgastathà tathà ..
     suràsuranaràdhã÷amaulimàlàrcitakramaþ .
     triü÷adbarùapramàõo'bhådbãro bhogaiþ pariùkçtaþ ..
     ÷uddhavçttaü na bhogeùu cittaü tasya ciraü sthiram .
     kuñileùu yathà siühanakharandhreùu mauktikam ..
     ÷àntacittaü kadàcittaü svayaü buddhamabodhayat .
     natvà sàrasvatàdityamukhyàlaukàntikàþ suràþ ..
     saudharmàdyaiþ surairetya kçto'bhiùavapåjanaþ .
     àruhya ÷ivikàü divyàmuhyamànàü sure÷varaiþ ..
     uttaràphàlgunãùveva vartamàne ni÷àkare .
     kçùõasya màrga÷ãrùasya da÷amyàmagamadbanam ..
     apanãya tanoþ sarvaü vastramàlyàdibhåùaõam .
     pa¤camuùñibhiruddhåtya mårdhajànabhavan muniþ ..
     ke÷akuntalasaïghàtaü jinasya bhramaràsitam .
     pratigçhya suràdhã÷o nidadhau dugdhavàridhau ..
     indranãlacayeneva kùiptenendreõa càtyabhàt .
     jinendrake÷apu¤jena ra¤jitaþ kùãrasàgaraþ ..
     jinaniùkramaõaü dçùñvà tuùñàþ sarve naràmaràþ .
     kçtvà tçtãyakalyàõapåjà¤jagmuryathàyatham ..
     manaþparyayaparyantacaturj¤ànamahekùaõaþ .
     tapo dbàda÷avarùàõi cakàra dvàda÷àtmakam ..
     viharannatha nàtho'sau guõagràmaparigrahaþ .
     çjukålàpagàkåle jçmbhikagràmamãyivàn ..
     tatràtàpanayogasthaþ ÷àlàbhyàsa÷ilàtale .
     vai÷àkha÷uklapakùasya da÷agyàü ùaùñhamà÷ritaþ ..
     uttaràphàlgunãü pràpte ÷ukladhyànã ni÷àkare .
     nihatya ghàtisaïghàtaü kebalaj¤ànamàptavàn ..
     kebalasya prabhàveõa sahasà calitàsanàþ .
     àgatya mahimàü cakrustasya sarve suràsuràþ ..
     ùañùaùñidivasàn bhåyo maunena viharan vibhuþ .
     àjagàma jagatkhyàtaü jino ràjagçhaü puram ..
     àruroha giriü tatra vipulaü vipula÷riyam .
     prabodhàrthaü sa lokànàü bhànumànudayaü yathà ..
     tataþ prabuddhavçttàntairàpatadbhiritastataþ .
     jagatsuràsurairvyàpi jinendrasya guõairiva ..
     saudharmàdyaistadà devaiþ parãto'bhàt sa bhådharaþ .
     nàbheyàdhiùñhitaþ pårbaü yathàùñàpadaparvataþ ..
     caturà÷àmukhadbàrasthitadbàda÷agopuram .
     kçtaü ratnamayaü devaiþ pràkàrabalayatrayam ..
     jàte yojanavistãrõe ÷araõe samavàdike .
     vibhàgà dvàda÷àbhàsannabhaþsphàñikabhittayaþ ..
     pràtihàryairyuto'ùñàbhi÷catustriü÷anmahàdbhutaiþ .
     tatra devairvçto'bhàsãjjina÷candra iva grahaiþ ..
     indràgnivàyubhåtyàkhyàþ kauõóinyàkhyà÷ca paõóitàþ .
     indranodanayàyàtàþ samavasthànamarhataþ ..
     pratyekaü sahitàþ sarve ÷iùyàõàü pa¤cabhiþ ÷ataiþ .
     tyaktàmbaràdisambandhàþ saüyamaü pratipedire ..
     sutà ceñakaràjasya kumàrã candanà tadà .
     ghautaikàmbarasaüvãtàyàtàryàõàü puraþsarã ..
     ÷reõiko'pi ca saüpràptaþ senayà caturaïgayà .
     siühàsanopaviùñaü taü praõanàma jine÷varam ..
     chattracàmarabhçïgàraiþ kalasadhvajadarpaõaiþ .
     vyajanaiþ supratãkai÷ca prasiddhairaùñamaïgalaiþ ..
     srajàcakradukålàbjagajasiühavçùadhvajaiþ .
     garuóadhvajasaüyuktairaùñabhedairmahàdhvajaiþ ..
     mànastambhaistathàståpai÷caturbhi÷ca mahàvanaiþ .
     vàpyambhoruhakhaõóai÷ca vallãvanalatàgçhaiþ ..
     taistairdevaiþ kçtaiþ sarvairanyai÷càti÷ayaistathà .
     yathà sthànasthitairjainã samavasthànabhårabhåt ..
     athendoriva ÷ukràdyà niùaõõà gurvadhiùñhitàþ .
     sàdhavo'bhà¤jinasyànte jàtaråpàcchavigrahàþ ..
     tataþ kalpanivàsinyo devyaþ kalpalatàbhujaþ .
     meroriva jinasyànte tà babhurbhogabhåmayaþ ..
     tato'laïkçtanàrãbhiràryikàtatiràbabhau .
     sphuradvidyudbhirà÷liùñà ÷àradãva ghanàvalã ..
     jyotirdevastriyo tacca rejurujjvalamårtayaþ .
     tàstàrà iva saükràntàþ samavasthànasàgare ..
     kàntàvyantaradevànàü tatastatra virejire .
     karakuñmalahàriõyaþ sàkùàdiva vana÷riyaþ ..
     tato nàgakumàràdidevyo nàgaphaõojjvalàþ .
     nàgalokasamàyàtà nàgavalya ivà babhuþ ..
     tato'pyagnikumàràdyàþ devàþ pàtàlavàsinaþ .
     jvalitojjvalaveùàste da÷abhedà babhàsire ..
     tataþ kinnaragandharvayakùakiüpuruùàdayaþ .
     ùoóa÷àrdhavikalpàste vyantarà÷ca cakàsire ..
     saprakãrõakanakùatrasåryàcandramasorgrahàþ .
     pa¤cabhedàstadànalpavapuùo jyotiùo babhuþ ..
     maulikuõóalakeyårapràlambakañisåtriõaþ .
     hàriõaþ kalpavçkùàbhàstato'bhàn kalpavàsinaþ ..
     saputtrànamitànekavidyàdharapuraþsaràþ .
     nyaùãdanmànuùà nànàbhàùàve÷arucastataþ ..
     tato hi nakulebhendraharya÷vamahiùàdayaþ .
     jinànubhàvasambhåtavi÷vàdyàþ svàmino babhuþ ..
     iti dvàda÷abhedeùu parãtiü vinutiü natim .
     gaõeùu prathamaü kçtvà sthiteùu parito jinam ..
     pratyakùãkçtavi÷vàrthaü kçtadoùatrayakùayam .
     jinendraü gautamo'pçcchattãrthàrthaü pàpanà÷anam ..
     sa divyadhvaninà vi÷vasaü÷ayachedinà jinaþ .
     dundubhidhvanidhãreõa yojanàntarayàyinà ..
     ÷ràvaõasyàsite pakùe nakùatre'bhijite prabhuþ ..
     pratipadyahni pårbàhõe ÷àsanàrthamudàharat ..
     àcàràïgasya tattvàrthaü tathà såtrakçtasya ca .
     jagàda bhagavàn vãraþ saüsthànasamavàyayoþ ..
     vyàkhyà praj¤aptihçdayaü j¤àtçdharmakathàsthitam .
     ÷ràvakàdhyanasyàrthamantakçdda÷agocaram ..
     anuttarada÷asyàrthaü pra÷navyàkaraõasya ca .
     tathà vipàkasåtrasya pavitràrthaü tataþ param ..
     triùaùñiþ tri÷atã yatra dçùñãnàmabhidhãyate .
     dçùñivàdasya tasyàrthaü pa¤cabhedasya sarvadçk ..
     jagàda jagatàü nàthaþ prathamaü parikarmaõaþ .
     såtrasyàdyànuyogasya tathà pårbagatasya ca ..
     utpàdapårbapårbasya paramàrthaü tataþ param .
     agràyaõãyapårbàrthamagraõãrabhaõadvidàm ..
     vãryapravàdapårbàrthamastinàstipravàdajam .
     j¤ànasatyapravàdàrthamàtmakarmapravàdayoþ ..
     pratyàkhyànasya vidyànuvàdakalyàõapårbayoþ .
     pràõàvàyasya pårbasya tattvàrthaü tadanantaram ..
     kriyàvi÷àlapårbasya vi÷àlàrthama÷eùavit .
     sallokabindusàràrthaü cålikàrthaü savastukam ..
     aïgapraviùñatattvàrthaü pratipàdya jine÷varaþ .
     aïgavàhyamavocattatpratipàdyàrtharåpataþ ..
     sàmàyikaü yathàrthàkhyaü sa caturviü÷atistavam .
     vandanà¤ca tataþ påtàü pratikramaõameva ca ..
     vainayikaü vineyebhyaþ kçtikarma tato'vadat .
     da÷avaikàlikàü pçthvãmuttaràdhyayanaü tathà ..
     taü kalpavyavahàra¤ca kalpàkalpaü * * * kalpa¤ca puõóarãka¤ca sumahàpuõóarãkakam ..
     tathà niùadyakàü pràyaþ pràya÷cittopavarõanam .
     jagattrayaguruþ pràha pratipàdyaü hitodyataþ ..
     matpàde kebalàü tasya svaråpaü viùayaü phalam .
     aparokùaparokùasya j¤ànasyovàca saükhyayà ..
     màrgaõàsthànabhedai÷ca guõasthànavikalpanaiþ .
     jãvasthànaprabhedai÷ca jãvadravyamupàdi÷at ..
     satsaükhyàdyànuyogai÷ca sannàmàdyaiþ kimàdibhiþ dravyaü svalakùaõairbhinnaü pudgalàditrilakùaõam ..
     dvividhaü karmabandha¤ca sahetuü sukhaduþkhadam .
     mokùaü mokùasya heta¤ca phalaü càùñaguõàtmakam ..
     bandhamokùaphalaü yatra bhujyate tattridhàkçtam .
     antasthitaü jagau lokamaloka¤ca bahiþsthitam ..
     atha saptarùisampannaü ÷rutàrthaü jinabhàùitam .
     dvàda÷àïga÷rutaü skandhaü sopàïgaü gautamo vyadhàt ..
     trailokyaü saüsadi spçùñaü jiünàrkavacanàü÷ubhiþ .
     muktamohamahànidraü suptotthitamivàbabhau ..
     jinabhàùàdharasyandamantareõa vijçmbhità .
     tiryagdevamanuùyàõàü dçùñimohamanãna÷at ..
     tato jinoktatattvàrthamàrga÷raddhà ca lakùaõam .
     ÷aïkàkàïkùànidànàdikalaïkavigamojjvalam ..
     samyagdar÷anasadratnaü j¤ànàlaïkàranàyakam .
     svakarõahçdayeùvekaü pinaddhamakhilàïgibhiþ ..
     kàyendriyaguõasthànajãvasthànakulàyuùàm .
     bhedàdyo nirvikalpàü÷ca niråpyàgamacakùuùà ..
     kriyàsu sthànapårbàsu vadhàdiparivarjanam .
     ùaõõàü jãvanikàyànàmahiüsàdyaü mahavratam ..
     cakùurgocarajãvaughàn parihçtya yateryataþ .
     iryàsamitiràdyà sà vrata÷uddhikarã matà ..
     tyaktvà kàrka÷yapàruùyaü yateryatnavataþ sadà .
     bhàùaõaü dharmakàryeùu bhàùàsamitiriùyate ..
     piõóa÷uddhividhànena ÷arãrasthitaye tu yat .
     àhàragrahaõaü sàsyàdeùaõà samitiryateþ ..
     nikùepaõaü yadà dànamãkùitvà yogyavastunaþ .
     samitiþ sà tu vij¤eyà nikùepàdànanàmikà ..
     ÷arãràntarmalatyàgaü pragatàsu subhåmiùu .
     yattatsamitireùà tu pratiùñhàyanikà matà ..
     evaü samitayaþ pa¤ca gopyàstisrastu guptayaþ .
     vàïmanaþkàyayogànàü ÷uddharåpàü pravçttayaþ ..
     cittendriyanirodha÷ca ùaóàva÷yakasatkriyàþ .
     ÷aucasnànaikabhakta¤ca sthitabhuktiracelatà ..
     bhåmi÷ayyàvrataü dantamalamàrjanavarjanam .
     tapaþ saüyamacàritraü parãùahajayaþ paraþ ..
     anuprekùà÷ca dharma÷ca kùamàdida÷alakùaõaþ .
     j¤ànadar÷anacàritratapovinayasevanam ..
     iti ÷ravaõadharmo'yaü karmanirmokùahetukaþ .
     suràsuranaràdhyakùaü jinoktastaü tadà naràþ ..
     saüsàrabhãravaþ ÷uddhajàtiråpekulàdayaþ .
     sarvasaïgavinirmuktàþ ÷ata÷aþ pratipedire ..
     sagyagdar÷anasaü÷uddhàþ ÷uddhaikavasanàvçtàþ .
     sahasra÷o dadhuþ ÷uddhà nàryastatràryikàvratam ..
     pa¤cadhàõuvrataü kecit trividha¤ca guõavratam .
     ÷iùyàvrataü caturbhedaü tatra strãpuruùà dadhuþ ..
     tirya¤co'pi yathà÷akti niyameùvavatasthire .
     devàþ saddar÷anaj¤ànajinapåjàsu remire ..
     ÷reõikena tu yat pårbaü bahvàrambhaparagrahàt .
     parasthitikramàrabdhaü nàrakàyustamastame ..
     tattu kùàyikasampaktvàt svasthitiü prathamakùitau .
     pràpad varùasahasràõàma÷ãtiü caturuttaràm ..
     trayastriü÷at samudràþ kva kva ceyamaparàsthitiþ .
     aho kùàyikasampaktvaprabhàvo'yamanuttaraþ ..
     akråro vàriùeõo yo yo mayaþ sa tathàpare .
     kumàrà màtara÷caiùàü parà÷càntaþpurastriyaþ ..
     sampaktvaü ÷ãlasaddànaü prauùadhaü jinapåjanam .
     pratipadya vinemustaü jinendraü trijagadgurum ..
     tataþ praõamya devendrà jinendraü stotrapårbakam .
     yathàyathaü yayuryuktà nijavargairnijàspadam ..
     ÷reõiko'pi guõa÷reõãmuccakairabhiråóhavàn .
     abhiùñutya jinaü natvà praviùñasuùñadhãpuram ..
     niþsaradbhirvi÷adbhi÷ca sabhà jainã janormibhiþ .
     cukùobha kùubhitairvelà nadãpårairivàmbudhiþ ..
     àkãrõameva tairnityaü sabhàmaõóalamarhataþ .
     hãyate và kadà sphãtiü bhànubhirbhànumaõóalam ..
     nodayàstamitaü tatra j¤àyate bradhnamaõóalam .
     dharmacakraprabhàcakraprabhàmaõóalarociùàm ..
     tatra tãrthakaraþ kurvan pratyahaü dharmade÷anam .
     sevitaþ ÷reõikenàsya na hi tçptistrivargajà ..
     gautama¤ca samàsàdya tadà tadupade÷ataþ .
     sarvànuyogamàrgeùu pravãõaþ sa nçpo'bhavat ..
     tato jinagçhaistuïgairàj¤à ràjagçhaü puram .
     kçtamantarbahivyàptamajasraü mahimotsavaiþ ..
     kçtaþ sàmantasaüghàtairmahàmantripurohitaiþ .
     prajàbhirjinagehàóhyo magadho viùayo'khilaþ ..
     pureùu gràmaghoùeùu parvatàgre hyadç÷yata .
     nadãtañavanànteùu tadà gçhajinàvalã ..
     tiùñhanneva mahodaye vighañayanmohàndhakàronnatiü pràgde÷aprajayà vidhàya magadhàde÷aü prabuddhaprajam .
     taddhçtyà pçthude÷amadhyamagamanmadhyandina÷rãdharaü mithyàj¤ànahimàntakçjjinaravirbodhaprabhàmaõóalaþ ..>%) kokilaþ . iti hemacandraþ .. dhanurdharaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. ekavãravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. lakùmaõaþ . yathà --
     %<lakùmaõa¤ca mahàvãraü patitaü raõabhåtale ..>% aïgadàdiþ . yathà --
     %<aïgadàdyairmahàvãrairveùñitaü rudraråpiõam ..>% iti tantrasàre hanåmatkalpaþ .. hanåmàn svayamapi mahàvãratvena prasiddhaþ ..

#<mahàvãrà>#, strã, (mahàvãra + ñàp .) kùãrakàkolã . iti ratnamàlà ..

#<mahàvãryaþ>#, puü, (mahat vi÷vasçùñaye vipulaü vãryamasya .) brahmà . iti ÷abdaratnàvalã .. (mahat vãryaü tapobalamasya .) buddhabhedaþ . iti trikàõóa÷eyaþ .. vàràhãkandaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (vitathasya puttrabhedaþ . yathà, bhàgavate . 9 . 21 . 1 .
     %<vitathasya sutànmanyorbçhat kùattro jayastataþ .
     mahàvãryo naro gargaþ saükçtistu naràtmajaþ ..>%) ati÷ayabalayukte, tri .. (yathà, mahàmàrate . 5 . 176 . 46 .
     %<tataþ kila mahàvãryo bhãùmaþ ÷àntanavo nçpàn .
     adhikùipya mahàtejàstrisraþ kanyà jahàra tàþ ..>% viràjaþ puttraþ . yathà, viùõupuràõe . 2 . 1 . 39 .
     %<naro gayasya tanayastatputtro'bhådviràñ tataþ .
     tasya puttro mahàvãryo dhãmàüstasmàdajàyata ..>%)

#<mahàvãryà>#, strã, (mahat vãryamasyàþ ñàp .) saüj¤à . sà ca såryapatnã . iti trikàõóa÷eùaþ .. vanakàrpàsã . iti ÷abdaratnàvalã .. mahà÷atàvarã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mahàvçhatã>#, strã, (mahatã vçhatã .) vàrtàkã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<mahàvçkùaþ>#, puü, (mahàn vçkùaþ .) snuhãvçkùaþ . iti halàyudhaþ .. (yathàsya paryàyaþ .
     %<vajravçkùo mahàvçkùaþ snuhã snucca sudhà guóà ..>% yathà, su÷rute såtrasthàne 44 adhyàye .
     %<mahàvçkùapayaþpãtairyavàgåstaõóulaiþ kçtà .
     pãtà virocayatyà÷u guóenotkàrikà kçtà ..>%) bçhadvçkùa÷ca ..

#<mahàvegaþ>#, puü, (mahàn amogho durvàro và vego yasya .) ÷ivaþ . iti mahàbhàrate tasya sahasranàmastotram .. (mahàn vegaþ .) atijavaþ . (mahàn vego'sya .) tadyukte, tri .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 155 . 12 .
     %<vikarùantau mahàvegau garjamànau parasparam .
     pa÷ya tvaü yudhi vikràntàvetau ca nararàkùasau ..>%)

#<mahàvyàdhiþ>#, puü, (mahàü÷càsau vyàdhi÷ceti .) mahàrogaþ . sa tu kuùñhàdiþ . yathà --
     %<sarvavyàdhivinirmukto mahàvyàdhirvi÷eùataþ .
     pañhanàt saüpraõa÷yettu jãvanmukto bhavennaraþ ..>% iti brahmayàmale gàyattrãkavacam ..

#<mahàvyàhçtiþ>#, strã, (mahatã càsau vyàhçti÷ceti .) praõavasvàhàyuktavyàhçtitrayam . yathà . oü bhåþ svàhà oü bhuvaþ svàhà oü svaþ svàhà . iti bhavadevabhaññaþ .. (yathà, manau . 2 . 81 .
     %<oïkàrapårbikàstisraþ mahàvyàhçtayo'vyayàþ .
     tripadà caiva sàvitrã vij¤eyaü brahmaõo mukham ..>%)

#<mahàvraõaü>#, klã, (mahacca tadvraõa¤ceti .) duùñavraõam . nàlã ghà iti bhàùà . yathà --
     %<kuryàt saptada÷àvçttaü tathàùñàda÷akaü priye ! .
     mahàvraõavimokùàya viü÷àvçtaü pañhennaraþ ..>% iti tithyàditattvadhçtavàràhãtantravacanam ..

#<mahàvrataü>#, klã, (mahacca tadvrata¤ceti .) dbàda÷avàrùikavratam . yathà . %<tena vadhakàlàdårdhvaü viü÷atyadhika÷atasya yàvadava÷iùñaü tàvatparimàõamahàvratànuråpà dhenavo dàtavyàþ .>% iti pràya÷cittaviveke bhavadevabhaññamatam .. ÷aratkàlãnadurgàpåjanam . yathà --
     %<mahàvrataü mahàpuõyaü ÷aïkaràdyairanuùñhitam .
     kartavyaü muraràjendra ! devãbhaktisamanvitaiþ ..>% iti tithyàditattvadhçtadevãpuràõavacanam .. aruõodayakàlãnamàghasnànam . yathà --
     %<vàsudevaü hariü kçùõaü ÷rãdhara¤ca smarettataþ ..
     divàkara ! jagannàtha ! prabhàkara ! namo'stu te .
     paripårõaü kuruùveda màghasnànaü mahàvratam ..>% iti malamàsatattvadhçtapadmapuràõavacanam .. (mahàvratadhàriõi, tri . yathà, mahàbhàrate . 13 . 54 . 21 .
     %<tato'nyasmin vanodde÷e punareva dadar÷a tam .
     kau÷yàü vçùyàü samàsãnaü japamànaü mahàvratam ..>%)

#<mahàvratã>#, [n] puü, (mahàvrataü yoganiyamànuùñhànàdikamasyàstãti . vrata + iniþ .) ÷ivaþ . iti hemacandraþ . 2 . 111 .. uraskañaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. mahàvratayukte, tri .. (yathà, kathàsaritasàgare . 37 . 59 .
     %<etacchrutvàpi sàvaj¤àste mahavratinastadà .
     åcurni÷cayadattaü te catvàraþ sahayàyinaþ ..>%)

#<mahà÷aktiþ>#, puü, (mahatyaþ ÷aktayaþ màtçgaõàdayo mahadvà sàmarthya¤ca yasya .) kàrtikeyaþ . iti ÷abdamàlà .. (mahatã ÷aktiþ .) ati÷ayaparàkramaþ . mahatã÷aktirasya tadyukte, tri ..

#<mahà÷aïkhaþ>#, puü, (mahàn ÷aïkha iva bçhacchubhratvàt .) mànuùàsthi . saükhyàvi÷eùaþ . sa ca da÷anikharvaþ . lalàñam . iti medinã . khe, 16 .. (mahàn mahàrhaþ ÷aïkhaþ .) nidhivi÷eùaþ . iti vi÷vaþ .. karõanetrayormadhyagatàsthi . yathà --
     %<karõanetràntaràlàsthi mahà÷aïkhaþ prakãrtitaþ .>% tasya màlayà japavidhiryathà --
     %<mahà÷aïkhamayã màlà nãlasàrasvate vidhau .
     nçlalàñàsthikhaõóena racità japamàlikà ..
     mahà÷aïkhamayã màlà tàràvidyàjape priye ! .>% iti tantrasàradhçtamuõóamàlàtantram .. (mahàn ÷aïkhaþ .) vçhacchaïkhaþ . yathà --
     %<pauõóraü dadhnau mahà÷aïkhaü bhãmakarmà vçkodaraþ .>% iti ÷rãbhagavadgãtàyàm 1 adhyàyaþ .. (sarpabhedaþ . yathà, bhàgavate . 5 . 24 . 31 .
     %<tato'dhastàt pàtàle nàgalokapatayovàsukiprasukhàþ ÷aïkhakulikamahà÷aïkha÷vetadhana¤jayadhçtaràùñra÷aïkhacåóakambalà÷vataradevadattàdayo mahàbhogino mahàmarùà nivasanti .>%)

#<mahà÷añhaþ>#, puü, ràjadhattåraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (mahàü÷càsau ÷añha÷ceti .) atidhårte, tri ..

#<mahà÷aõapuùpikà>#, strã, (alpaü puùpaü iti alpàrthe ïãù . tataþ syàrthe kan striyàü ñàp pårbasya hrasva÷ca . ÷aõasyeva puùpikà yasyàþ . mahatãcàsau ÷aõapuùpikà ceti .) bçhacchaõapuùpã . tatparyàyaþ . vçttaparõã 2 ÷vetapuùpà 3 mahàsità 4 mahà÷vetaghaõñã 5 mahà÷vetà 6 . asyà guõàþ . kaùàyatvam . uùõatvam . ÷astatvam . rasaniyàmakatvam . kutåhalamohanastambhanàdiùu proktatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mahà÷atà>#, strã, (mahat ÷ata¤ca målàni yasyàþ . ñàp .) mahà÷atàvarã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mahà÷atàvarã>#, strã, (mahatã càsau ÷atàvarã ceti .) bçhacchatàvarã . tatparyàyaþ . ÷atavãryà 2 sahasravãryà 3 surasà 4 mahàpuruùadantikà 5 vãrà 6 tuïginã 7 bahuputtrikà 8 årdhvakaõñã 9 mahàvãryà 10 phaõijihvà 11 mahà÷atà 12 suvãryà 13 . asyà guõàþ . va÷yatvam . madhuratvam . pittanà÷itvam . himatvam . mehakaphavàtaghnatvam . tiktatvam . ÷reùñhatvam . rasàyanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. tatparyàyaguõàþ .
     %<mahà÷atàvarã tvanyà ÷atamålyårdhvakaõñikà .
     sahasravãryàheru÷ca çùyaproktà mahodarã ..
     mahà÷atàvarã medhyà hçdyà vçùvà rasàyanã .
     ÷atavãryà nihantyar÷ograhaõãnayanàmayàn ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<mahà÷ayaþ>#, tri, mahàn à÷ayo'bhipràyo mano và yasya saþ . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . mahecchaþ 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 3 .. mahànubhàvaþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. udàttaþ 4 mahàmanàþ 5 . iti jañàdharaþ .. udbhañaþ 6 udàraþ 7 udãrõaþ 8 mahàtmà 9 . iti hemacandraþ . 3 . 131 .. (yathà, kathàsaritsàgare . 72 . 128 .
     %<daivàtprabuddhaþ ÷u÷ràva sa varàho mahà÷ayaþ ..>% mahàn à÷ayo jalànàmàdhàraþ .) samudre, puü . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<mahà÷ayyà>#, strã, (mahatã càsau ÷ayyà ceti .) ràja÷ayyà . iti hemacandraþ . 3 . 380 .. bçhacchayyà ca ..

#<mahà÷araþ>#, puü, (mahàü÷càsau ÷ara÷ceti .) sthåla ÷araþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mahà÷alkaþ>#, puü, (mahàn bçhan ÷alko yasya .) ciïgañamatsyaþ . iti hàràvalã . 187 .. (yathà, manuþ . 3 . 272 .
     %<kàla÷àkaü mahà÷alkàþ khaógalohàmiùaü madhu .
     ànantyàyaiva kalpante munyannàni ca sarva÷aþ ..>% (mahàn ÷alkaþ .) bçhacchalka÷ca . tadyukte, tri ..

#<mahà÷àkaü>#, klã, (mahacca tat ÷àka¤ca .) bçhacchàkavi÷eùaþ . iti kecit ..

#<mahà÷àkhà>#, strã, (mahatã ÷àkhà yasyàþ .) nàgabalà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mahà÷àliþ>#, puü, (mahàü÷càsau ÷àli÷ca .) sthåla÷àliþ . iti ràjanirghaõñaþ .. tatparyàyaþ . sugandhikaþ 2 . iti hemacandraþ . 4 . 245 .. (sa ca dhànyavi÷eùaþ . tadyathà --
     %<rakta÷àliþ sakalamaþ pàõóukaþ ÷akunàhçtaþ .
     sugandhakaþ kardamako mahà÷àli÷ca dåùakaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<mahà÷ivaþ>#, puü, (mahàü÷càsau ÷ivakalyàõaråpã ca .) mahàdevaþ . yathà --
     %<ratnasiühàsanastha¤ca mahàbhåùaõabhåùitam .
     mahà÷ivaü ÷ivakaraü ÷ivabãjaü ÷ivà÷rayam ..>% iti brahmavaivarte gaõapatikhaõóe 29 adhyàyaþ ..

#<mahà÷ãtà>#, strã, (mahatyadhikà ÷ãtà ÷ãtavãryà .) ÷atamålã . iti ÷abdacandrikà .. (mahat ÷ãtaü ÷ãtaguõo'sya .) ati÷ãtavãryayukte, tri ..

#<mahà÷uktiþ>#, strã, (mahatã ÷uktiþ . muktàkaratvenàsyà mahatvam .) muktàmàtà . sà ca ÷uktiþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (mahatã sthalà÷uktiþ .) bçhacchukti÷ca ..

#<mahà÷uklà>#, strã, (mahatã càsau ÷uklà ÷uklavarõà ca .) sarasvatã . iti bhåriprayogaþ .. ati÷uklavarõayukte, tri ..

#<mahà÷ubhraü>#, klã, (mahàn ÷ubhro varõo'sya .) rajatam . iti ràjanirghaõñaþ .. ati÷ubhravarõayukte, tri ..

#<mahà÷ådraþ>#, puü, (mahàn ÷ådraþ .) àbhãraþ . iti mahà÷ådrã÷abdadar÷anàt ..

#<mahà÷ådrã>#, strã, (mahà÷ådrasya bhàryà iti . %<ajàdyataùñàp .>% 4 . 1 . 4 . ityatra . %<mahatpårbasya pratiùedhaþ .>% iti kà÷ikoktyà puüyogalakùaõà ïãù .) àbhãrã . ityamaraþ . 2 . 6 . 13 ..

#<mahà÷auõóã>#, strã, (mahatã càsau ÷auõóã ca .) ÷vetakiõihãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mahà÷ma÷ànaü>#, klã, (mahacca tat ÷ma÷àna¤ca . atra hi jãvànàü maraõe samålakarmanà÷ataþ punarjanmamaraõàdyabhàvàdasyàtathàtvam .) kà÷ã . iti kà÷ãkhaõóam ..

#<mahà÷yàmà>#, strã, (mahatã càsau ÷yàmà ca .) ÷yàmàlatà . iti ratnamàlà .. ÷iü÷apàvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, su÷rute såtrasthàne 38 adhyàye . %<÷yàmàmahà÷yàmàtçvaddantãtyàdi ..>% vçkùapàdivçkùaþ . tatparyàyo yathà --
     %<kaõñakàkhyà mahà÷yàmà vçkùapàdãti vakùyate ..>% iti gàruóe 208 adhyàye ..)

#<mahà÷ramaõaþ>#, puü, (mahàn ÷reùñha÷càsau ÷ramaõo bauddhabhikùu÷ceti .) buddhavi÷eùaþ . sa ca ÷àkyamuniþ . tatparyàyaþ . sarvàrthasiddhaþ 2 kuli÷àsanaþ 3 gope÷aþ 4 . iti hemacandraþ ..

#<mahà÷ràvaõikà>#, strã, (mahatã càsau ÷ràvaõikà ca .) kùupavi÷eùaþ . vaóa thulakuóã iti bhàùà . tatparyàyaþ . mahàmuõóã 2 locanã 3 kadambapuùpã 4 vikacà 5 kroóà 6 coóà 7 palaïkaùà 8 nadãkadambaþ 9 muõóàkhyà 10 mahàmuõóanikà 11 màtà 12 sthavirà 13 lotanã 14 bhåkadambaþ 15 alambuùà 16 . asya guõàþ . uùõatvam . tiktatvam . ãùanmadhuratvam . vàyu÷amanatvam . svarakçttvam . recanatvam . hemakçttvam . rasàyanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. tatparyàyaguõàþ .
     %<muõóã bhikùurapi proktaþ ÷ràvaõã ca tapodhanà .
     ÷ravaõàhvà muõóitikà tathà ÷ravaõa÷ãrùikà ..
     mahà÷ràvaõikànyà tu sà smçtà bhåkadambikà .
     kadambapuùpikà ca syàdavyathà tu tapasvinã ..
     muõóitikà kañuþ pàke vãryoùõà madhurà laghuþ .
     medhyà gaõóàpacãkçcchrakçmiyonyartipàõóunut ..
     ÷lãpadàrucyapasmàraplãhamedogudàrtihçt .
     mahàmuõóã ca muõóã ca guõairuktà maharùibhiþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<mahà÷rãþ>#, strã, (mahatã ÷rãriva .) buddha÷aktivi÷eùaþ . tatparyàyaþ . tàrà 2 oïkàrà 3 svàhà 4 ÷rãþ 5 manoramà 6 tàriõã 7 jayà 8 anantà 9 ÷ivà 10 loke÷varàtmajà 11 khadåravàsinã 12 bhadrà 13 vai÷yà 14 nãlasarasvatã 15 ÷aïkhinã 16 mahàtàrà 17 vasudhàrà 18 dhanandadà 19 trilocanà 20 locanà 21 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<mahà÷vetà>#, strã, (mahatyati÷ayà ÷vetà . mahàn ÷veto varõo yasyà và .) sarasvatã . iti trikàõóa÷eùaþ .. kçùõabhåmikuùmàõóaþ . tatparyàyaþ . kùãravidàrã 2 çkùagandhikà 3 . ityamaraþ . 2 . 4 . 110 .. kùãravidàrikà 4 kùãravallã 5 kùãrakandà 6 . iti jañàdharaþ .. kùãrikà 7 . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷vetàparàjità . iti ratnamàlà .. (paryàyo'syà yathà --
     %<girikarõã mahà÷vetà sthålapuùpà sità kvacit ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..) sità . tatparyàyaþ . madhujà 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. ÷vetakiõihãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (paryàyo'syà yathà --
     %<kañabhã kiõihã ÷vetà mahà÷vetà ca rohiõã ..>%) durgà . yathà, devãpuràõe 45 adhyàye .
     %<÷vetaü ÷uklaü ÷ivasthànaü yasmàcceha samàgatà .
     mahàbhàvasamutpannà mahà÷vetà tataþ smçtà ..>% (kimpuruùavarùasthitahaüsanàmakagandharvaràjasya gaurãgarbhotpannà kanyà . tatkathà kàdambaryàü vistara÷o draùñavyà ..)

#<mahàùaùñhã>#, strã, (mahatã càsau ùaùñhã ca . mahàmaïgaladàtrã ùaùñhã và .) durgà . yathà, oü duü duü duü durge durgaü nà÷aya nà÷aya hana hana daha daha matha matha vadhavadhasarvahiüsràn mahàùaùñhãråpeõa bàlakaü rakùa rakùa cirajãvinaü kuru kuru ÷rãü hrãü håü phañ svàhà . iti yoginãtantre mahàùaùñhãkavacam ..

@<[Page 3,676a]>@
#<mahàùñamã>#, strã, (mahatyà mahàdevyà aùñamã . mahatã aùñamãti và .) à÷vina÷uklàùñamã . yathà --
     %<à÷vine ÷uklapakùasya bhaved yà aùñamã tithiþ .
     mahàùñamãti sà proktà devyàþ prãtikarà parà ..>% iti kàlikàpuràõe 59 adhyàyaþ .. tasyàü påjàvidhiþ puttravat upavàsaniùeùadha÷ca yathà --
     %<aùñamyàü rudhirairmàüsairmahàmàüsaiþ sugandhibhiþ .
     påjayedvahujàtãyairbalibhirbhojanaiþ ÷ivàm ..
     sindåraiþ paññavàsai÷ca nànàvidhavilepanaiþ .
     puùpairanekajàtãyaiþ phalairbahuvidhairapi ..
     upavàsaü mahàùñamyàü puttravànna samàcaret .
     yathà tathaiva påtàtmà vratã devãü prapåjayet ..
     påjayitvà mahàùñamyàü navamyàü valibhistathà .
     visarjayedda÷amyàntu ÷ravaõe sàvarotsavaiþ ..>% iti tatraiva 60 adhyàyaþ .. tatràrdharàtrapåjà . yathà --
     %<kanyàsaüsthe ravàvã÷e ÷uklàùñamyàü prapåjayet .
     sopavàso ni÷àrdhe tu mahàvibhavavistaraiþ ..
     påjàü samàrabheddevyà nakùatre vàruõe'pi và .
     pa÷ughàta÷ca kartavyo gavalàjavadhastathà ..>% iti devãpuràõavacane vàruõapadena pårbàùàóhocyate . iti tithyàditattvam ..

#<mahàsannaþ>#, puü, (mahànati÷ayaþ sanno viùaõõaþ kudehavattvàt . yadbà, mahato himàdrermahàdevasya và àsannaþ nikañavartã .) kuveraþ . iti ÷abdamàlà .. (mahadatãvàsannaþ) atinikaña÷ca ..

#<mahàsapharaþ>#, puü, (mahàü÷càsau saphara÷ca .) bçhat proùñhãmatsyaþ . asya guõàþ . yathà --
     %<mahàsapharasaüj¤astu tiktaþ pittakaphàpahaþ .
     ÷i÷iro madhuro rucyo vàtasàdhàraõaþ smçtaþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<mahàsamaïgà>#, strã, (mahatã càsau samaïgà ca .) vçkùavi÷eùaþ . kagahiyà iti hindãbhàùà . tatparyàyaþ . odanikà 2 odanàhvayà 3 vçkkà 4 ruhà 5 vçddhabalà 6 taõóulà 7 bhujaïgajihvà 8 ÷ãtapàkinã 9 ÷ãtabalà 10 ÷ãtà balà 11 balottarà 12 balà 13 khirahiññã 14 vyàlajihvà 15 . asyà guõàþ . madhuratvam . amlatvam . doùatrayanà÷itvam . yuktyà buddhyà prayoge jvaradàhanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mahàsarjaþ>#, puü, (mahàü÷càsau sarja÷ca .) panasaþ . asanavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (paryàyo'sya yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<ajakarõo vanesarjo mahàsarjo'sanastu saþ ..>%)

#<mahàsahaþ>#, puü, (sahate iti . saha + ac . mahàn sahaþ .) kubjakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (bàõapuùpa iti gauóàdau prasiddhaþ . yathàsya paryàyaþ .
     %<amlàto'mlàñanaþ proktastathàmlàtaka ityapi .
     kuraõñako varõapuùpaþ sa evokto mahàsahaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<mahàsahà>#, strã, (mahàsaha + striyàü ñàp .) màùaparõã . (paryàyo'syà yathà --
     %<siühapucchã çùiproktà màùaparõã mahàsahà .
     kçùõavçntà ca kàmbojã pàõóuloma÷aparõinã ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm .. paryàyàntaraü yathà --
     %<màùaparõã såryaparõã kàmbojã hayapucchikà .
     pàõóuloma÷aparõã ca kçùõavçntà mahàsahà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) amlànavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 73 . (kubjakaþ . tatparyàyo yathà --
     %<kubjako bhadrataruõã bçhatpuùpo'tike÷araþ .
     mahàsahà kaõñakàóhyà nãlàlikulasaïkulà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<mahàsàntapanaü>#, klã, (mahat sàntapanam .) vratavi÷eùaþ . yathà . atha mahàsàntapanam . tatra dvyahasàdhyasàntapanamuktvà yàj¤avalkyaþ . pçthaksàntapanairdravyaiþ ùaóahaþ sopavàsakaþ . saptàhenaiva kçcchro'yaü mahàsàntapanaþ smçtaþ .. etat saptàhasàdhyam . jàvàlaþ .
     %<gomåtraü gomayaü kùãraü dadhi sarpiþ ku÷odakam .
     ekaikaü krama÷o'÷nãyàdahoràtramabhojanam ..
     kçcchraþ sàntapano nàma sarvapàpapraõà÷anaþ .
     ekaikametadevaü hi triràtramupayojayet ..
     tryaha¤copavasedantyaü mahàsàntapane vidhiþ ..>% etat saptàhasàdhyasàntapanamuktvà ekaviü÷atidinasàdhyaü mahàsàntapanamuktam . mahàsàntapanaü dhenuùañkadànasamam . jàvàloktamahàsàntapanasya ekaviü÷atidinasàdhyatvena saptàhasàdhyasàntapanàt triguõatvànmahàsàntapane dhenuùañkaü deyam . iti pràya÷cittavivekaþ ..

#<mahàsàraþ>#, puü, (mahàn sàraþ sthiràü÷o yasya .) duùkhadiraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mahàsàhasaü>#, klã, (mahacca tat sàhasa¤ca .) atibalàtkàrakçtakàryam . ati÷ayadaõóaþ . iti sàhasa÷abdàrthe medinã . se, 45 .. (mahat sàhasamatra .) atiduùkçtakarma . ati÷ayadveùaþ . iti sàhasa÷abdàrthe hemacandraþ . 3 . 400 ..

#<mahàsàhasikaþ>#, tri, (mahànati÷ayaþ sàhasikaþ .) cauraþ . iti kecit .. atisàhasayukta÷ca . balapårbàpahàrakaþ . yathà --
     %<càñataskaradurvçttamahàsàhasikàdibhiþ .
     pãóyamànàþ prajà rakùet kàyasthai÷ca vi÷eùataþ ..>% iti yàj¤avalkyavacanam .. càñàþ pratàrakàþ vi÷vàsya ye paradhanamapaharanti . pracchannàpahàriõaþ taskaràþ . durvçttàþ indrajàlikakitavàdayaþ . saho balaü sahasà balena kçtaü sàhasaü mahacca tat sàhasa¤ca mahàsàhasaü tena vartanta iti mahàsàhasikàþ prasahyàpahàriõaþ . iti mitàkùaràyàmàcàràdhyàyaþ 1 ..

#<mahàsiühaþ>#, puü, (mahàn siüha iva .) ÷arabhaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (mahàü÷càsau siüha÷ca .) bçhatsiühaþ . sa ca devãvàhanam . yathà --
     %<utthàya ca mahàsiühaü devã caõóamadhàvata .>% iti màrkaõóeyapuràõe devãmàhàtmyam ..

#<mahàsukhaü>#, klã, (mahat sukhamasmin .) ÷çïgàraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (mahacca tat sukha¤ca . ati÷ayànandaþ . mahat sukhamasya tadbati, tri ..)

#<mahàsukhaþ>#, puü, (mahat sukhaü ã÷varànando'sya asmàd và .) buddhaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<mahàsugandhà>#, strã, (mahàn sugandho'syàþ .) gandhanàkulã . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, su÷rute . uttaratantre 26 adhyàye .
     %<mahàsugandhàmathavà pàlindã¤càmlapeùitàm .
     ÷ãtàü÷càtra parãùekàn pradehànatra yojayet ..>%) atisugandhayukte tri ..

#<mahàsåkùmà>#, strã, (mahadatãva såkùmà .) bàlukà . iti ràjanirghaõñaþ .. ati÷ayasåkùme, tri ..

#<mahàsenaþ>#, puü, (mahatã senà yasya .) kàrtikeyaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 41 .. (yathà anargharàghave . 4 . 32 .
     %<mahàseno yasya pramadayamadaüùñràsahacaraiþ ÷arairmukto jãvandviriva ÷arajanmà samabhavat .
     imà¤ca kùatràõàü bhujavanamahàdurgaviùamà mayaü vãro vàrànajayadupaviü÷àn vasumatãm ..>% mahatã senà anucaro'sya .) ÷ivaþ . iti mahàbhàrate tasya sahasranàmastotram .. mahàsenàpatiþ . iti medinã . ne, 201 .. (yathà mahàbhàrate . 5 . 191 . 11 .
     %<sa ca ràjà da÷àrneùu mahànàsãt sudurjayaþ .
     hiraõyavarmà duddharùo mahàseno mahàmanàþ ..>%) vçttàrhatpitçvi÷eùaþ . iti hemacandraþ . ràjavi÷eùaþ . yathà, kathàsaritsàgare . 11 . 34 ..
     %<jayasenasya tasyàtha putro'pratimadorbalaþ .
     samutpanno mahàsenanàmà nçpatiku¤jaraþ ..>%)

#<mahàskandhà>#, strã, (mahàn skandhaþ ÷àkhàvadhi bhàgo yasyàþ .) jambuvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (mahàn skandho'sya ..) bçhatskandhayukte tri ..

#<mahàsthalã>#, strã, (sthala + %<jànapadakuõóagoõetyàdi .>% 4 . 1 . 42 . iti ïãù . mahatã sthalã .) pçthivã . iti ÷abdamàlà .. ÷reùñhasthàna¤ca ..

#<mahàsnàyuþ>#, puü, (mahatã snàyuþ asthibandhananàóã .) kaõóarà . iti hemacandraþ . 3 . 295 ..

#<mahàsragvã>#, [n] puü, (mahatã srak asthimàlà . sà astyasyeti viniþ .) ÷ivaþ . iti mahàbhàrate tasya sahasranàmastotram . 13 . 17 . 134 ..

#<mahàsvanaþ>#, puü, (mahàn svanaþ ÷abdo yasya .) mallatåryam . iti trikàõóa÷eùaþ .. (mahànsvanaþ .) vçhacchabdaþ . tadyukte, tri .. (yathà, mahàbhàrate . 5 . 15 . 5 .
     %<amarùaõa÷ca kaunteyo dçóhavaira÷ca pàõóavaþ .
     anarmahàsã sonmàdastiryakprekùã mahàsvanaþ ..>%)

#<mahàhanuþ>#, puü, (mahatã hanuyesya .) ÷ivaþ . iti mahàbhàrate tasya sahasranàmastotram . 13 . 17 . 134 .. bçhaddhanuyukte, tri .. (sarpavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 57 . 10 . mudgaraþ ÷i÷uromà ca suromà ca mahàhanuþ . ete takùakajà nàgàþ praviùñà havyavàhanam ..)

#<mahàhaviþ>#, [s] klã, (mahat supra÷astaü haviþ .) gavyaghçtam . yathà --
     %<gayàyàmathavà piõóaü khaógamàüsaü mahàhaviþ .
     kàla÷àkaü tilàjyaü và kç÷araü màsatçptaye ..>% iti màrkaõóeyapuràõe ÷ràddhakalpaþ .. (tadàtmatayà sarvaü jagat håyate'smin . yadbà, mahànti havãüùi àjyapuroóà÷àdiråpàõyasya .) viùõuþ .. iti mahàbhàrate tasya sahasranàmastotram .. (mahàntihavãüùyatra . bçhadyàgavi÷eùaþ . yathà, ÷atapathabràhmaõe . 2 . 5 . 3 . 20 .
     %<athàto mahàhaviùa eva tad yathà mahàviùastatho tasya ..>% %<sàkamedheùu pradhànabhåtàyà mahàhaviràkhyàyà iùñeràrammaü pratijànãte athàta iti .>% iti tadbhàùyam ..)

#<mahàhàsaþ>#, puü, (mahànuccaürhàsaþ .) aññahàsaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<mahàhigandhà>#, strã, (ahergandho le÷a ãùardhiüsàråpaþ samparko'styasyàmiti . gandha + ar÷a àditvàdac ñàp ca . mahatã ahigandhà .) gandhanàkulã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mahàhrasvà>#, strã, (mahatã càsau hrasvà ca .) kapikacchuþ . iti ÷abdamàlà .. atikharve tri ..

#<mahiþ>#, strã, (mahyate iti . mahapåjàyàü adantacuràdiþ + %<sarvadhàtubhya in .>% uõàø 4 . 117 . iti in .) pçthivã . iti ÷abdamàlà .. (mahat . yathà, çgvede . 2 . 24 . 14 .
     %<satyo manyurmahi karma kariùyataþ ..>% %<mahi mahat karma kariùyataþ .>% iti tadbhàùye sàyanaþ .. mahimà . yathà, bhàgavate . 8 . 8 . 4 .
     %<tata airàvato nàma vàraõendro vinirgataþ .
     dantai÷caturbhiþ ÷vetàdrerharan bhagavato mahim ..>% %<mahiü mahimànam .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharaþ .. mahattattvam . yathà, bhàgavate . 2 . 1 . 35 .
     %<vij¤àna÷aktiü mahimàmananti ..>% %<mahiü mahattattvam .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharaþ ..)

#<mahikà>#, strã, (maha + %<kvun÷ilpisaüj¤ayorapårbasyàpi .>% uõàø . 2 . 32 . iti kvun ñàp . ata itvam .) himam . ityamaraþ . 1 . 3 . 18 ..

#<mahitaü>#, tri, (mahyate smeti . maha påjàyàm + %<matibuddhipåjàrthebhya÷ca .>% 3 . 2 . 188 . iti ktaþ .) påjitam . yathà, bhaññiþ . 10 . 2 . raõapaõóito'gryavibudhàripure kalahaü sa ràmamahitaþ kçtavàn . jvaladagniràvaõagçha¤ca balàt kalahaüsaràmamahitaþ kçtavàn .. (pitçgaõavi÷eùaþ . yathà, màrkaõóeye . 96 . 46 .
     %<mahànmahàtmà mahito mahimàvànmahàbalaþ .
     gaõàþ pa¤ca tathaivete pitéõàü pàpanà÷anàþ ..>% striyàü ñàp . nadãbhedaþ . yathà, mahàbhàrate . 6 . 9 . 21 .
     %<nãvàràü mahità¤càpi suprayogàü janàdhipa ! ..>%)

#<mahinaü>#, klã, (mahati mahyate và . maha påjàyàü + %<maherinaõ ca .>% uõàø . 2 . 56 . iti cakàràdityukteþ inan .) ràjyam . ityuõàdikoùaþ .. (påjanãye, tri .. yathà, çgvede . 6 . 26 . 8 .
     %<vayaü te'syàmindra ! dyumnahåtau sakhàyaþ syàma mahina ! preùñhàþ .>% %<he mahina påjanãya indra ! .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<mahimà>#, [n] puü, (mahato bhàvaþ . mahat + %<pçthvàdibhya imanij và .>% 5 . 1 . 122 . iti imanic . tataþ %<ñeþ .>% 6 . 4 . 155 . iti ñilopaþ .) ÷ivasyàùñai÷varyàntargatai÷varyavi÷eùaþ . iti hemacandraþ . 2 . 116 .. sa ca mahattvaü yena caturda÷a bhuvanànyasyodare vartante . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (taduktaü yathà --
     %<aõimà laghimà pràptiþ pràkàmyaü mahimà tathà .
     ã÷itva¤ca va÷itva¤ca tathà kàmàvasàyità ..>% màhàtmyam . yathà, bhàgavate . 8 . 5 . 13 .
     %<tvayà saükathyamànena mahimnà sàtvatàü pateþ .
     nàti tçpyati me cittaü suciraü tàpatàpitam .>%) utkarùaþ . yathà, puràõam .
     %<adho'dhaþ pa÷yataþ kasya mahimà nopajàyate .
     uparyupari pa÷yantaþ sarva eva daridrati ..>% (mantrivi÷eùasya sutaþ . yathà, ràjataraïgiõyàm . 6 . 220 .
     %<sambhåya cakrurdvairàjyaü mahimnaþ pakùamà÷ritaþ ..>%)

#<mahiraþ>#, puü, (mahyate påjyata iti . maha + %<salikalyanimahãti .>% uõà 0 . 1 . 55 . iti ilac . lasya ratvam .) såryaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<mahilà>#, strã, (mahyata iti . maha påjàyàm + %<salikalyanimahãti .>% uõà 0 . 1 . 55 . iti ilac ñàp .) strãmàtram . priyaïgulatà . ityamaraþ . 2 . 6 . 2 .. reõukànàmakagandhadravyam . iti ràjanirghaõñaþ .. madamattà strã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<mahilàhvayà>#, strã, (mahilà ityàhvayo yasyàþ .) priyaïgulatà . ityamaraþ . 2 . 4 . 55 . (yathàsyàþ paryàyaþ .
     %<priyaïguþ phalinã kàntà latà ca mahilàhvayà .
     gundrà gundraphalà ÷yàmà viùvaksenàïganàpriyà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<mahiùaþ>#, puü, (maühati påjayati devànaneneti . mahi + adhimahyoùñiùac . uõàø . 1 . 46 . iti ñiùac .) svanàmakhyàtapa÷uvi÷eùaþ . tatparyàyaþ . lulàpaþ 2 vàhadviùan 3 kàsaraþ 4 sairibhaþ 5 . ityamaraþ . 2 . 5 . 4 . yamavàhanaþ 6 viùajvaran 7 vaü÷abhãruþ 8 rajasvalaþ 9 . iti ÷abdaratnàvalã .. ànåpaþ 10 raktàkùaþ 11 a÷vàriþ 12 . iti jañàdharaþ .. krodhã 13 kaluùaþ 14 mattaþ 15 viùàõã 16 gavalã 17 balã 18 . tasya parãkùà yathà --
     %<vipakùe hayasantràsaü kurute yena hetunà .
     bhàraü vahati và dåraü mahiùo'smànniråpyate ..
     brahmakùattriyaviñ÷ådràntyajabhedena pa¤cadhà ..>% tadyathà .
     %<bhç÷aü kçùõàþ pavitrà÷ca bçhadvçùaõadhoõakàþ .
     bahvà÷ino màrakà÷ca mahiùà brahmajàtayaþ .. 1 ..
     kekaràþ kàmalàþ sthålà bhç÷aü kruddhà÷ca màrakàþ .
     bahvà÷ino bahubalà mahiùàþ kùattrajàtayaþ .. 2 ..
     ÷lathàïgàþ kùãõa÷çïgà÷ca sukruddhà bhàravàhinaþ .
     amàrakà bahubalà mahiùà vai÷yajàtayaþ .. 3 ..
     kùãõàþ kùãõabalàþ kùãõa÷çïgaghoõàruùa÷ce ye .
     alpà÷ino bhàrasahà mahiùàþ ÷ådrajàtayaþ .. 4 ..
     sarvadà jalamicchanti ye'lpasattvà mahaujasaþ .
     bhàrasahàþ ku÷çïgà÷ca te'ntyajà mahiùà matàþ .. 5 ..
     eùàü doùà guõà vàpi vçùavallakùayedbudhaþ .
     poùaõa¤càpi saüsthànaü vçùatulyaü tathà matam ..>% iti yuktikalpataruþ .. vanamahiùamàüsaguõàþ . doùakàritvam . laghutvam . dãpanatvam . baladàyitva¤ca .. gràmãõamahiùamàüsaguõàþ . snigdhatvam . malinakaratvam . pittaharatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. tarpaõatvam . snigdhatvam . uùõatvam . madhuratvam . gurutvam . nidràpuüstvastanyavardhanatvam . màüsadàrñhyakçttva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. api ca .
     %<mahiùo ghoñakàriþ syàt kàsara÷ca rajasvalaþ .
     pãnaskandhaþ kçùõakàyo lulàpo yamavàhanaþ ..
     mahiùasyàmiùaü svàdu snigdhoùõaü vàtanà÷anam .
     nidrà÷ukrabalastanyatanudãrghakaraü guru ..
     vçùya¤ca sçùñaviõmåtraü vàtapittàsranà÷anam .>% iti bhàvaprakà÷aþ .. ÷ma÷rudhàrimlecchajàtivi÷eùaþ .. sa ca purà kùattriya àsãt sagararàjenàsya vedayàgàdàvanadhikàro ve÷ànyatvaü dharmanà÷a÷ca kçtaþ . yathà, harivaü÷e .
     %<sagarastàü pratij¤à¤ca gurorvàkyaü ni÷amya ca .
     dharmaü jaghàna teùàü vai ve÷ànyatvaü cakàra ha ..
     ardhaü ÷akànàü ÷iraso muõóayitvà vyasarjayat .
     javanànàü ÷iraþ sarvaü kàmbojànàü tathaiva ca ..
     pàradà muktake÷à÷ca pahravàþ ÷ma÷rudhàriõaþ .
     niþsvàdhyàyavaùañkàràþ kçtàstena mahàtmanà ..
     ÷akà javanakàmbojàþ pàradàþ pahravàstathà .
     kolisarpàþ samahiùà dàrvà÷colàþ sakeralàþ .
     va÷iùñhavacanàdràjan ! sagareõa mahàtmanà ..>% iti pràya÷cittatattvam .. * .. arhaddhvajavi÷eùaþ . iti hemacandraþ . 4 . 347 .. mahiùàmuraþ . yathà, màrkaõóeye . 82 . 1-2 .
     %<mahiùe'suràõàmadhipe devànà¤ca purandare .
     tatràsurairmahàrãryairdevasainyaü paràjitam ..
     jitvà ca sakalàn devànindro'bhånmahiùàsuraþ ..>% (devagaõabhedaþ . yathà, nirukte . 7 . 26 . %<apàmupasthe mahiùà agçbhaõat vi÷o ràjànamupatasthurçgmiyam .>% mahiùàþ màdhyamikà devagaõàþ . athavà mahiùàþ ta eva %<bhahàntaþ .>% iti taññãkàyàm durgàcàryaþ .. ku÷advãpasthaparvatavi÷eùaþ . yathà, màtsye . 121 . 59 .
     %<ùaùñhastu parvatastatra mahiùo meghasannibhaþ ..>% agnivi÷eùaþ . yathà, tatraiva . 121 . 60 .
     %<tasmin so'gnirnivasati mahiùo nàma yo'psujaþ .>% ku÷adbãpasya varùavi÷eùaþ . yathà, tatraiva . 121 . 68 .
     %<mahiùaü mahiùasyàpi puna÷càpi prabhàkaram ..>% kçtàbhiùekaþ bhåpàlaþ .
     %<kçtàbhiùeke bhåpàle lulàpe mahiùaþ smçtaþ ..>% ityamarañãkàyàü rudraþ .. de÷abhedaþ . yathà, bçhatsaühitàyàm . 9 . 10 .
     %<bharaõãpårbaü maõóalamçkùacatuùkaü mubhikùakaramàdyam .
     vaïgàïgamahiùavàhlikakaliïgade÷eùu bhayajananam ..>% anuhlàdasya putrabhedaþ . yathà bhàgavate . 6 . 18 . 16 .
     %<anuhlàdasya såryàyàü vàskalo mahiùastathà ..>% sàdhyàputtraþ . yathà, harivaü÷e . 196 . 45 .
     %<mahiùa¤ca tanåja¤ca vij¤àtamanasàvapi ..>%)

#<mahiùakandaþ>#, puü, (mahiùàkhyayà prasiddhaþ kandaþ .) mahàkandavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . ÷ubhràluþ 2 lulàpakandaþ 3 ÷uklakandaþ 4 mahiùãkandaþ 5 . asya guõàþ . kañutvam . uùõatvam . kaphavàtàmayàpahatvam . mukhajàóyaharatvam . rucyatvam . asita÷cet mahàsiddhikaratva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mahiùaghnã>#, strã, (mahiùaü mahiùàsuraü hantãti . han + bàhulakàt ñak . ïãp .) durgà . yathà, durgotsavapaddhatau .
     %<mahiùaghni ! mahàmàye càmuõóe muõóamàlini ! .
     àyuràrogyavijayaü dehi devi ! namo'stute ..>% api ca . devãpuràõe .
     %<siühamàruhya kalpànte nihato mahiùo yayà .
     mahiùaghnã tato devã kanyà vai siühavàhinã ..>%

@<[Page 3,678b]>@
#<mahiùadhvajaþ>#, puü, (mahiùo dhvaja÷cihraü vàhanatvena yasya .) yamaþ . arhadvi÷eùaþ . iti hemacandraþ . 2 . 99 ..

#<mahiùamardinã>#, strã, (mahiùaü mahiùàkhyamasuraü mçdnàtãti . mçd + õiniþ . ïãp .) durgà . iti ÷abdaratnàvalã .. asyà mantrà yathà, ÷àradàyàm .
     %<bhàntaü viyat sanayanaü ÷veto mardini ñhadvayam .
     aùñàkùarã samàkhyàtà vidyà mahiùamardinã ..>% nàràyaõãtantre .
     %<viùaü hi majjà kàlo'gniradriristho niñhadbayam ..>% viùaü makàraþ . hi svaråpam . majjà ùakàraþ . kàlo makàraþ . agnã rephaþ . adrirdakàraþ . istha iti vacanàdikàrayukto dakàraþ . ayaü mantrastàràdirmàyàdiþ kàmàdirvàgbhavàdirvadhåbãjàdiþ kavacàdi÷ca navàkùaraþ . tathà ca vi÷vasàre . praõavàdyàü japedbidyàü màyàdyàü và japet sudhãþ . badhåbãjàdikàü vàpi kavacàdyàü japettathà .. sarvakàleùu sarvatra kàmàdyàü prajapet sudhãþ . vàgbhavàdyàü japettàntu devãü vàkyavi÷uddhaye .. asyà dhyànam . gàruóopalasannibhàü maõimayakuõóalamaõóitàü naumi bhàlavilocanàü mahiùottamàïganiùeduùãm . ÷aïkhacakrakçpàõakheñakabàõakàrmuka÷ålakàn tarjanãmapi bibhratãü nijabàhubhiþ ÷a÷i÷ekharàm .. iti tantrasàraþ ..

#<mahiùavallã>#, strã, (mahiùa÷abdavàcyà vallã . ÷àkapàrthivàdivat samàsaþ .) latàvi÷eùaþ . chirahiññã iti hindã bhàùà .. tatparyàyaþ . saumyà 2 pratisomà 3 antravallikà 4 khaõóa÷àkhà 5 . asyà guõaþ . rasavãryavipàke somavallãsamatvam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mahiùavàhanaþ>#, puü, (mahiùo vàhanaü yasya .) yamaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<mahiùàsuraþ>#, puü, (mahiùa eva mahiùàkhyo và asuraþ .) rambhàsuraputtraþ . tasya utpattiryathà -- ÷rãaurva uvàca
     %<àràdhità mahàdevo rambheõa suravairiõà .
     cireõa sa ca suprãtastapasà tasya ÷aïkaraþ ..
     atha tuùño mahàdevaþ pratyakùaü rambhamuktavàn .
     prãto'smi te varaü rambha ! varayasva yathepsitam ..
     evamuktaþ pratyuvàca rambhastaü candra÷ekharam ..
     aputtro'haü mahàdeva ! yadi te mayyanugrahaþ .
     mama janmatraye puttro bhavàn bhavatu ÷aïkara ! ..
     avadhyaþ sarvabhåtànàü jetà ca tridivaukasàm .
     ciràyu÷ca ya÷asvã ca lakùmãvàn satyasaïgaraþ ..
     evamuktastu daityena pratyuvàca vçùadhvajaþ .
     bhavatvetadvà¤chitante bhaviùyàmi sutastava ..
     ityuktvà sa mahàdevastatraivàntaradhãyata .
     rambho'pi yàtaþ svasthànaü harùotphullavilocanaþ ..
     pathi gacchan sa rambho'tha dadç÷e mahiùãü ÷ubhàm .
     trihàyaõãü citravarõàü sundarãü çtu÷àlinãm ..
     sa tàü dçùñvàtha mahiùãü rambhaþ kàmena mohitaþ .
     dorbhyàü gçhãtvà ca tadà cakàra suratotsavam ..
     tayoþ pravçtte surate sà tadà tasya tejasà .
     dadhàra mahiùã garbhaü tadàbhånmahiùàsuraþ ..
     tasyàü svàïgeùu giri÷astatputtratvamavàptavàn .
     vavçdhe sa tadà vàgbhiþ ÷uklapakùe samudravat ..>% tasya yoùidvadhyatvaü yathà --
     %<tantu kàtyàyanamuniþ ÷aptavàn mahiùàsuram .
     durõayaü vãkùya ÷iùyàrthe ÷iùyànugrahakàrakaþ ..
     kàtyàyanena ÷aptaü taü vij¤àya mahiùàsuram .
     pràha praõayapårbantu caõóikàü candra÷ekharaþ ..>% ã÷vara uvàca .
     %<devi ! kàtyàyanenàpi ÷apto'yaü mahiùàsuraþ .
     yoùidvinà÷akartrãti bhaviteti jaganmayi ! .
     niþsaü÷ayamçùervàkyaü bhaviùyati na saü÷ayaþ ..
     madãyo màhiùaþ kàyastvayà devi ! jaganmayi ! .
     hantavyaþ satataü yogayuktaþ pårbe pare'pi ca ..
     harirharisvaråpeõa tvàü voóhumakùamo'dhunà .
     mamàyaü màhiùaþ kàyastava voóhà bhaviùyati ..
     iti pårbaü mahàdevo devoü pràrthitavàn purà ..
     tena devã mahàdevaü jagràha mahiùàsuram ..
     triùu janmasu puttro'bhåt rambhasya bhagavàn ÷ivaþ .
     sçùñitrayaü sa rambho'pi rambha eva vyajàyata ..
     asurastàdç÷astepe tapaþ paramadàruõam .
     tathaivàràdhitaþ ÷ambhuþ puttràrthe pradadau varam ..
     tathaiva mahiùãü bheje prathamaü suratàya saþ .
     tasyàü tathàbhavadvãro dànavo mahiùàsuraþ .
     tathaiva ÷epe bhagavàn muniþ kàtyàyanastu tam ..
     iti pravçtte pårbasmin parasmin sa tu janmani .
     mahiùaþ påjayitvàtha devãü varamayàcata ..
     tçtãye janmani varaü pràpya kalpàna÷eùataþ .
     neha me janma bhavitetyevaü varamayàcata ..
     tena devãpadatale tiùñhatyeùo'suro'dhunà .
     notpattirapi tasyàsti saüvartàüstàn bahån nçpa ! ..
     evaü devãprasàdena mahàdevàïgasambhavaþ .
     paràmavàpa satataü pratipattiü mahàsuraþ ..
     iti te kathitaü ràjan ! yathà sa mahiùàsuraþ .
     devãpàdatalaü pràpya yathà so'dyàpi modate ..>% iti kàlikàpuràõe 59 adhyàyaþ .. * .. api ca . nàrada uvàca .
     %<ka÷càsau mahiùo nàma raktabãjàdaya÷ca ke .
     kàsau kàtyàyanã nàma yà jaghne mahiùàsuram .
     etàn vistaratastàta ! yathàvadvaktumarhasi ..>% pulastya uvàca . ÷råyatàü saüpravakùyàmi kathàü pàpapraõà÷inãm . sarvadà varadà durgà seyaü kàtyàyanã mune ! .. suràsuravarau raudrau jagatkùobhakaràvubhau . rambha÷caiva karambha÷ca dvàvàstàü sumahàbalau .. tàvaputtrau ca devarùe ! puttràrthaü tepatustapaþ . bahuvarùagaõàn daityau sthitau pa¤canade jale .. tatraiko jalamadhyastho dbitãyo'pyagnipa¤camã . karambha÷caiva rambha÷ca yakùaü màlavañaü prati .. ekaü nimagnaü salile gràharåpeõa vàsavaþ . caraõàbhyàü samàdàya nijaghàna yathecchayà .. tato bhràtari naùñe ca rambhaþ kopapariplutaþ . vahrau sva÷ãrùaü saüchidya hotumaicchanmahàbalaþ .. tataþ pragçhya ke÷eùu khaóga¤ca ravisaüprabham . chettukàmo nijaü ÷ãrùaü vahninà pratiùedhitaþ .. uttiùñhàsura ! mà maivaü nà÷ayàtmànamàtmanà . dustarà paravadhyàpi svavadhyàpyatidustarà .. yacca pràrthayase vãra ! taddadàmi yathepsitam . mà mriyasva mçtasyeha naùñà bhavati vai kathà .. tato'bravãdvaco rambho varaü cenme dadàsi hi . trailokyavijayã puttraþ syànme tvattejasàdhikaþ .. ajeyo daivataiþ sarvaiþ puübhirdaityai÷ca pàvaka ! . mahàbalo vàyuriva kàmaråpã kçtàstravit .. taü provàca kavirbrahman ! vàóhamevaü bhaviùyati . yasyàü cittaü samàlambi kariùyasi tato'sura ! .. ityevamukto devena vahninà dànavo yayau . yaùñuü munivañaü yàkùaü yakùai÷ca parivàritam .. teùàü padmanidhistatra vasate nànyacetanaþ . gajà÷ca mahiùà÷cà÷và gàvo'jàvipariplutàþ .. tàn dçùñvaiva tadà cakre bhàvaü dànavapàrthivaþ . mahiùyàü råpayuktàyàü trihàyaõyàü tapodhana ! .. samàgacchacca daityendraü kàmayantã tarasvinã . sa càbhigamanaü cakre bhavitavyapracoditaþ .. tasyàü samabhavadgarbhastàü pragçhyàtha dànavaþ . pàtàlaü pravive÷àtha tataþ svabhavanaü gataþ .. dçùña÷ca dànavaiþ sarvaiþ parityakta÷ca bandhubhiþ . akàryaü kàrayatyevaü bhåyo màlavañaü gataþ .. sàpi tenaiva patinà mahiùã càrudar÷anà . samaü jagàma tatpuõyaü yakùamaõóalamuttamam .. tatastu vasatastasya ÷yàmà sà suùuve mune ! . ajãjanat sutaü ÷ubhraü mahiùaü kàmaråpiõam .. iti vàmanapuràõe 17 adhyàyaþ .. * .. anyacca . dharaõyuvàca .
     %<yà sà màyà ÷arãràttu brahmaõo'vyaktajanmanaþ .
     gàyattryaùñabhujà bhåtvà caitràsuramayodhayat ..
     saiva nandàbhavaddevã devakàryacikãrùayà .
     mahiùàkhyàsuravadhaü kurvatã brahmaõerità ..
     vaiùõavyà ca hato deva ! kathametaddhi saü÷ayaþ ..
     varàha uvàca .
     iyaü jagaddhità devã gaïgà ÷aïkarasupriyà .
     kvacit ki¤cit bhavedvçttaü sapadaü veda sarvavit .
     svàyambhuve hato daityo vaiùõavyà mandare girau ..
     mahiùàkhyo'paraþ pa÷càt sa vai caitràsuraþ punaþ .
     nandayà nihato bindhye mahàbalaparàkramaþ ..
     athavà j¤àna÷aktiþ sà mahiùo'j¤ànamårtimàn .
     aj¤ànaü j¤ànasàdhyantu bhavatãti na saü÷ayaþ ..
     mårtipakùe cetihàsamamårte caikavaddhçdi .
     khyàyate vedavàkyaistu iha sà vedavàdibhiþ ..>% iti varàhapuràõam ..

#<mahiùàsurasambhavaþ>#, puü, (mahiùàsuràt tanmedasaþ sambhavatãti . sam + bhå + ac .) bhåmijagugguluþ . iti ràjanirghaõñaþ .

#<mahiùàsurahantrã>#, strã, (han + tçc + ïãp . mahiùàsurasya hantrã .) durgà . yathà --
     %<mahiùàsurahantryà÷ca pratiùñhà dakùiõàyane .>% iti pratiùñhàtattvadhçtapadmapuràõavacanam ..

#<mahiùàkùaþ>#, puü, (mahiùasya akùãveti . %<akùõo'dar÷anàt .>% 5 . 4 . 76 . iti samàsànto'c .) gugguluþ . iti ràjanirghaüõñaþ .. (tathàsya paryàyaþ .
     %<jañàùuþ kàlaniryàsaþ kau÷iko gugguluþ puraþ .
     devadhåpaþ sarvasaho mahiùàkùaþ palaïkaùà ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm .. asya vyavahàraviùayo yathà --
     %<mahiùàkùo mahànãlo gajendràõàü hitàvubhau .
     vi÷eùeõa manuùyàõàü kanakaþ parikãrtitaþ ..
     kadàcinmahiùàkùa÷ca yataþ kai÷cinnçõàmapi ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<mahiùàkùakaþ>#, puü, (mahiùàkùa . svàrthe kan .) gugguluþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mahiùã>#, strã, (mahiùasya kçtàbhiùekasya nçpasya patnã . %<puüyogàdàkhyàyàm .>% 4 . 1 . 48 . iti ïãù .) kçtàbhiùekà ràjapatnã . ityamaraþ . 2 . 6 . 5 .. (yathà, raghau . 2 . 25 .
     %<itthaü vrataü dhàrayataþ prajàrthaü samaü mahiùyà mahanãyakãrteþ .
     sapta vyatãyustriguõàni tasya dinàni dãnoddharaõocitasya ..>%) sairindhrã . auùadhibhedaþ . iti medinã . ùe, 43 .. mahiùayoùit . tatparyàyaþ . mandagamanà 2 mahàkùãrà 3 payasvinã 4 lulàpakàntà 5 kaluùà 6 turaïgadviùaõã 7 .. asyàþ kùãraguõàþ . madhuratvam . vipàke ÷ãtalatvam . gurutvam . balapuùñipradatvam . vçùyatvam . pittadàhàsranà÷itva¤ca . màhiùaü madhuraü gavyàt snigdhaü ÷ukrakaraü guru . nidràkaramabhiùyandi kùudhàdhikyakaraü himam .. tasyà dadhiguõàþ . madhuratvam . snigdhatvam . ÷leùmakàritvam . raktapittanà÷itvam . balàsravardhanatvam . balyatvam . ÷ramaghnatvam . ÷odhanatva¤ca .
     %<màhiùaü dadhi susnigdhaü ÷leùmalaü vàtapittanut .
     svàdupàkamabhiùyandi vçùyaü gurvasradåùaõam .. * ..>% asyà navanãtaguõàþ . kaùàyatvam . madhurarasatvam . ÷ãtatvam . vçùyatvam . balyatvam . gràhitvam . pittaghnatvam . tundadatva¤ca .
     %<navanãtaü mahiùyàstu vàta÷leùmakaraü guru .
     dàhapitta÷ramaharaü medaþ÷ukravivardhanam ..>% asyà ghçtaguõàþ . uttamatvam . dhçtikaratvam . sukhadatvam . kàntikçttvam . vàta÷leùmanà÷itvam . balakaratvam . varõapradàne kùamatvam . durnàmagrahaõãvikàra÷amanatvam . mandànaloddãpanatvam . cakùuùyatvam . gavyato na ÷reùñhatvam . hçdyatvam . manohàritva¤ca .
     %<màhiùantu ghçtaü svàdu pittaraktànilàpaham .
     ÷ãtalaü ÷leùmalaü vçùyaü guru svàdu vipacyate ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. asyà måtraguõàþ . ànàha÷ophagulbhadoùanà÷itvam . kañutvam . uùõatvam . kuùñakaõóåti÷ålodararoganà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (asyà dugdhaguõà÷ca yathà, carake såtrasthàne 27 adhyàye .
     %<mahiùãõàü gurutaraü gavyàcchãtataraü payaþ .
     snehànånamanidràya hitamatyagnaye ca tat ..>%

#<mahiùãpriyà>#, strã, (mahiùãõàü priyà .) ÷ålãtçõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mahã>#, strã, (mahyate iti . mah + ac . maha + gauràdibhya÷ca . 4 . 1 . 41 . iti ïãù . yadvà, mahi . kçdikàràditi ïãù .) pçthivã . ityamaraþ . 2 . 1 . 3 . (yathà viùõupuràõe . 1 . 4 . 29 .
     %<uttiùñhatastasya jalàrdrakukùe rmahàvaràhasya mahãü vidhàrya .
     vidhunvato vedamayaü ÷arãraü romàntarasthà munayo juùanti ..>%) nadãvi÷eùaþ . sà ca màlavade÷e vartate . iti medinã . he, . 7 .. tajjalaguõàþ .
     %<mahãjalantu susvàdu balyaü pittaharaü guru .>% iti ràjanirghaõñaþ .. gauþ . iti jañàdharaþ .. hilamocikà . iti trikàõóa÷eùaþ .. (lokaþ . yathà, çgvede . 3 . 56 . 2 .
     %<tisro mahãruparàstasthuþ ..>% %<mahãþ lokàþ .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<mahãkùit>#, puü, (mahyàü kùayate ãùñe . kùi + kvip . tuk ca .) ràjà . ityamaraþ . 2 . 8 . 1 .. (yathà, mahàbhàrate . 7 . 44 . 24 ..
     %<rathacaryàstramàyàbhirmohayitvà parantapaþ .
     bibheda ÷atadhà ràjan ! ÷arãràõi mahãkùitàm ..>%)

#<mahãjaü>#, klã, (mahyàü jàyate iti . jana + óaþ .) àrdrakam . iti ràjanirghaõñaþ .. bhåmijàte . tri .. (yathà, mahàbhàrate . 6 . 87 . 3-4 .
     %<àraññànàü mahãjànàü sindhujànà¤ca sarva÷aþ .
     vànàyujànàü ÷ubhràõàü tathà parvatavàsinàn .
     vàjinàübahubhiþ saükhye samantàt paryavàrayan ..>%)

#<mahãjaþ>#, puü, (mahyàü jàtaþ . jana + óaþ .) maïgalagrahaþ . yathà, samayapradãpe .
     %<ravau rasàbdhã sitagau hayàbdhã dvayaü mahãje vidhuje ÷aràùñau .
     gurau ÷aràùñau bhçguje tçtãyaü ÷anau rasàdyantamiti kùapàyàm ..>%

#<mahãdhraþ>#, puü, (mahãü dharatãti . dhç + kaþ .) parvataþ . ityamaraþ . 2 . 3 . 1 .. (yathà, ÷rãbhàgavate . 2 . 7 . 32 .
     %<gaupairmakhe pratihate brajaviplavàya deve'bhivarùati pa÷ån kçpayà rirakùuþ .
     dhartocchilãndhramiva saptadinàni saptavarùo mahãdhramanaghaikakare salãlam ..>% mahãü dharati uddharatãti . dhç + kaþ . maheruddhartà . yathà, tatraiva . 3 . 13 . 26 .
     %<utkùiptabàlaþ khacaraþ kañhoraþ sañà vidhunvan khararoma÷atvak .
     khuràhatàbhraþ sitadaüùñra ãkùàjyotirbabhàse bhagavàn mahãdhraþ ..>% %<mahãdhraþ pçthivyà uddhartà .>% iti taññãkàyàü svàmã ..)

#<mahãpàlaþ>#, puü, (mahãü pàlayatãti . pàla + aõ .) ràjà . yathà, màrkaõóeyapuràõe . 88 . 61 .
     %<sa papàta mahãpçùñhe ÷astrasaüghasamàhataþ .
     nãrakta÷ca mahãpàla ! raktavãjo mahàsuraþ ..>% (ràjavi÷eùaþ . yathà, kathàsaritsàgare . 56 . 7 .
     %<candrasvàmin ! mahãpàlo nàmnà kàryaþ sutastvayà .
     ràjà bhåtvàciraü yasmàt pàlayiùyatyayaü mahãm ..>%)

#<mahãpràcãraü>#, klã, (mahyàþ pràcãramiva . sarvadikùu sthitatvàttathàtvam .) samudraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<mahãbhçt>#, puü, (mahãü bibharti dharatãti . bhç + kvip . %<hrasvasya piti kçti tuk .>% 6 . 1 . 71 . iti tugàgama÷ca .) parvataþ . yathà, kumàrasambhave . 1 . 27 .
     %<mahãbhçtaþ puttravato'pi dçùñistasminnapatye na jagàma tçptim .
     anantapuùpasya madhorhi cåte dvirephamàlàþ savi÷eùasaïgàþ ..>% (mahãü bibharti pàlayatãti . bhç + kvip .) ràjà . yathà, màrkaõóeyapuràõe . 81 . 13 .
     %<ye mamànugatà nityaü prasàdadhanabhojanaiþ .
     anuvçttiü dhruvaü te'dya kurvantyanyamahãbhçtàm ..>%

#<mahãmayaþ>#, tri, (mahyà vikàro'vayavo veti . mahã + mayañ .) mçttikànirmitaþ . yathà -- màrkaõóeyapuràõe . 93 . 7 .
     %<tau tasmin puline devyàþ kçtvà mårtiü mahãmayãm .
     arhaõà¤cakratustasyàþ puùpadhåpàgnitarpaõaiþ ..>%

#<mahãruhaþ>#, puü, (mahyàü rohati jàyata iti . ruha + kaþ .) vçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 5 . (yathà, viùõupuràõe . 1 . 15 . 1 .
     %<tapa÷caratsu pçthivãü pracetaþsu mahãruhàþ .
     arakùyamàõàmàvavrurbabhåvàtha prajàkùayaþ ..>%) ÷àkavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mahãlatà>#, strã, (mahyà lateva .) ki¤culukaþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 21 .. (vi÷eùo'syàþ ki¤culuka÷abde j¤àtavyaþ ..)

#<mahãsutaþ>#, puü, (mahyàþ sutaþ .) maïgalaþ . ityamaraþ . 1 . 3 . 25 .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 104 . 14 .
     %<ripugadakopabhayàni pa¤came tanayakçtà÷ca ÷uco mahãsute .
     dyutirapi nàsya ciraü bhavet sthirà ÷irasi kaperiva màlatã kçtà ..>%)

#<mahecchaþ>#, puü, (mahatã icchà yasya . hrasva÷ca sàmàsikaþ .) mahà÷ayaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 3 .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 16 . 38 .
     %<pratyantadhanimahecchavyavasàyaparàkramopetàþ ..>%)

#<mahendraþ>#, puü, (mahàü÷càsàvindra÷ca ai÷varyavànityarthaþ .) viùõuþ . iti mahàbhàrate tasya sahasranàmastotram .. ÷akraþ . (yathà, bhàgavate . 6 . 13 . 6 .
     %<çùayastadupàkarõya mahendramidamabravãt ..>%) jambudvãpasya parvatavi÷eùaþ . iti medinã . re, 200 .. (sa ca saptakulàcalànàmanyatamaþ . yathà, màrkaõóeye . 57 . 10 .
     %<mahendro malayaþ sahyaþ suktimànçkùaparvataþ .
     bindhya÷ca pàripàtra÷ca saptaivàtra kulàcalàþ ..>%)

#<mahendrakadalã>#, strã, (mahendrasambhavà tadbarõà và kadalã .) kadalãbhedaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mahendranagarã>#, strã, (mahendrasya nagarã .) amaràvatã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<mahendravàruõã>#, strã, (mahendravaruõayoriyaü priyatvàt . aõ . ïãù .) latàvi÷eùaþ . vaóa màkàla iti bhàùà .. tatparyàyaþ . citravallã 2 mahàphalà 3 mahendrã 4 citraphalà 5 trapusã 6 trapusà 7 àtmarakùà 8 vi÷àlà 9 dãrghavallã 10 mahatphalà 11 mahadvàruõã 12 bçhatphalà 13 bçhadvàruõã 14 saumyà 15 gajacirbhiñà 16 citradevã 17 dhanuþ÷reõã 18 sthàõukarõã 19 marusambhavà 20 . asyà guõàþ . indravàruõãguõabhàgitvam . rase vãrye vipàke ca ki¤cidguõàdhikatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mahendràõã>#, strã, (mahendrasya bhàryeti . mahendra . %<puüyogàdàkhyàyàm .>% 4 . 1 . 48 . iti ïãù . %<indravaruõeti .>% 4 . 1 . 49 . iti ànugàgamaþ .) indrabhàryà . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 41 . 13 .
     %<tato muhårtàdbhagavànairàvata÷irogataþ .
     àjagàma mahendràõyà ÷akraþ suragaõairvçtaþ ..>%)

#<maheraõà>#, strã, (mahat ãraõaü preraõamasyàþ . yadbà, mahaü gajotsavamãrayatãti . ãra + lyuþ . ñàp .) ÷allakãvçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 34 .. maheruõà ityapi pàñhaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathàsyàþ paryàyaþ .
     %<÷allakã gajabhakùyà ca suvahà surabhãrasà .
     maheraõà kundurukã vallakã ca bahusravà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<mahelà>#, strã, (mahyate påjyata iti . mah + %<salikalyanimahãti .>% uõà 01 . 55 . iti ilac . pçùodaràditvàdikàrasyaikàraþ . yadbà, mahasyotsavasya ilà bhåmiþ .) nàrã . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, nalodaye . 2 . 58 .
     %<sasamudramahelàbhisphuritaguõàbhistatasmaramahelàbhi ÷rãþ pravaramahelàbhistathaiva yuvapaüktibhiþ paramahelàbhiþ ..>%)

#<mahelikà>#, strã, (mahela + svàrthe kan . ñàp . akàrasyetvam .) nàrã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<mahe÷aþ>#, puü, (mahàn ã÷aþ .) ÷ivaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, ÷ivadhyànam .
     %<dhyàyennityaü mahe÷aü rajatagirinibhaü càrucandràvataüsam ..>%)

#<mahe÷abandhuþ>#, puü, (mahe÷o badhyate va÷ãkriyate yena lakùmãstanajanyatvàt .) ÷rãphalavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<mahe÷varaþ>#, puü, (mahàü÷càsàvã÷vara÷ca kartumakartumanyathàkartuü và samarthaþ . yadvà, mahatyà mahàmàyayà ã÷varaþ .) ÷ivaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 32 .. asya vyutpattiryathà --
     %<vi÷vasthànà¤ca sarveùàü mahatàmã÷varaþ svayam .
     mahe÷vara¤ca tenemaü pravadanti manãùiõaþ ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 53 adhyàyaþ .. asya vivàhasmaraõaphalaü yathà --
     %<mahe÷varasamàyuktamãdç÷aü yaþ smaret hçdà .
     satataü tasya kalyàõaü và¤chita¤ca bhaviùyati ..>% iti kàlikàpuràõe ÷ivavivàhe 43 adhyàyaþ .. (parame÷varaþ . taduktaü nyàya÷àstre . vàyornavaikàda÷a tejaso guõà jalakùitipràõabhçtàü caturda÷a . dikkàlayoþ pa¤ca ùaóeva càmbare mahe÷varo'ùñau manasastathaiva ca .. mahàn ã÷varaþ prajànàü prabhuþ . ai÷varya÷àlã ràjà . yathà, mahàbhàrate . 1 . 228 . 29 .
     %<tataþ ÷akro'tisaükruddhastrida÷ànàü mahe÷varaþ .
     pàõóaraü gajamàsthàya tàvubhau samupàdravat ..>%)

#<mahe÷varakaracyutà>#, strã, (mahe÷varasya karàt cyutà .) karatoyà nadã . iti kecit .. gaurãvivàhasamaye ÷aïkarakaragalitasaüpradànatoynaprabhavatvàt karasya toyaü vidyate'treti karatoyà . ityamarañãkàyàü bharata÷ca ..

#<mahe÷varã>#, strã, (mahe÷varasya strã . mahe÷vara + ïãù . mahatã càsau ã÷varã mahadàdãnàü niyantrãti và .) mahe÷varapatnã . yathà -- aiü pàtu dakùanetraü me hrãü pàtu vàmalocanam . ÷rãü pàtu dakùakarõaü me trivarõàtmà mahe÷varã .. iti tantrasàre bhuvane÷varãkavacam .. aparàjità . iti ÷abdacandrikà .. kàüsyam . iti hemacandraþ . 4 . 114 .. ràjarãtiþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mahairaõóaþ>#, puü, (mahàü÷càsàveraõóa÷ca .) sthålairaõóaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mahailà>#, strã, (mahatã càsàvelà ca .) sthålailà . iti ràjanirghaõñaþ .. (guõàdiviùayo'syàþ sthålailà÷abde draùñavyaþ ..)

#<mahokùaþ>#, puü, (mahàn ukùà . %<acaturavicatureti .>% 5 . 4 . 77 . iti samàsàntaþ ac . nipàtita÷ca .) bçhadvçùaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 61 .. tatparyàyaþ . vçùabhaþ 2 vçùaþ 3 puïgavaþ 4 balã 5 gonàthaþ 6 çùabhaþ 7 gopriyaþ 8 ukùà 9 gopatiþ 10 . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 60 . 66 .
     %<mahokùaþ sa tvayà dçùñaþ saüstava÷ca kçto yadi .
     tadihànaya taü yuktyà tàvat pa÷yàmi kãdç÷aþ ..>%)

#<mahoñikà>#, strã, (mahàntaþ phalebhyaþ sthålà uñà patràõyasyàþ . tataþ svàrthe kan . ñàp . akàrasyetvam .) bçhatã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mahoñã>#, strã, (mahànta uñàþ patràõi yasyàþ .) bçhatã . iti bhàvaprakà÷aþ .. bçhadutpala¤ca ..

#<mahotka>#, strã, (mahàn utkaþ dar÷anotsuko loko yasyàþ .) vidyut . iti kecit ..

#<mahotpalaü>#, klã, (mahacca tat utpala¤ca .) padmam . sàrasapakùã . ityamaraþ . 1 . 30 . 39 ..

#<mahotsavaþ>#, puü, (mahàü÷càsàvutsava÷ca .) ati÷ayasukhajanakakarma . yathà --
     %<sarvai÷ca janmadivase snàtairmaïgalapàõibhiþ .
     gurudevàgniviprà÷va påjanãyàþ prayatnataþ ..
     svanakùatra¤ca pitarau tathà devaprajàpatiþ .
     pratisaüvatsara¤caiva kartavya÷ca mahotsavaþ ..>% iti tithyàditattve brahmapuràõavacanam .. api ca . kàlikàpuràõe 69 adhyàye .
     %<durgàtantreõa mantreõa kuryàddargàmahotsavam .
     mahànavamyàü ÷aradi balidànaü nçpàdayaþ ..>%

#<mahotsàhaþ>#, tri, (mahàn utsàho yasya .) ati÷ayotsàhayuktaþ . (yathà, mahàbhàrate . 5 . 51 . 1 .
     %<sarva ete mahotsàhà ye tvayà parikãrtitàþ .
     ekatastveva te sarve sametà bhãma ekataþ ..>%) tatparyàyaþ . mahodyamaþ 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 3 .. (viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 31 .
     %<atãndriyo mahàmàyo mahotsàhomahàbalaþ ..>%)

@<[Page 3,681b]>@
#<mahotsàhaþ>#, puü, (mahàn utsàho yasya .) ràjyàïgapràptaràjapuruùaþ . yathà --
     %<sampannastu prakçtibhirmahotsàhaþ kçta÷ramaþ ..>% iti ÷abdamàlà .. ati÷ayodyama÷ca ..

#<mahodadhiþ>#, puü, (mahàü÷càsàvudadhi÷ca .) samudraþ . yathà, mahànàñake .
     %<laïkà dagdhà vanaü bhagnaü laïghita÷ca mahodadhiþ .
     yat kçtaü ràmadåtena sa ràmaþ kiü kariùyati ..>%

#<mahodayaü>#, klã, (mahàn udaya unnatiryasmin .) puravi÷eùaþ . tatparyàyaþ . kànyakubjam 2 kanyàkubjam 3 gàdhipuram 4 kau÷am 5 ku÷asthalam 6 . iti hemacandraþ ..

#<mahodayaþ>#, puü, (mahàn udayaþ samunnatiryasmin .) kànyakubjade÷aþ . àdhipatyam . (mahàn udaya utkarùo yasmin .) apavargaþ . iti medinã . ye, 126 .. (mahàn udaya utkarùo yasya .) svàmã . iti hemacandraþ . 3 . 497 .. (mahàn udayaþ phalaü yasmin yasmàdbà . mahàphale, tri . yathà, manau . 7 . 55 .
     %<api yat sukaraü karma tadapyekena duùkaram .
     vi÷eùato'sahàyena kintu ràjyaü mahodayam ..>% %<mahodayaü mahàphalam .>% iti taññãkàyàü kullåkabhaññhaþ ..)

#<mahodayà>#, strã, (mahànudayo yasyàþ . ñàp .) nàgabalà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mahodarã>#, strã, mahà÷atàvarã . iti bhàvaprakà÷aþ .. (mahat udaramasya .) bçhadudarayukte, tri .. (mahacca tadudara¤ca . bçhadudare, klã . yathà, ÷rãbhàgavate . 9 . 7 . 17 .
     %<pitaraü varuõagrastaü ÷rutvà jàtamahodaram .
     rohito gràmameyàya tamindraþ pratyavedhata ..>% puü, nàgavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 35 . 16 .
     %<karkaràkarkarau nàgau kuõóodaramahodarau ..>% dànavavi÷eùaþ . yathà, tatraiva . 1 . 65 . 25 .
     %<ekapàdekacakra÷ca viråpàkùamahodarau ..>% dhçtaràùñrasya putravi÷eùaþ . yathà, tatraiva . 1 . 67 . 97 .
     %<senàpatiþ susena÷ca kuõóodaramahodarau .>%)

#<mahodyamaþ>#, tri, (mahàn udyamo yasya .) mahotsàhaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 3 . (yathà, ràjataraïgiõyàm . 5 . 141 .
     %<atha nirjitya dàyàdàüllabdhvà lakùmãü kùitã÷varaþ .
     jiùõurdigvijayaü kartuü ÷rãmànàsãnmahodyamaþ ..>% mahànudyamaþ .) ati÷ayodyoge, puü ..

#<mahonnataþ>#, puü, (mahànati÷aya unnataþ .) tàlavçkùaþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. atyunnatiyukte, tri ..

#<mahonnatiþ>#, strã, (mahatã càsàvunnati÷ca .) ati÷ayavçddhiþ . yathà --
     %<bhåyàtte mahadai÷varyaü puttràdãnàü mahonnatiþ .
     avyàdhinà ÷arãreõa ciraü jãva sukhã bhava ..>% ityudbhañaþ ..

#<mahonmadaþ>#, puü, (mahànati÷aya unmadaþ .) matsyavi÷eùaþ . phalui iti bhàùà . yathà --
     %<ràjagrãva÷citraphalaþ phalakã ca mahonmadaþ ..>% iti ÷abdaratnàvalã .. atyunmatte tri ..

#<mahoragaü>#, klã, (mahàn uraga iva .) tagaramålam . iti ratnamàlà ..

#<mahoragaþ>#, puü, (mahàü÷càsàvuraga÷ca .) sarpagaõavi÷eùaþ . iti hemacandraþ . 2 . 4 .. bçhatsarpamàtra¤ca .. (yathà, bhàgavate . 8 . 10 . 47 .
     %<mahoragàþ samutpetuþ danda÷åkàþ savç÷cikàþ ..>%)

#<maholkà>#, strã, (mahatã càsàvulkà ca .) ulkàvi÷eùaþ . yathà -- vidutstanitanirghàtamaholkànà¤ca saüplave . àkàlikamanadhyàyameteùu manurabravãt .. maholkànà¤ca saüplave itastato'nekamaholkànàü sannipàte . ulkàlakùaõamàha bçhadva÷iùñhaþ .
     %<bçhacchikhà ca såkùmàgrà raktanãla÷ikhojjvalà .
     pauruùã ca pramàõena ulkà nànàvidhà smçtà ..>% iti tithyàditattvam ..

#<mahaujàþ>#, [s] tri, atitejoyuktaþ . mahadojo yasyetivigrahe bahubrãhau prathamaikavacane atvaso'dhàvityanena dãrghe kçte mahaujà itipadaü niùpannam .. (yathà, manau . 1 . 61 .
     %<svàyambhuvasyàsya manoþ ùaóvaü÷yà manavo'pare .
     sçùñavantaþ prajàþ svàþ svà mahàtmàno mahaujasaþ ..>% kàleyaputtràsuravi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate 1 . 67 . 53 .
     %<pa¤camastu babhåvaiùàü pravaro yo mahàsuraþ .
     mahaujà iti vikhyàto babhåveha parantapaþ ..>%)

#<mahauùadhaü>#, klã, (mahat auùadham .) bhåmyàhulyam . ÷uõñhã . (paryàyo yathà --
     %<÷uõñhã vi÷và ca vi÷va¤ca nàgaraü vi÷vabheùajam åùaõaü kañubhadra¤ca ÷çïgaveraü mahauùadham ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) la÷unam . (paryàyo yathà --
     %<la÷unastu rasonaþ syàdugragandho mahauùadham .
     ariùño mlecchakanda÷ca yavaneùño rasonakaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) vàràhãkandaþ . vatsanàbhaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. pippalã . iti ÷abdacandrikà .. ativiùà . ityamaraþ . 2 . 9 . 38 .. (mahàbheùajam . yathà, kathàsaritsàgare . 66 . 39 .
     %<svabhartén prerya teùà¤ca mahàsattvànmahauùadhaiþ .
     cikitsàü kàrayàmàsurnottasthu÷ca tadantikàt ..>%)

@<[Page 3,682a]>@
#<mahauùadhiþ>#, strã, (mahatã oùadhiþ .) dårvà . lajjàlukùupaþ . iti ÷abdacandrikà .. mahàsnànãyadravyavi÷eùaþ . yathà --
     %<sahadevã tathà vyàdhrã balà càtibalà tathà .
     ÷aïkhapuùpã tathà siühã aùñamã ca suvarcalà ..
     mahauùadhyaùñakaü proktaü mahàsnàne niyojayet ..>% iti govindànandadhçtamatsyapuràõavacanam .. apica .
     %<pç÷niparõã ÷yàmalatà bhçïgaràjaþ ÷atàvarã .
     guóåcã sahadevã ca mahauùadhigaõaþ smçtaþ ..>% iti ÷abdacandrikà .. ÷reùñhauùadhi÷ca . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 288 . 6 .
     %<vi÷alyau càpi sugrãvaþ kùaõenaitau cakàra ha .
     vi÷alyayà mahauùadhyà divyamantraprayuktayà ..>% sa¤jãvanã . yathà, raghau . 12 . 61 .
     %<dçùñà vicinvatà tena laïkàyàü ràkùasãvçtà .
     jànakãviùavallãbhiþ parãteva mahauùadhiþ ..>% %<mahauùadhãþ sa¤jãvanã lateva .>% iti taññãkàyàü mallinàthaþ ..)

#<mahauùadhã>#, strã, (mahauùadhi + ïãp .) ÷vetakaõñakàrã . bràhmã . (paryàyo'syà yathà --
     %<bràhmã kapotavaïkà ca somavallã sarasvatã .
     maõóåkaparõã màõóåkã tvàùñrã divyà mahauùadhã ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) kañukà . ativiùà . iti ràjanirghaõñaþ .. hilamocikà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<mà># ïa ya màne . iti kavikalpadrumaþ .. (divàøàtmaø-sakaø-aniñ .) ïa ya màyate . iti durgàdàsaþ ..

#<mà># ïa li ÷abde . màne . iti kavikalpadrumaþ .. (hvàø-àtmaø-sakaø-aniñ .) ïa li mimãte . ÷rutyà dharmaü mimãte yaþ . iti halàyudhaþ .. iti taññãkàyàü durgàdàsaþ ..

#<mà># la màne . iti kavikalpadrumaþ .. (adàø-paraøsakaø-aniñu .) la màti bhåmiü nalena ràjà . na mànti mànino yasya ya÷astribhuvanodare .. iti halàyudhaþ .. iti durgàdàsaþ ..

#<mà>#, vya (mà + kvip .) vàraõam . (yathà ràmàyaõe . 1 . 2 . 15 .
     %<mà niùàda ! pratiùñhàü tvamagamaþ ÷à÷vatãþ samàþ ..>%) vikalpaþ . iti medinã . avyayavarge, 49 ..

#<mà>#, strã, (mà + kvip . yadbà, mà + ka . tata ùñàp .) lakùmãþ . iti medinã . me, 1 .. màtà . (yathà, sàhityadarpaõe . 10 ma .
     %<màramà suùamà càrurucà màrabadhåttamà .
     màttadhårtatamàvàsà sà vàmà me'stu mà ramà ..>%) mànam . ityekàkùarakoùaþ ÷abdaratnàvalã ca ..

#<mà>#, tri, (asmad + dvitãyaikavacane . %<tvà mau dvitãyàyàyàþ .>% 8 . 1 . 23 . iti màmityasya sthàne vikalpena màde÷aþ .)

#<màü># tri, (asmad + dvitãyaikavacane . %<tvà mau dvitãyàyàyàþ .>% 8 . 1 . 23 . iti màmityasya sthàne vikalpena màde÷aþ .) madãyà karmatà . àmàke iti bhàùà .. asmacchabdàt dbitãyaikavacananiùpannaü padam . iti vyàkaraõam .. (yathà, devãbhàgavate . 1 . 5 . 66 . madãyà karmatà . àmàke iti bhàùà .. asmacchabdàt dbitãyaikavacananiùpannaü padam . iti vyàkaraõam .. (yathà, devãbhàgavate . 1 . 5 . 66 .
     %<sindhoþ putryàü roùità kiü tvamàdye ! kasmàdenàü prekùase nàthahãnàm .
     kùantavyaste svàü÷ajàtàparàdho vyutthàpyainaü moditàü màü kuruùva ..>%)

#<màüsaü>#, klã, (manyate iti . manaj¤àne + %<manerdãrgha÷ca .>% uõàø 3 . 64 . iti saþ dãrgha÷ca .) raktajadhàtuvi÷eùaþ . màs iti bhàùà .. sa tu garbhasthabàlakasyàùñabhirmàsairbhavati . iti sukhabodhaþ .. bhàgavatamate catubhirmàsairbhavati . tatparyàyaþ . pi÷itam 2 tarasam 3 palalam 4 kravyam 5 àmiùam 6 palam 7 . ityamaraþ . 2 . 6 . 63 .. asrajam 8 jàïgalam 9 kãram 10 . sarvasàüsaguõàþ . vàtanà÷itvam . vçùyatvam . balyatvam . rucyatvam . bçühaõatvam . de÷asthànasàtmyasaüsthàsvabhàvairbhåyo nànàråpatva¤ca .. * .. prasahabhå÷ayànåpavàrijavàricàrimàüsaguõàþ . gurutvam . uùõatvam . madhuratvam . snigdhatvam . vàtaghnatvam . ÷ukravardhanatva¤ca .. * .. viùkirapratudajàïgalamàüsaguõàþ . laghutvam . ÷ãtatvam . madhuratvam . kaùàyatvam . nçõàü hitatva¤ca .. * .. aïgavi÷eùamàüsaguõàþ .
     %<ekadehe'pi pårbàrdhaü mçgàõàü pakùiõàü param .
     sarveùà¤ca ÷iraskandhaplãhacarmayakçdgudam ..
     pàdapucchàntamastiùkamuùkakroóà÷ca mehanàþ .
     dhàtavaþ ÷oõitàdyà÷ca guravaþ syuryathottaram ..>% pra÷astàpra÷astamàüsaü yathà --
     %<vayasthaü nirviùaü sadyohataü màüsaü pra÷asyate ..
     mçta¤ca vyàdhitaü vyuùñaü vçddhaü bàlaü viùairhatam .
     agocarahataü vyàóasåditaü màüsamutsçjet ..>% aùñavidhà màüsayoniryathà . prasahàþ 1 prasahyabhakùaõàt kurara÷yenàdayaþ . bhå÷ayàþ 2 vila÷àyitvàt nakulagodhàdayaþ . ànåpàþ 3 khaógamahiùavaràhàdayaþ . jalajàþ 4 kumbhãrà dayaþ . jalecaràþ 5 haüsavakaprabhçtayaþ . jàïgalàþ 6 hariõacchàgàdayaþ . viùkiràþ 7 vikãrõacaraõàt tittiramayårakukkuñàdayaþ . pratudàþ 8 pratudyacaraõàt kapotapàràvatàdayaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. api ca .
     %<màüsaü vàtaharaü sarvaü bçühaõaü balapuùñikçt .
     prãõanaü guru hçdya¤ca madhuraü rasapàkayoþ .. * ..>% atha tadbhedàþ .
     %<màüsavargo dbidhà j¤eyo jàïgalànåpabhedataþ ..>% tatra jàïgalasya lakùaõaü guõà÷ca .
     %<màüsavargo'tra jaïghàlà vilasthà÷ca guhà÷ayàþ .
     tathà parõamçgà j¤eyà viùkiràþ pratudà api ..
     prasahà athaca gràmyà aùñau jàïgalajàtayaþ .
     jàïgalà madhurà råkùàstuvarà laghavastathà ..
     balyàste bçühaõà vçùyà dãpanà doùahàriõaþ .
     måkatàü minminatva¤ca gadgadatvàrdite tathà ..
     vàdhiryamaruciü chardipramehamukhajàn gadàn .
     ÷lãpadaü galagaõóa¤ca nà÷ayantyanilàmayàn .. * ..>% athànåpasya lakùaõaü guõà÷ca .
     %<kålecaràþ plavà÷càpi koùasthàþ pàdinastathà .
     matsyà ete samàkhyàtàþ pa¤cadhànåpajàtayaþ ..
     ànåpà madhuràþ snigdhà guravo vahnisàdanàþ .
     ÷leùmalàþ picchilà÷càpi màüsapuùñipradà bhç÷am ..
     tathàbhiùyandinaste hi pràyo'pathyatamàþ smçtàþ .. * ..>% atha jàïgalànàü gaõanà vi÷iùñà guõà÷ca .
     %<hariõaiõakuraïgarùyapçùatanyaïku÷ambaràþ .
     ràjãvo'pi ca muõóã cetyàdyà jàïgalasaüj¤akàþ ..
     hariõastàmravarõaþþ syàdeõaþ kçùõaþ prakãrtitaþ .
     kuraïga ãùattàmraþ syàddhariõàkçtiko mahàn ..
     çùyo nãlàõóako loke saroru iti kãrtitaþ .
     pçùata÷candrabinduþ syàddhariõàt ki¤cidalpakaþ ..
     nyaïkurvahuviùàõo'tha ÷ambaro gavayo mahàn .
     ràjãvastu mçgo j¤eyo ràjãbhiþ parito vçtaþ ..
     yo mçgaþ ÷çïgahãnaþ syàt sa muõóãti nigadyate .
     jaïghàlàþ pràya÷aþ sarve pitta÷leùmaharàþ smçtàþ .
     ki¤cidvàtakarà÷càpi laghavo balavardhanàþ ..>% atha vile÷ayànàü gaõanà guõà÷ca .
     %<godhà÷a÷abhujaïgàkhu÷allakyàdyà vile÷ayàþ .
     vile÷ayà vàtaharà madhurà rasapàkayoþ .
     vçühaõà baddhaviõmåtrà vãryoùõà api kãrtitàþ ..>% atha guhà÷ayànàü gaõanà guõà÷ca .
     %<siühavyàghravçkà çkùatarakùudbãpinastathà .
     babhrujambukamàrjàrà ityàdyàstu guhà÷ayàþ ..
     sthålapuccho raktanetro babhrubhedaþ sanàkulaþ .
     guhà÷ayà vàtaharà guråùõamadhurà÷ca te .
     snigdhà balyà hità nityaü netraguhyavikàriõàm ..>% atha parõamçgàõàü gaõanà guõà÷ca .
     %<vanaukovçkùamàrjàravçkùamarkaüñikàdayaþ .
     ete parõamçgàþ proktàþ su÷rutàdyairmaharùibhiþ ..
     smçtàþ parõamçgà vçùyà÷cakùuùyàþ ÷oùiõe hitàþ .
     ÷vàsàr÷aþkà÷a÷amanàþ sçùñamåtrapurãùakàþ ..>% atha viùkiràõàü gaõanà guõà÷ca .
     %<vartakàlàvavikirakapi¤jalakatittiràþ .
     kuliïgakukkuñàdyà÷ca viùkiràþ samudàhçtàþ ..
     vikãrya bhakùayantyete yasmàt tasmàddhi viùkiràþ .
     kapi¤jalà iti pràj¤aiþ kathità gauratittiràþ ..
     viùkirà madhuràþ ÷ãtàþ kaùàyàþ kañupàkinaþ .
     balyà vçùyàstridoùaghnàþ pathyàste laghavaþ smçtàþ ..>% atha pratudànàü gaõanà guõà÷ca .
     %<kàlakaõñhakahàrãtakapota÷a÷apatrakàþ .
     sàrikà kha¤jarãña÷ca pikàdyàþ pratudàþ smçtàþ ..
     pratudya bhakùayantyete tuõóena pratudàstataþ .
     kapoto dhavalaþ pàõóuþ ÷atapatro bçhacchukaþ .
     pratudà madhuràþ pittakaphaghnàstu varà himàþ .
     laghavo baddhavarcaskàþ ki¤cidvàtakaràþ smçtàþ ..>% atha prasahànàü gaõanà guõà÷ca .
     %<kàko gçdhra ulåka÷ca cilla÷ca ÷a÷aghàtakaþ .
     càùo bhàùa÷ca kurara ityàdyàþ prasahàþ smçtàþ .
     prasahàþ kãrtità ete prasahyàcchidya bhakùaõàt .
     prasahàþ khalu vãryoùõàþ ùaõmàsaü bhakùayanti ye ..
     te ÷oùabhasmakonmàdaiþ ÷ukrakùãõà bhavanti hi ..>% ÷a÷aghàtakasthàne ÷ataghàtako'pi pàñhaþ . vàja iti loke .. * .. atha gràmyàõàü gaõanà guõà÷ca .
     %<chàgameùabçùà÷vàdyà gràmyàþ proktà maharùibhiþ .
     gràmyà vàtaharàþ sarve dãpanàþ kaphapittalàþ .
     madhurà rasapàkàbhyàü bçühaõà balavardhanàþ ..>% atha kålecaràõàü gaõanà guõà÷ca .
     %<lulàpagaõóavàràhacamarãvàraõàdayaþ .
     ete kålecaràþ proktà yataþ kåle carantyamã ..
     kålecarà marutpittaharà vçùyà balàvahàþ .
     madhuràþ ÷ãtalàþ snigdhà måtralàþ ÷leùmavardhanàþ ..>% atha plavànàü gaõanà guõà÷ca .
     %<haüsasàrasakàcàkùavakakrau¤casaràrikàþ .
     nandãmukhã sakàdambà balàkàdyàþ plavàþ smçtàþ .
     plavante salile yasmàdete tasmàt plavàþ smçtàþ ..
     sthålà kañhorà vçttà ca yasyà÷ca¤cåparisthità .
     guñikà ca¤cusadç÷ã j¤eyà nandãmukhãti sà ..
     plavàþ pittaharàþ snigdhà madhurà guravo himàþ .
     vàta÷leùmapradà÷càpi bala÷ukrakaràþ saràþ ..>% atha koùasthànàü gaõanà guõà¤ca .
     %<÷aïkhaþ ÷aïkhanakha÷càpi ÷ukti÷ambåkakarkañàþ .
     jãvà evambidhà÷cànye koùasthàþ parikãrtitàþ ..
     koùasthà madhuràþ snigdhàþ pittavàtaharà himàþ .
     bçühaõà bahuvarcaskà vçùyà÷ca balavardhanàþ ..>% atha pàdinàü gaõanà guõà÷ca .
     %<kumbhãrakårmanakrà÷ca godhàmakara÷aïkaràþ .
     ghaõñikaþ ÷i÷umàra÷cetyàdayaþ pàdinaþ smçtàþ ..
     pàdino'pi ca ye te tu koùasthànàü guõaiþ samàþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. anyacca .
     %<màüsaü vàtaharaü vçùyaü vçü haõaü balavardhanam .
     prãõanaü guru hçdya¤ca madhuraü rasapàkayoþ ..>% tasyotpattisthànamaùñavidhaü yathà --
     %<prasahya bhakùayantyate prasahàstena kãrtitàþ .
     bhå÷ayà bila÷àyitvàdànåpo'nåpasaü÷rayàt ..
     jale nivàsàjjalajà jale caryàjjalecaràþ .
     sthalajà jàïgalàþ proktà mçgà jaïgalacàriõaþ ..
     vikãrya viùkirà÷caiva pratudya pratudàstathà .
     yoniraùñavidhà hyeùàü màüsànàü saüprakãrtità ..>%
     %<prasahà bhå÷ayànåpavàrijà vàricàriõaþ .
     guråùõamadhuràþ snigdhà vàtaghnàþ ÷ukravardhanàþ ..
     làvàdyo vaiùkiro vargaþ pratudà jàïgalà mçgàþ .
     laghavaþ ÷ãtamadhuràþ sakaùàyà hità nçõàm ..>% atha bhàüsayåùaguõàþ .
     %<raso màüsasya cakùuùyo vçü haõaþ pràõavardhanaþ .
     vçùyo vàtavikàraghnaþ smçtyojaþsvaravardhanaþ .
     bhagnavi÷liùñasandhãnàü kùatànàü vraõinàü hitaþ ..>% atha tailapakvamàüsaguõàþ .
     %<màüsaü yattalasaüsiddhvaü vãryoùõaü pittalaü kañu .
     agnisandãpanaü rucyaü dçùñinut puùñinudguru ..>% ghçtapakvamàüsaguõàþ .
     %<màüsantu ghçtasaüsiddhaü dçùñidaü puùñinullaghu .
     prãõanaü sarvadhàtånàü vi÷eùànmukha÷oùiõàm ..>% pari÷uùkapradigdhamàüsayorlakùaõaü guõà÷ca . màüsaü bahughçte bhçùñaü siktrà coùõàmbunà muhuþ . jãrakàdyaiþ samàyuktaü pari÷uùkaü taducyate .. pari÷uùkaü sthiraü snigdhaü harùaõaü prãõanaü guru . pittaghnaü balamedhàgnimàüsaujaþ÷ukravardhanam .. tadeva ghanatakràñhyaü pradigdhaü sattrijàtakam . pradigdhaü balamàüsàgnivardbanaü vàtapittajit .. ÷ålikàpakvamàüsaguõàþ .
     %<màüsantu ÷ålikàprotamaïgàreõa vipàcitam .
     j¤eyaü gurutaraü vçùyaü dãptàgnãnàü sadà hitam ..>% ve÷avàramàüsasya lakùaõaü guõà÷ca .
     %<nirasthi pi÷itaü piùñaü siddhaü guóaghçtànvitam .
     kçùõàmaricasaüyuktaü ve÷avàra iti smçtam ..
     ve÷avàro guruþ snigdho balopacayavardhanaþ .
     dravyeõa yena yeneha vya¤janaü matsyamàüsayoþ .
     tasya tasya tayo÷caitadguõadoùairvibhàvayet ..>% ekatra sarvamàüsabhakùaõadoùo yathà --
     %<ekatra sarvamàüsàni virudhyante parasparam ..>% màüsasya gurutvaü yathà --
     %<annàdaùñaguõaü piùñaü piùñàdaùñaguõaü payaþ .
     payaso'ùñaguõaü màüsaü màüsàdaùñaguõaü ghçtam .
     ghçtàdaùñaguõaü tailaü mardanànna ca bhakùaõàt ..>% iti ràjavallabhaþ .. varjanãyamàüsàni yathà --
     %<kravyàdapakùidàtyåha÷ukamàüsàni varjayet .
     sàrasaika÷aphàn haüsàn balàkàvakañiññibhàn ..
     kuraraü jàlapàda¤ca kha¤jarãñamçgadbijàn .
     càsàn màtsyàn raktapàdàn jagdhvà vai kàmato naraþ ..
     bandhuraü kàmato jagdhvà sopavàsastryahaü vaset .>% iti gàruóe 96 adhyàyaþ .. màüsabhakùaõe doùo yathà --
     %<lobhàt svabhakùaõàrthàya jãvinaü hanti yo naraþ .
     majjàkuõóe vaset so'pi tadbhojã lakùavarùakam ..
     tato bhavet sa ÷a÷ako mãna÷ca saptajanmasu .
     tçõàdaya÷ca karmabhyastataþ ÷uddhiü labheddhruvam ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 27 adhyàyaþ .. api ca .
     %<balàkaü haüsadàtyåhaü kalaviïkaü ÷ukaü tathà .
     kurara¤ca cakora¤ca jàlapàda¤ca kokilam ..
     càùa¤ca kha¤jarãña¤ca ÷yenaü gçdhraü tathaiva ca .
     ulåkaü cakravàka¤ca bhàùaü pàràvatantvapi ..
     kapotaü ñiñika¤caiva gràmañiññibhameva ca .
     siühavyàghra¤ca màrjàraü ÷vànaü ÷åkarameva ca ..
     ÷çgàlaü markaña¤caiva gardabha¤ca na bhakùayet .
     na bhakùayet sarvamçgàn pakùiõo'nyàn vanecaràn ..
     jalecaràn sthalecaràn pràõina÷cati dhàraõà ..>% iti kårmapuràõe upavibhàge 16 adhyàyaþ .. anyacca .
     %<nàdyàdavidhinà màüsaü vidhij¤o nàpadi dbijaþ .
     jagdhvà hyavidhinà màüsaü pretya tairadyate'va÷aþ ..
     na tàdç÷aü bhavatyeno mçgahanturdhanàrthinaþ .
     yàdç÷aü bhavati pretya vçthàmàüsàni khàdataþ ..
     kuryàdghçtapa÷uü sàïgaü kuryàt piùñapa÷uü tathà .
     na tveva tu vçthà hantuü pa÷umicchet kadàcana ..
     yàvanti pa÷uromàõi tàvatkçtvo ha màraõam .
     vçthàpa÷ughnaþ pràpnoti pretya janmani janmani ..
     nàkçtvà pràõinàü hiüsàü màüsamutpadyate kvacit .
     na ca pràõivadhaþ svargyastasmànmàüsaü vivarjayet ..
     samutpatti¤ca màüsasya vadhabandhau ca dehinàm .
     prasamãkùya nivarteta sarvamàüsasya bhakùaõàt ..
     na bhakùayati yo màüsaü vidhiü hitvà pi÷àcavat .
     sa lokapriyatàü yàti vyàdhibhi÷ca na pãóyate ..
     svamàüsaü paramàüsena yo vardhayitumicchati .
     anabhyarcya pitén devàn tato'nyo nàstyapuõyakçt ..
     varùe varùe'÷vamedhena yo yajeta ÷ataü samàþ .
     màüsàni ca na khàdedyastayoþ puõyaphalaü samam ..
     phalamålà÷anairmedhyairmunyannànà¤ca bhojanaiþ .
     na tatphalamavàpnoti yanmàüsaparivarjanàt ..
     màüsabhakùayitàmutra yasya màüsamihàdmyaham .
     etanmàüsasya màüsatvaü pravadanti manãùiõaþ ..
     yo yasya màüsama÷nàti sa tanmàüsàda ucyate .
     matsyàdaþ sarvamàüsàdastasmànmatsyàn vivarjayet ..>% iti mànave 5 adhyàyaþ .. anyacca . ÷rãbhàgavatapa¤camaskandhagadyam . %<ye tviha vai puruùàþ puruùamedhena yajante . yà÷ca striyo nçpa÷ån khàdanti tàü÷ca tà÷ca te pa÷avo iha nihatà yamasadane yàtayanto rakùogaõàþ . ÷aunikà iva sudhitinà vadàyàsçka pibantãti ..>% brahmapuràõam .
     %<pa÷ostu màryamàõasya na màüsaü gràhayet kvacit .
     pçùñhamàüsaü garbha÷ayyàü ÷uùkamàüsamathàpi và ..>% mahàbhàratam .
     %<rogàrto'bhyarthito vàpi yo màüsaü nàttyalolupaþ .
     phalamàpnotyayatnena so'÷vamedha÷atasya ca ..>% nandipuràõam .
     %<ya÷copade÷aü kurute parasya tu mahàtmanaþ .
     màüsasya varjanaphalaü so'màüsàdaphalaü labhet ..>% bhaviùyapuràõam .
     %<àmiùaü rakta÷àka¤ca yo bhuïkte ca raverdine .
     saptajanma bhavet kuùñhã daridra÷copajàyate ..>% viùõupuràõam .
     %<caturda÷yaùñamã caiva amàvàsyàtha pårõimà .
     parvàõyetàni ràjendra ! ravisaükràntireva ca ..
     strãtailamàüsasaübhogã parvasveteùu vai pumàn .
     viõmåtrabhojanaü nàma prayàti narakaü mçtaþ ..>% iti tithyàditattvam .. atha màüsabhakùaõavidhiþ .
     %<÷ràddhe devàn pitén pràrcya khàdan màüsaü na doùabhàk .
     vaset sa narake ghore dinàni pa÷uromabhiþ ..
     sammitàni duràcàro yo hantyavidhinà pa÷ån .
     màüsaü saütyajya saüpràpya kàmàn yàti tato harim ..>% iti gàruóe 96 adhyàyaþ .. api ca .
     %<godhà kårmaþ ÷a÷aþ khaógã ÷alyaka÷ceti sattamàþ .
     bhakùyàn pa¤canakhànnityaü manuràha prajàpatiþ ..
     matsyàn sa÷alkàn bhu¤jãta màüsaü rauravameva ca .
     navedya devatàbhya÷ca bràhmaõebhya÷ca nànyathà ..
     màyåraü taittira¤caiva kapota¤ca kapi¤jalam .
     vàrdhãnasaü vakaü bhakùyaü nãlahaüsaü paràjitàþ ..
     sapharaþ siühatuõóa÷ca tathà pàñhãnarohitau .
     matsyàstvete samuddiùñà bhakùaõàya tapodhanaiþ ..
     prokùitaü bhakùayedeùàü màüsa¤ca dbijakàmyayà .
     yathàvidhiniyukta÷ca pràõànàmapi càtyaye ..
     bhakùayannapi màüsàni ÷eùabhojã na lipyate .
     auùadhàrthama÷aktau và niyogàdyaj¤akàraõàt ..
     àmantritastu yaþ ÷ràddhe daive và màüsamutsçjet .
     yàyanti pa÷uromàõi tàvato narakàn vrajet ..
     iti kårmapuràõe upavibhàge 16 adhyàyaþ ..
     api ca .
     màüsasyàtaþ pravakùyàmi vidhiü bhakùaõavarjane .
     prokùitaü bhakùayenmàüsaü bràhmaõànà¤ca kàmyayà ..
     yathàvidhiniyukta÷cu pràõànàmeva càtyaye .
     pràõasthànnamidaü sarvaü prajàpatirakalpayat ..
     sthàvaraü jaïgama¤caiva sarvaü pràõasya bhojanam .
     caràõàmannamacarà daüùñriõàmapyadaüùñriõaþ ..
     ahastà÷ca sahastànàü ÷åràõà¤caiva bhãravaþ .
     nàttà duùyatyadannàdyàn pràõino'hanyahanyapi ..
     dhàtraiva sçùñà hyàdyà÷ca pràõinottàra eva ca .
     yaj¤àya jagdhirmàüsasyetyeùa daivo vidhiþ smçtaþ ..
     ato'nyathà pravçttistu ràkùaso vidhirucyate .
     krãtvà svayaü vàpyutpàdya paropakçtameva và .
     devàn piténarcayitvà khàdan màüsaü na duùyati ..
     niyuktastu yathànyàyaü yo màüsaü nàtti mànavaþ .
     sa pretya pa÷utàü yàti sambhavànekaviü÷atim ..
     na màüsabhakùaõe doùo na madye na ca maithune .
     pravçttireùà bhåtànàü nivçttistu mahàphalà ..>% iti mànave 5 adhyàyaþ .. * .. devãpuràõam .
     %<aùñamoü samupoùyaiva navamyàmapare'hani .
     matsyamàüsopahàreõa dadyànnaivedyamuttamam .
     tenaiva vidhinànnantu svayaü bhu¤jãta nànyathà ..>% yàj¤avalkyaþ .
     %<pràõàtyaye tathà ÷ràddhe prokùitaü dbijakàmyayà .
     devàn pitén samabhyarcya khàdan màüsaü na doùabhàk ..>% yamaþ .
     %<bhakùayet prokùitaü màüsaü sakçt bràhmaõakàmyayà .
     daive niyuktaþ ÷ràddhe và niyame ca vivarjayet ..>% iti tithyàditattvam .. * .. bhàktàmiùaü yathà --
     %<govarjyamàmiùaü kùãraü phale jambãramàmiùam .
     àmiùaü rakta÷àka¤ca sarva¤ca dagdhamàmiùam ..>% govarjyamàmiùaü kùãramityatra patràõàmàmiùaü parõamiti ca pàñhaþ . iti karmalocanaþ .. (asyotpattiryathà --
     %<rasàdraktaü tato màüsaü màüsàn medaþ prajàyate ..>% iti su÷rute såtrasthàne 14 adhyàye ..)

#<màüsaþ>#, puü, (mana + saþ . dãrgha÷ca .) kàlaþ . kãñaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (varõasaïkarajàti vi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 48 . 22 .
     %<caturo bhàgadhã såte krårànmàyopajãvinaþ .
     màüsaü svàdukaraü kùaudraü saugandhamiti vi÷rutam ..>%)

#<màüsakàri>#, klã, (màüsaü karotãti . kç + õiniþ .) raktam . iti hemacandraþ . 3 . 286 ..

#<màüsacchadà>#, strã, (màüsa iva chadaþ parõamasyàþ . taduparilomotpatterasyàstathàtvam .) màüsarohiõãvi÷eùaþ . tatparyàyaþ . màüsã 2 màüsarohã 3 rasàyanã 4 sulomà 5 lomakariõã 6 . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<màüsajaü>#, klã, (màüsàjjàyate iti . jan + óaþ .) medaþ . iti hemacandraþ . 3 . 188 .. (màüsajàte, tri ..)

#<màüsatejaþ>#, [s] klã, (màüsàt tejo'sya .) medaþ . iti hemacandraþ . 3 . 188 ..

#<màüsadalanaþ>#, puü, (màüsaü plãhàtmakaü dalati kç÷ãkarotãti . dala + lyuþ .) plãhaghnavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<màüsadràvã>#, [n] puü, (màüsaü dràvayati ÷ithilãkarotãti . dru + õic + õiniþ .) amlavetasaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (vi÷eùo'syàmlavetasa÷abde draùñavyaþ ..)

#<màüsapacanaü>#, klã, (màüsasya pacanam .) màüsapàkaþ . tasya råpàntaraü màüspàkaþ . iti vyàkaraõam ..

#<màüsape÷ã>#, strã, (màüsasya pe÷ã .) garbhasthàvayavavi÷eùaþ . yathà --
     %<vudvudaþ saptaràtreõa màüsape÷ã bhavettataþ .
     dvisaptàhàt bhavet pe÷ã raktamàüsacità dçóhà ..
     bãjasyaivàïkuràþ pe÷yaþ pa¤caviü÷atiràtrataþ ..>% iti sukhabodhaþ .. * .. atha màüsasya pe÷ãràha . yathàrthamuùmaõà yukto vàyuþ ÷rotàüsi dàrayet . anupravi÷ya pi÷itaü pe÷ãrvibhajate tathà .. yathàrthaü yathàprayojanam .. * .. màüsape÷ãnàü saükhyàmàha .
     %<màüsape÷yaþ samàkhyàtà nçõàü pa¤ca÷atàni ca .
     tàsàü ÷atàni catvàri ÷àkhàsu kathitànyatha ..
     koùñhe ùaóuttarà ùaùñiþ kathità munipuïgavaiþ .
     grãvàyà årdhvagàstàstu catustriü÷at prakãrtitàþ ..>% tàþ ÷àkhàgatàþ pràha . ekaikasyàü pàdàïgulyàü tisrastisrastàþ pa¤cada÷a 15 pàdàgre da÷a 10 pàdoparikårcasanniviùñà da÷a 10 gulphatalayorda÷a 10 gulphajànunoþ antare viü÷atiþ 20 jànuni pa¤ca 5 årau viü÷atiþ 20 vaükùaõe da÷a 10 evamekasmin sakthini ÷atam 100 bhavanti . etenetarasakthibàhå ca vyàkhyàtau .. atha koùñhagatàþ pràha . gude tisraþ ÷ephasyekà 1 sevanyàmekà 1 vçùaõayordve 2 sphicoþ pa¤ca pa¤ca 5 . 5 vastimårdhani dbe 2 udare pa¤ca 5 nàbhau ekà 1 pçùñhordhasanniviùñà ubhayataþ pa¤ca pa¤ca dãrghàþ 5 . 5 pàr÷vayoþ ùañ 6 vakùasi da÷a 10 akùakàüsau prati samantàt sapta 7 . akùakau aüsuyà iti loke . aüsau skandhau . hçdi dve 2 yakçti dve 2 plãhni dve 2 uõóuke dve 2 .. * .. atha grãvordhvagà àha . grãvàyàü catasraþ 4 hanvoraùñau 8 kaõñhamaõau ghaõñikàyàmiti yàvat ekà 1 gale ekà 1 tàluni dbe 2 jihvàyàmekà 1 oùñhayordve 2 nàsàyàü dve lalàñe catasraþ 4 ÷irasyekà 1 evaü màüsape÷yaþ pa¤ca÷atàni bhavanti .. * ..
     %<strãõàmapi bhavantyetàþ kintu viü÷atiruttaràþ .
     garbhà÷aye garbhamàrge yonau ca stanayorapi ..>% etàþ pa¤ca÷atàni màüsape÷yaþ . adhikà viü÷atiryathà . garbhà÷aye tisraþ 3 garbhacchidrasaüsthitàþ . ÷ukràrtavaprave÷inyàü tisraþ 3 yonàvabhyantarato mukhà÷rite prasçte dbe 2 yonàveva bahirnirgatasrotaþpàr÷vadvayasthite vartale yonikarõika iti yàvat dve 2 stanayoþ pa¤ca pa¤ca 5 . 5 . yauvane tàsàü vçddhirbhavati .
     %<puüsàü pe÷yaþ purastàt yàþ proktà mehanasuùkajàþ .
     strãõàmàvçtya tiùñhanti phalamantargataü hi tàþ ..>% asyàyamarthaþ . puüsàü mehanasuùkayo÷ca yà÷cisro màüsape÷yaþ pårbamuktàstàþ strãõàü mehanamuùkàbhàvàt phalaü garbhà÷ayaü àvçtya tiùñhanti . gayadàsastvàsa . strãõàü màüsape÷yastribhirhãnàni pa¤ca÷atàni . tathà ca bhojaþ . pa¤cape÷ã÷atànyeva strãvarjaü viddhi bhåmipa ! . ata÷ca tisro hãyante strãõàü ÷ephasi muùkayoþ .. atha màüsape÷ãnàü karmàõyàha .
     %<÷iràsnàyvasthiparvàõi sandhayastu ÷arãriõàm .
     pe÷ãbhiþ sahitànyeva balavanti bhavanti hi ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 115 . 12 .
     %<tato jaj¤e màüsape÷ã lohàùñhãleva saühatà ..>%)

#<màüsaphalà>#, strã, (màüsamiva phalamasyàþ .) vàrtàkã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<màüsabhakùaþ>#, tri, (màüsaü bhakùayatãti . bhakùa + %<karmaõyaõa .>% 3 . 2 . 4 . ityaõ .) màüsabhakùaõakartà . màüsaü bhakùayatãti óhàt ùaõõiti kartari ùaõpratyayena niùpannaþ .. (dànavavi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e bhaviùyaparvaõi . 232 . 9 .
     %<màüsapo màüsabhakùa÷ca vegavàn ketumà¤chiviþ ..>%)

#<màüsamàsà>#, strã, màùaparõã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<màüsarohiõã>#, strã, (màüsaü ropayatãti . ruha + õic + õiniþ . ïãp . na puk .) sugandhidravyabhedaþ . tatparyàyaþ . agniruhà 2 vçttà 3 carmakaùà 4 vasà 5 vikaùà 6 màüsarohã 7 . asyà guõàþ . vçùyatvam . sàrakatvam . doùatrayanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (tathàcàsyàþ paryàyo guõà÷ca .
     %<màüsarohiõyatiruhà vçttà carmakarã kç÷à .
     prahàravallã vika÷à vãravatyapi kathyate ..
     syànmàüsarohiõã vçùyà sarà doùatrayàpahà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<màüsalaü>#, klã, (màüsaü tadbat puùñikaro guõo'styasyàsmin và . màüsa + %<sidhmàdibhya÷ca .>% 5 . 2 . 97 . iti lac .) kàvyasya gauóãrãtyantargatasya ojoguõasyàïgavi÷eùaþ . yathà --
     %<ojaþ samàsabhåyastvaü màüsalaü padaóambaram ..>% iti kàvyacandrikà ..

#<màüsalaþ>#, tri, (ati÷ayamàüsamastyasyeti . màüsa + %<sidhmàdibhya÷ca .>% 5 . 2 . 57 . iti lac .) balavàn . ityamaraþ . 3 . 6 . 44 . sthålaþ . yathà, gàruóe 66 adhyàye .
     %<nisvà÷ca bahurekhàþ syurnirdravyà÷civukaiþ kç÷aiþ .
     màüsalai÷ca dhanopetairavakrairadharairnçpàþ ..>% (màüsayuktaþ . yathà, bçhatsaühitàyàm . 68 . 28 .
     %<hçdayaü samunnataü pçthu na vepanaü màüsala¤ca nçpatãnàm ..>% atibahulaþ . yathà, naiùadhe . 9 . 27 .
     %<hradasya haüsàvalimàüsala÷riyo balàkayeva prabalà vióambanà ..>%)

#<màüsalaphalà>#, strã, (màüsalaü phalamasyàþ .) vçntàkã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<màüsavikrayã>#, [n] tri, (màüsavikrayo'syàstãti . màüsavikrayeõa jãvati veti iniþ .) àmiùavikrayakartà . iti halàyudhaþ .. tatparyàyaþ . vaitaüsikaþ 2 kauñikaþ 3 màüsikaþ 4 . ityamaraþ . 2 . 10 . 14 .. ÷aunikaþ 5 . iti jañàdharaþ .. kauñakikaþ 6 . iti ÷abdaratnàbalã .. (yathà manau . 3 . 151 .
     %<cikitsakàn devalakàn màüsavikrayiõastathà .
     vipaõena ca jãvanto varjyàþ syurhavyakavyayoþ ..>%)

@<[Page 3,685b]>@
#<màüsasàraþ>#, puü, (màüsasya sàraþ .) medaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (màüseùvapi sàro balaü yasya . sabalasthålakàyaþ . yathà, bçhatsaühitàyàm . 68 . 100 .
     %<upacitadeho vidbàn dhanã suråpa÷ca màüsasàro yaþ .
     saïghàta iti ca su÷liùñasandhitàsukhabhujo j¤eyàþ ..>%)

#<màüsasnehaþ>#, puü, (màüsànàü snehaþ .) medaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<màüsahàsà>#, strã, (màüsena hàsaþ prakà÷o yasyàþ .) carma . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<màüsàùñakà>#, strã, (màüsena sampàdyà aùñakà . màüsapradhànà aùñakà và .) gauõacàndramàghakçùõàùñamã . tatra màüsopakaraõaka÷ràddhamàba÷yakam . yathà . athàùñakà÷ràddham .
     %<pitryadànàya måle syuraùñakàstisra eva ca .
     kçùõapakùe variùñhà hi pårbà caindrã vibhàvyate ..
     pràjàpatyà dvitãyà syàt tçtãyà vai÷vadevakã .
     àdyà påpaiþ sadà kàryà màüsairanyà bhavettathà ..
     ÷àkaiþ kàryà tçtãyà syàdeùa dravyagato vidhiþ ..>% måle pradhànasthàne . amàvàsyà hi ÷ràddhasya pradhànakàlaþ tadvaditi yàvat . aindrã sàgnerindradevatàkayàgasambandhàt . evaü pràjàpatyà vai÷vadevakã ca . màüsaiþ pa÷oþ . tathà ca gobhilaþ . yadyuvàlpatarasaübhàraþ syàt tadà pa÷unaiva kuryàditi . yadyuveti nipàtasamudàyo yadyarthe . pa÷urapi chàga eva . chàgo'nàde÷e pa÷uriti gotamàt . na ca taiùyà årdhaü aùñamyàü gauriti gobhilasåtreõa gavopade÷àt kathamanupadiùñatvamiti vàcyam . tadasambhave pa÷unetyanena yaþ pa÷urupadiùñastasya vi÷eùato'nupadiùñatvàt . vastutastu harivaü÷e mçgo'pi vihitaþ .
     %<ikùvàkustu vikukùiü vai aùñakàyàmathàdi÷at .
     màüsamànaya ÷ràddhàya mçgaü hatvà mahàbala ! ..>% ityàdinà mçgamàüsabodhanàt .. pa÷vabhàve sthàlãpàkena . yathà, gobhilaþ . api và sthàlãpàkaü kurvãteti . tadvidhànantu .
     %<sthàlãpàkaü pa÷usthàne kuryàdyadyànukalpikam .
     ÷rapayettaü savatsàyàstaruõyà goþ payasyanu ..>% iti chandogapari÷iùñãyaü gràhyam .. anviti odanacaroþ pa÷càt . ataeva .
     %<pitaraþ spçhayantyannamaùñakàsu maghàsu ca .
     tasmàddadyàt sadà yukto vidvatmu bràhmaõeùu ca ..>% iti ÷àtàtapenoktam .. tasmàdannaü pradhànaü påpàdikantu upakaraõatvena ÷aktànàmàva÷yakaü sadeti ÷ravaõàt . iti ÷ràddhatattvam ..

#<màüsikaþ>#, puü, (màüsàya prabhavati %<tasmai prabhavati santàpàdibhyaþ .>% 5 . 1 . 101 . iti . màüsa + ñha¤ . màüsena jãvatãti ñha¤ và . màüsaü paõyamasya . %<tadasya paõyam .>% 4 . 4 . 51 . iti ñhak và . athavà, màüsaü niyuktamasmai dãyate . iti %<÷ràvaõàmàüsaudanàññiñhan .>% 4 . 4 . 67 . iti ñiñhan .) màüsavikrayã . ityamaraþ . 2 . 10 . 14 ..

#<màüsinã>#, strã, (màüsavat padàrtho'syàmastãti . iniþ . ïãp .) jañàmàüsã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<màüsã>#, strã, (màüsavat padàrtho'styàsyàmiti . màüsa + ar÷aàditvàdac . gauràditvàt ïãù .) jañàmàüsã . kakkolã . iti medinã . se, 8 . màüsacchadà . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<naladaü nandinã peùã màüsã kçùõajañà jañã ..>%)

#<màüseùñà>#, strã, (màüsamiùñaü priyamasyàþ .) valgulà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<màkandaþ>#, puü, (màtãti . mà + kvip . màþ parimitaþ sughañitaþ kanda iva phalamasya .) àmravçkùaþ . iti medinã . de, 38 .. (yathà, gãtagovinde .
     %<màkabda ! kranda kàntàdhara ! dharaõitalaü gaccha yacchanti yàvad bhàvaü ÷çïgàrasàrasvatamiha jayadevasya viùvagvacàüsi ..>% tathàsya paryàyaþ .
     %<àmraþ prokto rasàla÷ca sahakàro'tisaurabhaþ .
     kàmàïgo madhudåta÷ca màkandaþ pikàvallabhaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<màkandã>#, strã, (màkanda + ïãù .) àmalakã . nagarabhedaþ . iti medinã . de, 38 .. (yathà, mahàbhàrate . 5 . 72 . 15 .
     %<-- pa¤cagràmà vçtà mayà .
     avisthalaü vçkasthalaü màkandãü vàraõàvatam .
     avasàna¤ca govinda ! ka¤cidevàtra pa¤camam ..>%) pãtacandanam . iti ÷abdamàlà .. màdràõã iti màïganã iti ca hindã bhàùà . tatparyàyaþ . bahumålã 2 màdanã 3 gandhamålikà 4 . asyà guõàþ . kañutbam . tiktatvam . madhu, ratvam . dãpanatvam . rucyatvam . alpavàtakàritvam . pathyatvam . varùàsu na sitàdhikatva¤ca . ekà vi÷adamålã ca ÷yàmalà ca tathàparà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<màkarã>#, strã, (makarayuktà paurõamàsyatreti . makara + aõ + ïãù .) màgha÷uklasaptamã . atra snànàdividhiryathà . bhaviùye .
     %<såryagrahaõatulyà hi ÷uklà màghasya saptamã .
     aruõodayavelàyàü tasyàü snànaü mahàphalam ..
     màghe màsi site pakùe saptamã koñibhàskarà .
     dadyàt snànàrdhyadànàbhyàmàyuràrogyasampadaþ ..
     aruõodayavelàyàü ÷uklà màghasya saptamã .
     gaïgàyàü yadi labhyeta såryagraha÷ataiþ samàþ ..>% koñibhàskarà koñisaptamãtulyà saptamyà bhàskaradevatàkatvàt . såryagrahaõaphalaü snànajam . sannihite buddhirantaraïgetinyàyàt . tena bahu÷atasåryagrahaõakàlãnagaïgàsnànajanyaphalasamaphalamatra j¤eyam .. * .. snànaparipàñã màha kçtyakalpalatàyàü viùõuþ . saptavadarapatràõi saptàrkapatràõi ca ÷irasi nidhàya --
     %<oü yadyajjanmakçtaü pàpaü mayà saptasu janmasu .
     tanme roka¤ca ÷oka¤ca màkarã hantu saptamã ..>% ityuccàrya snàyàditi ÷eùaþ . rokaü chidram . tithikçtyasya paurõamàsyantamàsàïgatvàt màkarãpadaü makaràrkàrabdhacàndramàsãyatithiparam . tithikçtye ca kçùõàdiü vrate ÷uklàdimeva ca . vivàhàdau ca sauràdiü màsaü kçtye vinirdi÷editi brahmapuràõàt manvantaràditvena tathà yuktatvàcca . yathà, matsyapuràõam .
     %<yasmànmanvantaràdau tu rathamàpurdivàkaràþ .
     màghamàsasya saptamyàü tasmàt sà rathasaptamã ..
     aruõodayavelàyàü tasyàü snànaü mahàphalam .>% ataeva nàrasiühe rathàkhyàyàmityuktam .. * .. arghyadànaparipàñã yathà --
     %<arkapatraiþ savadarairdårvàkùatasacandanaiþ .
     aùñàïgavidhinàcàryaü dadyàdàdityatuùñaye .
     aùñàïgamardhyamàpårya bhànormårdhni nivedayet ..
     arghyamantrastu .
     jananã sarvabhåtànàü saptamã saptasaptike .
     saptavyàhçtike devi namaste ravimaõóale ..
     praõàmamantrastu .
     saptasaptivaha prãta saptalokapradãpana .
     saptamyà¤ca namastubhyaü namo'nantàya vedhase ..>% iti tithyàditattvam .. * .. tasyàü såryamuddi÷ya rathayàtràphalaü yathà --
     %<màghamàsasya saptamyàü devaü ÷àmbapuraü naràþ .
     rathayàtràü prakurvanti sarvadvandvavivarjitàþ ..
     gacchanti tatpadaü ÷àntaü såryamaõóalabhedakam .
     etatte kathitaü devi ! sàmba÷àpasamudbhavam .
     pàpapra÷amanàkhyànaü mahàpàtakanà÷anam ..>% iti varàhapuràõam ..

#<màkùa>#, i spçhi . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) i màïkùati namadhyapàñhenaiveùñasiddhe idanubandho vedeùåccàraõabhedàrthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<màkùikaü>#, klã, (makùikàbhiþ kçtam . makùikà + %<saüj¤àyàm .>% 4 . 3 . 117 . iti ñhak .) madhu . ityamaraþ . 2 . 9 . 107 .. nãlavarõamadhyamamakùikàkçtatailavarõamadhu . asya guõàþ . kùaudràllaghutaratvam . råkùatvam . ÷reùñhatvam . ÷vàsàdiroge vi÷eùataþ pra÷astataratva¤ca . iti ràjavallamaþ .. dhàtuvi÷eùaþ . dhàtumàkhã iti hindãbhàùà . taddvividham . svarõamàkùikaü raupyamàkùika¤ca . tatparyàyaþ . màkùãkam 2 pãtakam 3 dhàtumàkùikam 4 tàpiccham 5 tàpyakam 6 tàpyam 7 àpãtam 8 pãtamàkùikam 9 àvartam 10 madhudhàtuþ 11 kùaudradhàtuþ 12 màkùikadhàtuþ 13 . iti ràjanirghaõñaþ .. kadambaþ 14 cakranàma 15 ajanàmakam 16 . iti hemacandraþ . 4 . 120 .. asya guõàþ . madhuratvam . tiktatvam . amlatvam . kaphabhramahçllàsamårchàrti÷vàsakàsaviùàpahatva¤ca .
     %<màkùikaü dvividhaü proktaü hemàhvaü tàramàkùikam .
     bhinnavarõavi÷eùatvàdrasavãryàdikaü pçthak ..
     tàrapàdàdike tàramàkùika¤ca pra÷asyate .
     dehe hemàbhakaü ÷astaü rogahçdbalapuùñidam ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<lekhano màkùiko dhàtuþ suvarõarajatadyutiþ .
     jaràjit pàõóurogaghnaþ kùayakuùñhajvaràpahaþ ..
     madhuro'mlaþ kañuþpàke ki¤ciduùõo'mçtopamaþ ..>% iti ka÷cidràjavallabhaþ .. (upadhàtuvi÷eùaþ . yathà, sukhabodhe .
     %<màkùikaü tutthitàbhre ca nãlà¤jana÷ilàlakàþ .
     rasaka¤ceti vij¤eyà ete saptopadhàtavaþ ..>%)

#<màkùikajaü>#, klã, (màkùikàt jàtam . jana + óaþ .) ÷ikthakam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<màkùikaphalaþ>#, puü, (màkùikavat madhuraü phalamasya .) madhunàlikerikaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<màkùikà÷rayaü>#, klã, (màkùikànàmà÷rayaþ . abhidhànàt klãvatvam .) ÷ikthakam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<màkùãkaü>#, klã, (makùikàbhiþ kçtamityaõ . nipàtàddãrghatvam .) madhu . iti ràjanirghaõñaþ .. (dhàtuvi÷epaþ . yathà, kathàsaritsàgare . 76 . 3 .
     %<màkùãkadhàtumadhupàradalohàcårõapathyà÷ilàjatuvióaïgaghçtàni yo'dyàt .
     saikàni viü÷atirahàni jarànvito'pi so'÷ãtiko'pi ramayatyavalàü yuveva ..>%)

#<màkùãka÷arkarà>#, strã, (màkùãkakçtà ÷arkarà ÷àkapàrthivàdivat samàsaþ .) sitàkhaõóaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<màgadhaþ>#, puü, (magadhasya tadbaü÷asyàpatyam . %<dvya¤magadhakaliïgasåramasàdaõ .>% 4 . 1 . 170 . iti . aõ .) pàõisvanakaþ . iti mahàbhàratam .. vaü÷akrameõa mahattvavediràjàgrastutikàrã . tatparyàyaþ . madhukaþ 2 vandã 3 stutipàñhakaþ 4 . ityamarabharatau . 2 . 8 . 97 . tasyotpattiryathà -- tato'sya dakùiõaü hastaü mamanthuste tadà dvijàþ . mathyamàne ca tatràbhåt pçthurvaiõyaþ pratàpavàn .. tasya vai jàtamàtrasya yaj¤e paitàmahe ÷ubhe . såtaþ såtyàü samutpannaþ sautye'hani mahàmate ! .. tasminneva mahàyaj¤e jaj¤e pràj¤o'tha màgadhaþ . proktau tadà munivaraistàvubhau såtamàgadhau .. ståyatàmeùa nçpatiþ pçthurvaiõyaþ pratàpavàn . såtyàmiti såtirabhiùåtiþ abhiùåyate kaõóyate somo'syàmiti såtiþ somàbhiùavabhåmistasyàm . sautye'hani tasminneva dine . iti viùõupuràõe 1 aü÷e 41 adhyàyastaññãkà ca .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 48 . 12 .
     %<vandã tu jàyate vai÷yànmàgadho vàkyajãvanaþ .>%) varõasaïkarajàtivi÷eùaþ . (yathà, mànave . 10 . 11 .
     %<kùattriyàdviprakanyàyàü såto bhavati jàtitaþ .
     vai÷yànmàgadhavaidehau ràjavipràïganàsutau ..>%) sa tu kùattriyàyàü vai÷yàjjàtaþ . bhàñ iti khyàtaþ . magadheùu bhavo màgadhaþ ùõaþ ityamarabharatau . 2 . 10 . 2 . jaràsandharàjaþ . tathà --
     %<màgadho na ca hantavyo bhåyaþ kartà balodyamam .>% iti ÷rãbhàgavate 10 skandhaþ .. ÷uklajãrakaþ . magadhade÷odbhave tri . iti medinã . me, 34 .. (yathà, mahàbhàrate . 6 . 9 . 49 .
     %<andhrà÷ca bahavo ràjannantargiryàstathaiva ca .
     bahirgiryàïgamaladà màgadhà màlavàjjañàþ ..>%)

#<màgadhàdevã>#, strã, ràdhikà . yathà --
     %<tàsàntu màgadhàdevã taptacàmãkaraprabhà .
     vçndàvane÷varã ràdhà nàmnà dhàtvarthakàraõàt ..>% iti pàdme pàtàlakhaõóe 9 adhyàya÷lokàrdhadbayam ..

#<màgadhã>#, strã, (màgadhe jàtà . magadha + aõ, ïãù .) yåthikà . pippalã . ityamaramedinãkarau . dhe, . 34 . 2 . 4 . 96 . (yathàsyàþ paryàyaþ .
     %<pippalã ca palà÷auõóã vaidehã màgadhãkaõà .
     kçùõopakulyà magadhã kolàsyàttikta taõóulà ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..) truñiþ . gujaràñã elàci iti bhàùà . iti ÷abdacandrikà .. ÷arkarà . iti jañàdharaþ .. bhàùàvi÷eùaþ . iti hemacandraþ .. yathà ca sàhityadarpaõe . 6 . 160 .
     %<atroktà màgadhã bhàùà ràjàntaþpuracàriõàm ..>% (tadde÷abhave, tri . yathà, mahàbhàrate . 1 . 95 . 41 . ana÷và khalu màgadhãmupayeme amçtàü nàma tasyàmasya jaj¤e parãkùit ..)

#<màghaþ>#, puü, ÷rãdattakasånu÷i÷upàlavadhamahàkàvyakartà . iti tadgrantha÷eùapuùpikà .. svanàmakhyàtamahàkàvyam . yathà -- puùpeùu jàtã nagareùu kà¤cã nàrãùu rambhà puruùeùu viùõuþ . nadãùu gaïgà nçpatau ca ràmaþ kàvyeùu màghaþ kavikàlidàsaþ .. iti pràcãnàþ .. vai÷àkhàdidvàda÷amàsàntargatada÷amamàsaþ . maghàyuktà paurõamàsã yatra màse saþ .. tatparyàyaþ . tapàþ 2 . ityamaraþ . 4 . 1 . 4 . 15 .. sa ca trividhaþ . makarastharavyàrabdha÷uklapratipadàdidar÷ànto mukhyacàndraþ 1 . kçùõapratipadàdipaurõamàsyanto gauõacàndraþ 2 . makarastharavikaþ sauraþ 3 . iti malamàsatattvãyalikhanasvarasàt .. tatra jàtaphalam .
     %<vidyàvinãtaþ svakulapradhànaþ sadà sadàcàrayutaþ pravãõaþ .
     yogànurakto viùayeùvasakto màghe'tha màse maghavànive÷aþ ..>% iti koùñhãpradãpaþ .. * .. atha, màghakçtyam . pàdme .
     %<svargaloke ciraü vàso yeùàü manasi vartate .
     yatra kvàpi jale taistu snàtavyaü mçgabhàskare ..>% mçgo mçgàsyatvena makaraþ . tatsthe bhàskare . tatra saïkalpaþ . aruõodayakàle jale majjanaü kçtvà àcamya uttaràbhimukhaþ oü tat sadityuccàrya ku÷akusumatilajalànyàdàya omadya màghe màsi amukapakùe amukatithàvàrabhya makarastharaviü yàvat pratyahamamukagotro'mukadeva÷armà svargaloke cirakàlavàsakàmo viùõuprãtikàmo và pràtaþsnànamahaü kariùpe iti saükalpya gaïgàvyatiriktajalamàtre'pi snànaü kartavyam . pratidinasaïkalpe tu àrabhya makarastharaviü yàvat pratyahamiti na vaktavyaü kintu màsyanantaraü makarasthe ravàvityadhikaü vaktavyam . càndrasnànavàkyantu vai÷àkhakçtye'nusandheyam . tatra saïkalpaü kçtvà yathoktavidhinà snàneti kartavyatàü vidhàya --
     %<oü duþkhadàridryanà÷àya ÷rãviùõostoùaõàya ca .
     pràtaþsnànaü karomyadya màghe pàpapraõà÷anam ..
     makarasthe ravau màghe govindàcyuta màdhava .
     snànenànena me deva ! yathoktaphalado bhava ..>% ityuccàrya snàyàt . tato vàsudevaü hariü kçùõaü ÷rãdhara¤ca smarettataþ ..
     %<oü divàkara jagannàtha prabhàkara namo'stu te .
     paripårõaü kuruùvedaü màghasnànaü mahàvratam ..>% càndrasnàne makaràrkàspaùñakàle makarasthe ravàvityasya na pàñhaþ . asamavetàrthatvàt . tãrthe tu .
     %<màghamàsamimaü puõyaü snàmyahaü deva màdhava .
     tãrthasyàsya jale nityaü prasãda bhagavan hare ..>% iti pañhitvà duþkhadàridryanà÷àyetyàdikaü pañhitavyam . gaïgàyàntu padmapuràõe .
     %<dine dine sahasrantu suvarõànàü vi÷àmpate ! .
     tena dattaü hi gaïgàyàü yo màghe snàti màdhava ..>% mànava iti kvacit pàñhaþ . ekadà saïkalpe tu pratidinasahasrasuvarõadànajanyaphalasamaphalapràptikàmaþ ÷rãviùõuprãtikàmo và màghamàsaü yàvat pratyahaü gaïgàyàü pràtaþsnànamahaü kariùye . iti vàkye vi÷eùaþ . pratidinasaükalpe tu sahasrasuvarõadànajanyaphalasamaphalapràptikàmo viùõuprãtikàmo và gaïgàyàü pràtaþsnànamahaü kariùye iti yathoktavidhinà snànetikartavyatàü vidhàya .
     %<oü màghamàsamimaü puõyaü snàmyahaü deva màdhava .
     tãrthasyàsya jale nityaü prasãda bhagavan hare ..
     duþkhadàridryanà÷àya ÷rãviùõostoùaõàya ca .
     pràtaþsnànaü karomyadya màghe pàpapraõà÷anam ..
     makarasthe ravau màghe govindàcyuta màdhaba .
     snànenànena me deva yathoktaphalado bhava ..>% iti pañhitvà snàyàt . tataþ vàsudevaü hariü kçùõaü ÷rãdhara¤ca smarettataþ ..
     %<divàkara jagannàtha prabhàkara namo'stu te .
     paripårõaü kuruùvedaü màghasnànaü mahàbratam ..>% iti pañhet .. * .. skandapuràõam .
     %<sampràpte makaràditye puõye puõyaprade ÷ubhe .
     kartavyo niyamaþ ka÷cidvrataråpã narottamaiþ ..>% tattatpuõyakàmaþ ÷rãviùõuprãtikàmo và iti vàkye vi÷eùaþ .. * .. pauùyàþ paurõamàsyà årdhvaü màghapaurõamàsãparyantaü madiràtulyatvànmålakaü na bhoktavyam .. * .. pauùyà årdhvaü màghakçùõàùñamyàü chàgamàüsena ÷ràddhaü kartavyam . màüsàbhàve pàyasopakaraõena . tadabhàve kevalànnena và ÷ràddhaü kartavyam .. * .. atha rañantãcaturda÷ã .
     %<màghe màsyasite pakùe rañantyàkhyacaturda÷ã .
     tasyàmudayavelàyàü snàtà nàvekùate yamam ..>% udayavelàyàü aruõodayavelàyàm .
     %<anarkàbhyudite kàle màghe kçùõacaturda÷ã .
     satàravyomakàle tu tasyàü snànaü mahàphalam ..
     snàtvà santarpya tu yamàn sarbapàpaiþ pramucyate .>% atra tithikçtyatvàdgauõacàndràdaraþ . tatrobhayadine aruõodayasatàrakàle muhårtànyånacaturda÷ãlàbhe pårbadine snànaü yamatarpaõa¤ca . ekadinamàtre tallàbhe taddine . màghasnànakàlàbhyantare tàdç÷acaturda÷ãlàbhe màghapràtaþsnàyinà tantreõa dvayaü kàryam . tatra oü tat sadadya màghe màsi kçùõe pakùe rañantyàü caturda÷yàü tithau aruõodayavelàyàü amukagotraþ ÷rãamukadeva÷armà yamàdar÷anakàmo gaïgàyàü snànamahaü kariùye iti saïkyalpya yathàvidhi snànaü pràguktaü caturda÷ayamatarpaõa¤ca kuryàt .. atha ÷rãpa¤camã .
     %<tatrobhayadine pårbàhõe pa¤camãlàbhe pårbadine lakùmãsarasvatyoþ påjanaü yugmàt . ekadinapràpte taddine . evaü ùaóvarùaü ÷uklapa¤camãvrate'pi .
     tata÷ca oü tat sadityuccàrya oü madyetyàdi lakùmãprãtikàmo lakùmãpåjanamahaü kariùye iti saïkalpya ÷àlagràme jale và påjayet . oü pà÷akùamàlikàmbhoja÷çõibhiryàmyasaumyayoþ .
     padmàsanasthàü dhyàyecca ÷riyaü trailokyamàtaram ..
     gauravarõàü suråpà¤ca sarvàlaïkàrabhåùitàm ..
     raukmapadmavyagrakaràü varadàü dakùiõena tu ..
     ityanena dhyàtvà etat pàdyaü oü lakùmyai namaþ .
     ityàdinà naivedyàntena påjayet .
     oü namaste sarvadevànàü varadàsi haripriye ! .
     yà gatistvatprapannànàü sà me bhåyàttvadarcanàt ..
     ityanena puùpà¤jalitrayeõa praõamet .. * ..>% oü tat sadityuccàrya omadyetyàdi sarasvatãprãtikàmaþ sarasvatãpåjanamahaü kariùye iti saïkalpya ÷àlagràme ghañàdisthajale và påjayet .
     %<oü taruõa÷akalamindorbibhratã ÷ubhrakàntiþ kucabharanamitàïgã sanniùaõõà sitàbje .
     nijakarakamalodyallekhanãpustaka÷rãþ sakalavibhavasiddhyai pàtu vàgdevatà naþ ..>% iti dhyàtvàvàhya etat pàdyaü oü sarasvatyai namaþ . ityàdinà naivedyàntena påjayet . tataþ
     %<oü bhadrakàlyai namo nityaü sarasvatyai namo nabhaþ .
     vedavedàïgavedàntavidyàsthànebhya eva ca svàhà ..>% iti brahmapuràõãyena puùpà¤jalinà triþ påjayet . matsyasåkte . sarasvatãü saüpåjya .
     %<oü yathà na devo bhagavàn brahmà lokapitàmahaþ .
     tvàü parityajya santiùñhettathà bhava varapradà ..
     vedàþ ÷àstràõi sarvàõi nçtyagãtàdika¤ca yat .
     na vihãnaü tvayà devi ! tathà me santu siddhayaþ ..
     lakùmãrmedhà dharà puùñirgaurã tuùñiþ prabhà dhçtiþ .
     etàbhiþ pàhi tanubhiraùñàbhirmàü sarasvati ! ..>% iti matsyapuràõãyaiþ pràrthya praõamet .. * .. bandhujãva¤ca droõa¤ca sarasvatyai na dàpayet . àcàràt pustaka¤ca påjayet . oü masyàdhàràya namaþ . iti masyàdhàraü påjayet . oü lekhanyai namaþ . iti lekhanãü påjayet .. * .. atha màghasaptamã . tatrobhayadine aruõodayakàle saptamãlàbhe pårbadine ekadine tallàbhe taddine . aruõodayakàle sàmànyajale oü adyetyàdiü såryagrahaõakàlãnagaïgàsnànajanyaphalasamaphalapràptikàma àyuràrogyasampatkàmo vàruõodayavelàyàü snànamahaü kariùye . iti saïkalpya yathàvidhi snàneti kartavyatàü vidhàya saptavadarapatràõi saptàrkapatràõi ca ÷irasi nidhàya .
     %<oü yadyajjanmakçtaü pàpaü mayà saptasu janmasu .
     tanme roka¤ca ÷oka¤ca màkarã hantu saptamã ..>% ityuccàrya snàyàt . tato yathàkàlaü saptavadarãphalàrkapatra÷àlitiladårvàkùatacandanayuktajalamàdàya omadyetyàdi àyuràrogyasampatkàmaþ ÷rãsåryàyàrghyamahaü dade . iti saïkalpya
     %<oü namo vivasvate brahman bhàsvate viùõu tejase jagatsavitre ÷ucaye savitre karmadàyine ..>% ityanantaram .
     %<oü jananã sarvabhåtànàü saptamã saptasaptike .
     saptavyàhçtike devi ! namaste ravimaõóale ..>% iti prañhitvà idamardhyaü ÷rãsåryàya nama ityarghyaü dattvà . oü saptasaptivaha prãta saptalokapradãpana . saptamyàü hi namastubhyaü namo'nantàya vedhase .. ityanena praõamet . ÷ådreõàpi snàne tåùõãü vidhànàt snànamantraü vinà arghyapraõàmamantràþ pàñhyàþ pauràõikatvàt . gaïgàyàntu bahu÷atasåryagrahaõakàlãnagaïgàsnànajanyaphalasamaphalapràptikàmo gaïgàyàü snànamahaü kariùye iti vàkye vi÷eùaþ . atràrdhyadànamaïgaü etat snànàdeva màghapràtaþsnànaü tantreõaiva sidhyati .. * .. atha vidhànasaptamãvratam . prathamato bràhmaõàn svastivàcya oü såryaþ soma ityàdi pañhitvà tàmràdipàtre ku÷atilajalànyàdàya oü tat sadityuccàrya omadya màghe màsi ÷ukle pakùe saptamyàntithàvàrabhya pratimàsãya÷uklasaptamyàü pauùasaptamãü yàvat àrogyasampatkàmo'bhãùñatattatphalakàmo và arkàgràdãtarabhojanavicchittividhànena saptamãvratamahaü kariùye iti saïkalpya saüyamapàraõasahitaü tattanmàsi tattanniyamaü kuryàt . tatra màghe arkàgramàtraü bhu¤jãta . phàlgune antarãkùagçhãtaü kapilàvióyavamàtrapramàõaü tadabhàve anyagomayamapãti . caitre marãcamekam . vai÷àkhe ki¤cijjalam . jyaiùñhe apakvakadalãphalamadhyakaõàmàtram . àùàóhe svacchàyadbiguõasamaye yavapramàõaü ku÷amålam . ÷ràvaõe naktaü kàle alpahaviùyaudanam . bhàdre ÷uddhopavàsaþ . à÷vene pa¤camàrdhayàme mayåràõóapramàõaü haviùyànnam . kàrtike ardhaprasçtimàtraü kapilàkùãraü tadabhàve kùàràntaram . màrga÷ãrùe pràïmukho vàyva÷anam . pauùe svalpaü ghçtam . tadanantara¤ca .
     %<bràhmaõànbhakùayet bhaktyà guóakùãraniràmiùaiþ .
     vipràya dakùiõà deyà vibhavasyànuråpataþ ..
     aùñamyàü pàraõaü kuryàt kañvamlarahitena ca .
     mudgamàùatilàdãni ghçta¤caiva vivarjayet ..
     ekasiddhaü bhakùyamuktamarkatantrànusàrataþ ..>% càndramàsavi÷eùollekhavat anantàdivratavatmalamàsetare tattu kartavyam .. * .. athàrogyasaptamã . tatra pårbavat saptamyàntithàvàrabhya aihikàrogya dhanadhànyapàralaukika÷ubhasthànapràptikàmaþ saüvatsaraü yàvat àrogyasaptamãvratamahaü kariùye iti saïkalpya pratimàsa÷uklasaptamyàü ÷àlagràme ghañàdisthajale và påjayet . raktàmbujàsanamiti dhyàtvà etat pàdyaü oü såryàya nama ityàdibhiþ saüpåjya .
     %<àditya bhàskara rave bhàno sårya divàkara .
     prabhàkara namaste'stu rogàdasmàn pramocaya ..>% iti triþpåjayet . evaü saüvatsare pårõe dakùiõàü dadyàt . bràhmaõàü÷ca bhojayet . vi÷eùamàsànudde÷àdamàvàsyàvratavat malamàse'pi kartavyam .. atha bhãùmàùñamã . aùñamyàü bràhmaõaþ pitçtarpaõaü kçtvà
     %<oü vaiyàghrapadyagotràya sàïkçtipravaràya ca .
     aputtràya dadàmyetat salilaü bhãùmavarmaõe ..>% iti pitçvat bhãùmaü tarpayet .. tataþ kçtà¤jaliþ .
     %<bhãùmaþ ÷àntanavo vãraþ satyavàdã jitendriyaþ .
     àbhiradbhiravàpnotu puttrapauttrocitàü kriyàm ..>% ityanena pràrthayet . kùattriyàdibhiþ pitçtarpaõàt pårbaü etat kartavyam .. * .. bhaimyàmekàda÷yàmupoùya dbàda÷yàü tilodbartanamàva÷yakaü kartavyam . snànatarpaõamahàdànabhojanàdi yathàlàbhaü kuryàt .. * .. màghapaurõamàsyàü yugàdyàtvena pàrvaõavidhinà ÷ràddhaü kartavyam . anantaphalakàmanayà snànadàna¤ca kartavyam . tasyàü dànapramàõantu tithitattve'nusandheyam .. iti kçtyatattvam .. * .. * .. atha màghasnànaphalam .
     %<bratadànaistapobhi÷ca na tathà prãyate hariþ .
     màghamajjanamàtreõa yathà prãõàti ke÷avaþ ..
     na samaü vidyate ki¤cit tejaþ saureõa tejasà .
     tadbat snànena màghasya na samàþ kratujàþ kriyàþ ..
     prãtaye vàsudevasya sarvapàpàdvimuktaye .
     màghasnànaü prakurvãta svargalàbhàya mànavaþ ..
     kiü rakùitena dehena supuùñena balãyasà .
     adhruveõà÷u heyena màghasnànaü vinà bhavet ..
     makarasthe ravau yo hi na snàtyanudite ravau .
     kathaü pàpaiþ prasucyeta kathaü sa tridivaü vrajet ..
     brahmahà hemahàrã ca suràpo gurutalpagaþ .
     màghasnàyã vipàpaþ syàttatsaü sargã ca pa¤camaþ ..
     upapàtakàni sarvàõi pàtakàni mahànti ca .
     bhasmãbhavanti sarvàõi màghasnàyini mànave ..
     pàvakà iva dãpyante màghasnàtà narottamàþ .
     vimuktàþ sarvapàpebhyo meghebhya iva candramàþ ..
     àrdraü ÷uùkaü laghu sthålaü vàïmanaþkarmabhiþ kçtam .
     màghasnànaü dahet sarvaü pàvakaþ samidho yathà ..
     pràmàdika¤ca yat pàpaü j¤ànàj¤ànakçta¤ca yat .
     snànamàtreõa tanna÷yet makarasthe divàkare ..
     niùpàpàstridivaü yànti pàpiùñhà yànti ÷uddhatàm .
     sandeho'tra na kartavyo màghasnàne naràdhipa ! ..
     sarve'dhikàriõo hyatra viùõubhaktau yathà nçpa ! .
     sarveùàü svargado màghaþ sarveùàü pàpanà÷anaþ ..
     etadeva paro mantro hyetadeva paraü tapaþ .
     pràya÷cittaü para¤caiva màghasnànamanuttamam ..
     nçõàü janmàntaràbhyàsàt màghasnànamatirbhavet .
     adhyàtmaj¤ànakau÷alyaü janmàbhyàsàdyathà nçpa ! ..
     saüsàrakardamàlepaprakùàlanavi÷àradam .
     pàvanaü pàvanànà¤ca màghasnànaü parantapa ! ..
     snàtà màghe ca ye ràjan ! sarvakàmaphalaprade .
     te tàü÷ca bhu¤jate lokàü÷candrasåryagrahopamàn ..>% iti ÷rãpadmapuràõe uttarakhaõóe 4 adhyàyaþ ..

#<màghavatã>#, strã, (maghavàn devatà'syàþ yadvà, maghavata iyamiti . maghavat + aõ . %<maghavà bahulam .>% 6 . 4 . 128 . iti tràde÷aþ . ïãp .) pårbadik . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<màghavanaü>#, klã, indrasambandhi vastu . maghavata idamityarthe ùõapratyayena niùpannam . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (maghavan + aõ . %<maghavà bahulam .>% 6 . 4 . 128 . iti vikalpànnatràde÷aþ . tri, yathà, màghe . 9 . 25 .
     %<vasudhàntaniþsçtamivàhipateþ pañalaü phaõàmaõisahasrarucàm .
     sphuradaü÷ujàlamatha ÷ãtarucaþ kakubhaü samaskuruta màghavanãm ..>%)

#<màghã>#, strã, (maghayà yuktaþ kàlaþ asyàü iti . maghà + %<nakùatreõa yuktaþ kàlaþ .>% 4 . 2 . 3 . ityaõ ïãp .) maghàyuktà paurõamàsã . yathà,
     %<puùyayuktà paurõamàsã pauùã màse tu yatra sà .
     nàmnà sa pauùo màghàdyà÷caivamekàda÷àpare ..>% ityamaraþ . 1 . 4 . 13 .. màdhã pårõimà . yathà, ayodhyàkàõóe bharata÷apathe .
     %<àùàóhã kàrtikã màghã tithayaþ puõyasambhavàþ .
     apradànavato yàntu yasyàryo'numato gataþ ..>% viùõudharmottare .
     %<paurõamàsã tathà màghã ÷ràvaõã ca narottama ! .
     prauùñhapadyàmatãtàyàü tathà kçùõà trayoda÷ã ..
     etàüstu ÷ràddhakàlàn vai nityànàha prajàpatiþ ..>% sà ca kaliyugàdyà . yathà --
     %<atha bhàdrapade kçùõe trayoda÷yàntu dbàparam .
     màghe ca paurõamàsyàü vai ghoraü kaliyugaü smçtam ..>% asyàü karmaõo'nantaphala yathà, màtsye .
     %<÷atamindukùaye puõyaü sahasrantu dinakùaye .
     viùuve ÷atasàhasramà kà mà vaiùvanantakam ..>% à kà mà vaiùu àùàóhãkàrtikãmàghãvai÷àkhãùu . iti tithyàditattvam .. màghyàü maghàyogàbhàve siühasthaguràvakàlapratiprasavo yathà, ÷àtàtapaþ .
     %<màghyàü vadi maghà nàsti siühe gururakàraõam ..>% ràjamàrtaõóa dakùaþ .
     %<gurau haristhe na vivàhamàhurhàrãtagargapramukhà munãndràþ .
     yadà na màghã maghasaüyutà syàttadà ca kanyodvahanaü vadanti ..>% ittha¤ca màghyàü maghàyogàbhàve'pi ÷rutivedhàdimaghàsthe'pi gurau bhavati vivàhastu gurormaghàparityàgàdeva . iti malamàsatattvam ..

#<màghonã>#, strã, (maghavàn devatà'syàþ . maghona iyamiti và . iti maghavan + aõ ïãp .) pårbà dik . iti ràjanirghaõñaþ .. (indrasambandhini, tri . yathà, çgvede . 10 . 66 . 2 .
     %<marudgaõe vçjane manma dhãmahi màghone yaj¤aü janayanta sårayaþ ..>%
     %<màghone maghavata indrasya sambandhini marudgaõe .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

@<[Page 3,689a]>@
#<màghyaü>#, klã, (màghe jàtamiti . màgha + tatra jàtaþ . 4 . 3 . 25 . iti yat .) kundapuùpam . ityamaraþ . 2 . 4 . 73 ..

#<màïgalyaü>#, tri, (maïgalàya hitamiti . maïgala + ùya¤ .) maïgalàya hitam . yathà, ràjamàrtaõóe .
     %<màïgalyeùu vivàheùu kanyàsaüvaraõeùu ca .
     da÷a màsàþ pra÷asyante caitrapauùavivarjitàþ ..>% ityudvàhatattvam .. api ca . bhãmaparàkrame .
     %<adhimàse dinapàte dhanuùi ravau bhànulaïghite màsi .
     cakriõi supte kuryànna màïgalyaü vivàha¤ca ..>% iti malamàsatattvam .. (maïgalasya bhàvaþ . %<maïgateralac .>% uõàø 5 . 70 . ityasya vçttau %<bhàve ùya¤i màïgalyam .>% ityujjvaladattaþ ..)

#<màïgalyàrhà>#, strã, (màïgalyasya arhà .) tràyamàõà latà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<màcaþ>#, puü, (mà a¤catãti . anca + kaþ .) panthàþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<màcalaþ>#, puü, (mà calati bhogamadatvàcireõaiva sthànaü na mu¤catãti . cala + ac .) grahaþ . rogaþ . (mà calati svacchandaü na prasaratãti . cal + ac .) . vandã . cauraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. medinyàü grahasthàne gràha iti pàñhaþ ..

#<màcikà>#, strã, (mà a¤cati kùatàdikaü tyaktvà na gacchatãti . anc + kaþ . tataþ kan . ñàp . ata itvam .) makùikà . iti trikàõóa÷eùaþ .. ambaùñhà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<màciraü>#, vya (mà ciram .) ÷ãghram . yathà --
     %<athàbravãttadà matsyastànçùãn prahasan ÷anaiþ .
     asmin himavataþ ÷çïge nàvaü badhnãta màricam ..>% iti vanaparvaõi màtsyopàkhyànam ..

#<màcãpatraü>#, klã, suraparõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<màjalaþ>#, puü, (mà jalamityabhipràyo'sya . varùaõavàribhyo'sya pakùayorbhàrajaóattvàt tathàtvam .) càsapakùã . yathà, ÷abdacandrikàyàm .
     %<màjala÷càsakaþ kubjo vihàro bindurekhakaþ .>%

#<mà¤jiùñhaü>#, klã, (ma¤jiùñhayà raktam . %<tena raktaü ràgàt .>% 4 . 2 . 4 . ityaõ .) lohitavarõaþ . (yathà, bçhatsaühitàyàm . 30 . 12 .
     %<kalmàùababhrukapilàvicitramà¤jiùñhaharita÷avalàbhàþ .>% tadvati, tri . iti hemacandraþ ..

#<màñàmrakaþ>#, puü, (màñàkhya àmraþ . tatraþ kan .) vçkùabhedaþ . yathà --
     %<valvaïkã karkvañhãrvàruþ señumàñàmrakau samau .>% iti bhåriprayogaþ ..

#<màñharaþ>#, puü, såryapàr÷vaparivartivi÷eùaþ . yathà --
     %<màñharaþ piïgalo daõóa÷caõóàü÷oþ pàripàr÷vikàþ .>% ityamaraþ . 1 . 3 . 31 .. mañhati nivasati såryasamãpe màñharaþ mañha vàsamardayoþ nàmnãti araõ mañharasyàpatyaü màñhara iti svàmã .. piïgalavarõatvàt piïgalaþ . daõóakàritvàddaõóaþ . iti svàmã .. paritaþ pàr÷ve vartante pàripàr÷vikàþ óhaghe kàditi ùõikaþ . såryaþ kàruõikatvàddaityànàü varaü dàsyatãti dhiyà indràdayo'ùñàda÷anàmàntareõa pracchannà asya pàr÷veùu sthitàþ . atra pràdhànyàttrayo 'bhihitàþ . atra màñharanàmà yamaþ . piïgalanàmà vahriþ . daõóanàmà ÷akraþ . tathàcàgamaþ .
     %<tatra ÷akro vàmapàr÷ve daõóàkhyo daõóanàyakaþ .
     vahnistu dakùiõe pàr÷ve piïgalo nàmata÷ca saþ ..
     yamo'pi dakùiõe pàr÷ve khyàto màñharasaüj¤akaþ .>% evamapare haraguhàdayaþ kulmàùapakùyàdisaüj¤akàþ pårbadvàràdiùu sthitàþ . iti taññãkàyàü bharataþ .. vyàsaþ . iti medinã . re, 203 .. vipraþ . iti hemacandraþ . 3 . 510 .. ÷auõóikaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<màóaþ>#, puü, vçkùavi÷eùaþ . màóavenau iti kokaõe prasiddhaþ . tatparyàyaþ . màóàdrumaþ 2 dãrghaþ 3 dhvajavçkùaþ 4 vitànakaþ 5 madyadrumaþ 6 . asya guõàþ . mohakàritvam . ÷ramaharatvam . ÷leùmakàrakatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<màóavaþ>#, puü, varõasaïkarajàtivi÷eùaþ . yathà --
     %<leñastãvarakanyàyàü janayàmàsa ùaõõaràn .
     màllaü mallaü màóava¤ca bhaóaü kola¤ca kandaram ..>% iti brahmavaivarte brahmakhaõóe 10 adhyàyaþ .. pustakàntare màóavasthàne màtara iti pàñhaþ . kandarasthàne kalandara iti pàñhaþ ..

#<màóóukaþ>#, puü, (maóóukavàdanaü ÷ilpamasyeti .
     %<maóóukajharjharàdaõanyatarasyàm . 4 . 4 . 56 .>% iti aõ .) màóóukikaþ . maóóuvàdakaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<màóhiþ>#, strã, (màhatãti . màha + %<anyebhyo'pi dç÷yante .>% uõàø 4 . 105 . iti ktin .) de÷abhedaþ . patra÷irà . iti ratnakoùaþ .. dantabhedaþ . iti kecit . ityamarañãkàyàü bharataþ .. patrabhaïgam . dainyaprakà÷anam . iti medinã . óhe, 2 . ÷abdaratnàvalã ca .. màóhirdainyaü patra÷iràrcà måóhastandrite jaóe . iti hemacandraþ . 4 . 190 ..

#<màóhã>#, strã, (màóhi + kçdikàràditi ïãùa .) danta÷irà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<màõakaü>#, klã, (mãyate påjyate parimãyate veti . màna mà và + gha¤ . svàrthe kan . nipàtanàõõatvam .) kandavi÷eùaþ . màõakacu iti bhàùà . asya guõàþ . svàdutvam . ÷ãtatvam . gurutvam . ÷othaharatvam . kañutva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. yathà su÷rute såtrasthàne . 46 adhyàye .
     %<màõakaü svàdu ÷ãta¤ca guru càpi prakãrtitam ..>%)

#<màõakaþ>#, puü, (màn + gha¤ . tataþ kan nipàtanàõõatva¤ca .) svanàmakhyàtavçkùaþ . màõakacugàcha iti bhàùà . tatparyàyaþ . sthalapadmaþ 2 iti ratnamàlà .. màõaþ 3 bçhacchadaþ 4 chatrapatraþ 5 . iti kecit .. (yathà, su÷rute såtrasthàne 47 aþ .
     %<sthåla÷åraõamàõakaprabhçtayaþ ..>%)

#<màõavaþ>#, puü, (manorapatyaü pumàn . manu + apatyavivakùàyàü aõ .
     %<apatye kutsite måóhemanorautsargikaþ smçtaþ .
     nakàrasya ca mårdhanyastena siddhyati màõavaþ ..>% 4 . 1 . 161 . ityatra kà÷ikà såtravçttiþ .) manuùyaþ . bàlakaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. ùoóa÷ayaùñikahàraþ . iti hemacandraþ . 3 . 324 . 4 ..

#<màõavakaþ>#, puü, (alpo mànavaþ . %<alpe .>% 5 . 3 . 85 . iti kan .) bàlakaþ . sa ca ùoóa÷avarùaparyantaprathamavayaskaþ .. (yathà, ÷rãbhàgavate . 8 . 19 . 32 .
     %<eùa te sthànamai÷varyaü ÷riyaü tejoya÷aþ ÷rutam .
     dàsyatyàcchidya ÷akràya màyàmàõavako hariþ ..>% màõavako bàlaþ sa iva .) hàrabhedaþ . sa tu viü÷atiyaùñikaþ . vi÷anarahàra iti bhàùà . ityamarabharatau . 2 . 6 . 106 .. (bçhatsaühitàmate tu ùoóa÷ayaùñiko hàraþ . yathà, tatraiva . 81 . 33 .
     %<ddhàtriü÷atà guccho viü÷atyà kãrtito'rdhagucchàkhyaþ .
     ùoóaùabhirmàõavako dbàda÷abhi÷càrdhamàõavakaþ ..>%) kupuruùaþ . iti medinã . ke, 209 .. vañuþ . iti hemacandraþ ..

#<màõavãnaü>#, tri, màõavasambandhi . màõavasyedamityarthe õãnapratyayena niùpannam .. (màõavàya hitaü . %<màõavacarakàbhyàü kha¤ .>% 5 . 1 . 11 . iti màõava + kha¤ .)

#<màõavyaü>#, klã, ÷i÷usamåhaþ . ityamaraþ . 3 . 2 . 41 .. màõavànàü samåho màõavyaü vikàrasaügheti ùõyaþ . màõavo bàlaþ mårdhanyamadhyaþ dantyamadhya ityeke . iti taññãkàyàü bharataþ .. (màõavànàü samåhaþ . %<bràhmaõamàõavabàóavàd yan .>% 4 . 2 . 42 . iti yan .)

#<màõikà>#, strã, (màõaka + ñàp akàrasyetvam .) aùñapalaparimàõam . iti ÷abdamàlà ..

#<màõikyaü>#, klã, (maõiprakàraþ . maõi %<+ sthålàdibhyaþ prakàravacane kan .>% 5 . 4 . 3 . iti pra÷aüsàyàü kan . tato maõikameveti . maõika +
     %<càturvarõàdãnàmupasaükhyànam . 5 . 1 . 124 .>% iti vàrtikabalàt ùya¤ .) ratnavi÷eùaþ . màõik iti bhàùà . tatparyàyaþ . ÷oõaratnam 2 ratnaràñ 3 raviratnakam 4 ÷çïgàrã 5 raïgamàõikyam 6 taruõam 7 ratnanàmakam 8 ràgayuk 9 padmaràgaþ 10 ratnam 11 ÷oõopalaþ 12 saugandhikam 13 lohitakam 14 kurubindam 15 . asya guõàþ . madhuratvam . snigdhatvam . vàtapittanà÷itvam . ratnaprayoge pradhànatvam . paraü rasàyanakàritva¤ca . tasya lakùaõaü yathà --
     %<snigdhaü gurugàtrayutaü dãptaü svacchaü samàïga¤ca suraïgada¤ca ..>% iti jàtyamàõikyaü kalyàõaü dhàraõàt kurute .. tasya doùo yathà --
     %<dbicchàyamabhrapihitaü karka÷aü ÷àrkarilaü bhinnaü dhåmra¤ca .
     viråpaü ràgavimalaü laghumàõikyaü na dhàrayeddhãmàn ..>% tasya caturvidhà jàtiryathà . tadraktaü yadi padmaràgamatha tatpãtàtiraktaü dvidhà . jànãyàt kurubindakaü yadaruõaü syàdeùu saugandhikam . tannãlaü yadi nãlagandhikamiti j¤eyaü caturdhà budhaiþ màõikyaü kaùagharùaõe'pyavikalaü ràgeõa jàtyaü jaguþ .. iti ràjanirghaõñaþ .. * .. matàntare tasya doùà yathà --
     %<màõikyasya samàkhyàtà aùñau doùà munã÷varaiþ dbicchàya¤ca dviråpa¤ca sambhedaþ karkarantathà ..
     a÷obhanaü kokila¤ca jalaü dhåmràbhidha¤ca vai .
     guõà÷catvàra àkhyàtà÷chàyàþ ùoóa÷a kãrtitàþ ..>% chàyàstu pårboktà eva tàstu padmaràga÷abde draùñavyàþ .
     %<chàyàdvitayasambandhàddvicchàyaü bandhunà÷anam .
     dbiråpaü dbipadaü tena màõikyena paràbhavaþ ..
     sammedo bhinnamityuktaü ÷astraghàtavidhàyakam .
     karkaraü karkaràyuktaü pa÷ubandhuvinà÷akçt ..
     dugdheneva samàliptamaghanãpuñamucyate .
     a÷obhanaü samuddiùñaü màõikyaü bahuduþkhakçt ..
     madhubindusamacchàyaü kokilaü parikãrtitam .
     àyurlakùmãya÷o hanti sadoùaü tanna dhàrayet ..
     ràgahãnaü jalaü proktaü dhanadhànyàpavàdakçt .
     dhåmraü dhåmasamàkàraü vaidyataü bhayamàvahet ..>% tathà .
     %<÷obhàdvitayavanto ye maõayaþ kùatikàrakàþ .
     ubhayatra padaü yeùàü tena ca syàt paràbhavaþ ..
     bhinnena yuddhe mçtyuþ syàt karkarandhananà÷akçt .
     dugdheneva samàliptaþ puñake yastu sambhavet ..
     duþkhakçt sa samàkhyàto na nçpai rakùaõãyakaþ .
     bhadhubindusamà ÷obhà kokilànàü prakãrtità .
     teùà¤ca bahubhedàþ syurna te dhàryàþ kadàcana ..>% atha guõàþ .
     %<gurutvaü snigdhatà caiva vaimalyamatiraktatà .>% tathà ca .
     %<varõàdhikaü gurutva¤ca snigdhatà ca tathàcchatà .
     arciùmattà mahattà ca maõãnàü guõasaügrahaþ ..>% phalam .
     %<ye karkarà÷chidramayo'padigdhàþ prabhàvimuktàþ paruùà vivarõàþ .
     na te pra÷astà maõayo bhavanti samàsato jàtiguõaiþ samastaiþ ..
     doùopasçùñaü maõimaprabodhàd bibharti yaþ ka÷cana ka¤cidekam .
     taü bandhuduþkhàmayabandhuvittanà÷àdayo doùagaõà bhajante ..
     sapatnamadhye'pi kçtàdhivàsaü pramàdavçttàvapi vartamànam .
     na padmaràgasya mahàguõasya bhartàramàpat samupaiti kàcit ..
     doùopasargaprabhavà÷ca ye te nopadravàstaü samabhidravanti .
     guõaiþ samukhyaiþ sakalairupetaü yaþ padmaràgaü prayato bibharti ..
     bàlàrkakarasaüspar÷àt yaþ ÷ikhàü lohitàü vamet .
     ra¤jayedà÷ramaü vàpi sa mahàguõa ucyate ..
     dugdhe ÷ataguõe kùipto ra¤jayedyaþ samantataþ .
     vamecchikhàü lohitàü và padmaràgaþ sa uttamaþ ..
     andhakàre mahàghore yo nyastaþ san mahàmaõiþ .
     prakà÷ayati såryàbhaþ sa ÷reùñhaþ padmaràgakaþ ..
     padmakoùe tu yo nyasto vikà÷ayati tatkùaõàt .
     padmaràgavaro hyeùa devànàmapi durlabhaþ ..
     sarvariùñapra÷amanàþ sarvasampattidàyakàþ .
     catvàrastu mayoddiùñà guõina÷ca yathottaram ..
     yo maõirdç÷yate dåràjjvaladagnisamacchaviþ .
     vaü÷akàntiþ sa vij¤eyaþ sarvasampattidàyakaþ ..
     pa¤casaptanavaviü÷atiràgaþ sambçto'pi sakalaþ khalu vastre .
     varjayedbamati và karajàlaü uttarottaramahàguõinaste ..
     nãlãrasaü dugdharasaü jalaü và ye ra¤jayanti dbi÷atapramàõam .
     te te yathàpårbamatipra÷astàþ saubhàgyasampattividhànadàyakàþ ..
     gu¤jàphalapramàõastu da÷asaptatrigu¤jakàn .
     padmaràgastulayati yathàpårvaü mahàguõaþ ..
     kroùñukolaphalàkàro dvàda÷àùñàbdhigu¤jakàn .
     padmaràgastulayati yathàpårbaü mahàguõaþ ..
     vadarãphalatulyo yaþ svaradigvasumàsakaþ .
     tathà dhàtrãphalatriü÷atviü÷atidvyaùñamàsakaþ ..
     tathàkùaphalatulyo yo vahnipakùaikamàsakaþ .
     tàmbålaphalamàno ya÷catustridvikatolakaþ .
     vimbãphalasamàkàro vasuùaóda÷atolakaþ ..
     ataþparaü pramàõena mànena ca na labhyate .
     yadi labhyeta puõyena tadà siddhimavàpnuyàt ..
     keciccàrataràþ santi jàtyànàü pratiråpakàþ .
     vijàtayaþ prayatnena siddhàstà målyamàharet ..
     kàïkalakàþ siühalade÷otthamuktamàlãyàþ .
     ÷rãparõikà÷ca sadç÷à vijàtayaþ padmaràgàõàm ..
     tuùopasaïgàddalanàbhidhànaü maõiþ svabhàvàdapi tumburåtthaþ .
     kàrùõàttathà siühalade÷ajàtaü muktàbhidhànaü nabhasaþ svabhàvàt .
     ÷rãparõakaü dãptiniràkçtitvàdvijàtiliïgà÷rayabheda eùaþ .. * ..>% tathà ca .
     %<snehapradeho mçdutà laghutvaü vijàtiliïgaü khalu sàrvajanyam .
     yaþ ÷yàmikàü puùyati padmaràgo yo và tuùàõàmiva cårõamadhyaþ ..
     snehapradigdho na ca yo vibhàti yo và pramçjyaþ prajahàti dãptim .
     àkràntamårdhà ca tathàïgulibhyàü yaþ kàlikàü pàr÷vagatàü bibharti ..
     saüpràpya tàrkùyo'pi kathaü svavçttaü bibharti yaþ sarvaguõànatãva .
     tulyapramàõasya ca tulyajàteryo và gurutvena bhavenna tulyaþ .
     pràpyàpi nànàkarade÷ajàtaü j¤àtvà budho jàtiguõena lakùet ..
     apraõa÷yati sandehe ÷ilàyàü parigharùayet .
     ghçùñvà yo'tyanta÷obhàvàn parimàõaü na mu¤cati ..
     sa j¤eyaþ ÷uddhajàtistu j¤eyà÷cànye vijàtayaþ .
     svajàtakaü saümukhena vilikhedbà paraspaparam ..
     vajraü và kurubindaü và vimucyànyonyakena cet .
     na ÷akyaü lekhanaü kartuü padmaràgendranãlayoþ ..
     guõopapannena sahàvabandho maõistvajàtyo viguõena jàtaþ .
     sukhaü na kuryàdapi kaustubhena vidvàn vijàtiü na bhçyàdbudhastam ..
     caõóàla eko'pi tathàbhijàtàn sametya dårànapahanti yatnàt .
     tathà maõãn bhåriguõopapannàn ÷akto'tividràvayituü vijàtaþ .. * ..>% atha målyam .
     %<bàlàrkàbhimukhaü kçtvà darpaõe dhàrayenmaõim .
     tatra kàntivibhàgena cchàyàbhàgaü vinirdi÷et ..
     vajrasya yattaõóulasaükhyayoktaü målyaü samunmàpitagauravasya .
     tat padmaràgasya guõànvitasya syànmàùakàkhyàtulitasya målyam ..
     yanmålyaü padmaràgasya saguõasya prakãrtitam .
     tàvanmålyaü tathà ÷uddhe kurubinde vidhãyate ..
     saguõe kurubinde ca yàvanmålyaü prakãrtitam .
     tàvanmålyaü caturthàü÷ahãnaü syàdvai sugandhike ..
     yàvanmålyaü samàkhyàtaü vai÷yavarõe ca såribhiþ .
     tàvanmålyacaturthàü÷aü hãyate ÷ådrajanmani ..
     padmaràgaþ paõaü yastu dhatte làkùàrasaprabhaþ .
     kàrùàpaõasrahasràõi triü÷anmålyaü labheta saþ ..
     indragopakasaïkà÷aþ karùatrayadhçto maõiþ .
     dvàviü÷atisahasràõi tasya målyaü vinirdi÷et ..
     ekono nåyate yastu javàkusumasannibhaþ .
     kàrùàpaõasahasràõi tasya målyaü caturda÷a ..
     bàlàdityadyutinibhaþ karùaü yastu pratulyate .
     kàrùàpaõa÷atànàntu målyaü sadbhiþ prakãrtitam ..
     yastu dàóimapuùpàbhaþ karùàrdhena tu sammitaþ .
     kàrùàpaõa÷atànàntu viü÷atirmålyamàdi÷et ..
     catvàro màùakà yastu raktotpaladalaprabhaþ .
     målyaü tasya vidhàtavyaü såribhiþ ÷atapa¤cakam ..
     dbimàùako yastu guõaiþ sarvaireva samanvitaþ .
     tasya målyaü vidhàtavyaü dvi÷ataü tattvavedibhiþ ..
     màùakaikamito yastu padmaràgo guõànvitaþ .
     ÷ataikasammitaü vàcyaü målyaü ratnavicakùaõaiþ ..
     ato nyånapramàõàstu padmaràgà guõottaràþ .
     svarõadbiguõamålyena målyaü teùàü prakalpayet ..
     kàrùàpaõaþ samàkhyàtaþ puràõadvayasammitaþ .
     anye kusumbhapànãyama¤jiùñhodakasannibhàþ ..
     kàùàyà iti vikhyàtàþ sphañikaprabhàvà÷ca te .
     teùàü doùo guõo vàpi padmaràgavadàdi÷et ..
     målyamalpantu vij¤eyaü dhàraõe'lpaphalaü tathà .
     brahmakùattriyavai÷yàntyà÷caturdhà ye prakãrtitàþ ..
     caturvidhairnçpatibhirdhàryàþ sampattihetave .
     ato'nyathà dhçtaþ kuryàdroga÷okabhayakùayam ..>% iti yuktikalpataruþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 26 . 44 .
     %<so'pi pràptastadadràkùãnmàõikyastambhabhàsvaram .
     sauvarõabhitti saïketaketanaü sampadàmiva ..>% kadalãvi÷eùaþ . tadyathà --
     %<màõikyamartyàmçtacampakàdyà bhedàþ kadalyà bahavo'pi santi .>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<màõikyà>#, strã, (màõikya + ñàp .) jyeùñhã . tatparyàyaþ . muùalã 2 gçhagodhikà 3 gçhagolikà 4 bhittikà 5 pallã 6 kuóyamatsyaþ 7 gçholikà 8 . iti hemacandraþ . 4 . 364 ..

#<màõibandhaü>#, klã, (maõibandhe girau bhavam . maõibandha + aõ .) saindhavalavaõam . ityamarañãkàyàü svàmã ..

#<màõimanthaü>#, klã, (maõimanthagirau bhavam . maõimantha + aõ .) sindhujalavaõam . ityamaraþ . 2 . 9 . 4 .. (asya paryàyaþ .
     %<saindhavo'strã ÷ãta÷ivaü màõimantha¤ca sindhu jam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<màtaïgaþ>#, puü, (mataïgasyedaü . mataïgasyàpatyaü pumàn và . mataïga + aõ .) hastã . ityamaraþ . 3 . 3 . 21 .. (yathà, ràmàyaõe . 1 . 6 . 23 .
     %<bindhyaparvatajairmattaiþ pårõà haimavatairapi .
     madànvitairativalairmàtaïgaiþ parvatopamaiþ ..>%) a÷vatthavçkùaþ . kiràtajàtivi÷eùaþ . iti taññãkàyàü mathure÷aþ .. ÷vapacaþ . iti medinã . ge, 47 .. (yathà, kathàsaritsàgare . 73 . 2 .
     %<sudåramanvagàyàtaü kàryàya kçtasaüvidam .
     sakhyà durgapi÷àcena màtaïgapatinà yutam ..>%) arhadupàsakavi÷eùaþ . iti hemacandraþ . 4 . 283 .

@<[Page 3,691b]>@
#<màtaïgamakaraþ>#, puü, (màtaïgàkàro makaraþ .) mahàmatsyabhedaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<màtaïgã>#, strã, (mataïgasya munerapatyaü strã . màtaïga + aõ ïãù .) da÷amahàvidyàntargatanavamavidyà . atha màtaïgãmantraþ . vàmake÷varatantre .
     %<atha vakùye mahàdevãü màtaïgãü sarvasiddhidàm .
     asyopàsanamàtreõa vàksiddhiü labhate dhruvam ..
     praõava¤ca tato màyàü kàmabãja¤ca kårcakam .
     màtaïgã ïeyutà càstraü vahnijàyàvadhirmanuþ ..
     çùiþ syàddakùiõàmårtirviràña chabdaþ prakãrtitam .
     màtaïgãdevatà devã sarvasiddhipradàyinã ..
     aïganyàsakaranyàsau kuryànmantrã samàhitaþ .
     ùaódãrghabhàjà bãjena praõavàdyena kalpayet ..
     ùañkoõàùñadalaü padmaü likhedyantraü manoramam .
     tatra påjà prakartavyà javàpuùpeõa mantravit ..
     aùña÷aktã÷càùñadale påjayet susamàhitaþ .
     ratiþ prãtirmanobhavà kriyà ÷raddhà ca ÷aktayaþ ..
     anaïgakusumànaïgamadanà madanàlasà .
     ityaùña÷aktãþ saüpåjya upahàrasamanvitaþ ..
     tato devãü paràü dhyàyet sàdhakaþ sthiramànasaþ ..
     ÷yàmàïgãü ÷a÷i÷ekharàü trinayanàü ratnasiühàsanasthitàm .
     vaidairvàhudaõóairasikheñakapà÷àïku÷agharàm ..
     evaü dhyàtvà mahàdevãü gandhapåùpairmanoramaiþ .
     naivedyantu mahàdevyai pàyasaü ÷arkarànvitam ..
     pura÷caraõakàle tu ùañsahasraü manuü japet .
     tadda÷àü÷aü hunedàjyaiþ ÷arkaràmadhubhiþ saha ..
     brahmavçkùodbhavaiþ kàùñhaiþ sàdhakaþ ÷aktibhiþ saha .
     evaü puraùkriyàü kçtvà prayogavidhimàcaret ..
     catuùpathe ÷ma÷àne và kalàmadhye ca màntrikaþ .
     matsyaü màüsaü pàyasa¤ca dadyàddhåpa¤ca guggulum ..
     ràtriyogena kartavyaü sadà pårõa÷ca sàdhakþ .
     evaü prayogamàtreõa kavità jàyate dhruvam ..
     agnistambhaü jalastambhaü vàkstambhaü kàrayet dhruvam .
     mantrã jayati ÷atråü÷ca tàrkùyo bhogikulaü yathà ..
     ÷àstre vàde kavitve ca bçhaspatirivàparaþ .
     anenaiva vidhànena màtaïgã siddhidàyinã ..
     nånaü tadgçhamàgatya kuverairdãyate vasu .
     vinà matsyairvinà màüsairnàrcayet paradevatàm ..>% iti tantrasàraþ ..

#<màtarapitarau>#, puü, (màtà ca pità ca . %<màtara pitaràvudãcàm .>% 6 . 3 . 32 . ityàraïàde÷o màtç÷abdasya nipàtyate .) tàtajanayitryau . nityadvivacanàntau . ityamaraþ . 2 . 6 . 37 ..

#<màtari÷và>#, puü, (màtari antarãkùe ÷vayati vardhate iti . yadbà, màtari jananyàü ÷vayati vardhate saptasaptakatvàditi . ÷vi + %<÷van ukùanniti .>% uõàø 1 . 158 . iti kanin . nàmni saptamyà aluk . dhàtorikàralopa÷ca nipàtitaþ .) vàyuþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 64 . (yathà, çgvede . 1 . 93 . 6 .
     %<ànyaü divo màtari÷vàjabhàràmathnàdanyaü pari÷yeno adreþ ..>% %<màtari÷và vàyuþ .>% iti tadbhàùye sàyanaþ .. màtaryantarikùe ÷vasiti ceùñate iti . ÷vas + kanin . agnibhedaþ . yathà, çgavede . 3 . 29 . 11 .
     %<tanånapàducyate garbhaü àsuro narà÷aüso bhavati yadvijàyate .
     màtari÷và yadamimãta màtari vàtasya sargo abhavat sarãmaõi ..>% %<yadàgniraraõãùu garbharåpatayà vartate tadà tanånapànnàmako bhavati yadàntarikùe vidyotate tadà màtari÷vanàmako bhavati .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<màtaliþ>#, puü, (mataü làtãti . là + kaþ . pçùodaràditvàt sàdhuþ . matalasyàpatyaü pumàniti và . matala + %<ata i¤ .>% 4 . 1 . 95 . it㤠.) indrasàrathiþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 38 .. (yathà, mahàbhàrate . 5 . 97 . 11 .
     %<matastrilokaràjasya màtalirnàma sàrathiþ .
     tasyaikaiva kule kanyà råpato lokavi÷rutà ..>%)

#<màtà>#, [ç] strã, mànyate påjyate yà sà . màna ïa påjàyàü nàmnãti óàtç iti bharataþ .. (yadbà, %<naptçneùñçtvaùñçhotçpotçbhràtçjàmàtçmàtçpitçduhitç .>% uõàø 2 . 96 . iti tçc . nipàtita÷ca . svasràditvàññàp niùedhaþ .) mà iti bhàùà . tatparyàyaþ . janayitrã 2 prasåþ 3 jananã 4 . ityamaraþ . 2 . 6 . 29 .. savitrã 5 janiþ 6 janã 7 janitrã 8 akkà 9 ambà 10 ambikà 11 ambàlikà 12 . iti ÷abdaratnàvalã .. màtçkà 13 . iti jañàdharaþ .. * .. ùoóa÷aprakàrà màtaro yathà --
     %<stanadàtrã garbhadhàtrã bhakùadàtrã gurupriyà .
     abhãùñadevapatnã ca pituþ patnã ca kanyakà ..
     sagarbhajà yà bhaginã puttrapatnã priyàprasåþ .
     màturmàtà piturmàtà sodarasya priyà tathà ..
     màtuþ pitu÷ca bhaginã màtulànã tathaiva ca .
     janànàü vedavihità màtaraþ ùoóa÷a smçtàþ ..>% iti brahmavaivarte gaõapatikhaõóe kàrtikeyasaüvàde 15 adhyàyaþ .. tasyà gauravaü yathà --
     %<janako janmadàtçtvàt pàlanàcca pità smçtaþ .
     garãyàn janmadàtu÷ca yo'nnadàtà pità mune ..
     vinànnànna÷varo deho na nityaþ piturudbhavaþ ..
     tayoþ ÷ataguõe màtà påjyà mànyà ca bandità .
     garbhadhàraõapoùàbhyàü sà ca tàbhyàü garãyasã ..>% iti tatraiva 40 adhyàyaþ .. api ca .
     %<sa gururyaþ kriyàþ kçtvà vedamasmai prayacchati .
     upanãya dadadbedamàcàryaþ sa prakãrtitaþ ..
     ekàda÷a upàdhyàyà çtvigyaj¤akçducyate .
     ete mànyà yathàpårbamebhyo màtà garãyasã ..>% iti gàruóe 94 adhyàyaþ .. anyacca .
     %<na piturvacanaü kàryaü yathà màtuþ sutena hi .
     pità ca patitastyàjyo na màtà satsutena hi .
     garbhadhàraõapoùàddhi tato màtà garãyasã ..
     da÷avipràdupàdhyàyo gauraveõàtiricyate .
     tebhyaþ pità da÷abhyastu màtà caiva garãyasã .
     màtçto'nyo na devo'sti tasmàt påjyà sadà sutaiþ ..
     màtu÷ca yaddhitaü ki¤cit kurute bhaktitaþ påmàn .
     taddharmaü hi vijànãyàdevaü dharmavido viduþ ..>% iti vahnipuràõam .. apara¤ca .
     %<guråõàmapi sarveùàü påjyàþ pa¤ca vi÷eùataþ .
     teùàmàdyàstrayaþ ÷reùñhàsteùàü màtà supåjità ..
     yo bhàvayati yà såte yena vidyopadi÷yate .
     jyeùñhabhràtà ca bhartà ca pa¤caite guravaþ smçtàþ ..
     àtmanaþ sarvayatnena pràõatyàgena và punaþ .
     påjanãyà vi÷eùeõa pa¤caite bhåtimicchatà ..
     yàvat pità ca màtà ca dvàvetau nirvikàriõau .
     tàvat sarvaü parityajya puttraþ syàttatparàyaõaþ ..
     pità màtà ca suprãtau syàtàü puttraguõairyadi .
     sa puttraþ sakalaü dharmaü pràpnuyàttena karmaõà ..
     nàsti màtçsamaü daivaü nàsti pitçsamo guruþ .
     tayoþ pratyupakàro'pi na katha¤cana vidyate ..
     tayornityaü priyaü kuryàt karmaõà manasàpi và .
     na tàbhyàmananuj¤àto dharmamanyaü samà÷rayet ..>% iti kaurme upavibhàge 11 adhyàyaþ .. màtç÷abdasambhàùayà màtçtulyatvam yathà --
     %<màtarityeva ÷abdena yà¤ca saübhàùate naraþ .
     sà màtçtulyà satyena dharmaþ sàkùã satàmapi ..
     tayà sahita÷çïgàre kàlasåtraü prayàti saþ .
     tatra ghore vasatyeva yàvadvai brahmaõo vayaþ ..
     pràya÷cittaü pàpina÷ca tasya naiva ÷rutau ÷rutam ..>% iti brahyavaivarte brahmakhaõóe 10 adhyàyaþ .. ÷ivasya parivàravi÷eùaþ . sa ca asuramàraõe brahmàdãnàü svedanirgatatvàt aùña÷aktidevatàråpo yathà --
     %<bràhmã màhe÷varã caindrã vàràhã vaiùõavã tathà .
     kaumàrã caiva càmuõóà carciketyaùña màtaraþ ..>% saptavidho'pi yathà --
     %<bràhmã ca vaiùõavã caindrã raudrã vàràhikã tathà .
     kauverã caiva kaumàrã màtaraþ sapta kãrtitàþ ..>% ityamarañãkàyàü bharataþ .. gauryàdiùoóa÷amàtçkàþ . yathà --
     %<gaurã padmà ÷acã medhà sàvitrã vijayà jayà .
     devasenà svadhà svàhà màtaro lokamàtaraþ ..
     ÷àntiþ puùñirdhçtistuùñiràtmadevatayà saha .
     àdau vinàyakaþ påjyo ante ca kuladevatà ..>% iti ÷ràddhatattve bahvçcagçhyapari÷iùñam .. vaiùõavapåjyà màtçgaõà yathà --
     %<yatra màtçgaõàþ påjyàstatra hyetàþ prapåjayet .
     sadà bhàgavatã porõamàsã padmàntaraïgikà ..
     gaïgàkalindatanayàgopãvçndàvatãstathà .
     gàyattrãtulasãvàõãpçthivãgà÷ca vaiùõavãþ ..
     ÷rãya÷odàdevahåtãdevakãrohiõãmukhàþ .
     ÷rãsãtà draupadã kuntã hyaparà yà maharùayaþ .
     rukmiõyàdyàstathà càùña mahiùãryà÷ca tà api ..>% iti pàdme uttarakhaõóe 78 adhyàyaþ .. sapta màtaro yathà --
     %<àdau màtà guroþ patnã bràhmaõã ràjapatnikà .
     gàvã dhàtrã tathà pçthvã saptaità màtaraþsmçtàþ ..>% iti kai÷cit pañhitam .. màtçtulyà yathà .
     %<màtçùvasà màtulànã pitçvyastrã pitçùvasà .
     ÷va÷råþ pårbajapatnã ca màtçtulyàþ prakãrtitàþ ..>% iti dàyabhàgaþ .. gauþ . bhåmiþ . iti medinã . te, 43 .. (nirukte ca . 8 . 3 . %<yadårdhastiùñhà draviõeha dhattàdyadvàkùayo màturasyà upasthe .>% %<màtuþ asyà pçthivyàþ .>% iti taññãkàyàü durgàcàryaþ .) vibhåtiþ . iti ÷abdaratnàvalã .. lakùmãþ . iti hemacandraþ . 3 . 321 . revatã . ityajayapàlaþ .. àkhukarõã . indravàruõã . mahà÷ràvaõã . jañàmàüsã . iti ràjanirghaõñaþ .. parimàõakartari, tri . asminnarthe parimàõàrthamàdhàtoþ kartari tçnpratyayena niùpannaþ .. (nirmàõakartari ca . yathà, égvede . 1 . 61 . 7 .
     %<asyedu màtuþ savaneùu sadyomahaþ .>%
     %<màtuþ vçùñidvàreõa sakalasya jagato nirmàtuþ .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<màtà>#, strã, (mànyate påjyate iti . màna påjàyàü + tan tataùñàpi nipàtanàt sàdhuþ .) jananã . yathà,
     %<vi÷ve÷varãü vi÷vamàtàü caõóikàü praõamàmyaham .>% iti ÷ivarahasye durgàstavadar÷anàt àbanto'yaü ÷abdaþ ..

#<màtàpitarau>#, puü, (màtà ca pità ca . %<ànaï étodbandve .>% 6 . 3 . 25 . ityànaïàde÷aþ .) jananãjanakau . tatparyàyaþ . pitarau 2 màtarapitarau 3 tàtajanayitryau 4 . ityamarabharatau . 2 . 6 . 37 .. nityadbivacanànto'yam .. (yathà, manau . 3 . 157 ..
     %<akàraõaparityaktà màtàpitrorgurostathà ..>%)

#<màtàmahaþ>#, puü, (màtuþ pità . pitçvyamàtula màtàmahapitàmahàþ . 4 . 2 . 36 . iti óàmahac nipàtita÷ca .) màtuþ pità . ityamaraþ . 2 . 6 . 33 .. dauhitrasya màtàmahasàdharmyaü yathà --
     %<àsãdaïgo nçpa÷reùñho yaj¤a÷ãlo dçóhavrataþ .
     yajataþ sumahatkàlàdveõa eko'bhavattataþ ..
     mçtyoþ kanyà sunãthà yà màturduþ÷ãlakàraõàt .
     krårà buddhirabhåttasya jagato'syàpi pãóane ..
     tapasvinàü kule jàtà çùãõà¤ca ya÷asvinàm .
     saguõàü nirguõàü vàpi yànti màtàmahãü tanum ..>% ityagnipuràõam .. tanmaraõe triràtrà÷aucaü yathà . màtàmahànàü maraõe triràtraü syàda÷aucakam . iti ÷uddhitattve kårmapuràõam .. * .. duhitçparyantàbhàve tasya ÷ràddhe dauhitrasyàdhikàro yathà --
     %<màtàmahànàü dauhitràþ kurvantyahani càpare .
     te ca teùàü prakurbanti dbitãye'hani sarvadà ..>% iti ÷uddhitattvam . duhitçparyantàbhàve tasya dhane dauhitrasyàdhikàro yathà . tadabhàve dauhitraþ .
     %<pauttradauhitrayorloke vi÷eùo nàsti dharmataþ .
     tayorhi màtàpitarau sambhåtau tasya dehataþ ..>% iti manuvacane pauttratulyàbhidhànena yathà puttràbhàve pauttrastathà duhitrabhàve dauhitraþ . ataeva gobindaràjadhçto viùõuþ . aputtrapautre saüsàre dauhitrà dhanamàpnu yuþ . pårveùàü hi svadhàkàre pauttradauhitrakàþ samàþ .. iti dàyatattvam ..

#<màtàmahã>#, strã, (màtàmahasya patnãti . %<puüyogàdàkhyàyàm .>% 4 . 1 . 48 . iti + ïãù .) màtàmahapatnã . màtçmàtà . ài iti bhàùà . yathà --
     %<màtàmahã màtçmàtà màtçtulyà ca påjità .
     pramàtàmahãti vij¤àtà pramàtàmahakàminã .
     vçddhapramàtàmahã j¤eyà tatpituþ kàminã tathà ..>% iti brahmavaivarte brahmakhaõóe 10 adhyàyaþ .. tanmaraõe pakùiõya÷aucaü yathà --
     %<màtule ÷va÷ure mitre gurau gurvaïganàsu ca .
     a÷aucaü pakùiõãü ràtriü mçtà màtàmahã yadi ..>% iti ÷uddhitattvam .. duhitçparyantàbhàve tacchràddhe dauhitrasyàdhikàro yathà . tadabhàve dauhitraþ . pràguktabrahmapuràõe tathàdar÷anàt .
     %<pauttradauhitrayolàke na vi÷eùo'sti dharmataþ .
     tayorhi màtàpitarau sambhåtau tasya dehataþ ..>% ityanena yathà puttràbhàve pauttrastathà duhitrabhàve dauhitraþ . iti pràgevoktatvàt .
     %<màtulo bhàgineyasya svasrãyo màtulasya ca .
     ÷va÷urasya guro÷caiva sakhyurmàtàmahasya ca ..
     eteùà¤caiva bhàryàbhyaþ svasurmàtuþ pitustathà .
     piõóadànantu kartavyamiti vedavidàü sthitiþ ..>% iti vçddha÷àtàtapavacanena màtàmahyà÷ca sàkùàddauhitreõa piõóadàna÷ruteþ dhanàdhikàritvàcca . iti ÷uddhitattvam .. * .. tasyà ayautukadhane pauttraparyantàbhàve dauhitràdhikàraþ . yautukadhane tu puttraparyantàbhàve dauhitràdhikàro yathà .
     %<dauhitro'pi hyamutrainaü santàrayati pauttravat ..>% iti manuvacane dauhitre pauttradharmàtide÷àt puttreõa pariõãtaduhiturbàdhàt bàdhakaputtreõa bàdhyaduhitçputtrabàdhasya nyàyyatvàt . iti dàyatattvam .. puttràbhàve dauhitro'dhikàrã . puttràdhikàràt pràkduhitradhikàra÷ruteþ tadbàdhikàyà duhituþ puttreõa bàdhyaputtrabàdhasyaiva nyàyyatvàt . iti dàyakramasaügraha÷ca ..

#<màtàlã>#, strã, (màtuþ àlã . pçùodaràditvàt ékàralopaþ . yadvà, màtàyà àlã .) màtuþ sakhã . iti ÷abdamàlà ..

#<màtulaþ>#, puü, (màturbhràtà . %<pitçvyamàtuleti .>% 4 . 2 . 36 . iti nipàtyate . tatra %<màturóulac .>% iti vàrtikàt óulac .) màtçbhràtà . pitç÷yàlakaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 31 . màmà iti bhàùà .. tanmaraõe bhàgineyasya pakùiõya÷aucam . yathà, ÷uddhitattve .
     %<màtule pakùiõãü ràtriü ÷iùyartvigvàndhaveùu ca .>% sa ca màtàmahaparyantarahitasya mçtasya pretakriyàdyadhikàrã . yathà --
     %<màtulo bhàgineyasya svasrãyo màtulasya ca .>% iti ÷àtàtapãyapàñhakramàt . iti ÷uddhitattvam .. (màtyate khàryàdinà mãyate . màta + bàhulakàt óulac .) brãhibhedaþ . madanadrumaþ . (màdayatãti . mada + õic + bàhulakàt ulac pçùodaràd dasya takàratva¤ca .) dhuståraþ . iti medinã . le, 123 .. paryàyo yathà --
     %<dhattåra dhårta dhuttårà unmattaþ kanakàhvayaþ .
     devatà kitavastårã mahàmohaþ ÷ivapriyaþ .
     màtulo madana÷càsya phale màtulaputtrakaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. mà vidyate tulà tulanà yasya .) sarpavi÷eùaþ . iti hemacandraþ . 3 . 216 ..

#<màtulakaþ>#, puü, (màtula + svàrthe kan .) dhuståravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (màtulaþ . yathà, pa¤catantre . 1 . 241 ..
     %<so'pi tava màtulako na samàyàtaþ ..>%)

#<màtulaputtrakaþ>#, puü, (màtulasya dhustårasya puttrakaþ .) dhuståraphalam . ityamaraþ . 2 . 4 . 78 .. (yathàsya paryàyaþ .
     %<màtulo madana÷càsya phale màtulaputtrakaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) màtulatanayaþ . iti medinã . ke, 235 ..

#<màtulà>#, strã, (màtula + ñàp . màtulasya strã . indravaruõeti . 4 . 1 . 49 . ïãù ànuk ca .) màtulapatnã . ityamarabharatau . 2 . 6 . 30 . màmã iti bhàùà .. tanmaraõe pakùiõya÷aucam . yathà --

#<màtulànã>#, strã, (màtula + ñàp . màtulasya strã . indravaruõeti . 4 . 1 . 49 . ïãù ànuk ca .) màtulapatnã . ityamarabharatau . 2 . 6 . 30 . màmã iti bhàùà .. tanmaraõe pakùiõya÷aucam . yathà --
     %<÷va÷urayorbhaginyà¤ca màtulànyà¤ca màtule .
     pitroþ svasari tadvacca pakùiõãü kùapayenni÷àm ..>% iti ÷uddhitattvam ..

#<màtulànã>#, strã, (mà niùedhe tulàü nayati pràpnotãti . nã + kvip . ïãù .) kalàyaþ . bhaïgà . iti medinã . ne, 203 .. (yathàsyà paryàyaþ . bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..
     %<bhaïgà ga¤jà màtulànã màdãni vijayà jayà ..>%) ÷aõaþ . iti hemacandraþ . 4 . 245 .. priyaïguvçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<màtulàhiþ>#, puü, (mà tulyate'sau iti . tula + målavibhujàditvàt kaþ . màtula÷càsau ahi÷ca .) sarpavi÷eùaþ . màluyà sàpa iti pheyuyàñã iti ca bhàùà . ayaü khañvàkçtiþ àyatadehaþ dãrghalàïgålaþ catuùpàt . iti madhumàdhavàdayaþ .. tatparyàyaþ . màludhànaþ 2 . ityamaraþ . 1 . 8 . 3 ..

#<màtulã>#, strã, (màtulasya strã . %<màtula + indravaruõabhaveti .>% 4 . 1 . 49 . iti ïãù %<màtulopàdhyàyayorànug và .>% iti vàrtikokteþ pakùe ànugabhàvaþ .) màtulapatnã . ityamaraþ . 2 . 6 . 30 .. bhaïgà iti ÷abdacandrikà ..

#<màtuluïgaþ>#, puü, (mà na tulaü gacchatãti . gama + óaþ . pçùodaràditvàt akàrasyokàraþ mumca .) bãjapåraþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, su÷rute uttaratantre 39 adhyàye .
     %<ke÷araü màtuluïgasya madhusaindhavasaüyutam .
     ÷arkaràdàóimàbhyàü và dràkùàkhajjårayostathà ..>% (tathàsya paryàyaþ .
     %<bãjapåro màtuluïgaþ suphalaþ phalapårakaþ .
     luïguùaþ pårakaþ påro bãjapårõo'mbuke÷araþ ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm . tathàsya guõàþ . syànmàtuluïgaþ kaphavàtahantà hantà kçmãõàü jañharàmayaghnaþ . sa doùaraktàdivikàrapittasandãpanaþ ÷ålavikàrahàrã .. ÷vàsakàsàruciharaü tçùõàghnaü kaõñha÷odhanam . dãpanaü laghu rucya¤ca màtuluïgamudàhçtam .. tvaktiktà durjaràti syàt kçmivàtakaphàpahà . svàdu ÷ãtà guruþ srigdhà tvaïmàüsaü vàtapittajit .. medhyaü ÷ålànilacchardikaphàrocakanà÷anam . dãpanaü laghu saügràhi gulmàr÷oghnantu ke÷aram .. hçdyaü varõakaraü rucyaü raktamàüsabalapradam . ÷ålà jãrõàdirogeùu mandàgnau kaphamàrute .. aruci÷vàsakàseùu svaraso'syopadi÷yate . raso'timadhuro hçdyo vãryapittànilàpahà .. kaphakçddurjaraþ pàke màtuluïgasya kalkakaþ . tiktaü puùpantu bãja¤ca gulmanutsyàttathàùaram .. iti hàrãte prathame sthàne da÷ame'dhyàye ..
     %<tvaktiktà kañukà snigdhà màtuluïgasya vàtajit .
     vçühaõaü madhuraü màüsaü vàtapittaharaü guru ..
     laghu tatkesaraü ÷vàsakàsahikkàmadàtyayàn .
     àsya÷oùànila÷leùmavibandhacchardyarocakàn ..
     gulmodaràr÷aþ ÷ålàni mandàgnitva¤ca nà÷ayet ..>% iti ca vàbhañe såtrasthàne ùaùñhe'dhyàye ..)

@<[Page 3,693c]>@
#<màtuluïgakaþ>#, puü, (màtuluïga + saüj¤àyàü svàrthe và kan .) cholaïgavçkùaþ . tatparyàyaþ . phalapåraþ 2 bãjapåraþ 3 rucakaþ 4 . ityamaraþ . 2 . 4 . 78 .. màtuluïgaþ 5 ÷vaphalaþ 6 phalapårakaþ 7 luïguùaþ 8 pårakaþ 9 påraþ 10 bãjapårõaþ 11 ambuke÷araþ 12 cholaïgaþ 13 . iti ratnamàlà .. asya guõàþ . hçdyatvam . amlatvam . laghutvam . agnidãpanatvam . àdhmànagulmaplãhahçdrogodàvartanà÷itvam . vibandhahikkà÷ålacchardiroge pra÷astatva¤ca . asya tvagguõàþ . tiktatvam . durjaratvam . kaphavàtanà÷itvam . vigatarasatva¤ca . tanmàüsaguõàþ . svàdutvam . ÷ãtatvam . gurutvam . vàyupittanà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<màtuluïgà>#, strã, (màtuluïga + ñàp .) madhukukkuñã . yathà --
     %<màtuluïgà sugandhànyà girijà påtipuùpikà .
     atyamlà devadåtã ca sà kvacinmadhukukkuñã ..>% iti ratnamàlà ..

#<màtuluïgikà>#, strã, (màtuluïga + saüj¤àyàü kan . ñàp akàrasyetvam .) vanabãjapåraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<màtçkacchidaþ>#, puü, (màtuþ kaü ÷ira÷chinattãti . chida + kaþ . pitràde÷àt màtç÷ira÷chedanàdasya tathàtvam .) para÷uràmaþ . iti kecit ..

#<màtçkà>#, strã, (màteva . màtç + %<ive pratikçtau .>% 5 . 3 . 96 . iti kan ñàp .) dhàtçkà .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 43 . 66 .
     %<rajjåtsaïgacchedane bàlapãóà ràj¤o màtuþ pãóanaü màtçkàyàþ ..>% màtaiva . màtç + svàrthe kan .) màtà . devãbhedaþ . varõamàlà . iti medinã . ke, 138 .. karaõam . svaraþ . upamàtà . iti hemacandraþ . màtçkàgaõotpattiryathà --
     %<tatra devo'pyasau daityaü tri÷ulenàhanadbhç÷am .
     tasyàhatasya yadraktamapatadbhåtale kila ..
     tatràndhakà asaükhyàtà babhåburapare bhç÷am .
     taddçùñvà mahadà÷caryaü rudraþ ÷åle'ndhakaü mçghe ..
     gçhãtvà tri÷ikhàgreõa nanarta parabhe÷varaþ .
     itare'pyandhakàþ sarve cakreõa parameùñhinà ..
     nàràyaõena nihatàstatra ye'nye samutthitàþ .
     asçgdhàràstuùàraistu ÷ålaprotasya càsakçt ..
     anàrataü samuttasthuþ svato rudro ruùànvitaþ .
     tasya krodhena mahatà mukhàjjvàlà viniryayau ..
     tadråpadhàriõãü devãü yàntãü yogã÷varãü viduþ .
     svaråpadhàriõã cànyà viùõunàpi vinirmità ..
     brahmaõà kàrtikeyena indreõa ca yamena ca .
     vàràheõa ca devena viùõunà parameùñhinà ..
     pàtàloddharaõaü råpaü tasyà devyà vinirmame .
     màhe÷varã ca màhendrã ityetà aùña màtaraþ ..
     kàraõaü yasya yat proktaü kùetraj¤enàvadhàritam ..
     ÷arãràdeva nànà tu tadidaü kãrtitaü mayà .
     kàmaþ krodhastathà lobho mado mohà'tha pa¤camaþ ..
     màtsaryaü ùaùñhamityàhuþ pai÷unyaü saptamaü tathà ..
     anasåyàùñamã j¤eyà ityetà aùña màtaraþ ..
     kàmaü yogã÷varãü viddhi krodhaü màhe÷varãü tathà ..
     lobhastu vaiùõavã proktà brahmàõã mada eva ca .
     mohaþ svayantu kaumàrã màtsaryaü caindrajàü viduþ ..
     yàmã daõóadharà devã pai÷unyaü svayameva ca .
     anusåyà varàhàkhyà ityetàþ parikãrtitàþ ..
     kàmàdigaõa eùo'yaü ÷arãraü parikãrtitam .
     jagràha mårtintu yathà tathà te kãrtitaü mayà ..
     etàbhirdevatàbhi÷ca tasya rakte tu ÷oùite .
     kùayaü gatàsurã màyà sa ca siddho'ndhako'bhavat ..
     etatte sarvamàkhyàtamàtmavidyàmçtaü mayà .
     ya etacchçõuyànnityaü màtéõàmudbhavaü ÷ubham ..
     tasya tàþ sarvadà rakùàü kurvantyanudinaü nçpa ! .
     yenaitat pañyate janma màtéõàü puruùottama ! ..
     sa dhanyaþ sarvadà loke ÷ivaloka¤ca gacchati .
     tàsà¤ca brahmaõà dattà aùñamã tithiruttamà ..
     etàþ saüpåjayedbhaktyà bilvàhàro naraþ sadà .
     tasya tàþ parituùñàstha kùemàrogyaü dadanti ca ..>% ityàdi vàràhapuràõe kàmàdimàtçgaõotpattirnàmàdhyàyaþ .. api ca .
     %<brahme÷aguhaviùõånàü tathendrasya ca ÷aktayaþ .
     ÷arãrebhyo viniùkramya tadråpai÷caõóikàü yayuþ ..
     yasya devasya yadråpaü yathàbhåùaõavàhanam .
     tadbadeva hi tacchaktirasuràn yoddhumàyayau ..
     haüsayuktavimànàgre sàkùasåtrakamaõóaluþ .
     àyàtà brahmaõaþ ÷aktirbrahmàõã sàbhidhãyate ..
     màhe÷varã vçùàråóhà tri÷ålavaradhàriõã .
     mahàhibalayà pràptà candrarekhàvibhåùaõà ..
     kaumàrã ÷aktihastà ca mayåravaravàhanà .
     yoddhumamyàyayau daityànambikà guharåpiõã ..
     tathaiva vaiùõavã ÷aktirgaruóopari saüsthità .
     ÷aïkhacakragadà÷àrïgakhaógahastàbhyupàyayau ..
     yaj¤avàràhamatulaü råpaü yà bibhrato hareþ .
     ÷aktiþ sàpyàyayau tatra vàràhãü bibhratã tanum ..
     nàrasiühã nçsiühasya bibhratã sadç÷aü vapuþ .
     pràptà tatra ÷añàkùepakùiptanakùatrasaühatiþ ..
     bajrahastà tathaivaindrã gajaràjoparisthità .
     pràptà sahasranayanà yathà ÷akrastathaiva sà ..
     tataþ parivçtastàbhirã÷àno deva÷aktibhiþ .
     hanyantàmasuràþ ÷ãghraü mama prãtyàha caõóikàm ..
     tato devã÷arãràttu viniùkràntàtibhãùaõà .
     caõóikà ÷aktiratyugrà ÷ivà÷ataninàdinã ..>% iti màrkaõóeyapuràõam .. màtçvargo yathà --
     %<guroþ patnã ràjapatnã viprapatnã ca yà satã .
     patnã ca bhràtçsutayormitrapatnã ca tatprasåþ ..
     prasåþ pitrostayorbhràtuþ patnã ÷va÷råþ svakanyakà .
     jananã tatsapatnã ca bhaginã surabhã tathà ..
     svàmãùñasurapatnã ca dhàtrã kàntàpradàyikà .
     garbhadhàtrãsvanàmnã ca bhayàttràtu÷ca kàminã ..
     età vedapraõãtà÷ca sarveùàü màtaraþ smçtàþ .
     etàsvapi ca sarvàsu nyånatà nàsti kàsu ca ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 25 adhyàyaþ .. ùoóa÷a màtaro yathà --
     %<gurupatnã ràjapatnã devapatnã tathà vadhåþ .
     pitroþ svasà ÷iùyapatnã bhçtyapatnã ca màtulã ..
     pitçpatnã mràtçpatnã ÷va÷rå÷ca bhaginãsutà .
     garbhadhàtrãùñadevã ca puüsaþ ùoóa÷a màtaraþ ..>% iti tatraiva 59 adhyàyaþ .. atha màtçkànyàsaþ . bhagavànuvàca .
     %<màtçkànyàsamadhunà ÷çõu vetàlabhairava ! .
     yena devatvamàyàti naro'pi vihitena vai ..
     vàgbrahmàõãmukhà devyo màtçkàþ parikãrtitàþ .
     tàsàü mantràõi sarvàõi vya¤janàni svaràstathà ..
     candrabinduprayuktàni sarvakàmapradàni ca .
     çùistu màtçmantràõàü brahmaiva parikãrtitaþ ..
     proktà chandastu gàyattrã devatà ca sarasvatã .
     ÷arãra÷uddhipramukhasarvakàmàrthasàdhane ..
     viniyogaþ samuddiùño mantràõàü nyånapåraõe .
     akàreõa samaü kàdivargo yaþ prathamaþ smçtaþ ..
     tai÷candrabindusaüyuktestatrasthairakùarairbahiþ .
     àkàra¤ca tathoccàrya aïguùñhàbhyàü namastathà .
     prathamaü màtçkàmantramaïguùñhadbayato nyaset ..
     pare vargàþ svaraiþ sàrdha ye vànye nyàsakarmaõi .
     te sarve candrabindubhyàü yuktàþ kàryàstu sarvataþ ..
     hrasvekàra÷ca vargeõa dãrghekàràntagena tu .
     tarjanyorvinyaset samyak svàhànte na tu pårbavat ..
     hrasvokàraùñavargeõa dãrghokàràntagena tu .
     madhyamàyugale samyak vaùaóantena vinyaset ..
     ekàràditavargànta aikàràntena caiva hum .
     nyasedanàmikàyugme niyataü tatra bhairava ! ..
     okàràdipavargantu aukàràntena ÷eùitam .
     vauùaóantaü kaniùñhàyàü vinyaset kàryasiddhaye ..
     aükàràdiyakàràdivargeõa kùàntakena ca .
     aþ ityantena talayorvinyaset pàõipçùñhayoþ ..
     vaùañkàraü ÷eùabhàge mantranyàse niyojayet .
     hçdayàdiùaóaïgeùu pårbavat kramato nyaset ..
     aïguùñhàdyuktavargaistu kramàt ùaóbhistathàvidhaiþ .
     punastathà pàdajànusakthiguhye tu pàr÷vayoþ .
     vastau ca vinyasenmantràn kramàt pårbavadakùaraiþ ..
     bàhvoþ pàõyostathà kaõñhe nàbhau ca jañhare tathà .
     stanayorapi vinyàsaü tathà ùaóbhiþ samàcaret ..
     vaktre ca civuke gaõóe karõayo÷ca lalàñake .
     ase kakùe ca ùaóvargaiþ pårbavannyàsamàcaret ..
     romakåpe brahmarandhre gude jaïghàyuge tathà .
     nakheùu pàdapàrùõyo÷ca tathà pårbavadàcaret ..
     evantu màtçkànyàsaü yaþ kuryànnarasattamaþ .
     sa dharmayaj¤e påjàsu påto yogya÷ca jàyate ..
     nàtaþ parataraü mantraü vidyate kvacideva hi .
     yaþ sarvakàmadaü puõyaü caturvargaphalapradam ..
     vàgdevatàü hçdi dhyàtvà mårdhni sarvàkùaràõi ca ..
     tridhà ca màtçkàmantraiþ saükramai÷ca pibejjalam .
     sa vàgmã paõóito dhãmàn jàyate ca varaþ kaviþ ..
     candrabindusamàyuktàn svaràn pårbàn pañhedbudhaþ .
     vya¤janàni ca sarvàõi kevalàni pañhettataþ ..
     akàràdikùakàràntànyevaü ÷vàsaistu pårbakaiþ .
     jalaü karatale gçhya pañhitvàkùarasaüghakam ..
     abhimantrya tu tattoyaü prathamaü pårakaiþ pibet .
     kumbhakena dvitãyantu tçtãyantvatha recakaiþ ..
     evaü sakçttrivàrantu pãtvà toyaü vicakùaõaþ .
     dçóhàïgaþ paõóito bhåyàt puttrapauttrasamanvitaþ ..
     trisandhyamatha pãtvaiva màtçkàmantramantritam .
     toyaü kavitvamàpnoti sarvàn kàmàüstathaiva ca ..
     satataü kurute yastu màtçkàmantramantritam .
     toyapànaü mahàbhàgaþ pårakastambharecakaiþ ..
     sa sarvakàmàn saüpràpya puttrapauttrasamçddhimàn .
     bhåtvà mahàkavirloke balavàn satyavikramaþ ..
     sarvatra vallabho bhåtvà cànte mokùamavàpnuyàt .
     ràjànamathavà ràjabhàryàü puttramathàpi và ..
     va÷ãkaroti na ciràt màtçkàmantrapàlakaþ .
     nyàsakrame kramaþ prokto vargakrama ihaiva tu ..
     akùaràõàü krameõàtha toyapànaü samàcaret .
     ye ye mantrà devatànàmçùãõàmatha rakùasàm ..
     te mantrà màtçkàmantre nityameva pratiùñhitàþ .
     sarvamantramaya÷càyaü sarvadevamayastathà ..
     caturvargaprada÷càyaü màtçkàmantra ucyate .
     iti te kathitaþ puttra ! màtçkànyàsa uttamaþ ..>% iti ÷rãkàlikàpuràõe màtçkànyàsaþ 76 aþ .. atha tasya prayogaþ . asya màtçkàmantrasya brahmà çùirgàyattrãcchando màtçkàsarasvatã devatà halo bãjàni svaràþ ÷aktayo màtçkànyàse viniyogaþ . ÷irasi oü brahmaõe çùaye namaþ . mukhe oü màyattrãcchandase namaþ . hçdi oü màtçkàsarasvatyai devatàyai namaþ . guhye oü vya¤janebhyo bãjebhyo namaþ . pàdayoþ oü svarebhyaþ ÷aktibhyo namaþ . tathà ca j¤ànàrõave .
     %<màtçkàü ÷çõu deve÷i ! nyaset pàpanikçntanãm .
     çùibrahmàsya mantrasya gàyattrãcchanda ucyate ..
     devatà màtçkàdevã brãjaü vya¤janasa¤cayam .
     ÷aktayastu svarà devi ! ùaóaïganyàsamàcaret ..>% tataþ ùaóaïganyàsau . aü kaü khaü gaü ghaü ïaü àü aïguùñhàbhyàü namaþ . iü caü chaü jaü jhaü ¤aü ãü tarjanãbhyàü svàhà . uü ñaü ñhaü óaü óhaü õaü åü madhyamàbhyàü vaùañ . eü taü thaü daü dhaü naü aiü anàmikàbhyàü hum . oü paü phaü baü bhaü maü auü kaniùñhàbhyàü vauùañ . aü yaü raü laü vaü ÷aü ùaü saü haü laü kùaü aþ karatalapçùñhàbhyàü phañ . evaü hçdayàdiùu . aü kaü 5 àü hçdayàya namaþ . ityàdi . tathà ca j¤ànàrõave . aü àü madhye kavargantu iü ãü madhye cavargakam . uü åü madhye ñavargantu eü aiü madhye tavargakam .. oü auü madhye pavargantu binduyuktaü nyaset priye ! . anusvàravisargàntarya÷avargau salakùakau .. hçdaya¤ca ÷iro devi ! ÷ikhà kavacakaü tathà . netramantraü nyaset ïe'ntaü namaþ svàhà krameõa tu .. vaùañ huü vauùaóanta¤ca phaóantaü yojayet priye ! . ùaóaïgo'yaü màtçkàyàþ sarvapàpaharaþ smçtaþ .. * .. athàntarmàtçkànyàsaþ . akàràdiùoóa÷asvaràn sabindån ùoóa÷adalakamale kaõñhamåle nyaset . kakàràdidbàda÷avarõàn sabindån dbàda÷adalakamale hçdaye nyaset . óakàràdida÷avarõàn sabindån da÷adalakamale nàbhau nyaset . vakàràdiùaóvarõàn sabindån ùaódalakamale liïgamåle nyaset . vakàràdicaturo varõàn sabindån caturdalakamale målàdhàre nyaset . hakùavarõadvayaü sabinduü dvidalapadmabhråmadhye nyaset . tathà ca j¤ànàrõave .
     %<dbyaùñapatràmbuje kaõñhe svaràn ùoóaùa vinyaset .
     dvàda÷acchadahçtpadme kàdãn dvàda÷a vinyaset ..
     da÷apatràmbuje nàbhau óakàràdãnnyasedda÷a .
     ùañpatramadhye liïgasthe bakàràdãnnyasecca ùañ ..
     àdhàre caturo varõànnyasedbàdãn caturdale .
     hakùau bhråmadhyage padme dvidale vinyaset priye ! ..>% agastyasahitàyàm .
     %<ekaikavarõamekaikapatrànte vinyaset priye ! .
     evamantaþ pravinyasya manasàto bahirnyaset .. * ..>% vaiùõave tu . ekaikavarõamuccàrya målàdhàràcchiro'ntakam . namo'ntamiti vinyàsa àntaraþ parikãrtitaþ .. athàntarmàtçkànyàso målàdhàre caturdale . suvarõàbhe va ÷a ùa sa caturvargavibhåùite .. ùaódale vaidyutanibhe svàdhiùñhàne'nalatviùi . ba bha mairya ba lairyukte varõaiþ ùaó bhi÷ca muvrate ! .. maõipåre da÷adale nãlajãmåtasannibhe . óàdiphàntadalairyukte bindådbhàsitamastakaiþ .. anàhate dvàda÷àre pravàlarucisannibhe . kàdiñhàntadalairyukte yoginàü hçdayaïgame .. vi÷udve ùoóada÷adale dhåmràbhe svarabhåùite . àj¤àcakre tu candràbhe dbidale hakùalà¤chite .. sahasràre himanibhe sarvavarõavibhåùite . akathàditrirekhàtma ha la kùa trayabhåùite .. tanmadhye parabindu¤ca sçùñisthitilayàtmakam . evaü samàhitamanà dhyàyennyàso'yamàntaraþ .. tato vàhyamàtçkàdhyànam .
     %<pa¤cà÷allipibhirvibhaktamukhadoþpanmadhyavakùaþsthalàü bhàsva maulinibaddhacandra÷akalàmàpãnatuïgastanãm .
     mudràmakùaguõaü sudhàóhyakalasaü vidyà¤ca hastàsvujairbibhràõàü vi÷adaprabhàü trinayanàü vàgdevatàmà÷raye ..>% evaü dhyàtvà nyaset . tatràïguliniyamastantre .
     %<lalàñe'nàmikàmadhye vinyasemmukhapaïkaje .
     tarjanãmadhyamànàmà vçddhànàme ca netrayoþ ..
     aïguùñhaü karõayornyasya kaniùñhàïguùñhakau nasoþ .
     madhyàstisro gaõóayo÷ca madhyamà¤coùñhayornyaset ..
     anàmàü dantayornasya madhyamàmuttamàïgake .
     mukhe'nàmàü madhyamà¤ca hastapàde ca pàr÷vayoþ ..
     kaniùñhànàmikàmadhyàstàstu pçùñhe ca vinyaset .
     tàþ sàïguùñhà nàbhide÷e sarvàþ kukùau ca vinyaset ..
     hçdaye ca talaü sarvaü aüsayo÷ca kakutsthale .
     hçtpårvaü hastapatkukùi mukheùu talameva ca ..
     etàstu màtçkàmudràþ krameõa parikortitàþ .
     aj¤àtvà vinyasedyastu nyàsaþ syàttasya niùphalaþ ..>% gautamãye .
     %<lalàñamukhabçttàkùi÷rutighràõeùu gaõóayoþ .
     oùñhadantottamàïgàsyadoþ patsandhyagrakeùu ca ..
     pà÷vayoþ pçùñhato nàbhau jañhare hçdaye'sake .
     kakudyaüse ca hçtpårbaü pàõipàdayuge tathà .
     jañharànanayornyasyenmàtçkàrõàn yathàkramàt ..>% tadyathà . aü namo lalàñe . àü namo mukhavçtte . iü ãü cakùuùoþ . uü åü karõayoþ . çü éü nasoþ . ëü íü gaõóayoþ . eü oùñhe . aiü adhare . oü årdhvadante auü adhodante . aü brahmarandhre . aþ sukhe . kaü dakùabàhumåle . khaü kurpare . gaü maõibandhe . ghaü aïgulimåle . ïaü aïgulyagre . evaü caü 5 vàmabàhumålasandhyagrakeùu . evaü ñaü 5 dakùiõapàdamålasandhyagrakeùu . evaü taü 5 vàmapàdamålasandhyagrakeùu . paü dakùiõapàr÷ve . phaü vàmapàr÷ve . baü pçùñhe . bhaü nàbhau . maü jañhare . yaü hçdi . raü dakùabàhumåle . laü kakudi . vaü vàmabàhumåle . ÷aü hçdàdidakùahaste . ùaü hçdàdivàmahaste . saü hçdàdidakùapàde . haü hçdàdivàmapàde . laü hçdàdyudare . kùaü hçdàdimukhe . sarvatra namo'ntena nyaset . tathà ca .
     %<omàdyanto namo'nto và sabindurvinduvarjitaþ .
     pa¤cà÷advarõavinyàsaþ kramàdukto manãùibhiþ ..>% iti bhaññaþ .. * .. atha saühàramàtçkànyàsaþ . tasyà dhyànaü yathà -- akùasrajaü hariõapotamudagrañaïkaü vidyàþ karairavirataü dadhatãü trinetràm . ardhendumaulimaruõàmarabindaràmàü varõe÷varãü praõamata stanabhàranamràm .. nyàsastu kùakàràdyakàràntaþ . yathà kùaü namo hçdàdimukhe ityàdi .. * .. apara¤ca .
     %<caturdhà màtçkà proktà kevalà bindusaüyutà .
     savisargà sobhayà ca rahasyaü ÷çõu kathyate ..
     vidyàkarã kebalà ca sobhayà bhuktidàyinã .
     puttradà savisargà tu sabindurvittadàyinã ..>% vi÷uddhe÷vare . vàgbhavàdyà ca vàksiddhyai ramàdyà ÷rãpravçddhaye . hçllekhàdyà sarvasiddhyai kàmàdyà lokava÷yadà . ÷rãkaõñhàdyànimànnyasyet sarvamantraþ prasãdati .. ÷rãvidyàbiùaye navaratne÷vare .
     %<vàgbhavàdyà namo'ntà÷ca nyastavyà màtçkàkùaràþ .
     ÷rãvidyàviùaye mantrã vàgbhavàdyaùñasiddhaye ..>% iti tantrasàraþ .. (màtç + %<çtaùñha¤ .>% 4 . 3 . 78 . iti ñha¤ . tri . màturàgatam . yathà, mahàbhàrate . 6 . 87 . 67 .
     %<yo'nvayo màtçkastasya sa enamabhipedivàn ..>%)

#<màtçke÷añaþ>#, puü, (màtçke kule ÷añati puttraråpeõa gacchatãti . ÷aña + ac .) màtulaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<màtçnandanaþ>#, puü, (màtéõàü nandanaþ puttra ànandavardhvano và . kàrtikeyaþ . yathà --
     %<kathaü tvaü kçttikàputtramuktavàn taü suraü guham .
     katha¤ca pàvakirasau kathaü và màtçnandanaþ ..>% ityàdi vàràhapuràõe skandhotpattirnàmàdhyàyaþ ..

#<màtçmaõóalaü>#, klã, (màtéõàü maõóalam .) netrayormadhyam . tattu àsannamçtyurna pa÷yati . yathà, kà÷ãkhaõóe 42 adhyàye .
     %<arundhatãü dhruva¤caiva viùõostrãõi padàni ca .
     àsannamçtyurno pa÷yeccaturthaü màtçmaõóalam ..
     arundhatã bhavejjihvà dhruvo nàsàgramucyate .
     viùõoþ padàni bhråmadhye netrayormàtçmaõóalam ..>% (yathà ca bçhatsaühitàthàm . %<màtéõàmapi màtçmaõóalavido vipràn vidurbrahmaõaþ ..>%)

#<màtçmukhaþ>#, puü, jaóaþ . iti hemacandraþ . 3 . 16 ..

#<màtçbandhuþ>#, puü, (màturbandhuþ .) màtçbàndhavaþ . yathà . bandhavastrividhàþ . àtmabandhavaþ pitçbandhavo màtçbandhava÷ceti . yathoktam .
     %<àtmapitçùvasuþ puttrà àtmamàtçùvasuþ sutàþ .
     àtmamàtulaputtrà÷ca ghij¤eyà hyàtmabàndhavàþ ..
     pituþ pitçùvamuþ puttràþ piturmàtçùvasuþ sutàþ .
     piturmàtulaputtrà¤ca vij¤eyàþ pitçbàndhavàþ ..
     màtuþ pitçsvasuþ puttrà màturmàtçùvasuþ sutàþ .
     màturmàtulaputtrà÷ca vij¤eyà màtçbàndhavàþ ..>% iti mitàkùarà ..

#<màtçbàndhavaþ>#, puü, (màturbàndhavaþ .) màtçbandhuþ . sa ca màtàmahabhaginãputtraþ . màtàmahãbhaginãputtraþ . màtçmàtulaputtra÷ca . yathà --
     %<màtuþ pitçùvasuþ puttrà màturmàtçùvasuþ sutàþ .
     màturmàtulaputtrà÷ca vij¤eyà màtçbàndhavàþ ..>% ityudbàhatattvam ..

#<màtçvàhinã>#, strã, (màtaraü vahatãti . vaha + õiniþ .) valgulàpakùã . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 3,696a]>@
#<màtç÷àsitaþ>#, puü, (màtrà ÷àsitaþ . snehàdhikyàt kevalaü màtraiva ÷àsitaþ na tu pitràcàryàdibhiriti bhàvaþ .) mårkhaþ . iti hemacandraþ . 3 . 16 ..

#<màtçùvasà>#, strã, (màtuþ svasà . %<màtçpitçbhyàü svasà .>% 8 . 3 . 84 . iti ùatvam .) màtçbhaginã . màsã iti bhàùà . sà màtç tulyà yathà --
     %<màtçùvasà màtulànã pitçvyastrã pitçùvasà .
     ÷va÷råþ pårbajapatnã ca màtçtulyàþ prakãrtitàþ ..>% iti dàyabhàgaþ ..

#<màtçùvaseyaþ>#, puü, (màtçùvasurapatyaü pumàn . màtçsvasç + %<màtçùvasu÷ca .>% 4 . 1 . 134 . ityatra %<chaõpratyayo óhaki lopa÷ca .>% iti kà÷ikokteþ óhak .) màtçùvasçputtraþ . màsitutà bhài iti bhàùà . tatparyàyaþ . màtçùvasrãyaþ 2 . iti hemacandraþ . 3 . 209 ..

#<màtçùvaseyã>#, strã, (màtçùvasurapatyaü strã . màtçùvasç + %<màtçùvasu÷ca .>% 4 . 1 . 134 . iti óhak . óhakilopa÷ca . ïãù .) màtçbhaginãkanyà . ityamaraþ . 2 . 6 . 25 . màsitutà bhaginã . iti bhàùà .. (ñàbanto'pyayaü ÷abdaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 223 . 5 .
     (%<mama màtçùvaùeyà tvaü màtà dàkùàyaõã mama ..>%)

#<màtçùvasrãyaþ>#, strã, (màtçsvasurapatyaü pumàn . màtçvvasç + %<màtçùvasu÷ca .>% 4 . 1 . 134 . iti chaõ .) màtçbhaginãputtraþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 25 . màsitutà bhài iti bhàùà ..

#<màtçùvasrãyà>#, strã, (màtçùvasrãya + ñàp .) màtçbhaginãkanyà . ityamaraþ . 2 . 6 . 25 . màsitutà bhaginã iti bhàùà ..

#<màtçsiühã>#, strã, vàsakaþ . iti ÷abdaratnàvalã .

#<màtraü>#, klã, (mãyata iti . mà + tran .) kàrtsnyam . avadhàraõam . ityamaraþ . 3 . 3 . 177 .. kàrtsnye yathà jãvamàtraü na hiüseta . avadhàraõe yathà payomàtraü bhuïkte . iti taññãkàyàü bharataþ ..

#<màtrà>#, strã, (mãyate anayà . mà + %<huyàmà÷rubhasibhyastran .>% uõàø 4 . 168 . iti tran ñàp .) paricchadaþ . alpaþ . parimàõam . ityamaraþ . 3 . 3 . 177 .. paricchado hastya÷vàdiþ . alpe yathà . ÷àkamàtrà . parimàõe yathà . kiü hastimàtro'ïku÷aþ . iti taññãkàyàü bharataþ .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 58 . 2 .. %<aïgulamekaü bhavati màtrà .>%) karõabhåùà . vittam . akùaràvayavaþ . iti medinã . re, 75 .. * .. (chandasàü hrasvadãrghàdiprabhedaþ . yathà, ÷rutabodhe .
     %<yasyàþ pàde prathame dvàda÷a màtrà tathà tçtãye'pi ..>%) kàlavi÷eùaþ . yathà -- kàlena yàvatà pàõiþ paryeti jànumaõóale . sà màtrà kavibhiþ proktà hrasvadãrghaplute matà .. iti pràcãnàþ .. api ca .
     %<vàmajànuni taddhastabhramaõaü yàvatà bhavet .
     kàlena màtrà sà j¤eyà munibhirvedapàragaiþ ..>% iti tantrasàraþ .. indriyavçttiþ . yathà --
     %<màtràspar÷àstu kaunteya ! ÷ãtoùõasukhaduþkhadàþ .
     àgamàpàyino nityàstàüstitikùasva bhàrata ! ..>% iti bhagavadgãtà ..
     %<mãyante àbhirviùayàþ màtrà indriyavçttayaþ .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã .. indriyam . iti pårbokta÷lokañãkàyàü madhusådanasarasvatã .. aü÷aþ . yathà --
     %<na yoùidbhyaþ pçthagdadyàdavasànadinàdçte .
     svabhartçpiõóamàtràbhyastçptiràsàü yataþ smçtà ..>% iti ÷ràddhatattvam .. (÷iloccayaþ . yathà, çgvede . 3 . 4 . 6 . 3 .
     %<pra màtràbhã ririce .>% %<màtràbhiþ mãyante paricchidyanta iti màtràþ ÷iloccayàþ .>% iti tadbhàùye sàyanaþ .. ÷aktiþ . yathà, pa¤catantre . 1 . 359 . %<kà màtrà samudrasya yo mama prasåtiü dåùayiùyati ..>% avayavaþ . yathà, manau . 7 . 4 .
     %<candravitte÷ayo÷caiva màtrànirhçtya ÷à÷vatãþ ..>% %<màtrà avayavàþ .>% iti taññãkàyàü medhàtithiþ .. råpam . yathà, bhàgavate . 2 . 5 . 25 .. %<tasya màtrà guõaþ ÷abdaþ ..>% %<màtrà såkùmaü råpam .>% iti taññãkàyàü svàmã ..)

#<màtsaryaü>#, klã, (matsara + ùya¤ .) matsarasya bhàvaþ . para÷ubhadveùaþ . yathà -- màgà÷ciràyaikataraþ pramàdaü vasannasambàdha÷ive'pi de÷e . màtsaryaràgopahatàtmanàü hi skhalanti sàdhuùvapi mànasàni .. iti bhàravau 3 adhyàyaþ ..

#<màtsikaþ>#, tri, (matsyo'sya paõyam . %<tadasya paõyam .>% 4 . 4 . 51 . iti matsya + ñhak .) jàlikaþ . matsyaghàtakaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<màtha># i kunthe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) i, mànthyate . kuntho vadhakle÷au . iti durgàdàsaþ ..

#<màthaþ>#, puü, (mànthyate pãóyate janaþ asmin . màtha + gha¤ . jvalàditvàt õo và . nipàtanàt numabhàvaþ .) panthàþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (matha + bhàve gha¤ .) manthanam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<màthuraþ>#, puü, (mathurà + aõ .) mathuràyà àgataþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (tatra jàta ityaõ và . mathuràjàtaþ . yathà, kathàsaritsàgare . 36 . 73 .
     %<tataþ sa dçùñabahulakle÷astàü puruùo'bravãt .
     mugdhe ! pavanasenàkhyo baõikputtro'smi màthuraþ ..>% anyena kçtà màthureõa proktà . %<tena proktam .>% 4 . 3 . 104 . iti aõ ïãp . màthurãvçttiþ . iti vyàkaraõam ..)

#<màdaþ>#, puü, (màdyata iti mada + gha¤ . numabhàvaþ .) darpaþ . ityamaraþ . 3 . 2 . 12 .. harùaþ . iti taññãkàyàü bharataþ . mattatà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<màdakaþ>#, puü, (màdyati varùàgame hçùyatãti . mada + õvul .) dàtyåhapakùã . iti ÷abdamàlà .. (màdayati svaguõena bhåtànãti . mada + õic õvul .) madakàrakadravye, tri .. (yathà, devãbhàgavate . 1 . 14 . 64 .
     %<indriyàõi mahàbhàga ! màdakàni suni÷citam .
     adàrasya durantàni pa¤caiva manasà saha ..>%)

#<màdanaü>#, klã, (màdayati virahiõaþ . iti mada + õic + lyuþ .) lavaïgam . iti ÷abdacandrikà .. (màdayatãti mada + õic + lyuþ .) harùakàrayitari, tri ..)

#<màdanaþ>#, puü, (màdayati cittavikàramutpàdayatãti . mada + õic + lyuþ .) kàmadevaþ . madanavçkùaþ . dhuståraþ . iti kecit ..

#<màdanã>#, strã, (màdana + striyàü ïãp .) màkandã . iti ràjanirghaõñaþ .. vijayà . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<màdç÷aþ>#, tri, (ahamiva dç÷yata iti . dç÷a +
     %<tyadàdiùu dç÷o'nàlocane ka¤ca . 3 . 2 . 60 .>% iti ka¤ .) matsadç÷aþ . iti vyàkaraõam .. (yathà, mahàbhàrate . 7 . 108 . 89 .
     %<tasya tvaü padavãü gaccha gaccheyustvàdç÷à yathà .
     tàdç÷asyedç÷e kàle màdç÷airabhicoditaþ ..
     kathaü nu bhàryà pàrthànàü tava kçùõa ! sakhã vibho ! .
     dhçùñadyumnasya bhaginã sabhàü kçùyeta màdç÷ã ..>%)

#<màdrã>#, strã, (madre jàtà . madra + aõ ïãp . bhargàditvàt na pratyayaluk .) pàõóuràjapatnã . sà mçgãbhåtasya muneþ ÷àpàt maithunarahitasya svàmina àj¤ayà a÷vinãkumàràbhyàü nakulasahadevau janayàmàsa . iti mahàbhàrata÷rãbhàgavatamatam .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 67 . 159 .
     %<kuntã màdrã ca jaj¤àte mati÷ca subalàtmajà .>%) ativiùà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<màdrãpatiþ>#, puü, (màdryàþ patiþ .) pàõóuràjaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<màdhavaþ>#, puü, (yaduputtrasya mudhorapatyaü pumàn . iti madhu + aõ . mà lakùmãstasyàþ dhavaþ . màyà vidyàyà dhava iti và .) viùõuþ . tasya vyutpattiryathà --
     %<mà ca brahmasvaråpà yà målaprakçtirã÷varã .
     nàràyaõãti vikhyàtà viùõumàyà sanàtanã ..
     mahàlakùmãsvaråpà ca vedamàtà sarasvatã .
     ràdhà vasundharà gaïgà tàsàü svàmã ca màdhavaþ ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 110 adhyàyaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 5 . 70 . 4 .
     %<maunàddhyànàcca yogàcca viddhi bhàrata ! màdhavam .>%) tannàmamàhàtmyaü yathà -- omityekàkùare mantre sthitaþ sarvagato hariþ . màdhavàyeti vai nàma dharmakàmàrthamokùadam .. iti vahripuràõam .. (madhorvasantasyàyam madhåni madhumanti kusumàni asmin và . madhu + %<madhor¤a ca .>% 4 . 4 . 129 . iti ¤aþ .) vai÷àkhamàsaþ . ityamaraþ . 1 . 4 . 16 .. (yathà, màrkaõóeye . 117 . 27 .
     %<sa tena sakhyà sahito jagàmàmravaõaü vanam .
     patnãbhiþ sa samaü rantuü màdhave màsi pàrthiva ! ..>% (madhu + svàrthe aõ .) vasantaþ . iti vi÷vaþ .. (yathà, su÷rute . 1 . 19 . 9 . %<madhumàdhavau vasantaþ .>%
     %<màdhavaprathame màsi nabhasyaprathame punaþ ..>% iti carake såtrasthàne saptame'dhyàye .. màdhavanabhasyasahasyànàü yathàsaükhyaü vai÷àkhabhàdrapauùàõàü su÷rute'bhihitatvàt teùàü prathame'gre'gravartini màsi caitràdau viùaya iti niùkarùaþ . iti carakañãkàkçdabhipràyaþ ..) madhukavçkùaþ . kçùõamudgaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (bhautyamanvantarãyasaptarùãõàmanyatama çùivi÷eùaþ . yathà, màrkaõóeye . 100 . 31 .
     %<agnãdhra÷càgnibàhu÷ca ÷ucirmukto'tha màdhavaþ .
     ÷ukro'jita÷ca saptaite tadà saptarùayaþ smçtàþ ..>% sàyanàcàryasya bhràtà . yathà, sàyanakçtadhàtuvçttau . iti pårbadakùiõapa÷cimasamudràdhã÷varakamparàjasutasaïgamaràjamahàmantriõà sàyanaputtreõa màdhavasahodareõa sàyanàcàryeõa viracità màdhavãyà dhàtuvçttiþ ..)

#<màdhavikà>#, strã, (màdhavã + kan ñàp . pårbahrasva÷ca .) màdhavãlatà . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<màdhavã>#, strã, (madhau sàdhupuùpyati . madhu + %<kàlàt sàdhupuùpyatpacyamàneùu .>% 4 . 3 . 43 . ityaõ . ïãp .) svanàmakhyàtapuùpalatà . tatparyàyaþ . atimuktaþ 2 puõórakaþ 3 vàsantã 4 latà 5 . ityamaraþ . 2 . 4 . 72 .. atimuktakaþ 6 màdhavikà 7 màdhavãlatà 8 . iti taññãkàyàü bharataþ .. candravallã 9 sugandhà 10 bhramarotsavà 11 bhçïgapriyà 12 bhadralatà 13 bhåmimaõóapabhåùaõà 14 vasantãdåtã 15 . iti jañàdharaþ .. latàmàdhavã 16 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, devãbhàgavate . 1 . 12 . 7 .
     %<àmrainãüpairmadhåkai¤ca màdhavãmaõóapàvçtàm .>%) asyà guõàþ . kañutvam . tiktatvam . kaùàyatvam . madagandhitvam . pittakàsavraõadàha÷oùanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<màdhavã syàttu vàsantã puõórako maõóako'pi ca .
     atimukto vimukta¤ca kàmuko bhramarotsavaþ ..
     màdhavã madhurà ÷ãtà laghvã doùatrayàpahà .>% iti bhàvaprakà÷aþ .. misiþ . madhu÷arkarà . kuññanã . (madhuno vikàra ityaõ ïãp .) madirà . iti medinã . ve, 46 -- 47 .. (yathà, mahàbhàrate . 4 . 15 . 3 .
     %<asti me ÷ayanaü divyaü tvadarthamupakalpitam .
     ehi tatra mayà sàrdhaü pibasva madhumàdhavãm ..>% màdhavasyeyamityaõ ïop . tatpriyatvàttathàtvam .) tulasã . iti ÷abdamàlà .. (madhau vasante sevyàrcanãyeti aõ .) durgà . iti ÷abdaratnàvalã .. màdhavasya patnã ca .. (madhuvaü÷ajà kanyà . yathà, mahàbhàrate . 1 . 95 . 12 . %<janamejayaþ khalvanantàü nàmopayeme màdhavãü tasyàmasya jaj¤e pràcinvàn ..>%)

#<màdhavãlatà>#, strã, (màdhavyàkhyà latà .) svanàmakhyàtapuùpalatà . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<màdhaveùñà>#, strã, (màdhavasya iùñà .) vàràhãkandaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<màdhavocitaü>#, klã, (màdhavasyocitam . sugandhitvàt tathàtvam .) kakkolakam . iti ràjanirghaõñaþ .. (vi÷eùo'sya kakkola÷abde j¤àtavyaþ ..)

#<màdhavodbhavaþ>#, puü, (màdhavàdudbhavo'sya .) ràjàdanã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<màdhukaþ>#, puü, varõasaïkarajàtivi÷eùaþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 48 . 20 .
     %<maireyaka¤ca vaidehaþ samprasåte'tha màdhukam ..>%)

#<màdhumatàþ>#, puü, (madhumatsu bhavàþ . madhumat + %<kacchàdibhya÷ca .>% 4 . 2 . 133 . ityaõ .) kà÷mãrade÷abhavàþ . iti hemacandraþ . 4 . 24 ..

#<màdhuraü>#, klã, (madhu asti asya asmin veti . madhu + %<åùasuùimuùkamadhoþ raþ .>% 5 . 2 . 107 . iti raþ . tataþ svàrthe'õ .) mallikà . iti trikàõóa÷eùaþ .. (madhuràt samprabhavatãtyaõ .) madhurasambhave, tri ..

#<màdhurã>#, strã, (màdhura + gauràditvàt ïãù .) madyam . iti bhåriprayogaþ .. màdhuryam . yathà,
     %<tàni spar÷asukhàni te ca taralàþ snigdhà dç÷orvibhramàstadbaktràmbujasaurabhaü sa ca sudhàsyandã giràü vakrimà .
     sà bimbàdharamàdhurãti viùayàsaïge'pi cenmànasaü tasyàü lagnasamàdhi hanta virahavyàdhiþ kathaü vardhate ..>% iti gãtagovinde 3 sargeþ ..

@<[Page 3,697c]>@
#<màdhuryaü>#, klã, (madhurastha bhàvaþ -- madhura + %<varõadçóhàbhyaþ ùya¤ ca .>% 5 . 1 . 123 . iti ùya¤ .) madhurasya bhàvaþ . madhuratvam . iti hemacandraþ . 3 . 173 . (yathà, su÷rute såtrasthàne ekàda÷àdhyàdhe .
     %<màdhuryaü bhajate'tyarthaü tãkùõabhàvaü vimu¤cati ..>%) làvaõyam . yathà --
     %<råpaü kimapyanirvàcyaü tanormàdhuryamucyate .>% ityujjvalanãlamaõiþ .. pà¤càlãrãtivi÷iùñakàvyaguõaþ . yathà --
     %<madhuràü sukumàrà¤ca pà¤càlãü kavayo viduþ .>% iti sàhityadarpaõe 9 paricchedaþ .. tasya lakùaõaü yathà, sàhityadarpaõe 8 paricchede .
     %<cittadravãbhàvamayo hlàdo màdhuryamucyate .
     sambhoge karuõe vipralambhe ÷ànte'dhikaü kramàt ..
     mårdhni vargàntyavarõena yuktàùña ñha óa óhàn vinà .
     raõau laghu ca tadvyaktau varõàþ kàraõatàü gatàþ ..
     avçttiralpavçttirvà madhurà racanà tathà .>% (nàyikànàmayatnajo'laükàravi÷eùaþ . yathà, sàhityadarpaõe . 3 . 129 .
     %<saïkùobheùvapyanudvego màdhuryaü parikãrtitam .>% sàttvikanàyakaguõabhedaþ . yathà, tatraiva . 3 . 91 .
     %<sarvàvasthàvi÷eùeùu màdhuryaü ramaõãyatà .>%)

#<màdhyandinaü>#, tri, (madhye bhavam . madhya + %<antaþpårbapadàt ñha¤ .>% 4 . 3 . 60 . ityatrakà÷ikà såtravçttau %<madhyomadhyaü dinaõ càsmàt .>% iti dinaõ .) madhyamam . iti hemacandraþ . 6 . 96 .. (madhyandinasambandhi . yathà, çgvede . 3 . 28 . 4 .
     %<màdhyandine savane jàtavedaþ puroóà÷amiha kave ! juùasva .>% %<màdhyandine madhyandinasambandhini>% tathà %<màdhyandine madhyaü dinasyedamityarthe utsàditvàda¤ ¤itvàdàdivçddhiþ ¤itvàdevàdyudàttatvam .>% iti ca tadbhàùye sàyanaþ .. madhyandinena proktàdhãtà và . ityaõ ïãp . ÷uklayajurvedasya ÷àkhàbhedaþ . yathà, à÷valàyanãya÷rautasåtre . 5 . 5 . 19 .
     %<pibà somamabhiyamugratarda iti tisro'rvàïehi somakàmaü tvàhustavàyaü somastvamehyarvàïindràya somàþ pra divo vidànà à pårõo asya kala÷aþ svàheti màdhyandinyaþ .>%)

#<màdhyamaü>#, tri, (madhye bhavaü . madhya + %<antaþpårvapadàññha¤ .>% 4 . 3 . 60 . ityasya kà÷ikàsåtravçttau %<maõmãyau ca pratyayau vaktavyau .>% iti maõ .) madhye bhavam . yathà --
     %<madhyamaü màdhyamaü madhyamãyaü màdhyandina¤ca tat .>% iti hemacandraþ . 6 . 96 ..

#<màdhyasthaü>#, klã, (madhyastha + ùya¤ .) madhyasthasya bhàvaþ . madhyasthakaraõam . yathà, kumàrasambhave . 1 . 52 .
     %<ayàcitàraü nahi devadevamadriþ sutàü gràhayituü ÷a÷àka .
     abhyarthanàbhaïgabhayena sàdhurmàdhyasthyamiùñe'pyavalambate'rthe ..>%

#<màdhvakaü>#, klã, (màdhvãka . pçùodaràditvàdãkàrasyàkàraþ .) màdhvãkam . ityamarañãkàyàü bhànudãkùitaþ ..

#<màdhvã>#, strã, (madhuno vikàraþ . madhu + aõ . ïãp . %<çtvyavàstvyavàstvamàdhvãti .>% 6 . 4 . 175 . aõi striyàü yaõàde÷o nipàtyate .) madyam . iti trikàõóa÷eùaþ .. madhvàdikçtà surà . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, manau . 11 . 95 .
     %<gauóã paiùñã ca màdhvã ca vij¤eyà trividhà surà .>% madhu madhuraraso'styasya kaõñakàvacchede aõ .) madhurakaõñakamatsyaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (madhumati, tri . yathà, çgvede . 7 . 71 . 2 .
     %<divànaktaü màdhvã tràsãthàü naþ ..>% he màdhvã ! madhumantau .. iti tadbhàùye sàyanaþ .. nadãvi÷eùaþ . yathà, màtsye . 120 . 71 .
     %<tebhyaþ ÷àntà ca màdhvã ca dve nadyau samprasåyàtàm .>%)

#<màdhvãkaü>#, klã, (màdhvã + svàrthe kan .) madhåkapuùpakçtamadyam . tatparyàyaþ . madhvàsavaþ 2 màdhavakaþ 3 madhu 4 . ityamaraþ . 2 . 10 . 41 .. madhumàdhvãkamityekaü nàmeti kecit .. pårvau dbau puùpamadye . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 277 . 39 .
     %<kathaü hi pãtvà màdhvãkaü pãtvà ca madhumàdhavãm .
     lobhaü sauvãrake kuryànnàrã kàciditi smare ..>%) parau dvau dràkùàvikàre . iti bharataþ .. màddãükamiti và pàñhaþ . iti ramànàthaþ . màdhvãkasthàne màdhvakamiti bhànudãkùitaþ .. (madhu . yathà, naiùadhe . 19 . 33 .
     %<dhayatu naline màdhvãkaü và na và'bhinavàgataþ .
     kumudamakarandaughaiþ kukùimbharirbhramarotkaraþ .
     iha tu lihate ràtrãtarùaü rathàïgavihaïgamà madhu nijabadhåvaktràmbhoje'dhunà'dharanàmakam ..>% màdhvãkaü makarandam . iti taññãkàyàü nàràyaõaþ ..) tatparyàyo yathà --
     %<madhumàkùãkamàdhvãkakùaudrasàradhyamãritam .
     makùikàvarañãbhçïgavàtapuùparasodbhavam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe dvitãye bhàge ..)

#<màdhvãkaphalaþ>#, puü, (màdhvãkaü madhumat phalamasya .) madhunàlikerikaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<màdhvãmadhurà>#, strã, (màdhvãmadataeva madhureti .) madhurakharjårikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<màna>#, ki arce . iti kavikalpadrumaþ .. (cuøpakùe bhvàø-paraø-sakaø-señ .) ki mànayati mànati . iti durgàdàsaþ ..

#<màna>#, ïa vicàre . arce . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-sakaø-señ .) ïa mãmàüsate ÷àstraü dhãraþ . arcàyàü tibàdayo na syuriti ramànàthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<mànaü>#, klã, (mãyate'neneti . mà + karaõe lyuñ .) parimàõam . tatparyàyaþ . yautavam 2 druvayam 3 pàyyam 4 pautavam 5 . tattu tulàïguliprasthaistrividhaü bhavati . tatra tulàgrahaõenonmànàdyupalakùyate . aïgulyà hastàdi . prasthena droõàdi . ityamarabharatau . 2 . 9 . 85 .. pramàõam . iti medinã . ne, 15 .. yatra tàlo viramati tat . tadeva gçhasucyate . taccaturvidham . samaü viùamaü atãtaü anàgata¤ca . iti saïgãta÷àstram .. * .. atha mànaparibhàùà .
     %<na mànena vinà yuktirdravyàõàü jàyate kvacit .
     ataþ prayogakàryàrthaü mànamatrocyate mayà ..
     carakasya mataü vaidyairàdyairyasmànmataü tataþ .
     vihàya sarvamànàni màgadhaü mànamucyate ..
     trasareõurvudhaiþ proktastriü÷atà paramàõubhiþ .
     trasareõustu paryàyanàmnà dhvaüsãti gadyate ..
     jàlàntaragataiþ såryakarairdhvaüsã vilokyate .
     ùaódhvaüsãbhirmarãciþ syàttàbhiþ ùaóbhi÷ca ràjikà .
     tisçbhã ràjikàbhi÷ca sarùapaþ procyate budhaiþ .
     yavo'ùñasarùapaiþ prokto gu¤jà syàttaccatuùñayam ..
     ùaóbhistu rattikàbhiþ syànmàùako hemadhànakau .
     màùai÷caturbhiþ ÷àõaþ syàddharaõaþ sa nigadyate ..
     ñaïkaþ sa eva kathitastaddvayaü kolamucyate .
     kùudramo vañaka÷caiva draïkùaõaþ sa nigadyate ..
     koladbayastu karùaþ syàt sa proktaþ pàõimànikaþ .
     akùaþ picuþ pàõitalaü ki¤cit pàõi÷ca tindukam ..
     vióàlapadaka¤caiva tathà ùoóa÷ikà matàþ .
     karamadhyo haüsapadaü suvarõaü kavalagnaham ..
     uóumbara¤ca paryàyaiþ karùa eba nigadyate .
     syàt karùàbhyàmardhapalaü ÷uktiraùñamikà tathà .
     ÷uktibhyà¤ca palaü j¤eyaü muùñiràmraü caturthikà .
     praku¤caþ ùoóa÷ã vilvaü palamemàtra kãrtyate ..
     palàbhyàü prasçtirj¤eyà prasçta¤ca nigadyate .
     prasçtibhyàma¤jaliþ syàt kuóavo'rdhasaràvakaþ ..
     aùñamàna¤ca sa j¤eyaþ kuóavàbhyà¤ca mànikà .
     saràvo'ùñapalaü tadvajj¤eyamatra vicakùaõaiþ ..
     ÷aràvàbhyàü bhavet prastha÷catuþprasthaistathàóhakaþ .
     bhàjanaü kàüsyapàtra¤ca catuþùaùñipala÷ca saþ ..
     caturbhiràóhakairdroõaþ kala÷o nalvaõormaõaþ .
     unmàna÷ca ghaño rà÷irdroõaparyàyasaüj¤itaþ ..
     droõàbhyàü sårpakumbhau ca catuþùaùñi÷aràvakaþ .
     sårpàbhyà¤ca bhaveddroõã vàho goõã ca sà smçtà ..
     droõãcatuùñayaü khàrã kathità såkùmabuddhibhiþ .
     catuþsahasrapalikà ùaõõavatyadhikà ca sà ..
     palànàü dvisahasra¤ca bhàra ekaþ prakãrtitaþ .
     tulàpala÷ataü j¤eyà sarvatraivaiùa ni÷cayaþ ..
     màùañaïkàkùavilvàni kuóavaþ prasthamàóhakam .
     rà÷irgoõã khàriketi yathottaracaturguõàþ .. * ..>% màgadhaparibhàùàyàü ùaórattiko màùa÷caturviü÷atirattikaùñaïkaþ ùaõõavatirattikaþ karùaþ . ayaü carakasammataþ .. su÷rutamate . pa¤carattiko màùo viü÷atirattikaùñaïko'÷ãtirattikaþ karùaþ . ayameva kaliïgaparibhàùàyàmapi . yatastatràùñarattiko màùo dbàtriü÷adrattikaùñaïkaþ . sàrdhañaïkadvayamitaþ karùaþ .
     %<gu¤jàdimànamàrabhya yàvat syàt kuóavasthitiþ .
     dravàrdra÷uùkadravyàõàü tàvanmànaü samaü matam ..
     prasthàdimànamàrabhya dbiguõantu dravàrdrayoþ .
     mànaü tathà tulàyàstu dviguõaü na kvacit smçtam ..
     mçdvçkùaveõulohàderbhàõóaü yaccaturaïgulam .
     vistãrõa¤ca tathocca¤ca tanmànaü kuóavaü vadet ..>% iti màgadhamànam .. * .. atha kàliïgamànam .
     %<yato mandàgnayo hrasvà hãnasattvà naràþ kalau .
     atastu màtrà tadyogyà procyate suj¤asammatà ..
     yavo dvàda÷abhirgauraiþ sarùapaiþ procyate budhaiþ .
     yavadvayena gu¤jà syàttrigu¤jo valla ucyate .
     màùo gu¤jàbhiraùñàbhiþ saptabhirvà bhavet kvacit ..
     caturbhirmàùakaiþ ÷àõaþ sa niùkaùñaïka eva ca .
     gadyàno màùakaiþ ùaóabhiþ karùaþ syàdda÷amàùikaþ ..
     catuþkarùaiþ palaü proktaü da÷a÷àõamitaü budhaiþ .
     catuþpalai÷ca kuóavaþ prasthàdyàþ pårbavanmatàþ ..
     sthitirnàstyeva màtràyàþ kàlamagniü vayo balam .
     prakçtiü doùade÷au ca dçùñvà màtràü prakalpayet ..
     nàlpaü hantyauùadhaü vyàdhiü yathàmbho'lpaü mahànalam .
     atimàtra¤ca doùàya yathà ÷asye bahådakam ..>% iti mànaparibhàùà . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<mànaþ>#, puü, (manyate buddhyate'nena iti mana + gha¤ .) cittasamunnatiþ . ityamaraþ . 1 . 7 . 22 .. cittasya samunnatirakùudratà mànaþ . sà¤je dhanàdyutkarùeõàtmani cittonnatirmàna iti . matsamo nàstãti mananaü mànaþ . iti taññãkàyàü bharataþ .. (yathà, manau . 4 . 163 .
     %<dveùaü dambha¤ca màna¤ca krodhaü taikùõya¤ca varjayet ..>%) àtmani påjyatàbuddhiþ . iti nãlakaõñhaþ .. anuraktayordampatyorbhàvavi÷eùaþ . yathà --
     %<dampatyorbhàva ekatra satoraùyanuraktayoþ .
     svàbhãùñà÷leùavãkùàdinirodhã màna ucyate ..>% ityujjvalanãlamaõiþ .. påjyatvam . yathà --
     %<adhamàþ kalimicchanti sandhimicchanti madhyamàþ .
     uttamà mànamicchanti màno hi mahatàü dhanam ..
     màno hi målamarthasya màne mlàne dhanena kim .
     prabhraùñamànadarpasya kiü dhanena kimàyuùà ..
     adhamà dhanamicchanti dhanamànau hi madhyamàþ .
     uttamà mànamicchanti màno hi mahatàü dhanam ..>% iti gàruóe 115 adhyàyaþ .. priyàparàdhasåcikà ceùñà mànaþ . sa ca laghurmadhyamo guru÷ceti . alpàpaneyo laghuþ . kaùñàpaneyo madhyamaþ . kaùñatamàpaneyo guruþ . asàdhyastu rasàbhàsaþ . aparastrãdar÷anàdijanmà laghuþ . gotraskhalanàdijanmà madhyamaþ . aparastrãsambhogadar÷anàdijanmà guruþ . anyathàsiddhakutåilàdyapaneyo laghuþ . anyathàvàda÷apathàdyapaneyo madhyamaþ . caraõapàtabhåùaõadànàdyapaneyo guruþ . aparastrãdar÷anàdijanmà yathà --
     %<svedàmbubhiþ kvacana picchilamaïgabhåmau kùàmodari kvacana kaõñakita¤cakàsti .
     anyàü bilokayati bhàsayati priye'pi mànaþ kva dhàsyati padaü tava tanna vidmaþ ..>% gotraskhalanàdijanmà yathà --
     %<yadgotraskhalanaü tattu bhramo yadi na manyate .
     romàlivyàlasaüspar÷aü ÷apathaü tanvi ! kàraya ..>% aparastrãsambhogadar÷anàdijanmà yathà --
     %<dayitasya nirãkùya bhàlade÷aü caraõàlaktakapi¤jaraü sapatnyàþ .
     sudç÷o nayanasya koõabhàsaþ ÷rutimuktàþ ÷ikharopamà babhåvuþ ..>% iti rasama¤jarã .. grahaþ . iti medinã . ne, 15 .. (paricchedake, tri . yathà, çgvede . 7 . 88 . 5 .
     %<bçhantaü mànaü varuõa svadhàvaþ sahasradbàraü jagamà gçhante .>% %<màntyasmin sarvàõi bhåtàni iti mànaü sarvasya bhåtajàtasya puricchedakamityarthaþ .>% iti tadbhàùye sàyanaþ .. puü, mantraþ . yathà, çgvede . 1 . 189 . 8 .
     %<avocàma nivacanànyasminmànasya sånuþ sahasàne agnau .>% %<mãyata iti màno mantraþ tasya sånuragniþ mantreõotpadyamànatvàt saptamyarthe prathamà .>% iti tadbhàùye sàyanaþ .. nirmàtà . yathàtraiva . 10 . 144 . 5 .
     %<yaü te ÷yena÷càrumavçkaü padàbharadaruõaü mànamandhasaþ .>% %<mànaü yàgadvàrà nirmàtàram .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<mànakaü>#, klã, puü, (mànaü bçhatparimàõamasya . %<÷eùàdvibhàùà .>% 5 . 4 . 154 . iti kap .) màõakam . màõakacu iti bhàùà .
     %<kacvãtu picchilà proktà vistãrõaparõamànake .>% iti ÷abdacandrikà ..
     %<sthalakando gràmyakandaþ sthalapadmastu mànakaþ .>% iti ratnamàlà .. asya guõàþ .
     %<mànakaü svàdu ÷ãta¤ca guru ÷othaharaü kañu .>% iti ràjavallabhaþ .. api ca .
     %<mànakaþ syànmahàpatraþ kathyate tadguõà atha .
     mànakaþ ÷othahçcchãtaþ pittaraktaharo laghuþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (viùayo'sya yathà --
     %<puràõaü mànakaü piùñvà dviguõãkçtataõóulam .
     sàdhitaü kùãratoyàbhyàmabhyaset pàyasantu tat ..
     hantuü vàtodaraü ÷othaü grahaõãü pàõóutàmapi .
     siddho bhiùagbhiràkhyàtaþ prayogo'yaü niratyayaþ ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügraha udaràdhikàre ..)

#<mànagranthiþ>#, puü, (mànasya granthiriva . bàdhakatvàt .) aparàghaþ . iti hàràvalã .. (mànasya granthiþ . abhimànavardhanam . yathà, chandoma¤jaryàm . 5 . 7 .
     %<ke÷avavaü÷ajagãtirlokamanomçgahàriõã jayati .
     gopãmànagranthervimocanã divyagàyanà÷caryà ..>%)

#<mànadhànikà>#, strã, karkañã . iti ÷abdamàlà ..

#<mànanãyaü>#, tri, (mànyate påjyata iti . màna + anãyar .) mànyam . yathà --
     %<màno mànyo'si vçkùeùu mànanãyaþ suràsuraiþ .
     snàpayàmi mahàdevãü mànaü dehi gçhe mama ..>% iti durgotsavapaddhatiþ ..

#<mànarandhrà>#, strã, (mànàrthaü samayaparimàõaj¤àpakaü randhramasyàm .) tàmrã . tàüvã . iti bhàùà . yathà --
     %<yàmaghoùo'tha tàmrã syànmànarandhrà vikàlikà .>% iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<mànavaþ>#, puü, (manorapatyam manorgotràpatyaü và pumàn . manu + aõ .) manorapatyam . manuùyaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 1 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 75 . 12 -- 13 .
     %<manorvaü÷o mànavànàü tato'yaü prathito'bhavat .
     brahmakùatràdayastasmànmanorjàtàstu mànavàþ ..>%) bàlaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (manunà proktam . manu + aõ .. upapuràõavi÷eùaþ . yathà, devãbhàgavate . 1 . 3 . 13 -- 14 .
     %<sanatkumàraü prathamaü nàrasiühaü tataþ param .
     nàradãyaü ÷iva¤caiva daurvàsasamanåttamam .
     kàpilaü mànava¤caiva tathà cau÷anasaü smçtam ..>%)

#<mànavarjitaþ>#, tri, (mànena varjitaþ .) mànarahitaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 46 . 48 .
     %<tasmàt tvaü nartanaþ pàrtha ! strãmadhye mànavarjitaþ .>%) nãcaþ . iti dharaõiþ ..

@<[Page 3,699c]>@
#<mànavã>#, strã, (mànava + strãtvàt ïãp .) manuùyastrãjàtiþ . tatparyàyaþ . mànuùyã 2 mànuùã 3 nàrã 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, naiùadhe . 9 . 41 .
     %<divaukasaü kàmayata na mànavã navãnama÷ràvi tavànanàdidam .>%) ÷àsanadevatàvi÷eùaþ . iti hemacandraþ . 1 . 45 .. svàyambhuvamanukanyà . iti mahàbhàratam .. (yathà, bhàgavate . 3 . 23 . 3 .
     %<sa vai devarùivaryastàü mànavãü samanuvratàm .>%)

#<mànavaughaþ>#, puü, (mànavànàü oghaþ yasmin .) tàràvidyàyàþ pãñhasya uttare vàyavyàdã÷aparyantaü påjyagurupaïktivi÷eùaþ . yathà . tàràvatyambabhànumatyambajayàmbavidyàmbamahodaryambasukhànandanàthaparànandanàthapàrijàtànandanàthakule÷varànandanàthaviråpàkùànandanàthapheravyambàþ påjayet . ete mànavaughàþ . tathà ca tantre .
     %<atha tàràgurån vakùye dçùñàdçùñaphalapradàn .
     årdhvake÷o vyomake÷o nãlakaõñho vçùadhvajaþ ..
     divyaughàþ siddhidà vatsa ! siddhaughàn ÷çõu yatnataþ .
     va÷iùñhaþ kårmanàtha÷ca mãnanàtho mahe÷varaþ ..
     harinàtho mànavaughàna ÷çõa vakùyàmi tadgurån .
     tàràvatã bhànumatã jayàvidyà mahodarã ..
     sukhànandaþ parànandaþ pàrijàtaþ kule÷varaþ .
     viråpàkùaþ pheravã ca kathitaü tàriõãkulam ..
     ànandanàtha÷abdàntà guruvaþ sarvasiddhidàþ .
     striyo'pi gururåpà÷ca ambàntàþ parikãrtitàþ ..>% iti tantrasàraþ ..

#<mànavyaü>#, klã, (mànavànàü samåhaþ iti . %<bràhmaõamàõavavàóavàdyan .>% 4 . 2 . 42 . iti yan .) mànavasamåhaþ . màõavànàü samåho màõavyaü vikàrasaügheti ùõyaþ màõavo bàlaþ . mårdhanyamadhyaþ dantyamadhya ityeke . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (manorgotràpatyaü . %<manu + gotràdibhyo ya¤ .>% 4 . 1 . 105 . ityanena ya¤ . manuvaü÷ãye, tri ..)

#<mànasaü>#, klã, (mana eva . manas %<praj¤àdibhya÷ca .>% 5 . 4 . 38 . iti svàrthe aõ .) manaþ . ityamaraþ . 1 . 4 . 31 .. (yathà, màrkaõóeye . 15 . 61 .
     %<yaj¤adànatapàüsãha paratra ca na bhåtaye .
     bhavanti tasya yasyàrtaparitràõe na mànasam ..>%) tasya guõà yathà --
     %<paràparatvaü saükhyàdyàþ pa¤ca vega÷ca mànase .>% iti bhàùàparicchedaþ .. (manasi bhavo jàto và . manas + aõ .) manobhave, tri . yathà, saïkalpaþ karmamànasam .. ityamaraþ . 1 . 5 . 2 ..
     %<viùayeùvatisaüràgo mànaso mala ucyate .>% ityekàda÷ãtattvam ..
     %<anåóhànaïgapãóeva mameyaü mànasã vyathà ..>% iti prà¤caþ .. mànasatàpo yathà --
     %<kàmakrodhabhayadveùalobhamohaviùàdajaþ .
     ÷okàsåyàvamànerùyà màtsaryàdibhayantathà ..
     mànaso'pi dbija÷reùñha ! tàpo bhavati naikadhà ..>% iti viùõupuràõe 6 aü÷e 5 adhyàyaþ .. trividhamànasakarma . yathà --
     %<paradravyeùvabhidhyànaü manasàniùñacintanam .
     vitathàbhinive÷a÷ca trividhaü karma mànasam ..>% iti tithyàditattvam .. mànasarogà yathà -- kàmakrodhalobhamohabhayàbhimànadainyapai÷unyaviùàderùyàsåyàmàtsaryaprabhçtayaþ . athavà . unmàdàpasmàramårchàbhramatamaþsaünyàsaprabhçtayaþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. (manasà saïkalpena kçtamityaõ .) sarovaravi÷eùaþ . iti medinã . se, 31 .. sa ca kailàse brahmaõà nirmitaþ . yathà --
     %<kailàsa÷càpi duùkampo dànavendreõa kampitaþ .
     yakùaràkùasagandharvairnityaü sevitakandaraþ ..
     ÷rãmànmanohara÷caiva nityaü puùpitapàdapaþ .
     hemapuùkarasaüchannaü tena vaikhànasaü saraþ ..
     kampitaü mànasa¤caiva ràjahaüsaniùevitam ..>% iti mahàbhàrate harivaü÷e nàrasiühe 228 aþ .. api ca .
     %<kailàsaparvate ràma ! manasà nirmitaü param .
     brahmaõà nara÷àrdåla ! tenedaü mànasaü saraþ ..
     tasmàt susràva sarasaþ sàyodhyàmupagåhate .
     saraþpravçttà sarayåþ puõyà brahmasara÷cyutà ..>% iti ràmàyaõe àdikàõóe 24 sargaþ .. * .. (puü, nàgavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 57 . 16 .
     %<amàhañhaþ kàmañhakaþ suùeõo mànaso vyayaþ .>% ÷àlmalãdvãpasya varùavi÷eùaþ . yathà, màtsye . 53 . 23 .
     %<÷veta÷ca harita÷caiva jãmåto rohitastathà .
     vaidyato mànasa÷caiva ketumàn saptamastathà ..>% puùkaradvãpasthaparvatavi÷eùaþ . yathà, màtsye .
     %<dvãpàrdhasya parikùiptaþ pa÷cime mànaso giriþ .>%)

#<mànasajapaþ>#, puü, (mànasena kçto japaþ .) dhiyà varõa÷reõyuccàraõam . yathà, dhiyà yadakùara÷reõãü varõasvarapadàtmikàm . uccaredarthamuddi÷ya mànasaþ sa japaþ smçtaþ .. tajjape niyamo nàstyeva . tathà ca .
     %<a÷ucirvà ÷ucirvàpi gacchaüstiùñhan svapannapi .
     mantraika÷araõo vidvàn manasaiva samabhyaset ..
     na doùo mànase jàpye sarvade÷e'pi sarvadà ..>% iti tantrasàraþ ..

#<mànasatãrthaü>#, klã, (mànasaü tãrthamiva . ràgàdyamàvàt tathàtvam .) ràgàdirahitaü manaþ . yathà, såta uvàca .
     %<tãrthàni kathitànyevaü bhaumàni munisattama ! .
     mànasànãha tãrthàni phaladàni vi÷eùataþ ..
     mano nirmalatãrthaü hi ràgàdibhiranàvilam ..>% iti nàrasiühapuràõe 46 adhyàyaþ ..

#<mànasapåjà>#, strã, (mànasakçtà påjà . ÷àkapàrthivavat samàsaþ .) manoracitadravyakaraõakasaparyà . yathà, hçtpadmamadhye devãü vibhàvya kuõóalãpàtrasaüsthena srahasràràmçtena pàdyaü devyà÷caraõe dadyàt . tato mana÷càrghyaü dattvà sahasradalapadmabhçïgàralalitaparamàmçtajalena àcamanãyaü mukhe . pa¤caviü÷ati tattvena gandha¤ca . ahiüsàü vij¤ànaü kùamàü dayàü alobhaü amohaü amàtsaryaü amàyàü anahaïkàraü aràgaü adveùaü indriyàõi dbàda÷a etàni puùpàõi ca pradàpayet . tatastejoråpaü dãpaü vàyuråpaü dhåpaü dadyàt ambaraü càmaraü darpaõaü såryaü candraü chatraü padmantu mekhalàü ànandaü hàramuttamaü anàhatadhvanimayãü ghaõñàü nivedayet . tataþ sudhàrasàmbudhiü màüsaparvataü brahmàõóapåritaü pàyasa¤ca dattvà .
     %<manonartanasattàlaiþ ÷çïgàràdirasodbhavaiþ .
     nçtyairgãtai÷ca vàdyai÷ca toùayet parame÷varãm ..>% evaü saüpåjya abhedena japaþ kàryaþ . iti tantrasàre tripuràprakaraõam .. * .. mànasairgu rupåjà yathà, nãlatantre .
     %<tato mànasagandhàdyaiþ påjayet svasvamudrayà .
     kaniùñhà pçthivãtattvaü tadyogàdgandhayojanam ..
     aïguùñho gaganaü tattvaü tenaiva puùpayojanam .
     tarjanã vàyutattvaü syàddhåpaü tenaiva yojayet ..
     anàmà jalatattvaü syàttenaiva yojayecca kam .
     tatastu vàgbhavaü japyàdaùñottara÷ataü sudhãþ ..
     japaü samarpya bhaktyà ca praõameddaõóavadbhuvi ..>% api ca .
     %<mithunaü cintayitvà tu mànasairupacàrakaiþ .
     bhautikaiþ påjayedbidvàn mudràmantrasamanvitaiþ ..
     bhåbhyàkà÷amarudvahnivàrimantraiþ sabindukaiþ .
     kaniùñhàïgulitarjanyau madhyamànàmike tathà ..
     aïguùñhena samàyogànmudràþ pa¤ca prakãrtitàþ .
     pçthivyàtmakagandhaþ syàdàkà÷àtmakapuùpakam ..
     dhåpo vàyvàtmakaþ prokto dãpo vahnyàtmakaþ paraþ .
     rasàtmaka¤ca naivedyaü påjà pa¤copacàrikà ..
     tatastu vàgbhavaü japyàdaùñottara÷ataü sudhãþ ..>% ityannadànakalpaþ .. anyacca .
     %<mànasairupacàrai÷ca saüpåjya kalpayenmudà .
     gandhaü bhåmyàtmakaü dadyàdbhàvapuùpaü tataþ param ..
     dhapaü vàyvàtmakaü deyaü tejasà dãpameva ca .
     naivedyamamçtaü dadyàt pànãyaü varuõàtmakam ..
     ambaraü mukuraü dadyàccàmaraü chatrameva ca .
     tatranmudràvidhànena saüpåjyàtmaguruü japet ..
     yathà÷akti japaü kçtvà samàpya kavacaü pañhet ..>% iti kaïkàlamàlinãtantram .. påjàkramastu . nijaguruü dhyàtvàmukànandanàthàmuka÷aktàmbà÷rãpàdukàü påjayàmãti mànasairgandhàkùatakusumairarcayet . kaniùñhàbhyàü laü pçthivyàtmakaü gandhaü samarpayàmi namaþ . aïguùñhàbhyàü haü àkà÷àtmakaü puùpaü samarpayàmi namaþ . tarjanãbhyàü yaü vàyvàtmakaü dhåpaü samarpayàmi namaþ . madhyamàbhyàü raü vahnyàtmakaü dãpaü samarpayàmi namaþ . anàmikàbhyàü vaü amçtàtmakaü naivedyaü samapaiyàmi namaþ . iti kulamålàvatàrakalpasåtrañãkàyàü tçtãyakàõóam ..

#<mànasavrataü>#, klã, (mànasakçtaü vratam . ÷àkapàrthivavat samàsaþ .) ahiüsàdi . yathà --
     %<ahiüsà satyamasteyaü brahmacaryamakalkatà .
     etàni mànasànyàhurvratàni tu gharàdhare ..>% iti varàhapuràõam ..

#<mànasàlayaþ>#, puü, (mànase àlayo yasya .) haüsaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mànasikaü>#, tri, (mànasa + ñha¤ .) manobhavam . mànasa÷abdàt ùõikapratyayena niùpannam .. (puü, viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 12 . 338 . 4 .
     %<namaste devadeve÷a ! niùkriya ! nirguõa ! mànasika ! nàmanàmika ! .>%)

#<mànasã>#, strã, (mànasa + strãtvàt ïãp .) vidyàdevãvi÷eùaþ . iti hemacandraþ . 2 . 15 .. manobhavà ca .. (yathà, biùõupuràõe . 1 . 7 . 1 .
     %<tato'bhidhyàyatastasya jaj¤ire mànasãþ prajàþ ..>%)

#<mànasåtraü>#, klã, (mànasya gàtrapramàõasya tan mànàrthaü và såtram .) svarõàdinirmitakañisåtram . iti dhana¤jayaþ . goñ iti bhàùà ..

#<mànasaukàþ>#, [s] puü, (mànasaü sara oko vàsasthànaü yasya .) haüsaþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 23 . (yathà, mahàbhàrate . 8 . 41 . 13 .
     %<vayaü haüsà÷caràmemàü pçthivãü mànasaukasaþ .>%)

#<mànikà>#, strã, (mànayati garvãkarotãti . mana + õic + õvul ñàp akàrasyetva¤ca .) madyam . iti ÷abdaratnàvalã .. (màne prabhavatãti . màna + ñhak .) ÷aràvaþ . iti vaidyakaparibhàùà . ÷era iti bhàùà ..

#<màninã>#, strã, phalã vçkùaþ . iti medinã . ne, 109 .. (mànaü astyasyàþ . màna + iniþ . ïãp . mànavatã ca .. (yathà, gãtagovinde . 9 . 2 .
     %<harirabhisarati vahati mçdupavane .
     kimaparamadhikasukhaü sakhi ! bhavane ..
     màdhave màkuru mànini ! mànamaye ..>% abhimànavatã ca . yathà, kumàre . 5 . 53 .
     %<iyaü mahendraprabhçtãnadhi÷riya÷caturdigã÷ànavamatya màninã .
     aråpahàryaü madanasya nigrahàt pinàkapàõiü patimàptumicchati ..>% %<màninãndràõãprabhçtãrati÷ayya vartitavyamityabhimànavatã .>% iti taññãkàyàü mallinàthaþ ..) ràjyavardhanasya patnã . yathà, màrkaõóeye . 109 . 10 .
     %<vidårathasya tanayà dàkùiõàtyasya bhåbhçtaþ .
     tasya patnã babhåvàtha màninã nàma màninã ..>%)

#<mànã>#, [n] tri, (màno'syàstãti . màna + iniþ .) mànavi÷iùñaþ . iti medinã . ne, 109 .. (yathà, màrkaõóeye . 123 . 22 .
     %<tataste bhåbhçtaþ sarve bahu÷astena màninà .
     niràkçtàþ sunirvinnàþ procuranyonyamàkulàþ ..>%) siühaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mànuùaþ>#, puü, (manorjàtaþ . manu + %<manorjàtàva¤ yatau ùuk ca .>% 4 . 1 . 161 . itya¤ ùugàgama÷ca .) manuùyaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 1 .. (yathà, manau . 9 . 284 .
     %<cikitsakànàü sarveùàü mithyàpracaratàü damaþ .
     amànuùeùu prathamo mànuùeùu tu madhyamaþ ..>% manuùyasyedam . aõ . manuùyasambandhini, tri . yathà, mahàbhàrate . 13 . 6 . 20 .
     %<akçtvà mànuùaü karma yo daivamanuvartate .
     vçthà ÷ràmyati saüpràpya patiü klãvamivàïganà ..>%)

#<mànuùikaü>#, tri, (manuùyasya bhàvaþ karma và . manuùya + ñha¤ .) manuùyasya karmàdi . manuùyasyedamitãdamarthe ùõikapratyayena niùpannam ..

#<mànuùã>#, strã, (mànuùasya strã . mànuùa + jàtitvàt ïãù .) manuùyastrãjàtiþ . yathà -- manuùyã mànuùã nàrã mànavã mànuùastriyàm . iti ÷abdaratnàvalã .. (manuùya + aõ + ïãù .) cikitsàvi÷eùaþ . yathà --
     %<àsurã mànuùã daivã cikitsà sà tridhà matà .>% iti ÷abdacandrikà ..

#<mànuùyaü>#, klã, (manuùyasya bhàvaþ . manuùyasyedamiti và . manuùya + aõ .) manuùyasya bhàvaþ . manuùyatvam . (yathà, bhàgavate . 4 . 23 . 28 .
     %<sa va¤cito vatàtmadhruk kçcchreõa mahatà bhuvi .
     labdhvàpavargyaü mànuùyaü viùayeùu viùajjate ..>%) manuùya÷arãram . yathà --
     %<mànuùye kadalãstambhe niþsàre sàramàrgaõam .
     yaþ karoti sa saümåóho jalavudvudasannibhe ..>% iti ÷uddhitattve yàj¤avalkyavacanam .. (manuùyasambandhini, tri . yathà, mahàbhàrate . 1 . 153 . 11 .
     %<gaccha jànãhi ke nvete ÷erate vanamà÷ritàþ .
     mànuùyo balavàn gandho ghràõaü tarpayatãva me ..>%)

#<mànuùyakaü>#, klã, (manuùyàõàü samåhaþ . manuùya + %<gotrokùoùñrorabhreti .>% 4 . 2 . 39 . iti vu¤ .) manuùyasamåhaþ . ityamaraþ . 3 . 2 . 43 . (manuùasyedaü mànuùa + yat . svàrthe kan . (manuùyasambandhini, tri . yathà, mahàbhàrate . 5 . 77 . 8 .
     %<sumantritaü sunãta¤ca nyàyata÷copapàditam .
     kçtaü mànuùyakaü karma daivenàpi virudhyate ..>%)

#<mànoj¤akaü>#, klã, (manoj¤asya bhàvaþ karma veti . %<dbandbamanoj¤àdibhya÷ca .>% 5 . 1 . 133 . iti vu¤ .) manoj¤atà . manoj¤asya bhàva ityarthe kaõ pratyayena niùpannam ..

#<màndyaü>#, klã, (mandasya màvaþ karma và . manda + %<patyantapurohitàdibhyo yak .>% 5 . 1 . 128 . iti yak .) rogaþ . iti hemacandraþ .. mandatà ca . (yathà, kathàsaritmàgare . 24 . 135 .
     %<vi÷vaste ca tatastasmin purodhasi cakàra saþ .
     màndyamalpataràhàrakç÷ãkçtatanurmçùà ..>%)

#<màndhàtà>#, [ç] puü, (màü dhàsyatãti . gheñ + tçc .) yuvanà÷varàjaputtraþ . tatparyàyaþ . yuvanà÷vajaþ 2 . iti hemacandraþ . 3 . 364 . tadbivaraõaü yathà . %<tasmàt prasenajit tato yuvanà÷vo'mavat . tasya ca puttrasyàtinirvedànmunãnàmà÷ramamaõóale nivasataþ kçpàlubhistairmunibhirapatyotpàdanàyeùñhiþ kçtà . tasyà¤càrdharàtre nivçttàyàü mantrapåtajalapårõakalasaü vedãmadhye nive÷ya te munayaþ suùupuþ . supteùu ca teùvatãvatçñparãtaþ sa bhåpàlastamà÷ramamaõóalaü vive÷a . suùuptàü÷ca tànçùãn naivotthàpayàmàsa ..>% tacca kalasajalamaparimeyamàhàtmyaü mantrapåtaü papau . prabuddhà÷ca çùayaþ papracchuþ . kenaitanmantrapåtaü vàri pãtam . atra hi pãte ràj¤o'sya yuvanà÷vasya patnã mahàbalaparàkramaü puttraü janayiùyati . ityàkarõya sa ràjà ajànatà mayà pãtamityàha . garbha÷ca yuvanà÷vodare'bhavat . krameõa ca vavçdhe . pràptasamaya÷ca dakùiõaü kukùimavanãpaternibhidya ni÷cakràma . na càsau ràjà mamàra . jàto nàmaiùa kaü dhàsyatãti te munayaþ procuþ . athàgamya devaràóabravãt . màmayaü dhàsyati . tato'sau màndhàtà nàmato'bhavat . vaktre càsya prade÷inã devendreõa nyastà tàü papau . tà¤càmçtasràviõãmàsàdyàhnaivaikena vyavardhata . sa tu màndhàtà cakravartã saptadbãpàü mahãü bubhuje . bhavati càtra ÷lokaþ .
     %<yàvat sårya udetisma yàvacca pratitiùñhati .
     sarvaü tadyauvanà÷vasya màndhàtuþ kùetramucyate ..>% màndhàtà ÷a÷abinduduhitaraü bindumatãmupayeme . purukutsamambarãùaü mucukunda¤ca tasyàü puttratrayamutpàdayàmàsa . pa¤cà÷acca duhitarastasyàmeva tasya nçpaterbabhåvuþ . iti viùõupuràõe 4 aü÷e 2 adhyàyaþ ..

#<mànyaþ>#, tri, (mànyata iti . màna + karmaõi õyat .) arcyaþ . tatparyàyaþ . påjyaþ 2 pratãkùyaþ 3 bhagavàn 4 bhaññàrakaþ 5 . iti jañàdharaþ .. (yathà ca manau . 2 . 139 .
     %<teùàntu samavetànàü mànyau snàtakapàrthivau .>% pràrthanãyaþ . yathà, ràmàyaõe . 2 . 8 . 18 .
     %<yathà vai bharato mànyastathà bhåyo'pi ràghavaþ .
     kau÷alyàto'tirikta¤ca mama su÷råùate bahu ..>%
     %<mànyaþ pràrthanãyaþ ÷reyaskaraþ . tathà tadbat .>% iti taññãkàyàü ràmànujaþ ..)

@<[Page 3,701c]>@
#<mànyasthànaü>#, klã, (mànyasya sthànaü .) påjyatvakàraõam . yathà --
     %<vittaü bandhurvayaþ karma vidyà bhavati pa¤camã .
     etàni mànyasthànàni garãyo yadyaduttaram ..
     pa¤cànàü triùu varõeùu bhåyàüsi guõavanti ca .
     yatra syuþ so'tra mànàrhaþ ÷åtro'pi da÷amãü gataþ ..>% iti mànave 2 adhyàyaþ . kaurma 11 adhyàye'pyevam ..

#<mànyà>#, strã, (mànya + striyàü ñàp .) marunmàlà . yathà --
     %<anirmànyà tu mànyà ca marunmàlà ca mohanà ..>% iti ÷abdamàlà .. påjyà ca ..

#<màpatyaþ>#, puü, (mà vidyate'patyamasya .) kàmaþ . iti halàyudhaþ ..

#<màpanaþ>#, puü, (màpayati svarõàdikamaneneti . mà + õic + karaõe lyuñ .) tålaþ . iti ÷abdacandrikà .. parimàõe, klã .. (striyàmapyatra . yathà, mahàbhàrate . 1 . 51 . 15 .
     %<yasmin de÷e ca kàle ca màpaneyaü pravartità ..>%)

#<màmakaü>#, tri, (mamedam . asmad + %<tavakamamakàvekavacane .>% 4 . 3 . 3 . iti aõ mamakàde÷a÷ca .) madãyam . iti medinã . ke, 138 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 105 . 12 .
     %<tato màmàha sa munirgarbhamutsçja màmakam ..>%) mamatàyuktaþ . iti ÷abdamàlà .. yathà ca mahàbhàrate . 4 . 50 . 17 .
     %<atra yà màmikà buddhiþ ÷råyatàü yadi rocate ..>%)

#<màmakaþ>#, puü, (màma + svàrthe kan .) màtulaþ . iti medinã .. ke, 138 .. mamàyaü và mamedamiti buddhiryasya . kap .) kçpaõaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<màmakãnaü>#, tri, (mamedam . asmad + %<tavakamamakàvekavacane .>% 4 . 3 . 3 . iti kha¤ . mamakàde÷a÷ca .) madãyam . mamedamityarthe õãne kterluki asmada ekatvànmadàde÷e asya ca mamakàde÷e vçddhau màmakãnam . iti durgàdàsaþ .. (yathà, kathàsaritsàre . 32 . 145 .
     %<etacca me kiyat kiü hi na buddhyà sàdhayàmyaham .
     praj¤ànaü màmakãnaü ca ÷råyatàü varõayàmi te ..>%)

#<màyaþ>#, puü, (màyà asyàstãti . màyà + ar÷a àditvàdac .) pãtàmbaraþ . (yathà, mahàbhàrate . 13 . 24 . 311 .
     %<namo vi÷vàya màyàya cintyàcintyàya vai namaþ ..>%) (mayasyàpatyaü pumàn . maya + aõ .) amuraþ . iti medinã .. ye, 46 ..

#<màyà>#, strã, (mãyate aparokùavat pradar÷yate'nayà iti . mà + %<màcchàsasisåbhyo yaþ .>% uõàø 4 . 109 . iti yaþ ñàp .) indrajàlàdiþ . tatparyàyaþ . ÷àmbarã 2 . ityamaraþ . 2 . 10 . 11 .. indrajàliþ 3 kuhakam 4 kusçtiþ 5 ÷àmbariþ 6 . iti jañàdharaþ . sàmbarã 7 . iti ÷abdaratnàvalã .. màti vi÷vamasyàü manãùàdiþ . ÷ambarasya daityasya iyaü ÷àmbarã tena pràïnirmitatvàt . iti bharataþ .. * .. buddhiþ . iti medinã . ye, 46 . (mãmite jànàti saükhyàtyanayeti . mà + yaþ ñàp .) kçpà . dambhaþ . iti nànàrthe hemacandraþ .. ÷añhatà . yathà --
     %<màyà tu ÷añhatà ÷àñhyaü kusçtirnikçti÷ca sà ..>% (praj¤à . yathà, çgvede . 2 . 17 . 5 .
     %<adhàrayat pçthivãü vi÷vadhàyasa mastabhnàn màyayà dyàmavasrasaþ .>% %<màyayà praj¤ayà .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..) ràj¤àü kùudropàyavi÷eùaþ . yathà --
     %<màyopekùendrajàlàni kùudropàyà ime trayaþ ..>% lakùmãþ . iti ca hemacandraþ .. buddhamàtà . ityamarakoùe màyàdevãsuta÷abdadar÷anàt . durgà . yathà -- durge ÷ive'bhaye màye nàràyaõi sanàtani . jaye me maïgalaü dehi namaste sarvamaïgale .. ràjan ! ÷rãvacano mà÷ca yà÷ca pràpaõavàcakaþ . tàü pràpayati yà sadyaþ sà màyà parikãrtità .. mà÷ca mohàrthavacano yà÷ca pràpaõavàcanaþ . taü pràpayati yà nityaü sà màyà parikãrtità .. iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 27 adhyàyaþ .. api ca .
     %<vicitrakàryakàraõà acintitaphalapradà .
     svapnendrajàlavalloke màyà tena prakãrtità ..>% iti devãpuràõe 45 adhyàyaþ .. * .. visadç÷apratãtisàdhanaü màyà . iti nàgojãbhaññaþ .. aghañanaghañanapañãyasã màyà . iti kecit .. ã÷vara÷aktiþ . tasyà nàmàntaraü yathà . prakçtiþ 2 avidyà 3 aj¤ànam 4 pradhànam 5 ÷aktiþ 6 ajà 7 . sçùñikàle bhagavàn àdau màyàü prakà÷ayàmàsa . sà draùñçdç÷yànusandhànaråpà kàryakàraõaråpà ca . satvarajastamoguõamayã . tasyàþ ÷aktidbayaü àvaraõaü vikùepa÷ca . tasyà màyàyà mahattattvaü jàtam . tasmàdahaïkàraþ . tasmàt pa¤cabhåtam . tasmàt brahmàõóam . iti ÷rãbhàgavatamatam .. (màyàsvaråpam . yathà ca pa¤cada÷yàm . 6 . 122 -- 141 .
     %<tattvani÷cayakàmena nyàyàgamavicàriõàm .
     ekaiva pratipattiþ syàt sàpyatra sphuñamucyate ..
     màyàntu prakçtiü vidyànmàyinantu mahe÷varam .
     asyàvayavabhåtaistu vyàptaü sarvamidaü jagat ..
     iti ÷rutyanusàreõa nyàyo nirõaya ã÷vare .
     tathà satyavirodhaþ syàt sthàvarànte÷avàdinàm ..
     màyà ceyaü tamoråpà tàpanãye tadãraõàt .
     anubhåtiü tatra mànaü pratijaj¤e ÷rutiþ svayam ..
     jaóaü mohàtmakaü taccetyanubhàvayati ÷rutiþ .
     àbàlagopaü spaùñatvàdànantyaü tasya sàbraùãt ..
     acidàtmaghañàdãnàü yat svaråpaü jaóaü hi tat .
     yatra kuõñhãbhaved buddhiþ sa moha iti laukikàþ ..
     itthaü laukikadçùñyaitat sarvairapyanubhåyate .
     yuktidçùñyà tvanirvàcyaü nàsadàsãditi ÷ruteþ ..
     nàsadàsãd vibhàtatvànno sadàsãcca bàdhanàt .
     vidyàdçùñyà ÷rutaü tucchaü tasya nityanivçttitaþ ..
     tucchànirvacanãyà ca vàstavã cetyasau tridhà .
     j¤eyà màyà tribhirbodhaiþ ÷rautayauktikalaukikaiþ ..
     asya sattvamasattva¤ca jagato dar÷ayatyasau .
     prasàraõàcca saïkocàt yathà citrapañastathà ..
     asvatantrà hi màyà syàdapratãtervinà citim .
     svatantràpi tathaiva syàdasaïgasyànyathàkçteþ ..
     kåñasthàsaïgamàtmànaü jaóatvena karoti sà .
     cidàbhàsasvaråpeõa jãve÷àvapi nirmame ..
     kåñasthamanapàkçtya karoti jagadàdikam .
     durghañaikavidhàyinyàü màyàyàü kà camatkçtiþ ..
     dravatvamudake vahràvauùõyaü kàñhinyama÷mani .
     màyàyà durghañatva¤ca svataþ sidhyati nànyathà ..
     na vetti màyinaü loko yàvat tàvaccamatkçtim .
     dhatte manasi pa÷càttu màyaiùetyupa÷àmyati ..
     prasaranti hi codyàni jagadvastutvavàdiùu .
     na codanãyaü màyàyàü tasyà÷codyaikaråpataþ ..
     codye'pi yadi codyaü syàt taccodye codyate mayà .
     parihàryaü tata÷codyaü na punaþ praticodyatàm ..
     vismayaika÷arãràyà màyàyà÷codyaråpataþ .
     anveùyaþ parihàro'syà buddhimadbhiþ prayatnataþ ..
     màyàtvameva ni÷ceyamiti cet tarhi ni÷cinu .
     lokaprasiddhamàyàyà lakùaõaü yat tadãkùyatàm ..
     na niråpayituü ÷akyà vispaùñaü bhàsate ca yà .
     sà màyetãndrajàlàdau lokàþ sampratipedire ..>%) viùõumàyàsvaråpaü yathà --
     %<yàmetàü bhàùase deva ! mama màyeti nitya÷aþ .
     kà màyà kãdç÷ã viùõo ! kiü và màyeti cocyate .
     j¤àtumicchàmi màyàrthaü rahasyaü paramuttamam ..
     tatastasyà vacaþ ÷rutvà viùõurmàyàkaraõóakaþ .
     prahasya madhuraü vàkyaü pratyuvàca vasundharàm ..
     bhåme ! mà pçccha màyàü me yanmàü pçcchasi sàdaram .
     vçthà kle÷aü kimarthaü tvaü pràpsyase madvilokanàt .
     adyàpi màü na jànanti rudrendràþ sapitàmahàþ ..
     mama màyà vi÷àlàkùi ! kiü punastvaü vasundhare ! ..
     parjanyo varùate yatra tajjalena prapåryate .
     de÷o nirjalatàü yàti eùà màyà mama priye ! ..
     somo'pi hãyate pakùe pakùe vàpi vivardhate .
     amàyàü sa na dç÷yeta màyeyaü mama sundari ! ..
     hemante salilaü kåpe uùõaü bhavati tattvataþ .
     bhavecca ÷ãtalaü grãùme màyeyaü mama tattvataþ ..
     pa÷cimàü di÷amàsthàya yadastaü yàti bhàskaraþ .
     udeti pårbataþ pràtarmàyeyaü mama sundari ! ..
     ÷oõita¤ceva ÷ukra¤ca ubhe pràõiùu saüsthite .
     garbhe ca jàyate janturmama màyaiva cottamà ..
     jãvaþ pravi÷ya garbhe tu sukhaduþkhàni bindati .
     jàta÷ca vismaret sarvameùà màyà mamottamà ..
     àtmakarmà÷rito jãvo naùñasaüj¤o gataspçhaþ .
     karmaõà nãyate'nyatra màyaiùà mama cottamà ..
     ÷ukra÷oõitasaüyogàjjàyante yadi jantavaþ .
     aïgulya÷caraõau caiva bhujau ÷ãrùaü kañistathà ..
     pçùñhaü tathodara¤caiva dantauùñhapuñanàsikà .
     karõau netrakapolau ca lalàñaü jihvayà sadà ..
     etayà màyayà yuktà jàyante yadi jantavaþ .
     tasyaiva jãryate jantorbhuktaü pãta¤ca vahninà .
     aya¤ca sravate jantureùà màyà mamottamà ..
     ÷abdaþ spar÷a÷ca råpa¤ca raso gandha÷ca pa¤camaþ .
     annàt pravartate jantureùà màyà mama priye ! ..
     sarvartuùu nijàkàraþ sthàvare jaïgame tathà .
     tattvaü na j¤àyate tasya màyaiùà mama sundari ! ..
     àpo vidyàstathà bhaumà àpo yeùu pratiùñhitàþ .
     na ca vçddhiü prayàntyatra màyaiùà paramà mama ..
     vçùñau bahådakàþ sarva palvalàni saràüsi ca .
     grãùme sarvàõi ÷uùyanti etanmàyàbalaü mama ..
     himavacchikharànmuktà nàmnà mandàkinã nadã .
     gàïgatà sà bhavedgaïgà màyaiùà mama kãrtità ..
     meghà gçhõanti salilaü lavaõàt salilàrõavàt .
     varùanti madhuraü lãke sarvaü bhàyàbalaü mama ..
     rogàrtà jantavaþ kecit bhakùayanti mahauùadham .
     tasya vãryaü samà÷ritya màyàü tu visçjàmyaham ..
     auùadhe dãyamàne tu jantuþ pa¤catvameti yat .
     nirvãryamauùadhaü kçtvà kàlo bhåtvà haràmyaham ..
     prathamaü jàyate garbhaþ pa÷càjjàyata vai pumàn .
     jàyate madhyamaü råpaü tato'pi jarayà punaþ .
     tata indriyanà÷a÷ca etanmàyàbalaü mama ..
     ekabãjàt prakãrõàdvai jàyante tàni bhåri÷aþ .
     tatràmçtaü visçjàmi màyàyogena màdhavi ! ..
     loka evaü vijànàti garuóo vahate'cyutam .
     bhåtvà vegena garuóo vahàmyàtmànamàtmanà ..
     yà età devatàþ sarvà yaj¤abhàgena toùitàþ .
     màyàmetàmahaü kçtvà toùayàmi divaukasaþ ..
     lokàþ sarve vijànanti devà nityaü makhà÷inaþ .
     màyàmetàmahaü kçtvà yakùyàmi trida÷àn sadà ..
     sarvo'pi yajate loko yaùñàra¤ca bçhaspatim .
     màyàmàïgirasãü kçtvà yàjayàmi dighokasaþ ..
     sarve lokà vijànanti varuõaþ pàti sàgaram .
     màyàntu vàruõãü kçtvàhaü rakùàmi mahodadhim ..
     sarve lokà vijànanti kuvero'yaü dhane÷varaþ .
     kuveramàyàmàdàya ahaü rakùàmi taddhanam ..
     evaü lokà vijànanti vçtraþ ÷akreõa såditaþ .
     ÷àkrãü màyàü samàsthàya mayà vçtro nisåditaþ ..
     evaü lokà vijànanti àditya÷ca dhruvo mahàn .
     meruü màyàmayaü kçtvà vahàmyàdityameva ca ..
     evaü càbhàùate loko jalaü kinna÷yate'khilam .
     baóavàmukhamàsthàya pibàmi tadahaü jalam ..
     vàyuü màyàmayaü kçtvà medheùu visçjàmyaham .
     yadidaü bhàùate lokaþ kutraivaü tiùñhate jalam ..
     devà api na jànanti amçtaü kutra tiùñhati .
     mama màyàniyogena tiùñhate hyauùadhaü vane ..
     loko hyevaü vijànàti ràjà pàlayate prajàþ .
     ràjamàyàmahaü kçtvà pàlayàmi vasundharàm ..
     ye tu vai dbàda÷àdityà udeùyanti yugakùaye .
     pravi÷ya tànahaü bhåme ! màyàü loke sçjàmyaham ..
     varùa¤ca pàü÷unà bhåmilokeùu yatate sadà .
     màyàü pàü÷umayãü kçtvà pårayàmyakhilaü jagat ..
     varùate yatra saü barto dhàràbhirmuùalàkçti .
     màyàü sàüvartakãü gçhya pårayàmyakhilaü jagat ..
     yat svapàmi varàrohe ! ÷eùasyopari vàriõi .
     anantamàyayà càhaü dhàrayàmi svapàmi ca ..
     varàhamàyàmàdàya bhåme ! jànàmi kinna vai .
     devà yatra nilãyante sà màyà mama kãrtità ..
     tva¤càpi vaiùõavãü màyàü kçtvà jànàsi kinna tat .
     dhàritàsi ca su÷roõi ! vàràn saptada÷aiva tu ..
     màyà tu mama devãyaü kçtvà hyekàrõavàü mahãm .
     mama màyàbalaü hyetadyena tiùñhàmyahaü jale ..
     prajàpatiü ÷ataü rudraü sçjàmi ca haràmi ca .
     te'pi màyàü na jànanti mama màyàvimohitàþ ..
     atha pitçgaõà÷caiva ya ete såryavarcasaþ .
     màyàü pitçmayãü hyetàü gçhõàmi hi ca tattvataþ ..
     kintu màyaiva su÷roõi ! anyacca ÷çõu sundari ! ..>% iti vàràhe màyàcakram .. * .. atha màyàstotram . ÷aunaka uvàca .
     %<÷a÷idhvajo mahàràjaþ stutvà màyàü gataþ kutaþ .
     kà và màyàstutiþ såta ! vada tattvavidàüvara ! .
     yà tvatkathà viùõukathà vaktavyà sà vi÷uddhaye ..>% såta uvàca .
     %<÷çõudhvaü munayaþ sarve màrkaõóeyàya pçcchate .
     ÷ukaþ pràha vi÷uddhàtmà màyàstavamanuttamam ..
     tat ÷çõuùva pravakùyàmi yathàdhãtaü yathà÷rutam .
     sarvakàmapradaü néõàü pàpatàpavinà÷anam ..>% ÷uka uvàca .
     %<bhallàñanagaraü tyaktvà viùõubhaktaþ ÷a÷idhvajaþ .
     àtmasaüsàramokùàya màyàstavamalaü jagau ..>% ÷a÷idhvaja uvàca .
     %<oü hrãükàràü sattvasàràü vi÷uddhàü brahmàdãnàü màtaraü vedabodhyàm .
     tanvãü svàhàü bhåtatanmàtrakakùàü bande bandyàü devagandharvasiddhaiþ ..
     lokàtãtàü dvaitabhãtàü samãóe bhåtairbhavyàü vyàsasàmàsikàrthaiþ .
     nànàråpairdevatiryaïmanuùyaistàmàdhàràü brahmaråpàü namàmi ..
     yasyà bhàùà trijagadbhàti bhåtairna bhàtyetattadabhàve vidhàtuþ .
     vidvadgãtàü kàlakallolalolàü nãlàpàïgãü kùiptasaüsàradurgàm ..
     pårõàü pràpyàü dvaitalabhyàü ÷araõyàmàdye ÷eùe madhyato yà vibhàti .
     kàlo daivaü karma sopàdhayo ye tasyàü tàsàü tàü vi÷iùñàü namàmi ..
     bhåmau gandho rasatàpsu pratiùñhà råpaü tejasyeva vàyau spç÷atvam .
     khe ÷abdo vai yadbhidà bhàti nànà tàmàdyàü tàü vi÷varåpàü namàmi ..
     sàbitrã tvaü brahmaråpà bhavànã bhåte÷asya ÷rãpateþ ÷rãsvaråpà .
     ÷acã ÷akrasyàpi nàke÷varasya patnã ÷reùñhà bhàsi màye ! jagatsu ..
     bàlye bàlà yuvatã yovane tvaü vàrddhakye yà sthavirà kàlakalpà .
     nànàkàrairyàgayogai÷ca dharmo bhaktyà vai tvaü kàmavajrà vibhàsi ..
     vareõyà tvaü varadà lokasiddhà sàdhvã dhanyà lokamànyà sukanyà .
     caõóã durgà kàlikà kàlikàkhyà nànàde÷e råpave÷airvibhàsi ..
     tava caraõasarojaü devi ! devàdivandyaü yadi hçdayasaroje bhàvayantãha bhaktyà .
     ÷ukakçtamati÷uddhaü hçtsaroje smaranti ÷rutiyugakuhare và saü÷rutaü dharmasampat ..
     janayati jagadàdye sarvasiddhi¤ca teùàm ..
     màyàstavamidaü puõyaü ÷ukadevena bhàùitam .
     màrkaõóeyàdaya÷càpi siddhiü lebhe ÷a÷idhvajaþ ..
     kokàmukhe tapastaptvà hariü dhyàtvà vanàntare .
     sudar÷anena nihato vaikuõñha÷araõaü yayau ..>% iti ÷rãkalkipuràõe'nubhàgavate bhaviùye màyàstava ånatriü÷o'dhyàyaþ .. (÷aktiþ sàmarthyaü và . yathà, çgvede . 4 . 3 . 21 .
     %<dàsànàmindro màyayà .>% %<màyayà svakãyayà ÷aktyà .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<màyàkàraþ>#, puü, (màyàü indrajàlavyàpàraü karotãti . kç + aõ .) aindrajàlikaþ . vàjãkara iti bhàùà . tatparyàyaþ . pràtihàrikaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 10 . 11 .. màyàü sthalajalàdau jalasthalàdij¤ànaü karotãti màyàkàraþ ùaõ . pratiharaõaü pratihàro vyàjaþ bhàve gha¤ sa prayojanamasya pràtihàrikaþ ùõikaþ õittve vririti vçddhiþ . pratihàraka ityapi pàñhaþ . tatra prati prathamaü suùñhu mano nayane ca harati j¤àte na ki¤ciditi pratihàrakaþ .. õakàntàt svàrthe ùõe pràtihàraka÷ca gha¤i pratihàra÷ca . iti taññãkàyàü bharataþ ..

#<màyàkçt>#, puü, (màyàü sthalajalàdau jalasthalàdi j¤ànaü karoti kàrayatãti . kç + kvip . tugàgama÷ca . karotiratràntarbhåtaõyarthaþ .) màyà kàraþ . yathà --
     %<÷àmbarã sàmbarã màyà màyàkçt bhikùuke nañe .>% iti ÷abdaratnàvalã ..

#<màyàjãvã>#, [n] puü, (màyayà indrajàlavidyayà jãvati jãvanayàtràü sampàdayati iti . jãva + õiniþ .) pràtihàrikaþ . iti hemacandraþ . 3 . 589 ..

#<màyàtiþ>#, puü, (màyayà saha atati . yadbà, mà atatãti . ata + %<ajyatibhyàü ca .>% uõàø 4 . 130 . iti iõ .) narabaliþ . yathà --
     %<màyàtãnà¤ca nirõãtaü ÷råyatàü munisattama ! .
     vakùyàmyatharvavedoktaü phalahànirvyatikrame ..
     pitçmàtçvihãna¤ca yuvakaü vyàdhivarjitam .
     vivàhitaü dãkùita¤ca paradàravihãnakam ..
     ajàrikaü vi÷uddha¤ca sacchådraü målakaü varam .
     tadbandhubhyo dhanaü dattvà krãtaü målyàtirekataþ ..
     snàpayitvà ca taü dharmã saüpåjya vastracandanaiþ .
     màlyairdhåpai÷ca sindårairdadhigorocanàdibhiþ ..
     ta¤ca varùaü bhràmayitvà caradvàreõa yatnataþ .
     varùànte ca samutsçjya durgàyai taü nivedayet ..
     aùñamãnavamãsandhau dadyànmàyàtimeva ca .
     ityevaü kathitaü sarvaü balidànaprasaïgataþ ..
     baliü dattvà ca stutvà ca dhçtvà ca kavacaü budhaþ .
     praõamya daõóavadbhåmau dadyàdbipràya dakùiõàm ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 16 adhyàyaþ ..

#<màyàdaþ>#, puü, (màyayà chalena dhçtvetyarthaþ atti bhakùayatãti . ada + ac .) kumbhãraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<màyàdevãsutaþ>#, puü, (màyàdevyàþ sutaþ .) buddhaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 15 ..

#<màyàphalaü>#, klã, phalavi÷eùaþ . màiphala iti bhàùà . tatparyàyaþ . màyiphalam 2 màyikam 3 chidràphalam 4 màyi 5 . asya guõàþ . vàtaharatvam . kañutvam . uùõatvam . ÷aithilyasaïkocakake÷akàrùõyadàtçtva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<màyàmohaþ>#, puü, (màyayà mohayati asuràniti . muha + õic + ac . màyà ca moha÷ca tau yasyeti và .) viùõudehanirgatàsuramohakapuruùavi÷eùaþ . yathà -- ÷rãparà÷ara uvàca .
     %<ityukto bhagavàüstebhyo màyàmohaü ÷arãrataþ .
     tamutpàdya dadau viùõuþ pràha cedaü surottamàn ..>% ÷rãbhagavànuvàtta .
     %<màyàmoho'yamakhilàn daityàüstàn mohayiùyati .
     tato vadhyà bhaviùyanti vedamàrgabahiùkçtàþ ..
     sthitau sthitasya me vadhyà yàvantaþ paripanthinaþ .
     brahmaõo ye'dhikàrasya devadaityàdikàþ suràþ ..
     tadgacchata na bhãþ kàryà màyàmoho'yamagrataþ .
     gacchatvadyopakàràya bhavatàü bhavità suràþ ..>% ÷rãparà÷ara uvàca .
     %<ityuktvà praõipatyainaü yayurdevà yathàgatam .
     màyàmoho'pi taiþ sàrdhaü yayau yatra mahàsuràþ ..>% iti viùõupuràõe 3 aü÷e 17 adhyàyaþ ..

#<màyàvatã>#, strã, (màyàsyàstãti . màyà + matup . masya vaþ . ugittvàn ïãp .) ratiþ . kàmapatnã . iti jañàdharaþ .. tasyà nàmakàraõaü yathà -- ÷rãparà÷ara uvàca .
     %<etasminnantare pràptaþ saha kçùõena nàradaþ .
     antaþpuracarãü devãü rukmiõãü pràha harùayan ..
     eùa te tanayaþ subhru ! hatvà ÷ambaramàgataþ .
     hçto yenàbhavadbàlo bhavatyàþ såtikàgçhàt ..
     iyaü màyàvatã bhàryà tanayasyàsya te satã .
     ÷ambarasya na bhàryeyaü ÷råyatàmatra kàraõam ..
     manmathe tu gate nà÷aü tadudbhavaparàyaõà .
     ÷ambaraü mohayàmàsa màyàråpeõa råpiõã ..
     vyavàyàdyupabhogeùu råpaü màyàmayaü ÷ubham .
     dar÷ayàmàsa daityasya tasyeyaü madirekùaõà ..>% iti viùõupuràõe 5 aü÷e 27 adhyàyaþ .. (vidyàdharãvi÷eùaþ . yathà, kathàsaritsàgare . 13 . 35 .
     %<ahaü màyàvatã nàma ràjan ! vidyàdharàïganà .
     iyantaü kàlamabhavaü ÷àpadoùeõa hastinã ..>% ràjakanyàvi÷eùaþ . yathàtraiva . 112 . 112 .
     %<abhånmalayasiühàkhyo ràjà ràjagçhe purà .
     tasya màyàvatãtyàsãdråpeõàpratimà sutà ..>%)

#<màyàvasikaþ>#, tri, (màyayà vasaü àcchàdanaü karotãti ñhan .) parapratàrakaþ . iti ÷abdamàlà .. (màyàrasika iti và pàñhaþ ..)

#<màyàvàn>#, [t] puü, (màyà astyasya . màyà +
     %<asmàyàmedhàsrajo viniþ . 5 . 2 . 121 .>% iti pakùe matup . masya vaþ .) kaüsaràjaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. màyàyukte, kapañayukte ca tri . (yathà, çgvede . 4 . 16 . 9 .
     %<åtibhistamiùaõo dyumnahåtau ni màyàvànabrahmà dasyurarta .>% %<màyàvàn kapañavàn .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<màyàvã>#, [t] puü, (pra÷astà màyàkàpañyamastyasyeti . màyà + %<asmàyàmedhàsrajo viniþ .>% 5 . 2 . 121 . iti viniþ .) màyàkàraþ . tatparyàyaþ . vyaüsakaþ 2 màyã 3 màyikaþ 4 aindrajàlikaþ 5 . iti jañàdharaþ .. (yathà, màrkaõóeye . 22 . 7 .
     %<màyàvã dànavaþ so'tha muniråpaü samàsthitaþ .
     sa pràha ràjaputtraü taü pårbavairamanusmaran ..>%) vióàlaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (mohana÷aktiyuktaþ paramàtmà . yathà, pa¤cada÷yàm . 6 . 4 .
     %<stata÷cidantaryàmã tu màyàvã såkùmasçùñitaþ .
     såtràtmà sthålasçùñyaiva viràóityucyate paraþ ..>%)

@<[Page 3,704b]>@
#<màyàsãtà>#, strã, (màyàkalpità sãtà .) yogena agnikçtasãtàpratikçtiþ . yathà -- agniruvàca .
     %<bhagavan ! ÷råyatàü vàkyaü kàlena yadupasthitam .
     sãtàharaõakàlo'yaü tatraiva samupasthitaþ ..
     daiva¤ca durnivàra¤ca na ca daivàt paraü balam .
     matprasåü mayi saünyasya chàyà rakùyàntike'dhunà ..
     dàsyàmi sãtàü tubhya¤ca parãkùàsamaye mama .
     devaiþ prasthàpito'ha¤ca na ca vipro hutà÷anaþ ..
     ràmastadbacanaü ÷rutvà na prakà÷ya ca lakùmaõam .
     svãcakàra ca svacchandaü hçdayena vidåyatà ..
     vahniryogena sãtàyà màyàsãtàü cakàra saþ .
     tadråpaguõasarvàü÷àü dadau ràmàya nàrada ! ..
     sãtàü gçhãtvà sa yayau gopyaü vaktuü niùidhya ca .
     lakùmaõo naiva bubudhe gopyamanyasya kà kathà ..
     laïkàü gatvà raghu÷reùñho jaghàna ÷àyakena ca .
     sabàndhavaü ràvaõa¤ca sãtàü saüpràpa duþkhitàm ..
     tà¤ca vahniparãkùà¤ca kàrayàmàsa satvaram .
     hutà÷astatra kàle ca vàstavãü jànakãü dadau ..
     uvàca chàyà vahni¤ca ràma¤ca vinayànvità .
     kariùyàmãti kimahaü tadupàyaü vadasva me ..>% vahniruvàca .
     %<tvaü gaccha tapase devi ! puùkara¤ca supuõyadam .
     kçtvà tapasyàü tatraiva svargalakùmãrbhaviùyasi ..
     sà ca tadvacanaü ÷rutvà pratapya puùkare tapaþ .
     divyaü trilakùavarùa¤ca svargalakùmãrbabhåva ha ..
     sà ca kàlena tapasà yaj¤akuõóasamudbhavà .
     kàminã pàõóavànà¤ca draupadã drupadàtmajà ..
     kçte yuge vedavatã ku÷adhvajasutà ÷ubhà .
     tretàyàü ràmapatnã sà sãteti janakàtmajà ..
     tacchàyà draupadã devã dvàpare drupadàtmajà .
     trihàyaüõãti sà proktà vidyamànà yugatraye ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 14 adhyàyaþ ..

#<màyàsutaþ>#, puü, (màyàyàþ màyàdevyàþ sutaþ .) buddhaþ . iti hemacandraþ . 1 . 151 ..

#<màyikaü>#, klã, (màyà mohanaguõaþ vidyate'smin . màyà + %<brãhyàdibhya÷ca .>% 5 . 2 . 116 . iti ñhan .) màyàphalam . iti ràjanirghaõñaþ .. granthàntare màyikà màdrakà ityapi pàñhaþ ..

#<màyikaþ>#, puü, (màyà astyasya . màyà + %<brãhyàdibhya÷ca .>% 5 . 2 . 116 . iti ñhan .) màyàkàraþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, devãbhàgavate . 4 . 19 . 4 .
     %<yanmàyàmohita÷càhaü sadà varte paràtmanaþ .
     paravàn dàrupà¤càlã màyikasya yathà va÷e ..>% màyàvi÷iùñe, tri ..)

#<màyã>#, [n] puü, (màyà'styasya . màyà + %<brãhyàdibhya÷ca .>% 5 . 2 . 116 . iti iniþ .) màyàkàraþ . tatparyàyaþ . dhårtaþ 2 va¤cakaþ 3 vyaüsakaþ 4 kuhakaþ 5 dàõóàjinikaþ 6 jàlikaþ 7 . iti hemacandraþ . 3 . 41 .. (màyàyukte, tri . yathà, kumàre . 2 . 46 .
     %<yajvabhiþ sambhçtaü havyaü vitateùvadhvareùu saþ .
     jàtavedomukhànmàyã miùatàmàcchinatti naþ ..>% màyopàdhike parame÷vare ca . yathà, pa¤cada÷yàm . 6 . 123 .
     %<màyàntu prakçtiü vidyàn màyinantu mahe÷varam ..>%)

#<màyuþ>#, puü, (minoti prakùipati dehe uùmàõamiti . mi¤ prakùepaõe + %<kçvàpàjimisvadisàdhya÷åbhya uõ .>% uõàø 1 . 1 . iti uõ . %<mãnàti minotidãïàü lapi ca .>% 6 . 1 . 50 . ityàtvam . %<àto yuk ciõkçtoþ .>% 7 . 3 . 33 . iti yuk .) pittam . ityamaraþ . 2 . 6 . 62 .. (÷abdaþ . yathà, çgvede . 1 . 164 . 28 .
     %<sçkkàõaü gharmamabhivàva÷ànà mimàti màyuü payate payobhiþ ..>% %<màyuü ÷abdaü mimàti nirmàti karoti .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. vàk . iti nirukte . 1 . 11 ..)

#<màyuràjaþ>#, puü, kuveraputtraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<màyåraü>#, klã, (mayåràõàü samåhaþ . mayåra + %<pràõirajatàdibhyo'¤ .>% 4 . 3 . 154 . itya¤ .) mayårasamåhaþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 43 .. (mayåràõàmidamityaõ .) tatsambandhini, tri .. yathà, mahàbhàrate . 13 . 104 . 90 . àjaü gavyaü tathà màüsaü màyåra¤caiva varjayet ..)

#<màyårikaþ>#, puü, (mayåraü hanti . mayåra + %<pakùimatsyamçgàn hanti .>% 4 . 4 . 35 . iti ñhak . mayåragràhã . iti siddhàntakaumudã ..

#<màyårã>#, strã, ajamodà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<màraþ>#, puü, (mç + bhàve gha¤ .) mçtiþ . (yathà, bçhatsaühitàyàm . 3 . 31 .
     %<kùunmàrakçdghañanibhaþ khaõóo nçpahà vidãdhitirbhayadaþ .>%) mriyante pràõino'nena . mç + gha¤ .) kàmadevaþ . (yathà, naiùadhe . 4 . 79 .
     %<anumamàra na màra ! kathaü nu sà ratiratiprathitàpi pativratà .
     virahiõã÷ataghàtanapàtakã dayitayàpi tayàsi kimujjhitaþ ..>%) vighnaþ . iti medinã . re, 76 .. (mç + õic + gha¤ .) màraõam . iti hemacandraþ . 2 . 36 .. dhuståraþ . iti ÷abdacandrikà .. màragaõotpattiryathà -- màkeõóeya uvàca .
     %<manobhavasya vacanaü ÷rutvàtha caturànanaþ .
     vivakùurapi tadvàkyaü ÷rutvànutsàhakàrakam ..
     sarvasya mohane brahmà cintàviùño'bhavannahi .
     samartho mohitumiti ni÷a÷vàsa muhurmuhuþ ..
     ni÷vàsamàrutàttasya nànàråpà mahàbalàþ .
     jàtà gaõà lolajihvà lolà÷càtibhayaïkaràþ turaïgavadanàþ kecit kecidgajamukhàstathà .
     siühavyàghramukhà÷cànye ÷vavaràhakharànanàþ ..
     çkùamàrjàravadanàþ ÷arabhàsyàþ ÷ukànanàþ .
     plavagomàyuvaktrà÷ca sarãsçpamukhàþ pare ..
     goråpà gomukhàþ kecittathà pakùimukhàþ pare .
     mahàdãrghà mahàhrasvà mahàsthålà mahàkç÷àþ ..
     piïgàkùà viralàkùà÷ca tryakùaikàkùà mahodaràþ .
     ekakarõàstrikarõà÷ca catuùkarõàstathàpare .
     sthålakarõà dãrghakarõà bahukarõà vikarõakàþ .
     dãrghàkùà sthålanetrà÷ca såkùmanetrà vidçùñayaþ ..
     catuùpàdàþ pa¤capàdàstripàdaikapadàstathà .
     hrasvapàdà dãrghapàdàþ sthålapàdà mahàpadàþ ..
     ekahastà÷caturhastà dvihastàstri÷ayàstathà .
     vihastà÷ca viråpàkùà godhikàkçtayaþ pare ..
     manuùyàkçtayaþ kecit ÷i÷umàramukhàþ pare .
     krau¤càkàrà bakàkàrà haüsasàrasaråpiõaþ ..
     tathaiva madgurabakakaïkakàkamukhàstathà .
     ardhanãlà ardharaktàþ kapilàþ piïgalàstathà ..
     nãlàþ ÷uklàstathà pãtà harità÷citraråpiõaþ .
     avàdayanta te ÷aïkhàn pañahàn parivàdinaþ ..
     mçdaïgàn óiõóimàü÷caiva gomukhàn paõavàüstathà .
     sarve jañàbhiþ piïgàbhistuïgàbhi÷ca karànvitàþ ..
     nirantaràbhirviprendrà gaõàþ syandanagàminaþ .
     ÷ålahastàþ pà÷ahastàþ khaógahastà dhanurdharàþ ..
     ÷aktyaïku÷agadàbàõapaññisapràsapàõayaþ .
     nànàyudhà mahànàdaü kurvantaste mahàbalàþ ..
     màraya cchedayetyåcurbrahmaõaþ purato gaõàþ .
     teùàntu vadatàü tatra màraya cchedayetyuta .
     yoganidràprabhàvàt sa vidhirvaktuü pracakrame ..
     atha brahmàõamàbhàùya tàn dçùñvà madano gaõàn .
     uvàca vàrayan vaktuü gaõànàmagrataþ smaraþ ..
     madana uvàca .
     kiü karmaite kariùyanti kutra sthàsyanti và vidhe ! .
     kiü nàmadheyà ete và tatraitàn viniyojaya ..
     niyujyaitàn nije kçtye sthànaü dattvà ca nàma ca .
     kçtvà pa÷cànmahàmàyàprabhàvaü kathayasva me ..>% màrkaõóeya uvàca . atha tadvàkya màkarõya sarvalokapitàmahaþ . gaõàn samadanànàha teùàü karmàdikaü di÷an .. brahmovàca .
     %<ete tåtpannamàtrà hi màrayeti yadabruvan .
     muhurmuhurato'mãùàü nàma màreti jàyatàm ..
     màràtmakatvàdapyete màràþ santu ca nàmataþ .
     sadaiva vighnaü jantånàü kariùyanti vinàrcanam .
     tavànugamanaü karma mukhyameùàü manobhava ! ..
     yatra yatra bhavàn yàtà svakarmàrthaü yadà yadà .
     gantàrastatra tatraite sàhàyyàya tadà tadà ..
     cittodbhràntiü kariùyanti tvadastrava÷avartinàm .
     j¤àninàü j¤ànamàrga¤ca vighnayiùyanti sarvadà ..
     yathà sàüsàrikaü karma sarve kurvanti jantavaþ .
     tathà caite kariùyanti savighnamapi sarvataþ ..
     ime syàsyanti sarvatra vegivaþ kàmaråpiõaþ .
     tvamevaiùàü gaõàdhyakùaþ pa¤cayaj¤àïgabhojinaþ .
     nityakriyàvatàü toyabhogino'pi bhavantvime ..>% iti kàlikàpuràõe 6 adhyàyaþ ..

#<màrakaþ>#, puü, (mriyante pràõinaþ yasmin yeneti và . mç + gha¤ . tataþ saüj¤àyàü kan .) marakaþ . tatparyàyaþ . màriþ 2 utpàtaþ 3 . iti trikàõóa÷eùaþ .. pakùivi÷eùaþ . vàj iti bhàùà . tatparyàyaþ . ghàtipakùã 2 gràhakaþ 3 . iti bhåriprayogaþ .. màraõakartari tri ..

#<màrajit>#, puü, (màraü kàmaü jitavàn . ji + kvip . tugàgamaþ .) buddhaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 13 ..

#<màraõaü>#, klã, (màryate iti . mç + õic + bhàve lyuñ .) vadhaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 114 .. (yathà, manau . 5 . 38 .
     %<yàvanti pa÷uromàõi tàvatkçtvo ha màraõam .
     vçthàpa÷ughnaþ pràpnoti pretya janmani janmani ..>%) abhicàravi÷eùaþ . yathà --
     %<evantu màraõaü devi ! vi÷eùàt kathayàmi te .
     sàntaü vahnisamàyuktaü vàmanetravibhåùitam ..
     kårcayugmaü tato devi ! amukaü màraya màraya .
     caturda÷àkùaro mantro svàhàntaþ ÷atrunà÷akaþ ..
     khadiràïgàramàdàya kujàùñamyàü vi÷eùataþ .
     lekhayet puttalãü ÷atrusvaråpàü lauhapatrake ..
     ni÷àyàü mastake netre lalàñe hçdaye kare .
     nàbhau guhye kañau pçùñhe kramoktena padadvaye ..
     mantravarõàn samàlikhya pratiùñhàü tatra kàrayet .
     saühàramudràü baddhvà tu dhyàyeddevãü jayapradàm ..
     dãrghàkàràü kçùõavarõàü sadàrdhastanamastakàm .
     nçmuõóayugalaü hastaü carvayantãü digambarãm ..
     ÷atrunà÷akarãü devãü dhyàyet ÷atrukùayàya ca .
     evaü dhyàtveùñikàcårõairvàmahastena ÷aïkari ! ..
     oü÷atrunà÷akaryai namaþ iti dattvà mahe÷vari ! .
     haridràcårõasahitàü dhàràü dadyàdanena tu ..
     amukasya ÷oõitaü piba pibeti tatparam .
     màüsaü khàdaya khàdaya hrãü nama iti mantram ..
     madhyàhne madhyaràtrau tu påjayitvà ÷atàùñakam .
     japedekàda÷àhe ca rogaþ syànnàtra saü÷ayaþ ..
     daõóàdhikaikaviü÷àhe mçtyureva riporbhavet .. * ..
     athavànyaprakàreõa ÷atrukùayamahaü vade .
     puügo÷akçt samàdàya påjayeduùõavàriõà ..
     viparãtakrameõaiva japapåjàdikaü caret .
     mahàdevàya nama iti puügo÷akçt samàharet ..
     ÷ivàya nama iti mantreõa ghañana¤ca samàcaret .
     pa÷upataye nama iti pràõàn saüsthàpayettataþ ..
     lauhapàtra mahe÷àni ! khadiràïgàrayogataþ .
     ÷atrupratikçtiü likhya tatra saüsthàpayet ÷ivam ..
     tato dhyàyenmahàrudraü dhyànantu susamàhitaþ .
     ÷atrorvakùaþsthitaü rudraü jvaladagnisamaprabham ..
     vàmahastadharaü ke÷aü dakùiõaü pràõakarùaõam .
     naracarmàmbaraü devaü mahàvyàlàdiveùñitam ..
     pinàkadhçk ihàgacchàgaccha ityàdinàvàhya yatnataþ .
     ÷ålapàõaye nama iti snàpayet sàdhakottamaþ ..
     mahe÷varàya nama iti pàdyàdinà prapåjayet .
     ã÷ànàdistathà mårtirvyutkrameõa prapåjayet ..
     agnikoõàdiparyantaü pårbarãtyà mahe÷vari ! .
     namaþ ÷ivàyeti målamaùñàviü÷ati saüjapet .
     huü kùamasveti vàmena kareõa tu visarjayet ..
     ajita ke÷ava viùõo hare satya janàrdana .
     haüsa nàràyaõa svàhà mantrameva sakçjjapet ..
     huü namo bhagavate vàsudevàya svàhà nama ityapi sakçjjapet .
     evamekàda÷àhena ÷atråcchedanama¤jasà .
     ava÷yaü jàyate devi ! satyaü satyaü trilocane ! ..>% iti yoginãtantre pårbakhaõóe 4 pañalaþ .. api ca .
     %<gçdhràsthi¤ca gavàsthi¤ca måtranirmàlyameva ca .
     areryo nikhanet dvàre pa¤catvamupayàti saþ ..>% iti gàruóe 186 adhyàyaþ ..

#<màriþ>#, strã, (màryate iti . mç + õic + in .) màraõam . varùaþ . iti medinã . re, 77 .. janakùayaþ . tatparyàyaþ . màrakaþ 2 marakaþ 3 utpàtaþ 4 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<màricikaü>#, tri, (marica + %<saüskçtam .>% 4 . 4 . 3 iti ñhak .) maricena saüskçtam . iti siddhàntrakaumudã ..

#<màritaþ>#, puü, (màryate nà÷yate bhasmãkriyata iti . mç + õic + karmaõi ktaþ .) naùñãkçtaþ . bhasmãkçtaþ . yathà, bhàvaprakà÷e .
     %<asamyaïmàritaü svarõaü balaü vãrya¤ca nà÷ayet .
     karoti rogàn mçtyu¤ca taddhanyàt yatnatastataþ ..>% api ca .
     %<pårbaü vaïgasamaü tàlaü kùiptvàmlena vimardayet .
     tato gajapuñe paktvà punaramlena mardayet ..
     tàlena da÷amàü÷ena yàmamekaü tataþ puñet .
     evaü da÷apuñaiþ pakvaü vaïgaü bhavati màritam ..>% apara¤ca . àrdratva¤ca ghanatva¤ca tejo gauravacàpalam . yasyaitàni na dç÷yante taü vidyànmçtasåtakam .. anyacca .
     %<÷uddho raso bhavedbrahmà mårchitastu janàrdanaþ .
     màrito rudraråpã syàt baddhaþ sàkùàt sadà÷ivaþ ..>% iti vaidyadarpaõaþ ..

#<màrivyasanavàrakaþ>#, puü, (màrijanyaü vyasanaü tadvàrayatãti . vç + õic + aõ .) ràjarùivi÷eùaþ . yathà --
     %<kumàrapàla÷caulukyo ràjarùiþ paramàrhataþ .
     mçtasvamoktà dharmàtmà màrivyasanavàrakaþ ..>% iti hemacandraþ . 3 . 377 ..

#<màriùaþ>#, puü, (marùati doùàniti . mçùa + ac . nipàtanàt siddham . yadvà, mà riùyati hinasti ka¤cidapãti . riùa + kaþ .) nàñyoktau ÷reùñhaþ . ityamaraþ . 1 . 7 . 14 .. (kvacit puràõàdàvapi . yathà, devãbhàgavate . 1 . 11 . 65 .
     %<sàhàrya te kariùyàmi mantra÷aktyà mahàmate ! .
     bhavità yadi saügràmastava cendreõa màriùa ! ..>% tathà ca mahàbhàrate . 7 . 26 . 12 .
     %<dàryamàõà¤camåü dçùñvàbhagadattena màriùa ! ..>%) taõóulãya÷àkavi÷eùaþ . marasà iti hindã bhàùà . tatparyàyaþ . kandharaþ 2 màrùikaþ 3 . (÷àkàrthe paryàyo guõà÷ca yathà .. [atha ÷vetamarusà . lohitamarusà navaóà iti ca loke .]
     %<màriùo vàùpako màrùaþ ÷veto rakta÷ca sa smçtaþ .
     màriùo madhuraþ ÷ãto viùñambhã pittanudguruþ ..
     vàta÷leùmakaro raktapittanudviùamagnijit .
     raktamàrùo gururnàti sakùàro madhuraþ saraþ .
     ÷leùmalaþ kañukaþ pàke svalpadoùa udãritaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<màriùà>#, strã, (màriùa + ñàp .) dakùamàtà . iti medinã . ùe, 44 .. (yathà, matsyapuràõe . 4 . 49 .
     %<somakanyàbhavat patnã màriùà nàma vi÷rutà .
     tebhyastu dakùamekaü sà puttramagryamajãjanat ..>% asyà janmavçttànto yathà, viùõupuràõe . prathamàü÷e 15 adhyàye .
     %<kaõóurnàma muniþ pårbamàsãdvedavidàüvaraþ .
     suramye gomatãtãre sa tepe paramaü tapaþ ..
     tatkùobhàya surendreõa pramlocàkhyà varàpsaràþ .
     prayuktà kùobhayàmàsa tamçùiü sà ÷ucismità ..>% ityàrabhya --
     %<yàvaditthaü sa viprarùistàü bravãti sumadhyamàm .
     tàvadgalatsvedajalà sà babhåvàtivepathuþ ..
     pravepamàõàü satataü svinnagàtralatàü satãm .
     gaccha gaccheti sakrodhamuvàca munisattamaþ ..
     sà tu nirbhartsità tena viniùkramya tadà÷ramàt .
     àkà÷agàminã svedaü mamàrja tarupallavaiþ ..
     vçkùàdvçkùaü yayau bàlà tadagràruõapallavaiþ .
     nirmàrjamàõà gàtràõi galatsvedajalàni vai ..
     çùiõà yastadà garbhastasyà dehe samàhitaþ .
     nirjagàma sa romàcca svedaråpã tadaïgataþ ..
     taü vçkùà jagçhurgarbhaü ekaü cakre tu màrutaþ .
     mayà càpyàyito gobhiþ sa tadà vavçdhe ÷anaiþ ..
     vçkùàgragarbhasaübhåtà màriùàkhyà varànanà .
     tàü pradàsyanti vo vçkùàþ kopa eùa pra÷àmyatàm ..
     kaõóorapatyamevaü sà vçkùebhya÷ca samudgatà .
     mamàpatyaü tathà vàyoþ pramlocàtanayà ca sà ..>% ÷årasya patnã . yathà, bhàgavate . 9 . 24 . 27 .
     %<devamãóhasya ÷årasya màriùà nàma patnyabhåt ..>%)

#<màrã>#, strã, (màri + kçdikàràditi pakùe ïãù .) caõóã . janakùayaþ . iti medinã . re, 76 . màhe÷varã ÷aktiþ . yathà --
     %<màrã tri÷ålena jaghàna cànyàn khañvàïgapàtairaparàü÷ca kau÷ikã .>% iti vàmane 52 adhyàyaþ ..

#<màrãcaþ>#, puü, (marãcerapatyaü pumàn . marãci + aõ .) ràkùasavi÷eùaþ . sa ca tàrakàràkùasãputtraþ ràvaõasyànucaraþ sãtàharaõakàle màyàmçgaråpo'sau ÷rãràmeõa hata÷ca . iti ràmàyaõam .. asya vivaraõaü yathà --
     %<etasminnantare ràmo dadar÷a kanakaü mçgam .
     sãtà taü prerayàmàsa tadarthe yatnapårbakam ..
     saünyasya lakùmaõaü ràmo jànakyà rakùaõe vane .
     svayaü jagàma tårõaü taü vivyàdha ÷àyakena ca ..
     hà lakùmaõeti ÷abda¤ca kçtvàtha màyayà mçgaþ .
     pràõàüstatyàja sahasà puro dçùñvà hariü smaran ..
     mçgadehaü parityajya divyaü dehaü vidhàya ca .
     ratnanirmàõayànena vaikuõñhaü sa jagàma ha ..
     vaikuõñhadbàre dbàryàsãt kiïkaro dvàrapàlayoþ .
     jaya÷ca vijaya÷caiva balavàü÷càjitàbhidhaþ ..
     ÷àpena ÷anakàdãnàü saüpràpya ràkùasãü tanum .
     punarjagàma ca dbàramàdau ca dvàrapàlayoþ ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 12 adhyàyaþ .. ka÷yapaþ . yathà --
     %<iti saücintya bhagavàn màrãcaþ kurunandana ! .
     uvàca ki¤cit kupita àtmàna¤ca vigarhayan ..>% iti ÷rãbhàgavate 6 skandhe 18 adhyàyaþ .. (tathà ca mahàbhàrate . 13 . 85 . 107 . marãcibhyo marãcistu màrãcaþ ka÷yapo'hya bhåt ..) kakkolakam . yàjakabràhmaõaþ . iti medinã . ce, 17 .. ràjahastã . iti jañàdharaþ ..

#<màrãcã>#, strã, (marãceriyam . ityaõ . ïãp .) devatàbhedaþ . iti medinã . ce, 17 .. sà tu màyàdevã . tatparyàyaþ . trimukhà 2 vajrakàlikà 3 vikañà 4 vajravàràhã 5 gaurã 6 potrirathà 7 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<màruõóaþ>#, puü, sarpàõóaþ . panthàþ . gomayamaõóalam . iti medinã . óe, 35 ..

#<màrutaþ>#, puü, (marudeva . marut + %<praj¤àdibhya÷ca .>% 5 . 4 . 38 . iti svàrthe'õ .) vàyuþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 65 .. mriyate'nena kruddhena nàmnãti mç ïa ut marut marudeva màrutaþ svàrthe ùõaþ . iti taññãkàyàü bharataþ .. (yathà, manau . 4 . 122 -- 123 . atithi¤cànanuj¤àpya màrute vàti và bhç÷am . rucire ca ÷rute gàtràcchastreõa ca parikùate . sàmadhvanàvçgyajuùã nàdhãyãta kadàcana ..) asyotpattiryathà -- ka÷yapa uvàca .
     %<puttraste bhavità bhadre ! indrahà devabàndhavaþ .
     saüvatsaraü vratamidaü yadya¤jo dhàrayiùyasi ..>% a¤jo yathàvat .
     %<saüvatsaraü puüsavanaü vratametadaviplutam .
     dhàrayiùyasi cettubhyaü ÷akrahà bhavità sutaþ ..
     vàóhamityabhyupetyàtha ditã ràjan ! mahàmanàþ .
     ka÷yapàdgarbhamàdhatta vrata¤cà¤jo dadhàra sà .
     màtçùvasurabhipràyamindra àj¤àya mànada ! ..
     ÷u÷råùaõenà÷ramasthàü ditiü paryacarat kaviþ .
     evaü tasyà vratasthàyà vratacchidraü harirnçpa ! ..
     prepsuþ paryacarat jihmo mçgasyeva mçgàkçtiþ .
     nàdhyagacchadvratacchidraü tatparo'tha mahãpate ! ..
     cintàü tãvràü gataþ ÷akraþ kena me syàcchivaü tviha ..
     ekadà sà tu sandhyàyàmucchiùñà vratakarùità .
     aspçùñavàryadhautàïghriþ suùvàpa vidhimohità ..
     labdhvà tadantaraü ÷akro nidràpahçtacetasaþ .
     diteþ praviùña udaraü yoge÷o yogamàyayà ..
     cakarta saptadhà garbhaü vajreõa kanakaprabham ..
     rudantaü saptadhaikaikaü mà rodãriti tàn punaþ .
     tamåcuþ pàñyamànàste sarve prà¤jalayo nçpa ! ..
     kiü na indra jighàüsasi bhràtaro marutastava .
     mà bhaiùña bhràtaro mahyaü yåyamityàha kau÷ikaþ ..
     ananyabhàvàn pàrùadànàtmano marutàü gaõàn .
     na mamàra ditergarbhaþ ÷rãnivàsànukampayà ..
     sajårindreõa pa¤cà÷at devàste maruto'bhavan .
     vyapohya màtçdoùaü te hariõà somapàþ kçtàþ ..
     ditirutthàya dadç÷e kumàrànanalaprabhàn .
     indreõa sahitàndevã paryatuùyadanindità ..
     athendramàha tàtàhamàdityànàü bhayàvaham .
     apatyamicchantyacaraü bratametaü suduùkaram ..
     ekaþ saïkalpitaþ puttraþ saptasaptàbhavan katham .
     yadi te viditaü puttra ! satyaü kathaya mà mçùà ..
     indra uvàca .
     amba ! te'haü vyavasitamupadhàrya gato'ntikam .
     labdhvàntaro'cchinaü garbhamarthabuddhirna dharmadçk ..
     kçtto me saptadhà garbha àsan sapta kumàrakàþ .
     te'pi caikaika÷o vçknàþ saptadhà nàpi mamrire ..
     tatastatparamà÷caryaü vãkùya vyavasitaü mayà .
     mahàpuruùapåjàyàþ siddhiþ kàpyànuùaïgikã ..
     tadidaü mama daurjanyaü bàli÷asya mahãyasi ! .
     kùantumarhasi màtastvaü diùñyà garbho mçtotthitaþ ..
     ÷rã÷uka uvàca .
     indrastayàbhyanuj¤àtaþ ÷uddhabhàvena tuùñayà .
     marudbhiþ saha tàü natvà jagàma tridivaü prabhuþ ..>% iti ÷rãbhàgavate 6 skandhe 18 adhyàyaþ .. (janapadavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 6 . 47 . 49 -- 50 .
     %<màrutà dhenukà÷caiva taïgaõàþ parataïgaõàþ .
     vàhlãkàstittirà÷caiva colàþ pàõóyà÷ca bhàrata ! ..
     ete janapadà ràjan ! dakùiõaü pakùamà÷ritàþ ..>% agnibhedaþ . yathà, gçhyasaügrahapari÷iùñe . 1 . 2 .
     %<agnistu màruto nàma garbhàdhàne vidhãyate ..>% marutsambandhini, tri . yathà, çgvede . 2 . 11 . 14 .
     %<ràsi kùayaü ràsi mitramamme ràsi ÷ardha indra màrutaü naþ ..>% %<màrutaü marutàü devavi÷àü sambandhi .>% iti tadbhàùpe sàyaõaþ ..)

#<màrutavrataü>#, klã, (màrutasya vratamiva vrataü niyamo'sya .) ràjadharmavi÷eùaþ . yathà --
     %<pravi÷ya sarvabhåtàni yathà carati màrutaþ .
     tathà caraiþ praveùñavyaü vratametaddhi màrutam ..>% iti màtsye 200 adhyàyaþ ..

#<màrutàtmajaþ>#, puü, (màrutasyàtmajaþ .) hanåmàn . iti jañàdharaþ .. (bhãma÷ca ..)

#<màrutàpahaþ>#, puü, (màrutamapahanti . hana + óaþ .) varuõavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. vàyunà÷ake, tri ..

#<màrutà÷anaþ>#, puü, (màruto'÷anamasya . a÷nàtãti . a÷a + lyuþ . màrutànàü a÷ano bhakùakaþ .) sarpaþ . pavanà÷ana ityamaradar÷anàt . (yathà, mahàbhàrate . 5 . 106 . 13 .
     %<bhaktaþ pragçhya mårdhnà vai bàhubhyàü saü÷itavrataþ .
     sthitaþ sthàõurivàbhyàse ni÷ceùño màrutà÷anaþ ..>%) vàyumàtrabhakùake, tri .. (kàrtikeyasainikavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 9 . 45 . 60 .
     %<vidyutàkùo dhanurvaktro jàñharo màrutà÷anaþ ..>%)

#<màrutiþ>#, puü, (màrutasyàpatyaü pumàn . maruta + %<ata i¤ .>% 4 . 1 . 95 . iti i¤ .) hanåmàn . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, raghau . 12 . 60 .
     %<pravçttàvupalabdhàyàü tasyàþ sampàtidar÷anàt .
     màrutiþ sàgaraü tãrõaþ saüsàramiva nirmamaþ ..>%) bhãmasenaþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, devãbhàgavate . 2 . 7 . 21 .
     %<tacchrutvà vacanaü bhràturjyeùñhasyàmitatejasaþ .
     saügrahe'sya mahàbàhurmàrutiþ kupito'bravãt ..>%)

#<màrkaþ>#, puü, bhçïgaràjaþ . iti ratnamàlà ..

#<màrkaõóaþ>#, puü, (mçkaõóorapatyam . mçkaõóu + aõ .) màrkaõóeyamuniþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<màrkaõóikà>#, strã, latàvi÷eùaþ . bhåi khakhasà iti hindãbhàùà .. sà tu kàkarolabhedaþ . tatparyàyaþ . bhåmicarã 2 màrkaõóã 3 mçduracanã 4 . asyà guõàþ . kuùñhaharatvam . årdhvàdhaþkàya÷odhanatvam . viùadurgandhakàsagulmodaranà÷itva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<màrkaõóãyaü>#, klã, bhåmyàhulyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<màrkaõóeyaþ>#, puü, (mçkaõóorapatyaü . mçkaõóu + ÷ubhràdibhya÷ca . 4 . 1 . 123 . iti óhak .) mçkaõóumuniputtraþ . janmatithyàdau påjàyàü tasya dhyànaü yathà,
     %<dvibhujaü jañilaü saumyaü suvçddhaü cirajãvinam .
     màrkaõóeyaü naro bhaktyà påjayecca ciràyuùam ..>% tasya pràrthanàmantraþ .
     %<cirajãvã yathà tvaü bho bhaviùyàmi tathà mune ! .
     råpavàn vittavàü÷caiva ÷riyà yukta÷ca sarvadà ..
     màrkaõóeya mahàbhàga ! saptakalpàntajãvana ! .
     àyuriùñàrthasiddhyarthamasmàkaü varado bhava ..>% iti tithyàditattvam .. tasyotpattyàdiryathà, màrkaõóeya uvàca .
     %<devau dhàtçvidhàtàrau bhçgoþ khyàtirasåyata .
     ÷riya¤ca devadevasya patnã nàràyaõasya yà ..
     àyatirniyati÷caiva meroþ kanye mahàtmanaþ .
     bhàrye dhàtçvidhàtroste tayorjàtau sutàvubhau ..
     pràõa÷caiva mçkaõóu÷ca pità mama mahàya÷àþ .
     manasvinyàmahaü tasmàt puttro veda÷irà mama ..
     dhåmravatyàü samabhavat pràõasyàpi nibodha me ..>% iti ÷rãmàrkaõóeyapuràõe rudrasargàdhyàyaþ .. api ca . pulastya uvàca .
     %<atha te saüpravakùyàmi màrkaõóotpattimuttamàm .
     purà kalpe muniþ pårbaü mçkaõóurnàma vi÷utaþ ..
     bhçgoþ puttro mahàbhàgaþ sabhàryastaptavàüstapaþ .
     tasya puttrastadà jàto vasatastu vanàntare ..
     sa pa¤cavarùako jàto bàla eva guõànvitaþ .
     j¤àninà sa tadà dçùño bhramitvà laghupràïgaõe ..
     sthitvà sa suciraü kàlaü jãvana¤ca tato ditam .
     vãkùya cintàparo j¤ànã kiü varùo bàlakastava ..
     ditaü khaõóitam .
     saükhyayà càùñavarùàõi jàtànãti nyavedayat .
     mçkaõóunaiva muktastu sa j¤ànã vàkyamabravãt ..
     màsamàyu÷ca puttrasya te'va÷iùñaü munã÷vara ! .
     naiva ÷okastvayà kàryaþ satyametadudàhçtam ..
     etat ÷rutvà vaco bhãùma ! j¤àninà yadudàhçtam .
     vratopanayanaü cakre bàlakasya pità tadà ..
     àha cainaü pità puttramçùiü tvamabhivàdaya .
     evamuktaþ sa vai pitrà çùiü bhaktyà nanàma saþ ..
     etasminnantare tatra pradãptàþ pàvakopamàþ .
     màrgeõàpi samàyàtàstena saptarùayo'malàþ ..
     bàlena tena dçùñàste sarve samabhivàditàþ .
     àyuùmàn bhava tairuktaþ sa jahau daõóamekhalàm ..
     uktàste ca punarvàõãü pa÷yantaþ kùãõajãvitam .
     dinàni pa¤ca te càyurj¤àtvà bhãtàbhavan punaþ ..
     tamutkùipya bràhmaõà vai gatàste brahmaõo'ntikam .
     pratimucya ca taü bàlaü praõipetuþ pitàmaham ..
     àyuùmàn bhava ityàha tena brahmàbhivàditaþ .
     ciràyurbrahmaõà bàlaþ proktaþ sa çùisannidhau ..
     tataste munayaþ prãtàþ ÷rutvà vàkyaü pitàmahàt .
     pitàmahastu saptarùãn dçùñvà provàca vismitàn ..
     kàryeõa yena và yàtàþ ko'yaü bàlo nivedyatàm .
     tataþ saptarùayo ràjan ! sarvaü tasmai nyavedayan ..
     bhçgoþ sånurmçkaõóustu kùãõàyustasya bàlakaþ .
     alpàyuùastatastasya baddhàstenàsya mekhalàþ ..
     yaj¤opavãtaü daõóa¤ca dattvà tena prabodhitaþ .
     yaü ka¤cit pa÷yase lokaü bhramantaü bhåtale janam ..
     tasyàbhivàdanaü kàryamevamàha pitàmahaþ .
     tàvadbayamanenàtha kùitau dçùñàþ paribhraman ..
     ekatvamàrùam .
     tãrthayàtràprasaïgena daivayogàt pitàmaha ! .
     ciràyurbhava vai vipra ! bàletyasmàbhirãritam ..
     kathaü ciràyuþ syàdbiprabàlakaþ sàmprataü prabho ! .
     kathaü nànçtino deva ! bhavàmo bhavatà vayam ..
     evamuktastadà taistu brahmà lokapitàmahaþ .
     çtavàco bhaviùyàmaþ sarve eva vayaü sthitàþ ..
     matsama÷càyuùà bàlo màrkaõóeyo bhaviùyati .
     çùãõàü mukhyata÷càsau matsahàyo bhaviùyati .
     kalpasyàdau tathà cànte vçto munibhiruttamaiþ ..
     evante munayo bàlaü brahmà lokapitàmahaþ .
     srambodhya preùayàmàsa bhåyo'pyevaü parantapa ! ..
     tãrthayàtràü gatà viprà màrkaõóeyo nijaü gçham .
     jagàma gatvà taü vipraü pitaraü sa tathàbravãt ..>% iti pàdme sçùñikhaõóe 30 adhyàyaþ .. apara¤ca . vyàsa uvàca .
     %<màrkaõóeyena muninà yathà mçtyuþ paràjitaþ .
     tathà te kathayiùyàmi ÷çõu vatsa ! mahàmate ! ..
     bhçgoþ pauttro mahàbhàgo bàlatve ca mahàdyutiþ .
     vavçdhe vallabho bàlaþ pità tasya kçtakriyaþ ..
     sa tasmin vai jàtamàtre àde÷ã ka÷cidabravãt .
     varùe dbàda÷ame pårõe mçtyurasya bhaviùyati ..
     ÷utvà tanmàtàpitarau duþkhitau tau babhåvatuþ .
     tau dçùñvà duþkhasampannau màrkaõóeyo mahàmatiþ ..
     uvàca vacanaü tatra kimarthaü duþkhamãdç÷am .
     vaktumarhasi duþkhasya kàraõaü mama pçcchataþ ..
     kathayàmàsa tat sarvamàde÷ã yaduvàca ha .
     tat ÷rutvà tau muniþ pràha màtaraü pitaraü punaþ ..
     pitrà sàrdhaü tvayà màtarna kàryaü duþkhamanvaham .
     apaneùyàmi me mçtyuü tapasà nàtra saü÷ayaþ .
     yathà càhaü ciràyuþ syàü tathà kuryàmahaü tapaþ ..
     såta uvàca .
     ityuktvà tau samà÷vàsya pitarau vanamabhyagàt .
     tatra viùõuü pratiùñhàpya gandhapuùpàdibhiþ kramàt .
     påjayàmàsa deve÷aü màrkaõóeyo mahàmuniþ ..
     påjayitvà hariü tatra tapastepe suduùkaram .
     niràhàro munistatra varùamekamatandritaþ ..
     màtroktamaraõàsannadine tatra mahàmatiþ .
     snàtvà yathoktavidhinà kçtvà viùõostathàrcanam ..
     hçdi kçtvendriyagràmaü vi÷uddhenàntaràtmanà .
     àsanaü svastikaü baddhvà kçtvàsau pràõasaüyamam ..
     oükàrãccàraõàddhãmàn hçdi padmaü vikà÷ayan .
     tanmadhye ravisomàgnimaõóalàni yathàkramam ..
     kalpayitvà hareþ pãñhaü tasminneva sanàtanam .
     pãtàmbaradharaü viùõuü ÷aïkhacakragadàdharam .
     brahmaråpaü hariü dhyàyaüstato manumudãrayan ..
     ityevaü dhyàyatastasya màrkaõóeyasya dhãmataþ .
     manastatraiva saülagnaü devadevajagatpatau ..
     tato yamàlayàttatra àgatà yamakiïkaràþ .
     pà÷ahastàstu taü netuü viùõudåtaistu te hatàþ ..
     muùalairhanyamànàste idamuktvà punaþ punaþ .
     vayaü nivçttà gacchàmo mçtyurevàgamiùyati ..
     àgatya svayamevàtra mçtyuþ pàr÷ve mahàtmanaþ .
     màrkaõóeyasya babhràma viùõukiïkara÷aïkayà ..
     te càpyudgamya muùalànyabhyayurviùõukiïkaràþ .
     viùõvàj¤ayà haniùyàmo mçtyumasyeti saüsthitàþ ..
     tato viùõvarpitamanà màrkaõóeyo mahàmatiþ .
     tuùñàva praõato bhåtvà devadevaü janàrdanam ..
     viùõunaivopadiùñantu stotraü karõe mahàtmanaþ .
     svabhàvitena manasà tena tuùñàva màdhavam ..
     oü namo bhagavate vàsudevàya .
     nàràyaõaü sahasràkùaü padmanàbhaü puràtanam .
     praõato'smi hçùãke÷aü kinno mçtyuþ kariùyati ..
     govindaü puõóarãkàkùamanantamajamavyayam .
     ke÷ava¤ca prapanno'smi kinno mçtyuþ kariùyati ..
     vàsudevaü jagadyoniü bhànumantamatãndriyam .
     dàmodaraü prapanno'smi kiü me mçtyuþ kariùyati ..
     ÷aïkhacakradharaü devaü chadmaråpiõamavyayam .
     adhokùajaü prapanno'smi kiü me mçtyuþ kariùyati ..
     bàràhaü vàmanaü viùõuü nàrasiühaü janàrdanam .
     màdhava¤ca prapanno'smi kiü me mçtyuþ kariùyati ..
     puruùaü puùkaraü bãjaü kùemabãjaü jagatpatim .
     lokanàthaü prapanno'smi kiü me mçtyuþ kariùyati ..
     bhåtàtmànaü mahàtmànaü yaj¤ayonimayonijam .
     vi÷varåpaü prapanno'smi kiü me mçtyuþ kariùyati ..
     sahasra÷irasaü devaü vyaktàvyaktaü sanàtanam .
     mahàyogaü prapanno'smi kiü me mçtyuþ kariùyati ..
     ityudãritamàkarõya stotraü tatra mahàtmanaþ .
     apayàtastato mçtyurviùõudåtai÷ca pãóitaþ ..
     iti tena jito mçtyurmàrkaõóeyena dhãmatà .
     prasanne puõóarãkàkùe nçsiühe nàsti durlabham ..
     mçtyyaùñakamidaü puõyaü mçtyupra÷amanaü ÷ubham .
     màrkaõóeyahitàrthàya svayaü viùõuruvàca ha ..>% ÷rãbhagavànuvàca .
     %<ya idaü pañhate bhaktyà trikàlaü niyataþ ÷uciþ .
     nàkàle tasya mçtyuþ syànnarasyàcyutacetasaþ ..>% vyàsa uvàca .
     %<hçtpadmamadhye puruùaü puràõaü nàràyaõaü ÷à÷vatamàdidevam .
     sa¤cintya såryàdapi ràjamàno mçtyuü sa yogã jitavàüstadaiva ..>% iti nàrasiühapuràõe màrkaõóeyamçtyu¤jayo nàma adhyàyaþ .. (màrkaõóeyena proktam . màrkaõóeya + aõ . puràõavi÷eùaþ . yathà, devãbhàgavate . 1 . 3 . 1 -- 3 .
     %<÷çõvantu saüpravakùyàmi puràõàni munã÷varàþ .>% ityàrabhya -- tathà grahasahasrantu màrkaõóeyaü mahàdbhutam ..)

#<màrkaraþ># puü, bhçïgaràjaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 151 . markati ke÷ara¤janàrthaü gacchati markavaþ .

#<màrkavaþ># puü, bhçïgaràjaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 151 . markati ke÷ara¤janàrthaü gacchati markavaþ . marka sarpe nàmnãti avaþ nipàtanàdvçddhiþ . màrkavo'ntaþsthacaturthàntaþ markervi÷àditvàdbaþ pçùodaràditvàüdadàgamo dãrgha÷ceti pareõa sàdhitatvàt . (yathà, su÷rute cikitsàsthàne . 17aþ . marka sarpe nàmnãti avaþ nipàtanàdvçddhiþ . màrkavo'ntaþsthacaturthàntaþ markervi÷àditvàdbaþ pçùodaràditvàüdadàgamo dãrgha÷ceti pareõa sàdhitatvàt . (yathà, su÷rute cikitsàsthàne . 17aþ .
     %<syànmàrkavasya ca rasena nihanti tailaü nàóãü kaphànilakçtàmapacãü vraõàü÷ca .>%) màrkaro rephànta iti kecit . iti taññãkàyàü bharataþ .. (athànayoþ paryàyà yathà --
     %<bhçïgaràjaþ ke÷aràjo bhçïgaþ pattaïgamàrkavam .
     iti vaidyakaratnamàlàyàm ..
     bhçïgaràjo bhçïgarajo màrkavo bhçïga evaca .
     aïgàrakaþ ke÷aràjo bhçïgàraþ ke÷ara¤janaþ ..
     iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..
     màrkaraþ ke÷aràja÷ca bhçïgaràjo nigadyate ..>% iti gàruóe'ùñàdhikadvi÷atatame'dhyàye ..)

#<màrga>#, ka saüskàre . sarpaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (cuø-paraø-sakaø-señ .) ka màrgayati . iti durgàdàsaþ ..

#<màrga># ki anveùe . iti kavikalpadrumaþ .. (cuø-pakùe bhvàø-paraø-sakaø-señ .) anveùaþ pratisandhànam . ki màrgayati màrgati guõaü guõã . màrgantàü he dehabhàvànityàtmanepadaü gaõakçtànityatvàt . iti durgàdàsaþ ..

#<màrgaþ>#, puü, (màrgyate saüskriyate pàdena mçgyate gamanàyànviùyate iti và . màrga và mçga + + gha¤ .) panthàþ . ityamaraþ . 2 . 1 . 15 .. tatparimàõaü yathà -- triü÷addhanåüùi vistãrõo de÷amàrgastu taiþ kçtaþ . viü÷addhanurgràmamàrgaþ sãmàmàrgo da÷aiva tu .. dhanåüùi da÷avistãrõaþ ÷rãmànràjapathaþ kçtaþ . nçvàjirathanàgànàmasambàdhaþ susa¤caraþ .. dhanåüùi caiva catvàri ÷àkhàrathyàstu nirmitàþ . trikarà÷coparathyàstu dvikaràpyuparakùakà .. jaïghàpatha÷catuùpàdastripàda÷ca gçhàntaram . vratãpàdastvardhapàdaþ pràgvaü÷aþ pàdakaþ smçtaþ .. avakaraþ parivàraþ pàdamàtraþ samantataþ . pràvçñkàle tu pràvçttã kartavyà anyathà nahi .. iti devãpuràõe trailokyàbhyudaye gopuradbàralakùaõàdhyàyaþ .. * .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 67 . 17 .
     %<ekà bàlànabhij¤à ca màrgàõàmatathocità .
     kùutpipàsàparãtàïgã duùkaraü yadi jãvati ..>%) gudam . tatparyàyaþ . pàyuþ 2 tanuhradaþ 3 . iti trikàõóa÷eùaþ .. apànam 4 . ityamaraþ . 2 . 6 . 73 .. mçgamadaþ . (mçgasyedam . mçga + aõ . mçgasambandhini, tri . yathà, su÷rute . ÷àrãre 3 aþ .
     %<màrgàdbikràntajaïghàlaü sadà vanacaraü sutam .>% yathà ca màrkaõóeye . 32 . 17 ..
     %<tadbarjyaü salilaü tàta ! sadaiva pitçkarmaõi .
     màrgamàvikamauùñra¤ca sarvamaika÷apha¤ca yat ..>% (mçgo mçga÷iràstadyuktà paurõamàsyatra . mçg + aõ .) màrga÷ãrùamàsaþ . anveùaõam . iti medinã .. ge, 17 . mçga÷iro nakùatram . iti hemacandraþ .. viùõuþ . iti tasya sahasranàma stotram .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 199 . 53 .
     %<vikùaro rohito màrgo heturdàmodaraþ sahaþ ..>%)

#<màrgakaþ>#, puü, (màrga . svàrthe kan .) agrahàyaõamàsaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<màrgaõaü>#, klã, (màrgyate anviùyata iti . màrga + bhàve lyuñ .) anveùaõam . tatparyàyaþ . sambãkùaõam 2 vicayanam 3 mçgaõà 4 mçgaþ 5 ityamaraþ . 3 . 2 . 30 .. yàc¤à . iti medinã .. õe, 71 . praõayaþ . iti jañàdharaþ .. (màrgayatãti . màrga + lyuþ .) yàcake, tri . ityamaraþ . 3 . 1 . 49 ..

#<màrgaõaþ>#, puü, (màrgayati lakùyamiti . màrga + lyuþ .) ÷araþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 87 .. yathà, mahàbhàrate . 6 . 115 . 44 . te sarve dçóhadhanvànaþ saüyugeùvapalàyinaþ . bahudhà bhãùmamànarchurmàrgaõaiþ kçtamàrgaõaiþ .. màrgayati dhanàtha dàtàramiti . màrga + lyuþ .) yàcakaþ . iti medinã . õe, 71 ..

#<màrgaõakaþ>#, puü, (màrgaõa + svàrthe kan .) yàcakaþ . iti halàyudhaþ ..

#<màrgadhenuþ>#, puü, (màrgasya dhenuþ parimàõam .) yojanaparimàõam . iti ÷abdamàlà ..

#<màrgadhenukaü>#, klã, (màrgadhenu + svàrthe kan .) yojanam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<màrgapàlã>#, strã, (màrgaü pàlayati hiüsrebhyo rakùatãti . pàla + ac . gauràditvàt ïãù .) stambhaþ . yathà,
     %<tato'paràhnasamaye pårbasyàü di÷i nàrada ! .
     màrgapàlãü prabadhnãyàddurgastambhe ca pàdape ..
     ku÷akà÷amayairdivyàü saüskàrairbahubhirmudà .
     bhåùayitvà gajàna÷vànaïku÷agràhisaüyutàn ..
     govçùàn mahiùàü÷caiva ghaõñàbharaõabhåùitàn .
     bherãmçdaïgapañahavàditradhvaninàditàn .
     tasyàþ sthàne nayet sàyaü ÷àntipàñhàdinanditaþ ..
     màrgapàli namastubhyaü sarvànandapravarùike .
     tale tava sukhenà÷và gajà gàvaþ prayàntu me ..
     ràjàno ràjaputtrà÷ca bràhmaõàþ ÷ådrajàtayaþ .
     màrgapàlãü samàlikhya vàrtàþ syu÷ca sadaiva hi ..
     tato gàva÷ca saüpåjyà gandhapuùpàdibhiþ kramàt .
     àtmanaþ ÷reyase bhåpa iti påjàü karoti hi ..
     agrataþ santu me gàvo gàvo me santu pçùñhataþ .
     gàvo me sarvataþ santu gavàü madhye vasàmyaham ..
     yà lakùmãrlokapàlànàü dhenuråpeõa saüsthità .
     kùãraü vahati yaj¤àrthe mama pàpaü vyapohatu ..
     yà kàmadhenurbhavane ca viùõoryà kàmadhenuryamadagnigehe .
     yà saurabheyã tu va÷iùñhagehe sà kàmadhenurvaradà mamàstu ..
     kçtvaitat sarvamànandàdràtrau daityapaterbaleþ .
     påjàü kçtvà tataþ pa÷càt samyagdåtaü samàrabhet ..>% iti pàdme uttarakhaõóe kàrtikamàhàtmye 124 adhyàyaþ ..

#<màrga÷iraþ>#, puü, (mçgà÷arànakùatrayuktà paurõamàsyatra . mçga÷irà + aõ .) màrga÷ãrùamàsaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, bhàgavate . 6 . 19 . 2 .
     %<÷ukle màrga÷ire pakùe yoùidbharturanuj¤ayà .
     àrabheta bratamidaü sarvakàmikamàditaþ ..>%)

#<màrga÷ãrùaþ>#, puü, (màrga÷ãrùã + aõ .) agrahàyaõamàsaþ . mçga÷ãrùeõa yuktà paurõamàsã màrga÷ãrùã sàsmin màse bhavati màrga÷ãrùaþ ùõaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. tatparyàyaþ . sahàþ 2 màrgaþ 3 àgrahàyaõikaþ 4 . ityamaraþ . 1 . 4 . 14 .. màrga÷iraþ 5 sahaþ 6 . iti ÷abdaratnàvalã .. vç÷cikastharavipràrabdha÷uklapratipadàdidar÷ànto'yaü mukhyacàndraþ . etàdç÷amukhyacàndramàsãyapaurõamàsyantaþ ayaü gauõacàndraþ . vç÷cikarà÷iraviko'yaü sauraþ . iti smçtiþ .. * .. tatra jàtaphalam .
     %<yasya prasåtiþ khalu màrgamàse tãrthe pravàse satataü matiþ syàt .
     paropakàrã dhçtasàdhuvçttiþ sadvçttiyukto lalanàbhilàùã ..>% iti koùñhãpradãpaþ .. * .. (tathàsya viùayaþ .. kàrtikamàrga÷ãrùau ÷arat . iti su÷ute såtrasthàne ùaùñhe'dhyàye ..) atha màrga÷ãrùakçtyam . à÷vina÷uklapakùe navànna÷ràddhàkaraõe màrga÷ãrùasya viü÷atidaõóàdhikatrayoviü÷atidinàbhyantare ÷uklapakùe tat ÷ràddhaü kartavyam . tatra màrga÷ãrùasya viü÷atidaõóàdhikaprathamadinatrayetareùu kuja÷ani÷ukravàretareùu nandàriktàtrayoda÷ãtaratithiùu janmàùñamacandrajanmatithijanmanakùatratrayapa¤camatàràtrayetareùu pårbàtrayamaghàbharaõya÷leùàrdretareùu nakùatreùu ÷ràddhaü taccheùabhojana¤ca kuryàt . ÷ràddhànadhikàriõà tu pràguktakàle devàdibhyo navànnaü dattvà bhoktavyam . kintu a÷leùàkçttikàjyeùñhàmålàpårbabhàdrapadakeùu api navànnabhojanaü na kartavyam . candatàràdya÷uddhau pratãkàramàha devalaþ . karma kuryàt phalàvàptyai candràdi÷obhane budhaþ . susthakàle tvidaü sarvaü nàrtaþ kàlamapekùate .. candre ca ÷aïkhaü lavaõa¤ca tàre tithàvabhadre sitataõóulàü÷ca . dhànya¤ca dadyàt karaõarkùavàre yoge tilàn hemamaõi¤ca lagne .. ràjamàrtaõóe tàràbhedàllavaõaparimàõamàha . ekatripa¤casapta ca dbijàya dadyàt palàni lavaõasya . krama÷o janmavipatpratyarimaraõàkhyatàràsu .. palantu laukikairmànaiþ sàùñarattidvimàùakam . tolakatritayaü j¤eyaü jyotirj¤aiþ smçtisammatam .. tata evaü dadhyàjyasaüyuktaü navaü vipràbhimantritam . mantrànàde÷e gàyattrãti gàyattryabhimantritam .. navamannaü bràhmaõànuj¤àü gçhãtvà prà÷nãyàt . nåtanadhànyàsambhave puràtanenàpi ÷ràddhaü kartavyam . vç÷cike ÷uklapakùe tadakaraõe hari÷ayanàt pårbaü mãnadhanustharavãtaratra màghàdau kartavyam .. * .. vç÷cikastharavau ÷uklacaturda÷yàü saubhàgyakàmaþ pàùàõàkàrapiùñakairdevãü påjayet tadapi bhakùayennaktam .. * .. agrahàyaõyàü paurõamàsyàü pàrvaõavidhinà ÷ràddhamàva÷yakam .. * .. bhaviùyapuràõe .
     %<rohiõyà pratipadyuktà màrge màsi sitetarà .
     gaïgàyàü yadi labhyeta såryagraha÷ataiþ samà ..>% iti kçtyatattvam .. (striyàü àgrahàyaõã pårõimà . yathà, mahàbhàrate . 3 . 93 . 26 .
     %<màrga÷ãrùyàmatãtàyàü puùyeõa prayayustataþ ..>%)

#<màrgikaþ>#, tri, (mçgàn hantãti . mçga + %<pakùimatsyamçgàn hanti .>% 4 . 4 . 35 . iti ñhak .) mçgahantà . (màrgo gamyatvenàstyasya . ñhan .) pathikaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<màrgitaü>#, tri, (màrga anveùaõe + ktaþ .) anveùitam . ityamaraþ . 3 . 1 . 105 ..

#<màrgyaü>#, tri, (mçjyate iti . mçj + %<mçjervibhàùà .>% 3 . 1 . 113 . iti pakùe õyat . vçddhi÷ca . %<cajoþ kughiõõyatoþ .>% 7 . 3 . 52 . iti kutvam .) màrjanãyam . iti siddhàntakaumudã .. (yathà, bhaññikàvye . 6 . 56 .
     %<manyustasya tvayà màrgyo mçjyaþ ÷oka÷ca tena te .>%) anveùaõãya¤ca ..

#<màrja># ka màrjane . dhvanau . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-paraø-sakaø-señ .) ka màrjayati . iti durgàdàsaþ ..

#<màrjaþ>#, puü, (màrjayati pàpamalaü prakùàlya uddharati janàniti . màrja + õic + ac .) viùõuþ . iti hemacandraþ . 2 . 44 .. (màrjayati vasanamalamiti . màrj + ac .) rajakaþ . iti ÷abdamàlà .. màrjanam . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<màrjanaü>#, klã, (màrjyate iti . màrj + bhàve lyuñ .) pro¤chanàdinà aïganirmalãkaraõam . màjà iti bhàùà . tatparyàyaþ . màrùñiþ 2 màrùñã 3 màrjanà 4 mçjà 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. màrjaþ 6 màrjà 7 . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, ÷rãmadbhàgavate . 9 . 4 . 18 .
     %<sa vai manaþ kçùõapadàrabindayo rvacàüsi vaikuõñhaguõànuvarõane .
     karau harermandiramàrjanàdiùu ÷rutiü cakàràcyutasatkathodaye ..>%) snànakàle ÷arãramàrjanaguõàþ . daurgandhyaü gauravaü kaõóåü kacchuü malamarocakam . svedaü vãbhatsatàü hanti ÷arãraparimàrjanam .. iti ràjavallabhaþ .. devãgçhamàrjanaphalaü yathà --
     %<devyà gçhantu yaþ ÷ukra ! saümàrjayati nitya÷aþ .
     sa bhavedbalavàn saukhyasarvasampattisaüyutaþ ..
     devyà gçhantu yaþ ÷ukra ! gomayenànulepayet .
     striyo và yadi và puüsaþ ùaõmàsantu nirantaram .
     sa labhedãpsitàn kàmàn devyà loka¤ca gacchati ..>% iti devãpuràõe 42 adhyàyaþ .. atha bhagavanmandiramàrjanamàhàtmyam .
     %<narasiühagçhe nityaü yaþ saümàrjanamàcaret .
     samastapàpanirmukto viùõuloke sa modate ..>% iti nçsiühapuràõam ..
     %<saümàrjanantu yaþ kuryàt puruùaþ ke÷avàlaye .
     rajastamobhyàü nirmuktaþ sa bhavennàtra saü÷ayaþ ..
     pàü÷ånàü yàvatàü ràjan ! kuryàt saümàrjanaü naraþ .
     tàvantyabdàni sa sukhã nàkamàsàdya modate ..>% iti viùõudharmottaram ..
     %<yàvatkàni pravàhàõi bhåmisaümàrjane daduþ .
     tàvadbarùasahasràõi ÷àkadbãpe mahãyate ..
     jàyate mama bhakta÷ca sarvadharmasamanvitaþ .
     ÷ucirbhàgavataþ ÷uddho hyaparàdhavivarjitaþ ..
     tato bhuktvà sarvabhogàn tãrtvà saüsàrasàgaram .
     ÷àkadvãpàt paribhraùñaþ svargalokaü sa gacchati ..
     nandanaü vanamà÷ritya modate càpsaraiþ saha .
     nandanàcca paribhraùño mama karmavyavasthitaþ .
     sarvasaïgàn parityajya mama lokantu gacchati ..>% iti varàhapuràõam .. * .. snànavi÷eùaþ . yathà . àturàõàntu .
     %<a÷iraskaü bhavet snànaü snànà÷aktau tu karmiõàm .
     àrdreõa vàsasà vàpi màrjanaü daihikaü viduþ ..>% iti jàvàlavacanàcchiro vihàya gàtraprakùàlanaü tada÷aktau sarvagàtramàrjanaü àrdreõa vàsasà kuryàt . ityàhnikàcàratattvam .. * .. vaidikasandhyopàsanàntargatamàrjanaü yathà . chandogapari÷iùñam .
     %<÷iraso màrjanaü kuryàt ku÷aiþ sodakabindubhiþ .
     praõavo bhårbhuvaþ sva÷ca gàyattrã ca tçtãyikà ..
     abdaivatyaü tryçca¤caiva caturthamiti màrjanam ..>% oïkàro bhåràdivyàhçtitrayaü tçtãyà ca gàyattrã caturthamàpohiùñheti çktrayam . itãdaü màrjanaü màrjanakriyàkaraõamityarthaþ . ràmàyaõam .
     %<çgante màrjanaü kuryàt pàdànte và samàhitaþ .
     àpohiùñhetyçcà kàryaü màrjanantu ku÷odakaiþ ..
     pratipraõavasaüyuktaü kùipenmurdhni pade pade .
     tryçcasyànte'thavà kuryàdçùãõàü matamãdç÷am ..
     àpohiùñhetisåktasya sindhudbãpa çùiþ smçtaþ .
     àpo vai devatà cchando gàyattrã màrjanaü smçtam ..>% ityàhnikàcàratattvam ..

#<màrjanaþ>#, puü, (màrjyate'neneti . màrja + lyuñ .) lodhravçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 33 .. ÷vetalodhraþ . iti subhåtiþ .. raktalodhraþ . iti svàmã ..

#<màrjanà>#, strã, (màrjyata iti . màrja + bhàve yuc .) màrjanam . ityamaraþ . 2 . 6 . 121 .. murajadhvaniþ . iti hemacandraþ . 3 . 300 ..

#<màrjanã>#, strã, (màrjyate anayeti . màrja + karaõe lyuñ + striyàü ïãp .) sammàrjanã . jhàüñà iti bhàùà . yathà --
     %<namàmi ÷ãtalàü devãü ràsabhasthàü digambarãm .
     màrjanãkalasopetàü ÷årpàlaïkçtamastakàm ..>% iti skànde ÷ãtalàstotram ..

#<màrjanãyaþ>#, tri, (màrjyate iti . mçj + anãyar .) màrjanayogyaþ . màrjyaþ .. iti mçjadhàtoþ karmaõyanãyapratyayena niùpannaþ . agniþ . ÷odhanam . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<màrjàraþ>#, puü, (mçj + %<ka¤jimçjibhyàü cit .>% uõàø 3 . 137 . iti àran cit . %<mçjervçddhiþ .>% ityujjvaladattoktervçddhi÷ca .) raktacitrakaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. vióàlaþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 6 .. (yathà, mahàbhàrate . 5 . 159 . 16 .
     %<màrjàraþ kila duùñàtmà ni÷ceùñaþ sarvakarmasu ..>%) khaññàsaþ . iti hemacandraþ . 4 . 367 .. * .. màrjàraspar÷ane doùo yathà --
     %<abhojyasåtikàùaõóamàrjàràkhu÷ca kukkuràn .
     patitàpaviddhacaõóàlamçtahàràü÷ca dharmavit .
     saüspç÷ya ÷udhyate snànàdudakyàgràma÷åkarau ..>% iti màrkaõóeyapuràõe sadàcàràdhyàyaþ .. * .. pàribhàùikamàrjàro yathà --
     %<dambhàrthaü japate ya÷ca tapyate yajate tathà .
     na paratràrthamudyukto màrjàraþ parikãrtitaþ ..>% tasyànnamabhojyaü yathà --
     %<abhojyàþ såtikàùaõóamàrjàràkhva÷vakukkuñàþ ..>% iti vàmanapuràõe 15 adhyàyaþ ..

#<màrjàrakaþ>#, puü, (mçj + àran vçddhi÷ca . %<saüj¤àyàü kan .>% 4 . 3 . 147 . iti kan ca .) mayåraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (màrjàra + svàrthe kan . vióàlaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 233 . 24 .
     %<ime màrjàrakàþ ÷ukra ! nityamudvejayanti naþ ..>%)

#<màrjàrakaõñhaþ>#, puü, (màrjàrasyeva kaõñhaþ kaõñhasvaro yasya . yadvà màrjàro masçõaþ kaõñho yasya .) mayåraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<màrjàrakarõikà>#, strã, (màrjàrasya karõau iva karõau yasyàþ . striyàü ïãp svàrthe kan . ñhàp pårbasya hrasvatva¤ca .) càmuõóà . yathà --
     %<càmuõóà carcikà carmamuõóà màrjàrakarõikà ..>% iti hemacandraþ ..

#<màrjàrakarõã>#, strã, màrjàrasyeva karõàvasyàþ . ïãp . càmuõóà . yathà --
     %<màrjàrakarõã càmuõóà karõamoñi÷ca carcikà ..>% iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<màrjàragandhà>#, strã, (màrjàrasyeva gandho'syàþ .) mudgaparõãvi÷eùaþ . iti ratnamàlà ..

#<màrjàragandhikà>#, strã, (màrjàragandha . kan . ñàp . ata itva¤ca .) mudgaparõã . iti ràjanirghaõñaþ .. (tathàsyàþ paryàyaþ . mudgaparõã kàkaparõã såryaparõyalpikà sahà . kàkamudgà ca sà proktà tathà màrjàragandhikà .. iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<màrjàrã>#, strã, (màrùñi ÷odhayati ke÷àdikamanayà . mçj + àran . striyàü ïãù .) kastårã . jantuvi÷eùaþ . gandhagakulà iti khàñàsã iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . påtikà 2 påtikajaþ 3 gandhacelikà 4 . asyà guõàþ . vàntidhàrakatvam . cakùuùyatvam . kaphavàtanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<màrjàrãyaþ>#, puü, (màrjàrasyàyam . màrjàra + %<gahàdibhya÷ca .>% 4 . 2 . 138 . iti chaþ .) vióàlaþ . ÷ådraþ . kàya÷odhanam . iti medinã . ye, 127 ..

#<màrjàlaþ>#, puü, màrjàraþ . ralayorekatvàt ..

#<màrjàlãyaþ>#, puü, (mçj + %<sthàcatimçjeràlac vàla¤àlãyacaþ .>% uõàø 1 . 115 . iti àlãyac .) vióàlaþ . ÷ådraþ . kàya÷odhanam . iti hemacandraþ .. (mahàdevaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 39 . 77 .
     %<lalàñàkùàya sarvàya mãóhuùe ÷ålapàõaye .
     pinàkagoptre såryàya màrjàlãyàya vedhase ..>%)

#<màrjità>#, strã, (màrjyate ghçùyate pàõineti . mçj + õic + karmaõi ktaþ . striyàü ñàp .) rasàlà . ityamaraþ . 2 . 9 . 44 .. sà tu dadhikhaõóamadhusarpirmaricàdikçtakarpåràdivàsitasadbhakùyavi÷eùaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (guõàdayo'syà rasàlà÷abde j¤àtavyàþ ..) ÷odhite, tri ..

#<màrtaõóaþ>#, puü, (mçta÷càsau aõóa÷ceti . mçtàõóe bhavatãti . mçtàõóa + %<tatra bhavaþ .>% 4 . 3 . 53 . iti aõ .) såryaþ . (tannirukti÷ca . yathà --
     %<aniùpanneùu gàtreùu puttraü dçùñvà pitàbravãt .
     àrtastvaü bhava màõóeti màrtaõóastena sa smçtaþ ..>% yathà, màrkaõóeye . 77 . 1 .
     %<màrtaõóasya raverbhàryà tanayà vi÷vakarmaõaþ .
     saüj¤à nàma mahàbhàga ! tasyàü bhànurajãjanat ..>% arkavçkùaþ . ityamaraþ .. ÷åkaraþ . iti medinã . te, 35 .. màrtaõóotpattiryathà -- màrkaõóeya uvàca .
     %<evaü sà niyatà devã cakre stotramahani÷am .
     niràhàrà vivasvantamàriràdhayiùurmune ! ..
     tataþ kàlena mahatà bhagavàüstapano mune ! .
     pratyakùatàmagàttasyà dàkùàyaõyà dvijottama ! ..
     sà dadar÷a mahàkåñaü tejaso'mbarasaüsthitam .
     bhåmau ca saüsthitaü bhàsvajjvàlàmàlàtidurdç÷am ..
     ta¤ca dçùñvà tato devã sàdhvasaü paramaü gatà .
     jagàdàdya ! prasãdeti na tvàü pa÷yàmi gopate ! ..
     yathà dçùñavatã pårbamambarasthaü sudurdç÷am .
     saüghàtaü tejasastasmàdiha pa÷yàmi bhåtale ..
     prasàdaü kuru pa÷yeyaü yadråpaü te prabhàkara ! .
     bhaktànukampana ! vibho ! bhaktàhaü pàhi me sutàn ..>% ÷rãmàrkaõóeya uvàca .
     %<tataþ sa tejasastasmàdàvirbhåto vibhàvasuþ .
     adç÷yata tadàdityastaptatàmropamaprabhaþ ..
     atha tàü pràgatàü devãü tasya sandar÷anànmune ! .
     pràha bhàsvàn vçõuùveùñaü varaü matto yamicchasi ..
     praõatà ÷irasà sà ca jànupãóitamedinã .
     pratyuvàca vivasvantaü varadaü samupasthitam ..
     deva ! prasãda puttràõàü hçtaü tribhuvanaü mama .
     yaj¤abhàgà÷ca daiteyairdànavai÷ca balàdhikaiþ ..
     tannimittaü prasàdaü tvaü kuruùva mama gopate ! .
     aü÷ena teùàü bhràtçtvaü gatvà nà÷aya tadripån ..
     yathà me tanayà bhåyo yaj¤abhàgabhujaþ prabho ! .
     bhaveyuradhipà÷caiva trailokyasya divàkara ! ..
     tathànukampàü puttràõàü suprasanno rave ! mama .
     kuru prasannàrtihara ! sthitikartà tvamadya me ..>% màrkaõóeya uvàca .
     %<tatastàmàha bhagavàn bhàskaro vàritaskaraþ .
     praõatàmaditiü vipra ! prasàdasumukho vibhuþ ..
     sahasràü÷ena te garbhe sambhåyàhama÷eùataþ .
     tatputtra÷atrånadite ! nà÷ayàmyà÷u nirvçtà ..
     ityuktrà bhagavàn bhàsvànantardhànamupàgamat .
     nivçttà sàpi tapasaþ saüpràptàkhilavà¤chità ..
     tato ra÷misahasràntaþ suùumnàkhyo raveþ karaþ .
     vipràvatàraü saücakre devamàturathodare ..
     kçcchracàndràyaõàdãni sà cakre susamàhità .
     ÷uciþ sandhàrayàmyenaü divyaü garbhamiti dbija ! ..
     tatastàü ka÷yapaþ pràha ki¤citkopaplutàkùaram .
     kiü màrayasi garbhàõóamiti nityopavàsinã ..
     sà ca taü pràha garbhàõóametat pa÷yeti kopanà .
     na màritaü vipakùàõàü mçtyave yadbhaviùyati ..
     ityuktrà taü tadà garbhamutsasarja suràraõiþ .
     jàjvalyamànaü tejobhiþ pratyuvàca na kopità .
     taü dçùñvà ka÷yapo garbhamudyadbhàskaravarcasam .
     tuùñàva praõato bhåtvà çgbhiràdyàbhiràdaràt ..
     saüståyamànaþ sa tadà garbhàõóàt prakaño'bhavat .
     padmapatrasavarõàbhastejasà vyàptadiïmukhaþ ..
     athàntarãkùàdàbhàùya ka÷yapaü munisattamam .
     satoyameghagambhãrà vàguvàcà÷arãriõã ..
     màrita¤ca yataþ proktametadaõóaü tvayàditim ..
     tasmànmune ! sutaste'yaü màrtaõóàkhyo bhaviùyati ..
     såryàdhikàra¤ca vibhurjagatyeùa kariùyati .
     haniùyatyasuràü÷càyaü yaj¤abhàgaharànarãn ..
     devà ni÷amyeti vaco gaganàt samupàgatam .
     praharùamatulaü yàtà dànavà÷ca hataujasaþ ..
     tato yuddhàya daiteyànàjuhàva ÷atakratuþ .
     saha devairmudàyukto dànavà÷ca tamàyayuþ ..
     teùàü yuddhamabhådghoraü devànàmasuraiþ saha .
     ÷astràstradãptisandãptasamastabhuvanàntaram ..
     tasmin yuddhe bhagavatà màrtaõóena nirãkùitàþ .
     tejasrà dahyamànàstu bhasmãbhåtà mahàsuràþ ..
     tataþ praharùamatulaü pràpuþ sarve divaukasaþ ..
     tuùñavustejasàü yoniü màrtaõóamaditintathà ..
     svàdhikàraü tataþ pràpuryaj¤abhàgàü÷ca pårbavat .
     bhagavànapi màrtaõóaþ svàdhikàramathàkarot ..
     kadambapuùpavadbhàsvànadha÷cordhva¤ca ra÷mibhiþ .
     vçtto'gnipiõóasadç÷o dadhre nàtisphuñaü vapuþ ..>% iti màrkaõóeyapuràõe såryamàhàtmye màrtaõóotpattinàmàdhyàyaþ ..

#<màrtaõóavallabhà>#, strã, (màrtaõóasya ballabhà priyà . yadbà, màrtaõóo vallabhaþ priyo'syàþ .) àdityabhaktà . iti ràjanirghaõñaþ .. såryapatnã ca ..

#<màrtikaþ>#, puü, (mçttikàyà vikàra iti . mçttikà + %<tasya vikàraþ .>% 4 . 3 . 134 . iti ñhak .) ÷aràvaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. mçttikànirmite, tri ..

#<màrdaïgaü>#, klã, (mçt aïgamasya . tataþ svàrthe aõ .) pattanam . iti hàràvalã .. (mçdaïgavàdanaü ÷ilpamasyeti . aõ .) mçdaïgavàdake, tri ..

#<màrdaïgikaþ>#, tri, (mçdaïgavàdanaü ÷ilpamasya . mçdaïga + %<÷ilpam .>% 4 . 4 . 55 . iti ñhak .) mçdaïgavàdakaþ . tatparyàyaþ . maurajikaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 10 . 13 .. sàrïkikaþ 3 aurdhikaþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 91 . 49 .
     %<bilvà màrdaïgikà àsaü÷chamyàgràhà vibhãtakàþ .
     a÷vatthà nartakà÷càsan bharadbàjasya tejasà ..>%)

#<màrdavaü>#, klã, (mçdorbhàva iti . mçdu + %<pçthvàdibhya imaõij và .>% 5 . 1 . 122 . ityatra . %<vàvacanamaõàdeþ samàve÷àrtham .>% iti kà÷ikokteraõ .) paraduþkhapradar÷anàt pãóàbuddhiþ . mçdutà . yathà --
     %<màrdavaü komalasyàpi saüspar÷àsahatocyate .
     uttamaü madhyamaü proktaü kaniùñha¤ceti tattridhà ..>% uttamaü yathà --
     %<abhinavamàlikàmiyaü sà÷ayanavavaü÷iràdhikà vi÷iùye .
     na kusumapañalaü daràpi jaglau tadanubhavàttanureva savraõàsãt ..>% madhyamaü yathà --
     %<citraü dhaniùñhe tanuvàsaso'pi cãnasya pãnastani ! saïgamena .
     liptena tallohitacandanena mårtirdidånà sakhi ! lohitàsãt ..
     kaniùñhaü yathà -- rasasudhàkare àmodamàmodanamàdadhànaü nilãnanãlàlakaca¤carãkam .
     kùaõena padmàmukhapadmamàsãt tviùà raveþ komalayàpi tàmram ..>% ityujjvalanãlamaõiþ .. (akàñhinyam . yathà, raghau . 8 . 43 .
     %<vilalàpa savàùpagadgadaü sahajàmapyapahàya dhãratàm .
     abhitaptamayo'pi màrdavaü bhajate kaiva kathà ÷arãriùu ..>%)

#<màrdavaþ>#, puü, (màrdavaü mçdutvamasyàstãti . màrdava + ar÷a àdyac .) varõasaïkarajàtivi÷eùaþ .
     %<màdhuko màrdava÷ca¤cukàruùà hiõóikàdayaþ .>% iti jañàdharaþ ..

#<màrùaþ>#, puü, (mçùyati kùamate janàniti . mçù +
     %<igupadhaj¤àprãkiraþ kaþ . 3 . 1 . 135 .>% iti kaþ . mçùaþ . tataþ . svàrthe aõ .) nàñhyoktau ÷reùñhaþ . iti hemacandraþ . 2 . 24 .. màriùa÷àkaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (÷àkàrthe paryàyo yathà --
     %<màriùo vàùpako màrùaþ ÷veto rakta÷ca sa smçtaþ .>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<màrùikaþ>#, puü, (màrùa + ñhak .) màriùa÷àkaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<màrùñiþ>#, strã, (mçj + ktin . %<mçjervçddhiþ .>% 7 . 2 . 114 . iti vçddhi÷ca .) màrjanam . ityamaraþ . 2 . 6 . 121 .. tailamrakùaõam . yathà,
     %<tailamalpaü yadaïgeùu na bhavet bàhusaïgatam .
     sà màrùñiþ pçthagabhyaïgo mastakàdau prakãrtitaþ ..>% ityàhõikatattvam ..

#<màlaü>#, klã, (màti mànaheturbhavatãti . mà + %<çjrendràgravajretyàdi .>% uõàø 2 . 28 . iti raõ . pçùodaràditvàdrasya latvam .) kùetram . iti medinã .. le, 45 . (yathà, meghadåte . 16 .
     %<sadyaþ sãrotkaùaõasurabhi kùetramàruhya màlaü ki¤citpa÷càd vraja laghugatirbhåya evottareõa ..>%) kapañam . vanam . iti hemacandraþ .. (haritàlam . yathà --
     %<haritàlaü tàlamàlaü màlaü ÷ailåùabhåùaõam .
     pi¤jakaü romaharaõaü tàlakaü pàtamityapi ..>% iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe jàraõamàraõàdyadhikàre .)

#<màlaþ>#, puü, (màtãti . mà + ran . rasya latvam .) jàtivi÷eùaþ . iti medinã .. le, 45 . sa ca mlecchajàtiþ . yathà --
     %<màlà bhillàþ kiràtà÷ca sarve'pi mlecchajàtayaþ ..>% (yathà, mahàbhàrate . 6 . 9 . 39 .
     %<tatreme kurupà¤càlàþ ÷àlvà màdreyajàïgalàþ .
     ÷årasenàþ pulindà÷ca yodhà màlàstathaiva ca ..>%) janaþ . iti ca hemacandraþ . 3 . 598 .. de÷avi÷eùaþ . sa ca medinãpuraprade÷e màlabhåmitvena khyàtaþ . viùõuþ . yathà --
     %<màü lakùmãü làtãti màlo viùõuþ taü atatãti màlatã .>% iti màlatã÷abdañãkàyàü bharataþ ..

#<màlakaü>#, klã, (malate dhàrayati ÷obhàmiti . maladhàraõe + õvul .) sthalapadmam . iti jañàdharaþ ..

#<màlakaþ>#, puü, (malate dhàrayatyugravãryaü roganà÷ane iti . maladhàraõe + õvul .) nimbavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 62 .. (nimba÷abde'sya vivaraõaü j¤àtavyam ..)

#<màlakà>#, strã, (malate dhàrayati ÷obhàm . mala + õvul . striyàü ñàp .) màlyam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<màlakau÷aþ>#, puü, (màlasya hareþ ko÷àt kaõñhànnirgata iti . aõ .) ràgavi÷eùaþ . tasya nàmàntaraü kau÷ikaþ . sa ca hanåmanmate ùaóràgàõàü madhye dbitãyaràgaþ . harasya harervà kaõñhànnirgataþ . asya jàtiþ sampårõà tatra saptasvarakramaþ ùa ç ga ma pa dha ni . asya gçhaü ùaójasvaraþ . ÷aradçtau ràtri÷eùe gànasamayaþ . ràgamàlàyàmasya svaråpam . pàñalavarõapuruùaþ . nãlaparicchadaþ . yaùñihastaþ . yauvanamadamattaþ strãbhiþ saha hàsyakautukànvitaþ ÷atrumastakamàlyagalo'thavà bçhanmuktàmàlyagalaþ . asya ràgiõyaþ pa¤ca yathà . ñoóã 1 gaurã 2 guõakarã 3 khambhàvatã 4 kokabhà 5 . asyàùñau puttrà yathà . màruþ 1 mevàóaþ 2 vaóahaüsaþ 3 prabalaþ 4 candrakaþ 5 nandaþ 6 bhramaraþ 7 khukharaþ 8 atra miùñàïgo'pi pàñhaþ . bharatamate tasya ràgiõyaþ pa¤ca yathà . gaurã 1 dayàvatã 2 devadàlã 3 khambhàvatã 4 kokabhà 5 . tanmate aùñau puttrà yathà . gàndhàraþ 1 ÷uddhaþ 2 makaraþ 3 tri¤chanaþ 4 sahànaþ 5 ÷aktaballabhaþ 6 màlãgauraþ 7 kàmodaþ 8 . aùñaputtrabhàryà yathà . dhanà÷rãþ 1 màla÷rãþ 2 jayata÷rãþ 3 sughoràyã 4 durgà 5 gàndhàrã 6 bhãmapalà÷ã 7 kàmodã 8 . iti saïgãta÷àstram ..

#<màlacakrakaü>#, klã, (màlà samåhaþ asthnàmastyasyeti . ar÷a àditvàdac . sa cakramiveti . kan .) sakthyåruparvasandhiþ . iti ÷abdacandrikà . màlàicàki iti bhàùà ..

#<màlatã>#, strã, (malate ÷obhàü dhàrayatãti . mal + %<bhçdç÷iyajãtyàdi .>% uõàø 3 . 110 . ityatra %<bàhulakàt malateratac . gauràdinipàtanàdupadhàyà dãrghatvam .>% ityujjvaladaktokteþ atac upadhàyà dãrghatvam ïãù ca . màü lakùmãü làtãti màlo viùõuþ taü atatãti . ac . ityamarañãkàyàü bharataþ ..) svanàmakhyàtapuùpalatà . tatparyàyaþ . sumanà 2 jàtiþ 3 . ityamaraþ .. sumanàþ 4 jàtã 5 . iti bharataþ .. (yathà, ÷i÷upàlavadhe . 11 . 17 .
     %<jvalayati madanàgniü màlatãnàü rajobhiþ .>%) asyà guõàþ . kaphapittamukharogavraõakrimikuùñhanà÷itvam . iti ràjaballabhaþ .. tasyà utpattiryathà -- àdyà÷aktiruvàca .
     %<ahametattridhà bhinnà tiùñhàmi trividhairguõaiþ .
     gaurã lakùmãþ svadhà ceti rajaþsattvatamoguõaiþ ..
     tatra gatvà tathà kàryaü vidhàsyante ca tàþ suràþ ..>% nàrada uvàca . ÷çõvatàmiti tàü vàcamantardhvànabhagànmahaþ . devànàü vismayotphullanetràõà¤ca tadà nçpa ! .. tataþ sarve'pi te devà gatvà tadvàkyacoditàþ . gaurãü lakùmãü svadhà¤caiva praõemurbhaktitalaràþ .. tàstathà tàn suràn dçùñvà praõatàn bhaktavatsalàþ . bãjàni pradadustebhyo vàkyàni jagadustathà .. devya åcuþ . imàni devà bãjàni viùõuryatràvatiùñhati . nirvapasva tataþ kàryaü bhavatàü siddhimeùyati .. nàrada uvàca . tataþ prahçùñàþ surasiddhasaüghàþ pragçhya bãjàni vicikùipu÷ca . vindàrikàbhåmitale sa yatra viùõuþ sadà tiùñhati saukhyavçttiþ nàrada uvàca . kùiptebhyastatra bãjebhyo vanaspatyastrayo'bhavan . dhàtrã ca màlatã caiva tulasã ca nçpottama ! .. dhàtryudbhavà smçtà dhàtrã màbhavà màlatã smçtà . gaurãbhavà ca tulasã rajaþsattvatamoguõàþ .. iti pàdme uttarakhaõóe 149 . 150 adhyàyau .. * .. yuvatã . kàcamàlã . vi÷alyà . jyotsnà . ni÷à . nadãvi÷eùaþ . iti hemacandraþ . 4 . 213 . (suvarcalà màlatãtyarthaþ . tatparyàyo yathà --
     %<caõako màlatã kùaumã rudrapatnã suvarcalà ..>% puùpàrthe paryàyo yathà -- %<màlatã sumanà jàtiþ .>% ityubhe vaidyakaratnamàlàyàm .. tathàca . jàtirjàtã ca sumanà màlatã ràjaputtrikà . cetikà hçdyagandhà ca sà pãtà svarõajàtikà .. iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<màlatãtãrajaþ>#, puü, (màlatã tadàkhyà nadã tasyàstãre jàyate iti . jan + óaþ .) ñaïkaõaþ . iti hemacandraþ . 4 . 10 ..

#<màlatãtãrasambhavaü>#, klã, (màlatyà tãre sambhavo'sya .) ÷vetañaïkaõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 3,712b]>@
#<màlatãpatrikà>#, strã, (màlatyàþ patrãva . màlatãpatra + pratikçtau kan ñàp ata itvam .) jàtãpatrã . iti ràjanirghaõñaþ .. (jàtãpatrã÷abde'sya viùayo draùñavyaþ ..)

#<màlatãphalaü>#, klã, (màlatyàþ phalam .) jàtãphalam . iti ràjanirghaõñaþ .. (tathàsya paryàyaþ .
     %<jàtãphalaü jàtiko÷aü màlatãphalamityapi ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<màlayaþ>#, puü, (mà ÷obhà tasyàþ layaþ àspadam .) candanavçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. malayasambandhini, tri .. (yathà, nalodaye . 2 . 37 .
     %<tanucchañottamàlayà tayà bhuvottamàlayà .
     ahàri ÷ãtamàlayànilàbadhåtamàlayà ..>% klã, abhisàrasthànabhedaþ . yathà, sàhityadarpaõe . 3 . abhisàrikàprakaraõe .
     %<kùetraü vàñã bhagnadevàlayo dåtãgçhaü vanam .
     màlaya¤ca ÷ma÷àna¤ca nadyàdãnàü tañã tathà ..>%)

#<màlavaþ>#, puü, (màlaþ unnatakùetramastyatra . màla + %<ke÷àdvo'nyatarasyàm .>% 5 . 2 . 109 . ityatra %<anyebhyo'pi dç÷yante .>% iti kà÷ikokteþ vapratyayaþ .) avantide÷aþ . iti hemacandraþ . 4 . 22 .. màlaoyà iti hindãbhàùà .. (yathà, màtsye . 113 . 44 ..
     %<aïgà vaïgà madgurakà antargiri bahirgirã .
     suhmottaràþ pravijayà màrgavàgeyamàlavàþ ..>% màlaveùu jàta ityaõ . tadde÷aje, tri ..) ràgavi÷eùaþ . sa ca ùaóràgàõàü madhye prathamaràgaþ . matàntare bhairavaràgo'yam . yathà -- àdau màlavaràgendrastato mallàrasaüj¤itaþ . ÷rãràgastasya pa÷càdvai vasantastadanantaram .. hillola÷càtha karõàña ete ràgàþ prakãrtitàþ .. tasya svaråpaü yathà --
     %<nitambinãcumbitavaktrapadmaþ ÷ukadyutiþ kuõóalavàn pramattaþ .
     saïgãta÷àlàü pravi÷an pradoùe màlàdharo màlavaràgaràjaþ ..>% iti saïgãtadàmodaraþ .. (màlavyàü tannàmikàyàü sàvitrãmàtari jàtaþ ityaõ . a÷vapateràj¤o màlavyàü jàtaþ puttra gaõaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 296 . 58 .
     %<pitu÷ca te puttra÷ataü bhavità tava màtari .
     màlavyàü màlavà nàma ÷à÷vatàþ puttrapauttriõaþ ..
     bhràtaraste bhaviùyanti kùyatriyàstrida÷opamàþ ..>% strã, nadãvi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 165 . 25 .
     %<hiraõvatã vitastà ca tathà plakùavatã nadã .
     vedasmçtirvedavatã màlavàthà÷vavatyapi ..>%)

#<màlavikà>#, strã, (màlaveùu jàtà . màlava + ñhak ñàp .) trivçt . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 3,712c]>@
#<màlasã>#, strã, (mala + svàrthe aõ . malaü syatinà÷ayati . so + óaþ . ïãp .) ke÷apuùpavçkùaþ . yathà --
     %<màlasã durgapuùpã ca bàlàkùã ke÷adhàriõã ..>% iti ÷abdacandrikà .. ràgiõãvi÷eùaþ . sà tu màlavaràgasya patnã . yathà --
     %<dhànuùã màlasã ràmakirã ca sindhuóà tathà .
     a÷vavàrã bhairavã ca màlavasya priyà imàþ ..>% iti hàrãtaþ .. matàntare megharàgasya patnã . yathà --
     %<lalità màlasã gauóã nàñã devakirã tathà .
     megharàgasya ràgiõyo bhavantãmàþ sumadhyamàþ ..>% tasyàþ svaråpaü yathà --
     %<nãlàravindasya dalàni bàlà vidhàrayantã tanudehayaùñiþ .
     màlåravçkùasya tale niùaõõà ÷oõà mçdurmàlasikà pradiùñà ..>% tasyà gànasamayo yathà --
     %<indrotthànàt samàrabhya yàvaddurgàmahotsavam .
     geyà bhavedbudhairnityaü màlasã sà manoharà ..>% api ca .
     %<gàndhàrã dãpikà caiva kalyàõã puravã tathà .
     a÷vavàrã kànaóà ca gaurã kedàrapàhióà ..
     màdhavã màlasã nàñã bhåpàlã sindhuóà tathà .
     sàyàhne ràgiõãretàþ pragàyanti caturda÷a ..>% iti saïgãtadàmodaraþ ..

#<màlà>#, strã, (màti mànaheturbhavatãti . mà + %<çjrendràgravajre .>% uõàø 2 . 28 . iti ran rasya latvam ñàp ca . yadvà, màü ÷obhàü làti iti . là + kaþ ñàp .) ÷reõã . tatparyàyaþ . ràjiþ 2 lekhà 3 tatã 4 vãcã 5 àlã 6 àvaliþ 7 païktiþ 8 dhàraõã 9 . iti hemacandraþ . 3 . 315 . mårdhni nyastapuùpadàma . anyatràpyupacàràt .. tatparyàyaþ . màlyam 2 srak 3 . ityamaraþ . 2 . 6 . 135 .. màlikà 4 màlàkà 5 màlakà 6 . iti ÷abdaratnàvalã .. gaõanikà 7 guõàntikà 8 . iti varàhapuràõam .. sà trividhà yathà --
     %<màlà tu trividhà devi ! varõàkùaparvabhedataþ .>% iti matsyasåktavacanam .. * .. atha màlànirõayaþ . tatra karamàlà . sanatkumàrasaühitàyàm .
     %<tarjanã madhyamànàmà kaniùñhà ceti tàþ kramàt ..
     tisro'ïgulyastriparvàõo madhyamà caikaparvikà .
     parvadvayaü madhyamàyà merutvenopakalpayet ..>% kramamàha . anàmàmadhyamàrabhya kaniùñhàdita eva ca . tarjanãmålaparyantaü da÷aparvasu saüjapet .. tathà -- anàmàmålamàrabhya kaniùñhàdita eva ca . tarjanãmadhyaparyantamaùñaparvama saüjapet .. etadvacanantu aùñottara÷atàdiviùayam .. * .. ÷aktiviùaye punaþ . ÷rãkrame . anàmikàtrayaü parva kaniùñhàditriparvikà . madhyamàyà÷ca tritayaü tarjanãmålaparvaõi . tarjanyagre tathà madhye yo japet sa tu pàpakçt .. haüsapàrame÷vare . parvadbayamanàmàyàþ parivartena vai kramàt . parvatrayaü madhyamàyàstarjanyekaü samàharet .. parvadbayantu tarjanyà meruü tadbiddhi pàrvati ! . ÷aktimàlà samàkhyàtà sarvatantrapradãpikà .. tathà . anàmàmålamàrabhya pràdakùiõyakrameõa ca . madhyamàmålaparyantamaùñaparvasu saüjapet .. * .. ÷rãvidyàyàmayaü vi÷eùaþ . anàmàyà madhyamàyà målàgra¤ca dvayaü dbayaü . kaniùñhàyà÷ca tarjanyàstrayaü parva sure÷vari ! .. anàmàmadhyamàyà÷ca meruþ syàddvitayaü ÷ubham . pradakùiõakramàddevi ! japettripurasundarãm .. iti yàmalavacanàt .. muõóamàlàtantre .
     %<anàmikà dvayaü parvapràdakùiõyakrameõa tu .
     tarjanãmålaparyantaü karamàlà prakãrtità ..
     kaniùñhàmålamàrabhya pràdakùiõyakrameõa ca .
     tarjanãmålaparyantamaùñaparvasu saüjapet ..>% idamapi aùñottara÷atàdiviùayam .. * .. aïgulãrna viyu¤jãta ki¤cidàku¤cite tale . aïgulãnàü viyogàcca chidre ca sravate japaþ .. anyatràpi . aïgulyagreùu yajjaptaü yajjaptaü merulaïghane . parvasandhiùu yajjaptaü tatsarvaü niùphalaü bhavet .. gaõanàvidhimullaïghya yo japettajjapaü yataþ . gçhõanti ràkùasàstena gaõayet sarvathà budhaþ .. tatràïgulijapaü kurvan sàïguùñhàïgulibhirjapet . sàïguùñhena vinà karma kçtaü tadaphalaü bhavet .. vi÷vasàre . japasaükhyà tu kartavyà nàsaükhyàtaü japet sudhãþ . nasaükhyàkàrakasyàsya sarvaü bhavati niùphalam .. tantre . hçdaye hastamàropya tiryak kçtvà karàïgulãþ . àcchàdya vàsasà hastau dakùiõena sadà japet .. iti karamàlà .. * .. japasaükhyàyàü niùiddhadravyamàha yàmale . nàkùatairhastaparvairvà na dhànyairnaca puùpakaiþ . na candanairmçttikayà japasaükhyàü na kàrayet .. vihitadravyamàha . làkùàku÷ãdasindåragomaya¤ca karãùakam . ebhirnirmàya guñikàü japasaükhyàntu kàrayet .. atha varõamàlà . sanatkumàre . kramotkramagatairmàlàmàtçkàrõaiþ kùamerukaiþ . sabindukaiþ sàùñavargairantaryajanakarmaõi .. àdiku cu ñu pu yu ÷avo'ùñau vargàþ prakãrtitàþ . tadyaüthà . akàràdivarõàn sabindån pratyekaü kçtvà ÷ataü saüjapya akàràdãnàü varõànàü kavargàdãnà¤càntimaü varõaü sànusvàraü kçtvà pårbamuccàrya ÷eùàùñavàramantrajapaþ kàryaþ . anena prakàreõa aùñottara÷atasaükhyo japo bhavati . antaryajanetyupalakùaõam . tathà . sabinduü varõamuccàrya pa÷cànmantraü japedbudhaþ . akàràdikùakàràntaü binduyuktaü vibhàvya ca . varõamàlà samàkhyàtà anulomavilomataþ .. iti nàradavacanàt . vi÷uddhe÷vare . anulomavilomena vargàùñakavibhedataþ . mantreõàntaritàn varõàn varõenàntaritàn manån . kuryàdvarõamayãü màlàü sarvatantraprakà÷inãm .. * .. màlinãvijaye såtraniyamaþ . antarvidrumabhàsamànabhujagãsåtrotavarõojjvalàm . àrohapratirohataþ ÷atamayãü vargàùñakàùñottaràm .. iti varõamàlà .. * .. athàkùamàlà . tatra màlàyàü maõinirõayaþ . padmabãjàdibhirmàlà bahiryàge ÷çõuùva tàþ . rudràkùa÷aïkhapadmàkùaputtrajãvakamauktikaiþ .. sphàñikairmaõiratnai÷ca suvarõairvidrumaistathà . ràjataiþ ku÷amålai÷ca gçhasthasyàkùamàlikà .. * .. aïgulãgaõanàdekaü parvaõyaùñaguõaü bhavet . puttrajãvairda÷aguõaü ÷ataü ÷aïkhaiþ sahasrakam .. prabàlairmaõiratnai÷ca da÷asàhasrakaü matam . tadeva sphàñikaiþ proktaü mauktikairlakùamucyate .. padmàkùairda÷alakùaü syàt sauvarõaiþ koñirucyate . ku÷agranthyà koñi÷ataü rudràkùaiþ syàdanantakam .. sarvairviracità màlà nçõàü muktiphalapradà . kàlikàpuràõe . rudràkùairvà yadi japet indràkùaiþ sphàñikaistathà . nànyanmadhye prayoktavyaü puttrajãvàdika¤ca yat .. yadyanyattu prayu¤jãta màlàyàü japakarmaõi . tasya kàma¤ca mokùa¤ca na dadàti priyaïkarã .. muõóamàlàyàm . ÷ma÷ànadhusturairmàlà j¤eyà dhåmàvatãvidhau . naràïgulyasthibhirmàlà grathità sarvakàmadà .. nàóyà saügrathanaü kàryaü raktena vàsasà priye ! . sadà gopyà prayatnena jananyà jàravat priye ! .. kàmanàvi÷eùe tu . padmàkùairvihità màlà ÷atrånà÷akarã matà . ku÷agranthimayã màlà sarvapàpapraõà÷inã .. puttrajãvaphalaiþ këptà kurute puttrasampadam . nirmità råpyamaõibhirjapamàlepsitapradà . prabàlairvihità màlà prayacchet vipulaü dhanam .. bhairavãvidyàyàntu vàràhãtantre . suvarõamaõibhirmàlàü sphàñikãü ÷aïkhanirmitàm . prabàlaireva và kuryàt puttrajãvaü vivarjayet . padmàkùa¤caiva rudràkùamindràkùa¤ca vi÷eùataþ .. * .. tripuràmantrajapàdau tu raktacandanabãjàdibhiratipra÷astà . tathà ca tantraràje . raktacandanamàlà tu bhogadà mokùadà bhavet .. tathà . vaiùõave tulasãmàlà gajadantairgajànane . tripuràyà jape ÷astà rudràkùai raktacandanaiþ .. * .. kumàrãkalpe . rudràkùaiþ ÷aktimantra¤ca mantrã yaþ prajapet priye ! . sa durgatimavàpnoti niùphalastasya tajjapaþ .. kàlikà cchinnamastà ca tripurà tàriõã tathà . etàþ sarvà na duùyanti jape rudràkùamàlayà .. divà naiva prajaptavyaü rudràkùamàlayàpi ca . pura÷caryàmçte càtra dåùaõantu varànane ! .. mahà÷aïkhamayã màlà nãlasàrasvate vidhau . nçlalàñàsthikhaõóena racità japamàlikà .. mahà÷aïkhamayã màlà tàràvidyàjape priye ! . karõanetràntaràlàsthi mahà÷aïkhaþ prakãrtitaþ .. maõiniyamastu muõóamàlàyàm . anyonyasamaråpàõi nàtisthålakç÷àni ca . kãñàdibhiraduùñàni na jãrõàni navàni vai .. tathà gautamãye . pa¤cà÷allipibhirmàlà vihità sarvakarmasu . akàràdikùakàràntà varõamàlà prakãrtità .. kùàrõaü merumukhaü tatra kalpayenmunisattama ! . anayà sarvamantràõàü japaþ sarvasamçddhidaþ .. * .. càmuõóàtantre . nityaü japaü kare kuryàt na tu kàmyamabodhanàt . kàmyamapi kare kuryàt màlàbhàve'pi sundari ! .. tena màlàyàþ pràdhànyam .. * .. kàmanàbhede tu gautamãye . samàsenàkùasåtrasya vidhànamiha kathyate . pa¤caviü÷atibhirmokùaü triü÷adbhirdhanasiddhaye .. sarvàrthàþ saptaviü÷atyà pa¤cada÷yabhicàrake . pa¤cà÷adbhiþ kàmyasiddhiþ syàttathà caturuttaraiþ . aùñottara÷ataiþ sarvasiddhiruktà manãùibhiþ .. atha màlàsaüskàraþ . tatra sanatkumàrãye .
     %<kàrpàsasambhavaü såtraü dharmakàmàrthamokùadam .
     tacca viprendrakanyàbhirnirmita¤ca su÷obhanam ..>% yadvà .
     %<÷uklaü raktaü tathà kçùõaü paññasåtramathàpi và .
     ÷àntiva÷yàbhicàreùu mokùai÷varyajayeùu ca ..
     ÷uklaü raktaü tathà pãtaü kçùõaü varõeùu ca kramàt .
     sarveùàmeva varõànàü raktaü sarvepsitapradam ..
     à÷rameùu tathà caivaü raktaü sarvasusiddhidam .
     triguõaü triguõãkçtya grathayet ÷ilpa÷àstrataþ ..
     ekaikaü màtçkàvarõaü satàraü prajapan sudhãþ .
     maõimàdàya såtreõa grathayenmadhyamadhyataþ ..
     brahmagranthiü vidhàyetthaü meru¤ca granthisaüyutam .
     grathayitvà puro màlàü tataþ saüskàramàrabhet ..
     kasyacinmate målavidyayà grathayet .>% tathà ca ekavãràkalpe .
     %<màtçkàmantrato granthiü vidyayà vàtha kàrayet .
     suvarõàdiguõairvàpi grathayet sàdhakottamaþ ..
     brahmagranthiü tato dadyànnàgapà÷amathàpi và .
     kavacenàvabadhrãyànmàlàü dhyànaparàyaõaþ ..
     sarva÷eùaü tato meruü såtradbayasamanvitam .
     grathayettàrayogeõa badhnãyàt sàdhakottamaþ .
     evaü niùpàdya deve÷i ! pratiùñhà¤ca samàcaret ..>% gautamãye .
     %<mukhe mukha¤ca saüyojya pucche pucchaü niyojayet .
     gopucchasadç÷ã màlà yadbà sarpàkçtiþ ÷ubhà .
     evaü nirmàya màlàü vai ÷odhayenmunisattamaþ ..
     a÷vatthapatranavakaiþ padmàkàrantu kàrayet .
     tanmadhye sthàpayenmàlàü màtçkàü målamuccaran .
     kùàlayet pa¤cagavyena sadyãjàtena sajjalaiþ ..>% sadyoüjàtastu .
     %<oü sadyojàtaü prapadyàmi sadyojàtàya vai namaþ .
     bhave'bhave'nàdibhave bhajasva màü bhavodbhavàya namaþ ..
     candanàgurukarpårairùàmadevena gharùayet ..>% vàmadevamantrastu . oü vàmadevàtha namo jyeùñhàya namo rudràya namaþ kàlàya namaþ kalavikaraõàya namo balavikaraõàba namo balapramathanàya namaþ sarvabhåtadamanàya namo manonmanàya namaþ . dhåpayettàmaghoreõa . aghoramantrastu . aghorebhyo'tha ghorebhyo ghoraghoratarebhyaþ sarvataþ sarvasarvebhyo namaste'stu rudraråpebhyaþ . lepayettatpuruùeõa tu . tatpuruùamantrastu . oü tatpuruùàya vidmahe mahàdevàya dhãmahi tanno rudraþ pracodayàt .
     %<mantrayet pa¤camenava pratyekantu ÷ataü ÷atam .
     meru¤ca mantrayeccaiva manunà ca ÷ataü ÷atam ..>% mantrastu . oü ã÷ànaþ sarvavidyànàmã÷varaþ sarvabhåtànàü brahmàdhipatirbrahmaõo'dhipatiþ ÷iro me'stu sadà÷ivom . pratyekantu sakçt sakçt . iti và . tathà ca tatraiva .
     %<pratyekaü mantrayenmantrã pa¤camena sakçt sakçt .>% tathà ca gautamãye samudàyamàlàmadhikçtya .
     %<pa¤camenaiva såktena ÷atànyånena mantrayet .>% iti dar÷anànmàlàyàü và ÷atajapaþ . tatràvàhya yajeddevaü yathàvibhavavistaraiþ . màlàyàþ pràõapratiùñhànantaraü devatàü påjayet .. tathà sanatkumàre .
     %<saüskçtyaivaü budho màlàü tatpràõàüstatra sthàpayet .
     målamantreõa tàü màlàü påjayeddvijasattama ! ..>% vàràhãtantre .
     %<màle màle mahàmàle sarvatattvasvaråpiõi ! .
     caturvargastvayi nyastastasmànme siddhidà bhava ..
     màyàbãjàdikàü kçtvà raktapuùpaiþ samarcayet ..>% iti ÷aktiviùaye .. viùõuvipaye tu rudrayàmale .
     %<vàgabhava¤ca tathà lakùmãmakùàdimàlikàü tataþ .
     ïe'ntàü hçdayavarõàntàü mantreõànena påjayet ..
     mantrayenmålamantreõa krameõotkramayogataþ .
     tathaiva màtçkàvarõairmantrayettàntu mantravit ..>% yoginãtantre .
     %<homakarma tataþ kuryàddevatàbhàvasiddhaye .
     aùñottara÷ataü hutvà sampàtàjyaü viniþkùipet .
     homakarmaõya÷akta÷cet dviguõaü japamàcaret ..
     nànyamantraü japenmantrã kampayenna vidhånayet .
     kampanàt siddhihàniþ syàddhånanaü bahuduþkhadam ..
     ÷abde jàte bhavedrogaþ karabhraùñà vinà÷ikà .
     chinne såtre bhavenmçtyustatmàdyatnaparo bhavet ..
     japànte karõade÷e và uccade÷e tathà nyaset .
     tvaü màle sarvabhåtànàü sarvasiddhipradà matà ..
     tena satyena me siddhiü dehi màtarnamo'stu te .
     ityuktrà paripåjyàtha gopayedyatnato gçhã ..>% màlàsaüskàrasya nityatàmàha rudrayàmale .
     %<apratiùñhitamàlàbhirmantraü japati yo naraþ .
     sarvaü tadviphalaü vidyàt kruddhà bhavati devatà ..>% kàmanàbhede tu aïguliniyamaþ . gautamãye .
     %<tarjanyaïguùñhayogena ÷atråccàñanamuttamam .
     aïguùñhamadhyamàyogàt mantrasiddhiþ suni÷cità ..
     aïguùñhànàmikàyogàduccàñotsàdane mate .
     jyeùñhàkaniùñhàyogena ÷atråõàü nà÷anaü matam ..>% vai÷ampàyanasaühitàyàm .
     %<aïguùñhamadhyamàbhyà¤ca càlayenmadhyamadhyataþ .
     tarjanyàü na spç÷edenàü muktido gaõanakramaþ ..
     jãrõe såtre punaþ såtraü grathayitvà ÷ataü japet .
     pramàdàt patità hastàt ÷atamaùñottaraü japet ..
     japenniùiddhasaüspar÷e kùàlayitvà yathoditam .
     chinne'pyaùñottara÷atajapaþ kàryaþ . karabhraùñacchinnayostulyatvàt .. * ..>% prakàràntaraü àgamakalpadrume .
     %<bhåta÷uddhyàdikàü påjàü samàpya tatra påjayet .
     gaõe÷asåryaviùõvã÷àn durgàmàvàhya mantravit ..
     pa¤cagavye tataþ kùiptvà hsaurmantreõa mantravit .
     tasmàduttolya tàü màlàü svarõapàtre vidhàya ca ..
     payodadhighçtakùaudra÷arkaràdyairanukramàt .
     toyadhåpàntaraiþ kçtvà pa¤càmçtavidhiü budhaþ ..
     kramàdatraiva saüsthàpya sthàpayecchãtale jale ..
     tata÷candanasaugandhikastårãkuïkumàdibhiþ .
     tàmàlipya hasaurmantramaùñottara÷ataü japet ..
     tasyàü navagrahàü÷caiva dikpàlàü÷ca prapåjayet .
     tataþ saüpåjya ca guruü gçhõãyànmàlikàü ÷ubhàm ..
     akùamàlà¤ca mudrà¤ca gurorapi na dar÷ayet .
     bhåtaràkùasavetàlàþ siddhagandharvacàraõàþ .
     haranti prakañaü yasmàttasmàdguptaü samàcaret ..>% iti akùamàlà . iti tantrasàraþ .. api ca .
     %<vidyàdharàpsaroyakùà vibudhàsuraràkùasàþ .
     bhåtàni kinnaràþ siddhàþ pretà÷ca càraõàdayaþ ..
     haranti japaphalànyete yàni tàni ca nàrada ! .
     atåùõãü cedvahirjànu càrdravàsàdibhirjapet ..
     vçndàñavãndhanamayã tulasãkàùñhasambhavà .
     hastàïgulimayã haimã darbhagranthimayã tathà ..
     bhadràkùendràkùarudràkùapadmabãjabhavàpyatha .
     dhàtrãputtrajãvaphalairmàlà yà parikãrtità ..
     muktàmaõimayã raupyà sphàñikã vaidrumã tathà .
     japakarmasu sarveùu càkùamàlà prakãrtità .. * ..
     kçùõamantrajape màlà bçndàraõyasamudbhavà .
     nànyà màlà ananyànàü hastàïgulimayãü vinà ..
     haimã maõimayã màlà pra÷astà kamalàjape .
     sarasvatyà mantrajape raupyà muktàvinirmità ..
     prajàpatijape màlà puttrajãvasamudbhavà .
     puttrakàmanaràõà¤ca sadà puttrapradà tu sà ..
     ràmamantrajape màlà padmabãjasamudbhavà .
     dhàtrãphalamayã màlà viùõoþ kàmanayà jape ..
     rudràkùendràkùabhadràkùavçkùabãjasamudbhavà .
     mahe÷ànamantrajape tvetà màlàþ phalapradàþ ..
     ku÷agranthimayã ÷uddhà gàyattrã veùõavã jape .
     sphàñikã sarvadevànàmathavà taraõerjape .
     ÷rãhareraïgulimayã jape màlà dbijanmanàm ..>% iti pàdmottarakhaõóe 108 adhyàyaþ .. apara¤ca .
     %<japàdau påjayenmàlàü toyairabhyukùya yatnataþ .
     nidhàya maõóalasyàntaþ savyahastagatà¤ca và ..
     oü màü màle mahàmàye sarva÷aktisvaråpiõi ! .
     caturvargastvayi nyastastasmànme siddhidà bhava ..
     påjayitvà tato màlàü gçhãtvà dakùiõe kare .
     madhyamàyà madhyabhàge varjayitvà tu tarjanãm ..
     anàmikàkaniùñhàbhyàü yutàyà namrabhàvataþ .
     sthàpayitvà tatra màlàmaïguùñhàgreõa tadgatam ..
     pratyekaü bãjamàdàya japaü kuryàttu bhairava ! .
     prativàraü pañhenmantraü ÷anairoùñhaü na càlayet ..
     màlàbãjantu japtavyaü spç÷enna hi parasparam .
     pårbajàpaprayuktenaivàïguùñhàgreõa bhairava ! ..
     pårbabãjaü japan yastu parabãjantu saüspç÷et .
     aïguùñhena bhavettasya niùphalastasya tajjapaþ ..
     màlàü svahçdayàsanne dhçtvà dakùiõapàõinà .
     devãü vicintayan japyaü kuryàdvàmena na spç÷et ..
     sphàñikendràkùarudràkùaiþ puttrajãvasamudbhavaiþ .
     suvarõamaõibhiþ samyak prabàlairathavàbjakaiþ ..
     akùamàlà tu kartavyà devã prãtikarà parà .
     japedupàü÷u satataü ku÷agranthyà tu pàõinà ..
     nànàbãjeùu sarveùu rudràkùo matpriyàtpriyaþ .
     rudraprãtikaro yasmàttasmàdrudràkùako balã ..
     prabàlairathavà kuryàdaùñàviü÷ati bãjakaiþ .
     pa¤capa¤ca÷atà vàpi na nyånairnàdhikai÷ca và ..
     rudràkùairyadi japyeta indràkùaiþ sphàñikaistathà .
     nànyaü madhye prayoktavyaü puttrajãvàdika¤ca yat ..
     yadanyattu prayujyeta màlàyàü japakarmaõi .
     tasya kàma¤ca mokùa¤ca na dadàti priyaïkarã ..
     janmàntare jàyate sa vedavedàïgapàragaþ .
     mitrãbhàvaü tadà yàti càõóàlaiþ pàpakarmabhiþ ..
     eko merustatra deyaþ sarvebhyaþ sthålasambhavaþ .
     àdyaü målaü tatastasmàt nyånaü nyånataraü tathà ..
     vinyaset kramatastasmàt sarpàkàrà hi sà yataþ .
     brahmagranthiyutaü kuryàt pratibãjaü yathà sthitam ..
     athavà granthirahitaü dçóharajjusamanvitam .
     triràvçttyàtha madhyenaivàrdhàvçttyàntade÷ataþ ..
     granthiþ pradakùiõàvartaþ sa brahmagranthi saüj¤akaþ .
     nàtmanà yojayenmàlàü nàmantro yojayedbudhaþ ..
     dçóhaü såtraü niyu¤jãta jape truñhyati no yathà .
     yathà hastànna cyavate japataþ srak tathàcaret .
     hastàccyatàyàü vighnaþ syàcchinnàyàü maraõaü bhavet .
     evaü yaþ kurute màlàü japyaü ca mayakoditam .
     sa pràpnotãpsitaü kàmaü hãne syàttu viparyayaþ ..
     anyatràpi japenmàlàü japyaü devamanoharam .
     ãdç÷aü sàdhakaþ kuryàt nànyathà tu kadàcana ..
     yathà÷akti japaü kuryàt saükhyayaiva prayatnataþ .
     asaükhyàtantu yajjaptaü tat sarvaü niùphalaü bhavet .
     japtvà màlàü ÷irode÷epràü÷usthàne'thavà nyaset ..
     iti kàlikàpuràõe 54 adhyàyaþ .. * .. * ..>% atha màlàdidhàraõam tataþ kçùõàrpità màlà dhàrayettulasãdalaiþ . padmàkùaistulasãkàùñhaiþ phalairdhàtryà÷ca nirmità .. dhàrayettulasãkàùñhabhåùaõàni ca vaiùõavaþ . mastake karõayorbàhvoþ karayo÷ca yathàruci .. * .. atha màlàdhàraõavidhiþ . skànde . saünivedyaiva haraye tulasãkàùñhasambhavàm . màlàü pa÷càt svayaü dhatte sa vai bhàgavatottamaþ .. haraye nàrpayedyastu tulasãkàùñhasambhavàm . màlàü dhatte svayaü måóhaþ sa yàti narakaü dhruvam .. kùàlitàü pa¤cagavyena målamantreõa mantritàm . gàyattryà càùñakçtvo vai mantritàü dhåpayecca tàm . vidhivat parayà bhaktyà sadyojàtena påjayet .. tulasãkàùñhasambhåte màle kçùõajanapriye . bimarmi tvàmahaü kaõñhe kuru màü kçùõavallabham .. yathà tvaü vallabhà viùõornityaü viùõujanapriyà . tathà màü kuru deve÷i ! nityaü viùõujanapriyam .. dàne mà dhàturuddiùño làsi màü harivallabhe ! . bhaktebhya÷ca samastebhyastena màlà nigadyase .. evaü saüpràrthya vidhivanmàlàü kçùõagale'rpitàm . dhàrayedvaiùõavo yo vai sa gacchedvaiùõavaü padam .. * .. atha màlàdhàraõanityatà . tatraiva skànde kàrtikaprasaïge .
     %<dhàtrãphalakçtàü màlàü kaõñhasthàü yo vaheünna hi .
     vaiùõavo na sa vij¤eyo viùõupåjàrato yadi ..>% gàruóe .
     %<ghàrayanti na ye màlàü haitukàþ pàpabuddhayaþ .
     narakànna nivartante dagdhàþ kopàgninà hareþ ..>% ataeva skànde tatraiva . na jahyàttulasãmàlàü dhàtrãmàlàü vi÷eùataþ . mahàpàtakasaühantrãü dharmakàmàrthadàyinãm .. * .. atha màlàmàhàtmyam . agastyasaühitàyàm .
     %<nirmàlyatulasãmàlàyukto ya÷càrcayeddharim .
     yadyaüt karoti tat sarvamanantaphaladaü bhavet ..
     yaþ kuryàttulasãkàùñhairakùamàlàsvaråpiõãm .
     kaõñhamàlà¤ca yatnena kçtaü tasyàkùayaü bhavet ..>% nàradãye .
     %<ye kaõñhalagnatulasãnalinàkùamàlà ye và lalàñaphalake lasadårdhvapuõóràþ .
     ye bàhumålaparicihnita÷aïkhacakràste vaiùõavà bhuvanamà÷u pavitrayanti ..>% ki¤ca .
     %<bhujayugamapi cihnairaïkitaü yasya viùõoþ paramapuruùanàmnàü kãrtanaü yasya vàci .
     çjutaramapi puõóraü mastake yasya kaõñhe sarasijamaõimàlà yasya tasyàsmi dàsaþ ..>% viùõudharmortare ÷rãbhagavaduktau .
     %<tulasãkàùñhamàlà¤ca kaõñhasthàü vahate tu yaþ .
     apya÷auco'pyanàcàro màmevaiti na saü÷ayaþ ..>% skànde .
     %<dhàtrãphalakçtà màlà tulasãkàùñhasambhavà .
     vç÷yate yasya dehe tu sa vai bhàgavato naraþ ..
     tulasãdalajàü màlàü kaõñhasthàü vahate tu yaþ .
     viùõåttãrõàü vi÷eùeõa sa namasyo divaukasàm ..
     tulasãdalajà màlà dhàtrãphalakçtàpi và .
     dadàti pàpinàü muktiü kiü punarviùõusevinàm ..
     tatraiva kàrtikaprasaïge .
     yaþ punastulasãmàlàü kçtvà kaõñhe janàrdanam .
     påjayet puõyamàpnoti pratipuùpaü gavàyutam ..
     ayutasaükhyagodànaphalamityarthaþ .
     yàvalluñhati kaõñhasthà dhàtrãmàlà narasya hi .
     tàvattasya ÷arãre tu prãtyà luñhati ke÷avaþ ..
     spç÷ecca yàni lomàni dhàtrãmàlà kalau nçõàm .
     tàvadvarùasahasràõi vasate ke÷avàlaye ..
     yàvaddinàni vahate dhàtrãmàlàü kalau naraþ .
     tàvadyugasahasràõi vaikuõñhe vasatirbhavet ..
     màlàyugma¤ca yo nityaü dhàtrãtulasisambhavam .
     vahate kaõñhade÷e ca kalpakoñiü divaü vaset ..>% tulasisambhavamiti hrasva÷chàndasaþ . gàruóe ca màrkaõóeyoktau .
     %<tulasãdalajàü màlàü kçùõottãrõàü vahettu yaþ .
     patre patre'÷vamedhànàü da÷ànàü labhate phalam .. * ..
     tulasãkàùñhasambhåtàü yo màlàü vahate naraþ .
     phalaü yacchati daityàriþ pratyahaü dvàrakodbhavam ..
     nivedya ke÷ave màlàü tulasãkàùñhasambhavàm .
     vahate yo naro bhaktyà tasya vai nàsti pàtakam .
     sadà prãtamanàstasya kçùõo devakinandanaþ ..
     tulasãkàùñhasambhåtàü yo màlàü vahate naraþ .
     pràya÷cittaü na tasyàsti nà÷aucaü tasya vigrahe .
     tulasãkàùñhasambhåtàü yo màlàü vahate naraþ .
     tulasokàùñhasambhåtaü ÷iraso bahubhåùaõam .
     bàhvoþ kare ca martyasya dehe tasya sadà hariþ ..
     tulasãkàùñhamàlàbhirbhåùitaþ puõyamàcaret .
     pitéõàü devatànà¤ca kçtaü koñiguõaü kalau ..
     tulasãkàùñhamàlàntu pretaràjasya dåtakàþ .
     dçùñvà na÷yanti dåreõa vàtoddhåtaü yathàdalam ..
     tulasãkàùñhamàlàbhirbhåùito bhramate yadi .
     duþsvapnaü durnimitta¤ca na bhayaü ÷astrajaü kvacit ..>% gautamãye pura÷caraõaprasaïge . tathàmalakasambhåtaistulasãkàùñhanirmitaiþ . ityàdi .. * .. tatraiva . puõóarãkabhavà màlà gopàlamanusiddhidà . àmalakãbhavà màlà sarvasiddhipradà matà . tulasãsambhavà yà tu mokùaü vitanute'ciràt .. iti haribhaktivilàsaþ .. * .. * .. atha rudràkùamàlàdhàraõaphalàdi . liïgapuràõe . vinà bhasmatripuõóreõa vinà rudràkùamàlabà . påjito'pi mahàdevo na syàttasya phalapradaþ .. saüvatsarapradãpe . tripurasya vadhe kàle rudrasyàkùõo'pataüstu ye . a÷ruõo bindavaste tu rudràkùà abhavan bhuvi .. yadyapyekàdicaturda÷amukharudràkùeùu mantraphalavi÷eùàþ santi tathàpi sulabhatvàt pa¤cavaktrasya phalamantràvabhidhãyete . yathà, skànde .
     %<pa¤cavaktraþ svayaü rudraþ kàlàgnirnàma nàmataþ .
     agamyàgamanàccaiva abhakùasya ca bhakùaõàt .
     mucyate sarvapàpebhyaþ pa¤cavaktrasya dhàraõàt ..>% iti tithyàditattvam ..

#<màlàkaõñaþ>#, puü, (màlàkàràþ kaõñàþ kaõñakà asya .) apàmàrgaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<màlàkandaþ>#, puü, (màlà gaõóamàlà nà÷akaþ kandaþ . ÷àkapàrthivavat madhyapadalopã .) målavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . àvilakandaþ 2 tri÷ikhidalà 3 granthidalà 4 pàdikandaþ 5 kandalatà 6 . asya guõàþ . sutãkùõatvam . gaõóamàlànà÷itvam . dãpanatvam . gulmahàritvam . vàta÷leùmàpakarùakàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<màlàkà>#, strã, (màlà eva . màlà + svàrthe kan ñàp .) màlà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<màlàkàraþ>#, puü, (màlàü karotãti . kç + aõ .) varõasaïkarajàtivi÷eùaþ . màliükaþ . màlã iti khyàtaþ . tatparyàyaþ . màlikaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 10 . 5 . màlàkaraþ 3 puùpàjãvã 4 vanàrcakaþ 5 puùpalàvaþ 6 . iti jañàdharaþ .. puùpalàvakaþ 7 . iti ÷abdaratnàvalã .. sa tu ÷ådràyàü vi÷vakarmaõo jàtaþ . iti brahmavaivartapuràõam .. api ca . tailikyàü karmakàràcca màlàkàrasya sambhavaþ .. iti parà÷arapaddhatiþ .. tadgçhasthitapuùpasya paryuùitadoùàbhàvo yathà,
     %<na paryuùitadoùo'sti tulasãvilvacampake .
     jalaje bakule'gastye màlàkàragçheùu ca ..>% iti merutantre 5 prakà÷aþ .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 10 . 9 .
     %<haste nàpitacàkrikacaurabhiùaksåcikadvãpagràhàþ .
     bandhakyaþ kau÷alakà màlàkàrà÷ca pãóyante ..>% striyàü ïãp . yathà tatraiva . 78 . 9 .
     %<bhikùuõikà pravrajità dàsã dhàtrã kumàrikà rajikà .
     màlàkàrã duùñàïganà sakhã nàpitã dåtyaþ .>%)

#<màlàgranthiþ>#, puü, (màleva granthirasya .) màlàdårvà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<màlàtçõaü>#, klã, (màlàkàraü tçõam .) bhåtçõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<màlàtçõakaü>#, klã, (màlàtçõa . svàrthe kan .) bhåstçõam . ityamaraþ . 2 . 4 . 167 .. dve gandhakhaóa iti khyàte . màlàråpaü tçõaü màlàtçõaü svàrthe kaþ . bhuvastçõaü bhålagnatvàt bhåstçõaü manãùàditvàt sàgamaþ . màlàtçõakabhåstçõe . iti klãve . iti subhåtyàdayaþ .. màlàtçõakabhåstçõàviti puüsi pañhanti kecit .. svàmã tu . chatràticchatràdibhåstçõàntaü paryàyamàha yathà --
     %<bhåstçõo rauhiùo bhåtirbhåmiko'tha kuñumbakaþ .
     màlàtçõa÷ca pàlaghna÷chatràticchatrakastatheti ..>% ràmakarpåraü bahupatrakàõóaü karpårasugandhi . idantu ÷atapuùpikàvadutkañagandhaü bhålagna¤ca bhavatãtyanayorbhedaþ . iti taññãkàyàü bharataþ .. (tathàsya paryàyaþ .
     %<guhyabãjantu bhåtãkaü sugandhaü jambukapriyam .
     bhåtçõantu bhavecchatrà màlàtçõakamityapi ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<màlàdårvà>#, strã, (màlà iva granthiyuktà dårvà .) dårvàvi÷eùaþ . gàñhiyà dårvà iti bhàùà . tatparyàyaþ . vallidårvà 2 alidårvà 3 màlàgranthiþ 4 granthilà 5 granthidårvà 6 ÷ålagranthiþ 7 vellanã 8 granthimålà 9 rohatparvà 10 parvavallã 11 ÷ivàkhyà 12 . asyà guõàþ . mumadhuratvam . tiktatvam . ÷i÷iratvam . pittadoùapra÷amanatvam . kaphavàntitçùàpahatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<màlàriùñà>#, strã, pàcã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<màlàlikà>#, strã, (màlàü alatãti . ala + õvul ñàp ata itya¤ca .) pçkkà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<màlàlã>#, strã, (màlàmalati . ala + ac . ïãp .) pçkkà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<màliþ>#, puü, suke÷aràkùasaputtraþ . yathà --
     %<gràmaõãrnàma gandharvo vi÷vàvasusamaprabhaþ .
     tasya devavatã nàma dbitãyà ÷rãrivàtmajà ..
     triùu lokeùu vikhyàtà råpayauvana÷àlinã .
     tàü suke÷àya dharmàtmà dadau rakùaþ÷riyaü yathà ..
     varadànakçtai÷varyaü sà taü pràpya patiü priyam .
     àsãddevavatã tuùñà dhanaü pràpyeva nirdhanaþ ..
     sa tayà saha santuùño raràja rajanãcaraþ .
     tataþ kàle suke÷astu janayàmàsa ràghava ! ..
     trãn puttràn janayàmàsa tretàgnisamavigrahàn .
     màlyavantaü sumàli¤ca màli¤ca balinàüvaram ..>% iti ràmàyaõe uttarakàõóe 5 sargaþ ..

#<màlikaþ>#, puü, (màlàsya paõyam . màlà + %<tadasya paõyam .>% 4 . 4 . 51 . iti ñhak . yadbà, màlàgrathanaü ÷ilpamasyeti . %<÷ilpam .>% 4 . 4 . 55 . iti ñhak .) màlàkàraþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 5 .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 6 . 19 .
     %<nidàghe puùpatàmbålãparõàdyatràti÷ãtale .
     nyasyadbhirmàlikairdattàt sà jãvedbhàñakàditi ..>%) pakùibhedaþ . iti medinã . ke, 139 .. ra¤jakaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<màlikà>#, strã, (màlaiva . màlà + kan ñàp ata itva¤ca .) saptalà . puttrã . grãvàlaïkaraõam . puùpamàlyam . nadãvi÷eùaþ . iti medinã . ke, 139 .. murà . iti hàràvalã .. kùumà . iti ÷abdacandikà ..

#<màlinã>#, strã, (màlà muõóamàlàstyasyàþ asyàü và . màlà + %<brãhyàdibhya÷ca .>% 5 . 2 . 116 . iti iniþ ïãp .) màtçkàbhedaþ . vçttabhedaþ . (màlin + ïãù .) màlikapatnã .. gaurã . campànagarã . (yathà, mahàbhàrate . 12 . 5 . 6 -- 7 .
     %<prãtyà dadau sa karõàya màlinãü nagarãmatha .
     aïgeùu nara÷àrdåla ! sa ràjàsãt sapatnajit ..
     pàlayàmàsa campà¤ca karõaþ parabalàrdanaþ ..>%) mandàkinã . nadãbhedaþ . iti medinã .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 72 . 8 .
     %<janayàmàsa munirmenakàyàü ÷akuntalàm .
     prasthe himavato ramye màlinãmabhito nadãm .>%) agni÷ikhàvçkùaþ . duràlabhà . iti ÷abdacandrikà .. sa ca vçttabhedaþ pa¤cada÷àkùarapàdacchandaþ . yathà --
     %<na na ma ya ya yuteyaü màlinã bhogilokaiþ .
     mçgamadakçtacarcà pãtakau÷eyavàsà rucira÷ikhi÷ikhaõóàbaddhadhammillapà÷à .
     ançjunihitamaüse vaü÷amutkvàõayantã dhçtamadhuripulãlà màlinã pàtu ràdhà ..>% iti chandoma¤jarã .. apsarovi÷eùaþ . yathà, kathàsaritsàgare . 45 . 352 . piïgalàcca gaõàjjàtà da÷amã ke÷aràvalã . ekàda÷ã màlinãti nàmnà kambalanandinã .. skandamàtéõàmanyatamà . saiva ÷i÷umàtéõàmanyatamà . yathàtraiva . 3 . 227 . 10 .
     %<kàkã ca halimà caiva màlinã bçühilà tathà .
     àryà palàlà vaimitrà saptaitàþ ÷i÷umàtaraþ ..>% màlàgrathanaü ÷ilpamasyàþ . iniþ . ïãp . draupadyà nàmàntaram . yathà, mahàbhàrate . 4 . 8 . 21 .
     %<màlinãtyeva bhe nàma svayaü devi cakàra sà .
     sàhamabhyàgatà devi ! sudeùõe ! tvannive÷anam ..>% ràkùasãbhedaþ . sà ca vibhãùaõasya màtà . yathà, mahàbhàrate . 3 . 274 . 3 -- 8 .
     %<sa ràjaràjo laïkàyàü nivasannaravàhanaþ .
     ràkùasãþ pradadau tisraþ piturvai paricàrikàþ ..
     tàþ sadà taü mahàtmànaü santoùayitumudyatàþ .
     çùiü bharata÷àrdåla ! nçtyagãtavi÷àradàþ ..
     puùpotkañà ca ràkà ca màlinã ca vi÷àmpate ! .
     anyonyaspardhvayà ràjan ! ÷reyaskàmà sumadhyamàþ ..
     sa tàsàü bhagavàüstuùño mahàtmà pradadau varàn .
     lokapàlopamàn puttrànekaikasyà yathepsitàn ..
     puùpotkañàyà jaj¤àte dvau puttrau ràkùase÷varau .
     kumbhakarõada÷agrãvau balenàpratimau bhuvi ..
     màlinã janayàmàsa puttramekaü vibhãùaõam .
     ràkàyàü mithunaü yaj¤e kharaþ ÷årpaõakhà tathà ..>% raucyamanumàtà . yathà, màrkaõóeye . 98 . 5 -- 7 .
     %<tatheti tena sàpyuktà tasmàttoyàdbapuùmatãm .
     ujjahàra tataþ kanyàü màlinãü nàma nàmataþ ..
     nadyà÷ca puline tasmin sa rucimuünisattamaþ .
     jagràha pàõiü vidhivat samànàyya mahàmunãn ..
     tasyàü tasya suto jaj¤e mahàvãryo mahàmatiþ .
     raucyo'bhavat piturnàmnà khyàto'tra vasudhàtale ..>% ÷vetakarõasya patnã . yathà, harivaü÷e . 185 . 7 .
     %<tasmàdvanagatàdgarbhaü yàdavã pratyapadyata .
     sucàrorduhità subhrårmàlinã bhràtçmàlinã ..>%)

#<màlinyaü>#, klã, (malina + %<vu¤ chaõ kañhajilaseniraóha¤ õyeti .>% 4 . 2 . 80 . iti saükà÷àditvàt õyapratyayaþ .) malinatvam . malinasya bhàva ityarthe ùõyapratyayena niùpannam .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 1 . 178 .
     %<bhogayogena màlinyaü netuü madhyagato'pi saþ .
     na ÷akyate sma païkena pratimendurivàmalaþ ..>%)

#<màlã>#, [n] puü, (màlà paõyatvenàstyasya . màlà + %<brãhyàdibhya÷ca .>% 5 . 2 . 116 . iti iniþ .) màlàkàraþ . iti màlinã÷abdadar÷anàt .. suke÷aràkùasaputtraþ . yathà --
     %<suke÷aputtrairbhagavan ! pitàmahavaroddhataiþ .
     ahaü viùõurahaü rudro brahmàhaü devaràóaham ..
     ahaü yama÷ca varuõa÷candro'haü ravirapyaham .
     iti màlã sumàlã ca màlyavàü÷caiva ràkùasaþ .
     bàdhante samaroddharùà ye ca teùàü puraþsaràþ ..>% iti ràmàyaõe uttarakàõóe 6 sargaþ .. (asthimàlà astyasyetãniþ . mahàdevaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 60 .
     %<vyàlaråpo guhàvàsã guho màlã taraïgavit .>% màlà astyasyetãniþ . màlàyukte, tri . yathà, ràmàyaõe . 2 . 56 . 6 .
     %<àdãptàniva vaidehi ! sarvataþ puùpitànnagàn .
     svaiþ puùpaiþ kiü÷ukàn pa÷ya màlinaþ ÷i÷iràtyaye ..>%)

#<màluþ>#, puü, (mé + %<tro ra÷ca laþ .>% 1 . 5 . ityatra bàhulakàt ¤uõ . ityujjvaladattoktyà ¤uõ .) patralatà . nàrã . iti medinã . le, 45 ..

@<[Page 3,717a]>@
#<màludhànaþ>#, puü, (màlu maraõaü vidadhàtãti . dhà + lyuþ .) màtulàhiþ . ityamaraþ . 1 . 8 . 6 . màluyà sàpa iti bhàùà .. aùñanàgàntargatanàgavi÷eùaþ . yathà --
     %<màladhàna÷citrasarpe mahàpadme'pi dç÷yate .>% iti hàràvalã ..

#<màludhànã>#, strã, latàbhedaþ . iti medinã . ne, 203 ..

#<màlåkaþ>#, puü, kçùõàrjakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<màlåraþ>#, puü, (màü pareùàü vçkùàntaràõàü ÷riyaü prabhàvaü lunàtãti . lå¤ + bàhulakàt raþ .) vilvavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 32 .. (yathà, naiùadhe . 1 . 94 .
     %<sa vàranàrãkucasa¤citopamaü dadar÷a màlåraphalaü pacelimam .>%) kapitthavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (vistvavçkùàrthe paryàyo yathà -- vilvo mahàkapitthàkhyaþ ÷rãphalo goharãtakã . påtivàto'tha màïgalyo màlåra÷ca mahàphalam .. iti vaidyakaratnamàlàyàm ..
     %<vilvaþ ÷àõóilya÷ailåùau màlåra÷rãphalàvapi .>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ca ..)

#<màleyà>#, strã, (mala + óhak ñàp .) sthålailà . iti ratnamàlà .. (sthålailà÷abdai'syà vi÷eùo j¤eyaþ ..)

#<màlyaü>#, klã, (màleva . màlà + caturvarõàditvàt ùya¤ .) puùpam . puùpasrak . iti medinã . ye, 45 .. puùpàrthakamàlya÷abdasya prayãgo yathà,
     %<yathà càlpena màlyena vàsitaü tilasarùapam .
     na mu¤cati svakaü gagdhaü tadvat såkùmasya dar÷anam ..>% iti mahàbhàrate mokùadharme 105 adhyàyaþ .. mårdhvni nyastapuùpadàma . ityamaraþ . 2 . 7 . 135 .. asya paryàyàdirmàlà÷abde draùñavyaþ .. * .. (puùpasragarthe guõà yathà --
     %<vçùyaü saugandhyamàyuùyaü kàmyaü puùñibalapradam .
     saumanasyamalakùmãghnaü gandhamàlyaniùevaõam ..>% iti carake såtrasthàne pa¤came'dhyàye ..) màlyadànaphalaü yathà --
     %<gandhamàlyairalaïkàraistuùñà hçùñà÷ca nitya÷aþ .
     gandhamàlyapradà ye tu dànani÷cayatatparàþ ..
     dharmaj¤àþ satya÷ãlà÷ca sarvaduþkhavivarjitàþ .
     suciraü daivataiþ sàrdhaü krãóanti hi mahàmune ! ..>% iti vahnipuràõam .. api ca . nàrasiühe . jàtãpuùpasahasreõa yacchenmàlàü su÷obhanàm . vaiùõavo vidhivadbhaktyà tasya puõyaphalaü ÷çõu .. kalpakoñisahasràõi kalpakoñi÷atàni ca . vasedbiùõupure ÷rãmàn viùõutulyaparàkramaþ .. jàtãpuùpakçtàü màlàü karpårapañavàsitàm . nivedya devadevàya yatphalaü pràpnuyànnaraþ . na tadbarõayitu ÷akyamapi varùa÷atairapi .. skànde . màlatãkalikàmàlàmãùadvikasitàü hareþ . dattvà ÷irasi viprendra ! vàjimedhaphalaü labhet .. tatraiva . màlatãmàlayà viùõuþ påjito yena kàrtike . pàpàkùarakçtàü màlàü pañàt sauriþ pramàrjati .. sauriryamaþ . viùõurahasye . svarõalakùàdhikaü puùpaü màlà koñiguõàdhikà .. iti ÷rãharibhaktivilàse 7 vilàsaþ .. * .. màlyagalasya bahirgamananiùedho yathà --
     %<bahirmàlyaü bahirgandhaü bhàryayà saha bhojanam .
     visçjya vàdaü kçtvà và prave÷a¤ca vivarjayet ..>% iti kårmapuràõe upavibhàge 15 jadhyàyaþ .. * .. svayaü màlyàpakarùaõaniùedho yathà --
     %<nà÷nãyàt sandhivelàyàü na gacchennàpi saüvi÷et .
     na caiva pralikhedbhåmiü nàtmanopaharet srajam ..>% iti mànave 4 adhyàyaþ .. na ca màlàü dhçtàü svayamevàpanayet . arthàdanyenàpanayedityuktam . iti kullåkabhaññaþ .. * .. ke÷avàhye màlyadhàraõaniùedho yathà --
     %<nahi garhyakathàü kuryàt bahirmàlyaü na dhàrayet .
     gavà¤ca yànaü pçùñhena sarvathaiva vigarhitam ..>% iti ca mànave 4 adhyàyaþ .. ke÷akalàpàdvahirmàlyaü na dhàrayediti kullåkabhaññaþ .. * .. svayaü màlyadhàraõaniùedho yathà -- svayaü màlyaü svayaü puùpaü svayaü ghçùña¤ca candanam . nàpitasya gçhe kùauraü ÷akràdapi haret ÷riyam .. iti karmalocanam .. * .. màlyacandanadànavidhiryathà --
     %<àmantrayitvà yo vipràn gandhamàlyai÷ca mànavaþ .
     tarpayecchraddhayà yuktaþ sa màmarcayate sadà ..>% iti vahnipuràõam ..

#<màlyapuùpaþ>#, puü, (màlyàkàràõi puùpàõyasya .) ÷aõavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<màlyapuùpikà>#, strã, (màlyapuùpa + kan ñàp . ata itva¤ca .) ÷aõapuùpã . iti ràjanirghaõñhaþ .. (guõàdayo'syàþ ÷aõapuùpã÷abde j¤eyàþ ..)

#<màlyavàn>#, [t] puü, (màlya + matup . masya vaþ .) parvatavi÷eùaþ . ityamaraþ . 2 . 3 . 3 . màlyaü màlàkàratà vidyate'tra màlyavàn vatu . iti taññãkàyàü bharataþ .. sa ca ketumàlelàvçtavarùayoþ sãmàparvataþ . nãlaniùadhaparvataparyantavistàraþ . iti siddhànta÷iromaõiþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 158 . 35 .
     %<upatasthurmahàbhàgà màlyavantaü mahàgirim .>%) ràkùasavi÷eùaþ . sa ca suke÷aràkùasàt gràmaõãnàmakagandharvasya kanyàyàü devavatyàü jàtaþ . asya bhràtà sumàlã tasya kanyàyàü nikaùàyàü pulastyaputtravi÷ravaso ràvaõo jàtaþ . iti ràmàyaõe uttarakàõóe 5 sargaþ .. (màlàvi÷iùñe, tri . yathà, mahàbhàrate . 1 . 171 . 31 .
     %<÷iroruheùu jagràha màlyavatasu dhana¤jayaþ .>% striyàü ïãp . nadãbhedaþ . yathà, ràmàyaõe 2 . 56 . 35 .
     %<suramyamàsàdya tu citrakåñaü nadã¤ca tàü màlyavatãü sutãrthàm .
     nananda hçùño mçgapakùijuùñàü jahau ca duþkhaü puravipravàsàt ..>%)

#<màllaþ>#, puü, (malla + càturàrthakatvàt a¤ .) varõasaïkarajàtivi÷eùaþ . sa ca leñàttãvarakanyàyàü jàtaþ . iti brahmavaivartapuràõam ..

#<màllavã>#, strã, (malla + svàrthe'õ . tasya vã gamanaü yatra .) mallayàtrà . iti hàràvalã ..

#<mà÷abdikaþ>#, tri, (mà ityàheti . mà÷abda + %<pràgvahateùñhak .>% 4 . 4 . 1 . ityatra .
     %<tadàheti mà÷abdàdibhya upasaükhyànam .>% iti vàrtikàt ñhak .) niùedhakartà . tatparyàyaþ . pratiùeddhà 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<màùaþ>#, puü, (màùasya phalam . màùa + aõ . %<lup ca .>% 4 . 3 . 166 . ityasya %<phalapàka÷uùàmupasaükhyànam .>% iti kà÷ikokteraõo lup . yadbà, masa + gha¤ pçùodaràditvàt sàdhuþ .) vrãhibhedaþ . màùakalài iti urid iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . kuruvindaþ 2 dhànyavãraþ 3 vçùàkaraþ 4 màüsalaþ 5 balàóhyaþ 6 pitryaþ 7 pitçbhojanaþ 8 . asya guõàþ . snigdhatvam . bahumalakaratvam . ÷oùaõatvam . ÷leùmakàritvam . anuùõavãryatvam . jhañitiraktapittaprakopaõatvam . vàtaharatvam . gurutvam . balakaratvam . rocakatvam . svàdutvam . ÷ramasukhavatàü naràõàü nityaü sevanãyatvam . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<màùo guruþ svàdupàkaþ snigdho rucyo'nilàpahaþ .
     uùõaþ santarpaõo balyaþ ÷ukralo vçühaõaþ paraþ ..
     bhinnamåtramalastanyamedapittakaphapradaþ .
     gudakãlàrdita÷vàsapaükti÷ålàni nà÷ayet ..>% iti . kaphapittakarà màùàþ . iti ca bhàvaprakà÷aþ .. anyacca .
     %<màùo bahumalo vçùyaþ snigdhoùõo maghuro guruþ .
     vàtanudvçühaõo balyo medomàüsakaphapradaþ ..>% iti ràjavallabhaþ .. màùasåpena målakabhakùaõaü niùiddhaü yathà --
     %<målakaü màùasåpena madhunà ca na bhakùayet ..>% iti ca ràjavallabhaþ .. caturda÷yàü ravivàre ca màùabhakùaõaniùedho yathà, cirarogã ca màùake . iti .
     %<màùamàmiùamàüsa¤ca masåraü nimbapatrakam .
     bhakùayedyo ravervàre saptajanmanyaputtrakaþ ..>% iti ca tithyàditattvam .. * .. parimàõavi÷eùaþ . màùà iti bhàùà . tata paryàyaþ . màùakaþ 2 màsaþ 3 . ityamarabharatau .. hemaþ 4 dhànakaþ 5 . sa ca màgadhamàne su÷rutamate 5 gu¤jàparimàõam . carakamate 6 . 8 gu¤jàparimàõam . kàliïgamàne su÷rutamate 5 . 7 . 8 gu¤jàparimàõam . iti bhàvaprakà÷aþ .. vaidyakàntare 10 gu¤jàparimàõam . yathà --
     %<gu¤jàbhirda÷abhirmàùaþ ÷àõo màùacatuùñhayam .>% iti vaidyakaparibhàùà .. (màùàrthe yathà --
     %<dbàtriü÷anmàùakairmàùa÷carakasya tu taiþ palam .
     carakàrdhapalonmànaü carake da÷araktikaiþ .
     màùaiþ palaü catuþùaùñyà yadbhavettattatheritam ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe jvaràdhikàre .) jyotiþsmçtimate 12 gu¤jàparimàõam . yathà,
     %<palaü tu laukikairmànaiþ sàùñarattidvimàùakam .
     tolakatritayaü j¤eyaü jyotirj¤aiþ smçtisammatam ..>% iti tithyàditattvadhçtavacanena palaü aùñarattikàdhikamàùadvayàdhikatolakatrayam . etena màùakaparimàõaü dvàda÷arattikaü bhavati .. * .. mårkhaþ . tvagdoùabhedaþ . iti medinã ùe, 21 ..

#<màùakaþ>#, puü, (màùaprakàraþ . màùa + %<sthålàdibhyaþ prakàravacane kan .>% 5 . 4 . 3 . iti kan .) màsakaþ . pa¤carattikaparimàõam . yathà . gu¤jàþ pa¤càdyamàùakaþ . ityamaraþ ..
     %<da÷àrdhagu¤jaü pravadanti màùaü màùàhvayaiþ ùoóa÷abhi÷ca karùam ..>% iti lãlàvatã ca ..
     %<ùaóbhistu rattikàbhiþ syànmàùako hemadhànakau .
     màùo gu¤jàbhiraùñàbhiþ saptabhirvà bhavet kvacit ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (bãhivi÷eùaþ . tadarthe viùayo yathà --
     %<dvàtriü÷anmàùakairmàùaþ .>% parimàõàrthe yathà --
     %<--su÷rutasya tu màùakaþ .
     dvàda÷abhirdhànyamàùai÷catuþùaùñyà tu taiþ palam ..>% ityubhe vaidyakacakrapàõisaügrahe jvaràdhikàre ..)

#<màùakalàyaþ>#, puü, (màùasaüj¤aþ kalàyaþ ÷àkapàrthivavat samàsaþ .) svanàmakhyàta÷asyam . yathà . kalàya÷abdo vi÷eùe sàmànye ca ataeva màùakalàya ityàdi prayogaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<màùaparõã>#, strã, (màùasya parõamiva parõaü yasyàþ . tato ïãù .) vanamàùaþ . màùàõã iti bhàùà . tatparyàyaþ . hayapucchã 2 kàmbojã 3 mahàsahà 4 . ityamaraþ . 2 . 4 . 138 .. siühapucchã 5 çùiproktà 6 kçùõavçntà 7 pàõóuloma÷aparõinã 8 . iti ratnamàlà .. àrdramàùà 9 màüsamàùà 10 maïgalyà 11 hayapucchikà 12 haüsamàùà 13 a÷vapucchà 14 pàõóurà 15 màùaparõikà 16 kalyàõã 17 vajramålã 18 ÷àliparõã 19 visàriõã 20 àtmodbhavà 21 bahuphalà 22 svayambhåþ 23 sulabhà 24 ghanà 25 siühavinnà 26 vi÷àcikà 27 . asyà guõàþ . tiktarasatvam . vçùyatvam . dàhajvaràpahatvam . ÷ukravçddhikàritvam . balyatvam . ÷ãtalatvam . puùñivardhanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca bhàvaprakà÷e .
     %<màùaparõã såryaparõã kàmbojã hayapucchikà .
     pàõóuloma÷aparõã ca kçùõavçntà mahàsahà ..
     màùaparõã himà tiktà råkùà ÷ukrabalà÷akçt .
     madhurà gràhiõã ÷oùà vàtapittajvaràsrajit ..>%

#<màùabhaktabaliþ>#, puü, (màùa÷ca bhakta¤ca tadyukto baliþ .) màùataõóuladadhimi÷ritapåjopahàravi÷eùaþ . atra kecit haridràghçtamadhvapi mi÷rayanti . yathà . eùa màùabhaktabaliþ .
     %<oü jaya tvaü kàli ! sarve÷e sarvabhåtasamàvçte .
     rakùa màü nijabhåtebhyo baliü gçhõa ÷ivapriye ! ..>% oü kàlyai namaþ . pràrthanàmantro yathà --
     %<oümàtarmàtarvare durge sarvakàmàrthasàdhini ! .
     anena balidànena sarbàn kàmàn prayaccha me ..>% iti kçtyatattvam .. bhåtebhyo'pyayaü balirdeyaþ ..

#<màùavardhakaþ>#, puü, (màùaü vardhayatãti . vçdha + õic õvul .) svarõakàraþ . iti ÷abdamàlà ..

#<màùa÷aþ>#, [s] vya, pratimàùam . màùaü màùaü dadàti ityarthe ÷aspratyayena niùpannam . iti siddhàntakaumudã ..

#<màùàdaþ>#, puü, (màùamattãti . ad + aõ .) kacchapaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. màùabhakùake, tri ..

#<màùãõaü>#, klã, (màùàõàü bhavanaü kùetram . màùa +
     %<vibhàùà tilamàùomàbhaïgàõubhyaþ .>% 5 . 2 . 4 . iti yat pakùe kha¤ .) màùakùetram . yathà --

#<màùyaü>#, klã, (màùàõàü bhavanaü kùetram . màùa +
     %<vibhàùà tilamàùomàbhaïgàõubhyaþ .>% 5 . 2 . 4 . iti yat pakùe kha¤ .) màùakùetram . yathà --
     %<tilyatailãnavanmàùomàõubhaïgàddviråpatà .>% ityamaraþ .. yathà tilasya kùetraü tilyaü tailãna¤ca bhavati tathà màùàdãnàmapi dbiråpatà dvairåpyaü bhavati . iti taññãkàyàü bharataþ ..

#<màs>#, puü, (màïa + màne %<sarvadhàtubhyo'sun .>% 4 . 188 . ityasun .) candraþ . (yathà, çgvede . 10 . 12 . 7 .
     %<sårye jyotiradadhurmàsyaktån paridyotaniü carato ajasrà ..>% %<màsi candramasi .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. mãyate'neneti . mà + %<candre mo óit .>% uõàø 4 . 227 . ityatra %<bàhulakàt kevalàdapi mo'siþ .>% ityujjvalodattokterasiþ .) màsaþ . iti medinã . se, 7 .. asya prathamaikavacanàntaråpaü màþ .. (yathà, manau . 2 . 34 .
     %<caturthe màsi kartavyaü ÷i÷orniùkramaõaü gçhàt .
     ùaùñhe'nnaprà÷anaü màsi yadveùñaü maïgala kule ..>% màüse, klã . yathà, çgvede . 5 . 29 . 8 .
     %<trãyacchatà mahiùàõàmagho màstrãsaràüsi maghavà somyàpàþ .>% %<màþ màüsàni .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<màsaþ>#, puü, (mas parimàõe + bhàve gha¤ .) màùaparimàõam . ityamarañãkàyàü bharataþ . màùà iti bhàùà .. (masyate parimãyate asàvanenaveti mas + gha¤ .) ÷uklakçùõapakùadbayàtmakaþ kàlaþ . sa ca pauùamàghàdidbàda÷asaüj¤akaþ . ityamaraþ . 1 . 4 . 12 .. mà÷candrastasyàyaü màsaþ ùõaþ . càndramàsasyeyaü vyutpattiþ . sauràdiùu tu masyate parimãyate'nenàsau và màsaþ . masirya ã parimàõe gha¤ . màþ sànto'pi . màstu màso'pi dç÷yate . iti haóóaþ . iti bharataþ .. * .. smçtimate'pi pauùàdidvàda÷asaüj¤akaþ . yathà --
     %<cakravat parivarteta såryaþ kàlava÷àdyataþ .
     ataþ sàüvatsaraü ÷ràddhaü kartavyaü màsacihnitam ..
     màsacihnantu kartavyaü pauùamàghàdyameva hi .
     yatastatra vidhànena sa màsaþ parikãrtitaþ ..>% iti laghuhàrãtaþ .. kàrtikàdidbàda÷asaüj¤ako'pi . yathà --
     %<antyopàntyau tribhau j¤eyau phàlguna÷ca tribho mataþ .
     ÷eùà màsà dvibhà j¤eyàþ kçttikàdivyavasthayà ..>% sa ca caitràdidbàda÷asaüj¤aka÷ca . yathà vyaktaü brahmapuràõam . caitre màsi jagadbrahmà sasarja prathame'hani . ÷uklapakùe samagrantu tadà såryodaye sati .. pravartayàmàsa tadà kàlasya gaõanàmapi . grahànrà÷ãnçtån màsàn vatsaràn vatsaràdhipàn . ityanena màsartuvatsaràõàü càndratvamuktam . brahmasiddhànte'pi .
     %<caitrasitàderudayàdbhànorvarùartumàsayugakalpàþ .
     sçùñyàdau laïkàyàmiha pravçttà dinairvatsa ..>% caitrasitàde÷caitra÷uklapratipadastàmàrabhyetyarthaþ .. api ca .
     %<mãnàdistho raviryeùàmàrambhaprathamakùaõe .
     bhavette'bde càndramàsà÷caitràdyà dvàda÷a smçtàþ ..>% càndrasàvanasauranàkùatrabhedena sa ca caturvidhaþ . ÷uklapratipadàdidar÷ànta÷càndraþ . tatra càndro'pi dvividhaþ . ÷uklapratipadàdidar÷ànto mukhyaþ . kçùõapratipadàdipaurõamàsyanto gauõaþ . yatki¤cittriü÷attithyàtmaka÷ceti dvividho gauõaþ . triü÷adahoràtràtmakaþ sàvanaþ . àdityaikarà÷ibhogàvacchinnaþ sauraþ . saptaviü÷atinakùatràvacchinnastriü÷annàkùatradinàtmaka÷ca nàkùatraþ . tathà ca brahmasiddhànte .
     %<càndraþ ÷uklàdidar÷àntaþ sàvanastriü÷atà dinaiþ .
     ekarà÷au raviryàvat kàlaü màsaþ saübhàskaraþ ..
     sarvarkùaparivartaistu nàkùatra iti cocyate ..>% såryasiddhànte .
     %<nàóãùaùñyà tu nàkùatramahoràtraü pracakùate .
     tattriü÷atà bhavenmàsaþ sàvano'rkodayaistathà ..
     aindavastithibhistadvat saükràntyà saura ucyate ..>% tattriü÷atà nàkùatradinatriü÷atà màso nàkùatramàsaþ . tathà triü÷atà .. * .. smàrta÷ålapàõimate mukhyacàndra eva màsapada÷akyaþ . jãmåtavàhanamate saura eva ÷akyaþ . càndrapramàõaü pràguktam . saurapramàõantu . sauràstu màghàdayo dbàda÷a eva ÷rautàþ . tathà ca ÷rutiþ . tapastapasyau ÷ai÷iràvçtuþ . madhu÷ca màdhava÷ca vàsantikàvçtuþ . ÷ukra÷ca ÷uci÷ca graiùmàvçtuþ . athaitadudagayanaü devànàü dinam . nabhà÷ca nabhasya÷ca vàrùikàvçtuþ . iùa÷ca årja÷ca ÷àradàvçtuþ . sahà÷ca sahasya÷ca haimantikàvçtuþ . athaitaddakùiõàyanaü devànàü ràtririti . atràyanasya sauratvena tadghañakatapastapasyàdãnàmapi saura parateti . ato bhåyasàmanurodhena vai÷àkhàdayaþ sauravàcino'vadhàryante . iti malamàsatattvam .. api ca .
     %<meùasthityà ravermàso vai÷àkho'bdamukhaþ smçtaþ .>% iti saïketakaumudã .. atha karmavi÷eùe màsavi÷eùàdiþ . tatra pitàmahaþ .
     %<àbdike pitçkçtye ca màsa÷càndramasaþ smçtaþ .
     vivàhàdau smçtaþ sauro yaj¤àdau sàvano mataþ ..>% prathamàdipadaü yàtràgrahacàraparam . yat karma såryabhogyarà÷yullekhena yacca vi÷iùyodagayanàdi vihitaü tatpara¤ca ayanasya sauramàsaghañitattvàt . tacca cåóopanayanàdi . dbitãyàdipadaü satrabhçtivçdbipràya÷cittàyurdàyà÷aucagarbhàdhànapuüsavanasãmantonnayananàmakaraõànnaprà÷ananiùkramaõacåóàdiparam . tathà ca viùõudharmottare .
     %<adhvàyana¤ca grahacàrakarma saureõa màsena sadàdhyavasyet .
     satràõyupàsyànyatha sàvanena laukya¤ca yat syàdvyavahàrakarma ..>% adhvàyanaü adhvagamanaü yàtreti yàvat .. * .. atha sauràdimàsavihitakarmàõi .
     %<vivàhotsavayaj¤eùu sauraü màsaü pra÷asyate .
     pàrvaõe tvaùñakà÷ràddhe càndramiùñaü tathàbdike ..>% atra yaj¤apadamudagayanàdivihitapa÷uyàgàbhipràyaü pitàmahoktantu viùõudharmottaroktasatraparam . gargaþ .
     %<àyurdàyavibhàga÷ca pràya÷cittakriyà tathà .
     sàvanena tu kartavyà mantràõàmapyupàsanà ..>% såryasiddhànte .
     %<såtakàdiparicchedo dinamàsàbdapàstathà .
     madhyamagrahabhukti÷ca sàvanena prakãrtità ..>% madhyamagrahabhuktirjyotirgaõanà prasiddhà .. * .. nàkùatramàsaprayojanaü viùõudharmottare .
     %<nakùatrasatràõyayanàni cendormàsena kuryàdbhagaõàtmakena .>% nakùatrasatràõi màsasàdhyayàgavi÷eùaråpàõi yàj¤ikaprasiddhàni . indorayanàni somàyanàkhyasatràõi . iti samayaprakà÷aþ .. evaü janmanakùatre ÷anibhaumavàre phalaü nàkùatramàsena yogyatvàt . yathà, malamàsatattve .
     %<janmanyçkùe yadi syàtàü vàrau bhauma÷anai÷carau .
     sa màsaþ kalmaùo nàma manoduþkhapradàyakaþ ..>% malamàsavivaraõaü malamàsa÷abde draùñavyam .. * .. atha màsakçtyam .
     %<àùàóha÷uklaikàda÷yàü kuryàt svàpaü mahotsavam .
     àùàóhe ca rathaü kuryàt ÷ràvaõe ÷ravaõàvidhim ..
     bhàdre ca janmadivase upavàsaparo bhavet .
     prasupta¤ca pàrivartamà÷vine màsi kàrayet ..
     utthànaü ÷rãhareþ kuryàdanyathà viùõudrohakçt .
     ÷ubhe caivà÷vine màsi mahàmàyà¤ca påjayet ..
     kàrtike màsi yat kçtyaü ÷çõu devi varànane ! .
     saptavartyàþ pramàõena dãpaþ syàccaturaïgulaþ ..
     pakùànte ca prakartavyà dãpamàlà baliþ ÷ubhà .
     màrga÷ãrùe site pakùe ùaùñhã¤ca sitavastrakaiþ ..
     påjayejjagadã÷a¤ca tålavastrairvi÷eùataþ .
     pauùe puõyàbhiùeka¤ca varjayeccandanaü tathà ..
     saükràntyàü màghamàse ca sàdhivàsitataõóulàn .
     nivedya viùõave bhaktyà imaü mantramudãrayet ..
     jãvanaü sarvabhåtànàü janakastvaü jagadguro ! .
     tanmàyàlãnatà pràptà tvayaiva janità prabho ! ..
     karpåràkçtidravyàõi ghçtàktàni nivedayet .
     bràhmaõàn bhojayedbhaktyà devadevapuraþsthitàn ..
     abhyarcya bhagavadbhaktyà dvijàü÷ca bhagavaddhiyà .
     ekasmin bhojite bhakte koñirbhavati bhaktitaþ ..
     viprabhojanamàtreõa vyaïgaü sàïgaü bhaveddhruvam .
     pa¤camyàü ÷uklapakùe tu snàpayitvà ca ke÷avam ..
     påjayedbhagavadbhaktyà cåtapallavasammitaiþ ..
     phalgucårõai÷ca vividhairvàsitaiþ pañavàsitam .
     kànanaü ramaõãya¤ca pradãptadãpadãpitam ..
     dràkùekùurambhàjambãranàgaraïgakapågakam .
     nàrikela¤ca dhàtrã ca vaü÷atàlaharãtakã ..
     anyai÷ca vçkùaùaõóai÷ca sarvartakusumàcitam .
     puùpai÷ca vividhai÷caiva phalapuùpasamanvitam ..
     vitànaiþ kusumodyànairvàripårõaghañaistathà .
     cåta÷àkhopa÷àkhàbhiþ ÷obhitaü chatracàmaraiþ ..
     vi÷eùataþ kaliyuge dolotsavo vidhãyate .
     phàlgune ca caturda÷yàmaùñame yàmasaüj¤ake ..
     athavà paurõamàsyàntu pratipatsandhisammitau .
     påjayedbidhivadbhaktyà phalgucårõai÷caturvidhaiþ ..
     sitaraktairgaurapãtaiþ karpåràdivimi÷ritaiþ .
     haridràkùàrayogàcca raïgaramyairmanoharaiþ ..
     anyairvà raïgaramyai÷ca prãõayet parame÷varam ..
     ekàda÷yàü samàrabhya pa¤camyantaü samàpayet .
     pa¤càhàni tryahàõi syurdolotsavo vidhãyate ..
     dakùiõàbhimukhaü kçùõaü dolayànaü sakçnnaràþ .
     dçùñvàparàdhanicayairmuktàste nàtra saü÷ayaþ ..
     nikùipya jalamàtre tu màse màdhavasaüj¤ite .
     sauvarõapàtre tàmre và raupye và mçõmaye'pi và ..
     toyasthaü yo'rcayeddevaü ÷àlagràmasamudbhavam .
     pratyahaü màü mahàbhàge ! tasya puõyaü na gaõyate ..
     damanàropaõaü kçtvà ÷rãviùõau ca samarpayet .
     vai÷àkhyàü ÷ràvaõe bhàdre kartavya¤ca tadarpaõam ..
     vai÷àkhe ca tçtãyàyàü jalamadhye vi÷eùataþ .
     athavà maõóape kuryàt maõóale và bçhaddhvaje ..
     sugandhacandanenàïgasupuùñàïgo dine dine .
     yathà prayatnataþ kàryaþ kç÷àïgo naiva påjitaþ ..
     candanàgurukastårãkuùñhaü kuïkumarocanà .
     jañàmàüsã vacà caiva viùõorgandhàùñakaü tathà .
     etairgandhayutai÷càpi hareraïgàni lepayet ..
     ghçùña¤ca tulasãkàùñhaü karpåràguruyogataþ .
     athavà ke÷arairyojyaü haricandanamucyate ..
     asmin kàle kçùõabhaktyà ye prapa÷yanti mànavàþ ..
     na teùàü punaràvçttiþ kalpakoñi÷atairapi ..
     sugandhimi÷ritaistoyaiþ snàpayitvà jagadgurum .
     athavà puùpamadhye ca sthàpayejjagadã÷varam ..
     bçndàvanaü tatra kçtvà upaskçtaphalàni ca .
     viùõubhaktena yogyena bhojayettada÷eùataþ ..
     nàrikelaphalaü nãraü koùa¤coddhçtya dàpayet .
     kaõñàphala¤ca panasaü koùamuddhçtya dãyate ..
     yathà pacettathà dadyàdyathà÷akti niyogataþ .
     dadhnà vimi÷rita¤cànnaü ghçtenàplutya dàpayet ..
     pàcitaü piùñakaü dhàturaùñàda÷a ghçtena ca .
     tilai÷ca tilasaümi÷raiþ phalaü ÷uddha¤ca dàpayet ..
     yadyadevàtmanaþ ÷reyastattadã÷àya kalpayet .
     dattvà naivedyavastràdãnàdadãta katha¤cana .
     tyaktavyaü viùõumuddi÷ya tadbhaktebhyo vi÷eùataþ ..
     iti te kathitaü ki¤cit samàsena mahe÷vari ! .
     goptavya¤ca prayatnena svayoniriva pàrvati ! ..>% iti pàdme pàtàlakhaõóe 12 adhyàyaþ ..

#<màsakaþ>#, puü, màùakaparimàõam . yathà . gu¤jàþ pa¤càdyamàsakaþ . ityamaraþ .. pa¤cagu¤jàþ kçùõalàþ àdyaþ prathamo màsakaþ . da÷agu¤jàpekùayà àdyatvam . ÷àstrãyatvàt mukhyo màsa ityartho và . masyate parimãyate'nena màsaþ masirya ã parimàõe parãõàme gha¤ svàrthe kaþ màso'yaü dantyàntaþ . maùa hiüsàrtho mårdhanyàntastasmàdgha¤ tena màùo mårdhanyànta iti jinendraprabhçtayaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<màsaj¤aþ>#, puü, dàtyåhapakùã . iti ÷abdaratnàvalã .. (màsaü jànàtãti . j¤à + kaþ ..) màsaj¤àtari, tri ..

#<màsanaü>#, klã, somaràjã . iti ÷abdacandrikà ..

#<màsamànaþ>#, puü, (màsairdvàda÷abhirmànamasya .) vatsaraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (màsasya mànam ..) màsaparimàõe, klã ..

@<[Page 3,720a]>@
#<màsaraþ>#, puü, (masa + õic + bàhulakàt aran .) bhaktasamudbhavamaõóaþ . tatparyàyaþ . àcàmaþ 2 nisràvaþ 3 . ityamaraþ . 2 . 9 . 49 ..

#<màsavartikà>#, strã, sarùapãpakùivi÷eùaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<màsàntaþ>#, puü, (màsasyàntaþ .) amàvasyà . yathà --
     %<pakùànte niùphalà yàtrà màsànte maraõaü dhruvam .>% iti samayapradãpaþ .. saükràntidinam . yathà --
     %<màsànte mriyate kanyà tithyante syàdaputtriõã .
     nakùatrànte ca vaidhavyaü viùñyàü mçtyurdvayorbhavet ..
     màsànte dinamekantu tithyante ghañikàdvayam .
     ghañikàtritayaü bhànte vivàhe parivarjayet ..>% iti ratnamàlà ..

#<màsikaü>#, klã, (màse bhavam . màsa + %<kàlàñ ñha¤ .>% 4 . 3 . 11 . iti ñha¤ .) pretasya saüvatsaràbhyantare pratimàsãyamçtasajàtãyatithi kartavya÷ràddham . pratimàsakartavyakçùõapakùanimittaka ÷ràddham . tatparyàyaþ . anvàhàryam 2 . ityamaraþ . 3 . 7 . 31 .. màsi bhavaü màsikaü pàrvaõa÷ràddhaü tatra anvàhàryaü vartate . pakùa÷eùe amàvàsyàyàü deyatvàt . anu pa÷càdàhniyate anvàhàryaü hasçyvàsoriti ghyaõ svàrtheke anvàhàryaka¤ca . akçtasapiõóãkaraõasya vatsaràbhyantare pratimàsaü yat ÷ràddhaü tatrànvàhàryamiti kecit . ityamarañãkàyàü bharataþ .. tayoþ pramàõam .
     %<ùàõmàsikàbdike ÷ràddhe syàtàü pårbedyureva te .
     màsikàni svakãye tu divase dvàda÷àpi ca ..>% iti paiñhãnasiþ ..
     %<pitéõàü màsikaü ÷ràddhamanvàhàryaü vidurbudhàþ .
     taccàmiùeõa kartavyaü pra÷astena prayatnataþ ..>% iti manuþ . 3 . 123 .. * .. màsikakaraõasya vyavasthà yathà . pãñhacchatropànaharahitàni ihalokaü parityajya ityàdi sarvaþ surgandha ityàdi ÷riyà devyà ityàdi vanaspatirasa ityàdimantracatuùñayarahitàni ca àdyaikoddiùñavat mçtàhe mçtàhe dvàda÷a màsikàni kàryàõi . ekàda÷amàsàbhyantare malamàsapàte trayoda÷amàsikàni . ùaùñhamàsàbhyantare malamàsapàte'pi ùaùñhamàsikapårbatithàveva prathamaùàõmàsikam . tathà trayoda÷amàsikasya pårbatithau dvitãyaùàõmàsikam . evaü ùàõmàsikãllakhe prathamaùàõmàsikadbitãyaùàõmàsikatvenollekhaþ . eùàü madhye yat patitaü tat kçùõaikàda÷yàü amàvasyàyàü màsikàntaratithau và kçtvà prakçtaü kartavyam . a÷aucapatita¤cettada÷aucànte kartavyam . ekàda÷àhàdi÷ràddhàni katicit kçtvà yadi mçtastadà ÷eùàõyanyenàdhikàriõà samàpyàni .. * .. atha màsikaikoddiùña÷ràddhaprayogaþ . pårbadine niràmiùaikabhaktaþ paradine snànàdikaü kçtvà ekoddiùña÷ràddhavihitakàle bhojyamutasçjya ku÷abràhmaõaü snàpayitvà vàstupuruùàdi påjayitvà bhåmvàmipitçbhyaþ ÷ràddhàgrabhàgaü dattvà dakùiõàmukhaþ anuj¤àü kuryàt . yathà adyàmuke màsi amukapakùe amukatithau amukagotrasya pretasya amukadeva÷armaõaþ prathamamàsikaikoddiùña÷ràddhaü darbhamayabràhmaõe'haü kariùye . oü kuruùvetyuttaram . tato gàyattrãü japet . devatàbhya ityàdi tridhà pañhet . tataþ puõóarãkàkùaü smçtvà mçjjalena ÷ràddhãyadravyaü prokùayet . rakùàrthamudakapårõapàtramekade÷e sthàpayet . tataþ oü amukagàtra preta amukadeva÷armannetatte darbhàsanaü svadhà . ityanena bràhmaõavàmapàr÷ve dadyàt . apahatetyàdinà tilàn vikãrya jalaü spçùñvà bràhmaõàgrabhåmau ku÷apatramekaü pàtayitvà tadupari arghyapàtraü saüsthàpya oü pavitràsi vaiùõavãtyanenànakhacchinnaü oü viùõormanasà påtamasãtyanena prokùitamekadalaü pavitraü tatpàtre nidhàya oü ÷annodevãrityàdimantreõa jalaü dadyàt . tataþ oü tilo'si somadaivatyo gosavo devanirmitaþ . prannamadbhiþ pçktaþ svadhayà pretàn lokàn prãõàhi naþ svàhà . ityanena tilàn dattvà gandhapuùpàdinà arghyaü nirmàya ku÷àntareõàcchàdya tat ku÷amudghàñya bràhmaõe pavitraü dattvà jalàntara¤ca dattvà puùpàntareõa ÷iraþprabhçtisarvagàtrebhyo nama iti saüpåjya tat pàtraü vàmahastatale vinyasya dakùiõahastenàcchàdya oü yà divyà iti pañhitvà oü amukagotra pretàmukadeva÷armannetatte'rghyaü svadhà . tataþ oü amukagotra pretàmukadeva÷armannetàni te gandhapuùpadhåpadãpàcchàdanàni svadhà . ityutsçjya eùa te gandhaþ etatte puùpaü eùa te dhåpa eùa te dãpaþ etatte àcchàdanam . tato bràhmaõàgrabhåmau ku÷àdikamapanãya nairçtimàrabhya dakùiõàgràntarekhayà vàmàvartena jalena catuùkoõamaõóalaü kçtvà tatra bhojanapàtraü nidadhyàt . tatra sàmiùaü sarvamannàdikaü parive÷ya oü idaü viùõurityàdimantreõa annàdàvanakhàïguùñhaü nikùipya oü apahatetyàdinà tilàn vikãrya bràhmaõe jalagaõóåùaü dattvà gàyattrãü japtvà anne madhu dattvà tadabhàve guóaü dattvà ghçtaü dattvà oü madhuvàtetyàdi madhu madhu madhviti ca pañhitvà annamabhimantrya prokùya bràhmaõe jalagaõóåùaü dattvà vàma hastenànnapàtraü dhçtvà oü amukagotra pretàmukadeva÷armannetatte sàmiùànnaü sopakaraõaü svathetyutsçjet . idaü sàmiùànnaü idaü haviþ imà gaïgàyà àpaþ etànyupakaraõàni yathàsukhaü vàgyataþ sada . ityanena jalagaõóåùaü dadyàt . tato gàyattrãü triþ sakçdvà oü madhuvàtà ityàdi madhu madhu madhviti oü annahãnamityàdi ca pañhet . ku÷abràhmaõapakùe punargàyattryàdi pañhet . oü yaj¤e÷varo havya ityàdi oü yogã÷varamityàdi yàj¤avalkya÷lokatrayaü oü tadbiùõorityàdi oü duryodhana ityàdi oü yudhiùñhira ityàdi sarvaü pañhet . tato dakùiõàgràn ku÷àn bhåmau saüsthàpya bhåmiü prokùya sarvaprakàramannamuddhçtya satilamekãkçtya vàriõàplutya oü agnidagdhà÷cetyàdimantradvayena ku÷opari vikiret . tato hastau prakùàlyàcamya dakùiõakarõaü spçùñvà và hariü smçtvà bràhmaõàya jalagaõóåùaü dattvà pårbavadgàyattrãü madhuvàtà ityàdikaü madhu madhu madhviti ca japtvà oü ÷eùamannaü kva deyamityanuj¤àpya oü iùñàya dãyatàmityuttaraü gçhãtvà oü piõóadànamahaü kariùye oü kuruùvetyukte bràhmaõasammukhe oü nihanmãtyàdinà nairçtimàrabhya dakùiõàgrarekhayà jalena vàmàvartena catuùkoõamaõóalaü kçtvà pavitraü vàmahastàddakùiõahastena gçhãtvà vàmahastànvàrabdhadakùiõapàõinà dakùiõàgràü rekhàü maõóalamadhyasthàne oü apahatetyàdinihanmãtyàdimantràbhyàü kuryàt . taddarbhamuttarasyàü di÷i kùipet . rekhopari samålàn sàgràn ku÷ànàstãrya oü devatàbhya iti pañhitvà oü ehi preta saumya gambhãrebhiþ pathibhiþ pårbiõebhirdehyasmabhyaü draviõeha bhadraü rayi¤canaþ sarvavãraü niyaccha ityàvàhya tilàü÷càstãrõaku÷eùu vikiret . tato vàmahastena satilajalaü gçhãtvà vàmahastàddakùiõahastena saügçhya oü amukagotra pretàmukadeva÷armannavane nikùva svadhà ityanena dadyàt tataþ ÷ràddha÷eùamannaü savya¤janaü madhvàjyatilasaüyuktaü sàmiùaü gçhãtvà piõóaü kçtvà oü madhuvàtetyàdi çktrayaü akùannamãtyàdi ca pañhitvà vilvapramàõaü piõóaü satilaü dviguõabhugnaku÷atrayasahitaü vàmahastasthitapàtràddakùiõahastena gçhãtvà oü amukagotra pretàmukadeva÷armanneùa te sàmiùapiõóaþ svadhà ityavanejanasthàne vàmahastànvàrabdhadakùiõahastena dadyàt . tataþ àcamya hariü smçtvà piõóapàtraü prakùàlya vàmahastàddakùiõahastena gçhãtvà prakùàlitajalaü oü amukagotra pretàmukadeva÷armannavane nikùva svadhà iti piõóopari dadyàt . tataþ oü atra preta màdayasva yathà bhàgamà vçùàyasva iti japtvà vàmàvartenodaïmukho bhåtvà àgamanàcchvàsaü dhçtvà tenaiva pathà paràvartamànaþ pretaü bhàsvaramårtiü dhyàyan oü amãmadat preta yathà bhàgamà vçùàyiùña iti dakùiõàbhimukho bhavan japet . tataþ ÷vàsaü tyajet . oü namaste preta preta namaste iti kçtà¤jalirjapet . oü gçhànnaþ preta dehi iti gçhiõãü pa÷yet . oü sadaste preta desma iti piõóaü pa÷yet . tato navamanavaü và ÷uklavastrada÷àbhavaü såtraü vàmahastàddakùiõahastena gçhãtvà oü etadvaþ pratà vàsa iti pañhitvà piõóopari nidadhyàt . tataþ oü amukagotra pretàmukadeva÷armannetatte vàsaþ svadhà . ityanenotsçjet . tataståùõãü piõóaü saüpåjya oü vasantàyetyàdimantreõa ùaóçtånnamaskuryàt . tata oü susuprokùitamastu iti bràhmaõàgrabhåmimàsi¤cet . oü ÷ivà àpaþ santa iti bràhmaõe jala dadyàta . oü santviti prativacanama . oü saumanasyamastviti puùpaü oü astviti prativacanama . oü akùata¤càriùña¤càstu iti yavàn dadyàt . oü astvityuttaram . tatastilàjyamadhuyuktaü jalaü gçhãtvà oü amukagotrasya pretasyàmukadeva÷armaõo dattamidamannapànàdikamupatiùñhatàm . oü upatiùñhatàmiti prativacanam . oü aghoraþ preto'stu iti vadet . oü astviti prativacanam . oü gotraü no vardhatàmiti vadet . oü vardhatàmiti prativacanam . tataþ piõóopari sapavitraku÷ànàstãrya oü årjaü vahantãramçtaü ghçtaü payaþ kãlàlaü parisrutaü svadhàstha tarpayata me pretamityanena vàridhàrayà si¤cet . tataþ oü adyetyàdi amukagotrasya pretasya amukadeva÷armaõaþ kçtaitatprathamamàsikaikoddiùña÷ràddhakarmaõaþ pratiùñhàrthaü dakùiõàmidaü rajataü tanmålyaü và viùõudaivataü yathà nàmagotràya bràhmaõàyàhaü dadànãti dadyàt . tato dakùiõàü di÷aü pa÷yan varaü yàceta . nàtra pàtramàlabhya japet . nà÷iùaþ pràrthayediti pracetovacanàdà÷iùaü na pràrthayet . tataþ oü devatàbhya iti triþ pañet . oü abhiramyatàmiti visarjanam . oüabhirato'smãti prativacanam . oü àmàvàjeti pradakùiõavàridhàrayà veùñayet piõóàüstu go'javiprebhyo dadyàdagnau jale'pi và kùipet . ÷ràddhãyadravyaü bràhmaõàya dadyàt jale và kùipet . tato vàmadevyaü gàyet acchidràvadhàraõaü dãpàcchàdanaü viùõusmaraõa¤ca kuryàt . evaü prakàreõa dvitãyàdimàsikaü kartavyam . iti smàrtabhaññàcàryakçta÷ràddhaprayogatattvam .. * .. anyat ÷ràddha÷abde draùñavyam ..

#<màsikaþ>#, tri, màsasambandhã . màsi bhava ityarthe ùõikpratyayena niùpannaþ .. (yathà, manau . 7 . 126 .
     %<paõo deyo'vakçùñasya ùaóutkçùñasya vetanam .
     ùàõmàsikastathàcchàdo dhànyadroõastu màsikaþ ..>%)

#<màsurã>#, strã, (masura + aõ ïãù .) ÷ma÷ruþ . iti hemacandraþ . 3 . 227 .. (màtçbhagnã . yathà, brahmavaivarte . 1 . 10 . 145 .
     %<pitçùvasà piturbhagnã màtçbhagnã ca màsurã .>%)

#<màsma>#, vya, (mà ca sma ca tayoþ samàhàraþ .) vàraõam . tatparyàyaþ . mà 2 alam 3 . ityamaraþ . 3 . 4 . 11 . (yathà, ràmàyaõe . 2 . 12 . 92 .
     %<màsma me bharataþ kàrùãt pretakçtyaü gatàyuùaþ .>%)

#<màha># ç ¤a màne . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøubhaø-sakaø-señ .) ç amamàhat . çdanubandhasthàne ùaùñhasvarànubandha ityake . ¤a màhati màhate . iti durgàdàsaþ ..

#<màhàkulaþ>#, tri, (mahàkulasyàpatyamiti .) %<mahàkulàda¤ kha¤au .>% 4 . 1 . 141 . iti aj .) mahàkulodbhavaþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<màhàkulãnaþ>#, tri, (mahàkulasyàpatyamiti . mahàkulàda¤kha¤au . 4 . 1 . 141 . iti kha¤ .) mahàkulodbhavaþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<màhàtmyaü>#, klã, (mahàtmano bhàvaþ iti . mahàtman + vya¤ .) mahàtmatà . mahimeti yàvat . yathà, tithyàditattve .
     %<màhàtmyaü bhagavatyà÷ca puràõàdiùu kãrtitam .
     pàñhastasya japaþ proktaþ pañheddevãmanàstataþ ..>%

#<màhànàmikaþ>#, puü, (%<tadasya brahmacaryam .>% 5 . 1 . 94 . ityatra . %<màhà nàmnyàdibhyaþ ùaùñhyantebhya upasaükhyànam ..>% mahànàmnyo nàma vidàmaghavan . ityàdyà çcaþ . tàsàü brahmacaryamasya iti ñha¤ . haradattastu %<bhasyàóhe .>% iti puüvadbhàvàn màhànàmika ityàha . iti siddhàntakaumudã .) mahànàmnãçcàvettà bràhmaõaþ . iti kecit ..

#<màhànàmnikaþ>#, puü, (%<tadasya brahmacaryam .>% 5 . 1 . 94 . ityatra . %<màhà nàmnyàdibhyaþ ùaùñhyantebhya upasaükhyànam ..>% mahànàmnyo nàma vidàmaghavan . ityàdyà çcaþ . tàsàü brahmacaryamasya iti ñha¤ . haradattastu %<bhasyàóhe .>% iti puüvadbhàvàn màhànàmika ityàha . iti siddhàntakaumudã .) mahànàmnãçcàvettà bràhmaõaþ . iti kecit ..

#<màhinaü>#, klã, (mahyate påjyate asmin iti . mah + %<maherinaõ ca .>% uõàø . 2 . 56 . iti inaõ .) ràjyam . ityuõàdikoùaþ .. (maühanãye, tri . yathà, égvede . 3 . 36 . 9 .
     %<indra ! yatte màhinaü datramasti .>% %<màhinaü maühanãyam .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. pravçddhe ca . yathà, tatraiva . 1 . 56 . 6 .
     %<indra ! sadaneùu màhinaþ .>% %<màhinaþ pravçddhaþ .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<màhiraþ>#, puü, (mahyate påjyate'sau . mah + bàhulakàt iraõ .) indraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<màhiùikaþ>#, puü, (mahiùyai rocate'sau . mahiùã + ñhak .) mahiùãpatiþ . vyabhicàriõyanuraktapatiþ .. yathà --
     %<mahiùãtyucyate nàrã yà ca syàdvyabhicàriõã .
     tàü duùñàü kàmayatiyaþ sa vai màhiùikaþ smçtaþ ..>% iti skànde kà÷ãkhaõóam .. mahiùopajãvã .. (mahiùã nàrã paõyamasyeti . mahiùã + %<tadasya paõyam .>% 4 . 4 . 51 . iti ñhak .) bhagadvàropàrjitastrãdhanopajãvã . yathà,
     %<mahiùãtyucyate nàryà bhagenopàrjitaü dhanam .
     upajãvati yastasyàþ sa vai màhiùikaþ smçtaþ ..>% iti viùõupuràõe 2 . 6 . 15 ÷lokasya ñãkàyàü ÷rãdharasvàmã ..

#<màhiùyaþ>#, puü, (mahiùyàü sàghuriti mahiùã + ùya¤ .) varõasaïkarajàtivi÷eùaþ . sa ca kùattriyàdbai÷yàyàü jàtaþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 3 .. (yathà, yàj¤avalkyasaühitàyàm . 1 . 92 .
     %<vai÷yà÷ådryostu ràjanyàn màhiùyograu sutau smçtau ..>%)

#<màhendraþ>#, puü, (mahendrasyàyam . mahendra + aõ .) ÷ubhadaõóavi÷eùaþ . ravyàdisaptavàreùu vàyuvaruõayamamàhendràõàmekaikadaõóà bhavanti . tatra varuõamàhendrayordaõóau ÷ubhau . vàyuyamayordaõóàva÷ubhau . yathà,
     %<khyàtaü và va yamà sårye mà và va ya kalà nidhau .
     va ya mà và kuje j¤eyà mà và va ya sudhàü ÷uje ..
     gurau và va ya mà caiva mà và va ya tathà bhçgau .
     såryaputtre ya mà và va ghañãyugmaü ÷ubhà÷ubham ..
     màhendre vijayo nityaü vàruõe ca dhanàgamaþ .
     vàyau ca bhramate nityaü yame'pi maraõaü dhruvam ..>%) iti sàrasaügrahaþ .. (màhendrakàyapuruùasya lakùaõaü yathà --
     %<màhàtmyaü ÷auryamàj¤à ca satataü ÷àstabuddhità .
     bhçtyànàü bharaõa¤càpi màhendraü kàyalakùaõam ..>% iti su÷rute ÷àrãrasthàne caturtha'dhyàye .. mahendro devatàsyeti . mahendra + %<mahendràdghàõau ca .>% 4 . 2 . 29 . iti aõ . mahendradaivatye, tri . yathà, bhaññikàvye . 15 . 93 .
     %<avibhrajattataþ ÷astramaiùãkaü ràkùaso raõe .
     tadapyadhvasadàsàdya màhendraü lakùmaõeritam ..>%) mahendrasambandhini ca . (yathà, raghau . 12 . 86 .
     %<màtalistasya màhendraü hyàmumoca tanucchadam ..>%)

#<màhendrã>#, strã, (mahendrasyeyam . mahendra + aõ . striyàü ïãù .) indràõã . iti ÷abdaratnàvalã .. gauþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<màheyaþ>#, tri, (mahã + óhak) mahyà apatyam . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (janapadabhede, puü . yathà, mahàbhàrate . 6 . 9 . 48 .
     %<kuññàþ paràntà màheyàþ kakùàþ sàmudraniùkuñàþ ..>% maïgalagrahaþ . yathà, samayàmçte .
     %<kaphapittasamudbhåtàü ÷iraþpãóàü bhayàvahàm .
     màheyaþ kurute ÷okaü budhasyàntarda÷àü gataþ ..>%)

#<màheyã>#, strã, (mahyàþ surabhyàþ apatyamiti . mahã + %<nadyàdibhyo óhak .>% 4 . 2 . 97 . iti óhak . striyàü ïãù .) gauþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 60 .. (yathà, mahàbhàrate . 4 . 16 . 10 .
     %<sarva÷veteva màhethã vane jàtà trihàyaõã .
     upàtiùñhata pà¤càlã vàsiteva mahàvçùam ..>% asyàþ paryàyo yathà --
     %<surabhiþ saurabheyã ca màheyã gaurudàhçtà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<màhe÷ã>#, strã, (mahe÷asyeyam . mahe÷a + aõ + striyàü ïãù .) durgà . yathà --
     %<mahàdevàt samutpannà mahàntairãkùyate yataþ .
     màhe÷varyà tanuryasyà màhe÷ã tena sà smçtà ..>% iti devãpuràõe 45 adhyàyaþ .. (mahe÷ena kçtamityaõ . klã, vyàkaraõavi÷eùaþ .
     %<yànyujjahàra màhe÷àd vyàso vyàkaraõàrõavàt .
     tàni kiü padaratnàni santi pàõinigoùpade ..>% ityudbhañaþ ..)

@<[Page 3,722a]>@
#<màhe÷varã>#, strã, (mahe÷varasyayam . mahe÷vara + aõ . ïãù .) yavatiktà . iti ràjanirghaõñaþ . durgà .. (yathà, mahàbhàrate . 14 . 43 . 14 .
     %<bhagadevànuyàtàyàü sarvàsàü vàmalocanà .
     màhe÷varã mahàdevã prãcyate pàrvatã hi sà ..>%) màtç-bhedaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mantrakoùe . 6 . oü hrãü namo bhagavati màhe÷vari annapårõe svàhà .) viùõuþ . yathà -- kanyà ucuþ ..
     %<kastvaü vibhràjase kàntyà keyaü và navaviprabhà .
     konvayaü bhàti vapuùà païkajàyatalocanaþ ..
     ni÷amya tàsàü vacanaü vçùendravaravàhanaþ .
     vyàjahàra mahàyogã bhåtàdhipatiravyayaþ ..
     ayaü nàràyaõo gaurã jaganmàtà sanàtanaþ .
     vibhajya saüsthito devaþ svàtmànaü bahudhe÷varaþ ..
     na me viduþ paraü tattvaü devàdyà na maharùayaþ .
     eko'yaü devadevàtmà bhavànã viùõureva ca ..
     ahaü hi niùkriyaþ ÷àntaþ kevalo nityavigrahaþ .
     màmeva ke÷avaü devamàhurdevãmathàmbikàm ..
     eùa dhàtà vidhàtà ca kàraõaü kàryameva ca .
     kartà kàrayità viùõurbhaktimuktiphalapradaþ ..
     bhoktà pumànaprameyaþ saühartà kàlaråpadhçk .
     sraùñà dhàtà vàsudevo vi÷vàtmà vi÷vatomukhaþ ..
     kåñastho hyavaro vyàpã yogã nàràyaõaþ svayam .
     tàrakaþ puruùo hyàtmà kevalaü paramaü padam ..
     eùà màhe÷varã gaurã mama ÷aktirnira¤janà .
     ÷àntà satyà sadànandà paraü padamiti ÷utiþ ..
     asyàþ sarvamidaü jàtamatraiva layameùyati .
     eùaiva sarvabhåtànàü gatãnàmuttamà gatiþ ..>% iti kaurme 14 adhyàyaþ .. (pãñhasthànabhedaþ . iti devãbhàgavate . 7 . 30 . 72 . mahe÷vareõa kçtam . mahe÷vara + aõ . klã . upapuràõavi÷eùaþ . yathà, devãbhàgavate . 1 . 3 . 16 .
     %<màhe÷varaü bhàgavataü và÷iùñha¤ca savistaram .
     etànyupapuràõàni kathitàni mahàtmabhiþ ..>% mahe÷varasambandhini, tri . yathà, màrkaõóeye . 109 . 71 .
     %<bràhmã màhe÷varã caiva vaiùõavã caiva te tanuþ .
     tridhà yasya svaråpantu bhànorbhàsvàn prasãdatu ..>%)

#<mi># óu ¤a na kùepe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøubhaø-sakaø-aniñ .) óu mitrimam . ¤a na minoti minute . iti durgàdàsaþ ..

#<miccha>#, ÷a bàdhe . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàøparaø-sakaø-señ .) ÷a micchatã micchantã . bàdho vihatiþ . iti durgàdàsaþ ..

#<mitaþ>#, tri, (mà + ktaþ %<dyatisyatimàsthàmitti kiti .>% 7 . 4 . 40 . ityàkàrasyekàràde÷aþ .) parimitaþ . ÷abditaþ . kùiptaþ . iti màdhàtomidhàto÷ca ktapratyayena niùpannam .. (yathà, bhàgavate . 8 . 13 . 36 .
     %<ràjaü÷caturda÷aitàni trikàlànugatàni te .
     proktànyebhirmitaþ kalpo yugasàhasraparyayaþ ..>% yathà ca naiùadhacarite . 9 . 8 .
     %<mita¤ca sàra¤ca vaco hi vàgmità ..>%)

#<mitaïgamaþ>#, puü, strã, (mitaü parimitaü gacchatãti . gama + %<priyava÷evadaþ khac .>% 3 . 2 . 38 . ityatra %<khac prakaraõe gameþ supyupasaükhyànam .>% iti kà÷ikokteþ khac . mum ca .) hastã . iti siddhàntakaumudã .. parimitagàmini, tri ..

#<mitadruþ>#, puü, (mitaü dravatãti . dru + %<harimitayordruvaþ .>% uõàø 1 . 35 . iti kuþ . sa ca óit .) samudraþ . iti hemacandraþ . 4 . 139 .. (parimitagatau, tri . yathà, çgvede . 4 . 6 . 5 . paritmanà mitadrureti hotàgnirmandro madhuvacà çtà và . %<mitadruþ parimitagatiþ san .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. mitamàrge ca . yathà, atraiva . 10 . 64 . 6 .
     %<teno arvantohavana÷rutohavaü vi÷ve ÷çõvantu vàjino mitadravaþ .>%
     %<mitadravo mitamàrgàþ adhvànaü paricchindantaþ .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<mitampacaþ>#, tri, kçpaõaþ . ityamaraþ .. 3 . 2 . 48 .. (mitaü parimitaü pacatãti . mita + pac + %<mitanakhe ca .>% 3 . 2 . 34 . iti kha÷ . %<arurdbiùadajantasya mum .>% 6 . 3 . 63 . iti mum ca .) parimitapàkakartà ca ..

#<mità÷anaþ>#, tri, parimitabhojã . mitama÷nàti yaþ iti vyutpattyà kartari (lyu) anapratyayena niùpannaþ ..

#<mitiþ>#, strã, (mãyate iti . mà + bhàve ktin .) mànam . vij¤ànam . avacchedaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, kusumà¤jalau . 46 . 4 .
     %<mitiþ samyak paricchittiþ ..>%)

#<mittraü>#, klã, (minoti mànaü karoti iti . %<amicimidi÷asibhya ktraþ .>% uõàø 4 . 163 . iti ktraþ .) ÷atroþ param . ityamaraþ . 2 . 8 . 9 .. ataþ ÷atroþ paramavasthito ràjà mittraü upakàritvàt . medyati snihyatãti tràsusiti traþ nipàtàt guõàbhàvaþ . dbitakàraü ekatakàra¤cetyeke . iti taññãkàyàü bharataþ .. api ca .
     %<ràjà ÷atruriti khyàta ekàrthàbhinive÷ataþ .
     bhåmyaikàntarito ràjà sa mittraü mittrakàryataþ ..>% iti ÷abdaratnàvalã ..

#<mitraü>#, klã, bandhuþ . mità iti bhàùà . tatparyàyaþ . sakhà 2 suhçt 3 . ityamaraþ . 2 . 8 . 12 .. màyayati jànàti sarvaü mitraü mã ki gatyàü nàmnãti óitraþ mitramajahalliïgam . nipàtàttasya dvitve dvitakàra¤ca . iti taññãkàyàü bharataþ .. taccaturvidham . sahàrthaþ 1 bhajamànaþ 2 sahajaþ 3 kçtrimaþ 4 . iti mahàbhàrate ràjadharmaþ .. * .. mitratvotpattiryathà --
     %<na ka÷cit kasyacinmitraü na ka÷cit kasyacidripuþ .
     kàraõàdeva jàyante mitràõi ripavastathà ..>% varjyamitraü yathà -- kubhàryà¤ca kumitra¤ca kuràjànaü kusauhçdam . kubandhu¤ca kude÷a¤ca dårataþ parivarjayet .. kumitre nàsti vi÷vàsaþ kuràje nàsti jãvitam .. parokùe kàryahantàraü pratyakùe priyavàdinam . varjayettàdç÷aü mitraü màyàmayamarintathà .. vi÷vastasyaiva mitratvaü yathà --
     %<sà ÷rãryà na madaü kuryàt sa sukhã tçùõayojjhitaþ .
     tanmitraü yasya vi÷vàsaþ puruùaþ sa jitendriyaþ ..>% iti gàruóe 13 . 14 . 15 . adhyàyàþ .. * .. mitrapra÷aüsàdiryathà --
     %<yasya mitreõa saübhàùo yasya mitreõa saüsthitiþ .
     yasya mitreõa saülàpastato nàstãha puõyavàn ..
     yàni kàni ca mitràõi kartavyàni ÷atàni ca .
     pa÷ya måùikamitreõa kapotà muktabandhanàþ ..
     parokùe kàryahantàraü pratyakùe priyavàdinam .
     varjayettàdç÷aü mitraü viùakumbhaü payomukham ..
     yasyàrthàstasya mitràõi yasyàrthàstasya bàndhavàþ .
     yasyàrthàþ sa pumàn loke yasyàrthàþ sa hi paõóitaþ ..
     aputtrasya gçhaü ÷ånyaü sanmitrarahitasya ca .
     mårkhasya ca di÷aþ ÷ånyàþ sarva÷ånyà daridratà ..>% iti hitopade÷aþ ..

#<mitraþ>#, puü, såryaþ . ityamaraþ . 1 . 3 . 30 .. (yathà, goþ ràmàyaõe . 2 . 25 . 22 .
     %<svasti mitraþ sahàdityaiþ svasti rudrà di÷antu te ..>%) dvàda÷àdityànàmanyatamaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 65 . 15 .
     %<dhàtà mitro'ryamà ÷akro varuõastvaü÷a eva ca .>% marutàmanyatamaþ . yathà, harivaü÷e . 196 . 52 .
     %<marutvatã marutvanto devànajanayat sutàn .
     agni÷cakùurhavirjyotiþ sàvitro mitra eva ca ..>% va÷iùñhasya årjàgarbhajàtaþ puttrabhedaþ . yathà, bhàgavate . 4 . 1 . 37 . citraketuþ suroci÷ca virajà mitra eva ca . ulvaõo vasubhçdyàno dyumàn ÷aktyràdayo'pare ..)

#<mitrayuþ>#, tri, (mitraü yàtãti . yà + %<kyàcchandasi .>% 3 . 2 . 170 . iti uþ .) mitravatsalaþ . iti hemacandraþ . 3 . 153 ..

#<mitrayuþ>#, puü, (mitraü yàtãti . yà + %<mçgayvàdaya÷ca .>% uõàø 1 . 38 . iti kuþ . nipàtita÷ca .) lokayàtrikaþ . ityuõàdikoùaþ . saükùiptasàroõàdivçtti÷ca .. (çùibhedaþ salomaharùaõa÷iùyaþ . yathà, viùõupuràõe . 3 . 6 . 18 . sumati÷càgnivarcà÷ca mitrayuþ ÷àü÷apàyanaþ ..)

@<[Page 3,723a]>@
#<mitrayuddhaü>#, klã, (mitreõa saha yuddham .) suhçtsaügràmaþ . tatparyàyaþ . maitreyikà 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<mitralabdhiþ>#, strã, puü, (mitrasya labdhiþ . yadvà . mitrasya labdhiryasmàt .) suhçtpràptiþ . yathà, hitopade÷e .

#<mitralàbhaþ>#, strã, puü, (mitrasya labdhiþ . yadvà . mitrasya labdhiryasmàt .) suhçtpràptiþ . yathà, hitopade÷e .
     %<mitralàbhaþ suhçdbhedo vigrahaþ sandhireva ca ..>%

#<mitravatsalaþ>#, tri, (mitrasya mitre và vatsalaþ .) mitrapriyaþ . tatparyàyaþ . mitrayuþ 2 . iti hemacandraþ ..

#<mitra÷ãþ>#, [s] tri, (mitraü ÷àsti iti . ÷às + %<÷àsa idaïhaloþ .>% 6 . 4 . 34 . ityatra %<kvau ca ÷àsa itvaü bhavatãti vaktavyam .>% iti kà÷ikokteþ kvip itvaü tato dãrgha÷ca .) suhçcchàstà . mitraü ÷àsti yaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<mitrasaptamã>#, strã, (mitràya mitrajanmane mitrasya và saptamãti samàsaþ .) màrga÷ãrùa÷uklasaptamã . yathà --
     %<aditeþ ka÷yapàjjaj¤e mitro nàma divàkaraþ .
     màrga÷ãrùasya màsasya ÷ukle pakùe ÷ubhe tithau ..
     saptamyàü tena sà khyàtà loke'smin mitrasaptamã .
     tatropavàsaþ kartavyo bhakùyàõyatha phalàni và ..>% iti ÷rãgovindànandàcàryakçtasaüvatsarakaumudãdhçtabhaviùyapuràõavacanam ..

#<mitrà>#, strã, (mitra + striyàü ñàp .) sumitrà . ÷atrughnajananã . iti ÷abdaratnàvalã .. (apsarovi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 19 . 44 .
     %<alambuùà ghçtàcã ca mitrà citràïgadà ruciþ ..>% parà÷ara÷iùyamaitreyajananã . yathà, ÷rãmadbhàgavate . 3 . 4 . 35 .
     %<kàlindyàþ katibhiþ siddhaþ ahobhirbharatarùabha ! .
     pàpadyata svaþsaritaü yatra mitràsuto muniþ ..>%)

#<mitha># ç ¤a vadhe . medhàyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-ubhaø-sakaø-señ .) ç amimethat . ¤a methati methate ÷àstràrthaü ÷iùyaþ dhàrayatãtyarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<mithaþ>#, [s] vya, (methati iti methçsaïgame asun . pçùodaràditvàt hrasvaþ .) anyonyam . rahaþ . ityamaraþ . 3 . 4 . 255 .. (yathà, manuþ . 10 . 53 .
     %<vyavahàrã mithasteùàü vivàhaþ sadç÷aiþ saha ..>%)

#<mithiþ>#, puü, (methate hinasti ÷atrukulaü iti . mith + %<sarvadhàtubhya in .>% uõàø 4 . 117 . iti in .) nimiràjaputtraþ . sa tu janakaràjaþ . yathà . aputtrasya tasya nimerbhåbhujaþ ÷arãramaràjakabhãravaste munayaþ araõyàü mamanthuþ . tatra ca kumàrã jaj¤e . jananàjjanakasaüj¤àü càsàvavàpa . abhådbideho'sya piteti vaidehaþ . mathanànmithirabhåt . tasyodàvasuþ puttro'bhavat . iti viùõupuràõe 4 aü÷e 5 adhyàyaþ .. (tathàca ràmàyaõe . 1 . 71 . 4 .
     %<nimiþ paramadharmàtmà sarvasattvavatàü varaþ .
     tasya puttro mithirnàma janako mithiputtrakaþ ..>%)

#<mithilà>#, strã, (mathyante ÷atravo yasyàm . math + %<mithilàdaya÷ca>% uõàø 1 . 58 . iti ilac akàrasyetvaü nipàtyate .) svanàmakhyàtanagarã . sà tu janakaràjapurã . yathà . videhà mithilà proktà . iti halàyudhaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 113 . 28 .
     %<tataþ koùaü samàdàya vàhanàni ca bhåri÷aþ .
     pàõóunà mithilàü gatvà videhàþ samare jitàþ ..>%) apicàsya niruktyàdikaü yathà --
     %<gaõóakãtãramàrabhya campàraõyàntakaü ÷ive ! .
     videhabhåþ samàkhyàtà tairabhuktàbhidhaþ sa tu ..>% iti ÷aktisaïgamatantre 7 pañalaþ . tairabhuktà trihuta iti khyàtà .. tannàmakàraõaü yathà --
     %<aràjakabhayaü néõàü manyamànà maharùayaþ .
     dehaü mamanthuþ sma nimeþ kumàraþ samajàyata ..
     janmanà janakaþ so'bhådvaidehastu videhajaþ .
     mithilo mathanàjjàto mithilà yena nirmità ..>% iti ÷rãmadbhàgavate 9 skandhe 13 adhyàyaþ .. api ca .
     %<nimeþ puttrastu tatraiva mithirnàma mahàn smçtaþ .
     prathamaü bhujabalairyena tairahåtasya pàr÷vataþ .
     nirmitaü svãyanàmnà ca mithilàpuramuttamam ..
     purãjananasàmarthyàt janakaþ sa ca kãrtitaþ ..>% iti bhaviùyapuràõam ..

#<mithunaü>#, klã, (methatãti . mith + %<kùudhipi÷i mithaþ kit .>% uõàø 3 . 55 . iti unan kidbhàvàdguõàbhàva÷ca .) strãpuüsayoryugmam . tatparyàyaþ . dbandbam 2 . ityamaraþ . 2 . 5 . 38 .. (yathà, ràmàyaõe . 1 . 2 . 15 .
     %<màniùàda ! pratiùñhàü tvamagamaþ ÷à÷vatãþ samàþ .
     yat krau¤camithunàdekamavadhãþ kàmamohitam ..>%) yugalam . iti taññãkàyàü ràmà÷ramaþ .. meùàdi dvàda÷arà÷yantargatatçtãyarà÷iþ . tatparyàyaþ . jitumaþ 2 . tacca dbipadaü gràmyaü samasaüj¤akam . asyodayasya sthålamànaü ùañpalàdhikapa¤cadaõóàþ . iti jyotiùatattvam .. asyàdhiùñhàtçdevatà gadàdhàripuruùaþ vãõàdhàristrã ca . mçga÷iraþ÷eùàrdhaü àrdràsamudàyaþ punarvasostripàdaü etairbhavati . tattu ÷ãrùodayaü pa÷cimadiksvàmivàyuprakçtiharidbarõaü vanasthitaü ÷ådravarõaü snigdhaü madhyastrãsaïgaü madhyamasantàna¤ca . tatra jàto janaþ mçgacakùuþ miùñabhàùã kç÷aþ va¤cakaþ dharmamatiþ vinayabhàjana¤ca bhavati . iti bçhajjàtakàdayaþ .. atha mithunalagnajàtaphalam .
     %<mithunodayasaüjàto mànã svajanavatsalaþ .
     tyàgã bhogã dhanã kàmã dãrghasåtro'rimardanaþ ..>% iti koùñhãpradãpaþ .. * .. ràtrau tallagnaniråpaõaü yathà --
     %<dantasaükhyabhavane jhasàkçtàvantabhe lasadanantamadhyage .
     komalàïgi ! mithunodayàt priye ! kàlakhànalakalàþ priye'calan .. 5 . 6 .>% iti kàlidàsakçtaràtrilagnaniråpaõam ..

#<mithyà>#, vya, (mathate iti . mathaviloóane . methate hinasti veti . matha và metha + kyap . nipàtanàt sàdhu .) asatyam . tatparyàyaþ . mçùà 2 vitathaþ 3 ançtam 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. michà iti bhàùà .. (yathà --
     %<yadasadbhàsamànaü tanmithyà svàpnagajàdivat .>% iti sàükhyapravacanabhàùyadhçtam .. sà càdharmapatnã . yathà --
     %<adharmapatnã mithyà sà sarvadhårtai÷ca påjità .
     yayà vinà jaganmuktamucchannaü vidhinirmitam ..
     satye càdar÷anà yà ca tretàyàü såkùmaråpiõã .
     ardhàvayavaråpà ca dbàpare saüvçtà bhiyà ..
     kalau mahàpramattà ca sarvatra vyàpikà balàt .
     kapañena samaü bhràtrà bhramatyeva gçhe gçhe ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 1 adhyàyaþ .. api ca .
     %<adharmasya priyà ramyà mithyà màrjàralocanà .
     tasyàþ puttro'titejasvã dambhaþ paramakopanaþ ..
     sa màyàyàü bhaginyàntu lobhaü puttra¤ca kanyakàm .
     nikçtiü janayàmàsa tayoþ krodhaþ suto'bhavat ..>% iti kalkipuràõe 1 adhyàyaþ .. viùayabhede mithyàbhàùaõe doùàbhàvo yathà -- ÷armiùñhovàca .
     %<na narmayuktaü vacanaü hinasti na strãùu ràjanna vivàhakàle .
     pràõàtyaye sarvadhanàpahàre pa¤cànçtànyàhurapàtakàni ..>% mithyàkathane doùo yathà --
     %<pçùñàstu sàkùye pravadanti ye'nyatha bhavanti mithyàpatità narendra ! .
     ekàrthatàyàntu samàhitàyàü mithyà vadantaü hyançtaü hinasti ..>% yayàtiruvàca .
     %<ràjà pramàõaü bhåtànàü sa vina÷yenmçùà vadan .
     arthakçcchramapi pràpya na mithyà kartumutsahe ..>% iti màtsye 31 adhyàyaþ .. athàsatyàbhidhànapràya÷cittam . tatra sakçdasatyabhàùaõe kçùõànusmaraõaü pràya÷cittam . yathà, viùõupuràõam .
     %<kçte pàpe'nutàpo vai yasya puüsaþ prajàyate .
     pràya÷cittantu tasyaikaü kçùõànusmaraõaü param ..>% atyantàbhyàse viùõuþ . ninditebhyo dhanàdànaü bàõijyaü kusãdajãvanam . asatyabhàùaõaü ÷ådrasevanamityapàtrãkaraõaü kçtvà taptakçcchreõa ÷udhyati . atibahutarakàlàbhyàse manuþ .
     %<saïkaràpàtrakçtyàsu màsaü ÷odhanamaindavam .>% càturvarõavadhe sàkùye'nçtabhàùaõe'nupàtakatvàbhàvàllaghu pràya÷cittamàha yàj¤avalkyaþ .
     %<varõinàü hi vadho yatra tatra sàkùye'nçtaü vadet .
     tatpàvanàya nirvàpya÷caruþ sàrasvato dvijaiþ ..>% ÷ådre tu viùõaþ . tatpàvanàya kuùmàõóãbhirdvijo'gniü juhuyàt . ÷ådra÷caikoddiùñaü goda÷akasya gràsaü vidadhyàt . viùayavi÷eùe'pavàdamàha hàrãtaþ . somavikrayakanyàvivàhabhayamaithunabàlakasaüj¤apanaü gobràhmaõahita¤ca kurvan mithyà na lipyata iti . tathà ca yamaþ .
     %<na narmayuktaü vacanaü hinasti na svairavàkyaü na ca maithunàrthe .
     pràõàtyaye sarvadhanàpahàre pa¤cànçtànyàhurapàtakàni ..>% iti pràya÷cittavivekaþ ..

#<mithyàcàraþ>#, tri, (mithyà àcàro'sya .) kapañàcàraþ . dàmbhika ityarthaþ . iti vakùyamàõa÷lokañãkàyàü ÷rãdharasvàmã .. yathà --
     %<karmendriyàõi saüyamya ya àste manasà smaran .
     indriyàrthàn vimåóhàtmà mithyàcàraþ sa ucyate ..>% iti ÷rãbhagavadgãtàyàü 3 adhyàyaþ ..

#<mithyàdçùñiþ>#, strã, (mithyà ca sà dçùñi÷ceti .) karmaphalàpavàdakaj¤ànam . tatparyàyaþ . nàstikatà 2 . ityamarabharatau . 1 . 5 . 4 .. asatyadar÷ana¤ca ..

#<mithyàdhyavasitiþ>#, strã, (mithyà asatyà ca sà adhyavasiti÷ceti .) mithyàdhyavasàyaþ . asatyotsàhaþ . iti kecit ..

#<mithyànirasanaü>#, klã, (mithyà asatyaü nirasyate anena . nir + as + karaõe lyuñ .) ÷apathaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<mithyàbhiyogaþ>#, puü, (mithyà asatyamabhiyogaþ .) mithyàvàdaþ . ÷ataü me dhàrayasãtyàdi mithyodbhàvanam . tatparyàyaþ . abhyàkhyànam 2 . ityamarabharatau ..

#<mithyàbhi÷aüsanaü># klã, (mithyà asatyasya abhi÷aüsanaü kathanam .) svarõasteyaü tvayà kçtamityàdi mithyàdåùaõaü vàkyam . tatparyàyaþ . abhi÷àpaþ 2 . ityamarabharatau ..

#<mithyàbhi÷àpaþ>#, puü, (mithyà abhi÷àpaþ .) mithyàpavàdaþ . yathà, bhojaràjaþ .
     %<÷uklapakùe caturthyàntu siühe candrasya dar÷anam .
     mithyàbhi÷àpaü kurute na pa÷yettatra taü tataþ ..>% iti tithyàditattvam ..

#<mithyàmatiþ>#, strã, (mithyà càsau mati÷ceti .) bhràntiþ . ityamaraþ . 1 . 5 . 4 .. asatyabuddhi÷ca ..

#<mithyàsàkùã>#, [n] tri, (mithyàbhàùã sàkùãsàkùàd draùñà ceti .) kåñasàkùã . tasya j¤ànaprakàramàha yàj¤avalkyaþ .
     %<ukte'pi sàkùibhiþ sàkùye yadanye guõavattamàþ .
     dviguõà vànyathà bråyuþ kåñàþ syuþ pårbasàkùiõaþ ..>% mithyàsàkùyakathane doùamàha yà÷avalkyaþ .
     %<ye pàtakakçtàü lokà mahàpàtakinàü tathà .
     agnidànà¤ca ye lokà ye ca strãbàlaghàtinàm ..
     etàn sarvànavàpnoti yaþ sàkùyamançtaü vadet .
     sukçtaü yattvayà ki¤cit janmàntara÷ataiþ kçtam .
     tat sarvaü tasya jànãhi yaü paràjayase mçùà ..>% iti mitàkùarà ..

#<mithyottaraü>#, klã, (mithyà asatyamuttaraü .) caturdhottaràntargatottaravi÷eùaþ . tasya lakùaõam .
     %<abhiyukto'bhiyogasya yadi kuryàdapahnavam .
     mithyà tatta vijànãyàduttaraü vyavahàrataþ ..>% iti nàradaþ .. taccaturvidham . mithyaitat 1 ahaü nàbhijànàmi 2 mama tatra na sannidhiþ 3 tatkàle'hamajàtaþ 4 . yathà, vyàsanàradau .
     %<mithyaitannàbhijànàmi mama tatra na sannidhiþ .
     ajàta÷càsmi tatkàle iti mithyà caturvidham ..>% iti vyavahàratattvam ..

#<mida># i ka snihi . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøparaø-akaø-señ .) i ka mindayati vartikà tailena . iti durgàdàsaþ ..

#<mida># ir ya à snihi . iti kavikalpadrumaþ .. (divàø-paraø-akaø-señ .) ir amidat amedãt . ya iti vyàyàma÷ãlo'sau mahàkàyo na medyatãti halàyudhaþ . à meditaü minnaü tena . iti durgàdàsaþ ..

#<mida># ç ¤a vadhamedhayoþ . iti kavikalpadramaþ .. (bhvàø-ubhaø-sakaø-señ .) ç amimedat . ¤a medati medate ÷àstràrthaü ÷iùyo dhàrayatãtyarthaþ . mimiduþ mimeduþ . iti durgàdàsaþ ..

#<mida>#, ë à ¤i ïa snihi . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-sakaø-señ .) ë amidat . ¤i minno'sti . ïa medate . iti durgàdàsaþ ..

#<mida>#, ka snihi . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøparaø-akaø-señ .) ka medayati vartikà tailena . iti durgàdàsaþ ..

#<minminaþ>#, tri, sànunàsikavàgvi÷iùñaþ . khonà iti bhàùà . tasya nidànaü yathà --
     %<àvçtya vàyuþ sakapho dhamanãþ ÷abdavàhinãþ .
     naràn karotyakriyakàn måkaminminagadgadàn ..>% iti màdhavakaraþ .. akriyakàn ityatràvacanàniti ca pàñhaþ . avacanàn atreùadarthe na¤ . tena ãùadvacanàn . sa eva vàyuþ prabala÷cettadà måkàn avacanàn . minminàn sànunàsikàn . gadgadàn luptapadavya¤janàbhidhàyinaþ karotãtyanvayaþ . eùàü samànakàraõatve'pi duùñerutkarùàdinà adçùñava÷àdvà bhedo boddhavyaþ .. * .. atha teùàü cikitsà . prasthaü ghçtasya palikaiþ ÷igruvacàlavaõadhàtakã lodhraiþ . àje payasi vipakvaü siddhaü sàrasvataü nàmnà .. vidhivadupayujyamànaü jaóagadgadamåkatàü kùaõàt jitvà . smçtimatimedhàpratibhàþ kuryàt saüspaùñavàgbhavati .. sàrasvataü ghçtam .
     %<saharidrà vacà kuùñhaü pippalã vi÷vabheùajam .
     ajàjã càjamodà ca yaùñãmadhukasaindhavam ..
     etàni samabhàgàni såkùmacårõàni kàrayet .
     taccårõaü sarpiùàloóya pratyahaü bhakùayennaraþ ..
     ekaviü÷atiràtreõa bhavecchrutidharo naraþ .
     meghadundubhinirghoùo mattakokilanisvanaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya dbitãye bhàge madhyakhaõóe vàtavyàdhyadhikàre ..

#<mila>#, ÷a ¤a ÷liùi . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàøubhaø-akaø-señ .) ÷liùi sambandhãbhàve . ÷a ¤a milati milate latà vçkùeõa . ayaü kuñàdiriti kulacandraþ . tena vyàlanilayamilanena garalamiva kalayati malayasamãram . iti jayadevaþ . miliùyanti .
     %<mahàpàtakinaþ pa¤ca militavyaü na taiþ saha .>% iti durgàdàsaþ ..

#<militaþ>#, tri, miladhàtoþ kartari ktapratyayena niùpannaþ . ÷liùñaþ . sambandhaùi÷iùñaþ . yuktaþ . (yathà, devãbhàgavate . 1 . 11 . 80 .
     %<punarvivàdaþ sa¤jàto milità devadànavàþ .
     yuddhàrthamàgatàsteùàü samàjaþ samajàyata ..>%)

#<miva>#, i seke . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) i mimbati . iti durgàdàsaþ ..

#<mi÷a>#, dhvanau . kope . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-akaø-señ .) me÷ati . iti durgàdàsaþ ..

#<mi÷iþ>#, strã, (mi÷a + in .) madhurikà . ÷atapuùpà . ityamarañãkàyàü marataþ .. jañàmàüsã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<mi÷ã>#, strã, (mi÷i + kçdikàràditi pakùe ïãù .) jañàmàüsã . iti ÷abdaratnàvalã .. madhurikà . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<mi÷ra>#, t ka yutyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-paraø-sakaø-señ .) tàlavyamadhyo'yam . dantyamadhya iti varõade÷anàyàm . yutiþ saüyojanam . mi÷rayati mi÷ràpayati ghçtenànnaü lokaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<mi÷raü>#, klã, (mi÷ra + bàhulakàt rak .) càõakyamålakam . iti ràjanirghaõñaþ .. mi÷ritam . yathà --
     %<kecidàhuþ kvacidde÷e yàvattu dinanàóikàþ .
     tàvadeva tvanadhyàyo na tanmi÷re dinàntare ..>% iti tithyàditattvam ..

@<[Page 3,725a]>@
#<mi÷raþ>#, puü, (mi÷ra + bàhulakàt rak .) gajajàtivi÷eùaþ . yathà --
     %<bhadro mando mçgo mi÷ra÷catasro gajajàtayaþ .>% iti hemacandraþ . 4 . 284 .. ÷reùñhaþ . yathà . gauravitàstvàryami÷ràþ . iti bhåriprayogaþ .. saüyukte, tri . yathà -- karambaþ kavaro mi÷raþ saüpçktaþ khacitaþ samàþ . iti hemacandraþ . 6 . 105 .. ugràdisaptagaõàntargatasaptamagaõaþ . sa tu kçttikà vi÷àkhàbhyàü bhavati . iti jyotiùatattvam ..

#<mi÷rakaü>#, klã, (mi÷ra + kan .) devodyànam . iti jañàdharaþ .. auùaralavaõam . iti ràjanirghaõñaþ .. (mi÷ra + õvul . tri, mi÷raõakartà . yathà, manau . 11 . 50 .
     %<pi÷unaþ pautinàsikyaü såcakaþ påtivaktratàm .
     dhànyacauro'ïgahãnatvamàtiraikyantu mi÷rakaþ .>% tãrthabhedaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 83 . 82 .
     %<tato gaccheta dharmaj¤a ! mi÷rakaü lokavi÷rutam .
     tatra tãrthàni ràjendra ! mi÷ritàni mahàtmanà ..>%)

#<mi÷rakàvaõaü>#, klã, (mi÷rakàõàü vanam . %<vanagiryoþ saüj¤àyàü koñarakiü÷ulakàdãnàm .>% 6 . 3 . 117 . akàrasyàkàraþ %<vanaü puragàmi÷rakàsidhrakà÷àrikàkoñaràgrebhyaþ .>% 8 . 4 . 4 . iti õatvam .) indrasyodyànam . yathà --
     %<nandanaü kandasàraü syànmi÷rakàvaõamityapi .>% iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<mi÷rajaþ>#, puü, (mi÷ràt bhinnajàtãyayoþ sammelanàt jàta iti . jana + óaþ .) khesaraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mi÷raõaü>#, klã, mi÷radhàtorbhàve'nañ (lyuñ) pratyayena niùpannam . saüyojanam . ekatrãkaraõam . (yathà, prabodhacandrodaye . 2 . 5 .
     %<tadetairvàïmi÷raõamapi gurutaraduritodayàya ..>%)

#<mi÷rapuùpà>#, strã, (mi÷ràõi parasparaü saü÷liùñàni puùpàõyasyàþ .) methikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mi÷ravarõaü>#, klã, (mi÷raþ militaþ varõo'sya .) kçùõàguru . iti ràjanirghaõñaþ .. nànàvarõayuktaü, tri ..

#<mi÷ravarõaphalà>#, strã, (mi÷ravarõaü phalamasyàþ .) vàttàkã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mi÷ra÷abdaþ>#, puü, (mi÷raþ militaþ a÷varàsabhayoriva ÷abdo'sya .) khesaraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mi÷ritaü>#, tri, (mi÷raþ ÷reùñhatvamasya saüjàtam . mi÷ra + itac . yadbà, mi÷ra + ktaþ .) gauravitam . iti jañàdharaþ .. milita¤ca ..

#<mi÷rità>#, strã, (mi÷rita + ñàp .) mandàdisaptadhàsaükràntyantargatasaükràntivi÷eùaþ . yathà,
     %<mandà dhruveùu vij¤eyà mçdau mandàkinã tathà .
     kùipre dhvàïkùãü vijànãyàdugre ghorà prakãrtità ..
     carairmahodarã j¤eyà krårairçkùaistu ràkùasã .
     mi÷rità caiva vij¤eyà mi÷ritarkùaistu saükrame ..>% iti tithyàditattvam ..

#<mi÷reyà>#, strã, madhurikà . ityamaraþ . 2 . 4 . 105 .. mauri iti bhàùà .
     %<mi÷reyà surasà peyà tçùàhà skandabandhanà .>% iti ÷abdacandrikà ca .. ÷àkavi÷eùaþ . ÷atapuùpà . ÷aluphà iti bhàùà . tatparyàyaþ . tàllaparõã 2 tàlaparõã 3 miùiþ 4 ÷àleyà 5 ÷ãta÷ivà 6 ÷àlãnà 7 vanajà 8 avàkpuùpã 9 madhurikà 10 chatrà 11 saühitapuùpikà 12 supuùpà 13 surasà 14 balyà 15 . asyà guõàþ . madhuratvam . snigdhatvam . kañutvam . paramakaphaharatvam . vàtapittotthadoùaplãhajantuvinà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ . tatparyàyaguõàþ .
     %<÷atapuùpà ÷atàhvà ca madhurà kàravã misiþ .
     aticchatrà sitacchatrà saühitacchatrikàpi ca ..
     chatrà ÷àleya÷àlinyau mi÷reyà madhurà miùiþ .
     ÷atapuùpà laghustãkùõà pittakçddãpanã kañuþ ..
     uùõà jvarànila÷vàsavraõa÷ålàkùirogahçt .
     mi÷reyà tadguõà proktà vi÷eùàdyãni÷ålanut ..
     agnimàndyaharã hçdyà baddhaviñkçmi÷ålahçt .
     råkùoùõà pàcanã kàsavami÷leùmànilàn haret ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<miùa># u secane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) u meùitvà miùñvà . iti durgàdàsaþ ..

#<miùa># ÷a spardhe . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàøparaø-sakaø-señ .) spardhaþ paràbhibhavecchà . iti vopadevaþ .. ÷a miùati balã balavantam . iti durgàdàsaþ ..

#<miùaü>#, klã, (miù + kaþ .) chalam . iti medinã . ùe, 21 .. (yathà, naiùadhe . 1 . 118 .
     %<priyàsu bàlàsu ratakùamàsu ca dbipatritaü pallavita¤ca bibhratam .
     smaràrjitaü ràgamahãruhàïkuraü miùeõa ca¤cvà÷caraõadvayasya ca ..>%)

#<miùaþ>#, puü, (miù + kaþ .) spardhanam . iti medinã . ùe, 21 .. (yathà, kathàsaritsàgare . 64 . 125 .
     %<iti dhyàyan miùaü kçtvà tadaivàsphuñayà girà .
     nirgatyaiva viraktàtmà dhanadevàntikaü yayau ..>%)

#<miùiþ># strã, (miù + in .) jañàmàüsã . iti ÷abdaratnàvalã .. madhurikà . iti ÷abdacandrikà .. (yathàsya paryàyaþ .
     %<avàkpuùpã ca chatrà syànmaïgalyà madhurà miùiþ .>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..) ÷atapuùpà . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<miùikà>#, strã, (miùi + kan + ñàp .) jañàmàüsã . iti ÷abdaratnàvalã ..

@<[Page 3,725c]>@
#<miùñaü>#, tri, siktam . spardhitam . iti miùdhàtoþ ktapratyayena niùpannam ..

#<miùñaþ>#, puü, (miù + ktaþ .) madhurarasaþ . yathà,
     %<miùñaþ kañu÷ca madhuramamle'mlaü pacyate rasaþ .
     kañutiktakaùàyàõàü pàkaþ syàt pràya÷aþ kañuþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..
     %<nåtanasarùapa÷àkaü navaudanaü picchilàni ca dadhãni .
     alpavyayena sundari ! gràmyajano miùñama÷nàti ..>% iti chandoma¤jarã ca ..

#<miùñapàkaþ>#, puü, (miùñena pàko yasya .) ÷arkaràrasapakvaphalàdiþ . moravvà iti pàrasyabhàùà .. tadekaprakàro yathà . apakvàmraü dbikhaõóaü kçtvà tadgàtre ÷alàkayà chidrajàlakaraõàntaraü cårõami÷ritajale daõóacatuùñayaü sthàpayitvà jalena dhautaü kuryàt . tato jalena siddhaü kçtvà jalatyàgapårbakamekatàrabaddha÷arkaràrase magnakaraõànantaraü tàpaü dadyàt . rase ghanãbhåte ardhadaõóaü yàvat tàpena niùpanno bhaviùyati . iti pàkaràje÷varaþ ..

#<miùñànnaü>#, klã, (miùñamannam .) madhuradravyam . iti halàyudhaþ .. api ca .
     %<miùñànnapànadàtàtha satataü ÷raddhayànvitaþ .
     devapåjàparo nityaü na preto jàyate mçtaþ ..>% ityagnipuràõam ..

#<misiþ>#, strã, (masyati pariõamatãti + in bàhulakàdata ikàraþ . pakùe ïãù .) madhurikà . (yathàsya paryàyaþ .

#<misã>#, strã, (masyati pariõamatãti + in bàhulakàdata ikàraþ . pakùe ïãù .) madhurikà . (yathàsya paryàyaþ .
     %<misirmadhurikà matà .>% iti gàruóe . 208 aþ ..) jañàmàüsã . ÷atapuùpà . ityamarabharatau .. (÷atapuùpàrthe paryàyo yathà --
     %<÷atapuùpà ÷atàhvà ca madhurà kàravã misiþ .
     atilambã sitacchatrà saühitacchatrikàpi ca ..
     chatrà ÷àleya÷àlinyau mi÷reyà madhurà miùiþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) u÷ãrã . iti ràjanirghaõñaþ .. ajamodà . iti medinã . se, 8 ..

#<misra># t ka yutyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøparaø-sakaø-señ .) tàlavyamadhyo'yam . dantyamadhya iti varõade÷anàyàm . yutiþ saüyojanam . misrayati misràpayati ghçtenànnaü lokaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<miha># au secane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-aniñ .) au amikùata . iti durgàdàsaþ ..

#<mihikà>#, strã, (mehati snihyatãti . miha + saüj¤àyàü kvun ñàp ata itvam .) nãhàraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, naiùadhe . 19 . 35 .
     %<vi÷ati yuvatityàge ràtrãmucaü mihikàrucam .
     dinamaõimaõiü tàpecittànnijàcca yiyàsati ..>%)

@<[Page 3,726a]>@
#<mihiraþ>#, puü, (mehayati secayati meghajalena bhåmimiti . miha + %<iùimadimudikhidicchidibhidimandicanditimimihãti .>% uõàø 1 . 52 . iti kirac .) såryaþ . (yathà, màrkaõóeye . 107 . 7 .
     %<bhava timiràsavapànamadàt bhavati vilohitavigrahàt .
     mihira ! vibhàsi yataþ sutaràü tribhuvanabhàvanabhànikaraiþ ..>%) arkavçkùaþ . ityamaraþ . 1 . 3 . 29 .. vçddhaþ . iti medinã÷abdaratnàvalyau . re, 204 .. meghaþ . iti hemacandraþ . 2 . 11 .. vàyuþ . candraþ . iti nànàrtharatnamàlà .. vikramàdityabhåpasya navaratnàntargataratnavi÷eùaþ . yathà --
     %<dhanvantarikùapaõakàmarasiüha÷aïkuvetàlabhaññaghañakarparakàlidàsàþ .
     khyàto varàhamihiro nçpateþ sabhàyàü ratnàni vai vararucirnava vikramasya ..>% iti navaratnam ..

#<mihiràõaþ>#, puü, (mihireõàpyaõyateståyata iti . aõ + gha¤ .) ÷ivaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<mã># o ga ¤a vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. (kràø-ubhaø-sakaø-señ .) o mãnaþ . ga ¤a mãnàti mãnãte . iti durgàdàsaþ ..

#<mã># ki gatyàm . matyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-pakùe bhvàø-sakaø-aniñ .) ki màyayati mayati . iti durgàdàsaþ ..

#<mã># ïa ya vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. (divàøàtmaø-sakaø aniñ .) ïa ya mãyate . iti durgàdàsaþ ..

#<mãóhaü>#, tri, måtritam . ityamaraþ . 3 . 1 . 96 .. dve kçtamåtrotsarge . mihau sici måtrat ka prasàve àbhyàü dhàtvarthenopasaügrahàdakarmatvàt kartari ktaþ . iti bharataþ ..

#<mãóhaùñamaþ>#, puü, (mãóhvas tamappratyayena pçùodaràditvàt sàdhuþ .) ÷ivaþ . yathà --
     %<tadà sarvàõi bhåtàni ! ÷rutvà mãóhuùñamoditam .
     parituùñàtmabhistàta sàdhu sàdhvityathàbruvan ..>% iti ÷rãmadbhàgavate 4 skandhe 6 adhyàyaþ .. %<mãóhuùñamaþ ÷ivastenoktam .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã ..

#<mãóhvàn>#, [s] puü, (miha secane . %<dà÷vàn sàhvàn mãóhvàü÷ca .>% 6 . 1 . 12 . iti chandasi kvasuþ . dvitvàbhàvaþ aniñtvaü upadhàdãrghatvaü óhatva¤ca nipàtyate .) ÷ivaþ . yathà --
     %<tato mãóhvàüsamàmantrya sunàsãràþ saharùibhiþ .
     bhåyastaddevayajanaü samãóhvadvedhaso yayuþ ..>% iti ÷rãmadbhàgavate 4 skandhe 6 adhyàyaþ ..
     %<mãóhvàüsaü ÷ivaü mãóhuùà vedhasà ca vartamànàþ .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã .. (varùitari, tri . yathà, çgvede . 2 . 24 . 1 .
     %<yathà no mãóhvàn stavate sakhà tava bçhaspate .>% %<mãóhràn sektà stutervarùità .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<mãnaþ>#, puü, (mãyate iti m㤠hiüsàyàm . %<phenamãnau .>% uõàø 3 . 3 . iti nak nipàtita÷ca .) matsyaþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 17 .. (yathà, bhàgavate . 3 . 2 . 8 .
     %<durbhago vat loko'yaü yadavo nitaràmapi .
     ye saüvasanto na vidurhariü mãna ivoóupam ..>%) meùàdidvàda÷arà÷yantargatàntimarà÷iþ . tatparyàyaþ . antyabham 2 . sa ca pårbabhàdrapadà÷eùapàdottarabhàdrapadàrevatãsamudàyena bhavati . asyàdhiùñhàtçdevatà strãmatsyadbayaü sa ca kãñasaüj¤aþ . jalajaþ . saumyaþ . aïganà . yugmaþ . samaþ . dvyàtmakaþ . bhakùyaþ . uttaradiïnàthaþ . gurukùetram . dinàtmaka÷ca . iti jyotistattvam .. api ca . ÷ãrùapçùñhodayaþ . caraõarahitaþ . kaphaprakçtiþ . jalacàrã . niþ÷abdaþ . piïgalavarõaþ . snigdhaþ . atyantastrãsaïgaþ . bahusantànaþ . bràhmaõavarõaþ . ÷lathàïga÷ca . tatra jàtaþ atikrodhanaþ . ÷ãghragatiþ . a÷uciþ . karmabhogã . pracuravivàha÷ca bhavati . iti bçhajjàtakàdayaþ .. api ca .
     %<mãnalagne samutpanno ratnakà¤canapåritaþ .
     alparomà mahàpràj¤o dãrghakàlaparãkùakaþ ..>% iti koùñhãpradãpaþ .. * .. ràtrã tallagnaniråpaõaü yathà . sårpàkàratàràcatuùñayàtmakapårbàùàóhànakùatre mastakopari dçùñe sati mãnalagnasya 1 . 49 ånapa¤cà÷atpalàdhikaikadaõóo bhavati . prakàràntare . sårpàkçtitàràcatuùñayàtmakottaràùàóhànakùatre mastakopari udite sati mãnalagnasya 2 . 36 ùañtriü÷atpalàdhikadaõóadvayaü bhavati . yathà --
     %<sårpamårtini ÷irogate catustàrake karikaroruvàribhe .
     antyabhàdamçtavàõi ! nirgatàþ khecaràmbara÷a÷àïkaliptikàþ .. daü 1 . 49 .
     ÷ãrùabhàjibhacatuùñayàïkite vi÷vabhe taruõi sårpakàkçtau .
     bhråtiraskçtamanojakàrmuke ! yànti kàlatithiliptikà jhaùàt ..>% daü 2 . 36 .. iti kàlidàsakçtaràtrilagnaniråpaõam .. * .. bhagavadda÷àvatàràntargataprathamàvatàraþ . yathà,
     %<÷ete sa citta÷ayane mama mãna kårmakolo'bhavan nçharivàmanajàmadagnyaþ .
     yo'bhådbabhåva bharatàgrajakçùõabuddhaþ kalkã satà¤ca bhavità prahariùyate'rãn ..>% iti mugdhabodhavyàkaraõam .. asya vivaraõaü matsya÷abde draùñavyam .. * .. vi÷eùastvatra kathyate .
     %<prakçtirviùõuråpà ca puüråpa÷ca mahe÷varaþ .
     evaü prakçtibhedena bhedàstu prakçterda÷a ..
     kçùõaråpà kàlikà syàdràmaråpà ca tàriõã .
     vagalà kårmamårtiþ syànmãno dhåmàvatã bhavet ..
     chinnamastà nçsiühaþ syàdvaràha÷caiva bhairavã .
     sundarã jàmadagnyaþ syàdbàmano bhuvane÷varã ..
     kamalà bauddharåpà syàt màtaïgã kalkiråpiõã .
     svayaü bhagavatã kàlã kçùõastu bhagavàn svayam ..
     svaya¤ca bhagavàn kçùõaþ kàlãråpo bhavedvraje .>% durgà syàt kalkiråpiõãti pàñhàntaram . iti muõóamàlàtantram ..

#<mãnaketanaþ>#, puü, (mãnaþ ketane asya .) kandarpaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 26 .. (yathà, da÷akumàracarite . 5 .
     %<atha mãnaketanasenànàyakena .>%

#<mãnagodhikà>#, strã, (mãnagodhikànàmàvàso'tra .) jalà÷ayaþ . yathà --
     %<palvalaü dãrghikà vàpã yaùñikà mãnagodhikà .>% iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<mãnaghàtã>#, [n] puü, (mãnaü hantãti . hana + õiniþ .) vakaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. matsyaghàtake, tri ..

#<mãnanetrà>#, strã, (mãnasya netràkàrà granthirasyàþ .) gaõóadårvà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mãnaraþ>#, puü, (mãnàþ bhakùyatvena santyasya . mãna + %<vu¤ chaõkañhajileti .>% 4 . 2 . 80 . iti a÷màditvàt raþ .) hàrakaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. hàïgara iti bhàùà ..

#<mãnaraïkaþ>#, puü, (mãnaraïga . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) matsyà÷anapakùã . iti trikàõóa÷eùaþ . màcharàïgà iti bhàùà .. kvacit pustake matsyaraïga ityapi pàñhaþ ..

#<mãnà>#, strã, uùàkanyà . sà tu ka÷yapabhàryà . yathà, vahnipuràõe .
     %<uùàyàstu pravakùyàmi sargaü pa¤ca sutàstataþ .
     mãnà menà tathà vçttà anuvçttà tathaiva ca ..
     parivçttà ca vij¤eyà tàsà¤ca ÷çõuta prajàþ .>%

#<mãnàõóã>#, strã, ÷arkarà . iti ràjanirghaõñaþ .. (vi÷eùo'syàþ ÷arkarà÷abde vidheyaþ ..)

#<mãnàmrãõaþ>#, puü, darduràmraþ . kha¤janaþ . iti medinã . õe, 105 ..

#<mãnàlayaþ>#, puü, (mãnànàmàlayaþ .) samudraþ . iti dhana¤jayaþ ..

#<mãnàkùã>#, strã, (mãnasyàkùiõã iva akùiõã asyàþ .) matsyàkùã . gaõóadårvà . iti ràjanirghaõñaþ .. kuverakanyà . iti puràõam ..

#<mãma># ç ÷abde gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-÷abde akaø-gatau sakaü paraø-señ .) ç amimãmat . iti durgàdàsaþ ..

#<mãmàüsakaþ>#, puü, (mãmàüsàmadhãte veda veti . mãmàüsà + %<kramàdibhyo vun .>% 4 . 2 . 61 . iti vun .) mãmàüsà÷àstravettà . tatparyàyaþ . siddhàntã 2 . iti jañàdharaþ .. mãmàüsà÷àstràdhyetà ca . (viùayo'sya yathà --
     %<dravyatvaü tamaso'pi ÷obhanadhiyàü mãmàüsakànàü matam .>% chàyàyàstamasa÷càpi sambandhàtguõakarmaõoþ . dravyatvaü kecidicchanti mãmàüsakamatà÷rayàþ .. iti vaidyakaràjaballabhakçtavàdàrthadarpaõe prathama÷loke ..) pårbamãmàüsàsåtrakartà jaiminiþ . vçttikartà kumàrilabhaññaþ . bhàùyakartà ÷avarasvàmã . prabhàkaraþ kumàrilabhaññasya chàtraþ . sa eva gurutvena bhaõyate . tanmataü gurumatam tacchiùyàþ pràbhàkaràþ . ataeva smàrtabhaññàcàryeõa pràbhàkarairabhihitamityuktam . uttaramãmàüsàsåtrakartà vedavyàsaþ . tasya bhàùyakartà ÷aïkaràcàryaþ . sa ca advaitavàdã . ràmànujaþ vi÷iùñàdvaitavàdã . màdhvaþ dbaitavàdã ca .. (yathà, bhaktirasàmçtasindhau . 1 . 1 . 3 .
     %<mãmàüsako baóavàgneþ kañhinàmapi kuõñhayannasau jihvàm ..>%)

#<mãmàüsà>#, strã, (mànavicàre + %<màn badhadàn ÷ànabhyo dãrgha÷càbhyàsasya .>% 3 . 1 . 6 . iti san . aþ ñàp . abhyàsasyekàrasya dãrgha÷ca .) ùaódar÷anàntargatadar÷ana÷àstravi÷eùaþ . tatparyàyaþ . vicàraõà 2 . iti hemacandraþ . 2 . 165 .. asyà adhyàyà viü÷atiþ . tatra parbamãmàüsà dvàda÷àdhyàyàtmikà jaiminipraõãtà yaj¤àdikarmakàõóaniråpikà . asyà antargatàni lokavyavahàraniyamàrthaü manuyàj¤avalkyàdibhiþ bahåni dharma÷àstràõi kçtàni . tatrottaramãmàüsà caturadhyàyàtmikà vedavyàsapraõãtà brahmaniråpikà . asyà nàma vedàntaþ . aparàdhyàyacatuùñayaü saïkarùaõapraõãtaü upàsanàkàõóaü ùaódar÷anabahirbhåtam .. * .. pramàõàdayaþ prasaïgàntà dvàda÷a padàrthàþ kramàt dbàda÷ànàmadhyàyànàü viùayàþ . prathame'dhyàye vidhyarthavàdàdiråpaü dharme pramàõaü niråpitam . 1 . dbitãye yàgadànàdikarmabhedaþ . 2 . tçtãye prayàjàdãnàü dar÷apårõamàsàrthakatvena taccheùatvam . 3 . caturthe godohanasya puruùàrthatvaprayuktyà anuùñhànaü na tu kratvarthatvaprayuktyetyevamàdayaþ . 4 . pa¤came kramaniyatividheyatvàdayaþ . 5 . ùaùñhe karturadhikàro nàndhàderityàdayaþ . 6 . saptame samànamitaracchyenena ityàdi pratyakùavacanenàgnihotràdinàmnànumitavacanena ca sàmànyato'tide÷aþ . 7 . aùñame sauryaü caruü nirbapedityatra nirvàpastaddhitena devatànirde÷aþ ekadaivatattvamauùadhadravyakatvamityàdinà liïgenàgneyapuroóà÷etikartavyatànànyasyetyevamàdivi÷eùàtide÷aþ . 8 . navame prakçtàvagnaye yuùñaü nirvapàmãti pañhite mantre vikçtau sauryacaràvagnipadaparityàgena såryapadaprakùepeõa såryàya yuùñaü nirvapàmãtyevamàdiråhaþ . 9 . da÷ame kçùõaleùu codakapràptasyàvaghàtasya vituùãkaraõàsambhavena lopa ityevamàdirvàdhaþ . 10 . ekàda÷e bahånàmàgneyàdãnàü pradhànànàü
     sakçdanuùñhitena prayàjàdyaïgenopakàra ityàdi tantram . 11 . dbàda÷e pradhànasya pa÷orupakàràya anuùñhitena prayàjàdyaïgena pa÷vaïgapuroóà÷e'pyupakàra ityàdiprasaïgaþ . 12 .. (etadadhyàyapratipàdyàrthànàü vivaraõaü yathà --
     prathamàdhyàyasya prathame pàde vidhiråpaü mànamãritam . dvitãye'rthavàdaråpam arthavàdo mantrasyàpyupalakùakaþ . tçtãye smçtiråpam . smçtiràcàramapyupalakùayati . caturthe udbhiccitràdinàmaråpam . dbitãyàdhyàyasya prathame pàde àkhyàtamevàpårbabodhakam . apårbasadbhàva ityàdikaþ karmabhedacintopayukta upodghàto varõitaþ . dvitãye dhàtubhedapunaruktyàdibhiþ karmabhedaþ . tçtãye rathantaràdãnàü karmabhedapràmàõyàpavàdaþ . caturthe nityakàmyayoþ prayogayorbhedaþ .
     tçtãyàdhyàyasya prathame pàde ÷eùatvabodhakànàü ÷rutiliïgàdãnàü madhye ÷rutirvicàrità . dvitãye liïgam . tçtãye vàkyaprakaraõàdi . caturthe nivãtopavãtàdiùvarthavàdatvavidhitvàdinirõayahetuþ ÷rutyàdeþ parasparavirodhasadasadbhàvaþ . pa¤came pratipattikarmàõi . ùaùñhe'nàrabhyàdhãtàni . saptame bahupradhànopakàrakaprayàjàdãni . aùñame yàjamànàni .
     caturthàdhyàyasya prathame pàde pradhànabhåtàmikùàdadhyànayanasya prayojiketyàdi pradhànaprayoktçtvaü vicàritam . dbitãye tvapradhànaü vatsàpakaraõaü ÷àkhàcchede prayojakamityàdyapradhànaprayoktçtvam . tçtãye juhåparõamayãtvàderapàpa÷loka÷ravaõàdiphalabhàvàbhàvacintà . caturthe ràjasåyagatajaghanyàïgàkùadyåtàdicintà . pa¤camàdhyàyasya prathame pàde ÷rutyarthapàñhàdibhiþ kramo niråùitaþ . dvitãye vàjapeyagateùu saptada÷asu pa÷uùvekaikadharmasamàpanamityàdikramavi÷eùaþ . tçtãye pa¤caprayàjàdãnàmàvartanenaikàda÷yamityàdivçddhiþ . adamyagrahacitriõyoranàvçttirityàdi vçddhyabhàvaþ . caturthe kramaniyàmakànàü ÷rutyarthapàñhàdãnàü prabaladurbalabhàvaþ .
     ùaùñhàdhyàyasya prathame pàde karmàdhikàraþ . karturastyandhàdernàsti striyà asti . yo'sti sa ca patyà sahetyevamàdinàdhikàrã niråpitaþ . dvitãye satràdhikàriõàü pratyekaü kçtsnaü phalam . dar÷apaurõamàsayoþ kartraikyaniyamaþ kàmyakarmasamàpanãyamityevamàdayo'dhikàridharmà uktàþ tçtãye dravyasya pratinidhirasti . devàdãnàmagnyàdãnàmadhikàriõà¤ca sa nàstãtyàdiniråpaõam . caturthe padàrthalopanaü vicàritam . avattanà÷e satyàjyena yajet . ióàdyarthanà÷e sati ÷eùànnagràhyamityàdikam . pa¤came kàlàparàdhena candrodaye satyabhyudayeùñiþ pràya÷cittam . jyotiùñomasyaikàdayodãkùyàþ . dbàda÷àhasya dbàda÷adãkùyà ityàdi niråpitam . ùaùñhe satràdhikàriõastulyakalpà eva satraü viprasyaivetyevamàdikaü cintitam . saptame pitràdikaü na deyam . mahàbhåmirna deyetyevamàdideyavicàraþ . aùñame laukikàgnàvupanayanahomaþ . sthapatãùñistathaivetyevamàdyagnivicàraþ kçtaþ .
     saptamàdhyàyasya prathame pàde samànamitaracchyenenetyàdipratyakùavacanàtide÷aþ . dbitãye pårboktàtide÷asya ÷eùo vicàritaþ . tçtãye'gnihotranàmnàtide÷aþ . caturthe nirvàpauùadhadravyàdiliïgàtide÷aþ .
     aùñamàdhyàyasya prathame pàde spaùñena liïgenàtide÷avi÷eùaþ . tadyathà sauryacaràvatide÷akàni nirvàpastaddhitena devatànirde÷a ekadevatàtvamauùadhadravyakatvamityàdãni spaùñànyàgneyaliïgàni . dvitãye tvaspaùñairliïgairatide÷aþ . tadyathà vàjine haviþsàmànyena liïgena payovidhyanto'tidi÷yate tatra liïgamaspaùñam . ÷ãghraü tadbuddhyanutpàdanàt . tçtãye prabalena liïgenàtide÷aþ . tadyathà . àbhicàrikeùñàvàgnàvaiùõavasàrasvatabàrhaspatyeùu haviþùu tritvena liïgena yathàkramamàgneyàdividhyante pràpte dbidevatyatvena liïgena prathama àgnàvaiùõave tçtãyasyàgnãùomãyasya vidhyanto'tidiùñaþ . prabala¤ca dvidevatyatvam . ÷abdoccàraõamàtreõa sahasà pratibhàsàt . kramastu vilambitapratãtyà durbalaþ . caturthe darvihomeùvatide÷o'pohyate .
     navamàdhyàyasya prathame pàde upodghàtapårbakamåhavicàrapràrambhaþ . tatra prayàjàdayo dharmà apårbaprayuktàþ . avaghàtamantràdiùvavivakùitaü brãhyagnyàdisvaråpaü sàdhanavi÷eùatvamàtraü vivakùitamityàdiråpopodghàtaþ . savitra÷vipåùa÷abdànàü vikçtiùu nàstyåhaþ . agni÷abdasyàstyåha ityàdi åhavicàràrambhaþ . dvitãye saparikaraþ sàmohaþ . tçtãye mantrohaþ . caturthe mantrohaprasaïgàpatito vicàraþ . da÷amàdhyàyasya prathame pàde bàdhaheturdvàralopo niråpitaþ . tadyathà svayaü kçtà vedirbhavatãtyatra vediniùpàdanaråpasya dbàrasya lopena niùpàdakànàmuddhananàdãnàü bàdhaþ . kçùõaleùu vituùãkaraõaråpasya dbàrasya lopenàvaghàtasya bàdhaþ . dvitãye saükùepeõoktasya dvàralopasya bahubhirudàharaõairvistàraþ . tçtãye bàdhakàraõaü kàryaikatvam . tadyathà prakçtau gavà÷vàdidakùiõàyàþ çtvikparikrayaþ kàryam . tathà vikçtiråpe bhånàmnyekàhe dhenuråpàyà dakùiõàyàstadeva kàryam tato dhenvà gavà÷vàdidakùiõàvikçtau codakapràptà bàdhyate . caturthe nakùatreùñivihità upahomà÷codakapràptairnàriùñahomaiþ saha samuccãyante ityàdiþ samuccayaþ . pa¤came ùoóa÷igrahaþ prakçtigàmã . sa càgrayaõapàtràdeva grahãtavya ityàdivàdhaprasaïgàgato grahàdivicàraþ . ùaùñhe sàmatçce geyamityàdirbàdhaprasaïgàgataþ sàmavicàraþ . saptame pa÷vaïgeùu havirbhedaþ . gçhamedhãyamapårbakarmetyàdirbàdhaprasaïgàgataþ prakãrõavicàraþ . aùñamenànuyàjeùvitiparyudàso na soma ityarthavàdo nàtiràtra iti pratiùedha ityàdirbàdhopayukto na¤arthavicàraþ .
     ekàda÷àdhyàyasya prathame pàde tantrasyopoddhàto varõitaþ . dvitãye tantràvàpau saükùepeõoktau . tçtãye tantramudàharaõabàhulyena prapa¤citam . caturthe tathaivàvàpaþ prapa¤citaþ .
     dbàda÷àdhyàyasya prathame pàde pa÷udharmàõàü pa÷upuroóà÷e prasaïgaþ . saumikabederuttarakàlãnakarmasu prasaïga ityàdi vicàraþ . dbitãye savanãyapa÷ostantritvam . na tu savanãyapuroóà÷ànàm . vikçtistantriõã na prakçtiþ . anvàrambhaõãyà vikçtiùvapi syàt . na tu prakçtàvevetyàdivicàraþ . tçtãye tvagvàsasoþ samuccayaþ . àdhàragatànàmçjutvasantatattvà dãnàü samuccaya ityàdikaü pràghànyena . yavabrohyorvikalpa ityàdikaü samuccayàpavàdatvenetyubhayaü cintitam . caturthe caindràbàrhaspatyayàjyànuvàkyayugalayorvikalpa ityàdikaü pràdhànyena . yàjyànuvàkyayoþ samuccaya ityàdikaü vikalpàpavàdatvenetyubhayaü cintitam . tadevaü dbàda÷àdhyàyagateùu ùaùñisaükhyakeùu pàdeùu pratipàdyà arthàþ saügçhãtàþ . ityadhikaraõamàlà .. uttaramãmàüsàdhyàyapàdapatipàdyàrthà yathà --
     %<÷àstraü brahmavicàràkhyamadhyàyàþ syu÷caturvidhàþ .
     samanvagàvirodhau dbau sàdhana¤caphalantathà ..
     samanvaye spaùñaliïgamaspaùñatvepyupàsyagam .
     j¤eyagaü padamàtra¤ca cintyaü pàdeùvanukramàt ..
     dbitãye smçtitarkàbhyàmavirodho'nyaduùñatà .
     bhåtabhoktç÷rute rliïga÷ruterapyaviruddhatà ..
     tçtãye viratistattvaü padàrthapari÷odhanam .
     guõopasaühçtij¤àünebahiraïgàdi sàdhanam ..
     caturthe jãvato muktirutkràntirgatiruttarà .
     brahmapràptibrahmalokàviti pàõadàrthasaügrahaþ ..>% iti vyàsàdhikaraõamàlà .. mãmàüsàdvayamatasaügraho yathà -- atha maimàüsakam .
     %<mãmàüsako dvidhà karmabrahmamãmàüsakaþ smçtaþ .
     vedàntã manyate brahma karma bhaññaprabhàkarau ..
     pratyakùamanumàna¤ca vedà÷copamayà saha .
     arthàpattirabhàva÷ca bhaññànàü ùañpramàõya'sau ..
     prabhàkaramate pa¤caitànyabhàvasya varjanàt .
     advaitavàdã vedàntã pramàõantu yathàtathà ..
     sarvametadidaü brahma vedànte'dbaitavàdinàm .
     àtmanyeva layo muktirvaidàntikamate matà ..
     akukarmà saùañkarmà ÷ådrànnàdivivarjakaþ .
     brahmasåtrã dvijo bhañño gçhasthà÷ramasaüsthitaþ ..
     bhagavannàmadheyàstu dvijà vedàntadar÷ane .
     vipragehabhujastyaktopavãtà brahmavàdinaþ ..
     catvàro bhagavadbhedàþ kuñãcarabahådakau .
     haüsaþ paramahaüsa÷càdhikomãùu paraþ paraþ ..>% iti jinadattakçtavivekavilàsaþ . sarvadar÷anasaügrahadhçta jaiminimatasaügraho yathà . athàto dharmajij¤àsà iti prathamàdhikakaraõasåtram . taccàdhikaraõaü pa¤càvayavamàcakùate parãkùakàþ . asmin såtre svàdhyàyo'dhyetavya iti÷rutivàkyamà÷ritya viùayasaü÷ayapårbapakùasiddhàntanirõayaråpapa¤càïgàtmakàdhikaraõena mãmàüsà÷àstràrambhasyàva÷yakatà pradar÷ità . mãmàüsà hi vedavicàra÷àstraü tadàrambho niùprayojanaþ svàdhyàyo'dhyetavya iti÷rutyà vedàdhyayanaü vihitaü tatra vi÷vajinnyàyàt svargaråpaü phalamakùaragrahaõamàtreõàpi sambhavati na tatràrthabodhàpekùàpyasti asatyà¤ca vedàrthabodhàpekùayàü tadadhãnàyàþ vicàraõàyà api anàva÷yakatvàt athavà yàgàdikarmàvabodhàya svàdhyàyo'dhyetavyaþ tasya càrthabodharåpaü dçùñamevaphalaü tata÷ca dçùñàrthatvena tasya vaidhatvàbhàvàt vedàrthavicàrasyàpi tadekaprayojanasya vaidhatvaü nàstãti tadvicàra÷àstramanàrambhaõãyam . svàdhyàyàdhyayanànantaraü vicàra÷àstre'dhyetavyatayà svãkçte vedamadhãtya snàyàditividhibodhitaü vedàdhyayanasamàvartanayorànantaryaü bàdhyeta tasmànnavicàra÷àstramàrambhaõãyamitipårbapakùamudbhàvya adhyayanasya dçùñaphalakatvepi adhyetavya ityatra tavyapratyayena bhàvanàpratipàdanàt arthabodhasya tatra bhàvyatvenànvayàdadhyayanavidheravaghàtàdividhivanniyamàpårbàrthatvaü . tathàca yathà dar÷apaurõamàsajanyaü paramàpårbamavaghàtàdijanyamavàntaràpårbaü kalpayati tathà samastakratujanyamapårbajàtaü kratuj¤ànasàdhanàdhya yananiyamajanyamapårbaü kalpayiùyati . anyathà adhyayanavidhervaiphalyaü syàt . arthabodharåpadçùñaphalasya sambhave vi÷vajinnyàyànna svargaphalakalpanà iti siddhàntitam . yathà yàge yavàdernakhàdi nàpi vituùãkaraõasambhave avaghàtavidhinà avaghàto niyamyate tathà adhyayanavidhinà adhyayanaü niyamyate . tathàca adhyayanena ca vedàrthe parij¤àte tatra saü÷aye tannirõayàrthaü vicàra÷àstramava÷yamapekùitavyamiti vicàra÷àstramàrambhaõãyameveti prathamàdhikaraõaniùkarùaþ evaürãtyà adhikaraõasahasràtmakaü karmamãmàüsà÷àstraü jaimininà praõãtam . asmin ÷àstre vedasyàpauruùeyatvam . varõànàü kakàràdãnàü nityatvaü tatra so'yaü ka ityàdipratyabhij¤aiva pramàõaü kaõñhatàlvàdyabhighàta eva tadabhivya¤jakaþ . tata÷ca vedasyàpauruùeyatayà nirastasamasta÷aïkàkalaïkàïkuratvena svataþ siddhaü dharme pràmàõyamiti susthitam . pramàj¤ànasya svata pràmàõyam . vij¤ànasàmagrãjanyatve sati tadatiriktahetvajanyatvaü pramàyàþ svatastvamiti ..

#<mãraþ>#, puü, (minvanti prakùipanti nadyo jalànyatreti . mi¤ + %<÷usicimi¤àü dãrgha÷ca .>% uõàø 2 . 25 . iti kran dãrghatva¤ca .) samudraþ . ityuõàdikoùaþ .. parbataikade÷aþ . sãmà . pànãyam . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<mãla>#, é nimeùe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-akaø-señ .) é amimãlat amãmilat . mãlati cakùuþ pakùmabhiràvçtaü syàdityarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<mãlaü>#, klã, (mãlatãti . mãla + kaþ .) vanam . iti kecit ..

#<mãlanaü>#, klã, pakùmabhiràvaraõam . mãladhàtobhàve'nañ (lyuñ) pratyayena niùpannam ..

#<mãlitaü>#, tri, (mãla + ktaþ .) apraphullam . tatparyàyaþ . saïkucitam 2 nidràõam 3 mudritam 4 . iti hemacandraþ .. (alaïkàravi÷eùaþ . yathà, sàhityadarpaõe . 10 . 115 .
     (%<mãlitaü vastuno guptiþ kenacit tulyalakùmaõà .>%)

#<mãva>#, pãve . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-akaø-señ .) mãvati . pãvaþ sthålãbhàvaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<mãvaraþ>#, tri, (mãnàti hinastãti . m㤠+ %<chitvaracchatvaradhãvarapãvaramãvareti .>% uõàø 3 . 1 . iti ùvarac nipàtita÷ca . atrojjvalena tu màdhàtoþ ùvarac nipàtita÷cetyucyate sma .) hiüsraþ . ityuõàdikoùaþ .. (mãyate iti . mà + ùvarac . nipàtitaþ .) senànã . påjyaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<mãvà>#, strã, (mãnàti hinastãti . mã + %<÷evàyahva jihvàgrãvàpvàmãvàþ .>% uõàø 1 . 154 . iti van nipàtyate ca .) udarakçmiþ . ityuõàdikoùaþ .. vàyuþ . iti siddhàntakausudyàmuõàdivçttiþ .. ÷ãkaraþ . sàraþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<muþ>#, puü, (mav + bàhulakàt óun . ñilopa÷ca .) bandhanam . ityekàkùarakoùaþ .. mahe÷aþ . iti haóóacandraþ ..

#<mukundakaþ>#, puü, palàõóuþ . kecittu sukandakasthàne mukandaka iti pañhitvà javanànàü mudaü harùaü pràyeõa kandati àhvayati kadi àhvàne rodane ca õakaþ pçùodaràditvàt daluk mukandaka iti vyàcakùate . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<mukuþ>#, puü, (muc + bàhulakàt kuþ . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) muktiþ . yathà --
     %<mukurmuktau mahe÷e muþ kuþ pçthivyàma÷obhane .>% iti durgàdàsadhçtahaóóacandraþ ..

#<mukuñaü>#, klã, (maïkate maõóayati . maki + uñan nalãpa÷ceti nyàsaþ .) svanàmakhyàta÷irobhåùaõam . tatparyàyaþ . kirãñam 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 102 .. mauliþ 3 koñãram 4 uùõãùam 5 . iti hemacandraþ . 3 . 314 .. makuñam 6 maulãkaþ 7 ÷ekharam 8 avataüsaþ 9 vataüsaþ 10 uttaüsaþ 11 uùõãùakam 12 kauñãrakam 13 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, harivaü÷e . 86 . 77 .
     %<mukuña÷càpatattasya kà¤cano vajrabhåùitaþ .>% tathà ca mahàbhàrate . 1 . 30 . 38 .
     %<rajàüsi mukuñànyeùà mutthitàni vyadharùayan .>% ñàp . strã, màtçgaõavi÷eùaþ . yathàtraiva . 9 . 46 . 23 .
     %<kàlehikà vàmanikà mukuñà caiva bhàrata ! ..>%)

#<mukuñã>#, strã, aïgulimoñanam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<mukundaþ>#, puü, viùõuþ . tasya vyutpattiryathà --
     %<mukumavyayamànta¤ca nirvàõamokùavàcakam .
     taddadàti ca yo devo mukundastena kãrtitaþ ..
     mukuü bhaktirasapremavacanaü vedasammatam .
     yastaddadàti viprebhyo mukundastena kãrtitaþ ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 110 adhyàyaþ .. nidhivi÷eùaþ . (yathà, màrkaõóeye . 68 . 5 .
     %<yatra padmamahàpadmau tathà makarakacchapau .
     mukundo nandaka÷caiva nãlaþ ÷aïkho'ùñamo nidhiþ ..>% asya guõàdikaü nidhi÷abde uktam .) ratnabhedaþ . kunduruþ . iti medinã . de, 38 .. (yathà ca paryàyaþ .
     %<kundurustu mukundaþ syàt sugandhaþ kunda ityapi .>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) pàradaþ . iti hemacandraþ . 2 . 129 ..

#<mukundakaþ>#, puü, palàõóuþ . kecicca sukandakasthàne mukundaka iti pañhitvà javanànàü mudaü kandatãti pçùodaràditvàt daluk kanderata ucceti vyàcakùate . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, su÷rute . 1 . 46 .
     %<vi÷oùã tatra bhåyiùñhaü varukaþ samukundakaþ .>%) ùaùñikabrãhiþ . yathà, bhàvaprakà÷e .
     %<ùaùñikaþ ÷atapuùpa÷ca pramodakamukundakau .
     mahàùaùñika ityàdyàþ ùaùñikàþ samudàhçtàþ ..>%

#<mukunduþ>#, puü, (mocayati viùayàntarànuràgamiti . antarbhåtaõyartha muc + kaþ . nyaïkàditvàt kutvam . taü undatyàrdrãkarotãti . unda + uõ . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) kunduruþ . ityamarañãkàyàü mathurànàthaþ ..

#<mukum>#, vya, nirvàõam . bhaktirasaþ . prema . yathà,
     %<mukumavyayamànta¤ca nirvàõamokùavàcakam .
     taddadàti ca yo devo mukundastena kãrtitaþ ..
     mukuü bhaktirasapremavacanaü vedasammatam .
     yastaddadàti viprebhyo mukundastena kãrtitaþ ..>% iti brahmarvevarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 110 aþ ..

#<mukuraþ>#, puü, (maka + %<makuradardurau .>% uõàø 1 . 41 . ityatra . bàhulakàdakàrasthàne ukàraþ ityujjvaladattokteþ urac .) darpaõaþ . (yathà, naiùadhe . 4 . 59 .
     %<kuru kare gurumekamayoghanaü bahirito mukura¤ca kuruùva me ..>%) vakuladrumaþ . kulàladaõóaþ . iti medinã . re, 203 .. mallikàpuùpavçkùaþ . iti vi÷vaþ .. (yathà, mukurakusumabhçïgànàtapatraü dhvajaü và dadhiphalamatha naukàmannatàmbålavastram . kamalakalasa÷aïkhaü bhåùaõaü kà¤canaü và bhavati sakalasiddhyai ÷reyase rogiõà¤ca .. iti hàrãte dbitãyasthàne dvitãye'dhyàye ..) kulavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. korakaþ . iti hemacandraþ ..

#<mukulaþ>#, puü, klã, (mu¤cati kalikàtvam . muc + ghulak . iti bharataþ .. muceralaþ . katvamutva¤ceti katve akàrasyotve mukula iti ràyaþ .) ãùadvikasitakalikà . tatparyàyaþ . kuñmalaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 4 . 16 .. (yathà, raghau . 9 . 31 . upahitaü ÷i÷iràpagama÷riyà mukulajàlama÷obhata kiü÷uke .) makulaþ 3 pauñakorakaþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷arãram . àtmà . iti dharaõiþ .. (ràjapuruùavi÷eùaþ . yathà, ràjataraïgiõyàm . 6 . 253 .
     %<itthaü labdhajayà ràj¤ã tatkùaõànnyagrahãdruùà .
     ya÷odharaü ÷ubhadharaü mukula¤ca sabàndhavam ..>%)

#<mukuùñaþ>#, puü, vanamudgaþ . tatparyàyaþ . mapaùñaþ 2 . iti ratnamàlà .. asya guõàþ . ÷ãtalatvam . gràhitvam . kaphapittajvaranà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<mukuùñakaþ>#, puü, (mukuü stakati pratihanti . staka + ac pçùodaràditvàt sàdhuþ .) vanamudgaþ . mugànã iti bhàùà . tatparyàyaþ . mayaùñakaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 17 .. mukuùñhaþ 3 mayaùñhaþ 4 . iti ÷rãdharaþ .. mapaùñakaþ 5 . ityanye . iti bharataþ .. mudgaùñakaþ 6 makuùñakaþ 7 mayuùñakaþ 8 . iti ñãkàntaram .. (tathàsya viùayaþ ..
     %<vidalànnàni vakùyàmi ÷çõu puttra ! yathàkramam .
     yavagodhåmacaõakà màùàmudgàóhakã tathà ..
     mukuùñakàþ kulatthà÷ca masåràstripuñàstathà .
     niùpàvakàþ kalàyàdyà vidalànnàni kãrtayet ..
     iti hàrãte prathame sthàne da÷ame'dhyàye ..
     mudgàn masåràü÷caõakàn kulatthàn samukuùñakàn .
     àhàrakàle yåùàrthe jvaritàya pradàpayet ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe jvaràdhikàre ..)

#<mukålakaþ>#, puü, (muc + bàhulakàdålac pçùodaràditvàt kutvam . tataþ saüj¤àyàü kan .) dantivçkùaþ . ityamarañãkàyàü ràmà÷ramaþ .. (tathàsya paryàyaþ ..
     %<citrà dantã nikumbhaþ syàdupacitrà mukålakaþ .
     dàkùàyaõã vi÷alyà ca tathoóumbaraparõyapi ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..
     %<dantyudumbaraparõã syànnikumbho'tha mukålakaþ .
     dravantã nàmata÷citrànyagrodhà måùikàhvayà ..>% iti carake kalpasthàne dvàda÷e'dhyàye ..)

@<[Page 3,729c]>@
#<muktaþ>#, tri, (muc + ktaþ .) pràptamokùaþ . mocitaþ . iti medinã . te, 44 .. nanditaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (nçpavi÷eùaþ . yathà, ràjataraïgiõyàm . 7 . 1635 .
     %<såda÷campakabhçtyasya jelakàkhyasya tatkùaõam .
     mukto nàmàntikaü pràpto nçpateràptatàmagàt ..>% çùivi÷eùaþ . yathà, màrkaõóeye . 100 . 31 .
     %<agnãdhra÷càgnibàhu÷ca ÷ucirmukto'tha màdhavaþ .
     ÷ukro'jita÷ca saptaite tadà saptarùayaþ smçtàþ ..>%)

#<muktakaü>#, klã, (mucyate smeti . muc + ktaþ . saüj¤àyàü kan .) kùepaõãyàstram . iti kecit .. (kàvyavi÷eùaþ . yathà, sàhityadarpaõe . 6 . 295 .
     %<vçttagandhojjhitaü gadyaü muktakaü vçttagandhi ca ..>%)

#<muktaka¤cukaþ>#, puü, (ka¤cuka iva ka¤cukaþ muktaþ ka¤cuko yena .) aciratyaktatvaksarpaþ . tatparyàyaþ . nirmuktaþ 2 . ityamaraþ . 1 . 8 . 6 . ujjhitaka¤cuke, tri ..

#<muktacakùuþ>#, [s] puü, (muktaü sarvataþ kùiptaü cakùuryena .) siühaþ . iti ÷abdamàlà .. muktanetre, tri ..

#<muktarasà>#, strã, (muktaþ raso yasyàþ .) ràsnà . iti ratnamàlà .. (vivaraõamasyà ràsnà÷abde j¤àtavyam .) tyaktarase, tri ..

#<muktà>#, strã, (mucyate sma . mocyate niþsàryate iti và . muc + ktaþ . ñàp .) ràsnà . iti ratnamàlà .. ratnavi÷eùaþ . motã iti hindãbhàùà . asyà adhiùñhàtrã devatà candraþ . iti jyotiùam .. tatparyàyaþ . mauktikam 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 93 .. saumyà 3 ÷auktikeyam 4 tàram 5 tàrà 6 bhautikam 7 tautikam 8 ambhaþsàram 9 ÷ãtalam 10 nãrajam 11 nakùatram 12 induratnam 13 lakùmãþ 14 muktàphalam 15 binduphalam 16 muktikà 17 ÷aukteyakam 18 ÷uktimaõiþ 19 ÷a÷iprabham 20 svaccham 21 himam 22 himabalam 23 sudhàü÷ubham 24 ÷udhàü÷uratnam 25 . lakùmãsthàne lakùaü ÷a÷iprabhasthàne ÷a÷ipriyaü himabalasthàne hemavataü sudhàü÷ubhasthàne bhåruhaü iti ca pàñhaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷auktikam 26 . iti bhàvaprakà÷aþ .. ÷uktibãjam 27 hàrã 28 . iti ÷abdaratnàvalã .. kuvalam 29 . iti jañàdharaþ .. asyà guõàþ . sàrakatvam . ÷ãtatvam . kaùàyatvam . svàdutvam . lekhanatvam . cakùuùyatva¤ca . taddhàraõaguõaþ . pàpàlakùmãvinà÷itvam . iti ràjavallabhaþ .. vçùyatvam . balapuùñidatva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. api ca .
     %<mauktika¤ca madhuraü su÷ãtalaü dçùñiroga÷amanaü viùàpaham .
     ràjayakùmaparikopanà÷anaü kùãõavãryabalapuùñivardhanam ..>% asyà lakùaõaü yathà --
     %<nakùatràbhaü ÷uddhamatyantamuktaü snigdhaü sthålaü nirmalaü nirvraõa¤ca .
     nyastaü dhatte gauravaü yattulàyàü tannirmaulyaü mauktikaü saukhyadàyi ..>% asyà doùalakùaõaü yathà --
     %<yadbicchàyaü mauktikaü vyaïgakàyaü ÷uktispar÷aü raktatà¤càtidhatte .
     matsyàkùyaïkaü råkùamuttànanamraü naitaddhàryaü dhãmatà doùadàyi ..>% aùñadhà mauktikaü yathà --
     %<màtaïgoragamãnapotri÷irasastvaksàra÷aïghàmbubhçcchuktãnàmudaràcca mauktikamaõiþ spaùñaü bhavatyavçdhà ..>% mauktikavi÷eùo yathà --
     %<chàyàpàñalanãlapãtadhavalàstatràpi sàmànyataþ saptànàü bahu÷o na labdhiriti cecchaukteyakaü tålyaõam .. * ..>% mauktikaparãkùà yathà --
     %<lavaõakùàrakùodini pàtre'jagomåtrapårite kùiptam .
     marditamapi ÷àlãtuùairyadavikçtaü tanmauktikaü jàtyam ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. * .. tadutpattisthànàni yathà --
     %<÷aïkho gaja÷ca kroóa÷ca phaõã matsya÷ca darduraþ .
     veõurete samàkhyàtàstajj¤airmauktikayonayaþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. atha prakàràntaramuktàparãkùà .
     %<dbipendrajãmåtavaràha÷aïkhamatsyàhi÷uktyudbhavaveõujàni .
     muktàphalàni prathitàni loketeùàntu ÷uktyudbavameva bhåri ..
     vedhyantu ÷uktyudbhavameva teùàü ÷eùàõyavedhyàni vadanti tajj¤àþ .
     mataïgajà ye tu vi÷uddhavaü÷yàste mauktikànàü prabhavàþ pradiùñàþ ..
     utpadyate mauktikameùu vçttamàpãtavarõaü prabhayà vihãnam ..
     vakùye gajaparãkùàyàü gajajàti÷caturvidhà .
     mauktikaü teùu jàtaü hi caturvidhamudãryate ..
     bràhmaõaü pãta÷uklantu kùattriyaü pãtaraktakam .
     pãta÷yàmantu vai÷yaü syàt ÷ådraü syàt pãtanãlakam ..
     kàmbojakumbhasambhåtaü dhàtrãphalanibhaü guru .
     atipi¤jarasacchàyaü mauktikaü mandadãdhiti ..
     dhàràdhareùu jàyeta mauktikaü jalabindubhiþ .
     durlabhaü tanmanuùyàõàü devaistat hriyate'mbaràt ..
     kukkuñàõóasamaü vçttaü mauktikaü nivióaü guru .
     ghanajaü bhànusaïkà÷aü devayogyamamànuùam .. * ..>% tathàhi gàruóe .
     %<nàbhyeti meghaprabhavaü dharitrãü viyadgataü tadbibudhà haranti .
     arciþprabhànàvçtadigvibhàgamàdityavadduþkhavibhàvyavimbam ..
     tejastiraskçtya hutà÷anendunakùatratàràgrahasambhava¤ca .
     divà yathà dãptikarantathaiva tamo'vagàóhàsvapi tanni÷àsu ..
     vicitraratnadyuticàrutoyacatuþsamudrà bhavanàbhiràmà .
     målyaü na và syàditi ni÷cayo me kçtsnà mahã tasya suvarõapårõà ..
     hãno'pi yastallabhate katha¤cit vipàkayogànmahataþ ÷ubhasya .
     sapatnahãnaþ pçthivãü samagràü bhunakti tattiùñhati yàvadeva ..
     na kevalaü tacchubhakçnnçpasya bhàgyaiþ prajànàmapi janma tasya .
     tadyojanànàü paritaþ ÷atasya sarvànanarthàn vimukhãkaroti ..
     jalajyotirmarujjànàü meghànàü trividhaü bhavet .
     jalàdhike'dhikaü svacchaü komalaü puru kàntimat ..
     jyotiùaü kàntimadvçttaü durnirãkùaü raviprabham .
     kàntimat komalaü vçttaü màrutaü vimalaü laghu ..
     varàhadaüùñràprabhavaü variùñhaü tasyaiva daüùñràïkuratulyavarõam .
     kvacit katha¤cit sa bhuvaþ prade÷e prajàyate ÷åkaravadvariùñhaþ ..
     brahmàdijàtibhedena varàho'pi caturvidhaþ .
     teùu jàtà bhavenmuktà samàsena caturvidhà ..
     bràhmaõaþ ÷uklavarõastu ÷ådramante'sya lakùate .
     kùattriyaþ ÷uklaraktastu spar÷e karka÷a eva ca ..
     vai÷yaþ syàt ÷uklapãtastu komalaþ kolasannibhaþ .
     ÷ådraþ syàcchuklanãlastu karka÷aþ ÷yàma eva ca ..>% tathà ca . kolajaü kolasadç÷aü taddaüùñràsadç÷acchavi . alabhyaü manujai ramyaü mauktikaü puõyavarjitaiþ .. * .. ye kambavaþ ÷àrïgamukhàvamarùapãtasya ÷aïkhapravarasya gotre . syànmauktikànàmiha teùu janma tallakùaõaü saüprati kãrtayàmaþ .. svayonimadhyacchavitulyavarõaü ÷aïkhàdbçhatkolaphalapramàõam .. tathà ca . varùopalasamaü dãptyà pà¤cajanyakulodbhavam . kapotàõóapramàõaü tadatikànti manoharam .. * .. vi÷eùo yathà --
     %<a÷vinyàdikanakùatre ye jàtàþ kambavaþ ÷ubhàþ .
     mauktikaü teùu jàtaü hi saptaviü÷atibhedabhàk ..
     ÷uklà÷uklàþ pãtaraktà nãlà lohitapi¤jaràþ .
     àkarvuràþ pàñalà÷ca navavarõàþ prakãrtitàþ ..
     mahanmadhyalaghånmànaiþ saptaviü÷atidhà bhavet .
     kramatasteùu vij¤eyaü nakùatreùu manãùibhiþ .. * ..
     pàñhãnapçùñhasya samànavarõaü mãnàt suvçttaü laghu nàtisåkùmam .
     utpàdyate vàricarànaneùu mãnà÷ca te madhyacaràþ payodheþ ..>% tathà ca . gu¤jàphalakàyasthaulyaü mauktikaü timijaü laghu . pàñalàpuùpasaïkà÷amalpakànti suvartulam .. vàtapittakaphadvandvasannipàtaprabhedataþ . sapta prakçtayo mãne saptadhà tena mauktikam .. laghiùñhamaruõaü vàtàt àpãtaü mçdu pittataþ . ÷uklaü guru kaphodrekàt vàtapittànmçdurlaghu .. vàta÷leùmabhavaü sthålaü pitta÷leùmajamacchakam . sarvaliïgaprayogeõa sànnipàtikamucyate .. ekajàþ ÷ubhadàþ proktàstathà vai sànnipàtikàþ .. * .. bhaujaïgamaü nãlavi÷uddhavarõaü sarvaü bhavet prajvalavarõa÷obham . nitàntadhautapratikalpyamànanistriü÷adhàràsamavarõa÷obham .. bhujaïgamàste viùavegadçptàþ ÷rãvàsukervaü÷abhavàþ pçthivyàm . kvacit kadàcit khalu puõyade÷e tiùñhanti te pa÷yati tànmanuùyaþ .. phaõijaü vartulaü ramyaü nãlacchàyaü mahàdyuti . puõyahãnà na pa÷yanti vàsukeþ kulasambhavam .. ÷çgàlakolàmalakolagu¤jàphalapramàõàstu caturvidhàste . syurbrahmabàhådbhavavai÷ya÷ådrasarpeùu jàtàþ pravaràstu sarve .. pràpyàpi ratnàni dhanaü ÷riyaüvà ràja÷riyaüvà mahatãü duràpàm . tejo'nvitàþ puõyakçto bhavanti muktàphalasyàsya vidhàraõena .. jij¤àsayà ratnavini÷cayaj¤aiþ ÷ubhe muhårte prayataiþ prayatnàt . rakùàvidhànaü sumahadvidhàya harmyopaviùñaü kriyate yadà tat . tadà mahaddundubhitåryaghoùairghanairghanairàvriyate'ntarãkùam .. na taü bhujaïgà na tu jàtudhànà na ràkùasà nàpi ca duùñalokàþ . hiüsanti yasyàhi÷iraþsamutthaü muktàphalaü tiùñhati koùamadhye .. bhekàdiùvapi jàyante maõayo ye kvacit kvacit . bhaujaïgamamaõestulyàste vij¤eyà budhottamaiþ .. nakùatramàleva divo vi÷ãrõà dantàvalã tasya mahàsurasya . vicitraråpeùu vicitravarõà payaþsu patyuþ payasàü papàta .. sampårõacandràü÷ukalàpakànterbhaõipravekasya mahàguõasya . tacchuktimatsusthitimàpa bãjamàsan puràpyanyabhavàni yàni .. yasmin prade÷e'mbunidhau papàta sucàrumuktàmaõiratnabãjam . tasmin payastoyadharàvakãrõaü ÷uktau sthitaü mauktikatàmavàpa .. * .. saiühalikapàralaukika-sauràùñrikatàmraparõapàrasavàþ . kauverapàõóyaviràñamuktà ityàkarà÷càùñau ..
     %<svàtyàü sthite ravau meghairye muktà jalabindavaþ .
     ÷ãrõàþ ÷uktiùu jàyante tairmuktà nirmalatviùaþ ..
     sthålà madhyàstathà såkùmà bindumànànusàrataþ .
     susnigdhamadhuracchàyaü mauktikaü siühalodbhavam ..
     pàralaukikasambhåtaü mauktikaü nivióaü guru .
     sauràùñrikabhavaü sthålaü vçttaü svacchaü sitaü ghanam ..
     tàmraparõabhavaü tàmraü pãtaü pàrasavodbhavam .
     ãùat ÷yàma¤ca råkùa¤ca kauverodbhavamauktikam ..
     pàõóyade÷odbhavaü pàõóu sitaü råkùaü viràñajam .
     rukmiõyàkhyà tu yà ÷uktistatprasåtiþ sudurlabhà ..
     tatra jàtaü sitaü svacchaü jàtãphalasamaü varam .
     chàyàvadbahulaü ramyaü nirdoùaü yadi labhyate ..
     amålyaü tadbinirdiùñaü ratnalakùaõakovidaiþ .
     durlabhaü nçpayogyaü syàdalpabhàgyairna labhyate ..>% anyastvàha .
     %<sarvasya tasyàkarajà vi÷eùàt råpapramàõe ca yathaiva vidbàn .
     nahi vyavasthàsti guõàguõeùu sarvatra sarvàkçtayo bhavanti ..>% brahmàdijàtibhedena ÷uktayo'pi caturvidhàþ . tàsu sarvàsu jàtaü hi mauktikaü syàccaturvidham .. bràhmaõastu sitaþ svaccho guruþ ÷uklaþ prabhànvitaþ . àraktaþ kùattriyaþ sthålastathàruõavibhànvitaþ .. vai÷yastvàpãtavarõo'pi snigdhaþ ÷vetaþ prabhànvitaþ . ÷ådraþ ÷uklavapuþ såkùmastathà sthålo'sitadyutiþ .. varùopalànàü samavarõa÷obhaü tvaksàramadhyaprabhavaü pradiùñam . te veõavo divyajanopabhogye sthàne prarohanti na sàrvajanye .. vaü÷ajaü ÷a÷isaïkà÷aü kakkolãphalamàrdrakam . pràpyate bahubhiþ puõyaistadrakùyaü vedamantrataþ .. pa¤cabhåtasamudrekàdvaü÷e pa¤cavidhe bhavet . muktà pa¤cavidhà tàsàü yathàlakùaõamucyate .. pàrthivã guruvatsà ca taijasã tejasà laghuþ . vàyavã ca mçduþ sthålà gàganã komalà laghuþ . àpyàþ snigdhà bhç÷aü ÷uklàþ pa¤caitàþ pravarà matàþ . àsàü dhàraõamàtreõa vyàdhiþ ko'pi na jàyate .. * .. evamanyatràpi .
     %<gajàhikolamatsyanàü ÷ãrùe muktàphalodbhavaþ .
     tvaksàra÷ukti÷aïkhànàü garbhe muktàphalodbhavaþ ..
     dhàràdhareùu jàyeta mauktikaü jalabindubhiþ .
     jãmåte ÷uciråpa¤ca gaje pàñalabhàsvaram ..
     matsye ÷veta¤ca nistejaþ phaõindre nãlabhàsvaram .
     haricchvetaü tathà vaü÷e pãta÷veta¤ca ÷åkare .
     ÷aïkha÷uktyudbhavaü ÷vetaü muktàratnamanuttamam ..
     caturdhà mauktike cchàyà pãtà ca madhurà sità .
     nãlà caiva samàkhyàtà ratnatattvaparãkùakaiþ ..
     pãtà lakùmãpradà chàyà madhurà buddhivardhinã .
     ÷uklà ya÷askarã chàyà nãlà saubhàgyadàyinã ..
     sità chàyà bhavedbipraþ kùattriya÷càrkara÷mivàn .
     pãtacchàyà bhavedvai÷yaþ ÷ådraþ kçùõarucirmataþ .. * atha guõàþ .
     sutàra¤ca savçtta¤ca svaccha¤ca nirmalaü tathà .
     ghanaü snigdha¤ca sacchàyaü tathà sphuñitameva ca .
     aùñau guõàþ samàkhyàtà mauktikànàma÷eùataþ ..
     tadyathà -- tàrakàdyutisaïkà÷aü sutàramiti gadyate .
     sarvato vartulaü yacca suvçttaü tannigadyate ..
     svacchaü doùavinirmuktaü nirmalaü malavarjitam .
     gurutvaü tulane yasya tadghanaü mauktikaü varam ..
     snehenaiva viliptaü yattat snigdhamiti gadyate .
     chàyàsamanvitaü yacca sacchàyaü tannigadyate ..
     vraõarekhàvihãnaü yattat syàdasphuñitaü ÷ubham ..
     bhràjiùõu komalaü kàntaü manoj¤aü sphuratãva ca .
     sravatãva ca sattvàni tanmahàratnasaüj¤itam ..
     ÷vetakàcasamàkàraü ÷ubhràü÷u÷atayojitam .
     ÷a÷iràjapraticchàyaü mauktikaü devabhåùaõam .. * ..>% gàruóe . tvaksàranàgendratimiprabhåtaü yacchaïkhajaü yacca varàhajàtam . pràyo viyuktàni bhavanti bhàsà ÷astàni màïgalyatayà tathàpi .. pramàõavadgauravara÷miyuktaü sitaü suvçttaü samasåkùmarandhram . akreturapyàvahati pramodaü yanmauktikaü tadguõavat pradiùñam .. evaü samastena guõodayena yanmauktikaü yogamupàgataü syàt . na tasya bhartàramanarthajàta eko'pi doùaþ samupaiti sadyaþ .. evaü sarvaguõopetaü mauktikaü yena dhàryate . tasyàyurvardhate lakùmãþ sarvapàpaü praõa÷yati .. guõavadguru yaddehe mauktikaikaü hi tiùñhati . ca¤calàpi sthirà bhåtvà kamalà tatra tiùñhati .. doùo yathà --
     %<catvàraþ syurmahàdoùàþ ùaõmadhyà÷ca prakãrtitàþ .
     evaü da÷a samàkhyàtàsteùàü vakùyàmi lakùaõam ..
     yatraikade÷e saülagnaþ ÷uktikhaõóo vibhàvyate .
     ÷uktilagnaþ samàkhyàtaþ sa doùaþ kuùñhakàrakaþ ..
     mãnalocanasaïkà÷o dç÷yate mauktike tu yaþ .
     matsyàkùaþ sa tu doùaþ syàt puttranà÷akaro dhruvam ..
     dãptihãnaü gatacchàyaü jañharaü tadvidurvudhàþ .
     tasmin saüdhàrite mçtyurjàyate nàtra saü÷ayaþ ..
     mauktikaü vidrumacchàyamatiraktaü vidurvudhàþ .
     dàridrajanakaü yasmàt tasmàttat parivarjayet ..
     uparyupari tiùñhanti balayo yatra mauktike .
     trivçttaü nàma tasyoktaü saubhàgyakùayakàrakam .
     avçttaü mauktikaü yacca cipiñaü yannigadyate .
     mauktikaü ghriyate yena tasyàkãrtirbhavet sadà ..
     trikoõaü tryasramàkhyàtaü saubhàgyakùayakàrakam .
     dãrghaü yattat kç÷aü proktaü praj¤àvidhvaüsakàrakam ..
     nirbhagnamekato yacca kç÷apàr÷vaü taducyate .
     sadoùaü mauktikaü nindyaü nirudyogakaraü hi tat .
     avçttaü pióakopetaü sarvasampattihàrakam .. * ..
     yatra kçtrimasandehaþ kvacidbhavati mauktike .
     uùõe salavaõe snehe ni÷àntadvàsayejjale ..
     brãhibhirmardanãyaüvà ÷uùkavastropaveùñitam .
     yattu nàyàti vaivarõyaü vij¤eyaü tadakçtrimam .. * ..
     tathà hi .
     kùipedgomåtrabhàõóe tu lavaõakùàrasaüyute .
     svedayedghahninà vàpi ÷uùkavastreõa veùñayet ..
     haste mauktikamàdàya brãhibhi÷copagharùayet .
     kçtrimaü bhaïgamàpnoti sahaja¤càti dãpyate ..
     kçtvà pacet supihite ÷ubhadàrabhàõóe muktàphalaü nihitanåtana÷uktikàõóam .
     sphãñantathà praõidadhãta tata÷ca bhàõóàt .
     saüsthàpya dhànyanicaye ca tamekamàsam ..
     àdàya tat sakalameva tato'nnabhàõóaü jambãrajàtarasayojanayà vipakvam .
     ghçùñaü tato mçdutanåkçtapiõóamålaiþ kuryàdyathecchamiha mauttikamà÷u viddham ..
     mçlliptamatsyapuñamadhyagatantu kçtvà pa÷càt pacettanu tata÷ca vitànapatyà .
     dugdha tataþ payasi tadbipacet suràyàü pakvantato'pi payasà ÷uci cikvaõena .
     ÷uddhaü tato vimalavastranigharùaõena syàt mauktikaü vimalasadguõakàntijàlam ..>% atha målyam .
     %<pa¤cabhirmàùako j¤eyo gu¤jàbhirmàùakaistathà .
     caturbhiþ ÷àõamàkhyàtaü màùakairmaõivedibhiþ ..
     ekasya ÷uktiprabhavasya ÷uddhamuktàmaõeþ ÷àõakasammitasya .
     målyaü sahasràõi kapardakàni tribhiþ ÷atairabhyadhikàni pa¤ca ..
     yanmàùakàrdhena tato vihãnaü catuþsahasraü labhate'sya målyam .
     yanmàùakàüstrãn bibhçyàdgurutve dve tasya målyaü paramaü pradiùñam ..
     ardhàdhikadbau vahato'sya målyaü tribhiþ ÷atairabhyadhikaü sahasram .
     dvimàùakonmàpitagauravasya ÷atàni càùñau kathitàni målyam ..
     ardhàdhikamàùakasammitasya sapa¤caviü÷aü tritayaü ÷atànàm .
     yanmàùakonmàpitamànamekaü tasyàdhikaü viü÷atibhiþ ÷ataü syàt ..
     gu¤jà÷ca ùaódhàrayataþ ÷ate dve målyaü paraü tasya vadanti tajj¤àþ .
     gu¤jà÷catasro vidhçtaü ÷atàrdhàdardhaü labhetàpyadhikaü tribhirvà ..
     ataþ paraü syàddharaõapramàõaü saükhyàvinirde÷avini÷cayoktiþ .
     trayoda÷ànàü dharaõe dhçtànàü hikketi nàma pravadanti tajj¤àþ ..
     adhyardhamàtra¤ca ÷ataü kçtaü syànmålyaü guõaistasya samanvitasya .
     yadi ùoóaùabhirbhavet supårõaü dharaõaü tatpravadanti dàrvikàkhyam ..
     adhikaü da÷abhiþ ÷ata¤ca målyaü samavàpnotyapi bàli÷asya hastàt .
     yadi viü÷atibhirbhavet supårõaü dharaõaü mauktikajaü vadanti tajj¤àþ ..
     navasaptatimàpnuyàt svamålyaü yadi na syàdguõayuktito vihãnam ..
     triü÷atà dharaõaü pårõaü ÷ikyeti parikãrtyate .
     catvàriü÷atparaü tasya målyameùa vini÷cayaþ ..
     catvàriü÷at bhavet ÷ikyà tri÷anmålyaü labheta sà .
     pa¤cà÷attu bhavet somastasya målyantu viü÷atiþ ..
     ùaùñirnikara÷ãrùaü syàttasya målyaü caturda÷a .
     a÷ãtirnavati÷ceti kupyeti parikalpyate ..
     ekàda÷a syurnava ca tayormålyamanukramàt .
     ÷atamardhàdhikaü dve ca cårõo'yaü parikãrtitaþ ..
     sapta pa¤ca traya÷caiva teùàü målyamanukramàt ..
     ÷àõàt paraü màùakamekamekaü yàvadbivardheta guõairapãdam .
     målyena tàvaddviguõena yogamàpnotyanàvçùñihate'pi de÷e ..
     såkùmàtisåkùmottamamadhyamànàü yanmauktikànàmiha målyamuktam .
     tajjàtimàtreõa na jàtu kàryaü guõairahãnasya hi tat pradiùñam ..
     yattu candàü÷usaïkà÷amãùadvimbaphalàkçti .
     svamålyàt saptamaü bhàgamavçttatvàllabheta tat ..
     pãtakasya bhavedardhamavçttasya tribhàgataþ .
     viùamavyastajàtãnàü ùaóbhàgaü målyamàdi÷et ..
     ardharåpàõi sasphoñàt païkacårõàni yàni ca .
     asàràõi ca yàni syuþ karakàkàravanti ca ..
     ekade÷aprabhàvanti sakalà÷leùitàni ca .
     yàni càtakavarõàni kàüsyavarõàni yàni ca ..
     mãnanetrasavarõàni granthibhiþ saüvçtàni ca .
     sadoùàõi ca yàni syusteùàü målyaü padàü÷ikam ..
     anyatra tu .
     sa¤càlã procyate gu¤jà sà tisro råpakaü bhavet .
     råpakairda÷abhiþ proktaþ kala¤jo nàma nàmataþ ..
     kala¤janàmakaü dravyamekade÷e nighàpayet .
     anyato jalabindåüstu tolanàrthaü viniþkùipet ..
     catvàri trãõi yugmaüvà tathaikaü bahu và sthitam .
     samaü kala¤jamànena tulàmànàdataþ kramàt ..
     navamàt pa¤camaü yàbat kala¤jena samaü yadà .
     tatkramàduttamaü j¤eyaü mauktikaü ratnavedibhiþ ..
     caturda÷àt samàrabhya da÷asaükhyàvidhiü kramàt .
     kala¤jasya samànaü và mauktikaü madhyamaü viduþ ..
     àrabhya viü÷atitamàt kramàt pa¤cada÷àvadhi .
     laïghyàstàþ kathità muktà målya¤ca tadanukramàt ..
     kala¤jadvayamànena yadyekaü mauktikaü bhavet .
     na dhàryaü naranàthaistu devayogyamamànuùam ..
     itthaü vicàrya yo muktàü paridhatte naràdhipaþ .
     tasyàyu÷ca ya÷o vãryaü viparãtamato'nyathà ..>% iti yuktikalpataruþ .. (athàsyàþ ÷odhanam .
     %<svedayeddolikàyantre jayantyàþ svarasena ca .
     maõimuktàprabàlàni yàmaikaü ÷odhanaü bhavet ..>% iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe jàraõamàraõàdhikàre ..) anyat muktàphala÷abde draùñavam .. * .. atha muktàdhàraõadinam .
     %<revatya÷vidhaniùñhàsu hastàdiùu ca pa¤casu .
     ÷aïkhavidrumamuktànàü paridhànaü pra÷asyate ..>% iti samayapradãpaþ ..

#<muktàkalàpaþ>#, puü, (muktànàü kalàpaþ samåho'tra .) muktàhàraþ . yathà --
     %<hàro muktàtaþ pràlambasrakkalàpàvalãlatàþ .>% iti hemacandraþ . 3 . 322 .. (yathà, kumàrasambhave . 1 . 42 .
     %<kaõñhasya tasyàþ stanabandhurasya muktàkalàpasya ca nistalasya anyonya÷obhàjananàdbabhåva sàdhàraõo bhåùaõabhåùyabhàvaþ ..>%)

#<muktàgàraü>#, klã, (muktàyà àgàramiva . muktotpàdanàdhàratvàdasya tathàtvam .) ÷uktiþ . iti ÷abdacandrikà .. mauktikagçha¤ca ..

#<muktàpuùpaþ>#, puü, (muktà iva puùpàõyasya .) kundavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (guõàdivivçtirasya kunda÷abde draùñavyà ..)

#<muktàprasåþ>#, strã, (muktàü prakarùeõa såte janayatãti pra + så + kvip .) ÷uktiþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<muktàpràlambaþ>#, puü, (muktànàü pràlambaþ hàrabhedaþ .) muktàhàraþ . iti hemacandraþ . 3 . 322 ..

#<muktàphalaü>#, klã, (muktàphalamiva .) karpåram . (muktaiva phalamiva .) mauktikam . (yathà, mugdhaboghañãkàyàü kàrake . óhenàrthàdityatra . durgàdàsadhçtam .
     %<muktàphalàya kariõaü hariõaü palàya siühaü nihanti bhujavikramasåcanàya ..>%) lavalãphalam . iti medinã . le, 166 .. (mauktikàrthe'sya paryàyaþ .
     %<mauktikaü ÷auktikaü muktà tathà muktàphala¤ca tat .>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. yathàsya bhasmakaraõavidhiþ .
     %<muktàphalàni ÷uddhàni khalle piùñvà puñellaghu .
     evaü bhasmatvamàpnoti -- ..>% iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe jàraõamàraõàdhikàre ..) vopadevakçtagranthavi÷eùaþ . yathà --
     %<muktàphalena granthena sadbhàgavata÷uktinà .
     bhaktisvàtyambunà mugdhamàrkaõóeya÷i÷u÷riyà ..
     vidbaddhane÷a÷iùyeõa bhiùakke÷avasånunà .
     hemàdrirvopadevena muktàphalamacãkarat ..>% iti tasya caturthopàntya÷lokadbayam .. atha muktàphala parãkùà .
     %<dbipendrajãmåtavaràha÷aïkhamatsyàhi÷uktyudbhavaveõujàni .
     muktàphalàni prathitàni loke teùà¤ca ÷uktyudbhavameva bhåri ..
     tatraiva caikasya hi målamàtrà nivi÷yate ratnaparasya jàtu .
     vedhyantu ÷uktyudbhavameva teùàü ÷eùàõyavedhyàni vadanti tajj¤àþ ..
     tvaksàranàgendratimiprasåtaü yat ÷aïkhajaü yacca varàhajàtam .
     pràyo vimuktàni bhavanti bhàsà ÷astàni màïgalyatayà tathàpi ..
     yà mauktikànàmiha jàtayo'ùñau prakãrtità ratnavini÷cayaj¤aiþ .
     kambådbhavaü teùvadha mampradiùñamutpadyate yacca gajendrakumbhàt ..
     svayonimadhyacchavitulyavarõaü ÷àïkhaü bçhatkolaphalapramàõam .
     utpadyate vàraõakumbhamadhyàdàpãtavarõaü prabhayà vihãnam ..
     ye kambavaþ ÷àrïgamukhàvamarùapãtasya ÷aïkhapravarasya gotre mataïgajà÷càpi vi÷uddhavaü÷yàste mauktikànàü prabhavàþ pradiùñàþ ..
     pàñhãnapçùñhasya samànavarõaü mãnàt suvçttaü laghunàtisåkùmam .
     utpadyate vàricarànaneùu matsyà÷ca te madhyacaràþ payodheþ ..
     varàhadaüùñràprabhavaü pradiùñhaü tasyaiva daüùñràïkuratulyavarõam .
     kvacit katha¤cit sa bhuvaþ prade÷e prajàyate ÷åkaravadbi÷iùñaþ ..
     varùopalànàü samavarõa÷obhaütvaksàraparvaprabhavampradiùñam .
     te veõavo divyajanopabhogye sthàne prarohanti na sàrvajanye ..
     bhaujaïgamaü mãnavi÷uddhavçttaü saüsthànato'tyujjvalavarõa÷obham .
     nitàntadhautapravikalpyamànanistriü÷adhàràsamavarõakànti ..
     pràpyaiti ratnàni mahàprabhàõi ràjyaü ÷riyaü và mahatãü duràpàm .
     pàtraü hi nàpuõyakçto bhavanti muktàphalasyàhi÷irobhavasya ..
     jij¤àsayà ratnadhanaü vidhij¤aiþ ÷ubhe muhårte prayataiþ prayatnàt .
     rakùàvidhànaü sumahadbidhàya harmyoparisthaü kriyate yadà tat ..
     tadà mahàdundubhimandraghoùairvidyullatàvisphuritàntaràlaiþ .
     payodharàkràntivilambalambairghanairghanairvà vriyate'ntarãkùam ..
     na taü bhujaïgà na ca jàtudhànà na vyàdhayo nàpyupasargadoùàþ .
     hiüsanti yasyàhi÷iraþsamutthaü muktàphalaü tiùñhati påjyamànam ..
     nàbhyeti meghaprabhavaü dharitrãü viyadgataü tadbibudhà haranti .
     arciþprabhànàvçtadigvibhàgamàdityavadduþkhavibhàvyavimbam ..
     tejastiraskçtya hutà÷anendunakùatratàràprabhavaü samagram .
     divà yathà dãptikaraü tathaiva tamo'vagàóhàsvapi tanni÷àsu ..
     vicitraratnadyutisàratoyacatuþsamudràbharaõopapannà .
     kçtsnà na và syàditi ni÷cayo me målyaü mahã tasya suvarõapårõà ..
     hãno'pi yastallabhate kadàcidvipàkayogànmahataþ ÷ubhasya .
     sapatnahãnàü sa mahãü samagràü bhunakti tattiùñhati yàvadeva ..
     na kevalaü tacchubhakçnnçpasya bhàgyaiþ prajànàmapi tasya janma .
     yadyojanànàü paritaþ sahasraü sarvànanarthàn vimukhãkaroti ..
     nakùatramàleva divo vi÷ãrõà dantàvalã tasya mahàsurasya .
     vicitravarõeùu vi÷uddhavarõà payaþsu patyuþ payasàü papàta ..
     sampårõacandràü÷ukalàpakàntermaõipravekasya mahàguõasya .
     tacchuktimapsu sthitamàpabãjamàsan puràpyanyabhavàni yàni ..
     yasmin prade÷e'mbunidhau papàta sucàru muktàmaõiratnabãjam .
     tasmin payastoyadharàvakãrõaü ÷uktau sthitaü mauktikatàmavàpa ..
     saiühalikapàralaukikasauràùñrikatàmraparõapàrasavàþ .
     kauverapàõóyahàñakahemakà ityàkaràstvaùñau ..
     ÷uktyudbhavaü nàtinikçùñavarõaü pramàõasaüsthànaguõaprabhàbhiþ .
     utpadyate vardhanapàrasãkapàtàlalokàntarasiühaleùu ..
     cintyà na tasyàkarajà vi÷eùà råpe pramàõe ca yateta vidvàn .
     na ca vyavasthàsti guõàguõeùu sarvatra sarvàkçtayo vasanti ..
     ekasya ÷uktiprabhavasya muktàphalasya ÷àõena samunmitasya .
     målyaü sahasràõi tu råpakàõàü tribhiþ ÷atairabhyadhikàni pa¤ca ..
     yanmàùakàrdhena tato vihãnaü tatpa¤cabhàgadvayahãnamålyam .
     yanmàùakàüstrãn bibhçyàt sahasre dve tasya målyaü paramaü pradiùñam ..
     ardhàdhikau dvau vahato'sya målyaü tribhiþ ÷atairabhyadhikaü sahasram .
     dvimàùakonmàpitagauravasya ÷atàni càùñau kathitàni målyam ..
     ardhàdhikaü màùakamunmitasya sapa¤caviü÷atritayaü ÷atànàm .
     gu¤jà÷ca ùaó dhàrayataþ ÷ate dve målyaü paraü tasya vadanti tajj¤àþ ..
     adhyardhamunmàpakçtaü ÷ataü syàn målyaü guõaistasya samanvitasya .
     yadi ùoóa÷abhirbhavedanånaü dharaõaü tatpravadanti dàrvikàkhyam ..
     adhikaü da÷abhiþ ÷ata¤ca målyaü samavàpnotyapi vàli÷asya hastàt .
     dviguõairda÷abhirbhavedanånaü dharaõaü tadbhavakaü vadanti tajj¤àþ ..
     navasaptatimàpnuyàt svamålyaü yadi na syàdguõasampadà vihãnam ..
     triü÷atà dharaõaü pårõaü ÷ikyaü tasyeti kãrtyate ..
     catvàriü÷adbhavettasyàþ paraü målyaü vini÷cayaþ .
     catvàriü÷adbhavecchiktho viü÷aümålyaü labheta sà ..
     ùaùñirnikara÷ãrùaü syàttasya målyaü caturda÷a .
     a÷ãtirnavati÷caiva kupyeti parikãrtità .
     ekàda÷a syànnava ca tayormålyamanukramàt ..
     àdàya tat sakalameva tato'nnabhàõóaü jambãrajàtarasayojanayà vipakvam .
     ghçùñaü tato mçdutanåkçtapiõóamålaiþ kuryàdyatheùñamanumauktikamà÷u viddham ..
     mçlliptamatsyapuñamadhyagatantu kçtvà pa÷càt pacettanu tata÷ca vitànapatyà .
     dugdhe tataþ payasi taü vipacet sudhàyàü pakvaü tato'pi payasà ÷uci cikvaõena ..
     ÷uddhaü tato vimalavastranigharùaõena syànmauktikaü vipulasadguõakàntiyuktam .
     vyàóirjagàda jagatàü hi mahàprabhàvasiddho vidagdhahitatatparayà dayàluþ ..
     ÷vetakàcasamaü tàraü hemàü÷a÷atayojitam .
     rasamadhye pradhàryeta mauktikaü dehabhåùaõam ..
     evaü hi siühale de÷e kurvanti ku÷alà janàþ .
     yasmin kçtrimasandehaþ kvacidbhavati mauktike ..
     uùõe salavaõe snehe ni÷àü tadvàsayejjale .
     brãhibhirmardanãyaü và ÷uùkavastropaveùñitam ..
     yattu nàyàti vaivarõaü vij¤eyaü tadakçtrimam ..
     sitaü pramàõavat snigdhaü guru svacchaü sunirmalam .
     tejo'dhikaü suvçtta¤ca mauktikaü guõavat smçtam ..
     pramàõavadgauravara÷miyuktaü sitaü suvçttaü samamåkùmavedham .
     akreturapyàvahati pramodaü yanmauktikaü tadguõavat pradiùñam ..
     evaü samastena guõodayena yanmauktikaü yogamupàgataü syàt .
     na tasya bhartàramanarthejàta eko'pi ka÷cit samupaiti doùaþ ..>% iti gàruóe 69 adhyàyaþ ..

#<muktàmuktaþ>#, tri, (mukta÷ca amukta÷ceti vi÷eùaõayordvadvam .) kùiptàkùiptaþ . asya prayogo astre ÷astre ca pràyo vartate . iti halàyudhaþ ..

#<muktàlatà>#, strã, (muktàbhirlateva .) muktàhàraþ . iti hemacandraþ . 3 . 322 ..

#<muktàvalã>#, strã, (muktànàü àvalyatra) muktàhàraþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 105 .. (muktànàmàvalã .) mauktika÷reõã ca .. (tàlavi÷eùaþ . yathà, saïgãtadàmodare .
     %<khatrayaü saviràmàntaü nau punaþ khatrayaü tathà .
     plutaugaþ khayugaü ga÷ca yatra muktàvalã tu sà ..>%)

#<muktàsphoñaþ>#, puü, (muktànàü sphoñaþ vikà÷o'tra .) ÷uktiþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 23 ..

#<muktàsphoñà>#, strã, (muktàsphoña + ñàp .) ÷uktiþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<muktiþ>#, strã, (muc + bhàve ktin .) àtyantikaduþkhanivçttiþ . iti naiyàyikàþ .. nityasukhàvàptiþ . iti vaidàntikàþ . ÷arãrendriyàbhyàü àtmano muktatvaü muktiþ . iti bharataþ . mokùaþ . tatparyàyaþ . kaivalyam 2 nirvàõam 3 ÷reyaþ 4 niþ÷reyasam 5 amçtam 6 mokùaþ 7 apavargaþ 8 . ityamaraþ . 1 . 5 . 6 .. apunarbhavaþ 9 sthiraþ 10 akùaram 11 . iti jañàdharaþ .. sà pa¤cavidhà . sàrùñiþ 1 sàlokyam 2 sàråpyam 3 sàyujyam 4 nirvàõam 5 . yathà -- sàrùñisàråpyasàlokyasàmãpyaikatvamapyuta . dãyamànaü na gçhõanti vinà matsevanaü janàþ .. iti ÷rãbhàgavatam ..
     %<muktistu dvividhà sàdhvi ! ÷rutyuktà sarvasammatà .
     nirvàõapadadàtrã ca haribhaktipradà nçõàm ..
     haribhaktisvaråpà¤ca muktiü và¤chanti vaiùõavàþ .
     anye nirvàõaråpà¤ca suktimicchanti sàdhavaþ ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 22 adhyàyaþ .. * .. muktikarayogo yathà --
     %<vakùye sàïgamahàyogaü bhuktimuktikaraü param .
     sarvapàpapra÷amanaü bhaktyànupañhitaü ÷çõu ..
     mameti målaü duþkhasya na mameti ca nirvçteþ .
     dattàtreyo hyalarkàya imamàha mahàmatiþ ..
     ahamityaïkurotpannau mameti skandhavàn mahàn .
     gçhakùetropa÷àkha÷ca puttradàràdipallavaþ ..
     dhanadhànyamahàpatro'nekakàlairhi vardhitaþ .
     puõyàpuõyasapuùpa÷ca sukhaduþkhamahàphalaþ .
     vidhivat sukha÷àntyarthaü jàto'j¤ànamahàtaruþ ..
     saüsàràdhvapari÷ràntà ye'tra cchàyàü samà÷ritàþ .
     bhràntij¤ànasukhàsãnàsteùàmàtyantikaü kutaþ ..
     yaistu satsaïgapàùàõani÷itena mahàtaruþ .
     chinno vidyàkuñhàreõa te gatà layamã÷vare ..
     pràpya brahmarasaü pãtaü nãrajaskamakaõñakam .
     pràpnuvanti paràþ pràj¤à j¤ànanirvçttimeva ca ..
     mårtendriyamayaü målaü natvaü ràjà nacàpyaham .
     na tanmàtràdikaü vàcà naivàntaþkaraõantathà ..
     kaü và pa÷yasi ràjendra ! pradhànamidamàvayoþ .
     mçtaþ pare'hni kùetraj¤aþ saüjàto'yaü guõàtmakaþ ..
     mamako duþkhamàptyarthaü jàto matsyo'mbhasà yathà .
     ekatve'pi pçthagbhàvastathà kùetràtmano nçpa ! ..
     j¤ànapårbàbhiyogo'tij¤ànena saha yoginaþ .
     sà muktirbrahmaõà caikyamanaikyaü puttra ! te guõaiþ .
     tadgçhaü yatra vasatistadbhojyaü yena jãvati ..>% iti gàruóe 230 adhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<hariràtmà na sandeho yadà tat samajàyata .
     tadà muktaþ sa saüsàrã viùõorevàtmatàü vrajet .
     nànyathà mucyate càtmà bhraman vai ghañiyantravat ..
     pårbakarmanibaddho'pi sarvayoniùu nitya÷aþ .
     kåñasthaþ pa÷utàü yàti àtmaj¤ànavivarjitaþ ..
     kurvannahaü mametãdamevaü duþkhàya kalpate .
     mçddhetorhi yathà kàryaü lipyate vai nvanã÷varaþ ..
     kùãràdhànàdibhiryadvadbhàõóaü tadvanmahànase .
     candrakàntamaõiryadvad gçhõãte sopacàn guõàn .
     sukhaü duþkhaü tathà kùemaü saüsaran nånamã÷varaþ ..
     svapne yaþ puruùo nityamañate karmabandhanàt .
     manyamànaþ sukhaü duþkhaü so'pyeva vipra ! mucyate ..
     jaganmukte na sçùñiþ syàdamukte vardhate sadà .
     tasmàjjagatkùayaü vidyàt j¤ànaü nàdhikameva ca ..
     yatra tatra sthito j¤ànã paramàkùaravit sadà .
     viùayàntarasakto và yàti dehe mçte harim ..
     na tasya pratibandho'sti yadyanãho'pi lãlayà .
     kurute gçhyate naiva padmapatramivàmbhasà ..
     yathà durdinasaüghàtaü meghavçndairvyavasthitam .
     tadicchurnirmalàvastho j¤ànã viùayasaüj¤itaþ ..
     sarvàvastho'pi mucyeta bhàvayuktaþ pare pade .
     jãvanmuktaþ sa muktaþ syànnidràvirahitastu yaþ ..
     kartà hartà ca bhoktà ca sarvaj¤aþ sarvago hariþ .
     ekaü svacchandalãlasya muktirityabhidhãyate ..
     jãvamuktimajànanto mårchitàkàravigrahàþ .
     viùamugdhà ivàbhànti såóhà÷caitanyavarjitàþ ..
     nirguõaþ sa tu vij¤ayaþ sukhaduþkhamatãtavàn .
     jãvanà÷o bhavedyatra tat sukhaü niùprayojanam ..
     mçtpiõóadaõóavanmokùastanmokùastu bhavedvçthà .
     tiùñhanti kàùñhavadye ca saüvittiparivarjitàþ ..
     te ca màyodare lãnà jaóàndhavadhiropamàþ .
     àkà÷avadbhavedàtmà videho niùpracetanaþ ..
     alaü hyanena mokùeõa cetanàrahitena ca .
     varameva ca saüsàrã viùayàsaktacetanaþ ..
     sukhasyànantaraü duþkhaü duþkhasyànantaraü sukham .
     bhu¤jannàtmà ubhau pà÷au saüsàre saüvyavasthitaþ ..
     ãdç÷aü hi paraü j¤ànaü vedàdãnàma÷eùataþ .
     sukhasya ca phalaü bhuïkte svarge ceha dvijottama ! ..
     yatra vàsaþ pare sthàne sukhaduþkhavivarjitaþ .
     kevalaü jãvanà÷o'yaü proktaj¤ànamajànatà ..
     cetanàrahito j¤ànamàkà÷astho'pyacetanaþ .
     mçtpiõóadaõóaloùñàdi÷ilàpaññakakuóyavat ..
     atha ÷rànto naro yadvat susuptaþ sukhama÷nute .
     bodhyamànaþ sacetàpi sukhàdboddhuü na manyate .. * ..
     keùàü muktamidaü mokùaþ sukhamatyantakevalam .
     tadahaü saüpravakùyàmi ÷çõuùva gadato mama ..
     duþkhànàmàgamo nàsti yatra saukhyaü nirantaram .
     vidyate tat paraü dçùñvà yo'pyànandasukhã bhavet ..
     brahyaj¤ànapravinnà¤ca svacchandàtmabalànvitàþ .
     na teùàü punaràvçttiryànti viùõulayaü budhàþ ..
     asti devo hariþ ÷àntaþ kàraõopàyavarjitaþ .
     taü j¤àtvà tu bhavenmuktirnirmalà kàyayoginaþ ..
     brahmà viùõu÷ca rudra÷ca candrasåryàdayaþ suràþ .
     na vibhaktiü ÷arãrasya yànti muktirna vidyate ..
     tasmàdàràdhanãyo'pi saüyamendriyagocaraþ .
     viùõurmàyàpatiryo vai yadãcchenmuktimàtmanaþ ..
     nànyatra vidyàtapaso nànyatrendriyanigrahàt .
     nànyatra sarvasaütyàgàt mokùaü bindati mànavaþ ..
     tasmàddharmamukho bhåtvà saüyamyàtmànamàtmanà .
     dharmaü kuryàdvihàyaino dharmàtmà sukhamedhate ..
     dharmàdevàpyate deho dàràþ puttrà dhanaü tathà .
     dharmàt svarga÷ca mokùa÷ca yadanyadapi durlabham ..
     çùayo devagandharvàþ svadharmamanugàminaþ .
     svarge tiùñhanti viprarùe ! tato yàsyanti sadgatim ..
     dharmamartha¤ca kàma¤ca mokùa¤ca çùisattam ! .
     samàpnoti pumànnityaü nàràyaõaparàyaõaþ ..>% iti vahnipuràõam .. (niruktiryathà, sàükhyasåtram . 6 . 20 .
     %<muktirantaràyadhvasterna paraþ .>% yathàca, aùñàvakrasaühitàyàm . 1 . 2 .
     %<muktimicchasi re tàta ! viùayàn viùavattyaja .
     kùamàrjavadayàtoùasatyaü pãyåùavadbhaja ..>%)

#<muktidaü>#, klã, (muktiü dadàtãti . mukti + dà + kaþ .) bhagavannàmavi÷eùaþ . yathà --
     %<alpàkùara¤ca bahvarthaü mahàsàra¤ca muktidam .
     nànàsiddhipradàtàraü paraü cittànura¤jakam ..
     guhyàt guhyataraü cànyannàma càùñàkùaraü param .
     mantraü sukhasamuccàryama÷eùàrthaprasàdhakam ..
     pràha nàràyaõàyeti namo'ntàdyoü niyogataþ .
     omityekàkùare mantre sthitaþ sarvagato hariþ .
     màdhavàyeti vai nàma dharmakàmàrthamokùadam ..>% iti vahnipuràõam .. muktidàtari, tri .. (yathà, devãbhàgavate . 1 . 2 . 10 .
     %<tàü dhyàtvà saguõàü màyàü muktidàü nirguõàntathà ..>%)

#<muktimaõóapaþ>#, puü, (muktidàyakaþ maõóapaþ . yadvà muktermaõóapaþ .) vi÷ve÷varasya dakùiõapàr÷vasthamaõóapaþ . yathà --
     %<nimeùamàtraü sthitacittavçttàstiùñhanti ye dakùiõamaõóape'tra .
     ananyabhàvà api gàóhamànasà na te punargarbhada÷àmupàsate ..>% iti kà÷ãkhaõóam .. ÷rãjagannàthamandiradakùiõapàr÷vasthamaõóapa÷ca ..

#<muktimuktaþ># puü, (muktyà mocanena muktaþ hãnaþ .) ÷ihvakam . iti ratnamàlà ..

#<mukhaü>#, klã, (khanati vidàrayati annàdikamanena khanyate vidhàtrà sukhamaneti veti . khan + %<óitkhanermuñ codàttaþ .>% uõàø . 5 . 20 . iti karaõe ac . sa ca óit muóàgama÷ca .) ÷arãràvayavavi÷eùaþ . sa tu mukhavivaram .. (tanniruktiryathà --
     %<prajàsçjà yataþ khàtaü tasmàdàhurmukhaü budhàþ .>% ityamarañãkàdhçtam .) kavayastu tadupalakùite samudàye prayu¤jate . iti bharataþ .. tattu garbhasthasya pa¤camàsairbhavati . iti sukhabodhaþ .. tatparyàyaþ . vaktras 2 àsyam 3 vadanam 4 tuõóam 5 ànanam 6 lapanam 7 . ityamaraþ . 2 . 6 . 89 .. (yathà, naiùadhacarite 9 . 44 .
     %<mukhaü vimucya ÷vasitasya dhàrayà vçthaiva nàsàpathadhàvana÷ramaþ .>%) tasya svaråpaü yathà --
     %<oùñhau ca dantamålàni dantà jihvà ca tàlu ca .
     galo galàdi sakalaü saptàïgaü mukhamucyate ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. ratikriyàyàü svastrãmukhasya snehàt svabàlakamukhasya ca cumbane ÷uddhatvaü yathà --
     %<makùikà santatà dhàrà màrjàro brahmabindavaþ .
     strãmukhaü bàlakamukhaü na duùñaü manurabravãt ..>% iti karmalocanam .. * .. niþsaraõam . ityamaraþ . 2 . 3 . 19 .. tattu gçhasya niùkramaõaprave÷anavartma . iti sarvadharàdayaþ . gçhàdidvàraprave÷aþ . iti svàmã . haññamaõóapàdeþ prave÷anirgamaþ . iti kokkañaþ . gçhàïgaõàdiniþsaraõapathaþ . iti ramànàthaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. pràrambhaþ .. (yathà, raghuvaü÷e . 3 . 1 .
     %<athepsitaü bharturupasthitodayaü sakhãjanodbãkùaõakaumudãmukham .
     nidànamikùàkukulasya santateþ sudakùiõà daurhçdalakùaõaü dadhau ..>% %<kaumudyàþ mukhaü pràrambham .>% iti taññãkàyàü mallinàthaþ .) upàyaþ .. sandhivi÷eùaþ .. (yathà, da÷aråpake . 1 . 23 .
     %<mukhaü bãjasamutpattirnànàrtharasasambhavà .
     aïgàni dvàda÷aitasya bãjàrambhasamanvayàt ..>%) nàñakàdeþ ÷abdaþ . iti medinã . khe, 4 .. àdyam .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 50 . 7 .
     %<acakùurviùayaü pràyàd yathàrkaþ kùaõadàmukhe ..>%) pradhànam .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 38 . 27 -- 29 .
     %<ràjà mukhaü manuùyàõàü nadãnàü sàgaro mukham .
     nakùatràõàü mukhaü candra àdityastejasàü mukham ..
     parvatànàü mukhaü merurgaruóaþ patatàü mukham .
     sadevakeùu lokeùu bhagavàn ke÷avo mukham ..>%) ÷abdaþ . nàñakaþ . vedaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (dbàram . yathà, raghuvaü÷e . 3 . 28 .
     %<liperyathàvadgrahaõena vàïmayaü nadãmukheneva samudramàvi÷at ..>% %<nadyà mukhaü dvàram . mukhantu vadane mukhyàrambhe dvàràbhyupàyayoriti yàdavaþ .>% iti taññãkàyàü mallinàthaþ .. agrabhàgaþ . yathà, hañhayogapradãpikàyàm . 3 . 5 .
     %<tasmàt sarvaprayatnena prabodhayitumã÷varãm .
     brahmadvàramukhe suptàü mudràbhyàsaü samàcaret ..>%)

#<mukhaþ>#, puü, óahuþ . yathà --
     %<lakuco likuco nuttaþ khagavaktro mukho óahuþ .>% iti ÷abdacandrikà ..

#<mukhagandhakaþ>#, puü, (mukhe gandhaþ asmàt . kap .) palàõóuþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mukhaghaõñà>#, strã, (mukhe ghaõñheva ÷abdasàdç÷yàt .) hulahulãdhvaniþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<mukhacãrã>#, strã, (mukhasya cãraü vastravi÷eùa iva . mukhacãra + svalpàrthe ïãù .) jihvà . iti ÷abdamàlà ..

#<mukhajaþ>#, puü, (mukhàt jàyate iti . jan + óaþ .) bràhmaõaþ . iti puràõam .. vaktrajàte tri ..

#<mukhatãyaü>#, tri, (mukhasya iti . mukha + tasil . mukhataþ . tataþ %<mukhapàr÷va÷abdàbhyàü tasantàbhyàmãyapratyayo vaktavyaþ .>% 4 . 3 . 60 . ityasya vàrtikoktyà ãyaþ . %<mukhapàr÷vatasorlopa÷ca .>% 4 . 2 . 138 . ityatra kà÷ikokte÷ca ñilopaþ .) mukhasambandhi . iti siddhàntakaumudã ..

#<mukhadåùaõaþ>#, puü, (mukhaü dåùyate aneneti . duù + õic + karaõe lyuñ .) palàõóuþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mukhadåùikà>#, strã, (mukhaü dåùayati vivarõaü karotãti . duù + õic + õvul ñàp ata itva¤ca .) mukhajàtakùudrarogavi÷aùaþ . vayasphoóà iti bhàùà . tallakùaõamàha .
     %<÷àlmalãkaõñakaprakhyàþ kaphamàrutapittajàþ .
     jàyante pióakà yånàü j¤eyàstà mukhadåùikàþ ..>% prakhyàþ sadç÷yaþ . età yånàmeva mukhe bhavanti svabhàvàt .. * .. atha taccikitsà .
     %<aïgulasya caturthàü÷o mukhe lepaþ kaniùñhakaþ .
     madhyamastu tribhàgaþ syàduttamordhàïgulo bhavet ..
     sthitikàlo'pi tasyokto yàvat kalko na ÷uùyati .
     ÷uùkastu guõahãnaþ syàttathà dåùayati tvacam ..>% mukhalepamàha .
     %<lodhradhànyavacàlepastàruõyapióakàpahaþ .
     tadvadgorocanàyuktaü maricaü mukhalepanam ..
     siddhàrthakavacàlodhraiþ saindhavai÷ca pralepanam .
     vamana¤ca nihantyà÷u pióakàü yauvanodbhavàm ..
     kevalàþ payasà piùñàstãkùõàþ ÷àlmalikaõñakàþ .
     àliptaü tryahametena bhavet padmopamaü mukham ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<mukhadhàvanaü>#, klã, (mukhasya dhàvanaü . dhàvu¤ jave mçji + lyuñ .) àsyaprakùàlanam . mukhadhoyà iti bhàùà . yathà, bhàvaprakà÷e .
     %<pañolanimbajambvàmramàlatãvanapallavaiþ .
     pa¤capallavajaþ ÷reùñhaþ kaùàyo mukhadhàvane ..>%

#<mukhadhautà>#, strã, (mukhaü dhautaü màrjitamaneneti . dhàv + karmaõi + ktaþ striyàü ñàp .) bràhmaõayaùñikà . iti ÷abdacandrikà ..

#<mukhanivàsinã>#, strã, (mukhe nivasati yà sà . ni + vas + õiniþ striyàü ïãp . vàõãråpatvàdasyàstathàtvam .) sarasvatã . iti kecit ..

#<mukhanirãkùakaþ>#, puü, (mukhaü nirãkùate iti . nir + ãkù + õvul . udyogaü vihàyànyamukhàpekùitvenàvasthànàdasya tathàtvam .) alasaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<mukhapåraõaü>#, klã, (mukhaü påryate aneneti . pår + karaõe lyuñ .) gaõóåùaþ . iti vaidyakam ..

#<mukhapriyaþ>#, puü, (mukhasya priyaþ .) nàraïgaþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. vaktrarocake, tri .. (yathà, su÷rute såtrasthàne 45 adhyàye .
     %<mukhapriyaþ sthiramado vij¤eyo'nilanà÷akaþ .>%)

#<mukhabhåùaõaü>#, klã, (mukhaü bhåùayati raktimnàlaïkarotãti . bhåù + õic + lyuþ .) tàmbålam . iti vaidyakam ..

#<mukhamaõóanakaþ>#, puü, (mukhaü maõóayati bhåùayatãti . maói + lyuþ svàrthe kan .) tilakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. àsyabhåùake, tri . (mukhamaõóanamapyatra ..)

#<mukhamodaþ>#, puü, (mukhasya modaþ harùaþ asmàt .) ÷obhà¤janaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mukhayantraõaü>#, klã, (mukhaü a÷vàdãnàü yantryate saïkocyate yeneti yatri saïkocane + karaõe lyuñ .) kavikà . yathà --
     %<kavã khalãnaü kavikà kaviyaü mukhayantraõam .>% iti hemacandraþ . 4 . 316 ..

@<[Page 3,735c]>@
#<mukharaþ>#, tri, (mukhaü asyàstãti . mukha + uùasuùimuùkamadho raþ . 5 . 2 . 107 . ityatra %<raprakaraõe khamukhaku¤jebhya upasaükhyànam .>% iti kà÷ikoktyà sarvasmin vaktavye raþ . %<ninditaü mukhamasyàstãti raþ .>% ityamarañãkà .) apriyavàdã . tatparyàyaþ . durmukhaþ 2 abaddhamukhaþ 3 . ityamaraþ . 3 . 1 . 36 .. (yathà --
     %<ekà bhàryà prakçtimukharà ca¤calà ca dvitãyà .>% ityudbhañaþ .. ÷abdàyamànaþ . yathà, mçcchakañikanàñake 1 aïke .
     %<tvàü såcayiùyati tu màlyasamudbhavo'yaü gandha÷ca bhãru ! mukharàõi ca nåpuràõi ..>% agrayàyã . yathà, hitopade÷e .
     %<yadi kàrye vipattiþ syàn mukharastatra hanyate ..>%)

#<mukharaþ>#, puü, (mukha + raþ .) kàkaþ . ÷aïkhaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mukharogaþ>#, puü, (mukhasya rogaþ .) vaktràmayaþ . (yathà, màrkaõóeye . 15 . 35 .
     %<païgvandho vadhiraþ kuùñhã yakùmaõà ca prapãóitaþ .
     mukharogàkùirogai÷ca gudarogai÷ca bàdhyate ..>%) tatra mukhasya svaråpamàha .
     %<oùñhau ca dantamålàni dantà jihvà ca tàlu ca .
     galo galàdi sakalaü saptàïgaü mukhamucyate ..>% atha mukharogàõàü saükhyàmàha .
     %<syuraùñàvoùñhayordantamåle tu da÷a ùañ tathà .
     danteùvaùñau rasaj¤àyàü pa¤ca syurnava tàluni ..
     kaõñhe tvaùñàda÷a proktàstrayaþ sarvasaràþ smçtàþ .
     evaü mukhàmayàþ sarve saptaùaùñirmatà budhaiþ ..>% mukharogàõàü nidànànyàha .
     %<anåpapi÷itakùãradadhimàùàdisevanàt .
     mukhamadhye gadàn kuryuþ kruddhà doùàþ kaphottaràþ ..>% tatrauùñharogàþ . teùàü nidànapårbikàü saükhyà¤càha .
     %<pçthagdoùaiþ samastai÷ca raktajo màüsajastathà .
     medoja÷càbhighàtottha evamaùñauùñhajà gadàþ ..>% tatra vàtikasya lakùaõamàha .
     %<karka÷au paruùau stabdhau kçùõau tãvrasugandhinau .
     dàlyete paripàñyete oùñhau màrutakopataþ ..>% paruùau råkùau . dàlyete vidàryete . paripàñyete ki¤cidbidãrõatvacau kriyete .. paittikamàha .
     %<cãyete pióakàbhistu sarujàbhiþ samantataþ .
     sadàhapàkapióakau pãtàbhàsau ca pittataþ ..>% ÷laiùmikamàha .
     %<savarõàbhistu cãyete pióakàbhiravedanau .
     kaõóåmantau kaphàdoùñhau picchilau ÷ãtalau gurå ..>% sànnipàtikamàha .
     %<sakçt kçùõau sakçt pãtau sakçt ÷vetau tathaiva ca .
     sannipàtena vij¤eyàvanekapióakànvitau ..>% raktajamàha .
     %<kharjåraphalavarõàbhiþ pióakàbhirnipãóitau .
     raktopasçùñau rudhiraü sravantau ÷oõitaprabhau ..>% màüsajamàha .
     %<màüsaduùñau gurå sthålau màüsapiõóavadudgatau .
     jantava÷càtra mårchanti narasyobhayato mukhàt ..>% jantavaþ kçmayaþ . mårchanti vardhante . mukhàdubhayataþ sçkkaõyoþ .. * .. medojamàha .
     %<sarpirmaõóapratãkàso medasà kaõóurau gurå .
     svacchasphañikasaïkà÷amàsràvaü sravato bhç÷am ..>% abhighàtajamàha .
     %<kùatajàbhau vidãryete pãóyete càbhighàtataþ .
     mathitau ca samàkhyàtàvoùñhau kaõóåsamanvitau ..>% mathitau mçditàviva . ataeva kùatajàbhau rudhiràbhàviti saïgatam .. * .. athauùñharogàõàü cikitsà .
     %<galadantamålada÷anacchadeùu rogàþ kaphàsrabhåyiùñhàþ .
     tasmàdeteùvasakçdrudhiraü visràvayedduùñam ..
     caturvidhena snehena madhåcchiùñayutena ca .
     vàtaje'bhya¤janaü kuryànnàóãsveda¤ca buddhimàn ..>% caturvidhena snehena tailaghçtavasàmajjaråpeõa . vedhaü ÷iràõàü vamanaü virekaü tiktasya pànaü rasabhojana¤ca . ÷ãtàþ pradehàþ pariùecana¤ca pittopasçùñeùvadhareùu kuryàt .. ÷irovirecanaü dhåmaþ svedaþ kavala eva ca . hçte rakte prayoktavyaü oùñhakope kaphàtmake .. medoje svedite bhinne ÷odhite kaùalo hitaþ . priyaïgu triphalà lodhraü sakùaudraü pratisàraõam .. pratisàrasya vidhimàha .
     %<dantajihvàmukhànàü yaccårõakalkàvalehanaiþ .
     ÷anairgharùaõamaïgulyà taduktaü pratisàraõam ..
     oùñharogeùva÷eùeùu dçùñvà doùamupàcaret .
     teùu vraõatvaü yàteùu vraõavat samupàcaret ..>% atha dantaveùñarogàþ . tatra dantaveùñarogàõàü nàmàni saükhyà¤càha .
     %<÷ãtàdo gaditaþ pårbaü dantapuppuñakastathà .
     dantaveùñaþ ÷ai÷ira÷ca mahà÷ai÷ira eva ca ..
     tataþ paridaraþ proktastataståpaku÷aþ smçtaþ .
     vaidarbha÷ca tataþ proktaþ khalivardhana eva ca ..
     adhimàüsakanàmà ca dantanàóya÷ca pa¤ca ca .
     dantavidradhirapyatra dantaveùñeùu ùoóa÷a ..>% tatra ÷ãtàdasya lakùaõamàha .
     %<÷oõitaü dantaveùñebhyo yatràkasmàt pravartate .
     durgandhãni sakçùõàni utkledãni mçdåni ca ..
     dantamàüsàni ÷ãryante pacanti ca parasparam .
     ÷ãtàdo nàma sa vyàdhiþ kapha÷oõitasambhavaþ ..>% dantaveùñebhyaþ dantaveùñanamàüsebhyaþ . akasmàt amighàtaü vinà ÷ãryante patanti . pacanti ca parasparaü pàkopmaõà màüsàni ÷oõitaü pacanti ÷oõitaü màüsàni pacati .. dantapuppuñamàha .
     %<dantayostriùu và yatra ÷vayathurjàyate mahàn .
     dantapuppuñako nàma sa vyàdhiþ kapharaktajaþ ..>% dantaveùñamàha .
     %<sravanti påyaü rudhiraü calà dantà bhavanti ca .
     dantaveùñaþ sa vij¤eyo duùña÷oõitasambhavaþ ..>% atra dantamålànãti kartçpadamadhyàharaõãyam .. ÷ai÷iramàha .
     %<÷vayathurdantamåleùu rujàvàn kaphavàtajaþ .
     làlàsràvã kaõóura÷ca vij¤eyaþ ÷ai÷iro gadaþ ..>% mahà÷ai÷iramàha .
     %<dantà÷calanti veùñemyastàlu càpyavadãryate .
     yasmin sa sarvajo vyàdhirmahà÷ai÷irasaüj¤akaþ ..>% tàlu càpyavadãryate cakàràt dantaveùñau càpyavadãryete . saptaràtràn màraka÷càyaü yata àha bhojaþ . mahà÷ai÷ira ityeùa saptaràtràn nihantyasån .. * .. paridaramàha .
     %<dantamàüsàni ÷ãryante yasmin sravati càpyasçk .
     pittàsçkkaphajo vyàdhirj¤eyaþ paridaro hi saþ ..>% upaku÷amàha .
     %<veùñeùu dàhaþ pàka÷ca tàbhyàü dantà÷calanti hi .
     àghaññitàþ prasravanti ÷oõitaü mandavedanam ..
     àdhmàyate ÷rute rakte mukhaü påti ca jàyate .
     yasminnupaku÷aþ sa syàt pittaraktasamudbhavaþ ..>% àghaññitàþ ghçùñàþ .. * .. vaidarbhamàha .
     %<ghçùñeùu dantamåleùu saürambho jàyate mahàn .
     calanti ca radà yasmin sa vaidarbho'bhighàtajaþ ..>% saürambhaþ ÷othaþ . calanti ceti cakàràdvedanàdàhapàkàþ .. * .. khalivardhanamàha .
     %<màrutenàdhiko danto jàyate tãvravedanaþ .
     khalivardhanasaüj¤o'sau saüjàte ruk pra÷àmyati ..>% sa¤jàte dante .. * .. adhimàüsakamàha . hànavye pa÷cime dante mahàn ÷otho mahàrujaþ . làlàsràvã kaphakçto vij¤eyaþ so'dhimàüsakaþ .. hànavye hanubhave pa÷cime dante .. * .. pa¤cadantanàóãràha .
     %<dantamålagatà nàóyaþ pa¤ca j¤eyà yatheritàþ .>% yatherità yathà nàóãvraõe vàtapittakaphasannipàtàgantunimittàþ pa¤canàóyaþ kathitàstathàtràpãtyarthaþ .. * .. dantavidradhimàha .
     %<dantamàüsamalaiþ sàsrairvàhyàntaþ÷vayathurmahàn .
     sadàharuk sravedbhinnaþ påyàsraü dantavidradhiþ ..>% dantamàüsamalaiþ dantaveùñagatadoùaiþ . sàsraiþ saraktairhetubhiþ .. * .. atha dantaveùñarogàõàü cikitsà . ÷ãtàde hçtarakte tu toye nàgarasarùapàn . niùkvàthya triphalà¤càpi kuryàdgaõóåùadhàraõam ..
     %<kàsãsalodhrakçùõàmanaþ÷ilàsapriyaïgutejàhvàþ .
     eùàü cårõaü madhuyuk ÷ãtàde påtimàüsaharam ..>% tejàhvà tejabalkala iti loke . tailaü ghçtaü và vàtaghnaü ÷ãtàde saüpra÷asyate . * .
     %<dantapuppuñake kàryaü taruõe raktamokùaõam ..
     sapa¤calavaõaþ kùàraþ sakùaudraþ pratisàraõam .
     ÷irovireka÷ca hito nasyaü snigdha¤ca bhojanam ..
     visràvite dantaveùñe vraõantu pratisàrayet .
     lodhrapattaïgamadhukalàkùàcårõairmadhuplutaiþ ..>% pratisàrayet aïgulyà gharùayet . pattaïgaü cocakaü iti loke .
     %<gaõóåùe kùãriõo yojyàþ sakùaudraghçta÷arkaràþ .
     caladantasthairyakaraü kàryaü bakulacarvaõam ..
     bhadramustàbhayàvyoùavióaïgàriùñapallavaiþ .
     gomåtrapiùñairguñikàü chàyà÷uùkàü prakalpayet tàü nighàya mukhe ÷otha÷åladantàturo naraþ .
     nàtaþparataraü ki¤ciccaladantasya bheùajam ..>% bhadramustàdivañikà . tulà ghçtaü nãlasahàcarasya droõàmbhasà saü÷rapayedyathàvat . tata÷caturbhàgarasena tailaü pacecchanairardhapalapramàõaiþ .. kalkairanantàkhadiràrimedajaïghàmrayaùñãmadhukotpalànàm . tattailamà÷veva dhçtaü mukhena sthairyaü dvijànàü vidadhàti sadyaþ .. nãlasahàcaraþ nãlapuùpakañaraiyà . anantà duràlabhà tadalàbhe yavàso gràhyaþ . arimedo durgandhakhadiraþ . sahàcaràdyatailam .. * .. ÷ai÷ire hçtarakte tu lodhramustàrasà¤janaiþ . sakùaudraiþ ÷asyate lepo gaõóåùe kùãriõo hitàþ .. kriyàü paridare kuryàcchãtàdoktàü vicakùaõaþ . saü÷odhyobhayataþ kàyaü ÷ira÷copaku÷e tathà .. kàkoóumbarikàpatrairvraõaü visràvayedbhiùak . lavaõaiþ kùaudrayuktai÷ca savyoùaiþ parisàrayet .. * ..
     %<÷astreõotkçtya vai darbhaü dantamålàni ÷odhayet .
     tataþ kùàraü prayu¤jãta kriyàþ sarvà÷ca ÷ãtalàþ ..
     uddhçtyàdhikadantantu tato'gnimavacàrayet .
     kçmidantakavaccàtra vidhiþ kàryo vijànatà ..>% iyaü khalivardhanasya cikitsà .. * ..
     %<chittvàdhimàüsaü sakùaudrairetai÷cårõairupàcaret .
     vacàtejovatãpàñhàsvarjikàyàva÷åkajaiþ ..>% tejovatã tejavalkalaü svarõajãvantãti ca .
     %<kùaudradbitãyàpippalyaþ kavale càtra kãrtitàþ .
     pañolanimbatriphalàkaùàya÷càtra dhàvane .. * ..>%
     %<nàóãvraõaharaü karma dantanàóãùu kàrayet .
     yaddantamadhye jàyeta nàóãdantaü taduddharet ..
     chittvà màüsàni ÷astreõa yadi noparito bhavet .
     uddhçtya ca daheccàpi kùàreõa jvalanena và ..
     bhinattyupekùite dante hanåkàsthigataü dhruvam .
     samålaü da÷anaü tasmàduddharedbhagnamasthi ca ..
     uddhçte tåttare dante ÷oõitaü prasravedati .
     raktàbhiùekàt pårboktà ghorà rogà bhavanti hi ..
     kàõaþ saüjàyate janturarditaü tasya jàyate .
     calamapyuttaraü dantamato naivoddhared bhiùak ..
     dhàvanaü jàtimadanasvàdukaõñakakhàdiraiþ .>% ka÷àyairiti÷eùaþ . kaùàyairjàtimadanakañukã-svàdukaõñakaiþ .
     %<ma¤jiùñhàlodhrakhadiraùaùñyàhvai÷càpi yat kçtam .
     tailaü tatsàdhitaü tatra hanyàt dantagatàü gatim ..>% jàtyàdicatuùñayasya kaùàyeõa ma¤jiùñhàdicatuùñayasya ca kaùàyeõa tailamidaü pacet . jàtiþ camelã iti loke . tasyàþ patraü gràhyam . madano dhutturastasyàpi patramatra gràhyam . kaõñakã bçhatkañài tasyà målaü gràhyam . svàdukaõñakogokùuraþ tasya pa¤càïgaü gràhyam . jàtyàditailam .. * ..
     %<vidradhyuktaü vidhiü yuktaü vidadhyàddantavidradhau .
     ÷astrakarma narastatra ku÷alenaiva kàrayet .. * ..>% atha dantarogàþ . tatra rogàõàü nàmàni saükhyà¤càha .
     %<dàlanaþ kathitaþ pårbaü kçmidantaka eva ca .
     prokto bha¤janako dantaharùo vai danta÷arkarà ..
     kapàlikàtra kathità ÷yàvadantaka eva ca .
     karàlasaüj¤a ityaùñau dantarogàþ prakãrtitàþ ..>% tatra dàlanasya lakùaõamàha .
     %<dãryamàõeùviva rujà yatra danteùu jàyate .
     dàlano nàma sa vyàdhiþ sadàgatinimittajaþ ..>% kçmidantakamàha .
     %<kçùõacchidracalasràvã sasaürambho mahàrujaþ .
     animittarujo vàtàt sa j¤eyaþ kçmidantakaþ ..>% sasaürambhaþ dantamåla÷othayuktaþ . tatraiva sràvo boddhavyaþ . animittarujaþ avaghañanàdinimittaü vinaiva mahàrujàvàn .. * .. bha¤janakamàha .
     %<vaktraü vakraü bhavedyatra dantabhaïga÷ca jàyate .
     kaphavàtakçto vyàdhiþ sa bha¤janakasaüj¤akaþ ..>% dantaharùamàha .
     %<÷ãtaråkùapravàtàmlaspar÷ànàmasahà dbijàþ .
     yatra syurvàtapittàbhyàü dantaharùaþ sa kãrtitaþ ..>% danta÷arkaràmàha .
     %<malo dantagato yastu kapha÷cànila÷oùitaþ .
     ÷arkareva kharaspar÷à sà j¤eyà danta÷arkarà ..>% ÷arkarà sikatà .. * .. kapàlikàmàha .
     %<kapàleùviva dãryatsu danteùu samaleùu ca .
     kapàliketi vij¤eyà dantacchit danta÷arkarà ..>% kapàlàni mçõmayaghañàdighañakàni teùviva . samaleùu danteùu malasahitadantàvayaveùu dãryatsu yà danta÷arkarà sà kapàliketi vij¤eyà . sà kapàlikà dantacchit dantanà÷inã .. * .. ÷yàvadantakamàha .
     %<yo'sçïmi÷reõa pittena dagdho dantastva÷eùataþ .
     ÷yàvatàü nãlatàü vàpi gataþ sa ÷yàvadantakaþ ..>% dagdhaþ dagdha iva .. * .. karàlamàha .
     %<÷anaiþ ÷anaiþ prakurute yatra dantà÷rito'nilaþ .
     karàlàn vikañàn dantàn sa karàlo na sidhyati ..>% karàlàn bhayànakàn . ayaü su÷rutenoktaþ . saügrahakàreõa gçhãta÷ca .. * .. atha dantarogàõàü cikitsà .
     %<tailaü làkùàrasaü kùãraü pçthak prasthamitaü pacet .
     dravyaiþ palamitairetaiþ kvàthai÷càpi caturguõaiþ ..
     loghrakañphalama¤jiùñhàpadmake÷arapadmakaiþ .
     candanotpalayaùñyàhvaistattailaü vadane dhçtam ..>% kañphalasthàne pattaïga iti ca pàñhaþ .
     %<dàlanaü dantacàla¤ca dantamokùaü kapàlikàm .
     ÷ãtàdaü påtivaktra¤ca viruciü virasàsyatàm ..
     hanyàdà÷u gadànetàn kuryàddantànapi sthiràn .
     làkùàdikamidaü tailaü dantarogeùu påjitam ..>% làkùàdyatailam .. * ..
     %<jayet visràvaõaiþ svinnamacalaü kçmidantakam .
     tathàvapãóairvàtaghnaiþ snehagaõóåùadhàraõaiþ ..
     bhadradàrvàdivarùàbhålepaiþ snigdhai÷ca bhojanaiþ .
     kçmidantàpahaü koùõaü hiïgu dantàntare sthitam ..
     bçhatãbhåmikadambãpa¤càïgulakaõñakàrikàkvàthaþ .
     gaõóåùastailayutaþ kçmidantakavedanà÷amanaþ ..
     nãlã vàyasajaïghà kañutumbã målamekaikam .
     sa¤cårõya da÷anavidhçtaü da÷anakçmipàtanaü pràhuþ ..
     snehànàü kavalàþ koùõàþ sarpiùastraivçtasya ca .
     niryåhà÷cànilaghnànàü dantaharùapramardanàþ ..>% traivçtasya sarpiùaþ trivçtà pakvasya sarpiùaþ kabala ityarthaþ .
     %<snaihiko'tra hito dhåmo nasyaü snaihikameva ca .
     peyà rasà yavàgva÷ca kùãrasantànikàghçtam ..
     ÷irovastihita÷càpi kramo ya÷cànilàpahaþ .>% atra dantaharùe .
     %<acchidraü dantamålàni ÷arkaràmuddhared bhiùak .
     làkùàcårõairmadhuyutaistatastàü pratisàrayet ..
     dantaharùakriyàü càtra kuryànnirava÷eùataþ .
     kapàlikà kçcchratamà tatràpyeùà kriyà hità ..>% atra danta÷arkaràyàm . eùà kriyà dantaharùakriyà .. * ..
     %<phalànyamlàni ÷ãtàmbu råkùànnaü dantadhàvanam .
     tathàtikañhinaü bhakùyaü dantarogã vivarjayet ..>% atha jihvàrogàþ . tatra jihvàrogàõàü nidànanàmasaükhyàþ pràha .
     %<vàtajaþ pittaja÷càpi kaphajo'làsasaüj¤akaþ .
     upajihvikà ca gadà jihvàyàü pa¤ca kãrtitàþ ..>% tatra vàtajasya lakùaõamàha .
     %<jihvànilena sphuñità prasuptà bhavecca ÷àkacchadanaprakà÷à .>% sphuñità manàgvidãrõà . prasuptà rasànabhij¤atayà supteva . ÷àkacchadanaprakà÷à ÷àko marubhåmijo drumastadvat kaõñakacità .. * .. pittajamàha .
     %<pittàt sadàhairupacãyate ca dãrghaiþ saraktairapi kaõñakai÷ca ..>% ayaü rogo loke jalã iti khyàtaþ .. * .. kaphajamàha .
     %<kaphena gurvã bahalà cità ca màüsocchrayaiþ ÷àlmalikaõñakàhvaiþ .>% bahalàþ sthålàþ màüsocchrayaiþ màüsajakaõñakaiþ .. alàsamàha .
     %<jihvàtale yaþ ÷vayathuþ pragàóhaþ so'làsasaüj¤aþ kapharaktamårtiþ .
     jihvàü sa tu stambhayati pravçddho måle ca jihvà bhç÷ameti pàkam ..>% pragàóhaþ prakarùeõa gàóho dàruõaþ . kapharaktamårtiþ kapharaktàbhyàü måktiryasya kapharaktaja ityarthaþ . jihvàstambhena vàyurapyatra boddhavyaþ . bhç÷apàkena pitta¤ca . atastridoùo'yamasàdhyatva¤càsya .. * .. upajihvikàmàha .
     %<jihvàgraråpa÷vayathurhi jihvàmuttàmya jàtaþ kaphapittayoniþ .
     prasekakaõóåparidàhayuktaþ prakathyate'sàdupajihviketi ..>% jihvàgraråpo jihvàgràkçtiþ .. * .. atha jihvàrogàõàü cikitsà .
     %<jihvàgatavikàràõàü ÷astaü ÷oõitamokùaõam .
     guóåcãpippalãnimbakavalaþ kañubhiþ sukhaþ ..
     oùñhaprakope'nilaje yaduktaü pràk cikitsitam .
     kaõñhajeùvanilottheùu tatkàryaü bhiùajà khalu ..
     pittaje parighçùñe tu niþsçte duùña÷oõite .
     pratisàraõagaõóåùanasyàni madhuraü hitam .
     kaõñakeùu kaphottheùu likhiteùvasçjaþ kùaye ..
     pippalyàdirmadhuyutaþ kàryastu pratisàraõe ..
     upajihvàntu saülikhya kùàreõa pratisàrayet .
     ÷irovirekagaõóåùadhåmai÷cainàmupàcaret ..
     vyoùakùàràbhayàvahnicårõametat pragharùaõam .
     upajihvàpra÷àntyarthamebhistaila¤ca pàcayet ..>% atha tàlurogàþ . tatra tàlurogàõàü nàmàni saükhyà¤càha .
     %<gala÷uõóã tuõóikerpadhruùaþ kacchapa eva ca .
     tàlvarvuda÷ca kathito màüsasaüghàta eva ca .
     tàlupuppuñanàmà ca tàlu÷oùastathaivaca ..
     tàlupàka÷ca kathitàstàlurogà amã nava ..>% tatra gala÷uõóãlakùaõamàha . ÷leùmàsçgbhyàü tàlumålàt pravçddho dãrghaþ ÷otho dhmàtavastiprakà÷aþ . tçùõàkàsa÷vàsajuùñaü vadanti vaidyà vyàdhiü kaõñha÷uõóãti nàmnà .. dhmàtavastiprakà÷aþ vàtapåritacarmapuñatulyaþ .. * .. tuõóikerãmàha .
     %<÷othaþ sthålastodadàhaprapàkã pràguktàbhyàü tuõóikerã matà tu .>% pràguktàbhyàü ÷leùmàsçgbhyàm . tuõóikerã vanakàrpàsãphalaü tattulyeti .. * .. adhruùamàha .
     %<÷othastandrà lohitaþ ÷oõitottho j¤eyo'dhruùaþ sajvarastãvaruk ca .>% kacchapamàha .
     %<kårmotsanno vedano'÷ãghrajanmà rogo j¤eyaþ kacchapaþ ÷leùmaõà syàt .>% kårmotsannaþ madhye proccaü prànte nataþ .. * .. tàlvarvadamàha .
     %<padmàkàraü tàlumadhye tu ÷othaü vidyàdraktàdarvudaü pittaliïgam .>% padmàkàraü padmakarõikàke÷arairiva pàr÷vato dãrghamàüsàïkurairveùñitam .. * .. màüsasaüghàtamàha .
     %<duùñaü màüsaü ÷leùmaõà nãruja¤ca tàlvantasthaü màüsasaüghàtamàha .>% tàlupuppuñamàha .
     %<nãruk sthàyã kolamàtraþ kaphàtmà medoyuktaþ puppuñastàlude÷e ..>% tàlu÷oùamàha .
     %<÷oùo'tyarthaü dãryate ttàpi tàlu ÷vàso vàtàttàlu÷oùo'yamuktaþ .>% tàlupàkamàha .
     %<pittaü kuryàt pàkamatyarthaghoraü tàlunyenaü tàlupàkaü vadanti ..>% atha tàlurogàõàü cikitsà .
     %<kuùñhoùaõavacàsindhukaõàpàñhàplavaiþ saha .
     sakùaudrairbhiùajà kàryaü gala÷uõóãpragharùaõam ..>% plavaþ kevacãmothà guóatacã iti ca loke .
     %<aïguùñhàïgulisandaü÷enàkçùya gala÷uõóikàm .
     chedayenmaõóalàgreõa jihvopari tu saüsthitàm ..>% maõóalàgreõa ÷astravi÷eùeõa .
     %<aticchedàt sravedraktaü tato hetormriyeta ca .
     hãnacchedàdbhavecchotho làlàsràvo bhramastathà ..
     tasmàt vaidyaþ prayatnena dçùñakarmà vi÷àradaþ .
     gala÷uõóãü tu saüchidya kuryàt pràptàmimàü kriyàm ..
     pippalyativiùàkuùñhavacàmaricanàgaraiþ .
     kùaudrayuktaiþ salavaõaistatastàü pratisàrayet ..
     vacàmativiùàpàñhàràsnàkañukarohiõãþ .
     niùkvàthya picumarda¤ca kavalaü tatra kàrayet ..
     tuõóikeryadhruùe kårme saüghàte tàlupuppuñe .
     eùa eva vidhiþ kàryo vi÷eùaþ ÷astrakarmaõi ..
     tàlupàke tu kartavyaü vidhànaü pittanà÷anam .
     snehasvedau tàlu÷oùe vidhi÷cànilanà÷anaþ ..>% atha galarogàþ . tatra galarogàõàü nàmàni saükhyà¤càha .
     %<rohiõã pa¤cadhà proktà kaõñha÷àlåka eva ca .
     adhijihva÷ca balayo'làsanàmaikavçndakaþ ..
     tato vçndaþ ÷ataghnã ca gilàyuþ kaõñhavidradhiþ .
     galaughaþ prasvaraghna÷ca màüsatànastathaiva ca ..
     vidàrã kaõñhade÷e tu rogà aùñàda÷a smçtàþ ..>% tatra pa¤cànàmapi rohiõãnàü sàmànyasaüpràptimàha .
     %<gale'nilaþ pittakaphau ca mårchitau pradåùya màüsa¤ca tathaiva ÷oõitam .
     galopasaürodhakaraistathàïkurairnihantyasån vyàdhirayaü hi rohiõã ..>% anilaþ mårchitaþ pravçddhaþ . pittakaphau ca mårchitau pittaü và mårchitaü kapho và mårchitaþ . nanu trayo'pi mårchitàþ pçthagdoùajàyà avivakùamàõatvàt .. * .. tasya vàtajàyà lakùaõamàha .
     %<jihvàsamantàdbhç÷avedanàstu màüsàïkuràþ kaõñhanirodhanàþ syuþ .
     sà rohiõã vàtakçtà pradiùñà vàtàtmakopadravagàóhayuktà ..>% samantàt jihvàyàþ sarvataþ . vàtàtmakopadravagàóhayuktà stambhàdibhirati÷ayena yuktà .. * .. pittajàmàha .
     %<kùiprodgamàkùipravidàhapàkà tãvrajvarà pittanimittajàtà .>% ÷leùmajàmàha .
     %<srotonirodhinyapi mandapàkà gurvã sthirà sà kaphasambhavà tu .>% sroto'tra kaõñhasrotaþ .. * .. sannipàtajàmàha .
     %<gambhãrapàkinyanivàryavãryà tridoùaliïgà tribhavà bhavet sà .>% raktajàmàha .
     %<sphoñai÷cità pittasamànaliïgà sàdhyà pradiùñà rudhiràtmikà tu .>% raktajetarà saühàrakatvàvadhimàha .
     %<sadyastridoùajà hanti tryahàt kaphasamudbhavà .
     pa¤càhàt pittasaübhåtà saptàhàt pavanotthità ..>% kaõñha÷àlåkamàha .
     %<kolàsthimàtraþ kaphasambhavo yo granthirgale kaõñaka÷åkabhåtaþ .
     kharaþ sthiraþ ÷astranipàtasàdhyastaü kaõñha÷àlåkamiti bruvanti ..>% kaõñaka÷åkabhåtaþ kaõñakavacchåkavacca vedanàjanakaþ . adhijihvàmàha .
     %<jihvàgraråpaþ ÷vayathuþ kaphàttu jihvopariùñàdasçjaiva mi÷ràt .
     j¤eyo'dhijihvaþ khalu roga eùa vivarjayedàgatapàkamenam ..>% asçjà mi÷ràdevetyanvayaþ .. * .. balayamàha .
     %<balà÷a evàyatamunnata¤ca ÷othaü karotyannagatiü nivàrya .
     taü sarvathaivàprativàryavãryaü vivarjanãyaü balayaü vadanti ..>% alàsamàha .
     %<gale tu ÷othaü kurutaþ pravçddhau ÷leùmànilau ÷vàsarujopapannam .
     marmacchidaü dustarametadàhuralàsasaüj¤aü bhiùajo vikàram ..>% marmacchidaü hçdayamarmaõi chedeneva vedanàjanakam .. ekavçndamàha .
     %<vçttonnato'ntaþ ÷vayathuþ sadàhaþ sakaõóuro'pàkyamç durguru÷ca .
     nàmnaikavçndaþ parikãrtyate'sau vyàdhirbalà÷aþ kùatajaprasåtaþ ..>% antaþ galamadhye . apàkã ãùatpàkã . amçduþ ãùanmçduþ .. * .. vçndamàha .
     %<samunnataü vçndamamandadàhaü tãvrajvaraü vçndamudàharanti .
     taccàpi pittakùatajaprakopàdvidyàt satodaü pavanàtmakantu ..>% ÷ataghnãmàha .
     %<vartirghanà kaõñhaniroghinã tu citàtimàtraü pi÷itaü prarohaiþ .
     anekaruk pnàõaharã tridoùà j¤eyà ÷ataghnãsadç÷ã ÷ataghnã ..>% ghanà kañhinà . anekaruk vàtapittakaphajatodadàhakaõóvàdiyuktà . ÷ataghnãsadç÷ã lauhakaõñakasaüchannà ÷ataghnã mahatã ÷ilà tattulyà yataþ pràõaharã .. * .. gilàyumàha .
     %<granthirgale tvàmalakàsthimàtraþ sthiro'lparuk syàt kapharaktamårtiþ .
     saülakùyate saktamivàsita¤ca sa ÷astrasàdhyastu gilàyusaüj¤aþ ..>% galavidradhimàha .
     %<sarvaü galaü vyàpya samutthito yaþ ÷otho rujaþ santi ca yatra sarvàþ .
     sa sarvadoùairgalavidradhistu tasyaiva tulyaþ khalu sarvajasya ..>% galaughamàha .
     %<÷otho mahàn yastu galàvarodhã tãvrajvaro vàyugaternihantà .
     kaphena jàto rudhirànvitena gale galaughaþ parikãrtyate'sau ..>% vàyugaternihantà udànavàyugatirodhakaþ .. * .. svaraghnamàha .
     %<yastàmyamànaþ ÷vasiti prasaktaü bhinnasvaraþ ÷uùkavimuktakaõñhaþ .
     kaphopadigdheùvanilàyaneùu j¤eyaþ sa rogaþ ÷vasanàt svaraghnaþ ..>% tàmyamànastamaþ pa÷yan . ÷uùkavimuktakaõñhaþ ÷uùko vimukto'svàdhãnaþ kaõñho yasya saþ . akhàdhãnatà bhuktaü gilituma÷akyatvàt . aninàyaneùu vàyuvartmasu ÷vasanàt vàtàt .. * .. màüsatànamàha .
     %<pratànavàn yaþ ÷vayathuþ sukaùño galoparodhaü kurute krameõa .
     sa màüsatànaþ kathitàvalambã pràõapraõut sarvakçto vikàraþ ..>% pratànavàn vistàravàn . sukaùñaþ ati÷ayitaü kaùñaü yatra saþ .. * .. vidàrãmàha .
     %<sadàhatodaü ÷vayathuü sutàmramantargale påtivi÷ãrõamàüsam .
     pittena vidyàdbadane vidàrãü pàr÷vaü vi÷eùàt sa tu yena ÷ete ..>% pàr÷ve vi÷eùàt sa tu yena ÷ete sa purupo yena pà÷vena vi÷eùàdbàhulyena ÷ete tasmin pàr÷ve sà vidàrã bhavati ityarthaþ .. * .. atha galarogàõàü cikitsà .
     %<rohiõãnàntu sàdhyànàü hitaü ÷oõitamokùaõam .
     vamanaü dhåmapàna¤ca gaõóåùo nasyakarma và ..
     vàtajàntu hçte rakte lavaõaiþ pratisàrayet .
     sukhoùõàn snehagaõóåùàn dhàrayeccàpyabhãkùõa÷aþ ..
     visràvya pittasaübhåtàü sitàkùaudrapriyaïgubhiþ .
     gharùayet kavalo dràkùàparåùaiþ kvathitairhitaþ ..
     àgàradhåmakañukaiþ kaphajàü pratisàrayet ..>% àgàradhåma jhula iti loke . kañukàni ÷uõñhãpippalãmaricàni .
     %<÷vetàvióaïgadantãùu tailaü siddhaü sasaindhavam .
     nasyakarmaõi dàtavyaü kavaleü ca kaphodaye ..>% ÷vetà aparàjità .
     %<pittavat sàdhayedvaidyo rohiõãü raktasambhavàm .
     visràvya kaõñha÷àlåkaü sàdhayettuõóikerivat ..
     ekakàlaü yavànnaü và bhu¤jãta snigdhamalpa÷aþ .
     upajihvakavaccàpi sàdhayedadhijihvakam ..
     ekavçndantu visràvya vidhiü ÷odhanamàcaret .
     ekavçndamiva pràyo vçnda¤ca samupàcaret ..
     gilàyu÷càpi yo vyàdhista¤ca ÷astreõa sàdhayet .
     amarmasthaü susampakvaü chedayet galavidradhim ..>% atha sàmànyànàü kaõñharogàõàü cikitsà .
     %<kaõñharogeùvasçïmokùaistãkùõairnasyàdikarmabhiþ .
     cikitsaka÷cikitsàntu ku÷alo'tra samàcaret ..
     kvàthaü dadyàcca dàrvãtvaïnimbatàrkùyakaliïgajam .
     harãtakãkaùàyo và hito màkùikasaüyutaþ ..
     kañukàtiviùàdàrupàñhàmustàkaliïgakàþ .
     gomåtrakvathitàþ pãtàþ kaõñharogavinà÷anàþ ..
     mçdvãkàkañukàvyoùadàrvãtvaktriphalàghanam .
     pàñhàü rasà¤janaü dàru tejohveti sucårõitam ..
     kùaudrayuktaü vidhàtavyaü galaroge mahauùadham .
     yogàstvete trayaþ proktà vàtapittakaphàpahàþ ..
     yavàgrajaü tejavatã¤ca pàñhàü rasà¤janaü dàru ni÷àü sakçùõàm .
     kùaudreõa kuryàt guñikàü mukhena tàü dhàrayet sarvagalàmayeùu ..>% atha samastamukharogàþ . tatra teùàü nidànaü saükhyà¤càha .
     %<pçthagdoùaistrayo rogàþ samastamukhajàþ smçtàþ .>% tatra vàtikasya lakùaõa¤càha . sphoñaiþ satodairvadanaü samantàdyatràcitaü sarbasaraþ savàtàt .. * .. paittikamàha .
     %<raktaiþ sadàhaiþ pióakaiþ supãtairyatràcitaü càpi sa pittakopàt .. * ..>% ÷laiùmikamàha .
     %<avedanaiþ kaõóuyutaiþ savarõai ryatràcitaü càpi sa vai kaphena .>% avedanaiþ ãùadvedanaiþ . yata uktaü su÷rutena . alpavedanairiti .. * .. mukharogeùvasàdhyànàha .
     %<oùñhaprakope varjyàþ syurmàüsaraktatridoùajàþ .
     dantaveùñeùu varjyau tu triliïgagati÷auùirau ..>% triliïgagatiþ tridoùajà nàóã . mahà÷auùira÷ca .
     %<danteùu ca na sidhyanti syàvadàlanabha¤janàþ .
     jihvàrogeùvàlasastu tàlujeùvavaüdantathà ..
     svaraghno balayo vçndo balà÷aþ sa hi dàruõaþ .
     galaugho màüsatàna÷ca ÷ataghnã rohiõã gale ..
     asàdhyàþ kãrtità hmete rogà da÷a navottaràþ .
     teùu càpi kriyàü vaidyaþ pratyàkhyàya samàcaret ..>% atha samastamukharogàõàü cikitsà .
     %<vàtàt sarvasaraü cårõairlavaõaiþ pratisàrayet .
     tailaü vàtaharaiþ siddhaü hitaü kavalanasyayoþ .. * ..
     pittàtmake sarvasare ÷uddhakàyasya dehinaþ .
     sarvapittaharaþ kàryo vidhirmadhura÷ãtalaþ .. * ..
     pratisàraõagaõóåùadhåmasaü÷odhanàni ca .
     kaphàtmake sarvasare kramaü kuryàt kaphàpaham .. * ..
     mukhapàke siràvedhaþ ÷irasa÷ca virecanam .
     madhumåtraghçtakùãraiþ ÷ãtai÷ca kavalagrahaþ .. 1 ..
     jàtãpatràmçtàdràkùàyàsadàrvãphalatrikaiþ .
     kvàthaþ kùaudrayutaþ ÷ãto gaõóåùo mukhapàkanut .. 2 ..
     kàrya¤ca bahudhà nityaü jàtãpatrasya carvaõam .
     kçùõajãrakakuùñhendrayavacarvaõatastryahàt .
     mukhapàkavraõakledadaurgandhyamupa÷àmyati .. 3 ..
     pañolanimbajambàmramàlatãnavapallavaiþ .
     pa¤capallavajaþ ÷reùñhaþ kaùàyo mukhadhàvane .. 4 ..
     pa¤capallavajaþ kvàthastriphalàsambha vo'thavà .
     mukhapàke prayoktavyaþ sakùaudro mukhadhàvane .. 5 ..
     svarasaþ kvathito dàrvyà ghanãbhåto rasakriyà .
     sakùaudrà mukharogàsçgdoùanàóãvraõàpahà .. 6 ..
     saptacchado÷ãrapañolamustaharãtakãtiktakarohiõãbhiþ .
     yaùñyàhvaràjadrumacandanai÷ca kvàthaü pibet pàkaharaü mukhasya .. 7 ..>% ràjadrumaþ dhanavaherà iti loke .
     %<tilà nãlotpalaü sarpiþ ÷arkarà kùãrameva ca .
     kùaudràjyadigdhakalkasya gaõóåùo mukhapàkanut .. 8 ..
     àsvàdità sakçdapi mukhagandhaü sakalamapanayati .
     tvagvãjapåraphalajà pavanamabàdhya¤ca nà÷ayati .. 9 ..
     haridràü nimbapatràõi madhåkaü nãlamutpalam .
     tailamebhirvipaktavyaü mukhapàkaharaü param .. 10 ..
     yaùñãmadhupalamekaü triü÷annãlotpalasya tailasya .
     prasthaü taddviguõapayovidhinà pakvaü tu nasyena ..
     ni÷i vadanasya sràvaü kùapayati gàtrasya doùasaüghàtam .
     kacakharvatvamava÷yaü krama÷o'bhyaïgena jantånàm .. 11 iti mukharogàdhikàraþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. * ..
     api ca .
     taõóålãyakagokùåramålaü pãtaü payo'nvitam .
     kàmalàdiharaü proktaü mukharogaharaü tathà .. 12 ..
     ÷uùkamålaka÷uõñhãnàü kùàro hiïgulanàgaram .
     ÷uùkaü caturguõaü dadyàttailametairvipàcayet ..
     bàdhiryaü karõa÷åla¤ca påyasràva÷ca karõayoþ .
     påraõàdasya tailasya kçmayaþ karõayoþ khilàþ ..
     kùipraü vinà÷amàyànti ÷a÷àïkakçta÷ekhara ! .
     kùàratailamidaü ÷reùñhaü mukhadantàmayàpaham .. 13 ..>% iti gàruóe 188 . 198 adhyàyau .. (tathàcàsya salakùaõacikitsitam .
     %<mukhàmaye màrutaje tu ÷oùakàrka÷yaraukùyàõi calàruja÷ca .
     kçùõàruõaü niùpatanaü su÷ãtaü prasraüsanaspandanatodabhedàþ ..
     tçùõàjvarasphoñakatàludàhàdhåmàyana¤càpyavadãrõatà ca .
     pittàt samårchà vividhàruja÷ca varõà÷ca ÷uklàruõavarõavarjyàþ ..
     kaõóurgurutvaü sitavijjalatvaü sneho'rucirjàóyakaphaprasekau .
     utkle÷amandànilatà ca tandrà ruja÷ca mandàþ kaphavaktraroge ..
     sarvàõi råpàõi tu vaktraroge bhavanti yasmin sa tu sarvajaþ syàt .
     saüsthànadåùyàkçtinàmabhedàcaite catuþùaùñividhà bhavanti ..
     ÷àlàkyatantre vihitàni teùàü nimittaråpàkçtibheùajàni .
     yathàprade÷antu caturvidhasya kriyàü pravakùyàmi mukhàmayasya ..>% iti mukharogaþ .. * ..
     %<÷uktatiktakañukùaudrakaùàyaiþ kavalagrahaþ .
     dhåmaþ pradhamanaü ÷uddhiradha÷chardanalaïghanam ..
     bhojya¤ca mukharogeùu yathàsvandoùanuddhitam .
     pippalyagurudàrvãtvag yavakùàro rasà¤janam ..
     pàñhàü tejovatãü pathyàü samabhàgaü sucårõitam .
     mukharogeùu sarveùu sakùaudraü tadvidhàrayet ..
     sãdhumàdhavamàdhvãkaiþ ÷reùñho'yaü kavalagrahaþ .
     tejohvàmabhayàmelàü samaïgàü kañukàü ghanam .
     pàñhàü jyotiùmatãü loghraü dàrvãü kuùñha¤ca cårõayet .
     dantànàü gharùaõa¤caiva sràvakaõóårujàpaham ..>%
     %<gçhadhåmo yavakùàrapàñhàvyoùaü rasà¤janam .
     tejohvà triphalà lodhraü citraka¤ceti cårõitam ..
     sakùaudraü dhàrayedetat galarogavinà÷anam ..>% iti kàlakacårõam .. * ..
     %<manaþ÷ilà yavakùàro haritàlaü sasaindhavam .
     dàrvãtvak ceti taccårõaü màkùikeõa samàyutam ..
     mårchitaü ghçtamaõóena kaõñharogeùu dhàrayet .
     mukharogeùu ca ÷reùñhaü pãtakaü nàmakãrtitam ..>% iti pãtakacårõam .. * ..
     %<kañukàtiviùàpàñhà dàrvãmustakaliïgakàþ .
     gomåtrakvathitàþ peyàþ kaõñharogavinà÷anàþ ..
     svarasaþ kvathito dàrvyà ghanãbhåtãrasakriyà .
     sakùaudramukharogàsçgdoùanàóãvraõàpahà ..
     tàlu÷oùe tvatçùõàsya sarpirauttarabhaktikam ..
     làvaõaü madhuràþ snigdhàþ ÷ãtà÷vaiva rasà hitàþ .
     mukhapàke ÷iràkarma ÷iraþkàyavirecanam .
     måtratailaghçtakùaudrakùãrai÷ca kavalagrahaþ ..
     sakùaudràstriphalàpàñhà mçdvãkàjàtipallavàþ .
     kaùàyatiktakàþ ÷ãtàþ kvàthà÷ca mukhadhàvanàþ .
     tulàü khadirasàrasya dviguõàmarimedasaþ ..
     prakùàlya jarjarãkçtya caturdroõe'mbhasaþ pacet .
     droõa÷eùaü kaùàyantaü påtvà bhåyaþ pacecchanaiþ ..
     tatastasmin ghanãbhåte cårõãkçtthàkùabhàgikam .
     candanaü padmako÷ãraü ma¤jiùñhàü dhàtakãü ghanam ..
     prapuõóarãkaü yaùñyàhvatvagelàpatrake÷aram .
     làkùàü rasà¤janaü màüsãü triphalàü lodhrabàlakam ..
     rajanyau phalinãmelàü samaïgàü kañphalaü vacàm .
     yavàmagurupattaïgagairikà¤janamàvapet ..
     lavaïganakhakakkolajàtiko÷àn palonmitàn .
     karpårakuóava¤càpi punaþ÷ãte'vatàrite ..
     tatastu gulikàþ kàryàþ ÷uùkà÷càsyena dhàrayet .
     taila¤cànena kalkena kaùàyeõa ca sàdhayet ..
     dantànà¤calanabhraü÷a÷auùiryakrimiroganut .
     mukhapàkàsyadaurgandhyajàóyàrocakanà÷anam ..
     sràvopalepapaicchilyavaikharyagalaroganut .
     dantàsyagalarogeùu sarveùàü tatparàyaõam ..>% iti khadiràdiguñikàtaila¤ca .. iti mukharogacikitsà .. iti carake cikitsàsthàne 26 adhyàyaþ ..)

#<mukhalàïgalaþ>#, puü, (mukhaü làïgalamiva bhåvidàrakamasya .) ÷åkaraþ . iti jañàdharaþ ..

#<mukhavandhanaü>#, klã, (mukhaü pràrambhaviùayaþ tasya vandhanaü saügraho'tra .) granthàrambhe tatra vaktavyakathanam . tasya nàmàntaram . anukramaõikà . bhåmikà . iti chandoma¤jaryàü mukhabandhanàkhyaprathamastavakaþ . iti tadgranthakartçgaïgàdàsavaidyena likhitam ..

#<mukhavallabhaþ>#, puü, (mukhasya vallabhaþ prãtikaraþ .) dàóimavçkùaþ . iti ÷abdamàlà .. mukhapriye, tri ..

#<mukhavàcikà>#, strã, (mukhaü vàcayati ÷odhayatãti . vac + õic + õvul + striyàü ñàp . ata itvaü ca .) ambaùñhà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mukhavàdyaü>#, klã, (mukhena vàdyam .) vakranàlavàdyam . vàüka iti bhàùà . iti trikàõóa÷eùaþ .. mukhasya mukhena ca vàdya¤ca . ÷ivapåjànte vam iti ÷abdena gàlavàdyam . yathà --
     %<liïgaü nirmàya vidhivat vidhivat påjayecca tam .
     ùaóakùaraü japitvà vai mukhavàdyaü ÷ucismite ! ..>% iti liïgàrcanatantre 15 pañalaþ .. api ca .
     %<mukhavàdyaü sançrtya hi kçtvà tu parame÷vari ! .
     màtçkàmantrasahitaü mukhavàdyaü sudurlabham ..
     akàràdikùakàràntamanulomavilomataþ .
     uccàrya parame÷àni ! mukhavàdyaü ÷ucismite ! ..
     sabinduü varõamuccàrya pa¤cà÷anmàtçkàü priye ! .
     anulomavilomena sarveõa ca varànane ! ..
     anenaiva vidhànena mukhavàdyaü karoti yaþ .
     sa siddhaþ sagaõaþ so'pi sa ÷ivo nàtra saü÷ayaþ .
     mçtyu¤jayo'haü deve÷i ! mukhavàdyaprasàdataþ ..
     yasmin kàle mahe÷àni ! asuro balavàn bhavet .
     tasmin kàle mahe÷àni ! mukhavàdyaü karomyaham ..
     tat ÷rutvà parame÷àni ! asurà ràkùasà÷ca ye .
     palàyante mahe÷àni ! tat÷rutvà parame÷vari ! ..
     ye narà bhuvi tiùñhanti mukhavàdyaü vinà priye ! .
     sa sarvayàtanàbhogã ante kumbhãratàü vrajet ..>% iti ca liïgàrcanatantre 8 pañalaþ ..

#<mukhavàsaþ>#, puü, (mukhasya vàsaþ saurabhyamasmàt .) gandhatçõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mukhavàsanaþ>#, puü, (mukhaü vàsayatãti . vas + õic + lyuþ .) mukhasadgandhakàrakadravyam . tatparyàyaþ . àmodã 2 . ityamaraþ . 1 . 5 . 11 .. dve mukhavàsanavañikàdau àmodayuktaþ karpåràdiràmodã in . mukhaü vàsayati mukhavàsanaþ nandyàditvàdanaþ . nànàdravyaracita ekaika÷a eva và karpåràdibhirmukhopayogyamukhavàsanavañiràmodãti sarvasvam . ÷ubhavàsana iti pàñhe ÷ubhaü manoharaü vàsanaü vàso yasya ke÷àdeþ sa àmãdãtyàhuritisubhåtiþ . kùãrasvàminà tu samàkarùàdicatuùñayena iùñagandhàdicatuùñayena ca paryàyadvayamàkhyàtam . ÷abdàrõave tu .
     %<kastårikàyàmàmodaþ karpåre mukhavàsanaþ .
     bakule syàt parimala÷campake surabhistathà .
     gandhà dbiùaùñirapyete guõivçttau triliïgakà ..>% iti bharataþ ..

#<mukhaviluõñhikà>#, strã, (mukhena viluõñhayatãti . luõñha + õic õvul . striyàü ñàp . ata itvaü ca .) chàgã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<mukhaviùñhà>#, strã, (mukhe viùñhà malamasyàþ .) tailapàyikà . yathà --
     %<valgulikà mukhaviùñhà paroùõã tailapàyikà .>% iti hemacandraþ ..

#<mukha÷aphaþ>#, puü, (mukhaü ÷aphaü kùura iva tãkùõamasya .) durmukhaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<mukha÷uddhiþ>#, strã, (mukhasya ÷uddhiþ .) vakta÷odhanam . yathà, àhrikatattve .
     %<abhàve dantakàùñhànàü pratiùiddhadine tathà .
     apàü dbàda÷agaõóåùairmukha÷uddhirvidhãyate ..>%

#<mukha÷odhanaü>#, klã, (mukhasya ÷odhanam .) tvacam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mukha÷odhanaþ>#, puü, (mukhaü ÷odhayatyaneneti . ÷ugh + õic + karaõe lyuñ .) kañurasaþ . iti hemacandraþ ..

#<mukha÷odhã>#, [n] puü, (mukhaü ÷odhayatãti . ÷udh + õic + õiniþ .) jambãraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (guõàdayo'sya jambãra÷abde j¤àtavyàþ ..)

#<mukhaùñhãlaþ>#, tri, (mukhaü ùñhãvati nirasyati vikçtaü karotãti bhàvaþ . ùñhãva + igupadhatvàt kaþ pçùodaràditvàt vasya latvam .) durmukhaþ . iti ÷abdamàlà ..

@<[Page 3,740c]>@
#<mukhasambhavaþ>#, puü, (mukhàt sambhava utpattirasya . bràhmaõaþ . iti hemacandraþ . 3 . 476 ..

#<mukhasuraü>#, klã, (mukhasya surà iti vibhàùà senàsuràcchàyà÷àlàni÷ànàm . 2 . 4 . 25 . iti ùaùñhãsamàse surà÷abdasya hrasvatvam .) tàlasurà . iti trikàõóa÷eùaþ . tàóã iti bhàùà ..

#<mukhasràvaþ>#, puü, (sru bhàve + gha¤ . mukhàt sràvaþ patanamasya .) làlà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mukhàgniþ>#, puü, (mukhaü mukhyo'gniþ .) dàvàgniþ . yathà --
     %<hemakelirdvayo÷càtha mçdàkuþ syàddavànalaþ .
     mukholkà bhåtasa÷càrã mukhàgnirbharaghasmaraþ ..>% iti ÷abdamàlà .. ÷avamukhe dantavahniþ . iti loke . ÷àstre tu ÷iraþsthàne . yathà --
     %<devà÷càgnimukhàþ sarve gçhãtvà tu hutà÷anam .
     gçhãtvà pàõinà caiva mantrametadudãrayet ..
     kçtvà tu duùkçtaü karma jànatà vàpyajànatà .
     mçtyukàlava÷aü pràpya naraü pa¤catvamàgatam ..
     dharmàdharmasamàyuktaü lobhamohasamàvçtam .
     daheyaü sarvagàtràõi divyàn lokàn sa gacchatu ..
     evamuktvà tataþ ÷ãghraü kçtvà caiva pradakùiõam .
     jvalamànaü tathà vahniü ÷iraþ sthàne pradàpayet ..
     càturvarõeùu saüsthànamevaü bhavati puttrike ! .>% iti ÷uddhitattvam ..

#<mukhàmayaþ>#, puü, (muõyasyàmayaþ .) mukharogaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mukhàrjakaþ>#, puü, arjakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mukhàstraþ>#, puü, (mukhaü astramivàsya .) karkañaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<mukholkà>#, strã, (mukhaü ulkeva yasyàþ .) dàvànalaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<mukhyaþ>#, puü, prathamaþ kalpaþ . ityamaraþ . 2 . 7 . 40 .. yàgàdiùu ÷àstroktaþ prathamaþ kalpo mukhyaþ syàt . yathà, brãhibhiryajetetyàdinà utkçùñatvàt mukhamiva mukhyaþ vikàrasaüghetyàdinà ivàrthe yaþ . iti taññãkàyàü bharataþ ..

#<mukhyaþ>#, tri, ÷reùñhaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 57 .. (tathàsya paryàyaþ .
     %<pradhànamuttamaü ramyaü ÷reùñhaü mukhyamanuttamam .
     varaü vareõyaü pramukhaü paràrdhaü pravarantathà ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm .. yathà, bhàgavate . 4 . 25 . 49 .
     %<mukhyànàmapurastàddvàstayàpaõabahådanau ..>%)

#<mukhyasargaþ>#, puü, (mukhyànàü sarga iti .) sthàvarasçùñiþ . yathà --
     %<mukhyasarga÷caturthastu mukhyà vai sthàvaràþ smçtàþ .>% iti varàhapuràõam ..

#<mugåhaþ>#, puü, dàtyåhapakùã . iti bhåriprayogaþ ..

@<[Page 3,741a]>@
#<mugdhaþ>#, tri, (muh + kartari ktaþ .) måóhaþ . (yathà, çgvede . 5 . 40 . 5 .
     %<akùetravid yathà mugdho bhuvanànyadãdhayuþ ..>%) sundaraþ . iti vi÷vaþ .. (yathà, meghadåte . 14 .
     %<dçùñotsàha÷cakitacakitaü mugdhasiddhàïganàbhiþ ..>%)

#<mugdhabodhaü>#, klã, (mugdhaþ sundaraþ bodhaþ j¤ànaü padapadàrthànàü bhavatyasmàt . yadbà, mugdhàn måóhàn alpabuddhãn janàn bodhayatãti . mugdhabodham . iti durgàdàsaþ . mugdha + budh + karmaõyaõ . 3 . 2 . 1 . iti aõ .) vopadevakçtavyàkaraõavi÷eùaþ . yathàsyàdya÷lokaþ .
     %<mukundaü saccidànandaü praõipatya praõãyate .
     mugdhabodhaü vyàkaraõaü paropakçtaye mayà ..>%

#<mugdhà>#, strã, (mugdha + ñàp .) nàyikàvi÷eùaþ . (sà ca nàyikà svãyàparakãyàbhedena dvividhà .) tatra svãyàpi trividhà . mugdhà madhyà pragalbhà ca . tatràïkuritayauvanà mugdhà . sà ca j¤àtayauvanà aj¤àtayauvanà ca . saiva krama÷o lajjàbhayaparàdhãnaratirnavoóhà . saiva jàtapra÷rayà vi÷rabdhanavoóhà . asyà÷ceùñà kriyà manoharà . kope màrdavaü navavibhåùaõe samãhà ca .. mugdhà yathà .
     %<àj¤aptaü kila kàmadevadharaõãpàlena kàle ÷ubhe vastuü vàstuvidhiü vidhàsyati tanau tàruõyameõãdç÷aþ .
     dçùñyà kha¤janacàturã mukharucà saudhàkarã màdhurã vàcà ki¤ca sudhàsamudralaharã làùaõyamàmantryate .. * ..>% aj¤àtayauvanà yathà --
     %<nãràttãramupàgatà ÷ravaõayoþ sãmni sphurannetrayoþ ÷rotre lagnamidaü kimutpalamiti j¤àtuü karaünyasyati .
     ÷aibàlàïkura÷aïkayà ÷a÷imukhã romàvalãü pro¤chati ÷ràntàsmàti muhuþ sakhãmavidita÷roõãbharà pçcchati ..>% j¤àtayauvanà yathà --
     %<svayambhåþ ÷ambhurambhojalocane tvatpayodharaþ .
     nakhena kasya dhanyasya candracåóo bhaviùyati ..>% navoóhà yathà --
     %<haste dhçtàpi ÷ayane vinive÷itàpi kroóe kçtàpi yatate bahireva gantum .
     jànãmahe navabadhåratha tasya va÷yà yaþ pàradaü sthirayituü kùamate kareõa ..>% dvitãyà yathà --
     %<balànnãtà pàr÷vaü mukhamanumukhaü naiva kurute dhunànà mårdhànaü kùipati vadanaü cumbanavidhau .
     hçdi nyastaü hastaü kùipati gamanàropitamanà navoóhà voóhàraü ramayati ca santàpayati ca ..>% vi÷rabdhanavoóhà yathà --
     %<daramukulitanetrapàlinãvãniyamitabàhukçtoruyugmabandham .
     karakalitakucasthalaü navoóhà svapiti samãpamupetya kasya yånaþ ..>% iti rasama¤jarã ..

#<muca># i ïa kalkane . dambhe . ÷àñhye . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-akaøseñ .) dbau pa¤camasvariõau . i mu¤cyate . ïa mu¤cate ïa mocate . iti durgàdàsaþ ..

#<muca># ïa kalkane . dambhe . ÷àñhye . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-akaøseñ .) dbau pa¤camasvariõau . i mu¤cyate . ïa mu¤cate ïa mocate . iti durgàdàsaþ ..

#<muca># ë ÷a pa ¤a au mokùe . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàø-ubhaø-sakaø-bandhanarahitãbhàve akaøaniñ .) mokùastyàgaþ . ë amucat . ÷a pa ¤a mu¤cati mu¤cate dhanaü dàtà . bandhanarahitãbhàve akarmako'yam . àlànànmukto gajaþ kartari ktaþ . evaü pàpànmukta ityàdau pàpabandhanànmukta ityarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<muca># ka mokùe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøparaø-sakaø-señ .) ka mocayati . mokùastyàgaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<muciraþ>#, tri, (mu¤cati dhanàdikaü dadàtãti . muc + %<iùimadimudikhidicchidibhidimandicanditimimihimuhimucãti .>% uõàø 1 . 52 . iti kirac .) dàtà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<muciraþ>#, puü, (muc + kirac .) dharmaþ . vàyuþ . devatà . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<mucukundaþ>#, puü, (muc + bàhulakàt kuþ . mucuþ kunda iveti . ràjadantàditvàt pårbanipàtaþ .) puùpavçkùavi÷eùaþ . mekacanda iti hindã bhàùà . (yathà, ràjendrakarõapåre . 10 .
     %<ànandaü mucukundakandali ! bhaja svasthàsi vàsantike ! .>%) tatparyàyaþ . chatravçkùaþ 2 citrakaþ 3 prativiùõukaþ 4 . iti bhàvaprakà÷aþ .. bahuputtraþ 5 sudalaþ 6 harivallabhaþ 7 supuùpaþ 8 arghyàrhaþ 9 lakùaõakaþ 10 raktaprasravaþ 11 . asya guõàþ . kañutvam . tiktatvam . kaphavàtanà÷itvam . kaõñhakaratvam . tvagdoùa÷opha÷amanatvam . jãrõajvaravinà÷anatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷iraþpãóàpittàsraviùanà÷itvam . iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. màndhàtçràjaputtraþ . iti ÷rãbhàgavatam . 9 . 7 . 38 . (yathà ca devãbhàgavate . 7 . 10 . 4 .
     %<tasyàmutpàdayàmàsa màndhàtà dbau sutau nçpa ! .
     purukutsaü suvikhyàtaü mucukundaü tathàparam ..>%)

#<mucuñã>#, strã, aïgulimoñanam . àïgulamañkàna iti bhàùà . yathà --
     %<mucuñãü mukuñã caiva bhavedaïgulimoñane .>% iti ÷abdaratnàvalã .. muùñiþ . muñhà iti bhàùà . yathà --
     %<sampiõóitàïguliþ pàõirmuùñirmustu bucuñyapi .>% iti hemacandraþ . 3 . 261 ..

@<[Page 3,741c]>@
#<muja># i ka mçjàdhvanyoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-paraø-màrjane sakaø-dhvanau akaø-señ .) dvau pa¤camasvariõau . i ka mu¤jayati . ka mojayati . iti durgàdàsaþ ..

#<muja># ka mçjàdhvanyoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-paraø-màrjane sakaø-dhvanau akaø-señ .) dvau pa¤camasvariõau . i ka mu¤jayati . ka mojayati . iti durgàdàsaþ ..

#<mu¤cakaþ>#, puü, (muciïa + õvul .) muùkakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mu¤jaþ>#, puü, (mu¤jyate mçjyate anena . mu¤ja + karaõe ac .) tçõavi÷eùaþ . muüja iti bhàùà .. (yathà, pa¤cada÷yàm . 1 . 42 .
     %<yathà mu¤jàdãùikaivamàtmà yuktyà samuddhçtaþ .
     ÷arãratritayàddhãraiþ paraü brahmaiva jàyate ..>%) tatparyàyaþ . mau¤jãtçõàkhyaþ 2 bràhmaõyaþ 3 tejanàhvayaþ 4 vàõãrakaþ 5 mu¤janakaþ 6 ÷ãrã 7 darbhàhvayaþ 8 dåramålaþ 9 dçóhatçõaþ 10 dçóhamålaþ 11 bahuprajaþ 12 ra¤janaþ 13 ÷atrubhaïgaþ 14 . asya guõàþ . madhuratvam . ÷ãtatvam . kaphapittajadoùanà÷itvam . graharakùàsu dãkùàsu ca pàvanatvam . bhåtanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<mu¤jo mu¤jàtako bàõaþ sthåladarbhaþ sumedhasaþ .
     mu¤jadbayantu madhuraü tuvaraü ÷i÷iraü tathà ..
     dàhatçùõàvisarpàsramåtravastyakùirogajit .
     doùatrayaharaü vçùyaü mekhalàsåpayujyate ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. ÷araþ . iti ratnamàlà . upanayanakàle mu¤jamekhalàdhàraõavidhiryathà . athainaü màõavakamàcàryastriþpradakùiõaü trivçtaü mu¤jamekhalàü paridhàpayan mantradvayaü vàcayati . iti bhavadevabhaññaþ ..

#<mu¤jake÷ã>#, [n] puü, (mu¤jà iva ke÷àþ santyasya . iniþ .) viùõuþ . iti hemacandraþ . 2 . 131 ..

#<mu¤jaraü>#, klã, (mu¤jyate prakùàlyate iti . mu¤ja + bàhulakàt aran .) ÷àlåkam . iti ÷abdamàlà ..

#<mu¤jàtakaþ>#, puü, (mu¤jaü atati tatsàdç÷yaü pràpnotãti . ata + ac . tataþ svàrthe kan .) puùpa÷àkabhedaþ . asya guõàþ . paraü svàdutvam . vçùyatvam . pittànilàpahatva¤caü . iti ràjavallabhaþ .. (yathà, su÷rute såtrasthàne 39 adhyàye .
     %<hastikarõamu¤jàtakalàmajjakaprabhçtãni .>%)

#<muña># i marde . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) pa¤camasvarã . i muõñyate . mardo mardanam . iti durgàdàsaþ ..

#<muña># ki kùudi . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø pakùe bhvàø-sakaø-señ .) kùudi cårõãkaraõe . ki moñayati taõóulaü ÷ilà . yastu durga¤ca moñatãti halàyudhaþ ..

#<muña># ÷i àkùepe ca . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàø-paraø-sakaø-señ .) pavarga÷eùàdiþ . ÷i muñati amuñhãt mumoña . cakàràt kùudi ca . muñati dbiùàü darpaü ya iti halàyudhaþ . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 3,742a]>@
#<muñha># i ïa palàyane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-akaø-pàlane sakaø-señ .) pavarga÷eùàdiþ . pa¤camasvarã . i muõñhyate . ïa muõñhate cauraþ . iti durgàdàsaþ ..

#<muóa># i chidi . marde . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø-sakaø-señ .) pa¤camasvarã . i muõóyate . cheda iha lomaccheda eva . muõóati muõóaü nàpitaþ . lomarahitaü karotãtyarthaþ . iti gurgàdàsaþ ..

#<muóa># i ïa magne . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-akaø-señ .) pavarga÷eùàdiþ . pa¤camasvarã . magnamiti majjadhàtoþ kte råpaü majjanamityarthaþ . i muõóyate . ïa muõóate prastaro jale . caturbhujastu màrjana iti pañhitvà màrjanaü ÷uddhiriti vyàkhyàya muõóate jalena gàtraü loka ityudàhçtavàn . iti durgàdàsaþ ..

#<muõa># ÷a pratij¤àne . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàøparaø-sakaø-señ .) ÷a muõati vrataü lokaþ . pratijànàtãtyarthaþ . moõità . iti durgàdàsaþ ..

#<muõóaü>#, klã, (muõóyante upyante ke÷à asmàt yadbà, muõóate majjatãti . muõóa + ac .) ÷iraþ . iti napuüsakaliïgasaügrahe amaraþ . 3 . 5 . 34 .. (yathà, mohamudgare . 15 .
     %<aïgaü galitaü palitaü muõóaü dantavihãnaü yàtaü tuõóam .
     karadhçtakampita÷obhitadaõóaü tadapi na mu¤catyà÷àbhàõóam ..>% upaniùadvi÷eùaþ . taduktaü yathà --
     %<ã÷àkenakañhapra÷namuõóamàõóukyatittiri .
     chàndogyaü bçhadàraõyamaitareyaü tathà da÷a ..>%) volam . muõóàyasam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<muõóaþ>#, puü, (muõóanaü muõóaþ ke÷àpanayanaü muói khaõóane bhàve gha¤ . tataþ ar÷a àdyac ityamarañãkàyàü ràyabharatau .) valiràjasya sainikadaityavi÷eùaþ .. (yathà, harivaü÷e bhaviùyaparvaõi . 232 . 5 .
     %<ekàkùa ekapànmuõóo vidyudakùa÷caturbhujaþ .>% ÷umbhasenàpatirdaityabhedaþ . yathà, màkaõóeyapuràõe . 87 . 28 .
     %<he caõóa ! he muõóa ! valairbahulaiþ parivàritau .>%) muõóamevàvayavatvenàstyasya . ac .) ràhugrahaþ . iti medinã . óe, 22 .. (muõóaü muõóanaü jãvikàtvenàstyasya . ac .) nàpitaþ . iti jañàdharaþ .. (muõóanaü skandhàvacchede khaõóanamastyasya . ac .) sthàõuvçkùaþ . iti kecit ..

#<muõóaþ>#, puü, klã, (muõóa + ac .) mårdhà . iti medinã . óe, 22 ..

#<muõóaþ>#, tri, muõóitaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 48 .. dve muõóitamuõóe . muói khaõóane bhàve gha¤i muõóo muõóanaü ke÷àpanayanaü tadyogàt ar÷a àdyaci muõóaþ pumàn striyàü muõóà . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 119 . 8 .
     %<caran bhaikùaü munirmuõóa÷cariùyàmi mahãmimàm ..>%)

#<muõóakaü>#, klã, (muõóameveti muõóa + svàrthe kan .) mastakam .. (upaniùadbi÷eùa÷ca ..)

#<muõóakaþ>#, puü, (muõóayatãti . muói + õvul .) nàpitaþ . iti hemacandraþ . 3 . 230 ..

#<muõóacaõakaþ>#, puü, (muõóita iva caõakaþ .) kalàyaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<muõóanaü>#, klã, (muõóa + lyuñ .) ke÷acchedanam . tatparyàyaþ . bhadrakaraõam 2 vapanam 3 parivàpanam 4 kùauram 5 . iti hemacandraþ . 3 . 587 .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 23 . 46 .
     %<bhràturasya hitaü vàkyaü ÷çõu dharmaj¤asattama ! .
     daõóa eva hi ràjendra ! kùattradharmo na muõóanam ..>%)

#<muõóaphalaþ>#, puü, (muõóavat phalamasya .) nàrikelavçkùaþ . yathà --
     %<tathà muõóaphala÷càpi vi÷vàmitrapriyo'pi ca .>% iti ÷abdaratnàvalã ..

#<muõóa÷àliþ>#, puü, (muõóo muõóita iva ÷àliþ .) ÷àlibhedaþ . tatparyàyaþ . muõóanakaþ 2 niþ÷åkaþ 3 a÷åkakaþ 4 . asya guõàþ . tridoùanà÷itvam . madhuràmlatvam . balapradatvam . rucikàritvam . dãpanatvam . pathyatvam . mukhajàóyarujàpahatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<muõóà>#, strã, (muõóa + striyàü ñàp .) muõóãrikà . iti medinã . óe, 22 .. muõóità strã . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<muõóàkhyà>#, strã, (muõóetyàkhyàsyàþ .) mahà÷ràvaõikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<muõóàyasaü>#, klã, (muõóa¤ca tat aya÷ceti . muõóa + ayas + %<ano÷màyaþ sarasàü jàtisaüj¤ayoþ .>% 5 . 4 . 94 . iti ñac .) loham . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<muõóitaü>#, klã, (muõóyate khaõóyate iti . muói khaõóane + karmaõi ktaþ .) loham . iti ràjanirghaõñaþ .. vàpitamuõóe, tri . ityamaraþ . 3 . 1 . 85 ..

#<muõóitikà>#, strã, (muõóita + svàrthe kan + striyàü ñàp ata icca .) vçkùavi÷eùaþ . muõóãrã iti bhàùà . tatparyàyaþ . alambuùà 2 ÷ràvaõã 3 palaïkaùà 4 kadambapuùpà 5 ÷ravaõà 6 bhåtaghnã 7 kumbhalà 8 aruõà 9 . iti ratnamàlà ..

#<muõóã>#, [n] puü, (muõóayati ke÷àn vapati iti . muõóa + õiniþ .) nàpitaþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 10 .. (yogàcàryavi÷eùaþ . yathà, ÷ivapuràõe vàyusaühitàyàm . 2 . 10 . 5 -- 6 ..
     %<mahàkàla÷ca ÷ålã ca daõóã muõóã saeva ca .>% ityàdàvàrabhya . aùñàviü÷atisaükhyàtà yogàcàryà yugakramàt . sampàditake÷acchedanaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 14 . 374 .
     %<dine'ùñame tu vipreõa dãkùito'haü yathàvidhi .
     daõóã muõóã ku÷ã cãrã ghçtàkto mekhalãkçtaþ ..>%)

#<muõóãrikà>#, strã, (muõói + bàhulakàt ãrac . striyàü ïãù svàrthe kan . striyàü ñàp %<ke'õaþ .>% 7 . 4 . 13 . iti pårbasya hvasvaþ .) muõóitikà . iti jañàdharaþ ..

#<mut>#, strã, (modate'nayà iti . mud + kvip .) vçddhinàmauùadham . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mut>#, [d] strã, (modanamiti . mud + bhàve kvip .) harùaþ . ityamaraþ . 1 . 4 . 24 .. (yathà, raghuvaü÷e . 3 . 25 .
     %<uvàca dhàtryà prathamoditaü vaco yayau tadãyàmavalambya càïgulim .
     abhåcca namraþ praõipàta÷ikùayà piturmudaü tena tatàna so'rbhakaþ ..>%)

#<muda># ka saüsarge . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-paraøsakaø-señ .) ka modayati ghçtenànnaü lokaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<muda># ¤i ïa harùe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-akaø-señ .) harùa÷cittotsàhaþ . ¤i mudito'sti ïa modate dhanã . iti durgàdàsaþ ..

#<mudà>#, strã, (mud + gha¤arthe kaþ tataùñàp .) rùaþha . yathà . sukhamànandathurmudà . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, màrkaõóeye . 116 . 30 .
     %<taü mantraü kriyamàõaü tu mantribhistena bhåbhçtà .
     tatpàr÷vavartinã kanyà ÷u÷ràvàtha mudàvatã ..>%)

#<muditaþ>#, tri, (mud + kta . yadbà, mudà asya jàtà . mudà + itac .) ànanditaþ . yathà --
     %<àrtàrte mudità hçùñe proùite malinà kç÷à .
     mçte mriyeta yà patyau sàdhvã j¤eyà pativratà ..>% iti ÷uddhitattvam .. àliïganavi÷eùaþ . tasya lakùaõaü yathà . nàyikayà nàyakasya vàmapàr÷ve uùitvà vàmapàdaü tasyorudvayamadhye sthàpayitvà ubhau militvà yadavasthànam . iti kàma÷àstram ..

#<mudità>#, strã, (modate iti mud + sarvadhàtubhya in saüj¤àpårbakavidheranityatvàt guõàbhàvaþ . mudiþ tasya bhàvaþ iti tal + ñàp .) mudà . harùaþ . ityamarañãkàyàü mathure÷aþ .. (yathà, pàta¤jalasåtram . 1 . 33 .
     %<maitrãkaruõàmuditopekùàõàü sukhaduþkhapuõyàpuõyaviùayàõàü bhàvanàta÷cittaprasàdanam ..>%)

#<mudiraþ>#, puü, (modante anena prajà iti . mud + %<iùimadimudãti .>% uõàø 1 . 52 . iti kirac .) meghaþ . ityamaraþ . 1 . 3 . 7 .. (yathà -- gãtagovinde . 2 . 3 .
     %<pracurapurandaradhanuranura¤jitameduramudirasuve÷am .>%) kàmukaþ . iti medinã . re, 205 . bhekaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

@<[Page 3,743a]>@
#<mudgaþ>#, puü, (modate anena iti . mud + %<mudigrorgaggau .>% uõàø 1 . 127 . iti gak .) pakùivi÷eùaþ . tatparyàyaþ . jalavàyasaþ 2 . iti hemacandraþ . 4 . 238 .. ÷amãdhànyabhedaþ . muga iti màùà . (yathà, manuþ . 9 . 39 .
     %<brãhayaþ ÷àlayo mudgàstilàmàùàstathà yavàþ .>%) tatparyàyaþ . såpa÷reùñhaþ 2 varõàrhaþ 3 rasottamaþ 4 bhuktipradaþ 5 hayànandaþ 6 suphalaþ 7 vàjibhojanaþ 8 . asya guõàþ . kaùàyatvam . madhuratvam . kaphapittàsrajittvam . laghutvam . gràhitvam . ÷ãtatvam . pàke kañutvam . cakùuùyatvam . nàtivàtalatva¤ca . tadyåùaguõàþ . pitta÷ramàrti÷amanatvam . laghutvam . santàpahàritvam . arocakanà÷itvam . tatsaindhavayukta¤cet raktaprasàdanatvam . sarvarujàpahàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca . råkùatvam . svàdutvam . alpànilatvam . jvaraghnatva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. vanamudgaguõàþ .
     %<mukuùñaþ ÷ãtalo gràhã kaphapittajvaràpahaþ ..>% tadbi÷eùà yathà, ràjavallabhe .
     %<pradhànà haritàstatra vanyamudgàstu mudgavat .
     kçùõamudgà mahàmudgà gaurà haritapãtakàþ .
     ÷vetà raktà÷ca nirdiùñà laghavaþ pårbapårbavat ..>%

#<mudgaparõã>#, strã, (mudgasyeva parõànyasyàþ mudgaparõa + jàtau ïãù .) vanamudgaþ . mugànã iti bhàùà . tatparyàyaþ . kàkamudgà 2 sahà 3 . ityamaraþ .. kùudrasahà 4 ÷imbã 5 màrjàragandhikà 6 vanajà 7 riïgiõã 8 hnasvà 9 sårpaparõã 10 kuraïgikà 11 ko÷ilà 12 vanodbhavà 13 vanamudgà 14 àraõyamudgà 15 vanyà 16 . kuraïgikàsthàne kara¤jikà iti ca pàñhaþ . asyà guõàþ . himatvam . kàsavàtaraktakùayapittadàhajvaranà÷itvam . cakùuùyatvam . ÷ukravçddhikàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca . yathà, bhàvaprakà÷e .
     %<mudgaparõã kàkaparõã sårpaparõyalpaparõikà .
     kàkamudgà ca sà proktà tathà màrjàragandhikà ..
     mudgaparõã himà råkùà tiktà svàdu÷ca ÷ukralà .
     cakùuùyà kùaya÷othaghnã gràhiõã jvaradàhanut .
     doùatrayaharã laghvã grahaõyar÷o'tisàrahçt ..>%

#<mudgabhuk>#, [j] puü, (mudgaü bhuükte iti . bhuj + kvip .) ghoñakaþ . iti jañàdharaþ ..

#<mudgabhojã>#, [n] puü, (mudgaü bhuükte iti . bhuj + õiniþ .) a÷vaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mudgamodakaþ>#, puü, (mudgena sàdhito modakaþ .) modakavi÷eùaþ . maticura iti bhàùà . yathà --
     %<mudgànàü dhåmasãü samyaggholayennirmalàmbunà .
     kañàhasthaghçtasyordhvaü jharjharaü sthàpayettataþ ..
     dhåmasãntu dravãbhåtàü prakùipet jharjharopari .
     patanti bindavastasmàttàn supakvàn samuddharet .
     sitàpàkena saüyojya kuryàt yuktena bhàdakàn ..>% asya guõàþ . yathà, bhàvaprakà÷e .
     %<laghurgràhã tridoùaghnaþ svàduþ ÷ãto rucipradaþ .
     cakùuùyo jvarahçt balyastarpaõo mudgamodakaþ ..>%

#<mudgaraü>#, klã, (mudaü ànandaü girati vikiratãti . gé + ac .) mallikàbhedaþ . loùñàdibhedane, puü . iti medinã . re, 204 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 211 . 3 .
     %<gadàpaññi÷adhàriõyà ÷ålamudgarahastayà .
     prasthitau sahadharmiõyà mahatyà daityasenayà ..>%)

#<mudgaraþ>#, puü, (mud + gé + ac .) karmàravçkùaþ . puùpavçkùavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . gandhasàraþ 2 saptapatraþ 3 atigandhaþ 4 gandharàjaþ 5 viñapriyaþ 6 priyaþ 7 janeùñaþ 8 mçgeùñaþ 9 . asya guõàþ . madhuratvam . ÷ãtatvam . surabhitvam . saukhyadàyakatvam . manojakàritvam . madhupànandakàritvam . pittaprakopanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. astravi÷eùaþ . mugura iti bhàùà . tatparyàyaþ . drughaõaþ 2 ghanaþ 3 . ityamaraþ .. drughanaþ 4 . iti bharataþ .. praghaõaþ 5 . iti jañàdharaþ .. mudgaraþ korakàstrayoþ . iti hemacandraþ .. (yathà, raghau . 12 . 73 .
     %<pàdapàviddhaparighaþ ÷ilàniùpiùñamudgaraþ ..>%)

#<mudgarakaþ>#, puü, (mudgaramiveti pratikçtau kan .) karmàraþ . iti ràjanirghaõñaþ . kàmaràïgà iti bhàùà ..

#<mudgalaü>#, klã, rohiùatçõam . iti ràjanirghaõñhaþ ..

#<mudgalaþ>#, puü, harya÷varàjaputtraþ . yathà -- su÷ànteþ purujànuþ tasmàccarkùaþ tata÷ca harya÷vaþ harya÷vànmudgalasç¤jayabçhadiùuyavãnarakàmpilyasaüj¤àþ . pa¤cànàmeteùàü viùayàõàü rakùaõàyàlamete matputtrà iti pitràbhihità iti pa¤càlàþ . iti viùõupuràõe 4 aü÷e 19 adhyàyaþ .. (mudgaü làtãti . là + kaþ . ityuõàdivçttau ujjvaladattaþ .) gotrakàrakamunivi÷eùaþ . tasya bhàryà indrasenà . iti puràõam .. (upaniùadvi÷eùaþ ..)

#<mudgaùñaþ>#, puü, vanamudgaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<mudgaùñakaþ>#, puü, (mudgaùña + svàrthe kan .) vanamudgaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 17 ..

#<mudgàrdravañaþ>#, puü, (mudgenàrdraþ vañaþ .) vañakavi÷eùaþ . àdàvaóà iti bhàùà . yathà --
     %<mudgapiùñãviracitàn vañakàüstailapàcitàn .
     hastena cårõayet samyak tasmiü÷cårõe vinikùipet ..
     bhçùñaü hiïgvàrdrakaü såkùmaü maricaü jãrakaü tathà .
     nimbårasaü yavànã¤ca yuktyà sarvaü vimi÷rayet ..
     mudgapiùñãü pacet samyak sthàlyàmaïgàrakopari .
     tasyàstu golakaü kuryàttanmadhye påraõaü kùipet ..
     taile tàn golakàn paktvà kvathitàyàü nimajjayet .
     golakàþ pàcakaiþ proktàste tvàrdrakavañà api ..>% asya guõàþ . yathà, bhàvaprakà÷e .
     %<mudgàrdrakavañà rucyà laghavo balakàrakràþ .
     dãpanàstarpaõàþ pathyàstridoùeùu prapåjitàþ ..>%

@<[Page 3,743c]>@
#<mudrà>#, strã, (modate anayeti . mud + %<sphàyita¤cãtyàdi .>% uõàø 2 . 13 . iti rak ataþ ñàp .) pratyayakàriõã .. iti trikàõóa÷eùaþ . nàmera mohara iti bhàùà .. aïgulimudrà . iti ÷abdaratnàvalã .. chàpera àïguñã iti bhàùà . svarõaraupyàdimudrikà ca . (yathà, abhij¤àna÷àkuntale . 2 .
     %<imàü mudràü tvadaïgulau nive÷ayatà mayà .>% cihnam . yathà, ÷rãmadbhàgavate . 3 . 24 . 17 .
     %<j¤ànavij¤ànayogena karmaõàmuddharan jañàþ .
     hiraõyake÷aþ padmàkùaþ padmamudràpadàmbujaþ ..>%) mohara ñàkà ityàdi bhàùà . iti lokaprasiddhiþ .. * .. pa¤cadhàlipyantargatalipivi÷eùaþ . chàpàra akùara iti bhàùà . yathà --
     %<mudràlipiþ ÷ilpalipirlipirlekhanisambhavà .
     guõóikàghuõasambhåtà lipayaþ pa¤cadhà smçtàþ .
     etàbhirlipibhirvyàptà dharitrãü ÷ubhadà hara ! ..>% iti vàràhãtantram .. lekhanyà likhitaü viprairmudràbhiraïkita¤ca yat .. ÷ilpàdinirmitaü yacca pàñhyaü dhàrya¤ca sarvadà .. iti khaógamàlàtantram .. * .. pa¤camakàràntargatabhçùñadravyavi÷eùaþ . yathà --
     %<pçthukàstaõóulà bhçùñà godhåmacaõakàdayaþ .
     tasya nàma bhaveddevi ! mudrà muktipradàyinã ..>% iti nirvàõatantre 11 pañalaþ .. tasyàþ ÷odhanaü yathà -- oü tadviùõoþ paramaü padaü sadà pa÷yanti sårayaþ divãva cakùuràtatam . oü tadvipràso vipanyavo jàgçvàüsaþ samindhate viùõoryat paramaü padam . iti mantràbhyàü ÷àdhanam . iti svatantratantram .. ÷arãre dhàryabhagavadàyudhàdicihnam . chàpa iti bhàùà . yathà -- tato nàràyaõãü mudràü dhàrayet prãtaye hareþ . matsyakårmàdicihnàni cakràdãnyàyudhàni ca .. atha mudràdhàraõanityatà smçtau .
     %<aïkitaþ ÷aïkhacakràbhyàmubhayorvàhumålayoþ .
     samarcayeddhariü nityaü nànyathà påjanaü bhavet ..>% àdipuràõe .
     %<÷aïkhacakrordhvapuõóràdirahitaü bràhmaõàdhamam .
     gardabhaü tu samàropyaràjà ràùñràt pravàsayet ..>% gàruóe ÷rãbhagavaduktau .
     %<sarvakarmàdhikàra÷ca ÷ucãnàmeva coditaþ .
     ÷ucitva¤ca vijànãyànsadãyàyudhadhàraõàt ..>% iti pàdme cottarakhaõóe .
     %<÷aïkhacakràdibhi÷cihnairvipraþ priyatamairhareþ .
     rahitaþ sarvadharmebhyaþ pracyuto narakaü vrajet ..>% ÷rutau ca yajuþkañha÷àkhàyàm .
     %<dhçtordhvapuõóraþ kçtacakradhàrã viùõuü paraü dhyàyati yo mahàtmà .
     smareõa mantreõa sadà hçdi sthitaü paràtparaü yanmahato mahàntam ..>% atharvaõi ca .
     %<ebhirvayamurukramasya cihnairaïkità loke ÷ubhagà bhavema .>% tadviùõoþ paramaü padaü ye gacchanti là¤chitàþ . ityàdi .. ataeva brahmapuràõe .
     %<kçùõàyudhàïkitaü dçùñvà sammànaü na karoti yaþ .
     dbàda÷àbdàrjitaü puõya¤càphalàyopagacchati .. * ..>% atha mudràdhàraõamàhàtmyam . skànde ÷rãsanatkumàramàrkaõóeyasambàde .
     %<yo viùõubhakto viprendra ! ÷aïkhacakràdicihnitaþ .
     sa yàti viùõulokaü vai dàhapralayavarjitam ..>% tatraivànyatra .
     %<nàràyaõàyudhairnityaü cihnitaü yasya vigraham .
     pàpakoñiprayuktasya tasya kiü kurute yamaþ ..
     ÷aïkhoddhàre tu yat proktaü vasatàü varùakoñibhiþ .
     tat phalaü likhite ÷aïkhe pratyahaü dakùiõe bhuje ..
     yat phalaü puùkare nityaü puõóarãkàkùadar÷ane .
     ÷aïkhoparikçte padme tat phalaü samavàpnuyàt ..
     vàme bhuje gadà yasya likhità dç÷yate kalau .
     gadàdharo gayàpuõyaü pratyahaü tasya yacchati ..
     yaccànandapure proktaü cakrasvàmisamãpataþ .
     gadàdho likhite cakre tat phalaü kçùõadar÷ane ..>% ÷rãbhagavaduktau ca .
     %<yaþ punaþ kalikàle tu matpurãsambhavàü mçdam .
     matsyakårmàdikaü cihnaü gçhãtvà kurute naraþ ..
     dehe tasya praviùño'haü jànantu trida÷ottamàþ .
     tasya me nàntaraü ki¤cit kartavyaü ÷reya icchatà ..
     mamàvatàracihnàni dç÷yante yasya vigrahe .
     martyairmartyo na vij¤eyaþ sa nånaü màmakã tanuþ ..
     pàpaü sukçtaråpantu jàyate tasya dehinaþ .
     mamàyudhàni yasyàïge likhitàni kalau yuge ..
     ubhàbhyàmapi cihnàbhyàü yo'ïkito matsyamudrayà .
     kårmayàpi svakaü tejo nikùiptaü tasya vigrahe ..
     ÷aïkha¤ca padma¤ca gadàü rathàïgaü matsya¤ca kårmaü racitaü svadehe .
     karoti nityaü sukçtasya vçddhiü pàpakùayaü janma÷atàrjitasya ..>% tatraiva ÷rãbrahmanàradasaüvàde .
     %<kçùõa÷astràïkakavacaü durbhedyaü devadànavaiþ .
     adhçùyaü sarvabhåtànàü ÷atråõàü rakùasàmapi ..
     lakùmãþ sarasvatã durgà sàvitrã haravallabhà .
     nityaü tasya vaseddehe yasya ÷aïkhàïkità tanuþ ..
     gaïgà gayà kurukùetraü prayàgaü puùkaràdi ca .
     nityaü tasya sadà tiùñhedyasya padmàïkitaü vapuþ ..
     yasya kaumodakãcihnaü bhuje vàtha kalipriya ! .
     pratyahaü tatra draùñavyo gaïgàsàgarasaïgamaþ ..
     savye kare gadàdhastàdrathàïgaü tiùñhate yadi .
     kçùõena sahitaü tatra trailokyaü sacaràcaram ..
     trayo'grayastrayo devà viùõostrãõi padàni ca .
     nivasanti sadà tasya yasya dehe sudar÷anam ..>% ki¤ca .
     %<kçùõàyudhàïkità mudrà yasya nàràyaõã kare .
     årdhvalokàdhikàrã ca sa j¤eyastrida÷àü patiþ ..
     kçùõamudràprayuktastu daivaü pitryaü karoti yaþ .
     nityaü naimittikaü kàmyaü pratyaha¤càkùayaü bhavet ..
     pãóayanti na tatraiva grahà çkùàõi rà÷ayaþ .
     aùñàkùaràïkità mudrà yasya dhàtumayã kare ..>% vàràhe ÷rãsanatkumàroktau .
     %<kçùõàyudhàïkitaü dehaü gopãcandanamçtsnayà .
     prayàgàdiùu tãrtheùu sa gatvà kiü kariùyati ..
     yadà yasya prapa÷yeta dehaü ÷aïkhàdicihnitaü .
     tadà tadà jagatsvàmã tuùño harati pàtakam ..
     bhavate yasya dehe tu ahoràtraü dine dine .
     ÷aïkhacakragadàpadmaü likhitaü so'cyutaþ svayam ..
     nàràyaõàyudhairyuktaü kçtvàtmànaü kalau yuge .
     kurute puõyakarmàõi merutulyàni tasya vai ..
     ÷aïkhàdinàïkito bhaktyà ÷ràddhaü yaþ kurute dbijaþ .
     vidhihãnantu saüpårõaü pitéõàntu gayàsamam ..
     yathàgnirdahate kakùaü vàyunà prerito bhç÷am .
     tathà dahyanti pàpàni dçùñvà kçùõàyudhàni vai ..>% bràhmye ÷rãbrahmanàradasaübàde .
     %<viùõunàmàïkitàü mudràü aùñàkùarasamanvitàm .
     ÷aïkhàdikàyudhairyuktàü svarõaråpyamayãmapi ..
     dhatte bhàgavato yastu kalikàle vi÷eùataþ .
     prahràdasya samo j¤eyo nànyathà kalivallabha ! ..>% ki¤ca .
     %<÷aïkhàïkitatanuviüpro bhuïkte yasya ca ve÷mani .
     tadannaü svayama÷nàti pitçbhiþ saha ke÷avaþ ..
     kçùõàyudhàïkito yastu ÷ma÷àne mriyate yadi .
     prayàge yà gatiþ proktà sà gatistasya nàrada ! ..
     kçùõàyudhaiþ kalau nityaü maõóitaü yasya vigraham .
     tatrà÷rayaü prakurvanti vibudhà vàsavàdayaþ ..
     yaþ karoti hareþ påjàü kçùõa÷astràïkito naraþ .
     aparàdhasahasràõi nityaü harati ke÷avaþ ..
     kçtvà kàùñhamayaü vimbaü kçùõa÷astraistu cihnitam .
     yo hyaïkayati càtmànaü tatsamo nàsmi vaiùõavaþ ..
     pàùaõóapatitavràtyairnàstikàlàpapàtakaiþ .
     na lipyate kalikçtaiþ kçùõa÷astràïkito naraþ ..>% ki¤ca .
     %<aùñàkùaràïkità mudrà yasya dhàtumayà bhavet .
     ÷aïkhapadmàdibhiryuktà påjyate'sau suràsuraiþ ..
     dhçtà nàràyaõã mudrà prahràdena purà kçtà .
     vibhãùaõena balinà dhruveõa ca ÷ukena ca ..
     màndhàtçõàmbarãùeõa màrkaõóapramukhairdbijaiþ .
     ÷aïkhàdicihnitaiþ ÷astrairdehe kçtvà kalipriya ! .
     àràdhya ke÷avàt pràptaü samãhitaphalaü mahat ..>% ki¤ca .
     %<gopãcandanamçtsnàyà likhitaü yasya vigrahe .
     ÷aïkhapadmàdicakraü và tasya dehe vaseddhariþ ..>% tatraiva ÷rãsanatkumàroktau .
     %<yasya nàràyaõã mudrà dehe ÷aïkhàdicihnità .
     dhàtrãphalakçtà màlà tulasãkàùñhasambhavà ..
     dbàda÷àkùaramantraistu niyuktàni kalevare .
     àyudhàni ca viprasya matsamaþ sa ca vaiùõavaþ ..>% ki¤ca .
     %<yasya nàràyaõã mudrà dehe ÷aïkhàdicihnità .
     sarvàïgaü cihnitaü yasya ÷astrairnàràyaõodbhavaiþ ..
     prave÷o nàsti pàpasya kavacaü tasya vaiùõavam ..>% anyatra ca .
     %<ebhirbhàgavatai÷cihnaiþ kalikàle dvijàtayaþ .
     bhavanti martyaloke te ÷àpànugrahakàrakàþ .. * ..>% atha mudràdhàraõavidhiþ . gautamãye . lalàñe ca gadà kàryà mårdhni càpaþ ÷araþstathà . nandaka¤caiva hçnmadhye ÷aïkhacakraü bhujadvaye .. ÷aïkhacakràïkito vipraþ ÷ma÷àne mriyate yadi . prayàge yà gatiþ proktà sà gatistasya gautama ! .. cakra¤ca dakùiõe bàhau ÷aïkhaü vàme'pi dakùiõe . gadàü vàme gadàdhastàt puna÷cakra¤ca dhàrayet .. ÷aïkhopari tathà padmaü punaþ padma¤ca dakùiõe . khaógaü vakùasi càpa¤ca ÷araü ÷irasi dhàrayet .. iti pa¤càyudhànyàdau dhàrayedbaiùõavo janaþ . matsya¤ca dakùiõe haste kårmaü vàmakare tathà .. tathà coktam .
     %<dakùiõe tu bhuje vipro bibhçyàdvai sudar÷anam .
     matsyaü padma¤càpare'tha ÷aïkhaü kårmaü gadàü tathà ..
     sàmpradàyika÷iùñànàmàcàràcca yathàruci .
     ÷aïkhacakràdicihnàni sarvevvaïgeùu dhàrayet ..
     bhaktyà nijeùñhadevasya dhàrayellakùaõànyapi .
     cakra÷aïkhau ca dhàryete saümi÷ràveva kai÷cana ..>% yata uktaü brahmavaivarte .
     %<kevalaü nodvahecchaïkhamàdau càsuravigraham .
     ata÷cakravimi÷raü taü bibhçyàdvaiùõavaþ sadà ..
     ÷rãgopãcandanenaivaü cakràdãni budho'nvaham .
     dhàrayecchayanàdau tu taptàni kila tàni hi ..>% atha cakràdãnàü lakùaõàni .
     %<dvàda÷àkùarantu ùañkoõaü balayatrayasaüyutam .
     cakraü syàddakùiõàvartaþ ÷aïkha÷ca ÷rãhareþ smçtaþ ..
     gadàpadmàdikaü lokasiddhameva mataü budhaiþ .
     mudrà ca bhagavànnàmnàïkità yàùñàkùaràdibhiþ ..>% iti ÷rãharibhaktivilàsaþ .. * .. api ca .
     %<yathà mudrà ÷ãtalàkhyà tathà taptà na saü÷ayaþ .
     taptàyàþ ÷ãtalàyà÷ca vibhedo naiva vartate ..
     nàmacihnàdinà dehe vahninà và mçdàïkanam .
     sà dãkùà procyate bhåpa ! vàhyànàü j¤àninàmapi ..
     vaiùõavairviùõubhakte÷ca bràhmaõairvedapàragaiþ .
     sandhàryà satilà mudrà gopãcandanasaüyutà ..>% iti nàradapa¤caràtram ..
     %<kçùõanàmàkùarairgàtramaïkayeccandanàdinà .
     sa lokapàvano bhåtvà viùõulokamavàpnuyàt ..
     agnitaptena cakreõa bràhmaõo bàhumålayoþ .
     aïkayitvà japenmantraü saüsàrànmokùamàpnuyàt ..>% iti padmapuràõam ..
     %<tannàmnà càïkitaü sarvaü vasanaü bhàjanàdikam .>% iti hàrãtasmçtiþ .. * .. devatàvi÷eùaprãtijanikàïguliracanà . yathà, mudràpadavyutpattimàha tantre .
     %<modanàt sarvadevànàü dràvaõàt pàpasantateþ .
     tasmànmudreti sà khyàtà sarvakàmàrthasàdhanã ..
     atha mudràþ pravakùyàmi sarvatantreùu kalpitàþ .
     yàbhirviracitàbhi÷ca modante mantradevatàþ ..
     arcane japakàle ca dhyàne kàmye ca karmaõi .
     snàne càvàhane ÷aïkhe pratiùñhàyà¤ca rakùaõe ..
     naivedye ca tathànyatra tattatkalpaprakà÷ite .
     sthàne mudràþ pradraùñavyàþ svasvalakùaõalakùitàþ ..
     àvàhanàdikà mudrà nava sàdhàraõà matàþ .
     tathà ùaóaïgamudrà÷ca sarvamantreùu yojayet ..
     ekonaviü÷atirmudrà viùõoruktà manãùibhiþ .
     ÷aïkhacakragadàpadmaveõu÷rãvatsakaustubhàþ ..
     vanamàlà tathà j¤ànamudrà vilvàhvayà tathà .
     garuóàkhyà parà mudrà viùõoþ santoùavardhinã ..
     nàrasiühã ca vàràhã hàyagrãvã dhanustathà .
     bàõamudrà tataþ para÷urjaganmohanikà parà ..
     kàmamudrà paràkhyàtà ÷ivasya da÷a mudrikàþ .
     liïgayonitri÷ålàkhyàmàleùñàbhãmçgàhvayàþ .
     khañvàïgà ca kapàlàkhyà óamaruþ ÷ivatoùadàþ ..
     såryasyaikaiva padmàkhyà saptamudrà gaõe÷ituþ .
     dantapà÷àïku÷à vighnapara÷ulaóóukasaüj¤itàþ .
     bãjapåràhvayà mudrà vij¤eyà vighnapåjane ..
     pà÷àïku÷avaràbhãtikhaógacarmadhanuþ÷aràþ .
     mauùalã mudrikà daurgã mudràþ ÷akteþ priyaïkaràþ ..
     lakùmãmudràrcane lakùmyà vàgvàdinyà÷ca påjane .
     akùamàlà tathà vãõàvyàkhyàpustakamudrikàþ ..
     saptajihvàhvayà mudrà vij¤eyà vahnipåjane .
     matsyamudrà ca kårmàkhyà lelihà muõóasaüj¤ikà ..
     mahàyoniriti khyàtà sarvasiddhisamçddhidà .
     ÷aktyarcane mahàyoniþ ÷yàmàdau muõóamudrikà ..
     matsyakårmalelihàkhyà mudrà sàdhàraõã matà .
     tàràrcane vi÷eùàstu kathyante pa¤ca mudrikàþ ..
     yoni÷ca bhåtinã caiva bãjàkhyà daityadhåminã .
     lelihàneti saüproktàþ pa¤camudràþ prakà÷itàþ ..
     da÷akà mudrikà j¤eyàstripuràyàþ prapåjane .
     saükùobhadràvaõàkarùava÷yonmàdamahàïku÷àþ .
     khecarã bãjayonyàkhyà trikhaõóà parikãrtitàþ ..
     kummamudràbhiùeke syàt padmamudràsane tathà .
     kàlakarõã prayoktavyà vighnapra÷amakarmaõi ..
     gàlinã ca prayoktavyà jala÷odhanakarmaõi .
     ÷rãgopàlàrcane veõurnçharernàrasiühikà ..
     varàhasya ca påjàyàü vàràhàkhyàü prayojayet .
     hayagrãvàrcane caiva hàyagrãvãü pradar÷ayet ..
     ràmàrcane dhanurvàõamudre para÷ustathàrcane .
     para÷uràmasya vij¤eyà jaganmohanasaüj¤ikà ..
     vàsudevàhvayà dhyàne kuntamudrà tu rakùaõe .
     sarvatra pràrthane caiva pràrthanàkhyàü prayojayet .. * ..
     udde÷ànukramàdàsàmucyante lakùaõànyatha .
     hastàbhyàma¤jaliü baddhvànàmikàmålaparvaõoþ ..
     aïguùñhau nikùipet seyaü mudrà tvàvàhanã smçtà . 1 .
     adhomukhã tviyaü cet syàt sthàpanã mudrikà smçtà .. 2 ..
     ucchritàïguùñhamuùñyostu saüyogàt sannidhàpanã . 3 .
     antaþprave÷itàïguùñhà saiva saübodhanã matà .. 4 ..
     uttànamuùñiyugalà saümukhãkaraõã matà . 5 .
     devatàïge ùaóaïgànàü nyàsaþ syàt sakalãkçtiþ .. 6 ..
     savyahastakçtà muùñirdãrghàdhomukhatarjanã .
     avaguõñhanamudreyamabhito bhràmità matà .. 7 ..
     anyonyàbhimukhà÷liùñà kaniùñhànàmikà punaþ .
     tathaiva tarjanã madhyà dhenumudrà prakãrtità ..
     amçtãkaraõaü kuryàttayà sàdhakasattamaþ . 8 .
     anyonyagrathitàïguùñhà prasàritaparàïgulã ..
     mahàmudreyamudità paramãkaraõe budhaiþ .
     prayojayedimà mudrà devatàhvànakarmaõi .. 9 .. * ..
     vaiùõavãnàntu mudràõàü kathyante lakùaõànyatha .
     vàmàïguùñhantu saügçhya dakùiõena tu muùñinà ..
     kçtvottànaü tato muùñimaïguùñhantu prasàrayet .
     vàmàïgulyastathà÷liùñàþ saüyuktàþ syuþ prasàritàþ ..
     dakùiõàïguùñhasaüspçùñà j¤eyaiùà ÷aïkhamudrikà . 1 .
     hastau tu saümukhau kçtvà sannataprothitàïgulã ..
     talàntarmilitàïguùñhau subhugnau suprasàritau .
     kaniùñhàïguùñhakau lagnau mudraiùà cakrasaüj¤ikà .. 2 ..
     anyonyàbhimukhau hastau kçtvà tu grathitàïgulã .
     aïgulyau madhyame bhåyaþ sulagne suprasàrite ..
     gadà mudreyamudità viùõoþ santoùavardhinã . 3 .
     hastau tu saümukhau kçtvà sannataprothitàïgulã ..
     talàntarmilitàïguùñhau kçtvaiùà padmamudrikà . 4 .
     oùñhe vàmakaràïguùñho lagnastasya kaniùñhikà ..
     dakùiõàïguùñhasaüyuktà tatkaniùñhà prasàrità .
     tarjanãmadhyamànàmàþ ki¤citsaükucya càlitàþ ..
     veõumudrà bhavatyeùà suguptà preyasã hareþ . 5 .
     anyonyapçùñhakarayormadhyamànàmikàïgulã ..
     aïguùñhena tu badhnãyàt kaniùñhàmålasaüsthite .
     tarjanyau kàrayedeùà mudrà ÷rãvatsasaüj¤ikà .. 6 ..
     anàmàpçùñhasaülagnà dakùiõasya kaniùñhikà .
     kaniùñhayànyayà baddhvà tarjanyà dakùayà tathà ..
     vàmànàmà¤ca badhnãyàt dakùiõàïguùñhamålake .
     aïguùñhamadhyabhe vàme saüyojya saralàþ paràþ ..
     catasro'pyagrasaülagnà mudrà kaustubhasaüj¤ikà . 7 .
     spç÷et kaõñhàdipàdàntaü tarjanyàïguùñhayà tathà ..
     karadvayena màlàvat mudreyaü vanamàlikà . 8 .
     tarjanyaïguùñhakau saktàvagrato vinyaset hçdi ..
     vàmahastàmbujaü vàmajànumårdhani vinyaset .
     j¤ànamudrà bhavedeùà ràmacandrasya preyasã .. 9 ..
     aïguùñhaü vàmamuddaõóitamitarakaràïguùñhakenàpi baddhà tasyàgraü pãóayitvàïgulibhirapi ca tà vàmahastàïgulãbhiþ .
     baddhvà gàóhaü hçdi sthàpayatu vimaladhãrvyàharan màrabãjaü vilvàkhyà mudrikaiùà sphuñamiha gadità gopanãyà vidhij¤aiþ .. 10 ..
     hastau tu vimukhau kçtvà grathayitvà kaniùñhike .
     mithastarjanike ÷liùñe ÷liùñàvaïguùñhakau tathà ..
     madhyamànàmike dve tu dvau pakùàviva càlayet .
     eùà garuóamudrà syàdviùõoþ santoùavardhinã .. 11 ..
     jànumadhye karau kçtvà civukauùñhau samàvubhau .
     hastau tu bhåmisaülagnau kampamànaþ punaþ punaþ ..
     mukhaü vivçtakaü kuryàt lelihànà¤ca jihvikàm .
     nàrasiühã bhavedeùà mudrà tatprãtivardhinã ..>% athavà .
     %<aïguùñhàbhyàntu karayostathàkramya kaniùñhike .
     adhomukhãbhiþ sarvàbhirmudreyaü nçharermatà .. 12 ..
     devopari karaü vàmaü kçtvottànamadhaþ sudhãþ .
     namayediti saüproktà mudrà vàràhasaüj¤ikà ..>% yadvà .
     %<dakùahasta¤cordhvamukhaü vàmahastamadhomukham .
     aïgulyagrantu saüyuktaü mudràü vàràhasaüj¤ikà .. 13 ..
     vàmahastatale dakùà aïgulãstàstvadhomukhãþ .
     saüropya madhyamàü tàsàmunnamyàdho viku¤cayet ..
     hayagrãvapriyà mudrà tanmårteranukàriõã . 14 .
     vàmasya madhyamàgrantu tarjanyagreõa yojayet ..
     anàmikàü kaniùñhà¤ca tasyàïguùñhena pãóayet .
     dar÷ayedvàmake skandhe dhanurmudreyamãrità .. 15 ..
     dakùamuùñestu tarjanyà dãrghaiùà bàõamudrikà . 16 .>% yadbà j¤ànàrõave .
     %<yathà hastagataü càpaü tathà hastaü kuru priye ! .
     càpamudreyamàkhyàtà vàmahaste vyavasthità .. 17 ..
     yathà hastagatà bàõàstathà hastaü kuru priye ! .
     bàõamudreyamàkhyàtà ripuvarganikçntanã .. 18 ..
     tale talantu karayostiryak saüyojya càïgulãþ .
     saühatàþ prasçtàþ kuryàt mudrà para÷usaüj¤ikà .. 19 ucchritàïguùñhamuùñã dve mudrà trailokyamohinã .. 20 ..
     hastau tu saüpuñau kçtvà prasçtàïgulikau tathà .
     tarjanyau madhyamàpçùñhe aïguùñhau madhyamà÷ritau .
     kàmamudreyamudità sarvadevapriyaïkarã .. 21 .. * ..
     mahàdevapriyàõàntu kathyante lakùaõànyatha .
     ucchritaü dakùiõàïguùñhaü vàmàïguùñhena veùñayet ..
     vàmàïgulãrdakùiõàbhiraïgulãbhi÷ca bandhayet .
     liïgamudreyamàkhyàtà ÷ivasànnidhyakàriõã .. 1 ..
     mithaþ kaniùñhike baddhvà tarjanãbhyàmanàmike .
     anàmikordhvasaü÷liùñadãrghamadhyamayoradhaþ ..
     aïguùñhàgradvayaü nyasyet yonimudreyamãrità . 2 .
     aïguùñhena kaniùñhàntu baddhvà ÷iùñàïgulãtrayam ..
     prasàrayet tri÷ålàkhyà mudraiùà parikãrtità . 3 aïguùñhatarjanyagretu grathayitvàïgulitrayam ..
     prasàrayedakùamàlà mudreyaü parikãrtità . 4 .
     adhaþsthito dakùahastaþ prasçto varamudrikà .. 5 ..
     årdhvãkçto vàmahastaþ prasçto'bhayamudrikà . 6 .
     militànàmikàïguùñhaü madhyamàgre niyojayet ..
     ÷liùñàïgulyucchrite kuryàt mçgamudreyamãrità . 7 pa¤càïgulyo dakùiõàstu milità hyårdhvamunnatàþ ..
     khañvàïgamudrà vikhyàtà ÷ivasyàtipriyà matà . 8 .
     pàtravadbàmahastantu kçtvàïge vàmake tathà ..
     nidhàyocchritavat kuryàt mudrà kàpàlikã matà . 9 .
     muùñi¤ca ÷ithilàü baddhvà ãùaducchritamadhyamàm ..
     dakùiõàmårdhvamunnamya karõade÷e pracàlayet .
     eùà mudrà óamarukà sarvavighnavinà÷inã .. 10 .. * ..
     tathà gaõe÷amudràõàmucyante lakùaõànyatha .
     uttànordhvamukhã madhyà saralà baddhamuùñikà ..
     dantamudrà samàkhyàtà sarvàgamavi÷àradaiþ . 1 .
     vàmamuùñestu tarjanyà dakùamuùñestu tarjanãm ..
     saüyojyàïguùñhakàgràbhyàü tarjanyagre svake kùipet .
     eùà pà÷àhvayà mudrà vidbadbhiþ parikãrtità .. 2 ..
     çjvã¤ca madhyamàü kçtvà tarjanãmadhyaparvaõi .
     saüyojyàku¤cayet ki¤cinmudraiùàïku÷asaüj¤ikà .. 3 ..
     tarjanãmadhyamànàmàkaniùñhàïguùñhamuùñikà .
     adhomukhã dãrgharåpà madhyamà vighnamudrikà .. 4 ..
     para÷umudrà 5 nigadità prasiddhà laóóumudrikà . 6 .
     bãjapåràhvayà mudrà prasiddhatvàdupekùità .. 7 .. * ..
     ÷àkteyãnà¤ca mudràõàü kathyante lakùaõànyatha .
     pà÷à 1 ïku÷a 2 varà 3 bhãti 4 dhanu 5 rbàõàþ samãritàþ .. 6 ..
     kaniùñhànàmike baddhvà svàïguùñhenaiva dakùataþ .
     ÷liùñàïgulã tu prasçte saü÷liùñe khaógamudrikà .. 7 ..
     vàmahastaü tathà tiryak kçtvà caiva prasàrya ca .
     àku¤citàïgulãþ kuryàt carmamudreyamãrità .. 8 muùñiü kçtvà tu hastàbhyàü vàmasyoparidakùiõam .
     kuryànmusalamudreyaü sarvavighnavinà÷inã .. 9 ..
     muùñiü kçtvà karàbhyà¤ca vàmasyopari dakùiõàm .
     kçtvà ÷irasi saüyojya durgà mudreyamãrità .. 10 ..
     cakramudràü tathà baddhvà madhyame dve prasàrya ca .
     kaniùñhike tathànãya tadagre'ïguùñhakau kùipet ..
     lakùmãmudrà parà hyeùà sarvasampatpradàyinã .. 1 ..
     vãõàvàdanavaddhastau kçtvà sa¤càlayecchiraþ .
     vãõàmudreyamàkhyàtà sarasvatyàþ priyaïkarã . 1 .
     vàmamuùñiü svàbhimukhãü kçtvà pustakamudrikà . 2 .
     dakùiõàïguùñhatarjanyàvagralagne paràïgulãþ ..
     prasàrya saühatottànà eùà vyàkhyànamudrikà . 3 .
     ÷rãràmasya sarasvatyà atyantapreyasã matà .. * ..
     maõibandhasthitau kçtvà prasçtàïgulikau karau .
     kaniùñhàïguùñhayugale militvàntaþ prasàrayet ..
     saptajihvàkhyamudreyaü vai÷vànarapriyaïkarã . 1 . * .
     kaniùñhàïguùñhakau saktau karayoritaretaram ..
     tarjanã madhyamànàmà saühatà bhugnavarjità .
     mudraiùà gàlinã proktà ÷aïkhasyopari càlità ..
     dakùàïguùñhaü paràïguùñhe kùiptvà hastadvayena tu .
     sàvakà÷àmekamuùñiü kuryàt sà kumbhamudrikà ..
     muùñyorårdhvãkçtàïguùñhau tarjanyagre tu vinyaset .
     sarverakùàkarã hyeùà dantamudrà prakãrtità .. * ..
     prasçtàïgulikau hastau mithaþ÷liùñau ca saümukhau .
     kuryàt sve hçdaye sreyaü mudrà pràrthanasaüj¤ikà .. * ..
     a¤jalya¤jalimudrà syàdbàsudevàhvayà ca sà .
     aïguùñhàvunnatau kçtvà muùñyoþ saülagnayordvayoþ ..
     tàvevàbhimukhau kuryàt mudraiùà kàlakarõikà . * .
     dakùiõà nivióà muùñirnàsikàrpitatarjanã ..
     mudrà vismayasaüj¤à syàt vismayàve÷akàriõã .
     muùñirårdhvãkçtàïguùñhà dakùiõà nàdamudrikà ..
     tajjanyaïguùñhasaüyogàdagrato bindumudrikà . * .
     adhomukhe vàmahaste årdhvàsyaü dakùahastakam ..
     kùiptvàïgulãraïgulãbhiþ saügrathya parivartayet .
     eùà saühàramudrà syàt visarjanavidhau smçtà ..
     dakùapàõipçùñhade÷e vàmapàõitalaü nyaset .
     aïguùñhau càlayet samyak mudreyaü matsyaråpiõã ..
     vàmahastasya tarjanyàü dakùiõasya kaniùñhayà .
     tathà dakùiõatarjanyàü vàmàïguùñhena yojayet ..
     unnataü dakùiõàïguùñhaü vàmasya madhyamàdikàþ .
     aïgulãryojayet pçùñhe dakùiõasya karasya ca ..
     vàmasya pitçtãrthena madhyamànàmike tathà .
     adhomukhe ca te kuryàt dakùiõasya karasya ca ..
     kårmapçùñhasamaü kuryàt dakùapàõi¤ca sarvataþ .
     kårmamudreyamàkhyàtà devatàdhyànakarmaõi ..>% pçùñhe kroóe .. * ..
     %<antaràïguùñhamuùñintu kçtvà vàmakarasya ca .
     madhyamàgraü dakùiõasya tathàlambya prayatnataþ ..
     madhyamenàtha tarjanyàmaïguùñhàgreõa yojayet .
     dakùiõaü yojayet pàõiü vàmamuùñau tu sàdhakaþ ..
     dar÷ayeddakùiõe bhàge muõóamudreyamucyate .. * ..
     tarjanãmadhyamànàmàþ samaü kuryàdadhomukham .
     anàmàyàü kùipedvçddhàü çjvãü kçtvà kaniùñhikàm ..
     lelihà nàma mudreyaü jãvanyàse prakãrtità .
     tarjanyanàmikàmadhyàkaniùñhàkramayogataþ ..
     karayoryojayatyeva kaniùñhàmålayogataþ .
     aïguùñhàgre tu niþkùipya mahàyoniþ prakãrtità ..>% tàràyà yonyàdimudrà -- yathà . yonimudrà ca vaktavyà bhåtinã vaktavyà bãjàkhyàpi ..
     %<parivartya karau spçùñau kaniùñhàkçùñamadhyame .
     anàmàyugala¤càdhastarjanãyugalaü pçthak ..
     anyonyaü nivióaü baddhvàïguùñhàgre'nàmike tataþ .
     dànavadhåmaketvàkhyà mudraiùà kathità priye ! ..
     asyàstu bandhanànmantrã bandhanànmucyate dhruvam ..
     vaktvaü vistàritaü kçtvàpyadho jihvà¤ca càlayet .
     pàr÷vasthaü muùñiyugalaü lelihàneti kãrtità ..>% eùà tàràràdhane'nyà lelihànà vaktavyà .
     %<yonirmàyàdharaþ sendurbadhåþ kårcaþ kramàdviduþ .
     bãjàni coccaran mantrã mudràbandhanamà caret ..
     tarjanyaïguùñhasaüyogàdagrato bindumudrikà .
     vàmake÷varatantroktàþ prakà÷yante'tha mudrikàþ ..
     ÷çõu devi ! pravakùyàmi mudràþ sarvàrthasiddhidàþ .
     yàbhirviracitàbhistu sànnidhyaü traipåraü bhavet ..
     parivartya karau spçùñàvaïguùñhau kàrayet samau .
     anàmàntargate kçtvà tarjanyau kuñilàkçtã ..
     kaniùñhike niyu¤jãta nijasthàne mahe÷vari ! .
     trikhaõóeyaü samàkhyàtà tripuràdhyànakarmaõi ..
     madhyamàmadhyage kçtvà kaniùñhe'ïguùñharodhite .
     tarjanyau daõóavat kçtvà madhyamoparyanàmike .
     eùà ca prathamà mudrà sarvasaükùobhakàriõã ..
     etasyà eva mudràyà madhyame sarale yadà .
     kriyete parame÷àni ! sarvavidràviõã tadà ..
     madhyamàtarjanãbhyà¤ca kaniùñhànàmikeü same .
     aïku÷àkàraråpàbhyàü madhyame parame÷vari ! ..
     aïguùñhau tu niyu¤jãta kaniùñhànàmikopari .
     iyamàkarùiõã mudrà trailokyàkarùiõã parà ..
     puñàkàrau karau kçtvà tarjanyàvaïku÷àkçtã .
     parivartakrameõaiva madhyame tadadhogate ..
     krameõa devi ! tenaiva kaniùñhànàmike tathà .
     saüyojya nivióàþ sarvà aïguùñhàvagrade÷ataþ ..
     mudreyaü parame÷àni ! sarvava÷yakarã matà .
     sammukhau tu karau kçtvà madhyamàmadhyage'ntyaje ..
     anàmike tu sarale tadbahistarjanãdvayam .
     daõóàkàrau tadaïguùñhau madhyamànakhade÷agau ..
     mudraiùonmàdinã nàmnà karùiõã sarbayoùitàm .
     asyàstvanàmikàyugmamadhaþ kçtàïku÷àkçtã ..
     tarjanyàvapi tenaiva krameõa viniyojayet .
     iyaü mahàïku÷à mudrà sarvakàmàrthasàdhinã .. * ..
     savyaü dakùiõade÷e tu savyade÷e tu dakùiõam .
     bàhuü kçtvà mahàdevi ! hastau saüparivartya ca .
     kaniùñhe'nàmike devi ! yukte tena krameõa ca .
     tarjanãbhyàü samàkrànte sarvordhvamapi madhyame ..
     aïguùñhau tu mahe÷àni ! saralàvapiü kàrayet .
     iyaü sà khecarã nàmnà pàrthivasthànayojità ..
     parivartya karau spçùñàvardhacandràkçtã priye ! .
     tarjanyaïguùñhayugalaü yugapat kàrayettataþ ..
     adhaþ kaniùñhàvaùñabdhe madhyame viniyojayet .
     tathaiva kuñile yojye sarvàdhastàdanàmike .
     bãjamudreyamaciràt sarvasiddhivivardhinã . * .
     madhyame kuñile kçtvà tarjanyuparisaüsthite ..
     anàmike madhyagate tathaiva hi kaniùñhike .
     sarvà ekatra saüyojyà aïguùñhaparipãóitàþ ..
     eùà tu paramà mudrà yonimudreyamãrità . * .
     età mudrà mahe÷àni ! tripuràyà mayoditàþ .
     påjàkàle prayoktavyà yathànukramayogataþ ..
     vàmahastena muùñintu baddhà karõaprade÷ake .
     tarjanãü saralàü kçtvà bhràmayenmanuvittamaþ ..
     saubhàgyadaõóinã mudrà nyàsakàle'pi såcità .
     antaraïguùñhamuùñyà tu nirudhya tarjanãmimàm ..
     ripujihvàgrahà mudrà nyàsakàle tu såcità .
     baddhvà tu yonimudràü vai madhyame kuñile kuru ..
     aïguùñhena tadagre tu mudreyaü bhåtinã matà . * .
     vàmamuùñiü vidhàyàtha tarjanãmadhyame tataþ ..
     prasàrya tarjanãmudrà nirdiùñà vajrapàõinà ..>% iti tantrasàre mudràprakaraõaü samàptam .. * .. * .. api ca . uktàþ stavanamaskàràþ ÷çõutaü purato yuvàm . mudràõàü parisaükhyànaü svaråpa¤ca yathàkramam .. dhenu÷ca sampuña÷caiva prà¤jalirvilvapadmakau . nàràco muõóadaõóau ca yonirardhaü tathaiva ca .. vandanã ca mahàmudrà mahàyonistathaiva ca . bhaga÷ca puñaka÷caiva niþ÷aïko'thàrdhacandrakaþ .. aïga¤ca dvimukha¤caiva ÷aïkhamudràya muùñikaþ . vajra¤caiva tathà baddhaü sayonirvimalastathà .. ghañaþ ÷ikhariõã tuïgaþ puõóro'tha hyardhadhenukaþ .. saümãlanã ca kuõóa¤ca cakraü ÷ålaü tathaiva ca .. siühavaktraü gomukha¤ca pronnàmonnamanaü tathà . vimbaü pà÷upataü ÷uddhaü tyàgo'tha sàdhanã tathà .. prasàdhanã cogramudrà kuõóalã vyåhameva ca . trimukha¤càsivallã ca yogo bhedo'tha mohanam .. bàõo dhanu÷ca tåõãraü mudrà etàstu sattamàþ . aùñottara÷ataü mudrà brahmaõà yàþ prakãrtitàþ .. tàsàntu pa¤capa¤cà÷adetàþ gràhyàstu påjane . ÷eùàstu yàstripa¤cà÷anmudràstàþ samayeùu ca . dravyànayanasaüketanañanàdiùu tàþ smçtàþ .. devànàü cintane yoge dhyàne japye visarjane . àdyàstu pa¤capa¤cà÷anmudrà bhairava ! kãrtitàþ .. mudràü vinà tu yajjapyaü pràõàyàmaþ suràrcanam . yogo dhyànàsane càpi niùphalàni ca bhairava ! .. pratyekaü lakùaõaü teùàü ÷çõutaü tanayau yuvàm .. dakùiõàmadhyamàgreõa savyahastasya tarjanãm . yojayet savyamadhyàntu tarjanyà dakùiõena vai .. tathà dakùànàmikayà vàmahastakaniùñhikàm . anàmikàntu vàmasya dakùiõasya kaniùñhayà .. yojayedbhaktimàn samyak dakùiõàvartanena tu . dhenumudrà samàkhyàtà sarvadevasya tuùñidà .. 1 .. saüyojya dvau talau sarvàõyaïguùñhàgràõi hastayoþ . saüyojya pàr÷vato'ïguùñhau saüpuñaþ procyate suraiþ .. sarveùàmatha devànàü saüpuñaþ ÷asyate sadà . dhyànasaüpuñayogàdau sampuñaþ ÷asyate sadà .. 2 .. nikubjayugalaü pàõyoþ saüyojyàrdhena eva ca . madhya÷ånyaþ puñàkàraþ prà¤jali parikãrtitaþ .. 3 .. aïguùñhamantaraü kçtvà pàõyormuùñiü vidhàya ca . saüyojya vilvavatte tu vilvamudrà prakãrtità .. 4 .. maõibandhàdàkarabhaü saüyojya karayordbayoþ . aïguùñhe càpi saüyojya tathaiva ca kaniùñhike .. tisrastisro dvayoþ pàõyoraïgulãrviralàstataþ . padmamudrà samàkhyàtà caturvargapradà nçõàm .. 5 .. aïguùñhàgreõa tarjanyàþ saüyojyàthordhvarekhayà . anyàïgulãstathànamya nàràcaþ syàt prasàryate .. mama ceva ÷ivàyà÷ca prãtideyaü priyaïkarã . nàràcamudrà satataü prãtyai vetàlabhairava ! .. 6 .. antaràïguùñhamuùñi¤ca kçtvà vàmakarasya tu . madhyamàbhyàü dakùiõasya tathànamya prayatnataþ .. madhyàïkenàtha tarjanyà aïguùñhàgrànniyojya ca . dakùiõaü yojayet pàõiü vàmamuùñau tu sàdhakaþ .. dar÷ayeddakùiõe bhàge muõóamudreyamiùyate . iyantu gaõanàthasya prãtidà mudrikottamà .. sarveùàmapi devànàü tuùñidà sarvakarmasu . 7 . aïguùñhamadhyamàdãü÷ca samyagànamya tarjanãm .. prasàrya daõóamudreti dakùiõasya karasya tu . 8 . sarvàïgulãstu saüyojya karayorubhayorapi .. saüveùñya rajjuvaddbe tu pàõyorapi kaniùñhike . vàmasya vàmamålena tadagraü viniyojayet .. dakùasya madhyamålena tathàgraü vàmameva ca . yojayet yojanàt pa÷càdàvartya kara÷àkhikàþ .. yonyàkàrantu tanmadhyaü yonimudrà prakãrtità . kàmàkhyàyàþ pa¤camårterdurgàyà api bhairava ! .. prãtidà yonimudreyaü mama kàmasya ca priyà . 9 . saüyuktàstvaïgulãþ sarvàþ prasàryàïguùñhaparvaõà .. agreõa ca kaniùñhàyà agreõàpi ca yojayet . karasya dakùiõasyeyamardhayoniþ prakãrtità .. 10 .. saüpuñaü prà¤jaliü vàpi yadi ÷ãrùe niyojayet . vandanãyà samàkhyàtà mudrà viùõupramodinã .. 11 .. saiva cet ÷ravaõàsaktà mahàmudrà prakãrtità . 12 . dakùiõàïge tu sà saktà vaiùõavã parikãrtità .. 13 .. mahàyonistu kathità vaiùõavãtantragocare . dbayormåle tvaïguùñhàgramaïgulã÷ca kaniùñhayoþ .. niyojya prasçtãkçtya dve pàõã yojayet punaþ . bhagamudrà ca sà khyàtà lakùmãvàõã÷ivàpriyà .. 14 .. sarvàïgulãnàmagraughaü dakùiõasya karasya ca . saüyojyaikatra purato nirde÷aþ puñakaþ smçtaþ .. 15 .. kaniùñhànàmikàïguùñhàïgulãnàü yojayedbudhaþ . agràõyekatra madhyàntu tarjanã¤ca prasàrya vai .. kubjãkçtya karadbandbaü pçthagagre niyojayet . niþ÷aïko nàma mudreyaü narasiühavaràhayoþ .. 16 .. kaniùñhànàmikàmadhyàmàku¤cya dakùiõasya ca . karasya tarjanyaïguùñhe prasàrya kriyate tu yà .. sà mudrà hyardhacandràkhyà grahàõàü prãtidàyinã . 17 . årdhvãkçtya tathàïguùñhaü dakùiõasya karasya ca . kçtvà madhyaü tadaïguùñhaü vàmamuùñhiü tathordhvataþ . årdhvàïguùñhaü tathà kuryàdaïgamudrà prakãrtità .. 18 .. etasyà eva mudràyàþ kaniùñhàdivimocataþ . aùñau mudràþ samàkhyàtà nàma tàsàü pçthak pçthak .. dvimukha¤caiva 19 muùñi÷ca 20 vajra 21 màbaddha 22 meva ca . vimala÷ca 23 ghaña÷caiva 24 tuïgaþ 25 puõóra 26 stathaiva ca .. navànàü viùõumårtãnàü sàrdhamaïgena mudrikàþ . kramànnava samàkhyàtà nàyikànàü tathaiva ca .. saüyojya karayoþ pçùñhe tathàvartya tu vai samam . prasàrya tarjanãyugmaü saüyuktaü sarvataþ punaþ .. aïguùñhau ca tathà saktau ÷aïkhamudrà prakãrtità . 27 . uttànama¤jaliü kçtvà aïguùñhe dve kaniùñhayoþ .. måle niþkùipya tu karau saüyojyàtha pradar÷ayet . sayoniriti sà khyàtà mudrà devaughatuùñidà .. 28 .. muùñirdakùiõahastasya yadordhvàïguùñhikà bhavet . sà syàt ÷ikhariõã mudrà bràhmãsåryapriyà ca sà .. 29 .. anàmike kaniùñhe tu saüyojya çjunà punaþ . madhyamàtarjanãnàntu dhenumudreva bandhanam .. sàrdhadhenuriti khyàtà candraprãtivivardhinã . 30 . karayoraïgulãþ sarvàþ sarvàgràõyekataþ sthità .. niyojyàrdhatale caiva tadadho'pi viyujya ca . agrairagraü yojayettu mudrà sammãlanã tu sà .. 31 .. bhaumabhåmimunã÷ànàmiyaü prãtivivardhinã . sarvàïgulãstu saüsaktà dakùiõasya karasya ca .. kiyadbhàgaü tathànyasya talaü kuryàttu kuõóavat . samàkhyàtà kuõóamudrà budhavàõã÷ivàpriyà .. 32 .. sarbàïgulãnàü madhyaistu vàmahastasya càïgulãþ . prasàryàïguùñhayugalaü saüyojyàgreõa bhairava ! .. tadaïguùñhadvayaü kàryaü sammukhaü vitarettataþ . cakramudrà samàkhyàtà guruviùõu÷ivapriyà .. 33 .. aïguùñhaü madhyamà¤caiva nàmayitvà karasya ca . dakùiõasyàparàstisro yojayedagrataþ punaþ .. ÷ålamudrà samàkhyàtà mama ÷ukraguhapriyà . 34 . nikubjãkçtya tu karau vàmàïguligaõasya tu .. agràõi yojayenmadhye talasyàsavyahastataþ . adhaþ kçtvà vàmahastaü mudrà siühamukhã smçtà .. 35 .. iyaü prãtyai tu durgàyàþ såryaputtrasya cakriõaþ . bhagamudrà karõamåle gomukhàkhyà prakãrtità .. mama viùõostathà ràhoþ sarvadà prãtidàyinã . 36 . muùñidbayamathottànaü kçtvà saüyojya pàr÷vataþ .. dakùiõasyaü kaniùñhàdãn prasàrya kramataþ punaþ . tathà vàmakaniùñhàbhyàmekaikena prasàrayet .. aùñau mudràþ samàkhyàtà nàmataþ kramataþ ÷çõu . pronnàmo 37 nnamana 38 ¤caiva vimbaü 39 pà÷upataü 40 tathà .. ÷uddhaü 41 tyàgaþ 42 sàdhanã 43 ca tathà caiva prasàdhanã 44 . àku¤cya kara÷àkhàstu dakùiõàþ sà tu mudrikà .. ugramudrà samàkhyàtà svahastasya viparyayàt . 45 . indràdilokapàlànàü da÷a mudràþ prakãrtitàþ .. sarveùàmapi devànàü paramaprãtivardhanàþ . aïguùñhàgrantu tarjanyà agrabhàgeõa yojayet .. àku¤cya madhyamàbhyàntu dakùahastasya càïgulãþ . dar÷ayet kuõóalàkàraü kuõóalã÷aktituùñidam .. sarveùàmapi devànàü tathà tuùñikaraü mahat . 46 . aïguùñhatarjanãmadhyà agrabhàge niyojya ca .. madhyamà¤ca kaniùñhà¤ca àku¤cya dakùiõe kare . trimukhàkhyà samàkhyàtà vi÷vedevapriyà sadà .. ketoþ priyeyaü satataü màtéõàmapi tuùñidà . 47 . tarjanyaïguùñhayoragrabhàgau saüyojya càïgulãþ .. anyà àku¤cayet tisraþ sàsivallã prakãrtità . pitéõàmatha sàdhyànàü rudràõàü vi÷vakarmaõaþ .. sarvadà prãtijananã asivallã prakãrtità . 48 . pàdau talàbhyàü saüyojya tadaïguùñhadbayaü tataþ .. årdhvaü saüyojayennàbhau asyopari tathà¤jaliþ . yogamudrà samàkhyàtà yoginàü tattvadàyinã .. sarveùàmapi devànàü påjane cintane tathà . yogamudrà samàkhyàtà tuùñiprãtikarã sadà .. 49 .. prà¤jalirnàma mudrà tu urdhvàdhobhàvayojitàm . vibhidya dar÷ayeddhastau urdhvàdhaþ prasçtãkçtau .. bhedamudrà samàkhyàtà mama viùõorvidheþ priyà . 50 . aïgaùñhe dve tu niþkùipya karayorubhayostale .. agreõa yojayet pa÷càt kaniùñhàyugalaü tataþ . ubhayorhastayo÷cànyàstarjanyàdyà÷ca yojayet .. agràgraistu pçthakkçtya dar÷ayettat kaniùñhikàm . mudrà sammohanaü nàma kàmadurgàramàpriyà .. sarveùàmapi devànàü mohanaü prãtidaü smçtam . 51 . ànamya savyahastasya madhyamànàmike tathà .. tayoþ pçùñhe tu saüyojya aïguùñhàgraü tataþ param . kaniùñhàü tarjanã¤caiva agreõa yojayettataþ .. bàõamudrà samàkhyàtà sarvadevasya tuùñidà . 52 . sarvàïgulãstu saïkocya aïguùñhamatha tarjanãm .. prasàrya karayoþ pa÷càdaïguùñhàgrantu yojayet . aïguùñhàgreõa tarjanyà agreõàpi ca tarjanãm .. yathà÷akti prasàryàpi dhanurmudrà prakãrtità . 53 . sarvàïgulãnàmagràõi bràhmyatãrthe niyojayet .. anàmikàyàþ pçùñhe tu aïguùñhàgraü niyojayet . ÷ånyaü tåõãravat kçtvà teùàmantastu bhairava ! . tåõãramudrà càkhyàtà sarveùàü prãtivardhinã .. 54 .. mudràsu saüsthità påjà mudràsu paricintanam . mudràsu saüsthità yogà mudrà modakaràstataþ .. yadà yadà påjaneùu cintane dhyànakarmaõi . yaj¤àdau stavane vàpi hastakçtyaü na vidyate . tadà mudràyutaü kuryàdiùñàpårte karadvayam .. yaj¤akçtyeùu cecchakto hasto mudràsu ca kùamaþ . tadà mudràü vidhàyaiva tattu kçtyaü samàcaret .. mudràviyuktahastantu kriyate karmadaivikam . kçtvà tanniùphalaü yasmàttasmànmudrànvito bhavet .. visarjane tu devànàü yasya yà parikãrtità . mudràü tàü påjanàdau tu tasya naiva prayojayet .. visçùñyuktàmçte mudràü mudràyuktaþ samàcaret . påjanàdi samasta¤ca karma vçddhyai vicakùaõaþ .. tato mudrà paraü dhàma mudrà puõyapradàyinã . devànàü modadà mudrà tasmàttàü yatnata÷caret .. ardhayonirmahàyoniryonirbràhmã ca vaiùõavã . mudrà visarjane proktà ÷ivàtripurayoþ sadà .. durgàyàþ sarvaråpeùu mudrà etàþ prakãrtitàþ . yoni¤ca sampuña¤caiva mahàyonintathaiva ca .. varjayitvà vyastabhàvàduktàdanyatra yojayet . bhaveyustu tripa¤cà÷adanyà mudràþ samantataþ .. tà vyastabhàvàdvàmàþ syurmudrà modakaràþ paràþ . evaü vàü kathità mudràþ påjane påjyatuùñidàþ .. iti kàlikàpuràõe 65 adhyàyaþ ..

#<mudràïkitaþ>#, tri, (mudrayà aïkitaþ .) mudrayà cihnitaþ . chàpàkarà moharakarà ityàdi bhàùà . yathà --
     %<dhàtà vi÷vavisçùñimàtranirato devo'pi gaurãbhujà÷leùànandavighårõamànanayano dakùàdhvaradhvaüsakçt .
     daityàriþ kamalàkapolamakarãmudràïkitoraþsthalaþ ÷ete'bdhàvitareùu jantuùu punaþ kà nàma ÷ànteþ kathà ..>% iti prabodhacandrodayanàñake 1 aïkaþ ..

#<mudràlipiþ>#, strã, (mudrayà lipiþ .) pa¤cadhàlipyantargatalipivi÷eùaþ . chàpàra akùara iti bhàùà . yathà --
     %<mudràlipiþ÷ilpalipirlipirlekhanisambhavà .
     guõóikàghuõasambhåtà lipayaþ pa¤cadhà smçtàþ .
     etàbhirlipibhirvyàptà dharitrã ÷ubhadà hara ! ..>% iti vàràhãtantram .. asyàþ pàñhyatvaü dhàryatva¤ca yathà --
     %<lekhanyà likhitaü viprairmudràbhiraïkita¤ca yat .
     ÷ilpàdinirmataü yacca pàñhyaü dhàrya¤ca sarvadà ..>% iti khaógamàlàtantram ..

#<mudrikà>#, strã, (mudrà svàrthe kan + striyàü ñàp . pårvàkàrasya hrasvatvam . ata itvaü ca .) svarõaråpyàdinirmitamudrà . mohara ñàkà ityàdi bhàùà . yathà --
     %<sauvarõãü ràjatãü tàmrãmàyasãü và su÷obhitàm .
     salilena sakçddhautàü prakùipet tatra mudrikàm ..>% iti mitàkùaràyàü vyavahàràdhyàyaþ ..

#<mudritaü>#, tri, (mudrà mudraõaü asya jàteti . mudrà itac .) apraphullam . modà iti bhàùà . tatparyàyaþ . saïkucitam 2 nidràõaü 3 mãlitam 4 . iti hemacandraþ .. mudràïkita¤ca .. (parityaktam . yathà, naiùadhacarite . 5 . 12 .
     %<mudritànyajanasaükathanaþ san nàradaü baliripuþ samavàdãt .>% %<mudritaü parityaktam .>% iti taññãkà ..)

#<mudhà>#, vya, (muhyatãti . muh + bàhulakàt kà . pçùodaràditvàt hasya dhaþ .) vyarthakam . ityamaraþ . 3 . 4 . 4 . (yathà, mahàbhàrate . 14 . 37 . 4 .
     %<mudhà j¤ànaü mudhà vçttaü mudhà sevà mudhà ÷ramaþ .
     evaü yo yuktadharmaþ syàt so'mutràtyantama÷nute ..>%)

#<muniþ>#, puü, manute jànàti yaþ . (iti man + %<maneru÷ca .>% uõàø 4 . 122 . iti in + ata ucca .) maunavratã . ityanye . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . vàcaüyamaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 7 . 42 . maunã 3 vratã 4 çùiþ 5 ÷àpàstraþ 6 satyavàk 7 . iti jañàdharaþ .. (yathà, naiùadhe . 1 . 133 .
     %<phalena målena ca vàribhåruhàü munerivetthaü mama yasya vçttayaþ ..>%) lasya lakùaõaü yathà --
     %<duþkheùvanudbignamanàþ sukheùu vigataspçhaþ .
     vãtaràgabhayakrodhaþ sthitadhãrmunirucyate ..>% iti ÷rãbhagavadgãtà .. * .. tasya dharmo yathà -- brahmovàca .
     %<munibhi÷carità dharmà uktà vyàsa ! mayà tava .
     yairviùõustuùyate devaþ sukhàdiparibhàvikaþ ..
     tarpaõena ca homena sandhyayà bandanena ca .
     pràpyate bhagavàn viùõurvrarmakàmàrthamãkùadaþ ..
     dharmo viùõurbrato viùõuþ påjà viùõustu tarpaõam .
     homaþ sandhyà tathà dhyànaü dhàraõà sakalaü hariþ ..>% iti gàruóe 226 adhyàyaþ .. * .. tasyà÷rame varõanãyàni yathà . atithipåjà 1 hariõavi÷vàsaþ 2 hiüsrajantu÷àntatà 3 yaj¤adhåmaþ 4 munisutaþ 5 drumasekaþ 6 valkalaþ 7 vçkùa÷ca 8 . iti kavikalpalatà .. * .. munivi÷eùàõàü brahmaõo'ïgavi÷eùàdutpattiryathà --
     %<pulastyo dakùakarõàcca pulahã vàmakarõataþ .
     dakùanetràttathàtri÷ca vàmanetràt kratuþ svayam ..
     araõirnàsikàrandhràt aïgirà÷ca mukhàdruciþ .
     bhçgu÷ca vàmapàr÷vàcca dakùo dakùiõapàr÷vataþ ..
     chàyàyàþ kardamo jàto nàbheþ pa¤ca÷ikhastathà .
     vakùasa÷caiva voóhu÷ca kaõñhade÷àcca nàradaþ ..
     marãciþ skandhade÷àcca àpastambastathà galàt .
     va÷iùñho rasanàde÷àt pracetà adharoùñhataþ ..
     haüsa÷ca vàmakukùe÷ca dakùakukùeryatiþ svayam .
     sçùñiü vidhàtu¤ca vidhi÷cakàràj¤àü sutànapi ..>% iti brahmavaivarte brahmakhaõóe 8 adhyàyaþ .. * .. gayàsura÷arãre yaj¤àrthaü brahmaõo mànasàt sçùñà munayo yathà --
     %<brahmà sambhçtasambhàro mànasànçtvijo'sçjat .
     agni÷armàõamamçtaü ÷aunakaü jàjaliü mçdum ..
     kumukhiü vedakauõóinyaü hàrãtaü ka÷yapaü kçpam .
     gargaü kau÷ikavà÷iùñhau muniü bhàrgavamavyayam ..
     vçddhaü pàrà÷araü kaõvaü màõóavyaü ÷rutikevalam .
     ÷vetaü sutàlaü damanaü suhotraü kakùameva ca ..
     naugàkùi¤ca mahàbàhuü jegãüùavyaü tathaiva ca .
     dadhipa¤camukhaü vipra ! çùabhaü karkameva ca ..
     kàmàyanaü gobhila¤ca munimugraü mahàvratam .
     jañàmàlinamavyagraü càñuhàsa¤ca dàruõam ..
     àtreya¤càpyaïgirasamaupamanyuü mahàvratam ..
     gokarõa¤ca guhàvàsaü ÷ikhaõóinamumàvratam ..
     supàlakaü gautama¤ca tathà veda÷iro vratam .
     etànanyàü÷ca viprendràn brahmà lokapitàmahaþ .
     parikalpyàkarodyàgaü gayàsura÷arãrake ..>% iti vàyupuràõe gayàmàhàtmyam .. * .. munivi÷eùanàmnàü vyutpattiryathà --
     %<katikalpàntare'tãte sraùñuþ sçùñividhau punaþ .
     marãcimi÷rairmunibhiþ sàrdhaü kaõñhàdbabhåva saþ ..
     vidhernaradanàmna÷ca kaõñhade÷àdbabhåva saþ .
     nàrada÷ceti vikhyàto munãndrastena hetunà ..
     yaþ puttra÷cetaso dhàturbabhåva munipuïgavaþ .
     tena pracetà iti tannàma cakre pitàmahaþ ..
     babhåva dhàturyaþ puttraþ sahasà dakùapàr÷vataþ .
     sarvakarmaõi dakùa÷ca tena dakùaþ prakãrtitaþ ..
     vedeùu kardamaþ ÷abda÷chàyàyàü vartate sphuñaþ .
     babhåva kardamàdbàlaþ kardamastena kãrtitaþ ..
     tejobhede marãci÷ca vedeùu vartate sphuñam .
     jàtaþ sadyo'titejasvã marãcistena kãrtitaþ ..
     kratusaügha÷ca bàlena kçto janmàntare'dhunà .
     brahmaputtro'pi tannàmnà kraturityabhidhãyate ..
     pradhànàïgaü mukhaü dhàtustato jàta÷ca bàlakaþ .
     irastejasvivacano'ïgiràstena prakãrtitaþ ..
     atitejasvini bhçgurvartate nàmni ÷aunaka ! .
     jàtaþ sadyo'titejasvã bhçgustena prakãrtitaþ ..
     va÷ãbhåta÷ca ÷iùña÷ca jàtaþ sadyo hi bàlakaþ .
     atipriya÷ca dhàtu÷ca va÷iùñhastena kãrtitaþ ..
     bàlo'pyaruõavarõaü÷ca jàtaþ sadyo hi tejasà .
     prajvalan pårbatapasà càruõastena kãrtitaþ ..
     haüsa àtmà va÷o yasya yogena yogino dhruvam .
     bàlaþ paramayogãndrastena haüsaþ prakãrtitaþ ..
     santataü yasya yatna¤ca tapaþsu bàlakasya ca .
     prakãrtito yatistena saüyataþ sarvakarmasu ..
     pulastapaþsu vedeùu vartate ha sphuñe'pi ca .
     sphuñaü tapaþsvaråpa÷ca pulahastena kãrtitaþ ..
     pulastapaþsamåha÷ca yasyàsti pårbajanmanàm .
     tapaþsaüghaþ samåha÷ca pulastyastena bàlakaþ ..
     triguõàyàü prakçtyàü trirviùõàva÷ca pravartate .
     tayorbhaktiþ samà yasya tena bàlo'trirucyate ..
     jañà÷càgni÷ikhàråpàþ pa¤ca santi ca mastake .
     tapastejobhavà yasya sa ca pa¤ca÷ikhaþ smçtaþ ..
     apàntaratame de÷e tapastepe'nyajanmani .
     apàntaratamà nàma ÷i÷ostena prakãrtitam ..
     svayantapaþ samàpnoti vàhayet pràpayet paràn .
     åóhuþ samarthastapasi voóhustena prakãrtitaþ ..
     tapasastejasà bàlo dãptimàn sånçto mune ! .
     tapaþsu rocate cittaü rucistena prakãrtitaþ ..>% iti brahmavaivatte brahmakhaõóe 22 adhyàyaþ .. vaïgasenataruþ . jinaþ . iti medinã . ne, 15 .. priyàlavçkùaþ . palà÷avçkùaþ . iti hemacandraþ . 1 . 76 .. damanakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (strã, dakùakanyà . sà ca ka÷yapapatnãnàmanyatamà . yathà, mahàbhàrate . 1 . 65 . 11-12 .
     %<marãceþ ka÷yapaþ puttraþ ka÷yapàttu imàþ prajàþ .
     prajaj¤ire mahàbhàgà dakùakanyàstrayoda÷a ..
     aditirditirdanuþ kàlà danàyuþ siühikà tathà .
     kroghà pràdhà ca vi÷và ca vinatà kapilà muniþ ..>% aùñavasvantargatasya àpanàmakasya vasoþ puttre, puü . yathà, harivaü÷e bhaviùyaparvaõi . 3 . 40 .
     %<àpasya puttro vaitaõóyaþ ÷ramaþ ÷rànto munistathà .>% krau¤cadvãpasya de÷avi÷eùaþ . yathà, matsyapuràõe . 121 . 83-85 .
     %<krau¤casya ku÷alo de÷o vàmanasya mano'nugaþ .
     mano'nugàt pare coùõastçtãyo'pi sa ucyate ..
     uùõàt pare pàvanakaþ pàvanàdandhakàrakaþ .
     andhakàrakade÷àttu munide÷astathàparaþ ..>% (dyutimataþ puttràõàmanyatamaþ . yathà, màrkaõóeye . 53 . 22 .
     %<tathà dyutimataþ saptaputtràstàü÷ca nibodha me .
     muni÷ca dundubhi÷caiva saptamaþ parikãrtitaþ ..>% kuruputtrabhedaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 94 . 49 ..
     %<avikùitamabhiùvastaü tathà caitrarathaü munim ..>%)

#<munikharjårikà>#, strã, (munipriyà kharjårikà iti madhyapadalopã samàsaþ .) kharjårãprabhedaþ . yathà,
     %<munikharjårikà tvanyà ràjeùñà çtusaümità ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..

#<municchadaþ>#, puü, (munayaþ atryàdayaþ sapta tatsaükhyakàþ chadàþ patràõyasya .) saptacchadavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (strã . methikà . yathà, bhàvaprakà÷e pårbakhaõóe prathame bhàge .
     %<methikà methinã methã dãpanã bahuputtrikà .>% ityàdi .
     %<ku¤cikà bahuparõã ca pãtabãjà municchadà .>% ityantam ..)

#<munitaruþ>#, puü, (muneragastyasya priyaþ taruþ . iti madhyapadalopã samàsaþ .) vakavçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<munidrumaþ>#, puü, (muneragastyasya priyaþ drumaþ . iti madhyapadalopã samàsaþ .) ÷yonàkavçkùaþ . iti ratnamàlà .. ÷yonàkaprabhedaþ . vakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, naiùadhacarite . 1 . 96 .
     %<munidrumaþ korakitaþ ÷itidyutirvane'munà'manyata siühikàmutaþ ..>% %<munidrumaþ vakavçkùaþ .>% iti taññãkà .. asya paryàyo yathà --
     %<athàgastyo vaïgaseno munipuùpo munidrumaþ .>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..
     %<÷yonàko bhåtapuùpa÷ca påtivçkùo munidrumaþ .
     dãrghavçnta÷ca kañvaïgo bhallukaùñuõñako'ruõuþ ..>% iti vaidyakaratnamàlàyà¤ca ..)

#<muninirmitaþ>#, puü, (muninàü nirmitaþ .) óiõói÷aþ . yathà, bhàvaprakà÷e .
     %<óiõói÷o roma÷aphalo muninirmita ityapi .
     óiõói÷o rucikçt bhedã pitta÷leùmàpahaþ smçtaþ .
     su÷ãto vàtalo råkùo måtrala÷cà÷marãharaþ ..>%

#<munipittalaü>#, klã, (munãnàü pittalamiva .) tàmram . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<munipuïgavaþ>#, puü, (muniþ puïgava iva .) muni÷reùñhaþ . ityamarañãkà .. (yathà, ràmàyaõe . 1 . 1 . 1 .
     %<tapaþsvàdhyàyanirataü tapasvã vàgvidàüvaram .
     nàradaü paripapraccha vàlmãkirmunipuïgavam ..>%)

#<muniputtraþ>#, puü, (munãnàü puttra iva . munipriyatvàdasya tathàtvam .) damanakavçkùaþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. çùisuta÷ca ..

#<muniputtrakaþ>#, puü, kha¤janaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, tithitattve kuõóavidhiprakaraõe .
     %<tvaü yogayukto muniputtrakastvaü adç÷yatàmeùi ÷ikhodgamena .
     saüdç÷yase pràvçùi nirgatàyàm tvaü kha¤janà÷caryamayo namaste ..>%)

#<munipuùpaü>#, klã, (munidruma iti . %<ñhàjà dàvårdhvaü dvitãyàdacaþ .>% 5 . 3 . 83 . ityatra %<vinàpi pratyayena pårbottarapadayorvibhàùàlopo vaktavyaþ .>% iti kà÷ikokteþ druma ityasya lope muniþ tasya puùpam .) vakapuùpam .. (yathà, tithitattve .
     %<vihàya sarvapuùpàõi munipuùpeõa ke÷avam .
     kàrtike yo'rcayedbhaktyà vàjimedhaphalaü labhet ..>% vakavçkùe, puü, . tatparyàyo yathà --
     %<athàgastyo vaïgaseno munipuùpo munidrumaþ .>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<munipuùpakaü>#, klã, (munipuùpa + saüj¤àyàü kan .) vakapuùpam . yathà, yoginãtantre .
     %<vilvapatra¤ca màghya¤ca tamàlàmalakãdalam .
     kahvàraü tulasã¤caiva padma¤ca munipuùpakam .
     etat paryuùitaü na syàt yaccànyat kalikàtmakam ..>% ityekàda÷ãtattvam ..

#<munipågaþ>#, puü, (munipriyaþ pågaþ .) guvàkavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . ràmapågaþ 2 kàmãnaþ 3 surevañaþ 4 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<munibheùajaü>#, klã, (munãnàü bheùajam .) àgastyaþ . harãtakã . laïghanam . iti medinã . je, 36 ..

#<munisuvrataþ>#, puü, (muniùu suvrataþ .) vçttàrhan . sa ca buddhavi÷eùaþ . iti hemacandraþ . 1 . 51 ..

#<munisthànaü>#, klã, (munãnàü sthànam .) à÷ramaþ . iti hemacandraþ . 4 . 67 ..

#<munãndraþ>#, puü, (munãnàü manana÷ãlànàü yoginàmindraþ ÷reùñhaþ .) buddhaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 14 .. çùi÷reùñha÷ca .. (yathà, kathàsaritsàgare . 72 . 309 .
     %<patantameva tasmàcca pàõibhyàü sa tamagrahãt .
     munãndraþ prakañãbhåya samà÷vàsya jagàda ca ..>% dànavabhedaþ . yathà, harivaü÷e . 255 . 5 .
     %<vçùaparvà viråpàkùo munãndra÷candralocanaþ .>%)

#<munca># u gatyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) pa¤camasvarã . oùñhyavarga÷eùàdiþ . nopadhaþ . u mu¤citvà muktvà . iti durgàdàsaþ ..

#<mumukùuþ>#, puü, (moktumicchatãti . muc + san + uþ .) muktimicchaþ .. (yathà, ÷rãmadbhagavadgãtàyàm . 4 . 15 .
     %<evaü j¤àtvà kçtaü karma pårbairapi mumukùubhiþ .
     kuru karmaiva tasmàttvaü pårbaiþ pårbataraü kçtam ..>%) tatparyàyaþ . ÷ramaõaþ 2 yatiþ 3 vàcaüyamaþ 4 vratã 5 sàdhuþ 6 anagàraþ 7 çùi, 8 muniþ 9 nirgranthaþ 10 bhikùuþ 11 . iti hemacandraþ 1 . 75 .. atha mumukùukçtyam . manuþ .
     %<iha càmutra và kàmyaü pravçttaü karma kãrtyate .
     niùkàmaü j¤ànapårbantu nivçttamupadi÷yate ..
     pravçttaü karma saüsevya devànàmeti sàrùñitàm .
     nivçttaü mevamànastu bhåtànyatyeti pa¤ca vai ..>% kàmanàpårbakaü karma ÷arãrapravçttihetutvàt pravçtta tadeva karma kàmanàrahitaü punarbrahmaj¤ànàbhyàsapårbakaü saüsàranivçttihetutvàt nivçttamucyate . sàrùñitàü samànagatitàü çùergatyarthatvàt pa¤cabhåtànyatyeti atikràmati mokùaü pràpnotãtyarthaþ . viùõupuràõe ca . 6 . 7 . 38 . vi÷iùñaphaladà kàmyà niùkàmàõà¤ca muktidà . bhagavadgãtàpi .
     %<yuktaþ karmaphalaü tyaktvà ÷àntimàpnoti naiùñhikãm .
     ayuktaþ kàmakàreõa phale sakto nibadhyate ..>% yuktaþ ã÷varàya karmàõi na phalàya ityevaü samàhitaþ . phalaü tyaktvà karmàõi kurvanniti ÷eùaþ . ÷àntiü mokùàkhyàü naiùñhikãü niùñhàyàü bhavàm . sattva÷uddhiþ j¤ànapràptiþ sarvakarmasaünyàsaþ j¤ànaniùñhàkrameõeti vàkya÷eùaþ . ayuktastadvahirmukhaþ . kàmakàreõa kàmapreritatayà kàmataþ pravçtteriti yàvat . phale saktaþ san phalàyedaü karma karomãtyevaü phale sakto nitaràü bandhaü pràpnoti . tathà ca arjunaü prati bhagavadbàkyam .
     %<mayi sarvàõi karmàõi saünyasyàdhyàtmacetasà .
     nirà÷ãrnirmamo bhåtvà yudhyasva vigatajvaraþ ..>% saünyasya niþkùipya samarpya iti yàvat . adhyàtmacetasà vivekabuddhyà ã÷varàya bhçtyavat karomi ityanayà buddhyà nirà÷ãstyaktakàmasaïkalpaþ . ataeva nirmamaþ mamatàrahitaþ . vigatajvaraþ vigatasantàpaþ . vyaktamàha sa eva .
     %<yat karoùi yada÷nàsi yajjuhoùi dadàsi yat .
     yat tapasyasi kaunteya ! tat kuruùva madarpaõam ..>% viùõupuràõam .
     %<karmàõyasaïkalpitatatphalàni saünyasya viùõau paramàtmaråpe .
     avàpya tàü karmamahãmanante tasmin layaü ye tvamalàþ prayànti ..>% karmamahãü bhàratavarùaråpàm . ekàda÷askandhe .
     %<vedoktameva kurvàõo niþsaïgo'rpitumã÷vare .
     naiùkarmyàü labhate siddhiü rocanàrthà phala÷rutiþ ..>% vedoktameva kurvàõo na tu niùiddham . nanu karmaõikriyamàõe tasminnàsaktitastatphalaü syàdeva na tu naiùkarmyaråpà phalasiddhirata evàha niþsaïgo'nabhinive÷avàn ã÷vare'rpituü na tu phalodde÷ena . atha phalasya ÷rutatvàt karmaõi kçte phalaü bhavatyeva ityàha rocanàrtheti karmaõi rucyutpàdanàrthà . ataeva tatraiva .
     %<phala÷rutiriyaü néõàü na ÷reyo rocanaü param .
     ÷reyovivakùayà proktà yathà bhaiùajyarocanam ..
     utpattyaiva hi kàmeùu pràõeùu svajaneùu ca .
     àsaktamanaso martyà àtmano'narthahetuùu ..
     na tànaviduùaþ svàrthaü bhràmyato vçjinàdhvani .
     kathaü yu¤jyàt punasteùu tàüstamo vi÷ato budhaþ ..
     evaü vyavasitaü kecidavij¤àya kubuddhvayaþ .
     phala÷rutiü kusumitàü na vedaj¤à vadanti hi ..>% iyaü phala÷rutirna ÷reyaþparamapuruùàrthaparà na bhavati kintu bahirmukhànàü néõàü mokùavivakùayà avàntarakarmaphalaiþ karmasu rucyutpàdanamàtraü yathà, bhaiùajye auùadhe rucyutpàdanam . yathà --
     %<piba nimbaü pradàsyàmi khalu te khaõóalaóóukàn .
     pitraivamuktaþ pibati na phalaü tàvadeva tu ..>% tatràgadapànasya na khalu khaõóàdilàbha eva prayojanaü kintvàrogyam . tathà vedo'pyavàntaraphalaiþ pralobhayan mokùàyaiva karmàõi vidhatte . nanu karmakàõóe mokùasya nàmàpi na ÷råyate kathamevaü vyàkhyàyate yathà÷rutasyaiva ghañanàt ityàha utpattyeti dvàbhyàm . utpattyà svabhàvata eva kàmeùu pa÷vàdiùu pràõeùu àyurindriyabalavãryàdiùu svajaneùu puttradàràdiùu anarthahetuùu paripàkato duþkhahetuùu atastàn svàrthaü paramasukhamaviduùaþ ajànataþ ato na tàn prahvãbhåtàn budho vedo yadbodhayati tadeva ÷reyaþ iti vi÷vasitàn ityarthaþ . tàn evambhåtàn vçjinàdhvani kàmavartmani devàdiyonau bhràmyataþ tataþ punastamobhåtavçkùàdiyoniü vi÷ata iti . pa÷ukàma iti ca sukhaputtràdikàma iti ca kathaü punasteùveva kàmeùu ayaü budho vedo yu¤jyàt pravartayet . tathà satyanàptaþ syàt iti bhàvaþ . kathaü tarhi karmamãmàüsakàþ phalaparatàü vadanti tatràha . evamiti vyavasitaü vedasyàbhipràyaü avij¤àya kusumitàmavàntaraphalarocanayà ramaõãyàü paramaphala÷rutiü vadanti kutaste kubuddhayastatràha hi yasmàt vedaj¤à vyàsàdayaþ na tathà vadanti iti . ataeva niùkàmakarmaõa àtmaj¤ànàrthatoktà yathà --
     %<ayameva kriyàyogo j¤ànayogasya sàdhakaþ .
     karmayogaü vinà j¤ànaü kasyacinneha dç÷yate ..>% so'pi duritakùayadbàrà na sàkùàt . tathà ca .
     %<j¤ànamutpadyate puüsàü kùayàt pàpasya karmaõaþ ..>% tathà ÷rutiþ .
     %<tamevaü vedàrthavacanena bràhmaõà vividiùanti brahmacaryeõa tapasà ÷raddhayà dànenayaj¤enàna÷anena ceti .>% taü àtmatattvasàkùàtkàraü ataeva yaj¤àdãnàü j¤àna÷eùatà¤càvadhàrya niùkàmeùu karmasu pravartate . paõóitenàpi mårkhaþ kàmye karmaõi na pravartayitavya ityàha ùaùñhaskandhe .
     %<svayaü niþ÷reyasaü vidvànnavaktyaj¤àya karma hi .
     na ràti rogiõe'pathyaü và¤chate'pi bhiùaktamaþ ..>% ràti dadàti iti samayapradãpe ÷rãdattaþ ..
     %<dàsãdàsamalaïkàramannaü ùaórasasambhavam .
     puruùottamatuùñyarthaü pradeyaü sàrvakàlikam ..
     yadyadiùñatamaü loke yaccàpyasti gçhe ÷uci .
     tattaddhi deyaü prãtyarthaü devadevasya cakriõaþ ..>% idaü dànaü bràhyaõasampradànakameva viùõuprãtimuddi÷ya evaü sarvatra dàne . viùõuprãteþ sàmànyataþ ÷rutatvàt . atha viùõuprãtau devatàdhikaraõanyàyavirodha iti cenna svargavadadhikàrivi÷eùaõatvena tatsattvaprasàdhanàt ityàhuþ . bràhmaõasampradànakatve kiü mànamiti cet vàmanapuràõe tattanmàsabhedena tattaddànamabhidhàya .
     %<viùõuprãtyarthametàni deyàni bràhmaõeùvatha .
     deyàni vipramukhyebhyo madhusådanatuùñaye ..>% ityabhidhàya dàsãdàsamityàdivacanadbayàbhidhànàt . tathà ca viùõudharmottaràgnipuràõayoþ .
     %<yatra yatra bhavet prãtirviùayebhyo mahàmune ! .
     tattadacyutamuddi÷ya viprebhyaþ pratipàdayet ..>% viùõudharmottaratçtãyakàõóe tu viùõusaüpradànakameva dànaü yathà --
     %<viùõoþ ÷aïkhapradànena vàruõaü lokamàpnuyàt .>% ityàdinà .
     %<kùãrapallavasaüyuktàn kalasàn suvibhåùitàn .
     dattvà vai devadevàya vàjimedhaphalaü labhet ..>% ityantena tattat phalaü tattaddànamabhidhàyoktam .
     %<akàmaþ sàtviko loko yatki¤cidvinivedayet .
     tenaiva sthànamàpnoti yatra gatvà na ÷ocati ..
     dharmabàõijikà måóhàþ phalakàmà naràdhamàþ .
     arcayanti jagannàthaü te kàmànàpnuvantyuta ..
     antavattu phalaü teùàü tadbhavatyalpamedhasàm ..>% tathà .
     %<padbhyàü pratãcchate devaþ sakàmena niveditam .
     mårdhnà pratãcchate dattamakàmena dvijottamàþ ..>% uktavàmanapuràõavacane sàrvakàlikamityanena malamàsàdàvapi viùõuprãtyarthaü deyamiti . iti malamàsatattvam .. (tatra mumukùatàmudayanàni vyàkhyàsyàmaþ . tatra lokadoùadar÷ino mumukùoràdita evàcàryàbhigamanaü tasyopade÷ànuùñhànam . agnerevopacaryà dharma÷àstrànugamanaü tadarthàvabodhastenàvaùñambhastatra yathoktàþ kriyàþ satàmupàsanamasatàü parivarjanaü na saïgatirdurjanena satyaü sarvabhåtahitamaparuùamanatikàle parãkùya vacanaü sarvapràõiùu àtmanãvàvekùà sarvàsàmasmaraõamasaïkalpanamapràrthanà anabhibhàùaõa¤ca strãõàü sarvaparigrahatyàgaþ kaupãnaü pracchàdanàrthaü dhàturàganivasanaü kanthàsãvanahetoþ såcã pippalakaü ÷aucàdhànahetoþ jalakuõóikà daõóadhàraõaü bhakùyàcaryàrthapàtraü pràõadhàraõàrthamekakàlamagràmyo yathopapanna evàbhyavahàraþ . ÷ramàpanayanàrthaü ÷ãrõa÷uùkaparõatçõàstaraõopadhànaü dhyànahetoþ kàyanibandhanaü vaneùvaniketavàsaþ tandrànidràlasyàdikarmavarjanaü indriyàrtheùvanuràgopatàpanigrahaþ suptasthitagataprekùitàhàravihàrapratyaïgaceùñàdikeùvàrambheùu smçtipårbikà pravçttiþ satkàrastutigarhàvamànakùamatvaü kùutpipàsàyàsa÷rama÷ãtoùõavàtavarùàsukhaduþkhasaüspar÷asahatvaü ÷okadainyadveùamadamànalobharàgerùyàbhayakrodhàdibhirasa¤calanaü ahaïkàràdiùåpasargasaüj¤à lokapuruùayoþ svargàdisàmànyàvekùaõaü kàryakàlàtyayabhayaü yogàrambhe satatamanirvedaþ sattvotsàho'pavargàya dhãdhçtismçtibalàdhànaü niyamanamindriyàõàü cetasi cetasa àtmanyàtmana÷ca dhàtubhedena ÷arãràvayavasaükhyànaü abhãkùõaü sarvaü kàraõavadduþkhamasvamanityamityabhyupagamaþ . sarvapravçttiùu duþkhasaüj¤à sarvasaünyàse sukhamityabhinive÷aþ eùamàrgo'pavargàya ato'nyathà badhyate ityudayanàni vyàkhyàtàni .. iti carake ÷àrãrasthàne pa¤came'dhyàye ..)

#<mumucànaþ>#, puü, (mu¤cati jalaü iti . muc + %<muci yudhibhyàü sanvacca .>% uõàø . 2 . 91 . iti ànac . kit sanvacca . meghaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ .. (muktaþ . yathà, sandhyàmantre .
     %<drupadàdiva mumucànaþ svinnaþ snàto malàdiva .>% %<sninno gharmàkto jano mumucàno muktobhavati .>% iti tatra guõaviùõuñãkà ..)

#<mumårùuþ># tri, (martumicchuþ . mç + san + uþ .) àsannamçtyuþ . (yathà ÷rãmadbhàgavate . 7 . 8 . 11 .
     %<vyaktaü tvaü martukàmo'si yo'timàtraü vikatthase .
     mumårùåõàü hi mandàtman ! nanu syurviklavà giraþ ..>%) atha mumårùukçtyàni . hàrãtaþ .
     %<÷ådrànnena tu bhuktena udarasthena yo mçtaþ .
     sa vai kharatvamuùñratvaü ÷ådratva¤càdhigacchati ..>% ÷ådrànnaü ÷ådrasvàmikànnam . taddattamapi bhojanakàle tadgçhàvasthitaü yat tadapi ÷ådrànnam . tadàhàïgiràþ .
     %<÷ådrave÷mani vipreõa kùãraü và yadi và dadhi .
     nivçttena na bhoktavyaü ÷ådrànnaü tadapi smçtam ..>% api÷abdàt sàkùàt taddattaghçtataõóulàdi na tu taddattakapardakàdinà krãtamapi . svagçhàgate punaraïgiràþ .
     %<yathàyatastato hyàpaþ ÷uddhiü yànti nadãü gatàþ .
     ÷ådràdbipragçheùvannaü praviùñantu sadà ÷uci ..>% praviùñaü sattvàpàdakapratigrahàdinà iti ÷eùaþ . ataeva parà÷araþ .
     %<tàvadbhavati ÷ådrànnaü yàvanna spç÷ati dbijaþ .
     dbijàtikarasaüspçùñaü sarvaü taddhavirucyate ..>% spç÷ati pratigçhõàti iti kalpataruþ .. tacca saüprokùya gràhyamàha viùõupuràõam .
     %<saüprokùayitvà gçhõãyàcchådrànnaü gçhamàgatam .>% tacca pàtràntare gràhyamàha aïgiràþ .
     %<svapàtre yattu vinyastaü ÷ådro yacchati nitya÷aþ .
     pàtràntaragataü gràhyaü dugdhaü svagçhamàgatam ..>% etena svagçhamàgatasyaiva ÷uddhatvam . tadgçhagatasya ÷ådrànnadoùabhàgitvaü pratãyate . tata÷caitàdçgapi mumårùuõà sarvathà ÷ådrànnaü na bhoktavyam .. * .. påjàratnàkare .
     %<÷àlagràma÷ilà yatra tatra sannihito hariþ .
     tatsannidhau tyajet pràõàn yàti viùõoþ paraü padam ..>% liïgapuràõe .
     %<÷àlagràmasamãpe tu kro÷amàtraü samantataþ .
     kãkañe'pi mçto yàti vaikuõñhabhavanaü naraþ ..>% kãkaño magadhaþ .. * .. vaiùõavàmçte vyàsaþ .
     %<tulasãkànane jantoryadi mçtyurbhavet kvacit .
     sa nirbhartsya yamaü pàpã lãlayaiva hariü vi÷et ..
     prayàõakàle yasyàsye dãyate tulasãdalam .
     nirvàõaü yàti pakùãndra ! pàpakoñiyuto'pi saþ ..>% kårmapuràõam .
     %<gaïgàyà¤ca jale mokùo vàràõasyàü jale sthale .
     jale sthale càntarãkùe gaïgàsàgarasaïgame ..>% skànde .
     %<gaïgàyàü tyajataþ pràõàn kathayàmi varànane ! .
     karõe tat paramaü brahma dadàmi màmakaü padam ..>% tathà .
     %<tãràdgavyåtimàtrantu paritaþ kùetramucyate .
     atra dànaü japo homo gaïgàyàü nàtra saü÷ayaþ ..
     atrasthàstridivaü yànti ye mçtàste'punarbhavàþ ..>% gavyåtiþ kro÷ayugam . tãrthacintàmaõau brahmapuràõam .
     %<atra dåre samãpe ca sadç÷aü yojanadbayam .
     gaïgàyàü maraõeneha nàtra kàryà vicàraõà .. * ..>% evaü gaïgàdimaraõena pràptabrahmalokasyàpyaurdhadehikã kriyà tadadhikàriõà kartavyà nityatvàt . tathà ca ÷rãmadbhàgavate .
     %<kçùõa evaü bhagavati manovàkdçùñivçttibhiþ .
     àtmanyàtmànamàve÷ya so'ntaþ÷vàsamupàramat ..
     saüpadyamànamàj¤àya bhãùmaü brahmaõi niùkale .
     sarve babhåvuste tåùõãü vayàüsãva dinàtyaye ..
     tasya nirharaõàdãni saüparetasya bhàrgava ! .
     yudhiùñhiraþ kàrayitvà muhårtaü duþkhito'bhavat ..>% kçùõe àtmani paramàtmani àtmànaü svãyàtmànaü nive÷ya ekãkçtya sa bhãùmaþ upàramat muktiü gatavàn . niùkale nirupàdhau brahmaõi saüpadyamànaü militaü àj¤àya àlakùya tasya bhãùmasya nirharaõàdãni saüskàràdãni saüparetasya samyak paretasya muktasyàpi . bhàrgaveti ÷aunakasya sambodhanam . eva¤ca eteùàmapi tattatkarmaõi tattadvacanopàttapretapadasya pitçpadasya ca mantràdiùu yathàyathaü vàcanikatvàt prayogaþ saïgacchate .
     %<àsannamçtyunà deyà gauþ savatsà ca pårbavat .
     tadabhàve ca gaurekà narakoddhàraõàya vai ..
     tadà yadi na ÷aknoti dàtuü vaitaraõã¤ca gàm .
     ÷akto'nyo'ruk tadà dattvà ÷reyo dadyànmçtaüsya ca ..>% pårbavaddhema÷çïgàdinà . atra mçtasya ceti ÷ravaõàt ekàda÷àhe'pi vaitaraõãdànàcàraþ . vanaparvaõi .
     %<sàrthaþ pravasato mitraü bhàryà mitraü gçhe sataþ .
     àturasya bhiùaïmitraü dànaü mitraü mariùyataþ ..>% varàhapuràõe .
     %<vyatãpàto'tha saükràntistathaiva grahaõaü raveþ .
     puõyakàlàstadà sarve yadà mçtyurupasthitaþ ..
     gobhåtilahiraõyàdi dattamakùayatàmiyàt ..>% niravakà÷atvàdatra malamàsàdidoùo nàsti såtakamapi na . tathà ca ÷uddhiratnàkare dakùaþ .
     %<susthakàle tvidaü sarvaü såtakaü parikãrtitam .
     àpadgatasya sarvasya såtake'pi na såtakam ..>% iti ÷uddhitattvam ..

#<mura>#, ÷a veùñane . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàøparaø-sakaø-señ .) pavarga÷eùàdiþ . ÷a murati vçkùaü latà . morità . iti durgàdàsaþ ..

#<muraü># klã, (måryate iti . mur + anyatràpãti bhàve kaþ .) veùñanam . ityamarañãkàyàü mathure÷aþ ..

#<muraþ>#, puü, (murati veùñate'sau . mur + igupadhatvàt kartari kaþ ) daityavi÷eùaþ . iti medinã . re, 77 .. yaü hatvà viùõurmuràrinàmàbhåt .. (yathà, ÷rãmadbhàgavate . 3 . 3 . 11 .
     %<÷ambaraü dvividaü bàõaü muraü balkalameva ca .
     anyàü÷ca dantavakràdãnavadhãt kàü÷ca ghàtayat ..>%)

#<muragaõóaþ>#, puü, (muraü veùñanamiva gaõóati rajati anena . gaõóa + ac .) varaõóaþ . iti jañàdharaþ . varõaka iti bhàùà ..

#<murajaþ>#, puü, (muràt saüveùñanàt jàyate'sau . mura + jana + óaþ .) mçdaïgaþ . ityamaraþ . 1 . 7 . 5 .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 39 . 41 .
     %<murajapaõavameghaghoùavadda÷arathave÷ma babhåva yat purà .
     vilapitaparidevanàkulaü vyasanagataü tadabhåt suduþkhitam ..>%)

#<murajaphalaþ>#, puü, (murajavat phalamasya .) panasavçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<muraõóaþ>#, puü, (mureõa veùñanena aõóa iva golàkçtiriva . ÷akandhvàditvàdakàrasya pararåpam .) lampakade÷aþ . tadde÷asthe, puü bhåmni . iti hemacandraþ . 4 . 27 ..

#<murandalà>#, strã, (muraü veùñanaü setuü dalati bhinatti . dal + ac + striyàü ñàp .) narmadànadã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<muramardanaþ>#, puü, (muraü tannàmànamasuraü mçdnàti cårõãkarotãti . mçd + lyuþ .) viùõuþ . iti puràõam ..

#<muraripuþ>#, puü, (murasya ripuþ .) viùõuþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, chandoma¤jaryàm . 2 . 3 .
     %<tvaritagatirbrajayuvatistaraõisutà vipinagatà .
     muraripuõà ratiguruõà sahamilità pramadamità ..>%)

#<muralà>#, strã, (muraü veùñanaü làti . là + kaþ .) narmadànadã . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, uttararàmacarite . 3 . 1 .. tataþ pradi÷ati nadãdvayaü tamasà muralà ca . tamasà . sakhi murale ! kimasi sanmrànteva . keralade÷asthà kàcinnadã . yathà ca . raghuvaü÷e . 4 . 55 .
     %<muralàmàrutoddhåtamagamat kaitakaü rajaþ .
     tadyodhavàravàõànàmayatnapañavàsatàm ..>% %<muralà nàma keralade÷eùu kàcinnadã .>% iti taññãkàkçn mallinàthaþ ..)

#<muralã>#, strã, (muraü aïguliveùñanaü làti pràpnotãti là + kaþ + striyàü ïãù .) svanàmakhyàta÷uùiravàdyam . tatparyàyaþ . vaü÷ã 2 vaü÷ikà 3 vaü÷anàlikà 4 sàneyikà 5 sàneyã 6 sànikà 7 muralàsikà 8 . ÷eùacatuùñayaü sànàyi . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, ràdhàtantre . 23 .
     %<vàdayan muralãü kçùõaþ ÷çïgaü veõuü tathàparam .
     kàtyàyanãü namaskçtya hariþ padmadalekùaõaþ ..>%)

#<muralãdharaþ>#, puü, (dhç + ac . muralyàþ dharaþ .) ÷rãkçùõaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, tantre .
     %<vaikuõñhadakùiõe bhàge golokaü sarvamohanam .
     tatraiva ràdhikà devã dvibhujo muralãdharaþ ..>%)

#<murahà>#, [n] puü, (muraü hantãti . han + kvip .) viùõuþ . iti hemacandraþ ..

#<murà>#, strã, (murati saurabheõa veùñayati . mura + igupadhatvàt kaþ ñàp ca .) svanàmakhyàtagandhadravyam . (yathà, garuóapuràõe . 190 .
     %<tathà hikvàü haret pãtà sauvarcalasutàmurà .>% tatparyàyaþ . tàlaparõã 2 daityà 3 gandhakuñã 4 gandhinã 5 . ityamaraþ . 2 . 4 . 123 .. (tathàsyàþ paryàyàntaraü guõà÷ca .
     %<murà gandhakañã daityà surabhiþ ÷àlapaõikà .
     murà tiktà himà svàdvã laghvã pittànilàpahà .
     jvaràsçgbhåtarakùoghnã kuùñhakàsavinà÷inã .>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. tasyà lakùaõaü yathà . murà pãtà varà proktà . iti vaidyakacakrapàõisaügrahe vàtavyàdhyadhikàre ..) asyà anulepanaguõàþ . alakùmãrakùojvaranà÷itvam . iti ràjavallabhaþ .. ràjanirghaõñoktaguõaparyàyau purà÷abde draùñavyau ..

#<muràriþ>#, puü, (purasyàriþ .) ÷rãkçùõaþ . asya vyutpattiryathà --
     %<muraþ kle÷e ca santàpe karmabhoge ca karmiõàm .
     daityabhede'pyaristeùàü muràristena kãrtitaþ ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 110 adhyàyaþ .. asya svaråpaü yathà -- ÷rãnàrada uvàca .
     %<ko'sau muràrirdevarùe ! devo yakùo nu kiü naraþ .
     daityo và ràkùaso vàpi pàrthivo và taducyatàm ..>% pulastya uvàva .
     %<yo'sau rajaþsattvamàyàguõavàü÷ca tamomayaþ .
     nirgaõaþ sarvago vyàpã muràrirmadhusådanaþ ..>% ÷rãnàrada uvàca .
     %<yo'sau mura iti khyàtaþ kasya puttra÷ca gãyate .
     katha¤ca nihataþ saükhye viùõunà tadvadasva me ..>% pulastya uvàca .
     %<÷råyatàü kathayiùyàmi muràsuranivarhaõam .
     vicitramidamàkhyànaü puõyaü pàpapraõà÷anam ..
     ka÷yapasyaurasaþ puttro muro nàma mahàbalaþ .
     sa dadar÷a raõe ÷ambhuü ditiputtro'surottamaþ ..
     tataþ sa maraõàd bhãtastaptvà varùagaõàn bahån .
     àràdhayàmàsa vibhuü brahmàõamaparàjitam ..
     tato'sya tuùño varadaþ pràha vatsa ! varaü vçõu .
     sa ca vavre tadà daityo varamenaü pitàmahàt ..
     yaü yaü karatalenàhaü spç÷eyaü samare vibho ! .
     sa sa maddhastasaüspçùñastvamaro'pi mriyatvaja ! ..
     bàóhamuktvà sa bhagavàn brahmà lokapitàmahaþ .
     tato'bhyagànmahàtejà muraþ suragiriü balã .
     jagàma dharmaràjànaü vijetuü daõóapàõinam ..>% mura uvàca .
     %<yama ! prajàsaüyamanànnivçttiü kartumarhasi .
     no cettavàdya chittvàhaü mårdhvànaü pàtaye bhuvi ..
     tamàha dharmaràóvàkyaü yadi màü saüyamedbhavàn .
     gopitàsi purà satyaü kariùye vacanaü tava ..
     murastamàha bhavataþ kaþ saüyantà vadasva màm .
     ahaü ta¤ca paràjitya vàrayàmi na saü÷ayaþ ..
     yamastaü pràha màü viùõurdeva÷cakragadàdharaþ .
     ÷vetadbãpanivàsã yaþ sa màü saüyamate'vyayaþ ..
     ityeva mukto vattanaü dugdhàbdhimagamanmuraþ ..
     tamàgataü pràha mune ! madhughnaþ pràpto'si kenàsura ! kàraõena .
     sa pràha yuddhaü saha vai tvayàdya taü pràha bhåyaþ sura÷atruhantà ..
     yadãha màü yoddhumupàgato'si tat kampate te hçdayaü kimartham .
     jvaràturasyeva muhurmuhurvai tannaiva yotsye saha kàtareõa ..
     ityevamukto madhusådanena murastadà sve hçdaye svahastam .
     kathaü nu kampeti muhustadoktvà nipàtayàmàsa vipannabuddhiþ ..
     hari÷ca cakraü mçdulàghavena mumoca tattasya ÷irastu ÷atroþ .
     ciccheda devàstu gatavyathàbhavan devaü pra÷aüsanti ca padmanàbham .
     itaþ prasiddhaü samupàjagàma muràrirityeva harirmahàtmà ..>% iti vàmane 57 . 58 adhyàyau .. * .. anargharàghavagranthakartà . yathà . %<asti maudgalyagotrasamudbhåtasya mahàkaverbhañña÷rãvardhamànàtmajasya tantumatãhçdayanandanasya muràrinàmadheyasya kaveþ kçtiranargharàghavaü nàma nàñakaü tatprayu¤jànàþ sàmàjikànupàsmahe .>% iti tatkçtanàñakagadyam ..

@<[Page 3,752c]>@
#<murcha># à mohe . ucchràye . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø-akaø-señ .) pavarga÷eùàdiþ . hrasvã . tena kvipi ràllopa iti chalo murau muraþ . à mårchitaü mårtaü tena . moho j¤ànarahitãbhàvaþ . ucchràyo vçddhiþ . mårchati rogã . mumårcha saükhyaü ràmasya samànavyasane haràviti raghuþ . iti durgàdàsaþ ..

#<murbhiõã>#, strã, aïgàradhànikà . iti ÷abdacandrikà ..

#<murmuraþ>#, puü, tuùàgniþ .. (yathà, màghe . 6 . 6 .
     %<smarahutà÷anamurmuracårõatàü dadhurivàmravaõasya rajaþkaõàþ .
     nipatitàþ paritaþ pathikavrajànupari te paritepurato bhç÷am ..>%) manmathaþ . ravivàjiþ . iti medinã . re, 205 .. (striyàü ñàp . nadãbhedaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 221 . 25 .
     %<bhàratã suprayogà ca kàverã murmurà tathà .
     tuïgaveõõà kçùõaveõõà kapilà ÷oõa eva ca ..>%)

#<murva># ã nahe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ . niùñhàyàmaniñ .) àdyaþ pa¤camasvarã . måþ murau muraþ . naho bandhanam . ã mårõaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<mula># ka ropaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøparaø-sakaø-señ . janmàrthe bhvàø-ubhaø-akaøseñ .) ropaõaü àropaõam . ka molayati vçkùaü lokaþ . govindabhaññastu rohaõe iti pañhitvà rohaõaü janma iti vyàkhyàti . iti durgàdàsaþ ..

#<mu÷añã>#, strã, (muùa + añan . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) sitakaïguþ . iti hemacandraþ ..

#<mu÷a(ùa)likà>#, strã, (muùa + %<vçùàdibhya÷cit .>% uõàø 1 . 108 . iti kala÷cit syàt . ñàp . tataþ saüj¤àyàü kan . akàrasyetvam .) pallã . tàlamålã . tatparyàyaþ suvahà 2 tàlapatrikà 3 godhàpadã 4 hemapuùpã 5 bhåtàlã 6 dãrghakandikà 7 muùalã 8 tàlikà 9 tàlamålikà 10 . iti ÷abdaratnàvalã .. ar÷oghnã 11 . iti jañàdharaþ .. asyà guõàþ . madhuratvam . ÷ãtatvam . vçùyatvam . puùñibalapradatvam . picchilatvam . kaphadatvam . pittadàha÷ramaharatva¤ca .
     %<mu÷alã ca dvidhà proktà ÷vetà càparasaüj¤ikà .
     ÷vetà svalpaguõopetà aparà ca rasàyanã ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..
     %<tàlamålã tu vidvadbhirmuùalã parikãrtità .
     muùalã madhurà vçùyà vãryoùõà bçühaõã guruþ .
     tiktà rasàyanã hanti gudajànyanilaü tathà ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<muùa># vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) moùati . iti durgàdàsaþ ..

#<muùa># ga luõñhane . iti kavikalpadrumaþ .. (kràø-paraøsakaø-señ .) ga muùõàti . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 3,753a]>@
#<muù># ya ir chidi . iti kavikalpadrumaþ .. (divàøparaø-sakaø-señ .) cheda iha khaõóanam . ya muùyati vipakùaü caturaþ . ir amuùat amoùãt asmàt puùàditvànnityaü ïa ityanye . iti durgàdàsaþ ..

#<muùalaþ>#, puü, klã, (moùati muùyate'nena veti . muù + %<vçùàdibhya÷cit .>% uõàø 1 . 108 . iti kala÷cit syàt .) ayo'gram . ityamarañãkàyàü bharataþ .. dantyamadhyo'pi .. (yathà, màrkaõóeye . 116 . 18 .
     %<munandaü nàma muùalaü tvaùñrà yannirmitaü purà .
     tajjahàra sa duùñàtmà tena hanti raõe ripån ..>% vi÷vàmitrasutaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 4 . 52 .
     %<bàhulirmuùala÷caiva vakùogrãvastathaiva ca ..>% (tàlavyamadhyo'pyayam . %<mu÷ khaõóane mu÷alaþ .>% uõàø 1 . 108 . ityatrojjvaladattavçttiþ ..)

#<muùalã>#, strã, (muùyata iti . muù + kalaþ ïãù .) tàlamålikà . gçhagodhikà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<muùalyaþ>#, tri, (muùalamarhatãti . muùala + %<daõóàdibhyo yaþ .>% 5 . 1 . 66 . iti yaþ .) muùalavadhyaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<muùà>#, strã, (muù + kaþ ñàp .) måùà . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ . 2 . 10 . 33 . mucã iti bhàùà ..

#<muùitaü>#, tri, (muù + karmaõi ktaþ .) coritadravyam . tatparyàyaþ .. måùitam 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 88 .. (va¤citaþ . yathà, bhàgavate . 1 . 13 . 37 .
     %<nàhaü vedmi vyavasitaü pitrorvaþ kulanandana ! .
     gàndhàryà và mahàbàho ! muùito'smi mahàtmabhiþ ..>% %<muùito va¤cito'smi ..>% iti taññãkàyàü ÷rãdharaþ ..)

#<muùkaþ>#, puü, (muùõàti vãryamiti . muù + sçvç bhå÷uùimuùibhyaþ kak . uõàø 3 . 41 . iti kak .) aõóakoùaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 6 .. (yathà, vàgbhañe nidànasthàne navame adhyàye ..
     %<sthànàccyutamamuktaü hi muùkayorantare'nilaþ ..>%) mokùakavçkùaþ . saüghàtaþ . iti medinã . ke, 31 .. taskaraþ . màüsalaþ . iti hemacandraþ . 2 . 276 ..

#<muùkakaþ>#, puü, (muùka . saüj¤àyàü kan .) vçkùavi÷eùaþ . ghaõñàpàrula iti vaïgabhàùà . moùà iti hindã bhàùà . tatparyàyaþ . golãóhaþ 2 jhàñalaþ 3 ghaõñàpàñaliþ 4 mokùaþ 5 . ityamaraþ . 2 . 4 . 39 .. mokùakaþ 6 muùkaþ 7 mocakaþ 8 mu¤cakaþ 9 gaulikaþ 10 mehanaþ 11 kùàravçkùaþ 12 pàñalã 13 viùàpahaþ 14 jañàlaþ 15 vanavàsã 16 sutãkùõakaþ 17 . iti ràjanirghaõñaþ .. golihaþ 18 kùàra÷reùñhaþ 19 ghaõñà 20 ghaõñàkaþ 21 jhàñaþ 22 . iti ÷abdaratnàvalã .. sa tu palà÷avatparvatavçkùaþ . ÷vetakçùõabhedena dbividhaþ . tasya guõàþ . kañutvam . tiktatvam . gràhitvam . uùõatvam . kaphavàtakàritvam . viùamedogulmakaõóuvastirogakçmi÷ukranà÷itva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. recanatvam . pàcanatvam . plãhodaràrtinà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, su÷rute . cikitsàsthàne . 9 adhyàyaþ .
     %<jãrõaü pakvaü taddharidràdvayena hanyàt kuùñhaü muùkake càpi sarpiþ ..>%)

#<muùkaraþ>#, puü, (pra÷astaþ muùko'syàsti . muùka + %<åùamuùimuùkamadho raþ .>% 5 . 2 . 107 . iti raþ .) pralambàõóaþ . iti hemacandraþ . 3 . 121 .. (yathà, ÷atapathabràhmaõe . 3 . 7 . 2 . 8 .
     %<reto vikaroti muùkaro bhavatyeùa vai prajanayità yanmuùkarastasmànmuùkaro bhavati taü na sa ..>%)

#<muùka÷ånyaþ>#, puü, (muùkeõa ÷ånyaþ .) vçùaõarahitaþ . sa tu ràj¤o'ntaþpurarakùakaþ . khojà iti bhàùà . tatparyàyaþ . anupasthaþ 2 strãsvabhàvaþ 3 mahallikaþ 4 . iti ÷abdamàlà ..

#<muùñiþ>#, puü, strã, (muù + ktic .) palaparimàõam . càri tolà iti bhàùà . (vaidyake àñhatolà iti prasiddhiþ .
     %<syàt karùàbhyàmardhapalaü ÷uktiraùñamikà tathà .
     ÷uktibhyà¤ca palaü j¤eyaü muùñiràmra¤caturthikà ..>% iti vaidyaka÷àrïgadhare pårbakhaõóe prathame'dhyàye ..
     %<palàrdhaü ÷uktimicchanti tathàùñamàùakàstviti .>% palaü vilva¤ca muùñiþ syàt -- .. iti gàruóe aùñàdhikadbi÷atatame'dhyàye .) baddhapàõiþ . muñà iti bhàùà . tatparyàyaþ . sampiõóitàïgulipàõiþ 2 mustuþ 3 mucuñã 4 . iti hemacandraþ . 3 . 261 .. tsaruþ . iti medinã . ñe, 25 .. khaógera muñ iti bhàùà . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 19 . 17 .
     %<parighairàyasaistãkùõaiþ sannikarùe ca muùñibhiþ .
     nighnatàü samare'nyonyaü ÷abdo divamivàspç÷at ..>%) ku¤cyaùñabhàgaþ . chañàka iti bhàùà . yathà --
     %<aùñamuùñirbhavet ku¤ciþ ku¤cayo'ùñau ca puùkalaþ .>% iti pràya÷cittatattvam .. (muù + ktin .) moùaõam . iti muùadhàtvarthadar÷anàt . prahàravi÷eùaþ . kila iti bhàùà . yathà, màrkaõóeyapuràõe . 90 . 15 -- 16 .
     %<cicchedàpatatastasya mudgaraü ni÷itaiþ ÷araiþ .
     tathàpi so'bhyadhàvattàü muùñimudyamya vegavàn ..
     sa muùñiü pàtayàmàsa hçdaye daityapuïgavaþ .
     devyàsta¤càpi sà devã talenorasyatàóayat ..>% pathi kùudhàrtasya tilàdãnàü muùñigrahaõe cauryàbhàvaþ . yathà, kaurme upavibhàge 15 adhyàye .
     %<tilamudgayavàdãnàü muùñirgràhyà pathi sthitaiþ .
     kùudhàrtairnànyathà vipra ! vidhividbhiriti sthitiþ ..>% (muù steye + adhikaraõe ktin . ÷asyagopanakàlaþ . yathà, mahàbhàrate . 2 . 5 . 65 .
     %<kaccillava¤ca muùñi¤ca pararàùñre parantapa ! .
     avihàya mahàràja ! nihaüsi samare ripån ..>% %<muùñiþ ÷asyànàü gopanakàlaþ durbhikùamiti yàvat ..>% iti taññãkàyàü nãlakaõñhaþ ..)

#<muùñikaþ>#, puü, (muùõàti paravãryamiti . muù + ktic saüj¤àyàü kan .) kaüsaràjamallavi÷eùaþ . iti ÷rãmadbhàgavatam .. (yathà ca harivaü÷e . 41 . 160 .
     %<nàgaü kuvalayàpãóaü càõåraü muùñikaü tathà .>% muùñiþ prayojanamasya . muùñi + kan .) svarõakàraþ .. iti hemacandraþ . 3 . 572 ..

#<muùñikàntakaþ>#, puü, (muùñikasyàntakaþ .) baladevaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<muùñidyåtaü>#, klã, (muùñyà dyåtaü krãóitam .) dyåtakrãóàvi÷eùaþ . puramuñ khelà iti bhàùà . tatparyàyaþ . kùullakam 2 . iti ÷abdamàlà ..

#<muùñindhayaþ>#, puü, (muùñiü dhayati pibati . dheñ + %<nàóãmuùñyo÷ca .>% 3 . 2 . 30 . iti kha÷ . %<arurdbiùadajantasya mum .>% 6 . 3 . 67 . iti mum .) bàlakaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<muùñibandhaþ>#, puü, muùñibandhanakriyà . muñàvàüdhà iti bhàùà . tatparyàyaþ . saügràhaþ 2 . ityamaraþ . 3 . 2 . 14 .. muùñerbandho'ïgulivinyàso muùñibandhaþ . muùñinà bandho dçóhagrahaõaü saügràha ityapare . muùñyàmeva saügraha ityanye . muùñiþ striyà¤ca saügraha iti vopàlitaþ . iti bharataþ ..

#<muùñãmuùñi>#, vya, muùñàmuùñi . muùñibhirbhuùñibhiþ prahçtya yadyuddhaü vçttaü tat . kilàkili iti bhàùà . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<muùñhakaþ>#, puü, (muù + bàhulakàt kthan . tataþ saüj¤àyàü kan .) ràjasarùapaþ . iti ratnamàlà .. vyaùñaka iti và pàñhaþ ..

#<musa># ya ir chidi . khaõóane . iti kavikalpadrumaþ .. (divàø-paraø-sakaø-señ .) ya musyati vipakùaü caturaþ . ir amusat amosãt . asmàt puùàditvànnityaü ïa ityanye . iti durgàdàsaþ ..

#<musalaþ>#, puü, klã, (musyati khaõóayatãti . mus + %<vçùàdibhya÷cit .>% uõàø 1 . 108 . kalaþ cit syàt .) svanàmakhyàtataõóulàdikaõóanàrthanirmitalauhàgrayaùñiþ . tatparyàyaþ . ayo'gram 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 25 .. muùalam 3 kaõóanãdaõóaþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. musyati musala musa yirchidi nàmnãti kalaþ . musalo dantyasakàraþ . evaü muùya irchidãti mårdhanyàntàt kalaþ mårdhvanyaùakàra÷ca . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (àyudhavi÷eùaþ . tatprakàro yathà, vai÷ampàyanoktadhanurvede .
     %<musalastvakùi÷ãrùàbhyàü karaiþ pàdairvivarjitaþ .
     måle cànte'tisambandhaþ pàtanaü pothanaü dvayam ..>%) yathà, manau . 8 . 315 .
     %<skandhenàdàya musalaü laguóaü vàpi svàdiram .
     ÷akti¤cobhayatastãkùõàmàyasaü daõóameva và ..>%)

#<musalàmusali>#, vya, musalai÷ca prahçtyayuddhaü vçttam . iti siddhàntakaumudã ..

@<[Page 3,754a]>@
#<musalã>#, strã, (musala + gauràditvàt ïãù .) tàlamålikà . gçhagodhikà . ityamaraþ . 2 . 5 . 12 .

#<musalã>#, [n] puü, (musalaü praharaõatvenàsyàstãti . musala + iniþ .) baladevaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 25 ..

#<musalyaþ>#, tri, (musalamarhatãti . musala + yaþ .) musalena vadhyaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 45 ..

#<musta># ka saühatau . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøubhaø-akaü-señ .) pavarga÷eùàdiþ . ka mustayati . iti durgàdàsaþ ..

#<mustaþ>#, puü, (mustayati ekatra saühatãbhavantãti . musta + kaþ . eka÷iphàyàmasya bahumålasambaddhatayà tathàtvam .) mustakam . iti hàràvalã .. (yathà bçhatsaühitàyàm . 77 . 11 .
     %<bhàgai÷caturbhiþ sita÷ailamustàþ ÷rãsarjabhàgau nakhaguggulå ca .
     karpårabodho madhupiõóito'yaü kopacchado nàma narendradhåpaþ ..>%)

#<mustakaþ>#, puü klã, (musta + svàrthe kan .) tçõamålavi÷eùaþ . mutà iti bhàùà . tatparyàyaþ . kurubindaþ 2 meghanàmà 3 mustà 4 . ityamaraþ . 2 . 4 . 159 .. mustaþ 5 ràjakaseruþ 6 . iti hàràvalã .. meghàkhyam 7 gàïgeyam 8 bhadramustakam 9 . iti ratnamàlà .. abhranàmakaþ 10 ÷rãbhadrà 11 bhadrakaþ 12 bhadrà 13 . iti ÷abdaratnàvalã .. asya guõàþ . tiktatvam . kañutvam . vàyunà÷itvam . gràhitvam . dãpanatva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. api ca .
     %<mustakaü na striyàü mustaü triùu vàridanàmakaþ .
     kurubinda÷ca sa khyàto'paraþ korakaserukaþ ..
     bhadramusta÷ca gundrà ca tathà nàgaramustakaþ .
     mustaü kañu himaü gràhi tiktaü dãpanapàcanam ..
     kaùàyaü kaphapittàsatçójvaràrucijantuhçt .
     anåpade÷e yajjàtaü mustakaü tat pra÷asyate .
     tatràpi munibhiþ proktaü varaü nàgaramustakam ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<mustakaþ>#, puü, (mustayati saühatãkaroti rudhiramiti . musta + kaþ . tataþ saüj¤àyàü kan .) sthàvaraviùabhedaþ . iti hemacandraþ . 2 . 256 .. (yathà, su÷rute kalpasthàne . 2 .
     %<catvàrivatsanàbhàni mustake dve prakãrtite ..>%)

#<mustà>#, strã, (musta + ñàp .) mustakaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 159 .. (tathàsyàþ paryàyaþ .
     %<meghàkhyaü mustakaü mustà gàïgeyaü bhadramustakam .>% iti vaidyakaratnamàlàyàm .. yathà su÷ute såtrasthàne . 44 .
     %<doùaghnà grahaõãpàõóurogàr÷aþkuùñhanà÷anàþ .
     vyoùaü trijàtakaü mustà vióaïgàmalake tathà ..>%)

#<mustàdaþ>#, puü, (mustàmattãti . ada + aõ .) ÷åkaraþ . iti jañàdharaþ ..

#<mustàbhaü>#, klã, (mustasyevàbhà yasya .) mustakavi÷eùaþ . nàgara mutà iti bhàùà . tatparyàyaþ . kuñannañam 2 puram 3 balyam 4 paripelavam 5 . iti ratnamàlà .. (guõà asya kuñannaña÷abdej¤àtavyàþ ..)

#<mustuþ>#, puü, (musyati khaõóayatyanena . mus + bàhulakàt tuk .) muùñiþ . iti hemacandraþ . 3 . 261 ..

#<musraü>#, klã, musalam . musadhàtorauõàdikarakpratyayena niùpannam . 2 . 13 . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. (nayanajalamityujjvalaþ ..)

#<muha># yau ë kti vaicittye . iti kavikalpadrumaþ .. (divàø-paraø-akaø-señ . rudhàditvàdveñ .) vaicittyaü j¤ànarahitãbhàvaþ . ya, tena muhyati ciràya me manaþ . iti muràriþ . å mohiùyati mokùyati . ë amuhat . ¤i mugdhaþ måóho'sti . iti durgàdàsaþ ..

#<muhiraþ>#, puü, (muhyati j¤ànarahitobhavatyanena lokaþ muhyati sabhàyàmiti và . muha + %<iùimadãti uõàø .>% 1 . 52 . iti kirac .) kàmaþ . mårkhaþ . iti medinã . ra, . 205 .. (asabhyaþ ityujjvaladattaþ ..)

#<muhuþ>#, [s] vya, (muha + %<muheþ kicc .>% uõàø 2 . 121 . iti usiþ kicca .) punaþ punaþ . ityamaraþ . 3 . 4 . 1 .. (yathà, pa¤cada÷yàm . 7 . 171 .
     %<svasvapnamàparokùeõa dçùñvà pa÷yan svajàgaram .
     cintayedapramattaþ sannubhàvanudinaü muhuþ ..>%)

#<muhubhàùà>#, strã, (muhuþ bhàùà bhàùaõam .) punaþ punaþkathanam . tatparyàyaþ . anulàpaþ 2 . ityamaraþ . 1 . 6 . 16 ..

#<muhårtaþ>#, puü klã, (hårchatãti . %<a¤jighçsibhyaþ ktaþ .>% uõàø 3 . 89 . ityatra bàhulakàt hurcherapi iti ujjvaladattaþ . muóàgama÷ca pràk . %<ràllopaþ .>% 6 . 4 . 21 . iti såtreõa chasya lopaþ .) dvàda÷akùaõaparimitakàlaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 113 .. ghañikàdbayam . iti ràjanirghaõñaþ .. (asya vivçtiryathà . tatra laghvakùaroccàraõamàtro'kùinimeùaþ . pa¤cada÷àkùinimeùàþ kàùñhà .. triü÷atkàùñhàþ kalàþ . viü÷atikalo muhårtaþ kalàda÷abhàga÷ca . triü÷anmuhårtamahoràtram . iti su÷rute såtrasthàne ùaùñhe'dhyàye ..) dinapa¤cada÷abhàgaikabhàgaþ . yathà,
     %<pràtaþkàlo mahårtàüstrãn saïgavastàvadeva tu .
     madhyàhrastrimuhårtaþ syàdaparàllastataþ param ..
     sàyàhnastrimahårtaþ syàt ÷ràddhaü tatra na kàrayet .
     ràkùasã nàma sà velà garhità sarvakarmasu ..>% iti tithyàditattvadhçtavacanam .. * .. karmavi÷eùe tasya parimàõaü yathà . nanu vratopavàsasnànàdau ghañikaikàpi yà bhavedityatra ghañikàpadaü daõóaparaü mahårtaparaü và smçtyàcàradhçtacaturdaõóàtmakàruõodayaj¤àpake catasro ghañikàþ pràtararuõodaya ucyate ityàdau prabhàte ghañikàyugmaü pradoùe ghañikàdbayam . dinavat sarvakàryàõi kàrayenna vicàrayediti halàyudhadhçtalikhiùyamàõatriyàmàmiti vacanayorekamålayo÷ca ubhayatra prayogadar÷anàditi saü÷ayaþ . atrocyate . ÷ràddhàdàvastagàmiünãti ghañikàniyàmakavacanacaturthacaraõe pàrvaõayogyatayà ghañikàyà muhårtàtmakatvasyàva÷yamaïgãkàràt tàtparyalàghavena vratàdàvapi tathàtvam .
     %<ghañikaikàpyamàvàsyàpratipatsu na cedyadà .
     sarvaü tadàsuraü dànaü daive karmaõi coditam ..>% iti ghañikànyåne nindàmabhidhàya ghañikàlàbhe karmàrheti vaktavye muhårtamapyamàvàsyàpratipatsu bhavedyadà . taddànamuttamaü j¤eyaü ÷eùaü pårbaü hi pårbavadityanena muhårtalàbhe karmàrhatvaj¤àpanàcca . tatràpi muhårtaþ kiü tattaddivàràtripa¤cada÷àü÷a uta daõóadvayam . nàdyaþ pratidinadivàràtryorhràsavçddhibhyàü tadbhàgànàmapi nyånàdhikyàdvidhibhedàpatteþ . nàpi dvitãyaþ daõóadvayasya triü÷ad daõóàtmakadivàràtripa¤cada÷àü÷asya muhårtatva¤ca daõóadvayàdhikanyånakàlànàmapi triü÷addaõóàdhikanyånadivàràtripa¤cada÷àü÷ànàü muhårtatvapratipàdanena vinigamanàvirahàt kintvantaraïgatayà karmàïgadivàràtryanyatarapa¤cada÷àü÷asya grahaõaprasaktau ayanàü÷akrameõottaràyaõapårbàhadinamànasapàdaùaóviü÷atidaõóànàü pa¤cada÷àü÷asya pàdonadaõóadvayasya muhårtatvàttaddinavihitakriyàyàü tàvannyånakàlasyàpi grahaõàt sarvatra nyånakàlavyavacchede àva÷yakatayà tasyaiva pàdonadaõóadvayàtmakasya muhårtasya grahaõaü làghavàt .
     %<yadà caturda÷ãyàmaü turãyamanupårayet .
     amàvàsyà kùãyamàõà tadaiva ÷ràddhamiùyate ..>% iti kàtyàyanoktasya caturda÷ãsambandhidinacaturthayàmamàtravyàpyamàvàsyàyàü ÷ràddhavidhànasya matsyapuràõoktamukhyàparàhõãyamuhårtàbàdhena viùayalàbhàya pàdonadaõóadbayàtmakamuhårtagrahaõasyàva÷yakatvàcca . tàdç÷àmàvàsyàyàü tadadhikamukhyàparàhõàsambhavàt . tatra ca mukhyàparàhõãyapàdonadaõóadvayàtmakadar÷alàbhastu catvàriü÷atpalàdhikatrayastriü÷addaõóàtmakadivasa eva . ata eva smàrtabhaññàcàryairapi yadà caturda÷ãyàmamityasya vyàkhyàne tithyàditattve tathà likhitam . na ca niråóhalakùaõàto råóha÷akterbalavattvàt . tàstu triü÷atkùaõaste tu muhårto dvàda÷àstriyàm . te tu triü÷adahoràtra ityamarokto dvàda÷akùaõàtmakaþ ahoràtratriü÷àü÷o daõóadvayaråpamuhårto làghavataþ sarvatrànugatatayà nyånakàlavyavacchedako vaktavya iti vàcyaü niråóhalakùaõàpi ÷aktitulyeti ÷àbdikasmaraõàt smàrtatvenàntaraïgeti sannihite buddhirantaraïgetinyàyàcca niråóhalakùaõàyà eva balavattvàt . dakùiõaþ sapavitraka ityatra pavitrapadasya ku÷agatakoùoktaråóhi÷aktyapekùayà vi÷iùñaku÷apatradbayagatakàtyàyanoktaniråóhalakùaõàyà iva . niråóhalakùaõàyàþ ÷aktitulyatvantu råóha÷akteriva ÷akyàrthabàdhaj¤ànaü ÷akyasambandhaj¤àna¤ca vinà padatàtparyaj¤ànànupadameva padàrthopasthàpakatvàt . sà ca niråóhalakùaõà kvacittàtparyabodhaka÷àstràt kvaciccàrùaprayogato'numànàdapi nirõã yate . vastutastu dyuni÷oþ pa¤cada÷àü÷à÷ritasmçtyuktaniråóhamuhårtapadalakùaõà vinigamanàvirahagauravàbhyàmeva kuõñhità ato'tyantanyånapàdonadaõóadvayàtmakamuhårtagrahaõaü a÷akyameva . athàtyantanyånatayà sarvànugamàya tadgrahaõamiti cet atyantàdhikatayà sapàdadaõóadvayàtmakamuhårtasyaiva kuto na grahaõaü syàt tasmàt
     %<prabhàte ghañikàyugmaü pradoùe ghañikàdbayam .
     dinavat sarvakàryàõi kàrayenna vicàrayet ..>% iti laghuhàrãtavacanatriyàmàü rajanãü pràhu styakvàdyantacatuùñayam . nàóãnàntadubhe sandhye divasàdyantasaüj¤ita iti brahmavaivartavacanayorekadaõóadvayàtmakakàle ghañikàpadaniråóhalakùaõàsiddhau tayà paryàyadvàrà koùoktaråñhyà ca sama¤jasataþ pàrvaõayogyadaõóadbayàtmakakàla eva ghañhikàpadàdupasthàpyate ataþ sarvasàdhàraõyena nyånakàlavyavacchedàya saiva gràhyà làghavàt . ataeva yadà caturda÷ãyàmaü turãyamanupårayedatyatra yadà yatra dine amàvàsyàmukhyàparàhõãyadaõóadvayànyånakàlavyàpanaü yathà syàttathaiva caturda÷ãyàmaü tadyuktatçtãyayàmamanulakùãkçtya tatra pravçtya caturthayàmaü pårayet vyàpnotãtyanvayaþ . anyathà caturda÷amuhårtàdhikapåraõàbhidhànaü vyarthaü syàt . etenaiva dar÷a÷ràddhe'pi mukhyàparàhõàdaraþ kàryaþ . pràtaþkàlàdipa¤cadhàvibhàge kutapàdisaüj¤àyà¤ca dinamànapa¤cada÷àü÷amuhårtasyaiva syaiva grahaõam . tadbodhaka÷àstrasaüvàdàt . ata ekodiùñe dinamànapa¤cada÷àü÷amuhårto yogyatayà ca nyånakàlavyavacchedako gràhyaþ . kutapa rauhiõànyataramàütragràhakayukteþ . evaü vi÷eùàbhidhànàt sukharàtrau daõóamàtraü janmàùñampekàda÷ãdbàda÷ãùu ca kalàkàùñhàråpo'pi pratiùñhàdau tåktayuktyà . svayogyakàla eva nyånakàlavyavacchedako gràhyaþ . tata÷ca vi÷eùakàlapràptakarmatarakarmaõaþ pra÷astàdikàle svayogyadaõóadvayànyånakatithireva gràhyetyanugatavidhiþ sarvasàma¤jasyàditi tattvam . iti candra÷ekharavàcaspatikçtadvaitanirõayaþ ..

#<muheraþ>#, puü, (muhyati vicittãbhavatãti . muha + %<måleràdayaþ .>% uõàø 1 . 62 . iti erak .) mårkhaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<må># ïa bandhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaøsakaø señ .) pavargapa¤camàdiþ . ïa mavate . iti durgàdàsaþ ..

#<måþ>#, [r] strã, mårchà . iti mårchadhàtorbhàve kvivà nispannam . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<måþ>#, strã, (mavyate iti . mana + kvip . %<jvaratvara÷rivyavimavàmupadhàyà÷ca .>% 6 . 4 . 20 . iti sàcovakàsyoñh ityàde÷aþ .) bandhanam . iti siddhàntakaumudã ..

#<måkaþ>#, tri, (mavyate badhyate'sau . mava + bàhulakàt kak . uõàø 3 . 41 . iti upadhàyàyà vakàrasya coñh .) vàkyarahitaþ . vovà iti bhàùà . tatparyàyaþ . avàk 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 13 . (yathà, mahàbhàrate . 2 . 5 . 125 .
     %<kaccidandhàü÷ca måkàü÷ca païgån vyaïgànabàndhavàn .
     piteva pàsi dharmaj¤a ! tathà pravrajitànapi ..>% asyotpattiheturyathà, garbhavaikçtyàt
     %<garbho vàtaprakopeõa daurhçde càvamànite .
     bhavet kubjaþ kuõiþ païgurmåko miõmiõa evaca ..>% iti su÷rute ÷àrãrasthàne dbitãye'dhyàye .. rogatvenàsya viùayo yathà --
     %<àvçtya vàyuþ sakapho dhamanãþ ÷abdavàhinãþ .
     naràn karotyakriyakàn måkamiõmiõa gadgadàn ..>% iti ca tatra nidànasthàne prathame'dhyàye ..)

#<måkaþ>#, puü, (mavyate badhyate jàlikairiti . mava + kak . pårvavatsarvam .) matsyaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. daityaþ . iti medinã . ke, 31 .. (dànavabhedaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 39 . 7 .
     %<sa sannikarùamàgamya pàrthasyàkliùñakarmaõaþ .
     måkaü nàma danoþ puttraü dadar÷àdbhutadar÷anam ..>%) dãnaþ . iti hemacandraþ . 3 . 13 . (takùakaputtraþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 57 . 10 .
     %<÷ilã ÷alakaro måkaþ sukumàraþ pravepanaþ .
     mudgaraþ ÷i÷uromà ca suromà ca mahàhanuþ ..
     ete takùakajà nàgàþ praviùñà havyavàhanam ..>%)

#<måóhaþ>#, tri, (måha + ktaþ .) mårkhaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 48 .. (yathà, pa¤cada÷yàm . 7 . 10 .
     %<anyonyàdhyàsaråpeõa kåñasthàbhàsayorvapuþ .
     ekãbhåya bhavenmukhyastatra måóhaiþ prayujyate ..>%) bàlaþ . tandritaþ . iti medinã . óhe, 3 .. jaóaþ . iti hemacandraþ ..

#<måtaþ>#, tri, (mava må mårva và ktaþ .) baddhaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 95 .. (dhànyarakùaõàrthaü tçõamaya àdhàravi÷eùaþ . yathà, ÷atapathabràhmaõe . 2 . 6 . 2 . 17 . %<tàn dvayormåtakayorupanahya veõuyaùñyàü và kupe vobhayata àbadhyodaü paretya yadi vçkùaü và sthàõuü và veõuü và valmãkaü và vindet ..>% %<yatra tçõamaye àvapane dhànyaü badhyate tanmåtaü måtameva måtakam . veõumayyàü yaùñyàmubhayataþ baddhvà .>% iti tadbhàùye mahãdharaþ ..)

#<måtra>#, t ka prasràve . iti kavikalpadrumaþ .. (adanta curàø-ubhaø-sakaø-señ .) dãrghã . måtrayati måtràpayati . iti durgàdàsaþ ..

#<måtraü>#, klã, (måtryate iti . måtra + gha¤ . lokà÷rayatvàt klãvatvam . yadbà, sucyate tyajyate iti . måca + %<sivimucyoùñerå ca .>% uõàø 4 . 162 . iti ùñran kidbhavati . ñeråkàràde÷aþ .) upasthanirgatajalam . tatparyàyaþ . prasràvaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 67 .. mehanam 3 . iti jañàdharaþ .. guhyanisyandaþ 4 sravaõam 5 sravaþ 6 . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. (asyotpattiviùayo yathà --
     %<àhàrasya rasaþ sàraþ sàrahãno maladravaþ .
     ÷iràbhistajjalaü nãtaü vastaumåtratvamàpnuyàt ..>% iti pårbakhaõóe caturthe'dhyàye ÷àrïgadhareõoktam ..
     %<vistipåraõavikledakçnmåtram .>% tathàsya kùayavçddhilakùaõaü yathà --
     %<måtrakùaye vastitodo'lpamåtratà ca .>%
     %<måtraü muhurmuhuþ pravçttiü vastitodamàdhmàna÷ca .>% iti su÷rute såtrasthàne pa¤cada÷e'dhyàye .. tathàsya doùàdi vikçtasya parãkùà lakùaõam ..
     %<vàtena pàõóuraü måtraü raktanãla¤ca pittataþ .
     raktameva bhavedraktàt dhavalaü phenilaü kaphàt ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe dbitãye bhàge ..) tasyotsargavidhiryathà --
     %<divà sandhyàsu karõasthabrahmasåtra udaïmukhaþ .
     kuryànmåtrapurãùe tu ràtrau vai dakùiõàmukhaþ ..>% iti gàruóe 94 adhyàyaþ .. api ca . måtroccàrasamutsargaü divà kuryàdudaïmukhaþ . dakùiõàbhimukho ràtrau sandhyayo÷ca yathà divà .. iti manuþ . 4 . 50 ..
     %<kçtvà yaj¤opavãtantu pçùñhataþ kaõñhalambitam .
     viõmåtre ca gçhã kuryàd yadbà karõe samàhitaþ ..>% iti yamaþ .. yadyekavastro yaj¤opavãtaü karõe kçtvà avaguõñhita iti . karõe dakùiõakarõe . iti sàükhyàyanaþ ..
     %<chàyàyàmandhakàre và ràtràvahani và dvijaþ .
     yathàsukhamukhaþ kuryàt pràõabàdhabhayeùu ca .. * ..
     na måtraü pathi kurvãta na bhasmani na govraje .
     na phàlakçùñe na jale na cityàü na ca parvate ..
     na jãrõadevàyatane na valmãke kadàcana .
     na sasattveùu garteùu na gacchannàpi saüsthitaþ ..
     na nadãtãramàsàdya na ca parvatamastake .
     vàyvagniviprànàdityamapaþ pa÷yaüstatheva gàþ .
     na kadàcana kurvãta viõmåtrasya visarjanam ..>% iti manuþ . 4 . 45 -- 48 .. * ..
     %<àhàranirhàravihàrayogàþ susaüvçtà dharmavidà tu kàryàþ .
     vàgguptikàryàõi tapastathaiva dhanàyuùã guptatame tu kàrye ..>% iti va÷iùñhaþ .. nirhàro måtrapurãùotsargaþ .. * ..
     %<somàgnyarkàmbuvàyånàü påjyànà¤ca na saümukhe .
     kuryàt ùñhãvanaviõmåtrasamutsarga¤ca paõóitaþ ..>% iti viùõupuràõam .. na ca sopànatko måtrapurãùe kuryàditi . ityàpastambaþ .
     %<karagçhãtapàtreõa kçtvà måtrapurãyake .
     måtratulyantu pànãyaü pãtvà càndràyaõa¤caret ..>% iti bçhammanuþ .. * .. gçhãtajalapàtrasya måtrotmarge doùo yathà --
     %<vàripàtraü kare dhçtvà måtraü tyajati yo naraþ .
     suràpàtrasamaü pàtraü tajjalaü madiràsamam ..>% iti karmalocanam .. * .. sa÷abdamåtrasya doùo yathà --
     %<niþsvàþ sa÷abdamåtràþ syurnçpà niþ÷abdadhàrayà .
     bhogàóhyàþ samajañharà niþsvàþ syurghañasannibhàþ ..>% iti gàruóe 63 adhyàyaþ .. * ..
     %<viùõukràntàjamåtreõa cauravyàvràdirakùaõam .>% iti tatraiva 188 adhyàyaþ .. * .. atha gomåtraguõàþ . tãkùõatvam . uùõatvam . lavaõatvam . pittakàritvam . kañutvam . laghutvam . råkùatvam . kçmyudarànàha÷othàr÷oviùakuùñhanà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<måtrakçcchraü>#, klã, (måtre kçcchram . måtrajanyaü kçcchramiti và .) rogavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . måtraroghaþ 2 a÷marã 3 kçcchram 4 . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. atha måtrakçcchràdhikàraþ . tatra måtrakçcchrasya viprakçùñaü nidànamàha .
     %<vyàyàmatãkùõauùadharåkùamadyaprasaïgançtyadrutapçùñhayànàt .
     ànåpamatsyàdhya÷anàdajãrõàta syurmåtrakçcchràõi nçõàü tathàùñau ..>% tãkùõauùadhaü ràjikà÷åraõàdiyuktam . råkùeti madyavi÷eùaõam . prasaïgaþ satataü sevà . nçtyaü nartanam . nityeti dvividhaþ pàñhaþ . drutapçùñhayànàt a÷vàdinà gamanàt . ànåpaü pracurajalade÷abhavaü bhakùyam . aùñau vàtikapaittika÷laiùmikasànnipàtika÷alyajapurãùaja÷ukrajà÷marã jàni . tasya saüpràptipårbakaü lakùaõamàha .
     %<pçthaïmalàþ svaiþ kupità nidànaiþ sarve'thavà kopamupetya vastau .
     måtrasya màrgaü paripãóayanti yadà tadà måtrayatãha kçcchràt ..>% teùu vàtikamàha .
     %<tãvrà rujo vaïkùaõavastimeóhre svalpaü muhurmåtrayatãha vàtàt .>% tãvrà màraõàtmikà vaïkùaõàvårumeóhràõàmantaràlasandhã .. * .. paittikamàha .
     %<pãtaü saraktaü sarujaü sadàhaü kçcchraü muhurmåtrayatãha pittàt .>% kçcchramiti kriyàvi÷eùaõam .. ÷laiùmikamàha .
     %<vasteþ saliïgasya gurutva÷othau måtraü sapicchaü kaphamåtrakçcchre .>% sapicchaü picchilam .. sànnipàtikamàha . sarvàõi råpàõi ca sannipàtàt bhavanti tat kçcchratamaü hi kçcchram .. kçcchraü måtrakçcchram .. * .. ÷alyajamàha .
     %<måtravàhiùu ÷alyena kùateùvabhihateùu và .
     måtrakçcchraü tadàghàtàjjàyate bhç÷adàruõam ..
     vàtakçcchreõa tulyàni tasya liïgàni nirdi÷et .>% måtravàhiùu srotaþsu . ÷alyena kaõñakena . kùateùu sakùatãkçteùu athavà abhihateùu mudgaràdibhirabhihateùu . tadàghàtàt måtramàrgàghàtàt måtrakçcchraü jàyate . bhç÷adàruõaü màrakaü tasya ÷alyajasya .. * .. purãùajamàha .
     %<÷akçtastu pratãghàtàdbàyurviguõatàü gataþ .
     àdhmànaü vàta÷åla¤ca måtrakçcchraü karoti ca ..>% pratãghàtàt nirodhàt . viguõatàü duùñatàm .. ÷ukrajamàha .
     %<÷ukradoùairupahate måtramàrge vidhàrite .
     sa÷ukraü måtrayet kçcchràdvastimehana÷ålavàn ..>% upahate dåùite .. * .. a÷marãjamàha . a÷marãhetuka¤càpi måtrakçcchramudàhçtam . su÷rutaiþ ÷arkaràjamapi måtrakçcchramuktamatra tu tasya navasaükhyàniràsàrthama÷marã÷arkarayoþ sàmyamàha .
     %<a÷marã ÷arkarà caiva tulyasambhavalakùaõe .
     vi÷eùaõaü ÷arkaràyàþ ÷çõu kãrtayato mama ..>% sambhavaþ kàraõam .
     %<pacyamànà÷marã pittàcchoùyamàõà ca vàyunà .
     vimuktakaphasandhànà kùarantã ÷arkarà matà ..>% pittena pacyamànà måtra÷ukra÷leùmasaühatiþ prathamaü pittena bandhanakarmaõà pacyamànà . pa÷càdbàtena ÷oùità kaphenà÷liùñà a÷marã . saiva vimukta kaphasandhànà tyaktakaphà÷leùà satã ÷arkaràråpà måtramàrgàt kùarantã ÷arkarà matà . etàvatà ki¤cideva bhedaþ .. * .. ÷arkaràyà upadravànàha .
     %<hçtpãóà vepathuþ ÷ålaü kukùàvagni÷ca durbalaþ .
     tayà bhavati mårchà ca måtrakçcchra¤ca dàruõam ..>% ÷ålaü kukùàvityanvayaþ . tayà ÷arkarayà .. * .. atha måtrakçcchrasya cikitsà .
     %<trikaõñakàragvadhadarbhakà÷ayavàsadhàtrãgiribhedapathyàþ .
     vighnanti pãtà madhunà÷marã¤ca samãpamçtyorapi måtrakçcchram ..>% trikaõñàdikvàthaþ .. 1 ..
     %<elà÷mabhedaka÷ilàjatugokùuràõàmervàrubãjalavaõottamakuïkumànàm .
     cårõàni taõóulajale tulitàni pãtvà pratyakùamçtyurapi jãvati måtrakçcchrã ..>% elàdicåõam .. 2 ..
     %<ayorajaþ såkùmapiùñaü madhunà saha yojitam .
     måtrakçcchraü nihantyà÷u saülãóhaü divasatrayàt .. 3 ..
     guóena mi÷ritaü kùãraü kañåùõaü kàmataþ pibet .
     måtrakçcchreùu sarveùu ÷arkaràyà¤ca nitya÷a .. 4 ..
     dhàtrãrasa¤cekùurasaü pibedvà kçcchre sarakte madhunà nimi÷ram .
     ÷alyàbhighàtotthitamåtrakçcchre kàryà kriyà màrutakçcchratulyà .. 5 ..
     kvàtho gokùurabãjasya yavakùàrasamanvitaþ .
     pãtaþ pra÷amayatyeva kçcchraü viódhàraõotthitam .. 6 ..
     triphalàyàþ supiùñàyàþ kalkaü kolasamanvitam .
     vàriõà lavaõãkçtya pibenmåtrarujàpaham .. 7 ..>% kolaü vadaram . guóamàmalakaü vçùyaü ÷ramaghnaü tarpaõaü priyam . pittàsçgdàha÷ålaghnaü måtrakçcchraharaü param .. 8 .. sapàda÷àõatulito yavakùàraþ sitàyutaþ . bhakùito nà÷ayatyeva måtrakçcchraü na saü÷ayaþ .. 9 .. dràkùàsitopalàkalkaþ pãtaþ karùamito naraiþ . mastunà palamàtreõa måtrakçcchraü vyapohati .. 10 .. samålagokùurakvàthaþ sitàmàkùikasaüyutaþ . nà÷ayenmåtrakçcchràõi tathaivoùõasamãraõam .. 11 .. uùõasamãraõaü uùõavàtaü måtràghàtavi÷eùam . iti bhàvaprakà÷aþ .. (tathàsya cikitsàprakàràntaram .
     %<su÷ãtalaü jalaü karùamàtraü syàt måtrakçcchrahçt .
     dadhyambunà ca saümi÷ramaya÷cårõaü sukhapradam ..
     måtrakçcchre yavakùàracårõaü hiïguprayojitam .
     kuùmàõóa¤ca samàdàya ÷arkaràsahitaü pibet ..
     yo hi tridoùasambhåtamåtrakçcchranivàraõaþ ..>%
     %<àragvadhaphalaü målaü duràlabhà dhànyaka÷atàvaryaþ .
     pàùàõabhedapathye kvàtho'yaü måtrakçcchre syàt ..>% iti hàrãte cikitsitasthàne 29 adhyàye .. athàtra pathyàni .
     %<atho yathàdoùamayaü gaõo'pi puràtanà lohita÷àlaya÷ca .
     takraü payo dadhyapi goprasåtaü dhanvàmiùaü mudgarasàþ sità ca ..
     puràõakuùmàõóaphalaü pañolaü mahàrdrakaü gokùurakaþ kumàrã .
     guvàkakharjå rakanàrikelatàladrumàõà¤ca ÷iràüsi pathyà ..
     tàlàsthimajjàtrapuùaü truñi÷ca ÷ãtàni pànànya÷anàni càpi .
     pranãranãraü himabàlukà ca mitraü nçõàü syàt sati måtrakçcchre ..>% athàpathyàni .
     %<madyaü ÷ramaü nidhuvanaü gajavàjiyànaü sarvaü viruddhama÷anaü viùamà÷ana¤ca .
     tàmbålamatsyalavaõàrdrakatailabhçùñaü pinyàkahiïgutilasarùapavegarodhàn ..
     màùàn karãramatitãkùõa vidàhiråkùamamla¤ca mu¤catu janaþ sati måtrakçcchre ..>% iti vaiüdyakapathyàpathyavidhigranthe måtrakçcchràdhikàre ..)

#<måtradoùaþ>#, puü, (måtrasya doùo yasmàt .) pramehaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, su÷rute . såtrasthàne 38 aþ .
     %<paruùakàdirityeùa gaõo'nilavinà÷anaþ .
     måtradoùaharo hçdyaþ pipàsàvo rucipradaþ ..>% måtràghàtàdiþ . asya cikitsà yathà --
     %<nidigdhikàyàþ svarasaü pibet kuóavasammitam .
     måtradoùaharaü kalkamathavà kùaudrasaüyutam ..>%
     %<ata årdhvaü pravakùyàmi måtradoùe kramaü hitam .
     snehasvedopapannànàü hitanteùu virecanam ..
     tataþ saü÷uddhadehànàü hità÷cottaravastayaþ ..>%
     %<kùaudràrdhapàtraü dattvà tu pàtrantu kùãrasarpiùoþ .
     svayaïguptàphala¤caiva tathaiva kùurakasya ca ..
     pippalãcårõasaüyuktamardhabhàgaü pradàpayet .
     etadaikadhyamànãya khajenàbhipramanthayet ..
     tasya pàõitalaü cårõaü lãóhvà kùãraü tataþ pibet .
     etatsarpiþ prayu¤jànaþ ÷uddhadeho naraþ sadà ..
     måtradoùàn jayet sarvànanyayogaiþ sudurjayàn .
     jayet ÷oõitadoùàü÷ca bandhyà garbhaü labheta ca .
     nàrã caitat prayu¤jànà yonidoùàt pramucyate ..>% ityuttaratantre'ùñapa¤cà÷attame'dhyàye su÷rutenoktam ..)

#<måtranirodhaþ>#, puü, (måtrasya nirodhaþ . yadbà måtraü niruõaddhãti . rudh + aõ .) måtrapratibandhakarogavi÷eùaþ . asya cikitsà yathà --
     %<piùñaü vai màlatãmålaü grãùmakàle samàhçtam .
     sàdhitaü chàgadugdhena pãtaü ÷arkarayànvitam .
     harenmåtranirodha¤ca haredvai pàõóu÷arkaràm ..>% iti gàruóe 191 adhyàyaþ .. (cikitsàntaraü yathà --
     %<tailena padminãkandaü pakvagomåtrami÷ritam .
     pibenmåtranirodhe tu satãvravedanànvite ..>% iti hàrãte cikitsitasthàne triü÷e'dhyàye ..)

#<måtrapatanaþ>#, puü, (måtrasya patanamasmàt purãùanirodhakaraõàdasya satatamåtrapatanàt tathàtvam .) gandhamàrjàraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<måtrapuñaü>#, klã, (måtrasya puñam .) nàbheradho bhàgaþ . yathà --
     %<nàbheradho måtrapuñaü vastirmåtrà÷ayo'pi ca .>% iti hemacandraþ . 3 . 270 ..

#<måtraphalà>#, strã, (måtraü måtravardhanaü phalaü pariõamanamasyàþ .) karkañã . trapuùã . iti ràjanirghaõñaþ .. (karkañãtrapuùã÷abdayorasyà viùayo j¤eyaþ ..)

#<måtralaü>#, klã, (måtraü làti àdatte vardhayatãtyarthaþ . là + kaþ .) trapuùam . iti ÷abdacandrikà .. måtravardhake, tri .. (yathà, su÷rute . såtrasthàne . 45 aþ .
     %<jàmbavo baddhanisyandastuvaro vàtakopanaþ .
     tãkùõaþ suràsavo hçdyo måtralaþ kaphavàtanut ..>%)

#<måtralà>#, strã, (måtrala + ñàp .) karkañã . iti trikàõóa÷eùaþ .. bàlukã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<måtràghàtaþ>#, puü, (måtrasyàghàto nirodho yena .) prasràvarodhakarogavi÷eùaþ . atha måtràghàtasya viprakçùña sannikçùña¤ca nidànaü saükhyà¤càha .
     %<pràyomåtravighàtàdyairvàtakuõóalikàdayaþ .
     jàyante kupitairdoùairmåtràghàtàstrayoda÷a ..>% måtravighàtàdyairityàdya÷abdena purãùa÷ukràdivegavighàtànàü råkùà÷anàdãnà¤ca grahaõam . måtravighàtàdyaiþ kupitairdoùairityanvayaþ . nanu måtrakçcchramåtràghàtayoþ ko bhedaþ . ucyate . måtrakçcchre kçcchramadhikaü vibandho'lpaþ . måtràghàte tu vibandho balavàn kçcchramalpaü ityanayorbhedaþ .. * .. vàtakuõóalikàyà nidànaü saüpràptiü lakùaõa¤càha .
     %<raukùyàdvegavighàtàdbà vàyurvastau savedanaþ .
     måtramàvi÷ya carati viguõaþ kuõóalãkçtaþ ..
     måtramalpàlpamathavà sarujaü saüpravartate .
     vàtakuõóalikàü tàntu vyàdhiü vidyàt sudàruõam ..>% raukùyàt kàyasya . vegavighàtàt måtràdiveganirodhàt àvi÷ya pràvçtya raukùyàdibhirvegavighàtàdibhi÷ca viguõo duùñaþ kuõóalãkçto vàyurvastau måtrà÷aye carati pratidhàvati àbaddhatvàdbhramaüstiùñhati ityarthaþ . vàtyàvat . måtramiti tasmànmåtramalpamalpaü savyathaü pravartate . tadbyàdhiü vàtakuõóalikàmàhuþ . sudàruõam . màraõàtmakatvàt .. 1 .. * .. aùñhãlàmàha .
     %<àdhmàpayan vastigudaü ruddhvà vàta÷calonnatàm .
     kuryàttãvràrtimaùñhãlàü måtraviõmàrgarodhinãm ..>% vàtaþ vastigudaü ruddhvà arthàt tadantargataü måtraü mala¤ca nirudhya vastigudaü vastiü guda¤ca àdhmàpayan àdhmànaü kurvan aùñhãlàü ùñhãlàtulyàü vyàdhiü kuryàt . calonnatàü calàü unnatà¤ca .. 2 .. vàtavastimàha .
     %<vegaü vidhàrayedyastu måtrasyàku÷alo naraþ .
     niruõaddhi mukhaü tasya vastervastigato'nilaþ ..
     måtrasaïgo bhavettena vastikukùinipãóitaþ .
     vàtavastiþ sa vij¤eyo vyàdhiþ kaùñaprasàdhanaþ ..>% aku÷alo mårkhaþ . tasya puruùasya vastimukhaü niruõaddhi vastigato vàyuþ . tena vàyunà måtrasaïgo måtravighàto bhavati vastikukùinipãóita iti vastau kukùau ca nipãóitaþ saüpãóito vàyuriti sambandhaþ .. 3 .. måtràtãtamàha .
     %<ciraü dhàrayate måtraü tvarayà na pravartate .
     mehamànasya mandaü và måtràtãtaþ sa ucyate ..>% mehamànasya måtramutsçjataþ . mandaü và alpaü và .. 4 .. * .. måtrajañharamàha .
     %<måtrasya vege'bhihate tadudàvartahetukaþ .
     apànaþ kupito vàyurudaraü pårayedbhç÷am ..
     nàbheradhastàdàdhmànaü janayettãvravedanàm .
     taü måtrajañharaü vidyàdadhovastinirodhanam ..>% tadudàvartahetuka iti måtravegadhàraõagaõitodàvartanidànamàdhmànaü kuryàt . adhovastinirodhanaü vasteradhode÷e vibandhakàrakam .. 5 .. måtrotsaïgamàha . vastau vàpyathavà nàle maõau và yasya dehinaþ . måtraü pravçttaü sajyeta saraktaü và pravàhataþ .. sravecchanairalpamalpaü sarujaü vàtha nãrujam . viguõànilajo vyàdhiþ sa måtrotsaïgasaüj¤itaþ .. nàle meóhre maõau mehanàgragranthau sajyeta niruddhaü syàt saraktaü sat và pravartate . pravàhata iti kaõñhahçdbalena sa÷abdaü måtrapurãùavàtànàmadhaþ preraõaü pravàhanaü tena kupitena vàyunà vastyàdibhedàt saraktaü måtraü sravedityarthaþ .. 6 .. måtrakùayamàha .
     %<råkùasya klàntadehasya vastisthau pittamàrutau .
     måtrakùayaü sarugdàhaü janayetàü tadàhvayam ..>% klàntadehasya mlànadehasya tadàhvayaü måtrakùayasaüj¤am .. 7 .. måtragranthimàha .
     %<antarvastimukhe vçttaþ sthiro'lpaþ sahasà bhavet .
     a÷marãtulyaruggranthirmåtragranthiþ sa ucyate ..>% antarvastisukhe vastimukhasyàbhyantare alpaþ kùudràmalakapramàõaþ . nanvasya a÷maryà saha ko bhedaþ . ucayte . a÷marã krama÷aþ sa¤cayena syàdayantu sahasà bhavediti bhedaþ . aparo bhedaþ . a÷maryàü pittàdikaü saühanyate atra tu raktameva . yata uktaü tantràntare . %<raktaü vàtakaphàdduùñaü vastidvàre sudàruõam . granthiü kuryàt sa kçcchreõa sçjenmåtraü tadàvçtam ..>% 8 .. iti .. måtra÷ukramàha .
     %<måtritasya striyaü yàto vàyunà ÷ukramudgatam .
     sthànacyutaü måtrayataþ pràk pa÷càdbà pravartate .
     bhasmodakapratãkà÷aü måtra÷ukraü taducyate ..>% måtritasya måtravegayuktasya ÷ukraü sthànàt cyutaü pa÷càdvàyunà udgataü årdhvaü nãtam . bhasmodakapratãkà÷aü bhasmasahitajalasadç÷am . 9 .. uùõavàtamàha .
     %<vyàyàmàdhvàtapaiþ pittaü vastiü pràpyànilàvçtam .
     vastiü meóhraü guda¤caiva pradahat sràvayedadhaþ ..
     måtraü hàridramathavà saraktaü raktameva và .
     kçcchraü punaþ punarjantoruùõavàtaü vadanti tam ..>% vyàyàmàdivirodhatvena saumyadhàtukùayàt tejovçddhyà pittavçddhiþ syàttatkupitaü pittaü asaüyutaü vastiü pràpya vastyàdikaü pradahat måtramadhaþ sràvayet . kãdç÷aü hàridraü athavà saraktaü ãùallohitam .. 10 .. måtrasàdamàha .
     %<pittaü kapho dbàvapi và saühanyete'nilena cet .
     kçcchrànmåtraü tadà pãtaü raktaü ÷vetaü ghanaü sçjet ..
     saraktaü rocanà÷aïkhacårõavarõaü bhavettataþ .
     ÷uùkaü samastavarõaü và måtrasàdaü vadanti hi ..>% saühanyete ghanãkriyete . ÷uùkaü alpaü samastavarõaü uktasakalavarõayuktam .. 11 .. vióvighàtamàha .
     %<råkùadurbalayorghàtenodàvçttaü ÷akçd yadà .
     måtrasroto'nupadyeta viñsaüsçùñaü tadà naraþ ..
     viógandhaü måtrayet kçcchràdbióvighàtaü tamàdi÷et ..>% udàvçttaü årdhvaü nãtaü viógandhaü và . và÷abdo'tra yojanãyaþ .. 12 .. * .. vastikuõóalamàha .
     %<drutàdhvalaïghanàyàsairabhighàtàt prapãóanàt .
     svasthànàdvastirudvçttaþ sthålastiùñhati garbhavat ..
     ÷ålasyandanadàhàrto bindubindu sravatyapi .
     pãóitastu sçjeddhàràü saüstambhodveùñanàrtimàn ..
     vastikuõóalamàhustaü ghoraü ÷astraviùopamam .
     pavanaprabalaü pràyo durnirodhamabuddhibhiþ ..
     tasmin pittànvite dàhaþ ÷ålaü måtravivarõatà .
     ÷leùmaõà gauravaü ÷otho måtraü snigdhaü ghanaü sitam ..>% drutàdhvalaïghanaü ÷ãghraü màrgacalanam . udvçttaþ utthitaþ . syandanaü ki¤ciccalanam . ghoraü màrakam . ÷astraviùopamaü ÷astraü khaóagàdi tadbacchãghramàrakam . viùamatra garaþ tadvat vilambamàrakam . etàvatà màrakamava÷yaü ÷ãghraü vilambena và .. 13 .. * .. tasyaivàsàdhyasya ca lakùaõamàha .
     %<÷leùmaruddhavilo vastiþ pittodãrõo na sidhyati .
     avibhràntavilaþ sàdhyo na ca yaþ kuõóalãkçtaþ ..
     syàdvastau kuõóalãbhåte tçõmohaþ ÷vàsa eva ca ..>% vilaü vastimukharandhraü pittodãrõaþ pittenoddhataþ . avibhràntavilaþ kaphenàvçtavilaþ pa÷càt kuõóalãkçtaþ sa sàdhyaþ . etena kuõóalãbhåto'sàdhyaþ . kuõóalãbhåtasya lakùaõamàha . tçóityàdikuõóalãbhåtasyàyamarthaþ . kaphena vilàvarodhàttatra vàtaþ kuõóalàkàreõa tiùñhatãtyarthaþ .. * .. atha måtràghàtasya cikitsà .
     %<nalaku÷akà÷ekùubalàkvàthaü pràtaþ su÷ãtalaü sasitam .
     pibato na÷yati niyataü måtragraha ityuvàca kaviþ ..>% kaviþ ÷ukraþ .
     %<karpårarajasà yuktà vastravartiþ ÷anaiþ ÷anaiþ .
     meóhramàrgàntare nyastà måtràghàtaü vyapohati ..
     dhànyagokùurakaþ kvàthaþ kalkasiddhaü hitaü ghçtam .
     måtràghàte måtrakçcchre ÷ukradoùe ca dàruõe ..>% dhànyagokùurakaü ghçtam .
     %<måtrakçcchre'÷marãroge bheùajaü yat prakãrtitam .
     måtràghàteùu sarveùu tat kuryàdde÷akàlavit ..>% iti måtràghàtàdhikàraþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. garuóapuràõoktanidànaü tasya 163 adhyàye draùñavyam .. (tathàsya viùayaþ .
     %<vastivasti÷iromeóhrakañãvçùaõapàyavaþ .
     ekasambandhanàþ proktà gudàsthivivarà÷rayàþ ..
     adhomukho'pi vastirhi måtravàhisiràmukhaiþ .
     pàr÷vebhyaþ påryate såkùmaiþ syandamànairanàratam ..
     yaistaireva pravi÷yainaü doùàþ kurvanti viü÷atim .
     måtràghàtàn pramehàü÷ca kçcchrànmarmasamà÷rayàn ..>% iti vàgbhañe nidànasthàne navame'dhyàye .. athàsya pathyàpathyàni .
     %<abhya¤janasnehavirekavastisvedàvagàhottaravastaya÷ca .
     puràtanà lohita÷àlaya÷ca màüsàni dhanvaprabhavàni madyam ..
     takraü payodadhyapi màùayåùaþ puràõakuùmàõóaphalaü pañolam .
     mahàrdrakaü tàlaphalàsthimajjà harãtakãkomalanàrikelam ..
     guvàkakharjårakanàrikelatàladrumàõàmapi mastakàni .
     yathàmalaü sarvamida¤ca måtràghàtàturàõàü hitamàvahanti ..
     viruddhàni ca sarvàõi vyàyàmaü màrga÷ãlanam .
     råkùaü vidàhiviùñambhivyàyàmaü vegadhàraõam .
     karãraü vamana¤càpi måtràghàtã vivarjayet ..>% iti vaidyakapathyàpathyavidhigranthe måtràghàtàdhikàre ..)

#<måtrà÷ayaþ>#, puü, (måtrasyà÷ayaþ àdhàraþ .) nàbheradhode÷aþ . tatparyàyaþ . måtrapuñam 2 vastiþ 3 . iti hemacandraþ . 2 . 270 .. (athàsya viùayaþ .
     %<måtrà÷aye và gudamuùkayo÷ca ÷opho rujà måtravinigraha÷ca ..>% iti su÷rute uttaratantre 55 adhyàyaþ .. yathà ca tatraiva nidànasthàne 3 adhyàye .
     %<ekasambandhino hyete gudàsthivivarasthitàþ .
     måtrà÷ayo malàdhàraþ pràõàyatanamuttamam ..>%)

#<måtritaþ>#, tri, (måtramasya saüjàtam . måtra + itac . yadvà måtrayati sma iti . måtra + ktaþ .) kçtamåtrotsargaþ . tatparyàyaþ . mãóhaþ 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 96 ..

#<mårkhaþ>#, puü, (muh + %<muheþ kho mår ca .>% uõàø 5 . 22 . iti khaþ dhàtoþ måràde÷a÷ca .) màùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. gàyattrãrahitaþ . yathà, kriyàhãnasya mårkhasya mahàrogiõa eva ca . yatheùñàcaraõasyàhurmaraõàntama÷aucakam .. kriyàhãnasya nityanaimittikakriyànanuùñhàyinaþ . mårkhasya gàyattrãrahitasya . sàrthagàyattrãrahitasyeti rudradharaþ .. mahàrogiõaþ pàparogàùñakànyatamarogavataþ te ca unmàdastvagdoùo ràjayakùmà ÷vàso madhumeho bhagandaraþ . udaro'÷marãtyaùñau pàparogà nàradoktàþ . yatheùñàcaraõasya dyåtave÷yàdyàsaktasya . iti ÷uddhitattvam ..

#<mårkhaþ>#, tri, (muh + khaþ . måràde÷aþ .) muhyati yaþ . tatparyàyaþ . aj¤aþ 2 måóhaþ 3 yathàjàtaþ 4 vaidheyaþ 5 vàli÷aþ 6 . ityamaraþ . 3 . 1 . 48 .. tasya va÷ãkaraõopàyo yathà --
     %<mitraü svacchatayà ripuü nayabalairlubdhaü dhanairã÷varaü kàryeõa dbijamàdareõa yuvatãü premõà guõairbàndhavàn .
     atyugraü stutibhirguruü praõatibhirmårkhaü kathàbhi rbudhaü vidyàbhã rasikaü rasena sakalaü ÷ãlena kuryàdva÷am ..>% iti navaratnàni ..
     %<payaþpànaü bhujaïgànàü kevalaü viùavardhanam .
     upade÷o hi mårkhàõàü prakopàya na ÷àntaye ..>% iti hitopade÷aþ ..

@<[Page 3,758c]>@
#<mårkhatà>#, strã, (mårkhasya bhàvaþ . mårkha + %<tasya bhàvastvatalau .>% 5 . 1 . 119 . iti tal ñàp .) mårkhatvam . yathà --
     %<adàtà vaü÷adoùeõa karmadoùàddaridratà .
     unmàdo màtçdoùeõa pitçdoùeõa mårkhatà ..>% iti càõakyam .. aùñamyàü nàrikelabhakùaõe mårkhatvaü yathà --
     %<kalaïkã jàyate vilve tiryag yoni÷ca nimbake .
     tàle ÷arãranà÷aþ syànnàrikele ca mårkhatà ..>% iti tithyàditattvam ..

#<mårkhabhràtçkaþ>#, puü, (mårkho bhràtàsyeti nityaü kap .) mårkho bhràtà yasya saþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<mårchanà>#, strã, (mårchi + yuc . ñàp .) gãtàïgavi÷eùaþ . sà tu gràmasya saptamabhàgaþ . tasyà lakùaõaü ekaviü÷atinàmàni ca yathà --
     %<svaraþ saümårchito yatra ràgatàü pratipadyate .
     mårchanàmiti tàmàhuþ kavayo gràmasambhavàm ..
     lalità madhyamà citrà rohiõã ca mataïgajà .
     sauvãrã ùaõóamadhyà ca ùaójamadhyamapa¤camà ..
     matsarã mçdumadhyà ca ÷uddhàntà ca kalàvatã .
     tãvrà raudrã tathà bràhmã vaiùõavã svedarã surà ..
     nàdàvatã vi÷àlà ca triùu yàmeùu vi÷rutàþ .
     ekaviü÷atirityuktà mårchanà candramaulinà ..
     mårchanàü kalayato mura÷atrorvaü÷ikàdhvanivi÷eùavitànaiþ .
     mårchanàü yayuranaïga÷araughairaïganà ratipateriva senàþ ..>% iti saïgãtadàmodaraþ .. hanåmanmate ùaójàdisvarata çùabhàdisvarotthàne yatra svaro viramati sà mårchanà . bharatamate vàdyasya gànasya và samaye yatra hastasya galasya và kampanaü sà mårchanà . sà ekaviü÷atiprakàrà . tatra ùaójagràmasya mårchanà lalità 1 madhyamà 2 citrà 3 rohiõã 4 mataïgajà 5 sauvãro 6 ùaõóamadhyà ca 7 . madhyamagràmasya mårchanà pa¤camà 1 matsarã 2 mçdumadhyà 3 ÷uddhà 4 antà 5 kalàvatã 6 tãvrà ca 7 .. gàndhàragràmasya mårchanà raudrã 1 bràhmã 2 vaiùõavã 3 svedarã 4 surà 5 nàdàvatã 6 vi÷àlà ca 7 . iti saïgãta÷àstram ..

#<mårchà>#, strã, (mårch + %<guro÷ca halaþ .>% 3 . 3 . 103 . iti aþ ñàp .) saümohaþ . tatparyàyaþ . ka÷malam 2 mohaþ 3 . ityamaraþ . 2 . 8 . 109 . mårchanam 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. mårchàyaþ 5 . atha mårchàdhikàraþ . tatra mårchàyà nidànapårbikàü saüpràptimàha .
     %<kùãõasya bahudoùasya viruddhàhàrasevinaþ .
     vegàghàtàdabhighàtàddhãnasattvasya và punaþ ..
     karaõàyataneùågrà vàhyeùvabhyantareùu ca .
     nivi÷ante yadà doùàstadà mårchanti mànavàþ ..>% bahudoùasya adhikadoùasya . na tvanekadoùasya tadà mårchà tridoùajaiva syàt tathavàstu ko doùaþ tanna . pçthagdoùajànàü mårchànàü vakùyamàõatvàt . vegàghàtàt malàdau abhighàtàt laguóàdinà hãnasattvasya svalpasattvaguõasya arthàdadhikatamoguõasya yata uktaü mårchà pittatamaþpràyeti karaõàyataneùu karaõaü manastasyàyataneùu sthàneùu vàhyeùu karmendriyeùu . abhyantareùu buddhãndriyeùu .. * .. sàmànyaü lakùaõamàha .
     %<saüj¤àvahàsu nàóãùu pihitàsvanilàdibhiþ .
     tamo'bhyupaiti sahasà sukhaduþkhavyapohakçt ..
     sukhaduþkhavyapohàcca naraþ patati kàùñhavat .
     moho mårcheti tàü pràhuþ saóvidhà sà prakãrtità ..>% tamoguõaþ aj¤ànahetuþ . abhyupaiti àgacchati . sukhaduþkhavyapohakçt sukhaduþkhaj¤ànanà÷akaram . naùñe sukhaduþkhaj¤àne naraþ kàùñhavat patati tàü moho mårcheti pràhurityanvayaþ . mårchàyà mårchàyo'pi paryàyaþ . yata uktam .
     %<saüj¤opaghàto mårchàyo mårchà syànmårchanaü tathà .
     ka÷malaü pralayo mohaþ saünyàsastu mçtopamaþ ..>% iti .. ùaóapi mårchà vivçõoti .
     %<vàtàdibhiþ ÷oõitena madyena ca viùeõa ca .
     ùañsvapyetàsu pittantu prabhutvenàvatiùñhate ..>% yata uktam . mårchà pittatamaþpràyeti .. * .. pårbaråpamàha .
     %<hçtpãóà jçmbhaõaü glàniþ saüj¤àdaurbalyameva ca .
     sarvàsàü pårbaråpàõi yathàsvaü tà vibhàvayet ..>% tatra vàtikaü mårchàyamàha .
     %<nãlaü và yadi và kçùõamàkà÷amathavàruõam .
     pa÷yaüstamaþ pravi÷ati ÷ãghra¤ca pratibudhyate ..
     vepathu÷càïgamarda÷ca prapãóà hçdayasya ca .
     kàr÷yaü ÷yàvàruõà chàyà mårchàye vàtasambhave ..>% nãlaü nãlavarõam . kçùõaü kajjalàbham . aruõaü avyaktaràgam . tamaþ pravi÷ati mårchati . ÷yàvàruõà cchàyà gàtrasya .. * .. paittikamàha .
     %<raktaü haritavarõaü và viyat pãtamathàpi và .
     pa÷yaüstamaþ pravi÷ati sasvedaþ pratibudhyate ..
     sapipàsaþ sasantàpo raktapãtàkulekùaõaþ .
     sambhinnavarcàþ pãtàbho mårchàye pittasambhave ..>% ÷laiùmikamàha .
     %<meghasaïkà÷amàkà÷aü tamobhirvà ghanairvçtam .
     pa÷yaüstamaþ pravi÷ati ciràcca pratibudhyate ..
     gurubhiþ pràvçtairaïgairyathaivàrdreõa carmaõà .
     saprasekaþ sahçllàso mårchàye kaphasambhave ..>% meghasaïkà÷aü ÷ubhrameghasaïkà÷amityarthaþ . yata àha su÷rutaþ .
     %<kaphena pa÷yedråpàõi ÷vetàbhrapratimàni tu .>% ghanairnivióaistamobhiþ . gurubhiraïgairupalakùitaþ . su÷rutena mårchàyaþ ùaóvigha uktaþ .. * .. carakastu sànnipàtikamapi mårchàyamàha .
     %<sarvàkçtiþ sannipàtàdapasmàra ivàgataþ .
     sa jantuü pàtayatyà÷u vinà bãbhatsaceùñitaiþ ..>% apasmàra iva tena mahatàbhighàtena patàta cireõa pratibudhyate . tarhi tayoþ ko bheda ityata àha . sa sànnipàtiko mårchàyaþ vinà bãbhatsaceùñhitaiþ phenavamanadantaghaññanàkùivikçtyàdibhiþ vinà pàtayati .. * .. raktajàyà mårchàyà nidànamàha .
     %<pçthivyambhastamoråpaü raktagandhastadanvayaþ .
     tasmàdraktasya gandhena mårchanti bhuvi mànavàþ ..>% tamoråpaü tamobahulam . mànavà÷ca ye tàmasàþ na tu sàttvikà ràjasà÷ca . atraike vadanti naiùà yuktiþ samãcãnà tarhi campakàdigandhenàpi mårchà prasajyeta tatràpi gandhasya pàrthivatvàt . ata àha .
     %<dravyasvabhàva ityeke yaddçùñvàpi vimuhyati .>% atràha bhojaþ .
     %<dar÷anàdasçjastajjàdgandhàccaiva pramuhyati ..>% raktena mårchitasya lakùaõamàha .
     %<stabdhàïgadçùñistvasçjà gåóhocchvàsastu mårchitaþ .>% madyajaviùajayornidànamàha .
     %<guõàstãvrataratvena sthitàstu viùamadyayoþ .
     ta eva tasmàttàbhyàntu mohau syàtàü yatheritau ..>% ye guõà laghuråkùàsu vi÷adavyavàyitãkùõàvikàsisåkùmoùõànirde÷yarasatvàdayaþ . tailàdau dravye vyastàþ tãvrà÷ca santi ta eva guõàþ viùamadyayostu tãvrataratvena sthitàþ . tatràpi bhedaþ . ta eva madye dç÷yante viùe tu balavattarà iti .. * .. madyajàyà mårchàyà lakùaõamàha .
     %<madyena pralapan ÷ete naùñavibhràntamànasaþ .
     gàtràõi vikùipan bhåmau jaràü yàvanna yàti tat ..>% naùñavibhràntamànasaþ naùñaü sarvathà smçtihãnaü vibhràntaü rajjau sarpaj¤ànayuktaü mànasaü yasya saþ . jaràü jãrõatàm . tat madyam .. * .. viùajàyà lakùaõamàha .
     %<vepathusvapnatçùõàþ syustama÷ca viùamårchite .
     veditavyaü tãvrataraü yathàsvaü viùalakùaõam ..>% viùasya målakandaphalapatrakùãràdibhedabhinnasya yathà svakaü svakaü lakùaõamuktaü sau÷rute kalpasthàne tallakùaõaü madyàpekùayà tãvrataraü veditavyam . nanu saüj¤ànà÷ena sàdharmyànmårchàbhramatandràdãnàü ko bheda ityata àha .
     %<mårchà pittatamaþpràyàrajaþpittànilàdbhramaþ .
     tamovàtakaphàttandrà nidrà ÷leùmatamobhavà ..>% rajaþpittànilàdbhrama iti nàtra samuccayaþ . kevalapittajvare bhramasyoktatvàt . bhrama÷cakràråóhasyeva bhramadvastuj¤ànaü svadehasya bhramata iva j¤ànaü và .. * .. tandràyà lakùaõamàha .
     %<indriyàrtheùvasaüvittirgauravaü jçmbhaõaü klamaþ .
     nidràrtasyeva yasyehà tasya tandràü vinirdi÷et ..>% indriyàõàmarthaþ prayojanaü yeùu teùu arthàd viùayeùu asaüvittiþ asamyak j¤ànam . iti indriyàrthàsamyagj¤ànàdi . nidràyàü prabuddhasya klamàbhàvastandràyàntu prabodhitasyàpi klama ityanayorbhedaþ .. * .. klamasya lakùaõamàha .
     %<yo'nàyàsaþ ÷ramo dehe pravçddhaþ ÷vàsavarjitaþ .
     klamaþ sa iti vij¤eya indriyàrthaprabàdhakaþ ..>% indriyàrthaprabàdhakaþ indriyàõàü buddhãndriyàõàü karmendriyàõà¤ca arthaþ prayojanaü viùayagrahaõaü tasya prabàdhakaþ àvalyena .. * .. nidràlakùaõamàha .
     %<yadà tu manasi klànte karmàtmànaþ klamànvitàþ .
     viùyebhyo nivartante tadà svapiti mànavaþ ..>% klànte glàne ÷rànta iti yàvat . karmàtmànaþ karmendriyàõi j¤ànendriyàõi ca klamànvitàþ ÷ràntàþ .. * .. saünyàsasya saüpràptipårbakaü lakùaõamàha .
     %<vàgdehamanasàü ceùñàmàkùipyàtibalà malàþ .
     saünyasyantyabalaü jantuü pràõàyatanamà÷ritàþ ..
     sa nà saünyàsasaünyastaþ kàùñhãbhåto mçtopamaþ .
     pràõairvimucyate ÷ãghraü muktvà sadyaþphalàü kriyàm ..>% àkùipya vinà÷ya saünyasyanti mårchayanti . pràõàyatanaü hçdayam . saünyastaþ mårchitaþ . kàùñhãbhåtaþ kriyàrahitaþ . ataeva mçtopama iti . sadyaþphalàü kriyàü såcãvyadhanajanàvapãóanakapikacchugharùaõavç÷cikàdidaü÷anàdiråpàm .. * .. saünyàsasya mårchàto bhedamàha .
     %<doùeùu madamårchàyà gatavegeùu dehinaþ .
     svayamapyupa÷àmyanti saünyàso nauùadhairvinà ..>% madamårchàyàþ madaþ apravçddha unmàdaþ . mårchàyàþ mårchàþ .. * .. atha mårchàyà÷cikitsà .
     %<sekàvagàhà maõayaþ sahàràþ ÷ãtàþ pradehà vyajanànilà÷ca .
     ÷ãtàni pànàni ca gandhavanti sarvàsu mårchàsvanivàritàni ..>% maõaya÷candrakàntàdayaþ . hàràþ muktàdihàràþ . ÷ãtàþ pradehàþ sakarpåracandanàdyanulepanàni . ÷ãtàni pànàni sitàmalakàdipànakàni . gandhavanti karpåràdisugandhavanti . sarvàsu mårchàsvanivàritàni . asyàyamabhipràyaþ . sekàdãnyàsu mårchàsu hitànyeva kintu vàta÷leùmajàsvapi mårchàsu na nivàritàni . tatràpi pittasya pràdhànyàt .
     %<siddhàni varge madhure payàüsi sadàóimà jàïgalajà rasà÷ca .
     tathà yavà lohita÷àlaya÷ca mårchàsu pathyàþ sasatãnamudgàþ ..>% satãnaþ kalàyaþ .
     %<kolamajjoùaõo÷ãraü ke÷araü ÷ãtavàriõà .
     pãtaü mårchà jayellãóhà kçùõà và madhusaüyutà ..
     ÷ãtena toyena bhç÷aü mçõàlaü kçùõà¤ca pathyàü madhunàvalihyàt .
     kuryàcca nàsàvadanàvarodhaü kùãraü pibedvàpyatha mànuùãõàm ..
     dràkùàsitàdàóimalàjavanti kahvàranãlotpalapadmavanti .
     pibet kaùàyàõi ca ÷ãtalàni pittajvaraü yàni ca yàpayanti ..
     ÷irãùabãjagomåtrakçùõàmaricasaindhavaiþ .
     a¤janaü syàt prabodhàya sarasona÷ilàvacaiþ ..>% anyacca .
     %<a¤janaü samyagàrabdhaü madhusindhu÷iloùaõaiþ .
     pramohadrohi bhavati bhàùitaü bhiùajàüvaraiþ ..>% ÷ilà manaþ÷ilà . uùaõaü marãcam .
     %<madhåkasàrasindhåtthavacoùaõakaõàþ samàþ .
     ÷lakùõaü piùñvàmbhasà nasyaü kuryàt saüj¤àprabodhanam ..>% atha raktajàdãnàü mårchànàü cikitsà .
     %<raktajàyàntu mårchàyàü hitaþ ÷ãtakçiyàvidhiþ .
     madyajàyàü pibenmadyaü nidràü seveta và sukham .
     viùajànàü viùaghnàni bheùajàni prayojayet ..>% atha saünyàsasya cikitsà .
     %<prabhåtadoùastamaso'tirekàt saümårchito naiva vibudhyate yaþ .
     saünyastasaüj¤aþ sa hi du÷cikitsyo naro bhiùagbhiþ parikãrtito'sau ..
     a¤janànyavapãóa÷ca dhåmàþ pradhamanàni ca .
     såcãbhistodanaü ÷astaü dàhaþ pãóà nakhàntare ..
     lu¤canaü ke÷alomnà¤ca dantairda÷anameva ca .
     àtmaguptàvagharùa÷ca hitastasya prabodhane ..>% avapãóaþ kalkãkçtauùadharasasya nàsàpuñe dànam . tasya saünyastasya .. * .. atha mårchàyàü rasaþ .
     %<kaõàmadhuyutaü såtaü mårchàyàü prà÷ayed bhivak .
     ÷ãtasekàvagàhàdi sarvàïge pãóanaü hañhàt ..>% såtaü màritam .
     %<tàmracårõaü samo÷ãraü ke÷araü ÷ãtavàriõà .
     pãtaü mårchàü drutaü hanyàt vçkùamindrà÷aniryathà ..>% tàmracårõaü màritatàmracårõam .. * .. atha bhramasya cikitsà . pibedduràlabhàkvàthaü saghçtaü bhrama÷àntaye . pathyàkvàthena saüsiddhaü ghçtaü dhàtrãrasena và .. ÷uõñhãkçùõà÷atàhvànàü sàbhayànàü palaü palam . guóasya ùañ palànyeùà guñikà bhramanà÷inã .. tàmraü duràlabhàkvàthaiþ pãtantu ghçtasaüyutam . nivàravedbhramaü ÷ãghraü taü yathà ÷ambhubhàùitam .. atha tandràyà atinidràyà÷cikitsà .
     %<turaïgalàlàlavaõottamendumanaþ÷ilàmàgadhikàmadhåni .
     niyojitànyakùõi vini÷cayena tandràü sanidràü vinivàrayanti ..>% indraþ karpåram .
     %<saindhavaü ÷vetamaricaü sarùapaþ kuùñhameva ca .
     vastamåtreõa saüpiùñaü nasyaü tandrànivàraõam ..>% ÷vetamaricaü sigrubãjam .
     %<÷uõñhãkaõàgastirasoùaõàni nasyena tandràdhijayolvaõàni .
     kùudràmçtàpauùkaranàgaràõi bhàrgã÷ivàbhyàü kvathitàni pànàt ..>% ÷ivà harãtakã . iti mårchàbhramatandràtinidràsaünyàsàdhikàraþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. (athàsyàü pathyavidhiþ .
     %<sekàvagàhau maõayaþ sahàràþ ÷ãtàþ pradehà vyajanànila÷ca .
     ÷ãtàni pànàni ca gandhavanti dhàràgçhaü ÷ãtamarãcirociþ ..
     dhåmo'¤janaü làvaõamasramokùo dàha÷ca såcãparitodanàni .
     romnàü kacànàmapi karùaõàni nakhàntapãóà da÷anopadaü÷aþ ..
     nàsàmukhadbàramarunnirodho virecanacchardanalaïghanàni .
     krodho bhayaü duþkhakarã ca ÷ayyà kathà vicitrà ca manoharà ca ..
     chàyànabho'mbhaþ÷atadhautasarpirmçdåni tiktàni ca làjamaõóaþ .
     jãrõà yavà lohita÷àlaya÷ca kaumbhaü havirmudgasatãnayåùàþ ..
     dhanvodbhavà màüsarasà÷ca ràgàþ saùàóavà gavyapayaþ sità ca .
     puràõakuùmàõóapañolamocaharãtakãdàóimanàrikelam ..
     madhåkapuùpàõi ca taõóulãya upodikànnàni laghåni càpi .
     pranãranãraü sitacandanàni karpåranãraü himavàlukà ca ..
     atyucca÷abdo'dbhutadar÷anàni gãtàni vàdyànyapi cotkañàni .
     ÷ramaþ smçti÷cintanamàtmabodhàdhairya¤ca mårchàvati pathyavargaþ ..>% athàpathyavidhiþ .
     %<tàmbålaü patra÷àkàni dantagharùaõamàtapam .
     viruddhànyannapànàni vyavàyaü svedanaü kañum .
     tçónidrayorvegarodhaü takraü mårchàmayã tyajet ..>% iti vaidyakapathyàpathyavidhau mårchàdhikàre ..)

#<mårchàlaþ>#, tri, (mårchà astyasyeti . %<sidhmàdibhya÷ca .>% 5 . 2 . 97 . iti lac .) mårchitaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 61 ..

#<mårchitaþ>#, tri, (mårchàsya saüjàtà . mårchà + tàrakàditvàt itac .) mårchàyuktaþ . tatparyàyaþ . mårtaþ 2 mårchàlaþ 3 . ityamaraþ . 2 . 6 . 61 .. (yathà, bhaññau . 6 . 23 .
     %<tathàbhyaùiktavàrãõi pitçbhyaþ ÷okamårchitaþ .>%) ucchayaþ . måóhaþ . iti medinã .. vçddhaþ . ityajayaþ .. (vyàptaþ yathà, ràmàyaõe . 2 . 114 . 19-20 ..
     %<kiü nu khalvadya gambhãro mårchito na ni÷àmyate .
     yathàpuramayodhyàyàü gãtavàditranisvanaþ ..
     vàruõãmadagandha÷ca màlyagandha÷ca mårchitaþ .
     candanàgurugandha÷ca na pravàti samantataþ ..>%)

#<mårõaþ>#, tri, (murvanahe + ktaþ .) baddhaþ . iti mårta÷abdañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<mårtaþ>#, tri, (mårcha + ktaþ %<ràllopaþ .>% 6 . 4 . 21 . iti chalopaþ . %<na dhyàkhyàpémårchimadàm .>% 8 . 2 . 57 . iti niùñhàtakàrasya natvàbhàvaþ .) mårchitaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 61 .. kañhinaþ . mårtimàn . iti medinã . te, 45 .. nyàyamate pçthivã jalaü tejaþ vàyuþ mana÷ca . eùàü guõàþ . råpaü rasaþ gandhaþ spar÷aþ paratvaü arapatvaü gurutvam . snehaþ vega÷ca . mårtàmårtasàdhàraõaguõàþ . yathà, bhàùàparicchede . saükhyà parimitiþ pçthaktvaü saüyogaþ vibhàga÷ca . (yathà, màrkaõóeye . 23 . 47 .
     %<yaccàmårtaü yacca mårtaü samastaü yadbà bhåteùvekameka¤ca ki¤cit .
     yaddivyasti kùmàtale khe'nyato và tvatsambandha tvatsvarairvya¤janai÷ca ..>%)

#<mårtiþ>#, strã, (mårcha + ktin . %<na dhyàkhyeti .>% 8 . 2 . 57 . ityasmànna takàrasya natvam .) kàñhinyam . ÷arãram . ityamaraþ . 3 . 3 .. 66 .. (yathà, manau . 12 . 120 .
     %<khaü sannive÷ayet kheùu ceùñanaspar÷ane'nilam .
     paktidçùñyoþ paraü tejaþ snehe'po gà¤ca mårtiùu ..>%) pratimà . iti hemacandraþ .. svaråpaþ . yathà --
     %<àcàryo brahmaõo mårtiþ pità mårtiþ prajàpateþ .
     bhràtà marutpatermårtirmàtà sàkùàt kùitestanåþ ..
     dayàyà bhaginã mårtirdharmasyàtmàtithiþ svayam .
     agneramyàgato mårtiþ sarvabhåtàni càtmanaþ ..>% iti ÷rãbhàgavate . 6 . 7 . 29 -- 30 .. (brahmasàvarõiputravi÷eùaþ . yathà, tatraiva . 8 . 13 . 21 -- 22 .
     %<tatsutà bhåriùeõàdyà haviùmatpramukhà dvijàþ .
     suvàsanà viruddhàdyà jayo mårtistadà dvijàþ ..>%)

#<mårtimat>#, klã, (mårtiþ kàñhinyamasyàsti . mårti + matup .) ÷arãram . iti hemacandraþ . 3 . 227 ..

#<mårtimàn>#, [t] tri, (mårtirasyàsti . mårti + matup .) mårtivi÷iùñaþ . yathà --
     %<mallànàma÷anirnçõàü naravaraþ strãõàü smaro mårtimàn .>% ityàdi ÷rãbhàgavatam .. (yathà ca raghau . 12 . 64 .
     %<hçdayaü svayamàyàtaü vaidehyà iva mårtimat .>% ku÷aputraþ . yathà, harivaü÷e . 27 . 12 .
     %<ku÷aputrà babhåvurhi catvàro devavarcasaþ .
     ku÷ikaþ ku÷anàbha÷ca ku÷àmbo mårtimàüstathà ..>% sviyàü ïãp . yathà, mahàbhàrate . 3 . 108 . 14 .
     %<dar÷ayàmàsa taü gaïgà tadà mårtimatã svayam .>%)

@<[Page 3,761a]>@
#<mårdhakaþ>#, puü, (mårdhanyabhiùikta iti . mårdhan + saüj¤àyàü kan .) kùattriyaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<mårdhakarõã>#, strã, chatram . iti hàràvalã ..

#<mårdhakholaü>#, klã, (mårdhnaþ khola iva .) chatram . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<mårdhajaþ>#, puü, (mårdhni jàyate . jana + óaþ .) ke÷aþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 68 . 82 .
     %<bahumålaviùamakapilà sthålasphuñitàgraparuùahrasvà÷ca .
     atikuñilà÷càtighanà÷ca mårdhajà vittahãnànàm ..>%) mårdhni jàte, tri ..

#<mårdhanyaþ>#, tri, (mårdhan + yat .) mårdhani bhavaþ . yathà . çtrayaü ña ñha óa óha õa ra ùà mårdhanyàþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (yathà ca bhàgavate . 1 . 7 . 55 .
     %<arjunaþ sahasàj¤àya harerhàrdamathàsinà .
     maõiü jahàra mårdhvanyaü dvijasya sahamårdhajam ..>%)

#<mårdhapuùpaþ>#, puü, (mårdhni puùpamasya .) ÷irãùavçkùaþ . iti ÷abdamàlà .. (guõàdayo'sya ÷irãùa÷abde vidheyàþ ..)

#<mårdharasaþ>#, puü, (mårdhasthastaduparistho rasaþ .) bhaktaphenaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<mårdhaveùñanaü>#, klã, (mårdhnaþ veùñanam .) uùõãùaþ . iti hemacandraþ . 3 . 331 ..

#<mårdhà>#, [n] puü, (mårvati badhnàti yatreti . murva + ÷van ukùan påùan . uõàø 1 . 158 . iti kanin . ukàrasya dãrghaþ bakàrasya dhakàra÷ca .) mastakaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 95 . (yathà, bçhatsaühitàyàm . 77 . 2 .
     %<lohe pàtre taõóulàn kodravàõàü ÷ukle pakvàüllohacårõena sàkam .
     piùñàn såkùmaü mårdhni ÷uklàmlake÷e dattvà tiùñhedveùñayitvàrkapatraiþ ..>%)

#<mårdhàbhiùiktaþ>#, puü, kùattriyaþ . ràjà . ityamaraþ . 3 . 3 . 61 .. mårdhanyabhiùikto mårdhàbhiùiktaþ ràjyàropaõasamaye prathamaþ kùattriyo mårdhàbhiùiktaþ . tatprabhavatvàt yogyatayànabhiùikto'pi mårdhàbhiùiktaþ . (yathà, bhàgavate . 9 . 15 . 41 .
     %<ràj¤o mårdhàbhiùiktasya vadho brahmavadhàdguruþ .
     tãrthasaüsevayà càüho jahyàïgàcyutacetanaþ ..>%) varõasaïkaravi÷eùaþ . sa tu vipràt kùattriyàyàü jàtaþ .. pradhànaþ . iti bharataþ .. mantrã . iti medinã . te, 232 ..

#<mårdhàvasiktaþ>#, puü, varõasaïkarabhedaþ . sa tu kùattriyàyàü bràhmaõenotpàditaþ . yathà --
     %<strãùvanantarajàtàsu dvijairutpàditàn sutàn .
     sadç÷àneva tànàhurmàtçdoùavigarhitàn ..>% iti mànave 10 adhyàye 6 ÷lokaþ .. * .. strãùviti ànulomyena avyavahitavarõajàtãyàsu bhàryàsu dbijàtibhirya utpàditàþ puttràþ . yathà . bràhmaõena kùattriyàyàü kùattriyeõa vai÷yàyàü vai÷yena ÷ådràyàm . tàn màturhãnajàtãyatvadoùeõa garhitàn pitçsadç÷àn na tu pitçsajàtãyàn manvàdaya àhuþ . pitçsadç÷agrahaõàt màtçjàterutkçùñàþ pitçjàtito nikçùñà j¤eyàþ . eteùà¤ca nàmàni mårdhàvasiktamàhiùyakaraõàkhyàni yàj¤avalkyàdibhiruktàni . vçttaya÷caiùàmu÷anasoktàþ . hastya÷varatha÷ikùàstradhàraõa¤ca mårdhàvasiktànàm . nçtyagãtanakùatrajãvanaü ÷asyarakùà ca màhiùyàõàm . dbijàti÷u÷råùà dhanadhànyàdhyakùatà ràjasevà durgàntaþpurarakùà ca pàra÷avograkaraõànàmiti . iti taññãkàyàü kullåkabhaññaþ ..

#<mårdhà>#, [n] puü, (mårva + kanin . vasya dhaþ dãrgha÷cokàrasya .) ÷iraþ . yathà -- mårdhà mårdhvà ÷irode÷e puüsi syàtàmimau samau . ityuõàdikoùaþ .. mårvãü nahe mårdhà mårdhvà ca . asya dhaïadhvaïau . iti taññãkà .. (yathà, devãbhàgavate . 2 . 7 . 28 .
     %<dçùñvà veõãü kçtàü mårdhni kajjalaü locane tathà .
     asiü gçhãtvà tarasà chedmyahaü nànyathà sukham ..>%)

#<mårvà>#, strã, (mårvati iti . mårva + ac ñàp .) latàvi÷eùaþ . dhanurguõopayuktà muragà iti khyàtà . tatparyàyaþ . devã 2 madhurasà 3 morañà 4 tejanã 5 sravà 6 madhålikà 7 dhanuþ÷reõã 8 gokarõã 9 pãluparõã 10 . ityamaraþ . 2 . 4 . 83 .. sruvà 11 mårvã 12 . madhu÷reõã 13 dhunuþ 14 ÷reõã 15 . iti taññãkàyàü bharataþ .. suraïgikà 16 . deva÷reõã 17 pçthaktvacà 18 madhusravà 19 atirasà 20 pãluparõikà 21 divyalatà 22 jvalinã 23 gopavallã 24 . asyà guõàþ . atitiktatvam . kaùàyatvam . uùõatvam . hçdrogakaphavàtavamipramehakuùñhaviùamajvaranà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<mårvà sarà guruþ svàdustiktà pittàsramehanut .
     tridoùatçùõàhçdrogakaõóukuùñhajvaràpahà ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (tathàsyàþ paryàyaþ .
     %<tejanã pilunã devà tiktavallã pçthaktvacà .
     dhanuþ÷reõã madhurasà mårvà nirdahanãti ca ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..
     %<mårvà madhurasà j¤eyà tejanã tiktavalkalà .>% iti gàruóe 208 adhyàye ..)

#<måla># ka ropaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøubhaø-sakaø-señ .) dãrghã ropaõamàropaõam . ka målayati vçkùaü lokaþ . govindabhaññastu rohaõe iti pañhitvà rohaõaü janmeti vyàkhyàti . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 3,761c]>@
#<måla># ¤a pratiùñhàyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøubhaø-akaø-señ .) pavarga÷eùàdirdãrghã . pratiùñhà sthitiriti govindabhaññaþ . ¤a målati målate ya÷aþ . ayaü parasmaipadãtyanye . iti durgàdàsaþ ..

#<målaü>#, klã, (mavate badhnàti vçkùàdikamiti . må + %<måï÷akyavibhyaþ klaþ .>% uõàø 4 . 108 . iti klaþ .) ÷iphà . ÷ikaóa iti bhàùà . tatparyàyaþ . vradhnaþ 2 aïghrinàmakaþ 3 . ityamaraþ . 2 . 4 . 12 .. kandaþ 4 vçdhnaþ 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. jañà 6 . iti jañàdharaþ .. (yathà, manau . 3 . 227 .
     %<bhakùyaü bhojya¤ca vividhaü målàni ca phalàni ca .
     hçdyànicaiva màüsàni pànàni surabhãõi ca ..>%) àdyam .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 161 . 1 .
     %<kutomålamidaü duþkhaü j¤àtumicchàmi tattvataþ .
     viditvàpyapakarùeyaü ÷akya¤cedapakarùitum ..>%) nakùatravi÷eùaþ .. (yathà, màrkaõóeye . 33 . 13 .
     %<kurvanta÷cànuràdhàsu labhante cakravartitàm .
     àdhipatya¤ca jyeùñhàsu måle càrogyamuttamam ..>% niku¤jaþ . antikam . iti vi÷vaþ .. (yathà, màrkaõóeye . 86 . 6 . jagàdoccaiþ prayàhãti målaü ÷umbhani÷umbhayoþ .) målavittam . iti bharatadhçtamedinã .. (yathà, manau . 8 . 202 .
     %<atha målamanàhàryaü prakà÷akraya÷odhitaþ .
     adaõóyo mucyate ràj¤à nàùñiko labhate dhanam ..>%) nijam . ityajayapàlaþ .. caraõam . ityuõàdikoùaþ .. (yathà, çgvede . 10 . 87 . 10 .
     %<tredhà målaü yàtudhànasya vç÷ca .>% %<målaü pàdam .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..) ñãkàrhagranthaþ . yathà . samànavaletyàdi målam . iti satpratipakùe gadàdharabhaññàcàryaþ . ÷åraõam . iti ÷abdacandrikà .. pippalãmålam . puùkaramålam . iti ràjanirghaõñaþ .. vi÷eùamålasya anveùaõaniùedho yathà --
     %<nadãnàmagnihotràõàü bhàratasya kulasya ca .
     målànveùo na kartavyo målàddoùo na hãyate ..>% iti gàruóe 116 adhyàyaþ .. (kàraõam . yathà, manau . 11 . 84 .. dharmasya bràhmaõo målamagraü ràjanya ucyate . %<målaü kàraõam .>% iti taññãkàyàü kullåkabhaññaþ ..)

#<målaþ>#, tri, (målatãti . målapratiùñhàyàm + kaþ .) a÷vinyàdisaptaviü÷atinakùatràntargatonaviü÷anakùatram . yathà --
     %<hastà svàtã ÷ravaõà aklãve mçga÷iro napuüsi .
     syàt puüsi punarvasupuùyau målantvastrã striyàü ÷eùàþ ..>% iti tithyàditattvam ..
     %<målamàdye ÷iphàyà¤ca nikañe bhe tu vàstriyàm .>% iti ÷abdaratnàvalã ca .. sa tu nirçtidevatàkaþ . iti jyotistattvam .. siühapucchàkàraþ . iti muhårtacintàmaõiþ .. ÷aïkhamårtirnavatàràmaya÷ca . asmin mastakoparyudite mãnalagnasyàùñau palàni gatàni bhavanti . yathà --
     %<maulibhàji navatàrakàïkite målabhe sutanu ! ÷aïkhamårtini .
     liptikàùñakamaràlakuntale nirjagàma pçthuromalagnataþ ..>% iti kàlidàsakçtaràtrilagnaniråpaõam .. asmin nakùatre jàtasya phalam .
     %<målaü viruddhàvayavaü samålaü kulaü dahatyeva vadanti santaþ .
     cedanyathàtaþ puruùà vi÷eùàt saubhàgyamàyu÷ca kulànuvçddhiþ ..>% iti koùñhãpradãpaþ .. asmin màüsabhakùaõaniùedho yathà --
     %<citràsvahastà÷ravaõàsu tailaü kùauraü vi÷àkhàpratipatsu varjyam .
     måle mçge bhàdrapadàsu màüsaü yoùinmaghàkçttikasottaràsu ..>% iti tithyàditattvam ..

#<målakaü>#, klã, puü, (måla + saüj¤àyàü kan .) kandavi÷eùaþ . målà iti bhàùà . tatparyàyaþ . ràjàlukaþ 2 mahàkandaþ 3 hastidantakaþ 4 . iti hàràvalã .. nãlakaõñham 5 målàhvam 6 dãrghamålakam 7 atra dãrghapatrakamapi pàñhaþ . mçtkùàram 8 kandamålam 9 hastidantam 10 sitam 11 ÷aïkhamålam 12 haritparõam 13 ruciram 14 dãrghakandakam 15 ku¤jarakùàramålam 16 . asya guõàþ . tãkùõatvam . uùõatvam . kañåùõenàgnidãpanatvam . durnàmagulmahçdrogavàtanà÷itvam . rucidatvam . gurutva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. api ca .
     %<bàlamålakapatrã tu rocanã vahnidãpanã .
     målakaü guru viùñambhi tãkùõamàmaü tridoùakçt ..
     tadeva snigdhasiddhantu pittalaü kaphavàtanut .
     ÷uùkaü tridoùa÷amanaü ÷othaghnaü garajillaghu ..
     tatpuùpaü kaphapittaghnaü tatphalaü kaphavàtajit ..>% iti ràjavallabhaþ .. anyacca .
     %<målakaü dvividhaü proktaü tatraikaü laghumålakam .
     ÷àlàmakañakaü visraü ÷àleyaü marusambhavam ..
     càõakyamålakaü tãkùõaü tathà målakapotikà .
     naipàlamålaka¤cànyattadbhavedgajadantavat ..
     laghumålakamuùõaü syàdrucyaü laghu ca pàcanam .
     doùatrayaharaü svaryaü jvara÷vàsavinà÷anam ..
     nàsikàkaõñharogaghnaü nayanàmayanà÷anam .
     mahattadevaråkùoùõaü guru doùatrayapradam .
     snehasiddhaü tadeva syàddoùatrayavinà÷anam ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (tathàcàsya guõàþ .
     %<bàlaü doùaharaü vçddhaü tridoùaü màrutàpaham .
     snigdhasiddhaü vi÷uùkantu målakaü kaphavàtajit ..>% iti carake såtrasthàne . 27 adhyàyaþ ..) sauramàghe tadbhakùaõe doùo yathà --
     %<makare målaka¤caiva siühe càlàvukantathà .
     kàrtike ÷åraõa¤caiva sadyo gomàüsabhakùaõam ..>% iti karmalocanam .. paurõamàsyàntamàghamupakramya . pitéõàü devatànà¤ca målakaü naiva dàpayet . dadannarakamàpnoti bhu¤jãta bràhmaõo yadi .. bràhmaõo målakaü bhuktvà careccàndràyaõaü vratam . anyathà yàti narakaü kùattro viñ ÷ådra eva ca .. tathà .
     %<varaü bhakùyamabhakùya¤ca pibedbà garhita¤ca yat .
     varjanãyaü prayatnena målakaü madiràsamam ..>% iti malamàsatattvam ..

#<målakaþ>#, puü, (måle jàtaþ . måla + %<pårbàhõàparàhõàrdràmålapradoùàvaskaràdvun .>% 4 . 3 . 28 . iti vun .) catustriü÷atsthàvaraviùajàtyantargataviùabhedaþ . iti hemacandraþ . 4 . 268 .. (målaprakàra iti . måla + %<sthålàdibhyaþ prakàravacane kan .>% 5 . 4 . 3 . iti kan . målasvaråpaþ . yathà, bhàgavate . 9 . 9 . 41 .
     %<nàrãkavaca ityukto niþkùattre målako'bhavat ..>%)

#<målakaparõã>#, strã, (målakasya parõamiva samànasvàdaü parõamasyàþ . ïãù .) ÷obhà¤janaþ . iti ratnamàlà ..

#<målakarma>#, klã, (måla¤ca tat karma ceti .) oùadhyàdimålena yat tràsanoccàñanastambhanava÷ãkaraõàdikarma . jo iti khyàtam . iti bharataþ .. ñonà iti mukuñaþ .. tatparyàyaþ . kàrmaõam 2 . ityamaraþ . 3 . 2 . 4 .. ånapa¤cà÷adupapàtakàntargatopapàtakavi÷eùaþ . yathà --
     %<sarvàkareùvadhãkàro mahàyantrapravartanam .
     hiüsauùadhãnàü stryàjãvo'bhicàro målakarma ca ..>% iti manuþ . 11 . 64 .. %<mantrauùadhàdinà va÷ãkaraõam .>% iti målakarma÷abdavyàkhyàyàü kullåkabhaññaþ ..

#<målakamålà>#, strã, (målakamiva målamasyàþ .) kùãraka¤cukãvçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<målakàraþ>#, puü, (målaü karotãti . kç + karmaõyaõ . ityaõ .) målagranthakartà . yathà . nàyaü gaõakàraþ kintu målakàraþ . iti saükùiptasàrañãkàyàü goyãcandraþ ..

#<målakàrikà>#, strã, (målakàraka + striyàü ñàp . akàrasyetvam .) cullã . iti hàràvalã .. målagranthàrthaprakà÷akapadyam . måladhanasya vçddhivi÷eùa÷ca ..

#<målakçcchaü>#, klã, (målena tadramapànena kçcchram .) ekàda÷avidhaparõakçcchravratàntargatavratavi÷eùaþ . yadà kvathitàni vçkùamålàni màsaü pãyante tadà målakçcchravyapade÷aü labhate . yathàha màrkaõóeyaþ .
     %<phalairmàsena kathitaþ phalakçcchro manãùibhiþ .
     ÷rãkçcchraþ ÷rãphalaiþ proktaþ padmàkùairaparastathà ..
     màsenàmalakairevaü ÷rãkçcchramaparaü smçtam .
     patrairmataþ patrakçcchraþ puùpaistatkçcchra ucyate ..
     målakçcchraþ smçto målaistoyakçcchro jalena tu ..>% iti mitàkùaràyàü pràya÷cittàdhyàyaþ .. (puüliïgo'pyayaü màrkaõóeyapuràõoktatvàt .)

#<målajaü>#, klã, (målàt jàyate iti . jana + óaþ .) àrdrakam . iti ràjanirghaõñaþ .. (vi÷eùo'syàrdraka÷abde j¤àtavyaþ ..)

#<målajaþ>#, puü, (målàd jàyate . jana + óaþ .) utpalàdiþ . iti hemacandraþ . 4 . 266 .. målodbhave tri ..

#<målatrikoõaü>#, klã, (måla¤ca tattrikãõa¤ceti .) arkàdigrahàõàü rà÷iråpagçhavi÷eùaþ . sa tu raveþ siühaþ . candrasya vçùaþ . kujasya meùaþ . budhasya kanyà . gurordhanuþ . bhçgostulà . ÷aneþ kumbhaþ . yathà --
     %<siüho vçùa÷ca meùa÷ca kanyà dhanvã dhaño ghañaþ .
     arkàdãnàü trikoõàni målàni rà÷ayaþ kramàt ..>% atha målatrikoõàü÷avyavasthà .
     %<ravibhaumajãvabhàrgava÷anai÷caràõàü trikoõabhàgàþ syuþ .
     nakharavidiktithinakharà j¤endordigbhàü÷akà såccàt ..>% iti jyotistattvam ..

#<måladevaþ>#, puü, (måla÷càsau devo ràjà ceti .) kaüsaràjaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<måladravyaü>#, klã, (måla¤ca taddravya¤ceti .) måladhanam . iti hemacandraþ . 3 . 533 ..

#<måladhanaü>#, klã, (måla¤ca taddhana¤ceti .) àdidravyam . puüjã iti bhàùà . tatparyàyaþ . paripaõam 2 nãvã 3 . ityamaraþ . 2 . 9 . 80 .

#<målaparõã>#, strã, (måle parõamasyàþ . ïãù .) maõóåkaparõã . iti ratnamàlà ..

#<målapuùkaraü>#, klã, (måle puùkaramasya . puùkaramiva målamasyeti và .) puùpakamålam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<målapotã>#, strã, (målapradhànà potã .) påtikà÷àkabhedaþ . tatparyàyaþ . kùudravallã 2 potikà 3 kùudrapotikà 4 kùupopodakanàmnã 5 valli÷àkañapotikà 6 . asyà guõàþ . tridoùaghnatvam . vçùyatvam . balyatvam . laghutvam . balapuùñikàritvam . rucyatvam . jañharànaladãpanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<målaprakçtiþ>#, strã, (målà càsau prakçti÷ceti .) àdyà ÷aktiþ . yathà --
     %<sarvaprasåtà prakçtiþ ÷rãkçùõaþ prakçteþ paraþ .
     na ÷aktaþ parame÷o'pi tàü ÷aktiü prakçtiü vinà .
     sçùñiü vidhàtuü màye÷o na sçùñirmàyayà vinà ..
     sà ca kçùõe tirobhåtà sçùñisaühàrakàrake .
     àvirbhåtà sçùñikàle sà ca nityà yathe÷varaþ ..
     kulàla÷ca ghañaü kartuü yathà÷akto mçdaü vinà .
     svarõaü vinà svarõakàraþ kuõóalaü kartumakùamaþ ..
     sà ÷aktiþ sçùñikàle ca pa¤cadhà ce÷varecchayà .
     ràdhà padmà ca sàvitrã durgà devã sarasvatã ..
     pràõàdhiùñhàtçdevã yà kçùõasya paramàtmanaþ .
     pràõàdhikapriyatamà sà ràdhà parikãrtità ..
     ai÷varyàdhiùñhàtçdevã sarvamaïgalakàriõã .
     paramànandaråpà ca sà lakùmãþ parikãrtità ..
     vidyàdhiùñhàtçdevã yà parame÷asya durlabhà .
     veda÷àstrayogamàtà sà sàvitrã prakãrtità ..
     buddhyadhiùñhàtçdevã yà sarva÷aktisvaråpiõã .
     sarvaj¤ànàtmikà sarvà sà durgà durganà÷inã ..
     vàgàdhiùñhàtçdevã yà ÷àstraj¤ànapradà sadà .
     kçùõakaõñhodbhavà yà ca sà ca devã sarasvatã ..
     pa¤cadhàdau svayaü devã målaprakçtirã÷varã .
     tataþ sçùñikrameõaiva bahudhà kalayà ca sà ..
     thoùitaþ prakçteraü÷àþ pumàüsaþ puruùasya ca .
     màyayà sçùñikàle ca tadvinà na bhavedbhavaþ ..
     sçùñi÷ca prativi÷ve ca brahman ! brahmodbhavà sadà .
     pàtà viùõu÷ca saühartà ÷ivaþ ÷a÷vacchivapradaþ ..>% iti brahmavaivartapuràõe gaõapatikhaõóe 40 aþ ..

#<målaphaladaþ>#, puü, (måle ca phalaü dadàtãti . dà + kaþ .) panasavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (panasa÷abde'sya viùayo j¤àtavyaþ ..)

#<målabhadraþ>#, puü, (måla÷càsau bhadra÷ceti .) kaüsaràjaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<målarasaþ>#, puü, (måle raso'syàþ .) morañalatà . iti ratnamàlà ..

#<måla÷àkañaþ>#, tri, (målànàü bhavanaü kùetram . måla + %<bhavane kùetre ikùvàdibhyaþ ÷àkaña÷àkinau .>% 5 . 2 . 29 . ityatra vàrtikabalàt ÷àkañaþ .) målakùetram . kùetravàcye ÷àkañapratyayena niùpannam ..

#<måla÷àkinaþ>#, tri, (måla + ÷àkinaþ .) kùetravàcye ÷àkinapratyayena niùpannam ..

#<målà>#, strã, (målàni bahulàni santyasyàþ . måla + ar÷a àditvàdac ñàp .) ÷atàvarã . iti ràjanirghaõñaþ .. målanakùatram . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, kàlanàthaviracite indrajàle 1 adhyàyaþ .
     %<dbitãyàü ùaùñhãmaùñamyàü kàrayet ÷àntikarma ca .
     a÷vinomçgamålà÷ca puùyà punarvasustathà ..>%)

#<målàdhàraþ>#, puü, (målànàmàdhàraþ . målaü pradhànaü àdhàra iti và .) guhyaliïgayormadhye aïgulidvayamitasthànam . sa tu ÷arãrasthasakalanàóãnàü målasthànam . atra va ÷a ùaü sàkùarayuktasvarõavarõacaturdalapadmamasti . tanmadhye icchàj¤ànakriyàsvaråpatrikoõaü vartate . tanmadhye koñisåryasamaprabhasvayammuliïgamasti . atra pçthivã vartate . tatraiva mçõàlasåtravat såkùmasàrdhatribalayàkàrasvayambhuliïgaveùñitavidyuttulyaprabhakulakuõóalinã vartate . yathà --
     %<målàdhàre trikoõàkhye icchàj¤ànakriyàtmake .
     madhye svayambhuliïgantu koñisåryasamaprabham ..
     tadbàhye hemavarõàbhaü va sa varõacaturdalam ..>% iti tantrasàraþ ..
     %<athàdhàrapadmaü suùumnàsyalagnaü dhvajàdho gudoddhvaü catuþ÷oõapatram .
     adhovaktramudyatsuvarõàbhavarõairvakàràdisàntairyutaü vedavarõeþ ..
     amuùmin dharàyà÷catuùkoõacakraü samudbhàsi ÷ålàùñakairàvçtaü tat .
     lasatpãtavarõaü taóitkomalàïgaü tadantaþ samàste dharàyàþ svabãjam ..
     vajràkhyà vaktrade÷e vilasati satataü karõikàmadhyasaüsthaü koõaü tattraipuràkhyaü taóidiva vilasat komalaü kàmaråpam .
     kandarpo nàma vàyurvivasati satataü tasya madhye samantàt jãve÷o bandhujãvaprakaramabhihasan koñisåryaprakà÷aþ ..
     tanmadhye liïgaråpã drutakanakakalàkomalaþ pa÷cimàsyo j¤ànadhyànaprakà÷aþ prathamaki÷alayàkàraråpaþ svayambhåþ .
     bhidyatpårõenduvimbaprakarakaracayasnigdhasantànahàsã kà÷ãvàsã vilàsã vilasati saridàvartaråpaþ prakàraþ ..
     asyordhve viùatantusodaralasat såkùmà jaganmohinã brahmadvàramukhaü mukhena madhuraü sàcchàdayantã svayam .
     ÷aïkhàvartanibhà navãnacapalàmàlà vilàsàspadà suptà sarpasamà ÷iroparilasatsàrdhatrivçttàkçtiþ ..>% iti ÷rãtattvacintàmaõau ùañcakrabhedaþ .. * .. tatrasthatãrthàni yathà, rudrayàmale .
     %<ióà malasthànanivàsinã yà såryàtmikà yà yamunàpravàhikà .
     tathà suùumnà malade÷agàminã sarasvatã rakùati majjanàtmakam ..
     manogatasnànaparo manuùyo mantrakriyàyogavi÷iùñatattvavit .
     mahãsthatãrthe vimale jale mudà målàmbuje snàti sumuktibhàgbhavet ..
     sarvàõi tãrthe suratãrthapàvanã gaïgà mahàsattvavinirgatà satã .
     karoti pàpakùayameva muktiü dadàti sàkùàdamalàrthapuõyadà ..>%

#<målàhvaü>#, klã, (målamàhvà àkhyà yasya .) målakam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<målã>#, [n] puü, (målamasyàstãti . måla + iniþ .) vçkùaþ . iti ÷abdacandikà .. (striyàü ïãp . oùadhiþ . yathà, su÷rute cikitsitasthàne 30 adhyàye .
     %<cakrakàmoùadhiü vidyàjjaràmçtyunivàriõãm .
     målinãpa¤cabhiþ patraiþ suraktàü÷ukakomalaiþ ..>%)

#<målã>#, strã (måla + gauràditvàt ïãù .) jyeùñhã . iti trikàõóa÷eùaþ .. (nadãbhedaþ . yathà, màtsye . 113 . 31 .
     %<tàmraparõã tathà målã ÷aravà vimalà tathà ..>%)

#<måleraþ>#, puü, (målatãti . måla + %<måleràdayaþ .>% uõàø 1 . 62 . ityerak . jañà . ityuõàdikoùaþ .. ràjà . ityujjvaladattaþ .)

#<målyaü>#, klã, (målena ànàmyate abhibhåyate målenasamaü và iti . måla + %<nauvayodharmetyàdinà .>% 4 . 4 . 91 . iti yat .) pañàdãnàmutpattikàraõam . målaü målena krayavikrayàrthamidaü óhaghe kàditi yaþ . iti bharataþ .. dara iti dàma iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . vasnaþ 2 avakrayaþ 3 . ityamaraþ . 2 . 10 . 39 .. (yathà, manau . 8 . 322 .
     %<pa¤cà÷atastvabhyadhike hastacchedanamiùyate .
     ÷eùe tvekàda÷aguõaü målyàddaõóaü prakalpayet ..>%) målyate arpyate idam . màhinà iti bhàóà iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . karmaõyà 2 vidhà 3 bhçtyà 4 bhçtiþ 5 bharma 6 vetanam 7 bharaõyam 8 bharaõam 9 nirve÷aþ 10 paõaþ 11 . iti ca amaraþ . 2 . 10 . 38 .. (yathà, mitàkùaràyàm .
     %<målyena yaþ karma karoti sa bhçtakaþ .>%)

#<målyaü>#, tri, (målaü ropaõamarhatãti . måla + yat .) pratiùñhàyomyaþ . ropaõayogyaþ . iti måladhàtvarthadar÷anàt .. (målata utpàñyate iti . %<målamasyàvarhi .>% 4 . 4 . 88 . iti yat . målatautpàñanayogye mudgàdau ..)

#<måùa># luõñhane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) ùaùñhasvarã . yo måùati paradravyam . iti halàyudhaþ .. hrasvãtyeke . moùati . iti durgàdàsaþ ..

#<måùaþ>#, puü-strã, (moùati apaharatãti . måù + igupadhatvàt kaþ .) måùikaþ .. (yathà, pa¤catantre . 3 . 222 . %<eùa pratibhàti te måùaràjaþ .>%) taijasàvartanã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<måùakaþ>#, puü-strã, (måùa + svàrthe kan .) unduruþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 33 . 19 .
     %<rajasàbhyavakãrõàni parityaktàni daivataiþ .
     måùakaiþ paridhàvadbhirudvilairàvçtàni ca ..>%)

@<[Page 3,764a]>@
#<måùakakarõã>#, strã, (måùikasya karõavat patràõyasyàþ . ïãù .) àkhukarõã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<måùakamàrã>#, strã, (måùakaü unduruü màrayatãti . mç + õic + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . iti aõ . ïãù .) suta÷reõãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<måùakà>#, strã, (måùaka + striyàü ñàp . kùipakàditvàt na ata itvam .) måùikà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<måùakàràtiþ># puü, (måùakàõàü aràtiþ ghàtakaþ .) vióàlaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. måùikàràtiþ . iti ca pàñhaþ ..

#<måùà>#, strã, (måùati gçhõàtãti . måùa + kaþ + striyàü ñàp .) svarõàdyàvartanapàtram . måcã iti bhàùà .. (yathà, pa¤cada÷yàm . 4 . 2 .
     %<måùàsiktaü yathà tàmraü tannibhaü jàyate tathà .
     råpàdãnvyàpnuvaccittaü tannibhaü dç÷yate dhruvam ..>%) tatparyàyaþ . taijasàvartanã 2 . ityamaraþ . 2 . 10 . 33 .. muùà 3 muùã 4 àvartanã 5 måùã 6 . iti bharataþ ..
     %<bçhadbhàõóe tuùaiþ pårõo madhye måùàü vidhàrayet .
     kùiptvàgniü mudrayedbhàõóaü tadbhàõóaü puñasucyate ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe dvitãye bhàge ..) måùikà 7 . iti ramànàthaþ .. devatàóakaþ . iti ÷abdacandrikà .. måùikastrãjàtiþ . iti ÷abdaratnàvalã .. gavàkùaþ . yathà --
     %<ekadvitryàdimåùàvahanabhitimaho bråhi me bhåmibharturharmye ramye'ùñamåùe caturaviracite ÷lakùõa÷àlàvi÷àle .>% ityàdi lãlàvatyàü ÷reóhãvyavahàraþ ..

#<måùàkarõã>#, strã, (måùàyàþ karõà iva pattràõyasyàþ .) àkhukarõã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<måùàtutthaü>#, klã, (måùàjàtaü tåttham .) nãlatåttham . tatparyàyaþ . kàüsyanãlam 2 hematåttham 3 vitunnakam 4 . iti hemacandraþ . 4 . 118 ..

#<måùikaþ>#, puü, (måùõàti dravyàõãti . måù + %<muùerdãrgha÷ca .>% uõàø 2 . 42 . iti kikan dãrgha÷ca .) jantuvi÷eùaþ . indura iti bhàùà . (yathà, hitopade÷e mitralàbhaprakaraõe . 131 .
     %<dhanena balavàn sarvo dhanàdbhavati paõóitaþ .
     pa÷yàyaü måùikaþ pàpaþ svajàtisamatàü gataþ ..>%) tatparyàyaþ . unduruþ 2 àkhuþ 3 . ityamaraþ . 2 . 5 . 12 .. måùaþ 4 måùãkaþ 5 undåruþ 6 babhruþ 7 vçùaþ 8 àkhanikaþ 9 vç÷aþ 10 . iti ÷abdaratnàvalã .. måùakaþ 11 piïgaþ 12 undurukaþ 13 nakhã 14 khanakaþ 15 vilakàrã 16 dhànyàriþ 17 bahuprajaþ 18 . asya màüsaguõàþ .
     %<ahinakula÷alyagodhàmåùakamukhyà vile÷ayàþ kathitàþ .
     ÷vàsànilakà÷aharaü tanmàüsaü pittadàhakaram ..
     anye vile÷ayà ye syuþ keïkióondurukàdayaþ .
     garhitaü tasya màüsa¤ca madyagauravadurjaram ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<måùiko madhuraþ snigdho vyavàyã balabardhanaþ .>% iti ràjavallabhaþ .. * .. pàribhàùikamåùiko yathà --
     %<vibhave sati naivàtti na dadàti juhoti ca .
     tamàhuràkhuü tasyànnaü bhuktvà kçcchreõa ÷udhyati ..>% iti màrkaõóeyapuràõe àcàràdhyàyaþ .. (janapadavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 6 . 9 . 58 .
     %<dravióàþ keralàþ pràcyà måùikà vanavàsikà ..>%)

#<måùikaparõã>#, strã, (måùikakarõavat parõàõi yasyàþ .) rjalajatçõavi÷eùaþ . iüdurakàõãpànà iti bhàùà . (yathà, carake vimànasthàne saptame'dhyàye .
     %<måùikaparõãü samålàgrapratànàmapahçtya ..>%) tatparyàyaþ . citrà 2 upacitrà 3 nyagrodhã 4 dravantã 5 sambarã 6 vçùà 7 pratyak÷reõã 8 suta÷reõã 9 raõóà 10 . ityamaraþ . 2 . 4 . 88 .. puttra÷reõã 11 àkhuparõikà 12 vçùaparõã 13 àkhuparõã 14 måùikà 15 pha¤jipatrikà 16 . iti ratnamàlà .. måùiparõikà 17 sa¤citrà 18 måùãkarõã 19 sukarõikà 20 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<måùikà>#, strã, (måùika + ajàditvàt ñàbityujjvaladattaþ .) måùikaparõã . iti ratnamàlà .. unduruþ . iti ÷abdaratnàvalã .. måùà . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ .. (yathà, su÷rute cikitsitasthàne 20 adhyàye .
     %<kùãraü mahàpa¤camålaü måùikàü càndravarjitàm .>%)

#<måùikàïkaþ>#, puü, (måùikaþ undururvàhanatvena aïkaþ cihnamasya .) gaõe÷aþ . iti jañàdharaþ ..

#<måùikà¤canaþ>#, puü, (måùikaü a¤cati svavàhanatayà pràpnotãti . anc + lyuþ .) gaõe÷aþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<måùikàràtiþ>#, puü, (måùikàõàmaràtiþ .) vióàlaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<måùikàhvayaþ>#, puü, (måùikasya àhvà àhvà àkhyà yasya .) måùikaparõã . iti jañàdharaþ .. (tathàsya paryàyaþ .
     %<dantyuóumbaraparõã syànnikumbho'tha mukålakaþ .
     dravantãnàmata÷citrà nyagrodhà måùikàhvayàþ ..>% iti carake kalpasthàne dvàda÷e'dhyàye ..)

#<måùiparõikà>#, strã, (måùiparõa + kan ñàp ataitvam .) måùikaparõã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<måùã>#, strã, (måù + kaþ . striyàü ïãù . måùà . svarõàdyàvartanapàtram . ityamarañãkàyàü bharataþ .. mahàmåùikaþ . yathà --
     %<anyo mahàmåpikaþ syànmåùã vighne÷avàhanaþ .
     mahàïgaþ ÷asyamàrã ca bhåphalo bhittipàtanaþ ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..

#<måùãkaþ>#, puü, strã, (moùati iti . måùa + bàhulakàt ãkan .) måùikaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<måùãkakarõã>#, strã, (måùãkasya karõavat parõamasyàþ .) måùikaparõã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<måùãkà>#, strã, (måùãka + ñàp .) unduruþ . yathà,
     %<dãnà måùãkà måùà ca måùãkà måùiketyapi .>% iti ÷abdaratnàvalã ..

#<måùyàyaõaþ>#, tri, (moùati apaharatãti . måùa + kaþ caurajàraþ . tasyàpatyam iti . måùa + phak . bàhulakàt vçddhyabhàvaþ .) aj¤àtapitçkaþ . gçóhotpannaþ . iti kecit ..

#<mç>#, ïa ÷a mçtau . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàøàtmaø-akaø-aniñ .) mçtiþ pràõatyàgaþ . ïa ÷a mriyate pràõã . ïittve''pyasya mç ïa ùñãóhye mamiti niyamena anyatra parasmaipadam . mamàra martà mariùyati amariùyat . iti durgàdàsaþ ..

#<mçkaõóakaþ>#, puü, (mçgasya kaõóuriti samàse pçùodaràditvàt galope mçkaõóuþ mçkaõóa iti kecittatra pañhanti ityujjvaladattaþ . tataþ saüj¤àyàü kan .) mçkaõóumuniþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<mçkaõóuþ>#, puü, (mçgasya kaõóuriti samàse pçùodaràditvàt galopaþ . ityujjvaladattaþ .) munivi÷eùaþ . (yathà, màrkaõóeye . 52 . 16 .
     %<pràõa÷caiva mçkaõóu÷ca pità mama mahàya÷àþ .>%) tasya puttro màrkaõóeyaþ . yathà --
     %<màrkaõóeyo'pi màrkaõóo mçkaõóu÷ca mçkaõóakaþ .>% iti ÷abdaratnàvalã ..

#<mçga># t ka ïa màrgaõe . (curàø-àtmaø-sakaøseñ .) ïa ràmo mçgaü mçgayate vanavãthikàsu . iti mahànàñakam . kàtantràdau mçgye anyeùaõe iti divàdiparasmaipadã dhàtu÷ca dç÷yate durgatrilocanayorasammatatvàt anenopekùitaþ . mçgyantaþ padavãü tathàpyakaruõà vyàdhà na mu¤canti màm . iti tu akàràntasyaiva bhàve kvipi akàralope mçgaü karotãti kaõóvàditvàt kye sàdhyam . iti durgàdàsaþ ..

#<mçgaþ>#, puü, (mçgayate anveùayati tçõàdikaü mçmyate và iti . mçg + igupadhatvàt kartari ca kaþ .) pa÷umàtram . (yathà, manuþ . 5 . 9 .
     %<àraõyànà¤ca sarveùàü mçgàõàü màhiùaü vinà .>% mçga÷abdo'tra mahiùaparyudàsàt pa÷umàtraparaþ . iti taññãkàyàü kullåkaþ .) hastivi÷eùaþ . nakùatrabhedaþ . (yathà, indrajàlatantre .
     %<a÷vinãmçgamålà÷ca puùyà punarvasustathà ..>%) anveùaõam . (yathà, sàhityadarpaõe . 4 . 17 .
     %<janasthàne bhràntaü kanakamçgatçùõàndhitadhiyà vaco vaidehãti pratipadamuda÷ru pralapitam .
     kçtàlaïkàbhartarvadanaparipàñãùughañanà mayàptaü ràmatvaü ku÷alavasutà na tvadhigatà ..>% kanakasya suvarõasya mçge anveùaõe . pakùe . kanakamçge hemahariõe yà tçùõà ityarthaþ .) yàc¤à . iti medinã . ge, 18 .. màrga÷ãrùamàsaþ . yaj¤avi÷eùaþ . ityajayapàlaþ .. mçganàbhiþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. makararà÷iþ . yathà --
     %<mçgakarkañasaükràntã dve tådagdakùiõàyane .
     viùuvatã tulàmeùe golamadhye tathàparàþ ..>% iti tithyàditattvam .. svanàmakhyàtapa÷uvi÷eùaþ . mçgyate anviùyate'sau vyàdhaiþ . (yathà, abhij¤àna÷àkuntale . 1 . 10 .
     %<na khalu na khalu bàõaþ sannipàtyo'yamasmin mçduni mçga÷arãre tålarà÷àvivàgniþ .>%) tatparyàyaþ . kuraïgaþ 2 vàtàyuþ 3 hariõaþ 4 ajinayoniþ 5 . ityamaraþ .. ÷àraïgaþ 6 càrulocanaþ 7 jinayoniþ 8 kuraïgamaþ 9 çùyaþ 10 ç÷yaþ 11 riùyaþ 12 ri÷yaþ 13 eõaþ 14 eõakaþ 15 . iti ÷abdaratnàvalã .. sa navavidhaþ . yathà -- sambaro rohito nyaïkukuraïgasudç÷o ruruþ . eõa÷ca hariõa÷ceti mçgà navavidhà matàþ .. pàñhàntaraü yathà --
     %<samårå rohito nyaïkuþ sambaro babhruõo ruruþ .
     ÷a÷aiõahariõà÷ceti mçgà navavidhà matàþ ..
     hariõa÷càpi vij¤eyaþ pa¤cabhedo'tra bhairava ! .
     çùyaþ khaógo ruru÷caiva pçùata÷ca mçgastathà .
     ete balipradàne ca carmadàne ca kãrtitàþ ..>% iti kàlikàpuràõe 67 adhyàyaþ .. * .. api ca . atha jàïgalànàü gaõanà .
     %<hariõaiõakuraïgarùyapçùatanyaïkusambaràþ .
     ràjãvo'pi ca muõóã cetyàdyà jàïgalasaüj¤akàþ ..
     hariõastàmravarõaþ syàdeõaþ kçùõaþ prakãrtitaþ .
     kuraïga ãùattàmraþ syàddhariõàkçtiko mahàn ..
     çùyo nãlàõóako loke saroruriti kãrtitaþ .
     pçùata÷candrabinduþ syàddhariõàt kiyadalpakaþ ..
     nyaïkurbahuviùàõo'tha ÷ambaro gavayo mahàn .
     ràjãvastu mçgo j¤eyo ràjãbhiþ parito vçtaþ .
     yo mçgaþ ÷çïgahãnaþ syàt sa muõóãti nigadyate ..>% atha teùàü guõàþ . jaïghàlàþ pràya÷aþ sarve pitta÷leùmaharàþ smçtàþ . ki¤cidvàtakarà÷càpi laghavo balavardhanàþ .. iti bhàvaprakà÷aþ .. atha mçgaparãkùà .
     %<mçganàbhiü samàdàtuü kautukàrthaü tathà punaþ .
     mçgàþ poùyà mahãndràõàü teùàü vakùyàmi lakùaõam ..
     pçthivyabvàyugaganàstejo'dhikàstu pa¤cadhà .
     midyante naikabhedàstu samastà mçgajàtayaþ ..>% tadyathà --
     %<ye gandhinaþ kùãõa÷arãrakarõàste pàrthivà gandhamçgàþ pradiùñàþ .
     sarvàïgameùàü surabhi prakàmaü puõye prade÷e prabhavanti te tu ..
     ye vai vi÷àlà gurudãrgha÷çïgà amàüsalàstãbrakhuraprade÷àþ .
     àpyàstu te vai prasaranti bhåri sarvatra de÷e prabhavanti caiva ..
     dhàvanti ye vàtamivàntarãkùe dãrghàstu te vàtamçgàþ pradiùñàþ .
     te yatra yatraiva bhavanti ÷aktàstatraiva sarvàõi ÷ubhàni santi ..
     laghupramàõà laghuvãryasattvà nirgandhadehà÷chagalapramàõàþ .
     te gàganà vegakarà naràõàü spç÷yà na te nàpi nirãkùaõãyàþ ..
     ye kçùõavarõà gurudãrgha÷çïgàþ kruddhà bhç÷aü yànti ca vàyuvegàþ .
     te kçùõasàràþ khalu taijasàstu puõyaprade÷e prabhavanti te tu ..>% bhojo'pyàha .
     %<pàrthivàdirmçgaþ sarva÷caturjàtirbhavet pçthak .
     su÷çïgàstanulomàno bràhmaõà mçgajàtayaþ ..
     kruddhàþ pa÷vari÷çïgà÷ca kùattriyàþ kharaloma÷àþ .
     àvarta÷çïgàstanavo hariõà vai÷yajàtayaþ ..
     ku÷çïgà vàpya÷çïgà và ÷ådràþ kharatanåruhàþ .
     a÷vànàü ye guõà doùàste j¤eyà hariõeùvapi ..
     tathàpi doùàþ pa¤càmã vakùyante hariõà÷rayàþ .
     netrayorantare yasya lomàvartàþ sa pàpakçt ..
     viùamau vikçtau ÷çïgau yasya saü kùemanà÷anaþ .
     àvartaþ pçùñhato yasya ànàbhimabhibindati ..
     pa÷càrdha yasya vàvartastau tyàjyau bhayakàrakau .
     varõanetrapadàdãnàü vaikçtàddhananà÷anaþ ..>% gàrgyaþ .
     %<doùavanmçgajàtãnàü vijàtãnàmathàpi và .
     dar÷anàt spar÷anàccaiva gandhàdànàcca poùaõàt .
     bhaveyurvipadaþ sarvàstathà caivàdyapoùaõàt ..>% ÷aïkho'pi .
     %<hariõapoùaõato dharaõãbhujàü nahi bhavenmarudbhavapãóanam .
     na pavivahnirujàripujaü bhayaü tadava taü hariõaü guõinaü nçpa ! ..>% iti mçgaparãkùà .. iti yuktikalpataruþ .. (asya guõavi÷eùo yathà --
     %<dåre janàntanilayà dåre pànãyagocaràþ .
     ye mçgà÷ca vihaïgà÷ca te'lpàbhiùyandino matàþ ..
     atãvàsannanilayàþ samãpodakagocaràþ .
     ye mçgà÷ca vihaïgà÷ca mahàbhiùyandinastu te ..>% iti su÷rute såtrasthàne 45 adhyàyaþ ..) mçgàdivikàropa÷amo yathà -- garga uvàca .
     %<pravi÷anti yadà gràmamàraõyà mçgapakùiõaþ .
     araõyaü yànti và gràmyàþ sthalaü yànti jalodbhavàþ ..
     sthalajà÷ca jalaü yànti ghoraü ràsanti nirbhayàþ .
     gçhaü kapotaþ pravi÷et kravyàdo mårdhni nãyate ..
     madhu và makùikàþ kuryurmçtyuü gçhapatervadet ..
     mçgapakùivikàreùu kuryàddhomaü sadakùiõam .
     devàþ kapote iti ca japtavyàþ pa¤cabhirdvijaiþ ..
     gàva÷ca deyà vidhivat dvijànàü sakà¤canà vastrayugottarãyàþ .
     evaü kçte ÷àntimupaiti pàpaü mçgairdbijairvà viniveditaü yat ..>% iti màtsye 211 adhyàyaþ .. caturvidhapuruùamadhye puruùavi÷eùaþ . tasya lakùaõaü yathà -- vadati madhuravàrõãü dãrghanetro'tibhãru÷capalamatisudehaþ ÷ãghravego mçgo'yam .
     %<÷a÷ake padminã tuùñà mçge tuùñà ca citriõã .
     vçùabhe ÷aïkhinã tuùñà haye tuùñà ca hastinã ..
     padminã÷a÷ayoryonimeóhrakau caturaïgulau .
     citriõãmçgayoryonimeóhrakau ca tathàvidhau ..>% iti ratima¤jarã .. (anveùñà . yathà, çgvede . 1 . 154 . 2 .
     %<mçgo na bhãmaþ kucaro giriùñhà .>% %<mçgaþ anveùñà .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<mçgakùãraü>#, klã, mçgãdugdham . taràdau ceti cakàrasyànuktasamuccayàrthatvàt mçgyàþ kùãraü mçgakùãraü mçgyàþ padaü mçgapadaü ityàdiùvapi puüvadbhàvaþ . iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ ..

#<mçgagàminã>#, strã, (mçga iva gacchatãti . gama + õiniþ . ïãp .) vióaïgà . iti ràjanirghaõñaþ .. mçgasadç÷agamana÷ãlà ca ..

#<mçgagharmajaü>#, klã, (mçgagharmàt mçganàbhigharmàt mçgagandhavat jàyate ityarthaþ . jan + óaþ .) javàdinàmakagandhadravyam . iti ràjanirghaõñaþ .. mçgagharmajàte, tri ..

#<mçgaceñakaþ>#, puü, (mçgàn pa÷ån ceñayati prerayati sva÷abdena ràtri÷eùaü j¤àpayatãti . ciñ + õic + õvul .) khaññàsaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<mçgajàlikà>#, strã, (mçgàõàü jàlikà .) mçgabandhanàrthajàlam . tatparyàyaþ . vàgurà 2 . iti hemacandraþ . 3 . 592 ..

#<mçgajãvanaþ>#, puü, (mçgaiþ pa÷ubhiþ jãvatãti . jãva + lyuþ .) vyàdhaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 63 . 28 .
     %<nirviceùñaü bhujaïgaü taü vi÷asya mçgajãvanaþ .>%)

#<mçgaõà>#, strã, (mçga + yuc .) apahçtadravyasyànvaùaõam . yathà --
     %<saüvãkùaõaü vicayanaü màrgaõaü mçgaõà mçgaþ .>% ityamaraþ . 3 . 2 . 30 ..

@<[Page 3,766a]>@
#<mçgatçñ>#, [ù] strã, (mçgàõàü tçñ pipàsà atra jalabhàsakatvàt .) mçgatçùõà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<mçgatçùà>#, strã, (mçgàõàü tçùà astyasyàmiti . ar÷a àditvàt ac . ñàp .) mçgatçùõà . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, kàmandakinãtisàre . 3 . 13 .
     %<jaganmçgatçùàtulyaü vãkùyedaü kùaõabhaïguram .
     svajanaiþ saïgataþ kuryàt dharmàya ca sukhàya ca ..>%)

#<mçgatçùõà>#, strã, jalàbhàsatvàt mçgàõàü tçùõà vidyate'syàm . grãùme marude÷e sikatàdàvarkakaràþ pratiphalitàþ dårasthànàü jalatvenàbhànti tadbàcikà . iti ñãkàkàraþ .. utkañaravira÷mijanyakùitivàspajàlaü marãcikà . dåra÷ånye yanmayåkhairjalamiva dç÷yate ityapare . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . marãcikà 2 . ityamaraþ . 1 . 4 . 35 .. mçgatçùõikà 3 . iti bharataþ .. mçgatçñ 4 mçgatçùà 5 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<mçgatçùõikà>#, strã, (mçgatçùõà + svàrthe kan + striyàü ñàp ata itva¤ca .) mçgatçùõà . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, abhij¤àna÷àkuntale . 6 .
     %<srotovahàü pathi nikàmajalàmatãtya jàtaþ sakhe ! praõayavàn mçgatçùõikàyàm ..>%)

#<mçgadaü÷akaþ>#, puü, (mçgàn pa÷ån da÷ati . dan÷ + õvul .) kukkuraþ . ityamaraþ ..

#<mçgadhårtaþ>#, puü, (mçgeùu pa÷uùu dhårtaþ . va¤cakatvàt .) ÷çgàlaþ . iti saükùiptasàre samàsapàdaþ ..

#<mçgadhårtakaþ>#, puü, (mçgadhårta + svàrthe kan .) ÷çgàlaþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 21 ..

#<mçganàbhiþ>#, puü, (mçgasya nàbhiþ . tadabhyantare jàtatvàt tathàtvam .) kastårã . tatparyàyaþ .
     %<mçganàbhirmçgamadaþ kathitastu sahasrabhit .
     kastårikà ca kastårã bodhamukhyà ca sà smçtà ..>% sà trividhà yathà --
     %<kàmaråpodbhavà kçùõàü nepàlã nãlavarõayuk .
     kà÷mãrã kapilacchàyà kastårã trividhà smçtà ..
     kàmaråpodbhavà ÷reùñhà naipàlã madhyamà bhavet .
     kà÷mãrade÷asaübhåtà kastårã hyadhamà smçtà ..>% asyà guõàþ .
     %<kastårikà kañustiktà kùàroùõà ÷ukralà guruþ .
     kaphavàtaviùacchaddi÷ãtadaurgandhyadoùahçt ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. anyat kastårã÷abde draùñavyam .. (tathàsya paryàyàntaram .
     %<mçganàbhirmçgamado madaþ kastårikàõóajaþ .>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

#<mçganàbhijà>#, (strã, mçganàbherjàyate . jan + óaþ . striyàü ïãù .) kastårã . yathà --
     %<ghanasàraþ sitàbhra÷ca candro'tha mçganàbhijà .
     mçganàbhirmçgamadaþ kastårã gandhadhålyapi ..>% iti hemacandraþ . 3 . 307-8 ..

#<mçganetrà>#, strã, (mçganetç + %<netçrnakùatra upasaükhyànam .>% 5 . 4 . 116 . ityatra kà÷ikokteþ ap .) mçgo mçga÷irà netà pràpayità yasyà ràtreþ sà ràtriþ . iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ .. sà agrahàyaõasya viü÷atidaõóàdhikatrayovi÷adinàvadhisaükràntiparyantaü pràyaþ sambhavati . tatra navànna÷ràddhaniùedho yathà . brahmapuràõe .
     %<vç÷cike ÷uklapakùe tu navànnaü ÷asyate budhaiþ .
     apare kriyamàõaü hi dhanuùyeva kçtaü bhavet ..
     dhanuùi yat kçtaü ÷ràddhaü mçganetràsu ràtriùu .
     pitarastanna gçhõanti navànnàmiùakàïkùiõaþ ..>% apare kçùõapakùe . mçgo netà pràpayità yàsàü ràtrãõàmitivyutpattyà nakùatrànneturityanenàdvidhànàttatpadaü siddham . tata÷ca mçga÷iraþpårbàrdhana vç÷cika÷eùabhàge ràtryàrambhàccatvàriü÷addaõóàdhikaùaóràtrayo mçganetràþ . iti malamàsatattvam .. (mçgasya netre iva netre yasya . mçga tulyanetre, tri ..)

#<mçgapatiþ>#, puü, (mçgàõàü pa÷ånàü patiþ .) siühaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, bhàgavate . 5 . 25 . 10 .
     %<yallãlàü mçgapatiràdade'navadyàmàdàtuü svajanamanàüsyudàravãryaþ .>% %<mçgapatiþ siühaþ .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã .. kàmaprada÷reùñhaþ . yathà tatraiva ñãkàyàm .
     %<mçgyanta iti mçgàþ kàmapradàsteùàü patirmukhyaþ ..>%)

#<mçgapipluþ>#, puü, (apiplavate bhàsate iti . api + plu + bàhulakàt saüj¤àyàü óuþ . aperallopa÷ca . mçgaþ hariõaþ pipluratra .) candraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<mçgapriyaü>#, klã, (mçgàõàü priyam .) parvatatçõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mçgabadhàjãvaþ>#, puü, (mçgabadhena àjãvatãti . à + jãv + ac .) vyàdhaþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 21 ..

#<mçgabandhanã>#, strã, (mçgaþ badhyate anayeti . bandha + lyuñ + striyàü ïãù .) mçgabandhanàrthajàlam . tatparyàyaþ . vàgurà 2 . ityamaraþ . 2 . 10 . 26 ..

#<mçgabhakùà>#, strã, (mçgairbhakùyate'sau . bhakùa + karmaõi ap ñàp .) jañàmàüsã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mçgamadaþ>#, puü, (mçgàþ màdyanti aneneti . mad + ap .) kastårã . ityamaraþ . 2 . 6 . 129 . (yathà, chandoma¤jaryàm . 2 . 15 . 4 .
     %<mçgamadakçtacarcàpãtakauùeyavàsà rucira÷ikhi÷ikhaõóà baddhadhammillapà÷à .>%

#<mçgamadavàsà>#, stro, (mçgamadasyeva vàsaþ saurabho'syàþ .) kastårãmallikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mçgayà>#, strã, (mçgyante pa÷avo'syàü iti . mçga + õic . %<icchà .>% 3 . 3 . 101 . ityatra paricaryà parisaryàmçgayàñàñyànàmupasaükhyànam . iti vàrtikoktyà se yaki õilopaþ . iti siddhàntakaumudã ..) ràj¤àü vaneùu mçgahananakriyà . mçgyante anviùyante'syàm . ÷ikàra iti bhàùà . tatparyàyaþ . àcchodanam 2 mçgavyam 3 àkheñaþ 4 . ityamaraþ .. tanniyamavidhiryathà --
     %<cacàra mçgayàü tatra dçpta àtteùukàrmukaþ .
     vihàya jàyàmatadarhàü mçgavyasanalàlasaþ .. 5 ..
     àsurãü vçttimà÷ritya ghoràtmà niranugrahaþ .
     nyahanan ni÷itairbàõairvaneùu vanagocaràn .. 6 ..
     tãrtheùu ÷rutidçùñeùu ràjà medhyàn pa÷ån vane .
     yàvadarthamalaü lubdho hanyàditi niyamyate .. 7 ..>% iti ÷rãbhàgavate 4 skandhe 26 adhyàyaþ .. àttà gçhãtà iùavo ràgadveùàdiråpàþ kàrmuka¤ca bhogàdyabhinive÷aråpaü yena . jàyàü vivekavatãü buddhiü vihàya . atadarhàü tyàgànarhàm . tyàge hetuþ mçgyante iti mçgàþ viùayàþ teùu vyasanaü bhogàsaktistena làlasà atispçhà yasya .. 5 .. bàõai ràgàdibhiþ . vaneùu bhajanãyade÷eùu . vanagocaràn bhajanãyaviùayàn . nyahanat bhajanãyade÷àdàtmasàt kçtavàn . kathàpakùe tu spaùñameva .. 6 .. nanvàsurãü vçttimà÷ritya iti kimiti mçgayà nindyate . kathàpakùe tàvadràj¤o vihitaiva sà . adhyàtmapakùe'pi jãvasya viùayabhogo vihita eva ityà÷aïkyàha tãrtheùviti tribhiþ . ayaü bhàvaþ . na hi mçgayà vidhãyate ràgapràptatvàt kintu niyamyate pravçttiþ saïkocyate . niyamameva ùaóvidhaü dar÷ayati . yadi alamatyarthaü lubdho ràgã san hanyàt tarhi tãrtheùu ÷ràddhàdiùveva tatràpi ÷rutidçùñeùu prakhyàteùyeva na nitya÷ràddhàdiùu . tatràpi ràjaiva . medhyàneva . vana eva . yàvadupayogameva iti . evaü jãvasya viùayasevàpi yàvadupayogaü na yatheùñamiti niyama eva ityarthaþ .. 7 .. iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã .. sà ràj¤àü pàpàya na syàt . yathà --
     %<abalasvakulà÷ino jhasànnijanãóadrumapãóinaþ khagàn .
     anavadyatçõàrdino mçgàn mçgayàghàya na bhåbhçtàü ghnatàm ..>% iti naiùadhe 2 sarge 10 ÷lokaþ .. sà ca kàmajavyasanavi÷eùaþ . yathà --
     %<mçgayàkùo divàsvapnaþ parãvàdaþ striyo madaþ .
     tauryatrikaü vçthàñyà ca kàmajo da÷ako gaõaþ ..>% iti malamàsatattvam ..

#<mçgayuþ>#, puü, (mçgaü yàtãti . mçga + %<mçgayvàdaya÷ca .>% uõàø 1 . 38 . iti kuþ . nipàtyate ca .) brahmà . ÷çgàlaþ . vyàdhaþ . iti medinã . ye, 101 .. (yathà, bhaññikàvye . 4 . 44 .
     %<mçgayumiva mçgo'tha dakùiõermà di÷amiva dàhavatãü maràvudanyan .>%)

#<mçgarasà>#, strã, (mçgasya mçgamàüsasyeva raso'syàþ . sahadevã . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 3,767a]>@
#<mçgaràjaþ>#, puü, (mçgàõàü pa÷ånàü ràjà adhipatiþ . %<ràjàhaþsakhibhyaùñac .>% 5 . 4 . 91 . iti ñac ..) siühaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, raghuvaü÷e . 6 . 3 .
     %<÷ilàvibhaïgairmçgaràja÷àvastuïgaü nagotsaïgamivàruroha ..>% vyàghraþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 141 . 34 .
     %<÷çõu me tvaü mahàbàho ! yadvàkyaü måùiko'bravãt .
     dhigbalaü mçgaràjasya mayàdyàyaü mçgo hataþ .>%)

#<mçgaràñ>#, [j] puü, (ràjate dãpyate'sau ràj + kvip . tataþ mçgàõàü ràñ .) siühaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, ÷i÷upàlavadhe . 9 . 18 .
     %<patite pataïgamçgaràji nijaprativimbaroùita ivàmbunidhau .>%)

#<mçgaràñikà>#, strã, (mçga + rañ + õvul + striyàü ñàp ata itva¤ca .) jãvantã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mçgaripuþ>#, puü, (mçgàõàü ripuþ .) siühaþ . iti halàyudhaþ ..

#<mçgaromajaü>#, tri, (mçgàõàü romabhyo jàyate iti . jan + óaþ . pa÷ulomajàtavastràdi . tatparyàyaþ . ràïkavam 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 111 ..

#<mçgalà¤chanaþ>#, puü, (mçgaþ là¤chanaü cihnamasya .) candraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<mçgavallabhaþ>#, puü, (mçgàõàü vallabhaþ priyaþ .) kundaratçõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mçgavàhanaþ>#, puü, (mçgo vàhanamasyeti .) vàyuþ . iti jañàdharaþ ..

#<mçgavyaü>#, klã, (mçgàn vidhyati atra iti . vyadh + %<anyeùvapi dç÷yate .>% 3 . 2 . 48 . iti kà÷ikoktyà adhikaraõe óaþ .) mçgayà . ityamaraþ . 2 . 10 . 23 .. (yathà, màrkaõóeye . 127 . 1 .
     %<kadàcidràjaputtro'sau mçgavyamacaradvane .>%)

#<mçga÷iraþ>#, [s] klã, (mçgasyeva ÷iro'sya .) saptaviü÷atinakùatràntargatapa¤camanakùatram . tatparyàyaþ . mçga÷ãrùam 2 àgrahàyaõã 3 . ityamaraþ . 1 . 3 . 23 .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 10 . 5 .
     %<mçga÷irasi vatsayàjakayajamànàryajanamadhyade÷à÷ca .>%) tattu vióàlapadàkçti tàràtrayàtmakaü candràdhidaivatam . iti jyotiùam .. gaganamadhye tasyodaye kanyàlagnasya dvàtriü÷atpalàni gatàni bhavanti . yathà --
     %<måùikà÷anapadàkçtau vidhau vyomamadhyamilite tritàrake .
     ÷àradendumukhi ! kanyakodayàdãkùaõànalakalàþ kalàvati ! ..>% iti kàlidàsakçtaràtrilagnaniråpaõam .. tatra jàtaphalam . yathà --
     %<÷aràsanàbhyàsarato vinãtaþ sadànurakto guõinàü guõeùu .
     bhaktànupasnehabhareõa pårõaþ sanmàrgavartã mçgajanmabhàgã ..>% iti koùñhãpradãpaþ ..

#<mçga÷irà>#, strã, (sarve sàntà akàràntà÷ceti mçga÷iro'dantaþ . mçga÷ira + ñàp .) mçga÷ironakùatram . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<mçga÷iràþ>#, [s] puü, (mçgasyeva ÷iro yasya .) mçga÷ironakùatram . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<mçga÷ãrùaü>#, klã, (mçgasya ÷ãrùamiva ÷ãrùamasya .) mçga÷ironakùatram . ityamaraþ .. (yathà, bhàgavate . 5 . 23 . 6 .
     %<tathaiva mçga÷ãrùàdãnyudagayanàni .>%)

#<mçga÷ãrùaþ>#, puü, (mçgasyeva ÷irùo'sya .) mçga÷ironakùatram . iti kecit .. ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<mçga÷ãrùà>#, strã, (mçga÷ãrùa + ñàp .) mçga÷ironakùatram . iti trikàõóe vopàlitaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 21 . 9 .
     %<mçga÷ãrùàdyà garbhà mandaphalàþ pauùa÷uklajàtà÷ca .>%)

#<mçga÷ãrùà>#, [n] puü, (÷ãrùasya ÷ãrùan ityàde÷aþ . tato mçgasyeva ÷ãrùàsya .) mçga÷ironakùatram . iti kecit .. ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<mçgà>#, strã, (mçgaþ mçgamàüsatulyaþ raso'sti asyàþ ar÷a àdibhyo'c .) sahadevãlatà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mçgàkùã>#, strã, (mçgasyeva akùi tadvatpuùpaü akùiõã và asyàþ . akùi + %<akùõo'nyatarasyàm .>% 5 . 4 . 76 . iti ac . striyàü ïãù .) vi÷àlà .. (yathàsyàþ paryàyaþ .
     %<aindrãndravàruõã citrà gavàkùã ca gavàdanã .
     vàruõã càmaràpyuktà sà vi÷àlà mahàphalà .
     ÷vetapuùpà mçgàkùã ca mçgervàrurmçgàdanã ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) mçgalocanatulyanetrà strã . iti medinã . ùe, 44 .. (yathà, chandoma¤jaryàm . 2 . 11 . 8 .
     %<vallavave÷à muraripumårtirgopamçgàkùãkçtaratipårtiþ .
     và¤chitasiddhyai praõatiparasya syàdanukålà jagati na kasya ..>%)

#<mçgàïkaþ>#, puü, (mçgaþ aïko, yasya .) candraþ .. (yathà, naiùadhacarite . 1 . 78 .
     %<vinidrapatràligatàlikaitavàn mçgàïkacåóàmaõivarjanàrjitam .>%) karpåraþ . ityamaraþ . 1 . 3 . 14 .. vàyuþ . iti vi÷vaþ .. mçgacihnam . candre taccihnakàraõaü yathà --
     %<lokacchàyàmayaü lakùma tavàïke ÷a÷asaüsthitam .
     na viduþ somadevàpi ye ca nakùatrayoginaþ ..>% iti mahàbhàrate harivaü÷aþ .. yathà, darpaõaü pràpya paràvçttà nayanara÷mayo grãvàsthameva mukhaü darpaõagatamiva pa÷yanti evaü candramaõóalaü pràpya paràvçttàste dåratvadoùàt pçthivãmavyaktaråpàmiva candramaõóalagatàü pa÷yanti sa eva candre kalaïka ityupacaryate . iti taññãkà .. yakùmarogasya auùadhavi÷eùaþ . yathà,
     %<syàdrasena samaü hema mauktikaü dbiguõaü bhavet .
     gandhakastu samastena rasapàdastu ñaïkaõaþ ..
     sarvaü tadgolakaü kçtvà kà¤jikena vi÷oùayet .
     bhàõóe lavaõapårõe'tha paced yàmacatuùñayam .
     mçgàïkasaüj¤ako j¤eyo rogaràjanikçntanaþ ..>% api ca .
     %<rasasya bhasmano hema piùñãkçtya prayojayet .
     gu¤jàcatuùñaya¤càjyamaricairbhakùayennaraþ ..>% iti madhumatã .. (etannàmakauùadhàntaraü yathà --
     %<rasabhasma hemabhasma tulyaü gu¤jàdbayaü dbayam .
     doùaü buddhvànupànena mçgàïko'yaü kùayàpahaþ .. * ..>% iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe yakùmàdhikàre ..)

#<mçgàjãvaþ>#, puü, (mçgaiþ àjãvatãti . jãv + ac .) vyàdhaþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 21 ..

#<mçgàõóajà>#, strã, (mçgàõóàt jàyate iti .. jan + óaþ + striyàü ñàp .) kastårã . iti ràjanirghaõñaþ .. (tathàsyà viùayaþ .
     %<etaiþ samastairdvipalapramàõairàloóya sarvaü vidhinà vipakvam .
     karpårakà÷mãramçgàõóajànàü cårõãkçtànàü tripalapramàõam ..>% iti bhaiùajyadhanvantarau vàtaroge madhyamanàràyaõataile ..)

#<mçgàt>#, [d] puü, strã, (mçgàn attãti . ad + kvip .) vyàghraþ . iti kecit ..

#<mçgàdanaþ>#, puü, (attãti . ad + lyuþ . mçgasya adanaþ .) kùudravyàghraþ . tatparyàyaþ . tarakùuþ 2 . ityamaraþ . 2 . 5 . 1 .. tarkùuþ 3 taråkùuþ 4 tarakùakaþ 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. bçhatkukkuràkàre kçùõarekhàcitre nekaóà iti khyàte . iti bharataþ .. cãtà iti khyàte . ityacyutaþ ..

#<mçgàdanã>#, strã, (mçgairadyate bhujyate'sau iti .. ad + karmaõi lyuñ + striyàü ïãù .) indravàruõã . sahadevã . mçgervàruþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà --
     %<÷irãùa¤ca mahàtiktà jaràtumbã mçgàdanã .>% iti govindavi÷àradakçtabhaiùajyaratnàvalyàm kuùñhacikitsàyàm .) kùudruvyàghrã ca ..

#<mçgàntakaþ>#, puü, (mçgàõàü antakaþ nà÷akaþ .) citravyàghraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mçgàràtiþ>#, puü, (mçgàõàü aràtiþ .) kukkuraþ . iti ÷abdamàlà .. mçga÷atruþ . yathà --
     %<màrgaü màrgaü mçgayati mçgàràtiràme viràme ÷okaü ÷okaü gatavati gate lakùmaõe lakùmaõena .>% iti mahànàñakam ..

@<[Page 3,768a]>@
#<mçgàriþ>#, puü, (mçgàõàmariþ .) siühaþ . vyàghraþ . iti medinã . re, 206 .. kukkuraþ . rakta÷igruþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mçgàvit>#, [dh] puü, (mçgàn vidhyati iti . vyadh + kvip . %<anyeùàmapi dç÷yate .>% 6 . 4 . 137 . iti dãrgha÷ca .) vyàdhaþ . iti jañàdharaþ .. (mçgàvedhana÷ãlaþ . yathà, bhaññikàvye . 5 . 82 .
     %<bhràtari nyasya yàto màü mçgàvin mçgayàmasau .>%)

#<mçgitaþ>#, tri, (mçga + ktaþ .) anveùitaþ . ityamaraþ ..

#<mçgã>#, strã, (mçga + jàtau ïãù .) mçgajàtistrã . iti vyàkaraõam .. (yathàbhij¤àna÷àkuntale . 6 .
     %<÷àkhàlambitavalkalasya ca tarornirmàtumicchà myadhaþ ÷çïge kçùõamçgasya vàmanayanaü kaõóåyamànàü mçgãm ..>%) asyà dugdhaguõàþ chàgãdugdhaguõatulyàþ . yathà,
     %<mçgãõàü jàïgalotthànàü ajàkùãraguõaü payaþ .>% iti bhàvaprakà÷aþ .. pulahabhàryà . sà ka÷yapakanyà . tasyà apatyaü hariõàdi . yathà --
     %<krodhàcca jaj¤ire kanyà dvàda÷aivàtmasambhavàþ .
     tà bhàryàþ pulahasya syurmçgã mandà iràvatã ..
     bhåtà ca kapilà daüùñrà kaùà tiùyà tathaiva ca .
     ÷vetà ca saramà caiva sarasà ceti vi÷rutàþ ..
     mçgyàstu hariõàþ puttrà mçgà÷cànye ÷a÷àstathà .
     nyaïkavaþ ÷arabhà ye ca puravaþ pçùatà÷ca ye ..>% iti vahnipuràõam .. tryakùaracchandovi÷eùaþ . yathà . ro mçgã . %<sà mçgãlocanà . ràdhikà ÷rãpateþ ..>% vçmadhyà . iti chandoma¤jarã .. apasmàrarogaþ . iti loke khyàtaþ .. (homoktamudràvi÷eùaþ ..)

#<mçgekùaõà>#, strã, (mçgairãkùyate priyatvàt iti . ãkù + lyuñ + striyàü ñàp .) mçgervàruþ . iti ràjanirghaõñaþ .. mçganayanà strã ca .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 48 . 14 .
     %<kà¤cãkalàpanåpuragurujaghanodvahanavighnitapadàbhiþ .
     ÷rãmati mçgekùaõàbhirgçhe'nyabhçtavalguvacanàbhiþ ..>%)

#<mçgendraþ>#, puü, (mçgàõàmindraþ ÷reùñhaþ .) siühaþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 1 .. (yathà, ÷rãmadbhàgavate . 1 . 12 . 22 .
     %<mçgendra iva vikrànto niùevyo himavàniva .
     titikùurvasudhevàsau sahiùõuþ pitaràviva ..>% bhagavad vibhåtiþ . yathà, ÷rãmadbhagavadgãtàyàm . 10 . 30 .
     %<mçgàõà¤ca mçgendro'haü vainateya÷ca pakùiõàm ..>% chandovi÷eùa÷ca ..)

#<mçgendracañakaþ>#, puü, (mçgendra iva vikramã cañakaþ .) ÷yenapakùã . iti jañàdharaþ ..

@<[Page 3,768b]>@
#<mçgendrà÷ã>#, strã, (mçgendreõa a÷yate iti . a÷ + gha¤ + gauràditvàt ïãù .) vàsakaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (vi÷eùo'syà vàsaka÷abde j¤àtavyaþ ..)

#<mçgervàruþ>#, strã, (mçgasya priyà irvàruþ .) ÷vetendravàruõã . seüdhinã iti hindãbhàùà .. tatparyàyaþ . mçgàkùã 2 ÷vetapuùpà 3 mçgàdanã 4 citravallã 5 bahuphalã 6 kapilàkùã 7 mçgekùaõà 8 citrà 9 citraphalà 10 pathyà 11 vicitrà 12 mçgacirbhiñà 13 marujà 14 kumbhinã 15 devã 16 kañphalà 17 laghucirbhiñà 18 . asyà guõàþ . durjaratvam . gurutvam . mandànalakàritvam . raktapittahàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mçgeùñaþ>#, puü, (mçgàõàmiùñaþ .) mudgaravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mçgyaþ>#, tri, (mçgyate anviùyate asau . mçg + karmaõi yat .) mçgitavyaþ . anveùaõãyaþ . iti vyàkaraõam .. (yathà, ÷rãmadbhàgavate . 7 . 7 . 23 .
     %<dehastu sarvasaüghàto jagattasthuriti dbidhà .
     atraiva mçgyaþ puruùo neti netãtyatattyajan ..>%)

#<mçja># å ùa ki bhåùe . ÷uddhau . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-pakùe bhvàø-paraø-sakaø-señ .) å amàrjãt amàrkùãt . ùa mçjà . ki màrjatyàlepanairdvijàn . yo màrjayati ÷àstràrthamiti halàùudhaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<mçja># la å ùa ÷uddhau . iti kavikalpadrumaþ .. (adàø-paraø-sakaø-señ .) ÷uddhiriha ÷uddhãbhàvaþ ÷uddhãkaraõa¤ca . la màrùñi tãrthodakairnityamiti halàyudhaþ . å amàrjãt bhasmato malam . amàrkùãccàsi patràdãniti bhaññiþ . ùa mçjà . iti durgàdàsaþ ..

#<mçjaþ>#, puü, (mçjyate'sau . iti mçj + kçtyalyuño bahulamiti karmaõi kaþ .) vàdyavi÷eùaþ . màdala iti bhàùà . yathà . mardalo dàrujo mçjaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<mçjà>#, strã, (mçjyate iti . mçj + %<ùidbhidàdibhyo'ï .>% 3 . 3 . 104 . iti aï + ñàp ca .) màrjanam . ityamaraþ . 2 . 6 . 121 .. (yathà, su÷rute cikitsitasthàne 24 adhyàye .
     %<abhyaïgo màrdavakaraþ kaphavàtanirodhanaþ .
     dhàtånàü puùñijanano mçjàvarõabalapradaþ .>%)

#<mçjyaü>#, tri, mçjyate yat iti . mçj . %<mçjervibhàùà .>% 3 . 1 . 113 . iti kyap .) màrgyam . màrjanãyam . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (yathà, bhaññau . 6 . 56 .
     %<manyustasya tvayà màrgyo mçjyaþ ÷oka÷ca tena te ..>%)

#<mçóa># ga ÷a mode . iti kavikalpadrumaþ .. (kràøvà tudàø-akaø-señ .) moda iha hçùñãkaraõam .. ga mçóõàti sarasvatyà ca yaþ sadeti halàyudhaþ . ÷a mçóati dãnaü dàtà . amçóitvà sahasràkùamiti bhaññiþ . maróità . iti durgàdàsaþ ..

#<mçóaþ>#, puü, (mçóati hçùyatãti . mçó + igupadhatvàt kartari kaþ .) ÷ivaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 23 .. (yathà, ÷rãmadbhàgavate . 4 . 2 . 7 .
     %<pràïniùaõõaü mçóaü dçùñvà nàmçùyattadanàdçtaþ .>%)

#<mçóaïkaõaþ>#, puü, (mçóõàti sukhayatãti . mçó + %<mçóaþ kãkan kaükaõau .>% uõàø 4 . 24 . iti kaükaõaþ .) bàlakaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<mçóà>#, strã, (mçóa + ñàp ïãp ca .) durgà . iti halàyudhaþ ..

#<mçóã>#, strã, (mçóa + ñàp ïãp ca .) durgà . iti halàyudhaþ ..

#<mçóãkaþ>#, puü, (mçóatãti . mçó + %<mçóaþ kãkan kaïkaõau .>% uõàø 4 . 24 . iti kãkan .) hariõaþ ..

#<mçõa>#, ÷a hiüse . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàøparaø-sakaø-señ .) marõità . iti durgàdàsaþ ..

#<mçõàlaü>#, klã, puü, mçõyate hiüsyate bhakùaõàdyarthaü yat . (mçõ + %<tamivi÷ivióimçõikulikapipalipa¤cibhyaþ kàlan .>% uõàø 1 . 117 . iti kàlan . païkajàdãnàü nàlam .) molàma iti khyàtam . iti bharataþ .. (yathà, naiùadhacarite . 1 . 137 .
     %<madarthasande÷amçõàlamantharaþ priyaþ kiyaddåra iti tvayodite .>%) tatparyàyaþ . visam 2 . ityamaraþ . 1 . 10 . 42 .. vi÷am 3 . iti dviråpakoùaþ .. padmanàlam 4 mçõàlã 5 mçõàlinã 6 padmatantuþ 7 visinã 8 nalinãruham 9 . asya guõàþ . ÷i÷iratvam . tiktatvam . kaùàyatvam . pittadàhamåtrakçcchravikàraraktavàntiharatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (÷àlåkavi÷eùaþ . tatparyàyo yathà,
     %<padmàdikandaþ ÷àlåkaü karahàña÷ca kathyate .
     mçõàlaü målaü bhiùmàõóaü lajjà÷åka¤ca kathyate ..>% tathàsya guõàþ . vi÷àrthe ÷àlåkàrthe ca ..
     %<mçõàlaü ÷ãtalaü vçùyaü pittadàhàsrajidguru ..
     durjaraü svàdupàka¤ca stanyànilakaphapradam .
     saügràhi madhuraü råkùaü ÷àlåkamapi tadguõam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<mçõàlaü>#, klã, (mçõa + kàlan .) vãraõamålam . iti medinã . le, 124 .. (asya paryàyo yathà, mçõàlamabhayaü sevyaü làmajjakamu÷ãrakam .. iti vaidyakaratnamàlàyàm ..
     %<syàdu÷ãraü mçõàla¤ca sevyaü làmajjakantathà ..>% iti gàruóe pårbakhaõóe 208 aþ ..)

#<mçõàlinã>#, strã, (mçõàlàni asyàþ santãti . mçõàla + %<puùkaràdibhyo de÷e .>% 5 . 2 . 135 . iti iniþ . ïãp ca .) padminã . iti jañàdharaþ .. sà tu padmayuktade÷aþ padmasamåhaþ padmalatà ca .. (yathà, raghuvaü÷e . 16 . 7 .
     %<vimarùi càkàramanirvçtànàü mçõàlinã haimamivoparàgam .>%)

@<[Page 3,769a]>@
#<mçõàlã>#, strã, (mçõàla + goràditvàt ïãù .) mçõàlam . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, uttaracarite . 1 .
     %<parimçditamçõàlãdurbalànyaïgakàni tvamurasi mama kçtvà yatra nidràmavàptà ..>%) (alpaü mçõàlaü iti . mçõàla + alpàrthe ïãù .) svalpamçõàlajàtiþ . yathà -- sàndraü candanamaïgake balayitàþ pàõau mçõàlãlatàþ . iti ràja÷ekharaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<mçõàlã>#, [n] puü, (mçõàlamasyàstãti . mçõàla + iniþ .) padmaþ . iti kecit ..

#<mçt>#, [d] strã, (mçdnàti pralaye cårõatayà svakàraõe lãyata iti . mçd + kartari kvip .) mçttikà . ityamaraþ . 2 . 1 . 4 . (yathà, manusaühitàyàm . 4 . 39 .
     %<mçdaü gàü daivataü vipraü ghçtaü madhu catuùpatham .
     pradakùiõàni kurvãta praj¤àtàü÷ca vanaspatãn ..>% (yathàsyà guõàþ .
     %<kaùàyà màrutaü pittamuùarà madhurà kapham ..
     kopayenmçdrasàdãü÷ca raukùyàdbhukta¤ca råkùayet .
     pårayatyavipakvaiva srotàüsi niruõaddhyapi .
     indriyàõàü balaü hatvà tejovãryaujasã tathà .
     pàõóurogaü karotyà÷u balavarõàgninà÷anam ..>% iti màdhavakarakçtarugvini÷caye pàõóurogàdhikàre .) tuvarã . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. mçttikà÷aucaü yathà --
     %<divàsandhyàsu karõasthabrahmasåtra udaïmukhaþ .
     kuryàt måtrapurãùe tu ràtrau vai dakùiõàmukhaþ ..
     gçhãta÷i÷na÷cotthàya mçdbhirabhyuddhçtairjalaiþ .
     gandhalepakùayakaraü ÷aucaü kuryànmahàvratàþ ..>% iti gàruóe 94 adhyàyaþ ..

#<mçtaü>#, klã, (mç + ktaþ .) yàcitam . ityamaraþ . 2 . 9 . 3 .. yàcanavçttirmaraõamiva duþkhajanakatvàt mçtaü bhàve karmaõi và ktaþ . iti bharataþ .. mçtyuþ . iti hemacandraþ ..

#<mçtaü>#, tri, yàcitavastu . gatapràõaþ . marà iti bhàùà . tatparyàyaþ . paràsuþ 2 pràptapa¤catvaþ 3 paretaþ 4 pretaþ 5 saüsthitaþ 6 pramãtaþ 7 . ityamaraþ . 2 . 9 . 3 .. kalau mçtasya dhanyatvaü yathà,
     %<dharmaþ pravrajitastapaþ pravasitaü satya¤ca dåre gataü pçùvã mandaphalà janàþ kapañino laulye sthità bràhmaõàþ .
     martyàþ strãva÷agàþ striya÷ca capalà nãcà janà unnatà hà kaùñaü khalu jãvitaü kaliyuge dhanyà narà ye mçtàþ ..>% iti gàruóe 115 adhyàyaþ .. (kàryava÷àjjãvitàvasthàyàmapi mçtatvaü tadyathà --
     %<caturthe tu made måóho bhagnadàrviva niùkriyaþ .
     kàryàkàryavibhàgàj¤o mçtàdapyaparo mçtaþ ..>% iti màdhavakarakçtarugvini÷caye pànàtyayàdyadhikàre . yathà ca .
     %<uttiùñhottiùñha gaccha tvaü vada maunaü samàcara .
     ye paràdhãnatàü yànti te'pi jãvanti ke mçtàþ ..>% ityudbhañaþ ..)

#<mçtakaü>#, klã, (mçta + svàrthe kan .) ÷avaþ . iti hemacandraþ . 3 . 229 .. maraõà÷aucam . yathà,
     %<yadi syàt såtake såtirmçtake ca mçtistathà .
     ÷eùeõaiva bhavecchuddhirahaþ÷eùe dbiràtrakam ..>% iti ÷uddhitattvam ..

#<mçtakalpaþ>#, tri, (mçta + %<ãùadasamàptau kalpab . de÷yade÷ãyaraþ .>% 5 . 3 . 67 . iti kalpap ..) mçtapràyaþ . ãùadåno mçtaþ . iti mçta÷abdàdãùadånàrthe kalpapratyayena niùpannam ..

#<mçtakàntakaþ>#, puü, (mçtakasya antakaþ nà÷ako bhakùakatvàt .) ÷çgàlaþ . iti hàràvalã ..

#<mçtajãvaþ>#, puü, (mçta÷càsau jãva÷ceti nãlalohitàdivat vi÷eùaõasamàsaþ .) tilakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (vivaraõamasya tilaka÷abde j¤àtavyam ..)

#<mçtaõóaþ>#, puü, (mçtaþ aõóaþ kàraõatvena yasya ÷akandhàditvàt pararåpam .) såryapità . iti màrtaõóa÷abdañãkàyàü bharataþ ..

#<mçtamattaþ>#, puü, (mçtena ÷avena mattaþ . bhakùyalàbhàt .) ÷çgàlaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<mçtamattakaþ>#, puü, (mçtamatta + svàrthe kan .) ÷çgàlaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<mçtavatsà>#, strã, (mçtà vatsà yasyàþ .) mçtàpatyà . ajãvatsantànà . garbhàvadhivarùatrayaü yàvat punaþpunarmçtasantànà . asyà doùa÷àntiryathà --
     %<saptamãsnapanaü vakùye sarvalokahitàya vai .
     jàtasya mçtavatsàyàþ saptame màsi nàrada ! .
     athavà ÷uklasaptamyàmetat sarva¤ca ÷asyate ..
     grahatàràbalaü labdhvà kçtvà và vipravàcanam .
     bàlasya janmanakùatratithidevàn yajedbudhaþ ..
     tadbadvçddhàturàõàntu kçtyaü syàditareùu ca .
     gomayenànuliptàyàü bhåmàvekàgnivattadà ..
     taõóulai rakta÷àlãyai÷caruü gokùãrasaüyutam .
     nirvapet såryarudràbhyàü tanmantràbhyàü vidhànataþ ..
     kãrtayet såryadaivatyaü saptarca¤ca ghçtàhutãþ .
     juhuyàdrudrasåktena tadvadrudràya nàrada ! ..
     hotavyàþ samidhastadvattathaivàrkapalà÷ayoþ .
     yavakçùõatilairhomaþ kartavyo'ùña÷ataü punaþ ..
     vyàhçtibhirathàjyena tathaivàùña÷ataü dvija ! .
     hutvà snàna¤ca kartavyamaïgyaïgena ca dhãmatà ..
     vipreõa vedaviduùà vidhivaddarbhapàõinà .
     snàpayitvà tu caturaþ kumbhàn koõeùu ÷obhanàn ..
     pa¤cama¤ca punarmadhye dadhyakùatavibhåùitam .
     sthàpayedavraõaü kumbhaü saptarcenàbhimantritam .
     saureõa tãrthatoyena pa¤caratnasamanvitam ..
     sarvàn sarvauùadhairyuktàn pa¤cagavyasamanvitàn .
     pa¤caratnaphalairyuktàn vàsobhirabhiveùñayet ..
     gajà÷varathyàvalmãkasaïgamàt hradagokulàt .
     ràjadbàraprade÷àcca mçdamànãya niþkùipet ..
     caturùvapi ca kumbheùu ratnagarbheùu madhyamam .
     gçhãtvà bràhmaõastantu saurànmantrànudãrayet ..
     saptabhirapi nàrãbhiravyaïgàbhirathàpyalam .
     påjitàbhiryathà÷aktyà màlyavastravibhåùaõaiþ .
     savipràbhi÷ca kartavyaü mçtavatsàbhiùecanam .
     dãrghàyurastu bàlo'yaü jãvaputtrà ca bhàvinã ..
     àditya÷candramàþ sàrdhaü grahanakùatramaõóalaiþ .
     ÷akraþ salokapàlo vai brahmaviùõumahe÷varàþ .
     ete cànye ca devaughàþ sadà pàntu kumàrakam ..
     mitro'÷anirmà hutabhuïmà ca bàlagrahàþ kvacit .
     pãóàü kurvantu bàlasya mà màturjanakasya vai ..
     tataþ ÷uklàmbaradharà kumàrã patisaüyutà .
     saptakaü påjayedbhaktyà strãõàmatha guruü punaþ ..
     kà¤canã¤ca tataþ kçtvà tilapàtroparisthitàm .
     pratimàü kårmaràjasya gurave vinivedayet ..
     vastrakà¤canaratnaughairbhakùyaiþ saghçtapàyasaiþ .
     påjayedbràhmaõaü tadbadvitta÷àñhyavivarjitaþ ..
     bhuktvà ca guruõà ceyamuccàryà mantrasantatiþ .
     dãrghàyurastu bàlo'yaü yàvadvarùa÷ataü samam .
     yatki¤cidasya duritaü niþkùiptaü baóavànale ..
     brahmà rudro vasu skando viùõurdevo hutà÷anaþ .
     rakùantu sarvaduùñebhyo varadàþ santu sarvadà ..
     evamàdãni vàkyàni vadantaü påjayedgurum .
     ÷aktitaþ kapilàü dadyàt praõipatya visarjayet ..
     guru¤ca puttrasahità praõamya ravi÷aïkarau .
     huta÷eùaü tadà÷nãyàdàdityàya namo'stu te ..
     idamevàdbhutodvegaduþkhasvapneùu ÷asyate .
     kartçjanmadinarkùàõàü devàn saüpåjayet sadà ..
     ÷àntyarthaü ÷uklasaptamyàmetat kurvanna sãdati ..
     sa cànena vidhànena dãrghàyurabhavattataþ .
     sambatsaràõàmayutaü ÷a÷àsa pçthivãmimàm ..>% iti màtsye 64 adhyàyaþ .. tallakùaõa÷àntyauùadhàni yathà --
     %<garbhaþ saüjàtamàtràdbà pakùàt màsàcca vatsaràt .
     mriyate dvitrivarùàdvà yasyàþ sà mçtavatsikà ..
     tatra yogaü prakartavyaü yathà ÷aïkarabhàùitam ..
     màrga÷ãrùe tathà jyeùñhe pårõimàlepite gçhe .
     nåtanaü kalasaü pårõaü påjayenmàtçkàþ sudhãþ ..
     ÷àkhàphalasamàyuktaü navaratnasamanvitam .
     suvarõasåtrikàyuktaü ùañkoõamaõóale sthitam .
     tanmadhye påjayeddevãü ekàntãnàmavi÷rutàm ..
     gandhapuùpàkùatairdhåpairdãpanaivedyasaüyutaiþ .
     påjayedbhaktibhàvena madyamàüsaiþ samatsyakaiþ ..
     bràhmã màhe÷varã caiva kaumàrã vaiùõavã tathà .
     vàràhã ca tathà caindrã ùañpatreùu ca màtaraþ ..
     påjayenmantrapåtena pheükàre nàma vi÷rute .
     dadhibhaktàni piõóàni saptasaïkhyàni kàrayet ..
     ùañsaïkhyeùu ca patreùu màtçbhyaþ kalpayet pçthak .
     cillebhyaþ saptamaü piõóaü ÷ucisthàne bahiþ kùipet .
     tairbhukte gçhamàgaccheccakràgre yàgamàrabhet ..
     kanyakàü yoginãü vàmàü bhojayet sakuñumbakaiþ .
     dakùiõàü dàpayettàsàü devatàgre na cànyathà ..
     visçjya devatà¤càtha nadyàü tatkalasodakam .
     ÷akunaü vãkùayeddhãmàn ÷ubhena ÷ubhamàdi÷et ..
     viparãte punaþ kàryaü yàgaü tantu susiddhidam .
     prativarùamidaü kàryaü dãrghajãvisutaü labhet ..>% oü hrãü pheü ekàntãdevatàyai namaþ . anena mantreõa påjà japa÷ca kàryaþ .. * ..
     %<pràïmukhaþ kçttikàçkùe bandhyàkarkoñakãü haret .
     tatkandaü peùayettoyaiþ karùamàtraü sadà pivet ..
     yà bãjapåraü dravamålamekaü kùãreõa pakvaü prapivet vimi÷ram .
     çtau nijaü yà tu patiü prayàti dãrghàyuùaü sà tanayaü prasåte ..
     ma¤jiùñhà madhukaü kuùñhaü triphalà ÷arkarà balà .
     medà payasyà kàkolãmåla¤caivà÷vagandhajam ..
     ajamodà haridre dbe hiïguþ kañukarohiõã .
     utpalaü kumudaü dràkùà kàkolyormålakadvayam .
     eteùàü karùakairbhàgairghçtaprasthaü vibhàvayet ..
     ÷atàvarãrasaü kùãraü ghçtasyedaü caturguõam .
     saüpivenniyataü nàrã nityaü strãùu ca ÷asyate .
     puttràn janayate nàrã medhàñyàn priyadar÷anàn ..
     yà caivàsthiragarbhà syàt yà nàrã janayen mçtam .
     alpàyuùa¤ca janayet yà ca kanyàþ prasåyate ..
     yonidoùe rajodoùe garbhasràve ca ÷asyate .
     prajàvardhanamàyuùyaü sarvagrahanivàraõam ..
     nàmnà phalaghçtaü hyetadàyuùyaü parikãrtitam .
     nokta¤ca lakùmaõàmålaü vadantyatra cikitsakàþ ..
     jãvavatsà÷uklavarõàghçtamatra tu dãyate .
     araõyagomayenàtra vahnerjvàlà pradãyate ..>% atra payasyà kùãrayuktabhåmikuùmàõóam . utpalaü nãlam . iti indrajàlatantre mçtavatsàcikitsà .. * .. anyacca . atha mçtavatsàsutajãvanopàyaþ . ã÷vara uvàca .
     %<garbhaþ saüjàtamàtreõa pakùàn màsàcca vatsaràt .
     mriyate dvitrivarùàdiryasyàþ sà mçtavatsakà ..
     gçhãtvà ÷ubhanakùatre apàmàrgasya målakam .
     gçhãtvà lakùmaõàmålaü ekavarõagavàü payaþ .
     pãtvà sà labhate garbhaü dãrghajãvisutà bhavet ..
     yasyai kasyai va dàtavyaü nànyathà ÷aïkaroditam ..
     bandhyàkarkoñikàkandaü mocàràjena peùayet .
     çtukàle tu saptàhaü dãrghajãvisutà bhavet .
     satyaü satyaü prakartavyaü yathà ÷aïkarabhàùitam .. * ..
     màrga÷ãrùe'thavà jyeùñhe pårõàyàü lepite gçhe .
     nåtanaü kalasaü pårõaü gandhatoyena kàrayet ..
     ÷àkhàphalasamàyuktaü navaratnasamanvitam .
     suvarõamudrikàyuktaü ùañkoõamaõóale sthitam .
     tanmadhye påjayeddevãmekàntãnàmavi÷rutàm ..
     gandhapuùpàkùatairdhåpairdãpairnaivedyasaüyutaiþ .
     arcayedbhaktibhàvena dugdhaü màùaü tathà madhu ..
     vàràhã ca tathà caindrã bràhmã màhe÷varã tathà .
     kaumàrã vaiùõavã devã ùañsu koõeùu màtaraþ .
     påjayenmantrabhàvena dadhipiõóàni kàrayet ..
     saptasaïkhyàpramàõàni ùañsaïkhyà ùañùu pàtrataþ .
     saptamantu pçthak kçtvà ÷ucisthàne vi÷eùataþ ..
     tadbhuktaü gçhamàgacchet kanyakà vañukastriyaþ .
     bhojayeddakùiõàü dattvà praõàmaü kàrayettataþ ..
     visçjya sveùñadevã¤ca àdyàü tatsakaleùñadàm ..
     ÷akunaü vãkùayeddhãmàn ÷ubhena ÷ubhamàdi÷et ..
     viparãte punaþ kàryaü yàgaü tàvat susiddhidam .
     prativarùamidaü kuryàt dãrghajãvisutaü labhet .
     siddhiyogamidaü khyàtaü nànyathà ÷aïkaroditam ..>% atha mantraþ . oü paraü brahma paramàtmane amukãgçhe dãrghajãvisutaü kuru kuru svàhà .. * .. atha kàkabandhyà . ã÷vara uvàva .
     %<pårbaü puttravatã yà sà kvacidbandhyà bhavedyadi .
     kàkabandhyà tu sà j¤eyà cikitsà tatra kathyate ..
     viùõukràntàü samålàntu piùñvà màhiùadugdhake .
     mahiùãnavanãtena çtukàle tu bhakùayet ..
     evaü saptadinaü kuryàt pathyayukti÷ca pårbavat .
     garbhaü sà labhate nàrã kàkabandhyà su÷obhanam ..
     a÷vagandhãyamålantu gràhayet puùyabhàskare .
     peùayenmahiùãkùãre palàrdhaü bhakùayet sadà ..
     saptàhàllabhate garbhaü kàkabandhyà ciràyuùam .
     yasyai kasyai na dàtavyaü nànyathà ÷aïkaroditam ..>% atha mantraþ . oünamaþ ÷aktiråpàya asyà gçhe puttraü kuru kuru svàhà . 10000 japàt siddhiþ . iti ÷rãdattàtreyatantre ã÷varadattàtreyasaüvàde janmabandhyàdãnàü puttrakaraõaü nàma saptada÷apañalaþ .. kvacidgranthe 20 pañalaþ ..

#<mçtasa¤jãvanã>#, strã, (mçtaü mçta÷asyam jãvayatãti . jãv + lyuñ + ïãp ca .) gorakùadugdhà . iti ràjanirghaõñaþ .. mçtajãvanàrthikà vidyà . yathà . atha mçtasa¤jãvanã vidyà .
     %<àdau pràsàdabãjaü tadanu mçtiharaü tàrakaü vyàhçtã÷ca proccàrya tryambakaü yo japati ca satataü saüpuñaü cànulomam .>% mçtiharaü tryakùaramçtyu¤jayamantram . saüpuñitamiti anulomakrameõaiva saüpuñamityarthaþ . tena hauü tataþ praõavaþ tato jåü saþ tataþ sapraõavavyàhçtiþ . madhye tryambakamantraþ . tato hauü praõavaþ jåü saþ tataþ sapraõavavyàhçtiþ . asya japàt sarvasiddhirbhavati .. * .. atha ÷ukropàsità mçtasa¤jãvanã vidyà . gàyattryà ekaikapàdànantaraü tryambakamantrasya ekaikapàda¤ca . tata÷ca gàyattryàþ prathamapàdànantaraü sugandhiü puùñivardhanam . dvitãyapàdànantaraü urvàrukamiva bandhanàt . tçtãyapàdànantaraü mçtyormukùãyamàmçtàt .. asya dhyànam .
     %<svacchaü svacchàravindasthitamubhayakare saüsthitau pårõakumbhau dbàbhyàmeõàkùamàle nijakarakamale dvau ghañau nityapårõau .
     dbàbhyàü dvau ca sravantau ÷irasi ÷a÷ikalàü càmçtaiþ plàvayantaü dehaü devo dadhànaþ pradi÷atu vi÷adàkalpajàlaþ ÷riyaü vaþ ..>% evaü dhyàtvàvàhya praõavàditryambakàya rudràya namaþ . ityanena påjayet . asya japàt sarvasiddhiþ . ityàgamatattvavilàsaþ .. (tathà ca brahyavaivartapuràõe prakçtikhaõóe 45 . 11 .
     %<mahàj¤àna¤ca gopya¤ca mçtasa¤jãvanãü paràm .
     mahàj¤ànayutàü tà¤ca pravandanti manãùiõaþ ..>% (klã . yathà, màrkaõóeye . 24 . 42 . tataþ kuvalayà÷vaü taü samà÷vàsya bhujaïgamaþ . kathayàmàsa tatsarvaü mçtasa¤jãvanàdikam ..)

#<mçtasnàtaþ>#, tri, (j¤àtibandhvàdãnàmanyatamasmin mçte sati mçtamuddi÷ya vidhinà snàtaþ .) mçtodde÷ena snàtaþ . tatparyàyaþ . apasnàtaþ 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 19 .. mçtamuddi÷ya kçtasnàne jane . saüskàràrthaü snàpite mçte . iti svàmã . iti taññãkàyàü bharataþ ..

#<mçtasnànaü>#, klã, (mçtamuddi÷ya snànam .) mçtodde÷ena snànam . tatparyàyaþ . apasnànam 2 . iti hemacandraþ . 3 . 39 ..

#<mçtasvamoktà>#, [ç] puü, (mçtavat svaràjyadhanàdikaü mu¤catãti . muc + vàsaråpo'striyàm . 3 . 1 . 94 . iti pakùe tçc .) ràjarùiþ . iti hemacandraþ . 3 . 377 ..

#<mçtàmadaü>#, klã, (mçtaþ naùñaþ àmadaþ asmàt .) tuttham . iti ÷abdacandrikà ..

#<mçtàlakaü>#, klã, (mçtamàlayati bhåùayatãti . al + õic + õvul .) àóhakã . ityamaraþ . 2 . 4 . 131 .. (tathàsya paryàyaþ .
     %<sauràùñrã turavã kàükùã mçtàlakamuràùñraje .
     àóhakã càpi sà khyàtà mçtsnà ca suramçttikà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<mçtiþ>#, strã, (mç + ktiþ .) maraõam . iti hemacandraþ . 2 . 236 . (yathà, ÷rãmadbhàgavate . 6 . 14 . 54 .
     %<pare nu jãvatyaparasya yà mçtirviparyaya÷cettvamasi dhruvaþ paraþ ..>% yathàsyà viùayaþ .
     %<yo gauravarõo vidadhàti kàrùõyaü kçùõo'pi gauratvamupaiti ya÷ca .
     tathà mçtiü yàti naraprakçtyà ÷ãghraü vikçtyà jaóato'pi yo vai ..
     yo vaiparãtyaü ÷ravaõena ÷abdaü gçhõàti và no ÷çõute sa ÷ãghraü .
     sa vai mçtiü pa÷yati yo na pa÷yet chàyàü svakãyàü dharaõãprapannàm ..>% iti hàrãte dvitãyesthàne tçtãye'dhyàye ..)

#<mçtkaraþ>#, puü, (karotãti kç + ac . mçdàü karaþ . ghañàdinirmàtçtvàdasya tathàtvam .) kumbhakàraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<mçtkàüsyaü>#, klã, ÷aràvaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<mçtkirà>#, strã, (mçdaü kiratãti . ké + %<igupadhaj¤àprãkiraþ kaþ .>% 3 . 1 . 135 . iti kaþ . %<çta iddhàtoþ .>% 7 . 1 . 100 .. iti it .) ghurghurã . iti trikàõóa÷eùaþ . ghurghuriyà iti bhàùà ..

#<mçtkhalinã>#, strã, carmakaùàvçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<mçttàlaü>#, klã, (mçdaü tàlayati pratiùñhàpayatãti . tal + õic + %<karmaõõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . iti aõ .) àóhakã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<mçttàlakaü>#, klã, (mçttàla + saüj¤àyàü kan .) tuvarikà . tuvarikalàya iti aóara iti ca khyàtam . ityamarañãkàyàü bharataþ . sauràùñramçttikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mçttikà>#, strã, (mçdeva iti . mçd + %<mçdastikan .>% 5 . 4 . 39 . iti svàrthe tikan . striyàü ñàp .) tuvarã . iti ràjanirghaõñaþ .. mçt . ityamaraþ . 2 . 1 . 4 .. màñã . iti màùà . tatparyàyaþ . mçdà 2 mçttiþ 3 . iti bharataþ .. (asyà bhakùaõàt pàõóurogotpattiþ . tadyathà,
     %<mçttikàdana÷ãlasya kupyatyanyatamo malaþ ..
     kaùàyà màrutaü pittaü uùarà madhurà kapham ..>% iti màdhavakarasaügçhãtarugvini÷caye pàõóurogàdhikàre . anyat mçt÷abde draùñavyam .) snànakàle mçttikàlepanavidhiryathà --
     %<mçdà prakùàlya liïgantu dbàbhyàü nàbhestathopari .
     adha÷ca tisçbhiþ kàyaü ùaóbhiþ pàdau tathaiva ca ..
     kañi¤ca tisçbhi÷càpi hastayordvi÷ca mçttikàþ .
     prakùàlya kàyaü hastau ca dviràcamya yathàvidhi .
     tataþ saümàrjanaü kçtvà mçdamevàbhimantrayet ..
     a÷vakrànte rathakrànte viùõukrànte vasundhare ! .
     uddhçtàsi varàheõa kçùõenàmitabàhunà ..
     mçttike hara me pàpaü yanmayà pårbasa¤citam .
     mçttike brahmadattàsi prajayà ca dhanena ca ..
     mçttike tvà¤ca gçhõàmi kà÷yapenàbhimantritàm .
     mçttike jahi me pàpaü yanmayà duùkçtaü kçtam .
     tvayà hçtena pàpena brahmalokaü vrajàmyaham ..>% iti vahnipuràõam .. * .. ÷aucàrthamçttikàgrahaõavidhiryathà --
     %<àhçtya mçttikàü kålàllepagandhàpakarùaõam .
     kuryàdatandritaþ ÷aucaü vi÷uddhairuddhçtodakaiþ ..
     nàharet mçttikàü vipraþ pàü÷ulànna ca kardamàt .
     na màrgànnoùaràdde÷àcchauca÷iùñàü parasya ca ..
     na devàyatanàt kåpàt gehànna ca jalàttathà .
     upaspç÷ettato nityaü pårboktena vidhànataþ ..>% iti kaurme upavibhàge 12 adhyàyaþ .. tasyàþ parãkùà mandira÷abde draùñavyàþ ..

#<mçtphalã>#, strã, (mçdi phalanamasyàþ . ïãù .) kuùñhauùadham . iti hàràvalã ..

#<mçtyuþ>#, puü, (mriyate asmàditi mç + %<bhujimçïbhyàü yuk tyukau .>% uõàø . 3 . 21 . iti tyuk .) yamaþ . iti hemacandraþ .. kaüsaþ . yathà --
     %<pratyarpya mçtyave puttràn mocaye kçpaõàmimàm .
     sutà me yadi jàyeran mçtyurvà na mriyeta cet ..>% iti ÷rãbhàgavate 10 skandhe 1 . 49 ..

#<mçtyuþ>#, puü, klã, pràõaviyogaþ . tatparyàyaþ . pa¤catà 2 kàladharmaþ 3 diùñàntaþ 4 pralayaþ 5 atyayaþ 6 antaþ 7 nà÷aþ 8 maraõam 9 nidhanaþ 10 . ityamaraþ .. pa¤catvam 11 mçtam 12 mçtiþ 13 . iti taññãkàyàü ramànàthaþ .. naidhanam 14 . iti taññãkàsàrasundarã .. saüsthà 15 kàlaþ 16 paralokagamaþ 17 dãrghanidrà 18 nimãlanam 19 astam 20 avasànam 21 . iti hemacandraþ .. bhåmilàbhaþ 22 nipàtaþ 23 vilayaþ 24 àtyayikam 25 . iti ÷abdaratnàvalã .. apyayaþ 26 . (maraõàrthe yathà --
     %<kùãõasya yasya kùuttçùõe hçdyairmiùñairhitaistathà .
     na ÷àmyato'nnapànai÷ca tasya mçtyurupasthitaþ ..
     pravàhikà ÷iraþ÷ålaü koùñha÷åla¤ca dàruõam .
     pipàsà balahàni÷ca tasya mçtyurupasthitaþ ..>% iti su÷rute såtrasthàne 31 aþ ..
     %<ekottaraü mçtyu÷atamatharvàõaþ pracakùate .
     tatraikaþ kàlasaüj¤astu ÷eùàstvàgantavaþ smçtàþ ..
     doùàgantujamçtyubhyo rasamantravi÷àradau .
     rakùetàü nçpatiü nityaü yatnàdbaidyapurohitau ..>% iti ca tatra tatsthàne . 34 aþ ..) tatpramàõaü yathà --
     %<ahamàtmoddhavàmãùàü bhåtànàü suhçdã÷varaþ .
     ahaü sarvàõi bhåtàni teùàü sthityudbhavàpyayaþ ..>% iti ÷rãmadbhàgavate 11 skandhe . 16 . 10 .. sa tu brahmaõo gudato jàtaþ . yarthà --
     %<pàyuryamasya mitrasya parimokùasya nàrada ! .
     hiüsàyà nirçte mçrtyornirayasya gudaü smçtam ..>% iti ÷rãbhàgavate 2 skandhe 5 adhyàyaþ .. kalpàntare bhayàt màyàyàü jàtaþ . yathà -- hiüsà bhàryà tvadharmasya tayorjaj¤e tathànçtam . kanyà ca nikçtistàbhyàü bhayaü narakameva ca .. màyà ca vedanà caiva mithunaü tvidametayoþ . bhayàjjaj¤e'tha vai màyà mçtyuü bhåtàpahàriõam .. vedanà ca suta¤càpi duþkhaü jaj¤e'tha rauravàt . * . asyàpatyàdi yathà --
     %<mçrtyorvyàdhirjarà÷okatçùõàkrodhà÷ca jaj¤ire .
     duþkhottaràþ smçtà hyete sarve càdharmalakùaõàþ .
     naiùàü bhàryàsti puttro và sarve te hyårdhvaretasaþ ..
     nirçti÷ca tathà cànyà mçtyorbhàryàbhavan mune ! .
     alakùmãrnàma tasyà¤ca mçtyoþ puttrà÷caturda÷a ..
     alakùmãsåcakà hyete mçtyoràde÷akàriõaþ .
     vinà÷akàle ca naràn bhajantyete ÷çõuùva tàn ..
     indriyeùu da÷asvete tathà manasi ca sthitàþ .
     sve sve naraü striyaü vàpi viùaye yojayanti ca ..
     tathendriyàõi càkramya ràgalobhàdibhirnaràn .
     yojayanti tathà hàniü yànti dharmàdibhirdvija ! ..
     ahaïkàragatà÷cànye tathànye buddhisaüsthitàþ .
     vinà÷àya narastrãõàü yatante mohasaü÷rayàþ .
     evaü tvadharmeõotpannàþ sarve càpi bhayaïkaràþ ..>% iti màrkaõóeyapuràõe duþsahànu÷àsanaü nàmàdhyàyaþ .. viùõupuràõe prathame'ü÷e saptamo'dhyàya÷ca .. mçtyuj¤àpakàriùñàni yathà -- dattàtreya uvàca .
     %<ariùñàni mahàràja ! ÷çõu vakùyàmi tàni te .
     yeùàmàlokanànmçtyuü nijaü jànàti yogavit ..
     devamàrgaü dhruvaü ÷ukraü somacchàyàmarundhatãm .
     yo na pa÷yenna jãvet sa naraþ saübatsaràt param ..
     ara÷mi vimbaü såryasya vahni¤caivàü÷umàlinam .
     dçùñvaikàda÷amàsebhyo naro nordhvaü sa jãvati ..
     vàntyàü måtre purãùe và suvarõaü rajataü yathà .
     pratyakùamathavà svapne jãvitaü da÷amàsikam ..
     dçùñvà pretapi÷àcàdãn gandharvanagaràõi ca .
     suvarõavarõàn vçkùàü÷ca nava màsàn sa jãvati ..
     sthålaþ kç÷aþ kç÷aþ sthålo yo'kasmàdeva jàyate .
     prakçte÷ca nivarteta tasyàyu÷càùñamàsikam ..
     khaõóaü yasya padaü pàrùõyoþ pàdasyàgre'thavà bhavet .
     pàü÷ukardamayormadhye sapta màsàn sa jãvati ..
     kapotagçdhrakàkolà vàyaso vàpi mårdhani .
     kravyàdo và khago lãnaþ ùaõmàsàyuþpradar÷akaþ ..
     hanyate kàkapaïktãbhiþ pàü÷uvarùeõa và punaþ .
     svacchàyà¤cànyathà dçùñvà pa¤ca màsàn sa jãvati ..
     anabhre vidyutaü dçùñvà dakùiõàü di÷amà÷ritàm .
     payasãndradhanurvàpi jãvitaü dbitrimàsikam ..
     ghçte taile tathàdar÷e toye và càtmanastanum .
     yaþ pa÷yeda÷iraskàü và màsàdårdhaü na jãvati ..
     yasya vastasamo gandho gàtre ÷avasamo'pi và .
     tasyàrdhamàsikaü j¤eyaü yogino nçpa ! jãvitam ..
     yasya vai snàtamàtrasya hçtpàdamava÷uùyati .
     pivata÷ca jalaü ÷oùo da÷àhaü so'pi jãvati ..
     stambhito màruto yasya marmasthànàni kçntati .
     na hçùyatyambusaüspar÷àttasya mçtyurupasthitaþ ..
     çkùavànarayugmastho gàyan yo dakùiõàü di÷am .
     svapne prayàti tasyàpi na mçtyuþ kàlamçcchati ..
     raktakçùõàmbaradharà gàyantã hasatã ca yam .
     dakùiõà÷àü nayennàrã svapne so'pi na jãvati ..
     nagnaü kùapaõakaü svapne hasamànaü pradç÷ya vai .
     eõaü và vãkùya valgantaü vidyànmçtyumupasthitam ..
     àmastakatalàdyastu nimagnaü païkasàgare .
     svapne pa÷yettathàtmànaü naraþ sadyo mriyeta saþ ..
     ke÷àïgàràüstathà bhasma bhujagaü nirjalàü mahãm .
     dçùñvà svapne da÷àhantu mçtyurekàda÷e'hani ..
     karàlairvikañaiþ kçùõaiþ puruùairudyatàyudhaiþ .
     pàùàõaistàóitaþ svapne sadyo mçtyuü samàpnuyàt ..
     såryodaye yasya ÷ivà kro÷antã yàti sammukham .
     viparãtaü parãtaü và sa sadyo mçtyumçcchati ..
     yasya vai muktamàtre'pi hçdayaü pãóyate kùudhà .
     jàyate dantasaügharùaþ sa gatàyurasaü÷ayam ..
     dãpàdigandhaü no vetti vamatyagniü tathà ni÷i .
     nàtmànaü paranetrasthaü vãkùate na sa jãvati ..
     ÷akràyudha¤càrdharàtre divà grahagaõaü tathà .
     dçùñvà manyeta saükùãõamàtmajãvitamàtmavàn ..
     nàsikà vakratàmeti karõayornamratonnatã .
     netra¤ca vàmaü sravati yasya tasyàyurudgatam ..
     àraktatàmeti mukhaü jihvà vàpi sità tathà .
     tadà pràj¤o vijànãyànçmçtyumàsannamàtmanaþ ..
     uùñraràsabhayànena yaþ svapne dakùiõàü di÷am .
     prayàti taü vijànãyàt sadyo mçtyuü nare÷vara ! ..
     pidhàya karõaü nirghoùaü na ÷çõotyàtmasambhavam .
     na÷yate cakùuùorjyotiryasya so'pi na jãvati ..
     patato yasya vai garte svapne dvàraü pidhãyate .
     na cottiùñhati yaþ ÷vabhràttadantaü tasya jãvitam ..
     årdhvà ca dçùñirna ca saüpratiùñhà raktà punaþ saüparivartamànà .
     mukhasya coùmà ÷i÷irà ca nàbhiþ ÷aüsanti puüsàmaparaü ÷arãram ..
     svapne'gniü pravi÷edyastu na ca niùkramate naraþ .
     jalaprave÷àdapivà tadantaü tasya jãvitam ..
     ya÷càbhihanyate duùñairbhåtai ràtràvatho divà .
     sa mçtyuü saptaràtràntàt pumànàpnotyasaü÷ayam ..
     svavastramamalaü ÷uklaü raktaü pa÷yatyatho'sitam .
     yaþ pumàn mçtyumàpannaü tasyàpi hi vinirdi÷et ..
     svabhàvavaiparãtyantu prakçte÷ca viparyayaþ .
     kathayanti manuùyàõàü samàsannau yamàntakau ..
     yeùàü vinãtaþ satataü yasya påjyatamà matàþ .
     tàneva yo'vajànàti tàneva ca vinindati ..
     devatà nàrcayedvçddhàn gurån vipràü÷ca nindati .
     màtàpitrorasatkàraü jàmàtéõàü karoti yaþ ..
     yoginàü j¤ànaviduùàmanyeùà¤ca mahàtmanàm .
     pràptàntakàlaþ puruùastadbij¤eyaü vicakùaõaiþ ..
     yoginà satataü yatnàdariùñànyavanãpate ! .
     maüvatsarànte tajj¤ena phaladàni divàni÷am .
     vilokyàni sadà caiva phalapaïktiùu bhãruõà ..>% iti màrkaõóeyapuràõe alarkopàkhyàne 43 aþ .. karmavi÷eùànmçtyuvi÷eùo yathà --
     %<yenànçtàni noktàni prãtibhedaþ kçto naca .
     àstikaþ ÷raddadhàna÷ca sa sukhaü mçtyumçcchati ..
     àgàradàhino dàhaü kùudhaü cànannadàyinaþ .
     pràpnuvanti naràþ kàle tasmin mçtyàvupasthite ..
     devabràhmaõapåjàyàü ye ratà÷cànasåyavaþ .
     ÷lakùõà vadànyà hnãmantaste naràþ sukhamçtyavaþ ..
     yo na kàmànna saürambhànna dveùàd dharmamutsçjet .
     yathoktakàrã saumya÷ca sa sukhaü mçtyumçcchati ..
     ÷ãtaü jayantãndhanadàstàpaü codakadàyinaþ .
     pràõaghnãü vedanàü kaùñàü ye cànye dveùakàriõaþ ..
     mohàj¤ànapradàtàraþ pràpnuvanti mahadbhayam .
     kåñasàkùã mçùàvàdã ya÷càsadanu÷àsti vai .
     te mohamçtyavaþ sarve tathànye vedanindakàþ ..>% iti màrkaõóeyapuràõe pitàputtrasambàde 10 adhyàyaþ .. * .. mçtyukàlakartavyakùudrajantubadhapràya÷cittaü yathà --
     %<badhe'pi kùudrajantånàü hiüsakànà¤ca paõóitaþ .
     kàrùàpaõaü samutsçjya mçtyukàle pramucyate ..
     ahiüsakànàü kùudràõàü vadhe ÷ataguõaü dhruvam .
     pràya÷cittaü mçtyukàle kathitaü padmayoninà ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 7 adhyàyaþ .. mçtyusamaye gaïgàgamanamàva÷yakaü yathà --
     %<aho sagaravaü÷ebhyo nirvàõamuktidàyinã .
     vaikuõñhagàminàü màrgasopànaråpiõã varà ..
     ato'pi mçtyusamaye satàü puõyasvaråpiõàm .
     àdau pàdau ca vinyasya mukhe toyaü pradãyate ..
     gaïgàsopànamàruhya santo yànti mamàlayam ..>% iti tatraiva 34 adhyàyaþ .. * .. janmavatàü mçtyoraparihàryatvaü yathà --
     %<mçtyurjanmavatàü vãra ! dehena saha jàyate .
     adya vàbda÷atànte và mçtyurvai pràõinàü dhruvaþ ..>% iti ÷rãbhàgavate 10 skandhe 1 adhyàyaþ .. api ca .
     %<jàtasya hi dhruvo mçtyurdhruvaü janma mçtasya ca .
     tasmàdaparihàrye'rthe na tvaü ÷ocitumarhasi ..>% iti ÷rãbhagavadgãtà .. * .. akàlamçtyupra÷amanaü stotraü yathà -- såta uvàca .
     %<stotraü tatsaüpravakùyàmi màrkaõóeyena bhàùitam .
     nàràyaõaü sahasràkùaü padmanàbhaü puràtanam .
     praõato'smi hçùãke÷aü kiü me mçtyuþ kariùyati .. 1 ..
     govindaü puõóarãkàkùamanantamajamavyayam .
     ke÷ava¤ca prapanno'smi kiü me mçtyuþ kariùyati .. 2 ..
     vàsudevaü jagadyoniü bhànumantamatãndriyam .
     dàmodaraü prapanno'smi kiü me mçtyuþ kariùyati .. 3 ..
     ÷aïkhacakradharaü devaü chadmaråpiõamavyayam .
     adhokùajaü prapanno'smi kiü me mçtyuþ kariùyati .. 4 ..
     vàràhaü vàmanaü viùõuü nàrasiühaü janàrdanam .
     màdhava¤ca prapanno'smi kiü me mçtyuþ kariùyati .. 5 ..
     puruùaü puùkaraü puõyaü kùetrabãjaü jagatpatim .
     lokanàthaü prapanno'smi kiü me mçtyuþ kariùyati .. 6 ..
     sahasra÷ãrùaü deve÷aü vyaktàvyaktaü sanàtanam .
     mahàyogaü prapanno'si kinno mçtyuþ kariùyati .. 7 ..
     bhåtàtmànaü mahàtmànaü yaj¤ayonimayonijam .
     vi÷varåpaü prapanno'smi kiü me mçtyuþ kariùyati .. 8 ..
     ityudãritamàkarõya stotraü tasya mahàtmanaþ .
     apayàtastato mçtyurviùõudåtaiþ prapãóitaþ ..
     iti tena jito mçtyurmàrkaõóeyena dhãmatà ..
     prasanne puõóarãkàkùe nçsiü he nàsti durlabham ..
     mçtvyaùñakamidaü puõyaü mçtyupra÷amanaü ÷ubham .
     màrkaõóeyahitàrthàya svayaü viùõuruvàca ha ..
     ya idaü pañhati stotraü trikàlaü niyataþ ÷uciþ .
     nàkàle tasya mçtyuþ syànnarasyàcyutacetasaþ ..
     hçtpadmamadhye puruùaü puràõaü nàràyaõaü ÷à÷vatamàdidevam .
     vicintya såryàdatiràjamànaü mçtyuü sa yogã jitavàüstadaiva ..>% iti gàruüóe 238 adhyàyaþ .. * .. ÷ubhakarmapratibandhakamçtyudà yogà yathà --
     %<àdityabhaumayornandà bhadrà ÷ukra÷a÷àïkayoþ .
     budhe jayà gurau riktà ÷anau pårõà ca mçtyudà ..>% api ca .
     %<ravyàdidivasairyuktà vi÷àkhàdicatu÷catuþ .
     utpàñà mçtyavaþ kàlà amçtàni yathàkramam ..>% iti jyotistattvam ..

#<mçtyu¤jayaþ>#, puü, (mçtyuü jitavàn . ji + khac + mum ca .) ÷ivaþ . ityamaraþ .. tannàmakàraõaü yathà -- suyaj¤a uvàca .
     %<÷ivo lãno nirguõe cet ÷rãkçùõe pràkçte laye .
     kathaü tava gurornàma mçtyu¤jaya iti ÷rutau ..>% sutapà uvàca .
     %<brahmaõo'nte mçtyukanyà pranaùñà jalabinduvat .
     saühartrã sarvalokàõàü brahmàdãnàü naràdhipa ! ..
     katidhà mçtyukanyànàü brahmaõàü koñi÷o laye .
     kàlena lãnaþ ÷ambhu÷ca sattvaråpã ca nirguõe ..
     mçtyukanyà jità ÷a÷vat ÷ivena guruõà mama .
     na mçtyunà jitaþ ÷ambhuþ kalpe kalpe ÷rutau ÷rutam ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 51 adhyàyaþ .. roga÷àntyarthaü tasya påjàvidhiryathà --
     %<mçtyu¤jayaü samàpåjya liïgaü tribhuvane÷varam .
     rogàttà mucyate rogàdvaddho mucyeta bandhanàt ..
     yastu saüpåjayedbhaktyà liïgaü mçtyu¤jayàbhidham .
     yamo'pi praõamedbhaktyà kiü kariùyati càmayaþ ..
     tasya påjàvidhiü vakùye ÷çõu matpràõaballabhe ! .
     jàtibhede mçttikàntu gçhãtvà÷ãtitolakam ..
     nirmàya pàrthivaü liïgaü kàüsyàdhàre nive÷ayet .
     pauràõikena mantreõa kuryàcca gañhanaü budhaþ ..
     snàpayet pa¤cagavyena pratyekasyàùñatolakam .
     svasvamantrai÷ca pratyekadravyeõa khàpayet sudhãþ ..
     rogakùayakàmanayà nàmagotràdipårbakam .
     upavi÷yàsane vipro dhçtvà dhaute ca vàsasã ..
     rudràkùamàlàü kaõóe vai dhçtvà bhasmatripuõórakam .
     upacàraü ùoóa÷akaü deyaü bhaktyà prayatnataþ ..
     suvarõasyàsanaü deyaü tathaivàbharaõàni ca .
     vastrayugmaü pradadyàttu paridheyaü yathà bhavet ..
     madhuparkaü kàüsyapàtre dadyàdbhojanayogyakam .
     vilvapatrasahasra¤ca abhagnaü vinivedayet ..
     evaü saüpåjya liïgaikaü japenmantraü sahasrakam .
     tato homaü prakuryàcca dakùiõàü bràhmaõe dadet ..
     suvarõaü và tadardhaü và devi ! vibhavamànataþ .
     aïgahãnà na kartavyà påjà càphaladà yataþ ..
     ekaliïgaü samàràdhya phalaü syàdanyake yuge .
     tat phalaü labhate devi ! kalau saükhyà caturguõà ..
     tàmrapàtre tu saüsthàpya a÷ãtitolakaü jalam .
     tajjalenaiva deve÷i ! ku÷aiþ saümàrjya rogiõam ..
     kùipeddãpa÷ikhàyà¤ca mantramuccàrya màmakam .
     evaüvidhividhànena påjayenmama liïgakam ..
     yàdçgyàdçgbhavedrogo nà÷ameti mayoditaþ .
     sàïgena påjayitvà ca labhate và¤chitaü phalam ..
     aïgavyatikrameõaiva vçthà bhavati vàsanà .
     rogã pramucyate sadyo bhogãva ka¤cukojjhitaþ .
     yadi madvacane bhaktistadà mukto bhavennaraþ ..>% iti mçtyu¤jayatantram .. (jvaranà÷akauùadhavi÷eùaþ . tadyathà --
     %<avyaktaþ siddhidaþ ÷uddho rogaghnaþ kãrtivardhanaþ .
     ya÷aþpradaþ ÷ivaþ sàkùàt matyu¤jayarasaþ smçtaþ ..
     viùasyaikastathà bhàgo marãcaü pippalã kaõà .
     gandhakasya tathà bhàgo bhàgaþ syàññaïgaõasya vai ..
     sarvatra samabhàgaþ syàddhiïgulantu dvibhàgakam .
     cårõayet khallamadhye tu mudgamànàü vañã¤caret ..
     rasa÷cet samabhàgaþ syàddhiïgulaü neùyate tadà .
     mçtyuråpaü jvaraü hanti mçtyu¤jayarasaþ smçtaþ ..
     mçtyurvinirjito yasmàttasmànmçtyu¤jayaþ smçtaþ .
     madhunà lehanaü proktaü sarvajvaranivçttaye ..
     dadhyodakànupànena vàtajvaranivarhaõaþ .
     àrdrakasya rasaiþ pànaü dàruõe sànnipàtike ..
     jambãrarasayogena sarvajvaravinà÷anaþ .
     ajàjãguóasaüyukto viùamajvaranà÷anaþ ..
     tãvrajvare mahàghore puruùe yauvanànvite .
     pårõamàtrà pradàtavyà pårõaü vañãcatuùñayam ..
     strãbàlavçddhakùãõe ca ardhamàtràþ prakãrtitàþ .
     navajvare mahàghore yàmaikànnà÷ayeddhruvam ..
     madhyajvare tathàjãrõe triràtrànnà÷ayeddhruvam .
     saptàhàt sannipàtotthaü jvaràjãrõakasaüj¤akam ..>% iti mçtyu¤jayo rasaþ .. iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe jvaràdhikàre .. klã, j¤ànavi÷eùaþ . yathà, brahmavaivartapuràõe prakçtikhaõóe . 46 . 95 .
     %<÷ambhu÷ca caturo vedàn vedàïgànitaràüstathà .
     bàlakaü pàñhayàmàsa j¤ànaü mçtyu¤jayaü param ..>%)

#<mçtyunà÷akaþ>#, puü, (nà÷ayatãti . na÷ + õic + õvul . mçtyornà÷akaþ .) pàradaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. maraõahàrake, tri ..

#<mçtyupuùpaþ>#, puü, (mçtyave nijanà÷àya puùpamasya . sati puùpodgame asya nà÷àttathàtvam .) ikùuþ . iti ratnamàlà ..

#<mçtyuphalaþ>#, puü, (mçtyave svanà÷àya phalamasya .) mahàkàlaphalam . iti medinã . le, 162 ..

#<mçtyuphalà>#, strã, (mçtyave phalamasyàþ .) kadalã . iti medinã . le, 162 .. (kadalã÷abde'syà vivaraõaü j¤àtavyam ..)

@<[Page 3,773b]>@
#<mçtyubãjaþ>#, puü, (mçtyave svanà÷àya bãjamasya .) vaü÷aþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<mçtyubhaïgurakaþ>#, puü, maraõakàlavàdanãyapañahaþ . yathà,
     %<bhavarut pretapañaho mçtyubhaïguraka÷ca saþ .>% iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<mçtyubhçtyaþ>#, puü, (mçtyorbhçtyaþ kiïkara iva . maraõahetutvàt .) rogaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mçtyuva¤canaþ>#, puü, (mçtyuü va¤cayatãti . va¤ci + lyuþ .) ÷ivaþ . vilvavçkùaþ . daõóakàkaþ . iti medinã . ne, 245 ..

#<mçtyusåtiþ>#, strã, mçtyave såtiþ prasavo yasyàþ sà . karkañã . yathà --
     %<yathà karkañakã garbhamàdhatte mçtyumàtmanaþ .>% iti mahàbhàrate viràñaparva ..

#<mçtsà>#, strã, (pra÷astà mçt iti . mçt + %<sasnau pra÷aüsàyàm .>% 5 . 4 . 40 . iti saþ . ñàp .) pra÷astamçttikà . ityamaraþ . 2 . 1 . 4 ..

#<mçtsnà>#, strã, (pra÷astà mçt iti . mçt + snaþ . ñàp .) pra÷astamçttikà . (yathà, ÷rãmadbhàgavate . 8 . 6 . 10 .
     %<tvamàdiranto jagato'sya madhyam ghañasya mçtsneva paraþ parasmàt ..>%) kàkùã . ityamaraþ . 2 . 1 . 4 .. (asyàþ paryàyo yathà --
     %<sauràùñrã pàrvatã mçtsnà kàkùã ca païkaparpañã .>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

#<mçtsnàbhàõóakaþ>#, puü, (mçtsnànirmitaü bhàõóam . tataþ kan . abhidhànàt puüstvam .) bhàõóavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . muùñikà 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<mçda>#, ga kùudi . iti kavikalpadrumaþ .. (kryàøparaø-sakaø-señ .) ga, mçdnàti mamarda . kùudi cårõãkaraõe . iti durgàdàsaþ ..

#<mçd>#, [t] strã, (mçdyate cårõãkriyate iti . mçd + karmaõi kvip .) mçt . mçttikà . ityamaraþ . 2 . 1 . 4 .. (yathà, manau . 4 . 39 .
     %<mçdaü gàü daivataü vipraü ghçtaü madhucatuùpatham ..>%)

#<mçdaïkuraþ>#, puü, hàrãtapakùã . iti hemacandraþ . 4 . 407 ..

#<mçdaïgaþ>#, puü, (mçdyate àhanyate asau iti . mçd + %<vióàdibhyaþ kit .>% uõàø 1 . 120 . iti aïgac . saca kit . yadvà, mçt aïgamasyetyamarañãkàyàü raghunàthaþ .) svanàmakhyàtavàdyam . tatparyàyaþ . murajaþ 2 . ityamaraþ . 1 . 7 . 5 .. (yathà, ÷i÷upàlavadhe . 11 . 2 .
     %<rajanivirati÷aüsã kàminãnàü bhaviùyadvirahavihitanidràbhaïgamuccairmçdaïgaþ ..>%) pañahaþ . ghoùaþ . iti medinã . ge, 47 .. vaü÷aþ . iti ÷abdamàlà .. (mçdaïgàdermaïgalajanakatvamàha smçtiþ .
     %<rocanaü candanaü hema mçdaïgaü darpaõaü maõim .
     gurånagniü tathà såryaü pràtaþ pa÷yet sadà budhaþ ..>%) atha mçdaïgàdivivaraõam .
     %<mardalaþ khàdiraþ ÷reùñho hãnaþ syàdanyadàrujaþ .
     raktacandanajo vàdyo gabhãradhvaniruccakaiþ ..
     sàrdhahastapramàõantu dairghyamasya vidhãyate .
     trayoda÷àïgulaü vàmamathavà dvàda÷àïgulam ..
     dakùiõa¤ca bhaveddhãnamekenàrdhàïgulena và .
     karaõànaddhavadano madhye caiva pçthurbhavet ..
     ùaõmàsãyo bhavedvastastaccarmakaraõaü matam .
     mçttikànirmita÷caiva mçdaïgaþ parikãrtitaþ ..
     pàtayet kharaliü vàdyavàdanàrtha¤ca mardale .
     vibhåtirgairikaü bhaktaü kendukena ca saüyutam ..
     yadbà cipãñakaü deyaü jãvanãsattvami÷ritam .
     sarvamephatra piùñantallepaþ kharalirucyate ..
     vàmàsye pårikàü kçtvà lepaü dadyàcca dakùiõe .
     evaü mardalakaþ proktaþ sarvavàdyottamo mataþ ..
     asya saüyogamàsàdya sarvaü vàdya¤ca ÷obhate .
     etadaïge bãjakàùñhe dalamardhàïgulaü viduþ .. * ..
     tadhi dhotemiti j¤eyàþ pàóhavarõà mçdaïgajàþ .
     thoü daü óheü dhikvañastaddhã tàkaü daü daü thogaü dhidhi ..
     kharjhajhiü naü gañaü daü thà kuñapàñà matà amã .
     tathiü thoüóheü takkadhã doü daü daü dhigõàü tataü tadhi ..
     takka taü dhaü dhi doü tàdhi pàóhakhaõóe tvayaü kramaþ .>% tathà ca yatimàne pàóhakhaõóaþ . dragatathejàü dragatathejàü dho dho dhikatà dhikà thojàü thojàü taka tatà dhikà thotà draga tatà dhi dhi dhidhi kaóa tàkaóa nàthodhika thojàü dhotàdragata tàdragata tàdragata tàdhi . iti yatimàne pàóha khaõóaþ .. * ..
     %<yatiroóho'pyavacchedo gajaro råpakaü dhruvam .
     galapaþ sàrigoõã ca nàda÷ca kathitaü tathà .
     praharaõaü vçndana¤ca prabandhà dbàda÷a smçtàþ ..>% yathà . daü thàta ityekatàlyàü yatiþ .. * .. oóhavàdyaü yathà . dàü tatho tadhika tadhika daü thàdaü thà thodhi thodhi tatta tattatha vitha vidi÷yàü di÷yàü ñañu na ki ñañu naki tada ñaïga tada ñaïga khavañaïga khavañaïga tagi nagi tagi nagi dàü dàü daü daü dãü dãü daü tà tathà . ityoóhavàdyam .. * .. avacchedavàdyaü yathà . daü thàtaþ daü thàtaþ dhikki dhikki digaõaü daü thàtaþ . ityavacchedavàdyam .. * .. gajaravàdyaü yathà . thoka ñe¤a ne¤a óheü óeü gatho gathoïka ñeïka thogataki dhika taki dhika ñeïkana dhi dhi kaña taka thoka tadhikaña takkaka tathoga taddhãm . ityekatàlyàü gajaraþ .. * .. råpakavàdyaü yathà . takadhik takadhikka thavitaki thavitakki dhikka daü thàtaþ . iti råpakavàdyam .. * .. dhruvakavàdyaü yathà . takka takkaña dhikka dhikkaña . iti nisàratàle dhruvakaþ .. * .. galapo yathà . tadhiddhi dhika taka tadhi galagaü thà thà deü tathà óha¤ana . ityekatàlyàü galapaþ .. * .. sàrigoõã yathà . thoïgañe¤a takka dhikka takadhik takatho hañaïgana hañaïgana thogakka thoþ . iti prathamakhaõóaþ .. * .. ñe¤a thoþ dhi khohaþ ñe¤a ñe¤a dakka tagadakka dhikka tadidakka daü gadaü gakho gakhoka taka taka dhika tadhik tadho óhe¤a dhoñe¤a dhañe gala khogagala khoga khohaña geü ñageü khohaña¤a . ityasya chandanam . iti sàrigoõã .. nàdo yathà --
     %<dàükàratritayaü pårbaü dàü dhigiti tatastrayam .
     dàü dàü dhikatrayaü yatra iti nàdaþ ÷acãpriyaþ ..>% iti nàdaþ ..
     %<drutaü mànasamàrabdhaü ÷uddhaü kåñavinirmitam .
     saptaùaõóamayaü vàdyaü kathitaü tadihocyate .. * ..>% drutamànatvàt pratitàle yathà . tattata tattata takki takki didaü dhiganatho dhiganatho dhikka dhik dhikka dhikka dhika nagi nagami tho tho dhi dhi dhiþ dàü dàü dhikka tho tho hatho hana¤i tho na¤itho thoha thoha óeóhi óeóhi thoha thoha tañi tañi tañuka gãü gãü dhagi dhagi tata tadhe tata tadhe tatata giïã ¤aïã thoga thoga thoü thogaga thogatho tattato .
     %<iti saptapadànyàhuþ kathitaü vàdyapaõóitàþ .
     pratitàlena tàlena pàdavarõasamàsataþ ..
     gandharvapatinà pårbamurva÷ãlàsyanartane .
     sudharmàra¤janàrtha¤ca kathitaü prakañãkçtam ..>% praharaõaü yathà . thogakkà taddhikà thàga kaña gagoü daü thoga diddhika dhikka dhikañe¤a . ityekatàlyàü praharaõam .. * ..
     %<vàdyaü vimucyate yena chandanaü tannigadyate .>% yathà, taddhitho di¤a ñe¤a tannaþ . iti chandanam .. * .. mardalastrayoda÷àïgulavàmamukho dvàda÷àïguladakùiõamukhaþ . murajastvaùñàda÷àïgulavàmamukhaþ saptada÷àïguladakùiõamukhaþ mardalamurajayorayaü bhedaþ . iti saïgãtadàmodaraþ ..

#<mçdaïgaphalaþ>#, puü, (mçdaïgastadàkçti phalamasya .) panasavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<mçdaïgaphalinã>#, strã, (mçdaïgavat phalamastyasyàþ . iniþ ïãp ca .) koùàtakã . iti ràjanirghaõñaþ .. (viùayo'syàþ koùàtakã÷abde j¤eyaþ ..)

#<mçdaïgã>#, strã, (mçdaïgaþ tadàkàraphalamastyasyà iti . mçdaïga + ar÷aàdyac ïãù ca .) ghoùàtakã . iti ratnamàlà .. ÷vetaghoùà iti bhàùà ..

#<mçdà>#, strã, (mçd + ñàp .) mçttikà . iti dviråpakoùaþ ..

#<mçdàkaraþ>#, puü, vajram . iti ÷abdamàlà ..

#<mçditaþ>#, tri, mçdadhàtoþ karmaõi ktaþ . cårõãkçtaþ . (yathà --
     %<kùiptvoùõatoye mçditaþ phàõña ityabhidhãyate ..>% iti vaidyakaparibhàùàyàm ..)

#<mçdinã>#, strã, (mçd + bhàve kaþ . mçdaþ cårõãkaraõamastyasyàþ . mçda + iniþ . striyàü ïãp .) pra÷astamçttikà . iti ÷abdacandrikà ..

#<mçduþ>#, tri, (mradyate mradituü ÷akyate iti . mrad +
     %<prathimradibhrasjàü saüprasàraõaü salopa÷ca .>% uõàø 1 . 29 . iti kuþ .) atãkùõaþ . komalaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 78 .. (yathà --
     %<mçdau jvare laghau dehe pracaleùu maleùu ca .>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe jvaràdhikàre ..) gçhakanyàyàü strã . iti ràjanirghaõñaþ .. (puü, nçpa¤jayaràjaputtraþ . iti viùõupuràõe . 4 . 21 . 3 ..)

#<mçdukçùõàyasaü>#, klã, (mçdu ca tat kçùõàyasaü ceti .) sãsakam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mçdugaõaþ>#, puü, (mçdånàü gaõaþ .) citrànuràdhàmçga÷irorevatãnakùatràõi . yathà . citràmitra mçgàntyabhaü mçdugaõaþ . iti jyotistattvam ..

#<mçdugamanà>#, strã, (mçdu gamanamasyàþ .) haüsã . iti ràjanirghaõñaþ .. mandagamanà strã caü ..

#<mçducarmã>#, [n] puü, (mçdu komalaü carma tvak . tadastyasya . carma + %<brãhyàdibhya÷ca .>% 5 . 2 . 12 . iti iniþ .) bhårjavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. komalatvagvi÷iùñe, tri ..

#<mçducchadaþ>#, puü, (mçduþ chadaþ patramasya .) bhårjavçkùaþ . iti hemacandraþ . 4 . 210 .. girijapãluvçkùaþ . iti jañàdharaþ .. kukkuradruþ . ÷rãtàlaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mçdutà>#, strã, (mçdu + tal + ñàp .) mçdutvam . mçdorbhàvaþ . iti vyàkaraõam .. (yathà, raghau . 5 . 54 ..
     %<sa cànunãtaþ praõatena pa÷càt mayà maharùirmçdutàmagacchat ..>%)

#<mçdutàlaþ>#, puü, (mçdåni tàlaphalànyasya .) ÷rãtàlavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. komalatàla÷ca ..

#<mçdutvak>#, [c] puü, bhårjavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 46 .. mçdavastvaco'sya mçdutvak càntaþ . bhårjo'tha bhårjapatraþ syàt mçdutvak patrapuùpakaþ . iti koùàntaramiti madhuþ . adantanapuüsakatvaca÷abdena àbantatvacà÷abdena và vigrahe mçdutvaco'danto'pi bhårjo bhujo bahupaño bahutvakko mçdutvacaþ . iti svàmã . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<mçdutvacaþ>#, puü, bhårjavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 46 .. mçdavastvaco'sya mçdutvak càntaþ . bhårjo'tha bhårjapatraþ syàt mçdutvak patrapuùpakaþ . iti koùàntaramiti madhuþ . adantanapuüsakatvaca÷abdena àbantatvacà÷abdena và vigrahe mçdutvaco'danto'pi bhårjo bhujo bahupaño bahutvakko mçdutvacaþ . iti svàmã . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<mçdunnakaü>#, klã, (mçdà mçtpariõàmena ut årdhvaü nãyate yat iti . ut + nã + óaprakaraõe %<anyeùvapi dç÷yate .>% 3 . 2 . 48 . ityatra kà÷ikoktyà óaþ . tataþ svàrthe kan .) suvarõam . iti ÷abdacandrikà ..

#<mçdupatraþ>#, puü, (mçdåni patràõyasya .) nalaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. komalaparõe, klã . tadvati, tri ..

#<mçdupatrã>#, strã, (mçdåni patràõi yasyàþ .) cillã÷àkam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mçduparvakaþ>#, puü, (mçdåni parvàõyasya kap .) vetraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. komalaparvavi÷iùñe, tri ..

#<mçdupuùpaþ>#, puü, (mçdåni komalàni puùpàõyasya .) ÷irãùavçkùaþ . iti ratnamàlà .. komalakusumayukte, tri ..

@<[Page 3,774c]>@
#<mçduphalaþ>#, puü, (mçdåni phalànyasya .) vikaïkataþ . madhunàlikerikaþ . vikaõñakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. komalaphalavati, tri ..

#<mçdulaü>#, klã, (mçdu mçdutvamastyasya . mçdu + %<sidhmàdibhya÷ca .>% 5 . 2 . 97 . iti lac .) jalam . iti ÷abdacandrikà .. komale, tri . ityamaraþ . 3 . 1 . 78 .. (yathà, ÷i÷upàlavadhe . 6 . 2 .
     %<mçdulatàntalatàntamalokayat sa surabhiü surabhiü sumanobharaiþ ..>%)

#<mçdulomakaþ>#, puü, (mçdåni spar÷asukhàni lomàni yasya saþ . svàrthe kan .) ÷a÷akaþ . iti hemacandraþ . 4 . 361 .. komalaromavi÷iùñe, tri ..

#<mçdåtpalaü>#, klã, (mçdu komalaü utpalam .) nãlapadmam . iti ÷abdacandrikà ..

#<mçdgaþ>#, puü, (mçdaü païkaü gacchati kàraõatvena pràpnotãti . gam + óaþ .) matsyabhedaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<mçdvaïgaü>#, klã, (mçdu komalaü aïgaü yasya .) vaïgam . iti hemacandraþ .. (mçdu ca tadaïga¤ceti .) komalàvayava÷ca ..

#<mçdvã>#, strã, (mçdu + %<votoguõavacanàt .>% 4 . 1 . 44 . iti ïãù .) komalàïgã . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. api ca .
     %<sadyaþ purãparisareùu ÷irãùamçdbã sãtà javàttricaturàõi padàni gatvà .
     gantavyamasti kiyadityasakçdbruvàõà ràmà÷ruõaþ kçtavatã prathamàvatàram ..>% iti mahànàñakam .. kapiladràkùà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mçdvãkà>#, strã, (mçdu + bàhulakàt ãkan ñàp ca .) dràkùà . ityamaraþ . 2 . 4 . 107 .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 55 . 10 .
     %<jambåvetasavàõãrakadambodumbaràrjunàþ .
     bãjapårakamçdvãkàlakucà÷ca sadàóimàþ ..>%) kapiladràkùà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mçdha>#, u ¤a klidi . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøubhaø-akaø-señ . ktvàveñ .) u, mardhitvà mçddhvà . ¤a, mardhati mardhate . klidi àrdrãbhàve . iti durgàdàsaþ ..

#<mçdhaü>#, klã, (mardhate klidyatãti . mçdh + kaþ .) yuddham . ityamaraþ . 2 . 8 . 104 .. (yathà, harivaü÷e . 182 . 1 .
     %<apayàte tato deve kçùõe caiva mahàtmani .
     puna÷càvartata mçdhaü pareùàü lomaharùaõam ..>%)

#<mçdhà>#, vya, mçùà . ityamarañãkàsàrasundarã ..

#<mçnmaruþ>#, puü, (mçtsu maruþ .) pàùàõaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<mç÷a>#, ÷a au mç÷i . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàø-paraø sakaø-aniñ .) ÷a, mç÷ati . au, amàrkùãt amràkùãt amçkùat . mç÷i iti tàlavyàntasyaiva kvipi råpam . tena anirdi ùñàrthatvàt spar÷anaü praõidhàna¤ca asyàrthaþ . spar÷ane . yathà, raghau . 3 . 68 .
     %<paràmç÷an harùajaóena pàõinà tadãyamaïgaü kuli÷avraõàïkitam .>% praõidhàne .
     %<ràmapravàse vyamç÷anna doùaü janàpavàdaü sanarendramçtyum .>% kekayãti bhaññiþ . 3 . 7 .. vimar÷aü paràmar÷aþ . mçùi iti mårdhanyàntapàñho heyaþ . tarhi kùamaivàrthaþ syàt . iti durgàdàsaþ ..

#<mçùa>#, t ka kùàntau . iti kavikalpadrumaþ .. (adanta curàø-paraø-sakaø-señ . anyatra, adanta bhvàø-ubhaø-sakaø-señ .) mårdhanyopadhau . ka, mçùayati . ¤a, mçùati mçùate . iti durgàdàsaþ ..

#<mçùa>#, t ¤a kùàntau . iti kavikalpadrumaþ .. (adanta curàø-paraø-sakaø-señ . anyatra, adanta bhvàø-ubhaø-sakaø-señ .) mårdhanyopadhau . ka, mçùayati . ¤a, mçùati mçùate . iti durgàdàsaþ ..

#<mçùa>#, u secane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ . ktvàveñ .) u, marùitvà mçùñvà . iti durgàdàsaþ ..

#<mçùa>#, ka kùàntau . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøparaø-sakaø-señ .) ka, marùayati . ayamàtmanepadãtyeke . iti durgàdàsaþ ..

#<mçùa>#, ¤a ïa u kùàntau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-ubhaø-àtmaø-ca-sakaø-señ . ktvàveñ .) ¤a, marùati marùate . ïa, marùate . u, marùitvà mçùñvà . api gurumaparàdhaü marùati bràhmaõànàmiti halàyudhaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<mçùa>#, ya ¤a kùàntau . iti kavikalpadrumaþ .. (divàøubhaø-sakaø-señ .) ya ¤, mçùyati mçùyate mamarùa . iti durgàdàsaþ ..

#<mçùà>#, vya, (mçùyata iti . mçù + kà .) mithyà . ityamaraþ . 3 . 4 . 15 .. (yathà, naiùadhacarite . 1 . 68 .
     %<mçùàmçdhaü sàdibale kutåhalànnalasya nàsãragate vitenatuþ ..>%) vçthà . iti taññãkàsàrasundarã ..

#<mçùàrthakaü>#, klã, (mçùà artho'sya . bahubrãhau kap .) atyantàsambhavàrthabàkyam . tatparyàyaþ . àhatam 2 . ityamaraþ . 1 . 6 . 21 . atyantàsambhavàrthe vacasi . àhanyate sma àhataü ktaþ . mçùà mithyà artho'sya mçùàrthakaü iha mçùàrthaü yat sarvathà na ghañate . yathà -- eùa bandhyàsuto yàti khapuùpakçta÷ekharaþ . kårmalomatanåtràõaþ ÷a÷a÷çïgadhanurdhara iti .. yàvajjãvamahaü maunã brahmacàrã pità mameti . asya càyaü bhedaþ maunitvaü brahmacàritvaü anyatra siddhameva bandhyàsutatvaü khapuùpatva¤cànyatràsiddhamiti . iti bharataþ ..

#<mçùàdhyàyã>#, [n] puü, (mçùà dhyàyati cintayatãti . dhyai + õiniþ .) vakaþ . yathà --
     %<kaïko vako vakoña÷ca tãrthasevã ca tàpasaþ .
     mãnaghàtã mçùàdhyàyã ni÷calàïga÷ca dàmbhikaþ ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 3,775b]>@
#<mçùàlakaþ>#, puü, (mçùà mithyà acirasthàyitvena mukulodgamakàla evetyarthaþ . alaü alaïkaraõaü kàyati prakà÷ayatãti . kai + kaþ .) àmravçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<mçùàvàdaþ>#, puü, (mçùà mithyà vàdaþ kathanam .) mithyàvàkyam . tatparyàyaþ . caññarã 2 . iti jañàdharaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 188 . 33 .
     %<bahavo mleccharàjànaþ pçthivyàü manujàdhipa ! .
     mçùànu÷àlinaþ pàpàþ mçùàvàdaparàyaõàþ ..>%)

#<mçùàvàdã>#, [n] tri, (mçùà vadatãti . vad + õiniþ .) mithyàvàdakaþ . tatparyàyaþ . mçùodyaþ . iti ÷abdamàlà .. mithyàbhiyoktà, ca ..

#<mçùodyaü>#, klã, (mçùà + vad + %<ràjasåyasåryamçùodyarucyakupyakçùñapacyàvyathyàþ .>% 3 . 1 . 114 . iti karmaõi kyap . nipàtita÷ca .) mithyàvàkyam . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (yathà, bhaññikàvye . 5 . 60 .
     %<mçùodyaü pravadantãü tàü satyavadyo raghåttamaþ ..>%)

#<mçùodyaþ>#, tri, mithyàvàdã . iti ÷abdamàlà ..

#<mçùñaü>#, klã, (mçja + ktaþ .) maricam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mçùñaþ>#, tri, (mçja + kta .) ÷odhitam . ityamaraþ . 3 . 4 . 56 .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 85 . 9 .
     %<a÷ubhakaramato'nyathàpradiùñaü sthitapatitaü ca karoti mçùñamannam ..>%)

#<mçùñerukaþ>#, puü, vadànyaþ . miùñà÷ã . atithidbiñ . iti medinã . ke, 209 ..

#<mé>#, gi vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. (kryàø-paraøsakaø-señ .) gi, mçõàti . mårõaþ . mårtiþ . iti durgàdàsaþ ..

#<me>#, ïa pratãdàne . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-sakaø-aniñ .) pratãdànaü parivartaþ . ïa, mayate dhànyena màùaü lokaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<me>#, tri, mahyam . àmàke iti bhàùà . mama àmàra itibhàùà . ete asmacchabdasya caturthãùaùñhyekavacanàbhyàü niùpanne . iti vyàkaraõam ..

#<mekaþ>#, puü, (me iti kàyati ÷abdaü karotãti . kai ÷abde + kaþ .) chàgaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<meka(kha)lakanyakà>#, strã, (meka(kha)laþ mekhalàyuktaþ bindhyaparvataþ tasya kanyakà . tasya nitambade÷àt niþsçtetyarthaþ .) narmadànadã . ityamaraþ . 1 . 10 . 32 ..

#<meka(kha)làdrijà>#, strã, (meka(kha)làt nitambade÷opalakùitàt adrerjàtà . jana + óaþ + striyàü ñàp .) narmadànadã . yathà --
     %<revendujà pårbagaïgà narmadà mekalàdrijà .>% iti hemacandraþ ..

#<mekùaõaü>#, klã, yaj¤ãyapàtravi÷eùaþ . (yathà, à÷valàyana÷rautasåtre . 2 . 6 . 12 .
     %<mekùaõenàdàyàvadànasampadà juhuyàt ..>%) yathà, mekùaõàdãnàha chandogapari÷iùñam .
     %<idhmajàtãyamidhmàrdhapramàõaü mekùaõaü bhavet .
     vçttaü vàrkùa¤ca pçthvagramavadànakriyàkùamam ..>% idhmàrdhapramàõam . pràde÷adbayamidhmasya pramàõaü parikalpitamiti . tadardham . eùaiva darvã . vi÷eùastu mahàsruve .
     %<darvã dvyaïgulapçthvagrà turãyeõa tu mekùaõam .
     muùalodåkhale vàrkùe svàyate sudçóhe tathà ..>% iti saüskàratattvam ..

#<mekhalà>#, strã, (mãyate prakùipyate kàyamadhyabhàge iti . mi + saüj¤àyàü khalaþ guõa÷ca striyàü ñàp . ityamarañãkàyàü bharatamatam .) strãkañyàbharaõam . candrahàra goñ ityàdi bhàùà .. (yathà, raghuvaü÷e . 8 . 64 .
     %<asamàpya vilàsamekhalàü kimidaü kinnarakaõñhi ! supyate ..>%) tatparyàyaþ . kà¤cã 2 saptakã 3 rasanà 4 sàrasanam 5 . ityamaraþ . 2 . 6 . 108 .. kà¤ciþ 6 ra÷anà 7 kakùà 8 rasanam 9 ra÷anam 10 kakùyà 11 saptakà 12 sàra÷anam 13 . iti ÷abdaratnàvalã .. kalàpaþ 14 . iti jañàdharaþ .. sàrasanaü strãkañyàü vastragranthanam . iti svàmã .. kecittu .
     %<ekayaùñirbhavet kà¤cã mekhalà tvaùñayaùñikà .
     rasanà ùoóa÷a j¤eyà kalàpaþ pa¤caviü÷akaþ ..>% iti pañhanti . iha tvabhedàt paryàyatà . iti bharataþ .. khaógàdinibandhanam . ityamaraþ . 2 . 8 . 90 .. ÷ikkanikà . carmarajvàdi . muùñidàróhyàrthaü uparyadho lauhabandhaþ . ityeke . ityapi bharataþ .. * .. ÷ailanitambaþ . iti medinã . le, 125 .. narmadànadã . iti ÷abdaratnàvalã .. pç÷niparõã . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. upanayanakàle dhàraõãyamu¤janirmitasåtratrayam . yathà . athainaü màõavakamàcàryastriþ pradakùiõaü trivçttamu¤jamekhalàü paridhàpayan mantradvayaü vàcayati . iti bhavadevabhaññaþ .. api ca . gobhilaþ . mu¤jakà÷atàsånyo rasanàþ . mu¤jaþ ÷araþ . tàsånaþ ÷aõastadbhavà tàsånã . rasanà mekhalà . tathà ca manuþ .
     %<mau¤jã trivçtsamà ÷lakùõà kàryà viprasya mekhalà .
     kùattriyasya ca maurvãyà vai÷yasya ÷aõatàntavã ..
     mu¤jàlàbhe tu kartavyà ku÷à÷mantakavalvajaiþ .
     trivçtà granthinaikena tribhiþ pa¤cabhireva và ..>% iti saüskàratattvam .. anyacca .
     %<garbhàùñame'ùñame vàbde svasåtroktavidhànataþ .
     daõóã ca mekhalã såtrã kçùõàjinadharo muniþ ..
     mau¤jã trivçtsamà ÷lakùõà kàryà viprasya mekhalà .
     mau¤jyabhàve ku÷enàhurgranthinaikena ca tribhiþ ..>% iti kaurmye upavibhàge 11 adhyàyaþ .. homakuõóoparimçdghañitaveùñanavi÷eùaþ . yathà, va÷iùñhapa¤caràtre .
     %<yàvàn kuõóasya vistàraþ khananaü tàvadiùyate .
     hastaike mekhalàstisro vedàgninayanàïgulàþ ..
     kuõóe dvihaste tà j¤eyà rasavedaguõàïgulàþ .
     caturhaste tu kuõóe tà vasutarkayugàïgulàþ ..>% mekhalà brahmacàrimekhalàvat kuõóaveùñità mçdghañità tà÷ca khàtade÷àdbàhye ekàïguliråpaü kaõñhaü parityajya ucchràyeõa vistàreõa cetyàdi krameõa vedàdyaïgulàþ etadviparãtàstantràntaroktà vyavahàraviruddhàþ . vedà÷catvàraþ agnayastrayaþ nayane dve rasàþ ùañ guõàstrayaþ . vasutarkayugàni aùñaùañcatvàri . piïgalàmate'pi . khàtàdekàïgulaü tyaktvà mekhalànàü vidhirbhavet . iti tithyàditattve durgotsavatattvam .. (yaj¤aveùñanasåtram . yathà, ÷rãmadbhàgavate . 4 . 5 . 15 .
     %<rurujuryaj¤apàtràõi tathaike'gnãnanà÷ayan .
     kuõóeùvamåtrayan kecidvibhidurvedimekhalàþ ..>% %<mekhalàþ sãmàsåtràõi .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã ..)

#<mekhalakanyakà>#, strã, (mekhalasya mekhalopalakùitasya bindhyagireþ kanyakeva prasåtà .) narmadànadã . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<meghaþ>#, puü, (mehatãti . mih + ac . %<nyaïkvàdãnà¤ca .>% 7 . 3 . 53 . iti kutvam .) mustakaþ . ràkùasaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. svanàmakhyàtadravyapadàrthaþ . mehati si¤cati yaþ . tatparyàyaþ . abbhram 2 vàrivàhaþ 3 stanayitnuþ 4 valàhakaþ 5 dhàràdharaþ 6 jaladharaþ 7 taóitvàn 8 vàridaþ 9 ambubhçt 10 ghanaþ 11 jãmåtaþ 12 mudiraþ 13 jalamuk 14 dhåmayoniþ 15 . ityamaraþ . 1 . 3 . 7 .. abhram 16 payodharaþ 17 ambhodharaþ 18 vyomadhåmaþ 19 ghanàghanaþ 20 vàyudàruþ 21 nabha÷caraþ 22 kandharaþ 23 kandhaþ 24 nãradaþ 25 gaganadhvajaþ 26 vàrimuk 27 vàrmuk 28 vanamuk 29 abdaþ 30 parjanyaþ 31 nabhogajaþ 32 madayitnuþ 33 kadaþ 34 kandaþ 35 gaveóuþ 36 gadàmaraþ 37 khatamàlaþ 38 vàtarathaþ 39 ÷vetanãlaþ 40 nàgaþ 41 jalakaraïkaþ 42 pecakaþ 43 bhekaþ 44 darduraþ 45 . iti ÷abdaratnàvalã .. ambudaþ 46 toyadaþ 47 ambuvàhaþ 48 . iti ratnamàlà .. pàthodaþ 49 gadàmbaraþ 50 gàóavaþ 51 vàrimasiþ 52 . iti trikàõóa÷eùaþ .. tadvaidikaparyàyàþ . adriþ 1 gràvà 2 gotraþ 3 balaþ 4 a÷naþ 5 purubhojàþ 6 vali÷ànaþ 7 a÷mà 8 parvataþ 9 giriþ 10 vrajaþ 11 caruþ 12 varàhaþ 13 ÷ambaraþ 14 rauhiõaþ 15 raivataþ 16 phaligaþ 17 uparaþ 18 upalaþ 19 camamaþ 20 ahiþ 21 abhram 22 valàhakaþ 23 mevaþ 24 dçtiþ 25 odanaþ 26 vçùandhiþ 27 vçtraþ 28 asuraþ 29 ko÷aþ 30 . iti triü÷anmeghanàmàni . iti vedanighaõñau . 1 . 10 .. (yathà, uttararàmacarite . 2 .
     %<meghamàleva ya÷càyamàràdapi vibhàvyate ..>%) meghanàyakà yathà --
     %<triyute ÷àkavarùe tu caturbhiþ ÷odhite kramàt .
     àvartaü viddhi sambartaü puùkaraü droõamambudam ..>% eùàü phalàni .
     %<àvarto nirjalo meghaþ sambarta÷ca bahådakaþ .
     puùkaro duùkarajalo droõaþ ÷asyaprapårakaþ ..>% iti jyotistattvam .. * .. tretàyuge tasyotpattiryathà --
     %<apàü siddhe pratigate tadà meghàmbunà tu vai .
     medhebhyastanayitnubhyaþ pravçttaü vçùñisarjanam ..
     sakçdeva tayà vçùñyà saüpçkte pçthivãtale .
     pràduràsaüstadà tàsàü vçkùà vai gçhasaïgitàþ ..
     sarvapratyupabhogastu tàsàü tebhyaþ prajàyate .
     vartayiùyanti te svasthàstretàyugamukhe prajàþ ..>% iti kaurme 26 adhyàyaþ .. * .. pralayakàlãnameghà yathà --
     %<tato gajakulonnàdàstanitaiþ samalaïkçtàþ .
     uttiùñhanti sadà vyomni ghoràþ sambartakà ghanàþ ..
     kecinnãlotpala÷yàmàþ kecit kusumasannibhàþ .
     dhåmravaürõàstathà kecittathà pãtàþ payodharàþ ..
     kecidraktàbhravarõà÷ca sthålàþ kùàranibhàstathà .
     ÷aïkhakundanibhà÷cànye jàtyà¤jananibhàþ pare ..
     manaþ÷ilànibhàstvanye kapotasadç÷àþ pare .
     kecidrudràkùavarõàbhàstathànye kùãrasannibhàþ ..
     tathà karvåravarõàbhà bhinnà¤jananibhàstathà .
     indragopanibhàþ kecit haritàlanibhàstathà ..
     kàkàõóakanibhàþ keciduttiùñhanti ghanà divi .
     kecit parvatasaïkà÷àþ kecidgajakulopamàþ ..
     kåñàgàranibhà÷cànye kecinmãnakulodvahàþ .
     bahuråpà ghoraråpà ghorasvaraninàdinaþ .
     tadà jaladharàþ sarve pårayanti nabhasthalam ..
     tataste jaladà ghorà vàriõà bhàskaràtmajàþ .
     saptadhà saüvçtàtmànastamagniü ÷amayantyuta ..
     tataste jaladà varùaü varùantãha mahaughavat .
     sughorama÷ivaü sarbaü nà÷ayanti ca pàvakam ..
     pravçttena tadàtyarthamambhasà påryate kila .
     adbhistejo'ü÷abhåtatvàttadàgniü pravi÷atyapi ..
     naùñe càgnau varùa÷ataiþ payodà jalasambhavàþ .
     plàvayanto'tha bhuvanaü mahàjalaparisravaiþ ..
     dhàràbhiþ pårayantãdaü codyamànàþ svayambhuvà .
     udyantaü salilaughai÷ca velà iva mahodadheþ ..
     sàdridbãpà tathà pçthvã jalaiþ saüchàdyate ÷anaiþ .
     àdityara÷mibhiþ pãtaü jalamabhreùu tiùñhati ..
     punaþ patati tadbhåmau påryante tena càrõavàþ ..>% iti kaurme upavibhàge 42 adhyàyaþ .. * .. meghasya utpattiryathà --
     %<tejo ha sarvabhåtebhya àdatte ra÷mibhirjalam .
     samudràttvagbhasàü yogàdra÷mayaþ pravahantyapaþ ..
     tato'yanava÷àt kàle parivçtto divàkaraþ .
     niyacchati payo meghe ÷uklà÷uklairgabhastibhiþ ..
     abhrasthàþ prapatantyàpo vàyunà samudãritàþ .
     sarvabhåtahitàrthàya vàyubhåtàþ samantataþ ..
     tato varùati so'mbhàüsi sarvabhåtavivçddhaye .
     vàyavyaü stanita¤caiva vidyudagnisamaprabham ..
     merusànumihetyàto meghatvaü vya¤jayanti ca .
     bhramiùyanti yathà càpastadantaü kavayo viduþ ..>% api ca .
     %<meghànàü punarutpattau trividhà yonirucyate .
     agnijà brahmajà÷caiva pakùajà÷ca pçthagvidhàþ .
     tridhà tridhàyanàtteùàü vakùyàmi vittasambhavam ..
     àgneyàþ svannajàþ proktàsteùàü dhåmaþ pravartanam .
     jàtà durdinavàtàdye saguõàste vyavasthitàþ ..
     mahiùà÷ca varàhà÷ca mattamàtaïgaråpiõaþ .
     bhåtvà dharaõimabhyetya ramante vicaranti ca ..
     jãmåtà nàma te meghà ye tebhyo jãvasambhavàþ .
     vidyudguõavihãnà÷ca jaladhàràvalambinaþ ..
     mçdusekà mahàkàyà àvahasya ca sànugàþ .
     kro÷amàtràcca varùanti kro÷àrdhàdapi và punaþ .
     parvatàgranitambeùu varùanti vipineùu ca ..
     balàkà gardabhà÷caiva balàkàgarbhadhàriõaþ .
     brahmajà nàma te meghà brahmani÷vàsasaübhavàþ ..
     dbitãyaü pravahaü vàyuü meghàste tu samà÷ritàþ .
     ito yojanamàtrà÷ca sàrdhàrdhàt vikçtàdapi .
     vçùñisargàddivasteùàü dhàràsàràþ prakãrtitàþ ..
     ÷akreõa pakùà yacchinnàþ parvatànàü mahaujasàm .
     kàmagànàü pravçttànàü prajànàü ÷ivamicchatà .
     puùkaràvartakàstane karaõeneha vi÷rutàþ ..
     nànàråpadharà÷caiva mahàghorasvanà÷ca te .
     kalpàntavçùñeþ sraùñàraþ sambartàgnerniyàmakàþ .
     varùanti te yugànteùu tçtãyàste prakãrtitàþ ..
     anekaråpasaüsthànàþ pårayanto mahãü jalaiþ .
     vàyuü parivahante syurà÷ritàþ kalpasàdhakàþ ..
     yo'nyasyàõóasya bhinnasya pràkçtaprabhavastadà ..
     yasmàdbrahmà samutpanna÷caturvaktraþ svayambhuvaþ .
     tasyaivàõóasya pàlà hi sarve meghàþ prakãrtitàþ ..
     teùàmadhyàyanaü dhåmaþ sarveùàmavi÷eùataþ .
     teùàü ÷reùñhastu parjanya÷catvàra÷caiva diggajàþ ..
     gajànàü parvatànà¤ca meghànàü bhogibhiþ saha .
     kulamekaü pçthagbhåtaü yonistvekà jalaü smçtam ..
     parjanyo diggajà÷caiva hemante ÷ãtasaübhavàm .
     tuùàravçùñiü varùanti hima÷asyavivçddhaye ..>% iti brahmàõóe 58 adhyàyaþ .. * .. ùaóràgàntargataràgavi÷eùaþ . yathà --
     %<bhairavo'tha vasanta÷ca naño nàràyaõastathà .
     ÷rãràgo megharàga÷ca ùaóete puruùàhvayàþ ..>% tasya ràgiõyo yathà --
     %<lalità màlasã gauóã nàñã devakirã tathà .
     megharàgasya ràgiõyo bhavantãmàþ sumadhyamàþ ..>% ayaü hanåmanmate ùaùñharàgo brahmaõo mastakàt nirgataþ . àkà÷àjjàta iti ca vadanti . asya jàtiþ auóavaþ . arthàt dha na ùa ç ga iti pa¤casvaramilitaþ . asya gçhaü dhaivatasvaraþ . gharùartau ràtri÷eùe gànasamayaþ . asyàkàraþ . sundarapuruùaþ . ÷yàmavarõaþ . uùõãùavadvaddhake÷aþ . ÷àõitakhaó gahastaþ . hanåmanmate asya pa¤caràgiõyo yathà . ñaïkà 1 mallàrã 2 gurjarã 3 bhåpàlã 4 de÷akàrã ca 5 . asyàùñaputtrà yathà . jàlandharaþ 1 sàraþ 2 nañanàràyaõaþ 3 ÷aïkaràbharaõaþ 4 kalyàõaþ 5 gajadharaþ 6 gàndhàraþ 7 sahànà 8 .. kalànàthamate . asya ràgiõyaþ ùañ yathà . vaïgàlã 1 madhurà 2 kàmodà 3 dhanà÷rãþ 4 tãrthakã 5 devàlã 6 . etanmate'pi aùñau puttràþ kintu nañanàràyaõa÷aïkaràbharaõakalyàõasthàne kedàràmàrujalabharatà j¤eyàþ .. some÷varamate asya ùaóràgiõyo yathà . mallàrã 1 saurañã 2 sàverã 3 kau÷ikã 4 gàndhàrã 5 hara÷çïgàrã 6 . etanmate'pi puttràþ pårbavat . ràgiõãsahitasyaitadràgasya varùartau gànasamayaþ .. bharatamate tasya pa¤ca ràgiõyo yathà . mallàraþ 1 målatànã 2 de÷ã 3 ratiballabhà 4 kàverã 5 . tanamte aùñau puttrà yathà . kalàyaraþ 1 vàge÷varã 2 sahànà 3 purãyà 4 kànarà 5 tilakaþ 6 stambhaþ 7 ÷aïkaràbharaõaþ 8 . tanmate aùñaputtràõàü bhàryà yathà . karaõàñã 1 kàdavã 2 kadamanàñaþ 3 pàhàrã 4 màüjhaþ 5 parajaþ 6 nañama¤jarã 7 ÷uddhanañaþ 8 . iti saïgãta÷àstram ..

#<meghakaphaþ>#, puü, (meghànàü kapha iva .) karakà . iti hàràvalã . 58 ..

#<meghakàlaþ>#, puü, (meghànàü kàlaþ samayaþ .) varùartuþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 95 . 58 .
     %<sthalasalilacaràõàü vyatyayo meghakàle .
     pracurasalilavçùñyai ÷eùakàle bhayàya ..>%)

#<meghacintakaþ>#, puü, (cintayatãti . cinti + õvul . meghànàü cintakaþ tasyaiva jalapàyitvàt .) càtakapakùã . iti ÷abdacandrikà .. (meghacintanavi÷iùñe, tri ..)

#<meghajaü>#, tri, meghabhavavastu . meghàjjàyate iti vyutpattyà janadhàtoþ óapratyayena niùpannam ..

#<meghajàlaü>#, klã, (meghànàü jàlam .) abhrigram . iti ÷abdacandrikà ..

#<meghajãvanaþ>#, puü, (megho jãvanaü jãvanopàyo yasya .) càtakapakùã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<meghajyotiþ>#, [s] puü, (meghasya jyotiragnirmeghàdutpanno jyotirvà .) vajràgniþ . tatparyàyaþ . irammadaþ 2 . ityamaraþ . 1 . 3 . 10 .. meghasya jyotiragnirmeghajyotiþ . jyotiragnau samàkhyàtaü jyoti÷candro nigadyate . iti rantiþ .. irayà jalena màdyati dãpyate iti iragmadaþ . meghàgnirhi jalenaiva dãpyate . madãbhirya¤i harùe té bhé vé dé jãti khaþ khityavyàjiti mansvau . anyonyasaüghaññena meghànniþsçtya yajjyotirvçkùàdau patati sa irammadaþ . megha ityupalakùaõaü tena vàtajo'pãrammadaþ so'pi hi irayà jalena màdyatãti kaumudã . meghàgnyàdirirammada iti ÷abdàrõavaþ . iti taññãkàyàü bharataþ ..

#<meghaóambaraþ>#, puü, meghasyàóambaraþ . meghagarjanam . yathà --
     %<ajàyuddhe çùi÷ràddhe prabhàte meghaóambare .
     dampatyoþ kalahe caiva bahvàrambhe laghukriyà ..>% ityudbhañaþ ..

#<meghatimiraü>#, klã, (meghena timiraü andhakàro yatra .) meghàcchannadinam . iti halàyudhaþ ..

#<meghadãpaþ>#, puü, (meghajanito dãpa iva .) vidyut . iti ÷abdamàlà ..

#<meghanàdaþ>#, puü, (meghaü nàdayatãti . nad + õic + aõ .) varuõaþ . (meghasya nàda iva nàdo yasya .) ràvaõaputtraþ . iti medinã . de, 52 .. (yathà, raghau . 12 . 76 .
     %<garuóàpàtavi÷liùñameghanàdàstrabandhanaþ ..>% meghasya nàdaþ .) megha÷abdaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 73 . 7 .
     %<te ÷rutvà rathanirghoùaü vàraõàþ ÷ikhinastathà .
     praõedustanmukhà ràjan ! meghanàda ivotsukàþ ..>%) palà÷avçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. taõóulãya÷àkaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, bhàvaprakà÷e .
     %<taõóulãyo meghanàdaþ kàõóerastaõóulerakaþ ..>% asya guõàdikaü taõóulãya÷abde draùñavyam .. dànavabhedaþ . yathà, harivaü÷e . 332 . 30 .
     %<subàhurmeghanàda÷ca bhãmagarbha÷ca vãryavàn ..>% meghasadç÷a÷abdavi÷iùñe, tri . yathà, ràmàyaõe . 2 . 16 . 29 .
     %<meghanàdamasambàdhaü maõihemavibhåùitam ..>%)

#<meghanàdajit>#, puü, (meghanàdaü jitavàniti . ji + kvip .) lakùmaõaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<meghanàdànulàsakaþ>#, puü, (meghanàdaü anu lakùyãkçtya lasati krãóatãti . lasa + õvul .) mayåraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<meghanàdànulàsã>#, [n] puü, (meghanàdamanulasatãti . lasa + õiniþ .) mayåraþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 30 ..

#<meghanàmà>#, [n] puü, (meghasya nàma nàma yasya .) mustakaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 159 .. (paryàyo'sya yathà --
     %<mustako meghanàmà syàt .>% iti gàruóe 208 adhyàyaþ ..)

#<meghanirghoùaþ>#, puü, (meghasya nirghoùaþ .) megha÷abdaþ . tatparyàyaþ . stanitam 2 garjitam 3 rasitam 4 . ityamaraþ . 1 . 3 . 8 .. dhvanitam 5 hràditam 6 . iti bharataþ .. (meghasya nirghoùa iva nirghoùo yasya . meghatulya÷abdavi÷iùñe, tri . yathà, mahàbhàrate . 3 . 73 . 11 .
     %<yadi màü meghanirghoùo nopagacchati naiùadhaþ .
     adya càmãkaraprakhyaü pravekùyàmi hutà÷anam ..>%)

@<[Page 3,777c]>@
#<meghapuùpaü>#, klã, (meghasya puùpamiva .) jalam . ityamaraþ . 1 . 10 . 5 .. piõóàbhram . nadãjalam . iti medinã . pe, 28 ..

#<meghapuùpaþ>#, puü, (megha iva puùpyati prakà÷ate iti . puùpa vikà÷ane + ac .) ÷akrahayaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷rãkçùõà÷va÷ca .. (yathà, mahàbhàrate . 4 . 43 . 21 .
     %<taü manye meghapuùpasya javena sadç÷aü hatham ..>%)

#<meghaprasavaþ>#, puü, (meghaþ prasavaþ utpattisthànamasya iti .) jalam . iti ràjanirghaõñaþ .. meghajàte, tri ..

#<meghabhåtiþ>#, puü, (meghàt bhåtirjanmàsya .) vajram . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<meghamàlaþ>#, puü, (meghamàlà varõasàdç÷yena astyasya . ar÷a àdyac .) ramàgarbhajàtakalkidevaputtraþ . yathà . %<tathà ramà site pakùe .>% ityupakramya .
     %<sà puttraü suùuve sàdhvã meghamàlabalàhakau .
     mahotsàhau mahàvãryau subhagau kalkisammatau ..>% iti kalkipuràõe 31 adhyàyaþ .. (plakùadbãpasthaparvatavi÷eùaþ . yathà, bhàgavate . 5 . 20 . 4 . %<suvarõo hiraõyaùñhãvo meghamàla iti setu÷ailàþ ..>% ràkùasavi÷eùaþ . iti ràmàyaõe . 3 . 29 . 31 ..)

#<meghamàlà>#, strã, (meghànàü màlà .) megha÷reõã . tatparyàyaþ . kàdambinã 2 . ityamaraþ . 1 . 2 . 8 .. (yathà, uttararàmacarite . 2 .
     %<meghamàleva ya÷càyamàràdapi vibhàvyate .>% skandamàtçgaõànàmanyatamà . yathà, mahàbhàrate . 9 . 46 . 29 .
     %<ekavaktrà megharavà meghamàlà virocanà ..>%)

#<meghayoniþ>#, puü, (meghasya yoniþ utpattikàraõam .) dhåmaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<megharàgaþ>#, puü, (meghanàmako ràgaþ .) ùaóràgàntargataràgavi÷eùaþ . iti halàyudhaþ .. (yathà, saügãtadarpaõe ràgàdhyàye . 31 .
     %<bhairavaþ kau÷ika÷caiva hindolo dãpakastathà .
     ÷rãràgo megharàga÷ca ùaóete puruùàhvayàþ ..>%) asya vivaraõaü megha÷abde draùñavyam ..

#<meghavarõà>#, strã, (meghasyeva varõo'syàþ . striyàü ñàp .) nãlãvçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. (meghatulyavarõe, tri . yathà, mahàbhàrate . 3 . 46 . 15 .
     %<susåkùmeõottarãyeõa meghavarõena ràjatà ..>%)

#<meghavartma>#, [n] klã, (meghànàü vartma panthàþ .) àkà÷am . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<meghavahniþ>#, puü, (meghasya meghajanyo và vahniþ .) vajràgniþ . tatparyàyaþ . irammadaþ 2 . iti hemacandraþ . 4 . 167 ..

#<meghavàhanaþ>#, puü, (megho vàhanamasya .) indraþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 47 .. (yathà, ÷i÷upàlavadhe . 13 . 18 .
     %<avilambitailavilapàõipallavaþ ÷rayati sma meghamiva meghavàhanaþ ..>%)

@<[Page 3,778a]>@
#<meghave÷ma>#, [n] klã, (meghànàü ve÷ma bhavanam .) àkà÷am . iti jañàdharaþ ..

#<meghasàraþ>#, puü, (meghasya sàra iva .) cãnakarpåraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<meghasuhçt>#, [d] puü, (meghàþ suhçdo mitràõi yasya .) mayåraþ . iti hemacandraþ ..

#<meghastanitodbhavaþ>#, puü, (meghasya stanitàdudbhava utpattirasya . navamegha÷abdenàsya aïkurotpattestathàtvam .) vikaüõñakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (vi÷eùo'sya vikaõñaka÷abde j¤eyaþ ..)

#<meghàkhyaü>#, klã, (meghasya àkhyà nàmàsya .) mustakam . iti ratnamàlà ..

#<meghàgamaþ>#, puü, (meghànàü àgamo'tra .) varùàkàlaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, ghañakarparakàvye . 2 .
     %<navàmbumattàþ ÷ikhino nadanti meghàgame kundasamànadanti ! ..>%) meghasyàgamana¤ca ..

#<meghànandà>#, strã, (meghena ànando'syàþ .) valàkà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<meghànandã>#, [n] puü, (meghena ànandatãti . à + nanda + õiniþ .) mayåraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<meghàntaþ>#, puü, (meghànàü anto'vasànamatra .) ÷aratkàlaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<meghàsthi>#, klã, (meghànàü asthãva .) karakà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<meghàspadaü>#, klã, (meghànàü àspadaü sthànam .) àkà÷am . iti dhana¤jayaþ ..

#<meghodaraþ>#, puü, (meghasyeva udaramasya .) arhatpità . iti hemacandraþ ..

#<mecakaü>#, klã, (macati varõàntareõa mi÷rãbhavatãti . mac + %<kç¤àdibhyaþ saüj¤àyàü vun .>% uõàø 5 . 35 . iti vun . tataþ %<pacimacyoricca .>% uõàø 5 . 37 . iti itve laghåpadhaguõaþ . yadvà, maca maci kalkane + akan . maci parimucàü nàmnãtyetvam . mecakaþ kçùõanãlaþ syàdatasãpuùpasannibhaþ . iti ÷abdàrõavaþ . vyutpattistu macati mi÷rãbhavati varõàntareõa iti bharataþ . ityamarañãkàyàü raghunàthacakravartã .) ÷roto'¤janam . andhakàraþ . iti medinã . ke, 140 .. nãlà¤janam . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà --
     %<mecakaü mardanà¤janapiõóavadãùatkçùõaråkùam .>% iti màdhavakarakçtarugvini÷cayavyàkhyàne'tãsàràdhikàre vijayarakùitaþ ..)

#<mecakaþ>#, puü, mayåracandrakaþ . ÷yàmalaþ . iti medinã . ke, 140 .. (yathà, %<mecakàmaü àgàradhåmàbha¤ca sasàragandhakàdimaõimasçõãkçtakçùõavarõasyeva varõo mecaka iti jejjaóàdayaþ pràhuþ cikkaõakçùõa ityarthaþ .>% iti rugvini÷cayasya raktapittavyàkhyàne vijayenoktam ..) dhåmaþ . meghaþ . ÷obhà¤janaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷yàmalaguõayukte, tri . ityamaraþ . 1 . 5 . 14 .. (yathà, ÷i÷upàlavadhe . 6 . 26 .
     %<gajakadambakamecakamuccakairnabhasi vãkùya navàmbudamambare ..>%)

#<mecakàbhidhà>#, strã, (mecakasyàbhidhà nàmàsyàþ .) pàtàlagaruóãlatà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<meñ>#, ç unmàde . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-akaø-señ .) ç, amimeñat . meñati lokaþ . unmàdyatãtyarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<meñulà>#, strã, (meñatãti . meñ bàhulakàt ulac . ñàp ca .) àmalakã . iti ÷abdacandrikà ..

#<meñhaþ>#, puü, (meñati unmàdyatãti . meñ + ac . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) hastipakaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<meóa>#, ç unmàde . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-akaø-señ .) ç, amimeóat . meóati unmàdyatãtyarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<meóhraþ>#, puü, (mehatyaneneti . miha secane + %<dàmnã÷asayuyujastutudasisicamihapatada÷anahaþ karaõe .>% 3 . 2 . 182 . iti ùñran ..) ÷i÷naþ . (yathà, manau . 8 . 282 .
     %<avamåtrayato meóhramava÷ardhayato gudam ..>%) sa tu garbhasthasya saptabhirmàsairbhavati . iti sukhabodhaþ .. (yathà, %<÷ravaõanayanavadanaghràõagudameóhràõi navasrotàüsi naràõàü bahirmukhànyetànyeva ..>% iti su÷rute ÷àrãrasthàne pa¤came'dhyàye .. ÷iraþ paryantaü gatàyà vajranàóyà målasthànam . yathà, pårõànandakçtaùañcakraniråpaõe . %<vajràkhyà meóhrade÷àcchirasi parigatà madhyame syàjjvalantã .>% meóhrasyàpràvçtatvaü janmàntare kçtasya mahàpàpasya cihnaü kuùñhavi÷eùaþ . yathà, bhaviùyapuràõãyamadhyatantraùaùñhàdhyàye .
     %<÷çõu kuùñhagaõaü vipra ! uttarottarato gurum .
     vicarcikà tu du÷carmà carcarãyastçtãyakaþ ..
     vikarcurbraõatàmrau ca kçùõa÷vete tathàùñakam .
     eùàü madhye tu yaþ kuùñhã garhitaþ sarvakarmasu ..
     braõavatsarvagàtreùu gaõóe bhàle tathà nasi ..>% du÷carmà apàvçtameóhraþ iti smçtisaügrahitàraþ .. pa¤cabhåtànàü madhye pçthivyà rajoguõàü÷ata utpanno meóhraþ tathàca vedàntapa¤cada÷yàm .
     %<rajo'ü÷aiþ pa¤cabhisteùàü kramàt karmendiyàõi tu .
     vàkpàõipàdapàyåpasthàbhidhànàni jaj¤ire ..>% upasthendriyaü nàma upasthavyatiriktaü upasthà÷rayaü måtra÷ukrotsarga÷aktimadindriyaü ityàtmànàtmaviveke ÷aïkaràcàryaþ . asya lakùaõàdakaü liïga÷abde upastha÷abde ca draùñavyam ..) meùaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 96 .. (yathàsya paryàyaþ .
     %<meóhro bheóho huóo meùa urabhra uraõo'pi ca .
     avirvç ùõistathorõàyuþkathyante tadguõà atha ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe dvitãye bhàge ..)

#<meóhra÷çïgã>#, strã, (meóhrasya ÷çïgamiva ÷çïgamasyàþ . gauràditvàt ïãù .) meùa÷çïgãvçkùaþ . iti ratnamàlà ..

@<[Page 3,778c]>@
#<meõñaþ>#, puü, hastipakaþ . iti hàràvalã ..

#<meõóaþ>#, puü, hastipakaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<meõóhaþ>#, puü, meùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<metha>#, ¤a ç saïge . vadhe . medhàyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-ubhaø-saïge akaø-vadhe-medhàyà¤ca sakaø-señ .) ¤a, methati methate dhãro guõinà saïgata ityarthaþ . ç, amimethat . mimetha . iti durgàdàsaþ ..

#<methiþ>#, puü, (methante pa÷avo'treti . metha saïge + %<sarvadhàtubhya in .>% uõàø 4 . 117 . iti in .) khale pa÷ubandhanàrthanyastadàru . mei kàñha iti bhàùà . yathà --
     %<medhirmethiþ khalevàlã khale gobandhadàru yat .>% iti hemacandraþ . 3 . 558 .. (strã, methikà . tatparyàyo yathà --
     %<methikà methinã methirdãpanã bahupatrikà .
     bodhinã bahubãjà ca jyotirgandhaphalà tathà ..
     vallarã candrikà manthà mi÷rapuùpà ca kairavã .>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. kvacit methãti pàñho dç÷yate ..)

#<methikà>#, strã, (methatãti . meth + õvul . ñàpi ata itvam .) kùupavi÷eùaþ . methi÷àka iti bhàùà . tatparyàyaþ . methinã 2 methã 3 dãpanã 4 bahuputtrikà 5 bodhinã 6 gandhabãjà 7 jyotiþ 8 gandhaphalà 9 vallarã 10 candrikà 11 manthà 12 mi÷rapuùpà 13 kairavã 14 ku¤cikà 15 bahuparõã 16 pãtabãjà 17 . asyà guõàþ . kañutvam . uùõatvam . raktapittaprakopaõatvam . arocakaharatvam . dãptikàritvam . vàtaghnatvam . dãpanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. atha methã vanamethã . tayornàmaguõàþ .
     %<methikà methinã methã dãpanã bahupatrikà .
     bodhinã gandhabãjà ca jyotirgandhaphalà tathà ..
     vallarã candrikà manthà mi÷raüpuùpà ca kairavã .
     ku¤cikà bahuparõã ca pãtabãjà municchadà ..
     methikà vàta÷amanã ÷leùmaghnã jvaranà÷inã .
     tataþ svalpaguõà vanyà vàjinàü sà tu påjità ..>% iti bhàvaprakà÷e pårbakhaõóe prathame bhàge ..

#<methinã>#, strã, (methatãti . meth + õiniþ . ïãp .) methikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<methã>#, strã, (methiþ + kçdikàràditi pakùe ïãù .) methikà . iti ràjanirghaõñaþ .. (stambhaþ . yathà, ÷atapathabràhmaõe . 3 . 5 . 3 . 21 .
     %<viùõave tveti methãmupanihantãtaratastato yadu ca mànuùe ..>% %<methãü stambham .>% iti tadbhàùyam ..)

#<meda>#, ç ¤a vadhamedhayoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-ubhaø-sakaø-señ .) ç, amimedat . ¤a, medati medate ÷àstràrthaü ÷iùyaþ dhàrayatãtyarthaþ . mimeduþ . iti durgàdàsaþ ..

#<medaþ>#, [s] klã, (medyati snihyatãti . mid + %<sarvadhàtubhyo'sun .>% uõàø 4 . 188 . iti asun .) màüsaprabhavadhàtuvi÷eùaþ . tatparyàyaþ . vapà 2 vasà 3 . ityamaraþ . 2 . 6 . 64 .. medaþ 4 . akàrànta iti bharataþ .. asya guõàþ . vàtanà÷itvam . balapittakaphadàtçtva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. atha medasaþ svaråpamàha .
     %<yanmàüsaü svàgninà pakvaü tanmeda iti kathyate .
     tadatãva guru snigdhaü balakàryatibçühaõam ..>% atha medasaþ sthànamàha .
     %<medo hi sarvabhåtànàmudareùvasthiùu sthitam .
     ataevodare vçddhiþ pràyo medasvino bhavet ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. rogavi÷eùaþ . tatra medaso viprakçùñaü nidànamàha .
     %<avyàyàmadivàsvapna÷leùmalàhàrasevinaþ .
     madhuro'nnarasaþ pràyaþ snehànmedo vivardhayet ..>% annarasaþ àmadravaþ . tathà ca su÷rutaþ . àmadravànnaraso madhura÷ca bhavatãti . medaso'tipravçddhau vaiguõyamàha .
     %<medasàvçtamàrgatvàt puùyantyanye na dhàtavaþ .
     medastu cãyate tasmàda÷aktaþ sarvakarmasu ..>% anye dhàtavaþ asthyàdayaþ ÷ukràntàþ . na puùyanti na puùñà bhavanti . cãyate sa¤citaü bhavati vardhata iti yàvat . tasmàt medasvã sarvakarmasu a÷aktaþ syàt . medasaþ saukumàryàt . aparànapi doùànàha .
     %<kùudra÷vàsatçùàmohasvapnakranthanasàdanaiþ .
     yuktaþ kùutsvedadaurgandhairalpapràõo'lpamaithunaþ .
     medasaþ svedadaurgandhyàjjàyante jantavo naraþ ..>% kranthanaü ucchvàsàvarodhaþ . kaõñhena ghurghura ityanye . jantavaþ krimayaþ . medasaþ sthànamàha .
     %<medastu sarvabhåtànàmudareùvasthiùu sthitam .
     ataevodare vçddhiþ pràyo medasvino bhavet ..>% medasvino'pi vçddhau hetumàha .
     %<medasàvçtamàürgatvàdbàyuþ koùñhe vi÷eùataþ .
     caran sandhukùayatyagnimàhàraü ÷oùayatyapi ..
     tasmàt ÷ãghrantu jarayatyàhàra¤càpi kàïkùati .
     vikàràn so'÷nute ghoràn kàü÷cit kàlavyatikramàt ..>% sandhukùayati pradãpayati . sa medasvã àhàraü ÷ãghraü jarayati punarbhoktuü kàïkùati sa dãptàgniþ kàlavyatikramàt bhojanakàlàtikramàt . kàü÷cidvikaràn vàtapittakaràn ghoràn a÷nute pràpnoti . ete vàtapitte medasàvaruddhe vi÷eùàdupadravakare ityàha .
     %<etàvupadravakarau vi÷eùàt pittamàrutau .
     etau hi dahataþ sthålaü vanaü dàvànalo yathà ..>% etau pittamàrutau medasà ruddhamàrgatvàt koùñhamadhye pravçddhau santau vi÷eùàdupadravakarau dahataþ nà÷ayetàm . medaso'tivçddhervinà÷ahetutvamàha .
     %<medasyatãvasaüvçddhe sahasaivànilàdayaþ .
     vikàràn dàruõàn kçtvà nà÷antyà jãvitam ..>% vikàràn pramehapióakajvarabhagandaravidradhivàtarogàõàmanyatamàn . atisthålatayà vaiguõyamàha .
     %<atisthåleùu saüdçùñà visarpàþ sabhagandaràþ .
     jvaràtãsàramehàr÷aþ÷lãpadà yaùikàdayaþ ..>% atisthålasya lakùaõamàha .
     %<medo màüsàtivçddhatvàccalasphigudarastanaþ .
     ayathopacayotsàho naro'tisthåla ucyate ..>% ayathopacayotsàhaþ na yathà upacayo màüsopacayaþ utsàho bala¤ca yasya saþ .. * .. * .. atha medasya cikitsà .
     %<puràõàþ ÷àlayo mudgàþ kulatthoddàlakodravàþ .
     lekhanà vastaya÷càpi sevyà medasvinà sadà ..
     ÷ramacintàvyavàyàdhvakùaudrajàgaraõapriyaþ .
     hantyava÷yamatisthaulyaü yava÷yàmàkabhojanaþ ..
     kùàraü vàtàripatrasya hiïguyuktaü pibennaraþ .
     sahitaü bhaktamaõóena medovçddhinivçttaye ..
     guóåcãtriphalàkvàthaþ pãto medoharaþ smçtaþ .
     guóåcãtriphalàkvàthastathà loharajoyutam .
     kùaudreõa triphalàkvàthaþ pãto medaharaþ paraþ ..
     pràtarmadhuyutaü vàri sevitaü sthaulyanà÷anam .
     uùõamannasya maõóaü và pibet kç÷atanurbhavet ..
     vyoùàgnitriphalàmustavióaïgairgugguluü samam .
     svàdet sarvàn jayedrogànmedaþ÷leùmàmavàtajàn ..
     pippalã madhunà sevyà medaþkaphavinà÷inã ..
     dhattårapatrasvarasena gàóhamudbartanaü sthaulyaharaü pradiùñam ..
     vàsàdalaraso lepàcchaïkhacårõena saüyutaþ .
     vilvapatraraso vàpi dehadaurgandhyanà÷anaþ ..
     nimbåpatrasvarasaþ prakùitakakùàdiyojitaü jayati .
     dagdhaharidrodbartanamaciràcciradehadaurgandhyam ..
     ÷irãùalàmajjakahemalodhraistvagdoùasaüsvedaharaþ pragharùaþ .
     ÷arãradaurgandhyaharaþ pradehaþ patràmbulodhràbhayacandanànàm ..>% ÷irãùasyàtra patraü gràhyaü vyavahàràt . làmajjakaü sugandhitçõavi÷eùastadalàbhe u÷ãraü gràhyam . hema nàgake÷aram . ambu bàlakam . abhayaü u÷ãram .
     %<harãtakãü tu saüpiùya dehamudbartanaü naraþ .
     pa÷càt snànaü prakurvãta dehasvedopa÷àntaye ..
     vakulasya dalaiþ samyagvàriõà paripeùitaiþ .
     dehamudbartayet pa÷càddharãtakyà supiùñayà ..
     bhåya udbartanaü kuryàt pa÷càt snànaü samàcaret .
     prasvedàn mucyate ÷ãghraü medovçddhisamudbhavàt ..>% iti medo'dhikàraþ .. iti bhàvaprakà÷aþ .. (tathàsya vi÷eùaþ . yathà --
     %<medaþ snehasvedau dçóhatvaü puùñimasthnà¤ca ..>% asya kùãõalakùaõaü yathà -- %<medaþ kùaye plãhàbhivçddhiþ sandhi÷ånyatà raukùyaü meduramàüsapràrthanà ca .>% asyàtivçddhilakùaõaü yathà --
     %<medaþ snigdhàïgatàmudarapàr÷vavçddhiü kàsa÷vàsàdãn daurgandhya¤ca .>%
     %<pårbaþ pårbo'tivçddhatvàdvardhayeddhi paraü param .
     tasmàdatipravçddhànàü dhàtånàü hràsanaü hitam ..>%
     %<kùapayedbçühayeccàpi doùadhàtumalàn bhiùak .
     tàvadyàvadarogaþ syànnaro rogasamanvitaþ ..>% iti su÷rute såtrasthàne 15 adhyàyaþ ..
     %<tçtãyà medodharà nàma medo hi sarvabhåtànàmudarasthamanvasthiùu ca mahatsu ca majjà bhavati ..>% iti tatraiva ÷àrãrasthàne 4 adhyàye ..)

#<medaþ>#, puü, (medyati snihyatãti . mid + ac .) vapà . iti ÷abdacandrikà ..
     %<tçùõàkaõóukçmiharo malaghno medakuùñhahà ..>% iti bharatadhçta÷àlihotraþ ..) mlecchajàtivi÷eùaþ . iti jañàdharaþ .. alambuùà . iti ràjanirghaõñaþ .. (airàvatakulajo nàgavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 57 . 11 .
     %<vihaïgaþ ÷arabho medaþ pramodaþ saühatàpanaþ .
     airàvatakulàdete praviùñà havyavàhanam ..>%)

#<medakaþ>#, puü, (mid + õvul .) jagalaþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 42 .. meyà iti bhàùà ..

#<medajaþ>#, puü, (medàt jàyate iti . jan + óaþ .) bhåmijagugguluþ . iti ràjanirghaõñaþ .. medobhava÷ca ..

#<medaþsàrà>#, strã, (medaþ sàro'syàþ .) medà . iti ràjanirghaõñaþ .. (vivçtirasyà medà÷abde draùñavyà ..)

#<medaskçt>#, klã, (medaþ karotãti . medas + kç + kvip .) màüsam . iti hemacandraþ ..

#<medà>#, strã, (medo asyàþ astãti . meda + ac . ñàp .) aùñavargaprasiddhauùadhivi÷eùaþ . tatparyàyaþ . medodbhavà 2 jãvanã 3 ÷reùñhà 4 maõicchidrà 5 vibhàvarã 6 . iti ratnamàlà .. vasà 7 svalpaparõikà 8 medaþsàrà 9 snehavatã 10 medinã 11 madhurà 12 snigdhà 13 medhà 14 dravà 15 sàdhvã 16 ÷alyadà 17 bahurandhrikà 18 puruùadantikà 19 . asyà guõàþ . madhuratvam . ÷ãtatvam . pittadàhàrtikà÷aràjayakùmajvaranà÷itvam . vàtadoùakàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. tasya lakùaõaü yathà,
     %<÷uklakando nakhacchedyo medo dhàtumiva ÷ravet .
     yaþ sa medeti vij¤eyo jij¤àsàtatparairjanaiþ ..>% medàmahàmedàsthàne ÷atàvarã målã . iti bhàvaprakà÷aþ .. asyà vivaraõaü mahàmedà÷abde draùñavyam .. (anukalpo'syà yathà . %<medàbhàve cà÷vagandhà .>% iti vaidyakaparibhàùàyàm ..)

#<medinã>#, strã, (medo'syà astãti . meda + iniþ . ïãù .) medà . kà÷marã . iti ràjanirghaõñaþ .. pçthivã . ityamaraþ . 2 . 1 . 3 .. medo vidyate'syàü medinã sàntànmedaþ÷abdàdin salopa÷ca nipàtyate iti pare . svamate medaþ samànàrtho'danto meda÷abdo'sti . tçùõàkaõóukçmiharo malaghno medakuùñhaheti ÷àlihotraþ . naikàjàditi in . yathà coktam .
     %<madhukaiñabhayoràsãnmedasaiva pariplutà .
     teneyaü medinã devã procyate brahmavàdibhiþ ..>% medyatãti và medinã inmidyà snihi grahàditvàõõin . iti taññãkàyàü bharataþ .. (etannàmaniruktiryathà, devãbhàgavate . 1 . 9 . 83-84 .
     %<gatapràõau tadà jàtau dànavau madhukaiñabhau .
     sàgaraþ sakalo vyàptastadà vai medasà tayoþ ..
     medinãti tato jàtaü nàma pçthvyàþ samantataþ .
     abhakùyà mçttikà tena kàraõena munã÷varàþ ..>% api ca . tatraiva . 3 . 13 . 8 .
     %<madhukaiñabhayormedaþsaüyogànmedinã smçtà .
     dhàraõàcca dharà proktà pçthvã vistàrayogataþ ..>%) tasyà utpattiryathà --
     %<÷råyatàü vasudhàjanma sarvamaïgalakàraõam .
     vighnanighnakaraü pàpanà÷anaü puõyavardhanam ..
     aho kecidbadantãti madhukaiñabhamedasà .
     babhåva vasudhàjanma tadviruddhamataü ÷çõu ..
     åcatustau purà viùõuü tuùñau yuddhena tejasà .
     àvàü vadha na yatrorvã pàthasà saüvçteti ca ..
     tayorjãvanakàlena pratyakùà sà bhavet sphuñam .
     tato babhåva meda÷ca maraõasyàntaraü tayoþ .
     medinãti ca vikhyàtetyuktà yaistanmataü ÷çõu ..
     jaladhautà kç÷à pårbaü vardhità medasà yataþ .
     kathayàmi ca tajjanma sàrthakaü sarvasammatam ..
     purà ÷rutaü yat ÷rutyuktaü dharmavaktràcca puùkare .
     mahàviràñ÷arãrasya jalasthasya ciraü sphuñam ..
     malo babhåva kàlena sarvàïgavyàpako dhruvam .
     sa ca praviùñaþ sarveùàü tallomnàü vivareùu ca ..
     kàlena mahatà tasmàdbabhåva vasudhà mune ! .
     pratyekaü pratilomnà¤ca kåpeùu sà sthirà sthità ..
     àvirbhåtà tirobhåtà sà jale ca punaþ punaþ .
     àvirbhåtà sçùñikàle tajjaloparyavasthità .
     pralaye ca tirobhåtà jalàbhyantaravasthità ..>% iti ÷rãbrahmavaivarte prakçtikhaõóe nàràyaõanàradasaüvàde pçthivyupàkhyàne 7 adhyàyaþ ..

#<medinãdravaþ>#, tri, (medinyàþ dravaþ .) dhåliþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<meduraþ>#, tri, (medyati snihyatãti . mid + %<bha¤jabhàsamido ghurac .>% 3 . 2 . 161 . iti ghurac .) ati÷ayasnigdhaþ . tatparyàyaþ . sàndrasnigdhaþ 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 30 .. (yathà, gãtagovinde . 1 . 1 .
     %<meghairmeduramambaraü vanabhuvaþ ÷yàmàstamàladrumairnaktaü bhãrurayaü tvameva tadimaü ràdhe ! gçhaü pràpaya ..>%)

#<medurà>#, strã, (medura + ñàp .) kàkolã . iti ràjanirghaõñaþ .. (guõàdayo'syàþ kàkolã÷abde j¤eyàþ ..)

#<medojaü>#, klã, (medaso jàyate iti . jan + óaþ .) asthi . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<medodbhavà>#, strã, (medàdudbhavo'syàþ .) medà . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 3,780b]>@
#<medondhraþ># puü, (medobahulaþ andhraþ .) varõasaïkarajàtibhedaþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, manuþ . 10 . 48 .
     %<medondhracu¤cumadgånàmàraõyapa÷uhiüsanam ..>% kvacit medàndhra ityapi pàñhaþ ..)

#<medovatã>#, strã, (medo'syàþ astãti . medas + matup . masya vaþ .) medà . iti ràjanirghaõñaþ .. (medovi÷iùñe, tri ..)

#<medha>#, ç ¤a vadhamedhàsaïgeùu . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-ubhaø-vadhe sakaø-anyatra akaø-señ .) ç, amimedhat . ¤a, medhati medhate . iti durgàdàsaþ ..

#<medhaþ>#, puü, (medhyate vadhyate pa÷vàdiratreti . medha + gha¤ .) yaj¤aþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 123 . 39 .
     %<gràmaõã÷ca mahãpàlàneùa jitvà mahàbalaþ .
     bhràtçbhiþ sahito vãrastrãn medhànàhariùyati ..>% haviþ . iti çgvede . 10 . 100 . 6 . mantrabhàùye sàyaõaþ ..)

#<medhà>#, strã, (medhate saïgacchate asyàmiti . medh + %<ùidbhidàdibhyo'ï .>% 3 . 3 . 104 . ityaï . ñàp .) dhàraõàvatã buddhiþ . ityamaraþ . 1 . 5 . 2 .. dhàraõà÷aktiyuktà dhãrmedhà medhate saïgacchate'syàü sarvaü bahu÷rutaü viùayãkaroti iti và medhà medhç¤a saïge medhàyàü semaktàt sarorityaþ àpabahu÷rutaviùayãkaraõaü dhàraõà yaduktaü dhàraõà buddherguõavi÷eùaþ iti .. iti bharataþ .. * .. (yathà, muõóakopaniùadi . 3 . 2 . 3 .
     %<nàyamàtmà pravacanena labhyo na medhayà na bahunà ÷rutena .
     yamevaiùa vçõute tena labhyastasyaiùa àtmà vivçõute tanåü svàm ..>%) medhàkaraü auùadhaü yathà --
     %<÷aïkhapuùpã vacà somà bràhmã brahmasuvarcalà .
     abhayà ca guóåcã ca añaråùakavàkucã .
     etairakùasamairbhàgairghçtaü prasthaü vipàcayet ..
     kaõñakàryà rasa prasthaü bçhatyà ca samanvitam .
     etadbràhmãghçtaü nàma smçtimedhàkaraü param ..>% iti gàruóe 198 adhyàyaþ .. * .. medhàkaragaõo yathà . satatàdhyayanam . tattvaj¤ànakathà . ÷reùñhatantra÷àstràvalokanam . saddvijàcàryasevà ca . iti puràõam .. (dakùaprajàpatikanyàvi÷eùaþ . yathà --
     %<kãrtilakùmã rdhçtirmeghà puùñiþ ÷raddhà kriyà matiþ ..>% iti vahnipuràõe gaõabhedanàmàdhyàye .. dhanam . iti nighaõñuþ . 2 . 10 .. %<midhç medhç saïgame ca . cakàràt hiüsàmedhayo÷ca . midhiþ saïgatyarthaþ . iti màdhavaþ . ghaj . saïgacchate'nena sarvaü tadbatà hiüsyate và tadvàn cauràdibhiþ ghnanti caivàrthakàraõàt iti mahàbhàratam .. yadvà, matau dhãyate arjayitavyaü rakùitavyaü dàtavyamiti dhanavatà buddhau dhanaü dhàryate . tatra mati÷abda upapade dhàtoþ gha¤arthe kavidhànam iti kaþ . pçùodaràditvàt mati÷abdasya mebhàvaþ .>% iti tadbhàùye devaràjayajvà ..)

#<medhàþ>#, [s] puü, (medhate iti . medh + asun .) svàyambhuvamanuputtraþ . yathà --
     %<agnidhra÷càgnibàhu÷ca sahaþ sabala eva ca .
     jyotiùmàn dyutimàn havyo medhà medhàtithirbasuþ .
     svàyambhuvasyàsya manorda÷aite vaü÷avardhanàþ ..>% iti màtsye 9 adhyàyaþ ..

#<medhàkçt>#, klã, (medhàü karotãti . kç + kvip .) sitàvara÷àkam . iti ràjanirghaõñaþ .. medhàkàrake, tri ..

#<medhàjit>#, puü, (medhàü jitavàniti . ji + kvip .) kàtyàyanamuniþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<medhàtithiþ>#, puü, (medhàyàþ dhàraõàvadvuddheratithiriva .) manusaühitàñãkàkçt . munivi÷eùaþ . yathà, ÷rãbhàgavate . 1 . 19 . 10 .
     %<medhàtithirdevala àrùñaùeõo bharadvàjo gautamaþ pippalàdaþ ..>% (priyavrataputtraþ sa ca ÷àkadbãpàdhipatiþ . yathà, ÷rãmadbhàgavate . 5 . 20 . 24 -- 25 . %<yasmin hi ÷àko nàma mahãruhaþ svakùetravyapade÷akaþ . yasya ha mahàsurabhigandhastaddvãpamanuvàsayati . tasyàpi praiyavrata evàdhipatirnàmnà medhàtithiþ ..>% * .. saptada÷a dvàparayugasya vyàsaþ . yathà, devãbhàgavate . 1 . 3 . 30 .
     %<medhàtithiþ saptada÷e vratã hyaùñàda÷e tathà ..>% prajàpateþ kardamasya puttraþ . yathà, màrkaõóeye . 53 . 15 .
     %<agnidhro medhàtithi÷ca vapuùmàü÷ca tathàparaþ ..>% dakùasàvarõimanvantare saptarùãõàmekatamaþ . yathà, màrkaõóeye . 94 . 8 .
     %<medhàtithirvasuþ satyo jyotiùmàn dyutimàüstathà .
     saptarùayo'nyaþ sabalastathànvo havyavàhanaþ ..>% nadãvi÷eùe, strã . yathà, mahàbhàrate . 3 . 221 . 23 .
     %<carmaõvatã mahã caiva medhyà medhàtithistathà .
     tàmràvatã vetravatã nadyastisro'tha kau÷ikã ..>%)

#<medhàrudraþ>#, puü, (medhayà rudra iva .) kàlidàsaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<medhàvatã>#, strã, (medhà deyatvena asti asyàþ iti . medhà + matup . masya vaþ . ïãp . medhàbardhakatvàdasyàstathàtvam .) mahàjyotiùmatã . iti ràjanirghaõñaþ .. medhàvi÷iùñà ca ..

#<medhàvinã>#, strã, (medhàsyàþ astãti . medhà +
     %<asmàyàmedhàsrajo viniþ . 5 . 2 . 121 .>% iti viniþ . tato ïãp .) brahmaõaþ patnã . iti medinã . ne, 204 ..

#<medhàvã>#, [n] puü, (medhàstyasyeti . medhà + %<asamàyàmedhàsrajo viniþ .>% 5 . 2 . 121 . iti viniþ) ÷ukapakùã . iti medinã . ne, 204 .. madirà . iti ràjanirghaõñaþ .. paõóitaþ . iti hemacandraþ . 3 . 6 .. vyàóiþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (kasyacit bràhmaõasya puttraþ . yathà, mahàbhàrate, 12 . 175 . 3 .
     %<dvijàteþ kasyacit pàrtha ! svàdhyàyaniratasya vai .
     babhåva puttro medhàvã medhàvã nàma nàmataþ ..>%) medhàyukte, tri . iti medinã . ne, 204 .. (yathà, ràmàyaõe . 1 . 4 . 6 .
     %<sa tu medhàvinau dçùñvà vedeùu pariniùñhitau .
     vedopabçühaõàrthàya tàvagràhayata prabhuþ ..>%) tadvaidikaparyàyaþ . vipraþ 1 vigraþ 2 gçt÷aþ 3 dhãraþ 4 venaþ 5 vedhàþ 6 kaõvaþ 7 çbhuþ 8 navedàþ 9 kaviþ 10 manãùã 11 mandhàtà 12 vidhàtà 13 vipaþ 14 mana÷cit 15 vipa÷cit 16 vipanyavaþ 17 àkenipaþ 18 u÷ijaþ 19 kãstàsaþ 20 addhàtayaþ 21 matayaþ 22 matuthàþ 23 vàghataþ 24 . iti caturviü÷atirmedhàvinàmàni . iti vedanighaõñau . 3 . 15 ..

#<medhiþ>#, puü, (medhyate khale sthàpyate iti . medha + %<sarvadhàtubhya in .>% uõàø 4 . 113 . iti in .) khale pa÷ubandhanàrthanyastadàru . ityamaraþ . 2 . 9 . 15 .. khale dhànyamardanasthànamadhye pa÷ubandhananimittaü nihitaü yaddàru sa medhiþ . mei iti khyàte . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . methiþ 3 khalevàlã 3 . iti hemacandraþ .. asya sthàpanadinaü tatra vàrau ÷ukrabçhaspatã . nakùatràõi revatã svàtã hastà målaü mçga÷ira÷ca . tatra lagnaü sthiram . iti jyotistattvam ..

#<medhiraþ>#, tri, (medhàsyàstãti . medhà + %<medhàrathàbhyàmiranniracau vaktavyau .>% 5 . 2 . 109 . iti kà÷ikoktyà iran .) medhàvã . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, çgvede . 1 . 25 . 20 .
     %<tvaü vi÷vasya medhira ! diva÷ca gma÷ca ràjasi .>% %<he medhira ! medhàvin ! varuõa .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. yaj¤avàn . haviùmàn . yathà, çgvede . 10 . 100 . 6 .
     %<indrasya sunukçtaü daivyaü sahognirgçhejarità medhiraþ kaviþ .>% %<medho yaj¤aþ havirvà tadbàn .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<medhiùñhaþ>#, tri, (ayameùàmati÷ayena medhàvãti . medhàvin + %<ati÷àyane tamabiùñhanau .>% 5 . 3 . 55 . iti iùñhan . %<vinmatorluk .>% 5 . 3 . 65 . iti vino luk .) ati÷ayamedhàyuktaþ . iti vyàkaraõam ..

#<medhyaü>#, tri, (medhyate iti . medh + %<çhalorõyat .>% 3 . 1 . 124 . iti õyat . yadbà, medhàmarhatãti . medhà + daõóàditvàt yat .) pavitram . ityamaraþ . 3 . 1 . 55 .. (yathà --
     %<j¤ànena medhyamakhilamamedhyaü j¤ànato bhavet brahmaj¤àne samutpanne medhyàmedhyaü na vidyate ..>% iti cintàmaõidhçtavacanam ..) %<pavitraþ prayataþ påta iti brahmavarge pràõiviùayamàtra uktaü iha tvapràõidravye .>% iti bharataþ ..
     %<påtaü medhyaü pavitraü syàdbãdhraü prayatanirmalam .
     ni÷odhyaü ÷odhitaü mçùñaü nirniktamanavaskaram ..>% iti ÷abdaratnàvalã .. (nityamedhyam . yathà, manuþ . 5 . 129 .
     %<nityaü ÷uddhaþ kàruhastaþ paõye yacca prasàritam .
     brahmacàrigataü bhaikùyaü nityamedhyamitisthitiþ ..>%) ÷uciþ . iti medinã . ye, 47 .. (yathà, anargharàghave . 2 . 14 .
     %<tattàdçk tçõapålakopanayanakle÷àcciradveùibhirmedhyà vatsatarã vihasya bañubhiþ solluõñhamàlabhyate ..>% medhàjanakaþ . yathà --
     %<maõóåkaparõyàþ svarasaþ prayojyaþ kùãreõa yaùñãmaghukasya cårõaü .
     raso guóåcyàstu samålapuùpàþ kalkaþ prayojyaþ khalu ÷aïkhapuùpàþ ..
     àyuþ pradànyàmayanà÷anàni balàgnivarõasvaravardhanàni .
     medhyà vi÷eùeõa ca ÷aïkhapuùpã ..>% iti carake cikitsàsthàne prathame'dhyàye ..)

#<medhyaþ>#, puü, (medhàyai hitaþ . medhà + %<ugavàdibhyo yat .>% 5 . 1 . 2 . iti yat .) khadiraþ . yavaþ . chàgaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<medhyà>#, strã, (medhàyai hità . medhà + yat . ñàp .) raktavacà . rocanà . iti medinã . ye, 47 .. ketakã . jyotiùmatã . ÷aïkhapuùpã . bràhmã . ÷vetavacà . ÷amã . maõóåkã . iti ràjanirghaõñaþ .. (nadãvi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 221 . 23 .
     %<carmaõvatã mahã caiva medhyà medhàtithistathà ..>%)

#<menakà>#, strã, (manyate iti . man + %<manerà÷iùi ca .>% iti vun . tataþ %<na÷imanyoraliñyetvaü vaktavyam .>% 6 . 4 . 120 . ityatra kà÷ikoktyà akàrasya etvam .) sarve÷yà . iti ÷abdaratnàvalã .. tasyàþ kanyà ÷akuntalà . yathà --
     %<vi÷vàmitràtmajaivàhaü tyaktà menakayà vane .
     vedaitadbhagavàn kaõbo vãra ! kiü karavàma te ..>% iti ÷rãbhàgavate . 9 . 20 . 13 .. (menaiva . menà + svàrthe kan .) umàmàtà . yathà,
     %<tataþ prãtàstu pitarastàü dadustanayàü nijàm .
     menàü devà÷ca ÷ailàya himayuktàya vai daduþ ..
     tàü menàü himavàüllabdhvà prasàdàddaivateùvatha .
     prãtimànabhavaccàsau raràma ca yathecchayà ..
     tato himàdriþ pitçkanyayà samaü sukhaü siùeve viùayaü yathepsitam .
     ajãjanat sà tanayàstu menà råpàbhiyuktàþ surayoùitopamàþ ..
     pulastya uvàca .
     menàyàü kanyakàstisro jàtà råpaguõànvitàþ .
     sunàbha iti vikhyàta÷caturthastanayo'bhavat ..
     nãlà¤janacayaprakhyà nãlendãvaralocanà .
     råpeõànupamà kàlã jaghanyà menakàsutà ..
     jàtàstàþ kanyakàstisraþ ùaóabdàt parato mune ! .
     kartuü tapaþ prayàtàstà devàstà dadç÷uþ ÷ubhàþ ..
     tato gate kanyake dve j¤àtvà menà tapasvinã .
     tapaso vàrayàmàsa ume tyevàbravãcca sà ..
     tadaiva màtà nàmàsyà÷cakre pitçsutà ÷ubhà .
     umetyeva hi kanyàyàþ sà jagàma tapovanam ..>% iti vàmane 74 -- 75 adhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<kathaü girisutà kàlã babhåva jagatàü prasåþ .
     dàkùàyaõã tyaktatanuþ kathamàpa haraü patim ..>% màrkaõóeya uvàca . yadàtyajattanuü devã pårbaü dàkùàyaõã satã . tadaiva manasàgacchanmenakàü himavadgirim . tyaktapràõà tadà devã bhåtà himaghataþ sutà .. ÷ivàvinyastamanasà saptaviü÷ativatsaràn . ninàya menakà devã paramàmçtimicchatã .. saptaviü÷ativarùante jaganmàtà jaganmayã . suprãtà bhavadatyarthaü pràha pratyakùatàü gatà .. ÷rãdevyuvàca . yat pràrthitaü tvayà devi ! mattastat pràrthayàdhunà . tataþ sà prathamaü puttra÷ataü vavre ya÷asvinã .. pa÷càttu tanayàmekàü svaråpaguõa÷àlinãm . kuladvayànandakarãü bhuvanatrayadurlabhàm .. tato bhagavatã pràha menakàü munisannibhàm .. ÷rãdevyuvàca . ÷ataü puttràþ saübhavantu bhavatyà vãryasaüyutàþ . sutà ca tava devànàü mànuùàõà¤ca rakùasàm .. hitàya sarvajagatàü bhaviùyàmyahameva te . evamuktvà jagaddhàtrã tatraivàntaradhãyata .. tataþ sà kàlikà devã yoganidrà jaganmayã . pårbatyaktasatãråpà janmàrthaü menakàü yayau .. samayasyànuråpeõa menakàjañhare ÷ivà . samudbhåya samutpannà sà lakùmãriva sàgaràt .. vasantasamaye devã navamyàü mçgayogataþ . ardharàtrau samutpannà gaïgeva ÷a÷imaõóalàt .. iti kàlikàpuràõe 40 adhyàyaþ ..

#<menakàtmajà>#, strã, (menakàyà àtmajà .) durgà . iti halàyudhaþ .. (÷akuntalà . yathà, mahàbhàrate . 1 . 72 . 11 .
     %<nemàü hiüsyurvane bàlàü kravyàdà màüsagçddhinaþ .
     paryarakùanta tàü tatra ÷akuntà menakàtmajàm ..>%)

#<menakàpràõe÷aþ>#, puü, (menakàyàþ pràõe÷aþ patiþ .) himàlayaþ . iti hemacandraþ . 4 . 93 ..

#<menà>#, strã, (mànyate påjyate iti . màna påjàyàm %<bahulamanyatràpi .>% uõàø 2 . 46 . iti inac pratyayena nipàtanàt sàdhuþ .) menakà . iti bharatadbiråpakoùaþ .. sà pitçkanyà . yathà,
     %<tàü mànasãü merusakhaþ pitéõàü kanyàü kulasya sthitaye sthitij¤aþ .
     menàü munãnàmapi mànanãyàmàtmànuråpàü vidhinopayeme ..>% iti kumàrasambhave . 1 . 18 .. * .. yathà ca, kaurme 12 adhyàye .
     %<agnisvàttà varhiùado dvidhà teùàü vyavasthitiþ .
     tebhyaþ svàhà svadhà jaj¤e menà vaitaraõã tathà ..>% (strã . yathà, çgvede . 1 . 62 . 7 .
     %<bhago na mene parame vyomannadhàrayadrodasã sudaüsàþ .>%
     %<meneti strãnàma . mene strãråpamàpanne rodasã .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. * .. vçùaõa÷vakanyà . yathà, çgvede . 1 . 51 . 13 .
     %<menà bhavo vçùaõa÷vasya .>% %<he indra ! tvaü vçùaõa÷vasya etadàkhyasya ràj¤o menà bhavaþ menànàma kanyakà bhåþ .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. * .. vàk . iti nighaõñuþ . 1 . 11 .. mànapåjàyàü ityasmàt %<bahulamanyatràpi inac bhavati .>% iti vacanàdinac . bahulagrahaõàt nalopaþ . påjyate'nayà gurvàdirupade÷avàkyena påjyà và devatàtvàt . iti taññãkàyàü devaràjayajvà .. * .. nadãvi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 6 . 9 . 23 .
     %<kariùiõãmasiknã¤ca ku÷acãràü mahànadãm .
     maruhãü pravaràü menàü hemàü ghçtavatãü tathà ..>%)

#<menàjà>#, strã, (menàyàþ jàyate iti . jan + óaþ . striyàü ñàp .) pàrvatã . iti hemacandraþ ..

#<menàdaþ>#, puü, (me iti nàdo'sya .) vióàlaþ . chàgaþ . mayåraþ . iti medinã . de, 39 ..

#<menàdhavaþ>#, puü, (menàyà dhavaþ svàmã .) himàlayaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<mendhikà>#, strã, (màü ÷obhàmindhayati prakà÷ayatãti . indha + õic + õvul . ñàpi ata itvam .) kùupavi÷eùaþ . iti kecit . mehadã iti bhàùà ..

#<mendhã>#, strã, (màü ÷obhàmindhayatãti . indha + õic + aõ . gauràditvàt ïãù .) kùupavi÷eùaþ . iti kecit . mehadã iti bhàùà ..

#<mepa>#, ç ïa gatyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-sakaø-señ .) ïa, mepate . ç, amimepat . iti durgàdàsaþ ..

#<merakaþ>#, puü, viùõu÷atrubhedaþ . iti hemacandraþ ..

#<meruþ>#, puü, (mi + %<mipãbhyàü ruþ .>% uõàø 4 . 101 . iti ruþ .) parvatavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . sumeruþ 2 hemàdriþ 3 ratnasànuþ 4 suràlayaþ 5 . ityamaraþ .. minoti kùipati jyotãüùi uccatvàt meruþ . óumi ¤na kùepe nàmnãti ruþ . iti bharataþ .. * .. (yathà, màtsye . 121 . 8 .
     %<devarùigandharvayutaþ prathamo merurucyate .
     pràgàyataþ sasauvarõa udayo nàma parvataþ ..>%) japamàlàgravartinyekà màlà . yathà --
     %<màlàmekaikamàdàya såtre sampàtayet sudhãþ .
     mukhe mukhantu saüyojya pucche pucchantu yojayet ..
     gopucchasadç÷ã kàryàthavà sarpàkçtirbhavet .
     tatsajàtãyamekàkùaü merutvenàgrato nyaset ..>% ityutpattitantre 60 pañalaþ .. * .. karamàlàyàü meruryathà --
     %<tisro'ïgulyastriparvàõo madhyamà caikaparvikà .
     parvadvayaü madhyamàyà merutve nopakalpayet ..>% idantu ÷aktibhinnaviùayam .. * .. ÷aktiviùaye meruryathà --
     %<parvadbayamanàmàyàþ parivartena vai kramàt .
     parvatrayaü madhyamàyàstarjanyekaü samàharet .
     parvadvayantu tarjanyà meruü tadviddhi pàrvati ! ..>% ÷rãvidyàviùaye meruryathà --
     %<anàmàmadhyamàyà÷ca målàgrantu dbayaü dbayam .
     kaniùñhàyà÷ca tarjanyàstrayaü parva sure÷vari ! .
     anàmàmadhyamàyà÷ca meruþ syàddvitayaü ÷ubham ..>% tallaïghitajape doùo yathà --
     %<aïgulyagreùu yajjaptaü yajjaptaü merulaïghane .
     parvasandhiùu yajjaptaü tat sarvaü niùphalaü bhavet ..>% iti tantrasàraþ ..

#<merukaþ>#, puü, (minoti kùipati gandhàniti . mi + ruþ . saüj¤àyàü kan .) yakùadhåpaþ . iti ÷abdacandrikà .. dhunà iti bhàùà . (madhyade÷asya prade÷abhedaþ . yathà, bçhatsaühitàyàm . 14 . 29 .
     %<ai÷ànyàü merukanaùñaràjyapa÷upàlakãrakà÷mãràþ .
     abhisàradaradataïgaõakulåtasairindhavanaràùñràþ ..>%)

#<merusàvarõaþ>#, puü, ekàda÷amanuþ . yathà --
     %<tatastu merusàvarõo brahmasånurmanuþ smçtaþ .
     çtu÷ca çtudhàmà ca vi÷vakseno manustathà ..>% iti màtsye 9 adhyàyaþ ..

#<melakaþ>#, puü, (mil + bhàve gha¤ . svàrthe kan .) saïgaþ . ityamaraþ . 3 . 2 . 29 .. (%<bahumànyamelake balàbalamuktam .>% iti . 2 . 136 . manuñãkàyàü kullåkabhaññaþ ..)

#<melakalavaõaü>#, klã, (milatãti . mila + õvul .) melakaü lavaõam .) auùaralavaõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<melà>#, strã, (mil + õic + aï . ñàp .) melakaþ . masiþ . iti medinã . le, 46 .. a¤janam . iti hemacandraþ .. mahànãlã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<melànandà>#, strã, (melayà masyà ànandã yasyàþ .) masyàdhàraþ . iti hàràvalã ..

#<melàndhuþ>#, strã, (melànàü andhuþ kåpikà .) masyàdhàraþ . iti jañàdharaþ ..

#<melàmbuþ>#, puü, (meleva ambu atra .) masyàdhàraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<meva>#, ç ïa sevane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-sakaø-señ .) ç, amimevat . ïa, mevate . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 3,782c]>@
#<meùaþ>#, puü, (miùati anyonyaü spardhate iti . miù spardhàyàm + ac .) pa÷uvi÷eùaþ . meóà iti bheóà iti ca bhàùà .. (yathà, pa¤catantre . 5 . 62 .
     %<meùeõa såpakàràõàü kalaho yatra vartate .
     sa bhaviùyatyasandigdhaü vànaràõàü bhayàvahaþ ..>%) tatparyàyaþ . meóhraþ 2 urabhraþ 3 uraõaþ 4 årõàyuþ 5 vçùõiþ 6 eóakaþ 7 . ityamaraþ . 2 . 9 . 76 .. bheóaþ 8 huóaþ 9 ÷çïgiõaþ 10 aviþ 11 loma÷aþ 12 balã 13 roma÷aþ 14 bheóuþ 15 bheóakaþ 16 meõñaþ 17 huluþ 18 . iti ÷abdaratnàvalã .. meõñakaþ 19 huóþ 20 saüphalaþ 21 . iti hemacandraþ . 4 . 341 .. asya màüsaguõàþ . madhuratvam . ÷ãtatvam . gurutvam . viùñambhitvam . vçühaõatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca . pitta÷leùmakaratvam . kusumbha÷àkena saha tyàjyatva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. * .. lagnavi÷eùaþ . auùadhavi÷eùaþ . iti medinã . ùe, 121 .. (yathà, su÷rute uttaratantre . 17 adhyàye .
     %<meùasya puùpairmaghukena saüyutaü tada¤janaü sarvakçte prayojayet .
     kriyà÷ca sarvàþ kùatajodbhave hitaþ kramaþ parimnàyini càpi pittahçt ..>%) rà÷ivi÷eùaþ .. tatparyàyaþ . kriyaþ 2 . (yathà, ÷rãmadbhàgavate . 5 . 21 . 4 . %<yadà meùatulayorvartate tadàhoràtràõi samànàni bhavanti . yadà vçùabhàdiùu pa¤casu ca rà÷iùu carati tadàhànyeva vardhante hrasati ca màsi màsi ekaikà ghañikà ràtriùu ..>%) asyàdhiùñhàtrã devatà puümeùaþ . a÷vinãbharaõãkçttikàpàdaikena meùarà÷irbhavati . atra jàta ãdç÷o bhavati . ÷eùada÷àyàü netraduþkhã dayàluþ dhanã gànasukhã dhàrmikaþ dhãraþ matsyamàüsà÷ã ca . sa tu pçùñhodayaþ . asya varõaþ . àraktaþ pãta÷ca . ayaü kråraþ . pittoùõasvabhàvaþ . kàntirahitaþ . samànàïgaþ . parvatacàrã . pårbadigadhipatiþ . vai÷yavarõaþ . alpastrãsaïgaþ . alpasantànaþ . sudçóhaþ . atirava÷ca . iti jyotiùam .. * .. ravyà÷ritatadrà÷ijàtaphalaü yathà --
     %<meùe dine÷e puruùaþ suve÷aþ satsàhasaþ syànnçpateþ samànaþ .
     buddhyà yutaþ pittakçtà ca pãóà vaktrodbhavà và satataü mahaujàþ .. * ..>% candrà÷ritatadrà÷ijàtaphalaü yathà --
     %<sthirajano rahitaþ svajanairnaraþ sutayutaþ pramadàvijito bhavet .
     ajagate dbijaràja itãritaü vibhutayàdbhutayà sahitaþ ÷riyà .. * ..>% tallagnajàtaphalaü yathà --
     %<meùalagne samutpanna÷caõóo mànã dhanã ÷ubhaþ .
     krodhã svajanahantà ca vikramã paravatsalaþ ..>% iti koùñhãpradãpaþ .. tallagnasya sthålamànam . 3 . 47 . iti jyotistattvam .. * .. tritàraka÷aràkçti÷ravaõànakùatrasya gaganamadhyodaye meùalagnasya aùñàda÷apalàdhikadaõóaiko gato bhavet . yathà --
     %<tàrakàtrayamite ÷aràkçtau ke÷ave gaganamadhyavartini .
     mattavàraõagate'jalagnato niryayurgajamahãdhraliptikàþ ..>% mardalàkçtipa¤catàrakadhaniùñhànakùatrasya mastakoparyudaye meùalagnasya ùañtriü÷atpalàdhikadaõóadbayaü gataü syàt . yathà --
     %<mastakopari samàgate dhane mardalàkçtini pa¤catàrake .
     yànti kàntimati meùalagnataþ sàrasàkùi rasaghasraliptikàþ ..>% iti kàlidàsakçtaràtrilagnaniråpaõam ..

#<meùakaþ>#, puü, (miùatãti . miù + ac . saüj¤àyàü kan .) jãva÷àkaþ . ràjanirghaõñaþ ..

#<meùakambalaþ>#, puü, (meùalomanirmitaþ kambalaþ . madhyapadalopã karmadhàrayaþ .) meùalomanirmitavastram . tatparyàyaþ . årõàyuþ 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 107 ..

#<meùalocanaþ>#, puü, (meùasya locanamiva puùpamasya .) cakramardaþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. meùacakùustulyacakùuùi, tri ..

#<meùavallã>#, strã, (meùapriyà vallã .) aja÷çïgã . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<meùaviùàõikà>#, strã, (meùasya viùàõaü ÷çïgamiva pratikçtirasyàþ . viùàõa + pratikçtau kan . ñàpi ata itvam .) meùa÷çïgã . iti ratnamàlà ..

#<meùa÷çïgaþ>#, puü, (meùasya ÷çïgamiva . tadàkçtitvàt .) sthàvaraviùabhedaþ . iti hemacandraþ . 4 . 263 .. (yathà, su÷rute uttaratantre . 17 adhyàye .
     %<meùa÷çïgasya puùpàõi ÷irãùadhavayorapi ..>%)

#<meùa÷çïgã>#, strã, (meùa÷çïga + gauràditvàt ïãù .) aja÷çïgãvçkùaþ . meóhà÷çïgã iti bhàùà . (yathà, su÷rute . 1 . 39 .
     %<meùa÷çïgã màtuluïgã muruïgãtyàdi ..>%) tatparyàyaþ . nandãvçkùaþ 2 meùaviùàõikà 3 cakùuþ 4 cakùurvahanam 5 meóhra÷çïgã 6 gçhadrumà 7 . iti ratnamàlà .. (tathàsyàþ paryàyo guõà÷ca .
     %<meùa÷çïgã viùàõã syànmeùavallyaja÷çïgikà ..
     meùa÷çïgã rase tiktà vàtalà ÷vàsakàsahçt .
     råkùà pàke kañustiktà vraõa÷leùmàkùi÷ålanut ..
     meùa÷çïgãphalaü tiktaü kuùñhamehakaphapraõut .
     dãpanaü sraüsanaü kàsakçmivraõaviùàpaham ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<meùà>#, strã, (miùyate'sau . miù + karmaõi gha¤ . ñàp .) truñiþ . iti ÷abdacandrikà . gujaràñã elàica iti bhàùà ..

@<[Page 3,783b]>@
#<meùàkùikusumaþ>#, puü, (meùàõàü akùivat kusumànyasya .) cakramardaþ . iti ratnamàlà ..

#<meùàõóaþ>#, puü, (meùasyàõóamivàõóamasya .) indraþ . iti puràõam ..

#<meùàntrã>#, strã, (meùasya antramiva antraü såkùmatvagasyàþ .) vastàntrãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<meùàluþ>#, puü, (meùapriyaþ àluþ .) varvaràvçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<meùàhvayaþ>#, puü, (meùasyàhvayaþ àhvàsya .) cakramardaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (vivaraõamasya cakramarda÷abde j¤àtavyam ..)

#<meùikà>#, strã, (meùã + svàrthe kan . ñàp . hrasvaþ .) meùã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<meùã>#, strã, (miùyate gçhyate asau iti . miùa + gha¤ . ïãù .) tini÷avçkùaþ . jañàmàüsã . iti ràjanirghaõñaþ .. meùastrãjàtiþ . bheóã . (yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 3 . 59 .
     %<bheùajamasi bheùajaü gave'÷vàya puruùàya bheùajaü sukhaü meùàya meùyai ..>%) tatparyàyaþ . jàlakinã 2 aviþ 3 . iti trikàõóa÷eùaþ .. eóakà 4 meùikà 5 iti ÷abdaratnàvalã . krurarã 6 rujà 7 avilà 8 veõã 9 . iti hemacandraþ . 4 . 343 . asyà dugdhaguõàþ . madhuratvam . gàóhatvam . snigdhatvam . kaphàpahatvam . vàtàmayakaratvam . sthaulyatvam . loma÷àyà÷cet gurutvam . vçddhidatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. api ca .
     %<àvikaü lavaõaü svàdu snigdhoùõaü cà÷marãpraõut .
     ahçdyaü tarpaõaü ke÷yaü ÷ukrapittakaphapradam .
     gurukàse'nilodbhåte kevale vànile varam ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. asyà dadhiguõàþ . susnigdhatvam . kaphapittakaratvam . gurutvam . vàte raktavàte ca pathyatvam . ÷ophavraõanà÷itva¤ca .. * .. asyà navanãtaguõàþ . kliùñagandhatvam . ÷ãtalatvam . medhàharatvam . puùñidatvam . sthaulyatvam . mandàgnidãpanatvam . sàrakatvam . pàke himatvam . laghutvam . yoni÷åle kaphe vàte durnàmni ca hitatva¤ca . durnàmni sthàne guda÷åle iti pustakàntare pàñhaþ .. * .. tasyà ghçtaguõàþ . atãvagauravàt sukumàradehinàü varjyatvam . buddhipàñavaharatvam . balàvahatvam . vapuùàü visragandhikàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. tanmàüsaguõàþ . yathà, bhàvaprakà÷e .
     %<chàgameùavçùà÷vàdyàþ gràmyàþ proktà maharùibhiþ .
     gràmyà vàtaharàþ sarve dãpanàþ kaphapittalàþ .
     madhurà rasapàkàbhyàü vçühaõà balavardhanàþ ..>%

#<mesåraõaü>#, klã, da÷amalagnam . yathà --
     %<karmasthàna¤ca da÷amaü khaü mesåraõamàspadam .>% iti jyotistattvam ..

@<[Page 3,783c]>@
#<mehaþ>#, puü, (mehati kùarati ÷ukràdiraneneti . mih + gha¤ .) prameharogaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 56 .. (asyauùadhaü yathà --
     %<vaïgabhasya dbivalla¤ca lehayenmadhunà saha .
     tato guóasamaü gandhaü bhakùayet karùamàtrakam ..
     guóåcãsattvamathavà ÷arkaràsahitantathà .
     sarvamehaharo j¤eyo vaïgàvaleha uttamaþ ..>% iti vaïgàvalehaþ ..
     %<bhasmasåtaü samaü kàntamabhrakantu ÷ilàjatu .
     ÷uddhatàpyaü ÷ilàvyoùaü triphalàïkoñhajãrakam ..
     kàrpàsamajjàrajanã samaü bhàvya¤ca bhçïgiõà .
     viü÷advàraü vi÷oùyàtha madhuyuktaü lihetsadà ..
     màùamàtraü harenmehaü meghanàdaraso mahàn ..>% iti meghanàdarasaþ ..
     %<rasabhasma samàyuktaü vaïgabhasma prakalpayet .
     asya màùadbayaü hanti mehàn kùaudrasamanvitam ..>% iti vaïge÷vararasaþ .. iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe pramehàdhikàre .. anyat prameha÷abde draùñavyam .. * .. mihatãti . miha + ac .) meùaþ . iti ÷abdacandrikà .. prasràvaþ . iti hemacandraþ . 3 . 297 .. (agnyàdyabhimukhaü tatkaraõe doùo yathà, manau . 4 . 52 .
     %<pratyagniü pratisårya¤ca pratisomodakadvijàn .
     pratigàü prativàta¤ca praj¤à na÷yati mehataþ ..>% %<agnisåryacandrajalabràhmaõagovàtàbhimukhaü måtrapurãùe kurvataþ praj¤à na÷yati .>% iti taññãkàyàü kullåkabhaññaþ ..)

#<mehaghnã>#, strã, (mehaü hantãti . han + ñak . ïãù .) haridrà . iti ratnamàlà ..

#<mehanaü>#, klã, (mehati si¤cati måtraretasãti . mih secane + lyuþ .) ÷i÷naþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 76 .. (yathà, çgvede . 10 . 163 . 5 .
     %<mehanàdvanaü kàraõàllãma .>% %<mehanàt meóhràt .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. yathà, ca su÷rute . 1 . 35 .
     %<hrasvàni yasya parvàõi sumahaccàpi mehanam .
     tathorasyavalãóhàni na ca syàt pçùñhamàyatam ..
     årdhva¤ca ÷ravaõau sthànànnàsà coccà ÷arãriõaþ .
     hasato jalpato vàpi dantamàüsaü pradç÷yate .
     prekùate ya÷ca vibhràntaü sa jãvet pa¤caviü÷atim ..>%) måtram . iti medinã . ne, 110 .. (yathà, su÷rute . 1 . 32 .
     %<vastavadvilapan ya÷ca bhåmau patati srastamuùkastabdhameóhro bhagnagrãvaþ praõaùñamehana÷ca manuùyaþ ..>%) bhàve'nañ pratyaye måtrotsarga÷ca ..

#<mehanaþ>#, puü, (mehati si¤cati rasamiti . miha + lyuþ .) muùkakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mehanà>#, strã, (mehyate kùàryate ÷ukramasyàmiti . miha kùaraõe + õic + adhikaraõe yuc . striyàü ñàp .) mahilà . iti kecit .. (mehanãyam . yathà, çgvede . 5 . 39 . 1 .
     %<yadindracitramehanàsti tvàdàtamadrivaþ ..>%)

@<[Page 3,784a]>@
#<maitraü>#, klã, (mitràdàgatamiti . yadbà, mitrasyedamiti . mitra + %<tasyedam .>% 4 . 3 . 120 . iti aõ .) anuràdhànakùatram 17 . yathà --
     %<maitràdyapàde svapitãha viùõurvaiùõavyamadhye parivartate ca .
     pauùõàvasàne ca suràrihantà prabudhyate màsacatuùñayena ..>% iti tithyàditattvam .. * .. (mitraþ såryo devatàsyeti . àdityalokaþ . yathà, mahàbhàrate . 12 . 317 . 3 .
     %<pàyunotkramamàõantu maitraü sthànamavàpnuyàt .
     pçthivãü jaghanenàtha årubhyà¤ca prajàpatim ..>% yadbà, manuþ . 12 . 72 .
     %<metràkùajyotikaþ preto vai÷yo bhavati påyabhuk ..>%) purãùotsargaþ . yathà -- %<tataþ kalyaü samutthàya kuryànmaitraü nare÷vara ! . nairçtyàmiùuvikùepamatãtyàbhyadhikaü bhuvaþ .. kalyaü uùaþkàlam . maitraü mitradevatàkapàyusambandhàt purãùotsargaþ .>% ityàhnikàcàratattvam .. api ca .
     %<bràhmye muhårte cottiùñhet sustho rakùàrthamàyuùaþ .
     ÷arãracintàü nirvartya maitraü karma samàcaret ..>% maitraü malamåtrotsargaþ . iti ràjavallabhaþ .. * .. tatra niùiddhasthànàdi yathà --
     %<chàyàkåpanadãgoùñhacaityàmbhaþpathibhasmasu .
     agnau caiva ÷ma÷àne ca viõmåtre na samàcaret ..
     na gomaye na dçùñe và mahàvçkùe ca ÷àdbale .
     na tiùñhan và na nirvàsà na ca parvatamastake ..
     na jãrõadevàyatane na valmãke kadàcana .
     na sasattveùu garteùu na gacchan và samàcaret ..
     tuùàïgàrakapàleùu ràjamàrge tathaiva ca .
     na kùetre na vile vàpi na tãrthe na catuùpathe ..
     nadyàü nadasamãpe và noùare na parà÷ucau .
     na sopànatpàduko hi chatrã và nàntarãkùake ..
     na caivàmimukhaþ strãõàü gurubràhmaõayorgavàm .
     na devadevàlayayorapàmapi kadàcana ..
     na jyotãüùi nirãkùan và na vàyvabhimukho'thavà .
     pratyàdityaü pratyanalaü pratisomaü tathaiva ca ..>% iti kaurme upavibhàge 12 adhyàyaþ .. asya vistàrastu pàdme uttarakhaõóe 190 adhyàye draùñavyaþ .. * .. (mitrasya bhàvaþ . mitra + aõ . mitratà . yathà, manuþ . 8 . 118 .
     %<lobhàt mohàt bhayàt maitràt kàmàt krodhàt tathaiva ca .
     aj¤ànàt bàlabhàvàcca sàkùyaü vitathamucyate ..>%) tri, mitrasambandhã .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 144 . 23 .
     %<pi÷unàü ye na bhàùante mitrabhedakarãü giram .
     çtaü maitra¤ca bhàùante te naràþ svargagàminaþ ..>% mitratà÷àlã . yathà, ÷rãmadbhagavadgãtàyàm . 12 . 13 .
     %<adveùñà sarvabhåtànàü maitraþ karuõaü evaca .
     nirmamo nirahaïkàraþ samaduþkhasukhaþ kùamã ..>% %<mitrabhàvo maitro mitratayà vartate .>% iti ÷rã÷aïkarabhàùyam .. %<maitraþ hãneùu kçpàluþ .>% iti ÷rãdharasvàmã .. %<maitrã mitratà tadbàn maitraþ .>% iti ÷rãmadhusådanasarasvatã ..)

#<maitraþ>#, puü, bràhmaõaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, manusaühitàyàm . 2 . 87 .
     %<japyenaiva tu saüsidhyed bràhmaõo nàtra saü÷ayaþ .
     kuryàdanyanna và kuryàn maitro bràhmaõa ucyate ..>% %<mitrameva maitraþ svàrthe aõ .>% iti taññãkàyàü medhàtithikullåkau .. (udayamuhårtàt tçtãyamuhårtaþ . tathà ca bçhaspatiþ .
     %<àrdraþ sàrdrastathà maitraþ ÷ubho vàsava eva ca ..>% yathà, kumàre . 7 . 6 .
     %<maitre muhårte ÷a÷alà¤chanena yogaü gatàsåttaraphalgunãùu ..>% varõa÷aïkaravi÷eùaþ . yathà, manuþ . 10 . 23 .
     %<vai÷yàttu jàyate vràtyàt mudhanvàcàrya eva ca .
     kàråùa÷ca vijanmà ca maitraþ sàtvata eva ca ..>%)

#<maitrabhaü>#, klã, (maitra¤ca tat bha¤ceti .) anuràdhànakùatram . iti jañàdharaþ ..

#<maitràvaruõaþ>#, puü, (mitra÷ca varuõa÷ceti . %<devatàdvandve ca .>% 6 . 3 . 26 . ityanaï . tataþ %<devatàdbandbe ca .>% 7 . 3 . 21 . iti mitrasya vçddhiþ . %<dãrghàcca varuõasya .>% 7 . 3 . 23 . iti varuõasya na vçddhiþ . tayorapatyamiti . mitràvaruõa + aõ .) agastyaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, atharvavede . 5 . 19 . 15 .
     %<na varùaü maitràvaruõaü brahmajyamabhivarùati ..>% asya vivaraõaü yathà, çgvede . 7 . 33 . 11 .
     %<utàsi maitràvaruõo vasiùñhorva÷yà brahman manaso'dhijàtaþ .
     drapsaü skannaü brahmaõà daivye na vi÷ve devà puùkare tvàdadanta ..>%
     %<utàpi ca he vasiùñha ! maitràvaruõa ! mitràvaruõayoþ puttro'si brahman vasiùñha ! urva÷yà apsaraso manaso mamàyaü puttraþ syàditi ãdç÷àt saükalpàt drapsaü retaþ mitràvaruõayorurva÷ãdar÷anàt skannamàsãt . tasmàdadhijàto'si . tathà ca vakùyate . satrehajàtàvityçci . evaü jàtaü tvà tvàü daivyena devasambandhinà brahmaõà vedarà÷inà ahambhuvà yuktaü puùkare vi÷vedevà adadanta adhàrayanta . tathàcàditermitràvaruõau jaj¤àte iti prakçtya pañhyate .
     tayoràdityayoþ satre dçùñvàpsarasamurva÷ãm .
     reta÷caskanda tatkumbhe nyapatadbàsatãvare ..
     tenaiva tu muhårtena vãryavantau tapasvinau .
     agastya÷ca vasiùñha÷ca tatrarùã sambabhåvatuþ ..
     bahudhàpatitaü retaþ kala÷e ca jale sthale .
     sthale vasiùñhastu muniþ sambhåta çùisattamaþ ..
     kumbhe tvagastyaþ sambhåto jale matsyo mahàdyutiþ .
     udiyàya tato'gastyaþ ÷amyàmàtro mahàtapàþ ..
     mànena sammito yasmàttasmànmànya ihocyate .
     yadbà kumbhàdçùirjàtaþ kumbhenàpi hi mãyate .
     kumbha ityabhidhàna¤ca parimàõa¤ca lakùyate .
     tato'psu gçhyamàõàsu vasiùñhaþ puùkare sthitaþ .
     sarvataþ puùkare taü hi vi÷ve devà adhàrayan ..>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<maitràvaruõiþ>#, puü, (maitràvaruõayorapatyamiti . maitrà varuõa + %<ata i¤ .>% 4 . 1 . 95 . iti i¤ .) agastyaþ . ityamaraþ . 1 . 3 . 20(yathà, mahàbhàrate . 3 . 103 . 14 .
     %<te'bhigamya mahàtmànaü maitràruõimacyutam .
     à÷ramasthaü taporà÷iü karmabhiþ svairabhiùñuvan ..>%)

#<maitrã>#, strã, (maitra + ïãp . yadvà, mitra + bhàve ùya¤ + ïãù . tataþ %<halastaddhitasya .>% 6 . 4 . 150 . iti yalopaþ .) mitrasya bhàvaþ . mitrasya karma . ityamarabharatau .. vyaktivi÷eùairmaitrãkaraõaniùedho yathà --
     %<vidbiùñapatitonmattabahuvairàtikãñakaiþ .
     bandhakãbandhakãbhartçkùudrànçtakathaiþ saha ..
     tathàtivyaya÷ãlai÷ca parãvàdarataiþ ÷añhaiþ .
     budho maitrãü na kurvãta naikaþ panthànamà÷rayet ..>% iti viùõupuràõe tçtãye'ü÷e 11 adhyàyaþ .. %<vidbiùñàdibhirmaitrãü na kurvãta . bahubhirvairaü yasya . atikãñakaþ atyantaü kãñavat pãóakaþ . kaõñakairiti pàñhe'pi sa evàrthaþ . bandhakã asatã .>% iti taññãkà ..

#<maitrãbalaþ>#, puü, (maitrã mitratà balamasya .) buddhaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<maitreyaþ>#, puü, (maitre mitratàyàü sàdhuriti . maitra + óha¤ .) buddhabhedaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (mitrayoþ apatyamiti . mitrayu + %<gçùñyàdibhya÷ca .>% 4 . 1 . 136 . iti óha¤ . tataþ
     %<kekayamitrayupralayànàü yàderiyaþ . 7 . 3 . 2 .>% iti yusthàne iyàde÷e pràpte . %<dàõóinàyanahàstinàyana .>% 6 . 4 . 174 . iti yulopo nipàtitaþ .) munivi÷eùaþ . yathà --
     %<evaü bruvàõaü maitreyaü dvaipàyanasuto budhaþ .
     prãõayanniva bhàratyà viduraþ pratyabhàùata ..>% iti ÷rãbhàgavate . 3 . 7 . 1 .. (såryaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 3 . 27 .
     %<dehakartà pra÷àntàtmà vi÷vàtmà vi÷vatomukhaþ .
     caràcaràtmà såkùmàtmà maitreyaþ karuõànvitaþ ..>% varõasaü karajàtivi÷eùaþ . yathà, manusaühitàyàm . 10 . 33 .
     %<maitreyakantu vaideho màdhåkaü samprasåyate .
     nén pra÷aüsatyajasraü yo ghaõñàtàóo'ruõodaye ..>% %<maitreyakaü nàmnà varõam .>% iti tatra medhàtithiþ .. strã . maitreyena uccàrità maitreyã upaniùad .. yàj¤avalkasya patnã ca ..) mitrasambandhini, tri .. (mitrayuvaü÷odbhavàdau ca . yathà, harivaü÷e . 32 . 77 -- 78 .
     %<ata årdhvaü pravakùyàmi divodàsasya santatim .
     divodàsasya dàyàdo brahmarùirmitrayurnçpaþ .
     maitràyaõã tataþ ÷àkhà maitreyàstu tataþ smçtàþ ..>%)

#<maitreyikà>#, strã, mitrayuddham . iti trikàõóa÷eùaþ .. (mitrayånàü bhàvaþ karma và . mitrayu + %<gotracaraõàcchlàghàtyàkàratadaveteùu .>% 5 . 1 . 134 . iti vu¤ . tataþ %<kekayamitrayupralayànàü yàderiyaþ .>% 7 . 3 . 2 . iti iyàde÷aþ . yathà, %<maitreyikayà ÷làghate .>% iti kà÷ikà . 7 . 3 . 2 ..)

#<maitryaü>#, klã, strã, (mitra + ùya¤ .) mitrasya bhàvaþ . mitrasya karma . ityamarabharatau . 3 . 5 . 39 .. (yathà, pa¤catantre . 4 . 70 .
     %<pràhuþ sàptapadaü maitryaü janàþ ÷àstravicakùaõàþ .
     mitratà¤ca puraskçtya ki¤cidbakùyàmi tacchçõu ..>%)

#<maithilã>#, strã, (mithilà nivàso'syeti . mithilà + %<so'sya nivàsaþ .>% 4 . 3 . 89 . iti aõ . maithilastannàmà ràjà tasyàpatyaü strã . maithila + i¤ . ïãù .) sãtà . iti hemacandraþ .. (yathà, bhaññikàvye . 2 . 47 .
     %<hiraõmayã ÷àlalateva jaïgamà cyutàdivaþ sthàsnurivàciraprabhà .
     ÷a÷àïkakànteradhidevatàkçtiþ sutà dade tasya sutàya maithilã ..>% mithilàpatimàtre, puü . yathà, mahàbhàrate . 12 . 99 . 3 .
     %<janako maithilo ràjà mahàtmà sarvatattvavit .
     yodhàn svàn dar÷ayàmàsa svargaü narakameva ca ..>%)

#<maithunaü>#, klã, (mithune sambhavatãti . mithuna + %<saübhåte .>% 4 . 3 . 41 . iti aõ . mithunasyedamityaõ và .) agnyàdhànam . yathà, manu÷àtàtapau . %<asapiõóà ca yà màturasagotrà ca yà pituþ . sà pra÷astà dbijàtãnàü dàrakarmaõi maithune .. maithune mithuna÷abdavàcye strãpuüsasàdhye agnyàdhànaputtrotpattyàdau .>% ityadvàhatattvam .. * .. saïgatam . ratam . ityamaraþ . 3 . 3 . 121 .. %<saïgatiþ saïgamo dàrasaüyogaþ vivàha iti kaliïgaþ .. rataü suratam . anayormaithunam . mithunàt saïgame idamarthe svàrthe ratau niùpàdyàrthe và ùõaþ . sambandhe surate yumme rà÷au mithunamiùyate . iti vyàóiþ .>% iti taññãkàyàü bharataþ .. * .. ÷eùasya paryàyaþ . suratam 2 abhimànitam 3 dharùitam 4 saüprayogaþ 5 anàratam 6 abrahmacaryakam 7 upasçùñam 8 tribhadram 9 krãóàratnam 10 mahàsukham 11 . iti trikàõóa÷eùaþ .. vyavàyaþ 12 gràmyadharmaþ 13 ratam 14 nidhuvanam 15 . ityamaraþ . 2 . 7 . 57 .. asya guõàþ . dhàtukùayakàritvam . ratisantànadàtçtva¤ca . ati÷ayamaithunasya ÷vàsakàsajvarakàritvam . amaithunasya pramehameda granthirogàgnimàndyakàritvam . strãsaüsargarahitasya àyurajarà÷arãrabalavarõasthiropacitamàüsàni bhavanti . påjyasthànà÷ucisthànasekasthànalokasamãpapràtaþkàlasandhyàkàlaparvakàleùu tasya tyàjyatvam . etatkarmaõi rajasvalàkàmà malinà bandhyà varõajyeùñhà vayojyeùñhà vyàdhiyuktàïgahãnàsatã ve÷yà yonidoùayuktà sagotrà gurupatnã bhikùukã kapañavratadhàriõã vçddhà ca tyàjyà .. rajasvalàgamane dçùñyàyustejaþkùayo'dharma÷ca bhavati . kapañavratayuktàgurupatnã sagotràvçddhàgamane evaü parvakàle sandhyàkàle ca strãmaithune pàpamàyuþkùaya÷ca bhavati . vayoråpaguõopetàü kula÷ãlasamanvitàm . adhikàmàü hçùñàmalaïkçtàü vàjãkaraõapãóità¤ca pramadàü hçùño'dhikàma÷ca puruùaþ seveta . ÷ukravardhakadravyaü sa÷arkaraü ÷ãtalajalaü và pãtvà kàmabàõaca¤calàü suråpàmanindyàü hçùñàü pramadàmàdyaprahare hçùñaþ kàmuko gatvà tadanu sukhaü svapet . asakçdgamane tu naro dhàtuvaiùamyameti . ratànte snànaü sa÷arkarakùãrapànaü nidrà gauóikarasabhojana¤ca hitam . iti ràjavallabhaþ .. * .. (%<tatra prathame divase çtumatyàü maithunagamanamanàyuùyaü puüsàü bhavati . ya÷ca tatràdhãyate garbhaþ sa prasavamàno vimucyate . dvitãye'pyevaü såtikàgçhe và . tçtãye'pyevamasampårõàïgo'lpàyurvà bhavati . na ca pravartamàne rakte bãjaü praviùñaü guõakaraü bhavati yathà nadyàü pratisrotaþ plàvidravyaü prakùiptaü pratinivartate nordhvaü gacchati tadbadeva draùñavyam . tasmà nniyamavatãü triràtraü pariharet . ataþparaü màsàdupeyàt .>%
     %<çtusnàtà tu yà nàrã svapne maithunamàvahet .
     àrtavaü vàyuràdàya kukùau garbhaü karoti hi ..
     màsi màsi vivardheta garbhiõyà garbhalakùaõam .
     kalalaü jàyate tasyà varjitaü paitçkairguõaiþ ..>% iti su÷rute ÷àrãrasthàne dvitãye'dhyàye ..) vratadivase aùñàïgamaithunasya tyàjyatvaü yathà --
     %<smaraõaü kãrtanaü keliþ prekùaõaü guhyabhàùaõam .
     saïkalpo'dhyavasàya÷ca kriyàniùpattireva ca .
     maithunaü vividhaü tyàjyaü vrate krãóàvivçddhaye ..>% iti brahmavaivarte gaõapatikhaõóe 4 adhyàyaþ .. asya vidhiniùedhau yathà --
     %<çtàyupagamaþ ÷astaþ svapatnyàmavanopate ! .
     punnàmarkùe ÷ubhe kàle jyeùñhayugmàsu ràtriùu ..
     nàsnàtàü tu striyaü gacchennàturàü na rajasvalàm .
     nàniùñàü na prakupitàü nàpra÷astàü na gurviõãm ..
     nàdakùiõàü nànyakàmàü nàkàmàü nànyayoùitam .
     kùutkùàmàmatibhuktàü và svayaü vaibhirguõairyutaþ ..
     snàtaþ sraggandhadhçk prãto nàdhmàtaþ kùudhito'pi và .
     sakàmaþ sànuràga÷ca vyavàyaü puruyo vrajet ..
     caturda÷yaùñamã caiva amàvàsyàtha pårõimà .
     parvàõyetàni ràjendra ! ravisaükràntireva ca ..
     tailastrãmàüsasaübhogã parvasveteùu vai pumàn .
     viõmåtrabhojanaü nàma prayàti narakaü mçtaþ ..
     a÷eùaparvasveteùu tasmàt saüyamibhirbudhaiþ .
     bhàvyaü sacchàstradevejyàdhyànajapyaparairnaraiþ ..
     nànyayonàvayonau và nopabhuktauùadhastathà .
     devadbijaguråõà¤ca vyavàyã nà÷rayã bhavet ..
     caityacatvaratãrtheùu naiva goùñhe catuùpathe .
     naiva ÷ma÷ànopavane salileùu mahãpate ! ..
     proktaparvasva÷eùeùu naiva bhåpàla ! sandhyayoþ .
     gacchedvyavàyaü matimànna måtroccàrapãóitaþ ..
     parvasvabhigamo'dhanyo divà pàpaprado nçpa ! .
     bhuvi rogàvaho néõàmapra÷asto jalà÷aye ..
     paradàrànna gaccheta manasàpi kadàcana .
     kimu vàcàsthibandho'pi nàsti teùu vyavàyinàm ..
     mçto narakamabhyeti hãyate'tràpi càyuùaþ .
     paradàragatiþ puüsàmubhayatràpi bhãtidà ..
     iti matvà svadàreùu çtumatsu budho vrajet .
     yathoktadoùahãneùu sakàmeùvançtàvapi ..>% iti viùõupuràõe . 3 . 11 . 111-124 .. * .. parastryàdigamane daõóo yathà --
     %<bràhmaõaþ kùattriyo vai÷yaþ kùattraviñ÷ådrayoùitaþ .
     vrajandàpyo bhavedràj¤à daõóa uttamasàhasam ..
     vai÷yàgame ca viprasya kùattriyasyàntyajàgame .
     madhyamaü prathamaü vai÷yo daõóyaþ ÷ådràgamàdbhavet ..
     ÷ådraþ savarõàgamane ÷ataü daõóyo mahãbhujà .
     vai÷ya÷ca dbiguõaü ràjan ! kùattriyastriguõaü tathà ..
     bràhmaõa÷ca bhaveddaõóyastathà ràjaü÷caturguõam .
     aguptàsu bhaveddaõóaþ svaguptàsvadhiko bhavet ..
     màtà màtçùvasà ÷va÷rårmàtulànã pitçùvasà .
     pitçvyasakhi÷iùyastrã bhaginã tatsakhã tathà ..
     bhàgineyã tathà caiva ràjapatnã tathaiva ca .
     tathà pravrajità nàrã varõotkçùñà tathaiva ca ..
     ityagamyàstu nirdiùñàstàsàntu gamane naraþ .
     ÷i÷nasyotkartanaü kçtvà tatastu vadhamarhati ..
     bhràtçbhàryàgame pårbàddaõóastu dbiguõo bhavet .
     càõóàlã¤ca ÷vapàkãü và gacchan vadhamavàpnuyàt .
     tiryagyonau ca govarjyaü maithunaü yo'bhisevate .
     sa paõaü pràptuyàddaõóaü tasyà÷ca yavasodakam ..
     suvarõa¤ca bhaveddaõóyo gàü vrajan manujottama ! .
     vai÷yàgàmã dbijo daõóyo vai÷ya÷ulkasamaü paõam ..
     gçhãtvà vetanaü ve÷yà lobhàdanyatra gacchati .
     vetanaü dbiguõaü dadyàddaõóa¤ca dviguõantathà ..
     anyamuddi÷ya yo dadyàt nayedanyasya kàraõàt .
     tasya daõóaü bhavedràjan ! suvarõasya ca màùakam ..
     nãtvà bhogànna yo dadyàddàpyo dviguõavetanam .
     ràj¤a÷ca dbiguõaü daõóantathà dharmo na hãyate ..
     bahånàü vrajatàmekàü sarve te dviguõaü damam .
     dadyuþ pçthak pçthak sarve daõóa¤ca dbiguõaü param ..>% iti màtsye 201 adhyàyaþ ..

#<mainàkaþ>#, puü, (menakàyà apatyaü pumàn . menakàyàü bhava iti và . menakà + aõ . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) parvatavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . hiraõyanàbhaþ 2 sunàbhaþ 3 himavatsutaþ 4 . iti jañàdharaþ .. sa tu himàlayasya jyeùñhaputtraþ . yathà --
     %<tato bhagavatã pràha menakàü munisannibhàm .
     smitapårbaü tadà tasyàþ pårayantã manoratham ..
     ÷rãdevyuvàca .
     ÷ataü puttràþ saübhavantu bhavatyà vãryasaüyutàþ .
     tatraiko balavàn mukhyaþ prathamaü saübhaviùyati ..
     evamuktvà jagaddhàtrã tatraivàntaradhãyata .
     menakà ca mudaü labdhvà svasthànaü pravive÷a ha ..
     tataþ kàle tu saüpràpte mainàkamacalottamam .
     pakùeõa saha yo'dyàpi sindhumadhye pravartate ..
     menakà suùuve devã devendraü spardhayà gatam .
     anyànåna÷ataü puttràn kramàt sà suùuve ca ha ..>% iti kàlikàpuràõe 40 adhyàyaþ .. (dànavavi÷eùaþ . iti harivaü÷e bhaviùyaparvaõi . 232 . 3 ..

#<mainàkasvasà>#, [ç] strã, (mainàkasya svasà .) pàrvatã . iti hemacandraþ . 2 . 118 ..

#<mainikaþ>#, puü, (mãnaü hantãti . mãna + %<pakùimatsyamçgàn hanti .>% 4 . 4 . 35 . iti ñhak .) jàlikaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<maindaþ>#, puü, viùõuvadhyàsuravi÷eùaþ . iti hemacandraþ . 2 . 134 .. (yathà, harivaü÷e . 41 . 158 -- 160 .
     %<aparaþ ke÷avasyàyaü pràdurbhàvo mahàtmanaþ .
     vikhyàto màthure kalpe sarvalokahitàya vai ..
     yatra ÷àmba¤ca mainda¤ca dvividaü kaüsameva ca .
     daityàn mànuùadehasthàn sådayàmàsa vãryavàn ..>% vànaravi÷eùaþ . iti ràmàyaõam .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 31 . 18 .
     %<tatra vànararàjàbhyàü maindaina dbividena ca .
     yuyudhe divasàn sapta na ca tau vikçtiü gatau ..>%)

#<maindahà>#, [n] puü, (maindaü hatavàniti . han + kvip .) viùõuþ . iti hemacandraþ ..

#<maireyaü>#, klã, (màraü kàmaü janayatãti . màra + óhak . nipàtanàt sàdhuþ .) madyavi÷eùaþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 42 .. yadyapi .
     %<sãdhurikùurasaiþ pakvairapakvairàsavo bhavet .
     maireyaü dhàtakãpuùpaguóadhànàmlasaühitam ..>% iti màdhavena bhedaþ kçtaþ . tathàpi såkùmamanàdçtyedamuktam . màraü kàmaü janayati maireyaü ùõeyaþ . nipàtanàdàt aitvam . iti bharataþ .. (yathà,
     %<madyantu sãdhurmairayamirà ca madirà surà .
     kàdambarã vàruõã ca hàlàpi balavallabhà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe dvitãye bhàge .. kvacit, puüliïge'pi dç÷yate . yathà --
     %<tãkùõaþ kaùàyo madakçt durnàmakaphagulmahçt .
     kçmimedo'nilaharo mairayo madhuro guruþ ..>% iti su÷rute såtrasthàne 45 adhyàye ..)

#<mailandaþ>#, puü, bhramaraþ . yathà . %<÷rãmanmuraharapadapàthoruhaniþsaranmakarandasandohàsvàdanatunditamanomailanda ityàdi .>% iti vararucikçtapatrakaumudyàü ràjapra÷astiþ ..

#<mokùa>#, ki kùepe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøpakùe bhvàø-paraø-sakaø-señ .) ki, mokùayati mokùati . iti durgàdàsaþ ..

#<mokùaþ>#, puü, (mokùa + bhàve gha¤ . mokùyate duþkhamanena . mokùa + karaõe gha¤ . iti bharataþ .) muktiþ .. (yathà, sàükhyasàre . 2 . 7 . 25 .
     %<na mokùo nabhasaþ pçùñhe na pàtàle na bhåtale .
     sarvà÷àsaükùaye cetaþkùayo mokùa iti ÷ruteþ ..>%) mokùadharmastu mahàbhàrate ÷àntiparvaõi draùñavyaþ .. pàñalivçkùaþ . mocanam .. iti medinã . ùe, 25 .. (yathà, meghadåte . 63 .
     %<tàbhyo mokùastava yadi sakhe ! dharmalabdhasya na syàt krãóàlolàþ ÷ravaõaparuùairgarjitairbhàpayestàþ ..>%) mçtyuþ . iti hemacandraþ . 1 . 75 .. (vi÷leùaþ . yathà, ÷rãmadbhagavadgãtàyàm . 7 . 19 .
     %<jaràmaraõamokùàya màmà÷ritya yatanti ye .
     te brahma tadbiduþ kçtsnamadhyàtmaü karma càkhilam ..>% %<mokùàya vi÷leùaõàrtham .>% ityànandagiriþ .. àtmasvaråpadar÷anam . iti ràmànujaþ .. nirasanam . iti ÷rãdharasvàmã .. patanam . yathà, kumàrasambhave . 3 . 31 .
     %<madoddhatàþ pratyanilaü vicerurvanasthalãrmarmarapatramokùàþ .>% %<marmarapatramokùàþ jãrõaparõapàtàþ .>% iti taññãkàyàü mallinàthaþ ..)

#<mokùakaþ>#, puü, (mokùatãti . mokùa + õvul .) muùkakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 54 . 113 .
     %<toyaü ÷çtaü mokùakabhasmanà và yatsaptakçtvaþ pariùecanaü tat ..>% tri, mocanakartà . yathà, manusaühitàyàm . 4 . 342 .
     %<asandhitànàü sandhàtà sandhitànà¤ca mokùakaþ ..>%)

#<mokùopàyaþ>#, puü, (mokùasya mukterupàyaþ .) mukti sàdhanam .. tattu tapaþ . ÷amàdiþ . yogaþ . j¤àna¤ca . iti hemacandraþ . 1 . 77 .. (yathà, harivaü÷e . 255 . 63 .
     %<sa taü kçcchragataü dçùñvà kçpayàbhipariplutaþ .
     uvàca dànava÷reùñhaü mokùopàyaü dadàmi te ..>%)

#<moghaü>#, tri, (muhyate'sminniti . muha + gha¤ . nyaïkvàditvàt kutvam .) nirarthakam . ityamaraþ . 3 . 1 . 81 .. (yathà, manau . 9 . 50 .
     %<yadanyagoùu vçùabho vatsànàü janayecchatam .
     gominàmeva te vatsà moghaü skanditamàrùabham ..>% yathà ca .
     %<pretabhåtapi÷àcà÷ca rakùàüsi vividhàni ca .
     maraõàbhimukhaü nityamupasarpanti mànavam ..
     tàni bheùajavãryàõi pratighnanti jighàüsayà .
     tasmànmoghàþ kriyàþ sarvà bhavantyeva gatàyuùaþ ..>% iti su÷rute såtrasthàne 31 adhyàye ..) hãnam . iti medinã . ghe, 4 .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 670 .
     %<sajjana eva hi vidyà ÷obhàyai bhavati durjane moghà ..>%)

#<moghaþ>#, puü, (muhyatyasmin . muha + gha¤ . kutvam .) pràcãram . iti ÷abdamàlà ..

#<moghapuùpà>#, strã, (moghaü puùpaü rajo yasyàþ .) bandhyà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<moghà>#, strã, puü, (muhyatyanayà . muha + gha¤ . kutvam . striyàü ñàp .) pàñalà . iti medinã . ghe, 4 .. (asyàþ paryàyo yathà --
     %<pàñaliþ pàñalà moghà madhudåtã phaleruhà .
     kçùõavçntà kuveràkùã kàlasthàlyalivallabhà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) vióaïgam . iti ÷abdamàlà ..

#<mogholiþ>#, puü, pràcãram . iti hàràvalã . 98 ..

#<mocaü>#, klã, (mu¤cati tvagàdikamiti . muc + ac .) kadalãphalam . ityamaraþ .. (yathà, su÷rute cikitsitasthàne . 31 aþ . %<tàlanàóikerapanasamocapiyàlavilvamadhuka÷leùmàtakàmraphalasnehàþ pittasaüsçùñe vàyau ..>% vivaraõamasya kadalãphala÷abde j¤àtavyam ..)

#<mocaþ>#, puü, (mu¤cati tvacamiti . muc + ac .) ÷obhà¤janavçkùaþ . iti medinã . ce, 8 .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 158 . 43 .
     %<panasàllaükucàn mocàn kharjårànambuvetasàn ..>%)

#<mocakaþ>#, puü, (mocayati saüsàràditi . muc + õic + õvul .) mokùaþ . (mu¤cati gandhaü tvacamiti và . muc + õvul .) kadalã . ÷igruþ . (mu¤cati viùayàniti .) viràgã . iti hemacandraþ . 4 . 200 .. muùkakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (muktikàrake, tri . yathà, ÷ivapuràõe vàyusaühitàyàü pårbabhàge . 2 . 51 .
     %<amukto mocaka÷càyamakàlaþ kàlacodakaþ ..>%)

#<mocanaü>#, klã, (muc + lyuñ .) mokùaþ . (yathà, mahàbhàrate . 5 . 84 . 21 .
     %<avatãrya rathàttårõaü kçtvà÷aucaü yathàvidhi .
     rathamocanamàdi÷ya sandhyàmupavive÷a ha ..>%) kalkanam . dambhaþ . ÷àñhyam . iti mucadhàtorbhàve'nañpratyayena niùpannam .. (mocayatãti . moci + lyuþ . mocanakartari, tri . yathà, bhàgavate . 6 . 13 . 23 .
     %<dhanyaü ya÷asyaü nikhilàghamocanaü ripu¤jayaü svastyayanaü tathàyuùam ..>%)

#<mocanã>#, strã, (mocayati rogàditi . muc + õic + lyuþ . striyàü ïãp .) kaõñakàrã . iti jañàdharaþ .. mokùakartrã ca ..

#<mocarasaþ># puü, (mocasya rasaþ .) ÷àlmaliniryàsaþ . tatparyàyaþ . mocasrut 2 mocasràvaþ 3 mocaniryàsaþ 4 picchilasàraþ 5 surasaþ 6 ÷àlmalãveùñaþ 7 mocasàraþ 8 . asya guõàþ . kaùàyatvam . kaphavàtaharatvam . rasàyanatvam . balapuùñivarõavãryapraj¤àyurdehasiddhidatvam . gràhitva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, mu÷rute . uttaratantre . 40 adhyàye .
     %<tilàmocaraso lodhraü tathaiva madhukotpalam .
     kaccharàtilakalka÷ca yogà÷catvàra eva tu ..
     àjena payasà peyàþ sarakte madhusaüyutàþ ..>%)

#<mocà>#, strã, (mu¤cati tvacamiti . muc + ac . ñàp .) ÷àlmalivçkùaþ . (yathà --
     %<÷àlmalistu bhavenmocà picchilà påraõãti ca .
     raktapuùpà sthiràyu÷ca kaõñakàóhyà ca tålinã ..>% iti màvaprakà÷e pårbakhaõóe prathame bhàge ..) kadalãvçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 133 .. (yathàsyàþ paryàyaþ .
     %<kadalã vàraõà mocàmbusàràü÷umatãphalà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) nãlãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mocàñaþ>#, puü, kçùõajãraþ . rambhàsthi . malayodbhavaþ . iti medinã . ñe, 54 ..

#<mocã>#, strã, (mucyate rogo yayeti . muc + gha¤ . ïãù .) hilamocikà . iti ratnamàlà .. (vivçtirasyà hilamocikà÷abde j¤àtavyà ..)

#<moñakaü>#, klã, (muñyate bhugnãkriyate iti . muñ + gha¤ . tataþ kan .) pitçdànàrthadviguõabhugnaku÷atrayam . yathà . %<iti dviguõabhugnadarbhamoñakaü pitçbràhmaõavàmapàr÷ve dadyàt .>% iti ÷ràddhaprayogatattvam ..

#<moñakã>#, strã, (moñaka + ïãù .) ràgiõãvi÷eùaþ . iti halàyudhaþ ..

#<moñanaü>#, klã, (muñ + lyuñ .) cårõãkaraõam . àkùepaþ . iti muñadhàtvarthadar÷anàt ..

#<moñanaþ>#, puü, (moñatãti . muñ + lyuþ .) vàyuþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<moñanakaü>#, klã, (moñanena kàyatãti . kai + kaþ .) ekàda÷àkùaracchandovi÷eùaþ . yathà --
     %<syànmoñanakaü tajajà÷ca lagau ..>%
     %<raïge khalu mallakalàku÷ala÷càõåramahàbhañamoñanakam .
     yaþ kelilavena cakàra sa me saüsàraripuü prati moñayatu ..>% iti chandoma¤jarã ..

#<moñà>#, strã, (muñ + ac . ñàp .) balà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<moññàyitaü>#, klã, (muñ + bhàve gha¤ . bàhulakàt gha¤astuñ . tato bhç÷àditvàt kyaï . tato bhàve ktaþ .) strãõàü svàbhàvikada÷avidhàlaïkàràntargatàlaïkàravi÷eùaþ . iti hemacandraþ .. tallakùaõaü yathà, ujjvalanãlamaõiþ ..
     %<kàntasmaraõavàrtàdau hçdi tadbhàvabhàvataþ .
     pràkañyamabhilàùasya moññàyitamudãryate ..>%

@<[Page 3,787b]>@
#<moõaþ>#, puü, (muõ + ac .) ÷uùkaphalam . nakraþ . makùikà . sarpakaraõóaþ . iti medinã . õe, 24 ..

#<modaþ>#, puü, (muda + bhàve gha¤ .) harùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, çgvede . 9 . 133 . 11 .
     %<yatrànandà÷ca moda÷ca mudaþ pramuda àsate ..>%)

#<modakaþ>#, puü, klã, (modayati bàlàdãniti . muda + õic + õvul .) khàdyavi÷eùaþ . ityamaraþ . 3 . 5 . 33 .. moyà iti bhàùà . asya dànamantro yathà --
     %<modakaü svàdusaüyuktaü ÷arkaràdivinirmitam .
     mayà niveditaü bhaktyà gçhàõa parame÷vari ! ..>% iti durgotsavapaddhatiþ .. guóaþ . yavàsa÷arkarà . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷arkaràdidvàràpakvauùadhavi÷eùaþ . asya pårõavãryaü ùaõmàsaü tiùñhati . iti sukhabodhaþ .. (yathà --
     %<vañakà atha kathyante tannàma guñikà vañã .
     modako vañikà piõóã guóo vartistathocyate ..
     dravantu dbiguõaü deyaü modakeùu bhiùagvaraiþ ..
     dravaü dravaråpadravyaü karùapramàõaü tanmàtrà balaü dçùñvà prayujyate . balamiti kàlàderapyupalakùaõam .>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe dbitãye bhàge ..) harùake, tri . iti medinã . ke, 141 .. (yathà, mahàbhàrate . 7 . 35 . 38 .
     %<hatàrohàü÷chinnaghaõñàn kravyàdagaõamodakàn ..>%)

#<modakaþ>#, puü, (modayati miùñànnanirmàõeneti . mud + õic + õvul .) varõasaïkarajàtivi÷eùaþ . mayarà iti bhàùà . sa ca ÷ådràyàü kùattriyàjjàtaþ . iti smçtiþ ..

#<modanaü>#, klã, (modayatãti . muda + õic + lyuþ .) ÷ikthakam . iti ràjanirghaõñaþ .. (muda + bhàve lyuñ .) harùaþ . mudadhàtvarthadar÷anàt .. (harùajanake, tri . yathà, mahàbhàrate . 9 . 23 . 76 .
     %<vçkagçdhra÷çgàlànàü tumule modane'hani .
     àsãdbalakùayo ghorastava puttrasya pa÷yataþ ..>%)

#<modamodinã>#, strã, (modàt modo mahàn harùaþ so'syà astãti . modamoda + ini . ïãp .) jambåþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<modayantã>#, strã, (modayatãti . muda + õic + ÷atç . ïãp .) vanamallikà . kàñhamallikà iti bhàùà .. yathà --
     %<madayantã gandhavatã modayantã kharasvarà .>% iti ratnamàlà .. api ca .
     %<tçõa÷ånyà modayantã bhåpadã madyantikà ..>% iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà ca su÷rute . 2 . 25 .
     %<piùñvàtha sarvaü saha modayantyà màràmbhasà bãjakasambhavena ..>%)

#<modà>#, strã, (modayati gandhena toùayatãti . muda + õic + ac . ñàp .) ajamodà . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 3,787c]>@
#<modàkhyaþ>#, puü, (modamàkhyàti rasapallavàdinà vistàrayatãti . à + khyà + kaþ .) àmravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<modàóhyà>#, strã, (modena àmodagandhena àóhyà bahulà .) ajamodà . iti ràjanirghaõñaþ .. modena àóhyà . harùayuktà ca ..

#<moditaþ>#, tri, (modo harùo'syajàtaþ . moda + tàrakàditvàt itac .) harùayuktaþ . iti vyàkaraõam ..

#<modinã>#, strã, (modayati gandheneti . muda + nic + õiniþ . ïãp .) ajamodà . mallikà . yåthikà . kastårã . madirà . mallikàpuùpavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . vañapatrã 2 kumàrikà 3 vçttamallikà 4 . asyà guõàþ . netrarogàpahantçtvam . kañutvam . uùõatvam . vraõaghnatvam . gandhabahulatvam . àsyajaroganà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (harùadàyake, tri . yathà, mahàbhàrate . 9 . 56 . 13 .
     %<varà÷vanaranàgànàü ÷arãraprabhavà tadà .
     paralokàrõavamukhà gçdhragomàyumodinã ..>%)

#<morañaü>#, klã, (mura veùñane + %<÷akàdibhyo'ñan .>% uõàø 4 . 81 . iti añan .) ikùumålam . aïkoñhapuùpam .. saptaràtràt parakùãram . iti medinã . ñe, 54 .. (yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<parato morañaü vidyàdapràsannaü kaphàtmakam ..>% yathà ca .
     %<naùñadugdhabhavannãraü moraña¤jejjaóo'bravãt .>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe dvitãye bhàge ..)

#<morañaþ>#, puü, (mura + añan .) latàpramedaþ . kùãramorañà iti bhàùà . tatparyàyaþ . karõapuùpaþ 2 pãlupatraþ 3 madhusravaþ 4 ghanamålaþ 5 dãrghamålaþ 6 puruùaþ 7 kùãramorañaþ 8 . kvacit pustake karõapuùpasthàne kùãrapuùpa iti pãlupatrasthàne pãluputtra iti ca pàñhaþ .. (tathàsya paryàyàntaram .
     %<pãluparõã ghanaraso hastiparõã ca morañaþ ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..) asya guõàþ . kùãrabahulatvam . madhuratvam . kaùàyatvam . pittadàhajvaranà÷itvam . vçùyatvam . balavivardhanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, su÷rute . 1 . 45 adhyàye .
     %<guruþ kilàño'nilahà puüstvanidràpradaþ smçtaþ .
     madhurau bçühaõau vçùyau tadbatpãyåùamorañau ..>%)

#<morañakaü>#, klã, (moraña + svàrthe kan .) ikùumålam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<morañà>#, strã, (moraña + ñàp .) mårvà . ityamaraþ . 2 . 4 . 83 .. (yathà, su÷rute . 1 . 38 aþ . %<vãratarusahacaradbayadarbhavçkùàdanã gundrànalaku÷akà÷à÷yabhedakàgnimanthamorañàvasukavasiramallåka kuruõñakendãvarakapotavaïkàþ ..>% tathàsyàþ paryàyo yathà --
     %<mårbà madhurasà devã morañà tejanã sruvà .
     madhålikà madhu÷reõã gokarõã pãluparõyapi ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<moùakaþ>#, puü, (muùõàtãti . muù + õvul .) taskaraþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 24 ..

#<moùaõaü>#, klã, luõñhanam . chedanam . vadhaþ . iti muùadhàtorbhàve'nañ . (lyuñ .. * .. muùõàtãti . muù + lyuþ . apahàrake, tri . yathà, bhàgavate . 5 . 24 . 22 . %<na vaibhagavàn nånamamuùyànujagràha yaduta punaràtmànusmçtimoùaõaü màyàmayaü bhogai÷varyamevàtanuteti ..>%)

#<moùità>#, [ç] tri, moùaõakartà . cauraþ . iti muùadhàtostçnpratyayena niùpannaþ ..

#<mohaþ>#, puü, (mohanamiti . muh + bhàve gha¤ .) mårchà . ityamaraþ . 2 . 8 . 109 .. (yathà, uttararàmacarite 3 aïke .
     %<vãcivàtaiþ ÷ãkarakùoda÷ãtairàkarùadbhiþ padmaki¤jalkagandhàn .
     mohe mohe ràmabhadrasya jãvaü svairaü svairaü preùitaistarpayeti ..>% asya viùayo yathà --
     %<saüj¤àvahàsu nàóãùu pihitàsvanilàdibhiþ .
     tamo'bhyupaiti sahasà sukhaduþkhavyapohakçt ..
     sukhaduþkhavyapohàcca naraþ patati kàùñhavat .
     moho mårcheti tàü pràhuþ ùaóvidhà sà prakãrtità ..>% iti su÷rute uttaratantre 46 adhyàye ..) avidyà . iti medinã . he, 7 .. duþkham . iti ÷abdaratnàvalã .. dehàdiùu àtmabuddhiþ . iti gãtàsubodhinyàü ÷rãdharasvàmã .. asau brahmaõo buddhito jàtaþ . yathà --
     %<buddhermohaþ samabhavadahaïkàràdabhånmadaþ .
     pramoda÷càbhavat kaõñhànmçtyurlocanato nçpa ! ..>% iti màtsye 2 adhyàyaþ .. mohasvaråpaü yathà --
     %<mama màtà mama pità mameyaü gçhiõã gçham .
     etadanyaü mamatvaü yat sa moha iti kãrtitaþ ..>% iti pàdme kriyàyogasàre 16 adhyàyaþ .. * .. dharmavimåóhatvam . yathà --
     %<akàmataþ kçtaü pàpaü vedàbhyàsena na÷yati .
     kàmatastu kçtaü mohàt pràya÷cittaiþ pçthagvidhairiti ..>% nanvatra mohàditi ko mohaþ . atra .
     %<moha÷abdena devendra ! buddhipårbo vyatikramaþ .
     ucyate paõóitairnityaü puràõe sàü÷apàyanaþ ..>% iti bhaviùyapuràõavacanàt jàtabuddhipårbo vyatikramo mohaþ . iti jikanaþ . tanna kàmanàsàmarthyàdeva buddherlabdhatvàt . ucyate . ÷ådrasya brahmàõãü mohàdgacchata ityàdau muha vaicittye iti dhàtyarthànusàràt aj¤ànamàtraü mohaþ . yatra tu kàmanà÷abdo'sti tatra bhaviùyapuràõasaïketitamoha÷abdo na gràhyaþ . kintu gharmavimåóhatvaü mohaþ sa càdharmabuddhau satyàmapyakartavye ràgàt kartavyatàbhramaþ . yathà, vyàsaþ .
     %<moho dharmavimåóhatvaü mànastvàtmàbhimànità .>% eva¤ca bhaviùyapuràõãyabuddhi÷abdo'pyadharmaj¤ànamevàbhidhatte satyadharmaj¤àne pàpagauravàrthamidamuktaü mohàditi . iti pràya÷cittavivekaþ .. * .. mohavçkùo yathà -- sumanovàca .
     %<÷råyatàmabhidhàsyàmi sarvasandehanà÷anam .
     svaråpamupade÷asya sarvavij¤ànadar÷anam ..
     lobhaþ pàpasya bãjo'yaü moho målantu tasya hi .
     asatyaü tasya ca skandho màyà ÷àkhàsuvistaraþ ..
     dambhakauñilyapatràõi kukçtyà puùpitaþ sadà .
     pai÷unyaü tasya saugandhyamaj¤ànaü phalameva hi ..
     chadmapàùaõóacaurà÷ca kåñàþ krårà÷ca pàpinaþ .
     pakùiõo mohavçkùasya màyà÷àkhyàþ samà÷ritàþ ..
     aj¤ànantu phalaü tasya raso'dharmaphalasya hi .
     bhàvodakena saüvçddhastasya sattvàt sa tu priyaþ ..
     adharmastasya surabhiþ kleda÷ca madhuràyate .
     tàdç÷ai÷ca phalai÷caiva suphalo lobhapàdapaþ ..
     tasya cchàyàü samà÷ritya yo naraþ parivartate .
     phalàni tasya yo'÷nàti supakvàni dine dine ..
     phalànàntu rasenaiva adharmeõa tu poùitaþ .
     susaüpuùño bhavenmartyaþ patanàya prayacchati ..>% iti pàdme bhåmikhaõóe 11 adhyàyaþ ..

#<mohanaü>#, klã, (muhyate'neneti . muh + lyuñ .) suratam . iti hemacandraþ . 3 . 200 .. yathà, màrkaõóeye . 51 . 77 .
     %<pravi÷ya garbhamattyeko bhuktvà mohayate'parà .
     jàyante mohanàttasyàþ sarvamaõóåkakacchapàþ ..>%) homamantrauùadhyàdidbàràmugdhatàkaraõam . tatra home'ïguliniyamo yathà --
     %<mohanaü va÷yakàma÷ca prãtisaüvardhanaü tathà .
     prade÷inãkaniùñhàbhyàü sarvametat prasidhyati ..
     mohanàkarùaõa¤caiva kùobhaõoccàñanaü tathà .
     kaniùñhàmadhyamàïguùñhasaüyogena tu lãlayà ..
     vidhiyuktena homena tathà dravyànuyogataþ .
     sarve mantràþ prasidhyanti mudràmantraprayogataþ ..>% iti tantrasàraþ .. (nagarabhedaþ . yathà, mahàbhàrate . 2 . 253 . 9 .
     %<mohanaü pattana¤caiva tripuràü ko÷alàü tathà .
     etàn sarvàn vinirjitya karamàdàya sarva÷aþ ..>%)

#<mohanaþ>#, puü, (mohayatãti . muha + nic + lyuþ .) dhuståravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. kàmadevasya pa¤cabàõàntargatabàõavi÷eùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 71 . 132 .
     %<kàmasyaiva jagajjaitramohanàstràdhidaivatam .
     tadråpahçtacittàbhåt samàdhistheva tatkùaõam ..>% nçpavi÷eùaþ . yathà, kathàsaritsàgare . 47 . 61 .
     %<vãkùya pralambaü nihataü mohano nàma bhåpatiþ .
     sannipatyàññahàsaü taü tàóayàmàsa sàyakaiþ ..>% mohakàrake, tri .. yathà, gãtàyàm . 18 . 39 .
     %<yadagre cànubandhe ca sukhaü mohanamàtmanaþ .
     nidràlasya pramàdotthaü tattàmasamudàhçtam ..>% %<atra mohanaü mohakaram .>% iti ànandagiriþ ..)

#<mohanabhogaþ>#, puü, (mohana÷càsau bhoga÷ceti .) samità÷arkaràghçtàdiyuktamiùñànnavi÷eùaþ . iti pàkaràje÷varaþ ..

#<mohanà>#, strã, (mohayati puùpeõeti . muha + lyuþ . ñàp .) tripuramàlãpuùpam . iti ratnamàlà .. marunmàlà . iti ÷abdamàlà ..

#<mohanã>#, strã, (muhyatyanayeti . muh + lyuñ . striyàü ïãù .) upodakã . iti ràjanirghaõñaþ .. vañapatrã . iti bhàvaprakà÷aþ .. (tathàsyàþ paryàyaþ .
     %<mohanã mallikàkhyà tu vañapatrà ca mohanà .>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..) màyà . yathà, mahàbhàrate . 14 . 80 . 45 .
     %<mayà tu mohanã nàma màyaiùà saüpradar÷ità ..>%)

#<moharàtriþ>#, strã, (mohasya ràtriþ .) dainandinapralayaþ . yathà --
     %<evaü pa¤cà÷adabde ca gate tu brahmaõo nçpa ! .
     dainandinantu pralayaü vedeùu parikãrtitam ..
     moharàtri÷ca sà proktà vedavidbhiþ puràtanaiþ .
     tatra sarve pranaùñà÷ca candràrkàdidigã÷varàþ ..
     àdityà vasavo rudrà manvindrà mànavàdayaþ .
     çùayo munaya÷caiva gandharvà ràkùasàdayaþ ..
     màrkaõóeyo loma÷a÷ca pecaka÷cirajãvinaþ .
     indradyumna÷ca nçpati÷càkåpàra÷ca kacchapaþ .
     nàóãjaïgho vaka÷caiva sarve naùñà÷ca tatra vai ..
     brahmalokàdadhaþ sarve lokà nàgàlayàstathà .
     brahmalokaü yayuþ sarve brahmalokàdadhastathà ..
     gate dainandine brahmà lokàü÷caü sasçje punaþ .
     evaü ÷atàbdaparyantaü paramàyu÷ca brahmaõaþ ..
     brahmaõa÷ca nipàtena mahàkalpo bhavennçpa ! .
     prakãrtità mahàràtriþ sà eva ca puràtanaiþ ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe . 54 . 72 -- 79 .. * .. mohaþ kartavyàgrahaþ sa eva ràtririva ràtrirbuddhimohakatvànnidràråpà . idànãntanajanànàü ràtririti và . iti devãmàhàtmyañãkàyàü vidyàvinodaþ .. * .. janmàùñamãràtriþ . yathà --
     %<dãpotsavacaturda÷yàmamayà yoga eva cet .
     kàlaràtrirmahe÷àni ! tàràkàlãpriyaïkarã .
     janmàùñamã mahe÷àni ! moharàtriþ prakãrtità ..
     tçtãyà màdhave ÷uklà kulavàrarkùasaüyutà .
     dàruõà kãrtità devi ! sarvasiddhe÷varã parà ..>% iti ÷aktisaïgamatantram ..

#<moha÷àstraü>#, klã, (mohotpàdakaü ÷àstramiti madhyapadalopikarmadhàrayaþ .) avidyàjanakagranthaþ . yathà --
     %<gopatiü pràha viprendrànàlokya bhagavàn hari .
     na vedavàhyapuruùe puõyale÷o'pi ÷aïkara ! ..
     saïgacchate mahàdeva ! dharmo vedàddhi nirbabhau .
     tathàpi bhaktabàtsalyàdrakùitavyà mahe÷vara ! ..
     asmàbhiþ sarva eveme gantàro narakànapi .
     asmàdvai vedavàhyànàü rakùaõàya ca pàpinàm .
     vimohanàya ÷àstràõi kariùyàvo vçùadhvaja ! ..
     evaü sambodhito rudro màdhavena muràriõà .
     cakàra moha÷àstràõi ke÷avo'pi ÷iveritaþ ..
     kàpàlaü nàkulaü vàmaü bhairavaü pårbapa÷cimam .
     pa¤caràtraü pà÷upataü tathànyàni sahasra÷aþ ..>% iti kaurme 14 adhyàyaþ ..

#<mohinã>#, strã, (mohayati saundaryàdineti . muha + õic + õiniþ . striyàü ïãp .) tripuramàlãpuùpam . iti ratnamàlà .. (vañapatrã . tatparyàyo yathà --
     %<vañapatrã tu kathità mohinã recanã budhaiþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) samudramanthanakàle devànàmamçtapànàyàsuràõàü mohanàya ca bhagavadavatàravi÷eùaþ . yathà --
     %<dhànvantaraü dvàda÷amaü trayoda÷amameva ca .
     apàyayat surànanyàn mohinyà mohayan striyà ..>% iti ÷rãbhàgavate 1 skandhe 3 adhyàyaþ .. svarve÷yàvi÷eùaþ . yasyàþ ÷àpàt brahmaõo'påjyatvaü jàtam . yathà --
     %<yato hasasi garveõa tato'påjyo bhavàciram .
     aciràddarpabhaïgaü te kariùyati hariþ svayam ..
     nibodha ÷araõaü brahman ! svarve÷yàyà÷ca sàmpratam ..
     tavaiva kavacaü stotraü mantraü gçhõàti yo naraþ .
     bhavità tasya vighna÷ca sa yàsyatyupahàsyatàm ..
     bhavità vàrùikã påjà devatànàü yuge yuge .
     tava màghyà¤ca saükràntyàü na bhaviùyati sà punaþ ..
     ityuktvà mohinã ÷ãghraü jagàma madanàlayam .
     tena sàrdhaü ratiü kçtvà babhåva vijvarà punaþ ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 33 adhyàyaþ .. vistarastu brahman÷abde draùñavyaþ .. (mohakartari tri . yathà, bhàgavate . 3 . 6 . 35 .
     %<ato bhàgavatã màyà màyinànapi mohinã .
     yat svaya¤càtmavartmàtmà na veda kimutàpare ..>%)

#<maukuliþ>#, puü, kàkaþ . iti hemacandraþ . 4 . 388 .. (yathà, uttararàmacarite 2 aïke .
     %<kåjatku¤jakuñãrakau÷ikaghañàghutkàravat kãcakastambàóambaramåkamaukulikulaþ krau¤càvato'yaü giriþ .
     etasmin pracalàkinàü pracalatàmudvejitàþ kåjitairudbellanti puràõacandanataruskandheùu kumbhãnasàþ ..>%)

#<mauktikaü>#, klã, (mukteva . muktà + %<vinayàdibhyaùñhak .>% 5 . 4 . 34 . iti ñhak .) muktà . ityamaraþ . 2 . 9 . 92 .. (yathà, càõakya÷atake . 55 .
     %<÷aile ÷aile na màõikyaü mauktikaü na gaje gaje .
     sàdhavo nahi sarvatra candanaü na vane vane ..>% tathàsya paryàyaþ .
     %<mauktikaü ÷auktikaü muktà tathà muktàphala¤ca tat .
     abhàve mauktikasyàpi muktà÷uktiü prayojayet ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe dbitãye bhàge ..)

#<mauktikataõóulaþ>#, puü, (mauktikamiva ÷uklaþ taõóulo'sya .) dhavalayàvanàlaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mauktikaprasavà>#, strã, (mauktikasya prasavà .) ÷uktiþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mauktika÷uktiþ>#, strã, (mauktikànàü ÷uktiþ .) ÷uktiþ . iti ràjanirghaõñaþ .. muktàra jhinuk iti bhàùà ..

#<maukhaü>#, klã, (mukhasyedamiti . mukha + aõ .) mukhasambandhàdhãnapàpam . tattu abhakùyabhakùaõaråpaü tatra klãvam . saüsargaråpasya tasya pràya÷cittaü yathà . sumantuþ . ya÷ca tairyaunamaukha÷rauvàõàü sambandhànàmanyatamena saha samparkamiyàt tasyàpyetadeva pràya÷cittaü vidadhyàt . iyàt kuryàt . etadeveti dvàda÷avàrùikamityarthaþ . atra yàjanàdãnàmanyatamena saüvatsareõa patatãtyavagamyate . iti ÷ålapàõikçtapràya÷cittavivekaþ .. mukhasambandhini, tri ..

#<maukharyaü>#, klã, mukharatvat . mukharasya bhàva ityarthe ùõyapratyayena niùpannam ..

#<maukhikaü>#, tri, mukhasambandhi . sukhasyedamityarthe ùõik (ñhak) pratyayena niùpannam ..

#<mau¤jã>#, strã, (mu¤jasyeyamiti . mu¤ja + aõ . striyàü ïãp .) mu¤janirmitamekhalà .. (yathà, ÷i÷upàlavadhe . 1 . 6 .
     %<pi÷aïgamau¤jãyujamarjunacchaviü vasànameõàjinama¤janadyuti .
     suvarõasåtràkalitàmbaràdharàü vióambayantaü ÷itivàsasastanum ..>% %<mu¤jastçõavi÷eùastanmayãmekhalà mau¤jã .>% iti taññãkàyàü mallãnàthaþ ..) yathà --
     %<viprasya kùattriyasyàpi mau¤jã syàddakùiõàyane .
     dakùiõe ca vi÷àü kàryaü nànadhyàye na saükrame ..>% manuþ .
     %<mau¤jã trivçtsamà ÷lakùõà kàryà viprasya mekhalà .
     kùattriyasya ca maurvã jyàvai÷yasya ÷aõatàntavã ..
     mu¤jàlàbhe tu kartavyà ku÷à÷mantakavalvajaiþ .
     trivçtà granthinaikena tribhiþ pa¤cabhireva và ..>% iti saüskàratattvam ..

#<mau¤jãtçõàkhyaþ>#, puü, (mau¤jãtçõamityàkhyàsya .) mu¤jaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mau¤jãpatrà>#, strã, (mau¤jãpatramiva patramasyàþ .) valvajà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<mau¤jãbandhaþ>#, puü, (mau¤jyà bandhaþ bandhanam .) mu¤jamekhalàbandhanam . upanayanamiti yàvat . yathà,
     %<janmabhàdaùñame siühe nãcasthe ÷atrubhe gurau .
     mau¤cãbandhaþ ÷ubhaþ prokta÷caitre mãnagate ravau ..>% iti jyotirnibandhe nàradavacanam ..

#<mauóhyaü>#, klã, (måóhasya bhàvaþkarma và . måóha + %<guõavacanabràhmaõàdãbhyaþ karmaõi ca .>% 5 . 1 . 124 . iti ùya¤ .) mohaþ . iti hemacandraþ . 2 . 234 .. (yathà, ÷rãmadbhàgavate . 3 . 29 . 22 .
     %<yomàü sarveùu bhåteùu santamàtmànamã÷varam .
     hitvàrcàü bhajate mauóhyàdbhasmanyeva juhoti saþ ..>% puü, måóhasyàpatyam . måóha + %<kurvàdibhyo õyaþ .>% 4 . 1 . 151 . iti õyaþ . måóhaputtraþ . iti vyàkaraõam ..)

#<maudgaliþ>#, puü, kàkaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<maudgalyaþ>#, puü, (mudgalasyàpatyamiti . mudgala + ùya¤ .) mudgalamuniputtraþ . sa ca gotrakàrakaþ . asya pa¤ca pravaràþ yathà . aurvacyavanabhàrgavajàmadagnyàpnuvantaþ . iti kuladãpikà .. (yathà, harivaü÷e . 32 . 70 . mudgalasya tu dàyàdo maudgalyaþ sumahàya÷àþ ..)

#<maudgãnaü>#, klã, (mudgànàü bhavanaü kùetramiti . mudga +
     %<dhànyànàü bhavane kùetre kha¤ . 5 . 2 . 1 .>% iti kha¤ .) mudgabhavocitakùetram . ityamaraþ . 2 . 9 . 8 ..

#<maunaü>#, klã, (munerbhàva iti . muni + aõ .) ÷abdaprayogaràhityam .. tatparyàyaþ . abhàùaõam 2 . tåùõãm 3 tåùõãkàm 4 . ityamaraþ . 2 . 7 . 36 .. (yathà, raghuvaü÷e . 1 . 22 .
     %<j¤àne maunaü kùamà ÷aktau tyàge ÷làghàviparyayaþ .
     guõà guõànubandhitvàttasya saprasavà iva ..>%) karmavi÷eùe maunàcaraõaü yathà --
     %<uccàre maithune caiva prasràve dantadhàvane .
     snàne bhojanakàle ca ùañsu maunaü samàcaret ..>% iti tithyàditattvam ..

#<maunã>#, [n] puü, (maunamasyàstãti . mauna + %<ata iniñhanau .>% 5 . 2 . 115 . iti iniþ .) muniþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, màrkaõóeye . 75 . 39 .
     %<tataþ sa cintathàmàsa ràjà jàmàtçkàraõam .
     viveda ca na tanmaunã jagçhe'rgha¤ca taü nçpaþ ..>%) maunayukte, tri . yathà -- %<sinãvàlã kuhårvàpi yadi somadine bhavet . gosahasraphalaü dadyàt snànaü yanmauninà kçtam .. etacca maunamaruõodayamàrabhya snànaparyantaü kàryaü na tu snànakàlamàtre .>% iti tithyàditattvam ..

#<mauneyaþ>#, puü, (munerapatyaü pumàn . muni + %<ita ÷càni¤ .>% 4 . 1 . 122 . iti óhak .) gandharvagaõavi÷eùaþ . yathà --
     %<gandharvàpsarasaþ puõyà mauneyàüstu nibodhata .
     citrasenograsenau tu årõàyuranidhastathà ..
     dhçtaràùñrastathomàü÷ca såryavarcàstathaiva ca .
     yugatattçõapatkàrùõo nidi÷citrarathastathà ..
     trayoda÷aþ ÷àli÷iràþ paryaõya÷ca caturda÷aþ .
     ityete devagandharvà÷catustriü÷acchubhàpsaràþ ..>% iti vahnipuràõam .. (apsarobhede, strã . yathà, harivaü÷e . 218 . 47 .
     %<kà÷yà ÷àradbatã caiva mauneyàpsarasaþ smçtàþ ..>%)

#<maurajikaþ>#, tri, (murajastadvàdanaü ÷ilpamasya . muraja + %<÷ilpam .>% 4 . 4 . 55 . iti ñhak .) murajavàdakaþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 13 ..

#<maurkhyaü>#, klã, (mårkhasya bhàvaþ . mårkha + %<varõadçóhàdibhyaþ ùya¤ ca .>% 5 . 1 . 123 . iti ùya¤ .) jàóyam . iti hemacandraþ . 2 . 226 .. (yathà, su÷rute ÷àrãrasthàne 4 aþ .
     %<anavasthitatà maurkhyaü bhãrutvaü salilàrthità ..>%)

#<maurvã>#, strã, (mårvàyà vikàraþ . mårvà + %<avayave ca pràõyauùadhivçkùebhyaþ .>% 4 . 3 . 135 . iti aõ . ïãp .) dhanurguõaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 85 . (yathà, raghuþ . 1 . 19 .
     %<÷àstreùvakuõñhità buddhirmaurvã dhanuùi càtatà ..>% aja÷çïgã . iti ratnamàlà .. koügà iti bhàùà .. (mårvàmayã . yathà, panau . 2 . 42 .
     %<mau¤jã trivçtsamà ÷lakùõà kàryà viprasya mekhalà .
     kùattriyasya tu maurvã jyà vai÷yasya ÷aõatàntavã ..>%)

#<maulaþ>#, puü, (målaü vedeti . måla + aõ .) bhåmyàdermålaj¤àtà . moóal iti bhàùà . yathà --
     %<yat paramparayà maulàþ sàmantàþ svàminaü viduþ .
     tadanvayasyàgatasya dàtavyà gotrajairmahã ..>% iti dàyatattvam .. tasya lakùaõaü yathà --
     %<ye tatra pårbaü sàmantàþ pa÷càdde÷àntaraü gatàþ .
     tanmålatvàttu te maulà çùibhiþ parikãrtitàþ ..>% iti mitàkùarà .. (vijigãùvarimadhyodàsãnaþ . yathà, kàmandakãye . 8 . 34 .
     %<catvàraþ pàrthivà maulàþ pçthaïmitraiþ sahàùñakam ..>% målabhåte, tri . yathà, tatraiva . 8 . 25 .
     %<maulà dvàda÷a yàstvetà hyamàtyàdyàstathà ca yàþ .
     saptati÷càdhikà hyatàþ sarvaü prakçtimaõóalam ..>%)

#<mauliþ>#, puü, strã, (måla + sutaïgamàditvàt i¤ .) cåóà . (yathà, mahàbhàrate . 9 . 59 . 5 .
     %<evamuktvà sa vàmena padà maulimupàspç÷at ..
     ÷ira÷ca ràjasiühasya pàdena samaloóayet ..>%) kirãñam . (yathà, harivaü÷e . 97 . 30 .
     %<iya¤ca sà mayà mauliruddhçtà varuõàlayàt ..>%) saüyatake÷aþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 192 . (yathà, raghau . 7 . 66 .
     %<sa càpakoñãnihitaikabàhuþ ÷irastraniùkarùaõabhinnamauliþ .
     lalàñabaddha÷ramavàrivinduþ bhãtàü priyàmetya vaco babhàùe ..>%) mastakam . iti hemacandraþ . 3 . 2 . 230 .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 424 .
     %<bhàlanayane'gnirindurmaulau gàtre bhujaïgamaõidãpàþ ..>% pradhànaþ . yathà, màrkaõóeye . 59 . 14 .
     %<maulayaste mahàkàyàþ ÷àkapotakarambhakàþ ..>%)

#<mauliþ>#, puü, (målasyàdårabhavaþ . måla + sutaïgamàditvàdi¤ .) a÷okavçkùaþ . iti medinã ..

#<mauliþ>#, strã, (måle jàtà . måla + i¤ .) bhåmiþ . iti medinã ..

#<maulikaþ>#, puü, (måle àdye jàtaþ . måla + ñha¤ .) kulãnabhinnaþ . yathà ràóhãyavàrendrabràhmaõasya ÷rotriyaþ tathà kàyasthasya maulikaþ . evaü dàkùiõàtyavaidikabràhmaõasya anyapårbàpariõetàpi tatpadavàcyaþ . vaïgajakàyasthasya sa ca madhyanya÷abdavàcyaþ . yathà . atha madhyanyalakùaõamàha . madhyanya÷abdo råóha ityanyaþ . óitthaóavitthavat . madhyanyaþ kulamadhyasthakulãnasya vi÷ràmasthalamityarthaþ . madhyanya÷abdasya lakùaõàntaram . kulãnetarasiddhavaü÷ajàtakatve sati da÷apuruùàvadhi anavacchinnakulàrcanatvaü madhyanyatvam . sa ca dvivighaþ . siddhaþ sàdhya÷ca . siddhatvaü prakçtamadhyanyatvam . prakçtasiddhavaü÷ajàtatve sati da÷apuruùàvadhikulàrcakatvaü siddhatvam . siddhapadàkàïkùitve sati da÷apuruùàvadhikulàrcakatvaü sàdhyatvam . asya pra÷aüsàmàha .
     %<kulãnakularakùàrthaü vivàdeùu mãmàüsayà .
     eteùàü guõamà÷ritya madhyanyaþ kulamuttamam ..>% iti kuladãpikà .. * .. dakùiõaràóhãyakàyasthasyàùñasanmaulikà yathà --
     %<gauóe'ùñau kãrtimanta÷ciravasatikçtà maulikà ye hi siddhàste dattàþ senadàsàþ karaguhasahitàþpàlitàþ siühadevàþ .
     ye và padyàbhimukhyàþ sthitivinayayuùaþ saptatiste dvipårbà mitràdyà vãkùya ràj¤à caraõaguõayutà maulikatvena sàdhyàþ ..>% api ca .
     %<seno dattaþ karo j¤eyo dàso devaþ pratiùñhitaþ .
     pàlitaþ siühadharmaj¤o guhaþ sanmaulikàþ smçtàþ .. * ..>% dbisaptatisàdhyamaulikà yathà --
     %<hoóaþ svaradharadharaõã bàõa àyica somaþ paisura sàmaþ .
     bha¤jo vindo guha bala loghaþ ÷armà varmà hui bhåüyi candraþ ..
     rudro rakùita ràjàdityo viùõurnàgaþ khila pila gåtaþ .
     indro guptaþ pàlo bhadra oma÷càïkura bandhura nàthaþ ..
     ÷àüyirhe÷o màno gaõóo ràhà ràõà ràhuta sànà .
     dàhà dànà gaõa upamànà ..
     khàmaþ kùomo ghara vai oùaþ vãdasteja÷càrõava à÷aþ .
     ÷aktirbhåto brahmo ÷ànaþ kùemo hemo bardhana raïgaþ .
     guiþ kãrtirya÷aþ kuõóo nandã ÷ãlo dhanurguõaþ ..>% iti dbisaptatimaulikàþ .. * .. anyacca .
     %<devo bhådevabhakto guhasadç÷aguõo dàsa ã÷ànadàsaþ seno dattaþ sudattàmahitajanacayaþ pàlito dharmapàlaþ .
     siühaþ siühapratàpaþ kùitinikarakaràdànadakùaþ karo'sau gauóe'ùñau saüsthitàste guõagaõanipuõà maulikatvena siddhàþ .. * ..
     hoóabàõadharaõãkhilasomà bhu¤jabindaguharàjaràhutàþ .
     rudrapàlabalasàmarakùità lodha÷armabhuüyivarmabandharàþ ..
     candra÷àüyiguyibhadrapaisurà gaõóaguptagharakãrtivardhanàþ .
     kùemahemagaõanàthaviùõavo brahmaraïgapilahuidhanurguõàþ ..
     tejo'rõavasvaradharàyica ÷aktibhåtàþ kùomauùa ÷àna vida÷ãla ya÷oma nandã .
     dàhàïkurendra÷ubhakuõóamanopamànà dànà÷agåtavidità bhuvi kãrtimantaþ ..
     he÷àdityau ràõa ràhà sànà ca khàmakastathà .
     dvisaptatimitàþ sàdhyà maulikà viditàþ kùitau ..>% iti kulàcàryakàrikà .. * .. (de÷avi÷eùaþ . yathà, màrkaõóeye . 57 . 48 .
     %<paurikà maulikà÷caiva a÷makà bhogavardhanàþ ..>%) tri, målasambandhini maulasambandhini ca .. (bhàrabhåtaü målaü harati vahatyàvahati và . måla +
     %<taddharati vahatyàvahati bhàràt vaü÷àdibhyaþ .>% 5 . 1 . 50 . iti ñha¤ . målabhàrahàrake målabhàravàhake målabhàrànetari ca . iti vyàkaraõam ..)

#<mauùalaü>#, klã, (måùalamiva . måùalasyedamiti và . måùala + aõ .) måùalavat . yathà --
     %<gaïgàyàü mauùalaü snànaü mahàpàtakanà÷anam .>% iti pràya÷cittatattvadhçtabhaviùyapuràõavacanam .. mahàbhàratasyàùñàda÷aparvàntargataparvavi÷eùaþ . yathà --
     %<mauùalaü parva coddiùñaü tato ghoraü sudàruõam .
     mahàprasthànikaü parva svargàrohaõikaü tataþ ..>% iti mahàbhàrate àdiparva .. muùalasambandhini, tri ..

@<[Page 3,791a]>@
#<mauùñà>#, strã, muùñipraharaõakrãóà . ityamaraþ . 3 . 5 . 5 .. %<muùñipraharaõaü asyàü krãóàyàü mauùñà ùõaþ (aõ) õittve vririti vçddhiþ yayorlàpa iti ikàralopaþ . striyàmata ityàp .>% iti taññãkàyàü bharataþ ..

#<mauhårtaþ>#, puü, (måhårtaü adhãte veda và . muhårta + %<tadadhãte tadveda .>% 4 . 2 . 50 . ityaõ .) jyotirvettà . ityamaraþ . 2 . 8 . 14 .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 121 . 46 .
     %<bhikùukàþ pràóvivàkà÷ca mauhårtà daivacintakàþ ..>%)

#<mauhårtikaþ>#, puü, (muhårtaü tadbodhakaü ÷àstramadhãte veda và . måhårta + %<kratåkthàdisåtràntàt ñhak .>% 4 . 2 . 60 . iti ñhak .) jyotirvettà . ityamaraþ . 2 . 8 . 14 .. (yathà, kathàsaritsàgare . 22 . 133 .
     %<tato mauhårtikàde÷àdanyedyurvarakanyakà .
     sà mayà pariõãtà bhånmilitàkhilabandhunà ..>% dakùakanyàmuhårtodbhavadevagaõavi÷eùaþ . yathà, bhàgavate . 6 . 6 . 9 .
     %<mauhårtikà devagaõà muhårtàyà÷ca jaj¤ire ..>% muhårtodbhave, tri . yathà, bhàgavate . 5 . 13 . 22 .
     %<mauhårtikàdyasya samàgamàcca me dustarkamålo'pahato'vivekaþ ..>%)

#<mrà>#, abhyàse . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-aniñ .) abhyàsaþ paunaþpunyenànu÷ãlanam . manati sandhyàü bràhmaõaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<mrakùa>#, saüghàte . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) rephayuktàdiþ . mrakùati payasà ÷aktån lokaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<mrakùa>#, ka mrakùaõe . snehane . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-paraø-sakaø-señ .) rephayuktàdiþ . mrakùaõaü dravyasya dravyàntareõa yojanam . ka, mrakùayati ghçtenànnaü lokaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<mrakùaþ>#, puü, (mrakùa + gha¤ .) svadoùagåhanam . iti trikàõóa÷eùaþ .. mrakùaõa¤ca .. (vadhaþ . yathà, çgvede . 8 . 50 . 10 .
     %<ugrabàhurmrakùakçtvà purandaro yadime ÷çõavaddhavam .>% %<mrakùakçtvà vadhakartà .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<mrakùaõaü>#, klã, (mrakùa + karmaõi lyuñ .) tailam . iti hemacandraþ . 3 . 81 .. dravyasya dravyàntareõa saüyojanam . snehanam . rà÷ãkaraõam . iti mrakùadhàtorbhàve'nañ pratyayena niùpannam ..

#<mrada>#, ma ùa ïa kùode . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-sakaø-señ .) rephayuktaþ . kùoda÷cårõãkaraõam . ma, mradayati . ùa, mradà . ïa, mradate kànanaü dantã . iti durgàdàsaþ ..

#<mradimà>#, [n] puü, (mçdorbhàvaþ . mçdu + %<pçthvàdibhya imanijvà .>% 5 . 1 . 122 . iti imaõic . %<ra çto halàderlaghoþ .>% 6 . 4 . 161 . iti çkàrasya ràde÷aþ . %<ñeþ .>% 6 . 4 . 155 . iti ñerlopaþ .) mçdutà . yathà, ràjataraïgiõyàm . 8 . 566 .
     %<mradimnà pàpinastasya nàj¤àyi kråratà janaiþ .
     madhurimnã viùasyeva ÷aktiþ pràõàpahàriõã ..>%)

#<mradiùñhaþ>#, tri, ati÷ayamçduþ . mçdu÷abdàdiùñhapratyayena niùpannaþ ..

#<mradãyàn># [s] tri, ati÷ayamçduþ . mçdu÷abdàdãyasupratyayena niùpannaþ ..

#<mràtanaü>#, klã, kaivartãmustakam . iti ÷abdacandrikà ..

#<mruca>#, u ir gatyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø-sakaø-señ . ktvàveñ .) u, mrocitvà mroktvà . ir, amrucat amrocãt . iti durgàdàsaþ ..

#<mrunca>#, u gatyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) u, mru¤citvà mruktvà . iti durgàdàsaþ ..

#<mreña>#, ç unmàde . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-akaø-señ .) ç, amimreñat . mreñati lokaþ unmàdyatãtyarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<mreóa>#, ç unmàde . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-akaø-señ .) ç, amimreóat . mreóati loka unmàdyatãtyarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<mlaktaü>#, klã, (mlac + ktaþ .) coritam .. yathà --
     %<coritaü muùitaü mlaktaü pratãtantu pratãcchitam ..>% iti bhåriprayogaþ ..

#<mlànaü>#, tri, (mla harùakùaye + ktaþ . %<saüyogàderàtoryaõvataþ .>% 8 . 2 . 43 . iti niùñhàtasya naþ .) malinam . yathà --
     %<malinaü kaccaraü mlànaü ka÷mala¤ca malãmasam ..>% iti hemacandraþ .. (yathà, màrkaõóeye . 62 . 16 .
     %<sa cintayàmàsa tadà kiü nveùà gajagàminã .
     ni÷vàsapavanamlànà giràvatra varåthinã ..>%) durbalam . (yathà --
     %<anteùu ÷åõaü parihãnamadhyaü mlànantathànteùu ca madhya÷åõam ..>% iti màdhavakçtarugvini÷cayasya pàõóurogavyàkhyàne vijayenoktam .. (mlai + bhàve ktaþ . glàniþ . yathà, màrkaõóeye . 35 . 24 .
     %<rathyàvasaùaõasnànakùutpànamlànakarmasu .
     àcàmecca yathànyàyaü vàso viparidhàya ca ..>%)

#<mlàniþ>#, strã, (mlai + niþ . sa ca nit . ityujjvaladattaþ . 4 . 51 .) kàntikùayaþ . yathà, devãbhàgavate . 1 . 9 . 18 .
     %<prekùakastu tadà brahmà devã caivàntarãkùagà ..
     na mamlatustadà tau tu viùõustu mlànimàptavàn ..>%)

#<mliùñaü>#, klã, (mlecch + ktaþ + %<kùubdhasvàntadhvàntalagnamliùñaviribdhetyàdi .>% 7 . 2 . 18 . iti nipàtitam .) aspaùñavàkyam . tatparyàyaþ . avispaùñam 2 . ityamaraþ . 1 . 6 . 21 ..

@<[Page 3,791c]>@
#<mliùñaþ>#, tri, (mleccha + ktaþ .) avyaktavàk . mlànaþ . iti medinã . ñe, 25 ..

#<mluca>#, u ir gatyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø-sakaø-señ .) u, mlocitvà mluktvà . ir, amlu cat amlocãt . iti durgàdàsaþ ..

#<mleccha>#, ki de÷yoktau . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøvà bhvàø-paraø-akaø-sakaø ca-señ .) de÷yà gràmyà uktirde÷yoktirasaüskçtakathanamityarthaþ . ki, mlecchayati mlecchati måóhaþ . antarvidyàmasau vidbànna mlecchati dhçtavrata iti halàyudhaþ .. anekàrthatvàdavyakta÷abde'pi . tathà càmaraþ . atha mliùñamavispaùñamiti . mleccha vyaktàyàü vàci iti prà¤caþ . tatra ramànàthastu . mlecchati vañurvyaktaü vadatãtyarthaþ . avyaktàyàmiti pàñhe kutsitàyàü vàcãtyarthaþ .
     %<tatsàdç÷yamabhàva÷ca tadanyatvaü tadalpatà .
     aprà÷astyaü virodha÷ca na¤arthàþ ùañ prakãrtitàþ ..>% iti bhàùyavacanena na¤o'prà÷astyàrthatvàt iti vyàkhyànàya halàyudhoktamudàhçtavàn . iti durgàdàsaþ ..

#<mlecchaü>#, klã, (mlecchastadde÷aþ utpattisthànatvenàstyasya . ar÷aàdyac .) hiïgulam . iti ràjanirghaõñaþ .. (tathàsya paryàyaþ .
     %<hiïgulandaradaü mlecchamiïgula¤cårõapàradam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<mlecchaþ>#, puü, (mlecchayati và mlecchati asaüskçtaü vadatãti . mlecch + ac .) kiràta÷avarapulindàdijàtiþ . ityamaraþ .. pàmaramedaþ . pàparaktaþ . apabhàùaõam . iti medinã . che, 6 .. mlecchàdãnàü sarvadharmaràhityamuktaü yathà, harivaü÷e . 14 . 15 -- 19 .
     %<sagaraþ svàü pratij¤à¤ca gurorvàkyaü ni÷amya ca .
     dharmaü jaghàna teùàü vai ve÷ànyatvaü cakàra ha ..
     ardhaü ÷akànàü ÷iraso muõóayitvà vyasarjayat .
     javanànàü ÷iraþ sarvaü kàmbojànàntathaiva ca ..
     pàradà muktake÷à÷ca pahnavàþ ÷ma÷rudhàriõaþ .
     niþsvàdhyàyavaùañkàràþ kçtàstena mahàtmanà ..
     ÷akà javanakàmbojàþ pàradàþ pahnavàstathà .
     kolasapyàþ samahiùà dàrvà÷colàþ sakeralàþ .
     sarve te kùattriyàstàta dharmasteùàü niràkçtaþ ..
     va÷iùñhavacanàdràjan sagareõa mahàtmanà ..>% ÷akànàü ÷akade÷odbhavànàü kùattriyàõàm . evaü javanàdãnàmiti . atra javana÷abdastadde÷odbhavavàcã cavargatçtãyàdiþ . javano de÷aveginoriti trikàõóa÷eùàbhidhànadar÷anàt .. * .. teùàü mlecchatvamapyuktaü viùõupuràõe . tathàkçtàn javanàdãnupakramya te càtmadharmaparityàgàt mlecchatvaü yayuriti . baudhàyanaþ .
     %<gomàüsakhàdako ya÷ca viruddhaü bahu bhàùate .
     sarvàcàravihãna÷ca mleccha ityabhidhãyate ..>% iti pràya÷cittatattvam .. * .. apica . devayànyàü yayàterdvau puttrau yaduþ turcasu÷ca . ÷armiùñhàyàü trayaþ puttràþ druhyuþ anuþ puru÷ca . tatra yaduprabhçtaya÷catvàraþ pituràj¤àhelanaü kçtavantaþ pitrà ÷aptàþ . jyeùñhaputtraü yaduü ÷a÷àpa tava vaü÷e ràjà cakravartã mà bhåditi . turvasudruhyvanån ÷a÷àpa yuùmàkaü vaü÷yà vedavàhyà mlecchà bhaviùyanti . iti ÷rãbhàgavatamatam .. * ..
     (%<asçjat pahnavàn pucchàt prasràvàddràvióàn ÷akàn .
     yonide÷àcca yavanàn ÷akçtaþ ÷avaràn bahån ..
     måtrata÷càsçjat kà¤cã¤charabhàü÷caiva pàr÷vataþ pauõóràn kiràtàn yavanàn siühalàn varvaràn kha÷àn ..
     ciyukàü÷ca pulindàü÷ca cãnàn hånàn sakeralàn .
     sasarja phenataþ sà gaurmlecchàn bahuvidhànapi ..>% sà va÷iùñhasya dhenuþ . iti mahàbhàrate . 1 . 176 . 35 -- 37 ..) anyacca . %<÷akajavanakàmbojapàradapahnavà hanyamànàstatkulaguruü va÷iùñhaü ÷araõaü yayuþ . athaitàn va÷iùñho jãvanmçtakàn kçtvà sagaramàha . vatsa vatsàlamebhirjãvanmçtakairanusçtaiþ . ete ca mayaiva tvatpratij¤àpàlanàya nijadharmadbijasaïgaparityàgaü kàritàþ . sa tatheti tadguruvacanamabhinandya teùàü ve÷ànyatvamakàrayat . javanànmuõóita÷iraso'rdhamuõóàn ÷akàn pralambake÷àn pàradàn pahnavàü÷ca ÷ma÷rudharànniþsvàdhyàyavaùañkàrànetànanyàü÷ca kùattriyàü÷cakàra . te càtmadharmaparityàgàdbràhmaõai÷ca parityaktà mlecchatàü yayuþ .>% iti viùõupuràõe . 4 . 3 . 18 -- 21 .. * .. prakàràntareõa tasyotpattiryayà -- såta uvàca .
     %<vaü÷e svàyambhuvasyàsãdaïgo nàma prajàpatiþ .
     mçtyostu duhità tena pariõãtàtidurmukhã ..
     sutãrthà nàma tasyàstu veno nàma sutaþ purà .
     adharmaünirataþ kàmã balavàn vasudhàdhipaþ .
     loke'pyadharmakçjjàtaþ parabhàryàpahàrakaþ ..
     dharmacàraprasiddhyarthaü jagato'sya maharùibhiþ .
     anunãto'pi na dadàvanukùàü sa yadà tataþ ..
     ÷àpena màrayitvainamaràjakabhayàrditàþ .
     mamanthurbràhmaõàstasya balàddehamakalbhaùàþ ..
     tatkàyànmathyamànàttu nipeturmlecchajàtayaþ .
     ÷arãre màturaü÷ena kçùõà¤janasamaprabhàþ ..>% iti matsyapuràõe . 10 . 3 -- 8 .. * .. mlecchabhàùàbhyàsaniùedho yathà --
     %<na sàtayediùñakàbhiþ phalàni vai phalena tu .
     na mlecchabhàùàü ÷ikùeta nàkarùecca padàsanam ..>% iti kaurmye upavibhàge 15 adhyàyaþ .. * .. tasya madhyamà tàmasã gatiryathà, mànave . 12 . 43 .
     %<hastina÷ca turaïgà÷ca ÷ådrà mlecchà÷ca garhitàþ .
     siühà vyàghrà varàhà÷ca madhyamà tàmasã gatiþ ..>% (mantraõàkàle mlecchàpasàraõamuktaü yathà, manusaühitàyàm . 7 . 149 .
     %<jaóamåkàndhavadhiràüstairyagyonàn vayo'tigàn .
     strãmlecchavyàdhitavyaïgàn mantrakàle'pasàrayet ..>% %<athavà evaüvidhà mantriõo na kartavyàþ . buddhivibhramasambhavàt .>% iti tadbhàùye medhàtithiþ .. mlecchànàü pa÷udharmitvam . yathà, mahàbhàrate . 1 . 84 . 15 .
     %<gurudàraprasakteùu tiryagyonigateùu ca .
     pa÷udharmiùu pàpeùu mleccheùu tvaü bhaviùyasi ..>%)

#<mlecchakandaþ>#, puü, (mlecchapriyaþ kanda iti madhyapada lopã karmadhàrayaþ .) la÷unam . iti ràjanirghaõñaþ .. (tasya paryàyo yathà --
     %<la÷unastu rasonaþ syàdugragandho mahauùadham .
     ariùño mlecchakanda÷ca pavaneùño rasonakaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<mlecchajàtiþ>#, strã, (mlecchasya jàtiriti ùaùñhãtatpuruùaþ mleccharåpà jàtiriti karmadhàrayo và .) gomàüsakhàdakabahuviruddhabhàùakasarvàcàravihãnavarõaþ . yathà --
     %<gomàüsakhàdako yastu viruddhaü bahu bhàùate .
     sarvàcàravihãna÷ca mleccha ityabhidhãyate ..>% iti pràya÷cittatattvadhçtabaudhàyanavacanam .. api ca .
     %<bhedàþ kiràta÷avarapulindà mlecchajàtayaþ ..>% ityamaraþ . 2 . 40 . 20 .. anyacca .
     %<pauõórakà÷cauóradravióàþ kàmbojà ÷avanàþ ÷akàþ .
     pàradàþ pahnavà÷cãnàþ kiràtàþ daradàþ kha÷àþ ..
     mukhabàhårupajjànàü yà loke jàtayo bahiþ .
     mlecchavàca÷càryavàcaþ sarve te dasyavaþ smçtàþ ..>% iti mànave 10 adhyàyaþ ..

#<mlecchade÷aþ>#, puü, (mlecchànàü de÷aþ mlecchapradhàno de÷o và .) càturvarõyavyavasthàdirahitasthànam . tatparyàyaþ . pratyantaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 1 . 7 .. bhàratavarùasyàntaü pratigaþ pratyantaþ . mlecchati ÷iùñàcàrahãno bhavatyatra mlecchaþ al . sa càsau de÷a÷ceti mlecchade÷aþ . kiüvà mlecchayanti asaüskçtaü vadanti ÷iùñàcàrahãnà bhavantãti và pacàdyaci mlecchà nãcajàtayaþ teùàü de÷o mlecchade÷aþ . bhàratavarùasyàntaþ ÷iùñàcàrarahitaþ kàmaråpavaïgàdiþ . ukta¤ca . càturvarõyavyavasthànaü yasmin de÷e na vidyate . mlecchade÷aþ sa vij¤eya àryàvartastataþ paramiti .. iti bharataþ .. (api ca, manuþ . 2 . 23 .
     %<kçùõasàrastu carati mçgo yatra svabhàvataþ .
     sa j¤eyo yaj¤iyo de÷o mlecchade÷astataþparam ..>%)

#<mlecchabhojanaü>#, klã, (bhujyate yaditi . bhuj + karmaõi lyuñ . tato mlecchànàü bhojanam .) yàvakaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<mlecchabhojanaþ>#, puü, (bhujyate'sau iti . bhuj + lyuñ . mlecchànàü bhojanaþ . (godhåmaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<mlecchamaõóalaü>#, klã, (mlecchànàü maõóalaü samåho'tra .) mlecchade÷aþ . iti hemacandraþ ..

#<mlecchamukhaü>#, klã, (mlecche mlecchade÷e mukhamutpattirasya . ityamarañãkàyàü raghunàthaþ .) tàmram . ityamaraþ . 2 . 9 . 97 .. (tathàsya paryàyaþ .
     %<tàmramaudumbaraü ÷ulvamudumbaramapi smçtam .
     ravipriyaü mlecchamukhaü såryaparyàyanàmakam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..
     %<tàmramauóumbaraü ÷ålvaü vidyàt mlecchamukhantathà ..>% iti gàruóe 208 adhyàye ..)

#<mlecchà÷aþ>#, puü, (mlecchaira÷yate iti . a÷ + karmaõi + gha¤ .) mlecchabhojanaþ . godhåmaþ . iti kecit ..

#<mlecchàsyaü>#, klã, (mlecche mlecchade÷e àsyamutpattirasya .) tàmram . iti hàràvalã ..

#<mlecchitaü>#, klã, (mlech de÷yoktau + ktaþ .) mlecchabhàùà . apa÷abdaþ . tatparyàyaþ . parabhàùà 2 . iti hàràvalã ..

#<mleña>#, ç unmàde . iti kavikalvadrumaþ .. (bhvàøparaø-akaø-señ .) ç, amimleñat . mleñati lokaþ unmàdyatãtyarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<mleóa>#, ç unmàde . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-akaø-señ .) ç, amimleóat . mleóati . unmàdyatãtyarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<mleva>#, ç ïa sevane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-sakaø-señ .) ç, amimlevat . ïa, mlevate . iti durgàdàsaþ ..

#<mlai>#, kàntisaükùaye . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-akaø-señ .) mlàyati candro divase . iti durgàdàsaþ ..

#<÷abdakalpadrumaþ . caturthakàõóam .>#

#<ya>#

#<ya>#, antaþsthayakàraþ . sa ca ùaóviü÷ahalavarõaþ .. asyoccàraõasthànaü tàlu . (yaduktaü siddhàntakaumudyàm . %<icuya÷ànàü tàlu ..>% tathà ca ÷ikùàyàm . 17 .
     %<kaõñhyàvahàvicuya÷àstàlavyà oùñhajàvupå ..>%) tasya svaråpaü yathà --
     %<yakàraü ÷çõu càrvaïgi ! catuùkoõamayaü sadà .
     palàladhåmasaïkà÷aü svayaü paramakuõóalã ..
     pa¤capràõamayaü varõaü pa¤cadevamayaü sadà .
     tri÷aktisahitaü varõaü tribindusahitaü tathà .
     praõamàmi sadà varõaü mårtimanmokùamavyayam ..>% iti kàmadhenutantre 5 pañalaþ .. vaïgãyavarõamàlàyàmasya lekhanaprakàro yathà --
     %<årdhvàdhaþkramato rekhà catuùkoõamayã ÷ubhà .
     nàràyaõe÷avidhayastàsu tiùñhanti nitya÷aþ ..
     màtrà kuõóalinã j¤eyà dhyànamasya pracakùyate ..>% tasya dhyànaü yathà --
     %<dhåmravarõàü mahàraudrãü ùaóbhujàü raktalocanàm .
     raktàmbaraparãdhànàü nànàlaïkàrabhåùitàm ..
     mahàmokùapradàü nityàmaùñasiddhipradàyinãm .
     evaü dhyàtvà yakàrantu tanmantraü da÷adhà japet .. * ..>% tatpraõàmamantro yathà --
     %<tri÷aktisahitaü varõaü tribindusahitaü sadà .
     praõamàmi sadà varõaü ÷aktimàmokùamavyayam ..>% iti varõoddhàratantram .. asya nàmàni yathà --
     %<yo vàõã vasudhà vàyurvikçtiþ puruùottamaþ .
     yugàntaþ ÷vasanaþ ÷ãghro dhåmàrciþ pràõisevakaþ ..
     ÷aïkhàbhramo jañã lolà vàyuvegã ya÷askarã .
     saïkarùaõaþ kùapà bàlo hçdayaü kapilàprabhà ..
     àgneyo vyàpakastyàgo homo yànaü pramà sukham .
     caõóaþ sarve÷varã dhåma÷càmuõóà sumukhe÷varã ..
     tvagàtmà malayo màtà haüsinã bhçïginàyakaþ .
     tenamaþ ÷oùako mãno dhaniùñhànaïgavedinã .
     meùñhaþ somaþ paktinàmà pàpahà pràõasaüj¤akaþ ..>% iti nànàtantra÷àstram .. (dhàtvanubandhavi÷eùaþ . sa tu divàdigaõasåcakaþ . tathà ca kavikalpadrume . %<divàdyo ylàdàdikaþ ..>% chandaþ÷àstràntargatagaõavi÷eùaþ . tathà ca chandoma¤jaryàm .
     %<bhàdiguruþ punaràdilaghuryaþ ..>% asya sàïketikacihnaü yathà, .''; kàvyàdau asya prathamaprayoge lakùmãlàbhaþ phalam . yathà, vçttaratnàkarañãkàyàm .
     %<yo lakùmãü rastu dàhaü vyasanamatha lavau ÷aþ sukhaü ùastu khedam ..>%)

#<yaþ>#, puü, (yàti vàtãti . yà gatau + óaþ .) vàyuþ . ya÷aþ . yogaþ . yànam . yàtà . iti ÷abdaratnàvalã .. sarvanàma . yacchabdàrtha iti yàvat . iti vi÷vaþ ..

#<yakaþ>#, tri, yaþ . ye iti bhàùà . yacchabdasya ñeratve ñeþ pårbaü akàgamena niùpannaþ .. (%<avyayasarvanàmnàmakac pràk ñeþ .>% 5 . 3 . 71 . iti pàõinisåtram . yathà, çgvede . 8 . 21 . 18 .
     %<citra idràjà ràjakà idanyake yake sarasvatãmanu ..>%)

#<yakçt>#, klã, (yaj + %<÷akerçtin .>% uõàø 4 . 58 . ityatra %<bàhulakàt yajeþ ka÷ca .>% ityujjvaladattoktyà çtin jasya ca kaþ .) kukùerdakùiõabhàgasthamàüsakhaõóam . tatparyàyaþ . kàlakhaõóam 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 66 .. kàlakha¤jam 3 kàleyam 4 kàlakam 5 . iti hemacandraþ .. karaõóà 6 mahàsnàyuþ 7 . iti rabhasaþ .. * .. (yathà, çgvede . 10 . 163 . 3 .
     %<yakùmaü matasnàbhyàü yaknaþ plà÷ibhyo vivçhàmi te .>% %<yaknaþ hçdayasamãpe vartamànaþ kàlamàüsavi÷eùo yakçt tasmàt .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..) atha ÷arãràvayavavi÷eùasya yakçtaþ svaråpamàha .
     %<adho dakùiõata÷càpi hçdayàdyakçtaþ sthitiþ .
     tattu ra¤jakapittasya sthànaü ÷oõitajaü matam ..>% atha yakçdrogamàha .
     %<plãhàmayasya hetvàdi samastaü yakçdàmaye .
     kintu sthitistayorj¤eyà vàmadakùiõapàr÷vayoþ ..>% atha yakçdrogacikitsà .
     %<plãhoddiùñàþ kriyàþ sarvà yakçtyapi samàcaret .
     kàrya¤ca dakùiõe bàhau tatra ÷oõitamokùaõam ..
     kùàra¤ca vióakçùõàbhyàü påtikasyàmbu nisrutam .
     pibet pràtaryathàvahni yakçtplãhapra÷àntaye ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (tathà ca .
     %<vàtenodãritaü raktaü kaphena ca ghanãkçtam .
     pittena pàkatàü pràptaü tridoùasaü÷ritaü yakçt ..
     lakùaõaü tasya vakùyàmi tena taccàpi lakùayet .
     kùãyate tena manujo mçtyurà÷u pravartate ..
     vamiklamastathodgàro hçllàsaþ ÷vasanaü bhramaþ .
     dàho'rucistçùàmårchà kaõñhe dàhaþ ÷irovyathà ..
     hçcchåla¤ca prati÷yàyaþ ùñhãvanaü kañukàsaha .
     sa÷alyaü hçdi ÷åla¤ca nidrànà÷aþ pralàpataþ ..
     hçdaye manyate jàóyaü udaraü garjate bhç÷am .
     etairliïgairvijànãyàt yakçt koùñhe ca vakùasi ..>% athàsya cikitsà .
     %<nimbanãpadhavacetasaü ni÷à kà÷marã ca tulasã ca siühikà .
     kvàtha eva hçdayàmayàpaha à÷u ÷ålayakçta÷ca nà÷akçt ..
     sauràùñrãkàsãsamahauùadhàni duràlabhàjàtiprabàlaka¤ca .
     dàrvã yamànã kakubhaþ samaïgà kvàthaþ sasarpiryakçdà÷u hanti ..>% iti hàrãte cikitsitasthàne caturthe'dhyàye ..
     %<plãhavaddakùiõàt pàr÷vàt kuryàdyakçdapi cyutam ..>% iti vàbhañe nidànasthàne dvàda÷e'dhyàye ..)

#<yakçdàtmikà>#, strã, (yakçta ivàtmà svaråpaü yasyàþ . bahuvrãhau kaþ . ñàpi ata itvam .) tailapàyikà . iti ÷abdacandrikà ..

@<[Page 4,002a]>@
#<yakçdvairã>#, [n] puü, (yakçto vairã nà÷akaþ .) rohitakavçkùaþ . yathà --
     %<plãhaghno màüsadalano yakçdvairã calacchadaþ ..>% iti ÷abdacandrikà ..

#<yakùa>#, ka ïa mahi . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøàtmaø-sakaø-señ .) ka ïa, yakùayate . mahi påjàyàm . iti durgàdàsaþ ..

#<yakùaþ>#, puü, (yakùyate påjyata iti . yakùa + gha¤ . yadvà, ãü lakùmãmakùõotãti . akùa + aõ .) guhyakamàtram . guhyake÷varaþ . iti medinã . ùe, 22 .. indragçham . dhanarakùakaþ . iti sàrasvataþ .. yakùasvaråpaü yathà --
     %<àjagmuryakùanikaràþ kuberavarakiïkaràþ .
     ÷ailajaprastarakarà a¤janàkàramårtayaþ ..
     vikçtàkàravadanàþ piïgalàkùà mahodaràþ .
     sphañikà raktave÷à÷ca dãrghaskandhà÷ca kecana ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 17 adhyàyaþ .. yakùagaõo yathà --
     %<pracetasaþ sutà yakùàsteùàü nàmàni me ÷çõu .
     kevalo harike÷a÷ca kapilaþ kà¤canastathà .
     meghamàlã ca yakùàõàü gaõa eùa udàhçtaþ ..>% tasya vyutpattiryathà --
     %<dhàturyakùatyathoktastvadadane kùapaõe ca saþ .
     yadyakùatyuktavàneùa tasmàdyakùo bhavatyayam ..>% iti vahnipuràõe kà÷yapãyavaü÷aþ .. (aparà niruktiryathà, viùõupuràõe . 1 . 5 . 41 .
     %<maivaü bho rakùyatàmeùa yairuktaü ràkùasàstu te .
     åcuþ khàdàma ityanye ye te yakùàstu jakùaõàt ..>% puü, klã, påjà . yathà, çgvede . 7 . 61 . 5 .
     %<amårà vi÷và vçùaõà vimà vàü na yàmu citraü dadç÷e na yakùam ..>% %<na yakùaü na påjà dç÷yate .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. tathàca atharvavede . 16 . 2 . 24 .
     %<tava yakùaü pa÷upate apsvantaþ ..>%)

#<yakùakardamaþ>#, puü, (yakùapriyaþ kardamaþ .) karpåràgurukastårãkakkolànàü mi÷ritasamabhàgaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 133 .. karpåràdibhirgandhadravyaiþ samabhàgaiþ sàdhito'nulepanabhedo yakùakardama ucyate . yakùapriyaþ kardamo yakùakardamaþ .
     %<kuïkumàgurukastårãkarpåraü candanantathà .
     mahàsugandhamityuktaü na to yakùakardamaþ ..>% iti dhanvantariþ .. anyatràpi . karpåràgurukastårãkakkolagharùaõàdi ca . ekãkçtamidaü sarvaü yakùakardama iùyate .. iti taññãkàyàü bharataþ ..

#<yakùataruþ>#, puü, (yakùapriyo yakùà÷rito và taruþ . ÷àkapàrthivàdivat samàsaþ .) vañavçkùaþ . iti ràjanirdhaõñaþ .. (vivaraõamasya vaña÷abde j¤àtavyam ..)

#<yakùadhåpaþ>#, puü, (yakùapriyo dhåpaþ .) dhåpasàmànyam . dhånakadhåpaþ . iti kecit . dhunà iti khyàta iti kecit . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . sarjarasaþ 2 aràlaþ 3 sarvarasaþ 4 bahuråpaþ 5 . ityamaraþ . 2 . 6 . 127 .. ràlaþ 6 dhånakaþ 7 vahnivallabhaþ 8 . iti rabhasaþ .. sàlasàraþ 9 sàlajaþ 10 sàlaniryàsaþ 11 sarjyaþ 12 . iti ratnamàlà .. (asya paryàyàntaraü yathà --
     %<ràlastu ÷àlaniryàsastathà sarjarasaþ smçtaþ .
     devadhåpo yakùadhåpastathà sarvarasa÷ca saþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. etena màdhavapåjananiùedho devãpåjà coktà yathà kàlikàpuràõe 68 adhyàye .
     %<na yakùadhåpaü vitaret màdhavàya kadàcana .>%
     %<yakùadhåpena và devãü mahàmàyàü prapåjayet ..>%) saralavçkùarasaþ . ñàrapina tela iti bhàùà . tatparyàyaþ . pàyasaþ 2 ÷rãvàsaþ 3 saraladravaþ 4 . iti hemacandraþ . 3 . 311 ..

#<yakùarasaþ>#, puü, (yakùapriyo rasaþ . ÷àkapàrthivavat samàsaþ .) puùpamadyam . tatparyàyaþ . madhvàsavaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<yakùaràjaþ>#, puü, (yakùàõàü ràjà . %<ràjàhaþsakhibhyaùñac .>% 5 . 4 . 91 . iti samàsàntaùñac .) kuberaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 5 . 194 . 49 .
     %<ityuktvà bhagavàndevo yakùaràjaþ supåjitaþ .
     prayayau sahitaiþ sarvairnimeùàntaracàribhiþ ..>%)

#<yakùaràñ>#, [j] puü, (yakùeùu ràjate iti . ràj + %<satsådviùadruheti .>% 3 . 2 . 61 . iti kvip .) kuberaþ . (yathà, bhàgavate . 8 . 18 . 17 .
     %<tasmà ityupanãtàya yakùaràñ pàtrikàmadàt ..>% yakùaràjamàtram . maõibhadraþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 64 . 127 .
     %<tathà no yakùaràóadya maõibhadraþ prasãdatu .. * ..>% yakùà iva mallà ràjante'tra . ràj + kvip .) raïgamaõóapaþ . iti medinã . je, 35 ..

#<yakùaràñpurã>#, strã, (yakùaràjaþ purã .) alakà . sà ca kailàsaparvatasthitakuberapurã . iti jañàdharaþ ..

#<yakùaràtriþ>#, strã, (yakùapriyà yakùàõàü và ràtriþ .) kàrtikã pårõimà . tatparyàyaþ . dãpàlã 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<yakùasàdhanaü>#, klã, (yakùàõàü sàdhanam .) yakùopàsanà . yathà, vàràhãtantre .
     %<yakùàõàü yakùiõãnà¤ca pai÷àcãnà¤ca sàdhanam .
     bhåtavetàlagàndharvaü màraõoccàñanàni ca .
     adhogamanameteùàü sàdhane aihikaü hitam ..>%

#<yakùàmalakaü>#, klã, (yakùàõàmàmalakam .) piõóakharjåraphalam . iti ÷abdamàlà ..

#<yakùàvàsaþ>#, puü, (yakùàõàmàvàso vàsasthànam .) vañavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<yakùiõã>#, strã, (yakùaþ påjà astyasyàþ . yakùa + iniþ . ïãp .) kuberapatnã . iti ÷abdaratnàvalã .. yakùabhàryà ca .. (yathà, kathàsaritsàgare . 10 . 178 .
     %<so'pi muktvà÷u vijane bhràtuþ putraü tamabhyadhàt .
     adhçtiü mà kçthàþ putra ! mama siddhà hi yakùiõã ..>%)

#<yakùã>#, strã, (yakùasya bhàryà . yakùa + puüyogàditi ïãù .) kuberapatnã . iti ÷abdaratnàvalã .. (yakùabhàryà . yathà, mahàbhàrate . 3 . 64 . 117 .
     %<yakùã và ràkùasã vàpi utàhosvit suràïganà .
     sarvathà kuru naþ svasti rakùasvàsmànanindite ! ..>%)

#<yakùoóumbarakaü>#, klã, (yakùapriyamuóumbaram . tataþ svàrthe kan .) a÷vatthaphalam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<yakùmaghnã>#, strã, (yakùmàõaü hanti . han + %<amanuùyakartçke ca .>% 3 . 2 . 53 . iti ñak . tato ïãp .) dràkùà . iti ÷abdamàlà ..

#<yakùmà>#, [n] puü, (yakùa + %<bàhulakàt yakùayaterapi .>% uõàø 4 . 150 . ityatra ujjvaladattoktyà maninpratyayena sàdhuþ .) rogavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . kùayaþ 2 ÷oùaþ 3 . ityamaraþ . 2 . 6 . 51 .. ràjayakùmà 4 rogaràñ 5 .. atha ràjayakùmàdhikàraþ . tatra ràjayakùmaõo viprakçùñaü sannikçùña¤ca nidànamàha .
     %<vegarodhàt kùayàccaiva sàhasàdbiùamà÷anàt .
     tridoùo jàyate yakùmà gado hetucatuùñayàt ..>% vego'tra vàtamåtrapurãùàõàm .
     %<vàtamåtrapurãùàõi nigçhõàti yadà naraþ ..>% iti carakavacanàt .. kùathàt kùãyate'neneti kùayaþ tenàtivyavàyàna÷anerùyàdayo dhàtukùayahetavaþ kùaya÷abdenocyante . sàhasàt balavatà samaü mallayuddhàditaþ . viùamà÷anàt bahu stokamakàle và bhuktaü tat viùamà÷anam . tasmàt . tridoùaþ sànnipàtikaþ . hetucatuùñayàt anye'pi hetavaþ hetucatuùñaya evàntarbhavanti . yakùmaõaþ paryàyàþ ràjayakùmakùaya÷oùàþ .. * .. yakùmàdãnàü ÷abdànàü niruktimàha .
     %<vaidyo vyàdhimatàü yasmàt vyàdheryatnena yakùyate .
     sa yakùmà procyate loke ÷abda÷àstravi÷àradaiþ ..>% yakùyate påjyate .
     %<ràj¤a÷candramaso yasmàdabhådeùa kilàmayaþ .
     tasmàttaü ràjayakùmeti kecidàhurmanãùiõaþ ..
     kriyàkùayakaratvàttu kùaya ityucyate budhaiþ .
     saü÷oùaõàdrasàdãnàü ÷oùa ityabhidhãyate .. * ..>% saüpràptimàha .
     %<kaphapradhànairdoùaistu ruddheùu rasavartmasu .
     ativyavàyino vàpi kùãõe retasyanantarà .
     kùãyante dhàtavaþ sarve tataþ ÷uùyati mànavaþ ..>% kaphapradhànairdoùaiþ rasavartmasu ruddheùu anantarà sarve dhàtavaþ kùãyante tato mànavaþ ÷uùyati . kàraõabhåtasya rasasya kùaye kàryàõàü raktàdãnàmanukrameõa kùãyamàõatvàt .. * .. màrgàvarodhe rasakùayahetumàha carakaþ .
     %<rasa÷rotaþsu ruddheùu svasthànastho vidahyate .
     sa årdhvaü kàsavegena bahuråpaþ pravartate ..>% svasthànasthaþ hçdayasthaþ . kàsaü vinàpi rasakùayo bhavati màrgàvarodhakupitavàtena rasasya ÷oùaõàt . ukta¤ca .
     %<vàyordhàtukùayàt kopo màrgasyàvaraõena ca .
     anulomakùayaü dçùñvà pratilomakùayàvahaþ ..>% anulomakùayaü dar÷ayitvà pratilomakùayamapyàha . ativyavàyino và retasi kùãõe pratilomakrameõànantarà sarve dhàtavo rasaparyantàþ kùãyante . tadyathà . ÷ukre kùãõe majjà kùãyate majjani kùãõe'sthi kùãyate . evaü pårbaü pårbaü kùãyate . nanu kàryasya ÷ukrasya kùaye kathaü kàraõabhåtànàü majjàdãnàü kùayaþ . ucyate . ÷ukrakùayàdbàyuþ kupyati . yaduktam .
     %<vàyordhàtukùayàt kopo màrgasyàvaraõena ceti .>% sa vàyuþ sànnidhyakrameõa majjàdãn sarvàn dhàtån saü÷oùayati . tatastadanantaraü mànavaþ ÷uùyati .. * .. pårbaråpamàha .
     %<÷vàsàïgasàdakaphasaüsravatàlu÷oùavamyagnisàdamadapãnasakàsanidràþ .
     ÷oùe bhaviùyati bhavanti sa càpi jantuþ ÷uklekùaõo bhavati màüsaparo riraüsuþ ..
     svapneùu kàka÷uka÷allakinãlakaõñhagçdhràstathaiva kapayaþ kçkalàsakà÷ca .
     taü vàhayanti sa nadãrvijalà÷ca pa÷yet ÷uùkàüstarån pavanadhåmadavàrditàü÷ca .. * ..>% yakùmaõo lakùaõamàhna .
     %<aüsapàr÷vàbhitàpa÷ca santàpaþ karapàdayoþ .
     jvaraþ sarvàïgaga÷ceti lakùaõaü ràjayakùmaõaþ ..>% aüsayoþ pàr÷vayoþ abhitàpaþ pãóà atra sakaladhàtukùayapårbakaþ sakala÷arãra÷oùo'pi boddhavyaþ . kùãyante dhàtavaþ sarve tataþ ÷uùyati mànava iti saüpràpteþ . evaü ùaóråpe ekàda÷aråpe ca boddhavyam . etàni trãõi lakùaõàni pràyobhàvitvena carakeõoktàni . su÷rutena yakùmaõi ùañlakùaõànyuktàni .
     %<bhaktadveùo jvaraþ kàsaþ ÷vàsaþ ÷oõitadar÷anam .
     svarabheda÷ca jàyeta ùaóråpe ràjayakùmaõi .. * ..>% ulvaõatayà doùàõàü bhedàdekàda÷a lakùaõànyàha .
     %<svarabhedo'nilàcchålaü saïkoca÷càüsapàr÷vayoþ .
     jvaro dàho'tisàra÷ca pittàdraktasya càgamaþ ..
     ÷irasaþ paripårõatvamabhaktacchanda eva ca .
     kàsaþ kaõñhasya coddhaüso vij¤eyaþ kaphakopataþ ..>% anilàdulvaõàt evaü pittàt kaphàcca . yata àha su÷rutaþ .
     %<eka evamataþ ÷oùaþ sannipàtàtmako gadaþ .
     udrekàttatra liïgàni doùàõàü nipatanti ca ..>% asàdhyayakùmiõamàha .
     %<ekàda÷abhirebhirvà ùaóbhirvàpi samanvitam .
     tribhirvà pãóitaü liïgairjvarakàsàsçgàmayaiþ .
     jahyàcchoùàrditaü jantumicchet suvipulaü ya÷aþ ..>% tatra vi÷eùamàha .
     %<sarvairardhaistribhirvàpi liïgairmàüsabalakùaye .
     yukto varjya÷cikitsyastu sarvaråpo'pyato'nyathà ..>% sarvairliïgairekàda÷abhiþ . ardhaiþ ùaóbhiþ tribhirjvarakàsarudhiravamanaiþ . ato'nyathà màüse bale sati sarvaråpo'pi pratyàkhyàya cikitsyaþ .
     %<mahà÷anaü kùãyamàõamatãsàranipãóitam .
     ÷ånamuùkodara¤caiva yakùmiõaü parivarjayet ..>% mahà÷anaü kùãyamàõamityekamasàdhyalakùaõam . atãsàranipãóitamiti dbitãyam . yata uktam .
     %<malàyattaü balaü puüsàü ÷ukràyattantu jãvanam .
     tasmàdyatnena saürakùedyakùmiõo malaretasã ..>% ÷ånamuùkodaramiti tçtãyam .. * .. ariùñamàha .
     %<÷uklàkùamannadveùñàramårdhva÷vàsanipãóitam .
     kçcchreõa bahu mehantaü yakùmà hantãha mànavam ..>% mehantaü ÷ukraü kùarantam . ÷uklàkùatvàdãni ekaika÷o'riùñalakùaõàni .. * .. avadhimàha .
     %<paraü dinasahasrantu yadi jãvati mànavaþ .
     subhiùagbhirupakràntastaruõaþ ÷oùapãóitaþ ..>% ÷oùapãóito mànava÷cettaruõo bhavati . subhiùagbhirupakrànto bhavati . tadà paraü dinasahasram . dvitãyadinasahasraü yadi jãvati tatra jãvanavikalpa ityarthaþ . etena ÷oùapãóito mànava÷cettaruõo bhavati . sadvaidyai÷cikitsyo bhavati . tadà prathamadinasahasraü jãvedeva ityuktvà cikitsàmàha .
     %<jvarànubandharahitaü balavantaü kriyàsaham .
     upakramedàtmavantaü dãptàgnimakç÷aü naram ..>% àtmavantaü yatnavantaü dhçtimantaü và .. * .. atha nidànavi÷eùaiþ ÷oùavi÷eùànàha .
     %<vyavàya÷okavàrddhakyavyàyàmàdhvapra÷oùitàn .
     vraõoraþkùatasaüj¤au ca ÷oùiõau lakùaõaiþ ÷çõu ..>% vraõoraþkùatasaüj¤au ÷oùiõau . vraõa÷oùã uraþkùata÷oùã ca .. * .. tatra vyavàya÷oùiõo lakùaõamàha .
     %<vyavàya÷oùã ÷ukrasya kùayaliïgairupadrutaþ .
     pàõóudeho yathàpårbaü kùãyante càsya dhàtavaþ ..>% ÷ukrasya kùayaliïgaiþ su÷rutoktaiþ . tàni yathà, ÷ukrakùaye meóhravçùaõayorvedanà a÷aktirmaithune ciràdvà prasekaþ praseke càlpa÷ukradar÷anamiti . yathàpårbaü kùãyante càsya dhàtavaþ prathamaü ÷ukraü kùãyate pa÷càt ÷ukrakùayajanitavàyunà majjàdayo'pi dhàtavo yathàpårbaü kùãyante .. * .. ÷oka÷oùiõo lakùaõamàha .
     %<pradhyàna÷ãlaþ srastàïgaþ ÷oka÷oùyapi tàdç÷aþ .
     vinà ÷ukrakùayakçtairvikàrairupalakùitaþ ..>% pradhyàna÷ãlaþ yasyàbhàvena ÷oko janitastaddhyànaparaþ . srastàïgaþ ÷ithilàïgaþ . tàdç÷aþ vyavàya÷oùisadç÷aþ . tena ÷ukràdisarvadhàtukùayayukto bhavati . paraü ÷ukrakùayakçtairvikàrairmeóhravçùaõavedanàdibhirvarjito bhavati . vyàdhisvabhàvàt .. * .. jarà÷oùiõo lakùaõamàha .
     %<jarà÷oùã kçùo mandavãryabuddhibalendriyaþ .
     kampano'rucimàn bhinnakàüsyapàtrahatasvaraþ ..
     ùñhãvati ÷leùmaõà hãnaü gauravàrucipãóitaþ .
     saüprasrutàsyanàsàkùaþ ÷uùkaråkùamalacchaviþ ..>% manda÷abdaþ svalpàrthaþ . ÷uùkaråkùamalacchaviþ ÷uùkaråkùe malacchavã yasya saþ .. * .. adhva÷oùiõo lakùaõamàha .
     %<adhvapra÷oùã srastàïgaþ saübhçùñaparuùacchaviþ .
     prasuptagàtràvayavaþ ÷uùkaklomagalànanaþ ..>% saübhçùñasyeva paruùà chaviryasya saþ . prasuptagàtràüvayavaþ prasuptaþ spar÷àj¤aþ . klomaü tilakaü pipàsàsthànam .. * .. vyàyàma÷oùiõo lakùaõamàha .
     %<vyàyàma÷oùã bhåyiùñhamebhireva samanvitaþ .
     liïgairuraþkùatakçtaiþ saüyukta÷ca kùataü vinà ..>% ebhireva srastàïgatvàdibhiradhva÷oùiõo lakùaõaireva . bhåyiùñhaü atyartham .. * .. sanidànaü vraõa÷oùamàha .
     %<raktakùayàdvedanàbhistathaivàhàrayantraõàt .
     vraõitasya bhavecchoùo yàpyo'sàdhya÷ca sa smçtaþ ..>% uraþkùatasya nidànamàha .
     %<dhanuùàyàsyato'tyarthaü bhàramudvahato gurum .
     yudhyamànasya balibhiþ patato viùamoccataþ ..
     vçùaü hayaü và dhàvantaü damyaü cànyaü nigçhõataþ .
     ÷ilàkàùñhà÷manirghàtàn kùipato nighnataþ paràn ..
     adhãyànasya càtyuccairdåraü và vrajato drutam .
     mahànadãü và tarato hayairvà saha dhàvataþ ..
     sahasotpatato dåraü tårõa¤càtiprançtyataþ .
     athànyaiþ karmabhiþ krårairbhç÷amapyàhatasya và ..
     strãùu càtiprasaktasya råkùàlpapramità÷inaþ .
     vikùate vakùasi vyàdhirbalavàn samudãryate ..>% àyàsyataþ àyàsaü kurvataþ . damyaü vçùàdikam . anya¤ca gajoùñràdikam . ÷ilà dãrghapàùàõaþ . a÷ma prastarakhaõóaþ . nirghàto'stravi÷eùaþ . vyàdhiþ uraþkùatàkhàþ .. * .. uraþkùatasya lakùaõamàha .
     %<uro virujyate'tyarthaü bhidyate ca vibhajyate .
     ÷ålaü bhavati tatpàdaü ÷uùyatyaïgaü pravepate ..
     prapãóyate tataþ pàr÷ve ÷uùyatyaïgaü prakampate .
     kramàdvãryaü balaü varõo ruciragni÷ca hãyate ..
     jvaro vyathà manodainyaü vióbhedo'gnivadhastathà ..
     duùñaþ ÷yàvaþ sudurgandhaþ pãto vigrathito bahu .
     kàsamànasya càbhãkùõaü kaphaþ sàsçk pravartate ..
     sa kùataþ kùãyate'tyarthaü tathà ÷ukraujasoþ kùayàt .
     avyaktaü lakùaõaü tasya pårbaråpamiti smçtam ..>% virujyate pãóyate . bhidyate vidàryata iva . vibhajyate dbidhà kriyata iva . sa puruùaþ . kùataþ uraþkùatavàn . atyarthaü kùãyate kùãõo bhavati . na kevalaü sàsrakaphakùayàdeva kùãõo bhavati . tathà ÷ukraujasoþ kùayàt . stryatisevanàdinà ÷ukraujasoþ kùayàdapi kùãõo bhavati .. * .. uraþkùatasya vi÷iùñaü lakùaõamàha .
     %<uroruk ÷oõitacchardiþ kàso vai÷e÷ikaþ kùate .
     kùãõe saraktamåtratvaü pàr÷vapçùñhakañigrahaþ ..>% kùate uraþkùatavati . uroruk ÷oõitacchardiþ kàso vai÷eùikaþ vi÷eùato bhavatyeva . tasminnevoraþkùatavati sàsrakapha÷ukraujasàü kùayàt kùãõe saraktamåtratvaü pàr÷vapçùñhakañigraha÷ca bhavati .. * .. nidànavi÷eùeõoraþkùatasya lakùaõavi÷eùamàha .
     %<vraõàrodhàt kùayàccaiva koùñhàt pratimalàttathà .
     kùatoraskasyànnapàke niþ÷vàso vàti påtikaþ ..>% kùayàt dhàtukùayahetorativyavàyàditaþ koùñhàt pratimalàt koùñhàt pratimalavàtena pratilomamalàt påtikaþ påtigandhaþ .. * .. uraþkùatasya sàdhyayàpyàsàdhyalakùaõamàha .
     %<alpaliïgasya dãptàgneþ sàdhyo balavato navaþ .
     parisaüvatsaro yàpyaþ sarvaliïgantu varjayet .. * ..>% atha ràjayakùmacikitsà .
     %<balino bahudoùasya pa¤ca karmàõi kàrayet .
     yakùmiõaþ kùãõadehasya tatkçtaü syàdviùopamam ..
     malàyattaü balaü puüsàü ÷ukràyattantu jãvanam .
     tasmàdyatnena saürakùet yakùmiõo malaretasã ..
     ÷àliyaùñikagodhåmayavamudgàdayo hitàþ .
     madyàni jàïgalàþ pakùimçgàþ ÷astà vi÷oùiõaþ ..
     sapippalãkaü sayavaü sakulatthaü sanàgaram .
     dàóimàmalakopetaü snigdhamàjaü rasaü pibet ..
     tena ùaóvinivartante vikàràþ pãnasàdayaþ ..
     dravyato dviguõaü màüsaü sarvato'ùñaguõaü jalam .
     pàdasthaü saüskçta¤càjye ùaóaïgã yåùa ucyate ..>% tadyathà . yavapala 1 kulatthapala 1 chàgamàüsapala 4 jalapala 48 ÷eùapala 12 tataþ palamite ghçte saüskaraõãyam . tatra karùamitaü saindhavaü deyaü saurabhàrthaü hiïgu ca deyam . pippalã nàgara¤ca pçthak màùamitaü kalkãkçtya deyam . dàóimàmalakàbhyàmamlatvaü sàdhyam . ùaóaïgayåùaþ .. * .. kakubhatvak nàgavalà vànarãbãjaü vicårõitaü payasà . pakvaü madhughçtayuktaü sasitaü yakùmàdikàsaharam .. chàgamàüsaü paya÷chàgaü chàgaü sarpi÷ca nàgaram . chàgopasevà ÷ayanaü chàgamadhye tu yakùmanut .. madhutàpyavióaïgà÷maü jatulohaghçtàbhayàþ . ghnanti yakùmàõamatyugraü sevyamànà hità÷inaþ .. tàpyaü suvarõamàkùãkam .
     %<÷arkaràmadhusaüyuktaü navanãtaü lihan kùayã .
     kùãrà÷ã labhate puùñimatulye càjyamàkùike ..
     sitãpalàtugàkùãrãpippalãbahulàtvacaþ .
     antyàdårdhvaü dviguõità÷cårõità madhusarpiùà ..
     lehayedràjarogàrtaü kàsa÷vàsakùayàturam .
     pàr÷va÷ålinamalpàgniü suptajihvaü rucicyutam .
     hastapàdàïgadàhe ca jvare rakte tathordhvage ..>% sitopalà mi÷rã . bahulà såkùmailà . iti satopalàdiravalehaþ .. * ..
     %<jàtãphalaü vióaïgàni citrakaü tagaraü tilà .
     tàlã÷aü candanaü ÷uõñhã lavaïgamupaku¤cikà ..
     karpåra÷càbhayà dhàtrã marãcaü pippalã tugà .
     eùàmakùasamà bhàgà÷càturjàtakasaüyutàþ .
     palàni sapta bhaïgàyàþ sità sarvasamà matà ..
     cårõametat kùayaü kàsaü ÷vàsa¤ca grahaõãgadam .
     arocakaü prati÷yàyaü tathà cànalamandatàm .
     etàn rogàn nihantyeva vçkùamindrà÷aniryathà ..
     bàlarogàdhikàroktaü tailaü làkùàdi yojayet .
     abhyaïge yakùmiõo nityaü vçddhavaidyopade÷ataþ ..>% iti jàtãphalàdyacårõam .. * ..
     %<vàsakasya rasaprasthaü màõikàsita÷arkarà .
     pippalã dbipalaü tàvat sarpiùa÷ca ÷anaiþ pacet ..
     tasmin lehatvamàyàte ÷ãte kùaudrapalàùñakam .
     dattvàvatàrayedbaidyo lãóho leho'yamuttamaþ ..
     nihanti ràjayakùmàõaü kàsaü ÷vàsa¤ca dàruõam .
     pàr÷va÷åla¤ca hçcchalaü raktapittaü jvarantathà ..>% iti vàsàvalehaþ .. * .. atha vyavàyàdihetuka÷oùacikitsà . tatra vyavàya÷oùacikitsà .
     %<vyavàya÷oùiõaü kùãrarasamàüsàjyabhojanaiþ .
     sukålairmadhurairhçdyairjãvanãyairupàcaret ..>% raso màüsarasaþ sukålairhitaiþ .. * .. ÷oka÷oùacikitsà .
     %<harùaõà÷vàsanaiþ kùãraiþ snigdhairmadhura÷ãtalaiþ .
     dopanairlaghubhi÷cànnaiþ ÷oka÷oùamupàcaret .. * ..>% vyàyàma÷oùacikitsà .
     %<vyàyàma÷oùiõaü snigdhaiþ kùatakùayahitairhimai .
     upàcarejvãvanãyairvidhinà ÷laiùmikeõa tu .. * ..>% adhva÷oùacikitsà .
     %<àsyàsukhairdibàsvapnaiþ ÷ãtairmadhuravçühaõaiþ .
     annamàüsarasàhàrairadhva÷oùamupàcaret .. * ..>% vraõa÷oùacikitsà .
     %<vraõa÷oùaü jayet snigdhairdãpanaiþ svàdu÷ãtalaiþ ãùadamlairanamlairvà yåùamàüsarasàdibhiþ .. * ..>% athoraþkùatacikitsà .
     %<balà÷vagandhà ÷rãparõã bahuputtrã punarnavà .
     payasà nityamabhyastàþ ÷amayanti kùatakùayam ..>% ÷rãparõã gambhàrã . bahuputtrã ÷atàvarã . iti balàdicårõam .. * ..
     %<elà patratvaco dràkùà pippalyardhapalaü pçthak .
     sitàmadhukakharjåramçdvãkà÷ca palonmitàþ ..
     saücårõya madhunà yuktà vañikà saüprakalpayet .
     akùamàtrà tata÷caiva bhakùayecca dine dine ..
     kùatakùayaü jvaraü kàsaü ÷vàsaü hikkàü vamiü bhramam .
     mårchàü madaü tçùàü ÷oùaü pàr÷va÷ulamarocakam ..
     plãhànamàmavàta¤ca raktapittaü svarakùayam .
     elàdiguñikà hanti vçùyà santarpaõã parà ..
     dràkùàyàþ prasthamekantu madhåkasya palàùñakam .
     pacettoyàùñake ÷uddhe pàda÷eùeõa tena tu ..
     palike madhukadràkùe piùñe kçùõàpaladvayam .
     pradàya sarpiùaþ prasthaü pacet kùãre caturguõe ..
     siddhe ÷ãte palànyaùñau ÷arkaràyàþ pradàpayet .
     etadràkùàghçtaü siddhaü kùatakùãõe sukhàvaham ..
     vàtapittajvara÷vàsavisphoñakahalãmakàn .
     pradaraü raktapitta¤ca hanyànmàüsabalapradam ..>% iti dràkùàdighçtam .. * ..
     %<kùãre dhàtrãvidàrãkùuvarãõà¤ca tathà rase .
     pacet same ghçtaprasthaü madhuraiþ karùasammitaiþ ..
     dràkùàdbicandano÷ãra÷arkarotpalapadmakaiþ .
     madhåkakusumànantàkà÷marãtçõasaüj¤akaiþ ..
     prasthàrdhaü madhunaþ ÷ãte ÷arkaràrdhatulàntathà .
     palàrdhakàü÷ca saücårõya tvagelàpatrake÷aràn ..
     vinãya tatra saülihyànmàtràü nityaü suyantritaþ .
     amçtaprà÷amityetada÷vibhyàü parikãrtitam ..
     kùãramàüsà÷inàü hanti raktapittakùatakùayam .
     tçùõàruci÷vàsakàsacchardimårchàpramardanam .
     måtrakçcchrajvaraghna¤ca balyaü strãrativardhanam ..>% iti amçtaprà÷àvalehaþ .. * ..
     %<yadyacca tarpaõaü ÷ãtamavidàhi hitaü laghu .
     annapànaü niùevyantat kùatakùãõaiþ sukhàrthibhiþ ..
     ÷okaü striyaþ krodhamasåyatà¤ca tyajedudàràn viùayàn bhajecca .
     tathà dbijàtãüstrida÷àn guråü÷ca vàca÷ca puõyàþ ÷çõuyàddvijebhyaþ .. * ..>% atha ràjayakùmaõi rasàþ . amçte÷varo raso ràjayakùmaõi rasendracintàmaõau .
     %<rasabhasmàmçtàsattvaü lauhaü madhughçtànvitam .
     amçte÷varanàmàyaü ùaóbhujo ràjayakùmajit ..>% iti amçte÷varo rasaþ .. rasabhasmaþ màrito rasaþ . amçtàsattvaü guóåcãsattvam . lauhaü màritam .. * ..
     %<trayo'ü÷à màritàt såtàdeko'ü÷o hemabhasmataþ .
     eko'ü÷o mçtatàmrasya ÷ilà gandha÷ca tàlakam .
     pratyekaü bhàgayugmaü syàdetat sarvaü vicårõayet ..
     varàñãþ pårayettena chàgãkùãreõa ñaïkaõam .
     piùñvà tena mukhaü ruddhvà mçdbhàõóe tà÷ca pårayet ..
     tato gajapuñe paktvà cårõayet svàïga÷ãtalam .
     raso ràjamçgàïko'yaü caturgu¤jaþ kùayàpahaþ ..
     maricairånaviü÷atyà kaõàbhirda÷abhistathà .
     madhunà sarpiùà càpi dadyàdetaü rasaü bhiùak ..
     anena na÷yati kùipraü vàta÷leùmabhavakùayaþ ..>% iti ràjamçgàïko raso ràjayakùmaõi rasendracintàmaõau .. * ..
     %<÷uddhasåtaü dvidhà gandhaü kuryàt khallena kajjalãm .
     tayoþ samaü tãkùõacårõaü mardayet kanyakàdravaiþ ..
     triyàmamàtape golaü tàmrapàtre vidhàrayet .
     àcchàdyairaõóapatreõa syàduùõaü yàmayugmataþ ..
     dhànyarà÷au nyaset pa÷càdahoràtràttaduddharet .
     saücårõya gàlayedvastre satyaü vàritaraü bhavet ..
     trikañutriphalailàbhirjàtãphalalavaïgakaiþ .
     navabhàgonmitairetaiþ sama eùa raso bhavet ..
     niùkadvayamitaü nityaü madhunà saha lehayet .
     ayamagniraso nàmnà kàsakùayaharaþ paraþ ..>% iti agnirasaþ ÷àrïgadhare .. iti bhàvaprakà÷asya madhyakhaõóe dvitãyabhàge ràjayakùmàdhikàraþ .. * .. (athàsya pauràõikaü vivaraõaü yathà --
     %<divaukasàü kathayatàmçùibhirvai ÷rutà kathà .
     kàmavyasanasaüyuktà pauràõã ÷a÷inaü prati ..
     rohiõyàmatisaktasya ÷arãraü nànurakùataþ .
     àjagàmàlpatàmindordehaþ snehaparikùayàt ..
     duhitéõàmasambhogàcchaùàõà¤ca prajàpateþ .
     krodho ni÷vàsaråpeõa mårtimànniþsçto mukhàt ..
     prajàpaterhi duhitéraùñàviü÷atimaü÷umàn .
     bhàryàrthaü pratijagràha na ca sarvàsvavartata ..
     guruõà tamavadhyàtaü bhàryàsvasamavartinam .
     rajo'ndhamabalaü dãnaü yakùmà ÷a÷inamàvi÷at ..
     so'bhibhåto'tiguruõà gurukrodhena niùprabhaþ .
     devadevarùisahito jagàma ÷araõaü gurum ..
     atha candramasaþ ÷uddhàü matiü buddhvà prajàpatiþ .
     prasàdaü kçtavàn somastato'÷vibhyàü cikitsitaþ ..
     sa vimuktagraha÷candro viraràja vi÷eùataþ .
     tejasà vardhito'÷vibhyàü ÷uddhaü sattvamavàpa ca ..
     krodho yakùmà jvaro roga eko'rtho duþkhasaüj¤itaþ .
     yasmàt sa ràj¤aþ pràgàsãdràjayakùmà tato mataþ ..
     sa yakùmà huïkçto'÷vibhyàü mànuùaü lokamàgataþ .
     labdhvà caturvidhaü hetuü samàvi÷ati mànavàn ..
     ayathàbalamàrambhaü vegasandhàraõaü kùayam .
     yakùmaõaþ kàraõaü vidyàt caturthaü viùamà÷anam ..>% asya vi÷eùaheturyathà --
     %<yuddhàdhyayanabhàràdhvalaïghanaplavanàdibhiþ .
     patanairabhighàtairvà sàhasairvà tathàparaiþ ..
     ayathàbalamàrambhairjantorurasi vikùate .
     vàyuþ prakupito doùàvudãryobhau vidhàvati ..>% tathàsya lakùaõàdikaü yathà --
     %<sa ÷iraþsthaþ ÷iraþ÷ålaü karoti galamà÷ritaþ .
     kaõñhoddhaüsa¤ca kàsa¤ca svarabhedamarocakam ..
     pàr÷va÷åla¤ca pàr÷vastho varcobhedaü gude sthitaþ .
     jémbhàü jvara¤ca sandhistha uraþstha÷coraso rujam ..
     kùaõanàccoraso raktaü kàsamànaþ kaphànugam .
     jarjareõorasà kçcchramuraþ÷ålã nirasyati ..
     iti sàhasikaü yakùmà råpairetaiþ prapadyate .
     ekàda÷abhiràtmaj¤o bhajettasmànna sàhasam ..
     hnãmattvàdvà ghçõitvàdvà bhayàdbà vegamàgatam .
     vàtamåtrapurãùàõàü nigçhõàti yadà naraþ ..
     tadà vegapratãghàtàt kaphapitte samãrayan .
     årdhvaü tiryagadhaþ kuryàdvikàràn kupito'nilaþ ..
     prati÷yàya¤ca kàsa¤ca svarabhedamarocakam .
     pàr÷va÷ålaü ÷iraþ÷ålaü jvaramaüsàvamardanam ..
     aïgimardaü muhu÷chardirvarcobhedaü trilakùaõam .
     råpàõyekàda÷aitàni yakùà yairucyate mahàn ..>% iti carake cikitsàsthàne aùñame'dhyàye .. asya cikitsà yathà --
     %<kà¤canaü rasasindåraü mauktikaü lauhamabhrakam .
     vidrumaü mçtavaikràntaü tàraü tàmra¤ca vaïgakam ..
     kastårikà lavaïga¤ca jàtikoùailavàlukà .
     pratyekaü bindumàtra¤ca sarvaü mardyaü prayatnataþ .
     kanyànãreõa saümardyaü ke÷aràjarasena ca .
     ajàkùãreõa saübhàvyaü pratyekaü divasatrayam ..
     caturgu¤jàpramàõena vañikàü kàrayedbhiùak .
     anupànaü pradàtavyaü yathàdoùànusàrataþ ..
     nànàrogapra÷amanaü sarvopadravasaüyutam .
     kùayaü hanti tathà kàsaü yakùmàõaü ÷vàsameva ca ..
     pramehàn viü÷ati¤caiva doùatrayasamutthitàn .
     sarvàn rogàn nihantyà÷u bhàskarastimiraü yathà ..>% iti bçhatkà¤canàbhravañã ..
     %<÷ilàjatumadhuvyoùatàpyalauharajàüsi ca .
     kùãreõàloóitasyàsu yakùmà kùayamavàpnuyàt ..>% iti ÷ilàjatvàdilauham .. * .. iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe ràjayakùmàdhikàre .. * ..)

#<yacchan>#, [t] tri, dànakartà . uparamakartà . dànadhàtoryamadhàto÷ca ÷atçpratyayena niùpannaþ ..

#<yaja>#, ai ¤a au devàrcàdànasaïgakçtau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-ubhaø-sakaø-aniñ .) saïgasya kçtiþ saïgakçtiþ . ai, ijyàt . ¤a, yajati yajate viùõuü sudhãþ påjayatãtyarthaþ . pa÷unà rudraü yajate pa÷uü rudràya dadàtãtyarthaþ . yajati santaü san satà saha saïgaü karotãtyarthaþ . au, yaùñà . iti durgàdàsaþ ..

#<yajataþ>#, puü, (yajatãti . yaj + %<bhçmçdç÷iyajiparvipacyamitaminamiharyibhyo'tac .>% uõàø 3 . 110 . iti atac .) çtvik . iti siddhàntakaumudã .. (çùivi÷eùaþ . sa tu çgvedasya 5 maø 67 . 68 . såktayoþ çùiþ .. tri, yaùñavyaþ . yathà, çgvede . 1 . 181 . 3 .
     %<ahaüpårbo yajato dhiùõyà yaþ ..>% %<yajato yaùñavyaþ .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. tathà ca tatraiva . 2 . 5 . 8 .
     %<yathà vidbàü araü karadvi÷vebhyo yajatebhyaþ .>%
     %<yajatebhyaþ sarvebhyo yajanãyebhyo devebhyaþ .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<yajatiþ>#, puü, (yaj + bàhulakàt atiþ .) yàgaþ . yathà --
     %<yajatiùu yeyajàmahaü kuryànnànuyàjeùu .>% iti malamàsatattvadhçtà ÷rutiþ ..

@<[Page 4,005c]>@
#<yajatraþ>#, puü, (yajatãti . yaj + %<aminakùiyajivadhipatibhyo'tran .>% uõàø 3 . 105 . iti atran .) agnihotrã . ityuõàdikoùaþ .. (yajana÷ãle, tri . yathà, çgvede . 7 . 52 . 19 .
     %<pità ca tanno mahàn yajatro vi÷vedevàþ samanaso juùanta ..>% %<yajatraþ yajana÷ãlaþ .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<yajan>#, [t] puü, yàgakartà . yajadhàtoþ ÷atçpratyayena niùpannaþ ..

#<yajanaü>#, klã, (ijyate iti . yaj + lyuñ .) yàgaþ . (yathà, mahàbhàrate . 7 . 53 . 37 .
     %<yasya sendràmaragaõà bçhaspatipurogamàþ .
     devà vi÷vasçjaþ sarve yajanànte samàsate ..>%) tattu bràhmaõasya ùañkarmàntargatakarmavi÷eùaþ . yathà, mànave 1 adhyàye .
     %<adhyàpanaü adhyayanaü yajanaü yàjanaü yathà .
     dànaü pratigraha÷caiva bràhmaõànàmakalpayat ..>% asya lakùaõaü yathà . pa÷ukùãràjyapuroóàsasomauùadhicaruprabhçtibhihavirbhiþ khadirapalà÷à÷vatthanyagrodhoóumbaraprabhçtibhiþ samidbhiþ sruksruvodåkhalamuùalakuñhàrakhanitrayåpadàrudarbhacarmagràvapavitrabhàjanàdibhirdravyopakaraõairudgàtçhotradhvaryubrahmàdibhirçtvigbhiþ kàmyanaimittikànàü pakùàdipårbakàõàü yathoktadakùiõànàü samàpanaü yajanam . iti ÷ràddhavivekadhçtadevalavacanam .. (ijyate'treti . yaj + adhikaraõe lyuñ . yaj¤asthànam . yathà, ÷rãmadbhàgavate . 4 . 4 . 6 .
     %<nçddàrvayaþkà¤canadarbhacarmabhirnisçùñabhàõóaü yajanaü samàvi÷at ..>% %<yajanaü yaj¤asthànam .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã ..)

#<yajantaþ>#, puü, yàgakartà . yajadhàtorjhac pratyayena niùpannaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<yajamànaþ>#, puü, (yajatãti . yaj + ÷anac .) adhvare àdeùñà . tatparyàyaþ . vratã 2 yaùñà 3 . ityamaraþ . 2 . 7 . 8 .. (yathà, ÷rãmadbhàgavate . 3 . 16 . 8 .
     %<nàhaü tathàdmi yajamànahavirvitàne ÷cotadghçtaplutamadan hutabhuïmukhena ..>%) %<vratyàditrayaü yajamàne . adhvare yàgaviùaye mama iùñasampàdanàya yathàrthaü karma kuru iti çtvijàmàde÷ako yàgasvàmã vratyàdi÷abdatrayavàcya ityarthaþ . vratamaõàjinàdidhàraõaü vidyate'sya vratã in . yajate iti tçni yaùñà . ÷àne yajamànaþ . sa vratã somapànavati adhvare yajamànaþ san dãkùita ucyate anyatràpyupacàràt . dãkùa mauõóyejyopanayanavratàde÷eùu ktaþ dãkùà÷abdàdito và .>% iti bharataþ ..

#<yajàkaþ>#, tri, (yajatãti . yaj dàne + àkan .) dànakartà . ityuõàdikoùaþ ..

#<yajiþ>#, puü, (yajatãti . yaj + %<sarvadhàtubhya in .>% uõàø 4 . 117 . iti in .) yaùñà . ityuõàdikoùaþ ..

@<[Page 4,006a]>@
#<yajuþ>#, [s] klã, (ijyate'neneti . yaj + %<artipévapiyajãti .>% uõàø 2 . 118 . iti usiþ .) vedavi÷eùaþ . ityamaraþ . 1 . 6 . 3 .. %<ijyate'neneti yajuþ . yajai ¤au devàrcàdànasaïgakçtau . tràsusis iti us .>% iti bharataþ .. * .. api ca . yajuràha jaiminiþ . ÷eùe và yajuþ÷abdaþ . ÷eùe çksàmabhinne mantrajàte tata÷ca yanmantrajàtaü pra÷liùya pañhitaü gànàdivicchedarahitaü tat yajuriti . iti tithyàditattvam .. yajurvedasya ùaóa÷ãtirbhedà bhavanti . tatra carakà nàma dvàda÷a bhedà bhavanti . carakàþ 1 àhvarakàþ 2 kañhàþ 3 pràcyakañhàþ 4 kapiùñhalakañhàþ 5 aupamanyàþ 6 àùñhàlakañhàþ 7 càràyaõãyàþ 8 vàràyaõãyàþ 9 vàrtàntaveyàþ 10 ÷vetà÷vataràþ 11 maitràyaõãyà÷ceti 12 . tatra maitràyaõãyà nàma sapta bhedà bhavanti . mànavàþ 1 dundubhàþ 2 caikeyàþ 3 vàràhàþ 4 hàridraveyàþ 5 ÷yàmàþ 6 ÷yàmàyanãyà÷ceti 7 . teùàmadhyayanamaùñau ÷atam . yajuþmahasràõyadhãtya ÷àkhàpàro bhavati . tànyeva dviguõànyadhãtya padapàro bhavati . tànyeva triguõànyadhãtya kramapàro bhavati . ùaóaïgànyadhãtya ùaóaïgavidbhavati . ÷ikùà kalpo vyàkaraõaü niruktaü cchando jyotiùamityaïgàni . tatra pràcyodãcyàü nairçtyàü nirçtyaþ . tatra vàjasaneyà nàma saptada÷a bhedà bhavanti . jàbàlàþ 1 audheghàþ 2 kàõvàþ 3 màdhyandinàþ 4 ÷àpãyàþ 5 tàpàyanãyàþ 6 kàpàlàþ 7 pauõóravatsàþ 8 àvañikàþ 9 pàmàvañikàþ 10 pàrà÷aryàþ 11 vaidheyàþ 12 vaineyàþ 13 audheyàþ 14 gàlavàþ 15 vaijavàþ 16 kàtyàyanãyà÷ceti 17 . pratipadamanupadaü chando bhàùà dharmo mãmàüsà nyàyastarka ityupàïgàni bhavanti . upajyotiùam 1 sàïgalakùaõam 2 pratij¤à 3 anuvàkyam 4 parisaükhyà 5 caraõacyåham 6 ÷ràddhakalpaþ 7 pravaràdhyàya÷ca 8 ÷àstram 9 kratuþ 10 saükhyà 11 anugamaþ 12 yaj¤am 13 pà÷vànaþ 14 hotrakam 15 pa÷avaþ 15 ukthàni 17 kårmalakùaõam 18 . ityaùñàda÷apari÷iùñàni .
     %<dbe sahasre ÷ate nyåne mantre vàjasaneyake .
     ityuktaü parisaükhyàtametat sakalaü sa÷ukriyam ..
     granthàü÷ca parisaükhyàtaü bràhmaõa¤ca caturguõam .
     àdàvàrabhya vedàntaü brahmavyàhçtipårbakam .
     vedamadhyàya eteùàü homànte tu samàrabhet ..>% tatra taittirãyakà nàma dvibhedà bhavanti . aukhyàþ khàõóikeyà÷ceti . tatra khàõóikeyà nàma pa¤ca bhedà bhavanti . àpastambã 1 baudhàyanã 2 satyàùàóhã 3 hiraõyake÷ã 4 audheyà÷ceti 5 . tatra kañhànàntåpagànavi÷eùaþ . catu÷catvàriü÷atyupagranthàn .
     %<mantrabràhmaõayorvedastriguõaü yatra pañhyate .
     yajurvedaþ sa vij¤eyo'nye ÷àkhàntaràþ smçtàþ ..>% yajurvedasya dhanurveda upavedaþ . yajurvedasya bhàradvàjagotram . rudradaivatyam . traiùñubhaü chandaþ . yajurvedaþ kç÷aþ . dãrghaþ . kapàlã . tàmravarõaþ . kà¤cananayanaþ . àdityavarõaþ varõena . pa¤càratnimàtraþ . asya dhyànam .
     %<vande raudraü traiùñabhaü tàmravarõaü bhàradvàjaü rukmanetraü kç÷àïgam .
     yajurvedaü dãrghamàdityavarõaü kàpàlãnaü pa¤ca càratnimàtram ..>% ya idaü daivataü råpaü gotraü pramàõaü chando varõaü varõayati sa vidyàü labhate sa vidyàü labhate . janmajanmani vedapàro bhavati . janmajanmani vedadhàro bhavati . avrato vratã bhavati . aprayataþ prayato bhavati . abrahmacàrã brahmacàrã bhavati . jàtismaro jàyate . iti caraõavyåham .. (çksàmabhinno mantravi÷eùaþ . iti kecit ..)

#<yajurvedaþ>#, puü, (yajureva vedaþ . yajuùàü veda iti và .) vedavi÷eùaþ . tasyàdhipatiryathà --
     %<çgvedàdhipatirjãvaþ sàmavedàdhipaþ kujaþ .
     yajurvedàdhipaþ ÷ukraþ ÷a÷ijo'tharvavedaràñ ..>% iti jyotiùam .. asya vaktà vai÷ampàyanaþ . sa tu àdàveka evàsãt . yathà --
     %<çgvedaü÷ràvakaü pailaü jagràha sa mahàmuniþ .
     yajurvedapravaktàraü vai÷ampàyanameva ca ..
     jaiminaü sàmavedasya ÷ràvakaü so'nvapadyata .
     tathaivàtharvavedasya sumantumçùisattamam ..
     eka àsãdyajurvedasta¤caturdhà vyakalpayat .
     càturhotramabhådyasmiüstena yaj¤amathàkarot ..
     adhvaryavaü yajurbhiþ syàdçgbhirhotraü dvijottamàþ .
     udgàtraü sàmabhi÷cakre brahmatva¤càpyatharvabhiþ ..
     tataþ sa çca uddhçtya çgvedaü kçtàvàn prabhuþ .
     yajåüùi ca yajurvedaü sàmaveda¤ca sàmabhiþ ..
     ekaviü÷atibhedena çgvedaü kçtavàn purà .
     ÷àkhànàntu ÷atenàtha yajurvedamathàkarot ..
     sàmavedaü sahasreõa ÷àkhànà¤ca vibhedataþ .
     atharvàõamatho vedaü bibheda navakena tu ..>% iti kaurmye 49 adhyàyaþ ..

#<yaj¤aþ>#, puü, ijyate havirdãyate'tra . (ijyante devatà atra iti và . yaj + %<yajayàcayatavicchapraccharakùo naï .>% 3 . 3 . 90 . iti naï .) yàgaþ . tatparyàyaþ . savaþ 2 adhvaraþ 3 yàgaþ 4 saptatantuþ 5 makhaþ 6 kratuþ 7 . ityamaraþ . 2 . 7 . 13 .. iùñiþ 8 iùñam 9 vitànam 10 manyuþ 11 àhavaþ 12 savanam 13 havaþ 14 abhiùavaþ 15 homaþ 16 havanam 17 mahaþ 18 . iti ÷abdaratnàvalã .. sa trividhaþ . sàttviko ràjasikastàmasika÷ca . sàtvikayaj¤o yathà --
     %<aphalàkàïkùibhiryaj¤o vidhidçùño ya ijyate .
     yaùñavyameveti manaþ samàdhàya sa sàtvikaþ ..>% ràjasikayaj¤o yathà --
     %<abhisandhàya tu phalaü dambhàrthamapi caiva yat .
     ijyate bharata÷reùñha ! taü yaj¤aü viddhi ràjasam ..>% tàmasikayaj¤o yathà --
     %<vidhihãnamasçùñhànnaü mantrahãnamadakùiõam .
     ÷raddhàvirahitaü yaj¤aü tàmasaü paricakùate ..>% iti ÷rãbhagavadgãtàyàm 17 adhyàyaþ .. * .. sa ca nànàvidhaþ . yathà --
     %<dravyayaj¤àstapoyaj¤à yogayaj¤àstathàpare .
     svàdhyàyaj¤ànayaj¤à÷ca yatayaþ ÷aüsitavratàþ ..>% iti ÷rãbhagavadgãtàyàm 4 adhyàyaþ .. * .. pa¤ca yaj¤à yathà --
     %<adhyàpanaü brahmayaj¤aþ pitçyaj¤astu tarpaõam .
     homo daivo balirbhauto nçyaj¤o'tithipåjanam ..>% iti gàruóe 115 adhyàyaþ .. * .. (tathàca manuþ . 4 . 21 -- 22 .
     %<çùiyaj¤aü devayaj¤aü bhåtayaj¤a¤ca sarvadà .
     nçyaj¤aü pitçyaj¤a¤ca yathà÷akti na hàpayet ..
     etàneke mahàyaj¤àn yaj¤a÷àstravido janàþ .
     anãhamànàþ satatamindriyeùveva juhvati ..>% aparapa¤cayaj¤à uktà yathà, ÷ivapuràõe vàyusaühitàyàmuttarabhàge . 18 . 89 -- 106 .
     %<karmayaj¤astapoyaj¤o japayaj¤astaduttaraþ .
     dhyànayaj¤o j¤ànayaj¤aþ pa¤ca yaj¤àþ prakãrtitàþ ..
     karmayaj¤aratàþ kecittapoyaj¤aratàþ pare .
     japayaj¤aratà÷cànye dhyànayaj¤aratàstathà ..
     j¤ànayaj¤aratà÷cànye vi÷iùñà÷cottarottaram .
     karmayaj¤o dbidhà proktaþ kàmàkàmavibhedataþ ..
     kàmàn kàmã tato bhuktvà kàmàsaktaþ punarbhavet .
     akàmo rudrabhavane bhogàn bhuktvà tata÷cutaþ ..
     tapoyaj¤arato bhåtvà jàyate nàtra saü÷ayaþ .
     tapasvã ca punastasmin bhogàn bhuktvà tata÷cutaþ ..
     japadhyànarato bhåtvà jàyate bhuvi mànavaþ .
     japadhyànarato martyastadvai÷iùñava÷àdiha ..
     j¤ànaü labdhvà ciràdeva ÷ivasàyujyamàpnuyàt .
     tasmànmuktau ÷ivàj¤aptaþ karmayaj¤o'pi dehinàm ..
     akàmaþ kàmasaüyukto bandhàyaiva bhaviùyati .
     tasmàt pa¤casu yaj¤eùu dhyànaj¤ànaparo bhavet ..
     dhyànaü j¤àna¤ca yasyàsti tãrõastena bhavàrõavaþ .
     hiüsàdidoùanirmukto vi÷uddha÷cittasàdhanaþ ..
     dhyànayaj¤aþ parastasmàdapavargaphalapradaþ .
     bahiþ karmakarà yadbannàtãvaphalabhàginaþ ..
     dçùñà narendrabhavane tadvadatràpi karmiõaþ .
     dhyàninàü hi vapuþ såkùmaü bhavet pratyakùamai÷varam ..
     tatheha karmiõàü sthålaü mçtkàùñhàdyaiþ prakalpitam .
     dhyànayaj¤aratàstasmàddevàn pàùàõamçnmayàn ..
     nàtyantaü pratipadyante ÷ivayàthàtmyavedanàt .
     àtmasthaü yaþ ÷ivantyaktvà bahirabhyarcayennaraþ ..
     hastasthaü phalamutsçjya lihet kårparamàtmanaþ .
     j¤ànàt dhyànaü bhavet dhyànàjj¤ànaü bhåyaþ pravartate ..
     tadubhàbhyàü bhavenmaktistasmàt dhyànarato bhavet .
     dvàda÷ànte tathà mårdhni lalàñe bhråyugàntare ..
     nàsàgre và tathàsye và kandhare hçdaye tathà .
     nàbhau và ÷à÷vatasthàne ÷raddhàviddhena cetasà ..
     bahiryàgopacàreõa devaü devã¤ca påjayet .
     athavà påjayennityaü liïge và kçtakepi và ..
     vahnau và sthaõóile vàtha bhaktyà vittànusàrataþ ..
     athavàntarbahi÷caiva påjayet parame÷varam .
     antaryàgarataþ påjàü bahiþ kurvãta và na và ..>%) asyotpattiryathà -- çùaya åcuþ .
     %<kathaü yaj¤avaràhasya deho yaj¤atvamàptavàn .
     tretàtvamagaman puttrà varàhasya kathaü trayaþ .
     tanno'dya ÷roùyamàõànàü kathayasva mahàmate ! ..
     ÷rãmàrkaõóeya uvàca .
     ÷çõudhvaü dvija÷àrdålà yat pçùño'haü mahàdbhutam .
     yaj¤eùu devàstiùñhanti yaj¤e sarvaü pratiùñhitam ..
     yaj¤ena dhriyate pçthvã yaj¤astàrayati prajàþ .
     annena bhåtà jãvanti parjanyàdannasambhavaþ ..
     parjanyo jàyate yaj¤àt sarvaü yaj¤amayaü tataþ .
     sa yaj¤o'bhådbaràhasya kàyàt ÷ambhuvidàritàt ..
     yathàhaü kathaye tadvaþ ÷çõvantvavahità dvijàþ .
     vidàrite varàhasya kàye bhargeõa tatkùaõàt ..
     brahmaviùõu÷ivà devàþ sarvai÷ca pramathaþ saha .
     ninyurjalàt samuddhçtya taccharãraü nabhaþ prati ..
     tadbibhejuþ ÷arãrante viùõo÷cakreõa khaõóa÷aþ .
     tasyàïgasandhayo yaj¤à jàtàste vai pçthak pçthak ..
     yasmàdyasmàcca ye yaj¤àstat ÷çõvantu maharùayaþ .
     bhrånàsàsandhinà jàto jyotiùñomo mahàdhvaraþ ..
     hanu÷ravaõasandhyostu vahniùñomo vyajàyata .
     cakùurbhruvoþ sandhinà tu vràtyaùñomo vyajàyata ..
     ràjaþ paunarbhavaùñomastasya potroùñhasandhinà .
     vçddhaùñomabçhaùñomau jihvàmålàdvyajàyata ..
     atiràtraü savairàjamadhojihvàntaràdabhåt ..
     adhyàpanaü brahmayaj¤aþ pitçyaj¤astu tarpaõam .
     homo daivo valirbhauto nçyaj¤o'tithipåjanam ..
     snànaü tarpaõaparyantaü nityayaj¤à÷ca sarva÷aþ .
     kaõñhasandheþ samutpannà jihvàto vidhayastathà .. ..
     vàjimedho mahàmedho naramedhastathaiva ca .
     pràõihiüsàkarà ye'nye te jàtàþ pàdasandhitaþ ..
     ràjasåyo'tha kàrãùo vàjapeyastathaiva ca ..
     pçùñhasandhau samutpannà grahayaj¤àstathaiva ca ..
     pratiùñhotsargayaj¤à÷ca dàna÷ràddhàdayastathà .
     hçtsandhitaþ samutpannàþ sàvitrãyaj¤a eva ca ..
     sarveùàü sàdhakà yaj¤àþ pràya÷cittakarà÷ca ye .
     te meóhrasandhito jàtà yaj¤àstasya mahàtmanaþ ..
     rakùaþsatraü sarpasatraü sarva¤caivàbhicàrikam .
     gomedho vçkùajàpa÷ca khurebhyo hyabhavannime ..
     màyeùñiþ parameùñi÷ca gãùpatirbhogasambhavaþ .
     làïgålasandhau saüjàtà agniùñomastathaiva ca ..
     naimittikà÷ca ye yaj¤àþ saükràntyàdau prakãrtitàþ .
     làïgålasandhau te jàtàstathà dbàda÷avàrùikam ..
     tãrthaprayogasàmaujayajuþsaïkarùaõastathà .
     àrkamàtharvaõa¤caiva nàbhisandheþ samudgatàþ ..
     çcotkarùaþ kùetrayaj¤aþ pa¤camàrgo'tiyojanaþ .
     liïgasaüsthànahairambayaj¤à jàtà÷ca jànuni ..
     evamaùñàdhikaü jàtaü sahasraü dbijasattamàþ ..
     yaj¤ànàü satataü lokà yairbhàvyante'dhunàpi ca .
     srugasya potràt saüjàtà nàsikàyàþ sruvo 'bhavat ..
     anye sruksruvabhedà ye te jàtàþ potranàsayoþ .
     grãvàbhàgena tasyàbhåt pràgvaü÷o munisattamàþ ..
     iùñàpårtaü yajurdharmo jàtàþ ÷ravaõarandhrataþ .
     daüùñràbhyo hyabhavan yåpàþ ku÷à romàõi càbhavan ..
     udgàtà ca tathàdhvaryurhotà samidha eva ca .
     agradakùiõavàmàïgapa÷càtpàdeùu saïgatàþ ..
     puroóà÷àþ sacaravo jàtà mastiüùkasa¤cayàt .
     karùurnetrayugàjjàtà yaj¤aketustathà khuràt ..
     madhyabhàgo'bhavadvedã meóhràt kuõóamajàyata .
     retodhàràstathaivàjyaü svarànmantràþ samudgatàþ ..
     yaj¤àlayaþ pçùñhabhàgàt hçtpadmàt yaj¤a eva ca .
     tadàtmà yaj¤apuruùo mu¤jàþ kakùàt samudgatàþ ..
     evaü yàvanti yaj¤ànàü bhàõóàni ca havãüùi ca .
     tàni yaj¤avaràhasya ÷arãràdeva càbhavan ..
     evaü yaj¤avaràhasya ÷arãraü yaj¤atàmagàt .
     yaj¤aråpeõa sakalamàpyàyitumidaü jagat ..
     evaü vidhàya yaj¤antu brahmaviùõumahe÷varàþ .
     suvçttaü kanakaü ghoramàseduryatnatatparàþ ..
     tatasteùàü ÷arãràõi piõóãkçtya pçthak pçthak .
     tridevàstri÷arãràõi vyadhamanmukhavàyubhiþ ..
     suvçttasya ÷arãrantu vyadhamanmukhavàyunà .
     svayameva jagatmraùñà dakùiõàgnistato'bhavat ..
     kanakasya ÷arãrantu dhmàpayàmàsa ke÷avaþ .
     tato'bhådgàrhapatyàgniþ pa¤cavaitànabhojanaþ ..
     ghorasya tu vapuþ ÷ambhurdhmàpayàmàsa vai svayam .
     tata àhavanãyo'gnistatkùaõàt samajàyata ..
     etaistribhirjagat vyàptaü trimålaü sakalaü jagat .
     etat yatra trayaü nityaü tiùñhati dbijasattamàþ .
     samastà devatàstatra vasante'nucaraiþ saha ..
     etadbhadrapradaü nityametadeva trayàtmakam .
     etat trayãvidhisnànametat puõyakaraü param ..
     yasmin janapade caite håyante agnayastrayaþ .
     tasmin janapade nityaü caturvargo vivardhate ..
     etadvaþ kathitaü sarvaü yat pçùñaü dbijasattamàþ .
     yathà yaj¤avaràhasya deho yaj¤atvamàptavàn .
     tathà ca tasya puttràõàü dehàstretàtvamàgaman ..>% iti kàlikàpuràõe 30 adhyàyaþ .. * .. brahmaõa àdiyaj¤à yathà -- pulastya uvàca .
     %<pårbameva mayà khyàtaü yadà svàyambhuvo manuþ .
     jàtaþ paramadharmàtmà ÷ataråpàpatiþ svayam ..
     sraùñà prajàpatiþ pårbaü sçùñikarmaõyayojayat .
     vatsa ! tvameva saükalpya svalpàü sçùñiü kuru hyatha ..
     svayaü tu puùkaraü gatvà kçtvà yaj¤antu vistaram .
     brahmodgàtà hotàdhvaryu÷catvàro yaj¤avàhakàþ .
     ekaikasya traya÷cànye parivàràþ svayaü kçtàþ ..
     ete vai ùoóa÷a proktà çtvijo vedacintakàþ .
     ÷atàni trãõi ùaóbhi÷ca yaj¤àþ sçùñàþ svayambhuvà ..
     bhãùma uvàca .
     yaj¤asya brahmaõo vipra ! samàptiü vada sàmpratam ..
     pulastya uvàca .
     manvantare vyatãte tu yaj¤asyàvabhçtho'bhavat .
     dakùiõà brahmaõà dattà pràcã hotustu dakùiõà ..
     adhvaryave pratãcã tu udgàtu÷cottarà tathà .
     trailokyaü sakalaü brahmà dadau teùàntu dakùiõàm ..
     dhenånà¤ca ÷ataü sàùñaü dàtavyaü yaj¤asiddhaye .
     adhvaryåõàü sahasràõi svecchayà dànamiùyate ..>% iti pàdme sçùñikhaõóe 31 adhyàyaþ .. * .. bràhmaõàdãnàü svadharmayaj¤à yathà --
     %<àrambhayaj¤àþ kùattràþ syurhaviryaj¤à vi÷aþ smçtàþ .
     paricàrayaj¤àþ ÷ådràstu japayaj¤àstu bràhmaõàþ ..>% iti màtsye 118 adhyàyaþ .. * .. hiüsàyaj¤asya adharmajanakatvaü yathà --
     %<tathà vi÷vabhugindrastu yaj¤aü pràvartayat prabhuþ .
     daivataiþ saha saühçtya sarvasàdhanasaübhçtam ..
     tasyà÷vamedhe vitate samàjagmurmaharùayaþ .
     maharùaya÷ca tàn dçùñvà dãnàn pa÷ugaõàüstadà ..
     vi÷vaü bhujante tvapçcchan ko'yaü yaj¤avidhistaba .
     adharmo balavàneùa hiüsàdharmepsayà tava ..
     na naþ pa÷ubadhastviùñastava yaj¤e÷varottama ! .
     adharmo dharmaghàtàya pràrabdhaþ pa÷ubhistvayà ..
     nàyaü dharmo hyadharmo'yaü na hiüsà dharma ucyate .
     àgamena bhavàn dharmaü prakarotu yadãcchati ..
     vidhidçùñena yaj¤ena dharmeõàvyayasetunà ..
     evaü vi÷vabhugindrastu çùibhistattvadar÷ibhiþ .
     ukto na pratijagràha mànamohasamanvitaþ ..
     teùàü vivàdaþ sumahàn jaj¤e indramaharùiõàm .
     jaïgamaiþ sthàvaraiþ kena yaùñavyamiti cocyate ..
     te tu khinnà vivàdena tathyamuktvà maharùayaþ .
     sandhyàya vàkyamindreõa papracchuþ khacaraü vasum ..
     çùaya åcuþ .
     mahàpràj¤a kathaü dçùñastava yaj¤avidhirnçpa ! .
     uttànapàde ! prabråhi saü÷ayaü no nuda prabho ! ..
     såta uvàca .
     ÷rutvà vàkyaü vasusteùàmavicàrya balàbalam .
     veda÷àstramanusmçtya yaj¤atattvamuvàca ha ..
     yaùñavyaü pa÷ubhirmedhyairatha målaphalairapi .
     hiüsà svabhàvo yaj¤asya iti me dar÷anàgamaþ evaü kçtottaràste tu yuktvàtmànaü tato dhiyà .
     ava÷yaü bhàvinaü dçùñvà tamadho hya÷apaüstadà ..
     ityuktamàtro nçpatiþ pravive÷a rasàtalam .
     dharmàõàü saü÷ayacchettà ràjà vasuradho gataþ ..
     tasmànna vàcyo hyekena bahuj¤enàpi saü÷ayaþ .
     tasmànna hiüsà yaj¤asya yaduktamçùibhiþ purà ..>% iti màtsye 119 adhyàyaþ .. tadvaidikaparyàyaþ . venaþ 2 adhvaraþ 3 medhaþ 4 vidathaþ 5 nàryaþ 6 savanam 7 hotrà 8 iùñiþ 9 devatàtà 10 makhaþ 11 viùõuþ 12 induþ 13 prajàpatiþ 14 dharmaþ 15 . iti pa¤cada÷a yaj¤anàmàni . iti vedanighaõñau . 3 . 17 .. (viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 117 .
     %<yaj¤o yaj¤apatiryajvà yaj¤àïgo yaj¤avàhanaþ ..>%)

#<yaj¤akçt>#, tri, (yaj¤aü karotãti . kç + kvip . yàgakartà . (yathà, ÷rãmadbhàgavate . 4 . 4 . 7 .
     %<tàmàgatàü tatra na ka÷canàdriyadvimànitàü yaj¤akçto bhayàjjanaþ .
     çte svasérvai jananã¤ca sàdaràþ premà÷rukaõñhyaþ pariùasvajurmudà ..>% puü, viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 118 .
     %<yaj¤abhçdyaj¤akçdyaj¤ã yaj¤abhug yaj¤asàdhanaþ ..>%)

#<yaj¤apa÷uþ>#, puü, (yaj¤àrthaþ pa÷uþ .) ghoñakaþ . iti ÷abdamàlà .. (yathà, ÷rãmadbhàgavate . 4 . 19 . 11 .
     %<carameõà÷vamedhena yajamàne yajuùpatim .
     vaiõye yaj¤apa÷uü spardhannapovàha tirohitaþ ..>%) chàga÷ca ..

#<yaj¤apuruùaþ>#, puü, (yaj¤aråpã puruùaþ .) viùõuþ . iti hemacandraþ . 2 . 23 .. (yathà, ÷rãmadbhàgavate . 2 . 7 . 11 .
     %<satre mamàsa bhagavàn haya÷ãraùàtho sàkùàt sa yaj¤apuruùastapanãyavarõaþ .
     chandomayo makhamayo'khiladevatàtmà vàco babhåvuru÷atãþ ÷vasato'sya nastaþ ..>%)

#<yaj¤abhàjanaü>#, klã, (yaj¤asya bhàjanam .) yaj¤apàtram . iti jañàdharaþ ..

#<yaj¤abhåùaõaþ>#, puü, (yaj¤aü bhåùayatãti . bhåùa + õic + lyuþ .) ÷vetadarbhaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (ku÷amàtram . yathà, bhàvaprakà÷e pårbakhaõóe prathame bhàge .
     %<ku÷o darbhastathà varhiþ såcyagro yaj¤abhåùaõaþ .
     tato'nyo dãrghapatraþ syàt kùurapatrastathaiva ca ..>%)

#<yaj¤ayogyaþ>#, puü, (yaj¤a yogyaþ ucitaþ .) uóumbaravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. yàgàrhe, tri ..

#<yaj¤avallã>#, strã, (yaj¤asya vallã .) somavallã . iti ràjanirghaõñaþ .. (guõàdayo'syàþ somalatà÷abde j¤àtavyàþ ..)

#<yaj¤avàñaþ>#, puü, (yaj¤asya vàño gçham .) yaj¤asthànam . iti hemacandraþ .. (yathà, ÷rãmadbhàgavate . 10 . 23 . 33 .
     %<ityuktvà munipatnyastà yaj¤avàñaü punargatàþ .
     te cànasåyavaþ svàbhiþ strãbhiþ sattramapàrayan ..>%)

#<yaj¤avçkùaþ>#, puü, (yaj¤asya vçkùaþ .) vañãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (vikaïkataþ . tatparyàyo yathà,
     %<vikaïkataþ sruvàvçkùo granthilà svàdukaõñakaþ .
     sa eva yaj¤avçkùa÷ca kaõñakã vyàghrapàdapi ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<yaj¤a÷reùñhà>#, strã, (yaj¤e ÷reùñhà .) somavallã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<yaj¤asàdhanaþ>#, puü, (yaj¤aü sàdhayatãti . sidha + õic + lyuþ .) viùõuþ . iti mahàbhàrate tasya sahasranàmastotram . 13 . 149 . 118 .. (yaj¤asàdhake, tri . yathà, çgvede . 1 . 145 . 3 .
     %<purupraiùastaturiryaj¤asàdhanaþ .>%
     %<yaj¤asàdhanaþ yaj¤asàdhakaþ agnyadhãnatvàt yaj¤asya .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<yaj¤asàraþ>#, puü, (yaj¤e sàraþ utkçùñaþ .) yaj¤oóumbaravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<yaj¤asåtraü>#, klã, (yaj¤e dhçtaü såtram .) yaj¤opavãtam . yathà --
     %<pavitraü yaj¤asåtra¤ca yaj¤opavãtamityapi .
     yaj¤asåtraü tadevopavãtaü syàddakùiõe bhuje ..
     uddhçte vàmavàhau tu pràcãnàvãtamapyadaþ .
     nivãtantu tadeva syàdårdhvavakùasi lambitam ..>% iti jañàdharaþ .. tasya pramàõaü yathà --
     %<årdhvantu trivçtaü såtraü sadhavànirmitaü ÷anaiþ .
     tantutrayamadhovçttaü yaj¤asåtraü vidurbudhàþ ..
     triguõaü tadgranthiyuktaü vedapravarasammitam .
     ÷irodharànnàbhimadhyàt pçùñhàrdhaparimàõakam ..
     yajurvidàü nàbhimitaü sàmagànàmayaü vidhiþ .
     vàmaskandhena vidhçtaü yaj¤asåtraü balapradam ..>% iti kalkipuràõe 4 adhyàyaþ .. asya dhàraõe mantro yathà --
     %<yaj¤opavãtamasi yaj¤asya tvopavãtenopanahyàmi .>% iti saüskàratattvadhçtabhaññabhàùyam .. yajuùàntu --
     %<yaj¤opavãtaü paramaü pavitraü bçhaspateryat sahajaü purastàt .
     àyuùyamagryaü pratimu¤ca ÷ubhraü yaj¤opavãtaü balamastu tejaþ ..>% iti pa÷upatiþ .. yugabhede tatsåtraniyamo yathà --
     %<satye svarõamayaü såtraü tretàyàü ràjataü tathà .
     dvàpare tàmrajaü proktaü kalau kàrpàsasambhavam ..>% iti bçhadràjamàrtaõóaþ .. anyacca .
     %<yaj¤àrthaü dhàryate såtraü yaj¤aü brahmaõyamiùyate .
     svarõaü raupyaü tàmramårõaü paññaü kàrpàsavàrhiùam ..
     mçgàjinaü guñaü ÷aïkhã yathàlabdhaü nidhàya ca .
     yaj¤asåtraü paricaredbrahmaliïgakriyàtmakam ..
     na tatra niyamo gràhyaþ såtrabrahmaõya÷aïkayà ..>% iti bçddhàdityasaühità ..

#<yaj¤asthànaü>#, klã, (yaj¤asya sthànam .) yaj¤avàñaþ . iti jañàdharaþ ..

@<[Page 4,008c]>@
#<yaj¤àïgaþ>#, puü, (yaj¤aü aïgati pràpnotãti . aïga + aõ .) uóumbaraþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 22 .. (asya paryàyo yathà --
     %<yaj¤àïgo brahmavçkùa÷ca hemadugdho'pyuóumbaraþ ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..
     %<uóumbaro jantuphalo yaj¤àïgo hemadugdhakaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) khadiravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. bràhmaõayaùñikà . iti ÷abdacandrikà .. (yaj¤a eva aïgaü yasya . viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 117 .
     %<bhårbhuvaþsvastarustàraþ svapità prapitàmahaþ .
     yaj¤o yaj¤apatiryajvà yaj¤àïgo yaj¤avàhanaþ .. * ..>% yaj¤asyàïgamiti .) yàgàvayave yaj¤asàdhane ca klã .. (yathà, kumàrasambhave . 1 . 17 .
     %<yaj¤àïgayonitvamavekùya yasya sàraü dharitrãdharaõakùama¤ca ..>%)

#<yaj¤àïgà>#, strã, (yaj¤amaïgati pràpnoti yà . aïga + aõ . ñàp .) somavallã . iti ràjanirghaõñaþ .. (viùayo'syàþ somavallã÷abde j¤àtavyaþ ..)

#<yaj¤àntaþ>#, puü, (yaj¤asya anto'vasànaü yasmin .) avabhçthaþ . iti hemacandraþ . 3 . 398 .. yàga÷eùa÷ca .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 118 .
     %<yaj¤àntakçt yaj¤aguhyamannamannàda eva ca ..>%)

#<yaj¤àriþ>#, puü, (yaj¤asya dakùayaj¤asya arirnà÷akaþ .) ÷ivaþ . iti dhana¤jayaþ .. ràkùasa÷ca ..

#<yaj¤ikaþ>#, puü, palà÷avçkùaþ . iti jañàdharaþ .. (anukampito yaj¤adattaþ . %<bahvaco manuùyanàmnaùñhac và .>% 5 . 3 . 38 . iti ñhac . %<ñhàjàdàvårdhvaü dvitãyàdacaþ .>% 5 . 3 . 83 . iti prakçterdvitãyàdaca årdhvasya lopaþ . yaj¤adattakaþ . iti kà÷ikà ..)

#<yaj¤iyaü>#, tri, (yaj¤amarhatãti . yaj¤a + %<yaj¤artvigbhyàü ghakha¤au .>% 5 . 1 . 71 . iti ghaþ .) yaj¤akarmàrham . ityamaraþ . 2 . 7 . 27 .. (yathà, harivaü÷e . 29 . 16 .
     %<kçto yaj¤avibhàgo hi yaj¤iyairhi suraiþ purà ..>%) yaj¤àya hitam . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (yathà, manuþ . 2 . 23 .
     %<kçùõasàrastu carati mçgo yatra svabhàvataþ .
     sa j¤eyo yaj¤iyo de÷o mlecchade÷astataþ paraþ ..>%)

#<yaj¤iyaþ>#, puü, (yaj¤àya hitaþ . yaj¤a + ghaþ .) dvàparayugam . iti trikàõóa÷eùaþ .. (khadiravçkùaþ . tatparyàyo yathà --
     %<khadiro raktasàra÷ca gàyatrã dantadhàvanaþ .
     kaõñakã bàlapatra÷ca bahu÷alya÷ca yaj¤iyaþ ..>% iti bhàvaprakà÷e pårbakhaõóe prathame bhàge .. palà÷aþ . tatparyàyo yathà --
     %<palà÷aþ kiü÷ukaþ parõo yaj¤iyo raktapuùpakaþ .
     kùàra÷reùñho vàtaharo brahmavçkùo saridvaraþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

@<[Page 4,009a]>@
#<yaj¤iyade÷aþ>#, puü, (yaj¤iya÷càsau de÷a÷ceti .) yàgakaraõopayuktade÷aþ . yathà, manuþ . 2 . 23 .
     %<kçùõasàrastu carati mçgo yatra svabhàvataþ .
     sa j¤eyo yaj¤iyo de÷o mlecchade÷astvataþ paraþ ..>%

#<yaj¤iya÷àlà>#, strã, (yaj¤iyà ÷àlà .) yàgamaõóapam . iti jañàdharaþ ..

#<yaj¤ãyaþ>#, puü, (yaj¤e bhavaþ iti . yaj¤a + %<gahàdibhya÷ca .>% 4 . 2 . 138 . iti chaþ .) uóumbaravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. yàgasambandhini, tri .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 124 . 6 .
     %<pra÷aste'hani yaj¤ãye sarvakàmasamçddhimat .
     kàrayàmàsa ÷aryàtiryaj¤àyatanamuttamam ..>%)

#<yaj¤ãyabrahmapàdapaþ>#, puü, (yaj¤ãya÷càsau brahmapàdapa÷ceti .) vikaïkatavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<yaj¤e÷varaþ>#, puü, (yaj¤ànàmã÷varaþ .) viùõuþ . yathà,
     %<yaj¤e÷varo havyasamastakavyabhoktàvyayàtmà harirã÷varo'tra .
     tatsannidhànàdapayàntu sadyo rakùàüsya÷eùàõyasurà÷ca sarve ..>% iti ÷ràddhatatvam ..

#<yaj¤eùñaü>#, klã, (yaj¤e iùñam .) dãrgharohiùakatçõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<yaj¤oóumbaraþ>#, puü, (yaj¤ocitaþ uóumbaraþ .) uóumbaravçkùaþ . yaj¤aóumura iti bhàùà .. tatparyàyaþ . hemadugdhã 2 yaj¤aphalaþ 3 yaj¤àïgaþ 4 hemadugdhakaþ 5 uóumbaraþ 6 jantuphalaþ 7 . iti ÷abdaratnàvalã .. asya guõàþ yathà, bhàvaprakà÷e .
     %<uóumbaro himo råkùo guruþ pittakaphàsranut .
     madhurastuvaro varõyo vraõa÷odhanaropaõaþ ..>%

#<yaj¤opavãtaü>#, klã, (yaj¤adhçtaü upavãtam .) yaj¤asåtram . paità iti bhàùà . tatparyàyaþ . pavitram 2 brahmasåtram 3 dvijàyanã 4 . iti trikàõóa÷eùaþ .. tasya niråpaõaü yathà . upavãtamàha gobhilaþ . yaj¤opavãtaü kurute såtraü vastaü và api và ku÷arajjumeva . yaj¤opavãtaü vi÷iùñavinyàsadhàraõakarmatayà kurute . kiü tat såtram . såtraü vi÷eùayati chandogapari÷iùñam .
     %<årdhvantu trivçtaü kàryaü tantutrayamadhovçtam .
     trivçta¤copavãtaü syàttasyaiko granthiriùyate ..>% vàmàvartavalitaü tantutrayaü triguõaü kçtvà dakùiõàvartavalitaü kàryaü evaü trivçtaü trisavaü upavãtaü syàt . eko granthiriti nànàtvaniùedhàrtham . tathà baudhàyanaþ .
     %<kauùaü sautraü tristrivçtaü yaj¤opavãtamànàbheþ ..>% kauùaü kçmikoùodbhavaü paññasåtràdimayamityarthaþ . sautraü kàrpàsodbhavam . tathà manuþ .
     %<kàrpàsamupavãtaü syàt viprasyordhvavçtaü trivçt .
     ÷aõasåtramayaü ràj¤o vai÷yasyàvikasautrikam ..>% tristrivçtamityuktatvàt manuvacane'pi trivçnmàtraü trisavatvena vi÷eùyam . yattu paiñhãnasivacanam . kàrpàsamupavãtaü ùañtantu trivçtaü bràhmaõasya . kùaumaü ràjanyasya . àvikaü vai÷yasya . tannavatantvasambhave ùañtantuvidhàyakam . navatantutvaü vyaktamàha devalaþ .
     %<yaj¤opavãtaü kurvãta såtràõi nava tantavaþ .
     ekena granthinà tanturdviguõastriguõo'thavà ..>% ekena granthinà yukta iti ÷eùaþ . dviguõastriguõo'thaveti . tantubalena dbisavastrisavo và kartavyaþ . dvisavatvaü trisavatvàsambhave . gobhile và÷abdo vikalpàrthaþ . api÷abdo vastraku÷arajvoþ såtrànukalpatvapradar÷anàrthaþ . evakàrastrisavatvavyavacchedàrthaþ . dbitãyo và÷abdaþ anuktamau¤jabàlàdisamuccayàrthaþ . tathà nigamapari÷iùñam . vàsasà yaj¤opavãtàni kurute tadabhàve trivçtà såtreõa . ku÷amu¤jabàlapratisararajjubhirvà . bàlo'tra gobàlaþ . yathà devalaþ .
     %<kàrpàsakùaumagobàla÷ararajjutçõodbhavam .
     sadà sambhavato dhàryamupavãtaü dbijàtibhiþ ..>% tadabhàva iti karaõàdvastràbhàve ku÷arajjubhiriti boddhavyam . iti ÷ràddhavivekaþ .. * .. athopanayanadinam . tatra garbhàùñame'bde bràhmaõasyopanayanaü ÷astam . kùattriyasya garbhaikàda÷e . garbhadvàda÷e vai÷yasya ÷astam . atràsàmarthye bràhmaõasya ùoóa÷avarùaparyantameva . kùattriyasya dvàviü÷ativarùaparyantam . vai÷yasya caturviü÷ativarùaparyantaü tadanuùñhànakàlaþ . tatra màsàþ màghaphàlgunacaitravai÷àkhajyaiùñhàùàóhà vihitàþ . tatra tithayaþ dbitãyaikàda÷ãdvàda÷ãpa¤camãda÷amãtçtãyà vihitàþ . tatra vàràþ bçhaspati÷ukraravãõàü pra÷astàþ . sàmagànàü maïgalavàro'pi . tatra nakùatràõi . svàtã jyeùñhà dhaniùñhà a÷vinã anuràdhà hastà revatã puùyà citrà ÷ravaõà mçga÷iraþ ÷atabhiùà pårbaphalgunã uttaraphalgunã pårbabhàdrapadà uttarabhàdrapadà rohiõã pårbàùàóhà . tatra lagnàni vçùasiühatulàdhanurmãnasaüj¤akàni . tatra pakùaþ ÷uklaþ . taccandràdi÷obhane anadhyàyàdãn parityajya kartavyam . iti jyotiùatattvamatam .. * .. athopanayanam . tatra gobhilaþ . garbhàùñameùu bràhmaõamupanayet garbhaikàda÷eùu kùattriyaü garbhadvàda÷eùu vai÷yam . àùoóa÷àt bràhmaõasyànatãtaþ kàlo bhavati àdvàviü÷àt kùattriyasya àcaturviü÷àt vai÷yasya . ata årdhvaü patitasàvitrãkà bhavanti . naitànupanayeyurnàdhyàpayeyu rna ebhirvivàhayeyuþ .. àùoóa÷àdityabhividhàvàï . tathà ca viùõudharmottaram .
     %<ùoóa÷àbdo hi viprasya ràjanyasya dviviü÷atiþ .
     viü÷atiþ sacaturthã ca vai÷yasya parikãrtità ..
     sàvitrã nàtivarteta ata årdhvaü nivartate ..>% atra ùoóa÷avarùàõàmupanayanàïgatà pratãyate .
     %<patità yasya sàvitrã da÷a varùàõi pa¤ca ca .
     bràhmaõasya vi÷eùeõa tathà ràjanyavai÷yayoþ ..
     pràya÷cittaü bhavedeùàü provàca vadatàü varaþ ..>% iti yamavacanena tadanaïgatà pratãyate anayorgarmajanmagaõanàbhyàmaviruddhatà . tathà ca màõóavyaþ .
     %<vratabandhavivàhe ca vatsaraparigaõanamàhuràcàryàþ .
     àdhànapårbakameke prasåtipårbaü sadànye tu ..>% yattu dbijànàmityupakramya paiñhãnasivacanam . dvàda÷aùoóa÷aviü÷ati÷cedatãtà avaruddhakàlà bhavanti . taddvàda÷avarùàdyupari bràhmaõàdãnàü mahàvyàhçtihomapràya÷cittàrthaü ùoóa÷avarùopari gurupràya÷cittamiti . tathà ca ÷aïkhalikhitau . vràtya÷càndràyaõaü caret gopradàna¤ca kuryàt . càndràyaõà÷aktau dhenvaùñakaü tanmålyaü và sàrdhadbàviü÷atikàrùàpaõàþ gomålyaü kàrùàpaõa ekaþ militvà sàrdhatrayoviü÷atikàrùàpaõàþ deyàþ . pitçmàtçrahitasya niþsvasya de÷opaplavàdinà patitasàvitrãkasya và viùaye tu manuviùõå . yeùàü dbijànàü sàvitrã nànutiùñhed yathàvidhi . tàü÷càrayitvà trãn kçcchràn yathàvidhyupanàyayet .. kçcchraü pràjàpatyam . tada÷aktau dhenutrayaü tanmålyaü và nava kàrùàpaõàþ . akçtapràya÷cittaü pratyàha naitànityàdi . tatra bahuvacanaü tatkartçsaüsargiõàü pràya÷cittapradar÷anàrtham . tathà ca smçtyantaram .
     %<vràtyàcàryasya bhuktvànnaü kçcchrapàdena ÷udhyati .
     ya÷copanayate vràtyàn tribhiþ kçcchraiþ sa ÷udhyati ..>% bhujabalabhãmakçtyacintàmaõyoþ .
     %<svàtã÷akradhanà÷vimitrakarabhe pauùõejyacitràhariùvindau toyapatau bhage'ditisute bhàdradbaye sàgare .
     kendrasthe bhçguje'ïgiraþ÷a÷isute candre ca tàre ÷ubhe kartavyaü vratakarma maïgalatithau vàràþ sitàrkejyakàþ ..>% aditisuta uttaraphalgunã . sàgaraþ pårbàùàóhà . dãpikàyàm .
     %<jãvàrkendåóu÷uddhau hari÷ayanabahirbhàskare cottarasthe svàdhyàye vedavarõàdhipa iha ÷ubhade kùauribhe nàditau ca .
     ÷ukràrkejyarkùalagne ravimadanatithiü projjhya ùaùñhàùñamendåü no jãvàstàticàre'rkasitagurudine kàla÷uddhau vrataü syàt ..>% ravimadanatithiü saptamãü trayoda÷ãm . ùaùñhàùñamenduü lagnàpekùayà . kçtyacintàmaõau .
     %<màghe draviõa÷ãlàóhyaþ phàlgune ca dçóhavrataþ .
     caitre bhavati medhàvã vai÷àkhe kovido bhavet ..
     jyaiùñhe gahananãtij¤a àùàóhe kratubhàjanaþ .
     ÷eùeùvanyeùu ràtriþ syànniùiddhaü ni÷i ca vratam ..>% ràjamàrtaõóaþ .
     %<punarvasau kçto vipraþ punaþsaüskàramarhati ..>% à÷valàyanaþ . udagayane àpåryamàõe pakùe kalyàõe nakùatre cåóopanayanagodànavivàhàþ . vivàhaþ sàrvakàlika ityeke . àpåryamàõe pakùe ÷ukle pakùe . vçddhagargaþ .
     %<smçtiùåktànanadhyàyàn saptamã¤ca trayoda÷ãm .
     pakùayormàghamàsasya dbitãyàü parivarjayet ..>% ÷rãpativyavahàrasamuccaye .
     %<kàrtikasyà÷vinasyàpi phàlgunàùàóhayorapi .
     kçùõapakùe dbitãyàyàmanadhyàyaü vidurbudhàþ ..>% bhujabalaþ .
     %<caitrakçùõadbitãyàyàü tisçùvevàùñakàsu ca .
     màrge ca phàlgune caiva àùàóhe kàrtike tathà ..
     pakùayormàghamàsasya dbitãyàü parivarjayet .
     nàkàlavçùñau kurvãta vratabandha÷ubhakriyàm ..>% upanayane uttaràyaõa÷uklapakùayorvidhànàt kàrtikàdau kçùõapakùe ca dvitãyàniùedhaþ punaþsaüskàramarhati ityuktapràya÷cittaråpopanayanaparaþ . vai÷yopanayanapara÷ca . tathà ca gargaþ .
     %<viprasya kùattriyasyàpi maur¤jà syàduttaràyaõe .
     dakùiõe ca vi÷àü kàryaü nànadhyàye na saükrame .
     anadhyàye'pi kurvãta yasya naimittikaü bhavet ..>% apinà dakùiõàyanakçùõapakùayoþ samuccayaþ . naimittikaü pràya÷cittaråpam . caitra÷uklatçtãyà àùàóha÷uklada÷amã manvantaràditvena niùiddhà . vai÷àkha÷uklatçtãyà yugàditvena niùiddhà . ùaùñhyàma÷ucirugbhàryo riktàsu bahudoùabhàk . sàmagànàü kujavàre'pyupanayanam . ÷àkhàdhipatvàt . yathà ca .
     %<÷àkhàdhipe balini kendragate'thavàsmin vàre'sya copanayanaü kathitaü dbijànàm .
     mãcasthite'rigçhage'tha paràjite và jãve bhçgàvupanayaþ smçtikarmahãnaþ ..>% asya ÷àkhàdhipasya . kçtyacintàmaõau .
     %<janmodaye janmasu tàrakàsu màse'thavà janmani janmabhe và .
     vratena vipro na bahu÷ruto'pi vidyàvi÷eùaiþ prathitaþ pçthivyàm ..
     astaü gate daityagurau gurau và çkùe'pi và pàpayute'pyanukte .
     vratopanãto divasaiþ praõà÷aü prayàti devairapi rakùito yaþ ..>% udaye lagne . vratena upanayanena . iti saüskàratattvam ..

#<yajyuþ>#, tri, (yajatãti . yaj + %<yajimani÷undhidasilanibhyo yuc .>% uõàø 3 . 20 . iti yuc .) yajurvedavettà bràhmaõaþ . ityuõàdikoùaþ .. yajamànaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ .. (yathà, çgvede . 1 . 31 . 13 .
     %<tvamagne yajyave pàyurantaro'niùaïgàya .>% %<he agne tvaü yajyave yajyoryajamànasya pàyuþ pàlakaþ .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<yajvà>#, [n] puü, (yaj + %<suyajorïvanip .>% 3 . 2 . 103 . iti ïvanip .) vighinà iùñavàn . vedavidhànena kçtayàgaþ . ityamaraþ . 2 . 7 . 8 .. (yathà, naiùadhacarite . 3 . 24 .
     %<ràjà sa yajvà vibudhavrajatrà kçtvàdhvaràjyopamayaiva ràjyam .
     bhuïkte ÷rita÷rotriyasàtkçta÷rãþ pårbaü tvaho ÷eùama÷eùamantyam ..>%)

#<yajvanàüpatiþ>#, puü, candraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<yat>#, ã ïa yatne . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-akaø-señ . anióniùñhaþ .) ã, yattaþ . ïa, yatate pañhituü ÷iùyaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<yat>#, ka khedopaskarayoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-paraø-sakaø-señ .) kheda iha tàóanam . ka, yàtayati puttraü pità tàóayati ityarthaþ . yàtayati gçhaü gçhiõã upaskaroti ityarthaþ . niraþ pratyarpaõe . pratyarpaõaü parãvartaþ . niryàtayati dhànyena màùàn lokaþ dhànyaü dattvà màùàn gçhõàti ityarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<yat>#, vya, hetuþ . yasmàt . ityamaraþ . 3 . 4 . 3 .. (yathà, uttararàmacarite .
     %<atra sthità tçõamadàt bahu÷o yadebhyaþ sãtà tato hariõakairna vimucyate sma ..>%)

#<yat>#, [d] tri, (yajati sarvaiþ padàrthaiþ saha saïgato bhavatãti . yaj + %<tyajitaniyajibhyo óit .>% uõàø 1 . 131 . iti adiþ óit .) buddhisthatvopalakùitadharmàvacchinnam . iti nyàyamataü siddhàntakaumudyuõàdivçtti÷ca .. ye iti bhàùà .. (ekaviü÷ativibhaktiùu puüliïge tasya råpàõi yathà, yaþ 1 yau 2 ye 3 . prathamà . yam 4 yau 5 yàn 6 . dbitãyà . yena 7 yàbhyàm 8 yaiþ 9 . tçtãyà . yasmai 10 yàbhyàm 11 yebhyaþ 12 . caturthã . yasmàt 13 yàbhyàm 14 yebhyaþ 15 . pa¤camã . yasya 16 yayoþ 17 yeùàm 18 . ùaùñhã . yasmin 19 yayoþ 20 yeùu 21 . saptamã .. * .. strãliïge tasya råpàõi yathà, yà 1 ye 2 yàþ 3 . prathamà . yàm 4 ye 5 yàþ 6 . dvitãyà . yayà 7 yàbhyàm 8 yàbhiþ 9 . tçtãyà . yasyai 10 yàbhyàm 11 yàbhyaþ 12 . caturthã . yasyàþ 13 yàbhyàm 14 yàbhyaþ 15 . pa¤camã . yasyàþ 16 yayoþ 17 yàsàm 18 . ùaùñhã . yasyàm 19 yayoþ 20 yàsu 21 . saptamã .. * .. klãvaliïge tasya råpàõi . yat 1 ye 2 yàni 3 . prathamà . yat 4 ye 5 yàni 6 . dbitãyà . ÷eùaþ puüvat ..)

#<yataþ>#, vya, (yad + %<pa¤camyàstasil .>% 5 . 3 . 7 . iti tasil . %<taddhita÷càsarvavibhaktiþ .>% 1 . 1 . 38 . iti tasilpratyayàntasyàvyayatvam .) hetuþ . yasmàt . ityamaraþ . 3 . 4 . 3 .. (yathà, manuþ . 2 . 117 .
     %<laukikaü vaidikaü vàpi tathàdhyàtmikameva ca .
     adadãta yato j¤ànaü taü pårbamabhivàdayet ..>% yad + %<itaràbhyo'pi dç÷yante .>% 5 . 3 . 14 . iti tasilpratyayena . yena . yathà, bhàgavate . 2 . 5 . 2 .
     %<yadråpaü yadadhiùñhànaü yataþ sçùñamidaü prabho ! ..>% yebhyaþ . yathà, bhàgavate . 1 . 15 . 21 .
     %<tadvai dhanusta iùavaþ saratho hayàste so'haü rathã nçpatayo yata ànamanti ..>% yatra . yathà, abhij¤àna÷akuntale .
     %<yato yataþ ùañcaraõo'bhivartate tatastataþ preritavàmalocanà ..>%)

#<yatamaþ>#, tri, (yat + %<và bahånàü jàtiparipra÷ne óatamac .>% 5 . 3 . 93 . iti óatamac .) bahånàü madhye nirdhàriüta ekaþ . eùàü madhye yaþ . yacchabdàt óatamapratyayena niùpannaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (%<yatamo bhavatàü kañhaþ .>% iti kà÷ikà ..)

#<yataraþ>#, tri, (yat + %<kiü yattado nirdhàraõe dbayorekasya óatarac .>% 9 . 3 . 92 . iti óatarac .) dvayormadhye nirdhàrita ekaþ . anayormadhye yaþ . yacchabdàt óatarapratyayena niùpannaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (yathà, çgvede . 7 . 104 . 12 .
     %<tayoryat satyaü yataradçjãyastaditsomovati hantyàsat ..>%)

#<yati>#, tri, bahuvacanàntayàvacchabdàrthakaþ . yataguli iti bhàùà . yacchabdàt nipàtanàt óatipratyayena niùpannam . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (yathà, çgvede . 10 . 15 . 13 .
     %<tvaü vettha yati te jàtavedaþ .>% %<yati te yàvantaste bhavanti .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<yatiþ>#, puü, (yatate ceùñate mokùàrthamiti . yat + %<sarvadhàtubhya in .>% uõà 0 4 . 117 . iti in .) nirjitendriyagràmaþ . tatparyàyaþ . yatã 2 . ityamaraþ . 2 . 7 . 44 .. bhikùuþ 3 saünyàsikaþ 4 karmandã 5 raktavasanaþ 6 parivràjakaþ 7 tàpasaþ 8 parà÷arã 9 parikàïkùã 10 maskarã 11 pàrirakùakaþ 12 . iti hemacandraþ .. nikàraþ . viratiþ . iti tatraiva nànàrthe .. * .. tasya vàràõasyàü vàso yathà --
     %<aùñau màsàn vihàrasya yatãnàü saüyatàtmanàm .
     ekatra caturo màsànabdaü và nivaset punaþ ..
     avimukte praviùñànàü vihàrastu na vidyate .
     yatibhirmokùakàmai÷ca avimuktaü niùevyate ..>% iti màtsye avimuktamàhàtmye 159 adhyàyaþ .. yatidharmo yathà --
     %<alàvuü dàrupàtra¤ca mçõmayaü vaidalaü tathà .
     etàni yatipàtràõi manuþ svàyadbhuvo'bravãt ..
     ekakàlaü caredbhaikùyaü na prasajjata vistare .
     bhakùya prasakto hi yatirviùayeùvapi sajjati ..
     vidhåme sannamuùale vyaïgàre bhuktavajjane .
     vçtte ÷aràvasampàte bhikùàü nityaü yati÷caret ..
     alàbhe na viùàdã syàllàbhe caiva na harùayet .
     pràõayàtrikamàtraþ syànmàtràsaïgàdbinirgataþ ..
     abhipåjitalàbhàüstu jugupsetaiva sarva÷aþ .
     abhipåjitalàbhai÷ca yatirmukto'pi vadhyate ..
     alpànnàbhyavahàreõa rahaþsthànàsanena ca .
     hriyamàõàni viùayairindriyàõi nivartayet ..
     indriyàõàü nirodhena ràgadbeùakùayeõa ca .
     ahiüsayà ca bhåtànàmamçtatvàya kalpate ..
     avekùeta gatãrnéõàü karmadoùasamudbhavàþ .
     niraye caiva patanaü yàtanà÷ca yamakùaye ..
     viprayogaü priyai÷caiva saüyoga¤ca tathàpriyaiþ .
     jarayà càbhibhavanaü vyàdhibhi÷copapãóanam ..
     dehàdutkramaõa¤càsmàt punargarbhe ca sambhavam .
     yonikoñisahasreùu sçtã÷càsyàntaràtmanaþ ..
     adharmaprabhava¤caiva duþkhayogaü ÷arãriõàm .
     dharmàrthaprabhava¤caiva sukhasaüyogamakùayam ..
     såkùmatà¤cànvavekùeta yogena paramàtmanaþ .
     deheùu ca samutpattimuttameùvadhameùu ca ..
     dåùito'pi careddharmaü yatra tatrà÷rame rataþ .
     samaþ sarveùu bhåteùu na liïgaü dharmakàraõam ..
     phalaü katakavçkùasya yadyapyambuprasàdakam .
     na nàmagrahaõàdeva tasya vàri prasãdati ..
     saürakùaõàrthaü jantånàü ràtràvahani và sadà .
     ÷arãrasyàtyaye caiva samãkùya vasudhàü caret ..
     ahnà ràtryà ca yàn jantån hinastyaj¤ànato yatiþ .
     teùàü snàtvà vi÷uddhyarthaü pràõàyàmàn samàcaret ..
     pràõàyàmà bràhmaõasya trayo'pi vidhivat kçtàþ .
     vyàhçtipraõavairyuktà vij¤eyaü paramaü tapaþ ..
     dahyante dhmàyamànànàü dhàtånàü hi yathà malàþ .
     tathendriyàõàü dahyante doùàþ pràõasya nigrahàt ..
     pràõàyàmairdaheddoùàn dhàraõàbhi÷ca kilviùam .
     pratyàhàreõa saüsargàn dhyànenànã÷varàn guõàn .
     uccàvaceùu bhåteùu durj¤eyàmakçtàtmabhiþ .
     dhyànayogena sampa÷yet gatimasyàntaràtmanaþ ..
     samyagdar÷anasampannaþ karmabhirna nivadhyate .
     dar÷anena vihãnastu saüsàraü pratipadyate ..
     ahiüsayendriyàsaïgairvaidikai÷caiva karmabhiþ .
     tapasa÷caraõai÷cograiþ sàdhayantãha tat padam ..
     asthisthåõaü snàyuyutaü màüsa÷oõitalepanam .
     carmàvanaddhaü durgandhipårõaü måtrapurãùayoþ ..
     jarà÷okasamàviùñaü rogàyatanamàturam .
     rajasvalamanitya¤ca bhåtàvàsamimaü tyajet ..
     nadãkålaü yathà vçkùo vçkùaü và ÷akuniryathà .
     tathà tyajannimaü dehaü kçcchràdgràhàdbimucyate ..
     priyeùu sveùu sukçtamapriyeùu ca duùkçtam .
     visçjya dhyànayogena brahmàbhyeti sanàtanam ..
     yadà bhàvena bhavati sarvabhàveùu niùpçhaþ .
     tadà sukhamavàpnoti pretya ceha ca ÷à÷vatam ..
     anena vidhinà sarvàüstyaktvà saïgàn ÷anaiþ ÷anaiþ .
     sarvadbandbavinirmukto brahmaõyevàvatiùñhate ..
     dhyànikaü sarvamevaitat yadetadabhi÷abditam .
     na hyanadhyàtmavit ka÷cit kriyàphalamupà÷nute ..
     adhiyaj¤aü brahma japedàdhidaivikameva ca .
     àdhyàtmika¤ca satataü vedàntàbhihita¤ca yat ..
     idaü ÷araõamaj¤ànàmidameva vijànatàm .
     idamanvicchatàü svargamidamànantyamicchatàm ..
     anena kramayogena parivrajati yo dvijaþ .
     sa vidhåyehapàpmànaü paraü brahmàdhigacchati ..>% iti mànave 6 adhyàyaþ .. (brahmaõaþ puttravi÷eùaþ . yathà, ÷rãmadbhàgavate . 4 . 8 . 1 .
     %<sanakàdyà nàrada÷ca çbhurhaüso'ruõiryatiþ .
     naite gçhàn brahmasutà hyàvasannårdhvaretasaþ ..>% nahuùaputtraþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 75 . 30 .
     %<yatiü yayàtiü saüyàtimàyàtimayatiü dhruvam .
     nahuùo janayàmàsa ùañsutàn priyavàsasi ..>% vi÷vàmitraputtraþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 4 . 57 .
     %<àràõirnàcika÷caiva càmpeyojjayanau tathà .
     navatanturvakanakhaþ sayano yatireva ca ..>% tri . karmasåparato'yaùñà . yathà, çgvede . 8 . 3 . 9 .
     %<yenàyatibhyo bhçgave dhane hite yena praskaõvamàvitha ..>% %<yena suvãryeõa yatibhyaþ karmasåparatebhyo'yaùñçbhyo janebhyaþ sakà÷àt dhanamàhçtya bhçgave maharùaye prayacchasi .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<yatiþ>#, strã, (yamyate rasanàtreti . yam + %<striyàü ktin .>% 3 . 3 . 94 . iti ktin . %<anudàttopade÷avanatitanotyàdãnàmiti .>% . 6 . 4 . 37 . iti makàralopaþ .) pàñhavicchedaþ . iti medinã . te, 46 .. jihveùñavi÷ràmasthànam . yathà --
     %<yatirjihveùñavi÷ràmasthànaü kavibhirucyate .
     sà vicchedaviràmàdyaiþ padairvàcyà nijecchayà ..
     kvacicchandasyàste yatirabhihità pårbakçtibhiþ padànte sà ÷obhàü vrajati padamadhye tyajati ca .
     punastatraivàsau svaravihitasandhiþ ÷rayati tàü yathà kçùõaþ puùõàtvatulamahimà màü karuõayà ..
     ÷vetamàõóavyamukhyàstu necchanti munayo yatim .
     ityàha bhaññaþ svagranthe gururme puruùottamaþ ..>% iti cchandoma¤jarã . 1 . 16 -- 18 .. (niyamyate iti . yam + ktin . yatate ceùñate vratàdirakùàrthaü iti và . yata + %<sarvadhàtubhya in .>% uõàø 4 . 117 . iti in .) vidhavà . ràgaþ . sandhiþ . iti ÷abdaratnàvalã .. vàdyàïgaprabandhavi÷eùaþ . yathà --
     %<yatiroóhàpyavacchedo gajaro råpakaü dhruvam .
     ganapaþ sàrigoõã ca nàda÷ca kathitaü tathà .
     praharaõaü vçndana¤ca prabandhà dbàda÷a smçtàþ ..>% yathà daü thàtaþ . ityekatàlyàü yatiþ . iti saïgãtadàmodaraþ .. (sà trividhà . yathà, màrkaõóeyapuràõe . 23 . 53 .
     %<caturvidhaü padaü tàlaü triþprakàraü layatrayam .
     yatitrayaü tathà todyaü mayà dattaü caturvidham ..>%)

#<yaticàndràyaõaü>#, klã, (yatibhiranuùñheyaü càndràyaõam .) vratavi÷eùaþ . yathà --
     %<aùñàvaùñau sama÷nãyàt piõóàn madhyadine sthite .
     niyatàtmà haviùyà÷ã yaticàndràyaõaü caran ..>% iti mànave 11 adhyàyaþ .. yaticàndràyaõe pàdonadhenucatuùñayaü tada÷aktau sapàdaikàda÷akàrùàpaõàþ . iti pràya÷cittavivekaþ ..

#<yatinã>#, strã, (yataü saüyamo'syà astãti . yata + iniþ . striyàü ïãp .) vidhavà . yathà --
     %<vighavà jànikà raõóà vi÷vastà yatinã yatiþ ..>% iti ÷abdaratnàvalã ..

#<yatimaithunaü>#, klã, (yatãnàü duùñayatãnàmiva gopanãyaü maithunam .) yatigopyaratiþ . tatparyàyaþ . kha¤janaratam 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<yatã>#, strã, (yatiþ . kçdikàràditi striyàü ïãù .) vidhavà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<yatã>#, [n] puü, (yataü saüyamo'syàstãti . yat + iniþ .) yatiþ . jitendriyaþ . ityamaraþ . 2 . 7 . 44 .. (yathà, mugdhabodhe kàrakaprakaraõe .
     %<sçùñvà dadhiü ÷àrukametadarcakànunnãtavantaü yatibhiþ sudar÷anam ..>%)

#<yatukà>#, strã, (yat + bàhulakàt ukan pakùe åka . striyàü ñàp .) vçkùavi÷eùaþ . yathà --

#<yatåkà>#, strã, (yat + bàhulakàt ukan pakùe åka . striyàü ñàp .) vçkùavi÷eùaþ . yathà --
     %<rajanã syàttu yatukà yatåkà jananãti ca ..>% iti ÷abdaratnàvalã ..

#<yatnaþ>#, puü, (yata + %<yajayàcayatavicchapraccharakùo naï .>% 3 . 3 . 90 . iti naï .) råpàdicaturviü÷atiguõàntargataguõavi÷eùaþ . sa ca trividhaþ . pravçttiþ 1 nivçttiþ 2 jãvanayoniþ 3 . yathà --
     %<pravçtti÷ca nivçtti÷ca tathà jãvanayonayaþ .
     evaü prayatnatraividhyaü tàntrikaiþ parikãrtitam ..>% teùàü kàraõaü yathà --
     %<cikãrùà kçtisàdhyeùñasàdhanatvamatistathà .
     upàdànasya càdhyakùaü pravçttau janakaü bhavet ..
     nivçttistu bhaveddveùàddviùñasàdhanatàdhiyaþ .
     yatno jãvanayonistu sarvadàtãndriyo bhavet .
     ÷arãre pràõasa¤càre kàraõaü tat prakãrtitam ..>% iti bhàùàparicchedaþ .. udyogaþ . yathà --
     %<udyoginaü puruùasiühamupaiti lakùmãrdaivena deyamiti kàpuruùà vadanti .
     daivaü nihatya kuru pauruùamàtma÷aktyà yatne kçte yadi na sidhyati ko'tra doùaþ ..>% iti hitopade÷aþ ..

#<yatnavàn>#, [t] tri, yatnavi÷iùñaþ . yatna÷abdàt vatupratyayena niùpannaþ .. (yathà, harivaü÷e . 86 . 9 .
     %<kaüsenàpi samàj¤apta÷cànåraþ pårbameva tu .
     yoddhavyaü saha kçùõena tvayà yatnavateti vai ..>%)

#<yatra>#, i ka saükocane . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-paraø-sakaø-señ .) dantyavargàdyopadhaþ . i ka, yantrayati mantreõa sarpaü jàïgalikaþ . yantra ityanenaiveùñasiddhe idanubandho vedeùåccàraõabhedàrthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<yatra>#, vya, yasmin . yekhàne iti bhàùà . yacchabdàt saptamyàstralpratyayena niùpannam . iti siddhàntakaumudã .. (yathà, ÷rãmadbhagavadgãtàyàm .
     %<yatra yatra mano dehã dhàrayet sakalaü dhiyà .
     snehàdbà yadi và lobhàd yàti tattat saråpatàm ..>%)

#<yathà>#, vya, sàdç÷yam . sàmyam . tatparyàyaþ . vat 2 và 3 tathà 4 eva 5 evam 6 . ityamaraþ . 3 . 4 . 9 .. (yathà, uttararàmacarite . 2 . 4 .
     %<vitarati guruþ pràj¤e vidyàü yathaiva tathà jaóe na ca khalu tayorj¤àne ÷aktiü karotyapahanti ca .
     bhavati ca tayorbhåyàn bhedaþ phalaü prati tadyathà prabhavati ÷ucirvimbodgràhe maõirna mçdàü cayaþ ..>%)

#<yathàkàmã>#, [n] tri, (yathà kàmayate iti . kàmi + õiniþ . yadvà, kàmamanatikramya pravçttirasyàstãti . yathàkàma + ata iniñhanàviti iniþ .) svecchàcàrã .. tatparyàyaþ . svaruciþ 2 svacchandaþ 3 svairã 4 apàvçtaþ 5 svatantraþ 6 niravagrahaþ 7 . iti hemacandraþ . 3 . 19 .. niryantraõaþ 8 . iti jañàdharaþ .. (yathà, yàj¤yavalkyasaühitàyàm . 1 . 81 .
     %<yathàkàmã bhavedbàpi strãõàü varamanusmaran .
     svadàranirata÷caiva striyo rakùyà yataþ smçtàþ ..>%)

#<yathàkramaü>#, vya, klã, kramànuråpam . kramamanatikramyeti vyàkaraõam .. (yathà, raghuvaü÷e . 3 . 10 .
     %<yathàkramaü puüsavanàdikàþ kriyàþ dhçte÷ca dhãraþ sadç÷ãrvyadhatta saþ ..>%) api ca .
     %<yathàkrameõa puttraõa kàryà pretakriyà sadà .
     patitàpatità vàpi ekoddiùñavidhànataþ ..>% iti ÷ràddhatattvam ..

#<yathàjàtaþ>#, tri, (yathà na jàtaþ iti yathàjàtaþ . jàto'pi puttràdirajàta iva pratãyate vidyayà ÷auryeõa và na kairapi viditatvàt .) mårkhaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 48 .. nãcaþ . iti jañàdharaþ ..

#<yathàtathaü>#, vya, klã, (yathà vartate tathànatikramya iti anativçttau avyayãbhàvaþ . avyayãbhàva÷ca . 2 . 4 . 18 . iti napuüsakatvam . %<hrasvo napuüsake pràtipadikasya .>% 1 . 2 . 47 . iti hrasvaþ . %<nàvyayãbhàvàdato'mtvapa¤camyàþ .>% 2 . 4 . 83 . iti prathamàvibhakteramàde÷aþ .) yathàrtham . iti hàràvalã .. (yathà, ÷rãmadbhàgavate . 6 . 1 . 41 .
     %<yena svadhàmnyamã bhàvà rajaþsattvatamomayàþ .
     guõanàmakriyàråpairvibhàvyante yathàtatham ..>%)

#<yathàpårvaü>#, vya, klã, (pårvamanatikramya ityavyayãbhàvaþ .) pårbadigde÷akàlànuråpam . yathà --
     %<akçtàyàü pratiùñhàyàü pràõànàü pratimàsu ca .
     yathàpårbaü yathà bhàvaþ svarõàdãnàü na viùõutà ..>% iti tithyàditattvadhçtakàlikàpuràõavacanam ..

#<yathàmukhãnaþ>#, tri, (yathàmukha + %<yathàmukhasaümukhasya dar÷anaþ khaþ .>% 5 . 2 . 6 . iti khaþ .) mukhaprativimbà÷rayaþ . mukhasya sadç÷aü yathàmukhaü prativimbaü nipàtanàt sàdç÷ye'vyayãbhàvaþ . yathàmukhaü dar÷anaþ yathàmukhãnaþ . iti siddhàntakaumudã .. api ca .
     %<tata÷citrãyamàõo'sau hemaratnamayo mçgaþ .
     yathàmukhãnaþ sãtàyàþ pupluve bahu lobhayan ..>% iti bhaññiþ .. mukhasya sadç÷aü yathàmukhaü darpaõàdisthaprativimbamucyate . sàdç÷yàrthe'vyayãbhàvaþ . iti bharataþ .. nirmalatvàt sãtàyà agrato yathàmukhãnaþ prativimbà÷raya iva bhåtvà pupluve bhramati sma iva÷abdalopo draùñavyaþ . iti jayamaïgalaþ ..

#<yathàyathaü>#, vya, klã, (%<yathàsve yathàyatham .>% 8 . 1 . 14 . yo'yamàtmà yaccàtmãyaü tadyathàsvam . tasmin yathà÷abdasya dbitvaü klãvatva¤ca nipàtyate . yathàyathaü j¤àtà yathàsvabhàvamityarthaþ yathàtmãyamitiveti . iti siddhàntakaumudã .) yathàsvam . ityamaraþ . 3 . 4 . 15 .. (anuråpam . yathà, ÷rãmadbhàgavate . 10 . 18 . 19 .
     %<tatropàhåya gopàlàn kçùõaþ pràha vihàravit .
     he gopà vihariùyàmo dvandvãbhåya yathàyatham ..>% %<yathàyathaü vayovarõàdyanuråpam .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã .. yathà ca --
     %<liïgamavyaktamalpatvàt vyàghãnàü tadyathà yatham ..>% iti vàgbhañe nidànasthàne prathame'dhyàye ..
     %<yathàyathaü yasya vyàdheryadråpaü tadevàvyaktam .>% iti tadbyàkhyàne vijayarakùitaþ ..)

#<yathàrthaü>#, vya, klã, yathàtatham . ityamaraþ . 3 . 4 . 15 ..
     %<dbe avyabhicàriõi . arthamanatikràntaü yathàrthaü yathàsvaråpaü yathàtathaü ubhayatra avyayãbhàvaþ .
     yathàrthamevedam . yathàtathaü vakti sabhàsu vidbàn .>% iti bharataþ .. tatparyàyaþ .
     %<satyaü samyak samãcãnamçtaü tathyaü yathàtatham .
     yathàsthita¤ca sadbhåte'lãke tu vitathànçte ..>% iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 6 . 18 .
     %<kçta¤càpakçtaü ki¤cit kçte karmaõi sidhyati .
     sukçtaü duùkçtaü karma na yathàrthaü prapadyate ..>%)

#<yathàrhaü>#, vya, klã, (arhaü yogyamanatikramya ityavyayãbhàvaþ .) yathàyogyam . yathà --
     %<kçtvà tu tau yathànyàyaü yathàrhantena saüvidam .
     upaviùñau kathàþ kà÷ciccakraturvai÷yapàrthivau ..>% iti devãmàhàtmyam ..

#<yathàrhavarõaþ>#, puü, (yathàrhaü yathàyogyaü varõayatãti . varõa + ac .) caraþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 13 .. yathàyogyamakùaraü råpaü jàti÷ca ..

@<[Page 4,012c]>@
#<yathà÷akti>#, vya, klã, ÷aktyanusàreõa . ÷aktimanatikramya . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (yathà, ÷rãmadbhàgavate . 6 . 12 . 16 .
     %<pa÷ya màü nirjitaü ÷akra ! vçkõàyudhabhujaü mçdhe .
     ghañamànaü yathà÷akti tava pràõajihãrùayà ..>%)

#<yathà÷àstraü>#, vya, klã, ÷àstrànusàreõa . ÷àstramanatikramya . yathà, malamàsatattve .
     %<yathà÷àstra¤ca nirõãto yathàvyàdhi cikitsitaþ .
     na ÷amaü yàti yo vyàdhiþ sa j¤eyaþ karmajo budhaiþ ..>%

#<yathàsthitaü>#, tri, satyam . iti hemacandraþ . 2 . 179 ..

#<yathàsvaü>#, vya, klã, (svamanatikramyetyavyayãbhàvaþ .) yathàvà¤chitam . ityamaraþ .. (yathà, su÷rute cikitsàsthàne 8 adhyàye .
     %<bandhaü tato'nukurvãta pariùekantu sarpiùà .
     tçtãye divase muktvà yathàsvaü ÷odhayedbhiùak ..>%)

#<yathepsitaü>#, vya, klã, (ãpsitamanatikramyeti .) yathàvà¤chitam . (yathà, bhaññikàvye . 2 . 28 .
     %<tàn pratyavàdãdatha ràghavo'pi yathepsitaü prastutakarma dharmyam .
     tapo marudbhirbhavatàü ÷aràgniþ sandhukùyatàü no'risamindhaneùu ..>%) tatparyàyaþ . kàmam 2 prakàmam 3 paryàptam 4 nikàmam 5 iùñam 6 . ityamaraþ . 2 . 9 . 57 .. ùañ iùñànatikrame svacchandapravçttau kàmàdãni pràyaþ kriyàvi÷eùaõàni kriyàvi÷eùaõatvàt klãvatvameùàm . ãpsitasyànatikramo yathepsitamityavyayãbhàvaþ . iti bharataþ ..

#<yatheùñaü>#, vya, klã, iùñamanatikramya . yathepsitam . yathà --
     %<kuryuryatheùñaü tat sarvamã÷àste svadhanasya vai ..>% iti dàyabhàgaþ ..

#<yatheùñacàrã>#, [n] puü, (yatheùñaü caratãti . cara + õiniþ .) pakùã . iti ÷abdacandrikà ..

#<yatheùñàcaraõaþ>#, tri, (yatheùñaü àcaraõaü yasya .) yatheùñàcàrã . yathà --
     %<kriyàhãnasya mårkhasya mahàrogiõa eva ca .
     yatheùñàracaõasyàhurmaraõàntama÷aucakam ..>% yatheùñàcaraõasya dyåtave÷yàdyàsaktasya . iti ÷uddhitattvam ..

#<yatheùñàcàrã>#, [n] puü, svecchàcàrã . yatheùñamàcarituü ÷ãlamasya ityarthe inpratyayena niùpannaþ ..

#<yathocitaü>#, vya, klã, (ucitamanatikramyeti .) yathàyogyam . yathàpràptam . yathà . %<bhreùo bhraü÷o yathocitàt .>% ityamaraþ . 2 . 8 . 23 .. (yathà ca ÷rãmadbhàgavate . 4 . 22 50 .
     %<karmàõi ca yathàkàlaü yathàde÷aü yathàbalam .
     yathocitaü yathàvittamakarodbrahmasàtkçtam ..>% tri, yathocitamasyàstãti . ar÷a àdyac . yathàrhaþ . yathà, màrkaõóeye . 16 . 38 .
     %<vayamàpyàyità martyayaj¤abhàgairyathocitaiþ .
     vçùõyà tànanugçhõãmo martyàn ÷asyàdisiddhaye ..>%)

@<[Page 4,013a]>@
#<yathoditaü>#, vya, klã, (uditaü kathitamanatikramya ityavyayãbhàvaþ .) yathoktam . yathà --
     %<yathoditante pitçbhiþ kuru dàraparigraham ..>% iti màrkaõóeyapuràõe rucistotram ..

#<yadà>#, vya, (yasmin kàle iti . yad + %<sarvaikànyakiüyattadaþ kàle dà .>% 5 . 3 . 15 . iti dà .) yasmin kàle . yathà --
     %<yadà yadà satàü hànirvedamàrgànusàriõàm .
     tadà tadà kalervçddhiranumeyà vicakùaõaiþ ..>% iti tithyàditattvadhçtavacanam ..

#<yadi>#, vya, pakùàntaram . sambhàvanà . tatparyàyaþ . cet 2 yadyuvà 3 . yathà --
     %<yadãcchedbipulàn bhogàn candrasåryagrahopamàn .
     pràtaþsnàyã bhavennityaü dbau màsau màghaphàlgunau ..>% iti malamàsatattvam ..
     %<api cet suduràcàro bhajate màmanyabhàk .
     sàdhureva sa mantavyaþ samyagvyavasito hi saþ ..>% iti ÷rãbhagavadgãtà .. %<yadyuvàlpatarasambhàraþ syàdapi pa÷unaiva kuryàt iti . yadyuveti nipàtasamudàyo yadyarthe .>% iti tithyàditattvam ..

#<yadãyaü>#, tri, (yasyedamiti . yad + %<vçddhàcchaþ .>% 9 . 2 . 114 . iti chaþ .) yatsambandhi . yathà,
     %<yadãyahalato vilokya vipadaü kalindatanayà jaloddhatagatiþ .
     vilàsavipinaü vive÷a sahasà karotu ku÷alaü halã sa jagatàm ..>% iti chandoma¤jaryàü dbitãyastavakaþ ..

#<yaduþ>#, puü, (yajate iti . yaj + uþ . pçùodaràditvàt jasthàne dakàraþ .) devayànyàü jàto yayàterjyeùñhaputtraþ . tasya vaü÷e pitç÷àpàt ràjàcakravartã nàsãt . tadvaü÷e dvàparayugasyànte ÷rãkçùõo'vatãrõaþ . iti ÷rãbhàgavatamatam .. tasya màtulakanyàvivàhakàraõaü yathà --
     %<jaràü pràpya yayàtistu svapuraü pràpya caiva ha .
     puttraü jyeùñhaü variùñha¤ca yadumityabravãdvacaþ ..
     tvaü yado ! pratimadyasva pàpmànaü jarayà saha .
     yauvanena tvadãyena careyaü viùayànaham ..
     pårõe varùasahasre tu punaste yauvanaü tvaham .
     dattvà saüpratipatsyàmi pàpmànaü jarayà saha ..
     yaduruvàva .
     sita÷ma÷rudharo dãno jarayà ÷ithilãkçtaþ .
     balãsantatagàtra÷ca durdharùo durbalaþ kç÷aþ ..
     a÷aktaþ kàryakaraõe pàpabhåta÷ca yauvane .
     sahopajãvibhi÷caiva tàü jaràü naiva kàmaye ..
     santi te bahavaþ puttrà mattaþ priyatarà nçpa ! .
     jaràü grahãtuü dharmaj¤a ! puttramanyaü vçõãùva vai ..
     yayàtiruvàca .
     yo me tvaü hçdayàjjàto vayaþ svaü na prayacchasi .
     pàpànmàtulasambandhàt prajà vai te bhaviùyati ..>% iti màtsye 31 adhyàyaþ .. * .. (harya÷varàjaputtraþ . yathà, harivaü÷e . 93 . 44 .
     %<tasyaivaü supravçttasya puttrakàmasya dhãmataþ .
     madhumatyàü suto jaj¤e yadurnàma mahàya÷àþ ..>%)

#<yadunàthaþ>#, puü, (yadånàü nàthaþ .) ÷rãkçùõaþ . iti hemacandraþ . 2 . 133 ..

#<yadupatiþ>#, puü, (yadånàü patiþ .) ÷rãkçùõaþ . yathà --
     %<yadupateþ kva gatà mathuràpurã raghupateþ kva gatottarako÷alà .
     iti vicintya kuruùva manaþ sthiraü na sadidaü jagadityavadhàraya ..>% iti råpasanàtanagosvàminau ..

#<yadçcchà>#, strã, svàtantryam . tatparyàyaþ . svairità 2 . ityamaraþ . 3 . 2 . 2 .. svarità 3 . iti taññãkà .. (yathà, gãtàyàm . 2 . 32 .
     %<yadçcchayà copapannaü svargadvàramapàvçtam .
     sukhinaþ kùattriyàþ pàrtha ! labhante yuddhamãdç÷am ..>%)

#<yadyuvà>#, vya, yadi . yathà . %<yadyuvàlpatarasambhàraþ syàdapi pa÷unaiva kuryàt . yadyuveti nipàtasamudàyo yadyarthe . api ca . yadyuvà ubhayaü cikãrùeddhautraü brahmatva¤ca iti tenaiva kalpena chatramuttaràsaïgaü sodakaü kamaõóaluü darbhavañuü và brahmàsane nidhàya tenaiva pratyàvçtyànyacceùñet .>% iti tithyàditattvam ..

#<yadvà>#, strã, buddhiþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ .. pakùàntara¤ca ..

#<yantà>#, [ç] puü, (yam + tçc .) sàrathiþ . (yathà, raghau . 7 . 44 . prahàramårchàpagame rathasthà yanténupàlabhya nivartità÷vàn . yaiþ sàdità lakùitapårbaketån tàneva sàmarùatayà nijaghnuþ ..) hastipakaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 59 .. (yathà, màghe . 5 . 42 .
     %<sevyo'pi sànunayamàkalanàya yantrà nãtena vanyakaridànakçtàdhivàsaþ .
     nàbhàji kevalamabhàji gajena ÷àkhã nànyasya gandhamapi mànabhçtaþ sahante ..>%) viratikàrake, tri ..

#<yantraü>#, klã, (yacchatyatreti . yama + %<gudhçvãpacivaciyamisadikùadibhyastraþ .>% uõàø 4 . 166 . iti traþ .) devàdyadhiùñhànam .. (yathà, devãbhàgavate . 3 . 26 . 21 .
     %<arcàbhàve tathà yantraü navàrõamantrasaüyutam .
     sthàpayet pãñhapåjàrthaü kalasaü tatra pàr÷vataþ ..>%) pàtrabhedaþ . niyantraõam . iti hemacandraþ .. agniyantram . iti mahàbhàratañãkàyàü nãlakaõñhaþ .. kàmàn vandåka ityàdi bhàùà .. * .. vàdyam . yathà --
     %<yantrasya guõadoùau na vicàryau madhusådana ! .
     ahaü yantraü bhavàn yantrã na me doùà na me guõàþ ..>% iti mahàbhàratam .. dàruyantràdi . kala iti bhàùà . yathà --
     %<ã÷varaþ sarvabhåtànàü hçdde÷e'rjuna ! tiùñhati .
     bhràmayan sarvabhåtàni yantràråóhàni màyayà ..>% iti ÷rãbhagavadgãtàyàm . 18 . 61 .. asyàrthaþ . %<sarvabhåtànàü hçnmadhye i÷varo'ntaryàmã tiùñhati . kiü kurvan sarvàõi bhåtàni màyayà nija÷aktyà bhràmayaüstattatkarmasu pravartayan yathà dàruyantramàråóhàni kçtrimàõi bhåtàni såtradhàro loke bhràmayati tadbaditi . yadbà yantràõi ÷arãràõi àråóhàni bhåtàni dehàbhibhànino jãvàn bhràmayannityarthaþ .>% iti ÷rãdharasvàmã .. atha påjàdhàrayantram . tatra nàradãye .
     %<àpo'gnirhçdayaü cakraü viùõoþ kùetrasamudbhavam .
     yantra¤ca pratimàsthànamarcane sarvadà hareþ ..>% gautamãye .
     %<÷àlagràme maõau yantre pratimàmaõóaleùu ca .
     nityaü påjà hareþ kàryà na tu kevalabhåtale ..>% yoginãtantre .
     %<liïgasthàü påjayeddevãü pustakaüsthàü tathaiva ca .
     maõóalasthàü mahàmàyàü yantrasthàü pratimàsu ca .
     jalasthàü và ÷ilàsthàü và påjayet parame÷varãm ..>% etat sarvaü yantràbhàve . kaulàvalãye .
     %<yatràparàjitàpuùpaü javàpuùpa¤ca vidyate .
     karavãre ÷uklarakte droõaü và yatra tiùñhati .
     tatra devã vasennityaü tadyantre caõóikàrcanam ..>% etat sarvayantràbhàve . tathà ca .
     %<yantraü mantramayaü proktaü mantràtmà devataiva hi .
     dehàtmanoryathà bhedo yantradevatayostathà ..>% tathà .
     %<àdau likhedyantraràjaü devatàyà÷ca vigraham .
     kàmakrodhàdidoùotthasarvaduþkhaniyantraõàt ..
     yantramityàhuretasmin devaþ prãõàti påjitaþ .
     vinà yantreõa påjàyàü devatà na prasãdati ..
     duþkhaniryantraõàdyantramityàhustantravedinaþ ..>% iti yantrapåjàpràdhànyam .. * .. atha dhàraõayantràõi . tatràdau bhuvane÷varãyantram . ÷àradàyàm .
     %<àlikhyàùñadigargalànyudaragaü pà÷àdikaü tryakùaraü koùñheùvaïgamanån pareùu vilikhedaùñàrõamantradbayam .
     acpårbàparaùañkayug layavaràn vyomàsanànargaleùvàlikhyendrajalàdhipàdiguõa÷aþ paüktidvayàttatparam ..
     koùñheùvaùñayugàrõamàtmasahitàü yugmasvaràntargatàü màyàü ke÷aragàü daleùu vilikhenmalaü tripaüktikramàt .
     triþ pà÷àïku÷aveùñita¤ca lipibhirvãtaü kramàdvyutkramàt padmasthena ghañena païkajamukhenàveùñitaü tadbahiþ ..>% ghañàrgalamidaü yantraü mantriõàü ÷rãpradaü mahat . pà÷a÷rã÷aktikandarpakàma÷aktãndiràïku÷àþ .. prathamo'ùñàkùaro mantrastataþ kàmini ra¤jini . svàhànto'ùñàkùaraþ sadbhiraparaþ parikãrtitaþ .. hrãü gauri rudradayite yoge÷vari savarmaphañ . dviñhàntaþ ùoóa÷àrõo'yaü mantraþ sadbhirudãritaþ .. iti ghañàrgalayantram .. * ..
     %<tàre huü vilikhet sarojakuhare sàdhyàbhidhànànvitaü mantràrõàn vasusaükhyakàn vasudaleùvàlikhya tadbàhyataþ .
     ÷aktyà triþ pariveùñitaü ghañagataü padmasthamabjànanaü yantraü va÷yakaraü grahàdibhayahçllakùmãpradaü kãrtidam ..>% iti tvaritàyantram .. * ..
     %<padmaü bhànudalànvitaü pravilikhet tatkarõikàyàü punastàraü ÷aktigabãjasàdhyasahitaü tatke÷areùu kramàt .
     mardinyàmanusambhavàn yugala÷o varõàn punaþ patragàn mantràrõàn guõa÷o vidhàya vilikhedantyaü tadantye dale ..>% mantrastu .
     %<uttiùñha puruùi kiü svapiùi bhayaü me samupasthitam .
     yadi ÷akyama÷akyaü và tanme bhagavati ÷amaya svàhà ..
     màtçkàrõena saüvãtaü bhåpuradvayamadhyagam .
     yantra¤ca vindhyavàsinyàþ proktaü sarvasamçddhidam ..
     rakùàkaraü vi÷eùeõa kùudrabhåtàdinà÷anam .
     ràjyadaü bhraùñaràjyànàü va÷yadaü va÷yamicchatàm ..
     sutàrthinãnàü sutadaü rogiõàü roga÷àntidam .
     bahunà kimihoktena yantraü yat kàmado maõiþ ..>% iti vanadurgàyantram .. * .. atha lakùmãyantram .
     %<vedàdisthitasàdhyanàmayuga÷aþ ÷rã÷aktimàrànvitaü ki¤jalkeùu dine÷apatravilasanmantràkùaraü tadbahiþ .
     padmaü vya¤janake÷araü svaralasatpatràùñayugmaü dharàvimbàbhyàü vaùaóantayà tvaritayà yantraü likhedbeùñitam .
     bhåpuradvayakoõeùu hakùau lekhyau punaþ punaþ .
     mahàlakùmãyantramidaü sarvai÷varyaphalapradam ..
     sarvaduþkhapra÷amanaü sarvàpadbinivàrakam .
     bahunà kimihoktena paramasmànna vidyate .. * ..>% atha tripurabhairavãyantram .
     %<madhyàdyaü navayoniùu pravilikhedbãjàni varõàüstri÷o gàyattryàþ punaraùñapatravivareùvàlikhya lipyàvçtam .
     bhåvimbadvitayena manmathayujà koõeùu saüveùñitaü yantraü traipuramãritaü tribhuvanaprakùobhaõaü ÷rãpradam ..>% gàyattrã tu .
     %<manmathaü tripuràdevi vidmahe padamuddharet .
     uktvà kàme÷varipadaü pravadedatha dhãmahi ..
     ante ca pravadedbhåyastannaþ klinne pracodayàt .
     gàyattryaùà samàkhyàtà traipurã sarvasiddhidà ..>% yantràntaram .
     %<vahnergehayugàntarasthamadane màyàü likhedvàgbhavaü ùañkoõeùvatha sandhiùu pravilikhet huükàramàveùñitam .
     strãübãjena samãritaü tribhuvanaprakùobhaõaü traipuraü yantraü pa¤camanobhavàtmakamidaü saundaryasampatkaram ..>% iti tripuràyantram .. * .. atha ÷rãvidyàyantram .
     %<vi÷eùaü dhàraõaü yantraü prasaïgàt kathayàmi te ..
     rephahakàrayormadhye devãnàmabhimukhyakam .
     sàdhyanàma dvitãyàntaü tasyordhe vilikhenmanum ..
     tatraiva màtçkàü sarvàü vilikheccakrabàhyataþ .
     pa¤cagavyàmçtenaiva målena pariveùñayet ..
     tatra pràõaü pratiùñhàpya vidyàmaùñottaraü ÷atam .
     tat spçùñvà prajapenmantraü devãdhyànaparàyaõaþ ..
     hemno madhyagataü kçtvà rajatasyàthavà punaþ .
     kare dhçtvà jagadba÷yaü hçdaye strãùu vallabham ..
     kaõñhe dhanaü labhedbhàle stambhanaü jambhanaü bhavet .
     ÷ikhàyàü mokùamàpnoti tasmàdyatnena dhàrayet .. * ..>% atha gaõe÷ayantram .
     %<bãjaü ùañkoõamadhye sphuradanalapure tàragaü dikùu lakùmãmàyàkandarpabhåmãstadanurasapuñeùvàlikhedbãjaùañkam .
     tatsandhiùvaïgamantràn vasudalakamale målamantrasya varõàn ÷iùñàn patreùu vidvàn vilikhatu guõa÷a÷càntyamantye palà÷e ..
     àvãtaü lipibhiþ kramotkramava÷àt pà÷àïku÷àbhyàmapi bhåvimbadbitayena viùñitamidaü yantraü gaõàdhã÷ituþ .
     làkùàkuïkumarocanàmçgamadairbhårjodare hemni và saülikhyàbhivahan labheta sakalaiþ saüpràrthanãyàü ÷riyam ..
     uktaü mahàgaõapatervidhànaü surapåjitam .
     sarvasiddhikaraü puüsàü samastapuruùàrthadam .. * ..>% atha ÷rãràmayantram .
     %<tàraü madhye vilikhatu manuü ùañsu koõeùu sandhiùvaïgaü màyàü smaramapi likhet koõagaõóeùu pa÷càt .
     ki¤jalkeùu svaragaõamato patramadhyeùu màlàmantrasyàrõàn guhamukhamitànaùñame pa¤cavarõàn ..
     da÷àkùareõa saüveùñya kàdivarõai÷ca bhåpure .
     digvidikùu likhedbãje narasiühavaràhayoþ ..
     namo bhagavate bråyàccaturthyà raghunandanam .
     rakùoghnaviùadàyànte madhuràdi samãrayet ..
     prasannavadanàyeti pa÷càdamitatejase .
     balàya pa÷càdràmàya viùõave tadanantaram .
     praõavàdinamo'nto'yaü màlàmantraþ prakãrtitaþ ..>% atha nçsiühayantram .
     %<bãjaü sàdhyasamanvitaü pravilikhenmadhye'ùñapatreùvatho mantràrõàn ÷ruti÷o vibhajya vilikhellipyà bahirveùñayet .
     bàhye koõagabãjabaddhavasudhàgehadvayenàvçtaü yantraü kùudraviùagrahàmayaripupradhvaüsanaü ÷rãpradam .. * ..>% aya gopàlayantram .
     %<piõóaü målena vãtaü dahanapurayuge koõaràjatùaóarõaü kuryàt padmaü da÷àrõasphuritada÷adalaü kàmabãjena vãtam .
     padmaü ki¤jalkasaüsthasvaravikçtidalaprollasatùoóa÷àrõaü ki¤jalkavya¤janàóhyaü vikçtiyugadaleùvarpitànaùñavarõàn ..
     pà÷àïku÷àbhyàmàvãtaü kùauõãpurayugàsriùu .
     aùñàkùareõa lasitaü yantraü gopàladaivatam ..
     dharmàrthakàmaphaladaü sarvarakùàkaraü smçtam .
     pa¤càntako dharàsaüstho manurbinduvibhåùitaþ ..
     piõóabãjamidaü proktaü sarvasiddhikaraü param .
     smaraþ kçùõàya ñhadvandvaü ùaóarõo manurãritaþ ..
     gopãjanànte pradadedballabhàyàgnivallabhà .
     ayaü da÷àkùaro mantro dçùñàdçùñaphalapradaþ ..
     praõavaü hçdayaü kçùõaü ïe'ntamuktvà tataþ param .
     tàdç÷aü devakãputtraü huü phañsvàhàsamanvitam .
     ùoóa÷àkùaramantro'yaü govindasya jagatpateþ ..
     piõóaü ratipaterbãjaü namo bhagavate tataþ .
     nandaputtràya bàlàdivapuùe ÷yàmalàya ca ..
     gopãjanapadasyànte vallabhàya dviñhàvadhi .
     anuùñup mantra àkhyàto gopàlasya jagatpateþ ..
     anaïgaþ kçùõagovindau ïe'ntàvaùñàkùaro manuþ ..>% iti gopàlayantram .. * .. atha gopàlasya yantràntaram .
     %<pràk pratyak dakùiõodak vidhivadabhilikhet spaùñarekhàcatuùkaü koõodyacchålayuktaü balayayugayutaü madhyapårbaü tadantam .
     ÷lokasyàrõàn purastàdbasupadavivareùvaùñavarõaü likhitvà tadbàhya dvàda÷àrõaistadanuparivçtaü devakãputtrayantram ..
     taü sukã deva devetaü taü vede varato vatam .
     taü vato råóhato khyàtaü taü khyàto devakãsutam ..
     likhitaü bhårjapatràdau yantrametadyathàvidhi .
     vidhçtaü bàhunà nityaü sarvakàmaphalapradam ..
     palà÷avçkùaphalake likhitaü sàdhu sàdhitam .
     gosthàne nikhanedetat gavàü bçddhirbhavettadà .. * ..>% atha ÷ivayantram . tatràdau ùañkoõamaõóalaü kçtvà tadantaþ sàdhyanàmayuktaü pràsàdabãjaü vilikhya ùañkoõeùu praõavasahitapa¤càkùaravarõàn vilikhya vivareùu ùaóaïgamantràn tadbahiþ pa¤cadalàni viracayya taddaleùu oü ã÷ànàya namaþ oü tatpuruùàya namaþ oü aghoràya namaþ oü sadyojàtàya namaþ oü vàmadevàya namaþ . iti pa¤camantràn pràgàdikrameõa likhet . tadbahiraùñadalàni racayitvà taddaleùu màtçkàgharõàn likhet . tadbahirvçttaü tryambakena veùñayet . etadyantraü japahomàdinà sampåjya dhàrayet . àyuràrogyai÷varyàdisiddhirbhavati .. * .. atha mçtyu¤jayasya yantram .
     %<madhye sàdhyàkùaràóhyaü dhruvamabhivilikhenmadhyamaü digdaleùu koõeùvantyaü manostat kùitibhuvanamatho dikùu candraü vidikùu .
     ñàntaü yantraü taduktaü sakalabhayaharaü kùeóabhåtàpamçtyuvyàdhivyàmohaduþkhapra÷amanamuditaü ÷rãpradaü kãrtidàyi .. * ..>% athakàlãyantram . yàmale .
     %<àdyaü bãjaü sasàdhyaü prathamavasugçhe tadvahi÷càùñakoõe pårbàdyaü càùñabãjaü tadanu vasugçhadbandbake bãjaùañkam .
     ki¤jalkaü tat svaràóhyaü vasudalavivare svàhayà bãjaùañkaü kårcàbhyàmeva vãtaü kùitigçhayugayorantare yantraràjam ..
     devãbãjatrayaü tat pratidi÷amaparaü ÷aktibãjadbayaü tat koõe koõe likhedyastrijagati sa guruþ ÷aïkarasyàpi viùõoþ ..>% atha ÷àntikàdau tàràdhàraõayantram . taduktaü phetkàrãye .
     %<yoniyugme likhenmantraü mantrã hema÷alàkayà .
     klãvahãnàn dãrghavarõàn ùañkoõe vilikhettataþ ..
     aùñapatreùvaùñavarõàn tadbahirbhåpuradvayam .
     aùñavajraü bhåpure ca vilikhya sàdhakottamaþ ..
     suvarõapaññe bhårje và råpye vàpyatha suvrate .
     vilikheddhemalekhanyà gandhàùñakasamanvitam ..
     dårvàkàõóena vàlikhya ku÷amålena và punaþ ..>% ekavãràkalpe .
     %<veùñitaü pãtavastreõa jatunà pariveùñayet ..
     badhnãyàt paññasåtreõa ÷i÷ånàü kaõñhabhåùaõam .
     strãõàü vàmabhuje caivamanyeùàü dakùiõe bhuje .
     bandhyàpi labhate puttraü nirdhano dhanavàn bhavet ..
     imàü rakùàü purà badhvà j¤ànàrthaü gautamàdibhiþ .
     prãtyarthaü pàrthivai÷cànyaiþ saügràme jayakàïkhibhiþ ..>% asyàrthaþ . yoniyugme ùañkoõe . tasya madhye hema÷alàkàdinà bhårjapatràdau kuïkumarocanàraktacandanajañàmàüsãnàü samàü÷aü vidhàya païkti krameõa målamantraü likhitvà tasya hçllekhàrephamadhye amukasya rakùàü kuru kuru amukãnàü ÷ubhaü puttramutpàdayeti và asya j¤ànaü kuru kuru ityàdi và sàdhyasahitaü vilikhya ùañkoõe klãvabhinnàn dãrghavarõàn à ã å ai au aþ ityekaikaü likhet . taduktam .
     %<svaràõàü madhyagaü yacca taccatuùkaü napuüsakamiti .>% aùñapatreùvaùñavarõàn . aiü hrãü oü aiü hrãü phañ svàheti likhet . taduktam .
     %<vàgbhavaü kuladevã¤ca tàrakaü vàgbhavaü tathà .
     hçllekhà càstramantrànte vahnijàyàvadhirmanuþ ..
     aùñàkùaro manuþ prokto mantràõàü sàra ãritaþ ..>% atha yantralikhanadravyam .
     %<kà÷mãrarocanàlàkùàmçgebhamadacandanaiþ .
     vilikheddhemalekhanyà yantràõyetàni de÷ikaþ ..
     bhåmispçùñaü ÷avaspçùñaü yantraü nirmàlyasaïgatam .
     vidãrõaü laïghitaü mantrã yantraü naiva ca dhàrayet ..
     sauvarõe ràjate pàtre bhårje và samyagàlikhet .
     athavà tàmrapaññe và guñikàü kçtya dhàrayem ..
     yàvajjãvaü suvarõe syàt raupye viü÷ativàrùikam .
     bhårje dbàda÷a varùàõi tadardhvaü tàmrapaññake ..>% iti tantrasàraþ .. * .. anyat kàlikàpuràõe 77 . 78 . 79 adhyàyeùu draùñavyam .. * .. atha yantrasaüskàraþ . vàmake÷varatantre .
     %<snàtvà saükalpayenmantrã gurorarcanamàcaret .
     pa¤cagavyaü tataþ kçtvà ÷ivamantreõa mantritam ..
     tatra cakraü kùipenmantrã praõavena samàkulam .
     taduddhçtya tata÷cakraü sthàpayet svarõapàtrake ..
     pa¤càmçtena dugdhena ÷ãtalena jalena ca .
     candanena sugandhena kastårãkuïkumena ca ..
     payodadhighçtakùaudra÷arkaràdyairanukramàt .
     toyadhåpàntaraiþ kuryàt pa¤càmçtavidhiü budhaþ ..
     hàñakaiþ kalasairdevãmaùñabhirvàripåritaiþ .
     kaùàyajalasampannaiþ kàrayet snànamuttamam ..
     snànaü samàpya tàü devãü sthàpayet svarõapàñhake .
     yantraràjàya vidmahe mahàyantràya dhãmahi tanno yantraü pracodayàt ..
     spçùñvà yantraü ku÷àgreõa gàyattryà càbhimantrayet .
     aùñottara÷ataü devi ! devatàbhàvasiddhaye ..
     àtma÷uddhiü tataþ kçtvà ùaóaïgairdevatàü yajet .
     tatràvàhya mahàdevãü jãvanyàsa¤ca kàrayet ..
     upacàraiþ ùoóha÷abhirmahàmudràdibhiþ sadà .
     phalatàmbålanaivedyairdevãü tatra samarcayet ..
     paññasåtràdikaü dadyàt vastràlaïkàrameva ca .
     aguruü càmaraü ghaõñàü yathàyogyaü mahe÷vari ! .
     sarvametat prayatnena dadyàdàtmahite rataþ ..
     tato japet sahasra¤ca sakalepsitasiddhaye .
     balidànaü tataþ kçtvà praõameccakraràjakam ..
     aùñottara÷ataü hutvà sampàtàjyaü viniþkùipet .
     homakarmaõya÷akta÷cet dbiguõaü japamàcaret ..
     dhenumekàü samànãya svarõa÷çïgàdyalaïkçtàm .
     gurave dakùiõàü dadyàt tato devyà visarjanam ..>% asya prayogaþ . kçtanityakriyaþ svastivàcanapårbakaü saïkalpaü kuryàt . àdyetyàdi amukagotraþ ÷rãamukadeva÷armà amukadevatàyàþ påjàrthaü amukayantrasaüskàramahaü kariùye . iti saükalpya pa¤cagavyamànãya haumitimantreõàùñottara÷ataü abhimantrya praõavena yantraü tatra kùipet . tata uttolya sthàpayet . tataþ ÷ãtalajalacandanagandhakaståkãkuïkumaiþ snàpayitvà pa¤cagavyamànãya haumiti mantreõàùñottara÷atamabhimantrya praõavena pårbavat ÷odhayitvà snàpayet . tatra kramaþ . prathamaü kùãreõa snàpayitvà dhåpaü dadyàt . evaü dadhnà ghçtena madhunà ÷arkarayà ca . tato'ùñabhiþ kalasaiþ kuïkumagorocanàcandanami÷ritaistoyaiþ snàpayet . sarvatra snànaü målamantreõa tato yantramuttolya ku÷àgreõa tat spçùñvà yantraràjàya vidmahe mahàyantràya dhãmahi tanno yantraü pracodayàt . ityaùñottara÷atamabhimantrya pràõapratiùñhàü kuryàt . asya pràõapratiùñhàmantrasya brahmaviùõumahe÷varà çùaya çgyajuþsàmàni chandàüsi caitanyaü devatà pràõapratiùñhàyàü viniyogaþ . tadyathà . àü hrãü kroü yaü raü laü vaü ÷aü ùaü saü hauü haü saþ amukadevatàyàþ pràõà iha pràõàþ . evaü àmityàdi amukadevatàyàþ jãva iha sthitaþ . eyaü àmityàdi amukadevatàyàþ sarvendriyàõi . evaü àmityàdi amukadevatàyà vàïmana÷cakùuþ÷rotraghràõapràõà ihàgatya sukhaü ciraü tiùñhantu svàhà . iti pràõàn pratiùñhàpya tatra prakçtadevatàmàvàhya ùoóa÷opacàraiþ pa¤copacàrairvà påjayet . tataþ paññasåtràdikaü dattvà aùñhottara÷ataü aptvà ÷akta÷cet baliü dadyàt . tato'ùñottara÷atahomaü kçtvà pratyàhutisampàtaü dadyàt . homàbhàve dbiguõajapaþ kàryaþ . tato dakùiõàü dattvà acchidràvadhàraõaü kuryàt . iti tantrasàraþ .. * .. auùadhapàkàrthayantràõi yathà --
     %<bhàõóe vitastigambhãre madhye nihitakåpike .
     kåpikàkaõñhaparyantaü bàlukàbhi÷ca pårite ..
     bheùajaü kåpikàsaüsthaü vahninà yatra pacyate .
     bàlukàyantrametaddhi yantratantrabudhaiþ smçtam ..>% iti bàlukàyantram ..
     %<nibaddhamauùadhaü såtaü bhårje tattriguõàntare .
     rasapoñalikàü kàùñhe dçóhaü baddhvà guõena hi ..
     sandhànapårõaü kumbhàntaþ svàvalambanasaüsthitam .
     adhastàjjvàlayedagniü tattaduktakrameõa hi .
     dolàyantramidaü proktaü svedanàkhyaü tadeva hi ..>% sandhànaü kà¤jikàdi . iti dolàyantram .. * ..
     %<sàmbusthàlãmukhe baddhe vastre svedyaü nidhàya ca .
     pidhàya pacyate yatra tadyantraü svedanaü smçtam ..>% iti svedanayantram ..
     %<adhaþsthàlyàü rasaü kùiptvà nidadhyàttanmukhopari .
     sthàlãmårdhvamukhãü samyak nirudhya mçdumçtsayà ..
     årdhvasthàlyàü jalaü kùiptvà cullyàmàropya yatnataþ ..
     adhastàjjvàlayedagniü yàvat praharapa¤cakam .
     svàïga÷ãtaü tato yantràdgçhõãyàdrasamuttamam .
     vidyàdharàbhidhaü yantrametattajj¤airudàhçtam ..>% iti vidyàdharayantram ..
     %<bàlukàsu samastàïgaü garte måùàrasànvità .
     dãptopalaiþ maüvçõuyàdyantraü bhådharanàmakam ..>% iti bhådharayantram ..
     %<yantraü óamarusaüj¤aü syàttat sthàlyormudrite mukhe ..>% iti óamaruyantram . iti bhàvaprakà÷aþ .. (tathàca .
     %<andhamåùà tu kartavyà gostanàkàrasannibhà .
     saiva chidrànvità madhye gambhãràmàraõocità ..>% iti andhamåùàyantram ..
     %<dbau bhàgau tu sadugdhasya ekàvalmãkamçttikà .
     lohakiññasya bhàgaikaü ÷vetapàùàõabhàgikam ..
     narake÷asamaü ki¤cit chàgãdugdhena peùayet .
     màùadbayaü dçóhaü mardyaü tena måùàü susampuñàm ..
     ÷oùayitvà rasaü kùiptvà tatkalkaiþ sandhi lepayet .
     raudramåùà samàkhyàtà samyakpàradasàdhikà ..>% iti måùàyantram .. * ..
     %<bàlukàpåritaü bhàõóaü tanmadhye såtakaü kùipet .
     rasaü måùàgata¤caiva bhàõóaü sràveõa rodhayet ..
     liptvà mçllavaõaiþ sandhiü pàcayecculvikàgninà .
     bàlukàyantrametaddhi yojayedrasakarmaõi ..>% iti bàlukàyantram ..
     %<tiryakkaõñhaü kàcakupyà gilayet svalpabhàõóakaiþ .
     tiryakkçtvà pacet bhàõóaü vakayantramiti smçtam ..>% iti vakayantram ..
     %<årdhvàdhaþ saüpuñàkàraü tanmadhye rasasaüsthitam .
     kavacãyantrametaddhi rasàdidravyasàdhanam ..>% iti kavacãyantram .. * .. iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe jàraõàdyadhikàre .. cikitsopayagyaparayantravivçtiryathà --
     yantra÷atamekottaramatra hastameva pradhànatamaü yantràõàmavagaccha . kiü kàraõam . yasmàddhastàdçte yantràõàmapravçttireva tadadhãnatvàdyantrakarmaõàm . tatra manaþ÷arãràvàdhakaràõi ÷alyàni teùàmàharaõopàyo yantràõi . tàni ùañprakàràõi . tadyathà . svastikayantràõi . sandaü÷ayantràõi . tàlayantràõi . nàóãyantràõi . ÷alàkàyantràõi . upayantràõi ceti .. tatra caturviü÷atiþ svastikayantràõi . dve sandaü÷ayantre . dve eva tàlayantre . viü÷atirnàóyaþ . aùñàviü÷atiþ ÷alàkàþ . pa¤caviü÷atirupayantràõi .. tàni pràya÷o lauhàni bhavanti tatpratiråpakàõi và tadalàbhe . tatra nànàprakàràõàü vyàlànàü mçgapakùiõàü mukhairmukhàni yantràõàü pràya÷aþ sadç÷àni tasmàt tatsàråpyàdàgamàdupade÷àdanyayantradar÷anàdyuktita÷ca kàrayet . samàhitàni yantràõi khara÷lakùõamukhàni ca . sudçóhàni suråpàõi sugrahàõi ca kàrayet ..
     tatra svastikayantràõyaùñàda÷àïgulapramàõàni siühavyàghravçkatarakùuçkùadvãpimàrjàra÷çgàlamçgairvàrukakàkakaïkakuraracàsabhàsa÷a÷aghàtyulåkacilli÷yenagçdhrakrau¤cabhçïgaràjà¤jalikarõàvabha¤jananandimukhamukhàni masåràkçtibhiþ kãlairavabaddhàni måle'ïku÷avadàvçttavàraïgàõyasthivinaùña÷alyoddharaõàrthamupadi÷yante .. * .. sanigraho'nigraha÷ca sandaü÷au ùoóa÷àïgulau bhavatastvagmàüsasiràsnàyugata÷alyoddharaõàrthamupadi÷yete .
     tàlayantre dbàda÷àïgule matsyatàluvadekatàladbitàlake karõanàsànàóã÷alyànàmàharaõàrtham .
     nàóãyantràõyanekaprakàràõyanekaprayojanànyekatomukhànyubhayatomukhàni ca tàni srotogata÷alyoddharaõàrthaü rogadar÷anàrthamàcåùaõàrthaü kriyàsaukaryàrtha¤ceti tàni srotodvàrapariõàhàni yathàyogapariõàhadãrghàõi ca .
     bhagandaràr÷o'rvudavraõavastyuttaravastimåtravçddhidakodaradhåmaniruddhapraka÷asanniruddhagudayattràõyalàvu÷çïgayantràõi copariùñàddhakùyàmaþ .
     ÷alàkàyantràõyapi nànàprakàràõi nànàprayojanàni yathàyogapariõàhadãrghàõi ca teùàü gaõóåpada÷arapuïkhasarpaphaõavaói÷amukhe dve dve eùaõavyåhanacàlanàharaõàrthamupapadi÷yete . masåradalamàtramukhe dve ki¤cidànatàgre srotogata÷alyoddharaõàrtham . ùañkàrpàsakçtoùõãùàõi pramàrjanakriyàsu . trãõi darvyàkçtãni khallamukhàni kùàrauùadhapraõidhànàrtham . trãõyanyàni jàmbavavadanàni trãõyaïku÷avadanàni ùaóavàgnikarmasvabhipretàni . nàsàrvudaharaõàrthamekaü kolàsthidalamàtramukhaü khallatãkùõoùñham . a¤janàrthamekaü kalàyaparimaõóalamubhayato mukulàgram . måtramàrgavi÷odhanàrthamekaü màlatãpuùpavçntàgrapramàõaparimaõóalamiti .
     upayantràõyapi rajjuveõikàpaññacarmàntavalkalalatàvastràùñhãlà÷ma-mudgara-pàõipàda-talàïgulijihvà-dantanakhamukha-bàlà÷vakañaka÷àkhàùñhãvanapravàhaõaharùàyaskàntamayàni kùàràgnibheùajàni ceti . etàni dehe sarvasmin dehasyàvayave tathà . sandhau koùñhe dhamanyà¤ca yathàyogaü prayojayet .. yantrakarmàõi tu nirghàtanapåraõabandhanavyåhanavartanacàlanavivartanavivaraõapãóanamàrgavi÷odhanavikarùaõàharaõà¤canonnamanavinamanabha¤janonmathanàcåùaõaiùaõadàraõarjåkaraõaprakùàlanapradhamanapramàrjanàni caturviü÷atiþ .. svabuddhyà càpi vibhajedyantrakarmàõi buddhimàn . asaükhyeyavikalpatvàcchalyànàmiti ni÷cayaþ ..
     tatràtisthålamasàramatidãrghamatihrasvamagràhi viùamagràhi vakraü ÷ithilamatyunnataü mçdukãlaü mçdumukhaü mçdupà÷amiti dvàda÷a yantradoùàþ . etairdauùairvinirmuktaü yantramaùñàda÷àïgulam . pra÷astaü bhiùajà j¤eyaü taddhi karmasu yojayet .. dç÷yaü siühamukhàdyaistu gåóhaü kaïkamukhàdibhiþ . nirharettu ÷anaiþ ÷alyaü ÷astrayuktivyapekùayà .. vivartate sàdhvavagàhate ca ÷alyaü nigçhyoddharate ca yasmàt . yantreùvataþ kaïkamukhaü pradhànaü sthàneùu sarveùvavikàri caiva .. iti su÷rute såtrasthàne saptame'dhyàye .. * .. golàdhyàyoktayantràõi yathà --
     %<atha yantràdhyàyo vyàkhyàyate . tatràdau tadàrambhaprayojanamàha .
     dinagatakàlàvayavà j¤àtuma÷akyà yato vinà yantraiþ .
     vakùye yantràõi tataþ sphuñàni saükùepataþ katicit ..
     golo nàóãvalayaü yaùñiþ ÷aïkurghañã cakram .
     tràpaü turyaü phalakaü dhãrekaü pàramàrthikaü yantram ..>%
     %<atha prathamaü golayantramàha .
     apavçttagaravicihnaü kùitije dhçtvà kujena saüsakte .
     nàóãvçtte binduü kçtvà dhçtvàtha jalasamaü kùitijam ..
     ravicihnasya cchàyà patati kumadhya yathà tathà vidhçte .
     uóugole kujabindvormadhye nàóyo dyuyàtàþ syuþ ..>%
     %<atha nàóãvalayamàha .
     apavçtte kujalagne lagnaü càtho khagolanalikàntaþ .
     bhåsthaü dhruvayaùñisthaü cakraü ùaùñyà nijodayai÷càïkyam ..
     vyastairyaùñãbhàyàmudaye'rkaü nyasya nàóikà j¤eyàþ .
     iùñacchàyàsåryàntare'tha lagnaü prabhàyà¤ca ..
     kenacidàdhàreõa dhruvàbhimukhakãlake'tra dhçte .
     athavà kãlacchàyàtalamadhye syurnatà nàóyaþ ..>% ghañikàyantralakùaõàdikaü ghañãyantra÷abde draùñavyam ..
     %<atha ÷aïkumàha .
     samatalamastakaparidhirbhramasiddho dantidantajaþ ÷aïkuþ .
     tacchàyàtaþ proktaü j¤ànaü digde÷akàlànàm ..
     iti ÷aïkuyantram ..
     atha cakramàha .
     cakraü cakràü÷àïkaü paridhau ÷latha÷çïkhalàdikàdhàram .
     dhàtrã tribha àdhàràt kalpyà bhàrdhe'tra svàrdha¤ca ..
     tanmadhye såkùmàkùaü kùiptvàrkàbhimukhanemikaü dhàryam .
     bhåmerunnatabhàgàstatràkùacchàyayà bhuktaþ ..
     tatkhàrdhànta÷ca natà unnatalavasaüguõãkçtaü dyudalam .
     dyudalonnatàü÷abhaktaü nàóyaþ sthålàþ paraiþ proktàþ ..>% atha vedhena grahaj¤ànamàha .
     %<paitrarkùapuùyàntimavàruõànàmçkùadvayaü nemigataü yathà syàt .
     dåre'ntare'lpeùubhakhecarau và tathàtra yantraü sudhiyà pradhàryam ..
     nemisthadçñyàkùagataü prapa÷yet kheña¤ca dhiùõyasya ca yogatàràm .
     nemyaïkayorakùayujostu madhye ye'ü÷àþ sthità bhadhnuvako yutastaiþ ..
     pratyak sthite bhe'tha puraþsthite tairhono dhruvaþ syàt khacarasya bhuktam ..>%
     %<atha càpaü turyagolaü càha .
     dalãkçtaü cakramu÷anti càpaü kodaõóakhaõóaü khalu turyagolam ..>%
     %<atha phalakayantràrthamàha .
     dçïmaõóale'tra sphuñakàla uktaþ sukhena nànyairyatitaü mayàtaþ .
     sadgolayuktergaõitasya sàraü spaùñaü pravakùye phalakàkhyayantram ..>%
     %<idànãü yantralakùaõamàha .
     kartavyaü caturasrakaü suphalakaü khàïkà-90 ïgulairvistçtaü vistàràddviguõà-180 yataü sugaõakenàyàmamadhye tathà .
     àdhàraþ ÷latha÷çïkhalàdighañitaþ kàryà ca rekhà tatastvàdhàràdavalambasåtrasadç÷ã sà lambarekhocyate ..
     lambaü navatya-90 ïgulakairvibhajya pratyaïgulaü tiryagataþ prasàrya .
     såtràõi tatràyatasåkùmarekhà jãvàbhidhànàþ sudhiyà vidheyàþ ..
     àdhàrato'dhaþ khaguõà-30 ïguleùu jyàlambayoge suùira¤ca såkùmam .
     iùñapramàõà suùire ÷alàkà kùepyàkùasaüj¤à khalu sà prakalpyà ..
     ùaùñyaïgulavyàsamata÷ca randhràt kçtvà suvçttaü paridhau tadaïkyam .
     ùaùñyà ghañãnàü bhagaõàü÷a-360 kai÷ca pratyaü÷akaü càmbupalai¤ca digbhiþ ..
     agre sarandhrà tanupaññikaikà ùaùñyaïgulà dãrghatayà tathàïkyà ..>%
     %<idànãü yantropakaraõamàha .
     yat khaõóakaiþ sthålacaraü palàdyaü tadgoku-19 hçt syàccara÷i¤jinãha ..>%
     %<idànãü yaùñisàdhanamàha .
     vedàþ 4 bhavàþ 11 ÷ailabhuvo 17 dhçti÷ca 18 vi÷ve 13 ca bàõàþ 5 palakarõanighnàþ .
     arkoddhçtàþ syuþ krama÷aþ svade÷e rà÷yardhalabhyàni hi khaõóakàni ..
     taiþ kràntipàtàóhyaraverbhujajyà ùaùñyuddhçtàkùa÷ravaõena yuktà .
     digdhnã kçtàptà bhavatãha yaùñiþ sà paññikàyàü suùiràt pradeyà ..>%
     %<idànãü yaùñiprayojanamàha .
     dhàryaü tathà phalakayantramidaü yathaiva tatpàr÷vayorlagati tulyaminasya tejaþ .
     chàyàkùajà spç÷ati tatparidhau yamaü÷aü tatràü÷ake matimatà taraõiþ prakalpyaþ ..
     akùaprotàü ravilavagatàü paññikàü nyasya tasmàdyaùñeragràdupari phalake'dha÷ca golakrameõa .
     yatnàddeya÷caradalaguõastatra yà jyà tayàtra chinne vçtte talagaghañikàþ syurnatà lambakàntàþ ..>%
     %<atha yaùñiyantramàha .
     trijyàviùkambhàrdhaü vçttaü kçtvà digaïkitaü tatra .
     dattvàgràü pràk pa÷càdyujyàvçtta¤ca tanmadhye ..
     tatparidhau ùaùñyaïkaü yaùñirnaùñadyutistataþ kendre .
     trijyàïgulà nidheyà yaùñyagràgràntaraü yàvat ..
     tàvatyà maurvyà yaddbitãyavçtte dhanurbhavet tatra .
     dinagata÷eùà nàóyaþ pràk pa÷càt syuþ krameõaivam ..>%
     %<idànãü dhãyantraü vivakùuràdau tatpra÷aüsàmàha .
     atha kimu pçthutantrairdhãmato bhåriyantraiþ svakarakalitayaùñerdattamålàgradçùñeþ .
     na tadaviditamànaü vastu yaddç÷yamànaü divi bhuvi ca jalasthaü procyate'tha sthalastham ..
     atra pra÷naþ .
     vaü÷asya målaü pravilokya càgraü tatsvàntaraü tasya samucchraya¤ca .
     yo vetti yaùñyaiva karasthayàsau dhãyantravedã vada kiü na vetti ..>%
     %<atha yaùñyà dhruvavedhena palabhàmàha .
     yaùñyagramålasaüsthaü viddhvà dhruvamagramålayorlambã .
     bàhurlambàntarabhårlambocchràyàntaraü koñiþ ..
     koñirdbàda÷aguõità bàhuvibhaktà palaprabhà j¤eyà ..>%
     %<idànãü vaü÷àdivedhamàha .
     viddhvaivaü vaü÷atalaü dçùñyucchràyàhatàdbàhoþ .
     koñyà labdhaü j¤eyaü svavaü÷amadhye mahãmànam ..
     viddhvàtho vaü÷àgraü bhåmànaü koñisaüguõaü bhaktam .
     doùõà vaü÷occhràyo dçùñyucchràyeõa saüyutoj¤eyaþ ..
     udàharaõam .
     pa¤ca÷akràïgulà 145 yaùñiraùñaùaùñirdçgucchrayaþ .
     ùañkaràstalavedhe doþ koñiþ saptada÷àïgulà ..
     agravedhe rase÷à 116 doþ koñisturagaku¤jaràþ .
     vaü÷asya yasya tanmànaü càtmavaü÷àntaraü vada ..>%
     %<atha kevalàgravedhenàha .
     agraü vidhvordhvasthaþ punarupaviùña÷ca tadbiddhyet ..
     nijabhujabhakte koñã tadantarahçto dçgauccyavi÷leùaþ bhåmirvaü÷auccyamataþ pçthak pçthak pårbavajj¤eyam ..
     atra pra÷naþ .
     årdhvasthasya gçhàdibhirvyavahitasyàpyagramàtraü sakhe ! vaü÷asya praguõasya yasya susame de÷e samàlokyate .
     atraiva tvamavasthito yadi vadasyasyàntaraü cocchrayaü manye yantravidàü variùñhapadavãü yàto'si dhãyantravit ..
     uràharaõam .
     iùñayaùñyordhvasaüsthena vaü÷àgraü vidhyatà bhujaþ .
     dçùña÷catuùkaro'thànyayaùñyà khàïkàïgulaþ sakhe ..
     niviùñena tathà koñiraïgulaü vedhayorapi .
     àtmavaü÷àntaraü bråhi vaü÷occhràya¤ca vedhavit ..>%
     %<atha jalàntarvedhamàha .
     evaü toye'pyauccyaü tatra dçgauccyonitaü bhavati .
     kiüvà yaùñyà koñã dçùñyucchràyau jalàntare bàhå ..
     atra pra÷naþ .
     dårasthasya na dåragasya yadi vàdçùñasya dçùñasya và vaü÷asya prativimbitasya salile dçùñvàgramàtraü sakhe .
     atraiva tvamavasthito yadi vadasyasyàntaraü cocchrayaü tvàü sarvaj¤amatãndriyaj¤amanujavyàjena manye bhuvi ..
     udàharaõam .
     dçùñà cet vyaïgulà koñirbàhu÷ca caturaïgulaþ .
     årdhvasthenopaviùñena bàhurekàda÷àïgulaþ ..
     koñiraùñàïgulà toye vaü÷àgraü vidhyatà sakhe ! .
     tryakahastau dçgucchràyau vaü÷auccyaü càntaraü vada ..>%
     %<kiüvà yaùñyetyasyodàharaõam .
     ùaóaïkairamaraistulyànyaïgulànyathavà kramàt .
     àtmatoyàntaraü dçùñvà vaü÷auccyaü càntaraü vada ..>%
     %<atha svayaüvahamàha .
     laghudàrujasamacakre samasuùiràràþ samàntarà nemyàm .
     ki¤cidbakràtojyàþ suùirasyàrdhe pçthak tàsàm ..
     rasapårõe taccakraü dvyàdhàràkùasthitaü svayaü bhramati ..>%
     %<athànyadàha .
     utkãrya nemimathavà parito madanena saülagnam .
     tadupari tàladalàdyaü kçtvà suùire rasaü kùipet tàvat ..
     yàvadrasaikapàr÷ve kùiptajalaü nànyato yàti .
     pihitacchidraü tadata÷cakraü bhramati svayaü jalàkçùñam ..>%
     %<athànyadàha .
     tàmràdimayasyàïku÷aråpanalasyàmbupårõasya ..
     ekaü kuõóajalàntardvitãyamagraü tvadhomukha¤ca bahiþ .
     yugapanmuktaü cet kaü nalena kuõóàdbahiþ patati ..
     nemyàü baddhvà ghañikà÷cakraü jalayantravat tathà dhàryam .
     nalakapracyutasalilaü patati yathà tadghañãmadhye ..
     bhramati tatastat satataü pårõaghañãbhiþ samàkçùñam .
     cakracyutaü tadudakaü kuõóe yàti praõàlikayà ..>%
     %<idànãmanyeùàü svayaüvahamupahasannàha .
     yadvadhorandhranalaü tat sàpekùatvàt svayaüvahaü gràmyam .
     caturacamatkàrakarã yuktiryantraü nahi gràmyà ..
     evaü bahudhà yantraü svayaüvahaü kuhakavidyayà bhavati .
     nedaü golà÷ritayà pårboktatvànmayàpyuktam ..>% iti siddhànta÷iromaõau gole yantràdhyàyaþ ..)

#<yantrakaü>#, klã, yantrakàùñham . (kundam . iti hemacandraþ . 3 . 573 ..) kuüd iti bhàùà . yamyate kàùñhamaneneti yamadhàtostrapratyayena yantraü tataþ svàrthe kapratyayena niùpannam .. (yathà, su÷rute . 4 . 2 .
     %<kàryo gophaõikàbandhaþ kañyàmàve÷ya yantrakam .
     na kuryàt snahaseka¤ca tena klidyati hi vraõaþ ..>% yantrayati badhnàti setuprabhçtãnãti . yantri + õvul . setuprabhçtinirmàtari, tri . yathà, ràmàyaõe . 2 . 80 . 1 .
     %<svakarmàbhiratàþ ÷åràþ khanakà yantrakàstathà ..>% %<yantrakà jalapravàhàdiyantraõasmarthàþ .>% iti taññãkà ..)

#<yantragçhaü>#, klã, (yantrasya gçham .) taili÷àlà . iti hemacandraþ . 4 . 63 .. ghànighara iti bhàùà ..

@<[Page 4,018a]>@
#<yantragolaþ>#, puü, kalàyavi÷eùaþ . iti ÷abdacandrikà .. mañara iti bhàùà ..

#<yantraõaü>#, klã, (yantra + lyuñ .) rakùaõam . bandhanam . (yathà, su÷rute såtrasthàne aùñàda÷àdhyàye . %<yantraõamata årdhumadhastiryak ..>%) niyamanam . iti medinã . õe, 71 .. (yathà, su÷rute uttaratantre 41 adhyàye .
     %<raktakùayàdvaidanàbhistathaivàhàrayantraõàt .
     vraõitasya bhavecchoùaþ sa càsàdhyatamastataþ ..>%)

#<yantraõà>#, strã, (yantri + %<õyàsa÷rantho yuc .>% 3 . 3 . 107 . iti yuc . ñàp .) pãóà . yathà, naiùadhe . 4 . 10 .
     %<madanatàpabhareõa vidãrya no yadudapàti hçdà damanasvasuþ .
     nivióapãnakucadbayayantraõà tamaparàdhamadhàt pratibadhnatã ..>% (pãóà÷abde'syà vi÷eùo vij¤eyaþ ..)

#<yantrapeùaõã>#, strã, (piùyate'nayeti . più . karaõe lyuñ . ïãp . yantrameva peùaõã .) peùaõàrthayantram . iti jañàdharaþ .. yàütà iti bhàùà ..

#<yantrikà>#, strã, (yantrayati kçtakautukà pãóayatãti . yantri + õvul . ñàpi ata itvam .) patnyàþ kaniùñhà bhaginã . yathà, hemacandre .
     %<kaniùñhà ÷yàlikà hàlã yantrikà keliku¤cikà ..>%

#<yantritaþ>#, tri, (yantri + ktaþ .) baddhaþ . iti dharaõiþ .. (yathà, devãbhàgavate . 3 . 17 . 17 .
     %<te bhçtyà jagçhurdhenuü hañhàdàkramya yantritàm .
     vegamànà muniü pràha surabhiþ sà÷rulocanà ..>%)

#<yantrã>#, [n] tri, yantravi÷iùñaþ . yantra÷abdàdastyarthe inpratyayena niùpannaþ .. (yantrayati badhnàtãti . yantri bandhane + õiniþ . bandhanakàrakaþ . yathà, ràmàyaõe . 1 . 1 . 76 .
     %<astreõonmuktamàtmànaü j¤àtvà paitàmahàdvaràt .
     marùayan ràkùasàn vãro yantriõastàn yadçcchayà ..>%)

#<yabha>#, au maithune . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-akaø-aniñ .) au, ayàpsãt . yabhati yuvà . iti durgàdàsaþ ..

#<yama>#, au u viratau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø-akaø-aniñ . ktvàveñ .) au, yantà . u, yamitvà yantvà . viratirnivçttiþ . yacchati pàpàt sàdhuþ . iti durgàdàsaþ ..

#<yama>#, ka mi pariveùaõe . tadabhàve . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-paraø-sakaø-señ .) ka mi, yamayati yàmayati . pariveùaõaü annàderarpaõam . veùñanamityeke . viùatyavyàptàvityasya råpamiti ramànàthaþ . kecittu pariveùaõa evàyaü mànubandhaþ . yamayatyannaü dbijàya gçhã . anyatra niyàmayati saüyàmayati ityàhuþ . anye tu apariveùaõa evàyaü mànubandhaþ . %<niyamayati vimàrgaprasthitànàntu daõóam .>% iti ÷àkuntale . pariveùaõe tu yàmayatyannaü dvijàya gçhã ityàhuþ . tena ubhayasya pràmàõikatvàdubhayatra vikalpaj¤àpanàrtha¤cànubandhaþ kçtaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<yamaþ>#, puü, (yamayati niyamayati jãvànàü phalàphalamiti . yam + ac .) dakùiõadikpàlaþ . tatparyàyaþ . dharmaràjaþ 2 pitçpatiþ 3 samavartã 4 paretaràñ 5 kçtàntaþ 6 yamunàbhràtà 7 ÷amanaþ 8 yamaràñ 9 kàlaþ 10 daõóadharaþ 11 ÷ràddhadevaþ 12 vaivasvataþ 13 antakaþ 14 . ityamaraþ . 1 . 1 . 61 .. dharmaþ 15 dharmaràñ 16 jãvite÷aþ 17 mahiùadhvajaþ 18 auóambaraþ 19 daõóadhàraþ 20 kãnà÷aþ 21 dadhnaþ 22 mahiùavàhanaþ 23 ÷ãrõapàdaþ 24 bhãma÷àsanaþ 25 kaïkaþ 26 hariþ 27 . iti ÷abdaratnàvalã .. karmakaraþ 28 . iti jañàdharaþ .. * .. caturda÷ayamatarpaõaü yathà --
     %<yàü kà¤cit saritaü pràpya kçùõapakùe caturda÷ãm .
     yamunàyàü vi÷eùeõa niyatastarpayedyamàn ..
     yamàya dharmaràjàya mçtyave càntakàya ca .
     vaivasvatàya kàlàya sarvabhåtakùayàya ca ..
     auóambaràya dadhnàya nãlàya parameùñhine .
     vçkodaràya citràya citraguptàya vai namaþ ..
     ekaikasya tilairmi÷ràüstrãüstrãn dadyàt jalà¤jalãn .
     saüvatsarakçtaü pàpaü tatkùaõàdeva na÷yati ..>% iti tithyàditattvadhçtabhaviùyapuràõavacanam .. tasyotpattiryathà --
     %<saüj¤à ca raviõà dçùñà nimãlayati locane .
     yatastataþ saroùo'rkaþ saüj¤àü niùñhuramabravãt ..
     mayi dçùñe sadà yasmàt kuruùe netrasaüyamam .
     tasmàjjaniùyase måóhe ! prajàsaüyamanaü yamam ..>% màrkaõóeya uvàca .
     %<tatastasyàstu saüjaj¤e bhartç÷àpena tena vai .
     yama÷ca yasunà ceyaü prakhyàtà sumahànadã ..>% iti màrkaõóeyapuràõe vaivasvatamanvantare 77 aþ .. puõyàtmanàü sambandhe tasya råpaü yathà --
     %<tànàgatàüstato dçùñvà naràn dharmaparàyaõàn .
     bhàskariþ prãtimàsàdya svayaü nàràyaõo bhavet ..
     caturbàhuþ ÷yàmavarõaþ praphullakamalekùaõaþ .
     ÷aïkhacakragadàpadmadhàrã garuóavàhanaþ ..
     svarõayaj¤opavãtã ca smeracàrutarànanaþ .
     kirãñã kuõóalã caiva vanamàlàvibhåùitaþ ..>% pàpinàü sambandhe tasya råpaü yathà --
     %<triü÷adyojanadãrghàïgo vàpãsadç÷alocanaþ .
     dhåmravarõo mahàtejàþ pralayàmbhodharadhvaniþ ..
     tçõàdhiràjalomàü ca jvaladagni÷ikhàgravat .
     nàsàrandhrasphuracchvàsasvanairjitamahànilaþ ..
     sudãrghada÷ana÷reõiþ sårpopamanakhàvaliþ .
     pracaõóamahiùàråóhaþ saüdaùñada÷anacchadaþ ..
     daõóahasta÷carmavàsà bhråkuñãkuñilànanaþ ..>% iti pàdme kriyàyàgasàre 22 adhyàyaþ .. asyànadhikàro yathà --
     %<provàca dharmaü yadahaü bravãmi kàryaü tvayà tat khalu dharmaràja ! ..
     brahmovàca .
     ye bhaktàþ puõóarãkàkùe karmaõà manasà girà .
     svakarmaniratà dàntà na niyamyà hi te tvayà ..
     kçùõaþ saüpåjito yaistu yaiþ kçùõaþ samupàsitaþ .
     yai÷ca nityaü smçtaþ kçùõo na te tvadbiùayopagàþ ..
     namaþ kçùõàcyutànantaü vàsudevetyudãritam .
     yairbhàvabhàvito dharma ! na te tvadbiùayopagàþ ..
     dànaü dadadbhiryairuktamacyutaþ prãyatàmiti .
     ÷raddhàpuraþsarairdharma ! na te tvadviùayopagàþ ..
     uttiùñhadbhiþ svapàüdbha÷ca vrajadbhi÷ca janàrdanaþ .
     yaiþ smçtastu sadà dharma ! na te tvadbiùayopagàþ ..
     sarvavàdhàsu ye kçùõaü saüsmarantyuccaranti ca .
     tadbhàvabhàvino ye ca na te tvadbiùayopagàþ ..
     sa eva dhàtà sarvasya tanniyogakarà vayam .
     yamasaüyamane tyaktaþ so'smatsaüyamako hariþ ..>% iti vahnipuràõe narasiühapràdurbhàvàdhyàyaþ .. api ca . bràhmaõa uvàca .
     %<yat kçtvà sumahat puõyaü dharmàdharmaviniõaye .
     pramàõaü tvaü hi lokànàü phalaü me bråhi tadyam ! ..>% yama uvàca . yamo yama iti ÷rutvà vçthà hyudvijate janaþ . àtmà ca yamito yena na tasyaiva yamaþ smçtaþ .. ànç÷aüsyaü kùamà satyamahiüsà dama àrjavam . dhyànaü prasàdo màdhuryaü santoùa÷ca yamà da÷a .. yamai÷ca niyamai÷caiva yaþ karotyàtmasaüyamam . sa càdçùñvà tu màü yàti paraü brahma sanàtanam .. iti tatraiva yama÷armilopàkhyànam .. * .. sàvitrãkçtaü yamàùñakaü stotraü yathà -- sàvitryuvàca .
     %<tapasà dharmamàràdhya puùkare bhàskaraþ purà .
     dharmàü÷aü yaü sutaü pràpa dharmaràjaü namàmyaham .. 1 ..
     samatà sarvabhåteùu yasya sarvasya sàkùiõaþ .
     ato yannàma ÷amanamiti taü praõamàmyaham .. 2 ..
     yenànta÷ca kçto vi÷ve sarveùàü jãvinàü param .
     karmànuråpakàle ca taü kçtàntaü namàmyaham .. 3 ..
     bibharti daõóaü daõóàya pàpinàü ÷uddhihetave .
     namàmi taü daüõóadharaü yaþ ÷àstà sarvadehinàm .. 4 ..
     vi÷ve ca kalayatyeva yaþ sarvàyu÷ca santatam .
     atãva durnivàrya¤ca taü kàlaü praõamàmyaham .. 5 ..
     tapasvã vaiùõavo dharmã saüyamã vijitendriyaþ .
     jãvinàü karmaphaladastaü yamaü praõamàmyaham .. 6 ..
     svàtmàràma÷ca sarvaj¤o mitraþ puõyakçtàü bhave .
     pàpinàü kle÷ado yastaü puõyamitraü namàmyaham .. 7 ..
     yajjanma brahmaõo vaü÷e jvalantaü brahmatejasà .
     yo dhyàyati paraü brahma brahmavaü÷aü namàmyaham .. 8 ..
     ityuktvà sà ca sàvitrã praõanàma yamaü mune .
     yamastàü viùõubhajanaü karmapàkamuvàca ha ..
     idaü yamàùñakaü nityaü pràtarutthàya yaþ pañhet .
     yamàttasya bhayaü nàsti sarvapàpàt pramucyate ..
     mahàpàpã yadi pañhet nityaü bhaktyà ca nàrada ! .
     yamaþ karoti taü ÷uddhaü kàyavyåhena ni÷citam ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 26 adhyàyaþ .. * .. pàribhàùikayamadantà yathà --
     %<kàrtikasya dinànyaùñàvaùñàgrahàyaõasya ca .
     yamasya da÷anà ete laghvàhàrã sa jãvati ..>% iti vaidyakam .. * ..
     (%<païkamatsyavasàtailaghçtagandhàü÷ca ye naràþ .
     mçùñagandhàü÷ca ye vànti gantàraste yamàlayam ..
     yåkà lalàñamàyànti baliü nà÷nanti vàyasàþ .
     yeùàü vàpi ratirnàsti yàtàraste yamàlayam ..>% iti su÷rute såtrasthàne 31 adhyàyaþ .. asya ÷àpavçttàntaü ÷àpàntavçttànta¤ca yamaràja÷abde draùñavyam .. * ..) ÷arãrasàdhanàpekùanityakarma . ityamaraþ . 2 . 7 . 49 .. upàyàntaranirapekùaü ÷arãramàtrasàdhyaü nityaü yàvajjãvamava÷yakàryaü yatkarma satyàsteyàdi tadyamaþ . yameral .
     %<ahiüsà satyavacanaü brahmacaryamakalkatà .
     asteyamiti pa¤caite yamà÷caiva vratàni ca ..>% iti manuþ . iti taññãkàyàü bharataþ .. sa ca aùñàïgayogàntargatàïgavi÷eùaþ . sa tu da÷avidho yathà --
     %<brahmacaryaü dayà kùàntirdhyànaü satyamakalkatà .
     ahiüsàsteyamàdhuryaü dama÷caite yamàþ smçtàþ ..>% iti gàruóe 109 adhyàyaþ .. * .. sa ca pa¤cavidho yathà --
     %<ahiüsà satyamasteyaü brahmacaryàparigrahau .
     yamàþ pa¤càtha niyamàþ ÷aucaü dvividhamãritam ..>% iti tatraiva 230 adhyàyaþ ..
     %<ahiüsàsatyàsteyabrahmacaryàparigrahà yamàþ .>% iti pàta¤jale sàdhanapàde . 30 .. yacchati niyacchati indriyagràmamaneneti . yama + gha¤ .) saüyamaþ .. yathà, amaraþ . 3 . 2 . 18 .
     %<viyàmo viyamo yàmo yamaþ saüyàmasaüyamau ..>% kàkaþ . ÷aniþ . iti medinã . me, 23 .. (viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 30 .
     %<atãndraþ saügrahaþ sargo dhçtàtmà niyamo yamaþ ..>% %<antaryacchatãti yamaþ .>% iti tadbhàùye ÷aïkaràcàryaþ ..)

#<yamaþ>#, tri, (yacchati ekatra garbhà÷aye nirato bhavatãti . yam + ac .) yamajaþ . iti medinã . me, 23 .. tayorjyeùñhatvaniråpaõaü yathà, %<bahirvarõeùu càritràdyamayoþ pårvajanmataþ . yasya jàtasya yamayoþ pa÷yanti prathamaü mukham . santànaþ pitara÷caiva tasmin jyaiùñhaü pratiùñhitam .. janmapràthamyàt jyaiùñhaü yamayoþ na tu niùekapràthamyàt janmapràthamyasandehe mukhadar÷anapràthamyat .>% iti udvàhatattvam .. (yathà --
     %<bãje'ntarvàyunà bhinne dvau jãvau kukùimàgatau .
     yamàvityabhidhãyete dharmetarapuraþsarau ..>% iti su÷rute ÷àrãrasthàne dbitãye'dhyàye .. anayorekasya vçddhiraparasya kùãõatàkathamityata àha .
     %<karmàtmakatvàdviùamàü÷abhedàt ÷ukràsçjaü vçddhimupaiti kukùau .
     eko'dhiko nyånataro dvitãya evaü yame'pyabhyadhiko vi÷eùaþ ..>% iti carake ÷àrãrasthàne dbitãye'dhyàye ..)

#<yamakaü>#, klã, (yamaü yugmabhàvaü kàyati pràpnãtãti . kai + kaþ .) ÷abdàlaïkàraþ . tasya lakùaõàdi yathà -- satyarthe pçthagarthàyàþ svaravya¤janasaühateþ . krameõa tenaivàvçttiryamakaü vinigadyate .. atra dvayorapi padayoþ kvacit sàrthakatvaü kvacinnirarthakatvaü kvacidekasya sàrthakatvamaparasya nirarthakatvamata uktaü satyartha iti . tenaiva krameõeti damo moda ityàdervibhaktaviùayatvaü såcitam . etacca padapàdàrdha÷lokàvçttitvena pàdàdyàvçtte÷cànekaviùayatayà prabhåtatamabhedaü diïmàtramudàhriyate .
     %<navapalà÷apalà÷avanaü puraþ sphuñaparàgaparàgatapaïkajam .
     mçdulatàntalatàntamalokayat sasurabhiü surabhiü sumanobharaiþ ..>% iti màghe . 6 . 2 .. atra padàvçttiþ palà÷apalà÷eti surabhiü surabhimityatra ca dvayoþ sàrthakatvam . latàntalatàntetyatra prathamasya nirarthakatvaü paràgaparàgetyatra dvitãyasya evamanyatràpyudàhàryam . yamakàdau bhavedaikyaü óalorbaborlarostathà . ityuktanayàt . bhujalatàü jaóatàmabalàjana ityatra na yamakatvahàniþ . iti sàhityadarpaõe da÷amaþ paricchedaþ . 10 .. (yamakàlaïkàrastu yugmapàdayamakàyugmapàdayamakàdyantayamaka-pàdamadhyayamakapàdàntayamaka-pàdàdiyamaka-pàdàdimadhyayamakapàdàdyantayamaka-madhyàntayamaka-kà¤cãyamakagarbhayamakacakrabàlayamakapuùpayamakamahàyamakamithunayamakavçntayamakavipathayamakasamudgayamakasarvayamaka yamakàvalãbhedàt bahuvidhaþ . tattallakùaõodàharaõàdikaü bhaññikàvye da÷amasarge yamakacakre kàvyàdar÷e da÷amaparicchede ca draùñavyam .. vyåhavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 4 . 55 . 42 .
     %<tato viràñasya sutaþ savyamàvçtya vàjinaþ .
     yamakaü maõóalaü kçtvà tàn yodhàn pratyavàrayat ..>% %<yamakaü ÷atraõàü nirodhakaü maõóalaü kçtvà .>% iti taññãkàyaü nãlakaõñhaþ .. sadç÷am . yathà, mahàbhàrate . 3 . 19 . 8 .
     %<maõóalàni vicitràõi yamakànãtaràõi ca .
     savyàni ca vicitràõi dakùiõàni ca sarva÷aþ ..>% %<yamakàni sadç÷àni .>% iti taññãkàyàü nãlakaõñhaþ ..) tri, yamajaþ . iti medinã . ke, 142 ..

@<[Page 4,019c]>@
#<yamakaþ>#, puü, (yam + bhàve gha¤ . svàrthe kan .) saüyamaþ . iti medinã . ke, 142 ..

#<yamakàlindã>#, strã, (yamaþ kàlindã ca sutaþ sutà ca yasyàþ .) saüj¤à . sà ca såryapatnã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<yamakãñaþ>#, puü, (yamasåcakaþ kãñaþ .) ghurghåranàmà kãñaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<yamakoñiþ>#, strã, laïkàyàþ pårbaü pçthivyà÷caturthabhàge de÷avi÷eùaþ . yathà --
     %<laïkà kumadhye yamakoñirasyàþ pràkpa÷cime romakapattana¤ca .
     adhastataþ siddhapuraü sumeruþ saumye'tha yàmye vaóavànala÷ca .
     kuvçttapàdàntaritàni tàni sthànàni ùaógolavido vadanti ..>% iti siddhànta÷iromaõiþ ..

#<yamaghaõñaþ>#, puü, (yamaü ghaõñayatãti . ghaõñi + aõ .) yogavi÷eùaþ . yathà --
     %<dbe maghàpårbaphalgunyau puùyà÷leùà ca candrayoþ .
     jyeùñhànuràdhà bharaõã cà÷vinã kujavàsare ..
     hastàrdrà candraje målà pårbàùàóhà ca revatã .
     jãve hyuttarabhàdra÷ca ÷ukràhe svàtirohiõã .
     ÷anivàre ÷atabhiùà ÷ravaõà yamaghaõñakaþ ..>% iti sàrasaügrahaþ .. api ca .
     %<ghaõño'khaõóarkùayukte svagçhapatidine saumyavàre'ryamàpi .>% asya varjyakàlanirõayo yathà --
     %<yamaghaõñe tyajedaùñau mçtyau dvàda÷a nàóikàþ .
     anyeùàü pàpayogànàü madhyàhnàt parataþ ÷ubham ..>% asya doùà yathà --
     %<ebhirjàto na jãveta yadi ÷akrasamo bhavet .
     vivàhe vidhavà nàrã yàtràyàü maraõaü bhavet ..
     niùphalaü kçùivàõijyaü vidyàrambhe ca mårkhatà .
     gçhaprave÷e bhaïgaþ ùyàccåóàyàü maraõaü dhruvam ..
     çõadàne phalaü nàsti vratadàne ca niùphale .
     ÷ubhakarmàõi sarvàni naiva kuryàdvicakùaõaþ ..>% iti jyotistattvam .. ravivàre 10 . 11 . somavàre 8 . 9 . maïgalavàre 17 . 18 . 1 . 2 . budhavàre 13 . 6 . bçhaspativàre 19 . 20 . 26 . 27 . ÷ukravàre 15 . 4 . ÷anivàre 24 . 22 . iti yamaghaõñayogaþ ..

#<yamajaþ>#, tri, (yamo yamakaþ san jàyate iti . jan + óaþ .) ekakàlãnaikagarbhajàtasantànadvayam . yathà, medinã . me, 23 .
     %<yamo'nyaliïgo yamaje nà kàke ÷amane ÷anau ..>% (yathà ca kathàsaritsàgare . 23 . 91 .
     %<÷àntikaro'pi purodhà bhràtçsutaü ÷àntisomamapara¤ca .
     vai÷vànaramarpitavàn piïnalikàputtrakau yamatrau ..>%) asya jyeùñhatvaü yama÷abda draùñavyam .. (a÷vavi÷eùe, puü . yathà, a÷vavaidyake . 3 . 152 .
     %<ekenàïgena hãnena bhinnena ca vi÷eùataþ .
     yamajaü vàjinaü bindyàt vàmanaü vàmanàkçtim ..>%)

#<yamadagniþ>#, puü, (jaman hutabhakùaõa÷ãlaþ prajjvalito 'gniriva . pçùodaràditvàt jasya yaþ .) jamadagnimuniþ . sa tu para÷uràmapità . iti bharatadviråpakoùaþ .. (vivçtistu jamadagni÷abde draùñavyà ..)

#<yamadåtaþ>#, puü, (yamasya dåtaþ .) yamasya caraþ . yathà --
     %<yamadåtapi÷àcàdyairyat paràsurupàsyate .
     sadbhirauùadhavãryàõi tasmàttaü parivarjayet ..>% iti vàgbhañe ÷arãrasthàne pa¤came'dhyàye ..) dharmasva uvàca .
     %<ke yåyaü vikçtàkàràþ pà÷amudgarapàõayaþ .
     daüùñràkaràlavadanà aïgàrasadç÷aprabhàþ ..
     yåyaü sarve mahàvãràþ jvalatpàvakalocanàþ .
     kçtà tathàpi yuùmàkamiyaü kena sudurgatiþ ..>% yamadåtà åcuþ . yamadåtà vayaü sarve yamàj¤àkàriõaþ sadà . tvaddatto'yaü dvijàsmàkaü sumahàn ka÷malodayaþ .. iti padmapuràõe kriyàyogasàre 6 adhyàyaþ ..

#<yamadåtakaþ>#, puü, (yamasya dåta iveti kan .) kàkaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yamadåta + svàrthe kan .) yamadåta÷ca ..

#<yamadåtikà>#, strã, (yamasya dåtikeva .) tintióãvçkùaþ . (yathà --
     %<jãvanaü jãvanaü hanti pràõàn hanti samãraõaþ .
     kimà÷caryaü kùàrabhåmau pràõadà yamadåtikà ..>% ityudbhañaþ ..)

#<yamadevatà>#, strã, (yamo devatà adhiùñhàtrã yasyàþ .) bharaõãnakùatram . iti hemacandraþ . 2 . 22 ..

#<yamadrumaþ>#, puü, (yama iva bhayàvaho drumaþ .) ÷àlmalivçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (vivaraõamasya ÷àlmali÷abde j¤àtavyam ..)

#<yamadvitãyà>#, strã, (yamapriyà dbitãyà iti madhyapadalopikarmadhàrayaþ .) kàrtika÷ukladvitãyà . bhràtçdbitãyà iti khyàtà . tatkçtyaü yathà . liïgapuràõe .
     %<kàrtike tu dvitãyàyàü ÷uklàyàü bhràtçpåjanam .
     yà na kuryàdvina÷yanti bhàtaraþ saptajanmani ..>% tasyà iti ÷eùaþ . mahàbhàrate .
     %<kàrtike ÷uklapakùasya dbitãyàyàü yudhiùñhira ! .
     yamo yamunayà pårbaü bhojitaþ svagçhe svayam .
     tasmànnijagçhe pàrtha ! na bhoktavyamato budhaiþ ..
     yatnena bhaginãhastàdbhoktavyaü puùñivardhanam .
     dànàni ca pradeyàni bhaginãbhyo vi÷eùataþ ..>% tathà .
     %<yama¤ca citragupta¤ca yamadåtàü÷ca påjayet .
     arghya÷càtra pradàtavyo yamàya sahajadbayaiþ ..>% sahajadvayairbhaginãbhràtçbhiþ . arghyamantraþ .
     %<ehyehi màrtaõóaja pà÷ahasta yamàntakàlokadharàmare÷a .
     bhràtçdvitãyàkçtadevapåjàü gçhàõa càrghyaü bhagavannamaste ..
     dharmaràja namastubhyaü namaste yamunàgraja .
     pàhi màü kiïkaraiþ sàrdhaü såryaputtra namo'stu te ..>% yamunà¤ca saüpåjya namaskuryàt .
     %<yamasvasarnamaste'stu yamune lokapåjite .
     varadà bhava me nityaü såryapåttri namo'stu te ..>% annaü dattvà pañhet .
     %<bhràtastavànujàtàhaü bhuïkùva bhaktamidaü ÷ubham .
     prãtaye yamaràjasya yamunàyà vi÷eùataþ ..>% jyeùñhà cet tadàgrajàtàhamiti vadet .. atra bhoktavyaü puùñivardhanaü iti vidhisamabhivyàhçtaphala÷rutyà bhojananiyamasya pràdhànyàttasya mukhyakàlo'ùñadhàvibhaktadinapa¤camàü÷o gràhyaþ . yathà dakùaþ .
     %<pa¤came ca tathà bhàge saüvibhàgo yathàrhataþ .
     pitçdevamamanuùyàõàü kãñànà¤copadi÷yate ..
     saüvibhàgaü tataþ kçtvà gçhasthaþ ÷eùabhugbhavet .
     itihàsapuràõàdyaiþ ùaùñha¤ca saptamaü nayet ..>% saüvibhàgo vibhajyànnasya pratipàdanam . devo'tra vai÷vadevasambandhã . pa¤camàü÷àlàbhe tu .
     %<na bhu¤jãtoddhçtasnehaü nàtisauhityamàcaret .
     nàtiprage nàtisàyaü nàtisandhyàsamãpataþ ..>% iti manåktaparyådastasåryodastetarakàlo'pi gràhyaþ . sauhityaü tçptiþ . atra bhojanasya ràgapràptatve'pi tatkàlasya .
     %<munibhirdvira÷anaü proktaü vipràõàü martyavàsinàü nityam .
     ahani ca tathà tamasvinyàü sàrdhapraharayàmàntaþ ..>% iti kàtyàyanãyena niyamitatvàdbhojanakàlasya vaidhatvena ÷àstrãyatvàt na sàmànya÷àstrapràptyupajãviparyudàsàsaïgatiþ . atrànadhyayanaü bhràntànàm . pretapakùottaradbitãyàyàü tanniùedhàt . yathà ca ràjamàrtaõóe .
     %<pre ko cai cà dvitãyàstàþ pretapakùe gate tu yà .
     yà tu kojàgare yàte caitryàvalyàþ pare'pi ca ..
     càturmàsye masàpte ca dvitãyà yà bhavettithiþ .
     paràsvetàsvanadhyàyaþ puràõaiþ parikãrtitaþ ..>% jyàtiùe . tathà yamadvitãyàyàü yàtràyàü maraõaü bhavet . iti tithyàditattvam .. * .. asyàü vratavidhànaü yathà -- nàrada uvàca .
     %<bhagavan ! praùñumicchàmi tvàmahaü vinayànvitaþ .
     tadvrataü bråhi me svàmin ! mçtyuü yena na pa÷yati ..
     alpadoùaü mahatpuõyaü ÷obhanaü vratamuttamam .
     prasàdaü kuru me svàmin ! yathàhaü tat karomi bhoþ ..
     brahmovàca .
     yadi cecchasi viprendra vratànàü vratamuttamam .
     vrataü yamadbitãyàkhyaü ÷çõu tvaü mçtyuvàraõam ..
     kàrtike màsi ÷uklàyàü dvitãyàyàü munã÷vara ! .
     kartavyaü tadvidhànena hyapamçtyunivàraõam ..
     bràhme muhårte cotthàya cintayedàtmano hitam .
     pràtaþ kçtvà dvijaþ snànaü dantadhàvanapårbakam ..
     tataþ ÷uklàmbaradharaþ ÷uklamàlyànulepanaþ .
     kçtanityakriyo hçùñaþ kuõóalàïgadabhåùitaþ ..
     vidhiü viùõu¤ca rudra¤ca saüsthàpyauóambare ÷ume .
     padmaü saptadalaü kçtvà påjayet susthamànasaþ ..
     candanàgurukarpårakuïkumairdbijasattam ! .
     puùpairdhåpai÷ca naivedyairnàrikelàdibhiþ phalaiþ ..
     sarasvatã¤ca varadàü vãõàpustakadhàriõãm .
     dhyàyet ÷uklàmbaradharàü haüsavàhanasaüsthitàm ..
     tato mçtyuvinà÷àrthaü sàlaïkàràü payasvinãm .
     vipràya vedaviduùe gà¤ca dadyàt savatsakàm ..
     apamçtyuvinà÷àya saüsàràrõavatàrikàm .
     vipra tubhyamimàü raudrãü dhenuü sampradade hyaham ..
     iti vàkyavicàreõa dhenuü dadyàddvijàtaye .
     kulãnàya su÷àntàya rogahãnadbijàya vai ..
     tadabhàve codakumbhaü savastraü sahiraõyakam .
     auóumbaravidhànena sampradadyàddvijàtaye ..
     tasyàpyalàbhe viprendra ! vipràya sadupànahau .
     dadyàt kàrtika÷uklàyàü dbitãyàyàü vi÷eùataþ ..
     j¤àti÷reùñhàn tathà vçddhàn saüpåjya càbhivàdayet .
     nàrikelàdidànena toùayet svajanànapi ..
     tataþ sodarasampannà bhaginã yàbhavanmune ! .
     tasyà gçhaü samàgatya ÷raddadhàno'bhiràjayet ..
     bhadre bhagini ! ÷ubhage tvadaïghrisarasãruhe .
     ÷reyase'dya namaskartumàgato'haü tavàlayam ..
     iti ÷rutvà bhaginyàdiþ sodaraü vinayànvitam .
     mçduvàkyaistatastasya påjanaü kriyate mahat ..
     adya bhràtçmatã bhràtastvaü no vayasi bàndhavaþ .
     bhoktavyaü bho'dya madgehe tvàyuùe kuladãpaka ! ..
     kàrtike ÷uklapakùasya dvitãyàyàü sahodaraþ .
     yamo yamunayà pårbaü bhojitaþ svagçhe'rcitaþ .
     asmin dine yamenàpi påjità bhaginã ÷ubhà ..
     svasurnaro ve÷mani yo na bhuïkte yamadvitãyàdinameva labdhvà .
     taü pàpinaü sarvasuràþ prabudhya saüsàramàrge rañayanti vipra ! ..
     tasmàdbhràtrà svasçgçhe bhoktavyaü màsi kàrtike .
     ÷uklàyà¤ca dvitãyàyàü sarvai÷varyàya bho dbija ! ..
     varùe varùe ca kartavyaü ya÷ase àyuùe ÷riye .
     tataþ sampràpya sumate bhaginyai suvidhànataþ ..
     svarõàlaïkàravastràdidànasatkàramàdaràt .
     pradadyànmuni÷àrdåla pra÷rayàvanataþ sudhãþ ..
     sa à÷ãùaü pragçhyàsyà namaskçtya kùamàpayet .
     sarvà bhaginyaþ santoùyà jyeùñhànukrama÷astadà ..
     vastrànnapànasatkàrairbhojanaiþ puùñivardhanaiþ .
     karotyevaü naro vidbànna yàti yamayàtanàm ..
     apamçtyuü na càpnoti satyaü satyaü hi nànyathà ..
     yairbhaginyaþ suvàsinyo vastràlaïkàratoùitàþ .
     na teùàü vatsaraü yàvat kalaho na riporbhayam ..
     vratasyàsya prasàdena bhåtàþ pretà÷ca ràkùasàþ .
     dåràdeva palàyante dharmaràjena tàóitàþ ..
     yo devo mahiùàråóho daõóamudgaradhàrakaþ .
     veùñitaþ kiïkarairdaùñaistasmai kàlàtmane namaþ ..
     itthaü tvaü dija÷àrdåla ! kuruùva tadvrataü ÷ubham .
     ramyaü yamadvitãyàkhyamapamçtyunivàraõam ..
     vratasyàsya prabhàvena puttrapauttrasamanvitaþ .
     satyaü vadàmi te vipra ! gçhasthaþ syàt sadaiva hi ..
     gàrhasthyena samo dharmo na bhåto na bhaviùyati .
     sandeho'tra na kartavya iha loke paratra ca ..
     ye vai yamadvitãyàkhyaü vrataü kurvanti mànavàþ .
     saptajanmakçtaü pàpaü tatkùaõàdeva na÷yati ..
     aputtro labhate puttraü dhanahãno labheddhanam .
     bhàryàhãno labhedbhàryàü suråpàü kulasambhavàm ..
     yasyàü tithau yamunayà yamaràjadevaþ saübhojitaþ sakalalokanipàtadakùaþ .
     tasyàü bhunakti sutithau ca gçhe bhaginyàþ pràpnoti vittamatulaü sa ciràyureva ..>% iti pàdme uttarakhaõóe 125 adhyàyaþ ..

#<yamadhàraþ>#, puü, (yamà yugmãbhåtà dhàràsya . yadvà, yamavat vinà÷ikà dhàrà yatra .) pàr÷vadbayadhàràyuktàstravi÷eùaþ . kirãca kàñàra ityàdi bhàùà ..

#<yamanaü>#, klã, (yam + bhàve lyuñ .) bandhanam . uparatiþ . iti medinã . ne, 111 .. (saüyamaþ . yathà, harivaü÷e bhaviùyaparvaõi . 16 . 48 .
     %<aõurvàmananàmàsi yatastvaü vàmanàkhyayà .
     mananànmunirevàsi yamanàd yatirucyase ..>%)

#<yamanaþ>#, puü, (yamayati niyamayatãti . yam + lyuþ .) yamaþ . iti medinã . ne, 111 .. (yamayati va÷amànayatãndriyagràmamiti . saüyamakartari, tri . yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 9 . 22 .
     %<yantàsi yamano dhruvo'si dharuõaþ .>% %<yamanaþ svayaü saüyamanakartà bhavasi .>% iti tadbhàùye mahãdharaþ .. niyamakàriõi ca tri . yathà, tatraiva . 14 . 22 .
     %<yantrã ràóyantryasi yamanã dhruvàsi dharitrã .>% %<yamanã sarveùàü niyamakàriõyasi .>% iti tadbhàùye mahãdharaþ ..)

#<yamanikà>#, strã, (yacchati àvçõotãti . yam + lyuþ . kan . ñàp .) yavanikà . ityamarañãkàyàü ràmà÷ramaþ .. kànàt iti bhàùà ..

#<yamapatnã>#, strã, (yamasya patnã .) yamasya bhàryà . yamasya dve bhàrye . dhåmorõà 1 vijayà 2 . iti jañàdharaþ ..

#<yamapriyaþ>#, puü, (prãõàtãti . prã + kaþ . yamasya priyaþ .) vañavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<yamabhaginã>#, strã, (yamasya bhaginã svasà .) yamunà . iti hemacandraþ . 4 . 149 ..

@<[Page 4,021b]>@
#<yamaràjaþ>#, puü, (yama÷càsau ràjà ceti . %<ràjàhaþ sakhibhyaùñac .>% 5 . 4 . 91 . iti ñac .) yamaþ . iti hemacandraþ . 2 . 99 .. asya puryàdi yathà,
     %<purã saüyamanã tasya citraguptastu lekhakaþ .
     bhçtyau caõóamahàcaõóau dhåmorõàvijaye priye .
     vicàra bhåmikà nãciþ sahàyàþ kàlapåruùàþ ..>% iti jañàdharaþ .. * .. sa ca vimàtrà chàyayà ÷aptaþ . (yathà, màrkaõóeye . 77 . 25 -- 29 .
     %<chàyàsaüj¤à tvapatyeùu yathà sveùvativatsalà .
     tathà na saüj¤àkanyàyàü puttrayo÷cànvavartata ..
     nalinàdyupabhogeùu vi÷eùamanuvàsaram .
     manustatkùàntavànasyà yamastasyà na cakùame ..
     tàóanàya ca vai kopàt pàdastena samudyataþ .
     tasyàþ punaþ kùàntimatà na tu dehe nipàtitaþ ..
     tataþ ÷a÷àpa taü kopàt chàyàsaüj¤à yamaü dbija .
     ki¤cit prasphuramàõoùñhã vicalatpàõipallavà ..
     pituþ patnãmamaryàdaü yanmàü tarjayase padà .
     bhuvi tasmàdayaü pàdastavàdyaiva patiùyati ..>%) tacchàpàntaü yathà --
     %<svaråpadhàriõãü cemàmàninàya nijà÷ramam .
     saüj¤àü bhàryàü prãtimatãü bhàskaro vàritaskaraþ ..
     tataþ pårbasuto yo'syàþ so'bhådvaivasvato manuþ .
     dbitãyastu yamaþ ÷àpàddharmadçùñirabhåt sutaþ ..
     krimayo màüsamàdàya pàdataste mahãtalam .
     patiùyantãti ÷àpàntaü tasya cakre pità svayam ..
     dharmadçùñiryata÷càsau samo mitre tathàhite .
     tato niyogaü taü yàmye cakàra timiràpahaþ ..
     yamunà ca nadã jaj¤e kalindàntaravàhiõã ..>% iti màrkaõóeyapuràõe vaivasvatamanvantare . 78 . 25 -- 29 ..

#<yamaràñ>#, [j] puü, (pràõisaüyamanàt yamaprabhçtayaþ kiïkaràsteùu ràjate yamena saüyamena ràjate iti và . ràj + kvip . ityamarañãkàyàü raghunàthaþ .) yamaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 16 ..

#<yamalaü>#, klã, (yamaü làtãti . là + kaþ .) yugmam . iti hemacandraþ . 6 . 60 .. (tri, yamajaþ . yathà, devãbhàgavate . 3 . 28 . 5 .
     %<sumitràtanayau jàtau yamalau dvau manoharau .
     te jàtà vai ki÷orà÷ca dhanurvàõadharàþ kila ..>%)

#<yamalapatrakaþ>#, puü, (yamalaü yamajaü patramasya . bahuvrãhau kaþ .) a÷mantakavçkùaþ . kovidàravçkùaþ . iti ràjanighaõñaþ ..

#<yamalàrjunahà>#, [n] puü, (yamalàrjunau hatavàn iti . han + kvip .) ÷rãkçùõaþ . iti hemacandraþ ..

#<yamalàrjunau>#, puü, (yamalau ca tàvarjunau ceti karmadhàrayaþ .) gokulasthàrjunavçkùadvayam . tau kuveraputtrau nalakåvaramanigrãvau . nàrada÷àpàt vçkùatàü gatau ÷rãkçùõena uddhàritau . yathà --
     %<yadimau lokapàlasya puttrau bhåtvà tamaþplutau .
     na vivàsasamàtmànaü vijànãtaþ sudurmadau ..
     ato'rhataþ sthàvaratàü syàtàü naivaü yathà punaþ .
     smçtiþ syànmatprasàdena tatràpi madanugrahàt ..
     vàsudevasya sànnidhyaü labdhvà divya÷aracchate .
     vçtte svalokatàü bhåyo labdhabhaktã bhaviùyataþ ..
     ÷rã÷uka uvàca .
     sa evamuktvà devarùirgato nàràyaõà÷ramam .
     nalakåvaramaõigrãvàvàsaturyamalàrjunau ..
     çùerbhàgavatamukhyasya satyaü kartuü vaco hariþ .
     jagàma ÷anakaistatra yatra sto yamalàrjunau ..
     devarùirme priyatamau yadimau dhanadàtmajau .
     tattathà sàdhayiùyàmi yadgãtaü tanmahàtmanà ..
     ityantareõàrjunayoþ kçùõastu yamayoryayau .
     àtmanirve÷amàtreõa tãryaggatamudåkhalam ..
     bàlena niùkarùatànvagudåkhalaü tat dàmodareõa tarùotkalitàïghribandhau .
     niùpetatuþ paramavikramitàtivepaskandhaprabàlaviñapau kçtacaõóa÷abdau ..
     tatra ÷riyà paramayà kakubhaþ sphurantau siddhàvupetya kujayoriva jàtavedàþ .
     kçùõaü praõamya ÷irasàkhilalokanàthaü baddhà¤jalã virajasàvidamåcatuþ sma ..
     vàõã guõànukathane ÷ravaõau kathàyàü hastau ca karmasu manastava pàdayornaþ .
     smçtyàü ÷irastava nivàsajagatpraõàme dçùñiþ satàü dar÷ane'stu bhavattanånàm ..
     ÷rãbhagavànuvàca .
     tadgacchataü matparamau nalakåvarasàdanam .
     saüjàto mayi bhàvau vàmãpsitaþ paramo'bhavaþ ..
     ÷rã÷uka uvàca .
     ityuktau taü parikramya praõamya ca punaþ punaþ .
     baddhàlåkhalamàmantrya jagmaturdi÷amuttaràm ..>% iti ÷rãbhàgavate 10 skandhe 10 adhyàyaþ ..

#<yamalã>#, strã, (yamala + striyàü ïãù .) coñikàdbayam . iti medinã . ne, 126 .. coñã ÷àñãparyàye hemacandreõa gaõità saiva coñikà ..

#<yamavàhanaþ>#, puü, (yamasya vàhanaþ .) mahiùaþ . iti hemacandraþ . 4 . 347 .. (tathàsya paryàyaþ .
     %<mahiùo ghoñakàriþ syàt kàsara÷ca rajasvalaþ .
     pãnaskandhaþ kçùõakàyo lulàpo yamavàhanaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe dbitãye bhàge ..)

#<yamavrataü>#, klã, (yamasya dharmaràjasyeva vratam .) ràjadharmavi÷eùaþ . sa tu pakùapàtaü vinà pàninàü ÷àsanaråpaþ . iti puràõam ..

#<yamasvasà>#, [ç] strã, (yamasya svasà bhaginã .) yamunà . durgà . iti medinã . se, 60 .. (yaduktaü harivaü÷e àryàstavaprakaraõe . 58 . 4 .
     %<jayà ca vijayà ca tvaü tuùñiþ puùñiþ kùamà dayà .
     jyeùñhà yamasya bhaginã nãlakau÷eyavàsinã ..>%)

#<yamànikà>#, strã, (yamànã + svàrthe kan .) yamànã . tatparyàyaþ . ajamodà 2 ugragandhà 3 brahmadarbhà 4 . ityamaraþ . 2 . 4 . 145 .. catvàri yamànyàm . yamànã dvividhà ekà kùetrayamànã sà ajamodà ityeva khyàtà . aparà yamànã ityeva khyàtà avi÷eùàt dvarorapãti subhåtiþ . kecittu ajamodàdidvayaü vanayamànyàü brahmadarbhàdidvayaü yamànyàmityàhuþ . ugragandhàjamodàkhyà smçtà kùetrayamànikà iti . %<yamànã dãpako dopyo bhåtika÷ca yamànikà .>% iti ca ratnaþ . yacchati viramati nivartate agnimàndyamanayà yamànã . yamau u viratau nàmnãti anañ ãp yamànã svàrthe ke yamànikà yamànã pa¤camavargapa¤camamadhyà . yavànãti antaþsthacaturthamadhyà iti kecit . iti bharataþ .. * .. asyà guõàþ . kuùñha÷ålanà÷itvam . hçdyatvam . pittàgnikàritvam . vàyukaphakçminà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<yamànã>#, strã, (yacchati viramati nivartate agnimàndyamanayeti . yama + karaõe lyuñ . ïãù . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) yamànikà . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathàsyàþ paryàyaþ .
     %<yamànã dãpako dãpyo bhåtika÷ca yamànikà ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

#<yamàntakaþ>#, puü, (yamasyàntakaþ . mçtyu¤jayatvàdevàsya tathàtvam .) ÷ivaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yama÷ca antaka÷ca tau iti vigrahe . vaivasvatakàlau . yathà, mahàbhàrate . 2 . 17 . 15 .
     %<tejasà såryasaïkà÷aþ kùamayà pçthivãsamaþ .
     yamàntakasamaþ krodhe ÷riyà vai÷ravaõopamaþ ..>% %<yamo vaivasvataþ antakaþ kàlaþ .>% iti taññãkàyàü nãlakaõñhaþ ..)

#<yamã>#, strã, yamunànadã . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, ÷rãmadbhàgavate . 8 . 13 . 9 .
     %<tçtãyàü vaóakàmeke tàsàü saüj¤àsutàstrayaþ .
     yamo yamã ÷ràddhadeva÷chàyàyà÷ca sutàn ÷çõu ..>%)

#<yamunà>#, strã, (yamayatãti . yami + %<ajiyami ÷ãïbhya÷ca .>% uõà 0 3 . 61 . iti unan . ñàp .) durgà . yathà --
     %<sarvàõi hçdayasthàni maïgalàni ÷ubhàni ca .
     dadàti cepsitàn loke tena sà sarvamaïgalà ..
     saïgamàdgamanàdgaïgà loke devã vibhàvyate .
     yamasya bhaginã jàtà yamunà tena sà matà ..>% iti devãpuràõe 45 adhyàyaþ .. * .. yacchati viramati gaïgàyàmiti . nadãvi÷eùaþ . sà tu himàlayadakùiõade÷ànnirgatya prayàge gaïgàyàü mi÷rità . tatparyàyaþ . kàlindã 2 såryatanayà 3 ÷amanasvasà 4 . ityamaraþ . 2 . 10 . 32 .. tapanatanåjà 5 kalindakanyà 6 yamasvasà 7 ÷yàmà 8 tàpã 9 kalindanandinã 10 yamanã 11 yamã 12 . iti ÷abdaratnàvalã .. kalinda÷ailajà 13 såryasutà 14 . iti jañàdharaþ .. (yathà --
     %<gaïgà sarasvatã ÷oõayamunà sarayåþ sacã .
     veõà iràvatã nãlà uttaràt pårbavàhinã ..>% iti hàrãte prathame sthàne aptame'dhyàye ..) asyà jalaguõàþ . pittadàhavamana÷ramàpahatvam . svàdutvam . vàtajananatvam . pàvanatvam . vahnidãpanakaratvam . rocanatvam . balapradatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. sà yamasya bhaginã . yathà --
     %<sàvarõirmerupçùñhe tu tapo ghoraü cakàra ha .
     adyàdi bhavità loke manuþ sàvarõike'ntare ..
     bhràtà ÷anai÷cara÷càsya grahatvaü sa tu labdhavàn .
     tayoryavãyasã yà tu yamasvasà ya÷asvinã .
     abhavat sà saricchreùñhà yamunà lokapàvanã ..>% iti bahnipuràõe sàgaropàkhyànam .. * .. sà ca vçndàvane suùumnàkhyà parà ÷aktiþ . yathà, ÷rãbhagavànuvàca .
     %<idaü vçndàvanaü ramyaü mama dhàmaiva kevalam .
     tatra ye pa÷avaþ sàkùàdvçkùàþ kãñà naràdhamàþ .
     ye vasanti mamàdhiùñhaü mçtà yànti mamàntikam ..
     tatra yà gopapatnya÷ca nivasanti mamàlaye .
     yoginyastàta ! evaü hi mama devàþ paràyaõàþ ..
     pa¤cayojanamevaü hi vanaü me deharåpakam .
     kàlindãyaü suùumnàkhyà paramàmçtavàhinã ..>% iti pàdme pàtàlakhaõóe 7 adhyàyaþ .. * .. asyà jalasya kçùõavarõatvakàraõaü yathà -- pulastya uvàca .
     %<yadà dakùasutà brahman ! satã yàtà yamakùayam .
     vinà÷ya dakùayaj¤aü taü vicacàra trilocanaþ ..
     tato vçùadhvajaü dçùñvà kandarpaþ kusumàyudhaþ .
     apatnãkaü tadàstreõa aunmàdenàbhyatàóayat ..
     tato haraþ ÷areõàtha aunmàdenàbhitàóitaþ .
     vivacàra tadonmattaþ kànanàni saràüsi ca ..
     smaran satãü mahàdevastathonmàdena tàóitaþ .
     na ÷arma lebhe devarùe vàõabiddha iva dbipaþ ..
     tataþ papàta deve÷aþ kàlindãsarite mune .
     nimagne ÷aïkare càpe dagdhà kçùõatvamàgatà ..
     tadàprabhçti kàlindyà dçga¤jananibhaü jalam ..>% iti vàmane 6 adhyàyaþ .. * .. jyaiùñha÷ukladvàda÷yàdiùvasyàü snànapiõóadànaphalaü yathà --
     %<yajjyaiùñha÷ukladvàda÷yàü snàtvà vai yamunàjale .
     mathuràyàü hariü dçùñvà pràpnoti paramàü gatim ..
     yamunàsalile snàtaþ puruùo munisattama ! .
     jyeùñhàmålàmale pakùe dvàda÷yàmupavàsakçt ..
     samabhyarcyàcyutaü samyak mathuràyàü samàhitaþ .
     a÷vamedhasya yaj¤asya pràpnotyavikalaü phalam ..
     jyeùñhàmåle site pakùe samabhyarcya janàrdanam .
     dhanyo naþ piõóanirvàpaü yamunàyàü pradàsyati ..>% iti viùõupuràõe 6 aü÷e 8 adhyàyaþ ..

#<yamunàjanakaþ>#, puü, (yamunàyà janakaþ .) såryaþ . iti hemacandraþ . 2 . 9 ..

#<yamunàbhit>#, [d] puü, (yamunàü bhinattãti . bhid + kvip .) baladevaþ . iti hemacandraþ . 2 . 138 .. (etadvçttàntamuktaü yathà, harivaü÷e . 102 . 34 -- 36 .
     %<sa halenànatàgreõa kule gçhya mahànadãm .
     cakarùa yamunàü ràmo vyutthitàü vanitàmiva ..
     sà vihvalajalasrotà hradaprasthitasa¤cayà .
     vyàvartata nadã bhãtà halamàrgànusàriõã ..
     làïgalàdiùñamàrgà sà vegagà vakragàminã .
     saïkarùaõabhayatrastà yoùevàkulatàü gatà ..>%)

#<yamunàbhràtà>#, [ç] puü, (yamunàyà bhràtà .) yamaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 61 ..

#<yamerukà>#, strã, (yamaü ãrayati prerayatãti . ãri + bàhulakàt ukaþ . ñàp .) daõóaóhakvà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<yayàtiþ>#, puü, nahuùaràjaputtraþ . tatparyàyaþ . nàhuùiþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. nàhuùaþ 3 . iti jañàdharaþ .. tasyopàkhyànaü yathà --
     %<nahuùasya pravakùyàmi puttràn saptaiva dhàrmikàn .
     yatiryayàtiþ saüyàtirudbhavaþ pa¤camastathà ..
     svaryàtirmeghayàti÷ca saptaite vaü÷avardhanàþ .
     yayàtirakarodràjyaü dharmaika÷araõastadà ..
     ÷armiùñhà tasya bhàryàbhåt duhità vçùaparvaõaþ .
     bhàrgavasyàïgajà tadvaddevayànã ca suvratà ..
     yayàtirdevayànyàntu puttràvajanayannçpaþ .
     yadu¤ca turvasu¤caiva ÷akraviùõå ivàparau ..
     tasmàdeva tu ràjarùeþ ÷armiùñhà vàrùaparvaõã .
     druhya¤cànu¤ca påru¤ca trãn kumàrànajãjanat ..
     tataþ kàle ca kasmiü÷ciddevayànã ÷ucismità .
     yayàtisahità ràjan jagàma haritaü vanam ..
     dadar÷a ca tadà tatra kumàràn devaråpiõaþ .
     krãóamànàn suvi÷rabdhàn vismità cedamabravãt ..
     kinnàmadheyaü gotraü vaþ putrakàþ ! bràhmaõaþ pità .
     vibråta me yathàtathyaü ÷rotumicchàmi taü hyaham ..
     te'dar÷ayan prade÷inyà tameva nçpasattamam ..
     buddhvà ca tattvato devã ÷armiùñhàmidamabravãt ..
     mamàdhãnà satã kasmàdakàrùãrvipriyaü mama ..
     ÷armiùñhovàca .
     yadà tayà vçto ràjà vçta eva tadà mayà .
     tvatto hi me påjyatamo ràjarùiþ kiü na vetsi tat ..
     ÷aunaka uvàca .
     ÷rutvà tasyàstato vàkyaü devayànyabravãdidam .
     ràjannàdyeha vatsyàmi vipriyaü me tvayà kçtam ..
     avibruvantã ki¤cicca ràjànaü sà÷rulocanà .
     aciràdeva saüpràptà kàvyasyo÷anaso'ntike ..
     devayànyuvàca .
     ÷armiùñhayàtivçttàsmi duhitrà vçùaparvaõaþ .
     trayo'syàü janitàþ putrà ràj¤ànena yayàtinà .
     durmagàyà mama dvau tu putrau tàta ! bravãmi vaþ ..
     ÷ukra uvàca .
     dharmaj¤aþ san mahàràja ! yo'dharmamakçthàþ priyam .
     tasmàjjarà tvàmaciràddharùayiùyati durjayà ..
     yayàtiruvàca .
     çtukàmàü striyaü yastu gamyàü rahasi yàcitaþ .
     nopaiti saha dharmeõa bhråõahetyucyate budhaiþ ..
     adharmabhayasaüvignaþ ÷armiùñhàmupajagmivàn ..
     atçpto yauvanasyàhaü devayànyà bhçgådvaha ! .
     prasàdaü kuru me brahman jareyaü mà vi÷eta màm ..
     ÷ukra uvàca .
     nàhaü mçùà bravãmyetat jaràü pràpto'si bhåmipa ! .
     jaràü tvetàü tvamanyasmai saükràmaya yadãcchasi ..
     vayo dàsyati puttro yaþ sa te ràjàbhaviùyati ..>% iti màtsye 32 adhyàyaþ .. * .. ÷aunaka uvàca .
     %<jaràü pràpya yayàtistu svapuraü pràpya caiva hi .
     puttraü jyeùñhaü variùñha¤ca yadumityabravãdbacaþ ..
     tvaü yado ! pratipadyasva pàpmànaü jarayà saha .
     yauvanena tvadãyena careyaü viùayànaham ..
     pårõe varùasahasre tu punaste yauvanaü tvaham .
     dattvà sampratipatsyàmi pàpmànaü jarayà saha ..
     yaduruvàca .
     santi te bahavaþ putrà mattaþ priyatarà nçpa ! .
     jaràü grahãtuü dharmaj¤a ! putramanyaü vçõãùva vai ..
     yayàtiruvàca .
     yo me tvaü hadayàjjàto vayaþ svaü na prayacchasi .
     pàpànmàtulasambandhàt duùprajà te bhaviùyati ..
     turvaso pratipadyasva pàpmànaü jarayà saha .
     yauvanena careyaü vai viùayàüstava putraka ! ..
     turvasuruvàca .
     na kàmaye jaràü tàta ! kàmabhogapraõà÷inãm .
     balaråpàntakaraõãü buddhimànavinà÷inãm ..
     yayàtiruvàca .
     yastvaü me hçdayàjjàto vayaþ svaü na prayacchasi .
     tasmàt prajà samucchedaü turvaso ! tava yàsyati ..
     druhyo ! tvaü pratipadyasva varõaråpavinà÷inãm .
     jaràü varùasahasràõi yauvanaü svaü prayaccha ca ..
     druhyuruvàca .
     na gajaü na rathaü cà÷vaü jãrõo bhuïkte varastriyam .
     nàroga÷càsya bhavati tàü jaràü te na kàmaye ..
     yayàtiruvàca .
     yastva me hçdayàjjàto vayaþ svaü na prayacchasi .
     tasmàt druhyo ! priyaþ kàmo na te sampatsyate kvacit ..
     ano ! tvaü pratipadyasva pàpmànaü jarayà saha .
     ekaü varùasahasrantu careyaü yauvanena te ..
     anuruvàca .
     jãrnaþ ÷i÷urivàdatte kàle'nnama÷uciryathà .
     na juhoti ca kàle'gniü tàü jaràü naiva kàmaye ..
     yayàtiruvàca .
     yastvaü me hçdayàjjàto vayaþ svaü na prayacchasi .
     jaràdoùastvayokto yastasmàttaü pratipatsyase ..
     påro ! me tvaü priyaþ puttra ! tvaü varãyàn bhaviùyasi .
     kàvyasyo÷anasaþ ÷àpànna ca tçpto'smi yauvane ..
     påro ! tvaü pratipadyasva pàpmànaü jarayà saha .
     ki¤citkàlaü careyaü vai viùayàn vayasà tava ..
     pårõe varùasahasre tu pratidàsyàmi yauvanam .
     sva¤caiva pratipatsyàmi pàpmànaü jarayà saha ..
     ÷aunaka uvàca .
     evamuktaþ pratyuvàca påruþ pitarama¤jasà .
     yathàttha tvaü mahàràja ! tat kariùyàmi te vacaþ ..
     yayàtiruvàca .
     påro ! prãto'smi te vatsa prãta÷cedaü dadàmi te .
     sarvakàmasamçddhà te prajà ràjye bhaviùyati ..>% iti màtsye 33 adhyàyaþ .. * .. ÷aunaka uvàca .
     %<pauraveõàtha vayasà yayàtirnahuùàtmajaþ .
     prãtiyukto nara÷reùñha÷cacàra viùayàn sukhã ..
     pårõaü matvà tataþ kàlaü påruü putramuvàca ha .
     påro ! prãto'smi bhadraü te gçhàõedaü svayauvanam ..
     ràjya¤càpi gçhàõedaü yat tvayopakçtaü purà ..
     ÷aunaka uvàca .
     evaü sa nàhuùo ràjà yayàtiþ puttramãpsitam .
     ràjye'bhiùicya mudito vànaprastho'bhavanmuniþ ..
     uùitvà vanavàsaü sa bràhmaõaiþ saha saü÷ritaþ .
     phalamålà÷ano dànto yathà svargamito gataþ ..>% iti màtsye 35 adhyàyaþ .. * ..

#<yayãþ>#, puü (yàyate pràpyate bhaktairiti . yà + %<yàpoþ kit dve ca>% . uõàø 3 . 159 . iti ãþ dvitva¤ca .) mahàdevaþ . ityuõàdikoùaþ . 1 . 354 .. (yàtidrutaü gacchatãti . a÷vaþ . ityujjvaladattaþ ..)

#<yayuþ>#, puü, (yàtãti . yà + %<yo dve ca .>% uõàø 1 . 22 . iti uþ dvitva¤ca . yajantyaneneti . yaja + uþ . pçùodaràditvàt jasya yatvamityamarañãkàyàü raghunàthaþ .) a÷vamedhãyà÷vaþ . sàmànyaghoñakaþ . iti medinã . ye, 47 ..

#<yavaþ>#, puü, (yåyate ambhasà iti . yu mi÷raõe + ap .) svanàmakhyàta÷åkadhànyam . tatparyàyaþ . sita÷åkaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 15 .. ÷ita÷åkaþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. medhyaþ 4 divyaþ 5 akùataþ 6 ka¤cukã 7 dhànyaràjaþ 8 tãkùõa÷åkaþ 9 turagapriyaþ 10 ÷aktuþ 11 maheùñaþ 12 pavitradhànyam 13 . tasya guõàþ . kaùàyatvam . madhuratvam . su÷ãtalatvam . pramehapittakaphàpahàrakatva¤ca . a÷åkamuõóayavaguõàþ . balapradatvam . vçùyatvam . nçõàü bahuvãryapuùñidatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<yavaþ kaùàyamadhuro bahuvàta÷akçdguruþ .
     råkùaþ sthairyakaraþ ÷ãto måtramedakaphàpahaþ ..>% iti ràjavallabhaþ .. * .. (api ca .
     %<yavaþ kaùàyo madhuro hima÷ca kañurvipàke kaphapittahàrã .
     vraõeùu pathyastilavacca nityaü prabaddhamåtro bahuvàtabarcàþ ..
     sthairyàgnimedhà svaravarõakçcca sa picchilaþ sthålavilekhana÷ca .
     medo maruttçóharaõo'tiråkùaþ prasàdanaþ ÷oõitapittayo÷ca ..
     ebhirguõairhãnataràüstu ki¤cidvidyàd yavebhyo'tiyavàn vi÷eùaiþ ..>% iti su÷rute såtrasthàne 46 adhyàyaþ ..
     %<råkùaþ ÷ãto guruþ svàdurvahuvàta÷akçdyavaþ .
     sthairyakçt sakaùàyastu balyaþ ÷leùmavikàranut ..
     råkùaþ kaùàyànuraso madhuraþ kaphapittahà .
     medaþkrimiviùaghna÷ca valyo veõuyavaþ smçtaþ ..>% iti carake såtrasthàne 27 adhyàye .. kvacidbàkya÷eùàdapi ÷aktigrahaþ yathà yavapadasya kaïguprabhçtau mlecchànàü dãrgha÷åke ca ÷iùñànàü vyavahàràdekamàtra÷akteþ paricchettuma÷akyatvàt nànàrthatvasya cànyàyyatvàt yavamaya÷carurbhavatãti ÷rutau yavapadasyàrtha sandehe .
     %<vasante sarva÷asyànàü jàyate patra÷àtanam .
     modamànàstu tiùñhanti yavàþ kaõi÷a÷àlinaþ ..>% iti vidhyarthàkàïkùayà pravartamànàdbàkya÷eùàddãrgha÷åka eva yavapadasya ÷aktigrahaþ . iti ÷abda÷aktiprakà÷ikàyàü naimittikarsaüj¤àyàm .. * .. haviùye yavànàmeva mukhyatvam . yathà --
     %<haviùyeùu yavà mukhyàstadanu vrãhayaþ smçtàþ .
     màùakodravagauràdisarvàlàbhe'pi varjayat ..>% iti katyàyanasaüdità . 9 . 10 .. navayavàgame tairava÷yaü ÷ràddhaü kàryaü akaraõe pratyavàya÷ravaõàt . yathà --
     %<nakùatragrahapãóàsu duùñasvapnàvalokane .
     icchà÷ràddhàni kurvãta nava÷asyàgame tathà ..
     iti viùõupuràõàt vakùamàõabahutaravacaneùu navànna÷ruteþ navànnàgamatvenaiva nimittaü làghavàt .
     amàvasyàstisro'ùñakà màghã prauùñhapadyårdhvaü kçùõatrayoda÷ã vrãhiyavapàkau ca .
     etàüstu ÷ràddhakàlàn vai nityànàha prajàpatiþ .
     ÷ràddhameteùvakurvàõo narakaü pratipadyate ..>% iti ÷ràddhatatve navànna÷ràddhe ..) parimàõavi÷eùaþ . sa tu caturdhànyamànaråpaþ . iti ÷ubhaïkaraþ .. ùañsarùapaparimàõàtmaka÷ca . yathà --
     %<jàlàntaragate bhànau yaccànu dç÷yate rajaþ .
     tai÷caturbhirbhavellikhyà likhyàùaóbhi÷ca sarùapaþ .
     ùañsarùapairyavastveko gu¤jaikà tu yavaistribhiþ ..>% iti ÷abdacandrikà .. * .. aïgulisthayavàkàrarekhàvi÷eùaþ . yathà --
     %<tarjanãmålasaüpçktau yavau putràrthadau kramàt .
     madhyamàyàü yava÷caivàïguùñhe'pårvadhanapradaþ ..>% api ca sàmudrake .
     %<madhyamàyàü yadi yavo dç÷yate ca su÷obhanaþ .
     tadànyasa¤citaü dravyaü pràpnotyaïguùñhake yave ..
     yasyàpi cakramaïguùñhe yavapårõa¤ca dç÷yate .
     tadà pitàmahàdãnàmarjitaü labhate dhanam ..>% (pårbapakùaþ . yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 14 . 31 . %<ekatriü÷atàstu vata prajà asçjyanta yavà÷càyavà÷càdhipataya àsan .>% %<yavàþ pårbapakùàþ ayavàþ aparapakùàþ .>% iti taññãkàyàü mahãdharaþ ..)

@<[Page 4,024a]>@
#<yavakaþ>#, puü, (yavaprakàraþ . yava + %<sthålàdibhyaþ prakàravacane kan .>% 5 . 4 . 3 . iti kan .) yavaþ . ityamarañãkàyàü ràmà÷ramaþ .. (yathà --
     %<yavakà hàyanàþ pàü÷uvàpyanaiùadhakàdayaþ .
     ÷àlãnaü ÷àlayaþ kurvantyanukàraü guõà guõaiþ ..>% iti carake såtrasthàne 27 adhyàye ..)

#<yavakyaü>#, tri, (yavakànàü bhavanaü kùetramiti . yavaka + %<yavayavakaùaùñikàd yat .>% 5 . 2 . 3 . iti yat .) yavabhavanocitakùetram . ityamaraþ . 2 . 9 . 7 ..

#<yavakùàraþ>#, puü, (yavajàtaþ kùàraþ . ÷àkapàrthivavat samàsaþ .) kùàravi÷eùaþ . yathà --
     %<narasàrayavakùàrasphañikàrita eva kàcavakayantraiþ .
     bahu÷aþ pàtyaü sattvaü taddhi mahàdràvakannàma ..>% iti ratnàvalã .. tatparyàyaþ . yavàgrajaþ 2 pàkyam 3 . ityamaraþ . 2 . 9 . 108 .. yavalàsaþ 4 yava÷åkaþ 5 sàrakaþ 6 recakaþ 7 yavanàlakaþ 8 . iti ÷abdaratnàvalã .. yàva÷åkaþ 9 kùàraþ 10 tarkùyaþ 11 tãkùõarasaþ 12 yavanàlajaþ 13 iti ratnamàlà .. yavajaþ 14 yava÷åkajaþ 15 yavàhvaþ 16 yavàpatyam 17 . asya guõàþ . kañutvam . uùõatvam . kaphavàtodaràrtinà÷itvam . àma÷ålà÷marukkçtsnaviùadoùaharatvam . saratva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. ar÷aþ÷vàsagulmagrahaõãpàõóuplãhànàhagalàmayanà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. (tathà ca .
     %<pàkyaþ kùàro yavakùàro yava÷åko yavàgrajaþ .
     yavakùàro laghuþ snigdhaþ susåkùmo vahnidãpanaþ ..
     nihanti ÷ålavàtàma÷leùmasvàsagalàmayàn .
     pàõóvar÷ograhaõãgulmànàhaplãhahçdàmayàn ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<yavakùodaþ>#, puü, (yavànàü kùodaþ .) yavacårõam . tatparyàyaþ . cikvasaþ 2 . iti hemacandraþ ..

#<yavagaõóaþ>#, puü, (yåno gaõóaþ sphoñakaþ . pçùodaràditvàt yavàde÷aþ .) yuvagaõóaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. vayasphoóà iti bhàùà ..

#<yavajaþ>#, puü, (yavàjjàyate iti . jan + óaþ .) yavakùàraþ . iti ratnamàlà .. (yathàsya paryàyaþ .
     %<yàva÷åko yavakùàro yava÷åko yavàgrajaþ .
     kùàrastãkùõastãkùõaraso yavajo yavanàlajaþ ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..) yavànã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<yavajodbhavaü>#, klã, (yavajàdudbhavo'sya .) tavakùãram . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<yavatiktà>#, strã, latàprabhedaþ . ÷aïkhinãti yavecã iti ca khyàtà . (yathà, su÷rute såtrasthàne 45 aþ .
     %<yavatiktàtailaü sarvadoùapra÷amanamãùattiktam .
     agnidãpanaü lekhanaü medhyaü pathyaü rasàyana¤ca ..>%) tatparyàyaþ . mahàtiktà 2 dçóhapàdavisarpiõã 3 nàkulã 4 netramãnà 5 ÷aïkhinã 6 patrataõóulã 7 taõóalã 8 akùapãóà 9 såkùmapuùpã 10 ya÷asvinã 11 màhe÷varã 12 tiktaphalà 13 yàvã 14 tiktà 15 . asyà guõàþ . satiktàmlatvam . dãpanatvam . rucikàritvam . kçmikuùñhavivarõàsradoùanà÷itvam . recanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<yavatailaü>#, klã, (yavanirmitaü tailam .) yavacårõàdiyuktapakvatailavi÷eùaþ . tatprakàraü guõa¤càha .
     %<yavacårõàrdhakuóavaü ma¤jiùñhàrdhapalena tu .
     tailaprasthaþ ÷ataguõe kà¤jike sàdhito jayet .
     jvaraü dàhaü mahàvegamaïgànà¤ca praharùaõam ..>% iti sukhabodhaþ ..

#<yavadvãpaþ>#, puü, (yavanàmà dvãpaþ iti madhyapadalopikarmadhàrayaþ .) upadbãpavi÷eùaþ . yàvà iti bhàùà . yathà --
     %<yatnavanto yavadvãpaü saptaràjyopa÷obhitam .
     suvarõaråpyakaü dbãpaü suvarõakaramaõóitam ..>% iti vàlmãkãye ràmàyaõe kiùkindhyàkàõóe 40 sargaþ .. * .. %<ataþ paraü yatnavanto bhåtvà saptaràjyopa÷obhitaü yavadvãpaü tathà suvarõadbãpaü vicetavyamiti ÷eùaþ . suvarõakaramaõóitamiti suvarõaü kurvanti ye taiþ ÷obhitam .>% iti ràmàyaõatilakanàmataññãkà ..

#<yavanaþ>#, puü, de÷avi÷eùaþ . (yathà, màtsye . 120 . 43 .
     %<tàn de÷àn plàvayanti smamlecchapràyàü÷ca sarva÷aþ .
     sa÷ailàn kukuràn raudhràn varvaràn yavanàn khasàn ..>%) vegaþ . vegàdhikà÷vaþ . iti medinã .. godhåmaþ . garjaratçõam . turuùkaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yauti mi÷rãbhavatãti . yu + %<suyuruvç¤o yuc .>% uõàø 2 . 74 . iti yuc .) jàtivi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. sa tu yavanade÷odbhavayayàtiràjaputtraturvasuvaü÷aþ . yathà --
     %<yadostu jàtà yadavasturvasoryavanàþ sutàþ .
     druhyostu tanayà bhojà anostu mlecchajàtayaþ .
     pårostu pauravo vaü÷o yatra jàto'si pàrthiva ! ..>% iti màtsye 34 adhyàyaþ .. * .. sagararàjenaiùàü sarva÷iromuõóanaü sarvadharmaràhitya¤ca kçtaü te càtmadharmaparityàgàt mlecchatvaü yayuriti viùõupuràõoktatvàt yavanaþ mosalamàneïgarejobhayajàtivàcakaþ . yavana÷abda÷cavargatçtãyàdiriti raghunandanabhaññàcàryeõa likhitam .. javanàdãnàntu sarvadharmaràhityamuktaü harivaü÷e . yathà -- sagarastàü pratij¤à¤ca gurorvàkyaü ni÷amya ca . dharmaü jaghàna teùàü vai ve÷ànyatvaü cakàra ha .. ardhaü ÷akànàü ÷iraso muõóayitvà vyasarjayat . javanànàü ÷iraþ sarvaü kàmbojànàntathaiva ca .. pàradà muktake÷à÷ca pahnavàþ ÷ma÷rudhàriõaþ . niþsvàdhyàyavaùañkàràþ kçtàstena mahàtmanà .. ÷akà javanakàmbojàþ pàradàþ pahnavàstathà . kolisarpàþ samahiùà dàrvà÷colàþ sakeralàþ .. va÷iùñhavacanàdràjan ! sagareõa mahàtmanà . ÷akànàü ÷akade÷odbhavànàü kùattriyàõàü evaü javanàdãnàmiti . atra javana÷abdastadde÷odbhavavàcã cavargatçtãyàdiþ . javano de÷aveginoriti trikàõóa÷eùàbhidhànadar÷anàt . teùàü mlecchatvamapyuktaü viùõupuràõe . tathà kçtàn javanàdãnupakramya . te càtmadharmaparityàgàt mlecchatvaü yayuriti . baudhàyanaþ .
     %<gomàüsakhàdako ya÷ca viruddhaü vahu bhàùate .
     dharmàcàravihãna÷ca mleccha ityabhidhãyate ..>% iti pràya÷cittatattvam .. * .. yavanàdãnàü ràjyakàlo yathà --
     %<sapta gardabhina÷càpi ÷akà÷càùñàda÷a smçtàþ .
     yavanàùñau bhaviùyanti tukhàra÷ca bhaviùyati ..
     aùñau te yavanà ràjyaü varùàõàü parisaïkhyayà .
     bhokùyantya÷ãti tadvacca ye'pi gardabhinaþ smçtàþ ..
     ÷atàni trãõi varùàõàü dvya÷ãtãni ÷atàni vai .
     ÷akànàü ràjyakàlaþ syàdbhaviùyo ni÷cayo gataþ ..
     ÷atasyàrdhaü caturthàni varùàõàü ràjyabhàginaþ .
     maruttànàü sutàþ kàlà yasmin bhokùyanti te mahãm ..
     maruttà vçùalaiþ sàrdhaü tathànye mlecchasambhavàþ .
     bhokùyanti ràjyaü pràcyeùu bhaviùye tadbidhàritam ..
     ÷atàni trãõi varùàõàü pauõórà ràjyabhujaþ smçtàþ .
     a÷nanti pàrvateyàstu dve ÷ate parisaïkhyayà ..
     ÷atàrdhamanyacca tathà ràjyaü bhokùyanti te nçpàþ .
     saptaùaùñistu varùàõi da÷àtãvàhyataþ smçtàþ ..
     teùu cchanneùu kàleùu tataþ kilakilà naràþ .
     bhaviùyantãha yavanà dharmataþ kàmato'rthataþ ..
     taivimi÷rà janapadà àryà mlecchà÷ca sarva÷aþ .
     viparyayeõa vartante janayiùyanti vai prajàþ ..
     labdhvàniùñavara¤caiva bhavitàrastadà nçpàþ .
     teùàü vyatãte paryàye bahuvarùayugàüstadà ..
     ràjànaþ saüpraõa÷yanti kàlena mahatà tataþ .
     kalkinà tàóitàþ sarve àryà mlecchà÷ca sarva÷aþ ..
     adhàrmikà÷ca ye sarve pàùaõóà÷caiva sarva÷aþ .
     vyuùñe nçpati÷abde vai sandhyà÷iùñe ca vai kalau ..>% iti brahmàõóapuràõe 39 adhyàyaþ .. munivi÷eùaþ . yathà --
     %<jàtaü dinaü dåùayate va÷iùñha÷càùñau ca gargo yavano da÷àham .
     janmàkhyamàsaü kila bhàguri÷ca vrate vivàhe kùurakarõavedhe ..>% iti tithyàditattvam .. * .. kàlayavanotpattiryathà -- ÷rãparà÷ara uvàca .
     %<gàrgyaü goùñhe dvijaü ÷yàlaþ ùaõóhaityuktavàn dvija .
     yadånàü sannidhau sarve jahasuryàdavàstataþ ..
     tataþ kopasamàviùño dakùiõàpathametya saþ .
     sutamicchaü stapastepe yaducakrabhayàvaham ..
     àràdhayanmahàdevaü so'ya÷cårõamabhakùayat .
     dadau vara¤ca tuùño'smai varùe dvàda÷ame haraþ ..
     sabhàjayàmàsa ca taü yavane÷o hyanàtmajaþ .
     tadyoùitsaïgamàccàsya puttro'bhådalisannibhaþ ..
     taü kàlayavanaü nàma ràjye sve yavane÷varaþ .
     abhiùicya vanaü yàto vajràgrakañhinorasam ..
     sa ca vãryamadonmattaþ pçthivyàü balino nçpàn .
     papraccha nàrada÷càsmai kathayàmàsa yàdavàn ..
     mlecchakoñisahasràõàü sahasraiþ so'bhisaüvçtaþ .
     gajà÷varathasampannai÷cakàra paramodyamam ..
     prayayau càvyavacchinnaü chinnayàno dine dine .
     yàdavàn prati sàmarùo maitreya mathuràü purãm ..
     kçùõo'pi cintayàmàsa kùayitaü yàdavaü kulam .
     yavanena raõe gamyaü màgadhasya bhaviùyati ..
     màgadhasya balaü kùãõaü sa kàlayavano balã .
     hantà tadidamàyàtaü yadånàü vyasanaü dvidhà ..
     tasmàddårgaü kariùyàmi yadånàmatidurjayam .
     striyo'pi yatra yudhyeyuþ kiü punarvçùõipuïgavàþ ..>%
     %<iti sa¤cintya govindo yojanàni mahodadhim .
     yayàce dvàda÷apurãü dvàrakàü tatra nirmame ..
     mathuràvàsino lokàüstatrànãya janàrdanaþ .
     àsanne kàlayavane mathurà¤ca svayaü yayau ..
     vahiràvàsite sainye mathuràyà niràyudhaþ .
     nirjagàma sa govindo dadç÷e yavana÷ca tam ..
     sa j¤àtvà vàsudevaü taü bàhupraharaõo nçpaþ .
     anuyàto mahàyogicetobhiþ pràpyate na yaþ ..
     tenànuyàtaþ kçùõo'pi pravive÷a mahàguhàm .
     tatra ÷ete mahàvãryo mucukundo nare÷varaþ ..
     so'pi praviùño yavano dçùñvà ÷ayyàgataü naram .
     pàdena tàóayàmàsa kçùõaü matvà sudurmatiþ ..
     dçùñamàtra÷ca tenàsau jajvàla yavano'gnibà .
     tatkrodhajena maitreya ! bhasmãbhåta÷ca tatkùaõàt ..>% iti viùõupuràõe 5 aü÷e 23 adhyàyaþ ..

#<yavanaþ>#, tri, (yautãti . yu + %<nandigrahãti .>% 3 . 1 . 134 . iti lyuþ .) vegã . iti medinã . ne, 111 .. (yathà, naiùadhacarite . 1 . 65 .
     %<tama÷vavàrà yavanà÷vayàyinaü prakà÷aråpà manuje÷amanvayuþ ..>%)

#<yavanadviùñaþ>#, puü, (yavanairdviùñaþ . hindupriyatvàt tathàtvam .) gugguluþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<yavanapriyaü>#, klã, (yavanànàü priyam .) maricam . iti hemacandraþ . 3 . 48 .. (vivaraõamasya marica÷abde j¤àtavyam ..)

#<yavanàcàryaþ>#, puü, (yavano nàmàcàryaþ .) jyotiþ÷àstrakartçmunivi÷eùaþ . iti varàhamihirau ..

#<yavanànã>#, strã, (yavanànàü lipiþ . %<yavanàllipyàm .>% 4 . 1 . 49 . iti vàrtikoktyà ïãù ànugàgama÷ca .) yavanasya lipiþ . iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ ..

#<yavanàriþ>#, puü, (yavanànàmariþ . yavanaþ kàlayavano'riryasyeti và .) ÷rãkçùõaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

@<[Page 4,025b]>@
#<yavanàlaþ>#, puü, (yavànàü nàlà iva nàlà yasya .) dhànyavi÷eùaþ . dedhàn iti bhàùà . tatparyàyaþ . yonàlaþ 2 jårõahvayaþ 3 devadhànyam 4 jontàlà 5 bãjapuùpikà 6 . iti hemacandraþ . 4 . 244 .. (yathà, su÷rute uttaratantre 15 adhyàye .
     %<yavanàlasya cårõena trikañorlavaõasya ca .
     svedayitvà tataþ pa÷càdbadhnãyàt ku÷alo bhiùak ..>%)

#<yavanàlajaþ>#, puü, (yavànàü nàlebhyo jàyate iti . jan + óaþ .) yavakùàraþ . iti hemacandraþ . 4 . 10 .. (yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<kùàrastãkùõastãkùõaraso yavajo yavanàlajaþ ..>%)

#<yavanikà>#, strã, (yunàtyàvçõotyanayà . yu + lyuñ . ïãù . svàrthe kan . ñàp .) javanikà . ityamarañãkà .. kànàt iti bhàùà . (yathà, bhàgavate . 1 . 8 . 19 .
     %<màyàyavanikàcchannamaj¤àdhokùajamavyayam .
     na lakùyase måóhadç÷à naño nàñyadharo yathà ..>%)

#<yavanã>#, strã, (yåyate pacyate bhuktamanayà . yu + lyuñ . ïãp .) yavànãnàmakauùadhibhedaþ . iti medinã . ne, 112 .. (yavanasya strãti . yavana + ïãù .) yavanabhàryà .. (yathà, raghuþ . 4 . 61 .
     %<yavanãmukhapadmànàü sehe madhumadaü na saþ .
     vàlàtapamivàbjànàmakàlajaladodayaþ ..>%)

#<yavaneùñaü>#, klã, (yavanànàü iùñam .) sãsakam . iti hemacandraþ . 4 . 107 .. marãcam . gç¤janam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<yavaneùñaþ>#, puü, (yavanànàmiùñaþ .) la÷unaþ . ràjapalàõóuþ . nimbaþ . palàõóuþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (tathàsya paryàyaþ .
     %<palàõóuryavaneùña÷ca durgandho mukhadåùakaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..)

#<yavaprakhyà>#, strã, (yava iti prakhyà yasyàþ .) kùudrarogavi÷eùaþ . tallakùaõaü yathà, bhàvaprakà÷e .
     %<yavàkàrà sukañhinà grathità màüsami÷rità .
     pãóakà ÷leùmavàtàbhyàü yavaprakhyeti socyate ..>% yavàkàrà madhye sthålà prànte kç÷à .. taccikitsà yathà --
     %<antràlajãü yavaprakhyàü pårbaü svedairupàcaret .
     manaþ÷ilàdevadàrukuùñhakalkaiþ pralepayet .
     pakvàü vraõavidhànena yathoktena prasàdhayet ..>%

#<yavaphalaþ>#, puü, (yavavat phalamasya .) vaü÷aþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 161 .. jañàmàüsã . kuñajaþ . iti medinã . le, 162 .. (asya paryàyo yathà,
     %<kuñajaþ kåñajaþ kauño vatsako girimallikà .
     kàliïgaþ ÷akra÷àkhã ca mallikàpuùpa ityapi .
     indro yavaphalaþ prokto vçkùakaþ pàõóuradrumaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathamabhàge ..) plakùavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<yavamadhyaü>#, klã, (yavavat madhyaü yasya .) càndràyaõaprabhedaþ . yathà --
     %<÷i÷ucàndràyaõaü proktaü yaticàndràyaõantathà .
     yavamadhyaü tathà proktaü tathà pipãlikàkçti ..>% iti pràya÷cittatattvam .. (puü, yaj¤abhedaþ . yathà, ÷atapathabràhmaõe . 13 . 6 . 1 . 9 .
     %<yavamadhyaþ pa¤caràtro bhavati ..>% yavàkàramadhye, tri . yathà, su÷rute cikitsàsthàne 1 adhyàye .
     %<÷aràvanimnamadhyà÷ca yavamadhyàstathàpare .
     evaüprakàràkçtayo bhavantyàgantavo vraõàþ ..>%)

#<yavamayaþ>#, tri, (yavasya vikàro'vayavo và . yava + %<asaüj¤àyàü tilayavàbhyàm .>% 4 . 3 . 149 . iti mayañ .) yavanirmitaþ . yava÷abdàt mayañpratyayena niùpannaþ .. (yathà, ÷atapathabràhmaõe . 2 . 2 . 3 . 13 .
     %<arkapalà÷àbhyàü yavamayamapåpaü kçtvà yatràhavanãyamàdhàsya na bhavati tannidadhàti ..>%)

#<yavalàsaþ>#, puü, (yavàt làso yasya .) yavakùàraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (vi÷eùo'sya yavakùàra÷abde j¤àtavyaþ ..)

#<yava÷åkaþ>#, puü, (yavànàü ÷åkaþ kàraõatvenàstyasya . ar÷aàdyac .) yavakùàraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathàsya paryàyaþ .
     %<yàva÷åko yavakùàro yava÷åko yavàgrajaþ .
     kùàrastãkùõastãkùõaraso yavajo yavanàlajaþ ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

#<yava÷åkajaþ>#, puü, (yava÷åkàt jàyate iti . jan + óaþ .) yavakùàraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (vivaraõamasya yavakùàra÷abde j¤àtavyam ..)

#<yavasaü>#, klã, (yautãti . yu + %<vahiyubhyàü õit .>% uõàø 3 . 119 . ityasac . saüj¤àpårvakatvànna vçddhiþ .) tçõam . ghàsaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 167 .. (yathà, manau . 7 . 75 .
     %<tatsyàdàyudhasampannaü dhanadhànyena vàhanaiþ .
     bràhmaõaiþ ÷ilpibhiryantrairyavasenodakena ca ..>%)

#<yavasuraü>#, klã, (yavanirmità surà . %<suràsenàcchàyà÷àlàni÷à striyà¤ca .>% liïgànu÷àsane napuüsakàdhikàre 12 . iti klãvatvam .) yavajàtasurà . iti siddhàntakaumudã ..

#<yavàgåþ>#, strã, (yåyate mi÷ryate iti . yu + %<sçyuvacibhyo'nyujàgåjaknucaþ .>% uõàø 3 . 81 . iti àgåc .) ùaóguõajalapakvaghanadravadravyavi÷eùaþ . yàu iti bhàùà .. tatparyàyaþ . uùõikà 2 ÷ràõà 3 vilepã 4 taralà 5 . ityamaraþ . 2 . 9 . 50 .. yåyate mi÷ryate yàvàgåþ yu la mi÷raõe nàmnãti àgåþ guõaþ . oùati hinasti jvaràdirogaü uùõikà uùå ùa vàdhe dahi pårveõa nik . ÷ràyate pacyate sma ÷ràõà ÷rà la pàke ktaþ sulvàdyoditi naþ . vilimpati vilepã ¤i lipau ÷apa ¤a lepe pacàditvàdan . nadàditvàdãp . tarati plavati taralà ta tare'bhibhave plutyàü nàmnãti alaþ .
     %<annaü pa¤caguõe sàdhyaü vilepã ca caturguõe .
     maõóa÷caturda÷aguõe yavàgåþ ùaóguõe'mbhasi ..>% iti vaidyakokto bheda iha nàdçtaþ .. iti taññãkàyàü bharataþ .. asyà guõàþ .
     %<yavàgårjvaratçùõàghnã laghvã vastivi÷odhanã .
     atãsàre jvare dàhe hità vahnipradãpanã ..>% iti ràjavallabhaþ .. (athàsyà guõà lakùaõa¤ca .
     %<sandãpanã svedakarã yavàgåþ sampàcanã doùamalàmayànàm .
     santarpaõã dhàtu balendriyàõàü ÷astà bhavet sà jvararogiõà¤ca ..>% bhàgaika¤ca bhavettatra dbibhàgena jalaü kùipet . citrakaü pippalãmålaü pippalãcavyanàgaram .. dhànyakasya samàü÷àni piùñvà ÷vetàü÷ca taõóulàn . saü÷uddhà ÷ithilà ki¤cit sà yavàgårnigadyate .. yavàgåmupabhu¤jàno jano nàrucimàcaret . ÷àkamàùaphalairyuktà yavàgåþ syàcca durjarà .. iti hàrãte prathamasthàne 12 adhyàye ..
     %<yàvàgåþ ùaóguõajale siddhà syàt kç÷arà ghanà .
     yavàgårgràhiõã valyà tarpaõã vàtanà÷inã ..>% iti madhyakhaõóe dbitãye'dhyàye ÷àrïgadhareõoktam ..)

#<yavàgrajaþ>#, puü, (yavàgràt jàvate iti . jan + óaþ .) yavakùàraþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 108 .. (yathà, bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .
     %<pàkyaþ kùàro yavakùàro yàva÷åko yavàgrajaþ ..>%) yavànã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<yavànaþ>#, tri, (yavena vegena aniti jãvatãti . an + ac .) vegã . iti medinã . ne, 111 ..

#<yavànikà>#, strã, (duùño yavaþ . %<yavàddoùe .>% 4 . 1 . 49 . ityasya vartikoktyà ïãù ànugàgama÷ca . pakùe svàrthe kan .) oùadhibhedaþ . yoyàni iti bhàùà . tatparyàyaþ . dãpyakaþ 2 dãpyaþ 3 yavasàhvaþ 4 yavàgrajaþ 5 dãpanã 6 ugragandhà 7 vàtàriþ 8 bhåkadambakaþ 9 yavajaþ 10 dãpanãyaþ 11 ÷ålahantrã 12 yavànikà 13 ugrà 14 tãvragandhà 15 . asyà guõàþ . kañutvam . tiktatvam . uùõatvam . vàtàr÷aþ÷leùma÷ålàdhmànakçmicchardinà÷itvam . dãpanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca . atha yavànyà nàmaguõàþ .

#<yàvànã>#, strã, (duùño yavaþ . %<yavàddoùe .>% 4 . 1 . 49 . ityasya vartikoktyà ïãù ànugàgama÷ca . pakùe svàrthe kan .) oùadhibhedaþ . yoyàni iti bhàùà . tatparyàyaþ . dãpyakaþ 2 dãpyaþ 3 yavasàhvaþ 4 yavàgrajaþ 5 dãpanã 6 ugragandhà 7 vàtàriþ 8 bhåkadambakaþ 9 yavajaþ 10 dãpanãyaþ 11 ÷ålahantrã 12 yavànikà 13 ugrà 14 tãvragandhà 15 . asyà guõàþ . kañutvam . tiktatvam . uùõatvam . vàtàr÷aþ÷leùma÷ålàdhmànakçmicchardinà÷itvam . dãpanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca . atha yavànyà nàmaguõàþ .
     %<yavànikogragandhà ca brahmadarbhàjamodikà .
     savoktà dãpyakà dãpyà tathà syàdyavasàhvayà ..
     yavànã pàcanã rucyà tãkùõoùõà kañukà laghuþ .
     dãpanã ca tathà tiktà pittalà ÷ukra÷ålahçt .
     vàta÷leùmodarànàhagulmaplãhakçmipraõut ..
     atha ajamodàyà nàmàni guõà÷ca .
     ajamodà kharà÷và ca màyårã dãpyakastathà .
     tathà brahmaku÷à proktà kàravã locamastakà ..
     ajamodà kañustãkùõà dãpanã kaphavàtanut .
     uùõà vidàhinã hçdyà vçùyà balakarã laghuþ ..
     netràmayakçmicchardihikkàvastirujo haret ..
     atha khuràsànãyavànãnàmaguõàþ .
     pàrasãkayavànã tu yavànãsadç÷ã guõaþ .
     vi÷eùàt pàcanã rucyà gràhiõã màdinã guruþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..

#<yavàpatyaü>#, klã, (yavasyàpatyam . tajjàtatvàttathàtvam .) yavkùàraþ . rati ràjanirghaõñaþ ..

#<yavàmlajaü>#, klã, (yavàmlàbhyàü jàyate iti . jan + óaþ .) sauvãram . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<yavàsaþ>#, puü, (yautãti . yu + %<çtanya¤jãti .>% uõàø 4 . 2 . ityàdinà àsaþ .) duràlabhà . yathà --
     %<yàso yavàso duùpar÷o dhanuryàso duràlabhà ..>% iti ratnamàlà .. khadirabhedaþ . yathà --
     %<kaõñakã vàsapatra÷ca yavàsaþ khadirastathà ..>% iti ÷abdamàlà .. yavàsà iti khyàtà kaõñakãkùupavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . yàsaþ 2 bahukaõñakaþ 3 alpakaþ 4 kùudreïgudã 5 rodanikà 6 kacchurà 7 bàlapatraþ 8 viùaghnaþ 9 kaõñakàlukaþ 10 trikarõikà 11 gàndhàrã 12 anantà 13 . asya guõàþ . madhuratiktatvam . ÷ãtatvam . pittàrtidàhanà÷itvam . baladãpanakàritvam . tçùõàkaphacchardivisarpajittva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<yavàsakaþ>#, puü, (yavàsa + svàrthe kan .) duràlabhà . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, su÷rute uttaratantre 39 adhyàye .
     %<kùayakàsaü sasantàpaü pàr÷va÷ålànapàsyati .
     guóacãtriphalàvàsàtràyamàõàyavàsakaiþ ..>%)

#<yavàsa÷arkarà>#, strã, (yavàsena tadrasena kçtà ÷arkarà . ÷àkapàrthivavat samàsaþ .) yavàsarasaghañita÷arkarà . tatparyàyaþ . sudhàmodakaþ 2 modakaþ 3 tavaràjaþ 4 khaõóasaraþ 5 khaõóajaþ 6 khaõóamodakaþ 7 . asyà guõàþ . atimadhuratvam . pitta÷ramatçùàpahatvam . vçùyatvam . vidàhamårchàrtibhrànti÷àntikaratvam . saratva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, su÷rute såtrasthàne 46 adhyàye .
     %<yavàsa÷arkarà madhurakaùàyà tiktànurasà ÷leùmaharã sarà ceti ..>%)

#<yavàsà>#, strã, (yavàsa + ñàp .) guõóàsinãtçõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<yavàhvaþ>#, puü, (yavamàhvayati svakàraõatvàditi . à + hve + kaþ .) yavakùàraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, su÷rute cikitsitasthàne 20 adhyàye .
     %<yavàhvagaurikonmi÷raiþ pàdalepaþ pra÷asyate ..>% guõàdivi÷eùo'sya yavakùàra÷abde vij¤eyaþ ..)

#<yaviùñhaþ>#, tri, (ayameùàmati÷ayena yuvà iti . yuvan + iùñhan . %<sthåladåreti .>% yaõàdilopaguõau .) ati÷ayayuvà . (yathà, çgvede . 1 . 147 . 2 .
     %<vodhà me asya vacaso yaviùñha .>%) kaniùñhabhràtari, puü, . iti hemacandraþ . 3 . 116 .. (triùvapi . yathà, bhàgavate . 3 . 1 . 5 .
     %<bhràturyaviùñhasya sutàn vibandhån prave÷ya làkùàbhavane dadàha ..>%)

#<yavãyàn>#, [s] tri, (ayamanayorati÷ayena yuvà . yuvan + %<dvivacanavibhajyopapade tarabãyasunau .>% 5 . 3 . 57 . iti ãyasun .) kaniùñhaþ . (yathà, manau . 2 . 128 .
     %<avàcyo dãkùito nàmnà yavãyànapi yo bhavet ..>% ati÷aya yuvà . iti medinã . se, 61 ..

#<yavotthaü>#, klã, (yavebhya uttiùñhatãti . ud + sthà kaþ .) sauvãrakam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<yavyaü>#, tri, (yavànàü bhavanaü kùetram . yava + %<yavayavakaùaùñikàd yat .>% 5 . 2 . 3 . iti yat .) yavàdibhavanocitakùetram . tatparyàyaþ . yavakyam 2 ùaùñikyam 3 . ityamaraþ . 2 . 9 . 7 .. yavocitam 4 yavakocitam 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yavebhyo hitam . yava + %<khalayavamàùatilavçùabrahmaõa÷ca .>% 5 . 1 . 7 . iti yat . yavahitaþ . iti vyàkaraõam ..)

#<yavyaþ>#, puü, (yavebhyo hitaþ . yava + yat .) màsaþ . yathà --
     %<yavyadbayaü ÷ràvaõàdi sarvà nadyo rajasvalàþ .
     tàsu snànaü na kurvãta varjayitbà samudragàþ ..>% iti pràya÷cittatattve gaïgàmàhàtmyam .. (strã, nadãbhedaþ . yathà, çgvede . 8 . 87 . 8 .
     %<vàrõatvà yavyàbhirvardhanti ÷årabrahmàõi .>% %<yavyàbhiþ nadãbhiþ . avanayaþ yavyàþ iti nadãnàmasu pàñhàt .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<ya÷aþ>#, [s] klã, (a÷nute vyàpnotãti . a÷a + %<a÷erdevane yuñ ca .>% uõàø 4 . 190 . ityasun yuñca .) sukhyàtiþ . tatparyàyaþ . kãrtiþ 2 samaj¤à 3 . ityamaraþ . 1 . 6 . 11 .. samàkhyà 4 kãrtanà 5 abhikhyànam 6 àj¤à 7 samajyà 8 . iti ÷abdaratnàvalã .. %<dànàdipabhavà kãrtiþ ÷auryàdiprabhavaü ya÷aþ . iti màdhavã .. ataeva ya÷aþkãrtyorbhedasyàpi dar÷anàt ya÷aþkãrtiparibhraùño jãvannapi na jãvati . iti kasyacit prayogaþ . jãvataþ khyàtirya÷o mçtasya svàtiþ kãrtiriti kecit . tanna sàdhu kãrtiste nçpa dåtiketi prayogadar÷anàt .>% ityamarañãkàyàü bharataþ .. kãrtinà÷e doùo yathà --
     %<hanti yaþ parakãrti¤ca svakãrtiü mànavàdhamaþ .
     sa kçtaghna iti khyàtastatphala¤ca ni÷àmaya ..
     andhakåpe vaset so'pi yàvadindrà÷caturda÷a .
     kãñairnakulamànai÷ca bhakùitaþ satataü nçpa ! ..
     taptakùàrodakaü pàpã nityaü pibati khàdati .
     tataþ sarpo janma sapta kàkaþ pa¤ca tataþ ÷uciþ ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 49 adhyàyaþ .. (annam . yathà, çgvede . 4 . 52 . 11 .
     %<vayaü syàma ya÷aso janeùu .>% %<ya÷asaþ kãrterannasya và .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. tri, ya÷asvã . yathà, çgvede . 8 . 79 . 5 .
     %<tvamindra ya÷à asyçjãùã ÷avasaspate .>% %<tvaü ya÷àþ ya÷asvyasi bhavasi .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<ya÷aþpañahaþ>#, puü, (ya÷aþsåcakaþ pañahaþ . ÷àkapàrthivavat samàsaþ .) óhakvà . ityamaraþ . 1 . 7 . 6 ..

#<ya÷aþ÷eùaþ>#, tri, (ya÷a eva ÷eùo'sya .) mçtaþ . iti hemacandraþ . 3 . 38 .. (yathà, kathàsaritsàgare . 91 . 44 .
     %<tataþ krameõa tenaiva smarajvarabharoùmaõà .
     prakùãõadehaþ prayayau sa ya÷aþ÷eùatàü nçpaþ ..>%) maraõe, puü ..

#<ya÷adaü>#, klã, dhàtuvi÷eùaþ . dastà iti bhàùà . yathà,
     %<ya÷adaü raïgasadç÷aü rãtihetu÷ca tanmatam .
     ya÷adaü tuvaraü tiktaü ÷ãtalaü kaphapittahçt .
     cakùuùyaü paramaü mehàn pàõóuü ÷vàsa¤ca nà÷ayet ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<ya÷askaraþ>#, tri, kãrtikàrakaþ . sukhyàtijanakaþ . ya÷askaroti ya ityarthe (%<kç¤o hetutàcchãlyànulomyeùu .>% 3 . 2 . 20 .) iti ñapratyayena niùpannaþ . ya÷askarã vidyà iti vyàkaraõam .. (yathà, manau . 8 . 383 .
     %<eteùàü nigraho ràj¤aþ pa¤cànàü viùaye svake .
     sàmràjyakçt sajàtyeùu loke caiva ya÷askaraþ ..>% viùõukùetravi÷eùe, klã . yathà, nàrasiühe 62 aþ .
     %<virajaü puùpavatyàyàü bàla¤càmãkare viduþ .
     ya÷askaraü vipà÷àyàü màhiùmatyàü hutà÷anam ..>% ÷obhàvatãpuryàü jàte bràhmaõavi÷eùe, puü . yathà, kathàsaritsàgare . 104 . 19 .
     %<tasyàü ya÷askaro nàma vidvànàóhyo bahukratuþ .
     bràhmaõo'bhådabhåttasya satpatnã mekhaleti ca ..>%)

#<ya÷asyà>#, strã, (ya÷ase hità . ya÷as + yat .) jãvantã . çddhinàmauùadhiþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ya÷asvàn>#, [t] tri, (ya÷o'styasya . ya÷as + matup . masya vaþ .) kãrtivi÷iùñaþ . iti vyàkaraõam .. (yathà, atharvavede . 6 . 58 . 2 .
     %<yathendro dyàvàpçthivyorya÷asvàn yathàpa oùadhãùu ya÷asvatãþ ..>%)

#<ya÷asvinã>#, strã, (ya÷asvin + ïãù .) vanakàrpàsã . iti ÷abdaratnàvalã .. yavatiktà . mahàjyotiùmatã . iti ràjanirghaõñaþ .. (satyavratasya patnã . yathà, kathàsaritsàgare . 73 . 257 .
     %<ahaü ya÷asvatã nàma ràjasevànujãvinaþ .
     bhàryà satyavratàkhyasya viprasyehàmalànvayà ..>% gaïgà . yathà, kà÷ãkhaõóe tatsahasranàmakathane . 29 . 141 .
     %<ya÷asvinã ya÷odà ca yogyà yuktàtmasevità ..>%)

@<[Page 4,027b]>@
#<ya÷asvã>#, [n] tri, (ya÷o'styasyeti . ya÷as + %<asmàyeti .>% 5 . 2 . 121 . iti viniþ .) ya÷ovi÷iùñaþ . kãrtimàn . iti vyàkaraõam .. (yathà, manau . 9 . 334 .
     %<vipràõàü vedaviduùàü gçhasthànàü ya÷asvinàm .
     ÷u÷råùaiva tu ÷ådrasya dharmo naiþ÷reyasaþ paraþ ..>%)

#<ya÷odaþ>#, puü, (ya÷o dadàtãti . dà + kaþ .) pàradaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (klãve'pidç÷yate . yathà, vàràhe .
     %<suvarõaü rajataü tàmraü raïgaü ya÷odameva ca .
     sãsaü lauha¤ca saptaite dhàtavo girisambhavàþ ..>%) ya÷odàtari, tri ..

#<ya÷odà>#, strã, (ya÷o dadàtãti . dà + kaþ . ñàp .) nandapatnã . yathà, ÷rãbhàgavate 10 skandhe .
     %<nandaþ kimakarodbrahman ÷reya evaü mahodayam .
     ya÷odà và mahàbhàgà papau yasyàstanaü hariþ ..>% (dilãpamàtà . yathà, harivaü÷e . 18 . 60 .
     %<teùàntu mànasã kanyà ya÷odà nàma vi÷rutà .
     patnã sà vi÷vamahataþ snuùà vai vçddha÷armaõaþ .
     ràjarùerjananã càpi dilãpasya mahàtmanaþ ..>% ya÷odàtari, tri . yathà, taittirãyasaühitàyàm . 4 . 4 . 6 . 2 .
     %<ya÷odàü tvà ya÷asi tejodàü tvà tejasãti ..>%)

#<yaùñà>#, [ç] puü, (yajate iti . yaj + tçc .) yàgakartà . tatparyàyaþ . yajamànaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 7 . 8 .. (yathà, màrkaõóeye . 120 . 2 .
     %<sa dàna÷ãlo yaùñà ca yaj¤ànàmavanãpatiþ ..>%)

#<yaùñiþ>#, puü, (ijyate iti . yaj + bàhulakàt tiþ . iti uõàdivçttau ujjvaladattaþ . 4 . 179 .) dhvajadaõóaþ . iti vi÷va÷abdaratnàvalyau .. bhujadaõóaþ . iti medinã . ñe, 26 ..

#<yaùñiþ>#, puü, strã, (yajate saïgacchate . yaj + tiþ .) tantuþ . iti ÷abdamàlà .. hàralatà . (hàràvaliþ . yathà, raghau . 13 . 54 .
     %<kvacitprabhàlepibhirindranãlairmuktàmayã yaùñirivànuviddhà .
     anyatra màlà sitapaïkajànàü indãvarairutkhacitàntareva ..>% %<yaùñiþ hàràvaliþ .>% iti mallinàthaþ .. * ..) bhàrgã . madhukà . ÷astrabhedaþ . iti medinã . ñe, 26 .. ÷eùasya paryàyaþ . daõóaþ 2 . laguóaþ 3 iti hemacandraþ . 3 . 449 .. taddànaphalaü yathà, vahnipuràõe .
     %<yaùñiü ye tu prayacchanti netrahãne sudurbale .
     teùàntu vipulaþ puüsàü santàno mohavarjitaþ ..>% (strã, ÷àkhà . yathà, kumàre . 6 . 2 .
     %<cåtayaùñirivàbhyàse madhau parabhçtonmukhã ..>% %<cåtayaùñiþ cåta÷àkhà iva .>% iti tatra mallinàthaþ .. yaùñimadhu . tatparyàyaþ . yathà,
     %<yaùñyàhvaü madhukaü yaùñiþ klãtakaü madhuyaùñikà .
     yaùñimadhu sthalejàtà jalajàtirasà purà ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

#<yaùñikaþ>#, puü, (yaùñiriva . kan .) jalakukkuñaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yaùñi + svàrthe kan .) daõóa÷ca ..

#<yaùñikà>#, strã, (yaùñi + svàrthe kan . ñàp .) hàrabhedaþ . yathà --
     %<yaùñikà daõóikà caiva tilakà sàriketyapi ..>% iti jañàdharaþ .. vàpã . yathà --
     %<palvalaü dãrghikà vàpã yaùñikà mãnagodhikà ..>% iti trikàõóa÷eùaþ .. yaùñhimadhukà . yathà --
     %<atha yaùñãmadhukaü syànmadhuyaùñã tu yaùñikà .>% iti ÷abdaratnàvalã .. laguóaþ . yathà --
     %<atha ÷akti÷ca ÷aktã ca yaùñiryaùñã ca yaùñikà .
     daõóaþ kàõóo'pi laguóaþ pa÷ughno daõóako'pi ca ..>% iti ÷abdaratnàvalã ..

#<yaùñigrahaþ>#, puü, (yaùñiü gçhõàtãti . yaùñi + graha +
     %<÷aktilàïgalàïku÷ayaùñitomareti . 3 . 2 . 9 .>% ityasya vàrtiø ac .) yaùñidhàrakaþ . laguóagràhã . iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ ..

#<yaùñimadhu>#, klã, (yaùñyàü madhu màdhuryamasya .) yaùñimadhukà . iti halàyudhaþ .. (yathàsya paryàyaþ .
     %<yaùñyàhnaü madhukaü yaùñiþ klãtakaü madhuyaùñikà .
     yaùñimadhu sthalejàtà jalajàtirasà purà ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

#<yaùñimadhukà>#, strã, (yaùñimadhuvat kàyatãti . kai + kaþ .) yaùñimadhu . tatparyàyaþ . klãtekam 2 madhukam 3 madhuyaùñikà 4 . ityamaraþ . 2 . 4 . 109 .. yaùñyàhvam 5 yaùñiþ 6 sthalejàtaü cet yaùñimadhu 7 jalajà cet atirasà 8 . iti ratnamàlà .. api ca .
     %<jyaiùñhãmadhu tathà yaùñãmadhukaü klãtakaü tathà .
     anyaklãtanakaü tattu bhavettoye maghålikà ..>% asyà guõàþ .
     %<yaùñã himà guruþ svàdvã cakùuùyà balavarõakçt .
     susnigdhà ÷ukralà ke÷yà svaryà pittànilàsrajit .
     vraõa÷othaviùaccharditçùõàglànikùayàpahà ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<yaùñã>#, strã, (yaùñi + %<kçdikàràdaktinaþ .>% iti ïãù .) yaùñimadhu . iti bhàvaprakà÷aþ .. (yathàsyàþ paryàyaþ .
     %<yaùñã yaùñyàhvayaü proktaü madhukaü madhuyaùñikà .>% iti gàruóe 208 adhyàyaþ .. tathàsyà guõàþ . bhàvaprakà÷asya pårbagvaõóe 1 .
     %<yaùñã himà guruþ sàdvã cakùuùyà balavarõakçt .
     susnigdhà ÷ukralà ke÷yà svaryà pittànilàsrajit .
     vraõa÷othaviùaccharditçùõàglànikùayàpahà ..>% (hàrabhedaþ . tallakùaõaü yathà, bçhatsaühitàyàm . 81 . 36 .
     %<saüyojità yà maõinà tu madhye yaùñãti sà bhåùaõavidbhiruktà ..>%)

#<yaùñãkaü>#, klã, (yaùñã + kan .) yaùñimadhu . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<yaùñãpuùpaþ>#, puü, (yaùñãpuùpamiva puùpaü yasya .) puttra jãvavçkùaþ . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<yaùñãmadhu>#, klã, (yaùñyàü madhu màdhuryamasya .) miùñamålavi÷eùaþ . jeñhãmadhu iti målahañã iti ca hindã bhàùà . tatparyàyaþ . madhuyaùñã 2 madhuvallã 3 madhusravà 4 madhåkam 5 madhu 6 yaùñãkam 7 yaùñyàhvam 8 .. (tathà ca .
     %<yaùñãmadhu tathà yaùñã madhukaü klãtakantathà .
     anyat klãtanakantattu bhavettoye madhålikà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..) asya guõàþ . madhuratvam . ki¤cittiktatvam . ÷ãtalatvam . cakùuùyatvam . pittaharatvam . rucyatvam . ÷oùatçùõàvraõàpahatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, su÷rute cikitsàsthàne 27 adhyàye . %<tatra vióaïgataõóålacårõamàhçtya yaùñãmadhuyuktaü yathàbalaü ÷ãtatoyenopayu¤jãta ..>%)

#<yaùñyàhvaü>#, klã, (yaùñãtyàhvà yasya .) yaùñimadhu . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, su÷rute såtrasthàne 16 adhyàye .
     %<yavà÷vagandhà yaùñyàhvaistilai÷codbartanaü hitam ..>%)

#<yasa>#, ir ya u yatane . iti kavikalpadrumaþ .. (divàø-paraø-akaø-señ . ktvàveñ .) ir, ayasat ayàsãt ayasãt . asmàt puùàditvànnityaü ïa ityanye . ya, prayasyati . krama klama ityàdinà kevalàt saüpårbàcca asmàt ÷yan vikalpàt yasati yasyati saüyasyati saüyasati . u, yasitvà yastvà . yatanaü yatnaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<yaskaþ>#, puü, (yasati mokùàyeti . yas + kvip . saüj¤àyàü kan .) munivi÷eùaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (yathà, à÷valàyana÷rautasåtre uttaràrdhe . 6 . 10 . 10 . %<yaskavàdhaulamaunamauka÷àrkaràkùisàrùñisàvarõi÷àlaïkàyanajaiminidaivantyàyanànàü bhàrgavavaitahavyasàvetaseti ..>%)

#<yahvaþ>#, puü, (yajatãti . yaja + %<÷evàyahvajihvàgrãvàpvàmãvàþ .>% uõàø 1 . 154 . iti vanpratyayena nipàtitaþ .) yakùamànaþ . ityuõàdikoùaþ .. (tri, mahàn . yathà, çgvede . 3 . 1 . 12 .
     %<udusriyà janità yo jajànàpàü garbho nçtamo yahvo agniþ .>% %<yahvo mahàn .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

@<[Page 4,028b]>@
#<yà>#, la gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (adàøparaø-sakaø-aniñ .) la, yàti . iti durgàdàsaþ ..

#<yàgaþ>#, puü, (ijyate iti . yaj + gha¤ .) yaj¤aþ . ityamaraþ . 2 . 7 . 13 .. tatra ÷rautàgnikçtyahaviryaj¤àþ sapta . yathà . àgnyàdhànaü tade vàgnihotram 1 dar÷apaurõamàsau 2 piõóapitçyaj¤aþ 3 àgrayaõam 4 càturmàsyaþ 5 niråóhapa÷ubandhaþ 6 sautràmaõiþ 7 . smàrtàgnikçtyapàkayaj¤àþ sapta . yathà . aupàsanam 1 vai÷vadevaþ 2 sthàlãpàkaþ 3 àgrayaõam 4 sarpavaliþ 5 ã÷ànavaliþ 6 aùñakànyaùñakà 7 . ÷rautàgnisaptasaüsthàþ . yathà . somayàgaþ sa evàgniùñomaþ 1 atyagniùñomaþ 2 ukthyaþ 3 ùoóa÷ã 4 vàjapeyaþ 5 sa dbividhaþ saüsthà kuru÷ca . atiràtraþ 6 aptåryàmaþ 7 . uttarakratavo bahavaþ . yathà . mahàvratam 1 sarvatomukham 2 ràjasåyaþ 3 pauõóarãkam 4 abhijit 5 vi÷vajit 6 a÷vamedhaþ 7 bçhaspatisavaþ 8 àïgirasaþ 9 cayanànyaùñàda÷a 27 . ityàdi ÷rautasåtram .. * .. sarvadevànàü yàgakàlo yathà, ÷ukra uvàca .
     %<svalpenaiva tu dravyeõa mahàpuõyaü yathà bhadet .
     tadahaü ÷rotumicchàmi grahayàgaü sure÷vara ! ..
     brahmovàca .
     ÷çõu vatsa pravakùyàmi yathà tvaü paripçcchasi .
     alpakena mahàpuõyaü graharkùatithiyaugikam ..
     bhçgupårõàùñamãyogaü ÷ivayàgeùu cottamam .
     mçduvarga¤ca bhàgya¤ca umàyà bhçguvàsare ..
     daivayogàt yadà ùaùñhã puùyarkùaravivàsaram .
     skandayàgastadà kàryaþ sarvakàmaprasàdhakaþ ..
     vàreõa và yadà såryaþ saptamã vijayà matà .
     tadà tu bhavate bhànoryàgaþ sarvaguõàvahaþ ..
     ÷a÷iriktànusaüyoge arkarkùe sottaràsu ca .
     navamyàü maïgalàyogo bhànumåladinaü yadà ..
     aùñamyàü vàtha candràhe ÷ravaõena ÷ubhàvaham .
     ahivradhne kujàhe tu gaõe÷e tasya vàhani ..
     punarvasau gurorvàre dbàda÷yàü ÷ravaõena và .
     somagrastaü yadà yogaü viùõoþ sarvàrthasàdhakam ..
     dbitãyàyàü yadà saumye kçttikarkùaü bhavet kvacit .
     grahayàgastadà kàryaþ sarva÷àntipradàyakaþ ..
     svàtãsaumã caturthã ca umàyàge varà smçtà ..
     uttaràsu ca sarvàsu bhànupaurõàùñamãùu ca .
     ÷àntyabhiùekayàgeyu sarvakàmàrthadàùñamã ..
     guràvekàda÷ã puùye rohiõyà và yadà ÷aniþ .
     sutasaugàgyakàmàya yàgo rudravinàyake ..
     pårõimàsu ca sarvàsu aùñamãdvàda÷ãùu ca .
     caturda÷yàü tçtãyàsu graha çkùe ÷ubheùu ca .
     sarveùàü bhavate yàgo bhaktipårvo mahàmune ! ..
     mantrasàdhanadravyàyo rudrayàgàdavàpyate .
     ÷rãmedhàj¤ànavàtsalyamumàyàgàjmahàmune ..
     yogaj¤ànaya÷aþsiddhiü mahàdevàdavàpnuyàt .
     àrogyaü sapratàpatvaü bhàskaràt pràpyate dhruvam ..
     gatimiùñàü yathàkàmaü prayacchati trivikramaþ .
     vighno na bhavate tasya yastu pa÷yedvinàyakam ..
     vigatàrirbhavet ùaùñhyàü dçùñvà skandaü makhe kùaõàt .
     màtçyàgànmahàsiddhiþ sarveùàmapi jàyate ..
     bhavate dhanavàn puüsaþ prathamàhe hutà÷anàt .
     svargàpavargasaüsiddhirdurgàyàgàt prajàyate ..
     màghàdyairmaïgalàü÷otthà jyaiùñhàdyairbrahma jàyate .
     ã÷àdyaiþ kàlikàdyàstu yaùñavyà vidhinà mune ..>% ityàdye devyavatàre udayatithyçkùayogamàhàtmyakãrtanam .. * .. atha grahayàgavidhiþ . %<praõamya nava ravyàdãn ÷ubhà÷ubhaphalapradàn . grahayàgavidhiü samyak vakti ÷rãraghunandanaþ .. atha grahayàgaprayogaþ . tatra ravisomabudhaguru÷ukravàreùu citrànuràdhàmçga÷irorevatãpuùyà÷vinãhastàrohiõyuttaràtrayeùu candratàrànukåle ÷ubhalagne yàgaþ kàryaþ . atra bàlagrahabhåtagrahaprabalataranaràdhipa÷atraduþsaharogàbhibhavàdbhåtaduþsvapnàvalokanagrahadausthyàdinimittakaü ÷àntikaü malamàsàdàvapi kartavyam . avagrahaü vinà kevalavçùñyàyuþpuùñiputtra÷rãkàmàdipauùñikantu malamàsàdãtarakàla eva kàryam .. * .. tatra yajamànaþ kçtasnànàdiþ gomayopalipte de÷e sadarbhàsanopaviùña udaïmukhaþ svastivàcyaþ såryaþ soma iti pañhitvà phalapuùpatiladarbhatrayasahitajalapårõatàmrapàtraü gçhãtvà, oü tadviùõoriti viùõuü saüsmçtya oü tat sadityuccàrya oü adyetàdi amukagotraþ ÷rãamukadeva÷armà amukakàmo grahayaj¤amahaü kariùye iti saïkalpya tajjalamevai÷ànyàü niþkùipet . anyàrthatve gotranàmnoþ ùaùñhyantatà . kariùye ityatra kariùyàmãti vi÷eùaþ . tataþ ÷vetasarùapànàdàya . oü vetàlà÷ca pi÷àcà÷ca ràkùasà÷ca sarãsçpàþ . apasarpantu te sarve ye cànye vighnakàrakàþ .. oü vinàyakà vighnakarà mahogrà yaj¤adbiùo ye pi÷ità÷anà÷ca . siddhàrthakairvajrasamànakalpairmayà nirastà vidi÷aþ prayàntu .. ityetàbhyàü mantràbhyàü ÷vetasarùapaprakùepairvighnakàrakànapasàrayet . tataþ sagaõàdhipaùoóa÷amàtçkàpåjà vasordhàrà àyuùyajapaü tadaj¤àne gàyattrãjapaü vçddhi÷ràddha¤ca kçtvà tada÷aktau bhojyamutsçjya bràhmaõàn paritoùya tataþ svayama÷aktau kartà pràóamukhaü gurum oü sàdhu bhavànàstàmiti vadet oü sàdhvahamàse iti prativacanam . tato gandhapuùpavastràïgurãyakàdinà gurumalaïkçtya dakùiõaü jànu spçùñvà oü adyetyàdi matsaïkalpitagrahayàgakarmaõi grahapåjàhomakarmakaraõàya amukagotraü amukadeva÷armàõaü gandhàdibhirabhyarcya bhavantamahaü vçõe . oü vçto'smãti prativacanam . oü yathàvihitaü påjàdikarma kuru . oü yathàj¤ànaü karavàõãti prativacanam .. * .. tato maõóapottarapårbabhàge vitastidvayavistçtàyàü vitastyucchritàyàü udakplavàyàü vedyàü gomayenopaliptàyàü raktacandanàdinà madhye vartulaü såryam . àgneyyàü ÷vetamardhacandràkàraü somam . dakùiõasyàü trikoõaü raktaü maïgalam . ai÷ànyàü pãtaü dhanuràkàraü budham . uttarasyàü pãtaü padmàkàraü bçhaspatim . pràcyàü ÷vetaü catuùkoõaü ÷ukram . pratãcyàü ÷yàmaü sarpàkàraü ÷anim . nairçtyàü ÷yàmaü makaràkàraü ràhum . vàyavyàü dhåmravarõàn khaógàkàràn ketån vilikhya svagçhyoktavidhinà agnisthàpanàdibrahmasthàpanaparyantaü karma kçtvà maõóale grahànàvàhayet .. * .. tatra kramaþ . madhye . oü kùattriyaü kà÷yapaü raktaü kàliïgaü dbàda÷àïgulam . padmahastadvayaü pårbànanaü saptà÷vavàhanam . ÷ivàdhidaivataü dhyàyedbahnipratyadhidaivatam .. saptamyàü jàyamànaü vi÷àkhànakùatraü raktamàlyàmbaradharam . iti dhyàtvà oübhårbhuvaþ svaþ såryagraha ihàgaccha ihàgaccha iha tiùñha iha tiùñha iti ÷uklataõóulairàvàhya sthàpayet .. 1 .. àgneye . oüsàmudraü vai÷yamàtreyaü hastamàtraü sitàmbaram . ÷vetaü dbibàhuü varadaü dakùiõaü sagadetaram .. da÷à÷vaü ÷vetapadmasthaü vicintyomàdhidaivatam . jalapratyadhidaiva¤ca såryàsyamàhvayettathà .. caturda÷yàü jàtaü kçttikànakùatramiti dhyàtvà oübhårbhavaþ svaþ somagraha ihàgaccha ihàgaccha iha tiùñha iha tiùñha iti ÷uklataõóulairàvàhya sthàpayet .. 2 .. dakùiõasyàm . oü àvantyaü kùattriyaü raktaü meùasthaü caturaïgulam . àraktamàlyavasanaü bhàradbàjaü caturbhujam .. dakùiõordhvakramàt ÷aktivaràbhayagadàkaram . àdityàbhimukhaü devaü tadvadeva samàhvayet . skandàdhidaivataü bhaumaü kùitipratyadhidaivatam .. da÷amyàü jàtaü pårbàùàóhànakùatramiti dhyàtvà oü bhårbhuvaþ svaþ maïgalagraha ihàgaccha ihàgaccha iha tiùñha iha tiùñha iti ÷uklataõóalairàvàhya sthàpayet .. 3 .. ai÷ànyàm . oü màgadhaü dbyaïgulàtreyaü vai÷yaü pãtaü caturbhujam . vàmordhvakramata÷carmagadàvaradakhaóginam .. såryàsyaü siühagaü saumyaü pãtavastraü tathàhvayet . nàràyaõàdhidaiva¤ca viùõupratyadhidaivatam .. dbàda÷yàü jàtaü dhaniùñhànakùatramiti dhyàtvà oü bhårbhuvaþ svaþ budhagraha ihàgaccha ihàgaccha iha tiùñha iha tiùñha iti ÷uklataõóulairàvàhya sthàpayet .. 4 .. uttarasyàm . dbijamàïgirasaü pãtaü saindhava¤ca ùaóaïgulam . dhyàtvà pãtàmbaraü jãvaü sarojasthaü caturbhujam .. dakùordhvàdakùavaradakarakàdaõóamàhvayet . brahmàdhidaivaü såryàsyamindrapratyadhidaivatam .. ekàda÷yàü jàtaü uttaraphalgunãnakùatramitidhyàtvà oü bhårbhuvaþ svaþ bçhaspate ihàgaccha ihàgaccha iha tiùñha iha tiùñha iti ÷uklataõóulairàvàhya sthàpayet .. 5 .. tataþ pràcyàm . oü ÷ukraü bhojakañaü vipraü bhàrgava¤ca navàïgulam . padmasthamàhvayet såryamukhaü ÷vetaü caturbhujam .. sadàkùavarakarakàdaõóahastaü sitàmbaram . ÷akràdhidaivataü dhyàyet ÷acãpratyadhidaivatam .. navamyàü jàtaü puùyanakùatramiti dhyàtvà oü bhårbhuvaþ svaþ ÷ukra ihàgaccha ihàgaccha iha tiùñha iha tiùñha iti ÷uklataõóulairàvàhya sthàpayet .. 6 .. pa÷cimàyàm . sauràùñraü kà÷yapaü ÷ådraü såryàsyaü caturaïgulam . kçùõaü kçùõàmbaraü gçdhragataü sauriü caturbhujam .. tadbadvàõavara÷åladhanurhastaü samàhvayet . yamàdhidaivataü prajàpatipratyadhidaivatam .. kçùõacaturda÷yàü jàtaü rohiõãnakùatramiti dhyàtvà oü bhårbhuvaþ svaþ ÷anai÷cara ihàgaccha ihàgaccha iha tiùñha iha tiùñha iti ÷uklataõóulairàvàhya sthàpayet .. 7 .. nairçtyàm . ràhuü malayajaü ÷ådraü paiñhãnaü dbàda÷àïgulam . kçùõaü kçùõàmbaraü siühàsanaü dhyàtvà tathàhvayet .. caturbàhuü khaógavara÷ålacarmakaraü tathà . kàlàdhidaivaü såryàsyaü sarpapratyadhidaivatam .. paurõamàsyàü jàtaü bharaõãnakùatramiti dhyàtvà oü bhårbhuvaþ svaþ bhagavan ràho ihàgaccha ihàgaccha iha tiùñha iha tiùñha iti ÷uklataõóulairàvàhya sthàpayet .. 8 .. vàyavyàm . kau÷adbãpaü ketugaõaü jaiminãyaü ùaóaïgulam . dhåmraü gçdhragataü ÷ådramàhvayet vikçtànanam .. såryàsyaü dhåmravasanaü varadaü gadinaü tathà . citraguptàdhidaiva¤ca brahmapratyadhidaivatam .. amàvàsyàyàü jàtaü a÷leùànakùatramiti dhyàtvà oü bhårbhuvaþ svaþ bhagavantaþ ketava ihàgacchata ihàgacchata iha tiùñhata iha tiùñhata iti ÷uklataõóulairàvàhya sthàpayet .. 9 .. adhidaivatapratyadhidaivatapåjana¤ca ayutahomàdau . tatastattadvarõavastratattadbarõagandhatattadbarõapuùpaü dadyàt .. dhåpe vi÷eùaþ . ravaye gugguludhåpam . somàya saralam . maïgalàya devadàrum . budhàya ghçtami÷ritadevadàrum . bçhaspataye da÷àïgam . ÷ukràya aguru . ÷aõai÷caràya kàlàguru . ràhave guóatvacam . ketubhyo madhumi÷ritaguóatvacam . abhàve ùoóa÷àïgaü và .. * .. gandhe vi÷eùaþ . såryàya raktacandanam . somàya ÷vetacandanam . maïgalàya kuïkumam . budhàya saralam . gurave raktacandana÷vetacandanakuïkumasaralaü mi÷ritasamabhàgatvena dadyàt . ÷anai÷caràya kastårãm . ràhave padmakàùñham . ketubhya÷ca padmakàùñham . adhidevatàpratyadhidevatàþ påjayet .. * .. adhidevatà pratyadhidevatà yathà . såryasya ÷ivavahnã . somasya umà jalam . maïgalasya skandaþ kùitiþ . budhasya nàràyaõaviùõå . bçhaspateþ brahmà indra÷ca . ÷ukrasya ÷akraþ ÷acã . ÷anai÷carasya yamaþ prajàpati÷ca . ràhoþ kàlaþ sarpa÷ca . ketånàü citraguptaþ brahmà ca . etattu ayutàdihome j¤eyam .. * .. såryàya guóaudanabaliþ . evaü somàdãnàmapi . sati sàmarthye ùoóa÷opacàràdinà . valau tu . såryàya guóaudanam . somàya ghçtapàyasam . maïgalàya pakvayavacårõàtmakayàvakam . budhàya kùãrànnam . gurave dadhyodanam . ÷ukràya ghçtaudanam . ÷anai÷caràya kç÷aram . ràhave chàgamàüsam . ketubhyaþ ajàkùãrasàdhitàjakarõaraktami÷rita-yava-tila-taõóularåpaü citraudanam tattaddravyàlàbhe bhakùyàntaraü dadyàt .. * .. tata÷caruü ÷rapayet . tatra sàmagànàü kramaþ . agneþ pa÷cimàyàü di÷i pràgagràn ku÷ànàstãrya tadupari prakùàlitavàruõamudåkhalaü vaiõava¤ca sårpaü vàruõacamasasthajalaprokùitaü saüsthàpya vrãhãn yavàn và a÷aktau ÷àlitaõóulàn sårpe nidhàya oü såryàya tvà juùñaü nirvapàmi iti gçhãtvà udåkhale sthàpayet . evaü somàya . evaü maïgalàdãnàmapi nirvapaõaü kçtvà udåkhale sthàpayet . dviståùõãm . tato dakùiõahastamupari kçtvà muùalenàvahatya sårpeõa prasphoñayet . itthameva vàratrayam . tata÷carusthàlyàmamantrakaü kçtottaràgraü pavitraü niþkùipya tatra prakùàlitataõóulàn nidhàya tadupari dugdhaü dattvà yathà pàyasacarurbhavati tathà stokaü stokamudakaü dattvà tanmadhye khadirapalà÷oóumbaràõàmanyatamasya pràde÷apramàõaü ubhayathà sàrdhàïguùñhapramàõaü catuùkoõapuùkalaü mekùaõaü dakùiõàvartena bhràmayitvà tathà pacet yathà antaroùmaõà samyak pàko bhavati maõóagàlanaü dàha÷ca na bhavati . samyakpàke bhåte carumadhye ghçtasruvaü dattvà pràgàdidikcihnitaü kçtvà carumavatàrya agneruttarataþ ku÷opari sthàpayitvà punarmadhye ghçtasruvaü dadyàt . tato bhåmijapàdisruvasaüskàraparyantaü karma kçtvà agneþ pa÷cimataþ staraõaku÷opari pårbamàjyaü pa÷càccaruü nidhàya udakà¤jalisekaü kçtvà viråpàkùajapàntàü ku÷aõóikàü samàpayet .. * .. yajurvedinàntu àjyasthàlyàmàjyanirvapaõànantaraü sårpaü purato dakùiõabhàge saüsthàpya tatrodåkhalaü vinyasya vrãhyàdyanyatamaü tatra nighàya oü såryàya tvà juùñaü gçhõàmi ityekàü muùñiü gçhãtvà oü såryàya tvà juùñaü nirvapàmãti óadåkhale sthàpayitvà oü såryàya tvà juùñhaü prokùàmãti prokùaõãjalena prokùayet . evaü somàya tvà ityàdi . tata oü agnaye sviùñikçte tvà ityàdinà grahaõanirvapaõaprokùaõàni kçtvà dbiståùõãü kuryàt . tataþ pårbavat ÷rapaõam . pakvaü j¤àtvà jvaladagniü gçhãtvà carumadhye dakùiõàvartena bhràmayitvà tamagniü tatraivàgnau kùipet . tata àghàràjyabhàgàntaü karma kuryàt .. * .. çgvedinàntu prokùaõãpàtrasthàpanànantaraü pavitràntarhite oü såryàya tvà juùñaü nirvapàmãti vrãhyàdyanyatamamuùñiü prakùipya oü såryàya tvà juùñaü prokùàmãti praõãtàjalena prokùayet . evaü somàya tvà ityàdi . tataþ sviùñikçdarthaki¤cidadhikaü tåùõãü tathà kçtvà pavitràntarhitaü kçtvà pårbagrãvordhvalomakçùõàjine udåkhalaü nidhàya tatra sårpasthavrãhyàdyanyatamaü prakùipya muùalenàvahatya sårpeõa vituùãkçtya prasphoñya triþ prakùàlya pavitraü carusthàlyàü prakùipya tathaiva ÷ràpayitvà udãcyàü dakùiõabhàge oü somàya svàheti homaparyantaü kuryàt . tataþ ÷àntikarmaõi agne tvaü varadanàmàsãti nàma kçtvà . oü piïgabhrå÷ma÷ruke÷àkùaþ pãnàïgajañharo'ruõaþ . chàgasthaþ sàkùasåtro'gniþ saptàrciþ ÷aktidhàrakaþ .. ityàdipuràõãyaü dhyàtvà oü varadanàmannagne ihàgaccha ihàgaccha iha tiùñha iha tiùñha ityàvàhya pàdyàdinà påjayet .. * .. pauùñikakarmaõi tu valadanàmàgniþ . grahahome agnãnàha gobhilaþ . àditye kapilo nàma piïgalaþ soma ucyate . dhåmaketustathà bhaume jañharo'gnirbudhe smçtaþ .. bçhaspatau ÷ikhã nàma ÷ukre bhavati hàñakaþ . ÷anai÷care mahàtejà ràhau caiva hutà÷anaþ . ketuùu lohito'gniþ syàditi vahnivinirõayaþ .. tataþ svagçhyoktavidhinànena caruõà såryàdigrahebhyaþ pratyakàhutiü dadyàt .. * .. atra mantràþ . såryasya àkçùõenetimantrasya hiraõyaståpàïgirà çùistçùñup chandaþ savità devatà àdityasya påjàhomakarmaõi viniyogaþ . oü àkçùõena rajasà vartamàno nive÷ayannamçtaü martya¤ca hiraõyayena savità rathenà devo yàti bhuvanàni pa÷yan svàhà . idaü sårdhyàya iti devatodde÷aþ sàmagetaraiþ kàryaþ .. 1 .. somasya imandevetimantrasya varuõa çùiragnirdevatà somasya påjàhomakarmaõi viniyogaþ . oü imandevà asapatnaü suvaddhaü mahate kùattràya mahate jyeùñhàya . imamamuùya puttramamuùyai puttramasyai vi÷e svàhà . idaü somàya .. 2 .. maïgalasya agnirmårdhetimantrasya apàïgirà çùirgàyattrã cchando'gnirdevatà maïgalasya påjàhomakarmaõi viniyogaþ . oü agnirmårdhà divaþ kakutpatiþ pçthivyà ayamapàü retàüsi jinvati svàhà . idaü maïgalàya .. 3 .. budhasya udbudhyasvetimantrasya parameùñhirçùistçùñup chando'gnirdevatà budhasya påjàhomakarmaõi viniyogaþ . oü udbudhyasvàgne pratijàgçhi tvamiùñàpårte saüsçjethàmaya¤càsmin sadhasye adhyuttarasmin vi÷vedevà yajamàna÷ca sãdata svàhà . idaü budhàya .. 4 .. bçhaspateþ bçhaspate atãtimantrasya gçtsamada çùistçùñup chando brahmà devatà jãvasya påjàhomakarmaõi viniyogaþ . oü bçhaspate atiyadaryo'rhàdyumadbibhàti kratumajjaneùu . yaddãdayatsarasa çtu prajàta tadasmàsu draviõaü dhehi citraü svàhà . idaü bçhaspataye .. 5 .. ÷ukrasya annàt pari÷ruta iti mantrasya prajàpatirçùiratijagatãcchando'gnisarasvatãndrà devatàþ ÷ukrasya påjàhomakarmaõi viniyogaþ . oü annàt pari÷ruto rasaü brahmaõà vyapivat kùattraü payaþ somaü prajàpatiþ . çtena satyamindriyaü vipànaü ÷ukramandhasa indrasyendriyamidaü payo'mçtaü madhu svàhà . idaü ÷ukràya .. 6 .. ÷anai÷carasya ÷anno devãtimantrasya dadhyaïgàtharvaõa çùirgàyattrã cchanda àpo devatà ÷anai÷carasya påjàhomakarmaõi viniyogaþ . oü ÷anno devãrabhãùñaye àpo bhavantu pãtaye saüyorabhisravantu naþ svàhà . idaü ÷anai÷caràya .. 7 .. ràhoþ kàõóàt kàõóàditi mantrasya agnirçùirgàyattrã cchando dårveùñakà devatà ràhoþ påjàhomakarmaõi viniyogaþ . oü kàõóàt kàõóàt prarohantã paruùaþ paruùaþ pari evàno dårve pratanu sahasreõa ÷atena ca svàhà . idaü ràhave .. 8 .. ketånàü ketuü kçõvannitimantrasya madhucchanda çùiranirudgàyattrãcchando'gnirdevatà ketånàü påjàhomakarmaõi viniyogaþ . oü ketuü kçõvanna ketave peùo maryà apeùase . samuùadbhirajàyathà svàhà . idaü ketubhyaþ .. 9 .. tato madhughçtàktàü ghçtàktàü kùãràktàü và pràde÷apramàõàü sàgràmarkasamidhamàdàya oü àkçùõena ityàdimantreõa såryàyàùñottara÷ataü aùñàviü÷atimaùñau và a÷aktyà . ÷aktyà grahasyàtipãóàkaratvàdvà aùñottarasahasraü juhuyàt .. * .. samidhamàha yàj¤avalkyaþ . arkaþ palà÷aþ khadirastvapàmàrgo'tha pippalaþ . uóumbaraþ ÷amã dårvà ku÷à÷ca samighaþ kramàt .. homo grahàdipåjàyàü ÷atamaùñottaraü bhavet . aùñàviü÷atiraùñau và yathà÷akti vidhãyate . atipãóàkaro yastu tantu yatnena påjayet .. tato homànantaraü udãcyaü karma kuryàt . tato guóaudanàdãn çtvije bhojayet . tattaddravyàlàbhe bhojyàntaràõi và dadyàt . bhojanàsàmarthye tattaddravyàõi pàõinà pratigràhayet . tato matsyapuràõoktairmantrairdakùiõàü dadyàt . dhenuþ ÷aïkhastathànaóvàn hema vàso hayastathà . kçùõà gauràyasaü chàga età vai dakùiõàþ kramàt .. tatra . kapile sarvadevànàü påjanãyàsi rãhiõã . tãrthadevamayã yasmàdataþ ÷àntiü prayaccha me .. iti pañhitvà oü adyetyàdi kçtaitatsåryagrahayaj¤akarmaõaþ pratiùñhàrthaü dakùiõàü kapilàü dhenuü rudradevatàkàü amukagotràya amukadeva÷armaõe bràhmaõàya çtvije tubhyamahaü saüpradade . anyàrtha¤cet dadànãti bråyàt . kapilàbhàve gomàtraü và . tadabhàve kà¤canam . tadabhàve rajatàdikaü và dadyàt . kà¤canàdikantu ÷aïkhàdi dakùiõàbhave'pi dadyàt .. 1 .. evam . puõyastvaü ÷aïkhapuõyànàü maïgalànà¤ca maïgalam . viùõunà vidhçto nityamataþ ÷àntiü prayaccha me .. ityuccàrya pårboktakrameõa somagrahayaj¤e ÷aïkhaü dadyàt .. 2 .. oü dharmastvaü vçùaråpeõa jagadànandakàrakaþ . aùñamårteradhiùñhànamataþ ÷àntiü prayaccha me .. ityuccàrya maïgalayaj¤e vçùaü dadyàt .. 3 .. oü hiraõyagarbhagarbhastvaü hemaråpaü vibhàvasoþ . anantapuõyaphaladamataþ ÷àntiü prayaccha me .. ityuccàrya budhayaj¤e kà¤canaü dadyàt .. 4 .. oü pãtavastrayugaü yasmàdvàsudevasya vallabham . varapradànàttadviùõorataþ ÷àntiü prayaccha me .. ityuccàrya guruyaj¤e pãtavastrayugaü dadyàt tadabhàve'nyavarõavàsoyugamapi dadyàt .. 5 .. oü viùõustvama÷varåpeõa yasmàdarõavasambhavaþ . candràrkavàhanastvaü vai ataþ ÷àntiü prayaccha me .. ityuccàrya ÷ukrayaj¤e a÷vaü dadyàt .. 6 .. oü yasmàttvaü pçthivã sarvà dhenuþ ke÷avasambhavà . sarvapàpaharà nityamataþ ÷àntiü prayaccha me .. ityuccàrya ÷anai÷carayaj¤e kçùõàü dhenuü anyavarõàü và dadyàt .. 7 .. oü yasmàdàyudhakarmàõi tvadadhãnàni sarvadà . làïgalàdyàyudhàdãni tataþ ÷àntiü prayaccha me .. ityuccàrya ràhuyaj¤e lauhaü dadyàt .. 8 .. oü yasmàttvaü sarvabhåtànàü maïgalàya vyavasthitaþ . yànaü vibhàvasornityamataþ ÷àntiü prayaccha me .. ityuccàrya ketuyaj¤e chàgaü dadyàt .. 9 .. dakùiõàjalaü ÷àntikumbhajalena saümi÷rya ÷àntiü kuryàt . tataþ kçtà¤jaliþ . oü gacchadhvamamaràþ sarve gçhãtvàrcàü svamàlayam . santuùñà varamasmàkaü dattvedànãü supåjitàþ .. iti viùõudharmottarãyaü pañhitvà grahàn visarjayet . dakùiõà ca pradàtavyà grahàõà¤ca visarjanamiti va÷iùñhavacanàt .>% iti raghunandanabhaññàcàryaviracitagrahayàgaprayogaþ samàptaþ ..

#<yàca>#, ñu óu ç ¤a yàcane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-ubhaø-dvikaø-señ .) yàcanamàtmane dànàrthaü preraõam . ñu, yàcathuþ . óu, yàcitrimam . ç, ayayàcat . ¤a, yàcati yàcate nçpaü vipraþ . grahaõàrthaü preraõe'pi yàcati vittaü gurave ÷iùyaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<yàcakaþ>#, tri, (yàcata iti . yàc + õvul .) yàc¤àkartà . tatpaparyàyaþ . vanãyakaþ 2 yàcanakaþ 3 màrgaõaþ 4 arthã 5 . ityamagaþ . 3 . 1 . 19 .. vanãpakaþ 6 bhikùukaþ 7 bhikùàkaraþ 8 . iti ÷abdaratnàvalã .. tasya laghutvaü yathà --
     %<tçõàdapi laghustålastålàdapi ca yàcakaþ .
     vàyunà kiü na nãto'sau ki¤citpràrthana÷aïkayà ..>% iti pràcãnàþ .. api ca .
     %<kubjasya kãñaghàtasya vàtànniùkàsitasya ca .
     ÷ikhare vasatastasya varaü janma na yàcitam ..
     jagatpatirhi yàcitvà viùõurvàmanatàü gataþ .
     ko'nyo'dhikatarastasya yo'rthã yàti na làghavam ..>% iti gàruóe nãtisàre 115 adhyàyaþ ..

#<yàcan>#, [t] tri, (yàcatãti . yàc + ÷atç .) yàcakaþ . yathà --
     %<mukhabhaïgaþ svaro dãno gàtrasvedo mahadbhayam .
     maraõe yàni cihnàni tàni cihnàni yàcataþ ..>% iti gàruóe nãtisàre 115 adhyàyaþ ..

#<yàcanaü>#, klã, (yàc + bhàve lyuñ .) yàc¤à . (yathà, naiùadhe . 5 . 112 .
     %<bhãmajàrthayàcanavàce yåyameva guravaþ karaõãyàþ ..>%)

#<yàcanakaþ>#, tri, (yàcana + svàrthe kan .) yàcakaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 49 .. (yathà, manau . 3 . 165 .
     %<àcàrahãnaþ klãva÷ca nityaü yàcanakastathà ..>%)

#<yàcanà>#, strã, (yàc + svàrthe õic + yuc . ñàp .) yàc¤à . ityamaraþ . 2 . 7 . 32 .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 27 . 23 .
     %<nayasva màü sàghu kuruùva yàcanàm ..>%)

#<yàcamànaþ>#, tri, (yàcate iti . yàc + ÷ànac .) yàcakaþ . yathà --
     %<navãnadãnabhàvasya yàcamànasya màninaþ .
     vacojãvitayoràsãt puroniþsaraõe raõaþ ..>% iti vararuciþ .. api ca .
     %<dvijebhyo yàcamànebhyo yajamànaþ prayacchati .
     sa yàti càkùayàn lokàn yebhyo nàvartate punaþ ..
     ùaùñivarùasahasràõàü sahasràõi vaseddivi .
     yo'numantàpi bhavati niraye pratiùedhakaþ ..>% iti vahnipuràõe vàmanapràdurbhàvo nàmàdhyàyaþ ..

#<yàcitaü>#, klã, (yàc + ktaþ .) yàcanavçttiþ . tatparyàyaþ . mçtam 2 . yathà --
     %<dve yàcitàyàcitayoryathàsaükhyaü mçtàmçte ..>% ityamaraþ . 2 . 7 . 32 .. %<dve . yàcanavçttirmaraõamiva duþkhajanakatvàt mçtam . ayàcitaü amçtamiva amçtam . yàcitàyàcitayormàve karmaõi và ktaþ .>% iti bharataþ .. pràrthitavastuni, tri .. (yathà, devãbhàgavate . 3 . 28 . 67 .
     %<pità te yàcitaþ pårbaü mayà vai tvatkçte'bale ! ..>%)

@<[Page 4,031b]>@
#<yàcitakaü>#, klã, (yàcitena nirvçttam . yàcita +
     %<apamityayàcitàbhyàü kakkanau . 4 . 4 . 21 .>% iti kan .) yàc¤àpràptam . ityamaraþ . 2 . 9 . 4 .. %<yàc¤ayà . pratyarpaõãyatvena yàc¤ayà yat pràptamalaïkàràdivastu tat yàcitakam . kàryànantaraü vastusvàmã yat punargçhõàti tadityarthaþ . yàcitena pràptamiti óhaghe kàditi kaþ .>% iti bharataþ ..

#<yàc¤à>#, strã, (yàcanamiti . yàc + %<yajayàcyatavicchapraccharakùo naï .>% 3 . 3 . 90 . iti naï .) yàcanam . tatparyàyaþ . abhi÷astiþ 2 yàcanà 3 arthanà 4 bhikùà 5 ardanà 6 . ityamaraþ . 2 . 7 . 32 .. làlasà 7 . iti jañàdharaþ .. (yathà, bhàgavate . 2 . 7 . 17 .
     %<jyàyàn guõairavarajo'pyaditeþ sutànàü lokàn vicakrama imàn yadathàdhiyaj¤aþ .
     kùmàü vàmanena jagçhe tripadacchalena yàc¤àmçte pathi caran prabhubhirna càlyaþ ..>%) tadvaidikaparyàyaþ . ãmahe 1 yàmi 2 manmahe 3 daddhi 4 ÷agdhi 5 pårdhi 6 mimióhóhi 7 mimãhi 8 ririóhóhi 9 rirãhi 10 pãparat 11 yantàraþ 12 yandhi 13 iùudhyati 14 mademahi 15 manàmahe 16 màyate 17 . iti saptada÷a yàc¤àkarmàõaþ . iti vedanighaõñau 3 aþ ..

#<yàjaþ>#, puü, annam . iti hemacandraþ . 3 . 59 .. (çùibhedaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 168 . 7 .
     %<yàjopayàjau brahmarùã ÷àmyantàü parameùñhinau .
     saühitàdhyayane yuktau gotrata÷càpi kà÷yapau ..>%)

#<yàjakaþ>#, puü, (yajatãti . yaj + õvul .) yàj¤ikaþ . ràj¤o gajaþ . iti medinã . ke, 142 .. mattahastã . iti jañàdharaþ .. çtvik . yathà,
     %<agnãdhràdyà dhanairvàryà çtvijo yàjakà÷ca te ..>% ityamaraþ . 2 . 7 . 17 .. %<yajamànena dhanairvàryàþ dhanàni dattvà iùñasampàdanàya vriyante pràrthyante ye agnãdhraprabhçtayaste çtvijo yàcakà÷ca kathyante . agniü indhayanti dãpayanti agnãdhràþ indhã ¤i dha ïa dyutau ¤iþ nàmnãti raþ manãùàditvànnalopaþ . àdinà brahmodgàtçhotradhvaryubràhmaõàcchaüsiprabhçtayaþ ùoóa÷a gçhyante . vàryà iti hasçyvàsoriti ghyaõ dçbhçjuùetyàdau vç ¤a iti ¤ànubandhanirde÷àt anyavçdhàtorna kyap çtau yajanti çtvijaþ kvip . yajanti yàcakàþ õakaþ .>% iti bharataþ .. * .. bahuyàjakagràmayàjakayornindà yathà --
     %<abràhmaõàstu ùañ proktà çùibhistattvadar÷ibhiþ .
     àdyo ràjabhçtasteùàü dbitãyaþ krayavikrayã ..
     tçtãyo bahuyàjyaþ syàccaturtho gràmayàjakaþ .
     pa¤camastu bhçtasteùàü gràmasya nagarasya ca ..
     anàditvà¤ca yaþ pårbàü sàdityà¤caiva pa÷cimàm .
     nopàsãta dbijaþ sandhyàü sa ùaùñho'bràhmaõaþ smçtaþ ..>% ityàhnikatattve sandhyopàsanam .. api ca .
     %<÷ådrasaptodriktayàjã gràmayàjãti kãrtitaþ .
     ÷ådrapàkopajãvã yaþ såpakàraþ prakãrtitaþ ..
     sandhyàpåjàvihãna÷ca pramattaþ patitaþ smçtaþ .
     ete mahàpàtakinaþ kumbhãpàkaü prayànti te ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 27 adhyàyaþ ..

#<yàjanaü>#, klã, (yàjyate iti . yaj + õic + lyuñ .) yàgakriyàkàraõà . yàga karàõa iti bhàùà . tattu bràhmaõasya ùañkarmàntargatakarmavi÷eùaþ . yathà --
     %<adhyàpanamadhyayanaü yajanaü yàjanantathà .
     dànaü pratigraha÷caiva bràhmaõànàmakalpayat ..>% iti mànave 1 adhyàyaþ ..

#<yàjiþ>#, puü, (yaj + %<vasiüvapiyajiràjãti .>% uõàø 4 . 124 . iti i¤ .) yaj¤aþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ .. yàgakartà . ityuõàdikoùaþ ..

#<yàjuùaü>#, tri, (yajuùa idamiti . yajuù + aõ .) yajurvedasambandhi . iti siddhàntakaumudã ..

#<yàj¤avalkyaþ>#, puü, (valkayatãti . valka + ac . yaj¤asya valko vaktà . tasya gotràpatyam . yaj¤avalka + %<gargàdibhyo ya¤ .>% 4 . 2 . 105 . iti ya¤ .) dharma÷àstraprayojakamunivi÷eùaþ . tatparyàyaþ . brahmaràtriþ 2 yoge÷aþ 3 . iti hemacandraþ .. yogã÷varaþ 4 . iti mitàkùarà .. (maharùirayaü yàj¤avalkyaþ såryàt ÷uklayajurvedaü pràptavàn . tatràdau brahmaparamparayà pràptaü vedaü vedavyàso mandamatãn manuùyàn vicintya teùu kçpàparaþ caturdhà vyasya çgyajuþsàmàtharvàkhyàü÷caturo vedàn pailavai÷ampàyanajaiminisumantubhyaþ kramàdupadide÷a te ca sva÷iùyebhyaþ . tatra vyàsa÷iùyo vai÷ampàyano yàj¤avalkyàdibhyaþ sva÷iùyebhyo yajurvedamadhyàpayat . tatra daivàt kenàpi hetunà kruddho guruþ ÷iùyaü yàj¤avalkyaü adhãtavedaparityàgàrthamàdiùñavàn . yàj¤avalkyo'pi yogabalena adhãtayajurvidyàü mårtimatãü vidhàyodvavàma . vàntàni yajåüùi gçhõãteti guråktà anye ÷iùyàstittirayo bhåtvà yajåüùyabhakùayan . tànyeva yajåüùi buddhimàlinyàt kçùõàni jàtàni . tato vedahãno'tiduþkhito yàj¤avalkyaþ såryamàràdhya ÷uklàni yajåüùi pràptavàn tàni ca jàbàlagaudheyakàõvamàdhyandinàdãn pa¤cada÷a÷iùyànadhyàpayàmàsa . tathàhi bhàgavate dbàda÷askandhe 6 adhyàye .
     %<tenàsau caturo vedàü÷caturbhirvadanairvibhuþ .
     savyàhçtikàn soïkàràü÷càturhotravivakùayà ..
     puttrànadhyàpayat tàüstu brahmarùãn brahmakovidàn .
     te tu dharmopadeùñàraþ svaputtrebhyaþ samàdi÷an ..
     te paramparayà pràptàstattacchiùyairdhçtavrataiþ .
     caturyugeùvatha vyastà dvàparàdau maharùibhiþ ..
     kùãõàyuùaþ kùãõasattvàndurmedhàn vãkùya kàlataþ .
     vedàn brahmarùayo vyasyan hçdisthàcyutacoditàþ ..
     asminnapyantare brahman bhagavàn lokabhàvanaþ .
     brahme÷àdyairlokapàlairyàciyo dharmaguptaye ..
     parà÷aràt satyavatyàmaü÷àü÷akalayà vibhuþ .
     avatãrõo mahàbhàga vedaü cakre caturvidham ..
     çgatharvayajuþsàmnàü rà÷ãnuddhçtya varga÷aþ .
     catasraþ saühità÷cakre mantrairmaõigaõà iva ..
     tàsàü sa caturaþ ÷iùyànupàhåya mahàmatiþ .
     ekaikàü saühitàü brahmannaikaikasmai dadau vibhuþ ..
     pailàya saühitàmàdyàü bahvçcàkhyàmuvàca ha .
     vai÷ampàyanasaüj¤àya nigadàkhyaü yajurgaõam ..
     sàmnàü jaiminaye pràha tathà chandogasaühitàm .
     atharvàïgirasãü nàma sva÷iùyàya sumantave ..>%
     %<vai÷ampàyana÷iùyà vai carakàdhvaryavo'bhavan .
     yaccerurbrahmahatyàühaþkùapaõaü svagurorvratam ..
     yàj¤avalkya÷ca tacchiùya àhàho bhagavan kiyat .
     caritenàlpasàràõàü cariùye'haü sudu÷caram ..
     ityukto gururapyàha kupito yàhyalaü tvayà .
     vipràvamantrà ÷iùyeõa madadhãtaü tyajà÷viti ..
     devaràtasutaþ so'pi ccharditvà yajuùàü gaõam .
     tato gato'tha munayo dadç÷ustàn yajurgaõàn ..
     yajåüùi tittirà bhåtvà tallolupatayàdaduþ .
     taittirãyà iti yajuþ÷àkhà àsan supe÷alàþ ..
     yàj¤avalkyastato brahmaü÷chandàüsyadhi gaveùayan .
     guroravidyamànàni såpatasthe'rkamã÷varam ..>%
     %<evaü stutaþ sa bhagavàn vàjiråpadharo raviþ .
     yajåüùyayàtayàmàni munaye'dàt prasàditaþ ..
     yajurbhirakarocchàkhà da÷a pa¤ca ÷atairvibhuþ .
     jagçhurvàjasanyastàþ kàõvamàdhyandinàdayaþ ..>% ayameva maharùirmithilàstha eva sàma÷ravaþprabhçtibhiþ çùibhirvaõà÷rametaradharmaj¤ànàrthamàdiùña àcàravyavahàrapràya÷cittàkhyakàõóatrayàtmakaü dharma÷àstraü praõãya tebhyaþ ÷ràvitavàn . yaduktaü yàj¤avalkyasaühitàyàü granthàrambhe .
     %<yogã÷varaü yàj¤avalkyaü saüpåjya munayo'bruvan .
     varõà÷rametaràõàü no bråhi dharmàna÷eùataþ .
     mithilàsthaþ sa yogãndraþ kùaõaü dhyàtvàbravãnmunãn ..>%) klã, upaniùatvi÷eùaþ . yathà, muktikopaniùadi .
     %<gopàlatàpanaü kçùõaü yàj¤avalkyaü varàhakam ..>%)

#<yàj¤asenã>#, strã, yaj¤asenasya stryapatyam .. (yaj¤asen + aõ . ïãp .) sà ca draupadã . iti hemacandraþ . 3 . 375 .. (yathà, mahàbhàrate . 4 . 4 . 56 .
     %<yàj¤asenãü puraskçtya ùaóevàtha pravavrajuþ ..>% asyà vivaraõaü draupadã÷abde draùñavyam ..)

#<yàj¤ikaþ>#, puü, (yaj¤amarhati yaj¤àya hito và . yaj¤a + ñhak .) darbhamedaþ .. (yaj¤aü yaj¤avidyàmadhãte veda và . vaj¤a + ñhak .) yàjakaþ . yaj¤akartà . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, bhàgavate . 11 . 10 . 23 .
     %<iùñveha devatà yaj¤aiþ svarlokaü yàti yàj¤ikaþ ..>%) raktakhadiraþ . palà÷aþ . a÷vatthaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<yàj¤ikyaü>#, klã, (yàj¤ikànàü dharma àmnàyo và . yàj¤ika + %<chandogaukthikayàj¤ikabahvçca nañतyaþ .>% 4 . 3 . 129 . iti ¤yaþ .) yaj¤aþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<yàjyaü>#, klã, (ijyata iti . yaj + õyat . %<yajayàcarucapravacarca÷ca .>% 7 . 3 . 66 . iti kutvaniùedhaþ .) yàgalabdhadhanàdi . iti siddhàntakaumudã .. yajanãye, tri .. (yathà, manau . 8 . 317 .
     %<annàderbhråõahà màrùñi patyau bhàryàpacàriõã .
     gurau ÷iùya÷ca yàjya÷ca steno ràjani kilviùàt ..>% ÷iùyaþ . ÷àsanàrhaþ . yathà, devãbhàgavate . 1 . 18 . 9 .
     %<yàjyo'sti janakastatra jãvanmukto naràdhipaþ .
     videho lokaviditaþ pàti ràjyamakaõñakam ..>%)

#<yàjyà>#, strã, (yajantyanayà . yaj + õyat + ñàp .) çk . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (gaïgà . yathà, kà÷ãkhaõóe sahasranàmakãrtane . 29 . 142 .
     %<yogasiddhipradà yàjyà yaj¤e÷aparipåjità ..>%)

#<yàt>#, vya, àkhyàtapratyayavi÷eùaþ . sa ca vidhiliïà÷ãrliïaþ parasmaipadaprathamapuruùaikavacanam . sa tu vidhyàdyarthaka à÷ãrvàdàrthaka÷ca . iti vyàka raõam .. mugdhabodhamate vidhyàdyarthe asya svãsaüj¤à . à÷ãrarthe óhãsaüj¤à ..

#<yàtaü>#, klã, (yà + ktaþ .) niùàdinàü pàdakarma . iti hemacandraþ . 4 . 197 .. pustakàntare yatamiti pàñhaþ . yathà --
     %<apaùñantvaïku÷asyàgraü ghàtamaïku÷avàraõam .
     niùàdinàü pàdakarma yà(ya)taü vãtantu taddvayam ..>%

#<yàtaþ># tri, gataþ . yàdhàtoþ ktapratyayena niùpannaþ .. (yathà, manuþ . 4 . 178 .
     %<yenàsya pitaro yàtà yena yàtàþ pitàmahàþ .
     tena yàyàt satàü màrgaü tena gacchan na riùyate ..>%)

#<yàtanà>#, strã, (yat + õic + %<nyàsa÷rantho yuc .>% 3 . 3 . 107 . iti yuc . ñàp .) gàóhavedanà . tatparyàyaþ . kàraõà 2 tãvravedanà 3 . ityamaraþ . 2 . 8 . 3 .. ativyathà 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, bhàgavate . 7 . 1 . 41 .
     %<hiraõyaka÷ipuþ puttraü prahràdaü ke÷avapriyam .
     jighàüsurakaronnànàyàtanà mçtyuhetave ..>%) narakarujà . iti keciditi bharataþ ..

#<yàtayàmaü>#, tri, (yàto gato yàma upabhogakàlo vãryaü và yasya .) jãrõam . (yathà, bhaññikàvye . 5 . 39 .
     %<taü bhãtaïkàramàkru÷ya ràvaõaþ pratyabhàùata .
     yàtayàmaü vijitavàn sa ràmaü yadi kintataþ ..>%) paribhuktam . ityamaraþ . 3 . 3 . 145 .. ujjhitam . iti medinã . me, 62 .. (pràpta÷aityàvastham . yathà, gãtàyàm . 17 . 10 .
     %<yàtayàmaü gatarasaü påtiparyuùita¤ca yat .
     ucchiùñamapi càmedhyaü bhojanaü tàmasapriyam ..>% gatarasaþ . yathà, tàõóyamahàbràhmaõe . 4 . 3 . 13 .
     %<brahmavàdino vadanti yàtayàmàþ saüvatmarà ayàtayàmà iti te nàyàtayàmeti vaktavyam .>% %<yàtayàmaþ gatarasaþ .>% iti sàyaõaþ ..)

#<yàtà>#, [ç] strã, (yatate'nyonyabhedàyeti . yat + %<tçn .>% uõàø 2 . 98 . iti tçn .) patibhràtçpatnã . ityamaraþ . 1 . 6 . 30 .. yà iti bhàùà . (yathà, sàhityadarpaõe . 3 . 78 .
     %<svàmã ni÷vasite'pyasåyati mano jighraþ sapatnãjanaþ ÷va÷råriïgitadaivataü nayanayorãhàliho yàtaraþ ..>% yà + tçc . gamanakartari, tri .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 33 . 13 .
     %<ulkà ÷ubhadà purato divàkaraviniþsçtà yàtuþ ..>% sàrathyàdiþ . yathà, manau . 8 . 290 .
     %<yànasya caiva yàtu÷ca yànasvàmina eva ca .
     da÷àtivartanànyàhuþ ÷eùe daõóo vidhãyate ..>% %<yàtuþ sàrathyàdeþ .>% iti kullåkaþ .. hantà . yathà, çgvede . 1 . 32 . 14 .
     %<aheryàtàraü kamapa÷ya indra .>% %<yàtàraü hantàram .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<yàtàyàtaü>#, klã, gamanàgamanam . yathà --
     %<pçùñhe bhràmyadamandamandaragirigràvàgrakaõóåyanàn nidràloþ kamañhàkçterbhagavataþ ÷vàsànilàþ pàntu vaþ .
     yatsaüskàrakalànuvartanava÷àdbelànibhenàmbhasàü yàtàyàtamatandritaü jalanidhernàdyàpi vi÷ràmyati ..>% iti ÷rãbhàgavate 12 skandhe 13 adhyàyaþ ..

#<yàtikaþ>#, puü, (yàtaü gamanaü prà÷astyenàstyasyeti . yàta + ñhan .) pànthaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<yàtu>#, klã, (sarveùàmantaü yàtãti . yà + %<kamimanijanãti .>% uõàø 1 . 73 . iti tuþ .) ràkùasaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 63 .. (yathà --
     %<yàtu yàtupravãràõàü praõamya caraõànasau ..>% ityamarañãkàyàü raghunàthacakravartã .. (puüliïge'pi dç÷yate . yathà, çgvede . 7 . 21 . 5 .
     %<na yàtava indra jåjuvurno na .>% %<yàtavo ràkùasàþ .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<yàtuþ>#, puü, (sarvàntaü yàti gacchatãti . yà + %<kamimanijanigàbhàyàhibhya÷ca .>% uõàø 1 . 73 . iti tuþ .) kàlaþ . adhvagaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. vàyuþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ .. (strã, yàtanà . yathà, çgvede . 8 . 49 . 20 .
     %<mà no rakùa àve÷ãdàghçõãvaso màyàturyàtu màvatàm ..>% %<yàturyàtanà pãóà .>% iti sàyaõaþ .. karmanà÷akarã hiüsà . yathà, tatraiva . 5 . 12 . 2 .
     %<nàhaü yàtuü sahasà na dbayena çtaü ÷apàmyaruùasya vçùõaþ .>% %<yàtuü karmaõàü nà÷akarãü hiüsàm .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<yàtu>#, tri, (yàtãti . yà + %<kamimanãti .>% uõàø 1 . 73 . iti tuþ .) gantà . ityuõàdikoùaþ .. kriyàpadaü cet gacchatu ..

#<yàtughnaþ>#, puü, (yàtu hantãti . han + %<amanuùyakartçke ca .>% 3 . 2 . 53 . iti ñak .) gugguluþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<yàtudhànaþ>#, puü, (yàtåni rakùàüsi dadhàti puùõàtãti . dhà + bahulamanyatràpãti yuc . svajàtipoùakatvàttathàtvam .) ràkùasaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 63 .. (yathà, bhaññikàvye . 2 . 29 .
     %<dakùiõyadiùñàü kçtamàrtvijãnaistadyàtudhànai÷cicite prasarpat ..>%)

#<yàtçkaþ>#, puü, (yàtaiveti . yàtç + svàrthe kan .) pànthaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<yàtyaü>#, tri, yatitavyam . yatanãyam . yatadhàtoþ karmaõi ghyaõpratyayena niùpannam ..

#<yàtrà>#, strã, (yà + %<huyàmà÷rubhasibhyastran .>% uõàø 4 . 167 . iti tran . ñàp .) vijigãùoþ prayàõam . tatparyàyaþ . vrajyà 1 abhiniryàõam 3 prasthànam 4 gamanam 5 gamaþ 6 . ityamaraþ . 2 . 8 . 95 .. prasthitiþ 7 yànam 8 pràõanam 9 . iti ÷abdaratnàvalã .. yàpanam .. (yathà, bhàgavate . 10 . 86 . 15 .
     %<yàtràmàtraü tvaharahardaivàdupanamatyuta ..>%) utsavaþ . iti medinã . re, 78 .. (yathà, kathàsaritsàgare . 10 . 87 .
     %<yàtràmupavane draùñuü jagàma sakhibhiþ saha ..>% vyavahàraþ . yathà, gãtàyàm . 3 . 8 .
     %<÷arãrayàtràpi ca te na prasiddhyedakarmaõaþ ..>% %<÷arãrayàtrà dehavyavahàraþ .>% iti tatra nãlakaõñhaþ ..) upàyaþ . iti vi÷vaþ .. * .. atha yàtràdinam . bhàdrapauùacaitretaramàseùu dårayàtrà kartavyà . pårbasyàü di÷i ravi÷ukravàrasya prà÷astyam . dakùiõasyàü maïgalavàrasya prà÷astyam . pa÷cimàyàü soma÷anivàrasya prà÷astyam . uttarasyàü bçhaspativàrasya prà÷astyam . pårvasyàü di÷i soma÷anivàre na gantavyam . dakùiõasyàü bçhaspativàre keùà¤cinmate budhavàre ca na gantavyam . pa÷cimàyàü ravi÷ukravàre . evaü uttarasyàü budhamaïgalavàre na gantavyam . dvitãyà tçtãyà saptamã pa¤camã da÷amã ekàda÷ã trayoda÷ã ca età yàtràyàü pra÷astàþ . atrottamanakùatràõi . a÷vinã anuràdhà revatã mçga÷irà målà punarvasu puùyà hastà jyeùñhà . madhyamanakùatràõi . rohiõã pårbàtrayaü citrà svàtã ÷atabhiùà ÷ravaõà dhaniùñhà . adhamanakùatràõi . uttaràtrayaü vi÷àkhà maghà àrdrà bharaõã kçttikà a÷leùà . tatra nakùatra÷ålakathanam . svàtyàü jeùñhàyà¤ca pårbadiggamanaü niùiddham . evaü pårbabhàdrapade a÷vinyà¤ca dakùiõadiggamanaü puùye rohiõyà¤ca pa÷cimadiggamanaü uttaraphalgunyàü hastàyà¤ca uttaradiggamanaü niùiddham . tatrànuktakaraõàni . garaü baõijaü viùñiþ . garamapi kai÷cicchastaü manyate . atra uttamalagnàni . siühavçùakumbhakanyàmithunàni . tatra yoginãnirõayaþ . pratipadi navamyà¤ca pràcyàü yoginã . tçtãyàyàü ekàda÷yà¤càgnikoõe . pa¤camyàü trayoda÷yà¤ca dakùiõe . dvàda÷yàü caturthyà¤ca nairçtakoõe . ùaùñhyàü caturda÷yà¤ca pa÷cime . saptamyàü pårõimàyà¤ca vàyukoõe . dvitãyàyàü da÷amyà¤ca uttaradi÷i . aùñamyàmamàvàsyàyà¤ca ã÷ànakoõe . tàü dakùiõe sammukhe ca kçtvà na gantavyam . pàpayogatryahaspar÷amàsadagdhàdiùu yàtrà na kartavyà . vàravelàkàlavelàkulikavelàvçùñibhadràdiùu ca yàtrà na kartavyà . dviràgamanadinaü navavadhå÷abde draùñavyam .. * .. atha goyàtràprave÷avikrayàþ . tatra tithayaþ . amàvasyàùñamãcaturda÷ãviùñibhinnàþ . tatra nakùatràõi . rohiõã pårbaphalgunã pårvàùàóhà pårvabhàdrapat uttaraphalgunã uttaràùàóhà utrarabhàdrapat ÷ravaõà bharaõã citrà etadvyatiriktàni . yogàþ . vyatãpàtabhinnàþ . vàràþ . krårabhinnàþ .. * .. atha naukàyàtrà . tatra vihitanakùatràõi . a÷vinãhastàpuùyamçga÷iraþpårbaphalgunã-pårbàùàóhà-pårbabhàdrapadanuràdhàdhaniùñhà÷ravaõàþ . vàràþ ÷ubhagrahàõàm . tatra lagnaü ÷obhanam . tatra ÷obhana÷candraþ . tàrà ca ÷obhanà vihità . iti jyotistattvam .. * .. atha yàtràyàü ÷ubhajanakadravyadar÷anàdi yathà --
     %<dhenurvatsaprayuktà vçùagajaturagà dakùiõàvartavahnirdivyastrãpårõakumbhà dbijançpagaõikàþ puùpamàlà patàkà .
     sadyomàüsaü ghçtaü và dadhi madhu rajataü kà¤canaü ÷ukladhànyaü dçùñvà ÷rutvà pañhitvà phalamiha labhate mànavo gantukàmaþ ..>% iti samayapradãpaþ .. tatrà÷ubhajanakadar÷anaü yathà --
     %<sammukhe rajakaü pa÷càt kùuriõaü yadi pa÷yati .
     na gantavyaü tadà tasmàt tailavàpyagrago'÷ubhaþ ..
     ajo luõñhati gauþ kàsã kùutaü và kurute naraþ .
     pa÷yan yàtrà na kartavyà klãvaü pa÷yati vàgrataþ ..>% iti jyotiràkaraþ .. yàtràkàle vi÷eùadar÷anaphalaü yathà --
     %<mçgàhikapimàrjàra÷vànaþ ÷åkarapakùiõaþ .
     nakulo måùika÷caiva yàtràyàü dakùiõe ÷ubhàþ ..
     viprakanyà ÷avo rudra÷aïkhabherãvasundharàþ .
     jambukoùñrakharàdyà÷ca yàtràyàü vàmake ÷ubhàþ ..
     veõustrãpårõakumbhànàü yàtràyàü dar÷anaü ÷ubham ..>% yàtràkàle a÷ubhalakùaõaü yathà --
     %<kàrpàsauùadhataila¤ca païkàïgàrabhujaïgamàþ .
     muktake÷o raktamàlyaü nagnàdya÷ubhalakùaõam .. * ..>% yàtràkàle chikkàyàþ phalaü yathà --
     %<chikkàyà lakùaõaü vakùye labhet pårbe mahàphalam .
     àgneye ÷okasantàpau dakùiõe hànimàpnuyàt ..
     nairçtye ÷okasantàpau miùñànna¤caiva pa÷cime .
     annaü pràpnoti vàyavye uttare kalaho bhavet .
     ã÷àne maraõaü proktaü proktaü chikkàphalàphalam ..>% atha yàtràyàü digvi÷eùe vi÷eùanakùatràõi .
     %<kçttikàdau tu pårbeõa sapta çkùàõi vai vrajet .
     maghàdau dakùiõe gacchedanuràdhàdi pa÷cime ..
     pra÷astà cottare yàtrà dhaniùñhàdiùu saptasu .
     a÷vinãrevatãcitràdhaniùñhàþ sadalaïkçtàþ .
     mçgà÷vicitràpuùyà÷ca målahastau ÷ubhau sadà ..>% yàtràdau lagnàdiùu grahasthitiphalaü yathà --
     %<kanyàpradàne yàtràyàü pratiùñhàdiùu karmasu .
     ÷ukracandrau ca janmasthau ÷ubhadau ca dbitãyagau ..
     ÷a÷ij¤a÷ukrajãvà÷ca rà÷au càtha tçtãyake .
     bhaumamanda÷a÷àïkàrkà budhaþ ÷reùñha÷caturthake ..
     ÷ukrajãvau pa¤camau ca ÷reùñhau sadbhirudàhçtau .
     mandàrkendukujàþ ùaùñhe gurucandrau ca saptame ..
     ÷ukraj¤àvaùñame ÷reùñhau navamasthau guruþ ÷ubhaþ .
     arkàrkicandrà da÷ame ekàda÷e'khilà grahàþ ..
     budho'tha dbàda÷e caiva bhàrgavaþ sukhado bhavet ..>% iti gàruóe 60 . 61 adhyàyau .. * .. atha ràjayàtrà .
     %<idànãü sarvadharmaj¤a dharma÷àstravi÷àrada ! .
     yàtràkàlavidhànaü me kathayasva mahãkùitàm ..
     yadà manyeta nçpatiràkrandena balãyasà .
     pàrùõigràhàbhibhåto'ristadà yàtràü prayojayet ..
     yodhànmatvà prabhåtàü÷ca prabhåta¤ca balaü mama .
     målarakùàsamartho'smi tadà yàtràü prayojayet ..
     a÷uddhapàrùõirnçpatirna tu yàtràü prayojayet .
     pàrùõigràhàdhikaü sainyaü måle niþkùipya và vrajet ..
     caitraü và màrga÷ãrùaü và yàtràü yàyànnaràdhipaþ .
     caitrã na÷yati naidàghaü hanti puùñi¤ca ÷àradã ..
     etadeva viparyastaü màrga÷ãrùaü naràdhipaþ .
     ÷atrorvà vyasane yàyàt kàlaþ sa tu sudurlabhaþ ..
     divyàntarãkùakùitijairutpàtaiþ pãó2itaü param .
     sadçkùapãóàsaütaptaü pãóita¤ca tathà grahaiþ ..
     jvalantãva tathaivolkà di÷aü yasya prapadyate .
     bhåkampolkà di÷aü yànti yà¤ca ketuþ prasåyate ..
     nirghàta÷ca patedyatra taü yàyàdvasudhàdhipaþ .
     sabalavyasanopetaü tathà durbhikùapãóitam ..
     sambhåtàntarakopa¤ca kùipraü yàyàdariü nçpaþ .
     yåkamàkùãkabahulaü bahupaïkaü tathàvilam ..
     nàstikaü bhinnamaryàdaü tathàmaïgalavàdinam .
     apetaprakçti¤caiva niràpa¤ca tathà jayet ..
     vidviùñanàyakàü senàü tathà bhinnàü parasparam .
     vyasanàsaktançpatiü balaü ràjàbhiyojayet ..
     sainikànàma÷astràõi sphårantyaïgàni yatra ca .
     duþsvapnànyapi pa÷yanti balantadabhiyojayet ..
     utsàhabalasampanna÷cànuraktabalastathà .
     tuùñapuùñabalo ràjà parànabhimukho vrajet ..
     ÷arãrasphuraõe dhanye tathà duþsvapnanà÷ane .
     nimitte saïkule dhanye jàte ÷atrupuraü vrajet ..
     çkùeùu ùañsu ÷uddheùu graheùvanuguõeùu ca .
     pra÷nakàle ÷ubhe jàte paràn yàyànnaràdhipaþ ..
     evantu daivasampannastathà pauruùasaüyutaþ .
     de÷akàlopapannàntu yàtràü yàyànnaràdhipaþ ..
     ulåkasya ni÷i dhvàïkùaþ sa ca tasya divà va÷e .
     evaü de÷a¤ca kàla¤ca j¤àtvà yàtràü prayojayet ..
     padàtinàgabahulàü senàü pràvçùi yojayet .
     hemante ÷i÷ire caiva rathavàjisamàkulàm ..
     kharoùñrabahulàü senàü tathà grãpe naràdhipaþ .
     caturaïgabalopetàü vasante và ÷aradyatha ..
     senà padàtibahulà yasya syàt pçthivãpateþ .
     abhiyojyo bhavettena ÷atrurviùayamà÷ritaþ ..
     gamye vçkùàvçte de÷e sthitaü ÷atruü tathaiva ca .
     ki¤citpaïke tathà yàyàdbahunàgo naràdhipaþ ..
     rathà÷vabahulo yàyàt ÷atruü samapathà÷ritam .
     tadà÷rayanto bahulàstathà ràjàbhipåjayet ..
     kharoùñrabahulo ràjà ÷atruü bandhanasaüsthitam .
     bandhanastho'pi yojyo'ristadà pràvçùi bhåbhujà ..
     himapàtayute de÷e sthitaü grãùme'bhiyojayet .
     ÷aradvasantau dharmaj¤a kàlau sàdhàraõau smçtau ..
     vij¤àya ràjà dvijade÷akàlau daivaü trikàla¤ca tathaiva buddhvà .
     pràyàt paraü kàlavidàü matena sa¤cintya sàrdhaü dvijamantravidbhiþ ..>% iti màtsye 214 adhyàyaþ .. * .. yàtràkàle màïgalyadravyàõi yathà --
     %<paurvàparyaü svavçttàntaü tànuktvà ca ÷ubhakùaõe .
     taireva sàrdhaü balavàn babhåva gamanonmukhaþ ..
     dadar÷a maïgalaü ràmaþ ÷u÷ràva jayasåcakam .
     bubudhe manasà sarvaü vijayaü vairisaükùayam ..
     yàtràkàle ca purataþ ÷u÷ràva sahasà muniþ .
     hari÷abdaü ÷aïkharavaü ghaõñàdundubhivàdanam ..
     àkà÷avàõãü saïgãtàü jayaste bhaviteti ca .
     naroktaü ta¤ca kalyàõaü megha÷abdaü jayàvaham ..
     cakàra yàtràü bhagavàn ÷rutvetyevaüvidhaü ÷ubham .
     dadar÷a purato vipravandidaivaj¤abhikùukàn ..
     jalatpradãpaü vibhrantãü patiputtravatãü satãm .
     puro dadar÷a smeràsyàü nànàbhåùaõabhåùitàm ..
     ÷ivaü ÷ivàü pårõakumbhaü càsa¤ca nakulantathà .
     gacchan dadar÷a ràme÷o yàtràmaïgalasåcakam ..
     kçùõasàraü gajaü siühaü turagaü gaõóakaü dvipam .
     camarãü ràjahaüsa¤ca cakravàkaü ÷ukaü pikam ..
     mayåraü kha¤jana¤caiva ÷aïkhacilla¤cakorakam .
     pàràvataü valàkà¤ca kàraõóaü càtakaü cañam ..
     saudàminãü ÷akracàpaü såryaü såryasabhàü ÷ubhàm .
     sadyomàüsaü sajãva¤ca matsyaü ÷aïkhaü suvarõakam ..
     màõikyaü rajataü muktàü maõãndra¤ca prabàlakam .
     dadhi làjaü ÷ukladhànyaü ÷uklapuùpa¤ca kuïkumam ..
     ÷uklacchatraü patàkà¤ca darpaõaü ÷vetacàmaram .
     dhenuü vatsaprayuktà¤ca rathasthaü bhåmipaü tathà ..
     dugdha¤ca rocanàmàjyamamçtaü pàyasaü tathà .
     ÷àlagràmaü pakvaphalaü svastikaü ÷arkaràü madhu ..
     màrjàra¤ca vçùendra¤ca meghaparvatamåùikam .
     meghàcchannasya ca raverudayaü candramaõóalam ..
     kastårãü kajjalaü toyaü haridràü tãrthamçttikàm .
     siddhàrthaü sarùapaü dårvàü viprabàla¤ca bàlikàm ..
     mçgaü ve÷yà¤ca bhramaraü karpåraü pãtavàsasam .
     gomåtraü gopurãùa¤ca godhåliü gopadàïkitam ..
     goùñhaü gavàü vartma ramyaü go÷àlaü goratiü ÷ubhàm .
     bhåùaõaü devapratimàü jvaladagniü mahotsavam ..
     tàmraü sphañikaü raitya¤ca sindåraü màlyacandanam .
     gandha¤ca hãrakaü ratnaü dadar÷a dakùiõe ÷ubham ..
     sugandhi vàyoràghràõaü pràpa viprà÷iùaü ÷ubham .
     ityevaü maïgalaü j¤àtvà prayayau sa mudànvitaþ ..>% iti brahmavaivarte gaõapatikhaõóe 33 adhyàyaþ .. * .. yàtràkàle amaïgalasåcakàni yathà --
     %<ràjà jagàma samaraü hçdayena vidåyatà .
     sàrdhaü sainyasamåhai÷ca vàdyabhàõóairasaükhyakaiþ ..
     dadar÷àmaïgalaü ràjà puro vartmani vartmani .
     yayau tathàpi samaraü na jagàma gçhaü punaþ ..
     muktake÷ãü chinnanàsàü rudantã¤ca digambarãm .
     kçùõavastraparãdhànàmaparàü vidhavàmapi ..
     mukhaduùñàü yoniduùñàü vyàdhiyuktà¤ca kuññanãm .
     patiputtravihãnà¤ca óàkinãü puü÷calãmaho ..
     kumbhakàraü tailakàraü vyàdhaü sarpopajãvinam .
     kucelamapi råkùàïgaü nagnaü kàùàyavàsinam ..
     vatsavikrayiõa¤caiva kanyàvikrayiõaü tathà .
     citàü dagdha÷avaü bhasma nirvàõàïgàrameva ca ..
     sarpakùatanaraü sarpaü godhà¤ca ÷a÷akaü viùam .
     ÷ràddhapàka¤ca piõóa¤ca modaka¤ca tilàüstathà ..
     devalaü vçùavàha¤ca ÷ådra÷ràddhànnabhojinam .
     ÷ådrànnapàcakaü ÷ådrayàjakaü gràmayàjakam ..
     ku÷aputtalikà¤caiva ÷avadàhanakàriõam .
     ÷ånyakumbhaü cårõakumbhaü tailaü lavaõamasthi ca ..
     kàrpàsaü kacchapaü cårõaü kukkuraü ÷abdakàriõam .
     dakùiõe ca ÷çgàlà¤ca kurvantaü bharavaü ravam ..
     kapardaka¤ca kùaura¤ca chinnake÷aü nakhaü malam .
     kalaha¤ca vilàpa¤ca vilàpakàriõaü janam ..
     amaïgalaü vadanta¤ca rudantaü ÷okakàriõam .
     mithyàsàkùipradàtàraü caura¤ca naraghàtinam ..
     puü÷calãpatiputtrau ca puü÷calyodanabhojinam .
     devatàguruvipràõàü vastuvittàpahàriõam ..
     dattàpahàriõaü dasyuü hiüsakaü såcakaü khalam .
     pitçmàtçvirakta¤ca dvijà÷vatthavighàtinam ..
     satyaghna¤ca kçtaghna¤ca sthàpyàpahàriõaü janam .
     mitradruhaü mitraghna¤ca kùataü vi÷vàsaghàtinam ..
     gurudevadbijànà¤ca nindakaü svàïgaghàtakam .
     jãvànàü ghàtaka¤caiva svàïgahãna¤ca nirdayam ..
     vratopavàsahãna¤ca dãkùàhãnaü napuüsakam .
     galitavyàdhigàtra¤ca gurulaïghanameva ca ..
     pukkasaü chinnaliïga¤ca suràmattaü suràü tathà .
     kùiptaü vamantaü rudhiraü mahiùaü gardabhaü tathà ..
     måtraü purãùaü ÷laùmàõaü kanthinaü nçkapàlinam .
     jha¤jhàvàtaü raktavçùñiü vàdya¤ca nçpaghàtakam ..
     vçddha¤ca ÷åkaraü gçdhraü ÷yenaü kaïka¤ca bhallukam .
     pà÷a¤ca ÷uùkakàùñha¤ca vàyasaü gandhakaü tathà ..
     agradànibràhmaõa¤ca tantramantrãpajãvinam .
     vaidya¤ca raktapuùpa¤caivauùadhantuùameva ca ..
     kuvàrtàü mçtavàrtà¤ca vipra÷àpa¤ca dàruõam .
     durgandhavàtaü duþ÷abdaü ràjà saüpràpa vartmani ..
     mana÷ca kutsitaü pràõàþ kùubhità÷ca nirantaram .
     vàmàïgaspandanaü dehajàóyaü ràj¤o babhåva ha ..>% iti brahmavaivarte gaõapatikhaõóe 35 adhyàyaþ .. ÷rãkçùõasya mathuràyàtrà yathà --
     %<ràdhikàyà¤ca suptàyàü suptàsu gopikàsu ca .
     puùpacandanatalpe ca vàyunà surabhãkçte ..
     tçtãyaprahare'tãte ni÷àyà÷ca ÷ubhakùaõe .
     ÷ubhacandrakùayoge càmçtayogasamanvite ..
     saumyasvàmiyute lagne saumyagrahavilokane .
     pàpagrahasamàsaktadçùñidoùàdivarjite ..
     ya÷odàü bodhayàmàsa kàrayàmàsa maïgalam .
     bandhånà÷vàsayàmàsa samutthàya hariþ svayam ..
     vàdyaü niùedhayàmàsa ràdhikàbhayabhãtavat .
     svatantro vi÷vakartà ca pàtà bhartà svatantravat ..
     prakùàlya pàdayugalaü dhçtvà dhaute ca vàsasã .
     uvàsa saüskçte sthàne vilipte candanàdinà ..
     phalapallavasaüyuktaü saüskçtaü candanàdibhiþ .
     vàme kçtvà pårõakumbhaü vahniü vipraü svadakùiõe .
     patiputtravatãü dãpaü darpaõaü puratastathà ..
     dårvàkàõóa¤ca susnigdhaü puùpaü dhànyaü sitaü ÷ubham .
     gurudattaü gçhãtvà ca pradadau mastakopari ..
     ghçtaü dadar÷a màdhvãkaü rajataü kà¤canaü dadhi .
     candanaü lepanaü kçtvà puùpamàlàü gale dadau ..
     guruvargaü bràhmaõa÷ca vandayàmàsa bhaktitaþ .
     ÷aïkhadhvaniü vedapàñhaü saïgãtaü maïgalàùñakam ..
     viprà÷ãrvacanaü ramyaü ÷u÷ràva paramàdaram .
     dhyàtvà maïgalaråpa¤ca sarvatraü maïgalapradam ..
     cikùepa dakùiõaü pàdaü sundaraü svàtmavigraham .
     vidhçtyaü nàsikàvàmabhàgaü madhyamayà vibhuþ ..
     visçjya vàyumiùña¤ca nàsàdakùiõarandhrataþ .
     tato yayau nandanando nandasya pràïgaõaü varam ..>% iti brahmavaivattai ÷rãkçùõajanmakhaõóe 71 adhyàyaþ .. atha yàtràyuktiþ . tatra samayaþ .
     %<yàtràyàü dvividhaþ kàlo vaikàraþ sahajastathà .
     prokta àtyayike kàrye vikàro nàtra nirõayaþ .
     sahajaþ svecchayà ràj¤àü tasya nirõaya ucyate ..
     yàtràjasiühamadhyà ÷anai÷carabudho÷anasàü gçheùu .
     bhànau kulãravçùavç÷cikagobhirdãrghà ÷astastu devalamate'dhvani pçùñhato'rkaþ ..
     a÷vinã revatã jyeùñhà tathà puùyapunarvaså .
     maitraü mçga÷iro mulà yàtràyàmuttamàþ smçtàþ ..
     bharaõã kçttikà÷leùà vi÷àkhà cottaràtrayam .
     maghà pa÷upati÷caiva yàtràyàü maraõapradàþ ..
     pårbe kuvere dahane ni÷àñe yame jale÷e pavane mahe÷e .
     tyàjyaü narasya pratipatkrameõa yugmaü tithãnàü pravadanti tajj¤àþ .
     syàt saümukhe yànamasukùayàya pa÷càdbhavet sarva÷ubhàya puüsàm ..
     såryaþ ÷ukraþ kujo ràhurmanda÷candro gururbudhaþ .
     agrataþ ÷obhanà yàtrà pçùñhato maraõaü dhruvam ..
     pårbeõendraü dakùiõe yànapàdaü rohiõye taccàryamàkhyà¤ca ÷ålam .
     kàmaü yàyàt sàmparàyeùu kàryeùvanyadvàpi prekùya ÷ålàni bhàni ..>% tatra dik÷ålam .
     %<ùaùñhyaùñamã caturthã ca navamã dvàda÷ã tathà .
     caturda÷ã kuhåstyàjyà yàtràyàma÷ubhapradàþ ..
     pràyo jaguþ sahaja÷atruda÷àya saüsthàþ pàpàþ ÷ubhàþ savitçjaü parimucya khastham .
     sarvatragàþ ÷ubhaphalaü janayanti saumyàstyaktvàrisaüsthamamaràriguruü jigãùoþ ..
     nàkàlavarùavidyutstaniteùviùñaü katha¤cidapi yànam .
     àsaptàhàt divyàntarãkùabhaumaistathotpàtaiþ ..>% tatra kramaþ .
     %<ràj¤àü yàtràvidhiü vakùye jigãùåõàü paràvanãm .
     nãràjanàvidhiü kçtvà sainikà÷cànayettataþ .
     gajànanyàn mçgànanyàniti yàtràkramo mataþ ..>% tatra nãràjanàvidhiþ .
     %<varùànte'bhyudite ÷ukre candre pårõe ÷ubhakùaõe .
     a÷vanãràjanaü kuryàt yathoktamçùisattamaiþ ..
     udãcãü prasthite bhànau saükràntyàü và ÷ubhe dine .
     gajanãràjanaü kuryàt mahãpàlo jigãrùivàn ..
     vç÷cikasthe ravau kuryàt pattinãràjanàvidhim .
     naukànãràjanaü kuryàt dakùiõà÷àü pratiùñhati ..
     anyeùà¤caiva yànànàü vijayàda÷amãtithim .
     dhvajàdãnà¤ca sarveùàü ÷akrotthàne nãràjanam ..
     chatrasya navadaõóasya tathà siühàsanasya ca .
     gçhasya nagarasyàpi mahàviùuvasaükrame ..
     àtmano yuvaràjasya mahiùyà mantriõàntathà .
     svajanmadivase ràjà kuryànnãràjanàvidhim ..
     abhiùekadinaü proktameùàü janmadinaü mayà ..>% tadyathà --
     %<a÷vànàü bhàskaro devo revantamiti saüj¤ayà .
     gajànàü devatà ÷akraþ pattãnàü kàlikà matà ..
     naukànàü varuõo devo yànànàntu jayantakaþ .
     astràõàü devatà ràmo yamaþ khaógasya påjyate ..
     dhvajànàü hanumàn påjyo bçhaspatiriti kramàt .
     tàn påjayitvà vidhivadetànnãràjayennçpaþ ..
     dbàda÷amahiùaiþpuùñai÷càmaraghaõñàsvanàdibhåùàóhyaiþ .
     chàgalairmahiùadviguõaiþ puruùaistaddviguõai÷càrudãpikàbhiþ ..
     bhavyaü và sahasràü÷udine nãràjayedràjà .
     dvàda÷avàhai ruciraiþ sàïgopàïgairatordhata÷coùñraiþ ..
     tasyàrdhato vyàghrairgaja÷atanãràjanaü sambhavati .
     chàgala÷ataü vçùabha÷ataü ÷ata¤ca meùàõàm ..
     turagà da÷a hçùñàïgà vyàghràþ pa¤ca dbipa÷caikaþ .
     bhallukà hi kukkurà÷caikaikàþ pattilakùaõasya ..
     naukà÷atakaü sàïgaü navada÷akaü kà¤canàdibhirghañitam .
     bahu÷atamapi jantånàü naukànãràjane ràj¤àm ..
     yadvà dvipadaü yànaü sarveùàmiùyate turagaiþ .
     suda÷àvatsaravasitairyogyàïgairyogyavarõai÷ca ..
     aùñàbhirdhàtubhiþ kuryàdastranãràjanàvidhim .
     gajà÷vanaranaukàbhirdviguõàbhiryathottaram .
     ratnairnànàvidhairastrairdhàtubhirvasanaistathà ..
     siühàsanai÷ca yogyai÷va kuryànnãràjanàvidhim gçhanãràjanàpyevaü narasyàtha nigadyate ..
     ÷vabhiþ kharaiþ ÷çgàlai÷ca vyàghrairuùñraistathoddhataiþ .
     puraü nãràjayedràjà cirasampattihetave ..
     ÷và da÷à÷vastadardhena nara÷caiva tadardhataþ .
     vyàghràdãnàü tathaivaikaü ratnaü nànàvidhantathà ..
     astràõi dhàtava÷caiva vastràõi ca phalàni ca .
     vanajàþ sthalajà÷caiva jalajà÷caiva jantavaþ ..
     navagrahà÷ca såryàdyàþ ÷ailàþ sapta ghañàstathà .
     yogyadhàtusamudbhåtà naukàkhaõóatrayantathà ..
     nijadehamitaü svarõaü rajataü tàmrameva và .
     àtmanãràjane dadyàdyadiccheccirasaüsthitim ..
     astrairnànàvidhaiþ kuryàdyuvaràjanãràjanam .
     alaïkàrai÷ca vividhairdevãnãràjanaü matam ..
     mantrinãràjanaü ràjà hayenaiva samàcaret ..
     amàtyànàü sainikànàü vipràõàü dhaninàntathà .
     vastrairnãràjanaü kuryàditi bhojasya sammatam ..
     nãràjanàyà vaståni na pa÷yenna punaþ spç÷et .
     saptakçtvaþ paribhràmya kuryànnãràjanàvidhim ..
     nyasedvà pararàùñreùu gahane và jale'pi và .
     daivaj¤avaidyadãnebhyaþ prayacchedvà yathàyatham ..
     iti saükùepataþ prokto mayà nãràjanàvidhiþ .
     anena vidhinà ràjà suciraü sukhama÷nute ..>% tathà hi gargaþ .
     %<nãràjanà mahãndràõàü nihanti vipado'khilàþ .
     saiva sannahanaü ràj¤àü ka¤cukeneva saüyataþ ..
     nãràjanàvanditànàü na bhayaü vidyate kvacit .
     nãràjanàvihãnànàü na÷yeyuþ sarvasampadaþ ..>% tathà ca vàtsyaþ .
     %<ye bhåmipàlàþ prativatsarànta kurvanti nãràjanakarma samyak .
     teùàü na lakùmãþ kùayatàmupaiti sàmràjyalakùmãþ karagaiva teùàm ..
     evaü nãràjanaü kçtvà ràjà prasthànamàcaret ..>% iti nãràjanàvidhiþ .. * .. atha yàtrà .
     %<guõàti÷ayasampannaþ ÷atruü yàyàjjigãùayà .
     yadi pa÷càt prakopo na yadi ràùñre na kaõñakàþ ..
     saüj¤àyànyatra yàyàdvà pàrùõigràheõa ÷atruõà ..
     ràtràvuluko vinihanti kàkàn kàko'pyulåkàn rajanãvyapàye .
     iti svakàlaü samudãkùya yàyàt kàle phalantãha samãhitàni ..
     prabalavyasanopetaü durbhikùàdiprapãóitam .
     sambhåtàntarakopetaü na yàyàt pçthivãpatiþ ..
     nijadaivànukålye hi pràtikålye parasya ca .
     yàyàdbhåpo yato daivaü balametat paraü matam ..>% anyatra tu .
     %<niràtaïke nirutpàte nirudvigne niràmaye .
     vipakùe jayamicchanti ràjàno vijigãùavaþ ..>% iti yuktikalpataruþ .. yuddhayàtràyàmamaïgaladar÷anaü yathà --
     %<tasya nirgacchato gehàt ÷vàno'sthi mukhato'bhavat .
     dhvaje ruroha kàpotaþ ÷ivà ÷yàmà ca dakùiõà ..
     piïgalà ca¤cugodhà ca ÷åkarã kevalã tathà .
     gajavànarasenàja÷ikhicchikkà÷ca vàmataþ ..
     pathaü vibhindate sarpaþ kumbhodakaü vya÷ãryata .
     ruràva vànaro çkùo màrjàro hyatibhairavam ..
     tailatakratçõake÷ayuktàbhyaktàdidar÷anam .
     vàntonmattajaóamåkakùutkùàmanakrajaü ravam ..
     tuùakàrpàsalavaõànàü ninditànà¤ca dar÷anam .
     raktàmbaradharo muõóaþ païkàmiùaü tathà vasà ..
     lalàñaü ÷akraja÷càpa ulkàpàtadhvajàruõàþ .
     di÷àü dàhamahãkampàþ sarajaþ kaluùaü nabhaþ ..
     nistejastepate bhànurnadyaþ pratimukhàvahàþ .
     uùõodakaü mahàkåpaü daraõaü dãrghikàsu ca ..
     akàlavikçtiþ puùpaphalànàmanvabhåttadà .
     ÷ãta uùõaviparyàsà meghanàdà÷ca dàruõàþ ..
     àraõyasattvà gràmeùu gràmajàraõyavàsinaþ .
     kroùñçsarpasamåhà÷ca ÷a÷a÷vànaþ pipãlikàþ ..
     çkùàõàü mahatã senà mçgàõà¤ca tathaiva ca .
     ete ca purapràkàre nipatantyutpatanti ca ..
     durgandhaþ ÷àrkaro vàyurdãnàü yodhà hataprabhàþ .
     ÷akçnmåtrà÷rupàtàni gajà a÷vàþ pracakrire .
     dhvajacchatrapatàkànàü sphuñanaü daõóabhindanam .
     kalaïkamasi cakre ca hatà dundubhireva ca ..
     jyàtalàkåñana÷càpi nàràcànà¤ca ku¤catà .
     gadànàü mudgaràõà¤ca ÷ãrõatà hyanubhindatà ..
     ÷uùkaprarohaõa¤càrkasàrdrapàtastathaiva ca .
     pratimàruditaü svedo mçtakànà¤ca jalpanam ..
     gavàü ràsabhamàrohaþ strãõà¤ca bahvapatyatà .
     strãsåte avicchàgàdi hyajàvi ÷i÷u÷obhanam .
     bàlànàü ghàtanaü yuddhe nistriü÷àþ sakalàþ prajàþ .
     makùikàdaü÷amaõóåkabahugonàsadar÷anam ..
     nistejà na vahedbahniþ sadhåmaþ sphuñate muhuþ ..
     evaüvidhàn tathotpàtàn dçùñàn ghoreõa vàsava .
     papraccha nàradaü so'tha kimetadvikçtaü dvija ! ..>% ityàdye devyavatàre ghoravadhàdhyàyaþ .. atha dbàda÷a yàtrà .
     %<praõamya jagatàü nàthaü kalikalmaùanà÷anam .
     dbàda÷ayàtràtattvàni vakti ÷rãraghunandanaþ ..>% tatràdau dbàda÷ayàtràkàlasya mukhyopàdeyatvàt àdau sa eva niråpyate . tadyathà skandapuràõe . indradyumna uvàca .
     %<vai÷àkhàdiùu màseùu yàtràpåjàvidhiü mune ! .
     ÷rotumicchàmi deve÷e yathàvadvaktumarhasi ..
     jaiminiruvàca .
     vai÷àkhàdiùu màseùu devadevasya ÷àrïgiõaþ .
     yà yà dvàda÷a yàtràþ syustà hi vakùyàmi te ÷çõu ..
     vai÷àkhe càndanã yàtrà jyaiùñhe snàpanyudãrità .
     àùàóhe rathayàtrà syàt ÷ràvaõe ÷ayanã tathà ..
     bhàdre dakùiõapàr÷vãyà à÷vine vàmapàr÷vikà .
     utthànã kàrtike màsi chàdanã màrga÷ãrùake ..
     pauùe puùyàbhiùekaþ syànmàghe ÷àlyodanã tathà .
     phàlgune dolayàtrà syàccaitre madanabha¤jikà ..
     ekaikà muktidà sarvà dharmakàmàrthasàdhanàþ ..>% atha yàtràvidhiþ . skànde .
     %<vai÷àkhasya site pakùe tçtãyàkùayasaüj¤ità tatra màü lepayedgandhalepanairati÷obhanaiþ ..
     vai÷àkhasyàmale pakùe tçtãyà pàpanà÷inã .
     svayamàviùkçtà caiùà pràjàpatyarkùasaüyutà ..
     yaþ pa÷yati tçtãyàyàü kçùõaü candanabhåùitam vai÷àkhasya site pakùe sa yàtyacyutamandiram ..
     vaiùõavà jaya÷abdai÷ca påjayitvà tadà harim .
     nànàsåktopaniùadairvi÷ve÷aü saüstuvanti ca ..
     veõuvãõàdivàdyai÷ca tathà nànopahàrakaiþ .
     santoùayan jagannàthaü tçtãyàdau vilepayet ..
     vai÷àkhasya tçtãyàyàü jalamadhye vi÷eùataþ .
     lepanaü maõóape kuryànmaõóale và bçhadvane ..
     candanàguruhrãveraü kuùñhakuïkumarocanàþ .
     jañàmàüsã murà caiva viùõorgandhàùñakaü viduþ ..
     etairgandhaistathànyai÷ca viùõorgàtràõi lepayet .
     ghçta¤ca tulasãkàùñhaü kuryàllepanakarmaõi .. 1 ..>% atha snànayàtrà . skandapuràõe .
     %<jyaiùñhyàmaha¤càvatãrõastat påõyaü janmavàsaram .
     tasyà¤ca snàpaõaü kàryaü mahàsnànavidhànataþ .
     tasyàü pràtaþsnànakàle brahmaõà sahita¤ca màm .
     ràmaü mubhadràü susnàpya mama lokamavàpnayàt ..>% tathà .
     %<màsi jyaiùñhe tu saüpràpte nakùatre ÷akradevate .
     paurõamàsyàü hareþ snànaü sarvakàmaphalapradam ..
     sarvatãrthasamaþ kåpastadàste nirmalaþ ÷uciþ .
     tadà bhogavatã tatra pratyakùaü bhavati dvijàþ ..
     tasmàt jyaiùñhyàü samuddhçtya homàjyaiþ kalasairjalaiþ .
     snàpayanti tadà kçùõaü satataü taü halàyudham ..
     janmàhani hareþ snànamutsavaü paramàdbhutam .
     utsavo vai na hãyeta tasmàttadyatnata÷caret ..
     janmanàü kùayakàritvàjjanmayàtrà pratiùñhità .
     jyaiùñhasnànaü bhagavato ye pa÷yanti mudànvitàþ ..
     na te bhavàbdhau majjanti yàtràyàü yatamànasàþ .
     jyaiùñhe ca snapanaü kuryàt ÷rãviùõorjanmavàsare ..
     dainandinantu duritaü pakùamàsartuvarùajam .
     brahmahatyàsahasràõi j¤ànàj¤ànakçtàni ca ..
     svarõasteyasuràpànagurutalpayutàni ca .
     koñikoñisahasràõi kùudrapàpàni yàni ca ..
     sarvàõyeva praõa÷yati paurõamàsyàntu vàsare .
     puruùasåktamantreõa pàvamànyà tathaiva ca ..
     nàrikelodakenàtha tathà tàlaphalàmbunà .
     pa¤càmçtaiþ ÷ãtatoyairdårvàkarpåravàsitaiþ ..
     yavodakena ÷uddhena tathà puùpodakena ca .
     snàpayitvà jagannàthaü påjayet parame÷varam ..
     oü ghaü ghaõñàyai namaþ iti ghaõñàvàdyaü nivedayet .
     ya evaü kurute vidbàn bràhmaõaþ kùattriyaþ ÷uciþ .
     sarvapàpaiþ pramucyeta viùõulokaü sa gacchati .
     caturda÷yàü dçóhaü ma¤caü kàrayitvà su÷obhanam ..
     sugandhidhåpasurabhiü candanàmbhaþsamukùitam .
     evaü ma¤caü pratiùñhàpya kalasànadhivàsayet ..
     suvàsitaü jalapårõaü pàvakaü kalasaü nyaset .
     jaya÷abdai÷ca stutibhirnãyate jagadã÷varaþ ..
     jayasva ràma kçùõeti jayabhadreti codite .
     nãyate ma¤cade÷antu ni÷ãthe bràhmaõàdibhiþ ..>% atha rathayàtrà . skandapuràõe .
     %<guõóikàkhyàü mahàyàtràü prakurvãthàþ kùitã÷vara ! .
     àùàóhasya site pakùe dbitãyà puùyasaüyutà ..
     tasyàü rathe samàropya ràmaü màü bhadrayà saha .
     yàtrotsavaü pravçttyàtha prãõayecca dvijàn bahån ..
     çkùàbhàve tithau kàryà sadà sà prãtaye mama .
     saptàhaü saritastãre mama yàtrà bhaviùyati ..
     aùñame divase sarvàn rathàn màlyairvibhåùayet .
     navamyàmànayeddevàüsteùu prãtaþ samçddhidàn ..
     dakùiõàbhimukhã yàtrà viùõoreùà sudurlabhà .
     yathà pårbà tathà ceyaü te dve muktipradàyike ..
     aùñàhe visçjecchakraü tadardhena tu pàrvatãm ..>% itivat tithinà ekàho boddhavyaþ .
     %<tithinaikena divasa÷càndramànena kãrtitaþ ..>% iti viùõudharmottaràt .. yattu .
     %<àùàóhasya site pakùe bhadrà sà puùyasaüyutà .
     yàtrotsavaü prakurvãthàstvabhàve puùya eva hi ..>% iti ã÷varasaühitàyàü vacanàntaram .. tadvaikalpikaprayogàntaravidhàyakam . pàdme .
     %<àùàóhasya dvitãyàyàü rathaü kuryàdbi÷eùataþ .
     àùàóha÷uklaikàda÷yàü japahomamahotsavam ..
     nàtaþ paraü hi kçùõasya yàtràntaramapekùate .
     atra svayaü triloke÷aþ syandanena kutåhalàt ..
     nà÷ayan sarvapàpàni varùe varùe vrajedasau .
     rathasthitaü vrajantaü taü mahàvedãmahotsave ..
     ye pa÷yanti mudà bhaktyà vàsasteùàü hareþ pade .
     satyaü satyaü punaþ satyaü pratij¤àtaü dbijottamàþ ..
     nàtaþ ÷reyaþpado viùõorutsavaþ ÷àstrasammataþ .
     rathayàtraiva yàtràõàü mukhyetyàha prajàpatiþ ..
     mahàvedãü vrajantaü taü rathasthaü puruùottamam .
     balabhadraü subhadrà¤ca dçùñvà muktirna cànyathà ..
     àùàóhasya site pakùe dine viùõoþ ÷ubhaprade .
     pratiùñhàpya samçddhena vidhinà pårbavaddvijàþ ..
     rathaü naro hareþ kuryàt svàsanaü supariùkçtam .
     bhåùayedvividhairbhaktyà vastràlaïkàramàlyakaiþ ..
     mçdaïgapaõabàdyai÷ca bherãóhakkàdayastathà .
     nañanartakamukhyà÷ca gàyanà bahavastathà ..
     ve÷yà yauvanadarpàóhyà råpàlaïkàrabhåùitàþ .
     dhvajà÷ca bahavastatra patàkàdhiùñhitàntaràþ ..
     garuóa¤ca dhvajaü kuryàt raktacandanami÷ritam .
     dãrghanàsaü pãtadehaü kuõóalàbhyàü vibhåùitam ..
     ca¤cvagradaùñabhujagaü sarvàlaïkàrabhåùitam .
     devyàþ padmadhvajaü kuryàt padmakàùñhavinirmitam ..
     saptacchadamayaü kuryàcchãriõo làïgaladhvajam .
     sàrathiü vàjina¤caiva balaü balamudànvitam ..
     hãrakairmaïgalairdàntairvalivargaiþ su÷obhanam .
     itthaü sughañitaü tantu rathaü devatrayasya ca ..
     aruõodayavelàyàü devaü tasmàt prapåjayet .
     bràhmaõairvaiùõavaiþ sàrdhaü yatibhi÷ca tapasvibhiþ ..
     vij¤àpayeddevadevaü yàtràyai sa kçtà¤jaliþ .
     tataþ karpåraparõai÷ca sumanobhiravàkirat ..
     pathi ÷obhanasåktàni prapañhanti dvijàtayaþ .
     kecinmaïgalagàthà÷ca kecijjaya jayeti ca ..
     jitantu iti mantraü vai kecit puùpe japanti ca .
     såtamàgadhamukhyà÷ca kãrtiü kàrùõãü mudà jaguþ ..
     carcarãjharjharãveõuvãõàmàdhurikàdayaþ .
     ÷abdàyante sumadhuraü govindavijayàntare ..
     evaü pravçtte samaye kçùõaü ràmapuraþsaram .
     nayanti viprà bhadrà¤ca kùattriyà÷ca vi÷astathà ..
     kare dhçtvà jagannàthaü bhràmayitvà rathatrayam .
     ràmaü bhadrà¤ca kçùõa¤ca rathamadhye nive÷ayet ..
     påjayedupattàraistaiþ ÷raddhàbhaktisusaüyataþ .
     rathacchàyàü samàkramya brahmahatyàü vyapohati ..
     tadreõusaü saktatanustyajedvai pàpasaühatim .
     ghanàmbuvçùñisiktena svargaïgàsnànajaü phalam ..
     ye praõàmaü prakurvanti te'pi mokùamavàpnuyuþ .
     anugacchanti ye kçùõaü te devatulyavigrahàþ ..
     vedaiþ stuvanti vedànàü vaktàro mokùabhàginaþ .
     itihàsapuràõàdyaiþ stotrairvàpi susaüskçtaiþ ..
     stuvanti puõóarãkàkùaü ye vai vigatakalmaùàþ .
     te vai jayanti pàpàni jaya÷abdaiþ stuvanti ye ..
     nartanaü kurute vàpi gàyantyatha narottamàþ .
     vaiùõavottamasaüsargànmuktiü pràpnotyasaü÷ayam ..
     nàmàni kãrtayiùyanti na te yànti yamàlayam ..
     jayasva ràmakçùõeti jayabhadreti yo vadet .
     na màtçgarbhe vàso'sya sa ca devatvamàpnuyàt ..
     càmarairvyajanaiþ puùpaiþ stavakai÷cãnacelakaiþ .
     rathasyàgre sthito yo vai vãjayet puruùottamam ..
     saüvãjyamàno'psarobhirdevagandharvayojitàn .
     bhuïkte tu bhogànakhilàn yàvadàhåtasaüplavam ..
     nàtaþ parataro loke mahàvedãmahotsavàt .
     sarvapàpaharo yogaþ sarvatãrthaphalapradaþ ..
     kçùõamuddi÷ya ye tatra dànaü dadati vai naràþ .
     yatki¤cidakùayaphalaü merudànena saümitam ..
     guõóikàmaõóape yàntaü bhadràkçùõaü sahàgrajam .
     tatràtapa÷ràntagàtraü darpaõeùvabhiùecayet ..
     pa¤càmçtaiþ ÷ãtatoyaiþ puùpakarpåravàsitaiþ .
     nàrikelajalenàtha tathà tàlaphalàmbunà ..
     ratnodakena ÷uddhena tathà puùpodakena ca .
     sarvàïgamanulipyecca candanendumçdudravaiþ ..
     sugandhimàlyàbharaõai÷cãnacelaiþ su÷obhanaiþ .
     càmarai÷ca jalàbhai÷ca ÷ãtalairvyajanaistathà ..
     vãjayet puõóarãkàkùaü subhadràü balameva ca .
     sitàbhiþ pànakairhçdyaistathà khaõóavikàrakaiþ ..
     kharjurairnàrikelai÷ca nànàrambhàphalàdibhiþ .
     tathà kùãravikàrai÷ca panasairikùubhistathà ..
     vàsitaiþ ÷ãtatoyai÷ca gandhatàmbålapatrakaiþ .
     sakarpåralavaïgàdyaiþ påjayet parame÷varam ..
     rathatrayasthitaü devatrayaü ye puruùarùabhàþ .
     pradakùiõaü prakurvanti tricatuþsapta eva ca ..
     tato'paràhõe deve÷aü dakùiõànilavãjitam .
     ÷anaiþ ÷anairnayedviùõuü ma¤cakasya ca madhyame ..
     evaü vrajati deve÷e sårya÷càstaü gato'bhavat .
     dãpakànàü sahasràõi jjàlitàni naraistataþ ..
     maõóape vàsayeddevàn guõóikàkhye manohare .
     càrucandràtape càrumàlyacàmarabhåùite ..
     påjayitvà jagannàthaü toùayet gãtançtyakaiþ .
     upahàràdibhistatra saptàhàni janàrdanam ..
     saptàhaü ye prapa÷yanti guõóikàmaõóape sthitam .
     mà¤ca ràmaü subhadrà¤ca viùõusàyujyamàpnuyàt ..
     divà taddar÷anaü puõyaü ràtrau da÷aguõaü bhavet .
     yatki¤cit kurute karma koñikoñiguõaü bhavet ..
     sarvaü merusamaü dànaü sarve vyàsasamà dbijàþ .
     mahàvedyàü gate kçùõe yogo'yaü khalu durlabhaþ ..
     ardhodayàdayo yogàþ skandena paribhàùitàþ .
     mahàvedyàkhyayogasya kalàü nàrhanti ùoóa÷ãm ..
     aùñàhe ca punaþ kçtvà dakùiõàbhimukhànrathàn .
     dakùiõàbhimukhã yàtrà viùõoreùà prakãrtità ..
     kàryà prayatnataþ sà hi bhuktimuktipradà bhavet .
     dakùiõàbhimukhaü yàntaü kçùõaü pa÷yati ye naràþ ..
     na teùàü punaràvçttiþ satyametanna saü÷ayaþ .
     puràvido vadantyetàü yàtràü navadinàtmikàm ..
     tasyàþ saükãrtanàdeva nirmalo jàyate naraþ .
     tàvatãyaü mahàyàtrà yo yathà kartumicchati ..
     so'pi viùõuprabhàvena vaikuõñhabhavanaü vrajet .
     uddhçtya saptapuruùàn pàpàbalisamanvitàn .. 4 ..>% atha ÷ayanayàtrà . skànde .
     %<àùàóhe ÷ukladvàda÷yàü kuryàt svàpamahotsavam .
     maõóale racayettatra ÷ayanàgàramuttamam ..
     devasya purataþ ÷ayyàü ratnàdinirmitopari .
     àstãrya mçducelàdi mçducãnottaracchadàm ..
     karpåradhålivikùiptàü sàdhucandràtapàü ÷ubhàm .
     puùpagandhayutàü muktàra¤jitàü candanàïkitàm ..
     sàdhudvàràü ÷ubhàü snigdhàü nànàcitropa÷obhitàm .
     evaü svàpagçhaü kçtvà ni÷ãthe svàpayedbibhum ..
     saüpåjya bhàvayedaikyaü teùàü kçùõàdibhiþ saha .
     ehyehãti ca saüpràrthya svàpàrthaü parame÷varam ..
     nayecchayyàgçhadvàraü vàsayet ghañikàtrayam .
     pa¤càmçtaiþ snàpayettàn pçthakpala÷atàdhikaiþ ..
     sugandhicandanairliptàn vastràlaïkaraõàdibhiþ .
     påjayitvà yathànyàyaü prà¤jalirmantramuccaret ..>% jagadvandya ityàdi .
     %<sudçóhaü kàrayeddvàraü viùõoþ ÷ayanave÷manaþ .
     svàpayitvà jagannàthaü labhate sukhamuttamam .. 5 ..>% atha pàr÷vaparivartanayàtrà .
     %<atha te saüpravakùyàmi pàr÷vasya parivartanam .
     nabhasyavimale pakùe saüpràpte harivàsare ..
     viùõoþ svàpagçhadbàraü ÷anairgatvà pravi÷ya ca .
     namaskçtya jagannàthaü paryaïka÷ayitaü mudà ..
     avaghàñya ÷anairdbàraü påjayedupacàrakaiþ .
     praõamya bhaktyà tatpàdau svàpayeduttaràmukham ..>% mantra¤cemaü pañhet .
     %<oü devadeva ! jagannàtha ! kalyàõaü parikalpaya .
     parivçttamidaü sarvaü yathà sthàvarajaïgamam ..
     yat dçùñvà ceùñitaireva jàgratsvapnasuùuptibhiþ .
     jagaddhitàya supto'si pàr÷vena parivartaya ..
     parivartanakàlo'yaü jagataþ pàlanàya te .
     tvadagrajo'yaü ÷akro'pi dhvaje tiùñhet samutsukaþ .
     dçùñaü tvatpàdakamalaü vimu¤ca mårdhni tajjalam .
     mahãü jalaü plàvayati prajàpàlanahetukam ..
     iti saüpràrthya deve÷aü vinayàttoùayettataþ .
     vyajanai÷càmarai÷caiva vãjayet parame÷varam ..
     sugandhicandanairasya sarvàïgaü parilepayet .
     svàdåni bhakùyadravyàõi pàyasàdãni dàpayet ..
     ÷ayyàgçhadbàri vibhoþ ÷anairbhaktyà nivedayet .
     devamuddi÷ya yat kuryàt sarvamakùayatàü vrajet ..
     pàr÷ve ca janmadivase upavàsaparo bhavet ..>% evaü à÷vina÷uklaikàda÷yàü pårvoktavidhànena ÷rãkçùõasya vàmapàr÷vaparivartanaü kàryam .. matàntare .
     %<÷ubhe caivà÷vine màsi mahàmàyàü prapåjayet .
     sauvarõãü ràjatãü màrtãü viùõumàyàü mahe÷varãm .
     hiüsà caiva na kartavyà kadàcidbiùõupåjakaiþ .. 6 ..>% athotthànayàtrà .
     %<ekàda÷yàntu kàrtikyàü ÷uklàyàü pçthivãpate .
     kçùõamutthàpayedbhaktyà påjayitvà jagadgurum .
     pårbavat påjayitvà tu pràtarmantraü samuccaret ..>% mantrastu .
     %<oü uttiùñha devadeve÷a ! tejorà÷e jagatpate ! .
     vãkùyaitat sakalaü deva ! prasuptaü tava màyayà ..
     praphullapuõóarãkàkùa ! ÷rãhare ! ÷ayanena vai .
     tvayà dçùñaü jagadidaü paramaü sukhameùyati ..
     ye te smàrtàþ kriyàþ sarvàþ pravartante tato dhruvam .
     ityutthàpya jagannàthaü veõuvãõàdiniþsvanaiþ ..
     jaya÷abdaistathà devaü nayeyurnçtyamaõóapam ..
     tailenàbhyajya toyena snàpayet påruùottamam .
     pa¤càmçtairnàrikelarasaiþ phalarasaistathà ..
     sugandhàmalakenàtha yavakalkena lepayet .
     gharùayettulasãcårõairlepayedgandhacandanaiþ ..
     puùpavàsitatoyai÷ca ku÷aratnodakaistathà .
     snàpayitvà kùayet pàpaü bahujanmopapàditam ..
     mahopacàraiþ saüpåjya viùõuü nãràjayettataþ .
     kçtà¤jalipuño bhåtvà pràrthayet parayà mudà .. 7 ..>% atha pràvaraõayàtrà .
     %<màrga÷ãrùe site pakùe kuryàt pràvaraõotsavam .
     kçtvà dçùñvà naro bhaktyà vaiùõavaü lokamàpnuyàt ..
     vàso'dhivàsaü kurvãta pa¤camyàü ni÷i karmavit .
     prabhàte maõóalaü kuryàt padmamaùñadalànvitam ..
     dikpàlàn påjayeddikùu kùetrapàlaü gaõàdhipam .
     caõóapracaõóau ca bahi÷caturdikùu prapåjayet ..
     tanmadhye sthàpayedyantraü kùàlayeduùõavàriõà .
     påjayitvà jagannàthaü gandhatailena dãpakam ..
     dattvà kçùõàya bhaktyà tu gãtavàdyairnayenni÷àm .
     pràtaþ prapåjayeddeyaü nànàdravyaiþ su÷obhanaiþ ..
     saptabhiþ saptabhirdevàn vàsobhiþ pariveùñayet .
     mukhavarja¤ca sarvàïge ÷ãtapràvaraõairdbijàþ ..
     dårvàkùataiþ prapåjyàtha kuryànnãràjanàü vibhoþ .
     bhagavantaü samuddi÷ya bràhmaõebhyaþ pradàpayet ..
     gurubhya÷cànyadevebhyo dãnànàthebhya eva ca .
     ÷ãtapràvaraõaü dadyàt srakçt paramayà mudà ..
     dadàti bhagavàn prãtastasmai varamanuttamam .. 8 ..>% atha puùyasnànayàtrà .
     %<puùyasnànotsavaü vakùye yathoktaü brahmaõà purà .
     puùyarkùeõa ca saüyuktà paurõamàsã yadà bhavet .
     pauùe màsi tu tat kuryàt puùyasnànotsavaü hareþ ..
     caturda÷ãni÷àyàntu kumbhànàmadhivàsanam .
     ràtrau jàgaraõaü kçtvà pràtarvahniü prakãrayet ..
     brahmaviùõu÷ivebhya÷ca pratyekaü samidhaü kramàt .
     juhuyàt påjayitvà tu tadante puruùottamam ..
     påjayedupacàraistu àdar÷e prativimbitam .
     tataþ puruùasåktena kumbhàüstànabhimantrayet .
     kramàt devasya ÷irasi snàpayedvidhivattataþ ..>% såktamuccaran .
     %<tataþ pa¤càmçtenaiva vàsudeva¤ca kùàlayet .
     lakùmyà yuktaü punavipra upacàraiþ prapåjayet ..
     dårvàïkuràdyaiþ stutibhirvàdyaiþ saüpåjya ke÷avam .
     samantàdvikiredevaü karpåràdyaiþ sutaõóulàn ..
     nãràjayejjagannàthaü karpårayutavartibhiþ .
     tataþ pradakùiõaü kçtvà daõóavat praõamet kùitau ..
     puùyasnànotsavaü puõyaü ye pa÷yanti mudànvitàþ .
     sarvasampannakàmàste vrajeyurvaiùõavaü padam .. 9 ..>% atha nava÷asyayàtrà .
     %<kuryàdayanasaükràntyàü nava÷asyamahotsavam .
     saükrànteþ pårvadivase navaü ÷àliü sukuññimam .
     pràsàdapårbade÷e tu sthàpayitvàdhivàsayet ..>% tathà ca pàdme .
     %<saükràntyàü màghamàsasya sàdhivàsitataõóulàn .
     nivedya viùõave bhaktyà imaü mantramudãrayet ..
     tvayi tuùñe jagat sarvamannena prabhaviùyati .
     rakùa sarvaü jagannàtha ! gçhyatàü piùñakaü ÷ubham ..
     bràhmaõàn bhojayet bhaktyà devadevapuraþsthitàn ..>% abhyarcya bhagavadbhaktànityàdi ..
     %<navena vàsasàveùñya dårvàsarùapapuùpakaiþ .
     påjayitvàbhimantreõa kçùõastvàmabhirakùatu ..
     punaþ prabhàte deve÷aü pralipedgandhacandanaiþ .
     vastràlaïkàramàlyai÷ca påjayitvà yathàvidhi ..
     nãràjayitvà deve÷aü taõóulànadhivàsitàn .
     sthàlãùu pàkapàtreùu madhukhaõóàjyami÷ritàn ..
     païkti÷aþ sthàpayedagre gandhapuùpàkùatànvitàn .
     sapåpaü pàyasaü kçtvà dadyàdvai cakrapàõaye .
     da÷avarõakapiùña¤ca viùõoþ priyataraü param ..
     oü jãvanaü sarvabhåtànàü janakastvaü jagadguro ! .
     tanmayàþ ÷àlino hyete tvayaiva janitàþ prabho ! ..
     lokànugrahaõàrthàya gçhãtvà citravigraham .
     tava prãtyai kçtànetàn gçhàõa parame÷vara ! ..
     tvayi tuùñe jagat sarvamanena prabhaviùyati .
     svàhàkàrasvadhàkàravaùañkàrà divaukasàm ..
     àpyàyanà bhaviùyanti tenaivàpyàyitaü jagat .
     rakùa sarvaü jagannàtha ! tanmayaü sacaràcaram ..
     iti saüpràrthya deve÷aü ÷àlãüstàn vinivedayet .. 10 ..>% atha dolayàtrà .
     %<phàlgune màsi kurvãta dolàrohaõamuttamam .
     yatra krãóati govindo lokànugrahaõàya vai ..
     pratyarcàü devadevasya govindàkhyàntu kàrayet .
     phalgåtsavaü prakurvãta pa¤càhàni tryahàni và ..
     phàlgunyàþ pårbato viprà÷caturda÷yàü ni÷àmukhe .
     vahnyatsavaü prakurvãta dolamaõóapapårbataþ ..>% pàdme .
     %<paurõamàsyàü samàrabhya pa¤camyà¤ca samàpayet .. 11 ..>% atha madanabha¤jikà yàtrà .
     %<vàsantikàü samàkhyàsye yàtràü madanabha¤jikàm .
     yasyàü kçtàyàü dçùñàyàü prãõàti puruùottamaþ ..
     caitra÷uklatrayoda÷yàmàharettat samålakam .
     devasyàgre viracite maõóape sàdhivàsite .. 12 ..>% iti yàtràtattvam .. devyàþ ùoóa÷aprakàrotsavaþ . yathà --
     %<vai÷àkhe ma¤cayàtrà ca candanàgurukalpanà .
     jyaiùñhe mahàsnànayàtrà ambuvàcãdinatrayam ..
     àùàóhe rathayàtrà ca digdinavyàpinã parà .
     ÷ràvaõe jalayàtrà ca vastrabhåùaõacàmaraiþ ..
     bhàdre yàtrà dhånanàkhyà caõóikàyà dinatrayam .
     à÷vine ca mahàpåjà yàtrà yaj¤avalipriyà ..
     kàrtike dopayàtrà ca navànnamagrahàyaõe .
     pauùe càïgaràgayàtrà vastràlaïkàrabhåùaõaiþ ..
     màthe màsi mahàdevã rañantã ca caturda÷ã .
     dolàkeliþ phàlgune ca caitre yàtrà catuùñayã .
     dåtãyàtrà ràsayàtrà vàsantã nãlayàtrikà .
     evaü yàtrà mayà proktà ùoóa÷ã bhavamocanã ..>% iti vàmake÷varatantre 54 pañalaþ .. (rogidar÷anàrthaü bhiùajàü yàtràvivaraõam . yathà,
     %<idànãü nirgame puttra ! prave÷e và gçhasya ca .
     ÷ubhà÷ubhàõi sarvàõi vakùyàmi ÷akunàni ca ..
     ràjà gajo dvijamayårakakha¤jarãñà÷càùaþ ÷akuntarajakaþ sitavastrayuktaþ .
     puttrànvità ca yuvatã gaõikà ca kanyà ÷reyaþ sukhàya ya÷asàü pratidar÷ayanti ..
     nañà÷càùo bhàsahàrãtacakro bhàradvàjocchikkara÷chàgasaüj¤aþ .
     ete ÷reùñhà dakùiõe vàtha savye vaidyàve÷o nirgame ÷reyase ca ..
     sarpolåko vànaraþ ÷åkara÷ca godhà çkùaþ kçkalà÷aþ ÷a÷a÷ca .
     ete riùñànirgame và prave÷e kàryàghàto nopakàreùu ÷astàþ ..
     mçgo và piïgalo vàpi pra÷astà dakùiõe sadà .
     nirgame và prave÷e ca dakùiõàþ ÷ubhadàyakàþ ..
     eko và trãõi và pa¤ca sapta và navasaükhyayà .
     bhàgyakàle naràõàntu mçgà yànti pradakùiõàþ ..
     ÷ikhihayagajagodhàràsabho bhçïgaràjo mukharapikakapoto potakã ÷åkarã và .
     tadanuvihagaràjo maïgalà÷aüsinaþ syurvadati ÷akunavettà vàmato nirgame vaþ ..
     tittiriþ kuraraþ krau¤caþ sàrasàbhàsa÷åkaraþ .
     vàme tu ÷ubha÷aüsã ca nirgame kàryasiddhaye ..
     kàko dakùiõataþ ÷reùñho nirgame ÷ubhadàyakaþ .
     prave÷e gaditaþ ÷reùñho vàmataþ kçùõavàyasaþ ..
     jàlako hi ÷a÷ako'pi karkañokãrtana¤ca gaditaü na sukhàya .
     na ÷ubhadar÷anà amã bhaveyuþ sarpagodhàkçkalà÷avióàlàþ ..
     dar÷anaü hitakaraü pravadanti kha¤jarãñamaràlachikkaràõàm .
     vàmataþ ÷ubhakaràþ pravadanti dàrvàghàñavaràñaka÷uka÷ca ..
     iti ÷ubhà÷ubha÷akunàni ..>% iti hàrãte dvitãyasthàne saptame'dhyàye .. * .. tathà ca .
     %<÷avakàùñhapalà÷ànàü ÷uùkànàü pathi saïgamàþ .
     neùyante patitàntasthadãnàndharipavastathà ..
     mçdu÷ãto'nukåla÷ca sugandhi÷cànilaþ ÷ubhaþ .
     kharoùõo'niùñagandha÷ca pratiloma÷ca garhitaþ .
     granthyarvudàdiùu sadà cheda÷abda÷ca påjitaþ .
     vidradhyudaragulmeùu bheda÷abdastathaiva ca ..
     raktapittàtisàreùu ruddha÷abdaþ pra÷asyate .
     evaü vyàdhivi÷eùeõa nimittamupadhàrayet ..
     tathaivàkruùñahàkaùñamàkrandaruditasvanàþ .
     chardyàü vàtapurãùàõàü ÷abdo vai gardabhoùñrayoþ ..
     pratiùiddhaü tathà bhagnaü kùutaü skhalitamàhatam .
     daurmanasya¤ca vaidyasya yàtràyàü na pra÷asyate ..>% iti su÷rute såtrasthàne 29 adhyàyaþ ..)

#<yàdaã÷aþ>#, puü, (yàdasàü jalànàü jalajantånàü và ã÷aþ .) samudraþ . iti hemacandraþ . 4 . 139 ..

#<yàdaþ>#, [s] klã, (yànti vegeneti . yà + asun . bàhulakàt dàgama÷ca .) jalajantuþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 20 .. (yathà, bhagavadgãtàyàm . 10 . 29 .
     %<ananta÷càsmi nàgànàü varuõo yàdasàmaham ..>% jalam . iti nighaõñuþ . 1 . 12 ..)

#<yàdaþpatiþ>#, puü, (yàdasàü patiþ .) samudraþ . ityamaraþ . 1 . 19 . 20 .. varuõaþ . ityajayapàlaþ ..

#<yàdavaþ>#, puü, (yadorapatyam . yadu + aõ .) ÷rãkçùõaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, bhagavadgãtàyàm . 11 . 41 .
     %<sakheti matvà prasabhaü yadçktaü he kçùõa ! he yàdava ! he sakheti .
     ajànatà mahimànaü tavedaü mayà pramàdàt praõayena vàpi ..>%) yayàterjyeùñhaputtro yadustasya vaü÷aþ . yathà --
     %<yayàterjyeùñhaputtrasya yadorvaü÷aü nararùabha ! .>% ityupakramya .
     %<màdhavà vçùõayo ràjan yàdavà÷cetisaüj¤itam ..>% iti ÷rãbhàgavate 9 skandhe 23 adhyàyaþ .. (yadusambandhini, tri . yathà, bhàgavate . 11 . 1 . 3 .
     %<manye'vanernanu gato'pyagataü hi bhàraü yadyàdavaü kulamaho avisahyamàste ..>%)

#<yàdavã>#, strã, (yadoriyamiti . yadu + aõ . ïãp .) durgà . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yaduvaü÷ãyastrãsàmànye . yathà, mahàbhàrate . 1 . 95 . 13 .
     %<pràcãnvàn khalva÷makãmupayeme yàdavãü tasyàmasya jaj¤e saüyàtiþ ..>%)

#<yàdasàünàthaþ>#, puü, (yàdasàü jalajantånàü nàthaþ . ùaùñhyà aluk .) varuõaþ . iti halàyudhaþ ..

#<yàdasàüpatiþ>#, puü, (yàdasàü jalajantånàü patiþ . ùaùñhyà aluk .) samudraþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 64 .. varuõaþ . iti medinã . te, 232 .. (yathà, devãbhàgavate . 3 . 9 . 35 .
     %<a÷vinau vasavastvaùñà kuvero yàdasàüpatiþ ..>% kvacit vi÷eùaõamapi . yathà, màrkaõóeye . 22 . 11 .
     %<yàvadantarjale devaü varuõaü yàdasàüpatim ..>%)

#<yàdçk>#, [÷] tri, (ya iva dç÷yate . dç÷ + %<tyadàdiùu dç÷o'nàlocane ka¤c .>% 3 . 2 . 60 . iti cakàràt kvin . %<à sarvanàmnaþ .>% 6 . 3 . 91 . ityàkàràde÷aþ .) ya iva dç÷yate saþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. yemana iti bhàùà . (yathà, bhàgavate . 4 . 29 . 64 .
     %<nànubhåtaü kvacànena dehenàdçùñama÷rutam .
     kadàcidupalabhyeta yadråpaü yàdçgàtmani ..>%)

#<yàdçkùaþ>#, tri, (ya iva dç÷yate yamiva pa÷yati và . dç÷ + %<dç÷eþ ksa÷ca vaktavyaþ .>% 3 . 2 . 60 . iti vàrtikokteþ ksaþ . %<àsarvanàmnaþ .>% 6 . 3 . 91 . ityatra %<dçkùe ceti vaktavyam .>% ityàtvam .) ya iva dç÷yate saþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. yemana iti bhàùà ..

#<yàdç÷aþ>#, tri, (ya iva dç÷yate . dç÷ + %<tyadàdiùu dç÷aþ iti .>% 3 . 2 . 60 . iti ka¤ . %<àsarvanàmnaþ .>% 6 . 3 . 91 . ityàkàràde÷aþ .) ya iva dç÷yate saþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. yemana iti bhàùà . (yathà, manuþ . 4 . 254 .
     %<yàdç÷o'sya bhavedàtmà yàdç÷a¤ca cikãrùitam .
     yathà copacaredenaü tathàtmànaü nivedayet ..>% striyàü yàdç÷ã ..)

#<yàdonàthaþ>#, puü, (yàdasàü nàthaþ .) samudraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (varuõaþ . iti yàdasàünàtha÷abdadar÷anàt ..)

#<yàdonivàsaþ>#, puü, (yàdasàü nivàsaþ .) jalam . iti hemacandraþ . 4 . 135 ..

#<yànaü>#, klã, (yà + lyuñ . ardharcàditvàt puüliïgamapi .) ràj¤àü sandhyàdiùaóguõàntargataguõavi÷eùaþ . tattu upacita÷akteþ kçtamålaràùñrarakùasya ÷atroràskandanàya yàtrà . iti bharataþ .. (yathà, devãbhàgavate . 5 . 4 . 11 .
     %<yànamapyadhunà naiva kartavyaü sahasà punaþ ..>% yàntyaneneti . yà + lyuñ .) hastya÷varathadolàdi . tatparyàyaþ . vàhanam 2 yugyam 3 patram 4 dhoraõam 5 . ityamaraþ . 2 . 8 . 58 .. vimànam 6 caïkuram 7 yàpanam 8 gatimitrakam 9 . iti ÷abdaratnàvalã .. * .. (yathà, manuþ . 3 . 64-65 .
     %<÷ilpena vyavahàreõa ÷ådràpatyai÷ca kevalaiþ .
     gobhira÷vai÷ca yànai÷ca kçùyà ràjopasevayà ..
     ayàjyayàjanai÷caiva nàstikyena ca karmaõàm .
     kulànyà÷u vina÷yanti yàni hãnàni mantrataþ ..>%) atha catuùpadayànãdde÷aþ .
     %<ye brahmajàtyàdivibhedato'mã mayà niruktà iha vàjimukhyàþ .
     di÷ànayà sarvacatuùpadànàü bhedo vidheyo viduùàdareõa ..
     tathà yathà÷vàdikapoùaõena yànena và doùaguõau bhavetàm .
     tathà tathaivànyacatuùpadànàü prakãrtitau doùaguõau budhena ..
     varamayànamapoùaõameva và varamivànya÷arãramapoùaõam .
     na khalu doùayutaü ca catuùpadaü stç÷ati pa÷yati ÷obhanacetanaþ ..
     suràvindurdåùayati payoghaña÷ataü yathà .
     tathà sarvaü dåùayati doùaduùña÷catuùpadaþ ..>% iti catuùpadayànodde÷aþ .. * .. atha dbipadayànodde÷aþ .
     %<mànuùaiþ pakùibhirvàpi tathànyairdvipadairapi .
     yànaü syàddvipadaü nàma tasya bhedo hyanekadhà ..
     sàmànya¤ca vi÷eùa÷ca tasya bhedo dvidhà bhavet ..>% tatra sàmànyaü yathà --
     %<yànaü yaddvipadàbhyàü sat taddolàdikamucyate .
     caturbhiryuktisaüyuktairdaõóadhàtuguõàmbaraiþ .
     doleti kathyate teùàü niyamo'yaü pradar÷yate ..>% tatra samayaþ .
     %<upendramålàhi÷ivàgnivarjaü ÷astendutàràtithiyogalagne .
     vçùñikùamàputtrayamàhavarjaü dolàdikàrohaõamàdyamiùñam ..
     daõóakàùñhasya niyame niyama÷chatradaõóavat .
     kanakaü rajataü tàmraü lauhaü dhàtucatuùñayam ..
     caturvidhànàmuddiùñaü brahmàdãnàü yathàkramam .
     suràõàmasuràõà¤ca càturvarõyamudàhçtam ..
     trihastasammito madhye tadardhaü pàr÷vayordvayoþ .
     vijayà nàma doleyaü vijayàya mahãkùitàm ..
     vijayà maïgalà krårà ÷ivà kle÷à ÷ubhà kramàt .
     vitastyekaikasaüvçddhyà dolàþ ùañ syuþ sukhànnadàþ ..
     kumbha÷ca padmakoùa÷ca ÷aïkhaþ parvata eva ca .
     caturvidhànàü dolàsu kalyàõàya catuùñayam ..
     haüsaþ kekã ÷uko bhçïga÷catuùñayamidaü kramàt .
     kumbhàdyagre nidhàtavyaü caturvidhamahãkùitàm ..
     atràpi vartmavinyàso vij¤eyo navadaõóavat ..>% bhojastu .
     %<gajaþ prasthànadolàyàü raõadolàsu ke÷arã .
     mçgo bhramaõadolàyàü krãóàdolàsu ùañpadaþ ..
     bhujaïgamaþ ÷atruràjye vçùabho dànakarmaõi .
     doloparyupari nyasyo bahubhirmuniֈsanam ..
     yadvakradaõóaü yànaü syàt tat paryaïkamiti smçtam .
     trihastasammito yànastadardhapariõàhavàn .
     paryaïkaþ kùemanàmàyaü bhartuþ sarvàrthasàdhakaþ ..
     kùemo mçtyurjayo duþkha÷catvàraste yathàkramam .
     vitastyekaikasaüvçddhyà yathà càõurna saïginaþ ..
     maõidhàtuguõàdãnàü niyamaþ pårbavanmataþ .
     vi÷eùamatha vakùyàmi paryaïkasya yathàkramam ..
     ÷ukti÷ca gajadanta÷ca mçga÷çïgantathaiva ca .
     anåpàdikajàtànàü paryaïkeùu nyaset kramàt ..
     padma÷aïkhagajà÷vàlihaüsakoka÷ukàn kramàt .
     àdityàdida÷àjànàü maõiråpeõa vinyaset ..
     mahãndràõàü vi÷eùeõa siühamàneva ÷asyate .
     nirmàõe ÷uktidaõóà÷ca ràjyabhogasukhapradàþ ..
     tadevàvakradaõóantu khaññàyànamiti smçtam .
     asyàpi pårbavanmànamaõidhàtvàdinirõayaþ ..
     vi÷eùa÷caraõocchràyaþ pariõàhàrdhasammitaþ .
     tadeva cenni÷caraõaü pãñhayànamiti smçtam ..
     tasya bhedo dvidhà daõóavakràvakraprabhedataþ .
     mànàdikaü pårbatulyaü vi÷eùàccaturasratà ..
     evamanyàni mi÷ràõi yànàni vividhàni ca .
     sàmànyàkhyàni jànãyàt ÷ilpibhirnirmitàni vai ..
     manoharatvaü laghutà dçóhateti guõatrayam .
     proktaü dbipadayànànàü sahajaü bhojabhåbhujà ..
     iti sàmànyadvipadayànakathanam ..>% iti yuttikalpataruþ .. * .. vi÷eùadvipadayànantu caturdàla÷abde niùpadayànodde÷astu naukà÷abde draùñavyam .. (phalapràptihetau, tri . yathà, çgvede . 10 . 110 . 2 .
     %<tanånapàt patha çtasya yànàn madhvà sama¤jan svadayàsujihva ..>% %<yànàn phalapràptihetån patho màrgàn .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. yà + bhàve lyuñ . gatiþ . yathà, vàbhañe ÷àrãrasthàne ùaùñhe'dhyàye .
     %<yànaü kharoùñramàrjàrakapi÷àrdala÷åkaraiþ .
     yasya prataiþ ÷çgàlairvà sa mçtyorvartate mukhe ..>%)

#<yànapàtraü>#, klã, (yànasàdhanaü pàtram . ÷àkapàrthivavat samàsaþ .) niùpadayànavi÷eùaþ . jàhàja iti bhàùà .. tatparyàyaþ . vahitrakam 2 vohittham 3 vahanam 4 potaþ 5 . iti hemacandraþ . 3 . 539 .. samudrayànam 6 . iti varàhapuràõam .. (yathà, harivaü÷e . 145 . 63 .
     %<samucchritaiþ sitai potaiþ yànapàtraistathaiva ca .
     naubhi÷ca jhillikàbhi¤ca ÷u÷ubhe varuõàlayaþ ..>%)

#<yànamukhaü>#, klã, (yànasya mukham purobhàgaþ .) rathàdeþ purobhàgaþ . tatparyàyaþ . dhåþ 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 55 ..

#<yàpanaü>#, klã, (yà + õic + lyuñ .) vartanam . kàlakùepaõam .. (mathà, kàmandakãye . 17 . 31 .
     %<pårbasenàpatirnãcaþ kàlayàpanamà÷ritaþ ..>%) nira÷anam . iti medinã . ne, 112 .. (yàpayatãti . yà + õic + lyuþ . pràpake, tri . yathà, bhàgavate . 3 . 22 . 33 .
     %<ayàtayàmàstasyàsan yàmàþ svàntarayàpanàþ ..>%)

#<yàptà>#, strã, jañà . iti bhåriprayogaþ ..

#<yàpyaþ>#, tri, (yàpi + yat .) adhamaþ . ninditaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 54 .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 19 . 22 .
     %<yada÷ubhama÷ubhe'bde màsajaü tasya vçddhiþ ÷ubhaphalamapi caivaü yàpyamanyo'nyatàyàm ..>%) yàpanãyaþ . (yathà, su÷rute nidànastàne prathame adhyàye .
     %<÷oõitaü tadasàdhyaü syàt yàpyaü saüvatsarotthitam ..>%) kùepaõãyakàlàdiþ . iti medinã . ye, 48 .. vyàdhivi÷eùaþ . yathà -- %<sàdhyà yàpyà asàdhyà÷ca vyàdhayastrividhàþ smçtàþ . sukhasàdhyaþ kaùñasàdhyo dbividhaþ sàdhya ucyate .. yàpyalakùaõamàha . yàpanãyantu taü vidyàt kriyàü dhàrayate hitàm . kriyàyàntu nivçttàyàü sadyo ya÷ca vina÷yati .. pràptà kriyà dhàrayati sukhinaü yàpyamàturam . prapatiùyadivàgàraü stambho yatnena yojitaþ .. sàdhyà yàpyatvamàyànti yàpyà÷càsàdhyatàü tathà . ghnanti pràõànasàdhyàstu naràõàmakriyàvatàm .. akriyàvatàü cikitsàrahitànàm .>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<yàpyayànaü>#, klã, (yàpyaü adhamaü yànam .) ÷ivikà . ityamaraþ . 2 . 8 . 53 ..

#<yàbhaþ>#, puü, (yabhyate iti . yabha + gha¤ .) maithunam . yathà . vçùà÷vayoryàbhe'rthe san . iti lidhupàde vopadevaþ . 846 .. (yathà, bhàgavate . 9 . 19 . 6 .
     %<pãbànaü ÷ma÷rulaü preùñhaü mãóhvàüsaü yàbhakovidam .
     sa eko'javçùastàsàü vahvãnàü rativardhakaþ .
     reme kàmagrahagrasta àtmànaü nàvabudhyata ..>%)

#<yàmaþ>#, puü, (yàti yàyate và . yà + %<artistusuhumçdhçkùikùubhàyàvàpadiyakùinãbhyo man .>% uõàø 1 . 140 . iti man . yam + gha¤ và .) divàràtryo÷caturthabhàgaikabhàgaþ . tatparyàyaþ . praharaþ 2 . ityamaraþ . 1 . 4 . 6 .. (yathà, manau . 7 . 145 .
     %<utthàya pa÷cime yàme kçta÷aucaþ samàhitaþ .
     hutàgnirbràhmaõàü÷càrcya pravi÷et sa ÷ubhàü sabhàm ..>%) saüyamaþ . iti medinã . me, 24 .. (gamanam . yathà, çgvede . 1 . 48 . 4 .
     %<uùo ye te pra yàmeùu yu¤jate .>% %<yàmeùu gamaneùu .>% iti tadbhàùpe sàyaõaþ .. gamanasàdhanaþ . yathà, çgvede . 4 . 51 . 4 .
     %<kuvitsa devãþ sanayo navo và yàmo babhåyàduùaso vo adya ..>% %<yàmo gamanasàdhanaþ sa rathaþ .>% iti sàyaõaþ .. devagaõabhedaþ . yathà, màrkaõóeyapuràõe . 15 . 18 .
     %<yaj¤asya dakùiõàyàntu puttrà dbàda÷a jaj¤ire .
     yàmà iti samàkhyàtà devàþ svàyambhuve'ntare ..>%)

#<yàmaghoùaþ>#, puü, (yàme pratiyàme ghoùaþ ravo'sya . pratipraharaü ravakaraõàdevàsya tathàtvam .) kukkañaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<yàmaghoùà>#, strã, (yàme yàme ghoùo'syàþ . yàmàn praharàn ghoùati ÷abdàyata iti và . ghuù + ac . ñàp .) yantravi÷eùaþ . ghaóã iti bhàùà . tatpayàryaþ . nàlã 2 ghañã 3 yàmanàlã 4 yamerukà 5 daõóaóhakkà 6 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<yàmanàlãþ>#, strã, (yàmasya nàlãva .) yàmaghoùà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<yàmanemiþ>#, puü, indraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<yàmalaü>#, klã, yugalam . iti hemacandraþ . 6 . 60 .. tantra÷àstravi÷eùaþ . tasya lakùaõaü yathà --
     %<sçùñi÷ca jyotiùàkhyànaü nityakçtyapradãpanam .
     kramasåtraü varõabhedo jàtibhedastathaiva ca .
     yugadharma÷ca saükhyànto yàmalasyàùñalakùaõam ..>% tattu ùaóvidham . àdiyàmalam 1 brahmayàmalam 2 viùõuyàmalam 3 rudrayàmalam 4 gaõe÷ayàmalam 5 àdityayàmalam 6 . iti vàràhãtantram .. eùàü ÷lokasaükhyà tantra÷abde draùñavyà ..

@<[Page 4,040b]>@
#<yàmavatã>#, strã, (yàmaþ praharaþ astyasyàmiti .. yàma + matup . pasya va ïãù .) ràtriþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<yàmàtà>#, [ç] puü, (jàmàtà pçùodaràditvàt . jasya yaþ .) jàmàtà . duhituþ patiþ . ityamarañãkà ÷abdaratnàvalã ca .. yàmàturviùõutulyatvaü tasya gçhe kanyàdàturdauhitrajananàt pràk bhojananiùedha÷ca yathà, kàmadhenàvàdityapuràõam .
     %<viùõuü yàmàtaraü manye tasya manyuü na kàrayet .
     aprajàyàntu kanyàyàü nà÷nãyàttasya vai gçhe ..>% ityudvàhatattvam ..

#<yàmàrdhaü>#, klã, (yàmasyàrdham .) praharasyàrdham . tasyàdhipà yathà --
     %<vàre÷àdardhayàmeùu ràtryahnoþ pa¤ca ùañkramàt .
     adhipàþ syurgrahàstatra yathàrkàhe bhavanti hi ..
     ravãjyendubhçgukùmàja÷anij¤aravayo ni÷i .
     ravi÷ukraj¤aràtrã÷a÷anãjyakujabhàskaràþ ..
     dine tåhyàþ pareùvevaü tatràdhyakùà÷caturgrahàþ .
     pàpadaõóe bhavedriùñiþ ÷ubhadaõóe ÷ubhaü bhavet ..
     ÷ubhagrahasya daõóe tu karmàrambhàcchubhaü bhavet .
     àrambhàt pàpadaõóe tu karma niùphalatàü vrajet ..
     yasyàrdhayàmastasyaiva pràgdaõóaþ samudàhçtaþ .
     ùañ ùañ parãtya daõóà÷ca trayo ràtrau matàstathà ..
     yàmàrdhàdhipasaükhyàto dbitãyastu tadardhataþ .
     tadardhàttu tçtãyaþ syàttadardhàttu turãyakaþ ..
     aïkàbhàve tu ràhuþ syàttadaïko vasusaükhyakaþ .
     bhagnàïkasya parityàgàddivàdaõóàdhipà yathà ..>% iti jjotiùatattvam ..

#<yàmiþ>#, strã, (yàti kulàt kulàntaramiti . yà + bàhulakàt miþ .) svasà . kulastrã . ityamaraþ . 2 . 3 . 142 .. %<svasà bhaginã . kulastrã kulabadhåþ . prahare saüyame yàmo yàmiþ svasçkulastriyorityantaþsthàdau rabhasaþ .. jihmastu kuñile nindye jàmiþ svasçkulastriyoriti cavargatçtãyàdàvajayaþ iti bharatamukuñau .. yathà, jàmayo yàni gehàni ÷apantyapratipåjitàþ .. ini svàmã .. jai kùaye bàhulakànmiþ . yadvà jamu adane bàhulakàdiõ jàmiriti . antaþsthàdau yà pràpaõe dhàturbodhyaþ .>% iti ràmà÷ramaþ .. (yathà, manau . 4 . 183 .
     %<yàmayo'psarasàü loke vai÷vadevasya vàndhavàþ ..>%) yàminã . iti ÷abdaratnàvalã .. dharmasya patnã . tasyàþ kanyà nàgavãthã . yathà --
     %<arundhatã vasuryàmirlambà bhànurmarutvatã .
     saïkalpà ca muhårtà ca sàdhyà vi÷và ca nàmataþ .
     dharmapatnyo da÷a tvaitàstàsvapatyàni me ÷çõu .
     lambàyà÷caiva ghoùo'sau nàgavãthã tu yàmijà ..>% iti vahnipuràõe ka÷yapãyaprajàsargaþ ..

#<yàmikabhañaþ>#, puü, (yàme yàme niyuktaþ . yàma + ñhak . sa càsau bhaña÷ceti .) praharikaþ . caukãdàra iti bhàùà . yathà --
     %<unnàdàmbudavardhitàndhatamasaþ prabhraùñadiïmaõóale kàle jàgradudagrayàmikabhañapràrabdhakolàhale .
     karõasyàsuhçdarõavàmbuvaóavàvahneryadantaþpuràdàyàtàsi yadambujàkùi ! kçtakaü manye bhayaü yoùitàm ..>% iti karõàñaþ ..

#<yàmitraü>#, klã, lagnàt saptamarà÷iþ . yathà --
     %<dhãsthànaü pa¤camaü j¤eyaü yàmitraü saptamaü smçtam .
     dyunaü dyånaü tathàstàkhyaü ùañkoõaü ripumandiram ..>% yàmitravedho yathà --
     %<pàpàt saptamagaþ ÷a÷ã yadi bhavet pàpena yukto'thavà yatnenà÷u vivarjayanmunimato doùo'pyayaü kathyate .
     yàtràyàü vipado gçhe sutavadhaþ kùaureùu rogodbhavo'pyudvàhe vidhavà vrate tu maraõaü ÷åla¤ca puüskarmaõi ..
     ravimandakujàkràntraü mçgàïkàt saptamaü tyajet .
     vivàhayàtràcåóàsu gçhakarmaprave÷ane ..>% iti yàmitravedhaþ .. * .. asya pratiprasavo yathà .
     %<målatrikoõanijamandirago'tha pårõo mitrarkùasaumyagçhago'tha tadãkùito và .
     yàmitravedhavihitànapahçtya doùàn doùàkaraþ sukhamanekavidhaü vidhatte ..>% iti jyotistattvam ..

#<yàminã>#, strã, (yàmàþ santyasyàm . yàma + iniþ . ïãp .) ràtriþ .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 53 . 1 .
     %<tataþ ÷ayanamàvi÷ya prasupto madhusådanaþ .
     yàmamàtràrdha÷eùàyàü yàminyàü pratyabudhyata ..>%) haridrà . ityamaraþ . 1 . 4 . 4 .. (ka÷yapapatnã . yathà, bhàgavate . 6 . 6 . 21 .
     %<tàrkùasya vinatà kadruþ pataïgã yàminãti ca .
     pataïgyasåta patagàn yàminã ÷alabhànatha ..>% prahlàdasya dvitãyà tanayà . yathà, kathàsaritsàgare . 46 . 22 .
     %<prahlàdo yàminãü nàma dvitãyàü tanayàü dadau ..>%)

#<yàminãpatiþ>#, puü, (yàminyàþ patiþ .) candraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, bhàgavate . 10 . 35 . 25 .
     %<yadupatirdbijaràjavihàro yàminãpatirivaiùa dinànte .
     muditavaktra upayàti durantaü mocayan vrajagavàü dinatàpam ..>%) karpåram . ityamaraþ ..

#<yàmã>#, strã, (yamasyeyam . yamo devatàsyàþ iti và . yama + aõ . ïãp .) dakùiõadik . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, jyotiùe .
     %<--yàmyàü gurau na vrajet .>% yàmi + ïãù .) kulastrã . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, manau . 4 . 180 .
     %<màtàpitçbhyàü yàmãbhirbhràtrà puttreõa bhàryayà .
     duhitrà dàsavargeõa vivàdaü na samàcaret ..>% dharmapatnã . yathà, viùõupuràõe . 1 . 15 . 105 .
     %<arundhatã vasuryàmã lambà bhànumarutvatã .
     saïkalpà ca muhårtà ca sàdhyà vi÷và ca tà da÷a ..>%)

#<yàmunaü>#, klã, (yamunàyàü bhavam . yamunà + aõ . yamunàyà idamityaõ và .) ÷roto'¤janam . ityamaraþ . 2 . 9 . 100 .. (asya paryàyo yathà --
     %<a¤janaü yàmuna¤càpi kàpotà¤janamityapi .
     tattu ÷roto'¤janaü kçùõaü sauvãraü ÷vetamãritam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..) puü, janapadabhedaþ . yathà, bhàgavate . 1 . 10 . 34 .
     %<kurujàïgalapà¤càlàn ÷årasenàn sa yàmunàn .
     brahmàvartaü kurukùetraü matsyàn sàrasvatànatha ..>% parvatavi÷eùaþ . yathà, ràmàyaõe . 4 . 40 . 21 .
     %<kàlindãü yamunàü ramyàü yàmuna¤ca mahàgirim .>% tãrthabhedaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 84 . 41 .
     %<yamunàprabhavaü gatvà samupaspç÷ya yàmunam .
     a÷vamedhaphalaü labdhvà svargaloke mahãyate ..>%) yamunàsambandhini, tri . (yathà, pràya÷cittatattve .
     %<tribhiþ sàrasvataü toyaü saptabhistvatha yàmunam .
     nàrmadaü da÷abhirmàsairgàïgaü varùeõa jãryati ..>%)

#<yàmuneùñakaü>#, klã, (yàmunamiveùñakam .) sãsakam . iti jañàdharaþ .. (vi÷eùo'sya sãsaka÷abde vij¤eyaþ ..)

#<yàmeyaþ>#, puü, bhàgineyaþ . yàmiþ svasçkulastriyorityanu÷àsanàt yàmerapatyamityarthe ùõeya-(óhak) pratyayaniùpannaþ .. (yàmyà dharmapatnyà apatyamiti . yàmiputtraþ . yathà, bhàgavate . 6 . 6 . 6 .
     %<kakudaþ saïkañastasya kãkañastanayo yataþ .
     bhuvo durgàõi yàmeyaþ svargo nandistato'bhavat ..>%)

#<yàmyaþ>#, puü, (yàmã nivàso'sya . yàmã + yat .) agastyamuniþ . candanavçkùaþ . iti medinã . ye, 48 .. (yamasyàyamiti . yama + õyaþ . yamadåtaþ . yathà, màrkaõóeye . 11 . 30 .
     %<kçùyamàõasya yàmyai÷ca narakeùu ca pàtyataþ .
     påna÷ca garbho janmàtha maraõaü narakastathà ..>%)

#<yàmyà>#, strã, (yamasyeyaü yamo devatàsyà iti và . yama + %<yamàcceti vaktavyam .>% 4 . 1 . 85 . iti vàrtikoktyà õyaþ . ñàp .) dakùiõadik . (yathà, ràmàyaõe . 2 . 103 . 26 .
     %<pragçhya tu mahãpàlo jalapåritama¤jalim .
     di÷aü yàmyàmabhimukho rudan vacanamabravãt ..>%) bharaõãnakùatram . iti medinã . ye, 48 .. (yamasambandhini, tri . yathà, mahàbhàrate . 2 . 8 . 1 .
     %<kathayiùye sabhàü yàmyàü yudhiùñhira ! nibodha tàm .
     vaivasvatasya yàü pàrtha ! vi÷vakarmà cakàra ha ..>%)

#<yàmyàyanaü>#, klã, (yàmyàyàmayanaü yàmyaü ayanamiti và .) dakùiõàyanam . yathà, malamàsatattve .
     %<yàmyàyane harau supte sarvakarmàõi varjayet ..>%

#<yàmyodbhåtaþ>#, puü, (yàmyàyàmudbhåtaþ .) ÷rãtàlavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 4,041b]>@
#<yàyajåkaþ>#, puü, (punaþ punaryajati . yaj + yaï . %<yajajapada÷àü yaïaþ .>% 3 . 2 . 166 . iti åkaþ .) punaþpunaryàgakartà . tatparyàyaþ . ijyà÷ãlaþ . ityamaraþ . 2 . 7 . 8 .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 72 . 15 .
     %<yà gatiþ sarvabhåtànàü tàü gatiü te pità gataþ .
     ràjà mahàtmà tejasvã yàyajåkaþ satàü gatiþ ..>%)

#<yàyàvaraþ>#, puü, (punaþpunarati÷ayena và yàti de÷àdde÷àntaraü gacchatãti . yà + yaï . %<ya÷ca yaïaþ .>% 3 . 2 . 176 . iti varac .) a÷vamedhãyà÷vaþ . iti jañàdharaþ .. jaratkàrumuniþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (çùãõàü gaõavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 12 . 243 . 17 .
     %<tàta pratyakùadharmàõastathà yàyàvarà gaõàþ ..>% jaratkàrumunirevaitadbaü÷ãyaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 13 . 11 .
     %<jaratkàruriti khyàta årdhvaretà mahàtapàþ .
     yàyàvaràõàü pravaro dharmaj¤aþ saü÷itavrataþ ..>%) tri, punaþpunargamana÷ãlaþ . yathà --
     %<yàyàvaràþ puùpaphalena cànye prànarcurarcyà jagadarcanãyam ..>% iti bhaññiþ . 2 . 20 .. (klã, yàc¤à . yathà, bhàgavate . 7 . 11 . 16 .
     %<vàrtà vicitrà ÷àlãnayàyàvara÷ilo¤chanam .
     vipravçtti÷caturdheyaü ÷reyasã cottarottarà ..>% %<yàyàvaraü pratyahaü dhànyayàc¤à .>% iti tatra ÷rãdharasvàmã ..)

#<yàvaþ>#, puü, (yauti yåyate và . yu + ac ap và . tataþ praj¤àdyaõ .) alaktaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 225 .. (tathàsya paryàyaþ .
     %<làkùà palaïkaùàlakto yàvo vçkùàmayo jatu ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. yathà, naiùadhe . 22 . 46 .
     %<tatastadãyàdharayàvayogàdudeti vimbàruõavimba eùaþ ..>% yava eva . svàrthe'õ . yàvaþ . yathà, taittirãyasaühitàyàm . 4 . 3 . 9 . 2 .
     %<yàvànàü bhàgo'sya yàvànàmàdhipatyamiti ..>%)

#<yàvakaþ>#, puü, (yava eva yàvaþ sa iveti ivàrthe kan . yadbà, yàva eva . yàva + %<yàvàdidyaþ kan .>% 5 . 4 . 29 . iti svàrthe kan .) kulmàsaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 19 .. %<dve vorodhyànye . kulattha ityanye màùàkçtipatre kà÷mãreùu tulasãti khyàte . iti subhåtiþ .. yava iva guõena iti yavakaþ vikàrasaügheti kaþ . yavaka eva yàvakaþ svàrthe ùõaþ . kulena masyati pariõamati kulmàsaþ masãrya ã parimàõe parãõàme gha¤ manãùàditvàdaluk . kulmàso dantyasakàravàn mårdhvanyaùakàravàü÷ca . kulmàso rabhasa÷ceti dantyànte rakùita iti madhuþ .. kulmàùo yàvake puüsi kà¤jike tu napuüsakamiti, mårdhanyànte rabhasaþ .>% iti bharataþ ..
     %<yavakaþ syàttu kulmàùaþ kulmàso yàvako'pi ca voravàkhye ùaùñike và kulme kà÷mãrade÷aje .
     ÷àlidhànyeùu catvàra iti kecit pracakùate ..>% iti ÷abdaratnàvalã .. * .. yàvànnam . iti hemacandraþ .. (yathà, manau . 11 . 126 .
     %<saïkaràpàtrakçtyàsu màsaü ÷odhanamaindavam .
     malinã karaõãyeùu taptaþ syàdyàvakaistryaham ..>%) alaktakaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, kiràte . 5 . 39 .
     %<iha saniyamayoþ suràpagàyàmuùasi sayàvakasavyapàdalekhà .
     kathayati ÷ivayoþ ÷arãrayogaü viùamapadà padavã vivartaneùu ..>%)

#<yàvajjãvaü>#, vya, klã, (yàvat jãvatãti . jãva + %<yàvati vindajãvoþ .>% 3 . 4 . 30 . iti õamul .) yàvadàyuþ . jãvanaparyantam . yathà,
     %<yàvajjãvamahaü maunã brahmacàrã ca me pità .
     màtà ca mama bandhyàsãdaputtra÷ca pità mama ..>% iti àhata÷abdañãkàyàü bharataþ ..

#<yàvat>#, vya, (yad + óàvatuþ .) sàkalyam . avadhiþ . mànam . avadhàraõam . ityamaraþ . 3 . 3 . 245 .. %<sàkalye nirava÷eùe . yathà . yàvaddattaü tàvadbhuïkte .. avadhau maryàdàyàm . målàt ÷àkhàü yàvat prakàõóaþ .. mànaü pramàõam . yàvadgçhàõi tàvadbhikùavaþ .. avadhàraõamiyattàparicchedaþ . iyato bhàva iyattà parimàõaü tasya paricchedo ni÷cayaþ . yathà yàvat pàtraü tàvadbràhmaõànàmantrayasva . yàvat kàrtsne'vadhàraõe pra÷aüsàyàü paricchede mànàdhikàrasambhrame pakùàntare ceti medinã .>% iti bharataþ .. (yatparimàõamasya ityarthe . yat + %<yattadetebhyaþ parimàõe vatup .>% 5 . 2 . 39 . iti vatup . %<àsarvanàmnaþ .>% 6 . 3 . 91 . ityàtvam .) yatparimite, tri . tatra yàvàn yàvatã yàvat iti råpatrayaü bhavati . yacchabdàt nipàtanàdvatupratyayaniùpannaþ . iti taddhitapàde vopadevaþ .. (yathà, bhàgavate . 2 . 9 . 31 .
     %<yàvànahaü yathà bhàvo yadråpaguõakarmakaþ .
     tathaiva tattvavij¤ànamastu te madanugrahàt ..>% yathàca manuþ . 8 . 155 .
     %<yàvatã sambhaveddçyaddhastàvatãü dàtumarhasi ..>% tathàca yàj¤avalkyaþ . 2 . 264 .
     %<yàvat ÷asyaü vina÷yettu tàvat syàt kùetriõaþ phalam ..>%)

#<yàvatithaþ>#, tri, (yàvatàü påraõaþ . yàvat + %<tasya påraõe óañ .>% 5 . 2 . 48 . iti óañ . %<vatorithuk .>% 5 . 2 . 53 . iti ithugàgama÷ca .) yàvatparimàõam . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (yathà, manuþ . 1 . 20 .
     %<àdyàdyasya guõastveùàmavàpnoti paraþ paraþ .
     yo yo yàvatitha÷caiùàü sa sa tàvadguõaþ smçtaþ ..>%)

@<[Page 4,042a]>@
#<yàvanaþ>#, puü, (yavane yavanade÷e bhavaþ . yavana + aõ .) sihlàkhyagandhadravyam . ityamaraþ . 2 . 6 . 128 .. (vivçtirasya sihlaka÷abde j¤àtavyà ..)

#<yàvanàlaþ>#, puü, (yavanàla eveti . yavanàla + svàrthe aõ .) dhànyavi÷eùaþ . joyàra iti bhàùà . tatparyàyaþ . yavanàlaþ 2 ÷ikharã 3 vçttataõóålaþ 4 dãrghanàlaþ 5 dãrgha÷araþ 6 kùetrekùuþ 7 ikùupatrakaþ 8 . tasya guõàþ . dhavalatvam . gaulyatvam . balyatvam . tridoùajittvam . vçùyatvam . rucyatvam . ar÷o yakùmagulmavraõanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<yàvanàla÷araþ>#, puü, (yàvanàla iva ÷araþ .) ÷aramedaþ . johuralã iti hindã bhàùà . tatparyàyaþ . nadãjaþ 2 dçóhatvav 3 vàrisambhavaþ 4 yàvanàlanibhaþ 5 kharapatraþ 6 . asya målaguõàþ . ãùanmadhuratvam . rucyatvam . ÷ãtatvam . pittatçùànà÷itvam . pa÷ånàmabalapradatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<yàvanàlã>#, strã, (yavanàlasya vikàraþ . yavanàla + aõ . tato ïãp .) yàvanàla÷arkarà . tatparyàyaþ . himotpannà 2 himànã 3 hima÷arkarà 4 kùudra÷arkarikà 5 kùudrà 6 gaóabhà 7 jalavindujà 8 . asyà guõàþ . gaulyatvam . uùõatvam . tiktatvam . atipicchilatvam . vàtaghnatvam . sàrakatvam . rucyatvam . dàhapittàsradàyitva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<yàva÷åkaþ>#, puü, (yava÷åka eva . yava÷åka + svàrthe'õ . yadbà, yàvasya yavasya ÷åkaþ kàraõatvenàstyasyeti . ar÷aàdyac .) yavakùàraþ . iti ratnamàlà .. (yathà, su÷rute cikitsàsthàne 1 adhyàye .
     %<kùaumaü plotaü picuü phenaü yàva÷åkaü sasandhavam .
     karka÷àni ca patràõi lekhanàrthe pradàpayet ..>%)

#<yàvasaþ>#, puü, (yåyate iti . yu + %<vahiyubhyàü õit .>%) uõàø 3 . 119 . iti asac . tasya õittva¤ca . yadbà, yavasànàü samåhaþ . yavasa + %<tasya samåhaþ .>% 4 . 2 . 37 . ityaõ .) yavasasamåhaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<yàvyaü>#, tri, (yåyate iti . yu + %<àsuyuvapirapilapitrapicama÷ca .>% 3 . 1 . 126 . iti õyat .) mi÷raõãyam . yåyate yat . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<yà÷odhareyaþ>#, puü, (ya÷odharasyàpatyaü pumàn . ya÷odhara + óha .) ÷àkyamuniputtraþ . iti hemacandraþ ..

#<yàùñãkaþ>#, puü, (yaùñiþ praharaõamasya . yaùñi + %<÷aktiyaùñyorãkak .>% 4 . 4 . 59 . iti ãkak .) yaùñidhàriyoddhà . leñherà iti bhàùà . tatparyàyaþ . yaùñihetikaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 70 .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 6 . 203 .
     %<àkalapya drutaü diùñhyà santyajya pràrthanàdikam .
     pçùñhe pratyuta yàùñhãkàüstasya hantuü vyasarjayat ..>%)

@<[Page 4,042b]>@
#<yàsaþ>#, puü, (yasa + gha¤ .) duràlabhà . ityamaraþ . 2 . 4 . 91 .. (yathà --
     %<yàso yavàso duþùpar÷o dhanvayàsaþ kunà÷akaþ .
     duràlabhà duràlambhà samudràntà ca rodinã ..
     gàndhàrã kacchurànantà kaùàyà durabhigrahà .
     yàsaþ svàduþ sarastiktastuvaraþ ÷ãtalo laghuþ ..
     kaphamedomadabhràntipittàsçkkuùñhakàsajit .
     tçùõàvisarpavàtàsravamijvaraharaþ paraþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<yàsà>#, strã, (yàsaþ prayatno'styasyà iti ar÷aàdyac . ñàp .) madana÷alàkàpakùã . iti ÷abdamàlà ..

#<yu>#, ïa ka nindane . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøàtmaø-sakaø-señ .) ïa ka, yàvayate . iti durgàdàsaþ .. (%<yàvayate bàlà vçddham .>% iti manoramà ..)

#<yu>#, ¤a ga bandhe . iti kavikalpadrumaþ .. (kryàø-ubhaøsakaø-señ .) ¤a ga, yunàti yo vayastho'pi na ve÷yàvandhakãjanairiti halàyudhaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<yu>#, la mi÷raõe . ami÷raõe . iti kavikalpadrumaþ .. (adàø-paraø-akaø-señ .) la, yauti . mi÷raõe yathà --
     %<yauti kàle kulastrãbhiþ kùattrasantànavçddhaye ..>% iti halàyudhaþ .. ami÷raõe samavàyalakùaõe . ayutasiddhànàmiti militasiüddhànàmityarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<yuk>#, [j] tri, (yujyate samàdhatte iti . yujyau ï samàdhau + kvip .) samàdhimàn . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (yujyate parasparamiti .) yugmam . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, manuþ . 3 . 277 .
     %<yukùu kurvan dinarkùeùu sarvàn kàmàn sama÷nute .
     ayukùu tu pitén sarvàn prajàü pràpnoti puùkalàm ..>%)

#<yuk>#, vya, nindà . yuja ka ïa, ninde ityasmàdbhàve kvippratyayena niùpannam .. (etaccintyam ..)

#<yuktaü>#, tri, (yujyata sma iti . yuj + ktaþ .) nyàyyam . tattu nyàyàgatadravyàdikam . ityamaraþ . 2 . 8 . 24 .. (yathà, ÷àkuntale . 1 aïke .
     %<janma yasya purorvaü÷e yuktaråpamidaü tava .
     puttramevaü guõopetaü cakravartinamàpnuhi ..>%) apçthagbhåtam . militamityarthaþ . iti medinã . te, 47 .. (yathà, ànandalaharyàm . 1 .
     %<÷ivaþ ÷aktyà yukto yadi bhavati ÷aktaþ prabhavituü na cedevaü devo na khalu ku÷alaþ spanditumapi .
     atastvàmàràdhyàü hariharaviri¤cyàdibhirapi praõantuü stotuü và kathamakçtapuõyaþ prabhavati ..>%)

#<yuktaü>#, klã, (yuj + ktaþ .) hastacatuùñayam . iti medinã . te, 47 ..

#<yuktaþ>#, puü, (yujyate sma yogeneti . yuj + ktaþ .) abhyastayogaþ . yathà --
     %<yogajo dvividhaþ prokto yuktayu¤jànabhedataþ .
     yuktasya sarvadà bhànaü cintàsahakçto'paraþ ..>% iti bhàùàparicchede . 66 .. tasya lakùaõaü yathà, gãtàyàm . 6 . 8 .
     %<j¤ànavij¤ànatçptàtmà kåñastho vijitendriyaþ .
     yukta ityucyate yogã samaloùñà÷makà¤canaþ ..>% %<yogàråóhasya lakùaõaü ÷raiùñhyaü coktamupasaüharati j¤àneti . j¤ànamaupade÷ikaü vij¤ànamaparokùànubhavaþ tàbhyàü tçpto niràkàïkùa àtmà cittaü yasya . ataþ kåñastho nirvikàraþ . ataeva vijitàni indriyàõi yena . ataeva samàni loùñàdãni yasya . mçtkhaõóapàùàõasuvarõeùu heyopàdeyabuddhi÷ånyaþ sa yukto yogàråóha ityucyate ..>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã .. (raivatamanoþ puttraþ . yathà, harivaü÷e . 7 . 28 .
     %<atha puttrànimàüstasya nibodha gadato mama .
     dhçtimànavyayo yuktastattvadar÷ã nirutsukaþ ..>%)

#<yuktarasà>#, strã, (yuktaþ raso'syàþ .) ràsnà . ityamarabharatau . 2 . 4 . 140 .. kàüñà àmarulã iti bhàùà . (tathàsyàþ paryàyaþ .
     %<ràsnà yuktarasà rasyà suvahà rasanà rasà .
     elàparõã ca surasà sugandhà ÷reyasã tathà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<yuktà>#, strã, (yukta + ñàp .) vçkùavi÷eùaþ . iti ratnamàlà .. elànã iti bhàùà ..

#<yuktiþ>#, strã, (yujyate iti . yuj + ktin .) nyàyaþ . iti medinã . te, 47 .. (yathà, pa¤catantre . 3 . 163 .
     %<tasya tadbacanaü ÷rutvà dharmayuktisamanvitam .
     upagamya tato'dhçùñaþ kapotaþ pràha lubdhakam ..>%) lokavyavahàraþ . iti vyavahàramàtçkà ..
     %<dharma÷àstravirodhe tu yuktiyukto vidhiþ smataþ ..>% iti smçti÷ca .. anumànam . yathà -- %<yuktiùvapyavasannàsu sapathenainamardayet .. yuktiranumànam . anumànena vij¤eyaü na syàtàü patrasàkùiõau . ityekavàkyatvàditi vivaraõam .. atha yuktiþ . nàradaþ . ulkàhasto'gnido j¤eyaþ ÷astrapàõi÷ca ghàtakaþ . ke÷àke÷igçhãta÷ca yugapat pàradàrikaþ .. kuddàlapàõirvij¤eyaþ setubhettà samãpagaþ . tathà kuñhàrahasta÷ca vanacchettà prakãrtitaþ .. pratyakùacihnairvij¤eyo daõóapàruùyakçnnaraþ . asàkùipratyatà hyete pàruùye tu parãkùaõam .. pratyakùacihnaiþ rudhiràktakhaógàdibhiþ . pàruùye vàkpàruùye . ÷aïkhaþ . loptahasta÷ca caura iti . nàradaþ . abhãkùõaü di÷yamàno'pi pratihanyànna tadvacaþ . tricatuþpa¤cakçtvo và parato'rthaü tamàvahet .. yadà dhanikenàdhamarõikastricatuþpa¤cakçtvo và tvaü me çõaü dhàrayasãti punaþpunardi÷yamàno'pi na tadbàkyaü pratihanti tadottarakàlamanenàbhyupagato'yamartha ityavadhàrya tamarthamçõikàya dàpayedityarthaþ .>% iti vyavahàratattvam .. * .. nàñyàlaïkàravi÷eùaþ . tasya lakùaõam . yathà . yuktirarthàvadhàraõam . udàharaõaü yathà --
     %<yadisamaramapàsya nàsti mçtyorbhayamiti yuktamito'nyataþ prayàtum .
     atha maraõamava÷yameva jantoþ kimiti mudhà malinaü ya÷aþ kurudhvam ..>% iti veõãsaühàraþ . iti sàhityadarpaõam .. (upàyaþ . yathà, kathàsaritsàgare . 39 . 56 .
     %<tatsa ÷çïgabhujo de÷ànnirvàsyetàciràt yathà .
     tàü puttra ! cintayeryuktiü tvamanyairbhràtçbhiþ saha ..>% bhogaþ . yathà, såryasiddhànte . 7 . 24 .
     %<tricatuþkarõayuktyàptàste dbighnàstrijyayà hatàþ .
     sphuñàþ svakarõastithyàptà bhaveyurmànaliptikàþ ..>% pramàõavi÷eùaþ . tadyathà --
     %<atràsàü tantrayuktãnàü kiü prayojanamityucyate vàkyayojanamarthayojana¤ca .>%
     %<asadvàdiprayuktànàü vàkyànàü pratiùedhanam .
     svavàkyasiddhirapi ca kriyate tantrayuktitaþ ..
     vyaktà noktà÷ca ye hyarthà lãnà ye càpyanirmalàþ .
     le÷oktà ye kvacittantre teùà¤càpi prasàdhanam ..
     yathàmbujavanasyàrkaþ pradãpo ve÷mano yathà .
     prabodhyasya prakà÷àrthàstathà tantrasya yuktayaþ ..>% iti su÷rute uttaratantre 65 adhyàyaþ ..)

#<yuga>#, i varjane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) antaþsthàdiþ . i, yuïgyate . iti durgàdàsaþ ..

#<yugaü>#, klã, (yujyata iti . yuj + gha¤ . kutvam . na guõaþ . %<yujergha¤antasya nipàtanàdaguõatvaü vi÷iùñaviùaye ca nipàtanamidamiùyate . kàlavi÷eùe rathàdyupakaraõe ca yuga÷abdasya prayogo'nyatra yoga eva bhavati .>% iti kà÷ikà . 6 . 1 . 160 .) yugmam . (yathà, ÷i÷upàlavadhe . 9 . 72 .
     %<upanetumunnatimateva divaü kucayoryugena tarasà kalitàm .
     rabhasotthitàmupagataþ sahasà pariraübhya ka÷cana badhåmarudhat ..>%) kçtàdikàlacatuùñayam . (yathà, gãtàyàm . 4 . 8 .
     %<paritràõàya sàdhånàü vinà÷àya ca duùkçtàm .
     dharmasaüsthàpanàrthàya sambhavàmi yuge yuge ..>%) vçddhinàmauùadham . hastacatuùkam . iti medinã . ge, 19 .. (yathà, màrkaõóeye . 49 . 39 .
     %<dve vitastã tathà hasto bràhmyatãryàdiveùñayan .
     caturhastaü dhanurdaõóo nàóikà yugameva ca ..>%) devànàü dvàda÷asahasravatsareõa caturyugaü bhavati . manuùyamànena caturyugaparimàõaü viü÷atisahasràdhikatricatvàriü÷allakùam . tatra satyayugasya mànam 1728000 varùàþ . tretàyugasya 1296000 varùàþ . dvàparayugasya 864000 varùàþ . kaliyugasya 432000 varùàþ . iti ÷rãbhàgavatamatam .. teùàü bhàratavarùavartitvaü vivaraõa¤ca yathà --
     %<catvàri bhàrate varùe yugàni çùayo'bruvan .
     kçtaü tretà dvàpara¤ca kali÷ceti caturyugam ..
     pårvaü kçtayugaü nàma tatastretà vidhãyate .
     dvàpara¤ca kali÷caiva yugàni parikalpayan ..
     catvàryàhuþ sahasràõi varùàõàntu kçtaü yugam .
     tasya tàvat ÷atã sandhyà sandhyàü ÷a÷ca tathàvidhaþ ..
     itareùu sasandhyeùu sasandhyàü÷eùu ca triùu .
     ekàpàyena vartante sahasràõi ÷atàni ca ..
     tretàü trãõi sahasràõi yugasaükhyàvido viduþ .
     tasyàpi tri÷atã sandhyà sandhyàü÷aþ sandhyayà samaþ ..
     dbe sahasre dbàpare tu sandhyàü÷au tu catuþ÷ate .
     sahasramekaü varùàõàü divyaü kalau prakãrtitam ..
     dbe ÷ate ca tathànye vai saükhyàta¤ca manãùibhiþ .
     eùà dbàda÷asàhasrã yugasaükhyà tu saüj¤ità ..
     kçtaü tretà dvàpara¤ca kali÷ceti caturyugam .
     tatra saüvatsaràþ sçùñà mànuùàstànnibodhata ..
     catvàriü÷attathà trãõi kçtaü yugamathocyate .
     viü÷ati÷ca sahasràõi kàlo hyeùa caturyugaþ ..
     pçthaktveneha vakùyàmi yugàni tu nibodhata .
     niyutàni da÷a dve ca pa¤ca caivàtra saükhyayà ..
     aùñàviü÷asahasràõi kçtaü yugamathocyate .
     ayutantu tathà pårõaü dve cànye niyute punaþ ..
     ùañtriü÷acca sahasràõi saükhyàtàni tu saükhyayà .
     tretàyugasya saükhyaiùà mànuùeõa tu kãrtità ..
     aùñau ÷atasahasràõi varùàõàü mànuùàõi tu .
     catuþùaùñisahasràõi varùàõàü dvàparaü yugam ..
     catvàri niyutàni syurvarùàõàntu caturyugam .
     dvàtriü÷acca tathànyàni sahasràõi tu saükhyayà ..
     etat kaliyugaü proktaü mànuùeõa pramàõataþ .
     eùà caturyugàvasthà mànuùeõa prakãrtità ..
     caturyugasya saükhyàtà sandhyà sandhyàü÷akena ca . .
     eùà caturyugàkhyà tu sàdhikà tvekasaptatiþ .
     kçtatretàdiyuktà sà manorantaramucyate ..>% iti màtsye 118 adhyàyaþ .. * .. yugadharmo yathà --
     %<dhyànaü paraü kçtayuge tretàyàü j¤ànamadhvaraþ .
     dbàpare yaj¤amevàhurdànamekaü kalau yuge ..
     brahmà kçtayuge devastretàyàü bhagavàn raviþ .
     dvàpare daivataü viùõuþ kalau rudro mahe÷varaþ ..
     brahmà viùõustathà såryaþ sarva eva kaliùvapi .
     påjyate bhagavàn rudra÷caturùvapi pinàkadhçk ..
     àdye kçtayuge dharma÷catuùpàdaþ sanàtanaþ .
     tretàyuge tripàdaþ syàddvipàdo dbàpare sthitaþ .
     tripàdahãnastiùye tu sattàmàtreõa tiùñhati ..>% iti kårmapuràõe yugadharmakãrtanaü nàma 28 adhyàyaþ .. * .. yugàvatàrà yathà --
     %<kçte yuge paraü j¤ànaü kapilàdisvaråpabhçt .
     dadàti sarvabhåtàtmà sarvabhåtahite ratraþ ..
     cakravartisvaråpeõa tretàyàmapi sa prabhuþ .
     duùñànàü nigrahaü kurvan paripàti jagattrayam ..
     vedamekaü caturbhedaü kçtvà ÷àkhà÷atairvibhuþ .
     karoti bahulaü bhåyo vedavyàsasvaråpadhçk ..
     vedàüstu dbàpare vyasya kalerante punarhariþ .
     kalkisvaråpã durvçttàn màrge sthàpayati prabhuþ ..
     evameùa jagat sarvaü paripàti karoti ca .
     hanti cànyeùvanantàtmà nàstyasmàdbyatireki yat ..>% iti viùõupuràõe 3 aü÷e 2 adhyàyaþ .. * .. yugadharmàntaraü yathà -- jaiminiruvàca .
     %<kalau yuge mahàbhàga ! samàyàte sudàruõe .
     bhaviùyanti janàþ sarve kãdç÷àstadbadasva me ..
     vyàsa uvàca .
     àdyaü satyayugaü pràhustatastretàhvayaü yugam .
     tata÷ca dbàparaü vipra ! kalimantyaü vidurbudhàþ ..
     kçte dharma÷catuùpàdaþ sarvadharmaratà janàþ .
     varõà÷ramàcàraratàstapovrataparàyaõàþ ..
     nàràyaõàrcanaparàþ ÷okavyàdhivivarjitàþ .
     satyoktibhàùiõaþ sarve sadayà dãrghajãvinaþ ..
     dhanadhànyàdisampannà hiüsàdambhavivarjitàþ .
     paropakàriõa÷caiva sarva÷àstravidastathà ..
     evaüvidhàþ satyayuge sarve lokà dvijottama ! .
     ràjadharmagràhiõa÷ca bhåpàlà janapàlinaþ ..
     aho satyayugasyàsti kaþ saükhyàtuü guõàn kùamaþ ..
     adharmàcaraõaü tatra janàþ kecinna kurvate .. * ..
     tretàyuge samàyàte dharmaþ pàdonatàü gataþ .
     alpakle÷ànvità lokàþkecit keciddayà÷ayàþ .
     viùõudhyànaratà lokà yaj¤adànaparàyaõàþ .
     varõà÷ramàcàraratàþ sukhinaþ susthacetasaþ ..
     kùattrà bhåmispç÷aþ ÷ådràþ sarve bràhmaõasevinaþ .
     bràhmaõà÷ca mahàtmàno vedavedàïgapàragàþ ..
     pratigrahanivçttà÷ca satyasandhà jitendriyàþ .
     tapovrataratà nityaü dàtàro viùõusevinaþ ..
     kàlavarùã taóitvàü÷ca striyaþ sarvàþ pativratàþ .
     vasundharà ca ÷asyàóhyà puttrà÷ca pitçsevinaþ .. * ..
     tretàyugasyàvasàne dvàpare yuga àgate .
     dvipàdo bhåtavàn dharmaþ sukhaduþkhànvità naràþ ..
     kecit kecit pàparatàþ keciddharmaratàstathà .
     kecit kecit guõairhãnàþ kecit kecinmahàguõàþ ..
     atyantaduþkhinaþ kecit kecit càtidhanàstathà .
     pratigrahe bràhmaõà÷ca kadàcit kurvate spçhàm .
     bhåbhujà dhanalobhena kadàciddaõóyate prajàþ .
     viùõupåjàparà vipràþ ÷ådrà÷ca dbijasevinaþ ..
     tadà viùõurvyàsaråpã vedabhàgaü cakàra ha .. * ..
     kalau yuge ca viprendra ! sarvapàpaikamandire .
     ekapàdo'bhavaddharmaþ sarve pàparatà janàþ ..
     bràhmaõàþ kùattriyà vai÷yàþ ÷ådràþ pàpaparàyaõàþ .
     nijàcàravihãnà÷ca bhaviùyanti kalau yuge ..
     viprà vedavihãnà÷ca pratigrahaparàyaõàþ .
     atyantakàminaþ krårà bhaviùyanti kalau yuge ..
     parànnalolupà nityaü tapovrataparàïmukhàþ .
     pàùaõóasaïgalubdhà÷ca bhaviùyanti kalau yuge ..
     vittàrthaü bràhmaõàþ kecinmahàkapañadharmiõaþ .
     balkàdharà bhaviùyanti jañilàþ ÷ma÷rudhàriõaþ .
     kalau yuge bhaviùyanti bràhmaõàþ ÷ådradharmiõaþ ..
     ÷ådrà÷ca dãkùàguravo nityaü bràhmaõadharmiõaþ .
     kalau yàsyanti nirvçttà uttamà api nãcatàm ..
     nãcà÷ca dhanasampannà yàsyantyuccapadaü prati .
     pradàsyantyupakàribhyo dànàni sakalà janàþ ..
     yatnàdapi ca neùyanti vçùalà vipravartanam .
     mitrasnehàdvadiùyanti kusàkùya¤ca kalau janàþ ..
     adharmabuddhidàtàro dharmabuddhivilopinaþ .
     parokùanindakàþ kråràþ saümukhapriyavàdinaþ ..
     para÷rãhiüsakà÷caiva mithyàvacanabhàùiõaþ .
     bhaviùyanti kalau vipràþ paravittàbhilàùiõaþ ..
     gçhamàyàntamatithiü samàràdhya vidhànataþ .
     dhanalobhàddhaniùyanti narà narakabhàginaþ .
     çõopajãvina÷caiva bhaviùyanti kalau yuge ..
     strãjitàþ puruùàþ sarve striyo'pyatyantaca¤calàþ .
     durnãtirvàdhate tàsàü svàmina¤ca na saü÷ayaþ ..
     jaiminiruvàca .
     manaþ÷uddhivihãnatvàt sarveùàü pràõinàü mune ! .
     ataþ sarvaü tvayà proktaü mano vismayadaü mama ..
     kalau sarve bhaviùyanti manaþ÷uddhivivarjitàþ .
     teùàü yathà bhavet karma saphalaü bråhi tadguro ! ..
     vyàsa uvàca .
     anarpitantu yat karma tadbhavenniùphalaü khalu .
     ekena manasà vipra ! sudçóhaü kathyate mayà ..
     viùõubhaktimatàü puüsàü na ki¤cidviphalaü bhavet .
     iti te kathitaü sarvaü vyaktaü bràhmaõasattama ! .
     yat ÷rutvà bhaktibhàvena naro mokùamavàpnuyàt ..>% iti pàdme kriyàyogasàre 25 adhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<kçte dharma÷catuùpàcca satyaü dànaü tapo dayà .
     dharmapàtà hariþ ÷vetaþ santuùñà j¤ànino naràþ .
     caturvarùasahasràõi narà jãvanti vai tadà ..
     kçtànte kùattriyairviprà viñ÷ådrà÷ca jità dbijaiþ .
     ÷årasya praõatiþ puttro viùõuþ kùattraü jaghàna ha .. * ..
     tretàyuge tripàddharmaþ satyadànadayàtmakaþ .
     narà yaj¤aparàstasmiüstathà kùattrodbhavaü jagat ..
     rakto harirnaraiþ påjyo narà da÷a÷atàyuùaþ .
     tatra viùõurbhãmarathaþ kùattriyo ràkùasànahan .. * ..
     dvipàcca dbàpare dharmaþ pãtatà¤càcyute gate .
     catuþ÷atàyuùo lokà dbijakùattrottaràþ prajàþ ..
     tadà dçùñvàlpabuddhãü÷ca viùõurvyàsasvaråpadhçk .
     tadekantu yajurvedaü caturdhà vibhajat punaþ ..
     ÷iùyànadhyàpayàmàsa nàmatastànnibodha me .
     çgvedamatha paulastyaü sàmaveda¤ca jaiminim ..
     atharvàõaü sumantuntu yajurvedaü mahàmunim .
     vai÷ampàyanasaüj¤antu puràõaü såtameva ca ..
     aùñàda÷a puràõàni yeùu vai harireva hi .
     sarga÷ca pratisarga÷ca vaü÷o manvantaràõi ca ..
     vaü÷ànucarita¤caiva puràõaü pa¤calakùaõam ..
     bràhmaü pàdmaü vaiùõava¤ca ÷aivaü bhàgavatantathà .
     bhaviùyaü nàradãya¤ca puràõa¤ceti vistaram ..
     màrkaõóeyaü tathàgneyaü brahmavaivartameva ca .
     kaurmaü màtsyaü gàruóa¤ca vàyavãyamanantaram ..
     aùñàda÷aü samuditaü brahmàõóamiti saüj¤itam .
     anyànyupapuràõàni munibhiþ kathitàni tu ..
     àdyaü sanatkumàroktaü nàrasiühamathàparam .
     tçtãyaü skàndamuddiùñaü kumàreõa tu bhàùitam ..
     caturthaü ÷ivadharmàkhyaü sàkùànnandã÷abhàùitam .
     durvàsasoktamà÷caryaü nàradoktamataþ param ..
     kàpilaü vàmana¤caiva tathaivo÷anaseritam .
     brahmàõóaü vàruõa¤càtha kàlikàhvayameva ca ..
     màhe÷varaü tathà ÷àmbaü saurasarvàrthasa¤cayam .
     parà÷aroktamaparaü màrãcaü bhàrgavàhvayam ..
     puràõaü dharma÷àstra¤ca vedà aïgàni yanmune ! .
     nyàyaþ ÷aunaka ! mãmàüsà àyurvedàrtha÷àstrakam .
     gàndharva÷ca dhanurvedo vidyà hyaùñàda÷a smçtàþ .
     dbàparànte sa ca harirbhuvo bhàramapàharat .. * ..
     ekapàdasthite dharme kçùõatà¤càcyute gate .
     janàstadà duràcàrà bhaviùyanti ca nirdayàþ ..
     sattvaü rajastama iti dç÷yante puruùe guõàþ .
     kàlasa¤coditàste'pi parivartanta àtmani ..
     prabhåta¤ca yadà sattvaü manobuddhãndriyàõi ca .
     tadà kçtayugaü vidyàddàne tapasi yadratiþ ..
     yadà karmasu kàryeùu ÷aktirya÷asi dehinàm .
     tadà tretà rajãvçttiriti jànãhi ÷aunaka ! ..
     yadà lobhastvasantoùo màno dambho'tha matsaraþ .
     karmaõà¤càpi kàmyànàü dvàparantadrajastamaþ ..
     yadà sadànçtaü tandrãnidràhiüsàdisàdhanam .
     ÷okamohabhayaü dainyaü sa kalistu tadà smçtaþ ..
     yasmin janàþ kàminopi ÷a÷vatkañukabhàùiõaþ .
     dasyukçùñà janapadà vedàþ pàùaõóadåùitàþ ..
     ràjàna÷ca prajàbhakùàþ ÷i÷nodaraparà dvijàþ .
     avratà vañavo'÷aucà bhikùava÷ca kuñumbinaþ ..
     tapasvino gràmavàsà nyàsino nityalolupàþ .
     hrasvakàyà mahàhàrà÷cauryamàyorusàhasàþ ..
     tyakùyanti bhçtyà÷ca patiü bhçtyaü bhartàra eva ca .
     ÷ådràþ pratigrahãùyanti tapove÷opajãvinaþ ..
     udbignà÷cànalaïkàràþ pi÷àcasadç÷àþ prajàþ .
     asnàtabhojanenàgnidevatàtithipåjanam .
     kariùyanti kalau pràpte na ca piõóodakakriyàm ..
     strãparà÷ca janàþ sarve ÷ådrapràyà÷ca ÷aunaka ! .
     bahuprajàlpabhàmyà÷ca bhaviùyanti kalau striyaþ ..
     ÷iraþkaõóåyanaparà àj¤àü metsyanti satpateþ .
     viùõuü na påjayiùyanti pàùaõóopahatà janàþ ..
     kalerdoùanidhervipra asti hyeko mahàn guõaþ .
     kãrtanadeva kçùõasya muktabandhaþ paraü vrajet ..
     kçte yaddhyàyato viùõuü tretàyàü yajataþ phalam .
     dvàpare paricaryàyàü kalau taddharikãrtanàt ..
     tasmàjj¤eyo harirnityaü dhyeyaþ påjya÷ca ÷aunaka ..>% iti gàruóe yugadharmàþ . 227 adhyàyaþ ..

@<[Page 4,044c]>@
#<yugaþ>#, puü, (yujyete valãvardhau asminniti . yuj + gha¤ . yujergha¤antasya nipàtanàdaguõatvam . iti kà÷ikà . 6 . 1 . 160 .) rathahalàdyaïgam . iti medinã . ge, 19 .. joyàli iti bhàùà . (yathà --
     %<nàveva naþ pàrayataü yugeva nabhyeva na upadhãva pradhãva ..>% iti çgvede . 2 . 39 . 4 .. %<yugà iva yathà rathasya yuge nabhyà iva .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. tathà ca kathàsaritsàgare . 60 . 12 .
     %<tasyaikadà baõijyàrthaü gacchato mathuràü purãm .
     bhàravoóhà yugaü karùan bhàreõa yugabhagnataþ ..>%)

#<yugakãlakaþ>#, puü, (yugasya kãlakaþ .) yugakàùñhasya kãlakaþ . joyàlera khila iti bhàùà . tatparyàyaþ . ÷amyà 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 14 ..

#<yugandharaþ>#, puü, (yugaü dhàrayatãti . dhàri + %<saüj¤àyàü bhçtévçjidhàrisahitapidamaþ .>% 3 . 2 . 46 . iti khac . %<arurdviùadantasya mum .>% 6 . 3 . 67 . iti mum .) yatra rathasya yugakàùñhamàsajyate tatra . rathasyà÷và yatra vadhyante tadyugakàùñhaü tadyugaü dharati yugandharaþ . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . kåvaraþ 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 57 .. parvatavi÷eùaþ . yathà --
     %<niùadho màlyavàn vindhyo hemakåño yugandharaþ ..>% iti ÷abdaratnàvalã .. (tåõiputtraþ . sa ca sàtyakeþ pauttraþ . yathà, harivaü÷e . 160 . 31 .
     %<tåõeryugandharaþ puttra iti vaü÷aþ samàpyate ..>%)

#<yugapat>#, vya, ekadà . ekakàlãnam . ityamaraþ . 3 . 4 . 22 .. (yathà, bhàgavate . 3 . 6 . 2 .
     %<kàlasaüj¤àü tadà devãü vibhracchaktimurukramaþ .
     trayoviü÷atitattvànàü gaõaü yugapadàvi÷at ..>%)

#<yugapatraþ>#, puü, (yugaü patramasya .) kovidàravçkùaþ . iti hemacandraþ . 4 . 118 .. yugmaparõavçkùamàtra¤ca ..

#<yugapatrakaþ>#, puü, (yugapatra + svàrthe kan .) kovidàravçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 22 .. (yathàsya paryàyaþ .
     %<kovidàra÷camarikaþ kuddàlo yugapatrakaþ .
     kuõóalã tàmrapuùpa÷ca smantakaþ svalpake÷arã ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<yugapatrikà>#, strã, (yugaü patramasyàþ . kap . ñàp . akàrasyetva¤ca .) ÷iü÷apàvçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (vivaraõamasyàþ ÷iü÷apà÷abde j¤àtavyam ..)

#<yugapàr÷vagaþ>#, puü, (yugasya pàr÷vaü gacchatãti . gam + óaþ .) abhyàsàrthaü làïgalapàr÷vabaddho gauþ . pàüñe vàüdhà garu iti bhàùà . tatparyàyaþ . praùñhavàñ 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 63 ..

#<yugalaü>#, klã, (yujyate parasparaü saügacchata iti . yuj + vçùàdibhyaþ kalac . nyaïkvàditvàt kutvam .) yugmam . ityamaraþ . 2 . 5 . 38 .. (yathà, bhàgavate . 4 . 26 . 20 .
     %<paspar÷a pàdayugalamàha cotsaïgalàlitàm ..>%)

@<[Page 4,045a]>@
#<yugalamantraþ>#, puü, (yugalàkhyo mantraþ . ÷àkapàrthivavat samàsaþ .) lakùmãnàràyaõamantraþ . yathà --
     %<idaü rahasyaü paramaü lakùmãnàràyaõàhvayam .
     ràjaüstavàpi vakùyàmi prapattiü ÷araõàgatim ..
     dbayàt parataro mantro nàsti satyaü bravãmi te .
     dvayàt parataro dharmo nàsti lokeùu ka÷cana ..
     sarveùàü kçùõamantràõàü madhye yugalasaüj¤akam .
     mantraü hi sarvataþ ÷reùñhaü kçùõajapyamanuttamam ..
     sarvato yugalaü mantraü kàrùõaü parataraü nçpa ! .
     guhyàdguhyatamaü jàtu j¤eyaü tattadupàsakaiþ ..>% iti pàdmottarakhaõóe 25 adhyàyaþ ..

#<yugalàkhyaþ>#, puü, (yugalamityàkhyà yasya .) varvåravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. tri, yugmanàmakaþ ..

#<yugàü÷akaþ>#, puü, (yugasya aü÷akaþ kùudràü÷aþ iti .) vatsaraþ . iti hàràvalã . 28 .. yugavibhàjaka÷ca ..

#<yugàdyà>#, strã, (yugasyàdyàdibhåtà .) yugàrambhatithiþ . yathà . atha yugàdyàþ . tàsu ca .
     %<yugàdyà varùavçddhi÷ca saptamã pàrvatãpriyà .
     raverudayamãkùante na tatra tithiyugmatà ..>% ityanena vyavasthà .. brahmapuràõe .
     %<vai÷àkhe ÷uklapakùe tu tçtãyàyàü kçtaü yugam .
     kàrtike ÷uklapakùe tu tretàtha navame'hani ..
     atha bhàdrapade kçùõatrayoda÷yàntu dvàparam .
     màghe ca paurõamàsyàü vai ghoraü kaliyugaü smçtam ..
     yugàrambhàstu tithayo yugàdyàstena vi÷rutàþ ..>% atra vai÷àkhàdayaþ paurõamàsyantà eva . brahmapuràõe tathaiva tithikçtyàbhidhànàt . mukhyavàcitve kàrtike navame'hanãtyanaiveùñasiddhau ÷uklapakùa iti vyarthaü syàt . tena bhàdrakçùõatrayoda÷ã a÷vayukkçùõapakùãyeti maithiloktaü nirastam .. * .. àsàü pra÷aüsàmàha viùõupuràõam .
     %<vai÷àkhamàsasya sità tçtãyà navamyasau kàrtika÷uklapakùe .
     nabhasyamàsasya tamisrapakùe trayoda÷ã pa¤cada÷ã ca màghe ..
     età yugàdyàþ kathitàþ puràõairanantapuõyàstithaya÷catasraþ .
     upaplave candramaso rave÷ca triùvaùñakàsvapyayanadvaye ca ..>% upaplave grahaõe .
     %<pànãyamapyatra tilairvimi÷raü dadyàt pitçbhyaþ prayato manuùyaþ .
     ÷ràddhaü kçtaü tena samàþ sahasraü rahasyametat pitaro vadanti ..>% snànamadhikçtya bhaviùye . saüvatsaraphalaü tatra navamyàü kàrtike tathà . manvàdau ca yugàdau ca màùatrayaphalaü labhet .. iti tithyàditattvam ..

#<yugàntaþ>#, puü, (yugànàmanto yatra . yugànàmanto và .) pralayaþ . iti halàyudhaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 5 . 48 . 65 . udvartayan dasyusaüghàn sametàn pravartayan yugamanyadyugànte . yadà dhakùyàmyagnivat kauraveyàüstadà taptà dhàrtaràùñraþ saputtraþ ..) yuga÷eùa÷ca ..

#<yugmaü>#, klã, (yujyate iti . yuj + %<yujirucitijàü ku÷ca .>% uõàø 1 . 145 . iti mak .) dvayam . yoóà iti bhàùà . tatparyàyaþ . dbandvam 2 yugalam 3 yugam 4 . ityamaraþ . 2 . 5 . 38 .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 91 . 76 .
     %<pàdukopànahà¤caiva yugànyatra sahasra÷aþ ..>%) dbitãyacaturthaùaùñhàùñamada÷amadvàda÷arà÷ayaþ . yathà
     %<kråro'tha saumyaþ puruùo'ïganà ca ojo'tha yugmaü viùamaþ sama÷ca .
     carasthiradbyàtmakanàmadheyà meùàdayo'mã krama÷aþ pradiùñàþ ..>% iti jyotistattvam .. (dbitãyà .) melanam . yathà -- %<yugmàgnikçtabhåtàni ùaõmånyorvasurandhrayoþ . rudreõa dbàda÷ã yuktà caturda÷yàtha pårõimà .. pratipadàpyamàvàsyà tithyoryugmaü mahàphalam . etadbyastaü mahàghoraü hanti puõyaü puràkçtam .. dbitãyàtçtãyayo÷caturthãpa¤camyoþ ùaùñhãsaptamyoraùñamãnavamyorekàda÷ãdbàda÷yoþ caturda÷ãpaurõamàsyoþ pratipadamàvàsyayoryugmaü melanam . tattattithimàtranimittake karmaõi mahàphalam . etat prayojanantu tithivi÷eùavihite karmaõi tithikhaõóavi÷eùaniyamanam . svatithyà karmànirvàhe sahàyabhàvenànyatithyanuprave÷àdupavàsàdyàcaraõa¤ca .>% iti tithyàditattvam .. (dbayavi÷iùñe, tri . yathà, manuþ . 3 . 48 .
     %<yugmàsu puttrà jàyante striyo'yugmàsu ràtriùu .
     tasmàt yugmàsu puttràrthãsaüvi÷edàrtave striyam ..>%)

#<yugmapatraþ>#, puü, (yugmaü patramasya .) raktakà¤canavçkùaþ . iti ratnamàlà .. (yugmaü patram .) yugalaparõe, klã ..

#<yugmapatrikà>#, strã, (yugmaü patramasyàþ . %<÷eùàdvibhàùà .>% 5 . 4 . 154 . iti kap . ñàpi ata itvam .) ÷iü÷apàvçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (viùayo'syàþ ÷iü÷apà÷abde j¤àtavyaþ ..)

#<yugmaparõaþ># puü, (yugmaü parõamasya .) kovidàravçkùaþ saptaparõavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<yugmaphalà>#, strã, (yugmaü phalamasyàþ .) indracirbhiñã . vç÷cikàlã . iti ràjanirghaõñaþ .. gandhikà . iti ratnamàlà ..

#<yugmàdaraþ>#, puü, (yugmasyàdaraþ .) tithivi÷eùayogena tithikhaõóavi÷eùasyàdaraõam . yathà . %<pa¤camã saptamã caivetyàdinà vi÷eùataþ sàyàhnavyàpitithergrahaõàdupavàse'pi na ràtriyugmàdaraþ .>% iti tithyàditattvam .. asya vivaraõaü yugma÷abde draùñavyam ..

#<yugmàdaraõaü>#, klã, (yugmasyàdaraõam .) yugmatithipåjyatà . yathà --
     %<trisandhyavyàpinã yà tu saiva påjyà sadà tithiþ .
     na tatra yugmàdaraõamanyatra harivàsaràt ..>% iti tithyàditattvam ..

#<yugyaü>#, klã, (yugàya hitam . yuga + %<ugavàdibhyo yat .>% 5 . 1 . 2 . iti yat . yugamarhatãti và . daõóàditvàt yat . yadvà, yujyata iti . yuj + %<yugyaü ca pattre .>% 3 . 1 . 121 . iti kyabanto nipàtitaþ .) vàhanam . yànam ityamaraþ . 2 . 8 . 58 .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 59 . 9 .
     %<hiraõyasya suvarõasya yànayugyasya vàsasàm .
     àviùñaþ kalinà dyåte jãyate sma nalastadà ..>% yathà ca manau . 8 . 293 .
     %<yatràpavartate yugyaü vaiguõyàt pràjakasya tu .
     tatra svàmã bhaveddaõóyo hiüsàyàü dvi÷ataü damam ..>% vàcyaliïge'pi dç÷yate . yathà, %<yugyo gauþ . yugyo'÷vaþ . yugyo hastã .>% iti kà÷ikà . 3 . 1 . 121 ..)

#<yugyaþ>#, puü, (yugaü vahatãti . yuga + %<tadbahati rathayugapràsaïgam .>% 4 . 4 . 76 . iti yatpratyayaþ .) yugavoóhà . ityamaraþ . 2 . 9 . 64 .. (%<rathaü vahatãti rathyaþ yugyaþ pràsaïgyaþ .>% iti kà÷ikà ..)

#<yuï># [j] tri, (yujir yoge + kvin . %<yujerasamàse .>% 7 . 1 . 71 . iti numàgamaþ .) yogakartà . melanakartà . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (yathà, bhaññikàvye . 6 . 118 .
     %<guhàyà niragàdvàlã siüho mçgamiva dyuvan .
     bhràtaraü yuïbhiyaþ saükhye ghoùeõàpårayandi÷aþ ..>% yugmam . yathà, manau . 3 . 277 .
     %<yukùu kurvan dinarkùeùu sarvàn kàmàn sama÷nute .
     ayukùu tu pitén sarvàn prajàü pràpnoti puùkalàm ..>% samaþ . sa ca chandasi dvitãyacaturthapàdaråpaþ . yathà, chandoma¤jaryàm . 3 . 1 .
     %<viùame yadi sau salagà dale bhau yuji bhàdgurukàvupacitram ..>%)

#<yuïgã>#, [n] puü, varõasaïkarajàtivi÷eùaþ . sa tu gaïgàputtrakanyàyàü ve÷adhàriõo jàtaþ . yathà --
     %<gaïgàputtrasya kanyàyàü vãryeõa ve÷adhàriõaþ .
     babhåva ve÷adhàrã ca puttro yuïgã prakãrtitaþ ..>% iti brahmavaivarte brahmakhaõóam ..

#<yuccha>#, pramàde . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-akaø-señ .) antaþsthàdyàdiþ pa¤camasvarã . pramàdo'navadhànatà . yucchati pàpe sàdhuþ . oùñhyavargàdyàdiriti ramànàthaþ . pacàditvàdani puccho làïgålam . oùñhyavarga÷eùàdiriti trilocanaþ . mucchati . iti durgàdàsaþ ..

#<yuja>#, ir dha ¤a au yutau . iti kavikalpadrumaþ .. (rudhàø-ubhaø-sakaø-aniñ .) ir, ayujat ayaukùãt . dha, yunakti yuïkte ghçtenànnaü lokaþ . au, yoktà . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 4,046a]>@
#<yuja>#, ki saüyame . yutau . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-pakùe bhvàø-paraø-sakaø-señ .) antaþsthàdyàdiþ . ki, yojayati yojati . saüyamo bandhanam . iti durgàdàsaþ ..

#<yuja>#, ïa ka ninde . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøàtmaø-sakaø-señ .) ïa ka, yojayate . iti durgàdàsaþ ..

#<yuja>#, ya au ïa samàdhau . iti kavikalpadrumaþ .. (divàø-àtmaø-akaø-aniñ .) samàdhiryogyabhàvaþ . ya ïa, svayamarthe niyujyate . iti halàyudhaþ . au, yoktà . iti durgàdàsaþ ..

#<yujànaþ>#, puü, sàrathiþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<yujau>#, [j] puü, (yuj + kvip .) a÷vinãkumàrau . iti trikàõóa÷eùaþ .. nityadbivacanànto'yam ..

#<yu¤jànaþ>#, puü, (yuj + ÷ànac .) sàrathiþ . vipraþ . iti medinã . ne, 113 .. bhàvanàsahakàreõa sarvaj¤aþ . yathà --
     %<yogajo dvividhaþ prokto yuktayu¤jànabhedataþ .
     yuktasya sarvadà bhànaü cintàsahakçto'paraþ ..>% iti bhàùàparicchede . 65 .. %<yuktasyati . yogàbhyàsàvagatyà va÷ãkçtasamàdhisamàsàdito vividhasiddhayukta ityucyate ayameva vi÷iùñayogavattvàt yukta ityucyate . sarvadeti cintàsahakàraü vinetyarthaþ . bhànaü sarvaviùayàõàü pratyakùam . aparo yu¤jànaþ . viùayavyàvçttyà mànasasamàdhisthaþ . aya¤ca yu¤jàna ucyate . cintà dhyànaü tadeva kàraõaü tatsahakàràt sthålasåkùmavyavahitaviprakçùñàn arthàn manaþ pratyakùãkarotãtyarthaþ .>% iti siddhàntamuktàvalã ..

#<yut>#, klã, nindà . yu ïa ka ninde ityasmàdbhàve kvippratyayena niùpannam ..

#<yut>#, [dh] strã, (yodhanamiti . yudh + kvip .) yuddham . ityamaraþ . 3 . 8 . 106 .. (tri, yuddhakartà . yathà, bhàgavate . 6 . 12 . 23 .
     %<iti bruvàõàvanyonyaü dharmajij¤àsayà nçpa ! .
     yuyudhàte mahàvãryàvindravçtrau yudhàü patã ..>%)

#<yuta>#, ç ïa dãptau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-akaø-señ .) ç, ayuyotat . ïa, yotate . iti durgàdàsaþ ..

#<yutaü>#, klã, (yu + ktaþ .) hastacatuùñayam . iti medinã . te, 47 ..

#<yutaþ>#, tri, (yu + ktaþ .) yuktaþ . apçthagbhåtaþ . iti medinã . te, 47 .. (yathà, bhaññikàvye . 1 . 7 .
     %<strãbhiryutànyapsarasàmivaughairmaroþ ÷iràüsãva gçhàõi yasyàm ..>%)

#<yutakaü>#, klã, saü÷ayaþ . yugam . nàrãvastrà¤calam . yuktam . calanàgram . yautukam . iti vi÷vamedinyau . ke, 143 .. maitrãkaraõam . iti ÷andaratnàvalã .. strãvastrabhedaþ . iti hemacandraþ .. saü÷rayaþ . ÷årpàgram . iti nànàrtharatnamàlà ..

@<[Page 4,046b]>@
#<yud>#, [dh] strã, (yodhanamiti . yudh + kvip .) yuddham . ityamaraþ . 2 . 8 . 106 .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 51 . 10 .
     %<yo na devàsuraiþ sarvaiþ ÷akyaþ prasahituü yudhi .
     taü pa÷ya sukhasaüsuptaü tçõeùu saha sãtayà ..>%)

#<yuddhaü>#, klã, (yudhyate iti . yudh + bhàve ktaþ .) yodhanam . laóài iti bhàùà . tatparyàyaþ . àyodhanam 2 janyam 3 pradhanam 4 pravidàraõam 5 mçdham 6 àskandanam 7 saükhyam 8 samãkam 9 sàmparàyikam 10 samaram 11 anãkam 12 raõaþ 13 kalahaþ 14 vigrahaþ 15 saüprahàraþ 16 abhisampàtaþ 17 kaliþ 18 saüsphoñaþ 19 saüyugaþ 20 abhyàmardaþ 21 samàghàtaþ 22 saügràmaþ 23 abhyàgamaþ 24 àhavaþ 25 samudàyaþ 26 saüyat 27 samitiþ 28 àjiþ 29 samit 30 yut 31 . ityamaraþ . 2 . 8 . 103-106 .. saüràvaþ 32 ànàhaþ 33 samparàyakaþ 34 vidàraþ 35 dàraõam 36 saüvit 37 samparàyaþ 38 . iti ÷abdaratnàvalã .. tãkùõam 39 ambarãùam 40 balajam 41 ànartaþ 42 abhimaraþ 43 samudayaþ 44 . iti jañàdharaþ .. * .. yuddhe varõanãyàni yathà . carma 1 varma 2 balam 3 caraþ 4 dhåliþ 5 tåryasvanaþ 6 siühanàdaþ 7 ÷avamaõóalam 8 raktanadã 9 chinnacchatram 10 rathaþ 11 càmaraþ 12 hastã 13 a÷vaþ 14 ketuþ 15 vidãrõakumbhakahastikumbhamuktà 16 vyåharacanàvasthitasenà 17 surapuùpavçùñiþ 18 . iti kavikalpalatà .. * .. atha yuddhaphalam .
     %<agniùñomàdibhiryaj¤airiùñvà vipuladakùiõaiþ .
     ba tat phalamavàpnoti saügràme yadavàpnuyàt ..
     iti yaj¤avidaþ pràhuryaj¤akarmavi÷àradàþ .
     tasmàttatte pravakùyàmi yat phalaü ÷astrajãvinàm ..>% yuddhe maraõaphalaü yathà --
     %<dharmalàbho'rthalàbha÷ca ya÷olàbhastathaiva ca .
     yaþ ÷åro vadhyate yuddhe vimçdan paravàhinãm ..
     yasya dharmàrthakàmau ca yaj¤a÷caiva sadakùiõaþ .
     paraü hyabhimukhe hatvà tayoþ panthàdhirohati ..
     viùõoþ sthànamavapnoti evaü yudhyan raõàjire .
     a÷vamedhànavàpnoti caturastena karmaõà ..
     yastu ÷astraü samutsçjya vãryavàn vàhinãmukhe .
     sammukho vartate ÷åraþ sa svargànna nivartate ..
     ràjà và ràjaputtro và senàpatirathàpi và .
     hataþ kùattreõa yaþ ÷årastasya loko'kùayo dhruvaþ ..
     yàvanti tasya gàtràõi bhindanti ÷astramàhave .
     tàvatà labhate lokàn sarvakàmaduho'kùayàn ..
     bãràsanaü vãra÷ayyà vãrasthànasthitiþ sthirà .
     gavàrthe bràhmaõasyàrthe gosvàmyarthe ca ye hatàþ .
     te gacchantyamarasthànaü ye syuþ sukçtinastathà ..
     abhagno yaþ paraü sainyaü bhagna¤ca parirakùati .
     pçùñhasthitaþ pàlayati so'pi gacchati tadgatim ..
     anuttãrõastathà sadyaþ pràõàn yastyajate yudhi .
     hata÷ca svapate yuddhe sa svargànna nivartate ..
     daüùñribhiþ ÷çïgibhirvàpi tathà mnecchai÷ca taskaraiþ .
     svàmyarthe ye hatà ràjaüsteùàü svargo na saü÷ayaþ ..
     ÷astràgninà sunirdagdhaþ svagçhe ca cyuto yadi .
     saügràmànmriyate ràjaüstasya svargo na saü÷ayaþ ..
     bhayena lajjayà vàpi snehena ca raõàjire .
     sammukho mriyate ràjaüstadà svargo na saü÷ayaþ ..
     yannu bhinnãkçtaü gàtraü ÷ara÷aktyçùñitomaraiþ .
     devakanyàstu taü vãraü ràmayanti ramanti ca ..
     varàpsaraþsahasràõi ÷åramàyodhane hatam .
     tvaritànyabhidhàvanti mama bhartà bhaveti ca ..
     yatra tatra hataþ ÷åraþ ÷atrubhiþ pariveùñitaþ .
     akùayàn labhate lokàn yadi klãvaü na bhàùate ..
     jitena labhyate lakùmãrmçtenàpi suràïganàþ .
     kùaõavighvaüsini kàye kà cintà maraõe raõe ..
     hatasyàbhimukhasthasya ye lokà na nivartinaþ .
     hate gosvàmivipràrthe naramedhaphalaü hi tat ..
     sthànàbhighàte ÷araõàgate ca ràj¤o vipattau dvijasàrthaghàte .
     strãbàlavçddhàjanagograhe ca ÷astraü munãnàmapi dhàraõãyam ..
     yàü yaj¤asaüghaistapasà ca vipràþ svargaiùiõo yatra na vai prayànti .
     kùaõena tàmeva gatiü prayànti mahàhave svàü tanuü saütyajantaþ ..
     sarvàü÷ca vedàn sumahadbhiraïgaiþ sàükhya¤ca yoga¤ca vane vivàsam .
     kçte guõà ekapade praviùñà mahàhave svàü tanuü saütyajedyaþ ..
     imàü giraü vedavidaþ ÷ubhàkùaràü subhàùitàü vçtrabhidà divaukasàm .
     camåmukhe yaþ smarate dçóhasmçtirna hanyate hanti ca so'pi vairiõaþ ..
     sadà puõyatamaþ svargyaþ suyaj¤aþ sarvato mukhaþ .
     sarveùàmeva varõànàü kùattriyasya vi÷eùataþ ..
     bhåya÷caiva tu vakùyàmi raõadharmaü sanàtanam .
     yàdç÷àya pravartavyaü yàdç÷aü parivarjayet ..
     àtatàyinamàyàntamapi vedàntagaü dbijam .
     jighàüsantaü jighàüsãyànna tena brahmahà bhavet ..
     kodaõóa÷astrapàõintu praharantaü dvijaü yadi .
     hanyàttamàsuraü bhàvaü hatvà na brahmahà bhavet ..
     brahmahà jàyate yaistu hataistattvaü ÷çõuùva me ..
     vacaþsaükhye nçpa÷reùñha ! kàyayaj¤e sanànane .
     virathaü vigataü vya÷vaü vivarõaü vimukhasthitam .
     yuddhotsàhahataü hatvà brahmahà jàyate naraþ ..
     vi÷astraü vidhanuùka¤ca taü bhãto'smãtivàdinam .
     varõa÷àkhàyutàüstàüstu hatvà sa brahmahà bhavet ..
     anyàhato ba hantavyo bàlo vçddho napuüsakaþ .
     tavàhaü pravadanmåtra÷akçtkçto'tha bhãravaþ ..
     tasmàdetàn pariharecchåro dharmabhçtàü varaþ .
     samyagyaj¤aphalantvãhan hatvàsau brahmahà bhavet ..
     ÷akyantviha samçddhaistu yaj¤aiþ kratu÷atairnçpàþ .
     àtmadehaparityàgaþ kartaü yuddhe sudraùkaraþ ..
     brahmahà ÷udhyate'÷uddho dehaü tyaktvà raõàjire .
     na ÷uddhã raõabhagnànàü çte kvacinmahàpathàt ..
     saügràme yudhyato lakùmãþ kãrtiþ syàt svargatistathà .
     bhagnasya te'pi na÷yanti mahàsatyànmahàraõàt ..
     tasmàt satyena yatki¤cit kriyate tacchubhapradam .
     yaj¤aü dànaü vrataü vàpi saügràme nçpasattama ! ..>% ityàdye vahnipuràõe saügràmapra÷aüsà .. * .. atha yuddhanirõayaþ .
     %<yatràyuddhe dhruvaü nà÷o yuddhe jãvitasaü÷ayaþ .
     taü kàlamekaü yuddhasya pravadanti manãùiõaþ ..
     àtmodaye vigçhõãyàt kùobho nàtmabale yadi .
     vyasane ca prahartavyaü ÷atrau na tu viparyaye ..
     svayaü ràj¤à na yoddhavyaü ye'pi ÷astràstrakovidàþ .
     mçtà yuddheùu dç÷yante ÷aktebhyaþ ÷aktimattaràþ ..
     rathayuddhaü same de÷e viùame hastisaïgaraþ .
     a÷vayuddhaü marau de÷e pattiyuddha¤ca durgame ..
     atyaye sarvayuddhaü syànnaukàyuddhaü jalaplute .
     saühatya yodhayedanyàn kàmaü vistàrayedbahån ..
     såcãmukhamanãkaü syàdalpaü hi bahubhiþ saha .
     api pa¤cà÷ataþ ÷åràn nighnanti paravàhinãm .
     ye'pi và pa¤caùañsaptasahitàþ kçtani÷cayàþ ..>% atha yuddhàsananirõayaþ .
     %<anyadbàrà vipakùantu vigçhyàsanamucyate .
     ariü vigçhya và sthànaü vigrahàsanamucyate ..
     are÷ca vijigãùo÷ca vigrahe hãyamànayoþ .
     sandhàya yadavasthànaü sandhàyàsanamucyate ..
     udàsãne madhyame và samàne prati÷aïkayà .
     ekãbhåya vyavasthànaü sambhåyàsanamucyate ..
     sarveùàü prãtijananaü nijaràùñrasya lakùaõam .
     etat prãtyàsanaü nàma sarvàsanamahattaram ..>% atha dvandbayuktiþ .
     %<ràj¤o balaü nahi balaü dvandbameva balaü balam .
     apyalpabalavàn ràjà sthiro dvandbabalàdbhavet ..>% tathà ca .
     %<ekaþ ÷ataü yodhayati pràkàrastho dhanurdharaþ .
     ÷ataü da÷asahasràõi tasmàddurgaü vi÷iùyate ..
     akçtrimaü kçtrima¤ca tat punardvividhaü bhavet ..
     yaddaivamucitaü dbandbaü girinadyàdisaü÷riyam .
     akçtrimamiyaü j¤eyaü durlaïghyamaribhåbhujàm ..
     pràkàraparikhàraõyasaü÷rayaü yadbhavediha .
     kçtrimaü nàma vij¤eyaü laïghyàlaïghyantu vairiõàm ..>% athàkçtrimadvandbayuktiþ .
     %<atyuccavistãrõa÷irà duràrohaþ sakànanaþ .
     sajalà÷ayasambhàrabhojyadravyasamà÷rayaþ ..
     sukhaniþsaraõo dvandbaþ parvatàkhyo mahãbhujàm .
     nadyo gabhãravistãrõà÷caturdikùu vyavasthitàþ ..
     tanmadhye bhåprade÷o yo nadãdvandbaþ sa ucyate .
     yadyanyaccirakàlãnaü durlaïghyavipinàdikam .
     tanmadhyaracità bhåmirdvandbatvenopatiùñhate .
     vanadvandbamiti khyàtaü yathàpårbaü mahattaram ..>% kçtrimadvandbayuktiryathà --
     %<yasminràjye girirnàsti nadyo và gahanodakàþ .
     tasya madhye mahãpàlaþ kçtrimaü dvandbamàrabhet ..
     gajairalaïghyà vistãrõà gambhãràþ pårõavàrayaþ .
     dbandvatvena samàdiùñàþ parikhà bahuyàdasaþ ..
     vi÷àla÷àlaü sughanaü bahukaõñaki saïkañam .
     dvandvatvena samàdiùñaü vistãrõaü viùamaü vanam ..
     adho'dho vadhyamàno'pi kandaro'lpajalaü sravan .
     dbandbatvena samuddiùñaþ sa durlaïghyo hi bhåbhujàm ..
     sarvataþ parikhàü kçtvà nivandhopari kandaram .
     tajjalaplutade÷atvàjjaladvandvaü taducyate ..
     eùàmabhàve nimnasya bhåprade÷asya bandhanà .
     varùàsåpagate vàri jaladvandbaü tato bhavet ..
     etayorapi saümi÷ràt saümi÷raü dvandvamàcaret .
     à÷ritya kçtrimaü dvandbaü balavadvairiõã di÷i ..
     anyatra kçtrimaü dvandvaü kçtvà narapatirvi÷et .
     rathapatiryadà vairã sthaladbandvaü tadàcaret ..
     gajà÷vanàtha÷cedbairã jaladvandbaü tadàcaret .
     giridbandvaü nçpaþ sevet yasya syàddvividho ripuþ ..
     sarvaü hi trividhaü yuddhaü samàsàdupàdikùyate .
     pratiràjasya ràjyànte prakañe gupta eva ca ..
     ràjyànte sainikàn rakùet prakañe nivaset svayam .
     gupte strãkoùasambhàraü saürakùediti ni÷cayaþ ..>% atha sàmànyato guõàþ . tathà hi nãti÷àstram .
     %<saprave÷àpasaraõaü dvandramuttamamucyata .
     anyatra vandi÷àleva na tàdçgbaddhamà÷rayet ..
     dhanurdbandbaü mahãdvandbaü giridvandbaü tathaiva ca .
     manuùyadbandvasaüsargaü vanadbandva¤ca tàni ùañ ..>% anye tu .
     %<na dvandvaü dbandvamityàhuryoddhçdvandvaü prakãrtitam .
     yoddhç÷ånyaü hi yadyuddhaü mçtakàyasamaü hi tat ..>% athànyatràpi .
     %<yàvatpramàõaü nagaraü hi ràj¤àü tato bhaveduttamamadhyamàntyam .
     triü÷ajjalakùmàùñaguõottareõa tride÷ajànàü dharaõãpatãnàm ..>% gargastu .
     %<yadanyadvividhaü dbandbaü procyate dharaõãbhujàm .
     tebhya evàtiricyeta mantradvandbaü vi÷eùataþ ..
     anyeùu daivàdbhinneùu mantradvandvàjjayennçpaþ .
     mantradbandbe hi bhinne hi na cànyat kàryakàrakam ..
     yadaiva vairidurlaïghyaü vistãrõaü viùama¤ca tat .
     saprave÷àpasaraõaü tadyuddhamuttamaü viduþ ..>% iti yuktikalpataruþ .. tadvaidikaparyàyaþ . raõaþ 1 vivàk 2 vikhàdaþ 3 nadanuþ 4 bhare 5 àkrande 6 àhave 7 àjau 8 pçtanàjyam 9 abhãke 10 samãke 11 mamasatyam 12 nemadhità 13 saïkàþ 14 samitiþ 15 samanam 16 mãL he 17 pçtanàþ 18 spçdhaþ 19 mçdhaþ 20 pçtsu 21 samatsu 22 samarye 23 samaraõe 24 samohe 25 samithe 26 saïkhe 27 saïge 28 saüyuge 29 saïgathe 30 saïgame 31 vçtratårye 32 pçkùe 33 àõau 34 ÷årasàtau 35 vàjasàtau 36 samanãke 37 khale 38 khaje 39 pauüsye 40 mahàdhane 41 vàje 42 ajma 43 sadma 44 saüyat 45 saüvataþ 46 . iti ùañcatvàriü÷at saügràmanàmàni . iti vedanighaõñau 2 . 17 ..

#<yuddharaïgaþ>#, puü, (yuddhe raïgo ràgo'sya .) kàrtikeyaþ . iti ÷abdacandrikà .. (yuddhasya raïgaþ . yuddhasthalam . yathà, mahàbhàrate . 7 . 95 . 18 .
     %<anyo'nyaü jaghnire kruddhàþ yuddharaïgagatà naràþ ..>%)

#<yuddhasàraþ>#, puü, (yuddhasya sàraþ .) ghoñakaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<yudha>#, ya au ïa yuddhe . iti kavikalpadrumaþ .. (divàøàtmaø-akaø-hanane sakaø-aniñ .) ya ïa, yudhyate . au, yoddhà . saümukhasthitayordvayoþ sàügràmikarãtyà parasparàbhibhavecchà yuddham . yudhyate yodhaþ kadàcidekasya saha bhàvavivakùàyàü yudhyate yodhaþ pareõa . kadàciddhanane'pi yudhyate cauraü ràjà hantãtyarthaþ . yo bhaktapiõóasya kçte na yudhyediti asmàdbhàve kvipi tamicchatãti kye taü karotãti kaõóvàditvàt kye và sàdhyam . iti durgàdàsaþ ..

#<yudhànaþ>#, puü, (yudhyate'sau . yudh + %<yudhibudhidç÷aþ kicca .>% uõàø 2 . 90 . iti ànac . sa ca kit .) kùattriyaþ . ityuõàdikoùaþ .. (ripuþ . ityujjvaladattaþ ..)

#<yudhikaþ>#, tri, yoddhà . yudha÷abdàt ùõikapratyayena niùpannaþ ..

#<yudhiùñhiraþ>#, puü, (yudhi saügràme sthiraþ . %<gaviyudhibhyàü sthiraþ .>% 8 . 3 . 95 . iti ùatvam .
     %<haladantàt saptamyàþ saüj¤àyàm . 6 . 3 . 9 .>% iti saptamyà aluk .) pàõóavaràjaþ . sa kuntãgarbhe dharmàjjàtaþ . tatparyàyaþ . ajàta÷atruþ 2 ÷alyàriþ 3 dharmaputtraþ 4 ajamãóhaþ 5 . iti hemacandraþ . 3 . 371 .. (mçga÷àpàbhitaptaþ pàõóurnirapatyatayà khinnacittaþ puttràrthamekadà dharmapatnãü kuntãmuvàca . ÷ucismite ! anapatyo hi na ÷ubhalokàrha iti vicintya tvaü madupakàràrthaü kenàpi puttramutpàdayeti . evamuktà kuntã dçùñvà ca patyuràgrahàti÷ayaü dhàrmikaputtralàbhàya durvàsaþ pradattamantrabalena dharmamàhåya tena saïgatà yudhiùñhiraü puttramalabhata . yaduktaü mahàbhàrate . 1 . 123 . 5 -- 8 .
     %<saüyuktà sà hi dharmeõa yogamårtidhareõa ha .
     lebhe puttraü vàràrohà sarvapràõabhçtàü hitam ..
     aindre candrasamàyukte muhårte'bhijite'ùñame .
     divà madhyagate sårye tithau pårõe'tipåjite ..
     samçddhaya÷asaü kuntã suùàva pravaraü sutam .
     jàtamàtre sute tasmin vàguvàcà÷arãriõã ..
     eùa dharmabhçtàü ÷reùñho bhaviùyati narottamaþ ..
     vikràntaþ satyavàk caiva ràjà pçthvyàü bhaviùyati .
     yudhiùñhira iti khyàtaþ pàõóoþ prathamajaþ sutaþ ..>% atha gacchati kàle dhçtaràùñreõa yauvaràjye sthàpito'yaü dayàdàkùiõyàdiguõaparamparayà prajàsu labdhakãrtiranujaiþ saha sukhamuvàsa . atha jatugçhadàhànantaraü tyaktaràjyo drupadaràjyamabhigamya draupadãü sànujaþ pariõãya punaþ svaràjyamàgatavàn . tataþ kçùõasahàyo ràjasåyayaj¤akaraõàya durjayàn jaràsandhaprabhçtinçpatãn hatvà ràjasåyeùñiü samàpayàmàsa . tato'såyàparava÷aduryodhanamatànusàriõà kaitavapañunà ÷akuninà saha dyåtaü kçtvà paràjito'nujairbhãmàdibhiþ patnyà draupadyàü ca sahito dbàda÷avarùaü vanavàsàya ekavarùamaj¤àtavàsàya ca prasthito dbaitavanamadhyuvàsa . tato dvàda÷avarùairvanavàsajàtaü mahat kaùñamanubhåya aj¤àtavàsàrthaü trayoda÷avarùaüviràñanagaramadhivasan punaþ kçùõasahàyaþ svaràjyapràptyarthaü mahatãü ceùñàü kçtavàn . kçte'pi yatne yadà viguõagraho duryodhano ràjyàdikaü na dattavàn tadà labdhasainyabalo'sau kurukùetra mahat yuddhaü kçtvà vinà÷ya ca duryodhanàdãn hastinàdhipatiþ samràñ babhåva . athà÷vamedhàdinà suragaõàn paritoùya ùañtriü÷adbarùaü ràjyasukhamanubhåtavàn . tataþ prabhàse vipra÷àpàt yaduvaü÷akùayamàkarõyàtinirviõõaþ ùañtriü÷avarùavayaskaü arjunapauttraü parãkùitaü svaràjye'bhiùicya uttaràmàrgeõa svargàrohaõaü kçtavàniti . tathàca devãbhàgavate . 2 . 8 . 15-17 .
     %<dehatyàgaü hareþ ÷rutvà yàdavànàü kùayaü tathà .
     gamanàya matiü cakre ràjà haimàcalaü prati ..
     ùañtriü÷advàrùikaü ràjye sthàpayitvottaràsutam .
     nirjagàma vanaü ràjà draupadyà bhràtçbhiþ saha ..
     ùañtriü÷accaiva varùàõi kçtvà ràjyaü gajàhvaye .
     gatvà himàcale ùañ te jahuþ pràõàn pçthàsutàþ ..>% asyànyadbi÷eùavivaraõantu mahàbhàratàdau vistara÷o draùñavyam ..)

#<yudhãyaþ>#, tri, yoddhà . yudhadhàtorãyapratyayena niùpannaþ ..

#<yudhmaþ>#, puü, (yudhyate iti yudhyate yeneti và . yudh + %<iùiyudhãndhidasi÷yàdhåsåbhyo mak .>% uõàø 1 . 144 . iti mak . saügràmaþ . dhanuþ . iti medinã .. vàõaþ . ityuõàdikoùaþ .. yoddhà . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. (yathà, çgvede . 1 . 55 . 5 .
     %<sa inmahàni samithàni majmanà kçõoti yughma ojasà janebhyaþ ..>% %<yudhmaþ yoddhà .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..) ÷eùasaügràmaþ . ÷arabhaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<yupa>#, ya ir vimohe . iti kavikalpadrumaþ .. (divàø-paraø-sakaø-señ .) vimoha àkulãkaraõam . ya, yupyati . ir, ayupat ayopãt . puùàditvàt ïa ityanye . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 4,048b]>@
#<yuyukkhuraþ>#, puü, (yurninditaþ yuk yojanàsya . tàdç÷aþ khuro yasya .) kùudravyàghraþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<yuyudhànaþ>#, puü, (yudhyate'sau . yudha + %<muciyudhibhyàü sanvacca .>% uõàø 2 . 91 . ityànac kitkàryaü sanvatkàrya¤ca .) sàtyakiþ . yathà --
     %<÷aineyastu ÷inernaptà yuyudhàna÷ca sàtyakiþ ..>% iti trikàõóa÷eùaþ .. indraþ . kùattriyaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ .. tri, yoddhà ca ..

#<yuvakaþ>#, puü, yuvà . yuvan÷abdàt kanpratyayena niùpannaþ ..

#<yuvagaõóaþ>#, puü, (yåõàü gaõóa à÷rayatvenàstyasya . yuvagaõóa + ar÷aàdyac .) yåno gaõóasthavraõavi÷eùaþ . vayasphoóà iti bhàùà . yathà --
     %<yuvagaõóo yavagaõóaþ syàt vayasphoñàhvaye dvayam ..>% iti ÷abdaratnàvalã ..

#<yuvajàniþ>#, puü, (yuvatirjàyà yasyeti . %<jàyayàniï .>% 5 . 4 . 134 . iti niï .) yuvatãpatiþ . yathà,
     %<yuvajànirdhanuùpàõirbhåmiùñhaþ khavicàriõaþ .
     ràmo yaj¤adruho hanti kàlakalpa÷ilãmukhaþ ..>% iti bhaññiþ . 5 . 13 ..

#<yuvatiþ>#, stri, (yuvan + %<yånastiþ .>% 4 . 1 . 77 . iti tiþ .) pràptayauvanà .. (yathà, abhij¤àna÷àkuntale 4 aïke .
     %<÷u÷råùasva gurån kuru priyasakhãvçttiü sapatnãjane bharturviprakçtàpi roùaõaütayà màsma pratãpaü gamaþ .
     bhåyiùñhaü bhava dakùiõà parijane bhogeùvanutsekinã yàntyevaü gçhinãpadaü yuvatayo vàmàþ kulasyàdhayaþ ..>%)

#<yuvatã>#, strã, (yu + ÷atç + ïãp . iti siddhàntakaumudã . 4 . 1 . 77 . kçditi ïãù . ityujjvaladattaþ . 1 . 156 .) pràptayauvanà . yathà, bçhatsaühitàyàm . 75 . 4 .
     %<yo yaü vicintayati yàni sa tanmayatvaü yasmàdataþ subhagayeva gatà yuvatyaþ ..>%) tatparyàyaþ . yuvatiþ 2 yånã 3 taruõã 4 talunã 5 dikvarã 6 dhanikà 7 dhanãkà 8 madhyamà 9 dçùñarajàþ 10 madhyamikà 11 . iti ÷abdaratnàvalã .. ã÷varã 12 varyà 13 . iti hemacandraþ . 3 . 511 .. vayasthà 14 . iti ràjanirghaõñaþ .. tasyà lakùaõàdi yathà --
     %<àùoóa÷àdbhavedvàlà taruõã triü÷atà matà .
     pa¤capa¤cà÷ataþ prauóhà vçddhà bhavati tatparam ..>% iti kàlidàsaþ ..
     %<bàlà tu pràõadà proktà yuvatã pràõahàriõã .
     prauóhà karoti vçddhatvaü vçddhà maraõamàdi÷et ..
     nidàgha÷aradorbàlà prauóhà varùàvasantayoþ .
     hemante ÷i÷ire yogyà na vçddhà kvàpi ÷asyate ..>% yogyà yuvatã . iti ràjavallabhaþ .. strãsàmànyam . yathà . pramadà ceti vij¤eyà yuvati÷ca tathà smçteti bhàguriþ . pràgyauvanà yuvatiriti vàtsyàyanaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ . 2 . 6 . 8 .. * .. haridrà . iti ÷abdacandrikà ..

@<[Page 4,048c]>@
#<yuvatãùñà>#, strã, (yuvatãnàmiùñà .) svarõayåthikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<yuvanà÷vaþ>#, puü, såryavaü÷ãyaràjavi÷eùaþ . sa ca gaurãgarbhe prasenajito jàtaþ màndhàtçpità ca . yathà --
     %<tasyàþ prasenajijjaj¤e lebhe bhàryà pativratà .
     gaurã nàmàbhi÷aptà sà nadãbhåtà taraïgiõã .
     tasyàü prasenajijjaj¤e yuvanà÷vaü mahãpatim ..
     yàvat sårya udeti sma yàvacca pratitiùñhati .
     sarvaü tadyauvanà÷vasya màndhàtuþ kùetramucyate ..>% iti vahnipuràõe sagaropàkhyànàdhyàyaþ ..

#<yuvanà÷vajaþ>#, puü, (yuvanà÷vàt jàtaþ . jan + óaþ .) màndhàtçràjaþ . iti hemacandraþ . 3 . 464 .

#<yuvaràjaþ>#, puü, bhàvibuddhavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . maitreyaþ 2 ajitaþ 3 . iti trikàõóa÷eùaþ .. ràjaputtraþ . tatparyàyaþ . kumàraþ 2 bhartçdàrakaþ 3 . ityamaraþ . 1 . 7 . 12 .. yuvà bàlo ràjà yånàü và ràjà yuvaràjaþ . sakhyahoràj¤a iti ùaþ . kumàrayati kumàraþ . syàt kumàra kumàla t ka kelau an . bharturdàrakaþ puttraþ bhartà càsau dàraka÷ceti và bhartçdàrakaþ . dàrako bhedake ÷i÷àviti nigamaþ . iti bharataþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 73 . 16 .
     %<mayi jàyeta yaþ puttraþ sa bhavettvadanantaram .
     yuvaràjo mahàràja ! satyametadbravãmi te ..>%)

#<yuvà>#, [n] tri, (yautãti . yu + %<kanin yuvçùitakùiràjidhanvidyupratidivaþ .>% uõàø 1 . 156 . iti kanin .) taruõaþ . (yathà, manau . 2 . 120 .
     %<årdhaü pràõà hyutkràmanti yånaþ sthavira àyati .
     pratyutthànàbhivàdàbhyàü punastàn pratipadyate ..>%) ÷reùñhaþ . nisargabala÷àlã . iti medinã . ne, 113 ..

#<yuvà>#, [n] puü, (yautãti . yu + kanin .) yauvanàvasthàvi÷iùñaþ . ùoóa÷avarùàt triü÷advarùaparyantavayaskaþ . iti kecit .. ùoóa÷avarùàt saptativarùaparyantavayaskaþ . yathà --
     %<àùoóa÷àdbhavedbàlastaruõastata ucyate .
     vçddhaþ syàt saptaterårdhaü varùãyàn navateþ param ..>% iti bharatadhçtasmçtiþ ..
     (%<àùoóa÷àdbhavedbàlaþ pa¤catriü÷at yuvà naraþ .>% iti hàrãte prathame sthàne pa¤came'dhyàye ..) tatparyàyaþ . vayasthaþ 2 taruõaþ 3 . ityamaraþ . 2 . 6 . 42 .. vayaþsthaþ 4 talunaþ 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. garbharåpaþ 6 veñakaþ 7 . iti jañàdharaþ ..

#<yuùa>#, bhajane . iti kavikalpadrumaþ .. sautradhàturayam . (paraø-sakaø-señ .) yoùit yuùmad . iti durgàdàsaþ ..

#<yuùmad>#, (yoùati bhajatãti . yuù + %<yuùyasibhyàü madik .>% uõàø 1 . 138 . iti madik .) sarvanàmayuùmacchabdaþ . tasya triùu liïgeùu samàni råpàõi . (ekaviü÷ativibhaktiùu tasya råpàõi .) yathà . tvam 1 yuvàm 2 yåyam 3 . tvàm 4 yuvàm 5 yuùmàn 6 . tvayà 7 yuvàbhyàm 8 yuùmàbhiþ 9 . tubhyam 10 yuvàbhyàm 11 yuùmabhyam 12 . tvat 13 yuvàbhyàm 14 yuùmat 15 . tava 16 yuvayoþ 17 yuùmàkam 18 . tvayi 19 yuvayoþ 20 yuùmàsu 21 . (dvitãyàcaturthãùaùñhãnàmekavacanadvivacanabahuvacanavibhaktiùu tasya råpàntaràõi yathà . dbitãyaikavacane tvà . caturthãùaùñhyorekavacane te . àsàü dvivattane vàm . àsàü bahuvacane vaþ . ÷lokapàde vàkyàdau ca-và-hà-ha-eva-÷abdayoge adar÷anàthadç÷yarthadhàtuyoge ca na syuþ .) iti vyàkaraõam .. yathà --
     %<yuùmatkçte kha¤janaga¤janàkùi ! ÷iro madãyaü yadi yàti yàtu .
     nãtàni nà÷aü janakàtmajàrthaü da÷ànanenàpi da÷ànanàni ..>% iti muktivàde gadàdharaþ ..)

#<yåþ>#, strã, yåùaþ . iti hemacandraþ . 3 . 68 ..

#<yåkaþ>#, puü, (yautãti . yu + %<ajiyudhånãbhyo dãrgha÷ca .>% uõàø 3 . 47 . iti kan dãrgha÷ca .) matkuõaþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, su÷rute såtrasthàne 31 adhyàye .
     %<yåkà lalàñamayànti baliü nà÷nanti vàyasàþ .
     yeùàü vàpi ratirnàsti yàtàraste yamàlayam ..>%)

#<yåkà>#, strã, (yåka + striyàü ñàp .) matkuõaþ . yå¤ã iti ukuõa iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . ke÷akãñaþ 2 svedajaþ 3 ùañpadaþ 4 . iti ràjanirghaõñaþ .. pàlã 5 bàlakçmiþ 6 . iti jañàdharaþ .. (yathà, manau . 1 . 45 .
     %<svedajaü daü÷ama÷akaü yåkàmakùikamatkuõam .
     uùmaõa÷copajàyante yaccànyat ki¤cidãdç÷am ..>% krimivi÷eùaþ . tadyathà --
     %<nàmato viü÷atividhà bàhyàstatra malodbhavàþ .
     tilapramàõasaüsthànavarõàþ ke÷àmbarà÷rayàþ ..
     bahupàdà÷ca såkùmà÷ca yåkà likhyà÷ca nàmataþ .
     dbidhà te koñhapióakàþ kaõóågaõóàn prakurvate ..>% iti màdhavakarasaügrahãtarugvini÷caye krimyadhikàre ..
     %<krimayo dvividhàþ proktà bàhyàbhyantarasambhavàþ .
     bàhyà yåkàþ prasiddhàþ syuþ ki¤culåkàstathàntaràþ ..
     saptadhà hi bhavedbàhyàþ ùaódhà càntaþsamudbhavàþ .
     teùàü vakùyàmi saübhåtiü bàhyànàbhyantare nçõàm ..
     råkùàdati balàt svedàccintayà ÷ocanàdapi .
     kaphadhàtusamudbhåtàstãkùõà yåkà bhavanti hi ..
     yåkàþ kçùõàþ paràþ ÷vetàstçtãyà÷carmaõi sthitàþ .
     såkùmàtivikañà råkùà÷carmàbhà÷carmayåkikàþ ..
     caturthã vindukã nàma vartulà måtrasambhavà .
     matkuõàdyà÷ca pa¤camyo vàhyopadravakàriõaþ ..
     yåkà mastakasaüsthàne ÷vetà vastranivàsinã .
     carmayåkà netracarme såkùme romaõi yaùñikà ..>% iti hàrãte cikitsitasthàne pa¤came'dhyàye .. yåkànà÷akauùadhaü yathà, kàmaratne .
     %<vióaïgagandhotpalakalkayogàt gomåtrasiddhaü kañutailametat .
     abhyaïgayogena ÷iroruhàõàü yåkàdilãkùàpracayaü nihanti ..
     gomåtreõa balàmålalepo yåkànivàraõaþ .
     pàradaü mardayenniùkakçùõadhustårajadravaiþ ..
     nàgavallãdravairvàtha vastrakhaõóaü pralepayet .
     taddvastraü veùñayenmaulau dhàryaü yàmatrayaü tathà ..
     yåkà patanti niþ÷eùànmastakànnàtra saü÷ayaþ .
     dvini÷ànavanãtena lepànmaulau prakaõóunut ..
     nãlotpalaü tilaü yaùñi sarùapaü nàgake÷aram .
     dhàtrãphalaü samaü piùñvà lepo yåkàvinà÷anaþ ..
     ni÷àgandhakagomåtraü vióaïgakañutailakam .
     pàradena samaü mardyaü lepo yåkànivàraõaþ ..>% iti ke÷asya yåkàdinivàraõam .. parimàõabhedaþ . yathà, màrkaõóeye . 49 . 37 .
     %<paramàõuþ paraü såkùmaü trasareõurmahãrajaþ .
     bàlàgra¤caiva niùkà¤ca yåkàü càtha yavodaram ..>%)

#<yåtiþ>#, strã, (yu + %<åtiyåtijåtisàtihetikãrtaya÷ca .>% 3 . 3 . 97 . iti ktin nipàtanàddãrghatva¤ca .) mi÷raõam . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (yathà, bhaññikàvye . 7 . 69 .
     %<karomi vo bahiryåtãn pibadhvaü pàõibhirdç÷aþ ..>%)

#<yåthaü>#, klã, (yu mi÷raõe + %<tithapçùñhagåthayåthaprothàþ .>% uõàø 2 . 12 . iti thakpratyayena nipàtitam .) sajàtãyasamåhaþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 41 .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 54 . 41 .
     %<tatra ku¤jarayåyàni mçgayåthàni caiva hi .
     vicaranti vanànteùu tàni drakùyasi ràghava ! ..>%)

#<yåthanàthaþ>#, puü, (yåthasya nàthaþ .) vanyakariõàü samåhasya ã÷varaþ . tatparyàyaþ . yåthapaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 35 ..

#<yåthapaþ>#, puü, (yåthaü pàtãti . pà + kaþ .) araõyahastinàü pradhànam . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, ÷rãmadbhàgavate . 9 . 15 . 28 .
     %<ghoramàdàya para÷uü satåõaü varmakàrmukam .
     anvadhàvata durmarùo mçgendra iva yåthapam ..>% pradhànamàtre ca . yathà, mahàbhàrate . 1 . 18 . 5 .
     %<ràjà pàõóurmahàraõye mçgavyàlaniùevite .
     caran maithunadharmasthaü dadar÷a mçgayåthapam ..>%)

#<yåthabhraùñaþ>#, puü, (yåthàdbhraùña÷calitaþ .) yåthàt palàyitahastã . iti ÷abdamàlà .. (yåthabhraùñamàtre, tri . yathà, ÷rãmadbhàgavate . 4 . 28 . 46 .
     %<yadà nopalabhetàïghràvuùmàõaü patyurarcatã .
     àsãt saüvignahçdayà yåthabhraùñà mçgã yathà ..>%)

@<[Page 4,049c]>@
#<yåthikà>#, strã, (yåthaü puùpavçndamasyà astãti . yåtha + ñhan . ñàp .) pàñhà . iti ràjanirghaõñaþ . amlànakaþ . iti medinã . ke, 144 .. puùpavi÷eùaþ . yuüi phula iti bhàùà .. (yathà, meghadåte . 1 . 28 .
     %<vi÷ràntaþ san vrajavananadãtãrajàtàni si¤can udyànànàü navajalakaõairyåthikàjàlakàni ..>%) tatparyàyaþ . gaõikà 2 ambaùñhà 3 màgadhã 4 . sà pãtà cet hemapuùpikà . ityamaraþ . 2 . 4 . 71 .. yåthã 5 prahasantã 6 . iti trikàõóa÷eùaþ .. ÷ikhaõóinã 7 vàsantã 8 . iti ratnamàlà .. bàlapuùpikà 9 bahugandhà 10 bhçïgànandà 11 . asyà guõàþ . svàdutvam . ÷i÷iratvam . ÷arkaràrtipittadàhatçùànànàtvagdoùanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<yåthãyugaü himaü tikta kañupàkaü saraü laghu .
     madhuraü tuvaraü hçdyaü pittaghnaü kaphavàtalam .
     vraõàsramukhadantàkùi÷irorogaviùàpaham ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (tathà ca su÷rute uttaratantre 45 adhyàyaþ .
     %<pañola÷elåsuniùaõõayåthikà vañàtimuktàïkuraminduvàrajam ..>%)

#<yåthã>#, strã, (yåtha + ar÷a àdyac . tato ïãù .) yåthikà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<yåthãnaþ>#, puü, (yåthaü pàtãti . yåtha + khaþ .) yåthapaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<yåniþ>#, strã, yogam . mi÷raõam . iti siddhàntakaumudã ..

#<yånã>#, strã, (yuvan + ïãù . %<÷vayuvamaghonàmataddhite .>% 6 . 4 . 133 . iti vasya utvam .) yuvatã . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà --
     %<yånã kàmamayã dunoti hçdayaü vaidhyavyabhàvàdvadhåþ .>% iti kalàpe ÷vayuvamadhonà¤cetisåtre kulacandraþ ..)

#<yåpaþ>#, puü klã, (yauti mi÷rayatãti . yåyate yujyate'sminniti çgbhàùye sàyaõaþ . 1 . 51 . 14 . yadvà, yu + kuyubhyàü ca . uõàø 3 . 27 . iti paþ dãrghatva¤ca .) yaj¤e pa÷ubandhanakàùñham . ityabharaþ . 2 . 4 . 41 .. tasya parimàõàdiryathà . smçtau .
     %<caturhasto bhavedyåpo yaj¤avçkùasamudbhavaþ .
     vartulaþ ÷obhanaþ sthålaþ kartavyo vçùamaulikaþ ..>% bhaviùye .
     %<vilvasya vakulasyaiva kalau yåpaþ pra÷asyate .>% iti sàmavedivçùotsargatattvam ..

#<yåpaþ>#, puü, (yu + paþ . dãrgha÷ca .) jayastambhaþ . yàgastambhaþ . ityuõàdikoùaþ .. (yathà, raghuvaü÷e . 6 . 38 .
     %<saügràmanirviùñasahasrabàhuraùñàda÷adbãpanikhàtayåpaþ .
     ananyasàdhàraõaràja÷abdo babhåva yogã kila kàrtavãryaþ ..>%)

@<[Page 4,050a]>@
#<yåpakañakaþ>#, puü, (yåpasya kañaka iva .) yaj¤asamàptisåcakaü pa÷ubandhàdyarthaü yaj¤abhåmau yat kàùñhamàropyate sa yåpaþ tasya ÷irasi valayàkçtiróamarukàkçtirvà yaþ kàùñhavikàraþ saþ . yåpamåle nihitalohabalaya iti kecit . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . caùàlaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 7 . 18 ..

#<yåpakarõaþ>#, puü, (yåpasya karõa iva .) yåpaikade÷aþ . tatparyàyaþ . ghçtàvaniþ 2 . iti hemacandraþ . 3 . 489 ..

#<yåpadruþ>#, puü, (yupàya druþ .) kharidavçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<yåpadrumaþ>#, puü, (yåpàya drumaþ .) khadiravçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. raktakhadiraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<yåpalakùyaþ># puü, (yåpo lakùya upave÷anàrthamasya .) pakùã . iti ÷abdamàlà ..

#<yåpàgraü>#, klã, (yåpasyàgram .) yåpasyàgrabhàgaþ . tatparyàyaþ . tarma 2 . ityamaraþ . 2 . 7 . 19 ..

#<yåùa>#, vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø-sakaøseñ .) ùaùñhasvarã . yåùati . iti durgàdàsaþ ..

#<yåùaü>#, puü, klã, (yåù + kaþ .) mudgàdikvàtharasaþ . ityamaraþ . 3 . 5 . 35 .. yåùo'ntaþsthàdiþ . cavargàdi÷ceti mukuñaþ . iti bharataþ .. * .. atha mudgayåùaguõàþ .
     %<mudgayaùo'gnido hçdyaþ ÷uddhànàü vraõinàmapi .
     pathyo balà÷apittaghno jvarahà ca kçtàkçtaþ ..
     asnehalavaõaü sarvamakçtaü kañukairvinà .
     vij¤eyaü lavaõasnehakañukaiþ saüskçtaü kçtam ..
     sa tu dàóimamçdvãkàyuktaþ syàdràgaùàóavaþ .
     rucikçllaghupàka÷ca doùàõàmavirodhakçt .. * ..>% masårayåùaguõàþ .
     %<masårayåùaþ saügràhã vçühã svàduþ pramehajit .
     pitta÷leùmajvaraharastathàtãsàranà÷anaþ .. * ..>% kulatthayåùaguõàþ .
     %<kulatthayåùo'nilahà ÷arkarà÷marinà÷anaþ .
     tåõãpratåõãkàsàr÷ogulmamedaþkaphàpahaþ .. * ..>% amlena saha màùayåùaguõàþ .
     %<amlamàùo gururbhedã vàtaghno dãpano mataþ ..>% atha khaóayåùaþ .
     %<takraü kapitthacàïgerãmaricàjàjicitrakaiþ .
     supakvaü khaóayåùo'yamayaü kàmbaliko'paraþ .. * ..>% khaóakàmbalikayåùaguõàþ .
     %<dadhyamlo lavaõasnehatilamàùavipàcitaþ ..
     khaóakàmbalikau yåùau gràhivàtakaphàpahau ..>% rati ràjavallabhaþ .. * .. api ca . atha yåùasya vidhirguõà÷ca .
     %<aùñàda÷aguõe nãre ÷amãdhànya÷çto rasaþ .
     viralànne ghanaþ ki¤cit peùàto yåùa ucyate .
     uktaþ sa eva niryåho rucikçcca vi÷eùataþ ..>% yåùasya prakàràntaramàha .
     %<kalkadravyapalaü ÷uõñhãü pippalã¤càrdhakàrùikãm .
     bàriprasthena vipacettadbhavo yåùa ucyate ..>% ayamarthaþ . yåùànnaü palamitaü tat kalkãkçtaü ÷uõñhã pippalã ca samuditàrdhakarùamità kalkãkçtà ubhayamapi prasthamitena vàriõà pacet . tadbhavo yåùaþ .
     %<yåùo balyo laghuþ pàke rucyaþ kaõñyaþ kaphàpahaþ ..>% atha mudgayåùavidhiþ . vçndañãkàyàü tantràntare .
     %<mudgànàü dbipalaü toye ÷çtamardhàóhakonmite .
     pàdasthaü marditaü påtaü dàóimasya palena tat ..
     yuktaü saindhavavi÷vàhvadhànyakaiþ pàdakàü÷ikaiþ .
     kaõàjãrakayo÷cårõàcchàõaikenàvacårõitam .
     saüskçto mudgayåùo'yaü pitta÷leùmaharo mataþ .. * ..>% atha mudgayåùaguõàþ .
     %<mudgànàmuttamo yåùo dãpanaþ ÷ãtalo laghuþ .
     vraõordhvayatrurugdàhakaphapittajvaràsnahçt .. * ..>% atha mudgàmalakayåùaguõàþ .
     %<mudgàmalakayåùastu bhedã pittànilàpahaþ .
     tçódàha÷amanaþ ÷ãto mårchà÷ramamadàpahaþ ..>% masårayåùaguõàþ pårbavat . iti bhàvaprakà÷aþ .. (tathà ca .
     %<kulatthayåùo madhuraþ kaùàyaþ kaphaü sapittaü vinihanti ÷ãghram .
     mehà÷marã pàyujamedahantà sandãpano måtravi÷odhana÷ca ..
     àóhakyayåùaü madhura¤ca ÷ãtaü vi÷eùato vàtanivàraõa¤ca .
     ÷leùmàpahaü pittaharaü naràõàü kçmiü nihanyàdapi dàruõa¤ca ..
     ÷ãtalaü madhuraü maudgaü yåùaü pittavikàrajit .
     vàtadoùaharaü proktaü jvaràõàü ÷amanaü param ..
     màsåro gràhako yåùo vçühã svàduþ pramehajit .
     pitta÷leùmajjaraghnaþ syàttathàtãsàranà÷anaþ ..
     kaùàyaü kañuka¤coùõaü vàtaghnaü puüstvadoùakçt .
     raktapittaü nihantyà÷u caõànàü yåùamucyate ..
     ghanaü savàtaü kaphakçnmàùayåùaü sa pittakçt .
     amlaü paryuùitaü tacca ÷asyate tailapàcane ..
     anyàni caiva ÷astàni kaulatthànyuùitàni ca .
     masåràstripuñhà balyàþ kalàyàdyà÷ca varjitàþ ..>% iti yåùavidhiþ .. * .. iti hàrite prathamasthàne navame'dhyàye ..
     %<j¤eyaþ pathyatama÷càpi mudgayåùaþ kçtàkçtaþ .
     sa tu dàóimamçdvãkàyuktaþ syàdràgaùàóavaþ ..>%
     %<pañolanimbayåùau tu kaphamedovi÷oùiõau .
     pittaghnau dãpanau hçdyau kçmikuùñhajvaràpahau ..
     ÷vàsakàsaprati÷yàya prasekàrocakajvaràn .
     hanti målakayåùastu kaphamedogalàmayàn ..
     kulatthayåùo'nilahà ÷vàsapãnasanà÷anaþ .
     tåõã pratåõã kàsàr÷ogulmodàvartanà÷anaþ ..
     dàóimàmalakairyåùo hçdyaþ saü÷amano laghuþ .
     pràõàgnijananomårchàmedoghnaþ pittavàtajit ..
     mudgàmalakayåùastu gràhã pittakaphe hitaþ .
     yavakolakulatthànàü yåùaþ kaõñhyo'nilàpahaþ ..>% iti su÷rute såtrasthàne 45 adhyàyaþ ..)

#<yåùaþ>#, puü, (yåùatãti . yåù + kaþ .) brahmadàruvçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<yeùa>#, ç ïa yatne . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-akaø-señ .) antaþsthàdiþ . ç, ayiyeùat . ïa, yeùate yiyeùe . iti durgàdàsaþ ..

#<yoktà>#, [ç] tri, yogakartà . iti yujadhàtoþ kartari tçnpratyayena niùpannam .. (yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 30 . 14 .
     %<manyave'yastàpaü krodhàya nisaraü yogàya yoktàraü ÷okàyàbhisartàram ..>% %<yoktàraü yogakartàram .>% iti tadbhàùyam ..)

#<yoktraü>#, klã, (yujyate'neneti . yuj + %<dàmnã÷asayuyujastutudeti .>% 3 . 2 . 182 . iti ùñran .) yugena saha ã÷àdaõóa àvadhyate anena tat . yot daói iti bhàùà . tatparyàyaþ . àbandhaþ 2 yotram 3 . ityamaraþ . 2 . 9 . 13 .. (yathà, çgvede . 5 . 33 . 2 .
     %<sa tvaü na indra dhiyamàno arkairharãõàü vçùan yoktrama÷reþ ..>% %<yoktraü niyojanarajjuü a÷raþ à÷rayasi .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. manthanarajjuþ . yathà, ràmàyaõe . 1 . 45 . 18 .
     %<tato ni÷citya mathanaü yoktraü kçtvà ca vàsukim .
     manthànaü mandaraü kçtvà mamanthuramitaujasaþ ..>%)

#<yogaþ>#, puü, (yuja mamàdhau + bhàvàdau yathàyathaü gha¤ .) sannahanaþ . upàyaþ . dhyànam . saïgatiþ . yuktiþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 22 .. (prema . yathà, devãbhàgavate . 3 . 15 . 13 .
     %<svãyàn guõàn pravitatàn pravadaüstadàsau tàü premadàmanucakàra ca yogayuktaþ ..>% %<yogayuktaþ premayuktaþ .>% iti taññãkàyàü nãlakaõñhaþ .. chalam . iti manuþ . 8 . 115 .. asya pramàõaü yogadàna÷abde draùñavyam ..) apårvàrthasampràptiþ . vapuþsthairyam . prayogaþ . viùkambhàdiþ . bheùajam . vi÷rabdhaghàtakaþ . dravyam . kàrmaõam . iti medinã .. naiyàyikaþ . dhanam . iti hemacandraþ .. càraþ . såtram . iti trikàõóa÷eùaþ .. * .. (yena vàkyaü yujyaüte sa yogaþ . yathà -- %<tailaü pibeccàmçtavallinimbahiüsràbhayàvçkùakapippalãbhiþ . siddhaü balàbhyà¤ca sadevadàru hitàya nityaü galagaõóarogã .. siddhaü pibediti prathamaü vaktavye tçtãyapàde siddhaü prayuktamevaü dårasthànàmapi padànàmekãkaraõaü yogaþ .>% ityuttaratantre pa¤caùaùñitame'dhyàye su÷rutenoktam ..) atha saptaviü÷atiyogànàü nàmàni . yathà --
     %<viùkambhaþ prãtiràyuùmàn saubhàgyaþ ÷obhanastathà .
     atigaõóaþ sukarmà ca dhçtiþ ÷ålastathaiva ca ..
     gaõóo vçddhirdhruva÷caiva vyàghàto harùaõastathà .
     vajra÷càsçk vyatãpàto varãyàn parighaþ ÷ivaþ .
     sidhyaþ sàdhyaþ ÷ubhaþ ÷ukro brahmendro vaidhçtistathà ..>% teùàü varjanãyabhàgà yathà --
     %<parighasya tyajedardhaü ÷ubhakarma tataþ param .
     tyajàdau pa¤ca viùkambhe sapta ÷åle ca nàóikàþ ..
     gaõóavyàghàtayoþ ùañ ca nava harùaõavajayoþ .
     vaidhçtivyatipàtau ca samastau parivarjayet ..
     ÷eùà yathàrthanàmàno yogàþ kàryeùu ÷obhanàþ ..>% atha viùkambhàdiyogànayanakramaþ .
     %<ravãnduyogaliptàbhyo yogà bhabhogabhàjitàþ .
     gatagamyà÷ca ùaùñighnà nàóyo bhuktyantaroddhçtàþ ..>% iti såryasiddhàntaþ .. viùkambhàdisaptaviü÷atisaïkhyakakàlavi÷eùaþ . tatsàdhanamàha .
     %<grahakalàþ sarabãndukalàhçtàþ khakhagajai÷ca bhayogamitã kramàt .
     atha hçtà svagataiùyaviliptikà nijajavena gatàgata nàóikàþ ..>% iti bhàskarãyasiddhànta÷iromaõaugaõitàdhyàyaþ .. * .. yasya grahasya nakùatraü j¤àtumiùyate tasya kalàþ kàryàþ . tathà candràrkayoryogasya kalàþ kàryàþ . ubhayatra ÷atàùñakena hçte prathamasthàne gatabhàni . dbitãyasthàne gatayogàþ . atha yànyava÷iùñàni gatàni svasvahàracyutàni gamyàni syuþ teùàü gatànàü sambandhinyo vikalàþ svasvagatibhirbhàjyàþ . yakçbhyate tà gatanàóikà bhavanti . yadyeùyàõàü vikalà bhaktàstadaiùyà ghañikà bhavanti . iti mitàkùarànàmnã tatkçtañãkà .. ànandayogo yathà . bhãmaparàkrame .
     %<a÷vinã saha såryeõa some mçga÷irastathà .
     a÷leùà bhaumavàreõa budhe hastaþ prakãrtitaþ ..
     anuràdhà gurorvàre vi÷vadevastu bhàrgave .
     vàruõaü ÷anisaüyuktamànando'yaü prakãrtitaþ ..>% yogavarà yathà . dãpikàyàm .
     %<bhåmiputtràrkayorahni nandà marudbàruõàrdràntyacitràhimålàgnibhiþ .
     bhàrgavaiõàïkayorahni bhadrà bhavet phalguyugmoóusaüyutà ..
     somaputtrasya vàre jayà syànmçgopendragurvindrayàmyàbhijidbàjibhiþ .
     gãùpaterahni riktà ca yuktà yadà vi÷va÷akràgniyukpitràdityambubhiþ ..
     såryasutasya dine yadi pårvà brahmadinàdhipatidraviõaiþ syàt .
     yogavaràstribhireva sametàþ sarvasamãhitasiddhiniyuktàþ ..>% ayameva tryamçtayogaþ .. * .. athàmçtayogaþ .
     %<dhruvagurukaramålàpauùõabhànyarkavàre hariyugavidhiyugme phalgunã bhàdrayugme .
     divasakaraturaïgau sarvarãnàthavàre guruyuganalavàtopàntyapauùõàni kauje dahanavidhi÷atàkhyàmaitrabhaü saumyavàre marudaditibhapuùyàmaitrabhaü jãvavàre .
     bhagayugajayuga÷vo viùõumaitre sitàhe ÷vasanakamalayonã saurivàre'mçtàni ..
     yadi viùñivyatãpàtau dinaü vàpya÷ubhaü bhavet .
     hanyate'mçtayogena bhàskareõa tamo yathà ..
     sarvade÷àvi÷eùeõa phalaü syàcchubhayogajam ..
     amçtaü siddhiyoga÷ca yadyekasmin dine bhavet .
     taddinantu bhavedduùñaü madhusarpiryathà viùam .. * ..>% atha siddhidagdhapàpayamaghaõñayogàþ . yathà --
     %<nandàdyàþ siddhiyogà bhçgujabudhakujàrkãjyavàraiþ pra÷astàþ .
     sårye÷à÷àgniùaódçïmunimitatithayo'rkàdivàraiþ pradagdhàþ ..>% ràjamàrtaõóe .
     %<màsà rudràdi÷o ràmà ùañpakùamunayastathà .
     dahyante tithayaþ sapta ravyàdisaptabhirgrahaiþ ..>% api ca .
     %<dbàda÷yarkaùutà bhaveda÷ubhadà somena caikàda÷ã bhaume càpi yutà tathaiva da÷amã neùñà tçtãyà budhe .
     ùahã neùñaphalapradà suragurau ÷ukre dbitãyà tathà .
     sarvàrambhavinà÷avighnajananã såryàtmaje saptamã ..
     pàpo'rkàhe viùàkhàtrayayamamuóupasyàhni citràcatuùkaü toyaü vi÷vàbhijidbhaü tvatha kujadivase svatrayaü vi÷varudrau .
     j¤àhe målà vi÷àkhà yamadhanaturagàntyàni jaive'hni pitraü rohiõyàrdrà yamendå÷atabhamatha bhçgorahni puùyàtrayendrau ..
     sauràhe hastayugmàryamayamajalayukpauùõapuùyàdhanàni ghaõño'khaõóarkùayukte svagçhapatidine saumyavàre 'ryamàpi .. * ..>% athotpàñàdiyogàþ .
     %<ravyàdidivasairyuktà vi÷àkhàdicatu÷catuþ .
     utpàñà mçtyavaþ kàõà amçtàni yathàkramam ..>% atha karakacàyogaþ .
     %<vàjicitrottaràùàóhà målapà÷ãjyabhàntakàþ .
     såryàdivàrasaüyuktà yogàþ karakacàþ smçtàþ ..>% atha mçtyuyogaþ .
     %<àdityabhaumayornandà bhadrà ÷ukra÷a÷àïkayoþ .
     budhe jayà gurau riktà ÷anau pårõà ca mçtyudà ..>% atha yamaghaõñàdãnàü varjyakàlanirõayaþ .
     %<yamaghaõñe tyajedaùñau mçtyau dvàda÷a nàóikàþ .
     anyeùàü pàpayogànàü bhadhyàhnàt parataþ ÷ubham ..>% atha ÷ubhacandreõa karakacàdi÷àntiþ .
     %<ayogeùu ca sarveùu pårbayàmaü parityajet .
     ayogà÷ca vina÷yanti candra÷uddhihatà ime ..
     karakacà mçtyuyogà÷ca dinaü dagdhaü tathà pare .
     ÷ubhe candre praõa÷yanti vçkùà vajrahatà iva .. * ..>% viruddhayogànàü de÷avi÷eùe pratiprasavo yathà . ÷rãpatiþ .
     %<viruddhasaüj¤àstithivàrayogà nakùatravàraprabhavà÷ca ye vai .
     hånàïgavaïgeùu kha÷eùu varjyàþ ÷eùeùu de÷eùu na te viruddhàþ ..>% iti jyotistattvam .. * .. atha kriyàyogaþ . munaya åcuþ .
     %<duþkhàmbumagnàþ puruùàþ pràpya brahma mahàlayam .
     uttareyurbhavàmbhodhiü tathà tvamanucintaya ..
     ityuktaþ sa tadà pràha kriyàyogaü mahàtmanàm .
     naràõàmupakàràya duþkhavicchittikàrakam ..
     vahniruvàca .
     àràdhayadhvaü vi÷ve÷aü jagatàü kàraõaü param .
     ke÷avantanniràpekùà evamuktaü pravàsyatha ..
     iùñyà påjànamaskàraiþ ÷u÷råùàbhiraharni÷am .
     vratopavàsairvividhairbràhmaõànà¤ca tarpaõaiþ ..
     taistai÷càtmahitaiþ kàmairye svacetasi tuùñidàþ .
     bhaveyuraparicchedàdàràdhayata ke÷avam ..
     tanniùñhàstadgatadhiyastatkarmàõastadà÷rayàþ .
     taddçùñayastanmanasaþ sarvasmin sa iti sthitaþ ..
     samastànyatha karmàõi tatra sarvàtmanàtmani .
     saünyasyadhyaü sa vaþ kartà samastàvaraõakùayaþ ..
     paraþ paràõàü paramaþ sa eko narottamo yasya padanna bhinnam .
     caràcaraü vi÷vamidaü samantàdacintyaråpantvaparigrahaü yat ..
     tamàràdhya jagannàthaü kriyàyogena vàóavàþ .
     agnau mokùaü paraü jagmustasmàttanmokùakàraõam ..
     saüsàràrõavamagnànàü viùayàkràntacetasàm .
     viùõupotaü vinà nànyat ki¤cidasti paràyaõam ..
     uttiùñhaü÷cintaya hariü vrajaü÷cintaya ke÷avam .
     bhu¤jaü÷cintaya govindaü svapaü÷cintaya màdhavam ..
     yåyamekàgracittà hi saü÷rità madhusådanam .
     janmamçtyujaràgràhaü saüsàraü santariùyatha ..
     kriyàyogaparàõãha muktikàryàõyaneka÷aþ .
     samàràdhya jagannàthaü ràjàno mokùamàpnuyuþ ..>% iti vahnipuràõam .. * .. atha yogasàdhanam . ke÷idhvaja uvàca .
     %<yogasvaråpaü khàõóikya ! ÷råyatàü gadato mama .
     yatra sthito na cyavate pràpya brahmalayaü muniþ ..
     mana eva manuùyàõàü kàraõaü bandhamokùayoþ .
     bandhasya viùayàsaïgi mukternirviùayaü tathà ..
     viùayebhyaþ samàhçtya vij¤ànàtmà mano mune .
     cintayenmuktaye tena brahmabhåyaü pare÷varam ..
     àtmabhàvaü nayatyevaü tadbrahmadhyàyinaü mune .
     vikàrya¤càtmanaþ ÷aktyà lohamàkarùako yathà ..
     àtmaprayatnasàpekùà vi÷iùñà yà manogatiþ .
     tasyà brahmaõi saüyogo yoga ityabhidhãyate ..
     evamatyantavai÷iùñyayuktadharmopalakùaõaþ .
     yasya yogaþ sa vai yogã mumukùurabhidhãyate ..
     yogayuk prathamaü yogã yu¤jànaþ so'bhidhãyate .
     viniùpannasamàdhistu parabrahmopalabdhivàn ..
     yadyantaràyadoùeõa duùyate càsya mànasam .
     janmàntarairabhyasato muktiþ pårvasya jàyate ..
     viniùpannasamàdhistu muktiü tatraiva janmani .
     pràpnoti yogã yogàgnidagdhakarmà ca yo'ciràt ..
     brahmacaryamahiüsà¤ca satyàsteyàparigrahàn .
     seveta yogã niùkàmo yogyatàü svaü mano nayan ..
     mvàdhyàya÷aucasantoùatapàüsi niyatàtmavàn .
     kurvãta brahmaõi tathà parasmin pravaõaü manaþ ..
     ete yamàþ saniyamàþ pa¤ca pa¤ca prakãrtitàþ .
     vi÷iùñaphaladàþ kàmyà niùkàmànàü vimuktidàþ ..
     ekaü bhadràsanàdãnàü samàsthàya guõairyutaþ ..
     yamàkhyairniyamàkhyai÷ca yu¤jãta niyato yatiþ ..
     pràõàkhyamanilaü va÷yamabhyàsàt kurute tu yat .
     pràõàyàmaþ sa vij¤eyaþ sabãjo'bãja eva ca ..
     paraspareõàbhibhavaü pràõàpànau yadànilau .
     kurutaþ sadbidhànena tçtãyaþ saüyamàttayoþ ..
     tasya càlambanavataþ sthålaråpaü dvijottama ! .
     àlambanamanantasya yogino'bhyasataþ smçtam ..
     ÷abdàdiùvanuraktàni nigçhyàkùàõi yogavit .
     kuryàccintànukàrãõi pratyàhàraparàyaõaþ ..
     va÷yatà paramà tena jàyate'ticalàtmanàm .
     indriyàõàmava÷yaistairna yogã yogasàdhakaþ ..
     pràõàyàmena pavanaiþ pratyàhàreõa cendriyaiþ .
     va÷ãkçtaistataþ kuryàt sthitaü cetaþ ÷ubhà÷raye ..
     ÷rãkhàõóikya uvàca .
     kathyatàü me mahàbhàga ! cetaso yaþ ÷ubhà÷rayaþ .
     yadàdhàrama÷eùaü taddhanti doùaphalodbhavam ..
     ÷rãke÷idhvaja uvàca .
     à÷raya÷cetaso brahma dvidhà tacca svabhàvataþ .
     bhåpa ! mårtamamårta¤ca para¤càparameva ca ..
     trividhà bhàvanà vipra vi÷vametannibodha me .
     brahmakhyà karmasaüj¤à ca yathà caivobhayàtmikà ..
     brahmabhàvàtmikà hyekà karmabhàvàtmikà parà .
     ubhayàtmikà tathaivànyà trividhà bhàvabhàvanà ..
     sanandanàdayo brahmabhàvabhàvanayà yutàþ .
     karmabhàvanayà cànye devàdyàþ sthàvarà÷caràþ ..
     hiraõyagarbhàdiùu ca brahmakarmàtmikà dbidhà .
     bodhàdhikàrayukteùu vidyate bhàvabhàvanà ..
     akùãõeùu samasteùu vi÷eùaj¤ànakarmasu .
     vi÷vametat paraü cànyadbhedabhinnadç÷àü nçpa ! ..
     pratyastamitabhedaü yat sattàmàtramagocaram .
     vacasàmàtmasaüvedyaü tajj¤ànaü brahmasaüj¤itam ..
     tacca viùõoþ paraü råpamaråpasyàjamakùaram .
     vi÷vakharåpavairåpyalakùaõaü paramàtmanaþ ..
     na tadyogayujà ÷akyaü nçpa ! cintayituü yataþ .
     tataþ sthåla hare råpaü cintyaü yadbi÷vagocaram ..
     hiraõyagarbho bhagavàn vàsavo'tha prajàpatiþ .
     maruto vasavo rudrà bhàskaràstàrakà grahàþ ..
     gandharvayakùadaityàdyàþ sakalà devayonayaþ .
     manuùyàþ pa÷avaþ ÷ailàþ samudràþ sarito drumàþ ..
     bhåpa bhåtànya÷eùàõi bhåtànàü ye ca hetavaþ .
     pradhànàdi vi÷eùàntaü cetanàcetanàtmakam ..
     ekapàdaü dbipàda¤ca bahupàdamapàdakam .
     mårtametaddhare råpaü bhàvanàtritayàtmakam ..
     etat sarvamidaü vi÷vaü jagadetaccaràcaram .
     paraü brahmasvaråpasya viùõoþ ÷aktisamanvitam ..
     viùõu÷aktiþ parà proktà kùetraj¤àkhyà tathàparà .
     avidyà karmasaüj¤ànyà tçtãyà ÷aktiriùyate ..
     yayà kùetraj¤a÷aktiþ sà ceùñità nçpa ! sarvagà .
     saüsàratàpà khilànavàpnotyanusantatàn ..
     tayà tirohitatvàcca ÷aktiþ kùetraj¤asaüj¤ità .
     sarvabhåteùu bhåpàla ! tàratamyena lakùyate ..
     apràõavatsu svalpàlpà sthàvareùu tato'dhikà .
     sarãsçpe'pi tebhyo'pi ati÷aktyà patattriùu ..
     patattribhyo mçgàstebhyaþ sva÷aktyà pa÷avo'dhikàþ .
     pa÷ubhyo manujà÷càti÷aktyà puüsaþ prabhàvitàþ ..
     ebhyo'pi nàgagandharvà yakùàdyà devatà nçpa ! .
     ÷akraþ samastadevebhyastata÷càpi prajàpatiþ ..
     hiõaõyagarbho'ti tataþ puüsaþ ÷aktyupalakùitaþ .
     etànya÷eråpasya tasya råpàõi pàrthiva ! ..
     yatastacchaktiyogena yuktàni nabhasà yathà .
     dvitãyaü viùõusaüj¤asya gogidhyeyaü mahàmate ..
     amårtaü brahmaõo råpaü yat sadityucyate budhaiþ .
     samastàþ ÷aktaya÷caità nçpa yatra pratiùñhitàþ ..
     tadbi÷varåparåpaü vai råpamanyaddharermahat .
     samasta÷aktiråpàõi tat karoti jane÷vara ! ..
     devatiryaïmanuùyàdiceùñàvanti svalãlayà .
     jagatàmupakàràya na sà karma nimittajà .
     ceùñà tasyàprameyasya vyàpinyavyàhatàtmikà ..
     tadråpaü vi÷varåpasya tasya yogayujo nçpa ! .
     cintyamàtmavi÷uddhyarthaü sarvakilviùanà÷anam ..
     yathàgniruddhata÷ikhaþ kakùaü dahati sànilaþ .
     tathà citte sthito viùõuryoginàü sarvakilviùam .
     tasmàt samasta÷aktãnàmàdhàre tatra cetasaþ .
     kurvãta saüsthitiü sà tu vij¤eyà ÷uddhadhàraõà ..
     ÷ubhà÷rayaþ sacittasya sarvagasya tathàtmanaþ .
     tribhàvabhàvanàtãto muktaye yoginàü nçpa ..
     anye ca puruùavyàghra ! cetaso ye vyapà÷rayàþ .
     a÷uddhàste samastàstu devàdyàþ karmayonayaþ ..
     mårtaü bhagavato råpaü sarvàpà÷rayanispçham .
     eùà vai dhàraõà j¤eyà yaccittaü tatra dhàryate ..
     tacca mårtaü hare råpaü yàdçkcintyaü naràdhipa ! .
     tacchråyatàmanàdhàrà dhàraõà nopapadyate ..
     prasannacàruvadanaü padmapatràyatekùaõam .
     sukapolaü suvistãrõalalàñaphalakojjvalam ..
     samakarõàntavinyastacàrukarõavibhåùaõam .
     kambugrãvaü muvistãrõa÷rãvatsàïkitavakùasam ..
     balãtribhaïginà magnanàbhinà codareõa vai .
     pralambàùñabhujaü viùõumathavàpi caturbhujam ..
     samasthitorujaïgha¤ca susthiràïdhrikaràmbujam .
     cintayedbrahmabhåtaü taü pãtanirmalavàsasam ..
     kirãñacàrukeyårakañakàdivibhåùitam .
     ÷àrïga÷aïkhagadàkhaógacakràkùavalayànvitam ..
     cintayettanmayo yogã samàdhàyàtmamànasam ..
     tàvadyàvaddçóhãbhåtà tatraiva nçpa dhàraõà ..
     vrajatastiùñhato'nyadvà svecchayà karma kurvataþ .
     nàpayàti tadà cittàt siddhàü manyeta tàü tadà ..
     tataþ ÷aïkhagadàcakra÷àrïgàdirahitaü budhaþ .
     cintayedbhagavadråpaü pra÷àntaü sàkùasåtrakam ..
     sà yadà dhàraõà tadbadavasthànavatã tataþ .
     kirãñakeyåramukhairbhuùaõai rahitaü smaret ..
     tadekàvayavaü devaü cetasàpi punarbudhaþ .
     kuryàttato'vayavini praõidhànaparo bhavet ..
     tadråpapratyayaivaikasantati÷cànyanispçhà .
     taddhyànaü prathamairaïgaiþ ùaóbhirniùpàdyate nçpa ..
     tasyaiva kalpanàhãnaü svaråpagrahaõaü hi yat .
     manasà dhyànaniùpàdyaü samàdhiþ so'bhidhãyate ..
     vij¤ànaü pràpakaü pràpya pare brahmaõi pàrthiva ! .
     pràpaõãyastathaivàtmà prakùãõà÷eùabhàvanaþ ..
     kùetraj¤aþ karaõã j¤ànaü karaõaü tena tasya tat .
     niùpàdya muktikàryaü vai kçtakçtyaü nivartate ..
     tadbhàvabhàvamàpannastato'sau paramàtmanà .
     bhavatyabhedã bheda÷ca tasyàj¤ànakçto bhavet ..
     vibhedajanake'j¤àne nà÷amàtyantikaü gate .
     àtmano brahmaõã bhedamasantaü kaþ kariùyati ..
     ityuktaste mayà yogaþ khàõóikya ! paripçcchate ..>% iti viùõupuràõe 6 aü÷e 7 adhyàyaþ .. * .. brahmakçtayogo yathà .
     %<sukhaü yogàsanaü kçtvà babhåva saüpuñà¤jaliþ .
     pulakàïkitasarvàïgaþ sàsru netro'tidãnavat ..
     ióàü suùumnàü medhyà¤ca piïgalàü nalinãü dhuràm .
     nàóãùañka¤ca yogena nirudhya ca prayatnataþ ..
     målàdhàraü svàdhiùñhànaü maõipåramanàhatam .
     vi÷uddhaü paramàj¤àkhyaü ùañcakra¤ca nirudhya ca ..
     laïghanaü kàrayitvà ca taü ùañcakraü kramàdvidhiþ .
     brahmarandhraü samànãya vàyuvaddhaü cakàra ha ..
     nirudhya vàyuü medhyàntàmànãya hçdayàmbujam .
     taü vàyuü bhràmayitvà ca yojayàmàsa medhyayà ..
     evaü kçtvà tu niùpando yo datto hariõà purà) jajàpa paramaü mantraü taü tasyaikàda÷àkùaram ..
     muhårta¤ca japaü kçtvà dhyàyaü dhyàyaü padàmbujam .
     dadar÷a hçdayàmbhoje sarvaü tejomayaü mune ..
     tattejaso'ntare råpamatã pamumanoharam .
     dvibhujaü muralãhastaü bhåùitaü pãtavàsasà ..
     ÷rutimålasthalanyastajvalanmakarakuõóalam .
     ãùaddhàsyaü prasannàsyaü bhaktànugrahakàtaram ..
     navãnajaladàkàra÷yàmasundaravigraham .
     sthitaü jantuùu sarveùu nirliptaü sàkùiråpiõam ..
     svàtmàràmaü pårõakàmaü jagadvyàpi jagatparam .
     sarvasvaråpaü sarveùàü bãjaråpaü sanàtanam ..
     sarvàdhàraü sarvavaraü sarva÷aktisamanvitam .
     sarvàràdhyaü sarvaguruü sarvamaïgalakàraõam ..
     sarvamantrasvaråpa¤ca sarvasampatkaraü varam .
     yaddçùñaü brahmarandhre ca hçdi tadbahireva ca .
     dçùñvà ca paramà÷caryaü tuùñàva parame÷varam ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõakhaõóe 20 adhyàyaþ .. * .. atha dhyànayogaþ . hariruvàca .
     %<atha yogaü pravakùyàmi bhuktimuktikaraü param .
     dhyàyibhiþ procyate dhyeyo dhyànena harirã÷varaþ ..
     tat ÷çõuùva mahe÷àna ! sarvapàpavinà÷anam .
     viùõuþ sarve÷varo'nanto yadbhåmiparivarjitaþ ..
     vàsudevo jagannàtho brahmàtmà ahameva tu .
     dehidehasthito nityaþ sarvadehavivarjitaþ ..
     dehadharmavihãna÷ca kùaràkùaravivarjitaþ .
     ùaóvidheùu sthito draùñà ÷rotà ghràtà hyatãndriyaþ ..
     taddharmarahitaþ sraùñà nàmagotravivarjitaþ .
     mantà manaþsthito devo manasà parivarjitaþ ..
     manodharmavihãna÷ca vij¤ànàvyaya eva ca .
     bodbà buddhisthitaþ sàkùã sarvabodhavivarjitaþ ..
     buddhidharmavihãna÷ca sarvaþ sarvagato'malaþ .
     sarvapràõavinirmuktaþ pràõadharmavivajjitaþ ..
     pràõipràõo mahà÷ànto bhayena parivarjitaþ .
     ahaïkàràdihãna÷ca taddharmaparivarjitaþ ..
     tatsàkùã tanniyantà ca paramànandaråpakaþ .
     jàgratsvapnasuùuptisthastatsàkùã tadvivarjitaþ ..
     turãyaþ paramo dhàtà dçgråpo guõavarjitaþ .
     mukto buddho janavyàpã satya àtmàsmyahaü ÷ivaþ ..
     evaü ye mànavà vij¤à dhyàyantã÷aparaü padam .
     pràpnuyuste ca tadråpaü nàtra kàryà vicàraõà ..
     iti dhyànaü mayà khyàtaü tava ÷aïkara ! suvrata ! .
     pañhedya etat satataü viùõulokaü sa gacchati ..>% iti gàruóe 14 adhyàyaþ .. athàùñàïgayogaþ .
     %<muktiraùñàïgavij¤ànàt saükùepàttadvade ÷çõu .
     vamàþ pa¤ca tvahiüsàdyà ahiüsà pràõyahiüsanam ..
     satyaü bhåtahitaü vàkyamasteyaü svàgrahaü param .
     amaithunaü brahmacaryaü sarvatyàgo'parigrahaþ ..
     niyamàþ pa¤ca satyàdyà vàhyamàbhyantaraü dvidhà .
     ÷aucaü tuùñi÷ca santoùastapa÷cendriyanigrahaþ ..
     svàdhyàyaþ syànmatrajàpaþ praõidhànaü hareryajiþ .
     àsanaü padmakàdyuktaü pràõàyàmo marujjayaþ ..
     mantradhyànayuto garbho viparãto hyagarbhakaþ .
     agarbhàttu sagarbhasthaþ pràõàyàmastato'dhikaþ ..
     evaü dbidhà tridhàpyuktaþ påraõàt pårakaþ sa ca .
     kumbhako ni÷calatvàt sa recakàdrecakastridhà ..
     laghurdvàda÷amàtraþ syàccaturviü÷atikaþ paraþ .
     ùañtriü÷anmàtrikaþ ÷reùñhaþ pratyàhàra÷ca rodhanam .
     brahmàtmacintà dhyànaü syàddhàraõà manaso dhçtiþ .
     ahaü brahmetyavasthànaü samàdhirbrahmaõaþ sthitiþ ahamàtmà paraü brahma satyaü j¤ànamanantakam .
     vij¤ànamànando brahma sattattvamasi kevalam ..
     ahaü brahmàsmyahaü brahma a÷arãramanindriyam .
     ahaü mano buddhimarudahaïkàràdivarjitam ..
     jàgratsvapnasuùuptyàdimuktaü jyotistadãyakam .
     nityaü ÷uddhaü buddhiyuktaü satyamànandamadvayam ..
     yo'sàvàdityapuruùaþ so'sàvahamakhaõóa oü .
     iti dhyàyan vimucyeta bràhmaõo bhavabandhanàt ..>% iti gàruóe 49 adhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<etatte kathitaü j¤ànaü yoga¤cemaü niübodha me .
     yaü pràpya brahmaõo yogã ÷à÷vatànanyatàü vrajet ..
     pràgàtmaivàtmanà jeyo yoginàü sa hi durjayaþ .
     kurvãta tajjaye yatnaü tasyopàyaü ÷çõuùva me ..
     pràõàyàmairdaheddvoùàn dhàraõàbhi÷ca kilviùam .
     pratyàhàreõa saüsargàn dhyànenànã÷varàn guõàn ..
     yathà parvatadhàtånàü dhmàtànàü dahyate malam .
     tathendriyakçtà doùà dahyante pràõanigrahàt ..
     prathamaü sàdhanaü kuryàt pràõàyàmasya yogavit .
     pràõàpànanirodhastu pràõàyàma udàhçtaþ ..
     laghumadhyottarãyàkhyaþ pràõàyàmastridhoditaþ .
     tasya pramàõaü vakùyàmi tadalarka ! ÷çõuùva me ..
     laghurdvàda÷amàtrastu dbiguõaþ sa tu madhyamaþ .
     triguõàbhi÷ca màtràbhiruttarãya udàhçtaþ ..
     nimeùonmeùaõe màtrà tàlo laghvakùaro mataþ .
     pràõàyàmasya saükhyàrthaü smçto dbàda÷amàtrakaþ ..
     prathamena jayet svedaü madhyamena tu vepathum .
     viùàdaü hi tçtãyena jayeddoùànukramàt ..
     mçdutvaü sevyamànàstu siüha÷àrdålaku¤jaràþ .
     yathà yànti tathà pràõo va÷yo bhavati yoginaþ ..
     va÷yaü mattaü yathecchàto nàgaü nayati hastipaþ .
     tathaiva yogã cchandena pràõaü nayati sàdhitam ..
     yathà hi sàdhitaþ siüho mçgàn hanti na mànuùàn .
     tadvanniùiddhaþ pavanaþ kilviùaü na nçõàü tanum ..
     tasmàdyuktaþ sadà yogã pràõàyàmaparo bhavet .
     ÷råyatàü muktiphaladaü tasyàvasthàcatuùñayam ..
     dhvastiþ pràptistathà saüvit prasàda÷ca mahãpate .
     svaråpaü ÷çõu vai teùàü kathyamànamanukramàt ..
     karmaõàmiùñaduùñànàü jàyate phalasaükùayaþ .
     cetaso vikaùàyatvaü yatra sà dhvastirucyate ..
     aihikàmuùmikàn kàmàn lobhamohàtmakàü÷ca yàn .
     nirudhyàste sadà yogã pràptiþ sà sàrvakàlikã ..
     atãtànàgatànarthàn viprakçùñatirohitàn .
     vijànàtãndusåryarkùagrahàõàü j¤ànasampadà ..
     tulyaprabhàvastu yadà yogã pràpnoti saüvidam .
     tadà saüviditi khyàtà pràõàyàmasya sà sthitiþ ..
     yànti prasàdaü yenàsya manaþ pa¤ca ca vàyavaþ .
     indriyàõãndriyàrthà÷ca sa prasàda iti smçtaþ .
     ÷çõuùva ca mahãpàla ! pràõàyàmasya lakùaõam .
     yu¤jata÷ca yathàyogaü yàdçgvihitamàsanam ..
     padmamardhàsanaü vàpi tathà svastikamàsanam .
     àsthàya yogã yu¤jãta kçtvà ca praõavaü hçdi ..
     samaþ samàsano bhåtvà saühçtya caraõàvubhau .
     saüvçtàsyastathà corå samyagviùñabhya vàgyataþ ..
     pàrùõibhyàü liïgavçùaõàvaspç÷an prayataþ sthitaþ .
     ki¤cidunnàmita÷irà dantairdantànna saüspç÷et .
     saüpa÷yannàsikàgraü svaü di÷a÷cànavalokayan ..
     rajasà tamaso vçttiü satvena rajasastathà .
     saüsthàpya nirmale satve sthito yu¤jãta yogavit ..
     indriyàõãndriyàrthebhyaþ pràõàdãn mana eva ca .
     nigçhya samavàyena pratyàhàramupakramet ..
     yastu pratyàharet kàmàn kårmo'ïgànãva sarva÷aþ .
     sa tvàtmaratirekasthaþ pa÷yannàtmànamàtmani ..
     savàhyàbhyantaraü ÷aucaü niùpàdyàkaõñhanàbhitaþ .
     pårayitvà budho dehaü pratyàhàramupakramet ..
     pràõàyàmà da÷a dvau ca dhàraõà sàbhidhãyate .
     dvidhàraõà smçto yogo yogimistattvadçùñibhiþ ..
     tathà vai yogayuktasya yogino niyatàtmanaþ .
     sarve doùàþ praõa÷yanti svastha÷caivopajàyate ..
     vãkùate ca paraü brahma pràkçtàü÷ca guõàn pçthak .
     vyomàdiparamàõåü÷ca tathàtmànamakalmaùam ..
     itthaü yogã jitàhàraþ pràõàyàmaparàyaõaþ .
     jitàü jitàü ÷anairbhåmimàroheta yathà gçham ..
     doùàn vyàdhiü tathà mohamàkràntà bhåranirjità .
     vivardhayati nàrohettasmàdbhåmimanirjitàm ..
     pràõànàmupasaürodhàt pràõàyàma iti smçtaþ .
     dhàraõetyucyate ceyaü dhàryate yanmano'nayà ..
     ÷abdàdibhyaþ pravçttàni yadakùàõi jitàtmabhiþ .
     pratyàhriyante yogena pratyàhàrastataþ smçtaþ ..
     upàya÷càtra kathito yogibhiþ paramarùibhiþ .
     yena vyàdhyàdayo doùà na jàyante hi yoginaþ ..
     yathà toyàrthinastoyaü yantranàlàdibhiþ ÷anaiþ .
     àpibeyustathà vàyuü pibedyogã jita÷ramaþ ..
     pràgnàbhyàü hçdaye vàtha tçtãye ca tathorasi .
     kaõñhe mukhe nàsikàgre netrabhråmadhyamårdhasu ..
     ki¤cittasmàt parasmiü÷ca dhàraõà paramà smçtà .
     da÷aità dhàraõàþ pràpya pràpnotyakùarasàmyatàm ..
     nàdhmàtaþ kùudhitaþ ÷rànto na ca vyàkulalocanaþ .
     yu¤jãta yogaü ràjendra ! yogã siddhyarthamàtmanaþ ..
     nàti÷ãte na caivoùõe dbandbe nàmbvanilàtmake .
     kàleùveteùu yu¤jãta na yogaü dhyànatatparaþ ..
     sa÷abde'gnijalàbhyàse jãrõe goùñhe catuùpathe .
     ÷uùkaparõacaye nadyàü ÷ma÷àne sasarãsçpe ..
     sabhaye kåpatãre và caityabalmãkasa¤caye .
     de÷eùveteùu tattvaj¤o yogàbhyàsaü vivarjayet ..
     sattvasyànupapattau ca de÷akàlavivarjite .
     nàsato dar÷anaü yoge tasmàttaü parivarjayet ..
     doùànetànanàdçtya måóhatvàdyo yunakti vai .
     vighnàya tasya ye doùà jàyante tànnibodha me ..
     vàdhiryaü jaóatàlopaþ smçtermå katvamandhatà .
     jvara÷ca jàyate sadyastadbadaj¤ànayoginaþ ..
     pramàdàdyogino doùà yathaite syu÷cikitsitam .
     teùàü nà÷àya kartavyaü yoginàü taü nibodha me ..
     snigdhàü yavàgåmatyuùõàü bhuktvà tatraiva dhàrayet .
     vàtagulmapra÷àntyarthaü gudàvarte tato dadhi ..
     yavàgårvàpi pavane vàyugranthãn parikùipet .
     tadvat kampe mahà÷ailaü sthiraü manasi dhàrayet ..
     vighàte vacaso vàpi vàdhirye ÷ravaõendriye .
     tathaivàmlaphalaü dhyàyettçùõàrto rasanendriye ..
     yasmin yasmin rujà dehe tasmiüstadupakàriõãm .
     dhàrayeddhàraõàmuùõe ÷ãtàü ÷ãte vidàhinãm ..
     kãlaü ÷irasi saüsthàpya kàùñhaü kàùñhena tàóayet .
     luptasmçteþ smçtiþ sadyo yoginastena jàyate ..
     dyàvàpçthivyau vàyvagnã vyàpinàvanudhàrayet .
     amànuùàt sattvajàtàdvàdhàsthiticikitsitam ..
     amànuùaü sattvamantaryoginaü pravi÷et yadi .
     vàyvagnidhàraõà caivaü dehasaüsthaü vinirdahet ..
     evaü sarvàtmanà kàryà rakùà yogavidà nçpa ! .
     dharmàrthakàmamokùàõàü ÷arãraü sàdhanaü yataþ ..
     pravçttilakùaõà khyàtà yogino vismayàttathà .
     vij¤ànaü vilayaü yàti tasmàdgopyàþ pravçttayaþ ..
     alaulyamàrogyamaniùñhuratvaü gandhaþ ÷ubho måtrapurãùamalpam .
     kàntiþ prasàdaþ svarasaumyatà ca yogapravçtteþ prathamaü hi cihnam ..
     anuràgaü jano yàti parokùe guõakãrtanam .
     na vibhyati ca sattvàni siddherlakùaõamuttamam ..
     ÷ãtoùõàdibhiratyugrairyasya bàdhà na jàyate .
     na bhãtimeti cànyebhyastasya siddhirupasthità ..>% iti màrkaõóeyapuràõe yogicikitsànàma 39 adhyàyaþ .. (tathà ca . ã÷vara uvàca .
     %<mayyekacittatà yoga iti pårbaü niråpitam .
     sàdhanànyaùñadhà tasya pravakùyàmyadhunà ÷çõu ..
     yamà÷ca niyamàstàvadàsanànyapi ùaõmukha ! .
     pràõàyàmastataþ proktaþ pràyàhàra÷ca dhàraõà ..
     dhyànaü tathà samàdhi÷ca yogàïgàni pracakùate .
     ahiüsà satyamasteyaü drahmacaryàparigrahau ..
     yamàþ saükùepataþ proktà niyamàþ ÷çõu puttraka ! .
     tapaþ svàdhyàyasantoùaþ ÷aucamã÷varapåjanam ..
     niyamàþ kathità tatsa ! yogasiddhipradàyinaþ .
     sarveùàmeva bhåtànàmakle÷ajananaü hi yat ..
     ahiüsà kathità sadbhiryogasiddhipradàyinã .
     yathàrthakathanaü satyamasteyamadhunà ÷çõu ..
     cauryeõa và balenàpi parasvaharaõaü ca yat .
     steyamityucyate sadbhirasteyaü tasya varjanam ..
     sarvatra maithunatyàgo brahmacaryamihocyate .
     dravyàõàmapyanàdànamàpadyapi yathecchayà ..
     aparigraha ityukto yogasiddhaistu sàdhanam .
     càndràyaõàdinà yattu ÷arãrasya ca ÷oùaõam ..
     tattapaþ kathitaü puttra ! sàdhyàyamadhunà ÷çõu .
     praõavaþ ÷atarudrãyaü tathàtharva÷iraþ÷ikhà ..
     eteùàü yo japaþ puttra ! svàdhyàya iti kãrtitaþ .
     yadçcchàlàbhasantuùñaþ santoùa iti pañhyate ..
     bàhye càbhyantare càpi ÷uddhiþ ÷aucaü vidhãyate .
     stutismaraõapåjàbhirvàïmanaþ kàyakarmabhiþ ..
     mayi bhaktirdçóhà puttra etadã÷varapåjanam .
     yamà÷ca niyamàþ proktàþ saükùepànna tu vistaràt ..
     yamai÷ca niyamairyukto yogã mokùàya saüstutaþ .
     sthirabuddhirasaümåóhaþ pårbamàsanamabhyaset ..
     padmakaü svastikaü pãñhaü saiühaü kaukkuñakau¤jaram .
     kaurmaü vajràsanaü caiva vaiyàghraü càrdhacandrakam ..
     daõóaü tàrkùyàsanaü ÷ålaü khaógaü mudgarameva ca .
     makaraü tripathaü kàùñhaü sthàõurvà hastikarõikam .
     bhãmaü vãràsanaü càpi vàràhaü mçgavaiõikam ..
     krau¤caü cànàlikaü càpi sarvatobhadrameva ca .
     ityetànyàsanànyatra saptaviü÷atisaükhyayà ..
     yogasaüsiddhihetostu kathitàni tavànagha ! ..
     eùàmekataraü baddhvà gurubhaktiparàyaõaþ .
     dbandvàtãto jayetpràõànabhyàsakramayogataþ ..
     anta÷caràõàü vàyånàü bàhyàbhyararodhanam .
     pràõàyàma iti prokto dvividhaþ sa ca kathyate ..
     agarbha÷ca sagarbha÷ca tayoràdyo'jayaþ smçtaþ .
     dbitãyaþ sajayaþ prokto dhruvaü vyàhçtimàtçbhiþ ..
     recakaþ ÷ånyaka÷caiva pårakaþ kumbhakastathà .
     evaü caturvidho bhedaþ pràõàyàme'tra såribhiþ ..
     asånàü nàóayaþ proktà gamàgamalayà÷rayàþ .
     recanàdrecakaþ proktaþ ÷ånyakastu yathàsthitaþ ..
     pårakaþ påraõàdbàyostannirodhàcca kumbhakaþ .
     dehino dakùiõe bhàge piïgalà nàóikà smçtà ..
     pitçyoniriti khyàtà bhànustatràdhidaivatam .
     dakùiõetaragà yà ca ióà sà nàóikà smçtà .
     devayoniriti khyàtà candrastatràdhidaivatam ..
     etayorubhayormadhye suùumnà nàma vi÷rutà ..
     padmasåtranibhà nàóã kàryàkhyà brahmadaivatam .
     tataþ ÷ånyaü niràlambaü madhye svàtmani yojayet ..
     bàhyasthàdrodhanàdbàyoþ ÷ånyakatvaü vinirdi÷et .
     candradaivatayà bhåyaþ pibedamçtamuttamam ..
     àpyàyanaü bhavettena plàvanaü kalmaùasya tu .
     àpåryodarasaüsthaü tu uccairvàyuü nirodhayet ..
     kumbhakaþ kumbhavatsa syàdrecako vartitasya ca .
     utkùipya prayato vàyumajadaivatyamànayet ..
     aïguùñhàgràntamàrabhya brahmarandhreõa mocayet .
     saïkocya kåcikàcakramårdhaü nãtvà rasàtrayam ..
     saükùobhya ÷aïkhinãü samyaktato brahmaguhàü nayet .
     anena ÷odhayenmàrgamai÷varaü vimalaü muniþ ..
     krameõàbhyàsayogena yogasaüsiddhibhàgbhavet .
     mumukùåõàü sadà vatsa ! yogàïgaü yogasiddhaye ..
     vihàya vahnimàrgaü tu aïgulyàstu ÷anaiþ ÷anaiþ .
     saumyenàkarùayedbàyuü nàbhàvàkçùya dhàrayet ..
     dhàrayanniyatapràõo yogai÷varyamamanvitaþ .
     jàyate vatsaràdyogã jaràmaraõavarjitaþ ..
     vàyumàkarùayedbàhyaü vàmayà codaraü bhavet .
     nàbhinàsàntaràdhyàyaü striþ pràõàü÷ca jayeddhruvam ..
     manaþsthairyaü bhavedvatsa ! triùu sthàneùu dhàraõàt .
     aïguùñhanàbhinàsàgre vàyuü yogã jitàsanaþ ..
     apànaü kañide÷e tu pçùñhato vai vinirdi÷et .
     sadà tatraiva sandheya eùa vàyujayakramaþ ..
     recakaþ påraka÷caiva kumbhaka÷ca na vidyate .
     niràlambe manaþ kçtvà kùaõàtpràõajito bhavet ..
     indriyàõàü vicaratàü viùayeùu svabhàvataþ .
     nigrahaþ procyate yastu pratyàhàraþ sa ucyate ..
     yadyat pa÷yati tatsarvaü pa÷yedàtmavadàtmani .
     pratyàhàraþ sa vai prokto yogasàdhanamuttamam ..
     karmendriyàõàü pa¤càõàü pa¤camàdyetare jane .
     yadi tatra sthiro loko mano yàti tadàlayam ..
     udvàtàn da÷a pa¤caiva kàrayeddhàraõàü budhaþ .
     pràõavàyuü nivàryaiva manaþ sårye'ntare kùipet ..
     devàü÷ca siddhàn gandharvàü÷càraõàn khecaràn gaõàn .
     ùaõmàsàbhyàsayogena såkùmajyotiþ prapa÷yati ..
     dçùñe na syàjjarà mçtyuþ sarvaj¤a÷ca prajàyate .
     sphoñàkhyà nàóikà proktà kårmalokastadàntare ..
     uccàrya bindutattvaü tu tasyànte guõavat smaret .
     bhåtaü bhavyaü bhaviùya¤ca vartamàna¤ca dårataþ ..
     j¤ànaü yattadbhavennånaü sphoñàkhye j¤ànamabhyaset .
     lalàñe mårdhnihçdaye sadà÷ivamanusmaret ..
     ÷uddhasphañikasaïkà÷aü jañàjåñendu÷ekharam .
     pa¤cavaktraü da÷abhujaü sarpayaj¤opavãtinam ..
     dhyàtvaivamàtmani vibhuü dhyànaü tat sårayo viduþ .
     tatonmanastvaü bhavati na ÷çõoti na pa÷yati ..
     na jighrati na spç÷ati na ki¤cidvà samãkùate .
     guhyodaràdisthàneùu vàyuü nàsàü vicintayet ..
     ã÷o'hamiti yogãndraþ parànandaikavigrahaþ .
     jaràmaraõanirmuktaþ ÷iva eva bhavenmuniþ ..
     gamanàgamanàbhyàü yo hãno vai viùayojjhitaþ .
     ekàntraronmanãbhàvaþ samàdhirabhidhãyate ..
     na bçhadbastuna÷cintà na såkùmasyàpi cintanam .
     na bahirnàntaraü puttra ! brahmagranthivibhedanam ..
     na sthålaü na kç÷aü vàpi na hrasvaü nàpi lopitam .
     na ÷uklaü nàpi và pãtaü na kçùõaü nàpi karburam ..
     kçtvà hçtpadmanilaye vi÷vàkhyaü vi÷vasambhavam .
     àtmànaü sarvabhåtànàü parastàttamasaü sthitam ..
     sarvasyàdhàramavyaktamànandaü jyotiravyayam .
     pradhànapuruùàtãtamàkà÷aü daharaü ÷ivam ..
     tadantaþ sarvabhåtànàmã÷varaü brahmaråpiõam .
     dhyàyedanàdimadhyàntamànandàdiguõàlayam ..
     mahàntaü puruùaü brahma brahmàõaü brahma càvyayam .
     oïkàrànte tathàtmànaü saüsthàpya paramàtmani ..
     àkà÷e devamã÷ànaü dhyàyãtàkà÷amadhyagam .
     kàraõaü sarvabhàvànàmànandaikarasà÷rayam ..
     puràõaü puruùaü ÷ambhuü dhyàyenmucyeta bandhanàt .
     ÷ivabhaktiü vinà yastu saüsàraü tartumicchati ..
     måóho yathà ÷valàïgålaiþ samudraü tartumicchati .
     tathà vinà ÷ambhusevàü saüsàrataraõaü na hi ..
     sarvasaukhyapradaþ ÷ambhurnànyà kàcana devatà .
     tasmàt sarvaprayatnena mahàdevaü prapåjayet ..
     yadvà guhàyàü prakçtaü jagatsaümohanàlaye .
     vicintya paramaü vyoma sarvabhåtaikakàraõam ..
     jãvanaü sarvamåtànàü yatra lokaþ pralãyate .
     ànandaü brahmaõaþ såkùmaü yatpa÷yanti mumukùavaþ ..
     tanmadhye nihitaü brahma kevalaü j¤ànalakùaõam .
     pàtuü tiùñhenmahe÷ena so'÷nute yogamai÷varam ..
     naikalakùaü dbilakùaü và trilakùaü na navàtmakam .
     sarvopàdhivinirmuktaü samàdhirabhidhãyate ..
     bàhye càbhyantare putra ! yatra yatra manaþ kùipet .
     tatra tatràtmano råpamànandamanubhåyate ..
     saüsthàpya mayi càtmànaü paraü jyotiùi nirguõe .
     muhårtaü tiùñhataþ sàkùàttasya cànubhavo bhavet ..
     sarvaj¤aþ praripårõa÷ca jaràmaraõavarjitaþ .
     matprasàdàdbhavedyogã nànyathà krau¤casådana ! ..
     tasmàt sarvaü parityajya karmajàtaü suduùkaram .
     màmekaü ÷araõaü gacchedaj¤ànaü nà÷ayàmyaham ..
     bràhmaõàþ kùatriyà vai÷yàþ ÷ådrà÷cànye ca saïkaràþ .
     madbhaktibhàvanà påtà yànti matparamaü padam ..
     jagataþ pralaye pràpte naùñe ca kamalodbhave .
     madbhaktà naiva na÷yanti svecchàvigrahadhàriõaþ ..
     yoginàü karmiõàü caiva tàpasànàü yatàtmanàm .
     ahameva gatisteùàü nànyadastãti ni÷cayaþ ..>% iti brahmapuràõopapuràõe ÷rãsaure ÷ivaskandasaüvàde yamaniyamapràõàyàmàdikathanaü 12 aþ .. atha yogàntaràyà yathà --
     %<yogàntaràyàstasyàtha jàyante yu¤jataþ punaþ .
     na÷yante'bhyàsataste'pi praõidhànena vai guroþ ..>% såta uvàca .
     %<àlasyaü prathamaü pa÷càdbàdhipãóà prajàyate .
     pramàdaþ saü÷ayasthàne cittasyehànavasthitiþ ..
     a÷raddhàdar÷anaü bhràntiduþkha¤ca trividhaü tataþ .
     daurmanasyamayogyeùu viùayeùu ca yogyatà ..
     da÷adhàbhiprajàyante muneryogàntaràyakàþ .
     àlasya¤ca pravçtti÷ca gurutvàt kàyacittayoþ ..
     vyàdhayo dhàtuvaiùamyàt karmajà doùajàstathà .
     pramàdastu samàdhestu sàdhanànàmabhàvanam ..
     idaü vetyubhayaspçktaü vij¤ànaü sthànasaü÷ayaþ .
     anavasthitacittatvamapratiùñhà hi yoginaþ ..
     labdhàyàmapi bhåmau ca cittasya bhavabandhanàt .
     a÷raddhàbhàvarahità vçttirvai sàdhaneùu ca ..
     sàdhye cittasya hi gurau j¤ànàcàra÷ivàdiùu .
     viparyayaj¤ànamiti bhràntidar÷anamucyate ..
     anàtmanyàtmavij¤ànamaj¤ànàt tasya sannidhau .
     duþkhamàdhyàtmikaü proktaü tathà caivàdhibhautikam ..
     àdhidaivikamityuktaü trividhaü sahajaü punaþ .
     icchàvighàtàt saïkùobha÷cetasastadudàhçtam ..
     daurmanasyaü niroddhavyaü vairàgyeõa pareõa tu .
     tamasà rajasà caiva saüspçùñaü durmanaþ smçtam ..
     tadà manasi sa¤jàtaü daurmanasyamiti smçtam .
     hañàt svãkaraõaü kçtvà yogyàyogyavivekataþ ..
     viùayeùu vicitreùu jantorviùayalolatà .
     antaràyà iti khyàtà yogasyaite hi yoginàm ..
     atyantotsàhayuktasya na÷yanti na ca ÷aüsayaþ .
     pranaùñeùvantaràyeùu dvijà pa÷càddhi yoginaþ ..
     upasargàþ pravartante sarve te siddhisåcakàþ .
     pratibhà prathamà siddhirdbitãyà ÷ravaõà smçtà ..
     vàrtà tçtãyà viprendràsturãyà ceha dar÷anà .
     àsvàdà pa¤camã proktà vedanà ùaùñhikà smçtà .
     svalpaùañsiddhisantyàgàt siddhidàþ siddhayo muneþ .
     pratibhà pratibhàvçttiþ pratirbhàva iti sthitiþ ..
     buddhirvivecanà vedyaü budhyate buddhirucyate .
     såkùme vyavahite'tãte viprakçùñe tvanàgate ..
     sarvatra sarvadà j¤ànaü pratibhànukrameõa tu .
     ÷ravaõàt sarva÷abdànàmaprayatnena yoginaþ ..
     hrasvadãrghaplutàdãnàü guhyànàü ÷ravaõàdapi .
     spar÷asyàdhigamo yastu vedanà tåpapàdità ..
     dar÷anà divyaråpàõàü dar÷ana¤càprayatnataþ .
     saüviddivyarase tasminnàsvàdo hyaprayatnataþ ..
     vàrtà ca divyagandhànàü tanmàtrà buddhisaüvidà .
     vindante yoginastasmàdàbrahmabhuvanaü dbijàþ ..
     jagatyasmin hi dehasthaü catuþùaùñiguõaü samam .
     aupasargikameteùu guõeùu guõitaü dbijàþ ..
     santyàjyaü sarvathà sarvamaupasargikamàtmanaþ .
     pai÷àce pàrthiva¤càpyaü ràkùasànàü pure dvijàþ ..
     yàkùe tu taijasaü prokraü gàndharve ÷vasanàtmakam .
     aindre vyomàtmakaü sarvaü saumye caiva tu mànasam ..
     pràjàpatye tvahaïkàraü bràhme bodhamanuttamam .
     àdye càùñau dvitãye ca tathà ÷oóa÷aråpakam ..
     caturva÷at tçtãye tu dbàtriü÷a÷ca caturthake .
     catvàriü÷at pa¤came tu bhåtamàtràtmakaü smçtam ..
     gandho rasastathà råpaü ÷abdaþ spar÷astathaiva ca .
     pratyekamaùñadhà siddhaü pa¤came tacchatakratoþ ..
     tathàùñacatvàriü÷acca ùañpa¤cà÷at tathaiva ca .
     catuþùaùñiguõaü bràhmaü labhate dbijasattamàþ ..
     aupasargikamàbrahma bhuvaneùu pariyajet .
     lokeùvàlokyayogena yogavitaü paramaü sukham ..
     sthålatà hrasvatà bàlyaü vàrddhakyaü yauvanaü tathà .
     nànàjàtisvaråpa¤ca caturbhirdehadhàraõam ..
     pàthivàü÷aü vinà nitya surabhirgandhasaüyutaþ .
     etadaùñaguõaü proktamai÷varyaü pàrthivaü mahat ..
     jale nivasanaü yadvadbhåmyàmiva vinirgamaþ .
     icchecchaktaþ svayaü pàtuü samudramapi nàturaþ ..
     yatrecchati jagatyasmin tatràsya jaladar÷anam .
     yadyadvastu samàdàya bhoktumicchati kàmataþ ..
     tattadrasànvitaü tasya trayàõàü dehadhàraõam .
     bhàõóaü vinàtha hastena jalapiõóasya dhàraõam ..
     avraõatvaü ÷arãrasya pàrthivena samanvitam .
     etat ùoóa÷aka proktamàpyamai÷varyamuttamam ..
     dehàdagnivinirmàõaü tattàpabhayavarjitam .
     lokaü dagdhamapãhànyadadagdhaü svavidhànataþ ..
     jalamadhye hutavaha¤càdhàya parirakùaõam .
     agninigrahaõaü haste smçtimàtreõa càgamaþ ..
     bhasmãbhåtavinirmàõaü yathàpårbaü svakàmataþ .
     dbàbhyàü råpaviniùpattirvinà taistribhiràtmanaþ ..
     caturviü÷àtmakaü hyetat taijasaü munipuïgavàþ .
     manogatitvaü bhåtànàmantarnivasanaü tathà ..
     parvatàdimahàbhàraskandhenodbahanaü punaþ .
     laghutva¤ca gurutva¤ca pàõibhyàü vàyudhàraõam ..
     aïgulyagranipàtena bhåmeþ sarvatra kampanam .
     ekena dehaniùpattirvàtai÷varyaü smçtaü budhaiþ ..
     chàyàvihãnaniùpattirindriyàõà¤ca dar÷anam .
     àkà÷agamanaü nityamindriyàrthaiþ samanvitam ..
     dåre ca ÷abdagrahaõaü sarva÷abdàvagàhanam .
     tanmàtraliïgagrahaõaü sarvapràõinidar÷anam ..
     aindramai÷varyamityuktametairuktaþ puràtanaþ .
     yathàkàmopalabdhi÷ca yathàkàmavinirgamaþ ..
     sarvatràbhibhava÷caiva sarvaguhyanidar÷anam .
     kàmànuråpanirmàõaü va÷itvaü priyadar÷anam ..
     saüsàrada÷ana¤caiva mànasaü guõalakùaõam .
     chedanaü tàóanaü bandhaü saüsàraparivartanam ..
     sarvabhåtaprasàda÷ca mçtyukàlajayastathà .
     pràjàpratyamidaü proktamàhaïkàrikamuttamam ..
     akàraõajagatsçùñistathànugraha eva ca .
     pralaya÷càdhikàra÷ca lokavçttapravartanam ..
     asàdç÷yamidaü vyaktaü nirmàõa¤ca pçthak pçthak .
     saüsàrasya ca kartçtvaü bràhmametadanuttamam ..
     etàvat tattvamityuktaü pràdhànyaü vaiùõavaü padam .
     brahmaõà tadguõaü ÷akyaü vettumanyairna ÷akyate ..
     vidyate tat paraü ÷aivaü viùõunà nàvagamyate .
     asaükhyeyaguõaü ÷uddhaü ko jànãyàcchivàtmakam ..
     butthàne siddhaya÷caità hyupasargà÷ca kãrtitàþ .
     niroddhavyàþ prayatnena vairàgyeõa pareõa tu ..
     nà÷àti÷ayatàü j¤àtvà viùayeùu bhayeùu ca .
     a÷raddhayà tyajet sarvaü virakta iti kãrtitaþ ..
     vaitçùõyaü puruùe khyàtaü guõavaitçùõyamucyate .
     vairàgyeõaiva santyàjyàþ siddhaya÷caupasargikàþ ..
     aupasargikamàbrahma bhuvaneùu parityajet .
     nirudhyaiva tyajet sarvaü prasãdati mahe÷varaþ ..
     prasanne vimalà muktirvairàgyeõa pareõa vai .
     athavànugrahàrtha¤ca lãlàrthaü và tadà muniþ ..
     anirudhya viceùñedayaþ so'pyevaü hi sukhã bhavet .
     kvacidbhåmiü parityajya àkà÷e krãóate ÷riyà ..
     udgirecca kvacidvedàn såkùmànarthàn samàsataþ .
     kvacicchrute tadarthena ÷lokabandhaü karoti saþ ..
     kvaciddaõóakabandhantu kuryàdbandhaü sahasra÷aþ .
     mçgapakùisamåhasya rutaj¤àna¤ca vindati ..
     brahmàdyaü sthàvarànta¤ca hastàmalakavadbhavet .
     bahunàtra kimuktena vij¤ànàni sahasra÷aþ ..
     utpadyante muni÷reùñhà munestasya mahàtmanaþ .
     abhyàsenaiva vij¤ànaü vi÷uddha¤ca sthiraü bhavet ..
     tejoråpàõi sarvàõi sarvaü pa÷yati yogavit .
     devavimbànyanekàni vimànàni sahasra÷aþ ..
     pa÷yati brahmaviùõvindrayamàgnivaruõàdikàn .
     grahanakùatratàrà÷ca bhuvanàni sahasra÷aþ ..
     pàtàlatalasaüsthà÷ca samàdhisthaþ sa pa÷yati .
     àtmavidyàpradãpena svasthenàcalanena tu ..
     prasàdàmçtapårõena sattvapàtrasthitena tu .
     tamo nihatya puruùaþ pa÷yati hyàtmanã÷varam ..
     tasya prasàdàdbharma÷ca ai÷varyaü j¤ànameva ca .
     vairàgyamapavarga÷ca nàtra kàryà vicàraõà ..
     na ÷akyo vistaràdbaktuü varùàõàmayutairapi .
     yoge pà÷upate niùñhà sthàtavya¤ca munã÷varàþ ! ..>% iti liïgapuràõe 9 adhyàyaþ ..) atha trividhayogaþ . ÷rãbhagavànuvàca .
     %<yogàstrayo mayà proktà nçõàü ÷reyovidhitmayà .
     j¤ànaü karma ca bhakti÷ca nopàyo'nyo'sti kutracit ..
     nirviõõànàü j¤ànayogo nyàsinàmiha karmasu .
     teùvanirviõõacittànàü karmayoga÷ca kàminàm ..
     yadçcchayà matkathàdau jàta÷raddhastu yaþ pumàn .
     na nirviõõo nàtisakto bhaktiyogo'sya siddhidaþ ..
     tàvat karmàõi kurvãta na nirvidyeta yàvatà .
     matkathà÷ravaõàdau và ÷raddhà yàvanna jàyate ..
     svadharmastho yajan yaj¤airanà÷ãþ kàma uddhava ! .
     na yàti svarganarakau yadyanyanna samàcaret ..
     asmiülloke vartamànaþ svadharmastho'naghaþ ÷uciþ .
     j¤ànaü vi÷uddhamàpnoti madbhakti¤ca yadçcchayà ..>% iti ÷rãbhàgavate . 11 . 20 . 6 -- 11 .. * .. sàükhyayogaþ 2 karmayogaþ 3 j¤ànakarmanyàsayogaþ 4 sannyàsayogaþ 5 j¤ànayogaþ 6 vij¤ànayogaþ 7 brahmayogaþ 8 ràjaguhyayogaþ 9 vibhåtiyogaþ 10 bhaktiyogaþ 11 prakçtipuruùavivekayogaþ 12 guõatrayayogaþ 13 puruùottamayogaþ 14 àcàravivekayogaþ 15 mokùayogaþ 16 ete yogà eteùvadhyàyeùu bhagavadgãtàyàü draùñavyàþ .. * .. (kalau yogasiddhirnàsti . yaduktaü kà÷ãkhaõóe . 32 adhyàye . na sidhyati kalau yogo na sidhyati kalau tapaþ .. tathà ca tatraiva 42 adhyàye .
     %<ca¤calendriyavçttiþ syàt kalikalmaùajçmbhaõàt .
     alpàyuþ syàttathà néõàü kveha yogamahodayaþ ..>%)

#<yogakùemaü>#, klã, (yoga÷ca kùema÷ca tayoþ samàhàraþ .) anàgatànayanàgatarakùaõe . yathà manuþ .
     %<divà vaktavyatà pàle ràtrau svàmini tadgçhe .
     yogakùeme'nyathà cettu pàlo vaktavyatàmiyàt ..>% bçhadaïgiràþ .
     %<anàgatasya cànetà àgatasya ca rakùakaþ .
     ràtràvapi yadànyo'sti tadà svàmã na doùabhàk ..>% iti pràya÷cittatattvam .. (tathà ca gãtàyàm . 9 . 22 .
     %<ananyà÷cintayanto màü ye janàþ paryupàsate .
     teùàü nityàbhiyuktànàü yogakùemaü vahàmyaham ..>% %<yogo'pràptasya pràpaõaü kùemastadrakùaõaü tadubhayaü vahàmi .>% iti ÷aïkaràcàryaþ .. %<yogaü dhanàdilàbhaü kùema¤ca tatpàlanaü mokùaü và tairapràrthitamapi ahameva vahàmi pràpayàmi .>% iti ÷rãdharasvàmã .. yoga÷ca kùema÷ca itãtaretaradvandbe puüliïgadbivacanaprayogo bhavati .) yathà --
     %<yogakùemakaraü kçtvà sãtàyà lakùmaõaü tataþ .
     mçgasyànupadã ràmo jagàma gajavikramaþ ..>% iti bhaññikàvye . 5 . 50 .. %<phalapuùpàderalabdhasya sàdhanaü yogaþ ÷arãràderlabdhasya pàlanaü kùemaþ .>% iti taññãkàyàü bharataþ .. %<yogakùemau ÷arãrasthitipàlane .>% iti tatraiva jayamaïgalaþ ..

#<yogacaraþ>#, puü, (yogeùu caratãti . cara + %<careùñaþ .>% 3 . 2 . 16 . iti ñaþ .) hanåmàn . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<yogajaü>#, klã, (yogàt jàyate iti . jan + óaþ .) aguru . iti bhàvaprakà÷aþ .. yogajàte, tri ..

#<yogajaþ>#, puü, (yogebhyo jàyate iti . jan + óaþ .) alaukikasannikarùavi÷eùaþ . sa ca yuktayu¤jànabhedato dvividhaþ . yathà --
     %<alaukikaþ sannikarùastrividhaþ parikãrtitaþ .
     sàmànyalakùaõo j¤ànalakùaõo yogajastathà ..
     àsattirà÷rayàõàntu sàmànyaj¤ànamiùyate .
     tadindriyajataddharmabodhasàmagryapekùyate ..
     viùayã yasya tasyaiva vyàpàro j¤ànalakùaõaþ .
     yogajo dvividhaþ prokto yuktayu¤jànabhedataþ ..
     yuktasya sarvadà bhànaü cintàsahakçto'paraþ ..>% iti bhàùàparicchede . 63 -- 66 .. * .. %<yogaja iti . yogàbhyàsajanitadharmavi÷eùaþ . ÷rutipuràõàdipramàõaka ityarthaþ . yukteti . yuktayu¤jànaråpayogidvaividhyàt dharmasya dbaividhyamiti bhàvaþ . yuktasyeti . yogàbhyàsàvagatyà va÷ãkçta-samàdhi-samàsàdita-vividhasiddhiyukta ityucyate . ayameva vi÷eùñayogavattvàt yukta ityucyate . sarvadetiü . cintàsahakàraü vinetyarthaþ . bhànaü sarvaviùayàõàü pratyakùam . aparo yu¤jànaþ . viùayavyàvçttyà mànasasamàdhisthaþ aya¤ca yu¤jàna ucyate . cintà dhyànaü tadeva kàraõaü tatsahakàràt sthålasåkùmavyavahitaviprakçùñànarthàn manaþ pratyakùãkarotãtyarthaþ .>% iti siddhàntamuktàvalã ..

@<[Page 4,056c]>@
#<yogadànaü>#, klã, (yogena dànam .) chalena dànam . yathà --
     %<yogàdhamanavikrãtaü yogadànapratigraham .
     yatra vàpyupadhiü pa÷yettat sarvaü vinivartayet ..>% iti mànave 8 adhyàyaþ .. %<yogàdhamaneti . yoga÷abda÷chalavàcã chalena ye bandhakavikrayadànapratigrahàþ kriyante na tattvato'nyatràpi niþkùepàdau yatra chadma jànãyàt vastuto nikùepàdi na kçtaü tat sarvaü nivartayet .>% iti taññãkàyàü kullåkabhaññaþ ..

#<yoganàvikaþ>#, puü, matsyavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . gargàñaþ 2 . iti hàràvalã ..

#<yoganidrà>#, strã, (yoga÷cittavçttinirodhalakùaõaþ samàdhistadråpà nidrà .) durgà . yathà --
     %<yà nimnàntaþsthalàdhasthà jagadaõóakapàlataþ .
     vibhajya puruùaü yàti yoganidreti socyate ..>% iti kàlikàpuràõe 6 adhyàyaþ .. (api ca màrkaõóeye devãmàhàtmye . 81 . 49 .
     %<yoganidràü yadà viùõurjagatyekàrõavãkçte .
     àstãrya ÷eùamabhajat kalpànte bhagavàn prabhuþ ..>% yogena sannahanopàyàdinà sàdhyà nidrà . vãràõàü nidrà . yathà, kàmandakãyanãtisàre . 15 . 44 .
     %<màrge ca durge viniviùñasainyo vidhàya rakùàü vidhivadvidhij¤aþ .
     sannaddhapàr÷vasthitivãrayodhaþ seveta sàdhvãü sukhayoganidràm ..>%)

#<yogapaññaü>#, klã, (yogasya paññaü vasanavi÷eùaþ . yogàrthaü paññamiti và .) yadbastreõa pçùñhajànubandhanaü bhavati tat . yathà --
     %<pàduke yogapañña¤ca tarjanyàü raupyadhàraõam .
     na jãvatpitçkaþ kuryàt jyeùñhe bhràtari jãvati ..>% tallakùaõaü yathà --
     %<pçùñhajànvoþ samàyoge vastraü valayavaddçóham .
     pariveùñya yadårdhvaj¤ustiùñhettadyogapaññakam ..>% iti pàdme kàrtikarmàhàtmye 2 adhyàyaþ .. (yogapadakam . uttarãyaci÷eùaþ . yathà, yàj¤avalkyaþ .
     %<abhàve ghautavastràõàü ÷àõakùaumàvikàni ca .
     kutapo yogapaññaü và dvirvàsà yena và bhavet ..>%) ityàhnikatattvam ..)

#<yogapadakaü>#, klã, (yogasya padakam .) påjàdau dhàryottarãyavi÷eùaþ . yogapàñà iti bhàùà .. yathà -- %<trividhaü yogapadakamàdyaü vyàghràjinodbhavam . dbitãyaü mçgacarmàóhyaü tçtãyaü tantunirmitam . caturmàtrapravistàraü dairgheõa yaj¤asåtravat .. caturmàtraü caturaïgulamàtram ..>% iti vãramitrodayadhçtasiddhànta÷ekharaþ ..

#<yogapãñhaü>#, klã, (yogasya yogàrthaü và pãñhamàsanam .) devànàü yogàsanam . yathà --
     %<maõóalaü yogapãñhantu padmaü padme vicintayet .
     ÷àvàdãnyàsanànãha catvàryapi vicintayet ..
     yogapãñhaü pçthagdhyàtvà maõóalena sahaikatàm .
     punardhyàtvà tataþ pa÷càt påjayedàsanaü tataþ ..
     dhyànena yogapãñhasya dhyàtvà yaddãyate jalam .
     naivedyapuùpadhåpàdi tat svaya¤copatiùñhate ..
     sarve devàþ sagandharvàþ sacaràcaraguhyakàþ .
     cintitàþ påjità÷ca syuryogapãñhasya påjane ..>% iti kàlikàpuràõe 56 adhyàyaþ ..

#<yogamàyà>#, strã, (yoga eva màyà .) bhagavatã . sà ca viùõumàyà . yathà --
     %<tata÷ca ÷aurirbhagavatpracoditaþ sutaü samàdàya sa såtikàgçhàt .
     yadà bahirgantumiyeùa tarhyajà yà yogamàyàjaninandajàyayà ..>% iti ÷rãbhàgavate 10 skandhe 3 adhyàyaþ ..

#<yogaraïgaþ>#, puü, (yogena raïgo ràgo yasya .) nàraïgaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (nàraïga÷abde'sya vi÷eùo j¤eyaþ ..)

#<yogaràjagugguluþ>#, puü, (yogaràjàkhyo gugguluþ .) vàtarogàdãnàmauùadhavi÷eùaþ . yathà -- %<nàgaraü pippalãmålaü carvya måùaõacitrakam . bhçùñaü hiïgvajamodà ca sarùapo jãrakadbayam .. reõukendrayavau pàñhà vióaïgaü gajapippalã . kañukàtiviùà bhàrgã vacà mårvà ca patrakam .. devadàru kaõà kuùñhaü ràsnà mustà ca saindhavam . elà trikaõñakaþ pathyà dhànyaka¤ca vibhãtakam .. dhàtrã ca tvagu÷ãra¤ca yavakùàro'khilànyapi . etàni samabhàgàni såkùmacårõàni kàrayet .. yàvantyetàni cårõàni tàvadevàtra gugguluþ . saümardya sarpiùà pa÷càt sarvaü saümi÷rayecca tat .. ekaü piõóaü tataþ kuryàt dhàrayet ghçtabhàjane . guñikàùñakamàtràstu khàdettà÷ca yathocitam .. yathocitamiti doùakàlànalàdyapekùayà .. paribhàùà ca . àdau ÷àõonmitaü khàdet tataþ karùàrdhamàtrakam . tataþ karùamitaü khàdet gugguluü kramato naraþ .. dinànàü saptake pårbe gugguloþ ÷àõamàharet . dbitãye karùamardhantu pårõaü karùaü tataþ param .. gugguluryogaràjo'yaü mahànmukhyo rasàyanaþ . maithunàhàrapànànàü niyamo nàtra vidyate .. sarvàn vàtàmayàn hanyàt àmavàtamapasmçtim . vàtaraktaü tathà kuùñhaü tathà duùñavraõànapi .. ar÷àüsi grahaõãrogaü plãhagulmodaràõyapi . ànàhaü mandamagni¤ca ÷vàsaü kàsamarocakam .. pramehaü nàbhi÷åla¤ca kçmiü kùayamurograham . ÷ukradoùaü rajodoùamudàvartaü bhagandaram .. * .. ràsnàdikvàthasaüyuktaþ sarvavàtàmayàn haret . kàkolyàdi÷ritàt pittaü kaphamàrakhadhàdinà .. dàrvã÷ritena mohàü÷ca gomåtreõa ca pàõóutàm . madhunà medaso vçddhiü kuùñhaü nimba÷çtena ca .. chinnàkvàthena vàtàsraü ÷ophaü målakajàt ÷çtàt . pàñalàkvàthasahito viùaü måùkasambhavam .. triphalàkvàthasaüyukto dàruõàü netravedanàm . punarnavàdeþ kvàthena hanti sarvodarànapi .. * .. atra ràsnàdikvàtho yathà -- ràsnà punarnavà ÷uõñhã guóåcyeraõóajaü ÷çtam . saptadhàtugate vàte sàme sarvàïgage pibet .. iti yogaràjo gugguluþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<yogaråóhaþ>#, puü, (yogàrthapratipàdako råóhaþ .) yogàrthasahabhàvena råóhyarthabodhaka÷abdaþ . yathà,
     %<yogaråóhà÷ca råóhà÷ca yaugikà÷ceti te tridhà ..>% %<te ÷abdàþ punastridhà bhavanti . yogaråóhàþ païkajàdayaþ . païkajanióapratyayaiþ païkajanikartrabhidhàya kena yogenàpi padàrtha eva pratipàdyate na kumumàdyartha iti . yogàrthapuraskàreõàpi råóhyartha eveti yogaråóhaþ . evaü ã÷varasaïketamahimnà jhañiti padmasyaiva smçteþ .>% ityalaïkàrakaustubhe 2 kiraõaþ .. (yogaråóhaü nàma lakùayati .
     %<svàntarniviùña÷abdàrthasvàrthayorbodhakçmmithaþ .
     yogaråóhaü na yatraikaü vinànyasyàsti ÷àbdadhãþ ..>% yannàma svàvayavavçttilabhyàrthena mamaü svàrthasyànvayabodhakçt tannàma yogaråóhaü yathà païkajakçùõasarpàdharmàdi taddhi ÷àntarniviùñànàü païkàdi÷abdànàü vçttilabhyena païkajanikartràdinà samaü sva÷akyasya padmàderanvayànubhàvakaü païkajamityàditaþ païkajanikartç padmamityanubhavasya sarvasiddhatvàt . iyàüstu vi÷eùo yadråóhamapi maõóaparathakàràdipadaü yogàrthavinàkçtasya råóhyarthasyeva råóhyarthavinàkçtasyàpi yogàrthasya bodhakaü maõóape ÷ete ityàdau yogàrthasya maõóapànakartràderiva maõóapaü bhojayedityàdau samuditàrthasya gçhàderayogyatvenànvayàbodhàt . yogaråóhantu païkajàdipadamavayavavçttyà råóhyarthameva samudàya÷aktyà càvayavalabhyàrthamevànubhàvayati natvanyaü vyutpattivaicitryàttathaiva sàkàïkùatvàt . ataeva païkajaü kunudamityatra païkajanikartçtvena bhåmau païkajamutpannamityàdau ca padmatvena païkajapadasya lakùaõayaiva kumudasthalapadmayorbodha iti vàrtikam . nanu puùpaü païkajetyàdau païkajàderanvayasyàbodhàt bodhàcca païkajapuùpamityàdau nirvibhaktikena païkajàdipadenopasthàpyàrthasyànvayadhãsàmànyaü pratyeva tàdç÷apaïkajàdipadottara÷abdopasthàpyatvaü tantram evaü puùpaü païkajamityàdau anvayabodhadar÷anàttadanurodhena savibhaktikapaïkajàdipadopasthàpyàrthànvayabodhaü prati svasamànavibhaktikapadopasthàpyatva¤ca atastadupasthàpitasya païkajàtàdeþ kathaü padàntarànupasthàpitaü padmàdàvanvaya iti cedapaïkajavçttiþ sattetyàdau ca vyabhicàràduktavyutpatteþ
     %<skhaladakùarasaü÷ãbhi taruõyàmukhapaïkajam .>% ityàdau saïgoceneni gçhàõa . naca dhenupadasya dhànakarmatvavi÷iùñàyàü gavãvapaïkajàdipadasyàpi païkajàtatvàdivi÷iùñapadmàdau råóhirevàstu natu yogaråóhiriti sàmprataü anyatra këpta÷aktibhyaþ païkajanyàdipadebhya evàkàïkùàdisàcivyena païkajanikartç tvàderlàbhasambhave tadbi÷iùñasya padmasya guroþ samudàyà÷akyatvàdananyalabhyasyaiva ÷abdàrthatvàt . yadyapi kartçvàcakaóapratyaye eva padmatvavi÷iùñasya lakùaõayà làbhasambhavànna païkajabhàgasya tatra ÷aktirucità prakàràntaràlabhyasyaiva ÷abda÷akyatvamityuktatvàt kçtivartamànatvayorivaikapadàrthayorapi kartçpadmayormitho'nvayasya sambhavitvàt tathàpyavayavànàü ÷akteragrahe grahe'pi và padmàdau tadarthasyànvayadhãvirodhidhãda÷àyàü païkajamastãtyàditaþ padmamastãtyàdyanubhavàrthamava÷yaü padmatvàdivi÷iùñe païkajàdibhàgasya råóhirupeyà itarathà prakçtyarthàvacchinnasyaiva pratyayàrthasya padàrthàntareõànvayasya vyutpannatayà óapra tyayopasthàpitasyàpi padmasyàstitvàdinà sahànvayànupapatteþ . ataeva païkajàdipadàgçhãta÷aktikasya puüsaþ païkajamastãtyàdito jàtvapi kartàstãtyàkàrako nànvayabodhaþ pratyayamàtropasthàpyasya karturanyatrànvaye niràkàïkùatvàditi vakùyate . ki¤caivamekàkùarakoùàvadhçta÷aktikànàü kakhàdipratyekavarõànàmeva niråóhalakùaõayà tattadarthànubhàvakatvasambhavàdbakanakhàdisamudàyasyàpi tattadarthe ÷aktirvilãyeta kàdipratyekavarõasya ÷aktigrahaü vinàpi vakàdi÷abdàdvakàderanubhavàrthaü tatra samudàye ÷aktiriti tu prakçte'pi samànaü óàdipratyayamàtrasya padmàdau vçttimattvagrahe'pi païkajàdisamudàyàt padmàderanubhavasya sarvasiddhatvàt . nacaivaü citragurityàdàvapi citragosvàmyàdau samudàyasya ÷aktiprasaïgaþ samàsatvasyàvi÷iùñatvàditi vàcyam agçhãtàvayavavçttikasya puüsastato'rthànadhigamenàvayavànàü kçtterava÷yàpekùàyàü teùàmeva tathàvidhàrthabodhakatvaucityasya vakùyamàõatvàditi .
     païkajàdipadebhyaþ kevalasyaiva yogàrthasya råóhyarthasya và bodhavyudàsàrthantàdç÷àrthayormithaþ sàkàïkùatvaniyamo na kalpyate parantu råóhyarthabhinne yogàrthasya bodhaü prati råóhidhiyaþ pratibandhakatvaü tena råóherapratisanghànada÷àyàmavayava÷aktyaiva païkajaü kumudamityàdau païkajanikartçtvàdinà kairavàderavagamastathàvayava÷akteranupasthitau samudàya÷aktyaiva bhåmau païkajamutpannamityàdau païkatvaprakàreõa sthalapadmàderataeva ca tailapadaü yogena tilaprabhavaü råóhyà vilakùaõadravyaparyavasitaü snehaü bodhayedyogaråóhamapi tailaü patramityàdau sarùapasya tailamityàdau ca ÷aktyaiva pratyekasya bodhakamiti mãmàüsakànànmatmupanyasyati .
     %<råóhyarthabhinne yogàrthabuddhau råóhervirodhitàm .
     vadanti kecidekaikabuddhistaiþ kvacidiùyate ..>% kvacitsamudàyàvayavayorekamàtrasya ÷aktipratisandhànasthale yadyapi padmànyadharmikapaïkajàtatvànvayadhãsàmànyaü prati païkajapadaü padma÷aktamityevaü råóhij¤ànatvena na virodhitvaü tàdç÷adhãsattve'pi kardamajàdi÷abdebhyastàdråpyeõa kairavàderavagamàt nàpi païkajapadajanyatàdç÷abodhaü pratyeva tathà virodhitvaü råóhij¤ànada÷àyàmapi samudàyasya lakùaõayà ÷aktibhrameõa và païkajapadàt païkajàtatvena kumudabodhasya sarvairupagamàt tathàpyavayava÷aktyà païkajapadajanyapadmànyadharmikapaïkajàtatvànvayabodhaü pratyeva råóhij¤ànatvena pratibandhakatvam . naca kumuda eva padmatvena råóhibhramada÷àyàü tàdråpyeõa kumudasya bodho na syàdbirodhinyà råóhidhiyaþ sattvàditi vàcyaü padmànyadharmiketyanena padmatvànavacchinnavi÷eùyatàkatvasyoktatvàt . padmasyeva kumudasyàpi samudàya÷akyatvadhãda÷àyàmavayava÷aktyà païkajàtaü kumudamityàkàrakadhãsvãkàre tu kumudàdi÷aktatva j¤ànàjanyatve nàpi prativadhyaü vi÷eùaõãyam . naca yatra tàtparyàdidhãvilambàdayogyatàbhramàdinàprativandhàdbà råóhyopasthite padme yogàrthasya païkajanikarturananvayastatràvayava÷aktyà païkajàtatvena kumudàdivodho na syàt virodhino råóhij¤ànasya sattvàditi vàcyaü mãmàüsakànàmiùñatvàt te hi maõóapaü bhojayetyàdàvapi gçhàdau råóhidhãsattve maõóapàdipadànàmavayava÷aktyà maõóapànakartàdena manyante vodhaü bhramatvà grahànàskanditasyeva råóhyarthagocaratattadayogyatàj¤ànàdyabhàvavi÷iùñasyaiva råóhij¤ànasya virodhitàyàþ suvacatvàcca . yadi ca samudàya eva padmatvena païkajanikartçtvena ca ÷akteþ pramàmramàbhyàü païkajàtaü padmamityàkàrako bodhaþ pràmàõikastadànãü ca païkajanikartçtvena kumudasya nànvayadhãþ tadàvayava÷aktyetyapahàya païkajapadaghañaka÷abda÷aktyeti pratibadhyakukùau nikùepaõãyaü tadghañakatva¤ceha tadviùayitàvyàpakaviùayitàkatvamàtraü tadavayava iva tatràpyavi÷iùñam . yattu svàvayava÷aktyà païkajapadajanyaü païkajakartçtvenànvayabàdhaü prati padmatvaü hetustatra kàryasya vi÷eùyatvaü tadavacchedakatvaü và kàraõasya tu samavàyastàdàtmyaü và pratyàsattirityetàvataiva yogàrthamaryàdayà kumudàderbodhavyudàsasambhavàt uktakrameõa pratibandhakatàyàü mànàbhàva padmatvaü païkajaprayogopàdhiriti pràcãnapravàdasyàpyuktàrtha eva paryavasànàditi tattucchaü padmàgçhãta÷aktikasyàpi puüsaþ païkajanikartçtvenàvayava÷aktyà kumu dasya bodhànudayaprasaïgàt naceùñàpattiranubhavavirodhàt naca råóhij¤ànakàlãnameva yogàrthasya bodhaü pratyuktarãtyà padmatvasya hetutvaü tathà sati råóhidhãda÷àyàmapi tadasamànakàlãnasya païkajàtatvena kumudabodhasya sàmànyasàmagrãmahimrà durvàratàpatteþ råóhij¤ànàsamànakàlãnatàdç÷abodhaü prati vi÷eùato hetvantarasyàkëptatvàt tatkalpane càtigauravàt . yadapi païkajananakartçùu païkàdipadànàü ÷aktisattve'pi païkajapadànna tàdråpyeõa bodhaþ parantu padmatvamàtreõa yogàrthamaryàdayà païkajàtatvaprakàrakabodhasàmànyaü pratyeva padmatvavi÷eùñe råóhij¤ànasya làghavena virodhitvàt padmànyadharmikatvàdergauraveõa pratibadhyakoñyapraviùñatvàdato yogaråóhaü nàmaiva nàsti yudhiùñhiràdi÷abdàdapi raõasthiratvàdikaü yogàrthaü parityajyaiva vaijàtvàdiprakàreõa kuntãputtràdyavagamàt . yaduktamabhiyuktaiþ . yà vçttirajahatsvàrthà seyamatropapàdità . jahatsvàrthà tu tatraiva yatra råóhirvirodhinã . païkajaü manasàdevã padmanàbho yudhiùñhiraþ .. iti . tadetadvaiyàkaraõamataü païkajamastãtyàditaþ païkajàtaü padmamastãtyàdyanubhavasya nyàyamãmàüsàdisakalatantrasiddhatvena gauravasya pràmàõikatvàdanàdeyamanyathà avayava÷akterapi prativadhyatàyàmaprave÷àpatterlàghave païkajàtatvaprakàraka÷àbdasàmànyaü pratyeva råóhidhiyaþ pratibandhakatvasya suvacatvàt . nanvevaü dravye sarasijamastãtyàdito dravyaniùñhaü sarojamiva dravyàbhinne sarasi jàtaü padmamapi pratãyeta nàmàrthayorabhedànvaye tantrasya nàmnoþ samànavibhaktikatvasyànayàditi cet satyaü savibhaktikanàmàrthasya nàmàntaràrthànvaye vçtti÷abdaikade÷ànyainaiva samànavibhaktikanàmàntareõa smàritatvasya tantratàyàþ svãkàryatvàditi . yadyadàkàïkùitaü yogyaü sannidhànaü prapadyate . tena tenànvitaþ svàrthaþ padaiþ samadhigamyate .. iti råóhyarthayogàrthayoryugapadupasthitau tayoràkàïkùàdisàcivyàdàhatyànvayabuddhisthala eva yogàrthasya råóhyarthasya và nànyatrànvayo natu tayoreva mithaþ sàkàïkùatvaü anyatra yogàrthasya bodhane råóhidhiyaþ pratibandhakatvaü và pramàõàbhàvàt eva¤ca yatra yogaråóhilabhyàrthayostàtparyàdyagrahàdbirodhisamavadhànàdbà na prathamamanvayadhãstatra yogàrthamaryàdayà païkajàtatvena kumudàdeþ samudàya÷aktyà ca padmatvena sthalakamalasya bodho bhavatyeveti maõikçnmataü dar÷ayati .
     %<råóhyarthe'nyatra yà yatra yadàkàïkùàdini÷cayaþ .
     tadaiva tatra yogàrthasyànvayo maõikçnmataþ ..>% samudàya÷aktyupasthàpite padàntaravçttyupasthàpite và yatra dharmiõyavàntaravçttilabhyàrthasya yadàkàïkùàni÷cayàdistadaiva tatra tathànvayabodha utpadyate sambhåtasàmagrãkatvàt råóhyarthabhinne yogàrthasyànvayabodhavyudàsàya tu råóheryogàpahàritàpravàdoråóhyarthamàtre yogàrthasyànvayabodhasàmagrãsthalàbhipràyaka iti cintàmaõikçtàmmatam . yogaråóhaü vibhajate .
     %<sàmàsikaü taddhitàktamiti tat dbividhaü bhavet .
     yogaråóhaü kçdantasya samàsatvavyavasthiteþ ..>% tat yogaråóhaü sàmàsikaü samàsàtmakaü kçùõasarpàdi taddhitàktaü vàsudevàdi . kçdantasya païkajàdiyogaråóhasya sàmàsika evàntarbhàva iti nàdhikyam .. * ..)

#<yogavàhaþ>#, puü, (yogasya vàhaþ . yogaü vàhayatãti . vah + õic + aõ và .) anusvàraþ . visargaþ . jihvàmålãyaþ . upàdhmànãyaþ . iti vyàkaraõam ..

#<yogavàhã>#, strã, (yogaü vàhayatãti . vaha + õic + aõ . tato ïãù .) kùàravi÷eùaþ . yathà --
     %<svarjistu svarjikàsrughnã yogavàhã suvarcikà .>% iti hemacandraþ .. pàrada÷ca .. (puü, rogavi÷eùe militànàmauùadhànàü prayogaþ . yathà --
     %<yogavàhirasàþ sarve sarvarogagalagrahe ..>% iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe raktapittàdhikàre ..)

#<yogasàraþ>#, puü, (yogasyauùadhaprayogasya sàraþ .) sarvarogaharaõopàyaþ . yathà -- dhanvantariruvàca .
     %<sarvarogaharaü siddhvaü yogasàraü vadàmyaham .
     ÷çõu su÷ruta ! saükùepàt pràõinàü jãvahetave ..
     nimeùàdirhaviþkàla÷cintàbhiþ ùaóvidho bhavet ..
     kaùàyakañutiktàmlaråkùàhàràdabhojanàt .
     cintàvyavàyavyàyàmabhaya÷okaprajàgaràt ..
     uccairbhàùyatibhàvàcca karmayogàtikarùaõàt .
     vàyuþ kupyati paryante jãrõànne dinasaükùaye ..
     uùõàmlalavaõakùàrakañukàjãrõabhojanàt .
     tãkùõàtapàgnisantàpamadyakrodhaniùevaõàt ..
     vidàhakàle bhuktasya madhyàhne jaladàgame .
     grãùmakàle'rdharàtre'pi pittaü kupyati dehinaþ ..
     svàdvamlalavaõasnigdhaguru÷ãtàtibhojanàt .
     navànnapicchalànåpamàùàbhisyandisevanàt ..
     avyavàyo divàsvapna÷ayyàsanasukhàdibhiþ .
     kaphaþ pradoùe bhukte ca vasante ca prakupyati ..
     pàruùyamålasaïkocatodaviùñambhabhojanàt .
     kharatà suptatà harùaraukùastambhana÷oùaõam ..
     ÷yàvatvamaïgavi÷leùavalanà÷àmavartanam .
     vàyorliïgàni tairyuktaü rogaü vàtàtmakaü vadet ..
     dàhoùmapàdasakledakoparàgaparisravàþ .
     kañvamla÷avavaigandhyasvedamårchàtitçñ÷ramàþ ..
     hàridraü haritatva¤ca pittaliïgàni tairlayaþ .
     snehopadehamàdhuryacirakàritvavandhanam ..
     staimityadçùñisaü ghàta÷otha÷ãtatvagauravam .
     kaõóunidràbhiyoga÷ca lakùaõaü kakùasambhavam ..
     hetulakùaõasaüsargàdbidyàdbyàdhiü dvidoùajam .
     sarvahetusamutpannaü triliïga sànnipàtikam ..
     doùadhàtumalàdhàro dehinàü deha ucyate .
     teùàü samatvamàrogyaü kùayavçddhã viparyayaþ ..
     rasàsçïmàüsamedo'sthimajja÷ukràõi dhàtavaþ .
     vàtapittakaphà doùà viõmåtradyà malàþ smçtàþ .
     vàyuþ ÷ãto laghuþ såkùmaþ kharo råkùo'sthiro balã .
     pittamamlakañåùõa¤ca paktyojoromakàraõam ..
     madhuro lavaõaþ snigdho guruþ ÷leùmàtipicchilaþ .
     guda÷roõyà÷rayo vàyuþ piktaü pakvà÷ayasthitam ..
     kaphasyàmà÷ayaü sthànaü kaõñhorumårdhasandhayaþ .
     kañutiktakaùàyà÷ca kaphapittàdisaü÷rayaþ .
     kañvamlalavaõàþ pittaü svàdåùõalavaõàþ kapham ..
     eta eva viparyastàþ samàyaiùàü prayojitàþ .
     bhavanti rogiõàü ÷àntyai susthànàü sukhahetavaþ ..>% ityàdi gàruóe 172 adhyàyaþ .. (yogasya sàraþ . ÷ivastavàtmako granthavi÷eùaþ ..)

#<yogàdhamanaü>#, klã, (yogenàdhamanam .) chalena bandhakam . yathà --
     %<yogàdhamanavikrãtaü yogadànapratigraham .
     yatra vàpyupadhiü pa÷yet tat sarvaü vinivartayet ..>% iti manuþ .. asya vivaraõaü yogadàna÷abde draùñavyam ..

#<yogàraïgaþ>#, puü, (yogena çtuyogena àraïgaþ .) nàraïgaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<yogàråóhaþ>#, tri, (yogaü viùayanivçttiü yamàdikaü và àråóhaþ .) indriyabhogyeùu ÷abdàdiùu tatsàdhanakarmasu cànàsaktaþ . tasya lakùaõaü yathà --
     %<yadà hi nendriyàrtheùu na karmasvanuùajjate .
     sarvasaïkalpasaünyàsã yogàråóhastadocyate ..>% iti ÷rãbhagavadgãtàyàm . 6 . 4 .. * .. %<kãdç÷o'yaü yogàråóho yasya ÷amaþ kàraõamucyate ityatràha yadeti . indriyàrtheùu indriyabhogyeùu ÷abdàdiùu tatsàdhaneùu ca karmasu yadà nànuùajjate àsaktiü na karoti . tatra hetuþ àsaktimålabhåtàn sarvàn bhogaviùayàn karmaviùayàü÷ca saïkalpàn saünyasituü tyaktuü ÷ãlaü yasya saþ . tadà yogàråóha ucyate .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã ..

#<yogàsanaü>#, klã, (yogasyàsanaü yogasàdhanamàsanamiti và .) brahmàsanam . dhyànàsanam . iti hemacandraþ . 3 . 503 .. (tattu padmàsanàdi . yathà, bhaññikàvye . 7 . 77 .
     %<ityuktvà sarva evàsthurbaddhvà yogàsanàni te ..>% %<yogàsanàni padmàsanàni .>% iti taññãkàyàü jayamaïgalabharalamallikau ..)

#<yogidaõóaþ>#, puü, (yoginàü daõóo'valambanayaùñiþ .) vetraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<yoginã>#, strã, (yogo'styasyà iti . yoga + iniþ . ïãp .) yogayuktà nàrã . (yathà, màrkaõóeye . 52 . 31 .
     %<te ubhe brahmavàdinyau yoginyau càpyubhe dvija ..>%) bhagavatyàþ sakhãråpà àvaraõadevatà . sà koñividhà . tàsàü madhye catuþùaùñiþ pradhànàþ . yathà . nàràyaõã 1 gaurã 2 ÷àkambharã 3 bhãmà 4 raktadantikà 5 bhràmarã 6 pàrvatã 7 durgà 8 kàtyàyanã 9 mahàdevã 10 caõóaghaõñà 11 mahàvidyà 12 mahàtapà 13 sàvitrã 14 brahmavàdinã 15 bhadrakàlã 16 vi÷àlàkùã 17 rudràõã 18 kçùõapiïgalà 19 agnijvàlà 20 raudramukhã 21 kàlaràtriþ 22 tapasvinã 23 meghasvanà 24 sahasràkùã 25 viùõumàyà 26 jalodarã 27 mahodarã 28 muktake÷ã 29 dhoraråpà 30 mahàbalà 31 ÷rutiþ 32 smçtiþ 33 dhçtiþ 34 tuùñiþ 35 puùñiþ 36 medhà 37 vidyà 38 lakùmãþ 39 sarasvatã 40 aparõà 41 ambikà 42 yoginã 43 óàkinã 44 ÷àkinã 45 hàriõã 46 hàkinã 47 làkinã 48 trida÷e÷varã 49 mahàùaùñhã 50 sarvamaïgalà 51 lajjà 52 kau÷ikã 53 brahmàõã 54 màhe÷varã 55 kaumàrã 56 vaiùõavã 57 aindrã 58 nàrasiühã 59 vàràhã 60 càmuõóà 61 ÷ivadåtã 62 viùõumàyà 63 màtçkà 64 . iti bçhannandike÷varapuràõoktadurgàpåjàpaddhatiþ .. api ca .
     %<brahmàõã caõóikà raudrã gaurãndràõã tathaiva ca .
     kaumàrã vaiùõavã durgà nàrasiühã ca kàlikà ..
     càmuõóà ÷ivadåtã ca vàràhã kau÷ikã tathà .
     màhe÷varã ÷àïkarã ca jayantã sarvamaïgalà ..
     kàlã kapàlinã medhà ÷ivà ÷àkambharã tathà .
     bhãmà ÷àntà bhràmarã ca rudràõã càmbikà tathà ..
     kùamà dhàtrã tathà svàhà svadhàparõà mahodarã .
     ghoraråpà mahàkàlã bhadrakàlã bhayaïkarã ..
     kùemaïkarã cogracaõóà caõóogrà caõóanàyikà .
     caõóà caõóavatã caõóã mahàmohà priyaïkarã ..
     balavikariõã devã balapramathinã tathà .
     manonmathinã devã ca sarvabhåtasya dàminã ..
     umà tàrà mahànidrà vijayà ca jayà tathà .
     pårboktàþ ÷ailaputtryàdyà yoginyaùñau ca yàþ kramàt ..
     tàbhiràbhi÷ca sahità÷catuþùaùñã÷ca yoginãþ .
     påjayenmaõóalasyàntaþ sarvakàmàrthasiddhaye ..>% iti kàlikàpuràõe 62 adhyàyaþ .. * .. aùñayoginyo yathà --
     %<tato'ùñapatreùvabjasya påjayedaùñayoginãþ ..
     ÷ailaputtrãü caõóaghaõñàü skandamàtarameva ca .
     kàlaràtri¤ca pårbàdicaturdikùu prapåjayet ..
     caõóikàmatha kuùmàõóãü tathà kàtyàyanãü ÷ubhàm .
     mahàgaurãü càgnikoõe naiçtyàdiùu påjayet ..>% iti tatraiva 53 adhyàyaþ .. * .. tithivi÷eùe digvi÷eùàvasthitayoginyo yathà --
     %<brahmàõã saüsthità pårve pratipannavamãtithau .
     màhe÷varã cottare ca dbitãyàda÷amãtithau ..
     sthitàgneye ca kaumàrã tçtãyaikàda÷ãtithau .
     nàràyaõã ca nairçtye caturthãdbàda÷ãtithau ..
     pa¤camyà¤ca trayoda÷yàü vàràhã dakùiõe tathà .
     ùaùñhyà¤caiva caturda÷yàmindràõã pa÷cime sthità ..
     saptamyàü paurõamàsyà¤ca càmuõóà vàyugocare .
     aùñamyamàvàsyayo÷ca mahàlakùmã÷agocare ..
     yoginãsaümukhe naiva gamanàdi prakàrayet ..>% iti gàruóe 59 adhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<pratipannavamã pårve ràmà rudrà÷ca pàvake .
     ÷aratrayoda÷ã yàmye vedà màsà÷ca nairçte ..
     ùaùñhã caturda÷ã pa÷càt vàyavyàü munipårõimà .
     dbitãyà da÷amã yakùe ai÷yànàü càùñamã kuhåþ ..
     vàme ÷ubhakarã devã mçtyudà dakùiõe sthità .
     vadhabandhakarã càgre pçùñhe sarvàrthasàdhanã ..>% iti jyotistattvam .. * .. tatkàlayoginã yathà --
     %<yasyàü di÷yudayaü yàti tato yàmàrdhabhuktikà .
     bhramantã tena màrgeõa bhavettatkàlayoginã ..
     pràcã dhane÷varahutà÷anakauõapeyavàyavyavàruõayamàdhipa÷aïkareùu .
     eùu kramànnivasati pratipannavamyoþ pçùñhe sthità ÷ubhakarã giriràjaputtrã ..>% iti samayàmçtam .. * .. atha yoginãsàdhanam . bhåtaóàmare .
     %<athàtaþ saüpravakùyàmi yoginãsàdhanottamam .
     sarvàrthasàdhanaü nàma dehinàü sarvasiddhidam ..
     atiguhyà mahàvidyà devànàmapi durlabhà .
     yàsàmabhyarcanaü kçtvà yakùe÷o'bhåddhanàdhipaþ ..
     tàsàmàdyàü pravakùyàmi suràõàü sundarãü priye .
     asyà abhyarcanenaiva ràjatvaü labhate naraþ ..
     atha pràtaþ samutthàya kçtvà snànàdikaü ÷ubham .
     pràsàda¤ca samàsàdya kuryàdàcamanaü tataþ ..
     pràõavànte sahasràre håüü phañ digbandhanaü caret ..
     pràõàyàmaü tataþ kuryàt målamantreõa mantravit .
     ùaóaïgaü màyayà kuryàt padmamaùñadalaü likhet ..
     tasmin padme mahàmantraü jãvanyàsaü samàcaret .
     pãñhe devãü samàvàhya dhyàyeddevãü jagatpriyàm ..
     pårõacandranibhàü gaurãü vicitràmbaradhàriõãm .
     pãnottuïgakucàü ràmàü sarveùàmabhayapradàm ..
     iti dhyàtvà ca målena dadyàt pàdyàdikaü ÷ubham .
     punardhåpaü nivedyaiva naivedyaü målamantrataþ .
     gandhacandanatàmbålaü sakarpåraü su÷obhanam ..
     praõavànte bhuvane÷ã àgaccha surasundari ! .
     vahnerbhàryà japenmantraü trisandhya¤ca dine dine ..
     sahasraikapramàõena dhyàtvà devãü sadà budhaþ .
     màsànte vyàpya divasaü valipåjàü su÷obhanàm ..
     kçtvà ca prajapenmantraü ni÷ãthe yàti sundarã .
     sudçóhaü sàdhakaü matvà yàti sà sàdhakàlaye ..
     suprasannà sàdhakàgre sadà smeramukhã tataþ .
     dçùñvà devãü sàdhakendro dadyàt pàdyàdikaü ÷ubham ..
     sucandanaü mumanaso j¤àtvàbhilaùitaü vadet .
     màtaraü bhaginãü vàpi bhàryàü và bhaktibhàvataþ ..
     yadi màtà tadà vittaü dravya¤ca mumanoharam .
     bhåpatitvaü pràrthitaü yattaddadàti dine dine .
     puttravat pàti taü loke satyaü satyaü suni÷citam ..
     svasà dadàti dravya¤ca divyavastraü tathaiva ca .
     divyàü kanyàü samànãya nàgakanyàü dine dine ..
     yadyadbhavati bhåta¤ca bhaviùyatãti yat punaþ .
     tat sarvaü sàdhakendràya nivedayati ni÷citam ..
     yat yat pràrthayate sarvaü dadàti sà dine dine .
     bhràtçvat pàti taü loke kàmanàbhirmanãgataiþ ..
     bhàryà syàdyadi sà devã sàdhakasya manoharà .
     ràjendraþ sarvaràjànàü saüsàre sàdhakottamaþ ..
     svarge martye ca pàtàle gatiþ sarvatra ni÷citam .
     yadyaddadàti sà devã kathituü naiva ÷akyate ..
     tayà sàrdha¤ca saübhogaü karoti sàdhakottamaþ .
     anyastrãgamanaü tyaktvà anyathà na÷yati dhruvam .. 1 * ..
     tato'nyat sàdhanaü vakùye nirmitaü brahmaõà purà .
     nadãtãraü samàsàdya kuryàt snànàdikaü tataþ ..
     pårbavat sakalaü kàryaü candanairmaõóalaü likhet .
     svamantraü tatra saülikhyàvàhya dhyàyenmanoharàm ..
     kuraïganetràü ÷aradinduvaktràü vimbàdharàü candanagandhaliptàm .
     cãnàü÷ukàü pãnakucàü manoj¤àü ÷yàmàü sadà kàmadughàü vicitràm ..
     evaü dhyàtvà japeddevãmagurudhåpadãpakaiþ .
     gandhaü puùparasa¤caiva tàmbulàdãü÷ca målataþ ..
     tàraü màyà gaccha manohare pàvakavallabhà .
     kçtvàyutaü pratidinaü japenmantraü prasannadhãþ ..
     màsànte vyàpya divasaü kuryàcca japamuttamam .
     àni÷ãthaü japenmantraü j¤àtvà ca sàdhakaü dçóham ..
     gatvà ca sàdhakàbhyàse suprasannà manoharà .
     tato'rcità prasannà sà puùõàti pràrthi¤ca yat ..
     svarõa÷ataü sàdhakàya dadàti sà dine dine .
     sàva÷eùaü vyayaü kuryàt sthite tattu na dàsyati ..
     anyastrãgamanaü tasya na bhavet satyamãritam .
     avyàhatagatistasya bhavatãti na saü÷ayaþ ..
     iyaü te kathità vidyà sugopyà yà suràsuraiþ .
     tava snehena bhaktyà ca vakùye'haü parame÷vari ! .. 2 ..
     tato'nyat sàdhanaü vakùye ÷çõuùvaikamanàþ priye .
     gatvà vañatalaü devãü pçjayet sàdhakottamaþ ..
     pràõàyàmaü ùaóaïga¤ca màyayàtha samàcaret .
     sadyomàüsaü valiü dattvà påjayettàü samàhitaþ ..
     arghyamucchiùñaraktena dadyàttasyai dine dine .
     pracaõóavadanàü gaurãü pakvavimbàdharàü priye ..
     raktàmbaradharàü bàlàü sarvakàmapradàü ÷ubhàm .
     evaü dhyàtvà japenmantramayutaü sàdhakottamaþ ..
     saptadinaü samabhyarcya càùñame vidhivaccaret .
     kàyena manasà vàcà påjayecca dine dine ..
     tàraü màyà tathà kårcaü rakùa karmaõi tadbahiþ .
     àgaccha kanakànte tu vatiþ svàhà mahàmanuþ .
     àni÷ãthaü japenmantraü baliü dattvà manoharam ..
     sàdhakendraü dçóhaü matvà àyàti sàdhakàlaye .
     sàdhakendro'pi tàü dçùñvà dadyàdarghyàdikaü tataþ ..
     tataþ saparivàreõa bhàryà syàt kàmabhojanaiþ .
     vastrabhåùàdikaü tyaktvà yàti sà nijamandiram ..
     evaübhàryà bhavennityaü sàdhakàj¤ànuråpataþ .
     àtmabhàryàü parityajya bhajettà¤ca vicekùaõaþ .. 3 ..
     tataþ kàme÷varãü vakùye sarvakàmaphalapradàm .
     praõavaü bhuvane÷ànã càgaccha kàme÷vari tataþ ..
     vahnerbhàryà mahàmantraü sàdhakànàü sukhàvaham .
     pårvavat sakalaü kçtvà bhårjapatre su÷obhane ..
     gorocanàbhiþ pratimàü vinirmàya svalaïkçtàm .
     ÷ayyàmàruhya prajapenmantramekamanàstataþ ..
     sahasraikapramàõena màsamekaü japedbudhaþ .
     ghçtena madhunà dãpaü dadyàcca susamàhitaþ ..
     kàme÷varãü ÷a÷àïkàsyàü calatkha¤janalocanàm .
     sadà lolagatiü kàntàü kusumàstra÷ilãmukhãm ..
     evaü dhyàtvà japenmantraü ni÷ãthe yàti sà tadà .
     dçùñvà tu sàdhakaþ ÷reùñhàmàj¤àü dehãti tàü vadet ..
     strãbhàvena mudà tasyai dadyàt pàdyàdikaü tataþ .
     suprasannà tadà devã sàdhakaü toùayet sadà ..
     annàdyairatibhogena pativat pàlayet sadà .
     nãtvà ràtrau sukhai÷varyairdattvà ca vipulaü dhanam ..
     vastràlaïkàradravyàvãn prabhàte yàti ni÷citam .
     evaü pratidinaü tasya siddhiþ syàt kàmaråpataþ .. 4 ..
     tataþ pañe vinirma ya puttaliü dhyànaråpataþ .
     suvarõavarõàü gauràïgãü sarvàlaïkàrabhåùitàm ..
     nåpuràïgadahàràóhyàü ramyà¤ca puùkarekùaõàm .
     evaü dhyàtvà japenmantraü dattvà ca pàdyamuttamam ..
     sacandanena puùpeõa jàtãpuùpeõa yatnataþ .
     gugguluü dhåpadãpau ca dadyànmålena sàdhakaþ ..
     mantrastu .
     tàraü màyàü tathàgaccha ratisundaripadaü tataþ .
     vahnijàyà càùñasahasraü japenmantraü dine dine ..
     màsànte divasaü pràpya kuryàt påjàdikaü ÷ubham .
     ghçtadãpaü tathà gandhaü puùpaü tàmbålameva ca ..
     tàvanmantraü japedvidvàn yàvadàyàti sundarã .
     j¤àtvà dçóhaü sàdhakendraü ni÷ãthe yàti ni÷citam ..
     tatastàmarcayedbhaktyà jàtãkusumamàlayà .
     susantuùñà sàdhakendraü toùayedratibhojanaiþ ..
     bhåtvà bhàryà ca sà tasmai dadàti và¤chitaü varam .
     bhåùàdikaü parityajya prabhàte yàti sà dhruvam ..
     sàdhyakàj¤ànuråpeõa prayàti sà dine dine .
     nirjane pràntare devi ! siddhiþ syànnàtra saü÷ayaþ ..
     tyaktvà bhàryàü bhajettà¤ca anyathà na÷yati dhruvam .. 5 ..
     tato'nyat sàdhanaü vakùye svagçhe ÷ivasannidhau .
     vedàdyaü bhuvane÷ã¤càgaccha padmini vallabhà ..
     pàvakasya mahàmantraü pårbavat sakalaü tataþ .
     maõóalaü candanaiþ kçtvà målamantraü likhettataþ ..
     padmànanàü ÷yàmavarõàü pãnottuïgapayodharàm .
     komalàïgãü smeramukhãü raktotpaladalekùaõàm ..
     evaü dhyàtvà japenmantraü sahasra¤ca dine dine .
     màsànte pårõimàü pràpya vidhivat påjayet sadà ..
     àni÷ãthaü japenmantraü dçóhàbhyàsena sàdhakaþ .
     sarvatra ku÷alaü j¤àtvà sà yàti sàdhakàlayam ..
     bhåtvà bhàryà sàdhakaü hi sàdhayedvividhairapi .
     bhogairdirvyairbhåùaõàdyaiþ padminã sà dine dine ..
     pativat pàti taü loke nityaü svarge ca sarvadà .
     tyaktvà bhàryàü bhajet tà¤ca sàdhakendraþ sadà priye .. 6 ..
     tato vakùye mahàvidyàü vi÷vàmitreõa dhãmatà .
     j¤àtvà dçóhaü sàdhità vidyà balà càtibalà priye ..
     mantrastu .
     praõavànte mahàmàyà nañini pàvakapriyà .
     mahàvidyeha kathità gopanãyà prayatnataþ ..
     a÷okasya talaü gatvà snànaü pårbavadàcaret .
     målamantreõa sakalaü kuryàcca susamàhitaþ ..
     trailokyamohinãü gaurãü vicitràmbaradhàriõãm .
     vicitràlaïkçtàü ramyàü nartakãve÷aüdhàriõãm ..
     evaü dhyàtvà japenmantraü sahasra¤ca dine dine .
     màüsopahàraiþ saüpåjya dhåpaü dãpaü nivedayet ..
     gandhacandanatàmbålaü dadyàttasyai mudà budhaþ .
     màsameka¤ca tàü bhaktyà påjayet sàdhakottamaþ ..
     màsànte divasaü pràpya kuryàcca påjanaü mahat .
     ardharàtrau bhayaü dattvà ki¤cit sàdhakasattame .
     sudçóhaü sàdhakaü matvà yàti sà sàdhakàlayam ..
     vidyàbhiþ sakalàbhi÷ca ki¤citsmeramukhã tataþ .
     varaü varaya ÷ãghraü tvaü yatte manasi vartate ..
     tat ÷rutvà sàdhaka÷reùñho bhàvayenmanasà dhiyà .
     màtaraü bhaginãü vàpi bhàryàü và prãtibhàvataþ .
     kçtvà santoùayedbhaktyà nañinã tat karotyalam ..
     màtà syàdyadi sà devã puttravat pàtitaü mudà .
     svarõa÷ataü siddhidravyaü dadàti sà dine dine ..
     bhaginã yadi sà kanyàü devasya nàgakanyakàm .
     ràjakanyàü samànãya dadàti sà dine dine .
     atãtànàgatàü vàrtàü sarvàü jànàti sàdhakaþ ..
     bhàryà syàt yadi sà devã dadàti vipulaü dhanam .
     annàdyairupacàrai÷ca dadàti kàmabhojanam ..
     svarõa÷ataü sadà tasmai dadàti sà dhruvaü priye .
     yat yat và¤chati tat sarvaü dadàti nàtra saü÷ayaþ .. 7 mahàvidyàü pravakùyàmi sàvadhànàvadhàraya .
     kuïkumena samàlikhya bhårjapatre striyaü mudà ..
     tato'ùñadalamàlikhya kuryànnyàsàdikaü priye .
     jãvanyàsàdikaü kçtvà dhyàyet tatra prasannadhãþ ..
     ÷uddhasphañikasaïkà÷àü nànàratnavibhåùitàm .
     ma¤jãrahàrakeyåraratnakuõóalamaõóitàm .
     evaü dhyàtvà japenmantraü sahasrantu dine dine ..
     pratipaddinamàrabhya påjayet kusumàdibhiþ .
     dhåpadãpavidhànai÷ca trisandhyaü påjayenmudà ..
     pårõimàü pràpya gandhàdyaiþ påjayet sàdhakottamaþ .
     ghçtadãpaü tathà dhåpaü naivedya¤ca manoramam ..
     ràtrau ca divase japyaü kuryàcca susamàhitaþ .
     prabhàtasamaye yàti sàdhakasyàntikaü dhruvam ..
     prasannavadanà bhåtvà toùayedratibhojanaiþ .
     devadànavagandharvavidyàdhçgyakùarakùasàm ..
     kanyàbhã ratnabhåùàbhiþ sàdhakendraü muhurmuhuþ .
     carvyaü coùyàdikaü dravyaü divyaü dadàti sà dhruvam ..
     svarge martye ca pàtàle yadbastu vidyate priye .
     ànãya dãyate satyaü sàdhakàj¤ànuråpataþ ..
     svarõa÷ataü sadà tasmai dadàti sà dine dine .
     sàdhakàya varaü dattvà yàti sà nijamandiram ..
     tasyà varaprasàdena cirajãvã niràmayaþ .
     sarvaj¤aþ sundaraþ ÷rãmàn sarvago bhavati dhruvam .
     reme sàrdhaü tayà devi sàdhakendro dine dine ..
     mantrastu .
     tàraü màyàü tathàgacchànuràgiõi maithunapriye .
     vahnibhàryà manuþ proktaþ sarvasiddhipradàyakaþ ..
     eùà madhumatã tu syàt sarvasiddhipradà priye .
     guhyàt guhyatarà vidyà tava snehàta prakãrtità .. 8 ..
     devyuvàca .
     ÷ruta¤ca sàdhanaü puõyaü yakùiõãnàü sukhapradam .
     yasmin kàle prakartavyaü vidhinà kena và prabho .
     atràdhikàriõaþ ke và samàsena vadasva me ..
     ã÷vara uvàca .
     vasante sàdhayeddhãmàn haviùyà÷ã jitendriyaþ .
     sadà dhyànaparo bhåtvà taddar÷anamahotsukaþ ..
     ujjañe pràntare vàpi kàmaråpe vi÷eùataþ .
     sthàneùvekatamaü pràpya sàdhayet susamàhitaþ .
     anena vidhinà sàkùàt bhaviùyati na saü÷ayaþ ..
     devyà÷ca sevakàþ sarve paraü càtràdhikàriõaþ .
     tàrakabrahmaõo bhçtyaü vinàpyatràdhikàriõaþ ..>% iti tantrasàre yoginãsàdhanaprakaraõaü samàptam .. da÷avidhada÷àntargatada÷àvi÷eùaþ . yathà --
     %<svanakùatraü dhruvaü kçtvà pa¤ca tatra vimi÷rayet .
     maïgalena hçtaþ ÷eùo maïgalàdivini÷cayaþ ..
     maïgalà piïgalà dhanyà bhràmarã bhadrikà tathà .
     ulkà siddhà saïkañà ca yoginyaùñau prakãrtitàþ ..
     abdaikaü maïgalà dhatte ÷eùàstvekaikavardhikàþ .
     punastryarkànnivartante cakravat parivartanàt ..>% api ca .
     %<rohiõyàdau triràvçttyà maïgalàdau yathàkramam .
     ulkà siddhà saïkañà ca a÷vinyàditraye punaþ ..>% etàsàmantarda÷à .
     %<da÷àvarùantu ùañtriü÷adbhàgaü kçtvà vinirdi÷et .
     yantu yasyà hi yadbarùaü tattadbhàgaü prakãrtitam ..>% phalaü yathà --
     %<maïgalà maïgalaü dhatte'tulabhogaü sukhaü tathà .
     gogajà÷vasahasràõi gçhe tasya dine dine ..
     piïgalà vividhaü duþkhamannacintàdisambhavam .
     dadàti nà÷aü ÷atrubhyo dhanadhànyagajàdikam ..
     dhanyà ca satataü datte sarvatra vijayàdikam .
     ÷atrubhyo rakùate nityaü màtçvat paripàlayet ..
     bhràmarã vividhaü duþkhamantaþsambhra masambhavam .
     akasmàttasya durdaivaü vidhinà preritaü bhavet ..
     bhadrikà vividhàn dhatte sammànàdimanorathàn .
     tuùñà cedbhadrikà nityaü durgrahaþ sugrahàyate ..
     ulkà vyàdhikarã proktà nityaü nànàbhayapradà .
     ulkà yadi samàyàti sugraho durgrahàyate ..
     siddhà ca sàdhayet sarvaü mantràrambhadhanàdikam .
     yasya tuùñà bhavet siddhà lakùmãstasya kare sthità ..
     saïkañà saïkañaü datte bhuïkte dhànyadhanàdikam .
     saiva bhàvyà sadà nityaü gçhã kçùõaþ phaõã yathà ..>% ityudbodhacandrikà ..

#<yogã>#, [n] puü, (yogaþ astyasyeti . yoga + iniþ . yadbà, yuja samàdhau . yujir yoge và + %<saüpçcànurudhota .>% 3 . 2 . 142 . iti ghinuõ .) yogayuktaþ . tasya lakùaõàdi yathà --
     %<svarõe loùñe gçhe'raõye susnigdhe candane tathà .
     samatà bhàvanà yasya sa yogã parikãrtitaþ ..>% iti brahmavaivarte gaõapatikhaõóe 35 adhyàyaþ .. api ca .
     %<àtmaupamyena sarvatra sabhaü pa÷yati yo'rjuna ! .
     sukhaü và yadi và duþkhaü sa yogã paramo mataþ ..>% iti ÷rãbhagavadgãtàyàm 7 adhyàyaþ .. anyacca . çùaya åcuþ .
     %<bhagavan ! devatàrighna ! hiraõyàdinisådana ! .
     catvàro hyà÷ramàþ proktà yogã nàma ka ucyate ..
     sarvakarmàõi saünyasya samàdhimacalaü ÷ritaþ .
     ya àste ni÷calo yogã sa sannyàsã na pa¤camaþ ..
     sarveùàmà÷ramàõàntu dbaividhyaü ÷rutidar÷itam .
     brahmacàryupakurvàõo naiùñhiko brahmatatparaþ ..
     yo'dhãtya vidhivadvedàn gçhasthà÷ramamàvrajet .
     upakurvàõako j¤eyo naiùñhiko maraõàntikaþ ..
     udàsãnasàdhaka÷ca gçhastho dvividho bhavet .
     çõàni trãõyupàhçtya tyaktvà bhàryàdhanàdikam ..
     ekàkã yastu vicaredudàsãnaþ sa mokùikaþ .
     kuñumbabharaõàyattaþ sàdhako'sau gçhã bhavet ..
     tapastapyati yo'nyena yajeddevàn juhoti ca .
     svàdhyàye caiva nirato vanasthastàpaso mataþ ..
     tapasà karùito'tyarthaü yastu dhyànaparo bhavet .
     sannyàsikaþ sa vij¤eyo vànaprasthà÷rame sthitaþ ..
     yogàbhyàsarato nityamàrurukùurjitendriyaþ .
     j¤ànàya vartate bhikùuþ procyate parameùñhikaþ ..
     ya÷càtmaratireva syànnityatçpto mahàmuniþ .
     samyagdar÷anasampannaþ sa yogã bhikùurucyate ..
     j¤ànasannyàsinaþ kecidvedasannyàsinaþ pare .
     karmasannyàsinaþ kecidvividhàþ parameùñhikàþ ..
     yogã ca trividho j¤eyo bhautikaþ sàükhya eva ca .
     tçtãyo'nyà÷ramã prokto yogamuttamamàsthitaþ ..>% iti kaurme 2 adhyàyaþ .. (teùàü strãsaïganiùedho yathà --
     %<yadi saïgaü karotyeva bindustasya vina÷yati .
     àyuþkùayo binduhãnàdasàmarthya¤ca jàyate ..
     tasmàt strãõàü saïgavarjyaü kuryàdabhyàsamàdaràt .
     yogino'ïgasya siddhiþ syàt satataü bindudhàraõàt ..>% iti dattàtreyasaühità .. teùàü pathyaü yathà, hañhayogapradãpikàyàm .
     %<godhåma÷àliyavaùaùñika÷obhanànnaü kùãràdyakhaõóanavanãtasitàmadhåni .
     ÷åõñhãkapolakaphalàdikapa¤ca÷àkaü mudgàdidivyamudaka¤ca yamãndrapathyam ..>% teùàmapathyaü yathà, tatraiva .
     %<kañvamlatiktalavaõoùõaharãta÷àva sauvãratailatilasarùapamatsyamadyam .
     àjàdimàüsadadhitakrakulatthakolapinyàkahiïgulasunàdyamapathyamàhuþ ..>%)

#<yogã÷varaþ>#, puü, (yoginàmã÷varaþ .) yàj¤avalkyamuniþ . (iti hemacandre yoge÷a÷abdadar÷anàt . 3 . 851 ..) yathà --
     %<yogã÷varaü yàj¤avalkyaü sampåjya munayo'bruvan .
     varõà÷rametaràõàü no bråhi dharmàna÷eùataþ ..>% %<yoginàü sanakàdãnàü ã÷varaþ ÷reùñhastaü yàj¤avalkyaü saüpåjya .>% iti mitàkùarà .. tri, yaginàü ÷reùñhaþ . (yathà, màrkaõóeye . 96 . 28 .
     %<yajanti yànastamalairmanobhiryogã÷varàþ kle÷avimuktihetån ..>%)

#<yogã÷varã>#, strã, (yoginàmã÷varã .) durgà . yathà --
     %<yogi÷akràdayo devàþ sanakàntàstapodhanàþ .
     teùàü svàmã tathà yogã ã÷varã prabhupàlanà ..
     àtmendriyamanàdãnàü saüyogo yoga ucyate .
     teùàü và yojanàdyogã yogai÷varyavibodhanà ..>% iti devãpuràõe 45 adhyàyaþ ..

#<yoge÷aþ>#, puü, (yogasya ã÷aþ ã÷varaþ .) yàj¤avalkyaþ . iti hemacandraþ . 3 . 851 .. (yoge÷vare, tri . yathà, bhàgavate . 4 . 19 . 6 .
     %<kapilo nàrado datto yage÷àþ sanakàdayaþ .
     tamanvãyurbhàgavatà ye ca tatsevanotsukàþ ..>%)

#<yoge÷varaþ>#, puü, (yogànàü ã÷varaþ .) ÷rãkçùõaþ . yathà --
     %<bråhi yoge÷vare kçùõe brahmaõye dharmavarmaõi .
     svàü kàùñhàmadhunopete dharmaþ kaü ÷araõaü gataþ ..>% iti ÷rãbhàgavate 1 skandhe 1 adhyàyaþ .. (÷ivaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 14 . 323 .
     %<namaste bhagavan deva ! namaste bhaktavatsala ! .
     yoge÷vara ! namaste'stu namaste vi÷vasambhava ! ..>% devahotratanayaþ . yathà, bhàgavate . 8 . 13 . 32 .
     %<devahotrasya tanaya upahartà divaspateþ .
     yoge÷varo hareraü÷o bçhatyàü sambhaviùyati ..>%

#<yoge÷varã>#, strã, bandhyàkarkoñakã . iti bhàvaprakà÷aþ .. (yogànàmã÷varã . durgà . yathà -- %<tvacaü yoge÷varã tathà -- .>% iti caõóãkavacam .. yogayukte, tri . yathà, màrkaõóeye . 97 . 8 .
     %<prajàpateþ ka÷yapàya somàya varuõàya ca .
     yoge÷varebhya÷ca sadà namasyàmi kçtà¤jaliþ ..>%)

#<yogeùñaü>#, klã, (yoge sandhicchidràdipåraõe iùñam .) sãsakam . ityamaraþ . 2 . 9 . 105 .. (tathàsya paryàyaþ .
     %<nàgaü mahàbalaü cãnaü piùñaü yogeùñasãsakam ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

#<yogyaü>#, klã, (yojyata iti . yuj + õic + õyat .) çddhinàmauùadham . vçddhinàmauùadham . ityamaraþ . 2 . 4 . 112 ..

#<yogyaþ>#, tri, (yogàya prabhavati . yog + %<yogàdyacca .>% 5 . 1 . 102 . iti yat .) pravãõaþ . yogàrhaþ . (yathà, raghuþ . 6 . 29 .
     %<kàntyà girà sånçtayà ca yogyà tvameva kalyàõi ! tayostçtãyà ..>%) upàyã . ÷aktaþ . iti medinã hemacandra÷ca .. (yathà, màrkaõóeye . 71 . 10 .
     %<apatnãko naro bhåpa na yogyo nijakarmaõàm ..>% yojanasàdhanabhåtaþ . yathà, çgvede . 3 . 6 . 6 .
     %<çtasya và ke÷inà yogyàbhiþ .>% %<yogyàbhiryojanasàdhanabhåtàbhã rajjubhiþ .>% iti sàyaõaþ .. ÷akañàdiyojanãyaþ . yathà, ÷atapathabràhmaõe . 1 . 3 . 1 . 13 .
     %<yoktraõa hi yogyaü yu¤jantyasti vai patnyà amedhyaü yadavàcãnam .>% %<yogyaü yojanãyamanaóuda÷vàdikam .>% iti tadbhàùyam ..) puùyanakùatre, puü . iti medinã . ye, 49 ..

#<yogyatà>#, strã, (yogyasya bhàvaþ . yogya + tal . ñàp .) kùamatà . iti lokaprasiddhiþ .. (yathà, màrkaõóeye . 113 . 9 .
     %<tathànyànapyayogyàni yogyatàü yànti kàlataþ .
     yogyànyayogyatàü yànti kàlava÷yà hi yogyatà ..>%) ÷àbdabodhakàraõavi÷eùaþ . sa tu pàdàrthànàü parasparasambandhe vàdhàbhàvaþ . iti sàhityadarpaõam .. nyàyamate tatpadàrthe tatpadàrthavattà . yathà --
     %<padàrthe tatra tadvattà yogyatà parikãrtità .>% iti bhàùàparicchedaþ ..
     %<yogyatàü niråpayati padàrtha ityàdinà .
     ekapadàrthe'parapadàrthasambandho yogyatà ityarthaþ .
     tajj¤ànàbhàvàcca vahninà si¤catãtyàdau na ÷àbdabodhaþ . nanvetasyà yogyatàyà j¤ànaü ÷àbdabodhàt pràk sarvatra na sambhavati vàkyàrthasyàpårbatvàditi cenna tattatpadàrthasmaraõe sati kvacit saü÷ayaråpasya kvacinni÷cayaråpasyàpi yogyatàyà j¤ànasya sambhavàt . navyàstu yogyatàj¤ànaü na ÷abdaj¤àne kàraõaü vahninà si¤cati ityàdau seke vahnikaraõakatvàbhàvaråpàyogyatàyà ni÷cayena pratibandhànna j¤àbdabodhaþ . tadabhàvani÷cayasya laukikasannikarùàjanyadoùavi÷eùàjanyaj¤ànapàtre pratibandhakatvàt ÷àbde pratibandhakatvaü siddhaü yogyatàj¤ànavilambàcca ÷àbdavilambo'siddha iti vadanti .>% iti siddhàntamuktàvalã ..

#<yogyà>#, strã, (yogya + ñàp .) abhyàsaþ . (yathà, raghuþ . 8 . 19 .
     %<aparaþ praõidhànayogyayà marutaþ pa¤ca ÷arãragocaràn ..>% %<aparo raghuþ praõidhànayogyayà samàdhyabhyàsena .>% iti mallinàthaþ ..) arkayoùit . iti medinã . ye, 49 .. ÷astrà bhyàsaþ . tatparyàyaþ . khuralã 2 ÷ramaþ 3 abhyàsaþ 4 . tadbhåþ khalårikà . iti hemacandraþ . 3 . 452 .. (yathà, su÷rute såtrasthàne 9 adhyàye .
     %<athàto yogyàsåtrãyamadhyàyaü vyàkhyàsyàmaþ .
     adhigatasarva÷àstràrthamapi ÷iùyaü yogyàïkàrayet . chedyàdiùu snehàdiùu ca karmapathamupadi÷et . subahu÷ruto'pyakçtayogyaþ karmasvayogyo bhavati . tatra puùpaphalàlàvåkàlindakatrapuùairvàrukakarkàrukaprabhçtiùu chedyavi÷eùàn dar÷ayedutkartanaparikartanàni copadi÷et . dçtivastiprasekaprabhçtiùådakapaïkapårõeùu bhedyayogyàm .
     saromni carmaõyàtate lekhyasya . mçtapa÷usiràsåtpalanàleùu ca vedhyasya . ghuõopahatakàùñhaveõunalanàlã÷uùkàlàvumukhevve ùyasya . panasavimbãvilvaphalamajjamçtapa÷udanteùvàhàryasya . madhucchiùñopalipte ÷àlmalãphalake visràvyasya . såkùmaghanavastràntayormçducarmàntayo÷ca sãvyasya . pustamayapuruùàïgapratyaïgavi÷eùeùu bandhayogyàm . mçdumàüsape÷ãùåtpalanàleùu ca karõasandhibandhayogyàm .
     mçduùu màüsakhaõóeùvagnikùàrayogyàm . udakapårõaghañapàr÷vasrotasyalàvåmukhàdiùu ca netrapraõidhànavastivraõavastipãóanayogyàmiti . bhavata÷càtra .
     evamàdiùu medhàvã yogyàrheùu yathàvidhi .
     dravyeùu yogyàü kurvàõo na pramuhyati karmasu ..
     tasmàt kau÷alamanvicchan ÷astrarakùàgnikarmasu .
     yasya yatreha sàdharmyaü tatra yogyàü samàcaret ..>% (yuvatã . yathà --
     %<nidàgha÷aradorbàlà prauóà varùàvasantayoþ .
     hemante ÷i÷ire yogyà na vçddhà kvàpi ÷asyate ..>% yogyà yuvatã . iti ràjavallabhaþ ..)

#<yojanaü>#, klã, (yujyate mano yasminniti . yuj + lyuñ .) paramàtmà . catuþkro÷ã . yogaþ . iti medinã . ne, 113 .. * .. (yathà, harivaü÷e . 146 . 13 .
     %<gàndhàrakanyà vahane nçpàõàü rathe tathà yojanamårjitànàm ..>%) catuþkro÷yarthe yathà --
     %<dvàda÷àïgulikaþ ÷aïkustaddbayantu ÷ayaþ smçtaþ .
     taccatuùkaü dhanuþ proktaü kro÷o dhanuþsahasrikaþ ..
     taccatuùkaü yojanaü syàdityàdi màna÷àstram ..
     etanmate ùoóa÷asahasrahastairyojanaü bhavati .
     dbàtriü÷atsahasrahastairapi yojanam . yathà -- yavodarairaïgulamaùñasaükhyairhasto'ïgulaiþ ùaóguõitai÷caturbhiþ .
     hastai÷caturbhirbhavatãha daõóaþ kro÷aþ sahasradvitayena teùàm .
     syàdyojanaü kro÷acatuùñayena tathà karàõàü da÷akena vaü÷aþ ..>% iti lãlàvatã ..

#<yojanagandhaþ>#, strã, (yojanaü gandho'syàþ . yojanàt gandho'syà iti và .) kastårã . sãtà . satyavatã . iti medinã . dhe, 48 .. (yathà devãbhàgavate . 2 . 2 . 18 .
     %<ityuktana tu sà kanyà kùaõamàtreõa bhàvinã .
     kçtà yojanagandhà tu suråpà ca varànanà ..>%)

#<yojanagandhikà>#, strã, satyavatã . iti jañàdharaþ .. kastårã . ityajayapàlaþ .. sãtà . yojanagandhà÷abdàt svàrthe kapratyayena jàtatvàt ..

#<yojanaparõã>#, strã, (yojanàya sandhisthànàdermelanàrthaü parõaü yasyàþ .) ma¤jiùñhà . iti ratnamàlà ..

#<yojanavallikà>#, strã (yojanavallã + svàrthe kan . ñàp .) ma¤jiùñhà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<yojanà>#, strã, yogakàraõà . iti ¤yantayujadhàtoranapratyayena siddham ..

#<yojanavallã>#, strã, (yojanagàminã atidãrghà vallã yasyàþ sà .) ma¤jiùñhà . ityamaraþ . 2 . 4 . 91 .. (tathàsyàþ paryàyaþ .
     %<ma¤jiùñhà vikasà jiïgã samaïgà kàlameùikà .
     maõóåkaparõã bhaõóãrã bhaõóã yojanavallyapi ..
     rasàyanyaruõà kàlà raktàïgã raktayaùñikà .
     bhaõóãtakã ca gaõóãrã ma¤jåùà vastrara¤jinã ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<yojitaü>#, tri, kàritayojanam . ¤yantayujadhàtoþ karmaõi ktapratyayena niùpannam .. (yathà, bhàgavate . 4 . 21 . 22 .
     %<ahaü daõóadharo ràjà prajànàmiha yojitaþ ..>%)

#<yoñakaþ>#, puü, yoñanam . melanamiti yàvat . vivàhe rà÷iyoñaka-grahayoñaka-nakùatrayoñaka-gaõayoñakavarõayoñaka-yoniyoñaka-vargayoñakabhedena saptavidho yoñakaþ . tatra rà÷iyoñake ùaóaùñakanavapa¤camadvidvàda÷aviùamasaptakayogà niùiddhàþ . tadàha ÷rãpatisaühitàyàm .
     %<ùaóaùñakaü trikoõa¤ca dbidbàda÷akameva ca .
     parasparaü janmarà÷estyaktvà kanyàkumàrayoþ ..
     ùaóaùñake bhaveddoùo vaidhavyaü mçtyureva và .
     trikoõe puttrahàniþ syàt dhanahànirdhanavyaye ..
     puruùasyàùñame kanyà kanyàyàþ ùaùñhake pumàn .
     ÷ubhaü ùaóaùñakaü j¤eyaü nodbàhe dåùaõaü bhavet ..
     navapa¤came .
     puüso gçhàt sutagçhe sutahà ca kanyà dharme sthità sutavatã pativallabhà ca .
     dbidvàda÷e dhanagçhe dhanahà ca kanyà ripphe sthità dhanavatã pativallabhà ca ..
     yoñake saptake meùatulau yugmahayau tathà .
     siühaghañau sadà varjyau mçtistatràbravãcchivaþ ..
     ràjayoñakamàha dãpikàyàm .
     ekarà÷au ca dampatyoþ ÷ubhaü syàt samasaptake .
     caturthada÷ake caiva tçtãyaikàda÷e tathà ..>% iti rà÷iyoñakavicàraþ .. * .. grahayoñake graha÷atruyogo niùiddhaþ . kanyàvararà÷yadhipagrahayoþ ÷atrutve graha÷atruyogaþ . tatra vivàhe rogàdiþ phalam . tadàha gargaþ . maraõaü bhàvavirodhe graharipubhàve càcireõa rogàdiþ . iti grahayoñakavicàraþ .. * .. anye yoñakàþ prapa¤cabhayànna likhitàþ . iti jyotiùam .. granthàntare joñaka÷abda÷cavargatçtãyàdi÷ca ..

#<yotuþ>#, puü, (yåyate j¤àyate aneneti . yu + bàhulakàt tuþ .) parimàõam . ityuõàdikoùaþ ..

#<yotraü>#, klã, (yåyate aneneti . yu + %<dàmnã÷asa yu yujastu tuda si sica miha-patadaü÷a-nahaþ karaõe .>% 3 . 2 . 182 . iti ùñran .) yoktvam . ityamaraþ . 2 . 9 . 13 .. (yathà, goø ràmàyaõe . 2 . 45 . 29 .
     %<bharatàyàbhisçùñàþ sma yotràya pa÷avo yathà ..>%)

#<yoddhà>#, [ç] puü, (yudhyatãti . yudh + tçc .) yuddhakartà . tatparyàyaþ . bhañaþ 2 yodhaþ 3 . ityamaraþ . 2 . 8 . 61 .. (yathà, harivaü÷e bhaviùyaparvaõi . 2 . 18 .
     %<vàdhiùyate purãü yoddhà chidraü yadi labheta saþ ..>%)

#<yodhaþ>#, puü, (yudhyatãti . yudh + ac .) yoddhà . ityamaraþ . 2 . 8 . 61 .. (yathà, kathàsarit sàgare . 12 . 22 .
     %<saïketamilitai÷cànyairyodhàstaiþ sainikaiþ saha .
     nityurvatse÷varaü caõóamahàsenàntika¤ca tat ..>%)

#<yodhanaü>#, klã, yuddham . (yathà, màrkaõóeye . 135 . 17 .
     %<yodhaneùu svaråpeõa damo yasya duràtmanaþ .
     sa damo vàrayatyeùa hanmi tasya riporgurum ..>%) astram .. yudhadhàtorbhàve karaõe cànañ (lyuñ) pratyayena niùpannam .

#<yodhasaüràvaþ>#, puü, (yodhànàü saüràvaþ .) anyonyaü yodhànàü yuddhàyàhvànam . tatparyàyaþ . krandanam 2 . ityamarabharatau ..

#<yodheyaþ>#, puü, (yudh + bhàve gha¤ . yodhaü yuddhaü karotãti . yodha + khaþ .) yoddhà . yodha÷abdàt ùõeyapratyayena niùpannaþ ..

#<yonalaþ>#, puü, (yavasya nala iva nalaþ kàõóo'sya . pçùodaràdiþ .) ÷asyavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . yavanàlaþ 2 jårõàhvayaþ 3 devadhànyam 4 jontàlà 5 bãjapuùpikà 6 . iti hemacandraþ . 4 . 244 ..

#<yoniþ>#, puü, strã, (yauti saüyojayatãti . yu + %<vahi÷ri÷ruyudruglàhàtvaribhyo nit .>% uõàø 4 . 51 . iti niþ .) àkaraþ . iti medinã . ne, 16 .. kàraõam . (yathà, uttararàmacarite . 6 .
     %<çùayo ràkùasãmàhurvàcamunmattadçptayoþ .
     sà yoniþ sarvavairàõàü sà hi lokasya nirçtiþ ..>%) jalam . iti hemacandraþ . 3 . 249 .. (ku÷adbãpasthanadãvi÷eùaþ . yathà, màrkaõóeye . 121 . 71 .
     %<dhåtapàpà nadã nàma yoni÷caiva punaþ smçtà .
     sãtà dvitãyà vij¤eyà sà caiva hi ni÷àsmçtà ..>% tantra÷àstravi÷eùaþ . yathà, mahàsiddhisàrasvate .
     %<sanatkumàrakaü tantraü yonitantraü prakãrtitam .
     tantràntara¤ca deve÷i ! navaratne÷varaü tathà ..>%) pràõinàmutpattisthànam . iti trikàõóa÷eùaþ .. tattu catura÷ãtilakùaprakàram . yathà --
     %<catura÷ãtilakùàõi caturbhedà÷ca jantavaþ .
     aõóajàþ svedajà÷caiva udbhijjà÷ca jaràyujàþ ..
     ekaviü÷atilakùàõi hyaõóajàþ parikãrtitàþ .
     svedajà÷ca tathaivoktà udbhijjàstatpramàõataþ ..
     jaràyujà÷ca tàvanto manuùyàdyà÷ca jantavaþ .
     sarveùàmeva jantånàü mànuùatvaü sudurlabham ..>% iti ÷rãgaruóapuràõe pretakalpe dharmaprakañano nàma 2 adhyàyaþ .. * .. anyacca .
     %<jalajà nava lakùàõi sthàvarà lakùaviü÷atiþ .
     kçmayo rudrasaïkhyàkàþ pakùiõàü da÷alakùakam ..
     triü÷allakùàõi pa÷ava÷caturlakùàõi mànuùàþ .
     sarvayoniü parityajya brahmayoniü tato'bhyagàt ..>% iti bçhadviùõupuràõam .. * .. api ca .
     %<sthàvaràstriü÷allakùa÷ca jalajo navalakùakaþ .
     kçmijà da÷alakùa÷ca rudralakùa÷ca pakùiõaþ ..
     pa÷avo viü÷alakùa÷ca caturlakùa÷ca mànavàþ .
     eteùu bhramaõaü kçtvà dbijatvamupajàyate ..>% iti karmavipàkaþ .. (bhåtànà¤caturvidhà yonirbhavati jaràyvaõóasvedodbhidaþ . tàsàü khalu catasçõàmapi yonãnàmekaikà yoniraparisaïkhyeyabhedà bhavati bhåtànàmàkçtivi÷eùàparisaïkhyeyatvàt . tatra jaràyujànàmaõóajànàü pràõinàmete garbhakarà bhàvà yàü yàü yonimàpadyante tasyàü tasyàü yonau tathà tathà råpà bhavanti . tadyathà kanakarajatatàmratrapusãsà àsicyamànàsteùu teùu %<madhåcchiùñavimveùu . te yadà manuùyavimbamàpadyante tadà manuùyavigraheõa jàyante . tasmàt samudàyàtmakaþ san garbho manuùyavigraheõa jàyate manuùyo manuùyaprabhava ityucyate tadyonitvàt .>% iti carake ÷àrãrasthàne tçtãye'dhyàye .. * ..) bhagam . ityamaraþ . 2 . 6 . 76 .. tatparyàyaþ . varàïgam 2 upasthaþ 3 smaramandiram 4 . iti ràjanirghaõñaþ .. ratigçham 5 janmavartma 6 adharam 7 avàcyade÷aþ 8 prakçtiþ 9 apatham 10 smarakåpakaþ 11 aprade÷aþ 12 prakåtiþ 13 puùpã 14 saüsàramàrgakaþ 15 saüsàramàrgaþ 16 guhyam 17 smaràgàram 18 smaradhvajam 19 ratyaïgam 20 ratikuharam 21 kalatram 22 aghaþ 23 . iti ÷abdaratnàvalã .. ratimandiram 24 smaragçham 25 kandarpakåpaþ 26 kandarpasambàdhaþ 27 kandarpasandhiþ 28 strãcihnam 29 . iti jañàdharaþ .. sa tu garbhasthàyàþ saptabhirmàsairbhavati . iti sukhabodhaþ .. * .. tasya lakùaõaü yathà --
     %<÷ubhaþ kramañhapçùñhàbho gajaskandhopamo bhagaþ .
     vàmonnata÷cet kanyàjaþ puttrajo dakùiõonnataþ ..
     àkhuromà gåóhamaõiþ su÷liùñaþ saühataþ pçthuþ .
     tuïgaþ kamalavarõàbhaþ ÷ubho'÷vatthadalàkçtiþ ..
     kuraïgakhuraråpo ya÷cullikodarasannibhaþ .
     roma÷o vivçtàsya÷ca dç÷yanàso'tidurbhagaþ ..
     ÷aïkhàvarto bhago yasyàþ sà garbhamiha necchati .
     cipiñaþ karparàkàraþ kiïkarãpadado bhagaþ ..
     vaü÷avetasapatràbho gajaromoccanàsikaþ .
     vikañaþ kuñilàkàro lambagallastathà÷ubhaþ ..>% iti kà÷ãkhaõóe 37 adhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<÷aïkhanàbhyàkçtiryonistryàvartà sà ca kãrtità .
     tasyàstçtãye tvàvarte garbha÷ayyà pratiùñhità .. * ..>% atha yonirogàdhikàraþ . tatra yonirogàõàü nidànànyàha .
     %<mithyàhàravihàràbhyàü dçùñairdoùaiþ pradåùitàt .
     àrtavàdvãryata÷càpi daivàdvà syurbhage gadàþ ..>% rogiõãnàü yonãnàü nàmànyàha .
     %<udàvartà tathà bandhyà viplutà ca pariplutà .
     vàtalà yonayo rugnà vàtadoùeõa pa¤cadhà ..
     pa¤cadhà pittadoùeõa tatràdau lohitakùarà .
     prasraüsinã vàminã ca puttraghnã pittalà tathà ..
     atyànandà karõinã ca caraõànandapårvikà .
     atipårvàpi sà j¤eyà ÷leùmalà ca kaphàdimàþ ..
     khaõóyaõóinã ca mahatã såcãvaktrà tridoùiõã .
     pa¤caità yonayaþ proktàþ sarvadoùaprakopataþ ..>% atha tàsàü lakùaõànyàha .
     %<sà pheõilamudàvartà rajaþkçcchreõa mu¤cati .
     bandhyà naùñàrtavà j¤eyà viplutà nityavedanà ..
     pariplutà yà bhavati gràmyadharme rujà bhç÷am .
     vàtalà karka÷à stabdhà ÷ålanistodapãóità ..
     catasçùvapi càdyàsu bhavantyanilavedanàþ ..>% anilavedanàstodàdayaþ .. vàtalàyàü tvati÷ayità vàtavedanà boddhavyà . vàtalà ityanvayàt .. * ..
     %<sadàhaü kùarate raktaü yasyàþ sàþ lohitakùarà .
     prasraüsinã sraüsate ca kùobhità duþprajàyinã ..>% kùobhità vimardità sraüsate svasthànàt cyavate duþprajàyinã duùñaprajanana÷ãlà .
     %<savàtamudgiredbãryaü vàminã rajasà yutam .
     sthitaü sthitaü hanti garbhaü puttraghnã raktasaüsravàt ..>% puttra÷abdo'tràpatyopalakùakaþ .
     %<atyarthaü pittalà yonirdàhapàkajvarànvità .
     catasçùvapi càdyàsu pittaliïgocchrayo bhavet ..>% atyànandànasantoùaü gràmyadharmeõa vindati . karõinyàü karõikà yonau ÷leùmàsçgbhyàü prajàyate .. karõikà màüsastha karõikàro granthiþ ..
     %<maithune caraõàpårbaü puruùàdatiricyate .>% atiricyate rajo mu¤cati ityarthaþ .
     %<bahu÷a÷càticaraõà tayorvãjaü na tiùñhati ..>% bahu÷aþ vàraü vàraü atiricyate tayoþ caraõàticaraõayoþ .
     %<÷leùmalà picchilà yoniþ kaõóayuktàti÷ãtalà .
     catasçùvapi càdyàsu ÷leùmaliïgàcchrayo bhavet ..
     anàrtavàstanã khaõóã kharaspar÷à ca maithune ..>% astanã ãùat stanau yasyàü sà atra lakùyà khaõóã . aõóinãmàha .
     %<mahàmeóhragrahãtàyà vàlàyà aõóinã bhavet ..>% mahàmeóhraþ puruùaþ tena grahãtàyà bàlàyàþ såkùmayonicchidràyà aõóinã aõóavallambamànà yonirbhavati .
     %<vivçtàtimahàyoniþ såcãvaktràtisaüvçtà .
     sarvaliïgasamutthànàt sarvadoùaprakopajà .
     catasçùvapi càdyàsu sarvaliïganidar÷anam ..>% asàdhyà yonãràha .
     %<pa¤càsàdhyà bhavantãha yonayaþ sarvadoùajàþ ..>% pa¤ca khaõóãprabhçtayaþ .. * .. atha yonikandasya nidànamàha .
     %<divàsvapnàdatikrodhàdbyàyàmàdatimaithunàt .
     kùatàcca nakhadantàdyairvàtàdyàþ kupità yathà ..>% vàtàdyàþ kupità yathà yathà nidànakupità vàtàdyàþ .. * .. råpamàha .
     %<påya÷oõitasaïkà÷aü lakucàkçtisannibham .
     janayanti yadà yonau nàmnà kabdaþ sa yonijaþ ..>% lakucàkçtisannibhaü lakucàkàràkàram . guóakamatra vi÷eùyaü boddhavyam .. * .. vàtajàdibhedena råpabhedamàha .
     %<råkùaü vivarõaü sphuñitaü vàtikaü taü vinirdi÷et .
     dàharàgajvarayutaü vidyàt pittàtmakaü tu tam ..
     tilapuùpapratãkà÷aü kaõóåmantaü kaphàtmakam .
     sarvaliïgasamàyuktaü sannipàtàtmakaü bhavet .. * ..>% atha yonirogàõàü cikitsà . tatra bandhyàcikitsà . tasyà lakùaõamàha . bandhyà naùñàrtavà j¤eyeti . tataþ prathamato naùñàrtavàcikitsà .
     %<àrtavàdar÷ane nàrã matsyàn seveta nitya÷aþ .
     kà¤jika¤ca tilàn màùànuda÷vicca tathà dadhi ..
     ikùvàkuvãjadantãcapalàguóadamanakiõvayava÷åkaiþ .
     sasnukkùãrairvartiryonigatà kusumasa¤jananã ..>% ikùvàkuþ kañutumbã . capalà pippalã . damano madanaphalam . kiõvaü suràbãjam .
     %<pãtaü jyotiùmatãpatraü ràjikogràsanaü tryaham .
     ÷ãtena payasà piùñaü kusumaü janayeddhruvam ..>% jyotiùmatã kañabhãvçkùavi÷eùaþ karahã iti loke . payasà dugdhena .. * .. atha bandhyàcikitsà .
     %<valà sità sàtibalà madhåkaü vañasya ÷uïgaü gajake÷ara¤ca .
     etanmadhukùãraghçtairnipãya bandhyà suputtraü niyataü prasåte ..
     a÷vagandhàkaùàyeõa siddhaü dugdhaü ghçtànvitam .
     çtusnàtàïganà pràtaþ pãtvà garbhaü dadhàti hi ..
     puùyoddhçtaü lakùmaõàyà målaü dugdhena kanyayà .
     piùñvà pãtvà çtusnàtà garbhaü dhatte na saü÷ayaþ ..
     kuraõñamålaü dhàtakyà kusumàni vañàïkuràþ .
     nàlotpalaü payoyuktametadgarbhapradaü dhruvam ..
     yàvalà pibati pà÷vapippalaü jãrakeõa sahitaü hità÷anà .
     ÷vetayà vi÷ikhapuïkhayà yutaü sà sutaü janayatãha nànyathà ..>% ÷vetakusubhayà ÷arapuükhayà saha . patramekaü palà÷asya piùñvà dugdhena garbhiõã . pãtvà puttramavàpnoti vãryavantaü na saü÷ayaþ .. ÷åkara÷imbãmålaü madhyaü và dadhi phalasya sapayaskam pãtvàthobhayaliïgãvãjaü kanyàü na såte strã .. puttramajàrãmålaü viùõukrànte÷àliïginãsahità . etat garbhe'ùñadinaü pãtvà kanyàü na sarvathà såte .. puttramajàrã patajiyà tasyà målam . i÷àliïginã pacaguriyà .. * .. garbhapradarabheùajakathanàvasare garbhàjanakamapi bheùajamàha .
     %<pipyalãvióaïgañaïkaõasamacårõaü yà pibet payasà .
     çtusamaye nahi tasyà garbhaþ saüjàyate kvàpi ..
     àranàlaparipeùitaü tryahaü yà jayàkusumamatti puùpiõã .
     satpuràõaguóamuùñisevinã sà dadhàti nahi garbhamaïganà .. * ..
     tàsu yoniùu càdyàsu snehàdikrama iùyate .
     vastyabhyaïgaparãùekapralepapicudhàraõam ..>% vastiratrottaravastiþ . krama÷cikitsà .
     %<natavàrtàkinãkuùñhasaindhavàmaradàrubhiþ .
     tilatailaü pacennàrã picuü tasya vidhàrayet ..
     viplutàyàü sadà yonau vyathà tena pra÷àmyati ..>% nataü tagaram .
     %<vàtalàü karka÷àü stabdhàmalpaspar÷àü tathaiva ca .
     kumbhãsvedairupacaredantarve÷mani saüvçte ..
     dhàrayedbà picuü yonau tilatailasya sà sadà .
     pittalànà¤ca yonãnàü sekàbhyaïgapicukriyàþ ..
     ÷ãtàþ pittaharàþ kàryàþ snehanàrthaü ghçtàni ca .
     prasraüsinãü ghçtàbhyaktàü kùãrasvinnàü prave÷ayet ..
     pidhàya ve÷avàreõa tato bandhaü samàcaret .
     ÷uõñhãmaricakçùõàbhirdhànyakàjàjidàóimaiþ ..
     pippalãmålasaüyuktairve÷avàraþ smçto budhaiþ ..
     dhàtrãrasaü sitàyuktaü yonidàhe pibet sadà .
     såryakràntàbhavaü målaü pibedvà taõóulàmbunà ..
     yonyàntu påyasràviõyàü ÷odhanadravyanirmitaiþ .
     sagomåtraiþ salavaõaiþ piõóaiþ saüpåraõaü hitam ..>% ÷odhanadravyàõi nimbapatràdãni .
     %<durgandhàü picchilàü vàpi cårõaiþ pa¤cakaùàyajaiþ .
     pårayeddhàrayedràjavçkùàdikvathitàmbunà ..>% pa¤ca kaùàyàþ . vacàvàsàpañolapriyaïgunimbàþ . ràjavçkùàdi dhanavaherà .
     %<pippalyàmaricairmàùaiþ ÷atàhvàkuùñhasaindhavaiþ .
     vartistulyà prade÷inyà yonau ÷leùmavi÷odhinã ..
     tulyà prade÷inyà dairghyeõa pariõàhena ca .
     karõinyàü vartayo deyàþ ÷odhanadravyanirmitàþ ..
     guóåcãtriphalàdantãkvathitodakadhàrayà .
     yoniü prakùàlayettena tatra kaõóåþ pra÷àmyati ..
     mudgapuùpaü sakhadiraü pathyàü jàtãphalaü tathà .
     vimbãü påga¤ca saücårõya vastrapåtaü kùipedbhage .
     yonirbhavati saükãrõà na sravecca jalaü tataþ ..
     kapikacchubhavaü målaü kvàthayedbidhinà bhiùak .
     yoniþ saïkãrõatàü yàti kvàthenànena dhàvanàt ..
     jãrakadvitayaü kçùõà suùuvã surabhirvacà .
     vàsakaþ saindhava÷càpi yavakùàro yavànikà ..
     eùàü cårõaü ghçte ki÷cit bhçùñvà khaõóena modakam .
     kçtvà khàdedyathàvahni yonirogàdbimucyate ..
     ma¤jiùñhà madhukaü kuùñhaü triphalà ÷arkarà balà .
     mede payasyà kàkolã måla¤caivà÷vagandhajam ..
     ajamodà haridre dve priyaïgukañurohiõã .
     utpalaü kumudaü dràkùà kàkolyau candanadvayam eteùàü kàrùikairbhàrgairghçtaprasthaü vipàcayet ..
     ÷atàvarãrasaü kùãraü ghçtàjj¤eyaü caturguõam .
     sarpiretannaraþ pãtvà strãùu nityaü vçùàyate .
     puttràn janayate vãràn medhàóhyàn priyadar÷anàn ..
     yà caivàsthiragarbhà syàt puttraü và janayenmçtam .
     alpàyuùaü và janayet yà ca kanyàü prasåyate ..
     yoniroge rajodoùe parisràve ca ÷asyate .
     prajàvardhanamàyuùyaü sarvagrahanivàraõam .
     nàmnà phalaghçtaü hyetada÷vibhyàü parivartitam ..
     anuktaü lakùmaõàmålaü kùipantyatra cikitsakàþ .
     jãvadvatsaikavarõàyà ghçta¤càtra prayujyate .
     araõyagomayeneha vahnijvàlà ca dãyate ..>% mede medà mahàmedà tayorabhàve ÷atàvarã dbiguõà deyà . payasyàtra kùãrakàkolã kàkolãyugalàbhàve a÷vagandhà dviguõà deyà . priyaïgusthàne keciddhiïgu pañhanti . payasyà kàkolãtyuktvà punaþ kàkolyàviti kàkolãkùãrakàkolyau dvaiguõyàrthaü etasya phalaghçtasya pàñho nànàtantreùu nànàvidhaþ . tatra hiïguvacàtagarajãvakarùabhakà evàdhikàþ . tatra jãvakarùabhayorabhàve vidàrãkando dviguõo deyaþ . phalaghçtaü sakalayonirogeùu .. * .. atha yonikandasya cikitsà .
     %<gairikàmràsthijantughnarajanya¤janakañphalam .
     pårayedyonimeteùàü cårõaiþ kùaudrasamanvitaiþ ..
     triphalàyàþ kaùàyeõa sakùaudreõa ca secayet .
     pramadà yonikandena vyàdhinà parimucyate ..>% atha prasaïgàt gurviõyà rogàõàü cikitsà .
     %<hnãveràtiviùàmustamoca÷akraiþ ÷çtaü jalam .
     dadyàdgarbhe pracalite pradare kukùirujyapi ..>% kukùiruk udaravyathà . calitagarbhasthàpane hnãveràdikvàthaþ .. * .. atha garbhasràvapàtayornidànam .
     %<gràmyadharmàdhvagamanayànàsanaprapãóanaiþ .
     jvaropavàsotpatanaprahàràjãrõadhàvanaiþ ..
     vamanàcca virekàcca kunthanàdgardhapàtanàt .
     tãkùõadhàroùõakañukatiktaråkùaniùevaõàt ..
     vegàbhighàtàdviùamàdàsanàcchayanàdbhayàt .
     garbhe patati raktasya sa÷ålaü dar÷anaü bhavet ..>% garbhapàtanàt niyame garbhe pàtana÷ãlaü dravyaü tasmàt . garbhasya sràvapàtayoþ pårbaråpamàha . garbhe patatãtyàdi . patati sràveõa pàtena và patiùyati sràvapàtayoravadhimàha .
     %<àcaturthàttato màsàt prasravedgabhavidravaþ .
     tataþ sthira÷arãrasya pàtaþ pa¤camaùaùñhayoþ ..>% àcaturthàt màsàt caturthamàsaparyantam . garbhasya vidravaþ . ÷oõitaråpagarbhaþ . sravati ÷oõitamiti bhojavacanàt . sthira÷arãrasya kañina÷arãrasya garbhasya . garbhapàtasya dçùñàntaü dar÷ayati .
     %<garbho'bhighàtaviùamàsanapãóanàdyaiþ pakvaü drumàdiva phalaü patati kùaõena ..>% yathà vçntalagnaü pakvaü phalamabhighàtenàkàla eva patati tathà garbho'pyabhighàtàdinà akàle'pi patati .. * .. atha garbhasràvasya cikitsà .
     %<gurviõyà garbhato raktaü sravedyadi muhurmuhuþ .
     tannirodhàya susnigdhamutpalàdi÷çtaü pibet ..>% utpalàdigaõamàha .
     %<utpalaü nãlamàraktaü kahlàraü kumudaü tathà .
     ÷vetàmbhoja¤ca madhukamutpalàdirayaü gaõaþ ..
     saü÷ãlito haratyeva dàhaü tçùõàü hçdàmayam .
     raktapitta¤ca mårchà¤ca tathà chardimarocakam ..>% atha garbhapàtasya upadravànàha .
     %<prasraü÷amàne garbhe syàddàhaþ ÷åla¤ca pàr÷vayoþ .
     pçùñharuk pradarànàhau måtrasaïga÷ca jàyate ..>% prasraü÷amàne patati .. * .. atha garbhasya sthànàntaragamane copadravànàha .
     %<sthànàt sthànàntaraü tasmin prayàtyapi ca jàyate .
     àmapakvà÷ayàdau tu kùobhaþ pårbe'pyupadravàþ ..>% pårbe'pyupadravàþ pàr÷va÷ålàdayaþ .. * .. ta¤cikitsàmàha .
     %<snigdha÷ãtàþ kriyàsteùu dàhàdiùu samàcaret .
     ku÷akà÷oruvåkàõàü målairgokùurakasya ca ..
     ÷çtaü dugdhaü sitàyuktaü garbhiõyàþ ÷ålahçt param .
     ÷vadaüùñràmadhukakùudràmlànaiþ siddhaü payaþ pibet .
     ÷arkaràmadhusaüyuktaü gurviõãvedanàpaham ..>% amlànaþ puùpajàtiþ . ayaü bàõapuùpa iti gauóàdau prasiddhaþ .
     %<mçtkoùñhàgàrikà gehasambhavàtra ca mçttikà .
     samaïgà dhàtakãpuùpaü gairika¤ca rasà¤janam ..
     tathà sarjarasa÷caitàn yathàlàbhaü vicårõayet .
     taccårõaü madhunà lihyànnàrã pradara÷àntaye ..>% mçtkoùñhàgàrikàsambhavà mçtkoùñhàgàrikà varañã tannirmitagçhabhavà mçttikà . samaïgà lajjàluþ . kaseråtpala÷çïgàñakalkaü và payasà pibet . pakvaü vacàrasonàbhyàü hiïgusauvarcalànvitam . ànàhe tu pivet dugdhaü gurviõã sukhinã bhavet .. sauvarcalaü cauhàra iti loke .
     %<tçõapa¤cakamålànàü kalkena vipacet payaþ .
     tat payo gurviõã pãtvà måtrasaïgàdbimucyate ..
     ÷àlãkùuku÷akà÷aiþ syàt ÷areõa tçõapa¤cakam .
     eùàü målaü tçùàdàhapittà÷çïmåtrasaïgahçt .. * ..>% atha prasåtàyà yoneþ kùatàde÷cikitsà .
     %<tumbãpatraü tathà lodhraü samabhàgaü supeùayet .
     tena lepo bhage kàryaþ ÷ãghraü syàdyonirakùatà ..
     palà÷oóumbaraphalaü tilatailasamanvitam .
     yonau viliptaü vidhinà gàóhãkaraõamuttamam ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. atha kuyonipràptikàraõàni .
     %<havirjuhvati nàgnau ye govindaü nàrcayanti ye .
     labhante nàtmavidyà¤ca sutãrthavimukhà÷ca ye ..
     suvarõaü vastratàmbålaü ratnamannaü phalaü jalam .
     àrtebhyo na prayacchanti sarve sukçtadàrakàþ ..
     brahmasva¤ca strãdhanàni lobhàdeva haranti ye .
     balena chadmanà vàpi dhårtà÷ca parava¤cakàþ ..
     nàstikàþ kuhakà÷caurà ye cànye vakavçttayaþ .
     bàlavçddhàturastrãùu nirdayàþ satyavarjitàþ ..
     agnidà garadà ye ca ye cànye kåñasàkùiõaþ .
     agamyàgàminaþ sarve ye cànye gràmayàjinaþ ..
     vyàdhàcaraõasampannà varõàdidharmavarjitàþ .
     devopadevadanujarakùoyakùàdisevinaþ ..
     sarvadà màdakadravyapànamattà haridviùaþ .
     devatocchiùñapatitançpa÷ràddhànnabhojinaþ ..
     asatkarmaratà nityaü sarvapàtakapàpinaþ .
     pàùaõóadharmàcaraõàþ purodhovçttijãvinaþ ..
     pitçmàtçsvasàpatyasvadàratyàgina÷ca ye .
     ye kadaryà÷ca lubdhà÷ca nàstikà dharmadåùakàþ ..
     tyajanti svàminaü yuddhe tyajanti ÷araõàgatam .
     gavàü bhåme÷ca hartàro ye cànye ratnadåùakàþ ..
     mahàkùetreùu sarveùu pratigraharatà÷ca ye .
     paradroharatà ye ca tathà ye pràõihiüsakàþ ..
     paràpavàdinaþ pàpà devatàgurunindakàþ ..
     kupratigràhiõaþ sarve sambhavanti punaþ punaþ ..
     pretaràkùasapai÷àcyatiryagvçkùakuyoniùu .
     na teùàü sukhale÷o'sti iha loke paratra ca ..
     tasmàt tyaktà niùiddhàrthaü vihitaü karma kàrayet .
     yaj¤aü dànaü tapastãrthaü mantraü devaü guruü bharet ..
     nàcaret kutsitaü karma manasà ca kadàcana .
     vipàkaü karmaõàü dçùñvà yonikoñiùu duþsaham ..
     caturbhirapi varõaistu sevyo dharmo nirantaram ..>% iti pàdmottarakhaõóe 18 adhyàyaþ .. * .. yoniduùñàyà asàdhvãtvaü yathà --
     %<sàdhvã strã màtçtulyà ca sarvathà hitakàriõã .
     asàdhvã vairatulyà ca ÷a÷vatsantàpadàyikà .
     mukhaduùñà yoniduùñà caivàsàdhvãti vi÷rutà ..>% iti brahmavaivarte gaõapatikhaõóe 2 adhyàyaþ .. * .. pàpapuõyaphalaü adhamottamayonipràptiryathà --
     %<pàpapuõyaphalaü loke pratyakùaü khalu dç÷yate .
     devadànavamànuùyatiryaktvaü kçmiyonità ..
     nànàyoniùu janmàni nànàvyàdhiprapãóitàþ .
     maraõaü bàlavçddhànàmandhatvaü kubjatà tathà ..
     ai÷varyaü sudaridratvaü pàõóityaü mårkhatà tathà .
     età÷caràcare loke bhavanti kathamanyathà ..>% iti pàdmottarakhaõóe 21 adhyàyaþ .. * .. pakùiyonipràptikàraõaü yathà --
     %<iti ÷rutakatho vipra ! sàrasaü pràha vànaraþ .
     samyagvetti bhavàn nånaü tvaü kathaü pakùitàü gataþ .
     vçttàntametaü kathaya ÷rotumicchàmi sàrasa ! ..
     sàrasa uvàca .
     kathayiùyàmi tat karma yenàhaü durgatiü gataþ .
     pakùiyoniü gato yena tat sarvaü ÷rotumarhasi ..
     dhànyakhàrã÷ataü sàgramutsçùñaü hi tvayà purà .
     bahubhyo bràhmaõebhya÷ca narmadàyàþ parigrahe ..
     paurohityamadàllobhàdba¤cayitvà dvijàüstathà .
     ki÷ciddattvàü tu tebhya÷ca gçhãtamakhilaü mayà ..
     viprasàdhàraõadravyagrahaõotpannapàtakàt .
     patitaþ kàlasåtre'haü narake raktakardame ..
     vaktumatra na ÷aknomi duþkhaü vànara ! nàrakam .
     daivàt kathamapi pràpta uttàro narakàmbudheþ ..
     mayà yadi tathàpãha ÷akunatvamupasthitam .
     apahçtya purà kàüsyabhàjanaü bhaginãgçhàt ..
     dyåtakartre mayà dattaü tena me sàrasã gatiþ ..
     iya¤ca bràhmaõã pårvaü kàüsyacaurã sudàruõà .
     teneha sàrasã jàtà madbhàryà sahadharmiõã ..>% iti tatraiva 19 . 20 adhyàyau .. * .. pàpinàü narakabhogànantaraü sthàvaràdiyonipràptiryathà --
     %<sthàvaràþ kçmayo'j¤à÷ca pakùiõaþ pa÷avo naràþ .
     dhàrmikàstrida÷àstadvanmokùiõa÷ca yathàkramam ..
     sahasrabhàgaprathamà dvitãyànukramàstathà .
     sarve hyete mahàbhàga yàvanmuktisamà÷rayàþ ..>% iti viùõupuràõe 2 aü÷e 5 adhyàyaþ ..
     %<pàpinàü narakabhogànantaraü sthàvaràdyàsåttarottaramutkçùñàsu navadhà bhinnàsu yoniùu janmakramamàha . sthàvarà iti . aj¤à matsyàdayaþ .
     dhàrmikà nareùveva puõyavi÷eùeõa kecinmokùiõa÷ca mumukùava÷ca yathàkramaü bhavantãti ÷eùaþ .
     teùà¤ca pårbabàhulyamuttarottaràlpatva¤càha sahasreti . dbitãyànukramàþ dbitãyo'nukrama udde÷o yeùàü dbitãyasthàne'nukràntà ye kramayaste sahasrabhàgaprathamàþ sahasrabhàgàþ sahasraguõàþ prathamàþ prathamanirdiùñàþ sthàvarà yeùàü te . kçmibhyaþ sahasraguõamadhikàþ sthàvaràþ . tatsahasratamabhàgàþ kçmayaþ ityarthaþ . pa¤camyantapàñhe'pi dvitãyasthàne'nukràntàt kçmivargàt sahasraguõàþ sthàvarà ityevàrthaþ . tathà sarve hyeta iti .
     yathà sthàvaràþ sthànàntaranirdiùñebhyaþ kçmibhyaþ sahasraguõamadhikàþ . tathà kçmayaþ sthànàntaranirdiùñebhyo'j¤ebhyaþ sahasraguõamadhikàþ . evaü pakùyàdiùvapi draùñavyam . mokùaü samyagà÷rayante iti mokùasamà÷rayà mumukùavo j¤ànaniùñhàstatparyantamevaü pårbapårbàduttarottaranyånatvena janmakramaþ . tataþ paraü muktiþ . eta¤ca saüsàrijãvabàhulyakathanaü mokùasya durlabhatàsåcanàrtham .
     aya¤ca navadhà nirdiùño janmakramaþ pràyika eva .
     taduktamàdityapuràõe .
     vyutkrameõàpi mànuùyaü pràpyante puõyagauravàt .
     vicitrà gatayaþ puüsàü karmaõàü gurulàghavaiþ ..>% iti taññãkà .. kuyonimokùaõaü yathà -- vàràha uvàca .
     %<yena garbhaü na gaccheta tanme ÷çõu hi màdhavi ! .
     kathayiùyàmi te hyevaü sarvadharmavini÷cayam ..
     kçtvàpi vipulaü karma àtmànaü na pra÷aüsati .
     kurvate bahukarmàõi ÷uddhenaivàntaràtmanà ..
     kçtvàpi mama karmàõi matpriyàõi vasundhare ! .
     naiva kurvantyahaïkàraü krodha¤caiva na gçhõati ..
     samaü pa÷yati cittena làbhàlàbhavivarjitaþ .
     pa¤cànàmindriyàõà¤ca samartho nigrahe rataþ ..
     kàryàkàrye vijànàti sarvadharmeùu niùñhitaþ .
     ÷ãtoùõavàtavarùàdikùutpipàsàsaha÷ca yaþ ..
     yo daridro niràlasyaþ satyavàganasåyakaþ .
     svadàranirato nityaü paradàravivarjitaþ ..
     satyavàdã vi÷uddhàtmà nityaü bhàgavatapriyaþ .
     saüvibhàgã vi÷eùaj¤o nityaü bràhmaõavatsalaþ ..
     priyavàdã dbijànà¤ca mama karmaparàyaõaþ .
     kuyonintu na gaccheta mama lokàya gacchati ..>% viyonimokùaõaü yathà --
     %<anyacca te pravakùyàmi tacchçõuùva vasundhare ! .
     yo viyoniü na gaccheta mama karmaparàyaõaþ ..
     jãvahiüsànivçttastu sarvabhåtahitaþ ÷uciþ .
     sarvatra samatàyuktaþ samaloùñà÷makà¤canaþ ..
     bàlye sthito'pi vayasi kùànto dàntaþ ÷ubhe rataþ .
     kçtyaü naiva vijànàti pareõàpakçtaü kvacit ..
     kçtya¤ca saüsmaret hyetadasatya¤ca na jalpati .
     vyalãkeùu nivçtto yaþ paryeti kçtani÷cayaþ ..
     nitya¤ca dhçtimàn ki¤cit parokùe'pi na ca kùipet .
     çtukàle'bhigaccheta apatyàrthaü svakàü striyam ..
     óedç÷àstu narà bhadre ! mama karmaparàyaõàþ .
     te viyoniü na gacchanti mama gacchanti sundari ..>% tiryagyonimokùaõaü yathà -- vàràha uvàca .
     %<guhyànàü paramaü guhyaü tacchçõuùva vasundhare ! .
     tiryagyonigatà÷càpi yo na gacchanti kilviùam ..
     aùñamyà¤ca caturda÷yàü maithunaü yo na gacchati .
     bhuktvà parasya cànnàni ya÷caiva na vikutsati ..
     vyàlye vayasyapi ca yo mama nityamanuvrataþ .
     yena kenàpi santuùñaþ pitçmàtçprapåjakaþ ..
     pràptena jãvati ca yaþ pravibhàgã guõànvitaþ .
     alubdhaþ sarvakàryeùu svatantro nityasaüyataþ ..
     vikarma nàbhikurvãta kaumàravratasaüsthitaþ .
     sarvabhåtadayàyuktaþ sattvena ca samanvitaþ ..
     matimànnaiva tapyeta paràrtheùu kadàcana .
     ãdç÷ãü buddhimàsthàya mama karmàõi kurvate .
     tiryagyoniü na gaccheta mama lokàya gacchati ..>% iti varàhapuràõe yonigarbhamokùaõanàmàdhyàyaþ ..

#<yonikandaþ>#, puü, (yonau kanda iva .) yonirogavi÷eùaþ . tasya nidànaü yathà -- divàsvapnàdatikrodhàdvyàyàmàdatimaithunàt . kùatàcca nakhadantàdyairvàtàdyàþ kupità yathà .. vàtàdyàþ kupità yathà . yathà nidànakupità vàtàdyàþ . råpamàha .
     %<påya÷oõitasaïkà÷aü lakucàkçtisannibham .
     janayanti yadà yonau nàmnà kandaþ sa yonijaþ ..>% lakucàkçtisannibhaü lakucàkàràkàram . guóakamatra vi÷eùyaü boddhavyam .. * .. vàtajàdibhedena råpabhedamàha .
     %<råkùaü vigharõaü sphuñitaü vàtikaü taü vinirdi÷et .
     dàharàgajvarayutaü vidyàt pittàtmakantu tat ..
     tilapuùpapratãkà÷aü kaõóåyantaü kaphàtmakam .
     sarvaliïgasamàyuktaü sànnipàtàtmakaü bhavet ..>% asya cikitsà . yoni÷abde draùñavyà . iti bhàvaprakàü÷aþ ..

#<yonijaü>#, tri, (yonerjàyate iti . jan + óaþ .) yoniniþsçta÷arãràdikam . yathà --
     %<sà ca tridhà bhaveddeha indriyaü viùayastathà .
     yonijàdirbhaveddeha indriyaü ghràõalakùaõam ..>% iti bhàùàparicchedaþ .. %<yonijàdãti . yonijamayonija¤cetyarthaþ . yonijamapi jaràyujamaõóaja¤ca . jaràyujaü mànuùàdãnàü aõóajaü sarpàdãnàm . ayonijaü svedajodbhidàdikam . svedajàþ kçmidaü÷àdyàþ . udbhidastarugulmàdyàþ . nàrakiõàü ÷arãramapyayonijam .>% iti siddhàntamuktàvalã ..

#<yonidevatà>#, strã, (yonerdevatà .) pårbaphalguõãnakùatram . iti hemacandraþ ..

#<yonimudrà>#, strã, (yonyàkçtirmudrà hastabhaïgã .) bhagavatyàþ påjàyàü pradar÷anãyàïgulãracitayonyàkàramudràvi÷eùaþ . yathà --
     %<pa¤ca praõàmàn kçtvàtha oü hrãü ÷rãmitiümantrakaiþ .
     anyeùàü purata÷caiva adhikàlpà yathecchayà .
     yonimudràü tataþ pa÷càt dar÷ayitvà visarjayet ..
     dvau pàõã prasçtãkçtya kçtvà tåttànama¤jalim .
     aïguùñhàgradbayaü nyasya kaniùñhàgradbayostataþ ..
     anàmikàyàü vàmasya tatkaniùñhàü puro nyaset .
     dakùiõasyànàmikàyàü kaniùñhàü dakùiõasya ca ..
     anàmikàyàþ pçùñhe tu madhyame viniyojayet .
     dbe tarjanyau kaniùñhàgre tadagreõaiva yojayet ..
     yonimudrà samàkhyàtà devyàþ prãtikarã matà ..
     trivàraü dar÷ayedagre målamantreõa sàdhakaþ .
     tàü mudràü ÷irasi nyasya maõóalaü vinyasettataþ ..>% iti kàlikàpuràõe 53 adhyàyaþ .. * .. pàribhàùikayonimudra yathà . mantramuktàvalyàm .
     %<upavi÷yàsane mantrã pràïmukho vàpyudaïmukhaþ .
     ùañcakraü cintayeddevi ! pràõàyàmapuraþsaram ..
     caturdalaü syàdàdhàraü svàdhiùñhànantu ùaódalam .
     nàbhau da÷adalaü padmaü såryasaükhyadalaü hçdi ..
     kaõñhe syàt ùoóa÷adalaü bhråmadhye dbidalantathà .
     sahasradalamàkhyàtaü brahmarandhre mahàpathe ..
     àdhàre kandamadhyasthaü trikoõamatisundaram .
     trikoõamadhye deve÷i ! kàmabãjaü sulakùaõam ..
     kàmabãjodbhavaü tatra svayambhuliïgamuttamam .
     tasyopari punardhyàyet citkalàü haüsamà÷ritàm ..
     dhyàyet kuõóalinãü devãü svayambhuliïgaveùñitàm .
     citkalayà kuõóalinãü tejoråpàü jaganmayãm ..
     àdhàràdãni padmàni bhittvà tejaþsvaråpiõãm .
     haüsena manunà devãü brahmarandhraü nayet sudhãþ ..
     sadà÷ivena deve÷i ! kùaõamàtraü ramet priye ! .
     amçtaü jàyate devi ! tatkùaõàt parame÷vari ! ..
     tadudbhavàmçtaü devi ! làkùàrasasamopamam .
     tenàmçtena deve÷i ! tarpayet paradevatàm ..
     ùañcakradevatàstatra santarpyàmçtadhàrayà .
     ànayettena màrgeõa målàdhàraü punaþ sudhãþ ..
     tatastu parame÷àni ! akùamàlàü vicintayet .
     citriõã vi÷atantvàbhà brahmanàóãgatàntarà ..
     tayà saügrathità dhyeyà sàkùàjjàgratsvaråpiõã .
     anulomavilomena mantravarõavibhedataþ ..
     mantreõàntaritàn varõàn varõenàntaritaü manum .
     kuryàdvarõamayãü màlàü sarvamantraprakà÷inãm ..
     caramàrõaü meruråpaü laïghanaü naiva kàrayet .
     sabinduü varõamuccàrya pa÷cànmantraü japet sudhãþ ..
     aùñottara÷ataü målamantraü j¤ànena saüjapet .
     vargàõàmaùñavargeõa aùñavàraü japet sudhãþ ..
     a ka ca ña ta pa ya ÷à ityeva¤càùñavargakàþ .
     yonimudrà mahe÷àni ! tava snehàt prakà÷ità ..
     mantràrthaü mantracaitanyaü yonimudràü na vetti yaþ .
     ÷atakoñijapenàpi tasya siddhirna jàyate ..>% iti ÷àktànandataraïgiõã ..

#<yonirogaþ>#, puü, (yoneþ rogaþ .) bhagagadaþ .. (yathà, su÷rute . 1 . 45 . %<÷ålodàvartàtisàrapravàhikàyonirogagarbhasràvaraktapitta÷ramaklamaharam ..>% * ..) asya nidànàdiryoni÷abde draùñavyaþ ..

#<yonyar÷aþ>#, [s] klã, (yonijàtamar÷aþ .) yonijàtarogavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . kandasaüj¤am 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà -- %<kecittu bhåyàüsameva de÷amupadi÷antyar÷asàü ÷i÷namapathyapathaü galamukhanàsikàkarõàkùivartmàni tvakca .>% iti carake cikitsàsthàne aùñame adhyàye ..)

#<yoùà>#, strã, (yauti mi÷rãbhavatãti . yu mi÷raõe + bàhulakàt saþ . ityujjvaladattaþ . 3 . 62 . striyàü ñàp .) nàrã . ityamaraþ . 2 . 6 . 2 .. (yathà, devãbhàgavate . 3 . 25 . 9 .
     %<yathà dàrumayã yoùà nañàdãnàü praceùñhate .
     tathà svakarmava÷ago dehã sarvatra vartate ..>%)

#<yoùit>#, strã, (yoùati pumàüsaü yuùyate puübhiriti và . yuù + %<hçsçruhiyuùibhya itiþ .>% uõàø 1 . 99 . iti itiþ .) nàrã . ityamaraþ . 1 . 6 . 2 .. (yathà, meghadåte . 1 . 39 .
     %<gacchantãnàü ramaõavasatiü yoùitàü tatra naktaü ruddhàloke narapatipathe såcibhedyaistamobhiþ ..>%) tasyà avadhyatvaü yathà, vahnipuràõe .
     %<taü prekùya bharataü ÷reùñaü ÷atrughno vàkyamabravãt .
     avadhyàþ sarvabhåtànàü yoùitaþ kùamyatàmiti ..>%

#<yoùitpriyà>#, strã, (yoùitàü priyà .) haridrà . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<yoùità>#, strã, (yoùit + ñàp .) nàrã . yathà,
     %<strã vadhårabalà nàrã priyà ràmà janirjanã .
     yoùà yoùidyoùità ca joùijjoùà ca joùità ..>% iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, muõóakopaniùadi . 2 . 1 . 5 .
     %<tasmàdagniþ samidho yasya såryaþ somàt parjanya oùadhayaþ pçthivyàm .
     pumàn retaþ si¤cati yoùitàyàü bahvãþ prajàþ puruùàt samprasåtàþ ..>%)

#<yauktikaþ>#, puü, (yuktiü karotãti . yukti + ñha¤ .) narmasacivaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. yuktiyogye, tri ..

#<yaugakaþ>#, tri, (yogasyàyamiti . yoga + aõ + svàrthe kan .) yogasambandhã . iti siddhàntakaumudã ..

#<yaugikaþ>#, tri, (yogàya prabhavatãti . yoga + %<yogàdyacca .>% 5 . 1 . 129 . iti ñha¤ .) prakçtipratyayayogalabhyàrthavàcakaþ . yathà . yogàya prabhavati . iti yogyaþ yaugikaþ . iti siddhàntakaumudã .. %<yogaråóhà÷ca råóhà÷ca yaugikà÷ceti te tridhà . àditeyàdi÷abdà yaugikàþ aditerapatyànãti óhakpratyayena kevalaü yogàrtha eva .>% ityalaïkàrakaustubhe 2 kiraõaþ .. * .. (yaugikaü nàma lakùayati vibhajate ca .
     %<yogalabhyàrthamàtrasya bodhakaü nàma yaugikam .
     samàsastaddhitàkta¤ca kçdanta¤ceti tattridhà ..>% yannàma svàntarniviùña÷abdànàü yogalabhyasyaiva yàdç÷àrthasyànvayabodhaü pratihetustannàma tàdç÷àrthe yaugikam . yogaråóhantu kçùõasarpàdipadaü yogenàvacchinnasya råóhyarthasya bodhakaü na tu tanmàtrasya . tacca yaugikaü trividhaü samàsastaddhitàktaü kçdanta¤ceti . dvandbo'pi samàsaþ svaghañaka÷abdànàmàkàïkùayà labhyasya dhavakhadiràdyarthasyànvayakodhakatayà yaugika eva . sarva¤cedaü råóhànyatvena vi÷eùaõãyaü nàtaþ kçùõasarpàdau vàsudevàdau païkajàdau ca yogaråóhe'tiprasaïgaþ . bràhmaõã ÷va÷råþ ÷ådretyàdau ïãbàdeþ strãtvavàcitve tàdç÷aü nàma yaugikameva anyathà tu strãtvàdimati tattadarthe råóhameva nàto vibhàgasya vyàghàtaþ .. yaugikeùu samàsaü lakùayati .
     %<yàdç÷asya mahàvàkyasyàntastvàdirnijàrthake .
     yàdç÷àrthasya dhãhetuþ sa samàsastadarthakaþ ..>% yàdç÷amahàvàkyottarastvatalàdiþ svàrthasya yàdç÷àrthàvacchinnaviùayatà÷àliboghe hetustàdç÷aü tadvàkyaü tathàvidhàrthe samàsaþ . pàcakàdikantu pàkakartàdyarthakaü vàkyamapi svaghañakànekanàma labhyatàdç÷àrthakatvavirahànna mahàvàkyam . prakçtyarthamàtràvacchinnapratyayàrthasyànvayabodhaü pratyayogyatvaü và prakçte vàkyasya mahattvaü vàcyam . tena upakumbhàdau nàvyàptirnavà nãlaghañatvatvamityàdau nãlaghañatvàdibhàge'tiprasaïgaþ . kùãrapàyãtyàdikastu prakçtyarthàvacchinnakçdarthasyànvayabodhe samartho'pi na prakçtyarthamàtràvacchinnasya tataþ pàna ÷ãlasàmànyasyàpratyayàt . ràj¤aþ puruùatvamityàdito ràjanyeva puruùabhàvaþ pratãyate na tu ràjapuruùasya bhàvaþ taddhitànàü prakçtyarthamàtrànvita svàrthabodhakatvàdato ràj¤aþ puruùetyàdibhàge na prasaïgaþ . pàyaüpàyamityàdiõamantabhàgastu svàrthàvacchinnasya dhàtvantaràrthasyaivànvayabodhako na tu tvàdipratyayàrthasya prasthàyetyàdau samàsavyapade÷olyavàdi÷abdasaüskàraprayojanako gauõaþ .. * * * * * * yaugikeùu kramapràptaü taddhitàktaü nàma lakùayati .
     %<yannàma taddhitaü yacca yatkramaü sadyadarthakam .
     yaddbayaü yamkramaü tatra taddhitàktaü nigadyate ..>% yadyapi nàmottarataddhitatvaü taddhitottaranàmatvaü và pratyekaü bahuguóo dràkùetyàdau dàkùirityàdau càvyàpakameva taddhitàkte nàmni tathàpi yàdç÷aü nàma yacca taddhitaü yàdç÷ànupårbyavacchinnaü sadyàdç÷àrthasyànvayabodhe samarthaü tàdç÷ànupårbyavacchinnaü taddbayamapi tàdç÷àrthe taddhitàktaü nàmetyarthaþ pacatitaràmityàdikantu nàmaiva na pràgeva tu taddhitàktaü tasyàpi lakùyatve yaþ ÷abdastaddhitaü yacceti pañhanãyaü ñàbàderapi taddhitatvopagamàdajàbràhmaõãtyàdernàsaügraha iti vadanti . kçdantaü nàma lakùayati .
     %<yaddhàtvarthànvitasvàrthadhãkçt kçdyàdç÷aü bhavet .
     taddhàtåttaragaü tat kçt kçdantaü nàma tàdç÷am ..>% yaddhàtvarthànvitasvàrthànvayabodhaü prati yàdç÷ànupårbyavacchinnasya yatkçto ni÷cayaþ kàraõaü taddhàtåttaragaü tat kçdeva tàdç÷ànupårbyavacchinnaü sat kçdantaü nàma . yathà pàñhakapàñhyamànàdi taddhi dhàtvarthenànvitasya svàrthakartàdeþ karmatvàdàvanvayabodhaü prati dvitãyàdyaü÷e tàdç÷ànupårbikatvenaü ni÷cãyamànaü hetuþ caitreõa gràmasya gantavyamityàdau dhàtvarthe svàrthamiùñasàdhanatvàdikaü bodhayadapi tavyàdikaü dhàtvarthaniùñhaviùayatàniråpitasvàrthaviùayatàkabodhajanakatvena dhàtvarthànvitasvàrthakameva bhàvakçtàmapi svaråpàrthakatvaü vyutpàditameva .. iti ÷abda÷aktiprakà÷ikà .. aguruþ . tatparyàyo yathà --
     %<ayoguruþ samuddiùño yaugiko lohanàmabhiþ ..>% iti gàruóe 205 adhyàyaþ ..)

#<yaujana÷atikaþ>#, tri, (yojana÷ataü gacchatãti . yojana÷ata + %<kro÷a÷atayojana÷atayorupasaükhyànam .>% 5 . 1 . 74 . ityasya vàrtiø iti . ñha¤ .) yojana÷atagamanakartà . iti siddhàntakaumudã .. (yojana÷atàdabhigamanamarhatãti vàkye yojana÷atàbhigamanakartà . iti kà÷ikà ..)

#<yaujanikaþ>#, tri, (yojanaü gacchatãti . yojana + %<yojanaü gacchati .>% 5 . 1 . 74 . iti ñha¤ .) ekayojanagamanakartà . iti siddhàntakaumudã ..

#<yauña>#, ç sambandhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) caturda÷asvarã . ç, ayuyauñat . yauñati kàùñhaü takùà . iti durgàdàsaþ ..

#<yauóa>#, ç sambandhe . iti kavikalpadrumaþ . (bhvàøparaø-sakaø-señ .) caturda÷asvarã . ç, ayuyauóat . yauóati kàùñhaü takùà . iti durgàdàsaþ ..

#<yautakaü>#, klã, (yutakayorbadhåvarayoridam . yutaka + aõ . yutakameveti . svàrthe aõ và .) yautukam . iti halàyudharàyamukuñau . 2 . 8 . 28 .. (yathà, manuþ . 9 . 131 .
     %<màtustu yautakaü yat syàt kumàrãbhàga eva saþ ..>% asya vi÷eùavivaraõantu yautuka÷abde draùñavyam ..)

#<yautavaü>#, klã, parimàõam . ityamaraþ . 2 . 9 . 85 ..

#<yautukaü>#, klã, yautakam . vivàhakàle dampatyorlabdhaü dhanam . upacàràt annaprà÷anàdisaüskàrakàlalabdhamapi . yutakaü yonisambandhaþ tatra bhavamiti ùõe yautakam . yutayorbadhåvarayoridamiti và kaõi yautakam .. yautakamukàramadhyamapi . yautakaü yautuka¤ca tat . iti vàcaspatiþ .. yautakàdi tu yaddeyaü sa dàyo haraõa¤ca tadityatràmarañãkàyàü bharataþ .. * .. striyà yautakadhanasyàdhikàrakramo yathà -- yatta duhitçmàtràdhikàràrthaü gotamavacanam .
     %<strãdhanaü duhitéõàmaprattànàmapratiùñhitànà¤ca .>% yacca nàradasya .
     %<màturduhitaro'bhàve duhitéõàü tadanvayaþ ..>% yacca kàtyàyanasyàpi .
     %<duhitéõàmabhàve tu rikthaü puttreùu tadbhavet ..>% yacca yàj¤avalkyasya .
     %<màturduhitaraþ ÷eùamçõàttàbhya çte'nvayaþ ..>% tàni pårboktadevalavacanavirodhena yautakadhanamàtraviùayàõi . ataeva manuþ . 9 . 131 ..
     %<màtu÷ca yautakaüyat syàt kumàrãbhàga eva saþ ..>% yautakaü pariõayanalabdham . yu mi÷raõa iti dhàtoryuta iti padam . mi÷ratà ca strãpuüsayoreka÷arãratà tacca vivàhàdbhavati . asthibhirasthãni màüsairmàüsàni tvacà tvacamiti ÷ruteþ . ato vivàhakàlalabdhaü yautakam . tata÷ca pariõayanalabdhaü strãdhanaü duhitureva na puttràõàm . tatraiva kramàrthaü gotamavacanam . strãdhanaü duhitéõàmaprattànàmapratiùñhitànà¤ca . prathamamaprattànàü tadabhàve prattànàü tadabhàve samåóhànàm . strãdhanaü duhitéõàmitisàmànyataþ pràptatvàt . aprattànàmityàdestu kramàrthatvàt . tathà, yàj¤abalkyaþ .
     %<aprajaþstrãdhanaü bharturbràhmyàdiùu catuùvapi .
     duhitéõàü prasåtà ceccheùeùu pitçgàmi tat ..>% tatra bràhmyàdiùu vivàheùu yallabdhamadhyagnidhanaü striyà tat tasyàü mçtàyàü prathamaü duhitéõàmeva tatràpi prathamaü kanyàyàstadabhàve prattàyàstadabhàve pariõãtàyàþ sarvaduhitrabhàve ca puttrasyàdhikàraþ aprajaþstrãdhane bharturadhikàràt . bçhaspatinà aprattàpadena aprattàdyabhàve samåóhàyà apyadhikàraþ såcitaþ .
     %<bràhmyadaivàrùagàndharvapràjàpatyeùu yaddhanam .
     aprajàyàmatãtàyàü bhartureva tadiùyate ..
     yattvasyàþ syàddhanaü dattaü vivàheùvàsuràdiùu .
     atãtàyàmaprajàyàü màtàpitrostadiùyate ..>% asyàþ syàddattamiti paràcãnaü pårbatrànuùajyate . tena vivàheùu yaddhanaü dattamiti sambandhàt vaivàhikadhanamàtrapratãterna yàvaddhanaviùayatvam . tathà yamaþ .
     %<àsuràdiùu yaddravyaü vivàheùu pradãyate ..>% vivàhakriyàyàü pårbàparãbhåtàyàü yaddravyaü pradãyate iti yautakadhanamàtragocaratvameva pratãyate . iti dàyabhàgaþ .. * .. %<åóhàyà yautakadhane prathamaü kumàrã tadabhàve vàgdattà adhikàriõã . etayorabhàve åóhayoþ puttravatãsambhàvitaputtrayoryugapadadhikàraþ . ekàbhàve càparàyàþ . etayorabhàve bandhyàvidhavayostulyàdhikàraþ . ekàbhàve càparàyàþ . tataþ puttradauhitrapauttraprapauttrasapatnãputtrapauttraprapauttràõàü krameõàdhikàraþ . granthakçnmate sapatnãputtrànantaraü dauhitrasyàdhikàra iti vi÷eùaþ . tato bràhmyàdivivàhapa¤cakasamayalabdhayautakadhane bhartà bhràtà màtà pità ceti kramaþ . àsuràdivivàhatrayasamayalabdhayautakadhane màtà pità bhràtà bhartà ceti kramaþ . tato devaraþ tato devaraputtrabhartç÷va÷uraputtrau bhaginãputtraþ tato bhartçbhàgineyaþ tato bhràtçputtraþ tato jàmàtà tataþ ÷va÷uraþ tato bhràtç÷va÷uraþ tata ànantaryakrameõa sapiõóàþ tataþ sakulyàþ tataþ samànodakàþ .>% iti taññãkàyàü ÷rãkçùõatarkàlaïkàraþ ..

#<yaudhiùñhiraü>#, tri, (yudhiùñhirasya idamiti . yudhiùñhira + aõ .) yudhiùñhirasambandhi . yathà --
     %<sà ca yaudhiùñhirã senà gàïgeya÷aratàóità .
     pratipatpàñha÷ãlànàü vidyeva tanutàü gatà ..>% iti mahàbhàratam .. (yudhiùñhirasyàpatye, puü . yathà, mahàbhàrate . 6 . 50 . 59 .
     %<yaudhiùñhiraþ susaükruddhaþ sauvalaü ni÷itaiþ ÷araiþ .
     vyadàrayata saügràme maghavà iva dànavam ..>% vàsudevasya patnãvi÷eùe, strã . yathà, harivaü÷e . 160 . 20 -- 21 .
     %<kau÷ikyàü sutasomàyàü yaudhiùñhiryàü yudhiùñhiraþ .
     kàpàlã garuóa÷caiva jaj¤àte citrayodhinau ..
     evamàdãni puttràõàü sahasràõi nibodha me .
     da÷àyutaü samàkhyàtà vàsudevasya te sutàþ ..>%)

#<yaudheyaþ>#, puü, (yodhamarhatãti . yodha + óha¤ . yadbà, %<pàr÷vàdiyaudheyàdibhyàmaõa¤au .>% 5 . 3 . 117 . iti svàrthe a¤ .) yoddhà . iti siddhàntakaumukã .. (yudhiùñhiraputtraþ . sa ca ÷aivyaràjadautritraþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 95 . 76 . %<yudhiùñhirastu govàsanasya ÷aivyasya devikàü nàma kanyàü svayambaràü lebhe . tasyàü puttraü janayàmàsa yaudheyaü nàma ..>% nçgaràjaputtràþ yaudheyà iti khyàtàþ . yathà, harivaü÷e . 31 . 25 .
     %<dçùadbatyàstu saüjaj¤e ÷ivirau÷ãnaro nçpaþ .
     ÷ivestu ÷ivayastàta ! yaudheyàstu nçgasya ha ..>%)

#<yaunaü>#, klã, (yoneridamiti . yoni + aõ .) yonisambandhàdhãnapàpam . yathà . baudhàyanaþ .
     %<saüvatsareõa patati patitena sahàcaran .
     yàjanàdhyàpanàdyaunàt sadyo hi ÷ayanà÷anàt ..>% sumantuþ . ya÷caitairyaunamaukha÷rauvàdãnàü sambandhànàmanyatamena saha samparkamiyàt tasyàpyetadeva pràya÷cittaü vidadhyàditi . iyàt kuryàt . etadeveti dvàda÷avàrùikamityarthaþ . atra yàjanàdãnàmanyatamena saüvatsareõa patatãtyavagamyate . iti pràya÷cittavivekaþ .. (utpattikàraõam . yathà, mahàbhàrate . 13 . 102 . 25 .
     %<yatràgniyaunà÷ca vasanti lokà abyonayaþ parvatayonaya÷ca ..>% uttaràpathajàtajàtivi÷eùe, puü . yathà, mahàbhàrate . 12 . 207 . 43 .
     %<uttaràpathajanmànaþ kãrtayiùyàmi tànapi .
     yaunakàmbhojagàndharàþ kiràtà varvaraiþ saha ..>%)

#<yauvataü>#, klã, (yuvatãnàü samåhaþ . yuvati + %<bhikùàdibhyo'õ .>% 4 . 2 . 38 . iti aõ . puüvadbhàvàbhàva÷ca .) yuvatisamåhaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 22 .. (yathà, gãtagovinde . 10 . 15 .
     %<ratistava kalàvatã ruciracitralekhe bhruvàvaho vibudhayauvataü vahasi tanvi ! pçthvãgatà ..>% yuvatibhiþ kçtamiti . nçtyavi÷eùaþ . yathà, saïgãtadàmodare .
     %<madhuraü bahulãlàbhirnañãbhiryatra nçtyate .
     va÷ãkaraõavidyàbhaü tallàsyaü yauvataü matam ..>%) parimàõam . iti amarañãkàyàü bharataþ ..

#<yauvanaü>#, klã, (yuvan + %<hàyanàntayuvàdibhyo'õ .>% 5 . 1 . 130 . iti aõ .) yåno bhàvaþ . tatparyàyaþ . tàru õyam 2 . ityamaraþ .. vayaþ 3 iti jañàdharaþ .. tattu ùoóa÷avarùamàrabhya saptati-. varùaparyantama . yathà --
     %<àùoóa÷àdbhavedvàlastaruõastata ucyate .
     bçddhaþ syàt saptaterårdhvaü varùãyàn navateþ param ..>% iti smçtiþ .. navayauvanalakùaõaü yathà --
     %<darodbhinnastanaü ki¤cit calàkùaü medurasmitam .
     manàgabhisphåradbhàvaü navyaü yauvanamucyate ..>% ityujjvalanãlamaõiþ .. (%<garbhe÷varatvam abhinavayauvanatvamapratiråpatvamamànuùa÷aktitva¤ceti mahatãyaü khalvanarthaparamparà . sarvàvinayànàmekaikamapyeùàmàyatanam . kimuta samavàyaþ . yauvanàrambhe ca pràyaþ ÷àstrajalaprakùàlananirmalàpi kàluùyamupayàti buddhiþ . anujjhitadhavalatàpi saràgaiva bhavati yånàü dçùñiþ . apaharati ca vàtyeva ÷uùkapatraü samudbhåtarajobhràntiradåramàtmecchayà yauvanasamaye puruùaü prakçtiþ . indriyahariõahàriõã ca satatamatiduranteyamupabhogamçgatçùõikà . navayauvanakaùàyitàtmana÷ca salilànãva tànyeva viùayasvaråpàõyàsvàdyamànàni madhurataràõyàpatanti manasaþ . nà÷ayati ca diïmoha ivonmàrgapravartakaþ puruùamatyàsaïgo viùayeùu .>% iti kàdambaryàü candràpãóaü prati÷ukanà÷opade÷aþ ..) navayauvanakàrakamauùadhaü yathà --
     %<a÷vagandhànàgabalàguóamàüsaniùeviõàm .
     råpaü bhavedyathà tadvat navayauvanacàriõàm ..>% iti gàruóe 189 adhyàyaþ ..

#<yauvanakaõñakaü>#, puü, klã, (yauvane kaõñakamiva duþkhadatvàt .) yuvagaõóaþ . iti ÷abdamàlà vayasphoóà iti bhàùà ..

#<yauvanapióakà>#, strã, (yauvane pióakà .) yuvakàle mukhe jàtaþ kùudrasphoñakaþ . vayasphoóà iti bhàùà .. (yathà, su÷rute nidànasthàne . 13 . %<yauvanapióakà padmiõã kaõñakà jatumaõirityàdi ..>%) tallakùaõaü yathà --
     %<÷àlmalãkaõñakaprakhyàþ kaphamàruta÷oõitaiþ .
     jàyante pióakà yånàü vaktre yà mukhadåùikàþ ..>% iti su÷rute . 1 . 14 adhyàyaþ .. asyà÷cikitsà mukhadåùikà÷abde draùñavyà ..

#<yauvanalakùaõaü>#, klã, (yauvanasya lakùaõaü cihnam .) làvaõyam . stanaþ . iti medinã . ne, 117 .. tàruõyacihnam ..

#<yauvanà÷vaþ>#, puü, (yuvanà÷vasyàpatyamiti . yuvanà÷va + aõ .) màndhàtçràjaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. api ca .
     %<yauvanà÷vo'tha màndhàtà cakravartyavanãprabhuþ .
     saptadvãpavatãmekaþ ÷a÷àsàcyutatejasà ..
     ãje ca yaj¤aü kratubhiràtmavidbhåridakùiõaiþ ..
     sarvadevamayaü devaü sarvàtmakamatãndriyam ..
     dravyaü mantro vidhiryaj¤o yajamànastathartvijaþ .
     dharmo de÷a÷ca kàla÷ca sarvametadyadàtmakam ..
     yàvat sårya udeti sma yàvacca pratitiùñhati .
     tat sarvaü bauvanà÷vasya màndhàtuþ kùetramucyate ..
     ÷a÷avindorduhitari bindumatyàmadhànnçpaþ .
     purukutsamambarãùaü mucukunda¤ca yoginam ..
     teùàü svasàraþ pa¤cà÷at saubhariü vavrire patim ..>% iti ÷rãbhàgavate 9 skandhe 6 adhyàyaþ ..

#<yauvanà÷vakaþ>#, puü, (yauvanà÷va + svàrthe kan .) màndhàtçràjaþ . iti jañàdharaþ ..

#<yauùmàkaü>#, tri, (yuùmad + aõ . %<tasminnaõi ca yuùmàkàsmàkau .>% 4 . 3 . 2 . iti prakçteryuùmakàde÷aþ .) yuùmatsambandhi . yuùmàkamidaü ityarthe ùõapratyayena niùpannam . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (yathà, kathàsaritsàgare . 112 . 205 .
     %<ityàdyasmàsu jalpatsu militeùvatra tatkùaõam .
     vidyàdharo dhåma÷ikho yauùmàko'vàtaraddivaþ ..>%)

#<yauùmàkãnaü>#, tri, (yuùmad + %<yuùmadasmadoranyatarasyàü kha¤ca .>% 4 . 3 . 1 . iti kha¤ . %<tasminnaõi ceti .>% 4 . 3 . 2 . iti yuùmàkàde÷aþ .) yuùmatsambandhi . yuùmàkamidaü ityarthe õãn pratyayena niùpannam . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. yuùmacchabde alikhitatvàdavasarasaïgatyà gauõayuùmadasmacchabdaprayogo'tra likhyate . yuùmadasmadormukhyatve gauõatve ca sijas ïeïasàü svaråpagrahaõàt teùu pareùu tvàhayåyavayatubhyamahyatavamamàþ syureva . sijasàüderanyatra yuùmadasmadormukhyatve ekavacane pare tvanmadau dbivacane pare yuvàvau bahuvacane pare svaråpeõàvasthànam . gauõatve tu paravibhaktimanàdçtya yuùmadasmadorekatve tvanmadau dvitve yuvàvau bahutve svaråpeõàvasthànamiti .. * .. yathà tvàmatikràntaþ atitvaü atitvàü atiyåyam . atitvàü atitvàü atitvàn . atitvayà atitvàbhyàü atitvàbhiþ . atitubhyaü atitvàbhyàü atitvabhyam . atitvat ati tvàbhyàü atitvat . atitava atitvayoþ atitvayàm . atitvayi atitvayoþ atitvàsu .. * .. yuvàmatikràntaþ atitvaü atiyuvàü atiyåyam . atiyuvàü atiyuvàü atiyuvàn . atiyuvayà atiyuvàbhyàü atiyuvàbhiþ . atitubhyaü atiyuvàbhyàü atiyuvabhyam . atiyuvat atiyuvàbhyàü atiyuvat . atitava atiyuvayoþ atiyuvayàm . atiyuvayi atiyuvayoþ atiyuvàsu .. * .. yuùmànatikràntaþ atitvaü atiyuùmàü atiyåyam . atiyuùmàü atiyuùmàü atiyuùmàn . atiyuùmayà atiyuùmàbhyàü atiyuùmàbhiþ . atitubhyaü atiyuùmàbhyàü atiyuùmabhyam . atiyuùmat atiyuùmàbhyàü atiyuùmat . atitava atiyuùmayoþ atiyuùmayàm . atiyuùmayi atiyuùmayoþ atiyuùmàsu .. * .. màmatikràntaþ atyahaü atimàü ativayam . atimàü atimàü atimàn . atimayà atimàbhyàü atimàbhiþ . atimahyaü atimàbhyàü atimabhyam . atimat atimàbhyàü atimat . atimama atimayoþ atimayàm . atimayi atimayoþ atimàsu .. * .. àvàmatikràntaþ atyahaü atyàvàü ativayam . atyàvàü atyàvàü atyàvàn . atyàvayà atyàvàbhyàü atyàvàbhiþ . atimahyaü atyàvàbhyàü atyàvabhyam . atyàvat atyàvàbhyàü atyàvat . atimama atyàvayoþ atyàvayàm . atyàvayi atyàvayoþ atyàvàsu .. * .. asmànatikràntaþ atyahaü atyasmàü ativayam . atyasmàü atyasmàü atyasmàn . atyasmayà atyasmàbhyàü atyasmàbhiþ . atimahyaü atyasmàbhyàü atyasmat . atyasmat atyasmàbhyàü atyasmat . atimama atyasmayoþ atyasmayàm . atyasmayi atyasmayoþ atyasmàsu . iti durgàdàsaþ ..

#<ra>#

#<ra>#, rephaþ . yathà . varõàt kàratakàrau ràdephaþ . iti kalàpasaükùiptasàravyàkaraõe .. rephàt kàra÷ca . rakàraþ . iti prakriyàkaumudã .. sa tu saptaviü÷ahalavarõaþ . tasyoccàraõasthànaü mårdhà . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. * .. (tathà ca ÷ikùàyàm . 17 .
     %<syurmårdhanyà çñurasà dantyà ëtulasàþ smçtàþ ..>%) tasya svaråpaü yathà --
     %<repha¤ca ca¤calàpàïgi ! kuõóalãdvayasaüyutam .
     raktavidyullatàkàraü pa¤cadevàtmakaü sadà .
     pa¤capràõamayaü varõaü tribindusahitaü sadà ..>% iti kàmadhenutantre 6 pañalaþ .. * .. tasya lekhanaprakàro yathà --
     %<dakùataþ kuõóalã rekhà vàmàddakùagatàpyadhaþ .
     punardakùagatà dbedhà tato'dhogatya cordhvataþ ..
     bhavànã ÷aïkaro vahnistàsu tiùñhanti nitya÷aþ .
     ardhamàtrà brahmaråpà mahà÷aktiþ prakãrtità ..>% api ca .
     %<årdhvàdhaþkramato rekhà trikoõàdhogatà hi sà .
     vidhirã÷aþ ke÷ava÷ca tàsu tiùñhanti nitya÷aþ ..
     årdhvasthità tu yà màtrà sà ÷aktiþ parikãrtità .
     tasya madhyagatà rekhà vahniråpà hi sà smçtà .
     nirguõo'sau sadà varõo na kadàcit guõãbhavet ..>% asya dhyànaü yathà --
     %<lalajjihvàü mahàraudrãü raktàsyàü raktalocanàm .
     raktavarõàmaùñabhujàü raktapuùpopa÷obhitàm ..
     raktamàlyàmbaradharàü raktàlaïkàrabhåùitàm .
     mahàmokùapradàü nityàmaùñasiddhipradàyikàm ..
     evaü dhyàtvà brahmaråpàü tanmantraü da÷adhà japet ..>% tatpraõàmamantro yathà --
     %<tri÷aktisahitaü devi ! àtmàditattvasaüyutam .
     sarvatejomayaü varõaü satataü praõamàmyaham ..>% iti varõoddhàratantram .. * .. tasya nàmàni yathà --
     %<ro raktaþ krodhinã rephaþ pàvakastvojaso mataþ .
     prakà÷àdar÷ano dãpo ratakçùõàparaü balã ..
     bhujaïge÷o matiþ såryo dhàturaktaþ prakà÷akaþ .
     vyàpako revatãdàsaü kukùyaü÷o vahnimaõóalam ..
     ugrarekhà sthåladaõóo vedakaõñhapalà purà .
     prakçtiþ sugalo brahma÷abda÷ca gàyako dhanam ..
     ÷rãkaõñha uùmà hçdayaü muõóã tripurasundarã .
     sabinduryonijo jvàlà ÷rã÷ailo vi÷vatomukhã ..>% iti nànàtantra÷àstràõi .. (chabdaþ÷àstroktagaõavi÷eùaþ . yathà, chandoma¤jaryàm . 1 . 8 . %<ra-lamadhyaþ .>% laghuvarõamadhyo raþ bhavati . tasyedaü sàïketikaü cihnam '.' padyàdau asyàkùarasya prayoge dàho bhavati . yaduktaü vçttaratnàkarañãkàyàm .
     %<yo lakùmãü rastu dàhaü vyasanamatha lavau ÷aþ sukhaü ùastu khedam ..>% dhàtvanubandhavi÷eùaþ . yathà, kavikalpadrume .
     %<--kùo jakùàdi ra vaidikaþ .>%
     %<vaidiko vedeùveva prayukto na tu bhàùàyàmityarthaþ . yathà, gàrli stutau jagàti ..>%)

#<raþ>#, puü, (ràti årdhvaü gatacchãti . rà + óaþ .) pàvakaþ . tãkùõaþ . iti medinã . re, 1 .. kàmavahniþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<raühaþ>#, [s] klã, (ramate yena iti . ram + %<rame÷ca .>% uõàø 4 . 213 . iti asun . hugàgama÷ca dhàtoþ . %<ahirahibhyàmasun iti aüho rahaþ . iti dhàtupradãpaþ .>% ityujjvaladattaþ .) vegaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 67 .. (yathà, raghuvaü÷e . 2 . 34 .
     %<alaü mahãpàla ! tava ÷rameõa prayuktamapyastramito vçthà syàt .
     na pàdaponmålana÷aktiraühaþ ÷iloccaye mårchati màrutasya ..>% mahàdevaþ . yathà, mahàbhàrate . 14 . 8 . 15 .
     %<harinetràya muõóàya kç÷àyottaraõàya ca .
     bhàsvaràya sutãrthàya devadevàya raühase ..>% viùõuþ . yathà, mahàbhàrate harivaü÷aparvaõi 252 . 18 .
     %<namaskçtya sure÷àya tasmai devàya raühase .
     prayàtàþ pràgdi÷aü puõyàü vipulaü ka÷yapà÷ramam ..>%)

#<raka>#, ka svàde . àpane . iti kavikalpadrumaþ .. svàdo rasopàdanam . ka, ràkayati modakaü bàlakaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<raktaü>#, klã, (rajyata aïgamaneneti . ranj + ktaþ .) kuïkumam . tàmram . (asya paryàyo yathà --
     %<raktaüvariùñhaü mlecchàkhyaü tàmraü ÷ulvamuóumbaram ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..) pràcãnàmalakam . iti medinã . te, 48 .. padmakam . (asya paryàyo yathà --
     %<raktaü kokanadaü padmamalpamanyadalohitam ..>% iti ratnamàlà ..) sindåram . hiïgulam . iti ràjanirghaõñaþ .. (asya paryàyo yathà --
     %<raktaü markaña÷ãrùa¤ca hiïgulaü darado rasaþ ..>% iti ratnamàlà ..) (raktacandanabhedaþ . tatparyàyo yathà --
     %<pataïgaü ra¤janaü raktaü patràïga¤ca kucandanam ..>% iti ratnamàlà ..) ÷arãrasthasaptadhàtvantargatadhàtuvi÷eùaþ . tatparyàyaþ . rudhiram 2 asçk 3 lohitam 4 asram 5 kùatajam 6 ÷oõitam 7 . ityamaraþ . 2 . 6 . 64 .. palaïkàram 8 rohitam 9 raïgakam 10 . iti ÷abdaratnàvalã .. kãlàlam 11 aïgajam 12 rodhiram 13 svajam 14 . iti jañàdharaþ .. tvagjam 15 ÷oõam 16 loham 17 carmajam 18 . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. atha raktasya svaråpamàha .
     %<yadà raso yakçdyàti tatra ra¤jakapittataþ .
     ràgaü pàka¤ca saüpràpya sa bhavedraktasaüj¤akaþ ..
     raktaü sarva÷arãrasthaü jãvasyàdhàra uttamaþ .
     snigdhaü guru calaü svàdu vidagdhaü pittavadbhavet ..
     jãvasyàdhàra uttama iti . yata àha .
     jãvo vasati sarvasmin dehe tatra vi÷eùataþ .
     vãrye rakte male yasmin kùãõe yàti kùayaü kùaõàditi ..
     vãrye rakte male ca ÷arãràrambhake . vàgbhañoktaparimàõamite ÷uddhe jãvo vasati na tu duùñe pravçddhe raktasràvaõopade÷asya vaiyarthyaprasaïgàt .
     pittavadbhavet . amlaü bhavedityarthaþ .. * .. atha raktasya sthànamàha .
     yakçt plãhà ca raktasya mukhaü sthànaü tayoþ sthitam .
     anyatràpi sthitavatàü raktànàü poùakaü bhavet ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. raktadoùanà÷akauùadhaü yathà --
     %<brahmayaùñiphalaü piùñaü vàriõà tanu lepataþ .
     tena ghçùñaü raktadoùaþ praõa÷yati na saü÷ayaþ ..>% iti gàruóe 192 adhyàyaþ ..
     (%<sa khalvàpyo raso yakçtplãhànau pràpya ràga mupaiti .. bhavata÷càtra .
     ra¤jitàstejasà tvàpaþ ÷arãrasthena dehinàm .
     avyàpannàþ prasannena raktamityabhidhãyate ..
     rasàdeva striyà raktaü rajaþsaüj¤aü pravartate .
     tadbarùàddvàda÷àdårdhvaü yàti pa¤cà÷ataþ kùayam ..>%
     %<rasàdraktaü tato màüsam ..>%
     %<tatra phenilamaruõaü kçùõaü paruùaü tanu ÷ãghragamaskandi ca vàtena duùñam . nãlaü pãtaü haritaü ÷yàvaü visramaniùñaü pipãlikàmakùikàõàmaskandi ca pittaduùñam . gairikodakapratãkà÷aü snigdhaü ÷ãtalaü vahalaü picchilaü cirasàvi màüsape÷ãprabhaü ÷leùmaduùña¤ca . sarvalakùaõasaüyuktaü kà¤jikàbhaü vi÷eùato durgandhi ca sannipàtaduùñam . pittavadraktenàtikçùõa¤ca . dvidoùaliïgaü saüsçùñam ..>%
     %<indragopapratãkà÷amasaühatamavivarõa¤ca prakçtisthaü jànãyàt ..>%
     %<tvagdoùà granthayaþ ÷ophàþ rogàþ ÷oõitajà÷ca ye .
     raktamokùaõa÷ãlànàü na bhavanti kadàcana ..>% dehasya rudhiraü målaü rudhireõaiva dhàryate . tasmàdyatnena saürakùyaü raktaü jãva iti sthitiþ .. iti su÷rute såtrasthàne caturda÷e'dhyàye .. * ..
     %<÷ãtoùõasnigdharukùadyairupakràntà÷ca ye gadàþ .
     samyaksàdhyà na siddhanti raktajàüstàn vibhàvayet ..>% aruõàbhaü bhavedbàtàt pheõilaü viùadaü tanu . pittàtpãtàsitaü raktaü sauùõyàtstyàyati vai ciràt .. ãùat pàõóukaphàdduùñaü picchilaü tantumadghanam . dvidoùaliïgaü saüsargàttriliïgaü sànnipàtikam ..
     %<nàtyuùõa÷ãtaü laghudãpanãyaü rakte'panãte hitamannapànam .
     tadà ÷arãraü hyanavasthitàsçgagnirvi÷eùeõa ca rakùitavyaþ ..
     prasannavarõendriyamindriyàrthà nicchantamavyàhatapaktivegam .
     sukhànvitaü puùñibalopapannaü vi÷udbaraktaü puruùaü vadanti ..>% iti carake såtrasthàne 24 adhyàyaþ ..)

#<raktaþ>#, puü, lohitavarõaþ . ityamaraþ . 1 . 5 . 15 .. kusumbhaþ . hijjalaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (bandhåkaþ .. tatparyàyo yathà --
     %<bandhåko bandhujãva÷ca rakto màdhyàhniko'pi ca ..>% iti bhàvaprakà÷aùya pårbakhaõóe prathabhe bhàge ..)

#<raktaþ>#, tri, anuraktaþ . nãlyàdira¤jitaþ . lohitaþ . iti medinã . te, 48 .. krãóàrataþ . iti dharaõiþ .. * .. raktavarõavastuni yathà --
     %<÷oõàni bhaumatãkùõàü÷utàmrakuïkumatakùakàþ .
     gu¤jendragopakhadyotavidyutku¤jarabindavaþ ..
     dçgantàdharajihvàsçïmàüsasindåradhàtavaþ .
     hiïgulaü kukkuña÷ikhà tejaþ sàrasamastakam ..
     màõikyaü haüsaca¤cvaïghrã ÷ukamarkañayormukham .
     cakorakokilapàràvatanetranakhàgnayaþ ..
     kusumbhakiü÷ukà÷okajavàbandhåkapàñalàþ .
     kamalaü dàóimãpuùpaü vimbakimpàkapallavau ..
     tàmbålaràgo ma¤jiùñhàlaktakaü raktacandanam .
     tretà nakhakùatakùetradharmaraudrarasàdayaþ .. * ..>% raktanãlavàcakàni yathà --
     %<lohitanãlau puùkaraharividrumakamalakçùõaratnàni .
     sindårabhåùaõotpaladhana¤jayàmbhojinãdalàni ..>% yathà . puùkaraü padmàkà÷ayoþ . hariþ såryakçùõayoþ . vidrumaþ pravàlavi÷iùñavçkùayoþ . kamalaü padmapàõãyàmalayoþ kçùõaratnaü kaustubhendranãlayoþ . sindårabhåùaõaü sindåràlaïkàragajayoþ . utpalamutkçùñamàüsendãvarayoþ . dhana¤jayo'gnipàrthayoþ . ambhojinãdalaü padmapatrapuñakinyoþ .
     %<kamalàdhipapadme÷au nàgajitkàntasåryabhåþ .
     ratnàkaravara÷rãkaþ sadàdhikamaladyutiþ ..>% kamalàdhipapadme÷au såryakçùõau . nàgajit garuóo nàgaspardhã ca . kàntaþ kamanãyaþ kaü jalaü tasyànta÷ca . såryabhåþ såryodbhavo yama÷ca .
     %<sadà sindåramujjetà kalayan kamala÷riyam .
     sphuña÷obhanatàmra÷rãrvaràhasvàmidãdhitiþ ..
     evaü susampannakhaprabhaþ vidåramaõidãdhitiþ .
     prabàlaprabalacchàyaþ kalabhànumitacchaviþ .. * ..>% rakta÷vetavàcakàni yathà --
     %<rakta÷vetau hari÷ucipuùkara÷atapatrasåryakàntàbjaþ .
     navahaüsamahàpadmàrkasodaràþ kamalakãlàle ..>% hari¤candrasåryayoþ . ÷uciþ ÷vetavai÷vànarayoþ . puùkaraü jalapadmayoþ . ÷atapatraü haüsapadmayoþ . såryakàntaþ sphañike såryavatkànte ca . abjaþ ÷aïkhàmbujayoþ . navahaüsaþ navahaüse pratyagrasårye ca . mahàpadmaþ ÷vetanàge padme ca . arkaþ sphañikasåryayoþ . kamalaü jalàmbujayoþ . kãlàlaü jalaraktayoþ .
     %<suhçdratnàdibhirbhàno ratnenàgne radàü÷ukaiþ .
     jalebhyo janma÷obhàbhiþ sarojakumudàribhiþ ..>% bhànoþ parasmàt suhçdratnàdibhiþ .. * .. sitaraktau yathà . ravimitraü candraþ ravitulya÷ca . bhànuratnaü såryakàntaþ ravipadmaràgau ca . agniratnaü såryakànto'gnipadmaràgau ca . radàü÷ukaü dantavastre adhara÷ca . jalaja÷obhà jalajà càsau ÷obhà ceti pakùe padmakàntiþ . evaü sarojàri÷obhà sarojaspardhi÷obhà pakùe sarojàri÷candraþ . kumudàri÷obhà kumudaspardhi÷obhà pakùe kumudàriràdityaþ . iti kavikalpalatàyàm 2 ÷leùastavake uddiùñavarõanaü nàma 1 kusumam ..

#<raktakaþ>#, puü, (raktaü raktavarõaü kàyati pràpnotãti . kai + kaþ .) amlànavçkùaþ . bandhåkavçkùaþ . raktavastram . anuràgã . iti medinã . ke, 145 .. vinodã . iti ÷abdaratnàvalã .. rakta÷igruþ . raktairaõóaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (a÷vavi÷eùaþ . yathà, a÷vavaidyake . 3 . 100 .
     %<pãtako haritaþ proktaþ kaùàyo raktakaþ smçtaþ .
     pakvatàlanibho vàjã kayàhaþ parikãrtitaþ ..>% rakta eva svàrthe kan . lohitavarõe, tri . yathà, bçhatsaühitàyàm . 8 . 46 .
     %<alasastu janaþ pramàdisaüj¤e óamaraü raktakapuùpabãjanà÷aþ ..>%)

#<raktakandaþ>#, puü, (raktaþ raktavarõaþ kando'sya .) vidrumaþ . iti hemacandraþ . 4 . 132 .. ràjapalàõhuþ . raktàluþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 4,071a]>@
#<raktakandalaþ>#, puü, (raktaü raktavarõaü kandalaü navàïkuro yasya .) pravàlam . iti trikàõóa÷eùaþ .. (guõàdayo'sya pravàla÷abde vij¤eyàþ ..)

#<raktakamalaü>#, klã, (raktaü raktavarõaü kamalam .) raktavarõotpalam . tatparyàyaþ . kokanadam 2 raktàmbhojam 3 aruõakamalam 4 ÷oõapadmam 5 raktotpalam 6 aravindam 7 ravipriyam 8 raktavàrijam 9 . (raktakambalam 10 . iti pàdmo ttarakhaõóe 13 adhyàyaþ ..) asya guõàþ . kañutvam . tiktatvam . madhuratvam . ÷i÷iratvam . raktadoùaharatvam . pittakaphavàta÷amanatvam . santarpaõakàraõatvam . vçùyatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. tatparyàyaguõàþ .
     %<vi÷eùataþ sitaü padmaü puõóarãkamiti smçtam .
     raktaü kokanadaü j¤eyaü nãlamindãvaraü smçtam ..
     dhavalaü kamalaü ÷ãtaü madhuraü kaphapittajit .
     tasmàdalpaguõaü ki¤cidanyadraktotpalàdikam ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<raktakambalaü>#, klã, (kambalaü jalamà÷rayatvenàstyasyeti . ar÷a àdyac . raktaü raktavarõaü kambalamutpalamiti .) raktotpalam . yathà --
     %<candanàgurukarpårakuïkumai÷ca sugandhibhiþ .
     kamalaiþ kumudaiþ puùpaiþ kahlàrai raktakambalaiþ ..
     phalairdhåpairapåpai÷ca ÷obhanairguóami÷ritaiþ .
     arcayedbaliràjànaü mantreõa dvijasattamaþ ..>% iti pàdmottarakhaõóe 13 adhyàyaþ ..

#<raktakaravãrakaþ>#, puü, (karavãra + svàrthe kan . tato raktaþ raktavarõaþ karavãrakaþ .) lohitavarõakaravãrapuùpavçkùaþ . làl kanel iti hindã bhàùà . tatparyàyaþ . raktaprasavaþ 2 gaõe÷akusumaþ 3 caõóãkusumaþ 4 kråraþ 5 bhåtadràvã 6 ravipriyaþ 7 . asya guõàþ . kuñutvam . tãkùõatvam . vi÷odhanatvam . tvadgoùavraõakaõóåtikuùñhaviùaharatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. tatparyàyaguõàþ .
     %<karavãraþ ÷vetapuùpaþ ÷atakumbho'÷vamàrakaþ .
     dbitãyo raktapuùpa÷ca caõóalo laguóastathà ..
     karavãradbayaü tiktaü kaùàyaü kañuka¤ca tat .
     vraõalàghavakçnnetrakopakuùñhavraõàpaham .
     vãryoùõaü kçmikaõóåghnaü bhakùitaü viùavanmatam ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<raktakà¤canaþ>#, puü, (raktaþ raktavarõaþ kà¤canaþ .) svanàmakhyàtapuùpavçkùavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . vidalaþ 2 camarikaþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. kà¤canàlaþ 4 tàmrapuùpaþ 5 kudàraþ 6 . iti jañàdharaþ ..

#<raktakàõóà>#, strã, (raktaþ raktavarõaþ kàõóaþ daõóo'syàþ .) raktapunarnavà . iti ràjanirghaõñaþ .. (vivaraõamasyà raktapunarnavà÷abde vij¤eyam ..)

#<raktakàùñhaü>#, klã, (raktaü kàùñhaü yasya .) pattaïgam . iti ràjanirghaõñaþ .. lohitavarõadàru ca ..

#<raktakumudaü>#, klã, (raktaü raktavarõaü kumudam .) raktakairavam . iti jañàdharaþ ..

@<[Page 4,071b]>@
#<raktakusumaþ>#, puü, (raktàni raktavarõàni kusumànyasya .) pàribhadraþ . dhanvanavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<raktake÷araþ>#, puü, (raktàþ ke÷aràþ ki¤jalkàþ asya .) pàribhadraþ . iti ratnamàlà ..

#<raktakairavaü>#, klã, (raktaü raktavarõaü kairavam .) raktakumudam . iti jañàgharaþ .. (yathàsya paryàyaþ .
     %<tadalpagandhaü somàkhyaü hallukaü raktakairavam ..>% iti vaidyakaratnamàlà ..)

#<raktakokanadaü>#, klã, (raktaü raktavarõaü kokanadam .) raktotpalam . iti jañàdharaþ .. (vi÷eùo'sya raktotpala÷abde j¤àtavyaþ ..)

#<raktakhadiraþ>#, puü, (raktaþ raktavarõaþ khadiraþ .) raktavarõakhadiravçkùaþ . tatparyàyaþ . raktasàraþ 2 susàraþ 3 tàmrasàrakaþ 4 bahu÷alyaþ 5 yàj¤ikaþ 6 kuùñhanodanaþ 7 yåpadrumaþ 8 asrakhadiraþ 9 aruþ 10 . asya guõàþ . kañutvam . uùõatvam . kaùàyatvam . gurutvam . tiktatvam . àmavàtàsravàtavraõabhåtajvaranà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. tatparyàyaguõà÷ca .
     %<khadiro raktasàra÷ca gàyattrã dantadhàvanaþ .
     kaõñakã bàlapatra÷ca bahu÷alya÷ca yaj¤iyaþ ..
     khadiraþ ÷ãtalo dantyaþ kaõóåkàsàrucipraõut .
     tiktaþ kaùàyo medoghnaþ kçmimehajvaravraõàn .
     ÷vitra÷othàmapittàsrapàõóukuùñhakaphàn haret ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<raktagandhakaü>#, klã, (raktaü raktavarõaü gandhakam .) volam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<raktagulmaþ>#, puü, (raktajo gulmaþ iti madhyapadalopã karmadhàrayaþ .) strãõàü raktajagulmarogaþ . tasyauùadhaü yathà --
     %<dvijayaùñãtrikañukaü cårõaü ùãtaü harecchiva ! .
     tilakvàthena saüyuktaü raktagulmaü striyà hara ! ..>% iti gàruóe 196 adhyàyaþ .. (tathàsya nidànàdikaü yathà -- %<÷oõitagulmastu khalu striyà eva bhavati na puruùasya garbhakoùñhàrtavàgamanavai÷eùyàt . pàratantryàdavai÷àradyàt satatamapacàrànurodhàdvegànudãrõànuparundhantyà àmagarbhe vàpyaciràt patite tathàpyaciraprajàtàyà çtau và vàtaprakopanànyàsevamànàyà vàtaþ prakopamàpadyate . sa prakupito yonyà mukhamanupravi÷yàrtavamuparuõaddhi màsi màsi tadàrtavamuparudhyamànaü kukùi vardhayati . tasyàþ ÷ålakàsàtãsàracchardyarocakàvipàkàïgamardanidràlasyakaphaprasekàþ samupajàyante stanayo÷ca stanyamoùñhayoþ stanamaõóalayo÷ca kàrùõyaü mlàniþ cakùuùormåcchà hçllàso dohadaþ ÷vayathuþ pàdayorãùaccodgamo romaràjyà yonyà÷càjàlatvamapica yonyà daurgandhyamàsràva÷copajàyate . kevala÷càsyà gulmaþ syandate tàmagarbhàïgarbhiõãmityàhurmåóhàþ ..>% iti carake nidànasthàne tçtãye'dhyàye .. yathà ca .
     %<na spandate nodarameti vçddhiü bhavanti liïgàni ca garbhiõãnàm .
     taü garbhakàlàtigame cikitmyamasçgbhavaü gulmamu÷anti tajj¤àþ ..>% iti su÷rute uttaratantre 42 adhyàyaþ .. tathà ca . raktagulmastu striyà eva prajàyate . yathà --
     %<çtau và navasåtà và yadi và yonirogiõã .
     sevate vàtalànistrã kruddhastasyàþ samãraõaþ ..
     niruõaddhyàrtavaü yonyàü pratimàsamavasthitam .
     kukùiü karoti tadgarbhaliïgamàviùkaroti ca ..
     hçllàsadaurhçdastanyadar÷anaü kùàmatàdikam .
     krameõa vàyusaüsargàt pittayonitayà ca tat ..
     ÷oõitaü kurute tasyà vàtapittotyagulmajàn .
     rukstambhadàhàtãsàratçójvaràdãnupadravàn ..
     garbhà÷aye ca sutaràü ÷åla duùñàsçgà÷raye .
     yonyà÷ca sràvadaurgandhyatodasyandanavedanàþ ..
     na càïgairgarbhavadgulmaþ sphuratyapi tu ÷ålavàn .
     piõóãbhåtaþ sa evasyàþ kadàcit spandate ciràt ..
     na càsyà vardhate kukùirgulma eva tu vardhate .
     svadoùasaü÷rayo gulmaþ sarvo bhavati tena saþ ..>% pàkaü cireõa bhajate naiva và -- .. iti vàbhañe nidànasthàne ekàda÷e'dhyàye .. * .. tathàsya cikitsà .
     %<saraktagulme na ca pàcanantu na hiïgupànaü kañicàlana¤ca .
     na caiva saüsvedanamardana¤ca na và kramennotplavanaü hita¤ca ..
     rodhràrjunaü khadiramàgadhikà samaïgà kvàtho'mravetasasamaü ghçtasaüprayuktam .
     gulmaü saraktamapi càtha nihanti ÷ãghraü hçtkledana¤ca vinihanti ca kruddharaktam ..
     kùãrapànaü pradàtavyaü ghçtasauvarcalànvitam .
     raktagulmavinà÷àya yakçdbikùataje'pi và ..
     na hiïgusaüyutaü pathyaü na coùõaü na vidàhi ca .
     raktaje kùataje gulme màüsàni jàïgalàni ca ..>% iti hàrãte cikitsitasthàne caturthe'dhyàye ..) anyat gulma÷abde draùñavyam .. * ..

#<raktaghnaþ>#, puü, (raktaü hantãti . han + %<amanuùyakartçke ca .>% 3 . 2 . 53 . iti ñak .) rohitakavçkùaþ . iti jañàdharaþ .. (rahitaka÷abde'sya vi÷eùo j¤eyaþ ..)

#<raktaghnã>#, strã, (raktaü hantãti . in + ñak . ïãù .) dårvàvi÷eùaþ . gàüñhiyà dårvà iti bhàùà .. yathà,
     %<mahauùadhi÷ca golomyàü raktaghnã raktapittahà ..>% iti ÷abdacandrikà ..

#<raktacandanaü>#, klã, (raktaü raktavarõaü candanam .) rakta varõacandanakàùñham . (yathà, ràmàyaõe . 2 . 33 . 9 .
     %<padmaràgocitàü sãtàü raktacandanasevinãm .
     varùamuùõa¤ca ÷ãta¤ca neùyatyà÷u vivarõatàm ..>%) tatparyàyaþ . tilaparõo 2 patràïgam 3 ra¤janam 4 kucandanam 5 . ityamaraþ . 1 . 6 . 132 .. tàmrasàram 6 tàmravçkùaþ 7 candanam 8 . iti ratnamàlà .. lohitam 9 ÷oõitacandanam 10 raktasàram 11 tàmrasàrakam 12 kùudracandanam 13 arkacandanam 14 . iti ràjanirghaõñaþ .. raktàïgam 15 pravàlaphalam 16 . iti bhàvaprakà÷aþ .. pattaïgam 17 pattagam 18 raktabãjam 19 . iti ÷abdaratnàvalã .. asya guõàþ . ati÷ãtalatvam . tiktatvam . ãkùaõagatàsradoùabhåtapittakaphakàsajvarabhràntijantuvamathutçùànà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<raktaü ÷ãtaü guru svàdu ccharditçùõàsrapittahçt .
     tiktanetrahitaü vçùyaü jvaravraõaviùàpaham ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. anyacca .
     %<raktapittaharaü balyaü cakùuùyaü raktacandanam ..>% iti ràjavallabhaþ ..

#<raktacitrakaþ>#, puü, (rakto raktavarõa÷citrakaþ .) kùupavi÷eùaþ . ràïgacità iti bhàùà .. tatparyàyaþ . kàlaþ 2 atyàlaþ 3 kàlamålaþ 4 atidãpyaþ 5 màrjàraþ 6 agniþ 7 dàhakaþ 8 pàvakaþ 9 citràïgaþ 10 mahàïgaþ 11 . asya guõàþ . pratnakàyakaratvam . rucyatvam . kuùñhaghnatvam . lohavedhakatvam . rasaniyàmakatvam . rasàyanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<raktacårõaü>#, klã, (raktaü raktavarõaü cårõam .) sindåram . iti hàràvalã . 44 .. raktavarõacårõamàtra¤ca ..

#<raktajantukaþ>#, puü, (raktaþ raktavarõo jantuþ . tataþ svàrthe kan . athavà raktà àsaktà jantavo'smin .) bhånàgaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. raktavarõajantumàtra¤ca ..

#<raktajihvaþ>#, puü, (raktà raktavarõà ÷oõitapànàdau àsaktà và jihvà yasya .) siühaþ . iti ÷abdamàlà .. raktavarõajihvàyukte, tri ..

#<raktajhiõñã>#, strã, (raktà raktavarõà jhiõñã .) raktavarõajhiõñãpuùpavçkùaþ . tatparyàyaþ . kuruvakaþ 2 . ityamaraþ .. (vi÷eùo'syàþ kuruvaka ÷abda j¤àtavyaþ ..)

#<raktatuõóaþ>#, puü, (raktau tuõóau yasya .) ÷ukapakùã . iti ràjanirghaõñaþ .. lohitamukhayukte, tri ..

#<raktatuõóakaþ>#, puü, (raktastuõóo yasya . kan . bhånàgaþ .) iti ràjanirghaõñaþ ..

#<raktatçõà>#, strã, (raktàni tçõànyasyàm .) gomåtrikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<raktatrivçt>#, strã, (raktà trivçt .) raktavarõatrivçtà . làla teuóã . iti bhàùà .. tat paryàyaþ . kàlindã 2 tripuñà 3 tàmrapuùpikà 4 kulavarõà 5 masårã 6 amçtà 7 kàka nàsikà 8 . asyà guõàþ . tiktatvam . kañu tvam . uùõatvam . recanatvam . grahaõãmalaviùñambhahàritvam . hitakàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (asyà vi÷eùo yathà --
     %<tayormukhyataraü viddhi målaü yadaruõaprabham .
     sukumàre ÷i÷au vçddhe mçdukoùñhe ca tat ÷ubham ..>% iti carake kalpasthàne saptame'dhyàye ..
     %<aruõàbhaü tçvçnmålaü ÷reùñhaü målavirecane ..>% iti su÷rute såtrasthàne 44 adhyàyaþ ..)

#<raktadantikà>#, strã, (raktà dantàþ asyàþ) raktadantà + svàrthe kan . ñàpi ata itvam .) caõóikà . yathà --
     %<bhakùayantyà÷ca tànugràn vaipracittàn mahàsuràn .
     raktà dantà bhaviùyanti dàóimãkusumopamàþ ..
     tato màü devatàþ svarge martyaloke ca mànavàþ .
     stuvanto vyàhariùyanti satataü raktadantikàm ..>% iti màrkaõóeyapuràõe devãmàhàtmye . 91 . 40 ..

#<raktadalà>#, strã, (raktàni dalànyasyàþ .) nalikà . civillikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<raktadçk>#, [÷] puü strã, (raktà dçk dçùñiryasya .) kapotaþ . iti kecit .. rakta varõacakùurvi÷iùñe, tri ..

#<raktadhàtuþ>#, puü, (rakto raktavarõo dhàtuþ .) gairi kam . iti trikàõóa÷eùaþ .. (asya paryàyo yathà --
     %<gairikaü raktadhàtu÷ca gaireyaü girijantathà .
     suvarõagairikantvanyattato raktataraü hi tat ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) tàmram . iti ràjanirghaõñaþ .. raktavarõadhàtu màtra¤ca ..

#<raktanàlaþ>#, puü, (rakto nàlo'sya .) jãva÷àkaþ iti ràjanirghaõñaþ .. (vivaraõamasya jãva ÷àka÷abde vij¤eyam ..)

#<raktanàsikaþ>#, puü, (raktà nàsikàsya .) pecakaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. lohitanàsàyukte, tri ..

#<raktapaþ>#, puü, (raktaü pibatãti . pà + kaþ .) ràkùasaþ . iti medinã . pe, 21 .. raktapànakartari, tri ..

#<raktapakùaþ>#, puü, (raktau pakùau asya .) garuóaþ . iti kecit ..

#<raktapatrikà>#, strã, (raktàni patràõyasyàþ . svàrthe kan . ñàpi ata itva¤ca .) nàkulã . raktapunarnavà . iti ràjanirghaõñaþ .. lohitapatra¤ca .

#<raktapadã>#, strã, kùudravçkùavi÷eùaþ . yathà --
     %<÷amãpatrà raktapadã samaïgà¤jalikàrikà ..>% iti jañàdharaþ ..

#<raktapadmaþ>#, puü klã, (rakto raktavarõo padmaþ .) raktavarõakamalam . tatparyàyaþ . raktasaroruham 2 raktotpalam 3 kokanadam 4 . ityamaraþ . 1 . 10 . 42 .. asya pramàõaü yathà --
     %<yaiùà lalitakàntàkhyà devã maïgalacaõóikà .
     varadàbhayahastà ca dvibhujà gauradehikà ..
     raktapadmàsanasthà ca jañàmukuñamaõóità ..
     raktakauùeyavastrà ca smitavaktrà ÷ubhànanà .
     navayauvanasampannà càrvaïgã lalitaprabhà ..>% iti tithyàditattvam ..

#<raktapallavaþ>#, puü, (raktàþ ùallavà asya .) a÷okavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. lohitapatra¤ca ..

#<raktapà>#, strã, (raktaü pibatãti . pà + kaþ + striyàü ñàp .) jalaukà . óàkinã . iti medinã . ge, 21 .. ÷oõitapànakartari, tri ..

#<raktapàkã>#, strã, (pacyate iti . pac + gha¤ . raktaþ raktavarõaþ pàke yasyàþ .) bçhatã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<raktapàtà>#, strã, (raktaü pàtayatãti . pata + õic + ac . striyàü ñàp .) jalaukà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<raktapàdaþ>#, puü, (raktau pàdàvasya .) ÷ukapakùã . iti hemacandraþ .. (yathà, ràmàyaõe . 7 . 6 . 57 .
     %<rakùogaõasyopariùñàt paribhramati kàlavat .
     kapotà raktapàdà÷ca sàrikà vidrutà yayuþ ..>% tathà ca yàj¤avalkyaþ . 1 . 175 .
     %<càùàü÷ca raktapàdàü÷ca saunaü vallårameva ca .
     matsyàü÷ca kàmato jagdhvà sopavàsastryahaü caret ..>%) lohitacaraõayukte, tri ..

#<raktapàdã>#, strã, (raktàþ pàdà asyàþ .) lajjàluþ . (asyàþ paryàyo yathà --
     %<lajjàluþ syàt ÷amãpatrà samaïgà jalakàrikà .
     raktapàdã namaskàrã nàmnà khadiraketyapi ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) haüsapadã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<raktapàyinã>#, strã, (raktaü pàtuü ÷ãlamasyàþ . pà + õini . striyàü ïãù .) jalaukà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<raktapàyã>#, [n] tri, (raktaü pàtuü ÷ãlamasya . pà + õiniþ .) raktapàna÷ãlaþ . iti vyàkaraõam ..

#<raktapàradaü>#, klã, (raktaü raktavarõaü pàradam .) hiïgulam . iti hàràvalã . 155 .. jañàdhare, puü ..

#<raktapiõóaü>#, klã, (raktaü raktavarõaü piõóamiva .) javàpuùpam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<raktapiõóakaþ>#, puü, (raktapiõóamiveti . raktapiõóa + ivàrthe kan .) raktàluþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<raktapittaü>#, klã, (raktadåùakaü pittamiti . madhyapadalopã karmadhàrayaþ . %<rakta¤ca pitta¤ca raktapittamiti dvandba iti su÷rutaþ . rakta¤ca tat pitta¤ceti raktapittaü ràgapràptaü pittamiti karmadhàraya iti carakaþ .>%) rogavi÷eùaþ . tasya nidànaü yathà, dhanvantariruvàca .
     %<athàto raktapittasya nidànaü pravadàmyaham .
     bhç÷oùõatiktakañvamlalavaõàdividàhibhiþ ..
     kodravoddàlakai÷cànyaistaduktairatisevitaiþ .
     kupitaü pittalaiþ pittaü dravaü rakta¤ca mårchayet ..
     te mithastulyaråpatvamàgamya vyàpnuvaüstanum .
     pittaraktasya vikçteþ saüsargàddåùaõàdapi ..
     gandhavarõànuvçtteùu rakte na vyapadi÷yate .
     prabhavatyasçjastasmàt plãhato yakçta÷ca tat ..
     ÷irogurutvamaruciþ ÷ãtecchà madhukotkaphaþ .
     charditçñchardivaibhatsyaü kà÷aþ ÷vàso bhramaþ klamaþ ..
     lohito'lohito matsyàmagandhyàsya¤ca vijvaraþ .
     raktahàridraharitavarõatà nayanàdiùu ..
     nãlalohitapãtànàü varõànàmavicetanam .
     svapne tadarthadharmitvaü bhavatyasmin bhaviùyati ..
     årdhvaü nàsàkùikarõàsyairmeóhrayonigudairadhaþ .
     kupitaü romakåpai÷ca samastaistat pravartate ..
     årdhvaü sàdhyaü kaphàdyasmàt tadbirecanasàdhitam .
     bahvauùadha¤ca pittasya vireko hi varauùadham ..
     anubandhã kapho ya÷ca tatra tasyàpi ÷uddhikçt .
     kaùàyàþ svàdavo yasya vi÷uddhe ÷leùmalohitàþ ..
     kañutiktakaùàyà và ye nisargàt kaphàvahàþ .
     adho yàpya¤ca nàmuùmàt tat pravardhanasàdhanam ..
     alpauùadha¤ca pittasya vamanaü nanu cauùadham .
     anubandhi ca lopasya ֈntapittanarasya tat ..
     kaùàyà÷ca hitàstasya madhurà eva kevalam .
     kaphamàrutasaüspçùñamasàdhyamupanàyanam ..
     asahyapratilomatvàdasàdhyàdauùadhasya ca .
     nahi saü÷odhanaü ki¤cidasya ca pratilomanam ..
     ÷odhanaü pratiloma¤ca raktapitte vinirjitam .
     evamevopa÷amanaü sarva÷odhanamiùyate ..
     saüsçùñeùvàha doùeùu sarvathà chardanaü hitam .
     tatra doùo'tra gamanaü ÷ivàstra iva lakùyate .
     upadravà÷ca vikçtaü phalatasteùu càdhikam ..>% iti gàruóe 153 adhyàyaþ .. * .. tasyauùadhaü yathà --
     %<trivçtà triphalà ÷yàmà pippalã ÷arkarà madhu .
     modakaþ sannipàtànto raktapittajvaràpahaþ ..
     và÷àyàü vidyamànàyàmà÷àyàü jãvitasya ca .
     raktapittã kùayã kàsã kimarthamavrasãdati ..
     añaråùakamçdvãkàpathyàkvàthaþ sa÷arkaraþ .
     kùaudràóhyaþ kàsana÷vàsaraktapittanivarhaõaþ ..>% iti gàruóe 174 adhyàyaþ .. * .. api ca . tatra raktapittasya nidànapårvikàü saüpràptimàha .
     %<gharmavyàyàma÷okàdhvavyavàyairatisevitaiþ .
     tãkùõoùõakùàralavaõairamlaiþ kañubhireva ca .
     pittaü vidagdhaü svaguõairvidahatyà÷u ÷oõitam ..>% tãkùõaü maricàdi . uùõo'gnitàpàdiþ . kùàro yavakùàràdiþ . vidagdhaü dåùitam . svaguõaiþ svakàraõairguõaistãkùõàdibhiþ . guõairiti bahutvena tãkùõàmlalavaõakañåùõagharmàdayo gçhyante . vidahati dåùayati .. * .. raktapittasya sàmànyalakùaõamàha .
     %<tataþ pravartate raktamårdhvaü vàdho dbidhàpi và .>% raktamityupalakùaõam . tatsaüsargi pitta¤ca . ataeva rakta¤ca pitta¤ca raktapittamiti dbandva iti su÷rutaþ .. rakta¤ca tat pitta¤ceti raktapittaü ràgapràptaü pittamiti karmadhàraya iti carakaþ .. màrgànàha .
     %<årdhvaü nàsàkùikarõàsyairmeóhrayonigudairadhaþ .
     kupitaü romakåpai÷ca samastaistat pravartate ..>% kupitamatikupitam .. * .. pårbaråpamàha .
     %<sadanaü ÷ãtakàmitvaü kaõñhadhåmàyanaü vamiþ .
     lohagandhi÷ca ni÷vàso bhavatyasmin bhaviùyati ..>% vi÷iùñaü råpamàha .
     %<sàndraü sapàõóu sasnehaü picchila¤ca kaphànvitam .
     ÷yàvàruõaü sapheõa¤ca tanuråkùa¤ca vàtikam ..
     raktapittaü kaùàyàbhaü kçùõaü gomåtrasannibham .
     mecakàgàradhåmàbhama¤janàbha¤ca paittikam .
     saüsçùñaliïgaü saüsargàttriliïgaü sànnipàtikam ..>% sapàõóu ãùatpàõóu . picchilaü mayårapicchacchaviyuktam . kçùõaü kajjalàbham . mecakaü cikkaõakçùõavarõam . a¤janaü ÷roto'¤janaü tadàbham .. * .. saüsargàvi÷eùeõa màrgabhedamàha .
     %<årdhvagaü kaphasaüsçùñamadhogaü màrutànugam .
     dbimàrgaü kaphavàtàbhyàü ubhàbhyàü tatpravartate .. * ..>% upadravànàha .
     %<daurbalya÷vàsakàsajvaravamathumadàþ pàõóutà dàhamårchà bhukte ghoro vidàhastvadhçtirapi sadà hçdyatulyà ca pãóà .
     tçùõà koùñhasya bhedaþ ÷irasi ca tapanaü påtiniùñhãvana¤ca dbeùo bhukte'vipàko vikçtirapi bhavedraktapittopasargàþ ..>% upasargà upadravàþ . vikçtirmàüsaprakùàlanàbhatvàdiþ .. * .. sàdhyatvàdikamàha .
     %<ekadoùànugaü sàdhyaü dbidoùaü yàpyamucyate .
     yattridoùamasàdhyaü syànmandàgnerativegavat ..
     årdhaü sàdhyamadho yàpyamasàdhyaü yurgapadgatam .
     vyàdhibhiþ kùãõadehasya vçddhasyàna÷nata÷ca yat ..>% sàdhyamàha .
     %<ekamàrgaü balavato nàtivegaü na cotthitam .
     raktapittaü sukhe kàle sàdhyaü syànnirupadravam ..>% sukhe kàle hima÷i÷irayoþ .. * .. asàdhyamàha .
     %<màüsaprakùàlanàbhaü kvathitamiva ca yat kardamàmbhonibhaü bà medaþ påyàsrakalpaü yakçdiva yadi và païkajaü và kaphàbham .
     yat kçùõaü yacca nãlaü bhç÷amapi kuõapaü yatra coktà vikàràstaddharjyaü raktapittaü surapatidhanuùà yacca tulyaü vibhàti ..>% uktà vikàrà daurbalyàdayaþ . surapatidhanuùà tulyaü nànàvarõam .
     %<yena copahato raktaü raktapittana mànavaþ .
     pa÷yeddç÷yaü viyaccàpi taccàsàdhyamasaü÷ayam ..>% yena raktapittena upahato manuùyaþ dç÷yaü ghañapañàdikaü viyacca raktaü pa÷yati sa na÷yati viyaccàpi adç÷yamapãtyarthaþ .. * .. ariùñamàha .
     %<lohitaü chardayedyastu bahu÷o lohitekùaõaþ .
     lohitodgàradar÷ã ca mriyate raktapittakaþ ..>% lohitodgàradar÷ã vyàdhimahimnodgàramapi lohitaü pa÷yati ityarthaþ .. * .. atha raktapittasya cikitsà .
     %<pittàsraü stambhayennàdau pravçttaü balino'nnataþ .
     hçtpàõóugrahaõãrogaplãhagulmajvaràdikçt ..
     ÷àliùaùñikanãvàrakoradåùaprasàdhikàþ ÷yàmàkà÷ca priyaïgu÷ca bhojanaü raktapittinàm ..>% priyaïguþ kaïguþ .
     %<masåramudgacaõakàþ samakuùñhàóhakãphalàþ .
     pra÷astàþ såpayåùàrthe kalpità raktapittinàm .
     dàóimàmalakaü vidbànamlàrthe càpi dàpayet .
     pañolanimbavetràgraplakùavetasapallavàþ ..
     ÷àkàrthe ÷àkasàtmyànàü taõóulãyàdayo hitàþ .
     pàràvatàn kapotàü÷ca làvànraktàkùavartakàn ..
     ÷a÷àn kapi¤jalàneõàn hariõàn kàlapucchakàn .
     raktapittaharàn vidyàdrasàüsteùàü prayojayet ..
     ãùadamlànanamlàü÷ca ghçtabhçùñàn sasaindhavàn .
     kaphànugre yåùa÷àke dadyàdbàtànuge rasam ..
     pathyaü satilayåùeõa sasitàlàja÷aktubhiþ .
     dhànyàkadhàtrãvàsànàü dràkùàparpañayorhimaþ .
     raktapittaü jvaraü dàhaü tçùõàü ÷oùa¤ca nà÷ayet ..>% dhànyàkàderhimaþ .. * ..
     %<hrãveramutpalaü dhyànyaü candanaü yaùñikàmçtà .
     uùãra¤ca vçùa÷caiùàü kvàthaü samadhu÷arkaram ..
     pàyayettena sadyo hi raktapittaü praõa÷yati .
     raktapittaü jayatyugraü tçùõàü dàhaü jvaraü tathà .. * ..
     puràõaü pãnamànãya kuùmàõóasya phalaü dçóham .
     tadbãjàdhàrabãjatvak÷irà÷ånyaü samàcaret ..
     tatastasya tulàü nãtvà pacejjalatulàhvaye .
     tasminnãre'rdha÷iùñe tu yatnataþ ÷ãtalãkçte ..
     tàni kuùmàõóakhaõóàni pãóayeddçóhavàsasà .
     yatnatastajjalaü nãtvà punaþ pàkàya dhàrayet ..
     kuùmàõóaü ÷oùayedgharme tàmrapàtre tataþ kùipet .
     kùiptvà tatra ghçtaprasthaü kuùmàõóaü tena bharjayet ..
     madhuvarõaü tadàlokya tajjalaü tatra niþkùipet .
     sitàyà÷ca tulàü tatra kùiptvà tallehavat pacet ..
     supakve pippalã÷uõñhãjãràõàü dve pale pçthak .
     pçthak palàrdhaü dhanyàkapatrailàmaricaü tvacam ..
     cårõameùàü kùipettatra ghçtàrdhaü kùaudramàvapet .
     etat palamitaü khàdedathavàgnibalaü yathà ..
     khaõóakuùmàõóaleho'yaü raktapittaü vinà÷ayet .
     pittajvaraü tçùàü dàhaü pradaraü kç÷atàü vamim ..
     svarabhedaü sahçdrogaü kàsaü ÷vàsaü kùataü kùayam .
     nà÷ayatyeva vçùyo'yaü bçühaõo balavardhanaþ ..>% iti khaõóakuùmàõóàvalehaþ .. * ..
     %<÷atàvarãmålakalkaü kalkàt kùãraü caturguõam .
     kùãratulyaü ghçtaü gavyaü sitayà kalkatulyayà ..
     ghçta÷eùaü pacettattu palàrdhaü lehayet sadà .
     raktapittaü hmamlapittaü kùayaü ÷vàsa¤ca nà÷ayet ..>% ÷atàvarãpàkaþ . iti raktapittàdhikàraþ .. iti bhàvaprakà÷aþ .. (tathàsya sanidànapårbaråpalakùaõaü sampràpti÷ca .
     %<pittaü yathà bhåtaü lohitapittasaüj¤àü labhate tattathànuvyàkhyàsyàmaþ . yadà yastu janturyavakoddàlakakoradåùakapràyàõyannàni nityaü bhuïkte bhç÷oùõatãkùõamapi cànyadannajàtaü niùpàvamàùakulatthakùàrasåpopahitaü dadhimaõóoda÷vit kañvamlakà¤jikopahitaü vàràhamàhiùàvikamatsyagavyapi÷itaü piõyàkaü piõóàlaka÷àkopahitaü målaka-sarùapala÷unakara¤ja÷igrukakharayåùabhåstçõakasumukhasurasakuñherakaõóãrakàlaka-parõàsakùavakaphaõijjhakopadaü÷aü suràsauvãratuùodakabhaireyamedakamadhålakakuvaravadaràmlapràyànupànaü piùñànnottarabhåyiùñhamuùõàbhitapto càtimàtramativelaü và payasà sama÷nàti rauhiõãkalakaïkàpotaü và sarùapatailakùàrasiddhaü kulatthamàùapiõyàkajàmbavalakucapakvaiþ ÷auktikairvà saha kùãramàmamatimàtramathavà pibatyuùõàbhitaptastasyaivamàcarataþ pittaü prakopamàpadyate . lohita¤ca svapramàõamativartate .
     tasmin pramàõàtipravçtte pittaü prakupitaü ÷arãramanusarpadyadaiva yakçtplãhaprabhavànàü lohitavahànàü ÷rotasàü lohitàbhiùyandaguråõi mukhànyàsàdya pratipadyate tadaiva lohitaü dåùayati .
     saüsargàntarlohitapradåùaõàllohitagandhavarõànuvidhànàcca pittaü lohitamityàcakùate . tasyemàni pårbaråpàõi . tadyathà . anannàbhilàùo bhuktasya vidàhaþ ÷uktàmlarasagandha udjaracchandaùo'bhãkùõàgamanaü charditasya vãbhatsatà svarabhedo gàtràõàü sadanaü paridàha÷ca mukhàddhåmàgama iva lohalohitamatsyàmagandhitvamapi càsyasya raktaharitahàridravattvamaïgàvayava÷akçnmåtra-svedalàlà÷iïghànakàsyakarõamalapióakolikàpióakàràmasaüvedanàlohitanãlapãta÷yàvànàmarciùmatà¤ca råpàõàü svapnadar÷anamabhãkùõamiti lohitapittapårbaråpàõi . upadravàstu khalu daurbalyàrocakàvipàka÷vàsakàsajvaràtãsàra÷opha÷oùapàõóurogasvarabhedàþ .
     màrgau punarasya dbau årdhva¤càdha÷ca tadbahu÷leùmaõi ÷arãre ÷leùmasaüsargàdårdhvaü prapadyamànaü karõanàsikànetràsyebhyaþ pracyavate . bahuvàte tu ÷arãre vàtasaüsargàdadhaþ prapadyamànaü måtrapurãùamàrgàbhyàü pracyavate . bahuvàta÷leùmaõi tu ÷arãre ÷leùmavàtasaüsargàdadbàvapi màrgau prapadyate . tau màrgau prapadyamànaü sarvebhya eva yathoktebhyaþ khebhyaþ pracyavate ÷arãrasya . tatra yadårdhvabhàgaü tatsàdhyaü virecanopakramaõãyatvàt bahvauùadhatvàcca . yadadhobhàgaü tadayàpyaü vamanopakramaõãyatvàt alpauùadhatyàcca . yadubhayabhàgaü tadasàdhyaü vasanavirecanà yogitvàdanauùadhatvàcca . raktapittaprakopastu khalu purà dakùayaj¤oddhvaüse rudrakopàmar÷àgninà pràõinàü parigata÷arãrapràõànàmanujvaramabhavat . tasyà÷ukàriõo dàvàgnerivàpatitasyàtyayikasyà÷u pra÷àntau yatitavyaü màtràü de÷aü kàla¤càbhisamãkùya santarpaõenàpatarpaõena và mçdumadhura÷i÷iratiktakaùàyairabhyavahàrya pradehapariùekàvagàhasaüspar÷anairvamanàdyairvà tatràvahiteneti ..>% saükùepato'syopa÷amanopàyo yathà --
     %<sàdhyaü lohitapittaü tadyadårdhvaü pratipadyate .
     virecanasya yogitvàdbahutvàdbheùajasya ca ..
     vamanaü nahi pittasya haraõe ÷reùñhamucyate .
     ya÷ca tatrànugo vàyustacchàntyai càvaraü matam ..
     syàcca yogàvahantatra kaùàyaü tiktakàni ca .
     tasmàdyàpyaü samàkhyàtaü yadraktamanulomagam ..
     raktapittantu yanmàrgau dvàvapi pratipadyate .
     asàdhyamapi tajj¤eyaü pårboktàdapi kàraõàt ..
     nahi saü÷odhanaü ki¤cidastyasya pratimàrgagam .
     pratimàrga¤ca haraõaü raktapitte vidhãyate ..
     evamevopa÷amanaü sarva÷o nàsya vidyate .
     saüsçùñeùu ca doùeùu sarvajicchamanaü matam ..
     ityuktaü trividhodarkaü raktaü màrgavi÷eùatà ..
     ebhyastu khalu hetubhyaþ ki¤cit sàdhyaü na sidhyati .
     preùyopakaraõàbhàvàt dauràtmyàdbaidyadoùataþ ..
     akarmata÷ca sàdhyatvaü ka÷cidrogo'tivartate .
     tatra sàdhyatvamekaü syàt sàdhyayàpyaparikramàt ..
     raktapittasya vij¤ànamidaü tasyopadekùyate .
     yat kçùõamathavà nãlaü yadbà ÷akradhanuùprabham ..
     raktapittamasàdhyantadvàsaso ra¤jana¤ca yat .
     bhç÷aü påtyatimàtra¤ca sarvopadravavacca yat ..
     balamàüsakùaye yacca tacca raktamasiddhimat ..
     yena copahato raktaü raktapittena mànavaþ .
     pa÷yeddç÷yaü viyaccaiva taccàsàdhyamasaü÷ayam ..
     tatràsàdhyaü parityajyaü yàpyaü yatnena yàpayet .
     sàdhya¤càvahitaþ siddhairbheùajaiþ sàdhayedbhiùak ..
     kàraõaü nàma nirvçttiü pårbaråpàõyupadravàn .
     màrgo doùànubandha¤ca sàdhyatvaü na ca hetumat ..
     nidàne raktapittasya vyàjahàra punarvasuþ .
     vãtamoharajodoùalobhamànamadaspçhaþ ..>% iti carake nidànasthàne dvitãye'dhyàye .. * .. athàsya cikitsàyàü rasàþ .
     %<såtaü gandhaü màkùika¤caiva lauhaü sarvaü ghçùñaü traiphalenodakena .
     lohe pàtre gomayaiþ pàcayitvà ràtrau dahyàt raktapittapra÷àntyai ..
     iti sudhànidhãrasaþ ..
     mçtàbhramuõóatãkùõa¤ca màkùikaü rasatàlakam .
     gandhaka¤ca bhavettulyaü yaùñidràkùàmçtàdravaiþ ..
     dinaikaü mardayet khalve sitàkùaudrayutàvañã .
     màùàmàtrà nihantyà÷u raktapittaü sudàruõam .
     jvaraü dàhaü tçùàü vàntiü ÷ãùaü pittàntako rasaþ ..
     iti raktapittàntako rasaþ ..
     ÷arkaràtilasaüyuktaü trikatrayayutantvayaþ .
     raktapittaü nihantyà÷u amlapittaharaü param ..
     iti ÷arkaràdyaü lauham ..>% iti vaivyakarasendrasàrasaügrahe raktapittàdhikàre .. athàsya pathyàpathyavidhiþ .
     %<adhogate chardanamårdhvanirgame virecanaü syàdubhayatra laïghanam .
     puràtanàþ ùaùñika÷àlikodravapriyaïgunãvàrayavaprasàtikàþ ..
     mudgà masårà÷caõakàstu varyomukuùñakà÷ciïgañavarmimatsyàþ .
     ÷a÷aþ kapoto hariõainalàva÷aràlipàràvaütavartakà÷ca ..
     vakà urabhrà÷ca sakàlapucchàþ kapi¤jalà÷càpi kaùàyavargaþ .
     gavàmajàyà÷ca payo ghçta¤ca ghçtaü mahiùyàþ panasaü piyàlam ..
     rambhàphalaü ka¤cañataõóulãyapañolavetràgramahàrdrakàõi .
     puràõakuùmàõóaphala¤ca pakvaphalàni tadbãjajalàni vàsà ..
     svàdåni vimbàni ca dàóimàni kharjåradhàtrãmiùinàrikelam .
     ka÷eru÷çïgàñamaruùkaràõi kapittha÷àlåkaparåùakàõi ..
     bhånimba÷àkaü picumardapatraü tumbãkaliïgàni ca làjasaktuþ .
     dràkùà sità màkùikamaikùava÷ca ÷ãtodaka¤caudbhidavàri càpi ..
     seko'vagàhaþ ÷atadhautasarpirabhyaïgayogaþ ÷i÷irapradehaþ .
     himànila÷candanamindupàdàþ kathà vicitrà÷ca mano'nukålàþ ..
     dhàràgçhaü bhåmigçhaü su÷ãtaü vaidåryamuktàmaõidhàraõa¤ca .
     rambhotpalàmbhoruhapatra÷ayyà kùaumàmbara¤copavanaü su÷ãtam ..
     priyaïgukàcandanaråùitànàmàliïgana¤càpi varàïganànàm .
     padmàkaràõàü saritàü hradànàü candrodayànàü himavaddarãõàm ..
     su÷ãtalànàü girinirjharàõàü srutiþ pra÷astàni ca kãrtitàni .
     praõãranãraü himavàlukà ca mitraü nçõàü ÷oõitapittaroge ..>% athàpathyàni .
     %<vyàyàmàdhvaniùevaõaü ravikarastãkùõàni karmàõi ca .
     kùobho vegavidhàraõa¤capalatà hastya÷vayànàni ca ..
     svedàsrasrutidhåmapànasuratakrodhàþ kulattho guóo vàrtàkaü tilamàùasarùapadadhikùàràõi kaupaü mayaþ ..>% iti vaidyakapathyàpathyavidhau raktapittàdhikàraþ ..)

@<[Page 4,075a]>@
#<raktapittahà>#, strã, (raktapittaü hantãti . han + óaþ . striyàü ñàp .) raktaghnã . iti ÷abdacandrikà .. gàüñhiyà dårvà iti bhàùà .. (vivçtirasyàþ raktaghnã÷abde j¤àtavyà ..)

#<raktapunarnavà>#, strã, (raktà raktavarõà punarnavà .) raktavarõapunarnavà÷àkaþ . tatparyàyaþ . krårà 2 maõóalapatrikà 3 raktakàõóà 4 varùaketuþ 5 lohità 6 raktapatrikà 7 vai÷àkhã 8 raktavarùàbhåþ 9 ÷ophaghnã 10 puùpikà 11 vikasvarà 12 viùaghnã 13 pràvçùeõyà 14 sàriõã 15 varùàbhavaþ 16 ÷oõapatraþ 17 bhaumaþ 18 punarbhavaþ 19 navaþ 20 nabyaþ 21 . asya guõàþ . tiktatvam . sàrakatvam . ÷opharaktapradaradoùapàõóupittanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<raktapuùpaþ>#, puü, (raktaü puùpamasya .) karavãraþ . iti jañàdharaþ .. (asya paryàyo yathà --
     %<karavãraþ ÷vetapuùpaþ ÷atakumbho'÷vamàrakaþ .
     dvitãyo raktapuùpa÷ca caõóàto laguóastathà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) rauhitavçkùaþ . iti ÷abdamàlà .. raktakà¤canavçkùaþ . dàóimavçkùaþ . vakavçkùaþ . iti ratnamàlà .. bandhåkavçkùaþ . punnàgavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (raktavarõapuùpavi÷iùñe, tri .) yathà, bçhatsaühitàyàm . 15 . 14 .
     %<indràgnidaivate raktapuùpaphala÷àkhinaþ satilamudgàþ .
     kàrpàsamàùacaõakàþ purandarahutà÷abhaktà÷ca ..>%)

#<raktapuùpakaþ>#, puü, (raktaü puùpamasya . kan .) palà÷avçkùaþ . (asya paryàyo yathà --
     %<palà÷aþ kiü÷ukaþ parõo yaj¤iyo raktapuùpakaþ .
     kùàra÷reùñho vàtaharo brahmavçkùaþ samidvaraþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) rauhitakavçkùaþ . iti jañàdharaþ .. parpañaþ . ÷àlmalivçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<raktapuùpà>#, strã, (raktaü puùpaü asyàþ .) ÷àlmalivçkùaþ . iti jañàdharaþ .. (asyàþ paryàyo yathà --
     %<÷àlmalistu bhavenmocà picchilà påraõãti ca .
     raktapuùpà sthiràyu÷ca kaõñakàóhyà ca tålinã ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) punarnavà . tatparyàyo yathà --
     %<punarnavà paràraktà raktapuùpà ÷ilàñikà ..>% sindårã . tatparyàyo yathà --
     %<sindårã raktabãjà ca raktapuùpà sukomalà ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..)

#<raktapuùpikà>#, strã, (raktapuùpà + kan . ñàpi ata itvam .) lajjàluþ . iti ÷abdacandrikà .. raktapunarnavà . bhåpàñaliþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<raktapuùpã>#, strã, (raktaü puùpaü asyàþ . ïãù .) pàñalãvçkùaþ . iti jañàdharaþ .. javà . àvartakãlatà . nàgadamanã . karuõãvçkùaþ . uùñrakàõóã . iti ràjanirghaõñaþ .. (dhàtakã . tatparyàyo yathà --
     %<dhàtakã raktapuùpã syàt ku¤jarà madhyavàsinã ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

#<raktapårakaü>#, klã, (raklaü pårayatãti . pår + õvul .) vçkùàmlam . iti ràjanirghaõñaþ .. (vivaõamasya bçkùàmla÷abde j¤àtavyam ..)

#<raktaprasavaþ>#, puü, (raktaþ raktavarõaþ prasavaþ puùpamasya .) raktakaravãraþ . raktàmlànaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<raktaphalaþ>#, puü, (raktaü lohitavarõaü phalamasya .) vañavçkùaþ . iti jañàdharaþ .. (asya paryàyo yathà --
     %<vaño raktaphalaþ ÷çïgã nyagrodhaþ skandajo dhruvaþ .
     kùãrã vai÷ravaõo vàso bahupàdo vanaspatiþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<raktaphalà>#, strã, (raktaü pakvada÷àyàü lohitavarõaü phalamasyàþ .) vimbikà . ityamaraþ . 2 . 4 . 139 .. (asyàþ paryàyo yathà --
     %<tuùñã raktaphalà vimbã tuõóikerã ca vimbikà ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..) svarõavallã . iti ràjanirghaõñaþ .. (asyàþ paryàyo yathà --
     %<svarõavallã raktaphalà kàkàyuþ kàkavallarã ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..)

#<raktaphenajaþ>#, puü, (raktaphenàt jàyate iti . jan + óaþ .) vàmapàr÷vasthakloma . tatparyàyaþ . pusphuùaþ 2 . iti hemacandraþ . 3 . 269 ..

#<raktabinduþ>#, pu, (raktànàü binduþ .) raktakaõà . yathà --
     %<raktabinduryadà bhåmau patatyasya ÷arãrataþ .
     samutpatati medinyàstatpramàõastadàsuraþ ..>% iti màrkaõóeye devãmàhàtmyam ..)

#<raktabãjaþ>#, puü, (raktavarõaü bãjamasya .) dàóimaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (ariùñakaphalaþ . rãñà iti khyàtaþ . tatparyàyo yathà --
     %<ariùñakastu màïgalyaþ kçùõavarõo'rthasàdhanaþ .
     raktabãjaþ pãtaphenaþ phenilo garbhapàtanaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. raktaü ÷oõitaü bãjaü kàraõamasya .) asuravi÷eùaþ . sa ca ÷umbhani÷umbhasenàpatiþ devyà hata÷ca . yathà --
     %<palàyanaparàn dçùñvà daityàn màtçgaõàrditàn .
     yoddhumabhyàyayau kruddho raktabãjo mahàsuraþ ..
     raktabinduryadà bhåmau patatyasya ÷arãrataþ .
     samutpatati medinyàstatpramàõastadàsuraþ ..
     yuyudhe sa gadàpàõirindra÷aktyà mahàsuraþ .
     tata÷caindrã svavajreõa raktabãjamatàóayat ..
     kuli÷enàhatasyà÷u tasya susràva ÷oõitam .
     samuttasthustato yodhàstadråpàstatparàkramàþ ..
     yàvantaþ patitàstasya ÷arãràdraktabindavaþ .
     tàvantaþ puruùà jàtàstadbãryabalavikramàþ ..
     tasyàhatasya bahudhà ÷akti÷ålàdibhirbhuvi .
     papàta yo vai raktaughastenàsa¤chata÷o'suràþ ..
     tai÷càsuràsçksambhåtairasuraiþ sakalaü jagat .
     vyàptamàsãttato devà bhayamàjagmuruttamam ..
     tàn viùaõõàn suràn dçùñvà caõóikà pràhasatvarà .
     uvàca kàlãü càmuõóe ! vistaraü vadanaü kuru ..
     macchastrapàtasambhåtàn raktabindån mahàsuràn .
     raktabindoþ pratãccha tvaü vaktreõànena vegità ..
     bhakùayantã cara raõe tadutpannàn mahàsuràn .
     evameùa kùayaü daityaþ kùãõarakto gamiùyati ..
     bhakùyamàõàstvayà cogrà na cotpatsyanti càpare .
     ityuktvà tàü tato devã ÷ålenàbhijaghàna tam ..
     mukhena kàlã jagçhe raktabãjasya ÷oõitam .
     tasyàhatasya dehàttu bahu susràva ÷oõitam ..
     yatastatastadvaktreõa càmuõóà saüpratãcchati .
     mukhe samudgatà ye'syà raktapàtànmahàsuràþ .
     tàü÷cakhàdàtha càmuõóà papau tasya ca ÷oõitam ..
     devã ÷ålena vajreõa vàõairasibhirçùñibhiþ .
     jaghàna raktabãjaü taü càmuõóàpãta÷oõitam ..
     sa papàta mahãpçùñhe ÷astrasaüghasamàhataþ .
     nãrakta÷ca mahãpàla ! raktabãjo mahàsuraþ ..
     tataste harùamatulamavàpustrida÷à nçpa ! .
     teùàü màtçgaõo jàto nanartàsçïmadoddhataþ ..>% iti màrkaõóeye devãmàhàtmyam .. (mahiùàsurapità dànavo rambha eva janmàntare raktabãjo jàtaþ . yathà, devãbhàgavate . 5 . 2 . 44 -- 49 .
     %<mçtaü rambhaü samànãya yakùàste paramaü priyam .
     citàyàü ropayàmàsustasya dehasya ÷uddhaye ..
     mahiùã sà patiü dçùñvà citàyàü ropitaü tadà .
     praveùñuü sà matiü cakre patinà saha pàvakam ..
     vàryamàõàpi yakùaiþ sà pravive÷a hutà÷anam .
     jvàlàmàlàkulaü sàdhvã patimàdàya vallabham ..
     mahiùastu citàmadhyàt samuttasthau mahàbalaþ .
     rambho'pyanyadvapuþ kçtvà niþsçtaþ puttravatsalaþ ..
     raktabãjo'pyasau jàto mahiùo'pi mahàbalaþ .
     abhiùiktastu ràjye'sau hayàrirasurottamaiþ ..
     evaü sa mahiùo jàto raktabãja÷ca vãryavàn .
     avadhyastu surairdaityairmànavai÷ca nçpottama ! ..>%)

#<raktabãjakà>#, strã, (rakto raktavarõo bãjo'syàþ . kan + ñap .) taradãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<raktama¤jaraþ>#, puü, (raktà raktavarõà ma¤jarã . sà vidyate'syeti . %<ar÷aàdibhyaþ ac .>% 5 . 2 . 127 . ityac .) niculavçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (guõàdayo'sya nicula÷abde j¤àtavyàþ ..)

#<raktamatsyaþ>#, puü, (rakto raktavarõo matsyaþ .) raktavarõo mastyavi÷eùaþ . yathà --
     %<yo raktàïgo nàtidãrgho na càlpo nàtisthålo raktamatsyaþ sa tåktaþ .
     ÷ãto rucyaþ puùñikçddãpano'sau nà÷aü dhatte ki¤ca doùatrayasya ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 4,076a]>@
#<raktamålakaþ>#, puü, (raktaü raktavarõaü målamasya . kan .) devasarùapavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<raktamålà>#, strã, (raktaü målaü asyàþ . ñàp .) lajjàluvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<raktamehaþ>#, puü, (mehanaü mehaþ raktasya mehaþ .) prameharogavi÷eùaþ . tasya lakùaõaü yathà --
     %<visramuùõaü salavaõaü raktàbhaü raktamehataþ ..>% måtraü måtrayediti yojanãyam . asyauùadham . yathà --
     %<candraprabhàvacàmustàbhånimbasuradàravaþ .
     haridràtiviùàdàrvãpippalãmåtracitrakam ..
     dhànyakaü triphalà cavyaü vióaïgaü gajapiplalã .
     suvarõamàkùikaü vyoùaü dvau kùàrau lavaõatrayam ..
     etàni ñaïkamàtràõi saügçhõãyàt pçthak pçthak .
     dvikarùahatalohaü syàccatuùkarùà sità bhavet ..
     ÷ilàjatvaùñakarùaü syàdaùñau karùà÷ca gugguloþ .
     vidhinà yojitairetaiþ kartavyà guñikà ÷ubhà ..
     candraprabheti vikhyàtà sarvarogapraõà÷inã .
     nihanti viü÷atiü mehàn kçcchramaùñavidhaü tathà ..
     catasra÷cà÷marãstadvat måtràdhàtàüstrayoda÷a .
     aõóavçddhiü pàõóurogaü kàmalà¤ca halãmakam ..
     kàsaü ÷vàsaü tathà kuùñhamagnimàndyamarocakam .
     vàtapittakaphavyàdhãn balyà vçùyà rasàyanã ..
     samàràdhya ÷iyaü tasmàt prayatnàt guñikàmimàm .
     pràptavàü÷candramà yasmàt tasmàccandraprabhà smçtà ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (tathàsya lakùaõam . yathà --
     %<visraü lavaõamuùõa¤ca raktaü mehati yo naraþ .
     pittasya parikopena taü vidyàdraktamehinam ..>% iti carake nidànasthàne caturthe'dhyàye ..)

#<raktamokùaõaü>#, klã, (raktasya mokùaõam .) ÷oõitasràvaþ . yathà -- %<vedanopa÷amàrthàya tathà pàka÷amàya ca . acirotpatite ÷othe ÷oõitasràvaõa¤caret .. caret kuryàt . ekatastu kriyàþ sarvà raktamokùaõamekataþ . raktaü hi vedanàmålaü taccennàsti na càpi ruk .. vivarõe kañhine ÷yàve vraõe càtyantavedane . savi÷eùe vi÷eùeõa jalaukobhiþ padairapi .. ÷oõitasràvaõa¤caredityanenànvayaþ .>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (tathà ca .
     %<raktàvasecanaü caturbhiþ prakàrairbhavati .
     ÷iràvirecanenàpi alàvåbhistathaiva ca ..
     ÷lakùõa÷çïgairjalaukàbhã rakta¤ca sràvayedbudhaþ .
     pårbàhne càparàhõe ca nàtyuùõe nàti÷ãtale ..
     yavàgåparipãtasya ÷oõitaü mokùayedbhiùak .
     ÷irorogeùu sarveùu nàsàmadhyapuñe tathà .
     amçjaü recayedyatnàt sarvadà bhiùaguttamaþ ..>% eti hàrãte ÷àrãrasthàne pa¤came'dhyàye ..)

#<raktayaùñiþ>#, strã, (raktà yaùñiriva . yadvà raktà raktavarõà graùñiþ ÷àkhàsyàþ .) ma¤jiùñhà . iti jañàdharaþ ..

@<[Page 4,076b]>@
#<raktayaùñikà>#, strã, (raktayaùñi + kan . ñàp .) ma¤jiùñhà . iti ràjanirghaõñaþ .. (asyàþ paryàyo yathà --
     %<ma¤jiùñhà vikasà jiïgã kàlà yojanaparõyapi .
     tàmravallã citraparõã kàõóàrã raktayaùñikà ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..
     %<ma¤jiùñhà vikasà jiïgã samaïgà kàlameùikà .
     maõóåkaparõã bhaõóãrã bhaõóã yojanavallyapi ..
     rasàyanyaruõà kàlà raktàïgã raktayaùñikà .
     bhaõóãtakã ca gaõóãrã ma¤jaùà vastrara¤jinã ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<raktayàvanàlaþ>#, puü, (raktavarõaþ yàvanàlaþ .) tugharayàvanàlaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<raktareõuþ>#, puü, (raktàþ reõavo'sminniti .) sindåram . (asya paryàyo yathà --
     %<sindåraü raktareõu÷ca nàgagarbha÷ca sãsajam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) palà÷akalikà . iti medinã . ne, 105 .. punnàgaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<raktareõukà>#, strã, (raktàþ reõavaþ paràgà asyàm . kan . ñàp ca .) palà÷akalikà . tatparyàyaþ . aïgàrikà 2 . iti ÷abdamàlà ..

#<raktaraivatakaü>#, klã, (raktavarõaü raivatakam .) mahàpàrevatam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<raktala÷unaþ>#, puü, (raktavarõo la÷unaþ .) raktavarõamålavi÷eùaþ . tatpaparyàyaþ . mahàkandaþ 2 gç¤janaþ 3 dãrghapatrakaþ 4 pçthupatraþ 5 sthålakandaþ 6 yavaneùñaþ 7 . asya guõàþ .
     %<gç¤janasya madhuraü kañu kandaü nàlamapyupadi÷anti kaùàyam .
     patrasa¤cayamu÷anti satiktaü sårayo lavaõamasthi vadanti ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..

#<raktalà>#, strã, (raktaü làti gçhõàtãti . là + kaþ . ñàp .) kàkatuõóã . iti ràjanirghaõñaþ .. (vi÷eùo'syàþ kàkatuõóã÷abde j¤àtavyaþ ..)

#<raktalocanaþ>#, puü, (rakte lohite locane asya .) kapotaþ . iti hemacandraþ . 4 . 405 .. lohitalocanayukte, tri ..

#<raktavañã>#, strã, (raktà vañã vañikeva .) masårikà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<raktavarañã>#, strã (raktà varañãva .) masårikà . iti jañàdharaþ .. (masårikà÷abde'syà guõàdayo j¤eyàþ ..)

#<raktavargaþ># puü, (raktànàü lohitavarõànàü vargaþ samåho'tra .) dàóimaþ . kiü÷ukam . làkùà . bandhåkam . ni÷àdbayam . kusumbhapuùpam . ma¤jiùñhà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<raktavarõaþ>#, puü, (raktaþ lohitaþ varõo'sya .) indragopaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (raktavarõavi÷iùñe, tri . yathà, su÷rute såtrasthàne . 46 adhyàye .
     %<sitàsitàþ pãtakaraktavarõà bhavanti ye'nekavidhàstu ÷imbàþ ..>%)

#<raktavardhanaþ>#, puü, (raktaü ÷oõitaü vardhayatãti . vçdh + õic + lyuþ .) vàrtàkuþ . iti ÷abdacandrikà .. (pàràvataþ . tatparyàyo yathà --
     %<pàràvataþ kalaravaþ kapoto raktavardhanaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<raktavarùàbhåþ>#, strã, (raktavarõà varùàbhåþ .) raktapunarnavà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<raktavasanaþ>#, puü, (raktaü vasanamasya .) sannyàsã . iti hemacandraþ . 3 . 473 ..

#<raktavàtaþ>#, puü, (raktapradhàno vàtaþ .) rogavi÷eùaþ . asyauùadham . yathà, gàruóe 193 adhyàye .
     %<nàrikelasya vai målaü chàgakùãreõa saüyutam .
     pibecca trividhastasya raktavàto vina÷yati ..>%

#<raktavàlukaü>#, klã, (raktà vàlukà cårõamatra .) sindåram . iti hàràvalã ..

#<raktavàlukà>#, strã, (raktà vàlukeva .) sindåram . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<raktavçntà>#, strã, (raktavarõaü vçntaü prasavabandhanamasyàþ .) ÷ephàlikà . iti ÷abdacandrikà .. (÷ephàlikà÷abde'syà guõàdayo vij¤eyàþ ..)

#<raktavçùñiþ>#, strã, (raktànàü vçùñiþ .) rudhiravarùaõam . tattu utpàtavi÷eùaþ . tatphalaü ÷astrodyogaþ . yathà . kçtyacintàmaõau .
     %<rakte ÷astrodyogo màüsàsthivasàdibhirmarakaþ .
     dhànyahiraõyatvakphalakusumàdye varùite bhayaü vidyàt ..>% iti jyotistattvam ..

#<rakta÷àliþ>#, puü, (raktavarõaþ ÷àliþ .) raktavarõadhànyavi÷eùaþ . (yathà, su÷rute såtrasthàne . 20 adhyàye . %<rakta÷àliùaùñikagaïgukamukundakapàõóu kapãtakapramodakakàlaketyàdi ..>%) tatparyàyaþ . tàmra÷àliþ 2 ÷oõa÷àliþ 3 lohitaþ 4 . asya guõàþ . madhuratvam . laghutvam . snigdhatvam . balàvahatvam . rucikàritvam . dãpanatvam . pathyatvam . pittadàhànilàsranà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (tathà ca .
     %<rakta÷àlirvarasteùu balyo varõyastridoùajit .
     cakùuùyo måtralaþ svaryaþ ÷ukralastçñ jvaràpahaþ .
     viùavraõa÷vàsakàsadàhanudvahnipuùñidaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<rakta÷àsanaü>#, klã (raktaü raktavarõaü ÷àsti va÷ãkarotãti . ÷às + lyuþ .) sindåram . iti hàràvalã ..

#<rakta÷igruþ>#, puü, (raktavarõaþ ÷igruþ .) rakta÷obhà¤janavçkùaþ . tatparyàyaþ . raktakaþ 2 madhuraþ 3 bahulacchadaþ 4 sugandhaþ 5 ke÷arã 6 siühaþ 7 mçgàriþ 8 . asya guõàþ . mahàvãryatvam . madhuratvam . rasàyanatvam . ÷ophàdhmànasamãràrtipitta÷leùmanà÷itvam . sàrakatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 4,077a]>@
#<rakta÷ãrùakaþ>#, puü, (raktaü raktavarõaü ÷ãrùaü agramasya . kan .) saraladravaþ . iti ratnamàlà ..

#<rakta÷çïgikaü>#, klã, viùam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<raktasaüj¤aü>#, klã, (raktamiti saüj¤àsya .) kuïkumam . iti trikàõóa÷eùaþ .. (guõàdayo'sya kuïkuma÷abde vij¤eyàþ ..)

#<raktasandaü÷ikà>#, strã, (raktàya raktapànàya samyak da÷atãti . dan÷a + õvul . ñàpi ata itva¤ca .) jalaukà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<raktasandhyakaü>#, klã, (%<raktaü sandhyeveti raghunàthaþ . raktàn sandhãn akati gacchati vyàpnotãti . kaþ . iti ràyamukuñabharatamallikau .>%) raktakahlàram . tatparyàyaþ . hallakam 2 . ityamaraþ . 1 . 10 . 36 ..

#<raktasaroruhaü>#, klã, (raktaü saroruham .) raktapadmam . ityamaraþ . 1 . 10 . 41 ..

#<raktasarùapaþ>#, puü, (raktavarõaþ sarùapaþ .) ràjikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<raktasahà>#, strã, (raktaü sahate iti . sah + ac + ñàp .) raktàmlànaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<raktasàraü>#, klã, (raktavarõaþ sàro'sya .) raktacandanam . (yathàsya paryàyaþ .
     %<raktacandanamàkhyàtaü raktàïgaü kùudracandanam .
     tilaparõaü raktasàraü tatprabàlaphalaü smçtam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..) pattaïgam . iti ràjanirghaõñaþ .. (asya paryàyo yathà --
     %<pattaïgaü raktasàra¤ca suraïgaü ra¤janantathà .
     paññara¤jakamàkhyàtaü pattåra¤ca kucandanam ..>%) iti bhàvaprakrà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<raktasàraþ>#, puü, (raktaþ sàro yasya .) amlavetasaþ . raktakhadiraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (asya paryàyo yathà --
     %<khadiro raktasàra÷ca gàyattrã dantadhàvanaþ .
     kaõñakã bàlapatra÷ca bahu÷alya÷ca yaj¤iyaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. rakte sàro yasyeti . ÷oõitasàrayukte, tri . yathà, bçhatsaühitàyàm . 68 . 97 .
     %<tàlvoùñhadantapàlãjihvànetràntapàyukaracaraõaiþ .
     raktaistu raktasàrà bahusukhavanitàrthaputtrayutàþ ..>%)

#<raktasaugandhikaü>#, klã, (raktavarõaü saugandhikam .) raktakahlàram . iti jañàdharaþ ..

#<raktasràvaþ>#, puü, (raktaü sràvayatãti . sru + õic + ac .) vetasàmlaþ . iti jañàdharaþ .. (raktasya sràvaþ .) raktapatanam . (yathà, bçhatsaühitàyàm . 87 . 35 .
     %<kalaho nairçtabhàge raktasràvo'tha ÷astrakopa÷ca .
     aparàdyecarmakçtaü vina÷yate carmakàrabhayam ..>%)

#<raktahaüsà>#, strã, (raktàþ va÷ãbhåtàþ haüsà atra .) ràgiõãvi÷eùaþ . iti halàyudhaþ ..

@<[Page 4,077b]>@
#<raktà>#, strã, (rakta + ñàp .) gu¤jà . (asyàþ paryàyo yathà --
     %<raktà sà kàkaci¤cã syàt kàkànantã ca raktikà .
     kàkàdanã kàkapãluþ sà smçtà kàkavallarã ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) làkùà . ma¤jiùñhà . uùñrakàõóã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<raktàkàraþ>#, puü, (raktavarõa àkàraþ avayavo'sya .) prabàlaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (vi÷eùo'sya prabàla÷abde vij¤eyaþ ..)

#<raktàktaü>#, klã, (raktena raktavarõena aktaü mrakùitam .) raktacandanam . iti jañàdharaþ .. ÷oõitami÷rite, tri ..

#<raktàkùaþ>#, puü, (rakte lohite akùiõã asya . %<akùõo'dar÷anàt .>% 5 . 4 . 76 . iti ac .) mahiùaþ . pàràvataþ . cakoraþ . kråraþ . iti medinã . ùe, 44 .. sàrasaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (abdavi÷eùaþ . yathà, bçhatsaühitàyàm . 8 . 51 .
     %<raktàkùamabdaü kathitaü tçtãyaü yasmin bhayaü daüùñrikçtaü gadà÷ca ..>%) raktavarõacakùuryukte, tri . (yathà, ràmàyaõe . 2 . 88 . 19 .
     %<kathamindrãvara÷yàmo raktàkùaþ priyadar÷anaþ .
     sukhabhàgã na duþkhàrho ÷ayito bhuvi ràghavaþ ..>% ayantu sadà lakùmãyukto bhavet . yathà, jyotiþsàgare .
     %<na ÷rãstyajati raktàkùaü nàrthaþ kanakapiïgalam .
     na dãrghabàhumai÷varyaü na saukhyaü prahasanmukham ..>%)

#<raktàïgaü>#, klã, (raktavarõamaïgamasya .) vidrumaþ . kuïkumam . iti medinã . ge, 48 .. (raktacandanam . yathà, bhàvaprakà÷e pårbakhaõóe prathame bhàge .
     %<raktacandanamàkhyàtaü raktàïgaü kùudracandanam .
     tilaparõaü raktasàraü tatprabàlaphalaü smçtam ..>%)

#<raktàïgaþ>#, puü, (raktamaïgaü yasya .) maïgalagrahaþ . kampillaþ . iti medinã . ge, 47 .. (asya paryàyo yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<kampillakastu raktàïgo guõóàrocaniketi sà ..>%
     %<kampillaþ karka÷a÷candro raktàïgo rocano'pi ca ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathamabhàge ..) prabàlaþ . matkuõaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. maõóalam . iti ÷abdaratnàvalã .. (nàgavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 57 . 17 .
     %<çùabho vegavànnàgaþ piõóàrakamahàhanå .
     raktàïgaþ sarvasàraïgaþ samçddhaþ pañavàsakau ..>%)

#<raktàïgã>#, strã, (raktàïga + ïãù .) jãvantã . iti medinã . ge, 49 .. ma¤jiùñhà . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<raktàtisàraþ>#, puü, (raktaü atyantaü saratyasmàt . sç + gha¤ .) rogavi÷eùaþ . tasya saüpràptimàha .
     %<pittakçttu yadàtyarthaü dravyama÷nàti paittike .
     taddoùàjjàyate ÷ãdhraü raktàtãsàra ulvaõaþ ..>% tasya cikitsà .
     %<vatsakatarutvagàrdrà dàóimaphalasambhavà tvak .
     tvagyugalaü palamànaü vipacedaùñàïgasammite toye ..
     aùñamabhàgaü ÷eùaü kvàthaü madhunà pibet puruùaþ .
     raktàtisàramulvaõamati÷ayitaü nà÷ayenniyatam ..>% iti kuñajadàóimakvàthaþ .. * ..
     %<godugdhanavanãtantu madhunà sitayà saha .
     lãóhaü raktàtisàre tu gràhakaü paramaü mahat ..>% iti navanãtàvalehaþ .. * ..
     %<pãtaü madhusitàyuktaü candanaü taõóulàmbunà .
     raktàtisàrajidraktapittatçódàhamehanut ..>% candanamatra ÷vetam . iti candanakalkaþ .. iti bhàvaprakà÷aþ .. (tathà ca . %<yastu rakta÷uddhavirecane ÷oùadàhamatiricyate . raktàtisàra iti vij¤eyo vaidyairmahàmatibhiþ .. dhanvanàgaramustà ca bàlakaü bàlavilvakam . valànàgavalà ceti kvàtho raktàtisàriõàm .. dàóima¤ca kapittha¤ca pathyàjambvàmrapallavàn . piùñvà deyà mastuyuktà raktàtisàravàraõàþ .. guóena pakvaü dàtavyaü vilvaü raktàtisàriõe . manuje madhuyuktà và dadhnà raktàtisàrahàþ .. vatsakàtiviùanàgaràbhayà peùita¤ca madhumastusaüyutam . leha eva madhunà ca mànuùe raktavàhamati vàrayatyapi .. kuñajatvak ca pàñhà ca vi÷vaü vilva¤ca dhàtakã . madhunà sahitaü cårõaü deyaü raktàtisàraham .. iti raktàtisàraþ .>% iti hàrãte cikitsitasthàne tçtãye'dhyàye ..)

#<raktàdhàraþ>#, puü, (raktasyàdhàraþ .) carma . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<raktàpahaü>#, klã, (raktamapahantãti . han + óaþ .) volam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<raktàpàmàrgaþ>#, puü, (raktavarõaþ apàmàrgaþ .) raktavarõàpàmàrgakùupaþ . ràïgà àpàï iti vaïgabhàùà . làla ciracirã iti hindã bhàùà . tatparyàyaþ . kùudràpàmàrgaþ 2 àghaññakaþ 3 dugdhinikà 4 raktaviñ 5 kalyapatrikà 6 . asya guõàþ . ÷ãtatvam . kañutvam . kaphavàtavraõakaõóåviùanà÷itvam . saügràhitvam . vàntikàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. tatparyàyaguõàþ . atha àraktaciracirà .
     %<rakto'nyo va÷iro vçttaphalo dhàmàrgavo'pi ca .
     pratyakparõã ke÷aparõã kathità kapipippalã ..
     apàmàrgo'ruõo vàtaviùñambhã kaphakçddhimaþ .
     råkùaþ pårbaguõairnyånaþ kathito guõavedibhiþ ..
     apàmàrgaphalaü svàdu rase pàke ca durjaram .
     viùñambhi vàtalaü råkùaü vàtapittaprasàdanam ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<raktàmbaraü>#, klã, (raktaü ra¤jitamambaram .) kàùàyavastram . yathà --
     %<÷avoparisamàsãnàü raktàmbaraparicchadàm .
     raktàlaïkàrasaüyuktàü gu¤jàhàravibhåùitàm ..>% iti tantrasàradhçtamucchiùñacàõóàlinãdhyànam .. tadyukte, tri ..

#<raktàmraþ>#, puü, (raktavarõaþ àmraþ .) ko÷àmraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (vivaraõamasya ko÷àmra÷abda j¤àtavyam ..)

#<raktàmlànaþ>#, puü, (raktena raktavaõana à samyak mlàyate iti . mlà + ktaþ . samadhikaraktavarõatvàttathàtvam .) raktavarõapuùpavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . raktasahà 2 aparimlànaþ 3 raktàmlànakaþ 4 ràgaprasavaþ 5 raktaprasavaþ 6 kuruvakaþ 7 ràmàliïganakàmaþ 8 badhåtsavaprasavaþ 9 subhagaþ 10 bhramarànandaþ 11 . asya guõàþ . kañutvam . uùõatvam . vàtàmaya÷ophajvaràdhmàna÷ålakà÷a÷vàsàrtipra÷amanatvam . varõyatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<raktàrma>#, [n] klã, (raktaü çcchatãti . ç + man .) netrarogabhedaþ . tasya lakùaõaü yathà --
     %<padmàbhaü mçdu raktàrma yanmàsaü cãyate site ..>% iti màdhavakaraþ ..

#<raktàrvudaþ>#, puü, klã, (raktànàmarvudamatra .) rogavi÷eùaþ . yathà, ÷àtàtapãyakarmavipàke .
     %<jalodarayakçtplãha÷ålarogavraõàni ca .
     ÷vàsàjãrõajvaracchardibhramamohagalagrahàþ .
     raktàrvudavisarpàdyà upapàpodbhavà gadàþ ..>% iti malamàsatattvam .. * .. raktàrvudamàha .
     %<doùapraduùñà rudhiraü ÷irà÷ca saïkocya saüpãóya tatastvapàkam .
     sasràvamunnahyati màüsapiõóaü màüsàïkurairàvçtamà÷u vçddhim ..
     sravatyajasraü rudhiraü praduùñamasàdhyametadrudhiràtmakantu .
     raktakùayopadravapãóitatvàt pàõóurbhavedarvudapãóita÷ca ..>% doùo'tra pittaü rudhiraü ÷irà÷ca saïkocya saüpãóya saühatãkçtya màüsàsçjoþ sarveùvarvudeùu dåùyatvaü raktaje tu vi÷eùato raktaduùñiþ evaü màüsàrvude vi÷eùato màüsaduùñirboddhavyà . tato màüsapiõóamunnahyati udgataü karoti . apàkaü ãùatpàkaü yathà syàdevamiti kriyàvi÷eùaõam . ãùatpàka÷caikade÷apàkena . raktakùayopadravapãóitatvàt raktakùayopadravàþ su÷rutenoktàþ . taiþ pãóitatvàt arvudapãóitaþ .. * .. athàrvudasya cikitsà .
     %<granthyarvudànàü na yato vi÷eùaþ prade÷ahetvàkçtidoùadåùyaiþ .
     ata÷cikitsedbhiùagarvudàni vidhànavidgranthicikitsitena ..
     haridràlodhrapattaïgagçhadhåmamanaþ÷ilàþ .
     madhupragàóho lepo'yaü medo'rvudaharaþ paraþ ..
     målakasya kçtaþ kùàro haridràyàstathaiva ca .
     ÷aïkhacårõena saüyukto lepaþ siddho'rvudàpahaþ ..
     vañadugdhakuùñharomakaliptaü baddhaü vañasya patreõa .
     adhyasthi saptaràtrànmahadapyupa÷àntimarvudaü gacchet ..
     ÷igrumålakayorbãjaü rakùoghnaü surasà yavam .
     takreõà÷varipuü piùñvà limpedarvuda÷àntaye ..>% rakùoghnaü sarùapam . surasà tulasã . yavaü indrayavam . a÷varipuü karavãram . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<raktàr÷aþ>#, [s] klã, (raktajanitamar÷aþ .) ar÷orogavi÷eùaþ . tasya lakùaõamàha .
     %<raktolvaõà gude kãlàþ pittàkçtisamanvitàþ .
     vañaprarohasadç÷à gu¤jàvidrumasannibhàþ ..
     te'tyarthaü duùñamuùõa¤ca gàóhavióbhiþ prapãóitàþ .
     sravanti sahasà raktaü tasya càtipravçttitaþ ..
     bhekàbhaþ pãóyate duþkhaiþ ÷oõitakùayasambhavaiþ .
     hãnavarõabalotsàho hataujàþ kaluùendriyaþ ..
     viñ÷yàvaü kañhinaü råkùamadho vàyurna vartate .
     tanu càruõavarõa¤ca pheõila¤càsçgar÷asàm ..
     kañyåruguda÷åla¤ca daurbalyaü yadi vàdhikam .
     tatrànubandho vàtasya heturyadi ca råkùaõam ..
     ÷ithilaü ÷vetapãta¤ca viñsnigdhaü guru ÷ãtalam .
     yadyar÷asàü ghana¤càsçk tattu satpàõóu picchilam ..
     gudaü sapicchaü stimitaü guru snigdha¤ca kàraõam .
     ÷leùmànubandho vij¤eyastatra raktàr÷asàü budhaiþ ..
     gude kãlà ar÷aüsi . pittàkçtisamanvitàþ pittàr÷olakùaõayuktàþ . àkàreõa ca vañaprarohàdisadç÷àþ . duþkhaiþ rogaiþ . tvakpàruùyàmbu÷ãtapràrthanàdibhiþ kaluùendriyaþ vyàkulasarvendriyaþ . raktajasyàpi vàtolvaõasya lakùaõamàha . tatra raktàr÷asi anubandhaþ ulvaõatvam .
     råkùaõaü råkùayatãti råkùaõaü råkùaü dravyam .
     pittolvaõasya lakùaõaü raktolvaõà gude kãlà pittàkçtisamanvità ityàdinaivoktam . raktapittayoþ samànaliïgatvàt .. * .. kapholvaõasya lakùaõamàha . sapicchaü picchilàrdrastimitamàrdra¤carmàvaguõñhitamiva . tasya cikitsà .
     raktàr÷asàmupekùeta raktamàdau sravadbhiùak .
     duùñà÷reõigçhãte syuþ ÷ålànàhàsçgàmayàþ ..
     candanakiràtatiktakadhanvayavàsàþ sanàgaràþ kathitàþ .
     raktàr÷asàü pra÷amanà dàrvãtvagu÷ãranimbà và ..
     candanamatra raktacandanam . iti candanàdikvàthaþ ..
     navanãtatilàbhyàsàt ke÷aranavanãta÷arkaràbhyàsàt .
     dadhisaramathitàbhyàsàt gudajàþ ÷àmyanti raktavahàþ ..
     dadhnaståpari yo bhàgo ghanaþ snehayutaþ saraþ .
     mathitaü sararahitam . nirjalaü vastrapåtaü dadhi .
     sapadmake÷araü kùaudraü navanãtaü navaü lihan .
     sitàke÷arasaüyuktaü raktàr÷aþsu sukhã bhavet ..
     payasà ÷çtena yåùaiþ satãnamudgàóhakãmasåràõàm .
     odanamadyàdamlairmadhurairãùatsugandhai÷ca ..
     samaïgotpalamocàhvatirãñatilacandanaiþ .
     siddhaü chàgãpayo dadyàdgudaje ÷oõitàtmake ..
     samaïgà lajjàluþ . mocàhvo mocarasaþ .
     tirãño lodhraþ . candanamatra raktacandanam . samaïgàdidugdham .
     bhàvitaü rajanãcårõaü snuhãkùãraiþ punaþ punaþ .
     bandhanàt sudçóaü såtraü chinattyar÷o bhagandaram ..
     kùàrasåtram ..
     nàsànàbhisamuttheùu tathà meóhràdijeùvapi .
     kriyàmar÷aþsu kurvãta tatra tatra yathoditàm ..
     carmakãlantu saüchidya dahet kùàreõa càgninà .
     vegàvarodhantrãpçùñhayànànyutkañakàsanam .
     yathàsvaü doùala¤cànnamar÷asaþ parivarjayet ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (yathà càsya lakùaõàni . %<raktajàni nyagrodhaprarohavidrumakàkaõantikàphalasadç÷àni pittalakùaõàni ca yadàvagàóhapurãùaprapãóitàni bhavanti tadàtyarthaü duùñamanalpamasçk sahasà vimçjanti tasyaivàtipravçttau ÷oõitàtiyogopadravà bhavanti .>% iti su÷rute nidànasthàne dvitãye'dhyàye .. athàsya cikitsà .
     %<raktàr÷asàmupacàraü vakùyàmi ÷çõu puttraka ! .
     pràtastilàn bhakùayecca navanãtavimi÷ritàn ..
     sitànàgarasaüyuktaü navanãtaü sa÷arkaram .
     ke÷araü màtuluïgasya vióaïga÷arkaràyutam ..
     bhakùet kuùmàõóàùalehaü navanãtena ÷arkaràm .
     etena raktagudajàn ÷amayanti vicakùaõàþ ..
     samaïgà ÷àlmalãpuùpaü candanaü kakubhatvacam .
     nãlotpalamajàkùãraü piùñvà pànamasçggadàn ..
     kuñajamålasake÷aramutpalaü khadiradhàtakimåla÷çtaü payaþ .
     pibati mrakùaõayogamasçgbhavaü gudajavaikçtasaïghavinà÷anam ..>% iti raktàr÷a÷cikit iti hàrãte cikitsitasthàne 12 adhyàyaþ ..)

#<raktàluþ>#, puü, (raktaþ raktavarõaþ àluþ .) raktavarõàluvi÷eùaþ . ÷akarakanda àlu iti bhàùà .. tatparyàyaþ . raktapiõóàluþ 2 raktapiõóakaþ 3 lohitaþ 4 raktakandaþ 5 lohitàluþ 6 . asya guõàþ . ÷ãtatvam . madhuràmlatvam . bhramapittadàhàpahatvam . vçùyatvam . balapuùñikàritvam . gurutva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<raktikà>#, strã, (rakto raktavarõo'styasyàþ . rakta + %<ata iniñhanau .>% 5 . 2 . 115 . iti ñhan .) gu¤jà . (asyàþ paryàyo yathà --
     %<sàïguùñhà kçùõalà gu¤jà raktikà kàkaõantikà .
     kàkàdanã kàkatiktà kàkajaïghà ÷ikhaõóanã ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..
     %<raktà sà kàkaci¤cã syàt kàkaõantã ca raktikà .
     kàkàdanã kàkapãluþ sà smçtà kàkavallarã ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) ràjikà . iti ràjanirghaõñaþ .. raktikàparimàõa¤ca ..

#<raktekùuþ>#, puü, (rakto raktavarõa ikùuþ .) raktavarõekùuþ . làla àk iti bhàùà .. tatparyàyaþ . såkùmapatraþ 2 ÷oõaþ 3 lohitaþ 4 utkañaþ 5 madhuraþ 6 hrasvamålaþ 7 lohitekùuþ 8 . asya guõàþ . madhuratvam . pàke ÷ãtalatvam . mçdutvam . pittadàhaharatvam . vçùyatvam . tejobalavivardhanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<raktairaõóaþ>#, puü, (raktavarõaþ eraõóaþ .) vçkùavi÷eùaþ . làla bheraõóà iti bhàùà .. tatparyàyaþ . vyàghraþ 2 hastikarõaþ 3 ruvuþ 4 uruvåkaþ 5 nàgavarõaþ 6 ca¤cuþ 7 uttànapatrakaþ 8 karaparõaþ 9 pàcanaþ 10 snigdhaþ 11 vyàghratalaþ 12 raktakaþ 13 citravãryaþ 14 hrasvairaõóaþ 15 . asya guõàþ ÷vayathupavana÷ràntiraktàrtipàõóubhrànti÷vàsajvaràrocakanà÷itvam . laghutva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. tatparyàyaguõàþ .
     %<÷ukla eraõóa àmaõóa÷citro gandharvahastakaþ .
     pa¤càïgulo vardhamàno dãrghadaõóo vyaóambakaþ ..
     rakto'paroruvåkaþ syàdåruvåko ruvustathà .
     vyàghrapuccha÷ca vàtàri÷ca¤curuttànapatrakaþ ..
     eraõóayugmaü madhuramuùõaü guru vinà÷ayet .
     ÷åla÷othakañãvasti÷iraþpãóodarajvaràn ..
     bradhna÷vàsakaphànàhakàsakuùñhàmamàrutàn ..
     eraõóapatraü vàtaghnaü kaphakrimivinà÷anam .
     måtrakçcchrahara¤càpi pittaraktaprakopaõam ..
     vàtàryagradalaü gulmavasti÷ålaharaü param .
     kaphavàtakçmãn hanti vçddhiü saptavidhàmapi ..
     eraõóaphalamatyuùõaü gulma÷ålànilàpaham .
     yakçtplãhodaràr÷oghnaü kañukaü dãpanaü param .
     tadvanmajjà ca vióbhedã vàta÷leùmodayàpahaþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<raktairvàruþ>#, puü, (raktaþ raktavarõaþ ervàruþ .) indravàruõã . iti ràjanirghaõñaþ .. (vi÷eùo'syendravàruõã÷abde vij¤eyaþ ..)

#<raktotpalaü>#, klã, (raktaü raktavarõamutpalam .) raktapadmam . tatparyàyaþ . raktasaroruham 2 kokanadam 3 . ityamaraþ . 1 . 10 . 42 .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 29 . 9 .
     %<vindyàcca sinduvàreõa mauktikaü kuïkumaü kusumbhena .
     raktotpalena ràjà mantrã nãlotpalenoktaþ ..>% tathàsya guõàþ .
     %<dhavalaü kamalaü ÷ãtaü madhuraü kaphapittajit .
     tasmàdalpaguõaü ki¤cidanyat raktotpalàdikam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<raktotpalaþ>#, puü, (raktotpalamiva puùpamastyasya . ar÷aàdyac .) ÷àlmalivçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<raktotpalàbhaþ>#, puü, (raktotpalasya àbheva àbhàsya .) ÷oõavarõaþ . iti jañàdharaþ . tadyukte, tri ..

@<[Page 4,079b]>@
#<raktopalaü>#, klã, (raktamupalam .) gairikam . iti hàràvalã . 115 .. (guõàdayo'sya gairika÷abde j¤eyàþ ..)

#<rakùa>#, ¤i pàlane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) ¤i, rakùito'sti . iti durgàdàsaþ ..

#<rakùaþ>#, [s] klã, (rakùatyasmàditi . rakùa + %<sarvadhàtu'bhyosun .>% uõàø 4 . 188 . iti asun .) ràkùasaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 62 .. tadvi÷eùo yathà --
     %<dçùñvà tu vikalàn vyaïgànanàthàn rogiõastathà dayà na jàyate yasya sa rakùa iti me matiþ ..>% ityàgneye yama÷armilopàkhyànanàmàdhyàyaþ .. rakùoghnauùadhaü yathà -- manuruvàca .
     %<rakùoghnàni viùaghnàni yàni dhàryàõi bhåbhujà .
     agadàni samàcakùva tàni dharmabhçtàüvara ..
     matsya uvàca .
     patrikà rohiõã caiva raktamàlà mahauùadhã .
     tathàmalakavandàraü yà ca citrapañolikà ..
     kàkolã kùãrakàkolã pãluparõã tathaiva ca .
     ke÷inã vç÷cikàlã ca mahànàgà ÷atàvarã ..
     tathà garuóavegà ca sthale kumudinã tathà .
     sthale cotpalinã yà ca mahàbhåmilatà ca yà .
     unmàdinã somaràjã sarvaratnàni pàrthiva .
     vi÷eùànmarakatànyatra kãñapakùyavi÷eùataþ ..
     jãvajàtà÷ca maõayaþ sarve dhàryà vi÷eùataþ .
     rakùoghnà¤ca ya÷asyà÷ca kçtyà vetàlanà÷anàþ ..>% iti màtsye 192 adhyàyaþ ..

#<rakùaþsabhaü>#, klã, (rakùasàü ràkùasànàü sabhà . klãvatvamabhidhànàt .) rakùaþsamåhaþ . ityamaraþ . 3 . 5 . 23 ..

#<rakùakaþ>#, tri, (rakùatãti . rakùa + õvul .) rakùàkartà . yathà --
     %<gorakùaþ sahadeva÷ca nakulo hayarakùakaþ .
     vairàñe kurudàyàdo naràõàü màtulakramaþ ..>% iti puràõam ..

#<rakùaõaü>#, klã, (rakùa + bhàve lyuñ .) rakùà . yathà,
     %<iti praõayabaddhàbhirgopãbhiþ kçtarakùaõam .
     pàyayitvà stanaü màtà saünyave÷ayadàtmajam ..>% iti ÷rãbhàgavate 10 skandhe 6 adhyàyaþ ..

#<rakùaõàrakaþ>#, puü, måtrakçcchrarogaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. kvacit pustake rakùaõãrako'pi pàñhaþ ..

#<rakùaõiþ>#, strã, tràyamàõà latà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<rakùà>#, strã, (rakùaõamiti . rakùa + %<guro÷ca halaþ .>% 3 . 3 . 103 . iti aþ . striyàü ñàp .) rakùaõam . (yathà, kumàre . 2 . 28 .
     %<mayi sçùñirhi lokànàü rakùà yuùmàsvavasthità ..>%) jatu . iti medinã . ùe, 23 .. bhasma . iti ÷abdaratnàvalã .. ya÷odàkçtà rakùà yathà --
     %<rakùàü vidadhire samyak gopucchabhramaõàdibhiþ .
     gobhåtreõa snàpayitvà punargorajasàrbhakam ..
     rakùàü ca cakruþ ÷akçtà dbàda÷àïgeùu nàmabhiþ .
     gopyaþ saüspçùñasalilà aïgeùu karayoþ pçthak ..
     nyasyàtmanyatha bàlasya bãjanyàsamakurvata ..
     avyàdajo'ïghrimaõimàüstava jànvathorå yaj¤o'cyutaþ kañitañaü jañharaü hayàsyaþ .
     hçt ke÷avastvadura ã÷a inastu kaõñhaü viùõurbhujaü mukhamurukrama ã÷varaþ kam ..
     cakryagrataþ sahagado harirastu pa÷càt tvatpàr÷vayordhanurasã madhuhà jana÷ca .
     koõeùu ÷aükha urugàya uparyupendrastàrkùaþ kùitau haladharaþ puruùaþ samantàt ..
     indriyàõi hçùãke÷aþ pràõàn nàràyaõo'vatu .
     ÷vetadbãpapati÷cittaü mano yoge÷varo'vatu ..
     pç÷nigarbhastu te buddhimàtmànaü bhagavàn paraþ .
     krãóantaü pàtu govindaþ ÷ayànaü pàtu màdhavaþ ..
     vrajantamavyàdvaikuõñha àsãnaü tvàü ÷riyaþ patiþ .
     bhu¤jànaü yaj¤abhuk pàtu sarvagrahabhayaïkaraþ ..
     óàkinyo yàtudhànya÷ca kuùmàõóà ye'rbhakagrahàþ ..
     bhåtamàtçpi÷àcà÷ca yakùarakùovinàyakàþ ..
     koñarà revatã jyeùñhà påtanà màtçkàdayaþ .
     unmàdà ye hyapasmàrà dehapràõendriyadruhaþ ..
     svapnadçùñamahotpàtà vçddhabàlagrahà÷ca ye .
     sarve na÷yantu te viùõornàmagrahaõabhãravaþ ..>% iti ÷rãbhàgavate 10 skandhe 6 adhyàyaþ .. * .. atha paurõamàsyàü rakùàbandhanam . ràkhãbàüdhà iti bhàùà . yathà --
     %<paurõamàsyàü hare rakùàbandhanaü vidhipårvakam .
     vrajaràjakumàratvàt kecidicchanti sàdhavaþ ..>% tatra bhadràdisadbhàve tàmatikramyaiva kuryàt . tathà ca smçtyantare .
     %<bhadràyàü dve na kartavye ÷ràvaõã phàlgunã tathà .
     ÷ràvaõã nçpatiü hanti gràmàn dahati phàlagunãti ..>% vidhi÷ca bhaviùyottare .
     %<upàkarmadine proktamçùãõà¤caiva tarpaõam .
     tato'paràhõasamaye rakùàpoñalikàü ÷ubhàm ..
     kàrayedakùataiþ ÷astaiþ siddhàrthairhemabhåùitàm .
     vastrairvicitraiþ kàrpàsaiþ kùaumairvà malavarjitaiþ .
     vicitraü grathitaü såtraü sthàpayedbhàjanopari ..
     upalagçhamadhye daõóacatuùke nyasecchubhaü pãñham .
     tatropavi÷edràjà sàmàtyaþ sapurohitaþ sasuhçt ..
     tadanu purodhà nçpate rakùàü badhnãta mantreõa .
     yena baddho balã ràjà dànavendro mahàbalaþ .
     tena tvàü pratibadhràmi rakùe mà cala mà cala ..>% vaidika÷ca . yadà vaghna dàkùapaõà hityayaþ ÷atànãkà manaùya mànà tanmayà badhnàmi ÷ataü ÷àradàyà yuùman jaradiùñiryathà sam .
     %<bràhmaõaiþ kùattriyairvai÷yaiþ ÷ådrai÷cànyai÷ca mànavaiþ .
     kartavyo rakùaõàcàro vipràn ÷aüpåjya ÷aktitaþ ..
     anena vidhinà yastu rakùikàbandhamàcaret .
     sa sarvadoùarahitaþ sukhaü saüvatsaraü vasediti ..>% atha taddinanirõayàrthaü upàkarmadinanirõayaþ kriyate . yadàha smçtyantare .
     %<upàkarma tu kurvanti te sàmaçgyajurvidaþ .
     grahasaükràntiyukteùu hasta÷ravaõaparvasu ..>% tathà ca . sàmavedinàü bhàdrasya hastànakùatraü çgvedinàü ÷ràvaõasya ÷ravaõanakùatraü yajurvedinàü ÷ràvaõã pårõimopàkarmakàlaþ . upakramakaõóikàkãrtanaråpaü karma upàkarma . atra karaõàbhàve bhàdre ÷ràvaõe'pi vidheyam .
     %<avçùñyoùadhayastasmin màse na hi bhavanti tet .
     tadà bhàdrapade màsi ÷ràvaõe'pi tadiùyate ..>% iti bahvçcpari÷iùñavacanàt .. ÷ràvaõapa¤camyanukalpaþ . tadàha gargaþ . %<yadi syàt ÷ràvaõaü parva grahasaükràntidåùitam . syàdupàkaraõaü ÷uklapa¤camyàü ÷ràvaõasya ca ..>% iti .. atra bhåtaviddhà pårõimà ca niùiddhà . tathà ca kàlikàpåràõe .
     %<caturda÷yàü samutpannàvasurau madhukaiñabhau .
     vedàn svãkurvataþ padmayonestau jaghnatuþ ÷rutãþ ..
     hatvà tàvasurau devaþ pàtàlatalavàsinau .
     àhçtya tàþ ÷rutãstasmai dadau lokaguruþ svayam ..
     saüpràptavàn ÷rutãrbrahmà parvaõyaudayike punaþ .
     ato bhåtayute tasminnopàkaraõamiùyate .
     àsuraü varjayet kàlaü vedàharaõa÷aïkayeti ..>% vyàso'pi .
     %<÷ravaõena tu yat karma uttaràùàóhasaüyutam .
     saüvatsarakçto'dhyàyastatkùaõàdeva na÷yati ..
     dhaniùñhàsaüyataü kuryàcchràvaõaü karma yadbhavet .
     tat karma saphalaü vidyàdupàkaraõasaüj¤akamiti ..>% iti ÷rãharibhaktivilàse 51 vilàsaþ .. (rakùàkarma yathà . udakumbhàccàpo gçhãtvà prokùayan rakùàkarma kuryàt tadbakùyàmaþ .
     %<kçtyànàü pratighàtàrthaü tathà rakùobhayasya ca .
     rakùàkarma kariùyàmi brahmà tadanumanyatàm ..
     nàgàþ pi÷àcà gandharvàþ pitaro yakùaràkùasàþ .
     abhidravanti ye ye tvàü brahmàdyà ghnantu tàn sadà ..
     pçthivyàmantarãkùe ca ye caranti ni÷àcaràþ .
     dikùu vàstunivàsà÷ca pàntu tvànte namaskçtàþ ..
     pàntu tvàü munayo bràhmyà divyà ràjarùayastathà .
     parvatà÷caiva nadya÷ca sarvàþ sarve'pi sàgaràþ ..
     agnã rakùatu te jihvàü pràõàn vàyustathaiva ca .
     somo vyànamapànante parjanyaþ parirakùatu ..
     udànaü vidyutaþ pàntu samànaü stanayitnavaþ .
     balamindro balapatirmaünurmanye matintathà ..
     kàmàüste pàntu gandharvàþ sattvamindro'bhirakùatu .
     praj¤ànte varuõo ràjà samudro nàbhimaõóalam ..
     cakùuþ såryo di÷aþ ÷rotre candramàþ pàtu te manaþ .
     nakùatràõi sadà råpaü chàyàü pàntu ni÷àstava ..
     retastvàpyàyayantvàpo romàõyoùadhayastathà .
     àkà÷aü khàni te pàtu dehantava vasundharà ..
     vai÷vànaraþ ÷iraþ pàtu viùõustava paràkramam .
     pauruùaü puruùa÷reùñho brahmàtmànaü dhruvo bhruvau ..
     età dehe vi÷eùeõa tava nityà hi devatàþ .
     etàstvàü satataü pàntu dãrghamàyuravàpnuhi ..
     svasti te bhagavàn brahma svasti devà÷ca kurvatàm .
     svasti te candrasåryau ca svasti nàradaparvatau ..
     svastyagni÷caiva vàyu÷ca svasti devàþ sahendragàþ .
     pitàmahakçtà rakùà svastyàyurvardhatàü tava ..
     ãtayaste pra÷àmyantu sadà bhava gatavyathaþ ..>% iti svàhà .. etairvedàtmakairmantraiþ kçtyà vyàdhivinà÷anaiþ . mayaivaü kçtarakùastvaü dãrgharmàyuravàpnuhi .. iti su÷rute såtrasthàne pa¤came'dhyàye ..)

#<rakùàpatraþ>#, puü, (rakùàrthaü patramasya .) bhårjavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. bhårjatyaci, klã ..

#<rakùikà>#, strã, (rakùaiva . rakùà + svàrthe kan . ñàpi ata itvam .) rakùà . yathà --
     %<anena vidhanà yastu rakùikàbandhamàcaret .
     sa sarvadoùarahitaþ sukhaü saüvatsaraü vaset ..>% iti haribhaktivilàse 51 vilàsaþ ..

#<rakùitaü>#, tri, (rakùa + ktaþ .) kçtarakùam . tatparyàyaþ . tràtam 2 tràõam 3 avitam 4 gopàyitam 5 guptam 6 . ityamaraþ . 3 . 1 . 106 .. (yathà, manuþ . 11 . 23 .
     %<kalpayitvàsya vçtti¤ca rakùedenaü samantataþ .
     ràjà hi dharmaùaóbhàgaü tasmàt pàpnoti rakùitàt ..>% klã, bhàve ktaþ . rakùà .. * .. striyàü ñàp . apsarovi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 65 . 50 .
     %<alambuùà mi÷rake÷ã vidyutparõà tilottamà .
     aruõà rakùità caiva rambhà tadbanmanoramà ..>%)

#<rakùità>#, [ç] puü, (rakùatãti . rakùa + tçc .) rakùàkartà . yathà --
     %<àyavyavaj¤o lokaj¤o de÷otpattivi÷àradaþ .
     kçtàkçtaj¤o bhçtyànàü j¤eyaþ syàdeùa rakùità ..>% iti màtsye 189 adhyàyaþ ..

#<rakùivargaþ>#, puü, (rakùiõàü vargaþ samåhaþ .) ràjàïgarakùakagaõaþ . tatparyàyaþ . anãkasthaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 6 ..

#<rakùoghnaü>#, klã, (rakùo ràkùasaü hantãti . han + ñak .) kà¤jikam . iti hemacandraþ .. hiïgu . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<rakùoghnaþ>#, puü, (rakùo hantãti . han + ñak .) bhallàtakavçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. ÷vetasarùapaþ . iti ratnamàlà .. rakùoghnamantro yathà --
     %<sthàne hçùãke÷a tava prakãrtyà jagat prahçùyatyanurajyate ca .
     rakùàüsi bhãtàni di÷o dravanti sarve namasyanti ca siddhasaüghàþ ..>% iti bhagavadgãtàyàm . 11 . 36 .. %<sthàne ityavyayaü yuktamityarthe . he hçùãke÷a sarvendriyapravartaka yatastvamevàtyantàdbhutaprabhàvo bhaktavatsala÷ca tatastava prakãrtyà prakçùñayà kãrtyà nirati÷ayaprà÷astyasya kãrtanena ÷ravaõena ca na kevalamahameva prahçùyàmi kintu sarvameva jagaccetanamàtraü rakùovirodhi prahçùyati prakçùñaü harùamàpnoti iti yat tat sthàne yuktamityarthaþ . tathà sarvaü jagat anurajyate ca tvadbiùayamanuràgamupaiti iti ca yattadapi yuktameva . yathà rakùàüsi bhãtàni santi di÷o dravanti sarvàsu dikùu palàyanta iti yattadapi yuktameva . yathà sarveùàü siddhànàü kapilàdãnàü saüghà namasyanti ceti yattadapi yuktameva . sarvatra tava prakãrtyà ityasyànvayaþ sthàne ityasya ca . ayaü ÷loko rakùoghnamantraþ ÷àstraprasiddhaþ .>% iti taññãkàyàü madhusådanasarasvatã .. (rakùovinà÷ake, tri . yathà su÷rute . 1 . 5 . %<vedanàrakùoghnairdhåpairdhåpayedrakùodhnai÷ca mantrai rakùàü kurvãta ..>%)

#<rakùoghnã>#, strã, (rakùo hantãti . hana + ñak . ïãp .) vacà . iti ratnamàlà ..

#<rakùojananã>#, strã, (rakùasàü jananãva .) ràtriþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. ràkùasamàtà ca ..

#<rakùohà>#, [n] puü, (rakùo hantãti . han + kvip .) gugguluþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (çùivi÷eùaþ . sa tu çgvedasya 10 maõóalasya 162 såktasya çùiþ .. ràkùasahantari, tri . yathà, çgvede . 10 . 97 . 6 .
     %<vipraþ sa ucyate bhiùagrakùohà mãvacàtanaþ ..>% %<rakùohà rakùohantà .>% tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<rakùõaþ>#, puü, (rakùa + %<yajayàcayatavicchapraccharakùo naï .>% 3 . 3 . 90 . iti naï .) tràõam . ityamaraþ . 3 . 2 . 8 ..

#<rakha>#, sarpaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) rakhati . iti durgàdàsaþ ..

#<rakha>#, i sarpaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) i, raïkhyate . iti durgàdàsaþ ..

#<raga>#, i gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) i, raïgyate . iti durgàdàsaþ ..

#<raga>#, ka svàda àpane . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-paraø-sakaø-akaø ca-señ .) ka, ràgayati . iti durgàdàsaþ ..

#<raga>#, ma e ÷aïke . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø paraø-akaø-señ .) ma, ragayati . e, aragãt . ÷aïkaþ ÷aïkà . ragati rogã kupathyebhyaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<ragha>#, i ka bhàsi . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøparaø-akaø-señ .) i ka, raïghayati . bhàsi dãptau . iti durgàdàsaþ ..

#<ragha>#, i ïa gamane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-sakaø-señ .) i, raïkùyate . ïa, raïghate . iti durgàdàsaþ ..

#<raghuþ>#, puü, (laïghati j¤ànasãmàü pràpnotãti . laïghi + %<laïghibaühyornalopa÷ca .>% uõàø 1 . 30 . iti kuþ nalopa÷ca . %<bàlamålalaghvasuràlamaïgulãnàü và lo ratvamàpadyate iti vaktyavam .>% 8 . 2 . 18 . iti kà÷ikoktyà lasya ratvam . ityujjvaladattaþ .) såryavaü÷ãyadilãparàjaputtraþ . sa tu ayodhyàdhipatiþ . ÷rãràmacandrasya prapitàmahaþ . yathà, raghuþ . 3 . 18 .
     %<sa jàtakarmaõyakhile tapasvinà tapovanàdetya purodhasà kçte .
     dilãpasånurmaõiràkarodbhavaþ prayuktasaüskàra ivàdhikaü babhau ..>% tannàmavyutpattiryathà --
     %<÷rutasya yàyàdayamantamarbhakastathà pareùàü yudhi ceti pàrthivaþ .
     avekùya dhàtorgamanàrthamartha-viccakàra nàmnà raghumàtmasambhavam ..>% iti raghuvaü÷e mahàkàvye . 3 . 21 .. (asya pità dilãpaþ màtà sudakùiõà . ayaü hi a÷vamedhayaj¤adãkùitasya pituryaj¤ãyà÷varakùaõe niyuktastada÷vahàriõaü devaràjaü jitavàn . atha bahukàlaü ràjyasukhamanubhåya vi÷vajinnàmàdhvare sarvaü vittaü bràhmaõasàt kçtavànapi gurudakùiõàrthinà varatantu÷iùyeõa kautsenàbhyarthitaþ kuberaü vijitya dhanànyàdàya tasmai pradattavàn . atha svaputtramajaü yauvaràjye'bhiùicya vigataviùayàbhilàùo yogasamàdhinà bhagavat-sàyujyamàptavàn . tathà ca raghuvaü÷e . 8 sarge .
     %<atha vãkùya raghuþ pratiùñhitaü prakçtiùvàtmajamàtmavattathà .
     viùayeùu vinà÷adharmasu tridivastheùvapi niþspçho'bhavat ..>%
     %<atha kà÷cidajavyapekùayà gamayitvà samadar÷anaþ samàþ .
     tamasaþ paramàpadavyayaü puruùaü yogasabhàdhinà raghuþ .. * ..>% bhãmàdivadekade÷agrahaõe raghuvaü÷akàvyam . yathà,
     %<raghurapi kàvyaü tadapi ca pàñhyam tasya ca ñãkà sàpi ca pàñhyà ..>% evaü %<raghoþ kàvyaü pade pade ..>% etàvudbhañau .. api ca . ra¤jayatãti . ràjà prabhuþ . tena %<ràjà prakçtira¤janàt .>% iti raghuþ . iti uõàdivçttau ujjvaladattaþ . 1 . 156 .. * .. raghuvaü÷ãyamàtram . tatra bahuvacanàntaþ . yathà, raghuvaü÷e . 1 . 9 .
     %<raghåõàmanvayaü vakùye tanuvàgvibhavo'pi san ..>% laïghati drutaü gacchatãti . ÷ãghragàmini, tri . yathà, çgvede . 5 . 30 . 14 .
     %<atyo na vàjã raghurajyamànaþ ..>% %<raghuþ ÷ãghragàmã .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<raghukàraþ>#, puü, (raghuü tadàkhyaü kàvyaü karotãti . kç + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . iti aõ .) kàlidàsaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 697 .
     %<pårbairvibhinnavçttàü guõàóhyabhavabhåtibàõaraghukàraiþ .
     vàgdevãü bhajato mama santaþ pa÷yantu ko doùaþ ..>% yathà ca .
     %<sãmantinã ca nalinã ca kumudbatã ca candraprabhà ca raghukàrasarasvatã ca .
     kàntojjhità himahatà ravira÷mitaptà meghàvçtà jaóadhiyàbhihatà na bhàti ..>% ityudbhañaþ ..)

#<raghunandanaþ>#, puü, (raghån raghuvaü÷asambhåtàn nandayatãti . nandi + lyuþ .) ÷rãràmaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, ràyàyaõe . 1 . 52 . 12 .
     %<tato va÷iùñho bhagavàn kathànte raghunandana ! .
     vi÷vàmitramidaü vàkyamuvàca prahasanniva ..>% vaïgade÷ãyanavadvãpanivàsã smàrtaþ paõóitavi÷eùaþ . sa ca pràcãnasmçtisaügrahakartà . malamàsatattvàdyaùñàviü÷atitattvapraõetà vandyaghañãya÷rãhariharabhaññàcàryàtmajaþ . yathà --
     %<praõamya saccidànandaü paramàtmànamã÷varam .
     munãndràõàü smçtestattvaü vakti ÷rãraghunandanaþ .
     malimluce dàyabhàge saüskàre ÷uddhinirõaye .
     pràya÷citte vivàhe ca tithau janmàùñamãvrate ..
     durgotsave vyavahçtàvekàda÷yàdinirõaye .
     taóàgabhavanotsarge vçùotsargatraye vrate ..
     pratiùñhàyàü parãkùàyàü jjotiùe vàstuyaj¤ake .
     dãkùàyàmàhnike kçtye kùetre ÷rãpuruùottame ..
     sàma÷ràddhe yajuþ÷ràddhe ÷ådrakçtyavicàraõe .
     ityaùñàviü÷atisthàne tattvaü vakùyàmi yatnataþ ..>% iti malamàsatattvam .. aparaþ paõóitavi÷eùaþ . sa ca vardhamànaprade÷àntargatamàóagràmanivàsicaraþ . ràóhãya÷reõãbhuktaþ ki÷orãmohanagosvàmi sånuþ ÷rãmannityànandavaü÷ãyagosvàmã . bhàgavatasiddhàntavrajaramàpariõayachandoma¤jarãñãkàvyàkhyànakaumudãràmarasàyaõaprabhçtayo bahavo granthàstatpraõãtàþ santi ..)

#<raghunàthaþ>#, puü, (raghåõàü nàthaþ . kùubhnàditvàt õatvàbhàvaþ .) ÷rãràmaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, raghuþ . 15 . 54 .
     %<raghunàtho'pyagastyena màrgasandar÷itàtmanà .
     mahaujasà saüyuyuje ÷aratkàla ivendunà ..>%)

#<raghupatiþ>#, puü, (raghåõàü patiþ .) ÷rãràmaþ . yathà,
     %<yadupateþ kva gatà mathurà purã raghupateþ kva gatottarako÷alà .
     iti vicintya kuruùva manaþ sthiraü na sadidaü jagadityavadhàraya ..>% iti råpagosvàmã .. (keùà¤cit paõóitànàü nàma . yathà, raghunàtha÷iromaõiþ ayantu naiyàyikaþ gàïge÷opàdhyàyakçtavyàptipa¤cakàdeùñãkàkàraþ . raghunàtha cakravartã ayamamarakoùasya ñãkàkàraþ . raghunàtha tarkavàgã÷aþ . raghunàtha sarasvatã . raghunàtha dàsagosvàmã . ayaü hi ÷rãcaitanyadevasya priyabhaktaþ àsãt . stavàvalyàdibhaktigranthapraõetà . ayaü khalu a÷eùavairàgyasampannaþ ya÷oharanivàsicaraþ kàyasthakulabhåùaõaü mathuràntarvartigovardhvanagiritañe ràdhàkuõóe martyadehaü vihàya svardhàmàgamat . tatsamàdhiradhunàpi tatraivàste sevyate'dyàpi bahubhirvaiùõavaiþ ..)

#<raghuvaü÷aþ>#, puü, klã, (raghorvaü÷aþ santatirvarõanãyo yasmin . yadbà raghåõàü vaü÷amadhikçtya kçtamiti aõ luk ca .) kàlidàsakçtaraghuràjànvayavarõanamahàkàvyagranthavi÷eùaþ . yathà --
     %<raghåõàmanvayaü vakùye tanuvàgvibhavo'pi san .
     tadguõaiþ karõamàgatya càpalàya pracoditaþ ..>% iti raghuvaü÷e mahàkàvye . 1 . 9 .. (ayaü hi ånaviü÷asargàtmako granthaþ . atra dilãpàdàrabhya agnivarõaparyantaü vastu varõitam .. puü, raghorvaü÷aþ . yathà --
     %<jayati raghuvaü÷atilakaþ kau÷alyànandivardhano ràmaþ ..>% iti ràmàyaõam ..)

#<raghuvaü÷atilakaþ>#, puü, (raghuvaü÷e tilaka iva ÷obhàjanakatvàt .) ÷rãràmaþ . yathà --
     %<jayati raghuvaü÷atilakaþ kau÷alyànandivardhano ràmaþ .
     da÷avadananidhanakàrã dà÷arathiþ puõóarãkàkùaþ ..>% iti ràmàyaõam ..

#<raghuvaraþ>#, tri, (raghuùu varaþ ÷reùñhaþ .) raghuvaü÷ãya÷reùñhaþ . yathà, ràmàyaõe .
     %<ràmaü lakùmaõapårbajaü raghuvaraü sãtàpatiü sundaraü kàkutsthaü karuõàmayaü guõanidhiü viprapriyaü dhàrmikam ..>%

#<raghådvahaþ>#, puü, (udvahatãti . ut + vah + ac . raghåõàü udvahaþ rakùàbhàradhàrakaþ .) ÷rãràmaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<raïkaþ>#, puü, (ramate tuùyatãti . ram + %<bàhulakàt ramerapi kaþ .>% iti kaþ . ityujjvaladattaþ . 3 . 40 .) kçpaõaþ . mandaþ . iti medinã . ke, 31 ..

#<raïkuþ>#, puü, (ramate iti . ram + bàhulakàt kuþ .) mçgavi÷eùaþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 10 .. sa tu ÷abdalapçùñhahariõaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<raïgaü>#, klã puü, (raïgatãti . raïga + ac . rajyate asmin . ranj + adhikaraõe gha¤ và .) dhàtuvi÷eùaþ . ràïga iti bhàùà .. tatparyàyaþ . trapuþ 2 trapuùam 3 àpåùam 4 vaïgam 5 madhuram 6 himam 7 kuråpyam 8 piccañam 9 påtigandham 10 . asya guõàþ . kañutvam . tiktatvam . himatvam . kaùàyatvam . lavaõarasatvam . mehaghnatvam . kçmipàõóudàha÷amanatvam . kàntikaratvam . rasàyanatva¤ca . tadvi÷eùo yathà --
     %<÷vetaü mçdu laghu svacchaü snigdhamuùõasahaü himam .
     såtrapatrakaraü kàntaü trapu÷reùñhamudàhçtam ..
     kùurakaü mi÷raka¤càpi dvividhaü vaïgamucyate .
     uttamaü kùurakaü tatra mi÷rakaü tvahitaü matam ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. tasyà÷uddhasya doùamàha .
     %<vaïgo vidhatte khalu ÷uddhihãnastathà hyapakva÷ca kilàsagulmau .
     kuùñhàni ÷ålaü kila vàta÷othaü pàõóuü prameha¤ca bhagandara¤ca ..
     viùopamaü raktavikàravçndaü kùaya¤ca kçcchràõi kaphajvara¤ca .
     mehà÷marãvidrudhimukhyarogàn nàgo'pi kuryàt kathitàn vikàràn ..>% tasya ÷odhanamabhidhãyate . vaïganàgau prataptau ca galitau tau niùecayet . tridhà tridhà vi÷uddhiþ syàdravidugdhe'pi ca tridhà .. tailatakrakà¤jikagomåtrakulatthakvàtheùu pratyekaü tridhà tridhà . tato'rkadugdhe tridhà .. * .. atha vaïgasya màraõavidhiþ .
     %<mçtpàtre dràvite vaïge ci¤cà÷vatthatvaco rajaþ .
     kùiptvà vaïgacaturthàü÷amayodarvyà pracàlayet ..>% ci¤cà amilã . raja¤cårõam . agrodarvã karachulã .
     %<tato dviyàmamàtreõa vaïgaü bhasma prajàyate .
     atha bhasmasamaü tàlaü kùiptvàmlena vivardhayet ..
     tato gajapuñe paktvà punaramlena mardayet .
     tàlena da÷amàü÷ena yàmamekaü tataþ puñet .
     evaü da÷apuñaiþ pakvaü vaïgaü bhavati màritam ..>% evaü màritasya vaïgasya guõàþ .
     %<vaïgaü laghu saraü råkùaü kuùñhamehakaphakçmãn .
     nihanti pàõóuü sa÷vàsaü netryamãùattu pittalam ..
     siüho gajaughantu yathà nihanti tathaiva raïgo'khilahemavargam .
     dehasya saukhyaü prabalendriyatvaü narasya puùñiü vidadhàti nånam ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (yathàca .
     %<vaïgaü tiktàmlakaü råkùaü ki¤cidvàtaprakopaõam .
     medaþ ÷leùmàmayaghna¤ca krimighnaü mehanà÷anam ..>% iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe jàraõamàraõàdhikàre ..)

#<raïgaþ>#, puü, (ranj + gha¤ .) ràgaþ . (yathà, mahàbhàrate . 5 . 36 . 10 .
     %<vàso yathà raïgava÷aü prayàti tathà sa teùàü va÷amabhyupaiti ..>%) nçtyam . (yathà viùõupuràõe . 2 . 6 . 20 .
     %<raïgopajãvã kaivartaþ kuõóà÷ã garadastathà .
     såcãmàhiùika÷caiva parvakàrã ca yo dbijaþ ..>% rajati àsajjati mallo'tra . ranj + adhikaraõe gha¤ .) raõabhåmiþ . iti medinã . ge, 21 .. (yathà, ÷rãmadbhàgavate . 10 . 43 . 17 .
     %<vçùõãnàü paradevateti vidito raïgaü gataþ sàgrajaþ ..>%) nàñyasthànam . iti hemacandraþ .. (yathà, mçcchakañikaprakaraõe . 1 .
     %<iyaü raïgaprave÷ena kalànà¤copa÷ikùayà .
     va¤canàpaõóitatvena svaranaipuõyamà÷rità ..>% lakùaõayà nàñyasthànasthito janaþ . yathà, abhij¤àna÷akuntale 1 prastàvanàyàm . %<såtradhàraþ . àrye ! sàdhu gãtam . aho ràgàpahçtacittavçttiràlikhita iva vibhàti sarvato raïgaþ . tadidànãü katamaü prayogamà÷rityainamàràdhayàmaþ ..>% ràjamàrgaþ . yathà, devãbhàgavate . 7 . 22 . 3 .
     %<avatàrya tadà raïge tàü bhàryàü nçpasattamaþ ..>%) ñaïkaõaþ . khàdirasàraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<raïgakàùñhaü>#, klã, (raïgaü ra¤jitaü kàùñhamasya .) pattaïgam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<raïgajaü>#, klã, (raïgàt jàyate iti . jan + óaþ .) sindåram . iti ratnamàlà ..

#<raïgajãvakaþ>#, puü, (raïgeõa ra¤janakàryeõa jãvatãti . jãv + õvul .) citrakàraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. nàñyakàra÷ca ..

#<raïgadaþ>#, puü, (raïgaü dyati chinattãti . do + kaþ .) ñaïkaõaþ . khàdirasàraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<raïgadà>#, strã, (raïgada + ñàp .) sphañã . iti ràjanirghaõñaþ .. (tathàsyàþ paryàyaþ .
     %<sphañã ca sphañikà proktà ÷vetà ÷ubhrà ca raïgadà .
     raïgadçóhà raïgadà ca dçóhà raïgàpi kathyate ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<raïgadàyakaü>#, klã, (raïgasya dàyakam .) kaïkuùñam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<raïgadçóhà>#, strã, (raïgavat dçóhà .) sphañã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<raïgapatrã>#, strã, (raïgaü raïgàrthaü patramasyàþ . ïãù .) nãlãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<raïgapuùpã>#, strã, (raïgaü ra¤jitaü puùpamasyàþ .) nãlãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<raïgabãjaü>#, klã, (raïgaü bãjaü utpattikàraõamasya .) råpyam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<raïgabhåtiþ>#, strã, (raïgasya ràgasya gaurimõaþ bhåtiþ ÷obhàtra .) kojàgarapårõimà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<raïgabhåmiþ>#, strã, (raïgasya bhåmiþ .) mallabhåmiþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 135 . 9 .
     %<avaghuùñe samàje ca tadarthaü vadatàü varaþ .
     raïgabhåmau suvipulaü ÷àstradçùñaü yathàvidhi ..>% raïgabhåmivivaraõaü yathà, a÷vavaidyake . 7 . 11-12 .
     %<sàndràü sukañhinà¤caiva pàùàõodakasaüyutàm .
     tçõakàùñhasamàyuktàü raïgabhåmintu varjayet ..
     samà¤ca vipulà¤caiva ki¤cit pàü÷usamanvitàm .
     ekànte vijane ramye raïgabhåmintu kàrayet ..>%) nàñyabhåmi÷ca ..

#<raïgamallã>#, strã, (raïgàya ràgàya mallã .) vãõà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<raïgamàõikyaü>#, klã, (raïgaü ra¤jitaü màõikyam .) màõikyaratnam . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 4,082c]>@
#<raïgamàtà>#, [ç] strã, (raïgasya màtà janikà .) kuññanã . làkùà . iti medinã . te, 215 ..

#<raïgamàtçkà>#, strã, (raïgamàtç + svàrthe kan . ñàp .) làkùà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<raïgalàsinã>#, strã, (raïgeõa ràgeõa lasituü ÷ãlamasyàþ iti . lasa + õiniþ .) ÷ephàlikà . iti ÷abdacandrikà ..

#<raïga÷àlà>#, strã, (raïgasya ÷àlà .) nàñyagçham . iti ÷abdaratnàvalã .. nàcaghara iti bhàùà ..

#<raïgàïgà>#, strã, (raïgaü raïgàrhamaïgamasyàþ .) sphañã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<raïgàjãvaþ>#, puü, (raïgo haritàlàdistenàjãvatãti . jãv + aõ . yadvà, raïga àjãvo'sya .) citrakaraþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 7 .. nañaþ . iti hemacandraþ . 3 . 585 ..

#<raïgàvatàrakaþ>#, puü, (raïge saïgãtabhavane avataratãti . té + õvul . yadbà raïgaü nçtyàdikamavatàrayatãti . té + õic + õvul .) raïgàvatàrã . tatpaparyàyaþ . ÷ailåùaþ 2 bharataþ 3 sarvave÷ã 4 bharataputtrakaþ 5 dhàtrãputtraþ 6 raïgajãvaþ 7 jàyàjãvaþ 8 nañaþ 9 kç÷à÷vã 10 ÷ailàlã 11 . iti hemacandraþ .. nçtyagãtasthàne gãtavàdyàdinà tadanuguõatayà prasaïgã . iti pràya÷cittavivekaþ .. nañagàyanavyatiriktaraïgàvataraõajãvã . iti kullåkabhaññaþ .. tasyànnabhakùaõapràya÷cittaü yathà --
     %<mattakruddhàturàõà¤ca na bhu¤jãta kadàcana .
     ke÷akãñàvapanna¤ca padà spçùña¤ca kàmataþ ..>% ityupakramya --
     %<karmàrasya niùàdasya raïgàvatàrakasya ca .
     suvarõakarturveõasya ÷astravikrayiõastathà ..>% ityàdyuktvà --
     %<ya ete'nye tvabhojyànnàþ krama÷aþ parikãrtitàþ .
     teùàntvagasthiromàõi vadantyannaü manãùiõaþ ..
     bhuktvàto'nyatamasyànnamamatyà kùapaõaü tryaham .
     matyà bhuktvà caret kçcchraü retoviõmåtrameva ca ..>% iti mànave 4 adhyàyaþ ..

#<raïgàvatàrã>#, [n] puü, (raïgamavataratãti . té + õiniþ .) nañaþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, yàj¤avalkyasaühitàyàm . 2 . 72 .
     %<strãvçddhabàlakitavamattonmattàbhisaptakaþ .
     raïgàvatàripàùaõóikåñakçdvikalendriyàþ ..>%)

#<raïgàriþ>#, puü, (raïgasya tadàkhyadhàtoraririva .) karavãraþ . iti ratnamàlà ..

#<raïgiõã>#, strã, (raïgo'styasyà iti . raïga + iniþ . striyàü ïãù .) ÷atamålã . iti jañàdharaþ .. kaivartikà . iti ràjanirghaõñaþ .. raïgavi÷iùñe, tri ..

#<raïghaþ>#, [s] klã, (raüghyate pràpyate iti . raghi + %<aghiraghibhyàmasun .>% iti asun . ityujjvaladattaþ . 4 . 213 .) raühaþ . vegaþ . iti bharatadbiråpakoùaþ .. (yathà, sårya÷atake . 71 .
     %<raüghaþ saügho suràõàü jagadupakçtaye nityamuktasya yasya ..>%)

#<raca>#, t ka kçtyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (adanta curàø-paraø-sakaø-señ .) racayati . iti durgàdàsaþ ..

#<racanaü>#, klã, (raci + bhàve lyuñ .) nirmàõam . granthanam . yathà, jayadevaþ . 1 . 4 .
     %<vàcaþ pajavaya tyumàpatidharaþ sandarbha÷uddhiü giràü jànãte jayadeva eva ÷araõaþ ÷làghyo duråhadruteþ .
     ÷çïgàrottarasatprameyaracanairàcàryagovardhanaþ spardhã ko'pi na vi÷rutaþ ÷rutidharo dhoyã kaviþ kùmàpatiþ ..>%

#<racanà>#, strã, (racyate iti . raca + õic + %<õyàsa÷rantho yuc .>% 3 . 3 . 107 . iti yuc .) kusumaprakàràdeþ patràvalyàde÷ca racanam . tatryàyaþ . parispandaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 137 .. parisyandaþ 3 . iti bharataþ .. (yathà, sàhityadarpaõe . 3 . 149 .
     %<bhåùàõàmardharacanà vçthà vi÷vagavekùaõam .
     rahasyàkhyànamãùacca vikùepo dayitàntike ..>%) yathàkrameõa sthàpanam . tatparyàyaþ . nive÷aþ 2 sthitiþ 3 . iti hemacandraþ . 3 . 411 .. (yathà, mahàbhàrate . 8 . 46 . 10 .
     %<÷çõu vyåhasya racanàmarjuna÷ca yathàgataþ ..>%) nirmitiþ . kçtiþ . yathà -- %<asàdhàraõacamatkàrakàriõã racanà hi nirmitiþ ..>% ityalaïkàrakaustubhe 1 kiraõaþ .. tatparyàyaþ . sandarbhaþ 2 gumphaþ 3 sranthanam 4 . granthanam 5 . iti hemacandraþ . 3 . 317 .. (udyamaþ . yathà, ÷rãmadbhàgavate . 3 . 9 . 10 .
     %<daivàhatàrtharacanà çùayo'pi deva yuùmatprasaïgavimukhà iha saüsaranti ..>% %<daivenàhatàþ sarvataþ pratihatàþ arthànàü racanàþ arthàrthodyamàþ yeùàm .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã .. racayatãti . raci + lyuþ . ñàp . vi÷vakarmaõo bhàryà . yathà, ÷rãmadbhàgavate . 6 . 6 . 44 .
     %<tvaùñurdaityàtmajà bhàryà racanà nàma kanyakà .
     sannive÷astayorjaj¤e vi÷varåpa÷ca vãryavàn ..>%)

#<racitaþ>#, tri, kçtaþ . racadhàtoþ karmaõi ktapratyayena niùpannaþ . yathà --
     %<÷iraþ padma÷reõãracitacaraõàmbhoruhavaleþ sthiràyàstvadbhaktestripurahara visphårjitamidam ..>% iti puùpadantakçtastutiþ ..

#<rajaü>#, klã, (ra¤jayatãti . ra¤ja + ac . nipàtanàt siddham .) strãkusumam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<rajaþ>#, puü, (ra¤jayatãti . ranj + ac . nipàtanànnalopaþ .) paràgaþ . (yathà, goø ràmàyaõe . 3 . 79 . 29 .
     %<padmapuùparajonmi÷ro vçkùàntaraviniþsçtaþ .
     ni÷vàsa iva sãtàyà vàyurvàti manoramaþ ..>%) reõuþ . (%<arthàþ pàdarajopamàþ ..>% iti ujjvaladattaþ . 4 . 216 ..) guõabhedaþ . àrtavam . iti jàntavarge ÷abdaratnàvalã .. (skandasya senàvi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 9 . 45 . 71 .
     %<daõóabàhuþ subàhu÷ca rajaþ kokilakastathà ..>% virajaputtraþ . yathà, viùõupuràõe . 2 . 1 . 40 .
     %<tvaùñà tvaùñu÷ca virajo rajastasyàpyabhåtsutaþ ..>% va÷iùñhaputtraþ çùibhedaþ . yathà, viùõupuràõe . 1 . 10 . 13 .
     %<årjàyàntu va÷iùñhasya saptàjàyanta vai sutàþ .
     rajo gàtrordhvabàhu÷ca vasana÷cànaghastathà ..>%)

#<rajaþ># [s] klã, (rajyate rajatãti . ranj + %<bhåra¤jibhyàü kit .>% uõàø 4 . 216 . ityasun .) strãõàü màsi màsi yoniniþsçtaraktam . tatparyàyaþ . puùpam 2 àrtavam 3 . ityamaraþ . 2 . 6 . 21 .. çtuþ 4 kusumam 5 rajam 6 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, manau . 5 . 108 .
     %<rajasà strã manoduùñà sannyàsena dbijottamaþ ..>% asya lakùaõaü yathà --
     %<ra¤jitàstejasà tvàpaþ ÷arãrasthena dehinàm .
     avyàpannàþ prasannena raktamityabhidhãyate ..
     rasàdeva striyà raktaü rajaþsaüj¤aü pravartate .
     tadbarùàdbàda÷àdårdhvaü yàti pa¤cà÷ataþ kùayam ..>% %<nàrãõàü rajasi copacãyamàne ÷anaiþ ÷anaiþ stanagarbhà÷ayayonyabhivçddhirbhavati .>% iti su÷rute såtrasthàne 14 adhyàyaþ ..
     %<màsi màsi rajaþstrãõàü rasajaü sravati tryaham .
     vatsaràddvàda÷àdårdhaü yàti pa¤cà÷ataþ kùayam ..>% iti vàbhañe ÷àrãrasthàne prathame'dhyàye ..) prakçterguõavi÷eùaþ . tattu ràgadveùàtmakaü duþkhahetuþ . rajo'dantaþ puüliïgo'pi . yathà --
     %<rajo'yaü rajasà sàrdhaü strãpuùpaguõadhåliùu .>% ityamaradattaþ . iti bharataþ .. mahàbhàratamate duþkhajanakaguõaþ . tasya dharmaþ kàmaþ krodhaþ lobhaþ mànaþ darpa÷ca . iti mokùadharmaþ ..
     %<tçùõà krodho'bhisaürambho ràjasàste guõàþ smçtàþ ..>% abhisaürambho dbeùàbhinive÷aþ . ityà÷vamedhikaparva .. api ca .
     %<kàma eùa krodha eùa rajoguõasamudbhavaþ .
     mahà÷ano mahàpàpmà viddhyenamiha vairiõam ..>% iti ÷rãbhagavadgãtàyàm . 2 adhyàyaþ .. api ca .
     %<sattvaü rajastama iti guõàþ prakçtisambhavàþ .
     nibadhnanti mahàbàho dehe dehinamavyayam ..>%
     %<rajo ràgàtmakaü viddhi tçùõàsaïgasamudbhavam .
     tannibadhnàti kaunteya ! karmasaïgena dehinam ..>%
     %<sattvaü sukhe sa¤jayati rajaþ karmaõi bhàrata .
     j¤ànamàvçtya tu tamaþ pramàde sa¤jayatyuta ..
     rajastama÷càbhibhåya sattvaü bhavati bhàrata .
     rajaþ sattvaü tama÷caiva tamaþ sattvaü rajastathà ..>%
     %<lobhaþ pravçttiràrambhaþ karmaõàmasamaþ spçhà .
     rajasyetàni jàyante vivçddha bharatarùabha ! ..>%
     %<karmaõaþ sukçtasyàhuþ sàttvikaü nirmalaü phalam .
     rajasastu phalaü duþkhamaj¤ànaü tamasaþ phalam ..
     sattvàt sa¤jàyate j¤ànaü rajaso lobha eva ca .
     pramàdamohau tamaso bhavato'j¤ànameva ca ..
     årdhvaü gacchanti sattvasthà maghye tiùñhanti ràjasàþ .
     jaghanyaguõavçttisthà adho gacchanti tàmasàþ ..>% iti ÷rãbhagavadgãtàyàm . 14 adhyàyaþ ..
     %<sattvaü rajastama iti dç÷yante puruùe guõàþ .
     kàlasa¤coditàste'pi parivartanta àtmani ..
     prabhåta¤ca yadà sattvaü manobuddhãndriyàõi ca .
     tadà kçtayugaü vidyàddàne tapasi yadratiþ ..
     yadà karmasu kàryeùu ÷aktirya÷asi dehinàm .
     tadà tretà rajovçddhiriti jànãhi ÷aunaka ..
     yadà lobhastvasantoùo màno dambho'tha matsaraþ .
     karmaõà¤càpi kàmyànàü dbàparaü tadrajastamaþ ..
     yadà sadànçtaü tandrã nidrà hiüsàdisàdhanam .
     ÷okamohabhayaü dainyaü sa kalistu tadà smçtaþ ..>% iti gàruóe 227 adhyàyaþ .. paràgaþ . iti medinã . se, 32 .. (yathà, bhàgavate . 4 . 24 . 22 .
     %<padmako÷arajo dikùu vikùipatpavanotsavam ..>%) reõuþ . asya paryàyaþ dhåli÷abde draùñavyaþ .. (yathà, màghe . 2 . 46 .
     %<pàdàhataü yadutthàya mårdhànamadhirohati .
     svasthàdevàpamàne'pi dehinastadbasaü rajaþ ..>%) niùiddhàniùiddharajo yathà --
     %<àyuùkàmo na seveta tathà sammàrjanãrajaþ .
     tathà÷varathadhànyànàü gavà¤caiva rajaþ ÷ubham ..
     a÷ubha¤ca vijànãyàt kharoùñràjàvrikeùu ca .
     gavàü rajo dhànyarajaþ puttrasyàïgabhavaü rajaþ ..
     etadrajo mahà÷astaü mahàpàtakanà÷anam .
     ajàrajaþ khararajo yattu sammàrjanãrajaþ ..
     etadrajo mahàpàpaü mahàkilviùakàraõam ..>% iti gàruóe 114 adhyàyaþ .. (ràtriþ . iti nighaõñuþ . 1 . 7 .. udakam . yathà, çgvede . 1 . 56 . 5 .
     %<viyattirodharuõamacyutaü rajotiùñhipo diva àtàsu barhaõà .>% %<raja udakam .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. bhuvanam . yathà, tatraiva . 10 . 82 . 4 .
     %<asårte sårte rajasi niùatte ye bhåtàni samakçõvannimàni .>% %<rajasi loke .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. jyotiþ . yathà, tatraiva . 10 . 32 . 2 .
     %<vãndra yàsi divyàni rocanà vipàrthivàni rajasà puruùñuta .>% %<rajasà àtmãyena jyotiùà . vidyullakùaõena yadvà rajaþ÷abdàcchasa àkàraþ pàrthivàn lokàn .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

@<[Page 4,084a]>@
#<rajaþ÷ayaþ>#, puü, (rajasi ÷ete . ÷ã + %<adhikaraõe ÷eteþ .>% 3 . 2 . 15 . iti ac .) kukkuraþ . iti ÷abdamàlà .. (dhåli÷àyini, tri . rajatamayã . yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 5 . 8 .
     %<yà te'gne rajaþ÷ayà tanårvarùiùñhà ..>% %<rajaþ÷ayàrajatamayãti .>% tadbhàùye mahãdharaþ ..)

#<rajaþsàrathiþ>#, puü, (rajasàü sàrathiriva .) vàyuþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<rajakaþ>#, puü, (rajati nirõejanena ÷vetimànamàpàdayati vastràdãnàmiti . ranja + %<nçtikhanira¤jibhyaþ parigaõanaü kartavyam .>% 3 . 1 . 145 . iti ùvun .) varõasaïkarajàtivi÷eùaþ . dhovà iti bhàùà .. (yathà, bhàgavate . 10 . 41 . 32 .
     %<rajakaü ka¤cidàyàntaü raïgakàraü gadàgrajaþ .
     dçùñvàyàcata vàsàüsi vidhautànyuttamàni ca ..>%) sa ca tãvarapatnyàü dhãvaràjjàtaþ . iti brahmavaivartapuràõam .. tatparyàyaþ . nirõejakaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 10 . 10 .. ÷auceyaþ 3 karmakãlakaþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. dhàvakaþ 5 . iti hemacandraþ . 3 . 5 . 78 .. rajakasya vastranirõejanaprakàro yathà --
     %<vàsàüsi phalakaiþ ÷lakùõairnirõijyàdrajakaþ ÷anaiþ .
     ato'nyathà hi kurvãta daõóyaþ syàdrukmamàùakam ..>% iti màtsye 201 adhyàyaþ .. (rajakànnabhakùaõapràya÷cittaü yathàha àpastambaþ .
     %<rajake caiva ÷ailåùe veõucarmopajãvini .
     eteùàü yastu bhå¤jãta dbija÷càndràyaõa¤caret ..>% iti pràya÷cittavivekaþ .. vi÷eùastatraiva draùñavyaþ ..) aü÷ukaþ . iti vi÷vaþ ..

#<rajakã>#, strã, rajakapatnã . ranjadhàtoþ ùakapratyayàntàdãpi kçte siddhà . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 402 . parapaña iva rajakãbhirmalino bhuktvàpi nirdayaü tàbhiþ . arthagrahaõena vinà jaghanya ! mukto'si kulañàbhiþ ..)

#<rajataü>#, klã, (rajati priyaü bhavati rajyata iti và . ranja + %<pçùira¤jibhyàü kit .>% uõàø . 3 . 111 . iti atac kitkàrya¤ca .) råpyam . ityamaraþ . 2 . 9 . 96 .. hastidantaþ . dhavalaþ ÷oõitam . hàraþ . hradaþ . ÷ailaþ . (sa tu ÷àkadbãpastha eva . yathà, màtsye 121 . 14 .
     %<ratnamàlàntaramayaþ ÷àlmala÷càntaràlakçt .
     tasyàpareõa rajato mahànasto giriþ smçtaþ ..>%) svarõam . iti hemacandraþ . 4 . 109 .. ÷uklavarõavi÷iùñhe, tri . ityamarañãkàyàü bharataþ .. pitçkàrye rajatapàtràdãnàü prà÷astyàdi yathà,
     %<saurarõaü ràjataü tàmraü pitéõàü pàtramucyate .
     rajatasya kathà vàpi dar÷anaü dànameva và ..
     ràjatairbhàjanaireùàmathavà rajatànvitaiþ .
     vàryapi ÷raddhayà dattamakùayàyopakalpyate ..
     yathàrghyapiõóabhojyàdau pitaõàü ràjataü matam .
     ÷ivanetrodbhavaü tasmàddattaü tat pitçvallabham .
     amaïgalaü tadyaj¤eùu devakàryeùu varjitam ..>% iti màtsye 17 adhyàyaþ ..

#<rajatadyutiþ>#, puü, (rajatasyeva dyutirasya .) hanåmàn . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<rajataprasthaþ>#, puü, (rajatastanmayaþ tadvat ÷ubhro và prasthaþ sànurasya .) kailàsaparvataþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<rajatàcalaþ>#, puü, (rajatapradhàno'cala iva . ÷àkapàrthivàdivatsamàsaþ .) raupyaparvataþ . tasya parimàõaü dànavidhi÷ca yathà --
     %<ràjato navamastadbadda÷amaþ ÷arkaràcalaþ .
     vakùye vidhànameteùàü yathàvadanupårva÷aþ ..
     ataþ paraü pravakùyàmi raupyàcalamanuttamam .
     yatprasàdànnaro yàti somalokaü dbijottama ..
     da÷abhiþ palasàhasrairuttamo rajatàcalaþ .
     pa¤cabhirmadhyamaþ proktastadardhenàvaraþ smçtaþ ..
     a÷aktau viü÷aterårdhaü kàrayet ÷aktitaþ sadà .
     viùkambhaparvatàüstadbat turãyàü÷ena kalpayet ..
     pårbavadràjatàn kuryànmandaràdãn vidhànataþ ..>% pårvavat ratnàcalavat .
     %<kaladhautamayàüstatra loke÷àn racayedbudhaþ ..
     brahmaviùõvarkavat kàryo nitambo'tra hiraõmayaþ .
     ràjataü syàdyadanyeùàü samantàdiha kà¤canam ..
     ÷eùa¤ca pårbavat kuryàt homajàgaraõàdikam .
     pradadyàttu prabhàte tu gurave raupyaparvatam ..
     viùkambha÷ailànnçtvigbhyaþ påjya vastravibhåùaõaiþ .
     imaü mantraü pañhan dadyàddarbhapàõirvimatsaraþ ..
     pitaõàü vallabhaü yasmàt viùõorvà ÷aïkarasya ca .
     rajataü pàhi tasmànnaþ ÷okasaüsàrasàgaràt ..
     itthaü nivedya vo dadyàt rajatàcalamuttamam .
     gavàmayutadànasya phalaü pràpnoti sànavaþ ..
     somaloke sagandharvaiþ kinnaràpsarasàïgaõaiþ .
     påjyamàno vasedbidvàn yàvadàhåtasaüplavam ..>% iti màtsye 7 adhyàyaþ .. (kailàsaparvataþ . yathà, mahàliïgàrcanatantre .
     %<rajatàcalamadhye tu kubere÷vara ãritaþ ..>%)

#<rajatàdriþ>#, puü, (rajatamayastadvat ÷ubhro và adriþ . ÷àkapàrthivavat samàsaþ .) kailàsaparvataþ . iti hemacandraþ . 4 . 94 ..

#<rajanaü>#, klã, (rajyata iti . ranj + %<ra¤jeþ kyun .>% uõàø 2 . 79 . iti kyun . %<rajakarajanarajaþsåpasaükhyànam .>% 6 . 4 . 24 . iti vàrtikokternalopa÷ca .) ràgaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. (yathà, mahàbhàrate . 8 . 52 . 9 .
     %<yathà và vàsasã ÷ukle mahàrajanara¤jite .
     vibhçyàd yuvatã ÷yàmà tadvadàsãdvasundharà ..>%) çùivi÷eùe, puü . yathà, taittirãyasaühitàyàm . 2 . 3 . 8 . 1 .
     %<rajano vai kauõeyaþ kratujitaü jànakiü cakùurvan yamayàt ..>%)

#<rajaniþ>#, strã, (rajanti lokà yatra . ranj + bàhulakàdaniþ . ityujjvaladattaþ . 2 . 103 .) ràtriþ . ityamarañãkà .. (yathà, kathàsaritsàgare . 18 . 145 ..
     %<ityevaü khyàpya samayaü pràptàyàü rajanau ca tàn .
     àmantrya vipràn prayayau ÷ma÷ànaü sa vidåùakaþ ..>%)

#<rajanã>#, strã, (rajani + kçdikàràditi ïãù .) ràtriþ . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 69 . 28 .
     %<sà vyuùñvà rajanãntatra piturve÷mani bhàvinã .
     vi÷ràntà màtaraü ràjan ! idaü vacanamabravãt ..>%) haridrà .. (asyàþ paryàyo yathà --
     %<haridrà pãtikà gaurã kà¤canã rajanã ni÷à .
     mehaghnã ra¤janã pãtà varõinã ràtrinàmikà ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm .. yathà, naùadhe . 22 . 49 .
     %<asyàþ suràdhã÷adi÷aþ puràsãt yadambaraü pãtamidaü rajanyà .
     candràü÷ucårõavyaticumbitena tenàdhunà nånamalohitàyi ..>%) jatukà . ityamaraþ . 2 . 4 . 153 .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 44 . 9 .
     %<dantyamçtà¤janarajanãsuvarõapåùpàgnimanthà÷ca ..>%) nãlinã . iti medinã . ne, 116 .. (÷àlmalãdvãpasthanadãbhedaþ . yathà, bhàgavate . 5 . 20 . 10
     %<anumatã sinãvàlã sarasvatã kuhå rajanã nandà ràketi ..>%)

#<rajanãkaraþ>#, puü, (rajanãü karotãti . kç + ñaþ .) candraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, bhàgavate . 4 . 28 . 34 .
     %<hitvà gçhàn sutàn bhogàn vaidarbhã madirekùaõà .
     anvadhàvata pàõóye÷aü jyotsneva rajanãkaram ..>%)

#<rajanãgandhà>#, strã, (rajanyàü gandho'syàþ . ràtrau vikà÷àt tathàtvam .) svanàmakhyàta÷vetavarõapuùpavi÷eùaþ . iti lokaprasiddhiþ ..

#<rajanãcaraþ>#, puü, (rajanyàü caratãti . cara + %<careùñaþ .>% 3 . 2 . 16 . iti ñaþ .) ràkùasaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, ràmàyaõe . 7 . 5 . 4 .
     %<sa tayà saha saüyukto varàja rajanãcaraþ ..>% tathà ca .
     %<ojo'÷anànàü rajanãcaràõàü àhàrahetorna ÷arãramiùñam .
     garbhaü hareyuryadi tena màturlabdhàvakà÷aü na hareyurojaþ ..>% iti carake ÷àrãrasthàne dvitãye'dhyàye ..) cauraþ .. yàmikabhañaþ .. (ràtrivihàrake, tri . yathà, harivaü÷e . 202 . 18 .
     %<bràhmaõànà¤ca ràjànaü ÷à÷vataü rajanãcaram ..>%

#<rajanãjalaü>#, klã, (rajanyà jalam .) nãhàraþ . iti hàràvalã . 67 ..

@<[Page 4,085a]>@
#<rajanãpuùpaþ>#, puü, (rajanyà haridràyàþ puùpamiva puùpamasya .) påtikara¤jaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (påtikara¤ja÷abde'sya vivaraõaü j¤àtavyam ..)

#<rajanãmukhaü>#, klã, (rajanyà mukham .) pradoùaþ . ityamaraþ . 1 . 4 . 6 .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 4 . 433 .
     %<tataþ ÷a÷àïkadhavale sa¤jàte rajanãmukhe .
     pàõinàlabhya bhåpàlaü ÷ayyàve÷ma vive÷a sà ..>%)

#<rajanãhàsà>#, strã, (rajanyàü hàso vikà÷o yasyàþ .) ÷ephàlikàpuùpam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<rajasànuþ>#, puü, (rajyate'sminniti . ranj + %<asànuþ sahimandibhyàü vçdhira¤jibhyàü tu kidarterar÷a÷ca .>% ityuõàdikoùañãkàkçtsåtroktiþ asànupratyayaþ .) meghaþ . cittam . ityaõàdikoùaþ . 1 . 174 ..

#<rajasvalaþ>#, puü, (rajo'tràstãti . rajas + %<rajaþkçùyàsutipariùado valac .>% 5 . 2 . 112 . iti valac .) mahiùaþ . iti medinã . le, 163 .. (asya paryàyo yathà --
     %<mahiùo ghoñakàriþ syàt kàsara÷ca rajasvalaþ .
     pãnaskaþ kçùõakàyo'tha lulàpo yamavàhanaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe dbitãye bhàge .. tri, rajoyuktaþ . yathà, bhàgavate . 7 . 13 . 12 .
     %<taü ÷ayànaü dharopasthe kàveryàü sahyasànuni .
     rajasvalaistanåde÷airnigåóhàmalatejasam ..>% rajoguõayuktaþ . spçhayàluþ . yathà, manuþ . 6 . 77 .
     %<jarà÷okasamàviùñaü rogàyatanamàturam .
     rajasvalamanitya¤ca bhåtàvàsamimaü tyajet ..>%)

#<rajasvalà>#, strã, (rajo'styasyàþ . %<rajaþkçùyàsutãti .>% 5 . 2 . 112 . iti valac . ñàp .) rajoyuktà . tatparyàyaþ . strãdharmiõã 2 avã 3 àtreyã 4 malinã 5 puùpavatã 6 çtumatã 7 udakyà 8 . ityamaraþ . 2 . 6 . 20 .. duriþ 9 puùpahàsà 10 . iti ÷abdaratnàvalã .. puùpità 11 avãrà 12 viphalã 13 niùphalã 14 . iti jañàdharaþ .. mlànà 15 pàü÷ulà 16 . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. atha rajasvalàspar÷apràya÷cittam . kà÷yapaþ .
     %<rajasvalà tu saüspçùñà bràhmaõyà bràhmaõã yadi .
     ekaràtraü niràhàrà pa¤cagavyena ÷udhyati ..
     rajasvalà tu saüspçùñà ràjanyà bràhmaõã tu yà .
     triràtreõa vi÷uddhiþ syàt vyàghrasya vacanaü yathà ..
     rajasvalà tu saüspçùñà vai÷yayà bràhmaõã ca yà .
     pa¤caràtraü niràhàrà pa¤cagavyena ÷udhyati ..
     rajasvalà tu saüspçùñà ÷ådrayà bràhmaõã yadi .
     baóràtreõa vi÷udhyettu bràhmaõã kàmacàrataþ ..
     akàmata÷caredardhaü bràhmaõã sarvajàtiùu ..>% etena rajasvalàyà bràhmaõyàþ savarõarajasvalàspar÷e ekaràtropavàsaþ pa¤cagavyapànaü kàmataþ . akàmatastadardham . naktavratam . asavarõarajasvalàspar÷e triràtrapa¤caràtraùaó ràtropavàsàþ . akàmatastadardham . etat caturthàhànantaraü kartavyam .
     %<càõóàlena ÷vapàkena saüspçùñà cedrajasvalà .
     atikramya tànyahàni pràya÷cittaü samàcaret ..
     triràtramupavàsaþ syàt pa¤cagavyena ÷udhyati .
     tàü ni÷àntu vyatikramya svajàtyuktantu kàrayet ..>% iti vacanàntaradar÷anàt etat kàmataþ .. atra dinabhedo'pi nàsti . aj¤àne bçhaspatiþ .
     %<patitàntya÷vapàkai÷ca saüspçùñà strã rajasvalà .
     tànyahàni vyatikramya pràya÷cittaü samàcaret ..
     prathame'hni triràtraü tu dvitãye dbyahamàcaret .
     ahoràtraü tçtãye'hni caturthe naktamàcaret ..>% caturthe'hnãti ÷uddhisnànàt pårbam . vyàghraþ .
     %<rajasvalà yadà spçùñà ÷vajambåkakharaiþ kvacit .
     niràhàrà bhavettàvat yàvat snànena ÷udhyati ..>% atràpi bçhaspatyuktadinabhedavyavasthà . vçddha÷àtàtapaþ .
     %<rajasvale tu ye nàryàvanyonyaü spç÷ato yadi .
     savarõe pa¤cagavyantu brahmakårcamataþ param ..>% pa¤cagavyapànaü vrataråpam . tenopavàsaþ . brahmakårcamàha jàvàlaþ .
     %<ahoràtroùito bhåtvà paurõamàsyàü vi÷eùataþ .
     pa¤cagavyaü pibet pràtarbrahmakårcavidhiþ smçtaþ ..>% tada÷aktau puràõaikaü dàtavyam . iti pràya÷cittatattvam .. * .. anyacca .
     %<÷uddhà bhartu÷caturthe'hni a÷uddhà daivapaitrayoþ .
     daive karmaõi paitre ca pa¤came'hani ÷udhyati ..>% iti ÷uddhitattvam .. tasyàü gamane pàpaü yathà --
     %<prathame divase kàntàü yo hi gacchedrajasvalàm .
     brahmahatyàcaturthàü÷aü labhate nàtra saü÷ayaþ ..
     sa pumànna hi karmàrho daive paitre ca karmaõi .
     adhamaþ sa ca sarveùàü nindita÷càya÷askaraþ ..
     dvitãyadivase nàrãü yo vrajecca rajasvalàm .
     kàmataþ paripårõà¤ca brahmahatyàü labheddhruvam ..
     àjãvanaü nàdhikàrã pitçviprasuràrcane ..
     amanuùyo'ya÷asyaþ syàdityàïgirasabhàùitam ..
     tçtãyadivase jàyàü yo hi gacchedrajasvalàm .
     sa måóho brahmahatyà¤ca labhate nàtra saü÷ayaþ ..
     pårbavat patitaþ so'pi na càrhaþ sarvakarmasu .
     asatputtrà caturthe'hni na gacchettàü vicakùaõaþ ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajaünmakhaõóe 59 adhyàyaþ .. api ca .
     %<apårõe çtukàle tu yo'bhigacchedrajasvalàm .
     retapàþ pitarastasya evametanna saü÷ayaþ ..
     ekastu puruùo yàti dbitãyàü kàmamohitaþ .
     tçtãyàü và caturthã¤ca tadà sa puruùàdhamaþ ..
     çtukàle tu sarvàsàü pitrarthaü bhoga iùyate .
     çtukàlàbhigàmã yo brahmacàryeva sammataþ ..
     na gacchati ca yaþ krodhàt mohàdvà puruùàdhamaþ .
     çtau çtau bhråõahatyàü pràpnoti puruùa÷caran ..>% iti vàràhe guhyakarmavarõanaü nàmàdhyàyaþ .. (api ca .
     %<rajasvalàstrãgamanametannarakakàraõam .
     rajasvalàvãrànna¤ca puü÷calyanna¤ca bhakùaõam .
     abhakùyànna¤ca viprarùe yadannaü vçùalãpateþ ..>% tathà ca .
     %<rajasvalàmakàmà¤ca malinàmapriyàntathà .
     varõavçddhàü vayovçddhàü tathà vyàdhiprapãóitàm ..
     hãnàïgãü garbhiõãü dveùyàü yonidoùasamanvitàm .
     sagotràü guruputtrã¤ca tathà pravrajitàmapi ..
     sandhyàparvasvagamyà¤ca nopeyàt pramadàü naraþ ..
     rajasvalàü pràptavato narasyàniyatàtmanaþ .
     dçùñyàyustejasàü hàni-radharma÷ca tato bhavet ..>% iti su÷rute cikitsitasthàne 24 adhyàyaþ ..)

#<rajiþ>#, puü, candravaü÷ãyaràjavi÷eùaþ . yathà . %<puråravaso jyeùñhaputtra÷càyurnàmà . sa ràhorduhitaramupayeme . tasyàü pa¤ca puttrànutpàdayàmàsa . nahuùakùattravçddharambharajisaüj¤àþ . rajeþ pa¤ca puttra÷atànyatulavãryasàràõyàsan .>% iti viùõupuràõe 4 aü÷e . 8 . 9 . adhyàyau .. (ràjyam . kanyàvi÷eùe, strã . yathà, çgvede . 6 . 26 . 6 .
     %<tvaü rajiü piñhãnase da÷asyan ùaùñhiü sahasrà ÷acyà sacàhan .>% %<rajiü etadàkhyàü kanyàü và ràjyaü và .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. rajjuþ . yathà, çgvede . 10 . 100 . 12 . %<rajiùñhayà rajyà pa÷va à gostutårùati paryagraü duvasyuþ ..>% %<rajiùñhayà çjutamayà rajyà rajjvà .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<rajobalaü>#, klã, (raja iva balati saüvçõotãti . bal + ac .) andhakàraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<rajorasaü>#, klã, andhakàraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<rajoharaþ>#, puü, (rajo haratãti . hç + %<harate'nudyamane'c .>% 3 . 2 . 9 . iti ac .) rajakaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<rajjuþ>#, strã, (sçjyate racyate iti . sçj + %<sçjerasu÷ca .>% uõàø 1 . 16 . iti uþ . asugàgama÷ca . dhàtusakàralopa÷ca . àgamasakàrasya ja÷tvam . dakàraþ . tasyàpi cutvam . jakàraþ . ityujjvalaþ . apràõijàte÷càrajjvàdãnàmiti kathanàt na åï .) bandhanasàdhanavastu . daóã iti bhàùà .. tatparyàyaþ . ÷uüllam 2 varàñakaþ 3 vañã 4 guõaþ 5 ityamaraþ . 2 . 10 . 27 .. ÷ullà 6 . iti bharatadhçtaratnakoùaþ .. ÷ulvam 7 ÷ulvaþ 8 ÷ulvà 9 ÷ulvã 10 suùmam 11 varàñaþ 12 vañàkaraþ 13 vañãguõaþ 14 . iti ñãkàntaram .. (tasyà apaharaõe doùo yathà, manau . 11 . 169 .
     %<kàrpàsakãñajãrõànàü dbi÷aphaika÷aphasya ca .
     pakùigandhauùadhãnà¤ca rajjvà÷caiva tryahaü payaþ ..>%) veõã . iti medinã . je, 14 .. (pratyaïgavi÷eùaþ . yathà, su÷rute ÷àrãrasthàne 5 adhyàye .
     %<rajjavaþ sevanyaþ saïghàtàþ ..>%)

@<[Page 4,086a]>@
#<ra¤jakaü>#, klã, (ra¤jayatãti . ranj + õic + õvul .) hiïgulam . iti ràjanirghaõñaþ .. (guõàdayo'sya hiïgula÷abde vij¤eyàþ ..)

#<ra¤jakaþ>#, puü, (ra¤jayatãti . ranj + õic + õvul .) kamvillakaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. prãtijanakaþ . vastràdiràgakartà ca .. (asya gçhe bhojanaü niùiddhaü yathà, manau . 4 . 216 .
     %<÷vavatàü ÷auõóikànà¤ca celanirõejakasya ca .
     ra¤jakasya nç÷aüsasya yasya copapatirgçhe ..>% nàdyàditi ÷eùaþ .. pittàntargato'gnivi÷eùaþ . yathà -- %<yattu yakçtplãhnoþ pittaü tasmin ra¤jako'gniriti saüj¤à sarasasya ràgakçduktaþ .>% iti su÷rute såtrasthàne 21 adhyàyaþ ..)

#<ra¤janaü>#, klã, (rajyate'neneti . ranj + karaõe lyuñ .) raktacandanam . iti medinã . ne, 115 .. (asya paryàyo yathà --
     %<pattaïgaü raktasàra¤ca suraïgaü ra¤janantathà .
     paññara¤janamàkhyàtaü pattåra¤ca kucandanam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) hiïgulam . iti ràjanirghaõñaþ .. (ranj + õic . bhàve lyuñ . prãtijananam . yathà, raghau . 4 . 12 .
     %<tathaiva so'bhådanvartho ràjà prakçtira¤janàt ..>%)

#<ra¤janaþ>#, puü, (ra¤jayatãti . ranj + õic + lyuþ .) ràgajanakaþ . iti medinã . ne, 115 .. mu¤ja tçõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ra¤janakaþ>#, puü, (ra¤jana + kan .) kañphalaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (guõàdivi÷eùo'sya kañphala÷abde vij¤eyaþ ..)

#<ra¤janadruþ>#, puü, (ra¤jayatãti . ranj + õic + lyuþ . ra¤jana÷càsau dru÷ceti .) acchukavçkùaþ . àcgàcha iti bhàùà ..

#<ra¤janã>#, strã, (ra¤jana + ïãù .) ÷uõóàrocanikà . nãlã . (asyàþ paryàyo yathà --
     %<nãlã tu nãlinã tålã kàladolà ca nãlikà .
     ra¤janã ÷rãphalã tucchà gràmãõà madhuparõikà ..
     klãtakà kàlake÷ã ca nãlapuùpà ca sà smçtà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) ma¤jiùñhà . iti medinã . ne, 115 .. ÷ephàlikà . iti ÷abdacandrikà .. haridrà . (asyàþ paryàyo yathà --
     %<haridrà pãtikà gaurã kà¤canã rajanã ni÷à .
     mehaghnã ra¤janã pãtà varõinã ràtrinàmikà ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..) parpañã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<raña>#, vàci . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) rañati . iti durgàdàsaþ ..

#<rañantã>#, strã, (rañyate puõyajanakatvena kathyate iti . rañ + bahulakàt jhac . ïãp .) gauõacàndramàghãyakçùõacaturda÷ã . tatra aruõodayakàle snànaü kartavyam . yathà . yamaþ .
     %<màghe màsyasite pakùe rañantyàkhyà caturda÷ã .
     tasyàmudayavelàyàü snàtà nàvekùate yamam ..>% udayavelàyàmaruõodayavelàyàm .
     %<anarkàbhyudite kàle màghe kçùõacaturda÷ã .
     satàravyomakàle tu tatra snànaü mahàphalam .
     snàtvà santarpya tu yamàn sarvapàpaiþ pramucyate ..>% atra tithikçtyatvàt gauõacàndràdaraþ . atràruõodayakàla eva snànaü pårboktacaturda÷ayamatarpaõa¤ca . yattu udayavelàyàü såryodayavelàyàü anarkàbhyudita iti ãùadarthe na¤iti vyàkhyànaü tat samudrakarabhàùyadhçtasatàravyoma iti ityuttaràrdhànavalokaneneti . iti tithyàditattvam .. ki¤ca .
     %<anarkàbhyudite kàle snànaü kuryàt sarijjale .
     ÷atajanmakçtaü pàpaü tatkùaõàdeva na÷yati ..
     rañantã nàma vikhyàtà sarvapàpaharà ÷ivà ..>% iti matsyasåkte 55 pañalaþ .. kvacit pustake sarijjale ityatra vahirjale iti pàñhaþ .. * .. tatra ÷yàmàpåjàvidhiryathà --
     %<màghe màsyasite pakùe rañantyàkhyà caturda÷ã .
     tasyàü saüpåjayettàràü mahàvibhavavistaraiþ .
     cakravartã mahàràjo bhavatyeva na saü÷ayaþ ..>% iti bçhannãlatantre 7 pañalaþ .. api ca .
     %<màghe màsyasite pakùe rañantyàkhyà caturda÷ã .
     tadràtrau kàlikàpåjà sarvavighnopa÷àntaye ..>% iti kàlikàpuràõam .. * .. apara¤ca .
     %<màghe màsyasite pakùe rañantyàkhyà caturda÷ã .
     tasyàü pradoùasamaye påjayenmuõóamàlinãm ..>% ityàcàryacåóàmaõikçtakçtyatattvàrõavadhçtavacanam .. anyat ÷yàmà÷abde draùñavyam ..

#<rañitaü>#, tri, kathitam . rañadhàtoþ karmaõi ktapratyayena niùpannam . (bhàve ktaþ .) kathanamàtre, klã .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 2 . 174 .
     %<vanaharirasitaiþ pade pade sa pratibhañatàü pañahadhvanerdadhànaiþ .
     amanuta rañitai÷ca karkareñoþ parigalitàü gamanontukhastriyàmàm ..>%)

#<rañha>#, bhàùaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) bhàùaõaü kathanam . rañhati . iti durgàdàsaþ ..

#<raõa>#, ruti . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøakaø-señ .) raõati . ruti ÷abde . iti durgàdàsaþ ..

#<raõa>#, ma gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) ma, raõayati . iti durgàdàsaþ ..

#<raõaü>#, klã puü, (raõanti ÷abdàyante'treti . raõ + %<graheti .>% 3 . 3 . 58 . ityatra . %<va÷iraõyorupasaükhyànam .>% iti kà÷ikoktyà ap .) yuddham . ityamaraþ . 2 . 8 . 104 .. (yathà, manau . 7 . 90 .
     %<na kåñairàyudhairhanyàdyudhyamàno raõe ripån .
     na karõibhirnàpi digdhairnàgnijvalitatejanaiþ ..>% ramaõam . yathà, çgvede . 8 . 17 . 12 .
     %<÷àcigo ÷àci påjanàyaü raõàya te sutaþ ..>% %<raõàya ramaõàya .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. ramaõãye, tri . yathà, tatraiva . 1 . 116 . 21 .
     %<ekasyàvantyo ràvataü raõàya va÷ama÷vinàsanaye sahasrà .>% %<raõàya ramaõãyàya .>% iti tadbàùye sàyaõaþ ..)

#<raõaþ>#, puü, (raõ + ap .) ÷abdaþ . kaõaþ . iti medinã .. gatiþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<raõatåryaü>#, klã, (raõasya tåryam .) yuddhavàdyam . tatparyàyaþ . saügràmapañahaþ 2 abhayaóiõóimaþ 3 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<raõapriyaü>#, klã, (raõe priyam .) u÷ãram . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<raõapriyaþ>#, puü, (raõaþ priyo'sya . tatra màüsabhakùaõàttathàtvam .) ÷yenakapakùã . iti ràjanirghaõñaþ .. (viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 86 .
     %<stavyaþ stavapriyaþ stotraü stutiþ stotà raõapriyaþ ..>% yuddhapriyamàtre, tri . yathà, kàmandakãye . 17 . 33 .
     %<raõapriyaþ sàhasika àtmasambhàvitastathà .
     vicchinnadharmakàmàrthaþ kruddho mànã vimànitaþ ..>%)

#<raõamattaþ>#, puü, (raõe raõaü pràpya và mattaþ .) hastã . iti ÷abdamàlà ..

#<raõamuùñiþ>#, puü, viùamuùñikùupaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<raõaraïkaþ>#, puü, (raõeùu raïko mandaþ .) raõakàtarahastã . tatparyàyaþ . pratimaþ 2 . iti hàrà valã . 204 ..

#<raõaraõaü>#, klã, udvàhanam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<raõaraõaþ>#, puü, (raõaraõa iti ÷abdo'styasyeti . ar÷a àditvàdac .) ma÷akaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (raõe raõaþ ÷abdo yasya . raõagarjana÷ãle, tri . yathà --
     %<avyàdvaþ karaõo raõo raõaraõo ràõo raõo ràvaõo dhçtvà yena ramà ramà ramaramà ràmà ramà sà ramà .
     sa÷rãmànadayo dayo dayadayo dàyo dayo vedayo viùõurjiùõurabhãrabhãrabharabhãràbhãrabhãsaurabhiþ ..>% ityudbhañaþ ..)

#<raõaraõakaþ>#, puü, utkaõñhà . iti hemacandraþ . 2 . 229 .. (yathà, uttararàmacarite prathamàïke .
     %<aye saiveyaü raõaraõakadàyiõã citradar÷anàdvirahabhàvanà devyàþ svapnodbegaü karoti ..>%)

#<raõasaïkulaü>#, klã, (raõasya saïkulam .) tumulam . ityamaraþ . 2 . 8 . 106 ..

#<raõàlaïkaraõaþ>#, puü, (raõasya alaïkaraõaþ .) kaïkapakùã . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 4,087a]>@
#<raõóaþ>#, tri, (ram + %<¤amantàt óaþ .>% uõàø 1 . 113 . iti óaþ .) ardhacarmàvacchinnàvayavaþ . dhårtaþ . iti saükùiptasàroõadivçttiþ ..

#<raõóakaþ>#, puü, (raõóa iveti . raõóa + kan .) aphalavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<raõóà>#, strã, (ramante'treti . ram + %<¤amantàt óaþ .>% uõàø 1 . 113 . iti óaþ . ñàp .) måùikaparõã . ityamaraþ . 2 . 4 . 88 .. (yathà,
     %<hiïgulàt sambhavaü såtaü pàlidhàrasamarditam .
     raõóà÷odhitagandha¤ca tenaiva kajjalãkçtam ..>% iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe bçhatsomanàtharase ..) vidhavà . ràüó iti bhàùà .. yathà . tiùñhate raõóà vikarmasthebhyaþ svahçdayaü vyanaktãtyarthaþ . iti saükùiptasàre tiïantapàdaþ ..

#<raõóà÷ramã># [n] puü, (raõóo viphala à÷ramaþ so'styasya . raõóà÷rama + iniþ .) aùñacatvàriü÷advatsaroparibhàryàvihãnaþ . yathà, bhaviùyapåràõam .
     %<catvàriü÷adbatsaràõàü sàùñànà¤ca pare yadi .
     striyà viyujyate ka÷cit sa tu raõóà÷ramã mataþ ..>% ityudbàhatattvam ..

#<rataü>#, klã, (ramaõamili . ram + bhàve ktaþ .) maithunam . ityamaraþ . 2 . 7 . 57 .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 549 .
     %<viparãtamapi rataü te sroto nadyà ivànukålamidam .
     tañatarumiva mama hçdayaü samålamapi vegato harati ..>% tattu dbividham . yathà, kàma÷àstram .
     %<bàhyamàbhyantara¤ceti dbividhaü ratamucyate .
     tatràdyaü cumbanà÷leùanakhadanta kùatàdikam ..
     dbitãyaü surataü sàkùànnànàkàreõa kalpitam ..>%) guhyam . iti medinã . te, 49 .. anurakte, tri .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 3 . 505 .
     %<tattulyaguõanirviõõà tadbipakùastutau ratà ..>% niyuktaþ . yathà, manuþ . 2 . 235 .
     %<yàvattrayaste jãveyustàvannànyaü samàcaret .
     teùveva nityaü ÷u÷råùàü kuryàt priyahite rataþ ..>%)

#<ratakãlaþ>#, puü, (rate maithune kãlati parasparaü saübadhnàtãti . kãl + kaþ .) kukkuraþ . iti hemacandraþ . 4 . 346 .. (ratasya kãlaþ .) suratakaõñaka÷ca ..

#<ratakåjitaü>#, klã, (ratasya kåjitam .) maithunakàlãnavàk . tatparyàyaþ . maõitam 2 . iti hemacandraþ ..

#<rataguruþ>#, puü, (ratasya rate và guruþ .) patiþ . iti trikàõóa÷eùaþ . 6 . 44 ..

#<ratajvaraþ>#, puü, (ratena jvaro'sya .) kàkaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ratatàlã>#, [n] puü, (rate talati pratiùñhàü labhate iti . tala + õiniþ .) ùiógaþ . iti ÷abdamàlà ..

@<[Page 4,087b]>@
#<ratatàlã>#, strã, (rate tàlaþ pratiùñhàsyàþ . ïãù .) kuññanã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ratanàrãcaþ>#, puü, (rate nàryàü cinotãti . ci + óaþ .) nàrãõàü ÷ãtkàraþ . kukkuraþ . smaraþ . iti medinã . ce, 21 .. ùiógaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<ratanidhiþ>#, puü, (ratameva nidhivat gopyaü yasya .) kha¤janaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ratardhikaü>#, klã, (ratasya çddhiratra . ÷eùàdvibhàùeti kap .) divasaþ . sukhasnànam . aùñamaïgalam . iti medinã . ke, 210 ..

#<ratavraõaþ>#, puü, (ratena vraõo'sya . rataü vraõa iva kaùñadàyakaü yasyeti và .) kukkuraþ . iti hemacandraþ . 4 . 346 ..

#<rata÷àyã>#, [n] puü (ratena ÷yati tanåkarotyàtmànamiti . ÷o + õiniþ .) kukkuraþ . iti hemacandraþ . 4 . 356 ..

#<ratahiõóakaþ>#, puü, (rate ratàrthaü và hiõóate iti . hiõó + õvul .) strãcauraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. lampañaþ . loccà iti bhàùà . tatparyàyaþ . ùiógaþ 2 vyalãkaþ 3 pallavaþ 4 dràvakaþ 5 bhujaïgaþ 6 cumbakaþ 7 laïgaþ 8 bhçïgaþ 9 nàrãtaraïgakaþ 10 svastikaþ 11 ratanàrãcaþ 12 bandhakaþ 13 ratatàlã 14 kañàraþ 15 kàmã 16 kheñã 17 nàgaraþ 18 dàsãpriyaþ 19 kuõóakãñaþ 20 . iti ÷abdamàlà ..

#<ratàndukaþ>#, puü, (ratàrthamanduka iva .) kukkuraþ . iti hemacandraþ . 4 . 346 ..

#<ratàndhrã>#, strã, (rate andhrãva .) kujjhañiþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ratàmardaþ>#, puü, (rate ratakàle àmardo'sya .) kukkuraþ . iti ÷abdamàlà ..

#<ratàyanã>#, strã, (ratamevàyanaü jãvanagatiryasyàþ .) ve÷yà . iti ÷abdamàlà ..

#<ratàrthinã>#, strã, (ratamarthayata iti . artha + õiniþ . ïãp .) maithunàbhilàùiõã . iti halàyudhaþ ..

#<ratiþ>#, strã, (ramyate'nayà iti . ram + ktin .) kàmadevapatnã .. (asyàþ nàmaniruktiryathà, brahmavaivarte prakçtikhaõóe . 4 . 9 .
     %<mano mathnàti sarveùàü pa¤cabàõena kàminãm .
     tannàma manmathastena pravadanti manãùiõaþ ..
     tasya puüso vàmapàr÷vàt kàmasya kàminã varà .
     babhåvàtãva lalità sarveùàü mohakàriõã ..
     ratirbabhåva sarveùàü tàü dçùñvà sasmitàü satãm .
     ratãti tena tannàma pravadanti manãùiõaþ ..>%) tasya utpattiþ nàmakàraõaü kàmapatnãtva¤ca yathà, dakùa uvàca .
     %<maddehajeyaü kandarpa madråpaguõa÷àlinã .
     enàü gçhõãùva bhàryàrthe bhavataþ sadç÷ã guõaiþ ..
     eùà tava mahàtejàþ sarvadà sahacàriõã .
     bhaviùyati yathàkàmaü dharmato va÷avartinã ..
     màrkaõóeya uvàca .
     ityuktvà pradadau dakùo dehasvedajalodbhavàm .
     kandarpàyàgrataþ kçtvà nàma kçtvà ratãti tàm ..
     tàü vãkùya madano ràmàü ratyàkhyàü sumanoharàm .
     àtmà÷ugena viddho'sau mumoha ratira¤jitaþ ..>% iti kàlikàpuràõe 3 adhyàyaþ .. anuràgaþ . (yathà, bhàgavate . 1 . 2 . 8 .
     %<notpàdayed yadi ratiü ÷rama eva hi kevalam ..>%) ratam . (yathà, bçhatsaühitàyàm . 74 . 18 .
     %<kàminãü prathamayauvanànvitàü mandavalgumçdupãóitasvanàm .
     utstanãü samavalambya yà ratiþ sà na dhàtçbhavane'sti me matiþ ..>%) guhyam . iti medinã . te . 49 .. (apsarovi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 19 . 45 .
     %<vidyutà pra÷amã dàntà vidyotà ratireva ca .
     età÷cànyà÷ca vai bahvyaþ prançttàpsarasaþ ÷ubhàþ ..>% prãtiþ . yathà, ràmàyaõe . 1 . 18 . 24 .
     %<teùàü keturiva jyeùñho ràmo ratikaraþ pituþ ..>% %<ratiþ prãtiþ .>% iti taññãkàyàü ràmànujaþ ..) ratibandhà yathà --
     %<na bhavanti yadà nàryastuùñà vàdyarate matàþ .
     nànàvidhaistathàbandhai rantavyàþ kàmibhiþ striyaþ ..
     padmàsano nàgapà÷o latàveùño'rdhasaüpuñam .
     kuli÷aü sundara÷caiva tathà ke÷ara eva ca ..
     hillolo narasiü ho'pi viparãtastathàparaþ .
     kùubdho vai dhenuka÷caivamutkaõñhastu tataþ param .
     siühàsano ratinàgo vidyàdharastu ùoóa÷aþ ..>% iti ratima¤jarã .. eteùàü lakùaõàni tattacchabde draùñavyàni ..

#<ratikuharaü>#, klã, (ratyàþ kuharam .) yoniþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ratikriyà>#, strã, (ratyàþ kriyà .) maithunam . tatparyàyaþ . saüve÷anam 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, kàmandakãye nãtisàre . 2 . 25 .
     %<agnihotropacaraõaü jãvana¤ca svakarmabhiþ .
     dharmo'yaü gçhiõàü kàle parvavarjaü ratikriyà ..>%)

#<ratigçhaü>#, klã, (ratyàþ gçham .) yoniþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. ramaõamandira¤ca .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 53 . 16 .
     %<pa÷và÷ramiõàmamita dhànyàyudhavahniratigçhàõà¤ca .
     necchanti ÷àstrakàrà hasta÷atàducchritaüparataþ ..>%)

#<ratinàgaþ>#, puü, ùoóa÷aratibandhàntargatapa¤cada÷abandhaþ . tasya lakùaõaü yathà -- pãóayedåruyugmena kàmukaü kàminã yadi . ratinàgaþ samàkhyàtaþ kàminãnàü manoramaþ .. iti ratima¤jarã ..

#<ratipatiþ>#, puü, (ratyàþ patiþ .) kàmadevaþ . ityamaraþ .. (yathà, mahàgaõapatistotre . 10 .
     %<pa÷càtpippalamà÷rito ratipatirdevasya ratyotpale .
     vibhratyà samamaikùavaü dhanuriùån pauùpàn vahan pa¤ca ca ..>%) de÷avi÷eùasthastrãõàü sthànavi÷eùe tasyàvirbhàvo yathà --
     %<vàci ÷rãmàthurãõàü janakajanapadasthàyinãnàü kañàkùe dante gauóàïganànàü sulalitajaghane cotkalapreyasãnàm .
     tailaïgãnàü nitambe sajalaghanarucau keralãke÷apà÷e kàrõàñãnàü kañau ca sphurati ratipatirgurjarãõàü staneùu ..>% iti sàhityadarpaõam ..

#<ratipà÷akaþ>#, puü, (rateþ pà÷a iva . tataþ svàrthe kan .) ratibandhavi÷eùaþ . yathà --
     %<pãóayedåruyugmena kàmuko yadi sundarãm .
     ratipà÷astathàkhyàtaþ kàminãnàü sukhàvahaþ ..>% iti smaradãpikà ..

#<ratipriyaþ>#, puü, (rateþ priyaþ .) kàmadevaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. suratapriya÷ca .. (strã, ÷aktivi÷eùaþ . yathà, devãbhàgavate . 7 . 30 . 68 .
     %<godàvaryàü trisandhyà tu gaïgàdvàre ratipriyà ..>%)

#<ratimadà>#, strã, (ratermado'syàþ .) apsarasaþ . rathà --
     %<spar÷ànandà ratimadàpsarasaþ sumadàtmajà ..>% iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ratimandiraü>#, klã, (ratermandiramiva .) yoniþ . iti jañàdharaþ .. maithunagçham . yathà --
     %<sa¤càro ratimandiràvadhi sakhãkarõàbadhi vyàhçtaü cetaþ kàntasamãhitàvadhi padanyàsàvadhi prekùitam .
     hàsyaü càdharapallavàvadhi mahàmàno'pi maunàvadhiþ sarvaü sàvadhi nàvadhiþ kulabhuvàü premõaþ paraü kevalam ..>% iti rasama¤jarã ..

#<ratimitraþ>#, puü, (ratau mitraþ sårya iva .) ratibandhavi÷eùaþ . tasya lakùaõaü yathà --
     %<pàtayedåruyugme ca kàmukaü yadi kàmukã .
     ratimitraüstadàkhyàtaþ kàminãnàü sukhàvahaþ ..>% iti ratima¤jarã ..

#<ratiramaõaþ>#, puü, (ratyà ramaõaþ .) kàmadevaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ratilakùaü>#, klã, (ratiü lakùayatãti . lakùi + ac .) nidhuvanam . iti hàràvalã . 50 ..

#<ratisatvarà>#, strã, (ratau satvarà .) cira¤jãvà . iti ÷abdacandrikà .. pióiïga ÷àka iti bhàùà ..

@<[Page 4,088b]>@
#<ratisundaraþ>#, puü, (ratàü sundaraþ sukhàvahaþ .) ratibandhavi÷eùaþ . tasya lakùaõaü yathà --
     %<nàrãpadadbayaü kàmã dhàrayeddhçdaye yadi .
     dhçtakaõñho ramet kàmã bandhaþ syàdratisundaraþ ..>% iti ratima¤jarã smaradãpikà ca ..

#<ratåþ>#, strã, (çtãyate iti . spar÷àdyarthaka çtsautradhàtuþ + %<çteram ca .>% uõàø 1 . 94 . iti kåþ . am ca .) devanadã . satyavàk . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<ratodvahaþ>#, puü, (rataü udvahati pràpayatãti . ut + vah + ac .) kokilaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<ratnaü>#, klã, (ramayati harùayatãti . ram + õic + %<ramesta ca .>% uõàø 3 . 14 . iti naþ takàra÷càntàde÷aþ .) a÷majàtiþ . muktàdi . tatparyàyaþ . maõiþ 2 . ityamaraþ .. (yathà, kumàre . 5 . 45 .
     %<na ratnamanviùyati mçgyate hi tat ..>%) svajàti÷reùñhaþ . iti medinã .. (yathà, màrkaõóeye . 85 . 45 .
     %<strãratnamaticàrvaïgã dyotayantã di÷astviùà ..>%) màõikyam . vajram . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. atha ratnotpattikàraõam . yathà -- såta uvàca .
     %<vacmi parãkùàü ratnànàü valo nàmàsuro'bhavat .
     indràdyà nirjitàstena nirjetuü tairna ÷akyate ..
     varavyàjena pa÷utàü yàcitaþ sa surairmakhe .
     balo dadau svapa÷utàmatisattvo makhe hataþ ..
     pa÷uvatsa vi÷et stambhe svavàkyà÷aniyantritaþ .
     balo lokopakàràya devànàü hitakàlyayà ..
     tasya sattvavi÷uddhasya suvi÷uddhena karmaõà .
     kàyasyàvayavàþ sarve ratnabãjatvamàyayuþ ..
     devànàmatha yakùàõàü siddhànàü pavanà÷inàm .
     ratnabãjamayaü gràhaþ sumahànabhavattadà .. * ..>% atha tasyàkarasthànàni yathà --
     %<teùàntu patatàü vegàdbimànena vihàyasà .
     yadyat papàta ratnànàü bãjaü kvacana ki¤cana ..
     mahodadhau sariti và parvate kànane'pi và .
     tattadàkaratàü yàtaü sthànamàdheyagauravàt ..
     teùu rakùoviùavyàlavyàdhighnànyaghahàni ca .
     pràdurbhavanti ratnàni tathaiva viguõàni ca ..
     vajramuktà÷mamaõayaþ sapadmaràgàþ samarakatàþ proktàþ .
     api cendranãlamaõivaravaidåryà÷ca puùparàgà÷ca .
     karketanaü sapulakaü rudhiràkùasamanvitaü tathà sphañikam .
     vidrumamaõi÷ca yatnàduddiùñaü saügrahe tajj¤aiþ .. * ..
     àkàravarõau prathamaü guõadoùau tatphalaü parãkùà ca .
     målya¤ca ratnaku÷alairvij¤eyaü sarva÷àstràõàm ..
     kulagneùåpajàyante yàni copahate'hani .
     doùaistànupayujyante hãyante guõasampadà ..
     parãkùàpari÷uddhànàü ratnànàü pçthivãbhujà .
     dhàraõaü saügraho vàpi kàryaþ ÷riyamabhãpsatà ..
     ÷àstraj¤àþ ku÷alà÷càpi ratnabhàjaþ parãkùakàþ .
     ta eva målyamàtràyà vettàraþ parikãrtitàþ ..>% iti gàruóe 68 adhyàyaþ .. vi÷eùaratnaparãkùà tattacchabde draùñavyà .. * .. caturda÷a mahàratnàni yathà . ru÷aüïko÷citrarathaþ tattanayaþ ÷a÷abindu÷caturda÷amahàratna÷cakravartyabhavat . caturda÷a mahànti ratnàni yasya saþ . ratnàni tu svajàti÷reùñhàni dharmasaühitoktàni . cakraü ratho maõiþ khaóga÷carma ratna¤ca pa¤camam . keturnidhi÷ca saptaivamapràõàni pracakùyate .. bhàryà purohita÷caiva senànã rathakçcca yaþ . pattya÷vau kalabha÷ceti pràõinaþ sapta kãrtitàþ .. caturda÷aitàni ratnàni larveùàü cakravartinàmiti . iti viùõupuràõe 4 aü÷e 12 adhyàyaþ taññãkà ca .. (atha ratnasya niruktiþ .
     %<dhanàrthino janàþ sarve ramante'sminnatãva yat .
     tato ratnamiti proktaü ÷abda÷àstravi÷àradaiþ ..>% atha ratnasya nàmàni svaråpaniråpaõa¤ca . yathà --
     %<ratnaü klãve maõiþ puüsi striyàmapi nigadyate .
     tattu pàüùàõabhedo'sti muktàdi ca taducyate ..>% atha ratnànàü niråpaõam .
     %<ratnaü gàrutmataü puùparàgo màõikyameva ca .
     indranãla÷ca gomedastathà vaidåryamityapi ..
     mauktika vidruma÷ceti ratnànyuktàni vai nava .
     ratnaü hãrà . gàrutmataü pànnà . màõikyaü padmaràgaþ . indranãlaþ lãlà .
     viùõudharmottare'pi navaratnaniråpaõam .
     muktàphalaü hãraka¤ca vaidåryaü padmaràgakam .
     puùparàga¤ca gomedaü nãlaü gàrutmatantathà .
     pravàlayuktànyetàni mahàratnàni vai nava ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<ratnakandalaþ>#, puü, (ratnànàü kandalo navàïkura iva .) prabàlam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ratnakåñaþ>#, puü, (ratnamayaþ kåño ÷çïgamasya .) parvatavi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (klã, dvãpavi÷eùaþ . yathà, kathàsarãtsàgare . 26 . 3 .
     %<asti dvãpavaraü madhye ratnakåñàkhyamambudheþ .
     kçtapratiùñhastatràste bhagavàn harirabdhinà ..>%)

#<ratnagarbhaþ>#, puü, (ratnàni garbhe lakùaõayà adhikàre 'sya .) kuberaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (ratnànigarbhe'sya .) samudraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ratnagarbhà>#, strã, (ratnàni garbhe madhye'syàþ .) pçthivã . iti hemacandraþ . 4 . 3 .. upacàràt guõavatputtravatã ca .

#<ratnadvãpaü>#, klã, (ratnanirmitaü dvãpam . ÷àkapàrthivavat samàsaþ .) ratnanirmitasthànam . yathà --
     %<siühaskandhàdhisaüråóhàü nànàlaïkàrabhåùitàm .
     caturbhujàü mahàdevãü nàgayaj¤opavãtinãm ..
     ÷aïkhacakradhanurbàõalocanatritayànvitàm .
     raktavastraparãdhànàü vàlàrkasadç÷ãtanåm ..
     nàradàdyairmunigaõaiþ sevitàü bhavasundarãm .
     trivalãbalayopetanàbhinàlamçõàlinãm ..
     ratnadbãpe mahàdvãpe siühàsanasamanvite .
     praphullakamalàråóhàü dhyàyettàü bhavagehinãt ..>% iti tantrasàre jagaddhàtrãdhyànam ..

#<ratnadhenuþ>#, strã, (ratnanirmità dhenuþ .) mahàdànavi÷eùaþ . yathà -- matsya uvàca .
     %<athàtaþ saüpravakùyàmi mahàdànamanuttamam .
     ratnadhenuriti khyàtaü golokaphaladaü nçõàm ..
     puõyandinamathàsàdya tulàpuruùadànavat .
     loke÷àvàhanaü kçtvà tato dhenuü prakalpayet ..
     bhåmau kçùõàjinaü kçtvà lavaõadroõasaüyutam .
     dhenuü ratnamayãü kuryàt saïkalpya vidhipårbakam ..
     sthàpayet padmaràgàõàmekà÷ãtiü mukhe budhaþ .
     puùparàga÷ataü tadvadghoõàyàü parikalpayet ..
     lalàñe hematilakaü muktàphala÷ataü dç÷oþ .
     bhråyuge vidruma÷ataü ÷uktã karõadbaye smçte ..
     kà¤canàni tu ÷çïgàõi ÷iro vajra÷atàtmakam .
     grãvàyàü netrapañalaü gomedakasamanvitam ..
     indranãla÷ataü pçùñhe vaidårya÷atapàr÷vakau .
     sphàñikairudaraü kàryaü saugandhika÷atàn hçdi ..
     khurà hemamayàþ kàryàþ pucchaü muktàvalãmayam .
     såryakàntendukàntau ca ghràõaü karpåracandanaiþ ..
     kuïkumàni ca romàõi raupyaü nàbhi¤ca kàrayet .
     gàrutmata÷ataü tadvadasthãni parikalpayet ..
     tathànyàni ca ratnàni sthàpayet sarvasandhiùu .
     kuryàccharkarayà jihvàü gomaya¤ca guóàtmakam ..
     gomåtramàjya¤ca tathà dadhi dugdhaü svaråpataþ .
     pucchàgre càmaraü dadyàt samãpe tàmradohanam ..
     kuõóalàni ca haimàni bhåùaõàni ca ÷aktitaþ .
     kàrayedevamevantu caturthàü÷ena vatsakam ..
     tathànyàni ca sarvàõi pàdàü÷cekùumayàüstathà .
     nànàphalàni sarvàõi pa¤cavarõavitànakam ..
     evaü viracanaü kçtvà tadbaddhomàdhivàsanam .
     çtvigbhyo dakùiõàü dattvà dhenumàmantrayettataþ .
     guóadhenuvadàvàhya ida¤codàharettataþ ..
     tvaü sarvadevagaõadhàma yataþ pañhanti rudrenduviùõukamalàsanavàmadevàþ .
     tasmàt samastabhuvanatrayahetuyuktà màü pàhi devi bhavasàgarapãóyamànam ..
     àmantrya dhenumabhitaþ parivartya bhaktyà dadyàddvijàya gurave jalapårbakaü tàm .
     yaþ puõyamàpya dinamatra kçtopavàsaþ pàpairvimuktatanureti padaü muràreþ ..
     iti sakalavidhij¤o ratnadhenupradànaü vitarati ca vimànaü pràpya dedãpyamànam .
     kalikaluùavimukto bandhubhiþ puttrapauttraiþ sa hi madanasuråpaþ sthànamabhyeti ÷ambhoþ ..>% iti matsyapuràõe mahàdànànukãrtane ratnadhenupradàniko nàma 262 adhyàyaþ ..

#<ratnanidhiþ>#, puü, kha¤janapakùã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

@<[Page 4,089b]>@
#<ratnapàràyaõaü>#, klã, (paràyaõameva . aõ . ratnasya pàràyaõam .) sarvaratnasthànam . yathà --
     %<samudropatyakà haimã parvatàdhityakà purã .
     ratnapàràyaõaü nàmnà laïketi mama maithili ! ..>% iti bhaññiþ ..

#<ratnaprabhà>#, strã, (ratnànàü prabhàtra .) jinànàü narakavi÷eùaþ . yathà --
     %<ratna÷arka ràvàlukàpaïkadhåmatamaprabhàþ .
     mahàtamaprabhà vetyadho'dho narakabhåmayaþ ..>% iti hemacandraþ ..

#<ratnamukhyaü>#, klã, (ratneùu mukhyam .) hãrakam . iti hemacandraþ ..

#<ratnaràñ>#, [j] klã, (ratneùu ràjate iti . ràj + kvip .) màõikyam . iti ràjanirghaõñaþ . ratna÷reùñha÷ca ..

#<ratnavatã>#, strã, (ratnàni santyasyàmiti . ratna + matup . masya vaþ . ugitvàt ïãp .) pçthivã . iti ÷abdamàlà .. (ràj¤o vãraketoþ kanyà . yathà, kathàsaritsàgare . 88 . 6 .
     %<nandayantyabhidhànàyàü patnyàü tasyodapadyata .
     sutà ratnavatã nàma devatàràdhanàrjità ..>%) ratnayukte, tri .. (yathà, raghuþ . 6 . 4 .
     %<paràrdhyavarõàstaraõopapannamàsedivàn ratnavadàsanaü saþ ..>% phalaprade ca tri . yathà, çgvede . 3 . 28 . 5 .
     %<dhàratnavantamamçteùu jàgçvim ..>% %<ratnavantaü ratna÷abdena svargàdilakùaõamuttamaü phalamabhidhãyate tadbantaü phalapradam .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<ratnavarùukaü>#, klã, (ratnàni varùituü ÷ãlamasya . vçù + %<laùapatapadastheti .>% 3 . 2 . 154 . iti uka¤ .) puùpakarathaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. ratnavarùaõa÷ãle, tri ..

#<ratnasànuþ>#, puü, (ratnàni sànau prasthe yasya .) sumeruparvataþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 52 ..

#<ratnasåþ>#, strã, (ratnàni såte iti . så prasave + kvip .) pçthivã . iti hemacandraþ . 4 . 3 .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 1 . 42 .
     %<trilokyàü ratnasåþ ÷làghyà tasyàü dhanapaterharit .
     tatra gaurãguruþ ÷elo yattasminnapi maõóalam ..>% ratnaprasavakàriõi, tri . yathà, raghuþ . 1 . 65 .
     %<na màmavati sadbãpà ratnasårapi medinã ..>%)

#<ratnàkaraþ>#, puü, (ratnànàmàkaraþ utpattisthànam .) samudraþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 2 .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 101 . 23 .
     %<durgaü samà÷ritya mahormimantaü ratnàkaraü varuõasyàlayaü sma ..>%) ratnotpattisthàna¤ca .. (svanàmakhyàtakavivi÷eùaþ . yathà, ràja÷ekharakçta÷lokaþ .
     %<mà sma santu hi catvàraþ pràyo ratnàkarà ime .
     itãva sa kçto dhàtrà kaviratnàkaro'paraþ ..>% sa tu dhvanigàthàpa¤jikà-vakroktipa¤cà÷ikàharavijayàdigranthapraõetà . amçtabhànu sånurvidyàdhipatyaparanàmàyaü kaviþ kà÷mãrade÷e'vantivarmaõo ràjyakàle samutpannaþ . tathà ca ràjataraïgiõyàm . 5 . 39 .
     %<muktàkaõaþ ÷ivasvàmã kavirànandavardhanaþ .
     prathàü ratnàkara÷càgàt sàmràjye'vantivarmaõaþ ..>% avantivarmaràjyakàlastu 777 ÷akàbdàdàrabhya 806 ÷akàbdaparyantamàsãdatastatkàlãna evàyaü kaviriti j¤àyate . ratnàkarapraõãtaü haravijayàbhidhaü pa¤cà÷atsargàtmakaü mahàkàvyaü kà÷mãreùu prasiddhamasti ..)

#<ratnàïkaþ>#, puü, (ratnànàmaïka÷cihnaü yasmin .) viùõurathaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (ratnànàmaïkaþ .) ratnacihna¤ca ..

#<ratnàcalaþ>#, puü, (ratnanirmitaþ acalaþ . ÷àkapàrthivavat samàsaþ .) dànàrthamaõimayaparvataþ . yathà --
     %<ataþ paraü pravakùyàmi ratnàcalamanuttamam .
     muktàphalasahasreõa parvataþ syàdanuttamaþ ..
     madhyamaþ pa¤ca÷atikastri÷atenàdhamaþ smçtaþ .
     caturthàü÷ena viùkambhàþ parvatàþ syuþ samantataþ ..
     pårbeõa vajragomedairdakùiõenendranãlakaiþ .
     puùparàgayutaiþ kàryo vidvadbhirgandhamàdanaþ ..
     vaidåryavidrumaiþ pa÷càt saümi÷ro vimalàcalaþ .
     padmaràgasamo varõairuttareõa tu vinyaset ..
     dhànyaparvatavat sarvamatràpi parikalpayet .
     tadvadàvàhanaü kçtvà vçkùàn devàü÷ca kà¤canàn ..
     påjayet puùpapànãyaiþ prabhàte càtha pårbavat .
     pårbavadguruçtvigbhyaþ phalamantrànudãrayet .
     yathà devagaõàþ sarve sarvaratneùvavasthitàþ .
     tva¤ca ratnamayo nityamataþ pàhi mahàcala ! .
     yasmàdratnapradànena tuùñiü prakurute hariþ .
     sadà ratnapradànena tasmànnaþ pàhi parvata ..
     anena vidhinà yastu dadyàdratnaü mahàgirim .
     sa yàti vaiùõavaü lokamamare÷varapåjitaþ ..
     yàvat kalpa÷ataü sàgraü vasecceha naràdhipa .
     råpàrogyaguõopetaþ saptadbãpàdhipo bhavet ..
     brahmahatyàdikaü ki¤cidyadatràmutra và kçtam .
     tat sarvaü nà÷amàyàti girirvajrahato yathà ..>% iti màtsye 90 adhyàyaþ ..

#<ratnàbharaõaü>#, klã, (ratnavi÷iùñamàbharaõam .) maõimayàlaïkaraõam . jaóào gahanà iti bhàùà .. tasya dhàraõaguõàþ .
     %<dhanyaü ya÷asyamàyuùyaü ÷rãmadbyasanasådanam .
     harùaõaü kàmyamojasyaü ratnàbharaõadhàraõam ..>% iti ràjavallabhaþ ..

#<ratniþ>#, puü, (çcchati pràpnotyaneneti . ç + %<çtanya¤jãti .>% uõàø 4 . 2 . iti katnic .) baddhamuùñihastaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 86 .. muñum hàta iti bhàùà .. strãpuüsayo ratnyaratnã ityanye . iti bharataþ .. (yathà, mahàbhàrate . 8 . 72 . 27 .
     %<aùñaratnirmahàbàhurvyåóhoraskaþ sudurjayaþ ..>%)

#<ratyaïgaü>#, klã, (rateraïgam .) yoniþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<rathaþ>#, puü, (ramyate'nenàtra và . ram + %<hani kuùinãramikà÷ibhyaþ kthan .>% uõàø 2 . 2 . iti kthan . anunàsikalopa÷ca .) kàyaþ . (yathà, gãtàyàm .
     %<àtmànaü rathinaü viddhi ÷arãraü rathameva ca ..>%) caraõaþ . vetasavçkùaþ . iti vi÷vaþ .. (asya paryàyo yathà --
     %<vetaso namrakaþ prokto vàõãro va¤julastathà .
     abhrapuùpa÷ca vidulo rathaþ ÷ãta÷ca kãrtitaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) tini÷avçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. cakravi÷iùñayuddhàrthayànam . tatparyàyaþ . ÷atàïgaþ 2 syandanaþ 3 . ityamaraþ . 2 . 8 . 51 .. syandanamàtram . ityajayaþ .. (yathà, manuþ . 8 . 295 .
     %<sa cet tu pathi saüruddhaþ pa÷ubhirvà rathena và .
     pramàpayet pràõabhçtastatra daõóyo'vicàritaþ ..>%) taddvàrà bhramaõaguõàþ .
     %<hastya÷varathadolàdyairbhramaõaü vàtakopanam .
     sthirãkaraõamaïgànàü balyaü vahnivivardhanam ..>% iti ràjavallabhaþ .. * .. rathavi÷eùàõàü nàmàni yathà --
     %<yuddhàrthe cakravadyàne ÷atàïgaþ syandano rathaþ .
     saükrãóàrthaþ puùyaratho devàrthastu marudrathaþ ..
     yogyo ratho vainàyiko'dhvarathaþ parighàtikaþ .
     karõãrathaþ pravahaõaü óayanaü rathagarbhakaþ ..
     anastu ÷akaño'tha syàdgantrã kambalivàhyakam .
     atha kàmbalavastràdyàstaistaiþ parivçte rathe ..
     sapàõóukambalã yaþ syàt saüvãtaþ pàõóukambalaiþ .
     sattu dvaipo vaiyàghra÷ca yo vçto dbãpicarmaõà ..>% iti hemacandraþ .. golokasya ratho yathà --
     %<pradattaü viprapatnãbhirmiùñamannaü sudhopamam .
     bàlakàn bhojayitvà tu svaya¤ca bubhuje vibhuþ ..
     etasminnantare tatra ÷àtakumbharathaü varam .
     dadç÷urviprapatnya÷ca patantaü gaganàdaho ..
     ratnadarpaõasaüyuktaü ratnasàraparicchadam .
     ratnastambhairnibaddha¤ca sadratnakalasojjvalam ..
     ÷vetacàmarasaüyuktaü vahni÷uddhàü÷ukànvitam .
     pàrijàtaprasånànàü màlàjàlaviràjitam ..
     ÷atacakrasamàyuktaü manoyàyi manoharam .
     veùñitaü pàrùadairdivyairvanamàlàvibhåùitaiþ ..
     pãtavastraparãdhànai ratnàlaïkàrabhåùitaiþ .
     navayauvanasampannaiþ ÷yàmalaiþ sumanoharaiþ ..
     hibhutrairmuralãhastairgopave÷adharairvaraiþ .
     ÷ikhipucchagu¤jamàlàbaddhavaïkimacåóakaiþ ..
     avaruhya rathàttarõaü te praõamya hareþ padam .
     rathamàrohaõaü kartamåcurbràhmaõakàbhinãþ ..
     viprabhàryà hariü natvà jargmurgolokamãpsitam .
     babhåvurgopikàþ sadyastyaktvà mànuùavigrahàn ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 18 adhyàyaþ .. devyà rathayàtrà yathà -- brahmovàca .
     %<bhåyasta saüpravakùyàmi devyàràdhanamuttamam .
     yat kçtvà sarvakàmàõàü vyàptistçptirbhaviùyati ..
     dantidantamayairdaõóairhemabaddhaiþ su÷obhanaiþ .
     vicitrapadmaràgàdyairmaõibhirupa÷obhitaiþ ..
     rathantaiþ kàrayeddevyà saptabhaumaü manoramam .
     dukålavastrasaüchannamardhacandropa÷obhitam ..
     ghaõñàkiïkiõi÷aïkhàóhyaü càmaraiþ kañakànvitam .
     patàkàdhvaja÷obhàóhyaü darpaõairupa÷obhitam ..
     taü rathaü påjayecchakra jàtãkusumamallikaiþ .
     pàrijàtakapuùpai÷ca yakùakardamacandanaiþ ..
     sugandhadhåpitaiþ kçtvà devãü tatra nive÷ayet .
     pratimàü ÷obhanàü vatsa ! mahàsurakùayaïkarãm ..
     påjayedrathavinyastàü sarvamaïgalamaïgalàm .
     durgà kàtyàyanã devã varadà vindhyavàsinã ..
     ni÷umbha÷umbhamathanã mahiùàsura ghàtinã .
     prasãdatu sadà me'stu yacca no và¤chitaü hçdi ..
     anena valipårbeõa namaskàrayutena ca .
     påjayitvà tato neyà samastàpsaragãtakaiþ ..
     pa¤camã saptamã pårõà navamyekàda÷ãùu ca .
     tçtãyà÷ivavighne÷adivaseùåtsaveùu ca ..
     mahànadãnadasaüj¤aparvatasravaõeùu ca .
     tatra maõóapavinyàsaü mahadàviùñanirmitam ..
     ÷ailaü và mçõmayaü vàpi kçtvà vàstuvicàritam .
     sarvalakùaõasaüpårõaü sarva÷obhàsamanvitam ..
     pårve ca kàrayecchakra pa÷càdyàtràü pracakrire .
     mahàjanapadopetàü mahàstrãbhiþ sasaïkulàm ..
     sarvànnapànanaivedyaiþ samastairapi påjayet .
     dadyàdvaliü ÷akra sarvaü sarvadikùu samantataþ ..
     bhåyo vetàlasaüghasya mantreõànena suvrata ! .
     rakùa màü nijabhåtebhyo valiü gçhõa sadà priyam ..
     màtarmàtarvare devi ! sarvakàmàrthasàdhini .
     anena validànena sarvakàmàn prayaccha me ..
     evaü dattvà valiü ÷akra tathà devyàvatàrayet .
     vinyasedbhadrapãñhe tu maõóalairupa÷obhitàm ..
     tatrasthàü påjayeddevãü haimaråpai÷ca tàmrajaiþ .
     kalasaistu sahasreõa gandhodakasupåritaiþ ..
     samastaphalasampårõairyaj¤iyairatha pallavaiþ .
     snàpayedekamekena ratnagarbhairnavairdçóhaiþ ..
     vedamaïgala÷abdena ÷aïkhavàditranisvanaiþ .
     veõuvãõàmçdaïgai÷ca ghaõñàkiïkiõiràviõaiþ ..
     snàpayitvà tato devãü nirma¤checchanakaiþ ÷ubhaiþ .
     gomayàdikçtaiþ padmairdãpavartyà vi÷odhitaiþ ..
     svastikairnandikàvartaiþ ÷aïkhairnãlotpalotpalaiþ .
     yava÷àlyaïkurodbhinnairyavàcàrairnimajjayet ..
     pratyeka¤ca daheddhåpaü pratyekaü kalasaiþ snapet .
     tathà karpårakùodena candanaiþ kuïkumena ca ..
     gorocanàsametena devãmàlipya påjayet ..
     hemajairjàtijairmàlyai ratnamàlyairanekadhà .
     vàsobhiþ sumanai÷citraiþ punardhåpaü samutkùipet ..
     bhakùayeta tathà kanyà dbijàtãnatha duþkhitàn .
     bhakùyabhojyànnapànena tatra sarvàü÷ca prãõayet ..
     bhojayitvà kùamàyeta devi me prãyatàmiti .
     rathe kçtvà tathà devãü punareva gçhaü nayet ..
     mahatà janasaüghena samastavibhavànvitaiþ .
     ÷àntareõupathaü sarvaü puùpadårvàkùatairjalaiþ ..
     prakùipyamàõaiþ kanyàbhiþ strãbhirbhaïgalavàdibhiþ .
     salilena yathà pàü÷uü kçtvà païkaü pracakrire ..
     pura÷obhàü pathe ÷obhàü dvàra÷obhàü gçhe gçhe .
     kàrayãta tathà ÷akra sarvavàdhàü nivàrayet ..
     acchedyàstaravastasmin pràõihiüsàü vivarjayet .
     vandhanasthà vimoktavyà badhyàþ krodhàdi÷atravaþ ..
     akàlakaumudãü ÷akra rathayàtràntu kàrayet .
     sarvadà sarvadevaistu ÷aïkaràdyaiþ pratiùñhità ..
     rathayàtrà tadà ÷akra suraiþ svarge sadà kçtà .
     tathà kinnaragandharvairbhå pàtàlanivàsibhiþ ..
     rathayàtràprabhàveõa modante divi devatàþ .
     àdityo rathayàtràkçdrathena nabhasaþ kramet ..
     devyo divyavimànasthà rathayàtràprabhàvataþ .
     krãóante vividhairbhogaiþ sarvàtaïkavivarjitàþ ..
     tathà tvamapi devendra ! rathayàtràkaro bhava .
     ÷ivàyàþ ÷ivadàyàstu parameõa samàdhinà ..
     agastya uvàca .
     rathayàtràkçtaü puõyaü brahmaõo vàsavasya tu .
     pårbaü yat kathitaü tàta tatte sarvaü mayàkhilam ..
     vyàpitaü nàtra sandeho devãmàhàtmyamuttamam .
     yaþ pañhet ÷çõuyàdbàpi bhaktimàn nçpasattama ..
     sa sukhaü ya÷aþ saubhàgyaü puttrapràptimathepsitàm .
     labhate nàtra sandeha ityevaü brahmaõo'bravãt ..
     svabalena kçte ràjye purà ÷akrasya kãrtità .
     dhanadasya pårãpràptirvaruõasya ca vàyunà ..
     hçte sthàne kçtà tena tathà ÷rutvà ca nirçteþ .
     bhu¤jate parayà dçùñyà purãrbhogavatãþ ÷ubhàþ ..>% iti devãpuràõe rathayàtràvidhimàhàtmyam 39 adhyàyaþ .. * .. navagrahàõàü rathà yathà --
     %<yojanànàü sahasràõi bhàskarasya ratho nava .
     ã÷àdaõóastathaivàsmàddviguõo dvijasattamàþ ..
     sàrdhakoñistathà sapta niyutànyadhikàni tu .
     yojanànàntu tasyàkùaü tatra cakraü pratiùñhitam ..
     trinàbhimatipa¤càre ùaõõeminyakùayàtmake .
     saüvatsarantu yat kçtsnaü kàlacakraü pratiùñhitam ..
     catvàriüsatsahasràõi dbitãyo'kùo vivasvataþ .
     pa¤cànyàni tu sàrdhàni syandanasya ddhijottamàþ ..
     akùapramàõamubhayoþ pramàõaü tatparàrdhayoþ .
     bhåyo'kùastadyugàrdhe ca dhruvàdhàraü rathasya vai ..
     dbitãye'kùe tu taccakraü saüsthitaü mànasàcale .
     hayà÷ca sapta cchandàüsi tannàmàni nibodhata ..
     gàyattrã ca bçhatyuùõik jagatã paüktireva ca .
     anuùñup triùñubityuktà÷chandàüsi harayo raveþ .. 1 ..>% iti kaurme 38 adhyàyaþ ..
     %<rathastricakraþ somasya kundàbhàstasya vàjinaþ .
     vàmadakùiõato yuktà da÷a tena ni÷àkaraþ .
     vãthyà÷rayàõi carati nakùatràõi raviryathà .. 2 ..
     somaputtrasya càùñàbhirvàjibhirvàyuvegibhiþ .
     vàrijaiþ syandano yuktastenàsau yàti sarvataþ .. 3 ..
     ÷ukrasya bhåmijaira÷vaiþ syandano da÷abhirvçtaþ .. 4 ..
     aùñàbhi÷càtha bhaumasya ratho haimaþ su÷obhanaþ . 5 .
     bçhaspaterathàùñà÷vaþ syandano hemanirmitaþ .. 6 ..
     rathastamomayo hya÷vo mandasyàyasanirmitaþ . 7 .
     svarbhànorbhàskaràre÷ca tathà ùaóbhirhayairvçtaþ .. 8 .. 9 ..
     ete mahàgrahàõàü vai samàkhyàtà rathà nava .
     sarve dhruve mahàbhàgà nibadbà vàtara÷mibhiþ ..
     graharkùatàràdhiùñyàni dhruve baddhànya÷eùataþ .
     bhramanti bhràmayantyenaü sarvàõyanilara÷mibhiþ ..>% iti kaurme 40 adhyàyaþ .. * .. ÷rãjagannàthadevasya rathaþ yàtrà÷abde draùñavyaþ .. * .. (tripuradahanàrthaü mahe÷varàdiùñà devà yena prakàreõa tadrathaü nirmitavantastadàha . màtsye . 133 . 13 -- 71 .
     %<trinetra evamuktastu devaiþ ÷akrapurogamaiþ .
     uvàca devàn deve÷o varado vçùabàhanaþ ..
     vyapagacchatu vo devà mahaddànavajaü bhayam .
     tadahaü tripuraü dhakùye kriyatàü yadbravãmi tat ..
     yadãcchatha mayà dagdhuü tat puraü sahadànavam .
     rathamopayikaü mahyaü sajjayadhvaü kilàsya te ..
     digvàsasà tathoktàste sapitàmahakàþ suràþ .
     tathetyuktvà mahàdevaü cakruste rathamuttamam ..
     dharàü kåvarakau dvau tu rudrapàr÷acaràvubhau .
     adhiùñhànaü ÷iro merorakùo mandara eva ca ..
     cakru÷candra¤ca sårya¤ca cakre kà¤cana-ràjate .
     kçùõapakùaü ÷uklapakùaü pakùadbayamapã÷varàþ ..
     rathanemidvayaü cakrurdevà brahmapuraþsaràþ .
     àdidbayaü pakùayantraü yantrametà÷ca devatàþ ..
     kambalà÷vataràbhyà¤ca nàgàbhyàü samaveùñitam .
     bhàrgava÷càïgirà÷caiva budho'ïgàraka eva ca ..
     ÷anai÷carastathà càtra sarve te devasattamàþ .
     varåthaü gaganaü cakru÷càruråpaü rathasya te ..
     kçtaü dvijihvanayanaü triveõuü ÷àtakaumbhikam .
     maõimuktendranãlai÷ca vçtaü hçùñamukhaiþ suraiþ ..
     gaïgà sindhuþ ÷atadru÷ca candrabhàgà iràvatã .
     vitastà ca vipà÷à ca yamunà gaõóakã tathà ..
     sarasvatã devikà ca tathà ca ÷arayårapi .
     etàþ saridvaràþ sarvà veõusaüj¤àþ kçtà rathe ..
     dhçtaràùñrà÷ca ye nàgàste ca ve÷yàtmakàþ kçtàþ .
     vàsukeþ kulajà ye ca ye ca raivatavaü÷ajàþ ..
     te sarpà darpasampårõà÷càpatåõeùvanånagàþ .
     avatasthuþ ÷arà bhåtvà nànàjàti÷ubhànanàþ ..
     surasà saramà kadrårvinatà ÷ucireva ca .
     tçùà bubhukùà sarvogrà mçtyuþ sarva÷amastathà ..
     brahmavadhyà ca govadhyà bàlavadhyà prajàbhayàþ .
     gadà bhåtvà ÷aktaya÷ca tadà devarathe'bhyayuþ ..
     yugaü kçtayuga¤càtra càturhotraprayojakàþ .
     caturvarõàþ salãlà÷ca babhåbuþ svarõakuõóalàþ ..
     taüdyugaü yugasaïkà÷aü ratha÷ãrùe pratiùñhitam .
     dhçtaràùñreõa nàgena baddhaü balavatà mahat ..
     çgvedaþ sàmaveda÷ca yajurvedastathàparaþ .
     vedà÷catvàra evaite catvàrasturagà bhavan ..
     annadànapurogàõi yàni dànàni kànicit .
     tànyàsan vàjinàü teùàü bhåùaõàni sahasra÷aþ ..
     padmadvayaü takùaka÷ca karkoñaka-dhana¤jayau .
     nàgà babhåvurevaite hayànàü bàlabandhanàþ ..
     oïkàraprabhavàstà và mantrayaj¤akratukriyàþ .
     upadravàþ pratãkàràþ pa÷ubandheùñayastathà ..
     yaj¤opavàhànyetàni tasmin lokarathe ÷ubhe .
     maõi-muktà-prabàlaistu bhåùitàni sahasra÷aþ ..
     pratodoïkàra evàsãt tadagra¤ca vaùañkçtam .
     sinãbàlã kuhå ràkà tathà cànumatã ÷ubhà ..
     yoktràõyàsaü sturaïgàõàmapasarpaõavigrahàþ ..
     kçùõànyatha ca pãtàni ÷vetamà¤jiùñhakàni ca .
     avadàtàþ patàkàstu babhåbuþ pavaneritàþ ..
     çtubhi÷ca kçtaþ ùaóbhirdhanuþ saüvatsaro'bhavat .
     ajarà jyàbhavaccàpi sàmbikà dhanuùo dçóhà ..
     kàlo hi bhagavàn rudrasta¤ca saüvatsaraü viduþ .
     tasmàdumà kàlaràtrirdhanuùo jyà'jaràbhavat ..
     sagarbhaü tripuraü yena dagdhavàn sa trilocanaþ .
     sa iùurviùõusomàgni-tridaivatamayo'bhavat ..
     ànanaü hyagnirabhavacchalyaü somastamonudaþ .
     tejasaþ samavàyo'tha ceùostejo rathàïgadhçk ..
     tasmiü÷ca vãryavçddhyarthaü vàsukirnàgapàrthivaþ .
     tejaþ saüvasanàrthaü vai mumocàtiviùo viùam ..
     kçtvà devà ratha¤càpi divyaü divyaprabhàvataþ .
     lokàdhipatimabhyetya idaü vacanamabruvan ..
     saüskçto'yaü ratho'smàbhistava dànava÷atrujit .
     idamàpatparitràõaü devàn sendrapurogamàn ..
     taü meru÷ikharàkàraü trailokyarathamuttamam .
     pra÷asya devàn sàdhviti rathaü pa÷yati ÷aïkaraþ ..
     muhurdçùñvà rathaü sàdhu sàdhvityuktvà muhurmuhuþ .
     uvàca sendrànamarànamaràdhipatiþ svayam ..
     yàdç÷o'yaü rathaþ këpto yuùmàbhirmama sattamàþ .
     ãdç÷o rathasampattyà yantà ÷ãghraü vidhãyatàm ..
     ityuktà devadevena devà viddhà iveùubhiþ .
     avàpurmahatãü cintàü kartha kàryamiti bruvan ..
     mahàdevasya devo'nyaþ ko nàma sadçso bhavet .
     muktvà cakràyudhaü devaü sopàsya iùumà÷ritaþ ..
     ghuri yuktà ivokùàõo ghañanta iva parvataiþ .
     ni÷vasantaþ suràþ sarve kathametaditi bruvan ..
     ahaü sàrathirityuktvà jagràhà÷vàüstato'grajaþ ..
     tato devaiþ sagandharvaiþ siühanàdo mahàn kçtaþ .
     pratodahastaü samprekùya brahmàõaü såtatàü gatam ..
     bhagavànapi vi÷ve÷o rathasthe vai pitàmahe .
     sadç÷aþ såta ityuktvà càruroha rathaü haraþ ..
     àrohati rathaü deve hya÷và harabharàturàþ .
     jànubhiþ patità bhåmau rajogràsa÷ca gràsitaþ ..
     devo dçùñvàtha vedàüstànabhãrugrahayàn bhayàt .
     ujjahàra piténàrtàn suputtra iva duþkhitàn ..
     tataþ siüharavo bhåyo babhåva rathabhairavaþ .
     jaya÷abda÷ca devànàü sambabhåvàrõavopamaþ ..
     tadoïkàramayaü gçhya pratodaü varadaþ prabhuþ .
     svayambhuþ prayayau vàhànanumantrya yathàjavam ..
     grasamànà ivàkà÷aü muùõanta iva medinãm .
     mukhebhyaþ sasçjuþ ÷vàsànucchrasanta ivoragàþ ..
     svayambhuvà codyamànà÷coditena kapardinà .
     vrajanti te'÷và javanàþ kùayakàla ivànilàþ ..
     dhvajocchrayavinirmàõe dhvajayaùñimanuttamàm .
     àkramya nandã vçùabhaü tasthau tasmi¤chivecchayà ..
     bhàrgavàïgirasau devau daõóahastau raviprabhau .
     rathacakre tu rakùete rudrasya priyakàïkùiõau ..
     ÷eùa÷ca bhagavàn nàgaþ ananto'ntakaro'riõàm .
     ÷arahasto rathaü pàti ÷ayanaü brahmaõastadà ..
     yamastårõaü sasàsthàya mahiùa¤càtidàruõam .
     draviõàdhipatirvyàlaü suràõàmadhipo dvipam ..
     mayåraü ÷atacandra¤ca kåjantaü kinnaraü yathà .
     guha àsthàya varado yugopamarathaü pituþ ..
     nadã÷vara÷ca bhagavàn ÷ålamàdàya dãptimat .
     pçùñhata÷càpi pàr÷vàbhyàü lokasya kùayakçdyathà ..
     pramathà÷càgnivarõàbhàþ sàgnijvàlà ivàcalàþ .
     anujagmå rathaü ÷àrvaü nakrà iva mahàrõavam ..
     bhçgurbharadbàja-vasiùñha-gautamàþ kratuþ pulastyaþ pulahastapodhanàþ .
     marãciratrirbhagavànathàïgiràþ parà÷aràgastyamukhà maharùayaþ ..
     haramajitamajaü pratuùñuvurvacanaviùairvicitrabhåùaõaiþ .
     rathastripure sakà¤canàcalo vrajati sapakùa ivàdrirambare ..
     karigiriravimeghasannibhàþ sajalapayodaninàdanàdinaþ .
     pramathagaõàþ parivàrya devaguptaü rathamabhitaþ prayayuþ svadarpayuktàþ ..
     makara-timi-timiïgilàvçtaþ pralaya ivàtisamuddhato'rõavaþ .
     vrajati rathavaro'ti bhàsvaro hya÷aninipàtapayodanisvanaþ .. * ..>%) atha jyotirvidàbharaõe rathakarmàha .
     %<lolamaitralaghujiùõukabheùu syandanàkhilavidhànamathàhuþ .
     senasadyuùuva÷àmbutapasthaiþ sàdhurà÷ivati sàdhubhiraïge ..>% atha rathacakramàha .
     %<uùõavçùõikarakãrõapurarkùàddeyamçkùavalayaü valayasya .
     savyabhàganicitabhramamagràdàvimadhyamanaso navabhàgam ..
     agrabhe bhavati saükalirantaþkåvaroóuni jayo'tha rathàïge .
     sandhibhe'rthahçtirantarasandhau bhãtiriùñamanaso nanu garbhe ..>% atha muhårtagaõapatau rathakçtyam .
     %<puùye punarvasujyeùñhànuràdhà revatã dvayoþ .
     ÷ravaõàditribhe hastatritaye rohiõãmçge .
     sàrke saumyadine saumyavilagne rathakarma sat ..>% atha jyotiþsàgare rathacakram .
     %<rathàkàraü likheccakraü bhànubhàdau vilokayet .
     rathàgra trãõi rakùàõi sçùñimàrge pradàpayet ..
     ÷çïge mçtyurjayaü cakre sandhidaõóe mahadbhayam .
     rathàgre ca mahotpàtaü madhye caiva sukhapradam ..>% ityàryeùu jyotirvidvallabharàmeõa kçtàþ ÷ubhà di÷aþ .. * .. asyàrthaþ . athànantaraü dhãràþ syandanànàü rathànàü akhilaü sampårõaü vidhànaü kàryamàhuþ kathayanti . keùu lolasaüj¤àni svàti punarvasuþ ÷ravaõà dhaniùñhà ÷atabhiùà etàni . maitrasaüj¤àni mçga÷irà revatã citrà anuràdhà etàni . laghusaüj¤àni hastà a÷vinã puùyà abhijit etàni . jiùõurindrastadbhaü jyeùñhà ko brahmà tadbhaü rohiõã eteùu nakùatreùu . punaþ keùu senasaddyuùu inaþ såryaþ tena saha vartamàneùu . satàü ÷ubhagrahàõàü dyuùu vàreùu . punaþ kasmin sàdhurà÷ivati ÷ubhagraharà÷iyukte aïge lagne sati . punaþ kaiþ va÷à strã saptamaü sthànaü ambu caturthaü tapaþ navamaü etadbhavanasthaiþ sàdhubhiþ ÷ubhagrahairiti . atha rathacakre nakùatrasthàpanam . uùõeti . uùõavçùõiþ såryastasya karaiþ kiraõaiþ kãrõaü vyàptaü puraü kakùàmaõóalãyasvabhàgaprade÷aü yasya tacca tadçkùa¤ceti tasmàt arthàt såryà kràntanakùatràt anasaþ ÷akañasya valaya÷cakraü tasyàgràt agrabhàgamàrabhya àvimadhyaü madhyabhàgaparyantaü sudhiyà çkùavalayaü bhacakraü deyaü nyàsãkartavyaü kimbhåtaü çkùavalayaü navabhàgaü navabhirbhàgaiþ sthitamiti yàvat . punaþ kiübhåtaü savyabhàganicitabhramaü vàmabhàgena vyàptabhramaõamiti . athàsya phalam . anasaþ ÷akañasya agrabhe agragatavartamàne candranakùatre saïkaliþ yuddhaü bhavati . kåvaroóuni yugandharagate vartamànanakùatre anto mçtiþ maraõaü bhavati .. rathàïge cakrayugme jayo bhavati . sandhibhe sandhigatanakùatre arthahçtiþ dravyaharaõaü bhavati . antarasandhau madhyasandhànagatanakùatre bhãtibhayo bhavati . garbhe madhyabhàgagatanakùatre iùñaü ÷ubhaü bhavati . nanu ni÷citamiti . anyat sugamam ..

#<rathakaþ>#, puü, (ratha iva pratikçtiþ . kan .) mandiràvayavavi÷eùaþ . yathà --
     %<aùñakàü÷ena garbhasya rathakànàntu nirgamaþ .
     paridherguõabhàgena rathakàüstatra kalpayet ..
     tattçtãyena và kuryàt rathakànàntu nirgamam .
     ràmatrayaü sthàpanãyaü rathakatritaye sadà ..>% iti ÷rãharibhaktivilàse 20 vilàsaþ ..

@<[Page 4,092b]>@
#<rathakaóyà>#, strã, (rathànàü samåha iti . %<janakhalàdigoratheti .>% iti mugdhabodhasåtreõa kaóyaþ . ñàp .) rathasamåhaþ . tatparyàyaþ . rathavrajaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 55 .. (rathakañyà . iti pàõiniþ . 4 . 2 . 51 ..)

#<rathakaraþ>#, puü, (karotãti . kç + ac . rathànàü karaþ .) rathakàraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<rathakàraþ>#, puü, (rathaü karotãti . kç + aõ .) rathanirmàõakartà . chutàra iti bhàùà . sa tu karaõãgarbhe màhiùyàjjàtaþ . (yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 30 . 6 .
     %<strãùakhaü pramade kumàrãputraü medhàyai rathakàraü dhairyàya takùàõam .>%
     %<rathakàraü màhiùyeõa kariõyàü jàtam .>% iti tadbhàùye mahãdharaþ ..) tatparyàyaþ . takùà 2 vardhakiþ 3 tvaùñà 4 kàùñhatañ 5 . ityamaraþ .. såtradhàraþ 6 vaddhakà 7 rathakaraþ 8 kàùñhatakùakaþ 9 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<rathakuñumbã>#, [n] puü, (rathaü kuñumbayituü dhàrayituü ÷ãlamasya . õiniþ . yadbà, ratha eva kuñumbam . tadasyàstãti . iniþ .) sàrathiþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 60 ..

#<rathakràntaþ>#, puü, (rathavat kràntaü kramaõamasya .) tàlavi÷eùaþ . yathà --
     %<a÷vakrànto rathakrànto viùõukràntastataþ paraþ .
     såryakrànto vidhukrànto balabhinnàgapakùakaþ ..
     iti pa¤camahãnànàü saüj¤àþ sapta kramànmatàþ ..>% iti saïgãtaratnàkaraþ ..

#<rathagarbhakaþ>#, puü, (ratho garbhe'sya .) skandhavàhyayànam . nararathaþ . tatparyàyaþ . karõãrathaþ 2 pravahaõam 3 óayanam 4 . iti hemacandraþ ..

#<rathaguptiþ>#, strã, parapraharaõàbhighàtarakùàrthaü rathasya sannàhavadàvaraõakàdidravyam . rathasya guptiþ kàõóàdibhyo rakùàrthamàvaraõam . tatparyàyaþ . varåthaþ 2 . ityamaraþ bharata÷ca ..

#<rathagopanaü>#, klã, (rathasya gopanaü ÷astràdibhyo raükùàrthamàvaraõam .) rathaguptiþ . iti halàyudhaþ ..

#<rathacaraõaþ>#, puü, (rathacaraõaü cakraü tadeva nàmàsya .) cakravàkapakùã . iti ÷abdaratnàvalã .. (puü, klã, rathasya caraõaþ .) rathacakram . yathà --
     %<rathaþ kùauõo yantà ÷atadhçtiragendro dhanuratho rathàïge candràrkau rathacaraõapàõiþ ÷ara iti .>% iti mahimnaþ stotram ..

#<rathadruþ>#, puü, (rathanàmà druþ . yadvà, rathasya drurdrumaþ . tatropayogitvàt .) tini÷avçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 26 .. (tathàsya paryàyaþ .
     %<tini÷aþ syandano nemã rathadrurva¤julastathà .>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..)

#<rathantaraþ>#, tri, rathena tarati yaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (kalpavi÷eùe, puü . yathà, matsyapuràõe . 53 . 33 -- 34 .
     %<rathantarasya kalpasya vçttàntamadhikçtya yat .
     sàvarõinà nàradàya kçùõamàhàtmyasaüyutam ..
     yatra brahmavaràhasya caritaü varõyate muhuþ .
     tadaùñàda÷asàhasraü brahmavaivartamucyate ..>% rathena taratãti . té + %<saüj¤àyàü bhçtévçjidhàrisahitapidamaþ .>% 3 . 2 . 46 . iti khac . mumca . atra vyutpattimàtram . natvavayavàrthànugamaþ . sàmabhede, klã . yathà, çgvede . 1 . 164 . 25 .
     %<jagatà sindhuü divyastabhàyadrathantare såryaü paryapa÷yat ..>% %<rathantare etannàmake sàmni .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ . striyàü ïãp . rathantarã . pauravasya ãlinasya bhàryà . yathà, mahàbhàrate . 1 . 94 . 17 .
     %<rathantaryàü sutàn pa¤ca pa¤cabhåtopamàüstataþ .
     ãlino janayàmàsa duùmantaprabhçtãn nçpàn ..>%)

#<rathaparyàyaþ>#, puü, (rathaþ paryàyo yasya .) vetasavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. (vivaraõamasya vetasa÷abde vij¤eyam ..)

#<rathapàdaþ>#, puü, (rathasya pàdaþ .) cakram . iti hemacandraþ ..

#<rathapsà>#, strã, nadãvi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<rathayàtrà>#, strã, (rathena bhagavato yàtrà .) àùàóha÷ukladvitãyàyàü ÷rãjagannàthasya rathàropaõaråpotsavaþ . yathà, skandapuràõe . %<àùàóhasya site pakùe dvitãyà puùyasaüyutà . tasyàü rathe samàropya ràmaü màü bhadrayà saha .. yàtrotsavaü pravçtyàtha prãõayecca dbijàn bahån .. tathà . çkùàbhàve tithau kàryà sadà sà prãtaye mama .. màü jagannàtham . sà yàtrà .>% iti tithyàditattvam .. * ..
     %<nàtaþ ÷reyaþpado viùõorutsavaþ ÷àstrasammataþ .
     rathayàtraiva yàtràõàü mukhyetyàha prajàpatiþ ..>% iti yàtràtattvam .. * .. anyat yàtrà÷abde draùñavyam ..

#<rathàïgaü>#, klã, (rathasyàïgam .) cakram . ityamaraþ .. (yathà, raghuþ . 7 . 41 .
     %<ratho rathàïgadhvaninà vijaj¤e vilolaghaõñàkvaõitena nàgaþ ..>% rathàvayavamàtram . yathà, mahàbhàrate . 14 . 82 . 13 .
     %<dhvaje patàkàdaõóeùu rathayantrahayeùu ca .
     anyeùu ca rathàïgeùu na ÷arãre na sàrathau ..>% sudar÷anacakram . yathà, màghe . 1 . 21 .
     %<rathàïgapàõeþ pañalena rociùàmçùitviùaþ saüvalità virejire ..>%)

#<rathàïgaþ>#, puü, cakravàkapakùã . ityamaraþ .. (yathà, naiùadhe . 19 . 35 .
     %<virahataralajihvà bahvàhvayantyativihvalàmiha sahacarãü nàmagràhaü rathàïgavihaïgamàþ ..>%)

@<[Page 4,093a]>@
#<rathàïgapàõiþ>#, puü, (rathàïgaü sudar÷anacakraü pàõau yasya .) viùõuþ . iti halàyudhaþ .. (yathà, bhàgavate . 1 . 3 . 38 .
     %<saveda dhàtuþ padavãü parasya durantavãryasya rathàïgapàõeþ ..>%)

#<rathàïgã>#, strã, (rathasyàïgamivàkçtiryasyàþ . rathàïga + ïãù .) çddhiþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<rathàntaraþ>#, puü, kalpabhedaþ . ityagnipuràõam . (rathantara ityapi pàñhaþ ..)

#<rathàbhraþ>#, puü, vetasavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<rathàbhrapuùpaþ>#, puü, (rathàbhrasya puùpamiva puùpamasya .) vetasaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<rathàvarohã>#, [n] puü, (rathe avarohatãti . av + ruha + õiniþ .) rathasthayuddhakartà . iti hemacandraþ ..

#<rathikaþ>#, puü, (ratho'styasyeti . rath + ñhan .) rathã . ityamaraþ . 2 . 8 . 76 .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 15 . 11 .
     %<haste taskaraku¤jararathikamahàmàtra÷ilpipaõyàni ..>%) tini÷avçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (rathena caratãti . rath + %<parpàdibhyaþ ùñhan .>% 4 . 4 . 10 . iti ùñhan . rathacàriõi, tri . iti siddhàntakaumudã ..)

#<rathinaþ>#, puü, (rathasya inaþ prabhuþ . ÷akandhvàditvàdakàralopaþ .) rathã . ityamaraþ . 2 . 8 . 76 ..

#<rathiraþ>#, puü, (ratho'styasyeti . rath + %<medhàrathàbhyàmiranniracau vaktavyau .>% 5 . 2 . 109 . ityasya vàrtikoktyà irac .) rathã . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, çgvede . 3 . 1 . 17 .
     %<anudevànrathiro yàsi sàdhan ..>% %<rathiraþ rathã .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<rathã>#, [n] puü, (ratho'syàstãti . rath + iniþ .) rathasvàmã ràjàdiþ . tatparyàyaþ . rathikaþ 2 rathinaþ 3 . ityamaraþ . 1 . 8 . 76 .. rathàrohã 4 radhã 5 rathiraþ 6 . iti hemacandraþ .. rathasvàmã 7 sàràkùaþ 8 . iti ÷abdaratnàvalã .. syandanàrohaþ 9 . iti jañàdharaþ .. (yathà, raghuþ . 7 . 37 .
     %<pattiþ padàtiü rathinaü rathe÷asturaïgasàdã turagàdhiråóham ..>%)

#<rathyaþ>#, puü, (rathaü vahatãti . rath + %<tadvahatirathayugapràsaïgam .>% 4 . 4 . 76 . iti yat .) rathasya voóhà ghoñakaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 46 .. rathàüsaþ . iti hemacandraþ .. (rathasya netà . yathà, çgvede . 9 . 21 . 6 .
     %<çbhurna rathyaü navaü dadhàtà ketamàdi÷e .>% %<rathyaü rathasya netàram .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. rathasambandhini, tri . yathà, çgvede . 2 . 31 . 7 .
     %<saptirna rathyo ahadhãtima÷yàþ .>% %<rathyo rathasambandhã saptirna sarpaõa÷ãlo'÷va iva .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. rathasyedamiti . %<rathàt yat .>% 4 . 3 . 121 . iti yat .) klã cakram .. (yugam . iti kà÷ikà ..

#<rathyà>#, strã, (rathànàü samåhaþ . rath + %<khalagorathàt .>% 4 . 2 . 50 . iti yat .) rathasamåhaþ . tatparyàyaþ . rathakaóyà (ñyà) 2 rathavrajaþ 3 . abhyantaramàrgaþ . nàcha iti bhàùà .. tatparyàyaþ . pratolã 2 vi÷ikhà 3 . ityamaraþ .. àvartanã . iti medinã .. (rathàya hità . rath + %<rathàdyat .>% 4 . 3 . 121 . iti yat . yadvà, rathaü vahatãti . %<tadbahatãti .>% 4 . 4 . 76 . iti yat .) panthàþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 141 . 60 .
     %<pànàgàreùu rathyàsu sarvatãrtheùu càpyatha .
     catvareùu ca kåpeùu parvateùu vaneùu ca ..>%) catvaram . iti hemacandraþ ..

#<rada>#, utkhàte . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) rephàdiþ . utkhàtamutkhananamiti govindabhaññaþ . radati bhåmiü ÷åkaraþ . iti durgàdàsaþ ..

#<radaþ>#, puü, (radatãti . rada vilekhane + pacàditvàt ac .) dantaþ . (yathà, àryàsapta÷atyàm . 409 .
     %<bhramasi prakañayasi radaü karaü prasàrayasi tçõamapi ÷rayasi .
     dhiïmànaü tava ku¤jara jãvaü na juhoùi jañharàgnau ..>%) vilekhanam . iti medinã . de, 14 .. puruùadantalakùaõaü yathà --
     %<vivarõairdhanahãnà÷ca dantàþ snigdhà ghanàþ ÷ubhàþ .
     tãkùõà daüùñràþ samàþ ÷reùñhà jihvà raktà samà ÷ubhà ..>% strãdantalakùaõaü yathà --
     %<kundapuùpasamà dantà bhàùitaü kokilàsamam .
     dàkùiõyayuktama÷añhaü haüsa÷abdasukhàvaham ..
     nàsà samà samapuñà strãõàntu rucirà ÷ubhà .
     karàlaviùamà dantàþ kle÷àya ca bhayàya ca .
     cauryàya kçùñamàüsà÷ca dãrghà bhartu÷ca mçtyave ..>% iti gàruóe 66 adhyàyaþ .. * .. dantalagnasya ÷ucitvaü yathà --
     %<dantavaddantalagneùu jihvàspar÷e'÷ucirbhavet ..>% iti kaurme upavibhàge 12 adhyàyaþ .. * ..
     %<dantalagnamasaühàyyaü lepaü manyeta dantavat .
     na tatra bahu÷aþ kuryàdyatnamuddharaõe punaþ .
     bhaveda÷aucamatyarthaü tçõavedhàdvraõe kçte ..>% iti pràya÷cittatattvadhçtavacanam ..

#<radacchadaþ>#, puü, (radànàü chada àcchàdakaþ .) oùñhaþ . iti hemacandraþ ..

#<radanaþ>#, puü, (radyate'neneti . rada + karaõe lyuñ . ranatãti . rad + lyurvà .) dantaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 91 .. (yathà, harivaü÷e . 130 . 87 .
     %<radanaiþ pannagaripuü kareõa ÷irasà tadà .
     airàvato gajapatiràjadhàna nadaüstathà ..>% rad + bhàve lyuñ .) utkhanane, klã ..

#<radanacchadaþ>#, puü, (radanànàü chada àcchàdakaþ .) oùñhaþ . adharaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 90 .. tasya ÷ubhà÷ubhalakùaõaü yathà --
     %<màüsalai÷ca dhanopetà avakrairadharairnçpàþ .
     vimbopamai÷ca sphuñitairoùñhai råkùai÷ca khaõóitaiþ .
     vivarõairdhanahãnà÷ca dantà snigdhà ghanàþ ÷ubhàþ ..>% iti gàruóe 66 adhyàyaþ ..

#<radanã>#, [n] puü, (radanau pra÷astadantàvasya sta iti . radana + iniþ .) hastã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<radã>#, [n] puü, (radau pra÷astadantàvasya sta iti . rada + iniþ .) hastã . iti halàyudhaþ ..

#<radha>#, ya å ë hiüsane . pàke . iti kavikalpadrumaþ .. (dighàø-paraø-sakaø-veñ .) ya, radhyati . å, radhiùyati ratsyati . ë, arandhat . iti durgàdàsaþ ..

#<ranja>#, ma au ¤a ràge . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-divàø ca-ubhaøvarõàntarotpàdane sakaø-àsaktau akaø-aniñ .) ya ¤a, rajyati rajyate . ma, rajayati mçgàn mçgaramaõàdanyatra ra¤jayati puttraü pità . au, raïktà . ¤a, rajati rajate . ràgo varõàntarotpàdanamàsakti÷ca . iti durgàdàsaþ ..

#<ranja>#, ya ma au ¤a ràge . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-divàø ca-ubhaøvarõàntarotpàdane sakaø-àsaktau akaø-aniñ .) ya ¤a, rajyati rajyate . ma, rajayati mçgàn mçgaramaõàdanyatra ra¤jayati puttraü pità . au, raïktà . ¤a, rajati rajate . ràgo varõàntarotpàdanamàsakti÷ca . iti durgàdàsaþ ..

#<rantidevaþ>#, puü, (ramate iti . rama + saüj¤àyàü tik . ranti÷càsau deva÷ceti .) viùõuþ . candravaü÷ãyançpatibhedaþ . sa tu sàïkçtiputtraþ . iti medinã . ve, 62 .. (yathà, bhàgavate . 9 . 21 . 2 .
     %<guru÷ca rantideva÷ca saükçteþ pàõóunandana ! .
     rantidevasya mahimà ihàmutra ca gãyate ..>% ayaü hi yàj¤iko dàtàgragaõya iti puràõeùu ÷råyate . etadyaj¤ahatagocarmarasenaiva carmaõvatã nadã jàtà . yathà, mahàbhàrate . 3 . 207 . 8 -- 9 .
     %<ràj¤o mahànase pårbaü rantidevasya vai dbija .
     dve sahasre tu vadhyete pa÷ånàmanvahaü tadà ..
     ahanyahani vadhyete dbe sahasre gavàü tathà .
     samàüsaü dadato hyannaü rantidevasya nitya÷aþ ..
     atulà kãrtirabhavat nçpasya dvijasattama ! ..>% tathàca tatraiva . 12 . 29 . 122 -- 128 .
     %<upàtiùñhaü÷ca pa÷avaþ svayaü taü saü÷itavratam .
     gràmyàraõyà mahàtmànaü rantidevaü ya÷asvinam ..
     mahànadã carmarà÷erutkledàt su÷ruve yataþ .
     tata÷carmaõvatãtyevaü vikhyàtà sà mahànadã ..
     bràhmaõebhyo dadau niùkàn sadasi pratate nçpaþ .
     tubhyaü niùkaü tubhyaü niùkamiti kro÷anti vai dbijàþ .
     sahasraü tubhyamityuktvà bràhmaõàn saüprapadyate .
     anvàhàryopakaraõaü dravyopakaraõa¤ca yat ..
     ghañàþ pàtryaþ kañàhànisthàlya÷ca piñharàõi ca .
     nàsãt ki¤cidasauvarõaü rantidevasya dhãmataþ ..
     sàükçte rantidevasya yàü ràtrimavasan gçhe .
     àlabhyanta ÷ataü gàvaþ sahasràõi ca viü÷atiþ ..
     tatra sma sådàþ kro÷anti sumçùñamaõikuõóalàþ .
     såpabhåyiùñhama÷rãdhvaü nàdyamàüsaü yathà purà ..>%) kukkuraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<rantuþ>#, strã, (ramate atreti . ram + tun .) vartma . nadã . iti medinã . te, 49 ..

#<randhanaü>#, klã, pàkaþ . radhadhàtorbhàve'nañpratyayena niùpannam . yathà randhanàya sthàlã . iti saükùiptasàravyàkaraõam .. (radh + lyuþ . nà÷ake, tri . yathà, bhàgavate . 4 . 30 . 28 .
     %<yadanusmaryate kàle svabuddhyàbhadrarandhana ! ..>% %<he abhadrarandhana ! amaïgalanà÷ana ! .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharaþ ..)

#<randhitaü>#, klã, (radh + kta .) kçtarandhanadravyam . tasya pàtràntare sthàpanavidhiryathà --
     %<saïkãrõe pàtrasambhàre màrge và gràmavarjite .
     sthàpayedguõavàn sådaþ siddhànnaü pàtrakàntare ..
     bhaktaü svapàvake sthàpyaü na sthàpyaü pàtrakàntare ..
     ghçtaü kàùñhàyase sthàpyaü màüsaü màüsabhavaü rasam .
     sthàpayedràjate haime pàtre lauhe'tha kàùñhaje .
     patràdiùaóvidhaü ÷àkaü sthàpyaü kàùñhà÷malauhaje .
     pakvànnaü piùñakaü bhakùyaü sthàpyaü kàüsye'tha dàruje ..
     dhàrayet su÷çtaü kùãraü pàrthive vàtha kàùñhaje .
     pànãyaü pàyasaü takraü mçõmayeùveva dhàrayet ..
     kàcaje sphàñike vàtha vaidåryàdivicitrite .
     dhàrayet sarvadà pàtre ràgaùàóava÷aññakàn ..
     uktapàtràntare sthàpyaü taddravyaü taddrujàpaham .
     sarvadà sukhadaü hçdyamanyathà doùakàrakam ..>% iti såpakàra÷àstre pàkaràje÷varaþ ..

#<randhaü>#, klã, (randhayati hinastyaneneti . radh + bàhulakàt rak .) dåùaõam . (yathà, raghuþ . 12 . 11 .
     %<randhrànveùaõadakùàõàü dbiùàmàmiùatàü yayau ..>%) chidram . iti medinã .. (yathà, raghau . 15 . 82 .
     %<evasukte tayà sàdhvyà randhràt sadyobhavàdbhuvaþ .
     ÷àtahradamiva jyotiþ prabhàmaõóalamudyayau ..>% manuùya÷arãrastharandhràõi yathà --
     %<nàsànayanakarõànàü dbe dve randhre prakãrtite .
     mehanàpànavaktràõàmekaikaü randhramucyate .
     da÷amaü mastake proktaü randhràõãti nçõàü viduþ ..
     strãõàntrãõyadhikàni syuþ stanayorgarbhavartmanaþ .
     såkùmacchidràõi cànyàni matàni tvaci janminàm ..>% iti ÷àrïgadhare pårbakhaõóe pa¤came'dhyàye .. yoniþ . yathà, mahàbhàrate . 12 . 282 . 53 .
     %<randhràgatamathà÷vànàü ÷ikhodbheda÷ca varhiõàm .
     netrarogaþ kokilasya jvaraþ prokto mahàtmanà ..>%)

#<randhrakaõñaþ>#, puü, (randhre kaõñaþ kaõñako yasya .) jàlavarvårakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<randhrababhruþ>#, puü, (randhre garte babhrurnakula iva .) unduruþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

@<[Page 4,094b]>@
#<randhravaü÷aþ>#, puü, (randhravi÷iùño vaü÷aþ .) chidrayuktavaü÷aþ . phàüphàvàü÷a iti bhàùà . tatparyàyaþ . tvaksàraþ 2 kãcakàhvayaþ 3 maskaraþ 4 vàdanãyaþ 5 ÷uùiràsyaþ 6 . asya guõàþ .
     %<vaü÷au tvamlau kaùàyau ca ki¤cittiktau ca ÷ãtalau .
     måtrakçcchrapramehàr÷aþpittadàhàsranà÷anau ..
     vi÷eùo randhravaü÷astu dãpano'jãrõanà÷akaþ .
     rucikçt pàcano hçdyaþ ÷ålaghno gulmanà÷anaþ ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..

#<rapa>#, vade . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) rapati . vadaþ kathanam . iti durgàdàsaþ ..

#<rapha>#, gatyàm . vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) raphati . iti durgàdàsaþ ..

#<rapha>#, i gatyàm . vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. àtmàø-paraø-sakaø-señ .) i, ramphyate . iti durgàdàsaþ .

#<raba>#, i gatyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) i, rambyate . iti durgàdàsaþ ..

#<raba>#, i ïa ÷abde . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-akaø-señ ..)

#<rabaþ>#, puü, ÷abdaþ . rabadhàtorbhàve'lpratyayena niùpannaþ .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 5 . 408 .
     %<suptastañàddhrade bhraùña iva nidràlasekùaõaþ .
     prabuddhaþ ÷astrapàtaiþ sa vyamucad bhairavàn rabàn ..>%)

#<rabha>#, i ïa ÷abde . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-akaø-señ .) i, rambhyate . ïa, rambhate . iti durgàdàsaþ ..

#<rabha>#, au ïa ràbhasye . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-akaø-aniñ . ràbhasyamutsukãbhàvaþ . nirvicàrà pravçttiriti govindabhaññaþ . au, rabdhà . ïa, rabhate sàdhuþ puõye . àïpårvo'yamàrambhe . ÷àstraü pañhitumàrabhate ÷iùyaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<rabhasaþ>#, puü, (rabhaõamiti . rabha + %<atyavicamitaminamirabhilabhãti .>% uõàø 3 . 117 . iti asac .) vegaþ . (yathà, màghe . 9 . 72 .
     %<rabhasotthitàmupagataþ sahasà parirabhyaka÷cana badhåmarudhat ..>%) harùaþ . iti medinã . se, 31 .. (premotsàhaþ . yathà, gãtagovinde . 5 . 6 .
     %<manasi rabhasavibhave harirudayatu sukçtena ..>% %<rabhasasya premotsàhasya .>% iti taññãkàbàlabodhinã ..) saürambhaþ . yathà, màghe . 11 . 19 .
     %<pramadamadanamàdyadyauvanoddàmaràmà ramaõarabhasakhedacchedavicche dakùaþ ..>% saübhramaþ . yathà, bhàgavate . 11 . 19 .
     %<vajradaüùñràþ ÷vànaþ sapta÷atàni viü÷ati÷ca sarabhasaü khàdanti ..>%) paurvàparyavicàraþ . ityaruõaþ . autsukyamiti kaliïgaþ . striyàmà rabhasà ca dç÷yate . iti kçùõaþ . (yathà, kiràtàrjunãye . 5 . 1 .
     %<atha jayàya nu merumahãbhçto rabhasayà nu digantadidçkùayà .
     abhiyayau sa himàlayamucchritaü samuditaü nu vilaïghayituü nabhaþ ..>%) (yathà, mahàbhàrate . 5 . 51 . 10 .
     %<sarveùàü mama putràõàü sa ekaþ kråravikramaþ .
     bahvà÷ã vipratãpa÷ca bàlye'pi rabhasaþ sadà ..>% mahàn . iti nighaõñuþ . 3 . 3 ..) yadà tu rabhasaguõayogàtar÷a àditvàt apratyaye tadvati vartate tadà vàcyaliïgatà syàt . iti liïgàdisaügrahe bharataþ .. svanàmakhyàtaþ abhidhànavi÷eùa÷ca ..

#<rama>#, u ïa ja au krãóe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-akaø-aniñ . ktvàveñ .) rephàdiþ . u, ramitvà . rantvà . ïa, ramate . ja, ràmaþ ramaþ . au, rantà . iti durgàdàsaþ ..

#<ramaþ>#, puü, (ramate iti . ram + pacàdyac .) kàntaþ . (yathà, kiràtàrjunãye . 5 . 20 .
     %<nidhiguhyakàdhiparamaiþ paramaiþ ..>%) raktà÷okavçkùaþ . kàmadevaþ . iti medinã . me, 25 .. ramaõa¤ca . ramadhàtorbhàve'lpratyayaniùpannam ..

#<ramakaþ>#, puü, (ramate iti . ram + %<ramera÷ca lo và .>% uõàø 3 . 33 . iti kvun .) kàntaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<ramañhaü>#, klã, (rama + añhan .) hiïgu . ityuõàdikoùaþ .. (janapadabi÷eùe, puü . tadde÷avàsini, tri . yathà, mahàbhàrate . 3 . 51 . 24 .
     %<jàguóàn ramañhàn muõóàn strãràjyànatha taïgaõàn ..>%)

#<ramañhadhvaniþ>#, puü, (ramañha iti ÷abdena dhvanyate kathyate iti . dhvan + in .) hiïgu . iti ÷abdacandrikà ..

#<ramaõaü>#, klã, (ramayatãti . ram + õic + lyuþ .) pañolamålam . iti medinã .. jaghanam . iti hemacandraþ .. (ram + bhàve lyuñ .) jambhanam . tatparyàyaþ . abrahmacaryakam 2 gràmyadharmaþ 3 suratam 4 ratam 5 saüprayogaþ 6 nidhuvanam 7 maithunam 8 ratiþ 9 upasçùñam 10 dharùitam 11 krãóàratnam 12 mahàsukham 13 tribhadram 14 yogamithunam 15 abhimànitam 16 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, màghe . 11 . 19 . vikaca kamalagandhairandhayan bhçïgamàlàþ surabhitamakarandaü mandamàvàti vàtaþ . pramadamadanamàdyàdyauvanoddàmaràmàramaõarabhasakhedasvedavicchedadakùaþ ..) krãóanam . iti ramadhàtvarthadar÷anàt .. (ratyutpàdanam . yathà, bhàgavate . 10 . 2 . 13 .
     %<ràmeti lokaramaõàdbalaü balavaducchrayàt ..>% %<lokasya ramaõàt ratyatpàdanàt .>% iti tatra svàmã .. vanavi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e . 155 . 21 .
     %<bhàti caitravana¤caiva nandana¤ca vanaü mahat .
     ramaõaü bhàvanaü caiva veõumadvai samantataþ ..>%)

#<ramaõaþ>#, puü, (ramate ramayatãti và . ram + õic và + lyuþ .) patiþ . (yathà, kumàre . 4 . 21 .
     %<vacanãyamidaü vyavasthitaü ramaõa ! tvàmanuyàmi yadyapi ..>% ramayati strãpuruùàõàü antaþkaraõamiti . ram + õic + lyuþ .) kàmadevaþ . iti medinã . õe, 72 .. gardabhaþ . iti hemacandraþ . 3 . 181 .. vçùaõaþ . iti ÷abdacandrikà .. mahàriùñaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (dharavasuputtràõàmanyatamaþ . yathà, màtsye . 5 . 24 .
     %<kalyàõinyàü tataþ pràõo ramaõaþ ÷i÷iro'pi ca manoharà dharàt puttrànavàpàtha hareþ sutà ..>% ramaõãye, tri . yathà, bhàgavate . 4 . 6 . 10 .
     %<ramaõaü viharantãnàü ramaõaiþ siddhayoùitàm ..>%)

#<ramaõakaü>#, klã, (ramante lokà atra . ram + lyuñ . saüj¤àyàü kan .) jambudbãpàntargatavarùavi÷eùaþ . sa tu ramyakavarùaþ . yathà --
     %<evamevottare trãõi varùàõi ca tapodhana .
     kuruvarùaü sindhukålàt ÷çïgavànavadhiþ smçtaþ ..
     hiraõmayaü tato varùaü ÷vetàvadhi nigadyate .
     ramyaka¤ca tato varùaü nãlastasyàvadhiþ smçtaþ ..>% api ca . ÷eùa uvàca .
     %<dakùiõena tu ÷vetasya niùadhasyottareõa tu .
     varùaü ramaõakaü nàma jàyante tatra mànavàþ ..
     ÷uklàbhijanasampannàþ sarve supriyadar÷anàþ .
     da÷avarùasahasràõi ÷atàni da÷a pa¤ca ca .
     jãvanti te mahàbhàga nityaü muditamànasàþ ..>% iti pàdme bhåkhaõóe 128 . 229 adhyàyau .. (anyat ramyaka÷abde draùñavyam .. vãtihotrasya puttrabhedaþ . yathà, bhàgavate . 5 . 20 . 31 .
     %<taddvãpasyàdhipatiþ praiyavato vãtihotro nàma tasyàtmajau ramaõakadhàtakanàmànau varùapatã niyujya svayaü pårvajavadbhagavatkarma÷ãla evàste ..>%)

#<ramaõà>#, strã, ramaõã . ityamarañãkà .. (pãñhastha ÷aktivi÷eùaþ . yathà, devãbhàgate . 7 . 30 . 67 .
     %<ramaõà ràmatãrthe tu yamunàyàü mçgàvatã ..>%)

#<ramaõã>#, strã, (ramate'syàmiti . rama + lyuñ . ïãù .) nàrã . iti medinã . õe, 72 .. utkçùñastrãvi÷eùaþ . yà vapurguõopacàreõa saubhàgyena kàntaü ramayati sà . ityamarabharatau .. (yathà, kathàsaritsàgare . 52 . 214 ..
     %<rathena ramaõãyuktaþ prajànàü dattakautukaþ ..>%) bàlàkhyavçkùaþ . yathà --
     %<bàlà ca ramaõã ràmà bandhyà kàmakalàpi ca ..>% iti ÷abdacandrikà ..

#<ramaõãyaü># tri, (ram + anãyar .) sundaram . ityamarañãkà .. (yathà, gãtagovinde . 1 . 11 .
     %<vitarasi dikùu raõe dikpatikamanãyam da÷amukhamaulivaliü ramaõãyam ..>%)

#<ramaõyaü>#, tri, (ram + %<÷çramyo÷ca .>% uõàø 3 . 101 . iti anyapratyayaþ . ramaõãyam . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..)

#<ramatiþ>#, puü, (ramate'smin iti . ram + %<ramernit .>% uõàø 4 . 63 . iti atipratyayaþ . nicca .) nàyakaþ . svargaþ . iti medinã . te, 143 .. kàkaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. kàlaþ . kàmadevaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<ramà>#, strã, (ramayatãti . ram + õic + ac . ñàp ca .) lakùmãþ . iti medinã . me, 25 .. (yathà, bhàgavate . 3 . 9 . 23 .
     %<eùa prasannavarado ramayàtma÷aktyà yadyat kariùyati gçhãtaguõàvatàraþ ..>% yathà ca .
     %<ramà yatra navàk tatra yatra vàk tatra no ramà .
     te yatra vinayo nàsti sà ca sà ca sa ca tvayi ..>% ityudbhañaþ ..) ÷a÷idhvajaràjakanyà . sà kalkidevena vivàhità . yathà --
     %<tataþ ÷a÷idhvajo ràjà yuddhàdàhåya puttrakàn .
     su÷àntàyà matiü buddhvà ramàü pràdàt sa kalkaye ..>% iti kalkipuràõe 25 adhyàyaþ .. ÷obhà . iti ràjanirghaõñaþ .. (gaïgà . yathà, kà÷ãkhaõóe . 29 . 145 .
     %<revatã ratikçdramyà ratnagarbhà ramà ratiþ ..>%

#<ramàdhavaþ>#, puü, (ramàyà lakùmyà dhavaþ patiriti .) ÷rãkçùõaþ . yathà . ramàdhavaþ påjyo màdhavatvàt . ityavayavagranthe jagadã÷aþ ..

#<ramànàthaþ>#, puü, ÷rãkçùõaþ . ramà lakùmãstasyà nàthaþ svàmã . iti ùaùñhãtatpuruùasamàsaniùpannaþ ..

#<ramàpatiþ>#, puü, (ramàyàþ patiþ .) ÷rãkçùõaþ . yathà, mugdhabodhavyàkaraõe .
     %<mukundasyàsitamidamidaü yàtaü ramàpateþ .
     bhuktametadanantasyetyåcurgopyo didçkùavaþ ..>% (yathà ca devãbhàgavate . 1 . 5 . 8 .
     %<dattvà bhàraü dhanuùkoñyàü nidràmàpa ramàpatiþ ..>%)

#<ramàpriyaü>#, klã, (ramàyàþ priyam .) padmam . iti ÷abdacandrikà ..

#<ramàveùñaþ>#, puü, (ramayà veùñyate'sau . veùña + gha¤ .) ÷rãvàsaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ramità>#, tri, (ram + õic + kta . ñàp .) ratipràpità . yathà --
     %<tvaritagatirvrajayuvatistaraõisutàvipinagatà .
     muraripuõà ratiguruõà pariramità pramadamità ..>% iti chandoma¤jarã .. %<vrajayuvatirgopabadhåþ muraripuõà ÷rãkçùõana pariramità satã pramadaü harùaü ità gatà . kimbhåtà . tvaritagatiþ tvarità ÷ãghrà gatiryasyàþ sà tathà . punaþ kimbhåtà taraõisutàvipinagatà yamunàsambandhivanamupàgatà . kimbhåtena ratiguruõà ratau ÷çïgàre guruõà upàdhyàyena . ayamabhipràyaþ . svayaü ratiku÷alo nàyikà¤ca ratimadhyàpayati .>% iti taññãkà ..

#<rame÷varaþ>#, puü, (ramàyà lakùmyà ã÷varaþ patirniyantà và .) viùõuþ . yathà --
     %<÷rãràma ràghava rame÷vara ràvaõàre bhåte÷a manmatharipo pramathàdhinàtha .
     càõåramardana hçùãkapate'suràre tyàjyà bhañà ya iti santatamàmananti ..>% iti kà÷ãkhaõóe hariharastotram ..

#<rambhaþ>#, puü, (rambhate ràgamårchanàdikamaneneti . rabhi + karmaõi gha¤ .) veõuþ . (rammate udyama÷ãlo bhavati nirantaramudarabharaõàyeti bhàvaþ . rabhi + ac .) vànaravi÷eùaþ . iti medinã . bhe, 7 .. mahiùàsurapità . yathà -- ÷rãaurva uvàca .
     %<àràdhito mahàdevo rambheõa suravairiõà .
     cireõa sa ca suprãtastapasà tasya ÷aïkaraþ ..
     atha tuùño mahàdevaþ pratyakùaü rambhamuktavàn .
     prãto'smi te varaü rambha varayasva yathepsitam ..
     evamuktaþ pratyuvàca rambhastaü candra÷ekharam .
     aputtro'haü mahàdeva yadi te mayyanugrahaþ ..
     mama janmatraye puttro bhavàn bhavatu ÷aïkara .
     evamuktastu daityena pratyuvàca vçùadhvajaþ ..
     bhavatvetadvà¤chitaü te bhaviùyàmi sutastava .
     ityuktvà sa mahàdevastatraivàntaradhãyata ..
     rambho'pi yàtaþ svasthànaü harùotphullavilocanaþ .
     pathi gacchan sa rambho'tha dadç÷e mahiùãü ÷ubhàm ..
     trihàyaõãü citravarõàü sundarãü çtu÷àlinãm .
     sa tàü dçùñvàtha mahiùãü rambhaþ kàmena mohitaþ ..
     dorbhyàü gçhãtvà ca tadà cakàra suratotsavam .
     tayoþ pravçtte surate sà tadà tasya tejasà ..
     dadhàra mahiùã garbhaü tadàbhånmahiùàsuraþ ..>% iti kàlikàpuràõe 59 adhyàyaþ .. (asau eva janmàntare raktabãjo jàtaþ . etadvivaraõaü yathà, devãbhàgavate . 5 . 2 . 17-49 . vyàsa uvàca .
     %<danoþ puttrau mahàràja ! vikhyàtau kùitimaõóale .
     rambha÷caiva karambha÷ca dbàvàstàü dànavottamau ..
     tàvaputtrau mahàràja ! puttràrthaü tepatustapaþ .
     bahån varùagaõàn kàmaü puõye pa¤canade jale ..
     karambhastu jale magna÷cakàra paramaü tapaþ .
     vçkùaü rasàlavañaü pràpya sa rambho'gnimasevata ..
     pa¤càgnisàdhanàsaktaþ sa rambhastu yadàbhavat .
     j¤àtvà ÷acãpatirduþkhamudyayau dànavau prati ..
     gatvà pa¤canade tatra gràharåpaü cakàra ha .
     vàsavastu karambhantaü tadà jagràha pàdayoþ ..
     nijaghàna ca taü duùñaü karambhaü vçtrasådanaþ .
     bhràtaraü nihataü ÷rutvà rambhaþ kopaü paraïgataþ ..
     sva÷ãrùaü pàvake hotumaicchacchitvà kareõa ha .
     ke÷apà÷e gçhãtvà÷u vàmena krodhasaüyutaþ ..
     dakùiõena kareõograü gçhãtvà khaógamuttamam .
     chinatti ÷ãrùaü tattàvadbahninà pratibodhitaþ ..
     ukta÷ca daitya mårkho'si sva÷ãrùaü chettumicchasi .
     àtmahatyàtiduþsàdhyà kathaü tvaü kartumudyataþ ..
     varaü varaya bhadraü te yaste manasi vartate .
     mà mriyasva mçtenàdya kinte kàryaü bhaviùyati ..
     vyàsa uvàca .
     tacchrutvà vacanaü rambhaþ pàvakasya subhàùitam .
     tato'bravãdbaco rambhastyaktvà ke÷akalàpakam ..
     yadi tuùño'si deve÷a ! dehi me và¤chitaü varam .
     trailokyavijayã puttraþ syànnaþ parabalàrdanaþ ..
     ajeyaþ sarvathà sa syàddevadàmavamànavaiþ .
     kàmaråpã mahàvãryaþ sarvalokàbhivanditaþ ..
     pàvakastaü tathetyàha bhaviùyati tavepsitam .
     puttrastava mahàbhàga ! maraõàdviramàdhunà ..
     yasyàü cittaü tu rambha ! tvaü pramadàyàü kariùyasi .
     vyàsa uvàca .
     tasyàü puttro mahàbhàga ! bhaviùyati balàdhikaþ ..
     ityukto vahninà rambho vacanaü cittara¤janam .
     ÷rutvà praõamya prayayau vahniü taü dànavottamaþ ..
     yakùaiþ parivçtaü sthànaü ramanãyaü ÷riyànvitam .
     dçùñvà cakre tadà bhàvaü mahiùyàü dànavottamaþ ..
     mattàyàü råpapårõàyàü trihàyanyàü ca yoùitam .
     sà samàgàcca tarasà kàmayantã mudànvità ..
     rambho'pi gamanaü cakre bhavitavyapraõoditaþ .
     sà tu gabhavatã jàtà mahiùã tasya vãryataþ ..
     tàü gçhãtvàtha pàtàlaü pravive÷a manoharam .
     mahiùebhya÷ca tàü rakùan priyàmanumatàü kila ..
     kadàcit mahiùa÷cànyaþ kàmàrtastàmupàdravat .
     svayamàgatya taü hantuü dànavaþ samupàdravat ..
     svarakùàrthaü samàgamya mahiùaü samatàóayat .
     so'pi taü nijaghànà÷u ÷çïgàbhyàü kàmamohitaþ ..
     tàóitastena tãkùõàbhyàü ÷çïgàbhyàü hçdaye bhç÷am .
     bhåmau papàta tarasà mamàra ca vimårchitaþ ..
     mçte bhartari sà dãnà bhayàrtà vidrutà bhç÷am .
     sà vegàttaü vañaü pràpya yakùàõàü ÷araõaü gatà ..
     pçùñhatastu gatastatra mahiùaþ kàmapãóitaþ .
     kàmayànastu tàü kàmã balavãryamadoddhataþ ..
     rudatã sà bhç÷aü dãnà dçùñà yakùairbhayàturà .
     dhàvamàna¤ca taü vãkùya yakùàstràtuü samàyayuþ ..
     yuddhaü samabhavadghoraü yakùàõàü ca hayàriõà .
     ÷areõa tàóitastårõaü papàta dharaõãtale ..
     mçtaü rambhaü samànãya yakùàste paramaü priyam .
     citàyàü ropayàmàsustasya dehasya ÷uddhaye ..
     mahiùã sà patiü dçùñvà citàyàü ropitaü tadà .
     praveùñuü sà matiü cakre patinà saha pàvakam ..
     vàryamàõàpi yakùaiþ sà pravive÷a hutà÷anam .
     jvàlàmàlàkulaü sàdhvã patimàdàya vallabham ..
     mahiùastu citàmadhyàt samuttasthau mahàbalaþ .
     rambho'pyanyadbapuþ kçtvà niþsçtaþ puttravatsalaþ ..
     raktabãjo'pyasau jàto mahiùo'pi mahàbalaþ .
     abhiùiktastu ràjye'sau hayàrirasurottamaiþ ..
     evaü sa mahiùo jàto raktabãja÷ca vãryavàn .
     avadhyastu surairdaityairmànavai÷ca nçpottama ! ..>%)

#<rambhà>#, strã, (rabhi + ac . ñàp .) kadalã . (yathà, naiùadhe . 2 . 37 .
     %<tarumåruyugena sundarã kimu rambhàü pariõàhinà param ..>%) apsarovi÷eùaþ . iti medinã . me, 7 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 65 . 50 .
     %<aruõà rakùità caiva rambhà tadbanmanoramà ..>%) gaurã . iti ÷abdaratnàvalã .. (sà tu pãñhastha÷aktãnàmanyatatamà . yathà, devãbhàgavate . 7 . 30 . 58 .
     %<gaurã proktà kànyakubje rambhà ku malayàcale ..>%) godhvaniþ . iti hemacandraþ . 6 . 42 .. ve÷yà . iti dharaõiþ ..

#<rambhàtçtãyà>#, strã, (rambhàkhyà tçtãyà .) vratavi÷eùakàlaþ . yathà -- brahmovàca .
     %<rambhàtçtãyàü vakùye ca saubhàgya÷rãsutàdidàm .
     màrga÷ãrùe site pakùe tçtãyàyàmupoùitaþ ..
     gaurãü yajedvilvapatraiþ ku÷odàdaþ karambhadaþ .
     kadambàdo girisutàü pauùe maruvakairyajet ..
     karpåràdaþ kç÷arado mallikàdantakàùñhakçt .
     màghe subhadràü kahlàrairghçtà÷o maõóakapradaþ ..
     gãtãmayaü dantakàùñhaü phàlgune gomatãü yajet .
     kundaiþ kçtvà dantakàùñhaü jãvà÷aþ saskulãpradaþ ..
     vi÷àlàkùãü damanakai÷caitre kà÷àrasaüpradaþ .
     dadhiprà÷o dantakàùñhaü tagaraü ÷rãmukhãü yajet ..
     vai÷àkhe karõikàrai÷ca a÷okà÷o vañapradaþ .
     jyaiùñhe nàràyaõãmarcecchatapatrai÷ca khaõóadaþ ..
     navaïgà÷a÷ca tajjàda àùàóhe màdhavãü yajet .
     tilà÷o vilvapatrai÷ca kùãrànnavañakapradaþ ..
     auóumbaraü dantakàùñhaü tagaryàþ ÷ràvaõe ÷riyam .
     dantakàùñhaü svarõakà÷aþ kùãrado hyuttamàü yajet ..
     padmairyajet bhàdrapade ÷çïgodà÷o guõàdidaþ .
     ràjaputtrã¤cà÷vayuje javàpuùpai÷ca jãvakam ..
     prà÷ayenni÷i naivedyaiþ kç÷araiþ kàrtike yajet .
     jàtipuùpaiþ padmajà¤ca pa¤cagavyà÷ano yajet ..
     ghçtodana¤ca varùànte sapatnãkàn dvijàn yajet .
     umàmahe÷varaü svàrõaü lavaõe tu guóe sthitam ..
     vastracchatrasuvarõàdyai ràtrau ca kçtajàgaraþ .
     gãtavàdyairdadet pràtargavàdyaü sarvamàpnuyàt ..>% iti gàruóe 120 adhyàyaþ .. * .. api ca . atha tçtãyà . sà caturthãyutà rambhàvratetaradaivakarmasu gràhyà .
     %<rambhàkhyàü varjayitvà tu tçtãyàü munisattama .
     anyeùu sarvakàryeùu gaõayuktà pra÷asyate ..>% iti brahmavaivartàt .. tata÷ca yugmavàkyaü rambhàvrataparam . bhaviùyottare .
     %<kuruùva bhadre yatnena rambhàkhyaü vratamuttamam .
     jyaiùñhe ÷uklatçtãyàyàü snàtaniyamatatparà ..>% rambhàkhyamiti rambhayà kçtamiti rambhàvratam . iti tithyàditattvam ..

#<rambhoråþ>#, strã, rambhe iva årå yasyàþ sà . iti vyàkaraõam .. (yathà, raghau . 6 . 35 .
     %<anena yånà saha pàrthivena rambhoru ! kaccinmanaso ruciste ..>%)

#<ramya>#, klã, (rama + %<poradupadhàt yat .>% 3 . 1 . 98 . iti yat .) pañolamålam . iti medinã .. pradhànadhàtu . iti jañàdharaþ ..

#<ramyaþ>#, puü, (ramyate aneneti . rama + yat .) campakavçkùaþ . iti medinã .. vakavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<ramyaþ>#, tri, (rama + yat .) manoj¤aþ . iti medinã .. (yathà, manau . 7 . 69 .
     %<ramyamànatasàmantaü svàjãvyaü de÷amàvaset ..>%) balakaraþ . iti jañàdharaþ ..

#<ramyakaü>#, klã, (ramyate jano'treti . ram + yat . tataþ kap saüj¤àyàü kan và .) varùavi÷eùaþ . iti jañàdharaþ .. etasya vivaraõaü yathà --
     %<dakùiõena tu merostu ÷vetasya cottareõa ca .
     vàyavyaü ramyakaü nàma jàyante tatra mànavàþ ..
     matipradhànà vimalà jaràdurgavivarjitàþ .
     tatràpi sumahàn vçkùo nyagrodho rohitaþ smçtaþ .
     tatphalaprà÷anàdeva jãvanti bahuvàsaram ..>% iti varàhapuràõe rudragãtànàmàdhyàyaþ .. (tathàca devãbhàgavate . 8 . 9 . 18 -- 23 .
     %<ramyake nàma varùe ca mårtiü bhagavataþ paràm .
     màtsyàü devàsurairvandyàü manuþ stauti nirantaram ..
     manuruvàca .
     oü namo mukhyatamàya namaþ sattvàya pràõàyaujase balàya mahàmatsyàya namaþ .
     antarvahi÷càkhilalokapàlakairadçùñaråpo vicarasyurusvanaþ .
     sa ã÷varastvaü sa idaü va÷e nayannàmnà yathà dàrumayãü naraþ striyam ..
     yaü lokapàlàþ kila matsarajvarà hitvà yatanto'pi pçthak sametya ca .
     pàtuü na ÷ekurdipada÷catuùpadaþ sarãsçpaü sthàõu yadatra dç÷yate ..
     bhavàn yugàntàrõava årmimàlini kùauõãmimàmoùadhivãrudhàü nidhim .
     mayà sahorukramate'ja ojasà tasme jagatpràõagaõàtmane namaþ ..
     evaü stauti ca deve÷aü manuþ pàrthivasattamaþ .
     matsyàvatàraü deve÷aü saü÷ayacchedakàraõam ..
     dhyànayogena devasya nirdhåtà÷eùakalmaùaþ .
     àste paricaran bhaktyà mahàbhàgavatottamaþ ..>% tathàca màtsye . 112 . 30 .. vaiùõave . 2 . 2 . 13 .. brahmàõóe ca . 9 . 1 . 7 .. draùñavyam ..) pañolamålam . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, su÷rute . 1 . 29 adhyàye .
     %<kampillakaramyakapàñalàpågaharãtakãtyàdayaþ ..>% puü, àgnidhraputtrabhedaþ . etannàmànusàreõaiva ramyakavarùo'bhavat . yathà, bhàgavate . 5 . 2 . 19 .
     %<tasyàmuha và àtmajàn sa ràjavarya àgnãdhro nàbhikiüpuruùaharivarùelàvçtaramyakahiraõmayakurubhadrà÷vaketumàlasaüj¤àn navaputtrànajanayat ..>%)

#<ramyapuùpaþ>#, puü, (ramyaü dar÷anãyaü puùpamasya .) ÷àlmalivçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (÷àlmali÷abde'sya guõàdayo j¤eyàþ ..)

#<ramyaphalaþ>#, puü, (ramyaü phalamasya .) kàraskaravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ramyà>#, strã, (ramate'syàmiti . rama + %<poradupadhàt yat .>% 3 . 1 . 98 . iti yat . ñàp ca .) ràtriþ . iti medinã .. sthalapadminã . iti ràjanirghaõñaþ .. (gaïgà . yathà, kà÷ãkhaõóe tatsahasranàmakãrtane . 29 . 145 .
     %<revatã ratikçdramyà ratnagarbhà ramà ratiþ ..>%)

#<ramraþ>#, puü, (ram + ÷akàditvàt raþ .) aruõavarõaþ . ÷obhà . ityuõàdikoùaþ . 2 . 238 ..

#<raya>#, ïa gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaøsakaø-señ .) ïa, rayate . iti durgàdàsaþ ..

#<rayaþ>#, puü, (rayate aneneti . raya + %<puüsi saüj¤àyàü ghaþ pràyeõa .>% 3 . 3 . 118 . iti ghaþ . rãõàtyaneneti và . rã gatau + ghapratyayena sàdhuriti .) vegaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 67 .. pravàhaþ . yathà --
     %<pravàhaþ punaroghaþ syàdveõã dhàrà raya÷ca saþ ..>% iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 17 . 6 .
     %<kathamantaü na gacchema vçkùasyeva nadãrayàþ ..>% pururavasaþ puttrabhedaþ . yathà, bhàgavate . 9 . 15 . 1 .
     %<ailasya corva÷ãgarbhàt ùaóàsannàtmajà nçpa .
     àyuþ ÷rutàyuþ satyàyå rayo'tha vijayo jayaþ ..>%)

#<raràñã>#, strã, (lalàña + ralayoraikyàt lasya ratvam . tato ïãp .) lalàñaþ . iti puràõam .. (yathà, bhàgavate . 2 . 1 . 28 .
     %<tapo raràñãü viduràdipuüsaþ satyantu ÷ãrùàõi sahasra÷ãrùõaþ ..>%)

#<rallakaþ>#, puü, (%<ramaõaü rat kvipyanunàsikalope rat icchà tàü làti kaþ rallastataþ svàrthe kan .>% ityamarañãkàkçt raghunàthacakravartã .) kambalaþ . ityamaraþ .. pakùma . iti subhåtiþ .. mçgavi÷eùaþ . iti mukuñaþ ..

#<rava>#, i vraje . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) i, raõvyate . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 4,097b]>@
#<ravaþ>#, puü, (råyate iti . ru dhvanau + bhàve ap .) ÷abdaþ . ityamaraþ .. (yathà, raghuþ . 9 . 54 . dhanuradhijyamanàdhirupàdade naravaro ravaroùitake÷arã ..)

#<ravaõaü>#, klã, (rautãti . ru + yuc .) kàüsyam . iti hemacandraþ .. (ru + bhàve lyuñ .) rava÷ca ..

#<ravaõaþ>#, puü, (rautãti . ru + %<suyuruvç¤o yuc .>% uõàø 2 . 74 . iti yuc .) uùñraþ . iti hemacandraþ .. (yathà, màghe . 12 . 9 .
     %<utthàtumicchan vidhçtaþ purobalànnidhãyamàne bharabhàji yantrake .
     ardhojjhitodgàravijharjharasvaraþ svanàma ninye ravaõaþsphuñàrthatàm ..>%) kokilaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<ravaõaþ>#, tri, (ru + yuc .) ÷abdanaþ . tãkùõaþ . bhaõóakaþ . ca¤calaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ravathaþ>#, puü, (ru + %<÷ãï÷apirugamiva¤cijãvipràõibhyo'thaþ .>% uõàø 3 . 113 . iti athapratyayaþ .) kokilaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<raviþ>#, puü, (råyate ståyate iti . ru + %<aca iþ .>% uõàø 4 . 138 . iti iþ .) såryaþ . arkavçkùaþ . ityamaraþ .. såryasya bhogyaü dinaü vàraråpam .. yathà --
     %<ravau varjyaü catuþ pa¤ca some sapta dbayaü tathà ..>% ityàdivàravelàkathane samayapradãpaþ .. tatra niùiddhàni yathà --
     %<màùamàmiùamàüsa¤ca masåraü nimbapatrakam .
     bhakùayedyo ravervàre saptajanmanyaputtrakaþ ..
     àrdrakaü madhu matsya¤ca bhakùayedyo raverdine .
     saptajanma bhavedrogã janma janma daridratà ..
     nimbaü màüsaü masåra¤ca vilvakà¤jikamàrdrakam .
     bhakùayedyo ravervàre saptajanmanyaputtrakaþ ..>% iti karmalocanam .. * .. ravigrahasya rakta÷yàmami÷ritavarõaþ . ayaü pårbadikpuruùakùattriyajàtisattvaguõakañurasasiüharà÷ihastànakùatrasaptamãtithitàmrakaliïgade÷ànàmadhipatiþ . kà÷yapagotraþ . dbàda÷àïgula÷arãraþ . padmahastadvayaþ . pårbànanaþ . saptà÷vavàhanaþ . ÷ivàdhidaivataþ . rahnipratyadhidaivata÷ca . iti grahayaj¤atattvàdayaþ .. * .. asya vyutpattiryathà,
     %<avatãmàüstrayo lokàüstasmàt såryaþ paribhramàt .
     aciràttu prakà÷eta avanàt sa raviþ smçtaþ ..>% iti màtsye 101 adhyàyaþ .. * .. asya bhàryàpatyàni yathà --
     %<marãceþ ka÷yapo jaj¤e tasmàjjaj¤e vibhàvasuþ .
     tasya bhàryàbhavat saüj¤à puttrã tvaùñuþ prajàpateþ ..
     trãõyapatyàni ràjendra ! saüj¤àyàü mahasàü nidhiþ .
     àdityo janayàmàsa kanyà¤caikàü sulocanàm .
     vaivasvataü manu÷reùñhaü yama¤ca yamunàü tataþ ..
     nàtitejomayaü råpaü soóhuü sàlaü vivasvataþ .
     màyàmayãü tata÷chàyàü savarõàü nirmame svataþ ..
     saüj¤ovàca tata÷chàyàü savarõe ÷çõu me vacaþ .
     ahaü yàsyàmi sadanaü pitustvaü punaratra me .
     bhavane vasa kalyàõi ! nirvi÷aïkaü mamàj¤ayà ..
     manureùa yamàvetau yamunàyamasaüj¤akau .
     svàpatyadçùñyà draùñavyametadbàlatrayaü tvayà ..
     na vaktavyadidaü vçttaü tvayà patyau kadàcana .
     ityàkarõyàtha sà tvàùñrãü devã chàyà jagàda tàm ..
     àkacagrahaõànnàhamà÷àpàccaü kadàcana .
     àkhyàsyàmi caritraü te yàhidevi ! yathàsukham ..
     iti cchàyàü gçhe sthàpya saüj¤àgàt pituràlayam .
     uvàca pitaraü devã jàmàtustava na kùamà ..
     tejaþ soóhumahaü tàta ! kà÷yapasya mahàtmanaþ .
     tanni÷amya cukopàsau bhartsayàmàsa kanyakàm ..
     mahyaü ÷reyaþ kathaü và syàditi sà paricintya ca .
     agacchadbaóavà bhåtvà carantã cottaràn kurån ..
     tapastepe ca sà tãvraü patimàdhàya cetasi .
     manyamàno'tha tàü saüj¤àü savarõàyàü tathà raviþ ..
     sàvarõiü janayàmàsa manu÷reùñhaü mahãpate .
     ÷anai÷caraü dbitãya¤ca sutàü bhadraü tçyãyikàm ..
     savarõà sveùvapatyeùu sàpatnyàt strãsvabhàvataþ .
     cakàràpyadhikaü snehaü na tathà pårvajeùvaho ..
     ciramàlokya tàü bhàryàü uvàca savità vacaþ .
     ayi bhàvini bàleùu sameùvapi kutastvayà ..
     vidhãyate'dhikaþ snehaþ sàvarõyàdisutàn prati .
     nàcacakùe tadà sàtha bhàsvate paripçcchate ..
     tataþ samudyate ÷aptuü chàyà sarvaü ÷a÷aüsa ha .
     yathà vçttaü tathà tathyaü tutoùa bhagavàn raviþ ..
     niràgasaü na ÷a÷àpa jagàma tvaùñurantikam .
     tvaùñàpi ca yathànyàyaü sàntvayitvàtha kà÷yapam .
     nirdagdhukàmaü kopena pràõarcacca mudà tadà ..
     tvaùñovàca .
     tavàtitejaso bhãtà pràpyottarakurån vane .
     baóavàråpamàsthàya saüj¤à carati ÷àdvale .
     draùñà hi tàü bhavànadya svabhàryàü tàta mà ruùa ..
     labdhànuj¤o'tha savità gatvottarakurånatha .
     sa harirhariråpeõa mukhena samatàóayat ..
     tvaramàõà ca savituþ parapåruùa÷aïkayà .
     sà tanniravamat ÷akra nàsikàbhyàü vivasvataþ .
     devau tasmàdajàyetàma÷vinau bhiùajàü varau ..>% iti pàdme svargakhaõóe 11 adhyàyaþ .. (anyat sårya÷abde draùñavyam ..)

#<ravikàntaþ>#, puü, (raviõà ravikarasaüyogena kàntaþ kamanãyaþ .) såryakàntamaõiþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ravicakraü>#, klã, (rave÷cakram .) naràkàrasåryacakravi÷eùaþ . yathà --
     %<likhyate ravicakrantu bhàskaro narasannibhaþ ..
     yasminnçkùe bhavet såryastatràdau trãõi mastake .
     trayaü vaktre pradàtavyamekaikaü skandhayornyaset ..
     ekaikaü bàhuyugme tu ekaikaü hastayordbayoþ .
     hçdaye pa¤ca çkùàõi ekaü nàbhau pradàpayet ..
     çkùamekaü dadedguhye ekaikaü jànuke nyaset .
     nakùatràõi ca ÷eùàõi ravipàde niyojayet ..
     caraõasthena çkùeõa alpàyurjàyate naraþ .
     vide÷agamanaü jànau guhyasthe paradàravàn ..
     nàbhisthenàlpasantuùño hçtsthena syànmahe÷varaþ .
     pàõisthena bhaveccauraþ sthànabhraùño bhavedbhuje ..
     skandhasthite dhanapatirmukhe miùñànnamàpnuyàt .
     mastake pañvabandhastu nakùatraü syàdyadi sthitam ..>% iti gàruóe 60 adhyàyaþ ..

#<ravijaþ>#, puü, (raverjàta iti . jan + óaþ .) ÷anai÷caraþ . yathà, jyotiùatattve .
     %<uraga÷atabhiùàrdràsvàtimålàtripårbà raviravijakujàhe bhåtadhaùñhãbavamyàm ..>% (bahuvacane tu ketavaþ . yathà, bçhatsaühitàyàm . 11 . 10 .
     %<pràgaparadi÷ordç÷yà nçpativirodhàvahà ravijàþ ..>%)

#<ravitanayaþ>#, puü, (raveþ tanayaþ puttraþ .) sàvarõikamanuþ . yathà --
     %<sa baübhåva mahàbhàgaþ sàvarõistanayo raveþ ..>% iti devãmàhàtmyam .. vaivasvatamanuþ . ÷aniþ . (yathà, bçhatsaühitàyàm . 34 . 12 .
     %<parive÷amaõóalagato ravitanayo kùudradhànyanà÷akaraþ .>%) yamaþ . (sugrãvaþ . karõaþ .. dvivacane a÷vinãkumàrau ..)

#<ravinandanaþ>#, puü, (ravernandanaþ . yadvà, raviü nandayatãti . nandi + lyuþ .) sugrãvaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. sàvarõimanuþ . vaivasvatamanuþ . (yathà, bhàgavate . 9 . 1 . 19 .
     %<hoturvyatikramaü j¤àtvà babhàùe ravinandanam ..>%) ÷aniþ . yama÷ca .. (dvivacane a÷vinãkumàrau ..)

#<ravinàthaü>#, klã, (ravireva nàtho'sya .) padmam . bandhåke, puü . iti ÷abdacandrikà ..

#<ravipatraþ>#, puü, (ravivat dãptimatpatraü yasya .) àdityapatrakùupaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ravipriyaü>#, klã, (ravireva priyamasya .) raktakamalam . tàmram . iti ràjanirghaõñaþ .. (asya paryàyo yathà --
     %<tàmramauóumbaraü ÷ulvamudumbaramapi smçtam .
     ravipriyaü mlecchamukhaü såryaparyàyanàmakam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe pramame bhàge ..)

#<ravipriyaþ>#, puü, (rayeþ priyaþ .) àdityapatraþ . raktakaravãraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. lakucaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<raviratnakaü>#, klã, (rave ratnam . tataþ kan .) màõikyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ravilohaü>#, klã, (ravipriyaü loham .) tàmram . iti ràjanirghaõñaþ .. (guõàdayo'sya tàmra÷abde vij¤eyàþ ..)

@<[Page 4,098b]>@
#<ravilocanaþ>#, puü, (ravirlocanamasya .) viùõuþ . yathà --
     %<ravirvirocanaþ såryaþ savità ravilocanaþ ..>% iti tasya sahasranàmastotram ..

#<ravisaüj¤akaü>#, klã, (raviþ saüj¤à yasya iti . kap .) tàmram . iti ÷abdacandrikà ..

#<ravisånuþ>#, puü, (raveþ sånuþ .) såryaputtraþ . sa ca ÷anai÷caràdiþ . yathà --
     %<nãlà¤janacayaprakhyaü ravisånuü mahàgraham .
     chàyàyà garbhasaübhåtaü vande bhaktyà ÷anai÷caram ..>% iti navagrahastotram ..

#<ravãndaü>#, klã, (raviõà såryakaraspar÷ena indati prakà÷ate iti . inda + ac .) padmam . iti dharaõiþ ..

#<ra÷a>#, svane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøakaø-señ .) rephàdistàlavyàntaþ . ra÷anà . iti durgàdàsaþ .. sautradhàturayam ..

#<ra÷anà>#, strã, (a÷nute vyàpnotãti . a÷å vyàptau + %<a÷e ra÷a ca .>% uõàø 2 . 75 . iti yuc dhàto ra÷àde÷a÷ca .) kà¤cã . ityuõàdikoùaþ .. (yathà, raghau . 8 . 58 .
     %<iyamapratibodha÷àyinãü ra÷anà tvàü prathamà rahaþsakhã ..>%) jihvà . iti ÷abdaratnàvalã .. (%<jihvàvàcã tu rasanà÷abdo dantyasakàravàneva . rasayati svàdayatãti . nandyàditvàt lyuþ . iti kaliïgaþ . rasanà kà¤cijihvayoriti tu dharaõiþ .>% ityujjvalaþ . 2 . 75 .. rajjuþ . yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 21 . 46 . %<hotà yakùadvanaspatimabhi hi piùñatamayà rabhiùñhayà ra÷anayàdhita .>% %<ra÷anayà rajjvà kçtvà adhita dhçtavàn pa÷ån iti ÷eùaþ .>% iti tadbhàùye mahãdharaþ .. aïgulayaþ . iti nighaõñuþ . 2 . 5 .. atra sadà bahuvacanaprayogo bhavati . iti devaràjayajvà ..)

#<ra÷miþ>#, puü, (a÷nute vyàpnotãti . a÷å vyàptau + %<a÷note ra÷ca .>% uõàø 4 . 46 . iti miþ dhàto ra÷àde÷a÷ca .) kiraõaþ . (yathà, manau . 5 . 133 .
     %<makùikà vipruùa÷chàyà gaura÷vaþ såryara÷mayaþ .
     rajo bhårvàyuragni÷ca spar÷e medhyàni nirdi÷et ..>%) pakùma . a÷varajjuþ . iti medinã .. * .. (yathà, çgvede . 1 . 28 . 4 .
     %<yatra manthàü vibadhnate ra÷mãn yamita và iva ..>% %<ra÷mãn a÷vabandhanàrthàn pragrahàn .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..) såryasya ra÷minà jalàdànadàne yathà --
     %<tejobhiþ sarvalokebhyo hyàdatte ra÷mibhirjalam .
     samudràdbàyusaüyogàdbahantyàpo gabhastayaþ ..
     tatastu payasàü kàle parivartandivàkaraþ .
     niyacchatyapo meghebhyaþ ÷uklà÷uklaistu ra÷mibhiþ ..>% iti màtsye 102 adhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<evameùa mahàdevo devadevaþ pitàmahaþ .
     karoti niyataü kàlaü kàlàtmà hyai÷varã tanuþ ..
     tasya ye ra÷mayo vipràþ sarvalokapradãpakàþ .
     teùàü ÷reùñhà punaþ sapta ra÷mayo grahayonayaþ ..
     susugno harike÷a÷ca vi÷vakarmà tathaiva ca .
     vi÷vavyacàþ puna÷cànyaþ sampadbasurataþ paraþ ..
     arvàgvasuriti khyàtaþ svaràóanyaþ prakãrtitaþ ..
     susumnaþ såryara÷mistuü puùõàti ÷i÷iradyutim .
     tiryagårdhvapracàro'sau susumnaþ parigãyate ..
     harike÷astu yaþ prokto ra÷mirnakùatrapoùakaþ .
     vi÷vakarmà tathà ra÷mirbudhaü puùõàti sarvadà ..
     vi÷vavyacàstu yo ra÷miþ ÷ukraü puùõàti nityadà .
     sampadvamuriti khyàtaþ sa puùõàti ca lohitam ..
     bçhaspatiü prapuùõàti ra÷mirarvàgvasuþ prabhoþ .
     ÷anai÷caraü prapuùõàti saptama÷ca svaràñ tathà ..
     evaü såryaprabhàvena sarvà nakùatratàrakàþ .
     vardhante vardhità nityaü nityamàpyàyayanti ca ..
     divyànàü pàrthivànà¤ca nai÷ànà¤caiva sarva÷aþ .
     àdànànnityamàdityastejasà tamasàü prabhuþ .
     àdatte sa tu nàóãnàü sahasreõa samantataþ ..
     nàdeyàü÷caiva sàmudràn kåpàü÷caiva sahasrakam .
     sthàvaràn jaïgamàü÷caiva yacca kulyàdikaü payaþ ..
     tasya ra÷misahasrantu ÷ãtavarùoùõanisravam .
     tàsàü catuþ÷ataü nàóyo varùante citramårtayaþ ..
     chandanà÷caita yàhyà÷ca kotaõà bhçkaõàstathà .
     amçtà nàmataþ sarvà ra÷mayo vçùñisarjanàþ ..
     himodbahà÷ca tàmasyo ra÷mayastri÷ataü punaþ .
     va÷yo meùya÷ca paiùya÷ca hràdinyo himasarjanàþ .
     candràstà nàmataþ sarvàþ pãtàbhàþ syurgabhastayaþ .
     ÷ukrà÷ca kakubha÷caiva gàvo vi÷vabhçtastathà .
     ÷ukràstà nàmataþ sarvàstrividhà dharmasarjanàþ ..
     samaü vibharti tàbhiþ sa manuùyapitçdevatàþ .
     manuùyànauùadheneha svadhayà ca piténapi ..
     amçtena suràn sarvàntisastrãüstarpayatyasau .
     vasante grãùmake caiva ÷ataiþ santarpati tribhiþ ..
     ÷aradyapi ca varùàsu caturbhiþ saüpravarùati .
     hemante ÷i÷ire caiva himamutsçjati tribhiþ ..
     varuõo màghamàse tu såryaþ påùà tu phàlgune .
     caitrai màsi bhavedã÷o dhàtà vai÷àkhatàpanaþ ..
     jyaiùñhamåle bhavedindra àpàóhe savità raviþ .
     vivasvàn ÷ràvaõe màsi prauùñhapadyàü bhagaþ smçtaþ ..
     paryaõyo'÷vayuji tvaùñà kàrtike màsi bhàskaraþ .
     màrga÷ãrùe bhavenmitraþ pauùe viùõuþ sanàtanaþ ..
     pa¤ca ra÷misahasràõi varuõasyàrkakarmaõi .
     ùaóbhiþ sahasraiþ påùà tu deve÷aþ saptabhistathà ..
     dhàtàùñabhiþ sahasraistu navabhistu ÷atakratuþ .
     vivasvàn da÷abhiþ pàti pàtyekàda÷abhirbhagaþ ..
     saptabhistapate mitrastvaùñà caivàùñabhistapet .
     aryamà da÷abhiþ pàti paryaõyo navabhistapet ..
     ùaóbhã ra÷misahasraistu viùõustapati vi÷vadhçk .
     vasante kapilaþ såryo grãùme kà¤canasapnabhaþ ..
     ÷vato varùàsu varõena pàõóaraþ ÷aradi prabhuþ .
     hemante tàmravarõaþ syàt ÷i÷ire lohito raviþ ..
     auùadhãùu balaü dhatte svadhàmapi pitçùvatha .
     såryo'maratvamamçtatrayaü triùu niyacchati ..
     anye càùñau grahàþ j¤eyàþ sårye càdhiùñhità dvijàþ .
     candramàþ somaputtra÷ca ÷ukra÷caiva bçhaspatiþ ..
     bhaumo bhànustathà ràhuþ ketumànapi càùñamaþ .
     sarve dhruve niruddhà ye grahàste vàtara÷mibhiþ .
     bhràmyamàõà yathàyogaü bhramantyanudivàkaram ..>% iti kaurmye 40 adhyàyaþ .. tadvaidikaparyàyaþ . khedayàþ 1 kiraõàþ 2 gàvaþ 3 ra÷mayaþ 4 abhã÷avaþ 5 dãdhitayaþ 6 gabhastayaþ 7 vanam 8 usràþ 9 vasavaþ 10 marãcipàþ 11 mayåkhàþ 12 saptaçùayaþ 13 sàdhyàþ 14 suparõàþ 15 . iti pa¤cada÷a ra÷minàmàni . iti vedanighaõñau . 15 ..

#<ra÷mipatiþ>#, puü, (ra÷miþ patiþ poùako yasya .) àdityapatrakùupaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<rasa>#, ÷abde . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøakaø-señ .) rasati . iti durgàdàsaþ ..

#<rasa>#, t ka àsvàde . snehe . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràø-paraø-sakaø-señ .) dantyopadhaþ . rasayati madhu dvirephaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<rasaü>#, klã, bolam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<rasaþ>#, puü, (rasatãti . ras + pacàdyac . yadbà, rasyate iti . rasa àsvàdane + %<puüsi saüj¤àyàü ghaþ pràyeõa .>% 3 . 3 . 118 . iti ghaþ .) rasanendriyagràhyavastu . sa ca kàlasahàyabhåmiviyadanilànalasaüsargeõa pariõàmàntaraü gataþ ùañprakàro bhavati . tatra pçthivyambuguõabàhulyànmadhuraþ 1 toyàgniguõabàhulyàdamlaþ 2 pçthivyagniguõa bàhulyàllavaõaþ 3 vàyvagniguõabàhulyàt kañukaþ 4 vàyvàkà÷aguõabàhulyàt tiktaþ 5 pçthivyanilaguõabàhulyàt kaùàyaþ 6 . àpo rasànàmàdhàrakàraõaü ata àpyo nàma . apàü pçthivyàmanuprave÷àt pçthivyàpyàdhàrakàraõameva . tena jalakùitã api tadàdhàratayà rasànàmabhivyaktau kàraõe . abhivyakte÷ca madhuràdiråpamantareõàsambhavànmadhuràdivi÷eùe'pi jalakùitã kàraõe . agnyàdayastu trayaþ nãrasatayà madhuràdivi÷eùe pràdhànyena nimittakàraõam . tadvyatirekeõàmlàdirasàbhàvàt . rasàbhivyakte÷ca agnyàdibhåtatrayasannidhànaü vinànupalabdherabhivyaktàvapi agnyàdãnàü kàraõatvam . taduktaü carake .
     %<rasanàrtho rasastasya dravyamàpaþ kùitistathà .
     nirvçttau ca vi÷eùe ca pratyayàþ khàdayastrayaþ ..>% ete ca rasàþ parasparasaüyogàt saptapa¤cà÷adbha vanti . iti cakrapàõidattakçtadravyaguõopari ÷ivadàsãyañãkà .. * .. (tathàca .
     %<bheda÷caiùàü triùaùñividhivikalpo dravyade÷akàlaprabhàvàttadupadekùyàmaþ .
     svàduramlàdibhiryogaü ÷eùairamlàdayaþ pçthak .
     yàni pa¤cada÷aitàni dravyàõi dvirasàni tu ..
     pçthagamlàdiyuktasya yogaþ ÷eùaiþ pçthagbhavet .
     madhurasya tathàmlasya lavaõasya kañostathà ..
     trirasàni yathàsaïkhyaü dravyàõyuktàni viü÷ati .
     vakùyante tu catuùkeõa dravyàõi da÷a pa¤ca ca ..
     svàdbamlau sahitau yogaü lavaõàdyaiþ pçthag gatau yogaiþ ÷eùaü pçthagyàta÷catuùkaü rasasaïkhyayà ..
     sahitau svàdulavaõau tadvat kañvàdibhiþ pçthak .
     yuktau ÷eùaiþ pçthag yogaü yàtaþ svàdåùaõau tathà ..
     kañvàdyairamlalavaõau saüyuktau sahitau pçthak .
     yàtaþ ÷eùaiþ pçthagyogaü ÷eùairamlakañå tathà ..
     yujyete tu kaùàyeõa satiktau lavaõoùaõau .
     ùañ tu pa¤ca rasànyàhurekaikasyàpavarjanàt ..
     ùañ caivaikarasàni syurekaü ùaórasameva tu .
     iti triùaùñirdravyàõàü nirdiùñà rasasaïkhyayà ..
     triùaùñiþ syàttvasaïkheyà rasànurasakalpanàt .
     rasàstaratamàbhyastàþ saïkhyàmatipatanti hi ..
     saüyogàþ saptapa¤cà÷at kalpanà tu triùaùñidhà .
     rasànàü tatra yogyatvàt kalpità rasacintakaiþ ..
     kvacideko rasaþ kalpyaþ saüyuktà÷ca rasàþ kvacit .
     doùauùadhàdãn sa¤cintya bhiùajà siddhimicchatà ..>% para¤càtaþ pravakùyante rasànàü ùaóvibhaktayaþ . ùañpa¤cabhåtaprabhavàþsaïkhyàtà÷ca yathà rasàþ ..
     %<saumyàþ khalvàpo'ntarikùaprabhavàþ prakçti ÷ãtà laghu÷ca avyaktarasà÷ca tàstvantarikùàdbhra÷yamànàbhraùñà÷ca pa¤ca mahàbhåtaguõasamanvità jaïgamasthàvaràõàü bhåtànàü mårtãrabhiprãõayanti yàsu mårtiùu ùaóabhimårchanti rasàþ .
     teùàü ùaõõàü rasànàü somaguõàtirekànmadhuro rasaþ pçthivyagnibhåyiùñhatvàdamlaþ salilàgnibhåyiùñhatvàllavaõo vàyvagnibhåyiùñhatvàt kañuko vàyvàkà÷àtirekàttiktaþ pavanapçthivyatirekàt kaùàyaþ . evameùàü rasànàü ùañtvamutpannam ..>% iti ca carake såtrasthàne 26 àdhyàyaþ .. tathàca .
     %<doùàõàü pa¤cada÷adhà prasaro'bhihitastu yaþ .
     triùaùñyà rasabhedànàü tatprayojanamucyate ..
     avidagdhà vidagdhà÷ca bhidyante te triùaùñidhà .
     rasabhedatriùaùñistu vãkùya vãkùyàvacàrayet ..
     ekaikenànugamanaü bhàga÷o yadudãritam .
     doùàõàü tatra matimàn triùaùñintu prayojayet ..
     yathàkramaü pravçttànàü dvikeùu madhuro rasaþ .
     pa¤cànukramate yogànamla÷catura eva ca ..
     trãü÷cànugacchati raso lavaõaþ kañuko dvayam .
     tiktaþ kaùàyamanveti te dvika da÷a pa¤ca ca ..
     tadyathà . madhuràmlaþ . madhuralavaõaþ . madhuratiktaþ . madhurakañukaþ . madhurakaùàyaþ . ete pa¤cànukràntà madhureõa .. amlalavaõaþ . amlakañukaþ . amlatiktaþ . amlakaùàyaþ . ete catvàro'nukràntà amlena .. lavaõakañukaþ .
     lavaõatiktaþ . lavaõakaùàyaþ . ete trayo'nukràntà lavaõena .. kañutiktaþ . kañukaùàyaþ .
     dbàvetàvanukràntau kañukena .. tiktakaùàya eka evànukràntastiktena . ete pa¤cada÷advikasaüyogà vyàkhyàtàstrikaü vakùyàmaþ ..
     àdau prayujyamànastu madhuro da÷a gacchati .
     ùaóamlo lavaõastasmàdardhantvekaü rasaþ kañuþ ..
     madhuràmlalavaõaþ . madhuràmlakañukaþ . madhuràmlatiktaþ . madhuràmlakaùàyaþ . madhuralavaõakañukaþ .
     madhuralavaõatiktaþ . madhuralavaõakaùàyaþ . madhurakañukatiktaþ . madhurakañukaùàyaþ . madhuratiktakaùàyaþ . evameùàü trikasaüyogànàü da÷ànàmàdau madhuraþ prayujyate . amlalavaõakañukaþ . amlalavaõatiktaþ . amlalavaõakaùàyaþ . amlakañukaùàyaþ . amlakañukatiktaþ . amlatiktakaùàyaþ .
     evameùàü ùaõõàmàdàvamlaþ prayujyate . lavaõakañutiktaþ . lavaõakañukaùàyaþ . lavaõatiktakaùàyaþ .
     evameùàü trayàõàmàdau lavaõaþ prayujyate .. kañutiktakaùàyaþ . evamekasyàdau kañukaþ prayujyate ..
     evameti trikasaüyogaviü÷atirvyàkhyàtàþ .. catuùkàn vakùyàmaþ .
     catuùkarasasaüyogànmadhuro da÷a gacchati .
     caturo'mlastu gacchecca lavaõastvekameva tu ..
     madhuràmlalavaõakañukaþ . madhuràmlalavaõatiktaþ .
     madhuràmlalavaõakaùàyaþ . madhuràmlakañukatiktaþ .
     madhuràmlakañukakaùàyaþ . madhuralavaõatiktakañukaþ .
     madhuràmlatiktakaùàyaþ . madhuralavaõakañutiktaþ .
     madhuralavaõakañukaùàyaþ . madhuralavaõatiktakaùàyaþ .
     evameùàü da÷ànàmàdau madhuraþ prayujyate ..
     amlalavaõakañukatiktaþ . amlalavaõakañukaùàyaþ .
     amlalavaõatiktakaùàyaþ . amlakañutiktakaùàyaþ .
     evameùàü caturõàmamlaþ .. lavaõakañutiktakaùàyaþ .
     evamekasyàdau lavaõaþ . evamete catuùkarasasaüyogàþ pa¤cada÷akãrtitàþ .. pa¤cakàn vakùyàmaþ .
     pa¤cakàn pa¤camadhura ekamamlastu gacchati .
     madhuràmlalavaõakañutiktaþ . madhuràmlalavaõakañukaùàyaþ . madhuràmlalavaõatiktakaùàyaþ . madhuràmlakañutiktakaùàyaþ . madhuralavaõakañutiktakaùàyaþ . evameùàü pa¤cànàü pa¤cakarasasaüyogànàmàdau madhuraþ prayujyate .. amlalavaõakañutiktakaùàyaþ . evamekasyàdàvamlaþ prayujyate .
     evamete ùañpa¤cakasaüyogà vyàkhyàtàþ .. ùañkamekaü vakùyàmaþ . ekastuùañkasaüyogaþ madhuràmlalavaõakañukatiktakaùàyaþ . evamayamekaùañsaüyogaþ ..
     ekaika÷ca ùaórasà bhavanti . madhuro'mlo lavaõaþ kañukastiktaþ kaùàya iti . bhavati càtra .
     eùà triùaùñirvyàkhyàtà rasànàü rasacintakaiþ .
     doùabhede triùaùñistu prayoktavyà vicakùaõaiþ ..>% ityuttaratantre su÷rutena triùaùñitame'dhyàya uktaþ ..
     %<rasàstu pradhànaü kasmàdàgamàdàgamo hi ÷àstramucyate ÷àstre hi rasà adhikçtà yathà rasàyatta àhàra iti tasmiü÷ca pràõàþ . upade÷àccopadi÷yante hi rasàþ . yathà madhuràmlalavaõà vàtaü ÷amayanti . anumànàcca rasena hmanumãyate dravyaü yathà madhuramiti . çùivacanàcca çùivacanaü vedo yathà ki¤cidijyàrthaü madhuramàharediti . tasmàdrasàþ pradhànaü raseùu guõasaüj¤à .>% iti ca su÷rute såtrasthàne 40 adhyàye .. yathà ca, vàgbhañe 10 adhyàye .
     %<kùmàmbho'gniþ kùmàmbutejaþ khavàyugnyanilago'nilaiþ .
     dvayolvaõaiþ kramàdbhåtairmaghuràdirasodbhavaþ ..
     teùàü vidyàdrasaü svàduü yo vaktramanulimpati .
     àsvàdya màno dehasya hlàdano'kùaprasàdanaþ ..
     priyaþ pipilikàdãnàü amlaþ kùàlayate sukham .
     harùaõo romadantànàmakùibhruvanikocanaþ ..
     lavaõaþ syandayatyàsyaü kapolagaladàhakçt .
     tikto vi÷adayatyàsyaü rasanaü pratihanti ca .
     udbejayati jihvàgraü kurvaü÷cimicimàü kañuþ ..
     sràvayatyakùinàsàsyaü kapolau dahatãva ca .
     kaùàyo jaóayejjihvàü kaõñhasroto vibandhakçt ..
     rasànàmiti råpàõi karmàõi madhuro rasaþ .
     àjanmasàtmyàt kurute dhàtånàü prabalaü balam ..
     bàlavçddhakùatakùãõavarõake÷endriyaujasam .
     pra÷asto bçühaõaþ kaõñhyaþ stanyasandhànakçdguruþ ..
     àyuùyo jãvanaþ snigdhaþ pittànilaviùàpahaþ .
     kurute'tyupayogena sammedaþ kaphajàn gadàn ..
     sthaulvàgnisàdasannyàsamehagaõóàrvudàdikàn ..
     amlo'gnidãptikçtsnigdho hçdyaþ pàcanarocanaþ .
     uùõavãryo himaspar÷aþ prãõanaþ kledano laghuþ ..
     karoti kaphapittàsraü måóhavàtànulomanam .
     so'tyabhyasta stanoþ kuryàcchaithilyaü timiraü bhramam ..
     kaõóåpàõóutvavãsarpa÷okavisphoñatçójvaràn ..
     lavaõaþ stambhasaüghàtabandhavidhmàpano'gnikçt .
     snehanaþ svedanastãkùõo rocana÷chedabhedakçt ..
     so'tiyukto'srapavanaü khalatiü palitaü balim .
     tçñakuùñhaviùavãsarpàn janayet kùapayedbalam ..
     tiktaþ svayamarociùõuraruciü kçmitçñviùam .
     kuùñhamårchàjvarotkle÷adàhapittakaphàn jayet ..
     kledamedo vasàmajja÷akçmmåtropa÷oùaõaþ .
     laghurmedhyo himo råkùaþ stanyakaõñhavi÷odhanaþ ..
     dhàtukùayànilavyàdhãnatiyogàt karoti saþ ..
     kañurgalàmayodardakuùñhàlasaka÷ophajit .
     vraõàvasàdanasneha medaþ kledopa÷oùaõaþ ..
     chinatti bandhàn srotàüsi vivçõoti kaphàpahaþ .
     kurute so'tiyogena tçùõàü ÷ukrabalakùayam ..
     mårchràmàku¤canaü kampaü kañipçùñhàdiùu vyathàm .
     kaùàyaþ pittakaphahà gururasravi÷odhanaþ .
     pãóano ropaõaþ ÷ãtaþ kledamedovi÷oùaõaþ ..
     àmasaü stambhano gràhã råkùo'titvakprasàdanaþ .
     karoti ÷ãlitaþ so'tiviùñambhàghmànahçdrujaþ ..
     tçñkàr÷yapauruùabhraü÷asrotorodhamalagrahàn ..
     ghçtahemaguóàkùoóamocacocaparåùakam .
     abhãruvãràpanasaràjàdanabalàtrayam ..
     mede catasraþ parõinyo jãvantã jãvakarùabhau .
     madhåkaü madhukaü bimbã vidàrã ÷ràvaõãyugam ..
     kùãra÷uklà tugàkùãrã kùãriõyau kà÷marã sahe .
     kùãrekùugokùurakùaudradràkùàdirmadhuro gaõaþ ..
     amlo dhàtrãphalàmlãkàmàtuluïgàmlavetasam .
     dàóimaü rajataü takraü cukraü pàlevataü dadhi .
     àmramàmràtakaü bhavyaü kapitthaü karamardakam ..
     varaü sauvarcalaü kçùõaü vióaü sàmådramaudbhidam ..
     romakaü pàüsujaü ÷ãsaü kùàra÷ca lavaõo gaõaþ .
     tiktaþ pañolã tràyantã bàlako÷ãracandanam .
     bhånimbanimbakañukàtagaràguruvatsakam ..
     naktamàladvirajanãmustamårvàñaråùakam .
     pàñhàpàmàrgakàüsyàyoguóåcãdhanvayàsakam .
     pa¤camålaü mahadbyàghryau vi÷àlàtiviùà vacà ..
     kañuko hiïgumaricakçmijitpa¤cakolakam .
     kuñheràdyà haritakàþ pittaü måtramaruùkaram ..
     vargaþ kaùàyaþ pathyàkùaü ÷irãùaþ khadiro madhu .
     kadamboóumbaraü muktàprabàlà¤janagairikam .
     bàlaü kapitthaü kharjåraü visapadmotpalàdi ca ..
     madhuraü ÷leùmalaü pràyo jãrõàcchàliyavàdçte .
     mudgàdgodhåmataþ kùaudràtsitàyà jàïgalàmiùàt ..
     pràyo'mlaü pittajananaü dàóimàmalakàdçte .
     apathyaü lavaõaü pràya÷cakùuùo'nyatra saindhavàt ..
     tiktaü kañu ca bhåyiùñhamabçùyaü vàtakopanam .
     çte'mçtàpañolãmyàü ÷uõñhãkçùõàrasonataþ ..
     kaùàyaü pràya÷aþ ÷ãtaü stambhanaü càbhayàmçte ..
     rasà kañvamlalavaõà vãryeõoùõà yathottaram .
     tiktaþ kaùàyo madhurastadvadeva ca ÷ãtalaþ ..
     tiktaþ kañuþ kaùàya÷ca råkùà baddhamalàstathà ..
     pañvamlamadhuràþ snigdhàþ sçùñaviõmåtramàrutà ..
     pañoþ kaùàyastasmàcca madhuraþ paramaü guruþ ..
     laghuramlaþ kañustasmàttasmàdapi ca tiktakaþ .
     saüyogàþ saptapa¤cà÷atkalpanà tu triùaùñidhà .
     rasànàü yaugikatvena yathàsthålaü vibhajyata ..
     ekaikahãnàüstàn pa¤ca pa¤ca yànti rasà dbike .
     trike svàdurda÷àmlaþ ùañ trãn pañustikta ekakam ..
     catuùkeùu da÷a svàdu÷caturo'mlaþ pañuþ sakçt .
     pa¤cakeùvekamevàmlo madhuraþ pa¤ca sevate .
     dravyamekaü ùaóàsvàdamasaüyuktà÷ca ùaórasàþ ..
     ùañpa¤cakàþ ùañ ca pçthagrasàþ syu÷caturdvikau pa¤cada÷aprakàrau .
     bhedàstrikàviü÷atirekamekaü dravyaü ùaóàsvàdamiti triùaùñiþ ..
     te rasànurasato rasabhedàstàratamyaparikalpanayà ca .
     sambhavanti gaõanàü samatãtà .
     doùabheùajava÷àdupayojyàþ ..>% atha ùaórasaguõàþ .
     %<madhuraþ prãõano balyo vçühaõo'nilapittahà .
     rasàyaõo guruþ snigdha÷cakùuùyaþ ÷ãtala÷ca saþ ..
     àyuþkçdbraõahà rucyaþ kaõñhyodàvartanà÷akaþ .
     amlo rucikaro hçdyaþ prãõano vahnivardhanaþ ..
     vàtahà rasanodbegã snigdhoùõo raktamàüsadaþ .
     kledanastarpaõaþ paktà laghuvyàpã kañu÷ca yaþ ..
     lavaõaþ kledanastãkùõaþ pàcanoddãpano rasaþ .
     snigdho rucikaraþ syandã dçùñi÷uklakaro'guruþ ..
     kañurjihvàsyanàsàkùirocano ruciràïgakçt .
     uùõastãkùõo laghuþ kaõóåkçmi÷ukrakaphàpahaþ ..
     laghuþ ÷oùã paktikaraþ ÷leùmàkarùaõakaþ pañuþ .
     tiktaþ pittakaphachedã viùakuùñhajvaràpahaþ ..
     dãpanaþ pàcano råkùaþ kaõóåkçmiharo laghuþ .
     kaùàyaþ ÷oùakaþ stambhã vraõaglànàrtinà÷anaþ ..
     kapha÷oõitapittaghno råkùaþ ÷ãto laghustathà .
     ÷ãtalaþ pittahà balyaþ kaphavàtaharo guruþ ..
     uùõaü pittakaro vãryo vàta÷leùmaharo laghuþ .
     ÷ãtaü vãryeõa yaddravyaü madhuraü rasapàkayoþ ..
     tayoramlaü kañuùõa¤ca yaccoùõaü kañukaü tayoþ .
     kañutiktakaùàyàõàü vipàkaþ pràya÷aþ kañuþ ..
     amloùõaü pacyate svàdu madhuraü lavaõaü tathà .
     kañurvipàke ÷ukraghno baddhavióvàtalo laghuþ ..
     svàdurguruþ sçùñamalo vipàke kapha÷ukralaþ .
     pàke'mlaþ sçùñavimmåtrapittakçcchukrakçllaghuþ ..>% gàruóe ..
     %<kañutiktakaùàyà÷ca kopayanti samãraõam .
     kañvamlalavaõàþ pittaü svàdbamlalavaõàþ kapham ..
     ataeva viparyastàþ samàyaiùàü prayojitàþ .
     cakùuùyo madhuro j¤eyo raso dhàtuvivardhanaþ ..
     sthaulyàlasyaviùaghna÷ca kañåddãpana pàcanaþ ..>% ityàhnikatattvam ..) nyàyamate tu .
     %<rasastu rasanàgràhyo madhuràdiranekadhà .
     sahakàrã rasaj¤àyà nityatvàdi ca pårbavat ..>% iti bhàùàparicchedaþ ..
     %<rasastviti . sahakàrãti ràsanaj¤àne rasakàraõamityarthaþ . pårbavaditi jalaparamàõo raso nityaþ anyaþ sarvo'pi raso'nitya ityarthaþ .>% iti siddhàntamuktàvalã .. * .. ÷arãrasthadhàtuvi÷eùaþ . tatparyàyaþ . rasikà 2 svedamàtà 3 vapuþsravaþ 4 carmàmbhaþ 5 carmasàraþ 6 raktasàraþ 7 asramàtçkà 8 . iti ràjanirghaõñaþ .. àhàrasambhavaþ 9 tejaþsambhavaþ 10 agnisambhavaþ 11 ùaórasàsavaþ 12 àtreyaþ 13 asçkkaraþ 14 dhàtughanaþ 15 målamahàparaþ 16 iti hemacandraþ .. tasya niruktiryathà --
     %<yat pàrtho rasadhàturyastato'bhavadayaü rasaþ .
     sadaiva sakalaü dehaü rasatãti rasaþ smçtaþ ..>% tasya svaråpamàha .
     %<samyakpakkasya bhuktasya sàro nigadito rasaþ .
     sa tu dravaþ sitaþ ÷ãtaþkhàduþ snigdha÷calo bhavet ..>% sàraþ . yathà, guóamadhåkapuùpavakulatvagvadarãmålàdibhavaþ sàro madirà . tasya sthànamàha .
     %<sarvadehacarasyàpi rasasya hçdayaü sthalam .
     samànamarutà pårbaü yadayaü hçdaye dhçtaþ ..>% tasya karmàõyàha .
     %<àruhya dhamanãrgatvà dhàtån sarvànayaü rasaþ .
     puùõàti tadanu svãyairvyàpnoti ca tanuü guõaiþ ..>% guõaiþ ÷ãtasnigdhapoùakatvaiþ .
     %<mandavahnividagdhastu kañurvàmlo bhavedrasaþ .
     sa kuryàdbahulàn rogàn viùakçtyaü karotyapi ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (tathà ca . %<tatra pà¤cabhautikasya caturvidhasya ùaórasasya dvividhavãryasyàùñavidhavãryasya vànekaguõasyopayuktasyàhàrasya samyak pariõatasya yastejobhåtaþ sàraþ paramasåkùmaþ sa rasa ityucyate . tasya ca hçdayaü sthànaü sa hçdayàccaturviü÷atiü dhamanãranupravi÷yordhvagà da÷a da÷a càdhogàminã÷catasrastiryaggàþ kçtsnaü ÷arãramaharahastarpayati vardhayati dhàrayati yàpayati jãvayati càdçùñahetukena karmaõà . tasya ÷arãramanudhàvato'numànàd gatirupalakùayitavyà kùayavçddhivaikçtaiþ . tasmin sarva÷arãràvayavadoùadhàtumalà÷ayànusàriõi rase jij¤àsà kimayaü saumyastaijasa iti . atrocyate sa khalu dravànusàrã snehanajãvanatarpaõadhàranàdibhirvi÷eùaiþ saumya ityavagamyate .>% iti ca su÷rute såtrasthàne caturda÷e'dhyàye .. * ..) ÷çïgàràdida÷avidhasthàyã bhàvaþ . ÷çïgàràdayo'ùñau rasa÷abdavàcyàþ . rasyante àsvàdyante rasàþ rasat ka tvàsvàde gha¤ . tathà hi . vibhàvairanubhàvai÷ca vyakto và vyabhicàribhiþ . àsvàdyatvàt pradhànatvàt sthàyã bhàvo raso bhevediti .. ratyutsàha÷oka-vismayahàsabhayajugupsàkrodhàþ kramàdete syuþ sthàyinaþ . yaduktam .
     %<ratirhàsa÷ca ÷oka÷ca krodhotsàhau bhayaü tathà .
     jugupsà vismaya÷ceti sthàyibhàbhàþ kramàdamã ..
     samaye yaþ samudbhåtaþ svànte ya÷càvatiùñhate .
     bhàvaþ sthàyã sa vij¤eyo vyabhicàrã tato'nyathà .
     nirvedaglàni÷aïkàdyà vyabhicàriõa ãritàþ ..>% sthàyinaþ kàraõaü vibhàvaþ sa càvalambanoddãpanatvena dvividhaþ . yathà rateravalambanakàraõaü puüso yuvatã yuvatyà÷ca pumàn . uddãpanakàraõaü srakcandanàdi . evaü sarvatronneyam . ratipramodàtmako bhàvaþ sa ca yuvabhirutpàditaþ ÷çïgàraþ . yadàha . puüsaþstriyàü striyàþpuüsi saüyogaü prati yà spçhà . sa ÷çïgàra iti khyàto ratikrãóàdikàraõam .. dànadharmayuddheùu jãvànapekùotsàhakàrã raso vãraþ . ÷okasthàyibhàvaþ karuõaþ . asambhàvitamartyàntarãkùagamanàdijo'dbhutaþ . kautukodbhavo hàsaþ . krudhyadràkùasàdibhayajanyo bhayànakaþ . ghçõàkarapåyarasàdijo vãbhatsaþ . sarvàbhibhàvità raudraþ . yathà, ràvaõacaritàdi . ÷ànto'pi raso'sti .
     %<÷çïgàravãravãbhatsaraudrahàsyabhayànakàþ .
     karuõàdbhuta÷àntà÷ca nava nàñyà rasàþ smçtàþ ..>% iti ratnakoùaþ .. evaü vatsalo'pi raso'sti .
     %<÷çïgàravãrakaruõàdbhutahàsyabhayànakàþ .
     vãbhatsaraudrau vàtsalyaü ÷ànta÷ceti rasà da÷a ..>% iti nàmanidhànam .. vatsalaþ puttràdisnehàt svàratibheda eva . ÷àntastvalaukikatvànnoktaþ . iti mukuñaþ .. ca÷abdàt ÷àntavatsalàvapi saügçhãtàviti kecit . ityamarañãkàyàü bharataþ .. * .. api ca . tatra ÷çïgàràdisarvarasakadambamårtirbhagavàn tattadabhipràyànusàreõa babhau na sàkalyena sarveùàmityàha . mallànàmiti . mallàdãnàü da÷ànàü draùñéõàü a÷anyàdiråpeõa da÷adhà viditaþ san sàgrajo raïgaü gataþ ityanvayaþ . mallàdiùu abhivyaktà rasàþ krameõa ÷lokena nivaghyante .
     %<raudro'dbhuta÷ca ÷çïgàro hàsyavãrau dayà tathà .
     bhayànaka÷ca vãbhatsaþ ÷àntaþ sapremabhaktikaþ ..>% aviduùàü viràñ vikalaþ aparyàpto jaóa iti yàvat . anena vãbhatsa uktaþ . vikalatva¤ca kva vajrasàrasarvàïgàvityàdinà vakùyati . iti ÷rãmadbhàgavate 10 skandhe 43 adhyàye 15 ÷lokañãkàyàü ÷rãdharasvàmã .. * .. (tathà ca .
     %<rase sàra÷camatkàraþ sarvatràpyanubhåyate ..
     taccamatkàrasàratve sarvatràpyadbhuto rasaþ .
     tasmàdadbhatamevàha kçtã nàràyaõo rasam ..>% iti sàhityadarpaõe dharmadattaþ .. rasaþ kathyate .
     %<vibhàvenànubhàvena vyaktaþ sa¤càriõà tathà .
     rasatàmeti ratyàdiþ sthàyã bhàvaþ sacetasàm ..>% asya svaråpakathanagarbha àsvàdaprakàraþ kathyate .
     %<sattvodrekàdakhaõóasvaprakà÷ànandacinmayaþ .
     vedyàntaraspar÷a÷ånyo brahmàsvàdasahodaraþ ..
     lokottaracamatkàrapràõaþ kai÷cit pramàtçbhiþ .
     svàkàravadabhinnatve nàyamàsvàdyate rasaþ .
     rajastamobhyàmaspçùñaü manaþ sattvamihocyate ..>% iti sàhityadarpaõe vi÷vanàthaþ .. 3 ..
     %<÷çïgàrahàsyakaruõaraudravãrabhayànakàþ .
     vãbhatsàdbhutasaüj¤au cetyaùñau nàñhye rasàþ smçtàþ ..>% ÷çïgàrasya yathà --
     %<÷çïgaü hi manmathodbhedastadàgamanahetukaþ .
     uttamaprakçtipràyo rasaþ ÷çïgàra iùyate ..
     paroóhàü varjayitvà tu ve÷yà¤cànanuràgiõãm .
     àlambanaü nàyikàþ syurdakùiõàdyà÷ca nàyakàþ ..
     candracandanarolambarutàdyuddãpanaü matam .
     bhråvikùepakañàkùàdiranubhàvaþ prakãrtitaþ ..
     tvaktvaugryamaraõàlasyajugupsà vyabhicàriõaþ .
     sthàyã bhàvo ratiþ ÷yàmavarõo'yaü viùõudaivataþ ..>% yathà --
     %<÷åõyaü vàsagçhaü vilokya ÷ayanàdutthàya ki¤cicchanaiþ nidràvyàjamupàgatasya suciraü nirvarõya patyurmukham .
     vi÷rabdhaü paricumbya jàtapulakàmàlokya gaõóasthalãü lajjànamramukhã priyeõa hasatà bàlà ciraü cumbità ..>% hàsyasya .
     %<vikçtàkàravàgve÷aceùñàdeþ kuhakàdbhavet .
     hàso hàsyasthàyibhàvaþ ÷vetaþ pramathadaivataþ ..
     vikçtàkàravàkceùñaü yadàlokya hasennaraþ .
     tadatràlambanaü pràhustacceùñoddãpanaü matam ..
     anubhàvo'kùisaïkocavacanasmeratàdayaþ .
     nidràlasyàvahitthàdyà atra syurvyabhicàriõaþ ..
     jyeùñhànàü smitahasite madhyànàü vihasitàvahasite ca .
     nãcànàmapahasitaü tathàtihasita¤ca ùaóbhedàþ ..
     ãùadvikàsinayanaü smitaü syàt spanditàdharam .
     ki¤cillakhyadvijaü tatra hasitaü kathitaü budhaiþ ..
     madhurasvaraü vihasitaü sàüsa÷iraþkampanamavahasitam .
     apahasitaü sàsràkùaü vikùiptàïgaü bhavatyatihasitam ..>% yathà --
     %<àku¤cya pàõima÷uciü mama mårdhni ve÷yà mantràmbhasàü pratipadaü pçùataiþ pavitre .
     tàrasvaraü prathitathåtkamadàt prahàraü hàhà hato'hamiti roditi viùõu÷armà ..>% karuõasya .
     %<iùñanà÷àdaniùñàpteþ karuõàkhyo raso bhavet .
     dhãraiþ kapotavarõo'yaü kathito yamadaivataþ ..
     ÷oko'tra sthàyibhàvaþ syàcchocyamàlambanaü matam .
     tasya dàhàdikàvasthà bhaveduddãpanaü punaþ .
     anubhàvà daivanindà bhåpàtakrandanàdayaþ ..
     vaivarõocchàsani÷vàsastambhapralapanàni ca .
     nirvedamohàpasmàravyàdhiglànismçti÷ramàþ ..
     viùàdajaóatonmàdacintàdyà vyabhicàriõaþ ..>% yathà --
     %<vipine kva jañànibandhanaü tava cedaü kva manoharaü vapuþ .
     anayorghañanàvidheþ sphuñaü nanu khaógena ÷irãùakartanam ..>% raudrasya .
     %<raudraþ krodhaþ sthàyibhàvo rakto rudràdhidaivataþ .
     àlambanamaristatra tacceùñoddãpanaü matam ..
     muùñiprahàrapatanavikçtacchedàvadàraõai÷caiva .
     saügràmasaübhramàdyairasyoddãptirbhavet prauóhà ..
     bhråvibhaïgoùñhanirdiü÷abàhusphoñanatarjanam .
     àtmàvadànakathanamàyudhotkùepaõàni ca ..
     anubhàvàstathàkùepakrårasandar÷anàdayaþ .
     ugratàvegaromà¤ca svedavepathavo madaþ ..
     mohàmarùàdaya÷càtra bhàvàþ syurvyabhicàriõaþ ..>% yathà --
     %<kçtamanumataü dçùñaü và yairidaü guru pàtakaü manujapa÷ubhirnirmaryàdairbhavadbhirudàyudhaiþ .
     narakaripunà sàrdhaü teùàü sabhãmakirãñinàmayamahamasçïmedomàüsaiþ karomi di÷àü valim ..>% vãrasya .
     %<uttamaprakçtirvãra utsàhastàyibhàvakaþ mahendradaivato hemavarõo'yaü samudàhçtaþ ..
     àlambanavibhàvà÷ca vijetavyàdayo matàþ .
     vijetavyàdiceùñhàdyàstatroddãpanaråpiõaþ ..
     anubhàvàstu tatra syuþ sahàyànveùaõàdayaþ .
     sa¤càriõastu ghçtimatigarvasmçtitarkaromà¤càþ ..
     sa ca dànadharmayuddhairdayayà ca samanvita÷caturdhà syàt ..>% yathà --
     %<kùudràþ santràsamete vijahita harayaþ ! kùuõõa÷akrebhakumbhà yuùmaddeheùu lajjàü dadhati paramamã sàyakà niùpatantaþ .
     saumitre ! tiùñha pàtraü tvamasi nahi ruùàü nanvahaü meghanàdaþ ki¤cid bhråbhaïgalãlàniyamitajaladhiü ràmamanveùayàmi ..>% bhayànakasya .
     %<bhayànako bhayasthàyibhàvaþ kàlàdhidaivataþ .
     strãnãcaprakçtiþ kçùõo matastatvavi÷àradaiþ ..
     yasmàdutpadyate bhãtistadatràlambanaü matam .
     ceùñà voratarà tasya tadatroddãpanaü punaþ ..
     anubhàvo'tra vaivarõyagadgadasvarabhàùaõam .
     pulakasvedaromà¤cakampadikprekùaõàdayaþ ..
     jugupsàvegasammohasantràsaglànidãnatàþ .
     ÷aïkàpasmàrasambhràntimçtvyàdyà vyabhicàriõaþ ..>% yathà --
     %<grãvàbhaïgàbhiràmaü muhuranupatati syandane dattadçùñiþ pa÷càrdhena praviùñaþ ÷arapatanabhayàdbhåyasà pårbakàyam .
     ÷aùpairardhàvalãóhaiþ ÷ramavivçtamukhabhraüsibhiþ kãrõavartmà pa÷yodagraplutatvàdviyati bahutaraü stokamurvyàü prayàti ..>% vãbhatsasya .
     %<jugupsà sthàyibhàvastu vãbhatsaþ kathyate rasaþ .
     nãlavarõo mahàkàladevato'yamudàhçtaþ ..
     durgandhamàüsapi÷itamedàüsyàlambanaü matam .
     tatraiva kçmipàtàdiruddãpanamudàhçtam ..
     niùñhãvanàsyavalananetrasaïkocanàdayaþ .
     anubhàvàstatra matàstatra syurvyabhicàriõaþ ..
     moho'pasmàra àvego vyàdhi÷ca maraõàdayaþ ..>% yathà --
     %<utkçtyotkçtyakçttiü prathamamatha pçthåtsedhabhåyàüsi màüsànyaü÷asphik pçùñhapiõóàdyavayavasulabhànyugrapåtãni jagdhvà .
     antaþparyastanetraþ prakañitada÷anaþ pretaraïkaþ karaïkàdaïkasthàdasthisaüsthaü sthapuñagatamapi kravyamavyagramatti ..>% adbhutasya .
     %<adbhuto vismayasthàyibhàvo gandharvadaivataþ .
     pãtavarõo vastu lokàtigamàlambanaü matam ..
     guõànàü tasya mahimà bhaveduddãpanaü punaþ .
     stambhaþ svedo'tha romà¤cagadgadasvarasaübhramàþ ..
     tathà netravikàsàdyà anubhàvàþ prakãrtitàþ .
     vitarkàvegasambhràntiharùàdyà vyabhicàriõaþ ..>% yathà,
     %<citraü mahàneùa vatàvatàraþ kva kàtireùàbhinavaiva bhaïgiþ .
     lokottaraü dhairyamaho prabhàvaþ kàpyàkçtirnåtana eùa sargaþ ..>% ÷àntasya .
     %<nirvedasthàyibhàvo'sti ÷ànto'pi navamo rasaþ ..>% tathà ca .
     %<÷àntaþ ÷amasthàyimàva uttamaprakçtirmataþ .
     kundendusundaracchàyaþ ÷rãnàràyaõadaivataþ ..
     anityatvàdinà÷eùavastuniþsàratà tu yà .
     paramàtmasvaråpaü và tasyàlambanamiùyate ..
     puõyà÷ramaharikùetratãrtharamyavanàdayaþ .
     mahàpuruùasaïgàdyàstasyoddãpanaråpiõaþ ..
     romà¤càdyà÷cànubhàvàstathàsyurvyabhicàriõaþ .
     nirvedaharùasmaraõamatibhåtadayàdayaþ ..>% yathà --
     %<ahau và hàre và kusuma÷ayane và dçùadi và maõau và loùñre và balavati ripau và suhçdi và .
     tçõe và straiõe và mama samadç÷o yànti divasàþ kvacit puõye'raõye ÷iva÷iva÷iveti pralapataþ ..>% iti kàvyaprakà÷asàhityadarpaõe .. vi÷eùavistçtistu sàhityadarpaõe tçtãyaparicchede draùñavyà .. tantra÷àstre'pi sàdhakànàmupàsanàsaukaryàrthaü rasàsvàdaþ rasaprakàra÷ca kathyate . yathà -- bhairava uvàca .
     %<kriyàkàõóaprakathane tantraü bahutaraü bhavet .
     ki¤cillakùaõameteùàü saükùepàt kathayàmi te ..
     kàvya÷àstrenava rasà yoge càùñau rasàþ smçtàþ ..
     aùñàda÷aprakàrà hi vidyàyàþ parikãrtitàþ .
     bhaktiyoge nava rasà çtavo viùaye smçtàþ ..
     ra¤camàdyà rasà devi ! pa¤capa¤cà÷ataþ smçtàþ .
     bhedaü rasànàü vakùyàmi ÷çõuùvàvahità priye ..
     ÷çïgàravãrakaruõahàsyodbhutabhayànakàþ .
     vãbhatsaþ ÷àntako raudro navadhà kàvya÷àstrake ..
     yama÷ca niyama÷caiva àsanaü pràõasaüyamaþ .
     pratyàhàro dhàraõà ca dhyànaü samàdhiraùñadhà ..
     yoga÷àstre mahàdevi kathità vistaràt priye ..
     chandaþ pàdau ca vedasya mukhaü vyàkaraõaü smçtam .
     ÷ikùà ghràõaü mahe÷àni ! hastau kalpo'tha kathyate ..
     jvotiùaü devi tannetraü niruktaü ÷rotramucyate .
     aïgàni vedà÷catvàro mãmàüsànyàyavistaraiþ ..
     dharma÷àstraü puràõa¤ca vidyà hyetà÷caturda÷a .
     àyurvedo dhanurvedo gàndharvà÷ceti te trayaþ ..
     artha÷àstrasamàyuktà vidyàùñàda÷adhà rasàþ .
     mananaü kãrtanaü dhyànaü smaraõaü pàdasevanam ..
     arcanaü vandanaü dàsyaü sakhyamàtmasamarpaõam .
     itthaü devi nava rasà bhaktiyoge prakãrtitàþ ..
     sraggandhavanità÷ayyàvastràlaïkaraõàni ca .
     kathitàþ parame÷àni viùaye çtavo rasàþ ..
     khàdyàþ pa¤carasà gauóã màdhvãkùuphala÷asyakàþ .
     eteùu rasabhàvaj¤à ye te vai rasikàþ smçtàþ ..
     kçtyavidhirjapavidhirdravya÷odhaniko vidhiþ .
     bàhyamànasikã påjà vidhi÷ca parame÷vari ! ..
     pura÷caryàvidhirdevi ! karmakàõóàni pa¤cadhà .
     tridhà kçtya vidhirdevi ! pràtaþ sàyaü dinantathà ..
     anubhåya rasàn sarvàn kriyàkàõóa vidhàya ca .
     sàdhakaþ sthiracittena kuryàt pårõàbhiùecanam ..>% iti vàmake÷varatantre trayaþpa¤cà÷at pañalaþ .. devyuvàca .
     %<mantraprakathanaü nàtha ! deva prakathanaü katham .
     tattadrasànàü vacanai÷cittaü mohayasãva me ..
     sàmprataü saü÷ayacchedakàraõaü bråhi me prabho ! ..
     à÷caryàkhyànamevaü hi ÷ravaõàt kautukaü mahat ..
     bhairava uvàca .
     tantroktaü vedavàkya¤ca sarvaj¤ànasya kàraõam .
     bhedaü rasànàü vakùyàmi ÷çõuùvàvahità satã ..
     ÷çïgàro vãrato j¤eyastasmiüste karuõàdayaþ .
     ÷çïgàràdighçõàdi÷ca api ÷çïgàrato bhavet ..
     ÷çïgàrastu yadà devã paramàrthakasåcakaþ .
     tadaiva paramà ÷àntã rudratvaü saüprapadyate ..
     teùàü prakaraõàrthantu ÷çõu pràõàdhike ! mayi .
     pàdaü vinà ÷arãrasya na gatirvidyate priye ! ..
     chandasà vedamàrge tu pravi÷enna kadàcana ..
     alaïkàraü vinàcchando na ÷obheta priyaüvade ..
     cakùuþ parokùabhedaþ syàt jyotiþ÷àstraü tathaivaca .
     candrasåryasya grahaõàt jyotiþ pratyakùatàmiyàt ..
     veda÷àkhà niruktaü syàt ÷àkhàbhirbrahma jàyate .
     gànakàrye ÷råyamàõe bhaktirbhavati brahmaõi ..
     tadaiva gànakçtya¤ca mukhanàsikayorbhavet .
     gànaü vinà na nçtyaü syàt nçtyaü gànena jàyate ..
     ÷ikùà÷àstraü nàñakàdi ÷abdavyàkaraõaü smçtam .
     avinàbhàvasambandhàtdbayoreva ÷ucismite .. ! vedàþ ùaóaïgasahitàþ brahmavyàkhyànatatparàþ .
     nyàyena sàrdhaü mãmàüsà brahma nirõãyate dhruvam ..
     brahmaj¤àne tu jãvasya paramàtmavicàraõam .
     dharma÷àstrànusàreõa vyavasthàdirniråpitaþ ..
     puràõàkhyàni tenaiva jàyate satataü priye ! .
     brahmànandaparo jãva àtmasaürakùaõotsukaþ ..
     àyurvedaü dhanurvedaü gàndharva¤ca samabhyaset .
     anusandhànato devi pårõaj¤ànã ca sàdhakaþ ..
     madhunekùurasenaiva dugdhàdiphala÷asyakaiþ .
     gandhamàlyàdinà devi ! vastràlaïkaraõàdinà ..
     ÷ayyàyàü vanitàråpaü påjayejjagadambikàm .
     vanitàpåjane devi ! ÷çïgàro rasasàdhanam ..
     påjanaü karmakàõóa¤ca pa¤cadhà tatprakãrtitam .
     tatsarvaü sàdhayedvãro devã sampràptihetave ..
     påjane navadhà bhaktã rasollàsa÷ca jàyate .
     tadà yogaü samabhyasya samàdhistho bhavedyatiþ ..
     ataeva mahe÷àni ! puraiva kathitaü mayà .
     anubhåya rasàn sarvàn pa¤capa¤cà÷ataþ priye ! ..
     viùaye karmakàõóeùu niùkàmã bhavati priye ! .
     niùkàme phalamà÷caryaü tena tçpyati devatà ..
     dehã dehaü samà÷ritya na ca karma parityajet .
     divyàü kriyàü samàpyaivaü devãyàtràdikarmaõà ..
     pårõaj¤ànarasànandàt jãvanmukto bhaveddhruvam ..>% iti vàmake÷varatantre catuþpa¤cà÷at pañalaþ .. rasasya parabrahmasvaråpatvamapyuktam . yathà -- %<raso vai saþ .>% iti ÷rutiþ .. sandhyàmantre'pi . %<àpo jyoto raso'mçtaü brahma .>% atra bràhmaõasarvasve halàyudhaþ .. sa eva brahmaråpo bhargo rasaþ tçõavçkùauùadhyàdiùu sthàvareùu ca sa eva rasaråpeõa vasatãtyarthaþ . tathà ca yogiyàj¤avalkyaþ .
     %<vçkùauùadhitçõànà¤ca rasaråpeõa tiùñhati ..>% ÷rãmadbhagavadgãtàyàmapi .
     %<raso'hamapsu kaunteya iti ..>%) pitham . (yathà, mudràràkùase 2 aïke .
     %<ye mantreùu raseùu ca praõihitàstaireva te ghàtitàþ ..>%) vãryam . guõaþ . ràgaþ . (yathà --
     %<kavità komalavanità rasayati rasikaü rasena milità .
     sà yadi durjanahaste patità pratipadabhagnà saü÷ayamagnà ..>% ityudbhañaþ ..) dravaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 226 .. gandharasaþ . (tatparyàyo yathà --
     %<vidvàn golaþ piõóaka÷ca piõóo volo raso rasaþ ..>%) jalam . (yathà, raghau . 1 . 18 .
     %<prajànàmeva bhåtyarthaü sa tàbhyo valimagrahãt .
     sahasraguõamutsraùñumàdatte hi rasaü raviþ ..>%) pàradaþ . iti medinã .. (%<tatra rasapràdhànyamàha . alpamàtropayogitvàdaruceraprasaïgataþ . kùipramàrogyadàyitvàdauùadhebhyo'dhiko rasaþ .. sàdhyeùu bheùajaü sarvamãritaü tattvavedinà . asàdhyeùvapi dàtavyo raso'taþ ÷reùñha ucyate .. hato hanti jaràvyàdhiü mårchito vyàdhighàtakaþ . vaïgaþ khecaratàü dhatte ko'nyaþ såtàt kçpàkaraþ ..>% atha rasaparyàyamàha .
     %<rasendraþ pàradaþ såtaþ såtaràja÷ca såtakaþ .
     ÷ivatejo rasaþ sapta nàmànyevaü rasasya tu ..>% matàntaram .
     %<÷ivabãjaü rasaþ såtaþ pàrada÷ca rasendrakaþ .
     etàni rasanàmàni tathànyàni yathà ÷ive ..>% yathà ÷ive ityanena ÷ivaparyàyàõàmapi rasavàcakatvam .. * .. atha rasalakùaõam .
     %<antaþ sunãlo bahirujjvalo yo madhyàhnasåryapratimaprakà÷aþ .
     ÷asto'tha dhåmraþ paripàõóara÷ca citro na yojyo rasakarmasiddhau ..>% nàgo vaïgo malo vahni÷cà¤calya¤ca viùaü giriþ . asahyàgnirmahàdoùà nisargàþ pàrade sthitàþ .. vraõaü kuùñhaü tathà jàóyaü dàhaü vãryasya nà÷anam . maraõaü jaóatàü sphoñaü kurvantyete kramànnçõàm .. tasmàdrasasya saü÷uddhiü vidadhyàdbhiùajàü varaþ . ÷uddho'yamamçtaü sàkùàddoùayukto raso viùam ..
     %<÷ataü pa¤cà÷ataü vàpi pa¤caviü÷adda÷aiva ca .
     pa¤caikaü và pala¤caiva palàrdhaü karùameva ca ..
     karùànnyåno na kartavyo rasasaüskàra uttamaþ .
     prayogeùu ca sarveùu yathàlàbhaü prakalpayet ..
     ÷ubhe'hni viùõuü paricintya kuryàt samyakkumàrãvañukàrcana¤ca .
     sulohapàùàõasamudbhave'smin dçóhe ca vedàïguligarbhamàtre ..
     sutaptakhalve nijamantrayuktàü vidhàya rakùàü sthirasàrabuddhiþ .
     ananyacittaþ ÷ivabhaktiyuktaþ samàcaret karmarasasya tajj¤aþ ..>%
     %<aghorebhyo'tha ghorebhyo ghoraghoratarebhya÷ca .
     sarvataþ sarvasarvebhyo namaste rudraråpibhyaþ ..>% iti rakùàmantraþ .. iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe jàraõamàraõàdhikàre .. vistçtavivçtirasya pàrada÷abde'bhihità .. ÷iràlasaþ . tatparyàyo yathà --
     %<kapinàmà kapitailaü kçtrimaü kapila÷calaþ .
     turuùko muktimukta÷ca piõóàteþ sihlako rasaþ ..>% hiïgulam .. tatparyàyo yathà --
     %<raktaü markaña÷ãrùa¤ca hiïgulaü darado rasaþ ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

#<rasakaþ>#, puü, (rasa + saüj¤àyàü kan .) niùkvàthamàüsaþ . iti hemacandraþ . 3 . 77 ..

#<rasakarpåraü>#, klã, karpårarasaþ . rasakàpåra iti bhàùà . yathà, %<tatra pàradasya saükùiptaü ÷odhanaü kartavyam . ÷uddhasåtasamaü kuryàt pratyekaü gairikaü sudhãþ . iùñikàü khañikàü tadbat sphuñikàü sindhujanma ca .. balvãkakùàralavaõaü bhàõóara¤jakamçttikàm . sarvàõyatàni saücårõya vàsasà càpi ÷odhayet .. khañikà khaóã . sphuñikà phiñkarã . sindhujanma sainvavam . valvãkaü tajjà mçt . valmãka varaura . kùàralavaõaü khàrãlavaõa . bhàõóara¤jakamçttikà kàvisamàñã . ebhi÷cårõairyutaü såtaü yàvadyàmaü vimarditam . taccårõasahitaü såtaü sthàlãmadhye parikùipet .. tasyàþ sthàlyà mukhe sthàlãmaparàü dhàrayet samàm . savastrakuññitamçdà mudrayedubhayormukham .. saü÷oùya mudrayedbhåyo bhåyaþ saü÷oùya mudrayet . samyagvi÷oùya mudràü tàüsthàlãü cullyàü vidhàrayet .. agniü nirantaraü dadyàdyàvaddinacatuùñayam . aïgàropari tadyantraü rakùedyatnàdaharni÷am .. ÷anairuddhàrayedyantrabhårdhvasthàlãgataü rasam . karpåravat suvimalaü gçhõãyàdguõavattaram .. taü devakusumacandanakastårãkuïkumairyuktam . khàdan harati phiraïgaü vyàdhiü sopadravaü sapadi .. vindati vahnerdãptiü puùñiü vãryaü balaü vipulam . ramayati ramaõã÷atakaü rasakarpårasya sevakaþ satatam ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. api ca .
     %<gairikaturavãkhañikàsaindhavagaóajaü rajaü kuóavam .
     pratyekaü dçóhaõóyàmàdhàyàsyopari ÷ataü sthàpyaþ ..
     kuóavamito'tha tadårdhvaü deyà haõóãtadàsya pàtamukhã .
     atha tatsandhermudràü kçtà tadadho hutà÷ano jvàlyaþ ..
     armaõaùañkapramitairdàrubhiranunàtidurbalasthålaiþ .
     agniü krameõa dadyàdgurudar÷itavartmanà dbini÷am ..
     tadanu tato yantravaràdyuktyà karpårasannibhaü såtam .
     àdàya kàcakumbhe nidhàya navasàdaraü dadyàt ..
     saümardya càtha kàùñhairardhàrmaõasaümitaiþ pacet ghasram .
     cullãóamarukamadhyaü vitasticaturàïgulàvakà÷antu ..
     kartavyaü kramadahanaü tadadhaþ prajvàlayenmadhyam .
     ÷a÷idhavalamuparilagnaü yuktyà saügçhya rakùayedyatnàt ..
     vallaü vallàrdhaü và guóena jãrõena rogiõe dadyàt .
     dugdhodanantu parthyaü deyaü tasmai ca tàmbålam ..
     harati samastaü rogaü karpå ràkhyo raso nçõàm ..
     phiraïgakarike÷arã sakalakuùñhadàvànalo'khilavranavinà÷akçt vraõajagartapårtipradaþ .
     såvarõasamavarõakçt balahutà÷atejaskaraþ samastagadataskaro rasapatiþ sa karpårakaþ ..>% granthàntaram . ñaïkaõaü madhu làkùàtha årõà gu¤jàyuto rasaþ . mardayet bhçïgajadràvairdinaikaü dhmàpayet punaþ . dhmàto bhasmatvamàpnoti ÷uddhakarpårasannibhaþ .. navasàdaraü pàradàccaturthàü÷amiti saïketaþ . gaóajaü sàmbhariloõa iti bhàùà . ÷eùaü spaùñam . ityàyurvedaprakà÷aþ .. (tathà ca .
     %<piùñaü pàü÷upañu pragàóhamamalaü vajyrambunà naika÷aþ såtaü dhàtugataü khañãkavalitaü tatsaüpuñe rodhayet ..
     antastallavaõasya tasya ca tale prajjàlya vahniü hañhàt ghasraü gràhya mathendukundadhavalaü bhasmoparisthaü ÷anaiþ ..
     tadvalvadvitayaü lavaïgasahitaü pràtaþ prayuktaü bhajet .
     årdhvaü recayati dbiyàmamasakçt peyaü jalaü ÷ãtalam ..
     etaddhanti ca vatsaràvadhi viùaü ùànmàsikaü màsikam .
     ÷ailotthaü garalaü mçgendrakuñilo'dbhuta¤ca tàtkàlikam ..>% iti sudhànidhirasaþ .. * .. rakarpåramiti rasama¤jarã kàraþ . ÷vetabhasma iti candrikà .. iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe jàraõamàràõàdhikàre ..)

#<rasake÷araü>#, klã, karpåram . iti hàràvalã .. (karpåra÷abde'sya vivaraõaü j¤àtavyam ..)

#<rasagandhaü>#, klã, volam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<rasagandhaþ>#, puü, gandharasaþ . yathà --
     %<rasagandho gandharaso gàndhàraü masivardhanam ..>% iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<rasagandhakaþ>#, puü, (rasagandha + svàrthe kan .) gandharasaþ . iti ÷abdacandrikà .. gandhakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<rasagarbhaü>#, klã, rasà¤janam . ityamaraþ .. (tatparyàyo yathà, bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge .
     %<rasà¤janantàrkùya÷ailaü rasagarbha¤ca tàrkùyajam ..>%) hiïgulam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<rasaghnaþ>#, puü, (rasaü rasasya doùàvaha÷aktiü hantãti . hana + ñak .) ñaïkaõaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<rasajaü>#, klã, (rasàjjàyate iti . jan + óaþ .) raktam . iti ÷abdacandrikà ..

#<rasajaþ>#, puü, (rasàjjàtaþ . jan + óaþ .) guóaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, manuþ . 11 . 144 .
     %<annàdyajànàü sattvànàü rasajànà¤ca sarva÷aþ ..>%) madyakãñaþ . iti hemacandraþ .. (rasajàte, tri . yathà --
     %<rasajaü puruùaü vidyàdrasaü rakùet prayatnataþ .
     annàt pànàcca matimànàcàràccàpyatandritaþ ..>% iti su÷rute såtrasthàne caturda÷e'dhyàye ..)

#<rasaj¤à>#, strã, (rasaü jànàtãti . j¤à + kaþ . ñàp .) jihvà . ityamaraþ .. (gaïgà . iti kà÷ãkhaõóe . 29 . 146 ..) rasavettari, tri .. (yathà, raghau . 2 . 36 .
     %<yo hemakumbhastananiþsçtànàü skandasya màtuþ payasàü rasaj¤aþ ..>%)

#<rasajyeùñhaþ>#, puü, (raseùu jyeùñhaþ .) madhurarasaþ . iti hemacandraþ .. ÷çïgàrarasa÷ca ..

#<rasatejaþ>#, [s] klã, (rasàt rasajanyaü và tejo yasya .) raktam . iti hemacandraþ ..

@<[Page 4,104b]>@
#<rasadàlikà>#, strã, (rasaü dàlayati iti . dala + õic + õvul . ñàpi ata itvam .) puõórakekùuþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<rasadràvã>#, [n] puü, (rasaü dràvayatãti . dru + õic + õini .) madhurajambãraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<rasadhàtuþ>#, puü, (rasàtmako dhàtuþ .) pàradaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (asya paryàyàdiryathà --
     %<rasàyanàrthibhirlokaiþ pàrado rasyate yataþ .
     tato rasa iti proktaþ sa ca dhàturapi smçtaþ ..
     pàrado rasadhàtu÷ca rasendra÷ca mahàrasaþ .
     capalaþ ÷ivavãrya¤ca rasaþ såtaþ ÷ivàhvayaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<rasadhenuþ>#, strã, (rasakalpità dhenuþ .) dànàrthekùurasanirmitadhenuþ . yathà -- hotovàca .
     %<rasadhenuü mahàràja kathayàmi samàsataþ .
     anulipte mahãpçùñhe kçùõàjinaku÷àstare ..
     rasasya tu ghañaü ràjan saüpårõamaikùavasya ca .
     tadvat saükalpayet pràj¤a÷caturthàü÷ena vatsakam ..
     ikùudaõóamayàþ pàdà rajatakùurasaüyutàþ .
     suvarõa÷çïgàbharaõàü vastrapucchàü ghçtastanãm ..
     puùpakambalasaüyuktàü ÷arkaràmukhajihvikàm .
     dantàþ phalamayàstasyàþ pçùñhatàmramayãü ÷ubhàm ..
     puùparomàntu ràjendra muktàphalakçtekùaõàm .
     saptavrãhisamàyuktàü caturdikùu ca dãpikàm ..
     sarvopaskarasaüyuktàü sarvagandhàdivàsitàm .
     catvàri tilapàtràõi caturdikùu nive÷ayet ..
     brahmaõe vedaviduùe ÷rotriyàyàhitàgnaye .
     puràõaj¤e vi÷eùeõa sàdhuvçttàya dhãmate ..
     tàdç÷àya pradàtavyà rasadhenuþ kañambine .
     sarvalakùaõayuktàya ÷rotriyàya kuñumbine ..
     rasadhenuþ pradàtavyà sarvakàmeõa nityadà .
     dàtà svargamavàpnoti sarvapàtakavarjitaþ ..
     dàtà ca gràhako vàtha ekakàlamabhojanaþ .
     somapànaphalaü tasya sarvakratuphalaü labhet ..
     dãyamànàntu pa÷yanti te yànti paramàü gatim .
     dhenu¤ca påjayitvàgre gandhadhåpasragàdibhiþ ..
     pårboktaireva mantraistu tatastàü pràrthayet sudhãþ .
     pràrthanàpårbakaü bhaktyà dvijàgryàya nivedayet ..
     da÷a pårvàn paràü÷caiva àtmàna¤caikaviü÷akam .
     pràpayet paramaü sthànaü svargànnàvartate punaþ ..
     eùà te kathità ràjan rasadhenuranuttamà .
     dadasva ca mahàràja paraü sthànamavàpnuhi ..
     ya idaü pañhate nityaü ÷çõuyàdatha bhaktitaþ .
     sarvapàpavinirmukto viùõuloke mahãyate ..>% ityàdi vàràhapuràõe ÷vetopàkhyàne rasadhenumàhàtmyaü samàptam ..

#<rasanaü>#, klã, (ras + bhàve lyuñ .) svàdanam . dhvaniþ . iti medinã .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 46 . 88 .
     %<kampodvartanavaikçtyaü rasanaü daraõaü kùiteþ ..>%)

@<[Page 4,104c]>@
#<rasanaü>#, klã, strã, (rasyate rasayatyanena và . rasa + karaõe lyuñ .) jihvà . iti medinã .. sà ca jalendriyam . yathà --
     %<nityatàdi prathamavat kintu dehamayonijam .
     indriyaü rasanaü sindhurhimàdirviùayo mataþ ..>% iti bhàùàparicchedaþ .. %<prathamavaditi pçthivyà ivetyarthaþ . tathà hi jalaü dvividhaü nityamanitya÷ca . paramànuråpaü nityaü dvyaõukàdikaü sarvamanityam . avayavasamaveta¤cànityajalamapi trividham . ÷arãrendriyaviùayabhedàt . kintu pçthivãtoyayoryo vi÷eùastamàha kintviti . ayonijamevetyarthaþ . jalãyaü ÷arãraü ayonijaü varuõaloke prasiddhamiti . indriyaü rasanaü jalãyam . tathà hi rasanaü jalãyaü gandhàdyavya¤jakatve sati rasavya¤jakatvàt . ÷akturasàbhivya¤jakodakavat . rasanàsannikarùe vyabhicàravàraõàya dravyatvaü hetau deyam . viùayaü dar÷ayati sindhurhimàdiriti . sindhuþ samudraþ himaü tuùàraþ . àdinà saritkàsàrakarakàdiþ sarvo gràhyaþ .>% iti sidbhàntamuktàvalã ..

#<rasanà>#, strã, (rasa + yuc . ñàp ca .) jihvà . ityamaraþ .. (yathà, bhàgavate . 9 . 4 . 19 .
     %<ghràõa¤ca tatpàdasarojasaurabhe ÷rãmattulasyà rasanàü tadarpite ..>%) tasyàþ ÷ubhalakùaõaü yathà --
     %<tãkùõà daüùñràþ samàþ ÷reùñhà jihvà raktà samà ÷ubhà .
     ÷lakùõà dãrghà ca vij¤eyà tàluþ ÷veto dhanakùaye ..>% iti gàruóe 66 adhyàyaþ .. nyàyamate rasanendriyagràhyo raso rasatvàdisahitaþ . yathà --
     %<rasastu rasanàgràhyo madhuràdiranekadhà .
     sahakàrã rasaj¤àyà nityatàdi ca pårbavat ..
     ghràõasya gocaro gandho gandhatvàdirapi smçtaþ .
     tathà raso rasaj¤àyàstathà ÷abdo'pi ca ÷ruteþ ..>% iti bhàùàparicchedaþ .. %<tathàrasa iti rasatvàdisahita ityarthaþ .>% iti siddhàntamuktàvalã .. * .. ràsnà . iti medinã .. (asyàþ paryàyo yathà --
     %<ràsnà yuktarasà rasyà suvahà rasanà rasà .
     elàparõã ca surasà sugandhà ÷reyasã tathà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) gandhabhadrà . iti ÷abdacandrikà .. kà¤cã . iti hemacandraþ .. (yathà, raghau . 7 . 10 .
     %<kasyà÷cidàsãdrasanà tadànãü aïguùñhamålàrpitasåtra÷eùà ..>%) rajjuþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<rasanàthaþ>#, puü, (rasànàü nàthaþ ÷reùñha ityarthaþ .) pàradaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<rasanàyakaþ>#, puü, (rasànàü nàyakaþ netà rasàyanavidyàviùkàrakatvàdasya tathàtvam .) ÷ivaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

@<[Page 4,105a]>@
#<rasanàliñ>#, [h] puü, (rasanayà leóhãti . lih + kvip .) kukkuraþ . iti hemacandraþ .. rasanayà lehanakartari, tri ..

#<rasanetrikà>#, strã, (raso netramiva tadastyasyà iti . rasanetra + ñhan .) manaþ÷ilà . iti hemacandraþ .. (manaþ÷ilà÷abde'syà guõàdayo j¤eyàþ ..)

#<rasapàkajaþ>#, puü, (rasapàkàt jàyate iti . jan + óaþ .) guóaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<rasaphalaþ>#, puü, (raso jalaü phale yasya rasayuktaü phalamasyeti và . ÷àkapàrthivavat madhyapadalopã samàsaþ .) nàrikelavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (nàrikela÷abde'sya vi÷eùo vij¤eyaþ ..)

#<rasabhavaü>#, klã, (rasàt rase và bhavatãti .) bhå + ac .) raktam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<rasama¤jarã>#, strã, (rasànàü ma¤jarãva .) nàyakanàyikàbhedakagranthavi÷eùaþ . yathà --
     %<vidvajjanamanobhçïgarasavyàsaïgahetave .
     eùà prakà÷yate ÷rãmadbhànunà rasama¤jarã ..>% iti tasya dvitãyaþ ÷lokaþ ..

#<rasamayaþ>#, tri, rasasvaråpaþ . rasàtmakaþ rasa÷abdàt mayañpratyayena niùpannaþ .. (yathà, bhàgavate . 3 . 5 . 34 .
     %<àdhattàmbho rasamayaü kàlamàyàü÷ayogataþ ..>%)

#<rasamardanaü>#, klã, (rasasya pàradadhàtormardanam .) pàradapeùaõam . yathà --
     %<iùñikàcårõacårõàbhyàmàdau mardyo rasastataþ .
     dadhnà guóena sindhåttharàjikàgçhadhåmakaiþ ..>% anyacca .
     %<kumàrikàcitrakaraktasarùapaiþ kçtaiþ kaùàyairvçhatãvimi÷ritaiþ .
     phalatrikeõàpi vimardito raso dinatrayaü sarvamalairvimucyate ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<rasamàraõaü>#, klã, (rasasya pàradasya màraõam .) pàradasya màraõam . yathà --
     %<dhåmasàraü rasaü toriü gandhakaü navasàdaram .
     yàmaikaü marchayedamlairbhàgaü kçtvà samaü samam ..
     kàcakåpyàü viniþkùipya tà¤ca mçdvastramudrayà .
     vilipya parito vaktre mudràü dattvà vi÷oùayet ..
     adhaþsacchidrapiñharãmadhye kåpãü nive÷ayet .
     piñharãvàlukàpårairbhçtvà và kåpikàgalam ..
     nive÷ya cullyàü tadadho vahniü kuryàcchanaiþ ÷anaiþ .
     tasmàdapyadhikaü ki¤cit pàvakaü jvàlayet kramàt ..
     evaü dvàda÷abhiryàmairmriyate rasa uttamaþ .
     sphoñayet svàïga÷ãtaü tamårdhvagaü gandhakaü tyajet ..
     adhastha¤ca mçtaü såtaü gçhõãyàt tantu màtrayà .
     yathocitànupànena sarvakarmasu yojayet ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<rasamårchanaü>#, klã, (rasasya pàradasya mårchanam .) pàradasya mårchàkaraõam . yathà --
     %<tryuùaõaü triphalàbandhyàkandaiþ kùudradbayànvitaiþ .
     citrakorõàni÷àkùàrakanyàkakanakadravaiþ ..
     såtaü kçtena yåùeõa vàràn saptàbhimårchayet .
     itthaü saümårchitaþ såtastyajet saptàpi ka¤cukàn ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (tathàsya vivçtiþ .
     %<gandhakena rasaü pràj¤aþ sudçóhaü mardayedbhiùak .
     kajjalàbho yadà såto vihàya ghanacàpalam ..
     dç÷yate'sau tadà j¤eyo mårchito rasakovidaiþ .
     asau rogacayaü hanyàdanupànasya yogataþ ..>% iti mårchanam .. * .. iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe jàraõamàraõàdhikàre ..)

#<rasaràjaþ>#, puü, (rasànàü dhàtånàü ràjà iti . %<ràjàhaþsakhibhyaùñac .>% 5 . 4 . 91 . iti ñac .) pàradaþ . rasà¤janam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<rasalehaþ>#, puü, (rasàn aparàn dhàtån leóhãti . liha + pacàdyac .) pàradaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<rasavatã>#, strã, (raso vividhakhàdyaraso vidyate'syàmiti . rasa + %<rasàdibhya÷ca .>% 5 . 2 . 95 . iti matup . masya vatvam .) mahànasam . ityamaraþ .. (yathà, sàükhyatattvakaumudyàm . 5 .
     %<yathà dhåmàdvahnitvasàmànyavi÷eùaþ parvate anumãyate tasya ca vahnitvasàmànyavi÷eùasya svalakùaõo vahnivi÷eùo dçùño rasavatyàm .. * ..>%) rasavi÷iùñe, tri .. (yathà, àryàsapta÷atã . 498 .
     %<roùo'pi rasavatãnàü na karka÷o và cirànubandhã và ..>%)

#<rasa÷odhanaü>#, klã, (rasaþ ÷odhyate'neneti . ÷udh + õic + lyuñ . rasaü pàradaü ÷odhayatyaneneti và .) ñaïkaõaþ . iti hemacandraþ .. (rasasya ÷odhanam .) pàrada÷uddhiþ . yathà --
     %<kumàrikàcitrakaraktasarùapaiþ kçtaiþ kaùàyairvçhatãvimi÷ritaiþ .
     phalatrikeõàpi vimardito raso dinatrayaü sarvamalairvimucyate ..
     evaü kadarthitaþ såtaþ ùaõóho bhavati ni÷citam .
     bahvauùadhãkaùàyeõa sveditaþ sa balã bhavet ..
     sarpàkùãci¤cikàvandyàbhçïgàraiþ svedito balã .
     tataþ sapàvakadràvaiþ svinnaþ syàdatidãptimàn ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (matàntaram .
     %<jayantyà vardhamànasya càrdrakasya rasena ca .
     vàyasyà÷cànupårvyaivaü mardanaü rasa÷odhanam ..
     eùàü pratyeka÷astàvanmardayet svarasena ca .
     yàvacca ÷uùkatàü yàti saptavàraü vicakùaõaþ ..
     uddhçtyoùõàranàlena mçdbhàõóe kùàlayet sudhãþ .
     sarvadoùavinirmuktaþ saptaka¤cukavarjitaþ ..
     jàyate ÷uddhasåto'yaü yujyate sarvakarmasu ..>% iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe jàraõamàraõàdhikàre ..)

#<rasasindåraü>#, klã, (rasajàtaü sindåramiti .) auùadhavi÷eùaþ . tasya nàmàntaraü sindårarasaþ . yathà --
     %<÷uddhasåtasya gçhõãyàdbhiùagbhàgacatuùñayam .
     ÷uddhagandhasya bhàgaikaü tàvat kçtrimagandhakam ..
     athavà pàradasyàrdhaü ÷uddhagandhakameva hi .
     tayoþ kajjalikàü kuryàddinamekaü vivarjayet ..
     mçttikàü vàsasà sàrdhaü kuññayedatiyatnataþ .
     tayà vàratrayaü samyak kàcakåpãü pralepayet ..
     mçttikàü ÷oùayitvà tu kåpyàü kajjalikàü kùipet .
     tàü kåpãü vàlukàyantre sthàpayitvà rasaü pacet ..
     agniü nirantaraü dadyàdyàvaddinacatuùñayam .
     gçhõãyàdårdhvasaülagnaü sindårasadçsaü rasam ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (matàntaram .
     %<pçthak samaü samaü kçtvà pàradaü gandhakantathà .
     navasàraü dhåmasàraü sphañikaü yàmamàtrakam ..
     nimbårasena saümardya kàcakåpyàü nive÷ayet .
     mukhe pàùàõakhañikàü dattvà mudràü pralepayet ..
     saptabhirmçttikàvastraiþ pçthaksaü÷odhya veùñayet .
     sacchidràyàü mçdasthàlyàü kåpikàü tàü nive÷ayet .
     pårayet sikatàpårairàgalaü matimàn bhiùak .
     nive÷ya cullyàü dahanaü mandaü madhyaü kharaü kramàt ..
     prajvàlya dvàda÷aü yàmaü svàïga÷ãtaü samuddharet .
     sphoñayitvà tu muktàbhamårdhalagnaü valiü tyajet .
     adhaþsthaü rasasindåraü sarvarogeùu yojayet ..>% iti rasasindåram .. iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe jàraõamàraõàdhikàre ..)

#<rasasthànaü>#, klã, (rasaþ sthànamàdhàra utpattisthànaü yasya . rasasya pàradasya sthànamityeke .) hiïgulam . iti ÷abdacandrikà .. ÷arãrasya rasasthala¤ca . tasya pramàõaü rasa÷abde draùñavyam ..

#<rasà>#, strã, (màdhuryàdiråpo vividho raso'styasyàmiti . %<ar÷aàdibhyo'c .>% 5 . 2 . 127 . iti ac . rasati ÷abdàyate iti và . rasa + ac . ñàp ca .) pçthivã . ityamaraþ .. rasanà . (tatparyàyo yathà, bhàvaprakà÷e . 1 . 1 .
     %<ràsnà yuktarasà rasyà suvahà rasanà rasà .
     elàparõã ca surasà sugandhà ÷reyaüsã tathà ..>%) pàñhà . (asyàþ paryàyo yathà, bhàvaprakà÷e . 1 . 1 .
     %<pàñhàmbaùñhàmbaùñhakã ca pràcãnà pàpacelikà .
     ekàùñhãlà rasà proktà pàñhikà varatiktikà ..>% ÷allakã . (asyàþ paryàyo yathà --
     %<÷allakã gajabhakùyà ca suvahà surabhàü rasà .
     maheruõà kundurukã vallakã ca bahusravà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) kaïguþ . iti medinã .. dràkùà . kàkolã . iti ÷abdaratnàvalã .. (rasàtalam . yathà, bhàgavate . 10 . 6 . 12 .
     %<rasà di÷a÷ca pratinedire janàþ petuþ kùitau vajranipàta÷aïkayà ..>% yathà ca tatraiva . 3 . 13 . 16 .
     %<sçjato me kùitirvàrbhiþ plàvyamànà rasàü gatà ..>% %<rasàü rasàtalaü gatà .>% iti taññãkàyàü svàmipàdàþ .. nadã . yathà, çgvede . 1 . 112 . 12 .
     %<yàbhã rasàü kùodasodnaþ pipiõvathuþ ..>% %<rasàü nadãm .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<rasàkhanaþ>#, puü, (khanatãti . khan vidàre + ac . rasàyà bhåmeþ khanaþ .) kukkuñaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<rasàgrajaü>#, klã, (rasànàü agrajaü rasasya agre jàyate iti và . jan + óaþ .) rasà¤janam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<rasà¤janaü>#, klã, (rasajàtama¤janaü iti madhyapadalopã karmadhàrayaþ .) rasajàtà¤janavi÷eùaþ . rasavat iti bhàùà .. tatparyàyaþ . rasagarbham 2 tàrkùya÷ailam 3 . ityamaraþ .. rasodbhåtam 4 rasàgrajam 5 kçtakam 6 bàlabhaiùajyam 7 dàrvãkvàthodbhavam 8 rasaràjaþ 9 varyà¤janam 10 rasanàrbham 11 agnisàram 12 . asya guõàþ . himatvam . tiktatvam . cakùuùyatvam . madhuratvam . kañutvam . raktapittaviùacchardihikkàpasmàranà÷itva¤ca .
     %<rãtyàntu dhmàyamànàyàü tatkiññantu rasà¤janam .
     tadabhàve tu kartavyaü dàrvãkvàthasamudbhabam ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<dàrvãkvàthasamaü kùãraü pàdaü paktvà yathàghanam .
     tadà rasà¤janàkhyaü tannetrayoþ paramaü hitam ..
     rasà¤janaü tàrkùya÷ailaü rasagarbha¤ca tàrkùyajam .
     rasà¤janaü kañu ÷leùmaviùanetravikàranut .
     uùõaü rasàyanaü tiktaü chedanaü vraõadoùahçt ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<rasàóhyaþ>#, puü, (rasenàóhyaþ yuktaþ .) àmràtakaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (àmràtaka÷abde'sya vivaraõaü j¤àtavyam ..)

#<rasàtalaü>#, klã, (rasàyàþ talaü nimnabhàgasthalokavi÷eùaþ .) pàtàlam . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 347 . 56 .
     %<jagràha vedànakhilàn rasàtalagato hariþ ..>%) pàtàlabhedaþ . yathà --
     %<atalaü vitala¤caiva nitala¤ca talàtalam ..
     mahàtala¤ca sutalaü saptama¤ca rasàtalam ..
     pàtàlabhedàþ saptaiva nàmataþ kãrtità amã .
     tatra pàtàlamekaikaü da÷asàhasrayojanam ..>% iti ÷abdamàlà .. (idameva nivàtakavacànàü nivàsasthànam . tathà ca devãbhàgavate . 8 . 20 . 8 -- 12 .
     %<tato'dhastàcca vivare rasàtalasamàhvaye .
     daiteyà nivasantyeva paõayo dànavà÷ca ye ..
     nivàtakavacà nàma hiraõyapuravàsinaþ .
     kàleyà iti ca proktàþ pratyanãkà havirbhujàm ..
     mahaujasa÷cotpattyaiva mahàsàhasinastathà .
     sakale÷asya ca harestejasà hatavikramàþ ..
     vile÷ayà iva sadà vivare nivasanti hi .
     ye vai vàgbhiþ saramayà ÷akradåtyà nirantaram ..
     mantravarõàbhirasuràstàóità vibhyati sma ha ..>%)

#<rasàdànaü>#, klã, (rasànàü àdànaü grahaõam .) ÷oùaõam . iti hemacandraþ .. (rasàyà dànam .) bhåmidàna¤ca ..

#<rasàdhàraþ>#, puü, (rasànàü jalànàü àdhàraþ . rasàü pçthivãü dharati svàkarùaõeneti và . dhç + aõ .) såryaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. rasasyàdhàra÷ca ..

#<rasàdhikaþ>#, puü, (rasàya svarõàdãnàü dravãkaraõàya adhikaþ prabalaþ .) ñaïkaõaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. adhikarasa÷ca ..

#<rasàdhikà>#, strã, (rasena adhikà .) kàkolãdràkùà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<rasàbhàsaþ>#, puü, (rasa iva àbhàsate iti . à + bhàs + ac .) anaucityavi÷iùñarasaþ . tasya lakùaõaü yathà --
     %<anaucityapravçttatve àbhàso rasabhàvayoþ .>% anaucitya¤càtra rasànàü bharatàdipraõãtalakùaõànàü sàmagrãrahitatve satyekade÷ayogitvopalakùaõaparaü bodhyam . tacca bàlavyutpattaye ekade÷ato dar÷yate . upanàyakasaüsthàyàü munigurupatnãgatàyà¤ca . bahunàyakaviùayàyàü ratau tathànubhayaniùñhàyàü pratinàyakaniùñhatve tadvadadhamapàtratiryagàdigate ÷çïgàre anaucityam . raudre gurvàdigatakope . ÷ànte ca hãnaniùñhe . gurvàdyàlambane hàsye . brahmavadhàdyutsàhe . adhamapàtragate tathà vãre . uttamapàtragatatve bhayànake j¤eyamevamanyatra . tatra raterupanàyakaniùñhatve yathà mama .
     %<svàmã mugdhataro vanaü ghanamidaü bàlàhamekàkinã kùauõãmàvçõute tamàlamalinacchàyàtamaþsantatiþ .
     tanme sundara ! mu¤ca kçùõa ! sahasà vartmeti gopyà giraþ ÷rutvà tàü parirabhya manmathakalàsakto hariþ pàtu vaþ ..>% bahunàyakaniùñhatve yathà --
     %<kàntàsta eva bhuvanatritage'pi manye yeùàü kçte sutanu ! pàõóurayaü kapolaþ .>% anubhayaniùñhatve yathà -- màlatãmàdhave nandanasya màlatyàm . pa÷càdubhayaniùñhatve'pi prathamamekaniùñhatve rateràbhàsatvamiti ÷rãmallocanakàràþ . tatrodàharaõaü yathà ratnàvalyàm . sàgarikàyà anyo'nyadar÷anàt pràk vatsaràje ratiþ . pratinàyakaniùñhatve yathà hayagrãvavadhe . hayagrãvasya jalakrãóàvarõane . adhamapàtragatatve yathà --
     %<jaghanasthalanaddhapatravallãgirimallãkusumàni kàpi bhillã .
     avacitya girau puro niùaõõà svakacànutkacayà¤cakàra bhartrà ..>% tiryaggatatve yathà --
     %<mallãmatallãùu vanàntareùu vallyantare vallabhamàhvayantã .
     pa¤cadvipa¤cã kalanàdabhaïgã saïgãtamaïgãkurute sma bhçïgã ..>% àdi÷abdàttàpasàdayaþ . raudràbhàso yathà --
     %<raktotphullavi÷àlalolanayanaþ kampottaràïgo muhurmuktàkarõemapetabhãrdhçtadhanurvàõo hareþ pa÷yataþ .
     àdhmàtaþ kañukoktibhiþ svamasakçddorvikramaü kãrtayan aüsàsphoñapañuryudhiùñhiramasau hantuü praviùño'rjunaþ ..>% bhayànakàbhàso yathà --
     %<a÷aknuvan soóhumadhãralocanaþ sahasrara÷meriva yasya dar÷anam .
     pravi÷ya hemàdriguhàgçhàntaraü ninàya vibhyaddivasàni kau÷ikaþ ..>% strãnãcaviùayameva hi bhayaü rasaprakçtiþ . evamanyatra . iti sàhityadarpaõe 3 paricchedaþ ..

#<rasàmlaü>#, klã, (rasàtmako'mlo yatra .) vçkùàmlam . iti ràjanirghaõñaþ .. cukram . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<rasàmlaþ>#, puü, (rasena saha amlo yatra .) amlavetasaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<rasàyakaþ>#, puü, (rasaü rasatvamayati pràpnoti iti . aya + õvul .) tçõavi÷eùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<rasàyanaü>#, klã, kañiþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (raso dugdhaü ayanaü målaü yasyeti .) takram . iti hemacandraþ .. viùam . (rasà rasaraktàdaya ãyante pràpyante aneneti . i + lyuñ .) jvaràvyàdhinà÷akauùadham . iti medinã .. (yathà, màdhe . 2 . 93 .
     %<ùàóguõyamupayu¤jãta ÷aktyapekùaü rasàyanam .
     bhavantyasyaivamaïgàni sthàsnåni balavanti ca ..>%)
     %<na såtena vinà kàntaü na kàntena vinà rasaþ .
     såtakàntasamàyogàt rasàyanamudãritam ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. * .. atha rasàyanàdhikàraþ . tatra rasàyanasya lakùaõamàha .
     %<yajjaràvyàdhividhvaüsi vayasastambhakantathà .
     cakùuùyaü vçühaõaü vçùyaü bheùajaü tadrasàyanam ..>% rasàyanasya phalamàha .
     %<dãrghamàyuþ smçtãrmedhàmàrogyaü taruõaü vayaþ .
     dehendriyabalaü kàntiü naro vindedrasàyanàt ..>% tadvidhimàha .
     %<pårve vayasi maghye và manuùyasya rasàyanam .
     prayu¤jãta bhiùak pràj¤aþ snigdha÷uddhatanoþ sadà ..
     nàvi÷uddha÷arãrasya yukto ràsàyano vidhiþ .
     na bhàti vàsasi ÷liùñe raïgayoga ivàhitaþ ..>% atha tadudàharaõàni .
     %<÷ãtodakaü payaþ kùaudraü ghçtamekaika÷o dvi÷aþ .
     tri÷aþ samastamathavà pràk pãtaü sthàpayedvayaþ ..
     maõóåkaparõyàþ svarasaþ prabhàte prayojya yaùñãmadhukasya cårõam .
     raso guóucyàstu samålapuùpaþ kalkaþ prayojyaþ khalu ÷aïkhapuùpyàþ ..
     àyuþpradànyàmayanà÷anàni balàgnivarõasvaravardhanàni .
     medhyàni caitàni rasàyanàni medhyà vi÷eùeõa ca ÷aïkhapuùpã ..>% maõóåkaparõã bràhmã . varabhã iti loke . tadalàbhe ma¤jiùñhàpi gràhyà . tasyà api rasàyanatvàt .
     %<màkùikeõa tugàkùãryà pippalyà lavaõena ca .
     triphalà sitayà vàpi yuktà siddhaü rasàyanam ..
     sindhåttha÷arkarà÷uõñhãkaõàmadhuguóaiþ kramàt .
     varùàdiùvabhayà prà÷yà rasàyanaguõaiùiõà ..
     punarnavasyàrdhapalaü navasya piùñaü pibedyaþ payasàrdhamàsam .
     màsatrayaü tattriguõaü samàü và jãrõo'pi bhåyaþ sa punarnavaþ syàt ..
     ye màsamekaü svarasaü pibanti dine dine bhçïgarajaþsamuttham .
     kùãrà÷inaste balavãryayuktàþ samà÷ataü jãvanamàpnuvanti ..
     ÷atàvarã muõóitikà guóåcã sahastikarõà sahatàlamålã .
     etàni kçtvà samabhàgayuktànyàjyena kiüvà madhunàvalihyàt ..
     jaràrujàmçtyuviyuktadeho bhavennaro vãryabalàdiyuktaþ .
     vibhàti devapratimaþ sa nityaü prabhàmayo bhårivivçddhabuddhiþ ..
     pãtà÷vagandhà payasàrdhamàsaü ghçtela tailena sukhàmbunà và .
     vãryasya puùñiü vapuùo vidhatte bàlasya ÷asyasya yathàmbuvçùñiþ ..
     ayaþpalaü gugguluratra yojyaþ palatrayaü vyoùapalàni pa¤ca .
     palàni càùñau triphalàraja÷ca karùaü lihan yàtyamaratvameva ..>% lohagugguluþ .
     %<na kevalaü dãrghamihàyura÷rute rasàyanaü yo vividhaü niùevate .
     gatiü sa devarùiniùevitàü ÷ubhàü prapadyate brahma tathaiva càkùayam ..>% iti rasàyanàdhikàre bhàvaprakà÷aþ .. (tathà ca .
     %<làbhopàyohi÷astànàü rasàdãnàü rasàyanam .
     pårve vayasi madhye và tat prayojyaü jitàtmanaþ .
     snigdhasya srutaraktasya vi÷uddhasya ca sarvathà ..
     nàvi÷uddhe ÷arãre hi yukto ràsàyano vidhiþ .
     vàjãkaro và maline vastre raïga ivàphalaþ ..>%
     %<rasàyanànàü dvividhaü prayogamçùayo viduþ .
     kuñãpràve÷ikaü mukhyaü vàtàtapikamanyathà ..
     nirvàte nirbhaye harmye pràpyopakaraõe pure .
     di÷yudãcyàü ÷ubhe de÷e trigarbhàü såkùmalocanàm ..
     dhåmàtaparajovyàlastrãmårkhàdyavilaïghitàm .
     sajjavaidyopakaraõàü sumçùñàü kàrayet kuñãm ..
     atha puõye'hni saüpåjya påjyàüstàü pravi÷ecchuciþ .
     tatra saü÷odhanaiþ ÷uddhaþ sukhã jàtabalaþ punaþ ..
     brahmacàrã dhçtiyutaþ ÷raddadhàno jitendriyaþ .
     dàna÷ãladayàsatyavratadharmaparàyaõaþ ..
     devatànusmçto yukto yuktasvapnaprajàgaraþ .
     priyauùadhaþ pe÷alavàk pràrabheta rasàyanam ..
     harãtakãmàmalakaü saindhavaü nàgaraü vacàm .
     haridràü pippalãü vellaü guóa¤coùõàmbunà pibet ..
     snigdhaþ svinno naraþ pårbaü tena sàdhu viricyate .
     tataþ ÷uddha÷arãràya kçtasaüsarjanàya ca ..
     triràtraü pa¤caràtraü và saptàhaü và ghçtànvitam .
     dadyàdyàvakamà÷uddheþ puràõa÷akçto'tha và ..
     itthaü saüskçtakoùñhasya rasàyanamupàharet .
     yasya yadyaugikaü pa÷yet sarvamàlocya sàtmyavit ..>%
     %<kuñãprave÷aþ kùaõinàü paricchadavatàü hitaþ .
     ato'nyathà tu ye teùàü såryamàrutikovidhiþ ..
     vàtàtapasahàyogà vakùyante'to vi÷eùataþ .
     sukhopacàrà bhraü÷e'pi ye na dehasyavàdhakàþ ..>% ityuttarasthànãyabàgbhañe 39 adhyàye .. vi÷eùastu tasminnadhyàye j¤àtavyaþ .. * .. rasaþ pàradaþ lakùaõayà tajjàtãya-haritàlàdika¤ca ayanaü à÷raya upàyo và yasya tat . svarõàdikaraõam . atharasàyane ã÷vara uvàca .
     %<gomåtraü haritàla¤ca gandhaka¤ca manaþ÷ilàm .
     samaü samaü gçhãtvà tu yàvat ÷uùyati peùayet ..
     ekàda÷adinaü yàvat yatnena rakùayet ÷uciþ .
     mantreõa dhåpadãpàdinaivedyairdugdhami÷ritaiþ ..
     mantrastu oü hariharàya rasàyanaü siddhiü kurukuru svàhà . ayutajapena siddhiþ .
     tadvañãü golakaü kçtvà vastreõàveùñayet punaþ .
     mçttikàü lepayettasya cchàyà÷uùkantu kàrayet ..
     garte kuõóe vinikùipte palà÷akàùñavahninà .
     jvàlayedaùñayàmantu nànyathà ÷aïkaroditam ..
     tadbhasma jàyate siddhirviddhi siddhisamàkulam .
     tàmrapàtre agnimadhye bindumàtraü niyacchati ..
     tatkùaõàjjàyate svarõaü nànyathà ÷aïkaroditam .
     dàtavyaü gurubhaktàya na dadyàdduùñamànase .
     siddhapãñhe bhavetsiddhirgàyattrãlakùajàpanaiþ ..
     yasmai kasmai na dàtavyaü dàtavyaü ÷ivabhaktake .
     agnimukhaü dvijàtãnàü pàcakànàü vi÷eùataþ ..
     gopyaü gopyaü mahàgopyaü devànàmapi durlabham ..>% prakàràntaram .
     %<ànãya bahuyatnena sambalaü tolakadvayam .
     vasuràdyaü ÷iva¤càdyaü màyàbindusamanvitam ..
     bãjatraya¤càùña÷ataü prajapet sambalopari .
     a÷ãtitolakamànaü kçùõadhenusamudbhavam ..
     dugdhamànãya yatnena càùñottara÷ataü japet .
     vastrayuktena såtreõa dugdhamadhye vinikùipet ..
     uttàpaü jvàlayeddhãmàn mandamandena bahninà .
     ripurvedàrdhaparyantamardha÷oùaü bhavedyadi ..
     tadaivottolya taddravyaü dugdhaü toye vinikùipet ..>% tataþ parãkùà kartavyà .
     %<nirdhåbhaü pàvake dravyaü dçùñvà utthàpya yatnataþ .
     tatraiva prajapenmantraü sarvabandhanamàtmakam ..
     sàrdhena tolakaü tàmraü dçùñvà utthàpya yatnataþ .
     gu¤jàpramàõaü taddravyaü satyaü satyaü hi ÷aïkari ! .
     raupyaü bhavati tadravyaü nànyathà ÷aïkaroditam ..>% prakàràntaram . %<kçùõasarpamekaü gçhãtvà tasya mukhe ÷ivavãryaü pårayitvà sarpasya mukhaü guda¤ca baddhà nåtanamçõmayasthàlãmadhye saüsthàpya sthàlãmukhaü mçdàdinà saülipya nirjanasthàne pràtaràrabhya punaþpràtaryàvat bahninà jvàlaü dadyàt . tataþ ÷ubhakùaõe sthàlãmukhamuddhçtya sarpabhasma vihàya ÷ivavãryaü gçhõãyàt . tatastolakamitaü tàmraü gàlayitvà tasmin gàlitatàmre raktikamàtraü tat ÷ivavãryaü dadyàt tena tatkùaõàdeva tattàmraü suvarõãbhåtam . àdau ÷ivàrcanaü kçtvà pa÷càt prayoga eùa kartavyaþ ..>% iti dattàtreyatantre ã÷varadattàtreyasaüvàde rasàyanaü nàma trayoda÷aþ pañalaþ ..)

#<rasàyanaþ>#, puü, garuóaþ . bióaïgaþ . iti medinã ..

#<rasàyanaphalà>#, strã, (rasàyanena phalati yà . phal + ac . ñàp .) harãtakã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<rasàyana÷reùñhaþ>#, puü, (rasàyaneùu ÷reùñhaþ .) pàradaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<rasàyanã>#, strã, (rasàn tailàdãn ayate pràpnotãti . ay + lyuþ . ïãù .) guóåcã . kàkamàcã . mahàkara¤jaþ . gorakùadugdhà . màüsacchadà . iti ràjanirghaõñaþ .. (ma¤jiùñhà . asyàþ paryàyo yathà --
     %<ma¤jiùñhà vikasà jiïgã samaïgà kàlameùikà .
     maõóåkaparõã bhaõóãrã bhaõóã yojanavallyapi ..
     rasàyanyaruõà kàlà raktàïgã raktayaùñikà .
     bhaõóãtakã ca gaõóãrã ma¤jåùà vastrara¤jinã ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<rasàlaü>#, klã, (rasaü àlàtãti . à + là + kaþ .) sihlakam . bãlam . iti medinã ..

#<rasàlaþ>#, puü, (rasaü àlàti gçhõàti . à + là + kaþ .) ikùuþ . àmraþ . ityamaraþ .. (yathà, sàhityadarpaõe 10 paricchede ati÷ayoktyalaïkàre .
     %<pràgeva hariõàkùãõàü cittamutkalikàkulam .
     pà÷càdudbhinnavakularasàlamukula÷riyaþ ..>%) panasaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. kundaratçõam .. godhåmaþ . puõórakanàmekùuþ . iti ràjanirghaõñaþ .

@<[Page 4,108a]>@
#<rasàlasà>#, strã, (rasena alasà .) nàóã . iti ÷abdacandrikà ..

#<rasàlà>#, strã, (rasàn àlàtãti . à + là + kaþ . ñàp .) rasanà . dårvà . vidàrã . iti medinã .. dràkùà . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷ikhariõã . tatparyàyaþ . màrjità 2 . ityamaraþ .. tasyàþ karaõaprakàro yathà --
     %<àdau màhiùamamlamamburahitaü dadhyàóhakaü ÷arkaràü ÷ubhràü prasthayugonmitàü ÷ucipañe kiü¤cicca ka¤cit kùipet .
     dugdhenàddhaghanena mçõmayanavasthàlyàü dçóhaü sràvayedelàbãjalavaïgacandramaricairyogyai÷ca tadyojayet ..
     bhãmena priyabhojanena racità nàmnà rasàlà svayaü ÷rãkçùõena purà punaþpunariyaü prãtyà samàsvàdità .
     eùà yena vasantavarjitadine sevyà paraü nitya÷astasya syàdativãryavçddhirani÷aü sarvendriyàõàü balam ..
     grãùme tathà ÷aradi ye ravi÷oùitàïgà ye ca pramattavanitàsuratàtikhinnàþ .
     ye càpi màrgaparisarpaõa÷ãrõagàtràsteùàmiyaü vapuùi poùaõamà÷u kuryàt ..
     rasàlà ÷ukralà balyà rocanã vàtapittajit .
     dãpanã bçühaõã snigdhà madhurà ÷i÷irà sarà .
     raktapittaü tçùàü dàhaü prati÷yàyaü vinà÷ayet ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<dadhno'rdhàóhakamãùadamlamadhuraü khaõóasya candradyuteþ prasthaü kùaudrapala¤ca pa¤ca haviùaþ ÷uõñhyà÷caturmàùakàn .
     elàmàùacatuùñayaü maricataþ karùaü lavaïgaü tathà dhçtvà ÷uklapañe ÷anaiþ karatalenonmathya visràvayet ..
     mçdbhàõóe mçganàbhicandanarasasçùñe'guråddhåpite karpåreõa sugandhitaü tadakhilaü saüloóya saüsthàpayet .
     svasvàrthe mathure÷vareõa racità hyeùà rasàlà svayaü bhokturmanmathadãpanã sukhakarã kànteva nityaü priyà ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<rasàlihà>#, strã, ÷ãrõanàlà . iti ÷abdacandrikà .. càkuliyà iti bhàùà ..

#<rasàlã>#, strã, (rasàn àlàti yà . à + là + kaþ . ïãp .) puõórakekùuþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<rasà÷vàsà>#, strã, palà÷ãlatà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<rasàsvàdaþ>#, puü, (rasasya àsvàdaþ .) akhaõóavastanavalambanenàpi cittavçtteþ savikalpànandàsvàdanam . samàdhyàrambhasamaye savikalpànandàsvàdanaü và . iti vedàntasàraþ .. * .. %<caturthaü vighnamàha akhaõóeti . uktasavikalpakasamàdhyormadhye dvitãyaþ ÷abdànanuviddhastripuñãvi÷iùñastasmin ya ànando vàhya÷abdàdiviùayaprapa¤cabhàratyàgaprayukto na tu caitanyaprayuktaþ . yathà nidhigrahaõàya pravçttasya nidhiparipàlakabhåtapretàdyàvçtasya nidhipràpteþ abhàve'pi bhåtàdyaniùñanivçttimàtreõa ko'pi mahànànando bhavati tathà savikalpakasamàdhàvakhaõóavastvanavalambanena nityànandarasàsvàdanàbhàve'pi aniùñavàhyaprapa¤canivçttijanyànandaü savikalpakaråpaü brahmànandabhrameõa svàdayati tadrasàsvàdanamityarthaþ . lakùaõàntaramàha samàdhãtyàdi . nirvikalpakasamadhyàrambhakàle anubhåya mànasavikalpakà datyàgàsahiùõutayà punastasyaivàsvàdanaü rasàsvàda ityarthaþ .>% iti subodhanyàkhyà taññãkà ..

#<rasàsvàdã>#, [n] puü, (rasaü madhu àsvàdayituü ÷ãlamasya . à + svad + õiniþ .) bhramaraþ . iti ÷abdamàlà .. rasàsvàdavi÷iùñe, tri ..

#<rasàhvaþ>#, puü, (rasaþ àhvà àkhyà yasya .) saraladravaþ . iti ratnamàlà ..

#<rasikaþ>#, puü, (raso'styasyàtreti và . ras + ñhan .) sàrasapakùã . iti ràjanirghaõñaþ .. turaïgaþ . hastã . iti sàrasvataþ .. sarase, tri . iti medinã .. (yathà, bhàgavate . 1 . 1 . 3 .
     %<pibata bhàgavataü rasamàlayaü muhuraho rasikà bhuvi bhàvukàþ ..>%)

#<rasikà>#, strã, (rasika + ñàp .) rasàlà . ikùurasaþ . iti medinã .. kà¤cã . rasanà . iti vi÷vaþ ..

#<rasike÷varaþ>#, puü, (rasikànàü rasaj¤ànàmã÷varaþ .) ÷rãkçùõaþ . yathà --
     %<vçndàvanàntare ramye ràsotsavasamutsukam .
     ràsamaõóalamadhyasthaü namàmi rasike÷varam ..>% iti brahmavaivarte gaõapatikhaõóe 32 adhyàyaþ .. (rasika÷reùñha÷ca ..)

#<rasitaü>#, klã, (rasa ÷abde + bhàve ktaþ .) meghanirghoùaþ . ityamaraþ .. rutam . svarõàdisvacite, tri . iti medinã ..

#<rasunaþ>#, puü, (rasa + unan .) la÷unaþ . iti ÷abdacandrikà .. (vivaraõamasya rasona÷abde j¤àtavyam ..)

#<rasendraþ>#, puü, (rasànàü dhàturasànàmindraþ ÷reùñhaþ .) pàradaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, bhàvaprakà÷e . 1 . 1 .
     %<asàdhyo yo bhavedrogo yasya nàsti cikitusitam .
     rasendro hanti taü rogaü naraku¤jaravàjinàm ..>% asya paryàyàdikaü rasa÷abde draùñavyam ..)

#<rasottamaþ>#, puü, (raseùu uttamaþ . yadvà, rasaþ uttamo'sya .) mudgaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷reùñharasa÷ca ..

@<[Page 4,108c]>@
#<rasodbhavaü>#, klã, (rasàt pàradadhàtorudbhavatãti . ut + bhå + ac .) hiïgulam . iti ràjanirghaõñaþ .. rasajàte, tri ..

#<rasonaþ>#, puü, (rasenaikenonaþ .) rasunaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (tasyotpattiryathà --
     %<ràhoramçtacauryeõa lånàt ye patità malàt .
     amçtasya kaõà bhåmau te rasonatvamàgatàþ ..
     dbijà nà÷nanti tamato daityadehasamudbhavam .
     sàkùàdamçtasambhåtergràmaõãþ sarasàyanam ..>% iti vàbhañe uttarasthàne 39 adhyàyaþ ..
     %<atha vãrya¤ca vakùyàmi rasonasya mahàmate .
     rasai÷ca pa¤cabhiryukto rasonastena varjitaþ ..>%
     %<dadhnà vàtàdi÷amano rasono vihito budhaiþ .
     jàïgalàni rasànyeva bhojanàrthe pradàpayet ..>% iti hàrãte kalpasthàne tçtãye'dhyàye .. athàsyaguõàþ .
     %<rasono bçühaõo vçùyaþ snigdhoùõaþ pàcanaþ saraþ .
     rase pàke ca kañukastãkùõo madhurako mataþ ..
     bhagnasandhànakçtkaõñhyo guruþ pittàsravçddhidaþ .
     balavarõakaro medhàhito netryo rasàyanaþ ..>% iti ca bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. anyadvivaraõamasya rasonaka÷abde la÷una÷abde ca draùñavyam ..)

#<rasonakaþ>#, puü, (rasona + svàrthe kan .) rasunaþ . tatparyàyaþ .
     %<la÷unastu rasonaþ syàdugragandho mahauùadham .
     ariùño mlecchakanda÷ca yavaneùño rasonakaþ ..>% tasyotpattiryathà --
     %<yadàmçtaü vainateyo jahàra surasattamàt .
     tadà tato'patadbinduþ bhurasono'bhavadbhuvi ..
     pa¤cabhi÷ca rasairyukto rasenàmlena varjitaþ .
     tasmàdrasona ityukto dravyàõàü guõavedibhiþ ..>% asyàvayavaguõàþ .
     %<kañuka÷càpi måleùu tiktaþ patreùu saüsthitaþ .
     nàle kaùàya uddiùño nàlàgre lavaõaþ smçtaþ .
     bãje tu madhuraþ prokto rasastadguõavedibhiþ ..>% asya bhakùaõaguõàþ .
     %<rasono bçühaõo vçùyo snigdhoùõaþ pàcanaþ saraþ .
     rase pàke ca kañukastãkùõo madhurako mataþ ..
     bhagnasandhànakçt kaõñhyo guruþ pittàsravçddhidaþ .
     balavarõakaro medhàhito netryo rasàyanaþ ..
     hçdrogajãrõajvarakukùi÷ålavibandhagulmàrucikàsa÷ophàn .
     durnàmakuùñhànalasàdajantusamãraõa÷vàsakaphàü÷ca hanti ..
     madyaü màüsaü tathàmla¤ca hitaü la÷unasevinàm ..
     vyàyàmamàtapaü roùamatinãrapayo guóam .
     rasonama÷nan puruùastyajedetannirantaram ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (tathàsyànyà vivçtiryathà --
     %<amçtamathane jàtaþ suràsuragraho mahàn .
     jahàra vainateya÷ca ca¤cunà tridivaü gataþ ..
     saügràma÷ramasampràpte ÷ramavegapradhàvite .
     àråóhe vaiklavaü pràpte cyutà hyamçtabindavaþ ..
     sakçt sandåùite dehe patitàstatra saüsthitàþ .
     tasmàt kàlava÷àjjàtaü durbhikùaü dbàda÷àbdikam ..
     vi÷uùkàþ kànane sarvà vçkùakàõóapratànikàþ .
     tasmàcca kànane sarve prakçùñaü gahanaü gatàþ ..
     teùàü madhye jaràgrasto gatihãno'tijarjaraþ .
     sayaùñiþ saraõikùuõõaþ ÷ãrõadantàvalãmukhaþ ..
     savyaktasthaiþ kùudhàpannaiþ çùibhistatra vi÷rutaþ .
     so'pi kùudhàturaþ sarvàü paryañtyurvaràü mahãm ..
     kutracit puõyayogena dçùñavàn viñapàn ÷ubhàn .
     nãla÷aivàlasaïkà÷àn ÷àdbalàn bahulàn bhuvi .
     kùudhàsaüpãóanenàpi bhuktavàn sàdvalànapi ..
     ùaõmàsànantare ÷uùkàn viñapàn tadanantaram .
     bhuktavàn kandakàn so'pi màsamekaü tathà çùiþ ..
     pa÷càt subhikùe sa¤jàte sarve caikatra saüsthitàþ .
     so'pi vçddho yuvà bhåtvà gatastatra ca yatra te ..
     taü dçùñvà vismayàpannàþ papracchuþ kiü kçtaü tvayà .
     noktavàn so'pi ki¤cicca ruùà taiþ ÷àpitastataþ ..
     yattvayà svàditaü dravyaü tadabhakùyaü dbijàtibhiþ .
     durgandhamapi citra¤ca tasmàjjàtaü rasonakam ..>%
     %<tena rasonakaü nàma vikhyàtaü bhuvanatraye .
     kukkuñàõóanibhaü grãùme ÷ãrõaparõaü samuddharet ..
     baddhvà puñe sunirguptaü dhàrayettanmahàmate .
     dãptàgnidar÷anàttena mriyate dãryate bhuvi ..
     varùàsu ÷i÷ire caiva kàrayenmàtrayà yutam .
     ràmañhaü jãrake dve ca ajamodàkañutrayam ..
     ghçtasauvarcalopetaü vàtaroge vi÷eùataþ .
     màtuluïgarasenàpi ÷ålànàhe prakãrtitaþ ..>% iti hàrãte kalpasthàne tçtãye'dhyàye .. asyànyat dvijàbhakùyatvakàraõàdikaü rasona÷abde draùñavyam ..)

#<rasopalaü>#, klã, (rasavat pàrada iva upalam .) mauktikam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<rasnaü>#, klã, (rasa + %<tçùi÷uùirasibhyaþ kit .>% uõàø 3 . 12 . iti napratyayaþ .) dravyam . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<rasyaü>#, klã, (rasàt bhuktànnàdiparipàkàt àgatamiti . rasa + yat .) raktam . iti ÷abdacandrikà .. (yathà, mahàbhàrate . 14 . 50 . 32 .
     %<yannaiva gandhino rasyaü naråpaü spar÷a÷abdavat ..>% rasayukte, tri . yathà, bhagavadgãtàyàm . 17 . 8 .
     %<rasyàþ snigdhàþ sthirà hçdyà àhàràþ sàttvikapriyàþ ..>%)

#<rasyà>#, strã, (rasàya hità . ras + yat . ñàp .) ràsnà . (asyàþ paryàyo yathà --
     %<ràsnà yuktarasà rasyà suvahà rasanà rasà .
     elàparõã ca surasà sugandhà ÷reyasã tathà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) pàñhà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<raüha>#, t ka gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (adanta curàø-paraø-sakaø-señ .) raühayati raühàpayati . iti durgàdàsaþ ..

#<raühaþ>#, [s] klã, (rama + %<rame÷ca .>% uõàø 4 . 213 . iti asun hugàgama÷ca . %<ahi rahibhyàmasun ityaho raüha iti dhàtupradãpaþ .>% ityujjvalaþ .) vegaþ . tatparyàyaþ . taraþ 2 rayaþ 3 syadaþ 4 yavaþ 5 . ityamaraþ .. raüghaþ 6 yavanaþ 7 . iti taññãkà .. (yathà, raghuþ . 2 . 34 .
     %<na pàdaponmålana÷akti raühaþ ÷iloccaye mårchati màrutasya ..>%)

#<raha>#, tyaji . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) rahati sukhaü dãnaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<raha>#, i ïa gatyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-sakaø-señ .) i, raühyate . iti durgàdàsaþ ..

#<raha>#, t ka tyàge . iti kavikalpadrumaþ .. (adanta curàø-paraø-sakaø-señ .) rahayati ÷okaü dhãraþ . iti durgàdàsaþ ..

#<rahaþ>#, [s] klã, (ramante'smin . raha + %<de÷e ha ca .>% uõàø 4 . 214 . iti asunpratyayaþ . hakàra÷càntàde÷aþ . %<raha tyàge asmàdasuni raha iti yàtupradãpaþ .>% ityujjvalaþ .) nirjanam . tatparyàyaþ . viviktaþ 2 vijanaþ 3 channaþ 4 niþ÷alàkaþ 5 rahaþ 6 upàü÷uþ 7 ityamaraþ .. (yathà, raghau . 3 . 3 .
     %<tadànanaü mçtsurabhi kùitã÷varaþ rahasyupàghràya na tçptimàyayau ..>%) tattvam . ratiþ . guhyam . iti medinã ..

#<rahaþ>#, [s] vya, vijanam . ityamaraþ ..
     %<raho nidhuvane'pi syàdraho guhye napuüsakam ..>% iti rabhasa÷ca .. %<de÷àdanyatra raho'vyayaü ÷abdàntaraü vàsti suratavàcakam .>% ityujjvalaþ . 4 . 214 ..)

#<rahasyaü>#, tri, (rahasi bhavam . rahas + digàdinvàt yat . ityujjvalaþ . 4 . 214 .) gopanãyam . rahasi bhavam . iti medinã amara÷ca .. rahasyaromaspar÷aniùedho yathà --
     %<na sarpa÷astraiþ krãóeta svàni svàni na saüspç÷et .
     rosàõi ca rahasyàni nà÷iùñena sadà vrajet ..>% iti kaurme 15 adhyàyaþ ..

#<rahasyà>#, strã, (rahasya + ñàp .) nadãbhedaþ . iti medinã .. (yathà, mahàbhàrate . 6 . 9 . 18 .
     %<rahasyàü ÷atakumbhàü ca sarayåü ca nare÷vara ! ..>%) ràsnà . pàñhà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<rahitaü>#, tri, (raha + ktaþ .) varjitam . yathà --
     %<jàtasåtakamàdau ca ante ca mçtasåtakam .
     gurostadrahitaü kçtvà japakarma samàcaret ..>% iti tantrasàraþ .. api ca .
     %<digghno'bda÷cà÷virahito janmarkùàóhyo bha÷eùitaþ .
     bhaü bhavedabdave÷e'tra yoge'pyevaü vicintayet ..>% iti jàtakapaddhatiþ ..

#<rà>#, la dàne . grahaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (adàø-paraø-sakaø-aniñ .) la, ràti . iti durgàdàsaþ ..

#<ràþ>#, strã, (rà + sampadàditvàt kvip .) vibhramaþ . dànam . ityekàkùarakoùaþ .. kà¤canam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ràþ>#, [ai] puü, (rà dàne + %<ràte róaiþ .>% uõàø 2 . 66 . iti óaiþ .) dhanam . (yathà, bhàgavate . 3 . 25 . 38 .
     %<àtmànamanu ye ceha ye ràyaþ pa÷avo gçhàþ ..>%) svarõam . ityamaraþ .. ÷abdaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (strã, ÷rãþ . yathà, çgvede . 10 . 111 . 7 .
     %<sa cantayaduùasaþ såryeõa citràmasya ketavo ràmavindan ..>%) %<citràü nànàvarõàü ràü ràyaü ÷riyamavindan alabhanta .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<ràkà>#, strã, (rà dàne + %<kçdàdhàràrcikalibhyaþ kaþ .>% uõàø 3 . 40 . iti kaþ . vahulavacanàdeva na hnasvaþ .) nadãvi÷eùaþ . (sà ca ÷àlmalãdvãpasthànàü nadãnàmanyatamà . yathà, bhàgavate . 5 . 20 . 10 .
     %<teùu varùàdrayo nadya÷ca saptaivàbhij¤àtàþ . surasaþ ÷ata÷çïgo vàmadevaþ kundaþ kumudaþ puùpàvarùaþ sahasra÷rutiriti . anumatã sinãvàlã sarasvatã kuhå rajanã nandà ràketi ..>%) kacchårogaþ . navajàtarajaþstrã . (ràyate dãyate devebhya haviryasyàm . iti nighaõñuñãkàyàü devaràjayajvà . 5 . 5 . 21 .) sampårõendutithiþ . iti medinã .. (yathà, çgvede . 2 . 32 . 4 .
     %<ràkàmahaü suhavàü suùñutãhuve ÷çõotu naþ subhagà bodhatutmanà ..>% %<saüpårõacandrà paurõamàsã ràkà .>% iti sàyaõaþ .. ràkùasãvi÷eùaþ . sà ca kharasya ÷årpaõakhàyà÷ca jananã . yathà, mahàbhàrate . 3 . 274 . 1-8 . màrkaõóeya uvàca .
     %<pulastyasya tu yaþ krodhàdardhadeho'bhavanmuniþ .
     vi÷ravà nàma sakrodhaþ sa vai÷ravaõamaikùata ..
     bubudhe tantu sakrodhaü pitaraü ràkùame÷varaþ .
     kuberastatprasàdàrthaü yatate sma sadà nçpa ! ..
     sa ràjaràjo laïkàyàü nivasannaravàhanaþ .
     ràkùasãþ pradadau tisaþ piturvai paricàrikàþ ..
     tàþ sadà taü mahàtmànaü santoùayitumudyatàþ .
     çùiü bharata÷àrdåla ! nçtyagãtavi÷àradàþ ..
     puùpotkañà ca ràkà ca màlinã ca vi÷àü pate .
     anyo'nyaspardhayà ràjan ! ÷reyaskàmàþ sumadhyamàþ ..
     sa tàsàü bhagavàüstuùño mahàtmà pradadau varàn .
     lokapàlopamàn puttrànekaikasyà yathepsitàn ..
     puùpotkañàyàü jaj¤àte dvau puttrau ràkùase÷varau .
     kumbhakarõada÷agrãvau balenàpratimau bhuvi ..
     màlinã janayàmàsa puttramekaü vibhãùaõam .
     ràkàyàü mithunaü jaj¤e kharaþ ÷årpaõakhà tathà ..>%)

#<ràkùasaþ>#, puü, rakùantyasmàt rakùaþ rakùa eva ràkùasaþ . tatparyàyaþ . kauõapaþ 2 kravyàt 3 kravyàdaþ 4 asrapaþ 5 à÷araþ 6 ràtri¤caraþ 7 ràtricaraþ 8 karvåraþ 9 nikaùàtmajaþ 10 yàtudhànaþ 11 puõyajanaþ 12 nairçtaþ 13 yàtu 14 rakùaþ 15 . ityamaraþ .. sandhyàvalaþ 16 kùapàñaþ 17 rajanãcaraþ 18 kãlàpàþ 19 nçcakùàþ 20 nakta¤caraþ 21 palà÷ã 22 palà÷aþ 23 bhåtaþ 24 . iti ÷abdaratnàvalã .. nãlàmbaraþ 25 kalmàùaþ 26 kañapråþ 27 agiraþ 28 kãlàlapàþ 29 naradhiùmaõaþ 30 . iti jañàdharaþ .. tasyotpattiryathà --
     %<rajomàtràtmikàmeva tato'nyàü jagçhe tanum .
     tataþ kùudbrahmaõo jàtà jaj¤e kopà÷rayàttataþ ..
     kùutkùàmànanyàkàràü÷ca so'sçjadbhagavàüstataþ .
     viråpàþ ÷ma÷rulà jàtàste'bhyadhàvanta taü prabhum ..
     naivaü bho rakùyatàmeùa tairuktaü ràkùasàstu te ..>% iti vahnipuràõam .. * .. api ca .
     %<rakùogaõaü krodhava÷àt svanàmànamajãjanat .
     daüùñriõàü niyutaü teùàü bhãmasenàdgataü kùayam ..>% iti màtsye àdisarge ka÷yapànvayanàma 6 adhyàyaþ .. * .. ràkùasabhojyànnàni yathà --
     %<kùutkãñàdyupapanna¤ca yaccocchiùñànvitaü bhavet .
     ke÷àvapannamàdhåtaü màruta÷vàsavadbhavet ..
     ebhiþ saüspçùñamanna¤ca bhàgo vai rakùaso bhavet .
     tasmàjj¤àtvà sadà vidvànannànyetàni varjayet ..
     ràkùasà nàma ye proktàste bhu¤jantyannamãdç÷am ..>% iti vàmaõapuràõe 39 adhyàyaþ .. * .. teùàü vihàraþ såryalokàdadhaþ . yathà --
     %<antãkùacarà ye ca bhåtapretapi÷àcakàþ .
     varjayitvà rudragaõàüste tatraiva caranti hi ..
     nordhaü vikramaõe ÷aktisteùàü sambhåtapàpmanàm .
     ata årdhvaü hi viprendra ràkùasà ye kçtainasaþ .
     te tu såryàdadhaþ sarve viharantyårdhavarjitàþ ..>% iti pàdme svargakhaõóe 15 adhyàyaþ .. * .. (anenàdhiùñhitasya rogino lakùaõaü yathà --
     %<sakrodhadçùñiü bhrukuñãmudvahantaü sasaübhramam .
     praharantaü pradhàvantaü ÷abdantaü bhairavànanam ..
     annàdvinàpi balinaü naùñanidraü ni÷àcaram .
     nirlajjama÷uciü ÷åraü kråraü paruùabhàùiõam ..
     roùaõaü raktamàlyastrãraktamadyàmiùapriyam .
     dçùñvà ca raktaü màüsaü và lihànaü da÷anacchadau .
     hasantamannakàle ca ràkùasàdhiùñhitaü vadet ..>% iti vàgbhañe uttarasthàne caturthe'dhyàye ..) aùñaprakàravivàhàntargatavivàhavi÷eùaþ . yathà,
     %<àsuro draviõàdànàdgàndharvaþ samayànmithaþ .
     ràkùaso yuddhaharaõàt pai÷àcaþ kanyakàcchalàt ..>% ityudvàhatattvam .. (etallakùaõàntara¤ca yathà, manuþ . 3 . 33 .
     %<hatvà cchitvà ca bhittvà ca kro÷antãü rudatãü gçhàt .
     prasahya kanyàharaõaü ràkùaso vidhirucyate ..>% ràkùasavivàhastu kùattriyasyaiva pra÷astaþ . yathà, tatraiva . 3 . 24 .
     %<caturo brahmaõasyàdyàn pra÷astàn kavayo viduþ .
     ràkùasaü kùattriyasyaikaü àsuraü vai÷ya÷ådrayoþ ..>% nindyaprajotpatijanakatayà tu bràhmàdyapekùayà ràkùasàdivivàhasya garhitatvamàha tatraiva . 3 . 41 -- 42 .
     %<itareùu ca ÷iùñeùu nç÷aüsànçtavàdinaþ .
     jàyante durvivàheùu brahmadharmadbiùaþ sutàþ ..
     aninditaiþ strãvivàhairanindyà bhavati prajà .
     ninditairnindità néõàü tasmànnindyàn vivarjayet .. * ..>% abdavi÷eùe, puü, klã . yathà, bçhatsaühitàyàm . 8 . 45 .
     %<indràgnidaivaü da÷amaü yugaü yat tatràdyamabdaü paridhàvisaüj¤am .
     pramàdyayànandamataþparaü yat syàdràkùasaü cànalasaüj¤ita¤ca ..>%) rakùaþsambandhini, tri ..

#<ràkùasã>#, strã, (ràkùasa + ïãp .) kauõapã . ràkùasapatnã . yathà, raghuþ . 12 . 61 .
     %<dçùñvà vicinvatà tena laïkàyàü ràkùasãvçtà .
     jànakã viùavallãbhiþ parãteva mahauùadhiþ ..>%) daüùñrà . bçhaddanteti yàvat . iti hemacandraþ .. caõóà coranàmagandhadravyamiti yàvat . iti medinã .. sàyàhnavelà . yathà --
     %<pràtaþkàlo muhårtàüstrãn saïgavastàvadeva tu .
     madhyàhnastrimuhårtaþ syàdaparàhõastataþ param ..
     sàyàhnastrimuhårtaþ syàt ÷ràddhaü tatra na kàrayet .
     ràkùasã nàma sà velà garhità sarvakarmasu ..>% iti tithyàditattvam ..

#<ràkùasendraþ>#, puü, (ràkùasànàmindraþ .) ràvaõaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (ràkùasapatimàtre ca . yathà, mahàbhàrate . 1 . 154 . 18 .
     %<dhik ! tvàmasati puüskàme mama vipriyakàriõi .
     pårbeùàü ràkùasendràõàü sarveùàmaya÷askari ..>%)

#<ràkùà>#, strã, (làkùà . ralayoraikyàt lasya ratvam .) làkùà . ityamaraþ ..

@<[Page 4,110c]>@
#<ràkha>#, ç ÷oùàlamarthayoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø-akaø-sakaø ca-señ .) ÷oùaþ sneharahitãbhàvaþ . alamartho bhåùaõaü sàmarthyaü nivàraõa¤ca . ç, araràkhat . iti durgàdàsaþ ..

#<ràgaþ>#, puü, (ra¤janamiti rajyate'neneti và . ra¤ja + bhàve karaõe và gha¤ . %<gha¤i ca bhàvakaraõayoþ .>% 6 . 4 . 27 . iti nalopaþ .) màtsyaryam . lohitàdiþ . (yathà, kumàre . 3 . 30 .
     %<ràgeõa bàlàruõakomalena cåtaprabàloùñhamala¤cakàra ..>%) kle÷àdiþ . anuràgaþ . (yathà, àryàsapta÷atyàm . 270 .
     %<tànavametya chinnaþ paropahitaràgamadanasaïghañitaþ .
     karõa iva kàminãnàü na ÷obhate nirbharaþ premà ..>%) gàndhàràdiþ . nçpaþ . iti medinã .. candraþ .. såryaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. làkùàdiþ . (yathà, kumàre . 4 . 19 .
     %<tamimaü kuru dakùiõetaraü caraõaü nirmitaràgamehi me ..>%) raktimatviñ . ra¤janam . iti nànàrtharatnamàlà .. prãtiþ . yathà --
     %<vãtaràgabhayakrodhasthitadhãrmunirucyate ..>% iti bhagavadgãtà÷lokañãkàyàü ÷rãdharasvàmã .. tasya lakùaõaü yathà --
     %<sukhamapyadhikaü citte sukhatvenaiva rajyate .
     yatastu praõayotkarùàt sa ràga iti kãrtyate ..>% ityujjvalanãlamaõiþ .. * .. (abhimataviùayàbhilàùaþ . sa tu pa¤cakla÷àntargataþ . yathà -- %<avidyàsmitàràgadve÷àbhinive÷àþ pa¤cakle÷àþ . ràgo'bhimataviùayàbhilàùaþ .>% iti ÷i÷upàlavadhañãkàyàü mallinàthaþ . 4 . 56 .. %<sukhànu÷ayã ràgaþ .>% iti pata¤jaliþ . gàna÷àstrãyaràgà yathà . bharatamate hanåmanmate ca ràgaþ ùaóvidhaþ . teùàü nàmàni yathà . bhairavaþ 1 kau÷ikaþ 2 hindolaþ 3 dãpakaþ 4 ÷rãràgaþ 5 meghaþ 6 . hanåmadbharatayormate pratyekameùàü pa¤ca ràgiõyaþ . some÷varakallinàthayormate pratyekameteùàü ùañ ràgiõyaþ . eteùàü pratyekamaùñau puttràþ ekaikaputtrabhàryà ca . kallinàthasome÷varamate ùaóràgà yathà . ÷rãràgaþ 1 vasantaþ 2 pa¤camaþ 3 bhairavaþ 4 meghaþ 5 nañanàràyaõaþ 6 . iti nànàsaügãta÷àstram .. * .. atha ràgasya vyutpattisaükhyàsthànàni .
     %<yaistu cetàüsi rajyante jagattritayavartinàm .
     te ràgà iti kathyante munibhirbharatàdibhiþ ..
     gopãbhirgãtamàrabdhamekaikaü kçùõasannidhau .
     tena jàtàni ràgàõàü sahasràõi tu ùoóa÷a ..
     ràgeùu teùu ùañtriü÷adràgà jagati vi÷rutàþ .
     kàlakrameõa tatràpi hnàsa eva tu dç÷yate .
     kecidvadanti te ràgàþ sarve santãti ni÷citam ..
     meroruttarataþ pårbe pa÷cime dakùiõe tathà .
     samudrakaõñhe ye de÷àstatràmãùàü pracàraõà ..>% tathà ca . aïgavaïgakaliïgatelaïgabhåliïgahàvaïgasuraïgayåpalaïgakhelàïgasauvãrakãrakà÷mãranàbhãranàhãrasindhujàlandharamagamagadhaniùadhamalayahãhayagajàhvayamàlavajàlavamarumårucolotkalakuntalasiühalaharikelakerala-ko÷alamallivàlamallabhallasauvidallavàtaki¤jàtagujåràtagu¤jarakàla¤jaragauóadravióauóràntarvedikà¤cãpà¤càlasauràùñra÷avaralauhàvarakha÷akãka÷avaråpakàmaråpaharigarbhavidarbhadurmañavàñakãkañadeveïganañaïgananàñabhoñakavàñakarahàñakarõàñakuntikàvantikakanakàbjakànyakubjabhojakàmbojatojatukhàravihàravalãhàravàjagehavidehavàhlãkaca¤carãkatrigartànartàdide÷eùu ràgàþ pracarantãti .
     %<yasya ÷ravaõamàtreõa ra¤jante sakalàþ prajàþ .
     sarvàghara¤janàddhetostena ràga iti smçtaþ .. * ..>% atha ràgàþ . àdau màlavaràgendrastato mallàrasaüj¤itaþ . ÷rãràga÷ca tataþ pa÷càdvasantastadanantaram .. hindola÷càtha karõàña ete ràgàþ ùaóeva tu . 6 . ùañtriü÷adràgiõã tatra krama÷aþ kathità mayà .. dhànasã màlasã caiva ràmakirã ca sindhuóà . à÷àvarã bhairavã ca màlavasya priyà imàþ .. 6 velàvalã ca puravã kànaóà màdhavã tathà . koóà kedàrikà càpi mallàradayità imàþ .. 6 gàndhàrã ÷ubhagà caiva gaurã kaumàrikà tathà . veloyàrã ca vairàgã ÷rãràgasya priyà imàþ .. 6 tuóã ca pa¤camã caiva lalità pañhama¤jarã . gujjarã ca vibhàùà ca vasantasya priyà imàþ .. 6 màyårã dãpikà caiva de÷akàrã ca pàhióà . varàóã bhorahàñã ca hindolasya priyà imàþ .. 6 .. nàñikà càtha bhåpàlã ràmakelã gaóà tathà . kàmodà càpi kalyàõã karõàñasya priyà imàþ .. 6 .. 36 .. * .. atha kàlaniyamaþ .
     %<vibhàùà lalità caiva kàmodà pañhama¤jarã .
     ràmakãrã ràmakelã veloyàrã ca gujjarã ..
     de÷akàrã ca ÷ubhagà pa¤camã ca gaóà tuóã .
     bhairavã càtha kaumàrã ràgiõyo da÷a pa¤ca ca .
     etàþ pårvàhõakàle tu gãyante gàyanottamaiþ ..
     varàóã màyåro koóà vairàgã càtha dhànasã .
     velàvalã morahàñã saptaità ràgayoùitaþ .
     geyà madhyàhnakàle tu yathà bhàratabhàùitam ..
     gàndhàrã dãpikà caiva kalyàõã puravã tathà .
     kànaóà ÷àravã caiva gaurã kedàrapàhióà ..
     màyårã màlasã nàñã bhåpàlã sindhuóà tathà .
     sàyàhne tà÷ca ràgiõyaþ pragàyanti caturda÷a ..
     puruùà vastubhåùàóhyà ràgàste màlavàdayaþ .
     pradoùe càparàhõe ca rajanyàü gànagocaràþ ..
     da÷adaõóàt paraü ràtrau sarveùàü gànamãritam .
     meghamallàraràgasya gànaü varùàsu sarvadà ..
     ÷rãpa¤camyàü samàrabhya yàvat janmotsavaü hareþ .
     tàvadvasantaràgasya gànamuktaü manãùibhiþ ..
     ÷akrotthànaü samàrabhya yàvaddurgàmahotsavam .
     gãyate tadbudhairnityaü màlasã sà manoharà ..
     sarveùàmiha ràgàõàü ràgiõãnà¤ca sarva÷aþ .
     raïgabhåmau nçpàj¤àyàü kàladoùo na vidyate ..
     ràga¤càlàpayedàdau tatpatnyastadanantaram .
     nànyapatnã pragàtavyà nçpàj¤àyàü na dåùaõam ..
     ràgàþ ùaóatha ràgiõyaþ ùañtriü÷accàruvigrahàþ .
     àgatà brahmasadanàt brahmàõaü samupàsate .. * ..>% atha dhyànam .
     %<nitambinãcumbitavaktrapadmaþ ÷ukadyutiþ kuõóalavàn pramattaþ .
     saïgãta÷àlàü pravi÷an pradoùe màlàdharo màlavaràgaràjaþ .. 1 ..
     nãlotpalaü karõayuge vahantã ÷yàmà suke÷ã ca sumadhyabhàgà .
     ãùatsahàsàmbujaramyavaktrà sà dhànasã padmasucàrunetrà .. 1 ..
     kare yutà càmbujayugmaramyà itastata÷càru vilokayantã .
     kaõñhaspharanmauktikaratnahàrà sà màlasã saükathità vicitrà .. 2 ..
     prataptacàmãkaracàruvaktrà karõàvataüsaü kamalaü vahantã .
     puùpaü dhanuþ puùpa÷arairdadhànà candrànanà ràmakirã pradiùñà .. 3 ..
     mahendranãladyutirambujàkùã pravàdayantã kapilà÷ayantram .
     vicitraratnàbharaõà suke÷ã sà sindhuóà kàntasamãpasaüsthà .. 4 ..
     javàprasånadyutivimbavaktrà saka¤cupadmaü karayordadhànà .
     kùaumàü÷ukàcchàditagàtrayaùñirà÷àvarã raïgakilà vidagdhà .. 5 ..
     sarovarasthà sphañikasya mandire saroruhaiþ ÷aïkaramarcayantã .
     tàlaprayogapratiraïgagãtairgaurãtanurbhairavikà satãyam .. 6 .. * ..>% atha mallàraþ .
     %<vihàra÷ãlo'tisukàntadehaþ kàntàpriyo dhàrmika÷ãlayuktaþ .
     kàmàturaþ piïgalanetrayugmo mallàraràgaþ priyakçt suve÷aþ .. 1 ..
     saïketitotphullalatàniku¤je kçtasthitiþ kàntasamàgamàya .
     velàvalã campakamaulinã sà bàlà vicitràbharaõà niruktà .. 1 ..
     rahaþsu kàntapriyamàõapatraü ramyaü vahantã kucakumbhayugme .
     dårvàdala÷yàmatanuþ sakàmà puràtanaiþ sà puravã niruktà .. 2 ..
     a÷okavçkùasya tale niùaõõà viyoginã vàspakaõà¤citàïgã .
     vibhåùitàïgã jañileva bàlà sà kànaóà hemalateva tanvã .. 3 ..
     saügçthya saügçthya gale dadhànà prasånamàlà dayitena bàlà .
     gaurã svakàntànanacumbitàsyà sà sundarã màdhavikà niku¤je .. 4 ..
     sukacchapãü vàdayati svabharturgànàrthamabhyasyati sammukhena .
     sadaiva tàlà vihità ca màlà koóà kalà tànavatã matà sà .. 5 ..
     snàtvà samuttãrõavatã sudehà ke÷apraõiùyanditavàribinduþ .
     niùpãóayantã timiràü÷ukàntaü kedàrikà raktaparodhara÷rãþ .. 6 .. * ..>% atha ÷rãràgaþ .
     %<lãlàvatàreõa vanàntaràõi cinvan prasånàni badhåsahàyaþ .
     vilàsave÷o hyatidivyamårtiþ ÷rãràga eùa prathitaþ pçthivyàm .. 1 ..
     sandhyàsukàle gçhamadhyade÷e pravàdayantã ha pinàkayantram .
     dhàràdharàdhàtuvicitritàïgã gàndhàrikà gandhasrajaü nidhatte .. 1 ..
     rasanayà suvicàrakautukaü vidadhatã kavikovidakautukam .
     sukavitàmçtabhàvanatatparà bhagavatã subhagà samudàhçtà .. 2 ..
     puùpodyàne sàrdhamàlãkalàpaiþ krãóantyevaü kokilàkàkalãùu .
     ràmà ÷yàmà sadguõànà¤ca sãmà gaurã gaurã gauravàlokadiùñà .. 3 ..
     aññàlikàyàü sphuñakaumudãbhiþ prakà÷itàyàü rajanãvihàram .
     ahnàya kàntena samaü vasantã kaumàrikà kàmakalà vahantã .. 4 ..
     gaurãpàdàmbhojamabhyarcayantã gandhoddhåtaü gandhamàlyaü dadhànà .
     nànàratnopàyanairbhaktibhàvairveloyàrã kathyate bàlikeyam .. 5 ..
     ullàsayantã dhammille rahaþsthàn pràõabandhunà .
     màlatãkusumasragbhirvairàgã ràginã smçtà .. 6>% atha vasantaþ .
     %<cåtàïkureõaiva kçtàvataüso vighårõamànàruõanetrapadmaþ .
     pãtàmbaraþ kà¤canacàrudeho vasantaràgo yuvatipriya÷ca .. 1 ..
     sunçtyamànàtisu÷ãlayuktà muktàlatàkalpitahàrayaùñiþ .
     cåtàïkuraü pàõiyuge vahantã javàruõàïgã tuóikeriteyam .. 1 ..
     saügãtagoùñhãùu gariùñhabhàvaü samà÷rità gàyanasampradàyaiþ .
     kharvàïginã nåpurapàdapadmà sà pa¤camã pa¤camavedavettrã .. 2 ..
     urasi ke÷acayasya subhàraü vidadhatã ÷ayanotthitacàruve÷am .
     vilulitàlakavallikç÷àïgã bhàsurà lalità kathità budhaiþ .. 3 ..
     sakhãkalàpaiþ parihàsyamànà viyoginã kàntaviyogadehà .
     pãnastanã caiva dharàprasuptà ÷yàmà suke÷ã pañhama¤jarãyam .. 4 ..
     karõotpalàlambimadhuvratàlã ÷çõoti sà ma¤julakåjitàni .
     kàntàntikaü gantumanàþ pradoùe sà gujjarã ve÷akalocitàïgã .. 5 ..
     adhyàpayantã nija÷iùyavçndaü saïgãta÷àstràõi vivecanàbhiþ .
     manoharà hàralatàbhiràmà samastabhàùàku÷alà vi÷eùà .. 6 .. * ..>% atha hindolaþ .
     %<hàsàbhilàsena patan pçthivyàü utthàpitastatkùaõamàlivçndaiþ .
     ullolasaïgãtarasairvidagdho hindolaràgaþ kathito rasaj¤aiþ .. 1 ..
     mayårakekà÷ravaõollasantã mayårikànçtyatataü kirantã .
     mayårakàntãva sitiü dadhànà màyårikà saükathità guõaj¤aiþ .. 1 ..
     pradoùakàle gçhasaüpraviùñà pradãpahastàruõagàtravastrà .
     sãmantasindåraviràjamànà suraktamàlyà kila dãpikeyam .. 2 ..
     sàrdhaü sakhãbhirvijane vasantã vicitravakùojanitambasaïgà .
     nirãkùyamàõànanadarpaõà yà sà de÷akàrã kathità guõaj¤aiþ .. 3 ..
     bharturdadhànà caraõàravindaü niùedhayantã parade÷ayànam .
     prakàmadàmpatyasukhe nimagnà sà pàhióà saükathità kavãndraiþ .. 4 ..
     karõe dadhànà surapuùpayugmaü sphuratsuvakùojamanoharàïgã .
     smerànanà càruvilolanetrà varàïganeyaü kathità vaóàrã .. 5 ..
     utpannamàtre prathamàparàdhe mànaü punaþ kartamanà÷cãreõa .
     çjusvabhàvànniyataü rudantã sà morahàñã hañhakeliruùñà .. 6 .. * ..>% atha karõàñaþ .
     %<kçpàõapàõisturagàdhiråóho mayårakaõñhàtisukaõñhakàntiþ .
     sphuratsitasnigdharasaþ pra÷àntaþ karõàñaràgo haritàlavarõaþ .. 1 ..
     ciraü nañantã ÷ubharaïgamadhye saüpràrthayantã nañinaü vasantam .
     sugãtatàleùu kçtàvadhànà nañã su÷àñãparidhànadehà .. 1 ..
     svanàyakaü puùpalatàdhiråóhà hasanmukhã sarvamudaü vahantã .
     svanàni ÷a÷vadvitanoti mugdhà bhåpàlikà sà skhaladuttarãyà .. 2 ..
     adhyàpayantã ÷ukasàrasàroþ ÷rãràma ràmeti suve÷alakùmãþ .
     vàmastanàrdhaskhalitàü÷uka÷rãþ ÷rãràmakelã kathità kavãndraiþ .. 3 ..
     vi÷eùavaidagdhyavatã samastàn kalàvilàsena vimohayantã .
     bçhannitambà paripuùñadehà vaóà pralambastanabhàrabhavyà .. 4 ..
     bhartuþ samaü pàthasi santarantã payovihàreõa saroruhàõi .
     vicinvatã saurabhamodamànà kàmodaràgiõyudità guõaj¤aiþ .. 5 ..
     vyàdhåtà nañançtyapari÷rameõa bàlà lãlàbhiþ sudatã kçtàdarà .
     nañãnàü kalyàõã kalayati mattahastã eõaprasthànaü mukharità kiïkiõãkalàpam .. 6 ..>% atha ràgaràgiõãnàü bhàvaniråpaõam .
     %<màlavaþ ÷rã÷ca hindolo mallàrastadanantaram .
     gàyanti gàyakà dhãra sànandena catuùñayam ..
     vasanto ràgaþ karõàño dvau vãrau bhavataþ kramàt ..
     dhànasã màlasã caiva bhairavã màdhavã tathà .
     subhagà pa¤camã nàñã veloyàrã ca gujjarã ..
     kàmodà càpi kalyàõã koóà kedàrikà tuóã .
     kaumàrã màyårã caiva de÷akàrã ca sindhuóà ..
     ràmakelã ca bhåpàlã ràgiõya÷ceti viü÷atiþ .
     ànandàü÷à iti proktà gãyante gànakovidaiþ ..
     puravã kànaóà gaurã ràmakirã ca dãpikà .
     à÷àvarã vibhàùà ca vaóàrã ca gaóà tathà .
     età÷ca nava ràgiõyo vãràü÷e gànamuttamam ..
     velàvalã ca gàndhàrã lalità pañhama¤jarã .
     vairàgã ràgiõã càpi morahàñã ca pàhióà .
     karuõàü÷à vijànãyàt saptaità ràgayoùitaþ ..
     ràgeõa rasabhàgena ùañtriü÷adràgiõãùu ca .
     karuõànandavãreùu j¤àpanàrthaü matatrayam ..>% iti saügãtadàmodare ÷ivanàradasaüvàde 1 . 3 adhyàyau .. (tathà ca saügãtadarpaõe . atha ràgàõàmudbhavaü dar÷ayati .
     %<÷iva÷aktisamàyogàdràgàõàü sambhavo bhavet .
     pa¤càsyàt pa¤ca ràgàþ syuþ ùaùñhastu girijàmukhàt ..
     sadyovaktràttu ÷rãràgo vàmadevàd vasantakaþ .
     aghoràd bhairavo'bhåt tatpuruùàt pa¤camo'bhavat ..
     ã÷ànàkhyànmegharàgo nàñyàrambhe ÷ivàdabhåt .
     girijàyà mukhàllàsye naññanàràyaõo'bhavat ..>% atha ràgavelà .
     %<madhumàdhavã ca de÷àkhyà bhåpàlã bhairavã tathà .
     velàvalã ca mallàrã vallàrã somagurjarã ..
     dhanà÷rãrmàlava÷rã÷ca megharàga÷ca pa¤camaþ .
     de÷akàrã bhairava÷ca lalità ca vasantakaþ ..
     ete ràgàþ pragãyante pràtaràrabhya nitya÷aþ .
     gurjarã kau÷ika÷caiva sàverã pañhama¤jarã ..
     revà guõakirã caiva bhairavã ràmakiryapi .
     sauràñã ca tathà geyà prathamapraharottaram ..
     vairàñã toóikà caiva kàmodã ca kuóàyikà .
     gàndhàrã nàga÷abdã ca tathà de÷ã vi÷eùataþ .
     ÷aïkaràbharaõo geyo dbitãyapraharàt param ..
     ÷rãràgo màlavàkhya÷ca gaurã trivaõasaüj¤ikà .
     naññakalyàõasaüj¤a÷ca sàraïganaññakau tathà ..
     sarve nàñà÷ca kedàrã karõàñyàbhãrikà tathà .
     vaóahaüsã pahàóhã ca tçtãyapraharàt param .
     ardharàtràvadhi j¤eyà ete ràgàþ sukhapradàþ ..
     yathoktakàla evaite geyàþ pårvavidhànataþ .
     ràjàj¤ayà sadà geyà na tu kàlaü vicàrayet ..>% iti ràgavelà . atha çtavaþ .
     %<÷rãràgo ràgiõãyuktaþ ÷i÷ire gãyate budhaiþ .
     vasantaþ sasahàyastu vasantartau pragãyate ..
     bhairavaþ sasahàyastu çtau grãùme pragãyate .
     pa¤camastu tathà geyo ràgiõyà saha ÷àrade ..
     megharàgo ràgiõãbhiryukto varùàsu gãyate .
     naññanàràyaõo ràgo ràgiõyà saha hemake ..
     yathecchayà và gàtavyàþ sarvartuùu sukhapradàþ ..>% iti ràyàõàü çtunirõayaþ . iti some÷varamatam .. * ..)

#<ràgacårõaþ>#, puü, kàmadevaþ . khadiravçkùaþ . iti medinã . ne, 106 .. phalgucårõam . iti ÷abdaratnàvalã .. làkùàrasaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ràgacchannaþ>#, puü, (ràgeõa cchannaþ .) kàmadevaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. ràgeõàcchanne, tri ..

#<ràgadaþ>#, puü, (ràgaü dadàtãti . dà + kaþ .) tairaõãkùupaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ràgadàtari, tri ..

#<ràgadàliþ>#, puü, (ràgadà ràgapradà àliþ païktiryatra .) masåraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (vivaraõamasya masåra÷abde vij¤eyam ..)

@<[Page 4,113a]>@
#<ràgapuùpaþ>#, puü, (ràgavi÷iùñaü raktavarõaü puùpaü yasya .) bandhåkaþ . raktàmlànaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ràgapuùpã>#, strã, (ràgayuktaü puùpaü yasyàþ . ïãp .) javà . iti ràjanirghaõñaþ .. (guõàdayo'sya javà÷abde j¤àtavyàþ ..)

#<ràgaprasavaþ>#, puü, (ràgayukto raktavarõaþ prasavaþ puùpaü yasya .) bandhåkaþ . raktàmlànaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ràgayuk>#, [j] puü, (ràgeõa yujyate iti . yuj + kvip .) màõikyam . iti ràjanirghaõñaþ . kasmiü÷cit pustake ràgadçk iti pàñho'pi vidyate ..

#<ràgarajjuþ>#, puü, (ràgo rajjuriva yasya . nàyakayoþ parasparànuràgabaddhatvàttathàtvam .) kàmadevaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ràgalatà>#, strã, (ràgasya janikà lateva .) kàmadevapatnã . iti jañàdharaþ ..

#<ràgavçntaþ>#, puü, (ràgasya vçnta iva .) kàmadevaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<ràgaùàóavaþ>#, puü, dàóimadràkùàyuktamudgayåùaþ . asya guõàþ . rucikàritvam . laghupàkitvam . vàtapittakaphàvirodhitva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. (yathà, su÷rute . 1 . 46 adhyàye kçtànnavarge .
     %<j¤eyaþ pathyatama÷càpi mudgayåùaþ kçtàkçtaþ .
     sa tu dàóimamçdvãkàyuktaþ syàdràgaùàóavaþ .
     ruciùyo laghupàka÷ca doùàõàmavirodhakçt ..>% tathàsya guõàþ .
     %<laghavo vçühaõà vçùyàþ hçdyà rocanadãpanàþ .
     tçùõàmårchàbhramacchardi÷ramaghnà ràgaùàóavàþ ..>% iti ca su÷rute såtrasthàne 46 adhyàyaþ ..)

#<ràgasåtraü>#, klã, (ràgayuktaü raktavarõaü såtram .) tulàsåtram . paññasåtram . iti medinã . re, 294 ..

#<ràgàïgã>#, strã, (ràgavi÷iùñamaïgaü yasyàþ . ïãp .) ma¤jiùñhà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ràgàóhyà>#, strã, (ràgeõa àóhyà .) ma¤jiùñhà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ràgàruþ>#, tri, à÷àü dattvà dànavimukhaþ . yathà,
     %<à÷àü balavatãü dattvà yo hanti pi÷uno janaþ .
     sa jãvàso'pi ràgàrurdraõo dàlastu dàtari ..>% iti ÷abdamàlà ..

#<ràgà÷aniþ>#, puü, (ràgeùu viùayavàsanàsu a÷aniriva .) buddhaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ràgiõã>#, strã, (ràgo'styasyà iti . ràga + iniþ . ïãp .) vidagdhà nàrã . iti jañàgharaþ .. menakàyà jyeùñhakanyà . yathà --
     %<ràgiõã nàma saüjàtà jyeùñhà menàsutà mune .
     ÷ubhàïgã padmapatràkùã nãlaku¤citamårdhajà ..>% iti vàmanapuràõe 48 adhyàyaþ .. jaya÷rãnàmnã lakùmãþ . iti puràõam .. ùaóràgàõàü patnã . iti halàyudhaþ .. sà tu hanåmanmate bharatamate ca triü÷atprakàrà . some÷varamate kallinàthamate ca ùañtriü÷atprakàrà .. àsàü vivaraõaü ràga÷abde draùñavyam ..

@<[Page 4,113b]>@
#<ràgã>#, [n] tri, (ranja + %<saüpçcànurudheti .>% 3 . 2 . 142 . iti tacchãlàdiùu ghiõun . yadvà, ràgo'syàstãti . ràga + iniþ .) anuraktaþ . (yathà, màrkaõóeye . 21 . 41 .
     %<tvayyasyà hçdayaü ràgi bhartà cànyo bhaviùyati .
     yàvajjãvamato duþkhaü surabhyà nànyathà vacaþ ..>%) kàmukaþ . iti vi÷vaþ .. raïktà . iti medinã .. (viùayànuràgayuktaþ . sa ca dbividhaþ . yathà, devãbhàgavate . 1 . 17 . 37 -- 38 . 41 .
     %<dvaividhyaü sarvalokeùu sarvatra dbividho janaþ .
     ràgã caiva viràgã ca tayo÷cittaü dbidhà punaþ ..
     viràgã trividhaþ kàmaü j¤àto'j¤àta÷ca madhyamaþ .
     ràgã ca dvividhaþ prokto mårkha÷ca caturastayà ..>%
     %<ràgo yasyàsti saüsàre sa ràgãtyucyate dhruvam .
     duþkhaü bahuvidhaü tasya sukha¤ca vividhaü punaþ ..>% raktavarõavi÷iùñaþ . yathà, kathàsaritsàgare . 21 . 9 .
     %<ãrùyàruùàmabhàve'pi bhaïgurabhruõi ràgiõi .
     na mukhe tattayo ràj¤yostaddçùñistçptimàyayau ..>%) puü, tçõadhànyavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . là¤chanaþ 2 bahutarakaõi÷aþ 3 gucchakaõi÷aþ 4 . asya guõàþ . tiktatvam . madhuratvam . kaùàyatvam . ÷ãtatvam . pittàsranà÷itvam . balyatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ràgha>#, ç ïa ÷aktau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-akaø-señ .) ç, araràghat . ïa, ràghate . ÷aktiþ sàmarthyam . iti durgàdàsaþ ..

#<ràghavaþ>#, puü, (raghorapatyamiti . raghu + aõ .) ràmacandraþ . (yathà, raghuþ . 12 . 32 .
     %<ràvaõàvarajà tatra ràghavaü madanàturà .
     abhipede nidàghàrtà vyàlãva malayadrumam ..>% ajaþ . yathà, raghuþ . 8 . 16 .
     %<yatipàrthivaliïgadhàriõau dadç÷àte raghuràghavau janaiþ ..>% da÷arathaþ . yathà, ràmàyaõe . 2 . 64 . 1 .
     %<vadhamapratiråpaü tu maharùestasya ràghavaþ .
     vilapanneva dharmàtmà kau÷alyàmidamabravãt ..>% raghuvaü÷ãyamàtram . yathà, tatraiva . 2 . 64 . 25 .
     %<api hyadya kulaü na syàdràghavàõàü kuto bhavàn ..>%) samudra-mahàmatsyavi÷eùaþ . iti medinã .. ve, 48 .. (yathà, kçdvçttau prathamapàde durgasiühaþ .
     %<asti matsyastimirnàma ÷atayojanavistçtaþ .
     timiïgilagilo'pyasti tadgilo'pyasti ràghavaþ ..>%)

#<ràghavàyanaü>#, klã, (ràghavasya ràmasya caritànvitaü ayanaü ÷àstram .) ràmàyaõam . yathà --
     %<setihàsapuràõàni ràghavàyanabhàratam .
     samàptirahitànyeva santi tàni ÷rutàni te ..>% ityagnipuràõe vàmanapràdurbhàvanàmàdhyàyaþ ..

#<ràïkalaþ>#, puü, vçkùakaõñakaþ . iti hàràvalã . 91 ..

@<[Page 4,113c]>@
#<ràïkavaü>#, klã, (raïkau bhavam . raïku + %<raïkoramanuùye'õ ca .>% 4 . 2 . 100 . iti aõ .) mçgalomajàtavastràdi . tatparyàyaþ . mçgaromajam 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 111 .. raïkurmçgabhedaþ tato jàtàdyarthe ùõaþ pa÷avo'pi mçgà iti råóhyà meùàdilomajamapi kambalàdi ràïkavam . iti taññãkàyàü bharataþ .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 50 . 23 .
     %<aurõa¤ca ràïkava¤caiva paññajaü kãñajantathà ..>% puü, gauþ . iti kà÷ikà .. ràïkavàkçtau, tri . yathà, mahàbhàrate . 9 . 44 . 26 .
     %<krau¤capàràvatanibhairvadanairàïkavairapi ..>%)

#<ràïgaõaü>#, klã, puùpavi÷eùaþ . raïgan iti bhàùà . asya guõaþ . raktapittanà÷itvam . iti dravyaguõaþ ..

#<ràja>#, ç ¤a õa dãptau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-ubhaø-akaø-señ .) ç, araràjat . ¤a, ràjati ràjate . õa, rejatuþ . iti durgàdàsaþ ..

#<ràjakaü>#, klã, (ràj¤àü samåhaþ . ràjan + %<gotrokùoùñrorabhraràjeti .>% 4 . 2 . 39 . iti vu¤ .) nçpasamåhaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 3 .. yathà, màrkaõóeye . 109 . 6 .
     %<hçùñapuùñamatãvàsãt tasmin ràjanya÷eùataþ .
     ràjakaü sakalaü corvyàü paurajànapado janaþ ..>% ràjan + svàrthe kan .) ràjani, puü, . (yathà, harivaü÷e bhaviùyaparvaõi . 24 . 9 .
     %<tavàïgaü tila÷aþ kçtvà ÷vabhyo dàsyàmi ràjaka ..>% ràj + õvul .) dãptikàrake, tri ..

#<ràjakadambaþ>#, puü, (kadambànàü ràjà . ràjadantàditvàt paranipàtaþ .) kadambavi÷eùaþ . yathà --
     %<kàdambaryaþ pràvçùeõyo nãpo dhålãkadambakaþ .
     kadambapriyakau ràjakadambo'ruùkaro'gnikaþ ..>% iti jañàdharaþ ..

#<ràjakanyà>#, strã, (ràj¤aþ kanyeva .) kevikàpuùpam . iti ràjanirghaõñaþ .. nçpasutà ca .. (yathà, bhàgavate . 9 . 6 . 43 .
     %<vçtaþ sa ràjakanyàbhirekaþ pa¤cà÷atà varaþ ..>%)

#<ràjakarkañã>#, strã, cãnàkarkañã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ràjaka÷eruþ>#, puü, (ka÷eråõàü ràjà . ràjadantàditvàt paranipàtaþ .) bhadramustà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ràjakãyaþ>#, tri, (ràj¤a idam . ràjan + %<ràj¤aþ kaca .>% 4 . 2 . 140 . iti chaþ kakàra÷càntàde÷aþ .) ràjasambandhã . ràjakasyàyaü ityarthe õãyapratyayena siddhaþ .. (yathà, kathàsaritsàgare .. 62 . 228 .
     %<tatastadarthaü ràtrau sa ràjakãyaü saro yayau ..>%)

#<ràjakumàraþ>#, puü, (ràj¤aþ kumàraþ .) ràjaputtraþ . tatra varõanãyàni yathà --
     %<kumàre ÷astra÷àstra÷rãkalàbalaguõocchrayàþ .
     vàdyàlã khuralã ràjabhaktiþ ÷ubhagatàdayaþ ..>% iti kavikalpalatàyàm 1 stavakaþ ..

#<ràjakuùmàõóaþ>#, puü, vàrtàkã . iti jañàdharaþ ..

#<ràjakoùàtakã>#, strã, (ràjapriyà koùàtakã .) jhiïgàkavi÷eùaþ . ghiyà torai iti hindãbhàùà .. tatparyàyaþ . hastiparõikà 2 pãtapuùpikà 3 dhàmàrgavaþ 4 ke÷aphalà 5 mahàjàlã 6 sapãtakaþ 7 . asyà guõàþ . ÷ãtatvam . jvaraghnatvam . kaphavàtalatva¤ca . iti madanavinodaþ ..

#<ràjakharjårã>#, strã, (ràjapriyà kharjårã .) ÷reùñhakharjårã . piõóakharjårikà . tatparyàyaþ . ràjapiõóà 2 nçpapiõóà 3 . asyà guõàþ . gaulyatvam . svàde himatvam . gurutvam . pittadàhàrti÷vàsabhramanà÷itvam . vãryavçddhidatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ

#<ràjagàmi>#, [n] tri, (ràjànaü gacchatãti . gam + õiniþ .) ràjasambandhi . yathà --
     %<ançta¤ca samutkarùe ràjagàmi ca pai÷unam .
     guro÷càlãkanirbandhaþ samàni brahmahatyayà ..>% iti mànave 11 adhyàyaþ .. %<ràjani và stenàdãnàü pareùàü maraõaphaladoùàbhidhànam .>% iti kullåkabhaññaþ .. api ca . %<aputtrasya dhanaü patnyabhigàmi tadabhàve màtçgàmi tadabhàve bhràtçgàmi tadabhàve bhràtçputtragàmi tadabhàve sakulyagàmi tadabhàve bandhugàmi tadabhàve ÷iùyagàmi tadabhàve sahàdhyàyigàmi tadabhàve bràhmaõadhanavarjaü ràjagàmi .>% iti dàyabhàgagranthadhçtaviùõuvacanam ..

#<ràjagiriþ>#, puü, ÷àkabhedaþ . tatparyàyaþ . ràjàdriþ 2 ràja÷àkinã 3 ràja÷àkanikà 4 . asya guõàþ . rucyatvam . pittanà÷itvam . ÷ãtalatvam . sthålasya tu ati÷ãtalatvam . atirucyatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (magadhade÷asthaþ parvatavi÷eùa÷ca ..)

#<ràjagrãvaþ>#, puü, (ràjate iti . ràj + ac . ràjà dãpti÷àlinã grãvà yasya .) matsyavi÷eùaþ . phalui iti bhàùà . yathà --
     %<phalakã syàccitraphalã ràjagrãvo madàrmadaþ ..>% iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ràjaghaþ>#, tri, tãkùõaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (ràjànaü hantãti . han + %<ràjagha upasaükhyànam .>% 3 . 2 . 55 . ityasya vàrtikoktyà kapratyayena sàdhu .) ràjahantà . yathà --
     %<analpadagdhàripurànalojjvalairnijapratàpairvalayaü jvaladbhuvaþ .
     pradakùiõãkçtya jayàya sçùñayà raràja nãràjanayà sa ràjaghaþ ..>% iti naivadhe . 1 . 10 ..

#<ràjacihnakaü>#, klã, upasthaþ . iti ÷abdacandrikà . cihnànàü strãpuüvibhàjakànàü ràjà iti vyutpattyà sidvam ..

@<[Page 4,114b]>@
#<ràjajambåþ>#, strã, (jambånàü ràjà . ràjadantàditvàt paranipàtaþ .) piõóakharjåram . iti medinã .. mahàjambåþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ràjajakùmà># [n] puü, kùayarogaþ . %<yakùyate påjyate rogaràjatvàt yakùmà yakùa ka ïa mahi antaþsthàdiþ tràsusisiti man cavargatçtãyàdirityeke tadà jakùa bhakùahasanayorityasya råpaü ràjayakùma÷abdo'pyatra .>% ityamarañãkàyàü bharataþ .. (asya vivaraõantu ràjayakùma÷abde draùñavyam ..)

#<ràjataü>#, tri, (rajatasya vikàraþ . rajata + %<pràõirajatàdibhyo'¤ .>% 4 . 3 . 154 . iti a¤ .) rajatanirmitam . yathà --
     %<sauvarõaü ràjataü tàmraü pitéõàü pàtramucyate .
     rajatasya kathà vàpi dar÷anaü dànameva và ..>% iti màtsye 17 adhyàyaþ .. rajate, klã .. (yathà, goø ràmàyaõe . 3 . 49 . 1 .
     %<taü tu sãtà mçgaü dçùñvà vane kà¤canasuprabham .
     hemaràjatacitràbhyàü pàr÷vàbhyàü samalaïkçtam ..>%)

#<ràjataruþ>#, puü, (taråõàü ràjà . ràjadantàditvàt paranipàtaþ .) karõikàravçkùaþ . àragvadhaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, su÷rute . 6 . 57 .
     %<mustàdiràjataruvargada÷àïgasiddhaiþ kvàthairjayenmadhuyutairvividhai÷ca lehaiþ ..>%)

#<ràjataruõã>#, strã, (ràj¤astaruõãva . saundaryàti÷ayyavattvàt .) puùpavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . mahàsahà 2 varõapuùpaþ 3 amlànaþ 4 amlàtakaþ 5 supuùpaþ 6 suvarõapuùpaþ 7 . asyà guõàþ . kaùàyatvam . kaphakàritvam . cakùuùyatvam . harùadatvam . hçdyatvam . surabhitvam . sukhavallabhatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ràjatà>#, strã, ràjatvam . ràj¤o bhàva ityarthe ràjan ÷abdàt talpratyayena siddhà .. (yathà, kathàsaritsàgare . 36 . 68 .
     %<tena mattàmamu¤cantãmapi muktvà sa tàü yayau .
     ratnakåñaü svakàryàrthaü nityasnigdhà hi ràjatà ..>%)

#<ràjatàlaþ>#, puü, (ràj¤astàla iva .) guvàkavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ràjatimi÷aþ>#, puü, sukhà÷aþ . iti hàràvalã . 181 ..

#<ràjatvaü>#, klã, ràjatà . ràj¤o bhàva ityarthe ràjan ÷abdàt tvapratyayena niùpannam .. (yathà, kathàsaritsàgare . 20 . 191 .
     %<kvaca ràjatvamityuktrà sa ràjà niùiùedha tat ..>%)

#<ràjadaõóaþ>#, puü, (ràj¤o daõóaþ .) ràja÷àsanam . yathà --
     %<ånaikàda÷avarùasya pa¤cavarùàdhikasya ca .
     caredguruþ suhçdvàpi pràya÷cittaü vi÷uddhaye ..
     tato nyånatarasyàsya nàparàdho na pàtakam .
     na càsya ràjadaõóo'pi pràya÷cittaü na vidyate ..>% iti pràya÷cittatattvadhçtàïgirovacanam ..

#<ràjadantaþ>#, puü, dantànàü ràjà . (%<ràjadantàdiùu param .>% 2 . 2 . 31 . iti paranipàtaþ .) upari÷reõãsthamadhyavartidantadvayam . yathà --
     %<ràjadantau tu madhyasthàvupari÷reõikau kvacit ..>% iti hemacandraþ ..

#<ràjade÷ãyaþ>#, puü, (ãùadåno ràjà . ràjan +
     %<ãùadasamàptau kalpabde÷yade÷ãyaraþ . 5 . 3 . 67 .>% iti de÷ãyar .) ràjade÷yaþ . ràjakalpaþ . iti vyàkaraõam ..

#<ràjadhattårakaþ>#, puü, (dhattårakàõàü ràjà . ràjadantàditvàt paranipàtaþ .) bçhaddhuståraþ . iti ka÷cit ràjanirghaõñaþ .. tasya paryàyaþ ràjadhuståra÷abde draùñavyaþ ..

#<ràjadharmaþ>#, puü, (ràj¤o dharmaþ .) ràj¤aþ kartavyaü karma . yathà --
     %<ràjadharmàn pravakùyàmi yathàvçtto bhavennçpaþ .
     sambhava÷ca yathà tasya siddhi÷ca paramà yathà ..
     bràhmaü pràptena saüskàraü kùattriyeõa yathàvidhi .
     sarvasyàsya yathànyàyaü kartavyaü parirakùaõam ..
     aràjake hi loke'smin sarvato vidrute bhayàt .
     rakùàrthamasya sarvasya ràjànamasçjat prabhuþ ..
     indrànilayamàrkàõàmagne÷ca varuõasya ca .
     candravitte÷ayo÷caiva màtrà nirhçtya ÷à÷vatãþ ..
     yasmàdeùàü surendràõàü màtràbhyo nirmito nçpaþ .
     tasmàdabhibhavatyeùa sarvabhåtàni tejasà ..
     tapatyàdityavaccaiùa cakùåüùi ca manàüsi ca .
     na cainaü bhåvi ÷aknoti ka÷cidapyabhivãkùitum ..
     so'gnirbhavati vàyu÷ca so'rkaþ somaþ sa dharmaràñ .
     sa kuberaþ sa varuõaþ sa mahendraþ prabhàvataþ ..
     bàlo'pi nàvamantavyo manuùya iti bhåmipaþ .
     mahatã devatà hyeùà nararåpeõa tiùñhati ..
     ekameva dahatyagnirnaraü durupasarpiõam .
     kulaü dahati ràjàgniþ sapa÷udravyasa¤cayam ..
     kàryaü so'vekùya ÷akti¤ca de÷akàlau ca tattvataþ .
     kurute dharmasiddhyarthaü vi÷varåpaü punaþpunaþ ..
     yasya prasàde padmà ÷rãrvijaya÷ca paràkrame .
     mçtyu÷ca vasati krodhe sarvatejomayo hi saþ ..
     taü yastu dveùñi saümohàt sa vina÷yatyasaü÷ayam .
     tasya hyà÷u vinà÷àya ràjà prakurute manaþ ..
     tasmàddharmaü yamiùñeùu sa vyavasyennaràdhipaþ .
     aniùña¤càpyaniùñeùu taü dharmaü na vicàlayet ..
     tasyàrthe sarvabhåtànàü goptàraü dharmamàtmajam .
     brahmatejomayaü daõóamasçjat pårvamã÷varaþ ..
     tasya sarvàõi bhåtàni sthàvaràõi caràõi ca .
     bhayàdbhogàya kalpante svadharmànna calanti ca ..
     taü de÷akàlau ÷akti¤ca vidyà¤càvekùya tattvataþ .
     yathàrhataþ saüpraõayennareùvanyàyavartiùu ..
     sa ràjà puruùo daõóaþ sa netà ÷àsità ca saþ .
     caturõàmà÷ramàõà¤ca dharmasya pratibhåþ smçtaþ ..
     daõóaþ ÷àsti prajàþ sarvà daõóa evàbhirakùati .
     daõóaþ supteùu jàgarti daõóaü dharmaü vidurbudhàþ ..
     samãkùya sa dhçtaþ samyak sarvà ra¤jayati prajàþ .
     asamãkùya praõãtastu vinà÷ayati sarvataþ ..
     yadi na praõayedràjà daõóaü daõóyeùvatandritaþ .
     ÷åle matsyànivàpakùyan durbalàn balavattaràþ ..
     adyàt kàkaþ puroóà÷aü ÷vàvalihyàddhavistathà .
     svàmya¤ca na syàt kasmiü÷cit pravartetàdharottaram ..
     sarvo daõóajito loko durlabho hi ÷ucirnaraþ .
     daõóasya hi bhayàt sarvaü jagadbhogàya kalpate ..
     devadànavagandharvà rakùàüsi patagoragàþ .
     te'pi bhogàya kalpante daõóeõaiva nipãóitàþ ..
     duùyeyuþ sarvavarõà÷ca bhidyeran sarvasetavaþ .
     sarvalokaprakopa÷ca bhaveddaõóasya vibhramàt ..
     yatra ÷yàmo lohitàkùo daõóa÷carati pàpahà .
     prajàstatra na muhyanti netà cet sàdhu pa÷yati ..
     tasyàhuþ saüpraõetàraü ràjànaü satyavàdinam .
     samãkùya kàriõaü pràj¤aü dharmakàmàrthakovidam ..
     taü ràjà praõayan samyak trivargeõàbhivardhate .
     kàmàtmà viùamaþ kùudro daõóenaiva nihanyate ..
     daõóo hi sumahattejo durdhara÷càkçtàtmabhiþ .
     dharmàdbicalitaü hanti nçpameva sabàndhavam ..
     tato durga¤ca ràùñra¤ca loka¤ca sacaràcaram .
     antarãkùagatàü÷caiva munãn devàü÷ca pãóayet ..
     so'sahàyena måóhena lubdhenàkçtabuddhinà .
     na ÷akyo nyàyato netuü saktena viùayeùu ca ..
     ÷ucinà satyasandhena yathà÷àstrànusàriõà .
     praõetuü ÷akyate daõóaþ susahàyena dhãmatà ..
     svaràùñre nyàyavçttaþ syàdbhç÷adaõóa÷ca ÷atruùu .
     suhçtsvajihmaþ snigdheùu bràhmaõeùu kùamànvitaþ ..
     evaüvçttasya nçpateþ ÷ilo¤chenàpi jãvataþ .
     vistãryate ya÷o loke tailabindurivàmbhasi ..
     atastu viparãtasya nçpaterajitàtmanaþ .
     saükùipyate ya÷o loke ghçtabindurivàmbhasi ..
     sve sve dharme niviùñànàü sarveùàmanupårba÷aþ .
     varõànàmà÷ramàõà¤ca ràjà sçùño'bhirakùità ..
     tena yadyat sabhçtyena kartavyaü rakùatà prajàþ .
     tattadvo'haü pravakùyàmi yathàvadanupårba÷aþ ..
     bràhmaõàn paryupàsãta pràtarutthàya pàrthivaþ .
     traividyavçddhàn viduùastiùñhetteùà¤ca ÷àsane ..
     vçddhàü÷ca nityaü seveta vipràn vedavidaþ ÷ucãn .
     vçddhasevã hi satataü rakùobhirapi påjyate ..
     tebhyo'dhigacchedvinayaü vinãtàtmàpi nitya÷aþ .
     vinãtàtmà hi nçpatirna vina÷yati karhicit ..
     bahavo'vinayànnaùñà ràjànaþ saparicchadàþ .
     vanasthà api ràjyàni vinayàt pratipedire ..
     veõo vinaùño'vinayànnahuùa÷caiva pàrthivaþ .
     sudàso yavana÷caiva sumukho nimireva ca ..
     pçthustu vinayàdràjyaü pràptavàn manureva ca .
     kuvera¤ca dhanai÷varyaü bràhmaõya¤caiva gàdhijaþ ..
     traividyebhyastrayãü vidyàü daõóanãti¤ca ÷à÷vatãm .
     ànvãkùikã¤càtmavidyàü vàrtàrambhàü÷ca lokataþ ..
     indriyàõàü jaye yogaü samàtiùñheddivàni÷am .
     jitendriyo hi ÷aknoti va÷e sthàpayituü prajàþ ..
     da÷a kàmasamutthàni tathàùñau krodhajàni ca .
     vyasanàni durantàni prayatnena vivarjayet ..
     kàmajeùu prasakto hi vyasaneùu mahãpatiþ .
     viyujyate'rthadharmàbhyàü krodhajeùvàtmanaiva tu ..
     mçgayàkùo divàsvapnaþ parãvàdaþ striyo madaþ .
     tauryatrikaü vçthàñyà ca kàmajo da÷ako gaõaþ ..
     pai÷unyaü sàhasaü droha ãrùàsåyàrthadåùaõam .
     vàgdaõóaja¤ca pàruùyaü krodhajo'pi gaõo'ùñakaþ ..
     dvayorapyetayormålaü yaü sarve kavayo viduþ .
     taü yatnena jayellobhaü tajjàvetàvubhau gaõau ..
     pànamakùàstriya÷caiva mçgayà ca yathàkramam .
     etat kaùñatamaü vidyàccatuùkaü kàmaje gaõe ..
     daõóasya pàtana¤caiva vàkpàruùyàrthadåùaõe .
     krodhaje'pi gaõe vidyàt kaùñametattrikaü sadà ..
     saptakasyàsya vargasya sarvatraivànuùaïgiõaþ .
     pårbaü pårbaü gurutaraü vidyàdbyasanamàtmavàn ..
     vyasanasya ca mçtyo÷ca vyasanaü kaùñamucyate .
     vyasanyadho'dho vrajati svaryàtyavyasanã mçtaþ ..
     maulàn ÷àstravidaþ ÷åràn labdhalakùàn kulodgatàn .
     sacivàn sapta càùñau và prakurvãta parãkùitàn ..
     api yat sukaraü karma tadapyekena duùkaram .
     vi÷eùato'sahàyena kintu ràjyaü mahodayam ..
     taiþ sàrdhaü cintayennityaü sàmànyaü sandhivigraham .
     sthànaü samudayaü guptiü labdhapra÷amanàni ca ..
     teùàü svaü samabhipràyamupalabhya pçthak pçthak .
     samastànà¤ca kàryeùu vidadhyàddhçtamàtmanaþ ..
     sarveùàntu vi÷iùñena bràhmaõena vipa÷cità .
     mantrayet paramaü mantraü ràjà ùàóguõyasaüyutam ..
     nityaü tasmin samà÷vastaþ sarvakàryàõi niþkùipet .
     tena sàrdhaü vini÷citya tataþ karma samàrabhet ..
     anyànapi prakurvãta ÷ucãn pràj¤ànavasthitàn .
     samyagarthasamàharténamàtyàn suparãkùitàn ..
     nirvartetàsya yàvadbhiriti kartavyatà nçbhiþ .
     tàvato'tandritàn dakùàn prakurvãta vicakùaõàn ..
     teùàmarthe niyu¤jãta ÷åràn dakùàn kulodgatàn .
     ÷ucãnàkarakarmànte bhãrånantarnive÷ane ..
     dåta¤caiva prakurvãta sarva÷àstravi÷àradam .
     iïgitàkàraceùñaj¤aü ÷uciü dakùaü kulodgatam ..
     anuraktaþ ÷ucirdakùaþ smçtimàn de÷akàlavit .
     vapuùmàn vãtabhãrvàgmã dåto ràj¤aþ pra÷asyate ..
     àmàtye daõóa àyatto daõóe vainayikã kriyà .
     nçpatau koùaràùñre ca dåte sandhiviparyayau ..
     dåta eva hi sandhatte bhinattyeva ca saühatàn ..
     dåtastat kurute karma bhidyante yena và na và ..
     sa vidyàdasya kçtyeùu nigåóheïgitaceùñitaiþ .
     àkàramiïgitaü ceùñà bhçtyeùu ca cikãrùitam ..
     buddhvà ca sarvaü tattvena pararàjacikãrùitam .
     tathà prayatnamàtiùñhedyathàtmànaü na pãóayet ..
     jàïgalaü ÷asyasampannamàryapràyamanàvilam .
     ramyamànatasàmantaü svàjãvyaü de÷amàvaset ..
     dhanvadurgaü mahãdurgamabdurgaü vàrkùameva và .
     nçdurgaü giridurgaü và samà÷ritya vaset puram ..
     sarveõa tu prayatnena giridurgaü samà÷rayet .
     eùàü hi bahuguõyena giridurgaü vi÷iùyate ..
     trãõyàdyànyà÷ritàstveùàü mçgagartà÷rayàpsaràþ .
     trãõyuttaràõi krama÷aþ plavaïgamanaràmaràþ ..
     yathà durgà÷ritànetànnopahiüsanti ÷atravaþ .
     tathàrayo na hiüsanti nçpaü durgasamà÷ritam ..
     ekaþ ÷ataü yodhayati pràkàrastho dhanurdharaþ .
     ÷ataü da÷asahasràõi tasmàddurgaü vidhãyate ..
     tat syàdàyudhasampannaü dhanadhànyena vàhanaiþ .
     bràhmaõaiþ ÷ilpibhiryantrairyavasenodakena ca ..
     tasya madhye suparyàptaü kàrayedgçhamàtmanaþ .
     guptaü sarvartukaü ÷ubhraü jalavçkùasamanvitam .. * ..
     tadadhyàsyodvahedbhàryàü savarõàü lakùaõànvitàm .
     kule mahati sambhåtàü hçdyàü råpaguõànvitàm ..
     purohita¤ca kurvãta vçõuyàdeva cartvijam .
     te'sya gçhyàõi karmàõi kuryurvaitànikàni ca ..
     yajeta ràjà kratubhirvividhairàptadakùiõaiþ .
     dharmàrtha¤caiva viprebhyo dadyàdbhogàn dhanàni ca ..
     sàüvatsarikamàptai÷ca ràùñràdàhàrayedbalim .
     syàccàmnàyaparo loke varteta pitçvan nçùu ..
     adhyakùàn vividhàn kuryàt tatra tatra vipa÷citaþ .
     te'sya sarvàõyavekùeran nçõàü kàryàõi kurùvatàm ..
     àvçttànàü gurukulàdvipràõàü påjako bhavet .
     nçpàõàmakùayo hyeùa nidhirbràhmo'bhidhãyate ..
     na taü stenà na càmitrà haranti na ca na÷yati .
     tasmàdràj¤à nidhàtavyo bràhmaõeùvakùayo nidhiþ ..
     na skandate na vyathate na vina÷yati karhicit .
     variùñhamagnihotrebhyo bràhmaõasya mukhe hutam ..
     samamabràhmaõe dànaü dviguõaü bràhmaõabruve .
     pràdhãte ÷atasàhasramanantaü vedapàrage ..
     pàtrasya hi vi÷eùeõa ÷raddadhànatayaiva ca .
     alpaü và bahu và pretya dànasyàvàpyate phalam ..
     samottamàdhamai ràjà tvàhåtaþ pàlayan prajàþ .
     na nivarteta saügràmàt kùàttraü dharmamanusmaran ..
     saügràmeùvanivartitvaü prajànà¤caiva pàlanam .
     ÷u÷råùà bràhmaõànà¤ca ràj¤àü ÷reyaskaraü param ..
     àhaveùu mitho'nyonyaü jighàüsanto mahãkùitaþ .
     yudhyamànàþ paraü ÷aktyà svargaü yàntyaparàïmukhàþ ..
     na kåñairàyudhairhanyàt yudhyamàno raõe ripån .
     na karõibhirnàpi digdhairnàgnijvalitatejanaiþ ..
     na ca hanyàt sthalàråóhaü na klãvaü na kçtà¤jalim .
     na muktake÷aü nàsãnaü na tavàsmãti vàdinam ..
     na suptaü na visannàhaü na nagnaü na niràyudham .
     nàyudhyamànaü pa÷yantaü na pareõa samàgatam ..
     nàyudhavyasanapràptaü nàrtaü nàtiparãkùatam .
     na bhãtaü na paràvçttaü satàü dharmamanusmaran ..
     yastu bhãtaþ paràvçttaþ saügràme hanyate paraiþ .
     bharturyaddaùkçtaü ki¤cittat sarvaü pratipadyate ..
     yaccàsya sukçtaü ki¤cidamutràrthamupàrjitam .
     bhartà tat sarvamàdatte paràvçttahatasya tu .. * ..
     rathà÷vaü hastinaü chatraü dhanaü dhànyaü pa÷ån striyaþ .
     sarvadravyàõi kupya¤ca yo yajjayati tasya tat ..
     ràj¤a÷ca dadyuruddhàramityeùà vaidikã ÷rutiþ .
     ràj¤à ca sarvayodhebhyo dàtavyamapçthagjitam ..
     eùo'nupaskçtaþ prokto yodhadharmaþ sanàtanaþ .
     asmàddharmànna cyaveta kùattriyo ghnan raõe ripån ..
     alabdha¤caiva lipseta labdhaü rakùet prayatnataþ .
     rakùitaü vardhayeccaiva vçddhaü pàtreùu niþkùipet ..
     etaccaturvidhaü vidyàt puruùàrthaprayojanam .
     asya nityamanuùñhànaü samyak kuryàdatandritaþ ..
     alabdhamiccheddaõóena labdhaü rakùedavekùayà .
     rakùitaü vardhayedvçddhyà vçddhaü dànena niþkùipet .. * nityamudyatadaõóaþ syànnityaü vivçtapauruùaþ .
     nityaü saüvçtasaüvàryo nityaü chidrànusàryareþ ..
     nityamudyatadaõóasya kçtsnamudvijate jagat .
     tasmàt sarvàõi bhåtàni daõóenaiva prasàdhayet ..
     amàyayaiva varteta na katha¤cana màyayà .
     buddhyetàriprayuktà¤ca màyàü nityaü svasaüvçtaþ ..
     nàsya cchidraü paro vidyàdbidyàcchridraü parasya tu .
     gåhet kårma ivàïgàni rakùedvivaramàtmanaþ ..
     vakavaccintayedarthàn siühavacca paràkramet .
     vçkavaccàvalumpeta ÷a÷avacca viniùpatet ..
     evaü vijayamànasya ye'sya syuþ paripanthinaþ .
     tànànayedba÷aü sarvàn sàmàdibhirupakramaiþ ..
     yadi te tu na tiùñheyurupàyaiþ prathamaistribhiþ .
     ddaõóenaiva prasahyaità¤chanakairva÷amànayet ..
     sàmàdãnàmupàyànàü caturõàmapi paõóitàþ .
     sàmadaõóau pra÷aüsanti nityaü ràùñràbhivçddhaye ..
     yathoddharati nirdàtà kakùaü dhànya¤ca rakùati .
     tathà rakùennçpo ràùñraü hanyàcca paripanthinaþ ..
     mohàdràjà svaràùñraü yaþ karùayatyanavekùayà .
     so'ciràdbhra÷yate ràjyàjjãvitàcca sabàndhavaþ ..
     ÷arãrakarùaõàt pràõàþ kùãyante pràõinàü yathà .
     tathà ràj¤àmapi pràõàþ kùãyante ràùñrakarùaõàt ..
     ràùñrasya saügrahe nityaü vidhànamidamàcaret .
     susaügçhotaràùñro hi pàrthivaþ sukhamedhate ..
     dvayostrayàõàü pa¤cànàü madhye gulmamadhiùñhitam .
     tathà gràma÷atànà¤ca kuryàdràùñrasya saügraham ..
     gràmasyàdhipatiü kuryàdda÷agràmapatiü tathà .
     viü÷atã÷aü ÷ate÷a¤ca sahasrapatimeva ca ..
     gràme doùàn samutpannàn gràmikaþ ÷anakaiþ svayam .
     ÷aüsedgràmada÷e÷àya da÷e÷o viü÷atã÷inam ..
     viü÷atã÷astu tatsarvaü ÷ate÷àya nivedayet .
     ÷aüsedgràma÷ate÷astu sahasrapataye svayam ..
     yàni ràjapradeyàni pratyahaü gràmavàsibhiþ .
     annapànendhanàdãni gràmikastànyavàpnuyàt ..
     da÷o kulantu bhu¤jãta viü÷ã pa¤ca kulàni ca .
     gràmaü gràma÷atàdhyakùaþ sahasràdhipatiþ puram ..
     teùàü gràmyàõi kàryàõi pçthak kàryàõi caiva hi .
     ràj¤o'nyaþ sacivaþ snigdhastànipa÷yedatandritaþ ..
     nagare nagare caikaü kuryàt sarvàrthacintakam .
     uccaiþ sthànaü ghoraråpaü nakùatràõàmiva graham .
     satànanuparikràmet sarvàneva sadà svayam .
     teùàü vçttaü pariõayet samyagràùñreùu taccaraiþ ..
     ràj¤o hi rakùàdhikçtàþ parasvàdàyinaþ ÷añhàþ .
     bhçtyà bhavanti pràyeõa tebhyo rakùedimàþ prajàþ ..
     ye kàryikebhyo'rthameva gçhõãyuþ pàpacetasaþ .
     teùàü sarvasvamàdàya ràjà kuryàt pravàsanam ..
     ràjakarmasu yuktànàü strãõàü preùyajanasya ca .
     pratyahaü kalpayedvçttiü sthànakarmànuråpataþ ..
     paõo deyo'vakçùñasya ùaóåtkçùñasya vetanam .
     ùàõmàsikastathàcchàdo dhànyadroõastu màsikaþ .. * ..
     krayavikrayamadhvànaü bhakta¤ca saparivyayam .
     yogakùema¤ca saüprekùya baõijo dàpayet karàn ..
     yathà phalena yujyeta ràjà kartà ca karmaõàm .
     tathàvekùya nçpo ràùñre kalpayet satataü karàn ..
     yathàlpàlpamadantyàdyaü vàryoko vatsa ùañpadàþ .
     tathàlpàlpo gçhãtavyo ràùñràdràj¤àbdikaþ karaþ ..
     pa¤cà÷adbhàga àdeyo ràj¤à pa÷uhiraõyayoþ .
     dhànyànàmaùñamo bhàgaþ ùaùñho dvàda÷a eva và ..
     àdadãtàtha ùaóbhàgaü drumàüsamadhusarpiùàm .
     gandhauùadhirasànà¤ca målapuùpaphalasya ca ..
     patra÷àkatçõànà¤ca vaidalasya ca carmaõàm .
     mçõmayànà¤ca bhàõóànàü sarvasyà÷mamayasya ca ..
     mriyamàõo'pyàdadãta na ràjà ÷rotriyàtkaram .
     na ca kùudhàsya saüsãdet ÷rotriyo viùaye vasan ..
     yasya ràj¤astu viùaye ÷rotriyaþ sãdati kùudhà .
     tasyàpi tatkùudhà ràùñramacireõaiva sãdati ..
     ÷rutavitte viditvàsya vçttiü dharmyàü prakalpayet .
     saürakùet sarvata÷cainaü pità puttramivaurasam ..
     saürakùyamàõo ràj¤à yaü kurute dharmamanvaham .
     tenàyurvardhate ràj¤o draviõaü ràùñrameva ca ..
     yatki¤cidapi varùasya dàpayet karasaüj¤itam .
     vyavahàreõa jãvantaü ràjà ràùñre pçthagjanam ..
     kàrukàn ÷ilpina÷caiva ÷ådràü÷càtmopajãvinaþ .
     ekaikaü kàrayet karma màsi màsi mahãpatiþ ..
     nocchindyàdàtmano målaü pareùà¤càtitçùõayà .
     ucchindan hyàtmano målamàtmànaü tàü÷ca pãóayet ..
     tãkùõa÷caiva mçdu÷ca syàt kàryaü vãkùya mahãpatiþ .
     tãkùõa÷caiva mçdu÷caiva ràjà bhavati sammataþ ..
     amàtyamukhyaü dharmaj¤aü pràj¤aü dàntaü kulodgatam .
     sthàpayedàsane tasmina khinnaþ kàryekùaõe nçõàm ..
     evaü sarvaü vidhàyedamiti kartavyamàtmanaþ .
     yukta÷caivàpramatta÷ca parirakùedimàþ prajàþ ..
     vikro÷antyo yasya ràùñràddhriyante dasyubhiþ prajàþ .
     saüpa÷yataþ sabhçtyasya mçtaþ sa na tu jãvati ..
     kùittriyasya paro dharmaþ prajànàmeva pàlanam .
     nirdiùñaphalabhoktà hi ràjà dharmeõa yujyate ..
     utthàya pa÷cime yàme kçta÷aucaþ samàhitaþ .
     hutàgnirbràhmaõàü÷càrcya pravi÷et sa ÷ubhàü sabhàm ..
     tatra sthitaþ prajàþ sarvàþ pratinandya visarjayet .
     visçjya ca prajàþ sarvà mantrayet saha mantribhiþ ..
     giripçùñhaü samàruhya pràsàdaü và rahogataþ .
     araõye niþ÷alàke và mantrayedavibhàvitaþ ..
     yasya mantraü na jànanti samàgamya pçthagjanàþ .
     sakçtsnàü pçthivãü bhuïkte koùahãno'pi pàrthivaþ ..
     jaóamåkàndhavadhiràüstiryagyonàn vayogatàn .
     strãmlecchavyàdhitavyaïgàn mantrakàle'pasàrayet ..
     bhindantyavamatà mantraü tairyagyonàstathaiva ca .
     striya÷caiva vi÷eùeõa tasmàttatràdçto bhavet ..
     madhyandine'rdharàtre và vi÷rànto vigataklamaþ .
     cintayeddharmakàmàrthàn sàrdhaü taireka eva và ..
     parasparaviruddhànàü teùà¤ca samupàrjanam .
     kanyànàü sampradàna¤ca kumàràõà¤ca rakùaõam ..
     dåtasaüpreùaõa¤caiva kàrya÷eùaü tathaiva ca .
     antaþpurapracàra¤ca praõidhãnà¤ca ceùñitam ..
     kçtsnaü càùñabidhaü karma pa¤cavarga¤ca tattvataþ .
     anuràgàparàgau ca pracàraü maõóalasya ca ..
     madhyamasya pracàra¤ca vijigãùo÷ca ceùñitam .
     udàsãnapracàra¤ca ÷atro÷caiva prayatnataþ .. * ..
     etàþ prakçtayo målaü maõóalasya samàsataþ .
     aùñau cànyàþ samàkhyàtà dvàda÷aiva tu tàþ smçtàþ ..
     amàtyaràùñradurgàrthadaõóàkhyàþ pa¤ca càparàþ .
     pratyekaü kathità hyetàþ saükùepeõa dvisaptatiþ ..
     anantaramariü vidyàdarisevinameva ca .
     areranantaraü mitramudàsãnaü tayoþ param ..
     tàn sarvànabhisandadhyàt sàmàdibhirupakramaiþ .
     vyastai÷caiva samastai÷ca pauruùeõa nayena ca ..
     sandhi¤ca vigraha¤caiva yànamàsanameva ca .
     dvaidhãbhàvaü saü÷raya¤ca ùaóguõàü÷cintayet sadà ..
     àsana¤caiva yàna¤ca sandhiü vigrahameva ca .
     kàryaü vãkùya prayu¤jãta dvaidhaü saü÷rayameva ca ..
     sandhintu dvividhaü vidyàdràjà vigrahameva ca .
     ubhe yànàsane caiva dvividhaþ saü÷rayaþ smçtaþ ..
     samànayànakarmà ca viparãtastathaiva ca .
     tadàtvàyatisaüyuktaþ sandhirj¤eyo dvilakùaõaþ ..
     svayaükçta÷ca kàryàrthamakàle kàla eva và .
     mitrasya caivàpakçte dvividho vigrahaþ smçtaþ ..
     ekàkina÷càtyayike kàrye pràpte yadçcchayà .
     saühatasya ca mitreõa dbividhaü yànamucyate ..
     kùãõasya caiva krama÷o daivàt pårbakçtena và .
     mitrasya cànurodhena dvividhaü smçtamàsanam ..
     balasya svàmina÷caiva sthitiþ kàryàrthasiddhaye .
     dvividhaü kãrtyate dvaidhaü ùàóguõyaguõavedibhiþ ..
     athasampàdanàrtha¤ca pãóyamànasya ÷atrubhiþ .
     sàdhuùu vyapade÷àrthaü dvividhaþ saü÷rayaþ smçtaþ .. * ..
     yadàvagacchedàyatyàmàdhikyaü dhruvamàtmanaþ .
     tadàtve càlpikàü pãóàü tadà sandhiü samà÷rayet ..>% tadàtve tatkàle .
     %<yadà prahçùñà manyeta sarvàstu prakçtãrbhç÷am .
     atyucchritaü tathàtmànaü tadà kurvãta vigraham ..
     yadà manyeta bhàvena hçùñaü puùñaü balaü svakam .
     parasya viparãta¤ca tadà yàyàdripuü prati ..
     yadà tu syàt parikùãõo vàhanena balena ca .
     tadàsãta prayatnena ÷anakaiþ sàntvayannarãn ..
     manyetàriü yadà ràjà sarvathà balavattaram .
     tadà dvidhà balaü kçtvà sàdhayet kàryamàtmanaþ ..
     yadà parabalànàntu gabhanãyatamo bhavet .
     tadà tu saü÷rayet kùipraü dhàrmikaü balinaü nçpam ..
     nigrahaü prakçtãnà¤ca kuryàdyo'ribalasya ca .
     upaseveta taü nityaü sarvayatnairguruü yathà ..
     yadi tatràpi saüpa÷yet doùaü saü÷rayakàritam .
     suyuddhameva tatràpi nirvi÷aïkaþ samàcaret ..
     sarvopàyaistathà kuryànnãtij¤aþ pçthivãpatiþ .
     yathàsyàbhyadhikà na syurmitrodàsãna÷atravaþ ..
     àyatiü sarvakàryàõàü tadàtva¤ca vicàrayet .
     atãtànà¤ca sarveùàü guõadoùau ca tattvataþ ..
     àyatyàü guõadoùaj¤astadàtve kùiprani÷cayaþ .
     atãte kàrya÷eùaj¤aþ ÷atrubhirnàbhibhåyate ..
     yathainaü nàbhisandadhyurmitrodàsãna÷atravaþ .
     tathà sarvaü saüvidadhyàdeùa sàmàsiko nayaþ ..
     yadà tu yànamàtiùñhedariràùñraü prati prabhuþ .
     tadànena vidhànena yàyàdaripuraü ÷anaiþ ..
     màrga÷ãrùe ÷ubhe màsi yàyàdyàtràü mahãpatiþ .
     phàlagunaü vàtha caitraü và màsau prati yathàbalam ..
     anyeùvapi tu kàleùu yadà pa÷yeddhruvaü jayam .
     tadà yàyàdvigçhyaiva vyasane cotthite ripoþ ..
     kçtvà vidhànaü måle tu yàtrika¤ca yathàvidhi .
     upagçhyàspada¤caiva càràn samyagvidhàya ca ..
     saü÷odhya trividhaü màrgaü ùaóvidha¤ca balaü svakam .
     sàmparàyikakalpena yàyàdaripuraü ÷anaiþ ..
     ÷atrusevini mitre ca gåóhe yuktataro bhavet .
     gatapratyàgate caiva sa hi kaùñataro ripuþ ..
     daõóavyåhena tanmàrgaü yàyàttu ÷akañena và .
     varàhamakaràbhyàü và såcyà và garuóena và ..
     yata÷ca bhayamà÷aïkettato vistàrayedvalam .
     padmena caiva vyåhena nivi÷eta sadà svayam ..
     senàpatibalàdhyakùau sarvadikùu nive÷ayet .
     yata÷ca bhayamà÷aïket pràcãü tàü kalpayeddi÷am ..
     gulmàü÷ca sthàpayedàptàn kçtasaüj¤àn samantataþ .
     sthàne yuddhe ca ku÷alànabhãrånavikàriõaþ .. * ..
     saühatàn yodhayedalpàn kàmaü vistàrayedbahån .
     såcyà vajreõa caivaitàn vyåhena vyåhya yodhayet ..
     syandanà÷vaiþ same yudhyedanåpe naudvipaistathà .
     vçkùanulmàvçte càpairasicarmàyudhaiþ sthale ..
     kurukùetràü÷ca matsyàü÷ca pa¤càlàn ÷årasenajàn .
     dãrghàn laghåü÷caiva narànagrànãkeùu yodhayet ..
     praharùayedbalaü vyåhya tàü÷ca samyak parãkùayet .
     ceùñà÷caiva vijànãyàdarãn yodhayatàmapi ..
     uparudhyàrimàsãta ràùñraü càsyopapãóayet .
     dåùayeccàsya satataü yavasànnodakendhanam ..
     bhindyàccaiva taóàgàni pràkàraparikhàstathà .
     samavaskandayeccainaü ràtrau vitràsayettathà ..
     upajapyànupajapedbudhyetaiva ca tatkçtam .
     yukte ca daive yudhyeta jayaprepsurapetabhãþ ..
     sàmnà dànena bhedena samastairathavà pçthak .
     vijetuü prayatetàrãnna yuddhena kadàcana ..
     anityo vijayo yasmàddç÷yate yudhyamànayoþ .
     paràjaya÷ca saügràme tasmàdyuddhaü vivarjayet ..
     trayàõàmapyupàyànàü pårvoktànàmasambhave .
     tathà yudhyeta saüyatto vijayeta ripån yathà .. * ..
     jitvà sampåjayeddevàn bràhmaõàü÷caiva dhàrmikàn .
     pradadyàt parihàràü÷ca khyàpayedabhayàni ca ..
     sarveùàntu viditvaiùàü samàsena cikãrùitam .
     sthàpayettatra tadba÷yaü kuryàcca samayakriyàm ..
     pramàõàni ca kurvãta teùàü dharmyàn yathoditàn .
     ratnai÷ca påjayedenaü pradhànapuruùaiþ saha ..
     àdànamapriyakaraü dàna¤ca priyakàrakam .
     abhãpsitànàmarthànàü kàle yuktaü pra÷asyate ..
     sarvaü karmedamàyattaü vidhàne daivamànuùe .
     tayordaivamacintyantu mànuùe vidyate kriyà ..
     saha vàpi vrajedyuktaþ sandhiü kçtvà prayatnataþ .
     mitraü hiraõyaü bhåmiü và sampa÷yaüstrividhaü phalam ..
     pàrùõigràha¤ca saüprekùya tathàkranda¤ca maõóale .
     mitràdathàpyamitràdvà yàtràphalamavàpnuyàt ..>% àkrandaþ pàrùõigràhasya niyàmako ràjà .
     %<hiraõyabhåmisampràptyà pàrthivo na tathaidhate .
     yathà mitraü dhruvaü labdhvà kç÷amapyàyatikùamam .. * ..
     dharmaj¤a¤ca kçtaj¤a¤ca tuùñaprakçtimeva ca .
     anuraktaü sthiràrambhaü laghu mitraü pra÷asyate ..
     pràj¤aü kulãnaü ÷åra¤ca dakùaü dàtàrameva ca .
     kçtaj¤aü dhçtimanta¤ca kaùñamàhurariü budhàþ ..
     àryatà puruùaj¤ànaü ÷auryaü karuõavedità .
     sthaulalakùya¤ca satatamudàsãnaguõodayaþ ..>% sthaulalakùyaü bahupradatvam .
     %<kùemyàü ÷asyapradàü nityaü pa÷uvçddhikarãmapi .
     parityajennçpo bhåmimàtmàrthamavicàrayan ..
     àpadarthaü dhanaü rakùeddàrànrakùeddhanairapi .
     àtmànaü satataü rakùeddàrairapi dhanairapi ..
     saha sarvàþ samutpannàþ prasamãkùyàpado bhç÷am .
     saüyuktàü¤ca viyuktàü÷ca sarvopàyàn sçjedbudhaþ ..
     upetàramupeya¤ca sarvopàyàü÷ca kçtsna÷aþ .
     etat trayaü samà÷ritya prayatetàrthasiddhaye ..>% upetàraü àtmànam . upeyaü pràptavyam .. * ..
     %<evaü sarvamidaü ràjà saha sammantrya mantribhiþ .
     vyàyàmàplutya madhyàhne bhoktumantaþpuraü vi÷et ..
     tatràtmabhåtaiþ kàlaj¤airahàryaiþ paricàrakaiþ .
     suparãkùitamannàdyamadyànmantrairviùàpaheþ ..
     viùaghnairagadai÷càsya sarvadravyàõi yojayet .
     viùaghnàni ca ratnàni niyato dhàrayet sadà ..
     parãkùitàþ striya÷cainaü vyajanodakadhåpanaiþ .
     ve÷àbharaõasaü÷uddhàþ spç÷eyuþ susamàhitàþ ..
     evaü prayatnaü kurvãta yàna÷ayyàsanà÷ane .
     snàne prasàdhane caiva sarvàlaïkàrakeùu ca ..
     bhuktavàt vihareccaiva strãbhirantaþpure saha .
     vihçtya tu yathàkàlaü punaþ kàryàõi cintayet ..
     alaïkçta÷ca saüpa÷yedàyudhãyaü punarjanam .
     vàhanàni ca sarvàõi ÷astràõyàbharaõàni ca ..
     sandhyà¤copàsya ÷çõuyàdantarve÷mani ÷astrabhçt .
     rahasyàkhyàyinà¤caiva praõidhãnà¤ca ceùñitam ..
     gatvà kakùàntaraü tvanyat samanuj¤àpya taü janam .
     pravi÷edbhojanàrtha¤ca strãvçto'ntaþpuraü punaþ ..
     tatra bhuktvà punaþ ki¤cittåryaghoùaiþ praharùitaþ .
     saüvi÷ettu yathàkàlamuttiùñhecca gataklamaþ ..
     etadvidhànamàtiùñhedarogaþ pçthivãpatiþ .
     asvasthaþ sarvametattu bhçtyeùu viniyojayet ..>% iti mànave 7 adhyàyaþ .. * .. kàlãkàpuràõoktaràjadharmaþ 85 . 86 adhyàyayoþ draùñavyaþ . mahàbhàratoktaràjadharmaþ ÷àntiparvaõi draùñavyaþ . padmapuràõoktaràjadharmaþ svargakhaõóe 138 adhyàye draùñavyaþ ..

#<ràjadhànakaü>#, klã, (dhãyate'treti . dhà + lyuñ . tataþ kan . ràj¤àü dhànakaü nagaram .) ràjapuram . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ràjadhànã>#, strã, (dhãyate'syàmiti . dhà + adhikaraõe lyuñ . ïãp . ràj¤àü dhànã nagarã .) ràjadhànikà . tatparyàyaþ . koññaþ 2 ràjadhànakam 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. skandhàvàraþ 4 . iti hemacandraþ .. (yathà, raghuþ . 2 . 70 .
     %<tau dampatã svàü prati ràjadhànãü prasthàpayàmàsa va÷ã va÷iùñhaþ ..>%)

#<ràjadhànyaü>#, klã, (ràjapriyaü dhànyam .) ÷yàmàkaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 15 . 12 .
     %<tvàùñrebhåùaõamaõiràgalekhyagàndharvagandhayuktij¤àþ .
     gaõitapañutantuvàyàþ ÷àlàkyà ràjadhànyàni ..>%)

#<ràjadhustårakaþ>#, puü, (dhustårakàõàü ràjà . ràjadantàditvàt paranipàtaþ .) bçhaddhuståraþ . tatparyàyaþ . ràjadhårtaþ 2 mahà÷añhaþ 3 nistraiõapuùpakaþ 4 bhràntaþ 5 ràjasvarõaþ 6 . iti ràjanirghaõñaþ .. asya guõàþ dhuståra÷abde draùñavyàþ ..

#<ràjanàmà>#, [n] puü, (ràj¤o nàma nàma yasya .) pañolaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ràjanãtiþ>#, strã, (ràj¤àü nãtiþ .) ràj¤àü nayaþ . yathà, càõakyapaõóitakçtaprathamaþ ÷lokaþ .
     %<nànà÷àstroddhçtaü vakùye ràjanãtisamuccayam .
     sarvabãjamidaü ÷àstraü càõakyaü sàrasaügraham ..>% sà yathà --
     %<gaditaü vali÷ukràbhyàü ÷rutvà bhàgavato'suraþ .
     pràha dharmàrthasaüyuktaü prahnàdo vàkyamuttamam ..
     yadàyatyàü kùamaü ràjan ! yaddhitaü bhuvanasya ha .
     avirodhena dharmasya arthasyopàrjana¤ca yat ..
     sarvasatvànugamanaü kàmavargaphala¤ca yat .
     paratreha ca thacchreyaþ puttra tat karma àcara ..
     yathà ÷làghàü prayàsyadya yathà kãrtirbhavettava .
     yathà nàpaya÷oyogastathà kuru mahàmate ..
     etadarthaü ÷riyaü dãptàü kàïkùante puruùottamàþ .
     yenaiti hi gçhe'smàkaü nivasanti sunirvçtàþ .
     vçddho j¤àtirguõà vipraþ kãrti÷ca ya÷asà saha ..
     tasmàdyathà te nivasanti puttraràjyasthitasyeha kulottamàdyàþ .
     tathà yatasvàmalasattvaceùñayà yathà ya÷asvã bhavitàsi loke ..
     bhåmyàü sadà bràhmaõabhåùitàyàü kùetrànvitàyàü dçóhavàpitàyàm .
     ÷u÷råùaõàsaktasamudbhavàyàü çddhiü prayàntãha naràdhipendràþ ..
     tasmàddbijàgryàþ ÷ruti÷àstrayuktà naràdhipàüste pratiyàjayante .
     divyairyajantu kratubhirdvijendrà yaj¤àgnidhåmo na nçpasya ÷àntiþ ..
     tapo'dhyayanasampannà yàjanàdhyàpane ratàþ .
     santu viprà bale påjyàstvatto'nuj¤àmavàpya hi ..
     svàdhyàyayaj¤aniratà dàtàraþ ÷astrajãvinaþ .
     kùattriyàþ santu daityendra prajàpàlanadharmiõaþ ..
     yaj¤àdhyayanasampannà dàtàraþ kçùikàriõaþ .
     pà÷upàlyaü prakurvantu vai÷yà vipinajãvinaþ ..
     bràhmaõakùattriyavi÷àü sadà ÷u÷råùaõe ratàþ .
     ÷ådràþ santvasura÷reùñha tavàj¤àkàriõaþ sadà ..
     yadà varõàþ svadharmasthà bhavanti ditije÷vara ! .
     dharmavçddhistadà syàdbai dharmavçddhau nçpodayaþ ..
     tasmàdvarõà sadharmasthàstvayà kàryàþ sadà bale ! .
     tadvçddhau bhavato vçddhistaddhànau hànirucyate ..
     itthaü vacaþ ÷ràvya mahàsurendro baliü mahàtmà sa babhåva tåùõãm .
     tato yadàj¤àpayase kariùye itthaü baliþ pràha vaco maharùe ..>% iti vàmane 71 adhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<evaü dattvà tato ràjyaü mårdhni càghràya dharmavit .
     uvàca madhuraü vàkyaü puttraü puttravatàü varaþ ..
     ràjyasthenàpi te puttra kartavyaü ÷çõu tanmama .
     yadãcchet paramaü dharmaü pitéõàü tàraõaü tathà ..
     dàtavyo'rtirna kartavyà hantavyà paradàrikàþ .
     bàlavàtà÷ca hantavyà hantavyà strãvighàtakàþ ..
     mà lobhaü paradravyeùu anyàyopàrjiteùu ca .
     na ciraü tiùñhate kvàpi sarve mànyàþ kadàcana ..
     rakùaõãya÷ca te de÷aþ kulanyàyava÷àrjitaþ .
     nityodyuktena sthàtavyamamàtyavacanaü kuru ..
     amàtyo yadvaco bråyàt puttra kàryavimar÷anam .
     ava÷yameva kartavyaü ÷arãraparirakùaõam ..
     prajà yena pramodanti yena tuùyanti bràhmaõàþ .
     evaü te puttra kartavyaü mama priyahitaiùiõà ..
     sapta vyasanaü varjyeta doùo ràj¤astu tanmahat .
     yeùu ràjà vina÷yeta sampanno'pi mahàdyutiþ ..
     vajjayeta suràpànaü mçgayà varjayet sadà .
     vàkyaü råkùaü na vaktavyaü vçthà yàvat kadàcana ..
     ràjaguhyaü na vaktavyaü dåtabhedaü vivarjayet .
     varjayedatipàruùyaü asadbhi÷ca samàgamam ..
     arthadåùaõaka¤caiva na kartavyaü kadàcana .
     amàtyaü nàpriyaü bråyàdyadãcchedràjakarmaõi ..
     nàhaü nivàraõãyaste gamanàya pathe sthitaþ .
     etanme kriyatàü ÷ãghraü yadãcchasi mama priyam ..
     tataþ piturvacaþ ÷rutvà ràjaputtro ya÷asvinaþ .
     ubhau tu pàdau saügçhya kàruõyaü pratyuvàca tam ..>% ityàdi ÷rãvaràhapuràõe bhagavacchràstre ÷aukarave tãrthamàhàtmye àdityavarapradànamçgajambukopàkhyànaü nàmàdhyàyaþ .. * .. anyacca . manuruvàca .
     %<ràj¤o'bhiùiktamàtrasya kiünu kçtyatamaü bhavet .
     etatü sarvaü samàcakùva samyagvetti yato bhavàn ..
     matsya uvàca .
     abhiùekàrdra÷irasà ràj¤à ràjãvalocana .
     sahàyàvaraõaü kàryaü tatra ràjyaü pratiùñhitam ..
     yadasyàlpataraü karma tadapyekena duùkaram .
     puruùeõàsahàyena kinnu ràjyaü mahat padam ..
     tasmàt sahàyàn varayet kulãnàn nçpatiþ svayam .
     ÷åràn kulãnàn jàtãyàn balayuktàn ÷riyànvitàn ..
     råpasattvaguõopetàn sammatàna kùamayà yutàn .
     kle÷akùamàn mahotsàhàn dharmaj¤àü÷ca priyaüvadàn ..
     hitopade÷akàlaj¤àn svàmibhaktàn ya÷o'rthinaþ .
     evaüvidhàn sahàyàü÷ca ÷ubhakarmasu yojayet ..
     guõahãnànapi sadà vij¤àya nçpatiþ svayam ..
     karmasveva niyu¤jãta yathàyogyeùu bhàrata ! .
     kulãnaþ ÷ãlasampanno dhanurvedavi÷àradaþ .
     hasti÷ikùà÷va÷ikùàsu ku÷alaþ ÷lakùõabhàùaõaþ ..
     nimitte ÷akunaj¤àne vettà caiva cikitsite .
     kçtaj¤aþ karmaõà ÷årastathà kle÷asaho çjuþ ..
     vyåhatattvavidhànaj¤aþ phalgusàravi÷eùavit .
     ràj¤à senàpatiþ kàryo bràhmaõaþ kùattriyo yathà ..
     pràü÷uþ suråpo dakùa÷ca priyavàdã na coddhataþ .
     cittagràha÷ca sarveùàü pratãhàro vidhãyate ..
     yathoktavàdã dåtaþ syàdde÷abhàùàvi÷àradaþ .
     ÷aktaþ kle÷asaho vàgmã de÷akàlavibhàùitaþ ..
     vij¤àtade÷akàla÷ca dåtaþ syàt sa mahãkùitaþ .
     vaktà nayasya yaþ kàle sa dåto bhåpaterbhavet ..
     pràü÷avo vyàyatàþ ÷åràþ dçóhabhaktà niràkulàþ .
     ràj¤à tu rakùiõaþ kàryàþ sadà kle÷asahà hitàþ ..
     anàhàryo'nç÷aüsa÷ca dçóhabhakti÷ca pàrthive .
     tàmbåladhàrã bhavati nàrã vàvyatha tadguõà ..
     ùàóguõyavidhitattvaj¤o de÷abhàùàvi÷àradaþ .
     sandhivigrahikaþ kàryo ràj¤à nayavi÷àradaþ ..
     àyavyayaj¤o lokaj¤o de÷otpattivi÷àradaþ .
     kçtàkçtaj¤o bhçtyànàü j¤eyaþ syàdeùa rakùità ..
     suråpastaruõaþ pràü÷urdçóhabhaktiþ kulocitaþ .
     ÷åraþ kle÷asaha÷caiva khaógadhàrã prakãrtitaþ ..
     ÷åra÷ca balayukta÷ca gajà÷varathakovidaþ .
     dhanurdhàrã bhavedràj¤aþ sarvakle÷asahaþ ÷uciþ ..
     nimitta÷akunaj¤ànahaya÷ikùàvi÷àradaþ .
     hayàyurvedatattvaj¤o bhåvi bhàgavi÷eùavit ..
     svàmibhakto mahotsàhaþ sarveùà¤ca priyaüvadaþ .
     balàbalaj¤o rathikaþ sthiradçùñiþ priyaüvadaþ ..
     ÷åra÷ca kçtavidya÷ca sàrathiþ parikãrtitaþ .
     anàhàryaþ ÷ucirdakùa÷cikitsitavidàüvaraþ ..
     såda÷àstravi÷eùaj¤aþ sådàdhyakùaþ pra÷asyate .
     såda÷àstravidhànaj¤àþ paràbhedyàþ kulodgatàþ .
     sarve mahànase dhàryà luptake÷anakhà janàþ ..
     samaþ ÷atrau ca mitre ca dharma÷àstravi÷àradaþ .
     vipramukhyaþ kulãna÷ca dharmàdhikaraõo bhavet ..
     kàryàstathàvidhàstatra dvijamukhyàþ sabhàsadaþ .
     sarvade÷àkùaràbhij¤aþ sarva÷àstravi÷àradaþ ..
     lekhakaþ kathito ràj¤aþ sarvàdhikaraõeùu vai .
     ÷ãrùopetàn susampårõàn sama÷reõigatàn samàn .
     akùaràn vai likhet yastu lekhakaþ sa varaþsmçtaþ ..
     upàyavàkyaku÷alaþ sarva÷àstravi÷àradaþ .
     bahvarthavaktà càlpena lekhakaþ syàdbhçgåttama ..
     vàkyàbhipràyatattvaj¤o de÷akàlavibhàgavit .
     anàhàryo nçpe bhakto lekhakaþ syàdbhçgåttama ..
     puruùàntaratattvaj¤àþ pràü÷ava÷càpyalolupàþ .
     dharmàdhikaraõe kàryà janàhvànakarà naràþ .
     evaüvidhàstathà kàryà ràj¤à dauvàrikà janàþ .
     lohavastràjinàdãnàü ratnànà¤ca vidhànavit ..
     vij¤àtà phalgusàràõàmanàhàryaþ ÷uciþ sadà .
     nipuõa÷càpramatta÷ca dhanàdhyakùaþ prakãrtitaþ ..
     àyadvàreùu sarveùu dhanànyakùasamà naràþ .
     vyayadvàreùu ca tathà kartavyà pçthivãkùità ..
     paramparàgato yaþ syàdaùñàïge tu cikitsite .
     anàhàryaþ sa vaidyaþ syàddharmàtmà ca kulodgataþ ..
     pràõàcàryaþ sa vij¤eyo vacanaü tasya bhåbhujaþ .
     ràjan ràj¤à sadà kàryaü yathàkàryaü pçthagjanaiþ ..
     hasti÷ikùàvidhànaj¤o vanajàtivi÷àradaþ .
     kle÷akùamastathà ràj¤o gajàdhyakùaþ pra÷asyate ..
     etaireva guõairyuktaþ svàsana÷ca vi÷eùataþ .
     gajàroho narendrasya sarvakarmaõi ÷asyate ..
     haya÷ikùàvidhànaj¤astaccikitsitapàragaþ .
     a÷vàdhyakùo mahãbhartuþ svàsana÷ca pra÷asyate ..
     anàhàrya÷ca ÷åra÷ca tathà pràj¤aþ kulodgataþ .
     durgàdhyakùaþ smçto ràj¤a udyuktaþ sarvakarmasu ..
     vàstuvidyàvidhànaj¤o laghuhasto jita÷ramaþ .
     dãrghadar÷ã ca ÷åra÷ca sthapatiþ parikãrtitaþ ..
     yantramukta pàõimukte amukte muktadhàrite .
     astràcàryo nirudbegaþ kula÷a÷ca vi÷iùyate ..
     vçddhaþ kulodgataþ såktaþ pitçpaitàmahaþ ÷uciþ .
     ràj¤àmantaþpuràdhyakùo vinãta÷ca tatheùyate ..
     evaü saptàdhikàreùu puruùàþ sapta te'pare .
     pa¤ca ÷abdàdhikaraõàþ puruùàþ sapta te'param ..
     antaþpuracaràþ kàryà ràj¤à sarveùu karmasu .
     sthàpanàjàtitattvaj¤aþ satataü pratijàgratà ..
     ràj¤aþ syàdàyudhàgàre dakùaþ karmasu codyataþ .
     karmàõyaparimeyàõi ràj¤àü bhçgukulodbhava ..
     uttamàdhamamadhyàni buddhvà karmàõi pàrthivaþ .
     uttamàdhamamadhyeùu puruùeùu niyojayet ..
     narakarmaviparyàsàdràjà nà÷amavàpnuyàt .
     niyogaü pauruùaü bhaktiü ÷rutaü ÷auryaü kulaü nayam ..
     j¤àtvà vçttirvidhàtavyà puruùàõàü mahãkùità .
     puruùàntaravij¤àne tattvasàranibandhanàt ..
     bahubhirmantrayet kàmaü ràjà mantraü pçthak pçthak .
     maüntriõàmapi no kuryànmantrimantraprakà÷anam ..
     kvacit kasyacidbi÷vàso bhavatãha sadà nçõàm .
     ni÷caya÷ca sadà mantre kàrya ekena ÷åriõà ..
     bhavedvà ni÷cayàvàptiþ parabuddhyanujãvanàt .
     ekasyaiva mahãbharturbhåyaþ kàryo vini÷cayaþ ..
     bràhmaõàn paryupàsãta trayãü nàma suni÷citàm .
     nàsacchàstravato måóhàüste hi lokasya kaõñakàþ ..
     vçddhàü÷ca nityaü seveta vipràn vedavidaþ ÷ucãn .
     tebhyo hi ÷ikùedvinayaü vinãtàtmà hi nitya÷aþ .
     samagràü va÷agàü kuryàt pçthivãü nàtra saü÷ayaþ ..
     bahavo'vinayàdbhraùñà ràjànaþ saparicchadàþ .
     vanasthà÷caiva ràjyàni vinayàt pratipedire ..
     traividyebhyastrayãvidyàü daõóanãti¤ca ÷à÷vatãm .
     ànvãkùikã¤càtmavidyàü vàrtàrambhàü÷ca lokataþ ..
     indriyàõàü jaye yogaü samàtiùñheddivàni÷am .
     jitendriyo hi ÷aknoti va÷e sthàpayituü prajàþ .
     yajeta ràjà kratubhirvahubhi÷càptadakùiõaiþ .
     dharmàrtha¤caiva viprebhyo dadyàdbhogàn dhanàni ca ..
     sàüvatsarikamàptai÷ca ràùñràdàhàrayedbalim .
     syàt svàdhyàyaparo loke varteta pitçbandhuùu ..
     àvçttànàü gurukulàt dvijànàü påjako bhavet .
     nçpàõàmakùayo hyeùa vidhirbràhmo vidhãyate ..
     tataþ stenànavàmitrà haranti na ca na÷yati .
     tasmàdràj¤à vidhàtavyo bràhmaõeùvakùayo nidhiþ ..
     samottamàdhamai ràjà hyàhåya pàlayet prajàþ .
     na nivarteta saügràmàmàt kùattravratamanusmaran ..
     saügràmeùvanivartitvaü prajànàü paripàlanam .
     ÷u÷råùà bràhmaõànà¤ca ràjà ni÷reyasaü param ..
     kçpaõànà¤ca vçddhànàmàturàõà¤ca rogiõàm .
     yogakùema¤ca vçtti¤ca tathaiva parikalpayet ..
     varõà÷ramavyavasthànaü tathà kàryaü vi÷eùataþ .
     svadharmapracyutàn ràjà svadharma sthàpayettathà ..
     à÷rame ca yathàkàryaü tailabhàjanabhojanam .
     svayamevànayedràjà satkçtànnàvamànayet ..
     tàpase sarvakàryàõi ràjyamàtmànameva ca .
     nivedayet prayatnena devavacciramarcayet ..
     dve praj¤e veditavye ca çjvã vakrà ca mànavaiþ .
     vakràü j¤àtvà na seveta pratibàdheta càgatàm ..
     nàsya cchidraü paro vidyàt vidyàcchidraü parasya tu .
     gåhet kårma ivàïgàni rakùedvivaramàtmanaþ ..
     na vi÷vasedavi÷vaste vi÷vaste nàtivi÷vaset .
     vi÷vàsàdbhayamutpannaü målànyapi nikçntati ..
     vi÷vàsayeccàpyaparaü tattvabhåtena hetunà .
     vakavaccintayedarthàn siühavacca paràkramet ..
     vçkavaccàvalumpeta ÷a÷avacca viniùpatet .
     dçóhaprahàrã ca bhavet tathà ÷åkaravannçpaþ ..
     citràkàra÷ca ÷ikhivaddçóhabhaktastathà÷vavat .
     bhavecca madhuràbhàùã tathà kokilavannçpaþ ..
     kàka÷aïkã bhavennityaü nàj¤àtavasatiü vaset .
     nàparãkùitapårba¤ca bhojanaü ÷ayaõaü vrajet ..
     vastraü påùpamalaïkàraü yaccànyanmanujottama ! .
     na gàhejjalasambàdhaü na càj¤àtajalà÷ayam ..
     aparãkùitapårvantu puruùairàptakàribhiþ .
     nàrohet ku¤jaraü vyàlaü na jàtu turagaü tathà ..
     nàvij¤àtastriyaü gacchet naiva devotsave vaset .
     narendralakùmyà dharmakùa tràtà yatto bhavennçpaþ .
     sadvçttà÷ca tathà puùñà satataü pratimànitàþ .
     ràj¤à sahàyàþ kartavyàþ pçthivãü jetumicchatà .
     yathàrha¤càtha subhçtàn ràjà karmasu yojayet .
     dharmiùñhàn dharmakàryeùu ÷åràn saügràmakarmasu ..
     nipuõànarthakçtyeùu sarvatra ca tathà ÷ucãn .
     strãùu ùaõóàn niyu¤jãta tãkùõàn dàruõakarmasu .
     dharme càrthe ca kàme ca bhaye ca ravinandana .
     ràjà yathàrha¤ca kuryàdupadhàbhiþ parãkùaõam ..
     samatãtopadhàn bhçtyàn kuryàddhastivanecaràn .
     tatpàdànveùaõe yatnàüstadadhyakùàü÷ca kàrayet ..
     evamàdãni karmàõi nçpaiþ karyàõi bhàrgava .
     sarvathà neùyate ràj¤astãkùõopakaraõakùayaþ ..
     pàpasàdhyàni karmàõi yàni ràj¤àü nçpottama .
     santastàni na kurvanti tasmàttàn vibhçyànnçpaþ .
     neùyate pçthivã÷ànàü tãkùõopakaraõakriyà .
     yasmin karmaõi yasya syàt vi÷eùeõa ca kau÷alam .
     tasmin karmaõi taü ràjà parãkùya viniyojayet ..
     pitçpaitàmahàn bhçtyàn sarvakarmasu yojayet .
     vinà dàyàdakçtyeùu parãkùya svakçtànnaràn .
     niyu¤jãta mahàbhàga tasya te hitakàriõaþ ..
     pararàjagçhàt pràj¤a janasaügrahakàmyayà .
     duùñàn vàpyathavàduùñànà÷rayãta prayatnataþ ..
     duùñaü vij¤àya vi÷vàsaü na kuryàttatra bhåmipaþ .
     vçttiü tasyàpi varteta janasaügrahakàmyayà ..
     ràjà de÷àntaraü pràptaü puruùaü påjayedbhç÷am .
     mamàyaü de÷asaüpràpto bahumànena cintitaþ ..
     teùà¤càreõa càritraü ràjà vij¤àya nitya÷aþ .
     guõinàü påjanaü kuryàt nirguõànà¤ca ÷àsanam ..
     kathitàþ satataü ràjan ràjàna÷càracakùuùaþ .
     svake de÷e pare de÷e j¤àta÷ãlàn vicakùaõàn ..
     anàhàryàn kle÷asahàn niyu¤jãta sadà caràn .
     janasyàviditàn saumyàüstathàj¤àtàn parasparam ..
     baõijo mantraku÷alàn sàüvatsaracikitsakàn .
     tathà pravrajitàkàràn càràn ràjà niyojayet ..
     naikasya ràjà ÷raddadhyàt càrasyàpi ca bhàùite .
     dvayoþ sambandhamàj¤àya ÷raddadhyànnçpatistataþ ..
     parasparasyàviditau yadi syàtà¤caràvubhau .
     tasmàdràjà prayatnena gåóhàü÷càrànniyojayet ..
     ràjyasya målametàvat yà ràj¤a÷càradçùñità .
     càràõàmapi yatnena ràj¤à kàryaü parãkùaõam ..
     virajyate tathà kena vij¤eyaü tanmahãkùità .
     anuràgàt kathaü loke karma kàryaü mahãkùità ..
     lokaràgàparàgau ca bhçtyànà¤ca guõàguõàn .
     sarvaü ràj¤àü caràyattaü teùu yatnaparo bhavet ..
     karmaõà kena me loke janaþ sarvo'nurajyate .
     virajyate kena tathà vij¤eyaü tanmahãkùità .
     virodhajanakaü loke varjanãyaü vi÷eùataþ ..
     janànuràgaprabhavà hi lakùmã ràj¤àü matà bhàrgavavaü÷acandra .
     tasmàt prayatnena narendramukhyaiþ kàryo'nuràgo bhuvi mànaveùu ..>% iti màtsye 215 adhyàyaþ .. * .. apara¤ca . ràjovàca .
     %<bahavo bhåpaterdharmàstàn vaktuü nahi ÷akyate .
     tasmàt samàsato vacmi mahàbhàga ni÷àmaya ..
     pçthivã vaiùõavã puõyà sadà priyatamà hareþ .
     nàràyaõàdçte nànyo vasumatyàþ patirbhavet ..
     nàràyaõàü÷ajo ràjà manuùyo na kadàcana .
     atastu durnayaü tyaktvà sarvàü nãtiü samàcaret ..
     nãtigràhã nçpo yastu vipattirnàsti tasya vai .
     ciraü bhunakti pçthivãü kaõñakaiþ parivarjitaþ ..
     yasmai na rocate nãtirbhåpàlàya duràtmane .
     bhraùña÷rãracireõaiva sa bhavennàtra saü÷ayaþ ..
     àyurbalaü ya÷o vittaü vijayaü sukhamicchatà .
     mantritve paõóito ràj¤à niyojyaþ sarvadaiva hi ..
     avaj¤ayà mahãbhartustyajanti sadasãü budhàþ .
     sabhàyàü budhahãnàyàü nãtirbalavatã na hi ..
     tato nãtau vipannàyàü sahasà dharaõãpateþ .
     ràja÷riyo vina÷yanti sakoùabalavàhanàþ ..
     bràhmaõàn gaõakàü÷caiva vaidyàü÷ca bàndhavàüstathà .
     nçpàþ kalyàõamicchanto na dviùanti kadàcana ..
     gata÷rãrgaõakadbeùñà vaidyadveùñàyurvarjitaþ .
     j¤àtidveùñà niùkulaþ syàt dvijadveùñàsvilàrtibhàk ..
     ràjànaþ pitaraþ proktàþ puttrà janapadàstathà .
     ato bhåpàþ pàlayanti prajàþ puttrànivaurasàn pauralokabadhåü ràjà pa÷yet puttrabadhåmiva .
     pauraloke tathà kuryàt yathà sneho nijàtmaje ..
     prajàpãóàkarà ye ca bhåpàlà atipàpinaþ .
     ÷irasthà vipadasteùàü vij¤eyà dãrghadar÷ibhiþ ..
     vivekino mahãpàlàþ pàlayanti yathà prajàþ .
     tathà tànapi deve÷aþ pàlayatyani÷aü hariþ ..
     prajànàü pàlanaü dànaü dve'pi ràj¤àü ÷ubhàvahe .
     dvàbhyàü ye varjità bhåpàste vij¤eyà nçpàdhamàþ ..
     duùñànàü ÷àsana¤caiva ÷iùñànàü pratipàlanam .
     prakurvanto mahãpàlà÷ciraü nandanti bhåtale ..
     nyàyenopàrjitaü vittaü yatnàdrakùenmahãpatiþ .
     nirvitto hi mahãpàlo vipattyàü na hi nistaret ..
     nçpàþ kalyàõamicchanto nijaràjya÷ubhà÷ubham .
     pa÷yanti nityaü viprendra ! satvarà÷càracakùuùaþ ..
     paracakrabhayaü yàvat nàyàti cintayedbhayam .
     àgate tu bhaye bhåpa àcarennirbhayo yathà ..
     j¤àtau vàpi ca mitre và putte vàpi ca mantriõi .
     kuryànmukhena gàmbhãryaü manasà prema kevalam ..
     mantriõo j¤àtayaþ puttràþ prajà÷ca bhràtarastathà .
     gàmbhãryahãnaü bhåpàlaü manyante na hi bhåpavat ..
     tiùñhanti prathamaü dåre vasanti puratastadà .
     lokàþ ÷riyaü yadicchanti tyaktagàmbhãryabhåpateþ .
     ekasya mantriõo ràj¤à ciraü ràjatvamicchatà .
     kartavyàþ sakale ràjye vçddhayo naiva bhåsura ..
     atyantalabdhavçddhãnàü bhçtyànàü sampadaü haret .
     tasyàü sampadi bhåpàlo bhçtyamanyaü niyojayet ..
     mårkhaþ strãvijito ràjà gãtavàdyarataþ sadà .
     caturaïgabalairhãnaþ sahasà vipadaü vrajet ..
     svàcàragrahaõaü sattvaü svavàkyapratipàlanam .
     gàmbhãrya¤ceti bhåpànàü lakùaõàni dbijottama ! ..
     sa kathaü nçpatiryastu pratàpena vivarjitaþ .
     sa kathaü nçpatiryena na jità paramedinã ..
     jitàyàü paramedinyàü yàvat pàdaü vrajennçpaþ .
     pratipàde'÷vamedhasya phalaü pràpnoti càkùayam ..
     parabhåmijayàkàïkùã hato và nçpatiryudhi .
     tadà gacchet paraü dhàma viyuktaþ sarvapàtakaiþ ..
     yudhi pràptajayo ràjà pràpnoti paramaü padam .
     sa sàhasapràptamçtyurdivãndrasampadaü labhet ..
     tyaktasattvaü tyakta÷astraü palàyanaparàyaõam .
     yoddhàraü yudhi yo hanyàt sa bhåpo yàtyadhogatim ..
     palàyanaparo yuddhe taddhantà ca dbijottama ! .
     tàvubhàvapi tiùñhetàü narake'tyantaduþsahe ..
     yudhi sàhasavàn yoddhà taddhantà ca mahãsura .
     tiùñhetàü dvàvapi svarge yàvaccandradivàkarau ..
     bahunàtra kimuktena saükùepàducyate mayà .
     prajàpàlanakçdràjà kadàcinnàvasãdati ..>% iti pàdme kriyàyogasàre 20 adhyàyaþ ..

#<ràjanãlaü>#, klã, marakatamaõiþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ràjanyaþ>#, puü, (ràj¤o'patyamiti . ràjan + %<ràja÷va÷uràt yat .>% 4 . 1 . 137 . iti yat .) kùattriyaþ . ityamaraþ .. (yathà, çgvede . 10 . 90 . 12 .
     %<bràhmaõo'sya mukhamàsãt bàhå ràjanyaþ kçtaþ .
     årå tadasya yadvai÷yaþ padbhyàü ÷ådro ajàyata ..>%) ràjaputtraþ . (ràjati dãpyate iti . ràj + %<ràjeranyaþ .>% uõàø 3 . 100 . iti anyaþ .) agniþ . ityuõàdikoùaþ .. kùãrikàvçkùaþ . iti jañàdharaþ ..

#<ràjanyakaü>#, klã, (ràjanyànàü kùattriyàõàü samåhaþ . ràjanya + %<gotrokùoùñrorabhraràjaràjanyeti .>% 4 . 2 . 39 . iti vu¤ .) kùattriyasamåhaþ . ityamaraþ .. (yathà, raghuþ . 7 . 56 .
     %<rathã niùaïgã kavacã dhanuùmàn dçptaþ sa ràjanyakamekavãraþ .
     nivàrayàmàsa mahàvaràhaþ kalpakùayovçttamivàrõavàmbhaþ .. * ..>% ràjanyànàü viùaye de÷e ca puü . iti kà÷ikà .. atra %<ràjanyàdibhyo vu¤ .>% 4 . 2 . 53 . iti vu¤pratyayaþ ..)

#<ràjanvàn>#, tri, (ràjàstyasyàsminniti và . ràjan + pra÷aüsàyàü matup . %<ràjanvàn sauràjye .>% 8 . 2 . 14 . iti nipàtanàt nalopàbhàvaþ .) suràjayuktade÷aþ . ityamaraþ .. prajàpàlanàdisvadharmaparàyaõaràjayukte de÷e ràjanvàt ràjà vidyate'syeti moïmajhapàditi pra÷aüsàyàü vatuþ . yaduktaü tantràntare . %<bhåmni nindàpra÷aüsàsu nityayoge'ti÷àyane . saüsarge'sti vivakùàyàü bhavanti matubàdayaþ ..>% iti svamate astyarthe bhamàdayo'mã arthà arthàttu labhyanta eva . nipàtanànnalopàbhàvaþ . na sauràjye ràj¤o nasya luïmatàviti pare . suràj¤i svadharmaparatvàt ÷obhanà ràjàno'treti nàrcàyàü svateriti aniùedhaþ . de÷o lokopalakùaõaü suràj¤i loke ityarthaþ . iti taññãkàyàü bharataþ .. (yathà, raghuþ . 6 . 22 .
     %<kàmaü nçpàþ santu sahasra÷o'nye ràjanvatãmàhuranena bhåmim .
     nakùatratàràgrahasaïkulàpi jyotiùmatã candramasaiva ràtriþ ..>%)

#<ràjapañolaþ>#, puü, (pañolànàü ràjà . paranipàtaþ .) madhurapañolaþ . iti ratnamàlà ..

#<ràjapañolã>#, strã, (ràjapriyà pañolã .) madhurapañolã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ràjapaññaþ>#, puü, (ràjapriyaþ pañña iva .) maõivi÷eùaþ . tatparyàyaþ . viràñajaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ràjapaññikà>#, strã, càtakapakùã . iti hàràvalã ..

#<ràjapathaþ>#, puü, (ràj¤àü panthàþ . %<çkpårabdhuþpathàmànakùe .>% 5 . 4 . 74 . ityaþ .) ràjamàrgaþ . tasya lakùaõaü yathà --
     %<dhanåüùi da÷a vistãrõaþ ÷rãmànràjapathaþ kçtaþ .
     nçvàjirathanàgànàmasambàdhaþ susa¤caraþ ..>% iti devãpuràõam .. (yathà, kumàrasambhave . 7 . 63 .
     %<tàvatpatàkàkulamindumauliruttoraõaü ràjapathaü prapede ..>%)

#<ràjaparõã>#, strã, prasàriõã latà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ràjapalàõóuþ>#, puü, (palàõóånàü ràjà . ràjadantàditvàt paranipàtaþ .) raktavarõapalàõóuþ . làla pyàüja iti bhàùà .. tatparyàyaþ . javaneùñaþ 2 nçpàhvayaþ 3 ràjapriyaþ 4 mahàmålaþ 5 dãrghapatraþ 6 rokaþ 7 nçpeùñaþ 8 nçpakandaþ 9 mahàkandaþ 10 nçpapriyaþ 11 raktakandaþ 12 ràjeùñaþ 13 . asya guõàþ . ÷i÷iratvam . pittakaphanà÷itvam . dãpanatvam . bahunidràkaratva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ràjapãluþ>#, puü, (ràjapriyaþ pãluþ .) mahàpãluvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ràjaputtraþ>#, puü, (ràj¤a÷candrasya puttraþ .) budhagrahaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. mahàràjacåtaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. varõasaïkarajàtivi÷eùaþ . raüjaputa iti bhàùà .. yathà --
     %<vai÷yàdambaùñhakanyàyàü ràjaputtrasya sambhavaþ ..>% iti parà÷arapaddhatiþ .. karaõakanyàyàü kùattriyàjjàta÷ca . iti puràõam .. ràjanandanaþ . tatparyàyaþ . yuvaràjaþ 2 kumàraþ 3 bhartçdàrakaþ 4 . ityamaraþ .. (yathà --
     %<ràjaputtra ! ciraü jãva màjãva muniputtraka ! .
     jãva và mara và sàdho vyàdha màjãva mà mara ..>% ityudbhañaþ ..) tasya rakùaõaü yathà --
     %<ràjaputtrasya rakùà ca kartavyà pçthivãkùità .
     àcàryai÷càsya kartavyaü nityamuktai÷ca rakùaõam ..
     dharmakàmàrtha÷àstràõi dhanurveda¤ca ÷ikùayet .
     rathe ca ku¤jare cainaü vyàyàmaü kàrayet sadà ..
     ÷ilpàni ÷ikùayeccaiva nàptairmithyàpriyaü vadet ..
     guõàdhànama÷akyantu yasya kartuü svabhàvataþ .
     bandhanaü tasya kartavyaü gupte de÷e sukhànvitam ..
     avinãtakumàraü hi kulamà÷u vi÷ãryate .
     adhikàreùu sarveùu vinãtaü hi niyojayet .
     àdau svalpeùu tatpa÷càt krameõàtha mahatsvapi ..
     mçgayàpànamakùàü÷ca varjayet pçthivãpatiþ .
     etànyàsevamànàstu vinaùñàþ pçthivãkùitaþ ..
     bahavo nçpa÷àrdå là yeùàü saükhyà na vidyate ..
     vçthàñanadivàsvapnaü vi÷eùeõa vivarjayet .
     vàkpàruùyaü na kartavyaü daõóapàruùyameva ca ..
     parokùanindà ca tathà varjanãyà mahãkùità .
     arthasya dåùaõaü ràjà dbiþprakàraü vivarjayet ..
     arthànàü dåùaõa¤caiva tathà càrtheùu dåùaõam .
     akàraõàt samucchedaü durgàdãnàmasatkriyà ..
     arthànàü dåùaõaü proktaü viprakãrõatvameva ca .
     ade÷akàle yaddànamapàtre dànameva ca ..
     arthasya dåùaõaü proktamasatkarmapravartanam .
     kàmaü krodhaü madaü mànaü lobhaü harùantathaiva ca .
     jetavyamariùaóvargaü sàdaraü pçthivãkùità ..
     eteùàü vijayaü kçtvà kàryaü bhçtyajayaü tataþ .
     kçtvà bhçtyajayaü sarvaü ràjà janapadaü jayet ..
     kçtvà tu vijayaü teùàü ÷atrån bàhyàüstato jayet .
     bàhyà÷ca trividhà j¤eyàstulyàbhyantarakçtrimàþ ..
     guravaste yathàpårbaü teùu yatnaparo bhavet .
     pitçpaitàmahaü mitramamitra¤ca tathà ripoþ ..
     kçtrima¤ca mahàbhàga mitraü trividhamucyate .
     tathàpi ca guruþ pårbaü bhavettatràpi càdçtaþ ..
     svàmyamàtyo janapado durgaü sainyantathaiva ca .
     koùo mitra¤ca dharmaj¤a saptàïgaü ràjyamucyate ..
     saptàïgasyàpi ràjyasya målaü svàmã prakãrtitaþ .
     tanmålatvàttathàïgànàü ràjà rakùyaþ prayatnataþ .
     ùaóaïgarakùà kartavyà tathà tena prayatnataþ ..
     aïgebhyo yastathaikasya drohamàcarate'lpadhãþ .
     vadhastasya tu kartavyaþ ÷ãghrameva mahãkùità ..
     na ràj¤à mçdunà bhàvyaü mçdurhi paribhåyate .
     na bhàvyaü dàruõenàpi tãkùõàdudvijate janaþ ..
     kàle mçduryo bhavati kàle bhavati dàruõaþ .
     ràjà lokadvayàpekùã tasya lokadvayaü bhavet ..
     bhçtyaiþ saha mahãpàlaþ parihàsaü vivarjayet .
     bhçtyàþ paribhavantãha nçpaü harùava÷aü gatam ..
     vyasanàni ca sarvàõi bhåpatiþ parivarjayet .
     lokasaügrahaõàrthàya kçtakavyasano bhavet ..
     ÷auñãrasya narendrasya nityamudriktacetasaþ .
     janà viràgamàyànti sadà duþsevyabhàvataþ ..
     smitapårbàbhibhàùã syàt sarvasyaiva mahãpatiþ .
     vadhyeùvapi mahàbhàga bhrukuñãü na samàcaret ..
     bhàvyaü dharmabhçtàü ÷reùñha sthålalakùyeõa bhåbhujà .
     sthålalakùyasya va÷agà sarvà bhavati medinã ..
     adãrghasåtra÷ca bhavet sarvakarmasu pàrthivaþ .
     dãrghasåtrasya nçpateþ karmahànirdhruvaü bhavet ..
     ràge dveùe ca kàme ca drohe pàpe ca karmaõi .
     apriye caiva kartavye dãrghasåtraþ pra÷asyate ..
     ràj¤à saüvçtamantreõa sadà bhàvyaü dvijottama .
     tasyàsaüvçtamantrasya j¤eyàþ sarvàpado dhruvàþ ..
     kçtàndheva tu karmàõi jàyante yasya bhåpateþ .
     nàrabdhàni mahàbhàga tasya svàdbasudhà va÷e ..
     mantramålaü sadà ràjyaü tasmànmantraü surakùitam .
     kartavyaü pçthivãpàlairmantrabhedabhayàt sadà ..
     mantravit sàdhito mantraþ saüyatànàü sukhàvahaþ .
     mantracchalena bahavo vinaùñàþ pçthivãkùitaþ ..
     àkàrairiïgitairgatyà ceùñayà bhàùitena ca .
     netravaktravikàrai÷ca gçhyate'ntargataü manaþ ..
     nayasya ku÷alastasya va÷e sarvà vasundharà .
     bhavatãha mahãbhartuþ sadà pàrthinanandana ..
     naikastu mantrayenmantraü na ràjà bahubhiþ saha .
     nàrohedviùamàü nàvaü nàparãkùitanàvikàm ..
     ye càsya bhåmiü jayato bhaveyuþ paripanthinaþ .
     tànànayedva÷e sarvàn sàmàdibhirupakramaiþ ..
     yathà na syàt kçùãbhàvaþ prajànàmanapekùayà .
     tathà ràj¤à prakartavyaü svaràùñraparirakùatà ..
     mohàdràjà svaràùñraü yaþ karùayatyanapekùayà .
     so'ciràdbhra÷yate ràjyàt jãvitàcca sabàndhavaþ ..
     bhçto vatso jàtabalaþ karmayogyo yathà bhavet .
     tathà ràùñraü mahàbhàga bhçtaü karmasahaü bhavet ..
     yo ràùñramanugçhõàti ràjyaü svaü parirakùati .
     saüghàtamupayàcettu vindate sa mahat phalam ..
     ràùñràddhiraõyaü dhànya¤ca mahãü ràjà surakùitàm .
     mahatà tu prayatnena svaràùñrasya ca rakùità ..
     nityaü svebhyaþ parebhya÷ca yathà màtà yathà pità .
     gopitàni sadà kuryàt sa vibhàgã priyàõi ca ..
     ajasramupayoktavyaü phalaü tebhyastathaiva ca .
     dharmakarmedamàyattaü vidhàne daivamànuùe .
     tayordaivamacintyaü hi pauruùe vidyate kriyà ..
     evaü mahãü pàlayato'sya bharturlokànuràgaþ paramo bhavecca .
     lokànuràgaprabhavà ca lakùmãrlakùmãvata÷caiva parà ca kãrtiþ ..>% iti màtsye 200 adhyàyaþ ..

#<ràjaputtrikà>#, strã, (ràjaputtrã + saüj¤àyàü kan .) ÷aràripakùã . ÷aràlã iti bhàùà .. yathà --
     %<÷aràriràñiràói÷ca hàputtrã ràjaputtrikà ..>% iti jañàdharaþ .. ràjakanyà ca .. (yathà, harivaü÷e . 25 . 46 .
     %<utpàdayàmàsa tataþ puttraü vai ràjaputtrikà ..>%)

#<ràjaputtrã>#, strã, (ràj¤aþ puttrãva .) kañutumbã . reõukà . jàtã . ràjarãtiþ . chuchundarã . iti ràjanirghaõñaþ .. màlatã . yathà --
     %<atimukta÷càtha jàtirmàlatã sumanà api ..>% ràjaputtrã manoj¤à -- .. iti jañàdharaþ .. ràjakanyà ca .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 73 . 1 .
     %<suvyaktaü ràjaputtrã tvaü yathà kalyàõi ! bhàùase .
     bhàryà me bhava ÷u÷roõi ! bråhi kiü karavàõi te ..>%)

#<ràjapuùpaþ>#, puü, (puùpàõàü ràjà . ràjadantàditvàt paranipàtaþ .) nàgake÷arapuùpavçkùaþ . yathà --
     %<càmpeyaþ ke÷aro nàgake÷araþ kanakàhvayaþ .
     mahauùadhaü ràjapuùpaþ phalakaþ kharaghàtanaþ ..>% iti ÷abdacandrikà ..

#<ràjapuùpã>#, strã, (ràjapriyaü puùpamasyàþ . ïãp .) karuõãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ràjapriyà>#, strã, (ràj¤aþ priyà .) karuõãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ràjaphaõijjhakaþ>#, puü, (ràjate iti . ràj + ac . ràjo dãpti÷àlã phaõijjhakaþ .) nàgaraïgavçkùaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<ràjaphalaü>#, klã, (ràjàbhidheyaü phalam .) pañolam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ràjaphalà>#, strã, (ràjapriyaü phalamasyàþ .) jambåþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ràjabadaraü>#, klã, (ràj¤o badaramiva priyatvàt .) raktàmalakam . lavaõam . iti medinã ..

@<[Page 4,121c]>@
#<ràjabadaraþ>#, puü, (badaràõàü ràjà . ràjadantàditvàt paranipàtaþ .) uttamakoliþ . tatparyàyaþ . nçpa÷reùñhaþ 2 nçpabadaraþ 3 ràjavallabhaþ 4 pçthukolaþ 5 tanubãjaþ 6 madhuraphalaþ 7 ràjakolaþ 8 . asya guõàþ . sumadhuratvam . ÷i÷iratvam . dàhàrtipittavàtaharatvam . vçùyatvam . vãryavçddhikaratvat . ÷oùa÷ramanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ràjabãjã>#, [n] tri, (ràjà bãjã kàraõaü yasya .) ràjavaü÷yaþ . ityamaraþ . 2 . 7 . 2 ..

#<ràjabhaññikà>#, strã, hàputtrãpakùã . yathà --
     %<gobhaõóãraþ païkakãro hàputtrã ràjabhaññikà ..>% iti jañàdharaþ ..

#<ràjabhadrakaþ>#, puü, kuùñham . nimbaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. pàribhadrakaþ . iti sàdhupàñhaþ ..

#<ràjabhåyaü>#, klã, (ràj¤o bhàvaþ . ràjan + bhå + kyap .) ràjatvam . yathà -- %<syàdbrahmabhåyaü brahmatvaü brahmasàyujyamityapi . devabhåyàdikaü tadvat .>% ityamarakoùadar÷anàt ..

#<ràjabhogyaü>#, klã, (ràj¤à bhoktuü yogyam . bhuj + õyat . kutva¤ca .) jàtãkoùam . priyàlavçkùe, puü . iti ÷abdacandrikà ..

#<ràjamaõóåkaþ>#, puü, (bhaõóåkànàü ràjà . ràjadantàditvàt paranipàtaþ .) bçhadbhekaþ . vaóa veï iti bhàùà . tatparyàyaþ . mahàmaõóåkaþ 2 pãtàïgaþ 3 pãtamaõóåkaþ 4 varùàghoùaþ 5 mahàravaþ 6 . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ràjamallaþ>#, puü, ràj¤àü mallaþ . ràjàra màl iti bhàùà . tatparyàyaþ . utsiktaþ 2 uddhataþ 3 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ràjamàrgaþ>#, puü, (ràj¤o màrgaþ .) ràjapathaþ . tadvivaraõaü yathà --
     %<ràjamàrgaü saudhayuktaü yaþ karoti pativrate .
     varùàõàmayutaü so'pi ÷akraloke mahãyate ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 24 adhyàyaþ .. api ca .
     %<triü÷addhanåüùi vistãrõo deùamàrgastu taiþ kçtaþ .
     viü÷aü dhanurgràmamàrgaþ sãmàmàrgo da÷aiva tu ..
     dhanåüùi da÷a vistãrõaþ ÷rãmànràjapathaþ kçtaþ .
     nçvàjirathanàgànàmasambàdhaþ susa¤caraþ ..
     dhanåüùi caiva catvàri ÷àkhàrathyàstu nirmitàþ .
     trikarà÷coparathyàstu dvikaràpyuparathyakà ..
     jaïghàpatha÷catuùpàdastripàda÷ca gçhàntaram .
     vçtãpàdastvardhapàdaþ pràgvaü÷aþ pàdakaþ smçtaþ .
     avakaraþ parivàraþ pàdamàtraþ samantataþ ..>% iti devãpuràõe gopuradvàralakùaõaü nàmàdhyàyaþ .. (atràmedhyotsarge daõóavidhànaü kartavyam . yathà, manuþ . 9 . 282 .
     %<samutsçjet ràjamàrge yastvamedhyamanàpadi .
     sa dvau kàrùàpaõau dadyàdamedhyà¤cà÷u ÷oghayet ..>% nãtiþ . yathà, harivaü÷e bhaviùyaparvaõi . 54 . 2 .
     %<j¤ànavij¤ànasampannau ràjamàrgavi÷àradau .
     yuyudhàte mahàraïge ràkùasena duràtmanà ..>%)

#<ràjamàùaþ>#, puü, (màùàõàü ràjà ÷reùñhatvàt . ràjadantàditvàt paranipàtaþ .) varvañaþ . varavañã kaóài iti bhàùà . tatparyàyaþ . nãlamàùaþ 2 nçpamàùaþ 3 nçpocitaþ 4 . asya guõàþ . kaphapittaharatvam . rucyatvam . vàtakàritvam . baladàyakatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. sàrakatvam . ÷ukràmlapittaharatvam . susvàdutvam . råkùatvam . kaùàyatvam . viùadatvam . laghutva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. anyacca .
     %<ràjamàùo mahàmàùa÷capala÷ca balaþ smçtaþ .
     ràjamàùo guruþ svàdustuvarastarpaõo rasaþ .
     råkùo vàtakaro rucyaþ stanyo bhårimalapradaþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. kàlavi÷eùe asyàbhakùatvaü yathà . nàradãye .
     %<niùpàvàn ràjamàùàü÷ca supte deve janàrdane .
     yo bhakùayati ràjendra càõóàlàdadhiko hi saþ ..
     kàrtike tu vi÷eùeõa ràjamàùàü÷ca varjayet .
     niùpàvàn muni÷àrdåla yàvadàhåtanàrakã ..>% iti tithyàditattvam ..

#<ràjamudgaþ>#, puü, (mudgànàü ràjà . ràjadantàditvàt paranipàtaþ .) mukuùñakaþ . iti hemacandraþ . 4 . 240 ..

#<ràjayakùmà>#, [n] puü, (ràj¤a÷candrasya kùayakàrako yakùmà . ràjà càsau yakùmà ceti và .) kùayarogaþ . iti hemacandraþ .. asya paryàyanidànauùadhàdayo yakùma÷abde draùñavyàþ .. * .. (asau hi sarvarogàõàmàkaraþ . yathà, màghe . 2 . 96 .
     %<màvedi yadasàveko jetavya÷cediràóiti .
     ràjayakùmeva rogàõàü samåhaþ sa mahãbhçtàm ..>%
     %<tathàha vàgbhañaþ .
     anekarogànugato bahurogapuraþsaraþ .
     ràjayakùmà kùayaþ ÷oùo rogaràóiti ca smçtaþ ..
     nakùatràõàü dvijànà¤ca ràj¤o'bhåt yadayaü purà .
     yacca ràjà ca yakùmà ca ràjayakùmà tato mataþ ..>% iti taññãkàyàü mallinàthaþ ..) mahàpàtakajacihnamapyayam . yathà, viùõuþ . atha narakànubhåtaduþkhànàü tiryaktvamuttãrõànàü mànuùye lakùaõàni bhavanti . kuùñhyatipàtakã brahmahà yakùmã suràpaþ ÷yàvadantakaþ suvarõahàrã kunakhã gurutalpago du÷carmà . ityàdi kårmapuràõam ..
     %<kriyàhãnasya mårkhasya mahàrogiõa eva ca .
     yatheùñàcaraõasyàhurmaraõàntama÷aucakam ..>% mahàrogiõaþ pàparogàùñakànyatamarogavataþ . te ca unmàdastvagdoùo ràjayakùmà ÷vàso madhumeho bhagandaraþ udaro'÷marã ityaùñau pàparogà nàradoktàþ . iti ÷uddhitattvam .. * .. tasyotpattiråpasthànàni yathà --
     %<atha kopavatastasya dakùasya sumahàtmanaþ .
     ni÷cakràma tadà yakùmà nàsikàgràdvibhãùaõaþ ..
     daüùñràkaràlavadanaþ kçùõàïgàrasamaprabhaþ .
     atidãrghaþ svalpake÷aþ kç÷o dhamanisantataþ ..
     adhomukho daõóahastaþ kàsaü vi÷ramya santatam .
     kurvàõo nimnanetra÷ca yoùàsambhogalolupaþ ..
     sa covàca tadà dakùaü kutra sthàsyàmyahaü mune ! .
     kiüvà càhaü kariùyàmi tanme vada mahàmate ..
     tato dakùastu taü pràha somaü yàtu drutaü bhavàn .
     somamattu bhavànnityaü some tvaü tiùñha svecchayà ..
     màrkaõóeya uvàca .
     iti tasya vacaþ ÷rutvà dakùasyàtha mahàtmanaþ .
     ÷anaiþ ÷anaistataþ somamàsasàda sa ca drutam ..
     asàdya sa tadà somaü valmãkaü pannago yathà .
     pravive÷enduhçdaye chidraü pràpya mahàgadaþ ..
     tasmin praviùñe hçdaye dàruõe ràjayakùmaõi .
     ÷u÷oca candrastandrã¤ca viùamàü pràptavàüstataþ ..
     utpatya prathamaü yasmàllãno ràjanyasau gadaþ .
     ràjayakùmeti loke'smiüstasya khyàtirabhåt dvijàþ ..
     tatastenàbhibhåta÷ca yakùmaõà rohiõãpatiþ .
     kùayaü jagàmànudinaü grãùme ÷uùkà nadã yathà ..
     tathà candre kùãyamàõe sarvauùadhyaþ kùayaü gatàþ .
     kùayaü jàtàsvoùadhãùu na yaj¤aþ saüpravartate ..
     yaj¤àbhàvàttu devànàmannaü sarvaü kùayaü gatam .
     paryaõyà÷ca tato naùñàstato vçùñirna càbhavat .
     vçùñyabhàve tu lokànàmàhàro kùãõatàïgataþ ..
     durbhikùavyasanopete sarvaloke dvijottamàþ .
     dànadharmàdikaü ki¤cinna lokeùu pravartate ..
     sattvahãnàþ prajàþ sarvà lobhenopahatendriyàþ .
     pàpameva tadà cakrurna dharmarucayastathà ..
     etaddçùñvà tadà bhàvaü dikpàlàþ sapurandaràþ .
     jagmuþ kùobhaü paraü devàþ sàgarà÷ca grahàstathà ..
     tato dçùñvà jagat sarvaü vyàkulaü dasyupãóitam .
     brahmàõamagamandevàþ sarve ÷akrapurogamàþ ..
     upasaïgamya loke÷aü sraùñàraü jagatàü patim .
     praõamyàtha yathàyogyamupaviùñàstataþ suràþ ..
     tàn mlànavadanàn vãkùya brahmà lokapitàmahaþ .
     abhibhåtàn pareõaiva hçtasvaviùayàniva .
     papraccha sumukhãkçtya gurumindraü hutà÷anam ..
     brahmovàca .
     svàgataü bhoþ suragaõàþ kimarthaü yåyamàgatàþ .
     duþkhopahatadehàü÷ca yuùmàn mlànàü÷ca lakùaye ..
     niràdhàràn niràtaïkàn suràn sarvàüstu kàmagàn .
     kçtvà svaviùaye nyastàn kathaü pa÷yàmi duùkhitàn ..
     yadbabhåve duùkhabãjaü yuùmàn và yastu bàdhate .
     tat kathyatàma÷eùeõa siddhiü càpyavadhàryatàm ..
     màrkaõóeya uvàca .
     tato vçddha÷ravà jãvaþ kçùõavartmà ca lokakçt .
     uvàcàtmabhuve tasmai suràõàü duùkhakàraõam ..
     ÷çõu sarvaü jagatkartastvàü yena vayamàgatàþ .
     yadasmàkaü duþkhabãjaü yato mlàna÷riyo vayam .
     na kvacit saüpravartante yaj¤à lokapitàmaha ..
     devà åcuþ .
     niràdhàrà tiràtaïkàþ prajàþ sarvàþ kùayaü gatàþ .
     na ca dànàdidharmà÷ca na tapàüsi kùitau kvacit ..
     naiva varùati paryaõyaþ kùãõatoyàbhavat kùitiþ .
     kùãõàþ sarvàstathauùadhyaþ ÷asyà lokàþ samàkulàþ ..
     dasyubhiþ pãóità viprà vedavàdànna kurvate .
     annavaikalyamàsàdya mriyante bahavaþ prajàþ ..
     kùãõeùu yaj¤abhàgeùu bhogahãnàstathà vayam .
     durbalà÷ca ÷riyà hãnà naiva ÷àntiü labhàmahe ..
     rohiõyà mandire candro vakragatyà ciraü sthitaþ .
     vçùarà÷au sa ca kùãõo jyotsnàhãna÷ca vartate ..
     yadaivànviùyate devai÷candro naiùàü puraþsaraþ .
     kadàcidapi devànàü samàje và bhavadvidhe ..
     kadàcidrohiõãü tyaktvà naiva kva ca na gacchati .
     yadyanyaþ ko'pi na bhavettadà candro bahirbhavet .
     dç÷yate sa kalàhãnaþ kalàmàtràva÷eùitaþ ..
     iti sarvatra loke÷a vçttaþ karmaviparyayaþ .
     taü dçùñvà kàndi÷ãkàstu vayaü tvàü ÷araõaü gatàþ ..
     pàtàlàdyàvadutthàya kàlaka¤jàdayo'suràþ .
     nàsmàn lokeùu bàdhante tàvannaþ pàhi sàdhvasàt ..
     svayaü pravartate kasmàjjagatàü và vyatikramaþ .
     na jànãmastu tat sarvaü viplave càpi kàraõam ..
     màrkaõóeya uvàca .
     etat suràõàü vacanaü divyadar÷ã pitàmahaþ .
     ÷rutvà kùaõamabhidhyàya nijagàda surottamàn ..
     brahmovàca .
     ÷çõvantu devatàþ sarvà yadarthaü lokaviplavaþ .
     pravartate'dhunà yena ÷àntistasya bhaviùyati ..
     somo dàkùàyaõãþ kanyàþ saptaviü÷atisaükhyayà .
     a÷vinyàdyà varabadhårbhàryàrthe pariõãtavàn ..
     pariõãya sa tàþ sarvà rohiõyàü satataü vidhuþ .
     pravartetànuràgeõa na sarvàsu pravartate ..
     a÷vinyàdyàstataþ sarvà daurbhàgyajvarapãóitàþ .
     ùaóviü÷atirvaràrohàþ pitaraü prasthitàþ svakam ..
     pravartate ni÷ànàtho rohiõyàü ràgato yathà .
     tathà na tàsu bhajate taddakùàya nyavedayan ..
     ato dakùo mahàbuddhiþ sàmnà saüståya viñpatim .
     bahusånçtamàbhàùya puttryarthe'nururodha tam ..
     anuruddho yathàkàmaü dakùeõa sumahàtmanà .
     samaü pravartitaü tàsu samayaü kçtavàn vidhuþ ..
     samamaïgãkçte bhàvaü tàsu kartuü himàü÷unà .
     svaü jagàma tataþ sthànaü dakùo'pi munisattamaþ ..
     gate dakùe muni÷reùñhe vaiùamyaü tàsu candramàþ .
     jahau na bhàvaü tàþ ÷a÷vat kupitàþ pitaraü gatàþ ..
     tato dakùaþ puna÷candramanurudhya sutàntare .
     samavçttiü prati÷ràvya vacana¤cedamabravãt ..
     na samaü vartate candra sarvàsvàsu bhavàn yadi .
     tadà ÷apsye tvahaü tubhyaü tasmàd kuru sama¤jasam ..
     tato gate punardakùe na samaü vartate yadà .
     tàsu candrastadà dakùaü punargatvàbruvan ruùà ..
     na te vacaþ sa kurute naivàsmàsu pravartate .
     vayaü tapaþ kariùyàmaþ sthàsyàma÷ca tvadantike ..
     tàsàmiti vacaþ ÷rutvà kupitasya tadà muneþ .
     kùayàya candrasya manaþ ÷àpàyotsukatàü gatam ..
     ÷àpàyodyuktamanasaþ kupitasya mahàtmanaþ .
     kùayo nàma mahàrogo nàsikàgràdvinirgataþ ..
     preùitaþ sa ca candràya dakùeõa muninà tataþ .
     praviùñavàüstasya dehe kùayitastena candramàþ ..
     kùãõe candre kùayaü yàtà jyotsrà tasya mahàtmanaþ .
     kùãõàsu sarvajyotsnàsu sarvauùadhyaþ kùayaü gatàþ ..
     oùadhyabhàvàlloke'sminna yaj¤aþ saüpravartate .
     yaj¤àbhàvàdanàvçùñistataþ sarvaprajàkùayaþ ..
     yaj¤abhàgopabhogena hãnànàü bhavatàü tathà .
     durbalatvaü sasutpannaü vikàra÷ca svagocare ..
     iti vaþ kathitaü sarvaü yathàbhållokapiplavaþ .
     yenopàyena tacchàntistat÷çõudhvaü surottamàþ ..>% iti kàlikàpuràõe 20 adhyàyaþ .. * .. brahmovàca .
     %<gacchantu bhoþ suragaõà dakùasya sadanaü prati .
     taü prasàdaya candràrthe sa ca pårõo bhavedyathà ..
     pårõe candre jagat sarvaü prakçtisthaü bhaviùyati .
     yuùmàka¤ca bhavet ÷àntiroùadhãnà¤ca sambhavaþ ..
     màrkaõóeya uvàca .
     iti brahmavacaþ ÷rutvà devàþ ÷akrapurogamàþ .
     prayayurhçùñamanasastadà dakùanive÷anam ..
     yathànyàyamupasthàya sarve munivaraü suràþ .
     procuþ prajàpatiü dakùaü praõamya ÷lakùõayà girà ..
     devà åcuþ .
     prasãda sãdatàü brahmannasmàkaü bahuduþkhinàm .
     uddharasva mahàbuddhe tràhi naþ ÷okasàgaràt ..
     yadråpaü brahmasaüj¤antu sçùñikçtparamàtmanaþ .
     tadaü÷astvaü paraü jyotirvi÷varåpaü nato'smi te ..
     dakùaõàt sarvajagatàü prajàpàlanakàraõàt .
     dakùaprajàpati÷ceti yoge÷astannumo vayam ..
     dakùàya sarvajagatàü dakùàya ku÷alàtmanàm .
     dakùàyàtmahitàyà÷u namastubhyaü mahàtmane ..
     satataü cintyamànasya yogibhirniyatàtmabhiþ .
     sàrasya sàrabhåtastvaü dakùàya paramàtmane ..
     yogavidbhiranàdhçùñaþ pàragàõàü paràyaõaþ .
     àdyantamuktaþ sahasà tasmai nityaü namo namaþ ..
     iti teùàü vacaþ ÷rutvà dakùo yaj¤abhujàü tadà .
     pràha prasannavadanaþ ÷akramàbhàùya mukhyataþ ..
     dakùa uvàca .
     kutaþ ÷akra mahàbhàga bhavatàü duþkhamàgatam .
     duþkhahetuü vada vibho ÷rotumicchàmyahantu tam ..
     mamàsti yadi kartavyaü bhavatàü duþkhahànaye .
     tadahaü yadi ÷aknomi kariùyàmi hitaü samam ..
     màrkaõóeya uvàca .
     tat ÷rutvà vacanaü tasya brahmasånormaharùiõaþ .
     jagàda gãùpatiþ ÷akro vãtihotro'tha taü munim ..
     kùayaü yàto ni÷ànàthastasmin kùãõe kùayaügatàþ .
     sarvauùadhyo dbija÷reùñha taddhàniryaj¤ahànikçt ..
     yaj¤e vinaùñe sakalàþ prajàþ kùudbhayakàtaràþ .
     vçùñyabhàvànmahadduþkhaü pràpya naùñà÷ca kà÷cana ..
     kùayo'yaü ràtrinàthasya yaste kopàt pravartate .
     sa sarvajagato brahmannabhavàrthamupasthitaþ ..
     nàdhunà tattribhuvane yanna kùubdhantu ki¤cana .
     viplavaü yànti viprendra sàgaràþ sthàvarà÷caràþ ..
     na yaj¤àþ saüpravartante na tapasyanti tàpasàþ .
     àhàraduþkhànnindrãkàþ prajàþ kùãõà bhayàturàþ ..
     evaü pravçtte viprendra viplave'smàn rasàtalàt .
     daityà na yàvadutthàya bàdhante tàvaduddhara ..
     prasãda dakùa satataü taü påraya tapãbalàt .
     pårõe candre jagat sarvaü prakçtisthaü bhaviùyati ..
     màrkaõóeya uvàca .
     iti teùàü vacaþ ÷rutvà prajàpatisutastadà .
     uvàca tàn suragaõàn hçdayàcchalyamuddharan ..
     dakùa uvàca .
     yanme vaco ni÷ànàthe pravçttaü ÷àpakàraõam .
     na kenàpi nidànena mithyàü kartuü tadutsahe ..
     kintu madbacanaü yasmànnaikàntena mçùà bhavet .
     candro'pi vardhate yasmàt tamupàyamapekùate ..
     tatràpyayamupàyo'sti màsàrdhaü yàtu candramàþ .
     kùayaü vçddhi¤ca màsàrdhaü svayaü bhàryàsu vardhatàm ..
     tasya tadvacanaü ÷rutvà taü prasàdya prajàpatim .
     sarve suragaõàstatra gatà yatràsti candramàþ ..
     evamukte tu vacane dakùeõa muninà dvijàþ .
     atha candraü samàdàya bhàryàbhiþ sahitaü tadà .
     jagmuste brahmasadanaü muditàþ surasattamàþ ..
     tatra gatvà mahàbhàgà yathà dakùeõa bhàùitam .
     tatsarvaü kathayàmàsurbrahmaõe paramàtmane ..
     brahmà dakùavacaþ ÷rutvà devànàü sadanaü tadà .
     candrabhàgaü mahà÷ailaü jagàma sahitaþ suraiþ ..
     tatra gatvà sura÷reùñhaþ prajànàü hitakàmyayà .
     snàpayàmàsa ÷ubhràü÷uü bçhallohitapuùkare ..
     bhåtabhavyabhavajj¤ànaþ pårbameva pitàmahaþ .
     etadarthaü cakàràtra saraþ pårõaü jagatprabhuþ ..
     tatra snàtasya lokasya nãrogatvaü prajàyate .
     ciràyustva¤ca satataü bçhallohitasaüj¤ake ..
     tatra snàtasya candrasya ÷arãràt tatkùaõaü gadaþ .
     ràjayakùmà niþsasàra pårvaråpo yathoditaþ ..
     niþsçtya ràjayakùmà tu brahmàõa¤ca jagatpatim .
     praõamyàhaü kiü kariùye kva gacchàmãtyuvàca ha ..
     sthànaü patnã¤ca loke÷a ! kçtyaü mama sadàtanam .
     nide÷ayànuråpaü me sraùñà tvaü jagatàü yataþ ..
     màrkaõóeya uvàca .
     tato brahmàpi taü puùñaü nirãkùyendu÷arãragaiþ .
     amçtaistenàtibhuktaiþ kùãõa¤càpi ni÷àpatim ..
     dorbhiþ svayaü taü gçhãtvà girau niùpiùya vai muhuþ .
     amçtaü gàlayàmàsa ÷arãràdràjayakùmaõaþ ..
     amçtàni ca gàlyà÷u tadapåtaü tadà jale .
     kùãrodasya ca cikùepa madhye rahasi lokabhçt ..
     tasmàdapyamçtàdindoþ kalàþ kùãõàþ puràtha yàþ .
     tàsàü jagràha lava÷a÷cårõàn kùãrodasàgaràt ..
     kalàmàtràva÷eùasya saüsargàdràjayakùmaõaþ .
     kùãõàþ kalàþ pa¤cada÷a yàþ pårvamamçtàtmikàþ .
     tà ràgayakùmagarbhasthà÷cårõãbhåtàstu pãóayà ..
     tejojyotsnàkalàbhistu nibadvaü yat kalàpateþ .
     ÷arãraü tattridhàbhåtaü garbhasthaü ràjayakùmaõaþ ..
     jyoti÷cårõamabhåt jyotsnà lãnà ràjàdiyakùmaõi .
     dravãbhåtàþ sudhàþ sarvà garbhe rogasya ca sthitàþ ..
     yadà nirgàlayàmàsa sudhàü brahmà gadàntaràt .
     tadà jyotsnà sudhà jyotiþ sarvaü tasmàdvahirgatam ..
     kùãrodasàgare kùiptaü tatsarvaü vidhinà tadà .
     devàn girau parityajya svayaü gatvà drutaü tataþ ..
     tato'mçtàni prakùàlya kalàcårõàni vàridheþ .
     jyotsnà¤càpyàjagàmà÷u gçhãtvà tattrayaü girim ..
     kùãrodàdgirimàgamya candrabhàgaü tadà vidhiþ .
     devamadhye kalàcårõaü sudhàü jyotsnàü nyavãvi÷at ..
     saüsthàpya tattrayaü brahmà devànàü madhyatastataþ .
     jagàda ràjayakùmàõaü tatsthànàdi nide÷ayan ..
     brahmovàca .
     sarvadà yo divà ràtrau sandhyàyàü vanitàrataþ .
     sevate surataü tasmin ràjayakùman vasiùyasi ..
     prati÷yàya÷vàsakàsayukto yo maithunaü caret .
     sa te prave÷yaþ satataü ÷leùmaõa÷ca tathàvidhaþ ..
     kçùõàkhyà mçtyuputtrã yà bhavataþ sadç÷ã guõaiþ .
     sà te'stu bhàryà satataü bhavantamanuyàsyati ..
     kùãõatvaü bhavataþ kçtyaü tatastvaü viùaye kuru .
     drutaü gaccha yathàkàmaü candre tvaü vimukho bhava ..
     màrkaõóeya uvàca .
     evaü visçùño vidhinà ràjayakùmà mahàgadaþ .
     pa÷yatàü sarvadevànàmantardhànaü jagàma ha ..
     antarhite mahàroge brahmà lokapitàmahaþ .
     candraü samagrayàmàsa kalàpa¤cada÷aidhitam ..
     tena kùãrodadhautena sudhàpågena vàtmabhåþ .
     sajyotsnaistu kalàcårõaiþ pårvavaccàkarodvidhum ..
     sa ùoóa÷akalàpårõaþ pårvavadvibabhau yadà .
     candrastadà sarvadevà mumudustasya dar÷anàt ..
     atha candrastadà pårõaþ praõipatya pitàmaham ..
     uvàcedaü surasado madhyago nàtiharùitaþ ..
     soma uvàca .
     na sthànaü pårvavadbrahman ÷arãre mama vartate .
     na vãryaü và tathotsàho visãdantyaïgasandhayaþ ..
     notsahe pårvavacceùñàü vidhàtuü sutaràmaham .
     ceùñàhãnastvanudinaü varteyaü kena lokabhçt ..
     brahmovàca .
     grastasya yakùmaõà soma yadabhådaïgasandhayaþ .
     pårvaü vi÷ãrõà bhavatastatpårõamabhavanna hi ..
     adhunà bhavato dehacårõaü niþsàritaü mayà .
     ÷arãràt sàmçtajyotsnà a¤jasà ràjayakùmaõaþ ..
     teùàü prakùàlanavidhau lava÷o yat sthitaü jale .
     jyotsnàyà÷ca sudhàyà÷ca tena hãno bhavàn yataþ .
     tato'ïgasandhayo ràjaüstava sãdanti sàmpratam ..
     atropàyaü vidhàsyàmi yathà nàrtiü labhedbhavàn .
     pràjàpatyaþ puroóà÷o havanãyaþ puro'dhvare ..
     aindrastato'nu càgneyaþ pradeyaþ sarvataþ kratau .
     tato'nu bhavato bhàgaþ puroóà÷o mayà kçtaþ ..
     tena bhàgena bhuktena nityaü yaj¤ahutena hi .
     pårbavatte samutsàhaþ sthànaü vãryaü bhaviùyati ..
     ya÷càmçtakaõàstoye kùãrodasya sthitàstava .
     ÷arãracårõaü yàvatte jyotsnàyà÷càpi ye kaõàþ .
     vçddhiü yàsyanti satataü kùãrasàgaramadhyagàþ ..
     svàrociùe'ntare pràpte dvitãye ÷aïkaràü÷ajaþ .
     durvàsà bhavità vipraþ pracaõóa÷caõóabhàsvaraþ ..
     sa mahendrasyàvinayàt ÷àpaü dattvà sudàruõam .
     kariùyati tribhuvanaü niþ÷rãkaü sasuràsuram ..
     ÷riyà hãne tato loke bhavità lokaviplavaþ .
     yathà tava kùayàt soma pravçtto lokaviplavaþ ..
     tanmànuùapramàõena tçtãye tu kçte yuge .
     bhaviùyati sthàsyati ca yàvadyugacatuùñayam ..
     tata÷caturthe sampràpte saha devaiþ kçte yuge .
     kùãrodaü nirmathiùyàmaþ ÷ambhurviùõurahaü tathà ..
     manthànaü mandaraü kçtvà sarparàjaü tathàü÷ukam ..
     yaj¤abhàgeùu hãneùu devànnàrthaü vayaü tataþ .
     mathiùyàmaþ samaü devaiþ kùãrodaü saha dànavaiþ .
     tvaccharãràmçtamidaü yat sthitaü kùãrasàgare ..
     tatpramathya grahãùyàmo rà÷ãbhåtaü tathàkùayam .
     sarvauùadhyantare kçtvà tvaccharãraü tadà vayam .
     kùepsthàmaþ sàgarajale ÷arãràrthaü vidho tava ..
     nirmathya sàgaraü pa÷càt samuddhàrya yadàmçtam .
     tadà tava vapustasminnapårbaü sambhaviùyati ..
     ojo vãryàü÷ukaü kàntamakùaya¤ca sudhàtmakam .
     dçóhàïgasandhikaü càru bhaviùyati vapustava ..
     màrkaõóeya uvàca .
     sudhàü÷umevamàbhàùya brahmà lokapitàmahaþ .
     vidhoþ kùayàya màsàrdhaü vçddhaye yatnavànabhåt ..
     yathà dakùeõa gaditaü màsàrdhaü yàtu candramàþ .
     kùayaü vçddhi¤ca màsàrdhaü yatnaü tatràkarodvidhiþ ..
     yataþ ùoóa÷adhà candraü surajyeùñho vibhaktavàn .
     vibhajya ca suràn sarvàn samuvàcedamadbhutam ..
     kalàþ ùoóa÷a candrasya tatraikà ÷ambhumårdhani .
     tiùñhatyadyàvadhi paràþ kùayaü yàntu kùayaü vinà ..
     kùayeõa yadi rogeõa màsàrdhaü dakùavàkyataþ .
     kùayàya pãóyate candro nopa÷àntiþ sadà bhavet ..
     kintvasya yà kalà ÷ambhau jyotsnà gacchantu tàü prati .
     caturda÷akalàsaüsthàþ pratimàsaü surottamàþ ..
     caturda÷akalàsaüsthànyamçtàni pibantu vai .
     pratipattithimàrabhya bhavantastvàcaturda÷ãm ..
     tejobhàgàþ såryavimbaü caturda÷atithau kramàt .
     pravi÷antu kùayaü tvevaü kçùõapakùe vidhorbhavet ..
     yàtu ÷aùà kalàdar÷e haritpatre palàyità .
     tiùñhatu prathame bhàge tithau tasyàü ni÷àpateþ ..
     dvitãye dar÷abhràge tu rohiõyà yàtu mandiram .
     tçtã tu sarasvatyàü snàtvà sandhukùito vidhuþ ..
     caturthe balasaüpårõastithibhàge vibhàvasoþ .
     maõóalaü yàtu candro'yaü savimbarathaghoñakaþ ..
     yàvatkàlena hi kalà prathamà kùayamàpnuyàt .
     evamevaü kçùõapakùe tàvatsthà pratipat bhavet ..
     dvitãyàdau kçùõapakùe vçddhirhnàsastathàvidhaþ .
     tithãnàü vçddhihetu÷ca ÷ukle kçùõe tathà bhavet ..
     tataþ punaþ ÷uklapakùe yàvat pårbà kalodità .
     vçddhimaiti bhavettàvat pratipattithiràditaþ ..
     tato dvitãyabhàgasya yà jyotsnà haramårdhani .
     sthitàyàü vai kalàyàntu gatà sà punareùyati ..
     yuùmàbhistu bhavet peyamamçtaü yaddine dine .
     taddvitãyàditithibhiþ pårõàntàbhiþ sadaiva hi ..
     svayamutpatsyate candro jyotsnàyogàt surottamàþ .
     yathà dine dine bhàgàþ kùayaü yànti tathà vidhoþ ..
     vçddhiü gacchantyanudinaü ÷uklapakùe'nvahaü suràþ .
     tejobhàgaþ såryavimbàt punareva sameùyati ..
     prayàsyati kçùõapakùe yathàbhàgakramantathà .
     jyotsnàhara÷ira÷candràt pratyahaü punareùyati ..
     tejobhàgaþ såryavimbàdamçtaü vatsyate svayam .
     evaü vçddhiþ ÷uklapakùe sudhàü÷oþ saübhaviùyati ..
     pakùayoþ ÷uklakçùõatvaü candravçddhikùayàdbhavet .
     yàvatkàlena yo bhàgaü kùayaü vçddhi¤ca yàsyati ..
     tàvatkàlamabhivyàpya tithiþ sthàsyati sà punaþ ..
     cireõa vçddhiryadi và kùayo và drutena vçddhiryadi và kùayo và .
     drutàttithãnàü tu sadà kùayaþ syàcciràttu vçddhisthitiùu prave÷e ..
     havyaü kavya¤ca candreõa vinà na saübhaviùyati .
     tasmàt tayoþ pravçddhyarthaü candraü rakùantu devatàþ ..
     àsvàdanãyaþ ÷ubhràü÷uþ kalà÷eùo'numàsataþ .
     amàvàsyàparàhne tu pitçbhã rohiõãgçhe ..
     tasyaivàsvàdanàt kavyaü vçddhiü yàsyati cànvaham .
     tena kavyena pitarastçptiü yàsyanti vai paràm ..
     ÷rãmàrkaõóeya uvàca .
     tataþ suragaõàþ sarve yathoktaü vidhinà tathà .
     cakrurlokahitàrthàya candrasya kùayavçddhaye ..
     mahàdevo'pi candràrdhaü svaråpaü paramàtmanaþ .
     jagràha devairvidhinà ÷irasàbhyudito bhç÷am ..
     yattejaþ paramaü nityamajamavyayamakùayam .
     tatsvaråpà÷candrakalàþ ÷àpatastu kùayaü gatàþ ..
     pravi÷anti yadà jyotirànandamajaraü param .
     yoginàntu tadà teùàü cittaü tallãnameùyati ..
     mahàdeva÷iraþsaüsthe lãne citte sudhànidhau .
     candradvàrà bhavenmuktirityevaü vaidikã ÷rutiþ ..
     etajj¤àtvà mahàdevaþ kùayavçddhyà vinà kçtam .
     hitàya sarvalokànàü jagràha ÷irasà vidhum ..
     candrajyotsnàsamàyogàdoùadhyo yànti vçddhaye .
     sarvauùadhãùu vçddhàsu pravartante tato'dhvaràþ ..
     adhvareùu pravçtteùu svàn svàna bhàgàüstu devatàþ .
     parigçhõanti pitarastathà kavyàni bhåri ca ..
     amçtaü brahmaõà sçùñaü yaddevebhyaþ påràtanam .
     tena tçpyanti hãnà ye havyabhàgena daivatàþ ..
     yaj¤enàpyàyite tacca jyotsnàbhirvçddhimeti vai .
     yaj¤ajyotsnà vinà bhåtaü tacca syàt kùãõamanyathà ..
     ato'mçtasya yaj¤asya candramàþ kàraõaü svayam .
     ato'sya dakùa÷àpàttu rakùàyai taccikãrùitam ..
     adyàpi kçùõapakùe'pi sudhà saüpãyate suraiþ .
     tejaþ såryaü yàti ÷ambho÷candràrdhaü jyotsnikàtathà .
     puna÷ca ÷uklapakùe tu ÷eùodeti kalà tataþ .
     jyotsnàdvitãyo bhàgastu tejobhàgo dvitãyakaþ ..
     anvetyugra÷ira÷candràt såryavimbàdyathàkramam .
     kalàþ ùoóa÷a candrasya tatraikà ÷ambhu÷ekhare ..
     sitàsitàvubhau pakùau ÷eùàõàmudayakùayau .
     iti vaþ sarvamàkhyàtaü vibhakta÷candramà yathà ..
     brahmaõà parvata÷reùñhe tathà taccandrabhàgataþ .
     yaj¤abhàge sthite yasmàddevàrthamakaroddhidhum .
     kavye sthite'pi pitrarthaü tithivçddhikùayau yathà ..
     idaü puõyatamàkhyànaü yaþ ÷çõoti sakçnnaraþ .
     ràjayakùmà tasya kule na kadàcidbhaviùyati ..
     yakùmaõà paribhåto yaþ ÷çõoti vacanaü vidheþ .
     aciràt yakùmaõà muktaþ sa bhavennarasattamaþ ..
     idaü svastyayanaü puõyaü guhyàt guhyataraü param .
     yaþ ÷çõotyekacittaþ san sa mahàpuõyabhàgbhavet ..>% iti kàlikàpuràõe 21 adhyàyaþ ..

#<ràjayogyaþ>#, tri, (ràj¤o yogyaþ .) ràjàrhaþ . nçpocitaþ . yathà --
     %<trikoõakaõñake saumye pàpe copacayasthite .
     ràjayogyà bhavennàrã sundarã kulavardhinã ..>% iti jàtakàmçtam ..

#<ràjaraïgaü>#, klã, (ràjayogyaü raïgam .) rajatam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ràjaràjaþ>#, puü, (ràj¤àmapi ràjà dhanàdhipatvàt . %<ràjàhaþsakhibhyaùñac .>% 5 . 4 . 91 . iti ñac .) kuberaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 63 .. (yathà, kiràtàrjunãye . 5 . 51 .
     %<ityuktvà sapadi hitaüpriyaü priyàrhe dhàma svaü gatavati ràjaràjabhçtye .
     sotkaõñaü kimapi pçthàsutaþ pradadhyau sandhatte bhç÷amaratiü hi sadviyogaþ ..>%) sàrvabhaumaþ . (yathà, ràmàyaõe . 2 . 92 . 14 .
     %<prayàõamiti ca ÷rutvà ràjaràjasya yoùitaþ .
     hitvà yànàni yànàrhà bràhmaõaü paryavàrayan ..>%) sudhàkaraþ . iti medinã . je, 36 ..

#<ràjarãtiþ>#, strã, pittalavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . pàkatuõóã 2 ràjaputtrã 3 mahe÷varã 4 brahmàõã 5 brahmàrãtiþ 6 kapilà 7 piïgalà 8 . asya guõàþ . tiktatvam . ÷ãtalatvam . lavaõatvam . ÷odhanatvam . pàõóuvàtakrimiplãhapittanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ràjarùiþ>#, puü, (ràjà çùiriva ÷reùñhatvàt .) çtaparõàdiràjaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. tasya smaraõaü kalinà÷anam . yathà --
     %<karkoñakasya nàgasya damayantyà nalasya ca .
     çtaparõasya ràjarùeþ kãrtanaü kalinà÷anam ..>% iti mahàbhàratam ..

#<ràjalakùmà>#, [n] puü, (ràj¤o lakùma cihnaü yatra .) yudhiùñhiraþ . iti dhana¤jayakoùaþ .. (ràjacihnayukte, tri ..)

#<ràjalakùmãþ>#, strã, (ràj¤o lakùmãþ .) ràja÷rãþ . yathà, jyotiùatattve .
     %<mantraprabhàvanipuõaþ pramadàvilàsaþ ÷vetàtapatrançpapåjitade÷alàbhaþ .
     hastya÷valàbhadhanapårõamanorathaþ syàt ÷aukrã da÷à bhavati ni÷calaràjalakùmãþ ..>%

#<ràjavaü÷yaþ>#, tri, (ràjavaü÷e bhavaþ . ràjavaü÷a + yat .) ràjavaü÷odbhavaþ . tatparyàyaþ . ràjabãjã 2 . ityamaraþ . 2 . 7 . 2 ..

#<ràjavartma>#, [n] klã, (ràj¤o vartma panthàþ .) ràjapathaþ . tatparyàyaþ . ghaõñàpathaþ 2 saüsaraõam 3 ÷rãpathaþ 4 upaniùkramaõam 5 upaniùkaram 6 mahàpathaþ 7 . iti hemacandraþ . 4 . 53 ..

#<ràjavalà>#, strã, (ràjate ÷obhate iti . ràj + ac . ràjà valà iti karmadhàrayaþ .) bhadravalà . ityamaraþ . 2 . 4 . 153 .. gandhabhàdàliyà iti bhàùà ..

#<ràjavallabhaþ>#, puü, (ràj¤àü vallabhaþ .) ràjàdanã . ràjàmraþ . ràjabadaraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. nàràyaõadàsakaviràjakçtadravyaguõagranthavi÷eùaþ . yathà --
     %<÷rãnàràyaõadàsena kaviràjena dhãmatà .
     pratisaüskriyate dravyaguõo'yaü ràjavallabhaþ ..>% iti tasya dvitãya÷lokaþ .. nçpapriye, tri .. (yathà, màrkaõóeye . 49 . 49 .
     %<duùñapràyo vinà kùetraiþ parabhåmicaro balã .
     gràma evàkrimãsaüj¤o ràjavallabhasaü÷rayaþ ..>%)

#<ràjavallã>#, strã, (ràjapriyà vallã .) toyavallã . iti ratnamàlà .. ukvyà iti bhàùà ..

@<[Page 4,125b]>@
#<ràjavàn>#, [t] tri, (ràjàstyasyeti . ràjan + matup . masya vaþ .) ràjamàtrayuktade÷aþ . yathà --
     %<suràj¤i de÷e ràjanvàn syàttato'nyatra ràjavàn ..>% ityamaraþ . 2 . 1 . 13 .. (nçpavi÷iùñaþ . yathà, mahàbhàrate . 5 . 1 . 7 .
     %<raràja sà ràjavatã samçddhà grahairiva dyaurvimalairupetà ..>%)

#<ràjavàhaþ>#, puü, (ràjànaü vahatãti . vah + aõ .) ghoñakaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<ràjavàhyaþ>#, puü, (ràj¤àü vàhyaþ .) ràjavàhakahastã . tatparyàyaþ . upavàhyaþ 2 . iti hemacandraþ .. vijayaku¤jaraþ 3 . iti trikàõóa÷eùaþ .. ràjavahanãye, tri ..

#<ràjavçkùaþ>#, puü, (vçkùàõàü ràjà . ràjadantàditvàt paranipàtaþ .) àragvadhavçkùaþ . ityamaraþ .. piyàlavçkùaþ . iti medinã .. laïkàsthàyã vçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. laïkàsij iti bhàùà ..

#<ràja÷aõaþ>#, puü, (ràjaþ ÷obhamànaþ ÷aõaþ .) paññaþ . iti ÷abdamàlà .. pàñ iti bhàùà ..

#<ràjasapharaþ>#, puü, illi÷amatsyaþ . iti hàràvalã ..

#<ràja÷ayyà>#, strã, (ràj¤aþ ÷ayyà .) ràj¤aþ ÷ayanãyam . tatparyàyaþ . mahà÷ayyà 2 . iti hemacandraþ ..

#<ràja÷àkaþ>#, puü, (ràjapriyaþ ÷àkaþ . ÷àkànàü ràjà iti và .) vàståkam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ràja÷ukaþ>#, puü, (÷ukànàü ràjà . ràjadantàditvàt paranipàtaþ .) pakùivi÷eùaþ . ràjà ÷ågà iti hindã bhàùà . tatparyàyaþ . pràj¤aþ 2 ÷atapatraþ 3 nçpapriyaþ 4 . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ràja÷çïgaü>#, klã, ràjacchatram . tatparyàyaþ . kanakadaõóakam 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ràja÷çïgaþ>#, puü, madguramatsyaþ . iti hemacandraþ ..

#<ràjasaþ>#, tri, (rajaso bhavaþ . rajas + aõ .) rajoguõodbhavaþ . lallakùaõaü yathà --
     %<àrambharucitàdhairyamasatkàryaparigrahaþ .
     viùayopasevà càjasraü ràjasaü guõalakùaõam ..>% àrambharucità phalàrthaü karmànuùñhàna÷ãlatà .. * .. saükùepatastallakùaõaü yathà --
     %<yenàsmin karmaõà loke khyàtimicchati puùkalàm .
     na ca ÷ocatyasampattau tadvij¤eyantu ràjasam ..>% tasmàdgatiryathà --
     %<devatvaü sàttvikà yànti manuùyatva¤ca ràjasàþ .
     tiryaktvaü tàmasà nityamityeùà trividhà gatiþ ..>% tadgatiprakàrà yathà --
     %<jhallà mallà nañà÷caiva puruùàþ ÷astravçttayaþ .
     dyåtapànaprasaktà÷ca jaghanyà ràjasã gatiþ ..
     ràjànaþ kùattriyà÷caiva ràj¤a÷caiva purohitàþ .
     vàdayuddhapradhànà÷ca madhyamà ràjasã gatiþ ..
     gandharvà guhyakà yakùà vibudhànucarà÷ca ye .
     tathaivàpsarasaþ sarvà ràjasãùåttamà gatiþ ..>% iti vàmane 12 adhyàyaþ .. ràjasàhàrà yathà --
     %<kañvamlalavaõàtyuùõatãkùõaråkùavidàhinaþ .
     àhàrà ràjasasyeùñà duþkha÷okàmayapradàþ ..>% ràjasayaj¤o yathà --
     %<abhisandhàya tu phalaü dambhàrthamapi caiva yat .
     ijyate bharata÷reùñha taü yaj¤aü viddhi ràjasam ..>% ràjasatapo yathà --
     %<satkàramànapåjàrthaü tapo dambhena caiva yat .
     kriyate tadiha proktaü ràjasaü calamadhruvam .. * ..>% ràjasadànaü yathà --
     %<yattu pratyupakàràrthaü phalamuddi÷ya và punaþ .
     dãyate ca parikliùñaü taddànaü ràjasaü smçtam ..>% iti ÷rãbhagavadgãtàyàm 17 adhyàyaþ .. ràjasatyàgo yathà --
     %<duþkhamityeva yat karma kàyakle÷abhayàt tyajet .
     sa kçtvà ràjasatyàgaü naiva tyàgaphalaü labhet ..>% ràjasaj¤ànaü yathà --
     %<pçthaktvena tu yajj¤ànaü nànàbhàvàn pçthagvidhàn .
     vetti sarveùu bhåteùu tajj¤ànaü viddhi ràjasam ..>% ràjasakarma yathà --
     %<yattu kàmepsunà karma sàhaïkàreõa và punaþ .
     kriyate bahulàyàsaü tadràjasamudàhçtam .. * ..>% ràjasakartà yathà --
     %<ràgã karmaphalaprepsurlubdho hiüsàtmako'÷uciþ .
     harùa÷okànvitaþ kartà ràjasaþ parikãrtitaþ ..>% ràjasã buddhiryathà --
     %<yayà dharmamadharma¤ca kàrya¤càkàryameva ca .
     ayathàvat prajànàti buddhiþ sà pàrtha ràjasã ..>% ràjasã dhçtiryathà --
     %<yayà tu dharmakàmàrthàn dhçtyà dhàrayate'rjuna .
     prasaïgena phalàkàïkùã dhçtiþ sà pàrtha ràjasã ..>% ràjasasukhaü yathà --
     %<viùayendriyasaüyogàt yattadagre'mçtopamam .
     pariõàme viùamiva tat sukhaü ràjasaü smçtam ..>% iti ÷rãbhagavadgãtàyàm 18 adhyàyaþ .. * .. ràjasapuràõàni yathà --
     %<brahmàõóaü brahmavaivartaü màrkaõóeyaü tathaiva ca .
     bhaviùyaü vàmanaü bràhmaü ràjasàni nibodhata .. ..>% ràjasasmçtayo yathà --
     %<cyàvanaü yàj¤avalkya¤ca àtreyaü dàkùameva ca .
     kàtyàyanaü vaiùõava¤ca ràjasàþ svargadà matàþ ..>% iti pàdmottarakhaõóe 43 adhyàyaþ ..

#<ràjasadanaü>#, klã, (ràj¤aþ sadanam .) ràjagçham . tatparyàyaþ . saudhaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 2 . 10 .. bhåpàlabhavanam 3 sudhàmayam 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. tadbhedà yathà --
     %<saudho'strã ràjasadanamupakàryopakàrikà .
     svastikaþ sarvatobhadro nandyàvartàdayo'pi ca .
     vicchandakaþ prabhedà hi bhavantã÷varasadmanàm ..>% ityamaraþ . 2 . 2 . 10 ..

#<ràjasabhà>#, strã, ràj¤aþ sabhà . (%<sabhà ràjàmanuùyapårbà .>% 2 . 4 . 23 . ityatra ràjaparyàyasyaiva grahaõàt na klãvatvam .) nçpatisamàjaþ . ityamaraþ . 3 . 5 . 9 .. (vàcaspatye napuüsakaliïgatoktistu pràmàdikã ..)

#<ràjasarpaþ>#, puü, (sarpàõàü ràjà . ràjadantàditvàt paranipàtaþ .) sarpavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . bhujaïgabhojã 2 . iti hemacandraþ . 4 . 370 ..

#<ràjasarùapaþ>#, puü, (sarùapàõàü ràjà ÷reùñhatvàt . paranipàtaþ .) sarùapavi÷eùaþ . ràjasarùà iti bhàùà .. rài iti kecit .. tatparyàyaþ . kçùõikà 2 ràjikà 3 sårã 4 muùñhakaþ 5 . muùñhaka ityatra vyaùñaka iti và pàñhaþ . iti ratnamàlà .. kùavaþ 6 kùutàbhijananaþ 7 . kùutàbhijanana ityatra kùudhàbhijanana iti và pàñhaþ . iti hemacandraþ .. kçùõà 8 tãkùõaphalà 9 ràjã 10 kçùõasarùapàkhyà 11 . asya guõàþ . tiktatvam . kañutvam . uùõatvam . vàta÷ålagulmakaõóukuùñhavraõanà÷itvam . pittadàhapradatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (caturviü÷atitrasareõuparimita-parimàõavi÷eùaþ . yathà, manuþ . 8 . 133 .
     %<trasareõavo'ùñau vij¤eyà likùaikà parimàõataþ .
     tà ràjasarùapastisraste trayo gaurasarùapaþ ..>%
     %<trasetyàdi . aùñau trasareõavo likùaikà parimàõena j¤eyà tàstisro likùà ràjasarùapo j¤eyaþ . te ràjasarùapàstrayo gaurasarùapo j¤eyaþ ..>% iti taññãkàyàü kullåkaþ ..)

#<ràjasàyujyaü>#, klã, (ràj¤aþ sàyujyam .) ràjatvam .
     %<syàdbrahmabhåyaü brahmatvaü brahmasàyujyamityapi .
     devabhåyàdikaü tadbat -- ..>% ityamaradar÷anàt ..

#<ràjasàrasaþ>#, puü, (ràj¤aþ sàrasa iva . ràjaþ ÷obhà÷àlã sàrasa iva iti và .) mayåraþ . iti ÷abdamàlà ..

#<ràjasã>#, strã, (rajasa iyamiti . rajas + aõ . ïãp .) durgà . iti ÷abdaratnàvalã .. rajoguõasambandhinã ca .. (yathà, gãtàyàm .
     %<yayà dharmamadharma¤ca kàrya¤càkàryameva ca .
     ayathàvat prajànàti buddhiþ sà pàrtha ràjasã ..>%)

#<ràjasåyaþ>#, puü, (%<ràj¤à latàtmakaþ somaþ såyate 'tra .>% ityamarañãkà .. su + adhikaraõe kyap .
     %<ràj¤à sotavyaþ ràj¤à và iha såyate .>% iti kà÷ikà . %<ràjasåyasåryeti .>% 3 . 1 . 114 . iti nipàtanàn dãrghaþ .) ràjakartavyayaj¤avi÷eùaþ . tatparyàyaþ . nçpàdhvaraþ 2 kraturàjaþ 3 kratåttamaþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. (amaramate klãvaliïgo'yam . 3 . 5 . 31 .. yathà, mahàbhàrate . 1 . 157 . 16 .
     %<yakùyanti ca naravyàghrà nirjitya pçthivãmimàm ràjasåyà÷vamedhàdyaiþ kratubhirbhåridakùiõaiþ ..>% ràjasåyamantràdikaü vàjasaneyasaühitàyàm 9 adhyàyasya 35 kaõóikàmàrabhya 10 adhyàyasya 30 kaõóikàparyantaü draùñavyam .. yudhiùñhirasya ràjasåyayaj¤avivaraõantu mahàbhàrate sabhàparvaõi vi÷eùato draùñavyam ..)

#<ràjaskandhaþ>#, puü, (ràjaþ ÷obhà÷àlã skandho yasya .) ghoñakaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ràjasvaü>#, puü klã, (ràj¤e deyaü svaü dhanam .) ràjadhanam . ràjakaraþ . iti lokaprasiddham ..

#<ràjasvarõaþ>#, puü, (svarõànàü dhuståràõàü ràjà . ràjadantàditvàt paranipàtaþ .) ràjadhustårakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ràjahaüsaþ>#, puü, (haüsànàü ràjà ÷reùñhatvàt . ràjadantàditvàt paranipàtaþ .) ca¤cucaraõalohita÷vetavarõahaüsaþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 24 .. (yathà, kumàre . 1 . 34 .
     %<sà ràjahaüsairiva sannatàïgã gateùu lãlà¤citavikrameùu .
     vyanãyatapratyupade÷alubdhairàditsubhirnåpura÷i¤jitàni ..>%) kadambaþ . kalahaüsaþ . nçpottamaþ . iti medinã ..

#<ràjaharùaõaü>#, klã, (ràjànamapi harùayatãti . hçù + õic + lyuþ .) tagarapuùpam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ràjahastã>#, [n] puü, (ràj¤o hastã .) ràjagajaþ . tatparyàyaþ . màrãcaþ 2 yàjakagajaþ 3 madotkañaþ 4 . iti hàràvalã . 49 ..

#<ràjahàsakaþ>#, puü, (ràjànamapi hàsayatãti . has + õic + õvul .) matsyavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . kàtaraþ 2 kàtalaþ 3 ràjãvaþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ràjakùavakaþ>#, puü, sarùapaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (asya ÷àkaguõàþ .
     %<saügràhi ÷ãtala¤càpi laghudoùàvirodhi ca .
     ràjakùavaka÷àkantu sañã÷àkantu tadvidham ..>% iti su÷rute såtrasthàne 46 adhyàyaþ ..)

#<ràjà>#, [n] puü, (ràjate ÷obhate iti . ràj + %<kaõin yuvçùitakùiràjãti .>% uõàø 1 . 156 . iti kaõin .) prabhuþ . nçpatiþ . (yathàraghuþ . 4 . 11 .
     %<yathà prahlàdanàt candraþ pratàpàt tapano yathà .
     tathaiva so'bhådanvartho ràjà prakçtira¤janàt ..>%) kùattriyaþ . (yathà, manuþ . 2 . 32 .
     %<÷armavadbràhmaõasya syàt ràj¤o rakùàsamanvitam .
     vai÷yasya puùñisaüyuktaü ÷ådrasya praiùyasaüyutam ..>%) candraþ . yakùaþ . indraþ . iti medinã .. uttarapade cet ÷reùñhàrthavàcakaþ .. atha nçpateþ paryàyaþ . ràñ 2 pàrthivaþ 3 kùmàbhçt 4 nçpaþ 5 bhåùaþ 6 mahãkùit 7 . ityamaraþ .. narapatiþ 8 pàrthaþ 9 nçpatiþ 10 bhåpàlaþ 11 bhåbhçt 12 mahãpatiþ 13 nàbhiþ 14 nàràñ 15 bhåmãndraþ 16 narendraþ 17 nàyakàdhipaþ 18 . iti ÷abdaratnàvalã .. praje÷varaþ 19 bhåmipaþ 20 inaþ 21 daõóadharaþ 22 avanãpatiþ 23 skandaþ 24 skandhaþ 25 bhåbhuk 26 arthapatiþ 27 . iti jañàdharaþ .. * .. asya vyutpattiryathà --
     %<mahatà ràjaràjyena pçthurvaiõyaþ pratàpavàn .
     so'bhiùikto mahàtejà vidhivaddharmakovidaiþ ..
     pitràpara¤jitàstasya prajàstanànura¤jitàþ .
     anuràgàttatastasya nàma ràjetyabhàùata ..>% iti viùõupuràõe 1 aü÷e 13 adhyàyaþ .. api ca .
     %<ràgã ràjasikaü svargyaü kurute karma ràgataþ .
     ràgàndhà÷ca ràjasikàstena ràjà prakãrtitaþ ..>% iti brahmavaivarte gaõapatikhaõóe 35 adhyàyaþ .. * .. tasya sarvapitçtvaü yathà -- ÷acyuvàca .
     %<÷çõu vatsa ! mahàràja he tàta ! bhayabha¤jana .
     bhayatràtà ca ràjà ca sarveùàü pàlakaþ pità ..
     bhraùña÷rã÷ca mahendro'dya tva¤ca svarge nçpo'dhunà .
     yo ràjà sa pità pàtà prajànàmeùa ni÷cayaþ ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 59 adhyàyaþ .. pçthorevàdau ràjà iti saüj¤à àsãt . yathà,
     %<devairvipraistathà sarvairabhiùikto mahàmanàþ .
     ràj¤à¤caivàdhikàre vai pçthurvaiõyaþ pratàpavàn ..
     tadà pitrà prajàþ sarvàþ kadà naivànura¤jitàþ .
     tenànura¤jitàþ sarvàþ sukhairmumudire tadà .
     anuràgàttasya vãrasya nàma ràjetyabhàùata ..>% iti pàdme bhåkhaõóe 29 adhyàyaþ .. * .. atha ràjalakùaõam .
     %<so'pi kçùõapañe bàlaü dçùñvà÷ãviùapãóitam .
     narendralakùaõopetaü cintàmàpa nare÷varaþ ..
     tasyàsyaü candravimbàbhaü subhru ramyaü samunnasam .
     nãlàþ ke÷àþ ku¤cità÷ca samà dãrghàstaraïgitàþ ..
     ràjãvanetrayugalo vimboùñhapuñasaüvçtaþ .
     caturdaüùñra÷catuùkiùkurdãrghàsyo dãrghabàhukaþ ..
     caturlekhàkaro màsyayavavçddhaikaparvakaþ .
     ÷iràlapàdo gambhãraþ såkùmatvak tribalãdharaþ ..>% iti màrkaõóeyapuràõe hari÷candropàkhyànàdhyàyaþ .. * .. anyacca .
     %<asvedinau mçdutarau kamalodarasannibhau .
     ÷liùñàïgulã tàmranakhau pàdàvuùõau ÷irojjhitau .
     kårmonnatau gåóhagulphau supàrùõã nçpateþ smçtau ..
     mçdulomà samà jaïghà tathà karikaraprabhà .
     uravo jànavastulyà nçpasyopacitàþ smçtàþ ..
     koùagåóhe nçpo dãrghairbhugnai÷ca dhanavarjitaþ .
     samàbhyàü kùitipaþ proktaþ pralambena ÷atàbdavàn ..
     sa÷abdaniþ÷abdamåtràþ syardaridrà÷ca mànavàþ .
     ekadvitricatuþpa¤caùaódhàràdibhireva ca ..
     dakùiõàvartacalita÷ubhràbhi÷ca nçpàþ smçtàþ .
     nçpàþ puùpagandhi÷ukrà madhugandhe dhanaü bahu ..
     màüsalasphik sukhã syàcca siühasphik bhåpatiþ smçtaþ .
     bhavet siühakañã ràjà nisvaþ kapikañirnaraþ ..
     nçpà÷connatakakùàþ syurjihmà viùamakakùakàþ .
     valimadhyagatà nàbhiþ ÷åladhàràü karoti hi ..
     adho gavàóhyaü kuryàcca nçpatvaü padmakarõikà .
     anuddhatai÷cucukai÷ca bhavanti subhagà naràþ .
     nirdhanà viùamairdãrghaiþ pãtopacitakairnçpàþ ..
     samonnata¤ca hçdayamakampyaü màüsalaü pçthu .
     nçpàõàmadhamànà¤ca kharaloma ÷iràlakam ..
     kambugrãva÷ca nçpatirlambakarõo'tibhakùaõaþ .
     àjànulambinau bàhå vçttau pãnau nçpe÷vare ..
     maõibandhairnigåóhai÷ca su÷niùña÷ubhasandhibhiþ .
     nçpà hãnaiþ karacchedama÷abdairdhanavarjitàþ ..
     nisvà÷cakranakhaistadvadvarõai÷ca paratarkakàþ .
     tàmrairbhåpà dhanàóhyà÷ca aïguùñhaiþ sayavaistathà ..
     ghanàïguli÷ca sadhanastisro rekhà÷ca yasya vai .
     nçpateþ karatalagà maõibandhe samutthitàþ ..
     ÷aïkhàtapatra÷ivikà gajapadmopamà nçpe .
     kumbhàïku÷apatàkàbhà mçõàlàbhà nirã÷vare ..
     dàmàbhà÷ca gavàóhyànàü svastikàbhà nçpe÷vare .
     cakràsitomaradhanuþkuntàbhà nçpateþ kare ..
     màüsalai÷ca dhanopetà avakrairadharairnçpàþ .
     vimbopamai÷ca sphuñitairoùñhai råkùai÷ca khaõóitaiþ ..
     vivarõairdhanahãnà÷ca dantàþ snigdhà ghanàþ ÷ubhàþ .
     tãkùõà daüùñràþ samàþ ÷reùñhà jihvà raktà samà ÷ubhà ..
     ÷lakùõà dãrghà ca vij¤eyà tàlu ÷vetaü dhane÷vare .
     kçùõà ca paruùà vaktraü samaü saumya¤ca saüvçtam ..
     bhåpànàmamalaü ÷lakùõaü viparãta¤ca duþkhinàm .
     ÷aïkukarõà÷ca ràjàno romakarõàþ ÷atàyuùaþ ..
     karàþ snigdhàvanaddhai÷ca vyàlambairmàüsalairnçpàþ .
     strãmçtyu÷cipiñanàsa çjvã bhàgyavatàü bhavet ..
     alpacchidrà supuñà ca avakrà ca nçpe÷vare .
     saüvçtai÷ca lalàñai÷ca kçpaõà unnanairnçpàþ ..
     lalàñopasçtàstisro rekhàþ syuþ ÷atavarùiõàm .
     nçpatvaü syàccatasçbhiràyuþ pa¤canavatyatha ..
     chatràkàraiþ ÷irobhistu nçpà nimna÷irà dhanã .
     ùaóunnata÷caturhnasvo raktaþ saptasvasau nçpaþ ..>% iti gàruóe narastrãlakùaõaü nàma 66 adhyàyaþ .. api ca .
     %<pàrthivasya tu vakùyàmi bhçtyànà¤caiva lakùaõam .
     sarvàõi yo mahãpàlaþ samyaïnityaü parãkùayet ..
     ràjyaü pàlayate nityaü satyadharmaparàyaõaþ .
     nirjitya parasainyàni kùitiü dharmeõa pàlayet ..
     puùpaü puùpaü vicinvãyànmålacchedaü na kàrayet .
     màlàkàra ivàraõye na yathàïgàrakàrakaþ ..
     dugdhã kùãrantu bhu¤jãta vikretàro na bhu¤jate .
     pararàùñraü mahãpàlo kàlavyàlàü÷ca dåùayet ..
     nodha÷chindyàttu yo dhenvàþ kùãràrthã labhate payaþ .
     evaü ràùñramayogena pãóyamànaü na vardhate ..
     tasmàt sarvaprayatnena pçthivãmanupàlayet .
     pàlakasya bhavedbhåmiþ kãrtiràyurya÷o balam ..
     abhyarcya viùõuü dharmàtmà gobràhmaõahite rataþ .
     prajàþ pràlayituü ÷aktaþ pàrthivo yo jitendriyaþ ..
     ai÷varyamadhruvaü pràpya ràjà dharme mati¤caret ..>% iti gàruóe 111 adhyàyaþ .. * .. brahmàbhiùiktaràjàno yathà -- ÷rãparà÷ara uvàca .
     %<yadàbhiùiktaþ sa pçthuþ pårbaü ràjye maharùibhiþ .
     tataþ krameõa ràjyàni dadau lokapitàmahaþ ..
     nakùatragrahavipràõàü vãrudhàü vàpya÷eùataþ .
     somaü ràjye dadhàdbrahmà yaj¤ànàü tapasàmapi ..
     ràj¤àü vai÷ravaõaü ràjye jalànàü varuõaü tathà .
     àdityànàü patiü viùõuü vasånàmatha pàvakam ..
     prajàpatãnàü dakùantu vàsavaü marutàmapi .
     daityànàü dànavànà¤ca prahlàdamadhipaü dadau ..
     pitéõàü dharmaràjànaü yamaü ràjye'bhyasecayat .
     airàvataü gajendràõàma÷eùàõàü patiü dadau ..
     patatrãõà¤ca garuóaü devànàmapi vàsavam .
     uccaiþ÷ravasama÷vànàü vçùabhantu gavàmapi ..
     ÷eùantu nàgaràjànaü mçgàõàü siühamã÷varam .
     vanaspatãtàü ràjànaü plakùamevàbhyaùecayat ..
     evaü vibhajya ràjyàni di÷àü pàlànanantaram .
     prajàpatipatirbrahmà sthàpayàmàsa sarvataþ ..
     pårbasyàü di÷i ràjànaü vairàjasya prajàpateþ .
     di÷aþpàlaü sudhanvànaü puttraü vai so'bhyaùecayat ..
     dakùiõasyàü di÷i tathà kardamasya prajàpateþ .
     puttraü ÷aïkhapadaü nàma ràjànaü so'bhyaùecayat ..
     pa÷cimàyàü di÷i tathà rajasaþ puttramacyutam .
     ketumantaü mahàtmànaü ràjànamabhiùiktavàn ..
     tathà hiraõyaromàõaü parjanyasya prajàpateþ .
     udãcyàü di÷i durdharùaü ràjànamabhiùiktavàn ..
     tairiyaü pçthivã sarvà saptadvãpà sapattanà .
     yathàprade÷amadyàpi dharmataþ pratipàlyate ..
     ete sarve pravçttasya sthitau viùõormahàtmanaþ .
     vibhåtibhåtà ràjàno ye cànye munisattama ..
     ye bhaviùyanti ye'tãtàþ sarvabhåte÷varà dvija .
     te sarve sarvabhåtasya viùõoraü÷à dvijottama ..>% iti ÷rãviùõupuràõe prathame'ü÷e 22 adhyàyaþ .. * såta uvàca .
     %<evaü sçùñàsu sarvàsu sthàvaràsu caràsu ca .
     brahmà krameõa ràjyàni vyàde÷amupacakrame ..
     dvijànàü vãrudhà¤caiva nakùatràõàü grahaiþ saha .
     yaj¤ànàü tapasà¤caiva somaü ràjye'bhyaùecayat ..
     bçhaspati¤ca sarveùàü dadàvaïgirasàmapi .
     bhçgåõàmàdhipatye ca kàvyaü ràjye'bhyaùecayat ..
     àdityànàü punarviùõuü vasånàmatha pàvakam .
     prajàpatãnàü dakùa¤ca marutàmatha vàsavam ..
     daityànàmatha ràjànaü prahlàdaü ditinandanam .
     nàràyaõantu sàdhyànàü rudràõàü vçùabhadhvajam ..
     mçgàõàmatha ÷àrdålaü garuóaü patatàü varam .
     gandharvàõàü citrarathaü nàgànàmatha vàsukim ..
     gandhànàü maruta¤caiva bhåtànà¤ca ÷arãriõàm .
     sarveùàü daüùñriõàü ÷eùaü sarpàõà¤caiva takùakam ..
     sàgaràõàü nadãnà¤ca meghànàü varùitasya ca .
     àdityànàmanyatamaü parjanyamabhiùiktavàn .
     sarvàpsarogaõànà¤ca kàmadevaü tathà prabhum ..
     çtånàmadhimàsànàü divasànàü tathaiva ca .
     pakùàõà¤ca kùapàõà¤ca muhårtatithiparvaõàm ..
     kalàkàùñhàpramàõànàü gaterayanayostathà .
     gaõitasyàtha yogasya cakre saüvatsaraü prabhum ..
     prajàpatervirajasaþ pårvasyàmabhiùecayan .
     puttraü nàmnà sudhàmànaü ràjàna¤càbhyaùecayat ..
     yathàprade÷aü ràjànaü dakùiõasyàü prajàpateþ .
     kardamasya ÷aïkhapadaü puttraü ràjye'bhiùiktavàn ..
     pa÷cimasyàü di÷i tathà rajasaþ puttramuttamam .
     ketumantaü mahàtmànaü ràjànaü hyabhyaùecayat ..
     tathà hiraõyaromàõaü parjyanyasya prajàpateþ .
     diguttaràyàü puttrantu ràjànamabhyaùecayat ..
     mànuùàõàmadhipatiü cakre vaivasvataü manum .
     taireva pçthivã sarvà saptadbãpà sapattanà .
     yathàprade÷amadyàpi dharmeõa parigçhyate ..
     svàyambhuve'ntare pårvaü brahmaõà te'bhiùecitàþ .
     indràdilokapàlàstu punarvaivasvate'ntare ..
     ràjasåye'bhiùiktastu pçthuþ pårvaü maharùibhiþ .
     manubhiürvidhinà tadbat so'dhiràjaþ pratàpavàn ..>% ityàdye vahnipuràõe varàhapràdurbhàvanàmàdhyàyaþ .. ràjakartavyakarmàõi yathà -- madàlasovàca .
     %<vatsa ! ràj¤àbhiùiktena prajàra¤janamàditaþ .
     kartavyamavirodhena svadharma¤ca mahãbhçtà ..>% avirodhena dharma÷àstràvirodhena .
     %<vyasanàni parityajya saptamålaharàõi vai .
     àtmà ripubhyaþ saürakùyo vahirmantravinirgamàt ..
     aùñadhà nà÷amàpnoti svacakraspandanàdyathà .
     tathà ràjàpyasandigdhaü vahirmantraü vinigamàt ..
     duùñàduùñàü÷ca jànãyàdamàtyànaridoùataþ .
     carai÷caràstathà ÷atroranveùñavyàþ prayatnataþ ..
     vi÷vàso na tu kartavyo ràj¤à mitràtmabandhuùu .
     kàryayogàdamitreùu vi÷vasãta naràdhipaþ ..
     sthànavçddhikùayaj¤ena ùàóguõyaviditàtmanà .
     bhavitavyaü narendreõa na kàmava÷avartinà ..
     pràgàtmà mantriõa÷caiva tato bhçtyo mahãbhçtà .
     jeyà÷cànantaraü paurà virudhyeta tato'ribhiþ ..
     yastvetànavijityaiva vairiõo vijigãùate .
     so'jitàtmà jitàmàtyaþ ÷atruvargeõa bàdhyate ..
     tasmàt kàmàdayaþ pårvaü jeyàþ puttra mahãbhçtà .
     tajjaye hi jayo ràj¤o ràjà na÷yati tairjitaþ ..
     kàmaþ krodha÷ca lobha÷ca mado mànastathaiva ca .
     harùa÷ca ÷atravo hyete nà÷àya kumahãbhçtàm ..
     kàmaprasaktamàtmànaü smçtvà daõóaü nipàtitam .
     nivartayettathà krodhàdanuhnàdaü hatàtmajam ..
     hatamailaü tathà lobhànmadàdveõaü dvijairhatam .
     mànàdanàyuùaþ puttraü hataü harùàt pura¤jayam ..
     gabhirjitairjitaü sarvaü maruttena mahàtmanà .
     smçtvà vivarjayedetàn ùaódoùàü÷ca mahãpatiþ ..
     kàkakokilabhçïgàõàü vakavyàla÷ikhaõóinàm .
     haüsànàü lohakuññànàü ÷ikùeta caritaü nçpaþ ..>% kàkàt sarva÷aïkità . kokilàt màdhuryam . bhçïgàt prapãóayà arthàdànam . vakàt ÷atrugrahaõe ekàgratàm . vyàlàt durupasarpitvam . ÷ikhaõóina÷citratàü sarpagrahaõàya måkatàü ràtràvàtmagopana¤ca . haüsasya sàragràhitvam . lohakuññàt sandhànam ..
     %<kau÷ikasya kriyàü kuryàdvipakùe manuje÷varaþ .
     ceùñàü pipãlikànà¤ca kàle bhåpaþ pradar÷ayet ..>% kau÷ikasya ulåkasya ràtrau kàkàvaskandanam . pipãlikànàü senàbahutvaü sarpabhakùaõa¤ca .
     %<j¤eyàgnivisphuliïgànàü bãjaceùñà ca ÷àlmaleþ .
     candrasåryasvaråpa÷ca nãtyarthe pçthivãkùità ..>% agnivisphuliïgàt dåràt dàhaþ . bãjànmahadarthaniùpàdanam . uùõakàle candraþ sukhadàyã ÷ãtakàle na . evaü såryaþ ÷ãte sukhadàyã uùõakàle na . evaü kàlànusàreõa sukhaduþkhadàtçtvam ..
     %<vadhakàt padma÷arabha÷ålinyà gurviõãstanàt .
     prajà nçpeõa càdeyà tathà caõóàlayoùitaþ ..>% vadhakàt nirghçõatvam . padmàt kaõñakagopanaü smitamukhatà ca . ÷arabhàt hatvàpi ÷atrån nodrekaþ . yathà ÷arabho'ùñàpadaþ paronnatiü na sahate . ÷ålinyà àrtij¤àpanam . gurviõyà stanàt kàle'rthàdànam . caõóàlayoùit ÷aunakã chàga÷iro dar÷ayitvà anyadvikrãõàti .
     %<÷akràrkayamasomànàü tadbadvàyormahãpatiþ .
     råpàõi pa¤ca kurvãta mahãpàlanakarmaõi ..
     yathendra÷caturo màsàn vàryaugheõaiva bhåtalam .
     àpyàyayettathà lokàn paricàrairmahãpatiþ ..>% paricàrairarthadànàdibhiþ .
     %<màsànaùñau yathà såryastoyaü harati ra÷mibhiþ .
     såryeõaivàbhyupàyena tathà ÷ulkàdinà nçpaþ ..
     yathà yamaþ priyadbeùyau pràpte kàle niyacchati .
     tathà priyàpriyau ràjà duùñàduùñe samo bhavet ..
     pårõendumàlokya yathà prãtimàn jàyate naraþ .
     evaü yatra prajàþ sarvà nirvçttàstaccha÷ivratam ..
     màrutaþ sarvabhåteùu nigåóha÷carate yathà .
     evaü carennçpa÷càraiþ pauràmàtyàribandhuùu ..
     na lobhàrthairna kàmàrthairnàrthàrthairyasya mànasam .
     padàrthaiþ kçùyate dharmàn sa ràjà svargamçcchati ..>% lobhàdiprayojanaiþ .
     %<utpathagràhiõo måóhàn svadharmàccalitànnaràn .
     yaþ karoti nije dharma sa ràjà svargamçcchati ..>% utpathagràhiõaþ pàpinaþ .
     %<varõadharmà na sãdanti yasya ràùñre tathà÷ramàþ .
     ràj¤astasya sukhaü tàta paratreha ca ÷à÷vatam ..
     etadràj¤aþ paraü kçtyaü tathaitadvçddhikàraõam .
     svadharme sthàpanaü néõàü càlyate na kubuddhibhiþ ..
     pàlanenaiva bhçtyànàü kçtakçtyo mahãpatiþ .
     samyak pàlayità bhàgaü dharmasyàpnoti vai yataþ ..
     evamàcarate ràjà càturvarõasya rakùaõaiþ .
     sa sukhã viharatyeùa ÷akrasyeti salokatàm ..>% iti màrkaõóeyapuràõe madàlasopàkhyànàdhyàyaþ taññãkà ca .. * .. ràjàbhiùekasya vihitanakùatràõi yathà --
     %<puùyànuràdhà jyeùñhà ca rohiõã cottaràtrayam .
     hastà÷vinã revatã ca nçpàbhiùecanottamàþ ..>% iti jyotiþsàrasaügrahaþ .. asya vivaraõaü abhiùeka÷abde draùñavyam .. * .. ràj¤i varõanãyàni yathà --
     %<nçpe kãrtipratàpàj¤àduùña÷àstivivekitàþ .
     dharmaprayàõasaügràma÷astràdyàþ sanayakùamàþ ..
     prajàràgo'ri÷ailàdivàso'ripura÷ånyatà .
     audàryadhairyagàmbhãrya÷auryai÷varyodyamàdayaþ ..>% iti kavikalpalatàyàm 1 stavake 3 kusumam .. * .. ràjànnabhakùaõe doùo yathà -- vàràha uvàca .
     %<÷uddhà bhàgavatà bhåtvà mama karmaparàyaõàþ .
     ye tu bhu¤janti ràjànnaü lobhena ca bhayena ca ..
     àpadgatà hi bhu¤jãta ràjànnantu vasundhare .
     da÷avarùasahasràõi pacyante narake naràþ ..
     bhagavadvacanaü ÷rutvà sà mahã ÷aüsitavratà .
     uvàca madhuraü vàkyaü sarvalokasukhàvaham ..
     dharaõyuvàca .
     ÷çõu tattvena me deva hçdaye hi vyavasthitam ! ko nu doùo hi ràj¤àntu tanme tvaü vaktumarhasi ..
     tato bhåmyà vacaþ ÷rutvà sarvadharmavidàü varaþ .
     pràha nàràyaõo vàkyaü dharmakàmàü vasundharàm ..
     vàràha uvàca .
     ÷çõu sundari ! tattvena guhyametadanindite .
     ràjànnantu na bhoktavyaü ÷ubhairbhàgavataiþ sadà ..
     yadyapyeùa samatvena ràjà loke pravartate .
     ràjasastàmaso vàpi kurvan karma sudàruõam ..
     api và garhitaü tena ràjànnantu vasundhare .
     dharmasandhàraõàrthàya na tu me rocate bhuvi ..
     tato'nyaü saüpravakùyàmi tacchaõuùva vasundhare .
     yathà ràj¤àntu bhojyaü vai ÷uddhairbhàgavataiþ ÷ubhaiþ ..
     sthàpayitvà tu màü devi vidhidçùñena karmaõà .
     dhanadhànyapravçddhàni dattvà bhàgavatairapi ..
     siddhaü bhàgavatai÷cànnaü mama pràpaõa÷eùakam .
     bhu¤jànastu varàrohe na sa pàpena lipyate ..
     evaü viùõuvacaþ ÷rutvà dharaõã ÷aüsitavratà .
     vàràharåpiõaü devaü patyuvàca varànanà .. * ..>% tadannabhojanapràya÷cittàni yathà -- dharaõyuvàca .
     %<ràjànnantu tato bhuktvà ÷uddho bhàgavataþ ÷uciþ .
     karmaõà kena ÷uddhyeta tanme bråhi janàrdana ..
     vàràha uvàca .
     ÷çõu tattvena me devi yanmàü tvaü bhãru bhàùase .
     taranti manujà yena ràjànnasyopabhu¤jakàþ ..
     ekaü càndràyaõaü kçtvà taptakçcchra¤ca puùkalam .
     kuryàt sàntapana¤caikaü ÷ãghraü mu¤cati kilviùàt ..
     bhuktvà vai ràj¤o'nnàni idaü karma samàrabhet .
     na tasyaivàparàdho'sti vasudhe vai vaco mama ..
     evameva na bhoktavyaü ràjànnantu kadàcana .
     mamàtra priyakàmàya yadãcchet paramàü gatim ..>% ityàdi vàràhe ràjànnabhakùaõapràya÷cittaü nàmàdhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<ràjànnaü teja àdatta ÷ådrànnaü brahmavarcasam .
     ityàdyabhidhàya -- bhuktvà cànyatamasyànnamamatyà kùapayettryaham .
     matyà bhuktvà caret kçcchraü reto viõmåtrameva ca ..>% iti pràya÷cittatattvam .. (ràjanam . yathà, çgvede . 10 . 49 . 4 .
     %<ahaü bhuvaü yajamànasya ràjani .>% %<ahaü yajamànasya ràjani ràjanàrthaü bhuvaü abhavaü samartha iti ÷eùaþ .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<ràjàtanaþ>#, puü, (ràjànaü atatãti . ata sàtatyagamane + %<bahulamanyatràpi .>% uõàø 2 . 78 . iti yuc .) piyàlavçkùaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<ràjàdanaü>#, klã, (ràjabhiradyate iti . ada bhakùaõe + karmaõi lyuñ .) kùãrikà . piyàlaþ . kiü÷ukaþ . iti medinã . ne, 205 .. (yathà, su÷rute . 1 . 46 . lavaõavarge .
     %<dàóimàmalakaü dràkùà kharjåraü saparåùakam .
     ràjàdanaü màtuluïgaü phalavarge pra÷asyate ..>% puüliïgànto'pi dç÷yate . ityamaraþ . 2 . 4 . 45 .. hemacandra÷ca . 4 . 208 .. kùãrikàrthe paryàyo yathà --
     %<ràjàdanaþ kùãravçkùaþ pàlà÷ã vànarapriyaþ ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm .. kiü÷ukàrthe paryàyo yathà --
     %<vàtapothaþ palà÷aþ syàdvànaprastha÷ca kiü÷ukaþ .
     ràjàdano brahmavçkùo hastikarõo dalo'paraþ ..>%)

#<ràjànujãvã>#, [n] tri, (ràj¤aþ anujãvã .) ràjopajãvã . tasya karmàõi yathà -- matsya uvàca .
     %<yathànuvartitavyaü syànmano ràjopajãvinà .
     tathà te kathayiùyàmi nibodha gadato mama ..
     àj¤à sarvàtmanà kàryà sva÷aktyà ravinandana .
     àkùipya vacanantasya na vaktavyaü tathà vacaþ ..
     anukålaü priyantasya vaktavyaü j¤ànasaüsadi .
     rahogatasya vaktavyamapriyaü yaddhitaü bhavet ..
     paràrthamasya vaktavyaü svasthe cetasi bhàrgava .
     svàrthaþ suhçdbhirvaktavyo na svayantu kadàcana ..
     kàryàbhighàtaþ sarveùu rakùitavyaþ prayatnataþ .
     na ca hiüsyaü dhanaü ki¤cinniyuktena ca karmaõi ..
     nopekùyaü bhàùyamàõa¤ca tathà ràj¤aþ priyo bhavet .
     ràj¤a÷ca na tathà kàryaü ve÷abhàùitaceùñitam ..
     ràjalãlà na kartavyà tadvidviùñaü vivarjayet .
     ràj¤aþ samo'dhiko và na kàryo ve÷o vijànatà ..
     dyåtàdiùu tathaivàsya kau÷ala¤ca pradar÷ayet .
     pradar÷ya kau÷ala¤càsya ràjàna¤ca vi÷eùayet ..
     antaþpuradhanàdhyakùai÷caradåtaiþ samàgataiþ .
     saüsargaü na vrajedràjan ! vinà pàrthiva÷àsanam ..
     niþsnehatà¤càvamànaü prayatnena ca gopayet .
     yacca guhyaü bhavedràj¤o na talloke prakà÷ayet ..
     nçpeõa ÷ràvitaü yat syàdvàcyàvàcyaü nçpottama ! .
     na tat saü÷ràvayelloke tadà ràj¤aþ priyo bhavet ..
     àj¤àpyamàne cànyasmin samutthàya tvarànvitaþ .
     ahaü kiü karavàõãti vàcyo ràjà vijànatà ..
     kàryàvasthà¤ca vij¤àya kàryameva tathà bhavet .
     satataü kriyamàõe'smin làghavantu vrajet dhruvam ..
     ràj¤aþ priyàõi vàkyàni na càtyarthaü punaþpunaþ .
     na hàsya÷ãla÷ca bhavenna càpi bhrukuñãmukhaþ ..
     nàtivaktà na nirvaktà na ca matsarikastathà .
     àtmasambhàvita÷caiva na bhavet katha¤cana ..
     duùkçtàni narendrasya na tu saükãrtayet kvacit .
     vastraü ÷astramalaïkàraü ràj¤à datta¤ca dhàrayet ..
     audàryeõa na taddeyamanyasmai bhåtimicchatà .
     taccaivopàsanaü kàryaü divàsvapnaü na kàrayet ..
     nànirdiùñe tathà dvàre pravi÷eta kadàcana .
     na ca pa÷yettu ràjànamayogyàsu ca bhåmiùu .
     ràj¤astu dakùiõe pàr÷ve vàme copavi÷ettathà .
     purastàttu tathà pa÷càdàsanantu vigarhitam ..
     jçmbhà niùñhãvanaü kàsaü kopaü paryastikà÷rayam .
     bhrukçñãü vàntamudgàraü tatsamãpe vivarjayet ..
     svayaü tatra na kurvãta svaguõàkhyàpanantathà .
     svaguõàkhyàpane caiva parameva prayojayet ..
     hçdayaü nirmalaü kçtvà paràü bhaktimupà÷ritaiþ .
     anujãvigaõairbhàvyaü nityaü ràj¤àmatandritaiþ ..
     ÷àñyaü laulya¤ca pai÷unyaü nàstikyaü kùudratàntathà .
     càpalya¤ca parityàjyaü nityaü ràjànujãvinà ..
     ÷rutena vidyà÷ilpai÷ca saüyojyàtmànamàtmanà .
     ràjasevàü tataþ kuryàdbhåtaye bhåtivardhinãm ..
     namaskàryàþ sadà càsya puttravallabhamantriõaþ .
     sacivai÷càsya vi÷vàso na tu kàryaþ katha¤cana ..
     apçùña÷càsya na bråyàt kàmaü bråyàttathàpadi .
     hitaü pathya¤ca vacanaü hitaiþ saha suni÷citam ..
     citta¤caivàsya vij¤eyaü nityamevopajãvinà .
     bharturàràdhanaü kuryàt cittaj¤o mànavaþ sukham ..
     ràgàparàgau caivàsya vij¤eyau bhåtimicchatà .
     tyajedvçttiü viraktastu rakto vçttintu kàrayet ..
     viraktaþ kàrayennà÷aü vipakùàbhyudayantathà .
     à÷àvardhanakaü kçtvà phalanà÷aü karoti ca ..
     akopo'pi sakopàntaþ prasanno'pi ca niùphalaþ .
     vàkyaü sa mandaü vadati vçtticchedaü karoti ca ..
     prade÷avàkyamudito na sambhàvayate'nyathà .
     àràdhanàsu sarvàsu suptavacca viceùñate ..
     kathàsu doùaü kùipati vàkyabhaïgaü karoti ca .
     lakùyate vimukhai÷caiva guõasaükãrtane kçte ..
     dçùñiü kùipatyathànyatra kriyamàõe ca karmaõi .
     viraktalakùaõaü hyetat ÷çõu raktasya lakùaõam ..
     dçùñvà prasanno bhavati vàkyaü gçhõàti càdaràt .
     ku÷alàdiparipra÷nã saüprayacchati càsanam ..
     viraktadar÷ane càsya rahasye ca na ÷aïkate .
     jàyate hçùñavadanaþ ÷rutvà tasya tu tatkathàm ..
     apriyàõyapi vàkyàni taduktànyabhinandati .
     upàyana¤ca gçhõàti stokamapyàdaràttathà ..
     kathàntareùu smarati prahçùñavadanastathà .
     iti raktasya kartavyà sevà ravikulodvaha ..
     àpatsu na tyajet pårbaü viraktamapi sevitam ..
     mitraü na càpatsu tathà ca bhçtyaü tyajanti ye nirguõamaprameyam .
     prabhuü vi÷eùeõa ca te vrajanti surendradhàmàmaravçndajuùñam ..>% iti matsyapuràõe ràjadharme anujãvivçttinàma 216 adhyàyaþ ..

#<ràjàdanã>#, strã, (ràjabhiradyate yà . ad + karmaõi lyuñ . ïãp .) vçkùavi÷eùaþ . kùãriõã iti bhàùà . tatparyàyaþ . ràjaphalaþ 2 kùãravçkùaþ 3 nçpadrumaþ 4 nimbabãjaþ 5 madhuphalaþ 6 kapãùñaþ 7 màdhavodbhavaþ 8 kùãrã 9 gucchaphalaþ 10 bhåpeùñaþ 11 ràjavallabhaþ 12 ÷rãphalaþ 13 dçóhaskandhaþ 14 kùãra÷uklaþ 15 . asyà guõàþ . madhuratvam . pittanà÷itvam . gurutvam . tarpaõatvam . vçùyatvam . sthaulyakaratvam . hçdyatvam . susnigdhatvam . mehanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<kùãrikàyàþ phalaü vçùyaü balyaü snigdhaü himaü guru .
     tçùõàmårchàmadabhràntikùayadoùatrayàsrajit ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<ràjànnaü>#, klã, (ràjayogyamannam . annànàü ràjà iti và .) andhrade÷odbhava÷àlivi÷eùaþ . tatparyàyaþ . nçpànnam 2 ràjàrham 3 dãrgha÷åkakam 4 dhànya÷reùñham 5 ràjadhànyam 6 ràjeùñam 7 dãrghakårakam 8 . asya guõàþ . tridoùaghnatvam . susnigdhatvam . madhuratvam . laghutvam . dãpanatvam . balakàritvam . pathyatvam . kàntivãryavçddhidatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (ràj¤aþ annam .) ràjasvàmikabhaktam . tadbhojananiùedhapràya÷citte ràja÷abde draùñavye .. (ràjànnabhakùaõena hi tejohànirbhavati . yathà, manuþ . 4 . 218 .
     %<ràjànnaü teja àdatte ÷ådrànnaü brahmabarcasam .
     àyuþ suvarõakàrànnaü ya÷a÷carmàvakartinaþ ..>%)

#<ràjàmraþ>#, puü, (àmràõàü ràjà ÷reùñhatvàt . ràjadantàditvàt paranipàtaþ .) àmravi÷eùaþ . tatparyàyaþ . ràjaphalaþ 2 smaràmraþ 3 kokilotsavaþ 4 madhuraþ 5 kokilànandaþ 6 kàmeùñaþ 7 nçpavallabhaþ 8 . asya phalaguõàþ . komalatvam . kañvamlatvam . pittadàhadatva¤ca .. supakvasya tasya guõàþ . svàdutvam . madhuratvam . puùñivãryabalapradatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<ràjàmraùñaïka àmràtaþ kàmàhvo ràjaputtrakaþ .
     ràjàmraü tuvaraü svàdu viùadaü ÷ãtalaü guru .
     gràhi råkùaü vibandhàdhmavàtakçt kaphapittanut ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<ràjàmlaþ>#, puü, (amlànàü ràjà ÷reùñhatvàt . ràjadantàditvàt paranipàtaþ .) amlavetasaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ràjàrkaþ>#, puü, (arkàõàü ràjà ÷reùñhatvàt .) ÷vetàrkavçkùaþ . sàdà àkanda iti bhàùà . tatparyàyaþ . vasukaþ 2 arkaþ 3 mandàraþ 4 gaõaråpakaþ 5 kàùñhãlaþ 6 sadàpuùpaþ 7 . iti ràjanirghaõñaþ .. alarkaþ 8 pratàpasaþ 9 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ràjàrhaü>#, klã, (ràjànamarhatãti . arha + aõ .) aguru . (asya paryàyo yathà --
     %<aguru pravaraü lohaü ràjàrhaü yogajantathà .
     vaü÷ikaü kçmijaü vàpi kçmijagdhamanàryakam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) ràjayogye, tri . iti medinã . he, 23 .. (yathà, goø ràmàyaõe . 3 . 49 . 42 .
     %<tathedamupapannaü me mçgaråpasya dharùaõam .
     ràjàrhàõi ca ratnàni ratnabhàjo vayaü dhruvam ..>%)

#<ràjàrhà>#, strã, (ràj¤o'rhà .) jambaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ràjàlàbåþ>#, strã, (alàvånàü ràjà . ràjadantàditvàt paranipàtaþ .) svàdutumbã . miñhà làu iti bhàùà . tatparyàyaþ . mahàtumbo 2 madhuràlàvunã 3 ÷àkàlàvåþ 4 tumbakaþ 5 bhakùyàlàvåþ 6 alàvunã 7 miùñatumbã 8 . asyàþ phalaguõàþ . vçùyatvam . kaphapittaharatvam . gurutva¤ca . iti madanavinodaþ ..

#<ràjàlukaþ>#, puü, (àlånàü ràjà . tataþ svàrthe kan .) mahàkandaþ . iti hàràvalã . 101 ..

#<ràjàvartaþ>#, puü, (ràjànaü àvartayati ànandayatãti . à + vçt + õic + aõ . yadbà, ràjaþ ÷obhamàna àvarto yatra .) uparatnabhedaþ . reuñã iti hindã bhàùà . tatparyàyaþ . nçpàvartaþ 2 ràjàtyàvartakaþ 3 àvartamaõiþ 4 àvartaþ 5 . asya guõàþ . mçdutvam . snigdhatvam . ÷i÷iratvam . pittanà÷anatvam . bhåùaõe prayojita÷cet nçõàü bahubhàgyakaratva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. viràñade÷ajahãrakaþ . tatparyàyaþ . viràñajaþ 2 ràjapaññaþ 3 . iti hemacandraþ . 4 . 132 .. (yathà, kathàsaritsàgare . 73 . 339 .
     %<ràjàvartopala÷yàmatale sadvàsave÷mani ..>% tathàsya guõàþ .
     %<ràjàvartaþ kañustiktaþ ÷i÷iraþ pittanà÷anaþ .
     ràjàvartaþ pramehaghnaþ chardihikkànivàraõaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<ràjàhiþ>#, puü, (ahãnàü ràjà . ràjadantàditvàt paranipàtaþ .) dvimukhasarpaþ . tatparyàyaþ . dvisukhàhiþ 2 vilàvàsã 3 viùàyudhaþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. ahãraõiþ 5 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ràjiþ>#, strã, (ràjate iti . ràja + %<vasivapiyajiràjãti .>% uõàø 4 . 124 . iti i¤ .) ÷reõã . (yathà, aryàsapta÷atyàm . 693 .
     %<ullasati romaràjiþ stana÷ambhorgaralalekheva ..>%) rekhà . iti medinã . je, 14 .. (yathà, mahàbhàrate . 7 . 22 . 62 .
     %<kalàyapuùpavarõàstu ÷vetalohitaràjayaþ .
     rathasenaü haya÷reùñhàþ samåhuryuddhadurmadam ..>% puü, àyuputtravi÷eùaþ . sa tu ailapauttraþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 75 . 25 .
     %<nahuùaü vçddha÷armàõaü ràjiü gayamanenasam .
     svarbhànavã sutànetànàyoþ puttràn pracakùate ..>%)

#<ràjikà>#, strã, (ràjate yà . ràja + õvul . ñàpi ata itvam .) kedàraþ . ràjasarùapaþ . rekhà . iti medinã . ke, 145 .. païktiþ . iti hemacandraþ .. kçùõasarùapaþ . tatparyàyaþ . kùavaþ 2 kùudhàbhijananaþ 3 kçùõikà 3 àsurã 5 . ityamaraþ . 2 . 9 . 19 .. kùutàbhijananaþ 6 asurã 7 . iti taññãkà .. raktavarõasarùapaþ . rài iti bhàùà . tatparyàyaþ . ràjã 2 àsurã 3 raktikà 4 raktasarùapaþ 5 tãkùõagandhà 6 madhålikà 7 kùavakaþ 8 kùutakaþ 9 kùavaþ 10 . asyà guõàþ . kañutvam . tiktatvam . uùõatvam . vàtaplãhàrti÷ålakaphagulmakçmivraõanà÷itvam . dàhapittapradatva¤ca .. tattailaguõàþ . tãkùõatvam . vàtàdidoùanà÷itvam . ÷i÷iratvam . yåkakaõóåghnatvam . ke÷yatvam . tvagdoùanà÷itva¤ca .. tatpatraguõàþ . kañutvam . uùõatvam . kçmivàtakaphakaõñhàmayaharatvam . svàdutvam . vahnidãpanakàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca . ràjã tu ràjikà tokùõagandhà kùujjanikàsurã . kùavaþ kùutàbhijanakaþ kçmikaþ kçùõasarùapaþ .. ràjikà kaphapittaghnã tãkùõoùõà raktapittakçt . ki¤cidråkùàgnidà kaõóåkuùñhakoñhakçmãn haret . atitãkùõà vi÷eùeõa tadbat kçùõàpi ràjikà .. iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<ràjikàphalaþ>#, puü, (ràjikàyàþ phalamiva phalamasya .) gaurasarùapaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ràjiphalà>#, strã, (ràjãbhåtàni ÷reõibaddhàni phalàni yasyàþ .) cãnàkarkañã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ràjilaþ>#, puü, (ràjã rekhàstyasyati . ràji + sidhmàditvàt lac . yadvà, ràjiü làtãti . là + kaþ .) óuõóubhasarpaþ . ityamaraþ . 1 . 8 . 5 .. (yathà, raghuþ . 11 . 27 .
     %<kiü mahoragavisarpivikramo ràjileùu garuóaþ pravartate ..>%)

#<ràjã>#, strã, (ràji + kçdikàràditi ïãù .) nicchidrapaïktiþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (÷reõiþ . yathà, màghe . 4 . 9 .
     %<ràjãvaràjãva÷alolabhçïgamuùõantamuùõantatibhistaråõàm ..>%) ràjikà . (asyà guõà yathà --
     %<ràjã tu ràjikà tãkùõagandhà kùujjanikàsurã .
     kùavaþ kùutàbhijanakaþ kçmikaþ kçùõasarùapaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathamabhàge ..) raktavarõasarùapaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ràjãphalaþ>#, puü, (ràjãbhåtàni ÷reõibaddhàni phalàni yasya .) pañolaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (tathàsya paryàyaþ .
     %<pañolaþ kålakastiktaþ pàõóukaþ karka÷acchadaþ .
     ràjãphalaþ pàõóuphalo ràjeya÷càmçtàphalaþ .
     vãjagarbhaþ pratãka÷ca kuùñhahà kàsabha¤janaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathamabhàge ..)

#<ràjãvaü>#, klã, (ràjã dala÷reõirasyàstãti . ràjã + %<anyebhyo'pi dç÷yate .>% 5 . 2 . 109 . ityasya vàrtikoktyà vaþ .) padmam . ityamaraþ . 1 . 10 . 41 .. (yathà, kumàre . 3 . 45 .
     %<uttànapàõidvayasannive÷àt praphullaràjãvamivàïkamadhye ..>%)

#<ràjãvaþ>#, puü, (ràjã astyasyeti . ràjã + vaþ .) hariõabhedaþ . (asya lakùaõaü yathà --
     %<ràjãvastu mçgo j¤eyo ràjãbhiþ parito vçtaþ ..>% iti bhàvaprakàsya pårbakhaõóe dvitãye bhàge ..) bçhanmãnabhedaþ . iti medinã . ve, 48 .. (yathà, manuþ . 5 . 16 .
     %<pàñhãnarohitàvàdyau niyuktau havyakavyayoþ .
     ràjãvàn siühatuõóàü÷ca sa÷alkàü÷caiva sarva÷aþ ..>%) hastã . iti . trikàõóa÷eùaþ .. sàrasapakùã . ityamaraþ .. ràjopajãvini, tri . ityajayaþ ..

#<ràjendraþ>#, puü, (ràjasu indra iva ÷reùñhatvàt .) maõóale÷varàt da÷aguõo ràjà . yathà --
     %<caturyojanaparyantamadhikàraü nçpasya ca .
     yo ràjà tacchataguõaþ sa eva maõóale÷varaþ .
     tasmàdda÷aguõo ràjà ràjendraþ parikãrtitaþ ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 86 adhyàyaþ .. (ràja÷reùñhaþ . yathà, mahàbhàrate . 2 . 45 . 41 .
     %<karmaõaitena ràjendra . dharma÷ca sumahàn kçtaþ ..>%)

#<ràjodvejanasaüj¤akaþ>#, puü, (ràjodvejana iti saüj¤à yasya . tataþ kan .) bhåtàïku÷avçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ràj¤ã>#, strã, (ràj¤aþ patnã . ràjan + ïãp . yadvà, ràjate iti . ràja + kanin . tataþ striyàü ïop .) ràjapatnã . ràõã iti bhàùà .. (yathà, raghuþ . 1 . 57 .
     %<tayorjagçhatuþ pàdàn ràjà ràj¤ã ca màgadhã .
     tau gururgurupatnã ca prãtyà pratinanandatuþ ..>%) såryapatnã . iti medinã . ¤e, 2 .. ràjapatnyàü varõanãyàni yathà --
     %<devyàü saubhàgyalàvaõya÷ãla÷çïgàramanmathàþ .
     trapàcàturyadàkùiõyapremamànavratàdayaþ ..
     veõãdhammillasãmantabhàla÷ravaõanàsikam .
     kapolàdharanetrabhråkañàkùaradakandharàþ ..
     gaõóabàhukarorojanàbhãmadhyavalitrayam .
     lomàli÷roõijaïghorupàdayugmanakhaü kramàt ..>% iti kavikalpalatàyàm 1 stavake 3 kusumam .. såryapatnyàþ pramàõàntaraü yathà -- såta uvàca .
     %<vivasvàn ka÷yapàt pårbamadityàmabhavat purà .
     tasya patnãtrayaü tadvat saüj¤à ràj¤ã prabhà tathà ..
     revatasya sutà ràj¤ã revantaü suùuve sutam .
     prabhà prabhàvaü suùuve tvàùñrã saüj¤à tathà manum ..
     yama÷ca yamunà caiva yamalau tu babhåvatuþ ..>% iti màtsye 11 adhyàyaþ .. kàüsyaþ . iti . hemacandraþ .. nãlã iti ràjanirghaõñaþ .. * .. (pratãcã dik . yathà, chàndogyopaniùadi . 3 . 15 . 2 . %<tasya pràcã dik juhårnàma sahamànà nàma dakùiõà ràj¤ã nàma pratãcã mubhåtà nàmodãcãti ..>%
     %<tathà ràj¤ã nàma pratãcã pa÷cimà dik ràj¤ã ràj¤à varuõenàdhiùñhità sandhyàràgayogàdvà .>% iti ÷àïkarabhàùyam ..)

#<ràjyaü>#, klã, (ràj¤o bhàvaþ karma và . ràjan +
     %<patyantapurohitàdibhyo yak . 5 . 1 . 128 .>% iyi yak .) ràj¤a idam . tatparyàyaþ . nãvçt 2 maõóalam 3 janapadaþ 4 de÷aþ 5 prade÷aþ 6 viùayaþ 7 ràùñram 8 upavartanam 9 . iti ÷abdaratnàvalã .. amaramate nãvçjjanapadau aïgavaïgakaliïgapa¤càlamagadhako÷alàdau maõóalatvena khyàte gràmasamåhe . de÷aviùayopavartanàni ca janapade janapadasamudàye . janapadaikade÷e sajalanirjalasthànamàtre ca . upàdhibhedena de÷àditrikaü bhinnàrtham . sàmànyena prayogadar÷anàt . nãvçdàdayaþ pa¤caivaikàrthàþ . ityapare . etaccàyuktam . iti bharataþ .. * .. tasya lakùaõaü aïgàni ca yathà --
     %<parasyaivopakàrãdaü saptàïgaü ràjyamucyate ..
     amàtraràùñradurgàõi koùo daõóa÷ca pa¤camaþ .
     etàþ prakçtayastadvadvijigãùorudàhçtàþ ..
     etàþ pa¤ca tathà mitraü saptamaü pçthivãpatiþ .
     saptaprakçtikaü ràjyamityuvàca bçhaspatiþ ..
     paura÷reõã tadaïga¤ca bruvate ÷abdavedinaþ ..
     svàmyamàtyaþ suhçt koùo ràùñraü durgaü balaü tathà .
     paura÷reõã ca ràjyàïgaü prakçti÷ca bhavet ddhayam ..>% iti ÷abdaratnàvalã .. api ca .
     %<lakùàdhipatyaü ràjyaü syàt sàmràjyaü da÷alakùake .
     ÷atalakùe mahe÷àni mahàsàbhràjyamucyate ..>% iti varadàtantram ..

@<[Page 4,131a]>@
#<ràjyaktà>#, strã, (ràjyà sarùapeõa aktà mrakùità .) piùñaràjikàdadhilavaõami÷ritasåkùmàlàvåkhaõóàdi . ràyatà iti bhàùà .. yathà --
     %<saücårõya nikùipettakre bhçùñaü jãrakahiïgu ca .
     lavaõàntatra vañakàn sakalànapi majjayet ..
     ÷ukralastatra vañako balakçdrocano guruþ .
     vibandhakçdbidàhã ca ÷leùmalaþ pavanàpahaþ .
     ràjyaktayàtirocinyà pàcanyà tàüstu bhakùayet ..>% iti bhàvaprakà÷e kçtànnavargaþ ..

#<ràjyàïgaü>#, klã, (ràjyasya aïgam .) ràjyasyopàyaþ . tatparyàyaþ . prakçtiþ 2 . tattu aùñavidhaü yathà . svàmã 1 amàtyaþ 2 suhçt 3 koùaþ 4 ràùñram 5 durgam 6 balam 7 pauràõàü ÷reõaya÷ca 8 . ityamaraþ . 2 . 8 . 18 .. svàmyàdayaþ sapta purasthaloka÷reõaya÷ca ràjyàïgapadaprakçtipadavàcyàþ . ràjyaü saptàïgam . kasyacinmate aùñàïga¤cetyubhayameva dar÷itam . yaduktaü kàmandakãye .
     %<svàmyamàtya÷ca ràùñra¤ca durgaü koùo balaü suhçt .
     parasparopakàrãdaü saptàïgaü ràjyamucyate ..>% paura÷reõyà sahàùñàïgamapi ràjyaü prakãrtitamiti . svàmyàdayaþ sapta parasparopakàritvàt ràjyasya aïgàni upàyàþ sàdhanàni ràjyàïgàni prakçùñaü kurvanti ràjyam . prakçtayaþ kçddhoþ kabhàva ityukteþ ktiþ prakçtiþ striyàm . svàmã ràjà . amàtyo mantrã . suhçnmitram . svarõàdibhàõóàgàraü koùaþ . ràùñraü janapadavatã bhåmiþ . parvatàdidurgamaü puraü durgam . balaü sainyam . paura÷reõãgrahaõe siddhe punarvacanaü pràdhànyakhyàpanàrtham . iti bharataþ .. * .. api ca .
     %<svàmyamàtyo janapado durgaü daõóastathaiva ca .
     koùo mitra¤ca dharmaj¤a saptàïgaü ràjyamucyate ..
     saptàïgasyàpi ràjyasya målaü svàmã prakãrtitaþ .
     tanmålatvàttathàïgànàü ràjà rakùyaþ prayatnataþ ..
     ùaóaïgarakùà kartavyà tathà tena prayatnataþ .
     aïgebhyo yastathaikasya drohamàcarate'lpadhãþ .
     vadhastasya tu kartavyaþ ÷ãghrameva mahãkùità ..>% iti màtsye 194 adhyàyaþ ..

#<ràñiþ>#, strã, (ràñayati parasparamàhvàyayatyatreti . raña + õic + in .) yuddham . iti hemacandraþ . 3 . 462 .. (ràñayatãti . raña bhàùaõe + svàrthe õic + in .) ÷aràripakùã . ityamaraþ . 2 . 5 . 25 ..

#<ràóiþ>#, strã, ÷aràripakùã . ityamaraþ . 2 . 5 . 25 ..

#<ràóhakaþ>#, puü, svanàmakhyàtade÷aþ . yathà --
     %<pràcyàü màgadha÷oõau ca vàrendrãgauóaràóhakàþ ..>% iti jyotiùatattvam ..

#<ràóhà>#, strã, såkùmaþ . ÷obhà . iti medinã . óhe, 3 .. purãvi÷eùaþ . yathà .
     %<gauóaü ràùñramanuttamaü nirupamà tatràpi ràóhà purã bhåri÷reùñhikanàmadhàma paramaü tatrottamo naþ pità ..>% ityàdi prabodhacandrodaye dambhavàkyam ..

#<ràóhãyaþ>#, tri, (ràóho nivàso'sya . ràóha + %<vçddhàcchaþ .>% 4 . 2 . 114 . iti chaþ .) ràóhade÷odbhavaþ . yathà --
     %<ayanàü÷àllagnamànaü duråhamiti nocyate .
     ràóhãya÷rãnivàsoktaü tanmànaü sthålato'tra tu ..>% iti malamàsatattvam ..

#<ràtraü>#, klã, j¤ànam . yathà --
     %<ràtra¤ca j¤ànavacanaü j¤ànaü pa¤cavidhaü smçtam .
     tenedaü pa¤caràtra¤ca pravadanti manãùiõaþ ..>% iti nàradapa¤caràtre prathamaràtre 1 adhyàyaþ .. (ràtriþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 136 . 11 .
     %<kùetrapratigrahe caiva grahasåtakayostathà .
     trãõi ràtràõyupoùitvà tena pàpàdbimucyate ..>%)

#<ràtrakaü>#, klã, (ràtraü j¤ànaü tena kàyatãti . kai + kaþ .) pa¤caràtram . iti medinã . ke, 146 ..

#<ràtrakaþ>#, puü, ekavarùaü ve÷yàgçhavàsã . iti medinã . ke, 146 ..

#<ràtriþ>#, strã, ràti dadàti karmabhyo'vasaraü nidràdisukhaü và . ràdàne + %<rà÷adibhyàü trip .>% uõàø 4 . 67 . iti trip .) haridrà . (yathà, su÷rute cikitsyitasthàne 9 adhyàye .
     %<làkùà kuùñhaü sarùapàþ ÷rãniketaü ràtrirvyoùaü cakramardasya bãjam .
     kçtvekasthaü tatra piùñaþ pralepo dadråyukto målakàdbãjayuktaþ ..>%) etaddvãpàvacchinna-såryakiraõànavacchinnakàlaþ . ràti iti bhàùà . tatparyàyaþ . ÷arvarã 2 ni÷à 3 ni÷ãthinã 4 triyàmà 5 kùaõadà 6 kùapà 7 vibhàvarã 8 tamasvinã 9 rajanã 10 yàminã 11 tamã 12 . ityamaraþ . 1 . 4 . 4 .. ÷yàmà 13 ghorà 14 yàmyà 15 tuïgã 16 naktam 17 doùà 18 vàsateyã 19 tamà 20 kùamà 21 ÷atàkùã 22 kùaõinã 13 ni÷ithyà 24 cakrabhedinã 25 ÷àrvarã 26 ÷ayyà 27 vàsurà 28 niùadvarã 29 . iti ÷abdaratnàvalã .. vasatiþ 30 vàyuroùà 31 ni÷ãthaþ 32 niñ 33 . iti jañàdharaþ .. yàmavatã 34 tàrà 35 bhåùà 36 jyotiùmatã 37 tàrakiõã 38 kàlã 39 kalàpinã 40 . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. tasyàþ kàraõaü yathà --
     %<yadà dikùu ca aùñàsu merorbhågolakodbhavà .
     chàyà bhavettadà ràtriþ syàcca tadbirahàddinam ..>% iti vahnipurà÷e gaõabhedo nàmàdhyàyaþ .. * .. pitçdevànàü ràtriryathà --
     %<màsena ca naràõà¤ca pitéõàü tadaharni÷am .
     kçùõapakùe dinaü proktaü ÷ukle ràtriþ prakãrtità ..
     vatsareõa naràõà¤ca devànà¤ca divàni÷am .
     uttaràyaõe dinaü proktaü ràtri÷ca dakùiõàyane ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 51 adhyàyaþ .. atha ràtrikçtyam . smçtiþ .
     %<pårbàhõavihitaü karma na kçtaü tat pramàdataþ .
     ràtrestu praharaü yàvat tat kartavyaü yathoktavat ..
     divoditàni karmàõi pramàdàt patitàni ca .
     ÷arvaryàþ prathame yàme tàni kuryàdatandritaþ ..>% iti ratnàkaraþ .. yàj¤avalkyàïgirasau . upàsya pa÷cimàü sandhyàü hutvàgnãüstànupàsya ca . bhçtyaiþ parivçto bhuktvà nàtitçpto'tha saüvi÷et .. agnihomopàsane sàgnipare . upàsya ceti cakàro vai÷vadevàdikaü samuccinoti . saüvi÷et svapet . tathà ca viùõupuràõam .
     %<punaþ pàkamupàdàya sàyamapyavanãpate .
     vai÷vadevanimittaü vai patnyà sàrdhaü valiü haret ..
     atithi¤càgataü tatra sva÷aktyà påjayedbudhaþ .
     divàtithau tu vimukhe gate yat pàtakaü bhavet .
     tadevàùñaguõaü puüsàü såryoóhe vimukhe gate ..>% såryoóhe astaü gate sårye . tathà --
     %<kçtapàdàdi÷aucastu bhuktvà sàyaü tato gçhã .
     gacchedasphuñitàü ÷ayyàmati dàrumayãü nçpa ..>% bhojane sàyamiti sàrdhapraharaparaü pràguktàt .. atha ràtrau ÷ayanavidhiþ . sati sårye ÷ayyà ca na pàtanãyà sà ca såryodayàt pårbamuttolanãyà . tathà ca smçtiþ .
     %<bhàskaràdçùña÷ayyàni nityàgnisalilàni ca .
     såryàvalokidãpàni lakùmyà ve÷màni bhàjanam ..>% vyàsaþ .
     %<÷ucau de÷e vivikte ca gomayenopalepite .
     pràgudakplavane caiva saüvi÷ettu sadà budhaþ ..
     maïgalyaü pårõakumbha¤ca ÷iraþsthàne vidhàya ca .
     vaidikairgàruóairmantrai rakùàü kçtvà svapettataþ ..>% gargaþ .
     %<stagçhe pràk÷iràþ ÷ete hyàyuùe dakùiõà÷iràþ .
     pratyak÷iràþ pravàse tu na kadàcidudak÷iràþ ..>% màrkaõóeyapuràõe .
     %<pràk÷iraþ ÷ayane vidyàt dhanamàyu÷ca dakùiõe .
     pa÷cime prabalàü cintàü hàniü mçtyuü tathottare ..>% tathà .
     %<namaskçtyàvyayaü viùõuü samàdhisthaü svapenni÷i ..>% màrkaõóeyaþ .
     %<÷ånyàlaye ÷ma÷àne ca ekavçkùe catuùpathe .
     mahàdevagçhe càpi ÷arkaràloùñrapàü÷uùu ..
     ghànyagovipradevànàü guråõà¤ca tathopari .
     na càpi bhagna÷ayane nà÷ucau nà÷uciþ svayam ..
     nàrdravàsà na nagna÷ca nottaràparamastakaþ .
     nàkà÷e sarva÷ånye ca na ca caityadrume tathà ..>% svapediti ÷eùaþ .. * .. atha ràtrau dàropagamanavidhiþ . yàj¤avalkyaþ .
     %<ùoóa÷arturni÷àþ strãõàü tàsu yugmàsu saüvi÷et .
     brahmacàryeva parbaõyàdyà÷catasrastu varjayet ..>% strãõàü ùoóa÷ani÷à çturgarbhàdhànayogyakàlaþ . tatroktavidhinà gacchet . tatra yugmàsu ràtriùvapi parvaõi brahmacàryeva bhavati . tatra vratàdau gacchato brahmacaryaskhalanadoùo nàsti iti mitàkùarà .. viùõupuràõam .
     %<ùaùñhyaùñamãmamàvàsyàmubhe pakùe caturda÷ãm .
     maithunaü nopaseveta dbàda÷ã¤ca mama priyàm ..>% hàrãtaþ . %<caturthe'hani snàtàyàü yugmàsu ca gabhàdhànavadupeta brahmagarbhaü sandadhàtãti .>% atra caturthyàü ràtrau yadgarbhàdhànamuktaü tadrajonivçttau bodhyam . rajasyuparate sàdhvã snànena strã rajasvalà . iti manuvacanaikavàkyatvàt . sàdhvã garbhàdhànàdivihitakarmayogyetyarthaþ . àdyà÷catasrastu varjayet . iti tu rajonivçttãtaraparam . ançtàvapi kàmukãgamanamàha . viùõupuràõam .
     %<mçto narakamabhyeti hãyedatràpi càyuùaþ .
     paradàraratiþ puüsàmubhayatràpi bhãtidà ..
     iti matvà svadàreùu çtumatsu vudho vrajet .
     yathoktadoùahãneùu sakàmeùvançtàvapi ..>% paiñhãnasiþ . %<tvàùñraü vi÷varåpaü jaghàna vajreõendrastaü prati devà brahmahanniti avadan sa striya upàgçhõãta varaü dàsyàmi tato'syàstçtãyaü brahmahatyàyàþ prapadyanta striyaþ ekaü bhåmirvanaspataya÷caikam . àsàü maghavà tuùño varaü pràyacchata bhåmeþ sthiratvaü vçkùàõàü chinnaprarohaõaü strãõàü sarvakàleùu sambhavaþ .>% sambhavo melanaü sambhoga iti yàvat . sarvakàle çtàvançtau ca . na tu pratiùiddhaparvàdau . tathàca gotamaþ . çtàvupeyàt sarvatra và pratiùiddhavarjamiti .. duùñakàlamàha jyotiùe .
     %<jyeùñhà målà maghà÷leùà revatã kçttikà÷vinã .
     uttaràtritayaü tyaktvà parvavarjaü vrajedçtau ..>% eva¤ca .
     %<çtau nopaiti yo bhàryàmançtau ya÷ca gacchati .
     tulyamàhustayordoùamayonau ya÷ca si¤cati ..>% baudhàyanãyamançtau gamanadoùàbhidhànamakàmàviùayam . viùõuþ . parvànàrogyavarjamçtàvagacchan patnãü triràtramupavasediti . vçddha÷àtàtapaþ .
     %<strãõàü saüprekùaõàt spar÷àt tàbhiþ saükathanà dapi .
     brahmacaryaü vipadyeta na dàreùvçtusaïgamàt ..>% saüprekùaõàt saükathanàdityatra saràgatvaü saü÷abdàrthaþ . ÷ràddhànantarantu niùedhamàhatuþ ÷aïkhalikhitau . çtusnàtàü tadahoràtraü pariharet nàrtave divàmaithunaü vrajet klãvàlpavãryà÷ca divà prasåyante'lpàyu÷ca tasmàdetadbivarjayet . prajàkàma÷ca pitéõàü nopahareta tantuü vicchindyàt prayatetàcchedàya yenàpratiùñho bhavati tasmàt pratiùñhàkàmaþ prajayà pratiùñheteti . no÷abdo niùedhe . tantuü santànaü acchedàya avicchedàya santàbasya . yena yasmàt apratiùñhaþ prajànutpattyà apràptapratiùñhaþ san patati tasmàt tadutpattyarthaü yatitavyamiti kalpataruþ .. eva¤ca ÷ràddhadine yadabhigamanaü pràguktayàj¤avalkyavacanàt uktaü mitàkùaràyàü taddheyam . va÷iùñhaþ .
     %<÷ådrànnena tu bhuktena maithunaü yo'dhigacchati .
     yasyànnaü tasya te puttrà asvargyàþ ÷ådravat dbijàþ ..>% parà÷araþ .
     %<çtusnàtà¤ca yo bhàryàü sannidhau nopagacchati .
     sa gacchennarakaü ghoraü brahmaheti tathocyate ..>% sannidhàvityabhidhànàt asannihitasya gamanàbhàve na doùaþ . puttrotpattiparyantamçtvabhigamananiyamamàha . kårmapuràõam .
     %<çtukàlàbhigàmã syàt yàvat puttro na jàyate .
     çõàpakarùaõàrtha hi puttrasyotpàdanaü prati ..>% yatitavyamiti ÷eùaþ . àpastambaþ .
     %<çtau tu garbha÷aïkitvàt snànaü maithuninaþ smçtam .
     ançtau tu sadà kàryaü ÷aucaü måtrapurãùavaditi ..
     dvàvetàva÷ucã syàtàü dampatã ÷ayanaü gatau .
     ÷ayanàdutthità nàrã ÷uciþ syàda÷uciþ pumàn ..
     maithuna÷uddhaþ pràk malamåtrotsargaü na kuryàt .
     tailàbhyakte tathà vànte ÷ma÷rukarmaõi maithune .
     måtroccàraü yadà kuryàdahoràtreõa ÷uddhyati ..>% iti vacanàt . puttrànutpattau pàraskaraþ . sà yadi garbhaü nàdadhãta nidigdhikàyàþ ÷vetapuùpàyà upoùya puùyanakùatre målamutthàpya caturthe'hani snàtàyàü ni÷àyàmudakena piùñvà dakùiõasyàü nàsikàyàmàsi¤catãti . iyamoùadhãstràyamàõà sahamànà sarasvatã . asyà ahaü vçhatyàþ puttraþ pituriva nàma janayatyabhita iti . sà pariõãtà çtukàle'pi kçtàbhigamanà yadi garbhaü na dadhàti tadà upoùya puùye nakùatre ÷vetakaõñakàrikàmålamutthàpya caturthe'hani çtusnàtàyàü satyàü ràtràvudakena piùñvà dakùiõanàsàpuñe patiþ iyamoùadhãriti mantreõa nasyaü dadàti dakùiõahastànàmikàïguùñhàbhvàü gçhãtvà pràk÷iraþ saüviùñàyà iti gobhilasmaraõàt . àyurvedãye .
     %<pippalãü ÷çïgavera¤ca marãcaü nàgake÷aram .
     àjyena saha bhu¤jãta api bandhyà prasåyate ..>% yàj¤avalkyaþ .
     %<evaü gacchan striyaü kùàmàü maùàü målà¤ca varjayet .
     ÷asta indau sakçt puttraü lakùaõyaü janayet pumàn ..>% kùàmàmàhàralàghavàdinà . sakçdekavàram . atra samyagàdhànahetutayà uttànakaracaraõàmeva kurvãta na tiryagàhitakaracaraõàü striya¤ca çtvabhigamanànantaraü dakùiõapàr÷ve na svàpayet . puruùàyite tu garbhànutpattiriti vi÷eùaþ . dakùaþ .
     %<pradoùapa÷cimau yàmau vedàbhyàsena tau nayet .
     yàmadvayaü ÷ayànastu brahmabhåyàya kalpate ..>% ityàhnikatattvam .. * .. atha ràtrijàgaraõadoùaguõau .
     %<ràtrau jàgaraõaü råkùaü snigdhaü prasvapanaü divà .
     aråkùamanabhiùyandi tvàsãnapracalàyitam ..
     kaphamedoviùàrtànàü ràtrau jàgaraõaü hitam ..
     divà và yadi và ràtrau nidrà svàtmãkçtà tu yaiþ .
     na teùàü svapatàü doùo jàgratàü và vidhãyate ..>% iti ràjavallabhaþ .. * .. ràtrau kulapåjà yathà . %<yattu . ràtràveva mahàpåjà kartavyà vãravandite . na dine sarvathà kàryà ÷àsanànmama suvrate .. tat punaþ kulapåjàviùayam . ardharàtràt paraü yacca muhårtadvayameva ca . sà mahàràtriruddiùñà taddattamakùayantu vai ..>% iti tantrasàraþ .. * .. atha ràtrau vihitaniùiddhe . chandogapari÷iùñam .
     %<munibhirdvira÷anaü proktaü vipràõàü martyavàsinàü nityam .
     ahani ca tathà tamasvinyàü sàrdhapraharayàmàntraþ ..>% jàvàlaþ .
     %<ahaþsu tithayaþ puõyàþ karmànuùñhànato divà .
     naktàdivratayoge nu ràtriyogo vi÷iùyate ..>% devalaþ .
     %<ràhudar÷anasaükràntivivàhàtyayavçddhiùu .
     snàvadànàdikaü kuryurni÷i kànyavrateùu ca ..>% brahmàõóapuràõam .
     %<na ràtrau pàraõaü kuryàt çte vai rohiõãvratàt .
     tatra ni÷yapi vai kuryàdvarjayitvà mahàni÷àm ..>% iti tithyàditattvam .. * ..
     %<ekabhaktena naktena tathaivàyàcitena ca .
     upavàsena dànena naivàdvàda÷iko bhavet ..>% skandapuràõam .
     %<pradoùavyàpinã gràhyà tithirnaktavrate sadà .>% devãpuràõam .
     %<haviùyabhojanaü satyaü snànamàhàralàghavam .
     agnikàryamadhaþ÷ayyàü naktabhojã ùaóàcaret ..>% ityekàda÷ãtattvam .. * .. devalaþ .
     %<ràtrau ÷ràddhaü na kurvãta ràkùasã kãrtità hi sà .
     sandhyayorubhayo÷caiva sårye caivàcirodite ..>% iti ÷ràddhatattvam .. * .. viùõupuràõaüm .
     %<pràtaniü÷i tathà sandhyàmadhyàhràdiùu saüsmaran .
     nàràyaõamavàpnoti sadyaþ pàpakùayaü naraþ ..>% ràtràvapi gaïgàyàü snànàdau pratiprasavamàha . brahmapuràõam .
     %<divàràtrau ca sandhyàyàü gaïgàyà¤ca prasaïgataþ .
     snàtvà÷vamedhajaü puõyaü gçhe'pyuddhçtatajjalaiþ ..>% ràtri¤caràdhikàramupakramya àdiparvaõi .
     %<ato ràtrau pràpnuvato jalaü brahmavido janàþ .
     garhayanti janàn sarvàn vanasthàn nçpatãnapi ..>% tatràrjunasya prativacanam .
     %<samudre himavatpàr÷ve nadyàmasyà¤ca durmate .
     ràtràvahani sandhyàyàü kasya guptaþ parigrahaþ ..>% devalaþ .
     %<mahàni÷à tu vij¤eyà madhyamaü praharadvayam .
     tasyàü snànaü na kurvãta kàmyanaimittikàdçte ..>% ataeva kalpataruþ . na naktaü snàyàditi baudhàyanavacanaü ràgapràptasnànaviùayam . eva¤ca gaïgàsnànasya divàràtrikartavyatvàvi÷eùàt tattannimittatithivi÷eùasyàpi divàràtrisambandhitvenàvi÷eùaþ . iti pràya÷cittatattvam .. (ràtryuktaniyamàþ yathà --
     %<ràtrau ca bhojanaü kuryàt prathamapraharàgame .
     ki¤cidånaü sama÷nãyàt durjarantatra varjayet ..
     ÷arãre jàyate nityaü dehinaþ surataspçhà .
     avyavàyànmehamedovçddhiþ ÷ithilatà tanoþ ..
     bàleti gãyate nàrã yàvadvarùàõi ùoóa÷a .
     tatastu taruõã j¤eyà dvàtriü÷at vatsaràvadhi ..
     tadårdhvamadhiråóhà syàt pa¤cà÷advatsaràvadhi .
     vçddhà tatparato j¤eyà suratotsavavarjità ..>% adhiråóhà prauóhà .
     %<nidàgha÷aradorbàlà hità viùayiõã matà .
     taruõã ÷ãtasamaye prauóà varùàvasantayoþ ..
     nityaü bàlà sevyamànà nityaü vardhayate balam .
     taruõã hnàsayecchaktiü prauóhodbhàvayate jaràm ..
     madyo màüsannava¤cànnaü bàlà strã kùãrabhojanam .
     ghçtamuùõodake snànaü sadyaþ pràõakaràõi ùañ ..
     påtimàüsaü striyo vçddhà bàlàrkastaruõaü dadhi .
     prabhàte maithunaü nidrà sadyaþ pràõakaràõi ùañ ..>% pràõa÷abdo'tra balavàcakaþ . bàlàrkaþ kanyàrkaþ .
     %<vçddho'pi taruõãü gatvà taruõatvamavàpnuyàt .
     vayo'dhikàü striyaü gatvà taruõaþ sthaviràyate ..
     àyuùmanto mandajarà vapurvarõabalànvitàþ .
     sthiropacitamàüsà÷ca bhavanti strãùu saüyatàþ ..
     seveta kàmataþ kàmaü balàdvàjãkçto hi me .
     prakàmantu niùeveta maithunaü ÷i÷iràgame ..
     tryahàdvasanta÷aradoþ pakùàdvçùñinidàghayoþ ..>% su÷rutastu .
     %<tribhistribhirahobhirhi sameyàt pramadànnaraþ .
     sarveùvçtuùu gharmeùu pakùàt pakùàdvrajedbudhaþ ..>% sameyàt saïgacchet gharme grãùme .
     %<÷ãte ràtrau divà grãùme vasante tu divàni÷i .
     varùàsu vàridadhvàne ÷aratsu sarasaþ smaraþ ..
     upeyàt puruùo nàrãü sandhyayorna ca parvasu .
     gosarge càrdharàtre ca tathà madhyadine'pi ca ..
     vihàraü bhàryayà kuryàdde÷e'ti÷ayasaüvçte .
     ramye ÷ravyàïganàgàne sugandhe sukhamàrute ..
     de÷e gurujanàsanne vivçte'titrapàkare .
     ÷råyamàõe vyathàhetuvacane na rameta nà ..
     snàta÷candanaliptàïgaþ sugandhaþ sumano'nvitaþ ..
     bhuktavçùyaþ suvasanaþ suve÷aþ samalaïkçtaþ .
     tàmbålavadanaþ patnyàmanurakto'dhikaþ smaraþ ..
     puttràrthã puruùo nàrãmupeyàcchayane ÷ubhe .
     atyà÷ito'dhçtiþ kùudvàn savyathàïgaþ pipàsitaþ ..
     bàlo vçddho'nyavegàrtastyajedrogã ca maithunam ..>% rogã maithunasaüvardhanãyarogayuktaþ .
     %<bhàryàü råpaguõopetàü tulya÷ãlàü kulodbhavàm .
     atikàmo'bhikàmàntu hçùño hçùñàmalaïkçtàm ..
     seveta pramadàü yuktyà bàjãkaraõabçühitaþ .
     rajasvalàmakàmà¤ca malinàmapriyàntathà ..
     varõavçddhàü vayovçddhàü tathà vyàdhiprapãóitàm .
     hãnàïgãü garbhiõãü dveùyàü yonirogasamanvitàm ..
     sagotràïgurupatnã¤ca tathà pravrajitàmapi ..
     nàbhigacchet pumànnàrãü bhårivaiguõya÷aïkayà ..>%
     %<snànaü sa÷arkaraü kùãraü bhakùyamaikùavasaüskçtam .
     vàto màüsarasaþ svapnaþ suratànte hità amã ..
     ÷ålakàsajvara÷vàsakàr÷yapàõóvàmayakùayaþ .
     ativyavàyàjjàyante rogà÷càkùepakàdayaþ ..
     ràtrau jàgaraõaü råkùaü kaphadoùaviùàrtijit .
     nidrà tu sevità kàle dhàtusàmyamatandritam ..
     puùñivarõabalotsàhaü vahnidãptiü karoti ca ..>% iti bhàvaprà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) tadvaidikaparyàyaþ . ÷yàvã 1 kùapà 2 ÷arvarã 3 aktuþ 4 årmyà 5 ràmyà 6 yamyà 7 namyà 8 doùà 9 naktà 10 tamaþ 11 rajaþ 12 asiknã 13 payasvatã 14 tamasvatã 15 ghçtàcã 16 ÷iriõà 17 mokã 18 ÷okã 19 ådhaþ 20 payaþ 21 himà 22 vasvã 23 . iti trayoviü÷atã ràtrinàmàni . iti vedanighaõñau . 1 . 7 .. (krau¤cadvãpasthanadãvi÷eùaþ . yathà, màtsye . 122 . 87 .
     %<÷rutàstatraiva nadyastu prativarùaü gatàþ ÷ubhàþ .
     gaurã kumudvatã caiva sandhyà ràtrirmanojavà ..>%)

#<ràtrikaraþ>#, puü, (ràtriü karotãti . kç + ñaþ .) candraþ . iti hemacandre ni÷àkara÷abdadar÷anàt .. (karpåraþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 130 ..)

#<ràtricaraþ>#, puü, (ràtrau caratãti . %<careùñaþ .>% 3 . 2 . 16 . iti ñaþ . %<ràtreþ kçti vibhàùà .>% 6 . 3 . 72 . iti pakùe mumabhàvaþ .) ràkùasaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 63 .. ràtrau gamanakartari, tri ..

#<ràtricarã>#, strã, (ràtricara + ñitvàt ïãp .) ràkùasã . yathà, bhaññiþ . 2 . 23 .
     %<taü vipradar÷aü kçtaghàtayatnàü yàntaü vane ràtricarã óuóhauke .
     jighàüsuvedaü dhçtabhàsuràstrastaü tàóakàkhyàü nijaghàna ràmaþ ..>%

@<[Page 4,133c]>@
#<ràtrijalaü>#, klã, (ràtrerjalam .) kujjhañikà . iti ÷abdamàlà ..

#<ràtrijàgaraþ>#, puü, (ràtrau jàgartãti . jàgç + ac .) kukkuraþ . iti hemacandraþ .. ràtrau jàgaraõakartari, tri ..

#<ràtrijàgaradaþ>#, puü, (ràtrau jàgaraü jàgaraõaü dadàtãti . dà + kaþ .) ma÷akaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ràtri¤caraþ>#, puü, (ràtrau caratãti . car + ñaþ . %<ràtreþ kçti vibhàùà .>% 6 . 3 . 72 . iti mum .) ràkùasaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 63 .. (striyàü ïãp . ràtri¤carã ..) ràtrau gamanakartari, tri ..

#<ràtripuùpaü>#, klã, (ràtrau puùpyati vikà÷ate iti .. puùp + ac .) utpalam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ràtrimañaþ>#, puü, (ràtrau añatãti . añ + ac .. %<ràtreþ kçti vibhàùà .>% 6 . 3 . 72 . iti mum .) ràkùasaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. ràtrau gamanakartari, tri ..

#<ràtrimaõiþ>#, puü, (ràtrermaõiriva .) candraþ . iti hàràvalã . 13 ..

#<ràtrivàsaþ>#, [s] klã, (ràtrervàso vastramiva .) andhakàraþ . iti ÷abdamàlà .. ràtrau ÷ayanakàlãnaparidheyavastram . yathà . bràhmye muhårte utthàya muktasvàpaþ ràtrivàsastyaktvà ÷irasi sahasradalakamalàvasthitaü ÷vetavarõaü dvibhujaü varàbhayakaraü ÷vetamàlyànulepanaü svaprakà÷aråpaü svavàmasthitarakta÷aktyà suprakà÷aråpayà sahitaü guruü vibhàvya mànasopacàrairàràdhya namaskuryàt . iti tantrasàraþ .. api ca .
     %<÷ayana¤càndhakàre ca ràtrivàso dine tathà .
     snànàmbaraü kuve÷a¤ca varjayet ÷uùkabhojanam ..>% iti lakùmãcaritram ..

#<ràtrivigamaþ>#, puü, (ràtrervigamo yatra .) prabhàtam . iti ÷abdamàlà ..

#<ràtrivi÷leùagàmã>#, [n] puü, (ràtrau vi÷leùaü vicchedaü gacchatãti . gam + õiniþ .) cakravàkaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ràtrivedaþ>#, puü, (ràtriü ràtri÷eùaü vedayati raveõeti . vid + õic + aõ .) kukkuñaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ràtrivedã>#, [n] puü, (ràtriü ràtri÷eùaü vedayati svareõeti . ràtri + vid + õic + õiniþ .) kukkuñaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ràtrihàsaþ>#, puü, (ràtrerhàsa iva ÷ubhratvàt . ràtrau hàso vikà÷o yasya iti và .) ÷vetotpalam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ràtrihiõóakaþ>#, puü, (ràtrau hiõóati antaþpuramadhye bhramatãti . hiõóa gatau + õvul .) antaþpurarakùakaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ràtrã>#, strã, (ràtri + kçdikàràditi ïãù .) ni÷à . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, çgvede . 10 . 127 . 1 .
     %<ràtrã vyakhyat àyatã purutrà devyakùabhiþ ..>% haridrà . ni÷àparyàyatvàt ..)

#<ràtryañaþ>#, puü, (ràtrau añatãti . añ + ac .) ràkùasaþ . iti kecit .. ràtrau gamanakartari, tri ..

#<ràtryandhaþ>#, tri, (ràtrau andhaþ .) ràtrau dçùñihãno naraþ . ràtikàõà iti bhàùà .. ràtrau svàbhàvikadçùñihãnapakùã . sa tu kàkàdiþ . yathà, màrkaõóeyapuràõe devãmàhàtmyam .
     %<divàndhàþ pràõinaþ kecidràtràvandhàstathàpare .
     keciddivà tathà ràtrau pràõinastulyadçùñayaþ ..>% tannà÷akauùadhaü yathà --
     %<devadàro÷ca vai cårõaü ajàmåtreõa bhàvayet .
     ekaviü÷ati vai vàramakùiõã tena cà¤jayet .
     ràtryandhatà pañalatà na÷yediti vini÷cayaþ ..>% iti gàruóe 189 adhyàyaþ ..

#<ràddhaü>#, tri, (ràdha siddhau + ktaþ .) pakvam . siddham . iti hemacandraþ . 3 . 76 .. trikàõóa÷eùa÷ca .. (yathà, bhàgavate . 3 . 9 . 40 .
     %<pårtena tapasà yaj¤airdànairyogaiþ samàdhinà .
     ràddhaü niþ÷reyasaü puüsàü matprãtistattvavinmatam ..>%)

#<ràddhàntaþ>#, puü, (ràddhaþ siddhaþ anto nirõayo yasmàt .) siddhàntaþ . ityamaraþ . 1 . 5 . 4 .. (yathà, bhàgavate . 12 . 11 . 1 .
     %<athedamarthaü pçcchàmo bhavantaü bahuvittamam .
     samastatantraràddhànte bhavàn bhàgavatatattvavit ..>%)

#<ràdha>#, na au ya siddhau . iti kavikalpadrumaþ .. (svàø-divàø-ca-paraø-svàdipakùe sakaø-divàdipakùe akaø-aniñ .) rephàdiþ . na, ràdhnoti . ya, ràdhyati . au, aràtsãt . siddhiriha svàdipakùe niùpàdanà . divàdipakùe niùpattiþ . annaü ràdhnoti vipràõàü ya iti halàyudhaþ . niùpàdayatãtyarthaþ . satataü ràdhyati ÷riye iti halàyudhaþ . niùpannã syàdityarthaþ . siddhirantarbhåta¤yarthatvàdubhayatraiva niùpàdaneti govindabhaññaþ . iti durgàdàsaþ .. (÷ubhà÷ubhaparyàlocane ca . yathà, mugdhabodhe . %<gargo ràdhyati ràmàya .>% ràmasya ÷ubhà÷ubhaü paryàlocayatãtyarthaþ ..)

#<ràdhaþ>#, puü, (ràdhà vi÷àkhà tadvatã paurõamàsã ràdhã . sàsminnastãti . ràdhã + %<sàsmin paurõamàsãti .>% 4 . 2 . 21 . iti aõ .) vai÷àkhamàsaþ . ityamaraþ . 1 . 4 . 16 .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 8 . 2482 .
     %<ràghamàsàvadhi dadhustataþ prabhçti vàridàþ ..>% dhanam . yathà, çgvede . 1 . 30 . 5 .
     %<stotraü ràdhànàü pate gãrvàho vãra yasya te ..>% %<he indra ràdhànàü pate dhanànàü pàlaka .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<ràdhanaü>#, klã, (ràdh + lyuñ .) sàdhanam . pràptiþ . iti medinã . ne, 114 .. toùaþ . iti hemacandraþ ..

@<[Page 4,134b]>@
#<ràdhanà>#, strã, (ràdh + õic + yuc . ñàp .) bhàùaõam . iti medinã . ne, 114 ..

#<ràdhà>#, strã, (ràdhnoti sàdhayati kàryàõãti . ràdha + ac . ñàp .) dhanvinàü citrabhedaþ . (yathà, bàlabhàrate 1 aïke . %<iha hi mahàràjasamàje na jàne kamavalambiùyate ràdhàvedhakãrtirvaijayantã ..>%) gopãvi÷eùaþ . vi÷àkhànakùatram . àmalakã . viùõukràntà . vidyut . iti medinã . dhe, 13 .. (såtasyàdhirathasya patnã . asau eva kuntãgarbhajasya ÷i÷oþ karõasya pàlayitrã ataeva karõo ràdhàsuta iti khyàta àsãt . yathà, mahàbhàrate . 1 . 67 . 138 -- 139 .
     %<nigåhamànà jàtaü vai bandhupakùabhayàttadà .
     utsasarja jale kuntã taü kumàraü ya÷asvinam ..
     tamutsçùñaü jale garbhaü ràdhàbhartà mahàya÷àþ .
     ràdhàyàþ kalpayàmàsa puttraü so'dhirathastadà ..>% tathà ca devãbhàgavate . 2 . 6 . 38 .
     %<ràdhà såtasya bhàryà vai tayàsau pràrthitaþ sutaþ .
     karõo'bhådbalavàn vãraþ pàlitaþ såtasadmani ..>%) ÷rãràdhikà . sà ca ÷rãkçùõavàmabhàgàü÷à ÷aktiþ . yathà --
     %<sa kçùõaþ sarvasçùñyàdau sisçkùureka eva ca .
     sçùñyunmukhastadaü÷ena kàlena preritaþ prabhuþ ..
     svecchàmayaþ svecchayà ca dvighàråpo babhåva ha .
     strãråpà vàmabhàgàü÷à dakùiõàü÷aþ pumàn smçtaþ ..
     tàü dadar÷a mahàkàmã kàmàdhàraþ sanàtanaþ .
     atãvakamanãyà¤ca càrucampakasannibhàm ..>% ityàdi .. * .. tasyà anapatyatàkàraõàdiryathà --
     %<dçùñimàtraü tayà sàrdhaü ràse÷o ràsamaõóale .
     ràsollàse surahasi ràsakrãóà¤cakàra ha ..
     nànàprakàra÷çïgàraü ÷çïgàro mårtimàniva .
     cakàra sukhasambhogaü yàvadvai brahmaõo dinam ..
     tataþ sa càpari÷ràntastasyà yonau jagatpità .
     cakàra vãryàdhàna¤ca nityànandaþ ÷ubhe kùaõe ..
     gàtrato yoùitastasyàþ suratànte ca suvrata .
     niþsasàra ÷ramajalaü ÷ràntàyàstejasà hareþ ..
     mahàkramaõakliùñàyà niþ÷vàsa÷ca babhåva ha .
     tadà vavre ÷ramajalaü tatsarvaü vi÷vagolakam ..
     sa tu ni÷vàsavàyu÷ca sarvàdhàro babhåva ha .
     niþ÷vàsavàyuþ sarveùàü jãvinà¤ca bhaveùu ca ..
     babhåva mårtimadvàyorvàmàïgàtpràõavallabhà .
     tatpatnã sà ca tatputtràþ pràõà÷ca pa¤ca jãvinàm ..
     pràõo'pànaþ samàna÷caivodàno vyàna eva ca .
     babhåvureva tatputtrà adhaþpràõà÷ca pa¤ca ca ..
     gharmatoyàdhideva÷ca babhåva varuõo mahàn .
     tadvàmàïgàttu tatpatnã varuõànã babhåva ha ..
     atha sà kçùõa÷akti÷ca kçùõagarbhaü dadhàra ca .
     ÷atamanvantaraü yàvat jvalantã brahmatejasà ..
     kçùõapàõàdhidevã sà kçùõapràõàdhikapriyà .
     kçùõasya saïginã ÷a÷vat kçùõavakùaþsthalasthità ÷atamanvantaràtãtakàle'tãte'pi sundarã .
     suùàva óimbaü svarõàbhaü vi÷vàdhàràlayaü param ..
     dçùñvà óimba¤ca sà devã hçdayena vidåyatà .
     utsasarja ca kopena brahmàõóaü golake jale ..
     dçùñvà kçùõa÷ca tattyàgaü hàhàkàraü cakàra ha .
     ÷a÷àpa devãü deve÷astatkùaõa¤ca yathocitam ..
     yato'patyaü tvayà tyaktaü kopa÷ãle suniùñhure .
     bhava tvamanapatyàpi càdyaprabhçti ni÷citam ..
     yà yàstadaü÷aråpà÷ca bhaviùyanti surastriyaþ .
     anapatyà÷ca tàþ sarvàstatsamà nityayauvanà ..
     etasminnantare devãjihvàgràt sahasà tataþ .
     àvirbabhåva kanyaikà ÷uklavarõà manoharà ..
     pãtavastraparãdhànà vãõàpustakadhàriõã ratnabhåùaõabhåùàóhyà sarva÷àstràdhidevatà ..
     atha kàlàntare sà ca dvidhàråpà babhåva ha .
     vàmàrdhàïgà ca kamalà dakùiõàrdhà sarasvatã ..
     etasminnantare kçùõo dvidhàråpo babhåva saþ .
     dakùiõàrdhàcca dbibhujo vàmàrdhàcca caturbhujaþ ..
     uvàca vàõãü ÷rãkçùõastvamasya kàminã bhava .
     atraiva màninã ràdhà naiva bhadraü bhaviùyati ..
     evaü lakùmã¤ca pradadau tuùño nàràyaõàya ca .
     sa jagàma ca vaikuõñhaü tàbhyàü sàrdhaü jagatpatiþ ..
     anapatye ca te dve ca yato ràdhàïgasambhavà ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 2 adhyàyaþ .. ràdhàyà utpattiryathà --
     %<purà vçndàvane ramye goloke ràsamaõóale .
     ÷ata÷çïgaikade÷e ca mallikàmàdhavãvane ..
     ratnasiühàsane ramye tasthau tatra jagatpatiþ .
     svecchàmaya÷ca bhagavàn babhåva ramaõotsukaþ ..
     ramaõaü kartumicchu÷ca tadbabhåva sure÷varã .
     icchayà ca bhavet sarvaü tasya svacchàmayasya ca ..
     etasminnantare durge dbidhàråpo babhåva saþ .
     dakùiõàïga÷ca ÷rãkçùõo vàmàrdhàïgà ca ràdhikà ..
     babhåva ramaõã ramyà ràse÷ã ramaõotsukà .
     amålyaratnàbharaõà ratnasiühàsanasthità ..
     vahni÷uddhàü÷ukàdhànà koñipårõa÷a÷iprabhà .
     taptakà¤canavarõàbhà ràjità ca svatejasà ..
     sasmità sudatã ÷uddhà ÷aratpadmanibhànanà .
     vibhratã kavarãü ramyàü màlatãmàlyamaõóitàm ..
     ratnamàlà¤ca dadhatã grãùmasåryasamaprabhàm .
     muktàhàreõa ÷ubhreõa gaïgàdhàrànibhena ca ..
     saüyuktaü vartulottuïgaü sumerugirisannibham .
     kañhinaü sundaraü dç÷yaü kastårãpatracitritam ..
     màïgalyaü maïgalàrha¤ca stanayugbha¤ca vibhratãm .
     nitamba÷roõibhàràrtàü navayauvanasaüyutàm ..
     kàmàturàü sasmità¤ca dadar÷a rasike÷varaþ .
     dçùñvà kàntàü jagatkànto babhåva ramaõotsukaþ ..
     dçùñvà riraüsuü kànta¤ca sà daghàra hareþ puraþ .
     ràse÷aü bhåya goloke sà dadhàra hareþ puraþ ..
     tena ràdhà samàkhyàtà puràvidbhirmahe÷vari .
     ràdhà jayati ÷rãkçùõaü sa ca tà¤ca parasparam ..
     ubhayoþ sarvasàmya¤ca sadà sarve vadanti ca .
     bhavanaü dhàvanaü ràse smaratyàliïganaü japet ..
     tena jalpati saïketàdrasyà ràdhà yadã÷varaþ .
     rà÷abdoccàraõàdbhakto ràti muktiü sudurlabhàm ..
     dhà÷abdoccàraõàddarge dhàvatyeva hareþ padam .
     kçùõavàmàü÷asambhåtà ràdhà ràse÷varã purà ..
     tasyà÷càü÷àü÷akalayà vabhåvurdevayoùitaþ .
     rà ityàdànavacano dhà ca nirvàõavàcakaþ ..
     yato'vàpnoti mukti¤ca sà ca ràdhà prakãrtità .
     babhåva gopãsaügha÷ca ràdhàyà lomakåpataþ ..
     ÷rãkçùõalomakåpai÷ca babhåvuþ sarvavallavàþ .
     ràdhà vàmàü÷abhàgena mahàlakùmãrbabhåva sà ..
     caturbhujasya sà patnã devã vaikuõñhavàsinã .
     tadaü÷à ràjalakùmã÷ca ràjasampatpradàyinã ..
     tadaü÷à martyalakùmã÷ca gçhiõà¤ca gçhe gçhe .
     ÷asyàdhiùñhàtçdevã ca sà eva gçhadevatà ..
     svayaü ràdhà kçùõapatnã kçùõavakùaþsthalasthità .
     pràõàdhiùñhàtçdevã ca tasyaiva paramàtmanaþ ..
     brahmàdistambaparyantaü sarvaü mithyaiva pàrvati .
     bhaja satyaü paraü brahma ràdhe÷aü triguõàt param ..
     paraü pradhànaü paramaü paramàtmànamã÷varam .
     sarvàdyaü sarvapåjya¤ca nirãhaü prakçteþ param ..
     svecchàmayaü nityaråpaü bhaktànugrahavigraham .
     tadbhinnànà¤ca devànàü pràkçtaü råpameva ca ..
     tasya pràõàdhikà ràdhà bahusaubhàgyasaüyutà .
     mahadbiùõoþ prasåþ sà ca målaprakçtirã÷varã ..
     màninãü ràdhikàü santaþ sadà sevanti nitya÷aþ .
     mulabhaü yatpadàmbhojaü brahmàdãnàü sudurlabham ..
     svapne ràdhàpadàmbhojaü na hi pa÷yanti vallavàþ .
     svayaü devã hareþ kroóe chàyà ràyàõakàminã ..
     sa ca dvàda÷agopànàü ràyàõaþ paramaþ priye .
     ÷rãkçùõàü÷a÷ca bhagavàn viùõutulyaparàkramaþ ..
     ÷rãdàma÷àpàt sà devã golokàdàgatà mahãm ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe ràdhopàkhyànaü 45 adhyàyaþ .. * .. api ca . garga uvàca .
     %<÷çõu nanda pravakùye'hamitihàsaü puràtanam .
     purà golokavçttàntaü ÷rutaü ÷aïkaravaktrataþ ..
     ÷rãdàmno ràdhayà sàrdhaü babhåva kalaho mahàn .
     ÷rãdàmà ÷àpàddaitya÷ca gopã ràdhà ca gokule ..
     vçùabhànusutà sà ca màtà yasyàþ kalàvatã .
     kçùõasyàrdhàïgasambhåtà nàthasya sadç÷ã satã ..
     golokavàsinã seyamatra kçùõàj¤ayàdhunà .
     ayonisambhavà devã målaprakçtirã÷varã ..
     màturgarbhaü vàyupårõaü kçtvà ca màyayà satã .
     vàyuniþsàraõe kàle dhçtvà ca ÷i÷uvigraham ..
     àvirbabhåva sà sadyaþ pçthvyàü kçùõopade÷ataþ .
     bardhate sà vraje ràdhà ÷ukle candrakalà yathà ..
     ÷rãkçùõatejaso'rdhena sà ca mårtimatã satã .
     ekà mårtirdvighà bhåtà bhedo vede niråpitaþ ..
     iyaü strã na pumàn kiüvà sà và kàntà pumànayam .
     dve råpe tejasà tulye råpeõa ca guõena ca ..
     paràkrameõa buddhyà và j¤ànena sampadena ca .
     purato gamanenaiva kintu sà vayasàdhikà ..
     dhyàyate tàmayaü ÷a÷vadimaü sà smarati priyam .
     racità sàsya pràõai÷ca tatpràõairmårtimànayam ..
     asya ràdhànusàreõa gokulàgamanaü param .
     svãkàraü sàrthakaü kartuü goloke yat kçtaü purà ..
     kaüsabhãticchalenaiva gokulàgamanaü hareþ .
     pratij¤àpàlanàrtha¤ca bhaye÷asya bhayaü kutaþ .. * ..>% ràdhà÷abdasya vyutpattiryathà --
     %<ràdhà÷abdasya vyutpattiþ sàmavede niråpità .
     nàràyaõastàmuvàca brahmàõaü nàbhipaïkaje ..
     brahmà tàü kathayàmàsa brahmaloke ca ÷aïkaram .
     purà kailàsa÷ikhare màmuvàca mahe÷varaþ ..
     devànàü durlabhaü nanda ni÷àmaya vadàmi te .
     suràsuramunãndrànàü và¤chitàü muktidàü paràm ..
     repho hi koñijanmàghaü karmabhogaü ÷ubhà÷ubham .
     àkàro garbhavàsa¤ca mçtyu¤ca rogamutsçjet ..
     dhakàramàyuùo hànimàkàro bhavabandhanam .
     ÷ravaõasmaraõoktibhyaþ praõa÷yati na saü÷ayaþ ..
     repho hi ni÷calàü bhaktiü dàsyaü kçùõapadàmbuje .
     sarvepsitaü sadànandaü sarvasiddhaughamã÷varam ..
     dhakàraþ sahavàsa¤ca tattulyakàlameva ca .
     dadàti sàrùõiü sàråpyaü tattvaj¤ànaü hareþ svayam ..
     àkàrastejaso rà÷iü dàna÷aktiü harau yathà .
     yoga÷aktiü yogamatiü sarvakàlaharismçtim ..
     ÷rutyuktismaraõàdyogànmohajàla¤ca kilviùam .
     roga÷okamçtyumayà vepante nàtra saü÷ayaþ ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 13 adhyàyaþ .. tasyàþ ùoóa÷anàmàni teùàü vyutpatti÷ca yathà, nàrada uvàca .
     %<kàni ùoóa÷a nàmàni ràdhikàyà jagadguroþ .
     tàni me vada ÷iùyàya ÷rotuü kautåhalaü mama ..
     ÷rutaü nàmnàü sahasra¤ca sàmavedaniråpitam .
     tathàpi ÷rotumicchàmi tvatto nàmàni ùoóa÷a ..
     abhyantaràõi teùàü và tadanyànyeva và vibho .
     aho puõyasvaråpàõi bhaktànàü và¤chitàni ca ..
     nàmàni teùàü vyutpattiü sarveùàü durlabhàni ca .
     pàvanàni jaganmàturjagatàü gåóharåpiõã ..
     nàràyaõa uvàca .
     ràdhà ràse÷varã ràsavàsinã rasike÷varã .
     kçùõapràõàdhikà kçùõapriyà kçùõasvaråpiõã ..
     kçùõavàmàü÷asambhåtà paramànandaråpiõã .
     kçùõà vçndàvanã vçndà vçndàvanavinodinã ..
     candràvatã candrakàntà ÷atacandranibhànanà .
     nàmànyetàni sàràõi teùàmabhyantaràõi ca ..
     ràdhetyeva¤ca saüsiddhà ràkàro dànavàcakaþ .
     svayaü nirvàõadhàtrã yà sà ràdhà parikãrtità ..
     rà ca ràse ca bhavanàddhà eva dhàraõàdaho .
     hareràliïganàdhàràttena ràdhà prakãrtità ..
     ràse÷varasya patnãyaü tena ràse÷varã smçtà .
     ràse ca vàso yasyà÷ca tena ràsanivàsinã ..
     sarvàü÷à rasikànà¤ca devãnàmã÷varã parà .
     pravadanti purà santastena tàü rasike÷varãm ..
     pràõàdhikà preyasã sà kçùõasya paramàtmanaþ .
     kçùõapràõàdhikà sà ca kçùõena parikãrtità ..
     kçùõasyàsi priyà ÷àntà kçùõo vàsyàþ priyaþ sadà .
     savva davagaõairuktà tena kçùõapriyà smçtà ..
     kçùõaråpaü saüvidhàtuü yà ÷aktà càvalãlayà .
     sarvàü÷aiþ kçùõasadç÷ã tena kçùõasvaråpiõã ..
     vàmàrdhàïgena kçùõasya yà sambhåtà parà satã .
     kçùõavàmàü÷asambhåtà tena kçùõeti kãrtità ..
     paramànandarà÷i÷ca svayaü mårtimatã satã .
     ÷rutibhiþ kãrtità tena paramànandaråpiõã ..
     kçùirmokùàrthavacano õa evãtkçùñavàcakaþ ..
     àkàro dàtçvacanastena kçùõà prakãrtità ..
     asti vçndàvanaü yasyàstena vçndàvanã smçtà .
     vçndàvanasyàdhidevã tena ràdhà prakãrtità ..
     vçndaþ saüghavacaþ sakhyuràkàro'pyastivàcakaþ .
     sakhivçndàsti yasyà÷ca sà vçndà parikãrtità ..
     mudbàcako vinoda÷ca sà yasyà asti tatra ca .
     vedà vadanti tàü tena vçndàvanavinodinãm ..
     nakhacandràvalãvakracandro'sti yatra santatam .
     tena candràvalã sà ca kçùõena kãrtità purà ..
     kàntirasti candratulyà yadà yasyà divàni÷am .
     sà candrakàntà harùeõa hariõà parikãrtità ..
     ÷araccandraprabhà yasyà÷cànane'sti divàni÷am .
     muninà kãrtità tena ÷araccandraprabhànanà ..
     idaü ùoóa÷anàmoktamarthavyàkhyànasaüyutam .
     nàràyaõena yaddattaü brahmaõe nàbhipaïkaje ..
     brahmaõà ca purà dattaü dharmàya janakàya me .
     dharmeõa kçpayà dattaü mahyamàdityaparvaõi ..
     puùkare ca mahàtãrthe puõyàhe devasaüsadi .
     ràdhàprabhàvaprastàve suprasannena cetasà ..
     idaü stotraü mahàpuõyaü tubhyaü dattaü mahàmune .
     nindakàyàvaiùõavàya na dàsyasi mahàmune ..
     yàvajjãvamidaü stotraü trisandhyaü yaþ pañhennaraþ .
     ràdhàmàdhavayoþ pàdapadme bhaktirbhavediha ..
     ante labhettayordàsyaü ÷a÷vat sahacaro bhavet .
     aõimàdikasiddhi¤ca saüpràpya nityavigraham ..
     vratadànopavàsai÷ca sarvairniyamapårvakam .
     caturõà¤cava vedànàü pàñhaiþ sarvàrthasaüyutaiþ ..
     sarveùàü yaj¤atãrthànàü karaõairvidhibodhitaiþ .
     pràdakùiõyena bhåme÷ca kçtsnàyà eva saptadhà ..
     ÷araõàgatarakùàyàmaj¤ànaj¤ànadànataþ .
     devànàü vaùõavànà¤ca dar÷anenàpi yat phalam ..
     tadeva stotrapàñhasya kalàü nàrhanti ùoóa÷ãm .
     stotrasyàsya prabhàvena jãvanmukto bhavennaraþ ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 17 adhyàyaþ .. ràdhànàmoccàraõànantaraü kçùõanàmoccàraõavidhiryathà -- nàrada uvàca .
     %<àdau ràdhàü samuccàrya pa÷càt kçùõaü vidurbudhàþ .
     nimittamasya màü ÷aktaü vada bhaktajanapriya ..
     ÷rãnàràyaõa uvàca .
     nimittamasya trividhaü kathayàmi ni÷àmaya .
     jaganmàtà ca prakçtiþ puruùa÷ca jagatpità ..
     garãyasãti jagatàü màtà ÷ataguõaiþ pituþ .
     ràdhàkçùõeti gaurã÷etyevaü ÷abdaþ ÷rutau ÷rutaþ ..
     kçùõaràdhe÷agaurãti loke na ca kadà ÷rutaþ .
     prasãda rohiõãcandra gçhàõàrghyamidaü mama ..
     gçhàõàrghyaü mayà dattaü saüj¤ayà saha bhàskara .
     prasãda kamalàkànta gçhàõa mama påjanam ..
     iti dçùñaü sàmavede kauthume munisattama ..
     rà÷abdoccàraõàdeva sphãto bhavati màdhavaþ .
     dhà÷abdoccàrataþ pa÷càddhàvatyeva sasambhramaþ ..
     àdau puruùamuccàrya pa÷càt prakçtimuccaret .
     sa bhavenmàtçgàmã ca vedàtikramaõe mune ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 52 adhyàyaþ .. tasyà nindàyàü doùo yathà --
     %<ye và dbiùanti nindanti pàpina÷ca hasanti ca .
     kçùõapràõàdhikàü deva devã¤ca ràdhikàü paràm ..
     brahmahatyà÷ataü te ca labhante nàtra saü÷ayaþ .
     tatpàpena ca pacyante kumbhãpàke ca raurave ..
     taptataile mahàghore dhvànte kãñe ca yantrake .
     caturda÷endràvacchinnaü pitçbhiþ saptabhiþ saha ..
     tataþ paramajàyanta janmaikaü kolayonitaþ .
     divyaü varùasahasra¤ca viùñhàkãñà÷ca pàpataþ ..
     puü÷calãnàü yonikãñàstadraktamalabhakùaõàþ .
     malakãñà÷ca tanmànavarùa¤ca påyabhakùakàþ .
     vede ca kàõva÷àkhàyàmityàha kamalodbhavaþ ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 97 adhyàyaþ .. ràdhàsvaråpaü yathà -- ya÷odovàca .
     %<harau ca ni÷calà bhaktistaddàsyaü và¤chitaü mama .
     tava nàmna÷ca vyutpattiü kà và tvaü vaktamarhasi ..
     ràdhikovàca .
     bhavedbhaktirni÷calà te harerdàsya¤ca durlabham .
     labhasva madbareõàpi kathayàmi svanirõayam ..
     ùurà nandena dçùñàhaü bhàõóãre bañamålake .
     mayà ca kathito nando niùiddha÷ca vraje÷varaþ ..
     ahameva svayaü ràdhà chàyà ràyàõakàminã .
     ràyàõaþ ÷rãhareraü÷aþ pàr÷vadapravaro mahàn ..
     rà÷abda÷ca mahadviùõorvi÷vàni yasya lomasu .
     vi÷vapràõiùu vi÷veùu dhà dhàtrãmàtçvàcakaþ ..
     dhàtrã màtàhameteùàü målaprakçtirã÷varã .
     tena ràdhà samàkhyàtà hariõà ca purà budhaiþ ..
     ahaü ÷rãdàma÷àpena vçùabhànusutàdhunà .
     ÷atavarùa¤ca vicchedo hariõà saha sàmpratam ..
     vçùabhànu¤ca kçùõasya pàr÷vadapravaro mahàn .
     pitaõàü mànasã kanyà mama màtà kalàvatã ..
     ayonisambhavàha¤ca mama màtà ca bhàrate .
     punaþ sàrdha¤ca yuùmàbhiryàsyàmi ÷rãhareþ padam ..
     iti te kathitaü sarvaü vrajaü vraja vraje÷vari .
     vraje÷vareõa sahità svàminà j¤àninà sati ! ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 110 adhyàyaþ .. ràdhàpàrvatyorabhedo yathà -- pàrvatyuvàca .
     %<kiü và pra÷naü kariùyàmi tvàü ràdhàü maïgalàlayàm .
     gatà te virahajvàlà ÷rãdàmnaþ ÷àpamokùaõe ..
     satataü tanmanaþpràõà tvayyeva mayi te tathà .
     na hyevamàvayorbhedaþ ÷aktipåruùayoryathà ..
     ye tvàü nindanti madbhaktàstvadbhaktà÷càpi màmapi .
     kumbhãpàke ca pacyante yàvaccandradivàkarau ..
     ràdhàmàdhavayorbhedaü ye kurvanti naràdhamàþ .
     vaü÷ahànirbhavettasya pacyante narakaü ciram ..
     yànti ÷åkarayoni¤ca pitçbhiþ ÷atakaiþ saha .
     ùaùñiü varùasahasràõi viùñhàyàü kçmayastathà ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 123 adhyàyaþ .. goloke tasyà à÷ramo yathà --
     %<etàn manoramàn dçùñvà te devà gamanonmukhàþ .
     jagmuþ ÷ãghraü kiyaddåraü dadç÷uþ sundaraü tataþ ..
     à÷ramaü ràdhikàyà÷ca ràse÷varyà÷ca nàrada .
     devàdhidevyà gopãnàü varàyà÷càru nirmitam ..
     pràõàdhikàyàþ kçùõasya ramyàdramyaü manoharam .
     sarvànirvacanãya¤ca paõóitairna niråpitam ..
     sucàru vartulàkàraü ùaógavyåtipramàõakam .
     ÷atamandirasaüyuktaü jvalitaü ratnatejasà ..
     amålyaratnasàràõàü varairviracitaü varam .
     durlaïghyàbhirgabhãràbhiþ parikhàbhiþ su÷obhitam ..
     kalpavçkùaiþ parivçtaü puùpodyàna÷atàntaram .
     sumålyaratnaracitaü pràkàraiþ pariveùñitam ..
     sadratnavedikàyuktaü yuktairdvàrai÷ca saptabhiþ .
     saüyuktaratnacitrai÷ca vicitrairvartulairmune ..
     pradhànadbàrasaptabhyaþ krama÷aþ krama÷o mune .
     sarvato'pi tatastatra ùoóa÷advàrasaüyutam ..
     devà dçùñvà ca pràkàraü sahasradhanurucchritam .
     sadratnaratnakalasasamåhaiþ sumanoharam ..
     sudãptaü tejasà ramyaü paramaü vismayaü yayuþ .
     tataþ pradakùiõãkçtya kiyaddåraü yayurmudà ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 4 adhyàyaþ .. tasyà janmatithiryathà --
     %<bhàdrasya kçùõapakùe tu harijanmàùñamã yadà .
     tasyàþ pare tu yà ÷uklà tasyàü jàtà haripriyà ..
     vçùabhànupurã nàmnà sarvaratnamayã ÷ubhà .
     suvarõamaõimàõikyavicitrabhavanàïganà ..
     aõimàdisukhai÷varyaparipårõamanoharà .
     citradhvajapatàkàdivicitrà citranirmità ..
     cidànandasvaråpà sà cidànandapradàyinã .
     ànandakalilà nàryo yatra tiùñhanti sarvadà ..
     vicitrave÷àlaïkàrà vicitravasanàmbarà .
     nànàve÷avicitràïgà pramadàmodadàyinã ..
     sarvalakùaõasampannà ràdhà nàmnà vinodinã .
     jagatàü mohinã devã guhyaguhyàtisundarã .
     måóhànàmasatà¤caiva na kathyaü munisattama ..
     nàrada uvàca .
     praõipatya mahàbhàga pçcchàmi tava kiïkaraþ .
     sà lakùmãþ kiü suravadhårmahàlakùmãþ sarasvatã ..
     vidyà kimantaraïgàtha vaiùõavã prakçtiþ kimu .
     vedakanyà devakanyà munikanyàthavà vada ..
     sadà÷iva uvàca .
     koñikoñimahàlakùmãrlakùmãþ kà và parà varà .
     nindità yatpadàmbhoje kathità munisattama ..
     aparaü kiü nigade'hamekavaktreõa nàrada .
     ÷rãràdhàråpalàvaõyaguõàdãn vaktumakùamaþ ..
     tattadråpàdimàhàtmyaü lajje'hamapi nàrada .
     trailokye tu samartho hi na màtuü vaktumarhati ..
     taddeharåpamàdhuryaü jaganmohanamohanam .
     yadyanantamukho'pi syàü tadbaktuü nàsti me gatiþ ..
     lakùa÷aþ kamalà dàsyo yasyàþ sà làkùakã matà .
     evaü ÷atasahasràõàmã÷varã ràdhikà parà ..
     nàrada uvàca .
     prabho ÷rãràdhikàjanmamàhàtmyaü sarvataþ param .
     tadahaü ÷rotumicchàmi samastaü bhaktavatsala ..
     kathyatàü me mahàbhàga vratànà¤ca vratottamam .
     dhyànaü và kãdç÷ã påjà stutirvàpi vadasva me ..
     tatsarvaü ÷rotumicchàmi kathyatàü me sadà÷iva .
     caryàü påjàvidhàna¤ca vi÷eùamarcanaü bhava ..
     yantraü mantraü stutirdhyànaü påjanaü yatra nirmitam .
     påjane kiü vidhàna¤ca tattatsevàrcane vidhau ..
     ÷iva uvàca .
     vçùabhànupurãràjà vçùabhànurmahà÷ayaþ .
     mahàkulaprasåto'sau sarva÷àstravi÷àradaþ ..
     mahà÷ayo dhanã ÷rãmànaõimàdyaùñavaibhavaþ .
     vai÷yaþ sadantaþkaraõaþ kulãnaþ kçùõadaivataþ ..
     tasya bhàryà mahàbhàgà ÷rãmat÷rãkãrtidàhvayà .
     råpayauvanasampannà mahàràjakulodbhavà ..
     mahàlakùmãsvaråpà sà bhavyà paramasundarã .
     mahàpativratà kàrùõà sarvavidyàguõànvità ..
     tasyàü ÷rãràdhikà jàtà ÷rãmadvçndàvane÷varã .
     bhàdre màsi sitàùñamyàü madhyàhne ÷ubhadàyinã ..
     vedàgamapuràõàdigãtà yà kçùõavallabhà .
     sadà kçùõapriyà sàdhvã ÷rãkçùõànandadàyinã ..
     ÷çõu matto mahàbhàga påjanaü bhajanaü tathà .
     kartavyaü yadanuùñhànaü ràdhàjanmagahotsavaþ ..
     samarcaya sadà ràdhàü janmavrataparàyaõaiþ .
     tat samagraü pravakùyàmi dhyànàdikamanukramàt ..
     sarvadà pa÷cimadvàre ÷rãràdhàkçùõamandire .
     dhvajasragvastrakalasapatàkàtoraõàdibhiþ ..
     nànàsumaïgaladravyairyathàvidhi pravartate .
     suvàsitagandhapuùpairdhåpai÷ca dhåpitairgçõan ..
     madhye pa¤cavarõacårõairmaõóapaü sasaroruham .
     suùoóa÷adalàkàraü tatra nirmàya yatnataþ ..
     divyàsane padmamadhye pa÷cimàbhimukhãü sthitàm .
     ÷rãyugmamårtiü såpàsya dhyànapàdyàdibhiþ kramàt ..
     bhaktaiþ saha sajàtãyaiþ ÷akyànusàravastubhiþ .
     tadbhaktaþ påjayedbhaktyà tàü sadà saüyatendriyaþ ..>% atha dhyànam .
     %<hemendãvarakàntima¤julataraü ÷rãmajjaganmohanaü nityàbhirlalitàdibhiþ parivçtaü sannãlapãtàmbaram .
     nànàbhåùaõabhåùaõàïgamadhuraü kai÷oraråpaü yugaü gàndharvàjanamavyayaü sulalitaü nityaü ÷araõyaü bhaje ..
     yuggamårtimiti dhyàtvà ÷àlagràme'thavà punaþ .
     sàkùàt ÷ailàdimårtau và manomayyàü samarcayet ..
     tato maõóalapåjà¤ca tayoþ sammukhataþ kramàt .
     kuryàdbhaktaþ prayatnena dhyànapàdyàdibhiþ sadà ..
     lalità pa÷cime påjyà pãtavarõadale'parà .
     candràvatãü ÷ukladale tadvàme påjayet sudhãþ ..
     vàyavye ÷yàmalàü devãü kçùõavarõadale'rcayet .
     tadvàme citrarekhàkhyàü ÷uklavarõadale tataþ ..
     uttare ÷rãmatã tvarcyà raktavarõadale tathà .
     tadvàmapàr÷ve candràkhyàü nãlavarõadale'rcayet ..
     raktavarõadale'pyarcyà ã÷àne ÷rãharipriyà .
     tasyà vàme ÷ukladale påjyà madanasundarã ..
     pãtavarõadale pårbe vi÷àkhàmarcayettataþ .
     priyàü tasyà vàmapàr÷ve ÷uklavarõadale'rcayet ..
     agnikoõe ÷yàmavarõàü dale savyàü samarcayet .
     tadvàme ÷rãmadhumatãü ÷uklavarõadale'rcayet ..
     påjayeddakùiõe padmàü raktavarõadale tathà .
     ÷a÷irekhà¤ca tadbàme nãlavarõadale'rcayet ..
     påjayennairçte bhadràü raktavarõadale tataþ .
     rasapriyà¤ca tadvàme ÷uklavarõadale'rcayet .. * ..
     ÷rãràdhàpriyasaïginãü vidhumukhãü kçùõapriyàü preyasãü hemàbhàü parivàdinãü sumadhuradhvànàü suve÷àmbaràm .
     sadratnàbharaõairmanoj¤asutanuü nityàü jaganmohinãü vande ÷rãlalitàü kuraïganayanãü pãtàmbareõàvçtàm .. 1 ..
     ÷yàmàü ÷yàmaparàyaõàü varatanuü càmãkaràïgacchañàü ma¤jãrairmadhuradhvaniüparilasaccandrànanàü susvaràm .
     sadratnàbharaõàü sarojanayanãü ÷uklàü÷ukenàvçtàü dhyàyet ÷rãlalitàsakhãü sucivukàü candràvatãmuttamàm .. 2 ..
     kàntyà kà¤canasannibhàü sulalitàü kçùõàmbaraü bibhratãü nànàbhåùaõama¤julà¤ca sudatãü màrdaïgikãü sundarãm .
     ÷rãvçndàvipine÷varãü priyasakhãü bhavyàü ÷a÷àïkànanàü veõãcàrusumallikàsrajamamåü nityaü bhaje ÷yàmalàm .. 3 ..
     ÷rãkçùõapriyavallabhàü ÷a÷imukhãü sacchabdaóamphànvitàü ÷uddhasvarõa÷arãrakàntimatulàü ÷uklàmbareõàvçtàm .
     svarõàdyàbharaõàü sadà pulakinãü ÷rãkçùõabhàvena vai gàyantãü madhurasvarairavirataü ÷rãcitralekhàü bhaje .. 4 ..
     kanakanibha÷arãràü bibhratãü raktavastraü lalitanalinanetràü càrubhåùàïga÷obhàm .
     sumadhurapikavàkyàü candravaktràü suve÷àü madhuripunijadàsãü ÷rãmatãü tàü hi vande .. 5 ..
     vçndàvane÷anijasevanasaukhyadàsãü ramyàü sunãlavasanàü suravàvayantràm .
     nànàvibhåùitatanuü sphuradambujàkùãü candràü bhaje sakalaràgamanoj¤agànàm .. 6 ..
     suvarõavarõàü ÷ukadhàriõãü tàmupàïgayantràü maõibhåùaõàïgãm .
     haripriyàü ma¤julapatranetràü bhaje'hamãóyàü kanakàïga÷obhàm .. 7 ..
     ravàvakalavàdinãü sakalaràgasaügàyinãü sucàrumaõikuõóalàü ÷aradapårõacandrànanàm .
     suratnavarabhåùaõàü rucira÷ubhrapaññàmbaràü bhaje madanasundarãü kanakavarõadehàü ÷ubhàm .. 8 ..
     sutànaj¤àü gãte bhramarakalakaõñhãü sucaturàü jagadvandyàü vellannalinanayanàminduvadanàm .
     vi÷àkhàü gauràïgãü kalitamuralãü pãtavasanàü bhaje ÷yàmàü sevyàü sakalaguõapårõàü sukhamayãm .. 9 sucàmãkaràbhåùaõàóhyàü suve÷àü susaïgãtavidyàsudhãràü vareõyàm .
     suvaü÷ãsugànàü suhemàïga÷obhàü bhaje ÷rãpriyàü ÷uklavastràü manoj¤àm .. 10 ..
     gàndharvànijadàsikàü sugadavàgyantraü sadà bibhratãü ma¤jusvarõavibhåùitàü varatanuü pàthojanetràü varàm .
     dhyàyet kçùõapadàravindamadhupãü kçùõàmbareõàvçtàü saügãte madhuravaràmavirataü saivyàü manohàriõãm .. 11 ..
     ruciramadhumatãü tàü taptacàmãkaràbhàü pikakalaravakaõñhãü ÷uklavastraü dadhànàm .
     tilakusumasunàsàü càruhemàïgabhåùàü yugalacaraõasevàtatparàmàbhaje'ham .. 12 ..
     ratnàlaïkàradehàü jitakusumarucãmaïgalàvaõyaråpairbhavyàü saïgãtavidyàsunipuõarasikàü tànamànàtivij¤àm .
     ÷àraïgãyantragànàü kanakanibhatanuü sarvadà kçùõasevãü vande padmàü suve÷àü ÷a÷adharavadanàü bibhratãü raïgavastram .. 13 ..
     ÷a÷irekhàü mçdaïga¤ca vàdayantãü muhurmuhuþ .
     rasàlàpasvaråpà¤ca rasapremaikasaüyutàm .. 14 ..
     bhavyàü ÷rã÷a÷irekhikàü sukhamakàü yantràdigànàüvaràü vande'haü madhurasvaràü paramikàü làvaõyasàrànvitàm .
     nànàyantravi÷àradàü varatanuü paññàmbareõàvçtàü phullendãvaralocanàmavirataü dhyàye jaganmohinãm .. 15 ..
     ÷rãyantraü svaramaõóalaü kalaravaü gàne sadà bibhratãü ÷rãbhadràü madhurasvaràü sulalitàü sadraktavastràvçtàm .
     ràjatsvarõaruciü vibhåùaõavarairaïgaiþ sadà ÷obhitàü dhyàye ÷rãyugasevikàü paramikàü hlàdaikamagnàü sadà .. 16 ..
     ràdhàkçùõapadàravindamadhupãü sadbhçïgatulyàrthinãü nànàbhåùaõabhåùitàïgaruciràü sadraktavastràü ÷ubhàm .
     dhyàye santatakçùõabhàvalalitàü keyårahemàïgadàü svarõàïgã¤ca rasapriyàü sukhamayãü sarvàïga÷obhànvitàm .. 17 ..
     madhusvaràü kokilabhçïgagànàü satumbarãyantravidhàriõã¤ca .
     vanapriyàü ÷uklasucãnavastràü bhaje haridràïgasama¤ju÷obhàm .. 18 ..
     evaü dhyàtvà påjayitvà lalitàdyà yathàkramàt ..
     pàdyàdibhiþ sopacàrairvidhivadbhaktitatparaþ ..
     saïginyo lalitàdãnàü dalàtpa÷cimato mune ! .
     praõavàdinamo'ntena saüpradànapadena vai .
     tattannàmnà tu manunà puùpagandhàdibhirmune ! ..>% iti pàdmeuttarakhaõóe ÷rãràdhàjanmàùñamãvratakathanamàhàtmyaü nàma 162 adhyàyaþ .. ÷rãsadà÷iva uvàca .
     %<pratyeke'ùñau påjayedvai kramatastu dale dale .
     ÷çõu nàmnà kathyate tà÷càùñàviü÷àdhikaü ÷atam .
     indumukhã rasaj¤à ca ÷ubhadà sumukhã tathà .
     vallavã candrikà càrucaturà ca suca¤calà ..
     madhurà hastakamalà tathà madhurabhàvinã .
     vilàsinã rasavatã tathà kha¤janalocanà ..
     sukhadà campakalikà rasadà rasama¤jarã .
     sadà suma¤jarã ÷ãlà candrà candraprabhàvatã ..
     vàsantã màlatã jàtã candrakàntã sukuntalà .
     rambhà bhramaragambhãrà su÷ãlà ca suve÷inã ..
     àmalakã sudhàkaõñhã ÷rità ca ÷rãratipriyà .
     ÷ukapriyà madhukarã suve÷à càmçtodbhavà ..
     muralãvallabhà vçndà pàrijàtapriyà ÷ubhà .
     pa¤casvarà ratnamàlà madirà ràsavallavã ..
     màtaïgagamanã tàràvatã kuõóaladhàriõã .
     ke÷arã mitravçndà ca lakùaõàcyutamàlikà ..
     màyàvatã kau÷ikã ca komalàïgã sucandanã .
     pãyåùabhàùiõã satyavatã ca ku¤javàsinã ..
     kapotamàlikà lopàmudrà ca kiü÷ukapriyà .
     dalàvatã kuïkumà ca kamalà ca madàlasà ..
     tilottamà ca sàvitrã bahulà priyavàdinã .
     muktàvalã citrarekhà sumitrà lokakuõóalà ..
     arundhatã citravatã ÷rãraktà padmagandhinã .
     menakà kalikà raïgaketakã kàmamårchanã ..
     kumudapriyà ca tànaj¤à tathà nçtyavilàsinã .
     hiràvatã hàrakaõñhã siühamadhyà sulocanà ..
     nandavyà nandakalikà sunandà nandadàyinã .
     kuraïgàkùã ca su÷roõã kelilolà priyaüvadà ..
     ÷yàmàràdhyà ÷yàmasevyà kastårã mànabha¤jinã .
     vicitravasanà ratnama¤jãrà ma¤jukiïkiõã ..
     pikasvarà bhçïgagànà tathà ràsavihàriõã .
     ÷rãkçùõadakùiõe påjyà yatnàt candràvalã tataþ .
     dhyànapàdyàdibhiþ samyakprakàreõa ca påjakaiþ ..
     hemàbhàü madhurasvaràü vidhumukhãü gàndharvavidyàratàü nànàmåùaõabhåùitàïgamadhuràü jàtãsumallãsrajam .
     vãõàyantrasuvàdinãü varatanuü citràmbaraü bibhratãü dhyàye kçùõaparàyaõàü sucivukàü candràvalãü ma¤julàm ..
     evaü ràdhàjanmatithau kuryànmaõóalapåjanam .
     kàrùõàdãn vaiùõavàn sarvàn yatnataþ paripåjayet ..
     evaü ràdhàkçùõapåjàü tayormaõóalapåjanam .
     pratyabde yatnataþ kuryàt kàrùõe ràsamahotsave ..
     nyånàtiriktaü devarùe ! na kartavyaü kadàcana .
     ÷rãmatkçùõaikatànenàva÷yaü tenaiva sarvadà ..
     nàhåyet ÷aiva÷àktàdãn ràdhàjanmamahotsave .
     pàùaõóàn patitàn kolànantyajànna nimantrayet ..
     vinà bhàgavatàüllokànna ca tatra prave÷ayet .
     gandhapuùpàdibhirmàlyai÷candanaistanniveditaiþ ..
     nànàparàdhabhãtastu bhaktàüstàüstatra càrcayet .
     tattanmahàprasàdai÷ca bhakùyapeyàdibhistathà ..
     tattanmaõóalapåjàyàþ kàrùõo nànyàü÷ca bhojayet .
     vahirmukhàn ÷rãkçùõasya gàndharvàbhaktitatparaþ ..
     kàrùõàdãn vaiùõavàn bhaktyà bhojayet påjayettathà .
     tannaivedyairgandhapuùpairmàlyairmalayajàdibhiþ ..
     sajàtãyairbhaktavçndaiþ samaü tatra mahotsavam .
     divà kuryàt prayatnena ràdhàbhaktiparàyaõaþ ..
     mahàprasàdaü bhu¤jãta dinànte caraõodakam .
     påjàü kçtvà pibet kàrùõaiþ sàrdbamànanditaistataþ ..
     ràtrau jàgaraõaü kuryàdràdhàkçùõeti và smaran .
     påjayenmårtimàropya råpyasvarõàdisaüskçtàm ..
     akçtvànyakathàlàpaü påràõàdyanukãrtanam .
     ÷ravaõãyaü prayatnena nàrãbhirvàndhavaiþ saha ..
     yaþ karoti naro bhaktyà ràdhàjanmàùñamãü ÷ubhàm .
     vadanti vibudhàþ sarve ràdhàbhakto'sti bhåtale ..
     prahare prahare ràdhàü goùñhàùñamyàü divàni÷i .
     påjayitvà vidhànena ÷rãkçùõasahitàü tathà ..
     tadrasikaiþ sahàlàpai ràdhàkçùõasmçtiü muhuþ .
     tattanmahotsavaü kçtvà paramànandito bhavan ..
     daõóavat praõatiü kuryàdaùñàïgavidhibodhitàm .
     pratyabdameva kurute ràdhàjanmamahotsavam ..
     yaþ pumànathavà nàrã ràdhàbhaktiparàyaõà .
     bhåtvà vçndàvane vàsaþ ÷rãràdhàkçùõasaïginã ..
     vrajadàsã bhavet so'pi ràdhàbhaktiparàyaõaþ .
     tasyàlàpaprayogàcca muktavandho naro bhavet ..
     ràdhàràdheti yo bråyàt smaraõaü kurute naraþ .
     sarvatãrtheùu saüskàràt sarvavidyàprayatnavàn ..
     ràdhàràdheti kuryàttu ràdhàràdheti påjayet .
     ràdhàràdheti yanniùñhà ràdhàràdheti jalpati ..
     vçndàraõye mahàbhàgà ràdhàsahacarã bhavet .
     jagatàü pçthivã dhanyà tatra vçndàvanaü purã .
     tatra dhanyà satã ràdhà dhyeyà yà munisattamaiþ ..
     brahmàdãnàü mahàràdhyàü dårataþ sevate suraþ .
     tàü ràdhikàü yo bhajate devarùe taü bhajemahi ..
     tadàlàpaü kuruùvaiva japasva mantramuttamam .
     aharni÷aü mahàbhàga kuru ràdheti kãrtanam ..
     ràdheti kãrtanaü kuryàt kçùõena saha yo janaþ .
     tanmàhàtmyaü na ÷akye'haü vaktuü ÷eùo'tra naiva ca ..
     na gaïgà na gayà nityaü na hità ca sarasvatã .
     kadàcinnaiva vimukhà sarvatãrthaphalapradà ..
     sarvatãrthamayã ràdhà sarvai÷varyamayã punaþ .
     kadàcidvimukhà lakùmãrna bhavettu tadàlaye ..
     tasyàlaye vaset kçùõo ràdhayà saha nàrada ..
     ràdhàkçùõeti yasyeùñaü tadetadvratamuttamam .
     tadgehe dehamanasoþ kadàcinna caleddhariþ ..
     etadevaü vacaþ ÷rutvà nàrado munisacamaþ .
     praõataþ påjayàmàsa goùñhàùñamyàü yathoditam ..
     janmàùñamãvratakathàü yaþ ÷çõotãha mànavaþ .
     ÷rãràdhàyàþ sukhã mànã dhanã sarvaguõànvitaþ ..
     japedvai bhaktisaüyuktaþ pañhennàmnà smarennaraþ .
     dharmàrthã labhate dharmamarthàrthã labhate dhanam ..
     kàmàrthã labhate kàmaü mokùàrthã mokùamàpnuyàt ..
     sarvadànanya÷araõaþ kàrùõàdivaiùõavaþ sukhã .
     vivekã ca tathà niùkàmã yadà bhaktimàpnuyàt ..>% iti pàdme uttarakhaõóe ÷rãsadà÷ivanàradasaüvàde ÷rãràdhàjanmàùñamãkathanamàhàtmye 163 adhyàyaþ .. (tantramate'syà utpatyàdivivaraõàni yathà -- kàtyàyanyuvàca .
     %<vàsudeva mahàbàho mà bhayaü kuru puttraka .
     mathuràü gaccha tàteti tava siddhirbhaviùyati ..
     gaccha gaccha mahàbàho padminãsaïgamàcara .
     padminã mama deve÷a vraje ràdhà bhaviùyati .
     anyà÷ca màtçkàdevyaþ sadà tasyànucàrikàþ ..
     vàsudeva uvàca .
     ÷çõu màtarmahàmàye catuvargapradàyini .
     tvàü vinà parame÷àni ! vidyàsiddhirna jàyate ..
     padminãü parame÷àni ! ÷ãghraü dar÷aya sundari ! .
     pratyayaü mama deve÷i ! tadà bhavati mànasam ..
     iti ÷rutvà vacastasya vàsudevasya tatkùaõàt .
     àviràsãttadà devã padminã parasaüsthità ..
     raktavidyullatàkàrà padmagandhasamanvità .
     råpeõa mohayantã sà sakhãgaõasamanvità ..
     sahasradalapadmàntarmadhyasthànasthità sadà .
     sakhãgaõayutà devã japantã paramàkùaram ..
     ekàkùarã mahe÷àni ! sà eva paramàkùarà .
     kàlikà yà mahàvidyà padminyà iùñadevatà .
     vàsudevo mahàbàhurdçùñvà vismayamàgataþ ..
     padminyuvàca .
     vrajaü gaccha mahàbàho ÷ãghraü hi bhagavan ! prabho ! .
     tvayà saha mahàbàho kulàcàraü karomyaham ..
     vàsudeva uvàca .
     ÷çõu padmini me vàkyaü kadà te dar÷anaü bhavet .
     kçpayà vada deve÷i ! japaü kiüvà karomyaham ..
     padminyuvàca .
     tavàgre devadeve÷a mama janma bhaviùyati .
     gokule màthure pãñhe vçkabhànugçhe dhruvam ..
     duþkhaü nàsti mahàbàho mama saüsargahetunà .
     kulàcàropayuktà yà sàmagrã pa¤calakùaõà ..
     màlàyàü tava deve÷a sadà sthàsyati nànyathà .
     ityuktvà padminã sà tu sundaryà dåtikà tadà ..
     antardhyànaü tato gatvà màlàyàü sahasà kùaõàt .
     vàsudevo'pi tàü dçùñvà kùãràbdhiü prayayau dhruvam ..
     tyaktvà kà÷ãpåraü ramyaü mahàpãñhaü duràsadam .
     prayayau màthuraü pãñhaü padminã parame÷varã ..
     yatra kàtyàyanã durgà mahàmàyàsvaråpiõã .
     nàradàrdyairmuni÷reùñhaiþ påjità saüstutà sadà ..
     kàtyàyanã mahàmàyà yamunàjalasaüsthità .
     yamunàyà jalaü tatra sàkùàt kàlãsvaråpiõã ..
     bahupatrayutaü ramyaü ÷uklapãtaü mahàprabham .
     raktaü kçùõaü tathà citraü haritaü sarvamohanam .
     kàlindyàkhyà mahe÷àni yatra kàtyàyanã parà ..
     kàlindã kàlikà màtà jagatàü hitakàmyayà .
     sàràdhyàste mahe÷àni ! devarùisaüstutà parà .
     sahasradalapatràntarmadhye màthuramaõóalam ..
     ke÷abandhe mahe÷àni ! yat padmaü satataü sthitam .
     padmamadhye mahe÷àni ! ke÷apãñhaü manoharam ..
     ke÷abandhaü mahe÷àni ! vrajaü màthuramaõóalam .
     yatra kàtyàyanã màyà mahàmàyà jaganmayã ..
     vrajaü vçndàvanaü devi ! nànà÷aktisamanvitam .
     ÷aktistu parame÷àni ! kalàråpeõa sàkùiõã .
     ÷aktiü vinà paraü brahma na bhàti ÷avaråpavat ..>% iti vàsudevarahasye ràdhàtantre ùaùñhaþ pañalaþ .. devyuvàca .
     %<vrajaü gatvà mahàdevàkarot kiü padminã tadà .
     kasya và bhavane sà tu jàtà sà padminã parà ..
     tat sarvaü parame÷àna vistàràdvada ÷aïkara .
     yadi no kathyate deva vimu¤càmi tadà tanum ..
     ã÷vara uvàca .
     padminã padmagandhà sà vçkabhànugçhe priye ! .
     àviràsãttadà devã kçùõasya prathamaü priyà .
     caitre màsi site pakùe navamyàü puùyasaüyute ..
     kàlindãjalakallole nànàpadmagaõàvçte .
     aviràsãttadà padmà màyàóimbamupà÷rità ..
     óimbobhåtvà tadà padmà sthità kanakamadhyataþ .
     koñicandrapratãkà÷aü óimbaü màyàsamanvitam ..
     puùyayuktanavamyàü vai ni÷yardhe padmamadhyataþ .
     àviràsãttadà padmà raïgiõã kusumaprabhà ..
     taruõàdityasaïkà÷e padme paramakàminã .
     vçkabhànupuraü devi ! kàlindãpàrameva ca .
     nàmnà padmapuraü ramyaü caturvargasamanvitam ..
     óimbajyotirmahe÷àni ! sahasràdityasannibham .
     tatkùaõàt parame÷àni gàóhadhvàntavinà÷akçt ..
     vçkabhànurmahàtmà sa kàlindãtañamàsthitaþ .
     mahàvidyàü mahàkàlãü satataü prajapetsudhãþ ..
     àviràsãnmahàmàyà tadà kàtyàyanã parà .
     ÷çõu puttra mahàbàho vçkabhàno mahãdhara .
     siddho'si puruùa÷reùñha varaü varaya sàmpratam ..
     vçkabhànuruvàca .
     siddho'haü satataü devi ! tvatprasàdàt sure÷vari ! .
     tvatprasàdànmahàmàye yathà mukto bhavàmyaham ..
     tvatprasàdànmahàmàye asàdhyaü nàsti bhåtale .
     àtmanaþ sadç÷àkàràü kanyàmekàü prayaccha me ..
     tacchrutvà parame÷àni ! tadà kàtyàyanã parà .
     meùagambhãrayà vàcà yadàha vçkabhànave ..
     tacchçõuùva mahe÷àni ! pãyåùasadç÷aü vacaþ .
     bhaktyà tvadãyapatnyàstu tuùñàhaü tvayi sundari ! ..
     etaddhi vacanaü vatsa ! tava patnyà suyujyate .
     ityuktvà sahasà tatra mahàmàyà jaganmayã ..
     pradadau parame÷àni ! tasmai óimbaü manoharam .
     vçkabhànurmahàtmà sa tatkùaõàdgçhamàyayau ..
     bhàryà tasya vi÷àlàkùã vi÷àlakañimohinã .
     ratnapradãpamàbhàùya ratnaparyaïkamà÷rità ..
     tasyà haste tadà bhànuþ pradadau óimbamohanam .
     taü dçùñvà parame÷àni ! vismayaü paramaü gatà ..
     haste kçtvà tu óimbaü vai nirãkùya ca punaþ punaþ .
     nànàgandhayutaü óimbaü sarva÷aktisamanvitam ..
     nànàjyotirmayaü óimbaü tatkùaõàcca dbidhàbhavat .
     tatràpa÷yanmahàkanyàü padminãü kçùõamohinãm ..
     raktavidyullatàkàràü sarvasaubhàgyavardhinãm .
     tàü dçùñvà parame÷àni sahasà vismayaü gatà ..
     kãrtidovàca .
     he màtaþ padminãråpe råpaü saühara saühara .
     tatastu parame÷àni ! tadråpaü tatkùaõàt priye ! ..
     saühçtya sahasà devã sàmànyaü råpamàsthità .
     tatastu kãrtidà devã råpantasyà vyalokayat ..
     raïgiõã kusumàkàrà raktavidyutsamaprabhà ..
     kanyovàca .
     he màtaþ kãrtide bhadre kùãraü pàyaya sundari ! .
     stanaü dehi stanaü dehi tava kanyà bhavàmyaham ..
     tat÷rutvà vacanaü tasyàþ padminyàþ kamalekùaõe .
     apàyayat stanaü tasyai padminyai naganandini ..
     cakàra nàma tasyàstu bhànuþ kãrtidayànvitaþ .
     raktavidyutprabhàü devã dhatte yasmàt ÷ucismite .
     tasmàttu ràdhikà nàma sarvalokeùu gãyate ..
     ã÷vara uvàca .
     dine dine vardhamànà vçkabhànugçhe priye ! .
     evaü màthurapãñhe ca cakàra vrajavàsinã ..
     tasmàdbhàdrapade màsi kçùõo'bhåt kamalekùaõaþ ..
     mahàdeva uvàca .
     ÷råyatàü padmapatràkùi rahasyaü padminãmatam .
     sampràpte parame÷àni ! dvitãye vatsare tadà ..
     kuryàdyatnena deve÷i ! ÷ivaliïgaprapåjanam .
     prajapet paramàü vidyàü kàlãü brahmàõóaråpiõãm ..
     påjayedvividhaiþ puùpairgandhai÷ca sumanoharaiþ .
     phalairbahuvidhairbhadre påjayet parame÷varãm ..
     padminyuvàca .
     kàtyàyani mahàmàye mahàyoginyadhã÷vari ! .
     dehi dehi mahàmàye vidyàsiddhimanuttamàm ..
     siddhi¤ca vàsudevasya dehi màtarnamo'stu te .
     tvàü vinà brahma niþ÷abdaü ni÷calaü satataü sadà ..
     ÷arãrasthaü hi kçùõasya kçùõo jyotirmayaü sadà .
     vinà dehaü paraü brahma ÷avaråpavadãritam ..
     ataeva mahàmàye brahmaõaþ kàraõaü parà .
     evaü pràrthya mahe÷àni ! satataü parame÷varãm ..
     saüpåjya parayà bhaktyà lakùyaü japtvà tu mànasam .
     varaü pràptà mahe÷àni kàtyàyanyàþ samãpataþ ..
     kàtyàyanyuvàca .
     padmini ÷çõu madvàkyaü ÷ãghraü pràpsyasi ke÷avam .
     ityuktvà parame÷àni ! tatraivàntaradhãyata ..
     kàtyàyanã mahàmàyà sadà vçndàvane÷varã .
     vçkabhànusutà ràdhà sakhãgaõavçtà sadà ..
     vardhamànà sadà ràdhà yathà candrakalà priye ! .
     sarva÷çïgàrave÷àóhyà sphuraccakitalocanà ..
     sarvàlaïkàrasaüyuktà sàkùàt ÷rãriva pàrvati .
     cacàra gahane ghore padminã parasundarã ..
     yà ràdhà parame÷àni ! padminã parame÷varã .
     padmasya vanamà÷ritya sadà tiùñhati kàminã ..
     anyamårtiü mahe÷àni ! dçùñvà caivàtmasannibhàm .
     àtmanaþ sadç÷àkàràü ràdhàmanyàü sasarja sà ..
     yà sà tu kçtrimà ràdhà vçkabhànugçhe sadà .
     ayonisambhavà yàtu padminã sà paràkùarà ..
     kçtrimà yà mahe÷àni ! tasyàstu caritaü ÷çõu .
     vçkabhànurmahàtmà sa tasyà vaivàhikãü kriyàm ..
     kàrayàmàsa yatnena pa¤cavarùe tu sundari ! .
     tasyàstu cobhayaü vaü÷aü sàvadhànàvadhàraya ..
     ÷va÷urasya vçkasyàpi vaü÷aü paramasundaram .
     ÷va÷råstu jañilà khyàtà patirmànyo'timanyukaþ ..
     nanàndà kuñilànàmnã devaro durmadàbhidhaþ .
     tilakaü smaramàdàkhyaü haroharimanoharaþ ..
     rocano ratnatàóaïko ghçõiyuktaprabhàkarã .
     chatraü dçùñvà praticchàyaü padma¤ca madanàbhidham ..
     syamantakànyaparyàyaþ ÷aïkhacåóa÷iromaõiþ .
     puùpavantokùipalakaþ saubhàgyamaõirucyate ..
     kà¤cã kà¤canacitràïgi nåpure citragopure .
     madhusådanamàbaddhà yayoþ si¤jitamàdhurã ..
     vàso meghàmbaraü nàma kuruvindanibhaü sadà .
     àdyaü supriyamabhràbhaü raktamantyaü hareþ priyam ..
     sudhàü÷o rdarpaharaõo darpaõo maõibàndhavaþ .
     ÷alàkà narmadà haimã svastikà nàma kaïkatiþ ..
     kandarpakuharã nàma kañikà puùpabhåùità .
     svarõamukhãtaóidvalã kuõóà khyàtà svanàmataþ ..
     nãpà nadãtañe yasya rahasyakathanasthalã .
     mandàra÷ca dhanuþ strã÷ca ràgohçdayamandagau ..
     chànikyaü dayità nityaü vallabhà rudradhanvakã .
     sakhyaþ khyàtàþ sadà bhadràcàrucandràvalãmukhàþ ..
     gandharvàstu kalàkaõñhã sukaõñhã pikakaõñhikà .
     kalàvatã rasollàsà guõavatyàdayaþ smçtàþ ..
     yà vi÷àkhàkçtàgãtirgàyantyaþ sukhadà hareþ .
     vàdayantyadya ÷uùiraü tàlalabdhaghanantvapi ..
     màõikyà narmadà premavatã kusumapeùalàþ .
     divàkãrtestanåje tu sugandhànalinãtyubhe ..
     ma¤jiùñhà raïgavatyàkhye rajakasya ki÷orike .
     pàlindhisamasairindhrã vçndàkandalatàdayaþ ..
     dhaniùñhà guõavatyàdyà dhanvave÷varagehagàþ .
     kàmadhà nàmadhà preyã sakhãbhàvavi÷eùabhàk ..
     lavaïgama¤jarã ràgama¤jarã guõama¤jarã .
     subhànusatyanupamà supriyà ratima¤jarã ..
     ràgalekhà kalàkelã bhåvidàdyà÷ca nàyikàþ .
     nàndãmukhã bindumukhã àdyàþ sandhividhàyikàþ ..
     suhçtpadmatayà khyàtàþ ÷yàmalà maïgalàdayaþ .
     pratipakùatayà ÷reùñhà ràdhàcandràvalãtyubhe ..
     samåhàstu yayoþ santi koñisaükhyàmçgãdç÷àm .
     tayorapyubhayormadhye sarvamàdhuryato'dhikà ..
     ÷rãràdhà tripuràdåtã puràõapuruùapriyà .
     asamànaguõodaryà dhåryo gopendranandanaþ ..
     yasyàþ pràõaparàrdhànàü paràrdhàdativallabhaþ .
     ÷reùñhà sà màtçkàdibhyastatra gopendragehinã .
     vçùabhànuþ pità yasyà vçùabhànuvidho mahàn .
     ratnagarbhà kùitau khyàtà jananã kãrtidà kùayà ..
     upàsyo jagatàü cakùurbhagavàn padmabàndhavaþ .
     japyaþ svàbhãùñasaüsarge kàtyàyanyà mahàmanuþ ..
     paurõamàsã bhagavatã sarvasaubhàgyavardhinã .
     pitàmaho mahãbhànurvindurmàtàmaho mataþ ..
     màtàmahãpitàmahyau sukhadàmokùadàbhidhe .
     ratnabhànuþ svabhànu÷ca bhànu÷ca bhràtaraþ pituþ ..
     bhadrakãrtirmahàkãrtiþ kãrticandra÷ca màtulaþ .
     svasà kãrtimatã màturbhànumudrà pitçùvasà ..
     pitçùvasçpatiþ kà÷yo màtçùvasçpatiþ kç÷aþ .
     màtulã menakàmenà ùaùñhã dhàtrã tu dhàtakã ..
     ÷rãdàmà pårbajo bhràtà kaniùñhànaïgama¤jarã .
     paramapreùñhasakhyastu lalità ca vi÷àkhikà ..
     vicitrà campakalatà raïgadevã sudevikà .
     tuïgavedyaïgalekhà ca ityaùñau ca gaõà matàþ ..
     priyasakhyaþ kuraïgàkùã maõóalã mànakuõóalà .
     màlatã candralatikà màdhavàmadanàlasà ..
     ma¤jumeyà ÷a÷ikalà sumadhyà madhumekùaõà .
     kamalà kàmalatikà kàntacåóà varàïganà ..
     madhårã candrikà premama¤jarã tanumadhyamà .
     kandarpasundarã ma¤juve÷ã càdyàstu koñi÷aþ ..
     raktàjãvitayàkhyàtà kalikà kelisundarã .
     kàdambarã ÷a÷imukhã candrarekhà priyaüvadà ..
     madonmàdà madhumatã vàsantã kalabhàùiõã .
     ratnaveõã màlavatã karpåratilakàdayaþ ..
     età vçndàvane÷varyàþ pràyaþ sàråpyamàgatàþ .
     nityasakhyastu kastårã manoj¤à maõima¤jarã ..
     sindårà candanavatã kaumudã muditàdayaþ .
     kànanàdigatàstasyà vihàràrthaü kalà iva ..
     atha tasyàþ prakãrtyante preyasyaþ paramàdbhutàþ .
     vanàdityopyurupremasaundaryabharabhåùitàþ ..
     candràvalã ca padmà ca ÷yàmà saikà ca bhadrikà .
     tàrà citrà ca gandharvã pàlikà candramàlikà ..
     maïgalà vimalà nãlà bhavanàkùã manoramà .
     kalpalatà tathà ma¤jubhàùiõã ma¤jumekhalà ..
     kumudà kairavã pàrã ÷àradàkùã vi÷àradà .
     ÷aïkarã kusumà kçùõà sàraïgã pravilà÷inã ..
     tàràvatã guõavatã sumukhã kelima¤jarã .
     hàràvalã cakoràkùã bhàratã kàminãti ca ..
     àsàü yåthàni ÷ata÷aþ khyàtànyanyàni subhruvàm .
     lakùasaükhyàstu kathità yåthe yåthe varàïganàþ ..
     mukhyàstu teùu yåtheùu kàntàþ sarvaguõottamàþ .
     ràdhà candràvalã bhadrà ÷yàmalà pàlikàdayaþ ..
     janmanàmnàtha sà khyàtà madhumàse vi÷eùataþ .
     puùyarkùe ca navamyàü vai ÷uklapakùe ÷ucismite ..
     jàtà ràdhà mahe÷ànã svayaü prakçtipadminã .
     tàsu reme mahe÷àni svayaü kçùõaþ ÷ucismite .
     ramaõaü vàsudevasya mantrasiddhestu kàraõam ..
     devyuvàca .
     bho deva tàpasàü ÷reùñha vistàràdvada ã÷vara .
     kathaü sà padminã ràdhà sadà padmavane sthità ..
     pitaraü màtaraü tyaktvà àtmatulyàü sasarja sà .
     padmamà÷ritya deve÷a vçndàvanavilàsinã .
     sadàdhyàste mahe÷àni etadguhyaü vada prabho ! ..>% iti vàsudevarahasye ràdhàtantre saptamaþ pañalaþ .. ã÷vara uvàca .
     %<yà ràdhà mçga÷àvàkùi ! padminã viùõuvallabhà .
     mahàmàyà jagaddhàtrã tripurà parame÷varã ..
     tasyà dåtã mahe÷àni padminã padmagandhinã .
     kçùõasya dçóhabhaktà tu padminã tasya ballabhà ..
     vçkabhànormahe÷àni dçóhabhaktiþ ÷ucismite .
     duhitçtvaü gatà devã padminã gandhamàlinã ..
     kçtvà tu stanapànaü hi ràdhàmanyàü sasarja sà .
     padmaùaõóaü samà÷ritya yamunàjalamadhyataþ ..
     mahàkàlyà mahàmantraü prajapennirjane vane .
     anyà candràvalã ràdhà vçkabhànugçhe sthità ..
     pårboktaü yadguõaü devi padminã kamalekùaõe .
     tat sarvaü padminãsçùñaü nànyathà parame÷vari ..
     ràdhikà trividhà proktà candrà tu padminã tathà .
     na pa÷yet parame÷àni candrasåryaü ÷ucismite ..
     mànavànàü mahe÷àni varàkàõàü hi kà kathà .
     àtmano'pahnavaü kçtvà padminã padmamà÷rità .
     tripuràyà mahe÷àni padminã anucàriõã ..>% iti vàsudevarahasye ràdhàtantre aùñamaþ pañalaþ ..) asyàþ sahasranàmàni yathà -- pàrvatyuvàca .
     %<devadeva jagannàtha maktànugrahakàraka .
     yadyasti mayi kàruõyaü yadyasti mayi te dayà ..
     yadyat tvayà pragaditaü tat sarvaü me ÷rutaü prabho .
     guhyàt guhyataraü yattu yatte manasi kà÷ate ..
     tvayà na gaditaü yattu yasmai kasmai kadàcana .
     tanmàü kathaya deve÷a sahasraü nàma cottamam ..
     ÷rãràdhàyà mahàdevyà gopyà bhaktiprasàdhanam .
     brahmàõóakartrã hartrã sà kathaü gopãtvamàgatà ..
     mahàdevauvàca .
     ÷çõu devi ! vicitràrthàü kathàü pàpaharàü ÷ubhàm .
     santi janmàni karmàõi tasyà nånaü mahe÷vari ! ..
     yadà hari÷caritràõi kurute kàryagauravàt .
     tadà vidhatte råpàõi harisànnidhyasàdhinã ..
     tasyà gopãtvabhàvasya kàraõaü gaditaü purà .
     idànãü ÷çõu deve÷i ! nàmnàü caiva sahasrakam ..
     yanmayà kathitaü naiva tantreùvapi kadàcana .
     tava snehàt pravakùyàmi bhaktyà dhàryaü mumukùubhiþ ..
     mama pràõasamà vidyà bhàvyate me tvaharni÷am .
     ÷çõuùva girije nityaü pañhasva ca yathàmati ..
     yasyàþ prasàdàt kçùõastu goloke÷aþ paraþ prabhuþ . * .
     asyà nàmasahasrasya çùirnàrada eva ca ..
     devã ràdhà parà proktà caturvargaprasàdhinã .
     ÷rãràdhà ràdhikà kçùõaballabhà kçùõasaüyutà ..
     vçndàvane÷varã kçùõapriyà madanamohinã .
     ÷rãmatã kçùõakàntà ca kçùõànandapradàyinã ..
     ya÷asvinã ya÷ogaõyà ya÷odànandavallabhà .
     dàmodarapriyà gopã gopànandakarã tathà ..
     kçùõàïgavàsinã hçdyà harikàntà haripriyà .
     pradhànà gopikà gopakanyà trailokyasundarã ..
     vçndàvanavihàrã ca visphårjitamukhàmbujà .
     gopakulànandakartrã gokulànandadàyinã ..
     gatipradà gãtagamyà àgamàgamanapriyà .
     viùõupriyà viùõukàntà viùõoraïganivàsinã ..
     ya÷odànandapatnã ca ya÷odànandagehinã .
     kàmàrikàntà kàme÷ã kàmalàlasavigrahà ..
     jayapradà jayà jãvà jãvànandapradàyinã .
     ya÷odànandapatnã ca vçùabhànusutà ÷ivà ..
     gaõàdhyakùà gavàdhyakùà gavàü gatiranuttamà .
     kà¤canàbhà hemagàtrã kà¤canàïgadadhàriõã ..
     a÷okà ÷okarahità vi÷okà ÷okanà÷inã .
     gàyattrã vedamàtà ca vedàtãtà viduttamà ..
     nãti÷àstrapriyà nãtirgatirmatirabhãùñadà .
     vedapriyà vedagarbhà vedamàrgapravardhinã ..
     vedagamyà vedaparà vicitrakanakojjvalà .
     tathojjvalapradà nityà tathaivojjvalagàtrikà ..
     nandapriyà nandasutà ràdhànandapradà ÷ubhà .
     ÷ubhàïgã vimalàïgã ca vilàsinyaparàjità ..
     jananã janma÷ånyà ca janmamçtyujvaràpahà .
     gatirgatimatàü dhàtrã dhàtrànandapradàyinã ..
     jagannàthapriyà ÷ailavàsinã hemasundarã .
     vicitravàsinã citravàsinã citraråpiõã ..
     nirguõà sukulãnà ca niùkulãnà niràkulà .
     gokulàntaragehà ca yogànandakarã tathà ..
     veõuvàdyà veõuratirveõuvàdyaparàyaõà .
     gopàlasya priyà saumyà ramyà saumyakulodbhavà ..
     atisaumyàtimohà ca gatiriùñà gatipradà .
     gãrvàõavandyà gãrvàõà gãrbàõagaõasevità ..
     lalità ca vi÷okà ca vi÷àkhà citramàlinã .
     jitendriyà ÷uddhasattvà kulãnà kuladãpikà ..
     dãpapriyà dãpadàtrã vimalà vimalodakà .
     kàntàravàsinã kçùõà kçùõacandrapriyà matiþ ..
     anuttarà duþkhahantrã duþkhakartrã kulodbhavà .
     matirlakùmãrdhç tirlajjà kàntiþ puùñiþ smçtiþ kùamà ..
     kùãroda÷àyinã devã devàrikulamardinã .
     vaiùõavã ca mahàlakùmãþ kulapåjyà kulapriyà ..
     saühatrãü sarvadaityànàü sàvitrã vedagàminã .
     vedàtãtà niràlambà niràlambagaõapriyà ..
     niràlambajanaiþ påjyà niràlokà nirà÷rayà .
     ekàïgã sarvagà sevyà viùõoþ patnã sarasvatã ..
     ràsapriyà ràsagamyà ràsàdhiùñhàtçdevatà .
     rasikà rasikànandà svayaü ràse÷varã parà ..
     ràsamaõóalamadhyasthà ràsamaõóala÷obhità .
     ràsamaõóalasevyà ca ràsakrãóàmanoharà ..
     puõóarãkàkùanilayà puõóarãkàkùagehinã .
     puõóarãkàkùasevyà ca puõóarãkàkùavallabhà ..
     sarvajãve÷varã sarvajãvavandyà paràtparà .
     prakçtiþ ÷ambhukàntà ca sadà÷ivamanoharà ..
     kùut pipàsà dayà nidrà bhràntiþ ÷ràntiþ kùamà kulà .
     vidhuråpà gopapatnã bhàratã siddhayoginã ..
     ÷atruråpà mitraråpà nityàïgã nityagehinã .
     sthànadàtrã tathà dhàtrã mahàlakùmãþ svayaüprabhà ..
     sindhukanyà sthànadàtrã dbàrakàvàsinã tathà .
     buddhiþ sthitiþ sthànaråpà sarvakàraõakàraõam ..
     bhaktapriyà bhaktagamyà bhaktànandapradàyinã .
     bhaktakalpadrumàtãtà tathàtãtaguõà tathà ..
     mano'dhiùñhàtçdevã ca kçùõapremaparàyaõà .
     niràmayà saumyadàtrã tathà madanamohinã ..
     ekànaü÷à ÷ivà kùemà durgà durgatinà÷inã .
     ã÷varã sarvavandyà ca gopanãyà ÷ubhaïkarã ..
     pàlinã sarvabhåtànàü tathà kàmàïgahàriõã .
     sadyomuktipradà devã vedasàrà paràtparà ..
     himàlayasutà sarvà pàrvatã girijà satã .
     dakùakanyà devamàtà mandalajjà harestanuþ ..
     vçndàraõyapriyà vçndà vçndàvanavilàsinã .
     vilàsinã vaiùõavã ca brahmalokapratiùñhità ..
     rukmiõã revatã satyabhàmà jàmbavatã tathà .
     sulakùaõà mitravindà kàlindã jahnukanyakà ..
     paripårõà pårõatarà tathà haimavatã gatiþ .
     apårvà brahmaråpà ca brahmàõóaparipàlinã ..
     brahmàõóabhàõóamadhyasthà brahmàõóabhàõóaråpiõã .
     aõóaråpàõóamadhyasthà tathàõóaparipàlinã ..
     aõóavàhyàõóasaühantrã brahma÷ivaharipriyà .
     mahàviùõupriyà kalpavçkùaråpà nirantarà ..
     sàrabhåtà sthirà gaurã gauràïgã ÷a÷i÷ekharà .
     ÷vetacampakavarõàbhà ÷a÷ikoñisamaprabhà ..
     màlatãmàlyabhåùàóhyà màlatãmàlyadhàriõã .
     kçùõastutà kçùõakàntà vçndàvanavilàsinã ..
     tulasyadhiùñhàtçdevã saüsàràrõavapàradà .
     sàradà hàradà gopanandinã sarvasiddhidà ..
     atãtagamanà gaurã parànugrahakàriõã .
     karuõàrõavasaüpårõà karuõàrõavadhàriõã ..
     màdhavã màdhavamanohàriõã ÷yàmavallabhà .
     andhakàrabhayadhvastà maïgalyà maïgalapradà ..
     ÷rãprabhà ÷rãpradà ÷rã÷à ÷rãnivàsàcyutapriyà .
     ÷rãråpà ÷rãharà ÷rãdà ÷rãkàmà ÷rãsvaråpiõã ..
     ÷rãdàmànandadàtrã ca ÷rãdàme÷varavallabhà .
     ÷rãnitambà ÷rãgaõe÷à ÷rãsvaråpà÷rità ÷rutiþ ..
     ÷rãkriyàråpiõã ÷rãlà ÷rãkçùõabhajanà÷rità .
     ÷rãràdhà ÷rãmatiþ ÷reùñhà ÷reùñharåpà ÷rutipriyà ..
     yoge÷à yogamàtà ca yogàtãtà yugapriyà .
     yogapriyà yogagamyà yoginãgaõavardhità ..
     javàkusumasaïkà÷à dàóimãkusumopamà .
     nãlàmbaradharà dhàrã dhairyaråpà dharà dhçtiþ ..
     ratnasiühàsanasthà ca ratnakuõóalabhåùità .
     ratnàlaïkàrasaüyuktà ratnamàlyadharà parà ..
     ratnendrasàrahàràóhyà ratnamàlàvibhåùità .
     indranãlamaõinyastapàdapadmà ÷ubhà ÷uciþ ..
     kàrtikã paurõamàsã ca amàvasyà bhayàpahà .
     govindaràjagçhiõã govindaràjapåjità ..
     govindàrpitacittà ca gopãjanagaõànvità .
     vaikuõñhanàthagçhiõã govindaparamànasà ..
     govindadevadevàóhyà tathà vaikuõñhasundarã .
     mànadà sà vedavatã sãtà sàdhvã pativratà ..
     annapårõà sadànandaråpà kaivalyasundarã .
     kaivalyadàyinã ÷reùñhà gopãnàthamanoharà ..
     gopãnàthe÷varã caõóã nàyikà nayanànvità .
     nàyakà nàyakaprãtà nàyakànandaråpiõã ..
     ÷eùà ÷eùavatã ÷eùaråpà caiva jaganmayã .
     gopàlapàlikà màyà nandajàyà tathà parà ..
     kumàrã yauvanànandã yuvatã gopasundarã .
     gopamàtà jànakã ca janakànandakàriõã ..
     kailàsavàsinã rambhà haratoùaõatatparà .
     hare÷varã ràmaratà ràmaràme÷varã ramà ..
     ÷yàmalà citralekhà ca tathà bhuvanamohinã .
     sugopyà gopavanità goparàjyapradà ÷ubhà ..
     ànandapårõà màhe÷ã matsyaràjasutà satã .
     kaumàrã nàrasiühã ca vàràhã navadurgikà ..
     ca¤calàca¤calà modà nàrã bhuvanasundarã .
     dakùayaj¤aharà dàkùã dakùakanyà sulocanà ..
     ratiråpà ratiprãtà rati÷reùñhà ratipradà .
     ratilakùaõagehasthà virajà bhuvane÷varã ..
     ÷aïkàspadà harerjàyà jàmàtçkulavandità .
     vakulà vakulàmodadhàriõã yamunà jayà ..
     vijayà jayapatnã ca yamalàrjunabha¤jinã .
     vakre÷varã vakraråpà vakravãkùaõadãkùità ..
     aparàjità jagannàthà jagannàthe÷varã matiþ .
     khecarã khecarasutà khecaratvapradàyinã ..
     viùõuvakùaþsthalasthà ca viùõubhàvanatatparà .
     candrakoñisugàtrà ca candrànanamanoharà ..
     sarvasevyà ÷ivà kùemà tathà kùemaïkarã badhåþ .
     yàdavendrabadhåþ ÷aivyà ÷ivabhaktà ÷ivànvità ..
     kevalà niùkalà såkùmà mahàbhãmà bhayapradà .
     jãmåtaråpà jaimåtã jità mitrapramodinã ..
     gopàlavanitànaïgà kulajendranivàsinã .
     jayantã yamunàïgã ca yamunàtoùakàriõã ..
     kalikalmaùabhaïgà ca kalikalmaùanà÷inã .
     kalikalmaùaråpà ca nityànandakarã kçpà ..
     kçpàvatã kulavatã kailàsàcalavàsinã .
     vàmadevã vàmabhàgà govindapriyakàriõã ..
     nagendrakanyà yoge÷ã yoginã yogaråpiõã .
     yogasiddhà siddharåpà siddhakùetranivàsinã ..
     kùetràdhiùñhàtçråpà ca kùetràtãtà kulapradà .
     ke÷avànandadàtrã ca ke÷avànandadàyinã ..
     ke÷avà ke÷avaprãtà kai÷orã ke÷avapriyà .
     ràsakrãóàkarã ràsavàsinã ràsasundarã ..
     gokulànvitadehà ca gokulatvapradàyinã .
     lavaïganàmnã nàraïgã nàraïgakulamaõóalà ..
     elàlavaïgakarpåramukhavàsamukhànvità .
     mukhyà mukhyapradà mukhyaråpà mukhyapradàyinã ..
     nàràyaõã kçpà ràdhà karuõà karuõàmayã .
     kàruõyà karuõàkarõã gokarõà nàgakarõikà ..
     sarpiõã kaulinã kùetravàsinã ca jaganmayã .
     jañilà kuñilà nãlà nãlàmbaradharà ÷ubhà ..
     nitambinã råpavatã yuvatã kçùõapãvarã .
     vibhàvarã vetravatã saükañà kuñilàlakà ..
     nàràyaõapriyà ÷ailà sçkkaõãparimohità .
     dçkpàtamohità pràtarà÷itanavanãtikà ..
     navãnà navanàrã ca nàraïgaphala÷obhità .
     haimã hemamukhã candramukhã ÷a÷isu÷obhanà ..
     ardhacandràdharà candravallabhà rohiõã timiþ .
     timiïgilakulàmodamatsyaråpàïgahàriõã ..
     kàraõã sarvabhåtànàü kàryàtãtà ki÷oriõã .
     ki÷oravallabhà ke÷akàrikà kàmakàrikà ..
     kàme÷varã kàmakalà kàlindãkuladãùikà .
     kalindatanayàtãravàsinã tãragehinã ..
     kàdambarãpànaparà kusumàmodadhàriõã .
     kumudà kumudànandà kçùõe÷ã kàmavallabhà ..
     tarkàrã vaijayantã ca nimbadàóimbaråpiõã .
     vilvavçkùapriyà kçùõàmbarà vilvopamastanã ..
     vilvàtmikà vilvavapurvilvavçkùanivàsinã .
     tulasã toùikà caiva taitilànandakàriõã ..
     gajendragàminã ÷yàmalatànaïgalatà tathà .
     yoùicchaktisvaråpà ca yoùidànandakàriõã ..
     premapriyà premaråpà premànandataraïgiõã .
     premaharà premadàtrã prema÷aktimayã tathà ..
     kçùõapremavatã dhanyà kçùõapremataraïgiõã .
     premàrthadàyinã sarva÷vetà nityataraïgiõã ..
     hàvabhàvànvità raudrà rudrànandaprakà÷inã .
     kapilà ÷çïkhalà ke÷apà÷asambardhinã dhañã ..
     kuñãravàsinã dhåmrà dhåmrake÷à janodarã .
     brahmàõóagocarà brahmaråpiõã bhavabhàvinã ..
     saüsàranà÷inã ÷aivà ÷aivànandapradàyinã .
     ÷i÷irà hemaràgàóhyà megharåpàtisundarã ..
     manoramà vegavatã vegàóhyà vedavàdinã .
     dayànvità dayàdhàrà dayàråpà susevinã ..
     ki÷orasaïgasaüsargà gauracandrànanà kalà .
     kalàdhinàthavadanà kalànàthàdhirohiõã ..
     viràgaku÷alà hemapiïgalà hemamaõóalà .
     bhàõóãratàlavanagà kaivartã pãvarã ÷ukã ..
     ÷ukadevaguõàtãtà ÷ukadevapriyàsakhã .
     vikalotkarùiõã kauùà kauùeyàmbaradhàriõã ..
     koùàvarã koùaråpà jagadutpattikàrikà .
     sçùñisthitikarã saühàriõã saühàrakàriõã ..
     ke÷a÷aivàladhàtrã ca candragàtrà sukomalà .
     padmàïgaràgasaüràgà vindhyàdriparivàsinã ..
     vindhyàlayà ÷yàmasakhã sakhã saüsàraràgiõã .
     bhåtà bhaviùyà bhavyà ca bhavyagàtrà bhavàtigà ..
     bhavanà÷àntakàriõyàkà÷aråpà suve÷inã .
     ratiraïgaparityàgà rative÷à ratipriyà ..
     tejasvinã tejaråpà kaivalyapathadà ÷ubhà .
     muktiheturmuktihetulaïghinã lakùmaõà kùamà ..
     vi÷àlanetrà vai÷àlã vi÷àlakulasambhavà .
     vi÷àlagçhavàsà ca vi÷àlavadarãratiþ ..
     bhaktyatãtà bhaktigatirbhaktivàdhyà bhavàkçtiþ .
     vàmàïgahàriõã viùõoþ ÷ivabhaktisukhànvità ..
     vijitàvijità modamagnà ca gaõatoùità .
     hayàsyà herambasutà gaõamàtà sure÷varã ..
     duþkhahantrã duþkhaharà sevitepsitasarvadà .
     sarvàïgànuvidhàtrã ca kulakùetravinà÷inã ..
     lavaïgà pàõóavasakhã sakhãmadhyavilàsinã .
     gràmyagãtà gayà gamyà gamanàtãtanirbharà ..
     sarvàïgasundarã gaïgà gaïgàjalamayã tathà .
     gaïgerità påtamàtrà pavitrakuladãpikà ..
     pavitraguõa÷ãlàóhyà pavitrànandadàyinã .
     pavitraguõasãmàóhyà pavitrakulapàvikà ..
     gatij¤à gãtaku÷alà danujendranivàriõã .
     nirvàõadàtrã nairvàõã hetuyuktàgamottarà ..
     parvatàdhinivàsà ca nivàsaku÷alà tathà .
     sannyàsadharmaku÷alà sannyàse phaladà ÷ubhà ..
     ÷araccandramukhã ÷yàmahàrà kùetranivàsinã .
     vasantaràgà su÷roõã vasantavasanàkçtiþ ..
     caturbhujà ùaóbhujà ca dbibhujà gauravigrahà .
     sahasràsyà vihàsyà ca mudràsyà mudradàyinã ..
     pràõapriyà pràõaråpà pràõaråpiõyapàvçtà .
     kçùõaprãtà kçùõaratà kçùõatoùaõatatparà ..
     kçùõapremavatã kçùõabhaktà bhaktaphalapradà .
     kçùõapremapremabhaktà haribhaktipradàyinã ..
     caitanyaråpà caitanyapriyà caitanyaråpiõã .
     ugraråpà ÷ivakroóà kçùõakroóà jalodarã ..
     mahodarã mahàdurgakàntàrasthalavàsinã .
     candràvalã candrake÷ã candrapremataraïgiõã ..
     samudràmçtaråpà ca samudrajalavàsikà .
     ke÷apà÷aratà nidrà kùudhà premaratàmbikà ..
     dårbàdala÷yàmatanurdårvàdalatanucchaviþ .
     nàgarà nàgarãvàsà nagarànandakàriõã ..
     nàgaràliïganaparà nagaràïganamaïgalà .
     uccanãcà haimavatã priyàkçùõataraïgiõã ..
     premàliïganasiddhàïgã siddhasàdhyavilàsikà .
     maïgalà modajananã mekhalà modadhàriõã ..
     ratnama¤jãrabhåùàïgã ratnabhåùaõabhåùaõà ..
     jambàlamàlikà kçùõapràõà pràõavimocanà ..
     satyapradà satyavatã sevakànandadàyikà .
     jagadyonirjagaddãptà vicitramaõibhåùaõà ..
     ràdhàramaõakàntà ca ràdhyàràdhanaråpiõã .
     kailàsavàsinã kçùõapràõasarvasvadàyinã ..
     kçùõàvatàraniratà kçùõabhaktaphalàrthinã .
     yàcakà yàcakànandakàriõã yàcakojjvalà ..
     haribhåùaõabhåùàóhyà nandayuktà kçpàpagà .
     haihaitàladharà thaithai÷abda÷aktiprakà÷inã ..
     hehe÷abdasvaråpà ca hãhãvàkyavi÷àradà ..
     jagadànandakartrã ca ÷àstrànandavi÷àradà ..
     paõóità paõóitaguõà paõóitànandakàriõã .
     paripàlanakartrã ca tathà sthitivinodinã ..
     tathà saühàra÷abdàóhyà vidvajjanamanoharà .
     viduùàü prãtijananã vidvatpremavivardhinã ..
     nàdeyã nàdaråpà ca nàdabinduvidhàriõã .
     ÷ånyasthànasthità ÷ånyaråpà pàdapavàsinã ..
     kàrtikavratakartrã ca rasanàhàriõã kharà .
     jvalanà càtalatalã ÷ilàtalanivàsinã ..
     kùudrakãñàïgasaüsargasaïgadoùavinà÷inã .
     koñikandarpalàvaõyà kandarpakoñisundarã ..
     kandarpakoñijananã kàmabãjapradàyinã .
     kàma÷àstravinodà ca kàma÷àstraprakà÷inã ..
     kàmaprakà÷ikà kàminyaõimàdyaùñasiddhidà .
     yàminã yàminãnàthavadanà yàminã÷varã ..
     yoge÷varã harayogamuktidàtrã hiraõyadà .
     kapàlamàlinã devã sãmàdhàmasvaråpadà ..
     kçpànvitaguõà gauõyà guõàtãtà phalapradà .
     kuùmàõóabhåtavetàlanà÷inã ÷àradànvità ..
     sitàsità ca saralà lãlàlàvaõyamaïgalà .
     vidyàrthividyà màyà ca vidyàvidyàsvaråpiõã ..
     ànvãkùikã÷àstraråpà ÷àstrasiddhàntakàriõã .
     nàgendràõã nàgamàtà krãóàkautukaråpiõã ..
     haribhàvana÷ãlà ca harisevanatatparà .
     haripràõà harapràõà ÷ivapràõà ÷ivànvità ..
     narakàrõavasaühantrã narakàrõavanà÷inã .
     nare÷varã naràtãtà narasevyà varàïganà ..
     ya÷odànandinãkrãóà ya÷odàkroóavàsinã .
     ya÷odànandanapràõà ya÷odànandanàrthadà ..
     vatsalà koùalà kàlà karuõàrõavaråpiõã .
     svagalakùmãrbhåmilakùmãrdraupadã pàõóavapriyà ..
     tathàrjunasakhã bhaumã bhãmà bhaimã bhayànakà .
     trijaganmohinã kùãõà pràõàsaktatarà tathà ..
     pànàrthinã pànapàtrà pànapànandadàyinã .
     dugdhamanthanakarmàóhyà dadhimanthanatatparà ..
     dadhibhàõóàrthinã kçùõakrodhinã nandanàïganà .
     ghçtaliptà takrayuktà yamunàpàrakautukà ..
     vicitrakarmakà kçùõahàsyabhàùaõatatparà .
     gopàïganàveùñità ca kçùõasaïgàrthinã tathà ..
     ràsasaktà ràsaratiràsavàsaktavàsanà .
     haridrà haritàråpà haràvarpitacetasà ..
     ni÷caitanyà ca ni÷cetà tathà dàruharidrikà .
     suvalasya svasà caiva kçùõabhàùàtiveginã ..
     ÷rãdàmasya sakhã dàmadàminã dàmadhàriõã .
     mallikollàsinã ke÷ã haridambaradhàriõã ..
     harisànnidhyadàtrã ca harikautukamaïgalà .
     haripradà haripràõà yamunàjalavàsinã ..
     tapaþpradà jitàrthà ca caturà càturãtamã .
     tami÷rà taparåpà ca raudraråpà ya÷o'rthinã ..
     kçùõakàmà kçùõabhaktà kçùõànandapradàyinã .
     kçùõàrthavàsanà kçùõaràgiõã bhàvinã tathà ..
     kçùõàrtharahità bhaktà bhaktàbhaktasubhaktidà .
     ÷rãkçùõarahità dãnà virahiõã hareþ priyà ..
     mathurà madhuràràjagehabhàvanabhàjanà .
     ÷rãkçùõabhàvanàmodà tasyonmàdavidhàyinã ..
     kçùõàrthaku÷alà kçùõasàracarmadharà ÷ubhà .
     alake÷varapåjyà ca kubere÷varavallabhà ..
     dhanadhànyavidhàtrã ca jayà kàyà hayà hayã .
     praõavà praõave÷ã ca praõavàrthasvaråpiõã ..
     brahmaviùõu÷ivàrdhàü÷ahàriõã ÷aiva÷iü÷apà .
     ràkùasãnà÷inã bhåtapretapràõavinà÷inã ..
     sakalepsitadàtrã ca satã sàdhvã arundhatã .
     pativratà patipràõà pativàkyavinodinã ..
     a÷eùasàdhinã kalpavàsinã kalparåpiõã ..
     ityetat kathitaü devi ! ràdhànàmasahasrakam .
     yaþ pañhet pàñhayedvàpi tasya tuùyati màdhavaþ ..
     kiü tasya yamunàbhirvà nadãbhiþ sarvataþ priye .
     kurukùetràditãrthena yasya tuùño janàrdanaþ ..
     stotrasyàsya prasàdena kiü na sidhyati bhåtale ..
     bràhmaõo brahmavarcasvã kùattriyo jagatãpatiþ .
     vai÷yo nidhipatirbhåyàt ÷ådro mucyeta janmataþ ..
     brahmahatyà suràpànamityàdãnyatipàpataþ .
     sadyo mucyeta deve÷i ! satyaü satyaü na saü÷ayaþ ..
     ràdhànàmasahasrasya samànaü nàsti bhåtale .
     svarge vàpyatha pàtàle girau và jalato'pi và ..
     nàtaþ paraü ÷ubhaü stotraü tãrthaü nàtaþ paraü param .
     ekàda÷yàü ÷ucirbhåtvà yaþ pañhet susamàhitaþ ..
     tasya sarvàrthasiddhiþ syàt ÷çõuyàdvà su÷obhane .
     dvàda÷yàü paurõamàsyàü và tulasãsannidhau ÷ive ! ..
     yaþ pañhet ÷çõuyàdvàpi tasya tattat phalaü ÷çõu .
     a÷vamedhaü ràjasåyaü bàrhaspatyaü tathàvidham ..
     atiràtraü vàjapeyaü agniùñomaü tathà ÷ubham .
     kçtvà yatphalamàpnoti ÷rutvà tatphalamàpnuyàt ..
     kàrtike càùñamãü pràpya pañhedvà ÷çõuyàdapi .
     sahasrayugakalpàntaü vaikuõñhavasatiü labhet ..
     tata÷ca brahmabhavane ÷ivasya bhavane punaþ .
     suràdhinàthabhavane punaryàti salokatàm ..
     gaïgàtãraü samàsàdya yaþ pañhet ÷çõuyàdapi .
     viùõoþ svaråpatàü yàti satyaü satyaü sure÷vari ! ..
     mama vaktragirerjàtà pàrvatãsàgarà÷rità .
     ràdhànàmasahasràkhyà nadã trailokyapàvanã ..
     pañyatehi mayànityaü bhaktyà÷aktyà yathocitam .
     mama pràõasamaü hyetat tava bhaktyà prakà÷itam ..
     nàbhaktàya pradàtavyaü pàùaõóàya kadàcana .
     nàstikàya viràgàya ràgayuktàya sundari ! ..
     tathà deyaü mahàstotraü haribhaktàya ÷aïkari ! .
     vaiùõaveùu yathà÷aktidàtre puõyàrtha÷ãline ..
     ràdhànàmasudhàvàri mama vaktraü mahàkhaniþ .
     uddhçtaü hi tvayà yatnàt pàtà sadvaiùõavàgraõãþ ..
     vi÷uddhasattvàya yathàrthavàdine dvijasya sevàniratàya mantriõe .
     dàtre yathà÷akti subhaktimànase ràdhàpadadhyànaparàya ÷obhane ..
     haripàdàbjamadhupamanobhåtàya mànase .
     ràdhàpàdasudhàsvàda÷àline vaiùõavàya ca ..
     dadyàt stotraü mahàpuõyaü haribhaktiprasàdhanam .
     janmàntaraü na tasyàsti ràdhàkçùõapadàrthinaþ ..
     mama pràõà vaiùõavà hi teùàü rakùàrthameva hi .
     ÷ålaü mayà dhàryate hi nànyathà maitrakàraõam ..
     haribhaktidviùàmarthe ÷ålaü saüdhàryate mayà .
     ÷çõu devi yathàrthaü me gaditaü tvayi suvrate ! ..
     bhaktàsi me priyàsi tvamataþ snehàt prakà÷itam .
     kadàpi nocyate devi mayà nàmasahasrakam ..
     kiü paraü tvàü pravakùyàmi pràõatulyaü mama priye .
     stotraü mantraü ràdhikàyà yantraü kavacameva hi ..>% iti nàradapa¤caràtre ràdhikàsahasranàmasamàpto'dhyàyaþ .. * .. (ràdhàtantroktasahasranàmastrotraü yathà -- ã÷vara uvàca .
     %<iti te kathitaü devi kimanyat kathayàmi te .
     ÷rotrã tvaü parame÷àni ahaü vaktà ca ÷à÷vataþ ..
     devyuvàca .
     kiyadanyanmahàdeva pçcchàmi yadi rocate .
     hçdaye tava deve÷a nànàtantràõi santi vai ..
     nànàtantràõi mantràõi rahasyàni pçthak pçthak .
     bahåni tava deve÷a hçdaye deva suvrata .
     kçpayà parame÷àna kathayasva dayànidhe ..
     ã÷vara uvàca .
     padminyàþ parame÷vàni rahasyaü nàsti sundarã .
     tvayi sarvaü mahe÷àni kathitaü parame÷vari ..
     ki¤cidanyanmahe÷àni nàsti me gocare priye .
     yadyadasti mahe÷àni rahasyaü kathitaü mayà ..
     devyuvàca .
     padminyàþ parame÷àna rahasyaü kathaya prabho .
     yadi no kathyate deva tyajàmi vigrahaü tadà ..
     ã÷vara uvàca .
     ÷çõu priye kuraïgàkùi etat prauóhaü kathaü tava .
     prauóhatvaü yadi càrvaïgi rahasyaü kathayàmi te ..
     rahasyaü ÷çõu càrvaïgi stotraü paramadurlabham .
     stotraü sahasranàmàkhyaü upavidyàsu sammatam ..
     upavidyàsu deve÷i atiguptaü manoharam .
     etat stotraü mahe÷àni padminãsammataü sadà ..
     etattu padminãstotramà÷caryaü paramàdbhutam .
     yannoktaü sarvatantreùu tava bhaktyà prakà÷itam ..
     asya ÷rãpadminãsahasranàmastotrasya ÷rãkçùõaçùirmahiùamardinyadhiùñhàtrã devatà gàyatrãcchando mahàvidyàsiddhyarthe viniyogaþ . oü hnãü aiü padminyai ràdhikàyai . ràdhà ramaõãråpà nirupamaråpavatã råpadhanyà va÷yà vàmà rajoguõà .
     raktàïgã raktapuùpàbhà ràdhà ràsaparàyaõà .
     rambhàvatã råpa÷ãlà radanã ra¤jinã ratiþ ..
     ratipriyà ramaõãyà rasapuõóà rasàyanà .
     ràsamadhye ràsaråpà rasave÷à rasotsukà ..
     rasavatã rasollàsà rasikà rasabhåùaõà .
     rasamàlàdharã raïgã rasapaññaparicchadà ..
     kamalà kalpalatikà kulavrataparàyaõà .
     kàminã kamalà kuntã kalikalmaùanà÷inã .
     kulinà kulavatã kàmã kàmasandãpanã tathà ..
     kaumàrã kçùõavanità kàmàrtà kàmaråpiõã .
     kàmukã kaluùaghnã ca kulaj¤à kulapaõóità ..
     kçùõavarõà kç÷àïgã ca kçùõavastraparicchadà .
     kàntà kàmasvaråpà ca kàmaråpà kçpàvatã ..
     kùemà kùamàvatã caiva khelatkha¤janagàminã .
     khasthà khagà khagasthàtrã khagaõasya vihàriõã ..
     gariùñhà garimà gaïgà gayà godàvarã gatiþ gàndhàrã guõinã gaurã gaïgà gokulavàsinã ..
     gàndharvã gànaku÷alà guõà guptavilàsinã .
     ghargharà gharmadà gharmà ghanasthà ghanavàsinã ..
     ghçõà ghçõàvatã ghorà ghorakarmavivarjità .
     candrà candraprabhà caiva candramårtiparicchadà ..
     candraråpà ca candràkhyà ca¤calà càrubhåùaõà .
     caturà càru÷ãlà ca campà campàvatã tathà ..
     candrarekhà candrakalà càruve÷à vinodinã .
     candracandanabhåùàïgã càrvaïgã candrabhåùaõà ..
     citriõã citraråpà ca citramårtidharà sadà .
     chadmaråpà chadmave÷ã ÷vetacchatravidhàriõã ..
     chatràtapà ca chatràïgã chatraghnã chatrapàlinã .
     churitàmçtadhàraughà chadmave÷anivàsinã ..
     chañãkçtamaràlaughà chañãkçtanijàmçtà .
     jayantã ca jaganmàtà jananã janmadàyinã ..
     jayà jaitrã ca jaratã jãvanã jagadambikà .
     jãvà jãvasvaråpà ca jàóyavidhvaüsakàriõã ..
     jagajjanirjana÷reùñhà jagaddheturjaganmayã .
     jagadànandajananã janayitrã janàspadà ..
     jhaïkàravàhinã jha¤jà jha¤jàranirjharàvatã .
     ñaïkàrañaïkinã ñaïkà ñaïkità ñaïkaråpiõã ..
     óambarà óambharà óambà óamaóambà ca óamburà .
     óhokità÷eùanirghoùà óhalaóhelitalocanà ..
     tàpinã tripathà tãrthavàsinã trida÷e÷varã .
     trilokatrayã trailokyataraõã taraõe taruþ ..
     tàpahantrã tapà tàpà tapanãyà tapàvatã .
     tàpinã tripuràdevã tripuràj¤àkarã sadà ..
     trilakùà tàriõã tàrà tàràmàyakamohinã .
     trailokyagamanà tãrõà tuùñità tvarità tvarà ..
     tçùõà taraïgiõã tãrthà trivikramavidhàriõã .
     tamomayã tàmasã ca tapasyà tapasaþ phalà ..
     trailokyavyàpinã tuùñà tçptistutyà tulà tathà .
     trailokyamohinã tårõà trailokyavibhavapradà ..
     tripadã ca tathà tathyà timiradhvaüsacandrikà .
     tejoråpà tapaþpàrà tripurà tripadasthità ..
     trayã tanvã tàpaharà tapanàïgajavàhinã .
     taristaraõitàruõyà tapità taraõãpriyà ..
     tãvrapàpaharàtulyàtulapàpatanånapàt .
     dàridryanà÷inã dàtrã dakùà deyà dayàvatã ..
     divyà divyasvaråpà ca dãkùàdakùà dayà dravà .
     divyaråpà divyamårtirdaityendrapràõanà÷inã ..
     drutà ca drutaråpà ca danda÷åkavinà÷inã .
     durvàràdamanãyà ca devakàryakarã sadà ..
     devapriyà devayàjyà daivà daivadhiyà sadà .
     dikpàlapadadàtrã ca dãrghàdyà dãrghalocanà ..
     duùñadveùakàmadughà dogdhrã dåùaõavarjità .
     dugdhà dyusadç÷àbhàùà divyà divyagatipriyà ..
     dyunadã dãna÷araõà divyà dehavihàriõã .
     durgamà darimà dàmà dåraghnã dåravàsinã ..
     durvigàhyà dayàdhàrà dårasantàpanà÷inã .
     durà÷ayà duràdhàrà dràviõã druhinastutà ..
     daitya÷uddhikarã devã sadàdànavasiddhidà .
     durbuddhinà÷inã devã satataü dànadàyinã ..
     dànadàtrã ca deve÷ã dyàvàbhåmivigàhinã .
     dçùñidà dçùñiphaladà devatàgçhasaüsthità ..
     dãrghavratakarã dãrghà dãrghadharmà dayàvatã .
     daõóinã daõóanãti÷ca dãptadaõóadharàrcità ..
     dànàrcità dravadravyà dravyaikaniyamà parà .
     duùñasantàpa÷àmyà ca dàtrã davathurodhinã ..
     devã divyà balavatã dàntà dàntajanapriyà .
     dàridràditañà durgà durgàdanyapracàriõã ..
     dharmaråpà dharmadhurà dhenuråpà dhçtirdhruvà .
     dhenudànà dhruvaspar÷à dharmakàmàrthamokùadà ..
     dharmiõã dharmamàtà ca dharmadàtrã dhanurdharà .
     dhàtrã dhyeyà dharà dharmadhàriõã dhçtakalmaùã ..
     dhanadà dharmadà dhanyà dhanyadà dhànyadà dhanà .
     dhanyà dhanàdhiråpà ca dharitrã dhanapårità ..
     dhàraõà dhanaråpà ca dharmà dharmapracàriõã .
     dharmiõã dharmatantràkhyà dhammillàmalake÷inã ..
     dharmapracàraniratà dharmaråpà dhurandharã .
     dhanurvidyàdharã dhàtrã dhanurvidyàvi÷àradà ..
     nirànandà nirãhà ca nirvàõadvàrasaüsthità .
     nirvàõapadavã dàtrã nandinã nàkanàyikà ..
     nàràyaõã niùiddhaghnã nijaråpaprakà÷inã .
     namasyà nirdvayà nandanatà nåtanaråpiõã ..
     nirmalà nirmalàbhàsà nirakhyà nirapatrapà .
     nityànandamayã nityànityà nratanavigrahà ..
     niùiddhà nãtidhairyà ca nirvàõapadadãpikà .
     niþ÷aïkà ca niràtaïkà nirnà÷itamahàmanàþ ..
     nirmalà nandajananã nirmala÷yàmave÷inã .
     niravadyakulasraùñrã nityànandasvaråpiõã ..
     nirõayà nirõayaj¤àtà niùiddhakarmavarjità .
     nityotsavà nityataptà namaskàryà nira¤janà ..
     niùñhàvatã niràtaïkà nirlepà ni÷calàtmikà .
     niravadyà nirã÷à ca nira¤janapurasthità ..
     puõyapradà puõyakarã puõyagarbhà puràtanã .
     puõyaråpà puõyadehà puõyagãtà ca pàvanã ..
     påjà pavitrà paramà parà puõyavibhåùaõà .
     puõyadàtrã puõyadharà puõyà puõyapravàhinã ..
     puõyadehà puõyavatã pårõimà pårõacandramà .
     paurõamàsã parà padmà pathaj¤à padmagandhinã ..
     padminã padmavastrà ca padmamàlàdharà sadà .
     padmodbhavà parathyà ca paramànandaråpiõã ..
     prakà÷yà paramà÷caryà padmagarbhanivàsinã .
     pàvanã ca tathà påtà pavitrà paramàkalà ..
     padmàrcità padmasaüsthà padmamàtà puràtanã .
     padmàsanagatà nityà padmàsanaparicchadà ..
     ÷uklapadmàsanagatà raktapadmàsanà tathà .
     pãtapadmàsanagatà kçùõapadmasthità tathà ..
     padàrthadàyinã padmavanavàsaparàyaõà .
     prakà÷inã pragamyà ca puõya÷lokà ca pàvanã ..
     phalahantrã phalaharà phalinã phalaråpiõã .
     phullendãlocanà phullà phullakorakagandhinã ..
     phalinã phàlinã pheõà phullacchàñitapàtakà .
     vi÷vamàtà ca vi÷ve÷ã vi÷và vi÷vavarapriyà ..
     brahmaõyà bràhmaõãü bràhmã brahmaj¤à vimalàmalà .
     bahulà bàhulà vallã ballarã vanadàyinã ..
     vikràntà vikramàmàlà bahubhàgyavilocanà .
     vi÷vàmitrà viùõusakhã vaiùõavã viùõuvallabhà ..
     viråpàkùapriyà devã vibhåtirvi÷vatomukhã .
     vedyavedaratà vàõã vedàkùarasamanvità ..
     vidyà vidyàvatã vandyà bçhatã brahmavàdinã .
     varadà viprahçùñà ca variùñhà ca vi÷odhinã ..
     vidyàdharã vasumatã vipravçddhà vi÷odhità .
     vyomasthànàvatã vàmà vidhàtrã vibudhapriyà ..
     buddhirvinà÷inã vittà brahmaråpà varànanà .
     vàsinã brahmajananã brahmahatyàpahàriõã ..
     brahmaviùõusvaråpà ca sadà vibhavavardhinã .
     vibhàùiõã vyàpinã ca vyàpikà paricàrikà ..
     vipannàrtiharà devã vinayavratacàriõã .
     vipanna÷okasaühartrã vipa¤cãvàdyatatparà ..
     veõuvàdyaparà devã veõu÷rutiparàyaõà .
     varcasvinã balakarã balamålà vivasvatã ..
     vipàpmà vi÷ikhà caiva vikalpaparivarjità .
     buddhidà bçhatã devã vidhivicchinnasaü÷ayà ..
     vicitràïgã vicitràbhà vicchà vibhavavardhinã .
     vijayà vinayà vandyà vàmadevã varapradà ..
     viùaghnã ca vi÷àlàkùmã vij¤ànavittamàninã .
     bhadrà bhogavatã bhavyà bhatànã bhayavàsinã ..
     bhåtadhàtrã bhayaharã bhaktava÷yà bhayàpahà .
     bhaktidà bhayahà bherãbhaktadurgapradàriõã ..
     bhàgãrathã bhànumatã bhàgyadà bhaganirhità .
     bhavapriyà bhåtatuùñirbhåtidà bhåtabhåùaõà ..
     bhogavatã bhåtimatã bhavyaråpà bhramirbhramà .
     bhåridà bhaktisulabhà bhàgyavçddhikarã sadà ..
     bhikùumàtà bhikùunibhà bhavyà bhavasvaråpiõã .
     mahàmàyà màtçpriyà mahànandà mahodarã ..
     matirmuktirmanoj¤à ca mahàmaïgaladàyinã ..
     mahàpuõyà mahàdàtrã maithunapriyalàlasà ..
     manoj¤à màlinã mànyà maõimàõikyadhàriõã .
     munistutà mohakarã mohahantrã madotkañà ..
     madhupànaratà madyà madàghårõitalocanà .
     madhupànapramattà ca madhulubdhà madhuvratà ..
     màdhavã màlinã mànyà manorathapathàtigà .
     mokùai÷varyapradàmartyà mahàpadmavanà÷rità ..
     mahàprabhàvà mahatã mçgàkùã mãnalocanà .
     mahàkàñhinyasampårõà mahàkùã mahatã kalà ..
     muktiråpà mahàmuktà maõimàõikyabhåùaõà .
     muktàphalavicitràïgã muktàra¤jitanàsikà ..
     mahàpàtakarà÷ighnã manonayananandinã .
     mahàmàõikyaracità mahàbhåùaõabhåùità ..
     màyàvatã mohahantrã mahàvidyàvidhàriõã .
     mahàmedhà mahàbhåtirmahàmàyà priyà sakhã ..
     manodharã mahopàyà mahàmaõivibhåùità .
     mahàmohapraõayinã mahàmaïgaladàyinã ..
     ya÷asvinã ya÷odà ca yamunàvàrihàriõã .
     yogasiddhikarã yaj¤à yaj¤e÷avanditapriyà ..
     yaj¤e÷ã yaj¤aphaladà yajanãyà ya÷askarã .
     yogayoniryogasiddhà yoginã yogabuddhidà ..
     yogayuktà yamàdyaùñasiddhiryaj¤aikadhàriõã .
     yamunàjalasevyà ca yamunàjalahàriõã ..
     yàminã yamunà yàmyà yamalokanivàsinã .
     lokàlokavilàsà ca lolatkallolamàlikà ..
     lolàkùã lokamàtà ca lokànandapradàyinã .
     lokabandhurlokadhàtrã lokàlokanivàsinã ..
     lokatrayanivàsà ca lakùalakùaõalakùità .
     lãlàlokà ca làvaõyà laghimà lasadãkùaõà ..
     vàsudevapriyà vàmà vasantasamayapriyà .
     vàsantã vasudà vajrà veõuvàdaparàyaõà ..
     vãõàvàdyapramattà ca vãõànàdavibhåùaõà .
     veõuvàdyaratà caiva vaü÷ãnàdavibhåùaõà ..
     ÷ubhà ÷ubharatiþ ÷àntiþ ÷ai÷avà ÷àntivigrahà .
     ÷ãtalà ÷oùità ÷obhà ÷ubhadà ÷ubhadàyinã ..
     ÷ivapriyà ÷ivànandà ÷ivapåjàsu tatparà .
     ÷ivastutyà ÷ivasatyà ÷ivanityaparàyaõà ..
     ÷rãmatã ÷rãnivàsà ca ÷rutiråpà ÷ubhavratà .
     ÷uddhavidyàjapakarã ÷ubhakartrã ÷ubhà÷ayà ..
     ÷rutànandà ÷rutiþ ÷rotrã ÷ivapremaparàyaõà .
     ÷oùaõã ÷ubhavàrtà ca ÷àlinã ÷ivanartakã ..
     ùaóguõàyupadàkràntà ùaóaïga÷rutiråpiõã .
     sarasà suprabhà siddhà siddhasiddhipradàyinã ..
     sevyàsaïgà satã såktà såktiråpà sadàpriyà .
     sampatpradà stutiþ stutyà stavanãyà stavapriyà ..
     sthairyadà sthairyagà saukhyà straiõasaubhàgyadàyinã .
     såkùmasåkùmà svadhà svàhà svadhàlepapramodinã ..
     svargapriyà samudràbhà sarvapàtakanà÷inã .
     saüsàravàriõã ràdhà saubhàgyavardhinã sadà ..
     harapriyà hiraõyàbhà hariõàkùã hiraõmayã .
     haüsaråpà haridràbhà haridvarõà ÷ucismite ..
     kùemadà kùàlità kùemà kùudraghaõñàvidhàriõã .
     aparaikaü ÷çõu prauóhe svaràkùarasamanvitam ..
     stotraü sahasranàmàkhyaü svaravya¤janasaüyutam .
     ajapà atulànantà anantàmçtadàyinã ..
     annadànà a÷okà ca alakà amçta÷ravà .
     anàthavallabhànantà ayonisambhavà priye ..
     avyaktalakùaõàkùuõõà vicchinnàcàparàjità .
     anàthànàmabhãùñàrthasiddhidànandavardhinã ..
     aõimàdiguõàdhàrà agaõyàlikahàriõã .
     acintya÷aktivalayàdbhutaråpà ca hàriõã ..
     adriràjasutà dåtã aùñayogasamanvità .
     acyutà anavacchinnà akùuõõa÷aktidhàriõã ..
     anantatãrtharåpà ca anantàmçtaråpiõã .
     anantamahimà pàrà anantasukhadàyinã ..
     arthadà annadà arthà sadà amçtavarùiõã .
     avidyàjàla÷amanã apratarkagatipradà ..
     a÷eùavighnasaühantrã a÷eùaguõagumphità .
     aj¤ànanà÷inã devã anantasiddhidàyinã ..
     a÷eùapàpasaühantrã a÷eùadevatàmayã .
     aghorà amçtà devã aj¤ànatimirapradà ..
     anugrahaparà devã abhiràmavinodinã .
     anavadyaparicchinnà atyanantakalaïkiõã ..
     àrogyadàtrãü ànandà àpannàrtivinà÷inã .
     à÷caryaråpà àdyasthà àptavidyà sadà priyà ..
     àpyàyinã ca àlasyà àpadàhàmçtapradà .
     iùñàratiriùñadàtrã iùñapårõaphalapradà ..
     itihàsasmçtiþ ÷vetà ihàmåtraphalapradà .
     iùñà ca iùñaråpà ca ityàdiparivandità ..
     indirà itaràkùãca ilaïkàra idhàriõã .
     indràõãsevitapadà indriyaprãtidàyinã ..
     ã÷varã ã÷ajananã ã÷asyai÷varyadàyinã ..
     utaïka÷aktisaüyuktà upamànavivarjità .
     uttama÷lokasaüsevyà uttamottamaråpiõã ..
     ukùà uùà udhàràdhà urmilà ca ÷ucismite .
     åhà åhavitarkà ca årdhvadhàrà ca årdhvagà ..
     årdhvadhàrà årdhvathonã upapàpavinà÷inã .
     çùivçndastutà çddhikaraõatrayanà÷inã ..
     çtambharà çddhidàtrã çkthà çkthasvaråpiõã çtupriyà çkùamàtà çkùàrcirçkùamàrgagà ..
     çtulakùaõaråpà ca çtumàrgapradar÷inã .
     eùitàkhilasarvasvà ekaikàyutadàyinã ..
     ai÷varyatarpyaråpà ca aitiraindra÷iromaõiþ .
     ojasvinã oùadhã ca ojonàdaujadàyinã ..
     oïkàrajananã devi oïkàrapratipàdità .
     audàryaprakarà bhadre aupendrauùadhivigrahà ..
     aü÷vavasthà ca amçtà ambà ambàlikà tathà .
     ambujàkùã ca andhànà ambusnigdhàmbujànanà ..
     aü÷umàlã aü÷umatã aü÷ãtyaü÷àü÷asambhavà .
     andhatàmisrahà bhadre atyanta÷obhanasvarà ..
     arthe÷à arthadàtrã ca arõaråpà anàhatà .
     ÷çõu nàmàntaraü bhadre kakàràdi varànane ! ..
     atyantasundaraü ÷uddhaü nirmolotpalagandhinã .
     kuñantà karuõà kàntà karmajàlavinà÷inã ..
     kamalà kalpalatikà kalikalmaùanà÷inã .
     kamanãyakalà karõà kapardipåjanapriyà ..
     kadambakusumàbhàùà sadà kokanadekùaõà .
     kàlindãkelikalità kaõà kàdambamàlikà ..
     kàntàlokatrayà kanthà kantharåpà manoharà .
     khaóginã khaódhàràbhà khagà khagendudhàriõã ..
     khekhelagàminã khaógà khaógendutalakàùñhità .
     khecarã khecarã vidyà khagatiþ khyàtidàyinã ..
     khaõóipà÷eùapàpaughà khalavçddhivinà÷inã .
     khàtena kandasandohà khaógakhañvàïgadhàriõã ..
     kharasantàpa÷amanã kharaduþkhanikçntanã .
     guhàgandhagatirgaurã gandharvanagarapriyà ..
     gåóharåpà guõavatã gurvã gauravaraïgiõã .
     grahapãóàharà guptà gadasnigdhamanà priyà ..
     càmpeyalocanà càru càrvaïgã càruråpiõã .
     candracandanasiktàïgã carvanãyà cirasthità ..
     càrucampakamàlàóhyà calità÷eùaduùkçtà .
     càrità÷eùavçjinà càrutà÷eùamastulà ..
     raktacandanasiktàïgã raktàïgã raktamàlikà .
     ÷uklacandanasiktàïgã ÷uklàïgã ÷uklamàlikà ..
     pãtacandanasiktàïgã pãtàïgã pãtamàlikà .
     kçùõacandanasiktàïgã kçùõàïgã kçùõamàlikà ..
     ÷uklavastraparãdhànà ÷uklaùastrottarãyikà .
     raktavastraparãdhànà raktavastrottarãyikà .
     pãtavastraparãdhànà pãtavastrottarãyikà .
     kçùõapaññaparãdhànà kçùõapaññottarãyikà ..
     vçndàvane÷varã ràdhà kçùõakàryaprakà÷inã .
     padminã nàginã gopã kàlindã avagàhinã ..
     gopã÷varapriyà bhçtyà sadà nagaramohinã .
     tripurà tripuràdevã tripuràj¤àkarã sadà ..
     tripuràsannikarùasthà tripuràparicàrikà .
     tripuràpurasaüsthà tu yà ràdhà padminã parà ..
     nànàsaubhàgyasampannà nànàbharaõabhåùità .
     stotraü sahasranàmàkhyaü kathitaü tava bhaktitaþ ..
     etat stotra¤ca mantra¤ca kavaca¤ca varànane .
     kalpe kalpe ca deve÷i prapañhedyadi mànavaþ ..
     upàsya ràdhikàü vidyàü kevalaü kamalekùaõe .
     bahukàlena deve÷i upavidyàpi sidhyati ..
     padminã ràdhikà vidyà upavidyàsu ni÷cità .
     mahàvidyàü mahe÷àni upàsya yatnataþ svayam ..
     prakañaü parame÷àni ràdhàmantreõa sundari ! .
     ÷çõu nàma sahasràõi prakañe yattu ÷asyate ..
     kçùõastu kàlikà sàkùàt ràdhàprakçtipadminã .
     he kçùõa ràdhe govinda idamuccàrya yatnataþ ..
     sadàsau vaiùõavo devi sarvatraiva prakà÷ate .
     govindo yastu devei÷i svayaü tripurasundarã ..
     vinà mantraü vinà homaü vinà påjàü vinà valim .
     vinà gandhaü vinà puùpaü vinà nityoditàü kriyàm ..
     pràõàyàmaü vinà dhyànaü vinà bhåtavi÷odhanam .
     vinà japaü vinà dànaü yena ràdhà prasãdati ..
     ràdhàsahasranàmàkhyastotramàrgeõa pàrvati .
     yo japedvaiùõavaü mantraü ràdhikàmantrameva ca ..
     sa patennarake vore yàvadindrà÷caturda÷a .
     ÷rutvà gurumukhànmantraü vaiùõavo bhaktitatparaþ ..
     tataþ pura÷carãü kuryàdekaviü÷atisaükhyakam .
     pårõàbhiùekasiktasya tato gurupadàrcanam ..
     vinà pårõàbhiùeka¤ca bhavàbdhau pàramicchati .
     aj¤asya tasya durbuddherniraye patanaü bhavet ..
     satyaü satyaü mahe÷àni satyaü satyaü vadàmyaham .
     bhavàbdhitaraõaü nàsti vinà pårõàbhiùecanam ..
     nànàgamapuràõàni vedavedàïga÷àstrataþ .
     mayoddhçtaü mahe÷àni sàraü pårõàbhiùecanam ..
     tasmàt sarvaprayatnena kuryàt pårõàbhiùecanam .
     kçtvà pårõàbhiùeka¤ca pañhet ràdhàstavaü priye ..
     stavapàñhànmahe÷àni sa bhavedbhavanandanaþ .
     stotraü sahasranàmàkhyaü na yasya japato manum ..
     ràdhàkçùõasya deve÷i tasya pàpaphalaü ÷çõu .
     kumbhãpàke sa pacyeta yàvadvai brahmaõaþ ÷atam ..
     nimnagànàü yathà ÷reùñhà bhavedbhàgãrathã priye .
     vaiùõavànàü yathà ÷ambhuþ prakçtãnàü yathà satã ..
     puruùàõàü yathà viùõurnakùatràõàü yathà ÷a÷ã .
     stavànà¤ca tathà ÷reùñhaü ràdhàstotramidaü priye ..
     japapåjàdikaü yadyadvalihomàdikantathà .
     ÷rãràdhàstotrapàñhasya kalàü nàrhati ùoóa÷ãm ..>% iti vàsudevarahasye ràdhàtantre dvàtriü÷at pañale sahasranàmastotram .. * ..) atha ràdhàkavacam . ÷rãpàrvatyuvàca .
     %<kailàsavàsin bhagavan bhaktànugrahakàraka .
     ràdhikàkavacaü puõyaü kathayasva mama prabho ..
     yadyasti karuõà nàtha tràhi màü duþkhato bhayàt tvameva ÷araõaü nàtha ÷ålapàõe pinàkadhçk ..
     ÷rãmahàdeva uvàca .
     ÷çõuùva girije tubhyaü kavacaü pårbasåcitam .
     sarvarakùàkaraü puõyaü sarvahatyàharaü param ..
     haribhaktipradaü sàkùàt bhuktimuktiprasàdhanam .
     trailokyàkarùaõaü devi harisànnidhyakàraõam ..
     sarvatra jayadaü devi sarva÷atrubhayàpaham .
     sarveùà¤caiva bhåtànàü manovçttikaraü param ..
     caturdhàmuktijanakaü sadànandakaraü param .
     ràjasåyà÷vamedhànàü yaj¤ànàü phaladàyakam ..
     idaü kavacamaj¤àtvà ràdhàmantra¤ca yo japet .
     sa nàpnoti phalaü tasya vighnastasya pade pade ..
     çùirasya mahàdevo'nuùñupchandaþ prakãrtitam .
     ràdhàsya devatà proktà ràü bãjaü parikãrtitam ..
     dharmàrthakàmamokùeùu viniyogaþ prakãrtitaþ .
     ÷rãràdhà me ÷iraþ pàtu lalàñaü ràdhikà tathà ..
     vçùabhàvusutà dantàn civukaü gopanandinã .
     candràvalã pàtu gaõóaü jihvàü kçùõapriyà tathà ..
     kaõñhaü pàtu haripràõà hçdayaü vijayà tathà .
     bàhå dvau candravadanà udaraü suvalasvasà ..
     kañiü yogànvità pàtu pàdau saubhadrikà tathà .
     nasvàn candramukhã pàtu gulphau gopàlavallabhà ..
     mukhaü vidhumukhã pàtu gopã padatalaü tathà ..
     ÷ubhapradà pàtu pçùñhaü kukùã ÷rãkàntavallabhà .
     guhyade÷aü jarà pàtu hariõã pàtu sarvataþ ..
     vàkyaü vàõã sadà pàtu dhanàgàraü dhane÷varã .
     pårbàü di÷aü kçùõaratà kçùõapràõà ca pa÷cimàm ..
     uttaràü harità pàtu dakùiõàü vçùabhànujà .
     candràvalã nai÷ameva divà kheóitamekhalà ..
     saubhàgyadà madhyadine sàyàhne kàmaråpiõã .
     raudrã pràtaþ pàtu màü hi gopinã rajanãkùaye ..
     hetudà saïgave pàtu komalà ca divàrdhake .
     ÷eùàparàhõasamaye ÷amità sarvasandhiùu ..
     yoginã bhogasamaye ratau ratipradà sadà .
     kàme÷ã kautuke nityaü yoge ratnàvalã mama ..
     sarvadà sarvakàryeùu ràdhikà kçùõamànasà .
     ityetat kathitaü devi kavacaü paramàdbhutam ..
     sarvarakùàkaraü nàma mahàrakùàkaraü param .
     sarvàrthasiddhistasya syàt yadyanmanasi vartate ..
     ràjadvàre sabhàyà¤ca saügràme ÷atrusaïkañe .
     pràõàrthanà÷asamaye yaþ pañhet prayato naraþ .
     tasya siddhirbhaveddevi na bhayaü vidyate kvacit ..
     àràdhità ràdhikà ca tena satyaü na saü÷ayaþ .
     gaïgàsnànàt harernàmagrahaõàt yat phalaü labhet ..
     tat phalaü tasya bhavati yaþ pañhet prayataþ ÷uciþ .
     haridràrocanà candramaõóitaü haricandanam ..
     kçtvà likhitvà bhårje ca dhàrayet mastake bhuje .
     kaõñhe và devadeve÷i sa harirnàtra saü÷ayaþ ..
     kavacasya prasàdena brahmà sçùñiü sthitiü hariþ .
     saühàra¤càhaü niyataü karomi kurute tathà ..
     vaiùõavàya ca ÷uddhàya viràgaguõa÷ãline .
     dadyàt kavacamavyagramanyathà nà÷amàpnuyàt ..>% iti ÷rãnàradapa¤caràtre j¤ànàmçtasàre pa¤caràtre sarvarakùàkavacaü samàptam .. * .. (ràdhàtantroktaràdhikàkavacaü yathà -- devyuvàca .
     %<devadeva mahàdeva sçùñisthityantakàraka .
     ràdhikàkavacaü deva kathayasva dayànidhe ..
     ã÷vara uvàca .
     ÷çõu devi varàrohe kavacaü janamohanam .
     gopitaü sarvatantreùu idànãü prakañãkçtam ..
     yà ràdhà tripurà dåtã upavidyà sadà tu sà .
     upavidyàkramàddevi kavacaü ÷çõu pàrvati ..
     japapåjàvidhànasya phalaü sarvasvasiddhidam .
     yatra tatra na vaktavyaü kavacaü gopitaü mahat .
     bhaktihãnàya deve÷i dbijanindàparàya ca .
     na ÷ådrayàjivipràya vaktavyaü parame÷vari ..
     ÷iùyàya bhaktiyuktàya ÷aktidãkùàratàya ca .
     vaiùõavàya vi÷eùeõa gurubhaktiparàya ca ..
     vaktavyaü parame÷àni mama vàkyaü na cànyathà ..
     asya ÷rãràdhàtrailokyamaïgalakavacasya gopikà çùiranuùñupchandaþ ÷rãràdhikà devatà mahàvidyàsàdhanagopyarthe viniyogaþ ..
     oüpårbe ca pàtu sà devã rukmiõã ÷ubhadàyinã .
     hrãü pa÷cime pàtu satyà sarvakàmaprapåraõã .
     yàmyàü hrãü jàmbavatã pàtu sarvakàmaphalapradà .
     uttare pàtu bhadrà hrãü bhadra÷aktisamanvità ..
     årdhve pàtu mahàdevã klãü kçùõapriyà ya÷asvinã .
     adha÷ca pàtu màü devã aiü pàtàlatalavàsinã ..
     adhare ràdhikà pàtu aiü pàtu hçdayaü mama .
     namaþ pàtu ca sarvàïgaü ïeyutà ca punaþ punaþ .
     sarvatra pàtu me devã ã÷varã bhuvane÷varã ..
     aiü hrãü ràdhikàyai hrãü aiü ÷iraþ pàtu màü klãü klãü ràdhikàyai klãü klãü dakùabàhuü rakùatu mama .
     hrãü hrãü ràdhikàyai hrãü hrãü vàmàïgaü rakùatu padminã padmagandhinã . aiü hrãü ràdhikàyai aiü aiü dakùapàdaü rakùatu mama . klãü klãü aiü aiü ràdhikàyai hrãü hrãü aiü aiü klãü klãü oü sarvàïgaü mama rakùatu . klãü ràdhikàye klãü vàmapàdaü rakùatu sadà padminã . hnãü ràdhikàyai hnãü akùiyugmaü rakùatu mama . ai ràdhikàyai aiü karõayugmaü sadà rakùatu mama . hnãü ràdhikàyai hnãü nàsàyugmaü sadà rakùatu mama .
     oü hrãü ràdhikàyai oü hrãü dantapaüktiü sadà pàtu sarasvatã . hrãü bhuvane÷varã lalàñaü pàtu hrãü kàlã me mukhamaõóalaü sadà pàtu . hrãü hrãü hrãü mahiùamardinyai hrãü hrãü mahiùamardinã dbàrakàvàsinã sahasràraü rakùatu sadà mama .
     aiü hrãü aiü màtaïgã hçdayaü sadà mama rakùatu .
     hrãü aiü hrãü ugratàrà nàbhipadmaü sadà rakùatu mama . klãü aiü klãü sundarã klãü aiü klãü svàdhiùñhànaü liïgamålaü rakùatu mama . laü aiü laü pçthivã gudamaõóalaü rakùatu mama . aiü aiü aiü balagà aiü aiü aiü stanadbayaü rakùatu mama . hasauü bhairavã hsauþ skandhadbayaü rakùatu mama . hnãü annapårõà hnãü ghàñàü rakùatu mama . aiü hnãü aiü bãjatrayaü sadà pàtu pçùñhade÷aü mama . oü mahàdevaþ pàtu sarvàïgaü me oü nàràyaõaþ pàtu sarvàïgaü sadà mama .
     oü oü kçùõaþ pàtu sadà gotraü rukmiõãnàthaþ .
     rukmiõã satyabhàmà ca saivyà jàmbuvatã tathà ..
     lakùaõà mitravçndà ca bhadrà nagnajità tathà .
     etàþ sarvà yuvatayaþ ÷obhanàsyàþ sulocanàþ ..
     rakùeyurmàü santu dikùu satataü ÷ubhadar÷anàþ .
     oü nàràyaõa÷ca govindaþ ÷iraþ padmadalekùaõaþ ..
     sarvàïgaü me sadà rakùet ke÷avaþ ke÷ihà hariþ .
     itãdaü kavacaü bhadre trailokyamaïgalaü ÷ubham ..
     padminyàþ parame÷àni upavidyàsu saïgatam .
     yaþ pañhet pàñhayedvàpi satataü bhaktitatparaþ ..
     niràhàro jalatyàgã ayutaü vatsare sadà .
     tadaiva parame÷àni padminã va÷atàmiyàt ..
     etatte kathitaü devi kavacaü bhuvi durlabham .
     phalamålajalaü tyaktvà pañhet saüvatsaraü yadi ..
     padminã va÷amàyàti tadaiva naganandini .
     anenaiva vidhànena yaþ pañhet kavacaü param ..
     viùõulokamavàpnoti nànyathà vacanaü mama .
     saügopya påjayedvadyàü mahàvidyàü varànane ..
     prakañàrthamidaü devi kavacaü prapañhet sadà .
     mahàvidyàü vinà bhadre yaþ pañhet kavacaü priye .
     tadaiva sahasà bhadre kumbhãpàkaü vrajet priye ..>% iti vàsudevarahasye ràdhàtantre ekatriü÷at pañalaþ ..) atha ràdhàstotram .
     %<stotra¤ca sàmavedoktaü prapañhet bhaktipårbakam .
     ràdhà ràse÷varã ramyà paramà ca paràtmanaþ ..
     ràsodbhavà kçùõakàntà kçùõavakùaþsthalasthità .
     kçùõapràõàdhidevã ca mahàviùõuprasårapi ..
     sarvathà viùõumàyà ca satyàsatyà sanàtanã .
     brahmasvaråpà paramà nirliptà nirguõà parà ..
     vçndàvane÷à vijayà yamunàtañavàsinã .
     golokavàsinã gopã gopã÷à gopamàtçkà .
     sànandà paramànandà nandanandanakàminã .
     vçùabhànusutà ÷àntà kàntà pårõatamasya ca ..
     kàmyà kalàvatãkanyà tãrthapåtà satãnibhà .
     saptatriü÷acca nàmàni vedoktàni ÷ubhàni ca ..
     sàrabhåtàni puõyàni sarvanàmasu nàradaþ .
     yaþ pañhet saüyataþ ÷uddho viùõubhakto jitendriyaþ ..
     iha vai ni÷calàü lakùmãü labdhvà yàti hareþ padam ..
     haribhaktiü harerdàsyaü labhate nàtra saü÷ayaþ ..
     bhakto lakùajapenaiva stotrasiddhirbhavet dhruvam .
     stotrasmaraõamàtreõa jãvanmukto bhavennaraþ ..
     pade pade'÷vamedhasya labhate ni÷citaü phalam .
     koñijanmàrjitàt pàpàt brahmahatyà÷atàdapi .
     stotrasmaraõamàtreõa mucyate nàtra saü÷ayaþ ..
     mçtavatmà kàkabandhyà mahàbandhyà prasåyate .
     ÷çõoti varùamekaü yà ÷uddhà snigdhànnabhojanã ..
     ÷çõoti màsamekaü yaþ sarvàbhãùñaü labhennaraþ .
     sàmavede kumàraü tamityàha kamalodbhavaþ ..>% iti nàradapa¤caràtre j¤ànàmçtasàre dvitãyaràtrau ÷ivanàradasaüvàde bhaktij¤ànakathane ÷rãràdhikàstotraü samàptam

#<ràdhàkàntaþ>#, puü, (ràdhàyàþ kàntaþ .) ÷rãkçùõaþ . yathà --
     %<goloke dvibhujaþ kçùõo ràdhàkàntaþsanàtanaþ .
     gopàïganàdibhiryukto dbibhujairgopapàr÷vadaiþ ..>% iti brahmavaivarte brahmakhaõóe 17 adhyàyaþ ..

#<ràdhàtanayaþ>#, puü, (ràdhàyàþ såtapatnyàstanayaþ . tayà pàlitatvàt tathàtvam .) karõaþ . iti hemacandre karõaparyàye ràdhàsuta÷abdadar÷anàt ..

#<ràdhàbhedã>#, [n] puü, (ràdhàü dhanvicitrabhedaü bhinattãti . bhid + õiniþ .) arjunaþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<ràdhàvedhã>#, [n] puü, (ràdhàü dhanvicitravi÷eùaü vidhyatãti . vidh + õiniþ .) arjunaþ . yathà,
     %<ràdhàvedhã kirãñyaindrirjiùõuþ ÷vetahayo naraþ .
     bçhannalo guóàke÷aþ subhadre÷aþ kapidhvajaþ .
     vãbhatsuþ karõajittasya gàõóãvaü gàõóivaü dhanuþ ..>% iti hemacandraþ . 3 . 373 ..

#<ràdhàsutaþ>#, puü, (ràdhàyàþ såtapatnyàþ sutaþ .) karõaþ . yathà --
     %<vedijà yàj¤asenã ca karõa÷campàdhipo'ïgaràñ .
     ràdhàsuto'rkatanayaþ kàlapçùñhantu tadbanuþ ..>% iti hemacandraþ . 3 . 375 .. (yathà, mahàbhàrate . 8 . 86 . 3 .
     %<pa÷ya cainaü samàyuktaü rathaü karõasya pàõóava .
     ÷vetabàjisamàyuktaü yuktaü ràdhàsutena ca ..>%)

#<ràdheyaþ>#, puü, (ràdhàyà apatyamiti . ràdhà + %<strãbhyo óhak .>% 4 . 1 . 120 . iti óhak .) karõaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 134 . 11 .
     %<såtaputtrastu ràdheyo guruü droõamiyàttadà ..>%)

#<ràpyaþ>#, tri, (rapyate iti . rap + %<àsuyuvapirapãti .>% 3 . 1 . 126 . iti õyat .) kathanãyaþ . rapadhàtoþ karmaõi ghyaõpratyayena niùpannaþ ..

#<ràmaü>#, klã, (ramyate'neneti . ram + gha¤ .) vàståkam . kuùñham . iti medinã . me, 26 .. tamàlapatram . iti ràjanirghaõñaþ .. (nai÷aü tamaþ . yathà, çgvede . 10 . 3 . 3 .
     %<supraketairdyubhiragnirvitiùñhan ru÷adbhirvarõairabhiràmamasthàt ..>% %<ràmaü kçùõavarõaü ÷àrvaraü taümaþ abhyasthàtsàyaü homakàle abhibhåya tiùñhati .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<ràmaþ>#, tri, (ramate iti . ram + õaþ . ramyate'neneti . ram + gha¤ và .) manoj¤aþ . (yathà, bçhatsaühitàyàm . 19 . 5 .
     %<gàvaþ prabhåtapayaso nayanàbhiràmà ràmà ratairavirataü ramayanti ràmàn ..>%) sitaþ . asitaþ . iti medinã . me, 27 ..

@<[Page 4,146c]>@
#<ràmaþ>#, puü, (ramate iti . rama krãóàyàm +
     %<jvalitikasantebhyo õaþ . 3 . 1 . 140 .>% iti õaþ .) para÷uràmaþ . sa tu viùõoraü÷aþ jamadagnimuneþ puttratvena tretàyugàdàvavatãrõaþ ekaviü÷ativàràn pçthivãü niþkùattriyàmakarot . (asau eva samantapa¤cake pa¤ca kùattriya÷oõitahnadàn vidhàya pitén santarpayàmàsa . yaduktaü mahàbhàrate . 1 . 2 . 2 -- 11 . sautiruvàca .
     %<÷çõudhvaü mama bho viprà bruvata÷ca kathàþ ÷ubhàþ .
     samantapa¤cakàkhya¤ca ÷rotumarhatha sattamàþ ..
     tretàdvàparayoþ sandhau ràmaþ ÷astrabhçtmaüvaraþ .
     asakçt pàrthivaü kùattraü jaghànàmarùacoditaþ ..
     sa sarvaü kùattramutsàdya svavãryeõànaladyutiþ .
     samantapa¤cake pa¤ca cakàra raudhiràn hnadàn ..
     sa teùu rudhiràmbhaþsu hnadeùu krodhamårchitaþ .
     pitén santarpayàmàsa rudhireõeti naþ ÷rutam ..
     atharcãkàdayo'bhyetya pitaro ràmamabruvan .
     ràma ràma mahàbhàga prãtàþ smastava bhàrgava ..
     anayà pitçbhaktyà ca vikrameõa tava prabho .
     varaü vçõãùva bhadrante yamicchasi mahàdyute ..
     ràma uvàca .
     yadi me pitaraþ prãtà yadyanugràhyatà mayi .
     yacca roùàbhibhåtena kùattramutsàditaü mayà ..
     ata÷ca pàpànmucye'hameùa me pràrthito varaþ .
     hnadà÷ca tãrthabhåtà me bhaveyurbhuvi vi÷rutàþ ..
     evaü bhaviùyatãtyevaü pitarastamathàbruvan .
     taü kùamasveti niùiùidhustataþ sa viraràma ha ..
     teùàü samãpe yo de÷o hnadànàü rudhiràmbhasàm .
     samantapa¤cakamiti puõyaü tat parikãrtitam ..>% asyànyadvivaraõaü para÷uràma÷abde draùñavyam .. *) ràghavaþ . ÷rãràmacandraþ sa ca pårõabrahmasvaråpaþ ayodhyàdhipatida÷aratharàjatanayatvena tretàyuga÷eùe ràvaõàdivadhàrthamavatãrõaþ . baladevaþ . sa tu anantadevo viùõoraü÷aþ yaduvaü÷ãyavasudevaputtratvena dvàparayugànte kaüsàdivadhàrthamavatãrõaþ . (yathà, bhàgavate . 1 . 11 . 17 .
     %<ni÷amya preùñhamàyàntaü vàsudevo mahàmanàþ .
     akråra÷cograsena÷ca ràma÷càdbhutavikramaþ ..>%) trayo ràmà yathà --
     %<aghora÷càtha bàõa÷ca mahàkàlau prakãrtitau .
     bhàrgavo ràghavo gopastrayo ràmàþ prakãrtitàþ ..>% iti vahnipuràõam .. * .. varuõaþ . ghoñakaþ . pa÷ubhedaþ . iti medinã . me, 26 .. (ram + bhàve gha¤ . ratiþ . yathà, bhàgavate . 7 . 6 . 14 .
     %<sarvatra tàpatrayaduþkhitàtmà nirvidyate na svakuñumbaràmaþ ..>% %<svakuñumbe ràmo ratiryasya .>% iti tatra ÷rãdharasvàmã ..) ràma÷abdasya vyutpattiryathà --
     %<rà÷abdo vi÷vavacano ma÷càpã÷varavàcakaþ .
     vi÷vànàmã÷varo yo hi tena ràmaþ prakãrtitaþ ..
     ramate ramayà sàrdhaü tena ràmaü vidurbudhàþ .
     ramàõàü ramaõasthànaü ràmaü ràmavido viduþ ..
     rà ceti lakùmãvacano ma÷càpã÷varavàcakaþ .
     lakùmãpatiü gatiü ràmaü pravadanti manãùiõaþ ..
     nàmnàü sahasraü divyànàü smaraõe yat phalaü labhet .
     tat phalaü labhate nånaü ràmoccàraõamàtrataþ ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 110 adhyàyaþ .. (tathà ca adhyàtmaràmàyaõe . 1 . 3 . 44 .
     %<yasmin ramante munayo vidyayà j¤ànaviplave .
     taü guruþ pràha ràmeti ramaõàdràma ityapi ..>% etatkçtaràkùasavadhavçttàntaü vicàrya yaduktaü ràmànujena tadàha . atra yuddhadivasagaõanàyàü katakatãrthau . pårvaü suvelàrohaõadine .
     %<tato'stamagamat såryaþ sandhyayà pratira¤jitaþ .
     pårõacandrapradãptà ca kùapà samativartate ..>% ityuktestaddinaü caturda÷ãpårõimànyataraditi spaùñam . tataþ kçùõapratipadi yuddhàrambhastasyàmeva ràtrau nàgapà÷abandhatadvimokùau . dbitãyàyàü dhåmràkùavadhaþ . tçtãyàyàü vajradaüùñrasya . caturthyàmakampanasya . pa¤camyàü prahastasya . ùaùñhyàü ràvaõabhaïgaþ . saptamyàü kumbhakarõavadhaþ . aùñamyàmatikàyàdeþ . navamyàmindrajito brahmàstraprayogaþ . da÷amyàü divà nikumbhavadhaþ . tadràtrau makaràkùavadhaþ . ekàda÷yàditrayoda÷yantadinatrayeõa indrajidvadhaþ . caturda÷yàü målabalavadhaþ . amàyàü ràvaõayuddhàrambhatadvadhàviti pa¤cada÷adinàni sarvaü yuddhamiti . atredaü vaktavyam . keyaü kçùõapratipat màghakçùõasya và caitrakçùõasya và . nàdyaþ caitre puùyànakùatre'yodhyàto vanaü prati ràmasya prasthànamiti spaùñamayodhyàkàõóe . caitre puùya÷ca ÷uklapakùa eva tatràpi navamyàdidinatraye eveti spaùñameva jyotiùàdau . tatra navamãriktàtvàdabhiùekàyogyà da÷amyeva tu pårõatvàdyogyà . eva¤ca caitra÷uklada÷amyàü prasthànam . tatra màghakçùõàmàyàü yuddhasamàptau taduttarapa¤camyàü bharadvàjà÷ramagamanam .
     %<pårõe caturda÷e varùe pa¤camyàü lakùaõàgrajaþ .
     bharadvàjà÷ramaü pràpya vavande niyato munim ..>% iti vakùyamàõatvàt . tatra na ca caturda÷avarùasamàptiriti bhagavataþ pratij¤àhàniþ . pårõe caturda÷e varùe ityukterasaïgati÷ca . yuddhottaraü tàvatkàlaü laïkàyàmavasthànasyàlàbhàcca . caitra÷uklapa¤camyàü tatràgamane'pi pa¤cadinanyånataiveti taddhànistadavasthaiva . taduttaradvitãyadine evàyodhyàprave÷asya làbhàt . amàntamànena caitrakçùõottarapa¤camyàü tadà÷ramagatàvapi caturda÷avarùato bahudinàdhikyena caturda÷avarùasamàptidine'yodhyànàgame %<mayà pràõà heyà>% iti bharatapratij¤àhàniþ . sà ca pratij¤à citrakåñe ràmasannidhàvityayodhyàkàõóànte spaùñam . etena caitrakçùõapratipadi yuddhàrambhastacchuklapratipadi ràvaõasaühàra iti tãrthokta÷caitrakçùõasyetyantyo'pi paràstaþ . pårõimàntamànena tithibaddhadvàda÷amàsairvarùagaõane pa¤cadinànàü nyånatvàt . amàntamànena caitrakçùõagrahaõe bahudinàdhikyam . sàvanamànena ùaùñyuttaratri÷atà dinairvarùagaõane tu tithibaddhavarùàt tatra ùaódinàdhikyena caturda÷avarùàõà¤catura÷ãtyahoràtravçddhyà bahudinanyånataiva . ki¤ca mahàbhàrate yudhiùñhiravanavàse trayoda÷avarùamite ki¤citkàlàdarvàgeva teùàü pràkañye duryodhanena tadasamàptau eùàü pràkañyena punastàvatparyantaü punaretairvanavàsaþ kartavyo bhaviùyatãti bhãùmaü pratyukte bhãùmavàkyaü viràñaparvaõi .
     %<pa¤came pa¤came varùe dvau màsàvupajàyataþ .
     eùàmapyadhikà màsàþ pa¤ca ca dvàda÷akùapàþ trayoda÷ànàü varùàõàmiti me dhãyate matiþ .
     sarvaü yathàvaccaritaü yadyadebhiþ prati÷rutam ..
     evametaddhruvaü j¤àtvà tato vãbhatsuràgataþ .
     sarve caiva mahàtmànaþ sarve dharmàrthakovidàþ ..
     yeùàü yudhiùñhiro ràjà kasmàddharmeparàdhnuyuþ ..>% iti . eva¤cedç÷avyavahàranibaddhadvàda÷amàsaireva varùagaõanà . adhikamàsagaõanà cocitaiva . eva¤càdhikamàsagaõanàyàü dharmàhànau nyàyyatve ca sthite kasmàdràmastànupekùeta . bharato và tànna gaõayet . eva¤càmàntamànena caturda÷ãyà÷vinakçùõe . pårõimàntamànena kàrtikakçùõe ùaùñhyàü tatsamàptirityàyàti . anyathà caitra÷uklada÷amyàmàrabdhasya vanavàsasya ùaùñhyàü caturda÷avarùasamàptirna kathamapyupapadyate . tadgaõane tu ekàda÷adinanyånaùaõõàü màsànàü caturda÷avarùeùu vçddhàvupapadyata eva sà . tasmàt dvàda÷asamàptyuttaraü trayoda÷e ki¤cidvyatãte araõyakàõóoktàsmadrãtyà phàlgunàùñamyàü ràvaõakçtasãtàpahàraþ . tata÷caturda÷e ki¤cidbyatãte ràmasya laïkàsamãpagamanam . vartate da÷amo màso dbau tu ÷eùau plavaïgameti sãtoktiþ sàvanamànena svaharaõadinataþ kàlagaõanayà . tatra pårõacandrapradãptà ceti ràmoktyà pauùa÷uklacaturda÷yàü pårõimàyàü và trikåña÷ikharapràptã ràmasya . ki¤ca hanåmato laïkàprave÷ottaraü sãtàdar÷anakàle himavyapàyena ca ÷ãtara÷mirabhyutthito naikasahasrara÷miriti vàkyena dvau màsau rakùitavyau me yo'vadhiste mayà kçta iti ràvaõavàkyena màrga÷uklada÷amyuttaraü hanåmato laïkàprave÷o dinadvayàntare labhyate iti niråpitaü sundarakàõóe . tato màrgakçùõàùñamyàü ràghavaprasthànasyànyatroktatvena pauùapårõimàtvamevocitaü tatpràptidinasya . tato da÷apa¤cadinàni senànive÷adåtapreùaõàdinà gatàni . tato yuddhàrambhastatra tadàrabhya bhàdra÷ràvaõobhayàmàntaü laïkàpuràd bahiþ senayoþ saïkulaü yuddham . tato bahuràkùasakùayeõa bhãtà ràkùasà laïkàü praviùñà iti taddine'vahàraþ . taduttarapratipadi ràtràvindrajitkçta÷arabandha ityàdi . ataeva ÷arabandhabaddharàghavadar÷anakàle sãtàvàkyam . tãrtvà sàgaramakùobhyaü bhràtarau goùpade hatàviti . anena bahudinayuddhe bahuùu ràkùaseùu kùayiteùu yåthapakatipayaråpe'tyalpàva÷iùñe sainye tayoþ ÷arabandha iti labhyate . tathà ayaü te sumahàn kàlaþ ÷ayànasya mahàbaleti kumbhakarõamprati ràvaõoktyà sàmpratatannidràyàþ ùaõmàsàdhikatvapratãterapyevamevocitam . niråpita¤caitat pràk . setubandhàdivçttàntaü tvaü na jànãùe iti kumbhakarõamprati ràvaõoktyà pårvamantrakaraõottaraü madhye jàgaraõàbhàvasya pratãteþ . ki¤ca . ÷arabandhanadinaü na kçùõapratipat . tasyàþ pårõimottaratvena sampårõaràtrau candrasattayà tasmiüstamasi dàruõe ityàdyukterasaïgatyàpatterataþ sà ÷uklapratipadvàcyà . eva¤càmàntapakùamàtraü yuddhamityasyàtyantamasaïgatyàpattiþ . yattu amàyàmeva ràvaõavadha iti tattu na yuktam . indrajidvadhottaram .
     %<abhyutthànaü tvamadyaiva kçùõapakùacaturda÷ãm .
     kçtvà niryàhyamàvàsyàü vijayàya balairvçtaþ ..>% iti ràvaõamprati supàr÷vasyoktyà . caturda÷yàü ràvaõapreùitabalavadhottaramamàyàü nirgataràvaõena ràmalakùaõayoryuddhe ràtrau lakùmaõasya ÷aktighàtottaraü ràvaõalaïkàprave÷asyoktatayà tato lakùmaõacikitsottaraü punà ràmaràvaõayuddhasya vàlmãkinaiva spaùñamuktatayà tadasambhavàt . ki¤ca . àdityahçdayasyàdityaü prekùya japtvedraü paraü harùamavàptavànityanena såryadar÷anottaraü japasyoktatayà ràvaõamaraõottaraü sthiraprabha÷càbhyabhavaddivàkara ityuktyà divà tadbadhapratãtyà ca cirakàlayuddhottaraü lakùmaõe ÷aktighàtasya tadathamoùadhãparvatànayanasya coktatvenàmàràtrau ÷aktighàtapratãtyà raõàdràvaõàpagamasya pratãtyà ca tadvirodhàt . tathà pàdme .
     %<tato jaj¤e mahàyuddhaü saïkulaü kapirakùasàm .
     madhyàhne prathamaü yuddhaü pràrabdhaü pratipadyabhåt ..>% pratipadi ÷uklapratipadãtyarthaþ . uktayukteþ .
     %<tato ni÷i samàgamya màyàvã ÷akrajid balã .
     babandha nàgapà÷aistau ràdhavau ca harivrajàn ..>% tataþ cirakàlasaïkulayuddhottaram . anyathà tasyàü ni÷ãtyeva vadet . agre dvitãye'hni ùaùñhyàmiti coktyà dàruõe tamasãti ràmàyaõoktyà ca bhàdra÷ràvaõobhayamàmottarapratipadyetaditi bodhyam .
     %<vainateyastadàbhyetya tàni càstràõyamocayat .
     dvitãye'hani dhåmràkùaü hanåmànnijaghàna vai ..
     tçtãye'hnivajradaüùñraü khaógàcciccheda càïgadaþ .
     jaghàna hanåmàn bhåya÷caturthe'hanyakampanam ..
     prahastaü pa¤camãtithyàü nãla÷cicchedamårdhani .
     ràvaõaþ paribhåto'bhåt ùaùñhyàü ràmeõa dhanvinà ..
     atha laïke÷varaþ khinnaþ kumbhakarõaü sahodaram .
     ÷ailamudgaraghàtà÷vadhàvanàdyairabodhayat .
     jaghàna taü kumbhakarõaü ràmaþ saptamavàsare ..>% idaü bodhanaü dinadvayena . taü bodhitaü kumbhakarõam . saptamavàsare bodhanottaraü saptamavàsare ityarthaþ . yat tu bodhanaü ùaùñhyàü ràtrau saptamyà¤caitadvadha iti tanna . tadutthàpane uktasyàtiprayàsasya ràtrimàtreõàsambhavàt . ràvaõamandiragamanakàle såryaprabhayà ràvaõamandirasyàtibhàsvaratvavarõanena mantràdinà saptamyàü yuddhàsambhavàt . indrajito dinatrayeõa vadho'sya yàmaùañkenetyasyàsaïgatatvàcca . eva¤ca bhàdrapårõimàyàmetadvadhaþ .
     %<jaghàna lakùmaõo'nyedyuratikàyaü da÷àsyajam .
     babandhànyedyu rindràrirbrahmàstreõa nçpau kapãn ..
     hanåmatà samànãto mahauùadhamahãdharaþ .
     tasyànilaspar÷ava÷àt sarva ete samutthitàþ ..
     anyedyuþ kapiràñkumbhaü nikumbhaü vàyujo'vadhãt .
     tasyàü ni÷i raghu÷reùñho jaghàna makarekùaõam ..
     màyàsãtàvadha¤cakre ÷akrajidraõamårdhani .
     tena khinno'bhavadràma à÷vasto lakùmaõena saþ .
     trayoda÷àhe saumitristridinaü yodhayan balã ..
     jaghàna ÷akrajetàraü ràmadhyànena hetunà ..>% anyedyuþ anyeùu divaseùu . atràtikàyagrahaõaü tri÷irodevàntakanaràntakamahodaramahàpàr÷vopalakùaõam . lakùmaõagrahaõamaïgadahanåmatorapyupalakùaõam . evaü ùaóbhirdinaiþ ùaõõàü vadhaþ . pårbaü krameõaiva tadvadhokteþ . anyedyuþ saptamyàm . parvatànayanamaùñamyàm . amyedyurnavamyàm . tasyàü ni÷i navamãràtrau tadante màyàsãtàvadhaþ . tato da÷amãcaturthayàmamàrabhya trayoda÷ãcaturthayàmaparyantamindrajidvadhaþ .
     %<tato'vadhãnmålabala¤caturda÷yàü raghådvahaþ .
     dar÷e'tha niryayau ràjà yoddhuü ràmeõa saüyuge ..
     caturaïgabalaiþ sàrdhaü mantribhirda÷akandharaþ .
     chatracàmarasaüyuktaþ sarvàbharaõabhåùitaþ ..
     mahàrathagato dvàràduttarànniryayau bahiþ .
     àgato rakùasàü ràjà brahmaghno devakaõñakaþ ..
     yoddhuü raghuvareõeti ÷u÷ruve kalahadhvaniþ .
     tatra yuddhaü samabhavadvànaràõà¤ca rakùasàm ..
     ràmaràvaõayo÷caiva tathà saumitriõà saha ..
     ÷akti¤cikùepa saükruddhaþ so'nujaü prati ràvaõaþ .
     vakùasà dhàrayàmàsa saumitristàü viyadgatàm ..
     tayà sa bàdhyamànaþ san papàta dharaõãtale ..
     hanamatà jãvito'bhådoùadhyànayanàt punaþ .
     tataþ kruddho mahàtejà ràghavo ràkùasàntakaþ ..
     jaghàna ràkùasàn sarvàn ÷araiþ kàlàntakopamaiþ .
     bhayàt pradudràvaü raõe laïkàü prati ni÷àcaraþ ..
     jagadvàmamayaü pa÷yannirvedàt svagçhaü vi÷at .
     nikumbhilàü tataþ pràpya homa¤cakre jigãùayà ..
     dhvaümitaü vànarendraistadabhicàràtmakaü ripoþ .
     punarutthàya paulastyo ràmeõa saha yodhitum ..
     di÷aü syandanasàruhya ràkùasairniryayau bahiþ ..>% dadaü nirgamanamà÷vina÷uklapratipadi .
     %<tataþ ÷atamakho divyaü rathaü harya÷vasaüyutam .
     ràghavàya svasåtena preùayàmàsa bhaktimàn ..
     tantu màtalinànãtamàruhya rathasattamam .
     ståyamànaþ suragaõairyuyudhe tena rakùasà ..
     tato yuddhamabhådghoraü ràmaràghavayormahat .
     saptàhnikamahoràtraü ÷astràstrairatibhãùaõairiti ..>% tato màtalirathàgamanadinottaram . eva¤ca navamyàü tadbadhaþ . taduktaü kàlikàpuràõe .
     %<ràmasyànugrahàrthaü vai ràvaõasya vadhàya ca .
     ràtràveva mahàdevã brahmaõà bodhità purà ..
     tatastu tyaktanidrà sà nandàyàmà÷vine'site .
     jagàma nagarãü laïkàü yatràsãdràghavaþ purà ..>% àgata iti ÷eùaþ . ida¤càgamanaü ràtryante tadaiva màtalirathàgamanama
     %<tatra gatvà mahàdevã tadà tau ràmalakùmaõau .
     yuddhena yojayàmàsa svayamantarhitàmbikà ..
     ràkùasànàü vànaràõàü jagdhvà sà màüsa÷oõitam .
     ràmaràvaõayoryuddhaü saptàhaü sà nyayãjayat ..
     vyatãte saptame ràtre navamyàü ràvaõaü tataþ .
     ràmeõa ghàtayàmàsa mahàmàyà jaganmayã ..
     yàvattayoþ svayaü devo yuddhakelimudaikùata .
     tàvattu aùñaràtràõi sarvairdevaiþ supåjità ..
     nihate ràvaõe vãre navamyàü sakalaiþ suraiþ .
     vi÷eùapåjàü durgàyà÷cakre lokapitàmahaþ ..>% sakalaiþ surairityasya saheti ÷eùaþ .
     %<ràmaràvaõabàõaistu yuddha¤càvekùya bhãtidam .
     tçtãyàyàntu laïkàyàþ pårbottaradi÷i sthitam ..
     svàtinakùatrayuktàyàü bhãtaü surabalaü mahat .
     ÷àntyatha vàrayàmàsa devendro vacanàddhareþ ..>% ÷àntyarthaü bhaya÷àntyartham .
     %<tatastu ÷ravaõe nàtha da÷amyàü caõóikà ÷ubhàm .
     visçjya cakre ÷àntyarthaü balanãràjanaü hariþ ..>% ripujanitabhaya÷àntyarthamityarthaþ .
     %<nãràjitabalaþ ÷akrastatra ràmaü salakùmaõam .
     sambhàùya prayayau svargaü saha devaiþ ÷acãpatiþ ..
     iti vçttaü purà kalpe manoþ svàyambhuve'ntare .
     purà kalpe yathà vçttaü pratikalpaü tathaiva tu ..
     pravartate svayaü devã daityànàü nà÷anàya vai .>% svàyambhuvamanvantararåpe purà kalpe ityarthaþ . pratikalpaü pratimanvantaramityarthaþ . jalaplavasàmànyena tatràpi kalpavyavahàràt . %<pratikalpaü bhavedràmo ràvaõa÷càpi ràkùasaþ . tathaiva jàyate yuddhaü tathaiva trida÷àgamaþ .. evaü ràmasahasràõi ràvaõànàü tathaiva ca . bhavitavyàni bhåtàni teùu devã pravartate .. tàü påjanti suràþ sarve balaü nãràjayanti ca . tathaiva ca naràþ sarve kuryuþ påjàü yathàvidhi .. balanãràjanaü ràjà kuryàd balavivçddhaye ..>% iti . iya¤ca brahmabodhità mahàdevã agnau praviùñà sãtaiva bhagavacchaktiråpeti pratibhàti . ataeva brahmavaivarte prathame'ü÷avibhàge . pratikalpaü viùõo÷caritaü kãdç÷amiti nàradapra÷ne brahmavàkyam . %<sa eva bhagavànnånaü pratimanvantaraü mune ! . vadhàya duùñadaityànàü bhåmibhàrakçtàü bhuvi .. kalidvàparayoþ sandhau bhaviùyati na saü÷ayaþ . pratikalpaü tvevameva bhaviùyati na saü÷ayaþ ..>% iti . sahasrakçtvo ràmo'pi bhavità brahmaõo dine iti brahmavaivarte prathamavibhàgasthe ràdhàü prati kçùõavàkye . dine iti jàtàvekavacanam . dineùvityarthaþ . pårbaü pratimanvantaramityukteþ . praticaturyugaü ràmàdyavatàra iti tu na yuktam . caturviü÷atitamacaturyuge ràmàvatàrasyàùñàviü÷atitamacaturyuge kçùõàvatàrasya harivaü÷e puràõàntare ca prasiddhatvàditi dik . agnive÷yaràmàyaõamiti prasiddhagrantheùu .
     %<ràmaþ pa¤cada÷e varùe ùaóvarùàmapi maithilãm .
     upayeme tvayodhyàyàü dvàda÷àbdànuvàsa saþ ..
     saptaviü÷atime varùe vanavàsamakalpayat .
     aùñàda÷a tu varùàõi sãtàyàstu tadàbhavan ..
     triràtramudakàhàra÷caturthe'hni phalà÷anaþ .
     pa¤came citrakåñe tu ràmo vàsamakàrayat ..
     atha trayoda÷e varùe pa¤cavañyàü mahàmanàþ .
     ràmo viråpayàmàsa ghoràü ÷årpaõakhàü vane ..
     tato màghe sitàùñamyàü muhårte vçndasaüj¤ake .
     ràghavàbhyàü vinà sãtàü jahàra da÷akandharaþ ..>% màghe ÷uklacaturda÷yàmiti pàñhàntaram .
     %<màrga÷uklada÷amyàntu vasantãü ràvaõàlaye .
     sampàtirda÷ame màse àcakhyau vànareùu tàm ..
     ekàda÷yàü mahendràgràt pupluve ÷atayojanam .
     tadràtri÷eùe sãtàyà dar÷anaü hi hanåmataþ ..
     dvàda÷yàü ÷iü÷apàvçkùe hanåmàn paryavasthitaþ .
     tasyàü ni÷àyàü sãtàyàü vi÷vàsàlàpasatkathàþ ..
     akùàdibhistrayoda÷yàü tato yuddhamavartata .
     badho hyakùakumàrasya vanavidhvaüsanaü tathà ..
     brahmàstreõa caturda÷yàü baddhaþ ÷akrajità kapiþ .
     vahninà pucchayuktena laïkàyà dahanaü tathà ..
     paurõamàsãü mahendràdrau punaràgamanaü kapeþ .
     màrgàsitapratipadaþ pa¤cabhiþ pathi vàsaraiþ ..
     punaràgamya ùaùñhe'hni dhvastaü madhuvana¤ca taiþ .
     saptamyàü pratyabhij¤ànadànaü ÷uddhinivedanam ..
     aùñamyuttaraphalgunyàü muhårte vijayàbhidhe .
     madhyaü pràpte sahasràü÷au prasthànaü ràghavasya tu .
     vàsare saptame'mbhodhau skandhàvàranive÷anam ..
     pauùa÷uklapratipadastçtãyà yàvadambudheþ .
     upasthànaü sasainyasya ràghavasya babhåva ha ..
     vibhãùaõa÷caturthyàü vai ràmeõa saha saïgataþ .
     samudrataraõàrthàya pa¤camyàü mantra udgamaþ ..
     pràyopave÷ana¤cakre ràmo dinacatuùñayam .
     samudravaralàbha÷ca setåpàyaprakãrtanam ..
     setorda÷asyàmàrambhastrayoda÷yàü samàpanam .
     caturda÷yàü suvelàgre ràmaþ sainyaü nyave÷ayat ..
     paurõamàsyàü dvitãyàntaü tridinaiþ sainyatàraõam .
     tçtãyàyà da÷amyantaü mantro gulmanive÷ane ..
     ÷ukasàraõayoþ sainyapràptirekàda÷e dine .
     màghe sitàyàü dvàda÷yàü sainyasaükhyà kçtà tu vai ..
     sàraõena kapãnàntu sàràsàropavarõanam .
     trayoda÷yàdyamàü yàvallaïkàyàü divasaistribhiþ ..
     ràvaõaþ sainyasaükhyànaü raõàyotsàhanaü tathà .
     yayàvathàïgado dautyaü màgha÷uklàdivàsare ..
     màgha÷ukladvitãyàdidinaiþ saptabhireva tu .
     rakùasàü vànaràõà¤ca yuddhamàsãt sudàruõam ..
     màgha÷uklanavamyàntu ràtràvindrajità raõe .
     ràmalakùmaõayornàgapà÷airbandho babhåva ha ..
     nàgapà÷avimokùàrthaü da÷amyàü garuóo'bhyagàt .
     atràvahàraþ kathito da÷amyàdidinadvayam ..
     dvàda÷yàmà¤janeyena dhåmràkùasya vadhaþ kçtaþ .
     trayoda÷yàntu tenaiva nihato'kampano raõe ..
     màgha÷uklacaturda÷yàü yàvat kçùõàdivàsaram .
     tridinena prahastasya nãlena vihito'vadhaþ ..
     màghàsitadvitãyàyà÷caturthyantantribhirdinaiþ .
     ràmeõa tumule yuddhe ràvaõo dràvito raõàt ..
     pa¤camyàstvaùñamã yàvadràvaõena prabodhitaþ .
     kumbhakarõaþ samuttasthau tàvadyuddha¤caturdinam ..
     kumbhakarõo dinaiþ ùaóbhirnavamyàstu caturda÷ãm .
     ràmeõa nihato yuddhe bahuvànarabhakùakaþ ..
     amàvàsyàdine ÷okàdavahàro babhåva ha .
     phàlgunàdipratipada÷caturthyantadinaistataþ ..
     naràntakaprabhçtayo nihatàþ pa¤ca ràkùasàþ .
     pa¤camyàþ saptamã yàvadatikàyavadhastryahàt ..
     aùñamyà dvàda÷ã yàvannihatau dinapa¤cakàt .
     nikumbhakumbhàvårdhvantu makaràkùa÷caturdinaiþ ..
     phàlgunasya dbitãyàyàü kçùõe ÷akrajità jitam .
     tçtãyàyàstu saptamyàü harayaþ pa¤cavàsaràt ..
     oùadhyànayane vyagràstadàsãdavahàrakaþ .
     tatra trayoda÷ãü yàvaddinaiþ ùaóbhistu ÷akrajit ..
     lakùmaõena hato yuddhe vighnito'bhicaran kramàt .
     caturda÷yàü da÷agrãvaraõadãkùàvidhiþ kramàt ..
     amàvàsyàü yayau vãro yuddhàya da÷akandharaþ .
     caitra÷uklapratipadaþ pa¤camã dinapa¤cakaiþ ..
     ràvaõasya pradhànànàü yudhyatàmabhavat kùayaþ .
     caitraùaùñhyaùñamã yàvanmahàpàr÷vàdimàraõam ..
     caitra÷uklanavamyàntu saumitreþ ÷aktibhedanam .
     droõàdrirà¤janeyena lakùmaõàrthamupàhçtaþ ..
     da÷amyàmavahàro'bhådràtrau yuddhaü nçrakùasoþ .
     ekàda÷yàntu ràmàya ratho màtalisàrathiþ ..
     aùñàda÷adinai ràmo dvairathe ràvaõaü vadhãt .
     dvàda÷yàþ ÷uklapakùasya yàvat kçùõacaturda÷ãm ..
     màgha÷ukladvitãyàyà÷caitrakçùõacaturda÷ãm .
     aùñà÷ãtidinaü yuddhaü madhye pa¤cada÷àhakam ..
     yuddhàvahàraþ saügràmastrisaptatidinànyabhåt .
     saüskàro ràvaõàdãnàmamàvàsyàdine'bhavat ..
     vai÷àkhàditithau ràmaþ suvelaü punaràgataþ .
     abhiùikto dbitãyàyàü laïkàràjye vibhãùaõaþ ..
     sãtà÷uddhistçtãyàyàü devebhyo varalambhanam .
     vai÷àkhasya caturthyàntu ràmaþ puùpakamàsthitaþ ..
     pårõe caturda÷e varùe pa¤camyàü màdhavasya tu .
     bharadvàjà÷ramaü ràmaþ sasãtaþ punaràgamat ..
     nandigràme tu ùaùñhyàü vai bharatena samàgamaþ .
     saptamyàmabhiùikto'sàvayodhyàyàü raghåttamaþ ..
     jànakã ràmasahità ràvaõasya nive÷ane .
     manumàsàn sthità pa¤cada÷avàsarasaüyuteti ..>% yattu sarvàü÷e ani÷citapràmàõyam . kàlikàpuràõàdivirodhàt . idaü kalpàntaraviùayamiti na yuktam . tadbirodhàdeva . tasmàt kriyàvirodhe puràõeùu upasaühàra eva nyàyyaþ . ÷àkhàntaroktàïgopasaühàravat . yathà kumbhakarõavadho'tra ràmeõokto bhàrate lakùmaõena tàdç÷e viùaye na tu kalpabhedena vyavasthà . janmaviùaye eva tu harivaü÷oktà seti bodhyam . iti ÷rãràmàyaõatãlake laïkàkàõóe 110 sargaþ ..) tasya paripårõatamatvaü yathà --
     %<sarve càü÷akalàþ puüsaþ kçùõastu bhagavàn svayam .
     paripårõatamo ràmã brahma÷àpàt svavismçtaþ ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 116 adhyàyaþ .. atha ÷rãràmamantràþ .
     %<ananto'gnyàsanaþ sendurbãjaü ràmàya hçnmanuþ .
     ùaóakùaro'yamàdiùño bhajatàü kàmado manuþ .. *>% tasya tàrakabrahmamantro yathà --
     %<sarveùàü ràmamantràõàü mantraràjaþ ùaóakùaraþ .
     tàrakabrahma cetyuktaü tena påjà pra÷asyate ..>% tanmantra÷ca ràü ràmàya svàhà . iti ràmàrcanacandrikàyàm 4 pañalaþ .. asya påjàprayogaþ . pràtaþkçtyàdi vaiùõavoktapãñhanyàsàntaü karma vidhàya çùyàdinyàsaü kuryàt . ÷irasi oü brahmaõe çùaye namaþ . mukhe gàyattrãcchandase namaþ . hçdi ÷rãràmàya devatàyai namaþ . tataþ karàïganyàsau . ràü aïguùñhàbhyàü namaþ . rãü tarjanãbhyàü svàhà . råü madhyamàbhyàü vaùañ . raiü anàmikàbhyàü hum . rauü kaniùñhàbhyàü vauùañ . raþ karatalapçùñhàbhyàü phañ . evaü hçdayàdiùu . tato mantranyàsaþ . brahmarandhre ràü namaþ . bhråmadhye rà namaþ . hçdi mà namaþ .. nàbhau ya namaþ . liïge na namaþ .. pàdayorma namaþ . tato mårtipa¤jaràdividhiü vidhàya devaü dhyàyet .
     %<kàlàmbhodharakàntikàntamani÷aü vãràsanàdhyàsinaü mudràü j¤ànamayãü dadhànamaparaü hastàmbujaü jànuni .
     sãtàü pàr÷vagatàü saroruhakaràü vidyunnibhàü ràghavaü pa÷yantaü mukuñàïgadàdivividhàkalpojjvalàïgaü bhaje ..>% evaü dhyàtvà mànasaiþ saüpåjya ÷aïkhasthàpanaü kuryàt . tataþ pãñhapåjàü vidhàya vaiùõavoktapãñha÷aktãþ pãñhamanu¤ca saüpåjya punardhyàtvà vàhanàdipa¤capuùpà¤jalidànaparyantaü vidhàyàvaraõapåjàmàrabhet . yathà devavàmapàr÷ve ÷rãü sãtàyai namaþ . agre oü ÷àrïgàya namaþ . dakùiõavàmapàr÷vayoþ oü ÷arebhyo namaþ . oü càpàya namaþ tadbahiþ ke÷areùu agnyàdikoõeùu madhye dikùu ca ràü hçdayàya namaþ . ityàdinà ùaóaïgàni påjayet . tato daleùu pårbàdidikùu oü hanumate namaþ . oü sugrãvàya namaþ . oü bharatàya namaþ . oü vibhãùaõàya namaþ . oü lakùmaõàya namaþ . oü aïgadàya namaþ . oü ÷atrughnàya namaþ . oü jàmbuvate namaþ . dalàgreùu oü sçùñàya namaþ . oü jayantàya namaþ . oü vijayàya namaþ . oü suràùñràya namaþ . oü ràùñravardhanàya namaþ . oü akopàya namaþ . oü dharmapàlàya namaþ . oü sumantràya namaþ . tadbahirindràdãn vajràdãü÷ca påjayet . tato dhåpàdivisarjanàntaü karma samàpayet .. * .. asya pura÷caraõaü ùaólakùajapaþ . tathà ca .
     %<çtulakùaü japenmantraü da÷àü÷aü kamalaiþ ÷ubhaiþ .
     juhuyàdarcite bahnau bràhmaõàn bhojayettataþ ..>% ayaü mantraþ ùaóvidhaþ . tathà ca .
     %<svakàma÷aktivàklakùmãtàràdyaþ pa¤cavarõakaþ .
     ùaóakùaraþ ùaóvidhaþ syàt caturvargaphalapradaþ ..
     brahmà sammohanaþ ÷aktirdakùiõàmårtirucyate .
     agastyaþ ÷rã÷ivaþ prokto munayo'tra kramàdime ..
     athavà kàmabãjàdervi÷vàmitro munirmanoþ .
     chando gàyattrãsaüj¤a¤ca ÷rãràma÷caiva devatà ..
     dhyànapåjàdikaü sarvaü pårvavacca samàcaret ..>% tathà .
     %<jànakãvallabhaü ïe'ntaü vahnerjàyà humàdikam .
     da÷àkùaro'yaü mantraþ syàdva÷iùñhastu çùirviràñ ..
     chandastu devatà ràmaþ sãtàpàõiparigrahaþ .
     àdyaü bãjaü dviñhaþ ÷aktiþ kàmenàïgakriyà matà ..
     ÷irolalàñabhråmadhyatàlukaõñeùu hçdyapi .
     nàbhyårujànupàdeùu da÷avarõàn nyasenmanoþ .. * ..>% tato dhyànam .
     %<ayodhyànagare citraratnasauvarõamaõóape .
     mandàrapuùpairàbaddhavitàne toraõà¤cite ..
     siühàsanasamàråóhaü puùpakopari ràghavam .
     rakùobhirharibhirdaivairdivyayànagataiþ ÷ubhaiþ ..
     saüståyamànaü munibhirgandharvaiþ pari÷obhitam .
     sãtàlaïkçtavàmàïgaü lakùmaõenopa÷obhitam ..
     ÷yàmaü prasannavadanaü sarvàbharaõabhåùitam .
     dhyàyannevaü japenmantraü varõalakùamananyadhãþ ..>% anyat sarvaü pårbavat .. * ..
     %<vahnirnàràyaõenàóhyo jañharaþ kevala eva ca .
     dbyakùaro mantrara jo'yaü sarvàbhãùñaphalapradaþ ..
     ÷rãmàyà manmathaikaikabãjàdyantagato manuþ .
     caturvarõaþ sa eva syàt ùaóvarõo và¤chitapradaþ ..
     svàhànto huü phaóanto và namo'nto và bhavenmanuþ ..>% tathà . tàramàyàramànaïgavàksvabãjaistu ùaóvidhaþ . tryakùaro mantraràjaþ syàt sarvàbhãùñaphalapradaþ .. dvyakùara÷candrabhadrànto candro'yaü caturakùaraþ . ràmàya hçnmanuþ prokto mantraþ pa¤càkùaraþ paraþ .. pa¤cà÷anmàtçkàvarõaþ pratyekapårbako manuþ . lakùmãvàkmanmathàdi÷ca tàràdyaþ syàdanekadhà .. tena aü ràma . àü ràma . ityàdi tryakùaraþ . tathà lakùmãvàkmanmathàdãnàmanyatamadàne'pi tryakùaraþ . tena ÷rãü ràma . aiü ràma . klãü ràma iti .
     %<vahnisthaü ÷ayanaü viùõorardhacandravibhåùitam .
     ekàkùaro manuþ prokto mantraràjaþ suradrumaþ ..
     brahmà muniþ syàdgàyattrã cchando ràmastu devatà .. * ..>% ekàkùare tu dvàda÷alakùajapaþ pura÷caraõam . tathà ca . bhànulakùaü japenmantraü iti vacanàt anyeùàü ùaólakùajapa iti vi÷eùaþ . dhyànapåjàdikaü ùaóakùaravat .. * .. atha ÷rãràmacandraprayogaþ .
     %<jàtãprasånairjuhuyàdindiràvàptaye naraþ .
     jàtãprasånairjuhuyàccandanàmbhaþsamukùitaiþ ..
     ràjava÷yàya kamalairdhanadhànyàdisampadaþ .
     nãlotpalànàü homena va÷ayedakhilaü jagat ..
     vilvaprasånairjuhåyàdindiràvàptaye naraþ .
     dårvàhomena dãrghàyurbhavenmantrã niràmayaþ ..
     raktotpalahutànmantrã dhanamàpnoti và¤chitam .
     medhàkàmena hotavyaü palà÷akusumairnaraiþ ..
     tajjaptamambhaþ prapibet kavirbhavati vatsaràt .
     tanmi÷ritànnaü bhu¤jãta mahadàrogyavardhanam .. * ..>% atha ÷rãràmacandrastotram . ÷rãhanåmànuvàca .
     %<tira÷càmapi ràjeti samavàyaü samãyuùàm .
     yathà sugrãvamukhyànàü yastamugraü namàmyaham ..
     sakçdeva prapannàya vi÷iùñàyaiva yat priyam .
     vibhãùaõàyàbdhitañe yastaü vãraü namàmyaham ..
     yo mahàn påjito vyàpã mahàbdheþ karuõàmçtam .
     stutaü jañàyunà yena mahàviùõuü namàmyaham ..
     tejasàpyàyità yasya jvalanti jvalanàdayaþ .
     prakà÷ate svatantro yastaü jvalantaü namàmyaham ..
     sarvatomukhatà yena lãlayà dar÷ità raõe .
     ràkùase÷varayodhànàü taü vande sarvatomukham ..
     nçbhàvantu prapannànàü hinasti ca yathà nçùu .
     siühaþ sattveùvivotkçùñastaü nçsiühaü namàmyaham ..
     yasmàdvibhyati vàtàrkajvalanendràþ samçtyavaþ .
     bhiyaü dhinoti pàpànàü bhãùaõaü taü namàmyaham ..
     parasya yogyatàpekùàrahito nityamaïgalam .
     dadàtyeva nijaudàryàdyastaü bhadraü namàmyaham ..
     yo mçtyuü nijadàsànàü màrayatyakhileùñadaþ .
     tatrodàhçtayo bahvyo mçtyumçtyuü namàmyaham ..
     yatpàdapadmapraõato bhaveduttamapåruùaþ .
     tamã÷aü sarvadevànàü namanãyaü namàmyaham ..
     àtmabhàvaü samutkùipya dàsyenaiva raghåttamam .
     bhaje'haü pratyahaü ràmaü sasãtaü sahalakùaõam ..
     tityaü ÷rãràmabhaktasya kiïkarà yamakiïkaràþ .
     ÷ivamayyo di÷astasya siddhayastasya dàsikàþ ..
     idaü hanåmatà proktaü mantraràjàtmakaü stavam .
     pañhedanudinaü yastu sa ràme bhaktimàn bhavet ..>% iti haõåmatkalpe mantraràjàtmakaü ÷rãràmacandrastotraü samàptam .. * .. atha ÷rãràmacandrasyàùñottara÷atakaü nàma . vedavyàsa uvàca .
     %<÷çõu gàïgeya vakùyàmi ràmasyàdbhutakarmaõaþ .
     nàmàùña÷atakaü puõyaü triùu lokeùu vi÷rutam ..
     nàtaþ parataraü guhyaü triùu lokeùu vidyate ..
     kailàsa÷ikhare ramye nànàratnavicitrite .
     ekàgraprayato bhåtvà viùõumàràdhya bhaktitaþ ..
     upaviùñastato bhoktuü pàrvatãü ÷aïkaro'bravãt .
     pàrvatyehi mayà sàrdhaü bhoktuü bhuvanavandite ..
     tamàha pàrvatã devã japtvà nàma sahasrakam .
     tato bhokùyàmyahaü deva bhujyatàü bhavatà prabho ..
     tatastàü pàrvatãü pràha prahasan parame÷varaþ ..
     dhanyàsi kçtapuõyàsi viùõubhaktàsi pàrvatã .
     durlabhà vaiùõavã bhaktirbhàgadheyaü vine÷vari ..
     rakàràdãni nàmàni ÷çõvato mama pàrvati .
     manaþ prasannatàmeti ràmanàmàbhi÷aïkayà ..
     ramante yogino'nante nityànande cidàtmani .
     iti ràmapadenàsau paraü brahmàbhidhãyate ..
     ràma ràmeti ràmeti rame ràme manorame .
     sahasranàmabhistulyaü ràmanàma varànane ..
     ràmetyuktvà mahàdevi bhuïkùva sàrdhaü mayàdhunà .
     tato ràmeti nàmoktvà saha bhuktvà ca pàrvatã ..
     tato bhuktvà mahàdevã patinà saha saüsthità .
     papraccha ÷rãmahàdevaü prãtipravaõamànasà ..
     sahasranàmabhistulyaü ràmanàma tvayoditam .
     tasyànyànyapi nàmàni santi cedràvaõadbiùaþ .
     kathyatàü mama deve÷a tatra me prãtiruttamà ..
     ÷rã÷aïkara uvàca .
     ÷çõu nàmàni vakùyàmi ràmacandrasya pàrvatã .
     laukikà vaidikàþ ÷abdà ye kecit santi pàrvati ..
     nàmàni ràmacandrasya sahasraü teùu càdhikam .
     teùu càtyantamukhyaü hi nàmnàmaùñottaraü ÷atam ..
     viùõorekaikanàmàni sarvavedàdhikaü phalam .
     tàdçïnàmasahasreùu ràmanàma paraü matam ..
     japataþ sarvavedàü÷ca sarvamantràü÷ca pàrvati .
     tasmàt koñiguõaü puõyaü ràmanàmnaiva labhyate ..
     asya ÷rãràmanàmàùñottara÷atanàmastotrasya i÷vara çùiranuùñup chandaþ ÷rãràmacandro devatà ÷rãràmacandraprãtyarthaü jape viniyogaþ .
     ÷rãràmo ràmacandra÷ca ràmabhadra÷ca ÷à÷vataþ .
     ràjãvalocanaþ ÷rãmàn ràjendro raghupuïgavaþ ..
     jànakãvallabho jaitro jitàmitro janàrdanaþ .
     vi÷vàmitrapriyo dàntaþ ÷araõyatràõatatparaþ ..
     vàlipramathano vàgmã satyavàk satyavikramaþ .
     satyavrato vrataphalaþ sadà hanumadà÷rayaþ ..
     kau÷aleyaþ kharadhvaüsã viràdhavadhapaõóitaþ .
     vibhãùaõaparitràtà da÷agrãva÷iroharaþ ..
     saptatàlaprabhettà ca harakodaõóakhaõóanaþ .
     jàmadagnyamahàdarpadamanastàóakàntakaþ ..
     vedàntasàro'meyàtmà bhavavaidya÷ca bheùajaþ .
     dåùaõatri÷irohantà trimårtistiguõastrayã ..
     trivikramastrilokàtmà puõyacàritrakãrtanaþ .
     trilokãrakùako dhanvã daõóakàraõyapuõyakçt ..
     ahalyàpàvana÷caiva pitçbhakto varapradaþ .
     jitendriyo jitakrodho jitalobho jagatguruþ ..
     çkùavànarasaüghàtã citrakåñasamà÷rayaþ .
     jayantatràõavaradaþ sumitràputtrasevitaþ ..
     sarvadevàdhideva÷ca mçtavànarajãvanaþ .
     màyàmàrãcahantà ca mahàbhàgo mahàbhujaþ ..
     sarvadevastutaþ saumyo brahmaõyo munisaüstutaþ .
     mahàyogã mahodàraþ sugrãvepsitaràjyadaþ ..
     sarvapuõyàdhikaphalastãrthaþ sarvàghanà÷anaþ .
     àdipuruùo mahàpuruùaþ paramaþ puruùastathà ..
     puõyodayo dayàsàraþ puràõaþ puruùottamaþ .
     smitavaktro mitabhàùã pårõabhàùã ca ràghavaþ ..
     anantaguõagambhãro dhãrodàttaguõottaraþ .
     màyàmànuùacàritro mahàdevàbhipåjitaþ ..
     setukçt jitavàrã÷aþ sarvatãrthamayo hariþ .
     ÷yàmàïgaþ sundaraþ ÷åraþ pãtavàsà dhanurdharaþ ..
     sarvayaj¤àdhipo yaj¤o jaràmaraõavarjitaþ .
     ÷ivaliïgapratiùñhàtà sarvàghagaõavarjitaþ ..
     paramàtmà paraü brahma saccidànandavigrahaþ .
     paraü jyotiþ paraü dhàma paràkàùñhà paràtparaþ .
     pare÷aþ pàragaþ pàraþ sarvavedàtmakaþ ÷ivaþ ..
     ityetadràmabhadrasya nàmnàmaùñottaraü ÷atam .
     guhyàdguhyataraü devi tava prãtyà prakãrtitam ..
     yaþ pañhet ÷çõuyàdvàpi bhaktiyuktena cetasà .
     sa sarvairmucyate pàpaiþ kalpakoñisamudbhavaiþ ..
     jalàni sthalatàü yànti ÷atravo yànti mitratàm .
     ràjàno dàsatàü yànti vahnayo yànti saumyatàm ..
     ànukålya¤ca bhåtàni sthairyaü yànti calàþ striyaþ .
     anugrahaü grahà yànti ÷àntimàyàntyupadravàþ ..
     pañhato bhaktibhàvena janasya girisambhave .
     yaþ pañhet parayà bhaktyà tasya va÷yaü jagattrayam ..
     yadyat kàmayate citte tattadàpnoti kãrtanàt .
     yaþ pañhedràmacandrasya nàmnàmaùñottaraü ÷atam ..
     aj¤ànenàpiü kurvàõo na sa pàpairvilipyate .
     puõyakàleùu sarveùu pañhanànantyamàpnayàt ..
     sarvavedeùu tãrtheùu dàneùu ca tapaþsu ca .
     tatphalaü koñiguõitaü stavenànena labhyate ..
     puõyakàleùu sarveùu pañhannàma÷atàùñakam .
     kalpakoñisahasràõi kalpakoñi÷atàni ca ..
     vaikuõñhe vàsamàpnoti da÷apårbairda÷àparaiþ .
     ràmaü dårvàdala÷yàmaü padmàkùaü pãtavàsasam ..
     stuvanti nàmabhirdivyairna te sàüsàriõo naràþ .
     ràmàya ràmabhadràya ràmacandràya vedhase .
     raghunàthàya nàthàya sãtàyàþ pataye namaþ ..
     imaü mantraü mahe÷àni ! japanneva divàni÷am .
     sarvapàpavinirmukto viùõusàyujyamàpnu yàt ..
     ityetadràmabhadrasya màhàtmyaü vedasammatam .
     kathitaü tava gàïgeya yatastvaü vaiùõavottamaþ ..
     vandàmahe mahe÷ànaü harakodaõóakhaõóanam .
     jànakãhçdayànandacandanaü raghunandanam ..>% iti padmapuràõe umàmahe÷varasaüvàde ÷rãràmacandràùñottara÷atanàmastotraü samàptam .. * .. (asya viràómårtikathanaü yathà, adhyàtmaràmàyaõe . 3 . 9 . 30 -- 54 . gandharva uvàca .
     %<stotumutsahate me'dya mano ràmàtisambhramàt .
     tvàmanantamanàdyantaü manovàcàmagocaram ..
     såkùmaü te råpamavyaktaü dehadbayavilakùaõam .
     dçgråpamitaraü sarvaü dç÷yaü jaóamanàtmakam ..
     tatkathaü tvàü vijànãyàdvyatiriktaü manaþ prabho .
     buddhyàtmàbhàsayoraikyaü jãva ityabhidhãyate ..
     buddhyàdisàkùã brahmaiva tasmin nirviùaye'khilam .
     àropyate'j¤ànava÷ànnirvikàre'khilàtmani ..
     hiraõyagarbhaste såkùmaü dehaü sthålaü viràñ smçtam .
     bhàvanàviùayo ràma såkùmaü te dhyàtçmaïgalam ..
     bhåtaü bhavyaü bhaviùyacca yatredaü dç÷yate jagat .
     sthåle'õóako÷e dehe te mahadàdibhiràvçte ..
     saptabhiruttaraguõairvairàjo dhàraõà÷rayaþ .
     tvameva sarvakaivalyaü lokàste'vayavàþ smçtàþ ..
     pàtàlaü te pàdamålaü pàrùõistava mahàtalam .
     rasàtalaü te gulphau tu talàtalamitãryate ..
     jànunã sutalaü ràma ! årå te vitalaü tathà .
     atala¤ca mahã ràma ! jaghanaü nàbhigaü nabhaþ ..
     uraþsthalaü te jyotãüùi grãvà te maha ucyate ..
     vadanaü janalokaste tapaste ÷aïkhade÷agam .
     satyaloko raghu÷reùñha ! ÷ãrùaõyàste sadà prabho ..
     indràdayo lokapàlà bàhavaste di÷aþ ÷rutã .
     a÷vinau nàsike ràma vaktraü te'gnirudàhçtaþ ..
     cakùuste savità ràma mana÷candra udàhçtaþ .
     bhråbhaïga eva kàlaste buddhiste vàkpatirbhavet ..
     rudro'haïkàraråpaste vàca÷chandàüsi te'vyaya .
     yamaste daüùñrade÷astho nakùatràõi dvijàlayaþ ..
     hàso mohakarã màyà sçùñiste'pàïgamokùaõam .
     dharmaþ puraste'dharma÷ca pçùñhabhàga udãritaþ ..
     nimiùonmeùaõe ràtrirdivà caiva raghåttama ! .
     samudràþ sapta te kukùirnàóyo nadyastava prabho ..
     romàõi vçkùauùadhayo reto vçùñistava prabho .
     mahimà j¤àna÷aktiste evaü sthålaü vapustava .
     yadasmin sthålaråpe te manaþ sandhàryate naraiþ .
     anàyàsena muktiþ syàdato'nyannahi ki¤cana ..
     ato'haü ràmaråpaü te sthålamevànubhàvaye .
     yasmin dhyàte premarasaþ saromapulako bhavet ..
     tadaiva muktiþ syàdràma yadà te sthålabhàvakaþ .
     tadapyàstàü tavaivàhametadråpaü vicintaye ..
     dhanurbàõadharaü ÷yàmaü jañàvalkalabhåùitam .
     apãvyavayasaü sãtàü vicinvantaü salakùmaõam ..
     idameva sadà me syànmànase raghunandana .
     sarvaj¤aþ ÷aïkaraþ sàkùàt pàrvatyà sahitaþ sadà ..
     tadråpamevaü satataü dhyàyannàste raghåttama .
     mumårùåõàü sadà kà÷yàü tàrakaü brahmavàcakam ..
     ràma ràmetyupadi÷an sadà santuùñamànasaþ .
     atastvaü jànakãnàtha paramàtmà suni÷citaþ ..
     sarve te màyayà måóhàstvàü na jànanti tattvataþ .
     namaste ràmabhadràya vedhase paramàtmane ..
     ayodhyàdhipate tubhyaü namaþ saumitrasevita .
     tràhi tràhi jagannàtha màü màyà nàvçõotu te .. * ..>%) atha ÷rãràmakavacam .
     %<dhyàtvà nãlotpala÷yàmaü ràmaü ràjãvalocanam .
     jànakãlakùmaõopetaü jañàmukuñamaõóitam ..
     sàsitåõadhanurbàõapàõiü nakta¤caràntakam .
     svalãlayà jagattràtumàvirbhåtamajaü vibhum ..
     ràmarakùàü pañhet pràj¤aþ pàpaghnãü sarvakàmadàm ..>% asya ÷rãràmacandrakavacasya budhakau÷ikaçùirgàyattrã cchandaþ ÷rãràmacandro devatà ÷rãràmacandraprãtyarthaü jape viniyogaþ . oü ÷iro me ràghavaþ pàtu bhàlaü da÷arathàtmajaþ . kau÷aleyo dç÷au pàtu vi÷vàmitrapriyaþ ÷rutã .. ghràõaü pàtu makhatràtà mukhaü saumitravatsalaþ . jihvàü vidyànidhiþ pàtu kaõñhau bharatavanditaþ .. skandhau divyàyudhaþ pàtu bhujau bhagne÷akàrmukaþ . karau sãtàpatiþ pàtu hçdayaü jàmadagnyajit .. vakùaþ pàtu kabandhàriþ stanau gãrbàõavanditaþ . pàr÷vau kulapatiþ pàtu kukùimikùàkunandanaþ .. madhyaü pàtu kharadhvaüsã nàbhiü jàmbuvadà÷rayaþ . guhyaü jitendriyaþ pàtu pçùñhaü pàtu raghådvahaþ .. sugrãve÷aþ kañiü pàtu ÷akthinã hanumatprabhuþ . årå raghåttamaþ pàtu rakùaþkulavinà÷akçt .. jànunã setukçt pàtu jaïghe da÷amukhàntakaþ . pàdau vibhãùaõa÷rãdaþ pàtu ràmo'khilaü vapuþ .. etàü ràmabalopetàü rakùàü yaþ sukçtã pañhet . sa ciràyuþ sukhã puttrã vijayã vinayã bhavet . pàtàlabhåtalavyomacàriõa÷chadmacàriõaþ . na draùñrumapi ÷aktàste rakùitaü ràmanàmabhiþ .. ràmeti ràmabhadreti ràmacandreti và smaran . naro na lipyate pàpairbhuktiü mukti¤ca vindati .. jagajjaitraikamantreõa ràmanàmnàbhirakùitam . yaþ kare dhàrayettasya karasthàþ sarvasiddhayaþ .. bhårjapatre tvimàü vidyàü gandhacandanacarcitàm . kçtvà vai dhàrayedyastu so'bhãùñaü phalamàpnuyàt .. raõe ràjakule dyåte nityaü tasya jayo bhavet . kàkabandhyà ca yà nàrã mçtàpatyà ca yà bhavet . bahvapatyà jãvavatsà sà bhavennàtra saü÷ayaþ .. vajrapa¤jaranàmedaü yo ràmakavacaü pañhet . avyàhatàj¤aþ sarvatra labhate jayamaïgalam .. àdiùñavàn yathà svapne ràmarakùàmimàü hariþ . tathà likhitavàn pràtaþ prabuddho budhakau÷ikaþ .. dhanvinau baddhanistriü÷au kàkapakùadharau ÷ubhau . vãrau màü pathi rakùetàü tàvubhau ràmalakùmaõau . taruõau råpasampannau sukumàrau mahàbalau . puõóarãkavi÷àlàkùau cãrakçùõàjinàmbarau .. phalamålà÷inau dàntau tàpasau brahmacàriõau . puttrau da÷arathasyaitau bhràtarau ràmalakùmaõau .. ÷araõyau sarvasattvànàü ÷reùñhau sarvadhanuùmatàm . rakùaþkulanihantàrau tràyetàü no raghåttamau .. àttasajyadhanuùàviùuspu÷àvakùayà÷uganiùaïgasaïginau . rakùaõàya mama ràmalakùmaõàvagrataþ pathi sadaiva gacchatàm .. sannaddhaþ kavacã khaógã càpabàõadharo yuvà . yacchanmanoratha¤càsmànràmaþ pàtu salakùmaõaþ .. agratastu nçsiüho me pçùñhato garuóadhvajaþ . pàr÷vayostu dhanuùmantau sa÷arau ràmalakùmaõau .. ràmo dà÷arathiþ ÷åro lakùmaõànucaro balã . kàkutsthaþ puruùaþ pårõaþ kçau÷aleyo raghåttamaþ .. vedàntavedyo yaj¤e÷aþ puràõaþ puruùottamaþ . jànakãvallabhaþ ÷rãmànaprameyaparàkramaþ .. àpadàmapahantàraü dàtàraü sarvasampadàm . guõàbhiràmaü ÷rãràmaü bhåyo bhåyo namàmyaham .. dakùiõe lakùmaõo dhanvã vàmato jànakã ÷ubhà . purato màrutiryasya taü namàmi raghåttamam .. etàni mama nàmàni madbhakto yaþ sadà smaret . a÷vamedhàyutaü puõyaü sa pràpnoti na saü÷ayaþ .. iti padmapuràõe bajrapa¤jaranàmàkhyaü ÷rãràmakavacam . iti tantrasàraþ ..

#<ràmakarã>#, strã, ràmakalã ràgiõã . iti halàyudhaþ .. (kvacit ràmakirãtyapi pàñhaþ . yathà, saïgãtadarpaõe ràgàdhyàye . atha ràmakirã .
     %<ùaójagrahàü÷akanyàsà pårõà ràmakirã matà .
     mårchanà prathamà j¤eyà karuõe sà prayujyate ..
     ridhatyaktàthavà proktà kai÷cit pa¤camavarjità .
     trividhà sà samuddiùñà sampårõà ùàóavauóavà ..>% asyà dhyànam .
     %<hemapramà bhàsurabhåùaõà ca nãlaü nicolaü vapuùà vahantã .
     kànte samãpe kamanãyakaõñhà mànonnatà ràmakirã mateyam ..>% udàharaõam . sa ri ga ma pa gha ni sa . sampårõà .. athavà sa ga ma pa ni sa . auóavà .. athavà sa ri ga ma dha ni sa . sàóavà .. iti ràmakirã ..) asya anyat vivaraõaü ràga÷abde draùñavyam ..

#<ràmakarpårakaþ>#, puü, (ràmo ramaõãyaþ karpåraþ . tataþ svàrthe saüj¤àyàü và kan .) svàmakhyàtatçõam . yathà --
     %<saugandhika¤ca saugandhaü ràmakarpårake tçõe .>% iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ràmagiriþ>#, puü, (ràmà÷rito giriþ . ràmo ramaõãyo girirvà .) parvatavi÷eùaþ . citrakåñaparvataþ . iti ka÷cit .. yathà --
     %<ka÷cit kàntàvirahaguruõà svàdhikàrapramattaþ ÷àpenàstaü gamitamahimà varùabhogyena bhartuþ .
     yakùa÷cakre janakatanayàsnànapuõyodakeùu snigdhacchàyàtaruùu vasatiü ràmagiryà÷rameùu ..>% iti meghadåtaþ .. 1 ..

#<ràmacandraþ>#, puü, (ràma÷candra ivàhlàdakatvàt .) ÷rãràmaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (lakùmaõabhaññasutaþ svanàmakhyàtaþ kavivi÷eùaþ . sa tu ayodhyànagare vairàgya÷çïgàràrthadvayopetaü sañãkaü rasikara¤janaü nàma kàvyaü praõãtavàn . tasyàdima÷loko yathà --
     %<÷ubhàrambhe'dambhe mahitamatióimbhe ïgita÷ataü maõistambherambhe kùaõasakucakumbhe pariõatam .
     anàlambe lambe pathi padavilambe'mitasukhaü tamàlambe stamberamavadanamambekùitamukham ..>% etaññãkàntima÷lokau yathà --
     %<÷çïgàravairàgya÷ataü sapa¤caviü÷atyayodhyànagare vyadhatta .
     abde viyadvàraõabàõacandre ÷rãràmacandro'nu ca tasya ñãkàm ..
     ÷rãràmandrakavinà kàvyamidaü vyaraci viratibãjatayà .
     rasikànàmapi rataye ÷çïgàràrtho'pi saügçhãto'tra ..>% etatkavipraõãtàni romàvalã÷atakaprabhçtãnyanyànyapi kàvyàni dç÷yante ..)

#<ràmacchardanakaþ>#, puü, (ràmaü manoj¤atvaü chardayati . chardi + lyuþ . svàrthe kan .) madanavçkùaþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. kvacit pustake ràmàcchardanakaþ iti ca pàñhaþ .. (guõàdayo'sya madana÷abde vij¤eyàþ ..)

#<ràmajananã>#, strã, (ràmasya jananã .) baladevamàtà . yathà --
     %<rohiõã ràmajananã rohiõi÷ca balaprasåþ ..>% iti ÷abdaratnàvalã .. kau÷alyà . reõukà ca ..

#<ràmañhaü>#, klã, (ramyate'neneti . rama + %<ramervçddhi÷ca .>% uõàø 1 . 103 . iti añhaþ vçddhi÷ca dhàtoþ .) hiïgu . ityamaraþ . 1 . 103 .. (yathà, su÷rute . 5 . 1 .
     %<tatra nasyà¤jane kuùñhaü ràmañhaü naladaü madhu .
     kuryàt ÷irãùarajanãcandanai÷ca pralepanam ..>%)

#<ràmañhaþ>#, puü, (ram + añhaþ . vçddhi÷ca .) aïkoñhavçkùaþ . iti ratnamàlà .. (janapadavi÷eùaþ . yathà, bçhatsaühitàyàm . 10 . 5 .
     %<raudrasthe pàrataràmañhatailikarajakacaurà÷ca ..>% tadde÷avàsina÷ca . yathà, mahàbhàrate . 2 . 32 . 12 .
     %<ràmañhan hàrahåõàü÷ca pratãcyà÷caiva ye nçpàþ .
     tàn sarvàn sa va÷e cakre ÷àsanàdeva pàõóavaþ ..>%)

#<ràmañhã>#, strã, (ràmañha + striyàü ïãù .) nàóãhiïgu . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ràmaõaþ>#, puü, girinimbaþ . tindukaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ràmaõãyakaü>#, tri, ramaõãyam . ityamarañãkà .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 26 . 8 .
     %<ràmaõãyakamàgacchanmàtrà saha bhujaïgamàþ ..>% ràmaõãyakaü ramaõãyaü dbãpamiti ÷eùaþ .. klã, ramaõãyasya bhàvaþ karma và . ramaõãya +
     %<yopadhàdguråpottamàdbu¤ . 5 . 1 . 132 .>% iti vu¤ . ramaõãyatvam .. yathà, kiràte . 1 . 39 .
     %<puropanãtaü nçpa ! ràmaõãyakaü dvijàti÷eùeõa yadetadandhasà .
     tadadya te vanyaphalà÷inaþ paraü paraiti kàr÷yaü ya÷asà samaü vapuþ ..>%)

#<ràmataruõã>#, strã, (ràmà manoharà taruõãva .) taruõãpuüùpam . iti ràjanirghaõñaþ .. seutã iti bhàùà ..

#<ràmadåtaþ>#, puü, (ràmasya dåtaþ .) hanåmàn . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ràmadåtã>#, strã, (ràmasya dåtãva . viùõupriyatvàt .) tulasãvi÷eùaþ . tatparyàyaþ . parvapuùpã 2 vi÷alyà 3 nàgadantikà 4 kàõóalã 5 såkùmaparõã 6 bharaõyàhvà 7 phaõijjhakà 7 . iti ÷abdacandrikà ..

#<ràmanavamã>#, strã, (ràmasya janmatithiråpà navamã . madhyapadalopikarmadhàrayaþ .) caitra÷uklanavamã . sà ca ÷rãràmacandrasya janmatithiþ . yathà -- agastyasaühitàyàm .
     %<caitre màsi navamyàntu jàto ràmaþ svayaü hariþ .
     punarvasvçkùasaüyuktà sà tithiþ sarvakàmadà ..
     punarvasvçkùasaüyogaþ svalpo'pi yadi labhyate .
     caitra÷uklanavamyàntu sà tithiþ sarvakàmadà ..
     ÷rãràmanavamã proktà koñisåryagrahàdhikà .
     tasmin dine mahàpuõye ràmamuddi÷ya bhaktitaþ .
     yatki¤cit kriyate karma tadbhavakùayakàrakam ..
     upoùaõaü jàgaraõaü piténuddi÷ya tarpaõam .
     tasmin dine tu kartavyaü brahmapràptimabhãpsubhiþ ..>% caitrapadaü càndraparam .
     %<meùaü påùaõi saüpràpte lagne ca karkañàhvaye .
     àviràsãt sakalayà kau÷alyàyàü paraþpumàn ..>% atra meùasthasårye càndracaitrasyaiva sambhavàt tithikçtyatvàcca . tathà .
     %<tasmin dine mahàpuõye ràmamuddi÷ya bhaktitaþ .
     japedekànta àsãno yàvat syàdda÷amãdinam ..
     tenaiva syàt pura÷caryà da÷amyàü bhojayeddvijàn .
     bhakùyabhojyairbahuvidhairbhaktyà dadyàcca dakùiõàm .
     kçtakçtyo bhavettena sadyo ràmaþ prasãdati ..>% tathà .
     %<caitra÷uklà tu navamã punarvasuyutà yadi .
     saiva madhyàhnayogena mahàpuõyatamà bhavet ..
     navamã càùñamãviddhà tyàjyà viùõuparàyaõaiþ .
     upoùaõaü navamyàntu da÷amyàmeva pàraõam ..>% etadvacanadbayaü kàlamàghavãye'pi . kintu mahàpuõyà ityatra mahàphaleti pàñhaþ . ÷uddheti÷ravaõàt sarvatra ÷uddhàyàmçkùàdaro na viddhàyàmiti . ataevàùñamãviddhà navamã sanakùatràpi nopoùyà . iti màdhavàcàryaþ .. saiva tàdç÷yeva natu viddhà . yadà tu paradine ekàda÷yàü da÷amã pàraõayogyà tadà da÷amãyuktà navamyupoùyà . vaiùõavairviùõuparàyaõairiti÷ravaõàt . avaiùõavaistu aùñamãviddhaiva gràhyà . yadà tu pårbadine aùñamãviddhà navamã paratra da÷amãyutà navamã ekàda÷ãdine ca na pàraõayogyà da÷amã tadà nakùatrayogàyoge'pyaùñamãviddhaiva gràhyà . paradine da÷amyàmeva pàraõamiti niyamàt . tathà ca ràmàrcanacandrikàyàm .
     %<da÷amyàdiùu vçddhi÷cet tyàjyà viddhaiva vaiùõavaiþ .
     tadanyeùàntu sarveùàü vrataü tatraiva ni÷citam ..
     da÷amyàmeva÷abdena da÷amãü naiva laïghayet .
     ni÷cityaivaü vicàreõa navamãvratamàcaret ..>% iti kàrikàbhyàmagastyasaühitàvyàkhyànam .. vastutastu da÷amãpàraõasattve sarvairevàùñamãbiddhà nopoùyà . viùõuparàyaõairiti tu viùõuparàyaõatvena bhavitavyamityupade÷aparaü na tu kartçvi÷eùaõam . agastyenàvaiùõavasya viddhopavàsànupade÷àt . kartçbhede vidhidbayakalpanàpatte÷ca . ataeva màdhavàcàryeõa sàmànyata eva viddhà niùiddhà . agastyasaühitàyàmasya nityatvamàha .
     %<pràpte ÷rãràmanavamãdine martyo vimåóhadhãþ .
     upoùaõaü na kurute kumbhãpàkeùu pacyate ..
     yastu ràmanavamyàntu bhuïkte mohàdvimåóhadhãþ .
     kumbhãpàkeùu ghoreùu pacyate nàtra saü÷ayaþ ..>% atra martya ityupàdànàt naramàtrasyàdhikàraþ . eva¤ca .
     %<kuryàdràmanavamyàü ya upoùaõamatandritaþ .
     màturgarbhamavàpnoti naiva ràmo bhavet khayam ..
     tasmàt sarvàtmanà sarve kçtvaivaü navamãvratam .
     mucyante pàtakaiþ sarvairyànti brahma sanàtanam ..>% iti phalakãrtanaü pràguktasaüyogapçthaktvanyàyàt siddham . agastyasaühitàyàm .
     %<÷àlagràma÷ilàyà¤ca tulasãdalakalpità .
     påjà ÷rãràmacandrasya koñikoñiguõàdhikà ..>% tatrànuùñhànaü agastyasaühitàtaþ saükùipya likhyate . kçtapràtaþsnànàdiþ .
     %<upoùya navamãntvadya yàmeùvaùñasu ràghava .
     tena prãto bhava tvaübho saüsàràttràhi màü hare ..>% iti nivedya ..
     %<komalàïgaü vi÷àlàkùamindranãlasamaprabham .
     dakùiõàü÷e da÷arathaü puttràvekùaõatatparam ..
     pçùñhato lakùaõaü devaü sacchatraü kanakaprabham .
     pàr÷vai bharata÷atrughnau tàlavçntakaràvubhau .
     agre vyagraü hanåmantaü ràmànugrahakàïkùiõam ..>% evaü dhyàtvà ÷rãràmaü påjayet . snànamantastu .
     %<indro'gni÷ca yama÷caiva nairçto varuõo'nilaþ .
     kuvera ã÷o brahmàhirdikpàlàþ snàpayantu te ..>% ahiranantaþ . kau÷alyàü påjayet . mantrastu .
     %<ràmasya jananã càsi ràmamayamidaü jagat .
     atastvàü påjayiùyàmi lokamàtarnamo'stu te ..>% tathà .
     %<namo da÷arathàyeti påjayet pitaraü tataþ .
     tato'nuj¤àpya deve÷aü parivàràn samarcayet .
     pårbaùañkoõakoõeùu hçdayàdãni ca kramàt ..>% hçdayàdãni yathà . ràü hçdayàya namaþ . rãü ÷irase svàhà . råü ÷ikhàyai vaùañ . raiü kavacàya hum . rauü netràbhyàü vauùañ . raþ astràya phañ . tathà --
     %<hanåmantaü sasugrãvaü bharataü savibhãùaõam .
     lakùmaõàïgada÷atrughnaü jàmbavantaü dalàdiùu ..
     dhåmraü jayantaü vijayaü suràùñraü ràùñravardhanam .
     akopaü dhåmrapàlàkhyaü sumantraü dalamadhyataþ .
     dalàgre lokapàlàü÷ca tadastràõi tadagrataþ ..>% lokapàlà indràdayo da÷a . tadastràõi vajra÷aktidaõóakhaógapà÷àïku÷agadà÷ålapadmacakràõi . madhyàhne janma bhàvayet .
     %<uccasthe grahapa¤cake suragurau sendau navamyàü tithau lagne karkañake punarvasudina merùa gate påùaõi .
     nirdagdhuü nikhilàþ palà÷asamidho madhyàdayodhyàraõeràvirbhåtamabhådapårbavibhavaü yatki¤cidekaü mahaþ ..>% palà÷à ràkùasàþ .
     %<matvaivaü vàdayedvàdyànarghyaü dadyàjjagatpateþ .
     phalapuùpàmbusaüpårõaü gçhãtvà ÷aïkhamuttamam .
     a÷okaratnakusumairyukta¤ca tulasãdalaiþ ..>% mantrastu .
     %<da÷ànanavadhàrthàya dharmasaüsthàpanàya ca .
     dànavànàü vinà÷àya daityànàü nidhanàya ca ..
     paritràõàya sàdhånàü ràmo jàtaþ svayaü hariþ .
     gçhàõàrghyaü mayà dattaü bhràtçbhiþ sahito mama ..
     puùpà¤jaliü punardattvà yàme yàmeùvatandritaþ .
     påjayedvidhivadbhaktyà divàràtraü nayedbudhaþ ..>% tadayaü saükùepaþ . ÷uddhàyàü nakùatrayuktàyàü vivàdàbhàvaþ . viddhàyàntu ekàda÷ãdine da÷amã pàraõayogyà na cet tadà nakùatrayogàyoge'pi aùñamãviddhàyàm . pàraõayogyà cet tadà aùñamãviddhàü tyaktvà pare'hani upavàsaþ . iti tithyàditattvam ..

#<ràmapågaþ>#, puü, (ràmo ramaõãyaþ pågaþ .) guvàkavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . kàmãnaþ 2 munipågaþ 3 murevañaþ 4 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ràmabàõaþ>#, puü, (ràmasya bàõa iva saphalatvàt .) auùadhavi÷eùaþ . yathà . rasendracintàmaõau .
     %<pàradàmçtalavaïgagandhakaü bhàgayugmamaricena mi÷ritam .
     tatra jàtiphalamardhabhàgikaü tittilãphalarasena marditam ..
     vahnimàndyada÷avaktranà÷ano ràmabàõa iti vi÷ruto rasaþ .
     saügrahagrahaõãkumbhakarõakamàmavàtakharadåùaõaü jayet ..
     dãyate tu caõakànumànataþ sadya eva jañharàgnidãpanaþ .
     rocakaþ kaphakulàntakàrakaþ ÷vàsakàsavamijantunà÷anaþ ..>% pàràbhàgaþ 1 viùabhàgaþ 1 lavaïgabhàgaþ 1 gandhakabhàgaþ 1 maricabhàgaþ 8 jàyaphalabhàgaþ 2 . ràmabàõo raso'jãrõe . iti bhàvaprakà÷aþ .. (÷aravçkùabhedaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ràma÷ara÷ca ..)

#<ràmabhadraþ>#, puü, (ràma eva bhadro maïgalajanakatvàt .) ÷rãràmaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, kathàsaritsàgare . 34 . 236 .
     %<loka÷ca sarvadà rakùyastatpravàdena kiü purà .
     ràmabhadreõa ÷uddhàpi tyaktà devã na jànakã ..>%)

#<ràmalavaõaü>#, klã, (ràmaü ramaõãyaü lavaõam .) ÷àmbharilavaõam . tatparyàyaþ . romakam 2 pà÷càtyàkarasambhavam 3 . iti ratnamàlà ..

#<ràmavallabhaü>#, klã, (ràmaü ramaõãyaü vallabha¤ca .) tvacam . iti ràjanirghaõñaþ .. (ràmasya vallabham .) ràmapriye, tri ..

#<ràmavãõà>#, strã, (ràmà ramaõãyà vãõà .) vãõàvi÷eùaþ . yathà, ÷abdaratnàvalã ..
     %<ku¤cã ca kacchapãvãõà vãõà tumburunàradã .
     sàrasvatã kelikalà ràmavãõà balà¤cità ..>%

#<ràma÷araþ>#, puü, (ràmasya ÷ara iva .) ÷aravçkùabhedaþ . tatparyàyaþ . ràmakàõóaþ 2 ràmabàõaþ 3 ràmeùuþ 4 aparvadaõóaþ 5 dãrghaþ 6 nçpapriyaþ 7 . tasya målaguõàþ . ãùaduùõatvam . rucipradatvam . rase amlatvam . kaùàyatvam . pittakàritvam . kaphavàtanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (ràmacandrasya bàõo'pi ..)

#<ràma÷ãtalà>#, strã, àràma÷ãtalà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ràmasakhaþ>#, puü, (ràmasya sakhà . %<ràjàhaþsakhibhyaùñac .>% 5 . 4 . 91 . iti ñac .) sugrãvaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

@<[Page 4,153c]>@
#<ràmasenakaþ>#, puü, bhånimbaþ . (asya paryàyo yathà --
     %<kiràtatiktaþ kairàtaþ kañutiktaþ kiràtakaþ .
     kàõóatikto nàryatikto bhånimbo ràmasenakaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) kañphalaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ràmà>#, strã, (ramate ramayatãti và . rama + jvalàditvàt õaþ . ñàp . ramate'nayeti . karaõe gha¤ và .) utkçùñastrãvi÷eùaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 4 .. gãtakalàbhã ramate ràmà . iti bharataþ .. (yathà, bhàgavate . 3 . 23 . 43 .
     %<vibhajya navadhàtmànaü mànavãü suratotsukàm .
     ràmàü niramayan reme varùapågàn muhårtavat ..>%) yoùà . (yathà, raghuþ . 5 . 49 .
     %<sa cchinnabandhadrutayugya÷ånyaü bhagnàkùaparyantarathaü kùaõena .
     ràmàparitràõavihastayodhaü senànive÷aü tumulaü cakàra ..>%) hiïgu . nadã . iti medinã .. hiïgulam . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷vetakaõñakàrã . gçhakanyà . àràma÷ãtalà . a÷okaþ . gorocanà . iti ràjanirghaõñaþ .. vàlà . gairikam . iti ÷abdacandrikà ..

#<ràmàyaõaü>#, klã, (ràmasya caritànvitaü ayanaü ÷àstram .) ràmeõa ràvaõavadhakàvyam . iti trikàõóa÷eùaþ .. tacca ÷atakoñisaükhyakam . yathà . skànde pàtàlakhaõóe ayodhyàmàhàtmye tatratyatãrthà÷ramavarõanaprastàve .
     %<÷àpoktyà hçdi santaptaü pràcetasamakalmaùam .
     provàca vacanaü brahmà tatràgatya susatkçtaþ ..
     na niùàdaþ sa vai ràmo mçgayà¤cartumàgataþ .
     tasya saüvarõanenaiva su÷lokyastvaü bhaviùyasi ..
     ityuktvà taü jagàmà÷u brahmalokaü sanàtanaþ .
     tataþ saüvarõayàmàsa ràghavaü granthakoñibhiþ ..>% koñibhiþ ÷atakoñibhiþ . caritaü raghunàthasya ÷atakoñipravistaramityanyatrokteþ . tacca saüpårõaü brahmaloke ityaitihyam .. iha tu ku÷alavopadiùñà caturviü÷atisàhasrãtyalam . iti ràmàyaõañãkàyàü nàgojãbhaññaþ .. * .. tathà hi . pràptaràjyasya ràmasya vàlmãkirbhagavàn çùiþ . cakàra caritaü kçtsnaü vicitrapadamarthavat .. caturviü÷atsahasràõi ÷lokànàmuktavàn çùiþ . tathà sarga÷atàn pa¤ca ùañ kàõóàni tathottaram .. iti ràmàyaõe vàlmãkãye bàlakàõóe 3 sargaþ .. saükùiptaràmacaritraü yathà --
     %<ràmàyaõamatho vakùye ÷rutaü pàpavinà÷anam .
     viùõunàbhyabjajo brahmà marãcistatsutaþ smçtaþ ..
     marãceþ ka÷yapastasmàt parastasmàt manuþ sutaþ .
     manorikùàkuvaü÷yo'bhådvaü÷e ràjà raghuþ smçtaþ ..
     raghorajastato jàto ràjà da÷aratho balã .
     tasya puttràstu catvàro mahàbalaparàkramàþ ..
     kau÷alyàyàmabhådràmo bharataþ kekayãsutaþ .
     sutau lakùmaõa÷atrughnau sumitràyàü babhåvatuþ ..
     ràmo bhaktaþ piturmàturvi÷vàmitràdavàptavàn .
     astragràmaü yato yakùãü tàóakàü prajaghàna ha ..
     vi÷vàmitrasya yaj¤e tu subàhuü nyavadhãdbalã .
     janakasya kratuü gatvà upayeme'tha jànakãm ..
     urmilàü lakùmaõo vãro bharato màõóavãü sutàm .
     ÷atrughno vai kãrtimatãü ku÷adhvajasute ca te ..
     pitràdibhirayodhyàyàü gatvà ràmàdayaþ sthitàþ .
     yudhàjitaü màtula¤ca ÷atrughnabharatau gatau ..
     gatayornçpavaryeõa ràjyaü dàtuü samudyatam .
     ràmàya jyeùñhaputtràya kaikeyyà pràrthitaü tadà .
     caturda÷asamà vàso vane ràmasya và¤chitaþ ..
     ràmaþ pitçhitàrthantu lakùmaõena ca sãtayà .
     ràjya¤ca tçõavattyaktvà ÷çïgaverapuraü gataþ .
     rathaü tyaktvà prayàga¤ca citrakåñaü giriü gataþ ..
     ràmasya tu viyogena ràjà svargaü samà÷ritaþ .
     saüskçtya bharata÷càgàt ràmaü màtçbalànvitaþ ..
     ayodhyàntu samàgatya ràjyaü kuru mahàmate .
     sa naicchat pàduke dattvà ràjyàya bharatàya tu ..
     visarjito'tha bharato ràmaràjyamapàlayat .
     nandigràme sthito bhakto hyayodhyàü nàvi÷advratã ..
     ràmo'pi citrakåñàcca atrerà÷ramamàyayau .
     natvà abhãkùõaü càgastyaü daõóakàraõyamàgataþ ..
     tatra sårpanakhà nàma ràkùasãsàrdhamàgatà .
     nikçtya karõau nàse ca ràmeõàtha paràhità ..
     tatpreritaþ khara÷càgàddåùaõastri÷iràstathà .
     caturda÷asahaseõa rakùasàntu balena ca ..
     ràmo'pi preùayàmàsa vàõairyamapura¤ca tàn .
     ràkùasyà prerito'bhyàgàt ràvaõo haraõàya hi ..
     mçgaråpaü sa màrãcaü kçtvàgre'tha tridaõóadhçk .
     sãtayà prerito ràmo màrãcaü prajaghàna ha ..
     mriyamàõaþ sa ca pràha hà sãte lakùmaõeti ca .
     sãtokto lakùmaõo'thàgàdràma÷cà÷u dadar÷a tam ..
     uvàca ràkùasã màyà nånaü sãtà hçteti sà .
     ràvaõo'ntaramàsàdya aïkenàdàya jànakãm ..
     jañàyuùaü vinirjitya yayau laïkàü tato balã .
     a÷okavçkùacchàyàyàü rakùitàü tàmadhàrayat ..
     àgatya ràmaþ ÷ånya¤ca parõa÷àlàü dadar÷a ha .
     ÷okaü kçtvàtha jànakyà màrgaõaü kçtavàn prabhuþ ..
     jañàyuùa¤ca saüskçtya tadukto dakùiõàü di÷am .
     gatvà sakhyaü tata÷cakre sugrãveõa ca ràghavaþ ..
     saptatàlàn vinirbhidya ÷areõànataparvaõà .
     vàlina¤ca vinirbhidya kiùkindhàyàü harã÷varam ..
     sugrãvaü kçtavàn ràmo çùyamåke svayaü sthitaþ .
     sugrãvaþ preùayàmàsa vànaràn parvatopamàn ..
     sãtàyà màrgaõaü kartuü pårbàdyaiþ sumahàbalàn .
     pratãcãmuttaràü pràcãü di÷aü gatvà samàgatàþ ..
     dakùiõàntu di÷aü ye ca màrgayanto'tha jànakãm .
     vanàni parvatàn dvãpàn nadãnàü pulinàni ca ..
     jànakãü te hyapa÷yanto maraõe kçtani÷cayàþ .
     sampàtivacanàt j¤àtvà hanåmàn kapiku¤jaraþ ..
     ÷atayojanavistãrõaü pupluve makaràlayam .
     apa÷yajjànakãü tatra a÷okavanikàsthitàm ..
     bhartsitàü ràkùasãbhi÷ca ràvaõena ca rakùasà .
     bhava bhàryeti vadatà cintayantã¤ca ràghavam ..
     aïgulãyaü kapirdattvà sãtàü kau÷alyamabravãt .
     ràmasya tasya dåto'haü ÷okaü mà kuru maithili ..
     abhij¤àna¤ca me dehi yena ràmaþ smariùyati .
     tat ÷rutvà pradadau sãtà veõã ratnaü hanåmate ..
     yathà ràmo nayet ÷ãghraü tathà vàcyaü tvayà gate .
     tathetyuktvà tu hanumàn vanaü divyaü babha¤ja tat ..
     hatvàkùaü ràkùasàü¤cànyàn bandhanaü svayamàgataþ .
     sarvairindrajito bàõairdçùñvà ràvaõamabravãt ..
     ràmadåto'smi hanumàn dehi ràmàya maithilãm .
     etat ÷rutvà prakupito dãpayàmàsa pucchakam ..
     kapijrjvalitalàïgålo laïkàgehe mahàbalaþ .
     dagdhvà laïkàü samàyàto ràmapàr÷vaü sa vànaraþ ..
     jagdhvà phalaü madhuvane dçùñvà sãtetyavedayat .
     maõiratna¤ca ràmàya ràmo laïkàü yayau purãm ..
     sasugrãvaþ sahanumànaïgadàdyaþ salakùmaõaþ .
     vibhãùaõo'pi saüpràptaþ ÷araõaü ràvavaü prati ..
     laïkai÷varyeùvabhyasi¤cadràmastaü ràvaõànujam .
     ràmo nalena setu¤ca kçtvàbdhau cocchritàyatam ..
     suvelàvasthita÷caiva purãü laïkàü dadar÷a ha .
     atha ye vànarà vãrà nãlàïgadanalàdayaþ ..
     dhåmradhåmràkùadhåmrendrà jàmbavatpramukhàstadà .
     maindadvividamukhyàste purãü laïkàü nabha¤jire ..
     ràkùasàü÷ca mahàkàyàn kàlà¤janacayopamàn .
     ràmaþ salakùmaõo hatvà sakapiþ sarvaràkùasàn ..
     vidyujjihva¤ca ghåbhràkùaü vedàntakanaràntakau .
     mahodaramahàpàr÷vàvatikàyaü mahàbalam ..
     kumbhaü nikumbhaü matta¤ca makaràkùaü hyakampanam .
     prahastaü vãramunmattaü kumbhakarõaü mahàbalam ..
     ràvaõiü lakùmaõa÷chittvà hyastràdyai ràghavo balã .
     nikçtya bàhå vaktràõi ràvaõantu vyapàtayat ..
     sãtàü ÷uddhàü gçhãtvàtha vimàne puùpake sthitaþ .
     savànaraþ samàyàto hyayodhyàpravaraü puram ..
     tatra ràjyaü cakàràtha puttravat pàlayan prajàþ .
     da÷à÷vamedhànàhçtya gayà÷irasi pàtanam ..
     piõóànàü vidhivat kçtvà dattvà dànàni ràghavaþ .
     puttrau ku÷alavau sçùñvà tau ca ràjye'bhyaùecayat ..
     ekàda÷asahasràõi ràmo ràjyamakàrayat .
     ÷atrughno lavaõaü hatvà ÷ailåùaü bharataþ sthitaþ ..
     agastyàdãn munãn ÷rutvà ÷rutvotpatti¤ca rakùasàm .
     svargaü gato janaiþ sàrdhamayodhyàü vaikçtàntakaþ ..>% iti gàruóe 148 adhyàyaþ .. * .. etadatiriktaü vàlmãkipraõãtaü saptaviü÷atisargayuktaü sahasra÷lokàtmakaü sãtàkartçkasahasrakandharàvaõavadhakàvyaråpàdbhutottarakàõóamasti . tasya prathamasargãya÷lokà yathà --
     %<tamasàtãranilayaü sarveùàü tapasàü gurum .
     vacasàü prathamaü sthànaü vàlmãkaü munipuïgavam ..
     vinayàvanato bhåtvà bhàradbàjo mahàmuniþ .
     papraccha sammataþ ÷iùyaþ kçtà¤jalipuño va÷ã ..
     ràmàyaõamitikhyàtaü ÷atakoñi pravistaram .
     praõãtaü bhavatà yacca brahmaloke pratiùñhitam ..
     ÷råyate brahmaõà nityamçùibhiþ pitçbhiþ suraiþ .
     pa¤caviü÷atisàhasraü ràmàyaõamidaü bhuvi .
     tadàkarõitamastàbhiþ sàva÷eùaü mahàmune ..
     ÷atakoñipravistàre ràmàyaõamahàrõave .
     kiü gãtamiha yannàsti tanme kathaya suvrata ..
     àkarõyàdariõaþ pçùñaü bharadbàjasya vai muniþ .
     hastàmalakavat sarvaü sasmàra ÷atakoñikam ..
     omityuktvà muniþ ÷iùyaü provàca vadatàü varaþ .
     bhàradvàja ciraü jãva sàdhu smàritamadya naþ ..
     ÷atakoñipravistàre ràmàyaõamahàrõave .
     ràmasya caritaü sarvamà÷caryaü samyagãritam ..
     pa¤caviü÷atisàhasraü nçloke yat pratiùñhitam .
     nçõàü hi sadç÷aü ràmacaritaü varõitaü mayà .
     sãtàmàhàtmyasàraü yat vi÷eùàdatra noktavàn .
     ÷çõuùvàvahito brahman kàkutsthacaritaü mahat .
     sãtàyà målabhåtàyàþ prakçte÷carita¤ca yat ..>% ityàdyàrùe ràmàyaõe vàlmãkãye adbhutottarakàõóe àdikàvye prathamaþ sargaþ .. * .. anyat brahmàõóa puràõãyottarakhaõóàntargataikaùaùñitamàdhyàyàdikaharapàrvatã-saüvàdaråpàdhyàtma-ràmàyaõamasti . tatra adhyàtmabàlakàõóe sargàþ saptaiva ÷ambhunoddiùñàþ ùaùñyuttaratri÷ata÷lokàþ mokùapradà nçõàm 1 . adhyàtmaràmacarite ayodhyàkàõóe navànàü sargàõàü sapta÷atàni ÷lokàþ puõyamokùapradàþ 2 . kàõóe'raõye'dhyàtmàkhye sargà dvipa¤ca parikùiptàþ pa¤ca÷atàni ÷lokàþ pàpaharàþ pàrvatã÷oktàþ 3 . ÷rãmadadhyàtmaràmàyaõe umàmahe÷varasaüvàde kiùkindhyàkàõóe navamaþ sargaþ pa¤ca÷atàni ÷lokàþ duritaharà pa¤capa¤cà÷at 4 . sundarakàõóe sargàþ pa¤caivàdhyàtmika÷abdite proktàstrãõi ÷atàni ÷lokàstribhuvanapàpaharàþ 5 . kàõóe yuddhàtmake sargà navasapta nãlakaõóoktàþ sàrdhaikàda÷a÷ata÷lokà manusaükhyàyutàpuõyàþ 6 . adhyàtmottarakàõóe sargàþ grahasaükhyayà prakùiptà çtu÷atasaükhya÷lokàþ 7 . puràõasaükhyà÷ca purà hareõoktàþ .
     %<pàrvatyai parame÷vareõa gadite hyadhyàtmaràmàyaõe kàõóaiþ saptabhiranvite'ti÷ubhade sargà÷catuþùaùñikàþ .
     ÷lokànàntu ÷atadvayena sahità yuktàni catvàri sàhasràõyeva samàsataþ ÷ruti÷ate såktàni tattvàrthataþ ..>% ityadhyàtmaràmàyaõam .. * .. aparaü ràmava÷iùñhasaüvàdaråpamokùopàyakadevahåtoktavà÷iùñhanàmakamahàràmàyaõamasti . tatra prathamàrdhe aùñàviü÷atyåttara÷atasargàþ . tasya àdyanta÷lokau yathà -- ÷rãvàlmãkiruvàca . upa÷amaprakaraõàdanantaramidaü ÷çõu . tannirvàõaprakaraõaü j¤àtaü nirvàõadàyi yat .. 1 .. ya imaü ÷çõuyànnityaü vidhiü ràmava÷iùñhayoþ . sarvàvastho'pi ÷ravaõànmucyate brahma çcchati .. 2 .. uttaràrdhe ùoóa÷ottaradbi÷atasargàþ . tasyàdyanta÷lokau yathà -- ÷rãràma uvàca .
     %<naiùkarmyàt kalpanàtyàgàt tanuþ patati rohitaþ .
     kathametadatà brahman sambhavatyà÷u jãvataþ .. 1 ..
     yat tarvaü khalvidaü brahma tajjalàniti ca sphuñam .
     ÷rutyà hyudãryate sàmni tasmai brahmàtmane namaþ .. 2 ..>% atràdau vairàgyaprakaraõagranthaþ . dvitãyo mumukùugranthaþ . tçtãya utpattigranthaþ . caturthaþ sthitigranthaþ . pa¤camaþ sakalopa÷amagranthaþ . ùaùñhaprakaraõe nirvàõagranthaþ . pårbàrdhe sañãkagranthasaükhyà 13600 . uttaràrdhe sañãkagranthasaükhyà 23900 . iti ÷rãmahàràmàyaõe nirvàõaprakaraõe bàlakàõóe mokùopàye devahåtokte dbàtriü÷atsàhasryàü saühitàyàü và÷iùñhe brahmadar÷ane uttaràrdhe ùoóa÷ottaradvi÷atatamaþ sargaþ ..

#<ràmàliïganakàmaþ>#, puü, (ràmàõàmàliïganasya kàmo'bhilàùo yasmàt .) raktàmlànaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ràmàvakùojopamaþ>#, puü, (ràmàvakùojayoþ strãstanayorupamà yatra .) cakravàkaþ . iti ràjanirghaõñaþ .

#<ràmilaþ>#, puü, ramaõam . kàmaþ . iti medinã .. le, 127 ..

#<ràmbhaþ>#, puü, (rambhasya vikàraþ . rambha + %<palà÷àdibhyo và .>% 4 . 3 . 141 . itya¤ .) vrate veõukçto daõóaþ . rambho veõuþ tasya vikàraþ . ityamarabharatau . 2 . 7 . 45 ..

#<ràyaõaü>#, klã, pãóà . iti kàcit ÷abdaratnàvalã ..

#<ràyabhàñã>#, strã, nadãsrotovi÷eùaþ . àoó iti bhàùà . yathà --
     %<påroóhi pàtrasaïkàro ràyabhàñã samàhvare .>% iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ràlaþ>#, puü, sàlavçkùaniryàsaþ . dhunà iti bhàùà . tatparyàyaþ . sarjarasaþ 2 sàlaþ 3 kanakalodbhavaþ 4 lalanaþ 5 sàlaniryàsaþ 6 deveùñaþ 7 ÷ãtalaþ 8 bahuråpaþ 9 sàlarasaþ 10 sarjaniryàsakaþ 11 surabhiþ 12 suradhåpaþ 13 yakùadhåpaþ 14 agnivallabhaþ 15 kalaþ 16 kalalajaþ 17 . asya guõàþ . ÷i÷iratvam . snigdhatvam . kaùàyatvam . tiktatvam . saügrahatvam . vàtapittasphoñakaõóåvraõanà÷itva¤ca . asya pànalepaguõau . ÷i÷iratvam . pradaràmaya÷àntikàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<ràlastu sàlaniryàsastathà sarjarasaþ smçtaþ .
     devadhåpo yakùadhåpastathà sarvarasa÷ca saþ ..
     ràlo himo gurustiktaþ kaùàyo gràhako haret .
     doùàsrasvedavãsarpajvaravraõavipàdikàþ .
     grahabhagnàgnidagdhàü÷camålàtãsàranà÷anaþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<ràlakàryaþ>#, puü, (ràlasya sàlarasasya kàryaü yatra .) sàlavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ràvaþ>#, puü, (ravaõamiti . ru la dhvanau + bhàve gha¤ .) ÷abdaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 21 . 18 .
     %<gambhãraü timimakarograsaükulaü taü garjantaü jalacararàvaraudranàdaiþ .
     vistãrõaü dadç÷aturambaraprakà÷aü te'gàdhaü nidhimurumambhasàmanantam ..>%)

#<ràvaõaþ>#, puü, (ravaõasyàpatyamiti . ravaõa + %<÷ivàdibhyo'õ .>% 4 . 1 . 112 . iti aõ . yadvà, ràvayati bhãùayati sarvàniti . ru + õic + lyuþ .) laïkàdhipatiþ . tatparyàyaþ . paulastyaþ 2 rakùaþ 3 laïke÷aþ 4 da÷akandharaþ 5 . iti hemacandraþ .. da÷akaõñhaþ 6 nikaùàtmajaþ 7 ràkùasendraþ 8 laïke÷aþ 9 païktigrãvaþ 10 da÷ànanaþ 11 . iti ÷abdaratnàvalã .. laïkàpatiþ 12 da÷àsyaþ 13 . iti jañàdharaþ .. (asya niruktiryathà, ràmàyaõe .
     %<yasmàllokatrayaü caitadràvitaü bhayamàgatam .
     tasmàttvaü ràvaõo nàma nàmnà vãro bhaviùyasi ..>%) tasyotpattinà÷au yathà -- såta uvàca .
     %<mànavasya naraiùyanta àsãt puttro damaþ kila .
     navamastasya dàyàdastçõabinduriti smçtaþ ..
     tasya kanyà ióavióà råpeõàpratimà bhuvi .
     pulastyàya sa ràjarùistàü kanyàü pravyapàdayat ..
     çùiraióavióo yasyàü vi÷ravàþ samapadyata .
     tasya patnya÷catasra÷ca pårbà vai devavarõinã ..
     jyeùñhaü vai÷ravaõaü yaj¤e kuråpaü devavarõinã .
     tripàdaü sumahàkàyaü sthåla÷ãrùaü mahàhanum ..
     aùñadaüùñraü hari÷ma÷ruü ÷aïkukarõavilohitam .
     piïgalaü nàma saüdç÷ya pità tasyàbravãttataþ ..
     kutsàyàntu ku÷abdo'yaü ÷arãra¤cedamucyate .
     ku÷arãratvàcca nàmnà tena vai sa kuverakaþ ..
     çdhyàü kuvero janayadvi÷rutaü nalakåram ..
     ràvaõaü kumbhakarõa¤ca kanyàü sårpaõakhàü tathà .
     vibhãùaõaü caturthantu naikaùyajanayat sutam ..
     ÷aïkukarõo da÷agrãvaþ piïgalo raktamåddhajaþ .
     catuùpàdviü ÷atibhujo mahàkàyo mahàbalaþ ..
     jàtya¤jananibho mardalohitagrãva eva ca .
     nisargàddàruõaþ kråraþ sa ràvaõa iti smçtaþ ..
     hiraõyaka÷ipustvàsãt sa ràjà pårbajanmani ..
     caturyugànàü ràjà tu trayoda÷a sa ràkùasaþ ..
     tàþ pa¤cakoñyo varùàõàü saükhyàtàþ saükhyayà dbijaiþ .
     niyutànàmekaùaùñiþ saükhyàvidbhirudàhçtàþ ..
     ùaùñi÷caiva sahasràõi varùàõàü hi sa ràvaõaþ .
     devatànàü pitéõà¤ca ghoraü kçtvà prajàgaram ..
     tretàyuge caturthàü÷e ràvaõastapasaþ kùayàt .
     ràmaü dà÷arathaü pràpya sagaõaþ kùayamãyivàn ..>% iti vahnipuràõe vàràhapràdurbhàvanàmàdhyàyaþ ..

#<ràvaõagaïgà>#, strã, (ràvaõena kçtà gaïgà .) siühalade÷asthanadãvi÷eùaþ . yathà -- såta uvàca .
     %<divàkarastasya mahàmahimno mahàsurasyottamaratnabãjam .
     asçggçhãtvà caritaü pratasthe nistriü÷anãlena nabhastalena ..
     jetrà suràõàü samareùvajasraü vãryàvalepoddhatamànasena .
     laïkàdhipenàrdhapathaü sametya svarbhànuneva prasabhaü niruddham ..
     tat siühalãcàrunitambavimbavikùobhitàgàdhamahàhnadàyàm .
     pågadrumàbaddhatañadvayàyàü mumoca såryaþ sariduttamàyàm ..
     tataþ prabhçti sà gaïgà tulyapuõyaphalodayà .
     nàmnà ràvaõagaïgeti prathimànagupàgatà ..
     ye tu ràvaõagaïgàyàü jàyante kuruvindakàþ .
     padmaràgà ghanaü ràgaü vibhràõàþ svasphañàrciùaþ ..>% iti gàruóe 70 adhyàyaþ ..

#<ràvaõàriþ>#, puü, (ràvaõasya ariþ ÷atruþ .) ÷rãràmaþ . iti jañàdharaþ .. (yathà --
     %<vande lokàbhiràmaü raghukulatilakaü ràghavaü ràvaõàrim ..>% iti mahànàñakam ..)

#<ràvaõiþ>#, puü, (ràvaõasyàpatyamiti . vàraõa + %<ata i¤ .>% 4 . 1 . 95 . iti i¤ .) ràvaõajyeùñhaputtraþ . sa ca indrajit . yathà --
     %<ràvaõiþ ÷atrujinmeghanàdo mandodarãsutaþ ..>% iti hemacandaþ . 3 . 370 .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 287 . 12 .
     %<ràvaõistu yadà nainaü vi÷eùayati sàyakaiþ .
     tato gurutaraü yatnamàtiùñhadbalinàü varaþ ..>% ràvaõaputtramàtre . yathà, bhaññiþ . 14 . 79 .
     %<tasyàhàriùata pràõà muùñinà vàlisånunà .
     pràdudruvaüstataþ kruddhàþ sarve ràvaõayo'ïgadam ..>%)

#<rà÷a>#, ç ïa ÷abde . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-akaø-señ .) dantyànto'yamiti gadasiühaþ . ràsabhaþ svaraþ . durgasiühantu imaü tàlavyàntaü matvà uõàdau hnasvaü kçtvà ra÷mi÷abdaü vyutpàditavàn . ç, ararà÷at . ïa, rà÷ate . iti durgàdàsaþ ..

#<rà÷iþ>#, puü, (rà÷ate iti . rà÷a ÷abda + iõ . yadvà, a÷nute vyàpnotãti . a÷å vyàptau + %<a÷ipaõàyyo ruóàyalukau ca .>% uõàø 4 . 132 . iti iõ ruóàgama÷ca .) dhànyàdisamåhaþ . tatparyàyaþ . pu¤jaþ 2 utkaraþ 3 kåñam 4 . ityamaraþ . 2 . 5 . 42 .. samuccayaþ 5 samàhàraþ 6 . iti jañàdharaþ .. a÷nute vyàpnoti iti rà÷iþ . a÷å ¤a vyaptisaühatyorityasmàt nàmnãti i¤ nipàtanàdrephàgamaþ . iti bharataþ .. * .. (yathà, ÷akuntalàyàm 1 aïke .
     %<na khalu na khalu bàõaþ sannipàtyo'yamasmin mçduni mçga÷arãre tularà÷àvivàgniþ ..>%) jyoti÷cakrasya dvàda÷àü÷aþ . tasyotpattiryathà -- atha sçùñyàü mana÷cakre brahmàhaïkàramårtibhçt . manasa÷candramà jaj¤e såryo'kùõostejasàü nidhiþ .. manasaþ khaü tato vàyuragniràpo dharà kramàt . guõekavçddhyà pa¤caiva mahàbhåtàni jaj¤ire .. agnãùomau bhàskarendå tatastvaïgàrakàdayaþ . tejobhåkhàmbuvàtebhyaþ krama÷aþ pa¤ca jaj¤ire .. punardvàda÷adhàtmànaü vibhajedrà÷i÷aüj¤akam . nakùatraråpiõaü bhåyaþ saptaviü÷àtmakaü va÷ã .. iti såryasiddhànte golàdhyàyaþ .. * .. tasya saüsthànaü yathà --
     %<viùuvatkràntivçttyaikyàt pårvabhàgasthitàþ sthiràþ .
     meùàdyà rà÷ayaþ kràntivçttayaþ pårvadikkramàt ..>% iti munã÷varakçtasàrvabhaumasiddhàntaþ .. * .. atha rà÷yàdinirõayaþ .
     %<meùavçùamithunakarkañasiühàþ kanyà tulàtha vç÷cikabham .
     dhanuratha makaraþ kumbho mãna iti ca rà÷ayaþ kathitàþ ..>% iti rà÷ikathanam .. * ..
     %<a÷vinyà saha bharaõã kçttikàpàda÷ca kãrtito meùaþ . 1 .
     vçùabhaþ kçttikà÷eùaü rohiõyardha÷ca mçga÷irasaþ .. 2 ..
     mçga÷iraso'rdhaü càrdrà punarvasostripàdo mithunam . 3 .
     pàdaþ punarvasorantyaþ puùyo'÷leùà ca karkañaþ .. 4 ..
     siüho'tha maghà pårvaphalguõã pàda uttaràyàþ . 5 .
     taccheùaü hastà citràrdha¤ca kanyakàkhyaþ .. 6 ..
     tolini citràrdhaü svàtã vi÷àkhàyàþ pàdatrayam . 7 .
     alini vi÷àkhà pàdastathànuràdhànvità jyeùñhà .. 8 ..
     måla påvvàùàóhà prathama÷càpyuttaràü÷ako dhanvã . 9 .
     makarastatpari÷eùaü ÷ravaõà càürdhaü dhaniùñhàyàþ .. 10 ..
     dhaniùñhàrdhaü ÷atabhiùà purvabhàdrapadapàdatrayaü kumbhaþ . 11 .
     pårbabhàdrapadà÷eùastathottarà revatã mãnaþ .. 11 ..>% iti rà÷inakùatrabhedakathanam .. * ..
     %<rà÷inàmàni ca kùetraü bhamçkùe gçhanàma ca .
     meùàdãnà¤ca paryàyaü lokàdeva vicintayet ..>% iti rà÷iparyàyakathanam .. * ..
     %<kriyatàvurijitumakulãraleyapàtheyayåkakaurpàkhyàþ .
     taukùika àkokero hçdroga÷càntyabhaü cettham ..>% iti meùàdãnàü vi÷eùanàmakathanam .. * ..
     %<aruõasitaharitapàñalapàõóuvicitràþ sitetarapiùaïgau .
     piïgalakarvuravabhrumalinà rucayo yathàsaükhyam ..>% iti meùàdãnàü varõabhedakathanam .. * ..
     %<matsyau ghañã nçmithunaü sagadaü savãõaü càpã naro'÷vajaghano makaro mçgàsyaþ .
     taulã sa÷asyadahanà plavagà ca kanyà ÷eùàþ svanàmasadç÷àþ svacarà÷ca sarve ..>% a÷vajaghano'÷vàkàrajaghano natu a÷vàråóhaiti jaghanaþ . uttaratra catu÷caraõatvakathanàt . rà÷yadhiùñhàtçdevatàkathanam .. * ..
     %<kråro'tha saumyaþ puruùo'ïganà ca ojo'tha yugmaü viùamaþ sama÷ca .
     caràstharadbyàtmakanàmagheyà meùàdayo'mã krama÷aþ pradiùñàþ ..>% iti rà÷ãnàü krårasaumyàdivivekaþ .. * .. daivaj¤amanohare .
     %<puõya÷ca puùkara÷caiva àghànàkhyastathaiva ca .
     ÷rutyà vçttyà bhavantyete nityaü dbàda÷a rà÷ayaþ ..>% iti puõyàdivivekaþ .. * ..
     %<mithunatulàghañakanyà dbipàdàkhyà÷càpapårbabhàga÷ca .
     mçgadhanuràdyantàrdhe vçùàjasiühà÷caraõàþ ..>% iti dvipadacatuùpadarà÷ikathanam .. * ..
     %<karkañavç÷cikamãnà makaràntyàrdha¤ca kãñasaüj¤àþ syuþ .
     vç÷cikarà÷irmunibhiþ sarãsçpatvena nirdiùñaþ ..>% iti kãñasarãsçparà÷ikathanam .. * ..
     %<dbipadava÷agàþ sarve siühaü vihàya catuvyadàþ .
     salilanilayà bhakùyà va÷yàþ sarãsçpajàtayaþ ..
     mçgapativa÷e tiùñhantyete vihàya sarãsçpàn .
     akathitagçheùåhyaü va÷yaü janavyavahàrataþ ..>% sarãsçpajàtaya iti bahuvacanàt kãñasyàpi parigrahaþ . rà÷ãnàü va÷yàva÷yakathanam .. * .. gràmyà mithunatulàstrãcàpàlighañàþ ni÷àsu vçùameùau . makaràdimàrdhasiühau vanyau divase'javçùabhau ca .. jalajau karkañamãnau makaràntyàrdha¤ca ÷ivamate kumbhaþ .. iti gràmyàraõyajalajarà÷ikathanam .. * ..
     %<hnasvàstimigo'vighañà mithunadhanuþkarkimçgamukhà÷ca samàþ .
     vç÷cikakanyàmçgapatibaõijo dãrghàþ samàkhyàtàþ ..>% iti rà÷ãnàü hnasvadãrghakathanam .. * ..
     %<pràgàdikakubhàü nàthà yathàsaükhyaü pradakùiõam .
     meùàdyà rà÷ayo j¤ayàstriràvçttiparibhramàt ..>% iti digadhipalagnakathanam .. * .. kuja÷ukrabudhendvarkasaumya÷ukràvanãbhuvàm . jãvàrkibhànujejyànàü kùetràõi syurajàdayaþ .. iti grahàõàü kùetrakathanam .. * ..
     %<ajo gopatiyugma¤ca karkidhanvimçgàstathà .
     ni÷àsaüj¤àþ smçtà÷caite ÷eùà÷cànye dinàtmakàþ ..
     ni÷àsaüj¤à vimithunàþ smçtàþ pçùñhodayàstathà .
     ÷eùàþ ÷ãrùodayà hyete mãna÷cobhayasaüj¤akaþ ..>% iti ni÷àdisaüj¤àkathanam .. * ..
     %<ravirmàsaü ni÷ànàthaþ sapàdadivasadvayam .
     pakùatrayaü bhåmiputtro budho'ùñàda÷avàsaràn ..
     varùamekaü suràcàrya÷càùñàviü÷adinaü bhçguþ .
     ÷aniþ sàrdhadvayaü varùaü svarbhànuþ sàrdhavatsaram ..
     evaü pramàõàt sakalàþ svarà÷iü bhu¤jate grahàþ ..>% iti rà÷ibhogakathanam .. iti jyotistattvam .. * .. dbàda÷arà÷yàtmaka÷ivaråpaü yathà -- pulastya uvàca .
     %<svaråpaü tripuraghnasya vadiùye kàlaråpiõaþ .
     a÷vinã bharaõã caiva kçttikàprathamàü÷akam ..
     meùakaü hi vijànãyàt kujakùetramudàhçtam .
     àgneyàü÷àstrayo brahman pràjàpatyaü kavergçham ..
     saumyàrdhaü vçùanàmedaü vadanaü parikãrtitam .
     mçgàrdhamàrdràdityàü ÷àstrayaþ saumyagçhaü tvidam ..
     mithunaü bhujayostasya gaganasthasya ÷ålinaþ .
     àdityàü÷a÷ca puùya÷ca a÷leùà ÷a÷ino gçham ..
     rà÷iþ karkañako nàma pàr÷ve makhavinà÷inaþ .
     pitryarkùaü bhagadaivatyaü uttaràü÷a÷ca ke÷arã ..
     såryakùetraü vibhorbrahman hçdayaü parikãrtitam .
     uttaràü÷àstrayaþ pàõi÷citràrdhaü kanyakà tviyam .
     somaputtrasya sadmaitaddbitãyaü jañharaü vibhoþ ..
     citràü÷advitayaü svàtã vi÷àkhàyàü÷akatrayam .
     dvitãyaü ÷ukrasadanaü tulà nàbhirudàhçtà ..
     vi÷àkhàü÷amanuràdhà jyeùñhà bhaumagçhaü tvidam .
     dvitãyaü vç÷ciko rà÷irmeóhraü kàlasvaråpiõaþ ..
     målaü pårbottaràü÷a÷ca devàcàryagçhaü dhanuþ .
     uruyugalamã÷asya amararùe pragãyate ..
     uttaràü÷àstrayo çkùaü ÷ravaõaü makaro mune .
     dhaniùñhàrdhaü ÷anikùetraü jànunã parikãrtite ..
     dhaniùñhàrdhaü ÷atabhiùà proùñhapadàü÷akatrayam .
     sauraü padmàparamidaü kumbho jaïghe ca vi÷rute ..
     proùñhapadyaü÷amekantu uttarà revatã tathà .
     dbitãyaü jãvasadanaü mãnantu caraõàvubhau .. * ..>% rà÷ãnàü lakùaõasvaråpàdi yathà -- nàrada uvàca .
     %<rà÷ayaþ kathità brahman ! tvayà dbàda÷a vai mama .
     teùàü vi÷e÷ato bråhi lakùaõàni svaråpataþ ..
     pulastya uvàca .
     svaråpaü tatra vakùyàmi rà÷ãnàü ÷çõu nàrada .
     yàdç÷à yatra sa¤càrà yasmin sthàne basanti hi ..
     sa¤càrasthànamekasya dhànyaratnàkaràdiùu .
     navasàdbalasaücchanno vasudhàyà¤ca sarva÷aþ ..
     nityaü carati phulleùu sarasàü pulineùu ca .
     meùaþ samànamårti÷ca ajàvikadhanàdiùu ..
     vçùaþ sadç÷aråpeùu carate gokulàdiùu .
     tasyàdhivàsabhåmistu kçùãbaladharà÷rayà ..
     strãpuüsayoþ samaü bhadra÷ayyàsanaparigrahaiþ .
     bãõàvàdyadhçïmithunaü gãtanartaka÷ilpiùu ..
     sthitaü krãóà ratirnityaü vihàro'vanirasya tu .
     mithunaü nàma vikhyàtaü rà÷irdvedhàtmakaþ smçtaþ ..
     karkiþ kulãreõa samaþ salilasthaþ prakãrtitaþ .
     kedàravàpãpulinaviviktàvanireva ca ..
     siühastu parvatàraõyadurgakandarabhåmiùu .
     vasate vyàdhapallãùu gahvareùu guhàsu ca ..
     yà hi pradãpakakarà nàvàråóhà ca kanyakà .
     carate strãratisthàne vasate tadvaneùu ca ..
     tulàpàõi÷ca puruùo vãthyàpaõavicàrakaþ .
     nagaràdhvani ÷àlàsu vasate tatra nàrada ..
     svabhravalmãkasa¤càrã vç÷ciko vç÷cikàkçtiþ .
     vçùagomayakãño'hipàùàõàdiùu saüsthitaþ ..
     dhanusturaïgajaghano dãpyamàno dhanurdharaþ .
     bàji÷åro'stravidbãraþ sthàyã yuddhabalàdiùu ..
     mçgàsyo makaro brahman ! vçùaskandhaþ phaõàïgadaþ .
     makaro'sau nadãcàrã vasate ca mahodadhau ..
     riktakumbha÷ca puruùaþ skandhadhàrã jalàplutaþ .
     dåta÷àlàcaraþ kumbhasthàyã ÷auõóikasadmasu ..
     mãnaråpatvamàsakto mãnastãrthàmbusa¤caraþ .
     vasate puõyade÷eùu devabràhmaõapåjakaþ ..
     lakùaõaü gaditaü tubhyaü meùàdãnàü mahàmune .
     na kasyacittvayàkhyeyaü guhyametat puràtanam ..
     etanmayà te kathitaü surarùe yathà trinetraþ pramamàtha yaj¤e .
     puõyaü puràõaü paramaü pavitraü saü÷çõvatàü pàpaharaü ÷iva¤ca ..>% iti ÷rãvàmanapuràõe pulastyanàradasaüvàde haralalitaþ pa¤camo'dhyàyaþ ..

#<rà÷icakraü>#, klã, (rà÷ãnàü cakram .) meùàdidvàda÷arà÷yàdiyuktavçttam . tasya nàmàntaraü bhacakraü jyotiùacakra¤ca . yathà --
     %<saptaviü÷atibhairjyoti÷cakraü stimitavàyugam .
     tadarkàü÷o bhavedà÷irnavarkùacaraõàïkitaþ ..>% iti dãpikà .. * .. tadvivaraõaü yathà --
     %<bhacakraü dhruvayorbaddhamàkùiptaü pravahànilaiþ .
     paryetyajasraü tannaddhà grahakakùà yathàkramam ..
     uparisthasya mahatãkakùàlpàdhaþsthitasya ca .
     mahatyà kakùayà bhàgà mahànto'lpàstathàlpayà ..
     kàlenàlpena bhagaõaü bhuïkte'lpabhramaõà÷ritaþ .
     grahaþ kàlena mahatà maõóale mahati bhraman ..
     khalpayà tu bahån bhuïkte bhagaõàn ÷ãtadãdhitiþ .
     mahatyà kakùayàgacchan tataþ svalpaþ ÷anai÷caraþ ..
     mandàdadhaþkrameõa syu÷caturthà divasàdhipàþ .
     varùàdhipatayastadvat tçtãyàþ parikãrtitàþ ..
     årdhvakrameõa ÷a÷ino màsànàmadhipàþ smçtàþ .
     hore÷àþ såryatanayàdadhodhaþ krama÷astathà .
     bhavedbhakakùà tãgmàü÷orbhramaõaü ùaùñitàóitam .
     sarvopariùñàt bhramati yojanaistairbhamaõóalam ..>% tatra kakùàkramamàha .
     %<brahmàõóamadhye paridhirvyomakakùàbhidhãyate .
     tanmadhye bhramaõaü bhànàmadho'dhaþ krama÷astathà ..
     mandàmarejyabhåputtrasårya÷ukrendujendavaþ .
     paribhramantyadho'dhaþsthàþ siddhavidyàdharà ghanàþ ..>% iti såryasiddhàntaþ .. * .. grahatrayacandrasaüyoge phalavi÷eùajanakaü rà÷icakraü yathà --
     %<rà÷icakraü pravakùyàmi nçpàõàü hitakàmyayà ..
     ravirjãvastathà saumyastai÷ca candre samàgate .
     jalapàto bhavet satyamityuktaü viùõuyàmale ..
     ravirjãvastathà ÷ukrastai÷ca candre samàgate .
     vàyupàto bhavet satyamityuktaü viùõuyàmale ..
     ravirjãvastathà bhaumastai÷ca candre samàgate .
     agnipàto bhavet satyamityuktaü brahmayàmale ..
     ravirbhaumastathà ràhustai÷ca candre samàgate .
     lohapàto bhavet satyamityuktaü rudrayàmale ..
     ravã ràhustathà ketustai÷ca candre sagàgate .
     pàùàõapàto'pi bhavedityuktaü bhànuyàmale ..>% iti narapatijayacaryàyàü tumburucakre rà÷icakram .. * .. jàtakarà÷icakram . yathà --
     %<tanvàdivyayaparyantaü rà÷icakre vyavasthitam .
     tanna buddhvàlpamatayo jalpayanti vçthà vçthà ..>% iti pa¤casvarà .. * .. mantragrahaõoktarà÷icakram yathà . àgamakalpadrume .
     %<rekhàdvayaü pårbaparàgataü syàt tanmadhyato yàmyakuverabhedàt .
     ekaikamã÷ànani÷àcare tu hutà÷avàyvorvilikhettato'rõàn ..
     vedàgnivahniyugala÷ravaõàkùisaükhyàn pa¤ceùuvàõa÷arapa¤cacatuùñayàrõàn .
     meùàditaþ pravilikhet sakalàüstu varõàn kandhàgatàn pravilikhedatha ÷àdivarõàn ..>% tathà --
     %<bàlaü gauraü khuraü ÷oõaü ÷amã ÷obheti rà÷iùu .
     krameõa bhedità varõàþ kanyàyàü ÷àdayaþ smçtàþ ..>% tena a à i ã meùaþ . u å ç vçùaþ . é ë í mithunam . e ai karkañaþ . o au siühaþ . aü aþ ÷a ùa sa la kùàþ kanyàþ . kavargastulà . cavargo vç÷cikaþ . ñavargo dhanuþ . tavargo makaraþ . pavargaþ kumbhaþ . yavargo mãnaþ . svarà÷ãnàmanukålaü mantraü bhajet . tathà ca .
     %<svatàrarà÷ikoùñhànàmanukålàn bhajenmanån ..>% iti vacanàt ..
     %<rà÷ãnàü ÷uddhatàj¤eyà tyajecchatruü mçtiü vyayam .
     svarà÷ermantrarà÷yantaü gaõanãyaü vicakùaõaiþ ..>% yadà tu svarà÷eraj¤ànaü tadà sàdhakanàmàdyakùarasambandhinaü rà÷iü gçhãtvà gaõayet . sàdhyàdyakùararà÷yantaü gaõayet sàdhakàkùaram . iti ràmàrcanacandrikàdhçtavacanàt . tathà,
     %<aj¤àte rà÷inakùatre nàmàdyakùararà÷itaþ ..>% iti tantraràje ..
     %<tena mantràdyavarõena nàmna÷càdyakùareõa ca .
     gaõayedyadi ùaùñhaü vàpyaùñamaü dbàda÷antu và .
     ripurmantràdyavarõaþ syàt tena tasyàhitaü bhavet ..
     eka pa¤ca nava bàndhavàþ smçtàþ dvau ca ùañ ca da÷amà÷ca sevakàþ .
     vahnirudramunayastu poùakàþ dbàda÷àùñacaturastu ghàtakàþ ..>% iti viùõuviùayam .. ràmàccanacandrikàdhçtatvàt . ÷aktyàdau tu ùaùñhaü varjanãyam . tathà ca .
     %<ùaùñhàùñamadbàda÷àni varjanãyàni yatnataþ ..>% iti vacanàt .. tantràntare .
     %<lagnaü dhanaü bhràtçbandhuputtra÷atrukalatrakàþ .
     maraõaü dharmakarmàyavyayà dbàda÷a rà÷ayaþ ..
     nàmànuråpameteùàü ÷ubhà÷ubhaphalaü labhet ..
     lagne siddhistathà nityaü dhane dhanasamçddhidaþ .
     bhràtari bhràtçvçddhi÷ca ÷atrau ÷atruvivardhanaþ ..
     puttre puttravivçddhiþ syàt bandhau bàndhavavat priyaþ .
     kalatre madhyamà proktà maraõe maraõaü bhavet ..
     dharme dharmavivçddhiþ syàt siddhidaþ karmasaüsthitaþ .
     àye ca dhanasampattirvyaye ca sa¤citakùayaþ ..>% vaiùõavatantre tu ÷atrusthàne bandhuriti pàñhaþ . iti tantrasàraþ ..

#<rà÷ivyavahàraþ>#, puü, (rà÷ervyavahàraþ .) ÷asyarà÷iparimàõaj¤àpakàïkaþ . tadvivaraõaü yathà -- atha rà÷ivyavahàre karaõasåtraü vçttam .
     %<anaõuùu da÷amàü÷o'õuùvathaikàda÷àü÷aþ paridhinavamabhàgaþ ÷åkadhànyeùu vedhaþ .
     bhavati paridhiùaùñhe vargite vedhanighne ghanagaõitakaràþ syurmàgadhàstà÷ca khàryaþ ..>% udàharaõam .
     %<samabhuvi kila rà÷iryaþ sthitaþ sthåladhànyaþ paridhiparimitiþ syàddhastaùaùñiryadãyà .
     pravada gaõaka khàryaþ kiümitàþ santi tasminnatha pçthagaõudhànyaiþ ÷åkadhànyai÷ca ÷ãghram ..>% atha sthåladhànyarà÷imànàvabodhanàya 60 nyàsaþ anaõudhànyarà÷iþ vedhaþ 6 paridhiþ 60 . vedhaþ 6 . paridheþ ùaùñhàü÷aþ 10 . vargitaþ 100 . vedha 6 nighnaþ . labdhàþ khàryaþ 600 . athàõudhànyarà÷imànànayanàya 60 nyàsaþ aõudhànyarà÷iþ vedhaþ 60/11 paridhiþ 60 . vedhaþ 60/11 . jàtaü phalam 545 5/11 . atha ÷åkadhànyarà÷imànànayanàya 60 nyàsaþ ÷åkadhànyarà÷iþ vedhaþ 20/3 paridhiþ 60 . vedhaþ 20/3 . khàryaþ 666 2/3 . atha bhittyantarvàhyakoõasaülagnarà÷ipramàõànayane karaõasåtraü vçttam .
     %<dbivedasatribhàgaikanighnàttu paridheþ phalam .
     bhittyantarvàhyakoõastharà÷eþ khaguõabhàjitam ..>% udàharaõam .
     %<paridhirbhittilagnasya rà÷estriü÷atkaraþ kila .
     antaþkoõasthitasyàpi tithitulyaþ karaþ sakhe ..
     vahiþ koõasthitasyàpi pa¤caghnanavasammitaþ .
     teùàmàcakùvamekùipraü ghanahastàn pçthak pçthak ..>% atràpi sthålàdidhànyànàü rà÷imànàvabodhanàya spaùñakùetratrayam . tatràdàvanaõudhànyarà÷imànabodhakaü kùetram . nyàsaþ paridhiþ 45 nahiþkoõarà÷iþ vedhaþ 6 anaõudhànyarà÷ayaþ paridhiþ 15 vedhaþ 6 antaþkãõarà÷iþ paridhiþ 30 vedhaþ 6 mittirà÷iþ atràdyasya paridhiþ 30 . dvinighnaþ 60 . anyaþ 15 . caturghnaþ 60 . aparaþ 45 . satribhàgaika 4/3 nighnaþ 60 . eùà vadhaþ 6 . ebhyaþ phalaü tulyametàvantya eva khàryaþ 600 . etatkhasvaguõena bhaktaü jàtaü pçthak pçthak phalam 300 . 150 . 450 .. athàõudhànyarà÷imànànayanàya nyàsaþ paridhiþ 45 nahiþkoõara÷iþ vedhaþ 60/11 aõudhànyarà÷iþ paridhiþ 15 vedhaþ 60/11 antaþkoõarà÷iþ paridhiþ 30 vedhaþ 60/11 mittirà÷iþ pårbavatkùetratrayàõàü svaguõaguõitaparidhiþ 60 . vedhaþ 60/11 . phalàni 272 8/11 . 136 4/11 . 409 1/11 . atha ÷åkadhànyarà÷imànànayanàya nyàsaþ paridhiþ 45 nahiþkoõarà÷iþ vedhaþ 20/3 ÷åkadhànyarà÷ayaþ paridhiþ 15 vedhaþ 20/3 antaþkoõurà÷iþ paridhiþ 30 vedhaþ 20/3 mittirà÷iþ atràpi pårbavat kùetratrayàõàü svaguõaguõitaþ paridhiþ 60 . vedhaþ 20/3 . phalàni 333 1/3 . 166 2/3 . 500 . iti lãlàvatyàü rà÷ivyavahàraþ samàptaþ ..

#<ràùñraü>#, puü, klã, (ràjate iti . ràj + %<sarvadhàtubhyaþ ùñran .>% uõàø 4 . 158 . iti ùñran . vra÷ceti ùaþ .) viùayaþ . (yathà, manuþ . 9 . 254 .
     %<a÷àsaüstaskaràn yastu baliü gçhõàti pàrthivaþ .
     tasya prakùubhyate ràùñraü svargàcca parihãyate ..>%) upadravaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 183 .. viùayo janapadaþ . upadravo marakàdiþ . iti bharataþ .. (ràùñrapàlananiyamàdikaü mahàbhàrate 12 . 87 adhyàye draùñavyam .. * .. puü, puråravovaü÷ajàtasya kà÷eþ puttraþ . yathà, bhàgavate . 9 . 17 . 4 .
     %<kà÷yasya kà÷istatputtro ràùñro dãrghatamaþ pità ..>%)

#<ràùñranivàsã>#, [n] puü, (ràùñre nivasatãti .. ni + vas + õiniþ .) jànapadaþ . de÷avàsã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ràùñrikà>#, strã, (ràùñraü utpattisthànatvanàstyasyà iti . ràùñra + ñhan . ñàp .) kaõñakàrikà . ityamaraþ . 2 . 4 . 93 .. (puü, ràùñravàsã . jànapadaþ . yathà, manuþ . 10 . 61 .
     %<yatra tvete paridhvaüsà jàyante varõadåùakàþ .
     ràùñrikaiþ saha tadràùñraü kùiprameva vina÷yati ..>% ràùñrapatiþ . yathà, harivaü÷e . 183 . 27 -- 28 .
     %<kumbhàõóa ! mantriõàü ÷reùñha ! prãto'smi tava suvrata .
     sukçtante vijànàmi ràùñriko'stu bhavàniha ..
     saj¤àtipakùaþ susukhã nirvçto'stu bhavàniha .
     ràjya¤ca te mayà dattaü ciraü jãva mamà÷rayàt ..>%)

#<ràùñriyaþ>#, puü, (ràùñre'dhikçtaþ . ràùñra + %<ràùñràvàrapàràd ghakhau .>% 4 . 2 . 93 . iti ghaþ . yadvà, ràùñre jàtaþ . %<tatra jàtaþ .>% 4 . 3 . 25 . iti ghaþ .) nàñyoktyau ràja÷yàlaþ . ityamaraþ . 1 . 7 . 14 .. (ràùñràdhyakùaþ . yathà, mahàbharate . 12 . 85 . 12 .
     %<tataþ saüpreùayedràùñre ràùñriyàya ca dar÷ayet ..>%)

#<ràùñrãyaþ>#, puü, (ràùñre bhava iti . ràùñra + óhaþ .) nàñyoktau ràja÷yàlaþ . iti hemacandraþ . 2 . 24 .. ràùñrasambandhini, tri .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 87 . 9 .
     %<dhànyaü hiraõyaü bhogena bhoktuü ràùñrãyasaïgataþ ..>%)

#<ràsa>#, ïa ç ÷abde . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-akaø-señ .) dantyànto'yamiti gadasiühaþ . ràsabhaþ kharaþ . durgasiühastvimaü tàlavyàntaü matvà uõàdau hnasvaü kçtvà ra÷mi÷abdaü vyutpàditavàn . ç, araràsat . ïa, ràsate . iti durgàdàsaþ ..

#<ràsaþ>#, puü, (ràsanamiti ràsate'treti và . ràsa ÷abde + bhàve adhikaraõe và gha¤ .) kolàhalaþ . dhvànaþ . bhàùà÷çïkhalakaþ . gopànàü krãóàbhedaþ . iti medinã . se, 11 .. tasya vidhiryathà --
     %<kàrtikãpårõimàyà¤ca kçtvà tu ràsamaõóalam .
     gopànàü ÷atakaü kçttvà gopãnàü ÷atakantathà ..
     ÷ilàyàü pratimàyàü và ÷rãkçùõaü ràghayà saha .
     bhàrate påjayet kçtvà copahàràõi ùoóa÷a ..
     goloke ca vaset so'pi yàvadvai brahmaõo vayaþ .
     bhàrataü punaràgatya haribhaktiü labheddhrugham ..
     krameõa sudçóhàü bhaktiü labdhvà mantraü harerapi .
     dehaü tyaktvà ca golokaü punareva prayàti ca ..
     tatra kçùõasya sàråpyaü saüpràpya pàr÷vado bhavet .
     punastatpatanaü nàsti jaràmçtyuharo mahàn ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 25 adhyàyaþ .. vistàrastu ÷rãkçùõajanmakhaõóe 28 adhyàye ÷rãmadbhàgavatãyaràsapa¤càdhyàyeùu ca draùñavyaþ .. * .. kasyacinmate kalpataruyàtreyam . asya vidhiryathà --
     %<kàrtike paurõamàsyàntu ràsayàtrà mahàni÷i .
     nandasånoþ prakartavyà mahàvibhavavistaraiþ ..
     iha loke sukhaü pràpya ante viùõupuraü vrajet ..
     påjà kàryàrdharàtre tu nayet ÷eùaü mahotsavaiþ .
     gãtairnànàvidhairvàdyairveõuvãõàmçdaïgakaiþ ..
     nçtyairvaràïganàgãtairaïganànà¤ca kãrtanaiþ .
     candanàgurukastårãpaïkalepairviràjitaiþ ..
     viharadbhirviùõubhaktaiþ kàrya eùa mahotsavaþ .
     dhyàyedvçndàvane ramye yamunàpuline vane ..
     niku¤jasadane kçùõaü gopãmaõóalamaõóitam .
     ràsamaõóalayantrasya govindaü karõikàgatam ..
     dbayordvayorgopikayormadhye sàntamanekadhà .
     aparaü nañave÷ena madhye taü muralãdharam ..
     gopãgaõamukhàmbhojamadhupànamadhuvratam .
     kulàlacakrapratimaü maõóalaü païkajàïkitam ..
     dalàùña÷obhitaü kàryaü mahiùyo'ùñau ca sandhiùu .
     madhye madhye ca govindaü pàr÷vayoraùñaråpakam ..
     mukundaü màdhavaü kçùõaü nañanàgarameva ca .
     hariü dàmodaraü viùõuü påjayet kàmaråpiõam ..
     tadvàhye bhåpure gopyaþ ÷ata÷o'tha sahasra÷aþ .
     påjanãyàþ prayatnena nçtyagãtaparàyaõàþ ..
     asaükhyà gopikàstatra maõóale'ùñau varàïganàþ .
     mahiùyastàþ samàkhyàtàþ sadàsaïgamunivratàþ ..
     bhaktotsavàbhilàsena kamalà bahuråpiõã .
     ràdhà vi÷àkhà vimalà sumitrà lalità tathà .
     sundarã kamalà rambhà mahiùyo'ùñau prakãrtitàþ ..
     tàrà ràdhà niràvàdhà kçùõà bhedamupàgatàþ .
     tàsàü dhyànairvakùyamàõaiþ påjà kàryà vi÷eùataþ ..
     uttãrõe sàyaü samaye gopyo vçndàvanaü yayuþ .
     ràsakrãóàü tatastàbhi÷cakre ca jagadã÷varaþ ..
     gopyo ràsakrãóàü cakruþ paurõamàsyàü mahàni÷i .
     na tatra pakùininado na jhillãninadastathà ..
     mahàni÷à dve ghañike ràtrermadhyamayàmayoþ .
     tadapràptau ca kartavyaü paurõamàsyàü ni÷àmukhe ..
     evaü ràsakrãóàü yastu kàrayedbhuvi mànavaþ .
     sa sarvaduskçtaü tyaktvà nirvàõamuktimàpnuyàt ..>% ityutkalakalikà .. (vilàsaþ . yathà, bhàgavate . 5 . 2 . 12 .
     %<asmadvidhasya mana unnayanau bibharti bahvadbhutaü sarasaràsasudhàdivaktre ..>%
     %<baktre ca bahvadbhutaü bibharti kiü tadàha . raso madhuràlàpaþ ràso vilàsastàbhyàü sahità sudhà adharàmçtam . àdi÷abdàt smitanarmàdi .>% iti tatra ÷rãdharasvàmã .. kriyà . yathà, bhàgavate . 5 . 13 . 17 .
     %<tairva¤cito haüsakulaü samàvi÷at narocayan ÷ãlamupaiti vànaràn .
     tajjàtiràsena sunirvçtendriyaþ parasparodbãkùaõavismçtàvadhiþ ..>%
     %<tairva¤citastatra phalàbhàvaü j¤àtvà haüsànàü bràhmaõànàü kulaü punaþ pravi÷an teùàü ÷ãlaü pràya÷cittapårbakaü punarupanayanàdyàcàramarocayan apriyaü pa÷yan vànaratulyàn bhraùñàcàràn ÷ådrapràyànupaiti . tajjàtiràsena vànarajàtikriyayà striyàü mithunãbhåya parasparamukhodvãkùaõena vismçto jãvitàvadhirmaraõakàlo yena .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã .. * ..)

@<[Page 4,159b]>@
#<ràsabhaþ>#, puü, (ràsate ÷abdàyate iti . ràsa + %<ràsivallibhyà¤ca .>% uõàø 3 . 125 . iti abhac .) gardabhaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 78 .. (ayaü hi brahmaõaþ padbhyàü jàtaþ . yathà, màrkaõóeye . 48 . 26 .
     %<padbhyà¤cà÷vàn samàtaïgàn ràsabhàn ÷a÷akàn mçgàn .
     uùñràna÷vataràü÷caiva nànàråpà÷ca jàtayaþ ..>% a÷vataraþ . svaccara iti bhàùà . yathà, mahàbhàrate . 1 . 145 . 7 .
     %<sa tvaü ràsabhayuktena syandanenà÷ugàminà .
     vàraõàvatamadyaiva yathà yàsi tathà kuru ..>%)

#<ràsabhavandinã>#, strã, mallikà . iti ÷abdacandrikà ..

#<ràsabhã>#, strã, (ràsabha + ïãp .) gardabhã . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 27 . 14 .
     %<etat ÷rutvà mataïgastu dàruõaü ràsabhãvacaþ .
     avatãrya rathàttårõaü ràsabhãü pratyabhàùata ..>%)

#<ràsamaõóalaü>#, klã, (ràsasya maõóalam .) ÷rãkçùõasya ràsakrãóàsthalam . tadvivaraõam . yathà --
     %<tasmàdupari golokaþ pa¤cà÷atkoñiyojane .
     vàyunà dhàryamàõa÷ca vicitraparamà÷rayaþ ..
     atãvaramyanirmàõo nityaråpo madãcchayà .
     ÷ata÷çïgeõa ÷ailena puõyavçndàvanena ca ..
     suràsamaõóalenàpi nadyà virajayàvçtaþ .
     koñiyojanavistãrõà prasthena virajà vraja ..
     dairghye tasya ÷ataguõà paritaþ paramà ÷ubhà .
     amålyaratnanikarà hãràmàõikyayostathà ..
     maõãnàü kaustubhàdãnàmasaükhyànàü manoharà .
     amålyaratnanirmàõaü tatràpi pratimandiram ..
     manohara¤ca pràkàramadçùñaü vi÷vakarmaõà .
     gopãbhirgopanikarairveùñitaü kàmadhenubhiþ ..
     kalpavçkùaiþ pàrijàtairasaükhyai÷ca sarovaraiþ .
     puùpodyànaiþ sukoñibhiþ saüvçtaü ràsamaõóalam ..
     veùñitaü ceùñitairgopairmandiraiþ ÷atakoñibhiþ .
     ratnapradãpayuktai÷ca puùpatalpasamanvitaiþ ..
     sugandhicandanàmodaiþ kastårãkuïkumànvitaiþ .
     krãóopayuktairbhogai÷ca tàmbålairvàsitairjalaiþ ..
     dhåpaiþ surabhiramyai÷ca màlyai÷ca ratnadarpaõaiþ .
     rakùakai rakùitaiþ ÷a÷vadràdhàdàsãtrikoñibhiþ ..
     amålyaratnàbharaõairvahni÷uddhàü÷ukairapi .
     lakùamattagajendràõàü veùñitai÷ca balaiþ kramàt ..
     navayauvanasampannai råpairnirupamairapi .
     ramya¤ca vartulàkàraü candravimbaü yathà vraja ..
     amålyaratnaracitaü da÷ayojanavistçtam .
     kastårãkuïkumai ramyaiþ sugandhicandanàrcitaiþ ..
     àvçtaü maïgalaghañaiþ phalapallavasaüyutaiþ .
     dadhilàjai÷ca parõai÷ca snigdhadårvàïkuraiþ phalaiþ ..
     ÷rãràmakadalãstambhairasaükhyai÷ca manoharaiþ .
     paññasåtranibaddhai÷ca snigdhai÷candanapallavaiþ ..
     candanàsaktamàlyai÷ca bhåùaõai÷ca vibhåùitam .
     amålyaratnaracitaü ÷ata÷çïgaü manoharam ..
     koñiyojanamårdhva¤ca dairghyaü da÷aguõottaram .
     ÷ailaprasthaü parimitaü pa¤cà÷atkoñiyojanam ..
     atãvakamanãya¤ca vede'nirvacanãyakam .
     pràkàramiva tasyàpi golokasya manoharam ..
     parito veùñitaü ramyaü hãràhàrasamanvitam .
     tatra vçndàvanaü ramyaü yuktaü candanapàdapaiþ ..
     kalpavçkùai÷ca ramyai÷ca mandàraiþ kàmadhenubhiþ .
     ÷obhitaü ÷obhanàóhya¤ca puùpodyànairmanoharaiþ ..
     krãóàsarovarai ramyaiþ suramyai ratimandiraiþ .
     atãvaramyaü rahasi ràsayogyasthalànvitam ..
     rakùitaü rakùakai ramyairasaükhyairgopikàgaõaiþ .
     parito vartulàkàraü trilakùayojanaü vanam ..
     ùañpadadhvanisaüyuktaü puüskokilarutànvitam .
     tatràkùayavaño ramyo rahasyeva hi vistçtaþ ..
     sahasrayojanorógha÷ca parita÷ca caturguõaþ .
     gopãnàü kalpavçkùai÷ca sarvavà¤chàphalapradaþ ..
     krãóànvitairàvçta÷ca ràdhàdàsãtrilakùakaiþ .
     virajàtãranàrãõàü yamunà÷ãtalena ca ..
     puùpànvitena màndyena pavitra÷ca sugandhinà .
     dàsãgaõairasaükhyai÷ca vçndàvanavinodinã ..
     tatra krãóati sà ràdhà mama pràõàdhidevatà ..
     seyaü ÷rãdàma÷àpena vçùabhànusutàdhunà .
     brahmàdidevaiþ siddhendrairmunãndraiþ påjità vraja ..>% iti brahmavaivarte bhagavannandasaüvàde ÷rãkçùõajanmakhaõóe 84 adhyàyaþ ..

#<ràsayàtrà>#, strã, (ràsasya yàtrà utsavaþ .) kàrtikãpaurõamàsãkartavya÷rãkçùõasyotsavavi÷eùaþ . tadbivaraõaü yàtrà÷abde draùñavyam .. * .. ÷aktiviùayakaràsayàtrà yathà --
     %<paurõamàsyàü ràsayàtràü devyàþ kuryànni÷àrdhake .
     pårbavanma¤camàsthàpya devãü devyàsanaü yajet ..>% paurõamàsyàü caitrapaurõamàsyàm .
     %<saümukhe ràsasaüsthànaü bhairavãbhairavànvitam .
     kçtvà tàn påjayitvà ca bhràmayet kumbhacakravat ..
     kolàhalaü mçdaïgàdivàdyairnçtyaiþ sugãtakaiþ .
     kuryàdànandahçdayaþ sàdhakaþ sthiramànasaþ ..
     vitta÷àñhyaü na kurvãta devãyàtrà sukhapradà ..>% iti vàmake÷varatantre 54 pañalaþ ..

#<ràserasaþ>#, puü, (ràse krãóàvi÷eùe yo rasaþ . aluksamàsaþ .) goùñhã . ràsaþ . ÷çïgàraþ . rasasiddhiþ . rasàvàsaþ . ùaùñhãjàgarakaþ . iti medinã . se, 60 .. utsavaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. parihàsaþ . iti jañàdharaþ ..

#<ràse÷varã>#, strã, (ràsasya ã÷varã .) ràdhà . yathà --
     %<ràdhà ràse÷varã ràsavàsinã rasike÷varã ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 17 adhyàyaþ ..

#<ràsnà>#, strã, (rasyate iti . rasa àsvàdane + %<ràsnàsàsnàsthåõàvãõàþ .>% uõàø 3 . 15 . iti napratyayena sàdhuþ .) svanàmakhyàtalatàvi÷eùaþ . ràsana iti hindã bhàùà . tatparyàyaþ . nàkulã 2 surasà 3 sugandhà 4 gandhanàkulã 5 nakuleùñà 6 bhujaïgàkùã 7 chatràkã 8 suvahà 9 . ityamaraþ .. nàkulyàdipa¤cakaü ràsnàyàm . nakuleùñàdicatuùkaü sarpàkùyàmityàhuþ . iti taññãkàyàü bharataþ .. rasyà 10 ÷reyasã 11 rasanà 12 rasà 13 sugandhimålà 14 rasàóhyà 15 atirasà 16 droõagandhikà 17 sarpagandhà 18 palaïkaùà 19 . iti jañàdharaþ .. asyà guõàþ . gurutvam . tiktatvam . uùõatvam . viùavàtàsrakàsa÷ophakampodara÷leùmanà÷itvam . pàcanatva¤ca .
     %<ràsnà tu trividhà proktà målaü patraü tçõantathà .
     j¤eyau måladalau ÷liùñau tçõà ràsnà tu madhyamà ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<nàkulã surasà ràsnà sugandhà gandhanàkulã .
     nakuleùñà bhujaïgàkùã sarpàkùã viùanà÷inã ..
     nàkulã tuvarà tiktà kañukoùõà vinà÷ayet .
     bhogilåtàvç÷cikàkhuviùajvarakçmivraõàn ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. ràsnà ÷othàmavàtaghnã . iti ràjavallabhaþ .. auùadhivi÷eùaþ . kàüñà àmarulã iti bhàùà . tatparyàyaþ . elàparõã 2 suvahà 3 yuktarasà 4 . ityamaraþ .. api ca .
     %<ràsnà yuktarasà rasyà suvahà rasanà rasà .
     elàparõã ca surasà susnigdhà ÷reyasã tathà ..
     ràsnàmapàcanã tiktà guråùõà kaphavàtajit .
     ÷otha÷vàsasamãràsravàta÷ålodaràpahà .
     kà÷ajvaraviùà÷ãtivàtikàmayahidhmahçt ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (ra÷anà . yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 1 . 30 .
     %<àdityai ràsnàsi .>% %<he yoktra àdityai adityà bhåmyàstvaü ràsràsi ra÷anà asi ..>% iti tadbhàùye mahãdharaþ .. rudrapatnãnàmanyatamà . yathà, brahmavaivarte . 1 . 9 . 13 -- 14 .
     %<nàmàni rudrapatnãnàü sàvadhànaü nibodha me .
     kalà kalàvatã kàùñhà kàlikà kalahapriyà ..
     kandalã bhãùaõà ràsnà pramlocà bhåùaõà ÷ukã .
     etàsàü bahavaþ puttrà babhåvuþ ÷ivapàrùadàþ ..>%)

#<ràhuþ>#, puü, (raha tyàge + bahulavacanàt uõ .) tyàgaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ .. (rahati gçhãtvà tyajati candrabhiti . raha tyàge + bahulavacanàt uõ . ityujjvalaþ . 1 . 1 .) grahavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . tamaþ 2 svarbhànuþ 3 saiühikeyaþ 4 vidhuntudaþ 5 . ityamaraþ .. asrapi÷àcaþ 6 grahakallolaþ 7 saiühikaþ 8 upaplavaþ 9 ÷ãrùakaþ 10 uparàgaþ 11 siühikàmånuþ 12 . iti ÷abdaratnàvalã .. kçùõavarõaþ 13 kava÷raþ 14 . iti jañàdharaþ .. aguþ 15 asuraþ 16 . iti jyotistattvam .. tasyotpattyàdiryathà --
     %<siühikàyàmathotpannà vipracitte÷caturda÷a .
     ÷ambaþ ÷ambalagàtra÷ca vyaïgaþ ÷àlvastathaiva ca ..
     ilvalo namuci÷caiva vàtàpã hasçpo jikaþ .
     harakalpakalinàbhau bhauma÷ca narakastathà ..
     ràhurjyeùñha÷ca teùàü vai candrasåryapramardanaþ .
     ityete siühikàputtrà devairapi duràsadàþ ..
     dàruõàbhijanàþ kråràþ sarve brahmadbiùastu te .
     da÷ànyàni sahasràõi saiühikeyo gaõaþ smçtaþ ..
     nihato yàmadagnyena bhàrgaveõa balãyasà .
     svarbhànostu prabhà kanyà pulomnastu ÷acã sutà ..>% iti vahnipuràõe prajàpatisarganàmàdhyàyaþ .. * .. tasya ÷ira÷chedakàraõaü yathà --
     %<devaliïgapraticchannaþ svarbhànurdevasaüsadi .
     praviùñaþ somamapibat candràrkàbhyà¤ca såcitaþ ..
     cakreõa kùuradhàreõa jahàra pibataþ ÷iraþ .
     haristasya kabandhastu sudhayàplàvito'patat ..
     ÷irastvamaratàü nãtamajo grahamacãksçpat .
     yastu parbaõi candràrkàvabhidhàvati vairadhãþ ..>% iti ÷rãbhàgavate 8 skandhe 9 adhyàyaþ .. sa ca malayaparvatajàtaþ . ÷ådravarõaþ . dbàda÷àïgulaparimàõaþ . kçùõavarõaþ . kçùõavastraþ . siühavàhanaþ . caturbhujaþ . khaógavara÷ålacarmadhàrã . såryàsyaþ . asya adhidevatà kàlaþ . pratyadhidevatà sarpaþ . iti grahayaj¤atattvam .. asya svaråpaü ÷anivat . sa ca caõóàlajàtiþ . sarpàkçtiþ . asthisvàmã nairçtadiksvàmã ca . iti bçhajjàtakàdayaþ .. (ràhucàrasya phalàphalaü bçhatsaühitàyàþ 5 adhyàyato draùñavyam ..)

#<ràhugràhaþ>#, puü, (ràhorgràho grahaõaü yatra .) candrasåryayorgrahaõam . yathà --
     %<ràhugràho'rkendorgraha uparàga upaplavaþ ..>% iti hemacandraþ . 2 . 39 .. (atra ràhugràsa ityapi pàñho dç÷yate ..)

#<ràhucakraü>#, klã, (ràho÷cakram .) ravyàdisaptavàreùu a÷vagatyà vàmàvartena yàmàrdhaü pràpya saptadikùu ràhorgamanam . yathà --
     %<pa÷càdarke vidhau vahnau saumyàü j¤e vàyave kuje .
     rakùodi÷i bhçgau yàmyàü guràvã÷e ÷anau dine .
     ràhurbhramati yàmàrdhàda÷vagatyà ca vàmataþ ..
     dyåte yuddhe vivàde ca yàtràyàü sammukhaü sthitam .
     ràhuü vivarjayedyatnàdyadãcchet karmaõaþ phalam ..>% iti satkçtyamuktàvalã .. * .. ràhukàlànalacakraü yathà --
     %<tasya cakraü pravakùyàmi ràhukàlànalàkhyakam .
     ÷alàkàsaptakaü cakraü ã÷àdau kçttikàdikàþ ..
     yatra çkùe sthito ràhurvadanaü tadvinirdi÷et ..
     mukhàt pa¤cada÷e çkùe tasya pucchaü vyavasthitam .
     aùñottara÷ataü khyàtà jàyante yatra ketavaþ ..
     vyàpya tasthurjagat sarvaü sahasràrkasamatviùaþ .
     ràhubhuktàni çkùàõi jãvapakùe trayoda÷a ..
     trayoda÷aiva bhogyàni mçtapakùe prakãrtayet .
     mçtapakùe mukhaü tasya gudaü jãvàïgamadhyagam ..
     evamaïgadvayo ràhurj¤àtavyaþ svarapàragaiþ .
     jãvapakùe kùapànàthe mçtapakùe ravau sthite .
     tasmin kàle ÷ubhà yàtrà viparãte tu hànidà ..>% iti svarodayaþ ..

#<ràhucchatraü>#, klã, àrdrakam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ràhudar÷anaü>#, klã, (ràhorda÷anaü yatra .) ràho÷càkùuùaj¤ànam . grahaõamiti yàvat . yathà --
     %<cakùuùà dar÷anaü ràhoryattadgrahaõamucyate .
     tatra karmàõi kurvãta gaõanàmàtrato natu ..
     ràhudar÷anasaükràntivivàhàtyayavçddhiùu .
     snànamàtrantu kartavyaü dàna÷ràddhavivarjitam ..>% iti tithyàditattvam ..

#<ràhubhedã>#, [n] puü, (ràhuü bhinattãti . bhid + õiniþ .) viùõuþ . iti jañàdharaþ ..

#<ràhumårdhabhit>#, puü, (ràhormårdhànaü bhinatti chinattãti . bhid + kvip .) viùõuþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ràhuratnaü>#, klã, (ràhupriyaü ratnam . ràho ratnamiti và .) gomedakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ràhulasåþ>#, puü, buddhaþ . iti hemacandraþ . 2 . 151 ..

#<ràhuvçhaspatiyogaþ>#, puü, (ràhuõà vçhaspateryogo melanam .) ekarà÷isthitagururàhuþ . gurucàõóàliyoga iti khyàtaþ . tasya kàlà÷uddhijanakatvaü yathà, bhojadevavyavahàrasamuccaye .
     %<sarvaü kàryaü na kartavyaü gurau siühe'stage'pi ca .
     vratadãkùe na kurvãta tamoyukte bçhaspatau ..>% tamoyukte ràhuyukte . vratadãkùe iti nityetaravaidikakarmopalakùaõam . tathà ca smçtisàre jyotiùam .
     %<ekarà÷au sthitau syàtàü yadi ràhuvçhaspatã .
     vivàhavratayaj¤àdi sarvaü tatra parityajet ..>% malamàsàdyupakramya bhaviùye .
     %<çkùabhede'pyekarà÷au samparko yadi vànayoþ .
     guro ràhorapi tathà tyajedvidbànna saü÷ayaþ ..>% atra gurorlajjitatvaü hetuþ .
     %<yatra yatra sthito jãvastamoyogena lajjate .
     upahàsàya kiü na syàdasatsaïgo manãùiõàm ..>% iti malamàsatattvam .. * .. asya pratiprasavo yathà --
     %<karõàñanàñàïgakaliïgade÷e bçhaspatã ràhuyuto viruddhaþ .
     ÷eùeùu de÷eùu na càsti doùaþ sarvatra kàryaü munayo vadanti ..>% iti bçhadràjamàrtaõóadhçtavacanamiti kecidvadanti ..

#<ràhuspar÷aþ>#, puü, (ràhoþ spar÷o yatra .) uparàgaþ . iti halàyudhaþ ..

@<[Page 4,161a]>@
#<ràhuhà>#, [n] puü, (ràhuü hantãti . han + kvip .) viùõuþ . iti hemacandraþ ..

#<ràhåcchiùñaþ>#, puü, (ràhorucchiùñaþ .) la÷unaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (asya vivaraõantu rasona÷abde draùñavyam ..)

#<ràhåtsçùñaþ>#, puü, (ràhuõà utsçùñaþ parityaktaþ .) la÷unaþ . iti hàràvalã . 223 .. (asya vivaraõaü rasona÷abde draùñavyam ..)

#<ri>#, ÷a gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàøparaø-sakaø-señ .) rephàdiþ . ÷a, riyati . iti durgàdàsaþ ..

#<riktaü>#, klã, (ric + ktaþ .) ÷ånyam . vanam . iti medinã . te, 50 ..

#<riktaü>#, tri, (ric + ktaþ .) nirghanam . iti ÷abdaratnàvalã .. (÷ånyam . yathà, manuþ . 8 . 405 .
     %<bhàõóapårõàni yànàni tàryaü dàpyàni sàrataþ .
     riktabhàõóàni yatki¤cit pumàüsa÷càparicchadàþ ..>%)

#<riktakaü>#, tri, (rikta + kan .) ÷ånyam . ityamaraþ . 3 . 1 . 56 .. (yathà, manuþ . 8 . 404 .
     %<paõaü yànaü tare dàpyaü pauruùe'rdhapaõaü tare .
     pàdaü pa÷u÷ca yoùi÷ca pàdàrdhaü riktakaþ pumàn ..>%)

#<riktà>#, strã, (ric + ktaþ . ñàp .) tithibhedaþ . sà tu caturthã navamã caturda÷ã ca . yathà --
     %<nandà bhadrà jayà riktà pårõà ca tithayaþ kramàt ..>% iti tithyàditattvam .. karmasu tasyà niùedhavidhã yathà --
     %<nandà bhadrà jayà riktà pårõà nàmasadçkphalàþ .>% na riktà sarvakarmasu . iti jyotiþsàraþ ..
     %<candre càrkakujàrki÷ukraviyute madhye'thavà pàpayoþ tyaktvà ca vyatipàtavaidhçtidinaü viùñi¤ca riktàü tithim .
     kråràhàyanacaitrapauùarahite lagnàü÷ake mànuùe ..
     riktàsu vidhavà kanyà dar÷e'pi syàdvivàhità .
     ÷anai÷caradine caiva yadi riktà tithirbhavet .
     tasmin vivàhità kanyà patisantànavardhinã ..>% iti dãpikà ..
     %<ùaùñhe màsi ni÷àkare ÷ubhakare riktetare và tithau saumyàdityasitendujãvadivase pakùe ca kçùõetare ..>% iti bhujabalabhãmaþ ..
     %<dvàda÷ã saptamã nandà riktàsu pa¤caparvasu .
     balamàyurya÷o hanyàt ÷i÷ånàmannabhakùaõam ..>% iti kçtyacintàmaõiþ ..
     %<pårbe÷àntakasarpamålarahiteùvçkùeùvarikte tithau ùaùñhe màsi sitendujãvadivase goj¤arkùa mãnodaye .
     saüpràpte pa¤came varùe aprasupte janàrdane .
     ùaùñhãü pratipada¤caiva varjayitvà tathàùñamãm ..
     riktàü pa¤cada÷ã¤caiva sauribhaumadine tathà .
     evaü suni÷cite kàle vidyàrambhantu kàrayet ..>% iti viùõudharmottaraþ ..
     %<pårbàgniyàmyaphaõicitra÷ivànyabheùu riktàùñamãü vigatacandratithiü vihàya .
     dvyaïgàligosamudaye vikujàrkivàre ÷astenduyogakaraõeùu halapravàhaþ ..>% iti dãpikà ..
     %<candràrkayorbhavet pårõà kuje bhadrà jayà gurau .
     budhamandau ca nandàyàü ÷ukre riktàmçtà tithiþ ..>% iti bhãmaparàkramaþ ..
     %<sarvatra kàrye budhajãva÷ukràþ kendratrikoõopagatàþ pra÷astàþ .
     tçtãyalàbhàrigatà÷ca pàpàstithirviriktà ÷ubhadasya càhaþ ..>% iti dãpikà ..
     %<caturthã navamã caiva riktà caiva caturda÷ã .
     ÷ukre nandà budhe bhadrà ÷anau riktà kuje jayà .
     gurau pårõà ca saüyuktà siddhiyogàþ prakãrtitàþ ..
     budhamandagatà nandà kuje bhadrà jayà gurau .
     bhçguriktàmçtaü proktaü pårõà ca ravicandrayoþ ..>% iti jyotiþsàgarasàraþ ..
     %<ùaùñhyaùñamãdbàda÷ãùu na gacchettridinaspa÷i .
     pårõimàpratipaddar÷ariktàvamadineùu ca .
     tathà yamadbitãyàyàü yàtràyàü maraõaü bhavet ..>% iti satkçtyamuktàvalã ..

#<rikthaü>#, klã, (riïkte vahirgacchati na÷yatãti . ric + %<pàtétudivaciricisicibhyasyak .>% uõàø 2 . 7 . iti thak .) dhanam . ityamaraþ . 2 . 9 . 90 .. (yathà, manuþ . 8 . 27 .
     %<bàladàyàdikaü rikthaü tàvat ràjànupàlayet .
     yàvat sa syàt samàvçtto yàvaccàtãta÷ai÷avaþ ..>%)

#<rikthahàrã>#, [n] tri, (rikthaü haratãti . hç + õiniþ .) dàyàdaþ . dhanahàrã . yathà . %<yadàsau niyukto devaràdiþ svayamapyaputtro'puttrasya kùetre svaparaputtràrthaü pravçtto'yaü janayati sa dvipitçko dvyàmuùyàyaõo dbayorapi rikthahàrã piõóadàtà ca .>% iti mitàkùaràyàü dàyabhàgaþ ..

#<rikthã>#, [n] tri, (rikthamasyàstãti . riktha + iniþ .) dhanahàrã . dhanã . (yathà, yàj¤avalkyaþ . 2 . 29 .
     %<yo'bhiyuktaþ paretaþ syàt tasya rikthã tamuddharet ..>%)

#<rikùà>#, strã, likùà . yåkà . iti hemacandraþ . 4 . 274 ..

#<rikha>#, i sarpaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) i, riïkhyate . iti durgàdàsaþ ..

#<riga>#, i gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) i, riïgyate . iti durgàdàsaþ ..

#<riïkhaõaü>#, klã, (riïkha + lyuñ .) skhalanam . iti hemacandraþ . 6 . 159 .. (yathà --
     %<muktvàtha riïkhaõavidhiü pàdacaükramaõakùamaþ .
     kumàraþ pa¤cavarùãyaþ kalàbhyàsaü vidhàsyati ..>%)

#<riïgaõaü>#, klã, (riïga + lyuñ .) skhalanam . ityamaraþ .. %<dve dharmàdyupacitàdpratiùñhàyàü svakãyavidhànàdanyathàbhàve ityarthaþ . aucityàt picchilàde÷ca skhalane . iti ramànàthaþ .. dharmavilaïghanaü riïgaõamiti svàmã .. bàlànàü hastapàdàbhyàü calanaü riïgaõam . picchilàdau patanaü skhalanamityanye . etanmate bhede'pyabhedopacàreõa same ityuktam . raga riga ligi gatau anañ . riïkhaõamiti pàñhe rakhi rakha rikhi sarpaõe ityasya råpam .>% iti bharataþ ..

#<rica>#, ki samparkaviyogayoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-pakùe bhvàø-paraø-akaø-señ .) kirecayati recati . riïkte ripuryadàkrànto dhanairmantrai÷ca recati . recayanti ca tannàrya iti halàyudhaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<rica>#, ir dha ¤a au vireke . iti kavikalpadrumaþ .. (rudhàø-ubhaø-akaø-aniñ .) virekaþ paunaþpunyena purãùotsargaþ . iti caturbhujaþ . ir, aricat araikùãt . gha, ¤a, riõakti riïkte atisàrakã . au, rektà . iti durgàdàsaþ ..

#<rija>#, ïa çjyarthe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-sakaø-señ .) çjyarthe bharjane . ïa, rejate . iti durgàdàsaþ ..

#<ridhamaþ>#, puü, kàmaþ . vasantaþ . iti vi÷vaþ ..

#<ripuþ>#, puü, (aniùñaü rapatãti . rapa vàci + %<rapericcopadhàyàþ .>% uõàø 1 . 27 . iti kuþ ikàra÷copadhàyàþ . ripha katthanayuddhanindàhiüsàdàneùu . %<ãùeþ ki¤ca .>% uõàø 1 . 14 . iti bàhulakàdupratyayaþ . ripati kecit pañhanti . tatra bàhulakàdeva kakàrasya pakàraþ . riphati moùaõàrthaü yudhyate hinasti và nindyate ca satpuruùaiþ . iti nighaõñuñãkàyàü devaràjayajvà . 3 . 24 . 4 .) ÷atruþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 10 .. (yathà, hitopade÷e .
     %<naka÷cit kasyacinmitraü na ka÷cit kasyacidripuþ .
     kàraõàdeva jàyante mitràõi ripavastathà ..>%) ÷arãrasthaùaóripavo yathà . kàmaþ krodhaþ lobhaþ mohaþ madaþ màtsarya÷ca . tathà hi .
     %<àsthàya yogamavajitya ca vairiùañkamàvadhya cendriyagaõaü manasi prasanne ..>% ityàdi tantrasàre bhuvane÷varãstotram .. * .. corakanàmagandhadravyam . iti ràjanirghaõñaþ .. lagnàpekùayà ùaùñhalagnam . tatparyàyaþ . ùañkoõam 2 ripumandiram 3 . yathà --
     %<dhãsthànaü pa¤camaü j¤eyaü yàmitraü saptamaü smçtam .
     dyunaü dyånaü tathàstàkhyaü ùañkoõaü ripumandiram ..>% api ca .
     %<sunãcage'stage'pi và riporgçhesthità grahàþ .
     vçthà phalaü prakãrtitaü samastameva såribhiþ ..>% anyacca .
     %<aràtivraõayoþ ùaùñhe càùñame mçtyurandhrayoþ .
     vyayasya dbàda÷asthàne vaiparityena cintanam ..>% iti jyotistattvam .. (dhruvaputtrasya ÷iùñeþ puttraþ . yathà, hariva÷e . 2 . 14-15 .
     %<tasmàt÷iùñi÷ca bhavya÷ca ghruvàt ÷ambhurvyajàyata .
     ÷iùñeràdhatta succhàyà pa¤caputtrànakalmaùàn ..
     ripuü ripu¤jayaü puùpaü vçkalaü vçkatejasam ..>% yadoþ puttraþ . yathà, bhàgavate . 9 . 23 . 20 .
     %<yadoþ sahasrajit kroùñànaloripuriti÷rutàþ ..>%)

#<ripughàtinã>#, strã, (ripuü hantãti . hana + õiniþ .) latàvi÷eùaþ . kucui iti bhàùà . yathà,
     %<kucikà bahuvistãrõà ku¤cikà ripughàtinã ..>% iti ÷abdacandrikà ..

#<rinpha>#, pa ÷a vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàøparaø-sakaø-señ .) nopadhaþ . pa ÷a, rimphati ririmpha . saptamasvaràdirayamityanye . iti durgàdàsaþ ..

#<ripphaü>#, klã, lagnàpekùayà dbàda÷arà÷iþ . yathà --
     %<karmasthàna¤ca da÷amaü khaü me÷åraõamàspadam .
     chidràkhyamaùñamaü sthànaü ripphàkhyaü dbàda÷aü smçtam ..>% tatra cintanãyaü yathà --
     %<pràptyàyàvatha cintayedbhavagçhe ripphe'tha mantrivyayau saumyasvàmiyutãkùitairupacitisteùàü kùatistvanyayà ..>% iti jyotistattvam ..

#<ripraþ>#, tri, (rãï sravaõa + %<lãïrãïo hrasva÷ca puñca tarau ÷leùaõakutsitayoþ .>% uõàø 5 . 55 . iti rapratyayaþ . dhàtorhnasvaþ . pratyayasya puñ ca .) adhamaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. (yathà, çgvede . 9 . 78 . 1 .
     %<gçbhõàti ripramavirasya tànvà .>% %<ripraü anupàdeyatvena pàparåpam ..>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. klã, pàpam . yathà, çgvede . 10 . 17 . 10 .
     %<vi÷vaü hi ripraü pravahanti devãþ ..>% %<devãrdevyaþ devana÷ãlà àpaþ vi÷vaü sarvaü vipraü pàpaü pravahanti puruùasakà÷àt pragamayanti apanayantãti yàvat .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<ripravàhaþ>#, tri, pàpavàhakaþ . yathà --
     %<kravyàdamagniü prahiõomi dåram .
     yamaràjyaü gacchatu ripravàhaþ ..>% iti bhavadevabhaññoktaku÷aõóikàpaddhatiþ .. %<ripraü pàpaü vahatãti ripravàhaþ .>% iti taññãkàyàü guõaviùõuþ .. %<sa prahitaþ kravyàdagniþ yamaràjyaü gacchatu yamasya ràjyaü prati vrajatu . kimbhåtaþ ripravàhaþ ripramiti pàpanàma . ripraü pàpaü vahati nà÷ayati ripravàhaþ .>% iti vàjamaneyasaühitàbhàùye mahodharaþ . 35 . 19 .. %<ripravàhaþ ripraü pàpaü tasya voóhà so'gniþ yamaràj¤aþ yamo ràjà yeùàü tàn yamaràjakàn anyaprade÷àn gacchatu pràpnotu .>% iti çkbhàùye sàpaõaþ . 10 . 16 . 9 ..)

@<[Page 4,162b]>@
#<ripha>#, kutsane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) sautradhàturayam . ripphaþ rephaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<ripha>#, ÷a arphe . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàøparaø-sakaø-señ .) ÷a, riphati . arpho dàna÷làghàhiüsànindàyuddhàni . iti durgàdàsaþ ..

#<riba>#, i gatyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) i, rimbyate . iti durgàdàsaþ ..

#<ribha>#, rave . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøakaø-señ .) viribdhaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<rimedaþ>#, puü, arimedaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<rirã>#, strã, pittalaþ . iti hemacandraþ . 4 . 114 ..

#<riva>#, i vraje . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) i, riõvyate . vrajo gatiþ . iti durgàdàsaþ ..

#<ri÷a>#, au ÷a hiüse . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàøparaø-sakaø-aniñ .) au, arikùat . ÷a, ri÷ati . rekùyati . iti durgàdàsaþ ..

#<ri÷yaþ>#, puü, (ri÷yate hiüsyate iti . ri÷ + kyap .) mçgaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<riùa>#, vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) reùati . iti durgàdàsaþ ..

#<riùiþ>#, puü, çùiþ . çùanti j¤ànasaüsàrayoþ pàraü gacchanti çùayaþ . çùã ÷a gatau nàmnãti kiþ . riùirhasàdi÷ca . vidyàvidagdhamatayo riùayaþ prasiddhàþ . iti prayogàt . striyàü çùã ca . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<riùñaü>#, klã, (riù + ktaþ .) kùemam . kalyàõam . a÷ubham . amaïgalam . (yathà, màrkaõóeye . 50 . 89 .
     %<sthàlãpidhàne yatràgnirdatto darvãphalena và .
     gçhe tatra hi riùñànàma÷eùàõàü samà÷rayaþ ..>%) abhàvaþ . nà÷aþ . ityamarabharatau .. a÷ubhasyàbhàvaþ . iti kecit . iti bharataþ .. pàpam . ityajayaþ .. tadvati, tri ..

#<riùñaþ>#, puü, (riù + ktaþ .) khaógaþ . pheõilaþ . sa tu rakta÷igruþ . iti medinã . ñe, 27 ..

#<riùñakaþ>#, puü, (riùña eva . svàrthe kan .) rakta÷igruþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<riùñiþ>#, puü, (reùati hinastãti . riù + ktic .) khaógaþ . iti medinã . ñe, 27 ..

#<riùñiþ>#, strã, (riù + ktin .) a÷ubham . iti medinã . ñe, 27 .. ÷astrabhedaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<riùyaþ>#, puü, (riùyate iti . riù + kyap .) mçgavi÷eùaþ . yathà --
     %<çùya ç÷yo ri÷yo riùya eõaþ syàdeõako'pi ca .>% iti ÷abdaratnàvalã ..

@<[Page 4,162c]>@
#<riùvaþ>#, tri, (riùa vadhe + %<sarvanighçùvariùveti .>% uõàø 1 . 153 . iti vanpratyayena sàdhuþ .) vadhakaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<riha>#, vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) rehati . iti durgàdàsaþ ..

#<rã>#, o ïa ya kùaraõe . iti kavikalpadrumaþ .. (divàø-àtmaø-akaø-aniñ .) o, rãõaþ . ïa ya, rãyate payaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<rã>#, gi rave . vadhe . gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (kryàø pvàø-paraø-akaø-sakaø ca-aniñ .) gi, riõàti rãõaþ riõiþ . ravaþ ÷abdaþ . tathà ca kàtantràdau rã gatireùaõayoþ . reùaõaü vçkadhvaniriti ramànàthaþ . riõàti reùate vçkaþ . iti ÷abdàrthe bhaññamallaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<rã>#, strã, (rã + kvip .) gatiþ . iti ÷abdaratnàvalã .. ravaþ . vadhaþ . iti rãdhàtvarthadar÷anàt ..

#<rãjyà>#, strã, ghçõà . yathà . moho rãjyà jugupsà ca hçõãyà hçõiyà ghçõeti vàcaspatiþ . ayantu lajjàyàü prasiddheþ pramàdàt ghçõàyàü prayukta iti kaliïgaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<rãñhà>#, strã, rãñhàkara¤jaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<rãñhàkara¤jaþ>#, puü, svanàmakhyàtavçkùaþ . tatparyàyaþ . gucchakaþ 2 gucchapuùpakaþ 3 rãñhà 4 gucchaphalaþ 5 ariùñaþ 6 maïgalyaþ 7 kumbhabãjakaþ 8 prakãryaþ 9 somavalkaþ 10 pheõilaþ 11 . asya phalaguõàþ . tiktatvam . uùõatvam . kañutvam . snigdhatvam . vàtakaphakuùñhakaõóåtiviùaviùphoñanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<rãóhakaþ>#, puü, pçùñhavaü÷aþ . iti hemacandraþ . 3 . 265 ..

#<rãóhà>#, strã, (riha bandhe + auõàdikaþ ktaþ .) avaj¤à . ityamaraþ . 1 . 7 . 23 ..

#<rãõaü>#, tri, (rã + ktaþ . odita÷ceti naþ .) srutajalàdi . kùaritam . ityamaraþ . 3 . 1 . 92 ..

#<rãtiþ>#, strã, (rã + ktic ktin và .) àrakåñaþ . (tatparyàyaguõà yathà --
     %<pittalantvàrakåñaü syàdaro rãti÷ca kathyate .
     ràjarãtirbra hmarãtiþ kapilà piïgalàpi ca ..
     rãtirapyupadhàtuþ syàttàmrasya ya÷adasya ca .
     pittalasya guõà j¤eyàþ svayonisadç÷à janaiþ ..
     saüyogajaprabhàveõa tasyàpyanye guõàþ smçtàþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) pracàraþ . syandaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 97 .. 3 . 3 . 68 .. lohakiññam . iti medinã . te, 50 .. dagdhasvarõàdimalam . iti dharaõiþ .. sãmà . sravaõam . gatiþ . svabhàvaþ . ÷eùasya paryàyaþ . råpam 2 lakùaõam 3 bhàvaþ 4 àtmà 5 prakçtiþ 6 sahajaþ 7 råpatattvam 8 dharmaþ 9 sargaþ 10 nisargaþ 11 ÷ãlam 12 satattvam 13 saüsiddhiþ 14 . iti hemacandraþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 14 . 62 .
     %<ni÷àntakliùñacakràhvarãtihçdyo rasakramaþ ..>% stutiþ . yathà, çgvede . 2 . 24 . 14 .
     %<mahãva rãtiþ ÷avasàsarat pçthak ..>% %<mahãva rãtiþ mahatã stutiriva .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..) kàvyasyàtmà . iti vàmanasåtram .. guõabhedena tadvibhàgamàha .
     %<ojaþ prasàdamàdhuryaguõatritayabhedataþ .
     gauóavaidarbhyapà¤càlarãtayaþ parikãrtitàþ ..>% pratyekenaiùàü lakùaõàni yathà --
     %<ojaþ samàsabhåyastvaü màüsalaü padaóambaram .
     vyaktàrthapadamagràmyaü prasàdaþ parikãrtitaþ ..
     ÷abdàrthayostu rasavanmadhuraü parikãrtitam .
     sarvalokàvagamyaü yadgràmyaü tadabhidhãyate .
     su÷ràvyamapi gambhãraü prasannamupanàgaram ..>% gràmyaü yathà --
     %<kanye manye'pyasau dhanyo yastvàmadya vivàhayet .
     nàlpena tapasà labhyaþ sundarastrãsamàgamaþ ..>% upanàgaraü yathà --
     %<tanvi tvadadharaü svàdu nàvidannavido janàþ .
     vasudhàyàü sudhàbhàvànmçùà svargaü yiyàsavaþ ..
     ÷abdàlaïkaraõaü tat syàdyadanupràsabhàsvaram .
     varõàvçttiranupràsaþ pade pàde vidhãyate .
     padàvçttistu yamakamàdimadhyàntasarvagam .. * ..>% krameõa rãtitrayàõàmudàharaõàni .
     %<gaïgottuïgataraïgasaïgatajañàjåñàgrajàgratphaõisphårjatphutkçtibhãtisambhçticamatkàrasphuratsambhramà .
     ànandàmçtavàpikàü vidadhatã citte girã÷aprabhostvàü pàyànnavasaïgame bhagavatã lajjàvatã pàrvatã ..
     bhavato virahavyàdhimadhigamya sasambhramà .
     kàminã yàminãkàntaü kçtàntamiva pa÷yati ..
     hantàli santàpanivçttaye'syàþ kiü tàlavçntaü taralãkaroùi .
     uttàpa eùo'ntaratàpaheturnatabhruvo navyajanàpaneyaþ ..>% iti kàvyacandrikà .. (asyà anyadvivaraõaü sàhityadarpaõe 9 paricchede draùñavyam ..)

#<rãtikaü>#, klã, puùpà¤janam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<rãtikà>#, strã, kusumà¤janam . iti ÷abdacandrikà pittala¤ca .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 57 . 8 .
     %<aùñau sãsakabhàgàþ kàüsasya dbau tu rãtikàbhàgaþ .
     mayakathito yogo'yaü vij¤eyo vajrasaüghàtaþ ..>%)

#<rãtipuùpaü>#, klã, (rãteþ pittalasya puùpamiva . tadàkçtitvàt .) kusumà¤janam . ityamaraþ . 2 . 9 . 103 ..

#<rãva>#, ç ¤a cãve . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøubhaø-sakaø-señ .) ç, arirãvat . ¤a, rãvati rãvate . cãvo grahaõasaüvaraõayoþ . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 4,163b]>@
#<ru>#, ïa vadhe . gatyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-sakaø-señ .) ïa, ravate . iti durgàdàsaþ ..

#<ru>#, la dhvanau . iti kavikalpadrumaþ .. (adàøparaø-akaø-señ .) la, rauti ravãti pakùã . iti durgàdàsaþ ..

#<ruþ>#, puü, ÷abdaþ . ityekàkùarakoùaþ ..

#<rukaþ>#, tri, bahupradaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<ruk>#, [c] strã, (ruc + bhàve kvip .) ÷obhà . (yathà, màghe . 4 . 66 .
     %<dadhadbhirabhitastañau vikacavàrijàmbånadairvinoditadinaklamàþ kçtaruca÷ca jàmbånadaiþ ..>%) dyutiþ . (yathà, kiràte . 5 . 45 .
     %<kùipati yo'nuvanaü vitatàü bçhadbçhatikàmiva raucanikãü rucam ..>%) icchà . iti medinã .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 124 . 28 .
     %<nànàbuddhiruco loke manuùyànnånamicchasi .
     grahãtuü svaguõaiþ sarvàüstenàsi hariõaþ kç÷aþ ..>% tejaþ . yathà, raghuþ . 9 . 6 .
     %<anuyayau yamapuõyajane÷varau savaruõàvaruõàgrasaraü rucà ..>%) ÷àrikà÷ukavàk . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ruk>#, [j] strã, (ruj + kvip .) rogaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 51 .. (yathà, bhàgavate . 6 . 1 . 8 .
     %<doùasya dçùñvà guru làghavaü yathà bhiùak cikitseta rujàü nidànavit ..>% rujati pãóayatãti . pãóàdàyake, tri . yathà, mahàbhàrate . 5 . 84 . 1 .
     %<prayàntaü devakãputtraü paravãrarujo da÷a .
     mahàrathà mahàbàhumanvayuþ ÷astrapàõayaþ ..>% athavà parasya vãràõàü ruk yairiti ..)

#<rukpratikriyà>#, strã, (rujaþ pratikriyà nirasanam .) cikitsà . ityamaraþ . 2 . 3 . 50 ..

#<rukmaü>#, klã, (rocate ÷obhate iti . ruc + yujirucitijàü ku÷ca . uõàø 1 . 145 . iti mak kavarga÷càntàde÷aþ .) kà¤canam . (yathà, ràmàyaõe . 2 . 70 . 21 .
     %<rukmaniùkasahasre ddhe ùoóa÷à÷va÷atàni ca .
     satkçtya kekayãputtraü kaikeyo dhanamàdi÷at ..>%) dhuståram . ityamaraþ .. loham . iti medinã . me, 28 .. (asya paryàyo yathà --
     %<kçùõàyasaü kàlalohaü rukmaü tattãkùõamapyatha ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..) nàgake÷aram . iti ràjanirghaõñaþ .. (varõe, puü . iti ujjvaladattaþ . 1 . 145 .. dãpti÷ãle, tri . vathà, çgvede . 5 . 61 . 12 .
     %<divi rukma ivopari ..>%
     %<divi dyuloke rukmo rocamàna àditya iva .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<rukmakàrakaþ>#, puü, (rukmaü svarõàlaïkàraü karotãti . kç + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ . tataþ svàrthe kan .) svarõakàraþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 8 ..

#<rukmàïgadaþ>#, puü, ràjavi÷eùaþ . yathà . asti kaliïgaviùaye rukmàïgado nàma narapatirdigvijayavyàpàrakrameõàgatya candrabhàgànadãtãre samàve÷itakañako vartate . ityàdi hitopade÷e 1 paricchedaþ ..

#<rukmiõã>#, strã, (rukmo varõo'styasyà iti . rukma + iniþ . ïãp .) kçùõamahiùãvi÷eùaþ . tatparyàyaþ . ãþ 2 ramà 3 sindhujà 4 sàmà 5 calà 6 hãrà 7 ca¤calà 8 vçùàkapàyã 9 capalà 10 indirà 11 lakùmãþ 12 padmàlayà 13 padmà 14 kamalà 15 ÷rãþ 16 haripriyà 17 . iti jañàdharaþ .. asyà vivaraõaü yathà,
     %<vidarbharàjo dharmàtmà bhãùmako nàma dhàrmikaþ .
     babhåvustasya puttràstu nàmnà rukmyàdayaþ ÷ubhàþ ..
     teùàmavarajà kanyà rukmiõã rukmavarõinã .
     kamalàü÷ena sambhåtà sarvalakùaõa÷obhità ..
     ràghavatve'bhavat sãtà rukmiõã kçùõajanmani .
     sàkùàllakùmãstu vij¤eyà pràkañyenaiva pàrvati ..>% iti pàdmottarakhaõóe 67 adhyàyaþ .. * .. (rukmiõyà saha ÷i÷upàlasya vivàhaghoùaõà ÷rãkçùõasya rukmiõãharaõaü hçtàyà¤ca tasyàü yàdavaiþ saha ràj¤àü tumulayuddhàdikaü harivaü÷e . 116 adhyàye draùñavyam .. * .. nàradasya rukmiõyai pàrijàtapuùpapradànavçttàntaü tatraiva ca 122 adhyàye draùñavyam .. * .. asyàþ santatinàmàni yathà tatraiva . 160 . 4 -- 6 .
     %< -- rukmiõãtanayàn ÷çõu .
     pradyumnaþ prathamaü yaj¤e ÷ambaràntakaraþ sutaþ ..
     dvitãya÷càrudeùõa÷ca vçùõisiüho mahàrathaþ .
     càrubhadra÷càrugarbhaþ sudaüùñro druma evaca ..
     suùeõa÷càrugupta÷ca càruvinda÷ca vãryavàn .
     càruvàhuþ kanãyàü÷ca kanyà càrumatã tathà ..>%) svarõakùãrã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<rukmiõãvrataü>#, klã, (rukmiõyà vratam .) vratavi÷eùaþ . yathà -- såta uvàca .
     %<jàmadagnyaþ samàkarõya ramàü tàü puttragardhinãm kalkerabhimataü buddhvà kàrayadrukmiõãvratam ..
     vratena tena ca ramà puttràóhyà subhagà satã .
     sarvabhogena saüyuktà babhåva sthirayauvanà ..
     ÷aunaka uvàca .
     vidhànaü bråhi me såta vratasyàsya ca yat phalam .
     purà kena kçtaü dharmyaü rukmiõãvratamuttamam ..
     såta uvàca .
     ÷çõu brahman ! ràjaputtrã ÷armiùñhà vàrùaparvaõã .
     avagàhya saronãraü somaü haramapa÷yata ..
     sà sakhãbhiþ parivçtà devayànyà ca saügatà .
     ÷ambhubhãtyà samutthàya paryadhurvasanaü drutam ..
     tatra ÷ukrasya kanyà yà vastravyatyàsamàtmanaþ .
     saülakùya kupità pràha vasanaü tyaja bhikùuki ! ..
     iti dànavakanyà sà dàsãbhiþ parivàrità .
     tàü tasyà vàsasà vaddhvà kåpe kùiptvà gatà gçham ..
     tàü kåpamagnàü rudatãü jalàthã nahuùàtmajaþ .
     kare spç÷ya samuddhçtya pràha kà tvaü varànane ..
     sà ÷ukraputtrã vasanaü paridhàya hniyà bhiyà .
     ÷armiùñhayà kçtaü sarvaü pràha ràjànamãkùatã ..
     yayàtistadabhipràyaü j¤àtvànuvrajya ÷obhanàm .
     à÷vàsya tàü yayau gehaü tasyàþ pariõayàdçtaþ ..
     sà gatvà bhavanaü ÷ukraü pràha ÷armiùñhayà kçtam .
     tacchrutvà kupitaü vipraü vçùaparvàha sàntvayan ..
     daõóyaü màü daõóaya vibho roùo yadyasti te mayi .
     ÷armiùñhàü vàpyapakçtàü kuru yanmanasepsitam ..
     ràjànaü praõataü pàde piturdçùñvà ruùàbravãt .
     devayànã tviyaü kanyà mama dàsã bhavatviti ..
     samànãya tadà ràjà dàsye tàü viniyujya saþ .
     yayau nijagçhaü j¤ànã daivaü paramakaü smaran ..
     tataþ ÷ukrastamànãya yayàtiü pratilomakam .
     tasmai dadau tàü vidhivat devayànãü tayà saha ..
     dattvà pràha nçpaü vipro'pyenàü ràjasutàü yadi .
     ÷ayane nayase sadyo jarà tvàmupabhokùyati ..
     ÷ukrasyaitadvacaþ ÷rutvà ràjà tàü varavarõinãm .
     adç÷yàü sthàpayàmàsa devayànyanugàü bhiyà ..
     sà ÷armiùñhà ràjaputtrã duþkha÷okabhayàkulà .
     nityaü dàsã÷atàkãrõà devayànãntu sevate ..
     ekadà sà vanagatà rudatã jàhnavãtañe .
     vi÷vàmitraü muniü sà taü dadç÷e strãbhiràvçtam ..
     vrajinaü puõyagandhàbhiþ suråpàbhiþ suvàsitam .
     kàrayantaü vrataü bhàlyadhåpadãpopahàrakaiþ ..
     nirmàyàùñadalaü padmaü vedikàyàü sucihnitam .
     rambhàpotai÷caturbhistu catuùkoõaü viràjitam ..
     vàsasà nirmitagçhe svarõapaññairvicitrite .
     nirmita÷rãvàsudevaü nànàratnavighaññitam ..
     pauruùeõa ca såktena nànàgandhodakaiþ ÷ubhaiþ .
     pa¤càmçtaiþ pa¤cagavyairyathàmantrairdvijeritaiþ ..
     snàpayitvà bhadrapãñhe karõikàyàü prapåjayan .
     pa¤cabhirda÷abhirvàpi ùoóa÷airupacàrakaiþ ..
     pàdyamadhva÷ramaharaü ÷ãtalaü sumanoharam .
     paramànandajanakaü gçhàõa parame÷vara ..
     dårvàcandanagandhàóhyamarghyayuktaü prayatnataþ .
     gçhàõa rukmiõãkànta prapannasya mama prabho ..
     nànàtãrthodbhavaü vàri sugandhi sumanoharam .
     gçhàõàcamanãyaü tvaü ÷rãnivàsa ÷riyà saha ..
     nànàkusumagandhàóhyaü såtragrathitamuttamam .
     vakùaþ÷obhàkaraü càru màlya naya sure÷vara ..
     tantusantànasandhànaracitaü vandanaü hare .
     gçhàõàvaraõaü ÷uddhaü niràvaraõa sapriya ..
     yaj¤asåtramidaü deva prajàpativinirmitam .
     gçhàõa vàmudeva tvaü rukmiõyà ramayà saha ..
     nànàratnasamàyuktaü svarõamuktàdiùaññitam .
     priyayà saha deve÷a gçhàõàbharaõaü mama ..
     dadhikùãraguóàmnàdipåpalaóóukakhaõóakàn .
     gçhàõa rukmiõãnàtha sanàthaü kuru màü prabho ..
     karpåràgurugandhàóhyaü paramànandadàyakam .
     dhåpaü gçhàõa varada vaidarbhyà priyayà saha ..
     bhaktànàü gehasaktànàü saüsàradhvàntanà÷anam .
     dãpamàlokaya vibho jagadàlokanàdara ..
     ÷yàmasundara padmàkùa pãtàmbara caturbhuja .
     prapannaü pàhi deve÷a rukmiõyà sahitàcyuta ..
     iti tàsàü vrataü dçùñvà muniü natvà suduþkhità .
     ÷armiùñhà miùñavacanà kçtà¤jaliruvàca tàþ ..
     ÷armiùñhovàca .
     ràjaputtrãü durbhagàü màü svàminà parivarjitàm .
     tràtumarhatha he devyo vratenànena karmaõà ..
     ÷rutvà tu tà castasyàþ kàruõyàcca kiyat kiyat .
     påjopakaraõaü dattvà kàrayàmàsuràdaràt ..
     vrataü kçtvà tu ÷armiùñhà labdhvà svàminamã÷varam .
     såtvà puttràn susantuùñà samabhåt sthirayauvanà ..
     sãtà cà÷okavanikàmadhye saramayà saha .
     vrataü kçtvà patiü lebhe ràmaü ràkùasanà÷anam ..
     bçhada÷vaprasàdena kçtvedaü draupadã vratam .
     patiyuktà duþkhamuktà babhåva sthirayauvanà ..
     tathà ramà site pakùe vai÷àkhe dvàda÷ãdine .
     jàmadagnyàdvrataü cakre pårõaü varùacatuùñayam ..
     paññasåtraü kare baddhvà bhojayitvà dbijàn bahån .
     bhuktvà haviùyaü kùãràktaü sumiùñaü svàminà saha ..
     bubhuje pçthivãü sarvàmapårvàü svajanairvçtà .
     sà puttrau suùuve sàdhvã meghamàlavalàhakau ..
     devànàmupakartàrau yaj¤adànatapovratau .
     mahotsàhau mahàvãryau subhagau kalkisammatau ..
     vratavaramiti kçtvà sarvasampatsamçddhà bhavati viditatattvà påjità pårõakàmà .
     haricaraõasarojadbandvabhaktaikatànà vrajati gatimapårbàü brahmavij¤airagamyàm ..>% iti kalkipuràõe rukmiõãvratam 31 adhyàyaþ ..

#<rukmidarpaþ>#, puü, (rukmiõi bhãùmakaputre darpo yasya saþ . tasya rukminà÷akatvàt .) baladevaþ . iti halàyudhaþ ..

#<rukmidàrã>#, [n] puü, (rukmiõaü dàrayatãti . dé + õic + õiniþ .) baladevaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<rukmibhit>#, [d] puü, (rukmiõaü bhinattãti . bhid + kvip .) baladevaþ . iti hemacandraþ . 2 . 138 ..

#<rukmã>#, [n] puü, (rukmo varõavi÷eùo'syàstãti . rukma + iniþ .) bhãùmakaràjajyeùñhaputtraþ . yathà,
     %<ràjàsãdbhãùmako nàma vidarbhàdhipatirmahàn .
     tasya pa¤càbhavan puttràþ kanyaikà rucirànanà ..
     rukmyagrajo rukmaratho rukmabàhuranantaraþ .
     rukmake÷o rukmamàlã rukmiõyeùàü svasà satã ..>% iti ÷rãbhàgavate 10 skandhe 52 adhyàyaþ .. (rukmiõãharaõànantaraü kçùõena sahàsya yuddhàdivivaraõaü harivaü÷e 117 adhyàye tathà pradyumnena sahàsya kanyàpariõayavçttàntaþ aniruddhena sahàsya pautryàþ pariõayastadà baladevàdasya mçtyuvivaraõa¤ca 118 adhyàye vistara÷o draùñavyam ..)

#<ruksadma>#, [n] klã, malam . iti kecit ..

#<rukùaþ>#, tri, aprema . acikvaõaþ . ruhadhàtorauõàdikasapratyayena niùpannaþ . ityuõàdikoùaþ .. (nãrasaþ . tadyathà, vàyusvaråpavarõane .
     %<doùadhàtumalàdãnàü netà ÷ãghraþ samãraõaþ .
     rajoguõamayaþ såkùmo rukùaþ ÷ãto laghu÷calaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<rugnaþ>#, tri, (ruj + ktaþ . odita÷ceti naþ .) rogàdinà kuñilãkçtaþ . tatparyàyaþ . bhugnaþ 2 . ityamaraþ .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 102 . 9 .
     %<tvayà vihãnastava ÷okarugnastvàü saüsmaranneva gataþ pità te ..>%) rogã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ruca>#, ïa ë prãtiprakà÷ayoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-akaø-señ .) prãtiriha anuràgavi÷eùaþ . tatra yasyànuràgastasya sampradànatvam . ïa, rocate annaü bubhukùave . ë, arucat . iti durgàdàsaþ ..

#<rucakaü>#, klã, (rocate'neneti . ruc + %<bahulamanyatràpi .>% uõàø 2 . 37 . iti kvun .) sarjikàkùàram . a÷vàbharaõam . màlyam . sauvarcalam . (yathà --
     %<sauvarcalaü syàdrucakamanyapàka¤ca tanmatam ..>% tathàsya guõàþ .
     %<rucakaü rocanambhedi dãpanampàcanamparam .
     susnehaü vàtanunnàtipittalaü vi÷adaü laghu .
     udgàra÷uddhidaü såkùmaü vivandhànàha÷ålajit ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathamabhàge ..) màïgalyadravyam . (yathà, bhàgavate . 3 . 23 . 31 .
     %<hàreõa ca mahàrheõa rucakena ca bhåùitam ..>% %<rucakena maïgaladravyeõa .>% iti ÷rãdharaþ ..) utkañaþ . iti medinã . ke, 146 .. svàdyarasaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. rocanà . vióaïgam . iti hemacandraþ .. lavaõam . iti hàràvalã .. (dakùiõadik . yathà, bçhatsaühitàyàm . 53 . 35 .
     %<pràkpa÷cimàvalindàvantagatau tadavadhisthitau ÷eùau .
     rucake dvàraü na ÷ubhadamuttarato'nyàni ÷astàni ..>% %<rucakaü màtuluïgakam .>% ityujjvaladattaþ . 2 . 37 ..)

#<rucakaþ>#, puü, (rocate iti . ruc + kvun .) bãjapåraþ . niùkaþ . dantaþ . kapotaþ . iti medinã .. (yathà, bçhathaühitàyàm . 69 . 2 .
     %<jãvena bhavati haüsaþ saureõa ÷a÷aþ kujena rucaka÷ca ..>% parvatavi÷eùaþ . yathà, viùõupuràõe . 2 . 2 . 26 .
     %<trikåñaþ ÷i÷ira÷caiva pataïgo rucakastathà ..>% stambhaþ . yathà, bçhatsaühitàyàt . 53 . 28 .
     %<samacaturasro rucako vajro'ùñà÷rirdvivajrako dviguõaþ ..>%)

#<rucà>#, strã, (ruc + kvip . pakùe ñàp .) dãptiþ . ÷obhà . icchà . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 5 . 13 .
     %<tadvai tasmai na rucàmabhyupaiti tata÷càhaü kùamamanyanna manye ..>%) ÷àrikà÷ukavàk . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ruciþ>#, strã, (rucyate iti . ruc + %<igupadhàt kit .>% uõàø 4 . 119 . iti in . saca kit .) abhiùvaïgaþ . anuràgaþ . à÷aktirvà . spçhà . (yathà, kiràte . 10 . 62 .
     %<rucikaramapi nàrthavadbabhåva stimitasamàdhi÷ucau pçthàtanåje ..>%
     %<amlo rucikaro hçdyaþ prãõano vahnidãpanaþ ..>% iti vaidyakaràjavallabhe dravyaguõavyàkhyàyàm ..) abhilàùaþ . gabhastiþ . kiraõaþ . ityamarabharatau .. ÷obhà . iti medinã .. (yathà, raghuþ . 5 . 67 .
     %<lakùmãrvinodayati yena digantalambã so'yi tvadànanaruciü vijahàti candraþ ..>%) bubhukùà . iti hemacandraþ .. gorocanà . iti ràjanirghaõñaþ .. àliïganavi÷eùaþ . tallakùaõaü yathà . nàyikàyà nàyakasya saümukhe jànvoruparyupavi÷ya vakùasi vakùo dattvà yadavasthànam . iti kàma÷àstram ..

#<ruciþ>#, puü, (rocate ÷obhate iti . ruc + in . saca kit .) prajàpativi÷eùaþ . sa ca raucyamanupità . yathà -- màrkaõóeya uvàca .
     %<ruciþ prajàpatiþ pårvaü nirmamo nirahaïkçtiþ .
     yatràstamita÷àyã ca cacàra pçthivãmimàm ..
     anagnimaniketantamekàhàvasathà÷rayam .
     vimuktasaïgaü taü dçùñvà procuþ svapitaro munim ..
     pitara åcuþ .
     vatsa kasmàt tvayà puõyo na kçto dàrasaügrahaþ .
     svargàpavargahetutvàdbandhastenàni÷aü vinà ..
     gçhã samastadevànàü pitéõà¤ca tathàrhaõàm .
     çùãõàmatithãnà¤ca kurban lokànupà÷nute ..
     svàhoccàraõato devàn svadhoccàraõataþ pitén .
     vibhajannannadànena bhåtàdyànatithãnapi ..
     sa tvaü daivàdçõàdbandhaü bandhamasmadçõàdapi .
     àvàpnoùi manuùyarùibhåtebhya÷ca dine dine ..
     anutpàdya sutàn devànasantarpya pitéüstathà .
     bhåtàdãü÷ca kathaü mauóhyàt sugatiü gantumicchasi ..
     ruciruvàca .
     parigraho'tiduþkhàya pàpàyàdhogatestathà .
     bhavatyato mayà pårbaü na kçto dàrasaügrahaþ ..
     prakùàlyate'nudivasaü yadàtmà niùparigrahaiþ .
     mamatvapaïkadigdho'pi cintàmbhobhirvaraü hi tat ..>% ityàdi .. pitara åcuþ .
     %<yuktaü prakùàlanaü kartumàtmano niyatendriyaiþ .
     kintu lepàya màrgo'yaü yatra tvaü puttra vartase ..>% ityàdi .. * .. màrkaõóeya uvàca .
     %<sa tena pitçvàkyena bhç÷amudbignamànasaþ .
     kanyàbhilàùã viprarùiþ paribabhràma medinãm ..
     kanyàmalabhamàno'sau pitçvàkyàgnidãpitaþ .
     cintàmavàpa mahatãmatãvodvignamànasaþ ..
     kiü karomi kva gacchàmi kathaü me dàrasaügrahaþ .
     kùipraü bhavet pitéõàü yo mamàbhyudayakàrakaþ ..
     iti cintayatastasya matirjàtà mahàtmanaþ .
     tapasàràdhayàmyenaü brahmàõaü kamalodbhavam ..
     tato varùa÷ataü divyaü tapastepe sa vaidhasam .
     didçkùuþ suciraü kàlaü rucirniyamamàsthitaþ ..
     tataþ svandar÷ayàmàsa brahmà lokapitàmahaþ .
     uvàca ca prasanno'smãtyucyatàmabhivà¤chitam ..
     tato'sau praõipatyàha brahmàõaü jagataþ patim .
     pitéõàü vacanàttena yat kartumabhivà¤chitam ..
     brahmà càha ruciü vipraü ÷rutvà tasyàbhivà¤chitam .
     prajàpatistvaü bhavità saùñavyà bhavatà prajàþ ..
     sçùñvà prajàþ sutàn vipra samutpàdya kriyàstathà .
     kçtvà hçtàdhikàrastvaü tataþ siddhimavàpsyasi ..
     sa tvaü yathoktaü pitçbhiþ kuru dàraparigraham .
     kàma¤cemamabhidhyàya kriyatàü pitçpåjanam ..
     ta eva tuùñàþ pitaraþ pradàsyanti tavepsitam .
     patnãü sutàü÷ca santuùñàþ kiü na dadyuþ pitàmahàþ ..
     màrkaõóeya uvàca .
     ityçùirvacanaü ÷rutvà brahmaõo'vyaktajanmanaþ .
     nadyà vivikte puline cakàra pitçtarpaõam ..
     tuùñàva ca pitén vipraþ stavairebhirathàdçtaþ .
     ekàgraþ prayato bhåtvà bhaktinamràtmako ruciþ ..>% rucikçtapitçstotraü yathà -- ruciruvàca .
     %<namasye'haü pitén bhaktyà ye vasantyadhidevatam .
     devairapi hi tarpyante ye ÷ràddheùu svadhottaraiþ ..
     namasye'haü pitén svarge ye tarpyante maharùibhiþ .
     ÷ràddhairmanomayairbhaktyà bhuktimuktimabhãpsubhiþ .
     namasye'haü pitén svarge siddhàþ santarpayanti yàn .
     ÷ràddheùu divyaiþ sakalairupahàrairanuttamaiþ ..
     namasye'haü pitén bhaktyà ye'rcyante guhyakairdivi .
     tanmayatvena và¤chadbhirçddhimàtyantikãü paràm ..
     namasye'haü pitén martyairarcyante bhuvi ye sadà .
     ÷ràddheùu ÷raddhayàbhãùñalokapuùñipradàyinaþ ..
     namasye'haü pitén viprairarcyante bhuvi ye sadà .
     và¤chitàbhãùñalàbhàya pràjàpatyapradàyinaþ ..
     namasye'haü pitén viprairarcyanta'raõyavàsibhiþ .
     vanyaiþ ÷ràddhaiyatàhàraistaponirdhåtakalmaùaiþ ..
     namasye'haü pitén viprairnaiùñhikavratadhàribhiþ .
     ye saüyatàtsabhirnityaü santarpyante samàdhibhiþ .
     namasye'haü pitén ÷ràddheràjanyàstarpayanti yàn .
     kavyaira÷eùairvidhivallokadvayaphalapradàn ..
     namasye'haü pitén vai÷yairarcyante bhuvi ye sadà .
     svakarmàbhiratairnityaü puùpadhåpànnavàribhiþ ..
     namasye'haü pitén ÷ràddhe ye ÷ådrairapi bhaktitaþ .
     santarpyante jagatyasmin nàmnà khyàtàþ sukàlinaþ ..
     namasye'haü pitén ÷ràddhe pàtàle ye mahàsuraiþ .
     santarpyante svadhàhàràstyaktadambhamadaiþ sadà ..
     namasye'haü pitén ÷ràddhairarcyante ye rasàtale .
     bhogaira÷eùairvivi dhairnàgaiþ kàmànabhãpsubhiþ ..
     namasye'haü pitén ÷ràddhe sarpaiþ santarpitàn sadà tatraiva vividhairmantrairbhogasampatsamanvitaiþ ..
     piténnamasye nivasanti sàkùàd ye devaloke'tha mahãtale và .
     tathàntarãkùe ca suràdipåjyàste saüpratãcchantu mayopanãtam ..
     piténnamasye paramàõubhåtà ye vai vimàne nivasantyamårtàþ .
     yajanti yànastamalà manobhiryogã÷varàþ kle÷avimuktihetån ..
     piténnamasye divi ye ca mårtàþ svadhàmujaþ kàbhyaphalàbhisandhau .
     pradàna÷aktàþ sakalepsitànàü vimuktidà ye'nabhisaühiteùu ..
     tçpyantu te'smin pitaraþ samastà icchàvatàü ye pradi÷anti kàmàn .
     suratvamindratvamato'dhikaü và vasvàtmajàn kùmàmavalàü gçhàõi ..
     såryasya ye ra÷miùu candravimbe ÷ukle vimàne ca sadà vasanti .
     tçpyantu te'smin pitaro'nnatoyairgandhàdinà puùñimato vrajantu ..
     yeùàü hute'gnau haviùà ca tçptirye bhu¤jate vipra ÷arãrasaüsthàþ .
     ye piõóadànena mudaü prayànti tçpyantu te'smin pitaro'nnatoyaiþ ..
     ye khaógamàüsena surairabhãùñaiþ kçùõaistilairdaityamahoragai÷ca .
     kàlena ÷àkeba maharùivaryaiþ saüprãõitàste mudamatra yàntu ..
     kavyànya÷eùàõi ca yànyabhãùñànyatãva yeùàmamaràrcitànàm .
     teùàntu sànnidhyamihàstu puùpagandhàdibhojyeùu mayàhçteùu ..
     dine dine ye pratigçhõate'rcàü màsàntapåjyà bhuvi ye'ùñakàsu .
     ye vatsarànte'bhyudaye ca påjyàþ prayàntu te me pitaro'tra tuùñim ..
     påjyà dbijànàü kumudendubhàso ye kùattriyàõà¤ca navàrkavarõàþ .
     tathà vi÷àü ye kanakàvadàtà nãlãnibhàþ ÷ådrajanasya ye ca ..
     te'smin samastà mama puùpagandhadhåpànnatoyàdinivedanena .
     tathàgnihomena ca yàntu tçptiü sadà pitçbhyaþ praõato'smi tebhyaþ ..
     ye devapårvàõyatitçptihetora÷nanti kavyàni ÷ubhàhçtàni .
     tçptà÷ca ye bhåtisçjo bhavanti tçpyantu te'smin praõato'smi tebhyaþ ..
     rakùàüsi bhåtànyasuràüstathogràn vinà÷ayantastva÷ivaü prajànàm .
     àdyàþ suràõàmamare÷apåjyàstçpyantu te'smin praõato'smi tebhyaþ ..
     agniùvàttà barhiùada àjyapàþ somapàstathà .
     vrajantu tçptiü ÷ràddhe'smin pitarastarpità mayà ..
     agniùvàttàþ pitçgaõàþ pràcãü rakùantu me di÷am .
     tathà bahiùadaþ pàntu yàmyàü ye pitaraþsthitàþ ..
     pratãcãmàjyapàstadbadudãcãmapi somapàþ .
     årdhvatastvaryamà rakùet kavyavàlo'nalo'pyadhaþ ..
     rakùobhåtapi÷àcebhyastathaivàsuradoùataþ .
     sarvata÷càdhipasteùàü yamo rakùàü karotu me ..
     vi÷vo vi÷vabhugàràdhyo dhanyo dharmaþ sanàtanaþ .
     bhåtido bhåtikçdbhåtiþ pitéõàü ye gaõà nava ..
     kalyàõaþ kalyadaþ kartà kalyaþ kalyatarà÷rayaþ .
     kalyatàheturanaghaþ ùaóityete gaõàþ smçtàþ ..
     varo vareõyo varadastuùñidaþ puùñidastathà .
     vi÷vapàtà tathà dhàtà sapta caite gaõàþ smçtàþ ..
     mahànmahàtmà mahito mahimàvànmahàbalaþ .
     gaõàþ pa¤ca tathaivaite pitéõàü pàpanà÷anàþ ..
     sukhado dhanada÷cànyo dharmado'nyo vibhåtidaþ .
     pitéõàü kathyate caitattathà gaõacatuùñayam ..
     ekatriü÷at pitçgaõà yairvyàptamakhilaü jagat .
     te me'tra tçptàstuùyantu yacchantu ca samãhitam ..>% iti màrkaõóeyapuràõe raucye manvantare pitçstavaþ .. màrkaõóeya uvàca .
     %<evantu stuvatastasya tejaso rà÷irucchikhaþ .
     pràdurbabhåva sahasà gaganavyàptikàrakaþ ..
     taddçùñvà sumahattejaþ samàcchàdya sthitaü jagat .
     jànubhyàmavaniü gatvà ruciþ stotramidaü jagau ..
     amårtànà¤ca mårtànàü pitéõàü dãptatejasàm .
     namasyàmi sadà teùàü dhyàninàü divyacakùuùàm ..
     indràdãnà¤ca netàro dakùamàrãcayostathà .
     saptarùãõàntathànyeùàü tàn namasyàmi kàmadàn ..
     manvàdãnàcca netàraþ såryàcandramasostathà .
     tànnamasyàmyahaü sarvàn piténapsvarõabeùu ca ..
     nakùatràõàü grahàõà¤ca vàyvagninabhasàü tathà .
     dyàvàpçthivyo÷ca tathà namasyàmi kçtà¤jaliþ ..
     prajàpateþ ka÷yapàya somàya varuõàya ca .
     yoge÷varebhya÷ca tathà namasyàmi kçtà¤jaliþ ..
     namo gaõebhyaþ saptabhyastathà lokeùu saptasu .
     svayambhuve namasyàmi brahmaõe yogacakùuùe ..
     somàdhàràþ pitçgaõà yogamårtidhàrà hi te .
     namasyàmi tataþ somaü pitaraü jagatàmaham ..
     agniråpàüstathaivànyànnamasyàmi piténaham .
     agnãùomamayaü vi÷vaü yata etada÷eùataþ ..
     ye tu tejasi ye vàyau somasåryàgnimårtayaþ .
     jagatsvaråpiõa÷caiva tathà brahmasvaråpiõaþ ..
     tebhyo'khilebhyo yogibhyaþ pitçbhyo yatamànasaþ .
     namo namo namaste me prasãdantu svadhàbhujaþ ..
     ÷rãmàrkaõóeya uvàca .
     evaü stutàstatastena tejaso munisattamàþ .
     ni÷cakramuste pitaro bhàsayanto di÷o da÷a ..
     niveditantu yattena puùpagandhànulepanam .
     tadbhåùitànatha sa tàn dadç÷e purataþ sthitàn ..
     praõiùatya rucirbhaktyà punareva kçtà¤jaliþ .
     namastubhyaü namastubhyamityàha pçthagàdçtaþ ..
     tataþ prasannàþ pitarastamåcurmunisattamam .
     varaü vçõãùveti sa tànuvàcànatakandharaþ ..
     sàmprataü sargakartçtvamàdiùñaü brahmaõà mama .
     so'haü patnãmabhãpsàmi dhanyàü divyàü prajàvatãm ..
     pitara åcuþ .
     adyaiva sadyaþ patnã te bhaviùyati manoramà .
     tasyà¤ca puttro bhavità bhavato munisattama ! ..
     manvantaràdhipo dhãmàn tvannàmnaivopalakùitaþ .
     ruce raucya iti khyàtiü prayàsyati jagattraye ..
     tasyàpi bahavaþ puttrà mahàbalapraràkramàþ .
     bhaviùyanti mahàtmànaþ pçthivãparipàlakàþ ..
     tva¤ca prajàpatirbhåtvà prajàþ sçùñvà caturvidhàþ .
     kùãõàdhikàro dharmaj¤astataþ siddhimavàpsyasi ..
     stotreõànena ca naro yo'smàüstoùyati bhaktitaþ .
     tasya tuùñà vayaü bhogàn dàsyàmo j¤ànamuttamam ..
     ÷arãràrogyamai÷varyaü puttrapauttràdisantatim .
     pradàsyàmo na sandeho yaccànyadabhivà¤chitam ..
     tasmàt puõyaphalaü loke và¤chadbhiþ satataü naraiþ .
     pitéõà¤càkùayàü tçptiü stavyàþ stotreõa mànavaiþ ..
     ÷ràddhe ca ya imaü bhaktyà asmatprãtikaraü stavam .
     pañhiùyanti dbijàgryàõàü bhu¤jatàü purataþ sthitàþ ..
     stotra÷ravaõasaüprãtyà sannidhàne pare kçte .
     asmàbhirakùayaü ÷ràddhaü tadbhaviùyatyasaü÷ayam ..
     yadyapya÷rotriyaü ÷ràrdhaü yadyapyupahataü bhavet .
     anyàyopàttavittena yadi và kçtamanyathà ..
     a÷ràddhàrhairupahatairupahàraistathà kçtam .
     akàle'pyathavà de÷e vidhihãnamathàpi và ..
     a÷raddhayà và puruùairdambhamà÷ritya và kçtam .
     asmàkaü prãtaye ÷ràddhaü tathàpya tadudãraõàt ..
     yatraitat pañhyate ÷ràddhe stotramasmatsukhàvaham .
     asmàkaü jàyate tçptistatra dvàda÷avàrùikã ..
     hemante dbàda÷àbdàni tçptimetat prayacchati .
     ÷i÷ire dbiguõàbdàni tçptiü stãtramidaü ÷rutam ..
     vasante ùoóa÷asamàstçptaye ÷ràddhakarmaõi .
     grãùme ca ùoóa÷aivaitat pañhitaü tçptikàrakam ..
     vikàle ca kçte ÷ràddhe stotreõànena sàdhite .
     varùàsu tçptirasmàkamakùayà jàyate ruce ..
     ÷aratkàle'pi pañhitaü ÷ràddhakàle prayacchati .
     asmàkametat puruùaistçptiü pa¤cada÷àbdikãm ..
     yasmin gçhe'pi likhitametattiùñhati nityadà .
     sannidhàtaü kçte ÷ràddhe tatràsmàkaü bhaviùyati ..
     tasmàdetattvayà ÷ràddhe vipràõàü bhu¤jatàü puraþ .
     ÷ràvaõãyaü mahàbhàga asmàkaü tuùñikàrakam ..>% iti màrkaõóeyapuràõe raucye manvantare pitçstave .. * màrkaõóeya uvàca .
     %<tatastasmànnadãmadhyàt samuttasthau manoramà .
     pramlocà nàma tanvaïgã tatsamãpe varàpsaràþ ..
     sà covàca mahàtmànaü ruciü sumadhuràkùaram ..
     pra÷rayàvanatà subhråþ pramlocà vai varàpsaràþ ..
     atãvaråpiõã kanyà matsutà tapatàüvara .
     jàtà varuõaputtreõa puùkareõa mahàtmanà ..
     tàü gçhàõa mayà dattàü bhàryàrthe varavarõinãm .
     manurmahàmatistasyàü samutpasyati te sutaþ ..
     màrkaõóeya uvàca .
     tathati tena càpyuktà tasmàttoyàdvapuùmatãm .
     ujjahàra tataþ kabhyàü màlinãü nàma nàmataþ ..
     nadyà÷ca puline tasmin sa munirmunisattama ! .
     jagràha pàõiü vidhivat samànàyya mahàmunãn ..
     tasyàü tasya suto jaj¤e mahàvãryo mahàmatiþ .
     raucyo'bhavat piturnàmnà khyàto'tra vasudhàtale ..
     tasya manvantare devàstathà saptarùaya÷ca ye .
     tanayà÷ca nçpà÷caiva te samyak kathitàstava ..
     dharmavçddhistathàrogyaü dhanadhànyasutodbhavaþ .
     nçõàü bhavatyasandigdhamasmin manvantare ÷rute ..
     pitçstavaü tathà ÷rutvà pitéõà¤ca tathà gaõàn .
     sarvàn kàmànavàpnoti tatprasàdànnaro mune ..>% iti màrkaõóeyapuràõe raucyemanvantaraü samàptam .. gàruóe 89 . 90 adhyàye'pyevamasti ..

#<rucitaü>#, tri, (rocate iti . ruc + %<rucivacikucikuñibhyaþ kitac .>% uõàø 4 . 285 . iti kitac .) miùñavastu . ityuõàdikoùaþ .. (ruc + ktaþ . abhilaùitaþ . yathà, mahàbhàrate . 5 . 100 . 16 .
     %<màtale ka÷cidatràpi rucitaste varo bhavet ..>% klã, ruc + bhàve ktaþ . icchà . abhitàùaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 296 . 79 .
     %<vasàveha kùapàmekàü rucitaü yadi te'nagha ..>%)

#<ruciphalaü>#, klã, (rucijanakaü phalam .) amçtàhvam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ruciraü>#, klã, (rocate iti . ruc + %<iùimadimudãti .>% uõàø 1 . 52 . iti kirac .) målakam . kuïkumam . lavaïgam . iti ràjanirghaõñaþ .. (puü, senajitputtraþ . yathà, harivaü÷e . 20 . 21 .
     %<puttràþ sebajita÷càsaü÷catvàro lokasattamàþ .
     ruciraþ ÷vetaketu÷ca mahimnàrastathaiva ca ..>%)

#<ruciraü>#, tri, (ruc + kirac .) sundaram . ityamaraþ .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 117 .
     %<ullasitabhrådhanuùà tava pçthunà locanena ruciràïgi .
     acalà api na mahàntaþ ke ca¤calabhàvamànãtàþ ..>%) miùñam . ityuõàdikoùaþ ..

#<rucirà>#, strã, (rocate iti . ruc + kirac . tataùñàp .) gorocanà . iti ràjanirghaõñaþ .. (trayoda÷àkùaravçttivi÷eùaþ . asya lakùaõodàharaõàdikaü chandaþ÷abde draùñavyam ..)

#<rucirà¤janaþ>#, puü, (ruciraþ sundaro'¤janaþ .) ÷obhà¤janaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<rucirà÷vaþ>#, puü, (ruciraþ sundaro'÷vo yasya .) ràjavi÷eùaþ . sa tu devàpeþ ÷va÷uraþ . yathà --
     %<maro bhåpàlalokànàü syastaye kuru me vacaþ .
     rucirà÷vasutàü ÷àntàü devàpe tvaü samudbaha ..>% iti kalkipuràõe 18 adhyàyaþ .. sundaraghoñaka÷ca ..

#<ruciùyaü>#, tri, (rucyate iti . ruc + %<rucibhujibhyàü kiùyan .>% uõàø 4 . 178 . iti kiùyan .) miùñavastu . ityuõàdikoùaþ .. (yathà, su÷rute . 1 . 46 . puùpavarge .
     %<siõóàkã vàtalà sàndrà ruciùyànaladãpanã ..>%) abhipretam . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ .. (yathà, harivaü÷e . 254 . 60 .
     %<na pçthvãü kàmaye kçtsnàü santuùño'smi padaistribhiþ ..
     eùa eva ruciùyo me varo dànavasattama ! ..>%)

#<rucã>#, strã, (ruci + kçdikàràditi ïãù .) ruciþ . yathà . ruk rucã rucayaþ samàþ . ityekàrthasaügrahaþ ..

#<rucyaü>#, klã, (rocate iti . ruc + %<ràjasåyasåryamçùodyeti .>% 3 . 1 . 114 . iti kyappratyayena nipàtitam .) sauvarcalam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<rucyaþ>#, puü, (ruc + kyap .) katakavçkùaþ . ÷àlidhànyam . iti ràjanighaõñaþ .. patiþ . iti hemacandraþ . 3 . 191 .. sundare, tri . ityamaraþ .. (rucikaraþ . yathà --
     %<pakvaü varõakaraü rucyaü màüsa÷ukrabalapradam .
     pittàvarodhi vàtaghnaü hçdyaü gurvanulomanam ..>% iti vaidyakaràjavallabhe dravyaguõàkhyàyàm ..)

#<rucyakandaþ>#, puü, (rucyaþ kando yasya .) ÷åraõaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ruja>#, o ÷a au bhaïge . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàø-paraø-sakaø-aniñ .) o, rugnaþ . ÷a, rujati rogo hastam . au, roktà . iti durgàdàsaþ ..

#<ruja>#, ka hiüse . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøparaø-sakaø-señ .) ka, rojayati . iti durgàdàsaþ ..

#<rujà>#, strã, (ruj + kvip . pakùe ñàp .) rogaþ . bhaïgaþ . iti medinã . je, 14 .. (pãóà . yathà, mahàbhàrate . 8 . 34 . 149 .
     %<nipàtàt tava ÷astràõàü ÷arãre yàbhavadrujà .
     tayà te mànuùaü karma vyapoóhaü bhçgunandana ! ..>%) meùã . iti hemacandraþ . 4 . 343 .. kuùñham . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<rujàkaraü>#, klã, (rujàü rogaü karotãti . kç + ñaþ .) karmaraïgaphalam . iti ÷abdacandrikà ..

#<rujàkaraþ>#, puü, (rujàü karotãti . kç + ñaþ .) vyàdhiþ . yathà . vyàdhistvàdhã rujàkaraþ . iti hemacandraþ . 2 . 226 .. (vyàdhikàrake, tri ..)

#<rujàsahaþ>#, puü, (rujàü sahate iti . saha + ac .) dhanvanavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ruña>#, i steye . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) pa¤camasvarã . i, ruõñyate dhanaü caureõa . iti durgàdàsaþ ..

#<ruña>#, ë ïa dãptipratihatyoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-sakaø-akaø ca-señ .) ë, aruñat . ïa, roñate . pratihatiþ ÷okàdinà pàtanaü punarhananaü và . iti durgàdàsaþ ..

#<ruña>#, ka ruùi . dyutau . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-paraø-akaø-señ .) ka, roñayati .. iti durgàdàsaþ ..

#<ruñ>#, [ù] strã, (ruù + kvip .) krodhaþ . ityamaraþ . 1 . 7 . 26 .. (yathà, bhàgavate . 1 . 18 . 30 .
     %<sa tuü brahma çùeraü÷e gatàsumuragaü ruùà .
     vinirgacchan dhanuùkoñyà nidhàya puramàgataþ ..>%)

#<ruñha>#, upaghàte . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) roñhati lokaü ÷okaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<ruñha>#, i gatyàlasyasteyakhoñe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø-sakaø-akaø ca señ .) pa¤camasvarã . i, ruõñhyate . àlasyaü mandãbhàvaþ . steyaü cauryam . khoñaþ khoóanam . iti durgàdàsaþ ..

#<ruñha>#, ë ïa pratãghàte . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-sakaø-señ .) ë, aruñhat . ïa, roñhate . pratãghàtaþ ÷okàdinà patanaü punarhananaü và . iti durgàdàsaþ ..

#<ruó>#, [ù] strã, (ruùa krudhi + kvip .) ruñ . iti vyàkaraõam ..

#<ruõaskarà>#, strã, sukhasandohyà gauþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<ruõóaþ>#, puü, kabandhaþ . iti jañàdharaþ .. (chinnapàdahastaþ . yathà, kathàsaritsàgare . 65 . 11 .
     %<tenàropya sthalaü pçùñhaþ sa ruõóaþ puruùo'bhyadhàt .
     nikçttahastacaraõo nadyàü kùipto'smi ÷atrubhiþ ..>%)

#<ruõóikà>#, strã, (ruõóaþ kabandho'styatreti . ruõóa + ñhan .) yuddhabhåmiþ . dvàrapiõóikà . vibhåtiþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<rutaü>#, klã, (ru + ktaþ .) pa÷upakùyàdãnàü ÷abdaþ . tatparyàyaþ . và÷itam 2 . ityamaraþ .. vàsitam 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, ÷i÷upàlavadhe . 16 . 25 .
     %<anuhuükurute ghanadhvaniü na tu gomàyurutàni ke÷arã ..>%)

@<[Page 4,167c]>@
#<ruda>#, la gha ir rode . iti kavikalpadrumaþ .. (adàø-paraø-akaø-señ .) rodo'÷ruvimocanam . la gha, roditi lokaþ ÷okàt . ir, arudat arodãt . rodiùyamàõamàtmànamiti bhaññau . àhvànavi÷iùñarodabakriyàvyàpyatvàt sakarmakatvamiti jayamaïgalà . iti durgàdàsaþ ..

#<rudathaþ>#, puü, (roditãti . rud rodane + %<rudividibhyàü ïit .>% uõàø 3 . 116 . iti athaþ . saca ïit .) kukkuraþ . ityuõàdikoùaþ .. ÷i÷uþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<rudantikà>#, strã, (rodanaü rut . ati adi vandhane + ac + ïãp . svàrthe kan ca .) kùudrakùupavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . sravattoyà 2 sa¤jãvanã 3 amçtasravà 4 romà¤cikà 5 mahàmàüsã 6 caõapatrã 7 sudhàsravã 8 . asyà guõàþ . kañutvam . tiktatvam . uùõatvam . kaùàyatvam . kçmiraktapittakapha÷vàsamehanà÷itvam . rasàyanatva¤ca . asya svaråpaü yathà --
     %<caõapatrasamaü patraü kùupa÷caiva tathàkçtiþ .
     ÷ai÷ire jalabindånàü sravantãti rudantikà ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..

#<rudantã># strã, (rodanaü rut . ati adi vandhane + ac + ïãp . svàrthe kan ca .) kùudrakùupavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . sravattoyà 2 sa¤jãvanã 3 amçtasravà 4 romà¤cikà 5 mahàmàüsã 6 caõapatrã 7 sudhàsravã 8 . asyà guõàþ . kañutvam . tiktatvam . uùõatvam . kaùàyatvam . kçmiraktapittakapha÷vàsamehanà÷itvam . rasàyanatva¤ca . asya svaråpaü yathà --
     %<caõapatrasamaü patraü kùupa÷caiva tathàkçtiþ .
     ÷ai÷ire jalabindånàü sravantãti rudantikà ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. asya guõàþ .
     %<rudantã vahnikçdvçùyà pittaghnã ca rasàyanã ..>% iti ràjavallabhaþ .. (rodana÷ãle, tri . yathà --
     %<dharitri puùpà¤jalireùa tubhyaü sutà madãyàstava pàlanãyàþ .
     itãva rambhà namitàgramaulinà bhç÷aü rudantã makaramçbindunà ..>% iti prasiddham ..)

#<ruditaü>#, klã, (rud + ktaþ .) krandanam . ityamaraþ .. tadbati, tri .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 23 . 6 .
     %<ke÷akãñàvapatitaü kùutaü ÷vabhiravekùitam .
     rudita¤càvadhåta¤ca taü bhàgaü rakùasàü viduþ ..>%)

#<ruddhaü>#, tri, (rudh + ktaþ .) nadãpràkàràdinà kçtaveùñanam . tatparyàyaþ . veùñitam 2 balayitam 3 saüvãtam 4 àvçtam 5 . ityamaraþ .. (yathà, meghadåte . 39 .
     %<ruddhàloke narapatipathe såcibhedyaistamobhiþ ..>%)

#<rudraþ>#, puü, (rodayatãti . rud + õic + %<roderõi luk ca .>% uõàø 2 . 22 . iti rak . õe÷ca luk .) àdityapatravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷ivaþ . (yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 46 .
     %<trijaña÷cãravàsà÷ca rudraþ senàpatirvibhuþ ..>%) gaõadevatàvi÷eùaþ . ityamaraþ .. ayaü agnimårtiþ . yathà rudràya agnimårtaye namaþ . iti tithyàditattve ÷ivapåjàpaddhatiþ .. sa ca brahmaõaþ krodharåpaþ sçùñikàle bhråmadhyàjjàtaþ . tatsçùñaþ bhåtapretapi÷àcàdiþ . ayamevànte saühàrakartà . iti bhàgavatam .. * .. athaikàda÷arudranàmàni yathà . ajaþ 1 ekapàt 2 ahibraghnaþ 3 piõàkã 4 aparàjitaþ 5 tryasvakaþ 6 mahe÷varaþ 7 vçùàkapiþ 8 ÷ambhuþ 9 haraõaþ 10 ã÷varaþ 11 . iti mahàbhàrate dànadharmaþ .. * .. api ca .
     %<ajaikapàdahibraghno viråpàkùaþ sure÷varaþ .
     jayanto bahuråpa÷ca tryambako'pyaparàjitaþ .
     vaivasvata÷ca sàvitro haro rudrà ime smçtàþ ..>% iti jañàdharaþ .. * .. anyacca .
     %<ajaikapàdahibradhnastvaùñà rudra÷ca vãryavàn .
     tvaùñu÷càpyàtmajaþ puttro vi÷varåpo mahàtapàþ ..
     hara÷ca bahuråpa÷ca tryambaka÷càparàjitaþ .
     vçùàkapi÷ca ÷ambhu÷ca kapardo raivatastathà ..
     ekàda÷aite kathità rudràstribhuvane÷varàþ ..>% iti gàruóe 6 adhyàyaþ .. agnipuràõe tvaùñçsthàne kçttivàsàþ .. * .. apara¤ca .
     %<ajaikapadàhibradhno viråpàkùo'tha raivataþ .
     hara÷ca bahuråpa÷ca tryambaka÷ca sure÷varaþ ..
     sàvitrya÷ca jayanta÷ca piõàkã càparàjitaþ .
     ete rudràþ samàkhyàtà ekàda÷a gaõe÷varàþ ..
     eteùàü mànasànàntu tri÷ålavaradhàriõàm .
     koñaya÷catura÷ãtistat puttrà÷càkùamà matàþ ..
     dikùu sarvàsu ye rakùàü prakurvanti gaõe÷varàþ .
     puttrapauttrasutàstvete surabhãgarbhasambhavàþ ..>% iti màtsye 5 adhyàyaþ .. * .. tasya utpattiryathà --
     %<prajàþ sraùñumanàstepe tapaþ paramadu÷caram .
     tasyaivaü tapyamànasya na ki¤cit samavartata ..
     tato dãrgheõa kàlena duþkhàt krodho vyajàyata .
     krodhàviùñasya netràbhyàü pràpatanna÷rubindavaþ ..
     tatastebhyo'÷rubindubhyo bhåtàþ pretàstadàbhavan .
     sarvàüstànagrajàn dçùñvà brahmàtmànamavindata ..
     tadà pràõamayo rudraþ pràduràsãt prabhormukhàt .
     sahasràdityasaïkà÷o yugàntadahanopamaþ ..
     ruroda sasvaraü ghoraü devadevaþ svayaü ÷ivaþ .
     rodamànaü tadà brahmà màrodãrityabhàùata .
     rodanàdrudra ityevaü loke khyàtiü gamiùyasi ..
     anyàni saptanàmàti patnãþ puttràü÷ca ÷à÷vatàn .
     sthànàni caiùàmaùñànàü dadau lokapitàmahaþ ..
     bhavaþ ÷arvastathe÷ànaþ pa÷ånàmpatireva ca .
     bhãma÷cogro mahàdevastàni nàmàni sapta vai ..
     såryo jalaü mahã vahnirvàyuràkà÷ameva ca .
     dãkùito bràhmaõa÷candra ityetà aùñamårtayaþ ..
     sthàneùu teùu ye rudraü dhyàyanti manujàdhipa .
     teùàmaùñatanurdevo dadàti paramaü padam ..
     suvarcalà tathaivomà vike÷à ca ÷ivà tathà .
     svàhà di÷à ca dãkùà ca rohiõãti ca patnayaþ ..
     ÷anai÷carastathà ÷ukro lohitàkùã manojavaþ .
     sandaþ sargo'tha santàno budha÷caiùàü sutàþ smçtàþ ..>% iti kaurme 10 adhyàyaþ .. * .. viùõurudrayorabhedo yathà --
     %<sadaiva devo bhagavàt mahàdevo na saü÷ayaþ .
     manyante ye jagdyoniü vibhinnaü viùõumã÷varàt .
     mohàdavedaniùñhàdvà te yànti narakaü naràþ ..
     vedànuvartinaü rudraü devaü nàràyaõantathà .
     ekãbhàvena pa÷yanti muktibhàjo bhavanti te ..>% iti ca tatraiva 13 adhyàyaþ .. * .. kalpabhede tasyotpattinàmasthànabhàryàdãni yathà,
     %<cukopa ca tato brahmà jvalanniva hutà÷anaþ .
     tataþ kopaü svaputtrebhyaþ kçtamanyàyyamityapi ..
     vicàrya parivardhantaü niyantumupacakrame .
     yatnànniyamyamàno'pi sa kopaþ parameùñhinaþ ..
     bhruvormadhyàdathodbhåtaþ kumàro nãlalohitaþ .
     jàtamàtraþ kumàro'sau ruroda bhagavàn bhavaþ ..
     brahmovàca kathaü puttrarodiùi tvaü mahàbala .
     tanme kathata kàmante sadyaþ sampàdayàmyaham ..
     rudra uvàca .
     nàmàni kuru me brahman ! sthànàni ca jagadguro .
     patnã÷ca dehi bhagavan tataþ ÷àntirbhaviùyati ..
     brahmovàca .
     jànàmi tvàü devadevaü pårvaü dattaü varaü mama .
     satyaü kartuü bhabàn jàtastvaü hi sarve÷vareü÷varaþ ..
     jàtamàtro rodiùi tvaü tato rudra iti smçtaþ .
     nàmànyanyàni te deva vidhàsye ÷çõu puttraka ..
     çtadhvajo manurmanyurugraretà mahàn ÷ivaþ .
     bhavaþ kàlo mahinaso vàmadevo dhçtavrataþ ..
     etàni tava nàmàni ye smaranti narà bhuvi .
     teùàü sadaiva kalyàõaü kariùyasi mahàmate ..
     sthànàni ca pravakùyàmi teùu vàso vidhãyatàm ..
     indriyàõyasuhçdbyoma vàyuragnirjalaü mahã .
     tapa÷candra÷ca sårya÷ca sthànànyetàni te bhava ..
     dhçtirdhãrasilomà ca niyut sarpirvilambikà .
     iràvatã svadhà dãkùà yoùitastava sundarã ..
     prajàþ sçja mahàbhàga jagadetat prapåraya ..
     ityàdiùñaþ sa bhagavàn brahmaõà nãlalohitaþ .
     sçùñavàn sa prajà bahvãrbhåtapretapi÷àcakàn .
     kuùmàõóàn vikçtàkàràn bhairavàn bhãmanàdinaþ ..
     tàna dçùñvà tu tadà brahmà jagadvidràvakàn bahån .
     vàrayàmàsa puttra tvaü mà sràkùãrãdç÷ãþ prajàþ ..
     tapasà viùõumàràdhya viharasva yathàsukham .
     iti te kathito ràjan ! rudrasargaþ prajàpateþ ..
     yaü ÷rutvàpi naraþ sadyo jahyàdbhåtakçtaü bhayam ..>% iti pàdme svargakhaõóe rudrasargaþ 8 adhyàyaþ .. * .. prakàràntaraü yathà --
     %<kathitastamasaþ sargo brahmaüste'yaü mahàmune .
     rudrasargaü pravakùyàmi tanme nigadataþ ÷çõu ..
     kalpàdàvàtmanastulyaü sutaü pradhyàyatastataþ .
     pràduràsãt prabhoraïke kumàro nãlalohitaþ ..
     rudan vai sasvaraü so'tha dravaü÷ca dbijasattama ! .
     kiü karoùãti taü brahmà rudantaü pratyuvàca vai ..
     nàma dhehãti taü so'tha pratyuvàca prajàpatim .
     rudrastvaü deva nàmàsi màrodãrghairyamàpnuhi ..
     evamuktaþ punaþ so'tha saptakçtvo ruroda vai .
     tato'nyàni dadau tasmai sapta nàmàni sa prabhuþ ..
     sthànàni caiùàmaùñànàü patnãþ puttràü÷ca vai prabhuþ ..
     bhavaü ÷arvamathe÷ànaü tathà pa÷upatiü dvija .
     bhãmamugraü mahàdevamuvàca sa pitàmahaþ ..
     cakre nàmànyathaitàniü sthànànyeùàü cakàra saþ ..
     måryo jalaü mahã vahnirvàyuràkà÷ameva ca .
     dãkùito bràhmaõaþ soma ityetàstanavaþ kramàt ..
     suvarcalà tathaivoùà suke÷ã càparà ÷ivà .
     svàhà di÷astathà dãkùà rohiõã ca yathàkramam ..
     såryàdãnàü nara÷reùñha rudràdyairnàmabhiþ saha .
     patnyaþ smçtà mahàbhàga tadapatyàni me ÷çõu ..
     yeùàü såtiprasåte÷ca idamàpåritaü jagat .
     ÷anai÷carastathà ÷ukro lohitàïgo manojavaþ ..
     skandaþ sargo'tha santàno budha÷cànukramàt sutàþ .
     evaüprakàrarudro'sau satãü bhàryàmavindata ..
     dakùakopàcca tatyàja sà satã svaü kalevaram .
     himavadduhità sàbhånmenàyàü dvijasattama ! ..
     upayeme puna÷comàmananyàü bhagavàn bhavaþ ..
     devau dhàtà vidhàtàrau bhçgoþ khyàtirasåyata .
     ÷riya¤ca devadevasya patnã nàràyaõasya yà ..>% iti viùõupuràõe 1 aü÷e 8 adhyàyaþ .. * ..
     (%<dbitãye hi yuge sarvamakrodhavratamàsthitam .
     divyaü sahasravarùàõàmasurà abhidudruvuþ ..
     tapovighnaü ÷amãkartuntapovighnaü mahàtmanàm .
     pa÷yan samartha÷copekùà÷cakre dakùaþ prajàpatiþ ..
     punarmàhe÷varaü bhàgaü dhruvaü dakùaþ prajàpatiþ .
     pràyo na kalpayàmàsa procyamànaþ surairapi ..
     pà÷upatya çco yà÷ca ÷aivya÷càhutaya÷ca yàþ .
     yaj¤asiddhikçtastàbhirhãna¤caiva sa iùñavàn ..
     athottãrõavrato devo buddhà dakùavyatikramam .
     rudro raudraü puraskçtya bhàvamàtmavidàtmanaþ ..
     sçùñvà lalàñe cakùurvai dagdhvà tànasuràn prabhuþ .
     bàõaü krodhàgnisantaptamasçjat ÷atrunà÷anam ..
     tato yaj¤aþ sa vidhvasto vyathità÷ca divaukasaþ .
     dàhavyathà parãtà÷ca bhràntà bhåtagaõà di÷aþ ..>% iti carake cikitsàsthàne tçtãye'dhyàye ..) rudragãtà varàhapuràõe draùñavyà .. * .. (vi÷vakarmaputtravi÷eùaþ . yathà, viùõupuràõe . 1 . 15 . 122 .
     %<tasya puttràstu catvàrastaùàü nàmàni me ÷çõu .
     ajaikapàdahibradhnastvaùñà rudra÷ca buddhimàn ..>%) svanàmakhyàtaþ kavivi÷eùaþ . sa ca vidyàvilàsaputtraþ bhàvavilàsapraõetà . kavirayaü mànasiühaputtrasya bhàvasiühamahãpateþ samaye babhåva . sa ca bhàvasiühamahãpatirvartamànajayapuramahàràjasya ùoóa÷aþ pårbapuruùaþ . tathà ca bhàvavilàse . 134 -- 136 .
     %<anyàpade÷avinive÷avidagdhabuddhi÷rãbhàvasiühanarasiühaniyogayogàt .
     sampàdito vividhabhàvavikàsabhàjàü prãtyai bhç÷aü bhavatu bhàvavilàsa eùaþ ..>% sadguõànàü samudreõa rudreõa grathità guõaiþ . kaõñhasthà ÷lokamàleyaü keùàü na kurute ÷riyam .. vidyàvilàsaputrasya nyàyavàcaspateriyam . kàvyàlàpavidagdhànàü mudaü nirmàtu nirmitiþ ..)

#<rudrakavacaü>#, klã, (rudrasya kavacam .) ÷ivanàmasamåhena sarvàïgarakùakam . yathà --
     %<vakùyàmi rudrakavacamàdyaü pràõasya rakùaõam .
     ahoràtraü mahàdeva rakùàrthaü devanirmitam ..
     oü rudro màmagrataþ pàtu pçùñhataþ pàtu ÷aïkaraþ .
     kapardã dakùiõe pàtu vàmapàr÷ve tathà haraþ ..
     ÷ivaþ ÷iro me ca pàtu lalàñe nãlalohitaþ .
     netrayostryambakaþ pàtu mukhe pàtu mahe÷varaþ ..
     karõayornàsikàyà¤ca jihvàyàü ÷ambhuravyayaþ .
     ÷rãkaõñhastu gale pàtu bàhvoþ pàtu piõàkadhçk ..
     hçdayaü me mahàdeva ã÷varastu tathodaram .
     nàbhau kukùau kañisthàne pàtu sarvaü prajàpatiþ ..
     årå jànå mahàdevaþ pàdau pàtu mahe÷varaþ .
     sarvaü rakùatu bhåte÷aþ sarvagàtràõi yatnataþ ..
     para÷uü ÷ålakhaññàïgaü divyàstraü raudrameva ca .
     namaskàràya deve÷aü rakùa màü jagadã÷varaþ ..
     rakùobhyo grahapãóàbhyo roga÷okàrõaveùu ca .
     pàpebhyo narakebhya÷ca tràhi màü bhaktavatsala ..
     janma mçtyurjarà vyàdhiþ kàmaþ krodhaþ ÷amo damaþ .
     lobhamohamadà÷càpi tyajantu bhuvane÷vara ..
     tvaü gatistvaü mati÷caiva tvaü vuddhistvaü paràyaõaþ .
     kàyena manasà vàcà tvayi bhaktirdçóhàstu me ..
     ityetadrudrakavacaü pañhataþ pàpanà÷anam .
     mahàdevaprasàdena durvàsaþparikãrtitam ..
     na tasya pàpale÷o'sti bhayaü tasya na vidyate .
     pràpnoti sukhamàrogyaü puõyamàtmaprabandhanam ..
     puttràrthã labhate puttraü dhanàrthã labhate dhanam .
     vidyàrthã labhate vidyàü mokùàrthã mokùamàpnuyàt ..
     dehe cedaü hçdi nyasya ÷ivakalpo bhavennaraþ .
     mucyate sarvapàpebhyo rudralokaü sa gacchati ..>% iti skandapuràõe rudrakavacaü samàptam . iti tantrasàraþ ..

#<rudragaõaþ>#, puü, (rudrasya gaõaþ .) ÷ivapàrùadasamåhaþ . yathà --
     %<apare rudranàmàno jañàcandràrdhamaõóitàþ .
     devendrasya niyogena vartante tridive sadà ..
     teùàü saükhyà caikakoñiste sarve balavattaràþ .
     kurvanti hi sadà sevàü harasya satataü gaõàþ ..
     vismayanti ca pàpiùñhàn dharmiùñhàn pàlayanti ca .
     aünugçhõanti satataü dhçtapà÷upatavratàn ..
     vighnàü÷ca satataü hanti yoginàü prayatàtmanàm .
     ùañtriü÷atkoñaya÷caiva harasya sakalà gaõàþ ..
     varàhagaõanà÷àrthaü hitàya jagatàü tathà .
     ÷aïkarasyàtha sevàyai samutpannà ime gaõàþ ..>% iti kàlikàpuràõe 29 adhyàyaþ ..

#<rudracaõóã>#, strã, (rudrà caõóã .) rudrayàmaloktadevãmàhàtmyam . yathà . %<asya caõóikàmahàmantrasya mahàrudra çùiranuùñup chanda÷caõóikà devatà rudracaõóãjape viniyogaþ . oü nama÷caõóikàyai . ÷rã÷aïkara uvàca . caõóikàü hçdaüye nyasya smaraõaü yaþ karotyapi . anantaphalamàpnoti devi caõóãprasàdataþ .. ravivàre yadà caõóãü pañhedàgamasammatàm . navàvçttiphalaü tasya jàyate nàtra saü÷ayaþ .. somavàre yadà caõóãü pañhedyastu samàhitaþ . sahasràvçttipàñasya phalaü jànãhi suvrate .. kujavàre jagaddhàtri pañhedyàmalasammatàm . ÷atàvçttiphalaü tasya budhe lakùaphalaü bhavet .. gurau yadi mahàmàye lakùayugmaphalaü dhruvam . ÷ukre devi jagaddhàtri caõóãpàñhena ÷aïkari .. j¤eyaü tulyaphalaü durge yadi caõóãü samàhitaþ . ÷anivàre jagaddhàtri koñyàvçttiphalaü dhruvam .. ataeva jagaddhàtrãü ya÷ca caõóãü samabhyaset . sa dhanya÷ca kçtàrtha÷ca ràjaràjàdhipo bhavet .. àrogyaü vijayaü saukhyaü vastraratnapravàlakam . pañhanàcchravaõàccaiva jàyate nàtra saü÷ayaþ .. dhanaü dhànyaü pravàla¤ca vastraratnavibhåùitam . caõóãsmaraõamàtreõa kuryàt sarvaü mahe÷vari .. oü ghoracaõóã mahàcaõóã caõóamuõóavikhaõóinã . caõóavaktrà mahàmàyà mahàdevavibhåùità .. caturvaktrà ityapi pàñhaþ . raktadantà varàrohà mahàsuravimardinã . tàriõã jananã durgà caõóikà caõóavikramà .. guhyakàlã jagaddhàtrã caõóã ca yàmalodbhavà . ÷ma÷ànavàsinã devã ghoracaõóã bhayànakà .. ÷ivà ghorà rudracaõóã mahe÷agaõabhåùità . jàhnavã paramà kçùõà mahàtripurasundarã .. vidyà ÷rãparamà vidyà caõóã ca vairamardinã . durge durgà ÷ivà ghorà caõóahantrã pracaõóikà .. mahe÷ã vagalà devã bhairavã caõóavikramà . pramathairbhåùità kçùõà càmuõóà muõóamardinã .. raõaghaõñà caõóaghaõñà raõaràmavarapradà . tàriõã bhadrakàlã ca ÷ivà ghorà bhayànakà .. viùõupriyà mahàmàyà nandagopagçhodbhavà . maïgalà jananã caõóã mahàkruddhà bhayaïkarã .. vimalà bhairavã nidrà jàtiråpà manoharà . tçùõà nidrà kùudhà màyà ÷aktiråpà manoharà .. tasyai devyai namastasyai sarvaråpeõa saüsthità . pràõapriyà jàtimàyà nidràråpà mahe÷varã .. yà devã sarvabhåteùu sarvaråpeõa saüsthità . namastasyai namastasyai namastasyai namo namaþ .. etàü caõóãü jagaddhàtrãü bràhmaõastu sadà pañhet . nànyastu pàñhako devã pañhane brahmahà bhavet .. nàradaþ pàñhaka÷caiva kailàse ratnabhåùite . vaikuõñhe brahmaloke ca devaràjapure ÷ive .. yaþ ÷çõoti dharàyà¤ca mucyate sarvapàtakaiþ . brahmahatyà ca gohatyà strãvadhodbhavapàtakam .. tat sarvaü pàtakaü durge màturgamanapàtakam . ÷va÷rågamanapàpa¤ca yat kanyàgamapàtakam .. sutastrãgamana¤caiva yat yat pàpaü prajàyate . paradàrakçtaü pàpaü tatkùaõàdeva na÷yati .. janmajanmàntaràt pàpàt guruhatyàdipàtakàt . mucyate mucyate devi gurupatnãùu saïgamàt .. manasà vacasà pàpaü yat pàpaü brahmahiüsane . mithyàyà¤caiva yat pàpaü tat pàpaü na÷yati kùaõàt .. ÷ravaõaü pañhana¤caiva yaþ karoti dharàtale . sa dhanya÷ca kçtàrtha÷ca ràjaràjàdhipo bhavet .. yaþ kariùyatyavaj¤àü vai rudrayàmalacaõóikàm . pàpairetaiþ samàyukto rauravaü narakaü vrajet .. a÷raddhàü ye prakurvanti te ca pàtakino naràþ . rauravaü raktakuõóa¤ca kçmikuõóaü malasya vai .. ÷ukrasya kuõóaü strãraktaü yànti te'pyacireõa vai . tataþ pitçgaõaiþ sàrdhaü biùñhàyàü jàyate kçmiþ .. ÷çõu devi mahàmàye pañhet caõóãü ÷çõotyapi . gayàyà¤caiva yat puõyaü kà÷yàü vi÷ve÷varàgrataþ .. prayàge muõóana¤caiva haridvàre harergçhe . tulyaü puõyaü bhaveddevi satyaü durge ÷ive rame .. trigayàyàü trikà÷yàü vai yacca puõyaü ÷çõu priye . tacca puõyaü tacca puõyaü tacca puõyaü na saü÷ayaþ .. bhavànã ca bhavànã ca bhavànãtyucyate budhaiþ . bhakàrastu bhakàrastu bhakàraþ kevalaþ ÷ivaþ .. vànã caiva jagaddhàtrã varàrohe bhakàrakaþ . pretavaddevi vi÷ve÷i bhakàraþ pretavat sadà .. àrogya¤ca jayaü duþkhanà÷anaü sukhavardhanam . dhanaü puttraü jayàrogyaü kuùñhaü galitanà÷akam .. ardhàïgarogànmucyeta dadrurogàddhi pàrvati . satyaü satyaü jagaddhàtri mahàmàye ÷ive rame .. caõóe caõóe mahàghore caõóike vyàdhinà÷ini . mande dine mahe÷àni vi÷eùaphaladàüyinã .. sarvaduþkhàt pramucyeta bhaktyà caõóãü ÷çõoti yaþ . bràhmaõo hitakàrã ca pañhenniyatamànasaþ .. maïgalaü maïgalaü j¤eyaü maïgalaü jayamaïgalam . bhaveddhi puttrapauttràdikanyàdàsàdibhiryutaþ .. tattvaj¤àna¤ca nidhane kàle nirvàõamàpnuyàt . mahàdànodbhavaü puõyaü tulàhiraõyake yathà .. caõóã÷ravaõamàtreõa pañhanàdbràhmaõo'pi saþ . nirvàõameti deve÷i mahàsvastyayanaü hi tat .. sarvatra vijayaü yàti ÷ravaõàdgrahadoùataþ . mucyate sarvapàpebhyo ràjaràjàdhipo bhavet .. mahàcaõóã ÷ivà ghorà bhayànakavarapradà . kàlã ca kamalà vidyà mahoragavimardinã .. guhyacaõóã ghoracaõóã caõóã trailokyadurlabhà . devànàü durlabhà caõóã rudrayàmalasambhavà .. aprakà÷yà mahàdevapriyà ràvaõamardinã . matsyapriyà màüsaratà matsyamàüsabalipriyà .. madamattà sadà nityà bhåtapramathasaïgatà . madhyabhàgà mahàràmà dhànyadà dhanaratnadà .. vastradà maõidà ràjyapradà viùayavardhikà . muktidà sarvadà caõóã mahàvipadanà÷inã .. imà¤ca caõóãü pañhate manuùyaþ ÷çõoti bhaktyà paramàü ÷ivasya . caõóãü dharaõyàmatipuõyayuktaþ pañecca gaccheddharamandiraü ÷ubham .. yadyanmanorathàn durge karoti dharaõãtale . rudracaõóãprasàdena kiü na sidhyati bhåtale .. rudradhyeyà rudraråpà rudràõã rudravallabhà . rudrabhaktà rudraråpà rudrabhåùàsamanvità .. ÷ivacaõóã mahàraktà ÷ivaprãtigaõànvità . bhairavã paramà vidyà mahàvidyà ca ùoóa÷ã .. sundarã paramà vidyà mahàtripurasundarã . guhyakàlã bhadrakàlã mahàkàlavimardinã .. kçùõà kçùõasvaråpà sà jananã mohakàriõã . atitandrà mahàlajjà sarvamaïgaladàyinã .. ghoracaõóã bhãmaråpà bhãmà devã manoharà . vagalà vagalà siddhidàyikà sarvadà ÷ivà .. smçtiråpà kãrtiråpà buddhiråpà manoharà . viùõupriyà ÷akrapåjyà yogendrairapi sevità .. bhayànakà mahàsåkùmà devã bhayavinà÷inã . caõóikà ÷aktihastà ca kaumàrã sarvakàmadà .. vàràhã ca varàhasya indràõã ÷akrapåjità . màhe÷varã mahe÷asya mahe÷agaõabhåùità .. càmuõóà nàrasiühã ca nçsiüha÷atrunà÷inã . sarva÷atrupra÷amanã sarvàrogyapradàyinã .. naiva duþkhaü bhayaü ki¤cit pañhanàt ÷ravaõàjjanaþ . iti satyaü mahe÷àni satyaü satyaü vadàmyaham .. neva ÷okaü naiva rogaü naiva duþkhaü bhayantathà . àrogyaü maïgalaü nityaü karoti ÷ubhamaïgalam .. mahe÷àni varàrohe bravãmi satyamuttamam . abhaktàya na dàtavyaü mama pràõàdhikaü ÷ubham .. mama bhaktàya ÷àntàya ÷ivaviùõupriyàya ca . dadyàt kadàciddeve÷i satyaü satyaü na saü÷ayaþ .. anantaphalamàpnoti ÷ivacaõóãprasàdataþ . a÷vamedhavàjapeyaràjasåya÷atena vai . tçptàþ syuþ pitaro devàstathà ca sarvadevatàþ .. durge tvàü mçõmayãj¤ànaü rudrayàmalapustakam . mantramakùarasaüj¤ànaü yaþ karoti naràdhamaþ .. ataeva mahe÷àni kiü vakùye tava sannidhau .. lambodaràdhika÷caõóãpañhanàcchravaõàt janaþ . tattvamasãti vàkyena muktimàpnoti durlabhàm ..>% iti ÷rãrudrayàmale haragaurãsaüvàde rudrayàmalacaõóã samàptà ..

#<rudrajaþ>#, puü, (rudràt jàta iti . jan + óaþ .) pàradaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (guõàdayo'sya pàrada÷abde vij¤eyàþ ..)

#<rudrajañà>#, strã, (rudrasya jañeva .) latàvi÷eùaþ .. tatparyàyaþ . raudrã 2 jañà 3 rudrà 4 saumyà 5 sugandhà 6 suvahà 7 ghanà 8 ã÷varã 9 rudralatà 10 supatrà 11 sugandhapatrà 12 surabhiþ 13 ÷ivàhvà 14 patravallã 15 jañàvallã 16 rudràõã 17 netrapuùkarà 18 mahàjañà 19 jañàrudrà 20 . asyà guõàþ . kañurasatvam . ÷vàsakàsahçdrogabhåtarakùonà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<rudrapatnã>#, strã, (rudrasya patnã .) durgà . ityuõàdikoùaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 83 . 158 .
     %<sànnidhyaü tatra ràjendra rudrapatnyà kurådvaha .
     abhigamya ca tàü devãü na durgatimavàpnuyàt ..>%) atasã . iti ratnamàlà ..

#<rudrapriyà>#, strã, (rudrasya priyà .) harãtakã . iti ÷abdaratnàvalã .. pàrvatã ca ..

#<rudrabhåþ>#, strã, (rudrasya bhåþ sthànam .) ÷ma÷ànam . iti kecit ..

#<rudraviü÷atiþ>#, strã, (rudradevatàkà viü÷atiþ .) prabhavàdiùaùñivarùàntargata÷eùaviü÷ativarùàõi . teùàü nàmàni phalàni ca yathà --
     %<àdyà tu viü÷atirbràhmã dbitãyà vaiùõavã smçtà .
     tçtãyà rudradaivatyà ÷reùñhà madhyàdhamà bhavet ..
     tçõadhànyàni pãóyante grãùme varùati vàsavaþ .
     plavaïge pãóitàþ sarvàþ prajà÷ca suravandite .. 1 ..
     jàyante sarva÷asyàni subhikùaü nirupadravam .
     saumyadçùñirbhavedràjà kàlike ca ÷ubhaü vadet .. 2 ..
     subhikùaü kùemamàrogyaü sukha¤ca nirupadravam .
     saumyadçùñirbhavedràjà saumye saukhyaü prakãrtitam .. 3 ..
     toyapårõo bhavenmegho varùate ca dine dine .
     nirupadravà÷ca ràjànaþ sarvasàdhàraõe priye .. 4 ..
     vàsavo varùate devi de÷e càkhaõóamaõóale .
     ahicchatre kànyakubje virodhã kçùinà÷akçt .. 5 ..
     abhibhåtaü jagat sarvaü kle÷airbahuvidhaiþ priye .
     màrutaiþ phaladàhai÷ca parivàriõi ÷obhane .. 6 ..
     niùpattiþ sarva÷asyànàü subhikùaü bhavati priye .
     pramàthini jalodgàrã jalado modate prajà .. 7 ..
     niùpattiþ sarva÷asyànàü sarva÷asyamahàrghatà .
     ghçtaü tailasamaü yàti ànande nandinã prajà .. 8 ..
     kodravàþ ÷àlimudgà÷ca pãóyante varavarõini .
     sarvauùadhàni dhànyàni ràkùase niùñhurà prajà .. 9 ..
     durbhikùaü jàyate ghoraü dhànyauùadhiprapãóanam .
     anale ca samàkhyàtaü nàtra kàryà vicàraõà .. 10 ..
     de÷abhaïgo'tha durbhikùaü samàsàt kathayàmyaham .
     piïgale càrupadmàkùi durbhikùaü narmadàtañe .. 11 ..
     gomahiùyo vina÷yanti ye cànye nañanartakàþ .
     vàsavo varùate devi ÷asya¤ca nahi jàyate ..
     tilasarùapamàùàdikàrpàsànàü mahàrghatà .
     gomahiùyaþ suvarõàni kàüsyatàmràdya÷eùataþ ..
     tat sarvaü devi vikrãya kartavyo dhànyasa¤cayaþ .
     tena dhànyena loko'yaü nistariùyati durdinam .
     pàrthivà moùakà dãnàþ kàmayukte prapãóitàþ .. 12 ..
     toyapårõàþ smçtà meghà bahu÷asyà ca medinã .
     niùñhuràþ pàrthivà devi siddhàrthe ca varànane .. 13 ..
     alpatoyà ghanà÷caiva kãñakàþ prabalàþ smçtàþ .
     viruddhàþ pàrthivà devi raudre varùe varànane .. 14 ..
     durbhikùaü madhyamaü proktaü vyavahàro na vartate .
     bhavedvai madhyamà vçùñirdurmatau samupasthite .. 15 ..
     subhikùaü jàyate lokaþ sarvopadravavarjitaþ .
     pràõinàü jàyate harùo dundubhau varavarõini .. 16 ..
     mahiùãgohiraõyàditàmrakàüsyàdya÷eùataþ .
     tat sarvaü devi vikrãya kartavyo dhànyasa¤cayaþ ..
     rakte saüvatsare devi krårabuddhirnaràdhipaþ .
     mànavàþ kråraceùñà÷ca saügràme na jayo bhavet .. 17 ..
     durbhikùaü maraõaü rogo dhànyauùadhinipãóanam .
     pàparogo bhaveddevi raktàkhye'maravandite .. 18 ..
     rogo maraõadurbhikùaü vividhopadravàkulam .
     krodhe tu viùamaü sarvaü samàkhyàtaü harapriye .. 19 ..
     medinã calate devi sarvabhåtaü caràcaram .
     de÷abhaïga÷ca durbhikùaü kùaye saükùãyate prajà ..
     sauràùñre màlave de÷e dakùiõe koïkaõe tathà .
     durbhikùaü jàyate ghoraü kùaye saüvatsare priye ..
     kaumudãcarmanadyo÷ca yamunànarmadàtañe .
     bindhyàyàü saindhave caiva vina÷yati na saü÷ayaþ ..
     siühalo marude÷a÷ca kàla¤jaraü tathaiva ca .
     kùaye kùayanti sarvàõi nànyathà varavarõini .. 20>% iti jyotistattvam ..

#<rudravãõà>#, strã, (rudrasya vãõà .) vãõàbhedaþ . yathà --
     %<daõóaþ syàdrudravãõàyà muùñyekàda÷asammitaþ .
     bhramadaïguùñhàgramitaü ÷uùiraü tasya kãrtitam ..
     daõóasyobhayato j¤eyaü kàüsyasaüvarakadvayam .
     pa÷càt saüvaraka¤càtra chatrãkçta÷iro bhavet ..
     daõóasya veùñanaü sàrdhaü pa¤càïgulamivoditam .
     tanmità lakharã tasyàþ kartavyà sundaràkçtiþ ..
     kakubho rudravãõàyàstri÷iràþ parikãrtitaþ .
     årdhve ÷irasi dàtavyà lohapatrã samanvità ..
     målatantrã tadupari tasyà lauhã tataþ param .
     dakùiõe ÷irasi nyasyet ÷rutitantrãdbayaü kramàt ..
     evantu kakubhaü tatra vãõàdaõóe nive÷ayet .
     dbyaïguloccamårdhva÷iro'ïguùñhamàtrantu pàr÷vakam ..
     saptàïgulàntaraü tasmàttanmåla¤ca nive÷ayet .
     anyaü tata÷catustriü÷adaïgulàntaramàkùipet ..
     aùñàda÷àïgulamukhaü cakra vai càrugarbhakam .
     daõóaü samunnataü kàntaü vartulaü tumbayugmakam ..
     aunnatye ki¤cidàdhikyamalaya÷ca pra÷asyate .
     ardhàïgulàntaraü pa÷càttumbaraü sthàpayedbudhaþ ..
     daõóapçùñha randhramekaü sthàpayecca samantataþ .
     lohàïku÷antu kartavyaü vartulaü païkajàkçti ..
     tadbandhanaü guõaü tasmin veùñabandhe nive÷ayet .
     etatparàyàü moñinyàü veùñarandhràïku÷aü kùipet ..
     tanmoñanãvçttarandhrasadç÷aü daõóarandhrakam .
     suyantrite tu tatraiva badhnãyànmukhyatantrikàm ..
     tàvacca bhràmayet pårbàü moñanã¤ca ÷anaiþ ÷anaiþ .
     na yàvadeti svasthànaü tantrã yantravi÷àradaþ ..
     asyàstvaùñàda÷a proktàþ ÷àrikàþ pårbasåribhiþ .
     tàsàü bçhattarà aùñau da÷a kùudràþ prakãrtitàþ ..
     etàstu tàravàdinyastiùñhanti padikopari .
     vitastimàtrapadikàïguùñhoccàpyasya garbhakaþ ..
     tàvat ÷ånyastu kartavyo yathà daõóe sthiro bhavet .
     madanasya ca sikthasya yogena sudçóhãkçtà ..
     bçhatãnà¤ca ÷àrãõàü svanano'yaü talakramàt .
     etàstu sarvàvayavaiþ kathitàstryaïgulà budhaiþ ..
     sthàpya daõóasya tàþ pçùñhe yathàràgasvaraü punaþ .
     madanasya ca sikthasya yogena sudçóhãkçtàþ ..
     sarvàsàü lohakalikà mastake syuþ suyantritàþ .
     ekàïguloccàþ kùudràþ syuriti ÷àrãvinirõayaþ ..
     evaü vinirmità rudravãõà janamanoharà .
     asyàü ÷ikùà tu kartavyà dàkùiõàtyopade÷ataþ ..>% iti saïgãtanàràyaõaþ ..

#<rudrasargaþ>#, puü, (rudrakçtaþ sargaþ .) rudrakartçkasçùñiþ . yathà --
     %<idànãü rudrasargaü tvaü ÷çõu pàrthivasattama ! .
     da÷avarùasahasràõi tapa÷cãrtvà mahàjale ..
     pratibuddho yadà rudrastadà corvãü sakànanàm .
     dçùñvà ÷asyavatãü ramyàü manuùyapa÷usaükulàm ..
     ÷u÷ràva ca tadà ÷abdànçtvijàü dakùasadmani .
     à÷rame yajvinà¤coccairyogasthairiti kãrtitàn ..
     tataþ ÷rutvà mahàtejàþ sarvaj¤aþ parame÷varaþ .
     cukopa subhç÷aü devo vàkya¤cedamuvàca ha ..
     ahaü pårbantu kavinà sçùñaþ sarvàtmanà vibhuþ .
     prajàþ sçjasveti tadà vàkyametattathoktavàn ..
     idànãü kena tat karma kçtaü sçùñyàdivarõanam .
     evamuktvà bhç÷aü kopànnanàda parame÷varaþ ..
     tasya tà nadato jvàlàþ ÷rotrebhyo niryayustadà .
     tatra bhåtàni vetàlà ucchruùmàþ pretapåtanàþ ..
     kuùmàõóà yàtudhànà÷ca sarve prajvalitànanàþ .
     uttasthuþ koñi÷astatra nànàpraharaõàvçtàþ ..>% iti varàhapuràõam ..

#<rudrasàvarõiþ>#, puü, dvàda÷o manuþ . asmin manvantare sudhàmàkhyo'vatàraþ . çtadhàmà indraþ . haritàdayo devàþ . tapomårtyàdayaþ saptarùayaþ . devavadupadevàdayo manuputtrà bhaviùyanti . iti ÷rãbhàgavatamatam .. api ca .
     %<dbàda÷e rudraputtrasya pràpte manvantare manoþ .
     sàvarõyàkhyasya ye devà munaya÷ca ÷çõuùva tàn ..
     sukarmàõaþ sumanaso harito rauhitastathà .
     suràpà÷ca suràstatra pa¤caite da÷akà gaõàþ ..
     triþprakàrà bhaviùyanti ekaikastriü÷ako gaõaþ .
     teùàmindro hi vij¤eyo çtadhàmà mahàbalaþ ..
     sarvairindraguõairyuktaþ saptarùãnapi me ÷çõu .
     dyutistapasvã sutapàstapomårtistaponidhiþ ..
     taporatistathaivànyaþ saptamastu tapodhçtiþ .
     devavàn vàmadeva÷ca deva÷reùñho vidårathaþ .
     mitravànmitradåta÷ca bhàvinastatsutà manoþ ..>% iti màrkaõóeyapuràõam ..

@<[Page 4,171b]>@
#<rudrasåþ>#, strã, (rudraü tatparimitaputtraü såte iti . så + kip .) ekàda÷aputtrajananã . yathà --
     %<vilvasårda÷aputtrà syàdekàdhikà tu rudrasåþ ..>% iti ÷abdaratnàvalã ..

#<rudràkrãóaþ>#, puü, (rudrasya àkrãóà devanaü yatra .) ÷ma÷ànam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<rudràkùaü>#, klã, (rudrasya akùi kàraõatvenàstyasyeti . ar÷aàditvàdac .) svanàmakhyàtavçkùabãjam . tasya sthålatvaü pra÷astatva¤ca yathà --
     %<rudràkùaü ÷ivaliïga¤ca sthålaü sthålaü vi÷iùyate .
     ÷àlagràmo nàrmada¤ca såkùmaþ såkùmo vi÷iùyate ..>% iti merutantre 9 prakà÷aþ ..

#<rudràkùaþ>#, puü, svanàmakhyàtavçkùaþ . tatparyàyaþ . tçõameruþ 2 amaraþ 3 puùpacàmaraþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. tasya phalaparyàyaþ . ÷ivàkùam 1 sarpàkùam 2 bhåtanà÷anam 3 pàvanam 4 nãlakaõñhàkùam 5 haràkùam 6 ÷ivapriyam 7 . asya guõàþ . amlatvam . uùõatvam . vàtakçmi÷iro'rtibhåtagrahaviùanà÷itvam . rucyatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷ivapåjàyàü asya màlàdhàraõamàva÷yakam . yathà, liïgapuràõe .
     %<vinà bhasmatripuõóreõa vinà rudràkùamàlayà .
     påjito'pi mahàdevo na syàttasya phalapradaþ ..>% tasyotpattiryathà . saüvatsarapradãpe .
     %<tripurasya vadhe kàle rudrasyàkùõo'pataüstu ye .
     a÷ruõo bindavaste tu rudràkùà abhavan bhuvi ..>% yadyapyekàdicaturda÷amukharudràkùeùu mantraphalavi÷eùàþ santi tathàpi sulabhatvàt pa¤cavaktrasya phalamantràvabhidhãyete . yathà, skànde . pa¤cavaktraþ svayaü rudraþ kàlàgnirnàma nàmataþ . agamyàgamanàccaiva abhakùasya ca bhakùaõàt . mucyate sarvapàpebhyaþ pa¤cavaktrasya dhàraõàt .. håü namaþ iti pratyekamaùñottara÷ataü japtà ÷ivàmbhasà prakùàlya dhàraõãyam .
     %<viõà mantreõa yo dhatte rudràkùaü bhuvi mànavàþ .
     sa yàti narakaü ghoraü yàvadindrà÷caturda÷a ..>% iti tithyàditattvam .. * .. tasya dhàraõe àva÷yakatvaü yathà, saüvatsarapradãpe .
     %<arudràkùadharo bhåtvà yadyat karma ca vaidikam .
     karoti japahomàdi tat sarvaü niùphalaü bhavet ..>% skànde .
     %<dhyànadhàraõahãno'pi rudràkùaü dhàrayedbudhaþ .
     sarvapàpavinirmuktaþ sa yàti paramàü gatim ..>% ityekàda÷ãtattvam .. atha rudràkùamàhàtmyam . ÷rãmahàdeva uvàca . idànãü devadeve÷i ! màlànàü dhàraõaü ÷ubham . rudràkùasya ca màhàtmyaü vada me parame÷vari ! .. ÷rãdevyuvàca .
     %<÷ikhàyàü hastayoþ kaõñhe karõayo÷càpi yo naraþ .
     rudràkùaü dhàrayedbhaktyà ÷ivalokamavàptuyàt ..
     navavaktrantu rudràkùaü dhàrayedvàmabàhunà .
     dakùabàhau tathà vatsa ! dhàrayedyatamànasaþ ..
     ÷ikhàyàü da÷anaü dhàryaü kaõñhe ca pa¤caviü÷atim .
     karõayoþ pa¤ca saüdhçtyà hçdi càùñottaraü ÷atam ..
     nàbhau sapta ca rudràkùaü dhàraõànmokùabhàgbhavet .
     rudràkùadhàraõàdeva naro devatvamàpnuyàt ..>% ÷ikhàyàü da÷anaü dbàtriü÷atparimitam .. tathà .
     %<rudràkùaü dhàrayennityaü bhadràkùa¤ca sure÷vara ! .
     rudràkùasya mahàbàho màhàtmyaü ÷çõu yatnamþ ..
     ekavaktraþ ÷ivaþ sàkùàt brahmahatyàü vyapohati .
     avadhyatvaü prati÷roto bahnistambhaü karoti ca ..
     dvivaktre haragaurã syàt govadhàdyaghanà÷akçt .
     trivaktro'gnistrijanmotthapàparà÷iü praõà÷ayet ..
     tulàrà÷iü yathà vahnirbhasmasàt kurute hara ! .
     trivaktro'pi carudràkùastathà dahati kilviùam ..
     caturvaktrastu dhàtà syàt narahatyàü vyapohati .
     pa¤cavaktrastu kàlàgniragamyàbhakùyapàpanut ..
     ùaóvaktro yo guhaþ sàkùàt garbhahatyàü ÷amedayam .
     saptavaktro hyananta÷ca svarõasteyàghanut sadà ..
     vinàyako'ùñavaktraþ syàt sarvànçtavinà÷akçt .
     bhairavo navavaktraþ syàt ÷ivasàyujyadàyakaþ ..
     da÷avaktraþ svayaü viùõurbhåtapretapi÷àcahà .
     ekàda÷amukho rudro nànàyaj¤aphalapradaþ ..
     dvàda÷àsyo bhavedarkaþ sarvatãrthaphalapradaþ .
     trayoda÷amukhaþ kàmaþ sarvakàmaphalapradaþ ..
     caturda÷àsyaþ ÷rãkaõñho vaü÷oddhàrakaraþ smçtaþ .
     yathoktante'pi rudràkùe tathendràkùe prakãrtitam ..
     bhadràkùe'pi sura÷reùñha tadguõaü prarikãrtitam ..>% iti yogasàre 2 paricchedaþ .. api ca . ni÷chidrà÷ca supakvà÷ca rudràkùà dhàraõe smçtàþ . pa¤càmçtaü pa¤cagavyaü snànakàle prayojayet .. rudràkùasya pratiùñhàyàü mantraü pa¤càkùaraü tathà . tryambakàdikamantra¤ca tathà tatra prayojayet .. oü tryambakaü yajàmahe sugandhiü puùñivardhanam . urvàrukamiva vandhanànmçtyormukùãyamàmçtàt .. tathà oü hauü aghore hauü ghore håü ghoraghoratare oü hnaiü hnãü ÷rãü aiü sarvataþ sarvasarvebhyo namaste'stu rudraråpiõe håü håü . anenàpi ca mantreõa rudràkùasya dvijottamaþ . pratiùñhàü vidhivat kuryàt tato'dhikaphalaü labhet .. tato yathà svamantreõa dhàrayedbhaktisaüyutaþ .. ekàdicaturda÷avaktràõàü saüskàre pratyekaü krameõa mantrà yathà . oü oü bhç÷aü namaþ . 1 . oü oü namaþ . 2 . oü oü namaþ . 3 . oü oü hnãü namaþ . 4 . oü håü namaþ . 5 . oü håü namaþ . 6 . oü oü håü håü namaþ . 7 . oü namaþ . 8 . håü namaþ . 9 . oü haü namaþ . 10 . oü hnãü namaþ . 11 . oü hnãü namaþ . 12 . oü kùàü kùauü namaþ . 13 . oü namo namaþ . 14 .
     %<rudràkùe dehasaüsthe tu kukkuro mriyate yadi .
     so'pi rudrapadaü yàti kiü punarmànavà guha ..
     saptaviü÷atirudràkùamàlayà dehasaüsthayà .
     yaþ karoti naraþ puõyaü sarvaü koñiguõaü bhavet ..
     yo dadàti dbijàtibhyo rudràkùaü bhuvi ùaõmukha .
     tasya prãto bhavedrudraþ svapada¤ca prayacchati ..
     vinà mantreõa yo dhatte rudràkùaü bhuvi mànavaþ .
     sa yàti narakàn ghoràn yàvadindrà÷caturda÷a ..>% iti padmapuràõe rudràkùamàhàtmyam . iti tantrasàraþ ..

#<rudràõã>#, strã, (rudrasya patnã . %<indravaruõabhava÷arvarudreti .>% 4 . 1 . 49 . iti ïãù .) durgà . ityamaraþ .. tasyà vyutpattiryathà --
     %<rudrasyeyantu rudràõã raudraü hanti karoti yà ..>% iti devãpuràõe 45 adhyàyaþ .. rudrajañà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<rudràvàsaþ>#, puü, (rudrasya àvàsaþ .) kà÷ã . iti kecit ..

#<rudràriþ>#, puü, (rudraþ ariryasya .) kàmadevaþ . iti kecit ..

#<rudrã>#, strã, vãõàbhedaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. asyà vivaraõaü rudravãõà÷abde draùñavyam ..

#<rudha>#, ir dha ¤a au ¤i àvçtau . iti kavikalpadrumaþ .. (rudhàø-ubhaø-sakaø-aniñ .) ir, arudhat arautsãt . dha ¤a, ruõaddhi rundhe . au, roddhà . ¤i, ruddho'sti . iti durgàdàsaþ ..

#<rudha>#, ya ïa au kàme . anupårbo'yam . iti kavikalpadrumaþ .. (divàø-àtmaø-sakaø-aniñ .) ya ïa, anurudhyate dhanaü lokaþ . au, anuroddhà . iti durgàdàsaþ ..

#<rudhiraü>#, klã, (ruõaddhi rudhyate iti và . rudha + %<iùimadimudãti .>% uõàø 1 . 52 . iti kirac .) ÷arãrastharasabhavadhàtuþ . tatparyàyaþ . raktam 2 asram 3 tvagjam 4 kãlàlam 5 kùatajam 6 ÷oõitam 7 lohitam 8 asçk 9 ÷oõam 10 loham 11 carmajam 12 . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà --
     %<tadvi÷uddhaü hi rudhiraü balavarõasukhàyuùà .
     yunakti pràõinaü pràõaþ ÷oõitaü hyanuvartate ..>%
     %<valadoùapramàõàdvà vi÷uddhyà rudhirasya và .
     rudhiraü sràvayejjantorà÷ayaü prasamãkùya và ..>% iti carake såtrasthàne caturviü÷e'dhyàye ..
     %<caturvidhaü yadetaddhi rudhirasya nivàraõam .
     sandhànaü skandana¤caiva pàcanaü dahanantathà ..
     vaõaü kaùàyaþ sandhatte raktaü skandayate himam .
     tathà sampàcayedbhasma dàhaþ saïkocayet ÷iràþ ..
     askandamàne rudhire sandhànàni prayojayet .
     sandhàne srasyamàne tu pàcanaiþ samupàcaret ..
     kalpairetaistribhirvaidyaþ prayateta yathàvidhi .
     asiddhimatsu caiteùu dàhaþ parama iùyate ..
     sa÷eyadoùe rudhire na vyàdhirativartate .
     sàva÷eve tataþ stheyaü na tu kuryàdatikramam ..
     dehasya rudhiraü målaü rudhireõaiva dhàryate .
     tasmàdyatnena saürakùyaü raktaü jãva iti sthitiþ ..>% iti su÷rute såtrasthàne caturda÷e'dhyàye .. rudhirasràve'nadhyayanamuktaü yathà, manau . 4 . 122 .
     %<rudhire ca srute gàtràcchastreõa ca parikùate .
     sàmadhvanàvçgyajuùã nàdhãyãta kadàcana ..>%) kuïkumam . ityamaraþ .. (yathà, raghuþ . 11 . 20 .
     %<ràmamanmatha÷areõa tàóità duþsahena hçdaye ni÷àcarã .
     gandhavadrudhiracandanokùità jãvite÷avasatiü jagàma sà ..>%)

#<rudhiraþ>#, puü, (rudha + kirac .) maïgalagrahaþ . iti medinã ..

#<rudhiràkhyaü>#, klã, (rudhiramiti àkhyà yasya .) maõibhedaþ . yathà --
     %<hutabhugråmàdàya dànavasya yathepsitam .
     narmadàyàü nicikùepa ki¤ciddhãnàdi bhåtale ..
     tatrendragopakalitaü ÷ukavaktravarõaü saüsthànataþ prakañapãlusamànamàtram .
     nànàprakàravihitaü rudhiràkhyaratnamuddhçtya tasya khalu sarva samànameva ..
     madhyendupàõóaramatãvavi÷uddhavarõaü taccendranãlasadç÷aü pañalaü tule syàt .
     sai÷varyabhçtyajananaü kathitaü tadeva pakva¤ca tat kila bhavet suravajravarõam ..>% iti gàruóe 78 adhyàyaþ ..

#<rupa>#, ya ir vimohe . iti kavikalpadrumaþ .. (divàø-paraø-sakaø-señ .) vimoha àkulãkaraõam . ya, rupyatri lokaü lokaþ . ir, arupat aropãt . asmàt puùàditvànnityaü ïa ityanye . iti durgàdàsaþ ..

#<rumà>#, strã, sugrãvabhàryà . vi÷iùñalavaõàkaraþ . iti medinã . me, 27 ..

#<rumraþ>#, puü, (ram + %<cakiramyoruccopadhàyàþ .>% uõàø 2 . 14 . iti rak upadhàyà÷ca utvam .) aruõaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<ruruþ>#, puü, (rautãti . ru + %<ru÷àtibhyàü krun .>% uõàø 4 . 103 . iti krun .) mçgavi÷eùaþ . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 50 . 7 .
     %<rurån kçùõamçgàü÷caiva medhyàü÷cànyàn vanecaràn .
     vàõairunmathya vividhairbràhmaõebhyo nyavedayat ..>%) asya màüsaguõàþ . snigdhatvam . gurutvam . mandàgnibalapradatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. daityabhedaþ . iti medinã . re, 79 .. (yathà, kathàsaritsàgare . 53 . 171 .
     %<ekànaü÷e ÷ive durge nàràyaõi sarasvati .
     bhadrakàli mahàlakùmi siddhiruruvidàriõi ..>% krårasattvavi÷eùaþ . tasya bhàra÷çïga iti nàma . iti bhàgavatañãkàyàü ÷rãdharaþ . 5 . 26 . 11 .. yathà ca devãbhàgavate . 8 . 22 . 10 -- 11 .
     %<iha loke'munà ye tu hiüsità jantavaþ purà .
     ta eva ruravo bhåtvà paratra pãóayanti tam ..
     tasmàdrauravamityàhuþ puràõaj¤à manãùiõaþ .
     ruruþ sarpàdatikråro janturuktaþ puràtanaiþ ..>% svanàmakhyàtamunivi÷eùaþ . sa tu cyavanasya pauttraþ . ayameva nijàyuùo'rdhaü dattvàpriyàü jãvayàmàsa . asya vivaraõaü devãbhàgavate 2 skandhe 8 adhyàyamàrabhya tathà mahàbhàrate 1 parvaõi 5 adhyàyamàrabhya draùñavyam ..)

#<ruvuþ>#, puü, (ru + kuþ .) eraõóavçkùaþ . iti ratnamàlà .. raktairaõóaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (eraõóa÷abde'sya viùayo j¤àtavyaþ ..)

#<ruvukaþ>#, puü, (ruvureva . ruvu + svàrthe kan .) eraõóavçkùaþ . iti ratnamàlà .. raktairaõóaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ruvuk>#, puü, eraõóavçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<ruvåkaþ>#, puü, eraõóavçkùaþ . ityamaraþ .. (tathàsya paryàyaþ .
     %<÷ulkaeraõóa àmaõóu÷citro gandharvahastakaþ .
     pa¤càïgulo vardhamàno dãrghadaõóo'pyadaõóakaþ ..
     vàtàristaruõa÷càpi ruvåka÷ca nigadyate .
     rakto'paro ruvåkaþ syàduruvåko ruvåstathà ..
     vyàghrapuccha÷ca vàtàri÷ca¤curuttànapàdakaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<ru÷a>#, au ÷a hiüse . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàøparaø-sakaø-aniñ .) au, arukùat . ÷a, ru÷ati rokùyati . iti durgàdàsaþ ..

#<ruùa>#, ka krudhi . iti kavikalkadrumaþ .. (curàøparaø-akaø-señ .) ka, roùayati . iti durgàdàsaþ ..

#<ruùa>#, ¤i vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) ¤i, ruùñaþ ruùito'sti . ruroùa . iti durgàdàsaþ ..

#<ruùa>#, ya ir ¤i krudhi . iti kavikalkadrumaþ .. (divàø-paraø-akaø-señ .) ya, ruùyati bhçtyàya bhåpàlaþ . ir, aruùat aroùãt . asmàt puùàditvànnityaü ïa ityanye . ¤i, ruùñaþ ruùito'sti . iti durgàdàsaþ ..

#<ruùà>#, strã, (ruù + kvip . bhàgurimate ñàp .) amarùaþ . tatparyàyaþ . krodhaþ 2 manyuþ 3 krudhà 4 krut 5 kopaþ 6 pratighaþ 7 roùaþ 8 ruñ 9 . iti hemacandraþ . 2 . 212 ..

#<ruùitaþ>#, tri, (ruùyati smeti . ruùa + ktaþ . %<ruùyamatvarasaüghuùàsvanàm .>% 7 . 2 . 28 . iti pakùe iñ .) krodhayuktaþ . yathà --
     %<taü nàgapà÷airvalinandano balã ghnantaü svasainyaü ruùito vabandha ha ..>% iti ÷rãbhàgavate vàõayuddhe 62 adhyàyaþ ..

#<ruùñaþ>#, tri, (ruùyate smeti . ruùa + ktaþ . %<ruùyamatvarasaüghuùàsvanàm .>% 7 . 2 . 28 . iti ióabhàvaþ .) krodhayuktaþ . yathà --
     %<÷ive óhaùñe gurustràtà gurau ruùñe na ka÷cana ..>% iti tantrasàraþ ..

#<ruha>#, ¤i ja au janyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø-akaø-aniñ .) ¤i, råóho'sti . ja, rohaþ ruhaþ . au, arukùat . janirjanma . rohati janturjàyate ityarthaþ . ruha janmani pràdurbhàve iti prà¤caþ . janmapràdurbhàvayoreko'rthaþ . iti govindabhaññacaturbhujami÷rau . ramànàthastu pràdurbhàvaþ sphårtiriti bhedamàha . iti durgàdàsaþ ..

#<ruhaþ>#, tri, (rohatãti . ruha + igupadhaj¤eti . 3 . 1 . 135 . iti kaþ .) jàtaþ . àråóhaþ . (yathà, manuþ . 1 . 48 .
     %<bãjakàõóaruhàõyeva pratànà vallya evaca ..>%)

#<ruhakaü>#, klã, chidram . iti ÷abdacandrikà ..

#<ruhà>#, strã, (rohati chinnàpi punarutpadyate iti . ruha + kaþ . ñàp .) dårvà . ityamaraþ .. (asyàþ paryàyo yathà --
     %<sahasravãryà dårvà tu maïgalyà bhàrgavã ruhà ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..
     %<nãladårvà ruhànantà bhàrgavã ÷ataparvikà .
     ÷aùpaü sahasravãryà ca ÷atavallã ca kãrtità ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) mahàsamaïgà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ruhiruhikà>#, strã, (ruha + in . ruhirutpattiþ . ruhiruhiõà punaþ punarudbhavena kàyatãti . kai + kaþ . ñàp .) utkaõñhà . iti puràõam ..

#<ruhvà>#, [n] puü, (rohatãti . ruha + %<÷ãïakru÷iruhãti .>% uõàø 4 . 113 . iti kvanip .) vçkùaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<råkùa>#, t ka pàruùye . iti kavikalpadrumaþ .. (adanta curàø-paraø-akaø-señ .) dãrghã . tathà ca .
     %<sa punàtu vraje ya÷ca gorajaþpàtaråkùitau .
     ÷i÷urucchidya yamajau niùpipeùa tarå kùitau ..>% iti kãcakayamakam .. pàruùyamasnigdhãbhàvaþ . råkùayati råkùàpayati ke÷aþ tailàbhàvàditi ÷eùaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<råkùaü>#, tri, (råkùayatãti . råkùa pàruùye + pacàdyac .) aprema . acikvaõam . ityamaraþ . 3 . 3 . 224 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 153 . 6 .
     %<årdhvàïguliþ sa kaõóåyan dhunvan råkùàn ÷iroruhàn ..>%)

#<råkùaþ>#, puü, vçkùaþ . iti hemacandraþ .. varakatçõam .. iti ràjanirghaõñaþ ..

#<råkùagandhakaþ>#, puü, (råkùo gandho yasya . kan .) gugguluþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<råkùaõàtmikà>#, strã, (råkùaõa màtmà yasyàþ . kan . ñàpi ata itvam .) laïkàdhànyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<råkùadarbhaþ>#, puü, (råkùaþ karka÷o darbhaþ .) haridarbhaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<råkùapatraþ>#, puü, (råkùàõi patràõi yasya .) ÷àkhoñavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<råkùapriyaþ>#, puü, (råkùasya priyaþ .) çùabhauùadham . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 4,173b]>@
#<råkùasvàduphalaþ>#, puü, (råkùaü svàdu ca phalaü yasya .) dhanvanavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<råkùà>#, strã, (råkùayatãti . råkùa + ac + ñàp .) dantãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<råóhaü>#, tri, (ruha + ktaþ .) jàtam . (yathà, raghuþ . 6 . 41 .
     %<yena striyaþ saü÷rayadoùaråóhaü svabhàvaloletyaya÷aþ pramçùñam ..>%) prasiddham . iti medinã . óhe, 3 .. (yathà, raghuþ . 2 . 53 .
     %<kùatàt kila tràyata ityudagraþ kùattrasya ÷abdo bhuvaneùu råóhaþ ..>%)

#<råóhaþ>#, puü, (ruha + ktaþ .) prakçtipratyayàrthamanapekùya ÷àbdabodhajanakaþ ÷abdaþ . yathà --
     %<mukhyo làkùaõiko gauõaþ ÷abdaþ syàdaupacàrikaþ .
     yaugiko yogaråóho và råóho và mukhya eva saþ ..>% iti ÷àbdikàþ .. * .. api ca . råóhaü nàma lakùayati vibhajate ca .
     %<råóhaü saïketavannàma saiva saüj¤eti kãrtyate .
     naimittikã pàribhàùikyaupàdhikyapi tadbhidà ..>% yannàma yàdç÷àrthe saïketitameva na tu yaugikamapi tadråóham . yogaråóhantu païkajàdikaü na tathà råóhànàmeva ca saüj¤àpadenàbhilapyate . na tu råóhàdivat saüj¤àpi nàmno'vàntarabhedaþ . yena vibhàgavyàghàtaþ syàt . saüj¤àyà÷ca trayo bhedàþ naimittikã pàribhàùikã aupàdhikã ceti . pàcakapàñhakàdayastu na saüj¤àþ saïketa÷ånyatvàditi vakùyate .. ye tu råóhasya nàmna÷caturvidhatvamàhustanmatamupanyasyati .
     %<jàtidravyaguõaspandairdharmaiþ saïketavattayà .
     jàti÷abdàdibhedena càturvidhyaü pare jaguþ ..>% gogavayàdãnàü gotvàdijàtyà . pa÷vàóhyàdãnàü làïguladhanàdidravyeõa . dhanyapi÷unàdãnàü puõyadveùàdiguõena . calacapalàdãnà¤ca ÷abdànàü karmaõàvacchinna÷aktimattvàccàturvidhyameva råóhànàmiti . yaduktaü daõóyàcàryaiþ . %<÷abdairebhiþ pratãyante jàtidravyaguõakriyàþ . càturvidhyàdamãùàntu ÷abda ukta÷caturvidhaþ ..>% iti tadetajjaóa-måka-mårkhàdãnàmanya÷ånyàdãnà¤ca ÷abdànàmaparigrahàpattyà parityaktamasmàbhiþ .. * .. naimittikasaüj¤àü lakùayati .
     %<jàtyavacchinnasaïketavatã naimittikã matà .
     jàtimàtre hi saïke tàdvyakterbhàõaü suduùkaram ..>% yannàmajàtyavacchinnasaïketavat sà naimittikã saüj¤à yathà gocaitràdiþ . sà hi gotvacaitratvàdijàtyavacchinnameva gavàdikamabhidhatte na tu gotvàdijàtimàtram . gopadaü gotve saïketitamityàkàrakagrahàdgàmànayetyàdau gotvàdinà gavàderanvayànupapatte÷ca eka÷aktatvagrahasyànyànubhàvakatve'tiprasaïgàt .. * .. pàribhàùikãmaupàdhikã¤ca saüj¤àü krameõa lakùayati .
     %<ubhayàvçttidharmeõa saüj¤à syàt pàribhàùikã .
     aupàdhikã tvanugatopàdhinà yà pravartate ..>% ubhayàvçttidharmàvacchinnasaïketavatã saüj¤à pàribhàùikã . yathàkà÷aóitthàdiþ . yà cànugatopàdhyavacchinnasaïketavatã saüj¤à sà tvaupàdhikã . yathà bhåtadåtàdiþ . sà hi sacetanavçttivi÷eùaguõavattvavàrtàhàrakatvàdyanugatopàdhipuraskàreõaiva pravartate . iti ÷abda÷aktiprakà÷ikà ..

#<råóhiþ>#, strã, (ruha + ktin .) janma . pràdurbhàvaþ . (prasiddhiþ . yathà, ràjataraïgiõyàm . 4 . 271 .
     %<ruóhiþ paramparàyàtà seyamasmadgçhe sthità ..>% àrohaõam . yathà, tatraiva . 1 . 285 .
     %<yàtyà÷ritaþ kila samà÷rayaõãyalabhyàü nindyàü gatiü jagati sarvajanàrcitàü và .
     gacchatyadhastçõaguõaþ ÷ritakåpayantraþ puùpà÷rayà sura÷irobhuvi råóhimeti ..>%) råóha÷abdaniùñha÷aktiþ . yathà --
     %<labdhàtmikà satã råóhirbhavedyogàpahàriõã .
     kalpanãyà tu labhate nàtmànaü yogavàdhataþ ..>% iti kumàrabhaññakàrikà ..

#<råpa>#, t ka tatkçtau . iti kavikalpadrumaþ .. (adanta curàø-paraø-sakaø-señ .) tatkçtã råpakaraõam . aruråpat pratimàü ÷ilpã . pratimàyà råpaü karotãtyarthaþ . nipårvaþ svaråpakathane . anumànaü niråpyata ityanumànakhaõóam . iti durgàdàsaþ ..

#<råpaü>#, klã, (råyate kãrtyate rautãti và . ru + %<khaùpa÷ilpa÷aùpeti .>% uõàø 3 . 28 . iti paþ dãrgha÷ca . råpayatãti . rup + ac và .) svabhàvaþ . saundaryam . nàmakam . pa÷uþ . ÷abdaþ . granthàvçttiþ . nàñakàdiþ . àkàraþ . (yathà, manuþ . 7 . 77 .
     %<tadadhyàsyodbahedbhàryàü savarõàü lakùaõànvitàm .
     kule mahati sambhåtàü hçdyàü råpaguõànvitàm ..>%) ÷lokaþ . iti medinã÷abdaratnàvalãbhåriprayogàþ .. (svaråpam . yathà, manuþ . 8 . 45 .
     %<de÷aü råpa¤ca kàla¤ca vyavahàravidhau sthitaþ ..>%) ÷uklàdiþ . nàmakasthàne nàõakam . iti nànàrtharatnamàlàvi÷vahemacandràþ .. * .. råpantu ùoóa÷avidham . yathà . hrasvam 1 dãrgham 2 sthålam 3 caturasram 4 vçttam 5 ÷uklam 6 kçùõam 7 nãlàruõam 8 raktam 9 pãtam 10 kañhinam 11 cikkaõam 12 ÷lakùõam 13 picchilam 14 mçdu 15 dàruõam 16 . iti mahàbhàrate mokùadharmaþ .. * .. tasya lakùaõaü yathà --
     %<aïgànyabhåùitànyeva kenacidbhåùaõàdinà .
     yena bhåùitavadbhànti tadråpamiti kathyate ..>% ityujjvalanãlamaõiþ .. nyàyamate tat cakùurindriyagràhyam . dravyàdipratyakùakàraõam . cakùuþ sahakàri . ÷uklàdyanekaprakàram . jalàdiparamàõuråpaü nityam . anyatra anityam . yathà --
     %<cakùurgràhyaü bhavedråpaü dravyàderupalambhakam .
     cakùuùaþ sahakàri syàcchuklàdikamanekadhà .
     jalàdiparamàõau tannityamanyat sahetukam ..>% iti bhàùàparicchedaþ .. uttarapadastharåpàdi÷abdasya upamànavàcakatvam . yathà --
     %<syuruttarapade prakhyaþ prakàraþ pratimo nibhaþ .
     bhåtaråpopamàþ kà÷aþ sannibhaþ prathitaþ paraþ ..>% iti hemacandraþ .. ati÷ayaråpasya doùo yathà -- umovàca .
     %<råpàti÷ayasampannà nànàguõasamanvitàþ .
     kimarthaü duþkhità jàtàþ kàntasaukhyavivarjitàþ ..
     ã÷vara uvàca .
     damayantã tathà sãtà råpàti÷ayapàragà .
     duþkhità tena saüjàtà kàntasaukhyavivarjità ..
     ahalyà bandhakã jàtà kapilasya tu yoùità .
     råpasya tu prabhàveõa dàsã jàtà tilottamà ..
     tasmàdrapa¤ca necchanti lakùaõaj¤àstapodhanàþ .
     atiråpeõa svalpàyuþ puruùo yoùito'pi và .
     athavà saukhyahãnastu jàyate tu mahàtape ..>% iti devãpuràõe nandàkuõóaprave÷àdhyàyaþ .. tadbaidikaparyàyaþ . nirõik 1 vavriþ 2 varpaþ 3 vapuþ 4 amatiþ 5 apsaþ 6 psuþ 7 apnaþ 8 piùñam 9 pe÷aþ 10 kç÷anam 11 psaraþ 12 arjunam 13 tàmram 14 aruùam 15 ÷ilpam 16 . iti ùoóa÷aråpanàmàni . iti vedanighaõñau 3 adhyàyaþ ..

#<råpakaü>#, klã, (råpayatãti . råpi + õvul .) nàñakam . (%<tasya råpakasaüj¤àhetumàha . råpàropàttu råpakam . råpakasya bhedànàha . nàñakamatha prakaraõaü bhàõavyàyogasamavakàraóimàþ . ãhàmçgàïkavãthyaþ prahasanamiti råpakàõi da÷a .. ki¤ca . nàñikà troñakaü goùñhã saññakaü nàñyaràsakam . prasthànollàpyakàvyàni preïkhaõaü ràsakaü tathà .. saülàpakaü ÷rãgaditaü ÷ilpaka¤ca vilàsikà . durmallikà prakaraõã hallã÷o bhàõiketi ca .. aùñàda÷a pràhuruparåpakàõi manãùiõaþ . vinà vi÷eùa sarveùàü lakùma nàñakavanmatam ..>% iti sàhityadarpaõe 6 paricchedaþ ..) mårtam . (yathà, kathàsaritsàgare . 55 . 43 .
     %<àdi÷yatà¤ca citre kimàlikhàmãha råpakam ..>%) kàvyàlaïkaraõama . iti medinã . ke, 148 .. ÷eùasya lakùaõaü yathà --
     %<råpakaü råpitàropàt viùaye nirapahnave .
     tat paramparitaü sàïgaü niraïgamiti ca tridhà ..
     yatra kasyacidàropaþ paràropaõakàraõam .
     tat paramparitaü ÷liùñà÷liùña÷abdanibandhanam ..
     pratyekaü kevalaü màlàråpa¤ceti caturvidham .
     aïgino yadi sàïgasya råpaõaü sàïgameva tat ..
     samastavastuviùayamekade÷avivarti ca .
     àropyàõàma÷eùàõàü ÷àbdatve prathamaü matam ..
     yatra kasyacidàrthatvamekade÷avivarti tat .
     niraïgaü kevalasyaiva råpaõaü tadapi dbidhà ..
     màlà kevalaråpatvàt tenàùñau råpake bhidàþ ..>% iti sàhityadarpaõe 10 paricchedaþ .. api ca .
     %<abhedo bhàsate yasminnupamànopameyayoþ .
     råpakaü kathyate sadbhiralaïkàrottamaü yathà ..
     tanvi yuùmanmakhàmbhojaü lolàlakamadhuvratam .
     na kasya harate ceto lasadda÷anake÷aram ..
     astyanekaprakàratvaü råpakopamayorapi .
     saükùepeõoktamanyattu sudhãbhiravadhãyatàm ..>% iti kàvyacandrikà .. saükhyàvi÷eùaþ . yathà --
     %<sa¤càlã procyate gu¤jà sà tisro råpakaü bhavet .
     råpakairda÷abhiþ proktaþ kala¤jo nàma nàmataþ ..>% iti yuktikalpataruþ .. (upamànam . yathà, sàhityadarpaõe 10 paricchede samàsoktyalaïkàre .
     %<yatra tu råpyaråpakayoþ sàdç÷yamasphuñamiti ..>% puü, mudrà . yathà, kathàsaritsàgare . 78 . 13 .
     %<alpe parikare'pyebhiriyadbhiþ svarõaråpakaiþ .
     kimeùa vyasanaü puùõàtyatha ka¤cana sadbyayam ..>% tathàca bçhatsaühitàyàm . 81 . 12 .
     %<gu¤jàtrayasya målyaü pa¤cà÷adråpakà guõayutasya ..>%)

#<råpatattvaü>#, klã, (råpasya tattvam .) ÷ãlam . yathà --
     %<syàdråpaü lakùaõaü bhàva÷càtmaprakçtirãtayaþ .
     sahajo råpatattva¤ca dharmasargo nisargavat ..>% iti hemacandraþ . 6 . 12 ..

#<råpadhàrã>#, [n] (råpaü dharatãti . dhç + õiniþ .) saundaryavi÷iùñaþ . yathà --
     %<tato vikañaråpo'sau sarva÷àstràrthapàragaþ .
     vivàhayaddvijasutàü råpeõànupamàü dvijaþ ..
     sàvamene ca bhartàraü su÷ãlamapi bhàvinã .
     viråpamiti manvànà tataþ so'bhåt suduþkhitaþ ..
     tato nirvedasaüyukto gatvà÷ramapadaü mahat .
     iràvatyàstañe ÷rãmàn råpadhàriõamàsadat ..
     tamàràdhya jagannàthaü nakùatrapuruùeõa hi .
     suråpatàmavàpyàgryàü tasminneva ca janmani ..>% iti vàmanapuràõe 76 adhyàyaþ ..

#<råpanà÷anaþ>#, puü, (råpasya nà÷anaü adar÷anaü yatra .) pecakaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<råpavàn>#, [t] tri, (råpamasyàstãti . råpa + %<rasàdibhya÷ca .>% 5 . 2 . 95 . iti matup . masya vaþ .) àkàravi÷iùñaþ . (yathà, bhàgavate . 2 . 5 . 27 .
     %<vàyorapi vikurvàõàt kàlakarmasvabhàvataþ .
     udapadyata vai tejo råpavat spar÷a÷abdavat ..>%) saundaryayuktaþ . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 45 . 12 .
     %<satyavàk påjito vaktà råpavànanahaïkçtaþ ..>%)

#<råpàjãvà>#, strã, (råpeõa saundaryeõa àjãvatãti . à + jãv + ac . ñàp .) ve÷yà . ityamaraþ . 2 . 6 . 19 .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 36 . 3 .
     %<råpàjãvà÷ca vàdinyo baõija÷ca mahàdhanàþ .
     ÷obhayantu kumàrasya vàhinãþ suprasàritàþ ..>%)

#<råpàstraþ>#, puü, (råpameva astraü yasya .) kàmadevaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<råpikà>#, strã, (råpamasyà astãti . råpa + ñhan .) ÷vetàrkavçkùaþ . iti ratnamàlà .. (yathà, su÷rute . 5 . 6 .
     %<palalaü tilataila¤ca råpikàyàþ payo guóaþ ..>%)

#<råpe÷varã>#, strã, (råpàõàmã÷varã .) devãvi÷eùaþ . sà tu prabhavàdiùaùñivarùàntargataikaviü÷avarùe påjyà . yathà --
     %<råpe÷varã prakartavyà vçùayugmavyavasthità .
     jañàmukuñabhàrendutri÷åloragabhåùaõà ..
     maõimauktika÷obhàóhyà sitacandanacarcità .
     påjità kusumairhçdyaiþ sarvakàmaphalapradà ..>% iti devãpuràõe saüvatsaradevatàviü÷atividhiþ prathamaþ ..

#<råpyaü>#, klã, (àhataü råpaü asyàstãti . råp + %<råpàdàhatapra÷aüsayoryap .>% 5 . 2 . 120 . iti yap .) àhatasvarõarajatam . ityamaraþ . 2 . 9 . 91 .. hema råpya¤ca àhataü a÷vavaràhapuruùàdiråpamutthàpayituü nirghàtikayà tàóitaü råpyamucyate råpàya àhataü råpyaü óhaghe kàditi ùõyaþ . iti bharataþ .. * .. dhàtuvi÷eùaþ . råpà iti bhàùà .. (yathà, mahàbhàrate . 5 . 39 . 79 .
     %<suvarõasya malaü råpyaü råpyasyàpi malaü trapu .
     j¤eyaü trapu malaü sãsaü sãsasyàpi malaü malam ..>%) tatparyàyaþ . ÷ubhram 2 vasu÷reùñham 3 rudhiram 4 candralohakam 5 ÷vetakam 6 mahà÷ubhram 7 rajatam 8 taptaråpakam 9 candrabhåti 10 sitam 11 tàram 12 kaladhåtam 13 indralohakam 14 raupyam 15 dhautam 16 saudham 17 candrahàsam 18 . iti ràjanirghaõñaþ .. kharjåram 19 durvarõam 20 ÷vetam 21 raïgabãjam 22 ràjaraïgam 23 loharàjakam 24 . iti ÷abdaratnàvalã .. kaladhautam 25 . iti jañàdharaþ .. asya guõàþ . snigdhatvam . kaùàyatvam . amlatvam . vipàke madhuratvam . saratvam . vàtapittaharatvam . rucyatvam . valãpalitanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. atha råpyasyotpattinàmalakùaõaguõàþ .
     %<tripurasya vadhàrthàya nirnimeùairvilokanaiþ .
     nirãkùayàmàsa ÷ivaþ krodhena paripåritaþ ..
     tatastålkà samapatattasyaikasmàdvilokanàt .
     ato rudraþ samabhavadbai÷vànara iva jvalan ..
     dvitãyàdapatannetràda÷rubindustu vàmakàt .
     tasmàdrajatamutpannamuktakarmasu yojayet ..
     kçtrima¤ca bhavettaddhi raïgàdirasayogataþ .
     råpyantu rajataü tàraü candrakànti sitaü ÷ubham ..
     guru snigdhaü mçdu ÷vetaü dàhacchedaghanakùayam .
     svarõàdyaü candravat svacchaü råpyaü navaguõaü ÷ubham ..
     kañhinaü kçtrimaü råkùaü raktaü pãtaü dalaü laghu .
     dàhacchedaghanairnaùñaü råpyaü duùñaü prakãrtitam ..
     råpyaü ÷ãtaü kaùàyàmlaü svàdupàkarasaü saram .
     vayasaþ sthàpanaü snigdhaü lekhanaü vàtapittajit ..
     pramehàdikarogàü÷ca nà÷ayatyaciràt dhruvam .
     tàraü ÷arãrasya karoti tàpaü vidhvaüsanaü yacchati ÷ukranà÷am .
     vãryaü balaü hanti tano÷ca puùñiü mahàgadàn poùayati hya÷uddham ..>% atha màraõàya yogyaü råpyamàha .
     %<guru snigdhaü mçdu ÷vetaü dàhacchedaghanakùayam .
     varõàóhyaü candravat svacchaü tàre navaguõaü smçtam ..>% athàyogyam .
     %<kañhinaü kçtrimaü råkùaü raktaü pãtaü dalaü laghu .
     dàhacchedaghanairnaùñaü råpyaü duùñaü prakãrtitam ..>% atha ÷odhanavidhiþ .
     %<pattalãkçtapatràõi tàrasyàgnau pratàpayet .
     niùi¤cet taptataptàni taile takre ca kà¤jike ..
     gomåtre ca kulatthànàü kaùàye ca tridhà tridhà .
     evaü rajatapatràõàü vi÷uddhiþ saüprajàyate ..>% athà÷uddhasya råpyasya doùamàha .
     %<råpyaü hya÷uddhantu karoti tàpaü vidhvaüsanaü vãryabalakùaya¤ca .
     dehasya puùñiü harate tanoti rogàüstataþ ÷odhanamasya kuryàt ..>% atha råpyasya màraõavidhiþ .
     %<bhàgaikaü tàlakaü mardyaü yàmamamlena kenacit .
     tena bhàgatrayaü tàrapatràõi parilepayet ..
     dhçtvà måùàpuñe ruddhvà puñet triü÷advanopalaiþ .
     samuddhçtya punastàlaü dattvà ruddhvà punaþ pacet .
     evaü caturda÷apuñaistàraü bhasma prajàyate ..>% anyaprakàraþ .
     %<snuhãkùãreõa saüpiùñaü màkùikaü tena lepayet .
     tàlakasya prakàreõa tàrapatràõi buddhimàn .
     puñe caturda÷apuñaistàraü bhasma prajàyate ..>% evaü màritasya råpyasya guõàþ .
     %<råpyaü ÷ãtaü kaùàyàmlaü svàdupàkarasaü saram .
     vayasaþ sthàpanaü snigdhaü lekhanaü vàtapittajit ..
     pramehàdikarogàü÷ca nà÷ayatyaciràt dhruvam ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. atha råpyakaraõam .
     %<madhvàjyaü guóatàmra¤ca kareõà màkùikaü rasam .
     dhamanàcca bhavedraupyaü suvarõakaraõaü ÷çõu ..>% iti gàruóe 188 adhyàyaþ ..

@<[Page 4,175b]>@
#<råpyaü>#, tri, (pra÷astaü råpaü asyàstãti . råpa +
     %<råpàdàhatapra÷aüsayoryap . 5 . 2 . 120 .>% iti yap .) sundaram . iti medinã . ye, 50 .. (klã, upameyam . yathà, sàhityadarpaõe 10 paricchede samàsoktyalaïkàre . %<tatra hi timiràü÷ukayorråpyaråpakabhàvo dbayoràvarakatvena sphuñamiti ..>% * .. puü, pratyayavi÷eùaþ . sa ca tata àgata ityetasminviùaye %<hetumanuùyebhyo'nyatarasyàü råpyaþ .>% 4 . 3 . 81 . iti såtreõa hetubhyo manuùyebhya÷cànyatarasyàü bhavati .. yathà samàdàgataü samaråpyam . devadattaråpyam ..)

#<råpyàdhyakùaþ>#, puü, (råpyasya råpye và adhyakùaþ .) naiùkikaþ . ityamaraþ .. råpyaü rajataü tadeva niùkaü pårbavat ùõikaþ rajatàdhyakùo naiùkikaþ . ñaïkakapatirnaiùkika ityanye . puruùà÷vàdiråpaü gañhitaü rajataü råpyaü tasyàdhyakùo naiùkika iti kecit . iti bharataþ ..

#<råvukaþ>#, puü, eraõóaþ . iti ÷abdamàlà .. (yathàsya paryàyaþ .
     %<÷uklaeraõóa àmaõóu÷citro gandharvahastakaþ .
     pa¤càïgulo vardhamàno dãrghadaõóo'pyadaõóakaþ ..
     vàtàristaruõa÷càpi råvuka÷ca nigadyate .
     rakto'paro ruvukaþ syàduruvuko ruvustathà .
     vyàghrapuccha÷ca vàtàri÷ca¤curuttànapàdakaþ ..>% iti bhàpaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<råùa>#, t ka visphuraõe . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràø-paraø-akaø-señ .) dãrghã . mårdhanyopadhaþ . aruråùat . iti durgàdàsaþ ..

#<råùakaþ>#, puü, (råùayatãti . råùa + õvul .) vàsakaþ . iti jañàdharaþ ..

#<råùitaü>#, tri, (råùa + ktaþ .) guõóitam . ityamaraþ .. dve dhåliguõóakenaiva mrakùite . guói ka veùñe råùa t ka syàdbisphuraõe ktaþ . iti bharataþ .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 42 . 15 .
     %<yaþ sukhenopadhàneùu ÷ete candanaråùitaþ .
     vãjyamàno mahàrhàbhiþ strãbhirmama sutottamaþ ..>%)

#<re>#, vya, sambodhanavi÷eùaþ . yathà --
     %<sambodhane'ïga bhoþ pàñ pyàñ he hai haü ho're re'pi ca .>% iti hemacandraþ . 6 . 173 .. (yathà, kathàsaritsàgare . 32 . 155 .
     %<tatra mandamivàlokya sàbhipràyaþ samàü nçpaþ .
     papraccha re kimãdçk tvaü sa¤jàtaþ kathyatàmiti ..>%)

#<reka>#, ç ïa ÷aïkàyàm . iti kavikalpadrumaþ . (bhvàø-àtmaø-sakaø-señ .) ÷aïkà saü÷ayàropaþ . ç, arirekat . ïa, rekate puruùatvaü sthàõau . sthàõurvà puruùo veti saü÷ayamàropayatãtyarthaþ . rireke . iti durgàdàsaþ ..

#<rekaþ>#, puü, (reka ÷aïkàyàm athavà ric + gha¤ .) ÷aïkà . nãcaþ . virecanam . iti medinã . ke, 31 .. (yathà --
     %<vastirvàtavikàràn paittàn rekaþ kaphodbhavàn vamanam .
     kùaudraü jayati valàsaü sarpiþ pittaü samãraõaü tailam ..>% iti vàbhañe uttarasthàne 40 adhyàye ..) bhekaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<rekaõaþ>#, [s] klã, (riõaktãti . ric + %<ricerdhane ghit kicca .>% uõàø 4 . 198 . iti asun . càt pratyayasya nuñ . ghitvàt kutvam .) svarõam . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<rekà>#, strã, (reka ÷aïkàyàm + ac . striyàü ñàp .) sandehaþ . iti hemacandraþ ..

#<rekhà>#, strã, (likhyate iti . likha vilekhane + %<ùidbhidàdibhyo'ó .>% 3 . 3 . 104 . iti bhidàditvàt aï . ñàp . ralayoraikyàt lasya ratvam .) alpakam . chadma . àbhogaþ . ullekhaþ . iti vi÷vaþ .. ullekhastvatra daõóàkàralipivi÷eùaþ . dàüóã iti kasã iti ca bhàùà . yathà --
     %<yàvatã yàvatã rekhà grahàõàmaùñavargake .
     tàvatãü dbiguõãkçtya aùñàbhiþ pari÷odhayet ..
     aùñopari bhavedrekhà aùñàbhyantarabindavaþ .
     yatra rekhà na bindu÷ca tat samaü parikãrtitam ..>% iti jyotistattvam .. * .. ÷arãrastharekhayà ÷ubhà÷ubhalakùaõaü yathà --
     %<lalàñe yasya dç÷yante tisro rekhàþ samà hi tàþ .
     sukhã puttrasamàyuktaþ sa ùaùñiü jãvate naraþ ..
     catvàriü÷acca varùàõi dbirekhàdar÷anànnaraþ .
     viü÷atyabdamekarekha àkarõàntàþ ÷atàyuùaþ ..
     àkarõàntarità rekhàstisra÷ca syuþ ÷atàyuùaþ .
     saptatyà mårdhni rekhà tu ùaùñyàyustisçbhirbhavet ..
     vyaktàvyaktàbhã rekhàbhirviü÷atyabdàyureva hi .
     catvàriü÷acca varùàõi hãnarekhastu jãvati ..
     bhinnàbhi÷caiva resvàbhirapamçtyurnarasya hi ..
     tri÷ålaü paññi÷aü vàpi lalàñe yasya dç÷yate .
     dhanaputtrasamàyuktaþ sa jãvet ÷aradaþ ÷atam ..
     tarjatyà madhyamàïgulyà àyårekhà tu madhyataþ .
     sampràptà yà bhavedrudra sa jãvet ÷aradaþ ÷atam ..
     kularekhà tu prathamà aïguùñhàdanuvartate .
     madhyamàyàþ kare rekhà àyårekhà ataþ param ..
     kaniùñhikàü samà÷ritya àyårekhàü samàdi÷et .
     acchinnà vàvibhaktà và sa jãveccharadaþ ÷atam ..
     yasya pàõitale rekhà àyustasya prakà÷ayet .
     ÷ataü varùàõi jãvecca bhogã rudra ! na saü÷ayaþ ..
     kaniùñhikàü samà÷ritya madhyamàyàmupàgatà .
     ùaùñiü varùàyuùaü kuryàt àyårekhà tu mànavam ..>% iti gàruóe 63 adhyàyaþ .. * .. apica .
     %<ghanàïguli÷ca sadhanastisro rekhà÷ca yasya vai .
     nçpateþ karatalagà maõibandhe samutthità ..
     yugamãnàïkitakaro bhavet satraprado naraþ .
     vajràkàra÷ca dhaninàü matsyapucchanibho budhe ..
     ÷aïkhàtapatra÷ivikàgajapadmopamà nçpe .
     kumbhàïku÷apatàkàbhà mçõàlàbhà nirã÷vare ..
     dàmàbhà÷ca gajàóhyànàü svastikàbhà nçpe÷vare .
     cakràsitomaradhanuþkuntàbhà nçpateþ kare ..
     udåkhalàbhà yaj¤àóhye vedãbhà÷càgnihotriõi .
     vàpãdevakulàbhà÷ca trikoõàbhà÷ca dhàrmike ..
     aïguùñhamålagà rekhàþ puttràþ såkùmà÷ca kàrikàþ .
     prade÷inãgatà rekhà kaniùñhàmålagàminã ..
     ÷atàyuùa¤ca kurute chinnayà taruto bhayam .
     niþsvà÷ca bahurekhàþ syurnirdravyà÷civukaiþ kç÷aiþ ..>% iti gàruóe 66 adhyàyaþ ..

#<rekhàgaõitaþ>#, puü, (rekhàyà gaõitaü pramàõasvaråpàdi yatra .) ÷rãjayasiühamahàràjapaõóitadvijasamràójagannàthakçtagaõitagranthavi÷eùaþ . tasya saükùiptavivaraõam . yathà --
     %<yeneùñaü vàjapeyàdyairmahàdànàni ùoóa÷a .
     dattàni dbijavaryebhyo gogràmagajavàjinaþ ..
     tasya ÷rãjayasiühasya tuùñyai racayati sphuñam .
     dvijaþ samràó jagannàtho rekhàgaõitamuttamam ..
     apårbaü vihitaü ÷àstraü yatra koõàvavodhanàt .
     kùetreùu jàyate samyak vyutpattirgaõite tathà ..
     ÷ilpa÷àstramidaü proktaü brahmaõà vi÷vakarmaõe .
     pàramparyava÷àdetadàgataü dharaõãtale ..
     taducchinnaü mahàràjajayasiühàj¤ayà punaþ .
     prakà÷itaü mayà samyak gaõakànandahetave .. * ..>% atha rekhàgaõità . atra granthe pa¤cada÷àdhyàyàþ santi . aùñasaptottaracatuþ÷atam ÷akalàni santi . tatra prathamàdhyàye aùñacatvàriü÷acchakalàni . tatràdau paribhàùà . yaþ padàrthaþ dar÷anayogyaþ vibhàgànarhaþ sa bindurvàcyaþ . yaþ padàrthaþ dãrghaþ vistàrarahitaþ vibhàgàrhaþ sa rekhà÷abdavàcyaþ . vistàradaighyayoryadbhidyate taddharàtalaü tadeva kùetram . taddvividhaü ekaü jalavat samaü dbitãyaü viùamam . atha rekhàpi dvividhà . ekà vakrà anyà saralà . atha saralarekhàlakùaõam . yasyàü nyastà bindavaþ avalokitàþ santa ekabindunàcchàdyante sà saralà anyathà kuñalà . dharàtalamapi samaü viùama¤ca j¤eyam . samaü ya àvçõoti . yat rekhàdbayaü samaü samànàntaraü na bhavati tasya yasmin prade÷e bahvantaraü bhavati taddi÷i vardhitayo rekhayorantaramuttarottaraü adhikameva bhavati yatràlpamantaraü bhavati taddi÷i vardhitayo rekhayorantaramuttarottaramalpameva bhavati yàvadrekhàsaüyogaü tadanantaramantaraü vardhiùõu bhavati . yatra koõa÷abdaþ tatra saralarekhàkçta eva koõo j¤eyaþ . yatra rekhà÷abdaþ tatra saralaiva rekhà j¤eyà . yatra bhåmitala÷abdaþ tatra jalasamãkçtameva bhåtalaü j¤eyam . iti rekhàgaõitasya paribhàùà ..

#<rekhàbhåmiþ>#, strã, (rekhàsthità bhåmiþ .) laïkàsumeruparvatayormadhyasåtragatade÷aþ . yathà --
     %<yallaïkojjayinãpuroparikurukùetràdide÷àn spç÷an såtraü merugataü budhairnigadità sà madhyarekhà bhuvaþ .
     àdau pràgudayo'paratra viùaye pa÷càddhi rekhodayàt syàttasmàt kriyate tadantarabhuvaü kheñeùvçõaü svaü phalam ..>% iti siddhànta÷iromaõiþ .. * .. anyacca . rekhoktà såryasiddhànte . yathà rekhàmadhikçtya .
     %<ràkùasàlayadevaukaþ ÷ailayormadhyasåtragàþ .
     rauhitakamavantã ca tathà sannihitaü saraþ ..>% asyàrthaþ . laïkàsumeruparvatayormadhyasåtragà de÷à rekhàsaüj¤itàþ . tàn de÷ànàha . ràhitakade÷o'vantãde÷aþ sannihitaü saraþ kurukùetra¤cetyathaþ . rekhàyàþ pårbade÷e parade÷e ca yathàsaükhyaü såryodayakàlàt parakàlaü pårbakàla¤ca vàrapravçttiþ syàdityarthaþ . etenaitaduktaü bhavati rekhàsaüj¤akade÷asthalokà yadà såryaü pa÷yanti tadaiva sarvade÷e vàrapravçttirityarthaþ . tatra rekhà pårbasthàþ sannihitatvàdàdau såryaü pa÷yanti tadanantara¤ca rekhàsthàþ . ato rekhàpårbe såryodayàt paraü vàraþ . tathà rekhàsthaiþ sårye dçùñe sati pa÷càt rekhàparasthàþ pa÷yanti ato rekhàparade÷e såryodayàt pårbaü vàra ityathaþ . tatra kàlaparimàõamàha . rekhàto yàvanti de÷àntarayojanàni tatsammitàbhirvighañãbhiþ palaiþ pàdahãnàbhiþ caturthabhàgahãnàbhirvàrapravçttiþ syàdityarthaþ . de÷àntarasàdhanaprakàrastu såryasiddhànte uktaþ . atra tu saükùepeõa ki¤cit kathyate . gauóe pa¤cada÷àdhika÷atayojanàni 115 . dakùiõaràóhe gaïgàtãre da÷àdhika÷atam 110 . bhairavãtãre viü÷atyadhika÷atam 120 . vaïge suvarõagràmàdau catvàriü÷adadhika÷atam 140 . vàràõasyàmaùñottara÷atam 108 de÷àntaram . evamanyatràpyåhyam . tanmatantu lokasaügçhãtamiti kintu såryasiddhànte ardharàtràveva vàrapravçttiruktà . yathà --
     %<vàrapravçttiþ pràgde÷e kùapàrdhe'tyadhike bhavet .
     tadde÷àntaranàóãbhiþ pa÷càdåne vinirdi÷et ..>% iti dãpikàñãkàyàmarthakaumudyàü govindànandaþ ..

#<recakaü>#, klã, (recayatãti . ric + õic + õvul .) kaïkuùñamçttikà . iti ràjanirghaõñaþ .. (bhedake, tri ..)

#<recakaþ>#, puü, (recayatãti . ric + õic + õvul .) yavakùàraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. jayapàlavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. krãóàrthajalaniþkùepayantram . pickàrã iti bhàùà . yathà,
     %<sicyamàno'cyutastàbhirmahiùãbhiþ sma recakaiþ .
     pratiùi¤can vicikrãóe yakùãmiryakùaràóiva ..>% iti ÷rãbhàgavate . 10 . 90 . 9 .. (dhyàtçnàsikayà pràõàyàmàïgamucyamànavàyuþ . yathà, bhàgavate . 3 . 28 . 9 .
     %<pràõasya ÷ãdhayenmàrgaü pårakumbhakarecakaiþ ..>% asyànyadvivaraõaü pràõàyàma÷abde draùñavyam ..)

#<recyaþ>#, puü, dhyàtçnàsikayà pràõàyàmàïgamucyamànavàyuþ . yathà --
     %<pårakaþ kumbhako recyaüþ pràõàyàmastrilakùaõaþ .
     nàsikàkçùña ucchvàso dhyàtuþ påraka ucyate .
     kumbhako ni÷cala÷vàso mucyamànastu recakaþ ..>% ityàhnikàcàratattvam .. bhedake, tri ..

#<recanaü>#, (ric + lyuñ .) malabhedanam . tatparyàyaþ . praskandanam 2 virekaþ 3 virecanam 4 . iti ratnamàlà .. rekaþ 5 recanà 6 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, su÷rute . 1 . 3 .
     %<rasaj¤ànaü vamanàrthamadhyàyo recanàya ca ..>% recanadravyàõi tu su÷rute . 1 . 44 . adhyàyato j¤eyàni ..)

#<recanakaþ>#, puü, (recayatãti . ric + õic + lyuþ . tataþ svàrthe kan .) kampillakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<recanà>#, strã, (ric + õic + yuc . ñàp .) kàmpillaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<recanã>#, strã, (ricyate'nayeti . ric + lyuñ + ïãp) kàmpillaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. kàlà¤janã . dantãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷vetatrivçtà . iti medinã .. (asyàþ paryàyo yathà --
     %<÷vetà trivçttà bhaõóã syàt trivçtà tripuñàpi ca .
     sarvànubhåtiþ saralà ni÷otrà recanãti ca ..>% iti bhàvaprakà÷e pårbakhaõóe prathame bhàge .. vañapatrã . tatparyàyo yathà --
     %<vañapatrã tu kathità mohinã recanã budhaiþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..)

#<recã>#, strã, (recayatãti . ric + õic + ac . gauràditvàt ïãù .) kampillakaþ . aïkoñhaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<reja>#, ç ïa dãptau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-akaø-señ .) ç, arirejat . ïa, rejate rireje . iti durgàdàsaþ ..

#<reña>#, ç ¤a yàce . vàci . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-ubhaø-dvikaø-señ .) ç, arireñat . ¤a, reñati reñate . yàco yàcanam . iti durgàdàsaþ ..

#<reõuþ>#, puü, strã, (riõàtãti . rã gatireùaõayoþ + %<ajivçrãbhyo nicca .>% uõàø 3 . 38 . iti õuþ .) dhåliþ . ityamaraþ .. (yathàha ka÷cit .
     %<mànuùãkaraõareõurasti te pàdayoriti kathà pratþiyasã .
     kùàlayàmi tava pàdapaïkajaü nàtha ! dàrudç÷adostu kà bhidà ..>%)

#<reõuþ>#, puü, (rã + õuþ .) parpañaþ . reõukà . pàü÷uþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, raghuþ . 9 . 23 .
     %<dinakaràbhimukhà raõareõavo rurudhire rudhireõa suradviùàm ..>% vióaïgaþ . tatparyàyo yathà --
     %<jantughnaü bhasmakaü reõuþ krimighnaü citrataru lam .
     krimi÷atruþ vióaïga÷ca gardabhaü tacca kevalam ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

#<reõukà>#, strã, (reõunà kàyatãti . kai + kaþ . ñàp .) maricàkçtisugandhidravyavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . dvijà 2 hareõuþ 3 kauntã 4 kapilà 5 bhasmagandhinã 6 . ityamaraþ .. kàntà 7 nandinã 8 mahilà 9 ràjaputtrã 10 himà 11 reõuþ 12 pàõóuputtrã 13 hareõukà 14 suparõã 15 ÷i÷irà 16 ÷àntà 17 vçntà 18 kvacit pustake vçttà iti ca pàñhaþ . dharmiõã 19 kapilomà 20 haimavatã 21 pàõóupatnã 22 . asyà guõàþ . kañutvam . ÷ãtatvam . kharjåkaõóåti-tçùõà-dàha-viùanà÷itvam . mukhavaimalyakàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca . atha reõukà marãcasadç÷ã .
     %<reõukà ràjaputtrã ca nandinã kapilà dvijà .
     bhammagandhà pàõóuputtrã smçtà kauntã hareõukà ..
     reõukà kañukà pàke tiktànuùõà kañurlaghuþ .
     pittalà dãpanã medhyà pàcanã garbhapàtinã .
     valàsa-vàta-vaiklavya-tçñ-kaõóå-viùa-dàha-nut ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. anyacca .
     %<reõukà kaphavàtaghnã dãpanã pittalà laghuþ .>% iti ràjavallabhaþ .. * ..
     (%<hareõå reõukà kauntã bràhmaõã hemagandhinã ..>% iti vaidyakaratnamàlàm ..) para÷uràmamàtà . tadvivaraõaü yathà -- màrkaõóeya uvàca .
     %<atha kàle vyatãte tu jamadagnirmahàtapàþ .
     vidarbharàjasya sutàü prayatnena jitàü svayam ..
     bhàryàrthe pratijagràha reõukàü lakùaõànvitàm .
     sà tasmàt suùuve puttràn caturo vedasammatàn ..
     ruùaõvantaü suùeõa¤ca vi÷vaü vi÷vàvasuü tathà .
     pa÷càttasyàü svayaü jaj¤e bhagavàn madhusådanaþ ..
     kàrtavãryavadhàyà÷u ÷akràdyaiþ sakalaiþ suraiþ .
     yàcitaþ pa¤camaþ so'bhåtteùàü ràmàhvayastu yaþ ..
     bhàràvatàraõàrthàya jàtaþ para÷unà saha .
     sahajaþ para÷ustasya taü jahàti kadàpi na ..
     ayaü nijapitàmahyà÷carubhuktiviparyayàt .
     bràhmaõaþ kùattriyàcàro ràmo'bhåt krårakarmakçt ..
     sa vedànakhilàn j¤àtvà dhanurvedàü÷ca sarvataþ .
     svatàtàt kçtakçtyo'bhådvedavidyàvi÷àradaþ ..
     ekadà tasya jananã snànàrthaü reõukà gatà .
     gaïgàtoye tathàpa÷yannàmnà citrarathaü nçpam ..
     bhàryàbhiþ sadç÷ãbhi÷ca jalakrãóàrataü ÷ubham .
     sumàlinaü sukànta¤ca taruõaü candrasannibham ..
     tathàvidhaü nçpaü dçùñvà saüjàtamadanà bhç÷am .
     reõukà spçhayàmàsa tasmai ràj¤e ca maithunam ..
     spçhàyutàyàstasyàstu saükledaþ samajàyata .
     vicetanà tathà klinnà trastà sà svà÷ramaü yayau ..
     abodhi jamadagnistàü reõukàü vikçtàü tathà .
     dhik dhik pàparatetyevaü nininda ca samantataþ ..
     tataþ svatanayàn pràha caturaþ prathamaü muniþ .
     ruùaõvatpramukhàn sarvàn ekaikaü kramato rutam ..
     chindhyenàü pàpaniratàü reõukàü vyabhicàriõãm .
     te tadvaco naiva cakrurmåóhà÷càsan jaóà iva ..
     kupito jamadagnistàn ÷a÷àpeti vicetanàn .
     bhavadhvaü yåyaü naciràt jaóà govadbigarhitàþ ..
     athàjagàma caramo jàmadagnyo'tivãryavàn .
     ta¤ca ràmaü pità pràha pàpiùñhàü chindhi màtaram ..
     sa bhràtéü÷ca tathàbhåtàn dçùñvà j¤ànavivarjitàn .
     pitrà ÷aptàn mahàtejàþ prasåü para÷unàcchinat ..
     ràmeõa reõukàü chinnàü dçùñvà càkrodhano'bhavat .
     jamadagniþ prasannaþ sanniti ràmamuvàca ha ..
     prãto'smi puttra bhadraü te yastvayà madvacaþ kçtam .
     tasmàdiùñavaràn kàmàn tvaü vai varaya sàmpratam ..
     sa tu ràmo varàn vavre màturutthànamàditaþ .
     vadhasyàsmaraõaü tasyà bhràtéõàü ÷àpamocanam ..
     màtçhatyàvyapanayaü yuddhe sarvatra vai jayam .
     àyuþ kalpàntaparyantaü kramàdvai nçpasattama ! ..
     sarvàn varàn sa pradadau jamadagnirmahàtapàþ .
     suptotthiteva jananã reõukàpyabhavattadà ..
     vadhaü na càpi sasmàra sahajaprakçtiü tathà .
     yuddhe jayaü ciràyuùñvaü lebhe ràmastadaiva hi ..
     màtçhatyàvyapohàya pità taü vàkyamabravãt .
     na puttra varadànena màtçhatyàpagacchati ..
     tasmàttaü brahmakuõóàya gaccha snàtu¤ca tajjale .
     tatra snàtvà muktapàpo naciràt punareùyasi .
     jagaddhitàya puttra tvaü brahmakuõóaü vraja drutam ..
     sa tasya vacanaü ÷rutvà ràmaþ para÷udhçk tadà .
     upade÷àt pituryàto brahmakuõóaü vçùodakam ..
     tatra snànaü sa vidhivatkçtvà dhautapara÷vadhaþ .
     ÷arãrànniþsçtàü samyak màtçhatyàü vyalokayat ..
     jàtasaüpratyayaþ so'tha tãrthamàsàdya taü varam .
     vãthiü para÷unà kçtvà brahmaputtramabàhayat ..
     brahmakuõóàt sutaþ so'tha kàsàre lohitàhvaye .
     kailàsopatyakàyàstu nyapatadbrahmaõaþ sutaþ ..
     tasyàpi sarasastãraü samutthàya mahàbalaþ .
     kuñhàreõa di÷aü pårbàmanayadbrahmaõaþ sutam ..
     tato'paratràpi giriü hema÷çïgaü vibhidya ca .
     kàmaråpàntaraü pãñhamavàhayadamuü hariþ ..
     tasya nàma vidhi÷cakre svayaü lohitagaïgakam .
     lauhityàt saraso jàto lauhityàkhyastato'bhavat ..
     sa kàmaråpamakhilaü pãñhamàplàvya vàriõà .
     gopayan sarvatãrthàni dakùiõaü yàti sàgaram ..
     pràgeva divyayamunàü saütyaktvà brahmaõaþ sutaþ .
     punaþ patati lauhitye gatvà dvàda÷ayojanam ..
     caitre màsi sitàùñamyàü yo naro niyatendriyaþ .
     snàti lauhityatoyeùu sa yàti brahmaõaþ padam ..
     caitrantu sakalaü màsaü ÷uciþ prayatamànasaþ .
     lauhityatoye yaþ snàti sa kaivalyamavàpnuyàt ..
     iti te kathitaü ràjan yadarthaü màtaraü purà .
     hanti dhãro jàmadagnyo yasmàdbà krårakarmakçt ..
     idantu mahadàkhyànaü yaþ ÷çõoti dine dine .
     sa dãrghàyuþ pramudito dhanavànabhijàyate ..>% iti kàlikàpuràõe 85 adhyàyaþ ..

#<reõukàsutaþ>#, puü, (reõukàyàþ sutaþ .) para÷uràmaþ . iti hemacandraþ . 3 . 512 .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 99 . 43 .
     %<àrcãkanandano ràmo bhàrgavo reõukàsutaþ ..>%)

#<reõuruùitaþ>#, puü, (reõunà ruùitaþ .) gardabhaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. dhålimrakùite, tri ..

#<reõuvàsaþ>#, puü, (reõau paràge vàso yasya .) bhramaraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<reõusàraþ>#, puü, (reõureva sàro yasya .) karpåraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (guõàdayo'sya karpåra÷abdevij¤ayàþ ..)

#<reõusàrakaþ>#, puü, (reõusàra eva . svàrthe kan .) karpåraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<retaþ>#, [s] klã, (rãyate kùaratãti . rã ya ïa kùaraõe + %<surãbhyàü tuñ ca .>% uõàø 4 . 201 . iti asun tasya tuñ ca .) ÷ukram . (yathà --
     %<strãõàü rajomayaü reto bãjàóhyamindriyaü nare .
     tasmàt saüyogataþ puttro jàyate garbhasambhavaþ .
     prathame'hani reta÷ca saüyogàt kalana¤ca yat ..>% iti hàrãte ÷àrãrasthàne prathame'dhyàye ..
     %<màtàpitrorbãjadoùàda÷ubhai÷càvçtàtmanaþ .
     garbhasthasya yadà doùàþ pràpya retovahàþ ÷iràþ ..
     ÷oùayantyà÷u tannà÷àdreta÷càpyuparhanyate .
     tatra sampårõasarvàïgaþ sa bhavatyapumàn pumàn .
     ete tvasàdhyà vyàkhyàtàþ sannipàtasamucchrayàt ..>% iti carake cikitsàsthàne triü÷e'dhyàye ..) apsu retaþpàtaniùedho yathà --
     %<na vàmahastenoddhçtya pibedbaktreõa và jalam .
     nottaredanupaspç÷ya nàpsu retaþ samutsçjet ..>% iti kaurme upavibhàge 15 adhyàyaþ .. pàradam . iti medinã . se, 33 .. (jalam . iti nighaõñuþ . 1 . 12 .. %<vçüùñilakùaõànàü apàü devànàü retastvàdreta ucyate . tathàcopaniùat . devànàü reto varùamiti .>% iti taññãkàyàü devaràjayajvà .. yathà, çgvede . 6 . 70 . 2 .
     %<asme retaþ si¤cataü yanmanurhitam ..>%)

@<[Page 4,178a]>@
#<retajà>#, strã, (retamiva jàyate iti . jan + óaþ . ñàp . sarve sàntà adantà÷ca iti nyàyàt atràkàràntareta÷abdaþ .) bàlukà . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<retanaü>#, klã, ÷ukram . iti ÷abdacandrikà ..

#<retyaü>#, klã, pittalam . ityamarañikàyàü nãlakaõñhaþ ..

#<retraü>#, klã, (rãyate kùaratãti . rã + bàhulakàt traþ .) retaþ . pãyåùam . pañavàsaþ . såtakam . iti medinã ..

#<repa>#, ïa ç ÷abde . gamane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-÷abde akaø-gamane sakaø-señ .) ïa, repate rirepe . ç, arirepat . iti durgàdàsaþ ..

#<repaþ>#, tri, (repyate nindyate iti . repa + gha¤ .) ninditaþ . kråraþ . kçpaõaþ . iti medinã . pe, 10 ..

#<rephaþ>#, puü, (riphyate iti . ripha + gha¤ . yadvà, %<ràdiphan .>% ityanena varõasvaråpàrthe ra÷abdàdiphanpratyayaþ . tathàca %<repha ityauõàdikaþ .>% iti kçtsu 5 pàde durgaþ .) ravarõaþ . (yathà --
     %<parairgato yaþ ÷irasàpi dhàryate samàgate sadmani yàti namratàm .
     guõaiþ pareùàü dbiguõatvamãhate .
     repheõa tulyà prakçtirmahàtmanàm ..>% ityudbhañaþ ..) ràgaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (÷abdaþ . yathà, bhàgavate . 8 . 20 . 25 .
     %<÷riya¤ca vakùasyaravindahastàü kaõñhe ca sàmàni samastarephàn ..>%)

#<rephaþ>#, tri, (ripha + %<avadyàvamàdhamàrvarephàþ kutsite .>% uõàø 5 . 54 . iti apratyayena nipàtitaþ .) kutsitaþ . ityamaraþ ..

#<rephàþ>#, [s] tri, (riphatãti . riph + asun .) kråraþ . adhamaþ . duùñaþ . kçpaõaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<rebha>#, ïa ç ÷abde . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-akaø-señ .) ïa, rebhate rirebhe . ç, arirebhat . iti durgàdàsaþ ..

#<rebhaõaü>#, klã, (rebha ÷abde + bhàve lyuñ .) gavàü dhvaniþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<rerihàõaþ>#, puü, ÷ivaþ . asuraþ . iti medinã . õe, 106 .. cauraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<reva>#, ç ïa plutau vraje . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-akaø-señ .) plutiþ plavena gamanam . ç, arirevat . ïa, revate kapiþ utplutya gacchatãtyarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<revañaü>#, klã, dakùiõàvarta÷aïkham . ityajayapàlaþ ..

#<revañaþ>#, puü, (ravate iti . reva + bàhulakàt añac .) ÷åkaraþ . veõuþ . vàtulaþ . viùavaidyaþ . ityajayapàlaþ ..

#<revataþ>#, puü, jambãraþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, mu÷rute . 4 . 5 . %<pittaprabale dràkùàrevatakañphalapayasyàmadhukacandanakà÷maryakaùàyaü ÷arkaràmadhumadhuraü pàyayet ..>%) àragvadhavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. ràjavi÷eùaþ . sa tu revatãpità . balaràma÷va÷ura÷ca . iti mahàbhàratam .. (ayaü hi ànartaputtraþ ÷aryàtipauttraþ . sa khalu svaputtryà revatyà varaü praùñukàmastayà saha brahmalokaü gatavàn àj¤apta÷ca brahmaõà baladevàya kanyàü dattavàn . etadvivaraõaü devãbhàgate 7 skandhe 7 . 8 adhyàyato draùñavyam ..)

#<revatakaü>#, klã, (revata iva kàyatãti . kai + kaþ .) pàrevatam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<revatiþ>#, strã, kàmadevapatnã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<revatã>#, strã, (revatasyàpatyaü strã . revata + aõ . na vçddhiþ . ïãù .) baladevapatnã . nakùatrabhedaþ . màtçkàbhedaþ . iti medinã .. strãgavã . ityajayapàlaþ .. durgà . yathà,
     %<revà tu narmadà devã nadã và ravatã matà .
     atikhaõóanabandhà và loke devã prakãrtità ..>% iti devãpuràõe 45 adhyàyaþ .. * .. revatãnakùatrantu a÷vinyàdisaptaviü÷atinakùatràntargata÷eùanakùatram . tasya råpaü matsyàkçti dvàtriü÷attàràtmakam . tasyàdhiùñhàtçdevatà påùàkhyaþ såryaþ . yathà --
     %<dantasaükhyabhavane jhasàkçtàvantabhe lasadanantamadhyage .
     komalàïgi mithunodayàt priye kàlakhànalakalàþ priye'calan ..>% iti kàlidàsakçtaràtrilagnaniråpaõam .. * .. tatra jàtaphalaü yathà --
     %<càru÷ãlavibhavo jitendriyaþ satkulaþ svabhavanaikamànasaþ .
     mànavo nanu bhavenmahãpatã revatã bhavati yasya janmabham ..>% iti koùñhãpradãpaþ .. * .. bàlagrahavi÷eùaþ . tajjuùñasya cikitsà yathà --
     %<a÷vagandhàja÷çïgã ca ÷àrivàtha punarnavà .
     sahà vidàrã hyetàsàü kvàthena pariùecanam ..>% aja÷çïgã meóhà÷çïgã . sahà sevatãpuùpajàtiþ .
     %<tailamabhya¤jane kàryaü kuùñhe sarjarase tathà .
     palaïkaùàyàü nalade tathà gaurakadambake ..>% sarjarasaþ ràlaþ . palaïkaùà gugguluþ . naladaü làmajjakamu÷ãravat pãtacchavi . gaurakadambako hàridrakaþ . haraduyà kadamba iti loke .
     %<dhavà÷vakarõakakubha÷allakãtindukeùu ca .
     kàkolyàdau gaõe càpi siddhaü sarpiþ pibecchi÷uþ ..>% a÷vakarõaþ sàükhu iti loke .
     %<kulatthàþ ÷aïkhacårõa¤ca pradehaþ sàkhagandhikaþ .
     gçdhrolåkapurãùàõi yavàn yavaphalo ghçtam .
     sandhyayorubhayoþ kàryametaduddhåpanaü ÷i÷oþ ..>% yavaphalo vaü÷àïkuraþ .
     %<yuktàþ sumanaso làjàþ payaþ ÷àlyodanaü dadhi .
     valirnivedyo gotãrthe revatyai prayatàtmanà ..>% gotãrthe goùñhe .
     %<snànaü dhàtrãkumàràbhyàü saïgame kàrayedbhiùak ..
     nànà÷astradharà devã citramàlyànulepanà .
     calatkuõóalinã ÷yàmà revatã te prasãdatu ..
     upàsate yàü satataü devyo vividhabhåùaõàþ .
     lambà karàlà vinatà tathaiva bahuputtrikà .
     revatã ÷uùkanàsà ca tubhyaü devã prasãdatu ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. baladevapatnyà vivaraõaü yathà --
     %<revasya raivataþ puttraþ kakudmànnàma dhàrmikaþ .
     ÷reùñhaþ puttra÷atasyàsãttasyàü puryàü nçpo'bhavat ..
     sa kanyàsahitaþ pràyàdraivato brahmaõo'ntikam ..
     na jarà kùut pipàsà và na mçtyustatra karhicit .
     çtucakra¤ca bhavati brahmaloke dbijottamàþ ..
     raivatasya gatasyàtha sà purã ràkùasairhçtà .
     tasya puttra÷ataü yacca tyaktvà tàmagamaddi÷aþ ..
     tasya vaü÷e tu ye tatra svaryàtà iti vi÷rutàþ .
     kùattriyà hyabhavan viprà dikùu sarvàsu dhàrmikàþ ..
     gate bahuyuge kàle àjagàmàtha raivataþ .
     muhårtamekaü matvàsau dadar÷a yàdavairvçtàm ..
     kçtàü dvàravatãü nàma bahudvàràü manoramàm .
     bhojavçùõyandhakairguptàü vàsudevapurogamaiþ ..
     gatvà tu raivataþ samyagbalabhadràya revatãm .
     pràdàdgurutaràü tàntu baladevo halena vai .
     samànàü laghutàü nãtvà uvàha sa praharùataþ ..
     dattvà jagàma ÷ikharaü merostapasi raivataþ .
     reme ràmo'pi dharmàtmà revatyà sahitaþ sukhã ..>% iti vahnipuràõam .. * .. (brahmaõo vàkyenaiva iyaü revatena baladevàya pradattà . etadbivaraõantu devãbhàgavate 7 skandhe 8 adhyàye draùñavyam ..) raivatamanumàtà . tadvivaraõaü yathà -- màrkaõóeya uvàca .
     %<pa¤camo'pi manurbrahman raivato nàma vi÷rutaþ .
     tasyotpattiü vistara¤ca ÷çõuùva kathayàmi te ..
     çùiràsãnmahàbhàga çtavàgiti vi÷rutaþ .
     tasyàputtrasya puttro'bhåt revatyante mahàtmanaþ ..
     sa tasya vidhivaccakre jàtakarmàdikàþ kriyàþ .
     tathopanayanàdãü÷ca sa cà÷ãlo'bhavanmune ..
     yataþ prabhçti jàto'sau tataþ prabhçti so'pyçùiþ .
     dãrgharogaparàmar÷amavàpa munipuïgavaþ ..
     màtà càsya paràmàrtiü kuùñharogàdipãóità .
     jagàma sa pità càsya cintayàmàsa duþkhitaþ ..
     kimetaditi so'pyasya puttro'tyantasudurmatiþ .
     jagràha bhàryàmanyasya muniputtrasya mandadhãþ ..
     tato viùaõõo manasà çtavàgidamuktavàn .
     aputtratà manuùyàõàü ÷reyase na kuputtratà ..
     kuputtro hçdayàyàsaü sarvadà kurute pituþ .
     màtu÷ca svargasaüsthàü÷ca svapitén pàtayatyadhaþ ..
     suhçdàü nopakàràya pitéõàü nàpi tçptaye .
     pitrorduþkhàya dhik janma tasya duùkçtakarmaõaþ ..
     dhanyàste tanayà yeùàü sarvalokàbhisammatàþ .
     paropakàriõaþ ÷àntàþ sàdhukarmaõyanuvratàþ ..
     anirvçttaü tathà mårkhaü paralokaparàïmukham .
     narakàya na sadgatyai kuputtràlambi yanmanaþ ..
     karoti suhçdàü dainyamahitànàü tathà mudam .
     akàle ca jaràü pitroþ kuputtraþ kurute hi vai ..
     màrkaõóeya uvàca .
     evaü so'tyantaduùñasya puttrasya caritairmuniþ .
     dahyamànamanovçttirvçddhaü gargamapçcchata ..
     çùiruvàca .
     suvratena purà vedà gçhãtà vidhivanmayà .
     samàpya vedàn vidhivat kçto dàraparigrahaþ ..
     sadàreõa yathà kàryàþ ÷rautàþ smàrtàstathà kriyàþ .
     nànunyånàþ kçtàþ kà÷cidyàvadadya mahàmune ..
     garbhàdhànavidhànena na kàmamanurudhyatà .
     puttràrthaü janita÷càyaü punnàmno vibhyatà mune ..
     so'yaü kimàtmadoùeõa mama doùeõa và mune .
     asmadduþkhavaho jàto dauþ÷ãlyàdbandhu÷okadaþ ..
     garga uvàca .
     revatyante muni÷reùñha jàto'yaü tanayastava .
     tena duþkhàya te kàle duùñe yasmàdajàyata ..
     na te'pacàro naivàsya màturnàpi kulasya te .
     tasya dauþ÷ãlyahetutvaü revatyantamupàgatam ..
     çtavàguvàca yasmànmamaikaputtrasya revatyantasamudbhavam .
     dauþ÷ãlyametat sà tasmàt patatàmà÷u revatã ..
     màrkaõóeya uvàca .
     tenaiva vyàhçte ÷àpe revatyçkùaü papàta ha .
     pa÷yataþ sarvalokasya vismayàviùñacetasaþ ..
     revatyçkùa¤ca patitaü kumudàdrau samantataþ .
     bhàsayàmàsa sahasà vanakandaranirjharàn ..
     kumudàdri÷ca tatpàtàt khyàto raivatako'bhavat .
     atãvaramyaþ sarvasyàü pçthivyàü pçthivãdharaþ ..
     tasyarkùasya tu yà kàntirjàtà païkajinãsaraþ .
     tato jaj¤e tadà kanyà råpeõàtãva ÷obhanà ..
     revatokàntisaübhåtàü tàü dçùñvà pramuco muniþ .
     tasyà nàma cakàretthaü revatãti hi bhàgure ..
     poùayàmàsa caivainàü svà÷ramàbhyàsasambhavàm .
     pramucaþ sa mahàbhàgastasminneva mahàcale ..
     tàntu yauvaninãü dçùñvà kanyakàü råpa÷àlinãm .
     sa muni÷cintayàmàsa ko'syà bhartà bhavediti ..
     evaü cintayataþ kàlo jagàma sumahàtmanaþ .
     na càsasàda sadç÷aü varaü tasyà mahàmuniþ ..
     tatastasyà varaü praùñumagniü sa pramuco muniþ .
     vive÷a vahni÷àlàü vai pçùñastaü pràha havyabhuk ..
     mahàbalo mahàvãryaþ priyavàk dharmavatsalaþ .
     durdamo nàma bhavità bhartà hyasyà mahãpatiþ ..
     màrkaõóeya uvàca .
     anantara¤ca mçgayàprasaïgenàgato mune .
     tasyà÷ramapadaü dhãmàn durdamaþ sa naràdhipaþ ..
     priyavratànvayabhavo mahàbalaparàkramaþ .
     puttro vikrama÷ãlasya kàndinãjañharodbhavaþ ..
     sa pravi÷yà÷ramapadaü tàü tanvãü jagatãpatiþ .
     apa÷yamànastamçùiü priyetyàmantrya pçùñavàn ..
     ràjovàca .
     kva gato bhagavànasmàdà÷ramànmunipuïgavaþ .
     taü praõantumihecchàmi tattvaü prabråhi ÷obhane ..
     màrkaõóeya uvàca .
     agni÷àlàü gato viprastacchrutvà tasya bhàùitam .
     priyetyàmantraõa¤caiva ni÷cakràma tvarànvitaþ ..
     sa dadar÷a mahàtmànaü ràjànaü durdamaü muniþ .
     narendracihnasahitaü pra÷rayàvanataü puraþ ..
     tasmin dçùñe tataþ ÷iùyamuvàca sa tu gotamam .
     gotamànãyatàü ÷ãghramargho'sya jagatàü pateþ ..
     eùa tàvadayaü bhåpa÷cirakàlàdupàgataþ .
     jàmàtà ca vi÷eùeõa yogyo'rgho'sya mataü mama ..
     màrkaõóeya uvàca .
     tataþ sa cintayàmàsa ràjà jàmàtçkàraõam .
     viveda na ca tanmaunã jagçhe'rgha¤ca taü nçpaþ ..
     tamàsanagataü vipra gçhãtàrghaü mahàmuniþ .
     prasçtaü pràha ràjendramapi te ku÷alaü pure ..
     koùe bale'tha mitreùu bhçtyàmàtyeùu ce÷vara .
     tathàtmani mahàbàho yatra sarvaü pratiùñhitam ..
     patnã ca te ku÷alinã yata evàtra tiùñhati .
     pçcchàmyasyàstato nàhaü ku÷alinyo'paràstava ..
     ràjovàca .
     tvatprasàdàdaku÷alaü na kvacinmunisattama .
     jàtakautåhala÷càsmi mama bhàryàtra kà mune ..
     çùiruvàca .
     revatã tu mahàbhàgà trailokye sàpi sundarã .
     tava bhàryà varàrohà mànavendra na vetsi kim ..
     ràjovàca .
     subhadràü ÷àntatanayàü kàverãtanayàü vibho .
     ÷åràtmajàü sujàtà¤ca kadambà¤ca varåthajàm ..
     vipàñhàü nandinã¤caiva vedmi bhàryà gçhe hi yàþ .
     tiùñhanti me na bhagavan revatãü vedmi kà tviyam ..
     çùiruvàca .
     priyeti sàmpataü yeyaü tvayoktà varavarõinã .
     kiü vismçtaü te bhåpàla ÷làghyeyaü gçhiõã tava ..
     ràjovàca .
     satyamuktaü mayà kintu bhàvo duùño na me mune .
     nàtra kopaü bhavàn kartumarhatyasmàsu yàcitaþ ..
     çùiruvàca .
     satyaü bravãùi bhåpàla na bhàvastava dåùitaþ .
     vyàjahàra bhavànevaü vahninà nçpa noditaþ ..
     mayà pçùño hutavahaþ ko'syà bharteti pàrthiva .
     bhavità tena càpyukto bhavànevàdya càgataþ ..
     tadgçhyatàü mayà dattà kanyà tubhyaü naràdhipa .
     priyetyàmantrità ceyaü vicàraü kuruùe katham ..
     ÷rãmàrkaõóeya uvàca .
     tata÷ca so'bhavanmaunã tenoktaþ pçthivãpatiþ .
     çùistathodyataþ kartuü tasyà vaivàhikaü vidhim ..
     samudyata¤ca pitaraü vivàhàya mahàmune .
     uvàca kanyà sà ki¤cit pra÷rayàvanatànanà ..
     yadi me prãtimàüstàta prasàdaü kartumicchasi .
     revatyçkùe vivàhaü me tat karotu prasàditaþ ..
     çùiruvàca .
     revatyçkùaü na vai bhadre candrayoge divi sthitam .
     anyàni santi çkùàõi subhru vaivàhikàni te ..
     kanyovàca .
     tàta tena vinà kàlo vikalaþ pratibhàti me .
     vivàho vikale kàle madvidhàyàþ kathaü bhavet ..
     çùiruvàca .
     çtavàgiti vikhyàtastapasvã revatãü prati .
     cakàra kopaü krodhena tenarkùaü tannipàtitam ..
     mayà càsmai pratij¤àtà bhàryeti madirekùaõe .
     na cecchasi vivàhaü tvaü saükañaü naþ samàgatam ..
     kanyovàca .
     çtavàk sa munistàta kiü me kastaptavàüstapaþ .
     na tvayà samatà tena brahmabandhoþ sutàsmi kim ..
     çùiruvàca .
     brahmabandhoþ sutà na tvaü bàle naivàtapasvinaþ .
     sutà tvaü mama yo devàn kartumanyàn samutsahe ..
     kanyovàca .
     tapasvã yadi me tàtastat kimçkùamidaü divi .
     samàropya vivàho me nàtrarkùe kriyate pitaþ ..
     çùiruvàca .
     evaü bhavatu bhadraü te bhadre prãtimatã bhava .
     àropayàmãndumàrgaü revatyçkùaü kçte tava ..
     ÷rãmàrkaõóeya uvàca .
     tatastapaþprabhàvena revatyçkùaü mahàmuniþ .
     yathàpårbaü tathà cakre somayoge dbijottamaþ ..
     vihàha¤caiva duhiturvidhivanmantrayogajam .
     niùpàdya prãtimàn bhåyo jàmàtaramathàbravãt ..
     çùiruvàca .
     audvàhikaü te bhåpàla kathyatàü kiü dadàmyaham .
     durlabhyamapi dàsyàmi mamàpratihataü tapaþ ..
     ràjovàca manoþ svàyambhuvasyàhamutpapannaþ santatau mune .
     manvantaràdhipaü puttraü tvatprasàdàdvçõomyaham ..
     muniruvàca .
     bhaviùyatyeùa te kàmo manustattanayo mahàn .
     sakalàü bhokùyate bhåmiü dharmavicca bhaviùyati ..
     ÷rãmàrkaõóeya uvàca .
     tàmàdàya tato bhåpastadaiva nagaraü yayau .
     tasyà¤càjàyata suto revatyàü raivato manuþ ..
     sametaþ sakalaidharmairmànavairaparàjiütaþ .
     vij¤àtàkhila÷àstràrtho vedavidyàrtha÷àstravit ..>% iti màrkaõóeyapuràõe raivatamanvantaraü samàptam .. (gauþ . iti nighaõñuñãkàyàü devaràjayajvà . 1 . 10 . 16 ..)

#<revatãbhavaþ>#, puü, (revatyàü bhava utpattiryasya .) ÷anai÷caraþ . iti hemacandraþ . 2 . 34 .. (raivatamanuþ . iti màrkaõóeyapuràõam ..)

#<revatãramaõaþ>#, puü, (revatyà ramaõaþ patiþ .) baladevaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 24 ..

#<revatã÷aþ>#, puü, (revatyà ã÷aþ .) balaràmaþ . iti hemacandraþ . 2 . 138 ..

#<revantaþ>#, puü, såryaputtravi÷eùaþ . sa ca guhyakàdhipatiþ . tasyotpattiryathà --
     %<tato'sau yogamàsthàya svàü bhàryàü vaóavàü raviþ .
     dada÷a niyamasthàntàma÷varåpamathàkarot ..
     maithunàyopacakràma såryo'sau ca tvarànvitaþ .
     necchantã tena saüyogaü parapuüso'bhi÷aïkayà ..
     saügrahàt saümukhã tajo mukhanàsikayà raveþ .
     devau yataþ prajàyetàma÷vinau bhiùajàü varau .
     nàsatyau dbau tçtãya÷ca revanto'÷vapravàhakaþ ..>% iti vahnipuràõam .. api ca .
     %<tato'÷varåpadhçk bhànuruttarànagamat kurån .
     dadç÷e tatra saüj¤àntu vaóavàråpadhàriõãm ..
     sà ca dçùñvà tamàyàntaü parapuüso'bhi÷aïkayà .
     jagàma saümukhaü tasya pçùñharakùaõatatparà ..
     tata÷ca nàsikàyoge tayostatra sametayoþ .
     nàsatyadasau tanayàva÷vavaktràdbinirgatau ..
     retaso'nte ca revantaþ khaógã dhanvã tanutradhçk .
     a÷vàråóhaþ samutpanno vàõatåõasamanvitaþ ..
     tataþ svaü råpamamalaü dar÷ayàmàsa bhànumàn .
     tasyai sà ca samàlokya svaråpaü mudamàdade ..
     svaråpadhàriõã¤cemàmàninàya nijà÷ramam .
     saüj¤àü bhàryàü prãtimatãü bhàskaro vàritaskaraþ ..
     tataþ pårbasuto yo'syàþ so'bhådvaivasvato manuþ .
     dbitãya÷ca yamaþ ÷àpàddharmadçùñirabhåt sutaþ ..
     kçmayo màüsamàdàya pàdataste mahãtalam .
     patiùyantãti ÷àpàntaü tasya cakre pità svayam ..
     dharmadçùñiryata÷càsau samo mitre tathàhite .
     tato niyogaü taü yànye cakàra timiràpahaþ ..
     yamunà ca nadã jaj¤e kalindàntaravàhinã .
     a÷vinau devabhiùajau kçtau pitrà mahàtmanà .
     guhyakàdhipatitve ca revanto viniyojitaþ ..>% iti màrkaõóeyapuràõe vaivasvatamanvantare .. * .. saptadinakartavyanãràjanavidhau revantasya ràjakartçkapåjàvidhiryathà --
     %<saptame hi tu revantaü påjayettoraõàntare .
     såryaputtraü mahàbàhuü dvibhujaü kavacojjvalam ..
     jvalabhtaü ÷uklavastreõa ke÷àn vitatya vàsasà .
     ka÷àü vàmakare bibhraddakùiõe tu kare punaþ .
     khaógaü nyasya mahàtãkùõaü sitasaindhavasaüsthitam ..
     evaüvidhantu revantaü pratimàyàü ghañe'pi và .
     såryapåjàvidhànena påjayettoraõàntare ..>% iti kàlikàpuràõe nãràjanavidhiþ 86 adhyàyaþ .. * .. kojàgarapårõimàràtrau dvàropànte tasya påjàvidhiryathà --
     %<dvàropànte sudãptastu saüpåjyo havyavàhanaþ .
     yavàkùataghçtopetaistaõóulai÷ca sutarpitaþ ..
     saüpåjitavyaþ pårõenduþ payasà pàyasena ca .
     skandaþ sabhàryo rudra÷ca tathà nandã÷varo muniþ ..
     gomadbhiþ surabhiþ påjyà chàgavadbhirhutà÷anaþ .
     urabhravadbhirvaruõo gajavadbhirvinàyakaþ .
     påjyaþ sà÷vai÷ca revanto yathàvibhavavistaraiþ ..>% iti tithyàditattvam .. (revantadar÷anena lakùmoü prati nàràyaõasya ÷àpavçttàntaü devãbhàgavate 6 skandhe 17 adhyàye draùñavyam ..)

#<revantamanusåþ>#, strã, (revantaü manu¤ca såte iti . så + kvip .) saüj¤à . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<revà>#, strã, (revate utplutya gacchatãti . reva + ac . ñàp .) narmadà nadã . ityamaraþ . 1 . 10 . 32 .. (yathà, mevadåte . 20 .
     %<revàü drakùyasyupalaviùame bindhyapàde vi÷ãrõàm ..>%) asyàü ÷ivaliïgotpattiryathà --
     %<revayà ca kçtaü pårbaü tapaþ ÷ivasutuùñidam .
     mama tvatsadç÷aþ puttro bhåyàditi vidho tathà ..
     ahaü kasyàpi na sutaþ kiü kariùyàmi cintayan .
     revàyàstu varo deyastvava÷yaü mçgalà¤chana ..
     ni÷cityaivaü tadà proktaü prasannenàntaràtmanà .
     liïgaråpeõa te devi ! gajànanapuraskçtaþ .
     garbhe tava vasiùyàmi puttro bhåtvà ÷ivapriye ! ..
     mama tvamaparà mårtiþ khyàtà jalamayã ÷ivà .
     ÷iva÷aktivibhedena càvàmekatra saüsthitau ..
     evaü dattavarà revà matsànnidhyamihàgatà .
     revàkhaõóamiti khyàtaü tataþ prabhçti gopate ..>% iti vàràhe some÷varàdiliïgamahimàdhyàyaþ .. ratiþ . sà ca kàmapatnã . nãlãvçkùaþ . iti medinã . ve, 21 .. durgà . yathà --
     %<revà tu narmadà devã nadã và revatã matà .
     atikhaõóanabandhà và loke devã prakãrtità ..>% iti devãpuràõe 45 adhyàyaþ ..

#<reùa>#, ç ïa hneùàyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-akaø-señ .) hreùà dhoñakakartçka÷abdaþ . ç, arireùat . ïa, reùate rireùe'÷vaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<rai>#, ÷abde . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøakaø-aniñ .) rephàdiþ . ràvati . iti durgàdàsaþ ..

#<raivataþ>#, puü, svarõàluvçkùaþ . (yathà, gàruóe 208 aþ .
     %<caturaïgulasampàko vyàdhighàtàbhisaüj¤akaþ .
     vidyàdàragvadhaü ràjavçkùaü raivatarsaüj¤akam ..>%) ÷ailabhedaþ . (atraivàrjunaþ subhadràü hçtavàn . yathà, mahàbhàrate . 221 . 6 -- 8 .
     %<subhadrà tvatha ÷ailendramabhyarcyaiva hi raivatam .
     daivatàni ca sarvàõi bràhmaõàn svasti vàcya ca ..
     pradakùiõaü gireþ kçtvà prayayau dbàrakàü prati ..
     tàmabhidrutya kaunteyaþ prasahyàropayadratham .
     subhadràü càrusarvàïgãü kàmabàõaprapãóitaþ ..
     tataþ sa puruùavyàghrastàmàdàya ÷ucismitàm .
     rathena kà¤canàïgena prayayau svapuraü prati ..>%) ÷aïkaraþ . iti medinã . te 45 .. daityavi÷eùaþ . iti dharaõiþ .. (sa tu bàlagrahàõàmanyatamaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 229 . 29 .
     %<aditiü revatãü pràhurgrahastasyàstu raivataþ .
     so'pi bàlàn mahàghoro vàghate vai mahàgrahaþ ..>% revatyàü bhavaþ . revatã + aõ .) vartamànakalpãyaþ pa¤camo manuþ . sa tu revatãgarbhe durdamaràjaputtraþ . asmin manvantare vikuõñho'vatàraþ . vibhurindraþ . bhåtarayàdayo devàþ . hiraõyaromàdayaþ saptarùayaþ . balibindhàdayastanmanusutàþ . iti ÷rãbhàgavatam .. tadbivaraõaü yathà --
     %<pa¤camasya manostadvat raivatasyàntara ÷çõu .
     devavàhuþ subàhu÷ca paryaõyaþ somapo muniþ ..
     hiraõyaromà saptà÷vaþ saptaite çùayaþ smçtàþ .
     devà÷càbhåtarajasastathà prakçtayaþ smçtàþ ..
     aruõastattvadar÷ã ca vittavàn havyapaþ kapiþ .
     mukto nirutsukaþ satvo nirmoho'tha prakà÷akaþ .
     dharmavãryabalopetà da÷aite raivatàtmajàþ ..
     bhçguþ sudhàmà virajaþ sahiùõurnàda eva ca .
     vivasvànatinàmà ca ùaùñisaptarùayo'pare ..>% iti màtsye 9 adhyàyaþ .. * .. màrkaõóeyapuràõoktaraivatamanuvivaraõantu revatã÷abde draùñavyam .. (rudràõàmanyatamaþ . yathà, màtsye . 5 . 29 .
     %<ajaikapàdahibraghno viråpàkùo'tha raivataþ ..>% meghaþ . iti nighaõñuþ . 1 . 10 .. revatyo gàvaþ %<pa÷avo vai revatãþ .>% iti ÷ruteþ %<tasyedam .>% 4 . 3 . 120 . ityaõ . megho hi sarvatra varùati yavasaü pànãyaü ca janayitvà tadãyo bhavati parvatastadvattayà . yadvà, rayirasyàstãti matupi %<rayermatau bahulam .>% 6 . 1 . 34 . iti samprasàraõam . %<saüj¤àyàm .>% 8 . 2 . 11 . iti vatvam . sarvasya dhanasye÷itçtvàt revàn indraþ maghaveti hi tasya nàma tadãyo raivataþ pårbavat tadãyatvaü draùñavyam .. iti tatra devaràjayajvà .. * .. somalatàvi÷eùaþ . yathà, su÷rute . 4 . 29 .
     %<agniùñomo raivata÷ca yathokta iti saüj¤itaþ ..>% çùivi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 2 . 5 . 11 .
     %<nàradaþ sumahàtejà çùibhiþ sahitastadà .
     pàrijàtena ràjendra raivatena ca dhãmatà ..>% ghanavati, tri . yathà, çgvede . 5 . 60 . 4 .
     %<varà ivedraivatàso hiraõyairabhisvadhàbhistanvaþ pipi÷re .>% %<vairatàso dhanavantaþ .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

@<[Page 4,181a]>@
#<raivatakaü>#, klã, (revatakameva . svàrthe aõ .) pàre vatavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (pàrevata÷abde'sya guõàdikaü j¤eyam ..)

#<raivatakaþ>#, puü, (raivata eva . svàrthe kan .) raivataparvataþ . tatparyàyaþ . ujjayantaþ 2 . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 220 . 1 .
     %<tataþ katipayàhasya tasmin raivatake girau .
     vçùõyandhakànàmabhavadutsavo nçpasattama ! ..>%) tasya nàmakàraõaü revatã÷abde draùñavyam ..

#<raivatikaþ>#, tri, (revatã + %<revatyàdibhyaùñhak .>% 4 . 1 . 146 . iti ñhak .) revatyà apatyam . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<rokaü>#, klã, (rocate'treti . ruc + gha¤ . nyaïknàditvàt kutvam .) chidram . ityamaraþ . 1 . 8 . 2 .. naukà . calam . iti medinã .. ke, 32 ..

#<rokaþ>#, puü, (ruc + gha¤ .) krayabhedaþ . dãptiþ . iti medinã . ke, 31 .. (yathà, çgvede . 3 . 6 . 7 .
     %<diva÷cidàte rucayanta rokàþ .>% %<te rokàstvadãyà dãptayaþ .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<rogaþ>#, puü, (rujyate'neneti . rojanamiti và . ruja + gha¤ . yadvà, rujatãti . ruj + %<padarujavi÷aspç÷o gha¤ .>% 3 . 3 . 16 . iti kartari gha¤ .) kuùñhauùadham . iti medinã . ge, 23 .. dehabhaïgakàrakaþ . tatparyàyaþ . ruk 2 rujà 3 upatàpaþ 4 vyàdhiþ 5 gadaþ 6 àmayaþ 7 . ityamaraþ . 2 . 6 . 51 .. apàñavaþ 8 àmaþ 9 àtaïkaþ 10 bhayaþ 11 upaghàtaþ 12 bhaïgaþ 13 artiþ 14 tamovikàraþ 15 gnàniþ 16 kùayaþ 17 anàrjavaþ 18 mçtyubhçtyaþ 19 . iti ràjanirghaõñaþ .. amaþ 20 . iti jañàdharaþ .. màndyam 21 àkalpam 22 . iti hemacandraþ .. * .. asya nidànàdiryathà -- dhanvantariruvàca .
     %<sarvaroganidàna¤ca vakùye su÷ruta tattvataþ .
     àtreyàdyairmunivarairyathàpårvamudãritam ..
     rogaþ pàpmà jvaro vyàdhirvikàro duùñamàmayaþ .
     yakùmàtaïkagadàvàdhàþ ÷abdàþ paryàyavàdinaþ ..
     nidànaü pårvaråpàõi råpàõyupa÷ayastathà .
     saüpràpti÷ceti vij¤ànaü rogàõàü pa¤cadhà smçtam ..
     nimittahetvàyatanapratyayotthànakàraõaiþ .
     nidànamàhuþ paryàyaiþ pràgråpaü yena lakùyate .
     utpitsuràmayo doùavi÷eùeõànadhiùñhitaþ ..
     liïgamavyaktamalpatvàt vyàdhãnàü tadyathàtatham .
     tadeva vyaktatàü yàtaü råpamityabhidhãyate ..
     saüsthànaü vya¤janaü liïgaü lakùaõaü cihnamàkçtiþ .
     hetuvyàdhivipraryastaü viparyastàrthakàriõàm ..
     auùadhànnavihàràõàü upayogaü sukhàvaham .
     vidyàdupa÷ayaü vyàdheþ sa hi sàtmyamiti smçtaþ ..
     viparãto'nupa÷ayo vyàdhisàtmyàbhisaüj¤itaþ .
     yathà duùñena doùeõa tathà càtmavisarpatà ..
     nivçttiràmayasyàsau saüpràptirjàtiràgatiþ .
     saükhyàvikalpapràdhànyabalakàlavi÷eùataþ ..
     sa bhidyate yathàtraiva saükhyante'ùñau jvarà iti .
     doùàõàü samavetànàü vikalpàü÷àü÷akalpanà ..
     svàtantryapàratantryàbhyàü vyàdheþ pràdhànyamàdi÷et .
     hetvàdikàrtsnyàvayavairbalàbalavi÷eùaõam ..
     naktaü dinartubhuktàü÷airvyàdhikàlo yathà malam .
     iti prokto nidànàrthaþ sa vyàsenopadekùyate .
     sarveùàmeva rogàõàü nidànaü kupità malàþ ..
     tatprakopasya tu proktaü vividhàhitasevanam .
     ahitastrividho yogastrayàõàü pràgudàhçtaþ ..
     tiktoùaõakaùàyàmlaråkùàpramitabhojanaiþ .
     dhàvanodãraõani÷àjàgaràtyuccabhàùaõaiþ ..
     kriyàbhiyogabhã÷okacintàvyàyàmamaithunaiþ .
     grãùmàhoràtrabhuktànte prakupyati samãraõaþ ..
     pittaü kañvamlatãkùõoùõakañukrodhavidàhibhiþ .
     ÷aranmadhyàhnaràtryardhavidàhasamayeùu ca ..
     svàdvamlalavaõasnigdhagurvabhiùyandi÷ãtalaiþ .
     àsyàsvapnasukhàjãvadivàsvapnàdivçühaõaiþ ..
     pracchardanàdyayogena bhuktamàtravasantayoþ .
     pårvàhõe pårvaràtre ca ÷leùmà vakùyàmi ÷aïkaràn ..
     mi÷rãbhàvàt samastànàü sannipàtastathà punaþ .
     saïkãrõàjãrõaviùamaviruddhàdhya÷anàdibhiþ ..
     vyàpannamadyapànãya÷uùka÷àkàmamålakaiþ .
     piõyàkamçtyavasaràpåti÷uùkakçùàmiùaiþ ..
     doùatrayakaraistaistaistathànnaparivartataþ .
     çtorduùñàt purovàtàt vigrahàve÷aviplavàt ..
     duùñàmànnairati÷leùmagrahairjanmarkùapãóanàt .
     mithyàyogàcca vividhàt pàpànà¤ca niùevavaõàt ..
     strãõàü prasavavaiùamyàttathà mithyopacàrataþ .
     pratirogamiti kruddhà rogavidhyanugàminaþ .
     rasàyanãü prapadyà÷u doùà dehe vikurvate ..>% iti gàruóe sarvaroganidànaü 151 adhyàyaþ .. rogavi÷eùàõàü auùadhàni gàruóe 189 . 190 . 191 . 192 . 193 . 194 . 195 . 196 . 197 . 198 . 199 adhyàyeùu draùñavyàni .. sarvarogaharavaiùõavakavaca¤ca tatraiva 200 adhyàye draùñavyam .. * .. api ca .
     %<janakaþ sarvarogàõàü durvàro dàruõo jvaraþ .
     ÷ivabhakta÷ca yogã ca sa eva vikçtàkçtiþ ..
     bhãmastripàdastri÷iràþ ùaóbhujo navalocanaþ .
     bhasmapraharaõo raudraþ kàlàntakayamopamaþ ..
     mandàgnistasya janako mandàgnerjanakàstrayaþ .
     pitta÷leùmasamãrà÷ca pràõinàü duþkhadàyakàþ ..
     vàyujaþ pittaja÷caiva ÷leùmaja÷ca tathaiva ca .
     jvarabhedà÷ca trividhà÷caturtha÷ca tridoùajaþ ..
     pàõóukaþ kàmalaþ kuùñhaþ ÷othaþ plãhà ca ÷ålakaþ .
     jvaràtisàragrahaõãkà÷avraõahalãmakàþ ..
     måtrakçcchra÷ca gulma÷ca raktadoùavikàrakaþ .
     àri÷o mehajaþ kubjo goda÷ca galagaõóakaþ ..
     bhramarã sannipàta÷ca visåcã dàruõã sati .
     eùàü bhedaprabhedena catuþùaùñirujaþ smçtàþ ..
     mçtyukanyàsutà÷cete jarà tasyà÷ca kanyakà .
     jarà ca bhràtçbhiþ sàrdhaü ÷a÷vadbhramati bhåtalam ..
     ete copàyavettàraü na gacchanti ca saüyutam .
     palàyante ca taü dçùñvà vainateyamivoragàþ .. * ..
     cakùurjala¤ca vyàyàmaþ pàdàdhastailasevanam .
     karõatailaü mårdhnitailaü jaràvyàdhivinà÷akam ..
     vasante bhramaõaü vahnisevàsvapnaü karoti yaþ .
     bàlà¤ca sevate kàle jarà taü nopagacchati ..
     khàta÷ãtodakasnàyã sevate candanadravam .
     nopayàti jarà ta¤ca nidàghe'nilasevinam ..
     pràvçóuùõodakasnàyã ghanatoyaü na sevate .
     samaye ca samàhàrã jarà taü nopagacchati ..
     ÷aradraudraü na gçhõàti bhramaõaü tatra varjayet .
     khàtasnàyã samàhàrã jarà taü nopatiùñhati ..
     khàtasnàyã ca hemante kàle vahniü niùevate .
     bhuïkte navànnamuùõa¤ca jarà taü nopagacchati ..
     ÷i÷ire'ü÷ukavahni¤ca navoùõànna¤ca sevate .
     ya evoùõodakasnàyã jarà taü nopagacchati ..
     sadyomàüsaü navànna¤ca bàlà strã kùãrabhojanam .
     ghçta¤ca sevate yo hi jarà taü nopagacchati ..
     bhuïkte sadanna kùutkàle tçùõàyàü pãyate jalam .
     nityaü bhuïkte ca tàmbålaü jarà taü nopagcchati ..
     dadhi haiyaïgavãna¤ca navanãtaü tathà ÷ubham .
     nityaü bhuïkte saüyamã yo jarà taü naiva gacchati ..
     ÷uùkamàüsaü striyo vçddhà bàlàrkaü taruõaü dadhi .
     saüsevantaü jarà yàti prahçùñà bhràtçbhiþ saha ..
     ràtrau ye dadhi sevante puü÷calã¤ca rajasvalàm .
     tamupaiti jarà hçùñà bhràtçbhiþ saha sundari ! ..
     rajasvalà ca kulañà càvãrà jàradåtikà .
     ÷ådrayàjakapatnã yà çtuhãnà ca yà sati ! ..
     yo hi tàsàmannabhojã brahmahatyàü labhettu saþ .
     tena pàpena sàrdhaü sà jarà tamupagacchati ..
     pàpànàü vyàdhibhiþ sàrdhaü mitratà santataü dhruvam .
     pàpaü vyàdhijaràbãjaü vighnabãja¤ca ni÷citam ..
     pàpena jàyate vyàdhiþ pàpena jàyate jarà .
     pàpena jàyate dainyaü duþkhaü ÷okaü bhayaü kaliþ ..
     tasmàt pàpaü mahàvairaü doùabãjamamaïgalam .
     bhàrate santataü santo nàcaranti bhayàturàþ ..
     svadharmàcàrayukta¤ca dãkùitaü harisevakam .
     gurudevàtithãnà¤ca bhaktaü saktaü tapaþsu ca ..
     vratopavàsayukta¤ca sadà tãrthaniùeviõam .
     pàpà dravanti taü dçùñvà vainateyamivoragàþ ..
     etàn jarà na seveta vyàdhisaïgha÷ca durjayaþ .
     sarvaü bodhyamasamaye kàle sarvaü grahãùyati .. * ..
     jvara÷ca sarvarogàõàü janakaþ kathitaþ sati .
     pitta÷leùmasamãrà÷ca jvarasya janakàstrayaþ ..
     ete yathà sa¤caranti svayaü yànti ca dehiùu .
     tameva vividhopàyaü sàdhvi matto ni÷àmaya ..
     kùudhi jàjvalyamànàyàmàhàràbhàva eva ca .
     pràõinàü jàyate pittaü cakre ca maõipårake ..
     tàlaü vilvaphalaü bhuktvà jalapàna¤ca tatkùaõam .
     tadeva tu bhavet pittaü sadyaþpràõaharaü param ..
     taptodaka¤ca ÷aradi bhàdre tiktaü vi÷eùataþ .
     daivagrasta÷ca yo bhuïkte pittaü tasya prajàyate ..
     sa÷arkara¤ca dhanyàkaü piùñaü ÷ãtodakànvitam .
     caõakaü sarvagavya¤ca dadhitakravivarjitam ..
     vilvatàlaphalaü pakvaü sarvamakùàrameva ca ..
     àrdrakaü mudgayåùa¤ca tilapiùñaü sa÷arkaram ..>% akùàrasthàne aikùavamiti ca pàñhaþ .
     %<pittakùayakaraü sadyo valapuùñipradaü param .
     pittanà÷a¤ca tadbãjamuktamanyaü nibodha me ..
     bhojanànantaraü snànaü jalapànaü vinà tçùà .
     tilatailaü snigdhatailaü snigdhamàmalakãdravam ..
     paryuùitànnaü takra¤ca pakvarambhàphalaü dadhi .
     chàyàmbu÷arkaràtoyaü susnigdhasthalasevanam ..
     nàrikelodakaü råkùasnànaü paryuùitaü jalam .
     tarumu¤japakvaphalaü supakvakarkañãphalam ..
     khàtasnàna¤ca tarùàsu målakaü ÷leùmakàraõam .
     brahmarandhre ca tajjanma mahadvãryavinà÷anam ..
     vahnisvedaü bhçùñibhaïgaü pakvatailaü vi÷oùakam .
     bhramaõaü ÷uùkabhakùa¤ca ÷uùkapakvaharãtakã ..
     piõóàrakamapakva¤ca rambhàphalamapakvakam .
     ve÷avàrasindhuvàramanàhàramapànakam ..
     saghçtaü rocanàcårõaü saghçtaü ÷uùka÷arkaram .
     marãcaü pippalã÷uùkamàrdrakaü jãrakaü madhu ..
     dravyàõyetàni gandharvi sadyaþ ÷leùmaharàõi ca .
     balapuùñikaràõyeva vàyubãjaü ni÷àmaya ..
     bhãjanànantaraü sadyo gamanaü dhàvanaü tathà .
     chedanaü vahnitàpa÷ca ÷a÷vadbhramaõamaithunam ..
     vçddhastrãgamana¤caiva manaþsantàpa eva ca .
     atiråkùamanàhàraü yuddhaü kalahameva ca ..
     kañuvàkyaü bhayaü ÷okaþ kevalaü vàyukàraõam .
     àj¤àkhyacakre tajjanma ni÷àmaya tadauùadham ..
     pakvarambhàphala¤caiva sabãjaü sarkarodakam .
     nàrikelodaka¤caiva sadyastakraü sumiùñakam ..
     màhiùaü dadhi miùña¤ca kevalaü và sa÷arkaram .
     sadyaþparyuùitànna¤ca sauvãraü ÷ãtalodakam ..
     pakvatailavi÷eùa÷ca tilataila¤ca kevalam .
     làïgalãtàlakharjåramustamàmalakãdravam ..
     ÷ãtaloùõodakasnànaü susnigdhacandanadravam .
     snigdhapadmapatratalpaü susnigdhavyajanànilaþ ..
     etatte kathitaü vatse ! sadyo vàtapraõà÷anam . * .
     vàyavastrividhàþ puüsàü kle÷asantàpakàmajàþ ..
     vyàdhisaügha÷ca kathitastantràõi vividhàni ca .
     tàni vyàdhipraõà÷àya kçtàti sadbhireva ca ..
     tantràõyetàni sarvàõi vyàdhikùayakaràõi ca .
     rasàyanàdayo yeùu copàya÷ca sudurlabhaþ ..
     na ÷aktaþ kathituü sàdhvi yàthàrthyaü vatsareõa ca .
     teùà¤ca sarvatantràõàü kçtàrthànàü vicakùaõaiþ ..>% iti brahmavaivarte brahmakhaõóe 16 adhyàyaþ .. atha vyàdhilakùaõam . tatra vàgbhañaþ .
     %<rogastu doùavaiùamyaü doùa÷àmyamarogatà .
     rogà duþkhasya dàtàro jvarapramçtayo hi te ..
     te ca svàbhàvikàþ kecit kecidàgantavaþ smçtàþ .
     mànasàþ kecidàkhyàtàþ kathitàþ ke'pi kàyikàþ ..>% tatra svàbhàvikàþ ÷arãrasvabhàvàdeva jàtàþ . kùutpipàsàsuùupsàjàgaràmçtyuprabhçtayaþ .. athavà svasya bhàvàdutpatterjàtàþ svàbhàvikàþ sahajà iti yàvat . te ca janmàndhàdayaþ . àgantavo'bhighàtàdijanitàþ . athavà janmottarabhàvinaþ . mànasàþ kàmakrodhalobhamohabhayàbhimànadainyapai÷unyaviùàderùàsåyàmàtsaryaprabhçtayaþ . athavà unmàdàpasmàramårchàbhramatamaþsannyàsaprabhçtayaþ . kàyikàþ pàõóurogaprabhçtayaþ ..
     %<karmajàþ kathitàþ keciddoùajàþ santi càpare .
     karmadoùodbhavà÷cànye vyàdhayastrividhàþ smçtàþ ..>% tatra karmajà vyàdhayaþ . yat pràktanaü duùkarmaprabalaü vyàdhiråpaü kevalaü bhoganà÷yaü pràya÷cittanà÷yaü và tato jàtàþ na tu duùñavàtàdidoùeõa janitàþ . tathà .
     %<yathà÷àstrantu nirõãtà yathàvyàdhi cikitsitàþ .
     na ÷amaü yànti ye rogàste j¤eyàþ karmajà budhaiþ ..>% doùajàþ mithyàhàravihàraprakupitavàtapittakaphajàþ .. * .. nanu mithyàhàravihàriõàmapi pràktanasukçtena nairujyaü dç÷yata eva tato doùajeùvapi pràktanakarmaiva kàraõaü tat kathaü doùajà iti . ucyate . doùajeùvapi vastuta àdikàraõaü duùkarma vartata eva kintu tatra mithyàhàravihàrabhåùità doùà hetavo dç÷yata iti doùajà ityucyata iti samàdhiþ .. * .. karmadoùodbhavàþ .
     %<svalpadoùo garãyàüsaste j¤eyàþ karmadoùajàþ .>% atra kàraõaü duùkarmaprabalaü yato doùàlpatve'pi vyàdhergarãyastvaü tatkarmakùayàdeva kùãõaü bhavati . doùàstu svalpà api nidànatvenoktà dç÷yanta eveti . doùàõàü kàraõantu manyata iti karmadoùodbhavàþ .
     %<karmakùayàt karmakçtà doùajàþ svasvabheùajaiþ .
     karmadoùodbhavà yànti karmadoùakùayàt kùayam ..>% doùajàþ svasvabheùajairiti doùajeùvàdikàraõaü duùkarma tadbheùajàrthadravyakùayàdijanitaduþkhabhogena kañutiktakaùàyàdyahçdyabhakùaõàdijanitaduþkhabhogena ca kùayaü yàti . ÷eùàdçùñahetavo doùàste svasvabheùajaiþ kùayaü yàntãtyarthaþ .
     %<sàdhyà yàpyà asàdhyà÷ca vyàdhayastrividhàþ smçtàþ .
     sukhasàdhyaþ kaùñasàdhyo dbividhaþ sàdhya ucyate ..>% yàpyalakùaõamàha .
     %<yàpanãyantu taü vidyàt kriyàü dhàrayate hi tam .
     kriyàyàntu nivçttàyàü sadyo ya÷ca vina÷yati ..
     pràptà kriyà dhàrayati sukhinaü pràpyamàturam .
     prapratiùyadivàgàraü stambho yatnena yojitaþ ..
     sàdhyà yàpyatvamàyànti yàpyà÷càsàdhyàtàü tathà .
     ghnanti pràõànasàdhyàstu naràõàmakriyàvatàm ..>% akriyàvatàü cikitsàrahitànàm .. * .. athopadravalakùaõam .
     %<rogàrambhakadoùasya prakopàdupajàyate .
     yo'nyo vikàraþ sa budhairupadrava ihoditaþ ..>% athàriùñasya lakùaõamàha .
     %<rogiõo maraõaü yasmàdava÷yambhàvi lakùyate .
     tallakùaõamariùñaü syàdriùña¤càpi taducyate ..>% atha rogasya cikitsàlakùaõamàha .
     %<yà kriyà vyàdhiharaõã sà cikitsà nigadyate .
     doùadhàtumalànàü yà sàmyakçt saiva rogahçt ..>% kriyàtra karma . vyàdhirhniyate'nayeti vyàdhiharaõã . karaõàdhikaraõayo÷ceti såtreõa karaõàrthe lyuñ . tathà ca .
     %<yàbhiþ kriyàbhirjàyante ÷arãre dhàtavaþ samàþ .
     sà cikitsà vikàràõàü karma tadbhiùajàü matam ..
     yà hyudãrõaü ÷amayati nànyaü vyàdhiü karoti ca .
     sà kriyà na tu yà vyàdhiü haratyanyamudãrayet ..>% kriyàtra cikitsà . tathà càmarasiühaþ .
     %<àrambho niùkçtiþ ÷ikùà påjanaü saüpradhàraõam .
     upàyaþ karma ceùñà ca cikitsà ca nava kriyàþ ..>% iti .. * .. atha cikitsàvidhyupade÷aþ .
     %<jàtamàtra÷cikitsaþ syànnopekùyo'lpatayà gadaþ .
     vahni÷atruviùaistulyaþ svalpo'pi vikarotyasau ..
     rogamàdau parãkùeta tato'nantaramauùadham .
     tataþ karma bhiùak pa÷càt j¤ànapårbaü samàcaret ..>% ayamarthaþ . bhiùak àdau rogaü parãkùeta vicàrayet . tato'nantaraü auùadhaü vicàrayet . tataþ pa÷càt rogauùadhavicàrànantaraü j¤ànapårbaü sàvadhàno na tu avaj¤ayà karma cikitsàmauùadhadànàdiråpaü samàcaredityarthaþ .. * .. rogàj¤àne cikitsàkaraõe doùamàha .
     %<yastu rogamavij¤àya karmàõyàrabhate bhiùak .
     apauùadhavidhànaj¤astasya siddhiryadçcchayà ..>% yadçcchayà sveritayà siddhirbhavati nàpi bhavatãtyarthaþ . anyacca .
     %<auùadhaü kevalaü kartuü yo jànàti na càmayam .
     vaidyakarma sa cet kuyyàdvadhamarhati ràjataþ .. * ..>% rogaj¤àne bheùajàj¤àne doùamàha .
     %<yastu kevalarogaj¤o bheùajeùvavicakùaõaþ .
     taü vaidyaü pràpya rogã syàdyathà naurnàvikaü vinà ..>% nàvikaü karõadhàraü vinà yathà nauþ saïkañe patati tathà rogãtyarthaþ . anyacca .
     %<yastu kevala÷àstraj¤aþ kriyàsvaku÷alo bhiùak .
     sa muhyatyàturaü pràpya bhãruþ ÷astrãva càhavam ..>% rogauùadhayorj¤àne guõamàha .
     %<yastu rogavi÷eùaj¤aþ sarvabhaiùajyakovidaþ .
     de÷akàlavibhàgaj¤astasya siddhirna saü÷ayaþ ..
     àdàvante rujàü j¤àne prayateta cikitsakaþ .
     bheùajànàü vidhàne'tha tataþ kuryàccikitsitam ..>% cikitsitamityatra bhàve ktaþ . iti bhàvaprakà÷e pårbakhaõóaþ .. * .. atha yena rogàõàü j¤ànaü syàttattadàha .
     %<hetustadanu saüpràptiþ pårbaråpa¤ca lakùaõam .
     tathaivopa÷ayaþ pa¤ca rogavij¤ànahetavaþ ..>% tatra hetorlakùaõamàha
     %<yattu na syàdbinà yena tasya taddheturucyate .
     ÷àstre saüvyavahàràya tatparyàyàn pravakùmahe ..
     nidànaü kàraõaü heturnimitta¤ca nibandhanam .
     målamàyatanaü tattu pratyayo'pi nigadyate ..>% tatra heturvyàdhãnàü j¤ànàya heturyathà . varùàråkùa÷ramahimàna÷anàtimaithuna÷okacintàbhrayàdayo vàtaprakopahetavo vàtajàn vyàdhãn bodhayanti . ÷aratkañvamloùõatãkùõakrodhatçùàkùudhàbhighàtàdayaþ pittaprakopahetavaþ pittajàn vyàdhãn bodhayanti . vasantamadhurasnigdha÷ãtàdayaþ kaphaprakopahetavaþ kaphajàn vyàdhãn bodhayanti .. * .. atha saüpràpterlakùaõamàha
     %<yathà duùñena doùeõa yathà cànuvisarpatà .
     utpattiryàmayasyàsau saüpràptirjàtiràgatiþ ..>% yathà duùñena doùeõa yathà kàraõabhedena duùñena doùeõa . yathà cànuvisarpatà anekadhà doùàõàü visarpaõamårdhvàdhastiryagàdigatibhedena . tathà ca visarpatà àmayasya yà utpattiþ asau saüpràptiþ . ÷àstre vyavahàràya saüpràpteþ paryàyàvàha jàtiràgatiriti . saüpràpteraupàdhikabhedànàha .
     %<saükhyàvikalpapràdhànyabalakàlavi÷eùataþ .
     sà bhidyate yathàtreva vakùyante'ùñau jvarà iti ..>% saükhyàdiråpà ye vi÷eùàstebhyaþ sà saüpràptirbhidyate bhedavatã kriyate ityarthaþ . tatra saükhyàü vivçõoti . yathà jvaro'ùñadhà atãsàraþ ùaóvidha ityàdi . vikalpaü vivçõoti . doùàõàü samavetànàü vikalpo'ü÷àü÷akalpanà . samavetànàü samuditànàü doùàõàü aü÷àü÷akalpanà hãnamadhyàdhikabhedairbhàgakalpanà vikalpaþ .. * .. pràdhànyaü vivçõoti . svàtantryapàratantryàbhyàü vyàdheþ pràdhànyamàdi÷et . vyàdheþ svàtantryeõa pràdhànyaü pàratantryeõàpràdhànya¤ca vadedityarthaþ . yathà svatantrasya jvarasya pràdhànyaü jvaràdhãnànàü ÷vàsàdãnàmapràdhànyam .. * .. balaü vivçõoti .
     %<hetvàdikàrtsnyàvayavairbalàbalavi÷eùaõam .>% atràpi vyàdherityanuvartate . hetvàdeþ hetupårbaråpàõàü kàrtsnyena sàkalyena . avayavaiþ ekade÷ena . vyàdherbalàbalayorvi÷eùaõaü vi÷eùabodhaþ .. * .. kàlaü vivçõoti .
     %<naktaü dinartubhuktàü÷airvyàdhikàlo yathàbalam .>% naktamatràvyayaü ràtrivàcakam . etenaitaduktaü yasminnaktàderaü÷e yasya doùasya prakopa ukto'sti so'ü÷astaddoùajasya vyàdheþ kàla ityarthaþ . naktàderaü÷eùu vàtàdiprakopa ukto vàgbhañena .
     %<te vyàpigo'pi hçnnàbhyoradhomadhyordhvasaü÷rayàþ .
     vayo'horàtribhuktànàmantamadhyàdigàþ kramàt ..>% iti .. te vàtapittakaphàþ . çtuùu vàtàdikopo yathà,
     %<varùàsu ÷i÷ire vàyuþ pittaü ÷aradi uùmake .
     vasante tu kaphaþ kupyedeùà prakçtiràrtavã .. * ..>% saüpràptirvyàdhãnàü j¤ànàya heturyathà . mithyàhàravihàrakupitavàtàdyàmà÷ayagamanarasadåùaõakoùñhàgnirvahirnirasanaråpaü jvarotpattiprakàraü bodhayati tathà vyàdhãnàü saükhyàdoùàü÷àü÷akalpanàpràdhànyabalakàlàü÷ca bodhayati . teùu j¤àneùu cikitsàvi÷eùaþ syàt .. * .. atha pårbaråpasya lakùaõamàha .
     %<pårvaråpantu tadyena vidyàdbhàvinamàmayam .
     sàmànya¤ca vi÷iùña¤ca dvividhaü tadudàhçtam ..
     sàmànyaü tatra doùàõàü vi÷eùairanadhiùñhitam .
     vi÷iùñamãùadbyaktaü syàt vi÷eùai÷ca samanvitam ..>% doùàõàü vi÷eùàþ jçmbhàti÷ayanetradàhàgnimàndyàdayaþ . tatra pårbaråpaü vyàdhãnàü j¤ànàya heturyathà . ÷ramàdayo bhàvinaü jvaraü bodhayanti . atha ca ta eva ÷ramàdayo'ti÷ayitajçmbhàyuktà bhàvinaü vàtajvaraü netradàhayuktà bhàvinaü pittajvaraü vahnimàndyayuktà bhàvinaü ÷leùmajvaraü bodhayanti .. * .. atha lakùaõasya lakùaõamàha .
     %<pårbaråpaü vi÷iùñaü yadvyaktaü tallakùaõaü smçtam .
     saüsthànaü liïgacihne ca vya¤janaü råpamàkçtiþ ..>% vi÷iùñaü pårbaråpaü ãùadvyaktaü råpaü tadeva samyagvyaktaü lakùaõaü smçtam . tatra ÷àstre vyavahàràya paryàyànàha saüsthànamityàdi . lakùaõaü vyàdherj¤ànàya heturyathà . svedàvarodhaþ santàpaþ sarvàïgagrahaõa¤ca yugapadetallakùaõaü jvara bodhayati .. * .. athopa÷ayasyaü lakùaõamàha .
     %<auùadhànnavihàràõàmupayogaü sukhàvaham .
     nçõàmupa÷ayaü vidyàt sa hi sàtmyamiti smçtaþ ..>% tatra vàtasyopa÷ayamàha .
     %<madhuralavaõasàmlasnigdhanasyoùõanidràgururucikaravastisvedasaümaddanàni .
     dahanajalada÷eùàbhyaïgasantarpaõàni prakupitapavamànaü ÷àntametàni kuryuþ ..>% atha pittasyopa÷ayamàha .
     %<tiktasvàdukaùàya÷ãtapavanacchàyàni÷àvãjanajyotsnàbhågçhayantravàrijaladastrãgàtrasaüspar÷anam .
     sarpiþ kùãraviürekasekarudhirasràvapradehàdikaü pànàhàravihàrabheùajamidaü pittaü pra÷àntiü nayet ..>% atha kaphasyopa÷ayamàha .
     %<råkùakùàrakaùàyatiktakañukavyàyàmaniùñhãvanaü dhåmàtyuùõa÷irovirekavamanaü svedopavàsàdikam .
     tçóghàtàdhvaniyuddhajàgarajalakrãóàïganàsevanaü pànàhàravihàrabheùajamidaü ÷leùmàõamugraü haret ..>% jalakrãóà kathaü kaphaü harati tadàha . jalakrãóàjanita÷aityenàvaruddhadehoùmà païkaliptapàkàgnirivogro bhåtvà kaphaü ÷oùayati iti samàdhiþ .. * .. upa÷ayo vyàdherj¤ànàya heturyaduktaü carakeõa . gåóhaliïgaü saïkãrõalakùaõa¤ca vyàdhimupa÷ayànupa÷ayàbhyàü parãkùeteti . tathà ca su÷rute .
     %<abhyaïgasvedanasnehairvikàro vàtiko na yaþ .
     ÷àmyettatra tu vij¤eyaü raktamàtràsti dåùitam ..
     sarveùàmeva rogànàü nidànaü kupità malàþ .
     tatprakopasya tu proktaü vividhàhitasevanam ..>% sarveùàü rogànàü nidànaü sannikçùñaü kàraõam . kupitàþ svahetuduùñàþ . malà vàtapittakaphà evetyanvayaþ . tathà ca vàgbhañaþ . doùà eva hi sarveùàü rogàõàmekakàraõamiti . natvàgantujavyàdhiùu vyabhicàraþ syàt . tanna tatràpyutpattyanantaraü doùaprakopasyàva÷yaü bhàvitvàt . utpannadravyeùu guõayogasyeva . iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. pàpajarogà yathà . ÷àtàtapãyakarmavipàke .
     %<kuùñha¤ca ràjayakùmà ca prameho grahaõã tathà .
     måtrakçcchrà÷marãkà÷à atisàrabhagandarau ..
     duùñavraõaü gaõóamàlà pakùàghàto'kùinà÷anam .
     ityevamàdayo rogà mahàpàpodbhavàþ smçtàþ .
     jalodarayakçtplãha÷ålarogavraõàni ca .
     ÷vàsàjãrõajvaracchardibhramamohagalagrahàþ .
     raktàrvudavisarpàdyà upapàpodbhavà gadàþ ..
     daõóàvatànaka÷citravapuþkampavicarcikàþ .
     valmãkapuõóarãkàdyà rogàþ pàpasamudbhavàþ ..>% tathà .
     %<ar÷aàdyà nçõàü rogà atipàpàdbhavanti hi .
     anye ca bahudhà rogà jàyante rogasaïkaràþ .
     ucyante hi nidànàni pràya÷cittàni ca kramàt ..>% sarvaroganà÷akadànaü yathà . hemàdridhçtadànakhaõóe bhagavadvàkyam .
     %<suvarõadànaü sarveùàü rogàõàü nà÷akàraõam .
     tasmàt sarvaprayatnena kartavyaü kamalodbhava ..>% iti malamàsatattvam .. * .. athàrogyasnànadinam . tatra tithayo riktàþ pra÷astàþ . da÷amãpratipaddvitãyàtrayoda÷ãpa¤camãbhinnà madhyamàþ . tatra nakùatràõi . svàtã÷ravaõàdhaniùñhà÷atabhiùàjyeùñhàhastàpuùyapårbàùàóhàpårbaphalgunãpårbabhàdrapanmaghàbharaõãmçga÷iràüsi . tatra vàràþ kråràþ . tatra yogo vyatãpàtaþ . a÷obhana÷candraþ . lagnàpekùayà kendreùu pàpagrahaþ . iti jyotistattvam .. api ca .
     %<candrà÷uddhau vyatãpàte bhaumàrka÷anivàsare .
     vraõamukto vyàdhimuktaþ kç÷aþ snànaü samàcaret ..
     pårvàtrayamaghà÷leùà bharaõã kçttikà tathà .
     àrdràyà¤ca tithau rikte càrogyasnànamàcaret ..>% iti jyotiþsàrasaügrahaþ ..

@<[Page 4,184a]>@
#<rogaghnaü>#, klã, (rogaü hantãti . hana + ñak .) auùadham . iti vaidyakam .. roganà÷ake, tri .. (striyàü ïãp . yathà, su÷rute . 1 . 44 .
     %<triphalà sarvarogaghnã tribhàgaghçtamårchità ..>%)

#<rogabhåþ># strã, (rogàõàü bhåþ sthànaü vyàdhimandiratvàt .) ÷arãram . iti ÷abdacandrikà ..

#<rogaràjaþ>#, puü, (rogàõàü ràjà . ñac .) ràjayakùmà . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà --
     %<iti vyàdhisamåhasya rogaràjasya hetujam .
     råpamekàda÷avidhaü hetu÷cokta÷caturvidhaþ ..>% iti carake cikitsàsthàne 8 adhyàyaþ ..)

#<rogalakùaõaü>#, klã, (rogàõàü lakùaõam .) nidànam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<roga÷àntakaþ>#, puü, (rogàn ÷àntayatãti . ÷ànti + õvul .) vaidyaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<roga÷ilà>#, strã, (rogàya roganivçttaye ÷ilà .) manaþ÷ilà . iti ràjanirghaõñaþ .. (vivaraõamasyà manaþ÷ilà÷abde vij¤eyam ..)

#<roga÷ilpã>#, [n] puü, (roge ÷ilpãva .) vçkùavi÷eùaþ . iti jañàdharaþ .. ÷aràlu iti bhàùà ..

#<roga÷reùñhaþ>#, puü, (rogeùu ÷reùñhaþ .) jvaraþ . iti ràjanirghaõñaþ

#<rogahaü>#, klã, (rogàn hantãti . han + óaþ .) auùadham . iti ÷abdacandrikà ..

#<rogaharadravyaü>#, klã, (rogaharaü roganà÷akaü dravyam .) roganà÷akavastu . yathà -- dhanvantariruvàca .
     %<dravyàõi madhuràdãni vakùye rogaharàõyaham .
     ÷àliùaùñikagodhåmakùãra¤caiva tathà madhu ..
     majjà÷çïgàñakayavaka÷ervàrukagokùuram .
     gambhàrã pauùkaraü bãjaü dràkùà kharjårakaü valà ..
     nàrikelekùvàtmaguptà vidàrã ca piyàlakam .
     madhukaü tàlakuùmàõóaü mukhyo'yaü madhuro gaõaþ ..
     mårchàdàhapra÷amanaþ ùaóindriyaprasàdanaþ .
     kçmikçt kaphakçt vçùya eko'tyarthaü niùevitaþ ..
     ÷vàsakà÷àsyamàdhuryasvaraghàtàrvudàni ca .
     galagaõóa÷lãpadàni guóalepàdi kàrayet .. * ..
     dàóimàmalakàmra¤ca kapitthakaramardakau .
     màtuluïgàmràtaka¤ca vadaraü tittirãphalam ..
     dadhitakraü kà¤jika¤ca lakucaü càmlavetasam .
     amlà danta÷añhàyukto jàraõaþ pàcano rasaþ ..
     kledano vàtakçt vçùyo vidàhã cànulomanaþ .
     amlo'tyarthaü sevyamànaþ kuryàdve dantaharùakam ..
     ÷arãrasya ca ÷aithilyasvarakuõñhanakçdbhavet .
     chinnabhinnavraõàdãni pàcayatyagnibhàvataþ .. * ..
     lavaõàdiyavakùàraþ sarjakàdi÷ca làvaõaþ .
     ÷odhanaþ pàcanaþ kledã vi÷leùasarpaõàdikçt ..
     màgarodhã màrdavakçt sa ekaþ pariùevitaþ .
     gàtrakaõóåkoñha÷ophavaivarõyaü janayedrasaþ .
     raktavàtaü raktapittaü puüstvendriyaru jàdikam .. * ..
     vyoùa÷igruü målaka¤ca devadàru ca kuùñhakam ..
     lavaõaü jambujaphalaü mustà guggululàïgalã .
     kañuko dãpanaþ ÷odhã kuùñhakaõóåkaphàntakçt ..
     sthaulyàlasyakçmiharaþ ÷ukramedovirodhanaþ .
     eko'tyarthaü sevyamàno bhramadàhàdikçdbhavet .. * ..
     kçtamàlaþ karãràõi haridrendrayavàstathà .
     svàdukaõñakavetràõi bçhatãdvaya÷aïkhinã ..
     guóåcã ca dravantã ca trivçnmaõóåkaparõyapi .
     kàravellakavàrtàkukaravãrakavàsakàþ ..
     rohiõã ÷aïkhapuùpã ca karkoño vaijayantikà .
     jàtã varuõakaü nimbo jyotiùmatã punarnavà ..
     tikto rasa÷chedanaþ syàdrocano dãpanastathà .
     ÷odhano jaratçùõàghno mårchàkaõóåtikàdijit ..
     viõmåtrakledasaü÷oùe atyarthaü sa ca sevitaþ .
     manyàstambhakùepakàrti÷iraþ÷ålavraõàdihçt .. * ..
     triphalà÷allakãjambu àmràmràtavañàdikam .
     tindukaü vakulaü ÷àkaü niùpàvaü mudgacillikà ..>% niùpàvasthàne pàlaïkyà iti kvacit pàñhaþ .
     %<kaùàyo gràhako ropã stambhanaþ kleda÷oùaõaþ .
     eko'tyarthaü sevyamàno hçdayàdatha pãóakçt ..
     mukha÷oùajvaràdhvànamanyàstambhàdikàrakaþ . * .
     haridrà kuùñhalavaõameùa÷çïgãvalàdbayam ..
     kacchapã ÷allakã panno punarnavà ÷atàvarã .
     agnimantho brahmadaõóã svadaüùñrairaõóake tathà ..
     yavakolakulatthàdi karùàsãdasamålakam .
     pçthak samasto vàtànto baühupittaharastathà ..
     ÷atàvarã vidàrã ca vàlako÷ãracandanam .
     dårvà vañaþ pippalã ca vadarã ÷allakã tathà ..
     kadalã cotpalaü padmamuóumbarapañolakam . * .
     atha ÷leùmaharo vargo haridrà guóakuùñhakam ..
     ÷atapuùpã ca jàtã ca vyoùàragvadhanàkulã . * .
     sarpistailavasàmajjà sneheùu pravaraü ghçtam ..
     tathàdhãsmçtimedhàgnikàïkùiõàü ÷asyate ghçtam .
     kevalaü paittike sarpirvàtike lavaõànvitam ..
     deyaü bahukaphe vàpi vyoùakùàrasamanvitam .
     granthãnàóãkrami÷leùmamedomàrutarogiùu .. * ..
     tailaü làghavadàróhyàya krårakoùñheùu dehiùu .
     vàtàtapàsvabhàvàtivyàyàmakùãõadhàtuùu ..
     råkùe kle÷akùayàtyagnivàtàvçtapatheùu ca .
     tathà dagdhà halabhraùñà yonikarmà ÷iroruji ..
     uttamasya palaü màtrà tribhi÷càkùai÷ca madhyame .
     jaghanyasya palàrdhena snehakvàthauùadheùu ca .. * ..
     jalamuùõaü ghçte deyaü pçthak taile na ÷asyate .
     snehe pãte tu tçùõàyàü pibe duùõodakaü naraþ ..
     vàtànulomadãptàgnivarcàsnigdhasamaü matam .
     råkùasya snehaõaü kàryamatisnigdhasya råkùaõam ..
     ÷yàmàkakoradåùànnatakrapiõyàkaùaùñibhiþ .
     vàta÷leùmaõi vàte và kaphe và sveda iùyate ..
     na svedayedatisthålaråkùadurbalamårchitàn ..>% iti gàruóe yogasàre 177 adhyàyaþ .. * .. dhanvantariruvàca .
     %<ghçtatailàdi vakùyàmi ÷çõu su÷ruta roganut .
     ÷aïkhapuùpã vacà somà bràhmã brahmasuvarcalà ..
     abhayà guóåcã caiva aññaråùakavàkucã .
     etairakùasamairbhàgairghçtaprasthaü vipàcayet ..
     kaõñakàryà rasaprasthaþ kùãraprasthasamanvitaþ .
     etadbràhmãghçtaü nàma ÷rutimedhàkaraü param .. * ..
     triphalàcitrakavalànirguõóãnimbavàsakàþ .
     punarnavà guóåcã ca bçhatã ca ÷atàvarã ..
     etairghçtaü yathàlàbhaü sarvarogavimardanam . * .
     valà÷atakaùàye tu tailasyàrdhàóhakaü pacet ..
     kalkairmadhukama¤jiùñhàcandanotpalapadmakaiþ .
     såkùmailàpippalãkuùñhatvagelàguruke÷araiþ ..
     gandhà÷vajãvanãyai÷ca jãràóhakasamà÷ritam .
     etanmçdvagninà pakvaü sthàpayedrajate ÷ubhe ..
     sarvavàtavikàràüstu sarvadhàtvantarà÷rayàn .
     tailametat pra÷amayedbalàkhyaü ràjavallabham .. * ..
     ÷atàvarãrasaprasthaü kùãraprasthaü tathaiva ca .
     ÷atapuùpà devadàru màüsã ÷aileyakaü valà ..
     candanaü tagaraü kuùñhaü màlà càü÷umatã tathà .
     etaiþ karùasamaiþ kalkaistailaprasthaü vipàcayet ..
     kubjavàmanapaïgånàü vadhiravyaïgakuùñhinàm .
     vàyunà bhagnagàtràõàü ye ca sãdanti maithune ..
     jaràjarjaragàtràõàü càdhmànamukha÷oùiõàm .
     tvaggatà÷càpi ye vàtàþ ÷iràsnàyugatà÷ca ye ..
     sa vastirnà÷ayatyà÷u tai÷caiva syàdda÷àïgakaþ .
     nàràyaõamidaü tailaü viùõunoktaü rugardanam .. * ..
     pçthak tailaü ghçtaü kuryàt samastairauùadhaiþ pçthak .
     ÷atàvaryà guóåcyà và citrakai rocanàyutaþ ..
     nirgaõóyà và prasàraõyà kaõñakàryà rasàdibhiþ .
     varùàvànalayà vàpi vàsakena phalatrikaiþ ..
     bràhmyà cairaõóakenàpi bhçïgaràjena muõóinà .
     måùalyà da÷amålena khadireõa vañàdibhiþ ..
     vañikà modako vàpi cårõaü syàt sarvagoganut .
     ghçtena madhunà vàpi yuktaü khaõóaguóàdibhiþ .
     lavaõaiþ kañukairyuktaü yathàbhàga¤ca roganut ..
     citrakarkàrutrivçtàmalaghnahayamàrakam .
     svadhà ca vàlà gaõikà saptaparõasuvarcikàm ..
     jyotiùmatã¤ca saübhçjya tailaü dhãro vipàcayet .
     etanniùyandanaü tailaü bhç÷aü dadyàt bhagandare ..
     ÷odhanaü rocana¤caiva sarvavarõakaraü param .
     citrakàdyaü mahàtailaü sarvarogaprabha¤janam ..
     ajamodaþ sasindåro haritàlani÷àdvayam .
     kùàradbayaü phenayutamàrdrakaü saralodbhavam ..
     indravàruõyapàmàrgakadalaiþ kandalaiþ samaiþ .>% kandalaiþ sthàne syandanaiþ iti ca pàñhaþ .
     %<emiþ sarùapajaü tailamajàmåtrai÷ca yojitam .
     mçdvagninà pacedetat akakùãreõa saüyutam ..
     ajamodàdikaü tailaü gaõóamàlàü vyapohati .
     vidagdhastu pacet pakvaü pakva¤caiva vi÷odhayet ..
     ropaõaü mçdubhàva¤ca tailenànena kàrayet .
     ajamodàdikaü tailaü mahàvãrya¤ca rogahçt ..>% iti gàruóe 178 adhyàyaþ ..

@<[Page 4,185a]>@
#<rogahàrã>#, [n] puü, (rogaü harati tacchãlaþ . hç + õiniþ .) vaidyaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 57 .. roganà÷ake, tri ..

#<rogitaruþ>#, puü, (rogiõàü ÷okanà÷akastaruþ .) a÷okavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<rogivallabhaü>#, klã, (rogiõàü vallabhaü priyam .) auùadham . iti ÷abdacandrikà .. rogipriye, tri ..

#<rogã>#, [n] tri, (rogo'syàstãti . roga + iniþ .) rogayuktaþ . tatparyàyaþ . vyàdhitaþ 2 vikçtaþ 3 glànaþ 4 mlànaþ 5 mandaþ 6 àturaþ 7 abhyàntaþ 8 abhyamitaþ 9 rugnaþ 10 sàmayaþ 11 apañuþ 12 . iti ràjanirghaõñaþ .. àmayàvã 13 glàsnuþ 14 . ityamaraþ .. * .. atha cikitsàrthaü rogiõaþ parãkùà . tatra vàgbhañaþ .
     %<dar÷anaspar÷anapra÷naiþ parãkùedatha rogiõam .
     àyuràdi dç÷à spar÷àcchãtàdeþ pra÷nato'param ..>% àyuràdi . àdi÷abdàt sàdhyatvàsàdhyatvàdi . dç÷à dar÷anena . atra sampadàdibhya÷ceti bhàve kvip . spar÷àt ÷ãtàdeþ . ÷ãtoùõamçdukañhinatvàdinà parãkùaõa¤ca . pra÷nataþ . udaralàghavagauravatçùàbubhukùàbalàbalàdinà ..
     %<mithyà dçùñà vikàrà hi duràkhyàtàstathaiva ca .
     tathà duùparipçùñà÷ca mohayeyu÷cikitsakàn ..>% tatra dar÷anaü netrajihvàmåtràdeþ kartavyam .. * .. tatra netraparãkùà yathà --
     %<netraü syàt pavanàdråkùaü dhåmravarõaü tathàruõam .
     koñaràntaþpraviùña¤ca tathàsta¤ca vilokanam ..
     haridràkhaõóavarõa¤ca raktaüvà haritaü tathà .
     dãpadveùi sadàha¤ca netraü syàt pittakopataþ ..
     cakùurvalà÷abàhulyàt snigdhaü syàt salilaplutam .
     tathà dhavalavarõa¤ca jyotirhãnaü balànvitam ..
     netraü dbidoùabàhulyàt syàddoùadvayalakùaõam .
     tridoùaliïkaü seveta tanmàrayati rogiõam ..
     tridoùadåùita netramantarmagnaü bhç÷aü bhavet .
     triliïgaü salilasràvi pràntenonmãlayatyapi .. *>% atha jihvàparãkùà .
     %<÷àkapatraprabhà råkùà sphuñità rasanànilàt .
     raktà ÷yàmà bhavet pittàlliptàrdrà dhavalà kaphàt .
     paridagdhà kharaspar÷à kçùõà doùatraye'dhike .
     saiva doùadvayàdhikye doùadbitayalakùaõà ..>% atha måtraparãkùà .
     %<vàtena pàõóuraü måtraü raktaü nãla¤ca pittataþ .
     raktameva bhavedraktàddhavalaü phenilaü kaphàt ..>% atha ÷arãrasya uùõatvàdij¤ànàrthaü spar÷anaü kàryam . tatra nàóãparãkùàmàha .
     %<puüso dakùiõahastasya striyo vàmakarasya tu .
     aïguùñhamålagà nàóã parãkùyeta bhiùagvaraiþ ..
     aïgulãbhistu tisçbhirnàóãmavahitaþ spç÷et .
     tacceùñayà sukhaü duþkhaü jànãyàt ku÷alo'khilam ..
     sadyaþsnàtasya suptasya kùuttçùõàtapa÷ãlinaþ .
     vyàyàma÷ràntadehasya samyak nàóã na budhyate ..
     vàte'dhike bhavennàóã pravyaktà tarjanãtale .
     pitte vyaktà madhyamàyàü tçtãyàïguligà kaphe ..
     tarjanãmadhyamàmadhye vàtapitte'dhike sphuñà .
     anàmikàyàü tarjanyàü vyaktà vàtakaphe bhavet ..
     madhyamànàmikàmadhye sphuñà pittakaphe'dhike .
     aïgulitritaye'pi syàt pravyaktà sannipàtinaþ ..
     vàtàdbakragatirnàóã pittàdutplutya gàminã .
     kaphànmandagatirj¤eyà sannipàtàdatidrutà ..
     vakramutplutya calati dhamanã vàtapittataþ .
     vahedvakra¤ca manda¤ca vàta÷leùmàdhike tataþ ..
     utplutya mandaü calati nàóã pittakaphe'dhike .
     kàmàt krodhàt vegavahà kùãõà cintàbhayàplutà ..
     sthitvà sthitvà caledyà sà hanti sthànacyutà tathà .
     atikùãõà ca ÷ãtà ca pràõàn hanti na saü÷ayaþ ..
     jvarakopena dhamanã soùõà vegavatã bhavet .
     mandàgneþ kùãõadhàto÷ca saiva mandatarà matà ..
     capalà kùudhitasya syàt tçptasya bhavati sthirà .
     sukhino'pi sthirà j¤eyà tathà balavatã matà ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (lakùaõàntaràdikamàha .
     %<rogo yasyàsti rogã sa sa cikitsyastu yàdç÷aþ .
     yàdç÷a÷càcikitsyo'pi vakùyamàõo ni÷amyatàm ..>% tatra cikitsyaþ .
     %<nijaprakçtivarõàbhyàü yuktaþ sattvena cakùuùà .
     cikitsyo bhiùajàü rogã vaidyabhakto jitendriyaþ ..>% sattvaü vyasanàbhyudayakriyàdiùvavihvalatàkaraü tena yuktaþ . cakùuùà cakùurupalakùitena . tato'nyenàpãndriyeõa cikitsyaþ rogàn mocayitavyaþ . anyacca .
     %<àyuùmàn sattvavàn sàdhyo dravyavàn mitravànapi .
     cikitsyo bhiùajà rogã vaidyavàkyakçdàstikaþ ..>% àyurvedo'stãti matiryasya sa àstikaþ .. athàcikitsyaþ .
     %<caõóaþ sàhasiko bhãruþ kçtaghno vyagra eva ca .
     ÷okàkulo mumårùu÷ca vihãnaþ karaõai÷ca yaþ ..
     vairã vaidyavidagdha÷ca ÷raddhàhãna÷ca ÷aïkitaþ .
     bhiùajàmavidheyàþ syurnopakramyà bhiùagvidhàþ ..
     etànupàcaran vaidyo bahån doùànavàpnuyàt ..>% caõóo'tyantakrodha÷ãlaþ . sàhasikaþ avicàryakàrã . bhãrurbhaya÷ãlaþ . kçtaghno vaidyakçtopakàralopakaþ . vyagro vyàkulaþ . vihãnaþ karaõai÷ca yaþ nijendriya÷aktirahitaþ . vairã na cikitsyaþ kadàcidrogodreke apavàdabhayàt . vaidyavidagdho vaidyadhårtaþ . tathà ca su÷rutaþ .
     %<sa na siddhyati vaidyastu gçhe yasya na påjyate .>% ÷aïkito vaidyavi÷vàsarahitaþ . bhiùajàmavidheyàþ .. vaidyavacanàvidhàyinaþ . bhiùagvidhà vaidyatulyàþ . ete nopakramyàþ na cikitsyàþ . atha dåtasya lakùaõam .
     %<ya÷cikitsakamànetuü yàti dåtaþ sa kathyate .
     sa ca yàdçk samucitastàdçgatra nigadyate ..
     dåtàþ sujàtayo'vyaïgàþ pañavo nirmalàmbaràþ .
     sukhino'÷vavçùàråóhàþ ÷ubhrapuùpaphalairyutàþ ..
     sajàtayaþ suceùñà÷ca sajãvadi÷isaïgatàþ .
     bhiùajaü samaye pràptà rogiõaþ sukhahetave ..>% sajàtayaþ rogisamànajàtayaþ .
     %<yasyàü pràõamarudbàti sà nàóã jãvasaüj¤ità ..>% atha dåtasya yàtràyàü ÷akunavicàraþ .
     %<vaidyàhvànàya dåtasya gacchato rogiõaþ kçte .
     na ÷ubhaü saumya ÷akunaü pradãptantu sukhàvaham ..>% pradãptamagniü dåto rogã riktahasto vaidyaü na pa÷yet . tathà ca .
     %<riktahasto na pa÷yettu ràjànaü bhiùarjagurum ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<rogyaü>#, tri, (rogàya hitamiti . roga + yat .) apathyam . ahitam . iti ÷abdacandrikà .. rogasambandhini ca ..

#<rocakaþ>#, puü, (rocayatãti . ruc + õic + õvul .) kùudhà . tatparyàyaþ . bubhukùà 2 a÷anà 3 jighatsà 4 ruciþ 5 . iti hemacandraþ . 3 . 57 .. kadalã . iti ÷abdaratnàvalã .. ràjapalàõóuþ . avadaü÷aþ . iti ràjanirghaõñaþ .. granthiparõabhedaþ . bhaõóiura iti nepàlade÷e khyàtaþ . tatparyàyaþ . ni÷àcaraþ 2 dhanaharaþ 3 kitavaþ 4 gaõahàsakaþ 5 . asya guõàþ . madhuratvam . tiktatvam . kañutvam . pàke kañutvam . laghutvam . tãkùõatvam . hçdyatvam . himatvam . kuùñhakaõóåkaphànilarakùo'÷rã svedamedo'srajvaragandhaviùavraõanà÷itva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. (kàcakåpyàdikàrakaþ . yathà, ràmàyaõe . 2 . 83 . 13 .
     %<màyårakàþ kràkacikà vedhakà rocakàstathà ..>%
     %<rocakàþ kàcakupyàdikartàraþ iti katakaþ .>% iti taññãkà ..) rucikàrake, tri .. (yathà, su÷rute . 1 . 46 . màüsavarge .
     %<saügràhã rocako balyasteùàmeõo jvaràpahaþ ..>%)

#<rocanaþ>#, puü, (rocayatãti . roci + nandyàditvàt lyuþ .) kåña÷àlmaliþ . ityamaraþ .. (tasya paryàyo yathà --
     %<kutsitaþ ÷àlmaliþ prokto rocanaþ kåña÷àlmaliþ ..>% iti bhàvaprakà÷e . 1 . 1 .. kàmpillaþ . tatparyàyo yathà --
     %<kàmpillaþ karka÷a÷candro raktàïgo rocano'pi ca ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) ÷veta÷igruþ . palàõóuþ . àragvadhaþ . kara¤jaþ . aïkoñhaþ . dàóimaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (devayonivi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e . 166 . 75 .
     %<kumbhàõóaþ kumbhamårdhà ca rocano vaikçtograhaþ ..>% dakùiõàputtràõàmanyatamaþ . sa ca svàyambhuvamanvantare devavi÷eùaþ . iti bhàgavatam . 4 . 1 . 7 .. svàrociùamanvantare indraþ . iti ca tatraiva . 8 . 1 . 20 .. bhàratavarùàntargataparvatavi÷eùaþ . yathà, màrkaõóeye . 57 . 13 .
     %<tuïgaprastho nàgagirã rocanaþ pàõóaràcalaþ ..>%) tri, rocakaþ . iti medinã . ne, 116 .. (yathà, su÷rute . 1 . 46 . ÷àkavarge .
     %<vçùyoùõaü rocanaü hçdyaü sasnehaü laghu dãpanam ..>% dãpti÷àlã . yathà, harivaü÷e . 129 . 35 .
     %<anta÷caraü rocanaü càru÷àkhaü mahàbalaü dharmanetàramãóyam .
     sahasranetraü ÷atavarmàõamugraü mahàdevaü vi÷vasçjaü namasye ..>% ÷obhamànaþ . yathà, bhaññiþ . 6 . 73 .
     %<bhçïgàlikokilakruïbhirvà÷anaiþ pa÷ya lakùmaõa .
     rocanairbhåùitàü pampàmasmàkaü hçdayàvidham ..>% anuràgakaraþ . yathà, bhàgavate . 1 . 10 . 11 .
     %<satsaïgànmuktaduþsaïgo hàtuü notsahate budhaþ .
     kãrtyamànaü ya÷o yasya sakçdàkarõya rocanam ..>%)

#<rocanakaþ>#, puü, (rocayatãti . roci + lyuþ . tataþ kan) jambãraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (guõàdayo'sya jambãra÷abde j¤àtavyàþ ..)

#<rocanaphalaþ>#, puü, (rocanaü rucikaraü phalamasya .) bãjapårakaþ .. iti ràjanirghaõñaþ ..

#<rocanaphalà>#, strã, (rocanaü rocakaü phalamasyàþ .) cirbhiñà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<rocanà>#, strã, (rocate yà . ruc + %<bahulamanyatràpi .>% uõàø 2 . 78 . iti yuc . ñàp .) raktakahlàram . gopittam . gorocanà iti khyàtam . (yathà, manuþ . 8 . 234 .
     %<karõau carma ca bàlàü÷ca vastiü snàyu¤ca rocanàm .
     pa÷uùu svàminàü dadyàt mçteùvaïàni dar÷ayet ..>%) varayoùit . iti medinã . ne, 118 .. (vasudevapatnã . yathà, bhàgavate . 9 . 24 . 45 .
     %<pauravã rohiõã bhadrà madirà rocanà ilà .
     devakã pramukhà÷càsan patnya ànakadundubheþ ..>%)

#<rocanikà>#, strã, (rocanaiva . svàrthe kan . ñàpi ata itvam .) vaü÷arocanà . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷uõóàrocanã . iti ratnamàlà ..

@<[Page 4,186b]>@
#<rocanã>#, strã, (rocate iti . ruc + kçtyalyuño bahulamiti lyuñ . tato ïãù .) àmalakã . gorocanà . iti ràjanirghaõñaþ .. manaþ÷ilà . iti hemacandraþ .. ÷vetatrivçtà . guüóàrocanãtikhyàtabaõigdravyam . tatparyàyaþ . kàmpillaþ 2 karka÷aþ 3 candraþ 4 raktàïgaþ 5 . ityamaraþ .. kampillaþ 6 kampãlaþ 7 kampilaþ 8 kàmpilyaþ 9 recanã 10 . iti bharataþ .. paryàyàntaraü guõà÷ca kampillaka÷abde draùñavyàþ ..

#<rocamànaþ>#, puü, (rocate iti . ruc + ÷ànac .) a÷vagrãvàstharomàvartaþ . yathà --
     %<÷rãvçkùo hçdayàvarto rocamàno galodbhavaþ ..>% iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, màdhe . 5 . 4 .
     %<a÷vàþ ùyadhurvasumatãmatirocamànàstårõaü payodhaya ivormibhiràpatantaþ ..>% nçpavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 67 . 18 .
     %<a÷vagrãva iti khyàtaþ sattvavàn yo mahàsuraþ .
     rocamàna iti khyàtaþ pçthivyàü so'bhavannçpaþ ..>% dãpyamàne, tri . yathà, kathàsaritsàgare . 74 . 78 .
     %<rocamànaiþ samàyuktacåóàmaõyaïgadàdibhiþ .
     gandharvakulasambhåtisaüsiddhairiva bhåùitam ..>%)

#<rociþ>#, [s] klã, (rocate'neneti . ruc + bàhulakàt isin . ityujjvalaþ . 2 . 112 .) prabhà . ityamaraþ .. (yathà, màghe . 1 . 21 .
     %<rathàïgapàõeþ pañalena rociùàmçùitviùaþ saüvalità virejire ..>%)

#<rociùõuþ>#, tri, (rocate tacchãlaþ . ruc + %<alaü kç¤ niràkç¤iti .>% 3 . 2 . 136 . iti iùõuc .) alaïkàràdinà dãpti÷ãlaþ . tatparyàyaþ . vibhràñ 2 bhràjiùõuþ 3 . ityamaraþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 94 . 9 .
     %<tatra ÷åkaravçndàni bhindan bàõairnirantaram .
     ÷yàmalàmbararociùõustamàüsãva raviþ karaiþ ..>% rocakaþ . yathà, su÷rute . 1 . 45 . madyavarge .
     %<sugandhi dãpanaü hçdyaü rociùõu kçminà÷anam ..>%)

#<rocã>#, strã, (rocate iti . ruc + in . và ïãù .) hilamocikà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<rocã>#, [n] tri, (rocate iti . ruc + õiniþ .) rociùõuþ . iti hemacandraþ ..

#<rocyaü>#, tri, (ruc + õyaþ . %<yajayàcarucapravacarca÷ca .>% 7 . 3 . 66 . iti kavargàde÷o na .) prakà÷yam . prãtiviùayaþ . rucadhàtoþ karmaõi yapratyayena niùpanno'yam ..

#<roñ>#, [ù] tri, (ruù + %<anyebhyo'pi dç÷yante .>% 3 . 2 . 75 . iti vic .) hiüsraþ . vadhakaþ . roùatãti vici guõaþ . iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ ..

#<roñikà>#, strã, piùñakavi÷eùaþ . roñã iti ruñã iti ca bhàùà . tatkaraõaprakàramàha .
     %<÷uùkagodhåmacårõena ki¤cit puùñà¤ca polikàm .
     taptake svedayet kçtvà bhåyo'ïgàre'pi tàü pacet ..
     siddhaiùà roñikà proktà guõànasyàþ pracakùmahe .
     roñikà balakçdrucyà bçühaõã dhàtuvardhanã ..
     vàtaghnã kaphakçdgurvã dãptàgnãnàü prapåjità ..>% atha leñã .
     %<mudgagodhåmacårõantu sàmbugàóhaü vimardayet .
     vidhàya vañakàkàraü nirdhåme'gnau ÷anaiþ pacet ..
     aïgàrakarkañã hyeùà bçühaõã ÷ukralà laghuþ .
     dãpanã kaphahçdbalyà pãnasa÷vàsakàsajit ..>% atha yavaroñikà .
     %<yavajà roñikà ruvyà madhurà viùadà laghuþ .
     mala÷ukrànilakarã balyà hanti kaphàmayàn .
     pãnasa÷vàsakàsàü÷ca medomehagalàmayàn ..>% atha màùaroñikà .
     %<cårõaü yacchuùkamàùàõàü camasã sàbhidhãyate .
     camasãracità roñã kathyate balabhadrikà ..
     råkùoùõà vàtalà balyà dãptàgnãnàü prapåjità .
     màùàõàü dàlayastoye sthàpitàstyaktaka¤cukàþ ..
     àtape ÷oùità yantre piùñàstà dhåmasã smçtà .
     dhåmasãracità saiva proktà jharjharikà budhaiþ ..>% jharjharikàsthàne bhurbhurikà iti gurgurikà iti và pàñhaþ .
     %<jharjharã kaphapittaghnã ki¤cidbàtakarã smçtà ..>% atha caõakaroñikà .
     %<càõakyà roñikà råkùà ÷leùmapittàsranudguruþ .
     viùñambhinã na cakùuùyà tadguõà tila÷aùkulã ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<roóa>#, ç anàdare . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) ç, aruroóat . iti durgàdàsaþ ..

#<rodaþ>#, [s] klã (rud + asun .) svargaþ . bhåmiþ . iti medinã . se, 33 .. (yathà, çgvede . 9 . 22 . 5 .
     %<ete pçùñhàni rodasorviprayanto vyàna÷uþ ..>%)

#<rodanaü>#, klã, (rud + lyuñ .) krandanam . (yathà, càõakya÷atake . 62 .
     %<durbalasya balaü ràjà bàlànàü rodanaü balam .
     balaü mårkhasya maunitvaü cauràõàmançtaü balam ..>%) asru . iti medinã . ne, 119 .. tasya ÷ubhà÷ubhaü yathà --
     %<ana÷ru snigdharuditamadãnaü ÷ubhadaü nçõàm .
     pracurà÷ru dãnaü råkùa¤ca ruditaü na sukhàvaham ..>% iti gàruóe 66 adhyàyaþ .. kapilàdhenånàü netràmbunà ratnasamåho jàtaþ . yathà --
     %<yuddhe muniü mçtaü dçùñvà ruroda kapilà muhuþ ..>% ityupakramya .
     %<tada÷rubindunà martye ratnasaügho babhåva ha ..>% rodanà÷rupatanena mçtànàü narakaü syàt . yathà --
     %<j¤ànino mà rudantyeva mà rodãþ puttra sàmpratam .
     rodanà÷ruprapatanànmçtànàü narakaü dhruvam ..>% iti brahmavaivarte gaõapatikhaõóe 27 adhyàyaþ .. mçtamuddi÷ya rodananiùedho yathà --
     %<÷leùmà÷ru bàndhavairmuktaü preto bhuïkte yato'va÷aþ .
     ato na roditavyaü hi kriyàþ kàryà vidhànataþ ..>% iti ÷uddhitattvam ..

#<rodanikà>#, strã, (rodanaü a÷ru pàtyatvenàstyasyeti . rodana + ñhan .) yavàsaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (viùayo'sya yavàsa÷abde j¤àtavyaþ ..)

#<rodanã>#, strã, (rudyate'nayeti . rud + karaõe lyuñ . ïãp .) duràlabhà . ityamaraþ . 2 . 4 . 92 ..

#<rodasã>#, strã, (rodas + gauràditvàt ïãù .) svargaþ . bhåmiþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 228 ..

#<rodasã>#, vya, svargaþ . bhåmiþ . yathà --
     %<dyàvàpçthivyau rodasyau rodasã rodasãti ca ..>% iti bharatadhçtakoùaþ ..

#<rodasyau>#, strã, bhåmisvargau . yathà --
     %<prasåra÷vàpi bhådyàvau rodasyau rodasã ca te ..>% ityamaraþ . 3 . 3 . 228 .. bhårbhåmiþ dyauràkà÷aü ete sahite vigçhãte ca rodasãrodaþ÷abdayorvàcyete iti bhådyàvau paràmçùyete etena ãvantasànta÷abdadvayena ekavacanàntenàpi bhådyàvau samudite ucyete .
     %<roda÷ca rodasã càpi divi bhåmau pçthak pçthak .
     saha prayoge'pyanayo rodaþ syàdapi rodasã ..>% iti vi÷vaþ ..
     %<rodasã rodasà sàrdhaü pçthvãsvarge divi kùitau ..>% ityajayaþ .. rodasãtyavyayamapyasti . yathà . dyàvàpçthivyau rodasyau rodasã rodasãti ceti . iti taññãkàyàü bharataþ ..

#<rodhaþ>#, puü, (ruõaddhi jalamiti . rudh + pacàdyac .) nadãtãram . ityamarañãkàyàü bharataþ . 1 . 10 . 7 .. (rudh + gha¤ . rodhanam . yathà, màrkaõóeye . 13 . 1 .
     %<ahaü vai÷yakule jàto janmanyasmàttu saptame .
     samatãte gavàü rodhaü nipàne kçtavàn purà ..>%)

#<rodhaþ>#, [s] klã, (ruõaddhi vàryàdikamiti . rudha + %<sarvadhàtubhyo'sun .>% uõàø 4 . 188 . iti asun .) nadãtãram . ityamaraþ . 1 . 10 . 7 .. (yathà, raghuþ . 5 . 42 .
     %<sa narmadàrodhasi sãkaràrdrairmarudbhirànartitanaktamàle .
     nive÷ayàmàsa vilaïghitàdhvà klàntaü rajodhåsaraketu sainyam ..>%)

#<rodhanaþ>#, tri, (ruõaddhãti . rudha + lyuþ .) rodhakartà . (rudh + bhàve lyuñ .) rodhe, klã . iti vyàkaraõam .. (yathà, bhàgavate . 3 . 30 . 27 .
     %<pàtanaü giri÷çïgebhyo rodhanaü càmbugartayoþ ..>%)

#<rodhavakrà>#, strã, (rodhena vakrà .) nadã . yathà . nimnagà rodhavakrà ca sravantã sindhuràpageti nadãparyàye bhàguriþ . iti bharataþ ..

@<[Page 4,187b]>@
#<rodhovakrà>#, strã, (rodhasà vakrà .) nadã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<rodhovatã>#, strã, (rodho'styasyà iti . rodhas + matup . ïãp .) nadã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<rodhraü>#, klã, (rudhyate'nena . rudha + bàhulakàt ran .) aparàdhaþ . pàpam . iti medinã . re, 81 ..

#<rodhraþ>#, puü, lodhraþ . iti medinã ràjanirghaõña÷ca .. (yathà, su÷rute . 1 . 12 .
     %<madhåcchiùñaü samadhukaü rodhraü sarjarasaü tathà .
     ma¤jiùñhàü candanaü mårvàü piùñvà sarpirvipàcayet ..>%)

#<rodhrapuùpaþ>#, puü, (rodhrasyeva puùpamasya .) madhåkavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (maõóalisarpajàtivi÷eùaþ . tadyathà . %<àdar÷amaõóalaþ ÷vetamaõóalo raktamaõóala÷citramaõóalaþ pçùato rodhrapuùpo milindako gonasaþ ityàdiùu .>% iti su÷rute kalpasthàne caturthe'dhyàye ..)

#<rodhrapuùpiõã>#, strã, (rodhra iva puùpyatãti . puùpa + õini . ïãp .) dhàtakãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ropaþ>#, puü, (rupyate'neneti . rupa vimohe + gha¤ .) bàõaþ . ityamaraþ .. (ruha + õic + gha¤ .) ropaõam . iti medinã . pe, 2 .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 58 . 24 .
     %<età jàtyastu vçkùàõàü teùàü rope guõàstvime ..>%) chidre, klã . iti hemacandraþ ..

#<ropaõaü>#, klã, vimohanam . rupadhàtorbhàve'nañpratyayena niùpannam .. jananam . pràdurbhàvaþ . ¤yantaruhadhàtoþ païàde÷e anañpratyayena niùpannam . iti vyàkaraõam .. (yathà, su÷rute . 1 . 15 .
     %<sandhisaü÷leùaõasnehanaropaõapåraõabalasthairyakçt÷leùmà pa¤cadhà pravibhakta udakarmànugrahaü karoti ..>%) a¤janavi÷eùaþ . yathà --
     %<ropaõaü rasakaü piùñvà samyak saüplàvya vàriõà .
     gçhõãyàttajjalaü sarvaü tyajeccårõamadhogatam ..
     ÷uùka¤ca tajjalaü sarvaü parpañãsannibhaü bhavet .
     vicårõya bhàvayet samyak trivelaü triphalàrasaiþ ..
     karpårasya rasantatra da÷amàü÷ena nikùipet .
     a¤jayennayane tena netràkhilagadacchidaþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (tri, ropakaþ . yathà, su÷rute . 6 . 18 .
     %<lekhanàt triguõo dhàryaþ puñapàkastu ropaõaþ ..>% vraõaroge màüsàïkurajananàrthaprakriyàdikam . tadyathà --
     %<àdau vimlàpanaü kuryàddvitãyamavasecanam .
     tçtãyamupanàha¤ca caturthãü pañalakriyàm ..
     pa¤camaü ÷odhana¤caiva ùaùñhaü ropaõamiùyate .
     ete kramà vraõasyoktàþ saptamo vai kçtàpahaþ ..
     nimbapatratilaiþ kalko madhunà kùata÷odhanaþ .
     ropaõaþ sarpiùà yukto yavakalke'pyayaü vidhiþ ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe vraõa÷othàdhikàre ..)

#<ropaõacårõaü>#, klã, (ropaõasya cårõam .) nayanà¤janavi÷eùaþ . yathà, bhàvaprakà÷e . atha ropaõacårõam .
     %<÷ilàyàü rasakaü piùñvà samyagàplàvya vàriõà .
     gçhõãyàt tajjalaü sarvaü tyajeccårõamadhogatam ..
     ÷uùkaü tacca jalaü sarvaü parpañãsannibhaü bhavet .
     vicårõya bhàvayet samyak trivelaü triphalàrasaiþ ..
     karpårasya rajastatra da÷amàü÷ena nikùipet .
     a¤jayennayanaü tena sarvadoùopa÷àntaye ..
     samastanetrarogaghnaü cårõametanna saü÷ayaþ ..>%

#<ropaõãvartiþ>#, strã, netrà¤janabhedaþ . yathà . atha ropaõãvartiþ .
     %<a÷ãtistilapuùpàõi ùaùñiþ pippalitaõóulàþ .
     jàtãpuùpàõi pa¤cà÷anmaricàni ca ùoóa÷a ..
     såkùmaü piùñvàmbunà vartiþ kçtà kusumikàbhidhà .
     timiràrjuna÷ukràõàü nà÷inã màüsavçddhinut .
     etasyà a¤jane proktà màtrà sàrdhahareõukà ..>% kusumikàvañã ropaõã . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<ropyàtiropyaþ>#, puü, dhànyavi÷eùaþ . asya guõàþ .
     %<ropyàtiropyà laghavaþ ÷ãghrapàkà guõottaràþ .
     adàhino doùaharà balyà måtravivardhanàþ ..>% iti ràjavallabhaþ ..

#<romaü>#, klã, jalam . iti ÷abdacandrikà .. (loma . yathà, mahàbhàrate . 3 . 112 . 3 .
     %<dvau càsya piõóàvadhareõa kaõñhàdajàtaromau sumanoharau ca ..>% janapadavi÷eùaþ . iti kecit ..)

#<roma>#, [n] klã, (rautãti . ru + %<nàmansãmanvyomanromanniti .>% uõàø 4 . 150 . iti maninpratyayena sàdhuþ .) ÷arãrajàtàïkuraþ . roüyà iti bhàùà . tatparyàyaþ . loma 2 aïgajam 3 tvagjam 4 carmajam 5 tanåruham 6 . iti ràjanirghaõñaþ .. sthànavi÷eùe tasya ÷ubhà÷ubhasåcakatvaü yathà --
     %<alparomayutà ÷reùñhà jaïghà hastikaropamà .
     romaikaikaü kåpake syànnçpàõàntu mahàtmanàm ..
     dve dve rome paõóitànàü ÷rotriyàõàntathaiva ca .
     romatrayaü daridràõàü rogã nirmàüsajànukaþ ..>% iti gàruóe 63 adhyàyaþ .. rahasyaromno'spç÷yatvaü yathà --
     %<na sarpa÷astraiþ krãóeta svàni khàni na saüspç÷et .
     romàõi ca rahasyàni nà÷iùñena sadà vrajet ..>% iti kaurme upavibhàge 15 adhyàyaþ .. (janapadavi÷eùaþ . tadde÷avàsini . puü bhåmni . yathà, mahàbhàrate . 6 . 9 . 55 .
     %<vànàyavo da÷àþpàr÷và romàõaþ ku÷avindvavaþ ..>%)

#<romakaü>#, klã, (rome kàyatãti . kai + kaþ .) pàü÷ulavaõam . (yathà, su÷rute . 1 . 42 . %<saindavasauvarcalavióapàkyaromakasàmudrakapaktrimayavakùàroùaprasåtasuvarcikàprabhçtãni samàsena lavaõo vargaþ ..>%) ayaskàntabhedaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (romaiva . janapadavi÷eùaþ . tadde÷avàsini, puü bhåmni . yathà, mahàbhàrate . 2 . 50 . 15 .
     %<auùõãkànantavàsàü÷ca romakàn puruùàdakàn ..>%)

@<[Page 4,188a]>@
#<romakandaþ>#, puü, (romayuktaþ kando målamasya .) piõóàluþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<romakapattanaü>#, klã, (romakaü pattanamiti karmadhàrayaþ .) de÷avi÷eùaþ . rum iti pàrasyabhàùà . yathà --
     %<laïkàkumadhye yamakoñirasyàþ pràk pa÷cime romakapattana÷ca .
     adhastataþ siddhapuraü sumeruþ saumye'tha yàmye vaóavànala÷ca .
     kuvçttapàdàntaritàni tàni sthànàni ùaógolavido vadanti ..>% iti siddhànta÷iromaõau golàdhyàyaþ ..

#<romakåpaþ>#, puü, (romõàü kåpaþ .) lomavivaram . yathà --
     %<prajàpati÷càkùamàlàü dadau brahmà kamaõóalum .
     samastaromakåpeùu nijara÷mãndivàkaraþ ..>% iti màrkaõóeyapuràõe devãmàhàtmyam .. (tathà ca .
     %<årdhvaü nàsàkùikarõàsyairmeóhrayonigudairadhaþ .
     kupitaü romakåpai÷ca samastaistatpravartate ..>% iti vàbhañe nidànasthàne tçtãye'dhyàye ..)

#<romake÷araü>#, klã, (romõàü ke÷aramiva .) càmaram . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<romagucchaþ>#, puü, (romõàü gucchastavakaþ .) càmaram . iti hemacandraþ . 2 . 381 .. hàràvalã ca . 173 ..

#<romagucchakaþ>#, puü, (romaguccha eva . svàrthe kan .) càmaram . iti jañàdharaþ ..

#<romanthaþ>#, puü, udgãrya carvaõam . ityamaraþ .. jàorakàñà iti bhàùà .. (yathà, raghuþ . 1 . 52 .
     %<mçgairvartitaromanthamuñajàïganabhåmiùu ..>%)

#<romabhåmiþ>#, strã, (romõàü bhåmiriva .) carma . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<romalatà>#, strã, (romõàü lateva .) lomàvaliþ . iti hemacandraþ . 3 . 270 ..

#<romavàn>#, [t] tri, lomavi÷iùñaþ . roma÷abdàdastyarthe matuppratyayena niùpannaþ ..

#<romavikàraþ>#, puü, (romõàü vikàraþ .) romà¤caþ . iti halàyudhaþ ..

#<roma÷aþ>#, puü, (romàõi santyasyeti . roman +
     %<lomàdipàmàdipicchàdibhyaþ ÷anelacaþ . 5 .>% 2 . 100 . iti ÷aþ .) meùaþ . iti hemacandraþ .. piõóàluþ . kumbhã . ÷åkaraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (çùivi÷eùaþ . yathà, bhàgavate . 6 . 15 . 14 .
     %<roma÷a÷cyavano datta àsuriþ sapata¤jaliþ ..>% asya çùerekalomapatane ekendrapàto bhavet evaü sarvalomapatanakàlastasya paramàyuþ . etàdç÷o'pyasau jãvàmi và kiyanti dinànãti cintayan nivastuü gçhaü na nirmame kevalaü varùàsu dhàràpàtanivçttaye mastakavinyastakañastapa÷carati . vi÷evavivaraõamasya brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe draùñavyam .. klã, upastham . yathà, çgvede . 10 . 86 . 16 .
     %<sedã÷e yasya roma÷aü niùeduùo vijçmbhate vi÷vasmàdindra uttaraþ ..>% %<niùeduùaþ ÷ayànasya roma÷amupasthaü vijçmbhate vivçtaü bhavati .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..) ati÷ayalomavi÷iùñe, tri .. (yathà, manuþ . 3 . 7 .
     %<hãnakriyaü niùpuruùaü ni÷chando roma÷àr÷asam ..>%)

#<roma÷aphalaþ>#, puü, (roma÷aü phalamasya . ñiõói÷avçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<roma÷à>#, strã, (romàõi santyasyà iti . roman + ÷aþ . ñàp .) dagdhàvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. loma÷à ca .. (bçhaspatikanyà . yathà, çgvede . 1 . 127 . 7 .
     %<sarvàhamasmi roma÷à gandhàrãõàmivàdhikà ..>%)

#<roma÷åkaü>#, klã, (romayuktaü ÷åkaü yasya .) sthauõeyakam . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<romaharùaþ>#, puü, (romõàü harùaþ .) romà¤caþ . iti halàyudhaþ .. (yathà, gãtàyàm . 1 . 29 .
     %<vepathu÷ca ÷arãre me romaharùa÷ca jàyate ..>%)

#<romaharùaõaü>#, klã, (romõàü harùaõam .) romà¤caþ . ityamaraþ .. (romõàü harùaõaü yasmàt . romà¤cakare, tri . yathà, gãtàyàm . 18 . 74 .
     %<saüvàdamidama÷rauùamadbhutaü lomaharùaõam ..>%)

#<romaharùaõaþ>#, puü, såtaþ . asya vyutpattiryathà --
     %<asya te sarvaromàõi vacasà hçùitàni yat .
     dvaipàyanasya bhagavaüstato vai romaharùaõaþ .
     bhavantameva bhagavàn vyàjahàra svayaü prabhuþ ..>% iti kaurme 1 adhyàyaþ .. (sa tu vyàsa÷iùyaþ . yathà, bhàgavate . 10 . 78 . 22 .
     %<so'rcitaþ saparãvàraþ kçtàsanaparigrahaþ .
     romaharùaõamàsãnaü maharùeþ ÷iùyamaikùata ..>% asyànyadbivaraõaü lomaharùaõa÷abde draùñavyam ..) vibhãtakavçkùaþ .. iti medinã . ne, 116 ..

#<romà¤caþ>#, puü, (romõàü a¤caþ udgamaþ .) romaharùaõam . ityamaraþ .. pulakakaõñakaromavikriyà romodgamaromaharùa÷càtra . iti bharataþ .. (sa tu sàttvikabhàvànàmanyatamaþ . yathà, sàhityadarpaõe . 3 . 166 .
     %<stambhaþ svedo'tha romà¤caþ svarabhaïgo'tha vepathuþ .
     vaivarõyama÷rupralaya ityaùñau sàttvikàþ smçtàþ ..>%
     %<harùàdbhutabhayàdibhyo romà¤co romavikriyà ..>%)

#<romà¤cikà>#, strã, (romà¤ca utpàdyatvenàstyasyà iti . romà¤ca + ñhan .) rudantãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<romà¤citaþ>#, tri, (romà¤caþ sa¤jàto'syeti . romà¤ca + %<tadasya sa¤jàtaü tàrakàdibhya itac .>% 5 . 2 . 36 . iti itac .) jàtapulakaþ . romà¤cavi÷iùñaþ . tatparyàyaþ . hçùñaromà 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, màrkaõóeye . 100 . 20 .
     %<sa ca ÷àntigate vahnau parituùñena cetasà .
     harùaromà¤citatanuþ pravive÷à÷ramaü guroþ ..>%)

#<romàlã>#, strã, (romõàü àlã ÷reõiryatra .) vayaþsandhiþ . iti ÷abdamàlà .. (romõàü àlã .) romàvalã . (yathà, àryàsapta÷atyàm . 338 .
     %<nidhiniþkùepasthànasyopari cihnàrthamiva latà nihità .
     lobhayati tava tanådari jaghanatañàdupari romàlã ..>%)

#<romàluþ>#, puü, (romavi÷iùña àluþ .) piõóàluþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<romàluviñapã>#, [n] puü, (romàluriva viñapã vçkùaþ .) kumbhãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<romàvalã>#, strã, (romõàmàvalã .) nàbherårdhvaloma÷reõã . tatparyàyaþ . romalatà 2 . iti hemacandraþ . 3 . 270 .. romàlã 3 . iti ÷abdamàlà .. lomaràjã 4 . yathà --
     %<tasyàþ praviùñà natanàbhirandhraü raràja tanvã navalomaràjã .
     nãvãmatikramya sitetarasya tanmekhalàmadhyamaõerivàrciþ ..>% iti kumàrasambhavam .. sà ca yauvanàrambhe bhavati . aj¤àtayauvanà yathà --
     %<nãràttãramupàgatà ÷ravaõayoþ sãmni sphurannetrayoþ ÷rotre lagnamidaü kimutpalamiti j¤àtuü karaü nyasyati .
     saivàlàïkura÷aïkayà ÷a÷imukhã romàvalãü pro¤chati ÷ràntàsmãti muhuþ sakhãmavidita÷roõãbharà pçcchati ..>% iti rasama¤jarã ..

#<romà÷rayaphalà>#, strã, (romà÷rayaü phalamasyàþ .) jhi¤jhiriùñàkùupaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<romodgamaþ>#, puü, (romõàmudgamaþ .) romà¤caþ . iti halàyudhaþ .. (yathà, kumàre . 7 . 77 .
     %<romodgamaþ pràdurabhådumàyàþ svinnàïguliþ puïgavaketuràsãt .
     vçttistayoþ pànisamàgamena samaü vibhakteva manobhavasya ..>%)

#<romodbhedaþ>#, puü, (romõàmudbhedaþ .) romà¤caþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, prabodhacandrodaye . 1 aïke .
     %<sphuradromodbhedastaralaratàràkuladç÷o bhayotkampottuïgastanayugabharàsaïgasubhagaþ ..>%)

#<rolaþ>#, puü, pànãyàmalakam . iti ÷abdacandrikà .. (pànãyàmalaka÷abde'sya guõàdayo'bhihitàþ ..)

#<rolambaþ>#, puü, (rautãti . ru + vic . rauþ kujan san lambati sthànàt sthànàntaraü gacchatãti . lamba + ac .) bhramaraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, vakroktipa¤cà÷ikàyàm . 40 .
     %<gaõóe dànavanà÷ino gaõapateþ kurvanti kolàhalaü rolambà danusånunà÷anavidhau saktàþ syurete katham ..>%)

#<roùaþ>#, puü, (ruù + gha¤ .) krodhaþ . ityamaraþ .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 449 .
     %<mu¤casi kiü mànavatãü vyavasàyàddviguõamanyuvegeti .
     snehabhavaþ payasàgniþ sàntvena ca roùa unmiùati ..>%)

#<roùaõaþ>#, puü, (roùati tacchãlaþ . ruù + %<krudhamaõóàrthebhya÷ca .>% 3 . 2 . 151 . iti yuc .) pàradaþ . hemagharùaõopalaþ . iti medinã . ne, 73 .. åùarabhåmiþ . krodhane, tri . iti hemacandraþ .. (yathà, màrkaõóeye . 112 . 15 .
     %<na dharmaþ krodha÷ãlasya nàrtha¤càpnoti roùaõaþ .
     nàlaü sukhàya kàmàptiþ kopenàviùñacetasàm ..>%)

#<rohaþ>#, puü, (rohatãti . ruh + ac .) aïkuraþ . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 120 . 38 .
     %<agniþ stoko vardhate'pyàjyasikto bãja¤caikaü rohasàhasrameti .
     àyavyayau vipulau sanni÷àmya tasmàdalpaü nàvamanyeta vittam ..>% rohaõãye, tri . yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 13 . 51 .
     %<tena rohamàyannupa medhyàsaþ .>% %<rohaü rohaõãya svargam .>% iti tadbhàùye mahãgharaþ ..)

#<rohakaþ>#, puü, (ruh + õvul .) pretabhedaþ . voóhari, tri . iti medinã . ke, 149 .. (yathà, mahàbhàrate . 8 . 34 . 32 .
     %<sinãvàlãmanumatiü kuhåü ràkà¤ca suvratàm .
     yoktràõi cakrurvàhànàü rohakàüstatra kaõñakàn ..>%)

#<rohaõaü>#, klã, (rohatyaneneti . ruh + karaõe lyuñ .) ÷ukram . iti ràjanirghaõñaþ .. janma . pràdurbhàvaþ . iti ruhadhàtorbhàve'nañpratyayena niùpannam ..

#<rohaõaþ>#, puü, (rohatyasminniti . ruh + adhikaraõe lyuñ .) parvatavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . vidåràdriþ 2 . iti jañàdharaþ .. (yathà, ràjendrakarõapåre . 52 .
     %<apàrapulinasthalãbhuvi himàlaye màlaye nikàmavikañonnate duradhirohaõe rohaõe .
     mahatyamarabhådhare gahanakandare mandare bhramanti na patantyaho pariõatà bhavatkãrtayaþ ..>%)

#<rohantaþ>#, puü, (ruhyàditi . ruh + %<ruhinandijãvipràõibhyaþ ùidà÷iùi .>% uõàø 3 . 127 . iti jhac .) vçkùabhedaþ . ityuõàdikoùaþ .. vçkùamàtram . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<rohantã>#, puü, (ruh + jhac . ùitvàt ïãù .) latàbhedaþ . ityuõàdikoùaþ .. latàmàtram . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<rohiþ>#, puü, (rohatãti . ruh + %<hçpiùiruhãti .>% uõàø 4 . 118 . iti in .) bãjam . vçkùaþ . ityuõàdikoùaþ .. dhàrmikaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<rohiõaü>#, klã, (ruh + %<ruhe÷ca .>% uõàø 2 . 55 . iti inan .) kàlabhedaþ . ityuõàdikoùaþ .. sa tu divasãyanavamamuhårtaþ . pårbàhõa÷ràddhasya gauõakàlatvenottaràvadhiþ . aparàhõa÷ràddhasya pårbàvadhiþ . ekoddiùña÷ràddhasya samàpanakàlaþ . rauhiõa¤càsya nàmàntaram . yathà . atra pårbàhõe ÷ràddhamabhidhàya rauhiõantu na laïghayedityabhidhànena pårbàhõa÷ràddhasya saïgavàt paro rauhiõaparyantagauõapårvàhõakàlaþ pratãyate tena rauhiõaü pårbàhõa÷ràddhasya gauõakàlatvenottaràvadhiþ aparàhõa÷ràddhasya pårbàvadhirityavagamyate . rauhiõantu divasasya navamamuhårtaþ . tasya jyotiùoktarohiõãdaivatatvàt rauhiõatvamiti . vyàsaþ .
     %<àrabhya kutape ÷ràddhaü kuryàdàrauhiõaü budhaþ .
     vidhij¤o vidhimàsthàya rauhiõantu na laïghayet ..>% iti ÷ràddhatattvam ..

#<rohiõaþ>#, puü, (rohatãti . ruh + %<ruhe÷ca .>% uõàø 2 . 55 . iti inan .) bhåtçõaþ . vañavçkùaþ . rohitakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (÷àlmaladvãpasthaparvatavi÷eùaþ . yathà, màtsye . 121 . 96 .
     %<rohito yastçtãyastu rohiõo nàma vi÷rutaþ ..>%)

#<rohiõiþ>#, strã, rohiõãnakùatram . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 107 . 4 .
     %<dhàraõavarùaõarohiõivàyavyàùàóhabhàdrapadayogàþ .
     kùaõavçùñiþ kusumalatàþ sandhyàcihnaü di÷àü dàhaþ ..>%)

#<rohiõikà>#, strã, (rohiõyeva svàrthe kan . ñàp hnasva÷ca .) kopàdinà raktavarõà strã . iti jañàdharaþ ..

#<rohiõã>#, strã, (ruh + inan . gauràditvàt ïãù .) strãgavã . ityamaraþ .. (yathà, màghe . 12 . 40 .
     %<prãtyà niyuktàllihatãþ stanandhayànnigçhya pàrãmubhayena jànunoþ .
     vardhiùõudhàràdhvani rohiõãþ paya÷ciruü nidadhyau duhataþ sa goduhaþ ..>%) taóit . kañumbharà . (yathàsyàþ paryàyaþ .
     %<kañvã tu kañukà tiktà kçùõabhedà kañumbharà .
     a÷okà mandya÷akalà cakràïgã ÷akulàdanã ..>% iti bhàvaprakà÷a÷ya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) somavalkaþ . (yathàsyàþ paryàyo ratnamàlàyàm .
     %<kañphalaþ somavalkàkhyaþ somavçkùa÷ca rohiõã ..>% mahà÷vetà . tatparyàyo yathà --
     %<kañabhã kinihã ÷vetà mahà÷vetà ca rohiõã ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..) lohità . iti medinã . õe, 37 .. jinànàü vidyàdevãvi÷eùaþ . iti hemacandraþ .. kà÷marã . harãtakã . ma¤jiùñhà . iti ràjanirghaõñaþ .. kapilavarõà vartulàkàrà virecane pra÷astà harãtakã . iti ràjavallabhaþ .. * .. baladevamàtà .. sà vasudevabhàryà ka÷yapapatnãsurabhyaü÷ajàtà . yathà --
     %<devakã rohiõã ceme vasudevasya dhãmataþ .
     rohiõã surabhirdevã aditirdevakã hyabhåt ..>% iti mahàbhàrate harivaü÷aþ .. * .. surabhikanyà . yathà -- ÷rãmàrkaõóeya uvàca .
     %<dakùasya tanayà yàbhåt surabhirnàma nàmataþ .
     gavàü màtà mahàbhàgàgà sarvalokopakàriõã ..
     tasyàntu tanayà jaj¤e ka÷yapàttu prajàpateþ .
     nàmnà sà rohiõã ÷ubhrà sarvakàmadughà nçõàm ..
     tasyàü yaj¤e ÷årasenàdbasoriti tapojjalàt .
     kàmadhenuriti khyàtà sarvalakùaõasaüyutà ..>% iti kàlikàpuràõe ÷eùàdhyàyaþ .. * .. navavarùãyà kanyà . yathà --
     %<aùñavarùà bhavedgaurã navavarùà tu rohiõã .
     da÷ame kanyakà proktà ata årdhvaü rajasvalà ..>% ityudvàhatattvam .. * .. (pa¤cavarùà kumàrã . yathà, devãbhàgavate . 3 . 26 . 42 .
     %<rohiõã pa¤cavarùà ca ùaóvarùà kàlikà smçtà ..>% roganà÷àyaivàsyàþ påjà kartavyà . yathà, tatraiva . 3 . 26 . 48 .
     %<rohiõãü roganà÷àya påjayedbidhivannaraþ ..>% asyàþ påjàmantro yathà, tatraiva . 3 . 26 . 56 .
     %<rohayantã ca bãjàni pràgjanmasa¤citàni vai .
     yà devã sarvabhåtànàü rohiõoü påjayàmyaham ..>% hiraõyaka÷ipukanyà . yathà, mahàbhàrate . 3 . 220 . 18 .
     %<kanyà sà rohiõã nàma hiraõyaka÷ipoþ sutà .. * ..>% rohiõi + pakùe ïãù .) a÷vinyàdisaptaviü÷atinakùatràntargatacaturthanakùatram . tatparyàyaþ . rohiõiþ 2 . iti ÷abdaratnàvalã .. bràhmã 3 . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 146 . 33 .
     %<aùñame'hani rãhiõyàü prayàtàþ phàlaguõasya te .
     vàraõàvatamàsàdya dadç÷urnàgaraü janam ..>%) tatta ÷akulàkçti pa¤catàràtmakam . tasyàdhiùñhàtrã devatà brahmà . gaganamadhye udite sati siühalagnasya aùñatriü÷atpalàdhikadaõóatritayaü gataü bhavati . yathà --
     %<kambukaõñhi ! ÷akulàkçtau nabhomadhyamàgatavati prajàpatau .
     pa¤cabhe gajakupakùaliptikà niþsçtàþ sumukhi ! siühalagnataþ ..>% iti kàlidàsakçtaràtrilagnaniråpaõam .. * .. tatra jàtaphalaü yathà --
     %<syàddharmakàrye ku÷alaþ kulãnaþ sucàrudeho vilasatkalevaraþ .
     smaràgninàkulitàkhilà÷ayo yo rohiõãjaþ sa dhanã sa mànã ..>% iti koùñhãpradãpaþ .. * .. galarogavi÷eùaþ . yathà . rohiõãnàmakagalarogàõàü nàmàni saükhyà¤càha .
     %<rohiõã pa¤cadhà proktà kaõñha÷àlåka eva ca .
     adhijihva÷ca valayo'làsanàmairavçndakaþ ..
     tato vçndaþ ÷ataghnã ca gilàyuþ kaõñhavidradhiþ .
     galaughaþ prasvaraghna÷ca màüsatàlastathaiva ca .
     vidàhã kaõñhade÷e tu rogà aùñàda÷a sbhçtàþ ..>% tatra pa¤cànàmapi rohinãnàü sàmànyasaüpràptimàha .
     %<gale'nilaþ pittakaphau ca mårchitau pradåùya màüsa¤ca tathaiva ÷oõitam .
     galopasaürodhakaraistathàïkurairnihantyasån vyàdhiriyaü hi rohiõã ..>% anilaþ mårchitaþ pravçddhaþ kaphapittau ca mårchitau pittaü và mårchitaü kapho và mårchitaþ . nanu trayo'pi mårchitàþ pçthagdoùajàyà avivakùamàõatvàt .. tasyà vàtajàyà lakùaõamàha .
     %<jihvàsamantàdbhç÷avedanàstu màüsàïkuràþ kaõñhavirodhanàþ syuþ .
     sà rohiõã vàtakçtà pradiùñà vàtàtmakopadravagàóhajuùñà ..>% jihvàsamantàt jihvàyàþ sarvataþ . vàtàtmakopadravagàóhajuùñà stambhàdibhirati÷ayena yuktà .. pittajàmàha .
     %<kùiprodgamà kùipravidàhapàkà tãvrajvarà pittanimittajàtà ..>% ÷leùmajàmàha .
     %<srotonirodhinyapi mandapàkà gurvã sthirà sà kaphasambhavà tu ..>% sroto'tra kaõñhasrotaþ .. * .. sannipàtajàmàha .
     %<gambhãrapàkinyanivàryavãryà tridoùaliïgà tribhavà bhavet sà ..>% raktajàmàha .
     %<sphoñai÷cità pittasamànaliïgà sàdhyà pradiùñà rudhiràtmikà tu ..>% raktajetaràsaühàrakatvàvadhimàha .
     %<sadyastridoùajà hanti tryahàt kaphasamudbhavà .
     pa¤càhàt pittasambhåtà saptàhàt pavanotthità ..>% kaõñha÷àlåkamàha .
     %<kolàsthimàtraþ kaphasambhavo yo granthirgale kaõñaka÷åkabhåtaþ .
     kharaþ sthiraþ ÷astranipàtasàdhyastaü kaõñha÷àlåkamiti bruvanti ..>% kaõñaka÷åkabhåtaþ kaõñakavacchåkavadvedanàjanakaþ .. adhijihvàmàha .
     %<jihvàgraråpaþ ÷vayathuþ kaphàttu jihvopariùñàdasçjaiva mi÷ràt .
     j¤eyo'dhijihvaþ khalu roga eùa vivarjayedàgatapàkamenam ..>% asçjà mi÷ràdevetyanvayaþ .. * .. balayamàha .
     %<valà÷a evàyatamunnata¤ca ÷othaü karotyannagatiü nivàrya .
     taü sarvathaivàprativàryavãryaü vivarjanãyaü valayaü vadanti ..>% alàsamàha .
     %<gale tu ÷othaü kurutaþ pravçddhau ÷leùmànilau ÷vàsarujopapannam .
     marmacchidaü dustaramenamàhuralàsasaüj¤aü bhiùajo vikàram ..>% marmacchidaü hçdayamarmaõi chedeneva vedanàjanakam .. ekavçndamàha .
     %<vçttonnato'ntaþ ÷vayathuþ sadàhaþ sakaõóuro'pàkyamçdurguru÷ca .
     nàmnaikavçndaþ parikãrtyate'sau vyàdhirbalà÷aþ kùatajaprasåtaþ ..>% antaþ galamadhye . apàkã ãùat pàkã . amçduþ ãùanmçduþ .. * .. vçndamàha .
     %<samunnataü vçttamamandadàhaü tãvrajvaraü vçndamudàharanti .
     taccàpi pittakùatajaprakopàdvidyàt satodaü pavanàtmakantu .. * ..>% ÷ataghnãmàha .
     %<vartirghanà kaõñhanirodhinã tu citàtimàtraü pi÷itaprarohaiþ .
     anekaruk pràõaharã tridoùà j¤eyà ÷ataghnãsadç÷ã ÷ataghnã ..>% ghanà kañhinà . anekaruk vàtapittakaphajatodadàhakaõóvàdiyuktà . ÷ataghnãsadç÷ã lohakaõñakasaüchannà ÷ataghnã mahatã ÷ilà . tattulyà yataþ pràõaharã .. * .. gilàyumàha .
     %<granthirgale tvàmalakàsthimàtraþ sthiro'lparuk syàt kapharaktamårtiþ .
     saülakùyate ÷aktamivàsita¤ca sa ÷astrasàdhyastu gilàyusaüj¤aþ ..>% galavidradhimàha .
     %<sarvaü galaü vyàpya samutthito yaþ ÷opho rujaþ santi ca yatra sarvàþ .
     sa sarvadoùairgalavidradhistu tasyaiva tulyaþ khalu sarvajasya .. * ..>% galaughamàha .
     %<÷otho mahàn yastu galàvarodhã tãvrajvaro vàyugaternihantà .
     kaphena jàto rudhirànvitena gale galaughaþ parikãrtyate'sau ..>% vàyugaternihantà udànavàyugatirodhakaþ .. * .. svaraghnamàha .
     %<yastàmyamànaþ ÷vasiti prasaktaü bhinnasvaraþ ÷uùkavimuktakaõñhaþ .
     kaphopaduùñeùvanilàyaneùu j¤eyaþ sa rogah ÷vasanàt svaraghnaþ ..>% tàmyamànaþ tamaþ pa÷yan . ÷uùkavimuktakaõñhaþ ÷uùko vimukto'svàdhãnaþ kaõñho yasya saþ . asvàdhãnatà bhuktaü gilituü a÷akyatvàt . anilàyaneùu vàyuvartmasu . ÷vasanàdvàtàt .. * .. màüsatànamàha .
     %<pratànavàn yaþ ÷vayathuþ sukaùño galoparodhaü kurute krameõa .
     sa màüsatànaþ kathito'valambã pràõapraõut sarvakçto vikàraþ ..>% pratànavàn vistàravàn . sukaùñaþ ati÷ayitaü kaùñaü yatra saþ .. * .. vidàrãmàha .
     %<sadàhatodaü ÷vayathuü sutàmramantargale påtivi÷ãrõamàüsam .
     pittena vidyàdbadane vidàrãü pàr÷ve vi÷eùàt sa tu yena ÷ete ..>% ÷àr÷ve vi÷eùàt sa tu yena ÷ete sa puruùo yena pàr÷vena vi÷eùàdbàhulyena ÷ete tasmin pàr÷ve sà vidàrã bhavati ityarthaþ .. * .. atha galarogàõàü cikitsà . rohiõãnàntu sàdhyànàü hitaü ÷oõitamokùaõam . vamanaü dhåmapàna¤ca gaõóåùo nasyakarma ca .. vàtajàntu hçte rakte lavaõaiþ pratisàrayet . sukhoùõàn snehagaõóåùàn dhàrayeccàpyabhãkùõa÷aþ .. visràvya pittasaübhåtàü sitàkùaudrapriyaïgubhiþ . gharùayet kavalo dràkùàparåùaiþ kathito hitaþ .. àgàradhåmakañukaiþ kaphajàü pratisàrayet . àgàradhåmaþ jhåla iti loke . kañukàni ÷uõñhãpippalãmaricàni .
     %<÷vetàvióaïgadantãùu tailaü siddhaü sasaindhavam .
     nasyakarmaõi dàtavyaü kavala¤ca kaphocchraye ..>% ÷vetà aparàjità .
     %<pittavat sàdhayedbaidyo rohiõãü raktasambhavàm .
     visràvya kaõñha÷àlåkaü sàdhayettuõóikerivat ..
     ekakàlaü yavànna¤ca bhu¤jãta snigdhamalpa÷aþ .
     upajihvakavaccàpi sàdhayedadhijihvakam ..
     ekavçndantu visràvya vidhiü ÷odhanamàcaret .
     ekavçndamiva pràyo vçnda¤ca samupàcaret ..
     gilàyu÷càpi yo vyàdhista¤ca ÷astreõa sàdhayet .
     amarmasthaü susaüpakvaü chedayedgalavidradhim ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (sthåle, tri . yathà, mahàbhàrate . 2 . 61 . 33 .
     %<naiva hnasvà na mahatã na kç÷à nàpi rohiõã .
     nãlaku¤citake÷ã ca tayà dãvyàmyahaü tvayà ..>%)

#<rohiõãpatiþ>#, puü, (rohiõyàþ patiþ .) candraþ . iti hemacandraþ . 2 . 18 .. (yathà, devãbhàgavate . 1 . 11 . 18 .
     %<ityevaü bhàùamàõaü tamuvàca rohiõãpatiþ .
     guruü krodhasamàyuktaü kàntàvirahaduþkhitam ..>% vasudevaþ . vçùabha÷ca ..)

#<rohiõãramaõaþ>#, puü, (rãhiõyà ramaõaþ .) vçùabhaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. vasudeva÷ca .. (candraþ . yathà, gãtagovinde . 3 . 10 .
     %<varõitaü jayadevakena hareridaü pravaõena .
     kenduvilvasamudrasambhavarohiõãramaõena ..>%)

#<rohiõãvallabhaþ>#, puü, (rohiõyà vallabhaþ .) candraþ . iti halàyudhaþ .. vasudeva÷ca ..

#<rohiõã÷aþ>#, puü, (rohiõyà ã÷aþ .) candraþ . iti hemacandraþ .. (yathà, màdhe . 3 . 60 .
     %<yàü revatãjàniriyeùa hàtuü na rauhiõeyo na ca rohiõã÷aþ ..>%) vasudeva÷ca ..

#<rohiõyaùñamã>#, strã, (rohiõãyuktà aùñamã .) rohiõãnakùatrayuktabhàdrakçùõàùñamã . yathà --
     %<kçùõàùñamyà¤ca rohiõyàmardharàtre'rcanaü hareþ .
     kàryà viddhàpi saptamyà hanti pàpaü trijanmajam ..
     upãùito'rcayenmantraistithibhànte ca pàraõam ..
     yogàya yogapataye yoge÷varàya yogasambhavàya govindàya namo namaþ .. snànamantraþ . yaj¤àya yaj¤e÷varàya yaj¤apataye yaj¤asambhavàya govindàya namo namaþ .. arcanasya . vi÷vàya vi÷ve÷varàya vi÷vapataye vi÷vasambhavàya govindàya namo namaþ .. ÷ayanasya . sarvàya sarve÷varàya sarvapataye sarvasambhavàya govindàya namo namaþ ..
     pàraõasya .
     sthaõóile påjayeddevaü sacandràü rohiõãntathà .
     ÷aïkhe toyaü samàdàya sapuùpaphalacandanam .
     jànubhyàmavanãü gatvà candràyàrghyaü nivedayet ..
     kùãrodàrõavasambhåta atrinetrasamudbhava .
     gçhàõàrghyaü ÷a÷àïkedaü rohiõyà sahito mama ..
     ÷riyai vasudevàya baladevàya nandàya ya÷odàyai .
     anaghaü vàmanaü ÷auriü vaikuõñhaü puruùottamam .
     vàsudevaü hçùãke÷aü nçsiühaü daityasådanam ..
     vàràhaü puõóarãkàkùaü ÷rãkàntamajamavyayam .
     dàmodaraü padmanàbhaü ke÷avaü garuóadhvajam ..
     govindamacyutaü devamanantamaparàjitam .
     adhokùajaü jagadbãjaü sargasthityantakàrakam ..
     anàdinidhanaü viùõuü triloke÷aü trivikramam .
     nàràyaõa¤caturbàhuü ÷aïkhacakragadàdharam ..
     pãtàmbaradharaü divyaü vanamàlàvibhåùitam .
     ÷rãvatsàïkaü jagaddhàma ÷rãpatiü ÷rãdharaü harim ..
     yaü devaü devakã devã vasudevàdajãjanat .
     bhaumasya brahmaõo guptyai tasmai brahmàtmane namaþ .
     nàmànyetàni saükãrtya gatyarthaü pràrthayet punaþ ..
     tràhi màü sarvapàpaghna duþkha÷okàrõavàt prabho .
     devakãnandana ÷rã÷a hare saüsàrasàgaràt ..
     durvçttàüstràyase viùõo ye smaranti sakçt sakçt .
     so'haü devàtidurvçttastràhi màü ÷okasàgaràt ..
     puùkaràkùa nimagno'haü mahatyaj¤ànasàgare .
     tràhi màü devadeve÷a tvàmçte'nyo na rakùità ..
     svajanma vàsudevàya gobràhmaõahitàya ca .
     jagaddhitàya kçùõàya govindàya namo namaþ ..
     ÷àntirastu ÷iva¤càstu dhanarddhikhyàtiràjyabhàk ..>% iti gàruóe 132 adhyàyaþ ..

#<rohit>#, puü, (rohatãti . ruha + %<hçsçruhiyuùibhya itiþ .>% uõàø 1 . 99 . iti itiþ .) såryaþ . iti medinã . ñe, 147 .. varõabhedaþ . matsyabhedaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ .. (çùyamçgaþ . yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 24 . 30 .. %<manuùyaràjàya markañaþ ÷àrdålàya rohit .>% %<eko rohit çùyaþ ÷àrdålàya .>% iti tadbhàùye mahãdharaþ .. rohitavarõavi÷iùñe, tri . (yathà, çgvede . 1 . 100 . 16 .
     %<rohit ÷yàvà sumadaü÷urlalàmãþ .>%
     %<rohit rohitavarõà ÷yàvà ÷yàmavarõà .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<rohit>#, strã, (ruha + %<hçsçruhiyuùibhyaü itiþ .>% uõàø 1 . 99 . iti itiþ .) mçgã . (%<çùyasya mçgasya mçgã rohiducyate . tathàca mahimnaþ stave . gataü rohidbhåtàü riramayiùumçùyasya vapuùà .>% ityujjvalaþ . 1 . 99 ..) latàbhedaþ . iti medinã . ñe, 147 .. (vaóavà . yathà, çgvede . 1 . 14 . 12 .
     %<yukùvàhyaruùã rathe harito devà rohitaþ ..>% %<he devàgne rohitaþ rohicchabdàbhidheyàstvadãyà vaóavàþ rathe yukùva yuja yojaya .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. * .. rohantyàbhirbãjàni tajjalena hi bãjàni prarohantãti tathàtvam . nadã . iti nidhaõñuþ . 1 . 13 . 18 .. nigameùu bahuvacanàntatvena pràya÷aþ ÷ravaõàt bahuvacanàntatvam ..)

#<rohitaü>#, klã, (ruha + %<ruhe ra÷ca lo và .>% uõàø 3 . 94 . iti itan .) kuïkumam . raktam . çju÷akra÷aràsanam . iti medinã . te, 145 .. (yathà, manuþ . 1 . 38 .
     %<vidyuto'÷animeghàü÷ca rohitendradhanåüùi ca .
     ulkànirghàtaketuü÷ca jyotãüùyuccàvacàni ca ..>%)

#<rohitaþ>#, puü, (rohatãti . ruha + %<ruhe ra÷ca lo và .>% uõàø 3 . 94 . iti itan .) mãnavi÷eùaþ . (yathàha ka÷cit .
     %<ãlã÷o jitapiyåùo vàcà vàcàmagocaraþ .
     rohito no hitaþ prokto madguro madguroþ priyaþ ..>%) rohitamatsyasya lakùaõaü guõà÷ca yathà --
     %<kçùõaþ ÷alkã ÷vetakukùistu matsyo yaþ ÷reùñho'sau lohito vçttavaktraþ .
     koùõaü balyaü rohitasyàpi màüsaü vàtaü hanti snigdhamçdhnàti vãryam ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<raktodaro raktamukho raktàkùo raktapakùatiþ .
     kç÷apakùo jhasa÷reùñho rohitaþ kathito budhaiþ ..
     rohitaþ sarvamatsyànàü varo vçùyo'rditàrtijit .
     kaùàyànurasaþ svàdurvàtaghno nàtipittakçt ..
     årdhvajatrugatàn rogàn hanyàdrohitamuõóakam ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (tathàca .
     %<vàtaghno nahi pittakçdbalakaraþ syàdrohitaþ sarvadà ..>% iti hàrãte prathamasthàne ekàda÷e'dhyàye ..
     %<÷aivalàhàrabhojitvàt svapnasya ca vivarjanàt .
     rohito dãpanãya÷ca laghupàko mahàbalaþ ..>% iti carake såtrasthàne saptaviü÷e'dhyàye ..
     %<kaùàyànurasasteùàü ÷aùpa÷aivàlabhojanaþ .
     rohito màrutaharo nàtyarthaü pittakopaõaþ ..>% iti su÷rute såtrasthàne 46 adhyàye .. svanàmakhyàto hari÷candra÷ca nçpateþ puttraþ . yathà devãbhàgavate . 7 . 15 . 15 ..
     %<ràjà puttramukhaü dçùñvà sukhamàpa mahattaram .
     nàmàsya rohita÷ceti cakàra vidhipårbakam ..>% asya vivaraõantu ta÷raiva draùñavyam ..) mçgabhedaþ . rohitakavçkùaþ . iti medinã . te, 146 .. (rohãto'pi pàñhaþ . rohãtaka÷abdadar÷anàt .. yathà, su÷rute . 6 . 17 .
     %<palà÷arohãtamadhåkajà rasàþ kùaudreõa yuktà madiràgrami÷ritàþ ..>% agnighoñakaþ . iti nighaõñuþ . 1 . 15 .. %<rohanti àrohanti rathaü vahantyàdivamiti rohitaþ .>% iti tatra devaràjayajvà .. yathà, çgvede . 1 . 94 . 10 .
     %<yadayukthà aruùà rohità rathe ..>% %<rohità lohitavarõau rohita ityagnera÷vasyàkhyà rohito'gneritidar÷anàt rohitenatvàgnirdevatàü gamayatvitimantravarõàcca .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..) raktavarõaþ . raktavarõavi÷iùñe, tri . ityamaraþ .. (yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 16 . 19 .
     %<namo rohitàya sthapataye vçkùàõàü pataye namo namaþ ..>%)

#<rohitakaþ>#, puü, (rohita eva . svàrthe kan .) vçkùavi÷eùaþ . rohaóà iti bhàùà . tatparyàyaþ . rohã 2 plãha÷atruþ 3 dàóimapuùpakaþ 4 . ityamaraþ .. rohãtakaþ 5 rohitaþ 6 rohiõaþ 7 ku÷àlmaliþ 8 dàóimapuùpaþ 9 sadàprasånaþ 10 kåña÷àlmaliþ 11 virocanaþ 12 ÷àlmalikaþ 13 . asya guõàþ . kañutvam . snigdhatvam . kaùàyatvam . su÷ãtalatvam . kçmidoùavraõaplãharaktanetràmayàpahatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<rohito lohito rohã lohã dàóimapuùpakaþ .
     rohãtakaþ plãhaghàtã rucyo raktaprasàdanaþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. anyacca .
     %<rohãtako yakçtplãhagulmodaraharaþ smçtaþ ..>% iti ràjavallabhaþ .. (gaõavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 253 . 19 .
     %<bhadràn rohitakàü÷caiva àgneyànmàlavànapi .
     gaõàn sarvàn vinirjitya nãtikçt prahasanniva .
     ÷a÷akàn yavanàü÷caiva vijigye såtanandanaþ ..>%)

#<rohità>#, strã, (rohita + ñàp . %<varõàdanudàttàttopadhàto naþ .>% 4 . 1 . 39 . iti pàkùiko ïãù takàrasya nakàràde÷a÷ca na .) ràgàdinà raktavarõà . yathà --
     %<rohiõã rohità raktà lohinã lohità ca sà .>% iti jañàdharaþ ..

#<rohità÷vaþ>#, puü, (rohitaþ a÷vo yasya .) agniþ . ityamaraþ .. hari÷candraràjaputtraþ . iti medinã . te, 63 ..

#<rohitikà>#, strã, (rohito varõo'styasyà iti . rohita + ñhan .) ràgàdinà raktavarõà . iti jañàdharaþ ..

#<rohiteyaþ>#, puü, (rohita eva . svàrthe óhaþ .) rohitavçkùaþ . yathà --
     %<plãhàrã rohiteyaþ syàt raktapuùpa÷ca rohitaþ ..>% iti bharatadhçtaratnakoùaþ .. (vivaraõamasya rohitaka÷abde j¤àtavyam ..)

#<rohã>#, [n] puü, (ava÷yaü rohatãti . ruh + àva÷yake õiniþ .) rohitakavçkùaþ . (asya paryàyo yathà --
     %<rohã rohitakaþ plãhà÷atrurdàóimapuùpakaþ ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..
     %<rohãtako rohitako rohã dàóimapuùpakaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..) a÷vatthavçkùaþ . vañavçkùaþ . iti medinã . ne, 120 ..

#<rohãtakaþ>#, puü, (rohãta eva . svàrthe kan .) rohitakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 54 . 68 .
     %<rohitakasya pa÷càdahivàsa÷cettribhiþ karairyàmye ..>% tathàsya paryàyaþ .
     %<rohãtako rohitako rohã dàóimapuùpakaþ .>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..)

#<raukùyaü>#, klã, (råkùasya bhàvaþ . råkùa + ùya¤ .) råkùatà . råkùasya bhàva ityarthe ùõyapratyayena niùpannam . tathà hi .
     %<tailaü yadraukùyadoùaghnaü tailaü yaccàrdrakaü smçtam .
     tena tvàü snàpayàmyadya jaganmàtaramambikàm ..>% iti durgàpåjàyàü mahàùñamãmahànavamyormahàsnànaprakaraõe devãpuràõam .. (tathà ca .
     %<ye rasà vàta÷amanà bhavanti yadi teùu vai .
     raukùyalàghava÷aityàni na te hanyuþ samãraõam ..>% iti su÷rute såtrasthàne 40 adhyàyaþ ..)

#<raucyaþ>#, puü, (rucerapatyamiti . ruci + ùyaõ .) manuvi÷eùaþ . yathà --
     %<raucyàdayastathànye'pi manavaþ saüprakãrtitàþ .
     ruceþ prajàpateþ puttro raucyo nàma bhaviùyati ..>% iti màtsye 9 adhyàyaþ .. tanmanvantare devàdayo yathà --
     %<trayoda÷asya paryàye ye raucyasya manoþ suràþ .
     saptarùãü÷ca nçpàü÷caiva vadato me ni÷àmaya ..
     suparvàõaþ suràstatra sukarmàõastathàpare .
     su÷armàõastathà hyete samastà munisattama ..
     mahàbalo mahàbãryasteùàmindro divaspatiþ .
     bhaviùyatyatha saptarùãn gadato me ni÷àmaya ..
     dhçtimànavyaya÷caiva tattvadartã nirutsukaþ .
     nirmohaþ sutapà÷cànyo niùmakampa÷ca saptamaþ ..
     citraseno vicitra÷ca nayakçnnirbhayo dçóhaþ .
     sunetraþ kùattrabuddhi÷ca surata÷caiva tatsutàþ ..>% iti màrkaõóeyapuràõam .. anyadvivaraõaü ruci÷abde draùñavyam .. * .. vilvakàùñhadaõóaþ . tatparyàyaþ . vailvaþ 2 . iti hemacandraþ .. (klã, raucyasyedamiti . aõ . manvantaravi÷eùaþ . yathà, màrkaõóeye . 100 . 39 .
     %<j¤àti÷reùñho guõairyukto dakùasàvarõike ÷rute .
     ni÷àtayatyaribalaü raucyaü ÷rutvà narottamaþ ..>%)

#<rauña>#, ç nàdare . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) caturda÷asvarã . ç, arurauñat . nàdaro'nàdaraþ . rauñati khalaü lokaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<rauóa>#, ç anàdare . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) ç, arurauóat . iti durgàdàsaþ ..

#<raudraü>#, klã, (rudrasyedam . rudra + aõ .) ÷çïgàràdyaùñarasàntargata÷eùarasaþ . tatparyàyaþ . ugram 2 . ityamaraþ .. dve krodhasyà÷raye . rudro devatà yasya raudram . yadàha bharataþ . %<÷çïgàro viùõudevaþ syàddhàsaþ pramathadaivataþ . karuõo yamadevaþ syàdraudro rudràdhidaivataþ ..>% iti dve krodhasyà÷raye . ucyati krudhà samavaiti ugraþ . ucirya samavàyane nàmnãti rak nipàtanàccasya gaþ . sarvàbhibhàvità raudraþ . yathà, ràvaõacaritàdi . eùu vãbhatsaraudre klãve råpabhedàt anye puüsi vãbhatsaraudrau ceti puüliïgapàñha iha yuktaþ . iti bharataþ .. * .. api ca . atha raudraþ .
     %<raudraþ krodhasthàyibhàvau rakto rudràdhidaivataþ .
     àlambanaü ripustatra tacceùñoddãpanaü matam ..
     suùñiprahàrapàtanavikçtacchedàvadàraõai÷caiva .
     saügràmasaübhramàdyairasyoddãptirbhavet prauóhà ..
     bhråvibhaïgauùñhanirdaü÷abàhusphoñanatarjanàþ .
     àtmàvadànakathanamàyudhotkùepaõàni ca .
     anubhàvàstathà kùepakrårasandar÷anàdayaþ ..
     ugratàvegaromà¤casvedavepathavo madaþ .
     mohàharùàdaya÷càtra bhàvàþ syurvyabhicàriõaþ ..>% yathà --
     %<kçtamanumataü dçùñaü và yairidaü guru pàtakaü manujapa÷ubhirnirmaryàdairbhavadbhirudàyudhaiþ .
     narakaripuõà sàrdhaü teùàü sabhãmakirãñinàmayamahamasçïmedomàüsaiþ karomi di÷àü valim ..>% asya yuddhavãràdbhedamàha .
     %<raktàsyanetratà càtra bhedinã yuddhavãrataþ ..>% iti sàhityadarpaõe 3 paricchedaþ ..

#<raudraþ>#, puü, (rudrasyàyamiti . rudra + aõ .) såryatejaþ . tatparyàyaþ . gharmaþ 2 . iti medinã . re, 80 .. prakà÷aþ 3 dyotaþ 4 àtapaþ 5 . ityamaraþ .. tasya guõàþ .
     %<àtapaþ kañuko råkùaþ svedamårchàtçùàvahaþ .
     dàhavaivarõyajanano netrarogaprakopaõaþ ..>% iti ràjavallabhaþ .. * .. saptaraudrà yathà --
     %<jañharaþ piïgalo raudro ghoràkhyaþ kàlasaüj¤itaþ .
     agninàmà hato raudraþ sapta raudràþ prakãrtitàþ ..>% granthàntare saptamo raudraþ pràõadàhaþ .. teùàü phalàni yathà --
     %<piïgalo raudranàmà ca kàlaråpaþ prajàkùayam .
     spar÷ane bahurogaþ syàt sarvajãvasamudbhavaþ ..
     jañharo raudranàmà ca ghoradhåmra¤ca kàrayet .
     vraõàdipittaroga¤ca nànàkle÷akaro nçõàm ..
     agnirnàmnà yadà varùe raudro bhavati nànyathà .
     uttàpena kùitiü ÷uùyet naràõàü rogado bhavet .
     raudranàmà mahàraudro yatràbde ca bhaveddhruvam .
     cittodvegaü vraõaü kuryànnànàrogasamanvitam ..
     ghoranàmà mahàraudro ghoradhåmra¤ca kàrayet .
     uttàpena sadà dagdhaü nànàrogasamanvitam ..
     kàlanàmà mahàrauvra uttàpe pãóanaü sadà .
     nànàrogasamàyuktaü vraõàdikaõóukaü bhavet ..>% iti jyotiùam .. rasavi÷eùaþ . iti medinã . re, 80 .. tadvivaraõaü klãvaliïgaraudra÷abde draùñavyam . hemanta çtuþ . iti hemacandraþ .. yamaþ . iti dharaõiþ .. (kàrtikeyaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 138 . 13 .
     %<àgneyaþ kçttikàputtro raudro gàïgeya ityapi .
     ÷råyate bhagavàn devaþ sarvadevamayo guhaþ ..>%)

#<raudraþ>#, tri, (rudra + aõ .) tãvraþ . (yathà, rugvini÷cayavyàkhyàne vijayarakùitena harivaü÷oktajvaravarõanavacanamuktam .
     %<jvarastripàdastri÷iràþ ùaóbhujo navalocanaþ .
     bhasmapraharaõo raudraþ kàlàntakayamopamaþ ..>%) bhãùaõaþ . iti medinã . re, 80 .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 64 . 50 .
     %<tasya te tadvacaþ ÷rutvà raudraü lomapraharùaõam .
     pracakrurbahulàü påjàü kutsanto dhçtaràùñrajam ..>%) rudrasambandhini ca ..

#<raudrã>#, strã, (raudra + ïãp .) caõóã . iti medinã . re, 80 .. rudrajañà . iti ràjanirghaõñaþ .. rurudaityakçtamahàraudrã màyà mahàraudrãnàmnã càmuõóà ca . yathà --
     %<eka eva mahàdaityo rurustasthau mahàmçdhe .
     sa ca màyàü mahàraudrãü rauravãü visasarja ha ..
     sà màyà vavçdhe bhãmà sarvadevapramohinã .
     tayà tu mohità devàþ sadyo nidràü tu bhejire ..
     devã ca tri÷ikhenàjau taü daityaü samatàóayat .
     tayà tu tàóitaü tasya daityasya ÷ubhalocane .
     carmamuõóe ubhe samyak pçthagbhåte babhåvatuþ ..
     rurostu dànavendrasya carmamuõóe kùaõàdyataþ .
     apahçtya hareddevã càmuõóà tena sàbhavat ..
     sarvabhåtamahàraudrã yà devã parame÷varã .
     saühàriõã tu yà caiva kàlaràtriþ prakãrtità ..>% iti vàràhe tri÷aktimàhàtmyam ..

#<raupyaü>#, klã, (råpyameva . aõ .) råpyam . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, màdhe . 4 . 67 .
     %<darpaõanirmalàsu patite ghanatimiramuùi jyotiùi raupyabhittiùu puraþ pratiphalati muhuþ ..>%) tatkaraõaü yathà --
     %<madhvàjyaü guóatàmra¤ca kareõà màkùikaü rasam .
     ghamanàcca bhavedraupyaü suvarõakaraõaü ÷çõu ..>% iti gàruóe 188 adhyàyaþ .. (auùadhàdiùu asyàlàbhe yaddàtavyaü tadtathà --
     %<suvarõamathavà raupyaü mçtaü yatra na labhyate .
     tatra kàntena karmàõi bhiùak kuryàdvicakùaõaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. tadvi÷iùñe, tri . yathà, bhàgavate . 4 . 25 . 14 .
     %<svarõaraupyàyasaiþ ÷çïgaiþ saïkulàü sarvato gçhaiþ ..>%)

#<raumaü>#, klã, (rumàyàü lavaõàkare bhavam . rumà + aõ .) ÷àmbharilavaõam . ityamarañãkàyàü ràmà÷ramaþ ..

#<raumakaü>#, klã, ÷àmbharilavaõam . tatparyàyaþ . vasukama 2 . ityamaraþ .. %<rumà nàma nadã lavaõàkaraþ tatra bhavaü raumakam . óhadhe kàditi ùõaþ raumaü tataþ svàrthe kaþ raumakam .>% iti taññãkàyàü bharataþ .. (paryàyo'sya yathà --
     %<÷àkambharãyaü kathitaü guóàkhyaü raumakantathà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<raumalavaõaü>#, klã, (raumaü lavaõamiti .) ÷àmbharilavaõam . iti ratnamàlà ..

#<rauravaþ>#, puü, (rururjantuvi÷eùastasyàyamiti . ruru + aõ .) narakavi÷eùaþ . ghoraþ . iti medinã . ve, 49 .. àdyasya vivaraõaü yathà --
     %<raurave kåñasàkùã tu yàti ya÷cànçtã naraþ .
     tasya svaråpaü vadato rauravasya ni÷àmaya ..
     yojanànàü sahasre dve rauravo hi pramàõataþ .
     jànumàtrapramàõantu tatra ÷vabhraü sudustaram ..
     tatràïgàracayo yena kçtaü taddharaõãsamam .
     jàjvalyatàtitãvreõa tàpitàmbarabhåminà ..
     tanmadhye pàpakarmàõaü vimu¤canti yamànugàþ .
     sa dahyamànastãvreõa vahninà tena dhàvati ..
     pade pade ca pàdo'sya ÷ãryate jàyate punaþ .
     ahoràtreõoddharaõaü pàdanyàsaü sa gacchati .
     evaü sahasraü vistãrõe yojanànàü vimucyate ..>% iti màrkaõóeyapuràõe pitàputtrasaüvàdanàmàdhyàyaþ .. (tathàca devãbhàgavate . 8 . 22 . 8-11 .
     %<etanmamàhamiti yo bhåtadroheõa kevalam .
     puùõàti pratyahaü svãyakuñumbaü kàryalampañaþ ..
     etadvihàya càtraiva svà÷ubhena patediha .
     raurave nàma narake sarvasattvabhayàvahe ..
     iha loke'munà ye tu hiüsità jantavaþ purà .
     ta eva ruravo bhåtvà paratra pãóayanti tam ..
     tasmàdrauravamityàhuþ puràõaj¤à maniùiõaþ .
     ruruþ sarpàdapi kråro janturuktaþ puràtanaiþ ..>%)

#<rauravaþ>#, tri, ca¤calaþ . dhartaþ ghoraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (rurormçgasyedamiti . aõ . mçgasambandhini ca . yathà, manuþ . 2 . 41 .
     %<kàrùõarauravavàstàni carmàõi brahmacàriõaþ .
     vasãrannànupårveõa ÷àõakùaumàvikàni ca ..>%)

#<rauhiñ>#, [ù] puü, rauhiùamçgaþ . yathà . %<sa eùa rauhiùàü madhye caratãti bhavabhåtiþ .>% ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<rauhiõaü>#, klã, (rohiõameva . svàrthe aõ .) dinasya navamamuhårtaþ . yathà . atra pårbàhõe ÷ràddhamabhidhàya rauhiõantu na laïghayedityabhidhànena pårbàhõa÷ràddhasya saïgavàt paro rauhiõaparyantagauõapårbàhõakàlaþ pratãyate . tena rauhiõaü pårbàhõa÷ràddhasya gauõakàlatvenottaràvadhiþ aparàhõa÷ràddhasya pårbàvadhirityavagamyate tata÷ca pårbadine saïgavàt paraü rauhiõaparyantaü titherlàbhe paradine muhårtatrayamàtre tattithilàbhe pårbadine ÷ràddham . rauhiõàntaråpagauõapårbàhõalàbhàt na paradine tathàtvàbhàvàt . ubhayadine saïgavalàbhe paradine ÷uklapakùe tithirgràhyà iti vacanàt . rauhiõantu divasasya navama muhårtastasya jyotiùoktarohiõãdaivatatvàt rauhiõatvamiti . iti ÷ràddhatattvam ..

#<rauhiõaþ>#, puü, (ruh + inan . svàrthe aõ .) candanavçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<rauhiõeyaü>#, klã, marakatamaõiþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<rauhiõeyaþ>#, puü, (rohiõyà apatyamiti . rohiõã + %<÷ubhràdibhya÷ca .>% 4 . 1 . 123 . iti óhak .) baladevaþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 192 . 19 .
     %<tatropaviùñaü pçthudãrghabàhuü dadar÷a kçùõaþ saharauhiõeyaþ ..>%) budhagrahaþ . ityamaraþ .. (puruùottamasthatãrthapa¤cakàünyatamaþ . yathà, tãrthatattve .
     %<màrkaõóeye vañe kçùõe rauhiõeye mahodadhau .
     indradyumnasaraþ snàtvà punarjanma na vidyate ..>%)

#<rauhiõeyaþ>#, tri, (rohiõyà apatyamiti . rohiõã + óhak .) govatsaþ . iti medinã . ye, 127 ..

#<rauhiùaü>#, klã, (rohatãti . ruh + %<ruhervçddhi÷ca .>% uõàø 1 . 48 . iti ñiùac . vçddhi÷ca dhàtoþ .) kattçõam . ityamaraþ .. rohiùatçõam . iti ràjanirghaõñaþ .. tannàmaguõàþ .
     %<kattçõaü rauhiùaü devajagdhaü saugandhikaü tathà .
     bhåtãkaü dhyàma paura¤ca ÷yàmakaü dhåpagandhikam ..
     rauhiùa tuvaraü tiktaü kañupàkaü vyapohati .
     hçtkaõñhavyàdhipittàsra÷ålakàsakaphajvaràn ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. anyat kattçõa÷abde draùñavyam ..

#<rauhiùaþ>#, puü, (ruh + ñiùac . vçddhi÷ca dhàtoþ .) mçgavi÷eùaþ . ityamaraþ .. rohitamatsyaþ . ityajayapàlaþ ..

#<rauhiùã>#, strã, (rauhiù + ïãp .) mçgã . dårvà . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<la>#

#<la>#, lakàraþ . sa tu yavargasya tçtãyo varõo vya¤janasyàùñàviü÷avarõa÷ca . asyoccàraõasthànaü dantaþ . iti vyàkaraõam .. (tathàca siddhàntakaumudyàm . %<ëtulasànàü dantàþ ..>%) tasya svaråpaü yathà --
     %<lakàraü ca¤calàpàïgi ! kuõóalãtrayasaüyutam .
     pãtavidyullatàkàraü sarvaratnapradàyakam ..
     pa¤cadevamayaü varõaü pa¤capràõamayaü sadà .
     tri÷aktisahitaü varõaü tribindusahitaü sadà .
     àtmàditattvasahitaü hçdi bhàvaya pàrvati ! ..>% iti kàmadhenutantram .. * .. (vaïgãyavarõamàlàyàm .) asya lekhanaprakàro yathà --
     %<kuõóalãtrayasaüyuktà vàmàddakùagatà tvadhaþ .
     punarårdhvagatà rekhà tàsu nàràyaõaþ ÷ivaþ .
     brahma÷akti÷ca santiùñheddhyànamasya pracakùate ..>% dhyànaü yathà --
     %<caturbhujàü pãtavastràü raktapaïkajalocanàm .
     sarvadà varadàü bhãmàü sarvàlaïkàrabhåùitàm ..
     yogãndrasevitàü nityàü yoginãü yogaråpiõãm .
     caturvargapradàü devãü nàgahàropa÷obhitàm ..
     evaü dhyàtvà lakàrantu tanmantraü da÷adhà japet ..>% iti varõoddhàratantram .. tasya nàmàni yathà --
     %<la÷candraþ påtanà pçthvã màdhavaþ ÷akravàcakaþ .
     balànujaþ pinàkã÷o vyàpako màüsasaüj¤akaþ ..
     khaógã nàdo'mçtaü devã lavaõaü vàruõãpatiþ .
     ÷ikhà vàõã kriyà màtà bhàminã kàminã priyà ..
     jvàlinã veginã nàdaþ pradyumnaþ ÷oùaõo hariþ .
     vi÷vàtmamantrau balã ceto merurgiriþ kalà rasaþ ..>% iti nànàtantra÷àstram .. (anubandhavi÷eùaþ . yathà, kavikalpadrume . %<divàdyo ylàdàdikaþ .>% etena ad lau bhakùaõe lugdbhyo'paþ . atti iti .. chandaþ÷àstrokto laghusaüj¤ako gaõavi÷eùaþ . iti chandoma¤jarã ..)

#<laü>#, klã, (lãyate'treti . lã + abhidhànànnirupapade'pi óaþ .) pçthvãbãjam . iti tantram ..

#<laþ>#, puü, (làtãti . là + ac .) indraþ . iti bhedinã . le, 1 ..

#<laka>#, ka svàda àpane . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-paraø-sakaø-señ .) svàdo rasopàdànam . ka, làkayati modakaü bàlakaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<lakacaþ>#, puü, lakucavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<lakucaþ>#, puü, (lakyate iti . laka svàde + bàhulakàducaþ .) vçkùavi÷eùaþ . óehuyà iti màdàra iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . likucaþ 2 ÷àlaþ 3 kaùàyã 4 dçóhavalkalaþ 5 óahuþ 6 kàr÷yaþ 7 ÷åraþ 8 sthålaskandhaþ 9 . asya guõàþ . tiktarasatvam . kaùàyatvam . uùõatvam . laghutvam . kaõñhadoùaharatvam . dàhitvam . malasaügrahadàyakatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. api ca .
     %<lakucaþ kùudrapanaso likuco óahurityapi .
     àmaü lakucamuùõa¤ca guru viùñambhakçttathà ..
     madhura¤ca tathàmla¤ca doùatritayaraktakçt .
     ÷ukràgninà÷ana¤càpi netrayorahitaü smçtam ..
     supakvaü tattu madhuramamlaü cànilapittakçt .
     kaphavahnikaraü rucyaü vçùyaü viùñambhaka¤ca tat ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. anyacca .
     %<lakucaü guru viùñambhi svàdvamlaü raktapittakam .
     ÷leùmakàri samãraghnamuùõaü ÷ukràgninà÷anam ..>% iti vaidyakam ..

#<laktakaþ>#, puü, (raktena raktavarõena kàyatãti . kai + kaþ . rasya latvam .) alaktakaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, goø ràmàyaõe . 2 . 60 . 16 .
     %<prakçtyà laktakarasaprakhyau tadrasavarjitau .
     tathaiva rejatustasyà÷caraõau padmavarcasau ..>%) jãrõavastrakhaõóam . nekaóà iti bhàùà . tatparyàyaþ . karpañaþ 2 . ityamaraþ .. naktakaþ 3 . iti bharataþ .. dve malinatvàdiduùñajãrõavastrakhaõóe nekaóà iti khyàte . laktakàdyaùñakaü vastramàtre iti kecit .. paño'strã karpañaþ ÷àñaþ sicayaprotalaktakàþ . iti rabhasaþ .. lakyate hãnairàsvàdyate anubhåyate laktaþ raka laka ka svàda àpane curbhyo ¤irveti vibhàùitatvàt na ¤iþ karmaõi ktaþ tataþ svàrthe kaþ laktako'ntaþ sthàdiþ . ajyate sma aktaü vyaktaü anjoþ ktaþ na aktaü kaü mukhaü yasmàditi tripadabahuvrãhau manãùàditvàt aktasya pårvalope naktakastavargapa¤camàdirapi . iti taññãkàyàü bharataþ ..

#<laktakarmà>#, [n] puü, (laktaü raktavarõaü karotãti . kç + manin .) raktavarõalodhraþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<lakùa>#, ka ¤a dar÷ane . aïke . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-ubhaø-sakaø-señ .) ka ¤a, lakùayati lakùayate ghañaü lokaþ . pa÷yati cihnayuktaü karotãtyartho và . iti durgàdàsaþ ..

#<lakùaü>#, klã, (lakùayatãti . lakùa + ac .) vyàjaþ . ÷aravyam . iti medinã . ùe, 23 .. (yathà, manuþ . 7 . 54 .
     %<maulàn ÷àstravidaþ ÷åràn labdhalakùàn kulodgatàn .
     sacivàn sapta càùñau và prakurvãta parãkùitàn ..>%)

#<lakùaü>#, klã, strã, (lakùayatãti . lakùa + ac .) da÷àyutasaükhyà . iti medinã . ùe, 23 .. làka iti bhàùà . (yathà, kathàsaritsàgare . 43 . 109 .
     %<tasyaikàda÷abhirmitraiþ sahàyàtairyutasya hi .
     lakùamabhyadhikaü deva vartate varavàjinàm ..>%)

#<lakùakaü>#, klã, (lakùayatãti . lakùa + õvul .) lakùayati yat . yathà . lakùakaü nàma lakùayati .
     %<yàdç÷àrthasya sambandhavati ÷aktantu yadbhavet .
     tatra tallakùakaü nàma tacchaktividhuraü yadi ..>% yàdç÷àrthasambandhavati yannàma saïketitaü tadeva tàdç÷àrthe lakùakaü yadi tàdç÷àrthe ÷akti÷ånyaü bhavet . saindhavàdayastu ÷abdàþ turagàdisambandhini lavaõàdàviva turagàdàvapi ÷aktà eva . gaïgàdayastu tãràdàvasaïketitàþ tatsambandhibãràdi÷aktatvena gçhãtà eva tãràdyanvayaü bodhayanti tatra lakùakà eva . api ca . tadevaü vidhalakùaõàvattvàllakùakaü nàmàpi jahatsvàrthàdibhedàdanekavidhamityarthaþ syàdetadyadi tãràdilakùakatayà gaïgàdipadasya j¤ànaü tãràdyanubhave bhaveddhetustadoktakrameõa lakùakàõàü vibhàgo na tvetadasti . tãràdyanvayabodhaü prati tãràdi÷aktatvenaiva padaj¤ànasya làghavena hetutayà lakùakàõàmananubhàvakatvàt guråõàmagnau ÷aityaü spç÷edityàdau ÷akyena dahanàdineva gaïgàyàü ghoùa ityàdau lakùitena tãràdinà sàrdhamagçhãtàsaüsargakasyaiva saptamyarthàdheyatvànvayabodhapraviùñatvàditi cenna . prakçtyarthàvacchinnasyaiva pratyayàrthasya dharmyantare'nvayabuddhervyutpannatayà tãràdyavi÷eùitasya subarthàdheyatvàderghoùàdàvanvayabodhàyogàt . na ca ÷aktasyaiva padasya svasàkàïkùapadàntaropasthàpyàrthànvitasvàrthadharmikànvayabodhaü prati hetutvàdanvayabuddhau lakùàrthasya prave÷aþ . kuntàþ pravi÷antãtyàdau lakùyasya kuntadharàderanvayavi÷eùyatvànupapatteþ . kumatiþ pa÷urityàdau lakùàrthayormitho'nvayabodhasyàpyanubhavikatvàcca . tasmàt ÷akteriva bhakterapi j¤ànamanubhàvakaü bhavatyeva kàryatàvacchedakasya saïkocàcca na vyabhicàraþ . iti ÷abda÷aktiprakà÷ikà ..

#<lakùaõaü>#, klã, (lakùyate'neneti . lakùa + lyuñ . yadvà, %<lakùerañ ca .>% uõàø 3 . 7 . iti napratyayastasyàóàgama÷ca .) cihnam . (yathà, raghuþ . 10 . 6 .
     %<avyàkùepo bhaviùyantyàþ kàryasiddherhi lakùaõam ..>%) nàma . iti medinã . õe, 75 .. lakùyate j¤àyate'neneti lakùaõam . taddvividham . itarabhedànumàpakam . vyavahàraprayojaka¤ca . iti nyàyamatam .. vyàkaraõamate tu .
     %<kçttaddhitasamàsànàmabhidhànaü niyàmakam .
     lakùaõantvanabhij¤ànàü tadabhij¤ànasåcakam ..>% iti vopadevaþ .. (lakùaõalakùaõantu . %<samànàsamànajàtãyo vyavacchedo lakùaõàrthaþ .>% iti sàükhyatattvakaumudyàm . 5 .. sukhaduþkhalakùaõaü yathà, manau . 4 . 160 .
     %<sarvaü parava÷aü duþkhaü sarvamàtmava÷aü sukham .
     etadbidyàt samàsena lakùaõaü sukhaduþkhayoþ ..>%) dar÷anam . iti lakùadhàtvarthadar÷anàt ..

#<lakùaõaþ>#, puü, (lakùa + %<lakùerañ ca .>% uõàø 3 . 7 . iti nastasyàóàgama÷ca . lakùaõamastyasyeti ac và .) saumitriþ . yathà, harivaü÷e . 41 . 129 .
     %<lakùaõànugato ya÷ca sarvabhåtahite rataþ .
     caturda÷a vane taptvà tapo varùàõi ràghavaþ ..>%) sàrasapakùã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<lakùaõà>#, strã, (lakùaõa + ñàp .) sàrasã . iti medinã . õe, 75 .. haüsã . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. (apsarovi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 123 . 59 .
     %<ambikà lakùaõà kùemà devã rambhà manoramà ..>%) ÷akyasambandhaþ . yathà --
     %<lakùaõà ÷akyasambandhastàtparyànupapattitaþ ..>% iti bhàùàparicchedaþ .. gaïgàyàü ghoùa ityàdau gaïgàpadasya ÷akyàrthe pravàharåpe ghoùasyànvayànupapattistàtparyànupapattirvà yatra pratisandhãyate tatra lakùaõayà tãrasya bodhaþ . sà ca ÷akyasambandharåpà . tathà hi pravàharåpa÷akyàrthasambandhasya tãre gçhãtatvàttãrasya smaraõaü tataþ ÷àbdabodhaþ . iti siddhàntamuktàvalã .. * .. api ca .
     %<jahatsvàrthàjahatsvàrthàniråóhàdhunikàdikàþ .
     lakùaõà vividhàstàbhirlakùakaü syàdanekadhà ..>% kàcillakùaõà ÷akyàvçttiråpeõa bodhakatayà jahatsvàrthetyucyate . yathà tãratvàdinà gaïgàdipadasya . kàcicchakyalakùobhayavçttinà ÷akyavçttinaiva và råpeõànubhàvakatvàdajahatsvàrthà . yathà dravyatvàdinà nãlaghañatvàdinà ca ghañàdipadasya . kàcillakùatàvacchedakãbhåtatattadråpeõa pårvapårvaü pratyàyakatvànniråóhà . yathà, àruõyàdiprakàreõa tadà÷rayadravyànubhàvakatvàdaruõàdipadasya . kàcicca pårvapårvaü tàdråpyeõàpratyàyakatvàdàdhunikã . yathà ghañatvàdinà pañàdipadasya . àdinà ÷akyasadç÷atvaprakàreõa bodhakatayà gauõãtyupagçhyate . yathà agnirmàõavaka ityàdàvagnisadç÷atvàdinà agnyàdipadasya . iti ÷abda÷aktiprakà÷ikà .. * .. anyacca .
     %<mukhyàrthavàdhe tadyukto yayànyo'rthaþ pratãyate .
     råóheþprayojanàdvàsau lakùaõà÷aktirarpità .. 1 ..>% kaliïgaþ sàhasika ityàdau kaliïgàdi÷abdo de÷avi÷eùàdiråpe svàrthe asambhavan yayà ÷abdasya ÷aktyà svasaüyuktàn puruùàdãn pratyàyayati . yathà ca gaïgàyàü ghoùa ityàdau gaïgàdi÷abdo jalamayàdyarthavàcakatvàt prakçte'sambhavan svasya sàmãpyàdisambaddhasambandhinaü tañàdiü bodhayati . sà ÷abdasyàrpità svàbhàviketarà ã÷varànuddbhàvità và ÷aktirlakùaõà nàma . pårvatra hetå råóhiþ prasiddhireva . uttaratra gaïgàtañe ghoùa iti pratipàdanàdalabhyasya ÷ãtatvapàvanatvàti÷ayasya bodhanaråpaü prayojanam . hetuü vinàpi yasya kasyacit sambandhino lakùaõe'tiprasaïgaþ syàdata uktaü råóheþ prayojanàdbeti .. * .. tadbhedànàha .
     %<mukhyàrthasyetaràkùepo vàkyàrthe'nvayasiddhaye .
     syàdàtmano'pyupàdànàdeùopàdànalakùaõà .. 2 ..>% råóhàvupàdànalakùaõà yathà . ÷veto yàvati . prayojane yathà . kuntàþ pravi÷anti . anayorhi ÷vetàdibhiþ kuntàdibhi÷ca acetanatayà kevalairdhàvanaprave÷anakriyayoþ kartçtayànvayamalabhamànairetatsiddhaye àtmasambandhino '÷vàdayaþ puruùàdaya÷ca àkùipyante . pårbatra prayojanàbhàvàdråóhiþ . uttaratraü kuntàdãnàmatigahanatvaü prayojanam . atra ca mukhyàrthasyàtmano'pyupàdànam . lakùaõalakùaõàyàntu parasyaivopalakùaõamityanayorbhedaþ . iyamevàjahatsvàrthetyucyate .. * ..
     %<arpaõaü svasya vàkyàrthe parasyànvayasiddhaye .
     upalakùaõahetutvàdeùà lakùaõalakùaõà .. 3 ..>% råóhiprayojanayorlakùaõalakùaõà yathà . kaliïgaþ sàhasikaþ gaïgàyàü ghoùa iti ca . anayorhi puruùatañayorvàkyàrthe'nvayasiddhaye kaliïgagaïgà÷abdàvàtmànamarpayataþ . yathà và .
     %<upakçtaü bahu tatra kimucyate sujanatà prathità bhavatà param .
     vidadhadãdç÷ameva sadà sakhe sukhitamàsma tataþ ÷aradàü ÷atam ..>% atrànupakàràdãnàü vàkyàrthe'nvayasiddhaye upakçtàdayaþ ÷abdàþ àtmànamarpayanti . atràpakàriõaü prati upakàràdipratipàdanànmukhyàrthavàdhaþ vaiparãtyalakùaõaþ sambandhaþ phalamapakàràdyati÷ayaþ . ityameva jahatsvàrthetyucyate .. * ..
     %<àropàdhyavasànàbhyàü pratyekaü tà api dvidhà .>% tàþ pårboktà÷caturbhedà lakùaõàþ . viùayasyànigãrõasyànyatàdàtmyapratãtikçt . sàropà syànnigãrõasya matà sàdhyavasànikà .. 4 .. råóhàvupàdànalakùaõà sàropà yathà . a÷vaþ ÷veto dhàvati atra hi ÷vetaguõavàn a÷vo'nigãrõasvaråpaþ svasamaveta÷vetaguõatàdàtmyena pratãyate . prayojane yathà ete kuntàþ pravi÷anti atra sarvanàmnà kuntadhàripuruùanirde÷àt sàropàtvam . råóhau lakùaõalakùaõà yathà . kaliïgaþ puruùo yudhyati . atra puruùakaliïgayoràdhàryàdhàratàsambandhaþ . prayojane yathà àyurghçtam . atràyuùkàraõamapi ghçtaü kàryakàraõabhàvasambandhasambandhyàyustàdàtmyena pratãyate anyavailakùaõyenàvyabhicàreõàyuùkaraõaü prayojanam . yathà ca ràjakãye puruùe gacchati ràjàsau gacchati ityatra svasvàmibhàvalakùaõaþ sambandhaþ . yathà và agramàtre'vayave hasto'yam . atràvayavàvayavibhàvalakùaõaþ sambandhaþ . bràhmaõe'pi takùàsau atra tàtkarmyalakùaõaþ sambandhaþ . indràrthàsu sthåõàsu amã indràþ atra tàdarthyaråpaþ . evamanyatràpi . nigãrõasya punarviùayasyànyatàdàtmyapratãtikçt sàdhyavasànà . asyà÷caturùu bhedeùu pårbodàharaõànyeva .. * ..
     %<sàdç÷yetarasambandhàþ ÷uddhàstàþ sakalà api .
     sàdç÷yàttu matà gauõyastena ùoóa÷a bheditàþ .. 5 ..>% tàþ pårboktà aùñabhedà lakùaõàþ sàdç÷yetarasambandhàþ kàryakàraõabhàvàdayaþ . atra ÷uddhànàü pårbodàharaõànyeva . råóhàvupàdànalakùaõà sàropà gauõã yathà . etàni tailàni hemante sukhàni atra taila÷abdastilabhavasneharåpaü mukhyàrthamupàdàyaiva sàrùapàdisneheùu vartate . prayojane yathà ràjakumàreùu tatsadç÷eùu ca gacchatsu ete ràjakumàrà gacchanti . råóhà vupàdànalakùaõà sàdhyavasànà gauõã yathà tailàni hemante sukhàni . prayojane yathà ràjakumàrà gacchanti . råóhau lakùaõalakùaõà sàropà gauõã yathà ràjà gauóendraþ kaõñakaü ÷odhayati . prayojane gaurvàhikaþ . råóhau lakùaõalakùaõà sàdhyavasànà gauõã yathà kaõñakaü ÷odhayati . prayojane yathà gaurjalpati .. * ..
     %<vyaïgasya gåóhàgåóhatvàddbidhà syuþ phalalakùaõàþ .. 6 ..>% prayojane yà aùñabhedà lakùaõà dar÷itàstàþ prayojanaråpavyaïgyasya gåóhàgåóhatayà pratyekaü dvidhà bhåtvà ùoóa÷abhedàþ . tatra gåóhaþ vàkyàrthabhàvanàparipakvabuddhivibhavamàtravedyaþ . yathà upakçtaü bahu tatretyàdi . agåóho'tispaùñatayà sarvajanavedyaþ . yathà upadi÷ati kàminãnàü yauvanamada eva lalitàni . atroapdi÷atãtyanena àviùkarotãti lakùyate àviùkàràti÷aya÷càbhidheyavat sphuñaü pratãyate .. * ..
     %<dharmidharmagatatvena phalasyaità api dbidhà .. 7 ..>% età anantaroktàþ ùoóa÷abhedà lakùaõàþ phalasya dharmagatatvena dharmigatatvena ca pratyekaü dvidhà bhåtvà dbàtriü÷adbhedàþ . krameõodàharati .
     %<snigdha÷yàmalakàntiliptaviyato velladbalàkà ghanàþ vàtàþ ÷ãkariõaþ payodasuhçdàmànandakekàþ kalàþ .
     kàmaü santu dçóhaü kañhorahçdayo ràmo'smi sarvaü sahe vaidehã tu kathaü bhaviùyati ha hà hà devi ! dhãrà bhava ..>% atràtyantaduþkhasahiùõuråpe ràme dharmiõi lakùye tasyaivàti÷ayaþ phalam . gaïgàyàü ghoùa ityatra tañàdiùu lakùyeùu ÷ãtatvapàvanatvàdiråpadharmasyàti÷ayaþ phalam .. * ..
     %<tadevaü lakùaõàbhedà÷catvàriü÷anmatà budhaiþ ..>% råóhàvaùñau phale dvàtriü÷aditi catvàriü÷allakùaõàbhedàþ .. * .. ki¤ca .
     %<padavàkyagatatvena pratyekaü tà api dvidhà . 8 .>% tà anantaroktàþ . atra padagatatvena yathà gaïgàyàü ghoùaþ . vàkyagatatvena yayà upakçtaü bahu tatreti . evama÷ãtiprakàrà lakùaõà . iti sàhityadarpaõam ..

#<lakùà>#, strã, (lakùayatãti . lakù + ac . ñàp .) lakùam . da÷àyutasaükhyà . iti medinã . ùe, 23 ..

#<lakùitaþ>#, tri, (lakù + ktaþ .) àlocitaþ . dçùñaþ . (yathà, raghuþ . 7 . 44 .
     %<yaiþ sàdità lakùitapårbaketån tàneva sàmarùatayà nijaghnuþ ..>%) aïkitaþ . iti lakùadhàtoþ karmaõi ktapratyayena niùpannam .. lakùaõà÷raya÷ca ..

#<lakùitalakùaõà>#, strã, lakùite lakùaõà . yathà dbirephapadena bahuvrãhilakùaõayopasthàpitàdrephadbayayuktabhramarapadàdabhidhayaiva bhçïgopasthitiþ . atra råóhirasti . prakçte tu råóhiprayojanàbhàvànneyàrthatvaü iyameva lakùitalakùaõetyucyate . na ca lakùaõàdvayàbhàvàt kathamiyaü lakùitalakùaõeti vàcyam . yatra lakùitàcchabdàdarthàbhidhànaü tatraiva lakùitalakùaõàyàþ paribhàùitatvàt . iti sàhityadarpaõañãkàkçt ÷rãràmacaraõatarkavàgã÷aþ ..

#<lakùità>#, strã, (lakùa + ktaþ . striyàü ñàp .) parakãyàntargatanàyikàbhedaþ . asyà lakùaõam . puü÷calãbhàvanipuõà . udàharaõaü yathà --
     %<yadbhåtaü tadbhåtaü yadbhåyàttadapi và bhåyàt .
     yadbhavatu tadbhavatu và viphalastava gopanopàyaþ ..>% iti rasama¤jarã ..

#<lakùma>#, [n] klã, (lakùayatyanena lakùyate iti và . lakùa + manin .) cihnam . (yathà, ÷àkuntale 1 aïke .
     %<sarasijamanuviddhaü ÷aivalenàpi ramyaü manilamapi himàü÷orlakùma lakùmãü tanoti .
     iyamadhikamanoj¤à valkalenàpi tanvã kimiva hi madhuràõàü maõóanaü nàkçtãnàm ..>%) pradhànam . ityamaraþ . 3 . 3 . 124 ..

#<lakùmaõaü>#, klã, cihnam . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, màdhe . 9 . 31 .
     %<atha lakùmaõànugatakàntavapurjaladhiü vilaïghya ÷a÷idà÷arathiþ .
     parivàritaþ parita çkùagaõaistimiraugharàkùasakulaü vibhide ..>%) nàma . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (lakùmãrastyasyeti . lakùmã + pàmàditvànnaþ . lakùmyà acceti gaõasåtreõàtvaü bodhyam .) ÷rãvi÷iùñe, tri . iti medinã . õe, 75 ..

#<lakùmaõaþ>#, puü, (lakùmaõamastyasyeti . ar÷aàditvàdac .) sàrasaþ . iti hemacandraþ .. ÷rãràmabhràtà . iti medinã . õe, 76 .. (yathà, adhyàtmaràmàyaõe . 1 . 3 . 45 .
     %<bharaõàdbharato nàma lakùmaõaü lakùmaõànvitam .
     ÷atrughnaü ÷atruhantàramevaü gururabhàùata ..>%) sa ca tretàyuge ayodhyàyàü sumitràgarbhe da÷arathàjjàtaþ . indrajidvadhàrthaü tasya ttaturda÷avarùaparyantaü àhàranidràdirahitatvaü yathà --
     %<ekadà raghunàtha÷ca sãtayà lakùmaõena ca .
     snàtaþ sarasi tatrastho ramye pa¤cavañãtañe ..
     uvàca sãtàü hemante jalaü susvàdu nirmalam .
     tathànnavya¤janaü ramyaü sarvaü vastu su÷ãtalam ..
     phala¤ca cayanaü cakre sãtàyai pradadau puraþ .
     tato dadau lakùmaõàya pa÷càdbhuïkte svayaü prabhuþ ..
     lakùmaõastu gçhãtvà ca naiva bhuïkte phalaü jalam .
     meghanàdavadhàrtha¤ca sãtoddhàraõakàraõàt ..
     nidràü na yàti no bhuïkte varùàõà¤ca caturda÷a .
     ya eva puruùo yogã tadvadhyo ràvaõàtmajaþ ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 115 adhyàyaþ ..

#<lakùmaõaprasåþ>#, strã, (lakùmaõasya prasårjananã .) mumitrà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<lakùmaõà>#, strã, (lakùmaõamastyasyà iti . ar÷a àditvàt ac . ñàp .) ÷vetakaõñakàrã . iti ràjanirghaõñaþ .. sàrasã . oùadhibhedaþ . iti medinã . 76 .. ÷eùastu lakùmaõàkanda iti nàmnà khyàtaþ . tasyàþ paryàyaþ . puttrakandà 2 puttradà 3 nàginã 4 nàgàhvà 5 nàgapatrã 6 tulino 7 majjikà 8 asrabinducchadà 9 pucchadà 10 . asyà guõàþ . madhuratvam . ÷ãtatvam . strãbandhyatvanà÷itvam . rasàyanakaratvam . balyatvam . tridoùa÷amanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<puttrakàkàraraktàlpabindubhirlà¤chità sadà .
     lakùmaõà puttrajananã vastagandhàkçtirbhavet ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. (madràdhipatikanyà . yathà, bhàgavate . 10 . 58 . 57 .
     %<sutà¤ca madràdhipaterlakùmaõàü lakùmaõairyutàm .
     svayaüvare jahàraikaþ sa suparõaþ sudhàmiva ..>%) duryodhanakanyà . sà tu ÷rãkçùõaputtreõa sàmbena vivàhità . iti mahàbhàratam .. (yathà, bhàgavate . 10 . 68 . 1 .
     %<duryodhanasutàü ràjan lakùmaõàü samiti¤jayaþ .
     svayaüvasthàmaharat sàmbo jàmbavatãsutaþ ..>%)

#<lakùmãþ>#, strã, (lakùayati pa÷yati udyoginamiti . lakùi + %<lakùermuñ ca .>% uõàø 3 . 160 . iti ãpratyayo muóàgama÷ca .) viùõupatnã . tatparyàyaþ . padmàlayà 2 padmà 3 kamalà 4 ÷rãþ 5 haripriyà 6 indirà 7 lokamàtà 8 mà 9 kùãràbdhitanayà 10 ramà 11 . ityamaraþ .. jaladhijà 12 bhàrgavã 13 . iti ÷abdaratnàvalã .. harivallabhà 14 dugdhàbdhitanayà 15 kùãrasàgarasutà 16 . iti kavikalpalatà .. * .. atha lakùmãmantràþ .
     %<vàntaü vahnisamàråóhaü vàmanetrendusaüyutam .
     bãjametat ÷riyaþ proktaü sarvakàmaphalapradam .. * ..>% asya påjàprayogaþ . pràtaþkçtyàdipãñhanyàsàntaü karma vidhàya hçtpadmasya pårbàdike÷areùu madhye ca pãñha÷aktãþ pãñhamanu¤ca nyaset . oü vibhåtyai namaþ . evaü unnatyai kàntyai sçùñyai kãrtyai sannatyai vyuùñyai utkçùñyai çddhyai . tataþ ÷rãkamalàsanàya namaþ . ityàsanaü vinyasya çùyàdinyàsaü kuryàt . ÷irasi bhçguçùaye namaþ mukhe nivçcchandase namaþ . hçdi ÷riyai devatàyai namaþ . tataþ karàïganyàsau kuryàt . ÷ràü aïguùñhàbhyàü namaþ . ÷rãü tarjanãbhyàü svàhà . ÷råü madhyamàbhyàü vaùañ . ityàdi . eva ÷ràü hçdayàya namaþ ityàdinà ca nyaset . tathà ca nibandhe .
     %<aïgàni dãrghayuktena ramàbãjena kalpayet .>% tato dhyànam .
     %<kàntyà kà¤canasannibhàü himagiriprakhyai÷caturbhirgajai rhastotkùiptahiraõmayàmçtaghañairàùicyamànàü ÷riyam .
     bibhràõàü varamabjayugmamabhayaü hastaiþ kirãñojjvalàü kùaumàbaddhanitambavimbalalitàü vande'ravindasthitàm ..>% evaü dhyàtvà mànasaiþ saüpåjya ÷aïkhasthàpanaü kuryàt . tataþ pãñhapåjàü vidhàya ke÷areùu madhye ca vibhåtyàdipãñhamanvantapåjàü vidhàya punardhyàtvà àvàhanàdipa¤capuùpà¤jalidànaparyantaü vidhàya àvaraõapåjàmàrabhet . agnyàdike÷areùu madhye dikùu ca ÷ràü hçdayàya namaþ . ityàdinà saüpåjya digdaleùu pårvàdiùu oü vàsudevàya namaþ . evaü saïkarùaõàya pradyumnàya aniruddhàya . vidigdaleùu oü damakàya oü salilàya oü guggulave oü kuruõñakàya . tato devyà dakùiõe oü ÷aïkhanidhaye namaþ . evaü vasudhàràyai . vàme oü padmanidhaye vasumatyai . patràgreùu pårvàdiùu oü valàkyai namaþ . evaü vimalàyai kamalàyai vanamàlikàyai vibhãùikàyai ÷àïkaryai vasumàlikàyai . tadbahirindràdãn vajràdãü÷ca påjayet . tato dhåpàdivisarjanàntaü karma samàpayet . asya pura÷caraõaü dvàda÷alakùajapaþ . tathà ca .
     %<bhànulakùaü japenmantraü dãkùito vijitendriyaþ .
     tatsahasra¤ca juhuyàt kamalairmadhuràplutaiþ .
     japànte juhuyànmantrã tilairvà madhuràplutaiþ .
     vilvaiþ phalairvà juhuyàttribhirvà sàdhakottamaþ ..
     vàgbhavaü vanità viùõormàyà makaraketanaþ .
     caturbãjàtmako mantra÷caturvargaphalapradaþ ..>% vàgbhavaü aiü . viùõuvanità ÷rãü . màyà hrãü . makaraketanaþ klãü . asya påjàdikaü pårvavadbodhyam . tathà ca .
     %<ramàyàþ kalpite pãñhe tadbidhànena påjayet .
     kuryàt prayogàn tatrasthànanena sàdhakottamaþ ..
     nidhibhiþ sevyate nityaü mårtimadbhirupasthitaiþ ..>% dhyàne tu vi÷eùaþ .
     %<màõikyapratibhaprabhàü himanibhaistuïgai÷caturbhirgajairhastagràhitaratnakumbhasalilairàùicyamànàü sadà .
     hastàbjairvaradànamambujayugàbhãtãrdadhànàü hareþ kàntàü kàïkùitapàrijàtalatikàü vande sarojàsanàm ..>% asya pura÷caraõaü dvàda÷alakùajapaþ . tathà ca .
     %<bhànulakùaü haviùyà÷ã japedante saroruhaiþ .
     juhuyàdaruõaiþ puùpaistatsahasraü jitendriyaþ ..>% mantràntaram . namaþ kamalànte vàsinyai ñhadvayamiti prokto da÷àkùaraþ . tathà ca nibandhe .
     %<dãrghà yàdirvisargànto brahmà bhànurvasundharà .
     vàntesinyai priyà vahnermanuþ prokto da÷àkùaraþ ..>% dãrghà nakàraþ . yàdirmaþ . brahmà kaþ . bhànurmaþ . vasundharà laþ . vàntesinyai vàsinyai . vahnipriyà svàhà . asya påjàprayogaþ . pårvavat pãñhamanvantaü vinyasya çùyàdinyàsaü kuryàt . ÷irasi dakùaçùaye namaþ . mukhe viràñchandase namaþ . hçdi ÷riyai devatàyai namaþ . tathà ca ÷àradàyàm .
     %<çùirdakùo viràñchando devatà ÷rãþ prakã rtità ..>% tataþ karàïganyàsau . oü devyai namo'ïguùñhàbhyàü namaþ . oü padminyai namastarjanãbhyàü svàhà . oü viùõupatnyai namo madhyamàbhyàü vaùañ . oü varadàyai namo'nàmikàbhyàü huü . oü kamalaråpàyai namaþ kaniùñhàbhyàü phañ . evaü hçdayàdiùu . oü devyai namo hçdayàya nama ityàdi . tathà ca nibandhe .
     %<devyai hçdayamàkhyàtaü padminyai ÷ira ãritam .
     viùõupatnyai ÷ikhà proktà varadàyai tanucchadam .
     astraü kamalaråpàyai namo'ntàþ praõavàdikàþ ..>% tato dhyànam .
     %<àsãnà sarasãruhe smitamukhã hastàmbujairbibhratã dànaü padmayugàbhaye ca vapuùà saudàminãsannibhà .
     muktàhàraviràjamànapçthulottuïgastanodbhàùiõã pàyàdvaþ kamalà kañàkùavibhavairànandayantã harim ..>% evaü dhyàtvà mànasaiþ saüpåjya ÷aïkhasthàpanaü kçtvà pårvoktapãñha÷aktisahitapãñhamanvantàü påjàü vidhàya pånardhyàtvàvàhanàdipa¤capuùpà¤jalidànaparyantaü vidhàyàvaraõapåjàmàrabhet . agnyàdicatuùka dikùu ca oü devyai namo hçdayàya namaþ . oü padminyai namaþ ÷irase svàhà . oü viùõupatnyai namaþ ÷ikhàyai vaùañ . oü varadàyai namaþ kavacàya hum . oü kamalaråpàyai namo'stràya phañ . tataþ pårbàdidaleùu pårbavat valàkyàdi påjayet . tadbahirindràdãn vajràdãü÷ca påjayet . tato dhåpàdivisarjanàntaü karma samàpayet . asya pura÷caraõaü da÷alakùajapaþ . tathà ca .
     %<da÷alakùaü japenmantraü mantravidbijitendriyaþ .
     da÷àü÷aü juhuyànmantrã madhuràktaiþ saroruhaiþ .. * ..>% atha lakùmãstotram . ã÷vara uvàca .
     %<trailokyapåjite devi ! kamale viùõuvallabhe .
     yathà tvaü susthirà kçùõe tathà bhava mayi sthirà ..
     ã÷varã kamalà lakùmã÷calà bhåtirharipriyà .
     padmà padmàlayà sampatsçùñiþ ÷rãþ padmadhàriõã ..
     dbàda÷aitàni nàmàni lakùmãü saüpåjya yaþ pañhet .
     sthirà lakùmãrbhavet tasya puttradàràdibhiþ saha ..>% iti tantrasàraþ .. viùõupuràõoktalakùmãstotraü tatraiva 1 aü÷e 9 adhyàye draùñavyam .. * .. atha lakùmãpåjàniråpaõam . yathà, skandapuràõe .
     %<pauùe caitre tathà bhàdre påjayeyuþ striyaþ ÷riyam .
     siühe dhanuùi mãne ca sthite saptaturaïgame ..
     pratyabdaü påjayellakùmãü ÷uklapakùe gurordine .
     nàparàhõe na ràtrau ca nàsite na tryahaspç÷i ..
     dvàda÷yà¤caiva nandàyàü riktàyà¤ca niraü÷ake .
     trayoda÷yàü tathàùñamyàü kamalàü naiva påjayet ..
     na påjayet ÷anau bhaume na budhe naiva bhàrgave .
     påjayettu gurorvàre càpràpte ravisomayoþ ..
     guruvàre hi pårõà ca yatnena yadi labhyate .
     tatra påjyà tu kamalà dhanaputtravivardhinã ..
     na kuryàt prathame màsi naiva kuryàdbisarjanam .
     na ghaõñàü vàdayettatra naiva jhiõñãü pradàpayet ..
     pauùe ca da÷amã ÷astà caitrake pa¤camã tathà .
     nabhasye pårõimà j¤eyà guruvàre vi÷eùataþ ..
     àóhakaü dhànyasampårõaü nànàbharaõabhåùitam .
     sugandhi÷uklapuùpeõa ÷uklapakùe prapåjayet ..
     pauùe tu piùñakaü dadyàt paramànna¤ca caitrake .
     piùñakaü paramànna¤ca nabhasye tu vi÷eùataþ ..
     guruvàrasamàyuktà nabhasye pårõimà ÷ubhà .
     kamalàü påjayettatra punarjanma na vidyate ..
     ekena kamalenaiva kamalàü påjayed yadi .
     iha loke sukhaü pràpya paratra ke÷avaü vrajet ..
     pràïmukhã påjayellakùmãü pa÷cimànanasaüsthitàm .
     gandhapuùpadhåpadãpanaivedyàdyupacàrakaiþ ..
     gandhadvàretimantreõa gandhenàvàhayedasau .
     ÷riye jàta iti dvàbhyàü puùpairàvàhayettataþ ..>% tato dhyànam .
     %<hiraõyavarõàü hariõãü suvarõarajatasrajam .
     candràü hiraõmayãü lakùmãü jàtavedasamàvahàm ..
     gauravarõàntu dbibhujàü sitapadmoparisthitàm .
     viùõorvakùaþsthalasthà¤ca jagacchobhàprakà÷inãm ..
     dhyàyedàdyàü sadà devãü påjàkàle vi÷eùataþ .
     tataþ påjàdikaü kuryàt ÷rãü lakùmãü nama ityçcà ..
     lakùmãþ padmàlayà padmà kamalà ÷rãrdhatiþ kùamà .
     tuùñiþ puùñistathà kàntirmedhà vidyà ramà ÷rutiþ ..
     haripriyà tathà viùõoþ priyà nàràyaõasya ca .
     etàbhiþ saptada÷abhirlakùmãbãjàdinàrcayet ..
     lakùmãnàràyaõàbhyà¤ca namo'ntena prapåjayet .
     dhiùaõa¤ca kubera¤ca påjayettadanantaram ..>% lakùãcaritre .
     %<na kçùõapakùe riktàyàü da÷amãdvàda÷ãùu ca .
     ÷ravaõàdicaturçkùe lakùmãpåjàü na kàrayet ..>% iti kàlacandrikà .. dãpànvitàmàvasyàyàü lakùmãpåjàvidhiryathà --
     %<tulàràsigate bhànau amàvàsyàü naràdhipaþ .
     snàtvà devàn pitén bhaktyà saüpåjyàtha praõamya ca ..
     kçtvà tu pàrvaõa÷ràddhaü dadhikùãraguóàdibhiþ .
     tato'paràhõasamaye ghoùayennagare nçpaþ .
     lakùmãþ saüpåjyatàü lokà ulkàbhi÷càbhiveùñyatàm ..
     amàvàsyà yadà ràtrau divàbhàge caturda÷ã .
     påjanãyà tadà lakùmãrvij¤eyà sukharàtrikà ..
     amàvàsyàü yadà devàþ kàrtike màsi ke÷avàt .
     abhayaü pràpya suptà÷ca kùãrodàrõavasànuùu ..
     lakùmãrdaityabhayànmuktà sukhaü suptàmbujodare .
     caturyugasahasrànte brahmà svapiti païkaje ..
     ato'tra vidhivat kàryà manuùyaiþ sukhasuptikà .
     divà tatra na bhoktavyamçte bàlàturàjjanàt ..
     pradoùasamaye lakùmãü påjayitvà yathàkramam .
     dãpavçkùàstathà kàryà bhaktyà devagçheùvapi ..
     catuùpatha÷ma÷àneùu nadãparvatasànuùu .
     vçkùamåleùu goùñheùu catvareùu gçheùu ca ..
     vastraiþ puùpaiþ ÷obhitavyàþ krayavikra bhåmayaþ .
     dãpamàlàparikùipte pradoùe tadanantaram ..
     bràhmaõàn bhojayitvàdau vibhajya ca bubhukùitàn .
     alaïkçtena bhoktavyaü navavastropa÷obhinà .
     snigdhairmugdhairvidagdhai÷ca bàndhavairbhçtakaiþ saha ..>% atra lakùmãpåjàyàü puùpadànakàle .
     %<namaste sarvadevànàü varadàsi haripriye ! .
     yà gatistvatprapannànàü sà me bhåyàttvadarcanàt ..>% lakùmyai nama ityanena vàratrayaü påjayet .
     %<sukharàtryàü pradoùe tu kuberaü påjayanti ye ..>% iti rudradharadhçtàt kuberamapi påjayanti .
     %<dhanadàya namastubhyaü nidhipadmàdhipàya ca .
     bhavantu tvatprasàdànme dhanadhànyàdisampadaþ ..>% iti pañhitvà kuberàya nama iti triþ påjayet . tato devagçhàdiùu dãpàn dadyàt . tatra mantraþ .
     %<agnijyotã ravijyoti÷candrajyotistathaiva ca .
     uttamaþ sarvajyotãnàü dãpo'yaü pratigçhyatàm ..>% tato bràhmaõàn bandhåü÷ca bhojayitvà svayaü bhuktvà sukhaü suptvà pratyåùe bhaviùyoktaü karma kuryàt . tathà --
     %<sukharàtreruùaþkàle pradãpojjvalitàlaye .
     bandhårbandhånabandhåü÷ca vàcà ku÷alayàrcayet ..
     pradãpavandanaü kàryaü lakùmãmaïgalahetave .
     gorocanàkùata¤caiva dadyàdaïgeùu sarvataþ ..>% lakùmãpåjàmantraþ .
     %<vi÷varåpasya bhàryàsi padme padmàlaye ÷ubhe .
     mahàlakùmi namastubhyaü sukharàtriü kuruùva me ..
     varùàkàle mahàghore yanmayà duùkçtaü kçtam .
     sukharàtriprabhàte'dya tanme lakùmãrvyapohatu ..
     yà ràtriþ sarvabhåtànàü yà ca deveùvavasthità .
     saüvatsarapriyà yà ca sà mamàstu sumaïgalà ..
     màtà tvaü sarvabhåtànàü devànàü sçùñisambhavà .
     àkhyàtà bhåtale devi ! sukharàtri namo'stu te ..>% lakùmyai nama iti triþ påjayet . iti tithyàditattvam .. * .. tasyà upàkhyànaü yathà -- nàrada uvàca .
     %<÷rãkçùõasyàtmana÷caiva nirguõasya niràkçteþ .
     sàvitrãyamasaüvàde ÷rutaü sunirmalaü ya÷aþ ..
     tadguõotkãrtanaü satyaü maïgalànà¤ca maïgalam .
     adhunà ÷rotumicchàmi lakùmyupàkhyànameva ca ..
     kenàdau påjità sàpi kimbhåtà kena và purà .
     tadguõotkãrtanaü satyaü vada vedavidàüvara ..
     ÷rãnàràyaõa uvàca .
     sçùñeràdau purà brahman kçùõasya paramàtmanaþ .
     devã vàmàü÷asambhåtà babhåva ràsamaõóale ..
     atãvasundarã ràmà nyagrodhaparimaõóalà .
     yathà dbàda÷avarùãyà ÷a÷vat susthirayauvanà ..
     ÷vetacampakavarõàbhà sukhadç÷yà manoharà .
     ÷aratpàrvaõakoñãnduprabhàpracchàditànanà ..
     ÷aranmadhyàhnapadmànàü ÷obhàmocanalocanà .
     sà ca devã dvidhà bhåtà sahasaive÷varecchayà ..
     samà råpeõa varõena tejasà vayasà tviùà .
     ya÷asà vàsasà såktyà bhåùaõena guõena ca ..
     smitena vãkùitenaiva vacasà gamanena ca .
     madhureõa svareõaiva nayenànunayena ca ..
     tadbàmàü÷o mahàlakùmãrdakùiõàü÷a÷ca ràdhikà .
     ràdhàdau varayàmàsa dvibhuja¤ca paràtparam ..
     mahàlakùmã÷ca tatpa÷càccakame kamanãyakam .
     kçùõastadgauraveõaiva dvidhàråpo babhåva ha ..
     dakùiõàü÷a÷ca dbibhujo vàmàü÷a÷ca caturbhujaþ .
     caturbhujàya dbibhujo mahàlakùmãü dadau purà ..
     lakùyate dç÷yate vi÷vaü snigdhadçùñyà yayàni÷am .
     devãùu yà ca mahatã mahàlakùmã÷ca sà smçtà ..
     dbibhujo ràdhikàkànto lakùmãkànta÷caturbhujaþ .
     ÷uddhasattvasvaråpai÷ca gopairgopãbhiràvçtaþ ..
     caturbhuja÷ca vaikuõñhaü prayayau padmayà saha .
     sarvàü÷ena samau dbau tau kçùõanàràyaõau parau ..
     mahàlakùmã÷ca yogena nànàråpà babhåva sà .
     vaikuõñhe ca mahàlakùmãþ paripårõatamà ramà ..
     ÷uddhasattvasvaråpà ca sarvasaubhàgyasaüyutà .
     premõà sà ca pradhànà ca sarvàsu ramaõãùu ca ..
     svarge ca svargalakùmã÷ca ÷akrasampatsvaråpiõã .
     pàtàleùu ca martyeùu ràjalakùmã÷ca ràjasu ..
     gçhalakùmãrgçheùveva gçhiõã ca kalàü÷ayà .
     sampatsvaråpà gçhiõàü sarvamaïgalamaïgalà ..
     gavàü prasåþ sà surabhã dakùiõà yaj¤akàminã .
     kùãrodasindhukanyà sà ÷rãråpà padminãùu ca ..
     ÷obhàsvaråpà candre ca såryamaõóalamaõóità .
     vibhåùaõeùu ratneùu phaleùu ca jaleùu ca ..
     nçpeùu nçpapatnãùu divyastrãùu gçheùu ca .
     sarva÷asyeùu vastreùu sthàneùu saüskçteùu ca ..
     pratimàsu ca devànàü maïgaleùu ghañeùu ca .
     màõikyeùu ca muktàsu màlyeùu ca manoharà ..
     maõãndreùu ca hãreùu kùãreùu candaneùu ca .
     vçkùa÷àkhàsu ramyàsu navamedheùu vastuùu ..
     vaikuõñhe påjità sàdau devã nàràyaõena ca .
     dvitãye brahmaõà bhaktyà tçtãye ÷aïkareõa ca ..
     viùõunà påjità sà ca kùãrode bhàrate mune ! svàyambhuvena manunà mànavendrai÷ca sarvataþ ..
     çùãndrai÷ca munãndrai÷ca sadbhi÷ca gçhibhirbhave .
     gandharvàdyai÷ca nàgàdyaiþ pàtàleùu ca påjità ..
     ÷uklàùñamyàü bhàdrapade kçtà påjà ca brahmaõà .
     bhaktyà ca pakùaparyantaü triùu lokeùu nàrada ! ..
     caitre pauùe ca bhàdre ca puõye maïgalavàsare .
     viùõunà nirmità påjà triùu lokeùu bhaktitaþ ..
     varùànte pauùasaükràntyàü medhyàmàvàhya pràïgaõe .
     manustàü påjayàmàsa sà bhåtà bhuvanatraye ..
     ràjendreõa påjità sà maïgalenaiva maïgalà .
     kedàreõaiva nãlena nalena suvalena ca ..
     dhruveõottànapàdena ÷akreõa balinà tathà .
     ka÷yapena ca dakùeõa kardamena vivasvatà ..
     priyavratena candreõa kubereõaiva vàyunà .
     yamena vahninà caiva varuõenaiva påjità ..
     evaü sarvatra sarvai÷ca vandità påjità sadà .
     sarvai÷varyàdhidevã sà sarvasampatsvaråpiõã ..>% api ca . nàrada uvàca .
     %<bàràyaõapriyà sà ca varà vaikuõñhavàsinã .
     vaikuõñhàdhiùñhàtçdevã mahàlakùmãþ sanàtanã ..
     kathaü babhåva sà devã pçthivyàü sindhukanyakà .
     kiü taddhyàna¤ca stavanaü sarvaþ påjàvidhikramaþ .
     purà kena stutàdau sà tanmàü vyàkhyàtumarhasi ..
     ÷rãnàràyaõa uvàca .
     purà durvàsasaþ ÷àpàt bhraùña÷rã÷ca purandaraþ .
     babhåva devasaügha÷ca martyaloka÷ca nàrada ! ..
     lakùmãþ svargàdikaü tyaktvà ruùñà paramaduþkhità .
     gatvà lãnà ca vaikuõñhe mahàlakùmyà¤ca nàrada ..
     tadà ÷okàdyayurdevà duþkhità brahmaõaþ sabhàm .
     brahmàõa¤ca puraskçtya yayurvaikuõñhameva ca ..
     vaikuõñhe ÷araõàpannà devà nàràyaõe pare .
     atãvadainyayuktà÷ca ÷uùkakaõñhauùñhatàlukàþ ..
     tadà lakùmã÷ca kalayà purà nàràyaõàj¤ayà .
     babhåva sindhukanyà sà ÷akrasampatsvaråpiõã ..
     tathà mathitvà kùãrodaü devà daityagaõaiþ saha .
     saüpràpu÷ca varaü lakùmyà dadç÷ustà¤ca tatra hi ..
     suràdibhyo varaü dattvà varamàlà¤ca viùõave .
     dadau prasannavadanà tuùñà kùãroda÷àyine ..
     devà÷càpyasuragrastaü ràjyaü pràpu÷ca tadvaràt .
     tàü sampåjya ca sambhåya sarvatra ca niràpadaþ ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 35 . 36 adhyàyau . lakùmyà agamyagçhàõi yathà --
     %<yaü yaü ruùño gururdevo màtà tàta÷ca bàndhavaþ .
     atithiþ pitçlokà÷ca na yàmi tasya mandiram ..
     mithyàvàdã ca yaþ ÷a÷vannàstãti vàcakaþ sadà .
     sattvahãna÷ca duþ÷ãlo na gehaü tasya yàmyaham ..
     satyahãnaþ sthàpyahàrã mithyàsàkùyapradàyakaþ .
     vi÷vàsaghnaþ kçtaghno yo na yàmi tasya mandiram ..
     cintàgrasto bhayagrastaþ ÷atrugrasto'tipàtakã .
     çõagrasto'tikçpaõo na gehaü yàmi pàpinàm ..
     dãkùàhãna÷ca ÷okàrto mandadhãþ strãjitaþ sadà .
     puü÷calãpatiputtrau yau tadgehaü naiva yàmyaham ..
     puü÷calyanna¤càvãrànnaü yo bhuïkte kàmataþ sadà .
     ÷ådrànnabhojã tadyàjã tadgehaü naiva yàmyaham ..
     yo durvàk kalahàviùñaþ kaliþ ÷a÷vadaghàlaye .
     strã pradhànà gçhe yasya na yàmi tasya mandiram ..
     yatra nàsti hareþ påjà tadãyaguõakãrtanam .
     notsuka÷ca pra÷aüsàyàü na yàmi tasya mandiram ..
     kanyànnavedavikretà naraghàtã ca hiüsakaþ .
     narakàgàrasadç÷aü na yàmi tasya mandiram ..
     svadattàü paradattàü và brahmavçttiü surasya ca .
     yo hareddànahãna÷ca na yàmi tasya mandiram ..
     yat karma dakùiõàhãnaü måóhadhãþ kurute ÷añhaþ .
     sa pàpã puõyahãna÷ca na yàmi tasya mandiram ..
     màtaraü pitaraü bhàryàü gurupatnãü guru¤ca tam .
     anàthàü bhaginãü kanyàmananyà÷rayabàndhavàn ..
     kàrpaõyàdyo na puùõàti sa¤cayaü kurute sadà .
     tadgçhànnarakàkàrànna yàmi tànmunã÷varàþ ..
     måtraü purãùamutsçjya yastat pa÷yati mandadhãþ .
     yaþ ÷ete snigdhapàdena na yàmi tasya mandiram ..
     adhautapàda÷àyã yo nagnaþ ÷ete'tinidritaþ .
     sandhyà÷àyã divà÷àyã na yàmi tasya mandiram ..
     mårdhni tailaü puro dattvà yo'nyadaïgamupaspç÷et .
     dadàti pa÷càdgàtre và na yàmi tasya mandiram ..
     dattvà tailaü mårdhni gàtre viõmåtraü yaþ samutsçjet .
     praõamedàharet puùpaü na yàmi tasya mandiram ..
     tçõaü chinatti nakharairnakharairvilikhenmahãm .
     gàtre pàde malaü yasya na yàmi tasya mandiram ..
     da÷anaü vasanaü yasya samalaü råkùamastakam .
     vikçtau gràsahàsau ca na yàmi tasya mandiram ..
     mantravidyopajãvã ca gràmayàjã cikitsakaþ .
     såpakçddevala÷caiva na yàmi tasya mandiram ..
     vivàhaü dharmakàryaü và yo nihanti ca kopataþ .
     divàmaithunakàrã yo na yàmi tasya mandiram ..>% ityàdi brahmavaivarte gaõe÷akhaõóe lakùmãcaritannàma 23 adhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<kucelinaü dantamalopadhàriõaü bahvà÷inaü niùñhuravàkyabhàùiõam .
     såryodaye càstamaye ca ÷àyinaü vimu¤cati ÷rãrapi cakrapàõinam ..
     nityaü chedastçõànàü dharaõivilikhanaü pàdayoralpamàrùñirdantànàmalpa÷aucaü vasanamalinatà råkùatà mårdhajànàm .
     dve sandhye càpi nidrà vivasana÷ayanaü gràüsahàtirekaü svàïge pãñhe ca vàdyaü nidhanamupanayet ke÷avasyàpi lakùmãm ..
     ÷iraþ sudhautaü caraõau sumàrjitau varàïganàsevanamalpabhojanam .
     anagna÷àyitvamaparvamaithunaü cirapranaùñàü ÷riyamànayanti ùañ ..
     yasya kasya tu puùpasya pàõóarasya vi÷eùataþ .
     ÷irasà dhàryamàõasya alakùmãþ pratihanyate ..
     dãpasya pa÷cimà cchàyà chàyà ÷ayyàsanasya ca .
     rajakasya tu yattãrthamalakùmãstatra tiùñhati ..>% ityàdi gàruóe 114 adhyàyaþ .. * .. aïgavi÷eùe tasyàþ sthitiphalaü yathà -- devà åcuþ .
     %<kathayasva jagannàtha ! keùu sthàneùvavasthità .
     puruùàõàü phalaü kiü và prayacchatyatha na÷yati ..
     dattàtreya uvàca .
     nçõàü pàdasthità lakùmãrnilayaü saüprayacchati .
     sakthini saüsthità vastraü ratnaü nànàvidhaü vasu ..
     kalatradà guhyasaüsthà kroóasthàpatyadàyinã .
     manorathàn pårayati puruùàõàü hçdi sthità ..
     lakùmãrlakùmãvatàü ÷reùñhaü kaõñhasthà kaõñhabhåùaõam .
     abhãùñabandhudàrai÷ca tathà÷leùaü pravàsibhiþ ..
     miùñànnaü vàkyalàvaõyamàj¤àmavitathàntathà .
     mukhasaüsthà kavitva¤ca yacchatyudadhisambhavà ..
     ÷irogatà saütyajati tato'nyaü yàti saü÷rayam .
     seyaü ÷irogatà daityàn parityajati sàmpratam ..>% iti màrkaõóeyapuràõe dattàtreyacaritàdhyàyaþ .. * .. atha lakùmãcaritram . ÷rãsåta uvàca .
     %<merupçùñhe sukhàsãnàü larkùmo pçcchati ke÷avaþ .
     kenopàyena devi tvaü nçõàü bhavasi ni÷calà ..
     ÷rãruvàca .
     ÷uklàþ pàràvatà yatra gçhiõã yatra cojjvalà .
     akalahà vasatiryatra tatra kçùõa vasàmyaham ..
     dhànyaü suvarõasadç÷aü taõóulà rajatopamàþ .
     anna¤caivàtuùaü yatra tatra kçùõa vasàmyaham ..
     yaþ saüvibhàgã priyavàkyabhàùã vçddhopasevã priyadar÷ana÷ca .
     alpapralàpã na ca dãrghasåtrã tasmin sadàhaü puruùe vasàmi ..
     yo dharma÷ãlo vijitendriya÷ca vidyàvinãto na paropatàpã .
     agarvito ya÷ca janànuràgã tasmin sadàhaü puruùe vasàmi ..
     ciraü snàti drutaü bhuïkte puùpaü pràpya na jighrati .
     yo na pa÷yet striyaü nagnàü niyataü sa ca me priyaþ ..
     tyàgaþ satya¤ca ÷auca¤ca yatra ete mahàguõàþ .
     yaþ pràpnoti guõànetàn ÷raddhàvàn sa ca me priyaþ ..
     sarvalakùaõamadhye tu tyàga eva vi÷iùyate .
     kàle de÷e ca pàtre ca sa ca tyàgaþ pra÷asyate ..
     nityamàmalake lakùmãrnityaü vasati gomaye .
     nityaü ÷aïkhe ca padme ca nityaü ÷rãþ ÷uklavàsasi ..
     vasàmi padmotpala÷aïkhamadhye vasàmi candre ca mahe÷vare ca .
     nàràyaõe caiva vasundharàyàü vasàmi nityotsavamandireùu ..>% vasundharàyàmityatra vasau dharàyàmiti và pàñhaþ ..
     %<yathopadiùñà gurubhaktiyuktà patyurvaco nàkramate ca nityam .
     nitya¤ca bhuïkte patibhukta÷eùaü tasyàþ ÷arãre niyataü vasàmi ..
     tuùñà ca dhãrà priyavàdinã ca saubhàgyayuktà ca su÷obhanà ca .
     làvaõyayuktà priyadar÷anà yà pativratà yà ca vasàmi tàsu ..
     ÷yàmà mçgàkùã kç÷amadhyabhàgà subhråþ suke÷ã sugatiþ su÷ãlà .
     gabhãranàbhiþ samadantapaïktistasyàþ ÷arãre niyataü vasàmi ..
     yà pàparaktà pi÷unasvabhàvà svàdhãnakàntaþ paribhåyate ca .
     amarùakàmà kucaritra÷ãlà tàmaïganàü pretamukhãü tyajàmi ..
     puùpaü paryuùitaü påtiü ÷ayanaü bahubhiþ saha .
     bhagnàsanaü kunàrã¤ca dårataþ parivajayet ..
     citàïgàrakamasthãni vahniü bhasma dvija¤ca gàm .
     na pàdena spa÷et pàdaü kàrpàsàsthi tuùaü gurum ..
     nakhake÷odaka¤caiva maithunaü parvasandhyayoþ .
     varjayennagna÷àyitvamekàkã miùñabhojanam ..
     ÷iraþ sapuùpaü caraõau supåjitau nijàïganàsevanamalpabhojanam anagna÷àyitvamaparvamaithunaü cirapranaùñàü ÷riyamànayanti ùañ ..
     sammàrjanãrajovàta nirguõóãü lakucantathà .
     ràtrau vilvapalà÷a¤ca kapitthaü varjayeddadhi ..
     svagàtràsanayorvàdyaü apåjà mårdhapàdayoþ .
     ucchiùñaspar÷anaü mårdhni snànàbhyaïga¤ca varjayet ..
     ÷ayana¤càndhakàre ca ràtrivàso dine tathà .
     mlànàmbaraü kube÷a¤ca varjayet ÷uùkabhojanam ..
     pareõodbartitaü vakùaþ svayaü màlyàpakarùaõam .
     àlasyamavasàda¤ca na kuryàlloùñamardanam ..
     ÷ukravàre ca yattailaü ÷ilàpiùña¤ca dar÷ake .
     svayaü vàmena mårdhànaü pàõinà naiva saüspç÷et ..
     tàrakàþ puùyavanto ca na pa÷yeda÷uciþ pumàn .
     nekùedguhyaü parastrãõàü nàstaü yàntaü divàkaram ..
     kuryànnànyadhanàkàïkùàü parastrãõàü tathaiva ca .
     pareùàü pratikåla¤ca uditàrke prabodhanam .
     nakhakaõñakaraktai÷ca mçttikàïgàravàribhiþ .
     vçthà vilekhanaü bhåmau na kuryànmama kàïkùayà ..
     svayaü dohaü svayaü màlyaü svayaü ghçùña¤ca candanam .
     nàpitasya gçhe kùauraü ÷akràdapi haret ÷riyam ..>% svayaü dohamityatra grathita¤ceti và pàñhaþ .
     %<na nindàü gaõake vipre pàdayornartanantathà .
     pratikåla¤caret strãõàü bhuktvà ca dantadhàvanam ..
     aghçtaü màüsasåpa¤ca nagnà¤caiva striyantathà .
     bhakùaõàdda÷anàccaiva ÷akràdapi haret ÷riyam ..
     mantrairayuktaþ paradàrasevã àcàrahãnaþ parasevaka÷ca .
     saïkãrõacàrã parivàda÷ãlastaü niùñhuraü dambhamayaü tyajàmi ..
     ÷ayana¤càrdrapàdena ràtrivàso dine tathà .
     nottarãyamadhaþ kuryàt ÷uùkapàdena bhojanam ..
     a÷uciü mlànavastrà¤ca durgandhàmasukhàvahàm .
     abhåùaõàmapuùpà¤ca na kuryàdàtmanastanum ..
     karõe ca vadane ghràõe tathà karatale'pi ca .
     pàde pçùñhe tathà netre na kuryàdanulepanam ..
     cakùurlagne hataü ÷reyo mukhalagne dhanakùayaþ .
     daridraþ karõalagne ca pàdapçùñhe tathàyuùaþ ..
     gandhaü puùpaü yathà toyaü ratna¤caiva mahodadhim .
     gçhãtaü prathamaü vastraü varjayenna kadàcana ..
     ajarajaþ khararajastathà sammàrjanãrajaþ .
     strãõàü pàdarajo ràjan ÷akràdapi haret ÷riyam ..
     kucelinaü dantamalapradhàriõaü mahà÷añhaü niùñhuravàkyabhàùiõam .
     såryodaye càstamite tu ÷àyinaü vimu¤cati ÷rãrapi cakrapàõinam ..>% mahà÷añhamityatra bahvà÷inamiti và pàñhaþ .
     %<nityaü chedastçõànàü kùitinakhalikhanaü pàñhaþ .
     ralpa÷aucaü ekàïge tailahãnaü vasanamalinatàbandhanaü mårdhajànàm .
     dbe sandhye càpi nidrà vivasana÷ayaõaü gràsahàsàtirekaþ svàïge pãñhe ca vàdyaü harati dhanapateþ ke÷avasyàpi lakùmãm ..>% abandhanamityatra råkùatà iti và pàñhaþ .
     %<evaü yaþ kurute nityaü mayoktàni ca ke÷ava ! .
     tuùñà bhavàmi tasyàhaü tvayyeùà ni÷calà yathà ..
     ÷rãbhàùitamidaü stotraü pràtarutthàya yaþ pañhet .
     tadgçhaü vipulaü ramyaü nityaü bhavati nànyathà ..
     vyàdhito mucyate rogã baddho mucyeta bandhanàt .
     àpadastasya na÷yanti tamaþ såryodaye yathà ..>% iti skandapuràõe lakùmãke÷avasaüvàde lakùmãcaritraü samàptam .. * .. durgà . yathà -- stutiþ siddhiriti khyàtà ÷riyà saü÷rayaõàcca và . lakùmãrvà lalanà vàpi kramàt sà kàntirucyate .. iti devãpuràõe 55 adhyàyaþ .. sampattiþ . ÷obhà . çddhyauùadham . vçddhinàmauùadham . phalinãvçkùaþ . iti medinã . me, 28 .. sãtà . vãrayoùit . iti ÷abdaratnàvalã .. sthalapadminã . haridrà . ÷amã . dravyam . muktà . iti ràjanirghaõñaþ .. mokùapràptiþ . iti caõóãñãkàyàü nàgabhaññaþ .. (÷obhà . yathà, kumàre . 3 . 49 .
     %<kapàlanetràntaralabdhamàrgairjyàtiþprarohairuditaiþ ÷irastaþ .
     mçõàlasåtràdhikasaukumàryàü bàlasya lakùmãü glapayantamindoþ ..>%)

#<lakùmãkàntaþ>#, puü, (lakùmyàþ kàntaþ .) nàràyaõaþ . yathà --
     %<namaþ kamalanetràya haraye paramàtmane .
     jagataþ pàlayitre ca lakùmãkànta namo'stu te ..>% iti janmàùñamãvratakathà ..

#<lakùmãgçhaü>#, klã, (lakùmyàþ gçhamàvàsasthànam .) raktotpalam . iti trikàõóa÷eùaþ .. lakùmãve÷ma ca ..

#<lakùmãjanàrdanaþ>#, puü, (lakùmyàþ sahito janàrdanaþ .) ÷àlagràmavi÷eùaþ . tasya lakùaõaü yathà --
     %<ekadvàre catu÷cakraü navãnanãradopamam .
     lakùmãjanàrdano j¤eyo rahito vanamàlayà ..>% iti brahamvaivarte prakçtikhaõóam .. (tathà, devãbhàgavate . 9 . 24 . 59 ..)

#<lakùmãtàlaþ>#, puü, (lakùmãyuktastàlaþ .) ÷rãtàlavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. tauryatrikasya paricchedavi÷eùaþ . tasya drutalaghvaõuviràmakramo yathà --
     %<dau lo õå dbau viràmàntau dalau õå daviràmakaþ .
     viràmàntau drutau la÷ca drutau laghuviràmakaþ ..>% iti saïgãtaratnàkare lakùmãtàlaþ ..

#<lakùmãnàràyaõaþ>#, puü, (lakùmyànvito nàràyaõaþ .) ÷àlagràmavi÷eùaþ . tasya lakùaõaü yathà --
     %<ekadvàre catu÷cakraü vanamàlàvibhåùitam .
     navãnanãradàkàraü lakùmãnàràyaõàbhidham ..>% iti brahmavaivartapuràõam ..

#<lakùmãnçsiühaþ>#, puü, (lakùmãyuto nçsiühaþ .) ÷àlagràmavi÷eùaþ . tasya lakùaõaü yathà --
     %<dbicakraü vistçtàsya¤ca vanamàlàsamanvitam .
     lakùmãnçsiühaü vij¤eyaü gçhiõà¤ca sukhapradam ..>% iti brahmavaivartapuràõam ..

#<lakùmãpatiþ>#, puü, (lakùmyàþ patiþ .) vàsudevaþ . narapatiþ . iti medinã . te, 215 .. (yathà, kiràte . 1 . 44 .
     %<atha kùamàmeva nirastavikrama÷ciràya paryesi sukhasya sàdhanam .
     vihàya lakùmãpatilakùma kàrmukaü jañàdharaþ san juhudhãha pàvakam ..>%) lavaïgavçkùaþ . pågaþ . iti vi÷vaþ ..

#<lakùmãputtraþ>#, puü, (lakùmyàþ puttraþ .) kàmadevaþ . ghoñakaþ . iti medinã . re, 293 .. ku÷aþ . lavaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<lakùmãpuùpaþ>#, puü, (lakùmãyuktaü saundaryavi÷iùñaü puùpamivàsya .) padmaràgamaõiþ . iti hemacandraþ ..

#<lakùmãphalaþ>#, puü, (lakùmyàstanajaü phalaü yatra .) vilvavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<lakùmãvàn>#, [t] puü, (lakùmãþ ÷obhàstyasyeti . matup . masya vaþ .) panasavçkùaþ . iti ÷abdamàlà .. ÷vetarohitavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 52 .
     %<sarvalakùaõalakùaõyo lakùmãvàn samiti¤jayaþ ..>%)

#<lakùmãvàn>#, [t] tri, (lakùmãrastyatreti .) ÷rãyuktaþ . dhanavàn . tatparyàyaþ . lakùmaõaþ 2 ÷rãlaþ 3 ÷rãmàn 4 . ityamaraþ .. (yathàha ka÷cit .
     %<÷eùe dharàbharàkrànte ÷eùe vi÷vambharaþ ÷riyà .
     lakùmãvanto na pa÷yanti duþsahàü paravedanàm ..>%)

#<lakùmãveùñaþ>#, puü, (lakùmãyukto veùñaþ .) ÷rãveùñaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<lakùmã÷aþ>#, puü, (lakùmyà ã÷aþ .) viùõuþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<lakùmãsamàhvayà>#, strã, (lakùmyàþ sama àhvayo yasyàþ .) sãtà . iti ÷abdaratnàvalã ..

@<[Page 4,200b]>@
#<lakùmãsahajaþ>#, puü, (lakùmyà saha jàtaþ iti . jan + óaþ . kùãràbdhijàtatvàdasya tathàtvam .) candraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<lakùmyàràmaþ>#, puü, (lakùmyà àràmaþ .) vanabhedaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<lakùyaü>#, klã, (lakùyate yaditi . lakù + õyat .) ÷aravedhasthànam . tatparyàyaþ . lakùam 2 ÷aravyam 3 . ityamaraþ . 2 . 8 . 86 .. pratikàyaþ 4 vedhyam 5 . iti jañàdharaþ .. vedham 6 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, kumàre . 3 . 64 .
     %<kàmastu bàõàvasaraü pratãkùya pataïgavadvahnimukhaü vivikùuþ .
     umàsamakùaü harabaddhalakùyaþ ÷aràsanajyàü muhuràmamar÷a ..>%)

#<lakùyaþ>#, tri, lakùaõayà bodhyaþ . iti sàhityadarpaõam .. (lakùyate iti . lakùa + õyat .) dar÷anãyaþ . iti lakùadhàtvarthadar÷anàt .. (vyàjaþ . ityamaraþ .. yathà, raghuþ . 6 . 81 .
     %<romà¤calakùyeõa sa gàtrayaùñiü bhitvà niràkràmadaràlake÷yàþ ..>% anumeyaþ . iti mallinàthaþ .. yathà, kumàre . 5 . 74 .
     %<iti dvijàtau pratikålavàdini pravepamànàdharalakùyakopayà ..>% tathà ca raghuþ . 4 . 5 .
     %<chàyàmaõóalalakùyeõa tamadç÷yà kila svayam .
     padmà padmàtapatreõa bheje sàmràjyadãkùitam ..>%)

#<lakha>#, sçpi . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) lakhati . sçpi gatau . iti durgàdàsaþ ..

#<lakha>#, i sçpi . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) i, laïkhyate . sçpi gatau . iti durgàdàsaþ ..

#<laga>#, i kha¤je . gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø-kha¤je akaø-gatau sakaø-señ .) i, laïgyate . kha¤jo gativaikalyam . iti durgàdàsaþ ..

#<laga>#, ka rake . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøparaø-sakaø-señ .) ka, làgayati . rake svàdàptyoþ . rake iti raka ka svàda àpane . ityasya ¤eranityatve bhàve ali råpam . iti durgàdàsaþ ..

#<laga>#, ma e saïge . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-akaø-señ .) ma, lagayati . e, alagãt . galati adhara oùñhe . iti durgàdàsaþ ..

#<lagaóaü>#, tri, càru . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<lagitaü>#, tri, saïgayuktam . làgà iti bhàùà . iti lagadhàtoþ karmaõi ktapratyayena niùpannam ..

#<laguóaþ>#, puü, daõóaþ . làñhã iti bhàùà . ityamaraþ .. laguóo vaü÷àdimayo daõóaþ . lohamayo'strabhedaþ . iti subhåtiþ . laguóo lohamayã yaùñiranyatropacàràdityanye . iti taññãkàyàü bharataþ .. (asyàkçtiparimàõàdi yathà, ÷ukranãtau .
     %<laguóaþ såkùmapàdaþ syàt pçthvaü÷aþ sthåla÷ãrùakaþ .
     lauhabaddhàgrabhàga÷ca hnasvadehaþ supãvaraþ ..
     daõóàkàro dçóhàïga÷ca tathà hastadbayonnataþ .
     utthànaü pàtana¤caiva peùaõaü pothanaü tathà ..
     catasro gatayastasya pa¤camã neha vidyate .
     dçóhakàyaþ pattivargo tena yudhyeta ÷atrubhiþ ..>%)

#<lagnaü>#, klã, (lagati phale iti . laga saïge + %<kùubdhasvàntadhvàntalagneti .>% 7 . 2 . 18 . iti nipàtanàt sàdhu .) rà÷ãnàmudayaþ . ityamaraþ .. ràti phalaü rà÷istàlavya÷akàraþ . ahoràtramadhye dvàda÷arà÷aya udayanti . udayaþ pårbàcalasaüyogaþ . teùàü krameõa udayàcalasaüyogo lagnaü o lasajã vrãóe oditvànnaþ nipàtanàjjasya gaþ . iti taññãkàyàü bharataþ .. teùàü ÷ånyàyanàü÷aparimàõaü yathà --
     %<ràmo'gavedai -3 . 47 rjaladhistu maitrai -4 . 17 rvàõo rasaiþ 5 . 6 pa¤ca khasàgarai÷ca 5 . 40 .
     vàõaþ kuvedai -5 . 41 rviùayo'ïkayugmaiþ 5 . 29 kramotkramànmeùatulàdimànam ..>% tathà hi . meùasya 3 . 47 .. tulàyàþ 5 . 29 .. vçùasya 4 . 17 .. vç÷cikasya 5 . 41 .. mithunasya 5 . 6 .. dhanuùaþ 5 . 40 .. karkañasya 5 . 40 .. makarasya 5 . 6 .. siühasya 5 . 41 .. kumbhasya 4 . 17 .. kanyàyàþ 5 . 29 .. mãnasya 3 . 47 .. iti dãpikà .. * .. da÷avyaïgulàdhikapa¤càïgulaprabhe kalikàtàkhyade÷e vartamànonaviü÷àyanàü÷e pràmàõikakàrikà yathà --
     %<vedo'ïgaiþ . 4 . 6 so'ntavedai 4 . 48 riùuraganayanaiþ 5 . 27 so'ntarãkùàmbunàthaiþ 5 . 40 .
     pàràvàrà÷rayàsai -5 . 34 rgaganaganayanaiþ 5 . 29 ùañtribhi -5 . 36 ÷candravedaiþ 5 . 41 .
     aïkakùmàbhiþ 5 . 19 samudro'su÷ucibhi -4 . 35 ranalo'ùñeùubhiþ 3 . 58 so'gavedai -3 . 47 .
     rmeùàdekonaviü÷e gaõitaparigataü mànamatràyanàü÷e .. * ..>% udayalagnàstalagnayordinaü prati ravibhogyaü yathà,
     %<lagnadaõóapalaü dvighnaü tatsaükhyaü kramataþ palam .
     vipala¤ca raverbhogyamevaü kalpanamastabhe ..>% iti jyotiùam .. etayorvivaraõaü yathà -- tatra pràcãnalagnamànam . lagnàþ dinamuktam . màsabhuktam . yathà palam . vipalam . daõóaþ . palam . 1 meùaþ . 7 . 34 .. 3 . 47 .. 2 vçùaþ . 8 . 34 .. 4 . 17 .. 3 mithunam . 10 . 12 .. 5 . 6 .. 4 karkañaþ . 11 . 20 .. 5 . 40 .. 5 siühaþ . 11 . 22 .. 5 . 41 .. 6 kanyà . 10 . 58 .. 5 . 29 .. lagnàþ dinabhuktam . màsabhuktam . yathà palam . vipalam . daõóaþ . palam . 7 tulà . 10 . 58 .. 5 . 29 .. 8 vç÷cikaþ . 11 . 22 .. 5 . 41 .. 9 dhanuþ . 11 . 20 .. 5 . 40 .. 10 makaraþ . 10 . 12 .. 5 . 6 .. 11 kumbhaþ . 8 . 34 .. 4 . 17 .. 12 mãnaþ . 7 . 34 .. 3 . 47 .. tatra svade÷àdhunikalagnamànam . lagnàþ dinabhuktam . màsabhuktam . yathà palam . vipalam . daõóaþ . palam . 1 meùaþ . 8 . 12 .. 4 . 6 . 2 vçùaþ . 9 . 36 .. 4 . 48 .. 3 mithunam . 10 . 54 .. 5 . 27 .. 4 karkañaþ . 11 . 20 .. 5 . 40 .. 5 siühaþ . 11 . 8 .. 5 . 34 .. 6 kanyà . 10 . 58 .. 5 . 29 .. 7 tulà . 11 . 12 .. 5 . 36 .. 8 vç÷cikaþ . 11 . 22 .. 5 . 41 .. 9 dhanuþ . 10 . 38 .. 5 . 19 .. 10 makaraþ . 9 . 10 .. 4 . 35 .. 11 kumbhaþ . 7 . 56 .. 3 . 58 .. 12 mãnaþ . 7 . 34 .. 3 . 47 .. atha janmakàlãnalagnasthagrahasåcitaphalam .
     %<lagne sårye'kùirogã ÷a÷ini balayuto råpavàn vittayukto bhaume vyaïgaþ suvàgmã ÷a÷adharatanaye sarva÷àstràrthavettà .
     jãve dàtà pavitraþ sukaviratha gate bhàrgave maõóale÷aþ saurau kaõóåtigàtrastamasi ca niyataü va¤cito dharmahãnaþ ..>% iti jyotistattvam .. * .. api ca . hariruvàca .
     %<udayantu samàrabhya rà÷au bhànuþ sthito hara .
     svarà÷yàdau vrajedahri ùaóbhiþ ùaóbhistathà ni÷àm ..
     mãne meùe ca pa¤ca syu÷catasro vçùakumbhayoþ .
     makare mithune tisraþ pa¤ca càpe ca karkañe ..
     siühe ca vç÷cike ùañ ca sapta kanyà tule tathà .
     età lagnapramàõena ghañikàþ parikãrtitàþ ..
     ÷arapårbàva÷àneùurasàbdhãùvadhisàgaràþ .
     laïkodayà hi hai vastuü lagnà meùàdayo'thavà ..
     meùalagne bhavedvandhyà vçùe bhavati kàminã .
     mithune subhagà kanyà ve÷yà bhavati karkañe ..
     siühe caivàlpaputtrà ca kanyàyàü råpasaüyutà .
     tulàyàü råpamai÷varyaü vç÷cike karka÷à bhavet ..
     saubhàgyaü dhanuùi syàcca makare nãcagàminã .
     kumbhe caivàlpaputtrà syànmãne vairàgyasaüyutà ..
     tulà karkañako meùo makara÷caiva rà÷ayaþ .
     carakàryàõi kuryàcca sthirakàryàõi caiva hi ..
     pa¤cànano vçùaþ kumbho vç÷cikaþ syuþ sthiràõi hi .
     kanyà dhanu÷ca mãna÷ca mithunaü dvisvabhàvataþ ..
     dvisvabhàvàni karmàõi kuryàdeùu vicakùaõaþ .
     yàtrà careõa kartavyà praveùñavyaü sthireõa tu .
     devasthàpanavaivàhyaü dvisvabhàvena kàrayet ..>% iti gàruóe 62 adhyàyaþ ..

#<lagnaþ>#, puü, (lag + ktaþ . nipàtanàt sàdhuþ . yadvà, lasja + ktaþ . %<o lasjã . lagnaþ lagnavàn . lasjerodanubandhabalàdióabhàve natvaü syàt .>% iti kçtùaùñhe durgasiühaþ .) stutipàñhakaþ .. tatparyàyaþ . pràtargeyaþ 2 stutivrataþ 3 . iti trikàõóa÷eùaþ .. såtaþ 4 . iti jañàdharaþ ..

#<lagnaþ>#, tri, (lasja + ktapratyayena sàdhuþ .) saktaþ . lajjitaþ . iti medinã ..

#<lagnakaþ>#, puü, (lagna eva . svàrthe kan .) pratibhåþ . ityamaraþ .. dbe làgà iti jàmina iti ca khyàte . tatkàrye lagnakaþ . o lasjã vrãóe ktaþ . svàrthe kan . pratinidhirbhavati pratibhåþ kvip . iti taññãkàyàü bharataþ ..

#<lagnikà>#, strã, nagnikà . ityamarañãkà ..

#<lagha>#, i ÷oùe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) i, laïghyate . ÷oùa iha alpãkaraõam .
     %<yaü vyàdhiratidãptàïgaü kadàcittu na laïghati ..>% iti halàyudhaþ .. gatàvapyanye . anye càlaïghiùuþ ÷ailàn . iti durgàdàsaþ ..

#<lagha>#, i ka tviùi . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøparaø-akaø-señ .) i ka, laïghayati . tviùi dãptau . iti durgàdàsaþ ..

#<lagha>#, i ïa abhuggatyoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-akaø-sakaø ca-señ .) i, laïghyate . ïa, laïghate . abhuk bhojanàbhàvaþ . tathà ca .
     %<ye guõà laïghane proktàste guõà laghubhojane ..>% iti vaidyakam .. laïghane upavàse ityarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<laghañ>#, puü, (laïghate madhyasthànamaspçùñvottarasthàne patati plutaü itastato gacchatãti và . laïgha + %<laïghernalopa÷ca .>% uõàø 1 . 134 . iti añiþ . nalopa÷ca dhàtoþ .) vàyuþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<laghañiþ>#, puü, (lagha gatau + añiþ . idabhàvaþ .) vàyuþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<laghimà>#, [n] puü, (laghorbhàvaþ . laghu + %<pçthvàdibhya imanijvà .>% 5 . 1 . 122 . iti imanic .) laghutvam . (yathà, raghuþ . 13 . 37 .
     %<ghràtvà havirgandhi rajovimuktaþ sama÷nute me laghimànamàtmà ..>%) tattu ÷ivasyàùñai÷varyàntargata ai÷varyavi÷eùaþ . yathà,
     %<laghimà va÷ite÷itvaü pràkàmyaü mahimàõimà .
     yatra kàmàvasàyitvaü pràptirai÷varyamaùñadhà ..>% iti hemacandraþ .. (abahumatatvam . hrasvatvam . yathà, àryàsapta÷atyàm . 60 .
     %<agre laghimà pa÷càt mahatàpi vidhãyate nahi mahimnà .
     vàmana iti trivikramamabhidadhati da÷àvatàravidaþ ..>%)

#<laghiùñhaþ>#, tri, ayamanayoreùàü và ati÷ayena laghuþ ityarthe iùñhapratyayena niùpannaþ . ati÷ayalaghutvayuktaþ . iti vyàkaraõam .. (yathà, vidagdhamukhamaõóane .
     %<bhavitrã rambhoru trida÷avadanamlàniradhunà sa ràmo'pi sthàtà na yudhi purato lakùaõayutaþ .
     gamiùyatyevoccairvipadamadhunà vànaracamårlaghiùñhedaü ùaùñhàkùaraparavilopàt pañha punaþ ..>% sãtàràvaõayoruktipratyuktiriyam . saptamàkùaralope tvevaü vàkyam . yathà . %<da÷avadanamlàniþ .>% %<sthàtà yudhi .>% %<uccaiþ padam ..>%)

#<laghãyàn># [s] tri, ayamanayoreùàü và ati÷ayena laghuþ ityarthe ãyasupratyayena niùpannaþ . ati÷ayalaghutvayuktaþ . iti vyàkaraõam .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 63 . 14 .
     %<na vai samçddhiü pàlayate laghãyàn yattvàü samàneùyati ràjaputtri ! ..>%)

#<laghu>#, klã, (laïghate aneneti . laïgha + %<laïghivaühyornalopa÷ca .>% uõàø 1 . 30 . iti kuþ . dhàtornalopa÷ca .) ÷ãghram . ityamaraþ .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 46 . 21 .
     %<yàvadeva tu saüsuptàstàvadeva vayaü laghu .
     rathamàruhya gacchàmaþ panthànamakutobhayam ..>%) kçùõàguru . iti medinã . ghe, 5 .. làmajjakam . iti ràjanirghaõñaþ .. (asya paryàyo yathà --
     %<làmajjakaü sunàlaü syàdamçõàlaü layaü laghuþ .
     iùñakàpathakaü sevyaü nalada¤càvadàtakam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. hastà÷vinãpuùyanakùatràõi . yathà, bçhatsaühitàyàm . 98 . 9 .
     %<laghu hastà÷vinapuùyàþ paõyaratij¤ànabhåùaõakalàsu .
     ÷ilpauùadhayànàdiùu siddhikaràõi pradiùñàni ..>% kàlaparimàõavi÷eùaþ . yathà, bhàgavate . 3 . 11 . 7 .
     %<kùaõàn pa¤ca viduþ kàùñhàü laghutà da÷a pa¤ca ca .
     laghåni vai samàmnàtà da÷a pa¤ca ca nàóikàþ ..>% puü, pràõàyàmavi÷eùaþ . yathà, màrkaõóeye . 39 . 13 -- 14 .
     %<laghumadhyottarãyàkhyaþ pràõàyàmastridhoditaþ .
     tasya pramàõaü vakùyàmi tadalarka ÷çõuùva me ..
     laghurdbàda÷amàtrastu dviguõaþ sa tu madhyamaþ .
     triguõàbhistu màtràbhiruttamaþ parikãrtitaþ ..>%)

#<laghuþ>#, strã, pçkkà nàma auùadhiþ . iti medinã . ghe, 5 .. (tathàsyàþ paryàyaþ .
     %<spçkkàsçgbràhmaõã devã marunmàlà latà laghuþ .
     samudràntà vadhåþ koñivarùàlaïkopiketyapi ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..)

#<laghuþ>#, tri, (laïgha + kuþ . nalopa÷ca .) aguruþ . (yathà --
     %<tçõàdapi laghustålastålàdapi ca bhikùukaþ .
     na nãto vàyunà kasmàdarthapràrthana÷aïkayà ..>% ityudbhañaþ ..) manoj¤aþ . (iùñaþ . ityamaraþ .. yathà, raghuþ . 11 . 12 .
     %<nàmbhasàü kamala÷obhinàü tathà ÷àkhinà÷ca na pari÷ramacchidàm .
     dar÷anena laghunà yathà tayoþ prãtimàpurubhayostapasvinaþ ..>%) niþsàraþ . iti medinã . ghe, 5 .. (yathà, raghuþ . 12 . 66 .
     %<÷rutvà ràmaþ priyodantaü mene tatsaïgamotsukaþ .
     mahàrõavaparikùepaü laïkàyàþ parikhàlaghum ..>%) hrasvaþ . iti hemacandraþ .. * .. dyàkaraõoktalaghusaüj¤à yathà . hrasvo laghuþ dãrgho gururityuccàraõava÷àdgamyate . tathà saüyoge sati hrasvo'pi gururgurumato'nçccha iti varjanàcca . iti durgasiühakçtakalàpavçttiþ .. * .. chandaþ÷àstroktaü laghulakùaõaü yathà --
     %<mastrigurustrilaghu÷ca nakàro bhàdiguruþ punaràdilaghuryaþ .
     jo gurumadhyagato ralamadhyaþ so'ntaguruþ kathito'ntalaghustaþ ..
     gurureko gakàrastu lakàro laghurekakaþ ..>% iti chandoma¤jarã ..

#<laghukàyaþ>#, puü, (laghuþ kàyo yasya .) chàgaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. kùudra÷arãra÷ca ..

#<laghukà÷maryaþ>#, puü, (laghuþ kà÷maryaþ .) kañphalavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<laghukhañvikà>#, strã, (laghuþ khañvikà .) kùudrakhañvà . tatparyàyaþ . àsandã 2 . iti hàràvalã . 209 ..

#<laghugaõaþ>#, puü, (laghurgaõaþ .) a÷vinãpuùyahastanakùatràõi . yathà --
     %<ugraþ pårvamaghàntakà ghruvagaõastrãõyuttaràõi svabhårvàtàdityaharitrayaü caragaõaþ puùyà÷vihastà laghuþ ..>% iti dãpikà ..

#<laghugargaþ>#, puü, (laghurgarga iva .) trikaõñakamatsyaþ . iti hàràvalã . 190 ..

#<laghucirbhiñà>#, strã, (laghu÷cirbhiñà .) mçgervàru . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<laghujaïgalaþ>#, puü, làvakapakùã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<laghudantã>#, strã, (laghuþ kùudrà dantã .) kùudradantãvçkùaþ . yathà --
     %<laghvã dantã vi÷alyà ca syàduóambaraparõyapi .
     tathairaõóaphalà ÷ãghrà ÷yenaghaõñà ghuõapriyà .
     varàhàïgã ca kathità nikumbha÷ca makålakaþ ..>% asyà guõàþ .
     %<dantãdvayaü saraü pàke rase ca kañu dãpanam .
     gudàïkurà÷ma÷ålàsrakaõóåkuùñhavidàhanut ..
     tãkùõoùõaü hanti pittàsrakapha÷othodarakrimãn ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. tatphalaguõàþ .
     %<kùudradantãphalantu syànmadhuraü rasapàkayoþ .
     ÷ãtalaü sçùñaviõmåtraü gala÷othakaphàpaham ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<laghudundubhiþ>#, puü, (laghurdundubhiþ .) dragaóavàdyam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<laghudràkùà>#, strã, (laghuþ kùudrà dràkùà .) kàkalãdràkùà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<laghunàma>#, [n] klã, (laghu laghuvarõayuktaü nàma yasya .) aguru . iti ÷abdacandrikà ..

#<laghupa¤camålaü>#, klã, (laghu kùudraü pa¤camålam .) kùudrapa¤camålapàcanam . tattu ÷àlaparõãpç÷niparõãbçhatãkaõñakàrãgokùurasaüyuktam . yathà --
     %<÷àlaparõã pç÷niparõã vàrtàkã kaõñakàrikà .
     gokùuraþ pa¤cabhi÷caitaiþ kaniùñhaü pa¤camålakam ..>% asya guõàþ .
     %<pa¤camålaü laghu svàdu balyaü pittànilàpaham .
     nàtyuùõaü bçühaõaü gràhi jvara÷vàsà÷marãpraõut ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<laghupatrakaþ>#, puü, (laghåni patràõi yasya . kap .) rocanã . ÷uõóàrocanã iti khyàtaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<laghupatrã>#, strã, (laghåni patràõi yasyàþ . ïãù .) a÷vatthãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<laghupicchilaþ>#, puü, (laghuþ picchilaþ .) bhåkarvudàrakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<laghupuùpaþ>#, puü, (laghuni kùudràõi puùpàõi yasya .) bhåmikadambaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (bhåmikadamba÷abde'sya vi÷eùo j¤eyaþ ..)

#<laghubadaraþ>#, puü, (laghuþ kùudro badaraþ .) kùudrakoliþ . tatparyàyaþ . såkùmaphalaþ 2 bahukaraþ 3 såkùmapatraþ 4 dusmar÷aþ 5 madhuraþ 6 darahàraþ 7 ÷ikhipriyaþ 8 . iti ràjanirghaõñaþ .. asya phalaguõàþ .
     %<karkandhuþ kùudrabadaraü kathitaü pårbasåribhiþ .
     amlaü syàt kùudrabadaraü kaùàyaü kathitaü manàk ..
     snigdhaü guru ca tikta¤ca vàtapittàpahaü smçtam .
     ÷uùkaü bhedyagnikçt sarvaü laghu tçùõàklamàsrajit ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. asya pakvaphalaguõàþ . madhuràmlatvam . kaphavàtanà÷itvam . rucyatvam . snigdhatvam . jantukàrakatvam . ãùatpittàrtidàha÷àùaghnatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 4,202c]>@
#<laghubadarã>#, strã, (laghuþ kùudrà badarã .) bhåbadarã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<laghubràhmã>#, strã, (laghuþ kùudrà bràhmã .) kùudrabràhmã . tatparyàyaþ . jalodbhavà 2 såkùmapatrà 3 . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<laghumanthaþ>#, puü, (laghuþ kùudro manthaþ) kùudràgnimanthaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<laghumàüsaþ>#, puü, (laghu svalpaü màüsaü yasya .) tittiripakùã . iti trikàõóaü÷eùaþ ..

#<laghumàüsã>#, strã, gandhamàüsã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<laghulayaü>#, klã, (laghu ÷ãghraü lãyate iti . lã + ac .) vãraõamålam . ityamaraþ ..

#<laghusadàphalà>#, strã, (sadà phalaü yasyàþ sà . laghuþ sadàphalà .) laghådumbarikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<laghuhastaþ>#, puü, (laghuþ kùiprakàrã hasto yasya .) ÷ãghravedhã . iti hemacandraþ . 3 . 431 .. (vàcyaliïgo'pi . yathà, kathàsaritmàgare . 42 . 133 .
     %<sa ràjaputtra÷chittvaiva rakùasastasya tacchiraþ .
     bhåyaþ khaógaprahàreõa laghuhasto dvidhàkarot ..>% yathà ca .
     %<tattvàdhigata÷àstràrtho dçùñakarmà svayaü kçtã .
     laghuhastaþ ÷uciþ ÷åraþ sajjopaskarabheùajaþ ..
     pratyutpannamatirdhãmàn vyavasàyã vi÷àradaþ .
     satyadharmaparo ya÷ca sa bhiùak pàda ucyate ..>% iyi su÷rute såtrasthàne 34 adhyàyaþ ..)

#<laghuhemadugdhà>#, strã, (laghurhemadugdhà .) laghådumbarikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<laghådumbarikà>#, strã, (laghuþ kùudrà udumbarikà .) kùudroóåmbarikà . choña óumura iti bhàùà . tatparyasyaþ . laghupatraphalà 2 laghuhemadugdhà 3 laghusadàphalà 4 laghvàdyuóumbaràhvà 5 . rasavãryavipàkeùu uóumbaràt ki¤cinnyånaguõeyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<laghvã>#, strã, (laghu + ïãù .) làghavayuktà . (yathà --
     %<gurvã piõóã kharàtyarthaü laghvã saiva viparyayàt .
     ÷aktånàmà÷u jãryeta mçdutvàdavalehikà ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe'tãsàràdhikàre ..) syandanaprabhedaþ . iti medinã . ghe, 5 .. pçkkà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<laïkà>#, strã, (ramante'syàmiti . ram + bàhulakàt kaþ . rasya latvam . ityujjvalaþ . 3 . 40 .) rakùaþpurã . (yathà, naiùadhe . 3 . 67 .
     %<ceto na laïkàmayate madãyaü nànyatra kutràpi ca sàbhilàùam ..>%) jyotiþ÷àstramate sà ca pçthivyà madhyabhàge tiùñhati . laïkodayàt carakhaõóebhyaþ svade÷e lagnapramàõaü bhavati . yathà --
     %<laïkà kumadhye yamakoñirasyàþ pràk pa÷cime romakapattana¤ca .
     adhastataþ siddhapuraü sumeruþ saumye'tha yàmye vaóavànala÷ca .
     kuvçttapàdàntaritàni tàni sthànàni ùaógolavido vadanti ..>% api ca .
     %<yallaïkojjayanãpuroparikurukùetràdide÷àn spç÷an såtraü merugataü budhairnigadità sà madhyarekhà bhuvaþ .
     àdau pràgudayo'paratra viùaye pa÷càddhi rekhodayàt syàttasmàt kriyate tadantarabhuvaü kheñeùvçõaü svaü phalam ..>% iti siddhànta÷iromaõiþ .. * .. atha laïkàpurãvarõanam . tvaùñovàca .
     %<triü÷adyojanavistãrõàü svarõapràkàratoraõàm .
     dakùiõasyodadhestãre trikåño nàma parvataþ .
     ÷ikhare tasya ÷ailasya madhyamambudhisannidhau ..
     patatribhi÷ca duùpràpàü ñaïkacchinnàü caturdi÷am .
     ÷akràrthaü matkçtà pårbaü prayatnàt bahuvatsaraiþ ..
     vasantu tatra durdharùàþ sukhaü ràkùasapuïgavàþ .
     amaràvatãü samàsàdya sendrà iva divaukasaþ ..
     laïkàdurgaü samàsàdya ÷atråõàü ÷akrasådanàþ .
     duràdharùà bhaviùyanti ràkùasairbahubhirvçtàþ ..>% iti vahripuràõe kapiladar÷ananàmàdhyàyaþ .. * .. ÷àkhà . ÷àkinã . kulañà . iti medinã . ke, 33 .. dhànyavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . karàlatripuñà 2 kàõóikà 3 råkùaõàtmikà 4 . asyà guõàþ . rucyavyam . himatvam . gaulyatvam . pittanà÷itvam . vàtakàritvam . gurutva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<laïkàdàhã>#, [n] puü, (laïkàü dahati tacchãlaþ . daha + õiniþ .) hanåmàn . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<laïkàdhipatiþ>#, puü, (laïkàyà adhipatiþ .) ràvaõaþ . iti jañàdharabhåriprayogau .. (yathà, raghuþ . 6 . 62 .
     %<purà janasthànavimarda÷aïkã sandhàya laïghàdhipatiþ pratasthe ..>%)

#<laïkàpatiþ>#, puü, (laïkàyàþ patiþ .) ràvaõaþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<laïkàpikà># strã, pçkkà . iti ÷abdaratnàvalã .. pióiü÷àka iti bhàùà ..

#<laïkàyikà># strã, pçkkà . iti ÷abdaratnàvalã .. pióiü÷àka iti bhàùà ..

#<laïkàrikà># strã, pçkkà . iti ÷abdaratnàvalã .. pióiü÷àka iti bhàùà ..

#<laïkàsthàyã>#, [n] puü, (laïkàvat tiùñhatãti . sthà + õiniþ .) vçkùavi÷eùaþ . laïkàsija iti bhàùà . yathà --
     %<laïkàsthàyã ràjavçkùo bhadracåóo vi÷àyakaþ .>% iti ÷abdacandrikà .. (laïkàyàü tiùñhatãti .) laïkàvàsini, tri ..

#<laïke÷aþ>#, puü, (laïkàyà ã÷aþ patiþ .) ràvaõaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

@<[Page 4,203b]>@
#<laïkopikà>#, strã, pçkkà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<laïkoyikà>#, strã, pçkkà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<laïgaþ>#, puü, (laïgatãti . laïga gatau + ac .) saïgaþ . ùiógaþ . iti medinã . ge, 23 .. nàü iti bhàùà ..

#<laïgålaü>#, klã, làïgålam . ityuõàdikoùaþ ..

#<laïghanaü>#, klã, (laïgha + lyuñ .) upavàsaþ . (yathà, su÷rute . 1 . 46 .
     %<tatràme laïghanaü kàryaü vidagdhe vamanaü hitam .
     viùñabdhe svedanaü pathyaü rasa÷eùe ÷ayãta ca ..>% yathà ca .
     %<laïghanaü bçühaõaü kàle råkùaõaü snehanantathà .
     svedanaü stambhana¤caiva jànãte yaþ sa vai bhiùak ..>%
     %<tadagnive÷asya vaco ni÷amya gururabravãt .
     yatki¤cillàghavakaraü dehe tallaïghanaü smçtam ..>%
     %<laghåùõatãkùõaviùadaü råkùaü såkùmaü kharaü saram .
     kañhina¤caiva yaddravyaü pràyastallaïghanaü smçtam ..>%
     %<--pipàsà màrutàtapau .
     pàcanànyupavàsà÷ca vyàyàma÷ceti laïghanam ..>%
     %<prabhåta÷leùmapittàsramalàþ sanduùñamàrutàþ .
     bçhaccharãrà balino laïghanãyà vi÷uddhibhiþ ..>%
     %<tvagdoùiõàü pramãóhànàü snigdhàbhiùyandibçühinàm .
     ÷i÷ire laïghanaü ÷astamapi vàtavikàriõàm ..>% iti carake såtrasthàne dvàviü÷e'dhyàye ..
     %<jvare laïghanamevàdàvupadiùñamçte jvaràt .
     kùayànilabhayakrodhakàma÷oka÷ramodbhavàt ..
     àmà÷ayastho hatvàgniü sàmo màrgàn pidhàpayan .
     vidadhàti jvaraü doùastadà laïghanamàcaret ..
     anavasthitadoùàgnerlaïghanaü doùapàcanam .
     jvaraghnaü dãpanaü kàïkùàrucilàghavakàrakam ..
     pràõàvirodhinà cainaü laïghanenopapàdayet .
     balàdhiùñhànamàrogyaü yadartho'yaü kriyàkramaþ ..
     tattu màrutakùuttçùõàmukha÷oùabhramànvite .
     kàryaü na bàle vçddhe và na garbhiõyàü na durbale ..
     vàtamåtrapurãùàõàü visarge gàtralàghave .
     hçdayodgàrakaõñhàsya÷uddhau tandrà klame gate ..
     svede jàte rucau càpi kùutpipàsàsahodaye ..
     kçtaü laïghanamàde÷yaü nirvyathe càntaràtmani ..
     parvabhedo'ïgamarda÷ca kàsaþ ÷oùo mukhasya ca .
     kùutpraõà÷o'rucistçùõà daurbalyaü ÷rotranetrayoþ ..
     manasaþ sambhramo'bhãkùõamårdhvavàtastamo hçdi .
     dehàgnibalahàni÷ca laïghane'tikçte bhavet ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe jvaràdhikàre ..) kramaõam . (yathà, kumàre . 5 . 64 .
     %<yathà ÷rutaü vedavidàüvara tvayà jano'yamuccaiþ padalaïghanotsukaþ .
     tapaþ kiledaü tadavàptisàdhanaü manorathànàmagatirna vidyate ..>%) plavanam . iti medinã . ne, 120 .. agnilaïghananiùedho yathà --
     %<na càgniü laïghayeddhãmànnopadadhyàdadhaþ kvacit .
     na cainaü pàdataþ kuryàt mukhena na dhamedvadhaþ ..>% iti kaurme upavibhàge 15 adhyàyaþ .. (atikramaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 159 . 36 .
     %<na càpyadharmaþ kalyàõa bahupatnãkatà nçõàm .
     strãõàmadharmaþ sumahàn bhartuþ pårbasya laïghane ..>%) a÷vatçtãyagatiþ . yathà --
     %<plutantu laïghanaü pakùimçgagatyanuhàrakam .>% iti hemacandraþ .. * .. (strã, avamànanà . yathà, màrkaõóeye . 135 . 33 .
     %<anyasyàpi svavaü÷asya laïghanà kriyate hi yà .
     tàü nàlaü kùattriyaþ soóhuü kiü punaþ pitçmàraõam ..>%)

#<lacha>#, lakùmaõi . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) lachati vçùaü cakreõa gopaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<laja>#, bhartse . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) lajati . iti durgàdàsaþ ..

#<laja>#, i bhartse . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) i, la¤jyate . iti durgàdàsaþ ..

#<laja>#, i ka bhàùaññàrthe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-paraø-akaø-sakaø ca-señ .) i ka, la¤jayati . bhà dãptiþ ùaññàrtho niketanahiüsàbaladànàni . iti durgàdàsaþ ..

#<laja>#, ka antardhau . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøparaø-sakaø-señ .) antardhiràcchàdanam . ka, làjayati candraü meghaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<laja>#, ïa vrãóe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-akaø-señ .) ïa, lajate . niùñhàyàü lagna ityanye . iti durgàdàsaþ ..

#<laja>#, t ka bhàsane . iti kavikalpadrumaþ .. (adanta curàø-paraø-akaø-señ .) ka, lajayati . bhàsanaü dãptiþ . iti durgàdàsaþ ..

#<lajakàrikà>#, strã, (lajaü lajjàü karotãva . kç + õvul . ñàpi ata itvam .) lajjàlulatà . iti ÷abdamàlà ..

#<lajjà>#, strã, (lajjanamiti . lasja vrãóane + %<guro¤ca halaþ .>% 3 . 3 . 103 . iti aþ . ñàp .) antaþkaraõavçttivi÷eùaþ . iti nàgojãbhaññaþ .. akartavye karmaõi paraj¤ànabhayam . làj iti bhàùà . tatparyàyaþ . mandàkùam 2 hrãþ 2 trapà 4 vrãóà 5 . sà anyata÷cet apatrapà 6 . ityamaraþ .. mandàsyam 7 lajyà 8 vrãóaþ 9 vrãóanam 10 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, kumàre . 1 . 48 .
     %<lajjà tira÷càü yadi cetasi syàdasaü÷ayaü parvataràjaputtryàþ .
     taü ke÷apà÷aü prasamãkùya kuryurbàlapriyatvaü ÷ithilaü camaryaþ ..>%) lajjàluþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 4,204a]>@
#<lajjàluþ>#, puü, strã, (lajjevàsyà astãtyarthe àluþ .) kùupavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . raktapàdã 2 ÷amãpatrà 3 spçkkà 4 khadirapatrikà 5 saïkocinã 6 samaïgã 7 namaskàrã 8 prasàriõã 9 saptaparõã 10 khadirã 11 gaõóamàlikà 12 lajjà 13 lajjirã 14 spar÷alajjà 15 asrarodhinã 16 raktamålà 17 tàmramålà 18 svaguptà 19 a¤javikàrikà 20 . iti ràjanirghaõñaþ .. mahàbhãtà 21 va÷inã 22 mahauùadhiþ 23 . iti ÷abdacandrikà .. asyà guõàþ . kañutvam . ÷ãtatvam . pittàtisàra÷ophadàha÷rama÷vàsavraõakuùñha-kaphàrtinà÷itva¤ca .. tadbhedo yathà --
     %<lajjàlurviparãtànyà alpakùupabçhadvalà .
     vaiparãtyà ca lajjàlurhyàbhidhàne prayojayet ..
     lajjàlurvaiparãtyàhuþ kañuruùõaþ kaphàpanut .
     rase niyàmaka÷caiva nànàvij¤ànakàrakaþ ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. anyà haüsapàdã÷abde draùñavyà .. * .. api ca .
     %<lajjàluþ syàt ÷amãpatrà samaïgà¤jalikàrikà .
     raktapàdã namaskàrã nàmnà khadiraketyapi ..
     lajjàluþ ÷ãlatà tiktà kaùàyà kaphapittajit .
     raktapittamatãsàraü yonirogàn vinà÷ayet ..>% ata lajjàlubhedaþ .
     %<alambuùà kharatvak ca tathà medogalà smçtà .
     alambuùà laghuþ svàduþ kçmipittakaphàpahà ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. anyà dugdhikà÷abde draùñavyà ..

#<lajjà÷ãlaþ>#, tri, (lajjà ÷ãlaü svabhàvo yasya .) lajjàvi÷iùñaþ . tatparyàyaþ . apatrapiùõuþ 2 . ityamaraþ .. lajjitaþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<lajjitaþ>#, tri, (lajjà sa¤jàtàsya . lajjà + tàrakàditvàt itac .) lajjàyuktaþ . tatparyàyaþ . hrãõaþ 2 hrãtaþ 3 . ityamaraþ .. (yathà, raghuþ . 12 . 75 .
     %<kàmaü jãvati me nàthaþ iti sà vijahau ÷ucam .
     pràk matvà satyamasyàntaü jãvitàsmãtri lajjità ..>%)

#<lajjirã>#, strã, lajjàluþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<lajyà>#, strã, lajjà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<la¤ja>#, t ka bhàsane . iti kavikalpadrumaþ .. (adanta-curàø-paraø-akaø-señ .) ka, la¤jayati . bhàsanaü dãptiþ . iti durgàdàsaþ ..

#<la¤jaþ>#, puü, (la¤jayati ÷obhate iti . la¤ja + ac .) padaþ . kacchaþ . iti hemacandraþ .. pucchaþ . iti jañàdharaþ ..

#<la¤jikà>#, strã, (la¤jayati ÷obhate iti . la¤ja + õvul . ñàpi ata itvam .) ve÷yà . iti hemacandraþ ..

@<[Page 4,204b]>@
#<laña>#, bàlyoktyoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-akaø-sakaø ca-señ .) bàlo'j¤aþ tasya bhàvo bàlyaü vyàmoha iti yàvat . lañati lokaþ ÷i÷uþ syàt . ki¤cidvadati vetyarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<lañaþ>#, puü, (lañati yathecchayà vadatãti . laña + ac .) pramàdavacanam . doùaþ . iti vi÷vaþ ..

#<lañakaþ>#, puü, (lañatãti . lañ + %<kvun ÷ilpisaüj¤ayorapårbasyàpi .>% uõàø 2 . 32 . iti kvun .) durjanaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<lañaparõaü>#, klã, (lañamugraü parõamasya .) tvacam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<laññaþ>#, puü, durjanaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<lañvaþ>#, puü, (lañatãti . laña + %<a÷åpråùilañãti .>% uõàø 1 . 151 . iti kvan .) jàtivi÷eùaþ . neñuyà iti bhàùà .. ràgabhedaþ . turaïgamaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<lañvà>#, strã, (lañ + kvan . ñàp .) kara¤jamedaþ . nàñàkara¤jà iti bhàùà . vàdyabhedaþ . pakùivi÷eùaþ . gràmacañaka iti khyàtaþ . iti medinã . ve, 22 .. kusumbham . iti hemacandraþ .. bhramarakaþ . bhoïarã iti khyàtaþ . ityamarabharatau .. (÷ilã . iti hàràvalã . 256 .. tålikà . dyåtam . yathà --
     %<lañvà tu tålikà khyàtà lañvà dyåte'pi dç÷yate ..>% iti vyàóirabhasau . iti uõàdivçttau ujjvalaþ . 1 . 151 ..)

#<laóa>#, vilàse . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-akaø-señ .) laóati bàlà . iti durgàdàsaþ ..

#<laóa>#, i ki bhàùaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøpakùe bhvàø-paraø-sakaø-señ .) i, laõóyate . ki, laõóayati laõóati . bhàùaõaü kathanam . ayaü kai÷cinna manyate . iti durgàdàsaþ ..

#<laóa>#, o i ki utkùepaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-pakùe bhvàø-paraø-sakaø-señ .) o, laõóinaþ . anubandhabalàdimvyavadhàne'pi niùñhàtasya natvam . asmàt niùñhàyàmim na syàdityeke . laóna iti . i, laõóyate . ki, laõóayati laõóati taõóulaü lokaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<laóa>#, ka upaseve . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøparaø-sakaø-señ .) upaseva iha atyantapàlanam . ka, làlayet pa¤cavarùàõi puttramiti atra óalayorekatvàllatvam . kalpanàyàmasya prayogaþ . iti ramànàthaþ . làóayati latàü vàyuþ . iti durgàdàsaþ ..

#<laóa>#, ka ïa vãpse . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøàtmaø-sakaø-señ . ka ïa, làóayate . làbha eva ityanya . vi÷eùeõa àptumicchà vrãpsà . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 4,204c]>@
#<laóa>#, t ka kùepe . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràø-paraø-sakaø-señ .) laóayati . alalàóat . iti durgàdàsaþ ..

#<laóa>#, ma unmanthanajihvayoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø-akaø-kvacit pãóanàdau sakaøseñ .) unmanthanaü pãóitãbhàvaþ utkùiptãbhàva÷ca . laóati latà vàyunà pãóità utkùiptà và syàdityarthaþ . jihvà tadbiùayakriyà . laóati jihvà spandanavatã syàdityarthaþ . ma, laóayati . laóayati tvacamullalayatyamåniti ÷rãharùaþ . pãóayatãtyarthaþ . kavàñaghnãminduþ kiraõalaharãmullalayatãti muràriþ . utkùipatãtyarthaþ . ubhayatra óalayorekatvàllatvam . kecittu jihvonmanthane iti pañhitvà jihvàyà unmanthanaü utkùepaõamiti vyàkhyàya laóati jihvàü sarpa ityevodàharanti . iti durgàdàsaþ ..

#<laóahaþ>#, tri, manoj¤aþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<laóóaþ>#, tri, durjanaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<laóóukaþ>#, puü, piùñakavi÷eùaþ . làóu iti bhàùà .. yathà . laóóuko durjaro guruþ . iti ràjavallabhaþ .. api ca .
     %<tailena haviùà pakvaü bhavet cårõa¤ca laóóukaþ ..>% iti ÷abdacandrikà ..

#<laõóaü>#, klã, (laõóyate utkùipyate iti . laõóa + gha¤ .) purãùam . lyàó iti bhàùà . yathà --
     %<samedhamànena sa kçùõabàhunà niruddhavàyu÷caraõàü÷ca nikùipan .
     prasvinnagàtraþ parivçttalocanaþ papàta laõóaü visçjan kùitau vyasuþ ..>% iti ÷rãbhàgavate 10 skandhe 37 adhyàye 8 ÷lokaþ .. laõóaü purãùamutsçjan . iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã ..

#<laõórajaþ>#, tri, (laõóre tadàkhyade÷e jàyate iti . jan + óaþ .) laõórade÷ajàtaþ . yathà --
     %<pårbàmnàye nava÷attaü ùaóa÷ãtiþ prakãrtitàþ .
     phiraïgabhàùayà tantràsteùàü saüsàdhanàt bhuvi ..
     adhipà maõóalànà¤ca saügràmeùvaparàjitàþ .
     iürejà nava ùañ pa¤ca laõórajà÷càpi bhàvinaþ ..>% iti merutantre 23 prakà÷aþ .. * .. laõóastu adhunà laõóan iti khyàtaþ . iürejànàü ràjadhànã ca ..

#<lata>#, ghàte . sautradhàturayam . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø-sakaø-señ .) latà . iti durgàdàsaþ ..

#<latà>#, strã, (latati veùñayate yànyamiti . lata + pacàdyac . ñàp .) ÷àkhàdirahità guóåcyàdiþ . tatparyàyaþ . vallã 2 vratatiþ 3 . ityamaraþ .. valliþ 4 velliþ 5 pratatiþ 6 . sà ÷àkhàpatrasamàyuktà cetpratàninã . iti ÷abdaratnàvalã .. tatparyàyaþ . vãrut 2 gulminã 3 ulapaþ 4 . ityamaraþ .. * .. amàyàü vãrudhàü chedakarturnindà yathà --
     %<apsu tasminnahoràtre pårbaü vi÷ati candramàþ tato vãrutsu vasati prayàtyarkaü tataþ kramàt ..
     chinatti vãrudho yastu vãrutsaüsthe ni÷àkare .
     patraü và pàtayatyekaü brahmahatyàü sa vindati ..>% iti ÷rãviùõupuràõe 2 aü÷e 12 adhyàyaþ .. * .. à÷rame ropaõãyà ÷ubhadà latàdiryathà --
     %<alàvu÷càpi kuùmàõóaü màyàmbu÷ca sukàmukaþ .
     kharjurã karkañã càpi ÷ivire maïgalapradà ..
     vàståkaþ kàravella÷ca vàrtàku÷ca ÷ubhapradà .
     latàphala¤ca ÷ubhadaü sarvaü sarvatra ni÷citam ..>% iti vrahmavaivarte ÷rãükçùõajanmakhaõóe 102 adhyàyaþ .. ÷àkhà . priyaïguþ . (asyàþ paryàyo yathà --
     %<priyaïguþ phalinã kàntà latà ca mahilàhvayà .
     gundrà gundraphalà ÷yàmà viùvak senàïganàpriyà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..) pçkkà . (yathàsyàþ paryàyaþ .
     %<taskaroccàraka÷caõóo devã pçkkà latà laghuþ ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..) a÷anaparõã . ityamaraþ .. jyotiùmatã . (asyàþ paryàyo yathà --
     %<jyotiùmatã syàt kañabhã jyotiùkà kaïgãnãti ca .
     pàràvatapadã paõyà latà proktà kakundanã ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) latàkastårikà . màdhavã . dårvà . iti medinã . te, 51-52 .. kaivartikà . sàrivà . iti ràjanirghaõñaþ .. (bçhatã . tatparyàyo yathà --
     %<bhaõóàkã bçhatã siühã vàrtàkã ràùñrikàkulã .
     prasahà raktapàkà ca latà vçhatikà parà ..>%) nàrã . yathà --
     %<nagnàü paralatàü pa÷yan ayutaü yastu sàdhakaþ .
     prajapet sa bhavet ÷ãghraü vidyàyà vallabhaþ svayam ..>% iti tantrasàre ÷yàmàsàdhanam .. (tathà ca naiùadhe . 1 . 85 .
     %<navà latà gandhavahena cumbità karambitàïgã makaranda÷ãkaraiþ .
     dç÷à nçpeõa smita÷obhikuómalà daràdaràbhyàü darakampinã pape ..>% %<navà navãnà talà màdhavãlatà pakùe navà ramyà latà strã .>% iti taññãkà .. * .. apsarovi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 217 . 20 .
     %<aha¤ca saurabheyã ca samãcã vudvudà latà .
     yaugapadyena taü vipramabhyagacchàma bhàrata ! ..>%)

#<latàkara¤jaþ>#, puü, (latàråpaþ kara¤jaþ .) kara¤javi÷eùaþ . kaõñakareja iti hindã bhàùà . tatparyàyaþ . duùpar÷aþ 2 vãràkhyaþ 3 vajrabãjakaþ 4 dhanadàkùã 5 kaõñaphalaþ 6 kuberàkùã 7 . asya patraguõàþ . kañutvam . uùõatvam . kaphavàtanà÷itva¤ca . tadbãjaguõàþ . dãpanatvam . pathyatvam . ÷ålagulmaviùàpahatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<latàkastårikà>#, strã, (latàråpà kastårã tadbadgandhatvàt . tataþ svàrthe kan .) latàkastårã . tatparyàyaþ . kañuþ 2 dakùiõade÷ajà 3 . asyà guõàþ . tiktatvam . svàdutvam . vçùyatvam . himatvam . laghutvam . cakùuùyatvam . chedanãtvam . ÷leùmatçùõàvastyàsyaroganà÷itva¤ca . iti pathyàpathyavivekaþ .. api ca .
     %<latàkastårikà tiktà hçdyà ÷ãtàsyaroganut ..>% iti ràjavallabhaþ ..

#<latàjihvaþ>#, puü, (lateva jihvà yasya .) sarpaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<latàtaruþ>#, puü, (lateva dãrghastaruþ .) nàraïgavçkùaþ . tàlavçkùaþ . iti ÷abdamàlà .. ÷àlavçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<latàdrumaþ>#, (lateva drumaþ dãrghatvàt .) latà÷àlaþ . tatparyàyaþ . tàrkùaþ 2 a÷vakarõaþ 3 ku÷ikaþ 4 vanyaþ 5 dãrghaþ 6 . iti ratnamàlà ..

#<latàpanasaþ>#, puü, (latàyàü panasamiva phalamasya .) phalalatàvi÷eùaþ . taramuj iti khyàtaþ . tatparyàyaþ . celàlaþ 2 citraphalaþ 3 sukhà÷aþ 4 ràjatemiùaþ 5 nàñàmraþ 6 seduþ 7 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<latàpçkkà>#, strã, (latàpradhànà pçkkà .) samudràntà . iti ÷abdaratnàvalã .. pióiü÷àka iti bhàùà ..

#<latàpratàninã>#, strã, (latàpratàno'styasyeti . iniþ .) ÷àkhàpracayavatã latà . tatparyàyaþ . vãrut 2 gulminã 3 ulapaþ 4 . ityamarabharatau .. vãrudhà 5 varut 6 . iti ÷abdaratnàvalã .. pratànà 7 kakùaþ 8 . iti jañàdharaþ ..

#<latàphalaü>#, klã, (latàyàü phalamasya .) pañolaþ . yathà --
     %<vàståkaþ kàravella÷ca vàrtàku÷ca ÷ubhapradà .
     latàphala¤ca ÷ubhadaü sarvaü sarvatra ni÷citam ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 102 adhyàyaþ ..

#<latàbhadrà>#, strã, (latayà bhadrà yasyàþ .) bhadràlãvçkùaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<latàmaõiþ>#, puü, (latàsadç÷o maõiþ .) pravàlaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ràjanirghaõña÷ca .. (pravàla÷abde'sya vivaraõaü j¤àtavyam ..)

#<latàmarut>#, strã, (latàyàü marut yasyàþ .) pçkkà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<latàmàdhavã>#, strã, (latàpradhànà màdhavã .) màdhavãlatà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<latàyaùñiþ>#, strã, (latà yaùñiriva .) ma¤jiùñhà . iti ÷abdamàlà ..

#<latàyàvakaü>#, klã, (latàyàü yàva iva yasya . kan .) pravàlam . iti hàràvalã . 91 .. (guõàdayo'sya pravàla÷abde j¤eyàþ ..)

@<[Page 4,205c]>@
#<latàrasanaþ>#, puü, (lateva rasanà yasya .) sarpaþ . iti hàràvalã . 15 ..

#<latàrkaþ>#, puü, (latà arka iva tãvrà yasya .) haritpalàõóuþ . tatparyàyaþ . dudrumaþ 2 . ityamaraþ ..

#<latàlakaþ>#, puü, hastã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<latàveùñaþ>#, puü, (latayeva àveùño veùñanaü yatra .) ùoóa÷aratibandhàntargatatçtãyabandhaþ . yathà --
     %<bàhubhyàü pàdayugmàbhyàü veùñayitvà striyaü ramet .
     laghuliïgatàóanaü yonau latàveùño'yamucyate ..>% iti ratima¤jarã .. * .. parvatavi÷eùaþ . yathà --
     %<anveùaõe niruddhasya caràn vyàdiùñavàn tadà .
     abhyantara¤ca màrgadhvaü bàhyata÷ca samantataþ ..
     veõumantaü latàveùñaü tathà raivatakaü girim .
     çkùavantaü giri¤caiva màrgadhvaü tvarità hayaiþ ..>% iti harivaü÷e vàõayuddham .. (parvato'yaü dvàrakàyà dakùiõasyàü di÷i sthitaþ . yathà, tatraiva . 155 . 16 .
     %<dakùiõasyàü latàveùñaþ pa¤cavarõo viràjate .
     indraketupratãkà÷aþ pa÷cimasyàü tathà kùupaþ ..>%)

#<latàveùñitakaü>#, klã, (latayeva veùñitaü veùñanaü yatra . kan .) àliïganabhedaþ . yathà, ÷abdamàlàyàm .
     %<uddhaññakaü pãóitakaü latàveùñitakaü tathà ..>%

#<latà÷aïkhaþ>#, puü, ÷àlavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<latàsàdhanaü>#, klã, (latayà striyà sàdhanam .) yoùidadhikaraõakeùñadevatàràdhanam . tadyathà --
     %<latàyàþ sàdhanaü vakùye ÷çõuùva haravallabhe .
     ÷ataü ke÷e ÷ataü bhàle ÷ataü sindåramaõóale ..
     stanandvandve ÷atadbandvaü ÷ataü nàbhau mahe÷vari .
     ÷ataü yonau mahe÷àni utthàya ca ÷atatrayam ..
     evaü da÷a÷ataü japtvà sarvasiddhã÷varo bhavet .
     athànyat saüpravakùyàmi sàdhanaü bhuvi durlabham ..
     rajo'vasthàü samànãya tadyonau sveùñadevatàm .
     påjayitvà mahàràtrau tridinaü påjayenmanum ..
     ÷atatraya¤ca ùañtriü÷adadhikaü pratyahaü japan .
     aùñottara÷ataü pårbaü cakravaktre japedbudhaþ ..
     tatastàü navabhiþ puùpairyajedaùñottaraü ÷atam .
     tataþ pårõàhutiü dattvà japedaùñottaraü ÷atam ..
     dhanavàn balavàn vàgmã sarvayoùitpriyaïkaraþ .
     ùoóa÷àhena ca bhavet satyaü satyaü na saü÷ayaþ ..>% iti màyàtantre 12 pañalaþ .. anyat annadàkalpe 16 pañale guptasàdhanatantre 4 pañale ca draùñavyam ..

#<latikà>#, strã, latà . iti latà÷abdàt svàrthe kanpratyayena ùõikapratyayena và niùpannam .. (yathà --
     %<iyaü sandhyà dåràdahamupagato hanta malayàt tadekàü tadgehe vinayavati ! neùyàmi rajanãm .
     samãreõoktaivaü navakusumità cåtalatikà dhunànà mårdhànaü nahi nahi nahãtyeva kurute ..>% ityudbhañaþ ..)

@<[Page 4,206a]>@
#<latikà>#, strã, (lata ghàte + %<kçtibhidilatibhyaþ kit .>% uõàø 3 . 147 . iti tikan .) godhà . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<lapa>#, ç bhàùe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) ç, alãlapat alalàpat . bhàùaþ kathanam . iti durgàdàsaþ ..

#<lapanaü>#, klã, (lapyate'neneti . lap + karaõe lyuñ .) mukham . ityamaraþ .. (bhàve lyuñ .) bhàùaõam . iti lapadhàtvarthadar÷anàt .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 381 .
     %<prakañayati ràgamadhikaü lapanamidaü vaktrimàõamàvahati .
     prãõayati ca pratipadaü dåti ÷ukasyeva dayitasya ..>% %<÷ukasyeva dayitasya lapanaü sambhàùaõam . pakùe vadanam .>% iti taññãkà ..)

#<lapitaü>#, klã, (lap + ktaþ bhàve .) vacanam . kathite, tri . ityamaraþ .. (lapitamasyàstãti . ac . vacanayukte ca tri . yathà, atharvavede . 4 . 36 . 9 .
     %<ye mà krodhayanti lapità hastinaü ma÷akà iva .
     tànahaü manye durhitàü jane alpa÷ayåniva ..>%)

#<lapsikà>#, strã, khàdyavi÷eùaþ . lapsã . iti khyàtà . yathà --
     %<samitàü sarpiùà bhçùñàü ÷arkaràü payasi kùipet .
     tasmin ghanãkçte nyasyet lavaïgamaricàdikam .
     siddhaiùà lapsikà khyàtà guõànasyà vadàmyaham ..
     lapsikà bçü haõã vçùyà balyà pittànilàpahà .
     snigdhà ÷leùmakarã gurvã rocanã tarpaõã param ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<laba>#, i ïa sraüsane . ÷abde . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-avalambane sakaø-÷abde akaøseñ .) i, lambyate . ïa, lambate . sraüsanamihàvalambanamiti govindabhaññaþ . nanàda caraõàyudhastadapi maunamàlambase . iti durgàdàsaþ ..

#<labdhaþ>#, tri, (labh + ktaþ .) pràptaþ . ityamaraþ .. (yathà, hitopade÷e .
     %<alabdha¤caiva lipseta labdhaü rakùedapakùayàt .
     rakùitaü vardbayet samyak vçddhaü tãrtheùu nikùipet ..>%)

#<labdhavarõaþ>#, puü, (labdhàvarõà ya÷àüsi yena .) paõóitaþ . ityamaraþ .. (yathà, raghuþ . 11 . 2 .
     %<kçcchralabdhamapi labdhavarõabhàk taü dide÷a munaye salakùaõam ..>%)

#<labdhà>#, strã, (labh + ktaþ . ñàpa .) nàyikàbhedaþ . yathà --
     %<khaõóitotkaõñhità labdhà tathà proùitabhartçkà .
     kalahàntarità vàsasajjà svàdhãnabhartçkà ..>% iti jañàdharaþ ..

#<labha>#, i ïa ÷abde . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-akaø-señ .) i, lambhyate . ïa, labhate . iti drgàdàsaþ ..

@<[Page 4,206b]>@
#<labha>#, óu au ïa ùa pràptau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-sakaø-aniñ .) óu, labdhrimam . au, labdhà . ïa, labhate . ùa, labhà . labhanti punarutthànamiti gaõakçtànityatvàditi ramànàthaþ . vastutastu labhate labhaþ pacàditvàdan tato labha ivàcaratãti kvau sàdhyam . iti durgàdàsaþ ..

#<labhasaþ>#, puü, (labh + %<atyavicamãti .>% uõàø 3 . 117 . iti asac .) vàjibandhanarajjuþ . ityuõàdikoùaþ .. dhanam . yàcakaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<labhyaü>#, tri, (labhyate iti . labh + poradupadhàt . 3 . 1 . 98 . iti yat .) nyàyyam . ityamaraþ .. labdhavyam . iti medinã . ye, 43 .. (yathà, muõóakopaniùadi . 3 . 2 . 3 .
     %<nàyamàtmà pravacanena labhyo na medhayà na bahudhà ÷rutena .
     yamevaiùa vçõute tena labhyastasyaiùa àtmà vivçõute tanåü svàm ..>%)

#<lamakaþ>#, puü, (ramate iti . ram + %<ramera÷ca lo và .>% uõàø 2 . 33 . iti kvun rasya latva¤ca .) ùiógaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. (tãrtha÷odhakaþ . ityujjvalaþ .. vilàsini, tri . iti kecit ..)

#<lampañaþ>#, puü, ùiógaþ . iti lampàka÷abdàrthe medinã . ke, 149 .. (yathà, kathàsaritsàgare . 47 . 101 .
     %<athetaràbravãnmaivaü yadyapi strãùu lampañaþ .
     tathàpi na sa duþkhe'sminnãdç÷aþ syàttathàvidhaþ ..>%) àsaktaþ . yathà --
     %<yathaihikàmuùmikakàmalampañaþ suteùu dàreùu dhaneùu cintayan .
     ÷aïketa vidvàn kukalevaràtyayàdyastasya yatnaþ ÷rama eva kevalam ..>% iti ÷rãbhàgavate 5 skandhe 19 adhyàyaþ ..

#<lampàkaþ>#, puü, lampañaþ . de÷abhedaþ . iti medinã . ke, 149 .. (yathà, màrkaõóeye . 57 . 40 .
     %<lampàkàþ ÷ålakàrà÷ca culikà jàguóaiþ saha .
     aupadhà÷cànibhadrà÷ca kiràtànà¤ca jàtayaþ ..>%)

#<lampàñahaþ>#, puü, pañahavàdyam . iti hàràvalã ..

#<lamphaþ>#, puü, plutagatiþ . làpha iti bhàùà . iti prasiddhaþ .. ullasphanaü pralamphana¤càtra ..

#<lambaþ>#, puü, (lambate iti . labi avasraüsane + ac .) nartakaþ . aïgam . kàntaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ .. utkocaþ . yathà,
     %<pràbhçtaü óhaukanaü lambotkocaþ ko÷alikàmiùe .
     upàccàraþ pradànandà hàro gràhyàyane api ..>% iti hemacandraþ .. akùabhedaþ . yathà --
     %<caralambagamà bhedàþ pàñako'kùàdicàlane ..>% iti ÷abdamàlà .. kùetràdau lambamànarekhà såtraü và . yathà --
     %<tribhuje bhujayoryogastadanantaraguõo bhuvàhçto labdhyà .
     dvisthà bhårånayutà dalitàvàdhe tayoþ syàtàm ..
     svàvàdhàbhujakçtyorantaramålaü prajàüyate lambaþ .
     lambaguõaü bhåmyardhaü spaùñaü tribhuje phalaü bhavati ..>% udàharaõam .
     %<kùetre mahã manumità tribhuje bhujau tu yatra trayoda÷atithipramitau hi yasya .
     tatràvalambakamatho kathayàvavàdhe kùipraü tathà ca samakoùñhamitiü phalàkhyàm ..>% nyàsaþ . bhåþ 14 bhujau 13 . 15 labdhe àvàdhe 5 . 9 . labdho lamba÷ca 12 kùetraphala¤ca 84 . iti lãlàvatã .. (daityavi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e . 43 . 22 .
     %<lambastu lambameghàbhaþ pralambàmbarabhåùaõaþ .
     daityavyåhagato bhàti sanãhàra ivàü÷umàn ..>%) tri, dãrghaþ . lambà iti bhàùà . yathà --
     %<dårataþ ÷obhate mårkho lamba÷àñapañàvçtaþ .
     tàvacca ÷obhate mårkho yàvat ki¤cinna bhàùate ..>% iti càõakya÷atakam .. (lambamànaþ . yathà, raghuþ . 6 . 60 .
     %<pàõóyo'yamaüsàrpitalambahàraþ këptàïgaràgo haricandanena .
     àbhàti bàlàtaparaktasànuþ sanirjharodgàra ivàdriràjaþ ..>%)

#<lambakarõaþ>#, puü, (lambau karõà yasya .) chàgaþ . aïkoñhavçkùaþ . iti medinã . õe, 107 .. ràkùasaþ . hastã . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷yenapakùã . iti ràjanirghaõñaþ .. (÷a÷aþ . tadyathà, atha vile÷ayeùu tatra ÷a÷aþ syàt .
     %<lambakarõaþ ÷a÷aþ ÷ålã lomakarõo vile÷ayaþ ..>% iti vaidyakam .. lambaþkarõaþ iti karmadhàraye .) dãrgha÷rotram .. tadyukte, tri . (yathà, mahàbhàrate . 9 . 46 . 34 .
     %<lambodaryo lambakarõàstathà lambapayodharàþ ..>%)

#<lambake÷aþ>#, puü, (lambaþ ke÷a ivàgrabhàgo yasya .) viùñaraþ . sa tu vivàhakàle varopave÷anàrthaü sàrdhadvitayavàmàvartavalitàdhomukhà asaükhyàtadarbhàþ . yathà --
     %<årdhake÷o bhavet brahmà lambake÷astu viùñaraþ .
     dakùiõàvartako brahmà vàmàrtastu viùñaraþ ..>% iti saüskàratattvam .. ke÷o'tràgram . iti pràya÷cittatattve gaïgàmàhàtmye pratinihatadarbhavañusnànaprakaraõe likhitam .. * .. dãrghake÷ayukte, tri ..

#<lambadantà>#, strã, (lambà dantà iva phalàni yasyàþ .) saiühalãpippalã . iti ràjanirghaõñaþ . bçhadda÷anavi÷iùñe, tri ..

@<[Page 4,207a]>@
#<lambanaü>#, klã, (lambate iti . lamba + lyuþ .) nàbhilambitakaõñhikàdiþ . tatparyàyaþ . lalantikà 2 . ityamaraþ .. lambate lambanaü nandyàditvàdanaþ . iti taññãkàyàü bharataþ .. (lamba + bhàve lyuñ .) lamba÷abdàrthà÷càtra ..

#<lambanaþ>#, puü, (lambate iti . lamba + lyuþ .) kaphaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<lambabãjà>#, strã, (lambàni bãjàni yasyàþ .) saiühalãpippalã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<lambamànaü>#, tri, lambàyamànavastu . lambadhàtoþ kartari ÷ànacpratyayena niùpannam ..

#<lambà>#, strã, lakùmãþ . gaurã . tiktatumbã . iti medinã . ve, 6 .. dakùakanyàvi÷eùaþ . yathà --
     %<aråndhatãü vasuü yàmãü lambàü bhànuü marutvatãm .
     saïkalpà¤ca muhårtà¤ca sàdhyàü vi÷và¤ca bhàrata .
     manave dakùaputtràya dakùa età dadau prabhuþ ..>% iti harivaü÷e adhipatisthàpanam .. himàlayakanyàvi÷eùaþ . yathà --
     %<tatastryakùavacaþ ÷rutvà devãlambàmathàbravãt .
     gacchasva lambe ÷ãghraü tvaü vàõasaürakùaõaü kuru ..
     tato yogaü samàdhàya adç÷yà himavatsutà .
     kçùõasyaikasya tadråpaü dar÷ayat pàr÷vamàgatà ..
     sàntardhànamupàgamya tyaktvà sà vàsasã punaþ .
     paritràõàya vàõasya vijayàdhiùñhità tataþ ..
     pramukhe vàsudevasya digvàsàþ koññavã sthità .>% iti mahàbhàrate harivaü÷e bàõayuddham ..

#<lambikà>#, strã, (lambate yà . lamba + õvul . ñàpi ata itvam .) tàlårdhvasåkùmajihvà . tatparyàyaþ . ghaõñikà 2 . iti ràjanirghaõñaþ .. sudhàsravà 3 gala÷uõóikà 4 . iti hemacandraþ .. alijihvà 5 alijihvikà 6 . iti ÷abdaratnà valã ..

#<lambitaþ>#, tri, (lamba + ktaþ .) sraüsitaþ . (yathà, gãtagovinde . 12 . 18 .
     %<tvadadharacumbanalambitakajjalamujjvalaya priya locane ..>%) ÷abditaþ . iti labadhàtoþ karmaõi ktapratyayena niùpannam . lambamànamàlyàdi÷ca .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 157 . 42 .
     %<vaói÷o'yaütvayà grastaþ kàlasåtreõa lambitaþ ..>%)

#<lambodaraþ>#, puü, (lambamudaraü yasya .) gaõe÷aþ . ityamaraþ .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 198 .
     %<gatiga¤jitavarayuvatiþ karã kapolau karotu madamalinau .
     mukhabandhamàtrasindhura lambodara kiü madaü vahasi ..>% nçpavi÷eùaþ . iti bhàgavatam . 12 . 1 . 22 ..) audarike, tri . iti hemacandraþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 70 . 102 .
     %<tato lambodareõetya puüsàropitabàhukaþ .
     sampàditaþ sa yàtastadvanaü ke÷ariõãkçte ..>%)

#<lamboùñhaþ># puü, (lamba oùñho yasya . ottvoùñhayoþ samàse và . iti sàdhuþ .) uùñraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. lambamànauùñhayukte, tri . (kùetrapàladevatàvi÷eùaþ . yathà, prayogasàre kùetrapàlaprakaraõe .
     %<yugànto vàhyaka÷càtha lamboùñho vasavastathà ..>%)

#<lambauùñhaþ>#, puü, (lamba oùñho yasya .) uùñraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. dãrghoùñhavi÷iùñe, tri ..

#<lambhanaü>#, klã, pratilambhaþ . iti hemacandraþ .. dhvaniþ . labhi ïa ÷abde ityasmàt bhàve'nañ (lyuñ) pratyayena niùpannamiti ..

#<lambhà>#, strã, (labhate iti . labha i ïa ÷abde + ac . ñàp .) vàña÷çïkhalà . iti hàràvalã ..

#<laya>#, ïa gatyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-sakaø-señ .) ïa, layate . iti durgàdàsaþ ..

#<layaþ>#, puü, (lã + ac .) vinà÷aþ . saü÷leùaþ . tauryatrikasya sàmyam . iti medinã . ye, 52 .. pralayaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. * .. akhaõóavastvanavalambanena cittavçtternidrà . iti ÷rãparamahaüsasadànandayogãndrakçtavedàntasàraþ .. tatràdyaü vighnaü lakùayati layastàvaditi . layo dvividhaþ . cirakàlamuktàùñàïgasahitanirvikalpakasamàdhyabhyàsapàñavenàtitaptalohatalakùiptajalabinduvat tailarahitadãpakalikàvacca pratyagabhinne paramànande cittavçtterlayaþ prathamaþ . dbitãyastu mårchàvasthàvat àlasyena cittavçttervàhya÷abdàdiviùayagrahaõànàdare satipratyagàtmasvaråpànavabhàsanàt vçttestabdhãbhàvalakùaõanidràråpaþ . iti ÷rãnçsiühasarasvatãkçtasubodhinyàkhyà taññãkà .. gãtavàdyapàdanyàsànàü kriyàkàlayoþ parasparaü samatà layaþ . lãyante ÷liùyante'neneti layanti vrajanti sàmyaü gãtàdayo'treti và layaþ . lã ïa ya o ÷liùi laya gatyàü và al . ityamarañãkàyàü bharataþ .. * .. layasthànavivarjaõaü gàyakasya caturda÷adoùàntargatadoùavi÷eùo yathà --
     %<lajjitaü bhãtamukteùu avyaktamanunàsikam .
     kàkasvaraþ ÷iraþkampo layasthànavivarjitam ..
     visvaraü virama¤caiva vi÷liùñhaü viùamàhatam .
     vyàkulaü tàlahãna¤ca gàturdoùà÷caturda÷a .. * ..>% atha layàþ . hçdi sthitiþ kaõñhasthitiþ kapàlasthitiriti layatrayam . apare tu .
     %<dvipadã syàdvalatikà jhallikà chinnakhaõóikà .
     vàmabhruvastata÷chinnà khaõóadhàvà phaóakkakaþ ..
     jambhaññikà kalatikaþ khaõóakaþ khurikastathà .
     kathita÷caturasro'rdha÷caturasro'tha nartakaþ ..
     tryasraþ ùaùñyundàlanàvakçùñà nandaghañãtyapi .
     kàdamba÷carvarã ghaññà mi÷ro'rdhavanità tataþ ..
     aticitraþ samaya÷ca valito'rdhadalastathà .
     àviddhastu ñaïkavakastata÷citravicitrakau ..
     àntrã vikçtadhàvà ca mukulo'tha vilolakaþ .
     ramaõãyastata÷caiva karakaõñakasaüj¤akaþ ..
     catvàriü÷adime proktà layà layavi÷àradaiþ .
     layena va÷yo bhagavàn laye lãno janàrdanaþ ..>% iti saügãtadàmodaraþ .. (tri, àvaraõàtsakam . iti ÷rãdharasvàmã yathà, bhàgavate . 11 . 25 . 15 .
     %<yadà jayedrajaþ sattvaü tamo måóhaü layaü jaóam .
     yujyeta ÷okamohàbhyàü nidrayà hiüsayà ÷ayà ..>% klã, làmajjakam . yathà --
     %<làmajjakaü sunàlaü syàdamçõàlaü layaü laghuþ .
     iùñakàpathakaü sevyaü nalada¤càvadàtakam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<layaputtrã>#, strã, (layasya puttrãva .) nartakã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<layàrambhaþ>#, puü, (layasyàrambho yasmàt .) nañaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<layàlambaþ>#, puü, (layamàlambate iti . lamba + aõ .) nañaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<larva>#, gatau . (bhvàø-paraø-sakaø-señ .) larvati . iti siddhàntakaumudã ..

#<lala>#, ïa ka ãpsàyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-àtmaø-sakaø-señ .) ka ïa, làlayate . ãpsà àptumicchà . iti durgàdàsaþ ..

#<lala>#, t ka ãpse . iti kavikalpadrumaþ .. (adanta curàø-paraø-sakaø-señ .) ãpsà iti àpadhàtoþ sanantasya råpam . ÷aüstyàda ityakàreõa saråpo'pi al kathaü na bàdhyate iti cenna strãvihitapratyayaiþ kvacit saråpo'pi na vàdhyate ityasya vàcyatvàt anyathà kàraõàkàraõamityàdayo'pi na syuþ . evaü vakùyamàõeùu vrãóa lajje ityàdiùvapi bodhyam . lalayati dhanaü lokaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<lalajjihvaþ>#, puü, (lalantã jihvà yasya .) uùñraþ . kukkuraþ . hiüsre, tri . iti medinã . ve, 16 .. (caladrasanàyukte ca tri . yathà, kathàsaritsàgare . 106 . 127 .
     %<tàvacca prakañãbhåya bhagavàn bhairavàkçtiþ .
     uddhçtàsirlalajjihvaþ kçtvà huükàramabhyadhàt ..>%)

#<lalat>#, tri, vilàsayuktaþ . unmanthanavi÷iùñaþ . jihvàkriyàvi÷iùñaþ . kùepavi÷iùñaþ . vãpsàvi÷iùñaþ . upasevàvi÷iùñaþ . bhàùaõavi÷iùñaþ . åtkùepavi÷iùñaþ . iti laóadhàtoþ kartari ÷atçpratyayena óasya lakàràde÷ena ca niùpannam ..

#<laladambuþ>#, puü, (lalat caladambu yatra .) limpàkaþ . iti jañàdharaþ .. (viùayo'sya limpàka÷abdej¤eyaþ ..)

#<lalanaü>#, klã, (lala + lyuñ .) keliþ . iti hemacandraþ .. càlanam . iti nàgojãbhaññaþ .. yathà --
     %<kàlã karàlavadanà viniùkràntàsipà÷inã .
     vicitrakhaññàïgadharà naramàlàvibhåùaõà ..
     dvãpicarmaparãdhànà ÷uùkamàüsàtibhairavà .
     ativistàravadanà jihvàlalanamãùaõà ..>% iti devãmàhàtmyam ..

#<lalanaþ>#, puü, (lalyate ãpsyate iti . lala + karmaõi lyuñ .) bàlaþ . sàlaþ . priyàlaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 4,208a]>@
#<lalanà>#, strã, (lalayati ãpsati kàmàniti . lala + lyuþ . ñàp .) kàminã . (yathà, kalàvilàse . 1 . 5 .
     %<ratilulita lalita lalanàklamajala lavavàhina muhuryatra .
     ÷latha ke÷akusuma parimala vàsitadehà vahantyanilàþ ..>%) nàrãbhedaþ . jihvà . iti medinã . ne, 121 ..

#<lalanàpriyaü>#, klã, (lalaünànàü priyam .) hrãveram . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<lalanàpriyaþ>#, puü, (lalanànàü priyaþ .) kadambaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. kàminãvallabha÷ca ..

#<lalantikà>#, strã, (lalantyeva . svàrthe kan .) nàbhilambakaõñhikàdiþ . tatparyàyaþ . lambanam 2 . ityamaraþ .. godhà . iti ÷abdamàlà ..

#<lalàkaþ>#, puü, mehanam . iti ÷abdacandrikà .

#<lalàñaü>#, klã, (lalaü ãpsàmañati j¤àpayatãti . añ + aõ .) avayavavi÷eùaþ . kapàla iti khyàtam . tatparyàyaþ . alikam 2 godhiþ 3 . ityamaraþ .. mahà÷aïkhaþ 4 ÷aïkhaþ 5 bhàlaþ 6 kapàlakaþ 7 alãkam 8 . iti ÷abdaratnàvalã .. lalàñakam 9 . iti dhana¤jayaþ .. tasya ÷ubhà÷ubhalakùaõam . yathà --
     %<unnatairvipulaiþ ÷aïkhairlalàñairviùamaistathà .
     nirdhanà dhanavanta÷ca ardhendusadç÷airnaràþ ..
     àcàryàþ ÷uktivi÷àlaiþ ÷iràlaiþ pàpakàriõaþ .
     unnatàbhiþ ÷iràbhistu svastikàbhirdhane÷varàþ ..
     nimnairlalàñairvadhàrhàþ krårakarmaratàstathà .
     saüvçtai÷ca lalàñai÷ca kçpaõà unnatairnçpàþ ..
     lalàñopasçtàstisro rekhàþ syuþ ÷atavarùiõàm .
     nçpatvaü syàccatasçbhiràyuþ pa¤canavatyatha ..
     arekheõàyurnavatirvicchinnàbhi÷ca puü÷calàþ .
     ke÷àntopagatàbhi÷ca a÷ãtyàyurnaro bhavet ..
     pa¤cabhiþ saptabhiþ ùaóbhiþ pa¤cà÷adbahubhistathà .
     catvàriü÷acca vakràbhistriü÷adbhrålagnagàmibhiþ ..
     viü÷atirvàmavakràbhiràyuþ kùudràbhiralpakam .
     na pçthu bàlendunibhe bhruvau càtha lalàñakam ..
     ÷ubhamardhendusaüsthànamatuïgaü syàdaloma÷am ..>% iti gàruóe 65 adhyàyaþ .. (%<ataþparaü pratyaïgàni vakùyante . mastakodarapçùñhanàbhilalàñanàsàcivukavastigrãvà ityetà ekaikàþ .>% iti su÷rute ÷àrãrasthàne pa¤came'dhyàye ..)

#<lalàñakaü>#, klã, (lalàñameva . kan .) pra÷astalalàñam . iti ÷abdaratnàvalã .. lalàñamàtram . iti dhana¤jayaþ ..

#<lalàñantapaþ>#, tri, (lalàñaü tapatãti . lalàña + tapa + %<asåryalalàñayordç÷itapoþ .>% 3 . 2 . 36 . iti kha÷ . mum .) lalàñatàpakaþ . %<lalàñantapaþ såryaþ .>% iti siddhàntakaumudã .. (yathà, raghuþ . 13 . 41 .
     %<havirbhujàmedhavatàü caturõàü madhye lalàñantapasaptasaptiþ .
     asau tapasyatyaparastapasvã nàmnà sutãkùõa÷caritena dàntaþ ..>% yathà ca, naiùadhe . 1 . 138 .
     %<kathaü vidhàtarmayi pàõipaïkajàt tava priyà ÷aityamçdutva÷ilpinaþ .
     viyokùyase vallabhayeti nirgatà lipirlalàñantapaniùñhuràkùarà ..>%)

#<lalàñikà>#, strã, (lalàñe bhavo'laïkàraþ . %<karõalalàñàt kanalaïkàre .>% 4 . 3 . 65 . iti kan .) svarõàdiracitalalàñàbharaõam . ñikà iti khyàtà . tatparyàyaþ . patrapà÷yà 2 . ityamaraþ .. làlañasthacandanam . tatparyàyaþ . ÷aïkhacarcã 2 . iti ÷abdaratnàvalã .. (tilakaþ . iti mallinàthaþ .. yathà, kumàre . 5 . 55 .
     %<tadà prabhçtyunmadanà piturgçhe lalàñikàcandanadhåsaràlakà .
     na jàtu bàlà labhate sma nirvçtiü tuùàrasaïghàta÷ilàtaleùvapi ..>%)

#<lalàma>#, [n] klã, lalàmam . yathàha rudraþ .
     %<pradhànadhvaja÷çïgeùu puõórabàladhilakùmasu .
     bhåùàvàjiprabhàveùu lalàmaü syàt lalàma ca ..>% (pradhàne . yathà, raghuþ . 5 . 64 .
     %<tatra svayaüvarasamàhçtaràjalokaü kanyàlalàma kamanãyamajasya lipsoþ ..>% puruùaþ . iti raghuñãkàyàü mallinàthadhçtayàdavaþ . 5 . 64 ..)

#<lalàmaü>#, klã, (laóa vilàse + kvip . taü amati pràpnotãti . ama gatau + aõ . óasya latvam .) cihram . dhvajaþ . ÷çïgam . pradhànam . bhåùà . (yathà, bhàgavate . 3 . 14 . 48 .
     %<pauttrastava ÷rãlalanàlalàmaü draùñàsphurat kuntalamaõóitànanam ..>%) bàladhiþ . puõóram . turaïgaþ . prabhàvaþ . iti medinã . me 51 .. a÷valalàñe anyavarõacihnam . gavàdãnàü lalàñacitram . a÷vasya bhåùà . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (puünapuüsakaliïgamapi . yathà --
     %<lalàmo'strã lalàmàpi prabhàbe puruùe dhvaje .
     ÷reùñhabhåùàpuõóra÷çïgapucchacihnà÷valiïgiùu ..>% iti raghuñãkàyàü mallinàthadhçtayàdavraþ .. ramye ÷reùñhe ca tri . yathà, mahàbhàrate . 7 . 22 . 13 .
     %<lalàmairharibhiryuktaþ sarva÷abdasahairyudhi .
     ràj¤àü maghye maheùvàsaþ ÷àntabhãrabhyavartata ..>%)

#<lalàmakaü>#, klã, puronyastamàlyam . ityamaraþ .. tadeva màlyaü puraþ saümukhabhàge nyastaü lalàñaparyantamàgataü lalàmakaü lalàmaü tilakamiva iti ivàrthe kaþ . iti bharataþ ..

#<lalàmã>#, strã karõabhåùaõavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . utkùiptikà 2 . iti ÷abdamàlà ..

#<lalitaü>#, klã, (lala + ktaþ .) ÷çïgàrabhàvajakriyàvi÷eùaþ . ityamaraþ .. sukumàravidhànena bhrånetràdikriyàsacivakaracaraõàïgavinyàso lalitam . tathà ca .
     %<sukumàràïgavinyàse masçõà lalitaü bhavet ..>% tathà --
     %<sabhråbhaïgaü karaki÷alayàvartanairàpatantã sà limpantã lalitalalità locanasyà¤janena .
     vinyasyantã caraõakamale lãlayà svairayàte niþ÷aïkà ca prathamavayasà nartità païkajàkùã ..
     bhrånetràdikriyà÷àlisukumàravidhànataþ .
     hastapàdàïgavinyàsastaruõyà lalitaü viduþ ..>% ityanye'pi ..
     %<anàcàryopadiùñaü syàllalitaü raticeùñitam .>% ityanye . lalat kepse bhàve ktaþ . laóa vilàse ityasya manãùàditvàt óasya latvaü và . iti bharataþ .. api ca .
     %<vinyàsabhaïgiraïgànàü bhråvilàsamanoharà .
     sukumàrà bhavedyatra lalitaü tadudãritam ..>% ityujjvalanãlamaõiþ ..

#<lalitaþ>#, puü, (lalyate ãpsyate iti . lala + karmaõi ktaþ .) ràgavi÷eùaþ . tasya svaråpaü yathà --
     %<praphullasaptacchadamàlyadhàrã yuvàtigauro'lasalocana÷rãþ .
     viniþsaran vàsagçhàt prabhàte vilàsive÷o lalitaþ pradiùñaþ ..>% tasya gànasamayo yathà --
     %<pràtargeyàstu de÷àgo lalitaþ pañhama¤jarã .
     vibhàùà bhairavã caiva kàmodo goõóakãryapi ..>% iti saïgãtadàmodaraþ ..

#<lalitaþ>#, tri, (lala + ktaþ .) sundaraþ . (yathà, raghuþ . 8 . 1 .
     %<atha tasya vivàhakautukaü lalitaü vibhrata eva pàrthivaþ ..>%) ãpsitaþ . iti medinã . te, 147 .. calitaþ . iti bi÷va÷abdaratnàvalyau ..

#<lalitakàntà>#, strã, (lalità kàntà ca .) maïgalacaõóikà . tasyà dhyànaü yathà --
     %<yaiùà lalitakàntàkhyà devã maïgalacaõóikà .
     varadàbhayahastà ca dvibhujà gauradehikà ..
     ratnakauùeyavastrà ca smitavaktrà ÷ubhànanà .
     navayauvanasampannà càrvaïgã lalitaprabhà ..>% iti tithyàditattvam ..

#<lalità>#, strã, (lalita + ñàp .) kastårã . dàrã . iti ràjanirghaõñaþ .. nadãvi÷eùaþ . yathà --
     %<niminàmnastu ràjarùeþ ÷àpàdbrahmasutaþ purà .
     va÷iùño hya÷arãro'bhåt ÷àpàcca niminastathà ..
     tato brahmopade÷ena nirjane kàmaråpake .
     sandhyàcale tapastepe tasya viùõurabhåttadà ..
     pratyakùastasya devasya varadànànmahàmuniþ .
     amçtànyavatàryà÷u kuõóaü kçtvà girestañe .
     tatra snàtvà ca pãtvà ca ÷arãraü pràpa påritam ..
     tasmàdamçtakuõóàttu sandhyà nàma nadã varà .
     niþsçtà tatra càplutya ciràyuragado bhavet ..
     tasmàt pårvantu kuõóàttu lalitàkhyà saridvarà .
     sàgaràddakùiõàt pårbaü mahàdevàvatàrità ..
     vai÷àkha÷uklapakùasya tçtãyàyàü narastu yaþ .
     kuryàdvai lalitàsnànaü sa ÷ambhusadanaü vrajet ..
     lalitàyàþ pårvatãre bhagavànnàma parvataþ .
     svayaü viùõurliïgaråpã tatràste bhagavàn hariþ ..
     lalitàyàü naraþ snàtvà dvàda÷yàü ÷uklapakùake .
     bhagavantaü samàruhya yo yajet parame÷varam .
     sa yàti viùõubhavanaü ÷arãreõa viràjatà ..>% iti kàlikàpuràõe 81 adhyàyaþ .. * .. gopãvi÷eùaþ . yathà -- akhilarasàmçtamårtiþ prasçmararuciruddhatàrakà pàliþ . kalita÷yàmà lalito ràdhàpreyàn vidhurjayati .. iti bhaktirasàmçtasindhuþ .. lalità ÷yàmalà ÷aivyà padmà bhadrà÷ca ÷råyante .. iti taññãkàyàü jãvagosvàmã .. tasyàþ svaråpaü yathà --
     %<yà durgà saiva lalità lalità saiva ràdhikà .
     etàsàmantaraü nàsti satyaü satyaü hi nàrada ! ..>% iti pàdme pàtàlakhaõóe ràsalãlàyàü nàradaü prati ÷rãkçùõavàkyam .. ràgiõãvi÷eùaþ . sà ca megharàgasya patnã . yathà, saïgãtadàmodare .
     %<lalità màlasã gauóã nàñã devakirã tathà .
     megharàgasya ràgiõyo bhavantãmàþ sumadhyamàþ ..>% (sà tu hanåmanmate hindolaràgasya patnã . some÷varamate vasantasya patnã . yathà, saügãtadarpaõe .
     %<velàvalã ràmakirã de÷àkhyà pañama¤jarã .
     lalità sahità età hindolasya varàïganàþ ..>%
     %<de÷ã devakirã caiva varàñã toóikà tathà .
     lalità càtha hindolã vasantasya varàïganàþ ..>% asyà dhyànàdikamàha tatraiva . atha lalità . ri-pa-varjyà ca lalità auóavà satrayà matà . mårchanà ÷uddhamadhyà syàt sampårõàü kecidåcire . dhaivatatrayasaüyuktà dvitãyà lalità matà .. dhyànam . yathà --
     %<praphullasaptacchadamàlyakaõñhà sugaurakàntiryuvatã sudçùñiþ .
     vini÷vasantã sahasà prabhàte vilàsave÷à lalità pradiùñà ..>% udàharaõam . sa ga ma dha ni sa . athavà -- sa ri ga ma pa dha ni sa . iti prathamà .. dha ni sa ga ma dha . iti dvitãyà .. iti lalità ..)

#<lalitàsaptamã>#, strã, (lalitàkhyà saptamã .) bhàdra÷uklasaptamã . tatra kukkuñãvrataü kàryam . yathà bhaviùye .
     %<bhàdre màsi site pakùe saptamyàü niyamena yà .
     snàtvà ÷ivaü lesvayitvà maõóale ca sahàmbikam .
     påjayecca tadà tasyàü duùpràpaü naiva vidyate ..>% iti kukkuñãvratatvena khyàtam . iti tithyàditattvam .. * .. tadvidhiryathà . tatràdau svastivàcanapårbakaü saïkalpaü kuryàt . oü adyetyàdi bhàdre màsi ÷ukle pakùe saptamyàntithau yàvajjãvanaparyantaü amukagotrà ÷rãmadamukã ÷ivadurgàprãtikàmà prativarùãyabhàdra÷uklasaptamyàü gaõe÷àdidevatàpåjàpårbaka÷ivapàrvatãpåjàyàvajjãvanaóorakadhàraõabhaviùyapuràõoktavratakathà÷ravaõaråpalalitàsaptamãvratamahaü kariùye . tataþ saïkalpasåktaü pañhitvà sàmànyàrghyaü vidhàya gaõe÷àdãn saüpåjya bhåta÷uddhyàdikaü vidhàya maõóalàdiùu påjàmàrabheta . tato dhyàtvà sva÷irasi puùpaü dattvà mànasopacàraiþ saüpåjya arghyaü saüsthàpya punardhyàtvà àvàhayet . ÷ivapåjàvidhinà ÷ivaü durgàpåjàvidhinà durgà¤ca yathà÷aktyupacàraiþ saüpåjya àvaraõadevàn påjayet . tato 'ùñagranthiyuktaóorakaü dugdhena siktaü ÷ivadurgàbhyàü arpayitvà tat óorakaü vàmakare baddhvà bhojyamutsçjya kathàü ÷çõuyàt . aùñaphalàni dadyàt . tato dakùiõàü dadyàt .. * .. atha kathà . ÷rãkçùõa uvàca .
     %<loma÷o nàüma devarùirmathuràmàgataþ purà .
     so'rcito vasudevena devakyà ca yudhiùñhira ! ..
     upaviùñaþ kathàþ puõyàþ kathayàmàsa vai tadà .
     tataþ kathayituü bhåyaþ kathàmetàü pracakrame ..
     kaüsena nihatàþ puttrà jàtà jàtàþ punaþ punaþ .
     mçtavatsà devaki ! tvaü puttraduþkhena duþkhità ..
     yathà candramukhã dãnà babhåva nahuùapriyà .
     tathà tvaü devakã bhadre puttraduþkhena duþkhità ..
     pa÷càccãrõavratà sà tu babhåvàkùayaputtrikà .
     tvameva devakã devi ! bhaviùyasi na saü÷ayaþ ..
     devakyuvàca .
     kà sà candramukhã dãnà babhåva nahuùapriyà .
     kathaü cãrõavrataü samyak tasyàþ santatikàraõam ..
     loma÷a uvàca .
     ayodhyàyàü purà ràjà nahuùo nàma vi÷rutaþ .
     tasya ràj¤o mahàdevã nàmnà candramukhã priyà ..
     purohitasya tasyaiva patnã màlà ca nàmikà .
     tayoràsãddçóhaprãtiþ spçhaõãyà parasparam ..
     atha te'pi ca mitriõyau snànàrthaü sarayåjale .
     pràpte pràptàstu tatraiva bahu÷o nagaràïganàþ ..
     snàtàstà maõóalaü cakrustanmadhye vyaktaråpiõam .
     lekhayitvà ÷ivaü ÷àntamumayà saha ÷aïkaram ..
     gandhapuùpàkùatairbhaktyà påjayitvà yathàvidhi .
     praõanya ÷irasà bhaktyà dçùñàstàbhyàü varastriyaþ ..
     kimidaü kriyate sàdhvyaþ kathyatàü yadi rocate .
     kadà và kriyate kiü và phalaü samyak taducyatàm ..
     striya åcuþ .
     påjito'smàbhiretaltin pàrvatyà saha ÷aïkaraþ .
     baddhvà såtramidaü ÷ubhraü ÷ivasyàtmà niveditaþ ..
     dhàraõãyamidaü tàvadyàvat pràõasya dhàraõam .
     tàsàntu tadvacaþ ÷rutvà te kçtvà mànasaü tathà ..
     kçtvà ca sammatiü tatra baddhvà dorbhyàü suóorakam .
     tatastàþ svagçhaü jagmuþ sakhãbhiþ parivàritàþ ..
     kàlena mahatà tatra vismçtaü tadvrataü nçpa ! .
     pramattayà candramukhyà vismçta¤ca suóorakam ..
     mçtà kai÷cidahoràtraiþ sà babhåva plavaïgamã .
     màlà ca kukkuñã jàtà tvasamyagvratapàlanàt ..
     tathaiva te ca mitriõyau jàte jàtismare kule .
     sambhåya bhåyastatraiva pràpta÷ca samayaþ punaþ ..
     taddine taddine pràpte punaþ kàle ca te mçte .
     adaivamàtçke de÷e jàte gokulasaïkule ..
     ràj¤o jàyà babhåvàtha pçthvãnàthasya sà punaþ .
     ã÷varã nàma vikhyàtà sà tu ràj¤o'tivallabhà ..
     agnimãladvijasyàsãdbhàryà bhåùaõanàmikà .
     purohitasya kàlena kukkuñã bahuputtriõã ..
     jàtismarà càùñaputtrà tathaiva càmçtaprajà .
     punarnirantarà prãtirbabhåvàtha tayordvija ..
     tatre÷varã puttramekaü prasåtà ta¤ca rogiõam .
     navavarùe tu pa¤catvamagàttatra yudhiùñhira ! ..
     tatra tàü bhåùaõà draùñumàjagàmàtiduþkhità .
     sakhãbhàvàdatisnehàdaùñaputtrasamanvità ..
     ayuktàbharaõà nityaü svabhàvenaiva bhåùità .
     tàü dçùñvà puttriõãü bhavyàü prajajvàle÷varã ruùà ..
     tato gçhaü preùayitvà tàü sakhãü tãvramatsarà .
     cintayàmàsa sà ràj¤ã tasyàþ puttravadhaü prati ..
     hatà hatà÷ca ye puttràþ punarjãvantyanàmayàþ .
     bahuputtrà jãvavatsà prayuktàbharaõà katham .
     ÷obhase hyadhikaü bhadre taóit saudàminã yathà ..
     bhåùaõovàca .
     bhàdre màsi site pakùe saptamyàü lalitàlaye .
     snàtvà ÷ivaü lekhayitvà maõóale ca sahàmbikam ..
     saüpåjya vidhivat pràptaü trailokye yacca vidyate .
     tadeva hi vrataü pårbaü tvayà saha mayà kçtam ..
     tanmayàcaritaü bhaktyà tenàhaü susthirà sakhi .
     tvayà nàcaritaü samyak dapaidhmàta÷arãrayà ..
     tena te santati÷chinnà ràjye'pi sati duþkhità .
     prabhàva eùa kathito bratasyàsya mayà sakhi ! ..
     ardhaü tubhyaü pradàsyàmi tasya dharmasya suvrate .
     sakhãbhàvàt pratãccha tvaü nàtra kàryà vicàraõà ..
     saüpåjya ÷aïkaraü bhaktyà kare baddhvà suóorakam .
     yàvajjãvaü mayà tàvat ÷ivasyàtmà niveditaþ ..
     ityevaü samayaü kçtvà tataþ prabhçti óorakam .
     svarõaråpyamayaü vàpi kara÷àkhàsu dhàraõam ..
     ÷aïkara¤comayà sàrdhaü sauvarõaü ràjatantathà .
     tàmrapàtre pratiùñhàpya bràhmaõàyopapàdayet ..
     pàyasaü piùñaka¤caiva bhakùyaü bhojyaü prayatnataþ .
     sagotràn bhojayitvà tu svayaü bhu¤jãta tatparam ..
     maõóalaü somasadç÷aü ÷ivasyàtmaniveditam .
     ityevaü pratijagràha vratadànaphalaü tataþ ..
     babhåva suprajà sàdhvã ã÷varã bhuvane÷varã .
     vratasyàsya prabhàvena suputtrà tva¤ca devaki ! ..
     bhaviùyasi triloke÷aü puttra¤ca janayiùyasi .
     ityevaü ÷ràvayitvà ca viraràma munistadà ..
     jagàma svapuraü pàrtha mayàpyevaü tavoditam .
     yàþ striyaþ svàcariùyanti vratametadyudhiùñhira ..
     kukvuñàkhyaü plavaïgàkhyaü devakyàcaritaü ÷ubham .
     tàsàü santativicchedo na kadàcidbhaviùyati ..
     striya÷caivàcariùyanti vratametat sukhapradam .
     asmin loke sukhaü bhuktvà yàsyanti ÷ivamandiram ..
     yà kukkuñãvratamidaü plavagãsametaü devaü vibhàvya hçdaye ca guruü nidhàya .
     bhaktyà karoti kaluùaudhavighàtadakùaü sàdhvã sadà bhavati ÷obhanajãvavatsà ..>% iti bhaviùyapuràõe kukkuñãvratakathà samàptà ..

#<lavaü>#, klã, (lå + ap .) jàtãphalam . iti ÷abdacandrikà .. lavaïgam . làmajjakam . ãùat . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<lavaþ>#, puü, (lavaõamiti . lå + ap .) le÷aþ . (yathà, raghuþ . 16 . 66 .
     %<vakretaràgrairalakaistaruõya÷cårõàruõàn vàrilavàn vamanti ..>%) vinà÷aþ . chedanam . ràmaputtraþ . iti medinã . ve, 22 .. atra vinà÷asthàne vilàsaþ . iti vi÷vaþ hemacandra÷ca .. (ràmaputtrasya janmavivaraõàdikaü ràmàyaõe uttarakàõóato draùñavyam ..) kàlabhedaþ . yathà --
     %<aùñàda÷animeùàstu kàùñhà kàùñhàdvayaü lavaþ ..>% iti hemacandraþ .. (yathà, bhàgavate . 1 . 18 . 13 .
     %<tulayàma lavenàpi na svargaü nàpunarbhavam .
     bhagavatsaïgisaïgasya martyànàü kimutà÷iùaþ ..>%) làvànàmà pakùã . iti ràjanirghaõñaþ .. (ki¤jalkaþ . pakùaþ . gopucchaloma . iti raghuñãkàyàü mallinàthadhçtavaijayantã .. yathà, raghuþ . 15 . 32 .
     %<sa tau ku÷alavommçùñagarbhakledau tadàkhyayà .
     kaviþ ku÷alavàveva cakàra kila nàmataþ ..>%)

#<lavaïgaü>#, klã, (lunàti ÷leùmàdikamiti . lå + %<taratyàdibhya÷ca .>% uõàø 1 . 119 . iti aïgac .) svanàmakhyàtabaõigdravyabhedaþ . tatparyàyaþ . devakusumam 2 ÷rãsaüj¤am 3 . ityamaraþ .. ÷rãprasånam 4 . iti bhàvaprakà÷aþ .. lavaïgakam 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. lavaïgakalikà 6 divyam 7 ÷ekharam 8 lavam 9 ÷rãpuùpam 10 ruciram 11 vàrisambhavam 13 bhçïgàram 14 gãrvàõakusumam 15 candanapuùpam 16 . asya guõàþ . ÷ãtalatvam . tiktatvam . cakùuùyatvam . bhuktarocanatvam . vàtapittakaphanà÷itvam . tàkùõatvam . mårdharujàpahatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. àdhmànànàha÷ålaghnatvam . dãpanatvam . laghutva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. api ca .
     %<lavaïgaü kañukaü tiktaü laghu netrahitaü himam .
     dãpanaü pàcanaü rucyaü kaphapittàsnanà÷akçt ..
     tçùõàü chardiü tathàdhmànaü ÷ålamà÷u vinà÷ayet .
     kàsaü ÷vàsa¤ca hikkà¤ca kùayaü kùapayati dhruvam ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (yathà --
     %<virahànalasantaptà tàpinã kàpi kàminã .
     lavaïgàni samutsçjya grahaõe ràhave dadau ..>% ityudbhañaþ ..)

#<lavaïgakaü>#, klã, (lavaïga + svàrthe kan .) lavaïgam . iti ÷abdaratnàvalã .. (lavaïga÷abde'sya vivaraõaü vij¤eyam ..)

#<lavaïgakalikà>#, strã, lavaïgam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<lavaïgalatà>#, strã, (lavaïgasya latà .) puùpalatàvi÷eùaþ . yathà, jayadevaþ .
     %<lalitalavaïgalatàpari÷ãlanakomalamalayasamãre .
     madhukaranikarakarambitakokilakåjitaku¤jakuñãre ..
     viharati haririha sarasavasante .
     nçtyati yuvatijanena samaü sakhi virahijanasya durante ..>% (yathà ca .
     %<ayi ! plavaïga ! lavaïgalatàlaye piba madhåni vidhåya madhuvratàn .
     iha vane hi vanecarasaïkule nahi satàmasatà¤ca vivecanà ..>%) ràdhàyàþ sakhãvi÷eùa÷ca ..

#<lavaõaü>#, klã, (lunàti jàóyamiti . lå + nandyàditvàt lyuþ . pçùodaràditvàt õatvam .) kùàrarasayuktadravyam . tattu pa¤cavidhaü yathà . sauvarcalam 1 saindhavam 2 viñam 3 audbhidam 4 sàmudram 5 . tathà hi .
     %<sàmudraü yattu lavaõamakùãvaü vasira¤ca tat .
     saindhavo'strã ÷ãta÷ivaü màõimantha¤ca sindhuje ..
     raumakaü vamukaü pàkyaü vióa¤ca kçtake dvayam ..>% sauvarcale'kùarucake . ityamaraþ .. (asya vivaraõaü yathà . saindhavasàmudravióasauvarcalaromakodbhidaprabhçtãni lavaõàni yathottaramuùõàni vàtaharàõi kaphapittakaràõi yathàpårbaü snigdhàni svàdåni sçùñamåtrapurãùàõi ceti ..
     %<cakùuùyaü saindhavaü hçdyaü rucyaü laghvagnidãpanam .
     snigdhaü samadhuraü vçùyaü ÷ãtaü doùaghnamuttamam ..
     sàmudraü madhuraü pàke nàtyuùõamavidàhi ca .
     bhedanaü snigdhamãùacca ÷ålaghnaü nàtipittalam ..
     sakùàraü dãpanaü råkùaü ÷ålahçdroganà÷anam .
     rocanaü tãkùõamuùõa¤ca vióaü vàtànulomanam ..
     laghusauvarcalaü pàke vãryoùõaü vi÷adaü kañu .
     gulma÷ålavibandhaghnaü hçdyaü surabhi rocanam ..
     romakaü tãkùõamatyuùõaü vyavàyi kañupàki ca .
     vàtaghnaü laghu visyandi såkùmaü vióbhedi måtralam ..
     laghu tãkùõoùõamutkledi såkùmaü vàtànulomanam .
     satiktaü kañu sakùàraü vidyàllavaõamaudbhidam ..
     kaphavàtakrimiharaü lekhanaü pittakopanam .
     dãpanaü pàcanaü bhedi lavaõaü guñikàhvayam ..
     åùasåtaü bàlukelaü ÷ailamålàkarodbhavam .
     lavaõaü kañukaü chedi vihitaü kañu cocyate ..>% iti su÷rute såtrasthàne 46 adhyàyaþ .. * .. lå + bhàve lyuñ .) chedanam . yathà . lavo'bhilàvo lavaõe . iti càmaraþ (khaógayuddhaprakàravi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e bhaviùyaparvaõi . 53 . 17 .
     %<àhitaü citrakaü kùiptaü kudravaü lavaõaü dhçtam ..>%)

#<lavaõaþ>#, puü, (lunàtãti . lå + lyuþ .) sindhubhedaþ . (yathà, mahàbhàrate . 6 . 5 . 15 .
     %<lavaõena samudreõa samantàt paribàritaþ ..>%) ràkùasavi÷eùaþ . rasavi÷eùaþ . iti medinã . õe, 74 .. (yathà, bhàgavate . 3 . 31 . 7 .
     %<kañutãkùõoùõalavaõakùàràmlàdibhirulvaõaiþ .
     màtçbhuktairupaspçùñaþ sarvàïgotthitavedanaþ ..>%) pçthivyagniguõabàhulyàllavaõaþ . iti cakrapàõidattakçtadravyaguõopari ÷ivadàsãyañãkà .. tatparyàyaþ . pañuþ 2 . tasya guõàþ .
     %<lavaõo rucikçdraso'gnidàyã pacanaþ svàdukara÷ca sàraka÷ca .
     rasito nitaràü jarà¤ca pittaü ÷itimàna¤ca dadàtri kuùñhakàrã ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<lavaõaþ kledanastãkùõaþ pàcano dãpanaþ saraþ .
     snigdho rucikaraþ syandã dçùñi÷ukraharo laghuþ ..>% anyacca .
     %<lavaõaþ ÷odhano rucyaþ pàcanaþ kaphapittadaþ .
     puüstvavàtaharaþ kàya÷aithilyamçdutàkaraþ .
     so'tiyukto'kùipàkàsrapittakuùñhakùayàpakçt ..>% iti ràjavallabhaþ .. * ..
     (%<lavaõaþ syandayatyàsyaü kapolagaladàhakçt .>%
     %<lavaõaþ stambhasaïghàtabandhavidhmàpano'gnikçt ..
     snehanaþ svedanastãkùõo rocana÷chedabhedakçt .
     so'tiyukto'sravapanaü khalatiü palitaü valim ..
     tçñkuùñhaviùavãsarpàn janayet kùapayedbalam ..>% iti vàgbhañe såtrasthàne da÷ame'dhyàye .. lavaõo rasaþ pàcanaþ kledanaþ dãpanaþ cyàvanaþ chedanaþ bhedanastãkùõaþ saro vikàsyadhaþsraü syavakà÷akaro vàtaharaþ stambhabandhasaïghàtavidhamanaþ sarvarasapratyanãkabhåta àsyaü visràvayati kaphaü visyandayati màrgàn ÷odhayati sarva÷arãràvayavàn mçdåkaroti rocayatyàhàramàhàrayogã nàtyarthaguruþ snigdha uùõa÷ca .
     sa evaü guõo'pyeka evàtyarthamupayujyamànaþ pittaü kopayati raktaü vardhayati tarpayati mårchayati tàpayati dàhayati kuùõàti màüsàni pragàlayati kuùñhàni viùaü vardhayati ÷ophàn sphoñayati dantàn ÷yàvayati puüstvamupahanti indriyàõyuparuõaddhi valãpalityakhàlityamàpàdayati ca lohitapittàmlapittavãsarpavàtaraktavicarcikendralumaprabhçtãn vikàrànupajanayati .
     %<pralãyan kle÷aviùyandalàghavaü kurute mukhe .
     yaþ ÷ãghraü lavaõo j¤eyaþ savidàhanmukhasya ca ..>% iti carake såtrasthàne 26 adhyàyaþ ..
     %<lavaõaþ saü÷odhanaþ pàcano vi÷leùaõaþ kledanaþ ÷aithilyakçduùõaþ sarvarasapratyanãko màrgavi÷odhanaþ sarva÷arãràvayavamàrdavakara÷ceti sa evaüguõo'pyekatra vàtyarthamàsevyamàno gàtrakaõóåkoñha÷ophavaivarõyapuüstvopaghàtendriyopatàpàn tathàmukhàkùipàkaü raktapittavàta÷oõitàmlãkàprabhçtãnàpàdayati ..>% %<yo bhaktarucimutpàdayati kaphaprasekaü janayati màrdava¤càpàdayati sa lavaõaþ .>% iti su÷rute såtrasthàne 42 adhyàyaþ .. * ..) lavaõàsurasya vivaraõaü yathà --
     %<pårvaü kçtayuge ràjan ! daiteyaþ sumahàmatiþ .
     lolàputtro'bhavajjyeùñho madhurnàma mahàsuraþ ..
     sa madhurvãryasampanno dharme ca susamàhitaþ .
     bahumànàcca rudreõa dattastasyàdbhuto varaþ ..
     ÷ålaü ÷ålàdviniùkçùya mahàvãryaü mahàprabham .
     dadau mahàtmà suprãto vàkyaü caitaduvàca ha ..
     yàvat surai÷ca viprai÷ca na virudhyermahàsura ! .
     tàvacchålaü tavedaü syàdanyathà nà÷ameùyati ..
     ya÷ca tvàmabhiyu¤jãta yuddhàga vigatajvaraþ .
     taü ÷ålo bhasmasàt kçtvà punareùyati te karam ..
     evaü rudràdvaraü labdhvà bhåya eva mahàsuraþ .
     praõipatya mahàdevaü vàkyametaduvàca ha ..
     bhagavanmama vaü÷asya ÷ålametadanuttamam .
     bhavettu satataü deva suràõàmã÷varo hyasi ..
     taü bruvàõaü madhuü devaþ sarvabhåtapatiþ ÷ivaþ .
     pratyuvàca mahàdevo naitadevaü bhaviùyasi ..
     màbhåtte viphalà vàõã matprasàdakçtà ÷ubhà .
     bhavataþ puttramekantu ÷ålametadbhaviùyati ..
     yàvat karasthaþ ÷ålo'yaü bhaviùyati sutasya te .
     avadhyaþ sarvabhåtànàü ÷ålahasto bhaviùyati ..
     evaü madhurvaraü labdhvà devàt sumahadadbhutam .
     bhavanaü so'sura÷reùñhaþ kàrayàmàsa suprabham ..
     tasya patnã mahàbhàgà priyà kumbhãnasãti yà .
     vi÷vàvasorapatyaü sàpyanalàyàü mahàprabhà ..
     tasyàþ puttro mahàvãryo lavaõo nàma dàruõaþ .
     vàlyàt prabhçti duùñàtmà pàpànyeva samàcarat ..
     taü puttraü durvinãtantu dçùñvà krodhasamanvitaþ .
     madhuþ sa ÷okamàpede na cainaü ki¤cidabravãt ..
     sa vihàya imaü lokaü praviùño varuõàlayam .
     ÷ålaü nive÷ya lavaõe varaü tasmai nyavedayat ..
     sa prabhàveõa ÷ålasya dauràtmyenàtmanastathà .
     santàpayati lokàüstrãn vi÷eùeõa ca tàpasàn ..
     àhàraþ sarvasattvàni vi÷eùeõa ca tàpasàþ .
     àcàro raudratà nityaü vàso madhuvane tathà ..
     hatvà bahusahasràõi siühavyàghramçgàõóajàn .
     mànuùàü÷caiva kurute nityamàhàramàhnikam ..
     tacchrutvà ràghavo vàkyamuvàca sa mahàmunãn .
     ghàtayiùyàmi tadrakùo vyapagacchatu vo bhayam ..
     pratij¤àya tadà teùàü munãnàmugratejasàm .
     sa bhràtén sahitàn sarvànuvàca raghunandanaþ ..
     ko hantà lavaõaü vãraþ kasyàü÷aþ sa vidhãyatàm .
     bharatasya mahàbàho ÷atrughnasya ca dhãmataþ ..
     ràghaveõaivamuktastu bharato vàkyamabravãt .
     ahamenaü vadhiùyàmi mamàü÷aþ sa vidhãyatàm ..
     bharatasya vacaþ ÷rutvà dhairya÷auryasamanvitam .
     lakùmaõàvarajastasthau hitvà sauvarõamàsanam ..
     ÷atrughnastvabravãdbàkyaü praõipatya naràdhipam .
     kçtakarmà mahàbàhurmadhyamo raghunandana ! ..
     àryeõa hi purà ÷ånyà tvayodhyà paripàlità .
     santàpaü hçdaye kçtvà àryasyàgamanaü prati .
     preùye mayi sthite ràjanna bhåyaþ kle÷amàpnuyàt ..
     tathà bruvati ÷atrughne ràghavaþ punarabravãt .
     evaü bhavatu kàkutstha kriyatàü mama ÷àsanam ..
     sa tvaü hatvà madhusutaü lavaõaü pàpani÷cayam .
     ràjyaü pra÷àdhi dharmeõa vàkyaü me yadyavekùase ..
     yadà tu yuddhamàkàïkùan yadi ka÷cit samàhvayet .
     tadà ÷ålaü gçhãtvà tu bhasma rakùaþ karoti hi ..
     sa tvaü puruùa÷àrdåla ! tamàyudhavinàkçtam .
     apraviùñaü puraü pårbaü dbàri tiùñha dhçtàyudhaþ .
     anyathà kriyamàõe tu avadhyaþ sa bhaviùyati ..
     tataþ prabhàte vimale tasmin kàle sa ràkùasaþ .
     nirgatastu puràdvãro bhakùyàhàrapracoditaþ ..
     etasminnantare vãra uttãrya yamunàü nadãm .
     tãrtvà madhupuradvàri dhanuùpàõiratiùñhata ..
     tato'rdhadivase pràpte kråradharmà sa ràkùasaþ .
     àgacchadbahusàhasraü pràõinàü bhàramudvahan ..
     tato dadar÷a ÷atrughnaü sthitaü dvàri dhçtàyudham .
     tamuvàca tato rakùaþ kimanena kariùyasi ..
     tasyaivaü bhàùamàõasya hasata÷ca muhurmuhuþ .
     ÷atrughno vãryasampanno roùàda÷råõyavàsçjat ..
     uvàca ca susaükruddhaþ ÷atrughnaþ sa ni÷àcaram .
     yoddhumicchàmi durbuddhe dvandvayuddhaü tvayà saha ..
     tacchrutvà bhàùitaü tasya ÷atrughnasya mahàtmanaþ .
     krodhamàhàrayattãvraü tiùñha tiùñheti càbravãt ..
     àhåtastu punastena ÷atrughnena mahàtmanà .
     lavaõaþ krodhasaüyukto yuddhàya samupasthitaþ ..
     àkarõàt sa vikçùyàtha taddhanurdhanvinàü varaþ .
     sa mumoca mahàvàõaü lavaõasya mahorasi ..
     urastasya vidàryà÷u pravive÷a rasàtalam .
     punarevàgamattårõamikùvàkukulanandanam ..
     ÷atrughna÷aranirbhinno lavaõaþ sa ni÷àcaraþ .
     papàta sahasà bhåmau vajràhata ivàcalaþ ..
     tacca ÷ålaü mahaddivyaü hate lavaõaràkùase .
     pa÷yatàü sarvadevànàü rudrasya va÷amanvagàt ..
     hate tu lavaõe devàþ sendràþ sàgnipurogamàþ .
     åcuþ sumadhuràü vàõãü ÷atrughnaü ÷atrutàpanam ..
     varadàstu mahàbàho sarva eva samàgatàþ .
     vijayàkàïkùiõastubhyamamoghaü dar÷anaü hi naþ ..
     devànàü bhàùitaü ÷rutvà ÷åro mårdhni kçtà¤jaliþ ..
     pratyuvàca mahàbàhuþ ÷atrughnaþ prayatàtmavàn ..
     iyaü madhupurã ramyà madhurà devanirmità .
     nive÷aü pràpnuyàcchãghrameva me'stu varaþ paraþ ..
     taü devàþ prãtamanaso vàóhamityeva ràghavam .
     bhaviùyati purã ramyà ÷årasenà na saü÷ayaþ ..
     te tathoktvà mahàtmàno divamàruruhustadà .
     ÷atrughno'pi mahàtejàstàü senàü samupànayet ..
     sà senà ÷ãghramàgacchat ÷rutvà ÷atrughna÷àsanam .
     nive÷ana¤ca ÷atrughnaþ ÷ràvaõena samàrabhat ..
     tàü purãü divyasaïkà÷àü nànàpaõyopa÷obhitàm .
     nirãkùya paramaprãtaþ paraü harùamupàgamat ..
     tasya buddhiþ samutpannà nive÷ya madhuràü purãm .
     ràmapàdau nirãkùye'haü varùe dvàda÷a àgate ..>% iti ÷rãràmàyaõe uttarakàõóe ekaùaùñyàdisaptatyantàdhyàyebhyaþ saïkalitam .. * .. lavaõasamudrasyotpattiryathà --
     %<virajà sà rajoyuktà dhçtvà vãryamamoghakam .
     sadyo babhåva tatraiva dhanyà garbhavatã satã .
     tasthau tatra sukhàsãnà sàrdhaü puttrai÷ca saptabhiþ ..
     ekadà hariõà sàrdhaü vçndàraõye sunirjane .
     vijahàra punaþ sàdhvã ÷çïgàràsaktamànasà ..
     etasminnantare tatra màtuþ kroóaü jagàma ha .
     kaniùñhaputtrastasyà÷ca bhràtçbhiþ pãóito bhiyà ..
     bhãtaü svatanayaü dçùñvà tatyàja tàü kçpànidhiþ .
     kroóe cakàra bàlaü sà kçùõo ràdhàgçhaü yayau ..
     prabodhya bàlaü sà sàdhvã na dadar÷àntike priyam .
     vilalàpa bhç÷aü tatra ÷çïgàràtçptamànasà ..
     ÷a÷àpa svasutaü kopàt lavaõodo bhaviùyati ..
     kadàpi te jalaü kecit na khàdiùyanti jãvinaþ ..
     ÷a÷àpa sarvàn bàlàü÷ca yàntu måóhà mahãtalam .
     gacchadhvaü ca mahãü måóhà jambudbãpaü manoharam ..
     sthitirnaikatra yuùmàkaü bhaviùyati pçthak pçthak .
     dvãpe dvãpe sthitiü kçtvà tiùñhantu sukhinaþ sutàþ ..
     dvãpasthàbhirnadãbhi÷ca saha krãóantu nirjane .
     kaniùñho màtç÷àpàcca lavaõodo babhåva ha ..
     kaniùñhaþ kathayàmàsa màtç÷àpa¤ca bàlakàn .
     àjagmurduþkhitàþ sarve màtçsthàna¤ca bàlakàþ ..
     ÷rutvà vivaraõaü sarve prajagmurdharaõãtalam .
     praõamya màtu÷caraõaü bhaktinamràtmakandharàþ ..
     saptadvãpe samudrà÷ca sapta tasthurvibhàga÷aþ .
     kaniùñhàdvçddhaparyantaü dviguõaü dviguõaü mune ..
     lavaõekùusuràsarpirdadhidugdhajalàrõavàþ .
     eteùà¤ca jalaü pçthyvàü ÷asyàrtha¤ca bhaviùyati .
     vyàptàþ samudràþ saptaiva saptadvãpàü vasundharàm ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 3 adhyàyaþ ..

@<[Page 4,212a]>@
#<lavaõaþ>#, tri, (lavaõena saüsçùñaþ . lavaõa + ñhak . %<lavaõàt luk .>% 4 . 4 . 24 . iti ñhako luk . yadvà, lavaõo raso'styasminniti . ar÷a àdyac .) lavaõarasayuktaþ . iti medinã . õe, 75 .. (yathà, su÷rute . 1 . 21 .
     %<madhurastvavidagdhaþ syàdvidagdho lavaõaþ smçtaþ ..>%) làvaõyayukta÷ca ..

#<lavaõakiü÷ukà>#, strã, mahàjyotiùmatã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<lavaõakùàraþ># puü, (lavaõasya kùàraþ .) loõàrakùàraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<lavaõakhàniþ>#, strã, (lavaõasya khàniþ khaniþ .) ÷àmbharilavaõotpattisthànam . tatparyàyaþ . rumà 2 . iti hemacandraþ . 4 . 7 .. lavaõàkaramàtra¤ca ..

#<lavaõatçõaü>#, klã, (lavaõarasavi÷iùñaü tçõam .) tçõavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . lomatçõam 2 tçõàmlam 3 pañutçõakam 4 amlakàõóam 5 . asya guõàþ . sakùãratvam . amlatvam . kaùàyatvam . astanyatvam . a÷vavçddhikaratva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<lavaõatrayaü>#, klã, (lavaõànàü trayam .) saindhavaü vióaü rucaka¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<lavaõadhenuþ>#, strã, (lavaõanirmità dhenuþ .) dànàrthalavaõàdinirmitadhenuþ . tadvivaraõaü yathà -- hotovàca .
     %<lavaõadhenuü vakùyàmi tàü nibodha mahãpate .
     anulipte mahãpçùñhe kçùõàjinaku÷ottare ..
     dhenuü lavaõamayãü kçtvà ùoóa÷aprasthasaüyutàm .
     vatsaü caturbhã ràjendra ikùupàdàü÷ca kàrayet ..
     sauvarõamukha÷çïgàõi khurà raupyamayàstathà .
     mukhaü guóamayaü tasyà dantàþ phalamayà nçpa ! ..
     jihvàü ÷arkarayà ràjan ghràõaü gandhamayantathà .
     netre ratnamaye kuryàt karõau patramayau tathà ..
     ÷rãkhaõóaü ÷çïgakoñau ca navanãtamayàþ stanàþ .
     såtrapucchàü tàmrapçùñhàü darbharomõãü payasvinãm ..
     kàüsyopadohàü ràjendra ghaõñàbharaõabhåùitàm .
     sugandhapuùpadhåpai÷ca påjayitvà vidhànataþ .
     àcchàdya vastrayugmena bràhmaõàya nivedayet ..
     grahaõe vàtha saükràntau vyatãpàte tathàyane .
     nakùatragrahapãóàsu sarvakàlaü pradàpayet ..
     dvijàya sàdhuvçttàya kulãnàya ca dhãmate .
     vedavedàïgaviduùe ÷rotriyàyàhitàgnaye ..
     ãdç÷àya pradàtavyà tathàmatmariõe nçpa ! .
     jamavyameva mantrantu pucchade÷oparisthitaþ ..
     chatrakopànahau deyau mudrikàparõapatrake .
     àcchàdya vastrayugmena dakùiõàü kanakaü dadet ..
     pårboktena vidhàrnana sva÷aktyà kanakena tu .
     imàü gçhàõa bho vipra rudraråpe namo'stu te ..
     rasaj¤à sarvabhåtànàü sarvadevanamaskçtà .
     kàmaü kàmadughe kàmà kùàradheno namo'stu te ..
     dattvà dhenuü lavaõena ekàha÷caiva tiùñhati .
     svayaü triràtraü vipreõa tathaiva lavaõà÷inà ..
     sahasreõa ÷atenàtha sva÷aktyà kanakena tu .
     dattvemàü svargamàpnoti yatra devo vçùadhvajaþ ..
     ya idaü ÷çõuyàdbhaktyà ÷ràvayedvàpi mànavaþ .
     mucyate sarvapàpebhyo rudraloka¤ca gacchati ..>% ityàdi vàràhapuràõe ÷vetopàkhyàne lavaõadhenumàhàtmyam ..

#<lavaõamadaþ>#, puü, (lavaõasya madaþ .) loõàrakùàraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<lavaõà>#, strã, (lunàti yà . lå + lyuþ . ñàp .) nadãbhedaþ . dãptiþ . iti medinã÷abdaratnàvalyau .. mahàjyotiùmatã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<lavaõàcalaþ>#, puü, (lavaõanirmitaþ acalaþ .) dànàrthalavaõàdinirmitaparvataþ . yathà --
     %<athàtaþ saüpravakùyàmi lavaõàcalamuttamam .
     yatpradàtà naro lokaü pràpnoti ÷ivasaüyutam ..
     uttamaþ ùoóa÷adroõaþ kartavyo lavaõàcalaþ .
     madhyamaþ syàttadardhena caturbhiradhamaþ smçtaþ ..
     vittahãno yathà÷aktyà droõàdårdhantu kàrayet .
     caturthàü÷ena viùkambhàn parvatàn kàrayet pçthak ..
     vidhànaü pårbavat kuryàt brahmàdãnà¤ca sarvadà .
     tadbaddhematanån sarvàn lokapàlànnive÷ayet ..
     saràüsi kàmadevàdãüstadbaccàtra nive÷ayet .
     kuryàjjàgaramatràpi dànamatra nibodhata ..
     saubhàgyarasasambhåto yato'yaü lavaõo rasaþ .
     tadàtmakatvena ca màü pàhi pàpànnagottama ..
     yasmàdannarasàþ sarve notkañà lavaõaü vinà .
     priya¤ca ÷ivayornityaü tasmàt ÷àntiprado bhava ..
     viùõudehasamudbhåtaü yasmàdàrogyavardhanam .
     tasmàt parvataråpeõa pàhi saüsàrasàgaràt ..
     anena vidhinà yastu dadyàllavaõaparvatam .
     umàloke vaset kalpaü tato yàti paràü gatim ..>% iti màtsye 77 adhyàyaþ ..

#<lavaõàbdhijaü>#, klã, (lavaõàbdhau lavaõasamudre jàyate iti . jan + óaþ .) sàmudralavaõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<lavaõàrajaü>#, klã, loõàrakùàraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<lavaõottamaü>#, klã, (lavaõeùu uttamam .) saindhavam . iti ratnamàlà ..

#<lavaõotthaü>#, klã, (lavaõàduttiùñhatãti . ut + sthà + kaþ .) loõàrakùàraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<lavaõodaþ>#, puü, (lavaõaü udakaü yasya . uttarapadaüsya cetyudakasyodàde÷aþ .) lavaõasamudraþ . ityamaraþ ..

#<lavanaü>#, klã, (lå + bhàve lyuñ .) chedanam . ityamaraþ ..

#<lavanã>#, strã, phalavçkùavi÷eùaþ . lonà iti bhàùà .. tatparyàyaþ . grãùmajà 2 agrimà 3 . iti ÷abdacandrikà ..

#<lavalã>#, strã, (lavaü le÷aü làtãti . là + kaþ . gauràditvàt ïãù .) phalavçkùavi÷eùaþ . noyàói iti bhàùà . tatparyàyaþ . sugandhamålà 2 ÷anduþ 3 komalavalkalà 4 . iti ràjanirghaõñaþ .. tasya phalaguõàþ . hçdyatvam . sugandhitvam . kaphavàtanà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..
     %<lavalãphalamasràr÷ovàtapittaharaü laghu ..>% iti kecit .. (yathà, ràjendrakarõapåre . 47 .
     %<kçtvà velàpulinalavalãpallavagràsagoùñhãü diïmàtaïgàþ samamatha sarinnàthapàthaþ pibanti ..>%)

#<lavàkaþ>#, puü, (lavàrthaü chedanàrthaü akatãti . aka + ac .) chedanadravyam . ityuõàdikoùaþ ..

#<lavàõakaþ>#, puü, (låyate'neneti . lå + %<àõako lådhå÷indhidhà¤bhyaþ .>% uõàø 3 . 83 . iti àõakaþ .) dàtràdiþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<laviþ>#, tri, (låyate'neneti . lå + %<aca iþ .>% uõàø 4 . 138 . iti iþ .) chiduraþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<lavitraü>#, klã, (låyate'neneti . lå + %<artilådhåsåkhanasahacara itraþ .>% 3 . 2 . 184 . iti itraþ .) dàtram . ityamaraþ ..

#<la÷a>#, ka ÷ilpayoge . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøparaø-akaø-señ .) ka, là÷ayati ku÷alo nçtye ÷ilpaü yunaktãtyarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<la÷unaü>#, klã, (a÷yate bhujyate iti . a÷ + %<a÷erla÷a ca .>% uõàø 3 . 57 iti unan . la÷àde÷a÷ca dhàtoþ .) rasunaþ . tatparyàyaþ . mahauùadham 2 gç¤janaþ 3 ariùñaþ 4 mahàkandaþ 5 rasonakaþ 6 . ityamaraþ .. rasonaþ 7 mlecchakandaþ 8 bhåtaghnaþ 9 ugragandhaþ 10 . asya guõàþ . amlarasena ånatvam . gurutvam . uùõatvam . kaphavàtanà÷itvam . a÷ucitvam . krimihçdroga÷ophaghnatvam . rasàyanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. api ca .
     %<la÷unastu rasonaþ syàdugragandho mahauùadham .
     ariùño mlecchakanda÷ca yavaneùño rasonakaþ ..
     yadàmçtaü vainateyo jahàra surasattamàt .
     tadà tato'patadvinduþ surasono'patadbhuvi ..
     pa¤cabhi÷ca rasairyukto rasenàmlena varjitaþ .
     tasmàdrasona ityukto dravyàõàü guõavedibhiþ ..
     kañuka÷càpi måleùu tiktaþ patreùu saüsthitaþ .
     nàle kaùàya uddiùño nàlàgre lavaõaþ smçtaþ ..
     bãje tu madhuraþ prokto rasastadguõavedibhiþ .
     rasono bçühaõo vçùyo snigdhoùõaþ pàcanaþ saraþ ..
     rase pàke ca kañukastãkùõo madhurako mataþ .
     bhagnasandhànakçt kaõñhyo guruþ pittàsravçddhidaþ .
     balavarõakaro medhàhito netryo rasàyanaþ ..
     hçdrogajãrõajvarakukùi÷ålaü vibandhagulmàrucikàsa÷ophàn .
     durnàmakuùñhànalasàdajantusamãraõa÷vàsakaphàü÷ca hanti ..
     madyaü màüsaü tathàmla¤ca hitaü la÷unasevinàm ..
     vyàyàmamàtapaü roùamatinãraü payo guóam .
     rasonama÷nan puruùastyajedetannirantaram ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. anyacca .
     %<la÷unaþ kùàramadhuraþ kaõñhyo vçùyo guruþ saraþ .
     bhagnasandhànakçdbalyo raktapittapradåùaõaþ ..>% iti ràjavallabhaþ .. (tathàcàsya guõàdiviùayo yathà --
     %<kañvamlavãryo la÷uno hita÷ca snigdho guruþ svàduraso'tha balyaþ .
     vçddhasya medhàsvaravarõacakùurbhagnàsthisandhànakaraþ sutãkùaõaþ ..
     hçdrogajãrõajvarakukùi÷ålapramehahikkàrucigulma÷ophàn .
     durnàmakuùñhànalamàndyajantusamãraõaü ÷vàsakaphànnihanti ..>% iti hàrãte kalpasthàne tçtãyàdhyàye ..
     %<÷ãtavàtahimadagdhatanånàü stabdhabhugnakuñilavyathitàsthnàm .
     bheùajasya pavanopahatànàü vakùyate vidhirato la÷unasya ..>%
     %<÷ãlayella÷unaü ÷ãte vasante'pi kapholvaõaþ .
     ghanodaye'pi vàtàrtaþ sadà và grãùmalãlayà ..>% iti vàgbhañe uttarasthàne 39 adhyàyaþ ..
     %<krimikuùñhakilàsaghno vàtaghno gulmanà÷anaþ .
     snigdha÷coùõa÷ca vçùya÷ca la÷unaþ kañuko guruþ ..>% iti carake såtrasthàne 27 adhyàyaþ ..)

#<la÷ånaþ>#, puü, (rasena ånaþ rasya latvam . pçùodaràditvàt sasya ÷aþ akàralopa÷ca .) la÷unaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<laùa>#, ka ÷ilpayoge . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-paraø-akaø-señ .) ka, làùayati ku÷alo nçtye ÷ilpaü yunaktãtyarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<laùa>#, ¤a spçhi . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøubhaø-sakaø-señ .) ¤a, laùati laùate . iti durgàdàsaþ ..

#<laùa>#, ya ¤a spçhi . iti kavikalpadrumaþ .. (divàøubhaø-sakaø-señ .) ya ¤a, laùyati laùyate . iti durgàdàsaþ ..

#<laùvaþ>#, puü, (làùayati nçtye ÷ilpaü yunaktãti . laù + %<sarvanighçùvariùveti .>% uõàø 1 . 153 . iti vanpratyayena sàdhuþ .) nartakaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<lasa>#, ÷liùi . krãóe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-akaø-señ .) lasati . iti durgàdàsaþ ..

#<lasa>#, ka ÷ilpayoge . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøparaø-akaø-señ .) ka, làsayati ku÷alo nçtye ÷ilpaü yunaktãtyarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<lasà>#, strã, (lasatãti . las + ac .) haridrà . iti hàràvalã . 93 ..

@<[Page 4,213b]>@
#<lasikà>#, strã, (lasatãti . las + ac . tataþ kan tataùñàpi ata itvam .) làlà . yathà --
     %<làlàyàü picchalà khyàtà lasikà làsikà tathà ..>% iti ÷abdacandrikà ..

#<lasãkà>#, strã, ikùurasaþ . tvaïmàüsamadhyagarasaþ . iti kecit .. (yathà . %<lasãkà udakavi÷eùaþ . yathàha carakaþ . yattu màüsatvagantare udakaü tallasãkà÷abdaü labhate .>% iti vijayarakùitakçtaprameharogavyàkhyàne ..
     %<yattu tvagantare vraõagataü lasãkà÷abdaü labhate .>% iti carake ÷àrãrasthàne saptame'dhyàye ..)

#<lasja>#, ã o ïa vrãóe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-akaø-señ . niùñhàyàmaniñ .) kvipi saüyogàdilope lak . ã o, lagnaþ . ïa, lajjate . iti durgàdàsaþ ..

#<lastaþ>#, tri, ÷liùñaþ . krãóitaþ . ÷ilpayuktaþ . lasadhàtoþ ktapratyayena niùpannaþ . iti lastaka÷abdavyutpattau bharata÷ca ..

#<lastakaþ>#, puü, dhanuùo madhyabhàgaþ . ityamaraþ ..

#<lastakã>#, [n] puü, (lastako'styasyeti . lastaka + iniþ .) dhanuþ . iti ÷abdamàlà ..

#<lahariþ>#, strã, mahàtaraïgaþ . tatparyàyaþ . ullolaþ 2 kallolaþ 3 . iti hemacandraþ ÷abdaratnàvalã ca .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 614 .

#<laharã>#, strã, mahàtaraïgaþ . tatparyàyaþ . ullolaþ 2 kallolaþ 3 . iti hemacandraþ ÷abdaratnàvalã ca .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 614 .
     %<sarita iva yasya gehe ÷uùyanti vi÷àlagotrajà nàryaþ .
     kùàràsveva sa tçpyati jalanidhilahariùu jalada iva ..>%)

#<là>#, la grahe . iti kavikalpadrumaþ .. (adàøparaø-sakaø-aniñ .) la, làti . graho grahaõam . iti durgàdàsaþ ..

#<là>#, strã, grahaõam . dànam . iti medinã . le, 1 ..

#<làkùakã>#, strã, sãtà . yathà --
     %<ràghava te iyaü sãtà dvàrake÷asya rukmiõã .
     viùõo'vatàramàtrasya lakùmãryà kamalàlayà ..
     vàràõasyàü vi÷àlàkùã vimalà puruùottame .
     vaikuõñhe tu mahàlakùmã ràdhà vçndàvane vane ..
     lakùa÷aþ kamalà dàsyo yasyàþ sà làkùakã matà .
     evaü ÷atasahasràõàmã÷varã ràdhikàdhikà ..>% iti pàdmottarakhaõóe 55 adhyàyaþ ..

#<làkùaõikaþ>#, puü, lakùaõayà pratipàdakaþ . iti sàhityadarpaõam .. lakùaõàtmakavçttimatpadatvaü làkùaõikatvam . iti sàrama¤jarã .. (yathà, vibhaktitattvàrthavàde .
     %<÷akto làkùaõiko råóho yogaråóha÷ca yaugikaþ .
     kvacit yaugikaråóha÷ca ÷abdaþ ùoóhà nigadyate ..>% (lakùaõamadhãte veda và . lakùaõa + %<katåkthàdisåtràntàt ñhak .>% 4 . 2 . 60 . iti ñhak . lakùaõàbhij¤e, tri ..)

@<[Page 4,213c]>@
#<làkùà>#, strã, (lakùyate'nayeti . lakù + %<guro÷ca halaþ .>% 3 . 3 . 103 . iti aþ . ñàp . yadbà, %<bàhulakàt ràjaterapi saþ . kapilikàditvàt và latvam .>% ityujjvalaþ . 3 . 62 .) raktavarõavçkùaniryàsavi÷eùaþ . làhà iti bhàùà .. tatparyàyaþ . ràkùà 2 jatu 3 yàvaþ 4 alaktaþ 5 drumàmayaþ 6 . ityamaraþ .. khadirikà 7 raktà 8 raïgamàtà 9 palaïkaùà 10 krimihà 11 drumavyàdhiþ 12 alaktakaþ 13 palà÷ã 14 mudriõã 15 dãptiþ 16 jantukà 17 gandhamàdinã 18 nãlà 19 dravarasà 20 pittàriþ 21 . asyà guõàþ . kañutvam . tiktatvam . kaùàyatvam . ÷leùmapittàrti÷ophaviùaraktaviùamajvaranà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. bhagnavisarpatvagdoùanà÷itvam . balyatva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. api ca .
     %<làkùà varõyà himà balyà snigdhà ca tuvarà laghuþ .
     anuùõà kaphapittàmrahikkàkàsajvarapraõut ..
     vraõoraþkùatavãsarpakçmikuùñhagadàpahà .
     alaktako guõaistadbadvi÷eùàdbyaïgyanà÷anaþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (÷atapatrã . sevatã . gulàva iti ca . tatparyàyo yathà --
     %<÷atapatrã taruõyuktà karõikà càruke÷arà .
     mahàkumàrã gandhàóhyà làkùà kçùõàtimaïgulà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<làkùàtaruþ>#, puü, (làkùotpàdakastaruþ .) palà÷avçkùaþ . iti ÷abdamàlà .. (palà÷abde'sya vi÷eùa j¤eyaþ ..)

#<làkùàtailaü># klã, (làkùàdibhiþ pakvaü tailam .) pakvatailavi÷eùaþ . làkùàditailamiti khyàtam . taddvividhaü svalpaü bçhacca . yathàkramaü tatprakàraü tadguõa¤càha .
     %<làkùàharidràma¤jiùñhàkalkaistailaü vipàcitam .
     sadguõenàranàlena dàha÷ãtajvaràpaham ..>% iti svalpalàkùàtailam .. bçhadyathà --
     %<làkùàrasàóhake prasthaü tailasya vipacedbhiùak .
     mastvàóhakasamàyuktaü piùñvà càtra samàvapet ..
     ÷atapuùpàü haridrà¤ca mårvàü kuùñhaü hareõukàm .
     kañukàü madhukàü ràsnàma÷vagandhà¤ca dàru ca ..
     mustakaü candana¤caiva pçthagakùasamànakaiþ .
     dravyairetai÷ca tat siddhaü abhyaïgànmàrutàpaham ..
     viùamàkhyàn jvaràn sarvànà÷veva pra÷amaü nayet .
     kàsaü ÷vàsaü prati÷yàyaü kaõóåü daurgandhyagauravam ..
     trikapçùñhagrahaü ÷ålaü gàtràõàü sphuñanantathà .
     pàpàlakùmãpra÷amanaü sarvagrahanivàraõam .
     a÷vibhyàü nirmitaü samyak tailaü làkùàdikaü mahata ..>% iti bçhallàkùàtailam . iti mukhabodhaþ ..

@<[Page 4,214a]>@
#<làkùàprasàdaþ>#, puü, (làkùàyàþ prasàdo yasmàt .) paññikàlodhraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<làkùàprasàdanaþ>#, puü, (làkùàü prasàdayatãti . pra + sad + õic + lyuþ .) raktalodhraþ . tatparyàyaþ . kramukaþ 2 paññikà 3 paññã 4 . ityamaraþ .. (tathàsya paryàyaþ .
     %<dvitãyaþ paññikàlodhraþ kramukaþ sthålavalkalaþ .
     jãrõapatro bçhatpatraþ paññã làkùàprasàdanaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<làkùàvçkùaþ>#, puü, (lakùotpàdako vçkùaþ .) ko÷àmraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. palà÷avçkùaþ . iti hàràvalã ..

#<làkha>#, ç ÷oùàlamarthayoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø-akaø-señ .) ç, alalàkhat . iti durgàdàsaþ ..

#<làgha>#, ç ïa ÷aktau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-akaø-señ .) ç, alalàghat . ïa, làghate . ÷aktiþ sàmarthyam . iti durgàdàsaþ ..

#<làghavaü>#, klã, (laghorbhàvaþ karma và . laghu + %<igantàcca laghupårbàt .>% 5 . 1 . 131 . iti aõ .) àrogyam . iti ràjanirghaõñaþ .. laghutvam . laghorbhàva ityarthe ùõapratyayena niùpannam .. (÷ãghratvam . yathà, mahàbhàrate . 5 . 183 . 7 .
     %<tàsàü råpaü bhàrata nota ÷akyaü tejasvitvàt làghavàccaiva vaktum ..>% alpatvam . yathà, màrkaõóeye . 41 . 17 .
     %<akrodho guru÷u÷råùà ÷aucamàhàralàghavam .
     nityasvàdhyàya ityete niyamàþ pa¤ca kãrtitàþ ..>% klaivyam . yathà, kumàre . 2 . 23 .
     %<yamo'pi vilikhan bhåmiü daõóenàstamitatviùà .
     kurute'sminnamoghe'pi nirvàõàlàtalàghavam ..>%)

#<làïgalaü>#, klã, (laïgatãti . lagi gatau + bàhulakàt kalac . vçddhi÷ca dhàtoþ . iti uõàdivçttau ujjvaladattaþ . 1 . 108 .) svanàmakhyàtabhåmikarùaõayantram . tatparyàyaþ . halam 2 godàraõam 3 sãraþ 4 . ityamaraþ .. halaþ 5 hàlam 6 hàlaþ 7 ÷ãraþ 8 . iti bharataþ .. (yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 12 . 71 .
     %<làïgalaü pavãravatsu÷evaüsomapitsaru ..>%) liïgaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. puùpavi÷eùaþ . tàlavçkùaþ . gçhadàru . iti medinã . le, 128 ..

#<làïgalagrahaþ>#, puü, kçùakaþ . làïgalaü gçhõàti ya ityarthe anpratyayena niùpannaþ .. (%<÷aktilàïgalàïku÷ayaùñitomaraghañaghañãdhanuþùu graherupasaükhyànam .>% 3 . 2 . 9 . ityasya vàrtikoktyà ac ..)

#<làïgalacakraü>#, klã, (làïgalàkàraü cakram .) kçùikarmaõi ÷ubhà÷ubhagaõana halàkàracakravi÷eùaþ . yathà . atha làïgalacakraü svarodaye .
     %<làïgalaü daõóikàyåpayoktradvayasamanvitam .
     daõóikàdi likhet bhàni dine÷àkràntabhàditaþ ..
     daõóikàhalayåpànàü dbidvisthàne trikaü trikam .
     yoktrayo÷ca trika¤caiva madhye pa¤càgrake dvikam ..
     daõóasthe ca gavàü hàniryapasthe svàmino bhayam .
     lakùmãrlàïgalayoktre syàt kùetràrambhadinarkùake ..>% iti jyotistattvam ..

[phicture]

#<làïgaladaõóaþ>#, puü, (làïgalasya daõóaþ .) làïgalamadhyasthakàùñham . làïgalera ã÷a iti bhàùà . tatparyàyaþ . ã÷à 2 . ityamaraþ .. ãùà 3 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<làïgalapaddhatiþ>#, strã, (làïgalasya paddhatiþ .) làïgalarekhà . siràla iti bhàùà . tatparyàyaþ . ÷ãtà 2 . ityamaraþ .. sãtà 3 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<làïgalikaþ>#, puü, (làïgalavat àkçtirastyasyeti . làïgala + ñhan .) sthàvaraviùabhedaþ . iti hemacandraþ ..

#<làïgalikà>#, strã, (làïgalamivàkàro'styasyà iti . làïgala + ñhan . ñàp .) làïgalãvçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, gàruóe 192 adhyàye .
     %<rudralàïgalikàmålaü hijjalasya tathaiva ca .
     tena vraõamukhaü liptaü ÷alyo niþsarati kùaõàt ..>%)

#<làïgalikã>#, strã, (làïgala + ñhan . ïãù .) vçkùavi÷eùaþ . làïgaliyà iti viùalàïgaliyà iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . agni÷ikhà 2 . ityamaraþ .. agnijvàlà 3 làïgalikà 4 làïgalã 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. gairã 6 dãptà 7 halinã 8 garbhaghàtinã 9 agnijihvà 10 indrapuùpà 11 agnimukhã 12 vahni÷ikhà 13 . iti ratnamàlà .. asyà guõaþ . kuùñhaduùñavraõanà÷itvam . iti ràjavallabhaþ .. ràjanirghaõñoktaguõaparyàyaþ kalikàrã÷abde draùñavyàþ ..

#<làïgalã>#, [n] puü, (làïgalamastyasyeti . làïgala + iniþ .) balaràmaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, harivaü÷e . 38 . 38 .
     %<sthàpayitvà viladvàri yadån làïgalinà saha .
     ÷àrïgadhanvà vilasthantu jàmbavantaü dadar÷a ha ..>%) nàrikelaþ . ityamaraþ .. (yathà --
     %<nàrikelo dçóhaphalo làïgalã kårca÷ãrùakaþ .
     tuïgaskandhaphala÷caiva tçõaràjaþ sadàphalaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) sarpaþ . iti ÷abdacandrikà .. (làïgalavi÷iùñe, tri . yathà, ràmàyaõe . 2 . 32 . 30 .
     %<tatràsãt piïgalo gàrgyastrijañoünàmavai dbijaþ .
     kùatavçttirvane nityaü phàlakuddàlalàïgalã ..>% tathà, mahàbhàrate . 1 . 222 . 53 .
     %<ràmaþ pàõigrahaõikaü dadau pàrthàya làïgalã ..>% striyàü ïãù . nadãvi÷eùaþ . yathà, màrkaõóeye . 57 . 29 .
     %<làïgalinã vaü÷akarà mahendraprabhavàþ smçtàþ ..>%)

#<làïgalã>#, strã, (làïgalàkàro'styasyà iti . làïgala + ac . ïãù .) làïgalàkàrapuùpajalaja÷àkavi÷eùaþ . kàücaóà iti bhàùà . tatparyàyaþ . ÷àradã 2 toyapippalã 3 ÷akulàdanã 4 . ityamaraþ .. jalàkùã 5 jalapippaliþ 6 . iti ÷abdaratnàvalã .. pittalà 7 ÷yàmàdinã 8 matsyagandhà 9 . iti jañàdharaþ .. kalikàrã 10 . iti ràjanirghaõñaþ .. (÷àlaparõã . tatparyàyo yathà --
     %<sthirà vidàrigandhà ca ÷àlaparõyastamatyapi .
     làïgalã kalasã caivakroùñupucchà guhà matà ..>% iti gàruóe 208 adhyàyaþ ..)

#<làïgulaü>#, klã, puccham . ityamarañãkàsàrasundarã ..

#<làïgålaü>#, klã, (laïga + %<kharjipi¤jàdyibhya årolacau .>% uõàø 4 . 90 . iti ålac . bàhulakàt vçddhi÷ca .) pa÷upa÷càdvartilambamànalomàgràvayavavi÷eùaþ . lyàja iti bhàùà . tatparyàyaþ . puccham 2 låma 3 vàlahastaþ 4 bàladhiþ 5 . ityamaraþ .. laïgålam 6 làïgulam 7 lulàmaþ 8 avàlaþ 9 . iti ÷abdaratnàvalã .. la¤jaþ 10 picchaþ 11 bàlaþ 12 . iti jañàdharaþ .. (yathà, kumàre . 1 . 13 .
     %<làïgålavikùepavisarpi÷obhairitastata÷candramarãcigauraiþ .
     yasyàrthayuktaü giriràja÷abdaü kurbanti bàlavyajanai÷camaryaþ ..>%) golàïgålajalamàhàtmyaü yathà --
     %<làïgålenoddhçtaü toyaü mårdhnà gçhõàti yo naraþ .
     sarvatãrthaphalaü pràpya sarvapàpaiþ pramucyate ..>% iti vàràhapuràõam .. ÷ephaþ . iti medinã . le, 127 .. ku÷ålaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<làïgålikà>#, strã, (làïgålàkçtirastyasyà iti . làïgål + ñhan .) pç÷niparõã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<làïgålã>#, [n] puü, (pra÷astaü làïgålamastyasyeti . làïgåla + iniþ .) vànaraþ . iti ÷abdacandrikà .. çùabhanàmauùadham . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<làcha>#, i lakùmaõi . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) i, là¤chyate . là¤chati . iti durgàdàsaþ ..

#<làja>#, bhartsane . bharge . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø-sakaø-señ .) làjati ..

#<làja>#, i bhartsane . bharge . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø-sakaø-señ .) dbau dbitãyasvariõau . làjati . i, là¤jyate . bhartsana eva kai÷cit pañhyate . bhargo bharjanam . iti durgàdàsaþ ..

#<làjaü>#, klã, (làj + ac .) uùãram . iti medinã . je, 15 .. (bhçùñadhànyam . khai iti bhàùà ..
     %<yeùàü syustaõóulàstàni dhànyàni satuùàõi ca .
     bhçùñàni sphuñitànyàhurlàjànãti manãùiõaþ ..
     làjàþ syurmadhuràþ ÷ãtà laghavo dãpanà÷ca te ..
     svalpamåtramalà råkùà balyàþ pittakaphacchidaþ .
     chardyatãsàradàhàsramehamedastçùàpahàþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<làjaþ>#, puü, (làj + ac .) àrdrataõóulaþ . iti medinã . je, 15 ..

#<làjà>#, strã, akùatam . iti medinã . je, 15 .. (yathà, su÷rute . 4 . 16 .
     %<paittikaü ÷arkaràlàjàmadhukaiþ sàrivàyutaiþ ..>%)

#<làjàþ>#, puü, bhåmni, (là¤jyante ye te . làj + gha¤ .) bhçùñadhànyam . làoyà iti khai iti ca bhàùà . (yathà, ràmàyaõe . 2 . 43 . 13 .
     %<kadà pràõisahasràõi ràjamàrge mamàtmajau .
     làjeravakariùyanti pravi÷antàvarindamau ..>%) tatparyàyaþ . akùatam 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 47 .. làjà 3 akùatàþ 4 . iti bharataþ .. asya guõàþ . tçùõàcchardyatãsàrapramehamedaþkaphanà÷itvam . kàsapittopa÷amanatvam . agnikàritvam . laghutvam . ÷ãtalatva¤ca . asya maõóaguõàþ . agnikàritvam . dàhatçùõàjvaràtãsàranà÷itvam . a÷eùadoùàmapàcanatva¤ca .. tasya peyàguõàþ . kùàmakaõñhasya ÷ramaghnatvam . kùudhàtçùõàglànidaurbalyakukùiroganà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. * .. api ca .
     %<ete ca vrãhayo bhçùñàste làjà iti saüj¤itàþ .
     yavàdaya÷ca ye bhçùñàste dhànàþ parikãrtitàþ ..
     làjà÷ca yavadhànà÷ca tarpaõàþ pittanà÷anàþ .
     godhåmayàvanàlotthàþ ki¤ciduùõà÷ca dãpanàþ ..
     tçùõàtãsàra÷amano dhàtu÷àmyakaraþ paraþ .
     mandàgniviùamàgnãnàü bàlasthavirayoùitàm .
     deya÷ca sukumàràõàü làjamaõóaþ susaüskçtaþ ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. * .. tasya cårõaguõàþ .
     %<dràkùàdàóimakharjåramçditàmbusa÷arkaram .
     làjacårõaü samadhvàjyaü santarpaõamudàhçtam ..>% làjacårõaü dràkùàdijala÷arkaràmadhvàjyasahitaü tarpaõamuktamityarthaþ . làja÷aktuguõà÷ca guõagranthe .
     %<làjànàü ÷aktavaþ kùaudrasitàyuktà vi÷eùataþ .
     chardyatãsàratçódàhaviùamårchàjvaràpahàþ ..>% caraka÷ca .
     %<tatra tarpaõamevàdau pradeyaü làja÷aktubhiþ .
     jvaràpahaiþ phalarasairyuktaü samadhu÷arkaram ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<là¤chanaü># klã, (là¤cha + lyuñ .) nàma . cihnam . iti medinã . ne, 121 .. (yathà, kumàre . 7 . 35 .
     %<divàpi niùñhyåtamarãcibhàsà bàlàdanàviùkçtalà¤chanena .
     candreõa nityaü pratibhinnamauleþ cåóàmaõeþ kiü grahaõaü harasya ..>%)

#<là¤chanaþ>#, puü, (là¤chatãti . là¤cha + lyuþ .) ràgãdhànyam . iti ràjanirghaõñaþ .. kvacit pustake là¤chanãti ca pàñhaþ ..

#<làñaþ>#, puü, de÷àntaram . (yathà, kathàsaritsàgare . 78 . 119 .
     %<dadau tasmai saputtràya prãtyà vãravaràya ca .
     làñade÷e tato ràjyaü sa karõàñayute nçpaþ ..>%) vastram . iti medinã . ñe, 27 .. jãrõabhåùaõàdi . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<làóa>#, t ka kùepe . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràø paraø-sakaø-señ .) làóayati alalàóat . iti durgàdàsaþ ..

#<làpaþ>#, puü, kathanam . lapadhàtorbhàve gha¤pratyayena niùpannam ..

#<làpyaü>#, tri, (lapyate iti . lap + õyat .) kathanãyam . lapadhàtoþ karmaõi ghyaõpratyayena niùpannam . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<làbhaþ>#, puü, (labha + gha¤ karaõe .) måladhanàdadhikaü bàõijyopàrjitaü dhanam . tatparyàyaþ . phalam 2 . ityamarabharatau .. labhyam 3 vçddhiþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 22 . 22 .
     %<sukhaduþkhe bhayakrodhau làbhàlàbhau bhavàbhavau .
     yacca ki¤cittathàbhåtaü nanu daivasya karma tat ..>%) pràptiþ . iti labhadhàtvarthadar÷anàt .. (saptadharmyavittàgameùu anyatamaþ . yathà, manuþ . 10 . 115 .
     %<sapta vittàgamà dharmyà dàyo làbhaþ krayo jayaþ .
     prayogaþ karmayoga÷ca satpratigraha eva ca ..>%)

#<làbhyaü>#, klã, (labh + õyat .) làbhaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<làmajjakaü>#, klã, vãraõamålam . ityamaraþ .. asya paryàyaguõàvu÷ãra÷abde draùñavyau . u÷ãravatpãtacchavitçõavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . sunàlam 2 amçõàlam 3 lavam 4 laghu 5 iùñikà pathikam 6 ÷ãghram 7 dãrghamålam 8 jalà÷ayam 9 . asya guõàþ . himatvam . tiktatvam . vàtapittatçódàha÷ramamårchàrtiraktajvaràpahatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<làlanaü>#, klã, (lal + õic + lyuñ .) atyantasnehakaraõam . premapårbakavàlakàdaraõam . sohàga iti bhàùà . laóa kopaseve upaseva iha atyantapàlanam . ka, làlayet pa¤ca varùàõi puttramiti atra óalayorekatvàllatvam . iti kavikalpadrumañãkàyàü durgàdàsaþ .. tathà hi .
     %<làlane bahavo doùàstàóane bahavo guõàþ .
     tasmàt puttra¤ca ÷iùya¤ca tàóayenna tu làlayet ..>% api ca .
     %<làlayet pa¤ca varùàõi da÷avarùàõi tàóayet .
     pràpte tu ùoóa÷e varùe puttraü mitravadàcaret ..>% iti càõakya÷atakam ..

#<làlasà>#, puü strã, (las + yaï . tataþ %<a pratyayàt .>% 3 . 3 . 102 . iti aþ . ñàp .) mahàbhilàsaþ . ityamaraþ .. autsukyam . yàc¤à iti medinã . se, 34 .. dohadam . yathà --
     %<dohadaü daurhçdaü ÷raddhà làlasà såtimàsi tu .>% iti hemacandraþ .. lolaþ . iti nànàrthe sa eva .. (lolupe, tri . iti yàdavaþ .. yathà, màghe . 4 . 6 .
     %<chàyàü nijastrã cañulàlasànàü madena ki¤cit cañulàlasànàm .
     kurvàõamutpi¤jarajàtapatrairvihaïgamànàü jalajàtapatraiþ ..>% tathà ca kumàre . 7 . 56 .
     %<tasmin muhårte purasundarãõàmã÷ànasandar÷analàlasànàm ..>%)

#<làlasãkaü>#, klã, picchalam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<làlà>#, strã, (lal + õic + ac . ñàp .) mukhabhavajalam . làla iti bhàùà . tatparyàyaþ . sçõikà 2 syandinã 3 . ityamaraþ .. dràvikà 4 sçõãkà 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. mukhasràvaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, su÷rute . 4 . 22 .
     %<hãnacchedàt bhavecchopho làlànidràbhramastamaþ ..>%)

#<làlàñikaþ>#, tri, (lalàñaü pa÷yatãti . lalàña +
     %<saüj¤àyàü lalàñakukkuñau pa÷yati . 4 . 4 . 46 .>% iti ñhak . dåresthitvà prabhorlalàñaü pa÷yati na tu kàryeùåpatiùñhate ityarthaþ .) prabhorbhàladar÷ã .. kàryàkùamaþ . ityamaraþ .. yaþ sevakaþ krodhaprasàdacihnaj¤ànàya prabhorlalàñameva pa÷yati . ya÷ca prabhoþ kàrye'kùamo'÷aktastau làlàñikau pårbavat ùõikaþ . kecittu kàryàkùama iti bhàladar÷ina eva vi÷eùaõamuktvà ekameva làlàñikamàhurna tu dbàviti . bhàvadar÷ãti ca pàñhaþ làlàñikaþ sadàlasye prabhubhàvanidar÷ini . ityajayaþ .. iti taññãkàyàü bharataþ .. à÷leùaõavi÷eùe, puü, . iti medinã . ke, 221 .. lalàñasambandhini, tri . yathà . pràptistu làlàñikãtyàdi ..

#<làlàmehaþ>#, puü, (làlàvat mehatãti . miha + ac .) pramehavi÷eùaþ . yathà --
     %<làlàtantuyutaü måtraü làlàmehena picchilam .>% pramehatãti ÷eùaþ . asyauùadham .
     %<guóåcyàþ svarasaþ peyo madhunà sarvamehajit .
     haridràcårõayukto và raso dhàtryàþ samàkùikaþ ..>% api ca .
     %<candraprabhà vacà mustà bhånimbaü suradàru ca .
     haridràtiviùà dàrvã pippalãmålacitrakam ..
     tçvçddantãpatraka¤ca tvagelà vaü÷alocanà .
     pratyekaü karùamàtràõi kuryàdetàni buddhimàn ..
     dhànyakaü triphalà cavyaü vióaïgaü gajapippalã .
     suvarõamàkùikaü vyoùaü dvau kùàrau lavaõatrayam ..
     etàni ñaïkamàtràõi saügçhõãyàt pçthak pçthak .
     dvikarùahatalohaü syàccatuþ karùà sità bhavet ..
     ÷ilàjatvaùñakarùaü syàdaùñau karùà÷ca gugguloþ .
     vidhinà yojitairetaiþ kartavyà guñikà ÷ubhà ..
     candraprabhàtivikhyàtà sarvarogapraõà÷inã .
     nihanti viü÷atiü mehàn kçcchramaùñavidhaü tathà ..>% ityàdi bhàvaprakà÷aþ .. (tathàsya lakùaõàntaram .
     %<tantubaddhamivàlàlaü picchilaü yaþ pramehati .
     àlàlamehinaü vidyàttaü naraü ÷leùmakopataþ ..>% iti carake nidànasthàne caturthe'dhyàye ..)

#<làlàyitaþ>#, tri, làlàvi÷iùñaþ . kàtara iti yàvat . làlà÷abdàt namastapovarivaþ kaõóvàdibhyaþ kyaþ kçtau iti mugdhabodhavyàkaraõasåtreõa kyapratyaye kçte ktapratyayànniùpannaþ . yathà . atra làlàyitaþ phaõã . iti anantadevoktagaõe÷alikhitapàõinivyàkaraõãyamahàbhàùyam .. api ca .
     %<parikhàvalayacchalena yà na pareùàü grahaõasya gocaraþ .
     phaõibhàùitabhàùyaphakkikà viùamà kuõóalanàmavàpità ..>% iti pårbanaiùadhe 2 sargaþ .. parikheti . ÷atråõàü grahaõagocaro neyamiti kçtvà parikhàvalayavyàjena yà purã kuõóalanàü pràpità vidhàtreti ÷eùaþ . phaõinà bhàùità yà mahàbhàùyaphakkikà tadbadbiùamà sàpi pareùàü j¤ànagocaro neyamiti kçtvà atra làlàyitaþ phaõãtyevaü kuõóalanàü pràpità paõóitairiti ÷eùaþ . iti bhavadattakçtataññãkà ..

#<làlàviùaþ>#, puü, (làlàyàü viùaü yasya .) låtàdiþ . iti hemacandraþ . 4 . 379 ..

#<làlàsràvaþ>#, puü, (làlàü sràvayatãti . sru + õic + aõ .) årõanàbhaþ . iti hemacandraþ .. (làlàkùàrake, tri . yathà, su÷rute . 2 . 16 .
     %<lalàsràvã sa vij¤eyaþ kaõóåmàn ÷auùiro gadaþ ..>%)

#<làlikaþ>#, puü, mahiùaþ . iti hemacandraþ . 4 . 349 ..

#<làlityaü>#, klã, (lalita + ùya¤ .) lalitasya bhàvaþ . yathà --
     %<prãtiü bhaktajanasya yo janayate vighnaü vinighnan smçtastaü vçndàrakavçndavanditapadaü natvà mataïgànanam .
     pàñãü sadgaõitasya vacmi caturaprãtipradàü prasphuñàü saükùiptàkùarakomalàmalapadairlàlityalãlàvatãm ..>% iti lãlàvatã ..

#<là(ba)vaþ>#, puü strã, pakùivi÷eùaþ . làoyà iti bhàùà . ityamarabharatau .. (yathà, su÷rute . 4 . 8 .
     %<gràmyànupodakairmàüsai rlàbàdyairvàpi viùkiraiþ ..>%) asya màüsaguõàþ . laghutvam . kañutvam . malabaddhakàritvam . svàdutvam . ÷ãtatvam . tridoùanà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. (tathà ca .
     %<saügràhã dãpana÷caiva kaùàyo madhuro laghuþ .
     làvaþ kañuvipàka÷ca sannipàte ca påjitaþ ..>% iti su÷rute såtrasthàne 46 adhyàyaþ ..) (yathàsya guõaparyàyau .
     %<làvà viùkiravargeùu te caturdhà matà budhaiþ .
     pàü÷ulo gaurako'nyastu pauõórakodarbharastathà ..
     làvà vahnikaràþ snigdhà garaghnà gràhikà hitàþ ..
     pàü÷ulaþ ÷leùmalasteùu vãryoùõo'nilanà÷anaþ .
     gauro laghutaro råkùo vahrikàrã tridoùajit ..
     pauõórakaþ pittakçt ki¤cillaghuvàtakaphàpahaþ .
     darbharoraktapittaghno hçdàmayaharo himaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe dvitãye bhàge ..)

#<là(ba)vakaþ>#, puü, (làva eva . svàrthe kan .) làvapakùã . tatparyàyaþ . laghujaïgalaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (tathàsya màüsaguõàþ .
     %<pakùiõà¤ca mahà÷reùñho làvako jàïgalàtmakaþ .
     maügràhã dãpanaþ proktaþ kaùàyo madhuro laghuþ .
     tathà vipàke madhuraþ sannipàte'tipåjitaþ ..>% iti hàrãte prathame sthàne ekàda÷e'dhyàye .. yathà, su÷rute . 4 . 39 .
     %<viriktavàntairhariõaiõalàvakàþ ÷a÷a÷ca sevyaþ samayåratittiriþ ..>% lunàtãti . lå + õvul . chedakaþ . yathà, màrkaõóeye . 46 . 16 .
     %<yathà pràgavyàpakaþ kùetrã pàlako làvakastathà ..>%)

#<làvaõaü>#, tri, (lavaõa + aõ .) lavaõena saüskçtam . yathà --
     %<sàrpiùkaü dàdhikaü sarpirdadhibhyàü saüskçtaü kramàt .
     lavaõodakàbhyàmudakaü làùaõikamuda÷viti .
     auda÷vitamauda÷vitkaü lavaõe syàttu làvaõam ..>% iti hemacandraþ .. lavaõasambandhi ca . (yathà, harivaü÷e . 53 . 20 .
     %<sa màü paribhavanneva svàü velàü samupàkraman .
     kledayàmàsa capalairlàvaõairambuvisravaiþ ..>%) nasye, klã . iti ratnamàlà ..

#<làvaõikaü>#, tri, (lavaõa + ñha¤ .) lavaõena saüskçtam . iti hemacandraþ .. lavaõasambandhi ca . labaõavikretari, puü . (yathà, màghe . 10 . 38 .
     %<lãlayaiva sutanostulayitvà gauravàóhyamapi làvaõikena ..>%) lavaõapàtre, klã . iti kecit ..

#<làvaõyaü>#, klã, (lavaõa + ùya¤ .) lavaõatvam . lavaõasya bhàva ityarthe ùõyapratyayena niùpannam . (lavaõà tviñ vidyate yasyeti lavaõaþ . ar÷aàdibhyo'c . tasya bhàvaþ . dçóhàditvàt ùya¤ . yadbà, lavaõà tviñ saiva . caturvarõàditvàt svàrthe ùya¤ .) saundaryavi÷eùaþ . tasya lakùaõaü yathà --
     %<muktàphaleùu cchàyàyàstaralatvamivàntarà .
     pratibhàti yadaïgeùu tallàvaõyamihocyate ..>% ityujjvalanãlamaõiþ .. tathà hi .
     %<nãtirbhåmibhujàü natirguõavatàü hnãraïganànàü dhçtirdampatyoþ ÷i÷avo gçhasya kavità buddheþ prasàdo giràm .
     làvaõyaü vapuùaþ smçtistu manasà ÷àntirdvijasya kùamà ÷aktasya draviõaü gçhà÷ramavatàü svàsthyaü satàü maõóanam ..>% iti navaratnàntargatàmarasiühaþ .. (÷ãlanaipuõyàdi . asya pramàõaü làvaõyàrjita÷abde draùñavyam ..)

#<làvaõyàrjitaü>#, klã, (làvaõyena arjitam .) vivàhakàlãnaü ÷va÷uràbhyàü dattaü dhanam . yathà --
     %<prãtyà datta¤ca yatki¤cit ÷va÷rvà và ÷va÷ureõa và .
     pàdavandanikaü yattallàvaõyàrjitamucyate ..>% iti vivàdacintàmaõidhçtakàtyàyanavacanam .. làvaõyaü ÷ãlanaipuõyàdi . tathà ca pàdapraõatàyai ÷ãlàdimatyai và striyai ÷va÷uràdinà dattaü tçtãyaü strãdhanamityarthaþ . iti tadvyàkhyànam ..

#<làvà>#, strã, (làva + ñàp .) pakùivi÷eùaþ . tatparyàyaþ . làvakaþ 2 làvaþ 3 lavaþ 4 . asyà màüsaguõàþ . pathyatvam . gràhitvam . laghutva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<làvuþ>#, strã, alàvuþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<làvåþ>#, strã, alàvuþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<làsaþ>#, puü, (las + gha¤ .) nçtyamàtram . strãõàü nçtyam . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, çtusaühàre . 6 . 31 .
     %<madanajanitalàsairdçùñipàtairmunãndràn stanabharanatanàryaþ kàmayanti pra÷àntàn ..>%) yåùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<làsakaü>#, klã, (lasatãti . lasa + õvul .) maññakam . iti hàràvalã .. mañkà iti bhàùà .. làsakaþ, puü, (lasatãti . lasa + õvul .) làsyakàrã . mayåraþ . lasakaþ . iti medinã . ke, .. veùñaþ . iti dharaõiþ .. (dãptikàrakaþ . yathà, çtusaühàre . 2 . 26 .
     %<navajalakaõasekàcchãtatàmàdadhànaþ kusumabharanatànàü làsakaþ pàdapànàm ..>%)

#<làsakã>#, strã, nartakã . ityamaraþ ..

#<làsikà>#, strã, (làso'styasyà iti . làsa + ñhan .) nartakã . ityamaraþ ..

#<làsphoñanã>#, strã, àsphoñanã . vedhanikà . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<làsyaü>#, klã, (las + %<éhalorõyat .>% 3 . 1 . 124 . iti õyat .) nçtyam . ityamaraþ .. tauryatrikam . iti medinã .. bhàvà÷rayaü nçtyam . tàlalayà÷rayaü nçtyam . iti bharataþ ..
     %<puünçtyaü tàõóavaü pràhuþ strãnçtyaü làsyamucyate .>% iti saïgãtanàràyaõe nàradasaühità .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 98 . 10 .
     %<sambhogasnehacàturyairhàvalàsyamanoharaiþ .
     ràjànaü ramayàmàsa tathà reme tathaiva saþ ..>%)

#<làsyaþ>#, puü, (làsyamastyasyeti . làsya + ac .) nartakaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<làsyakaü>#, klã, (làsyameva . svàrthe kan .) nçtyam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<làsyà>#, strã, (làsyamastyasyà iti . làsya + ac . ñàp .) nartakã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<likucaü>#, klã, (lakyate àsvodyate iti . lak + bàhulakàt ucaþ . pçùodaràditvàt itvam .) cukram . iti ràjanirghaõñaþ .. (óahuþ . asya guõà yathà --
     %<pitta÷leùmaprakopãõi karkandhulikucànyapi ..>% iti carake såtrasthàne 27 adhyàye ..)

#<likucaþ>#, puü, lakucaþ . ityamaraþ ..

#<likkà>#, strã, likùà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<likùà>#, klã, (li÷agatau + bàhulakàt saþ . saca kit . ityuõàdivçttau ujjvalaþ . 3 . 66 .) yåkàõóam . ityamaraþ .. liki iti bhàùà . ityamarabharatau .. tatparyàyaþ . likkà 2 lãkùà 3 lãkkà 4 likùikà 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà --
     %<bahupàdà÷ca såkùmà÷ca yåkà likùà÷ca nàmataþ ..>% iti vàbhañe nidànasthàne caturda÷e'dhyàye ..) parimàõavi÷eùaþ . yathà --
     %<jàlàntaragate bhànau yaccàõurdç÷yate rajaþ .
     tai÷caturbhirbhavellikùà likùàùaóbhi÷ca sarùapaþ ..>% iti ÷abdacandrikà .. sayakàrakavargadvitãyavatãtyapi pàñhaþ ..

#<likha>#, i sçpi . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) i, liïkhyate . sçpi gatau . iti durgàdàsaþ ..

#<likha>#, ÷a lekhane . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàøparaø-sakaø-señ .) ÷a, likhati pustakaü lekhakaþ . ayaü vibhàùayà kuñàdiriti kecit . tena likhitaü vi÷vasçjo'pi ÷aktihàniriti . likhitavyaü lekhitavyaü likhanaü ityàdi siddham . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 4,217b]>@
#<likhaþ>#, tri, (likhatãti . lekha + %<igupadhaj¤eti .>% 3 . 1 . 135 . iti kaþ .) lekhakaþ . iti likhadhàtoþ kapratyayena niùpannam ..

#<likhanaü>#, klã, lekhanam . lipiþ . ityamarañãkàyàü sàrasundarã .. (yathà, màrkaõóeye . 51 . 22 .
     %<prasiddhamantralikhanàt ÷astamàlyàdidhàraõàt .
     vi÷uddhagehàvasathàdanàyàsàcca vai dvija ! ..>%) vidhilipirakhaõóanãyà yathà --
     %<yasya yallikhanaü pårvaü yatra kàle niråpitam .
     tadeva khaõóituü ràdhe kùanye nàha¤ca ko vidhiþ ..
     vidhàtu÷ca vidhàtàhaü yeùàü yallikhanaü kçtam .
     brahmàdãnà¤ca kùudràõàü na tat khaõóyaü kadàcana ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 15 adhyàyaþ ..

#<likhitaü>#, klã, (likha + bhàve ktaþ .) lipiþ . ityamaraþ .. lekhanam . iti bharataþ .. (likha + karmaõi ktaþ .) likhitapatràdau, tri . yathà --
     %<pramàõaü likhitaü bhuktiþ sàkùiõa÷ceti kãrtitam ..>% iti mitàkùaràyàü yàj¤avalkyaþ .. munivi÷eùe, puü . yathà, ÷ràddhatattve yàj¤avalkyeþ ..
     %<parà÷aravyàsa÷aïkhalikhità dakùagotamau .
     ÷àtàütapo va÷iùñha÷ca dharma÷àstraprayojakàþ ..>%

#<likhyà>#, strã, parimàõavi÷eùaþ . yathà --
     %<jàlàntaragate bhànau yaccàõurdç÷yate rajaþ .
     tai÷caturbhirbhavellikhyà likhyàùaóbhi÷ca sarùapaþ ..>% iti ÷abdacandrikà ..

#<liga>#, i gatau . iti kavikalkadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) i, liïgyate . iti durgàdàsaþ ..

#<liga>#, i ka citre . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøparaø-sakaø-señ .) i ka, liïgayati ÷abdaü strãnapuüsakaiþ ÷àbdikaþ citraü karotãtyarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<ligu>#, klã, (liïgati viùayàt viùayàntaraü gacchatãti . liga + %<kharu÷aükupãyunãlaïguligu .>% uõàø 1 . 37 . iti kupratyayena sàdhu .) manaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<liguþ>#, puü, (liga + kuþ .) mårkhaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. bhåprade÷aþ . mçgaþ . iti nànàrtharatnamàlà ..

#<liïgaü>#, klã, (liïgyate anena iti . liïga + gha¤ . abhidhànàt klãvaliïgatvam .) cihram . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 2 . 12 .
     %<yena liïgena yo de÷o yuktaþ samupalakùyate .
     tenaiva nàmnà taü de÷aü vàcyamàhurmanãùiõaþ ..>%) ÷ephaþ . ityamaraþ .. anumànam . sàïkhyoktaprakçtiþ . (yathà, sàükhyakàrikàyàm . 55 .
     %<tatra jaràmaraõakçtaü duþkhaü pràpnoti cetanaþ puruùaþ .
     liïgasyàvinivçttestasmàdduþkhaü svabhàvena ..>% prakçtikàryaü vikçti÷ca . yathà, tatraiva . 10 .
     %<hetumadanityamavyàpi sakriyamanekamà÷ritaü liïgam .
     sàvayabaü paratantraü vyaktaü viparãtamavyaktam ..>% vi÷eùastu tatra draùñavyaþ .) ÷ivamårtivi÷eùaþ . iti medinã . ge, 23 .. vyàpyam . vyaktam . puüstvàdiþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, manuþ . 5 . 136 .
     %<ekà liïge gude tisrastathaikatra kare da÷a .
     ubhayoþ sapta dàtavyà mçdaþ ÷uddhimabhãpsatà ..>%) sàmarthyam . yathà --
     %<yàvatàmeva dhàtånàü liïgaü råóhigataü bhavet .
     artha÷caivàbhidheyastu tàvadbhirguõavigrahaþ ..>% iti tithyàditattve etatkàrikàvyàkhyàyàü raghunandanaþ .. * .. atha ÷ephàrthasya liïgasya paryàyaþ . ÷i÷naþ 2 svarastambhaþ 3 upasthaþ 4 madanàïku÷aþ 5 kandarpamuùalaþ 6 ÷ephaþ 7 mehanam 8 ÷ephaþ [s] 9 meóhraþ 10 làüguþ 11 dhvajaþ 11 ràgalatà 13 vyaïgaþ 14 . iti ÷abdaratnàvalã .. làïgålam 15 sàdhanam 16 sephaþ 17 kàmàïku÷aþ 18 . iti jañàdharaþ .. * .. liïgamåle vàdilàntavarõayuktasvàdhiùñhànanàmakaùaó dalapadmamasti . yathà --
     %<målàdhàre trikoõàkhye icchàj¤ànakriyàtmake .
     madhye svayambhåliïgantu koñisåryasamaprabham ..
     tadvàdye hemavarõàbhaü va sa varõacaturdalam .
     tadårdhve'gnisamaprakhyaü ùaódalaü hãrakaprabham ..
     vàdilàntaùaórõena yukta¤càdhiùñhànasaüj¤akam .
     sva÷abdena paraü liïgaü svàdhiùñhànaü tato viduþ ..>% iti tantram .. * .. asyàdhiùñhàtçdevatàdiryathà .
     %<prajanaþ sarvabhåtànàmupastho'dhyàtmamucyate .
     adhibhåtaü tathà ÷ukraü daivata¤ca prajàpatiþ ..>% iti mahàbhàrate à÷vamedhikaparva .. * .. asya ÷ubhà÷ubhalakùaõaü yathà --
     %<svalpe liïge ca dhanavàn syàcca puttràdivarjitaþ .
     sthålaliïgo daridraþ syàddaþkhyekavçùaõã bhavet ..>% iti gàruóe 63 adhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<mahadbhiràyuràkhyàtaü hyalpaliïgo dhanã naraþ .
     apatyarahita÷caiva sthålaliïgo dhanojjhitaþ ..>% mahadbhirjànubhiriti ÷eùaþ .
     %<meóhre vàmanate caiva sutànnarahito bhavet .
     vakre'nyathàputtravàn syàt dàridryaü vinate tvadhaþ ..
     alpe tu tanayo liïge ÷iràle'tha sukhã naraþ .
     sthålagranthiyute liïge bhavet puttràdisaüyutaþ ..>% iti gàruóe 66 adhyàyaþ .. anyacca .
     %<dãrghaliïgena dàridryaü sthålaliïgena nirdhanaþ .
     kç÷aliïgena saubhàgyaü hrasvaliïgena bhåpatiþ ..
     karka÷aiþ kañhinairliïgaiþ paradàrarataþ sadà .
     ramate ca sadà dàsãü nirdhano bhavati dhruvam ..
     kç÷aliïgena såkùmeõa raktaliïgena bhåpatiþ .
     parastrãü ramate nityaü nàrãõàü vallabho bhavet ..
     kç÷aliïgena raktena labhate cottamàïganàm .
     ràjyaü sukha¤ca divyàïgyàþ kanyakàyàþ patirbhavet ..>% iti sàmudrakam .. ÷ivasya liïgaråpasya tannirmàlyàgràhyatvasya ca kàraõaü yathà -- dilãpa uvàca .
     %<vedmi smàhaü dvija÷reùñha ! rudrastripurahantakaþ .
     kasmàdvigarhitaü råpaü pràptavàn saha bhàryayà ..
     yoniliïgasvaråpa¤ca kathaü syàt sumahàtmanaþ .
     pa¤cavaktra÷caturbàhuþ ÷ålapàõistrilocanaþ ..
     kathaü vigarhitaü råpaü pràptavàn dvijapuïgava ! .
     evaü sarvaü samàcakùva mitràvaruõanandana ..
     ÷rãva÷iùñha uvàca .
     ÷çõu ràjan pravakùyàmi yanmàü pçcchasi gauravàt .
     svàyambhuvo manuþ pårvaü mandare parvatottame ..
     iyàja munibhiþ sàrdhaü dãrghasatramanuttamam .
     tasmin samàgatàþ sarve munayaþ ÷aüsitavratàþ ..
     anveùñuü devatàtattvaü mithaþ procustapodhanàþ .
     vipràõàvedaviduùàü kaþ påjyo devatàvaraþ ..
     iti tasya vacaþ ÷rutvà sarva eva maharyayaþ .
     bhçguü taponidhiü vipraü procuþ prà¤jalayastadà ..
     çùaya åcuþ .
     asmàkaü saü÷ayaü chettuü samartho'si ÷ubhavrata .
     brahmaviùõumahe÷ànàmantikaü vraja suvrata ..
     gatvà teùàü samãpantu tathà dçùñvà ca vigrahàn .
     ÷uddhasattvaguõasteùàü yasmin saüvidyate mune ! ..
     sa eva påjyo vipràõàü netarastu kadàcana .
     tasmàt tvaü hi muni÷reùñha vibudhànàü niràsanam ..
     kùipraü kuru muni÷reùñha sarvalokahitaü prabho ..
     evamuktastatastårõaü kailàsaü munisattamaþ .
     jagàma bàmadevena yatràste vçùabhadhvajaþ ..
     gçhadvàramupàgamya ÷aïkarasya mahàtmanaþ .
     ÷ålahastaü mahàraudraü nandiü dçùñvàbravãddvijaþ ..
     saüpràpto hi bhçgurvipro haraü draùñuü surottamam .
     nivedayasva màü ÷ãghraü ÷aïkaràya mahàtmane ..
     tasya tadvacanaü ÷rutvà nandã sarvagaõe÷varaþ .
     uvàca paruùaü vàkyaü maharùimamitaujasam ..
     asànnidhyaþ prabhostasya devyà krãóati ÷aïkaraþ .
     nivartasva nivartasva yadi jãvitumicchasi ..
     evaü niràkçtastena tatràtiùñhanmahàtapàþ .
     bahåni divasànyasmin gçhadvàre munã÷varaþ ..
     tataþ krodhasamàviùño bhçguþ provàca ÷aïkaram .
     vinaùñastamasàråóho màü na jànàti ÷aïkaraþ ..
     nàrãsaïgamamatto'sau yasmànmàmavamanyate .
     yoniliïgasvaråpaü vai råpaü tasmàdbhaviùyati ..
     bràhmaõaü màü na jànàti tamasà càpyupàgataþ .
     abrahmaõyatvamàpanno na påjyo'sau dbijanmanàm ..
     tasmànna jalamannantu tasmai dattaü havistathà .
     ÷ivasyànnaü jala¤caiva patraü puùpaü phalàdikam ..
     nirmàlyamasya càgràhyaü bhaviùyati na saü÷ayaþ ..
     evaü ÷aptvà mahàtejàþ ÷aïkaraü lokapåjitam .
     uvàca gaõamatyugraü nandiü ÷åladharaü nçpa ! ..
     rudrabhaktà÷ca ye loke bhasmaliïgàsthidhàriõaþ .
     te pàùaõóatvamàpannà vedavàhyà bhavanti vai ..
     evaü ÷aptvà munistatra rudraü tripurahantakam .
     jagàma brahmalokaü vai sarvalokanamaskçtam ..>% iti pàdmottarakhaõóãyàùñhasaptatitamàdhyàyàt saïkalitam .. * .. ÷ivaliïgasya påjàdhàratvaü yathà,
     %<påjàsthànàni vakùyàmi yasmin sànnidhyatàü vrajet .
     liïgasthàü påjayeddevãü sthaõóilasthàü tathaiva ca .
     pustakasthàü mahàdevãü pàduke pratimàsu ca ..
     talliïgamà÷rayenmantrã ÷ukràdyairyat pratiùñhitam .
     kacàdyairyat kçtaü liïgaü varjanãyantu sàdhakaiþ ..
     alpasaukhyapradaü proktaü vedamantraiþ pratiùñhitam .
     sàvikàrantu sallirïga bhuktabhogaü tatheva ca .
     j¤àtavyaü sàdhakendreõa siddhida¤càpyasiddhidam ..
     devyuvàca .
     sàvikàrantu yalliïgaü mantrahãnaü pratiùñhitam .
     nirvartitavikàra¤ca asvayambhu svayambhavam ..
     kurvanti bhaktivàtsalyaü lokànàü vàsanàtmakam .
     durvij¤eyamidaü j¤ànaü yoginàmapyagocaram ..
     martyairjaóadhiyairnàtha kathaü vij¤àyate vibho ..
     ã÷vara uvàca .
     sàdhu sàdhu mahàdevi ! rahasyamidamuttamam .
     yattvayà coditaü bhadre ! tattathaiva na cànyathà ..
     durvij¤eyaü surai÷càpi kiü punarmanujantubhiþ .
     àdhiùñhya sàdhakaþ kùetraü hçdayànandakàrakam ..
     indriyàõà¤ca autsukyaü dadàmi liïgadar÷ane .
     sevyamànaü tato liïgaü nityamànandadàyakam ..
     susvapnàn pa÷yate nityaü vimànasthàü varàïganàm .
     bhairavaü pa÷yate nityaü krãóantaü màtçmaõóale ..
     umàmahe÷vara¤càpi svapne pa÷yati sàdhakaþ .
     anivartitàdhikàraü liïgaü tribhuvane÷vari ! .
     àkramanti mahàvighnàþ sadaityà ràkùasàdayaþ ..
     ÷ånyàgàraü yathà devi ! àkramanti naràþ priye .
     anarcitantu bhu¤janti tathà liïgantu kalpanà ..
     pretaü yathà suràdhyakùe àkramanti pi÷àcakàþ .
     ÷ånya¤ca vyaïgaliïgantu à÷rayanti tathà priye ..>% ityàdye devãpuràõe nandàkuõóaprave÷àdhyàyaþ .. * .. atha liïgalakùaõam . tatra bàõaliïgasya lakùaõaü yathà --
     %<bàõaliïgaü tathà j¤eyaü bhuktimuktipradàyakam .
     utpattiü bàõaliïgasya lakùaõaü ÷eùataþ ÷çõu ..
     narmadàdevikàyà÷ca gaïgàyamunayostathà .
     santi puõyanadãnà¤ca bàõaliïgàni yanmukhe ..
     indràdipåjitànyatra taccihnairvihitàni ca .
     sadà sannihitastatra ÷ivaþ sarvàrthadàyakaþ ..
     indraliïgàni tànyàhuþ sàmràjyàrthapradàni ca ..>% athàgneyaliïgalakùaõam .
     %<àruõaü hityakãlàlamuùõaspar÷aü-karotyalam .
     àgneyaü tat ÷aktinibhamathavà ÷aktilà¤chitam ..
     idaü liïgavaraü sthàpya tejasàdhipatirbhavet .. * ..>% atha yàmyaliïgalakùaõam .
     %<daõóàkàraü bhavedyàmyamathavà rasanàkçti .
     yadyaduktaü saha terna nirniktaü j¤àyate tadà .
     niùiktaü nidhanaü tena kriyate sthàpitena tu .. * ..>% atha naiçtaliïgalakùaõam .
     %<ràkùasaü khaógasadç÷aü j¤ànayogaphalapradam .
     karkaràdipraliptantu kuõñhakukùiyutaü tathà .
     ràkùasaü niùkçte liïgaü gàrhasthe na sukhapradam ..>% atha vàruõaliïgalakùaõam .
     %<vàruõaü vartulàkàraü pà÷àïkaü càlivarcasam .
     vçddhirmukhàdeþ rhrasvatvaü saübhogàptantu madhyage ..>% atha vàyuliïgalakùaõam .
     %<kçùõaü dhåmraü na vàrucyaü dhvajàbhaü dhvajamåùalam .
     mastake sthàpitaü tasya nyånanyånamitastataþ .. * ..>% atha kuberaliïgalakùaõam .
     %<tåõapà÷agadàkàraü guhyake÷asya madhyagam .>% atha raudraliïgalakùaõam .
     %<dinaü vàpyathavà ràtriü sa÷oõaü ravivarcasam .
     asthi÷ålàïkitaü raudraü hemakuõóalavarcasam ..>% atha vaiùõavaliïgalakùaõam .
     %<caturvarõamayaü vàpi vaiùõavaü j¤àyate'grataþ .
     vaiùõavaü ÷aïkhacakràïkagadàbjàdivibhåùitam ..
     ÷rãvatsaü kaustubhàïka¤ca sarvasiühàsanàïkitam .
     vainateyasamàïkaü và tathà viùõupadàïkitam ..
     vaiùõavaü nàma tat proktaü sarvai÷varyaphalapradam .
     ÷àlagràmàdisaüsthantu ÷a÷àïkaü ÷rãvivardhanam ..
     padmàïkaü svastikàïkaü và ÷rãvatsàïkaü vibhåtaye ..>% iti vãramitrodayadhçtakàlottaraþ .. * .. nàrada uvàca .
     %<atha vakùyàmi te vipra cihramekàda÷aü param .
     ÷ravaõàdyasya pàpàni nà÷amàyànti tatkùaõàt ..
     madhupiïgalavarõàbhaü kçùõakuõóalikàyutam .
     svayambhuliïgamàkhyàtaü sarvasiddhairniùevitam ..
     nànàvarõasamàkãõa jañà÷ålasamanvitam .
     mçtyu¤jayàhvayaü liïgaü suràsuranamaskçtam ..
     dãrghàkàraü ÷ubhravarõaü kçùõabindusamanvitam .
     bãlakaõñhaü samàkhyàtaü liïgaü påjyaü suràsuraiþ ..
     ÷uklàbhaü ÷uklake÷a¤ca netratrayasamanvitam .
     trilocanaü mahàdevaü sarvapàpapraõodanam ..
     jvalalliïgaü jañàjåñaü kçùõàbhaü sthålavigraham .
     kàlàgnirudramàkhyàtaü sarvasattvairniùevitam ..
     madhupiïgalavarõàbhaü ÷vetayaj¤opavãtinam .
     ÷vetapadmasamàsãnaü candrarekhàvibhåùitam ..
     pralayàstrasamàyuktaü tripuràrisamàhvayam .
     ÷ubhràbhaü piïgalajañaü muõóamàlàdharaü param ..
     tri÷ailadharamã÷ànaü liïgaü sarvàrthasàdhanam .
     tri÷ålaóamarudharaü ÷ubhraraktàrdhabhàgataþ ..
     ardhanàrã÷varàhvànaü sarvadevairabhiùñutam .
     ãùadraktamayaü kàntaü sthålaü liïgaü samujjvalam ..
     mahàkàlaü samàkhyàtaü dharmakàmàrthamokùadam .
     etattu kathitaü tubhyaü liïgacihraü mahe÷ituþ .
     ekenaiva kçtàrthaþ syàt bahubhiþ kimu suvrata ..>% iti hemàdridhçtalakùaõakàõóam .. * ..
     %<uktàïkaü ÷reyase yojyaü ÷ãrùamantraü vivarjayet .
     yamavarõantu yalliïgaü yamàïkaü và kamaõóalum ..
     daõóàïkaü såtracihraü và brahmaj¤ànànvitaü matam .
     ÷a÷ivarõaü mahàkàlaü nandã÷aü padmaràgavat ..
     padmaràganibhaü sarvaü mahàbhaü siddhapåjitam .
     mauktikàbhaü nãlanibhaü rudràdityaiþ prapåjitam ..
     vasudaiþ sendrayakùe÷aü guhyakairyàtudhànakaiþ .
     nànàvarõamayaü nãlaü ÷a÷àïkamaõóalaprabham ..>% iti vãramitrodayadhçtakàlottaraþ .. iti bàõaliïgalakùaõam .. * .. atha tasya parãkùà .
     %<ityetallakùaõaü proktaü parãkùà tattvakovidaiþ .
     triþ sapta pa¤ca vàraü và tulàsàmyaü na jàyate .
     tadà bàõaü samàkhyàtaü ÷eùaü pàùàõasambhavam ..>% iti vãramitrodayadhçtam .. tulàkaraõantu taõóulena . aparatulàdiùu taõóulà yadyadhikàþ syustadà talliïgaü gçhiõàü påjyamavadhàryaü liïga¤cedadhikaü tadodàsãnapåjyantaditi kiü vadantãti hemàdridhçtalakùaõakàõóam ..
     %<saptakçtvastulàråóhaü vçddhimeti na hãyate .
     bàõaliïgamiti khyàtaü ÷eùaü nàrmadamucyate ..
     tripa¤cavàraü yasyaiva tulàsàmyaü na jàyate .
     tadà bàõaü samàkhyàtaü ÷eùaü pàùàõasambhavam ..>% iti såtasaühità ..
     %<nadyàü và prakùipedbhåyàdyadà tadupalabhyate .
     bàõaliïgaü tadà viddhi nyånaü sukhavivardhanam ..>% iti vãramitrodayaþ .. * .. bàõa÷abdavyutpattirapi tatraiva .
     %<atha bàõaü samàkhyàtaü yathà vakùya tathàditaþ .
     bàõaþ sadà÷ivo devo bàõo vàõàntaro'pi ca ..
     tena yasmai kçtaü tasmàt bàõaliïgamudàhçtam .
     sadà sannihitastatra ÷ivaþ sarvàrthadàyakaþ ..
     kçtapratiùñhaü talliïgaü bàõàkhyena ÷ivena ca .
     païkajasya phalàkàraü kuõóalasya samàkçti ..
     bhuktimuktiprada¤caiva bàõaliïgamudàhçtam ..>% païkajaphalaü padmabãjam .
     %<pakvajambuphalàkàraü kukkuñàõóasamàkçti .>% iti hemàdridhçtalakùaõakàõóe pàñhaþ .. * .. devãü prati ÷ivavàkyam .
     %<pra÷astaü nàrmadaü liïgaü pakvajambuphalàkçti .
     madhuvarõaü tathà ÷uklaü nãlaü marakataprabham ..
     haüsaóimbàkçti punaþ sthàpanàyàü pra÷a÷yate .
     svayaü saüsravate liïgaü girito narmadàjale ..
     purà bàõàsureõàhaü pràrthito narmadàtañe .
     àviràsaü girau tatra liïgaråpã mahe÷varaþ .
     bàõaliïgamapi khyàtamato'rthàjjagatãtale ..
     anyeùàü koñiliïgànàü påjane yat phalaü labhet .
     tat phalaü labhate martyo bàõaliïgaikapåjanàt ..>% tathà --
     %<tàmrã và sphàñikã svàrõã pàùàõã ràjatã tathà .
     vedikà ca prakartavyà tatra saüsthàpya påjayet .. * ..>% pratyahaü yo'rcayelliïgaü nàrmadaü bhaktibhàvataþ . aihikaü kiü phalaü tasya muktistasya kare sthità .. iti pratyahabàõaliïgapåjàyàþ phalam . iti yàj¤avalkyasaühità .. * ..
     %<saüsthàpya ÷rãbàõaliïgaü ratnakoñiguõaü bhavet .
     rasaliïge tato bàõàt phalaü koñiguõaü smçtam ..
     guõàüstu rasaliïgasya vaktuü ÷aknoti ÷aïkarã .
     siddhayo rasaliïge syuraõimàdyàþ susaüsthitàþ ..>% iti såtasaühità .. * ..
     %<ratnadhàtumayànyeva liïgàni kathitànyapi .
     pavitràõyeva påjyàni sarvakàmapradàni ca ..
     eteùàmapi sarveùàü kà÷mãraü hi vi÷iùyate .
     kà÷mãràdapi liïgàcca bàõaliïgaü vi÷iùyate ..
     vàõaliïgàt paraü nànyat pavitramiha dç÷yate .
     aihikàmuùmikaü sarvaü påjàkartuþ prayacchati ..>% iti bàõaliïgapra÷aüsà . iti kedàrakhaõóam .. * .. nindyaliïgamàha tatraiva .
     %<karka÷e bàõaliïge tu puttradàrakùayo bhavet .
     cipiñe påjite tasmin gçhabhaïgo bhaveddhruvam ..
     ekapàr÷vasthite dhenuputtradàradhanakùayaþ .
     ÷irasi sphuñite bàõe vyàdhirmaraõameva ca ..
     chidraliïge'rcite bàõe vide÷agamanaü bhavet .
     liïge ca karõikàü dçùñvà vyàdhimàn jàyate pumàn .
     atyunnatiü vilàgre tu godhanànàü kùayo bhavet .. * tãkùõàgraü vakra÷ãrùa¤ca tryasraliïgaü vivarjayet .
     atisthåla¤càtikç÷aü svalpaü và bhåùaõànvitam .
     gçhã vivarjayettàdçk taddhi mokùàrthino hitam ..>% iti duùñabàõaliïgalakùaõam . iti hemàdriþ .. * .. ÷ubhaliïgamàha .
     %<arthadaü kapilaü liïgaü ghanàbhaü mokùakàïkùiõaþ .
     laghu và kapilaü sthålaü gçhã naivàrcayet kvacit ..
     påjitavyaü gçhasthena varõena bhramaropamam .
     tat sapãñhamapãñhaü và mantrasaüskàravarjitam .
     siddhimuktipradaü liïgaü sarvapràsàdapãñhagam ..>% iti ÷ubhavàõaliïgalakùaõam . iti vãramitrodayaþ .. * .. vàõaliïeùvàvàhanàdi na kartavyaü yathà --
     %<vàõaliïgàni ràjendra ! sthitàni bhuvanatraye .
     na pratiùñhà na saüskàrasteùàmàvàhanaü na ca ..>% iti bhaviùyapuràõam ..
     %<bràhmye muhårte cotthàya yaþ smaredvàõaliïgakam .
     sarvatra jayamàpnoti satyaü satyaü mahe÷vara ! ..>% iti yogasàre 5 paricchedaþ .. * .. atha bàõaliïgadhyànam .
     %<oü pramattaü ÷aktisaüyuktaü bàõàkhya¤ca mahàprabham .
     kàmabàüõànvitaü devaü saüsàradahanakùamam ..
     ÷çïgàràdirasollàsaü vàõàkhyaü parame÷varam .
     evaü dhyàtvà bàõaliïgaü yajettaü paramaü ÷ivam ..
     manasà gandhapuùpàdyaiþ saüpåjyàsya manuü smaret .
     pràõàyàmaü tataþ kçtvà vàõaliïgantu toùayet ..
     tadiùñadevayoraikyaü vibhàvya vàgbhavaü japet .
     tato japaü samàpyàtha stavenànena toùayet .. * ..>% atha stavaþ .
     %<vàõaliïga mahàbhàga saüsàràttràhi màü prabho namaste cograråpàya namaste'vyaktayonaye ..
     saüsàrakàriõe tubhyaü namaste sçkùmaråpadhçk .
     pramattàya mahendràya kàlaråpàya vai namaþ ..
     dahanàya namastubhyaü namaste yogakàriõe .
     bhoginàü bhogakartre ca mokùadàtre namo namaþ ..
     namaþ kàmàïganà÷àya namaþ kalmaùahàriõe .
     namo vi÷vapradàtre ca namo vi÷vasvaråpiõe ..
     vàõasya varadàtre ca ràvaõasya kùayàya ca .
     ràmasyànugrahàrthàya ràjyàya bharatasya ca ..
     munãnàü yogadàtre ca ràkùasànàü kùayàya ca .
     namastubhyaü namastubhyaü namastubhyaü namo namaþ ..
     aiü dàhikà÷aktiyuktàya mahàmàyàpriyàya ca .
     bhagapriyàya sarvàya vairiõàü nigrahàya ca ..
     paritràõàya yoginàü kaulikànàü priyàya ca .
     kulàïganànàü bhaktàya kulàcàraratàya ca ..
     kulabhaktàya yogàya namo nàràyaõàya ca .
     madhupànapramattàya yoge÷àya namo namaþ ..
     kulanindàpraõà÷àya kaulikànàü sukhàya ca .
     kulayogàya niùñhàya ÷uddhàya paramàtmane ..
     paramàtmasvaråpàya liïgamålàtmakàya ca .
     sarve÷varàya sarvàya ÷ivàya nirguõàya ca .. * ..
     ityetat paramaü guhyaü vàõaliïgasya ÷aïkara .
     yaþ pañhet sàdhaka÷reùñho gàõapatyaü labheta saþ ..
     stavasyàsya prasàdena yogã yogitvamàpnuyàt .
     ràjyàrthinàü bhavedràjyaü bhoginàü bhoga eva ca ..
     sàdhånàü sàdhanaü deva kaulikànàü kulaü bhavet .
     yaü yaü kàmayate mantrã taü tamàpnoti lãlayà ..
     vàõaliïgaprasàdena sarvamàpnoti satvaram .
     kimanyat kathayàmãha sarvaü vetsi kule÷vara ! ..
     mahàbhaye samutpanne ràjadvàre kule÷vara ! .
     de÷àntarabhaye pràpte dasyucauràdisaïkule .
     pathanàt stavaràjasya na bhayaü labhate kvacit ..
     bàõaliïgasya màhàtmyaü saükùepàt kathitaü mayà .
     tasya ÷ravaõamàtreõa naro mokùamavàpnuyàt ..
     bàõaliïgaü sadàràdhyaü yoginàü yogasàdhane .
     kaulikànàü kulàcàre pa÷ånàü ÷atrunigrahe ..
     vedaj¤ànàü vedapàñhe rogiõàü roganà÷ane .
     yo yo nàràdhayedenaü sarvaü tanniùphalaü bhavet ..>% iti ÷rãyogasàre sarvàgamottame pàrvatã÷ivasaüvàde bàõaliïgastotraü samàptam .. * .. atha raudraliïgalakùaõam .
     %<nadãsamudbhavaü raudramanyonyasya vigharùaõàt .
     nadãvegàt samaü snigdhaü saüjàtaü raudramucyate ..>% iti vãramitrodayaþ ..
     %<saritpravàhasaüsthànaü vàõaliïgasamàkçti .
     tadanyadapi boddhavyaü raudraliïgaü sukhàvaham ..
     nadãsàranarmadàyà vàõaliïgasamàkçti .
     tadanyadapi boddhavyaü liïgaü raudraü bhaviùyati ..
     raudraliïgaü tathàkhyàtaü vàõaliïgasamàkçti .
     ÷vetaü raktaü tathà pãtaü kçùõaü vipràdipåjitam ..
     svabhàvàt kçùõavarõaü và sarvajàtiùu siddhidam .
     narmadàsambhavaü raudraü vàõàlaïgavadãritam ..>% iti raudraliïgalakùaõam . iti lakùaõasamuccayo'pi .. atha ÷ivanàbhiliïgalakùaõam .
     %<uttamaü madhyamadhamaü trividhaü liïgamãritam .
     caturaïgulamutsedhe ramyavedikamuttamam ..
     uttamaü liïgamàkhyàtaü munibhiþ ÷àstrakovidaiþ .
     tadardhaü madhyamaü proktaü tadardhamadhamaü smçtam ..>% tasya mahimà .
     %<÷ivanàbhimayaü liïga pratipåjya mahaùibhiþ .
     ÷reùñha¤ca sarvaliïgabhyastasmàt påjyaü vi÷eùataþ ..>% iti ÷ivanàbhiliïgalakùaõam . iti vãramitrodayadhçta÷ivanàradasaüvàdaþ .. * .. atha daivaliïgalakùaõam . siddhànta÷ekhare .
     %<karasaüpuñasaüspar÷aü ÷ålañaïkendubhåùitam .
     rekhàkoñarasaüyuktaü nimnonnatasamanvitam ..
     dãrghàkàra¤ca yalliïgaü brahmabhàgàdivarjitam .
     liïgaü golamiti proktaü golakaü procyate'dhunà ..
     kuùmàõóasya phalàkàraü nàgaraïgaphalopamam .
     kàkaóimbaphalàkàraü golaliïgamitãritam ..>% iti golaliïgalakùaõam .. athàrùaliïgalakùaõaü tatraiva .
     %<nànàkaulaphalàkàraü brahmasåtravivartanam .
     måle sthåla¤ca yalliïgaü kapitthaphalasannibham ..
     nàlasya và phalàkàraü madhye sthåla¤ca yadbhavet .
     madhye sthålaü varaü liïgamçùibàõamudàhçtam ..>% ityàrùaliïgalakùaõam .. * .. atha liïgalakùaõam .
     %<liïgaü hi dvividhaü proktaü kçtrimàkçtrima¤catat .
     talliïgaü dvividhaü j¤eyamacala¤ca calantathà .
     pratyekaü trividhaü j¤eyaü liïgaü tadubhayàtmakam ..
     pràsàde sthàpitaü liïgamacalaü tacchilàdijam .
     sthàpitaü sacalaü gehe sthiraü liïgamayojite ..
     pa¤cadhà tat sthitaü liïgaü svayambhu daivapàlakam .
     àrùa¤ca mànasaü liïgaü teùàü lakùaõamucyate ..>% iti siddhànta÷ekharaþ ..
     %<àcàryamunaye svairaü svayambhåto mahe÷varaþ .
     yatra caiva svayaü vyaktaü liïgamastu svayambhu tat ..
     dhamanã yasya saüspar÷àt dahati kùiprameva tu ..>% iti ùañkarmadãpikà .. * ..
     %<nànàcchidrasusaüyuktaü nànàvarõasamanvitam .
     adaùñamålaü yalliïgaü karka÷aü bhuvi dç÷yate ..
     talliïgantu svayambhåtamaparaü lakùaõacyutam .
     svayambhu liïgamityuktaü tacca nànàvidhaü matam ..
     ÷aïkhàbhamastakaü liïgaü vaiùõavaü tadudàhçtam .
     padmàbhamastakaü bràhmyaü chatràbhaü ÷àkramucyate ..
     ÷iroyugmaü tadàgneyaü tripadaü yàmyamãritam .
     khaógàbhaü nairçtaü liïgaü vàruõaü kalasàkçti ..
     vàyavyaü dhvajavalliïgaü kauberantu gadànvitam .
     ã÷ànasya tri÷ålàbhaü lokapàlàdiniþsçtam .
     sayambhu liïgamàkhyàtaü sarva÷àstravi÷àradaiþ ..>% iti svayammuliïgalakùaõam .. iti siddhànta÷ekharaþ .. * ..
     %<dçùñvà liïgaü mahe÷asya svayambhå tasya pàrvati ! .
     sarvapàpavinirmuktaþ pare brahmaõi lãyate ..>% eteùàü påjàphalaü tatraiva .
     %<vi÷eùàcchailajaü muktyai bhuktaye cànuùaïgataþ .
     pàrthivaü bhuktaye ÷astaü muktaye cànuùaïgataþ ..
     evaü vai dàrujaü j¤eyaü cihraliïgaü tathà punaþ .
     sthiralakùmãpradaü j¤eyaü haimaü ràjyaprada¤ca tat ..
     puttravçddhikaraü tàmraü ràïgamàyuþpravardhanam ..>% iti matsyasåktamahàtantram .. * ..
     %<pàrada¤ca mahàbhåtyai saubhàgyàya ca mauktikam .
     candrakàbhtaü mçtyujit syàddhàñakaü sarvakàmadam ..>% iti padmapuràõam .. * ..
     %<sarvaphalapradà bhåmirmaõayastadbadeva hi .
     anantàdyàþ smçtà hyaùñau maõayo vidyudujjvalàþ ..
     ràtrau prakà÷akàþ sarvaviùàdyàghàtakàriõaþ .
     nànàvarõàstu vij¤eyà rasairgandhai÷ca råpataþ ..
     vajràdyàþ sphàñikàdyà÷ca guóànnàdivinirmitam .
     sarvakàmapradaü puüsàü liïgaü tàtkàlikaü matam ..>% iti vãramitrodayadhçtakàlottaraþ .. * ..
     %<gàündhaü saubhàgyadaü liïgaü pauùpaü muktipradàyakam .
     nànà÷ånodbhavaü liïgaü nànàkàmapradàyakam ..
     saikataü guõadaü liïgaü saubhàgyàya ca làvaõam .
     uccàñane tu pà÷àptaü maulaü ÷atrukùayàvaham .
     tàtkàlikaü daridra÷ca kçtvà bhaktyà samarcayet ..>% iti lakùaõasamuccayaþ .. atha gandhaliïgam . garuóapuràõe .
     %<kastårikàyà dvau bhàgau catvàra÷candanasya ca .
     kuïkumasya traya÷caiva ÷a÷inà ca catuþ samam ..
     etadvai gandhaliïgantu kçtvà saüpåjya bhaktitaþ .
     ÷ivasàyujyamàpnoti bandhubhiþ sahito naraþ ..>% puùpamayaliïgaü yathà --
     %<kàryaü puùpamayaü liïgaü hayagandhasamanvitam .
     navakhaõóàü dharàü bhuktvà gaõe÷o'dhipatirbhavet ..>% atha rajomayaliïgam .
     %<rajobhirnirmitaü liïgaü yaþ påjayati bhaktitaþ .
     vidyàdharapadaü pràpya pa÷càcchivasamo bhavet ..>% atha go÷akçlliïgam .
     %<÷rãkàmo go÷akçlliïgaü kçtvà bhaktyàü prapåjayet .
     svacchena kàpilenaiva gomayena prakalpayet ..>% svacchena bhåmipatanarahitena . ÷ånyoddhçteneti yàvat .. * .. atha yavagodhåma÷àlijaliïgam .
     %<kàryaü yaùñikramaü liïgaü yavagodhåma÷àlijam .
     ÷rãkàmaþ puùñikàma÷ca puttrakàmastadarcayet ..>% atha sitàkhaõóamayaliïgam .
     %<sitàkhaõóamayaü liïgaü kàryamàrogyavardhanam .
     va÷ye lavaõajaü liïgaü tàlatrikañukànvitam ..>% tàlaü haritàlam . trikañukaü ÷uõñhãpippalãmarãcaü iti prasiddham .
     %<gavyaghçtamayaü liïgaü saüpåjya buddhivardhanam .>% tathà .
     %<lavaõena ca saubhàgyaü pàrthivaü sarvakàmadam .
     kàmadaü tilapiùñotthaü tuùotthaü màraõe smçtam ..
     bhasmotthaü sarvaphaladaü guóotthaü prãtivardhanam .
     gandhotthaü guõadaü bhåri ÷arkarotthaü sukhapradam ..
     vaü÷àïkurotthaü vaü÷akaraü gomayaü sarvarogadam .
     ke÷àsthisambhavaü liïgaü sarva÷atruvinà÷anam ..
     kùobhaõe màraõe piùñasambhavaü liïgamuttamam .
     dàridryadaü drumodbhåtaü piùñaü sàrasvatapradam ..
     dadhidugdhodbhavaü liïgaü kãrtilakùmãsukhapradam .
     dhànyadaü dhànyajaü liïgaü phalotthaü phaladaü bhavet ..
     puùpotthaü divyabhogàyurmuktyai dhàtrãphalodbhavam .
     navanãtodbhavaü liïgaü kãrtisaubhàgyavardhanam ..
     dårvàkàõóasamudbhåtamapamçtyunivàraõam .
     karpårasambhavaü liïgaü calaü vai bhuktimuktidam ..
     ayaskàntaü caturdhà tu j¤eyaü sàmànyasiddhiùu ..
     sarvaü navabhavaü ÷reùñhaü tatra vajramaricchidi .
     yamaliïgaü mahàbhåtyai saubhàgyàya ca mauktikam .
     puùñimålaü mahànãlaü jyoti÷cãrasamudbhavam ..
     spar÷akaü kulasannatyai taijasaü såryakàntajam .
     candràpãóaü mçtyujitaü sphàñikaü sarvakàmadam ..>% candràpãóaü candrakàntamityarthaþ .
     %<÷ålàkhyamaõijaü ÷atrukùayàrthaü mauktikaü tathà .>% yatsannidhànàt ÷ålaroganà÷aþ sa ÷ålamaõiþ ..
     %<àputtraü hãrakaü j¤eyaü rogahçnmauktikodbhavam .
     ÷ubhakçt puùkalaü tãrthe vaidåryaü ÷atrudarpahçt .
     nãlaü lakùmãpradaü j¤eyaü sphàñikaü sarvakàmadam ..>% iti sàrasaügrahe ..
     %<mahàbhuktipradaü haimaü ràjataü bhåtivardhanam .
     àrakåñaü tathà kàüsyaü ÷çõu sàmànyamuktidam ..>% àrakåñaü pittalam .
     %<traùu sãsàyasaü liïgaü ÷atråõàü nà÷ane hitam .
     kãrtidaü kàüsyajaü liïgaü ràjataü puùñivardhanam .
     paittalaü bhuktimuktyarthaü mi÷rajaü sarvasiddhidam ..>% mi÷rajamaùñadhàtunirmitam .. iti kàlottaraþ ..
     %<pitéõàü muktaye liïgaü påjyaü rajatasambhavam .
     haimajaü satyalokasya pràptaye påjayet pumàn ..
     påjayettàmrajaü liïgaü puùñikàmo hi mànavaþ ..>% iti ÷ivanàradasaüvàdaþ .. tàmràdiliïgapujanantu kalãtaraparam .
     %<tàmraliïgaü kalau nàrcet raityasya sãsakasya ca .
     raktacandanaliïga¤ca ÷aïkhakàüsyàyasaü tathà ..
     tuùñikàmastu satataü liïgaü pittalasambhavam .
     kãrtikàmo yajennityaü liïgaü kàüsyasamudbhavam ..
     ÷atrumàraõakàmastu liïgaü lauhamayaü sadà .
     sadà sãsamayaü liïgamàyuùkàmo'rcayet naraþ ..>% iti matsyasåktamahàtantram ..
     %<sthiralakùmãpradaü haimaü ràjataü caiva ràjyadam .
     prajàvçddhikaraü ràïgaü tàmramàyuþpravardhanam ..
     vidveùakàraõaü kàüsyaü rãtijaü ÷atrunà÷anam .
     rogaghnaü saisakaü liïgamàyasaü ÷atrunà÷anam ..
     aùñalauhamayaü liïgaü kuùñharogakùayàvaham .
     trilauhasambhavaü liïgaü vij¤ànaü prati siddhidam ..>% iti lakùaõasamuccayaþ ..
     %<÷rãpradaü vajrajaü liïgaü ÷ilàjaü sarvasiddhidam .
     dhàtujaü dhanadaü sàkùàddàrujaü bhogasiddhidam ..>% iti liïgapuràõam .. %<gandhapuùpamayaü liïgaü tathànnàdivinirmitam . kastårãsambhavaü liïgaü dhanàkàïkùã prapåjayet .. liïgaü gorocanottha¤ca råpakàmastu påjayet . kàntikàmastu satataü liïgaü kuïkumasambhavam .. ÷vetàgurusamudbhåtaü mahàbuddhivivaürdhanam . dhàraõà÷aktidaü liïgaü kçùõàgurusamudbhavam .. yakùakardamasambhå tam .>% iti kàlottaraþ ..
     %<pàrthive ÷ivapåjàyàü sarvasiddhiyuto bhavet .
     pàùàõe ÷ivapåjàyàü dviguõaü phalamãritam ..
     svarõaliïge ca påjàyàü ÷atråõàü nà÷anaü matam .
     sarvasiddhã÷varo raupye phalaü tasmàccaturguõam ..
     tàmre puùñiü vijànãyàt kàüsye ca dhanasaükùayaþ .
     gaïgàyà¤ca lakùaguõaü làkùàyàü rogavàn bhavet ..
     sphàñike sarvasiddhiþ syàttathà marakate priye .
     lauhaliïge ripornà÷aþ kàmadaü bhasmaliïgakam .
     bàlukàyàü kàmyasiddhirgomaye ripuhiüsanam .
     sarvaliïgasya màhàtmyaü dharmakàmàrthamokùadam ..>% iti màtçkàbhedatantre 12 pañalaþ ..
     %<brahmà saüpåjayennityaü liïgaü ÷ailamayaü ÷ubham .
     tasya saüpåjanàttena pràptaü brahmatvamuttamam ..
     indranãlamayaü liïgaü viùõuþ samarcayet sadà .
     viùõutvaü pràptavàn tena so'bhådbhåtaikapàlakaþ ..
     sphàñikaü nirmalaü liïgaü varuõo'bhyarcayet sadà .
     tena tadvaruõaitvaü hi pràptaü tejobalànvitam ..>% iti ùañkarmadãpikàdhçta÷ivadharmaþ ..
     %<påjayet pàrthive liïge pàùàõaliïgake'thavà .
     svarõaliïge'thavà devi raupye tàmre ca kàüsyake ..
     pàrade vàtha gaïgàyàü sphàñike marakate'pi và .
     kàryabhede lauhaliïge bhasmanirmitaliïgake ..
     bàlukànirmite liïge gomaye vàtha påjayet .
     saüskàreõa vinà devi pàùàõàdau na påjayet ..>% iti màtçkàbhedatantre 7 pañalaþ .. iti ÷ivaliïganirmàõadravyàõi .. * .. atha ÷ivaliïgasaü skàraþ .
     %<saüskàra¤ca pravakùyàmi vi÷eùa iha yadbhavet ..
     raupya¤ca svarõaliïga¤ca svarõapàtre nidhàya ca .
     tasmàduttolya talliïgaü dugdhamadhye dinatrayam .
     tryambakena snàpayitvà kàlarudraü prapåjayet ..
     ùoóa÷enopacàreõa vedyàntu pàrvatãü yajet .
     tasmàduttolya talliïgaü gaïgàtoye dinatrayam .
     tato vedoktavidhinà saüskàramàcaret sudhãþ ..>% pårvoktavacanaiþ phalavi÷eùakàmanayà nànàvidhaliïgapåjoktà sà ca påjà .
     %<liïgaü sulakùaõaü kuryàttyajelliïgamalakùaõam .
     dairghyahãne bhavedvyàdhiradhike ÷atruvardhanam ..
     mànahãne vinà÷aþ syàdadhike ca ÷i÷ukùayaþ .
     vistàre càdhike hãne ràùñranà÷o bhaveddhruvam ..
     pãñhahãne tu dàridryaü ÷irohãne kulakùayaþ .
     brahmasåtravihãne ca ràj¤àü ràùñra¤ca na÷yati .
     tasmàt sarvaprayatnena liïgaü kuryàt sulakùaõam ..>% ityàdinà sulakùaõaliïgasyaiva phaladàtçtvamuktam . iti màtçkàbhedatantre 7 pañalaþ .. devyuvàca .
     %<indriyai rahito devaþ ÷ånyaråpaþ sadà÷ivaþ .
     àkàro nàsti devasya kiü tasya påjane phalam ..
     ÷iva uvàca .
     prete påjà mahe÷àni kadàcinnàsti pàrvatã .
     rudrasya parame÷àni raudrã ÷aktiritãrità ..
     raudrã tu parame÷àni àdyà kuõóalinã bhavet .
     vartate parame÷àni brahmaviùõu÷ivàtmikà ..
     sàrdhatrivalayàkàraiþ ÷ivaü veùñya sadà sthità .
     ÷aktiü vinà mahe÷àni pretatvaü tasya ni÷citam ..
     ÷aktisaüyogamàtreõa karmakartà sadà÷ivaþ .
     ataeva mahe÷àni påjayecchivaliïgakam ..>% iti sa÷aktika÷ivaliïgapåjanaphalam .. iti liïgàrcanatantre 2 pañalaþ .. * .. devyuvàca .
     %<liïgapramàõaü deve÷a kathayasva mayi prabho .
     pàrthive ca ÷ilàdau ca vi÷eùo yatra yo bhavet ..
     ÷rã÷iva uvàca .
     mçttikàtolakaü gràhyamathavà tolakadbayam .
     etadanyanna kurvãta kadàcidapi pàrvati ..>% iti màtçkàbhedatantre 7 pañalaþ .. api ca .
     %<mçttikàtolakaü gràhyamathavà tolakadbayam .
     trisåtrasya pramàõena ghañanaü kàrayedbudhaþ ..
     svàïguùñhaparvamànantu kçtvà liïgaü prapåjayet .
     mçdàdiliïgaghañane pramàõaü parikãrtitam .
     phalamuktamavàpnoti anyathà cettadanyathà ..>% iti ùañkarmadãpikàdhçtavi÷vasàratantram ..
     %<liïge vedyàü tathà pãñhe samasåtranipàtanàt .
     sama¤caiva vijànãyàttrisåtrãkaraõantvidam ..>% iti kàlottaraþ .. mçttikàbhedena bràhmaõàdãnàü påjàphalasya pra÷astatvaü yathà --
     %<caturdhà pàrthivaü liïgaü mçtsnàbhedena pàrvati .
     ÷uklaü raktaü tathà pãtaü kçùõa¤ca parame÷vari ..
     ÷uklantu bràhmaõe ÷astaü kùattriye raktamiùyate .
     pãtantu vai÷yajàtau syàt kçùõaü ÷ådre prakãrtitam ..>% tathà .
     %<÷uklaü hi pàrthivaü liïgaü nirmàya yastu påjayet .
     sa eva parame÷àni trivargaphalabhàgbhavet ..
     kùattriyastu varàrohe raktaü nirmàya pàrthivam .
     påjayet satataü yastu trivargaphalamàpnuyàt ..
     haritaü pàrthivaü devi ! nirmàya yastu påjayet .
     sa ca vai÷yo mahe÷àni ! trivargaphalabhàgbhavet ..
     kçùõaü hi pàrthivaü liïgaü nirmàya yastu påjayet .
     sa ÷ådraþ parame÷àni ! trivargaphalabhàgbhavet ..>% iti liïgàrcanatantre 3 pañalaþ .. * ..
     %<÷ilàdau ca mahe÷àni ! sthåla¤ca phaladàyakam .
     aïguùñhamànaü deve÷i ! yadbà hemàdrimànakam ..
     krameõa devadeve÷i ! phalaü bahuvidhaü labhet .
     sthålàt sthålataraü liïgaü rudràkùaü parame÷vari ! ..
     påjanàddhàraõàddevi ! phalaü bahuvidhaü smçtam ..>% sthålàt sthålamiti pàrthivaliïgetaraparam . mçttikàtolakamiti vi÷eùavacanàt . ÷ilàsphàñikamarakatàdãnàü pa¤casåtrãkaraõamuktaü yathà --
     %<÷ivaliïgasya yanmànaü tanmànaü dakùasavyayoþ .
     yonyagramapi yanmànaü tadadho'pi tathà bhavet ..>% iti liïgapuràõam ..
     %<liïgasya yàdçgvistàraþ pariõàho'pi tàdç÷aþ .
     liïgasya dviguõà devã yonistadardhasammità ..
     kurvãtàïguùñhato hrasvaü na kadàcidapi kvacit .
     ratnàdi÷ivanirmàõe mànamicchàva÷àdbhave ..>% iti tantràntaram .. liïgavyutpattiryathà --
     %<àkà÷aü liïgamityàhuþ pçthivã tasya pãñhikà .
     àlayaþ sarvadevànàü layanàlliïgamucyate ..>% iti skandapuràõam .. liïgamahimà yathà -- ÷iva uvàca .
     %<na tuùyàmyarcito'rcàyàü puùpadhåpanivedanaiþ .
     liïge'rcite tathàtyarthaü paraü tuùyàmi pàrvati ! ..
     eùa devi ! purà kçtye jãno'haü sarvadaivataiþ .
     liïgatvàlliïgamityuktaü sadevàsurakinnaraiþ ..
     prayacchàmi divaü devi ! yo malliïgàrcane rataþ .
     tyaktvà sarvàõi pàüpàni nirgado ndagdhakalmaùaþ ..
     manmanà mannamaskàro màmeva pratipadyate ..>% iti vãramitrodayadhçtaskandapuràõam .. dravyavi÷eùeõa påjàdiphalaü yathà --
     %<vastrapåtajalairliïgaü snapitvà mama mànavàþ .
     lakùàõà¤cà÷vamedhànàü phalamàpnoti sattamaþ ..
     sugandhicandanarasairliïgamàlipya bhaktitaþ .
     àlipyate surastrãbhiþ sugandhairyakùakaddamaiþ ..>% iti tatraiva .. * .. liïgapåjàyà akaraõe doùaþ tatpåjàphala¤ca yathà,
     %<vinà liïgàrcanaü yasya kàlo gacchati nitya÷aþ .
     mahàhànirbhavettasya durgatasya duràtmanaþ .
     ekataþ sarvadànàni vratàni vividhàni ca .
     tãrthàni niyamà yaj¤à liïgàràdhanamekataþ ..
     na liïgàràdhanàdanyat purà vede caturùvapi .
     vidyate sarva÷àstràõàmeùa eva suni÷citaþ ..
     bhuktimuktipradaü liïgaü vividhàpannivàraõam .
     påjayitvà naro nityaü ÷ivasàyujyamàpnuyàt ..
     sarvamanyat parityajya kriyàjàlama÷eùataþ .
     maktyà paramayà vidvàn liïgamekaü prapåjayet ..>% iti skandapuràõam .. * ..
     %<a÷vamedhasahasràõi vàjapeya÷atàni ca .
     mahe÷àrcanapuõyasya kalàü nàrhanti ùoóa÷ãm ..>% iti matsyasåkta 16 pañalaþ ..
     %<bahunàtra kimuktena caràcaramidaü jagat .
     ÷ivaliïgaü samabhyarcya sthitamatra na saü÷ayaþ ..>% iti liïgapuràõam .. * ..
     %<÷ivasya påjanàddevi caturvargàdhipo bhavet .
     aùñai÷varyayuto martyaþ ÷ambhunàthasya påjanàt .
     svayaü nàràyaõenoktaü yadi ÷ambhuü prapåjayet ..
     svarge martye ca pàtàle ye devàþ saüsthitàþ sadà .
     teùàü påjà bhaveddevi ÷ambhunàthasya påjanàt ..>% iti liïgapuràõam .. * ..
     %<asàre khalu saüsàre sàrametaccatuùñayam .
     kà÷yàü vàsaþ satàü saïgo gaïgàmbhaþ ÷ambhupåjanam ..>% iti ùañkarmadãpikàdhçtakàlottare nàradavàkyam .. * ..
     %<agnihotràstrivedà÷ca yaj¤à÷ca bahudakùiõàþ .
     ÷ivaliïgàrcanasyaite koñyaü÷enàpi te samàþ ..
     chittvà bhittvà ca bhåtàni hitvà sarvamidaü jagat .
     yajeddevaü viråpàkùaü na sa pàpena lipyate ..
     anekajanmasàhasraü bhràmyamàõa÷ca yoniùu .
     kaþ samàpnoti vai muktiü vinà liïgàrcanaü naraþ ..>% iti skandapuràõam .. * ..
     %<bràhmaõaþ kùattriyo vai÷yaþ ÷ådro vàpyanulomajaþ .
     påjayet satataü liïgaü tattanmantreõa sàdaram ..>% tattanmantreõeti yathàyogyaü vaidikatàntrikanàmamantreõetyarthaþ . iti vãramitrodayadhçtaskandapuràõam .. * ..
     %<måle brahmà tathà madhye viùõustribhuvane÷varaþ .
     rudropari mahàdevaþ praõavàkhyaþ sadà÷ivaþ ..
     liïgavedã mahàdevã liïgaü sàkùànmahe÷varaþ ..
     tayoþ prapåjanànnityaü devã deva÷ca påjitau ..>% iti liïgapuràõam .. * .. atha pàrada÷ivaliïgamàhàtmyam .
     %<jyotirmayaü mahàliïgaü kailàsanagare priye .
     tasyaiva ùoóa÷àü÷aikaþ kà÷yàü vi÷ve÷varaþ sthitaþ ..
     pårõaliïgaü mahe÷àni ÷ivabàja na cànyathà .
     ÷ilàmadhye yathà cakraü lakùmãnàràyaõaþ param .
     pàradasya ÷atàü÷aiko lakùmãnàràyaõo na hi ..
     pakàraü viùõuråpa¤ca àkàraü kàlikà svayam .
     rephaü ÷ivaü dakàra¤ca brahmaråpaü na cànyathà ..
     pàradaü parame÷àni brahmaviùõu÷ivàtmakam .
     yo yajet pàradaü liïgaü sa eva ÷ambhuravyayaþ ..
     àjanmamadhye yo devi ekadà yadi påjayet .
     sa eva dhanyo deve÷i sa j¤ànã sa ca tattvavit ..
     sa brahmavettà sa dhanã sa ràjà bhuvi påjyate .
     aõimàdivibhåtãnàmã÷varaþ sàdhakottamaþ .. * ..>% atha pàrada÷ivaliïganirmàõavidhiþ .
     %<pàrade ÷ivanirmàõe nànàvighnaü yataþ priye .
     ataeva mahe÷àni ÷àntisvastyayanaü caret ..
     pàradaü ÷ivabãjaü hi tàóanaü hi na kàrayet .
     tàóanàdvittanà÷aþ syàttàóanàdvittahãnatà .
     tàóanàdrogayuktatvaü tàóanànmaraõaü bhavet ..>% iti màtçkàbhedatantre 8 pañalaþ .. * .. atha ÷ivaliïgotpattiþ . brahmovàca .
     %<purà tvàü ca¤calaü j¤àtvà tvadagre na prakà÷itam .
     idànãü yoginaü j¤àtvà kathayàmi na saü÷ayaþ ..
     atiguhyamatiguhyamatiguhyaü na saü÷ayaþ .
     gopitavyaü gopitavyaü gopitavyaü tvayàpi ca ..
     ÷ambhunà gopitaü tantre tantràntare prakà÷itam .
     ÷çõu tat kathayàmyadya sàvadhàno'vadhàraya ..
     sargàdau vividhàþ sargà mayà sçùñà hi nàrada .
     devadànavadaityà÷ca gandharvayakùaràkùasàþ ..
     sarve strãva÷agàþ ÷reùñhà maithunàjjàyate prajà .
     kevalaü hi ÷ivaþ ÷ambhurdàragrahaõakarmaõi ..
     kadàpi na mana÷cakre dçùñvà cintàparàþ suràþ .
     màmeva ÷araõaü jagmuþ sendrà devàsuràdayaþ ..
     praõipatya stutiü kçtvà upatasthuþ samàhitaþ .
     procuþ prà¤jalayaþ sarve bhayàdgadgadamànasàþ ..
     devàdyà åcuþ .
     udvàhità vayaü sarve bhavànapi janàrdanaþ .
     kevalaü hi mahàdevo devadevo jagatpatiþ ..
     vivàhe na mana÷cakre kayà và mohyate ÷ivaþ .
     upàyaü cintaya vibho sadàraþ kathamã÷varaþ .
     yena syàjjagatàü nàthastat kuruùva dayànidhe ..
     iti ÷rutvà vacasteùàü tato brahmà prajàpatiþ .
     saha tairgaruóàråóhaü jagàma kamalàsanaþ .
     uvàca taü jagannàthaü viùõuü kamalalocanam ..
     brahmovàca .
     sçùñà mayà sura÷reùñha mànuùà maithunodbhavàþ .
     sarve straiõà vinà ÷ambhuü yat kartavyaü vadasva me ..
     ÷rãbhagavànuvàca .
     ebhiþ saha mahàbàho gacchàmastvamahaü ÷ivam .
     kartavyaü såcitaü tena anuj¤àtairyathàvidhi .
     kintu tadyogyanàrãntu vivàhàrthaü prakalpaya ..
     brahmovàca .
     dakùaü gacchàmahe sarve anuj¤àpaya taü hare .
     àdyà÷aktiü mahàmàyàü prasàdayatu vai laghu ..
     kanyà bhåtvà mahà÷ambhuü mohayiùyati ÷aïkaram .
     evamuktvà tu taiþ sàrdhaü jagmaturvidhike÷avau .
     yatra dakùo mahàtejàþ procatuþ kàryamàtmanaþ ..
     uvàca dakùaü tadyuktaü tapastaptuü prajàpatiþ .
     brahmà viùõu÷ca sarve te tapasà toùayecchivàm ..
     àvirbabhåva sà devã kàlikà jagadã÷varã .
     pràha màüvaþ kimarthantu samutkaõñhàþ suràsuràþ ..
     devyuvàca .
     ÷ãghraü råpaü yathàkàmaü bhavatàü pràrthane phalam .
     aciràt tatpradàsyàmi satyaü satyaü na saü÷ayaþ ..
     devàdyà åcuþ .
     bhåtvà tu dakùakanyà tvaü ÷aïkaraü parimohaya .
     asmàkaü và¤chita¤caitat kuru siddhiü sadà ÷ive ..
     etat ÷rutvà vacasteùàü nirãkùya kamalàsanam .
     uvàca vismayàviùñà kàlikà jagadã÷varã ..
     devyuvàca .
     ÷ambhuradyatano bàlaþ kiü màü santoùayiùyati .
     mama yogyaü pumàüsantu anyaü vai parikalpaya ..
     brahmovàca .
     ÷ambhuþ sarvagururdevo hyasmàkaü parame÷varaþ .
     mahàsattvo mahàtejàþ sa te toùaü kariùyati ..
     ÷ambhutulyaþ pumànnàsti kadàcidapi kutracit .
     ityuktvà brahmaõà devã vàóhamityàha ce÷varã .
     dakùàya dar÷anaü dattvà uvàca ucyatàü varaþ ..
     dakùo'pi dçùñvà tàü devãü khaógakartçdharàü paràm .
     kharvàü lambodarãü vyàghracarmàvçtakañisthalãm ..
     nãlotpalakapàlàóhyakarayugmàü varapradàm .
     kçtakçtyamivàtmànaü mene dakùaþ prajàpatiþ ..
     dakùa uvàca .
     yadi me varadàsi tvaü devànàmapi và¤chitam .
     madãyatanayà bhåtvà ÷aïkaraü kila mohaya ..
     tathetyuktrà jagaddhàtrã antardhànaü gatà tadà .
     debatà÷ca tato natvà yatra tepe tapo haraþ ..
     sastrãkàþ paramàtmànamupatasthurjagatpatim .
     praõemustuùñuvurbhaktyà pràhurgadgadabhàùiõaþ ..
     devàdyà åcuþ .
     bhagavan devadeve÷a lokanàtha mahà÷aya .
     vayaü sarve tu sastrãkàþ sçùñyarthaü parame÷vara .
     atastvaü kuru codvàhaü sçùñirakùà yathà bhavet ..
     dakùagehe mahàkàlã màyeti parikãrtità .
     jàtà te prãtaye ÷ambho sà te yogyà na saü÷ayaþ ..
     ã÷vara ubàca .
     bhavatàü prãtaye samyak kariùye nàtra saü÷ayaþ .
     udyogaþ kriyatàü kùipraü vivàhàya mamaiva hi ..
     ityuktàstu suràþ sarve ã÷vareõa mahàtmanà .
     kçtakçtyà gatàþ sarve bhavanaü sarvasundaram ..
     dakùàya kathayàmàsuþ ÷aïkareõoditaü vacaþ .
     tato vivàhaü nirvartya kçtakçtyà yathà gatàþ ..
     gatàþ sarve mahe÷o'pi satyà saha tadà gçham .
     jagàma reme satyà ca ciraü nirbharamànasaþ ..
     atha kàle kadàcittu satyà saha mahe÷varaþ .
     reme na ÷eke taü soóhuü satã ÷ràntàbhavattadà ..
     uvàca dãnayà vàcà devadevaü jagadgurum .
     bhagavannahi ÷aknomi tava bhàraü suduþsaham .
     kùamasva màü mahàdeva kçpàü kuru jagatpate ..
     ni÷amya vacanaü tasyà bhagavàn vçùabhadhvajaþ .
     nirbharaü ramaõaü cakre gàóhaü nirdayamànasraþ ..
     kçtvà sampårõaramaõaü satã ca tyaktamaithunà .
     utthànàya mana÷cakre ubhayosteja uttamam .
     papàta dharaõãpçùñhe tairvyàptamakhilaü jagat ..
     pàtàle bhåtale svarge ÷ivaliïgàstadàbhavan .
     tena bhåtà bhaviùyà÷ca ÷ivaliïgàþ sayonayaþ ..
     yatra liïgaü tatra yoniryatra yonistataþ ÷ivaþ .
     ubhayo÷caiva tejobhiþ ÷ivaliïgaü vyajàyata ..>% iti ÷ivaliïgotpattikathanamiti nàradapa¤caràtràntargatatçtãyaràtre prathamàdhyàye nàradabrahmasaüvàdaþ .. * .. ÷ivaliïgapåjàyàü sarveùàmadhikàro yathà --
     %<÷àkto và vaiùõavo vàpi sauro và gàõapo'thavà .
     ÷ivàrcanavihãnasva kutaþ siddhirbhavet priye ..
     anàràdhya ca màü devi yo'rcayeddevatàntaram .
     na gçhõàti mahàdevi ÷àpaü dattvà vrajet puram ..
     parvatàgrasamaü devi miùñànnàdi krameõa hi .
     phalàni bahudhànyeva puùpàõyeva yathàvidhi ..
     sumerusadç÷aü cànnaü nànàvidhaü mahe÷varã .
     såpàdikaü mahe÷àni yadi syàt sàgaropamam ..
     yaddattaü puùpanaivedyaü sarvaü viùñhàsamaü bhavet .
     ÷ivàrcanavihãno yaþ påjayeddevatàntaram .
     vi÷eùataþ kaliyuge sa naraþ pàpabhàgbhavet ..>% iti utpattitantre 64 pañalaþ .. * ..
     %<sarvapåjàsu deve÷i ! liïgapåjàparaü padam .
     liïgapåjàü vinà devi anyapåjàü karoti yaþ ..
     viphalà tasya påjà syàdante narakamàpnuyàt .
     tasmàlliïgaü mahe÷àni prathamaü paripåjayet ..
     yadràjyaü liïgapåjàyàü rahitaü satataü priye .
     tadràjyaü patitaü manye viùñhàbhåmisamaü smçtat ..
     brahma viñ kùattriyo devi yadi liïgaü na påjayet .
     tatkùaõàt parame÷àni traya÷caõóàlatàmiyuþ .
     ÷ådra÷ca parame÷àni sadà ÷åkaravadbhavet ..
     ÷ivàrcanantu deve÷i yasmin gehe vivarjitam .
     viùñhàgartasamaü devi tatgçhaü viddhi pàrvati .
     annaü viùñhà payo måtraü tasmin ve÷mani pàrvati ..
     ÷àkto và vaiùõavo vàpi ÷aivo và parame÷vari ! .
     àdau liïgaü prapåjyàtha vilvapatrairvarànane ! ..
     pa÷càdanyaü mahe÷àni ! liïgaü pràrthya prapåjayet .
     anyathà måtravat sarvaü ÷ivapåjàü vinà priye ! ..>% iti liïgàrcanatantre 1 pañalaþ .. upakramopasaühàràdi . yathà . liïgàni tu upakramopasaühàràvabhyàsàpårvatàphalàrthavàdopapatyàkhyàni . taduktam .
     %<upakramopasaühàràvabhyàso'pårvatàphalam .
     arthavàdopapattã ca liïgaü tàtparyanirõaye ..>% tatra prakaraõapratipàdyasyàrthasya tadàdyantayorupàdànaü upakramopasaühàrau . yathà chàndogye ùaùñhe prapàñhake . prakaraõapratipàdyasyàdvitãyavastuna ekamevàdvitãyamityàdau aitadàtmyamidaü sarvamityantena ca pratipàdanam .. 1 .. prakaraõapratipàdyasya vastunaþ tanmadhye paunaþpunyena pratipàdanaü abhyàsaþ . yathà tatraivàdbitãyavastuno madhye tattvamasãti navakçtvaþ pratipàdanam .. 2 .. prakaraõapratipàdyasya vastunaþ pramàõàntareõàviùayãkaraõaü apårbatvam . yathà . tatraivàdvitãyavastuno mànàntaràviùayãkaraõam .. 3 .. phalantu . prakaraõapratipàdyasyàtmaj¤ànasya tadanuùñhànasya và tatra tatra ÷råyamàõaü prayojanam . yathà . tatraiva àcàryavàn puruùo veda tasya tàvadeva ciraü yàvanna vimokùe atha sampatsye ityadvitãyavastuj¤ànasya tatpràptiprayojanaü ÷råyate .. 4 .. prakaraõapratipàdyasya tatra tatra pra÷aüsanaü arthavàdaþ . yathà tatraiva uta tamàde÷amapràkùo yenà÷rutaü ÷rutaü bhavatyamataü matamavij¤àtaü vij¤àtamityadvitãyavastupra÷aüsanam .. 5 .. prakaraõapratipàdyàrthasàdhane tatra tatra ÷råyamàõà yuktiþ upapattiþ . yathà tatra yathà saumyaikena mçtpiõóena sarvaü mçõmayaü vij¤àtaü syàt vàcàrambhaõaü vikàro nàmadheyaü mçttiketyeva satyam . ityàdàvadbitãyavastusàdhane vikàrasya vàcàrambhaõamàtratve yuktiþ ÷råyate .. 6 .. iti ÷rãparamahaüsasadànandayogãndraviracitavedàntasàraþ .. (puràõavi÷eùaþ . yathà, devãbhàgavate . 1 . 3 . 10 .
     %<ekàda÷asahasràõi liïgàkhyaü càtivistçtam ..>% asyànyadbivaraõaü puràõa÷abde draùñavyam .. hetuþ . yathà, tarkakaumudyàm . liïgaj¤ànajanyaü liïgij¤ànamanumitiþ .. %<j¤àyamànaü liïgantu karaõaü na hi .>% iti bhàùàparicchedaþ .. såkùma÷arãram . yathà, pa¤cada÷yàm . 1 . 23 .
     %<buddhikarmendriyapràõapa¤cakairmanasà dhiyà .
     ÷arãraü saptada÷abhiþ såkùmaü talliïgamucyate ..>%)

#<liïgakaþ>#, puü, (liïgena kàyatãti . kai + kaþ .) kapitthavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. (guõàdayo'sya kapittha÷abde vij¤eyàþ ..)

#<liïgavardhaþ>#, puü, (liïgaü vardhayatãti . vçdh + õic + ac .) kapitthavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. ÷i÷navçddhikaraõam . tasyauùadhaü yathà --
     %<kañutailaü bhallàtakaü bçhatãphaladàóimam .
     valkalaiþ sàdhitaü liptaü liïgaü tena vivardhate ..>% api ca .
     %<kuùñhamàùamarãcàni tagaraü madhupippalã .
     apàmàrgà÷vagandhà ca vçhatã sitasarùapàþ ..
     yavàstilaü saindhava¤ca pàõikodvartanaü ÷ubham .
     liïgabàhustanànà¤ca karõayorçddhikçdbhavet ..>% iti gàruóe 180 adhyàyaþ ..

#<liïgavardhinã>#, strã, (liïgaü vardhayati yà . vçdh + õic + ini . ïãp .) apàmàrgaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<liïgavçttiþ>#, puü, (liïgameva vçttirjãvanopàyo yasya .) jãvikàrthajañàdicihnadhàrã . tatparyàyaþ . dharmadhvajã 2 . ityamaraþ . 2 . 7 . 54 ..
     %<jãvikàdinimittantu yo bibharti jañàdikam .
     dharmadhvajã liïgavçttirdvayaü tatra nigadyate ..>% iti ÷abdaratnàvalã ..

@<[Page 4,223c]>@
#<liïgàlikà>#, strã, kùudramåùikaþ . tatparyàyaþ . dãnà 2 . iti hàràvalã . 217 ..

#<liïganã>#, strã, (liïgamastyasyà iti . liïga + iniþ .) latàvi÷eùaþ . pa¤caguriyà iti hindã bhàùà . tatparyàyaþ . bahupatrã 2 ã÷varã 3 ÷ivavallikà 4 svayambhaþ 5 liïgasambhåtà 6 laiïgã 7 citraphalà 8 càõóàlã 9 liïgajà 10 devã 11 caõóà 12 àpastambhinã 13 ÷ivajà 14 ÷ivavallã 15 . asyà guõàþ . kañutvam . uùõatvam . durgandhatvam . rasàyanatvam . sarvasiddhikaratvam . divyatvam . va÷yatvam . rasaniyàmanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (sannyàsàdiliïgadhàriõã . yathà, su÷rute . 4 . 24 .
     %<liïginãü gurupatnã¤ca sagotràmatha parvasu .
     vçddhà¤ca sandhyayo÷càpi gacchato jãvitakùayaþ ..>%)

#<liïgã># [n], puü, (liïgamastyasyeti . iniþ .) hastã . iti jañàdharaþ .. tri, dharmadhvajã . yathà --
     %<aliïgã liïgave÷ena yo liïgamupajãvati .
     sa liïginàü haredenastiryagyonau ca gacchati ..>% iti kaurme upavibhàge 15 adhyàyaþ .. (vàsanà÷rayaþ . iti ÷rãdharasvàmã .. yathà, bhàgavate . 4 . 29 . 65 .
     %<tenàsya tàdç÷aü ràjan liïgino dehasambhavam .
     ÷raddhatsvànanubhåto'rtho na manaþ spraùñumicchati ..>%)

#<lipa>#, ¤i au ÷a pa ¤a lepe . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàø-ubhaø-sakaø-aniñ .) ¤i, lipto'sti . au, leptà . ÷a pa ¤a, limpati limpate candanena gàtraü sukhã . iti durgàdàsaþ ..

#<lipaþ>#, puü, (limpatãti . lipa + kaþ .) lepanakartà . iti lipadhàtoþ kartari kapratyayena niùpannam ..

#<lipiþ>#, strã, (lipa + %<igupadhàt kit .>% uõàø 4 . 119 . iti in . saca kit .) likhitavarõam . tatparyàyaþ . likhitam 2 akùarasaüsthànam 3 libiþ 4 . ityamaraþ .. likhanam 5 lekhanam 6 akùaravinyàsaþ 7 lipã 8 libã 9 . iti taññãkà .. akùararacanà 10 . iti jañàdharaþ .. lipikà 11 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, naiùadhe . 1 . 15 .
     %<ayaü daridro bhaviteti vaidhasãü lipiü lalàñe'rthijanasya jàgratãm .
     mçùà na cakre'lpitakalpapàdapaþ praõãya dàridradaridratàü nçpaþ ..>% asyàþ pa¤cavidhatvaü yathà, vàràhãtantre .
     %<mudràlipiþ ÷ilpalipirlipirlekhanisambhavà .
     guõóikàghuõasambhåtà lipayaþ pa¤cadhà smçtàþ ..>%) likhitapustakàdi . iti keciditi bharataþ ..

#<lipikaraþ>#, puü, (lipiü karotãti . lipi + kç + %<divàvibhàni÷eti .>% 3 . 2 . 21 . iti ñaþ .) lekhakaþ . ityamarañãkà ..

@<[Page 4,224a]>@
#<lipikà>#, strã, (lipireva . lipi + svàrthe kan . ñàp .) lipiþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<lipikàraþ>#, puü, (lipiü karotãti . kç + aõ .) lekhakaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 1 de ..

#<lipã>#, strã, (lipiþ . kçdikàràditi ïãù .) lipiþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<liptaü>#, tri, (lipa + ktaþ .) bhakùitam . kçtalepanam . tatparyàyaþ . digdham 2 . ityamaraþ .. vilimpitam 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. carcitam 4 . iti jañàdharaþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 4 . 48 .
     %<talliptà÷celakhaõóà÷ca catvàro vihitàstayà ..>%) militam . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. viùadigdham . iti medinã . te, 52 ..

#<liptakaþ>#, puü, (lipta eva . svàrthe kan .) viùàktabàõaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 88 ..

#<liptikà>#, strã, (liptaiva . svàrthe kan .) daõóaþ . yathà . vai÷vasya caturtho'ü÷aþ ÷ravaõàdau liptikàcatuùkaü abhijit . iti satkçtyamuktàvalã ..

#<lipsà>#, strã, (labdhumicchà . labha + san + aþ . ñàp .) icchà . ityamaraþ .. (yathà, harivaü÷e . 38 . 26 .
     %<lipsàü cakre prasenàttu maõiratne syamantake .
     govindo na ca taülebhe ÷akto'pi na jahàra ha ..>%)

#<lipsuþ>#, tri, (labha + san + uþ .) labdhumicchuþ . tatparyàyaþ . gçdhnuþ 3 gardhanaþ 3 tçùõak 4 lubdhaþ 5 abhilàsukaþ 6 lolupaþ 7 lolubhaþ 8 . iti hemacandraþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 24 . 119 .
     %<so'pyupàyanalobhàttat ÷raddadhe kalpitàyatiþ .
     upapradànaü lipsånàmekaü hyàkarùaõauùadham ..>%)

#<li(vi)biþ>#, strã, (lip + in . bàhulakàt pasya batvam .) lipiþ . ityamaraþ ..

#<libi(vi)karaþ>#, puü, (libiü karotãti . kç + %<divàvibhàni÷eti .>% 3 . 2 . 21 . iti ñaþ .) lipikaraþ . lipiü karoti ityarthe sçkuùña ityanena kartari ñapratyayena niùpannaþ ..

#<libi(vi)ïkaraþ>#, puü, (lipiü karotãti . kç + ñaþ . pçùodaràditvàt dvitãyàyà aluk .) lipikàraþ . ityamarañãkàyàü bhànudãkùitaþ ..

#<libã>#, strã, (libi + kçdikàràditi ïãù .) lipiþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<limpaþ>#, puü, (limpatãti . limpa + %<anupasargàt limpavindeti .>% 3 . 1 . 138 . iti ÷aþ .) lepanakartà . iti limpadhàtoþ kartari ÷apratyayaniùpannam . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<limpañaþ>#, puü, ùiógaþ . iti hàràvalã . 192 ..

#<limpàkaü>#, klã, nimbåkavi÷eùaþ . pàtilevu iti bhàùà . tasya guõàþ . surabhitvam . svàdutvam . nàtyamlatvam . bhaktarocanatvam . vàta÷leùmaharatvam . hçdyatvam . chardighnatvam . nàtipittakçttva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. (tathà ca .
     %<karùaü ÷uddhaü mçtaü tàmraü limpàkàïghritvacàü palam ..>% iti rasendrasàrasaügrahe plãhri yakçdarilauhe ..)

#<limpàkaþ>#, puü, jambãraþ . kharaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<li÷a>#, ïa ya au taucchye . iti kavikalpadrumaþ .. (divàø-àtmaø-akaø-aniñ .) taucchyamalpãbhàvaþ . ïa ya, li÷yate dharmaþ kalau . au, leùñà . iti durgàdàsaþ ..

#<li÷a>#, ÷a au gatyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàø-paraø-sakaø-aniñ .) li÷ati . au, alikùat leùñà . iti durgàdàsaþ ..

#<liùvaþ>#, puü, nartakaþ . laùadhàtoþ kartari vanpratyayena nipàtanàt siddhaþ . upadhàyà ittvamapi . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ . 1 . 153 .. (laùva iti pàñhaþ sàdhuþ ..)

#<liha>#, la ¤a au svàde . iti kavikalpadrumaþ .. (adàø-ubhaø-sakaø-aniñ .) la ¤a, leóhi puùpàõi ùañpadaþ . lãóhe . au, alikùat . iti durgàdàsaþ ..

#<lã>#, ki dràvaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøpakùe bhvàø-paraø-sakaø-aniñ .) dràvaõaü dravãkaraõam . ki, làyayati layati . mimyoryabõàviti làpayati lohamagnau karmakàraþ . snehadrave tu làlyorlannanàviti jano ghçtamagnau lãnayatyapi . iti durgàdàsaþ ..

#<lã>#, gi ÷liùi . iti kavikalpadrumaþ .. (kryàøparaø-akaø-aniñ .) gi, linàti bàlà làvaõyaü pràpnotãtyarthaþ . karmàvivakùàyàntu linàti jaladhau nadã . lãnaþ lãniþ . ayaü antaþsthatçtãyàdiþ . iti durgàdàsaþ ..

#<lã>#, ïa ya o ÷liùi . iti kavikalpadrumaþ .. (divàø-àtmaø-akaø-aniñ .) ïa ya, lãyate candraþ sårye . o, lãnaþ . iti durgà dàsaþ ..

#<lãkkà>#, strã, likùà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<lãkùà>#, strã, likùà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<lãóhaþ>#, tri, àsvàditaþ . iti lihadhàtoþ karmaõi ktapratyayena niùpannaþ . (yathà, ÷rãkaõñhacarite . 1 . 53 .
     %<sà ÷uddhaye'stu ÷ivapàdanakhàvaniryo bhaktà yadãyarucilãóhalaülàñapaññàþ ..>%)

#<lãnaþ>#, tri, (lã + ktaþ . %<odita÷ca .>% 8 . 2 . 45 . iti niùñhàtasya naþ .) layapràptaþ . ÷liùñaþ . iti vyàkaraõam .. api ca .
     %<divàkaràdrakùati yo guhàsu lãnaü divàbhãtamivàndhakàram .
     kùudre'pi nånaü ÷araõaü prapanne mamatvamuccaiþ÷irasàmatãva ..>% iti kumàrasambhave . 1 . 12 ..

#<lãlà>#, strã, (layanamiti . lã + sampadàditvàt kvip . liyaü làtãti . là + kaþ .) keliþ . vilàsaþ . ÷çïgàrabhàvaceùñà . iti medinã . le, 47 .. khelà . iti vi÷vaþ .. (yathà, bhàgavate . 1 . 1 . 18 .
     %<athàkhyàhi harerdhãmannavatàrakathàþ ÷ubhàþ .
     lãlàvidadhataþ svairamã÷varasyàtmamàyayà ..>%) alabdhapriyasamàgamayà svacittavinodanàrthaü priyasya yà ve÷agatidçùñihasitabhaõitairanukçtiþ kriyate sà lãlà . tathà ca . %<apràptavallabhasamàgamanàyikàyàþ sakhyàþ puro'tra nijacittavinodabuddhyà . àlàpave÷agatihàsyavilokanàdyaiþ pràõe÷varànukçtimàkathayanti lãlàm ..>% iti . priyànukaraõaü lolà . yathà tenoditaü vadati yàti tathà tathàsàvityàdãtyanyo'pi . lã ïa ya o ÷liùi nàmnãti lak lãlà . ityamarañãkàyàü bharataþ .. * .. sà prakañàprakañabhedena dbividhà yathà --
     %<prakañàprakañà ceti lãlà seyaü dvidhocyate .>% iti padmapuràõam .. tathà hi .
     %<sadànantaiþ prakà÷aiþ svairlãlàbhi÷ca sa dãvyati .
     tatraikena prakà÷ena kadàcijjagadantare ..
     sahaiva svaparãvàrairjanmàdi kurute hariþ .
     kçùõabhàvànusàreõa lãlàkhyà ÷aktireva sà ..
     teùàü parikaràõà¤ca taü taü bhàvaü vibhàvayet .
     prapa¤cagocaratvena sà lãlà prakañà smçtà ..
     anyàstvaprakañà bhànti tàdç÷yastadagocaràþ .
     tatra prakañalãlàyàmeva syàtàü gamàgamau ..
     gokule mathuràyà¤ca dvàrakàyà¤ca ÷àrïgiõaþ .
     yàstatra tatràprakañàstatra tatraiva santi tàþ ..>% iti ÷rãbhàgavatàmçtam ..

#<lãlàvatã>#, strã, (lãlàstyasyà iti . lãlà + matup . masya vaþ .) keliyuktà . vilàsavatã . ÷çïgàrabhàvaceùñànvità . khelàvi÷iùñà . iti lãlà÷abdàrthadar÷anàt .. * .. bhàskaràcàryasya patnã . tatkçtàïkagranthaþ . yathà . godàvarãtãranivàsino mahàràùñrade÷odbhavasya ÷rãbhàskaràcàryasya granthakartuþ supriyà lãlàvatã virahavikùiõõahçdayasya tàü padairlãlàvatyà lãlàvatãmiva . iti lãlàvatãgranthasya maïgalàcaraõa÷lokasya ñãkàyàü bhave÷aþ .. * .. (avikùitançpateþ strãvi÷eùaþ . yathà, màrkaõóeye . 123 . 17 .
     %<lãlàvatã vãrasutà vãrabhadrasutànibhà ..>%) ve÷yàvi÷eùaþ .. yathà --
     %<abhiråpeõa sampannàn ghaññayitvà vinà bhçtim .
     dharmakàryamiti j¤àtvà na gçhõàti katha¤cana ..
     yo'sau suvarõakàra÷ca daridro'pyatha sattvavàn .
     na målyamàdàdve÷yàtaþ sabhàrya çddhisaüyutaþ .
     saptadvãpapatirjàtaþ såryàyutasamaprabhaþ ..>% iti matsyapuràõe lãlàvatãve÷yàyà lavaõàcaladàne hematarughañakasya tathàvidhaphaladar÷anàt . iti tithyàditattvam .. * .. nyàyagranthavi÷eùaþ . tasya dvitãya÷loko yathà --
     %<dravyaü nàkulamujjvalo guõagaõaþ karmàdhikaü ÷làghyate jàtirviplutimàgatà na ca punaþ ÷làghyà vi÷eùasthitiþ .
     sambandhaþ sahajo guõàdibhirayaü yatràstu satprãtaye sànvãkùà nayave÷makarmaku÷alà ÷rãnyàyalãlàvatã ..>% iti maõóanami÷raþ ..

#<lãlodyànaü>#, klã, (lãlàrthamudyànam .) devavanam . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 109 . 41 .
     %<atha mànasamullaïghya devarùivràtasevitam .
     atãtya gaõóa÷aila¤ca lãlodyànaü dyuyoùitàm ..>%)

#<luk>#, [c] puü, lopaþ . yathà . syamorluk klãvàt parayoþ syamorluk syàt . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<lukkàyitaþ>#, tri, (luk kàyasya yasya tàdç÷a ivàcaratãti . lukkàya + kvip . tataþ ktaþ .) antarhitaþ . yathà . antardhànaü lukkàyanamiti yàvat . yathà gurorantardhatte ÷i÷uþ nilãyate yalàyate lukkàyate lukkàyatãti lu¤càpanayane'pi luk . luk kàyaþ ÷arãraü yasya sa lukkàyaþ tataþ sa iva àcaratãti kvau sàdhyam . iti kàrakañãkàyàü durgàdàsaþ .. karmaõi ktaprayena niùpanno'yam ..

#<luïguùaþ>#, puü, cholaïgaþ . iti ratnamàlà ..

#<luja>#, i ka bhàùaññàrthe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-paraø-akaø-sakaø-ca-señ .) i ka, lu¤jayati . bhà dãptiþ . ùaññàrtho niketanahiüsàbaladànàni . iti durgàdàsaþ ..

#<lu¤ca>#, apanayane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) so'lu¤cãt karõanàsikam . iti durgàdàsaþ ..

#<luña>#, viloñaviloóanayoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø-viloñe akaø-viloóane sakaøseñ .) loñati . iti durgàdàsaþ ..

#<luña>#, i hrutau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) i, luõñyate . hçti÷cauryam . iti durgàdàsaþ ..

#<luña>#, ë é ya viloñaviloóanayoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (divàø-paraø-viloñe akaø-viloóane sakaø-señ .) ë, aluñat . é, alåluñat aluloñat . ya, luñyati . viloñaþ sambandhãbhàvaþ . tatra luñyan sa÷oko bhuvi rãrudàvàn . iti bhaññiþ .. viloóane luñyatyaññàlakàn durgàn kavàñàni ca loñati . iti halàyudhaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<luña>#, ë ïa dãptipratihatyoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-akaø-punarhanane sakaø-señ .) ë, aluñat . ïa, loñate . pratihatiþ ÷okàdinà patanaü punarhavanaü và . iti durgàdàsaþ ..

#<luña>#, ka bhàse . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøparaø-akaø-señ .) ka, loñayati . bhàso dãptiþ . iti durgàdàsaþ ..

#<luñha>#, upaghàte . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) loñhati . iti durgàdàsaþ ..

#<luñha>#, i gatyàlasyasteyakhoñe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø-sakaø-akaø ca-señ .) i, luõñhyate . àlasyaü mandãbhàvaþ . steyaü cauryam . khoñaþ khoóanam . iti durgàdàsaþ ..

#<luñha>#, ë ïa pratãghàte . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-sakaø-señ .) ë, aluñhat . ïa, loñhate . iti durgàdàsaþ ..

#<luñha>#, ka caurye . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøparaø-sakaø-señ .) ka, loñhayati . iti durgàdàsaþ ..

#<luñha>#, ÷i loñe . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàøparaø-akaø-señ .) ÷i, luñhati aluñhãt luloñha . loñaþ sambandhãmàvaþ . hàro'yaü hariõàkùãõàü luñhati stanamaõóale . iti durgàdàsaþ ..

#<luñhanaü>#, klã, (luñha loñe + lyuñ .) a÷vasya bhåmau punaþ punaþ ÷ramopahananam . loñà iti gaóàgaói iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . vellanam 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<luñhitaþ># tri, (luñha + ktaþ .) muhurbhuvi paràvçttaþ . ÷rama÷àntyarthaü punaþpunarbhåmau luñhito'÷vaþ . tatparyàyaþ . upàvçttaþ 2 . ityamarabharatau .. vellitaþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. apàvçttaþ 4 paràvçttaþ 5 . iti hemacandraþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 102 . 77 .
     %<÷ilàkalàpo luñhitaþ kima¤janagirerayam .
     kimutàkàlakalpàntameghaughaþ patito bhuvi ..>%)

#<luóa>#, manthe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) loóati . mantho viloóanam . iti durgàdàsaþ ..

#<luóa>#, ÷i saüvçtau . ÷leùe . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàø-paraø-sakaø-señ .) ÷i, luóati aluóãt luloóa . iti durgàdàsaþ ..

#<luõña>#, ki avaj¤àcaurye . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-pakùe bhvàø-paraø-sakaø-señ .) dantyanakàraprakçtiþ ñayogànmårdhanyaþ tena bhvàdipakùe yagàdau tallope luñyata ityàdi . ki, luõñayati luõñati . iti durgàdàsaþ ..

#<luõñakaþ># puü, (luõñatãti . luõña + õvul .) ÷àkavi÷eùaþ . nañyà iti bhàùà . tatparyàyaþ . màsavaþ 2 . iti ÷abdacandrikà ..

#<luõñà>#, strã, (luõña + aï . ñàp .) luñhanam . iti kàcit ÷abdaratnàvalã ..

#<luõñàkaþ>#, puü, (luõñatãti . luõña + %<jalpabhikùakuññaluõñavçïaþ ùàkan .>% 3 . 2 . 155 . iti ùàkan .) cauraþ . luñadhàtoþ ùàkapratyayena niùpannaþ ..

#<luõñàkã>#, strã, (luõñàka + ùitvàt ïãp .) caurà strã . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<luõñhakaþ>#, tri, (luõñhatãti . luõñha + õvul .) steyakàrakaþ . luñerà iti bhàùà . yathà --
     %<ye caurà vahrinà duùñà garadà gràmaluõñhakàþ .
     sàrameyàdane te vai pàtyante pàtakànvitàþ ..>% iti pàdme pàtàlakhaõóam ..

#<luõñhanaü>#, klã, (luõñha + lyuñ .) luñhanam . iti kàcit ÷abdaratnàvalã .. (yathà, devãbhàgavate . 5 . 1 . 18 .
     %<haraõaü luõñhanaü tadvat tatpatnãnàü naràdhipa ! ..>%)

#<luõñhà>#, strã, (luõñha + aï . striyàü ñàp .) luñhanam . iti kàcit ÷abdaratnàvalã ..

#<luõñhàkaþ>#, puü, (luõñha + ùàkan .) kàkaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (cauraþ . yathà, kalàvilàse . 1 . 3 .
     %<vighno'bhisàrikàõàü bhavanagaõasphàñikaprabhànikaraþ .
     yatra viràjati rajanãtimirapañaprakañaluõñhàkaþ ..>%)

#<luõñhã>#, strã, luñhanam . iti kàcit ÷abdaratnàvalã ..

#<luõóa>#, ka caurye . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøparaø-sakaø-señ .) ka, luõóayati . iti durgàdàsaþ ..

#<luõóikà>#, strã, (luõóã . svàrthe kan . tataùñàp .) nyàyasàriõau . iti hàràvalã .. ekatra veùñitameùalomàdiþ . luói iti nuñi iti ca bhàùà .. yathà --
     %<saindhava¤ca ghçtàbhyaktaü tàmrabhàjanamàtape .
     prataptamårõayà ghçùñaü tanmala¤ca samàharet ..>% tàmrabhàjane dhçtaü saindhavaü dattvà raudre taptaü kçtvà meùalomaluõóikayà ghçùñvà malagrahaü kçtvà tena mrakùayet . iti bhaiùajyaratnàvalã ..

#<luõóã>#, strã, nyàyasàriõã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<lutha>#, i kunthe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) i, lunthyate . kuntho vadhakle÷au . iti durgàdàsaþ ..

#<lupa># é ÷a pa ë ¤a au chede . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàø-ubhaø-sakaø-aniñ .) é, alålupat alulopat . ÷a pa ¤a, lumpati lumpate . ë, alupat . au, loptà . iti durgàdàsaþ ..

#<lupa>#, ira ya yupi . iti kavikalpadrumaþ .. (divàøparaø-akaø-señ .) ira, alupat alopãta . asmàt puùàditvànnityaü ïa ityanye . ya, lupyati . yupi àkulãbhàve . pàtuü lupyati làvaõyaü netrà¤jalipuñairnaraþ . iti halàyudhaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<lup>#, puü, (lup cchede + kvip .) lopaþ . yathà . abhobhago'ghobhyo've lup . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

@<[Page 4,226a]>@
#<luptaü>#, klã, (lup + ktaþ .) cauryadhanam . lota iti khyàtam . iti ÷abdaratnàvalã .. lopavati, tri . yathà --
     %<cakùuùmàniti luptàkùaü càõóàlaü bràhmaõeti ca .
     pra÷aüsà nindanaü dveùàt paruùànna vi÷iùyate ..>% iti tithyàditattvam .. (yathà ca, àryàsapta÷atyàm . 363 .
     %<parivçttanàbhi luptatribali ÷yàmastanàgramalasàkùi .
     bahudhavalajaghanarekhaü vapurna puruùàyitaü sahate ..>%)

#<luba># ki i ardane . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøpakùe bhvàø-paraø-sakaø-señ .) ki, lumbayati lumbati . i, lumbyate . ardanaü vaghaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<lubdhaþ>#, puü, (lubha + gatyartheti ktaþ .) vyàdhaþ . (yathà, mahàbhàrate . 16 . 4 . 21 .
     %<sa saüniruddhendriyavàïmanàstu ÷iùye mahàyogamupetya kçùõaþ .
     jaràtha taü de÷amupàjagàma lubdhastadànãü mçgasaülipsurugraþ ..>%) lampañaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<lubdhaþ>#, tri, (lubha + ktaþ .) àkàïkùã . iti medinã . dhe, 14 .. tatparyàyaþ . gçdhnuþ 2 . gardhanaþ 3 abhilàùukaþ 4 tçùõak 5 . ityamaraþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 55 . 30 .
     %<lubdho ya÷asi natvarthe bhãtaþ pàpànna ÷atrutaþ .
     mårkhaþ paràpavàdeùu naca ÷àstreùu yo'bhavat ..>%)

#<lubdhakaþ>#, puü, (lubdha eva . svàrthe kan .) vyàdhaþ . ityamaraþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 8 . 24 .
     %<àsmàkamãdç÷aü màüsaü dadate lubdhakà iti ..>%) lampañaþ . iti lubdha÷abdàrthadar÷anàt .. (pàyuþ . yathà, bhàgavate . 4 . 25 . 53 .
     %<nirçtirnàma pa÷càddbàstayà yàti pura¤janaþ .
     vai÷asaü nàma viùayaü lubdhakena samanvitaþ ..>%)

#<lubha>#, ya ir gàrdhye . iti kavikalpadrumaþ .. (divàøparaø-sakaø-señ .) gàrdhyamàkàïkùà . ya, lubhyati dhanaü lubdhaþ . ir, alubhat alobhãt . asmàt puùàditvàt nityaü ïa ityanye . iti durgàdàsaþ ..

#<lubha>#, ÷a vimohane . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàøparaø-akaø-señ .) ÷a, lubhatyàtmani kàme ca . iti halàyudhaþ .. lobhità lobdhà . iti durgàdàsaþ ..

#<lubhitaþ>#, tri, vimohitaþ . vimohanàrthalubhadhàtoþ ktapratyayena niùpannaþ ..

#<lula>#, vimardane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) sautradhàturayam . lulàpaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<lulàpaþ>#, puü, (lulyate iti . lula vimardane + bhidàditvàt aï . lulàü àpnotãti . àp + aõ .) mahiùaþ . ityamaraþ .. (yathà, durgàbhaktitaraïgiõyàm .
     %<lulàpaü khaógena chindhi chindhi ..>%) (tathàsya paryàyaþ .
     %<mahiùo ghoñakàriþ syàtkàsara÷ca rajasvalaþ .
     pãnaskandhaþ kçùõakàyo lulàpo yamavàhanaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe dvitãye bhàge ..)

#<lulàpakandaþ>#, puü, (lulàpapriyaþ kandaþ .) mahiùakandaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<lulàpakàntà>#, strã, (lulàpasya kàntà .) mahiùã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<lulitaþ>#, tri, (lula + ktaþ .) àndolitaþ . yathà,
     %<preïkùolitastaralito lulitàndolitàvapi ..>% iti bhåriprayogaþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 37 . 70 .
     %<hatvà rathà÷vàü÷ciccheda ÷iro lulitakuõóalam ..>% vikãrõaþ . iti ÷rãdharaþ .. yathà, bhàgavate . 1 . 9 . 34 .
     %<yudhi turagarajo vidhåmraviùvak kacalulita÷ramavàryalaïkçtàsye ..>% vyàptaþ . yathà, ràmàyaõe . 2 . 65 . 19 .
     %<na sma vibhràjate devã ÷okà÷rululitànanà ..>% glànaþ . yathà, àryàsapta÷atyàm .
     %<pràtarnidràti yathà yathàtmajà lulitaniþsahairaïgaiþ .
     jàmàtari muditamanàstathà tathà sàdarà ÷va÷råþ ..>% unmålitaþ . yathà, bhàgavate . 3 . 19 . 24 .
     %<vi÷ãrõabàhvaïghri÷iroruho'patat yathà nagendro lulito nabhasvatà ..>% khaõóitaþ . yathà, tatraiva . 4 . 9 . 10 .
     %<kimbantakàsilulitàt patatàü vimànàt ..>% vidhvastaþ . yathà, tatraiva . 7 . 9 . 23 .
     %<ye'smatpituþ kupitahàsavijçmbhitabhråvisphårjitena lulitàþ sa tu te nirastaþ ..>%)

#<luùa>#, steye . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) loùati . iti durgàdàsaþ ..

#<luùa>#, hiüsane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) sautradhàturayam . luùõaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<luùabhaþ>#, puü, (roùatãti . ruùa hiüsàyàm + %<ruùernilluù ca .>% uõàø 3 . 124 . iti abhac . luùàde÷a÷ca dhàtoþ .) mattahastã . ityuõàdikoùaþ ..

#<luha>#, au gàrdhye . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-aniñ .) au, alukùat . gàrdhyaü labdhumicchà . lohati dhanaü lokaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<lå>#, ¤a gi chidi . iti kavikalpadrumaþ .. (kryàøubhaø-sakaø-aniñ .) ¤a gi, lånàti lånãte . lånaþ låniþ . iti durgàdàsaþ ..

#<låtà>#, strã, (lånàtãti . lå + bàhulakàt tan . guõàbhàva÷ca .) kãñavi÷eùaþ . màkaósà iti bhàùà . tatparyàyaþ . tantuvàyaþ 2 årõanàbhaþ 3 markañakaþ 4 . ityamaraþ .. markañaþ 5 låtikà 6 årõanàbhiþ 7 ÷anakaþ 8 tantravàyaþ 9 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 504 .
     %<låtàtantuniruddhadvàraþ ÷ånyàlayaþ patatpatagaþ .
     pathike tasminna¤calapihitamukho roditãva sakhi ! ..>%) pipãlikà . rogavi÷eùaþ . iti medinã . te, 52 .. ÷eùasya paryàyaþ . marmavraõaþ 2 vçkkà 3 . iti ràjanirghaõñaþ .. tadrogasya nidànàdi låtànàü jantubi÷eùàõàmutpattiü saükhyà¤càha .
     %<yasmàllånatçõaü pràptà muneþ prasvedabindavaþ .
     tebhyo jàtàstato låtà iti khyàtàstu ùoóa÷a ..>% atra su÷rutaþ .
     %<vi÷vàmitro nçpavaraþ kadàcidçùisattamam .
     va÷iùñhaü kopayamàsa gatvà÷ramapadaü kila ..
     kupitasya munestasya lalàñe svedabindavaþ .
     apatan dar÷anàdeva hyadhastàttãvravarcasaþ ..
     låte tçõe maharùestu dhenvarthe saübhçte'pi ca .
     tato jàtàstvimà ghorà nànàråpà mahàviùàþ .
     tàsàmaùñau kaùñasàdhyà varjyàstàvatya eva hi ..>% tatra tçõamaõóalàprabhçtayo'ùña kaùñasàdhyàþ . sauvarõikàprabhçtayo'ùñàvasàdhyàþ . tàsàü sàmànyato daü÷alakùaõamàha .
     %<tàbhirdaùñe daü÷ako'pyapravçttiþ kùatajasya ca .
     jvaro dàho'tisàra÷ca gadàþ syu÷ca tridoùajàþ ..
     pióikà vividhàkàrà maõóalàni mahànti ca .
     ÷othà mahànto mçdavo raktàþ ÷yàvà÷calàstathà .
     sàmànyaü sarvalåtànàmetaddaü÷asya lakùaõam ..>% daü÷ako'pyadaü÷amadhye påtibhàvaþ .
     %<daü÷amadhye tu yat kçùõaü ÷yàvaü và jàlakàvçtam .
     dagdhàkçti bhç÷aü pàkaü kleda÷othajvarànvitam .
     dåùãviùàbhirlåtàbhistaddaùñamiti nirdi÷et ..>% sauvarõikàdayo'ùñàvasàdhyapràõaharàstàsàü lakùaõamàha . ÷othaþ ÷vetàsità raktà pãtà ca pióikà jvaraþ . pràõàntiko bhaveddàhaþ ÷vàso hikkà ÷irograhaþ .. * .. tasyauùadhaü yathà --
     %<rajanãyugmapattaïgama¤jiùñhànàgake÷araiþ .
     ÷ãtàmbupiùñairàlepaþ sadyo låtàü vinà÷ayet ..>% api ca .
     %<abhayàü rocanàü kuùñhamarkapuùpaü tathotpalam .
     nalavetasamålàni garalaü surasàü tathà ..
     sakaliïgaü sama¤jiùñhàmanantà¤ca ÷atàvarãm .
     ÷çïgàñakaü samaïgà¤ca padmake÷aramityapi ..
     kalkãkçtya pacet sarpiþ payo dadyàccaturguõam .
     samyak pakve'vatãrõe ca ÷ãte tasmin viniþ .
     kùipet ..
     sarpistulyaü bhiùak kùaudraü kçtarakùaü nidhàpayet .
     viùàõi hanti durgàõi garadoùakçtàni ca ..
     spar÷àddhanti viùaü sarvaü garairupahatàü tvacàm .
     yogajantamakaü kaõóuü màüsasàdaü visaüj¤atàm ..
     nà÷ayatya¤janàbhyaïgaü pànavastiùu yojitam .
     sarpakãñàkhulåtàdidaùñànàü viùahçt param ..>% mçtyupà÷acchedi ghçtam . iti bhàvaprakà÷aþ .. (tathà ca .
     %<koñibhyo dàruõatarà låtàþ ùoóa÷a tà jaguþ .
     aùñàviü÷atirityeke tato'pyanye tu bhåyasãþ ..
     sahasrara÷myanucarà vadantyanye sahasra÷aþ .
     bahåpadravaråpà tu låtaikaiva viùàtmikà ..
     råpàõi nàmatastasyà durj¤eyànyatisaïkaràt .
     nàsti sthànavyavasthà ca doùato'taþ pracakùate ..
     kçcchrasàdhyà pçthagdoùairasàdhyà nicayena sà .
     taddaü÷aþ paittiko dàhatçñsphoñajvaradàhavàn ..
     bhç÷oùmà raktapãtàbhaþ kledã dràkùàphalopamaþ .
     ÷laiùmikaþ kañhinaþ pàõóuþ paråùakaphalàkçtiþ ..
     nidràü ÷ãtajvaraü kàsaü kaõóå¤ca kurute bhç÷am .
     vàtikaþ paruùaþ ÷yàvaþ parvabhedajvarapradaþ ..
     tadvibhàgaü yathàsva¤ca doùaliïgairvibhàvayet .
     asàdhyàyàntu hçnmoha÷vàsahikkà÷irorujàþ ..
     ÷vetàþ pãtàþ sità raktàþ piñikàþ ÷vayathådbhavàþ ..
     vepathurvamathurdàhastçóàndhyaü vakranàsatà .
     ÷yàvo'ùñhavaktradantatvaü pçùñhagrãvàvabha¤janam ..
     pakvajambåsavarõa¤ca daü÷àt sravati ÷oõitam .
     sarvàpi sarvajà pràyo vyapade÷astu bhåyasà ..
     tãkùõamadhyàvaratvena sà tridhà hantyupekùitàþ .
     saptàhena da÷àhena pakùeõa ca paraü kramàt ..
     låtàdaü÷a÷ca sarvo'pi dadrumaõóalasannibhaþ .
     sito'sito'ruõaþ pãtaþ ÷yàvo và mçdurunnataþ ..
     madhye kçùõo'thavà ÷yàvaþ paryante jàlakàvçtaþ .
     visarpavàn ÷ophayutastapyate bahuvedanaþ ..
     jvarà÷upàkavikledakodàvadaraõànvitaþ .
     kledena yat spç÷atyaïgaü tatràpi kurute vraõam ..
     ÷vàsadaüùñrà÷akçnmåtra÷ukralàlànakhàrtavaiþ .
     aùñàbhirudvamatyeùà viùaü vaktrairvi÷eùataþ ..
     låtà nàbherda÷atyårdhvamårdhvaü vàdha÷ca kãñakàþ .
     taddåùita¤ca vastràdidehe pçktaü vikàrakçt ..
     dinàrdha lakùyate naiva daü÷o låtàviùodbhavaþ .
     såcãvyadhavadàbhàti tato'sau prathame'hani ..
     avyaktavarõaþ pracalaþ ki¤cit kaõóårujànvitaþ .
     dvitãye'bhyunnato'nteùu piñakairiva vàcitaþ ..
     vyaktavarõo nato madhye kaõóåmàn granthisannibhaþ .
     tçtãye sajvaro romaharùakçdraktamaõóalaþ ..
     ÷aràvaråpastodàóhyo romakåpeùu sasravaþ .
     mahàü÷caturthe ÷vayathustàpa÷vàsabhramapradaþ ..
     vikàràn kurute tàüstàn pa¤came viùakopajàn .
     ùaùñhe vyàpnoti marmàõi saptame hanti jãvitam ..
     iti tãkùõaü viùaü madhyaü hãna¤ca vibhajedataþ .
     ekaviü÷atiràtreõa viùaü ÷àmyati sarvathà ..
     athà÷u låtàdaùñasya ÷astreõàdaü÷amuddharet .
     dahecca jàmbavauùñhàdyairna tu pittottaraü dahet ..
     karka÷aü bhinnaromàõaü marmasandhyàdisaü÷ritam .
     prasçtaü sarvato daü÷aü nacchindãta dahenna ca ..
     lepayeddagdhamagadairmadhusaindhavasaüyutaiþ .
     su÷ãtaþ secayeccànukaùàyaiþ kùãrivçkùajaþ ..
     sarvato'paharedraktaü ÷çïgàdyaiþ sirayàpivà .
     sekà lepàstataþ ÷ãtà bodhi÷leùmàntakàkùaraiþ ..
     phalinãdvini÷àkùaudrasarpirbhiþ padmakàhvayaþ .
     a÷eùalåtàkãñànàmagadaþ sarvakàrmikaþ ..>%
     %<rodhraü sevyaü padmakaü padmareõuþ kàlãyàkhyaü candanaü yacca raktam .
     kàntà puùpaü dugdhinãkà mçõàlaü låtàþ sarvà ghnanti sarvakriyàbhiþ ..>% iti vàgbhañe uttarasthàne 37 adhyàyaþ ..)

#<låtàriþ>#, puü, (låtàyà ariþ .) dugdhaphenãkùupaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<låtikà>#, strã, (låtaiva . svàrthe kan . ñàpi ata itvam .) markañakaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<lånaþ>#, tri, (låyate smeti . lå + ktaþ . %<lvàdibhyaþ .>% 8 . 2 . 44 . iti niùñhàtasya naþ .) chinnaþ . ityamaraþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 27 . 143 .
     %<daivena vairiõà saükhye lånabàhuvanaþ kçtaþ ..>% upacitaþ . yathà, kumàre . 3 . 61 .
     %<tasyàþ sakhãbhyàü praõipàtapårbaü svahastalånaþ ÷i÷iràtyayasya .
     vyakãryata tryambakapàdamåle puùpoccayaþ pallavabhaïgabhinnaþ ..>%)

#<lånakaþ>#, puü, (låna eva . svàrthe kan .) bheditaþ . pa÷uþ . iti medinã . ke, 159 ..

#<låniþ>#, strã, (lå + ktin . %<çkàralvàdibhyaþ ktinniùñhàvadbhavatãti vaktavyam .>% 8 . 2 . 44 . ityasya vàrtikoktyà tasya naþ .) chedaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (brãhiþ . ityujjvaladattaþ . 4 . 105 ..)

#<låmaü>#, klã, (låyate iti . lå + bàhulakàt mak .) làïgålam . ityamaraþ ..

#<låmaviùaþ>#, puü, (låme làïgåle viùamasya .) vç÷cikàdiþ . iti hemacandraþ ..

#<låùa>#, ka vadhe . steye . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-paraø-sakaø-señ .) ka, låùayati . iti durgàdàsaþ ..

#<lekhaþ>#, puü, (likhyate iti . likh + gha¤ .) devaþ . ityamaraþ .. lekhyaþ . iti medinã . khe, 4 .. (yathà, kumàre . 1 . 7 .
     %<vrajanti vidyàdharasundarãõàmanaïgalekhakriyayopayogam ..>%)

#<lekhakaþ>#, puü, (likhatãti . likh + õvul .) lekhanakartà . tatparyàyaþ . lipikaraþ 2 akùaracanaþ 3 akùaracu¤cuþ 4 . ityamaraþ . 2 . 8 . 15 .. volakaþ 5 karakaþ 6 masãpaõyaþ 7 karapraõãþ 8 . iti ÷abdaratnàvalã .. varõã 9 . iti jañàdharaþ .. * .. tasya lakùaõàni yathà --
     %<sarvade÷àkùaràbhij¤aþ sarva÷àstravi÷àradaþ .
     lekhakaþ kathito ràj¤aþ sarvàdhikaraõeùu vai ..
     ÷ãrùopetàn susaüpårõàn sama÷reõigatàn samàn .
     akùaràn vai likhedyastu lekhakaþ sa varaþ smçtaþ ..
     upàyavàkyaku÷alaþ sarva÷àstravi÷àradaþ .
     bahvarthavaktà càlpena lekhakaþ syàdbhçgåttama ..
     vàkyàbhipràyatattvaj¤o de÷akàlavibhàgavit .
     anàhàryo nçpe bhakto lekhakaþ syàdbhçgåttama ..>% iti màtsye 189 adhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<sakçduktagçhãtàrtho laghuhasto jitàkùaraþ .
     sarva÷àstrasamàlokã prakçùño nàma lekhakaþ ..>% iti càõakyasaügrahaþ .. * .. ràjalekhakalakùaõaü yathà --
     %<bràhmaõo mantraõàbhij¤o ràjanãtivi÷àradaþ .
     nànàlipij¤o medhàvã nànàbhàùàsamanvitaþ ..
     mantraõàcaturo dhãmàn nãti÷àstràrthakovidaþ .
     sandhivigrahabhedaj¤o ràjakàrye vicakùaõaþ ..
     sadà ràjahitànveùã ràjasannidhisaüsthitaþ .
     kàryàkàryavicàraj¤aþ satyavàdã jitendriyaþ ..
     svaråpavàdã ÷uddhàtmà dharmaj¤o ràjadharmavit .
     evamàdiguõairyuktaþ sa eva ràjalekhakaþ ..
     nçpànuvartã satataü nçpavi÷vàsarakùakaþ .
     nçpaterhitakànveùã sa eva ràjalekhakaþ ..>% iti patrakaumudã .. * .. lekhyakarma kàyasthena kartavyam . yathà --
     %<lekhakànapi kàyasthàn lekhyakçtye vicakùaõàn ..>% kuryàditi÷eùaþ . iti parà÷arasaühitàyàm 10 adhyàyaþ .. (gaõe÷astu mahàbhàratasya lekhakaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 1 78 -- 79 .
     %<÷rutvaitat pràha vighne÷o yadi me lekhanã kùaõam .
     likhato nàvatiùñheta tadà syàü lekhako hyaham ..
     vyàso'pyuvàca taü devamabuddhvà mà likha kvacit .
     oümityuktvà gaõe÷o'pi babhåva kila lekhakaþ ..>%)

#<lekhanaü>#, klã, (likha + lyuñ .) chardanam . bhurjatvaph . akùaravinyàsaþ . iti medinã . me, 122 .. * .. bhåmau lekhananiùedho yathà --
     %<na bhåmau vilikhedvarõaü mantraü na pustakaü likhet ..>% iti yoginãtantre tçtãyabhàge 7 pañalaþ .. lekhanà¤janam . yathà --
     %<dakùàõóatvak÷ilàkàca÷aïkhacandanasaindhavaiþ .
     cårõitaira¤janaü proktaü puùpàrmàdinikçntanam ..>% dakùaþ kukkuñaþ tasyàõóasya tvak . ÷ilà manaþ÷ilà . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<lekhanaþ>#, puü, (likha + lyuþ .) kà÷aþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<lekhanikaþ># puü, (lekhanaü ÷ilpamasya . lekhana + ñhan .) lekhahàrakaþ . parahastena lekhakaþ . svahastena lekhakaþ . iti medinã . ke, 211 ..

#<lekhanã>#, strã, likhyate'nayà . (likha + lyuñ . ïãù .) lekhanasàdhanavastu . tatparyàyaþ . varõatålikà 2 . iti hàràvalã .. varõatålã 3 kalamaþ 4 akùaratålikà 5 . iti jañàdharaþ .. karà÷rayaþ 6 citrakaþ 7 . iti ÷abdaratnàvalã .. * .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 1 . 78 .
     %<÷rutvaitat pràha vighne÷o yadi me lekhanã kùaõam .
     likhato nàvatiùñheta tadàsyàü lekhako hyaham ..>%) lekhanãkaraõa÷ubhà÷ubhaü yathà --
     %<vaü÷asåcyà likhedbarõaü tasya hànirbhaveddhruvam .
     tàmrasåcyà tu vibhavo bhavenna tatkùayo bhavet ..
     mahàlakùmãrbhavennityaü suvarõasya ÷alàkayà .
     bçhannalasya såcyà vai mativçddhiþ prajàyate ..
     tathà agnimayairdevi puttrapauttradhanàgamaþ .>% agnimayai÷citrakàùñhamayaiþ .
     %<raityena vipulà lakùmãþ kàüsyena maraõaü bhavet ..
     aùñàïgulapramàõena da÷àïgulena vàthavà .
     caturaïgulasåcyà và yo likhet pustakaü ÷ubhe .
     tattadakùarasaükhye tu svalpàyuryàti vai dine ..>% yathà raityenetyàdivacane ekatraiva vidhiniùedhau tathàtràpyaùñàïgulada÷àïgulayorvidhiþ niùedha÷caturaïgule . iti yoginãtantre tçtãyabhàge 7 pañalaþ .. (khañikà . tatparyàyo yathà --
     %<khañikà kañhinã càpi lekhanã ca nigadyate ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<lekhanãyaþ>#, tri, lekhyam . lekhitavyam . iti likhadhàtoþ karmaõyanãyapratyayena niùpannam .. (yathà, su÷rute . 6 . 18 .
     %<snehano lekhanãya÷ca ropaõãya÷ca sa tridhà ..>%)

#<lekharùabhaþ>#, puü, (lekheùu deveùu çùabhaþ ÷reùñhaþ . lekha çùabha iveti và .) indraþ . ityamaraþ ..

#<lekhahàraþ>#, puü, lekhaü harati ityarthe aõapratyayena niùpannaþ . patravàhakaþ . iti siddhàntakaumudã .. (yathà, kathàsaritsàgare . 5 . 65 .
     %<nigåóhaü sa nçpastatra lekhahàraü vyasarjayat ..>%)

#<lekhahàrakaþ>#, puü, (lekhahàra eva . svàrthe kan .) patravàhakaþ . (yathà, kathàsaritsàgare . 39 . 190 .
     %<àhvànàya svanagare sthitenocchçïkhalasthiteþ .
     bhràturdhåma÷ikhasyeha prahito lekhahàrakaþ ..>%)

#<lekhà>#, strã, (likhyate iti . likha + bàhulakàt ap . ñàp .) lipiþ . païktiþ . iti medinã . khe, 4 ..

#<lekhàrhaþ>#, puü, (lekhe arhaþ .) ÷rãtàlavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. lekhanayogye, tri ..

@<[Page 4,228b]>@
#<lekhitaü>#, tri, lekhyate yat . kàritalikhitam . iti ¤yantalikhadhàtoþ ktapratyayena niùpannam ..

#<lekhyaü>#, tri, (likha + õyata .) lekhitavyam lekhanãyam . iti likhadhàtoþ karmaõi yapratyayena niùpannam .. * .. vyavahàràïgakakriyàpàdàïgam . yathà --
     %<ùàõmàsike'pi samaye bhràntiþ saüjàyate yataþ .
     dhàtràkùaràõi sçùñàni patràråóhànyataþ purà ..
     lekhyantu dvividhaü proktaü svahastànyakçtantathà .
     asàkùikaü sàkùimacca siddhirde÷asthitestayoþ ..
     mçtàstu sàkùiõo yatra dhanikarõikalekhakàþ .
     tadapyapàrthaü karaõamçte tvàdheþ sthirà÷rayàt ..
     dar÷itaü pratikàla¤ca pañhitaü ÷ràvita¤ca yat .
     lekhyaü sidhyati sarvatra mçteùvapi ca sàkùiùu ..>% iti vyavahàratattve bçhaspatiþ .. api ca . sàmprataü lekhyaü niråpyate . tatra lekhyaü dbividham . ÷àsanaü jànapada¤ceti . ÷àsanaü niråpitam . jànapadamabhidhãyate . tacca dvividham . svahastakçtamanyakçta¤ceti . tatra svahastakçtamasàkùikam . anyakçtaü sasàkùikam . anayo÷ca de÷àcàrànusàreõa pràmàõyam . yadàha nàradaþ .
     %<lekhyantu dvividhaü j¤eyaü svahastànyakçtantathà .
     asàkùimat sàkùimacca siddhide÷asthitestayoþ ..>% iti .. tatrànyakçtamàha .
     %<yaþ ka÷cidartho niùõàtaþ svarucyà tu parasparam .
     lekhyantu sàkùimat kàryantasmin dhanikapårvakam ..>% dhanikàdhamarõayoryo'rtho hiraõyàdiþ parasparaü svarucyà iyatà kàlenaitàvaddeyamitãyatã ca pratimàsraü vçddhiriti niùõàto vyavasthitastasminnartha kàlàntare vipratipattau vastutattvanirõayàrthaü lekhyam . sàkùimaduktalakùaõaü sàkùiyuktam . dhanikaþ pårvo yasmin taddhanikapårvakam . dhanikanàmalekhanapårbakamiti yàvat kàryaü kartavyam . uktalakùaõàþ sàkùiõo và kartavyàþ .
     %<kartrà tu yat kçtaü kàryaü siddhyarthantasya sàkùiõaþ .
     pravartante vivàdeùu svakçtaü vàpyalekhyakam ..>% iti smaraõàt .. àpa ca .
     %<samàmàsatadardhàharnàmajàtisvagotrakaiþ .
     sabrahmacàrikàtmãyapitçnàmàdicihritam ..>% samà saüvatsaraþ . màsa÷caitràdistadardhaþ pakùaþ ÷uklaþ kçùõo và . ahastithiþ pratipadàdiþ . nàma dhanikàdhamarõayoþ . jàtirbràhmaõàdiþ . svagotraü và÷iùñhàdigotrametaiþ samàdibhi÷cihritam . tathà sabrahmacàrikaü bahvçcàdi÷àkhàprayuktaü guõanàmabahvçcaþ kañha iti . àtmãyapitçnàma dhanikarõikapitçnàma . àdi grahaõàddravyajàtisaükhyàcàràdergrahaõam . etai÷cihritaü lekhyaü kàryamiti gatena sambandhaþ . ki¤ca .
     %<samàpte'rthe çõã nàma svahastena nive÷ayet .
     mataü me'mukaputtrasya yadatropari lekhitam ..>% dhanikàdhamarõayoryo'rthaþ svarucyà vyavasthitastasminnarthe samàpte likhite çõã adhamarõo nàmàtmãyaü svahastenàsmillekhye yadupari lekhitaü tanmamàmukaputtrasya matamabhipretamiti nive÷ayet patre likhet . tathà --
     %<sàkùiõa÷ca svahastena pitçnàmakapårbakam .
     atràhamamukaþ sàkùã likheyuriti te samàþ ..>% tasmin lekhye ye sàkùiõo likhitàste'pyàtmãyapitçnàmalekhanapårbakamasminnarthe ahamamuko devadattaþ sàkùãti svahastenaikaika÷o likheyuste ca samàþ saükhyàto guõata÷ca kartavyàþ . yadyadhamarõaþ sàkùã và lipij¤o na bhavati tadàdhamarõo'nyana sàkùã ca sàkùyantareõa sarvasàkùisannidhau svamataü lekhayet . yathàha nàradaþ .
     %<alipij¤a çõã yaþ syàt svamatantu sa lekhayet .
     sàkùã và sàkùiõànyena sarvasàkùã samãpataþ ..>% iti . api ca . ubhayàbhyarthyate naitanmayà hyamukasånunà . likhitaü hyamukeneti lekhako'nte tato likhet .. tato lekhako dhanikàdhamarõikàbhyàü ubhàbhyàü pràrthitena mayàmukena devadattena viùõumitrasånunà etallekhyaü likhitamityante likhet .. * .. sàmprataü svakçtalekhyamàha .
     %<vinàpi sàkùibhirlekhyaü svahastalikhitantu yat .
     tat pramàõaü smçtaü lekhyaü balopadhikçtàdçte ..>% yallekhyaü svahastena likhitaü adhamarõena tat sàkùibhirvinàpi pramàõaü smçtaü manvàdibhiþ . balopadhikçtàdçte . balena balàtkàreõa . upadhinà chalalobhakrodhabhayamadàdilakùaõena yat kçtaü tasmàdvinà . nàrado'pyàha .
     %<mattàbhiyuktastrãbàlabalàtkàrakçta¤ca yat .
     tadapramàõaü likhitaü bhayopadhikçtantatheti ..>% taccaitat svahastakçtaü parahastakçta¤ca yallekhyaü de÷àcàrànusàreõa savandhakavyavahàre vandhakavyavahàrayuktamarthakramàparilopana lipyakùaràparilopena ca lekhyamityetàvanna punaþ sàdhu÷abdaireva pràtisvikade÷abhàùayàpi lekhanãyam . yathàha nàradaþ .
     %<de÷àcàràviruddhaü yadvyaktàdhividhilakùaõam .
     tat pramàõaü smçtaü lekhyamaviluptakramàkùaram ..>% iti .. vidhànaü vidhiràdhervidhiràdhãkaraõantasya lakùaõam . gopyàdhirbhogyàdhikàlakçtamityàdi tadvyaktaü vispaùñaü yasmiüstadbyaktàdhividhilakùaõam . aviluptakramàkùaraü arthànàkramaþ krama¤càkùaràõi ca kramàkùaràõi aviluptàni kramàkùaràõi yasmiüstadaviluptakramàkùaram . tadevaü bhåtaü likhitaü pramàõam . ràja÷àsanavanna sàdhu÷abdaniyamo'tretyabhipràyaþ . lekhyaprasaïgena lekhyàråóhamapyçõaü tribhireva deyamityàha . çõaü lekhyakçtandeyaü puruùaistribhireva tu . yathà sàkùyàdikçtamçõantribhireva deyaü tathà lekhyakçtamapyàhartçputtratatputraistribhireva deyam . na caturthàdibhiriti niyamyate . nanu puttrapauttrairçõandeyamityavi÷eùeõarõamàtrantribhireva deyamiti niyatameva . vàóhamasyaivotsargasya patràråóharõaviùaye smçtyantaraprabhavàmapavàda÷aïkàmapanetumidaü vacanamàrabdham . tathà hi . patralakùaõamabhidhàya kàtyàyanenàbhihitam . evaü kàlamatikràntaü pitéõàndàpyate çõamiti . itthaü patràråóhamatikràntakàlamapi pitéõàmapi pitéõàü sambandhi dàpyate . atra pitéõàmiti bahuvacananirde÷àt kàlamatikràntamiti vacanàccaturthàdirdàpyata iti pratãyate . tathà hàrãtenàpi . lekhyaü yasya bhaveddhaste làbhantasya vinirdi÷editi . atràpi yasya haste patramasti tasyarõalàbha iti sàmànyena caturthàdibhyo'pyçõalàbho'stãti pratãyate . ata÷caitadà÷aïkànivçttyarthaü etadvacanamiti yuktam . vacanadbayantu yogã÷varavacanànusàreõa yojanãyam .. * .. asyàpavàdamàha . àdhistu bhujyate tàvadyàvattanna pradãyate . savandhake'pi patràråóhe çõe tribhireva deyamiti niyamàdçõàpakaraõànadhikàreõàdhyàharaõe'pyanadhikàrapràptàvidamucyate . yàvaccaturthena pa¤camena và çõaü na dãyate tàvadevàdhirbhujyata iti vadatà savandhakarõàpàkaraõe caturthàderapyadhikàro dar÷itaþ . nanvetadapyayuktameva phalabhogyo na na÷yatãti satyam . tadapyetasminna satyapavàdavacane puruùatrayaviùayameva syàditi sarvamanavadyam .. * .. pràsaïgikaü parisamàpya prakçtamevànusarati .
     %<de÷àntarasthe durlekhye naùñonmçùñe hçte tathà .
     bhinne dagdha'thavà cchinne lekhyamanyattu kàrayet ..>% vyavahàràkùame patre patràntaraü kuryàditi vidhãyate . vyavahàràkùamatva¤càtyantavyavahitade÷àntarasthe patre durlekhye duùñàni sandihyamànàni avàcakàni và lekhyàni lipyakùaràõi padàni và yasmiüstaddurlekhyaü tasmindurlekhye naùñe kàlava÷ena unmçùñe masãdaurbalyàdinà mçdite lipyakùare hçte taskaràdibhirbhinne vidalite dagdhe agninà chinne dvidhà bhåte sati dvirbhavati . etaccàrthipratyarthinoþ parasparànumatau satyàü vimatyàntu vyavahàràpràptau de÷àntarasthapatrànayanàdhyànàpekùayà kàlo dàtavyaþ durde÷àvasthite naùñe và patre sàkùibhireva vyavahàranirõayaþ kàryaþ . yathàha nàradaþ . %<lekhye de÷àntaranyaste ÷ãrõe durlikhite hçte . satastatkàlakaraõamasato dçùñadar÷anam ..>% iti .. sato vidyamànapatrasya de÷àntarasthasyànayanàya kàlakaraõaü kàlàvadhidàtavyaþ . asataþ punaravidyamànasya patrasya pårbaü ye draùñàraþ sàkùiõastairdar÷anaü vyavahàraparisamàpanaü kuyyam . yadà tu sàkùiõo na santi tadà divyena nirõayaþ kàryaþ alekhyasàkùike daivãü vyavahàre vinirdi÷editi smaraõàt . etacca jànapadaü vyavasthàpatram . ràjakãyamapi vyavasthàpatramãdç÷ameva bhavati . iyàüstu vi÷eùaþ .
     %<ràj¤aþ svahastasaüyuktaü svamudràcihritantathà .
     ràjakãyaü smçtaü lekhyaü sarveùvartheùu sàkùimat ..>% iti .. * .. tathànyadapi ràjakãyaü jayapatraü vçddhava÷iùñhenoktam . yathopanyastasàdhyàrthasaüyuktaü sottarakriyam . sàvadhàraõaka¤caiva jayapatrakamiùyate .. pràóvivàkàdihastàïkaü mudritaü ràjamudrayà . siddhe'rthe vàdine dadyàjjayine jayapatrakamiti .. tathà . sabhàsado'pi mataü me'mukaputtrasyeti svahastaü dadyuþ .
     %<sabhàsada÷ca ye tatra smçti÷àstravidaþ sthitàþ .
     yathà lekhyavidhau tadbat svahastaü dadyureva te ..>% iti manusmaraõàt .. sabhàsadà¤ca parasparànumativyatirekeõa vyavahàro niþ÷alyo bhavati . yathàha nàradaþ . %<yatra sabhyo janaþ sarvaþ sàdhye taditi manyate . sa niþ÷alyo vivàdaþ syàt sa÷alyastvanyathà bhavet ..>% iti . etaccatuùpàdvyavahàra eva .
     %<sàdhayet sàdhyamarthaü yaccatuùpàdànvita¤ca yat .
     ràjamudràïkita¤caiva jayapatrakamiùyate ..>% iti smaraõàt .. yatra tu hãnatà yathà .
     %<anyavàdã kriyàdveùã nopasthàtà niruttaraþ .
     àhrataprapalàyã ca hãnaþ pa¤cavidhaþ smçtaþ ..>% iti .. tatra na jayapatramasti api tu hãnapatrameva tacca kàlàntare daõóapràptyarthaü jayapatraü tu pràïnyàyavidhisiddhyarthamiti vi÷eùaþ . lekhyasandehe nirõayanimittànyàha .
     %<sandigdhalekhya÷uddhiþ syàt svahastalikhitàdibhiþ .
     yuktipràptikriyàcihrasambandhàgamahetubhiþ ..>% ÷uddhama÷uddha¤ceti sandigdhasya lekhyasya ÷uddhiþ svahastalikhitàdibhiþ syàt . svahastena likhitaü yallekhyàntarantena ÷uddhiþ . yadi sadç÷ànyakùaràõi bhavanti tadà ÷uddhiþ syàdityarthaþ . àdi÷abdàt sàkùilekhakasvahastalikhitàntarasambàdàcchuddhiriti . yuktyà pràptiryuktipràptiþ . de÷akàlapuruùàõàü dravyeõa saha sambabdhaþ pràptiþ . asminde÷e asmin kàle asya puruùasyedaü dravyaü ghañata iti yuktiþ . pràptiþ kriyà tatsàkùyupanyàsaþ . cihramasàdhàraõaü ÷rãkàràdi . sambandhaþ arthipratyarthinoþ pårbamapi parasparavi÷vàsena dànagrahaõàdisambandhaþ . àgamo'syaitàvato'rthasya sambhàvitaþ pràptyupàyaþ . eta eva hetavaþ . ebhirhetubhiþ sandigdhalekhya÷uddhiþ syàdityanvayaþ . yadà tu lekhye sandehanirõayo na jàyate tadà sàkùibhirnirõayaþ kàryaþ . yathàha kàtyàyanaþ .
     %<dåùite patrake vàdã tadàråóhàüstu nirdi÷et ..>% iti . sàkùisambhavaviùayamidaü vacanam . sàkùyasambhavaviùayantu hàrãtavacanam .
     %<na mayaitat kçtaü patraü kåñametena kàritam .
     adharãkçtya tat patramatha divyena nirõayaþ ..>% iti .. * .. evaü ÷odhite patre çõe ca dàtavye pràpte yadà kçtsnamevarõandàtumasamarthastadà kiü kartavyamityata àha .
     %<lekhyasya pçùñhe'bhilikheddattvà dattvarõiko dhanam .
     dhanã copagataü dadyàt svahastaparicihritam ..>% yadàdhamarõikaþ sakalamçõaü dàtumasamarthastadà ÷aktyanusàreõa dattvà dattvà pårvakçtasya lekhyasya pçùñhe'bhilikhedetàvanmayà dattamiti . uttamarõo và upagataü pràptaü dhanantasyaiva lekhyasya pçùñhe dadyàdabhilikhedetàvanmayà labdhamiti . kathaü svahastaparicihritam . svahastalikhitàkùaracihritam . yadvopagataü prave÷apatraü svahastalikhitacihritamadhamarõàyottamarõo dadyàt .. * .. çõe tu kçtsne datte lekhyaü kiü kartavyamityata àha .
     %<dattvarõaü pàñayellekhyaü ÷uddhau cànyattu kàrayet ..>% krameõa sakçdeva và kçtsnamçõandattvà pårvakçtaü lekhyampàñayet . yadà tu durgade÷àvasthitaü lekhyaü naùñaü và tadà ÷uddhyai adhamarõatvanivçttyarthamanyalekhyaü kàrayeduttamarõamadhamarõaþ pårboktakrameõottamarõo vi÷uddhipatraü adhamarõàya dadyàdityarthaþ .. * .. sasàkùike çõe kçtsne dàtavye kiü kartavyamityata àha .
     %<sàkùimacca bhavet yadvà taddàtavyaü sasàkùikam .>% yattu sasàkùikamçõantat pårvasàkùisamakùameva dadyàt . iti lekhyaprakaraõam . iti mitàkùaràyàü vyavahàràdhyàyaþ ..

#<lekhyacårõikà>#, strã, (lekhyasya cårõikà .) tålikà iti ÷abdaratnàvalã ..

#<lekhyapatraþ>#, puü, (lekhyaü lekhàrhaü patraü asya .) tàlavçkùaþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. lekhanãyapatre, klã ..

#<lekhyasthànaü>#, klã, (lekhyasya sthànam .) likhyate yatra . àphisa iti daptarakhànà iti ca mlecchabhàùà . tatparyàyaþ . granthakuñã 2 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<leõóaü>#, klã, gåtham . lyàóa iti bhàùà . yathà --
     %<utsasarja bçhalleõóaü måtra¤ca bhayamàpa ha ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe dhenukàsuravadhe 22 adhyàyaþ ..

#<lepa>#, ç ïa gamane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-sakaø-señ .) ç, alilepat . ïa, lepate lilepe . iti durgàdàsaþ ..

#<lepaþ>#, puü, (lipa + gha¤ .) lepanam . (yathà, màrkaõóeye . 35 . 15 .
     %<bhåmirvi÷udhyate kàlàt dàhamàrjanagokramaiþ .
     lapàdullekhanàt sekàdve÷masaümàrjanàrcanàt ..>%) bhojanam . iti medinã . pe, 10 .. (lipyate'neneti .) sudhà . iti vi÷vaþ .. cuna iti bhàùà ..

#<lepakaþ>#, puü, (limpatãti . lip + õvu l .) jàtivi÷eùaþ . ràja iti thaikara iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . palagaõóaþ 2 . ityamaraþ .. lepã 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. lepyakçt 4 . iti hemacandraþ .. (lepanakartari, tri ..)

#<lepanaü>#, klã, (lip + lyuñ .) lepaþ . lepà iti bhàùà . yathà --
     %<vai÷àkhasya site pakùe tçtãyàkùayasaüj¤ità .
     tatra màü lepayedgandhalepanairati÷obhitam ..>% iti tithyàditattvam .. viùõugçhalepanaphalaü yathà -- varàha uvàca .
     %<÷çõu tattvena me devi ! lipyamànasya yat phalam .
     sarvaü te kathayiùyàmi yathà pràpnoti mànavaþ ..
     gomayaü gçhya vai bhåme mama ve÷mopalepayet .
     nyastàni tatra yàvanti padàni ca vilimpataþ ..
     tàvadvarùasahasràõi divyàni divi modate .
     yadi dbàda÷a varùàõi lipyate mama karmasu ..
     jàyate vipule ÷uddhe dhanadhànyasamàkule ..
     divyairnamaskçto devi ! ku÷advãpàya gacchati .
     ku÷advãpamanupràpya sahasraü jãvate da÷a .
     madbhakta÷caiva jàyeta mahimàguõavàn ÷uciþ ..
     ku÷advãpàt paribhraùño mama karmaparàyaõaþ .
     ràjà vai jàyate subhru sarvadharmeùu niùñhitaþ ..
     lepanasya prabhàveõa mama karmaparàyaõaþ .
     bhaktyà vyavasthita÷càpi sarva÷àstràõi gacchate ..
     devi ! kàrayate sarvaü mama càyatanàni ca ..
     kàrayitvà yathànyàyaü mama lokàya gacchati ..
     gomayasya tu vakùyàmi tacchçõuùva vasundhare .
     gomayantu samàsàdya yàvalloko'nugacchati ..
     samãpe yadi và dåre gatvànayati gomayam .
     yàvanti tatpadànyasya tàvadbarùasahasrakam .
     gomayànayità caiva svargaloke mahãyate ..
     ekàda÷asahasràõi ekàda÷a÷atàni ca .
     tataþ sa ÷àlmale dvãpe ramate ca mudà yutaþ ..
     ÷àlmalàttu paribhraùño ràjà bhavati dhàrmikaþ .
     madbhakta÷caiva jàyeta sarvadharmavidàüvaraþ ..
     atha dvàda÷avarùàõi maccittaþ sudçóhavrataþ .
     vahate gomayaü subhru mama lokàya gacchati ..>% iti varàhapuràõam .. devãgçhalepanaphalaü yathà --
     %<devyà gçhantu yaþ ÷ukra gomayenànulepayet .
     striyo và yadi và puüsaþ ùaõmàsantu nirantaram .
     sa labhedãpsitàn kàmàn devyà loka¤ca gacchati ..>% devãpuràõa 42 adhyàyaþ .. (ràtrau lepananivadho yathà --
     %<na ràtrau lepanaü kuryàt ÷uùkamàõaü na dhàrayet .
     ÷uùkamàõamupekùeta pradehe pãóanaü prati ..>% iti madhyakhaõóe trayoviü÷e'dhyàye ÷àrïgadhareõoktam ..)

#<lepanaþ>#, puü, (limpatyaneneti . lip + karaõe lyuñ .) turuùkanàmagandhadravyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<lepã># [n] puü, (limpatãti . lip + õiniþ .) lepakaþ . thaikaüra iti bhàùà . iti ÷abdaratnàvalã .. lepakartari lepavi÷iùñe ca tri ..

#<lepyaü>#, tri, (lip + õyat .) lepanãyam . leptavyam . lipadhàtoþ karmaõi yapratyayena niùpannam .. (yathà, bhàgavate . 11 . 27 . 12 .
     %<÷ailã dàrumayã lauhã lepyà lekhyà ca saikatã .
     manomayã maõimayã pratimàùñavidhà smçtà ..>%)

#<lepyakçt>#, puü, (lepyaü karotãti . kç + kvip .) lepakaþ . iti hemacandraþ . 3 . 586 ..

#<lepyamayã>#, strã, (lepya + mayañ . ïãp .) kàùñhàdighañitaputtalikà . tatparyàyaþ . a¤jalikàrikà 2 . iti hemacandraþ ..

#<lepyastrã>#, strã, (lepyà strã .) sugandhadravyaliptà strã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<leyaþ>#, puü, siüharà÷iþ . iti jyotistattvam ..

#<lelihànaþ>#, puü, (punaþpunarati÷ayena và leóhãti . lih + yaï + ÷ànac .) ÷ivaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. sarpaþ . iti hemacandraþ .. punaþpunarlehanakartari, tri .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 233 . 5 .
     %<saptajihvànanaþ kråro lelihàno visarpati ..>%)

#<lelihànà>#, strã, (lelihàna + striyàü ñàp .) mudràùi÷eùaþ . yathà --
     %<vaktraü vistàritaü kçtvàpyadho jihvà¤ca càlayet .
     pàr÷vasthaü muùñiyugalaü lelihàneti kãrtità ..>% eùà tàràràdhane . anyà lelihànà vaktavyà .
     %<yonirmàyàdharaþ sendurvadhåþ kårcaü kramàdviduþ ..
     bãjàni coccaran mantrã mudràbandhanamàcaret .
     tarjanãmadhyamànàmàþ samaü kuryàdadhomukham ..
     anàmàyàü kùipedvçddhàü çjvãü kçtvà kaniùñhikàm .
     lelihànàkhyamudreyaü jãvanyàse prakãrtità ..>% iti tantrasàraþ ..

#<le÷aþ>#, puü, (li÷ + gha¤ .) kaõà . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 58 . 24 .
     %<eùa te ràjadharmàõàü le÷aþ samanuvarõitaþ ..>%)

#<leùñuþ>#, puü, (li÷yate iti . li÷ + bàhulakàt tun .) loùñam . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 34 . 26 .
     %<atha yo bràhmaõàn kruùñaþ paràbhavati so'ciràt .
     yathà mahàrõave kùipta àmaleùñurvina÷yati >%)

@<[Page 4,230c]>@
#<leùñughnaþ>#, puü, (leùñuü hantãti . han + ñak . leùñubhedanaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<leùñubhedanaþ>#, puü, (leùñuü bhinattãti . bhid + lyuñ .) loùñabhaïgasàdhanamudgaraþ . mai iti khyàtaþ . iti kecit . iti bharataþ .. tatparyàyaþ koñi÷aþ 2 . ityamaraþ .. koñã÷aþ 3 . iti ratnakoùaþ .. leùñughnaþ 4 leùñubhedã 5 cårõadaõóaþ 6 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<lesikaþ>#, puü, hastyàrohakaþ . tatparyàyaþ . kañirohakaþ 2 . iti ÷abdamàlà ..

#<lehaþ>#, puü, (lehanamiti . lih + gha¤ .) àhàraþ . bhakùaõam . iti hemacandraþ .. tatparyàyaþ . svàdanam 2 rasanam 3 svadanam 4 svadiþ 5 . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 5 . 43 .
     %<savyàpasavyalehagrasananirodhàvamardanàrohàþ .
     àghràtaü madhyatamastamo'nya iti te da÷a gràsàþ ..>% karmaõi gha¤ . rasaþ . yathà, su÷rute . 1 . 44 .
     %<pacellehaü sità kùaudraü palàrdhakuóavànvitam ..>% leóhãti . lih + pacàdyac . lehanakartari, tri . yathà, bhaññiþ . 6 . 82 .
     %<dahye'haü madhuno lehairdàvairugrairyathà giriþ ..>% avalehaþ . tatparyàyo yathà --
     %<kvàthasya syàt punaþ pàkàt ghanatvaü sàrasakriyà .
     so'valeha÷ca lehaþ syàttanmàtrà syàt palonmità ..
     sità caturguõà kàryà cårõàcca dviguõo guóaþ .
     dravaü caturguõaü dadyàditi sarvatra ni÷cayaþ ..>% iti madhyakhaõóe'ùñame'dhyàye ÷àrïgadhareõoktam ..)

#<lehanaü>#, klã (lih + lyuñ .) jihvayà rasagrahaõam . càñana iti bhàùà . tatparyàyaþ . jihvàsvàdaþ 2 . iti hemacandraþ ..

#<lehinaþ>#, puü, (lih + bàhulakàt inan .) ñaïkaõam . iti hemacandraþ ..

#<lehyaü>#, klã, (lih + õyat .) amçtam . iti ÷abdamàlà .. lehanãye, tri .. (yathà, kathàsaritsàgare . 45 . 230 .
     %<tattannànàvidhaü bhakùyabhojyalehyàdi ùaórasam .
     divyamamnaü bubhujire papuþ pànamathottamam ..>% àhàravi÷eùo yathà --
     %<àhàraü ùaóvidha¤cåùyaü peyaü lehyantathaiva ca .
     bhojyaü bhakùyantathà carvyaü guru vidyàdyathottaram ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<laiïgaü>#, klã, (liïgamadhikçtya kçto grantha iti . liïgasyedamiti và . liïga + aõ .) liïgapuràõam . yathà --
     %<màtsyaü kaurmyaütathàlaiïgaü ÷aivaü skàndantathaiva ca ..>% ityàdi pàdmottarakhaõóe 34 adhyàyaþ .. (asya vivaraõàdikaü puràõa÷abde draùñavyam ..)

@<[Page 4,231a]>@
#<laiïgã>#, strã, liïginã . iti ràjanirghaõñaþ .. liïga sambandhini, tri ..

#<loka>#, ç ka dãptau . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøparaø-akaø-señ .) ç, alulokat . ka, lokayati . iti durgàdàsaþ ..

#<loka>#, ç ïa ãkùe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-sakaø-señ .) ç, alulokat . ïa, lokate . vilokayantyo vapuràpurakùõàü prakàmavistàraphalaü hariõyaþ . ityàdau vilokanaü vilokaþ pa÷càt taü karotãti ¤au sàdhyam . iti durgàdàsaþ ..

#<lokaþ>#, puü, (lokyate iti . lok + gha¤ .) bhuvanam . janaþ . ityamaraþ .. saptalokanàmàni yathà --
     %<bhårbhuvaþ svarmaha÷caiva jana÷ca tapa eva ca .
     satyaloka÷ca saptaite lokàstu parikãrtitàþ ..>% ityagnipuràõam .. api ca .
     %<bhårloko bhuvaþ svarlokastrailokyamidamucyate .
     maharjanastapaþ satyaþ sapta lokàþ prakãrtitàþ ..
     bhårlokaþ pàrthivo lokaþ antarãkùaü bhuvaþ smçtaþ .
     bhàvyo loko divi hyetaccheùàdårdhvaü yathàkramam ..
     bhåtasyàdhipatirhyagnistato bhåtapatistu saþ .
     vàyurnabhaso'dhipatistena vàyurnabhaspatiþ .
     bhàvyasya såryàdhipatistena såryo divaspatiþ ..
     gandharvàpsarasa÷caiva guhyakàþ saha ràkùasaiþ .
     bhårlokavàsinaþ sarve antarãkùacaràn ÷çõu ..
     marutaþ saptabhiþ skandai rudràstathaiva cà÷vinau .
     àdityà vasavaþ sarve tathaiva ca gavàïganàþ ..
     caturthe tu maharloke tiùñhante kalpavàsinaþ .
     prajànàü patibhiþ sarvaiþ sevyate pa¤camo mahàn ..
     manuþ sanatkumàràdyà vairàja÷ca sutàstrayaþ .
     ùaùñhe tu saüsthità hmete devà devavirodhakàþ ..
     satyastu saptamo loko hyapunarbhavavàsinàm .
     brahmalokaþ samàkhyàto hyapratãghàtalakùaõaþ ..
     mahãtalàt sahasràü÷astata årdhvaü divàkaraþ .
     da÷a tàni dhruve yàvaddbiguõe dbiguõàntare ..
     da÷ayojanakoñyàstu merurårdhvaü dhruvaþ smçtaþ .
     trayoviü÷atilakùàõi trailokye÷aika ucyate ..
     dviguõeùu sahasreùu yojanànàü ÷ateùu ca .
     lokàntaramathaivaikaü dhruvàdårdhvaü vidhãyate ..
     devadànavagandharvayakùaràkùasapannagàþ .
     bhåtavidyàdharà÷caiva aùñau te devayonayaþ ..
     te brahmàõóasya madhyasthàþ paratastamasàvçtam .
     tato'gnivàyuràkà÷aü tato bhåtàdirucyate ..
     tato mahàn pradhàna¤ca prakçtiþ puruùastataþ .
     puruùàdã÷varo j¤eyo yasya ÷aktyàvçtaü jagat .
     ÷ivomàbhànudevànàü paràparatarà matàþ ..>% iti devãpuràõe trailokyàbhyudaye grahagatirnàmàdhyàyaþ .. * .. dikpàlànàü lokà yathà,
     %<prajàpatistu bhagavàn guõataþ prekùya devatàm .
     àghipatyeùu ÷ukleùu nyayojayata yogavit ..
     trayàõàmapi lokànàü devatànàü dvijottamàþ .
     cakàra ÷akraü ràjànaü daityànàü ditipårbajam ..
     pårbasyàü kau÷iko ràjà dakùiõasyàü yamo di÷i .
     varuõaþ pa÷cimàyàntu uttarasyàü sadà dhanã .. * ..>% puõyavatàü lokà yathà --
     %<evaü vibhajya ràjyàni purà proktàni yàni ca .
     lokàü÷ca vidadhe divyàn dadàvatha pçthak pçthak ..
     kasyacit såryasaïkà÷àn kasyacidvahrinirmalàn .
     kasyaciddhiùõyavidyotàn kasyaciccandranirmalàn ..
     nànàvarõàn kàmamayànaneka÷atayojanàn .
     sa tàn sukçtinàü lokàn pàvanàya ca saüsthitàn ..
     bhànårdhve ye tapasyanti saumyàstàràgaõàþ sadà .
     ete sukçtinàü lokà ye ÷àntàþ puõyakarmabhiþ .
     ye yajanti makhaiþ puõyaiþ samàptavaradakùiõaiþ .
     svadàraniratà dàntà çjavaþ satyavàdinaþ ..
     dãnànugrahakartàro brahmaõyà lokapåjitàþ .
     yogayuktà mahàtmàno yànti tatra tapojjvalàþ ..
     sarvaü sahàþ kùamàyuktà kopità ye tamojitàþ .
     evaü niyojya tanayàn svayaü lokapitàmahaþ .
     pauùkaraü brahmasadanamàruroha prajàpatiþ ..
     sarve svayambhudatteùu pàvaneùu divaukasaþ .
     remire sveùu lokeùu mahendreõàbhipàlitàþ ..>% iti vahripuràõe vàràhapràdurbhàvanàmàdhyàyaþ .. (janàrthe viùayo'sya yathà --
     %<yathà lokasya svàrgàdistathà puruùasya garbhàdhànaü yathà kçtayugamevaü bàlyam . yathà tretà tathà yauvanaü yathà dvàparastathà sthàviryaü yathà kalirevamàturyaü yathà yugàntastathà maraõamityevamanumànenànuktànàmapi lokapuruùayoravayavavi÷eùàõàmagnive÷asàmànyaü vidyàt .>% %<tatra saüyogàpekùã loka÷abdaþ ùaódhàtusamudàyo hi sàmànyataþ sarvalokaþ . tasya heturutpattirvçddhirupaplavo viyoga÷ca tatra heturutpattikàraõaü utpattirjanma vçddhiràpyàyanaü upaplavo duþkhàgamaþ ùaódhàtu vibhàgo viyogaþ sa jãvàpagamaþ sa pràõanirodhaþ sa bhaïgaþ sa lokasvabhàvaþ .>% iti carake ÷àrãrasthàne pa¤came'dhyàye .. %<tasmin kriyà so'dhiùñhànaü kasmàt lokasya dvaividhyàt . lokohi dvividhaþ sthàvaro jaïgama÷ca . dbividhàtmaka evàgneyaþ saumya÷ca tadbhåyastvàt . pa¤càtmako và .>% iti su÷rute såtrasthàne prathame'dhyàye .. * ..)

#<lokakàntà>#, strã, (lokànàü kàntà priyà .) çddhinàmauùadham . iti ràjanirghaõñaþ .. (lokapriye, tri . yathà, goø ràmàyaõe . 2 . 38 . 6 .
     %<lokakàntaü priyaü puttraü ku÷acãràmbaraü vanam .
     prasthitaü pa÷yato me'dya hçdayaü kiü na dãryate ..>%)

#<lokacakùuþ>#, [s] klã, (lokànàü cakùuriva .) såryaþ . iti ÷abdamàlà .. janasya locana¤ca ..

#<lokajit>#, puü, (lokaü jitavàniti . ji + kvip .) buddhaþ . ityamaraþ .. (lokajetari, tri . yathà, ÷atapathabràhmaõe . 14 . 4 . 1 . 33 .
     %<yaü kàmaü kàmayate tamàgàyati tadvai tallokajideva ..>%)

#<lokatuùàraþ>#, puü, (loke tuùàra iva .) karpåraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (karpåra÷abde'sya guõàdikaü j¤àtavyam ..)

#<lokanàthaþ>#, puü, (lokànàü nàthaþ .) buddhaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 1 . 138 .
     %<loke bhagavato lokanàthàdàrabhya kecana ye jantavo gatakle÷àn bodhisattànavehi tàn ..>%) brahmà . iti ÷abdaratnàvalã .. viùõuþ . iti tasya sahasranàmastotram .. ÷ivaþ . yathà --
     %<aki¤canaþ san prabhavaþ sa sampadàü sa lokanàthaþ pitçsadmagocaraþ .
     sa bhãmaråpaþ ÷iva ityudãryate na santi yàthàrthyavidaþ piõàkinaþ ..>% iti kumàrasambhavam .. (tathà ca mahàliïgàrcanatantre ÷iva÷atanàmastotre .
     %<trailokye lokanàtha÷ca rudraloke mahe÷varaþ ..>% vañikauùadhavi÷eùaþ . tadyathà --
     %<pàradaü gandhaka¤caiva samabhàgaü vicårõayet .
     mçtàbhraü rasatulya¤ca punastenaiva mardayet ..
     rasàddviguõalauha¤ca lauhatulya¤ca tàmrakam .
     bhasmavaràñikàyà÷ca tàmratastriguõaü kùipet ..
     nàgavallãdalenaiva mardayedyatnato bhiùak .
     pacedgajapuñenaiva svàïga÷ãtaü samuddharet ..
     yakçtplãhodaraharaþ gulma÷vayathunà÷anaþ .
     pippalãmadhusaüyuktàü saguóàü và harãtakãm ..
     gomåtra¤ca pibeccànu guóaü và jãrakànvitam ..>% iti lokanàtho rasaþ .. iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe yakçtplãhàdhikàre .. * .. lokaprabhau, tri . yathà, go 0 ràmàyaõe . 2 . 33 . 16 .
     %<lokanàthasya ràmasya pãóayà pãóitaü jagat .
     aparvaõãva somasya ràhugrahaõapãóayà ..>%)

#<lokapàlaþ>#, puü, (lokàn pàlayatãti . pàla + õic + aõ .) ràjà . iti halàyudhaþ .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 1 . 349 .
     %<uttamo lokapàlo'yamiti lakùma pra÷astiùu .
     yaþ pràptavàn vinà yaj¤aü cakùame na pa÷ukùayam ..>%) dikpàlaþ . yathà --
     %<indro vahriþ pitçpatirnirçtirvaruõo'nilaþ .
     dhanadaþ ÷aïkara÷caiva lokapàlàþ puràtanàþ ..>% iti vahnipuràõam .. (yathà ca, manuþ . 5 . 96 .
     %<somàgnyarkànilendràõàü vittàppatyoryamasya ca .
     aùñànàü lokapàlànàü vapurdhàrayate nçpaþ ..>%)

#<lokabàndhavaþ>#, puü, (lokànàü bàndhavaþ .) såryaþ . iti jañàdharaþ ..

#<lokabàhyaþ>#, puü, (lokàt lokasamàjàt bàhyaþ .) sarvàcàravarjitaþ . yathà --
     %<lokabàhyastu yo vàjigavà÷yàcàravarjitaþ ..>% iti jañàdharaþ ..

#<lokamàtà>#, strã, (lokànàü màteva .) lakùmãþ . ityamaraþ .. (lakùaõayà lokajananãsamàpi ca . yathà, bhàgavate . 2 . 3 . 5 .
     %<pratiùñhàkàmaþ puruùo rodasã lokamàtarau ..>%)

#<lokalocanaü>#, klã, (lokànàü locanamiva .) såryaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (janasya locana¤ca . kathà, kathàsaritsàgare . 18 . 92 .
     %<so'÷vastatpàrùõighàtena yantreõeveritaþ ÷araþ .
     jagàma kvàpyatijavàdalakùyo lokalocanaiþ ..>%)

#<lokavinàyakaþ>#, puü, (loke vinàyaka iva .) grahavi÷eùaþ . yathà --
     %<skandagrahàdayo ye ca àryakatràsakàdayaþ .
     kaubhàràste bhåvi j¤eyà ye ca lokavinàyakàþ .
     sahasra÷atasaükhyàtà martyalokavicàriõaþ ..>% iti vahnipuràõam ..

#<lokavi÷rutiþ>#, strã, (loke vi÷rutiþ .) jana÷rutiþ . kiüvadantã . iti kecit ..

#<lokàyataü>#, klã, (lokeùu àyataü vistãrõamiva .) tarkabhedaþ . càrvàka÷àstram . ityamarabharatau ..

#<lokàyatikaþ>#, puü, (lokàyataü ÷àstramastyasyeti . lokàyata + ñhan .) càrvàkaþ . iti hemacandraþ .. (tàrkikaþ . yathà, harivaü÷e . 249 . 30 .
     %<aikyanàmàtmasaüyogasamavàyavi÷àradaiþ .
     tokàyatikamukhyai÷ca ÷u÷ruvuþ svanamãritam ..>%)

#<lokàlokaþ>#, puü, (lokyate'sau iti lokaþ . na lokyate'sau iti alokaþ . tataþ karmadhàrayaþ .) svanàmakhyàtaparvataþ . tatparyàyaþ . cakravàóaþ 2 . ityamaraþ .. dve sàbdhidbãpàü mahãmàveùñya pràkàravat sthite girau lokàloka iti svanàmakhyàte . antarlokyate såryara÷mibhiþ spç÷yamànatvàt iti lokaþ . tathà bahiþ måryakiraõàspar÷àt na lokyate iti alokaþ . lokç ¤ãkùe karmaõi gha¤ loka÷càsau aloka÷ceti lokàlokaþ . cakraü mahãcakraü vaõóate veùñayati cakravàóaþ . vaói ïa veùñe ca ùaõj¤àpakasiddhasyànityatvàt na nuõ . iti bharataþ .. (yathà, raghuþ . 1 . 68 .
     %<mo'hamijyàvi÷uddhàtmà prajàlopanimãlitaþ .
     prakà÷a÷càprakà÷a÷ca lokàloka ivàcalaþ ..>% asya vivaraõaü yathà devãbhàgavate . 8 . 14 . 1-15 . ÷rãnàràyaõa uvàca .
     %<tataþ parastàdacalo lokàloketi nàmakaþ .
     antaràle ca lokàlokayoyaþ parikalpitaþ ..
     yàvadasti ca devarùe hyantaraü mànasottaràt .
     sumerostàvatã ÷uddhà kà¤canã bhåmirasti hi ..
     darpaõodaratulyà sà sarvapràõivivarjità .
     yasyàü padàrthaþ prahito na ki¤cit pratyudãyate ..
     ataþ sarvapràõisaïgharahità sà ca nàrada ! .
     lokàloka iti vyàkhyà yadatra parikalpità ..
     lokàlokàntare càsya vartate sarvadà sthitiþ .
     ã÷vareõa salokànàü trayàõàmantagaþ kçtaþ ..
     såryàdãnàü dhruvàntànàü ra÷mayo yadva÷àdiha .
     arvàcãnà÷ca trãü llokànàtanvànàþ kadàpi hi ..
     paràcãnatvabhàjo hi na bhavanti ca nàrada ! .
     tàvadunnahanàyàmaþ parvatendro mahodayaþ ..
     etàvàüllokavinyàso'yaü saüsthàmànalakùaõaiþ .
     kavibhiþ sa tu pa¤cà÷atkoñibhirgaõitasya ca ..
     bhågolasya caturthàü÷o lokàlokàcalo mune ! .
     tasyopari caturdikùu brahmaõà càtmayoninà ..
     nive÷ità diggajà ye tannàmàni nibodhata .
     çùabhaþ puùpacåóo'tha vàmano'thàparàjitaþ ..
     ete samastalokasya sthihihetava ãritàþ .
     teùà¤ca svavibhåtãnàü bahuvãryopabçühaõam ..
     vi÷uddhasattva¤cai÷varyaü vardhayan bhagavàn hariþ .
     àste siddhyaùñakopeto viùvaksenàdisaüvçtaþ ..
     nijàyudhaiþ parivçto bhujadaõóaiþ samaü tataþ .
     àste sakalalokasya svastaye parame÷varaþ ..
     àkalpamevaü ve÷aü sa gato viùõuþ sanàtanaþ .
     svamàyàracitasyàsya gopãthàyàtmasàdhanaþ ..
     yo'ntarvistàra etena hyalokaparimàõakam .
     vyàkhyàtaü yadbahirlokàlokàcala itãraõàt .. * ..>% loka÷ca aloka÷ca tau . såryàdyàlokavi÷iùñatadrahitade÷au . atra dbivanaprayogaþ syàt . yathà, bhàgavate . 5 . 20 . 34 .
     %<tataþ parastàt lokàlokanàmàcalo lokàlokayorantaràle parita upakëptaþ ..>%)

#<loke÷aþ>#, puü, (lokànàmã÷aþ .) brahmà . ityamaraþ .. buddhabhedaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. pàradaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (indraþ . yathà, raghuþ . 3 . 66 .
     %<yathà ca vçttàntamimaü sadogatastilocanaikàü÷atayà duràsadaþ .
     tavaiva sande÷aharàdvi÷àüpatiþ ÷çõoti loke÷a ! tathà vidhãyatàm ..>% lokapàlaþ . yathà, manuþ . 5 . 97 .
     %<loke÷àdhiùñhito ràjà nàsyà÷aucaü vidhãyate .
     ÷aucà÷aucaü hi martànàü loke÷aprabhavàpyayam ..>% lokàdhipatau, tri . yathà, bhàgavate . 3 . 6 . 19 .
     %<pàdàvasya vinirbhinnau loke÷o viùõuràvi÷at ..>%)

#<loke÷varaþ>#, puü, (lokànàmã÷varaþ .) buddhabhedaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. bhuvanànàü janànàü prabhu÷ca .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 114 . 19 .
     %<avasãdacca kaunteya dattamàtrà mahã tadà .
     uvàca càpi kupità loke÷varamidaü prabhum ..>%) làkapàlaþ . yathà, mahàbhàrate . 8 . 34 . 29 .
     %<grahanakùatratàràbhi÷carma citraü nabhastalam .
     suràmbupretavittànàü patãn loke÷varàn hayàn ..>%)

#<loke÷varàtmajà>#, strã, (loke÷varasya buddhasya àtmajeva .) buddha÷aktibhedaþ . tatparyàyaþ . tàrà 2 mahà÷rãþ 3 oïkàrà 4 svàhà 5 ÷rãþ 6 manoramà 7 tàriõã 8 jayà 9 anantà 10 ÷ivà 11 khadåravàsinã 12 bhadrà 13 vai÷yà 14 nãlasarasvatã 15 ÷aïkhinã 16 mahàtàrà 17 vasudhàrà 18 dhanandadà 19 trilocanà 20 locanà 21 . iti hemacandraþ ..

#<loca>#, ç ka bhàsi . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-paraø-akaø-señ .) ç, alulocat . bhàsi dãptau . kintu puruùottama÷araõadevau bhàùa iti mårdhanyaùakàraü matvà vacanàrthamàhatuþ . iti durgàdàsaþ ..

#<loca>#, ç ïa ãkùe . iti durgàdàsaþ .. (bhvàøàtmaø-sakaø-señ .) ãkùaþ paryàlocanaü praõidhànamiti yàvat . ç, alulocat . ïa, locate kàryaü sudhãþ . iti durgàdàsaþ ..

#<locaü>#, klã, (locate paryàlocayati sukhaduþkhàdikamiti . loca + ac .) a÷ru . iti jañàdharaþ ..

#<locakaþ>#, puü, (locate iti . loca + õvul .) màüsapiõóam . akùitàrakà . kajjalam . strãõàü lalàñàbharaõam . kadalã . nãlavastram . nirbuddhiþ . karõapåraþ . mårvã . bhrå÷lathacarma . iti medinã . ke, 50 .. nirmokaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<locanaü>#, klã, (locate'neneti . loca + lyuñ .) cakùuþ . ityamaraþ .. tasya ÷ubhà÷ubhalakùaõaü yathà --
     %<vakràntaiþ padmapatràbhairlocanaiþ sukhabhàginaþ .
     màrjàralocanaiþ pàpo mahàtmà madhupiïgalaiþ ..
     kråràþ kekaranetrà÷ca hariõàkùàþ sakalmaùàþ .
     jihmai÷ca locanaiþ kråràþ senànyo gajalocanàþ ..
     gambhãràkùà ã÷varàþ syurmantriõaþ sthålacakùuùaþ .
     nãlotpalàkùà vidvàüsaþ saubhàgyaü ÷yàvacakùuùàm ..
     syàt kçùõatàrakàkùàõàmakùõàmutpàñanaü kila .
     maõóalàkùà÷ca pàpàþ syurniþsvàþ syurdãrghalocanàþ ..
     dçk snigdhà vipulà bhoge alpàyurnàbhirunnatà .
     vi÷àlonnatà sukhino daridrà viùamabhruvaþ ..>% iti gàruóe 65 adhyàyaþ ..

#<locanahità>#, strã, (locanàbhyàü hità .) tutthà¤ja nam . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 4,233a]>@
#<locanà>#, strã, (locate paryàlocayatãti . loca + lyuþ . ñàp .) buddha÷aktibhedaþ . asyàþ pramàõaü paryàyà÷ca loke÷varàtmajà÷abde draùñavyàþ ..

#<locanàmayaþ>#, puü, (lovanayoràmayaþ .) cakùårogavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . abhimanthaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<locanã>#, strã, (locyate'sau . loc + lyuñ . ïãp .) mahà÷ràvaõikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<locamarkañaþ>#, puü, locamastakaþ . ityamarañãkàyàü svàmã ..

#<locamastakaþ>#, puü, (locaü dç÷yaü mastakaü mayåra÷ikheva yasya .) mayåra÷ikhauùadham . rudrajañà iti khyàtaþ . kùetrayamàniketi kecit . tatparyàyaþ . kharà÷và 2 kàravã 3 dãpyaþ 4 bhayåraþ 5 . ityamaraþ .. locamarkañaþ 6 . iti bharataþ ..

#<locikà>#, strã, dadhighçtamarditoùõodakasahitadalitamaõóalàkàranirmitaghçtabhçùñasamità . luci iti bhàùà . iti pàkaràje÷varaþ ..

#<loña>#, ç unmàde . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-akaø-señ .) ç, aluloñat . loñati lokaþ unmàdyatãtyarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<loñulaþ>#, puü, (loñatãti . loñ + bàhulakàt ulac .) abhiloñakaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<loóa>#, ç unmàde . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-akaø-señ .) ç, aluloóat . iti durgàdàsaþ ..

#<loõatçõaü>#, klã, (loõaü lavaõarasayuktaü tçõam .) lavaõatçõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<loõà>#, strã, (lavaõamastyasyà iti . ac . ñàp . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) kùudràmlikà . iti ràjanirghaõñaþ .. (tathàsyàþ paryàyaþ .
     %<loõà loõã ca kathità bçhalloõã tu ghoñikà .>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<loõàraü>#, klã, (lavaõaü çcchatãti . lavaõa + ç + aõ . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) kùàravi÷eùaþ . tatparyàyaþ . lavaõottham 2 lavaõàkarajam 3 lavaõamadaþ 4 jalajam 5 lavaõakùàraþ 6 lavaõaþ 7 . asya guõàþ . atyuùõatvam . tãkùõatvam . pittavçddhikàritvam . kùàratvam . ãùallavaõatvam . vàtagulmàdi÷ålanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<loõàmlà>#, strã, kùudràmlikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<lotaü>#, klã, (lunàtãti . lå + %<hasimçgriõiti .>% uõàø 3 . 86 . iti tan .) steyadhanam . tatparyàyaþ . loptram 2 . iti jañàdharaþ .. loptrã 3 lotram 4 lumpam 5 . iti ÷abdaratnà valã ..

#<lotaþ>#, puü, klã, (lunàtãti . lå + %<hasimçgriõiti .>% uõàø 3 . 86 . iti tan .) netràmbu . iti trikàõóa÷eùaþ .. cihnam . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. lavaõam . a÷rupàtaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<lotraü>#, klã, (lånàtãti . lå + %<sarvadhàtubhyaùñran .>% uõàø 4 . 158 . iti ùñran . yadbà, là + %<a÷itràdibhya itrotrau .>% uõàø 4 . 172 . iti utraþ . ityujjvalaþ .) lotam . iti ÷abdaratnàvalã .. netrajalam . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<lodhaþ>#, puü, (ruõaddhãti . rudha + ac . rasya laþ .) svanàmakhyàtavçkùaþ . raktavarõasya tasya paryàyaþ . tirãñaþ 2 màrjanaþ 3 raktaþ 4 lodhraþ 5 tindukaþ 6 . ÷vetasya tasya paryàyaþ . ÷uklaþ 2 ÷avaralodhraþ 3 mahàlodhraþ 4 ÷àvaraþ 5 . iti ratnamàlà .. asya guõàþ . asrakaphavàtanà÷itvam . cakùuùyatvam . ÷othajittvam . saratva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<lodhraþ>#, puü, (ruõaddhãti . rudha + bàhulakàt ran . rasya laþ .) lodhavçkùaþ . (yathà, ÷i÷upàlavadhe . 9 . 46 .
     %<adhareùvalaktakarasaþ sudç÷àü vi÷adaü kapolabhuvi lodhrarajaþ .
     navama¤janaü nayanapaïkajayorvibhide na ÷aïkhanihitàt payasaþ ..>%) tatparyàyaþ . gàlavaþ 2 ÷àvaraþ 3 tirãñaþ 4 tilvaþ 5 màrjanaþ 6 . ityamaraþ .. ùañ lodhramàtre lodha iti khyàte . ùañ ÷vetalodhra iti subhåtiþ .. àdyapàdaþ ÷vetalodhre ÷eùo raktalodhra iti svàmã .. tasya paryàyàntaraü yathà . lodhraþ 7 bhillataruþ 8 tilvakaþ 9 kàõóakãlakaþ 10 lodhrakavçkùaþ 11 ÷ambaraþ 12 hastirodhrakaþ 13 tilakaþ 14 kàõóanãlakaþ 15 hemapuùpakaþ 16 bhillã 17 ÷àvarakaþ 18 . asya guõàþ . kaùàyatvam . ÷ãtatvam . vàtakaphàsranà÷itvam . cakùuùyatvam . viùahçttvam . tatra vi÷iùño valkalodhrakaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<lodhrastilvastirãña÷ca ÷àvaro gàlavastathà .
     dvitãyaþ paññikàlodhraþ kramukaþ sthålavalkalaþ ..
     jãrõapatro bçhatpatraþ paññãlàkùàprasàdanaþ .
     lodhro gràhã laghuþ ÷ãta÷cakùuùyaþ kaphapittanut .
     kaùàyo raktapittàsçgvàtàtãsàra÷othahçt ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (tathà ca .
     %<tilvakastu mato lodhro bçhatpatrastirãñakaþ .
     tasya målatvacaü ÷uùkàmantarvalkalavarjitàm ..
     cårõayettu tridhà kçtvà dbau bhàgau ÷cyotayettataþ .
     lodhrasyaiva kaùàyeõa tçtãyaü tena bhàvayet ..
     bhàgaü taü da÷amålasya punaþ kvàthena bhàvayet .
     ÷uùkaü cårõaü punaþ kçtvà tata årdhaü prayojayet ..
     dadhitakrasuràmaõóamåtrairvadara÷ãdhunà .
     rasenàmalakànàü và tataþ pàõitalaü pibet ..>%
     %<suràü lodhrakaùàyeõa jàtàü pakùasthitàü pibet ..>% iti carake kalpasthàne navame'dhyàye ..)

@<[Page 4,233c]>@
#<lodhrakavçkùaþ>#, puü, (lodhra eva lodhrakaþ . sa eva vçkùaþ .) lodhaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<lopaþ>#, puü, chedaþ . àkulãbhàvaþ . lupadhàtorbhàve gha¤pratyayena niùpanno'yam . (abhàvaþ . yathà, raghuþ . 1 . 68 .
     %<so'hamijyàvi÷uddhàtmà prajàlopanimãlitaþ .
     prakà÷a÷càprakà÷a÷ca lokàloka ivàcalaþ ..>%) vyàkaraõamate varõanà÷aþ . tathà hi . nà÷avidhiryathà . lopo'syomàïorityàdi .. api ca .
     %<sakalebhyo vidhibhyaþ syàdbalã lopavidhistathà .
     lopasvaràde÷ayostu svaràde÷o vidhirbalã ..>% iti durgàdàsaþ ..

#<lopà>#, strã, agastyamunipatnã . iti jañàdharaþ ..

#<lopàkaþ>#, puü, (lopaü ÷ãghramadar÷anaü akati pràpnotãti . ak + aõ .) ÷çgàlaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, su÷rute . 1 . 46 .
     %<÷vàvicchalyakagodhà÷a÷avçùadaü÷alopàkaloma÷akarõakadalãmçgapriyakàjagarasarpamåùikanakulamahàvabhruprabhçtayo vile÷ayàþ ..>%)

#<lopàpakaþ>#, puü, (lopaü drutamadar÷anaü àpnotãti . àp + õvul .) ÷çgàlaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<lopàpikà>#, strã, (lopàpaka + striyàü ñàp . ata itvam .) ÷çgàlã . iti ÷abdamàlà ..

#<lopàmudrà>#, strã, agastyamunibhàryà . ityamaraþ .. lopayati yoùitàü råpàbhidhànamiti lopà pacàdyan àmudrayati sraùñuþ sçùñimiti àmudrà an tataþ karmadhàrayaþ . kiüvà na mudaü ràti amudrà pati÷u÷råùàyà lope amudrà lopàmudrà . lopà ca .
     %<lopàmudrà tu vaidarbhã lopà strã kumbhajanmanaþ ..>% iti kaõñhabhåùaõam . iti bharataþ .. * .. asyà arghyadànaprasaïgena agastyàrghyadànaü likhyate . agastyàrghyadànantu saureõa siüharà÷au vidhànàt . yathà, brahmavaivarte .
     %<apràpte bhàskare kanyàü ÷eùabhåtaistribhirdinaiþ .
     arghyaü dadyuragastyàya gauóade÷anivàsinaþ ..>% nàrasiühe .
     %<÷aïkhe toyaü vinikùipya sitapuùpàkùatairyutam .
     mantreõànena vai dadyàddakùiõà÷àmukhasthitaþ ..
     kà÷apuùpapratãkà÷a agnimàrutasambhava .
     mitràvaruõayoþ puttra kumbhayone namo'stu te ..>% pràrthanantu .
     %<àtàpirbhakùito yena vàtàpi÷ca mahàsuraþ .
     samudraþ ÷oùito yena sa me'gastyaþ prasãdatu ..>% gandhàdikantu agastyàya nama ityanena deyaü vi÷e ùànudde÷o sàmànyataþ pràptatvàt . dakùiõà÷àmukhasthita iti gandhàdàvapi prayogàïgakartçdharmatvàditi ratnàkaraþ .. * .. tatpatnyarghyadànamantrastu .
     %<lopàmudre mahàbhàge ràjaputtri pativrate .
     gçhàõàrghyaü mayà dattaü maitràvaruõivallabhe ..>% iti malamàsatattvam .. (asyà janmàdivivaraõantu mahàbhàrate vanaparvaõi 96 adhyàyamàrabhya draùñavyam ..)

#<lopàmudràpatiþ>#, puü, (lopàmudràyàþ patiþ .) agastyamuniþ . iti puràõam ..

#<lopà÷akaþ>#, puü, (lopaü vyàkulãbhàvaü cakitama÷nàti . a÷ + õvul .) ÷çgàlaþ . iti hàràvalã ..

#<lopà÷ikà>#, strã, (lopà÷aka + striyàü ñàp . ata itvam .) ÷çgàlã . iti hàràvalã . 172 ..

#<loptraü>#, klã, (lup + ùñran .) steyadhanam . lotam . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 107 . 5 .
     %<te tasyàvasathe loptraü dasyavaþ kurusattama ! .
     nidhàya ca bhayàllãnàstatraivànàgate bale ..>%)

#<loptrã>#, strã, (loptra + ùitvàt ïãù .) loptram . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<lobhaþ>#, puü, (lubh + gha¤ .) àkàïkùà . paradravyàbhilàùaþ . tatparyàyaþ . tçùõà 2 lipsà 3 va÷aþ 4 spçhà 5 kàïkùà 6 ÷aüsà 7 gardhaþ 8 và¤chà 9 icchà 10 tçñ 11 manorathaþ 12 kàmaþ 13 abhilàùaþ 14 . iti hemacandraþ .. * .. tasya lakùaõaü yathà --
     %<paravittàdikaü dçùñvà netuü yo hçdi jàyate .
     abhilàùo dvija÷reùñha sa lobhaþ parikãrtitaþ ..>% iti pàdme kriyàyogasàre 16 adhyàyaþ .. * .. sa ca brahmaõo'dharàjjàtaþ . yathà --
     %<bhråmadhyàdabhavat krodho lobha÷càdharasambhavaþ .>% iti màtsye sukhotpattirnàma 3 adhyàyaþ .. * .. sa tu nà÷akàraõaü yathà --
     %<lobhapramàdavi÷vàsaiþ puruùo na÷yate tribhiþ .
     tasmàllobho na kartavyaþ pramàdo na na vi÷vaset ..>% iti gàruóe nãtisàre 115 adhyàyaþ .. api ca .
     %<trividhaü narakasyedaü dvàraü nà÷anamàtmanaþ .
     kàmaþ krodhastathà lobhastasmàdetattrayaü tyajet ..>% iti ÷rãbhagavadgãtàyàm 16 adhyàyaþ .. (lobhanindàviùayaka÷lokàni yathà --
     %<lobhaþ pratiùñhà pàpasya prasåtirlobha eva ca .
     dveùakrodhàdijanako lobhaþ pàpasya kàraõam ..
     lobhàt krodhaþ prabhavati lobhàtkàmaþ prajàyate .
     lobhànmoha÷ca nà÷a÷ca lobhaþ pàpasya kàraõam ..
     lobhàt krodhaþ prabhavati krodhàddrohaþ pravattate .
     droheõa narakaü yàti ÷àstraj¤o'pi vicakùaõaþ ..
     màtaraü pitaraü puttraü bhràtaraü và suhçttamam .
     lobhàviùño naro hanti svàminaü và sahodaram ..
     lobhena buddhi÷calati lobho janayate tçùàm .
     tçùàrto duþkhamàpnoti paratreha ca mànavaþ ..
     lobhàviùño naro vittaü vãkùate na sa càpadam .
     dugdhaü pa÷yati bhàrjàro yathà na laguóàhatim ..
     pràyeõa dhaninàmeva dhanalobho nirantam .
     pa÷ya koñidvayopetaü lakùàya praõataü dhanuþ ..
     nàtyarthamarthàrthitayà lubdhamudvejayejjanam .
     abdhirdattvà÷varatnaü strãrmathyamàno'sçjadviùam ..
     lobhaþ sadà vicintyo lubdhebhyaþ sarvato bhayaü dçùñam .
     kàryàkàryavicàro lobhavimåóhasya nàstyeva ..
     satyapra÷amatapobhiþ ÷astradhanaiþ ÷àstravedibhirvijitaþ .
     lobho vata praviùñaþ kuñilaü hçdayaü kiràtãnàm ..
     snehopapanna iti pårõada÷àvi÷eùa÷àlã svamàtmani vasuprakaraü nidhàya .
     labdhodaye tamatha gçhõati padmabandhau dãpà bhavanti kaluùà balavàn hi lobhaþ ..
     yaddurgàmañavãmañanti vikañaü kràmanti de÷àntaraü gàhante gahanaü samudramathanakle÷aü kçùiü kurvate .
     sevante kçpaõaü patiü gajaghañàsaïghaññaduþsa¤caraü sarpanti pradhanaü dhanàndhitadhiyastallobhavisphårjitam .. * ..>%)

#<lobhã>#, [n] tri, (lobho'syàstãti . lobha + iniþ .) lobhayuktaþ . tatparyàyaþ . gçdhnuþ 2 gardhanaþ 3 lubdhaþ 4 abhilàùukaþ 5 tçùõakaþ 6 lolupaþ 7 lolubhaþ 8 . iti jañàdharaþ .. lipsuþ 9 . iti hemacandraþ ..

#<lobhyaþ>#, puü, (lubhyate iti . lubha + yat .) mudgaþ . iti hemacandraþ .. lobhanãye, tri ..

#<loma>#, [n] klã, (låyate chidyate iti . la +
     %<nàmansãmanvyomanromanlomanpàpmandhyàman .>% uõàø 4 . 150 . iti maninpratyayena sàdhuþ .) ÷arãrasthake÷aþ . tatparyàyaþ . tanåruham 2 roma 3 . ityamaraþ .. tanuruham 4 tanuruñ 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, muõóakopaniùadi . 1 . 1 . 7 .
     %<yathorõanàbhiþ sçjate gçhõate ca yathà pçthivyàmoùadhayaþ sambhavanti .
     yathà sataþ puruùàt ke÷alomàni tathàkùaràt sambhavatãha vi÷vam ..>%) tattu garbhasthasya ùaùñhe màsi bhavati . iti sukhabodhaþ .. api ca .
     %<ùaùñhe màsi ca nàrãõàü vaidike nàdhikàrità .
     udarasthasya bàlasya nakhalomapravartanàt ..>% iti smçtiþ .. (tathàsya vivçtiþ .
     %<astho malàni lomàni asaïkhyàni bhavanti hi .
     santi yàvanti lomàni tàvanto lomakåpakàþ ..
     aïgapratyaïganirvçttiþ svabhàvàdeva jàyate .
     sannive÷a¤ca gàtràõàü nàtràste kàraõàntaram ..>% nirvçttiþ siddhiþ svabhàvàt ã÷varàt . sannibe÷o racanàvi÷eùaþ . iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

@<[Page 4,234c]>@
#<lomaü>#, klã, làïgålam . iti jañàdharaþ .. (roma . yathà, taittirãyasaühitàyàm . 5 . 1 . 6 . 2 .
     %<atho ÷antvàyàjalomaiþ saüsçjatyeùà và agneþ priyà taõåryadajeti ..>%)

#<lomakaraõã>#, strã, màüsacchadà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<lomakarõaþ>#, puü, (lomayuktau karõau yasya .) ÷a÷akaþ . iti hemacandraþ .. (asya paryàyo yathà --
     %<lambakarõaþ ÷a÷aþ ÷ålã lomakarõo vile÷ayaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe dvitãye bhàge ..) lomayuktakarõavi÷iùñe, tri ..

#<lomaghnaü>#, klã, (lomàni hantãti . hana + ñak .) indraluptakam . iti bhåriprayogaþ .. ñàka iti bhàùà .. lomaghàtake, tri ..

#<lomapàdaþ>#, puü, (lomàni pàdayoryasya .) aïgade÷ãyaràjavi÷eùaþ . sa tu çùya÷çïgamuni÷va÷uraþ . iti ràmàyaõam .. (ayaü hi såryavaü÷àvataüsasya da÷arathasya sakhà . vipràvamànanàta evàsya ràùñre bahukàlaü avagrahaþ sambabhåva tata evàsau kà÷yapaü çùya÷çïgaü svaràùñre ànãya ÷àntàü nàma da÷arathakanyàmasmai dattavàn . etadvçttàntantu mahàbhàrate vanaparvaõi 110 adhyàyato vi÷eùato draùñavyam ..)

#<lomapàdapåþ>#, strã, (lomapàdasya påþ .) purãvi÷eùaþ . adhunà bhàgalapura iti khyàtà . tatparyàyaþ . campà 2 màlinã 3 karõapåþ 4 . iti hemacandraþ ..

#<lomaphalaü>#, klã, (lomayuktaü phalam .) bhavyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<lomaviùaþ>#, puü, (lomni viùaü yasya .) vyàghràdiþ . iti hemacandraþ ..

#<loma÷aþ>#, puü, (lomàni santyasyeti . loman + %<lomàdibhyaþ ÷aþ .>% iti ÷aþ .) munivi÷eùaþ . (munivaro'yaü tãrthagamanàbhilàùiõaþ sànujasya yudhiùñhirasyànugàmã sarvatãrthavçttàntamasmai vij¤àpayàmàseti mahàbhàrate vanaparvaõi draùñavyam .. * ..) meùaþ . atilomànvite, tri . iti medinã . ÷e, 27 .. yathà --
     %<kadàciddanturo mårkhaþ kadàcilloma÷aþ sukhã ..>% iti sàmudrakam .. (dhànyàpaharaõaråpakarmavipàkàt loma÷o bhavati . yathà, mahàbhàrate . 13 . 111 . 119 .
     %<dhyànyaü hçtvà tu puruùo loma÷aþ saüprajàyate ..>%)

#<loma÷akàõóà>#, strã, (loma÷aþ kàõóo yasyàþ .) karkañã . iti ràjanirghaõñaþ .. (karkañã÷abde 'syà guõàdayo j¤àtavyàþ ..)

#<loma÷aparõinã>#, strã, (loma÷aü parõamastyasyà iti . ini . ïãp .) màùaparõã . iti ÷abdacandrikà ..

#<loma÷apuùpakaþ>#, puü, (loma÷àni puùpàõi yasya . kap .) ÷irãùavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<loma÷amàrjàraþ>#, puü, (loma÷o lomabahulo màrjàraþ .) màrjàravi÷eùaþ . gandhagakulà . iti bhàùà . tatparyàyaþ . påtikaþ 2 màrajàtakaþ 3 sugandhã 4 måtrapàtanaþ 5 gandhamàrjàrakaþ 6 . iti ràjanirghaõñaþ .. asya muùkaguõàþ .
     %<gandhamàrjàravãryantu vãryakçt kaphavàtahçt .
     kaõóukoùñhaharaü netryaü sugandhaü svedagandhanut ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<loma÷à>#, strã, (lomàni santyasyà iti . loman + ÷a . ñàp .) kàkajaïghà . màüsã . (asyàþ paryàyo yathà --
     %<naladaü nandinã peùã màüsã kçùõajañà jañã .
     kiràtinã ca jañilà loma÷à tu tapasvinã ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..) vacà . (asyàþ paryàyo yathà --
     %<vacogragandhà ùaógranthà golomã ÷ataparvikà .
     kùudrapatrã ca maïgalyà jañilogrà ca loma÷à ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) ÷åka÷imbiþ . mahàmedà . kàsãsam . ÷àkinãbhedaþ . iti medinã . ÷e, 27 .. ativalà . iti vi÷vaþ .. ÷aõapuùpã . ervàruþ . gandhamàüsã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<loma÷àtanaü>#, klã, (lomnàü ÷àtanam .) lomapàtanam . tasyauùadhàni yathà --
     %<haritàlaü ÷aïkhacårõaü kadalãdalabhasmanà .
     etaddravyeõa codbartya loma÷àtanamuttamam ..
     lavaõaü haritàla¤ca taõóulyà÷ca phalàni ca .
     làkùàrasasamàyuktaü loma÷àtanamuttamam ..
     sudhà ca haritàla¤ca ÷aïkha¤caiva manaþ÷ilà .
     saindhavena sahaikatra chàgamåtreõa peùayet .
     tatkùaõodbartanàdeva loma÷àtanamuttamam ..>% iti gàruóe 185 adhyàyaþ .. (tathàca .
     %<bhallàtakaü bióaïga¤ca yavakùàra¤ca saindhavam .
     manaþ÷ilà ÷aïkhacårõaü tailapakvaü tathaiva ca .
     lomàni ÷àtayatyeva nàtra kàryà vicàraõà ..>% iti vaidyake bhaiùajyadhanvantarau va÷ãkaraõàdyadhikàre .. * ..)

#<lomaharùaõaü>#, klã, (lomnàü harùaõamiva .) romà¤caþ . ityamaraþ .. (lomnàü harùaõamasnàditi . romà¤cakàrake, tri . yathà, mahàbhàrate . 6 . 67 . 13 .
     %<tasmin mahàbhaye ghore tumule lomaharùaõe .
     vavarùuþ ÷arajàlàni kùatriyà yuddhadurmadàþ ..>%)

#<lomaharùaõaþ>#, puü, (vicitrapuràõakathà÷ravaõàt lomnàü harùaõaü udgamo yasmàt .) såtaþ . yathà,
     %<puràõasaühitàü cakre puràõàrthavi÷àradaþ .
     prakhyàto vyàsa÷iùyo'bhåt såto vai lobhaharùaõaþ ..
     puràõasaühitàü tasmai dadau vyàso mahàmuniþ ..>% iti viùõupuràõe 3 aü÷e 7 adhyàyaþ .. * .. sa ca balaràmeõa hataþ . yathà --
     %<tathà kùetre såtaputtro nihato lomaharùaõaþ .
     balaràmàstrayuktàtmà naimiùe'bhåt svavà¤chayà ..>% iti kalkipuràõe 27 adhyàyaþ ..

@<[Page 4,235b]>@
#<lomahçt>#, puü, (lomàni harati nà÷ayatãti . hç + kvip .) haritàlam . iti hemacandraþ ..

#<lomàlikà>#, strã, (lomàlyà loma÷reõyà kàyatãti . kai + kaþ . ñàp .) ÷çgàlikà . yathà --
     %<lomàlikà dãptajihvà kikhirulkàmukhã ca sà ..>% iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<lolaþ>#, tri, (loóatãti . luóa viloóane + ac .) ca¤calaþ . (yathà, sàhityadarpaõe 3 paricchede . 141 .
     %<pallavopamitisàmyasapakùaü daùñavatyadharavimbamabhãùñe .
     paryakåji sarujeva taruõyàstàralolavalayena kareõa ..>%) sàkàïkùaþ . ityamaraþ .. (yathà, raghuþ . 7 . 23 .
     %<hrãyantraõàmàna÷ire manoj¤àmanyonyalolàni vilocalàni ..>% puü, tàmasamanuþ . iti màrkaõóeyapuràõam . 74 . 41 ..)

#<lolà>#, strã, (lola + ñàp .) jihvà . lakùmãþ . iti medinã . le, 47 .. ca¤calà strã ca . (yathà, àryàsapta÷atyàm . 608 .
     %<sarvàïgamarpayantã lolà suptaü ÷rameõa ÷ayyàyàm .
     alasamapi bhàgyavantaü bhajate puruùàyiteva ÷rãþ ..>% caturda÷àkùaravçttivi÷eùaþ . iti chandoma¤jarã .. asya lakùaõàdikaü chandaþ÷abde draùñavyam ..)

#<lolàrkaþ>#, puü, (lolanàmà arkaþ .) såryaþ . yathà, pulasta uvàca .
     %<tataþ suke÷ivacanàt sarva eva ni÷àcaràþ .
     tenoditantu te dharmaü cakrurmuditamànasàþ ..
     tataþ pravçddhiü sutaràmagacchanta ni÷àcaràþ .
     puttrapauttràrthasaüyuktàþ sadàcàrasamanvitàþ ..
     tajjyotistejasà teùàü ràkùasànàü mahàtmanàm .
     gantuü nà÷aknuvan såryo nakùatràõi ca candramàþ ..
     tatastribhuvanaü brahman ni÷àcarapuro'bhavat .
     divà såryasya sadç÷aþ kùaõadàyà¤ca candravat ..
     tataþ krodhàbhibhåtena bhànunà viprabhedibhiþ .
     bhànubhã ràkùasapuraü taddçùña¤ca yathecchayà ..
     tadbhànunà tadà dçùñaü kràdhàdhmàtena cakùuùà .
     nipapàtàmbaràddçùñaþ kùãõapuõya iva grahaþ ..
     patamànaü samàlokya puraü ÷àlaïkañaïkañaþ .
     namo bhavàya sarvàya idamuccairadhãyata ..
     teùàü kranditamàkarõya càraõà gaganecaràþ .
     hàhetyuccukru÷uþ sarve harabhaktaþ patatyasau ..
     taccàraõavacaþ ÷arvaþ ÷rutavàn sarvato'vyayaþ .
     ÷rutvà sa cintayàmàsa kenàsau pàtyate bhuvi ..
     j¤àtavàn devapatinà sahasrakiraõena tat .
     pàtitaü ràkùasapuraü tataþ kruddhastrilocanaþ ..
     kruddhastu bhagavàn dçgbhirbhànumantamapa÷yata .
     dçùñamàtrastrinetreõa nipapàta tato'mbaràt ..
     tato brahmà surapatiþ suraiþ sàrdhaü samabhyayàt .
     ramyaü mahe÷varàvàsaü mandaraü ravikàraõàt ..
     gatvà dçùñvà ca deve÷aü ÷aïkaraü ÷ålapàõinam .
     prasàdya bhàskaràrthàya vàràõasyàmupànayat ..
     tato divàkaraü bhåyaþ pàõinàdàya ÷aïkaraþ .
     kçtvà nàmàsya loleti rathamàropayat punaþ ..
     àropite dinakare brahmàbhyetya suke÷inam .
     sabàndhavaü sanagaraü punaràropayaddivi ..>% iti ÷rãvàmanapuràõe suke÷icarite lolàrkajananaü nàma 15 adhyàyaþ ..

#<lolikà>#, strã, (lolatãti . lula + õvul . ñàpi ata itvam .) càïgerã . yathà --
     %<kùudrà danta÷añhàmbaùñhà càïgerã lolikà ca sà ..>% iti jañàdharaþ ..

#<lolitaþ>#, tri, ÷lathaþ . jholà iti bhàùà . lula vimarde asmàdbhàve gha¤i lolaþ so'sya jàtaþ ityarthe itapratyayena niùpannaþ ..

#<lolupaþ>#, tri, (garhitaü lumpatãti . lupa + yaï + ac .) atilubdhaþ . ityamaraþ .. (yathà, màghe . 1 . 40 .
     %<tathàpi vàcàlatayà yunakti màü mithastvadàbhàùaõalolupaü manaþ ..>%)

#<lolubhaþ>#, tri, (bhç÷aü lubhyatãti . lubha + yaï + ac .) lolupaþ . ityamaraþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 117 . 46 .
     %<striyo'pãcchanti puübhàvaü yaü dçùñvà råpalolubhàþ .
     tasyàste ko bhavennàrthã tulyaråpaþ sa kiü punaþ ..>%)

#<loùña>#, ïa saühatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-sakaø-señ .) ïa, loùñate dhànyaü lokaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<loùñaü>#, klã, (loùñate iti . loùña + ac .) lauhamalam . iti ràjanirghaõñaþ .. leùñuþ . ityamaraþ ..

#<loùñaþ>#, puü klã, (loùñyate iti . loùña + gha¤ . yadvà, låyate iti . lå + %<loùñapalitau .>% uõàø 3 . 92 . iti ktapratyayena nipàtitaþ .) mçttikàkhaõóam . óelà iti bhàùà . tatparyàyaþ . loùñuþ 2 . iti ÷abdaratnàvalã amara÷ca .. loùñuþ 3 daliþ 4 . iti hemacandraþ .. (yathà, vetàlapa¤caviü÷atyàm . 1 .
     %<ahau và hàre và balavati ripau và suhçdi và maõau và loùñe và kusuma÷ayane và dçùadi và .
     tçõe và straiõe và mama samadç÷o yàntu divasàþ kvacitpuõye'raõye ÷iva ÷iva ÷iveti pralapataþ ..>%)

#<loùñaghnaþ>#, puü, (loùñaü hantãti . hana + ñak .) leùñubhedanaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<loùñabhedanaþ>#, puü, (bhinattãti . bhid + lyuþ . loùñasya bhedanaþ .) loùñabhaïgasàdhanamudgaraþ . mai iti khyàte iti kecit . tatparyàyaþ . leùñubhedanaþ 2 loùñaghnaþ 3 leùñughnaþ 4 koñi÷aþ 5 koñã÷aþ 6 . ityamarañãkà ..

#<loùñuþ>#, puü, loùñaþ . iti hemacandraþ ..

@<[Page 4,236a]>@
#<lohaü>#, klã, aguru . ityamaraþ .. (athàsya paryàyaþ .
     %<agurupravaraü lohaü ràjàrhaü yogajantathà .
     vaü÷ikaü krimijaü vàpi krimijagdhamanàryakam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<lohaþ>#, puü, klã, (låyate'neneti . lå + bàhulakàt haþ .) lauham . joïgakam . sarvataijasam . iti medinã . he, 8 .. rudhiram . iti ràjanirghaõñaþ .. atha muõóalohasya paryàyaþ . muõóam 2 muõóàyasam 3 dçùatsàram 4 ÷ilàtmajam 5 a÷majam 6 kçùiloham 7 àram 8 kçùõàyasam 9 .. atha tãkùõalohasya paryàyaþ . tãkùõam 2 ÷astràyasam 3 ÷astram 4 piõóam 5 piõóàyasam 6 ÷añham 7 àyasam 8 ni÷itam 9 tãvram 10 khaógam 11 muõóajam 12 ayaþ 13 citràyasam 14 cãnajam 15 . asya guõàþ . råkùatvam . uùõatvam . tiktatvam . vàtapittakaphapramehapàõóu÷ålanà÷itvam . tãkùõatvam . muõóàdhikaguõatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. atha lohasyotpattinàmalakùaõaguõàþ .
     %<purà lomiladaityànàü nihatànàü surairyudhi .
     utpannàni ÷arãrebhyo lohàni vividhàni ca ..
     loho'strã ÷astrakaü tãkùõaü piõóaü kàlàyasàyasã .
     gurutà dçóhatotkledakaphadàhasya kàrità .
     a÷madoùaþ sudurgandho doùàþ saptàyasasya tu ..
     lohaü tiktarasaü ÷ãtaü madhuraü tuvaraü guru .
     råkùaü vayasyaü cakùuùyaü lekhanaü vàtalaü jayet ..
     kaphaü pittaü garaü ÷ålaü ÷othàr÷aþplãhapàõóutàþ .
     medomehakçmãn kuùñhaü tatkiññaü tadbadeva hi ..
     ùaõóatvakuùñhàmayamçtyudaü bhavet hçdroga÷ålau kurute'÷marã¤ca .
     nànàrujà¤càpi tathà prakopaü karoti hçllàsama÷uddhaloham ..
     jãvahàri madakàri càyasaü ceda÷uddhimadasaüskçtaü dhruvam .
     pàñavaü na tanute ÷arãrake dàruõàü hçdi rujà¤ca yacchati .. * ..>% tatra sàralohasya lakùaõaü guõà÷ca .
     %<kùamàbhçcchikharàkàràõyaïgànyamlena lepite .
     lohe syuryatra såkùmàõi tatsàramabhidhãyate ..
     lohaü sàràhvayaü hanyàdgrahaõãmatisàrakam .
     ardhasarvàïgajaü vàtaü ÷åla¤ca pariõàmajam .
     chardi¤ca pãnasaü pittaü ÷vàsamà÷u vyapohati ..>% atha kàntalohasya lakùaõaü guõà÷ca . patpàtre na prasarati jale tailabinduþ pratapte hiïgurgandhaü tyajati canijaü tiktatàü nimbakandaþ . taptaü dugdhaü bhavati ÷ikharàkàrakaü naiti bhåmiü kçùõàïgaþ syàt sajalacaõakaþ kàntalohaü taduktam .. gulmodaràr÷aþ÷ålàmamàmavàtaü bhagandaram . kàmalà÷othakuùñhàni kùayaü kàntamayo jayet .. plãhànamamlapitta¤ca yakçccàpi ÷irorujam . sarvànrogàn vijayate kàntalohaü na saü÷ayaþ . balaü vãryaü vapuþpuùñiü kurute'gniü vivardhayet .. atha kiññã .
     %<dhmàyamànasya lohasya malaü maõóåramucyate .
     lohasiühànikà kiññã siühàna¤ca nigadyate ..
     yallohaü yadguõaü proktaü tatkiññamapi tadguõam ..>% atha lohasyà÷uddhasya doùamàha .
     %<ùaõóatvakuùñhàmayamçtyukàri hçdroga÷ålau kurute'÷marã¤ca .
     nànàrujànà¤ca tathà prakopaü kuryàcca hçllàsama÷uddhaloham ..>% atha lohasya doùa÷àntaye ÷odhanamabhidhãyate .
     %<pattalãkçtapatràõi lohasyàgnau pratàpayet .
     niùi¤cettaptataptàni taile takre ca kà¤jike ..
     gomåtre ca kulatthànàü kaùàye ca tridhà tridhà .
     evaü lohasya patràõàü vi÷uddhiþ saüprajàyate ..>% atha lohasya màraõavidhiþ .
     %<÷uddhalohabhavaü cårõaü pàtàlagaruóãrasaiþ .
     mardayitvà puñedvahrau dadyàdevaü puñaddhayam ..
     puñatrayaü kumàryà÷ca kuñhàracchillikàrasaiþ .
     puñaùañkaü tato dadyàdevaü tãkùõamçtirbhavet ..>% anyacca .
     %<kùipeddvàda÷amàü÷ena daradaü tãkùõacårõataþ .
     mardayet kanyakàdràvairyàmayugmaü tataþ puñet .
     evaü saptapuñairmçtyuü lohacårõamavàpnuyàt ..
     satyo'nubhåto yogãndraiþ kramo'nyo lohamàraõe .
     kathyate ràmaràjena kautåhaladhiyàdhunà ..
     såtakàddviguõaü gandhaü dattvà kuryàcca kajjalãm .
     dvayoþ samaü lauhacårõaü mardayet kanyakàdravaiþ ..
     yàmayugmaü tataþ piõóaü kçtvà tàmrasya pàtrake .
     gharme dhçtvà råvukasya patrairàcchàdayedbudhaþ ..
     yàmadbayàdbhaveduùõaü dhànyarà÷au nyasettataþ .
     dattvopari ÷aràva¤ca tridinànte samuddharet ..
     piùñvà ca gàlayedvastràdevaü vàritaraü bhavet .
     dàóimasya dalaü piùñvà taccaturguõavàriõà ..
     tadrasenàyasa÷cårõaü sannãyàt plàvayedapi .
     àtape ÷oùayettacca puñedeva punaþ punaþ .
     ekaviü÷ativàraistatmriyate nàtra saü÷ayaþ .
     evaü sarvàõi lohàni svarõàdãnyapi màrayet ..>% evaü màritalohasya guõàþ .
     %<lohaü tiktaü saraü ÷ãtaü kaùàyaü madhuraü guru .
     råkùaü vayasyaü cakùuùyaü lekhanaü vàtalaü jayet ..
     kaphaü pittaü garaü ÷ålaü ÷ophàr÷aþplãhapàõóutàþ .
     medomehakçmãn kuùñhaü tatkiññaü tadbadeva hi ..
     gu¤jàmekàü samàrabhya yàvat syurnavaraktikàþ .
     tàvallohaü sama÷nãyàdyathàdoùànalaü naraþ ..
     kuùmàõóaü tilataila¤ca màùànnaü ràjikàntathà .
     madyamamlarasa¤caiva varjayellohasevakaþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. lohapàtre bhakùaõaniùedho yathà --
     %<yadà tu àyase pàtre pakvama÷nàti vai dbijaþ .
     sa pàpiùñho'pi bhuïkte'nnaü raurave paripacyate ..>% iti matsyasåktatantram .. api ca .
     %<ayaþpàtre payaþpànaü gavyaü siddhànnameva ca .
     bhçùñàdikaü madhu guóaü nàrikelodakantathà ..
     phalaü måla¤ca yatki¤cidabhakùyaü munirabravãt ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóam .. (a÷mana evàsya utpattiþ ÷råyate . yathà, manuþ . 9 . 321 .
     %<adbhyo'gnirbrahmataþ kùattrama÷mano lohamutthitam .
     teùàü sarvatragaü tejaþ svàsu yoniùu ÷àmyati ..>% puü, chàgaþ . sa tu lakùaõànvitaþ kçùõavarõo raktavarõo và . yathà, manuþ . 3 . 272 .
     %<kàla÷àkaü mahà÷alkàþ khaógalohàmiùaü madhu .
     ànantyàyaiva kalpante munyannàni ca sarva÷aþ ..>% pàrvatyajàtivi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 2 . 27 . 25 .
     %<lohàn paramakàmbojànçùikànuttarànapi .
     sahitàüstàn mahàràja vyajayat pàka÷àsaniþ ..>% raktavarõe, tri . yathà, mahàbhàrate . 1 . 136 . 23 .
     %<bhramata÷ca varàhasya lohasya pramukhe samam .
     pa¤cabàõàn susaüyuktàn sa mumocaikabàõavat ..>%)

#<lohakaõñakaþ>#, puü, (lohavat kaõñakaü yatra .) madanavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. lauhamayakaõñaka÷ca .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 474 .
     %<sakhi lohakaõñakanibhastathà tathà madanavi÷ikho'pi ..>%)

#<lohakàntaü>#, klã, (lohaþ kànto'syeti .) ayaskàntam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<lohakàraþ>#, puü, (lohaü lohamayaü ÷astràdi karotãti . kç + aõ .) lauhakàrakaþ . iti halàyudhaþ .. (yathà, goø ràmàyaõe . 2 . 90 . 23 .
     %<prakhyàtà÷carmakàrà÷ca lohakàràstathaiva ca ..>%)

#<lohakàrakaþ>#, puü, (lohaü tanmaya÷astràdi karotãti . kç + õvul .) varõasaïkarajàtivi÷eùaþ . kàmàra iti bhàùà . tatparyàyaþ . vyokàraþ 2 ityamaraþ .. lauhakàraþ 3 ayaskàraþ 4 karmakàraþ 5 karmàraþ 6 . iti bharatarabhasau .. tasyotpattiryathà .
     %<gopàlàttantravàyyàü vai karmakàro'pyabhåt sutaþ ..>% iti parà÷arapaddhatiþ ..

#<lohakiññaü>#, klã, (lohasya kiññam .) lohamalam . tatparyàyaþ . kiññam 2 lohacårõam 3 ayomalam 4 lohajam 5 kçùõacårõam 6 loùñam 7 lohamalam 8 . (yathà, su÷rute . 6 . 44 .
     %<måtrasyitaü saindhavasaüprayuktaü màüsaü pibedvàpi hi lohakiññam ..>%) asya guõàþ . madhuratvam . kañutvam . uùõatvam . kçmivàtapakti÷ålamahacchålamehagulma÷ophanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<dhmàyamànasya lohasya malaü maõóåramucyate .
     lohasiühànikà kiññã siühàïga¤ca nigadyate ..
     yallohaü yadguõaü proktaü tatkiññamapi tadguõam ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (tathàsyoddharaõàdividhiþ .
     %<÷atordhvamuttamaü kiññaü madhya¤cà÷ãtivàrùikam .
     adhamaü ùaùñivarùoyaü tato hãnaü viùopamam ..>% iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe jàraõamàraõàdyadhikàre ..
     %<kuravaü pathyàcårõaü dvipalagandhà÷malohakiñña¤ca .
     ÷uddharasasyàrdhapalaü bhçïgasya rasaü ke÷aràjasya ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe pariõàma÷ålàdhikàre ..)

#<lohacårõaü>#, klã, (lohasya cårõam .) lohakiññam . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 76 . 3 .
     %<màkùãkadhàtumadhupàradalohacårõapathyà÷ilàjatuvióaïgakçtàni yo'dyàt .
     saikàni viü÷atirahàni jarànvito'pi so'÷ãtiko'pi ramayatyabalàü yuveva ..>%)

#<lohajaü>#, klã, (lohàt jàyate iti . jan + óaþ .) lohakiññam . iti ràjanirghaõñaþ .. (paryàyo'sya yathà, %<maõóåraü lohajaü kiññam .>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..) kàüsyam . iti hemacandraþ ..

#<lohadràvã># [n] puü, (lohàni dràvayatãti . dru + õic + õiniþ .) ñaïkaõaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (ñaïkaõa÷abde'sya viùayo vij¤eyaþ ..)

#<lohanàlaþ>#, puü, (lohasya nàlaü daõóo yatra .) nàràcaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<lohapçùñhaþ>#, puü, (lohasyeva kañhinaü ÷yàmalaü và pçùñhaü yasya .) kaïkapakùã . ityamaraþ .. lauhamayapçùñhayukte, tri ..

#<lohapratimà>#, strã, (lohasya pratimà .) lauhamayã pràtamà . tatparyàyaþ . sårmã 2 sthåõà 3 . ityamaraþ .. ÷årmã 4 ÷årmiþ 5 ÷årmaþ 6 . iti bharataþ .. ÷årmikà 7 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<lohamayaü>#, tri, lohàtmakam . lohanirmitam . loha÷abdàt tadråpàrthe mayañpratyayena niùpannam .. (yathà, chàndogyopaniùadi . 6 . 1 . 5 .
     %<yathà saumyaikena lohamaõinà sarvaü lohamayaü vij¤àtaü syàdbàcàrambhaõaü vikàro nàmadheyaü lohamityeva satyam ..>%)

#<lohamàrakaþ>#, puü, (lohaü màrayati jàrayatãti . mç + õic + õvul .) ÷àli¤ca÷àkaþ . iti trikàõóa÷eùaràjanirghaõñau ..

#<lohalaþ>#, puü, (lohaü làtãti . là + kaþ .) ÷çïkhalàcàryaþ . iti medinã . le, 129 ..

#<lohalaþ>#, tri, (lohamiva làtãti . là + kaþ .) avyaktavàk . ityamaraþ .. lohagràhaka÷ca ..

#<lohavaraü>#, klã, (loheùu sarvataijaseùu varam .) svarõam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

@<[Page 4,237b]>@
#<loha÷leùaõaþ>#, puü, (lohàni sarvataijasàni ÷leùayati yojayatãti . ÷leùi + lyuþ .) ñaïkaõaþ . iti hemacandraþ ..

#<lohasaïkaraü>#, klã, (lohànàü saïkaro yatra .) vartaloham . iti ràjanirghaõñaþ .. mi÷ritataijasa¤ca ..

#<lohàkhyaü>#, klã, (lohameva àkhyà yasya .) aguru . iti ratnamàlà ..

#<lohàbhisàraþ>#, puü, (lohànàü ÷astràdãnàü abhisàro yatra .) lohàbhihàraþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<lohàbhihàraþ>#, puü, (lohànàmabhihàro yatra .) ÷astrabhçtàü ràj¤àü nãràjanàvidhiþ . ityamaraþ .. mahànavamãdãkùàyàü a÷vàdãnàü nãràjane sati pa÷càt ÷astradhàriõàü ràj¤àü yaþ ÷àstrokto nirma¤chanapradhàno vidhiþ prasthànàt pràk sa lohàbhihàraþ . lohasya ÷astrasya abhihàraþ sarvato haraõamatreti bahuvrãhiþ . lohàbhihàra ityukto vidhirnãràjanottara ityamaramàlà .. loho'strã ÷astrake lauhe iti medinã .. lohàbhisàra iti pañhantyanye tatra lohaü ÷astra abhisàryate prasthàpyate'treti gha¤ vàhanàyudhàderniþ÷eùeõa ràjanaü yatra sà nãràjanà nãrasya ÷àntyudakasya ajanaü kùepo yatra sà nãràjanà và . iti bhàrataþ ..

#<lohàrgalaü>#, klã, (lohasya argalamiva .) tãrthavi÷eùaþ . yathà -- varàha uvàca .
     %<÷çõu devi ca tattvena yanmàü tvaü paripçcchasi .
     guhyamanyacca vakùyàmi mahataþ karmaõo gatiþ ..
     tataþ siddhavañe gatvà triü÷adyojanadårataþ .
     mlecchamadhye varàrohe himavantaü samà÷ritam ..
     tatra lohàrgalaü nàma nivàso me vidhãyate .
     guhyàþ pa¤cada÷à yatra samantàt pa¤cayojanam ..
     sulabhaü puõyayuktànàü mama karmànusàriõàm .
     tatra tiùñhàmyahaü bhadre ! udãcãü di÷amàsthitaþ ..
     tatra brahmà ca rudra÷ca skandandra÷ca marudgaõàþ .
     àdityà vasavo rudrà a÷vinau ca mahaujasaþ ..
     somo bçhaspati÷caiva ye cànye ca divaukasaþ .
     teùà¤caivàrgalaü dattvà cakraü gçhya mahaujasam ..
     tato me dànavàþ sarve kramanto lokamuttamam .
     mayà caivàntaraü kçtvà kçtvà màyà¤ca vaiùõavãm ..
     ÷atakoñisahasràõi ÷ãghrameva nipàtitam .
     evaü lohàrgaletyàsãnnàma me tacca kàritam ..
     ekadhàrà patatyatra indragopakasannibhà .
     yastatra kurute snànaü saptaràtroùito naraþ ..
     brahmalokaü samàsàdya brahmaõà saha modate .
     athàtra mu¤cate pràõànahaïkàravivarjitaþ ..
     brahmalokaü parityajya mama lokaü prapadyate .
     guhyàkhyàne mahàbhàge kùetre lohàrgale mama ..
     siddhikàmena martyena gantavyaü nàtra saü÷ayaþ ..
     etatte kathitaü bhadre lãhàrgalanivàsinaþ .
     màhàtmyaü padmapatràkùi guhyaü pa¤camahaujasam .
     maïgalya¤ca pavitra¤ca mama bhaktasukhàvaham ..>% ityàdi varàhapuràõe lohàrgalamàhàtmyavarõanaü nàmàdhyàyaþ .. * .. lauhakãlake klã strã ca ..

#<lohi>#, klã, ÷vetañaïkaõam . iti ka÷cidràjanirghaõñaþ ..

#<lohikà>#, strã, (lohamastyatreti . loha + ñhan .) lauhapàtram . tatparyàyaþ . kharasondaþ 2 kharapàtram 3 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<lohitaü>#, klã, (ruhyate iti . ruha + %<ruhera÷ca lo và .>% uõàø 3 . 94 . iti itan rasya latva¤ca .) raktago÷ãrùam . kuïkumam . raktacandanam . iti medinã . te, 147 .. pattaïgam . haricandanam . tçõakuïkumam . rudhiram . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, manuþ .. 4 . 56 .
     %<nàpsu måtraü purãùaü và ùñhãvanaü và samutsçjet .
     amedhyaliptamanyadbà lohitaü và viùàõi ùà ..>%) yuddham . iti hemacandraþ .. (sarovaravi÷eùaþ . iti màtsye . 120 . 12 .. màõikyam . tatparyàyo yathà --
     %<màõikyaü padmaràgaþ syàcchoõaratna¤ca lohitam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<lohitaþ>#, puü, (ruha + itan . rasya laþ .) nadavi÷eùaþ . (sàgaravi÷eùa÷ca . yathà, ràmàyaõe . 4 . 40 . 39 .
     %<tato raktajalaü bhãmaü lohitaü nàma sàgaram .
     gatvà prekùata tà¤caiva bçhatãü kåña÷àlmalãm ..>%) bhaumaþ . (yathà, bçhatsaühitàyàm . 6 . 8 .
     %<madhyena yadi maghànàü gatàgataü lohitaþ karoti tataþ .
     pàõóyo nçpo vina÷yati ÷astrodyogàdbhayamavçùñiþ ..>%) raktavarõaþ . iti medinã . te, 148 .. rohitamatsyaþ . mçgavi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. sarpaþ . (yathà, mahàbhàrate . 2 . 9 . 8 .
     %<vàsukistakùaka÷caiva nàga÷cairàvaõastathà .
     kçùõa÷ca lohita÷caiva padma÷citra÷ca vãryavàn ..>%) suràntaraþ . iti dharaõiþ .. masåraþ . iti ÷abdacandrikà .. raktàluþ . rakta÷àliþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, su÷ute . 1 . 46 .
     %<ùaùñikà yavagodhåmà lohità ye ca ÷àlayaþ .
     mudgàóhakã masårà÷ca dhànyeùu pravaràþ smçtàþ ..>%) balabhedaþ . iti hemacandraþ .. (parvatavi÷eùaþ . iti màtsye . 120 . 11 .. ku÷advãpasthavarùavi÷eùaþ . iti tatraiva . 121 . 65 ..)

#<lohitaþ>#, tri, raktavarõayuktaþ . ityamaraþ .. (yathà, manuþ . 5 . 6 .
     %<lohitàn vçkùaniryàsàn vra÷canaprabhavàüstathà .
     ÷eluü gavya¤ca peyåùaü prayatnena vivarjayet ..>%)

@<[Page 4,238a]>@
#<lohitakaü>#, klã, (lohitamiva . ivàrthe kan .) rãtiþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<lohitakaþ>#, puü, (lohita eva . svàrthe kan .) maïgalagrahaþ . iti ÷abdamàlà .. padmaràgamaõiþ . iti hemacandraþ .. (yathà, màghe . 13 . 52 .
     %<layaneùu lohitakanirmità bhuvaþ ÷itiratnara÷miharitãkçtàntaràþ ..>% raktavarõayukte, tri . yathà, mahàbhàrate . 2 . 9 . 3 .
     %<nãlapãtàsita÷yàmaiþ sitairlauhitakairapi .
     avatànaistathà gulmairma¤jarãjàladhàribhiþ ..>%)

#<lohitacandanaü>#, klã, (lohitaü candanamiva .) kuïkumam . ityamaraþ .. raktacandanam .. (yathà, kiràtàrjunãye . 1 . 34 .
     %<paribhraman lohitacandanocitaþ padàtirantargirireõuruüsitaþ ..>%)

#<lohitapuùpakaþ>#, puü, (lohitaü puùpamasya . kap .) dàóimavçkùaþ . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<lohitamçttikà>#, strã, (lohità mçttikà .) gairikam . iti ratnamàlà .. raktavarõamçttikà ca ..

#<lohità>#, strã, (lohita + striyàü ñàp .) ràgàdinà raktavarõà . iti jañàdharaþ .. varàhakràntà . iti ÷abdacandrikà .. raktapunarnavà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<lohitàkùaþ>#, puü, (lohite akùiõã yasya . sakthyakùõoþ svàïgàt ùac .) viùõuþ . iti ÷abdamàlà .. kokilaþ . iti ÷abdacandrikà .. raktavarõacakùuryukte, tri . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 56 . 6 .
     %<yathà såto lohitàkùo mahàtmà pauràõiko veditavàn purastàt ..>%)

#<lohitàïgaþ>#, puü, (lohitamaïgaü yasya .) maïgalagrahaþ . ityamaraþ .. (yathà, harivaü÷e . 228 . 12 .
     %<vàme ca dakùiõe caiva sthitau ÷ukrabçhaspatã .
     ÷anai÷caro lohitàïgo lohitàrkasamadyutiþ ..>%) kampillakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<lohitànanaþ>#, puü, (lohitamànanaü mukhaü yasya .) nakulaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. raktavarõamukhe, tri ..

#<lohitàyaþ>#, [s] klã, (lohitamayaþ .) tàmram . iti trikàõóa÷eùaþ .. (vi÷eùo'sya tàmra÷abde vij¤eyaþ ..)

#<lohitàyasaü>#, klã, (lohitamàyasam .) raktavarõa lohajàtiþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<lohinã>#, strã, (lohità + %<varõàdanudàttà diti .>% 4 . 1 . 39 . iti ïãp . takàrasya nakàràde÷a÷ca .) raktavarõà strã . yathà --
     %<rohiõã rohità raktà lohinã lohità ca sà ..>% iti jañàdharaþ ..

#<lohottamaü>#, klã, (loheùu sarvataijaseùu uttamam .) svarõam . iti hemacandraþ ..

#<laukàyatikaþ>#, puü, (lokàyatamadhãte veda và . lokàyata + %<kratåkthàdi såtràntàt ñhak .>% 4 . 2 . 60 . iti ñhak .) tàrkakabhedaþ . (yathà, goø ràmàyaõe . 2 . 109 . 29 .
     %<kaccinnu laukàyatikàn bràhmaõànupasevase .
     anarthaku÷alà hyete måóhàþ paõóitamàninaþ ..>%) càrvàka÷àstravettà . lokàyataü vetti ityarthe ùõikapratyayena niùpanno'tham ..

#<laukikaþ>#, tri, (loke viditaþ prasiddho hito lokaü vetti và . loka + ñha¤ .) lokavyavahàrasiddhaþ . yathà --
     %<vaidikà laukikaj¤ai÷ca ye yathoktàstathaiva te .
     nirõãtàrthàstu vij¤eyà lokàtteùàmasaügrahaþ ..>% iti kalàpavyàkaraõe sandhivçttau prathamaprakaraõam .. lokàya hita ityarthe ca ùõikapratyayaniùpannaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<laukikatà>#, strã, (laukikasya bhàvaþ . laukika + tal .) lokavyavahàrasiddhatvam . ÷iùñàcàre'sya bhåriprayogaþ ..

#<laukikàgniþ>#, puü, (laukiko'gniþ .) asaüskçtàgniþ . yathà, ÷ràddhatattve .
     %<na paitryayaj¤iyo homo laukikàgnau vidhãyate ..>%

#<lauóa>#, ç unmàde . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-akaø-señ .) caturda÷asvarã . ç, alulauóat . iti durgàdàsaþ ..

#<lauhaþ>#, puü, (loha eva . praj¤àdyaõ .) lohaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. sa ca pa¤cavidhaþ . yathà . kà¤ciþ 1 pàõóiþ 2 kàntaþ 3 kàliïgaþ 4 vajrakaþ 5 . asya trayoda÷avidhasaüskàràþ . yathà . ÷àligharùaõam 1 udvartanam 1 amlabhàvanam 3 àtapa÷oùaþ 4 niùekaþ 5 màraõam 6 dalanam 7 kùàlanam 8 såryapàkaþ 9 sthàlãpàkaþ 10 cårõanam 11 puñapàkaþ 12 pàkaniùpannaþ 13 . asya guõàþ . àyurbalavãryakàmadàtçtvam . roganà÷itvam . ÷reùñhatamarasàyanatva¤ca . kçùõavarõasya tasya guõàþ . ÷otha÷ålàr÷aþkuùñhapàõóupramehamedavàyu-nà÷itvam . vayaþsthairyacakùustejaþkàritvam . sàrakatvam . gurutva¤ca . ÷odhitasyàsya guõau . sarvaroganà÷itvam . maraõanà÷itva¤ca . a÷uddhasya tasya guõàþ . jàraõàyogyatvam . àyurnà÷akatva¤ca . iti ratnàvalyàdayaþ .. * .. (athàsya ÷odhanàdiniyamaþ .
     %<triphalàùñaguõe toye triphalàùoóa÷aü palam .
     tataþ kvàthe pàda÷eùe lauhasya palapa¤cakam ..
     kçtvà taptàõi patràõi saptavàraü niùecayet .
     dhruvaü pralãyate doùo girije lohasambhavaþ ..>% iti loha÷odhanam .. * ..
     %<bhànupàkàttathà sthàlãpàkàcca puñapàkataþ .
     niruttho jàyate lauho yathoktaphalado bhavet ..>% iti saükùiptalauhamàraõam .. * ..
     %<dvàda÷àü÷ena daradaü tãkùõacårõasya melayet .
     kanyànãrena saümardya yàmayugma¤ca saüpuñe .
     puñedevaü lauhacårõaü saptadhà màraõaü vrajet ..>% iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe jàraõamàraõàdhikàre ..) anyat loha÷abde draùñavyam .. (chàgavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 88 . 13 .
     %<ajena vàpi lauhena maghàsveva yatavrataþ .
     hasticchàyàsu vidhivat karma vyajanavãjitam ..>% loha÷abdàrtho'pyatra ..)

#<lauhacàrakaþ>#, puü, (lauhena lauhanigaóena càraþ pracàro yatra .) narakabhedaþ .. yatra nigaóairvadhyante . iti puràõam ..

#<lauhajaü>#, klã, (lauhàt jàyate iti . jan + óaþ .) maõóåram . iti ratnamàlà ..

#<lauhabhàõóaþ>#, puü, (lauhasya bhàõóamivàkçtiryatra .) a÷mabhàlam . iti ÷abdacandrikà .. hàmandistà iti bhàùà . lauhanirmitabhàõóe, klã ..

#<lauhabhåþ>#, strã, (lauhasya bhåriva .) kañhinã . sà tu lauhapàtravi÷eùaþ . yathà --
     %<lauhàtmà càyugà lauhà lauhabhåþ kañhinãtyapi ..>% iti ÷abdacandrikà ..

#<lauhamalaü>#, klã, (lauhasya malam .) lohamalam . iti ràjanirghaõñaþ .. (tathàsya viùayaþ .
     %<sadyo lauhamalàjyamàkùikasitàbhàgàþ samà mànataþ pàtre tàmramaye dinàntamathitaü saüsthàpayedàtape pa÷càttadghanatàü praõãya rajanãmekàü bahiþ sthàpayet .
     pàtre tàmramaye vidheyamathavà pàtre bavirbhàvite ..
     pa÷cànmàùacatuùñayaü pratidinaü jagdhvà jalaü ÷ãtalam .
     peyaü bhojanapårbamadhyavirato'svacchandabhojyairnaraiþ ..
     jetuü ÷ålahutà÷amàndyakasana÷vàsàmlapittajvaronmàdàpasmçtimehasarvajañharàjãõàdi sarvà rujaþ ..>% iti bhaiùajyadhanvantarau ÷åle catuþsamamaõóåram ..)

#<lauha÷aïkuþ>#, puü, (lauhasya ÷aïkuyatra .) narakavi÷aùaþ . yatra såcãbhirbhidyate . iti puràõam .. lauhanirmitakãlaka÷ca ..

#<lauhà>#, strã, lauhabhåþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<lauhàtmà>#, strã, (lauha àtmà yasyàþ .) lauhabhåþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<lauhitaþ>#, puü, lohitaþ . iti lohita÷abdàt svàrthe ùõa-(aõ) pratyayena niùpannaþ .. lohitasambandhini, tri ..

#<lauhitãkaþ>#, tri, (lohita iva . lohita + %<karkalohitàdãkak .>% 5 . 3 . 110 . iti ãkak .) lohitavarõatulyaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<lauhityaü>#, klã, (lohitasya bhàvaþ . lohita + ùya¤ .) lohitatvam . iti medinã . ye, 102 ..

@<[Page 4,239a]>@
#<lauhityaþ># puü, (lohita eva . svàrthe ùya¤ .) nadabhedaþ . sa ca brahmaputtraþ . iti medinã . ye, 102 .. sàgaraþ . iti ÷abdamàlà .. tasya nadavi÷eùasya utpattiryathà -- sagara uvàca .
     %<amoghàyàü kathaü jaj¤e lauhityo brahmaõaþ sutaþ .
     kathaü ÷àntanubhàryàyàü rataþ sa kamalàsanaþ ..
     pàrastraiõeyaputtro và kathaü jaj¤e pitàmahàt .
     tat sarvaü ÷rotumicchàmi kathayasva dvijottama ..
     aurva uvàca .
     ÷çõu tvaü nçpa÷àrdåla kathayàmi mahattaram .
     àkhyànaü brahmaputtrasya lauhitasya mahàtmanaþ ..
     harivarùe mahàvarùe ÷àntanurnàma nàmataþ .
     muniràsãnmahàbhàgo j¤ànavàn sutapodhanaþ ..
     tasya bhàryà mahàbhàgà amoghàkhyà mahàsatã .
     hiraõyagarbhasya munestçõavçndà÷ramodbhavà ..
     tayà sàrdhaü sa kailàsamaryàdàparvate'vasat .
     lohityàkhyasya sarasastãre vai gandhamàdane ..
     ekadà sa taponiùñho nijapuùpàdigocare .
     jagàma vanamadhyantu cinvan bahuphalàni ca ..
     tasminnavasare brahmà sarvalokapitàmahaþ .
     tatràjagàma yatràsti amoghà ÷àntanoþ priyà ..
     tàü dçùñvà hemagarbhàbhàü yuvatãmatisundarãm .
     mohito madanenà÷u tathàbhåddåùitendriyaþ ..
     udãritendriyo bhåtvà jighçkùustàü mahàsatãm .
     athàdhàvattadà brahmà saümukho madanàrditaþ ..
     dhàvamànaü vidhàtàraü dçùñvàmoghà mahàsatã .
     maivaü maivamiti proktvà parõa÷àlàü vyalãyata ..
     ida¤covàca dhàtàramamoghà kupità tadà .
     parõa÷àlàttaragatà dvàramàvçtya tatkùaõàt ..
     akàryaü na mayà kàryaü munipatnyà vigarhitam .
     balàt pramathye càhaü tattvayà tvà¤ca ÷apàmyaham ..
     amoghayà caivamukte vidhàtu÷ca tadà nçpa .
     reta÷caskanda ca tadaivà÷rame ÷àntanormuneþ ..
     cyute retasi dhàtàpi haüsayànaü samàsthitaþ .
     lajjayàtiparãtàtmà drutaü vai svà÷ramaü yayau ..
     gate vedhasiü ÷àntanurnijamà÷ramamàgataþ .
     àgatya dçùñvà hasànàü padakùobhaü tathà bhuvi ..
     teja÷ca patitaü bhåmau vidhàturjvalanopamam .
     amoghàü paripapraccha parõa÷àlàntarasthitàm ..
     kimetadatra ÷ubhage pravçttaü dç÷yate tu yat .
     pakùiõà¤ca padakùobhaü teja÷ceda¤ca kãdç÷am ..
     sà tasya vacana ÷rutvà ÷àntanuü munisattamam .
     amarùiteva nyagadadàkulà vikalànanà ..
     haüsayuktasyandanena ko'pyàgatya caturmukhaþ .
     kamaõóalukaro bhãrå ratiü màü samayàcata ..
     tato mayà martsita÷ca uñajàntaralãnayà .
     pracyàvya tejaþ saüyàto mama ÷àpabhayàrditaþ ..
     kuru tatra pratãkàraü yadi ÷aknoùi ÷àntano .
     na hi màü dharùaõàü soóhuü ka÷cit ÷akroti jãvabhçt ..
     sa tasyà vacanaü ÷rutvà svayaü brahmà samàgataþ .
     iti ni÷citya manasà tatra dhyànaparo'bhavat ..
     divyadhyànena tajj¤àtvà devakàryamupasthitam .
     tãrthàvatàraõa¤càpi hitàya jagatàü muniþ ..
     dhyàtvodarkaü cintayitvà svabhàryàmidamabravãt .
     idaü tejo brahmaõastvaü pibàmoghe mamàj¤ayà ..
     hitàya sarvajagatàü devakàryàrthasiddhaye .
     bhavatyà nikañaü brahmà svayameva samàgataþ ..
     tvàmapràpya mahàkçtyamàvayoþ sa samarpya ca .
     gato nijàspadaü tattvaü kartumarhasi tadvacaþ ..
     tat ÷rutvà ÷àntanorvàkyamamoghàtãva lajjità .
     sàntvayantãva taü pràha patiü natvà mahàsatã ..
     nànyasya tejo dhàsyàmi na cette vimanaskatà .
     ava÷yaü yadi kartavyaü pãtvà tvaü mayi cotsçja ..
     tatastasyà vacaþ ÷rutvà yuktaü tathya¤ca ÷àntanuþ .
     svayaü pãtvà ca tattejastasyà garbhe vyasecayat ..
     saükràmitaiþ ÷àntanunà tejobhirbrahmaõaþ satã .
     garbhaü dadhànàmoghàkhyà hitàya jagatàü tataþ ..
     tasyàü kàle tu saüpràpte saüjàto jalasa¤cayaþ .
     tanmadhye tanaya÷càpi nãlavàsàþ kirãñadhçk ..
     ratnamàlàsamàyukto raktagaura÷ca brahmavat .
     caturbhujaþ padmavidyàdhara÷aktidharastathà ..
     ÷i÷ubhàra÷iraþstha÷ca tulyakàyo jalotkaraiþ .
     taü jàta¤ca tathà bhåtaü ÷àntanurloka÷àntanuþ .
     caturõàü parvatànà¤ca madhyade÷e nyave÷ayat ..
     kailàsa÷cottare pàr÷ve dakùiõe gandhamàdanaþ .
     jàrudhiþ pa÷cime ÷ailaþ pårve sambartakàhvayaþ ..
     teùàü madhye svayaü kuõóaü parvatànàü vidheþ sutaþ .
     kçtvàtivavçdhe nityaü ÷aradãva ni÷àkaraþ ..
     taü toyamadhyagaü puttramàsàdya druhiõaþ svayam .
     kramatastasya saüskàrànakaroddeha÷uddhaye ..
     atha kàle bahutithe vyatãte brahmaõaþ sutaþ .
     toyarà÷isvaråpeõa vavçdhe pa¤cayojanàn ..
     tasmin devàþ papuþ sasnurdvitãya iva sàgare .
     ÷ãtàmalajale hçdye devya÷càpsarasàü gaõaiþ ..
     tasminnavasare ràmo jàmadagnyaþ pratàpavàn .
     cakre màtçvadhaü ghoramatyugraü pituràj¤ayà ..
     tasya pàpasya mokùàya svapitu÷copade÷ataþ .
     sa jagàma mahàkuõóaü brahmàkhyaü snàtumicchayà ..
     tatra snàtvà ca pãtvà ca màtçhatyàü vyapànayat .
     vãthãü para÷unà kçtvà ta¤ca kùmàmavatàrayat ..>% iti kàlikàpuràõe jàmadagnyopàkhyàne 84 adhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<jàtasaüpratyayaþ so'tha tãrthamàsàdya taü varam .
     vãthãü para÷unà kçtvà brahmaputtramavàhayat ..
     brahmakuõóàt sutaþ so'tha kàsàre lohitàhvaye .
     kailàsopatyakàyàntu nyapatadbrahmaõaþ sutaþ ..
     tasyàpi sarasastãraü samutthàya mahàbalaþ .
     kuñhàreõa di÷aü pårvàmanayadbrahmaõaþ sutam ..
     tato'paratràpi giriü hema÷çïgaü vibhidya ca .
     kàmaråpàntaraü pãñhamavàhayadamuü hariþ ..
     tasya nàma vidhi÷cakre svayaü lohitagaïgakam .
     lohityàt saraso jàto lauhityàkhyastato 'bhavat ..
     sa kàmaråpamakhilaü pãñhamàplàvya vàriõà .
     gopayan sarvatãrthàni dakùiõaü yàti sàgaram ..
     pràgeva divyayamunàü saütyaktvà brahmaõaþ sutaþ .
     punaþ patati lauhitye gatvà dvàda÷ayojanam ..
     caitre màsi sitàùñamyàü yo naro niyatendriyaþ .
     snàti lauhityatoyeùu sa yàti brahmaõaþ padam ..
     caitrantu sakalaü màsaü ÷uciþ prayatamànasaþ .
     lauhityatoye yaþ snàti sa kaivalyamavàpnuyàt ..>% iti kàlikàpuràõe 85 adhyàyaþ ..

#<lpã>#, gi ÷liùi . iti kavikalpadrumaþ .. (kryàøparaø-sakaø-aniñ .) oùñhyavargàdyopadhaþ . lpinàti lpãnaþ lpãniþ . antaþsthàdyopadha iti ràmànàthaþ . lyinàti . iti durgàdàsaþ ..

#<lvã>#, gi ga gatyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (kryàøparaø-sakaø-aniñ .) vakàropadhaþ . ga, lvãnàti lvãtaþ lvãtiþ . gi, lvinàti lvãnàti lvãnaþ lvãniþ . ginaiva kryàditvasiddhau gakaraõaü pvàditvavikalpàrtham . iti durgàdàsaþ ..

#<va>#

#<va>#, vakàraþ . sa ca vya¤janasya ånatriü÷avarõaþ . yavargasya caturthavarõa÷ca . asyoccàraõasthànaü dantaþ oùñha÷ca . iti vyàkaraõam .. (yathà, ÷ikùàyàm . 18 .
     %<jihvàmåle tu kuþ prokto dantyoùñho vaþ smçto budhaiþ ..>%) dantyavakàraþ . sa ca antaþsthavarõaþ . yathà . antaþsthà ya ra la vàþ . iti kalàpavyàkaraõam .. api ca .
     %<tato'kùarasamàmnàyamasçjadbhagavànajaþ .
     antaþsthoùmasvaraspar÷ahrasvadãrghàdilakùaõam ..>% iti ÷rãbhàgavate 12 skandhe 6 adhyàyaþ .. %<tatastebhyo'kùaràõàü samàmnàyaü samàhàraü tamevàha . antaþsthà ya ra la vàþ . uùmàõaþ ÷a ùa sa hàþ . svarà akàràdyàþ . spar÷àþ kàdayo màvasànàþ . hrasvà dãrghà÷ca . àdi÷abdàt jihvàmålãyàdayaþ . ta eva lakùaõaü svaråpaü yasya tam .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã .. * .. %<yavaralãyavakàrasya pa pha ba bha ma và ityekapadoktyà utpattisthànamoùñhamuktvà dantyakàryàrthaü dantyamadhye'pi ta tha da dha na la sà va iti bhinnapade pañhitavàn . yathà saüvuvårùati ityàdau vakàrasya oùñhyatvàt ur dantyatvàt anusvàrasya makàro na syàt . vaidikàstu asyotpattisthànaü danta evetyàhuþ . ataeva tadviùõoþ paramaü padaü ityàdau tathaivoccàrayanti .>% iti mugdhabodhatãkàyàü durgàdàsaþ .. * .. tasya paryàyaþ . %<vo bàõo vàruõã såkùmà varuõo devasaüj¤akaþ . toyaü lànta÷ca vàmàü÷aþ ..>% iti bãjavarõàbhidhànam .. * .. api ca .
     %<vakàro varuõo bàõaþ svedaþ khaógã÷varo javaþ ..>% iti rudrayàmale mantrakoùaþ .. * .. api ca .
     %<vo bàõo vàruõã såkùmà varuõo devasaüj¤akaþ .
     khaógã÷o jvàlinã vakùaþ kalamadhvanivàcakaþ ..
     utkàrã÷astu nàvãto vajrà sphik sàgaraþ ÷uciþ .
     tridhàtuþ ÷aïkaraþ ÷reùñho vi÷eùo yamasàdanam ..>% iti nànàtantra÷àstram .. tasya svaråpaü yathà --
     %<vakàraü ca¤calàpàïgi kuõóalã mokùamavyayam .
     pa¤capràõamayaü varõaü tri÷aktisahitaü sadà ..
     tribindusahitaü varõamàtmàditattvasaüyutam .
     pa¤cadevamayaü varõaü pãtavidyullatàmayam ..
     caturvargapradaü varõaü sarvasiddhipradàyakam .
     tri÷aktisahitaü devi ! tribindusahitaü sadà ..>% iti kàmadhenutantram .. * .. vaïgauyavarõamàlàyàmasya lekhanaprakàro yathà --
     %<koõatrayayutà rekhà brahmaviùõu÷ivàtmikà .
     màyà ÷aktiþ parà nityà dhyànamasya pracakùyate ..>% iti varõoddhàratantram .. * .. asya dhyànam .
     %<kundapuùpaprabhàü devãü dvibhujàü païkajekùaõàm .
     ÷uklamàlyàmbaradharàü ratnahàrojjvalàü paràm ..
     sàdhakàbhãùñadàü siddhàü siddhidàü siddhasevitàm .
     evaü dhyàtvà vakàrantu tanmantraü da÷adhà japet ..>% iti varõoddhàratantram ..

#<va>#, vya, ivàrthaþ . iti medinã . ve, 1 .. (yathà, raghuþ . 4 . 42 .
     %<tàmbålãnàü dalaistatra racitàpànabhåmayaþ .
     nàrikelàsavaü yodhàþ ÷àtravaü va ya÷aþ papuþ ..>%)

#<vaü>#, klã, (và la gamanahiüsayoþ + kaþ .) pracetàþ . iti medinã . ve, 1 .. varuõabãjam . iti tantram ..

#<vaþ>#, puü, (vànamiti . và + bhàve ghaþ .) sàntvanam . (vàti gacchatãti . vàla gamane + kaþ .) vàyuþ . varuõaþ . iti medinã . ve, 1 .. bàhuþ . mantraõam . kalyàõam . balavàn . vasatiþ . varuõàlayaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷àrdålaþ . vastram . ÷àlåkaþ . vandanam . iti nànaikàkùarakoùaþ ..

#<vaþ>#, [s] tri, yuùmàn . yuùmabhyam . yuùmàkam . yaùmacchabdasya dbitãyàcaturthãùaùñhãbahuvacanàntaråpo'yam . iti vyàkaraõam .. (yathà, mugdhabodhe .
     %<puùõà tu vo no'pi harirdhanaü vo dadàtu no hantva÷ubhàni vo naþ ..>% pàdavàkyàdau tu asya prayogo na bhavati . iti vaiyàkaraõikàþ ..)

#<vaü÷aþ>#, puü, (vamati udgirati puruùàn vanyate iti và . ñu vama udgiraõe iti dhàtoryadvà vana ÷abde iti dhàtorbàhulakàt ÷aþ . yadbà, vaùñi u÷yate iti và . va÷aükàntau + ac gha¤ và . tato num .) puttrapauttràdiþ . tatparyàyaþ . santatiþ 2 gotram 3 jananam 4 kulam 5 abhijanaþ 6 anvayaþ 7 anvavàyaþ 8 santànaþ 9 . ityamaraþ . 2 . 7 . 1 .. nighanam 10 jàtiþ 11 . iti jañàdharaþ .. kula¤ca vidyayà janmanà và pràõinàmekalakùaõaþ santàno vaü÷a iti jayàdityaþ . dhanena vidyayà và khyàtasyàpatyadhàrà vaü÷a iti subhåþ . vamati udgirati pårbapuruùàn vaü÷aþ nàmnãti ÷aþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. * .. (yathà, raghuþ . 1 . 2 .
     %<kva bhåryaprabhavo vaü÷aþ kva càlpaviùayà matiþ .
     titãrùurdustaraü mohàduóupenàsmi sàgaram ..>% puttraþ . yathà, bhàgavate . 9 . 2 . 17 .
     %<nçpasya vaü÷aþ sumatirbhåtajyotistato vasuþ ..>%) tçõajàtivi÷eùaþ . vàü÷a iti bhàùà . tatparyàyaþ . tvaksàraþ 2 karmàraþ 3 tvacisàraþ 4 tçõadhvajaþ 5 ÷ataparvà 6 yavaphalaþ 7 veõuþ 8 maskaraþ 9 tejanaþ 10 . ityamaraþ . 2 . 4 . 60 .. kiùkuparvà 11 . iti jañàdharaþ .. vambhaþ 12 . iti ÷abdaratnàvalã .. tçõaketukaþ 13 kaõñàluþ 14 kaõñakã 15 mahàbalaþ 16 dçóhagranthiþ 17 dçóhapatraþ 18 dhanurdrumaþ 19 dhànuùyaþ 20 dçóhakàõóaþ 21 .. (yathà, çtusaühàre . 1 . 25 .
     %<dhvanati pavanaviddhaþ parvatànàü darãùu sphuñati pañuninàdaþ ÷uùkavaü÷asthalãùu .
     prasarati tçõamadhye labdhavçddhiþ kùaõena kùapayati mçgayåthaü pràptalagno davàgniþ ..>%) asya guõàþ . amlatvam . kaùàyatvam . ki¤cittiktatvam . ÷ãtalatvam . måtrakçcchrapramehàr÷aþpittadàhàsranà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. api ca .
     %<vaü÷aþ saro himaþ svàduþ kaùàyo vasti÷odhanaþ .
     chedanaþ kaphapittaghnaþ kuùñhàsravraõa÷othajit .. * ..
     tatkarãraþ kañuþ pàke rase råkùo guruþ saraþ .
     kaùàyaþ kaphakçt svàdurvidàhã vàtapittalaþ ..
     tadyavàstu sarà råkùàþ kaùàyàþ kañupàkinaþ .
     vàtapittakarà uùõà baddhamåtràþ kaphàpahàþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. (gçhordhakàùñham . yathà --
     %<vaü÷aþ pçùñhàsthni gehordhvakàùñhe veõau gaõe kule ..>% iti raghuñãkàyàü mallinàthadhçtake÷avaþ . 7 . 39 ..) pçùñhàvayavaþ . piñhera doóà iti bhàùà .. (yathà, bhàgavate . 11 . 8 . 33 .
     %<yadasthibhirnirmitavaü÷avaü÷yasthånaü tvacà romanakhaiþ pinaddham ..>%) vargaþ . iti medinã . ÷e, 13 .. (yathà, raghuþ . 7 . 39 .
     %<utthàpitaþ saüyati reõura÷vaiþ sàndrãkçtaþ syandanavaü÷acakraiþ ..>%) vàdyabhàõóavi÷eùaþ . iti dharaõiþ .. vàü÷ã iti bhàùà .. (yathà, raghuþ . 2 . 12 .
     %<sa kãcakairmàrutapårõarandhraiþ kåjadbhiràpàditavaü÷akçtyam .
     ÷u÷ràva ku¤jeùu ya÷aþ svamuccairudgãyamànaü vanadevatàbhiþ ..>% vivçtirasya vaü÷ã÷abde draùñavyà ..) ikùuþ . sàlavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (pràdhàgarbhasambhåtàpsarovi÷eùe, strã . yathà, mahàbhàrate . 1 . 65 . 46 .
     %<anavadyàü manuü vaü÷àmasuràü màrgaõapriyàm .
     anåpàü subhagàü bhàsãmiti pràdhà vyajàyata ..>%)

#<vaü÷akaü>#, klã, (vaü÷a iva kàyatãti . kai + kaþ . aguru . iti hàràvalã . 104 ..

#<vaü÷akaþ>#, klã, (vaü÷a iva pratikçtiþ . %<ive pratikçtau .>% 5 . 3 . 96 . iti kan .) matsyavi÷eùaþ . iti ÷abdamàlà .. vàü÷apàtàmàcha itibhàùà .. ikùuvi÷eùaþ . iti ratnamàlà .. vàü÷ài iti sàma÷àóà iti ca bhàùà .. asya guõàþ .
     %<vaü÷akastvanabhiùyandã laghurdoùatrayàpahaþ ..>% iti ràjavallabhaþ .. (yathà, su÷rute . 1 . 45 .
     %<pauõórako bhãruka÷caiva vaü÷akaþ ÷ataporakaþ ..>%
     %<avidàhã gururvçùyaþ pauõórako bhãrukastayà .
     àbhyàü tulyaguõaþ ki¤cit sakùàro vaü÷ako mataþ ..>%) (hrasvo vaü÷aþ . %<saüj¤àyàü kan .>% 5 . 3 . 87 . iti kan . kùudrava÷aþ . iti siddhàntakaumudã ..)

#<vaü÷akaphaü>#, klã, àkà÷oóóãyamànasåtram . yathà --
     %<vçddhasåtrakamityàhurindratålaü manãùiõaþ .
     grãùmahàsaü vaü÷akaphaü vàtatålaü maruddhvajam ..>% iti hàràvalã . 23 ..

#<vaü÷akarpårarocanà>#, strã, (karpåra iva rocate ÷obhate iti . ruc + lyuþ . tataþ ùaùñhãtatpuruùaþ .) vaü÷arocanà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vaü÷akùãrã>#, strã, (vaü÷asya kùãramivàsyà astãti . ac . gauràditvàt ïãù .) vaü÷arocanà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vaü÷ajaþ>#, puü, (vaü÷àjjàyate iti . jan + óaþ .) veõuyavaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vaü÷ajaþ>#, tri, (vaü÷àt sadvaü÷àjjàyate iti . jan + óaþ .) sadvaü÷ajàtaþ . tatparyàyaþ . bãjyaþ 2 vaü÷yaþ 3 . iti hemacandraþ . 3 . 377 .. (veõåtpanno'pi . yathà, àryàsapta÷atyàm . 479 .
     %<yanniyatanirguõaü yanna vaü÷ajaü yacca nityanirvàõam .
     kiü kurmastannihitaü dhanuþ pade devaràjena ..>%)

@<[Page 4,241a]>@
#<vaü÷ajà>#, strã, (vaü÷e jàyate iti . jan + óaþ + ñàp .) vaü÷arocanà . iti ÷abdaratnàvalã .. (asyà guõàþ yathà --
     %<vaü÷ajà bçühaõã vçùyà balyà svàdvã ca ÷ãtalà .
     tçùõàkà÷ajvara÷vàsakùayapittàsrakàmalàþ .
     haret kuùñhaü vraõaü pàrõóu kaùàyà vàtakçcchrajit ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<vaü÷ataõóulaþ>#, puü, (vaü÷ajàtastaõóulaþ .) veõuyavaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vaü÷adhànyaü>#, klã, (vaü÷asya dhànyam .) veõuyavaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vaü÷anàlikà>#, strã, (vaü÷anàlo'styasyà iti . vaü÷anàla + ñhan . ñàp .) vaü÷ã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vaü÷anetraü>#, klã, (vaü÷asyeva netràõyasya .) ikùumålam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vaü÷apatraþ>#, puü, (vaü÷asya patràõãva patràõyasya .) nalaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (vaü÷asya patram .) vaü÷asya dale, klã .. (haritàlam . yathà --
     %<tàlakaü vaü÷apatràkhyaü kuùmàõóasalile kùipet .
     saptadhà và tridhà vàpi dadhyamlena ca và punaþ ..
     ÷odhayitvà punaþ ÷uùkaü cårõayettaõóulàkçti .
     tataþ ÷aràvake pàtre sthàpayet ku÷alo bhiùak ..
     vadarãpatrakalkena sandhilepa¤ca kàrayet .
     aruõàbhamadhaþpàtraü tàvajjàlà pradãyate ..
     svàïga÷ãtaü samuddhçtya màõikyàbho bhavedrasaþ ..>% iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe kuùñhàdhikàre ..)

#<vaü÷apatrakaü>#, klã, (vaü÷apatrameva . svàrthe kan .) haritàlam . iti hemacandraþ . 4 . 124 ..

#<vaü÷apatrakaþ>#, puü, (vaü÷asya patramivàkçtirasyati . ivàrthe kan .) kùudramatsyavi÷eùaþ . iti ÷abdamàlà .. vàü÷apàtà màcha iti bhàùà .. nalaþ . ÷vetekùuþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vaü÷apatrapatitaü>#, klã, saptada÷àkùarapàdacchandovi÷eùaþ . yathà --
     %<diïmunivaü÷apatrapatitaü bha ra na bha na la gaiþ ..>% udàharaõam .
     %<nåtanavaü÷apatrapatitaü rajanijalalavaü pa÷ya mukunda ! mauktikamivottamamarakatagam .
     eùa ca taü cakoranikaraþ prapibati mudito vàntamavetya candrakiraõairamçtakaõamiva ..>% vaü÷apatracariteti kecit . vaü÷adalamiti ÷ambhau . iti chandoma¤jarã ..

#<vaü÷apatrã>#, strã, (vaü÷apatra + gauràditvàt ïãù .) nàóãhiïguþ . tçõavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . vaü÷adalà 2 jãrikà 3 jãrõapatrikà 4 . asyà guõàþ . sumadhuratvam . ÷i÷iratvam . pittaraktadoùanà÷itvam . rucyatvam . pa÷ånàü dugdhadàyitva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. tatparyàyaguõàþ .
     %<vaü÷apatrã veõupatrã piõóà hiïgu ÷ivàñikà .
     hiïgupatrãguõà vij¤airvaü÷apatrã ca kãrtità ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

@<[Page 4,241b]>@
#<vaü÷apãtaþ>#, puü, (vaü÷aþ vaü÷apatramiva pãtaþ .) kaõagugguluþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vaü÷apuùpà>#, strã, (vaü÷asya puùpàõãva puùpàõi yasyàþ .) sahadevãlatà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vaü÷apårakaü>#, klã, (vaü÷asyeva pårakamasya .) ikùumålam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vaü÷arocanà>#, strã, (rocate iti . ruca + nandyàditvàt lyuþ . ñàp . vaü÷asya rocanà .) svanàmakhyàtavaü÷aparvasthita÷vetavarõauùadhavi÷eùaþ . vaü÷alocana iti bhàùà . tatparyàyaþ . tvakkùãrà 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 109 .. vaü÷alocanà 3 . iti bharataþ .. tugàkùãrã 4 ÷ubhà 5 vàü÷ã 6 vaü÷ajà 7 . iti ratnamàlà .. kùãrikà 8 . iti ÷abdaratnàvalã .. tugà 9 tvakkùãrã 10 ÷ubhrà 11 vaü÷akùãrã 12 vaiõavã 13 tvaksàrà 14 karmarã 15 ÷vetà 16 vaü÷akarpårarocanà 17 tuïgà 18 rocanikà 19 piïgà 20 vaü÷a÷arkarà 21 . asyà guõàþ . råkùatvam . kaùàyatvam . madhuratvam . himatvam . rakta÷uddhikàritvam . tàpapittodrekaharatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<vaü÷ajà vçühaõã vçùyà balyà svàdbã ca ÷ãtalà .
     tçùõàkàsajvara÷vàsakùayapittàsrakàmalàþ .
     haret kuùñhaü vraõaü pàõóuü kaùàyà vàtakçcchrajit ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<vaü÷alocanà>#, strã, (vaü÷arocanà . rasya laþ .) vaü÷arocanà . iti hemacandraþ .. asyà guõàþ .
     %<kaùàyamadhurà råkùà vàtaghnã vaü÷alocanà .
     tugàkùãrã kùaya÷vàsakàsaghnã madhurà himà ..>% iti ràjavallabhaþ ..

#<vaü÷a÷arkarà>#, strã, (vaü÷asya ÷arkareva .) vaü÷alocanà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vaü÷a÷alàkà>#, strã, (vaü÷asya ÷alàkeva dàróhyàt .) vãõàmålam . iti hemacandraþ . 2 . 200 .. (vaü÷anirmità ÷alàketi madhyalopã samàsaþ .) vaü÷anirmita÷alàkà ca ..

#<vaü÷astanitaü>#, klã, dvàda÷àkùarapàdacchandovi÷eùaþ . yathà --

#<vaü÷asthavilaü>#, klã, dvàda÷àkùarapàdacchandovi÷eùaþ . yathà --
     %<vadanti vaü÷asthavilaü jatau jarau ..>% udàharaõam .
     %<vilàsavaü÷asthavilaü mukhànilaiþ prapårya yaþ pa¤camaràgamudgiran .
     vrajàïganànàmapi gàna÷àlinàü jahàra mànaü sa hariþ punàtu vaþ ..>% vaü÷astanitamapi kvàpi . iti chandoma¤jarã ..

#<vaü÷àgraü>#, klã, (vaü÷asya agram . prathamajàtatvàt .) vaü÷àïkuraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vaü÷ànucaritaü>#, klã, (vaü÷asya anucaritam .) vaü÷acaritravarõanam . tattu puràõasya pa¤calakùaõàntargatalakùaõavi÷eùaþ . yathà, ÷abdaratnàvalyàm .
     %<sarga÷ca pratisarga÷ca vaü÷o manvantaràõi ca .
     vaü÷ànurita¤ceti puràõaü pa¤calakùaõam ..>% (yathà, bhàgavate . 9 . 1 . 4 .
     %<teùàü vaü÷aü pçthagbrahman ! vaü÷ànucaritàni ca .
     kãrtayasva mahàbhàga ! nityaü ÷u÷råùatàü hi naþ ..>%)

#<vaü÷àïkuraþ>#, puü, vaü÷asyàïkuraþ . vàü÷era koüóà iti bhàùà . tatparyàyaþ . karãram 2 vaü÷àgram 3 yavaphalàïkuraþ . asya guõàþ . kañutvam . tiktatvam . amlatvam . kaùàyatvam . laghutvam . ÷ãtalatvam . pittàsradàhakçcchraghnatvam . rucikàritvam . tatparvaõo nirguõatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vaü÷ikaü>#, klã, (vaü÷o'styasyeti . ñhan .) aguru . ityamaraþ . 2 . 6 . 126 ..

#<vaü÷ikà>#, strã, (vaü÷ika + ñàp .) aguru . ityamarañãkàyàü bharataþ .. vaü÷ã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vaü÷ã>#, strã, (vaü÷aþ kàraõatvenàstyasyàþ . ac . gauràditvàt ïãù .) muralã . iti ÷abdaratnàvalã .. vàü÷ã iti bhàùà .. (yathà, kàvyacandrikàyàm .
     %<nirmità kàpi gopãnàü kula÷ãlavinà÷inã .
     vidhinà pàmareõeyaü na vaü÷ã muravairiõaþ ..>%) karùacatuùñayam . iti ràjanirghaõñaþ .. vaü÷ãvàdyasya vivaraõam . yathà --
     %<tàlena ràjate gãtaü tàlo vàditrasambhavaþ .
     garãyastena vàditraü taccaturvidhamucyate ..
     tataü ÷uùiramànaddhaü ghanamitthaü caturvidham .
     tataü tantrãgataü vàdyaü vaü÷àdyaü ÷uùiraü tathà .
     carmàvanaddhamànaddhaü ghanaü tàlàdikaü matam ..>% ÷uùiraü yathà --
     %<vaü÷o'tha pàrãmadhurãtittirã÷aïkhakàhalàþ .
     toóahãmuralãvukkà÷çïgikàsvaranàbhayaþ ..
     ÷çïgaü kàpàlikaü vaü÷a÷carma vaü÷astathà paraþ .
     ete ÷uùirabhedàstu kathitàþ pårbasåribhiþ ..
     vartulaþ sarala÷caiva parvadoùavivarjitaþ .
     vaiõavaþ khàdiro vàpi raktacandanajo'thavà ..
     ÷rãkhaõóajo'tha sauvarõo dantidantamayo'pi và .
     ràjatastàmrajo vàpi lauhajaþ sphàñiko'thavà ..
     kaniùñhàïgulitulyena garbharandhreõa ÷obhitaþ .
     ÷ilpavidyàpravãõena vaü÷aþ kàryo manoharaþ ..
     vaü÷enaiva mato'pãti mataïgamuninoditam .
     tato'nye'pi tadàkàrà vaü÷à eva prakãrtitàþ ..
     tatra tyaktvà ÷irode÷àdadho dvimitamaïgulam .
     phutkàrarandhraü kurvãta mitamaïguliparvaõà ..
     pa¤càïgulàni saütyajya tàrarandhràõi kàrayet .
     kuryàttathànyarandhràõi saptasaükhyàni kau÷alàt ..
     vadarãbãjatulyàni saütyajyàrdhàrdhamaïgulam .
     pràntayorbandhanaü kàryaü svaràdyairnàdahetave ..
     sikthakena kalà deyà tena susvaratà bhavet .
     pa¤càïgulo'yaü vaü÷aþ syàdekaikàïgulivçddhitaþ ..
     ùaóaïgulàni nàmnà syàt yàvadaùñàda÷àïgulam .
     phutkàratàrarandhrasya yàvadaïgulimantaram .
     tadeva nàma vaü÷asya vàü÷ikaiþ parikãrtyate ..
     ekàïgulo dvyaïgula÷ca tryaïgula÷vaturaïgulaþ .
     atitàrataratvena vàü÷ikaiþ samupekùitaþ ..
     trayoda÷àïgulo vaü÷o'paraþ pa¤cada÷àïgulaþ .
     nindito vaü÷atattvaj¤aistathàsaptada÷àïgulaþ ..
     mahànandastathà nando vijayo'tha jayastathà .
     catvàra uttamà vaü÷à mataïgamunisammatàþ ..
     da÷àïgulo mahànando nanda ekàda÷àïgulaþ .
     dvàda÷àïgulamànastu vijayaþ parikãrtitaþ ..
     caturda÷àïgulamito jaya ityabhidhãyate .
     brahmà rudro ravirviùõuþ kramàdatra vyavasthitàþ ..
     naivióyaü prauóhatà càpi susvaratva¤ca ÷ãghratà .
     màdhuryamiti pa¤càmã phutkçteùu guõàþ smçtàþ ..
     ÷ãtkàrabahulaþ stabdho visvaraþ sphuñito laghuþ .
     amadhura÷ca vij¤eyàþ ùaódoùàþ phutkçte kramàt ..
     vçthàprayogabàhulyamalpatà gãtavàdane .
     ebhirdovairyuto'tãva nindito vàü÷iko mataþ ..
     sthànakàdinayàbhij¤o gamakàóhyaþ sphuñàkùaraþ .
     ÷ãghrahastaþ kalàbhij¤o vàü÷iko rakta ucyate ..
     pramuktirbaddhamukti÷ca yukti÷cetyaïgulerguõàþ ..
     susthànatvaü susvaratvaü aïgulãsàraõakriyà .
     samastagamakaj¤ànaü ràgaràgàïgavedità ..
     kriyàbhàùàvibhàùàsu dakùatà gãtavàdane .
     svasthàne càpi duþsthàne nàdanirmàõakau÷alam ..
     gàtéõàü sthànadàtçtvaü taddoùàcchàdanaü tathà .
     vàü÷ikasya guõà ete mayà saükùipya dar÷itàþ ..>% iti saügãtadàmodaraþ ..

#<vaü÷yaþ>#, tri, (vaü÷e bhavaþ . vaü÷a + %<digàdibhyo yat .>% 4 . 3 . 54 . iti yat .) sadvaü÷ajàtaþ . tatparyàyaþ . kulyaþ 2 bãjyaþ 3 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, manuþ . 1 . 61 .
     %<svàyambhuvasyàsya manoþ ùaóvaü÷yà manavo'pare ..>% vaü÷otpannamàtre ca . yathà, raghuþ . 18 . 49 .
     %<vaü÷yà guõàþ khalvapi lokakàntàþ pràrambhasåkùmàþ prathimànamàpuþ ..>% gçhordhvakàùñhavi÷eùaþ . pçùñhàvayavavi÷eùa÷ca . iti vaü÷a÷abdadar÷anàt .. yathà, bhàgavate . 11 . 8 . 33 .
     %<yadasthibhirnirmitavaü÷avaü÷yasthåõaü tvacà romanakhaiþ pinaddham ..>%)

#<vaka>#, i ïa kauñilye . gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-akaø-sakaø ca-señ .) kauñilyamiha kuñilãbhàvaþ kuñilãkaraõa¤ca . i, vaïkyate . ïa, vaïkate kàùñhaü kuñilaü syàdityarthaþ . vaïkate kàùñhaü kuñilaü karotãtyarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<vakka>#, ïa gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-sakaø-señ .) ïa, vakkate . iti durgàdàsaþ ..

#<vaktavyaþ>#, tri, (brå vac và + tavyaþ .) kutsitaþ . hãnaþ . (yathà, manuþ . 8 . 66 .
     %<nàdhyadhãno na vaktavyo na dasyurna vikarmakçt ..>%) vacanàrhaþ . iti medinã . ye, 103 .. (yathà, mahàbhàrate . 14 . 76 . 23 .
     %<vaktavyà÷càpi ràjànaþ sarve saha suhçjjanaiþ .
     yudhiùñhirasyà÷vamedho bhavadbhiranubhåyatàm ..>% vac + bhàve tavya .) vacane, klã ..

#<vaktà>#, [ç] tri, (vac + tçc .) yovaktuü jànàti saþ . iti bharataþ .. aucityàt bahu vi÷iùñaü vadati . iti mukuñaþ .. (yathà, hitopade÷e .
     %<bhadraü kçtaü kçtaü maunaü kokilairjaladàgame .
     dardurà yatra vaktàrastatra maunaü hi ÷obhanam ..>%) tatparyàyaþ . vadaþ 2 vadàvadaþ 3 . ityamaraþ . 3 . 1 . 25 .. vadànyaþ 4 vaptà 5 . iti jañàdharaþ .. suùñhuvaktà . iti bharataþ .. bahubhàùã . ityeke . tatparyàyaþ . vàcoyuktipañuþ 2 vàgmã 3 vàvadåkaþ 4 . ityamaraþ .. vacaknaþ 5 suvacàþ 6 pravàk 7 . iti jañàdharaþ .. paõóitaþ . iti medinã . te, 53 ..

#<vaktraü>#, klã, (vakti aneneti . vac + %<gudhçvãpacivaciyamisadikùadibhyastraþ .>% uõàø 4 . 166 . iti traþ .) mukham . ityamaraþ . 2 . 6 . 89 .. (yathà, manau . 8 . 272 .
     %<dharmopade÷aü darpeõa vipràõàmasya kurvataþ .
     taptamàsecayetailaü vaktre ÷rotre ca pàrthivaþ ..>%) tagaramålam . iti ÷abdamàlà .. vastrabhedaþ . iti medinã . re, 84 .. chandovi÷eùaþ . iti hemacandraþ .. tasya lakùaõàdi yathà --
     %<bhavatyardhasamaü vaktraü viùama¤ca kadàcana .
     tayordvayorupànte'tra cchabdastadadhunocyate ..
     vaktraü yugbhyàü magau syàtàmabderyo'nuùñubhiþ khyàtam ..>% atra dviràvartya ÷lokaþ pårayitavyaþ .
     %<vaktràmbhojaü sadà smeraü cakùurnãlotpalaü phullam .
     ballavãnàü muràràte÷ceto bhçïgaü jahàroccaiþ ..>% iti chandoma¤jarã ..

#<vaktrakhuraþ>#, puü, (vaktrasya kùura iva pçùodaràditvàt khaþ .) dantaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vaktrajaþ>#, puü, (brahmaõo vaktràd jàyate iti . bràhmaõo'sya mukhamàsãt iti ÷ruteþ . jan + óaþ .) bràhmaõaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. mukhajàte, tri ..

#<vaktratàlaü>#, klã, (vaktrasya tàlam .) mukhavàdyam . iti kecit .. vikàõóa÷eùe mukhavàdyaü vakranàlamiti likhitam ..

#<vaktrapaññaþ>#, puü, (vaktrasya pañña iva .) a÷vànnabhojanapàtram . tobaóà iti bhàùà . tatparyàyaþ . talikà 2 talasàrakam 3 . iti hemacandraþ . 4 . 317 ..

#<vaktrabhedã>#, [n] puü, (vaktraü bhinattiti . bhid + õiniþ .) tiktarasaþ . iti hemacandraþ . 6 . 25 .. mukhabhedake, tri ..

#<vaktravàsaþ>#, puü, (vaktraü vàsayati surabhãkarotãti . vàsi + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ .) nàraïgaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (vivaraõamasya nàraïga÷abde j¤àtavyam .. vaktrasya vàsaþ .) mukhagandha÷ca ..

@<[Page 4,242c]>@
#<vaktra÷odhanaü>#, klã, (vaktrasya ÷odhanamiva .) bhavyam . iti ràjanirghaõñaþ .. (vaktrasya ÷odhanam .) mukha÷uddhikaraõa¤ca ..

#<vaktra÷odhã>#, [n] puü, (vaktraü ÷odhayatãti . ÷udh + õic + õiniþ .) jambãraþ . iti jañàdharaþ .. mukha÷odhake, tri ..

#<vaktràsavaþ>#, puü, (vaktrasya àsavaþ .) adharamadhu . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vakraü>#, klã, (vaïkate iti . ùaki kauñilye + ran . pçùodaràditvàt na lopaþ . yadbà, va¤catãti . va¤cu gatau + %<sphàyita¤civa¤cãti .>% uõàø 2 . 13 . iti rak . nyaïkràditvàt kutvam .) nadãvaïkaþ . tatparyàyaþ . puñabhedaþ 2 . ityamaraþ .. vaïkaþ 3 . iti bharataþ .. (tagarapàdikam . tatparyàyo yathà --
     %<kàlànu÷àrivà vakraü tagaraü kuñilaü ÷añham .
     mahoragaü nataü jihmaü dãnaü tagarapàdikam ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm .. tathàsya viùayaþ .
     %<÷atàhvai raõóamålogrà vakravyàghrãphalaiþ ÷çtam .
     tailaü nasya marut÷leùmatimirordhvagadàpaham ..>% iti ÷atàhvàdyaü tailam . iti cakrapàõisaügrahe ÷irorogàdhikàre ..)

#<vakraþ>#, puü, (va¤catãti . va¤ca gatau + %<sphàyita¤civa¤cãti .>% uõàø 2 . 13 . iti rak . nyaïkràditvàt kutvam .) ÷anai÷caraþ . iti medinã . re, 65 .. maïgalagrahaþ . iti hemacandraþ . 2 . 30 .. rudraþ . tripuràsuraþ . iti dharaõiþ .. parpañaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. vakragativi÷iùñagrahaþ . sa tu yasya grahasyà÷ritàt ravyadhiùñhitarà÷ãyatriü÷àü÷àntargatàdaü÷àt pa¤camaùaùñhàü÷e ravistiùñhati . yathà --
     %<vakràþ syuþ pa¤caùaùñhe'rke tvativakrà nagàùñage .
     navase da÷ame bhànau jàyate sahajà gatiþ ..
     dvàda÷aikàda÷e sårye labhante ÷ãghratàü punaþ .
     ravisthityaü÷akastriü÷àvadheþ saükhyàtra kalpyate ..
     na tu rà÷yantaraspar÷àt dvitãyàdiniråpaõam .
     ràhuketå sadà vakrau ÷ãghragau candrabhàskarau ..>% iti jyotistattvam .. (karåùade÷ãyançpatibhedaþ . yathà, mahàbhàrate . 2 . 14 . 11 .
     %<tameva ca mahàràja ! ÷iùyavat samupasthitaþ .
     vakraþ karåùàdhipatirmàyàyodhã mahàbalaþ ..>%)

#<vakraþ># tri, (vaïkate iti . vaki kauñilye + ran . pçùodaràditvàt na lopaþ . yadvà, va¤ci + rak .) ançjuþ . vàükà iti bhàùà . tatparyàyaþ . aràlam 2 vçjinam 3 jihmam 4 årmimat 5 ku¤citam 6 natam 7 àviddham 8 kuñilam 9 bhugnam 10 vellitam 11 . ityamaraþ . 3 . 1 . 71 .. vaïkuram 12 veïku 13 vinatam 14 unduram 15 . iti ÷abdaratnàvalã .. avanataþ 16 ànataþ 17 bhaïguraþ 18 . iti jañàdharaþ .. * .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 132 . 12 .
     %<sa vai tathà vakra evàbhyajàyadaùñàvakraþ prathito vai maharùiþ ..>%) vakràõi yathà . alakaþ 1 bhàlaþ 2 bhråþ 3 nakhacihram 4 aïku÷aþ 5 ku¤cikà 6 bhagnakaïkaõam 7 bàlenduþ 8 dàtram 9 kuddàlaþ 10 candrakaþ 11 ÷ukàsyam 12 palà÷apuùpam 13 vidyut 14 kañàkùaþ 15 ÷akradhanuþ 16 phaõà 17 prabodhaþ 18 karaþ 19 hastidantaþ 20 ÷åkaradantaþ 21 siühanakhàdiþ 22 . iti kavikalpalatà .. kråraþ . iti medinã . re, 65 ..

#<vakrakaõñaþ>#, puü, (vakràþ kaõñhàþ kaõñakà yasya .) vadaravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (vakraþ kaõñaþ .) kuñilakaõñaka÷ca ..

#<vakrakaõñakaþ>#, puü, (vakràþ kaõñakà asya .) khadiravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (viùayo'sya khadira÷abde vij¤eyaþ ..)

#<vakrakhaógaþ>#, puü, (vakraþ khaógaþ .) karavàlaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vakragrãvaþ>#, puü, (vakrà grãvàsya .) uùñraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vakraca¤cuþ>#, puü, (vakrà ca¤curyasya .) ÷ukapakùã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vakratàlaü>#, klã, (vakraü tàlaü yatra .) vàdyavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . mukhavàdyam 2 . vakranàlamiti và pàñhaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vakratàlã>#, strã, (vakratàla + gauràditvàt ïãù .) mukhavàdyam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vakratuõóaþ>#, puü, (vakrantuõóaü yasya .) ÷ukapakùã . iti ÷abdaratnàvalã .. (vakrauùñhe, tri . yathà, bhàgavate . 6 . 1 . 28 .
     %<sa pà÷ahastàüstrãn dçùñvà puruùànatidàruõàn .
     vakratuõóànårdhvaromna àtmànaü netumàgatàn ..>%)

#<vakradaüùñraþ>#, puü, (vakrà daüùñrà yasya .) ÷åkaraþ . iti kecit ..

#<vakranakraþ>#, puü, (vakraþ kuñilaþ nakra iva hiüsra÷ca .) pi÷unaþ . ÷ukapakùã . iti medinã . re, 285 ..

#<vakranàlaü>#, klã, mukhavàdyam . iti mudràïkitatrikàõóa÷eùaþ ..

#<vaktranàsikaþ>#, puü, (vakrà nàsikà yasya .) pecakaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. kuñilanàsàyukte, tri ..

#<vakrapucchaþ>#, puü, strã, (vakraü pucchaü yasya .) kukkuraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. salomakuñilalàïgåla¤ca ..

#<vakrapuùpaþ>#, puü, (vakràõi puùpàõyasya .) vakavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. palà÷avçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vakrabàladhiþ>#, puü, (vakro bàladhiþ ke÷ayuktalàïgålaü yasya .) kukkuraþ . iti hemacandraþ . 4 . 344 .. kuñilapuccha÷ca ..

#<vakrabhaõitaü>#, klã, (vakraü kuñilaü bhaõitam .) kuñilavàkyam . tatparyàyaþ . chekoktiþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

@<[Page 4,243b]>@
#<vakramaþ>#, puü, (avakramaõamiti . ava + krama + bhàve gha¤ . allopaþ .) palàyanam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vakralàïgålaþ>#, puü, (vakraü làïgålaü yasya .) kukkuraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. kuñilapucche, klã ..

#<vakravaktraþ>#, puü, (vakraü vaktraü mukhamasya .) ÷åkaraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. kuñilamukhavi÷iùñe, tri ..

#<vakra÷alyà>#, strã, (vakraü ÷alyamiva patràdikaü yasyàþ .) kuñumbinãkùupaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vakràgraü>#, klã, (vakramagraü yasya .) kavàñavakravçkùaþ . iti ratnamàlà .. .. kuñilàgrabhàga÷ca ..

#<vakràïgaþ>#, puü, (vakramaïgaü yasya .) haüsaþ . iti hemacandraþ .. kuñilàvayave, klã .. (kuñilàvayavavi÷iùñe, tri . yathà, harivaü÷e . 102 . 38 .
     %<taraïgaviùamàpãóà cakravàkonmukhastanã .
     vegagambhãravakràïgã trastamãnavibhåùaõà ..>%)

#<vakriþ>#, tri, mithyàvàdã . vakadhàtoþ krinpratyayena niùpannaþ ..

#<vakrã>#, [n] puü, (vakro vakratàsyàstãti . iniþ . vaidikadharmaviruddhavàditvàdasya tathàtvam .) buddhaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. vakratàvi÷iùñe, tri . yathà,
     %<lagne÷o yadi vakrã syàt puüsaþ kàryeùu vakratà .
     lagne÷e'staü gate maryo duþkhàdivyàdhirsayutaþ ..>% iti jyotistattvam ..

#<vakroktiþ>#, strã, (vakrà kuñilà uktiþ .) kàkåktiþ . yathà, kàmadhenukalpatarudhçtabrahmapuràõam .
     %<atha vçtte vçùotsarge dàtà vakroktibhiþ padaiþ .
     bràhmaõànàha yat ki¤cit mayotsçùñantu nirjane ..
     tat ka÷cidanyo na nayenna vibhàjyaü yathàkramam .
     na bàhyaü na ca tat kùãraü pàtavyaü kenacit kvacit ..>% kçtyapradãpe'pyevam . vakroktibhiþ kàkåktibhiþ . iti ÷uddhitattvam .. * .. kuñiloktiþ . yathà,
     %<vàdã vyàkaraõaü vinaiva viduùàü dhçùñaþ praviùñaþ sabhàü jalpannalpamatiþ smayàt pañuvañurbhråbhaïgavakroktibhiþ .
     hrãtaþ sannupahàsameti gaõako golànabhij¤astathà jyotirvitsadasi pragal bhagaõakaþ pra÷naprapa¤coktibhiþ ..>% iti siddhànta÷iromaõau golàdhyàyaþ .. (vakrà arthàntaragrahaõena kuñilà uktiþ . ÷abdàlaïkàraprabhedaþ . tallakùaõàdikaü yathà, sàhityadarpaõe da÷amaparicchede . anyasyànyàrthakaü vàkyamanyathà yojayed yadi . anyaþ ÷leùeõa kàkvà và sà vakroktistato dvidhà .. dvidheti ÷leùavakroktiþ kàkuvakrokti÷ca . krameõodàharaõaü yathà --
     %<ke yåyaü sthala eva samprati vayaü pra÷no vi÷eùà÷rayaþ kiü bråte vihagaþ sa và phaõipatiryatràsti supto hariþ .
     vàmà yåyamaho vióambarasikaþ kãdçk smaro vartate yenàsmàsu viveka÷ånyamanasaþ puüsveva yoùid bhramaþ ..>% atra vi÷eùapadasya viþ pakùã ÷eùo nàga iti arthadvayayogàt sabhaïgaþ ÷leùaþ . anyatra tu abhaïgaþ .
     %<kàle kokilavàcàle sahakàramanohare .
     kçtàgasaþ parityàgàt tasyà÷ceto na dåyate ..>% atra kayàcit sakhyà niùedhàrthe niyukto na¤ anyayà kàkvà dåyata eveti vidhyarthe ghañitaþ ..)

#<vakroùñhikà>#, strã, (vakroùñho'styasyà iti . ñhan . ã÷addhasanena hi oùñhasya vakratà jàyate ato'syàstathàtvam . yadvà, vakra oùñho yasyàþ . tataþ svàrthe kan . ñàpi ata itvam .) adçùñaradahàsyam . ãùaddhàsyam . tatparyàyaþ . smitam 2 . iti hemacandraþ ..

#<vakùa>#, roùasaühatyoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-roùe akaø-saühatau sakaø-señ .) vakùati . iti durgàdàsaþ ..

#<vakùaþ>#, [s] klã, (ucyate'neneti . vaca + %<pacivacibhyàü suñ ca .>% uõàø 4 . 219 . iti asun suñ . vakùaterasun iti ramànàthaþ . dhàtupradãpa÷ca .) aïgavi÷eùaþ . sa tu hçdayoparikaõñhàdadhobhàgaþ . vuk iti bhàùà . tatparyàyaþ . kroóam 2 bhujàntaram 3 uraþ 4 vatsam 5 . ityamaraþ .. aïkaþ 6 utsaïgaþ 7 . iti jañàdharaþ .. vakùaõam 8 gaõapãñhakam 9 . iti ÷abdacandrikà .. api ca .
     %<atha vakùa÷ca vatsaü syàduro vakùasthale trayam .>% iti ÷abdaratnàvalã .. tasya ÷ubhà÷ubhalakùaõaü yathà --
     %<annavàn samavakùàþ syàt pãnairvakùobhirårjitaþ .
     vakùobhirviùamairnisvaþ ÷astreõa nidhanastathà ..>% iti gàruóe 66 adhyàyaþ .. (puü, vahatãti . vaha + %<vahihàdhà¤mya÷chandasi .>% uõàø 4 . 220 . iti asun . suñ ca . anaóvàn . ityujjvaladattaþ ..)

#<vakùaõaü>#, klã, (vakùatyaneneti . vakùaroùasaühatyoþ + lyuñ .) vakùaþ . iti ÷abdacandrikà .. (bàhake, tri . yathà, çgvede . 6 . 23 . 6 .
     %<kriyàsma vakùaõàni yaj¤aiþ .>% %<vakùaõàni vàhakàni stotràõi kriyàsma karavàma .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<vakùojaü>#, klã, (vakùasi jàyate iti . jan + óaþ .) stanaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, sàhityadarpaõe 3 paricchede .
     %<madhyasya prathimànameti jaghanaü vakùojayormandatàü dåraü yàtyudara¤ca lomalatikà netràrjavaü dhàvati .
     kandarpaü parivãkùya nåtanamanoràjyàbhiùiktaü kùaõàt aïgànãva parasparaü vidadhate nirluõñhanaü subhruvaþ ..>%)

#<vakùoruhaþ># puü, (vakùasi rohatãti . ruha + kaþ .) stanaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 446 .
     %<mà ÷abarataruõi pãvaravakùoruhayorbhareõa bhaja garvam .
     nirmokairapi ÷obhà yayorbhujaïgãbhirunmuktaiþ ..>%)

#<vakùyamàõaþ>#, tri, bhaviùyatkathanãyaviùayaþ . vacadhàtoþ syamànapratyayena niùpannaþ . yathà . atra vakùyamàõavacanàt madhyaràtrapràptàveva jayantãtvam . iti tithyàditattvam .. api ca .
     %<tatraiva dvàda÷ãmadhye pàraõaü ÷ravaõo'dhike .
     vakùyamàõa¤ca ghañate'nyathà pràgvaddvidhà vratam ..>% iti ÷rãharibhaktivilàse 15 vilàsaþ ..

#<vakha>#, sçpi . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) vakhati . sçpi gatau . iti durgàdàsaþ ..

#<vakha>#, i sçpi . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ . idit .) i, vaïkhyate . sçpi gatau . iti durgàdàsaþ ..

#<vaga>#, i kha¤je . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøakaø-señ .) i, vaïgyate . iti durgàdàsaþ ..

#<vagalà># strã, da÷amahàvidyàntargatadevãvi÷eùaþ . taduktaü tantràntare .

#<vagalàmukhã># strã, da÷amahàvidyàntargatadevãvi÷eùaþ . taduktaü tantràntare .
     %<brahmàstraü saüpravakùyàmi sadyaþpratyayakàrakam .
     sàdhakànàü hitàrthàya stambhanàya ca vairiõàm ..
     yasyàþ smaraõamàtreõa pavano'pi sthiràyate .
     praõavaü sthiramàyà¤ca tata÷ca vagalàmukhi ..
     tadante sarvaduùñànàü tato vàcaü mukhaü padam ..
     stambhayeti tato jihvàü kãlayeti padadbayam ..
     buddhiü nà÷aya pa÷càttu sthiramàyàü samàlikhet .
     likhecca punaroïkàraü svàheti padamantataþ ..
     ùañatriü÷adakùarã vidyà sarvasampatkarã matà ..>% sthiramàyàü hlãü . tathà ca . vahrihãnendramàyàyuk sthiramàyà prakãrtità .. oü hlãü vagalàmukhã sarvaduùñànàü vàcaü mukhaü stambhaya jihvàü kãlaya kãlaya buddhiü nà÷aya hlãü oü svàhà .. * .. tantràntare .
     %<vahrihãnendramàyàyuk vagalàmukhi sarvayuk .
     duùñànàü vàcamityuktvà mukhaü stambhaya kãrtayet ..
     jihvàü kãlaya buddhiü tat vinà÷aya padaü vadet .
     punarbãjaü tatastàraü vahnijàyàvadhirbhavet .
     tàràdikà catustriü÷adakùarà vagalàmukhã ..>% oü hlãü vagalàmukhi sarvaduùñànàü vàcaü mukhaü stambhaya jihvàü kãlaya buddhiü vinà÷aya hlãü oü svàhà . ityapi mantràntaram .. * .. anayoþ påjà . pràtaþkçtyàdipràõàyàmàntaü vidhàya çùyàdinyàsaü kuryàt . yathà, ÷irasi nàradaçùaye namaþ . mukhe tçùñupchandase namaþ . hçdi vagalàmukhyai devatàyai namaþ . guhye hlãü bãjàya namaþ . pàdayoþ svàhà÷aktaye namaþ .
     %<nàrado'sya çùiü mårdhni tçùñup chanda÷catanmukhe .
     ÷rãvagalàmukhãü devãü hçdaye vinyasettataþ .
     hlãü bãjaü guhyade÷e tu svàhà÷aktistu pàdayoþ ..>% tataþ karàïganyàsau . oü hlãü aïguùñhàbhyàü namaþ . vagalàmukhi tarjanãbhyàü svàhà . sarvaduùñànàü madhyamàbhyàü vaùañ . vàcaü mukhaü stambhaya anàmikàbhyàü håü . jihvàü kãlaya kãlaya kaniùñhàbhyàü vauùañ . buddhiü nà÷aya hlãü oü svàhà karatalapçùñhàbhyàü phañ . evaü hçdayàdiùu . tathà ca divyatantre .
     %<yugmabàõeùusaptàhi÷eùàrõai÷ca manådbhavaiþ .
     kara÷àkhàsu talayoþ karàïganyàsamàcaret ..>% tato målànte àtmatattvavyàpinãvagalàmukhã÷rãpàdukàü påjayàmi iti målàdhàre . målànte vidyàtattvavyàpinãvagalàmukhã÷rãpàdukàü påjayàmi ÷irasi . målànte ÷ivatattvavyàpinãvagalàmukhã÷rãpàdukàü påjayàmi sarvàïge . tata÷ca .
     %<mårdhni bhàle dç÷oþ ÷rotre gaõóayornàsayoþ punaþ .
     oùñhayormukhavçtte ca dakùiõàü÷e ca kårpare ..
     maõibandhe'ïgulermåle gale ca kucayorhçdi .
     nàbhau kañyàü guhyade÷e vàmàü÷e kårpare tathà ..
     maõibandhe'ïgulermåle tata÷ca vinyaset punaþ .
     dakùavàme corujànvorgul phayoraïgulimålayoþ .
     krameõa mantravarõàstu nyasya dhyàyet yathàvidhi .. * ..>% tato dhyànam .
     %<madhye suràbdhimaõimaõóaparatnavedãsiühàsanoparigatàü paripãtavarõàm .
     pãtàmbaràbharaõamàlyavibhåùitàïgãü devãü smaràmi dhçtamudgaravairijihvàm ..
     jihvàgramàdàya kareõa devãü vàmena ÷atruü paripãóayantãm .
     gadàbhighàtena ca dakùiõena pãtàmbaràóhyàü dvibhujàü namàmi ..>% evaü dhyàtvà mànasaiþ sampåjya bahiþpåjàmàrabhet .. * .. tatra prathamato'rghyasthàpanam . yathà . aùñàïgulaü caturasraü ùidhàya ã÷ànàdikoõeùu pårvàdidikùu ca kusumàkùataraktacandanairmlauü gaõapataye namaþ ityanena gajadànena saüpåjya tena madhunà và arghyapàtramàpårayet . tato vàratrayaü vidyayà saüpåjya aïgàni vinyaset . tato dhenuyonimudre pradar÷ya tenodakena àtmànaü påjopakaraõa¤càbhyukùayet .. * .. asyà yantram . tryasraü ùaóasraü vçttamaùñadalaü bhåpurànvitam . tato målamuccàryaü oü àdhàra÷aktikamalàsanàya namaþ . evaü ÷aktipadmàsanàya namaþ . pårbavat dhyàtvà pãñhe àvàhya ùaóaïgàni nyaset . tato mudràü pradar÷ya purataþ ùaóaïgena maõóalaü yajet . tato målena mantrayitvà dhenuyonimudre pradar÷ya àtmavidyà÷ivaistattvairbindutrayaü mukhe kùiptvà tarjanyaïguùñhayogena sàïgàvaraõàü vagalàmukhãü tarpayet . tato yathàsambhavamupacàraiþ saüpåjya àvaraõapåjàmàrabhet . ùañkoõeùu pårve oü subhagàyai namaþ . evamagnikoõe bhagasarpiõyai . ã÷àne bhagàvahàyai . pa÷cime bhagasiddhàyai . nairçte bhagapàtinyai . vàyau bhagamàlinyai . tato'ùñadalapatreùu bràhmyàdyàþ påjyàþ . patràgreùu oü jayàyai namaþ . evaü vijayàyai . ajitàyai . aparàjitàyai . stambhinyai . jambhinyai . mohinyai . àkarùiõyai . tato dvàreùu oü bhairavàya namaþ . tadbàhye indràdãn vajràdãn påjayet . tato målena dhåpàdikaü dattvà yathà÷akti japaü vidhàya tri÷ålamudràü pradar÷ya puùpà¤jalitrayaü dattvà devyaiyonimudràü pradar÷ayet . tato bhairavàya valiü dadyàt . tato visarjanàntaü karma samàpayet .. asya pura÷caraõaü lakùajapaþ . tathà ca .
     %<pãtàmbaradharo bhåtvà pårvà÷àbhimukhasthitaþ .
     lakùamekaü japenmantraü haridràgranthimàlayà ..
     brahmacaryarato nityaü prayato dhyànatatparaþ .
     priyaïgukusumenàpi pãtapuùpai÷ca homayet .. * ..>% dvitãyamantrasya tu nyàsàdikaü sarvaü pårbavat . dhyànantu .
     %<gambhãrà¤ca madonmattàü svarõakàntisamaprabhàm .
     caturbhujàü trinayanàü kàmalàlasamànasàm ..
     mudgaraü dakùiõe pà÷aü vàme jihvà¤ca vajrakam .
     pãtàmbaradharàü devãü dçóhapãnapayodharàm .
     hemakuõóalabhåùà¤ca svarõasiühàsanasthitàm .. * ..>% atha prayogaþ .
     %<kurute vàggatistambhaü duùñànàü buddhinà÷anam .
     japahomaprayoge ca mantraü càpyayutaü japet ..
     haridràharitàlàbhyàü lavaõaü juhuyànni÷i .
     stambhayet parasainyàni nàtra kàryà vicàraõà ..
     athavà pãtapuùpai÷ca trimadhvaktai÷ca homayet .
     stambhaneùu ca sarveùu prayogaþ pratyayàvahaþ .. * ..>% yantrantu .
     %<oükàrayoþ saümukhayorårdhvàdhaþ÷irasorlikhet .
     madhyagaü nàma sàdhyasya tadbàhye càkùaradbayam ..
     bãjaü dvitãyavargasya tçtãyaü bindubhåùitam .
     caturda÷asvaropetaü saülikhet pçthivãgatam ..
     ñhakàreõa samàveùñya catuùkoõapuñaü bahiþ .
     tatkoõarekhàsaüsaktaiþ ÷ålairvajràùñakaü likhet ..
     tri÷ålamadhyarekhàyàþ pçthvã bãjàni pàr÷vayoþ .
     aùñaùvapi ca koõeùu tadbahirvagalàü likhet ..
     pçthivyantaritaü bàhye màtçkàparimaõóalam .
     àveùñya càùñadhà pa÷càttadbàhye sthiramàyayà ..
     nirudhyàïku÷abãjena nàdasaümilitàïghriõà .
     likhet pårvavadàveùñya pa÷càcca vagalàmukhãm ..
     paññe pàùàõapaññe và haridronmattatàlakaiþ .
     divyastambhe mukhastambhe likhitvà gàóhamàkramet ..
     vivàde yantramàlikhya bhårje taireva vastubhiþ .
     kumbhakàrasya cakrasya bhramato viparãtataþ ..
     mçttikàü samupàdàya vçùabhaü kàrayettataþ .
     yantraü tasyopari nyasya tàlakena vilipya ca ..
     tannàsàyàü viniþ kùipya pãtarajjuü nije gçhe .
     arcayettaü catuùkàlaü nityaü pãtopacàrataþ .
     duùñasya stambhayatyeva mukhaü vàcaspaterapi ..>% iti vagalàparicchedaþ .. * .. vi÷vasàre .
     %<kàlã tàrà mahàvidyà ùoóa÷ã bhuvane÷varã .
     bhairavã chinnamastà ca vidyà dhåmàvatã tathà ..
     vagalà siddhavidyà ca màtaïgã kamalàtmikà .
     età da÷a mahàvidyàþ siddhavidyàþ prakãrtitàþ ..>% atha vagalàmukhãstotram .
     %<madhye sudhàbdhimaõimaõóaparatnavedãsiühàsanoparigatàü paripãtavarõàm .
     pãtàmbaràbharaõamàlyavibhåùitàïgãü devãü bhajàmi dhçtamudgaravairijihvàm ..
     jihvàgramàdàya kareõa devãü vàmena ÷atruü paripãóayantãm .
     gadàbhighàtena ca dakùiõena pãtàmbaràü tàü dvibhujàü bhajàmi ..
     calatkanakakuõóalollasitacàrugaõóasthalãü lasatkanakacampakadyutimadinduvimbànanàm .
     gadàhatavipakùakàü kalitalolajihvà¤calàü smaràmi vagalàmukhãü vimukhasanmanaþstambhinãm ..
     pãyåùodadhimadhyacàruvilasadraktotpale maõóape yatsiühàsanamaulipàtitaripupretàsanàdhyàsinãm .
     svarõàbhàü karapãóitàrirasanàü bhràmyadgadàvibhramàmitthaü dhyàyati yànti tasya vilayaü sadyo'tha sarvàpadaþ ..
     devi tvaccaraõàmbujàrcanakçte yaþ pãtapuùpà¤jalãn bhaktyà vàmakare nidhàya ca manuü mantrã manoj¤àkùaram .
     pãñhadhyànaparo'tha kumbhakava÷àt bãjaü smaret pàrthivaü tasyàmitramukhasya vàci hçdaye jàóyaü bhavet tatkùaõàt ..
     vàdã måkati raïkati kùitipatirvai÷vànaraþ ÷ãtati krodhã ÷àmyati durjanaþ sujanati kùiprànugaþ kha¤jati .
     garvã kharvati sarvavicca jaóati tvanmantraõàyantritaþ ÷rãnitye vagalàmukhi pratidina kalyàõi tubhyaü namaþ ..
     mantrastàvadalaü vipakùadalane stotraü pavitra¤ca te yantraü vàdiniyantraõaü trijagatàü jaitra¤ca citraü na te .
     màtaþ ÷rãvagaleti nàma lalitaü yasyàsti jantormukhe tvannàmagrahaõena saüsadi mukhastambho bhavedvàdinàm ..
     duùñastambhanamugravighna÷amanaü dàridryavidràvaõaü bhåbhçdbhå÷amanaü valanmçgadç÷àü cetaþsamàkarùaõam .
     saubhàgyaikaniketanaü mama dç÷oþ kàruõyapårõàmçtaü mçtyormàraõamàvirastu pårato màtastvadãyaü vapuþ ..
     màtarbha¤jaya me vipakùavadanaü jihvà¤calàü kãlaya bràhmãü mudraya nà÷ayà÷u dhiùaõàmugràü gatiü stambhaya .
     ÷atråü ÷cårõaya devi tãkùõagadayà gauràïgi pãtàmbare vighnaughaü vagale hara praõamatàü kàruõyapårõekùaõe ..
     màtarbhairavi bhadrakàli vijaye vàràhi vi÷và÷raye ÷rãvidye saümaye mahe÷i vagale kàme÷i ràme rame .
     màtaïgi tripure paràtparatare svargàpavargaprade dàso'haü ÷araõàgataþ karuõayà vi÷ve÷vari tràhi màm ..
     saürambhe caurasaïghe praharaõasamaye bandhane vyàdhimadhye vidyàvàde vivàde prakupitançpatau divyakàle ni÷àyàm .
     va÷ye và stambhane và ripuvadhasamaye nirjane và vane và gacchaüstiùñhaüstrikàlaü yadi pañhati ÷ivaü pràpnuyàdà÷u dhãraþ ..
     nityaü stotramidaü pavitramiha yo devyàþ pañhatyàdaràdvçtvà yantramidaü tathaiva samare bàhau kare và gale .
     ràjàno harayo madàndhakariõaþ sarpà mçgendràdikàste vai yànti vimohità ripugaõà lakùmãþ sthiràþ siddhayaþ ..
     tvaü vidyà paramà trilokajananã vighnaughasaüchedinã yoùàkarùaõakàriõã janamanaþsammohasandàyinã .
     stambhotsàraõakàriõã pa÷umanaþsammohasaüdàyinã jihvàkãlanabhairavã vijayate brahmàdimantro yathà ..
     vidyà lakùmãþ sarvasaubhàgyamàyuþ puttraiþ pauttraiþ sarvasàmràjyasiddhiþ .
     mànaü bhogo va÷yamàrogyasaukhyaü pràptaü tattadbhatale'smin nareõa ..
     yat kçtaü japasannàhaü gaditaü parame÷vari .
     duùñànàü nigrahàrthàya tadgçhàõa namo'stu te ..
     brahmàstramiti vikhyàtaü triùu lokeùu vi÷rutam .
     gurubhaktàya dàtavyaü na deyaü yasya kasyacit ..
     pãtàmbaràü dvibhujà¤ca trinetràü gàtrakojjvalàm .
     ÷ilàmudgarahastà¤ca smarettàü vagalàmukhãm ..
     pràtarmadhyàhrakàle stavapañhanamidaü kàryasiddhipradaü syàt ..>% iti rudrayàmale vagalàmukhãstotraü samàptam . iti kçùõànandakçtatantrasàraþ ..

@<[Page 4,245c]>@
#<vagàhaþ>#, puü, (ava + gàha + bhàve gha¤ . alopaþ .) avagàhaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõaü bharata÷ca ..

#<vagnuþ>#, puü, (vakti iti . vac + %<vacerga÷ca .>% uõàø 3 . 33 . iti nuþ ga÷càntàde÷aþ .) vaktà . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. vàvadåkaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ .. (÷abdaþ . yathà, çgvede . 7 . 103 . 2 .
     %<gavàmàhanamàyurvatsinãnàü maõóåkànàü vagnuratràsameti ..>%
     %<maõóåkànàü vagnuþ ÷abdaþ sameti saïgacchate ..>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<vagha>#, i ïa gatinindàrambhajayeùu . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-sakaø-jave akaø caseñ .) i, vaüghyate . ïa, vaüghate . jave eva kai÷cit pañhyate . iti durgàdàsaþ ..

#<vaïkaþ>#, puü, (vaïkatãti . vaïka + ac .) nadãvakram . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<vaïkà>#, strã, (vaïka + ñàp .) valgàgrabhàgaþ . tatparyàyaþ . palyayanam 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vaïkilaþ>#, puü, (vaïkati iti . vaïka + ilac .) kaõñakaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vaïkyaþ>#, tri, (va¤c + õyat . %<va¤cergatau .>% 7 . 3 . 63 . iti agatyarthe kutva¤ca .) vakram . yathà, vaïkyaü kàùñham . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<vaïkri>#, klã, (vaïkate iti . vaki kauñilye + %<vaïkryàdaya÷ca .>% uõàø 4 . 66 . iti krinpratyayena nipàtitam .) pàr÷vàsthi . tatparyàyaþ . par÷ukam 2 . iti hemacandraþ . 3 . 291 ..

#<vaïkriþ>#, puü, klã, (vaïkate iti . vaki kauñilye + %<vaïkryàdaya÷ca .>% uõàø 4 . 66 . iti krinpratyayena nipàtyate .) vàdyabhedaþ . ityuõàdikoùaþ . gçhadàru . pàr÷vàsthi . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<vaïkùaõaþ>#, puü, (vakùati saühato bhavatãti . vakùa + lyuþ . pçùodaràditvàt num .) årusandhiþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 73 .. kuückã iti bhàùà .. (yathà, su÷rute ÷àrãrasthàne 5 adhyàye .
     %<caturda÷àsthnàü saüghàtàþ . teùàü trayogulphajànuvaïkùaõeùu ..>%)

#<vaïkùuþ>#, strã, (vahatãti . vaha + bàhulakàt kun . num ca .) gaïgàsrotovi÷eùaþ . yathà --
     %<tasyàþ srotasi sãtà ca baïkùarbhadrà ca kãrtità ..>% sà ca ketumàlavarùasthà gaïgà . yathà . evaü màlyavacchikharànniùpatantã tata uparatavegà ketumàlamabhivaïkùuþ pratãcyàü di÷i saritpatiü pravi÷ati . iti ÷rãbhàgavate 5 skandhe 17 adhyàyaþ .. (yathà tta mahàbhàrate . 13 . 165 . 22 .
     %<godàvarã ca veõvà ca kçùõaveõà tathà dvijà .
     dçùadvatã ca kàrevã vaïkùurmandàkinã tathà ..>%)

@<[Page 4,246a]>@
#<vaïgaü>#, klã, (vaïgatãti . vagi gatau + ac .) dhàtuvi÷eùaþ . ràü iti bhàùà .. tatparyàyaþ . trapuþ 2 svarõajam 3 nàgajãvanam 4 mçdvaïgam 5 raïgam 6 gurupatram 7 piccañam 8 cakrasaüj¤am 9 tamaram 10 nàgajam 11 kastãram 12 àlãnakam 13 siühalam 14 . iti hemacandraþ . 4 . 108 .. svavetam 15 nàgam 16 trapu 17 . iti ÷abdaratnàvalã .. asya guõàþ . tiktatvam . madhuratvam . bheditvam . pàõóatvam . kçmivàtanà÷itvam . lekhanatvam . ki¤citpittakàrinva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. (atha vaïgasya nàmalakùaõaguõàþ .
     %<raktavaïgaü trapu proktaü tathà piccañamityapi .
     khurakaü mi÷raka¤càpi dvividhaü vaïgamucyate ..
     uttamaü khurakaü tatra mi÷rakantvavaraü matam .
     raïgaü laghu saraü rukùamuùõaü mehakaphakrimãn ..
     nihanti pàõóuü sa÷vàsaü cakùuùya pittalaü manàk .
     siüho yathà hastigaõaü nihanti tathaiva vaïgo'khilamehavargam .
     dehasya saukhyaü pravalendriyatvaü narasya puùñiü vidadhàti nånam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. asya ÷odhanamàraõavidhiryathà --
     %<vaïgaü cårõodake svinnaü yàmàrdhena vi÷udhyati ..>% iti vaïga÷uddhiþ ..
     %<vaïgaü satàlamarkasya piùñvà dugdhena saüpuñet .
     ÷uùkà÷vatthabhavairvalkaiþ saptadhà bhasmatàü nayet ..>% matàntaram .
     %<vaïgaü kharparake kçtvà cullyàü saüsthàpayet sudhãþ .
     dravãbhåte punastasmin cårõyànyetàni dàpayet ..
     prathamaü rajanãcårõaü dvitãye ca yamànikà .
     tçtãye jãraka¤caiva tata÷ci¤càtvagudbhavam ..
     a÷vatthavalkalottha¤ca cårõaü tatra viniþkùipet .
     evaü vidhànato vaïgaü mriyate nàtra saü÷ayaþ ..
     vaïgaü tiktàmlakaü rukùaü ki¤cidbàtaprakopanam .
     medaþ÷leùmàmayaghna¤ca krimighnaü mehanà÷anam ..>% iti vaïgamàraõam . iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe jàraõamàraõàdhikàre ..) anyadraïga÷abde draùñavyam .. * .. sãsakam . de÷avi÷eùe puü bhåmni . iti medinã . ge, 22 .. (ekavacanànto'pi . yathà, mahàbhàrate . 1 . 104 . 50 .
     %<aïgasyàïgo bhavedde÷o vaïgo vaïgasya ca smçtaþ ..>%) sa tu pràcãde÷àntargatade÷avi÷eùaþ . yathà --
     %<aïgavaïgà madgurakà antargirivahirgiràþ ..>% ityupakramya .
     %<÷àlvà màgadhagonardàþ pràcyàü janapadàþ smçtàþ ..>% ityantaü matsyapuràõavacanam .. matàntaraü yathà --
     %<àgneyyomaïgavaïgopavaïgatripurakoùalàþ .
     kaliïgauóhràndhrakiùkindhàvidarbha÷avaràdayaþ ..>% iti jyotistattvadhçtakårmacakravacanam .. tasya sãmà yathà --
     %<ratnàkaraü samàrabhya brahmaputtràntagaü ÷ive ! .
     vaïgade÷o mayà proktaþ sarvasiddhipradar÷akaþ ..>% iti ÷aktisaïgamatantre 7 pañalaþ ..

#<vaïgaþ>#, puü, candravaü÷ãyavaliràjaputtraþ . yathà --
     %<valiþ mutapaso jaj¤e aïgavaïgakaliïgakàþ .
     suhmapauõórà÷ca vàleyà anapànastathàïgataþ ..>% iti gàruóe 144 adhyàyaþ .. * .. (sa ca vaïgo dãrghatamasa auraso valeþ kùetraja÷ca . yathà, mahàbhàrate . 1 . 104 . 47-51 .
     %<tataþ prasàdayàmàsa punastamçùisattamam .
     valiü sudeùõàü bhàryàü svàü tasmai tàü pràhiõotpunaþ ..
     tàü sa dãrghatamàïgeùu spçùñvà devãmathàbravãt .
     bhaviùyanti kumàràste tejasàdityavarcasaþ ..
     aïgo vaïgaþ kaliïga÷ca puõóraþ suhva÷ca te sutàþ .
     teùàü de÷àþ samàkhyàtàþ svanàmaprathità bhuvi ..
     aïgasyàïgo bhavedde÷o vaïgo vaïgasya ca smçtaþ .
     kaliïgaviùaya÷caiva kaliïgasya ca sa smçtaþ ..
     puõórasya puõórà prakhyàtàþ suhmà suhmasya ca smçtàþ .
     evaü valeþ purà vaü÷aþ prakhyàto vai maharùijaþ ..>%) vàrtàkuþ . kàrpàsaþ . iti medinã . ge, 22 ..

#<vaïgajaü>#, klã, (vaïgàt dhàtuvi÷eùàt jàyate iti . jan + óaþ .) sindåram . iti ratnamàlà .. vaïgade÷ajàte, tri ..

#<vaïganaþ>#, puü, (vaïgatãti . vagi + lyuþ .) vàrtàkuþ . iti ÷abdaratnàvalã .. vegun iti bhàùà .. (guõàdayo'sya vàrtàku÷abde j¤àtavyàþ ..)

#<vaïgalà>#, strã, ràgiõãvi÷eùaþ . iti halàyudhaþ .. vaïgàlãti ca nàmàntaram ..

#<vaïga÷ulvajaü>#, klã, (vaïga÷ulvàbhyàü raïgatàmràbhyàü jàyate iti . jana + óaþ .) kàüsyam . iti hemacandraþ . 4 . 115 ..

#<vaïgasenaþ>#, puü, vakavçkùaþ . yathà -- %<vaïgasenastvagastidruþ ÷ukanà÷o munidrumaþ . analiþ kunalã ..>% iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vaïgasenakaþ>#, puü, (vaïgasena + svàrthe kan .) vakavçkùaþ . yathà --
     %<raktapuùpo munitaruragastirvaïgasenakaþ ..>% iti ratnamàlà .. asya puùpaguõàþ .
     %<vàsakasya ca puùpàõi vaïgasenasya caiva hi .
     kañupàkàni tiktàni kàsakùayakaràõi ca ..>% iti ràjavallabhaþ ..

#<vaïgàriþ>#, puü, (vaïgasya raïgadhàtorariþ . asya vaïgadhàtujàrakatvàt tathàtvam .) haritàlam . iti hemacandraþ ..

#<vaïgàlaþ>#, puü, bhairavaràgasya puttraþ . yathà --
     %<vaïgàlaþ pa¤camaþ ùaùñho madhuro harùakastathà .
     de÷àkhyo màdhavaþ sindhurbhairavaputtràþ prakãrtitàþ ..>% asya dhyànam .
     %<kakùànive÷itakaraõóavarastapasvã bhàsvattri÷ålaparimaõóitavàmahastaþ .
     bhasmojjvalo nivióabaddhajañàkalàpo vaïgàla ityabhihitastaruõàrkavarõaþ ..
     ùàóavo devavaïgàlo gçhàü÷anyàsamadhyamaþ .
     praharùe viniyoktavyaþ prokto'yaü muninà svayam ..>% iti saïgãtaratnàkaraþ ..

#<vaïgàlã>#, strã, bhairavaràgasya ràgiõã . yathà --
     %<bhairavã kau÷ikã caiva bhàùà velàvalã tathà .
     vaïgàlã ceti ràgiõyo bhairavasyaiva vallabhàþ ..>% iti saïgãtadàmodaraþ .. asyà mårtiþ .
     %<manoj¤amuktàguõabhåùitàïgã ÷ukaü dadhànà dharaõãdharasthà .
     pràü÷uþ kumàrã kamanãyamårtirvaïgàlikeyaü ÷ucisàïgagãtà ..>% iti saïgãtaratnàkaraþ ..
     %<vaïgàlã auóavà j¤eyà gçhàü÷anyàsaùaójabhàk .
     çdhahãnà ca vij¤eyà mår¤chanà prathamà matà .
     pårõà và madvayopetà kallinàthena bhàùità ..>% iti saïgãtadarpaõam ..

#<vaca>#, au vàci . sande÷e . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø-sakaø-aniñ .) au, vaktà . ayaü sem (señ) ityeke . na vacatyapriyaü vacaþ . iti halàyudhaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<vaca>#, ka sande÷e . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøparaø-sakaø-señ .) sande÷o vacanavi÷eùaþ . ka, vàcayatyakhilàü lipimiti halàyudhaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<vaca>#, la au vàci . iti kavikalpadrumaþ .. (adàøparaø-dvikaø-señ .) la, vakti . au, vaktà . asmàdantivibhaktirna prayojyà . ityàlaïkàrikàþ . iti durgàdàsaþ .. (yathà --
     %<vacerantyantu÷antçïbhiþ prayogo nàbhidhãyate .
     jayaternàsti pa¤camyà uttamaþ puruùaþ kvacit ..>% iti bahusammatam ..)

#<vacaþ>#, puü, (vaktãti . vac + ac .) kãrapakùã . iti medinã . ce, 9 ..

#<vacaþ>#, [s] klã, (ucyate iti . vac + %<sarvadhàtubhyo'sun .>% uõàø 4 . 189 . ityasun .) vàkyam . ityamaraþ . 1 . 6 . 1 .. (yathà, raghau . 2 . 41 .
     %<iti pragal bhaü puruùàdhiràjo mçgàdhiràjasya vaco ni÷amya .
     pratyàhatàstro giri÷aprabhàvàdàtmanyavaj¤àü ÷ithilãcakàra ..>%)

#<vacaknuþ>#, puü, (vaktãti . vac + %<sçyuvacibhyo'nyujàgåjaknucaþ .>% uõàø 3 . 81 . iti aknuc .) bràhmaõaþ . iti medinã . ne, 127 ..

@<[Page 4,247a]>@
#<vacaknuþ># tri, (vaktãti . vac + %<sçyuvacibhyaþ iti .>% uõàø 3 . 81 . ityaknuc .) vàvadåkaþ . iti medinã . ne, 127 .

#<vacaõóã>#, strã, ÷àrikà . vartiþ . ÷astrabhedaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. medinyàü vacaõóà iti varaõóà iti ca pàñhaþ ..

#<vacanaü>#, klã, (ucyate'neneti . ÷leùmanà÷akatvàdasya tathàtvam . vac + lyuñ .) ÷uõñhã . iti ÷abdacandrikà .. vàkyam . tatparyàyaþ .
     %<irà sarasvatã bràhmã bhàùà vàõã ca sàradà .
     girà gã÷ca giràü devã gãrdevã bhàratã÷varã ..
     vàgvàcà vacasàmã÷à vàgdevã varõamàtçkà .
     vacanaü bhàùitaü coktirvyàhàro lapitaü vacaþ ..
     vàgdevãvacasoreùa paryàyaþ parikãrtitaþ .
     yathàsthànaü yathàyogyaü bheda åhyo manãùibhiþ ..>% iti ÷abdaratnàvalã .. * .. (yathà, hitopade÷e .
     %<asevite÷varadvàramadçùñavirahavyatham .
     anuktaklãvavacanaü dhanyaü kasyàpi jãvanam ..>%) tattu trividham . yathà -- va÷iùñha uvàca .
     %<vacanaü trividhaü ÷aila laukike vaidike tathà .
     sarvaü jànàti ÷àstraj¤o nirmalaj¤ànacakùuùà ..
     asatyamahitaü pa÷càt sàüprataü ÷rutisundaram .
     subuddhi÷atrurvadati nahi teùàü kadàcana ..
     àpadaþ prãtijanakaü pariõàmasukhàvaham .
     dayàlurdharma÷ãla÷ca bodhayatyeva bàndhavam ..
     ÷rutimàtràt sudhàtulyaü sarvakàle sukhàvaham .
     satyaü sàraü hitakaraü vacasàü ÷reùñhamãpsitam ..
     evaü sa trividhaü ÷aila nãtisàraniråpitam .
     kathyatàü triùumadhye kiü vadàmi vàkyamãpsitam ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 41 adhyàyaþ .. vibhaktiþ . sà tu syàdistyàdi÷ca . yathà . %<kterekaikaü vacanaü kramàt kvadbavvasaüj¤aü syàt .>% iti mugdhabodhavyàkaraõam .. tadvaidikaparyàyaþ . ÷lokaþ 1 dhàrà 2 iLà 3 gauþ 4 gaurã 5 gàndharvã 6 gabhãrà 7 gambhãrà 8 mandrà 9 mandràjanã 10 và÷ã 11 vàõã 12 vàõãcã 13 vàõaþ 14 paviþ 15 bhàratã 16 dhamaniþ 17 nàLãþ 18 menà 19 meLiþ 20 såryà 21 sarasvatã 22 nivit 23 svàhà 24 vagnuþ 25 upabdiþ 26 màyuþ 27 kàkut 28 jihvà 29 ghoùaþ 30 svaraþ 31 ÷abdaþ 32 svanaþ 33 çk 34 hotrà 35 gãþ 36 gàthà 37 gaõaþ 38 dhenà 39 gnàþ 40 vipà 41 nagnà 42 ka÷à 43 dhiùaõà 44 nauþ 45 akùaram 46 mahã 47 aditiþ 48 ÷acã 49 vàk 50 anuùñup 51 dhenuþ 52 valguþ 53 galdà 54 saraþ 55 suparõã 56 vekurà 57 . iti saptapa¤cà÷at vàïnàmàni . iti vedanighaõñau . 1 . 11 ..

@<[Page 4,247b]>@
#<vacanagràhã># [n], tri, (vacanaü gçhõàtãti . graha + õiniþ .) vacane sthitaþ . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ ..

#<vacanãyaþ>#, tri, (vac + anãyar .) kathanãyaþ . iti vacadhàtoþ karmaõi anãyapratyayena niùpannaþ .. (nindàyàü, klã . yathà, kumàre . 4 . 21 .
     %<madanena vinà kçtà ratiþ kùaõamàtraü kila jãviteti me .
     vacanãyamidaü vyavasthitaü ramaõa ! tvàmanuyàmi yadyapi ..>%
     %<iti vacanãyaü nindà me mama vyavasthitam ..>% iti taññãkàyàü mallinàthaþ ..)

#<vacanãyatà>#, strã, (vacanãyasya bhàvaþ . vacanãya + tal .) lokàpavàdaþ . yathà --
     %<janapravàdaþ kaulãnaü vigànaü vacanãyatà ..>% iti hemacandraþ . 2 . 184 .. (tathà, mçcchakañikanàñake tçtãyàïke .
     %<kàmaü nãcamidaü vadanti puruùaþ svapne ca yadvardhate vi÷vasteùu ca va¤canàparibhava÷cauryaü na ÷auryaü hi tat .
     svàdhãnà vacanãyatàpi hi varaü baddho na sevà¤jalirmàrgo hyeùa narendrasauptikavadhe pårbaü kçto drauõinà ..>%)

#<vacanesthitaþ>#, tri, (vacane tiùñhati smeti . sthà + %<gatyartheti .>% 3 . 4 . 72 . iti ktaþ . %<tatpuruùe kçti bahulam .>% 6 . 3 . 14 . iti saptamyà aluk .) vacane tiùñhati yaþ . vacanasthaþ . tatparyàyaþ . vidheyaþ 2 vinayagràhã 3 à÷ravaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 24 .. va÷yaþ 5 praõeyaþ 6 . iti keciditi bharataþ ..

#<vacanopakramaþ>#, puü, (vacanasya upakramaþ .) vàkyàrambhaþ . iti bharata÷abdaratnàvalyau .. tatparyàyaþ . upanyàsaþ 2 vàïmukham 3 . ityamaraþ ..

#<vacaraþ>#, puü, (avàntare caratãti . ava + cara + ac . allopaþ .) kukkuñaþ . ÷añhaþ . iti medinã ..

#<vacaluþ>#, puü, ÷atruþ . yathà --
     %<puüsi mantuþ kùupaõyu÷ca vacalurjagalustathà .
     bharaõyu÷ca ÷araõyuþ syàdamitre sçõirityapi ..>% iti ÷abdamàlà ..

#<vacasàüpatiþ>#, puü, (vacasàü vàcàü patiþ .) bçhaspatiþ . yathà --
     %<jãvo'ïgiràþ suragururvacasàüpatãjyau ..>% iti dãpikà ..

#<vacaskaraþ>#, tri, (karotãti . kç + ac . vacasaþ karaþ .) vacane sthitaþ . iti kecit ..

#<vacà>#, strã, (vàcayatãti . vac + õic + ac . nipàtanàt hrasvaþ . yadvà, antarbhàviõyarthàt vacaþ ac .) auùadhavi÷eùaþ . vac iti bhàùà . tatparyàyaþ . ugragandhà 2 ùaógranthà 3 golomã 4 ÷ataparvikà 5 . ityamaraþ . 2 . 4 . 102 .. tãkùõà 6 jañilà 7 maïgalyà 8 vijayà 9 ugrà 10 rakùoghnã 11 . iti ratnamàlà .. vacyà 12 loma÷à 13 . iti jañàdharaþ .. bhadrà 14 . asyà guõàþ . atitãkùõatvam . kañutvam . uùõatvam . kaphàmagranthi÷ophavàtajvaràtisàrasàdabhåtanà÷itvam . vàntikàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. api ca .
     %<vacogragandhà ùaógranthà golomã ÷ataparvikà .
     kùudrapatrã ca maïgalyà jañilogrà ca loma÷à ..
     vacogragandhà kañukà tiktoùõà vàntivahnikçt .
     vibandhàdhmàna÷ålaghnã ÷akçnmåtravi÷odhinã ..
     apasmàrakaphonmàdabhåtajantvanilàn haret ..>% atha khuràsànã vacà .
     %<pàrasãkavacà ÷uklà proktà haimavatãti sà .
     haimavatyudità tadvat ÷ålaü hanti vi÷eùataþ ..>% atha mahàbharã vacà . yasyà loke kulãjana iti nàmàntaram .
     %<sugandhàpyugragandhà ca vi÷eùàt kaphakàsanut .
     susvaratvakarã rucyà hçtkaõñhamukha÷odhinã ..>% aparà sugandhà sthålagranthiryasyà loke mahàbharà iti nàma .
     %<sthålagranthiþ sugandhànyà tato hãnaguõà smçtà ..>% atha copacãnãti loke prasiddhà . tasyà guõàþ .
     %<dvãpàntaravacà kañvã tiktoùõà vahnidãptikçt .
     vivandhàdhmàna÷ålaghnã ÷akçnmåtravi÷odhinã ..
     vàtavyàdhãnapasmàramunmàdaü tanuvedanàm .
     vyapohati vi÷eùeõa phiraïgàmayanà÷inã ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. apara¤ca .
     %<vacàyuùyà vàtakaphatçùõàghnã smçtivardhinã ..>% iti ràjavallabhaþ .. * .. anyacca .
     %<adbhirvà payasàjyena màsamekantu sevità .
     vacà kuryànnaraü pràj¤aü ÷rutidhàraõasaüyutam ..
     candrasåryagrahe pãtaü palamekaü payo'nvitam .
     vacàyàstatkùaõaü kuryànmahàpraj¤ànvitaü naram ..>% iti gàruóe 198 adhyàyaþ ..

#<vacograhaþ>#, puü, (gçhõàtãti . graha + ac . vacasàü grahaþ .) karõaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vaja>#, gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) vajati . iti durgàdàsaþ ..

#<vaja>#, ka saüskçtau . gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-paraø-sakaø-señ .) ayaü màrgaõasaüskàre iti prà¤caþ . màrgaõasya ÷arasya pakùàdinà saüskàro màrgaõasaüskàraþ . ka, vàjayati pakùairbàõaü kàõóakàraþ . iti ramànàthaþ .. màrgaõasaüskàrayoriti ka÷cit . iti durgàdàsaþ ..

#<vajraü>#, puü, klã, (vajatãti . vaja gatau + %<çjrendràgravajravipreti .>% uõàø 2 . 28 . iti ranpratyayena nipàtitaþ .) indrasyàstravi÷eùaþ . vàj iti bhàùà .. tatparyàyaþ . hràdinã 2 kuli÷am 3 bhiduram 4 paviþ 5 ÷atakoñiþ 6 svaruþ 7 ÷amvaþ 8 dambholiþ 9 a÷aniþ 10 . ityamaraþ . 1 . 1 . 50 .. kulã÷am 11 bhidiram 12 bhiduþ 13 svarus 14 sambaþ 15 saüvaþ 16 a÷anã 17 vajrà÷aniþ 18 . iti taññãkà .. jambhàriþ 19 trida÷àyudham 20 ÷atadhàram 21 ÷atàram 22 àpotram 23 akùajam 24 . iti puruùottamaþ .. girikaõñakaþ 25 gauþ 26 abhrottham 27 meghabhåtiþ 28 girijvaraþ 29 . iti ÷abdaratnàvalã .. jàmbaviþ 30 dambhaþ 31 . iti jañàdharaþ .. bhidraþ 32 ambujam 33 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, çgvede . 1 . 32 . 2 .
     %<ahannahiü parvate ÷i÷riyàõaü tvaùñàsmai vajraü svaryaü tatakùa ..>%) asyotpattiryathà --
     %<tathetyuktaþ sa raviõà bhramau kçtvà divàkaram .
     pçthak cakàra tatteja÷cakraü viùõorakalpayat ..
     tri÷åla¤càpi rudrasya vajramindrasya càdhikam .
     daityadànavasaühartuþ sahasrakiraõàtmakam ..
     råpa¤ca pratima¤cakre tvaùñà pàdàdçte mahat .
     na ÷a÷àkàtha taddraùñuü pàdaråpaü raveþ punaþ ..
     arcàsvapi tataþ pàdau na ka÷cit kàrayet kvacit .
     yaþ karoti sa pàpiùñhàü gatimàpnoti ninditàm ..
     kuùñharogamavàpnoti lokesmin duþkhasaüyutam .
     tasmànna dharmakàmàrthã citreyvàyataneùu ca .
     na kvacit kàrayet pàdau devadevasya dhãmataþ ..>% iti màtsye 11 adhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<pravi÷ya jañharaü ÷uddho daityamàtuþ purandaraþ .
     dadar÷ordhvamukhaü bàlaü kañinyastakaraü mahat ..
     tasyaivànte'tha dadç÷e pe÷ãü màüsasya vàsavaþ .
     ÷uddhasphañikasaükà÷àü karàbhyàü jagçhe'tha tàm ..
     tataþ kopasamàdhmàto màüsape÷ãü ÷atakratuþ .
     karàbhyàmardayàmàsa tataþ sà kañhinàbhavat ..
     årdhvenàrdha¤ca vavçdhe tvadho'rdhaü vavçdhe tathà .
     ÷ataparvà ca kuli÷aþ saüjàto màüsape÷itaþ ..>% iti vàmane 68 adhyàyaþ .. * .. vçtràsuravadhàrthaü dadhãcimunerasthnà indràj¤ayà vi÷vakarmaõà nirmitavajrasya pramàõaü yathà --
     %<evaü kçtavyavasito dadhyaïïàtharvaõastanum .
     pare bhagavati brahmaõyàtmànaü sannayan jahau ..
     yatàkùàsu mano buddhistattvadçka dhvastabandhanaþ .
     àsthitaþ paramaü yogaü na dehaü bubudhe gatam ..
     athendro vajramudyamya nirmitaü vi÷vakarmaõà .
     muneþ sakathibhirutsikto bhagavattejasànvitaþ ..
     vçto devagaõaiþ sarvairgajendro parya÷obhata .
     stayamàno munigaõaistrailokyaü harùayanniva ..>% iti ÷rãbhàgavate 6 skandhe 10 adhyàyaþ .. * .. tannirghoùavàrakavidhiryathà --
     %<pacaõóapavanàghàte medheùu staniteùu yaþ .
     triþ pañhejjaiminãyo'smi pràïmukho vàpyudaïmukhaþ ..
     tasya màbhådbhayaü ghoraü vidyutãyo'vasãdati ..>% ityàhrikatattvadhçtabrahmapuràõam ..
     %<muneþ kalyàõamitrasya jaimine÷càpi kãrtanàt .
     vidyudagnibhayaü nàsti pañhite ca gçhodare ..>% likhite ca gçhodare . iti và pàñhaþ .
     %<jaimini÷ca sumantu÷ca vai÷ampàyana eva ca .
     pulastyaþ pulaha÷caiva pa¤caite vajravàrakàþ ..>% iti puràõam .. * .. * .. ratnavi÷eùaþ . hãrà iti bhàùà . tatparyàyaþ . indràyudham 2 hãram 3 bhiduram 4 kuli÷am 5 paviþ 6 abhedyam 7 a÷iram 8 ratnam 9 dçóham 10 bhàrgavakam 11 ùañkoõam 12 bahudhàram 13 ÷atakoñiþ 14 . asya guõàþ . ùaórasopetatvam . sarvarogàpahàrakatvam . sarvàgha÷amanatvam . saukhyatvam . dehadàróhyakaratvam . rasàyanatva¤ca . tadvi÷eùo yathà --
     %<svacchaü vidyutprabhaü snigdhaü saundaryaü laghu lekhanam .
     ùaóàrantãkùõadhàra¤ca su÷àmyàraü ÷riyaü di÷et ..>% tasya kulakùaõaü yathà --
     %<bhasmàbhaü kàkapàda¤ca rekhàkràntantu vartulam .
     àdhàramalinaü bindu saütràse sphuñitantathà .
     nãlàbhaü cipiñaü råkùaü tadvajraü doùalaü tyajet ..>% vajrasya caturvarõalakùaõaü yathà --
     %<÷vetàlohitapãtamecakatayà chàyà÷catasraþ kramàdvipràditvamihàsya yat sumanasaþ ÷aüsanti satyaü tataþ .
     sphãtàü kãrtimanuttamàü ÷riyamidaü datte yathà saüdhçtaü martyànàmayathàyathaü tu kuli÷aü pathyaü hitaü jàtyataþ .. * ..>% tasya parãkùà yathà --
     %<yat pàùàõatale nikà÷anikare nodghçùyate niùñhure yaccànyopalalohamudgaramukhairlekhànna yàtyàhanam .
     yaccànyaü nijalãlayaiva dalayedvajreõa và bhidyate tajjàtaü kuli÷aü vadanti ku÷alàþ ÷làdhyaü mahàrgha¤ca tat .. * ..>% tasya varõaguõau yathà --
     %<vipraþ so'pi rasàyaneùu balavànaùñàïgasiddhiprado ràjanyastu nçõàü balãpalitajinmçtyuü jayeda¤jasà .
     dravyàkarùaõasiddhidastu sutaràü vai÷yo'tha ÷ådro bhavet sarvavyàdhiharastadeùa kathito vajrasya varõo guõaþ ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. * .. api ca . atha vajrasya nàmalakùaõaguõàþ .
     %<hãrakaþ puüsi vajro'strã candro maõivara÷ca saþ .
     sa tu ÷vetaþ smçto vipro lohitaþ kùattriyo mataþ .
     pãto vai÷yo'sitaþ ÷ådra÷caturvarõàtmaka÷ca saþ ..
     rasàyane mato vipraþ sarvasiddhipradàyakaþ .
     kùattriyo vyàdhividhvaüsã jaràmçtyuharaþ paraþ ..
     vai÷yo dhanapradaþ proktastathà dehasya dàróhyakçt .
     ÷ådro nà÷ayati vyàdhãn vayastambhaü karoti ca .
     puüstrãnapuüsakà÷caite lakùaõãyàni lakùaõaiþ ..
     suvçttàþ phalasaüpårõàstejoyuktà bçhattaràþ .
     puruùàste samàkhyàtà rekhàbinduvivarjitàþ ..
     rekhàbindusamàyuktàþ ùaóasàste striyaþ smçtàþ ..>% ùaóasràþ ùañkoõàþ .
     %<trikoõà÷ca sudãrghà÷ca te vij¤eyà napuüsakàþ ..
     te'pi syuþ puruùàþ ÷reùñhà rasabandhanakàriõaþ .
     striyaþ kurvanti kàyasya kàntiü strãõàü sukhapradàþ ..
     napuüsakàstvavãryàþ syurakàmàþ sattvavarjitàþ .
     striyaþ strãbhyaþ pradàtavyàþ klãvaü klãve prayojayet .
     sarvebhyaþ sarvadà deyàþ puruùà vãryavardhanàþ ..
     a÷urdha kurute vajraü kuùñhaü pàr÷vavyathàü tathà .
     pàõóutàü païguratva¤ca tasmàt saü÷odhya màrayet ..>% màritasya vajrasya guõàþ .
     %<àyuþ puùñiü balaü vãryaü varõaü saukhyaü karoti ca .
     sevitaü sarvarogaghnaü mçtaü vajraü na saü÷ayaþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (atha vajramàraõam .
     %<trivarùàråóhakàrpàsamålamàdàya peùayet .
     trivarùanàgavallyàstu nijadràvaiþ prapeùayet ..
     tadgolake kùipedvajraü ruddhvà gajapuñe pacet .
     evaü saptapuñenaiva mriyate kuli÷aü dhruvam ..>% matàntaram .
     %<kàüsyapàtre tu bhekasya måtre vajrantu niþkùipet .
     triþsaptakçtvaþ santaptaü vajramevaü mçtaü bhavet ..>% athànyaþ .
     %<triþsaptakçtvaþ santaptaü kharamåtreõa secayet .
     mudgaraistàlakaü piùñvà tadgole kuli÷aü kùipet ..
     pradhmàtaü vàjimåtreõa siktaü pårbakrameõa tu .
     bhasmã bhavati tadvajraü vajravat kurute tanum ..
     àyuùyaü saukhyajananaü balaråpapradantathà .
     rogapnaü mçtyuharaõaü vajrabhasma bhavatyalam ..>% iti vajramàraõam . iti vedyakarasendrasàrasaüpahe jàraõamàraõàdhikàre .. * ..) anyacca . atha vajragaõanà . viùõudharmottare .
     %<vajraü marakata¤caiva padmaràga¤ca mauktikam .
     indranãlaü mahànãlaü vaidåryaü gandhasaüj¤akam ..
     candrakàntaü såryakàntaü sphàñikaü balakaü tathà .
     karketaraü puùparàgaü tathà jyotãrasaü dbija ..
     sphàñikaü ràjavarta¤ca tathà ràjamataü ÷ubham .
     saugandhikaü tathà ga¤jaü ÷aïkhabrahmamayaü tathà ..
     gomedaü rudhiràkhya¤ca tathà bhallàtakaü dvija .
     dhålãmarakata¤caiva tutthakaü sãsameva ca ..
     pãluü pravàlaka¤caiva girivajra¤ca bhàrgava .
     bhujaïgamàmaõi÷caiva tathà vajramaõiþ ÷ubhaþ ..
     tittita¤ca tathà pãttaü bhràmara¤ca tathãtpalam .
     vajràõyetàni sarvàõi dhàryàõyeva mahãbhçtà ..
     suvarõapratibaddhàni jayàrogyasamçddhaye ..>% iti yuktikalpataruþ .. tasyotpattiparãkùàmålyàdi yathà --
     %<vacmi parãkùàü ratnànàü balo nàmàsuro'bhavat .
     indràdyà nirjitàstena nirjetuü tairna ÷akyate ..>% ityapakramya .
     %<mahàprabhàvaü vibudhairyasmàdbajramudàhçtam .
     vajrapårbà parãkùeyaü tato'smàbhiþ prakãrtyate ..
     tasyàsthile÷o nipapàta yeùu bhuvaþ prade÷eùu katha¤cideva .
     vajràõi vajràyudhanirjigãùorbhavanti nànàkçtimanti teùu ..
     haimamàtaïgasauràùñràþ pauõórakàliïgakoùalàþ .
     veõvàtañàþ sasauvãrà vajrasyàùñàvihàkaràþ ..
     àtàmrà hima÷ailajà÷ca ÷a÷ibhà veõvàtañãyàþ smçtàþ sauvãre tuùitàbjameghasadç÷àstàmrà÷ca sauràùñrajàþ .
     kàliïgàþ kanakàvadàtaruciràþ pãtaprabhàþ koùale ÷yàmàþ puõórabhavà mataïgaviùaye nàtyantapãtaprabhàþ ..
     atyarthaü laghu varõata÷ca guõavat pàr÷veùu samyak samaü rekhàbindukalaïkakàkapadakatràsàdibhirvarjitam .
     loke'smin paramàõumàtramapi yat vajraü kvacid dç÷yate tasmin devasamà÷rayo hyavitathastãkùõàgradhàraü yadi ..
     vajreùu varõayuktyà devànàmapi parigrahaþ proktaþ .
     varõebhya÷ca vibhàgaþ kàryo varõà÷rayàdeva ..
     haritasitapãtapiïga÷yàmàtàmràþ svabhàvato ruciràþ .
     harivaruõa÷akrahutavahapitçpatimarutàü svakà varõàþ ..
     viprasya ÷aïkhakumudasphañikàvadàtaþ syàt kùattriyasya ÷a÷avabhruvilocanàbhaþ .
     vai÷yasya kàntakadalãdalasannikà÷aþ ÷ådrasya dhautakaravàlasamànadãptiþ ..
     dvau vajravarõau pçthivãpatãnàü sadbhiþ pratiùñhau na tu sàrvajanyau .
     yaþ syàjjavàvidrumabhaïga÷oõo yo và haridràrasasannikà÷aþ ..
     ã÷atvàt sarvavarõànàü guõavat sàrvavarõikam .
     kàmato dhàrayedràjà na tvanyo'nyat katha¤cana ..
     agharottaravçttyà hi yàdçk syàdvarõasaïkaraþ .
     tataþ kaùñataro vaóã varõànàü saïkaro mataþ ..
     na ca màrgavibhàgamàtravçttyà viduùà vajraparigraho vidheyaþ .
     guõavadguõasampadàü vibhåtirviparãto vyasanodayasya hetuþ ..
     ekamapi yasya ÷çïgaü vidalitamavalokyate vi÷ãrõaü và .
     guõavadapi tanna dhàryaü vajraü ÷reyo'rthibhirbhavane ..
     sphuñitàgnivi÷ãrõa÷çïgade÷aü malavarõaiþ pçùatairupetamadhyam .
     nahi vajrabhçto'ti vajramà÷u ÷riyamanyà÷rayalàlasàü na kuryàt ..
     yasyaikade÷aþ kùatajàvabhàso yadvà bhavellohitavarõacitram .
     na tanna kuryàddhriyamàõamà÷u svacchandamçtyorapi jãvitàntam ..
     koñyaþ pàr÷vàni dhàrà÷ca ùaóaùñau dbàda÷eti ca .
     uttuïgasamatãkùõàgrà vajrasyàkarajà guõàþ ..
     ùañkoñi÷uddhamamalaü sphuñatãkùõadhàraü varõànvitaü laghu supàr÷vamapetadoùam .
     indràyudhàü÷uvisçticchuritàntarãkùamevaüvidhaü bhuvi bhavet sulabhaü na vajram ..
     tãkùõàgraü vimalamapetasarvadoùaü dhatte yaþ prayatatanuþ sadaiva vajram .
     vçddhistaü pratidinameti yàvadàyuþ ÷rãsampatsutadhanadhànyagopa÷ånàm ..
     vyàlavahriviùavyàghrataskaràmbubhayàni ca .
     dåràttasya nivartante karmàõyàtharvaõàni ca ..
     yadi vajramapetasarvadoùaü vibhçyàttaõóulaviü÷atiü gurutve .
     maõi÷àstravido vadanti tasya dviguõaü råpakalakùaõamagryaü målyam ..
     tribhàgahãnàrdhatadardha÷eùaü trayoda÷aü triü÷adato'rdhabhàgàþ .
     a÷ãtibhàgo'tha ÷atàü÷abhàgaþ sahasrabhàgo'lpasamànayogaþ ..
     yattaõóulairdbàda÷abhiþ kçtasya vajrasya målyaü prathamaü pradiùñam .
     dbàbhyàü kramàddhànimupàgatasya tvekàvasànasya vini÷cayo'yam ..
     na càpi taõóulaireva vajràõàü dhàraõakramaþ .
     aùñàbhiþ sarùapairgauraistaõóulaü parikalpayet ..
     yattu sarvaguõairyuktaü vajraü tarati vàriõi .
     ratnavarge samaste'pi tasya dhàraõamiùyate ..
     anenàpi hi doùeõa lakùyàlakùyeõa dåùitam .
     svamålyàt da÷amaü bhàgaü vajraü labhati mànavaþ ..
     prakañànekadoùasya svalpasya mahato'pi và .
     svamålyàcchata÷o bhàgo vajrasya na vidhãyate ..
     spçùñadoùamalaïkàre vajraü yadyapi dç÷yate .
     ratnànàü parikarmàrthaü målyaü tasya bhavellaghu ..
     prathamaü guõasampadàbhyupetaü pratibaddhaü samupaiti yacca doùam .
     alamàbharaõena tasya ràj¤o guõahãno'pi maõirna bhåùaõàya ..
     nàryà vajramadhàryaü guõavadapi sutaprasåtimicchantyà .
     anyatra dãrghacipiñahrasvàdguõairvimuktàcca ..
     ayasà puùparàgeõa tathà gomedakena ca .
     vaidåryasphañikàbhyà¤ca kàcai÷càpi pçthagvidhaiþ ..
     pratiråpàõi kurvanti vajrasya ku÷alà janàþ .
     parãkùà teùu kartavyà vidvadbhiþ svaparãkùakaiþ ..
     kùàrollekhana÷àlàbhisteùàü kàryaü parãkùaõam .
     pçthivyàü yàni ratnàni ye cànye lohadhàtavaþ ..
     sarvàõi vilikhedbajraü tacca tairna vilikhyate ..
     gurutà sarvaratnànàü gauravàdhàrakàraõam .
     vajra tànvaiparãtyena sårayaþ paricakùate ..
     jàtirajàtiü vilikhanti vajrakuruvindàþ .
     vajrairvajraü vilikhati nànyena likhyate vajram .
     vajràõi muktà maõayo ye ca kecana jàtayaþ .
     na teùàü pratibaddhànàü bhà bhavatyårdhvagàminã ..
     tiryakkùatatvàt keùà¤cit katha¤cidyadi dç÷yate .
     tiryagàlikhyamànànàü sà pàr÷veùvapi hanyate ..
     yadyapi vi÷ãrõakoñiþ sabindurekhànvito vivarõo và .
     tadapi dhanadhànyaputtràn karoti sendràyudho vajraþ .
     saudàminãvisphuritàbhiràmaü ràjà yathoktaü kuli÷aü dadhànaþ .
     paràkramàkràntaparapratàpaþ samastasàmantabhuvaü bhunakti ..>% iti gàruóe 68 adhyàyaþ .. vajràrthe vaidikaparyàyo yathà . didyut 1 nemiþ 2 hetiþ 3 namaþ 4 paviþ 5 sçkaþ 6 vçkaþ 7 vadhaþ 8 vajraþ 9 arkaþ 10 kutsaþ 11 kuli÷aþ 12 tujaþ 13 tigmam 14 meniþ 15 svadhitiþ 16 sàyakaþ 17 para÷uþ 18 . ityaùñàda÷a vajranàmàni . iti vedanighaõñau . 2 . 20 ..

#<vajraü>#, klã, (vaja gatau + çjrendreti ran .) bàlakaþ . dhàtrã . iti medinã . re, 6 .. kà¤jikam . iti dharaõiþ .. vajrapuùpam . iti ÷abdaratnàvalã .. lauhavi÷eùaþ . sa ca bahuvidho yathà . nãlapiõóam 1 aruõàbham 2 morakam 3 nàgake÷aram 4 tintiràïgam 5 svarõavajram 6 ÷aivàlavajram 7 ÷oõavajram 8 rohiõã 9 kàïkolam 10 granthivajrakam 11 madanàkhyam 12 ityàdi . teùàü nàmànuråpaü cihram . iti puràõam .. abhravi÷eùaþ . tasyotpattyàdi yathà --
     %<purà vadhàya vçtrasya vajriõà vajramuddhçtam .
     visphåliïgàstatastasya gagane parisarpitàþ ..
     te nipeturghanadhvànàcchikhareùu mahãbhçtàm .
     trebhya eva samutpannaü tattadgiriùu càbhrakam ..
     tadvajraü vajrajàtatvàdabhramabhraravodbhavàt .
     gaganàt skhalitaü yasmàt gagana¤ca tato matam ..
     pinàkaü darduraü nàgaü vajra¤ceti caturvidham .
     vajrantu vajravat tiùñhet tannàgnau vikçtiü vrajet ..
     sarvàbhreùu varaü vajraü vyàdhivàrddhakyamçtyuhçt ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<vajraþ>#, puü, (vaj + ran .) kokilàkùavçkùaþ . ÷vetaku÷aþ . iti ràjanirghaõñaþ .. sehuõóavçkùaþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. ÷rãkçùõaprapauttraþ . yathà --
     %<aniruddhàt subhadràyàü vajro nàma nçpo'bhavat .
     pratibàhurvajrasuta÷càrustasya suto'bhavat ..>% iti gàruóe 144 adhyàyaþ .. api ca .
     %<pradyumna àsãt prathamaþ pitçvadrukmiõãsutaþ .
     sa rukmiõo duhitaramupayeme mahàrathaþ ..
     tasyàü tato'niruddho'bhånnàgàyutabalànvitaþ .
     sa càpi rukmiõaþ pauttrãü dauhitro jagçhe tataþ ..
     vajrastasyàmabhådyastu mauùalàdava÷eùitaþ .
     pratibàhurabhåttasmàt subàhustasya càtmajaþ ..>% iti ÷rãbhàgavate 10 skandhe 90 adhyàyaþ .. * .. (vi÷vàmitraputtrabhedaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 4 . 51; 59 .
     %<valgujaïgha÷ca bhagavàn gàlava÷ca mahànçùiþ .
     rucirvajrastathàkhyàtaþ sàlaïkàyana eva ca ..>%
     %<vi÷vàmitràtmajàþ sarve munayo brahmavàdinaþ ..>%) viùkambhàdisaptaviü÷atiyogàntargatapa¤cada÷ayogaþ . tasyàdyanavadaõóà varjanãyà yathà --
     %<tyajàdau pa¤ca viùkambhe sapta ÷åle ca nàóikàþ .
     gaõóa vyàghàtayoþ ùañ ca nava harùaõavajrayoþ ..
     vaidhçtivyatipàtau ca sabhastau parivarjayet .
     ÷eùà yathàrthanàmàno yogàþ kàryeùu ÷obhanàþ ..>% iti jyotistattvam .. atra jàtaphalaü yathà --
     %<guõã guõaj¤o balavàn mahaujàþ sadratnavastràdiparãkùakaþ syàt .
     vajràbhidhàne yadi cet prasåto vajropamaþ syàdripukàminãnàm ..>% ivi koùñhãpradãpaþ ..

#<vajrakaü>#, klã, (vajra + saüj¤àyàü kan .) vajrakùàram . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, su÷rute cikitsitasthàne 9 adhyàye . tailaü vajrakamabhyaïgàrthe ..) sarvatobhadracakràntargatasåryabhogyanakùatràt trayoviü÷anakùatràtmaka upagrahaþ . yathà --
     %<såryabhàt pa¤camaü dhiùñyaü j¤eyaü vidyunmukhàbhidham .
     ÷ånya¤càùñamagaü proktaü sannipàtaü caturda÷am ..
     ketumaùñàda÷aü proktamulkà syàdekaviü÷atiþ .
     dvàviü÷atitamaü kampaü trayobiü÷a¤ca vajrakam .
     nirghàta¤ca caturviü÷amuktà aùñàvupagrahàþ ..>% iti jyotistattvam ..

#<vajrakaïkañaþ>#, puü, (vajraþ kaïkaño dehàvaraõamasya .) hanåmàn . iti hemacandraþ . 3 . 370 ..

@<[Page 4,250b]>@
#<vajrakaõñakaþ>#, puü, (vajrasya kaõñakamiva tadvàrakatvàt .) snuhãvçkùaþ . iti jañàdharaþ .. kokilàkùavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vajrakandaþ>#, puü, (vajràkàraþ kando'sya .) vajrakarõaþ . iti ratnamàlà .. sakarakanda àlu iti bhàùà ..

#<vajrakapàlã>#, [n] puü, (vajrakapàlo'syàstãti . iniþ .) buddhavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . herambaþ 2 herukaþ 3 cakrasambaraþ 4 devaþ 5 ni÷umbhã÷aþ 6 ÷a÷i÷ekharaþ 7 vajrañãkaþ 8 . iti hemacandraþ ..

#<vajrakàlikà>#, strã, (vajropalakùità kàlikà .) màyàdevã . iti hemacandraþ ..

#<vajraketuþ>#, puü, (vajraü ketu÷cihramasya .) narakaràjaþ . yathà --
     %<gate va÷iùñhe narakaþ ÷ãghraü vismayasaüyutaþ ..>% ityupakramya ..
     %<iti yàsãnmatistasya vajraketostadà calà .
     dåta¤ca pràhiõot yastaü vàõasya nagaraü prati ..>% iti kàlikàpuràõe 38 adhyàyaþ ..

#<vajrakùàraü>#, klã, (vajrasaüj¤akaü kùàramiti .) kùàravi÷eùaþ . tatparyàyaþ . vajrakam 2 kùàra÷reùñham 3 vidàrakam 4 sàraþ 5 candanàraþ 6 dhåmottham 7 dhåmajàïgakam 8 . asya guõàþ . atyuùõatvam . tãkùõatvam . kùàratvam . recanatvam . gulmodaràrtiviùñambha÷ramapra÷amanatvam . saratva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (bhakùaõãyauùadhavi÷eùaþ . tadyathà --
     %<sàmudraü saindhavaü kàcaü yavakùàraü suvarcalam .
     ñaïgaõaü sarjikà kùàraü tulyaü sarvaü vicårõayet ..
     arkakùãraiþ snuhãkùãrairàtape bhàvayet tryaham .
     tena liptvàrkapatra¤ca ruddhvà càntaþ puñe pacet ..
     tat kùàraü cårõayet pa÷càt tryåùaõastriphalàrajaþ .
     jãrakaü rajanã vahri navabhàgaü samaü samam ..
     kùàràrdhamevaü sarva¤ca ekãkçtya prayojayet .
     vajrakùàramidaü siddhaü svayaü proktaü pinàkinà ..
     sarvodareùu gulmeùu ÷åladoùeùu yojayet .
     agnimàndye'pyajãrõe'pi bhakùyaü niùkadbayaü dvayam ..
     vàtàdhike jalaü koùõaü ghçtaü và paittike hitam .
     kaphe gomåtrasaüyuktamàranàlaü tridoùaje ..>% iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe plãhàdhikàre .. * ..)

#<vajracarmà>#, [n] puü, (vajravat durbhedyaü carma yasya .) khaógã . gaõóakam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vajrajit>#, puü, (vajraü jayati tasyàghàtasahaneneti . ji + kvip . %<hrasvasya piti kçti tuk .>% 6 . 1 . 71 . iti tugàgama÷ca .) garuóaþ . iti hemacandraþ . 2 . 145 ..

#<vajrajvàlà>#, strã, (vajrasya jvàlà .) vajràgniþ . iti halàyudhaþ .. (yathà, màtsye . 121 . 14 .
     %<vajrajvàlàntaramayaþ ÷àlmala÷càntaràlakçt ..>%)

#<vajrañãkaþ>#, puü, (vajreõa vajrakapàlena ñãkate prakà÷ate iti . ñãka + kaþ .) vajrakapàlã nàmakabuddhaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

@<[Page 4,250c]>@
#<vajratuõóaþ>#, puü, (vajraü vajratulyaü kañhinantuõóaü yasya .) garuóaþ . gaõe÷aþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. gçdhraþ . ma÷akaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (vajratuõóadhare, tri . yathà, bhàgavate . 5 . 26 . 35 .
     %<yastviha và atithãnabhyàgatàn và gçhapatirasakçdupagatamanyurdidhakùuriva pàpena cakùuùà nirãkùate tasya càpi niraye pàpadçùñerakùiõã vajratuõóà gçdhrakaïka kàkavañàdayaþ prasahorubalàdutpàñayanti ..>%)

#<vajradantaþ>#, puü, (vajramiva kañhinà dantà yasya .) ÷åkaraþ . måùikaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<vajrada÷anaþ>#, puü, (vajramiva kañhinaü da÷anamasya .) måùikaþ . iti hemacandraþ . 4 . 366 ..

#<vajradruþ>#, puü, (vajravàrako druþ .) snuhãvçkùaþ . ityamaraþ ..

#<vajradrumaþ>#, puü, (vajravàrako drumaþ .) snuhãvçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (tathàsya paryàyaþ .
     %<sehuõóaþ siühatuõóaþ syàdvajrã vajradrumo'pi ca .
     sudhàsamantadugdhà ca snukstriyàü syàt snuhãguóà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<vajradharaþ># puü, (dharatãti . dhç + ac . vajrasya dharaþ .) indraþ . iti halàyudhaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 113 . 23 .
     %<arundhatã và subhagà va÷iùñhaü lopàmudrà vàpi yathà hyagastyam .
     nalasya và damayantã yathàbhåd yathà ÷acã vajradharasya caiva ..>%) jinavi÷eùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (vallàpuràdhipatiràjavi÷eùaþ . yathà, ràjataraïgiõyàm . 8 . 540 .
     %<uparàge nave sajje pàrvatãyàstrayo nçpàþ .
     càmpeyo jàsaño vajradharo vallàpuràdhipaþ ..>%)

#<vajranirghoùaþ>#, puü, (vajrasya nirghoùaþ .) vajrajanita÷abdaþ . iti halàyudhaþ ..

#<vajraniùpeùaþ>#, puü, (vajràõàü niùpeùaþ saügharùadhvaniþ .) vajranirghoùaþ . tatparyàyaþ . sphurjathuþ 2 . ityamaraþ . 1 . 3 . 10 .. %<dve vajrajanita÷abde . anyonyasaüghaññanàt bhagnaü sàgnimeghakhaõóaü vajramiva vajraü tasya sàñopadhvanau dvayamiti kecit .. ñvo sphurjã vajraniùpeùe . niùpeùaþ saüghaññadhvaniþ . a÷anyàdhàta ityeke . niùpeùa÷cårõanaü sàñopadhvani÷ca iha tu dhvanirabhipretaþ . ÷rutvà visphurjathuprakhyaü ninàdaü paridevinãti bhaññiþ . ñvito'thuriti athuþ nipàtanàn dãrghaþ . sphurjerathuriti dãrghàrthaü parasåtram . kecittu dãrghaü necchanti . kecidbibhàùayà dãrghamicchanti . vajrasya niùpeùo vajraniùpeùaþ dhau piùa ë cårõane gha¤ . niùpeùo dbimårdhanyaþ .>% iti bharataþ ..

#<vajrapàõiþ>#, puü, (vajraü pàõau yasya .) indraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 6 . 19 . 7 .
     %<eùa vyåhàmi te vyåhaü ràjasattama durjayam .
     acalaü nàma vajràkhyaü vihitaü vajrapàõinà ..>% bràhmaõaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 171 . 51 .
     %<vajrapàõirbràhmaõaþ syàt kùattraü vajrarathaü smçtam .
     vai÷yà vai dànavajrà÷ca karmavajrà yavãyasaþ ..>%)

#<vajrapuùpaü>#, klã, (vajramiva puùpam .) tilapuùpam . ityamaraþ . 2 . 4 . 76 ..

#<vajrapuùpà>#, strã, (vajramiva puùpaü yasyàþ .) ÷atapuùpà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vajrabãjakaþ>#, puü, (vajramiva kañhinaü bãjamasya . kap .) latàkara¤jaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vajramålã>#, strã, (vajramiva kañhinaü målaü yasyàþ . ïãù .) màùaparõã . iti ràjanirghaõñaþ .. (vivaraõamasyà màsaparõã÷abde j¤àtavyam ..)

#<vajrarathaþ>#, puü, (vajramiva ratho yasya .) kùattriyaþ . iti puràõam .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 171 . 51 .
     %<vajrapànirbràhmaõaþ syàt kùattraü vajrarathaü smçtam ..>%)

#<vajraradaþ>#, puü, (vajramiva rado'sya .) ÷åkaraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. vajratulyadanta÷ca ..

#<vajravallã>#, strã, (vajramiva kañhinà vallã .) asthisaühàralatà . iti hàràvalã ..

#<vajravàràhã>#, strã, màyàdevã . tatparyàyaþ . màrãcã 2 trimukhà 3 vajrakàlikà 4 vikañà 5 gaurã 6 potrirathà 7 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vajravçkùaþ>#, puü, (vajranivàrako vçkùaþ .) sehuõóavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (tathàsyànyaþ paryàyo yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<snuhã snu k ca mahàvçkùo vajravçkùaþ sudhàguóà ..>%)

#<vajra÷alyaþ>#, puü, (vajramiva kañhinaü ÷alyaü gàtraloma÷alàkà yasya .) ÷alyakanàmà jantuþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vajra÷çïkhalà>#, strã, (vajravat ÷çïkhalaü yasyàþ .) vidyàdevã . iti hemacandraþ . 2 . 153 ..

#<vajrasåryaþ>#, puü, (atisàravattvàt vajramiva tejasvitvàt sårya iva ca .) buddhavi÷eùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vajrà># strã, (vajati gacchatãti . vaja gatau + %<çjrendreti .>% uõàø 2 . 28 . iti rak . ñàp .) snuhãvçkùaþ . guóåcã . iti medinã . re, 81 .. durgà . yathà --
     %<vajràïku÷akarã devã vajrà tenopagãyate ..>% iti devãpuràõe 45 adhyàyaþ ..

#<vajràïgaþ>#, puü, (vajramiva aïgaü yasya .) sarpaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. vakràïga iti và pàñhaþ . vajratulyàïgayukte, tri ..

#<vajràïgã>#, strã, (vajramiva aïgaü yasyàþ . ïãù .) gavedhukà . iti ÷abdacandrikà .. asthisaühàrã . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<vajràbhaþ>#, puü, (vajrasya hãrakasya àbhà iva àbhà yasya .) dugdhapàùàõaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. hãrakatulyadãptimati, tri ..

@<[Page 4,251b]>@
#<vajrà÷aniþ>#, puü, vajram . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vajràsthi÷çïkhalà>#, strã, kokilàkùavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vajrã>#, [n] puü, (vajro'styasyeti . vajra + %<ata iniñhanau .>% 5 . 2 . 115 . iti iniþ .) indraþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 45 .. (yathà, raghuþ . 9 . 24 .
     %<yamakuberajane÷varavajriõàü samadhuraü madhura¤citavikramam ..>%) buddhaþ . iti medinã . ne, 126 .. (vajravi÷iùñe, tri . yathà, mahàbhàrate . 13 . 14 . 381 . pinàkinaü vajriõaü tãkùõadaüùñraü ÷ubhàïgadaü vyàlayaj¤opavãtam ..)

#<vajrã>#, strã, (vaj + rak . gauràditvàt ïãù .) snuhãbhedaþ . iti medinã . re, 81 .. (tathàsyàþ paryàyaþ .
     %<sehuõóaþ siühatuõóaþ syàdvajrã vajradrumo'pi ca .
     sudhàsamantadugdhà ca snuk striyàü syàt snuhãguóà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<va¤cakaþ>#, puü, (va¤cayate pratàrayatãti . va¤ca + õic + õvul .) ÷çgàlaþ . ityamaraþ .. gçhavabhruþ . iti medinã . ke, 154 ..

#<va¤cakaþ>#, tri, (va¤cayate iti . va¤ca + õic + õvul .) khalaþ . dhårtaþ . iti medinã . ke, 154 .. (yathà, kalàvilàse . 1 . 39 .
     %<÷çõu puttra va¤cakànàü sakalakalàhçdayasàramatikuñilam .
     j¤àte bhavanti yasmin kùaõarucicapalàþ ÷riyo'pyacalàþ ..>%)

#<va¤cathaþ>#, puü, (va¤cati pratàrayatãti . va¤ca + %<÷ãï÷apãti .>% uõàø 3 . 113 . iti athaþ .) dhårtaþ . ityuõàdikoùaþ .. va¤canà . kokilaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<va¤canaü># klã, (va¤ca + bhàve lyuñ .) pratàraõam . iti hemacandraþ . 3 . 43 .. tasya gopanãyatvam . yathà --
     %<va¤cana¤càpamàna¤ca matimànna prakà÷ayet ..>% iti càõakyasaügrahaþ ..

#<va¤canà>#, strã, (va¤ca + õic + yuc + ñàp .) pratàraõà . yathà --
     %<te kàntaü munayo divyàþ prekùya haimavataü puram .
     svargàbhisandhi sukçtaü va¤canàmiva menire ..>% iti kumàrasambhave . 6 . 47 ..

#<va¤citaþ>#, tri, (va¤cyate smeti . va¤ca + õic + ktaþ .) va¤canàvi÷iùñaþ . pratàritaþ . tatparyàyaþ . vipralabdhaþ 2 . iti hemacandraþ . 3 . 106 .. (yathà, kumàre . 4 . 10 .
     %<vidhinà jana eùa va¤citastvadadhãnaü khalu dehinàü sukham ..>%)

@<[Page 4,251c]>@
#<va¤cukaþ>#, tri, (va¤cati pratàrayatãti . va¤ca + uka¤ .) pratàraõa÷ãlaþ . tatparyàyaþ . dhårtaþ 2 va¤cåkaþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<va¤cyaü>#, tri, (vanc + õyat . %<va¤cergatau .>% 7 . 3 . 63 . iti kutvaü na .) gamanãyam . iti gatyarthavancadhàtoþ karmaõi ghyaõpratyayena niùpannam . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<va¤julaþ>#, puü, (vajatãti . vaja gatau + bàhulakàt . ulac numca .) tini÷avçkùaþ . (tathàsya paryàyaþ .
     %<tini÷aþ syandano nemã rathadrurva¤julastathà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) a÷okavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 27 .. sthalapadmavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. pakùivi÷eùaþ . iti halàyudhaþ .. vetasavçkùaþ . iti medinã . le, 129 .. (asya paryàyo yathà --
     %<vetaso namrakaþ prokto vànãro va¤julastathà .
     abhrapuùpa÷ca vidulo hyatha ÷ãta÷ca kãrtitaþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. yathà ca ràmàyaõe . 6 . 4 . 79 .
     %<ciravilvà madhåkà÷ca va¤julà vakulàstathà ..>%)

#<va¤juladrumaþ>#, puü, (va¤julo drumaþ .) a÷okavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (vetasavçkùàdirapi tadarthe va¤jula÷abdadar÷anàt ..)

#<va¤julapriyaþ>#, puü, (va¤julasya priyaþ . va¤julaþ priya÷ceti karmadhàrayo và .) vetasavçkùaþ . yathà,
     %<vidulo vetasaþ ÷ãto vànãro va¤julapriyaþ ..>% iti ratnamàlà ..

#<va¤julà>#, strã, (ra¤jula + ñàp .) bahudugdhà gauþ . iti hemacandraþ . 4 . 335 .. (nadãvi÷eùaþ . yathà, màtsye . 113 . 29 .
     %<godàvaro bhãmarathã kçùõaveõã ca va¤julà .
     tuïgabhadrà suprayogà bàhyà kàverã caiva tu .
     dakùiõàpathanadyastàþ sahyapàdàdbiniþsçtàþ ..>%)

#<vaña>#, veùñe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) vañati vçkùaü latà . iti durgàdàsaþ ..

#<vaña>#, i steye . sautradhàturayam . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø-sakaø-señ . idit .) i, vaõñakaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<vaña>#, i ki vaõñane . iti kavikastpadrumaþ .. (curàøpakùe bhvàø-paraø-sakaø-señ .) vaõñanaü vibhàgaþ . i, vaõñyate . ki, vaõñayati vaõñati . vaõñanti hàñakaü yasmàt pràpya vipràþ parasparam . iti halàyudhaþ . ayaü curàdau kai÷cinna pañhyate . iti durgasiühàdayaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<vaña>#, t ka veùñe . bhàge . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràø-paraø-sakaø-señ .) vañayati . iti durgàdàsaþ ..

#<vaña>#, ma uktau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) ma, vañayati . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 4,252a]>@
#<vañaþ>#, puü, (vañati veùñayati målena vçkùàntaramiti .) vañ + pacàdyac .) vçkùavi÷eùaþ . vaógàcha iti bhàùà . tatparyàyaþ . nyagrodhaþ 2 bahupàt 3 . ityamaraþ . 2 . 4 . 32 .. vçkùanàthaþ 4 yamapriyaþ 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. raktaphalaþ 6 ÷çïgã 7 karmajaþ 8 dhruvaþ 9 kùãrã 10 vai÷ravaõàvàsaþ 11 bhàõóãraþ 12 . iti jañàdharaþ .. jañàlaþ 13 rohiõaþ 14 avarohã 15 viñapã 16 skandharuhaþ 17 maõóalã 18 mahàcchàyaþ 19 bhçïgã 20 yakùàvàsaþ 21 yakùataruþ 22 pàdarohaõaþ 23 nãlaþ 24 ÷iphàruhaþ 25 bahupàdaþ 26 vanaspatiþ 27 . asya guõàþ . kaùàyatvam . madhuratvam . ÷i÷iratvam . kaphapittajvaradàhatçùàmohavraõa÷ophanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<vañaþ ÷ãto gururgràhã kaphapittavraõàpahaþ .
     varõyo visarpadàhaghnaþ kaùàyo yonidoùahçt ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. sa ca rudrasvaråpaþ . yathà -- çùaya åcuþ .
     %<kathaü tvayà÷vatthavañau gobràhmaõasamau kçtau .
     sarvebhyo'pi tarubhyastau kathaü påjyatamau kçtau ..
     såta uvàca .
     a÷vattharåpo bhagavàn viùõureva na saü÷ayaþ .
     rudraråpo vañastadvat palà÷o brahmaråpadhçk ..
     dar÷anaspar÷asevàsu te vai pàpaharàþ smçtàþ .
     duþkhàpadvyàdhiduùñànàü vinà÷akàriõau dhruvam ..>% iti pàdmottarakhaõóe 160 adhyàyaþ .. anyat palà÷a÷abde draùñavyam .. * .. kapardaþ . iti medinã . ñe, 24 .. kaói iti bhàùà .. golaþ . bhakùyam . vaóà iti bhàùà . sàmyam . iti hemacandraþ .. * .. klã, vrajamaõóalàbhyantarãõavañasaüj¤akaùoóa÷avanàni yathà . athaiùàü ùañsàïgavanànàmabhyantare saïketavañàdyà yamunàyà÷catura÷ãtikro÷amaryàdàntare dakùiõottaratañayoþ ùoóa÷avanàni . pàdme .
     %<saïketavañamàdau tu bhàõóãràkhyaü vañaü dvayam .
     yàvakàkhyaü tçtãya¤ca vañaü ÷çïgàrasaüj¤akam ..
     tåryaü vaü÷ivañaü ÷reùñhaü pa¤camaü ÷rãvaña¤ca ùañ .
     saptama¤ca jañàjåñaü kàmàkhyavañamaùñakam ..
     mano'rthavañakaü nàma navamaü parikãrtitam .
     à÷àvañaü mahà÷reùñhaü da÷amaü ÷ubhadàyakam ..
     a÷okàkhyaü vañaü ÷reùñhamekàda÷amudàhçtam .
     nàma kelivañaü ÷reùñhaü dbàda÷aü parikãrtitam ..
     nàma brahmavaña¤caiva trayoda÷amasaüj¤akam .
     nàma rudravañaü ÷reùñhaü catudda÷amudàhçtam ..
     ÷rãdharàkhyaü vañaü khyàtaü pa¤cada÷asamãritam .
     màvitràkhyaü vañaü ÷reùñhaü saükhyàùoóa÷anirmitam ..>% iti vrajamaõóalàntare ùoóa÷avañàni . iti nàràyaõabhaññakçtavrajabhaktivilàsaþ .. * ..

#<vañaþ>#, tri, (vañatãti . vañ + ac .) guõaþ . iti medinã . ñe, 24 .. veñe iti bhàùà ..

@<[Page 4,252b]>@
#<vañakaþ>#, puü, (vaña eva . svàrthe kan .) piùñakavi÷eùaþ . ityamarabharatau .. vaóà iti bhàùà . asya guõau . vidàhitvam . tçùõàkàritva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. api ca .
     %<màùàõàü piùñikàü yuktàü lavaõàrdrakahiïgubhiþ .
     kçtvà vidadhyàdvañakàüstàüstaileùu pacecchanaiþ ..
     vi÷uùkà vañakà balyà bçühaõà vãryavardhanàþ .
     vàtàmayaharà rucyà vi÷eùàdarditàpahàþ ..
     vibandhabhedinaþ ÷leùmakàriõo'tyagnipåjitàþ .
     saücårõya nikùipettakre bhçùñaü jãrakahiïgu ca ..
     lavaõaü tatra vañakàn sakalànapi majjayet .
     ÷ukralastatra vañako balakçdrocano guruþ ..
     vibandhakçdvidàhã ca ÷leùmalaþ pavanàpahaþ .
     ràjyaktayàtirocinyà pàcanyà tàüstu bhakùayet ..
     tatprakàrà yathà .
     kadalasumanamàùakùodasatsãri÷asyairmaricasughanadugdhaiþ saccaturjàtacandraiþ .
     kçta iha ghçtapakvo yaþ patet khaõóapàke vañakamamçtakeliü sà vyadhàttaü priyeùñam .. 1 ..
     sàmikùaiþ ÷àlicårõairdadhimaricasitànàrikelàrdra÷asyairjàtyelàsallavaïgàmçtakadalaphalaiþ pheõitaiþ piùñamudgaiþ .
     sçùñaþ pakvo ghçte yaþ prapatati samadhau dugdhapåre pragàóhe sendau karpårakeliü tamiha muvañakaü sà vyadhàt svapriyeùñam .. 2 ..
     granthivadbañikàlistairdravyaiþ sçùñà tu yà patet .
     pa¤càmçte vyadhàttàü sà pãyåùagranthipàlikàm .. 3 sakùãrasàra÷a÷itaõóålanàrikelajàtãlavaïgamaricaiþ sasitaiþ supiùñaiþ .
     rambhailayà ca ghçtabhàvanayà bhavedyà sà tàmanaïgaguñikàü vidadhe priyeùñàm .. 4 ..
     kadalamaricadugdhaiþ khaõóagodhåmapakvaprakañitavañako'yaü bhårijàtãphalàóhyaþ .
     navavidhumadhumadhye yo vilàsaü vidhatte racita iha tayàsau sãdhupårvo vilàsaþ .. 5 ..
     lavaïgailendvamaricaiþ saüyutaiþ ÷arkaràcayaiþ .
     cakre gaïgàjalàkhyàni laóóukànyaparàõi ca .. 6 taistairyutaiþ kùãrasàraistathà làïgali÷asyakaiþ .
     anyànyapyàjyasaübhçùñaiþ sà rasaiþ sarapåpikà .. 7>% iti raghunàthabhaññakçte govindalãlàmçte 19 sargaþ .. * .. athàmlikàvañakaþ .
     %<amlikàü svedayitvà tu jalena saha mardayet .
     tannãre kçtasaüskàre vañakàn majjayejjanaþ ..
     amlikàvañakàste tu rucyà vahnipradãpanàþ .
     vañakasya guõeþ pårvairete'pi ca samanvitàþ .. * ..
     atha takravañakaþ .
     mudgànàü vañakàstakre majjità laghavo himàþ .
     saüskàrajaprabhàveõa tridoùa÷amanà hitàþ .. * ..
     atha màùavañakaþ .
     màùàõàü piùñikà hiïgulavaõàrdrakasaüskçtàþ .
     tayà viracità vastre vañikàþ sàdhu ÷oùitàþ ..
     tàlitàstaptataile tà athavà supralehitàþ .
     vañakasya guõairyuktà j¤àtavyà rucidà bhç÷am .. * atha kuùmàõóavañiþ .
     kuùmàõóakavañã j¤eyà pårvoktavañikàguõà .
     vi÷eùàt pittaraktaghnã laghvã ca kathità budhaiþ ..
     atha mudgavañikà .
     mudgànàü vañikà tadvaddravità sàdhità tathà .
     pathyà rucyà tato laghvã mudgasåpaguõà smçtà ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. (vañã . vaói iti bhàùà .. yathà --
     %<vañakà atha kathyante tannàma guñikà vañã .
     modako vañikà piõóã guóovartistathocyate ..
     lehavat sàdhyate vahrau guóo và ÷arkaràthavà .
     guggulurvà kùipettatra cårõaü tannirmità vañã ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe dbitãye bhàge .. yathà ca .
     %<maõóåraü cårõayecchuddhaü gomåtre'ùñaguõe kùipet .
     paktvà ca vañakaü kçtvà dadyàttakrànupànataþ ..>% iti ÷àrïgadhare madhyakhaõóe saptame'dhyàye maõóåra vañake .. * ..) aùñamàùakaparimàõam . yathà --
     %<da÷agu¤jàstu màùaþ syàt ÷àõo màùacatuùñayam .
     dvau ÷àõau vañakaþ koõastolako draïkhaõa÷ca saþ ..>% iti ÷abdamàlà .. (tathà ca .
     %<màùe÷caturbhiþ ÷àõaþ syàddharaõaþ sa nigadyate .
     ñaïkaþ sa eva kathitastaddvayaü kola ucyate .
     kùudrako vañaka÷caiva draïkùaõaþ sa nigadyate ..>% iti ÷àrïgadhare pårvakhaõóe prathame'dhyàye ..)

#<vañapatraþ>#, puü, (vañasyeva patraü yasya .) sitàrjakaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (tathàsya paryàyaþ .
     %<varvarã tuvarã tuïgã kharapuùpàjagandhikà .
     parõà÷astatra kçùõe tu kañhillakakuñherakau ..
     tatra ÷ukle'rjakaþ prokto vañapatrasto'paraþ ..>% iti bhàvaprakà÷amya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<vañapatrà>#, strã, (vañamyeva patramasyàþ .) tripuramàlãpuùpavçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<vañapatrã>#, strã, (vañasyeva patraü yasyàþ . gauràditvàt ïãù .) pàùàõabhedãvi÷eùaþ . tatparyàyaþ . inànã 2 airàvatã 3 godhàvatã 4 iràvatã 5 ÷yàmà 6 khaññàïganàmikà 7 . asyàþ guõàþ . himatvam . golyatvam . mehakçcchravinà÷itvam . baladàtçtvam . vraõahantçtvam . ki¤ciddãpanakàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<vañapatrã tu kathità mohinyairàvatã bughaiþ .
     vañapatrã kaùàyoùõà yonimåtragadàpahà ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<vañaraþ>#, puü, kukkuñaþ . veùñaþ . ÷añhaþ . cauraþ . ca¤calaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vañavàsã># [n] puü, strã, (vañe vañavçkùe vasatãti . vas + õiniþ .) yakùaþ . iti hemacandraþ . 2 108 .. vañavçkùavàsakartari, tri ..

@<[Page 4,253a]>@
#<vañàkaraþ>#, puü, rajjuþ . ityamarañãkàyàü ràmà÷ramaþ ..

#<vañàrakà>#, strã, rajjuþ . daói iti veñe iti ca bhàùà . iti puràõam .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 329 . 39 .
     %<kùatràritràü satyamayãü dharmasthairyavañàrakàm ..>% puüliïgo'pyayaü ÷abdaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 187 . 40 .
     %<vañàrakamayaü pà÷amatha matsyasya mårdhani .
     manurmanuja÷àrdåla ! tasmin ÷çïge nyave÷ayat ..>%)

#<vañàvãkaþ>#, puü, cauravi÷eùaþ . yathà --
     %<nàmacauro vañàvãkaþ sandhicaurastu hàrakaþ ..>% iti ÷abdamàlà ..

#<vañiþ>#, strã, (vañatãti . vaña + %<sarvadhàtubhya in .>% uõàø 4 . 118 . iti in .) upajihvikà . yathà --
     %<upajihvikotpàdikà ca vañiruddehikà devã ..>% iti hàràvalã . 110 ..

#<vañikà>#, strã, (vañireva . svàrthe kan . ñàp .) vañã . vaóã iti bhàùà . tatparyàyaþ . nistalã 2 . iti ÷abdacandrikà .. atha vañikàvidhiþ .
     %<vañakà atha kathyante tannàmà vañikà vañã .
     modako guñikà piõóã guóo vartistathocyate ..
     lehavat sàdhyate vahrau guóo và ÷arkaràthavà .
     guggulurvà kùipettatra cårõaü tannirmità vañã ..>% tatra vahnisiddhe guóàdau .
     %<kuryàdavahrisiddhena kvacidguggulunà vañãm .
     draveõa madhunà vàpi guñikàü kàrayedbudhaþ ..
     sità caturguõà deyà vañãùu dbiguõo guóaþ .
     cårõe cårõasamaþ kàryo guggulurmadhu tatsamam ..>% tatsamaü cårõasamam .
     %<dravantu dviguõaü deyaü modakeùu bhiùagvaraiþ ..>% dravaü caturguõamiti và pàñhaþ . dravaü dravaråpaü dravyam . karùapramàõà tanmàütrà balaü dçùñvà prayujyate . balamiti kàlàderapyupalakùaõam . iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. vya¤janopayogidravyam . asyàpi vaóã iti bhàùà . yathà --
     %<màùàõàü piùñikà hiïgulavaõàrdrakasaüskçtà .
     tayà viracità vastre vañikàþ sàdhu ÷oùitàþ ..
     tàlitàstaptataile tà athavà supralehitàþ .
     ghañakasya guõairyuktà j¤àtavyà rucidà bhç÷am ..
     kuùmàõóakavañã j¤eyà pårboktavañãkàguõà .
     vi÷eùàt pittaraktaghnã laghvã ca kathità budhaiþ ..
     mudgànàü vañikà tadvadracità sàdhità tathà .
     pathyà rucyà tato laghvã mudgasåpaguõà smçtà ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<vañã>#, strã, (vañ + ac . gauràditvàt ïãù .) vañikà . iti bhàvaprakà÷aþ .. vçkùavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . nadãvañaþ 2 yaj¤avçkùaþ 3 siddhàrthaþ 4 vañakaþ 5 amarà 6 bhçïgiõã 7 kùãrakàùñhà 8 . asyà guõàþ . kaùàyatvam . madhuratvam . ÷i÷iratvam . pittanà÷itvam . dàhatçùõà÷rama÷vàsaviùacchardi÷amanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vañã>#, tri, rajjuþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 27 ..

#<va(ba)ñuþ>#, puü, (vañatãti . vañ + %<kañivañibhyà¤ca .>% uõàø 1 . 9 . iti uþ .) màõavakaþ . yathà --
     %<vañuþ punarmàõavako bhikùàsya gràsamàtrakam ..>% iti hemacandraþ .. brahmacàrã . yathà . vañurvarõã brahmacàrã . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 189 . 15 .
     %<tasmàdbruvantu sarve'tra vañureùa dhanurmahàn .
     àropayatu ÷ãghraü vai tathetyåcurdvijarùabhàþ ..>%) kuñannañavçkùaþ . yathà --
     %<maõóåkaparõaþ ÷yoõàkaþ ÷ukanàsaþ kuñannañaþ .
     çkùo vañudãrghavçnto dãrghavçntaka ityapi ..>% iti ca ÷abdaratnàvalã .. bàlakaþ . yathà --
     %<bàlako màõavo bàlaþ ki÷oro vañurityapi ..>% ityapi ÷abdaratnàvalã ..

#<vañukaþ>#, puü, (vañu + svàrthe saüj¤àyàü và kan .) bàlakaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, pàdme kçùõacaturda÷ãkçtye .
     %<kumàrãvañukàn påjya tathà ÷aivatapodhanàn .
     ràjasåyaphalaü tena pràpyate nàtra saü÷ayaþ ..>% brahmacàrã . yathà, bhàgavate . 10 . 88 . 27 .
     %<taü tathà vyasanaü dçùñvà bhagavàn vçjinàrdanaþ .
     dåràt pratyudiyàd bhåtvà vañuko yogamàyayà ..>%) bhairavavi÷eùaþ . (yathà, mahànirvàõatantre . 2 . 24 .
     %<bhairavà÷caiva vetàlà vañukà nàyikàgaõàþ .
     ÷àktàþ ÷aivà vaiùõavà÷ca saurà gàõapatàdayaþ ..>%) asya mantràdiryathà --
     %<uddharedbañukaü ïe'ntamàpaduddhàraõaü tathà .
     kurudbayaü punarïe'ntaü vañuka¤ca samuddharet .
     ekaviü÷atyakùaràtmà ÷aktiruddho mahàmanuþ ..>% asya påjà . pràtaþkçtyàdipràõàyàmàntaü vidhàya pãñhanyàsaü kuryàt . yathà . dharmàdianai÷varyàntaü dehe vinyasya çùyàdinyàsaü kuryàt . yathà ÷irasi oü bçhadàraõyakaçùaye namaþ . mukhe gàyattrãcchandase namaþ . hçdi vañukabhairavàya devatàyai namaþ . tato mårtinyàsaþ . hroü voü ã÷ànàya namo'ïguùñhayoþ . hreü veü tatpuruùàya namastarjanyoþ . huü vu aghoràya namo madhyamayoþ . hriü viü vàmadevàya namo'nàmikayoþ . hraü vaü sadyojàtàya namaþ kaniùñhayoþ . punastattadaïgulãbhiþ ÷irovadanahçdguhyapàdeùu tattadbãjàdikàstattanmårtãrnyaset . tathordhvapràgdakùiõodãcyapa÷cimeùu mukheùu ca tàn nyaset . tathà ca nibandhe .
     %<aïgulãdehavaktreùu mårtãrnyasedyathà purà .
     satyàdipa¤cahrasvàóhya÷aktibãjapuraþsaram .
     vakàraü pa¤cahrasvàóhyamã÷ànàdiùu yojayet ..>% tataþ karàïganyàsau . tadyathà oü hràü vàü aïguùñhàbhyàü nama ityàdi . oü hràü vàü hçdayàya nama ityàdi ca . ùaódãrghabãjadvayena kuryàt . tathà ca nibandhe .
     %<ùaódãrghayuktayà ÷aktyà vakàreõàpi tadvatà .
     aïgàni jàtiyuktàni praõavàdyena kalpayet ..>% tato dhyànam .
     %<tasya dhyànaü tridhà proktaü sàttvikàdiprabhedataþ ..>% sàttvikam . yathà --
     %<vande bàlaü sphañikasadç÷aü kuõóalodbhàsivaktraü divyàkalpairnavamaõimayaiþ kiïkiõãnåpuràdyaiþ .
     dãptàkàraü viùadavadanaü suprasannaü trinetraü hastàbjàbhyàü vañukamani÷aü ÷åladaõóau dadhànam .. 1 ..>% ràjasaü yathà --
     %<udyadbhàskarasannibhaü trinayanaü raktàïgaràgasrajaü smeràsyaü varadaü kapàlamabhayaü ÷ålaü dadhànaü karaiþ .
     nãlagrãvamudàrabhåùaõa÷ataü ÷ãtàü÷ucåóojjvalaü bandhåkàruõavàsasaü bhayaharaüdevaü sadà bhàvaye .. 2 ..>% tàmasaü yathà --
     %<dhyàyennãlàdrikàntaü ÷a÷i÷akaladharaü muõóamàlaü mahe÷aü digvastraü piïgake÷aü óamarumatha sçõiü khaóga÷ålàbhayàni .
     nàgaü ghaõñàü kapàlaü karasarasiruhairvibhrataü bhãmadaüùñraü sarpàkalpaü trinetraü maõimayavilasatkiïkiõãnåpuràóhyam .. 3 ..>%
     %<sàttvikaü dhyànamàkhyàtamapamçtyuvinà÷anam .
     àyuràrogyajananamapavargaphalapradam .. 1 ..
     ràjasaü dhyànamàkhyàtaü dharmakàmàrthasiddhidam . 2 ..
     tàmasaü ÷atru÷amanaü kçtyàbhåtagadàpaham .. 3 ..>% evaü dhyàtvà mànasaiþ saüpåjya ÷aïkhasthàpanaü kuryàt .. * .. asya påjàyantram .
     %<dharmàdharmàdibhiþ këptapãñhe païkaja÷obhite .
     ùañkoõàntastrikoõasthe vyomapaïkajasaüyute ..>% tato målena mårtiü saïkalpya pårbavat dhyàtvàvàhanàdikaü kuryàt . tatra kramaþ . målena sadyojàtamantreõàvàhanam . målàdivàmadevena sthàpanam . målena sànnidhyam . aghoreõa sannibodhanam . tatpuruùeõa yonimudràpradar÷anam . ã÷ànena vandanamiti vi÷eùaþ . tataþ karõikàyàü dikùu koõeùu ã÷ànàdãn yajet . tato vyomapaïkajadaleùu asitàïgàdibhairavàn yajet .
     %<asitàïgo ruru÷caõóaþ krodhonmattau ca mairavau .
     kapàlã bhãùaõa÷caiva saühàro'ùñau ca bhairavàþ ..>% etairaùñabhairavairdvitãyàvaraõam . tataþ ùañkoõeùu hràü vàü hçdayàya nama ityanena påjayet . tataþ pårbàdióàkinãràkiõãlàkinãkàkinãsàkinãhàkinãmàlinãputtràn devãputtràn umàputtràn rudraputtràn màtçkàputtràn dakùiõe yajet . årdhve årdhvamukhãputtràn adho'dhomukhãputtràn . tadbahiraùñapatreùu loke÷àn vañukaråpàn påjayet . tadbahiþ pårbe oü brahmàõãputtràya namaþ . evamã÷àne màhe÷varãputtràya . uttare vaiùõavãputtràya . anile kaumàrãputtràya . pa÷cime indràõãputtràya . nairçte mahàlakùmãputtràya . yàmye vàràhãputtràya . anale càmuõóàputtràya . tathà ca nibandhe .
     %<brahmàõãputtrakaü pårbe màhe÷ãputtramai÷vare .
     vaiùõavãputtrakaü saumye kaumàrãputtramànile ..
     indràõãputtrakaü bhåyaþ pa÷cime påjayettataþ .
     mahàlakùmãsutaü pa¤càdrakùodi÷i samarcayet .
     vàràhãputtrakaü yàmye càmuõóàputtramànale ..>% tadbahirda÷adikùu ca . hetukaü tripuràntakaü vetàlaü vahrijihvaü karàlaü kàlàntakaü ekapàdaü bhãmaråpaü acalaü càñake÷varaü påjayet . tato yoginãsahitadivyayogã÷àya namaþ . evaü yoginãsahitàntarãkùayogã÷àya namaþ . evaü yoginãsahitabhåmiùñhayogã÷àya namaþ . ã÷ànàgninirçtiùu påjayet .. * .. asya pura÷caraõamekaviü÷atilakùajapaþ .
     %<varõalakùaü japenmantraü haviùyà÷ã jitendriyaþ .
     tadda÷àü÷aü prajuhuyàttilairmadhurasaüyutaiþ .. * ..>% atha validànam .
     %<pårbaü vighnaü durgàü samàràdhya valiü dadyàt .
     ÷àlyannaü palalaü sarpirlàjacårõàni ÷arkaràþ ..
     guóamikùurasàpåpairmadhvaktaiþ parimi÷ritaiþ .
     kçtvà kavalamàràdhya devaü pràguktavartmanà .
     raktacandanapuùpàdyairni÷i tasmai valiü haret ..>% yadvà .
     %<anyånàïgamajaü hatvà ràjasaü pràgudãritam .
     valipradànasamaye ripåõàü sarvasainyakam .
     nivedayedvalitvena vañukàya vi÷iùñadhãþ ..
     vidarbhayecchatrunàmnà valimantraü tathà sudhãþ .
     ÷atrupakùasya rudhiraü pi÷ita¤ca dine dine ..
     bhakùayasva gaõaiþ sàrdhaü sàrameyasamanvitaþ .
     valimantro'yamàkhyàtaþ sarveùàü vijayapradaþ ..
     anena valinà hçùño vañukaþ parasainyakam .
     sarvaü gaõebhyo vibhajeccàmiùa kruddhamànasaþ ..
     evaü kçte parabalaü kùãyate nàtra saü÷ayaþ ..>% iti tantrasàraþ .. * .. atha vañukabhairavastotram .
     %<kailàsa÷ikharàsãnaü devadevaü jagadgurum .
     ÷aïkaraü paripapraccha pàrvatã parame÷varam ..
     ÷rãpàrvatyuvàca .
     bhagavan sarvadharmaj¤a sarva÷àstràgamàdiùu .
     àpaduddhàraõaü mantraü sarvasiddhipradaü nçõàm ..
     sarveùà¤caiva bhåtànàü hitàrthaü và¤chitaü mayà .
     vi÷eùatastu ràj¤àü vai ÷àntipuùñiprasàdhanam ..
     aïganyàsakaranyàsabãjanyàsasamanvitam .
     vaktumarhasi deve÷a mama harùavivardhanam ..
     ÷rãbhagavànuvàca .
     ÷çõu devi mahàmantramàpaduddhàrahetukam .
     sarvaduþkhapra÷amanaü sarva÷atrunivarhaõam ..
     apasmàràdirogàõàü jvaràdãnàü vi÷eùataþ .
     nà÷anaü smçtimàtreõa mantraràjamimaü priye ..
     graharàjabhayànà¤ca nà÷anaü sukhavardhanam .
     snehàdbakùyàmi te mantraü sarvasàramimaü priye ..
     sarvakàmàrthadaü mantraü ràjyabhogapradaü nçõàm .
     praõavaü pårbamuccàrya devã praõavamuddharet ..
     vañukàyeti vai pa÷càdàpaduddhàraõàya ca .
     kurudvayaü tataþ pa÷càdvañukàya punaþ kùipet ..
     devã praõavamuddhçtya mantraràjamimaü priye .
     mantroddhàramimaü devi trailokyasyàpi durlabham .
     aprakà÷yamimaü mantraü sarva÷aktisamanvitam ..
     smaraõàdeva mantrasya bhåtapretapi÷àcakàþ .
     vidravanti bhayàrtà vai kàlarudràdiva prajàþ ..
     pañhedvà pàñhayedvàpi påjayedvàpi pustakam .
     nàgnicaurabhayaü vàpi graharàjabhayantathà .
     na ca màrãbhayaü tasya sarvatra sukhavàn bhavet ..
     àyuràrogyamai÷varyaü puttrapauttràdisampadaþ .
     bhavanti satataü tasya pustakasyàpi påjanàt ..
     ÷rãpàrvatyuvàca .
     ya eùa bhairavo nàma àpaduddhàrako mataþ .
     tvayà ca kathito deva bhairavaþ kalpa uttamaþ ..
     tasya nàmasahasràõi ayutànyarvudàni ca .
     sàramuddhçtya teùàü vai nàmàùña÷atakaü vada .. * ..
     ÷rãbhagavànuvàca .
     yastu saükãrtayedetat sarvaduùñanivarhaõam .
     sarvàn kàmànavàpnoti sàdhakaþ siddhimeva ca ..
     ÷çõu devi pravakùyàmi bhairavasya mahàtmanaþ .
     àpaduddhàrakasyeha nàmàùña÷atamuttamam ..
     sarvapàpaharaü puõyaü sarvàpadbinivàrakam .
     sarvakàmàrthadaü devi sàdhakànàü sukhàvaham ..
     dehàïganyasana¤caiva pårbaü kuryàt samàhitaþ .
     bhairavaü mårdhni vinyasya lalàñe bhãmadar÷anam ..
     akùõorbhåtà÷rayaü nyasya vadane tãkùõadar÷anam .
     kùetrapaü karõayormadhye kùetrapàlaü hçdi nyaset ..
     kùetràkhyaü nàbhide÷e ca kañyàü sarvàghanà÷anam .
     trinetramårvorvinyasya jaïghayo raktapàõikam ..
     pàdayordevadeve÷aü sarvàïge vañukaü nyaset .
     evaü nyàsavidhiü kçtvà tadanantaramuttamam ..
     nàmàùña÷atakasyàpi chando'nuùñubudàhçtam .
     bçhadàraõyako nàma çùi÷ca parikãrtitaþ ..
     devatà kathità ceha sadbhirvañukabhairavaþ .
     dharmàrthakàmamokùeùu viniyogaþ prakãrtitaþ .. * ..
     oübhairavo bhåtanàtha÷ca bhåtàtmà bhåtabhàvanaþ .
     kùetradaþ kùetrapàla÷ca kùetraj¤aþ kùattriyo viràñ .
     ÷ma÷ànavàsã màüsà÷ã kharparà÷ã makhàntakçt .
     raktapaþ pràõapaþ siddhaþ siddhidaþ siddhasevitaþ ..
     karàlaþ kàla÷amanaþ kalàkàùñhàtanuþ kaviþ .
     trinetro bahunetra÷ca tathà piïgalalocanaþ ..
     ÷ålapàõiþ khaógapàõiþ kaïkàlã dhåmralocanaþ .
     abhãrurbhairavo bhãrurbhåtapo yoginãpatiþ ..
     dhanado dhanahàrã ca dhanapaþ pratibhàvavàn .
     nàgahàro nàgake÷o vyomake÷aþ kapàlabhçt ..
     kàlaþ kapàlamàlã ca kamanãyaþ kalànidhiþ .
     trilocano jvalannetrastri÷ikhã ca trilokapàt ..
     trivçttanayano óimbhaþ ÷àntaþ ÷àntajanapriyaþ .
     vañuko vañuke÷a÷ca khañvàïgavaradhàrakaþ ..
     bhåtàdhyakùaþ pa÷upatirbhikùukaþ paricàrakaþ .
     dhårto digambaraþ saurirhariõaþ pàõóulocanaþ ..
     pra÷àntaþ ÷àntidaþ ÷uddhaþ ÷aïkarapriyabàndhavaþ .
     aùñamårtirnidhã÷a÷ca j¤ànacakùustamomayaþ ..
     aùñàdhàraþ kalàdhàraþ sarpayuktaþ ÷a÷ã÷ikhaþ .
     bhådharo bhådharàdhã÷o bhåpatirbhådharàtmakaþ ..
     kaïkàladhàrã muõóã ca vyàlayaj¤opavãtavàn .
     jçmbhaõo mohanaþ stambhã màraõaþ kùobhaõastathà ..
     ÷uddhanãlà¤janaprakhyadeho muõóavibhåùitaþ .
     valibhuk valibhåtàtmà kàmã kàmaparàkramaþ ..
     sarvàpattàrako durgo duùñabhåtaniùevitaþ .
     kàmã kalànidhiþ kàntaþ kàminãva÷akçdva÷ã .
     sarvasiddhiprado vaidyaþ prabhaviùõuþ prabhàvavàn ..
     aùñottara÷ataü nàma bhairavasya mahàtmanaþ .
     mayà te kathitaü devi rahasyaü sarvakàmikam ..
     ya idaü pañhati stotraü nàmàùña÷atamuttamam .
     na tasya duritaü ki¤canna rogebhyo bhayaü tathà .
     na ÷atrubhyo bhayaü ki¤cit pràpnoti mànavaþ kvacit ..
     pàtakànàü bhayaü naiva pañhet stotramananyadhãþ .
     màrãbhaye ràjabhaye tathà cauràgnije bhaye ..
     autpàtike mahàghore yathà duþsvapnadar÷ane .
     bandhane ca tathà ghore pañhet stotraü samàhitaþ ..
     sarve pra÷amanaü yànti bhayàdbhairavakãrtanàt .
     ekàda÷asahasrantu pura÷caraõamucyate ..
     trisandhyaü yaþ pañheddevi saüvatsaramatandritaþ .
     sa siddhiü pràpnuyàdiùñàü durlabhàmapi mànuùaþ ..
     ùaõmàsàn bhåmikàmastu sa japtvà labhate mahãm .
     ràjà ÷atruvinà÷àya japenmàsàùñakaü punaþ ..
     ràtrau vàratraya¤caiva nà÷ayatyeva ÷àtravàn .
     japenmàsatrayaü ràtrau ràjànaü va÷amànayet ..
     dhanàrthã ca sutàrthã ca dàràrthã yastu mànavaþ .
     pañhedbàratrayaü yadbà vàramekaü tathà ni÷i ..
     dhanaü puttràüstathà dàràn pràpnuyànnàtra saü÷ayaþ .
     rogã rogàt pramucyeta baddho mucyeta bandhanàt ..
     bhãto bhayàt pramucyeta devi satyaü na saü÷ayaþ .
     yàn yàn samã hate kàmàüstàüstànàpnoti ni÷citam .
     aprakà÷yamidaü guhyaü na deyaü yasya kasyacit ..
     satkulãnàya ÷àntàya çjave dambhavarjite .
     dadyàt stotramidaü puõyaü sarvakàmaphalapradam .
     dhyànaü vakùyàmi devasya yathà dhyàtvà pañhennaraþ .. * oü ÷uddhasphañikasaïkà÷aü sahasràdityavarcasam .
     aùñabàhuü trinayanaü caturbàhuü dvibàhukam ..
     bhujaïgamekhalaü devamagnivarõa÷iroruham .
     digambaraü kumàrã÷aü vañukàkhyaü mahàbalam ..
     khañvàïgamasipà÷a¤ca ÷åla¤caiva tathà punaþ .
     óamaru¤ca kapàla¤ca varadaü bhujagantathà ..
     nãlajãmåtasaïkà÷aü nãlà¤janacayaprabham .
     daüùñràkaràlavadanaü nåpuràïgadabhåùitam ..
     àtmavarõasamopetasàrameyasamanvitam .
     dhyàtvà japet susaühçùñaþ sarvàn kàmànavàpnuyàt ..
     etacchrutvà tato devã nàmàùña÷atamuttamam .
     bhairavàya prahçùñàbhåt svaya¤caiva mahe÷varã ..>% iti vi÷vasàroddhàratantre àpaduddhàrakalpe bhairavastavaràjaþ samàptaþ .. * .. atha vañukabhairavakavacam . ÷rãbhairava uvàca . deve÷i deharakùàrthaü kàraõaü kathyatàü dhruvam . mriyante sàdhakà yena vinà ÷ma÷ànabhåmiùu .. raõeùu càtighoreùu mahàvàyujaleùu ca . ÷çïgimakaravajreùu jvaràdivyàdhivahniùu .. ÷rãdevyuvàca . kathayàmi ÷çõu pràj¤a vañostu kavacaü ÷ubham . gopanãyaü prayantena màtçjàropamaü yathà .. tasya dhyànaü tridhà proktaü sàttvikàdiprabhedataþ . sàttvikaü ràjasa¤caiva tàmasaü deva tat ÷çõu .. vande bàlaü sphañikasadç÷aü kuõóalodbhàsivaktraü divyàkalpairnavamaõimayaiþ kiïkiõãnåpuràdyaiþ . dãptàkàraü viùadavadanaü suprasannaü trinetraü hastàbjàbhyàü vañukamani÷aü ÷ålakhaógau dadhànam .. 1 .. udyadbhàskarasannibhaü trinayanaü raktàïgaràgasrajaü smeràsyaü varadaü kapàlamabhayaü ÷ålaü dadhànaü karaiþ . nãlagrãvamudàrabhåùaõa÷ataü ÷ãtàü÷ucåóojjvalaü vandhåkàruõavàsasaü bhayaharaü devaü sadà bhàvaye .. 2 .. dhyàyennãlàdrikàntaü ÷a÷i÷akaladharaü muõóamàlaü mahe÷aü digvastraü piïgake÷aü óamarumatha sçõiü khaóga÷ålàbhayàni . nàgaü ghaõñàü kapàlaü karasarasiruhairvibhrataü bhãmadaüùñraü sarpàkalpaü trinetraü maõimayavilasatkiïkiõã nåpuràñhyam .. 3 .. * .. asya vañukabhairavakavacasya mahàkàla çùiranuùñupchandaþ ÷rãvañukabhairavo devatà vaü bãjaü hrãü ÷aktiràpaduddhàraõàyeti kãlakaü mama sarvàbhãùñasiddhyarthe viniyogaþ .
     %<oü ÷iro me bhairavaþ pàtu lalàñaü bhãùaõastathà .
     netre ca bhåtahananaþ sàrameyànugo bhruvau ..
     bhåtanàtha÷ca me karõau kapolau pretavàhanaþ .
     nàsàpuñau tathoùñhau ca bhasmàïgaþ sarvabhåùaõaþ ..
     bhãùaõàsyo mamàsya¤ca ÷aktihasto galaü mama .
     skandhau daityaripuþ pàtu bàhå atulavikramaþ ..
     pàõã kapàlã me pàtu muõóamàlàdharo hçdam .
     vakùaþsthalaü tathà ÷àntaþ kàmacàrã stanaü mama ..
     udara¤ca sa me tuùñaþ kùetre÷aþ pàr÷vatastathà .
     kùetrapàlaþ pçùñhade÷aü kùetràkhyo nàbhitastathà ..
     kañãü pàpaughanà÷a÷ca vañuko liïgade÷akam .
     gudaü rakùàkaraþ pàtu årå rakùàkaraþ sadà ..
     jànå ca ghurghuràràvo jaïghe rakùatu raktapaþ ..
     gulphau ca pàdukàsiddhaþ pàdapçùñhaü sure÷varaþ ..
     àpàdamastaka¤caiva àpaduddhàraõastathà .
     sahasràre mahàpadme karpåradhavalo guruþ ..
     pàtu màü vañuko devo bhairavaþ sarvakarmasu .
     pårbasyàmasitàïgo me di÷i rakùatu sarvadà ..
     àgneyyà¤ca ruruþ pàtu dakùiõe caõóabhairavaþ .
     nairçtyàü krodhanaþ pàtu màmunmattastu pa÷cime ..
     vàyavyàü me kapàlã ca nityaü pàyàt sure÷varaþ .
     bhãùaõo bhairavaþ pàtåttarasyàü di÷i sarvadà ..
     saühàrabhairavaþ pa tu di÷yai÷ànyàü mahe÷varaþ .
     årdhe pàtu vidhàtà vai pàtàle nandiko vibhuþ ..
     sadyojàtastu màü pàyàt sarvato devasevitaþ .
     vàmadevo'vatu prãto raõe ghore tathàvatu ..
     jale tatpuruùaþ pàtu sthale pàtu guruþ sadà .
     óàkinãputtrakaþ pàtu dàràüstu làkinãsutaþ ..
     pàtu sàkalako bhràtén ÷riyaü me satataü giraþ .
     làkinãputtrakaþ pàtu pa÷åna÷vànajàüstathà ..
     mahàkàlo'vatu cchatraü sainyaü vai kàlabhairavaþ .
     ràjyaü ràjya÷riyaü pàyàt bhairavo bhãtihàrakaþ ..
     rakùàhãnantu yan sthànaü varjitaü kavacena ca .
     tat sarvaü rakùa me deva tvaü yataþ sarvarakùakaþ ..
     etat kavacamã÷àna tava snehàt prakà÷itam .
     nàkhyeyaü naralokeùu sàrabhåta¤ca su÷riyam ..
     yasmai kasmai na dàtavyaü kavace÷aü sudurlabham .
     na deyaü para÷iùyebhyaþ kçpaõebhya÷ca ÷aïkara ..
     yo dadàti niùiddhebhyaþ sa vai bhraùño bhaveddhruvam ..
     anena kavace÷ena rakùàü kçtvà dbijottamaþ .
     vicaran yatra kutràpi vighnaughaiþ pràpyate na saþ ..
     mantreõa mriyate yogã kavacaü yanna rakùitaþ .
     tasmàt sarvaprayatnena durlabhaü pàpacetasàm ..
     bhårje rambhàtvace vàpi likhitvà vidhivat prabho .
     dhàrayet pàñhayedvàpi sampañhedvàpi nitya÷aþ .
     sampràpnoti prabhàvaü vai kavacasyàsya varõitam ..
     namo bhairavadevàya sàrabhåtàya vai namaþ .
     namastrailokyanàthàya nàthanàthàya vai namaþ ..>% iti vi÷vasàroddhàratantre àpaduddhàrakalpe bhairavabhairavãsaüvàde vañukabhairavakavacaü samàptam ..

#<vañukaraõaü>#, klã, (vañoþ karaõam .) upanayanam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vañha>#, sthaulye . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøakaø-señ .) sthaulyamiha sàmarthyam . vañhati dàtà dàtuü samarthaþ syàdityarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<vañha>#, i ïa ekacare . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-akaø-señ . idit .) ekakartçkacaraõam . i, vaõñyate . ïa, vaõñhate caura÷corayituü eka÷caratãtyarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 4,255c]>@
#<vañharaþ>#, puü, (vaktãti . vac + %<vacimanibhyàü cicca .>% uõàø 5 . 39 . iti arapratyayaþ . ñha÷càntàde÷aþ .) mårkhaþ . ityuõàdikoùaþ .. ambaùñhaþ . iti hemacandraþ .. ÷abdakàraþ . vakraþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<vañharaþ>#, tri, (vac + araþ . ñha÷càntàde÷aþ .) ÷añhaþ . mandaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vaóa>#, àrohaõe . sautradhàturayam . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø-sakaø-señ .) vaóabhã . baói÷am . iti durgàdàsaþ ..

#<vaóa>#, i ka vibhàge . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøparaø-sakaø-señ . idit .) i ka, vaõóayati . ayaü kai÷cinna pañhyate . iti durgàdàsaþ ..

#<vaóa>#, i ïa veùñe . vibhàge . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-sakaø-señ . idit .) i, vaõóyate . ïa, vaõóate . iti durgàdàsaþ ..

#<vaóabhã>#, strã, (vaóyate àruhyate'treti . vaó + bàhulakàt abhic . kçdikàràditi ïãù .) gçhacåóà . ityamaraþ .. mudani . iti bhàùà . tatparyàyaþ . gopànasã 2 . iti taññãkàsàrasundarã .. candra÷àlikà 3 kåñàgàram 4 . iti trikàõóa÷eùaþ ..
     %<candra÷àlà ca vaóabhã syàtàü pràsàdamårdhani ..>% iti ÷rãdharaþ .. khelàyàü vaóabhau cåóà . iti rudraþ ..
     %<vaóabhã candra÷àleti pràsàdàdau ca maõóape ..>% iti koùàntaram ..
     %<÷uddhànte vaóabhã candra÷àle saudhordhvave÷mani ..>% iti rabhasaþ .. hrasvàntàpi vaóabhiþ . tàü kasyà¤cidbhavanavaóabhau suptapàràvatàyàmiti . meghadåtam . 40 .. vaóabhiþ vaóabhã valabhiþ valabhã ceti càtåråpyamiti vçddhàþ . iti bharataþ .. (yathà, harivaü÷e . 84 . 11 .
     %<suvàsità vapuùmanta upanãtottaracchadàþ .
     kriyantàü ma¤cavàñà÷ca vaóabhyo vãthayastathà ..>%)

#<vaóà>#, strã, (vaó + ac + ñàp .) vañakaþ . yathà -- kadalenàthavà tàlairyuktaü yattàõóulaü pióam . pióaü cårõaü vaño vaóà . iti ÷abdacandrikà ..

#<vaóraü>#, tri (vaóate iti . vaóa + bahulamanyatràpãti rak .) bçhat . ityamaraþ . 3 . 1 . 61 .. asya bhàùà vaóa ..

#<vaõa>#, é ÷abde . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) ç, avãvaõat avavàõat . iti durgàdàsaþ ..

#<vaõña>#, t ka bhàge . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøparaø-sakaø-señ .) vaõñayati vaõñàpayati . iti durgàdàsaþ ..

#<vaõñaþ>#, puü, (vaõñyate iti . vaõñ + gha¤ .) bhàgaþ . dàtramuùñiþ . iti hemacandraþ . 6 . 70 .. (vaõña + ac .) akçtodvàhaþ . iti ÷abdamàlà ..

@<[Page 4,256a]>@
#<vaõñakaþ>#, puü, (vaõña eva . svàrthe kan .) bhàgaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 89 .. (vaõñ + õvul . vibhàyakartari, tri ..)

#<vaõñhaþ>#, puü, (vaõñhate iti . vañhi ïa ekacare + ac .) akçtodvàhaþ . kharvaþ . kuntàyudhaþ . iti medinã . ñhe, 8 ..

#<vaõñharaþ>#, puü, sthagikàrajjuþ . kukkurasya làïgålam . karãrakoùaþ . tàlasya pallavam . payodharaþ . iti medinã . re, 188 .. tatra oùñhyavakàràdau gaõito'yam . kintu vañhi ïa ekacare ityasmàt aracpratyayena niùpannatvàt dantyavakàràdau likhitaþ ..

#<vaõñhàlaþ>#, puü, ÷årayuddham . naukà . khanitram . iti medinã hemacandra÷ca ..

#<va(ba)õóaþ>#, puü, (vanate iti vanu sambhaktau . van + %<¤amantàt óaþ .>% uõàø 1 . 113 . iti óaþ .) anàvçtameóhraþ . tatparyàyaþ . du÷carmà 2 dvinagnakaþ 3 ÷ipiviùñaþ 4 . iti hemacandraþ ..

#<vaõóaþ>#, tri, (vanate iti . vana sambhaktau . van + %<¤amantàt óaþ .>% uõàø 1 . 113 . iti óaþ .) hastàdivarjitaþ . iti medinã . óe, 24 .. veüóe iti bhàùà ..

#<vaõóà>#, strã, (vaõóa + ñàp .) pàü÷ulà . iti medinã . óe, 24 ..

#<vat>#, vya, (vàtãti . và + óati .) sàmyam . tatparyàyaþ . và 2 yathà 3 tathà 4 eva 5 evam 6 . ityamaraþ ..

#<vata>#, vya, khedaþ . anukampà . (yathà, ÷akuntalàyàm . prathamàïke .
     %<kva vata hariõakànàü jãvita¤càtilolaü kva ca ni÷itanipàtà vajrasàràþ ÷aràste ..>%) santoùaþ . vismayaþ . àmantraõam . ityamaraþ . 3 . 3 . 243 ..

#<vataüsaþ>#, puü, (avataüsayati avataüsyate'nena veti . av + tasi + ac . gha¤ và . avasyàllopaþ .) karõapåraþ . karõabhåùaõam . ÷ekharaþ . ÷irobhåùaõam . iti medinã . se, 37 .. (yathà, gãtagovinde . 2 . 2 .
     %<calitadçga¤calaca¤calamaulikapolavilolavataüsam .
     ràse harimiha vihitavilàsaü smarati mano mama kçtaparihàsam ..>%)

#<vataõóaþ>#, puü, (vanatãti . van + %<aõóan kçsçbhçvç¤aþ .>% uõàø 1 . 128 . ityatra vanatestakàràntàde÷aþ . vataõóa iti kàcidvçttirityujjvaladattoktyà aõóan pratyayena sàdhuþ .) munibhedaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<vatåþ>#, puü, devanadã . satyavàk . panthàþ . akùirogaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<vatokà>#, strã, (avagataü tokaü apatyaü yasyàþ avasyàllopaþ . avatokà . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

@<[Page 4,256b]>@
#<vatsaü>#, klã, (vadatãti . vad vyaktàyàü vàci + %<vçtévadihanikamikaùibhyaþ saþ .>% uõàø 3 . 62 . iti saþ .) vakùaþ . ityamaraþ ..

#<vatsaþ>#, puü, (vadatãti . vad + %<vçtévadihanikamikaùibhyaþ saþ .>% uõàø 3 . 62 . iti saþ .) varùaþ . go÷i÷uþ . vàchura iti bhàùà . tatparyàyaþ . ÷akçtkariþ 2 tarõakaþ 3 . iti vai÷yavarge nànàrthe càmaraþ .. dogdhà 4 doùakaþ 5 doùaþ 6 . iti ÷abdaratnàvalã .. rauhiõeyaþ 7 bàhuleyaþ 8 tantubhaþ 9 . sadyojàtasya tasya paryàyaþ . tarõakaþ 1 tarõabhaþ 2 tantubhaþ 3 kacaþ 4 . iti jañàdharaþ .. puttràdiþ . iti medinã . se, 11 .. vàchà iti bhàùà . (yathà, bhàgavate . 4 . 8 . 11 .
     %<na vatsa ! nçpaterdhiùõaü bhavànàroóhumarhati .
     na gçhãto mayà yat tvaü kukùàvapi nçpàtmaja ! ..>% divodàsaputtraþ . dyumànityàdãnyasya nàmàntaràõi . yathà, bhàgavate . 9 . 17 . 5 -- 6 .
     %<tatputtraþ ketumàlasya yaj¤e bhãmarathastataþ .
     divodàso dyumàüstasmàt pratardana iti smçtaþ ..
     sa eva ÷akrajit vatsa çtadhvaja itãritaþ .
     tathà kuvalayà÷veti prokto'larkàdayastataþ ..>% de÷abhedaþ . yathà, kathàsaritsàgare . 9 . 4 .
     %<asti vatsa iti khyàto de÷o darpopa÷àntaye .
     svargasya nirmito dhàtrà pratimalla iva kùitau ..>%)

#<vatsakaü>#, klã, (vatsa + saüj¤àyàü ivàrthe và kan .) puùpakàsãsam . iti ràjanirghaõñaþ .. (vivaraõamasya puùpakàsãsa÷abde j¤àtavyam ..)

#<vatsakaþ>#, puü, (vatma + kan .) kuñajaþ . ityamaraþ .. (asya paryàyo yathà --
     %<vçkùakaþ ÷akraparyàyo vatsako girimallikà .
     kuñajastatphala¤cendrayava÷càpi kaliïgakaþ ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm .. tathànyaþ paryàyaþ .
     %<kuñajaþ kåñajaþ kauño vatsako girimallikà .
     kàliïgaþ ÷akra÷àkhã ca mallikàpuùpa ityapi ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) indrayavaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vatsakabãjaü>#, klã, (vatsakasya bãjam .) indrayavaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà --
     %<vyoùaü vatsakabãja¤ca nimbabhånimbamàrkavam .
     citrakaü rohiõãü pàñhàü dàrvãmativiùàü samàm ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe jvaràtisàre vyoùàdyacårõe ..)

#<vatsakàmà>#, strã, (vatsaü kàmayate iti . kam + ac . ñàp .) vatsàbhilàsinã gauþ . tatparyàyaþ . vatsalà 2 . iti ràjanirghaõñaþ .. puttràdikàmà strã ca ..

#<vatsataraþ>#, puü, (prathamavayà vatsaþ . %<vatsokùà÷varùabhebhya÷ceti .>% 5 . 3 . 91 . iti ùñarac .) pràptadamanakàlagavaþ . doyàne vàchura iti bhàùà . tatparyàyaþ . damyaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 62 .. durdàntaþ 3 gaóiþ 4 . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vatsatarã>#, strã, (vatsatara + ïãp .) vçùotmarge vçùapatnãtvena kalpità trihàyaõã gauþ . yathà, kàtyàyanasåtram . payasvinyàþ puttro yåthe ca råpavàn syàt tamalaïkçtya yåthamukhyà÷catasro vatsataryastà÷càlaïkçtya evaü yuvànaü patiü vo dadàni tena krãóantã÷caratha priyeõa manaþ sàptajanuùà subhagà ràyaspoùeõa samiùà madema ityetayaiva çcotsçjeranniti . çgarthastu he vatsataryo vo yuùmàkaü enaü yuvànaü patiü svàminaü dadànãtyuktaü pràrthayàmi tena vçùeõa saha krãóantãþ khelantya÷caratha bhramatha he vatsataryo yåyamapi mànaþ nàsmatsvatvaviùayà bhaviùyatha kintu mayà tyaktavyàþ . vayaü vçùasya vatsatarãõà¤ca tyàgena ràyaspoùeõa dhanasamçddhyà sàptajanuùà saptajanmavyàpakena iùà annena ca sammadema hçùñà bhavàmaþ subhagà lokasya priyà iti sammadema iti bhaviùyatsàmãpye vartamàna iti pàõinisvarasàdbhaviùyadarthe vartamànaþ .. * .. vatsatarãrvi÷eùayati smçtiþ .
     %<agrato lohitàpatnã pàr÷vàbhyàü nãlapàõóare .
     pçùñhatastu bhavet kçùõà vçùabhasya tu mokùaõe ..>% tàsàü vayaþpramàõaü yathà --
     %<trihàyaõãbhirdhanyàbhiþ suråpàbhiþ su÷obhitaþ .
     sarvopakaraõopetaþ sarva÷asyacaro mahàn .
     utsraùñavyo vidhànena ÷rutismçtinidar÷anàt ..>% iti ÷uddhitattve vçùotsargavicàraþ ..

#<vatsanàbhaþ># puü, (vatsàn nabhyati hinastãti . nabha hiüsàyàm + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ .) viùavçkùavi÷eùaþ . ityamaraþ 1 . 8 . 11 .. sa tu sthàvaraviùabhedaþ . pràyo vatsàn nabhyati hinasti vatsanàbhaþ õabhya ga hiüse óhàt ùanniti ùan . vatsasya nàbhiriva vatsanàbhaþ ùõaþ anita÷ceti na vçddhiþ ayaü sindhuvàrapatrasadç÷apatraþ . iti bhàrataþ .. * .. (yathà, harivaü÷e . 223 . 65 . varuõà vatsanàbhà÷ca panasà÷candanaiþ saha ..) tatparyàyaþ . amçtam 2 viùam 3 ugram 4 mahauùadham 5 garalam 6 màraõam 7 nàgaþ 8 staukakam 9 pràõahàrakam 10 sthàvaràdi 11 . asya guõàþ . atimadhuratvam . uùõatvam . vàtakaphakaõñharuksannivàtanà÷itvam . pittasantàpakàrakatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. asya svaråpaniråpaõaü yathà .
     %<sindhuvàrasadçkpatro vatsanàbhyàkçtistathà .
     yatpàr÷vena tarorvçddhirvatsanàbhaþ sa bhàùitaþ ..>% tasya sàmànyaguõà yathà .
     %<viùaü pràõaharaü proktaü vyavàyi ca vikàsi ca .
     àgnerya vàtakaphahçdyogavàhi madàvaham ..>% vyavàyi sakalakàyavyàpanapårbakapàkagamana÷ãlam . bikàsi ojaþ÷oùaõapårbakaü sandhibandha÷ithilãkaraõa÷ãlam . àgneyaü adhikàgnyaü÷am . yogavàhi saüsargaguõagràhakam . madàvahaü tamoguõàdhikyena buddhividhvaüsakam .
     %<tadeva yuktiyuktaü tu pràõadàyi rasàyanam ..
     yogavàhi tridoùaghnaü vçü haõaü vãryavardhanam ..
     ye durguõà viùe'÷uddhe te syurhãnà vi÷odhanàt .
     tasmàdviùaü prayogeùu ÷odhayitvà prayojayet ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (klãve'pi dç÷yate . yathà --
     %<catvàri vatsanàbhàni mustake dve prakãrtite .>%
     %<grãvàstambho vatsanàbhe pãtaviõmåtranetratà ..>% iti su÷rute kalpasthàne dvitãye'dhyàye ..)

#<vatsapattanaü>#, klã, (vatsasya vatsaràjasya pattanam .) bhàratavarùasyottare de÷avi÷eùaþ . tatparyàyaþ . kau÷àmbã 2 . iti hemacandraþ . 4 . 41 ..

#<vatsapàlaþ>#, puü, (vatsàn pàlayatãti . vatsa + pàli + aõ) ÷rãkçùõaþ . baladevaþ . yathà --
     %<vçndàvanaü govardhanaü yamunàpulinàni ca .
     vãkùyàsãduttamà prãtã ràmamàdhavayornçpa ..
     evaü vrajaukasàü prãtiü yacchantau bàlaceùñitaiþ .
     kalavàkyaiþ svakàlena vatsapàlau babhåvatuþ ..>% iti ÷rãbhàgavate . 10 . 11 . 36 .. (vatsapàlake, tri . yathà, harivaü÷e . 67 . 24 .
     %<sa tatra vayasà tulyairvatsapàlaiþ sahànaghaþ .
     reme vai divasaü kçùõaþ purà svargagato yathà ..>%)

#<vatsaraþ>#, puü, (vasantyasmin ayanartumàsapakùavàràdaya iti . vasa nivàse + %<vase÷ca .>% uõàø 3 . 71 . iti saran . %<saþ syàrdhadhàtuke .>% 7 . 4 . 49 . iti sasya taþ .) dvàda÷amàsàtmakakàlaþ . ayanadbayàtmaka÷ca . tatparyàyaþ . saüvatsaraþ 2 abdaþ 3 hàyanaþ 4 ÷arat 5 samà 6 . ityamaraþ . 1 . 4 . 20 .. ÷aradà 7 varùam 8 variùam 9 saüvat 10 . iti ÷abdaratnàvalã .. * ..
     %<vratabandhavivàhe ca vatsaraparikalpanamàhuràcàryàþ .
     àdhànapårbameke prasåtipårbaü sadànye tu ..>% saurasàvananàkùatracàndrabhedena caturvidho vatsaraþ . yathà cåóopanayanàdiùu varùagaõanà sàvanena ÷ubhà÷ubhagaõanantu saureõeti siddham . sàvanasaüvatsareõa ekadinàdhikavatsaro nàkùatro bhavatãtyanayorbhedaþ . saurastu pa¤caùaùñyadhikatri÷atadinairbhavati . yathà --
     %<meùàdãnàmaharvçndaü ùaõõàü saptàùñacandrakam . 187 .
     tulàdãnàmaùñasaptacandrakantu likhettataþ .. 178 ..>% càndravatsaro'pi dbàda÷amàsairbhavati . malamàsapàte tu trayoda÷amàsairbhavati . tathà ca ÷rutiþ . dvàda÷amàsàþ saüvatsaraþ kvacittrayoda÷amàsàþ maüvatsara iti . trayoda÷etyadhimàse . smçtiþ . yasminnabde dbàda÷aika÷ca yavya iti . yavyo màsa iti . yavyà màsàþ svamekaþ saüvatsara iti ÷atapatha÷rutyà yavya-svameka-÷abdayormàsavarùaparyàyatoktà . iti malamàsatattvam .. * .. atha ùaùñisaüvatsaragaõanà .
     %<÷akendrakàlaþ pçthagàkçti-22 ghnaþ ÷a÷àïkanandà÷viyugaiþ 4091 sametaþ .
     ÷aràdrivasvindu-1875 hçtaþ salabghaþ ùaùñyàva÷iùñàþ prabhavàdayo'bdàþ ..
     varùavarjantu yaccheùaü såryaiþ saüpårya khormibhiþ . 60 .
     hçtavyutkramataþ khàgnihçte'ü÷e màsakàdayaþ ..>% asyàrthaþ ÷akendrakàlaþ ÷akaràjàbdakàlaþ . pçthak àkçtighnaþ 22 dbàviü÷atyà påritaþ . ÷a÷àïkanandà÷viyugairekanavatyadhika÷atadbayàdhikacatuþsahasraiþ sameto'ïkaþ . ÷aràdrivasvinduhçtaþ pa¤casaptatyadhikàùñàda÷a÷atairyàvatsaükhyaü hartuü ÷akroti tàvatà hçtaþ kartavyaþ . salabdhaþ pårba÷akàbdaþ ÷aretyàdinà labdhasaükhyayà yutaþ kàryaþ . ùaùñyàpta÷eùe pa÷càdeùo'ïkaþ pårbavat ùaùñyàhçtalabdhasyàva÷iùñe prabhavàdayaþ . ekàva÷eùe prabhavaþ dvyàdyava÷iùñe vibhavàdiþ . varùavarjantu yaccheùaü varùàtiriktaü ÷aràdrivasvinduhçtàva÷iùñaü tat såryairdbàda÷abhiþ saüpårya khormibhiþ ùaùñyà hçte vyutkramata ityanena ùaùñihçtàva÷iùñà aïkà daõóàþ ùaùñihçtalabdhàü÷ake khàgnihçte tri÷atà hçte'va÷iùñà aü÷akà labdhà màsàþ syuriti . prabhavàdivarùàõyupakramya .
     %<àdyà tu viü÷atirbràhmã dbitãyà vaiùõavã smçtà .
     tçtãyà rudradaivatyà ÷reùñhà madhyàdhamà bhavet ..>% bhaviùyapuràõe . bhairava uvàca .
     %<ùaùñyabdaü kathayàmyatra kråràþ saumyà÷ca ye priye ! .
     saüvatsaraphalaü mukhyaü prabhavàdau varànane ! ..
     bahutoyàstathà meghà bahu÷asyà ca medinã .
     bahukùãràstathà gàvo vyàdhirogavivarjitàþ ..
     pra÷àntàþ pàrthivà÷caiva prabhave parikãrtitàþ . 1 .
     subhikùaü kùemamàrogyaü sarve vyàdhivivarjitàþ ..
     pra÷àntà mànavàstatra bahu÷asyà basundharà .
     hçùñàstuùñà janàþ sarve vibhave ca varànane ! .. 2 ..
     rogà bahuvidhà÷caiva manuùyà vàjiku¤jaràþ .
     sarva eva praõa÷yanti ÷ukre varùe varànane ! .. 3 ..
     unmatta¤ca jagat sarvaü dhanadhànyasamàkulam .
     nityotsavaþ prajàvçddhiþ pramode jàyate priye .. 4 ..
     nãrogà÷ca niràvàdhà mànavà vigatadbiùaþ .
     bahukùãràstathà gàvaþ pràjàpatye varànane .. 5 ..
     niràtaïkaü jagat sarvaü dhanayauvanagarvitam .
     aïgirasi prajàþ sarvà nityotsàhà varànane .. 6 ..
     subhikùaü kùemamàrogyaü varùàkàlaü su÷obhanam .
     ÷asyavçddhiü vijànãyàt ÷rãmukhe suravandite .. 7 ..
     bahukùãràstathà gàvo dhànya¤ca balavattaram .
     jàyante sarva÷asyàni bhàve varùe varànane .. 8 ..
     mahàrghaü jàyate sarvaü ghçtatailarasàdikam .
     prajànà¤ca bhavedvçddhiryåni saüvatsare ÷ubhe .. 9 ..
     niùpattiþ sarva÷asyànàü madhyà dhàtari kãrtità .
     ikùukùãraguóàdãnàü pravalatvaü varànane .. 10 ..
     subhikùaü kùemamàrogyaü kàrpàsasya mahàrghatà .
     lavaõaü madhu gavya¤ca ã÷vare durlabhaü priye .. 11 ..
     subhikùaü kùemamàrogyaü pra÷àntàþ pàrthivàþ priye .
     taskaropahataü vittaü bahudhànye varànane .. 12 ..
     ràùñrabhaïga÷ca durbhikùaü taskarai÷copapãóanam .
     jànãyàdvigrahaü ghoraü pramàthini varànane .. 13 ..
     jàyante sarva÷asyàni medinã nirupadravà .
     lavaõaü madhu gavya¤ca mahàrghaü vikrame priye .. 14 ..
     kodravàþ ÷àlimudgà÷ca ÷aktumàùàstathaiva ca .
     mahàrghaü jàyate sarvaü vçùe ca suravandite .. 15 ..
     caõakà mudgamàùà÷ca anyacca vidalaü priye .
     mahàrghaü jàyate sarvaü citrabhànau varàname .. 16 ..
     subhikùaü kùemamàrogyaü vi÷va¤ca nirupadravam .
     vyavahàro bhavet hçùñaþ svarbhànau devapåjite .. 17 ..
     ativçùñi÷ca jàyeta dhyànyasyàtha prapãóanam .
     ÷asyaü bhavati màmànyaü dàruõe suravandite .. 18 ..
     bahu÷asyàni jàyante sarvade÷e sulocane .
     sauràùñre nàñade÷e ca pàrthive nàtra saü÷ayaþ .. 19 ..
     durbhikùaü jàyate ghoraü sarvopadravasaüyutam .
     anàvçùñiþ samàkhyàtà vyaye saüvatsare priye .. 20 ..
     udyato varùaõe megho jalaü naivopajàyate .
     mahàrghaü sarvajidvarùe sarvameva varànane .. 21 ..
     kodravàþ ÷àlimudgà÷ca kaïgumàùàstathaiva ca .
     sulabhaü jàyate susthaü jagadvai sarvadhàriõi .. 22 ..
     anagniprabalà lokà dhànyauùadhiprapãóanam .
     jàyate mànuùe kaùñaü virodhini na saü÷ayaþ .. 23 ..
     sarvàþ prajàþ prapãóyante vyàdhiþ ÷oka÷ca jàyate .
     ÷irovakùo'kùirogà÷ca pàpàddhi vikçte janàþ .. 24 ..
     upadrutaü jagat sarvaü taskarairmåùikaiþ khagaiþ .
     pãóità÷ca prajàþ sarvà de÷abhaïgàþ khare .
     priye .. 25 ..
     subhikùaü kùemamàrogyaü ÷asyaü bhavati ÷obhanam .
     bahukùãràstathà gàvo nandanaü nandane priye .. 26 ..
     alpatoyàstathà meghà varùanti khaõóamaõóale .
     na÷yanti sarva÷asyàni vijaye nàtra saü÷ayaþ .. 27 ..
     kùattriyà÷ca tathà vai÷yàþ ÷ådrà÷ca nañanartakàþ .
     pãóitàste varàrohe jaye sarve na saü÷ayaþ .. 28 ..
     saroga¤ca tathà devi dàhajvarasamanvitam .
     abhibhåtaü jagat sarvaü manmathe suravandite .. 29 ..
     tuùadhànyakùayo devi sarva÷asyamahàrghatà .
     vyavahàrà÷ca na÷yanti durmukhe durmukhàþ prajàþ .. 30 ..
     pãóyabhte sarva÷asyàni de÷e de÷e ÷ucismite .
     hemalakhe prajàþ sarvàþ kùãyante nàtra saü÷ayaþ .. 31 ..
     taskaraiþ pàrthivai÷caiva abhibhåtamidaü jagat .
     argho bhavati sàmànyo vilambe tu bhayaü mahat .. 32 ..
     viùamasthaü jagat sarvaü virodhe bhayasaüplavam .
     vikàrã sarvato'pàyo mama vàkyantu nànyathà .. 33 ..
     kvacidvarùati parjanyo de÷e saüchinnamaõóalaþ .
     durbhikùaü ÷arvarãvarùe vyavahàro viparyayaþ .. 34 ..
     durbhikùaü jàyate sarvà medinã duùyati priye .
     plave plavanti toyàni pãóità mànavàbhuvi .. 35 ..
     suvarõaråpyadhànyàni jagat sarvaü su÷obhanam .
     bràhmaõà baõijastuùñàþ subhikùe ÷ubhakçt priye .. 36 ..
     subhikùaü kùemamàrogyaü tçptà gobràhmaõàþ priye .
     susthitàþ ÷obhane varùe prajàþ sarvàþ sulocane .. 37 ..
     viùamasthaü jagat sarvaü vyàkulaü samudàhçtam .
     janànàü jàyate bhadre krodhe krodhaþ parasparam .. 38 ..
     sarvatra jàyate kùemaü sarva÷asyamahàrghatà .
     vi÷vàvasau varàrohe kàrpàsasya mahàrghatà .. 39 ..
     pàrthivairnçpasainyai÷ca samastaiþ khaõóamaõóale .
     prapãóyante janàþ sarve bhayabhãtàþ paràbhave .. 40 ..
     tçõadhànyàni pãóyante grãùme varùati vàsavaþ .
     plavaïge pãóitàþ sarvàþ prajà÷ca suravandite .. 41 ..
     jàyante sarva÷asyàni subhikùaü nirupadravam .
     saumyadçùñirbhavedràjà kàlike ca ÷ubhaü vadet .. 42 ..
     subhikùaü kùemamàrogyaü sukha¤ca nirupadravam .
     saumyadçùñirbhavedràjà saumye saukhyaü prakãrtitam .. 43 ..
     toyapårõo bhavenmegho varùate ca dine dine .
     nirupadravà÷ca ràjànaþ sarvasàdhàraõe priye .. 44 ..
     vàsavo varùate devi de÷e càkhaõóamaõóale .
     ahicchatre kànyakubje virodhã kçùinà÷akçt .. 45 ..
     abhibhåtaü jagat sarvaü kle÷airvahuvidhaiþ priye .
     màrutaiþ phaladàhai÷ca parivàriõi ÷obhane .. 46 ..
     niùpattiþ sarva÷asyànàü subhikùaü bhavati priye .
     pramàthini jalodgàrã jalado modate prajà .. 47 ..
     niùpattiþ sarva÷asyànàü sarva÷asyamahàrghatà .
     ghçtaü tailasamaü yàti ànande nandati prajà .. 48 ..
     kodravàþ ÷àlimudgà÷ca pãóyante varavarõini .
     sarvauùadhàni dhànyàni ràkùase niùñhuràþ prajàþ .. 49 ..
     durbhikùaü jàyate ghoraü dhànyauùadhiprapãóanam .
     anale ca samàkhyàtaü nàtra kàryà vicàraõà .. 50 ..
     de÷abhaïgaþ sudurbhikùaü samàsàt kathayàmyaham .
     piïgale càrupadmàkùi durbhikùaü narmadàtañe .. 51 ..
     gomahiùyo vina÷yanti ye cànye nañanartakàþ .
     vàsavo varùate devi ÷asya¤ca nahi jàyate ..
     tilasarùapamàùàdikàrpàsànàü mahàrghatà .
     gomahiùyaþ suvarõàni kàüsyatàmràdya÷eùataþ ..
     tat sarvaü devi vikrãya kartavyo dhànyasa¤cayaþ .
     tena dhànyena loko'yaü nistariùyati durdinam .
     pàrthivà moùakà dãnàþ kàlayukte prapãóitàþ .. 52 ..
     toyapårõàþ smçtà medhà bahu÷asyà ca medinã .
     niùñhuràþ pàrthivà devi ! siddhàrthe ca varànane ! .. 53 ..
     alpatoyà ghanà÷caiva kãñakàþ prabalàþ smçtàþ .
     viruddhàþ pàrthivà devi raudre saüvatsare priye ! ..
     54 ..
     durbhikùaü madhyamaü proktaü vyavahàro na vartate .
     bhavedbai madhyamà vçùñirdurmatau samupasthite .. 55 ..
     subhikùaü jàyate lokaþ sarvopadravavarjitaþ .
     pràõinàü jàyate harùo dundubhau varavarõini .. 56 ..
     mahiùãgohiraõyàditàmrakàüsyàdya÷eùataþ .
     tat sarvaü devi ! vikrãya kartavyo dhànyasa¤cayaþ ..
     rakte saüvatsare devi ! krårabuddhirnaràdhipaþ .
     mànavàþ kråraceùñà÷ca saügràme na jayo bhavet .. 57 durbhikùaü maraõaü rogo dhànyauùadhiprapãóanam .
     pàparogo bhaveddevi ! raktàkùe'maravandite .. 58 ..
     rogo maraõadurbhikùaü virodho bahusaükulaþ .
     krodhe tu viùamaü sarvaü samàkhyàtaü harapriye ! .. 59 medinã calate devi ! sarvabhåtaü caràcaram .
     de÷abhaïga÷ca durbhikùaü kùaye saükùãyate prajà ..
     sauràùñre màlave de÷e dakùiõe koïkaõe tathà .
     durbhikùaü jàyate ghoraü kùaye saüvatsare priye ! ..
     kaumudãcarmanadyo÷ca yamunànarmadàtañe .
     vindhyàyàü saindhave càpi vina÷yati na saü÷ayaþ ..
     siühalaü madhyade÷a÷ca kàla¤jaraü tathaiva ca .
     kùaye kùayanti sarvàõi nànyathà varavarõini ..>% 60 .. * .. kàrtikàdidbàda÷avarùàõi yathà . varàhasaühitàyàm .
     %<nakùatreõa sahodayamastaü và yena yàti suraràjamantrã ..>% tatsaüj¤aü vaktavyaü varùaü màsakrameõaiva .. varùàõi kàrtikàdãni àgneyàdbhadvayànuyogãni . krama÷astribha¤ca pa¤camamantyamupàntya¤ca vij¤eyam .. nakùatreõa gurubhujyamànanakùatreõa . àgneyaü kçttikà . pa¤camaü phàlgunaü varùam . antyamà÷vinam . upàntyaü bhàdram .
     %<antyopàntyau tribhau j¤eyau phàlguna÷ca tribho mataþ .
     ÷eùà màsà dvibhà j¤eyàþ kçttikàdivyavasthayà ..
     dve dve citràditàràõàü pårõaparvendusaïgate .
     màsà÷caitràdayo j¤eyàstrikaiþ ùaùñhàntyasaptamàþ ..>% iti saïkarùaõakàõóàcca .. pårõaparvendusaïgate paurõamàsãyute dve dbe tàre tadekavàkyatayà pårvavacane paurõamàsãlàbhaþ . yathà màsànàü paurõamàsyàü kçttikàdisambandhàt kàrtikàditvaü tathà varùàõàmapi guroþ kçttikàdàvastodayasambandhàt kàrtikàditvaü tena kçttikàrohiõyorekatarasmin gurorastodaye'nyataralàbhe kàrtikaü varùam . evaü màrga÷ãrùàdi . atra varùadvayaghañakayornakùatrayorekatarasmin astaü gato gururanyatarasminnudeti tatra kà gatiriti cet kàrtikottaraü màrga÷ãrùaü tataþ pauùamityàdikramàdgatiriti . phalàni ca .
     %<÷akañànalopajãvikagopãóàvyàdhi÷oka÷ca .
     vçddhistu raktapãtakusumànàü kàrtike varùe .. 1 ..
     saumye'bde'nàvçùñirmçgàkhu÷alabhàõóajai÷ca ÷asyanà÷aþ .
     vyàdhibhayaü mitrairapi bhåpànàü jàyate vairam .. 2 ..
     ÷ubhakçjjàtaþ pauùo nivçttavairàþ parasparaü bhåpàþ .
     dvitriguõo dhànyàrghaþ pauùñikakarmaprasiddhi÷ca .. 3 ..
     pitçpåjà parivçddhirmàghe hàrda¤ca sarvabhåtànàm .
     àrogyavçùñidhànyàrghasampado vittalàbha÷ca .. 4 ..
     phàlgune varùe vidyàt kvacit kvacit kùemavçùñyàdi÷asyàni .
     daurbhàgyaü pramadànàü prabalà÷caurà nçpà÷cogràþ .. 5 caitre mandà vçùñiþ priyamannaü kùemamavanipà mçdavaþ .
     vçddhi÷ca koùadhànyasya bhavati pãóà ca råpavatàm .. 6 ..
     vai÷àkhe dharmaparà vigatabhayàþ pramuditàþ prajàþ sançpàþ .
     yaj¤akriyàpravçttirniùpattiþ sarva÷asyànàm .. 7 ..
     jyaiùñhe j¤àtikuladharma÷reõã÷reùñhà nçpàþ sarvadharmaj¤àþ .
     pãóyante dhànyàni ca hitvà kaïgu÷amãjàni .. 8 àùàóhe jàyante ÷asyàni kvacidvçùñiranyatra .
     yogakùemaü madhyaü ÷asyavyagrà bhavanti bhåpàþ .. 9 ..
     ÷ràvaõe varùe kùemaü kàmaü ÷asyàni pàkamupayànti .
     kùudrà ye pàrthivàste pãóyante ye ca tadbhaktàþ ..
     10 ..
     bhàdrapade vallãjaü niùpattiü yàti pårba÷asya¤ca .
     na bhavatyaparaü ÷asyaü kvacit subhikùaü kvacicca durbhikùam .. 11 ..
     à÷vayuje'pyajasraü patati jalaü pramuditàþ prajàþ kùemam .
     pràõacayaþ pràõabhçtàü sarveùàmarthavàhulyam ..>% 12 .. iti jyotistattvam .. * .. samàdyàdipa¤cavatsarà yathà --
     %<÷akàbdàt pa¤cabhiþ ÷eùàt samàdyàdiùu vatsaràþ .
     samparãdànupårbà÷ca tathodàpårvakà matàþ ..>% saüvatsaràdiphalamuktaü viùõudharmottare ..
     %<saüvatsare tathà dànaü tilasya tu mahàphalam .
     paripårve tathà dànaü yavànà¤ca dbijottamàþ ..
     idàpårve'nnavastràõàü dhànyànà¤cànupårvake .
     udàsaüvatsare dànaü rajatasya mahàphalam ..
     jjotirvidastvijyamadhyàt prabhavàde÷ca sambhavam .
     åcustadbat samàdyàdivarùàõàmapi sambhavam ..>% ijyamadhyàt . gurumadhyabhogagaõanàt . prabhavàdeþ . prabhavàdivarùaùaùñeþ . iti malamàsatattvam .. * .. (dhruvaputtraþ . yathà, bhàgavate . 4 . 10 . 1 .
     %<prajàpaterduhitaraü ÷i÷umàrasya vai dhruvaþ .
     upayeme bhramiü nàma tatsutau kalpavatsarau ..>%)

#<vatsaràntakaþ>#, puü, (vatsarasyànte kàyati ÷obhate iti . kai + kaþ . yadvà, vatsarasyànto nà÷o yasmàt .) phàlgunamàsaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vatsalaþ>#, tri, (vatse puttràdisnehapàtre kàmo'syàstãti . vatsa + %<vatsàüsàbhyàü kàmabale .>% 5 . 2 . 98 . iti lac .) snehayuktaþ . tatparyàyaþ . snigdhaþ 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 14 .. (yathà, bhàgavate . 1 . 5 . 30 .
     %<j¤ànaü guhyatamaü yattat sàkùàt bhàgavatoditam .
     anvavocan gamiùyantaþ kçpayà dãnavatsalàþ ..>% vatsaü làti gçhõàtãti . là + kaþ . vatsakàmuke ca ..)

#<vatsalaþ>#, puü, (vatsa + lac .) ÷çïgàràdida÷arasàntargatarasavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . vàtsalyam 2 . iti jañàdharaþ .. (asya lakùaõodàharaõe tu rasa÷abde j¤àtavye .. * .. skandànucaravi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 9 . 45 . 69 .
     %<vatsalo madhuvarõa÷ca kalasodara eva ca ..>%)

#<vatsalà>#, strã, (vatse kàmo'styasyà iti . lac . yadvà, vatsaü làtãti . là + kaþ .) vatsakàmà gauþ . iti hemacandraþ . 4 . 327 .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 43 . 18 .
     %<sàhaü gauriva siühena vivatsà vatsalà kçtà .
     kaikeyyà puruùavyàghra bàlavatseva gaurbalàt ..>%)

#<vatsàkùã>#, strã, (vatsasyàkùãva gàtracihraü yasyàþ . ùac samàse .) goóumbà . iti jañàdharaþ ..

#<vatsàdanaþ>#, puü, (attãti . ad + lyuþ . vatsànàü adano bhakùakaþ .) vçkaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vatsàdanã>#, strã, (vatsairadyate priyatvàditi . ad lyuñ . ïãp .) guóåcã . ityamaraþ . 2 . 4 . 89 ..

#<va(ba)da>#, i ïa nutyabhivàdayoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-sakaø-señ .) abhivàdo namaskàraþ . i, vandyate . ïa, vandate guruü lokaþ . namaskaroti stauti và ityarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<va(ba)da>#, ai vàci . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) ai, udyàt . iti durgàdàsaþ .. (%<kvipi saüvat dantyoùñhatvàt pakùe sànunàsiko vakàraþ saüvvat yastu manyate nàyaü saüprasàriõo vadeþ prayogaþ kintarhi bada sthairya ityasya oùñhyabakàràdeþ tanmate makàravadapi sambaditi varõade÷anà .>% iti manoramà ..)

#<vada>#, ka vàksande÷ayoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-paraø-sakaø-àtmaø-ityeke-señ .) ka, vàdayati . sande÷o vacanavi÷eùaþ . ayamàtmanepadãtyeke . iti durgàdàsaþ ..

#<vada>#, ¤a ïa vàksande÷ayoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-ubhaø-àtmaø-ityeke-sakaø-señ .) ¤a, vadati vadate . ïa, vadate . ayamàtmanepadãtyanye . iti durgàdàsaþ ..

#<vadaþ>#, tri, (vadati vaktãti . vad + pacàdyac .) vaktà . ityamaraþ . 3 . 1 . 35 ..

@<[Page 4,259b]>@
#<vadanaü>#, klã, (vadantyaneneti . vad + karaõe lyuñ .) mukham . ityamaraþ .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 276 .
     %<dar÷anavinãtamànà gçhiõã harùollasatkapolatalam .
     cumbananiùedhamiùato vadanaü pidadhàti pàõibhyàm ..>% lakùaõayà agrabhàgaþ . yathà, su÷rute . 1 . 7 .
     %<trãõyanyàni (yantràõi) jàmbavavadanàni trãõyaïku÷avadanàni ùaóavàgnikarmasvabhipretàni ..>% vada + bhàve lyuñ . kathanam ..)

#<vadanàsavaþ>#, puü, (vadanasya àsavaþ .) adharamadhu . iti bhåriprayogaþ ..

#<vadantiþ>#, strã, (vad + %<vade÷ca .>% ityujjnaladattoktyà jhicpratyayaþ . 3 . 50 .. kçdikàràditi và ïãù .) kathà . iti siddhàntakaumudã .. visarga÷ånyaü vadantipadaü kriyàpadaü bhavati .. (yathà, manuþ . 12 . 115 .
     %<yaü vadanti tamobhåtà mårkhà dharmamatadvidaþ ..>%)

#<vadantã>#, strã, (vad + %<vade÷ca .>% ityujjnaladattoktyà jhicpratyayaþ . 3 . 50 .. kçdikàràditi và ïãù .) kathà . iti siddhàntakaumudã .. visarga÷ånyaü vadantipadaü kriyàpadaü bhavati .. (yathà, manuþ . 12 . 115 .
     %<yaü vadanti tamobhåtà mårkhà dharmamatadvidaþ ..>%)

#<vadanyaþ>#, tri, vadànyaþ . ityamarañãkàsàrasundarã ..

#<vadànyaþ>#, tri, (vadati sarvebhya eva dàsyàmãti manoharavàkyamiti . vad + %<vaderànyaþ .>% uõàø 3 . 104 . iti ànyaþ .) bahupradaþ . (yathà, raghuþ . 5 . 24 .
     %<gato vadànyàntaramityayaü me màbhåt parãvàdanavàvatàraþ ..>%) valguvàk . ityamaraþ . 3 . 1 . 6 .. (svanàmakhyàta çùivi÷eùe, puü . yathà, mahàbhàrate . 13 . 19 . 11 .
     %<niveùñukàmastu purà aùñàvakro mahàtapàþ .
     çùeratha vadànyasya vavre kanyàü mahàtmanaþ ..>%)

#<vadàmaü>#, klã, phalavi÷eùaþ . vàdàma iti bhàùà .. tatparyàyaþ . suphalam 2 vàtavairiþ 3 netropamam 4 . asya guõàþ . uùõatvam . susnigdhatvam . vàtaghnatvam . gurutvam . ÷ukrakàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<vàtàdo vàtavairã syànnetropamaphalastathà .
     vàtàda uùõaþ susnigdho vàtaghnaþ ÷ukrakçt guruþ ..
     vàtàdamajjà madhuro vçùyaþ ùittànilàpahaþ .
     snigdhoùõakaphahçt ÷reùñho raktapittavikàriõàm ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<vadàlaþ>#, puü, (vada + gha¤arthe kaþ . vadena vadanena alati paryàpnotãti . vada + al + ac .) matsyavi÷eùaþ . voyàli iti bhàùà . tatparyàyaþ . pàñhãnaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. havyakavyayostasyopayogitvaü yathà, manuþ .
     %<pàñhãnarohitàvàdyau niyuktau havyakavyayoþ ..>%

#<vadàlakaþ>#, puü, (vadàla eva . svàrthe kan .) pàñhãnamatsyaþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<vadàvadaþ>#, tri, (atyantaü vadatãti . vad + ac . %<caricalãti .>% 3 . 1 . 234 . ityasya vàrtikoktyà nipàtitam .) vaktà . ityamaraþ . 3 . 1 . 35 ..

@<[Page 4,259c]>@
#<vadhaþ>#, puü, (hananamiti . han + ap . vadhàde÷aþ .) pràõaviyogaphalakavyàpàraþ . tatparyàyaþ . pramàpaõam 2 nivarhaõam 3 nikàraõam 4 ni÷àraõam 5 pravàsanam 6 paràsanam 7 nisådanam 8 nihiüsanam 9 nirvàsanam 10 saüj¤apanam 11 nirgranthanam 12 apàsanam 13 nistarhaõam 14 nihananam 15 kùaõanam 16 parivarjanam 17 nirvàpaõam 18 vi÷asanam 19 màraõam 20 pratighàtanam 21 udvàsanam 22 pramathanam 23 krathanam 24 ujjàsanam 25 àlambhaþ 26 pi¤jaþ 27 vi÷araþ 28 ghàtaþ 29 unmanthaþ 30 . ityamaraþ .. hiüsà 31 vàtanam 32 vidàraõam 33 pi¤jakam 34 pàtaþ 35 parighaþ 36 parighàtanam 37 kadanam 38 nivàraõam 39 samàghàtaþ 40 nirgandhanam 41 màriþ 42 màrã 43 utpàtaþ 44 màrakaþ 45 marakaþ 46 màraþ 47 saüghàtaþ 48 . iti ÷abdaratnàvalã .. * .. puõyapradavadho yathà --
     %<ekasya yatra nidhane pravçtte duùñakàriõaþ .
     bahånàü bhavati kùemaü tasya puõyaprado vadhaþ ..
     rukmasteyã suràpa÷ca brahmahà gurutalpagaþ .
     àtmànaü ghàtayedyastu tasya puõyaprado vadhaþ ..>% iti kàlikàpuràõe 20 adhyàyaþ .. api ca .
     %<kathaü nu strãvadhaü kuryàü mahàpàtakinàmapi .
     strãvadhe tu mahàpàpaü yathà brahmavadhe mune ..
     iti ràmavacaþ ÷rutvà vi÷vàmitrastamàha vai ..
     yasyàstu bahavo màsàn mriyante'pi dvijanmanaþ .
     na pàpaü vidyate tena na doùà nçpanandana ..
     yasyàstu nidhanàdràma janàþ syuþ sukhino bhç÷am .
     bhavanti satataü tasmàttasyàþ puõyaprado vadhaþ ..>% ityagnipuràõam .. * .. api ca .
     %<naikasyàrthe bahån hanyàditi ÷àstreùu ni÷cayaþ .
     ekaü hanyàdbahånàü hi na pàpã tena jàyate ..>% iti vàmanapuràõe 55 adhyàyaþ .. * ..
     %<nàtatàyivadhe doùo hanturbhavati ka÷cana .>% iti gãtàyàþ 1 . 26 ÷lokañãkàyàü svàmã .. pàpajanakavadhaþ pràya÷citta÷abde draùñavyaþ .. * .. vadhabandhau pårbakarmava÷yau yathà --
     %<na ka÷cittàta kenàpi badhyate hanyate'pi và .
     vadhabandhau pårvakarmava÷yau nçpatinandana ..>% iti vàmanapuràõe 62 adhyàyaþ .. * .. pàribhàùikavadho yathà --
     %<vapanaü draviõàdànaü de÷ànniryàpanantathà .
     eùa hi brahmabandhånàü vadho nànyo'sti daihikaþ ..>% iti mahàbhàrate sauptikaparva .. (vadhaprakàro vadhitvabhedàdika¤ca vadhinniti÷abde draùñavyam ..)

#<vadhakaþ>#, puü, (hantãti . han + kvun . %<hano vadha ca .>% uõàø 2 . 36 iti vadhàde÷aþ .) vadhakartà . hiüsaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. vyàdhiþ . mçtyuþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<vadhakarma>#, klã, (vadhaþ eva karma .) pràõaviyogaphalakavyàvàraþ . tadbaidikaparyàyaþ . dabhnoti 1 ÷nathati 2 dhvarati 3 dhårvati 4 vçõakti 5 vadhati 6 kçõvati 7 kçntati 8 ÷vasiti 9 namate 10 ardayati 11 stçõàti 12 snehayati 13 yàtayati 14 sphurati 15 sphulati 16 nipayantu 17 avatirati 18 viyàtaþ 19 àtirat 20 taLit 21 àkhaõóalaþ 22 dråõàti 23 ramnàti 24 ÷çõàti 25 ÷amnàti 26 tçõelhi 27 tàlhi 28 nito÷ate 29 nivarhayati 30 minàti 31 minoti 32 dhamati 33 . iti trayastriü÷adbadhakarmàõaþ . iti vedanighaõñau . 2 . 19 ..

#<vadhatraü>#, klã, (vadhyate'nena iti . vadha + %<aminakùiyajivadhipatibhyà'tran .>% uõàø 3 . 105 . iti atran .) astram . ityuõàdikoùaþ ..

#<vadhasthalã>#, strã, (vadhàya vadhasya và sthalã sthànam .) pràõivadhasthalam . ma÷àna iti bhàùà . tatparyàyaþ . àghàtaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. praghàtaþ 3 vadhasthànam 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. àghàtanam 5 . iti hàràvalã ..

#<vadhasthànam>#, klã, (vadhàya vadhasya và sthànaü bhåmiþ .) vadhasthalã . iti hàràvalã . 196 ..

#<va(va)dhàïgakaü>#, klã, (vadhaþ bandhanaü evàïgaü yasya . tataþ kan .) kàràve÷ma . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vadhàrhaþ>#, tri, (vadhaü arhatãti . arha + aõ .) vadhyaþ . hananayogyaþ . yathà, bçhaspatiþ .
     %<vadhàrhaþ suvarõa÷ataü damaü dàpyastu påruùaþ .
     aïgacchedàrhakastvardhaü sandaü÷àrhastadardhakam ..>% sandaü÷o vçdbàïgulitarjanyo÷chedaþ . iti pràya÷cittavivekaþ ..

#<vadhã>#, [n] tri, (pràõaviyogaphalakavyàpàro vadhaþ sa niùpàdyatvaniråpitaniùpàdakatvenàstyasyeti . badha + iniþ .) vadhakartà . pràõaviyogaphalakavyàpàro vadhaþ tanniùpàdakatva¤ca sàkùàt paramparodàsãnaü smçtikàraparigaõitaü vadhitvam . tacca pa¤cavidhaü smçtisvarasàt kartà prayojako'numantànugràhako nimittã ceti . naràntaravyàpàravyavadhànena vadhanivyàdakaþ kartà . 1 . yaþ kartàraü kàrayati sa prayojakaþ . 2 . sa ca dvividhaþ . ekaþ svato'pravçttameva padàtiü vetanàdinà prerayati . aparaþ svataþ pravçttameva mantropàyopade÷àdinà protsàhayati . anumatidàtànumantà . 3 . anu mati÷ca dvividhà ekà yadvirodhàddhananaü na bhavati tasya virodhino mayà nirodhaþ kartavya iti prayuktiranumatiþ . aparà evaü hanmãti vacane ÷aktasyàpratiùedha eva . anugràhako'pi dbividhaþ . eko vadhyapratirodhakaþ . aparaþ svastpaprahartà . 4 . udde÷yatve sati hanturmanyåtpàdako nimittã . 5 . atra prayojakasya kartçprayuktidvàreõa vadhakàraõatvam . anumantu÷ca hanturnirbhayatvena dçóhataraprahàrotpattidbàreõa . anugràhakasya palàyanàdyasambhavena hananãyasthairyaü kurvataþ prahàrasvaråpotpattidbàreõa và kàraõatvam . nimittino hanturmanyåtpàdanadvàreõeti . prayojakàdãnàü caturõàü vyavahitahananakàraõànàmavàntarabhedàdbhedaþ . ataþ pa¤cavidhaü vadhitvam . iti pràya÷cittavivekaþ ..

#<vadhodyataþ>#, tri, (vadhàya udyataþ .) paravadhàyodyuktaþ . tatparyàyaþ . sannaddhaþ 2 àtatàyã 3 . ityamaraþ .. àtatàyivadhàpavàdamàha bçhaspatiþ .
     %<nàtatàtivadhe hantà pràpnuyàt kilviùaü kvacit .
     vinà÷àrthinamàyàntaü ghàtayannàparàdhnuyàt ..>% kàtyàyanaþ .
     %<àtatàyinamàyàntamapi vedàntapàragam .
     jighàüsantaü jighàüsãyàt na tena brahmahà bhavet ..>% jighàüsã san ãyàt gacchedityarthaþ . devalaþ .
     %<udyamya ÷astramàyàntaü bhråõamapyàtatàyinam .
     nihatya bhråõahà na syàdahatvà bhråõahà bhavet ..>% bhråõo bràhmaõavi÷eùaþ . doùadar÷anaü niyamàrtham . manuviùõå .
     %<guruü và bàlavçddhau và bràhmaõaü và bahu÷rutam .
     àtatàyinamàyàntaü hanyàdevàvicàrayan ..>% evakàro niyamàrthaþ . tathà .
     %<nàtatàyivadhe doùo hanturbhavati ka÷cana .
     prakà÷aü vàprakà÷aü và manyustanmanyumçcchati ..>% yasmàddhanturmanyurhanyamànamanyuü nà÷ayati na punaþ puruùo hanti hanyate veti hananavidherapavàdaþ . àtatàyinamàha va÷iùñhaþ .
     %<agnido garada÷caiva ÷astrapàõirdhanàpahaþ .
     kùetradàràpahàrã ca ùaóete àtatàyinaþ ..>% viùõukàtyàyanau .
     %<udyatàsiviùàgni¤ca ÷àpodyatakaraü tathà .
     àtharvaõena hantàraü pi÷una¤caiva ràjasu ..
     bhàryàtikràmiõa¤caiva vidyàt saptàtatàyinaþ .
     ya÷ovçttiharànanyànàhurdharmàrthahàrakàn ..>% vi÷eùamàha kàtyàyanaþ .
     %<anàkùàritapårvo yastvaparàdhe pravartate .
     pràõadravyàpahàre ca pravçttasyàtatàyità ..>% anàkùàrito'napakçtaþ . tena pårbakçtàparàdhasya màraõodyatasya nàtatàyità . etena pratyapakàrivadhe doùa eva . nanu àtatàyinorapi gobràhmaõayorhanane doùamàha sumantuþ . %<àtatàyivadhe na doùo'nyatra gobràhmaõàt yadà hanyàt pràya÷cittaü kuryàt .>% tathà bhaviùye .
     %<kùuõõànàmapi govipraü na hanyàdvai kadàcanaü ..>% ataþ pårbavacanavirodhaþ . atra vyavasthàmàha kàtyàyanaþ .
     %<àtatàyini cotkçùñe tapaþsvàdhyàyajanmataþ .
     vadhastatra tu naiva syàt pàpe hãne vadho bhçguþ ..>% janmapadena jàtikula¤cocyate . tena hantrapekùayà tapovidyàjàtikulairutkçùño nàtatàyã vadhyaþ tadanyo vadhya eva . bhagavadgãtàyàm . 1 . 36 . yathà --
     %<pàpamevà÷rayedasmàn hatvaitànàtatàyinaþ ..>% iti . etàn bhãùmàdãnatyantotkçùñaguõànityarthaþ . evambhåtàtatàyina÷càhanane phalamapyàha bçhaspatiþ .
     %<àtatàyinamutkçùñaü vçttasvàdhyàyasaüyutam .
     yo na hanyàdvadhapràptaü so'÷vamedhaphalaü labhet ..>% yadyapi guruü bahu÷rutaü hanyàditi ÷råyate tathàpi guroþ sakà÷àt kulavidyàtapobhiþ ÷iùyasyàpyutkarùasambhavàdevaü bahu÷rutàdapi . evamadhamavarõasya uttamavarõo na vadhyaþ pårbàparàdhakçtaviùayaü và sumantuvacanam . gauràtatàyyapi na vadhyaþ .
     %<nakhinàü ÷çïgiõà¤caiva daüùñriõà¤càtatàyinàm .
     hastya÷vànàü tathànyeùàü vadhe hantà na doùabhàg ..>% iti kàtyàyanavacanaü govyatirikta÷çïgiviùayam .. vi÷eùamàha kàtyàyanaþ .
     %<udyatànàntu pàpànàü hanturdoùo na vidyate .
     nivçttàstu yadàrambhàdgrahaõaü na vadhaþ smçtaþ ..>% iti pràya÷cittavivekaþ ..

#<vadhyaþ>#, tri, (vadhamarhatãti . vadha + yat .) vadhàrhaþ . tatparyàyaþ . ÷ãrùacchedyaþ 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 45 ..
     %<kintvayà na ÷rutaü loke avadhyàþ ÷atruyoùitaþ .
     hãnavarõopabhuktà yà tyàjyà vadhyàpi và bhavet ..>% iti pràya÷cittatattvam .. avadhyà yathà --
     %<gobràhmaõaü vçddhamathàpi suptaü bàlaü svabandhuü lalanàü suduùñàm .
     kçtàparàdhànapi naiva vadhyàdàcàryamukhyà guravastathaiva ..>% iti vàmanapuràõe 55 adhyàyaþ ..

#<vadhyapàlaþ>#, puü, (vadhyaü vandhanasthànaü kàràgàraü pàlayatãti . vadhya + pàla + aõ .) kàràgçharakùakaþ . yathà --
     %<sàdhvãvikrayakçdvadhyapàlaþ ke÷arivikrayã .
     taptalauhe tu pacyante ya÷ca bhaktaü parityajet ..>% iti viùõupuràõe . 2 . 6 . 11 ..

#<vana>#, sambhakti÷abdayoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø-sakaø-señ .) vanati . saübhaktiþ sevanam . iti durgàdàsaþ ..

#<vana>#, u ma vyàpçtau . iti kavikalpadrumaþ . (bhvàøparaø-akaø-señ . udittvàt ktvàveñ .) u, vanitvà vatvà . ma, pravanayati . mittve'pi asya ¤au jvalahvaletyàdinà kevalasya hrasvavikalpanàt sopasargasyaiva nityaü hrasvaþ . vanayati vànayati . vyàpçtirvyàpàraþ . ayantu kagevat kriyàmàtra ityanye . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 4,261a]>@
#<vana>#, ki upakçti÷raddhàghàta÷abdopatàpeùu . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-pakùe bhvàø-paraø-sakaøakaø ca-señ .) ki, vànayati vanati . ayaü kai÷cinna manyate . iti durgàdàsaþ ..

#<vana>#, da ïa u yàce . iti kavikalpadrumaþ .. (tanàøàtmaø-dvikaø-señ . udittvàt ktvàveñ .) da ïa, vanute . u, vanitvà vatvà . iti durgàdàsaþ ..

#<vanaü>#, klã strã, (vanatãti . van + pacàdyac . yadvà, vanyate sevyate iti . %<puüsi saüj¤àyàü ghaþ pràyeõa .>% 3 . 3 . 118 . iti ghaþ .) bahuvçkùayuktasthànam . (yathà, manuþ . 8 . 356 .
     %<parastriyaü yo'bhivadettãrthe'raõye vane'pi và .
     badãnàü vàpi sambhede sasaügrahaõamàpnuyàt ..>% striyàntu yathà, sàhityadarpaõe àrthivya¤janàyàm .
     %<kàlo madhuþ kupita eùa ca puùpadhanvà dhãrà vahanti ratikhedaharàþ samãràþ .
     kelãvanãyamapi va¤julaku¤jama¤ju ddårepatiþ kathaya kiü karaõãyamadya ..>%) tatparyàyaþ . añavã 2 araõyam 3 vipinam 4 gahanam 5 kànanam 6 . ityamarabharatau .. dàvaþ 7 davaþ 4 añaviþ 9 bhãrukam 10 jhàñam 11 guhinam 12 . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷atram 13 samajam 14 pràntaram 15 viktam 16 .. iti jañàdharaþ .. kàntàram 17 . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. gçhasamãpakartavyavanaü yathà --
     %<÷iviràbhyantare bhadrà sthàpità tulasã nçõàm .
     dhanaputtrapradàtrã ca puõyadà haribhàktidà .
     prabhàte tulasãü dçùñvà svarõadànaphalaü labhet ..
     màlatã yåthikà kundaü màdhavã ketakã tathà .
     nàge÷varaü mallikà ca kà¤canaü vakulaü ÷ubham ..
     aparàjità ca ÷ubhadà teùàmudyànamãpsitam .
     pårve ca dakùiõe caiva ÷ubhadaü nàtra saü÷ayaþ ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 102 adhyàyaþ .. mathuràyàü dbàda÷a vanàni yathà --
     %<ramyaü madhuvanaü nàma viùõusthànamanuttamam .
     taddaùñvà manujo devi sarvàn kàmànavàpnuyàt ..
     vanaü tàlavana¤caiva dvitãyaü vanamuttamam .
     tatra snàtvà naro devi kçtakçtyo hi jàyate ..
     tçtãyaü kumudaü nàma vanaü caivottamaü tathà .
     tatra gatvà naro devri kçtakçtyo hi jàyate ..
     ekàda÷ã kçùõapakùe màsi bhàdrapade hi yà .
     tatra snàto naro devi rudraloke mahãyate ..
     caturthaü kàbhyakavanaü vanànàü vanamuttamam .
     tatra gatvà naro devi mama loke mahãyate ..
     vimalasya ca kuõóe tu sarvaiþ pàpaiþ pramucyate .
     yastu pramu¤cate pràõàn mama lokaü sa gacchati ..
     pa¤camaü bahulavanaü vanasthànamanuttamam .
     tatra gatvà naro devi agnisthànaü sa gacchati ..
     yamunàyàþ pare pàre devànàmapi durlabham .
     asti bhadravanaü nàma ùaùñhaü vanamanuttamam ..
     tatra gatvà tu vasudhe madbhakto matparàyaõaþ .
     tadvanasya prabhàveõa nàgalokaü sa gacchati ..
     saptamantu vanaü bhåme khàdiraü lokavi÷rutam .
     tatra gatvà naro bhadre mama lokaü sa gacchati ..
     mahàvanaü càùñamantu sadaiva tu mama priyam .
     tasmin snàtvà tu manujo indraloke mahãyate ..
     lohajaü dhavalaü nàma lohajaïghena rakùitam .
     navamantu vanaü devi mahàpàtakanà÷anam ..
     vanaü vilvavanaü nàma da÷amaü devapåjitam .
     tatra gatvà tu manujo brahmaloke mahãyate ..
     ekàda÷antu bhàõóãraü yoginàü priyamuttamam .
     tasya dar÷anamàtreõa naro garbhaü na gacchati .
     bhàõóãraü samanupràpya vanànàü vanamuttamam ..
     vàsudevaü tato dçùñvà punarjanma na vidyate ..
     vçndàvanaü dvàda÷amaü vçndayà parirakùitam .
     mama caiva priyaü bhåme mahàpàtakanà÷anam ..
     vçndàvanantu govindaü ye pa÷yanti vasundhare .
     na te yamapuraü yànti vaikuõñhaü pràpnuyurnaràþ ..>% iti vàràhe mathuràtãrthavanadvàda÷akavarõanaü nàmàdhyàyaþ .. * .. vanavi÷eùe maraõaphalaü yathà --
     %<yadevaü kathitaü puõyaü mayà brahmamukhàccyutam .
     tat samagraü bhavettasya araõyeùåùareùu ca ..
     araõyàni pravakùyàmi tathà caivoùaràõi ca .
     saindhavaü daõóakàraõyaü naimiùaü kurujàïgalam ..
     upalàvçtamàraõyaü jambåmàrgo'tha puùkaram .
     himavàsastato'raõya uttamaþ parikãrtitaþ ..
     navaùveteùvaraõyeùu yastu pràõàn parityajet .
     brahmalokàtithirbhåtvà sa yàti paramaü padam ..>% iti devãpuràõe araõyoùarapra÷aüsà .. * .. araõye varõanãyàni yathà --
     %<araõye'hivaràhebhayåthasiühàdayo drumàþ .
     ÷ukakàkakapotàdyà bhillabhalladavàdayaþ ..>% udyàne varõanãyàni yathà --
     %<udyàne saraõiþ sarvaphalapuùpalatàdrumàþ .
     prikàlikekihaüsàdyàþ krãóàvàpyadhvagasthitiþ ..>% iti kavikalpalatàyàm 1 stavake 3 kusumam .. (÷aïkaràcàrya÷iùyasya hastàmalakasya ÷iùyàõàmupàdhivi÷eùe, puü . yaduktaü pràõatoùiõyàmavadhåtaprakaraõe .
     %<suramye nirjhare de÷e vane vàsaü karoti yaþ .
     à÷àpà÷avinirmukto vananàmà sa ucyate ..>%)

#<vanaü>#, klã, (vanyate sevyate iti . van + %<puüsi saüj¤àyàü ghaþ pràyeõa .>% 3 . 3 . 118 . ghaþ . iti nighaõñau devaràjayajvà . 1 . 12 . 9 .) jalam . (yathà, raghuþ . 9 . 22 .
     %<namayati sma sa kevalamunnataü vanamuce namuceraraye ÷iraþ ..>%) nivàsaþ . àlayaþ . iti medinã . ne, 19 .. (camasaþ . yathà, çkhede . 2 . 14 . 9 .
     %<adhvaryavaþ kartanà ÷ruùñimasmai vane nipåtaü vana unnayadhvam ..>% %<vane saübhajanãye vane udake nipåtamàpyàyanena ÷odhitaü somamunnayadhvamårdhvaü nayata . yadbà vane tadvikàre camase nipåtaü da÷àpavitreõa ÷odhitaü somaü vane camase unnayadhvam .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..) prasravaõam . iti hemacandraþ .. (ra÷miþ . iti nighaõñuþ . 1 . 5 . 8 .. %<vana ùaõa sambhaktau bhåvàdiþ parasmai padã . puüsi saüj¤àyàü ghaþ . vanyate sevyate ÷ãtàdinivàraõàya . athavà vanatirhiüsàrthaþ . vanyate hiüsyate'nena tamaþ . yadbà, vanu yàcane tanàdi àtmane bhàùà . vanyate yàcyate ùñaùñipradànàya . yadvà, vana÷abde bhåvàdiþ parasmaipadã vanyate ÷abdate ståyate stotçbhiþ .>% iti tatra devaràjayajvà .. yathà, çgvede . 1 . 24 . 7 .
     %<abudhne ràjà varuõo vanasya ..>%)

#<vanakadalã>#, strã, (vanodbhavà kadalã .) kàùñhakadalã . iti ràjanirghaõñaþ .. (vivçtirasyàþ kàùñhakadalã÷abde j¤àtavyà ..)

#<vanakandaþ>#, puü, (vanajàtaþ kandaþ .) vana÷åraõaþ . dharaõãkandaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vanakàrpàsã>#, strã, (vanodbhavà kàrpàsã .) vanodbhavakàrpàsaþ . tatparyàyaþ . triparõà 2 bhàradvàjã 3 vanodbhavà 4 . iti ratnamàlà ..

#<vanakoliþ>#, strã, (vanodbhavà koliþ .) vanajavadarã . tatparyàyaþ . karka÷ikà 2 phalakarka÷à 3 . iti koùàntaram ..

#<vanagocaraþ>#, puü, (vanaü gocaro de÷o yasya .) vyàdhaþ . iti kecit .. (vanaü jalaü gocaro nivàsasthànaü yasya . nàràyaõaþ . iti bhàgavatañãkàyàü ÷rãdharasvàmã . 3 . 18 . 3 .. tri, jalacaraþ . yathà, bhàgavate . 3 . 18 . 2 .
     %<muùõantamakùõà svaruco'ruõa÷riyà jahàsa càho vanagocaro mçgaþ ..>% kànanavihàrã . yathà, manuþ . 8 . 259 .
     %<sàmantànàmabhàve tu maulànàü sãmni sàkùiõàm .
     imànapyanuyu¤jãta puruùàn vanagocaràn ..>%)

#<vanagauþ>#, strã, (vanasya gauþ .) gavayaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vanacandanaü>#, klã, (vanajàtaü candanam .) aguru . devadàru . iti vi÷vaþ ..

#<vanacandrikà>#, strã, (vane candrikà jyotsneva .) mallikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vanacampakaþ>#, puü, (vanajàta÷campakaþ . ÷àkapàrthivavat samàsaþ .) vanajacampakapuùpavçkùaþ . tatparyàyaþ . vanadãpaþ 2 hemàhvaþ 3 sukumàraþ 4 . asya guõàþ . kañutvam . uùõatvam . vàtakaphanà÷itvam . varõyatvam . cakùuùyatvam . vraõaropaõatvam . vayaþstambhakàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 4,262a]>@
#<vanacchàgaþ>#, puü, (vanasya chàgaþ .) araõyacchagalaþ . tatparyàyaþ . eóakaþ 2 ÷i÷uvàhyakaþ 3 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (vane chàga iva .) ÷åkaraþ . iti ÷abdamàlà ..

#<vanajaü>#, klã, (vane jale jàyate iti . jan + óaþ .) ambujam . iti medinã . je, 28 .. (yathà, raghuþ . 5 . 73 .
     %<dãrgheùvamã niyamitàþ pañamaõóapeùu nidràü vihàya vanajàkùa ! vanàyude÷yàþ .
     vaktroùmaõà malinayanti purogatàni lehyàni saindhava÷ilà÷akalàni vàhàþ ..>% jalajàte vanodbhave ca tri . yathà, ràmàyaõe . 2 . 45 . 7 .
     %<dàråõi paribhinnàni vanajairupajãvibhiþ ..>%)

#<vanajaþ>#, puü, (vane jale araõye và jàyate iti . jan + óaþ .) mustakaþ . iti medinã . je, 28 .. gajaþ . iti vi÷vaþ .. vana÷åraõaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (tumburuphalam . tatparyàyo yathà --
     %<tumburuþ sauravaþ sauro vanajaþ sànujo'ndhajaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<vanajà>#, strã, (vane jàyate iti . jan + óaþ . ñàp .) mudgaparõã . iti medinã . je, 28 .. araõyakàrpàsã . vanyopodakã . a÷vagandhà . gandhapatrà . mi÷reyà . aindram . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vanajãraþ>#, puü, (vanodbhado jãraþ .) vanodbhavajãrakaþ . tatparyàyaþ . bçhatpàlã 2 såkùmapatraþ 3 araõyajãraþ 4 kaõaþ 5 . asya guõàþ . kañutvam . ÷ãtatvam . vraõanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vanatiktaþ>#, puü, (vaneùu vanodbhaveùu tiktaþ .) harãtakã . iti ÷abdamàlà ..

#<vanatiktà>#, strã, (vaneùu vanodbhaveùu madhye tiktà .) vanatiktikà . iti ratnamàlà ..

#<vanatiktikà>#, strã, (vanatiktà + kan . ñàpi ata itvam .) pàñhà . ityamaraþ . 2 . 4 . 84 .. (guõàdikamasyàþ pàñhà÷abde j¤eyam ..)

#<vanadaþ>#, puü, (vanaü jalaü dadàtãti . dà + kaþ .) meghaþ . iti ÷abdamàlà .. vanadàtari, tri ..

#<vanadamanaþ>#, puü, (vanajàto damanaþ .) araõyadamanaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vanadãpaþ>#, puü, (vanasya dãpa iva .) vanacampakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vanadhenuþ>#, puü, (vanasya dhenuriva .) gavayã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vanapallavaþ>#, puü, (vanamiva nivióaþ pallavo yasya .) ÷obhà¤janavçkùaþ . iti jañàdharaþ .. araõyajapatra¤ca ..

#<vanapàü÷ulaþ>#, puü, (vane pàü÷ulaþ pàpiùñhaþ .) vyàdhaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vanapippalã>#, strã, (vanodbhavà pippalã .) vanodbhavapippalã . tatparyàyaþ . såkùmapippalã 2 kùudrapippalã 3 vanakaõà 4 . asyà guõàþ . kañutvam . uùõatvam . tãkùõatvam . rucyatvam . dãpanatvam . sà àmà guõàóhyà . ÷uùkà svalpaguõà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vanapuùpà>#, strã, (vanamiva nivióaü puùpaü yasyàþ . ñàp .) ÷atapuùpà . iti ràjanirghaõñaþ .. (÷atapuùpà÷abde'syà vivaraõaü j¤àtavyam ..)

#<vanapårakaþ>#, puü, (vanajàtaþ pårako bãjapårakaþ .) vanabãjapårakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vanapriyaü>#, klã, (vaneùu vanajàteùu madhye priyam .) tvacam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vanapriyaþ>#, puü, (vanaü priyaü yasya .) kokilaþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 19 .. (yathà --
     %<ayi vanapriya vismçta eva kiü valibhujo vighaso bhavatàdhunà .
     yadanayaiva kuhåriti vidyayà na patata÷caraõau dharaõau tava ..>% ityudbhañaþ ..) araõyapriyamàtre, tri ..

#<vanabãjaþ>#, puü, (vanasya vanodbhavo và bãjo bãjapårakaþ .) vanabãjapårakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vanabãjakaþ>#, puü, (vanabãja + svàrthe kan .) vanabãjapårakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vanabãjapårakaþ>#, puü, (vanodbhavo bãjapårakaþ .) araõyajàtabãjapåraþ . tatparyàyaþ . vanajaþ 2 vanabãjakaþ 3 vanabãjaþ 4 atyamlà 5 gandhàmlà 6 vanodbhavà 7 devadåtã 8 pãtà 9 devadàsã 10 deveùñà 11 màtulaïgikà 12 pacanã 13 mahàphalà 14 . asya guõàþ . amlatvam . kañutvam . uùõatvam . rucipradatvam . vàtàmadoùakçmikapha÷vàsanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vanabhadrikà>#, strã, (vane bhadraü yasyàþ . tataþ ñàpi ata itvam .) bhadravalà . iti kecit ..

#<vanabhuk>#, [j] puü, (vanaü bhuïkte iti . van + bhuj + kvip .) çùabhauùadham . iti ÷abdacandrikà ..

#<vanamakùikà>#, strã, (vanasya makùikà .) daü÷aþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 27 ..

#<vanamallã>#, strã, (vanodbhavà mallã .) vanodbhavamallikà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vanamàlà>#, strã, (vanodbhavapuùparacità màlà . madhyapadalopisamàsaþ .) ÷rãkçùõasya màlà . tatsvaråpaü yathà --
     %<àjànulambinã màlà savvartukusumojjvalà .
     madhye sthålakadambàóhyà vanamàleti kãrtità ..>% iti ÷abdamàlà .. (vanapuùpasrak . yathà, raghuþ . 9 . 51 .
     %<grathitamaulirasau vanamàlayà tarupalà÷asavarõatanucchadaþ ..>%)

#<vanamàlinã>#, strã, (vanamàlã astyasyàmiti . iniþ . ïãp .) dvàrakàpurã . iti trikàõóa÷eùaþ .. vàràhã . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 4,262c]>@
#<vanamàlã>#, [n] puü, (vanamàlà astyasyeti . iniþ .) ÷rãkçùõaþ . ityamaraþ . 1 . 9 . 21 .. (nàràyaõaþ . yathà, pradyumnavijaye . 3 aïke .
     %<kamalayàmalayà vanamàlinaü girijayà giri÷a¤ca ni÷à vidhum .
     suvivçtà pariyojayato vidhe÷caturatà hyanuråpasamàgame ..>%)

#<vanamuk>#, [c] puü, (vanaü jalaü mu¤catãti . muc + kip .) meghaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (jalavarùiõi, tri . iti raghuþ . 9 . 22 ..)

#<vanamudgaþ>#, puü, (vanodbhavo mudgaþ .) mukuùñakaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 17 .. tatparyàyaþ . varakaþ 2 nigåóhakaþ 3 kulãnakaþ 4 khaõóã 5 . iti hemacandraþ . 4 . 239 .. asya anyaparyàyaguõau mukuùñamakuùñaka÷abdayordraùñavyau .. (yathà, su÷rute . 1 . 46 . vanamudgakalàyamakuùñamasåramardalyacaõakasatãnatripuñakahareõvàóhakãprabhçtayo vaidalàþ ..)

#<vanamudgà>#, strã, (vanamudga + ñàp .) mudgaparõã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vanamåtaþ>#, puü, meghaþ . vanaü jalaü måtaü baddhaü anena vanaü mu¤cati iti và manãùàdiþ . ityamarañãkàyàü bharatakçtajãmåta÷abdavyutpattidar÷anàt ..

#<vanamårdhajà>#, strã, (vanasya mårdhni jàyate iti . jan óaþ .) vanabãjapårakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vanamocà>#, strã, (vanodbhavà mocà .) kàùñhakadalã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vanaraþ>#, puü, (vànaraþ . pçùodaràditvàt hrasve sàdhuþ .) vànaraþ . iti bharatadviråpakoùaþ ..

#<vanaràjaþ>#, puü, (vanasya vane và ràjà . %<ràjàhaþsakhibhyaùñac .>% 5 . 4 . 91 . iti ñac .) siühaþ . iti ÷abdamàlà .. vanasya ràjà ca ..

#<vanalakùmãþ>#, strã, (vanasya lakùmãþ ÷obhà .) kadalã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vanavarvaraþ>#, puü, (vanodbhavo varvaraþ .) kçùõàrjakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vanavarvarikà>#, strã, (vanajàtà varvarikà .) araõyajavarvarã . vanavàvui iti bhàùà . tatparyàyaþ . sugandhiþ 2 suprasannakaþ 3 doùàkle÷ã 4 viùaghnaþ 5 sumukhaþ 6 såkùmapatrakaþ 7 nidràluþ 8 ÷ophahàrã 9 suvaktraþ 10 . asya guõàþ . uùõatvam . sugandhitvam . pi÷àcavàntibhåtaghnatvam . ghràõasantarpaõatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vanavallarã>#, strã, (vanodbhavà vallarã .) niþ÷reõikàtçõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vanavahniþ>#, puü, (vanasya vanodbhavo và vahniþ .) dàvànalaþ . iti hemacandraþ . 4 . 167 .. (yathà, kathàsaritsàgare . 56 . 343 .
     %<phaõàratnaprabhàjàlajañilaü vanavahninà .
     gçhãtamiva tenograhetihastena mårdhani ..>%)

#<vanavàsanaþ>#, puü, (vanaü vàsayati gandheneti . vàsi + lyuþ .) khaññàsaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

@<[Page 4,263a]>@
#<vanavàsã>#, [n] puü, (vanaü vàsayati surabhãkarotãti . vàsi + õiniþ .) çùabhanàmauùadham . muùkakavçkùaþ . vàràhãkandaþ . ÷àlmalãkandaþ . nãlamahiùakandaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (vane vasatãti . vas + õiniþ .) vanavàsakartari, tri .. (yathà, manuþ . 6 . 27 .
     %<tàpaseùveva vipreùu yàtrikaü bhaikùamàharet .
     gçhamedhiùu cànyeùu dvijeùu vanavàsiùu ..>%)

#<vanavçntàkã>#, strã, (vanasya vçntàkã vàrtàkã .) bçhatã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vanavrãhiþ>#, puü, (vanasya vrãhiþ .) nãvàraþ . iti hemacandraþ . 4 . 242 ..

#<vana÷åkarã>#, strã, (vanasya ÷åkarãva roma÷atvàt màüsalatvàcca .) kapikacchuþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (vanasya ÷åkarã .) àraõyavaràhã ca ..

#<vana÷åraõaþ>#, puü, (vanajàtaþ ÷åraõaþ .) vanodbhavaullaþ . vana ola iti bhàùà . tatparyàyaþ . sita÷åraõaþ 2 vanyaþ 3 vanakandaþ 4 araõya÷åraõaþ 5 vanajaþ 6 ÷veta÷åraõaþ 7 vanakaõóulaþ 8 . asya guõàþ . rucyatvam . kañutvam . uùõatvam . kçmigulma÷ålàdidoùasarvàrocakanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vana÷çïgàñaþ>#, puü, (vanasya ÷çïgàña iva kaõñhakàvçtatvàt .) gokùurakaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 99 .. (asya paryàyo yathà --
     %<gokùuraþ kùurako'pi syàt trikaõñaþ svàdukaõñakaþ .
     gokaõñako gokùurako vana÷çïgàña ityapi ..
     palaïkaùà svadaüùñrà ca tathà syàdikùugandhikà .>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<vana÷çïgàñakaþ>#, puü, (vana÷çïgàña + svàrthe kan .) gokùurakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vana÷obhanaü>#, klã, (vanaü jalaü ÷obhayatãti . ÷ubha + õic + lyuþ .) padmam . iti ÷abdacandrikà .. vanasya ÷obhàkartari, tri ..

#<vana÷và>#, [n] puü, (vanasya vane và ÷và kukkuraþ .) gandhamàrjàraþ . va¤cakaþ . vyàghraþ . iti medinã . ne, 207 ..

#<vanasaïkañaþ>#, puü, (vane saïkaño bàhulyaü yasya .) masåraþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<vanasamåhaþ>#, puü, (vanànàü samåhaþ .) araõyasaühatiþ . tatparyàyaþ . vanyà 2 . ityamaraþ . 2 . 4 . 4 .. vànyà 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. jalasamåha÷ca ..

#<vanasarojinã>#, strã, (vanasya sarojinã padminãva ÷obhàkaratvàt .) vanakàrpàsã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vanasthaþ>#, puü, (vane tiùñhatãti . sthà + kaþ .) mçgaþ . iti ÷abdacandrikà .. (vànaprasthaþ . yathà, manuþ . 5 . 137 .
     %<etacchaucaü gçhasthànàü dbiguõaü brahmacàriõàm .
     triguõaü syàdvanasthànàü yatãnàntu caturguõam ..>%) vanavàsini, tri .. (yathà, harivaü÷e . 152 . 21 .
     %<pravçttacakro nçpatirvanasthàn gajàn gajaiþ svairiva vãryadãptàn ..>%)

#<vanasthà>#, strã, (vane tiùñhati yà . sthà + kaþ . ñàp .) a÷vatthãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vanaspatiþ>#, puü, (vanasya patiþ . pàraskaràditvàt suñ .) vinà puùpaü phalidrumaþ . (yathà, manuþ . 1 . 47 .
     %<apuùpàþ phalavanto ye te vanaspatayaþ smçtàþ ..>%) vçkùamàtram . iti medinã . te, 216 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 141 . 16 .
     %<kathaü nu ÷àkhàstiùñheraü÷chinnamåle vanaspatau ..>%) sthàlãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (asya paryàyo yathà --
     %<nandãvçkùo'÷vatthabhedaþ praroho gajapàdapaþ .
     sthàlãvçkùaþ kùayataruþ kùãrã ca syàdbanaspatiþ ..>% iti bhàvaprakà÷e . 1 . 1 .. ghçtapçùñhasya puttravi÷eùaþ . yathà, bhàgavate . 5 . 20 . 21 .. %<àtmà madhuruho meghapçùñhaþ sudhàmà bhràjiùñho lohitavarõo vanaspatiriti ghçtapçùñhasutàþ ..>% vañavçkùaþ .. tatparyàyo yathà --
     %<vaño raktaphalaþ ÷çïgã nyagrodhaþ skandhajo dhruvaþ .
     kùãrã vai÷ravaõàvàso bahupàdo vanaspatiþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<vanaharidrà>#, strã, (vanodbhavà haridrà .) araõyajaharidrà . tatparyàyaþ . ÷olã 2 ÷olikà 3 vanàriùñà 4 . asyà guõàþ . kañutvam . gaulyatvam . rucyatvam . tiktatvam . dãpanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<araõyahaladãkandaþ kuùñhavàtàsranà÷anaþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<vanahàsaþ>#, puü, (vanasya hàsa iva prakà÷akatvàt .) kà÷atçõam . iti trikàõóa÷eùaþ .. kundavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vanahàsakaþ>#, puü, (vanahàsa + svàrthe kan .) kà÷atçõam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vanàkhuþ>#, puü, (vanasyàkhuþ .) ÷a÷akaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vanàkhukaþ>#, puü, mudgaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vanàjaþ>#, puü, (vanasya ajaþ .) vanacchàgaþ . tatparyàyaþ . ióikkaþ 2 ÷i÷uvàhakaþ 3 pçùñha÷çïgaþ 4 . iti hemacandraþ . 4 . 344 ..

#<vanàñuþ>#, puü, varvaõà . nãlamakùikà . iti ÷abdacandrikà ..

#<vanàmalaþ>#, puü, (vanasya àmala àmalaka iva .) kçùõapàkaphalaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<vanàmraþ>#, puü, (vanasya àmra iva .) ko÷àmraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (guõàdivi÷eùo'sya ko÷àmra÷abde j¤eyaþ ..)

#<vanàyuþ>#, puü, de÷avi÷eùaþ . yathà --
     %<gayà gaya÷ca vànàyurbanàyuryadusàtvatam .>% iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 8 . 7 . 11 .
     %<àjàneyaiþ saindhavaiþ pàrvatãyairnadãjakàmbojavanàyuvàhlikaiþ ..>% dànavavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 65 . 30 .
     %<gariùñha÷ca vanàyu÷ca dãrghajihva÷ca dànavaþ ..>%)

#<vanàyujaþ>#, puü, (vanàyau de÷e jàyate iti . jana + óaþ .) vanàyude÷odbhavaghoñakaþ . asya råyàntaraü vànàyujaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vanàriùñà>#, strã, (vanajàtà ariùñeva .) vanaharidrà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vanàrcakaþ>#, puü, (vanasya arcaka iva . niyatapuùpacàyitvàt tathàtvam .) puùpajãvã . màlàkàraþ . iti jañàdharaþ ..

#<vanàrdrakà>#, strã, (vanodbhavà àrdrakà .) vanabhavàrdrakam . iti ràjanirghaõñaþ .. asyàþ paryàyaguõau aindra÷abde draùñavyau ..

#<vanàlikà>#, strã, (vanaü alati bhåùayatãti . ala + õvul . ñàpi ata itvam .) hasti÷uõóã . yathà --
     %<vajravallyasthisaühàro hasti÷uõóã vanàlikà .>% iti hàràvalã . 95 ..

#<vanà÷rayaþ>#, puü, (vanameva à÷rayo yasyàþ .) droõakàkaþ . iti jañàdharaþ .. (araõyà÷rayiõi, tri . yathà, màrkaõóeye . 109 . 43 .
     %<sãdiùyatyakhilo lokastvayi bhåpa ! vanà÷raye ..>%)

#<vanàhiraþ>#, puü, (vanasya àhiraþ .) ÷åkaraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vaniþ>#, puü, agniþ . khani kaùi aji asi vasi sani dhvani granthi valibhya÷ca . ityanena vanadhàtoþ pårvànuvçtta-ipratyayena niùpannaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ . 4 . 139 ..

#<vanitaþ>#, tri, (vana + ktaþ .) yàcitaþ . sevitaþ . iti medinã . te, 149 ..

#<vanità>#, strã, (vana + kta . ñàp .) jàtaràgastrã . strãsàmànyam . iti medinã . te, 149 .. (yathà, raghuþ . 2 . 19 .
     %<va÷iùñhadhenoranuyàyinaü tamàvartamànaü vanità vanàntàt .
     papau nimeùàlasapakùmapaïktirupoùitàbhyàmiva locanàbhyàm ..>%)

#<vanã>#, strã, vanam . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, sàhityadarpaõe . 2 .
     %<kelãvanãyamapi va¤julaku¤jama¤juþ ..>%)

#<vanã>#, [n] puü, (vanaü à÷rayatvenàstyasyeti . vana + iniþ .) vànaprasthaþ . yathà -- %<gçhamedhã ÷aradvasantayoþ vrãhiyavàbhyàü yajeta vanã varùàsu ÷yàmàkairàpatkalpe'nyaiþ puràtanairvà .>% iti ÷ràddhacintàmaõau hàrãtaþ ..

#<vanãkaþ>#, tri, yàcakaþ . ityamarañãkàsàrasundarã ..

#<vanãyakaþ>#, tri, (vaniü yàcanamicchatãti . kyac . tato õvul .) yàcakaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 49 ..

@<[Page 4,264a]>@
#<vanekùudrà>#, strã, (vane kùudrà . aluksamàsaþ .) kara¤jaþ . iti ratnamàlà ..

#<vanecaraþ>#, tri, (vane caratãti . cara + %<careùñaþ .>% iti ñaþ . tatpuruùe kçtãtyaluk .) araõyacàrã . yathà --
     %<vanecaràõàü vanitàsakhànàü darãgçhotsaïganiùaktabhàsaþ .
     bhavanti yatrauùadhayo rajanyàmatailapåràþ suratapradãpàþ ..>% iti kumàrasambhave 1 sargaþ ..

#<vanejyaþ>#, puü, (vane ijyaþ påjyaþ .) vaddharasàlaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vanesarjaþ>#, puü, (vane sarja iva .) asanavçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<vanodbhavà>#, strã, (vane udbhavo yasyàþ .) vanakàrpàsã . iti ratnamàlà ..

#<vanaukàþ>#, [s] puü, (vanameva oko gçhaü yasya .) vànaraþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 3 .. (vanavàsini, tri . yathà, bhàgavate . 4 . 9 . 21 .
     %<dharmo'gniþ ka÷yapaþ ÷akro munayo ye vanaukasaþ .
     caranti dakùiõãkçtya bhramanto yat satàrakàþ ..>%)

#<vandakà>#, strã, vandà . yathà --
     %<vandàkà ÷ekharã sevyà vandà ca vandakeùyate ..>% iti bharatadhçtahaóóaþ ..

#<vandathaþ>#, puü, (vandate stauti vandyate ståyate iti và . vanda + %<÷ãï÷apirugamiva÷cijãvipràõibhyo'thaþ .>% ityatra va¤cãtyasya sthàne vandãti pàñho'pi bahusammataþ ityato'thaþ .) stotà . stutyaþ . vandidhàtorathapratyayena niùpannaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<vandanaü>#, klã, (vandate'neneti . vanda + karaõe lyuñ .) vadanam . iti ÷abdacandrikà .. (vanda + bhàve lyuñ .) praõàmaþ . sa tu ùoóa÷adhàbhaktyantargatabhaktivi÷eùaþ . yathà . pàdmottarakhaõóe ÷ivapàrvatãsaüvàde .
     %<àdyaü tu vaiùõavaü proktaü ÷aïkhacakràïkanaü hareþ .
     dhàraõa¤cordhvapuõóràõàü tanmantràõàü parigrahaþ ..
     arcana¤ca japo dhyànaü tannàmasmaraõaü tathà .
     kortanaü ÷ravaõa¤caiva vandanaü pàdasevanam ..
     tatpàdodakasevà ca tanniveditabhojanam .
     tadãyànà¤ca saüsevà dvàda÷ãbrataniùñhatà ..
     tulasãropaõaü viùõordevadevasya ÷àrïgiõaþ .
     bhaktiþ ùoóa÷adhà proktà bhavabandhavimuktaye ..>% iti haribhaktivilàse 11 vilàsaþ .. ùoóa÷opacàrapåjàntargata÷eùopacàraþ . yathà --
     %<àsanaü svàgataü pàdyamarghyamàcamanãyakam .
     madhuparkàcamanasnànavasanàbharaõàni ca .
     gandhapuùpe dhåpadãpau naivedyaü vandanaü tathà ..>% ityàhrikatattve àcàracintàmaõiþ .. * .. atha vandanam .
     %<praõamedatha sàùñàïgaü tanmudrà¤ca pradar÷ayet .
     pañhet pratipraõàma¤ca prasãda bhagavanniti ..>% taduktamekàda÷e ÷rãbhagavatà .
     %<stavairuccàvacaiþ stotraiþ pauràõaiþ pràkçtairapi .
     stutvà prasãda bhagavanniti vandeta daõóavat ..>% atha praõàmavidhiþ . kàlikàpuràõe .
     %<yaþ svayaü gadyapadyàbhyàü ghañitàbhyàü namaskçtim .
     ÷iro matpàdayoþ kçtvà bàhubhyà¤ca parasparam .
     prapannaü pàhi màmã÷a bhãtaü mçtyumahàrõavàt ..>% ki¤càgame .
     %<dorbhyàü padbhyà¤ca jànubhyàmurasà ÷irasà dç÷à .
     manasà vacasà ceti pràõàmo'ùñàïga ãritaþ ..
     jànubhyà¤caiva bàhubhyàü ÷irasà vacasà dhiyà .
     pa¤càïgakaþ praõàmaþ syàt påjàsu pravaràvimau ..>% iti ..
     %<garuóaü dakùiõe kçtvà kuryàttatpçùñhato budhaþ .
     ava÷ya¤ca praõàmàüstrãn ÷akta÷cedadhikàdhikàn ..>% tathà ca nàradapa¤caràtre .
     %<sandhiü vãkùya hariü càdyaü gurån svagurumeva ca .
     dbicaturviü÷adathavà caturviü÷attadardhakam .
     namettadardhamathavà tadardhaü sarvathà namet ..>% viùõudharmottare .
     %<devàrcàdar÷anàdeva praõamenmadhusådanam .
     sthànàpekùà na kartavyà iùñàrcàü dvijasattamàþ .
     devàrcàdçùñapåtaü hi ÷uci sarvaü prakãrtitam ..>% atha namaskàramàhàtmyam . nàrasiühe .
     %<namaskàraþ smçto yaj¤aþ sarvayaj¤eùu cottamaþ .
     namaskàreõa caikena naraþ påto hariü vrajet ..>% skànde .
     %<daõóapraõàmaü kurute viùõave bhaktibhàvitaþ .
     reõusaükhyaü vaset svarge ÷atamanvantaraü naraþ ..>% tatraiva ÷rãkçùõanàradasaüvàde .
     %<praõamya daõóavadbhåmau namaskàreõa yo'rcayet .
     sa yàü gatimavàpnoti na tàü kratu÷atairapi ..
     namaskàreõa caikena naraþ påto hariü vrajet ..>% tatraiva ÷ivomàsaüvàde .
     %<bhåmimàpãóya jànubhyàü ÷ira àropyavai bhuvi .
     praõamet yo hi deve÷aü so'÷vamedhaphalaü labhet ..>% tatraivànyatra .
     %<tãrthakoñisahasràõi tãrthakoñi÷atàni ca .
     nàràyaõapraõàmasya kalàü nàrhanti ùoóa÷ãm ..
     ÷àñhyenàpi namaskàraü kurvataþ ÷àrïgadhanvine .
     ÷atajanmàrjitaü pàpaü tatkùaõàdeva na÷yati ..
     reõuguõñhitagàtrasya kaõà dehe bhavanti ye .
     tàvadbarùasahasràõi viùõuloke mahãyate ..>% viùõudharmottare .
     %<abhivàdya jagannàrtha kçtàrtha÷ca tathà bhavet .
     namaskàrakriyà tasya sarvapàpapraõà÷inã ..
     jànubhyàü caiva pàõibhyàü ÷irasà ca vicakùaõaþ .
     kçtvà praõàmaü devasya sarvàn kàmanavàpnuyàt ..>% brahmapuràõe .
     %<anàdinidhanaü devaü daityadànavadàraõam .
     ye namanti narà nityaü nahi pa÷yanti te yamam ..
     ye janà jagatàü nàthaü nityaü nàràyaõaü dbijàþ .
     namanti nahite viùõoþ sthànàdanyatra gàminaþ ..>% nàradãye .
     %<eko'pi kçùõasya sakçtpraõàmo da÷à÷vamedhàvabhçtairna tulyaþ .
     da÷à÷vamedhã punareti janma kçùõapraõàmã na punarbhavàya ..>% bhaktisudhodaye .
     %<viùõordaõóapraõàmàrthaü bhaktena patatà bhuvi .
     pàtitaü pàtakaü kçtsnaü nottiùñhati punaþ saha ..
     api pàpaü duràcàraü naraü tvatpraõataü hare .
     nekùante kiïkarà yàmyà ulåkàstapanaü yathà ..>% ÷rãviùõupuràõe . ÷rãyamasya nijabhañànu÷àsane .
     %<harimamaragaõàrcitàïghripadmaü praõamati yaþ paramàrthato hi martyaþ .
     tamapagatasamastapàpabandhaü vraja parihçtya yathàgnimàjyasiktam ..>% brahmavaivarte .
     %<÷araõàgatarakùaõodyataü harimã÷aü praõamanti ye naràþ .
     na patanti bhavàmbudhau sphuñaü patitànuddharati sma tànasau ..>% aùñamaskandhe ca valivàkye .
     %<aho praõàmàya kçtaþ samudyamaþ prapannabhaktàrthavidhau samàhitaþ .
     yallokapàlaistvadanugraho'marairalabdhapårvàpasade'sure'rpitaþ ..>% ataeva nàràyaõavyåhastave .
     %<aho bhàgyamaho bhàgyamaho bhàgyaü nçõàmidam .
     yeùàü haripadàbjàgre ÷iro nyastaü yathà tathà ..>% ki¤ca nàrasiühe ÷rãyamoktau .
     %<tasya vai nàrasiühasya viùõoramitatejasaþ .
     praõàmaü ye prakurvanti teùàmapi namo namaþ ..>% bhaviùyottare ca jaladhenuprasaïge .
     %<viùõordevajagaddhàturjanàrdanajagatpateþ .
     praõàmaü ye prakurvanti teùàmapi namo namaþ ..>% ityàdi .. * .. atha praõàmanityatà . bçhannàradãye tu vçkopàkhyànàrambhe .
     %<sakçdbà na namedyastu viùõave ÷armakàriõe .
     ÷avopamaü vijànãyàt kadàcidapi nàlapet ..>% ki¤ca pàdme . vai÷àkhamàhàtmye yamabrà hmaõasaüvàde .
     %<pa÷yanto bhagavaddvàraü nàma÷astraparicchadam .
     akçtvà tatpraõàmàdi yànti te narakaukasaþ ..>% atha namaskàraniùiddhàni . viùõusmçtau .
     %<janmaprabhçti yatki¤cit pumàn ve dharmamàcaret .
     sarvaü tanniùphalaü yàti ekahastàbhivàdanàt ..>% vàràhe .
     %<vastrapràvçtadehastu yo naraþ praõameta màm .
     ÷vitrã sa jàyate mårkhaþ saptajanmani bhàmini ! ..>% ki¤cànyatra .
     %<agre pçùñhe dhàmabhàge samãpe garbhamandire .
     japahomanamaskàràn na kuryàt ke÷avàlaye ..>% api ca .
     %<sakçdbhåmau nipatito na ÷aktaþ praõamenmuhuþ .
     utthàyotthàya kartavyaü daõóavat praõipàtanam ..
     tataþ pradakùiõàü kuryàt bhaktyà bhagavato hareþ .
     nàmàni kãrtayan ÷aktau tà¤ca sàùñàïgavandanàm ..>% iti haribhaktivilàse 8 vilàsa .. * .. anyat namaskàra÷abde praõàma÷abde ca draùñavyam .. (viùavi÷eùaþ . yathà, çgvede . 7 . 51 . 2 .
     %<yadvijàman paruùi vandanaü bhuvat ..>% asuraþ . rakùovi÷eùaþ . iti çgbhàùye sàyaõaþ . 7 . 21 . 5 ..)

#<vandanamàlà>#, strã, (vandanàrthà màlà yatra sà .) toraõam . iti halàyudhaþ . 2 . 146 .. (vandanàrthà màlà iti karmadhàraye .) rambhàstambhacatuùñayaveùñitàmrapatraracitamàlà . yathà,
     %<kuryàdvandanamàlàü yo rambhàstambhaiþ su÷obhanaiþ .
     cåtavçkùodbhavaiþ patrairjàgare cakrapàõinaþ ..
     yugàni patrasaükhyànàü svarge tasyotsavo bhavet .
     påjyate vàsavàdyai÷ca krãóate càpsarovçtaþ ..>% iti haribhaktivilàse 13 vilàsaþ ..

#<vandanamàlikà>#, strã, (vandanamàlà + svàrthe kan .) vahirdvàropari ÷ubhadà màlà . yathà --
     %<toraõordhve tu maïgalyaü dàmavandanamàlikà ..>% iti hemacandraþ . 4 . 74 ..

#<vandanà>#, strã, (vanda + %<ghaññivandividibhya÷ceti vàcyam .>% 3 . 3 . 107 . ityasya vàrtikoktyà yuc . ñàp .) stutiþ . tatparyàyaþ . samãcã 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. homabhasmanà tilakam . yathà --
     %<ai÷ànyàmàharedbhasma ÷rucà vàtha ÷ruveõa và .
     vandanàü kàrayettena ÷iraþkaõñhàü÷akeùu ca .
     ka÷yaprasyetimantreõa yathànukramayogataþ ..>% iti tithyàditattve va÷iùñhavacanam ..

#<vandanã>#, strã, (vanda + lyuñ . ïãp .) natiþ . jãvàtuþ . vañã . yàcanakarma . iti medinã . ne, 97 .. kvacit pustake vañãsthàne kañã yàcanakarmasthàne màcalakarma iti ca pàñhaþ . tatra tu pavargãyabakàràdau likhito'yaü ÷abdaþ . kintu vadi ïa nutyabhivàdayorityasmàt anañpratyayaniùpannatvàt antaþsthavakàràdau likhitaþ ..

#<vandanãyaþ>#, tri, (vadi + anãyar .) stavanãyaþ . vandyaþ . vanditavyaþ . vadadhàtoranãyapratyayena niùpannaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 7 . 80 . 30 .
     %<tataþ ÷uddhàptamàsàdya jànubhyàü bhåtale sthitaþ .
     ÷irasà vandanãyaü tamabhivandya jagatpatim ..>%)

#<vandanãyaþ>#, puü, (vandyate bheùajàrthaü ståyate iti . vadi + anãyar .) pãtabhçïgaràjaþ . iti ràjanirghaõñaþ .

@<[Page 4,265b]>@
#<vandanãyà>#, strã, (vadi + karmaõi anãyar . ñàp .) gorocanà . iti trikàõóa÷eùaþ .. (vivçtirasyà gorocanà÷abde vij¤eyà ..)

#<vandà>#, strã, (vandate aparavçkùamiti . vadi + ac . ñàp .) vçkùoparivçkùaþ . vàüdu iti paragàchà . iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . vçkùàdanã 2 vçkùaruhà 3 jãvantikà 4 . ityamaraþ .. vandàkà 5 ÷ekharã 6 sevyà 7 vandakà 8 . iti bharatadhçtahaóóaþ .. vandakaþ 9 nãlavallã 10 iti ratnamàlà .. vandàkã 11 paravàsikà 12 iti ÷abdaratnàvalã .. va÷inã 13 puttriõã 14 vandyà 15 parapuùñà 16 parà÷rayà 17 . iti ÷abdacandrikà .. latàvi÷eùaþ . bhikùukã . iti medinã . de, 10 .. asyàþ paryàyàntaraü guõà÷ca vandàka÷abde draùñavyàþ ..

#<vandàkaþ>#, puü, vçkùoparivçkùaþ . vàüdà iti hindã bhàùà . tatparyàyaþ . pàdaparuhà 2 ÷ikharã 3 tarurohiõã 4 vçkùàdanã 5 vçkùaruhà 6 kàmavçkùaþ 7 ÷aikharã 8 ke÷aråpà 9 taruruhà 10 tarusthà 11 gandhamàdanã 12 kàminã 13 tarubhuk 14 ÷yàmà 15 upadã 16 . asya guõàþ . tiktatvam . ÷i÷iratvam . kaphapitta÷ramàpahatvam . va÷yàdisiddhidatvam . vçùyatvam . kaùàyatvam . rasàyaõatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<vandàkaþ syàddhimastiktaþ kaùàyamadhuro rase .
     maïgalyaþ kaphavàtàsrarakùovraõaviùàpahaþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<vandàkà>#, strã, vandà . iti bharatadhçtahaóóaþ ..

#<vandàkã>#, strã, vandà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vandàruþ>#, tri, (vandate stauti abhivàdayatãti . vanda + %<÷çvandyoràruþ .>% 3 . 2 . 173 . iti àruþ .) vandana÷ãlaþ . tatparyàyaþ . abhivàdakaþ 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 28 .. abhivàdayità 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, çgvede . 1 . 147 . 2 .
     %<pãyati tvo anutvo gçõati vandàrusta tanvaü vande agne ..>% stotre, klã . iti çgvedabhàùye sàyaõaþ . 4 . 43 . 1 ..)

#<va(ba)ndiþ>#, strã, (vandate stauti nçpàdikaü svamuktyarthamiti . vadi + %<sarvadhàtubhya in .>% uõàø 4 . 117 . iti in .) àkçùñamanuùyagavàdiþ . kayedã iti bhàùà . tatparyàyaþ . pragrahaþ 2 upagrahaþ 3 vandã 4 . ityamarabharatau .. vandikà 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. sopànakaþ . ityuõàdikoùaþ .. (mlahaþ . yathà, bhàgavate . 6 . 1 . 22 .
     %<vandyakùaiþ kaitavai÷cauryairgarhitàü vçttimàsthitaþ ..>% puü, stutipàñhakaþ . yathà, harivaü÷e . 112 . 50 .
     %<såtamàgadhavandãnàmekaikasya sahasrikam ..>%)

@<[Page 4,265c]>@
#<va(ba)ndigràhaþ>#, puü, (vandimiva gçhasthaü gçhõàtãti . graha + õaþ .) agnyàyudhadevatàgàrabhedakaþ . (óàkàita iti bhàùà ..) yathà -- vandigràhàüstathà vàjiku¤jaràõà¤ca hàriõaþ . asahyaghàtina÷caiva ÷ålànàropayennaràn .. vandigràhàdãn balàvaùñambhena ghàtakàü÷ca naràn ÷ålànàropayet . aya¤ca vadhaprakàravi÷eùopade÷aþ .
     %<agnyàgàràyudhàgàradevatàgàrabhedakàn .
     hastya÷varathahartéü÷ca hanyàdevàvicàrayan ..>% iti manusmaraõàt . iti mitàkùaràvyavahàrakàõóe daõóaprakaraõam ..

#<va(ba)ndicauraþ>#, puü, (vandimiva vidhàya cauraþ apahàrakaþ . gçhasthaü vandimiva kçtvà samastadravyàõàmapahàrakatvàdasya tathàtvam .) vandigràhaþ . tatparyàyaþ . màcalaþ 2 . iti hàràvalã . 145 .. vandãkàraþ 3 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<va(ba)ndipàñhaþ>#, puü, (vadi + bhàve in . vandiþ stutistasyàþ pàñho yatra .) stutigranthaþ . tatparyàyaþ . bhogàvalã 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<va(va)ndã>#, strã, (vandi + %<kçdikàràdaktinaþ .>% iti ïãù .) vandiþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, kumàre . 2 . 52 .
     %<goptàraü surasainyànàü yaü puraskçtya gotrabhit .
     pratyàneùyati ÷atrubhyo vandãmiva jaya÷riyam ..>%)

#<va(ba)ndã># [n], puü, (vandate stauti nçpàdãnniti . vadi stutau + õiniþ .) ràjàderyàtràdau vãryàdastutikàrakaþ . tatparyàyaþ . stutipàñhakaþ 2 . ityamaraþ .. màgadhaþ 3 magadhaþ 4 . ityanye . iti taññãkàyàü bharataþ .. (yathà, raghuþ . 4 . 6 .
     %<parikalpitasànnidhyà kàle kàle ca vandiùu .
     stutyaü stutibhirarthyàbhirupatasthe sarasvatã ..>%) asyotpattiryathà --
     %<kùattriyàdviprakanyàyàü såto bhavati jàtitaþ .
     vai÷yànmàgadhavaidehau ràjavipràïganàsutau ..>% iti mànave 10 adhyàyaþ .. * .. ÷ràddhottaramasmai ÷aktito dànasyàkaraõe nindà yathà --
     %<vandibhya÷caivamarthibhyo'nnàrthibhya÷cannamarthitaþ .
     yadi tatra na dadyàttu viphalaü ÷àktato bhavet ..>% vandino vãryastotàraþ . arthitaþ san yadi ebhyo'nnaü na dadyàt ÷ràddhaü viphalaü bhavedityarthaþ .
     %<såtàþ pauràõikàþ proktà màgadhà vaü÷a÷aüsakàþ .
     vandinastvamalapraj¤àþ prastàvasadç÷oktayaþ ..>% ityukteþ . ittha¤ca ÷ràddhottaradànaniùedhàt ÷ràddhe vandiprabhçtibhyo dànàkaraõe nindà÷ravaõàcca ÷ràddhàt pårbaü tadarthaü bhojyàdikaü utsçjet . iti ÷ràddhatattvam .. (bhçtyaþ . yathà, bhàgavate . 11 . 4 . 15 .
     %<omityàde÷amàdàya natvà taü suravandinaþ .
     urva÷ãmapsaraþ÷reùñhàü puraskçtya divaü yayuþ ..>% %<suravandino devabhçtyàþ .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã ..)

#<va(ba)ndãkàraþ>#, puü, (vandãvat gçhasthaü karotãti . kç + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ .) vandigràhaþ . óàkàita iti bhàùà . tatparyàyaþ . màcalaþ 2 prasahyacauraþ 3 cillàbhaþ 4 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vandyà>#, strã, (vandyate ståyate iti . vadi + õyat .) vandà . iti ÷abdacandrikà .. gorocanà . iti bhàvaprakà÷aþ .. (vandanãye, tri . yathà, sàhityadarpaõe 1 paricchede .
     %<à÷ãþ paramparàü vandyàü karõe kçtthà kçpàü kuru ..>% yathà ca bhàgavate . 4 . 12 . 26 .
     %<àtiùñha jagatàü vandyaü tadviùõoþ paramaü padam ..>%)

#<vandraü>#, klã, (vandyate ståyate iti . vadi stutau + %<sphàyita¤cãti .>% uõàø 2 . 13 . iti rak .) kalyàõam . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<vandraþ>#, tri, (vandate stauti devàdãn påjàkàle iti . vadi + rak .) påjakaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<vanyaü>#, klã, (vane bhavam . vana + yat .) tvacam . iti ràjanirghaõñaþ .. (kuñannañam . tatparyàyo yathà --
     %<kuñannañaü paraü vanyaü mustàbha¤ca parãlavam ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

#<vanyaþ>#, tri, (vane bhavaþ . van + yat .) vanodbhåtaþ . iti medinã . ye, 54 .. (yathà, raghuþ . 1 . 45 .
     %<haiyaïgavãnamàdàya ghoùavçddhànupasthitàn .
     nàmadheyàni pçcchantau vanyànàü màrga÷àkhibàm ..>%)

#<vanyaþ>#, puü, (vana + yat .) vana÷åraõaþ . vàràhãkandaþ . devanalaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (kùãravidàrã . tatparyàyo yathà --
     %<kùãrã ÷avaraparõyàkhyaþ snukchadaþ kuùñhanà÷anaþ .
     vanyo målakamålàbhaþ svaskandaþ sa ca ka¤cukã ..>% iti baidyakaratnamàlàyàm ..)

#<vanyà>#, strã, (vanànàmaraõyànàü jalànàü và saühatiþ . van + %<pà÷àdibhyo yaþ .>% 4 . 2 . 49 . iti yaþ .) vanasamåhaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 4 .. jalasaühatiþ . iti medinã . ye, 54 .. mudgaparõã . (tatparyàyo yathà, ratnamàlàyàm .
     %<mudgaparõã kùudrasahà kàmudgà siühaparõikà .
     vanyà màrjàragandheti sårpaparõyàvubhe ca te ..>%) gopàlakarkañã . gu¤jà . mi÷reyà . bhadramustà . gandhapatrà . iti ràjanirghaõñaþ .. (a÷vagandhà . tatparyàyo yathà --
     %<hayagandhà÷vagandhàkhyà vàjigandhà÷vagandhakaþ .
     vanyà turagagandhà ca kambukà÷vàvarohakaþ ..>% balyà kvacit dç÷yate . iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

#<vanyopodakã>#, strã, (vanyà vanodbhåtà upodakã .) latàvi÷eùaþ . vanapuü i iti bhàùà . tatparyàyaþ . vanajà 2 vanasàhvayà 3 . asyà guõàþ . tiktatvam . kañutvam . uùõatvam . rocanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vanraþ>#, puü, (vanati bhàgamarhatãti . vana sambhaktau + %<çjrendràgravajreti .>% uõàø 2 . 28 . iti ranpratyayaþ .) aü÷ã . bhàgã . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<vapa>#, au ¤a óu ai muõóatantubãjoptyoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-ubhaø-sakaø-aniñ .) au, vaptà . ¤a, vapati vapate . óu, uptrimam . muõóo muõóitakaraõam . vapati mastakaü nàpitaþ . vapati tantuü tantravàyaþ . yadi vapati kçùàõaþ kùetramàsàdya bãjam . iti durgàdàsaþ ..

#<vapaþ>#, puü, (vap + ghaþ .) ke÷amuõóanam . bãjavapanam . iti vapadhàtorbhàve'lpratyayena niùpannaþ ..

#<vapanaü>#, klã, (vap + bhàve lyuñ .) ke÷amuõóanam . (yathà, manuþ . 5 . 140 .
     %<÷ådràõàü màsikaü kàryaü vapanaü nyàyavartinàm ..>%) bãjàdhànam . iti medinã . ne, 122 ..

#<vapanã>#, strã, (upyate mastakàdikamasyàmiti . vap + adhikaraõe lyuñ . ïãp .) nàpita÷àlà . iti hemacandraþ . 4 . 66 .. (tantuvàya÷àlà . iti tatdhàtvarthadar÷anàt ..)

#<vapà>#, strã, (upyate'treti . vap + bhidàdyaï . ñàp .) chidram . (yathà, ÷atapathabràhmaõe . 6 . 3 . 3 . 5 . %<atha valmãkavapà suùirà vyadhve nihità bhavati ..>%) medaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 64 .. (yathà, ràmàyaõe . 1 . 14 . 36 .
     %<patattriõastasya vapàmuddhçtya niyatandriyaþ .
     çtvik paramasampannaþ snapayàmàsa ÷àstrataþ ..>% sà ca hçdayasthadhàtuþ . yathà . %<tvak ca lohita¤ca màüsa¤ca meda÷ca nàbhi÷ca hçdaya¤ca kloma ca yakçcca plãhà ca pukkau ca vasti÷ca purãùàdhàna¤càmà÷aya÷ca pakvà÷aya÷cottaraguda¤càdharaguda¤ca kùudràntra¤ca vapà ca vapàvahana¤ceti màtçjàni .>% iti carake ÷àrãrasthàne tçtãye'dhyàye ..)

#<vapilaþ>#, puü, (vapati bãjamiti . vap + ilac .) pità . ityuõàdikoùaþ ..

#<vapuþ>#, [s] klã, (upyante dehàntarabhogasàdhanabãjãbhåtàni karmàõyatreti . vap + %<artipévapiyajãti .>% uõàø 2 . 118 . iti usiþ .) ÷arãram . ityamaraþ . 2 . 6 . 70 .. (yathà, raghuþ . 2 . 47 .
     %<ekàtapatraü jagataþ prabhutva navaü vayaþ kàntamidaü vapu÷ca ..>%) pra÷astàkçtiþ . iti medinã . se, 36 .. (aü÷aþ . yathà, manuþ . 5 . 96 .
     %<aùñànàü lokapàlànàü vapurdhàrayate nçpaþ ..>% %<vapustejo'ü÷aþ .>% iti medhàtithiþ .. strã, svanàmakhyàtà dakùakanyà . sà tu dharmaràjasya patnã . yathà, màrkaõóeye . 50 . 21 .
     %<buddhirlajjà vapuþ ÷àntiþ siddhiþ kãrtistrayoda÷ã .
     patnyarthe pratijagràha dharmo dàkùàyaõãþ prabhuþ ..>%)

#<vapuþsravaþ>#, puü, (vapuùaþ ÷arãràt sravaþ kùaraõaü yasya .) ÷arãrastharasadhàtuþ . iti ràjanirdhaõñaþ ..

#<vapunaþ>#, puü, (vapa + unac . vayuna + pçùodaràditvàt yasya paþ iti kecit .) devatà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vapuùà>#, strã, havuùà . iti bhàvaprakà÷aþ .. (råpe, klã . yathà, çgvede . 3 . 2 . 15 .
     %<rathaü na citraü vapuùàya dar÷ataü manurhitaü sadamidràya ãmahe ..>% %<vapuùàya råpàrthaü dar÷ataü dar÷anãyam .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<vapuùñamà>#, strã, padmacàriõã . iti jañàdharaþ .. (kà÷ãràjasya kanyà . janamejayasya patnã . sà tu rambhà nàmàpsarà . janamejayakçtà÷vamedhakàle indreõeyama÷vapraviùñena dharùitàsãdato janamejayeneyaü parityaktàpi punargandharvaràjavi÷vàvasuvàkyena gçtãtà . etadvivaraõantu harivaü÷e 188 adhyàye draùñavyam ..)

#<vaptà>#, [ç] puü, (vapati bãjamiti . vap + tçc .) janakaþ . iti medinã .. kaviþ . iti jañàdharaþ .. (nàpitaþ . yathà, çgvede . 18 . 142 . 4 .
     %<yadà te vàto anuvàti ÷aucirvapteva ÷ma÷ru vapasi pra bhåma ..>% %<yathà vaptà nàpito vapati muõóayati tathà bhåma bhåmiü pravapasi prakarùeõa muõóayasi ..>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<vaptà>#, [ç] tri, (vapatãti .. vap bãloptau + tçc .) vàpakaþ . iti medinã .. (karùakaþ . yathà, manuþ . 3 . 142 .
     %<yatheriõe bãjamuptvà na vaptà labhate phalam .
     tathànçce havirdattvà na dàtà labhate phalam ..>%)

#<vapraü>#, klã, puü, (upyate'treti . vapa + %<vçùivapibhyàü ran .>% uõàø 2 . 27 . iti ran .) durganagare parikhàyà uddhçtamçttikàståpabaddhe yadupari pràkàro nive÷yate tat . tathà càrtha÷àstram . khyàtàduddhçtamçdà vapraü kàrayet tasyopari pràkàramiti . tatparyàyaþ . cayaþ 2 . ityamarabharatau .. mçttikàståpaþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 505 .
     %<lagnaü jaghane tasyàþ suvi÷àle kalitakarikarakrãóe .
     vapre saktaü dvipamiva ÷çïgàrastàü vibhåùayati ..>%) mahàvapro yathà --
     %<mahodyànàü mahàvapràü taóàga÷ata÷obhitàm .
     pràkàragçhasambàdhàmindrasyevàmaràvatãm ..>% mahàn vapro yasyàþ .
     %<pràkàràdhàrabhåtà kçtrimocchrità bhåmirvaprasaüj¤à ..>% iti viùõupuràõe 5 aü÷e 23 adhyàdhe .. * .. vapati bãjamatra . kùeta iti bhàùà . tatparyàyaþ . kedàraþ 2 kùetram 3 . ityamarabharatau .. niùkuñaþ 4 vanajam 5 vàjikà 6 pàñãraþ 7 . iti jañàdharaþ .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 19 . 16 .
     %<÷àlãkùumatyapi dharà dharaõãdharàbhadhàràdharojjvitapayaþ paripårõavaprà ..>%) reõuþ . tañaþ . iti medinãkarahemacandrau .. (yathà, kiràte . 7 . 11 .
     %<tat pårbaü pratividadhe suràpagàyà vapràntaskhalitavivartanaü payobhiþ ..>% parvatasànuþ . yathà, kiràte . 5 . 36 .
     %<nànàratnajyotiùàü sannipàtai÷channeùvantaþ sànuvapràntareùu ..>%)

#<vapraü>#, klã, (vap + %<vçdhivapibhyàü ran .>% uõàø 2 . 27 . iti ran) sãsakam . iti hemacandraþ . 4 . 46 .. (tathàsya paryàyàntaram .
     %<sãsaü vadhra¤ca vapra¤ca yogeùñaü nàganàmakam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<vapraþ>#, puü, (vapati bãjamiti . vap + ran .) tàtaþ . iti medinã . re, 82 .. pràkàraþ . iti vi÷vaþ .. prajàpatiþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<vaprà>#, strã, (vap + ran . ñàp .) ma¤jiùñhà . iti ràjanirghaõñaþ .. (vivaraõamasyà ma¤jiùñhà÷abde j¤àtavyam ..)

#<vapriþ>#, puü, (vapati bãjamatra . vap + %<vaïkryàdaya÷ca .>% uõàø 4 . 66 . iti krinpratyayena sàdhuþ .) kùetram . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. durgatiþ . samudraþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<vaprã>#, strã, (vamrã + pçùodaràditvàt sàdhuþ .) valmãkaþ . iti halàyudhaþ ..

#<vabaþ>#, puü, ekàda÷akaraõàntargataprathamakaraõam . asyàdhipatirindraþ . tatra vihitàni yathà --
     %<pauùñikasthira÷ubhàni vabàkhye .>% iti jyotistattvam .. atra jàtaphalam .
     %<vabàbhidhàne jananaü hi yasya ÷åro'tidhãro manujaþ kçtã syàt .
     padmàlayà tannilaye nivàmraü karoti nityaü suvicakùaõaþ syàt ..>% iti koùñhãpradãpaþ .. dàkùiõàtyamate asya ÷abdasya prathamabakàraþ pavargãyaþ ÷eùavakàro'ntaþsthaþ ..

@<[Page 4,267b]>@
#<vabhra>#, gatyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) vakàràdiþ . oùñhyavargacaturthopadhaþ . vabhrati . iti durgàdàsaþ ..

#<vam>#, vya, (u + a + m .) ÷ivapåjànte kapolavàdyavi÷eùaþ . tattu ukàràkàramakàràtmakaü ÷ivapraõavasvaråpam . yathà --
     %<óim óim óim óim óióim óim óióimaru óamaruü vàdayan såkùmanàdaü vam vam vam vam vavam vam bhramitada÷a÷iràstàlamànena nçtyan .
     karpåràsiktabhasmàpañitapañujañàlambirudràkùamàlo màyàyogã da÷àsyo raghuramaõapuraþ pràïgaõe pràduràsãt ..>% iti ràmalãlàmçtakàvyam .. * .. varuõabãjam . yathà . nàsàpuñau dhçtvà vamiti varuõabãjasya catuþùaùñivàrajapena kumbhakaü kçtvà tasmàt lalàñasthacandràdgalitasudhayà màtçkàvarõàtmikayà samastaü dehaü viracayya lamiti pçthvãbãjasya dvàtriü÷advàrajapena dahaü sudçóhaü vicintya dakùiõena vàyuü recayet . iti bhåta÷uddhiprakaraõe tantrasàraþ ..

#<vama>#, õa ju ñu udgiri . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø-sakaø-señ .) vakàràdiþ . õa, vematuþ vavamatuþ . anye tu tatkàryavidhàyakasåtre phaõàdau cemaü na pañhanti vemu÷ca kecidrudhiramityàdisàdhanàya tatsåtre dantyavakàràdivarjanasyànityatàü svãkurvanti . kecit punarvargyavakàràdidhàtvantaramapyasti iti pralapanti . ja, vàmaþ vamaþ . u, vamitvà vàntvà . ñu, vamathuþ . udgiri vàntau . vamati annamajãrõavàn . amantatve'pi ¤au jvalahvala ityàdinà kevalasya hrasvavikalpanàt sopasargasya nityaü hrasvaþ . vamayati vàmayati pravamayati . iti durgàdàsaþ ..

#<vamaþ>#, puü strã, vamanam . iti vamadhàtoracpratyayena niùpannam . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<vamathuþ>#, puü, (vamanamiti . vam + %<ñvito'thuc .>% 3 . 3 . 89 . iti athuc .) vamiþ . (yathà, su÷rute uttaratantre 45 adhyàyaþ .
     %<daurbalya÷vàsakà÷ajvaravamathumadàþ pàõóutàdàhamårchàþ ..>%) hasti÷uõóanirgatajalakaõà . tatparyàyaþ . kara÷ãkaraþ 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 55 .. (yathà, naiùadhe . 19 . 6 .
     %<rajanivamathupràleyàmbhaþ kaõakramasaübhçtaiþ ku÷aki÷alayasyàcchairagre÷ayairudabindubhiþ ..>%)

#<vamanaü>#, klã, (vam + bhàve lyuñ .) chardanam . (yathà, su÷rute . 1 . 12 .
     %<madhuràmlau rasau vàpi vamanàya pradàpayet ..>% vamanadravyamapi . yathà, kathàsaritsàgare 64 . 17 .
     %<sa dattvà vamanaü kçcchràt mçtakalpamajãvayat ..>%) ardanam . iti medinã . ne, 123 .. àhutiþ . iti vi÷vaþ .. (àharaõam . yathà, raghuþ . 15 . 29 .
     %<yà sauràjyaprakà÷àbhirbabhau pauravibhåtibhiþ .
     svargàbhiùyandavamanaü kçtvevopanive÷ità .. * ..>% atha vamanakalpãyavidhiþ .
     %<vamane madanaü ÷reùñhaü trivçnmålaü virecane .
     nityamanyasya tu vyàdhi vi÷eùeõa vi÷iùñatà ..
     phalàni tàni pàõóåni na càtiharitànyapi .
     àdàyàhri pra÷astarkùe madhye grãùmavasantayoþ ..
     pramçjya ku÷amuttolyàü kùiptvà vaddhvà pralepayet .
     gomayenànumuttolãü dhànyamadhye nidhàpayet ..
     mçdubhåtàni madhviùñagandhàni ku÷aveùñanàt .
     niùkçùya nirgate'ùñàhe ÷oùayettànyathàtape ..
     teùàü tataþ su÷uùkàõàmuddhçtya phalapippalãþ .
     dadhimadhvàjyapalalairmçditvà ÷oùayet punaþ ..
     tataþ suguptaü saüsthàpya kàryakàle prayojayet .
     athàdàya tato màtràü jarjarãkçtya vàsayet ..
     ÷arvarãü madhuyaùñyà và kovidàrasya và jale .
     karvudàrasya vimbyà và nãpasya vidulasya và ..
     ÷aõapuùpyàþ sadà puùpyàþ pratyakpuùpyudake'thavà .
     tataþ pibet kaùàyaü taü pràtarmuditagàlitam ..
     såtroditena vidhinà sàdhu tena tathà vamet .
     ÷leùmajvaraprati÷yàyagulbhàntarvidradhãùu ca ..>%
     %<pitte kaphasthànagate jãmåtàdijalena tat .
     hçddàhe'dho'srapitte ca kùãraü tatpippalã ÷çtam ..
     kùaireyãü và kaphacchardiprasekatamakeùu ca .
     dadhyuttaraü và dadhi và tatsrutakùãrasambhavam ..
     phalàdikvàthakalkàbhyàü siddhaü tat siddhadugdhajam .
     sarpiþ kaphàbhibhåte'gnau ÷uùyaddehe ca và matam ..>%
     %<vatsakàdipratãvàpaþ kaùàyaþ phalamajjajaþ .
     nimbàrkànyatarakvàthasamàyukto niyacchati ..
     baddhamålànapi vyàdhãn sarvàn santarpaõodbhavàn .
     vàñapuùpaphala÷lakùõacårõairmàlyaü suråkùitam ..
     vamenmaõóa vasàdãnàü tçpto jighran sukhaü sukhã ..>%
     %<ikùvàkurvamane ÷astaþ pratàmyati ca mànave .
     phalapuùpavihãnasya pravàlaistasya sàdhitam .
     pitta÷leùmajvare kùãraü pittodrikte prayojayet ..>%
     %<saktubhirvà pibenmanthaü tumbãsvarasabhàvitaiþ .
     kaphodbhave jvare kàse galarogeùvarocake ..
     gulme jvare prasakte ca kalkaü màüsarasaiþ pibet .
     naraþ sàdhu vamatyevaü na ca daurbalyama÷nute ..>%
     %<jãvakarùabhakauvãrà kapikacchåþ ÷atàvarã .
     kàkolã÷ràvaõã medà mahàmedà madhålikà ..
     tadrajobhiþ pçthaglehà dhàmàrgavarajo'nvitàþ .
     kàse hçdayadàhe ca ÷astà madhusitàhçtàþ ..>%
     %<sarùapàõàü madhåkànàü toyena lavaõasya và .
     pàyayet kauñajaü bãjaü yuktaü kç÷arayàthavà ..
     saptàhaü vàrkadugdhàktaü taccårõaü pàyayet pçthak .
     phalajãmåtakekùvàku jãvantãjãvakodanaiþ ..
     vamanauùadhamukhyànàmiti kalpadigãrità .
     bãjenànena matimànanyànyapi ca kalpayet ..>% iti vàbhañe kalpasthàne prathame'dhyàye ..)

#<vamanaþ>#, puü, (vamatãva ÷uklavarõamiti . vam + lyuþ .) ÷aõaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vamanã>#, strã, (vamana + ïãp .) jalaukà . iti ràjanirghaõñaþ .. (vivçtirasyà jalaukà÷abde j¤àtavyà ..)

#<vamanãyà>#, strã, (vamayatãti . vam + nyarthavivakùàyàm . abhidhànàt kartari anãyar .) makùikà . iti ràjanirghaõñaþ .. vamanayogye, tri ..

#<vamiþ>#, strã, (vamanamiti . vam + sarvadhàtubhya in . uõàø 4 . 117 .) pracchardikà . ityamaraþ . 2 . 6 . 55 .. (asyàþ sasampràptilakùaõacikitsitaü pathyàpathya¤ca yathà --
     %<àmaje ÷ålarogàrtiþ parvabhedo bhramaþ klamaþ .
     ÷oùaþ ÷irovyathà kledo netre gambhãramicchati ..
     khallã và cetanaü vàpi ajãrõàjjàyate vamiþ .
     garmbhãranetro vamate vióbandho vàtisàryate ..
     gàtre khallã karaü ÷ålaü tathà ÷otho'timårchanà .
     vikalàïgo bhramàrta÷ca bhramattadãkùate jagat ..
     ÷irortirvepate'tyarthaü karapàdau himopamau .
     etairliïgaistu saüyuktàü chardiü dåre parityajet ..>% cikitsà .
     %<sa pa¤camålãkvathitaþ kaùàyaþ sasaindhava¤càmalaka¤ca kalkaþ .
     kvàthaü pibenmi÷ritapippalãkaü sa vàtacchardirvinivàraõa¤ca ..>%
     %<àmalakyà rasenàtha ghçùñaü candanakaü madhu .
     guñikàmalamànena leho hanti vamiü dhruvam ..
     citrakakañukarajanãdvaya¤ca phalatrikaü madhunà ca yàva÷åka¤ca .
     samakçtamiti cçrõametanmadhunà yutaü vamiü nivàrayati ..>%
     %<kàkolã kàkamàcã ca kvàthaü ÷arkarayà yutam .
     làjà÷arkarasaüyuktaü hanti pittavamiü nçõàm ..
     màtuluïgarasa÷caiva pathyà÷arkarayà yutaþ .
     hanti kàsaü pittabhavaü vamiü ÷ãghraü niyacchati ..
     dçùñvà pittavamiü ghoràü sadàhabhramadàyinãm .
     tatràragvadhapatràõi madhu÷arkarayànvitam ..
     kùãrapànaü pra÷astaü và mustà÷arkarayànvitam .>%
     %<jambvàmlayoþ pravàlàni dàóimàmalakantathà .
     mastunopoùitaü pànaü hanyàcchle pmavamiü nçõàm ..
     sarjàrjunaü dhavakadambakakolacårõaü ÷uõñhyà ca dhànyasahitaü saguóaü pradadyàt .
     ÷leùmodbhavaü vamanamà÷u nihanti puüsàü ÷uõñhãkaõà madhuvióaïgayuto'pi lehaþ ..>%
     %<årdhvagàgagate doùe vireko hi pra÷asyate .
     tasmin jàte'pyadhobhàgaü vamanaü ÷àmyati dhruvam ..
     atha dbibhàgamàpta¤cettadà deyàbhayà madhu .
     krimijaü vamanaü j¤àtvà krimãõàü ÷amanakriyà ..
     na coùõaü nàticàmla¤ca na tãkùõaü na tathà laghu .
     taõóulãyaka÷àkaü và na madyaü kà¤jikaü na tu ..
     vamidoùe ca kathitaü pathya¤càtra ÷çõuùva bhe .
     ànåpaü ÷àlibhakta¤ca ÷atapuùpà ca vàstukam ..
     àóhakã mudgayåùa¤ca dadhi sarpirguóànvitam .
     aïgàramaõóakà càtha vamau pathyaü pra÷asyate ..
     yathàbalaü yathàkàlaü yathàrogaü yathànalam .
     tathà dçùñvà prakurvanti pathyànàü samupakramam ..
     divànidràü prayu¤jãta vamau ÷vàse'tisàrake .
     hikkà÷oùe tathà jãrõe vamiklede'thavà punaþ ..
     na coùõatoyapàna¤ca nàtibhojanameva ca .
     nadhàvana¤ca kartavyaü varjayedvamanàrdite ..>% iti vaidyake ..) atha chardyadhikàraþ . tatra chardiviprakçùñasannikçùñanidànaü pårbaråpaü saüpràpti¤càha .
     %<atidravairatisnigdhairahçdyairlavaõairapi .
     akàle càtimàtrai÷ca tathà sàtmyai÷ca bhojanaiþ ..
     àmàdbhayàttathodvegàdajãrõàt kçmidoùataþ .
     nàryà÷càpannasattvàyàstathàtidrutama÷nataþ ..
     duùñairdoùaiþ pçthak sarvairvãbhatsàlokanàdibhiþ .
     vãbhatsairhetubhi÷cànyairmuktamutkli÷yate balàt ..>% àmàt asamyak pakvàdrasàt . ajãrõàt yathàsthitàdbha, ktàt . àpannasattvàyàþ pràptagarbhàyàþ . anyairvãbhatsairvikçtairhetubhiþ ghçõàkàribhiþ aniùña÷ravaõaspar÷anadar÷anabhakùaõaghràõairutkli÷yateårdhaü notvà mukhàdbahiùkriyate .. * .. pårvaråpamàha .
     %<hçllàsodgàrarodhau ca praseko lavaõàsthatà .
     ddeùo'nnapàne ca bhç÷aü vamãnàü pårvalakùaõam ..>% chardeþ sàmànyalakùaõamàha . %<chàdayannànanaü vegairardayannaïgabha¤janaiþ . nirucyate chardiriti doùo vaktraü pradhàvitaþ .. chàdayan pårayan aïgabha¤janaiþ aïgabhedaiþ ardayan adgàni pãóayan . vaktraü pradhàvitaþ vaktraü prati dhàvitaþ doùaþ chardirnirucyate ..>% * .. vàtajàyà lakùaõamàha .
     %<hçtpàr÷vapãóàmukha÷oùa÷ãrùanàbhyartikàsasvarabhedatodaiþ .
     udgàra÷abdaprabalaü saphenaü vicchinnakçùõaü tanukaü kaùàyam ..
     kçcchreõa càlpaü mahatà ca vegenàrto'nilàcchardayatãva duþkham ..>% kaùàyaü kaùàyarasam . duþkhaü duþkhamiva chardayati .. * .. pittajàmàha .
     %<mårchàpipàsàmukha÷oùamårdhatàlvakùisantàpatamobhramàrtaþ .
     pãtaü bhç÷oùõaü harita¤ca tiktaü dhåmra¤ca pittena vamet sadàham .. * ..>% kaphajàmàha .
     %<tandràsyamàdhuryakaphaprasekaü santoùanidràrucigauravàrtaþ .
     snigdhaü ghanaü svàdu kaphàïgi ÷uklaü salomaharùo'lparujaü vamettu ..>% santoùastçptiþ .. * .. tridoùajàmàha .
     %<÷ålàvipàkàrucidàhatçùõà÷vàsapramohaprabalàprasaktam .
     chardistridoùàllavaõàmlanãlasàndroùõaraktaü vamatàü nçõàü syàt ..>% àgantujàmàha .
     %<asàtmyajàü ca krimijàmajà ca vãbhatsajà daurhçdajà ca yà hi .
     sà pa¤camã tà¤ca vibhàvayecca doùocchrayeõaiva yathoktamàdau ..>% etàþ pa¤càgantujatvena sàmyàdekaiva ataeva sà àgantujà pa¤camã vibhàvayet anuvandhayet .. * .. upadravànàha . kàsaþ ÷vàso jvarastçùõà hikkà vaicityameva ca . hçdrogastamaka÷caiva j¤eyà÷charderupadravàþ .. vaicityaü vikçtacittatvam . tamako'tra tamaþ . ÷vàsapadenaiva tamakàkhyasyàpi ÷vàsasyoktatvàt .. asàdhyàü sàdhyà¤càha .
     %<kùãõasya yà cchardiratiprasaktà sopadravà ÷oùitaråpayuktà .
     sacandrikàü tàü pravadedasàdhyàü sàdhyàü cikitset nirupadravà¤ca ..>% sacandrikà mayårapicchacandrikàprabhàyuktà .. * .. atha charde÷cikitsà .
     %<àmà÷ayotkle÷abhavà hi sarvà÷chardyo matà laüvanameva tasmàt .
     vidhãyate màrutajàü vinà tu saü÷odhanaü và kaphapittahàri ..>% atra dvitãyapàde chardã÷abdaþ ..
     %<hanyàt kùãrodakaü pãtaü chardiü pavanasambhavàm .
     mudgàmalakayåùo và sasarpiùkaþ sasaindhavaþ ..>% kùãrodakaü nà÷itasya kùãrasya udakam .. 2 ..
     %<guóåcãtriphalànimbapañolaiþ kvathitaü jalam .
     pibenmadhuyutaü tena chardirna÷yati pittajà .. 3 ..
     harãtakãnàü cårõantu lihyànmàkùikasaüyutam .
     adhomàrgãkçte doùe chardiþ ÷ãghnaü nivartate .. 4 ..
     bióaïgatriphalàvi÷vàcårõaü madhuyutaü pibet .
     vióaïgaplava÷uõñhãnàü cårõaü và kaphajàü vamim ..>% plavaü kaivartãmustam . guóatajã iti loke .. 5 ..
     %<piùñvà ghàtrãphalaü làjàn ÷arkaràü ca palonmitàm .
     dattvà madhupala¤càpi kuóavaü salilasya ca .
     vàsasà gàlitaü pãtaü hanti chardiü tridoùajàm .. 6 ..
     guóacyà racitaü hanti himaü madhusamanvitam .
     durnivàràmapi cchardiü tridoùajanitàü balàt .. 7 elàlavaïgagajake÷arakolamajjalàjapriyaïgu ghanacandanapippalãnàm .
     cårõàni màkùikasitàsahitàni lãóhvà chardiü nihanti kaphamàrutapittajàtàm ..>% iti elàdicårõam .. 8 ..
     %<a÷vatthavalkalaü ÷uùkaü dagdhaü nirvàsitaü jale .
     tajjalaü pànamàtreõa chardiü jayati durjayàm .. 9 ..
     pathyàtrikañudhànyàkajãrakàõàü rajo lihan .
     madhunà nà÷ayecchardimaruci¤ca tridoùajàm .. 10 ..
     vilvatvaco guóåcyà và kvàthaþ kùaudreõa saüyutaþ .
     chardiü tridoùajàü hanti parpañaþ pittajàü tathà .. 11 ..
     àmràsthivilvaniryåhaþ pãtaþ samadhu÷arkaraþ .
     nihanyàt chardyatãsàraü vai÷vànara ivàhutim ..>% iti niryå hakvàthaþ .. 12 ..
     %<jambvàmrapallava÷çtaü làjarajaþsaüyutaü ÷ãtam .
     ÷amayati madhunà yuktaü vamimatisàraü tçùàrtimugràm .. 13 ..
     vãbhatsajàü hçdyatamairiùñairdauhçdajàü phalaiþ .
     laïghanairàmajàü chardi jayet sàtmyairasàtmyajàm .. 14 ..
     kçmihçdrogavaddhanyàt vamiü kçmisamudbhavàm .
     tatra tatra yathàdoùaü kriyàü kuryàt cikitsakaþ .. 15 ..>% iti chardyadhikàraþ . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<vamiþ>#, puü, (vamati udgirati dhåmàdikamiti . ñuvama udgiraõe + %<ik kçùyàdibhyaþ .>% itãk .) agniþ . iti medinã . me, 29 .. dhårtaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vamitaþ>#, tri, (vam + ktaþ .) vàntaþ . (yathà --
     %<vamitaü laïghayet pràj¤o laïghitaü natu vàmayet .
     vamane kle÷abàhulyàt hanyàllaïghanakarùitam ..>% ityudbhañaþ ..) vamanakçtavastu . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<vambhaþ>#, puü, vaü÷aþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vamrãkåñaþ>#, puü, valmãkaþ . iti hemacandraþ ..

#<vaya>#, ïa gatyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-sakaø-señ .) ïa, vayate . iti durgàdàsaþ ..

#<vayaü>#, tri, asmadàdiþ . àmarà iti bhàùà . asmacchabdasya vayàde÷e jasi råpo'yam . iti vyàkaraõam .. (yathà --
     %<eko bhavàmi sma bhave'hamàdau dàrairathobhau sma bhavàva àvàm .
     vayaü bhavàmo bahavaþ sma puttraistvanmàyayàdyàpi vibho prasãda ..>% iti mugdhabodhavyàkaraõam ..)

#<vayaþ>#, [s] klã, (vayate veti ajatãti và . vaya ïa gato vãgatau ajagatau và + asun . ajatervãbhàvaþ .) pakùã . (yathà, viùõupuràõe . 1 . 5 . 46 .
     %<tataþ svacchandato'nyàni vayàüsi vayaso'sçjat ..>%) vàlyàdiþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 229 .. (yathà, mahàmàrate . 3 . 68 . 23 .
     %<tulyar÷ãlavayoyuktàü tulyàbhijanasaüyutàm .
     naiùadho'rhati vaidabhãü ta¤ceyamasitekùaõà ..>% annam . iti nighaõñuþ . 2 . 7 .. yathà, çgvede . 2 . 20 . 1 .
     %<vayaü te vaya indra viddhi ùuõaþ prabharàmahe vàjayurnaratham ..>%) yauvanam . iti medinã . se, 35 .. * .. vayovi÷eùe kartavyàni yathà --
     %<÷ai÷ave'bhyastavidyànàü yauvane viùayaiùiõàm .
     vàrddhake munivçttãnàü yogenànte tanutyajàm ..>% iti raghuvaü÷e 1 sargaþ .. * .. api ca .
     %<prathamenàrjità vidyà dvitãye nàrjitaü dhanam .
     tçtãye nàrjitaü puõyaü caturthe kiü kariùyati ..>% iti càõakya÷atakam .. vayovi÷eùàõàü niyamà yathà --
     %<kaumàraü pa¤camàbdàntaü paugaõóyaü da÷amàvadhi .
     kai÷oramàpa¤cada÷àt yauvana¤ca tataþ param ..>% iti pràya÷cittatattvadhçtavacanam .. * .. api ca .
     %<àùoóa÷àdbhavedbàlastaruõastata ucyate .
     vçddhaþ syàt saptaterårdhvaü varùãyàn navateþ param ..>% iti bharatadhçtà smçtiþ .. * .. anyacca .
     %<bàlyaü vçddhirvayo råpaü cakùustvak ÷rotraretasã .
     da÷akena nivartante manaþ sarvandriyàõi ca ..>% iti mahàbhàratam .. * .. (%<kàlapramàõavi÷eùàpekùiõã hi ÷arãràvasthà vayo'midhãyate . tadvayo yathà sthålabhedena trividham . bàlaü madhyaü jãrõamiti . tatra vàlamaparipakvadhàtuguõamajàtavya¤janaü sukumàràkle÷asahamasampårõabalaü ÷leùmadhàtupràyaü àùoóa÷avarùam .vivardhamànadhàtumuõaü punaþ pràyeõànavasthitasattvamàtriü÷advarùamupadiùñam . madhyaü punaþ samarthàgatabalavãryapauruùaparàkramagrahaõasmaraõavacanavij¤ànasarvadhàtuguõaü pittadhàtupràyamàùaùñivarùamuddiùñam . ataþparaü parihãyamànadhàtvindriyabalapauruùaparàkramagrahaõadhàraõasmaraõavacanavij¤ànaü bhra÷yamànadhàtuguõaü vàtadhàtupràyaü krameõa prajãrõamucyate àvarùa÷atam .>% iti carake vimànasthàne'ùñame'dhyàye ..
     %<vayastu trividhaü bàlaü madhyaü vçddhamiti . tatronaùoóa÷avarùà bàlàstepi trividhàþ kùãrapàþ kùãrànnàdà annàdà iti . teùu saüvatsaraparàþ kùãrapà dbisaüvatsaraparàþ kùãrànnàdàþ parato'nnàdà iti .. ùoóa÷asaptatyorantare madhyaü vayastasya vikalpo vçddhiryauvanaü sampårõatà hàniriti . tatràviü÷atervçddhiràtriü÷ato yauvanamàcatvàriü÷ataþ sarvadhàtvindriyabalavãryasampårõatà .
     ata årdhvamãùatparihàõiryàvat saptatiriti ..
     saptaterårdhvaü kùãyamàõadhàtvindriyabalavãryotsàhamahanyahanivalãpalitakhàlityajuùñaü kàsa÷vàsaprabhçtibhirupadravairabhibhåyamànaü sarvakriyàsvasamarthaü jãrõàgàramivàbhivçùñamavasãdantaü vçddhamàcakùate ..
     tatrottarottaràsu vayo'vasthàsåttarottarà bheùajamàtràvi÷eùà bhavantyçte ca parihàõe statràdyà pekùayà pratikurvãta . bhavanti càtra .
     vàle vivardhate ÷leùmà madhyame pittameva tu .
     bhåyiùñhaü vardhate vàyurvçddhe tadvãkùya yojayet ..
     agnikùàravirekaistu bàlavçddhau vivarjayet .
     tatsàdhyeùu vikàreùu mçdbãü kuryàt kriyàü ÷anaiþ ..>% iti su÷rute såtrasthàne 35 adhyàyaþ ..

#<vayaþsthaþ>#, tri, (vayasi yauvane tiùñhatãti . vayas + sthà + kaþ .) yuvà . iti hemacandraþ . 3 . 3 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 42 . 4 .
     %<pitrà puttro vayaþstho'pi satataü vàcya eva tu ..>%)

#<vayasthaþ>#, tri, yuvà . ityamaraþ . 2 . 6 . 42 .. vayasi yauvane tiùñhati iti vayasthaþ óaþ nipàtàdvisargasya và luk vayaþstha÷ca .. vayaþpakùiõi bàlyàdau vayo yauvanamàtrake . iti vi÷vaþ . iti bharataþ ..

#<vaya(yaþ)sthà>#, strã, (vayo yauvanaü tiùñhatyanayeti . vayas + sthà + gha¤arthe kaþ . nipàtanàt và visargasya lopaþ .) àmalakã . harãtakã . somavallarã . ityamaraþ . 2 . 4 . 137 .. guóåcã . såkùmailà . kàkolã . àlã . iti medinã . the, 32 .. ÷àlmaliþ . iti hemacandraþ .. kùãrakàkolã . iti bhàvaprakà÷aþ .. atyamlaparõã . (yathà, su÷rute uttaratantre . 32 .
     %<vacà vayasthà golomã haritàlaü manaþ÷ilà .
     kuùñhaü sarjarasa÷caiva tailàrthe varga iùyate ..>%) matsyàkùã . yuvatã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vayasyaþ>#, puü, (vayasà tulyaþ . vayas + %<nauvayodharmeti .>% 4 . 4 . 91 . iti yat .) samànavayaskaþ . tatparyàyaþ . snigdhaþ 2 savayàþ 3 . ityamaraþ . 2 . 8 . 12 .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 403 .
     %<bahuyoùiti làkùàruõa÷irasi vayasyena dayita upahasite .
     tatkàlakalitalajjà pi÷unayati sakhãùu saubhàgyam ..>%)

#<vayasyà>#, strã, (vayasya + ñàp .) sakhã . ityamaraþ . 2 . 6 . 12 . (yathà, kathàsaritsàgare . 10 . 145 .
     %<atyarthaü sà ca dçùñvà tvàü jàyate madanàturà .
     tàü bhajasva vayasyàü me tataþ kùemamavàpsyasi ..>% iùñakà . yathà, ÷atapathabràhmaõe . 10 . 4 . 3 . 15 . %<ekayà na viü÷atirvayasyàstà ekacatvàriü÷addvitãyà citiþ .>% tathàca, vàjasaneyasaühitàbhàùye . 14 . 9 .
     %<vayasyàsaüj¤akà iùñakà upadadhàtyekoviü÷atimantrairityarthaþ ..>%)

#<vayunaü>#, klã, (vãyate gamyate pràpyate viùayà ananeneti . aja gatau + %<ajiyami÷ãïbhya÷va .>% uõàø 3 . 61 . iti unaõ . sa ca kit . ajervãbhàvaþ .) j¤ànam . yathà --
     %<hastàgràhye racayati vidhiü pãñhakodåkhalàdyai÷chidraü hyantarnihitavayunaþ ÷ikyabhàõóeùu tadvit .>% iti ÷rãbhàgavate 10 skandhe 8 adhyàyaþ .. ÷ikyabhàõóeùu antarnihitadadhyàdau vayunaü j¤ànaü yasya saþ . iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã ..

#<vayunaþ>#, puü, (vãyate gamyate 'treti . aja gatau + unaõ .) devatàgàram . ityuõàdikoùaþ . (etadarthe klãvaliïgaþ . iti ujjvaladattaþ . 3 . 61 .. viùaõàgarbhajàtaþ kç÷à÷vasya puttraþ . yathà, bhàgavate . 6 . 6 . 20 .
     %<kç÷à÷vo'rciùi bhàryàyàü dhåmaketumajãjanat .
     viùaõàyàü veda÷iraü devalaü vayunaü manum ..>%)

#<vayodhàþ>#, [s] puü, (vayo yauvanaü dadhàtãti . vayam + dhà + %<vayasi dhà¤aþ .>% uõàø 4 . 228 . iti asiþ . sa ca óit .) yuvà . ityuõàdikoùaþ .. (annam . yathà, vàjasnaneyasaühitàyàm . 15 . 7 .
     %<vayodhasàdhãtenàdhãtaü jinva .>%
     %<vayodhasà vayo dadhàti puùõàti vayodhà annaü tenàdhãtenàdhyayanàyopahitàdhãtaü jinva ..>% iti tadbhàùye mahãdharaþ .. àyurdàtari, tri . yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 28 . 24 .
     %<agnimindraü vayodhasam ..>% %<daivyo hotà agniü vayodhasamindra¤ca yajatu vaya àyurdadhàti vayodhàstamàyuùo dàtàraü dhàrayitàraü và .>% iti tadbhàùye mahãdharaþ ..)

#<vayovaïgaü>#, klã, (vayasà vaïgamiva .) sãsakam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vara>#, t ka ãpse . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràø-paraø-sakaø-señ .) rephopadhaþ . varayati . iti durgàdàsaþ ..

#<varaü>#, klã, (vriyate iti . vç + karmaõi ap .) kuïkumam . manàkpriyam . ityamaraþ . tathà ca .
     %<varaü pràõàstyàjyà na ca ÷i÷uvinà÷eùvabhiratirvaraü maunaü kàryaü na ca vacanamuktaü yadançtam .
     varaü klãvaü bhàvyaü na ca parakalatràbhigamanaü varaü bhikùà÷itvaü na ca paradhanànàü hi haraõam ..>% iti vàmanapuràõe 56 adhyàyaþ .. tvacam . dhàlakam . àrdrakam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<varaü># [m] vya, manàkpriyam . yathà --
     %<manàgiùñe varaü klãvaü kecidàhustadavyayam ..>% iti medinã . ve, 63 ..

#<varaüvarà>#, strã, (varaü vçõotãti . vç + ac . mum ca .) cakraparõã . iti ÷abdacandrikà .. càkuliyà iti bhàùà ..

#<varaþ>#, puü, (vç + ap .) varaõam . tatparyàyaþ . vçtiþ 2 . ityamaraþ . 3 . 2 . 8 .. dve veùñane . pràthenàvi÷eùe ityanye . iti bharataþ .. devàdvçvaþ . devasakà÷àt yàcitaþ . ukta¤ca .
     %<tapobhiriùyate yastu devebhyaþ sa varo mataþ ..>% iti ca bharataþ .. jàmàtà . (yathà, raghuþ . 6 . 86 .
     %<pramuditavarapakùamekatastat kùitipatimaõóalamanyato vitànam ..>%) ùiógaþ . iti medinã . re, 62 .. gulguluþ . iti ÷abdaratnàvalã .. patiþ . iti hemacandraþ . 3 . 180 .. (nigrahaþ . yathà, çgvede . 1 . 143 . 5 .
     %<na yo varàya marutàmiva svanaþ seneva sçùñà divyà yathà÷aniþ ..>% %<yo'gnirvaràya varaõàya nigrahàya ÷akto na bhavati ..>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<varaþ>#, tri, (vç + ap .) ÷reùñhaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 172 .. (yathà, viùõupuràõe . 1 . 11 . 18 .
     %<ràjàsanaü ràjacchatraü varà÷và varavàraõàþ .
     yasya puõyàni tasyaite matvaitat ÷àmya puttraka ..>%)

#<varakaü>#, klã, (vriyate anena . vç + ap . tataþ saüj¤àyàü kan .) potàcchàdanam . iti hàràvalã . 69 .. dhautàdhautasàdhàraõavastram . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<varakaþ>#, puü, (vriyate lokairiti . vç + ap . tataþ kan .) vanamudgaþ . iti hemacandraþ . 4 . 239 .. parpañaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. tçõadhànyabhedaþ . cãnà iti bhàùà . tatparyàyaþ . sthålakaïguþ 2 råkùaþ 3 sthålapriyaïguþ 4 . asya guõàþ . madhuratvam . råkùatvam . kaùàyatvam . vàtapittakàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (vara + svàrthe kan . pràrthanàvi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 107 . 53 .
     %<sa vavre turagaü tatra prathamaü yaj¤akàraõàt .
     dbitãyaü varakaü vavre pitéõàü pàvanecchayà ..>%)

#<varakratuþ>#, puü, (varàþ ÷reùñhàþ kratavo yasya ÷atà÷vamedhitvàt tathàtvam . yadvà, varaþ kraturyasmàt . putakratutvàt tathàtvam .) indraþ . iti hemacandraþ . 2 . 87 ..

#<varacandanaü>#, klã, (varaü ÷reùñhaü candanam .) kàlãyam . devadàru . iti medinã . ne, 242 ..

#<varañaü>#, klã, (vriyate iti . vç + %<÷akàdibhyo'ñan .>% uõàø 4 . 81 . iti añan .) kundapuùpam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<varañaþ>#, puü, (varati sevate sarovaramiti . vç ¤a sevàyàm + %<÷akàdibhyo'ñan .>% uõàø 4 . 81 . iti añan .) haüsaþ . iti medinã . ñe, 51 .. kãñavi÷eùaþ . voltà iti bhàùà . tatparyàyaþ . gandholã 2 varañà 3 . ityamaraþ .. gandholiþ 4 varalà 5 . iti ÷abdaratnàvalã . varalã 6 . iti jañàdharaþ .. kùudrà 7 krårà 8 kùudravarvaõà 9 . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<varañà>#, strã, (varaña + ñàp .) haüsã . (yathà, naiùadhe . 1 . 135 .
     %<madekaputtrà jananã jaràturà navaprasåtirvarañà tapasvinã ..>%) varalà . ityamaraþ . 2 . 5 . 25 .. kusumbhabãjam . iti bhàvaprakà÷aþ .. (÷casyà guõà yathà --
     %<varañà madhurà snigdhà raktapittakaphàpahà .
     kaùàyà ÷ãtalà gurvã syàdavçùyànilàpahà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<varañã>#, strã, (varaña + jàtau ïãù .) haüsã . iti medinã . ñe, 51 .. gandholã . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, su÷rute kalpasthàne 3 adhyàye .
     %<såkùmatuõóocciñiïgavarañã÷ata padã÷åkavalabhikà÷çïgãbhramaràþ ÷åkatuõóaviùàþ ..>%)

#<varaññikà>#, strã, kusumbhabãjam . tatparyàyaþ . varañà 2 . asyà guõàþ . madhuratvam . snigdhatvam . raktapittakaphàpahatvam . kaùàyatvam . ÷ãtalatvam . gurutvam . avçùyatvam . anilàpahatva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<varaõaü>#, klã, (vç + bhàve lyuñ .) kanyàdivaraõam . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 190 . 7 .
     %<na ca vipreùvadhãkàro vidyate varaõaü prati .
     svayaüvaraþ kùattriyàõàmitãyaü prathità ÷rutiþ ..>%) veùñanam . iti medinã . õe, 65 .. påjanàdi . iti ÷abdaratnàvalã .. * .. atha varaõavidhiþ . teùàmàcàryàdãnàü homasàdhye karmaõi homàrambhàt pårbamànatyarthaü yajamànena svayaü varaõaü kàryam . dànavàcanànvàrambhavaraõavratapramàõeùu yajamànaü pratãyàt . iti hari÷armadhçtakàtyàyanasåtràt . tatra brahmavaraõaü prathamataþ . jyotiùñome . brahmodgàtçhotradhvaryvityàdikramadar÷anenànyatràkàïkùayà dçùñaparikalpanàyà nyàyyatvàt . sugatisopànaprabhçtayo'pyevam . varaõantu . gandhàdidànadbàrà prãtimutpàdya karmakaraõàyapreraõam . tatra ca . sarvatra pràïmukho dàta grahãtà ca udaïmukhaþ . iti vacanàt yajamànasya pràïmukhatvaü àcàryàdãnàmudaïamukhatvaü pratãyate . varaõavidhimàha kàtyàyanaþ . àsanamàhàrya àha sàdhu bhavànàstàmarcayiùyàmo bhavantamiti . àsanamàhàryànãya saüsthàpyàha sàdhu bhavànàstàmiti . sàdhvahasàse iti prativacanam . arcayiùyàmo mavantamiti punarukte arcaya iti prativacanaü sàmarthyàt . iti hari÷armà . iti saüskàratattvam .. * .. medinãmate pavargãyabakàràdi÷abdo'yam . kintu antaþ sthavakaràdivçdhàtoranañpratyayena niùpannatvàdatra likhitaþ ..

#<varaõaþ>#, puü, (vriyate anena vçõotãti và . vç + %<suyuruvç¤o yuc .>% uõàø 2 . 74 .. iti yuc .) pràkàraþ . varuõavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 2 . 3 . (yathà, kiràte . 5 . 25 .
     %<iha sindhava÷ca varaõàvaraõàþ kariõàü mude sanaladànaladàþ ..>%) uùñraþ . iti hàràvalã . 81 .. saükramaþ . iti halàyudhaþ .. sàüko iti bhàùà ..

@<[Page 4,271a]>@
#<varaõasã>#, strã, vàràõasã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<varaõà>#, strã, (varaõa + ñàp .) nadãvi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. sà tu vàràõasyuttarasãmà . tasyà utpattiryathà -- hariruvàca .
     %<mahe÷vara ÷çõuùvemàü mama vàcaü kalasvanàm .
     brahmahatyàkùayakarãü ÷ubhadàü puõyavardhinãm ..
     yo'sau pràïmaõóale puõye madaü÷aprabhavo'vyayaþ .
     prayàge vasate nityaü yoga÷àyã tu vi÷rutaþ ..
     caraõàddakùiõàttasya viniryàtà saridvarà .
     vi÷rutà varaõetyevaü sarvapàpaharà ÷ubhà ..
     savyàdanyà dvitãyà ca asirityeva vi÷rutà .
     te ubhe ca saricchreùñhe lokapåjye babhåvatuþ ..
     tàbhyàü madhye tu yo de÷astat kùetraü yoga÷àyinaþ .
     trailokyaprabhavaü tãrthaü sarvapàpapramocanam ..
     na tàdç÷o'sti gagane na bhåmyàü na rasàtale .
     tatràsti nagarã puõyà khyàtà vàràõasã ÷ubhà .
     yasyàntu bhogino nà÷aü prayànti bhavato layam ..>% iti vàmane 3 adhyàyaþ ..

#<varaõóaþ>#, puü, (vçõotãti . vç + %<aõóankçsçbhçvç¤aþ .>% uõàø 1 . 128 . iti aõóan .) antaràvediþ . samåhaþ . mukharogaþ . sa tu vraõa iti vayas phoóà iti ca bhàùà . iti medinã . óe, 33 .. tanmate pavargãyabakàràdirayaü kintu antaþsthavakàràdivç¤dhàtorauõàdika aõóan pratyayaniùpannatvàdatra likhitaþ ..

#<varaõóakaþ>#, puü, (varaõóa + svàrthe saüj¤àyàü và kan .) màtaïgavediþ . hàtãra hàodà iti bhàùà . yauvanakaõñakaþ . vayas phoóà iti bhàùà . vartulaþ . gola iti khyàtaþ . iti medinã . ke, 203 .. bhittiþ . iti hemacandraþ .. medinãkàreõa ayaü pavargãyabakàràdau likhitaþ . kintu hemacandrena vç¤dhàtuniùpannatvàt antaþsthavakàràdau parigaõitaþ ..

#<varaõóakaþ>#, tri, (varaõóa + kan .) vi÷àlaþ . bhayasampannaþ . kçpaõaþ . iti ÷abdaratnà÷alã ..

#<varaõóà>#, strã, (varaõóa + ñàp .) sàrikà . vartiþ . ÷astrabhedaþ . iti medinã . te, 36 ..

#<varaõóàluþ>#, puü, (varaõóa iva àluratra .) eraõóavçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<varatiktaþ># puü, (varaþ ÷reùñhastiktastiktaraso yasya .) kuñajavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (parpañakaþ . tatparyàyo yathà --
     %<parpaño varatikta÷ca smçtaþ parpañaka÷ca saþ .
     kathitaþ pàü÷uparyàyastathàkavacanàmakaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<varatiktikà>#, strã, (varatikta + svàrthe kan . ñàp . ata itvam .) pàñhà . iti ràjanirghaõñaþ .. àkanàdi iti bhàùà .. (yathàsyàþ paryàyaþ .
     %<pàñhàvaùñàvaùñakãca pràcãnà pàpacelikà .
     ekaùñhãlà rasà proktà pàñhikà varatiktikà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

@<[Page 4,271b]>@
#<varatkarã>#, strã, reõukànàmagandhadravyam . iti ÷abdacandrikà ..

#<varatrà>#, strã, (vriyate'nayeti vç + %<vç¤a÷cit .>% uõàø 3 . 107 . iti atran . ñàp .) hastikakùarajjuþ . kàchadaóã iti khyàtà . tatparyàyaþ . cåùà 2 kakùyà 3 kakùà 4 . carmarajjuþ . tatparyàyaþ . naddhrã 2 vaddhrã 3 vardhrã 4 vàddhrã 5 . ityamarabharatau .. (yathà, çgvede . 10 . 60 . 8 .
     %<yathàyugaü varatrayà nahyati dharuõàyakam ..>%)

#<varatvacaþ>#, puü, (varà hitakarã tvacà yasya .) nimbavçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<varadaþ>#, tri, (varaü dadàtãti . dà + %<àto'nupasargeti .>% 3 . 2 . 3 . iti kaþ .) abhãùñadàtà . tatparyàyaþ . samardhakaþ 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 7 .. samardhaþ 3 và¤chitàrthadaþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 2 . 217 .
     %<varadaü taü varaü vavre sàhàyyaü kriyatàü mama .
     ÷alyastasmai prati÷rutya jagàmoddi÷ya pàõóavàn ..>%) prasannaþ . iti medinã . de, 37 ..

#<varadà>#, strã, (varada + ñàp .) kanyà . iti medinã . de, 37 .. àdityabhaktà . iti ràjanirghaõñaþ .. (paryàyo yathà --
     %<suvarcalà såryabhaktà varadà vadaràpi ca .
     såryàvartà raviprãtà parà brahmasuvarcalà ..>% iti ca bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) a÷vagandhà . iti bhàvaprakà÷aþ .. varadàtrã ca . (yathà, bhàgavate . 3 . 16 . 22 .
     %<dhnarmasya te bhagavatastriyugatribhiþ svaiþ padbhi÷caràcaramidaü dbijadevatàrtham .
     nånaü bhçtaü tadabhighàti rajastama÷ca sattvena no varadayà tanuvànirasya ..>%)

#<varadàcaturthã>#, strã, (varadàkhyà caturthã .) màgha÷uklacaturthã . tasyàü gaurã påjyà . yathà . bhaviùyottare màgha÷uklapakùamadhikçtya .
     %<caturthã varadà nàma tasyàü gaurã supåjità .
     saubhàgyamatulaü kuryàt pa¤camyàü ÷rãrapi ÷riyam ..>% iti tithyàditattvam ..

#<varadàtuþ>#, puü, (dadàtãti .. dà + tun . varasya dàtuþ .) vçkùavi÷eùaþ . bhåisaha iti hindã bhàùà . tatparyàyaþ . bhåmãsahaþ 2 dvàradàtuþ 3 kharacchadaþ 4 . asya guõau . ÷i÷iratvam . raktapittaprasàdanatva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<varaparõàkhyaþ>#, puü, (varàõi parõànyasya . varaparõeti àkhyà yasya .) kùãraka¤cukãvçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<varapradà>#, strã, (varaü pradadàtãti . pra + dà + kaþ .) lopàmudrà . iti hemacandraþ . 2 . 37 .. varadàtari, tri ..

#<varaphalaþ>#, puü, (varaü phalamasya .) nàrikelavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. tatphale ÷reùñhaphale ca klã ..

@<[Page 4,271c]>@
#<varamukhã>#, strã, (varaü mukhamasyàþ . ïãù .) reõukànàmagandhadravyam . iti ÷abdacandrikà ..

#<varayità>#, [ç] puü, (vç + õiõ . tçc .) bhartà . iti hemacandraþ .. varaõakàrayità ca ..

#<vararuciþ>#, puü, (varà rucirasya .) kavivi÷eùaþ . tatparyàyaþ . punarvasuþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. sa ca vikramàdityaràjasabhàsthanavaratnàntargataratnavi÷eùaþ yathà --
     %<dhanvantariþ kùapaõakàmarasiüha÷aïkuvetàlabhaññaghañakarparakàlidàsàþ .
     khyàto varàhamihiro nçpateþ sabhàyàü ratnàni vai vavarucirnava vikramasya ..>% iti navaratnam ..

#<varalaþ>#, puü, strã, (vçõàtãti . vç + alac .) varañaþ . voltà iti bhàùà . yathà,
     %<viùasçkkã bhçïgarolo varalastçõaùañpadaþ ..>% iti ÷abdamàlà ..

#<varalabdhaþ>#, puü, (varaþ utkarùo laddhaþ puùpeùu yena .) campakavçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (vareõa labdhaþ .) varapràpte, tri ..

#<varalà>#, strã, (vç + alac + ñàp .) haüsã . iti medinã . le, 119 .. tatra pavargãyavakàràdau pañhito'yam . varañà ca ..

#<varalã>#, strã, (varala + ïãù .) varañà . iti jañàdharaþ ..

#<varavatsalà>#, strã, (vare jàmàtari vatsalà .) ÷va÷urabhàryà . iti ÷abdamàlà ..

#<varavarõinã>#, strã, (varaþ ÷reùñho varõaþ pra÷astaþ pãtàdirvàstyasyà iti . varavarõa + iniþ . ïãp .) atyuttamà strã . tatparyàyaþ . varàrohà 2 mattakàminã 3 uttamà 4 . ityamaraþ . 2 . 6 . 4 .. mattakà÷inã 5 . iti bharataþ .. (yathà, viùõupuràõe . 1 . 15 . 7 .
     %<ratnabhåtà ca kanyeyaü vàrkùeyã varavarõinã .
     bhaviùyat jànatà pårbaü mayà gobhirvivardhità ..>%) làkùà . haridrà . rocanà . phalinã . sàdhvã strã . iti medinã . ne, 243 . gaurã .. (yathà, mahàbhàrate . 6 . 22 . 21 .
     %<bhadrakàli ! namastubhyaü mahàkàli namo'stu te .
     caõói ! caõóe ! namastubhyaü tàriõi ! varavarõini ! ..>%) sarasvatã . lakùmãþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<varavàhlãkaü>#, klã, kuïkumam . ityamarañãkà ..

#<varavçddhaþ>#, puü, (varaþ ÷reùño vçddhaþ puràtanaþ .) ÷ivaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<varà>#, strã, (vç + ap + ñàp .) phalatrikam . iti medinã . re, 63 .. reõukànàmagandhadravyam . iti ÷abdacandrikà .. guóåcã . medà . bràhmã . vióaïgam . pàñhà . haridrà . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷reùñhà ca ..

#<varàkaþ>#, puü, (vçõãte tacchãla iti . vç + %<jalpabhikùakuññaluõñavçïaþ ùàkan .>% 3 . 2 . 155 . iti ùàkan .) ÷ivaþ . iti medinã . ke, 129 .. yuddham . iti hemacandraþ ..

#<varàkaþ>#, tri, (vç + %<jalpabhikùeti .>% 3 . 2 . 155 . iti ùàkan .) ÷ocanãyaþ . iti medinã . ke, 129 .. avaraþ . iti ÷abdamàlà .. (yathà, mukundamàlàyàm . 17 .
     %<nàthe ÷rãpuruùottame trijagatàmekàdhipe cetasà sevye svasya padasya dàtari pare nàràyaõe tiùñhati .
     yaü ka¤cit puruùàdhamaü katipayagràme÷amalpàrthadaü mevàyai mçgayàmahe naramaho måóhà varàkà vayam ..>%)

#<varàïgaü>#, klã, (varamaïgànàm .) mastakam . guhyam . ityamaraþ . 3 . 3 . 26 .. guóatvak . yoniþ . ivi trikàõóa÷eùaþ .. ÷reùñhàvayave, ca .. (varàõyaïgànyasya .) tadyukte, tri .. (cocam . yathà,
     %<tvakpatra¤ca varàïgaü syàdbhçïga¤cocaü tathotkañam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..)

#<varàïgaþ>#, puü, (varàõi sthålànyaïgàni yasya .) hastã . iti trikàõóa÷eùaþ .. viùõuþ . yathà --
     %<suvarõavarõo hemàïgo varàïga÷candanàïgadã ..>% iti tasya sahasranàmastotram ..

#<varàïgakaü>#, klã, (varamaïgamasya . kap .) guóatvak . ityamaraþ . 2 . 4 . 134 .. ÷reùñhàvayavayukte, tri ..

#<varàïganà>#, strã, (varà ÷reùñhà aïganà .) atipra÷astàïgayuktà strã . yathà --
     %<÷iraþ sapuùpaü caraõau supåjitau varàïganàsevanamalpabhojanam .
     anagna÷àyitvamaparvamaithunaü cirapranaùñàü ÷riyamànayanti ùañ ..>% iti lakùmãcaritram ..

#<varàïgaråpopetaþ>#, tri, (aïgànàü råpàõi aïgaråpàõi . varàõi aïgaråpàõi tairupetaþ .) ÷reùñharåpayuktaþ . sundara ityarthaþ . tatparyàyaþ . siühasaühananaþ 1 . ityamaraþ ..

#<varàïgã>#, strã, (varamaïgamantaravayavo yasyàþ .) haridrà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<varàïgã>#, [n] puü, (varàïgamastyasyeti . iniþ .) amlavetasaþ . varàïga¤càmlavetasaü iti và pàñhaþ . iti ratnamàlà .. ÷reùñhàïgayukte, tri ..

#<varàñaþ>#, puü, (varaü mandamañatãti . añ + karmaõi aõ .) kapardakaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (asya ÷odhanàdiviùayo yathà --
     %<bhågarte ca same ÷uddhe pattalãü sthàpayet sudhãþ .
     tuùeõa pårayettasyàþ ki¤cinmadhyaü bhiùambaraþ ..
     varàñaiþ påritàü måùàü tanmadhye vinive÷ayet .
     kàroùàgniü tato dadyàt pàlikà yantramuttamam .
     nmanena mriyate nånaü varàñaþ sarvarogajit .. * ..>% anyacca .
     %<varàñaü tatra càïgerã jambãràõàü rasena và .
     anyeùomapi càmlànàü yàvat pãtaü na gacchati .
     pa÷càduddhçtya prakùàlya gçhõãyàcca varàñakam ..>% iti varàña÷uddhiþ .. * .. iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe jàraõamàraõàdhikàre ..) rajjuþ . yathà . rajjuþ ÷ullà varàño nà . iti strãkàõóe ratnakoùaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<varàñakaþ>#, puü strã, (varàñ + svàrthe kan .) kapardakaþ . ityamaraþ .. kaói iti bhàùà . tasya saükhyàbhedena saü j¤àmedà yathà --
     %<varàñakànàü da÷akadvayaü yat sà kàkinã tà÷ca paõa÷catasraþ .
     te ùoóa÷a dramya ivàvagamyo dranyaistathà ùoóa÷abhi÷ca niùkaþ ..>% iti lãlàvatã .. * .. api ca . tàmrikaþ kàrùikaþ paõaþ . iti yàj¤avalkyavacanena gu¤jàþ pa¤càdyamàùakaste ùoóa÷àkùaþ karùo'strã . ityamarasiühoktena ca a÷ãtirattikàparimitatàmre paõa÷abdaþ saïketitaþ sa ca tàvatsaükhyakavaràñakairlabhyate iti varàñakeùvapi tathà vyavahàraþ . etanmålakaü bhaviùyamatsyatantrayorvacanaü yathà --
     %<a÷ãtibhirvaràñakaiþ paõa ityabhidhãyate .
     taiþ ùoóa÷aiþ puràõaü syàdrajataü saptabhistu taiþ ..>% iti pràya÷cittatattvam .. * .. te ca dakùiõàrthaü vidhãyante . yathà --
     %<hatama÷rotriyaü dànaü hato yaj¤astvadakùiõaþ .
     tasmàt paõaü kàkiõãü và phalaü puùpamathàpi và .
     pradadyàt dakùiõàü yaj¤e tayà sa saphalo bhavet ..>% iti ÷uddhitattvam ..

#<varàñakaþ>#, puü, (varàña eva . svàrthe kan .) rajjuþ . padmabãjam . iti medinã . ke, 202 ..

#<varàñakarajàþ>#, [s] puü, (varàñaka iva rajo yatra .) nàgake÷aravçkùaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<varàñikà>#, strã, (varàñ + svàrthe kan . ñàp . ata itva¤ca .) kapardakaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ràjanirghaõña÷ca .. (yathà, naiùadhe . 2 . 88 .
     %<bahukambumaõirvaràñikà gaõanàñatkarakarkañotkaraþ ..>%) tucchavàcikà ca . yathà --
     %<prayàge måtryate yena tasya gaïgà varàñikà ..>% ityudbhañaþ ..

#<varàõaþ>#, puü, (vriyate iti . vç + yuc . pçùodaràt dãrghaþ .) indraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. varuõavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<varàõasã>#, strã, (vàràõasã pçùodaràditvat sàdhu .) kà÷ã . yathà --
     %<kà÷ã varàõasã vàràõasã ÷ivapurã ca sà ..>% iti hemacandraþ ..

#<varàdanaü>#, klã, (varai ràjabhiradyate iti . ad + lyuñ .) ràjàdanam . iti ÷abdacandrikà ..

@<[Page 4,272c]>@
#<varàbhidhaþ>#, puü, amlavetasaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (varà abhidhà yasya .) ÷reùñhanàmà ca ..

#<varàmraþ>#, puü, (varaþ ÷reùñaþ amlo'tra . rasya latvam .) karamardaþ . iti ratnamàlà .. karàmla iti và pàñhaþ ..

#<varàrakaü>#, klã, (varaü ÷reùñhaü dhaninaü çcchati gacchati . ç + õval .) hãrakam . iti hemacandraþ . 4 . 131 .. (guõàdayo'sya hãraka÷abde j¤àtavyàþ ..)

#<varàrohaþ>#, puü, (hastina uccatvàt àyatapçùñhatvàcca vara àroho yatra .) hastyàrohaþ . avarohaþ . iti vi÷vaþ ..

#<varàrohà>#, strã, (vara àroho nitambo yasyàþ .) uttamà strã . ityamaraþ . 2 . 6 . 4 .. (yathà, mahànirvàõatantre . 4 . 47 .
     %<yadà tu vaidikã dãkùà dãkùà pauràõikã tathà .
     na sthàsyati varàrohe ! tadaiva prabalaþ kaliþ ..>%) kañiþ . iti hemacandraþ ..

#<varàlikà>#, strã, (varà àlikà sakhã jayàdiryasyàþ .) durgà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<varà÷iþ>#, puü, sthålavastram . moñà kàpaóa iti bhàùà . tatparyàyaþ . sthåla÷àñakaþ 2 . ityamaraþ .. varàsiþ 3 sthåla÷àñakam 4 sthåla÷àñikà 5 . iti taññãkàyàü bharataþ .. sthålapaññàkaþ 6 . iti ÷abdaratnàvalã .. varà÷i 7 . klãvamiti jañàdharaþ ..

#<varàsanaü>#, klã, (varàyai durgàyai asyate kùipyate dãyate iti yàvat . as + lyuñ .) oórapuùpam . iti ÷abdamàlà .. (varamàsanamiti .) uttamàsana¤ca ..

#<varàsanaþ>#, puü, (varàü svãyàü nàrãü asyati tyajatãti . as + lyuþ .) ùiógaþ . (varànapi janàn asyati dårãkarotãti .) dvàrapàlaþ . iti vi÷vaþ ..

#<varàsiþ>#, puü, (varaiþ ÷reùñhaiþ asyate kùipyate iti . as + in .) sthåla÷àñakaþ . (varo'siryasya .) khaógadharaþ . iti dharaõiþ ..

#<varàsã>#, strã, mlànavàsaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<varàhaþ>#, puü, (varàn àhanti iti durgaþ . kçtø 4 . 3 . 49 . han + óaþ .) pa÷uvi÷eùaþ . varà iti bhàùà . tatparyàyaþ . ÷åkaraþ 2 ghçùñiþ 3 kolaþ 4 potrã 5 kiriþ 6 kiñiþ 7 draüùñrã 8 ghoõã 9 stabgharoghnà 10 kroóaþ 11 bhådàraþ 12 . ityamaraþ .. kiraþ 13 mustàdaþ 14 mukhalàïgålaþ 15 . iti jañàdharaþ .. sthålanàsikaþ 16 dantàyudhaþ 17 vakravaktraþ 18 dãrghataraþ 19 àkhanikaþ 20 bhåkùit 21 bahusåþ 22 . iti ÷abdaratnàvalã .. asya màüsasya guõàþ . vçùyatvam . vàtaghnatvam . balavardhanatva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. baddhamåtratvam . viråkùaõatva¤ca . iti tatraiva pàñhàntaram . anyat ÷åkara÷abde draùñavyam .. * .. tanmàüsaü viùõave na deyam . yathà . %<nàbhakùyaü naivedyàrthe bhakùyeùvajàmahiùãkùãraü varjayet . pa¤canakhamatsyavaràhamàüsàni ceti .>% ityàhrikatattvadhçtaviùõusåtram .. * .. varàhamàüsaü bhuktvà viùõupåjàdiniùedho yathà -- varàha uvàca .
     %<bhuktvà vàràhamàüsantu yo vai màmupasarpati .
     patanaü tasya vakùyàmi yathà bhavati sundari ! ..
     varàho da÷a varùàõi bhåtvà tu carate vane .
     vyàdho bhåtvà mahàbhàge samàþ sapta ca saptatiþ ..
     kçmirbhåtvà samàþ sapta tiùñhate tasya puùkale .
     athoccairmåùiko bhåtvà varùàõà¤ca caturda÷a ..
     ekonaviü÷avarùàõi yàtudhàna÷ca jàyate .
     ÷allaka÷càùñavarùàõi jàyate bhavane bahu ..
     vyàghrastriü ÷ativarùàõi jàyate pi÷ità÷anaþ .
     eùa saüsàritàïgatvà vàràhàmiùabhakùakaþ ..
     jàyate vipule siddhe kule bhàgavatastathà .
     hçùãke÷avacaþ ÷rutvà sarvasampårõalakùaõam ..
     ÷irasà cà¤jaliü kçtvà vàkya¤cedamuvàca ha .
     etanme paramaü guhyaü tava bhaktasukhàvaham .
     vàràhamàüsabhakùàstu yena mucyanti kilviùàt ..
     vàràha uvàca .
     taranti mànavà yena tiryaksaüsàrasàgaràt .
     gomayena dinaü pa¤ca kaõàhàreõa sapta vai ..
     pànãyantu tato bhuktvà tiùñhet saptadinaü tataþ .
     akùàralaùaõaü sapta ÷aktubhi÷ca tathà trayaþ ..
     tilabhakùo dinàn sapta sapta pàùàõabhakùakaþ .
     payo bhuktvà dinaü sapta kàrayecchuddhimàtmanaþ ..
     ÷àntadàntaparàþ kçtvà ahaïkàravivarjitàþ .
     dinànyekonapa¤cà÷accareta kçtani÷cayaþ ..
     pramuktaþ sarvapàpebhyaþ sasaüj¤o vigatajvaraþ .
     kçtvà tu mama karmàõi mama lokàya gacchati ..>% iti vàràhamàüsabhakùaõàparàdhapràya÷cittam . iti vàràhapuràõam .. * .. vanyavaràhamàüsaü ÷ràddhàdau vihitam . yathà a÷nantãtyanuvçttau hàrãtaþ . mahàraõvavàsina÷ca varàhàüstatheti . eva¤ca vivadante agràmya÷åkaràü÷ceti va÷iùñhoktaü ÷vetà÷vetayà vyavasthitam . kalpatarustu . ÷ràddhe niyuktàni yuktatayeti . viùõåpàsakasya sarvathà niùedhaþ . yathà vàràhe bhagavadvàkyam .
     %<bhuktvà vàràhamàüsantu yastu màmupasarpati .
     varàho da÷avarùàõi bhåtvà vai carate vane ..>% ityekàda÷ãtattvam .. * .. yàj¤avalkyaþ .
     %<haviùyànnena vai màsaü pàyasena ca vatsaram .
     màstyahàriõakaurabhra÷àkunicchànapàrùataiþ ..
     aiõarauravavàràha÷a÷airmàüsairyathàkramam .
     màsavçddhyàbhitçpyanti datteneha pitàmahàþ ..>% iti ÷ràddhatattvam .. * .. viùõoravatàravi÷eùaþ . yathà -- sàyambhuva uvàca . %<kutra prajàþ sthàsyanti pçthivã tàvat pralayàrõave magnà tasyà uddharaõe yatnaü kuru . iti ÷rutvà brahmà bhagavantaü dhyàtavàn . dhyàyatastasya nàsà vivaràt aïguùñhapramàõo varàhapoto niragàt . sa ca àkà÷asthaþ san kùaõamàtreõa parvatopamo babhåva . taü viùõuü matvà brahmà tuùñàva . sa ca tena stutaþ pralayàrõavajalamadhye pravi÷ya dantàgreõa pçthvãmuddhçtya nijadhàraõa÷aktyà saüsthàpya antarhito babhåva . tataþ pçthivyàü ràjà sàyambhuvamanuràsãt .>% iti ÷rãbhàgavatamatam .. * .. tadavatàrakartçkahiraõyàkùavadho yathà --
     %<varàhaparvato nàma yaþ purà harinirmitaþ .
     sa eva bhåto bhagavànàjagàmàsuràntikam ..
     tata÷candrapratãkà÷amagçhõàcchaïkhamuttamam .
     sahasràraü tata÷cakraü såryavahrisamaprabham ..
     yo vaikuõñhaþ surendràõàmananto bhoginàmapi .
     viùõuryo yogaviduùàü yo yaj¤o yaj¤akarmaõàm ..
     vi÷ve yasya prasàdena savanasthà divaukasaþ .
     àjyaü maharùibhirdattama÷nuvanti sudhàhutam ..
     tato daityadravakaraü puràõaü ÷aïkhamuttamam .
     vaktreõa dadhmau vegena vikùipan daityajãvitam ..
     tataþ saüraktanayano hiraõyàkùo mahàsuraþ .
     ko'yantviti vadan roùànnàràyaõamudaikùata ..
     vàràharåpiõaü devaü sthitaü puruùavigraham .
     ÷aïkhacakrodyatakaraü devànàmàrtinà÷anam ..
     raràja ÷aïkhacakràbhyàü tàbhyàmasurasådanaþ .
     såryàcandramasormadhye paurõamàsyàmivàmbudaþ ..
     tato hiraõyàkùamukhà÷ca sarve samàdravan daityagaõàþ sure÷am .
     nihantukàmàþ sahasà varàhaü gçhãta÷astrà balapårõadarpàþ ..
     tairvadhyamàno'ti÷ayena ÷astrairdaityàsurairdànavapuïgavai÷ca .
     nàsau cacàlàsuravçnda hà vai meghaiþ suvçùñà iva mandaràdriþ ..
     daityastato'sau nçvaràhamàhave nipàtayàmàsa ruùà jvalantãm .
     ÷aktiü yathà vidyutamà÷u ku¤je pravarùamàõo'pi giriü sumeghaþ ..
     sa hanyamàno gadayàprameyaþ provàca daityaü nçvaràhamårtiþ .
     prajàpateþ setumimaü nihatya vrajecca kva svasti yathà surendraþ ..
     balaü samàsàdya parairajeyaü vinà÷ayiùyàmyahamevamàjau .
     daityàüstvayà sàkamato hi devàn hçtasvakãyàn sunayopapannàn ..
     saüsthàpayiùyàmi na saü÷ayo'tra daityendradarpaþ kva nu matmamãpe ..
     evaü bruvati vàkyantu viùõorvakùasyapàtayat .
     sa bàhu÷atamudyamya sarvapraharaõaü raõe ..
     dànavà÷càpi samare mayatàrapurogamàþ .
     udyatàyudhanistriü÷àþ sarve taü samupàdravan ..
     sa tàóyamàno'tivalairdaityaiþ sannàyudhodyataiþ .
     na cacàla varàhastu mainàka iva parvataþ ..
     krodhasaüraktanayanaþ ÷aïkhacakradharo hariþ .
     vyavardhata sa vegena vyàpnuvan sarvato di÷am ..
     taü jayàyàsurendràõàü vardhamànaü nabhastale .
     çùayaþ saha gandharvaistuùñuvurmadhusådanam ..
     dãptàgnisadçõaü ghoraü dar÷anãyasudar÷anam .
     suvarõareõuparyantaü vajranàbhaü bhayàvaham ..
     medo'sthimajjàrudhiraiþ siktaü dànavasambhavaiþ .
     advitãyaü prahàraistu kùuraparyantamaõóalam ..
     sragdàmamàlàvitataü kàmagaü kàmaråpiõam .
     cakramudyamya samare vàràhaþ svena tejasà ..
     ciccheda bàhåü÷cakreõa hiraõyàkùasya kaü tathà ..
     sa chinnabàhurvi÷irà na pràkampata dànavaþ .
     kavandhavatsthitaþ saükhye vi÷àkha iva pàdapaþ ..
     tataþ sthitasyaiva ÷irastasya bhåmàvapàtayat .
     hiraõmayaü rukmacitraü meroþ ÷çïgamivottamam ..
     hiraõyàkùe hate daityà ye ÷eùà÷caiva dànavàþ .
     sarve tasya bhayàt trastà jagmuràrtà di÷o da÷a ..>% iti vahripuràõam .. atha varàhàvatàrakàraõam . ÷arabharåpimahàdevakartçkataccharãranà÷a÷ca .
     %<trailokyamakhilaü dagdhaü yadà kàlàgninà tadà .
     anantaþ pçthivãü tyaktvà viùõorantikamàgataþ ..
     tena tyaktà tu pçthivã kùaõamàtràdadhogatà .
     tato varàharåpeõa nimagnàü pçthivãü jale .
     magnàü samuddadhàrà÷u nyadhàt tatsalilopari ..
     varàho'pi svayaü gatvà lokàlokàhvayaü girim .
     vàràhyà saha reme sa pçthivyà càruråpayà ..
     sa tayà ramamàõastu suciraü parvatottame .
     nàvàpa toyaü loke÷aþ potrã paramakàmukaþ ..
     pçthivyàþ potriråpàyà ramayantyàstataþ sutàþ .
     trayo jàtà dbija÷reùñhàsteùàü nàmàni vai ÷çõu ..
     durvçttaþ kanako ghoraþ sarva eva mahàbalàþ .
     sa taiþ puttraiþ parivçto vàràho bhàryayà svayà ..
     ramamàõastadà kàyatyàgaü naivàgaõaddhiyà .
     itastata÷ca ÷i÷ubhiþ krãóadbhiþ potribhistadà ..
     jaganti tatra bhagnàni nadãþ kalpataråüstathà .
     tto devagaõàþ sarve sahità devayonibhiþ ..
     ÷akreõa sahità mantraü cakruþ samyak jagaddhitam ..
     tato ni÷citya te sarve ÷akràdyà munibhiþ saha .
     ÷araõyaü ÷araõaü jagmurnàràyaõamajaü vibhum ..
     taü samàsàdya govindaü vàsudevaü jagatpatim .
     praõamya sarve trida÷àstuùñuvurgaruóadhvajam ..
     devà åcuþ .
     namaste devadeve÷a ! jagatkàraõakàraõa .
     kàlasvaråpin bhagavan pradhànapuruùàtmaka ..
     iti stuto devadevo bhåtabhàvanabhàvanaþ .
     sendrairdevagaõairåce tàn sarvàn meghanisvanaþ ..
     ÷rãbhagavànuvàca .
     yadarthamàgatà yåyaü yadvo bhayamupasthitam .
     yatra yadvà mayà kàryaü taddevàstårõamucyatàm ..
     devà åcuþ .
     ÷ãryate vasudhà nityaü krãóayà yaj¤apotriõaþ .
     lokà÷ca sarve saükùubdhà nàpnuvantyupa÷àntitàm ..
     iti teùàü nigadatàü ÷rutvà vàkyaü janàrdanaþ .
     uvàca ÷aïkaraü devaü brahmàõa¤ca vi÷eùataþ ..
     yatkçte devatàþ sarvàþ prajà÷ca sakalà imàþ .
     pràpnuvanti mahadduþkhaü ÷ãryate sakalaü jagat ..
     vàràhaü tadahaü kàyaü tyaktumicchàmi ÷aïkara .
     nide÷a÷aktaü tat tyaktuü svecchayà nahi ÷akyate ..
     tvaü tyàjayasva tat kàyaü yatràtmà ÷aïkaràdhunà .
     tvamàpyàyasva tejobhirbrahman smaraharaü muhuþ ..
     àpyàyantu tadà devàþ ÷aïkaro hantu potriõam .
     rajasvalàyàþ saüsargàt vipràõàü màraõàt tathà ..
     kàyaþ pàpakaro bhåtastaü tyaktuü muhyate'dhunà .
     pràya÷cittairupetairyaþ pràya÷cittamahaü tataþ .
     cariùyàmi tadarthaü me tanuryatnena pàtyatàm ..
     prajà pàlyà mama sadà yà hi sãdati nitya÷aþ .
     matkçte pratyahaü tasmàt tyakùye kàyaü prajàkçte ..
     ÷rãmàrkaõóeya uvàca .
     ityuktau vàsudevena tadà ca brahma÷aïkarau .
     tvayà yathoktaü tat kàryamiti govindamåcatuþ ..
     vàsudevo'pi tàn sarvàn visçjya trida÷àüstadà .
     vàràhaü tejasà hartuü svayaü dhyànaparo'bhavat ..
     ÷anaiþ ÷anairyadà teja àharatyeùa màdhavaþ .
     tadà dehantu vàràhaü sattvahãnaü vyajàyata ..
     brahmàdyàstrida÷àþ sarve mahàdevamumàpatim .
     anujagmustathà teja àdhàtuü smaranà÷ane ..
     tataþ sarvairdevagaõaiþ svaü svaü tejo vçùadhvaje .
     àdadhe tena balavàn so'tãva samajàyata ..
     tataþ ÷arabharåpã sa tatkùaõàdgiri÷o'bhavat .
     årdhàdhobhàvata÷càùñapàdayuktaþ subhairavaþ ..
     dvilakùayojanocchràyaþ sàrdhalakùaikavistçtaþ ..
     årdhaü varàhakàyastu lakùayojanavistçtaþ ..
     lakùàrdhavistçtaþ pàr÷ve vardhamànastadàbhavat .
     tamàyàntaü tato dçùñvà krodhàddhàvantama¤jasà ..
     muvçttaþ kanako ghora àseduþ krodhamårchitàþ .
     uccikùipustaü yugapat potraghàtairmahàbalàþ ..
     tatastuõóaprahàreõa ÷arabhaþ kaõñhamadhyataþ .
     bhittvà vapurvaràhasya pàtayàbhàsa tajjale ..
     taü pàtayitvà prathamaü suvçttaü kanakaü tathà .
     ghora¤ca kaõñhade÷eùu bhittvà bhittvà jaghàna ha ..
     tyaktapràõàstu te sarve petustoye mahàrõave .
     jala÷abdaü vitanvànàþ kàlànalasamarciùaþ ..
     patiteùu varàheùu brahmà viùõurharastathà .
     sçùñyarthaü cintayàmàsuþ punareva samàgatàþ ..>% iti kàlikàpuràõãyàùñàviü÷atyånatriü÷àdhyàyàt saïkalitaþ .. * .. viùõuþ . mànabhedaþ . parvatabhedaþ . mustà . iti medinã . he, 22 .. (parvatàrthe udàharaõam . yathà, mahàbhàrate . 2 . 21 . 2 .
     %<vaihàro vipulaþ ÷ailo varàho vçùabhastathà .
     tathà çùigiristàta ÷ubhà÷caityakapa¤camàþ ..>%) ÷i÷umàraþ . vàràhãkandaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. aùñàda÷adbãpàntargatakùudradvãpavi÷eùaþ . yathà --
     %<gandharùvo varuõaþ saumyo varàhaþ kaïka eva ca .
     kumuda÷ca kaseru÷ca nàgo bhadràrakastathà ..
     candrendramalayàþ ÷aïkhayavàïgakagabhastimàn .
     tàmràku÷ca kumàrã ca tatra dvãpàþ da÷àùñabhiþ ..>% iti ÷abdamàlà .. (kçùõapiõóãraþ . tatparyàyo yathà --
     %<varàhaþ kçùõapiõóãraþ kçùõapiõóãtakastu saþ ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

#<varàhakandaþ>#, puü, (varàhapriyaþ kando yasya .) vàràhã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<varàhakàntà>#, strã, (varàhasya kàntà priyeti .) vàràhãvçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<varàhakàlã>#, [n] puü, (varàhavat kalate iti . kal + õiniþ .) såryamaõipuùpavçkùaþ . tatparyàyaþ . såryàvartaþ 2 . iti hàràvalã . 94 ..

#<varàhakràntà>#, strã, (varàhena kràntà atipriyatvàt .) kùupavi÷eùaþ . iti ÷abdamàlà .. tatpaparyàyaþ, . lajjàluþ 2 samaïgà 3 lajakàrikà 4 varàhanàmà 5 vadarà 6 ÷åkarã 7 tiktagandhikà 8 namaskàrã 9 gaõóakàlã 10 khadirã 11 . iti ratnamàlà .. lajjàlukà 12 a¤jalikàrikà 13 kçtà¤jaliþ 14 gaõóakàrã 15 samãcchadà 16 . iti granthàntaram .. vàràhã . càmàràlu iti khyàte . iti subhåtiþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<varàhanàmà>#, [n] puü, (varàhasya nàma iva nàma yasya .) vàràhãkandaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<varàhikà>#, strã, kapikacchuþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<varàhã>#, strã, (varàho bhakùakatvenàstyasyeti . ac . gauràditvàt ïãù .) bhadramustà . ÷åkarakandaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<varivasitaþ>#, tri, (vas + %<namovariva÷citraïaþ kyac .>% 3 . 1 . 19 . iti kyac . tataþ ktaþ . %<kyasya vibhàùà .>% 6 . 4 . 50 . iti pakùe yalopaþ .) upàsitaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 102 ..

#<varivasyà>#, strã, (varivasaþ påjàyàþ karaõam . varivas + %<namovariva÷citraïaþ kyac .>% 3 . 1 . 19 . iti kyac . a pratyayàt . 3 . 3 . 102 . ityaþ . ñàp .) ÷u÷råùà . ityamaraþ . 2 . 7 . 35 .. (yathà, çgvede . 1 . 181 . 9 .
     %<huve yadvàü varivasyà gçõàno vidyàmeùaü vçjanaü jãradànum ..>%)

@<[Page 4,274c]>@
#<varivasyitaþ>#, tri, (varivasyà saüjàtà asya tàrakàditvàditac . yadvà, varivasya + ktaþ . %<kyasya vibhàùà .>% 6 . 4 . 50 . iti pakùe yalopàbhàvaþ .) upàsitaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 102 ..

#<vari÷ã>#, strã, vaói÷ã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<variùaü>#, klã, (vç + saþ . bàhulakàt iñ .) vatsaraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (%<varùaþ syàt variùo'pi ca .>% ityujjvaladattadhçtacandravacanam . 3 . 62 ..)

#<variùàþ>#, strã bhåmni, (vç + saþ . bahuvacanàt iñ .) varùàþ . iti bharatadbiråùakoùaþ ..

#<variùàpriyaþ>#, puü, (variùà varùà priyà yasya .) càtakapakùã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<variùñhaü>#, klã, (ati÷ayena varam . vara + iùñhan .) tàmram . ityamaraþ . 3 . 2 . 111 .. (yathà --
     %<raktaü variùñaü mlecchàkhyaü tàmraü ÷ulvamuóumbaram ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..) maricam . iti medinã . ñhe, 15 ..

#<variùñhaþ>#, tri, (ayameùàmati÷ayena vara ururvà ati÷àyana iùñhan . priyasthireti varàde÷aþ .) iti vyàkaraõam .. baratamaþ . (yathà, bhàgavate . 1 . 10 . 1 .
     %<hatvà svarikthaspçdha àtatàyino yudhiùñhiro dharmabhçtàü variùñhaþ ..>%) urutamaþ . iti medinã . ñhe, 15 .. (yathà, çgvede . 4 . 56 . 1 .
     %<yatsãü variùñhe bçhatã vimiõvanru vaddhokùàpaprathànebhirevaiþ ..>%) vatsaþ . ityajayaþ ..

#<variùñhaþ>#, puü, (vara + iùñhan .) tittiripakùã . iti medinã . ñhe, 15 .. nàraïgavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (càkùuùamanuputtraþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 18 . 20 .
     %<variùñho nàma bhagavàü÷càkùuùasya manoþ sutaþ ..>% dharmasàvarõimanvantarasya çùivi÷eùaþ . yathà, màrkaõóeye . 94 . 19 .
     %<haviùmàü÷ca variùñha÷ca çùñiranyastathàruõiþ .
     ni÷cara÷cànagha÷caiva riùñhi÷cànyo mahàmuniþ .
     saptarùayo'ntare tasminnagnideva÷ca saptamaþ ..>% daityavi÷eùaþ . tathà, hariva÷e . 232 . 13 .
     %<variùñha÷ca gaviùñha÷ca bhåtalonmathano vibhuþ .
     suprasàdaþ kirãñã ca såcãvaktvo mahàsuraþ ..>%)

#<variùñhà>#, strã, (variùña + ñàp .) àdityabhaktà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<varã>#, strã, (vçõotãti . vç + pacàdyac . gauràditvàt ïãù .) ÷atàvarã . ityamaraþ . 2 . 4 . 100 .. såryapatnã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<varãyàn>#, [s] tri, (ayamanayorati÷ayena årurvaro và . ãyasun . priyasthireti varàde÷aþ .) ÷reùñhaþ . (yathà, bhàgavate . 2 . 1 . 1 .
     %<varãyàneùa te pra÷naþ kçto lokahito nçpa ! ..>%) variùñhaþ . atiyuvà . iti medinã . ñhe, 15 ..

@<[Page 4,275a]>@
#<varãyàn>#, puü, viùkambhàdisaptaviü÷atiyogàntargatàùñàda÷ayogaþ . tatra jàtaphalam .
     %<dàtà dayàluþ sutaràü suveùaþ satkarmakartà madhurasvabhàvaþ .
     naro balãyàn dhanavàn janàóhyo yogo varãyàn yadi janmakàle ..>% iti koùñhãpradãpaþ .. (pulahasya puttraþ . iti bhàgavate . 4 . 1 . 34 ..)

#<varãvardaþ>#, puü, valãvardaþ . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ ..

#<varãùuþ>#, puü, kàmaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<varuñaþ>#, puü, mlecchajàtivi÷eùaþ . yathà --
     %<pulindà nàhalà niùñyàþ ÷avarà varuñà bhañàþ .
     màlà bhillàþ kiràtà÷ca sarve'pi mlecchajàtayaþ ..>% iti hemacandraþ ..

#<varuóaþ>#, puü, antyajajàtivi÷eùaþ . yathà --
     %<rajaka÷carmakàra¤ca naño varuóa eva ca .
     kaivartamedabhillà÷ca saptaite càntyajàþ smçtàþ ..>% eùàü strãgamanàdau doùo yathà --
     %<eteùàntu striyo gatvà bhuktvà ca pratigçhya ca .
     patatyaj¤ànato vipro j¤ànàt sàmyantu gacchati ..>% iti pràya÷cittatattvadhçtayamavacanam .. asyotpattiryathà --
     %<kaivartasya ca kanyàyàü ÷auõóikàdeva saucikaþ .
     saucikàt ÷auõóikàjjàto naño varuóa eva ca ..>% iti parà÷arapaddhatiþ ..

#<varuõaþ>#, puü, (vçõoti sarvaü vriyate anyairiti và . vç + %<kçvçdàribhya unan .>% uõàø 3 . 53 . iti unan .) devatàvi÷eùaþ . sa ca ka÷yapasya aditinàmni patnyàü jàtaþ . tasya carùaõyàü patnyàü bhçguvàlmãkã puttrau jàtau . iti ÷rãbhàgavatamatam .. sa ca jalàdhipatiþ pa÷cimadikpàla÷ca . tatparyàyaþ . pracetàþ 2 pà÷ã 3 yàdasàüpatiþ 4 appatiþ 5 . ityamaraþ .. yàdaþpatiþ 6 apàüpatiþ 7 . iti taññãkàyàü bharataþ .. jamvukaþ 8 meghanàdaþ 9 jale÷varaþ 10 para¤jayaþ 11 daityadevaþ 12 jãvanàvàsaþ 13 nandapàlaþ 14 . iti ÷abdaratnàvalã .. vàrilomaþ 15 kuõóalã 16 ràmaþ 17 sukhà÷aþ 18 . iti jañàdharaþ .. * .. jalà÷ayotsargàdau asya påjàvidhiryathà . haya÷ãrùapa¤caràtre .
     %<atha vàpyàmataþ kuryàt såkùmaratnàdinirmitam .
     dvibhujaü haüsapçùñasthaü dakùiõenàbhayapradam ..
     vàmena nàgapà÷antu dhàrayantaü subhoginam .
     salilaü vàmamàbhogaü kàrayedyàdasàüpatim ..
     vàme tu kàrayedvçddhiü dakùiõe puùkaraü ÷ubham .
     nàgairnadãbhiryàdobhiþ samudraiþ parivàritam ..
     kçtvaivaü varuõaü devaü pratiùñhàvidhinàrcayet ..>% puùkaraü tatputtram . tato dhyànam .
     %<prasannavadanaü saumyaü himakundendusannibham .
     sarvàbharaõasaüyuktaü sarvalakùaõalakùitam ..
     kiraõaiþ ÷ãtalaiþ saumyaiþ prãõayantamavasthitam .
     làvaõyàmçtadhàràbhistarpayantamiva prajàþ ..
     ràjahaüsasamàråóhaü pà÷avyagrakaraü ÷ubham .
     puùkaràdyairgaõaiþ sarvaiþ samantàt parivàritam ..
     gauryà kàntyà cànugataü nadãbhiþ parivàritam .
     nàgairyàdogaõairyuktaü brahmàõamiva càparam ..
     sçùñisaühàrakartàraü nàràyaõamivàparam ..>% iti dhyàtvà påjayet . varuõamantroddhàrastu tatraiva .
     %<aùñàviü÷àntabãjena caturda÷asvareõa ca .
     ardhenduvinduyuktena praõavoddãpitena ca ..>% tena oü vauü iti mantraþ .
     %<pratimàyàü sthitiü kçtvà praõavena nibodhayet .
     påjayedgandhapuùpàdyaiþ sànnidhyaü pà÷amudrayà ..>% sthitiü pratiùñhàm . nibodhayet antargatàïguùñhamuùñibhyàü nibodhamudràü dar÷ayet . namaskàramantrastu
     %<varuõo dhavalo jiùõuþ puruùo nimnagàdhipaþ .
     pà÷ahasto mahàbàhustasmai nityaü namo namaþ ..>% iti jalà÷ayotsargatattvam .. * .. vçùñyarthaü asya japanãyamantrà yathà --
     %<puùkaràvartakairmeghaiþ plàvayantaü vasundharàm .
     vidyudgarjitasannaddhaü toyàtmànaü namàmyaham ..
     yasya ke÷eùu jãmåto nadyaþ sarvàïgasandhiùu .
     kukùau samudrà÷catvàrastasmai toyàtmane namaþ ..>% iti dhyàtvà mànasairupacàrairvaruõaü àràdhya målamantraü japet . prajàpatirçùistçùñup chando varuõo devatà etàvadràùñramabhivyàpya suvçùñyarthaü jape viniyogaþ . mantrastu gurumukhàt j¤eyaþ . sa yathà . oü vçùñirihànàvyantarayo marutàspç÷atãü gaccha va÷àpagnirdçtvà divaü gacchata teno vçùñimàvaha . iti mantrasya sahasrajapànantaraü suvçùñimatã vasumatã bhavati . atra sandeho na kàryaþ .. * .. mantràntaram . kårcaü lakùmãü tathà màyàü tena huü ÷rãü hrãü iti tryakùaramantraü nàbhimàtrajalamadhye pravi÷ya yadi japati tadà anàvçùñiü harati mahàvçùñirbhavati . aùñasahasrajapaþ saükhyà caturguõà tena dvàtriü÷atsahasrajapaþ . dinatrayànantaraü caturthadine japasamàptiþ .
     %<nàbhimàtrajale sthitvà japenmantraü prasannadhãþ .
     vasusahasraü japenmantraü tridinaü vyàpya yatnataþ ..>% athavà .
     %<ùañsahasraü japennirtya tadà vçùñirbhavet dhruvam .>% iti ùañkarmadãpikà .. * .. pustakàntare vaü iti ekàkùaramantro'pi japyatvena likhitaþ .. * .. mahàpàtakino daõóadhanaü gçhãtvà ràjà varuõàya pratipàdayet . yathà --
     %<nàdadãta nçpaþ sàdhurmahàpàtakino dhanam .
     àdadànastu tallobhàttena doùeõa lipyate ..
     apsu prave÷ya taü daõóaü varuõàyopapàdayet .
     ÷rutavçttopapanne và bràhmaõe pratipàdayet ..
     i÷o daõóasya varuõo ràj¤àü daõóadharo hi saþ .
     ã÷aþ sarvasya jagato bràhmaõo vedapàragaþ ..>% iti mànave 9 adhyàyaþ .. * .. svanàmakhyàtavçkùaþ . tatparyàyaþ . varuõaþ 2 setuþ 3 tikta÷àkaþ 4 kumàrakaþ 5 . ityamaraþ . 2 . 4 . 25 .. ÷marãaghnaþ 6 setukaþ 7 varàõaþ 8 ÷ikhimaõóanaþ 9 . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷vetavçkùaþ 10 ÷vetadrumaþ 11 sàdhuvçkùaþ 12 tamàlaþ 13 màrutàpahaþ 14 . asya guõàþ . kañutvam . uùõatvam . raktadoùa÷ãtavàtaharatvam . snigdhatvam . dãpanatvam . vidradhirogajittva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<varuõaþ pittalo bhedã ÷leùmakçcchrà÷mamàrutàn .
     nihanti gulmavàtàsrakrimãü÷coùõo'gnidãpanaþ .
     kaùàyo madhurastiktaþ kañuko råkùako laghuþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. anyacca .
     %<varuõo'nila÷ålaghno bhedã coùõo'÷marãharaþ .
     puùpaü varuõajaü gràhi pittaghnaü àmavàtajit ..>% iti ràjavallabhaþ .. * .. jalam . iti medinã . õe, 65 .. såryaþ . iti vi÷vaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 65 . 15 .
     %<dhàtà mitro'ryamà ÷akro varuõastvaü÷a eva ca .
     bhago vivasvàn påùà ca savità da÷amastathà ..>% munigarbhajàtaka÷yapaputtravi÷eùaþ . iti mahàbhàratam . 1 . 65 . 42 ..)

#<varuõàtmajà>#, strã, (varuõasya jalasya àtmajà tadudbhavatvàt .) madyam . ityamaraþ . 2 . 20 . 39 .. (vivaraõamasyà madya÷abde j¤eyà ..)

#<varuõànã>#, strã, (varuõasya patnã . varuõa + %<indravaruõabhaveti .>% 4 . 1 . 49 . iti ïãù ànugàgama÷ca .) varuõapatnã . iti jañàdharaþ .. (yathà, çgvede . 1 . 22 . 12 .
     %<ihendràõãmupahåye varuõàõãü svastaye .
     agnàyãü somapãtaye ..>%)

#<varutraü>#, klã, (vçõoti àvçõotyaneneti . vç + %<à÷itràdibhya itrotrau .>% uõàø 4 . 172 . iti utraþ .) uttarãyavastram . vçdhàtorutrapratyayena niùpannam . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<varulaþ>#, puü, (vç + ulaþ .) saübhaktaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<varåthaü>#, klã, (vriyate ÷arãramaneneti . vç paraõe + %<jévç¤bhyàmåthan .>% uõàø 2 . 6 . iti åthan .) tanutràõam . iti hemacandraþ .. carma . iti medinã . the, 21 .. tatra pavargãyabakàràdau gaõito'yaü ÷abdaþ .. (gçham . iti nighaõñuþ . 3 . 4 .. yathà, çgvede . 1 . 58 . 9 .
     %<bhavà varåthaü gçõate vibhàvo bhavà maghavan maghavadbhyaþ ÷arma ..>% sainyam . yathà, bhàgavate . 9 . 10 . 20 .
     %<te'nãkapà raghupaterabhipatya sarvedvandvaü varåthamibhapattirathà÷vayodhaiþ .
     jaghnurdrumairgirigadeùubhiraïgadàdyàþ sãtàbhimarùahatamaïgalaràvaõe÷àn ..>%)

#<varåthaþ>#, puü, (vriyate ratho'neneti . vç¤ varaõe + %<jévç¤bhyàmåthan .>% uõàø 2 . 6 . iti åthan .) parapraharaõàbhighàtarakùàrthaü rathasya sannàhavadyadàvaraõakàdi dravyaü tat . tatparyàyaþ . rathaguptiþ 2 . ityamarabharatau . 2 . 8 . 57 .. rathasaüvçtiþ 3 . iti jañàdharaþ .. (yathà, ràmàyaõe . 6 . 57 . 26 .
     %<uragadhvajadurdharùaü suvaråthaü svapaskaram ..>% gràmavi÷eùaþ . yathà, tatraiva . 2 . 71 . 11 .
     %<toraõaü dakùiõàrdhena jambåprasthaü samàgamat .
     varåtha¤ca yayau samyak gràmaü da÷arathàtmajaþ ..>%)

#<varåthinã>#, strã, (varåthaü tanutràõàdikamastyasyà iti . varåtha + iniþ . ïãp .) senà . ityamaraþ . 2 . 8 . 78 .. (yathà, raghuþ . 11 . 58 .
     %<tasya jàtu marutaþ pratãpagàþ vartmasu dhvajatarupramàthinaþ .
     cikli÷urbhç÷atayà varåthinãmattañà iva nadãrayàþ stalãm ..>%)

#<vareõyaü>#, klã, (vriyate lokairiti . vç + %<vç¤a eõyaþ .>% uõàø 3 . 98 . iti eõyaþ .) kuïkumam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vareõyaþ>#, tri, (vç + eõyaþ .) pradhànaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 57 .. (yathà, bhaññiþ . 1 . 4 .
     %<puõyo mahàbrahmasamåhajuùñaþ santarpaõo nàkasadàü vareõyaþ ..>% varaõãyaþ . iti mallinàthaþ .. yathà, kumàre . 7 . 90 .
     %<saüskàrapåtena varaü vareõyaü badhåü sukhagràhyanibandhanena ..>% pu, pitçgaõànàmanyatamaþ . yathà, màrkaõóeye . 96 . 45 .
     %<varo vareõyo varado puùñidastuùñidastathà ..>% bhçguputtravi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 85 . 129 .
     %<bhçgostu puttràþ saptàsan sarve tulyà bhçgorguõaiþ .
     cyavano vajra÷ãrùa÷ca ÷uciraurvastathaiva ca .
     ÷ukro vareõya÷ca vibhuþ savana÷ceti sapta te ..>% mahàdevaþ . yathà, tatreva ÷ivasahasranàmakãrtane . 13 . 17 . 136 .
     %<varo varàho varado vareõyaþ sumahàsvanaþ ..>%)

#<varendrã>#, strã, gauóade÷aþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vare÷varaþ>#, puü, (varaþ ÷reùñha ã÷varaþ .) ÷ivaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<varoñaü>#, klã, (varàõi ÷reùñhàni uñàni dalàni asya .) maruvakapuùpam . iti ÷abdamàlà ..

#<varolaþ>#, puü strã, (vç + olac .) varañaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<varkaraþ>#, puü, (vçkyate gçhyate iti . vçka àdàne + bahulavacanàt araþ . ityujjvaladattaþ . 3 . 131 .) yuvapa÷uþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 23 .. meùa÷àvakaþ . iti taññãkàyàü bharataþ .. parihàsaþ . (yathà, amaru÷atake . 7 .
     %<kàntaþ keliruciryuvà sahçdayastàdçk patiþ kàtare kinno varkarakarkaraiþ priya÷atairàkramya vikrãyate ..>%) chàgaþ . iti medinã . re, 210 ..

#<varkaràñaþ>#, puüþ (varkaraü parihàsaü añati gacchatãti . añ + ac .) kañàkùaþ . taruõàdityarociþ . nàrãpayodharotsaïgakàntadattanakhakùataþ . iti medinã . ñe, 65 ..

#<vargaþ>#, puü, (vçjyate iti . vçjã varjane + gha¤ .) svajàtãyasamåhaþ . (yathà, raghuþ . 2 . 4 .
     %<vratàya tenànucareõa dhenornyaùedhi ÷eùo'pyanuyàyivargaþ ..>%) samànadharmibhiþ pràõibhirapràõibhirupalakùitaü vçndam . yathà kavargaþ . atra katvakhatvàdinà vijàtãyatve'pi sthànasàmyamasti . ityamarabharatau .. granthaparicchedaþ . yathà --
     %<sargo vargaparicchedodghàtàdhyàyàïkasaügrahàþ .
     ucchvàsaþ parivarta÷ca pañalaþ kàõóamastriyàm .
     sthànaü prakaraõaü parvàhrika¤ca granthasandhayaþ ..>% iti trikàõóa÷eùaþ .. samànàïkadvayasya påraõam . tatparyàyaþ . kçtiþ 2 . varge karaõasåtraü vçttadvayam .
     %<samadvighàtaþ kçtirucyate'tha sthàpyo'ntyavargo dviguõàntyanighnaþ .
     svasvopariùñàcca tathàpare'ïkàstyaktvàntyamutsàrya puna÷ca rà÷im ..
     khaõóadvayasyàbhihatirdvinighnã tatkhaõóavargaikyayutà kçtirvà .
     iùñonayugrà÷ivadhaþkçti syàdiùñasya vargeõa samanvito và .. * ..>% atrodde÷akaþ .
     %<sakhe navànà¤ca caturda÷ànàü bråhi trihãnasya ÷atatrayasya .
     pa¤cottarasyàpyayutasya vargaü jànàsi cedvargavidhànamàrgam ..>% nyàmaþ 9 . 14 . 297 . 10005 . eùàü yathoktakaraõena jàtà vargàþ 81 . 196 . 88209 . 100100025 .. athavà navànàü khaõóe 4 . 5 . anayoràhatiþ 20 . dbinighnã 40 . tatkhaõóavargaikyena 41 . yutà jàtà saiva kçti 81 .. athavà caturda÷ànàü khaõóe 6 . 8 . anayoràhatiþ 48 . dbinighnã 96 . tatkhaõóavargau 36 . 64 . anayoraikyena 100 . yutà jàtà saiva kçtiþ 196 .. athavà khaõóe 4 . 10 . tathàpi saiva kçtiþ 196 .. athavà rà÷iþ 297 .. ayaü tribhirånaþ pçthagyuta÷ca 294 . 300 . anayorghàtaþ 88200 . trivarga 9 yuto jàto vargaþ sa eva 88209 .. evaü sarvatràpi iti lãlàvatyàü vargaþ .. (strã, apsarovi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 217 . 15 .
     %<apsaràsmi mahàbàho devàraõyavihàriõã .
     iùñà dhanapaternityaü vargà nàma mahàvala ..>% muni÷àpàtgràharåpiõãyaü arjunàt ÷àpamuktàsãt . etadvçttàntantu tatraiva draùñavyam ..)

#<vargamålaü>#, klã, (vargasya samànàïkadbayasya målam àdyàïkaþ .) påritasamànàïkadvayasyàdyàïkaþ . yathà . vargamåle karaõasåtraü vçttam .
     %<tyaktvàntyàdviùamàt kçtiü dbiguõayenmålaü same taddhçte tyaktvàlabdhakçtiü tadàdyaviùamàllabdhaü dbinighnaü nyaset .
     païktyàü païktihçte same'nyaviùamàt tyaktvàptavargaü phalaü païktyàü taddbiguõaü nyasediti muhuþ païkterdalaü syàt padam .. * ..>% atrodde÷akaþ .
     %<målaü caturõà¤ca tathà navànàü pårbaü kçtàvà¤ca sakhe kçtãnàm .
     pçthak pçthagvargapadàni viddhi buddhervibuddhiryadi te'tra jàtà ..>% nyàsaþ 4 . 9 . 81 . 196 . 88209 . 100 100025 . labdhàni krameõa målàni 2 . 3 . 9 . 14 . 297 . 100005 . iti lãlàvatyàü vargamålam .. sajàtãyàïkatrayasya ghàtaþ ghanaþ . tasya tanmålasya ca samudàyasåtrodàharaõàni pårbe na likhitàni prasaïgàdatra punarlikhyante . ghane karaõasåtraü vçttatrayam .
     %<samatrighàta÷ca ghanaþ pradiùñaþ sthàpyo ghano'ntyasya tato'ntyavargaþ .
     àditrinighnastata àdivargastryantyàhato'thàdighana÷ca sarve ..
     sthànàntaratvena yutà ghanaþ syàt prakalpya tat khaõóayugaü tato'ntyam .
     evaü muhurvargaghanaprasiddhàvàdyàïkato và vidhireùa kàryaþ ..
     khaõóàbhyàü và hato rà÷istrighnaþ khaõóaghanaikyayuk .
     vargabhålaghanasvaghno vargarà÷erghano bhavet .. * ..>% atrodde÷akaþ .
     %<navaghanaü trighanasya ghanaü tathà kathaya pa¤caghanasya ghana¤ca me .
     ghanapada¤ca tato'pi ghanàt sakhe yadi ghane'sti ghanà bhavato matiþ ..>% nyàsaþ 9 . 27 . 125 . jàtàþ krameõa ghanàþ 729 . 19683 . 1953125 .. athavà rà÷iþ 9 . asya khaõóe 4 . 5 . àbhyàü rà÷irhataþ 180 trinighna÷ca 540 . khaõóaghanaikyena 189 . yuto jàto ghanaþ 729 .. athavà rà÷iþ 27 . asya khaõóe 20 . 7 . àbhyàü hatastrighna÷ca 11340 . khaõóaghanaikyena 8343 . yuto jàto ghanaþ 19683 .. athavà rà÷iþ 4 . asya målam 2 . dhanaþ 8 . ayaü svaghno jàta÷caturõàü ghanaþ 64 .. athavà rà÷iþ 9 . asya målam 3 . ghanaþ 27 . asya vargo navànàü ghanaþ 729 . ya eva vargarà÷ighanaþ sa eva vargamålaghanavargaþ .. itighanaþ .. * .. atha ghanamåle karaõasåtraü vçttadvayam .
     %<àdyaü ghanasthànamathàghane dve punastathàntyàdghanato vi÷odhyam .
     ghanaü pçthaksthaü padamasya kçtyà trighnyà tadàdyaü vibhajet phalantu ..
     païktyàü nyasettatkçtimantyanighnãü trighnãü tyajettatprathamàt phalasya .
     ghanaü tadàdyàdghanamålamevaü païktirbhavedevamataþ puna÷ca ..>% atrodde÷akaþ . pårbaghanànàü målàrthaü nyàsaþ 729 . 19683 . 1953125 . krameõa labdhàni målàni 9 . 27 . 125 . iti lãlàvatyàü ghanamålam ..

#<vargottamaþ>#, puü, (vargeùu uttamaþ .) caràõàü arthàt meùakarkañatulàmakararà÷ãnàü prathamo'ü÷aþ . sthiràõàü arthàdvçùasiühavç÷cikakumbharà÷ãnàü pa¤camo'ü÷aþ . dvyàtmakànàü arthàt mithunakanyàdhanurmãnarà÷ãnàü navamo'ü÷a÷ca . yathà --
     %<caràõàü prathame càü÷e sthiràõàü pa¤came tathà .
     navame dvyàtmakànà¤ca vargottama iti smçtaþ ..>% api ca . rà÷ãnàü svakãyanavàü÷aþ . yathà --
     %<svanavàü÷astu rà÷ãnàü vargottama iti smçtaþ ..>% iti jyotistattvam ..

#<varca>#, ïa dãptau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-akaø-señ .) ïa, varcate .. iti durgàdàsaþ ..

#<varcaþ>#, [s] klã, (varcate iti . varca + %<sarvadhàtubhyo'sun .>% uõàø 4 . 188 . iti asun .) råpam . viùñhà . (yathà, su÷rute uttaratantre 40 adhyàye .
     %<÷ålàviùñaþ saktamåtro'ntrakåjã strastàpànaþ sannakañyårujaïghaþ .
     varco mu¤catyalpamalpaü saphenaü rukùaü ÷yàvaü sànilaü màrutena ..>%) tejaþ . iti medinã . se, 35 .. (yathà, çgvede . 9 . 66 . 21 .
     %<agne pavasva svapà asme varcaþ suvãryam ..>% %<varcaþ tejaþ .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. annam . yathà tatraiva . 3 . 24 . 1 .
     %<agne sahasva pçtanà abhimàtãrapàsya .
     duùñarastarannaràtãrvarcodhàyaj¤a vàhase ..>% %<varcodhàþ annaü dhehi .>% iti tadbhàùye ràyaõaþ ..)

#<varcaskaþ>#, puü, klã, (varcas + svàrthe kan .) viùñhà . ityamaraþ . 2 . 6 . 68 .. (dãptiþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 25 . 19 ..
     %<devikàyàmupaspç÷ya tathà sundarikahrade .
     a÷vinyàü råpavarcaskaü pretya vai labhate naraþ ..>%)

#<varcasvã>#, [n] puü, (varco'sthàstãti . varcas + %<asmàyàmedheti .>% 5 . 2 . 121 . iti viniþ .) candraþ . yathà --
     %<rohiõyàmabhavadvarcà varcasvã yena candramàþ ..>% iti vahripuràõam ..

#<varcàþ>#, [s] puü, (varcate iti . varca + asun .) candraputtraþ . iti medinã . se, 36 .. anyacca .
     %<rohiõyàmabhavadbarcà varcasvã yena candramàþ ..>% ityàdye vahripuràõe sargànukãrtane satãdehatyàganàmàdhyàyaþ ..

#<varjanaü>#, klã, (vçj + lyuñ .) tyàgaþ . hiüsà . iti medinã . ne, 122 .. màraõam . iti hemacandraþ ..

#<varjitaþ>#, tri, tyaktaþ . vçjadhàtoþ ktapratyayena niùpannaþ . yathà --
     %<avaj¤àta¤càvadhçtaü saroùaü vismayànvitam .
     gurorapi na bhoktavyamannaü satkàravarjitam ..>% iti kaurme upavimàge 16 adhyàyaþ ..

#<varjanãyaü>#, tri, (vçj + anãyar .) varjanayogyam . tyaktavyam . varjanãyànnaü yathà --
     %<ràjànnaü nartakànna¤ca takùõo'nna¤cakrakàriõaþ .
     gaõànna gaõikànna¤ca ùaõóànna¤caiva varjayet ..
     cakropajãvirajakataskaradhvajinàntathà .
     gàndharvalohakàrànnaü såtakànnaü vivarjayet ..
     kulàlacitrakarmànnaü vàrdhuùeþ patitasya ca .
     paunarbhavacchàtrikayorabhi÷astasya caiva hi ..
     suvarõakàra÷ailåùavyàdhitasyàturasya ca .
     cikitsakasya caivànnaü puü÷calyà dàõóikasya ca ..
     stenanàstikayorannaü devatàninda kasya ca .
     somavikrayiõa÷cànnaü ÷vapàkasya vi÷eùataþ ..
     bhàryàjitasya caivànnaü yasya copapatirgçhe .
     utsçùñasya kadaryasya tathaivocchiùñabhojinaþ ..
     apàïktànna¤ca saüghànnaü ÷astràjãvasya caiva hi .
     klãvasyàntyàsina÷cànnaü mattonmattasya caiva hi ..
     bhãtasya ruditasyànnamavakruùñaü parikùitam .
     brahmadbiùaþ pàparuceþ ÷ràddhànnaü mçtakasya ca ..
     vçthàpàkasya caivànnaü ÷àvànnaü ÷va÷urasya ca .
     aprajànàntu nàrãõàü kçtaghnasya tathaiva hi ..
     kandukànnaü vi÷eùeõa ÷astravikrayiõastathà .
     ÷auõóànnaü ghañakànna¤ca bhiùajàmannameva ca ..
     viddhaprajananasyànnaü parivittyannameva ca .
     punarbhuvo vi÷eùeõa tathaiva didhiùåpateþ ..
     avaj¤àta¤càvadhçtaü saroùaü vismayànvitam .
     gurorapi na bhoktavyaü annaü satkàravarjitam ..
     duùkçtaü hi manuùyasya sarvamanneùvanuùñhitam .
     yo yasyànnaü sama÷nàti sa tasyà÷nàti kilviùam ..>% iti ÷rãkårmapuràõe upavibhàge 16 adhyàyaþ ..

#<varjyaþ># tri, (vçj + õyat .) varjanãyaþ . yathà --
     %<ataþ praraü ÷çõuùva tvaü varjyàvarjyapratikriyàm .
     bhojyamannaü paryuùitaü snehàktaü cirasaüsthitam ..
     asnehà÷càpi godhåmayavagorasavikriyàþ .
     ÷a÷akaþ kacchapo godhà sedhà matsyo'tha ÷allakaþ ..
     bhakùyà hyete sadà varjyau gràma÷åkarakukkuñau .
     pitçdevàdi÷eùa¤ca ÷ràddhe bràhmaõakàmyayà .
     prokùita¤cauùadhàrtha¤ca khàdan màüsaüna doùabhàk ..>% iti màrkaõóeyapuràõe sadàcàràdhyàyaþ ..

#<varõa>#, ka varõe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøparaø-sakaø-señ .) ka, varõayati . ayaü ka÷cinna manyate . varõaþ ÷uklàdikriyà . iti durgàdàsaþ ..

#<varõa>#, t ka stutivistàra÷uklàdyudyuktidãpane . iti kavikalpadrumaþ .. (adanta curàø-paraø-sakaødãpane akaø-señ .) varõayati varõàpayati kaviþ stautãtyarthaþ . varõayati tantuü vistàrayatãtyarthaþ . varõayati pratimàü ÷uklàdivarõàü karotãtyarthaþ . varõayati udyuïkte dãpyate vetyarthaþ . ÷uklàdyatyuktidãpane ityapi pàñhaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<varõaü>#, klã, (varõayatãti . varõa + ac .) kuïkumam . iti hemacandraþ ..

#<varõaþ>#, puü, (vriyate iti . vç + %<kévçjéùidrugupanyanisvapibhyo nit .>% uõàø 3 . 10 . iti naþ . sa ca nit .) jàtiþ . sà ca bràhmaõaþ kùattriyo vai÷yaþ ÷ådra÷ca . eùàmutpattyàdiryathà . yadà bhagavàn puruùaråpeõa sçùñiü kçtavàn tadàsya ÷arãràt catvàro varõà utpannàþ . mukhato bràhmaõàþ bàhutaþ kùattriyàþ åruto vai÷yàþ pàdataþ ÷ådrà jàtàþ . eteùàü varõànàü dharmàþ ÷àstreùu niråpitàþ santi . tatra bràhmaõadharmà ucyante . adhyayanaü yajanaü dàna¤ceti . jãvikàstrayaþ adhyàpanaü yàjanaü pratigraha÷ceti . 1 . kùattriyasya trayo dharmàþ . adhyayanaü yajanaü dàna¤ca . prajànàü rakùaõaü jãvikà . 2 . vai÷yasya trayo dharmàþ . adhyayanaü yajanaü dàna¤ca . catasro jãvikàþ . kçùiþ gorakùaõaü bàõijyaü ku÷ãda¤ceti . 3 . ÷ådrasya tu brahmakùattravi÷àü ÷u÷råùà dharmo jãvikà ca . 4 . bràhmaõà à÷ramacatuùñayavanto bhavanti . brahmacàrã gçhasthaþ vànaprasthaþ sannyàsã ca . tatra upanayanànantaraü niyamaü kçtvà yo guroþ sannidhau sthitvà sàïgavedàdhyayanaü karoti sa brahmacàrãtyucyate . 1 . sàïgavedàdhyayanaü samàpya yo dàraparigrahaü kçtvà svadharmàcaraõaü karoti sa gçhastha ucyate . 2 . puttramutpàdya yo vanavàsaü kçtvà akçùñapacyaphalàdi bhakùayitvà ã÷varàràdhanaü karoti sa vànaprastha ucyate . 3 . yaþ sarvaü gçhàdikaü tyaktvà muõóitamuõóo gairikakaupãnàcchàdanaü daõóaü kamaõóalu¤ca vibhrat bhikùàvçttirnirjane tãrthe và sthitvà kevalamã÷varàràdhanaü karoti sa sannyàsãtyucyate .. 4 .. kùattriyavai÷yayostu prathamà÷ramatrayaü vihitam . ÷ådrasyaika eva gçhà÷ramaþ . ã÷varàràdhanantu sarveùàü varõànàmà÷ramàõà¤ca sàdhàraõo dharmaþ . tanmadhye yastu viùõåpàsakaþ sa vaiùõava ucyate . ÷ivopàsakaþ ÷aivaþ . durgàdi÷aktyupàsakaþ ÷àktaþ . såryopàsakaþ sauraþ . gaõe÷opàsako gàõapatya ucyate . iti puràõàrthaprakà÷aþ .. * .. api ca . brahmovàca .
     %<sargàdikçddhari÷caiva påjyaþ svàyambhuvàdibhiþ .
     vipràdyaiþ svena dharmeõa taddharmaü vyàsa vai ÷çõu ..
     yajanaü yàjanaü dànaü bràhmaõasya pratigrahaþ .
     adhyàpanaü càdhyayanaü ùañ karmàõi dvijottame ..
     dànamadhyayanaü yaj¤o dharmaþ kùattriyavai÷yayoþ .
     daõóastathà kùattriyasya kçùirvai÷yasya ÷asyate ..
     ÷u÷råùaiva dvijàtãnàü ÷ådràõàü dharmasàdhanam .
     kàrukarmastathàjãvaþ pàkayaj¤o'pi dharmataþ ..
     bhikùàcaryàtha ÷u÷råùà guroþ svàdhyàya eva ca .
     sandhyàkarmàgnikàrya¤ca dharmo'yaü brahmacàriõaþ ..
     sarveùàmà÷ramàõàntu dbaividhyantu caturvidham .
     brahmacàryupakurvàõo naiùñiko brahmatatparaþ ..
     yo'dhãtya vidhivadvedàn gçhasthà÷ramamàvrajet .
     upakurvàõako j¤eyo naiùñiko maraõàntikaþ ..
     agnayo'tithi÷u÷råùà yaj¤o dànaü suràrcanam .
     gçhasthasya samàsena dharmo'yaü dbijasattamàþ ..
     udàsãnaþ sàdhaka÷ca gçhastho dvividho bhavet .
     kuñumbabharaõe yuktaþ sàdhako'sau gçhã bhavet ..
     çõàni trãõyupàkçtya tyaktvà bhàryàdhanàdikam .
     ekàkã yastu vicaret udàsãnaþ sa maukùikaþ ..
     bhåmau målaphalà÷itvaü svàdhyàyastapa eva ca .
     saüvibhàgo yathànyàyaü dharmo'yaü vanavàsinaþ ..
     tapastapyati yo'raõye yajeddevàn juhoti ca .
     svàdhyàye caiva nirato vanasthastàpaso mataþ ..
     tapasàkarùito'tyarthaü yastu dhyànaparo bhavet .
     sannyàsãha sa vij¤eyo vànaprasthà÷rame sthitaþ ..
     yogàbhyàsarato nityamàrurukùurjitendriyaþ .
     j¤ànàya vartate bhikùuþ procyate pàrameùñhikaþ ..
     yastvàtmaratireva syànnityatçpto mahàmuniþ .
     samyak ca damasampannaþ sa yogã bhikùurucyate ..
     bhaikùaü ÷ruta¤ca maunitvaü tapodhyàne vi÷eùataþ .
     samyak ca j¤ànaùairàgyaü dharmo'yaü bhikùuke mataþ ..
     j¤ànasannyàsinaþ kecit vedasannyàsino'pare .
     dharmasannyàsinaþ kecittrividhaþ pàrameùñhikaþ ..
     yogã ca trividhye j¤eyo bhautiko mokùa eva ca .
     tçtãyo'ntyà÷ramã prokto yogamårtisamà÷ritaþ ..
     prayamà bhàvanà pårbe mokùe tvakùarabhàvanà .
     tçtãye càntimà proktà bhàvanà pàrame÷varã ..
     dharmàt saüjàyate mokùaþ arthàt kàmo'bhijàyate .
     pravçtta¤ca nivçtta¤ca dvividhaü karma vaidikam ..
     j¤ànapårbaü nivçttaü syàt pravçtta¤càgnidevakçt .
     kùamà damo dayà dànamalobho'bhyàsa eva ca ..
     àrjava¤cànasåyà ca tãrthànusaraõaü tathà .
     satyaü santoùa àstikyaü tathà cendriyanigrahaþ ..
     devatàbhyarcanaü påjà bràhmaõànàü vi÷eùataþ .
     ahiüsà priyavàditvamapai÷unyamaråkùatà ..
     eta à÷ramikà dharmà÷càturvarõyaü bravãmyataþ .
     pràjàpatyaü bràhmaõànàü smçtaü sthànaü kriyàvatàm ..
     sthànamaindraü kùattriyàõàü saügràmeùvapalàyinàm .
     vai÷yànàü màrutaü sthànaü svadharmamanuvartatàm .
     gàndharva ÷ådrajàtãnàü paricàre ca vartatàm ..>% iti gàruóe 49 adhyàyaþ .. * .. anyacca .
     %<bràhmaõasya tu vakùyàmi ÷çõu karma vasundhare ! .
     yàni karmàõi kurvãta mama bhaktiparàyaõaþ ..
     ùañkarmanirato bhåtvà ahaïkàravivarjitaþ .
     làbhàlàbhaü parityajya bhikùàhàro jitendriyaþ ..
     mama karmasamàyuktaþ pai÷unyena vivajjitaþ .
     ÷àstrànusàrã madhyamtho na vçddhaþ ÷i÷ucetanaþ ..
     etadavai bràhmaõaþ karma ekacitto jitendriyaþ .
     iùñàpårta¤ca kurute sa màmeti vasundhare ! ..
     kùattriyàõàü pravakùyàmi mama karmasu niùñhatàm .
     yàni karmàõi kurvanti kùattriyà madhyasaüsthitàþ ..
     dàna÷åra÷ca karmaj¤o yaj¤eùu ku÷alaþ ÷uciþ .
     mama karmasu medhàvã ahaïkàravivarjitaþ ..
     alpabhàùã guõaj¤a÷ca nityaü bhàgavatapriyaþ .
     guruvidyànasåyàtmà guhyakarmeùvatandritaþ ..
     abhyutthànàdiku÷alaþ pai÷unyena vivarjitaþ .
     etairguõaiþ samàyukto yo màü vrajati kùattriyaþ ..
     bhajate mama yo nityaü mama lokàya gacchati .
     vai÷yànàntu pravakùyàmi mama karmasu niùñhatàm ..
     yàni karmàõi kurute mama bhaktipathe sthitaþ .
     etairguõaiþ svadharmeõa làbhàlàbhavivarjitaþ ..
     çtukàlàbhigàmã ca ÷àntàtmà mohavarjitaþ .
     ÷ucirdakùo niràhàro mama karmarataþ sadà ..
     gurusaüpåjako nityaü yukto bhaktyànuvatsalaþ .
     vai÷yastvevantu saüyukto yo nu karmàõi kàrayet .
     tasyàhaü na praõa÷yàmi sa ca me na praõa÷yati ..
     atha ÷ådrasya vakùyàmi karmàõi ÷çõu màdhavi ! .
     yàni karmàõi kçtvà tu ÷ådro mahyaü vyavasthitaþ ..
     dampatã mama bhaktau yau mama karmaparàyaõau .
     ubhau bhàgavatau bhaktau matparau karmaniùñhitau ..
     de÷akàlau ca jànàti rajasà tamasojjhitaþ nirahaïkàrayuktàtmà àtitheyo vinãtavàn ..
     ÷raddadhàno'tipåtàtmà lobhamohavivarjitaþ .
     namaskàrapriyo nityaü mama cintàvyavasthitaþ ..
     ÷ådrakarmàõi me devi ! ya evaü sa samàcaret .
     tyaktvà çùisahasràõi ÷ådrameva bhajàmyaham ..>% iti vàràhe vidhikarmotpattinàmàdhyàyaþ .. apara¤ca . suke÷iruvàca .
     %<vipràõàü càturà÷ramyaü vistarànme tapodhanàþ àcakùadhvaü na se tçptiþ ÷çõvataþ pratividyate ..
     çùaya åcuþ .
     kçtopanayanaþ samyak brahmacàrã gurau vasan .
     tatra dharmo'sya yasta¤ca kathyamànaü ni÷àmaya ..
     svàdhyàyo'rtho'gni÷u÷råùà snànaü bhikùàñanantathà .
     gurau nivedya taccàdyamanuj¤àtena nitya÷aþ ..
     dharmàrthakàmamokùàõàü samyak pratyupapàdanam .
     tenàhåtaþ pañheccaiva tatparãbhåya nitya÷aþ ..
     avàpya sakalàn vedàn ÷àstraü pràpya gurormukhàt .
     tato varànmudà dadyàdgurave dakùiõàntataþ ..
     gàrhasthà÷ramakàmastu gàrhasthyà÷ramamà÷rayet .
     vànaprasthà÷rama¤càpi caturthaü svecchayà vaset ..
     tathaiva ca gurorgehe dvijo niùñhàmavàpnuyàt .
     gurorabhàve tatputtraü tadbadeva niùevayet ..
     evaü jayati mçtyuü sa dvijaþ ÷àlaïkañaïkaña ! .
     upàvçtastatastasmàt gçhasthà÷ramakàmyayà .
     asamànakulàü kanyàmudvaheta ni÷àcara ! ..
     svakarmaõà dhanaü labdhvà pitçdevàtithãnapi .
     samyak saüprãõayedbhaktyà sadàcàrarato dvijaþ ..
     gàrhasthyaü brahmacarya¤ca vànaprasthaü trayà÷ramàþ .
     kùattriyasyàpi gadità ya àcàrà dbijasya hi ..
     vaikhànasatvaü gàrhasthyamà÷ramadbitayaü vi÷aþ .
     gàrhasthyamuttamaü tvekaü ÷ådrasya kùaõadàcara ! ..
     svàni varõà÷ramoktàni karmàõãha na hàpayet yo hàpayati tasyàsau parikupyati bhàskariþ ..>% iti vàmanapuràõe 14 adhyàyaþ .. * .. puna÷ca . ÷rãurva uvàca .
     %<bràhmaõakùattriyavi÷àü ÷ådràõà¤ca yathàkramam .
     tvamekàgramanà bhåtvà ÷çõu dharmàn mayoditàn ..
     dànaü dadyàdyajeddevàn yaj¤aiþ svàdhyàyatatparaþ .
     nityodakã bhavedvipraþ kuryàccàgniparigraham ..
     vçttyarthaü yàjayeccànyànanyànadhyàpayettathà .
     kuryàt pratigrahàdànaü ÷uktàrthànnyàyato dbijaþ ..>% ÷uklàrthàt ÷uklaþ ÷uddho nyàyopàrjito'rtho yasya tasmàt . iti taññãkà . sarvalokahitaü kuryànnàhitaü kasyaciddvijaþ . maitrã samastasattveùu bràhmaõasyottamaü dhanam .. gràvõi ratne ca pàrakye samabuddhirbhavet dbijaþ . çtàvabhigamaþ patnyàü ÷asyate càsya pàrthiva ! .. 1 dànàni dadyàdicchàto dvijebhyaþ kùattriyo'pi hi . yajecca vividhairyaj¤airadhãyãta ca pàrthiva .. ÷astràjãvo mahãrakùàpravarà tasya jãvikà . tasyàpi prathame kalpe pçthivãparipàlanam .. dharitrãpàlanenaiva kçtakçtyo naràdhipaþ . bhavanti nçpateraü÷à yato yaj¤àdikarmaõàm .. duùñànàü ÷àsabàdràjà ÷iùñànàü paripàlanàt . pràpnotyabhimatàllokàn varõasaüskàrako nçpaþ .. 2 .. pà÷upàlyaü bàõijya¤ca kçùi¤ca manuje÷vara . vai÷yàya jãvikàü brahmà dadau lokapitàmahaþ .. tasyàpyadhyayanaü yaj¤o dànadharma÷ca ÷asyate . nityanaimittikàdãnàmanuùñhàna¤ca karmaõàm .. 3 .. dbijàtisaü÷rayaü karma tàdarthyaü tena poùaõam . krayavikrayajairvàpi dhanaiþ kàrådbhavena và .. dàna¤ca dadyàt ÷ådro'pi pàkayaj¤airyajedapi . pitràdika¤ca sarvaü vai ÷ådraþ kurvãta tena ca .. 4 .. bhçtyàdibharaõàrthàya sarveùà¤ca parigrahaþ . çtukàlàbhigamanaü svadàreùu mahãpate .. dayà samastabhåteùu titikùà nàbhimànità . satyaü ÷aucamanàyàso maïgalaü priyavàdità .. maitryaspçhà tathà tadvadakàrpaõyaü nare÷vara . anasåyà ca sàmànyà varõànàü kathità guõàþ .. à÷ramàõà¤ca sarveùàmete sàmànyalakùaõàþ . guõàstathàpaddharmàü÷ca vipràdãnàmimàn ÷çõu .. kùàttraü karma dvijasyoktaü vai ÷yakarma tathàpadi . ràjanyasya ca vai÷yoktaü ÷audraü karma na caitayoþ .. sàmarthye sati tattyàjyamubhàbhyàmapi pàrthiva . tadevàpadi kartavyaü na kuryàt karma saïkaram .. ityete kathità ràjan varõadharmà mayà tava . dharmamà÷ramiõàü samyagbruvato me ni÷àmaya .. * .. ÷rãurva uvàca . bàlaþ kçtopanayano vedàharaõatatparaþ . gurugehe vasedbhåpa brahmacàrã samàhitaþ .. ÷aucàcàravatà tatra kàryaü ÷u÷råùaõaü guroþ . vratàni caratà gràhyà vedà÷ca kçtabuddhinà .. ubhe sandhye raviü bhåpa tathaivàgniü samàhitaþ . upatiùñhettathà kuryàdgurorapyabhivàdanam .. sthite tiùñhedvrajedyàti nãcairàsãta càsati . ÷iùyo gurau nçpa÷reùñha pratikålaü na saübhajet .. tenaivoktaþ pañhedbedaü nànyacittaþ purasthitaþ . anuj¤àta÷ca bhikùànnama÷nãyàdguruõà tataþ .. avagàhedapaþ pårbamàcàryeõàvagàhitàþ . samijjalàdikaü càsya kalyaü kalyamupànayet .. gçhãtagràhyaveda÷ca tato'nuj¤àmavàpya vai . gàrhasthyamàvaset pràj¤o niùpannaguruniùkçtiþ .. 1 .. vidhinà càptadàrastu dhanaü pràpya svakarmaõà . gçhasthakàryamakhilaü kuryàdbhåpàla ! ÷aktitaþ .. nirvàpeõa piténarcedyaj¤airdevàüstathàtithãn . annairmunãü÷ca svàdhyàyairapatyena prajàpatim .. balikarmaõà ca bhåtàni vàtsalyenàkhilaü jagat . pràpnoti lokàn puruùo nijakarmasamarjitàn .. bhikùàbhuja÷ca ye kecit parivràñ brahmacàriõaþ . te'pyatraiva pratiùñhante gàrhasthyaü tena vai param .. vedàharaõakàryeõa tãrthasnànàya ca prabho ! . añanti vasudhàü vipràþ pçthivãdar÷anàya ca .. aniketà hyanàhàrà yatra sàyaü gçhàstu ye . teùàü gçhasthaþ sarveùàü pratiùñhà yonireva ca .. teùàü svàgatadànàdi vaktavyaü madhuraü vacaþ . gçhàgatànàü dadyàcca ÷ayanàsanabhojanam .. atithiryasya bhagnà÷o gçhàtpratinivartate . sa dattvà duùkçtaü tasmai puõyamàdàya gacchati .. avaj¤ànamahaïkàro dambha÷caiva gçhe sataþ . paritàpopaghàtau ca pàruùya¤ca na ÷asyate .. yastu samyak karotyevaü gçhasthaþ paramaü vidhim . sarvabandhavinirmukto lokànàpnotyanuttamàn .. vayaþpariõatau ràjan kçtakçtyo gçhà÷ramã . puttreùa bhàryàü nikùipya vanaü gacchet sahaiva và .. 2 .. parõamålaphalàhàraþ ke÷a÷ma÷rujañàdharaþ . bhåmã÷àyã mavettatra muniþ sarvàtithirnçpa .. carmakà÷aku÷aiþ kuryàt paridhànottarãyake . tadvattriùavaõaü snànaü ÷astamasya nare÷vara .. devatàbhyarcanaü homaþ sarvàbhyàgatapåjanam . bhikùà balipradàna¤ca ÷astamasya nare÷vara .. vanyasnehena gàtràõàmabhyaïga÷càsya ÷asyate . tapasyata÷ca ràjendra ÷ãtoùõàdisahiùõutà .. yastvetàü niyata÷caryàü vànaprastha÷carenmuniþ . sa dahatyagnivaddoùàn jayellokàü÷ca ÷à÷vatàn .. 3 .. caturtha÷cà÷ramo bhikùoþ procyate yo manãùibhiþ . tasya svaråpaü gadato mama ÷rotuü nçpàrhasi .. puttradravyakalatreùu tyaktasneho naràdhipa . caturthamà÷ramasthànaü gacchennirdhåtamatsaraþ . traivarõikàüstyajet sarvànàrambhànavanãpate . mitràdiùu samo maitraþ samasteùveva jantuùu .. jaràyujàõóajàdãnàü vàïmanaþkarmabhiþ kvacit . yuktaþ kurvãta na drohaü sarvasaïgàü÷ca varjayet .. ekaràtrasthitirgràme pa¤caràtrasthitiþ pure . tathà tiùñhedyathà prãtirdbeùo và nàsya jàyate .. pràõayàtrànimitta¤ca vyaïgàre bhuktavajjane . kàle pra÷astavarõànàü bhikùàrthe paryañedgçhàn .. kàmaþ krodhastathà darpamohalobhàdaya÷ca ye . tàüstu doùàn parityajya parivràñ nirmamo bhavet .. abhayaü sarvasattvebhyo dattvà ya÷carate muniþ . na tasya sarvabhåtebhyo bhayamutpadyate kvacit .. kçtvàgnihotraü sva÷arãrasaüsthaü ÷àrãramagni¤ca mukhe juhoti . viprastu bhekùopagaterhavirbhi÷citàgninàü sa vrajatisma lokàn .. citàgnãnàü agnicitàmityarthaþ . citàgninà iti và pàñhaþ . iti taññãkà ..
     %<mokùà÷ramaü ya÷carate yathoktaü ÷uciþ susaïkalpitabuddhiyuktaþ .
     anindhanaü jyotiriva pra÷àntaü sa brahmalokaü ÷rayati dvijàtiþ .. 4 ..>% iti viùõupuràõe 3 aü÷e 8 . 9 adhyàyau .. * .. prakàràntareõa teùàmàdisçùñiryathà --
     %<tatastejomayaü divyaü padmaü sçùñaü svayambhuvà .
     tasmàt padmàt samabhavadbrahmà vedamayo vidhiþ ..
     prajàvisargaü vividhaü mànaso manasàsçjat .
     asçjadbràhmaõàneva pårbaü brahmà prajàpatiþ ..
     àtmatejobhinirvçttàn bhàskaràgnisamaprabhàn .
     tataþ satya¤ca dharma¤ca tapo brahma ca ÷à÷vatam ..
     àcà ¤caiva ÷auca¤ca svargàya vidadhe vibhuþ .
     devadànavagandharvà daityàsuramahoragàþ ..
     yakùaràkùasanàgà÷ca pi÷àcà manujàstathà .
     bràhmaõàþ kùattriyà vai÷yàþ ÷ådrà÷ca nçpasattama ! ..
     ye cànyabhåtasaüghànàü varõàstàü÷ca vinirmame .
     bràhmaõànàü sito varõaþ kùattriyàõà¤ca lohitaþ ..
     vai÷yasya pãtako varõaþ ÷ådràõàmasitastathà ..
     màndhàtovàca .
     càturvarõasya varõena yadi varõo vibhajyate .
     sarveùàü khalu varõànàü dç÷yate varõasaïkaraþ ..
     kàmaþ krodho bhayaü lobhaþ ÷oka÷cintà kùudhà ÷ramaþ .
     sarveùàü na prabhavati kasmàdvarõo vibhajyate ..
     svedamåtrapurãùàõi ÷leùmàpittaü sa÷oõitam .
     tanuþ kùarati sarveùàü kasmàvarõo vibhajyate ..
     jaïgamànàmasaü khyeyàþ sthàvaràõà¤ca jàtayaþ .
     teùàü vividhavarõànàü kuto varõavini÷cayaþ ..
     nàrada uvàca .
     na vi÷eùo'sti varõànàü sarvaü brahmamayaü jagat .
     brahmaõà pårbasçùñaü hçi karmabhirvarõatàü gatam ..
     kàmabhogapriyàstãkùõàþ krodhanàþ priyasàhasàþ .
     tyaktasvadharmà raktàïgàste dvijàþ kùattratàü gatàþ ..
     gobhyo vçttiü samàsthàya pãtàþ kçùyanujãvinaþ .
     svadharmànnànutiùñhanti te dbijà vai÷yatàü gatàþ ..
     hiüsànçtapriyà lubdhàþ sarvakarmopajãvinaþ .
     kçùõàþ ÷aucaparibhraùñàste dbijàþ ÷ådratàü gatàþ ..
     ityetaiþ karmabhirvyastà dbijà varõàntaraü gatàþ .
     ityete caturo varõà yeùàü bràhmã sarasvatã ..
     vihità brahmaõà pårbaü lobhàdaj¤ànatàü gatàþ .
     bràhmaõà dharmatantrasthàstatasteùàü na na÷yati ..
     brahma dhàrayatàü nityaü vratàni niyamàüstathà .
     brahma caiva paraü sçùñaü yena jànanti tadvidaþ ..
     çùibhiþ svena tapasà sçjyante càpare paraiþ .
     àdidevasamudbhå tà brahmamålàkùatàvyayàþ .
     sà sçùñirmànasã nàma dharmatantraparàyaõàþ ..
     màndhàtovàca .
     bràhmaõaþ kena bhavati kùattriyo và dvijottama ! .
     vai÷yaþ ÷ådra÷ca devarùe tadbråhi vadatàüvara ..
     nàrada uvàca .
     jàtakarmàdibhiryastu taüskàraiþ saüskçtaþ ÷uciþ .
     vedàdhyayanasampannaþ ùañsu karmasvavasthitaþ ..
     ÷aucàcàraparo nityaü vighasà÷ã gurupriyaþ .
     nityavratã satyarataþ sa vai bràhmaõa ucyate ..
     satyaü dànamatho'droha ànç÷aüsyaü kçpà ghçõà .
     tapa÷ca dç÷yate yatra sa bràhmaõa iti smçtaþ ..
     kùattrajaü sevate karma vedàdhyayanasaüyutaþ .
     dànàdànavahiryastu sa vai kùattriya ucyate ..
     vi÷atyà÷u pa÷ubhya÷ca kçùyàdànaruciþ ÷uciþ .
     vedàdhyayanasampannaþ sa vai÷ya iti saüj¤itaþ ..
     sarvabhakùmaratirnityaü sarvakarmakaro'÷uciþ .
     tyaktavedastvanàcàraþ sa vai ÷ådra iti smçtaþ ..
     ÷ådre caiva bhavellakùaü dvije caiva na vidyate .
     na vai ÷ådro bhavecchådro bràhmaõo na ca bràhmaõaþ màndhàtovàca .
     ke dharmàþ sarvavarõànàü càturvarõasya ke pçthak .
     càturvarõyà÷ramàõà¤ca ràjadharmà÷ca ke matàþ ..
     nàrada uvàca .
     akrodhaþ satyavacanaü saüvibhàgaþ kùamà tathà .
     prajanaþ sveùu dàreùu ÷aucamadroha eva ca ..
     àrjavaü bhçtyabharaõaü na vai te sàrvavarõikàþ .
     bràhmaõasya tu yo dharmastaü te vakùyàmi kevalam ..
     damameva mahàràja dharmamàhuþ puràtanam .
     svàdhyàyàbhyasana¤caiva tatra karma samàpyate ..
     taü cedvittamupàgacchedvattamànaü svakarmaõi .
     akurvàõaü vikarmàõi ÷ràntaü praj¤ànatarpitam ..
     kurvãtopetya santànamatha dadyàdyajeta ca .
     saüvibhajyàpi bhoktavyaü dhanaü sadbhiritãùyate ..
     pariniùñhitakàryastu svàdhyàyenaiva bràhmaõaþ .
     kuryàdanyanna và kuryànmaitro bràhmaõa ucyate .. * ..
     kùattriyasyàpi yo dharmastaü te vakùyàmi pàrthiva .
     dadyàdràjà na yàceta yajeta na ca yàjayet ..
     nàdhyàpayedadhãyãta prajà÷ca paripàlayet .
     nityodyukto dasyuvadhe raõe kuryàt paràkramam ..
     ye tu kratubhirãjànàþ ÷rutavanta÷ca pàrthivàþ .
     ye tu yuddhe vijetàraste tu lokajito nçpàþ ..
     avikùata÷arãro hi saügaràdyo nivartate .
     kùattriyasya tu tat karma nobhayatra ya÷aþpradam ..
     kùattriyàõàmayaü dharmo nirõãto munibhiþ paraþ .
     nàsya kçtyatamaü ki¤cidràj¤o dasyuvinigrahàt ..
     dànamadhyayanaü yaj¤o ràj¤àü kùemo'bhidhãyate .
     tasmàdràj¤à mahàràja yoddhavyaü dharma÷ãlinà ..
     prajàþ sveùu ca dharmeùu sthàpayeta mahãpatiþ .
     dharmyàõyeva hi karmàõi kàrayet satataü prajàþ ..
     paramàü siddhimàpnoti nçpatiþ paripàlanàt .
     kuryàdanyanna và kuryànmaitro ràjanya ucyate .. * ..
     vai÷yasya ca pravakùyàmi yo dharmo vedasammataþ ..
     dànamadhyayanaü ÷aucaü yaj¤a÷ca dhanasa¤cayaþ .
     pàlayecca pa÷ån vai÷yaþ pitçvaddharmamarjayan ..
     vikarma tadbhavedanyat karma yat sa samàcaret .
     rakùayà sa hi teùàü vai mahat sukhamavàpnuyàt ..
     prajàpatirhi vai÷yàya sçùñvà paridade prajàþ .
     bràhmaõebhya÷ca ràj¤e ca sarvàþ paridade prajàþ ..
     tasya vçttiü pravakùyàmi yacca tasyopajãvanam .
     ùaõõàmekàü pibeddhenuü ÷atàcca mithuna bhavet ..
     labdhàcca saptamaü bhàgaü tathà ÷çïgaikalakùure .
     ÷asyànàü sarvabãjàni eùà sàüvatsarã bhçtiþ ..
     na ca vai÷yasya kàmaþ syànna rakùeyaü pa÷åniti .
     vai÷ye rakùati nànyena rakùitavyàþ katha¤cana .. * ..
     ÷ådrasyàpi hi yo dharmastaü te vakùyàmi bhåpate .
     prajàpatirhi varõànàü dàsaü ÷ådramakalpayat ..
     tasmàcchådrasya varõànàü paricaryà vidhãyate .
     taùàü ÷u÷råùaõa¤caiva mahat sukhamavàpnuyàt ..
     ÷ådra etàn paricaret trãn varõànanupårva÷aþ .
     ma¤cayàü÷ca na kurvãta yàtu ÷ådraþ katha¤cana ..
     pàpãyàn hi dhanaü labdhvà va÷e kuryàdgarãyasaþ .
     gàj¤à và mamanuj¤àtaþ kàmaü kurvãta dhàrmikaþ ..
     tasya vattiü pravakùyàmi yacca tasyopajãvanam .
     ava÷yaü bharaõãyo hi varõànàü ÷ådra ucyate ..
     chattraü veùñanamau÷ãramupànadvyajanàni ca .
     yàtayàmàni deyàni ÷ådràya paricàriõe ..
     adhàryàõi vi÷ãrõàni vasanàni dvijàtibhiþ .
     ÷ådràyaiva pradeyàni tasya dharmadhanaü hi tat ..
     ya÷ca ka÷ciddvijàtãnàü ÷ådraþ ÷u÷råùuràvrajet .
     kalpante'sya tu tenàhurvçttiü dharmavido janàþ ..
     deyaþ piõóo'napatyàya bhartavyo vçddhadurbalau .
     ÷ådreõa ca na hàtavyo bhartà kasyà¤cidàpadi ..
     atirekena bhartavyo bhartà dravyaparikùaye .
     na hi svamasti ÷ådrasya bhartçhàryadhano hi saþ ..
     uktastrayàõàü varõànàü yaj¤astasya ca pàrthiva .
     svàhàkàravaùañkàrau mantraþ ÷ådre na vidyate ..
     tasmàcchådraþ pàkayaj¤airyàjayeta naca svayam .
     pårõapàtramayãmàhuþ pàkayaj¤asya dakùiõàm .. * ..
     ÷rãnàrada uvàca .
     idànãmà÷ramàõà¤ca dharmaü vakùyàmi bhåmipa .
     brahmacaryà÷ramaü tàvat ÷çõu sarvàdhivàsana ..
     gatvà gurugçhaü ÷iùyo namaskçtya guruü ÷uciþ .
     bråyàdadhyetumàyàtaþ ÷iùyo'haü tava màriùa .
     tatastasyàj¤ayà nityamadhyetavyaü naràdhipa ..
     sadà vicàraþ ÷àstrasya gurupàdàbhivàdanam .
     tadàj¤àpàlana¤càpi dhyànaü daivatabhàvanà ..
     làbhena yena kenàpi tuùñiþ sadbhiþ samàgamaþ .
     samàptavidyo gurave dakùiõàü pratipàdya ca .. * ..
     gçhà÷ramaü tato gacchedguroràj¤àmadhivrajan .
     udbahet kulajàü kanyàü su÷ãlàü gharmacàriõãm ..
     anahaüvàdinãü saumyàü sucaritràü priyaüvadàm .
     gçhiõàü prathamo dharmo'tithipåjaiva pàrthiva ..
     apràpya påjàmatithiryasya gehànnivartate .
     sa yàti narakaü ghoraü puõyaü tasmai pradàya ca ..
     prathamaü svàgataü pçcchedàsana¤càpi saüdi÷et .
     pàdya¤ca madhuparka¤ca dadyàt praõatipårvakam ..
     saüvàda¤ca priyàlàpaü kuryàttena sahàntataþ .
     bhojana¤ca yathà÷akti kàrayedatithiü nçpa ..
     devà÷ca pitara÷càpi prãyante'tithipåjane .
     àtithyasadç÷aü karma gçhasthànàü na vidyate ..
     yasya nityaü sthitirnàsti so'tithiþparikãrtitaþ .
     sarvà÷ramàõàmadhiko gçhà÷rama udàhçtaþ ..
     yasmàttasmin samàyànti bhikùàrthamà÷ramàstrayaþ .
     pitçdevàrcanaü kàryaü gçhiõà sukhamicchatà .. * ..
     vànaprasthà÷ramaü vakùye tçtãyaü jagatãpate .
     vànaprasthà÷ramaü gacchet kçtakçtyo gçhà÷ramàt ..
     tadàraõyaka÷àstràõi yamadhãtya sa dharmavit .
     årdhvaretàþ pravrajitvà gacchatyakùarasàtsatàm ..
     sute bhàryàü parinyasya vanaü gacchet sahaiva và .
     ÷àntaþ ÷uddhàntaràtmà ca sarvabhåtahite rataþ ..
     caritabrahmacaryasya bràhmaõasya vi÷àmpate .
     kartavyàõãha ràjendra kathyante munipuïgavaiþ ..
     bhaikùyacaryàsvadhãkàraþ pra÷asta iha mokùiõaþ .
     yatràstamita÷àyã syànniragniraniketanaþ ..
     yathopalabdhajãvã syànmunirdànto jitendriyaþ .
     nirà÷ãþ syàt nnarvasamo niryogo nirvikàravàn ..
     vivekã dhanapåttràdau vitçùõaþ karuõaþ sadà .
     saüsàraü svapnavadbãkùya kùàntaþ santuùñamànasaþ ..
     patramålaphalàhàrã jalà÷ã vàyubhojanaþ .
     niràhàro'thavà ÷uddho'harni÷aü tapa àcaret .
     evaü kurvan mahàbhàga bràhmaõaþ siddhimàpnuyàt ..
     caturthamà÷ramaü vakùye muktisopànameva hi .
     guroþ purodhamàsàsya bhikùuþ sannyàsadharmavit ..
     vicaret sakalàü pçthvãü labdhà÷ã ÷ànta utsukaþ .
     yogàbhyàsarato nityaü dharmasa¤cayatatparaþ .
     dharmàdharmavihãno và bhikùukaþ siddhimàpnuyàt ..>% iti pàdme svargakhaõóe 25 . 26 . 27 adhyàyàþ .. * .. anyat nàrasiühapuràõe 59 adhyàye màrkaõóeyapuràõe madàlasopàkhyàne kårmapåràõe 2 . 3 adhyàye ca draùñavyam .. * .. * .. gajacitrakambalaþ . hàtãra jhul iti bhàùà . tatparyàyaþ . praveõã 2 àstaraõam 3 paristomaþ 4 kuthaþ 5 kuthà 6 . ityamaraþ .. praveõiþ 7 pariùñomaþ 8 kutham 9 . iti bharataþ .. ÷uklàdiþ . raï iti khyàtaþ . sa ca bahuvidho yathà . ÷vetaþ 1 pàõóuþ 2 dhåsaraþ 3 kçùõaþ 4 pãtaþ 5 haritaþ 6 raktaþ 7 ÷oõaþ 8 aruõaþ 9 pàñalaþ 10 ÷yàvaþ 11 dhåmraþ 12 piïgalaþ 13 karvuraþ 14 . iti càmaraþ .. garbhasthabàlakasya ùaùñhe màsi varõo bhavati . iti sukhabodhaþ .. ya÷aþ . guõaþ . stutiþ . iti medinã . õe, 26 .. svarõam . vratam . råpam . akùaram . bhedaþ . gãtakramaþ . citram . tàlavi÷eùaþ . aïgaràgaþ . iti hemacandraþ ..

#<varõaþ>#, puü, klã, (varõyate bhidyate iti . varõa + gha¤ .) bhedaþ . (varõyate dãpyate'neneti .) varõa + gha¤ .) råpam . (varõayati . varõa + ac .) akùaram . (varõyate rajyate iti . varõa + gha¤ .) vilepanam . iti medinã . õe, 26 .. * .. varõa÷ca dvividhaþ . dhvanyàtmakaþ akùaràtmaka÷ca . asyotpattiprakàro yathà --
     %<avnaiùadyànmukha÷rotramàrgasyàviùadàkùaram .
     apyavyaktaü pralapati yadà sà kuõóalã tadà .
     målàdhàre viùvaõati suùumnàü veùñate muhuþ ..>% iti prapa¤casàraþ .. asyàrthaþ . mukha÷rotramàrgasyàvaiùadyàt anairmalyàddhetoryadà sà kuõóalã aviùadàkùaraü aviùpaùñamakùaraü yatràvyakte dhvanau taü pralapati arthàt kalabhàùaõàdikaü karoti tadà målàdhàre viùvaõati ÷abdàyate suùumnà¤ca muhurveùñate . iti taññãkà .. * .. asya kuõóalãsvaråpatvaü yathà --
     %<kuõóalãbhåtasarpàõàmaïga÷riyamupeyuùã .
     tridhàmajananã devã ÷abdabrahmasvaråpiõã ..
     dvicatvàriü÷advarõàtmà pa¤cà÷advarõaråpiõã .
     guõità sarvagàtreõa kuõóalã paradevatà ..
     vi÷vàtmanàpabuddhà sà såte mantramayaü jagat .
     ekadhà guõità ÷aktiþ sarvavi÷vapravartinã ..
     tripuùkaraü svaràn devã brahmàdãnàü trayaü trayam ..>% iti sàradàtilakaþ .. asyàrthaþ . tridhàmeti candrasåryàgniråpà . dbicatvàriü÷aditi bhåtalipimantramayã . pa¤cà÷aditi màtçkàmayãtyarthaþ . sarvagàtreõa sarvavarõena guõità parasparamilità satã mantramayaü jagat såte prakà÷ayati ityarthaþ . målàdhàre sarpavat kuõóalãbhåtà nàóã vartate tanmadhyasthàyitvàdiyaü kuõóalã . sarvavi÷vetyubhayopàdànàt ÷abdàrtharåpobhayapratipàdiketi såcitam . tripuùkaramiti jyeùñhamadhyamakaniùñhatvena tãrthatrayam . svaràniti udàttànudàttasamàhàràn . iti taññãkà .. * .. api ca .
     %<dbicatvàriü÷atà måle guõità vi÷vanàyikà .
     sà prasåte kuõóalinã ÷abdabrahmamayã tibhuþ ..
     ÷aktiü tato dhvanistasmànnàdastasmànnivodhikà .
     tato'rdhendustato vindustasmàdàsãt parà tataþ ..>% iti sàradàyàmàcàryàþ .. måle målàdhàre dvicatvàriü÷atà guõità vi÷vanàyikà kuõóalinã anena krameõa akàràdisakàràntàü dvicatvàriü÷adàtmikàü bhåtalipimantràtmikàü varõamàlikàü såte ityanvayaþ . kramamàha ÷aktimiti sà kuõóalinã ÷aktiü såte tataþ ÷akterdhvaniràsãditi yojanà . tato dhvanerityàdi j¤eyam . aya¤ca kramaþ sarvàkùarotpattau j¤eyaþ . tatra sattvapraviùñà cicchakti÷abdavàcyà . punaràkà÷asthà saiva sattvapraviùñà rajo'nuviddhà satã dhvani÷abdavàcyà . akùaràvasthà saiva tamo'nuviddhà nàda÷abdavàcyà . avyaktàvasthà saiva tamaþpràcuryànnibodhikà÷abdavàcyà . saiva tadubhayapràcuryàdardhendu÷abdavàcyà . ukta¤ca padàrthàdar÷e .
     %<icchà÷aktibalodghuùño j¤àna÷aktipradãpakaþ .
     puüråpiõã ca sà ÷aktiþ kriyàkhyà sçjati prabhuþ ..>% asàveva binduþ sthànàntaragataþ paràdyàkhyo bhavati . pa÷yantã madhyamà vàcã vaikharã ÷abdajanmabhåþ . tatra parà måle pa÷yantã svàdhiùñhàne madhyamà hçdaye vaikharã mukhe . taduktaü padàrthàdar÷e .
     %<såkùmà kuõóalinã madhye jyotirmàtràsvaråpiõã .
     a÷rotraviùayà tasmàdudgacchatyårdhagàminã ..
     svayaü prakà÷à pa÷yantã suùumnàmà÷rità bhavet .
     saiva hçtpaïkajaü pràpya madhyamà nàdraråpiõã ..
     tataþ saüjalpamàtrà syàdavibhaktordhagàminã .
     saivoraþkaõñhatàlusthà ÷iroghràõaradrasthità ..
     jihvàmålauùñhanirdhå tasarvavarõaparigrahà .
     ÷abdaprapa¤cajananã ÷rotragràhyà tu vaikharã ..
     icchàj¤ànakriyàtsàsau tejoråpà guõàtmikà .
     krameõànena sçjati kuõóalã varõamàlikàm ..
     akàràdisakàràntàü dbicatvàriü÷adàtmikàm .
     pa¤cà÷adbàraguõità pa¤cà÷adbarõamàlikàm ..
     såte tadvarõato bhinnàþ kalà rudràdikàn kramàt ..>% iti taññãkà ..
     %<aùñau sthànàni varõànàmuraþ kaõñhaþ ÷irastathà .
     jihvàmåla¤ca dantà÷ca nàsikoùñhau ca tàlukà ..>% iti ÷ikùàsåtram .. * .. ki¤ca .
     %<yathà bhavanti dehàntaramã pa¤cà÷adakùaràþ .
     bhedà yena prakàreõa tathà vakùyàmi tattvataþ ..
     samãritàþ samãreõa suùumnàrandhranirgatàþ .
     vyaktiü prayànti vadane kaõñhàdisthànaghaññitaþ ..
     uccairunmàrgaõo vàyurudàttaü kurute svaram .
     nãcairgato'nudàtta¤ca svaritaü tiryagàgataþ ..
     ardhaikadvitrisaükhyàbhirmàtràbhirlipayaþ kramàt .
     savya¤janahrasvadãrghaplutasaüj¤à bhavanti tàþ ..
     akàrekàrayoryogàdekàro varõa iùyate .
     tasyaivaikàrayogena syàdaikàràkùaraü tathà ..
     ukàrayogàttasyaiva syàdokàràhvayaþ svaraþ .
     tasyaivaikàrayogena syàdaukàràhvayaþ svaraþ ..
     sandhyakùaràþ syu÷catvàro mantràþ sarvàrthasàdhakàþ .
     ëvarõarvarõayorvyaktirna vai samvak pradar÷yate ..
     bindusargàtmanorvyaktimanasorajapà vadet .
     kaõñhàttu niþsaran sargaþ pràyo'càtmakataþparaþ ..
     na÷varaþ sarga eva syàt socchvàsaþ pràõakastu haþ .
     sa sargaþ ÷leùitaþ kaõñe vàyunà kàdimãrayet ..
     vargaspar÷anamàtreõa kaü svaraspar÷anàttu kham .
     stokagambhãrasaü spar÷àt gaghau ïa¤ca vahirgatam ..
     visargastàlugaþ soùmà ÷aü cavarga¤ca yaü tathà .
     çñurephasakàra¤ca mårdhago dantagastathà ..
     ëtavargalasànoùñhyànupåpadhmànasaüj¤akàn .
     dantauùñhàbhyàü va¤ca tattatsthànago'rõàn samãrayet ..>% iti prapa¤casàre 3 pañalaþ .. sargo visarga eva na÷varo vikçtaþ socchvàsaþ sakàraråpaþ ucchvàso'ntaþprave÷a÷àlã vàyuþ syàdityanvayaþ . evaü pràõako vahirnirgamana÷àlã vàyurhaþ syàt sa eva ucchvàsaþ socchvàsaþ . pràõa÷càsau ko vàyu÷ceti pràõakaþ . iti taññãkà .. * .. avarõakavargahavisarjanãyàþ kaõñhyàþ . 1 . ivarõacavargaya÷àstàlavyàþ . 2 . çvarõañavargaraùà mårdhanyàþ . 3 . ëvarõatavargalasà dantyàþ . 4 . uvarõapavargopadhmànãyà oùñhyàþ . 5 . vo dantyauùñhyaþ . 6 . e ai kaõñhyatàlavyau . 7 . o au kaõñhyauùñhyau . 8 . iti ÷ikùàsåtram .. * .. api ca .
     %<yadguhyaü sarvatantreùu varõoccàravidhiü ÷ive ! .
     tava snehànmahe÷àni ! tadadya kathayàmi te ..
     pa¤cà÷anmàtçkàvarõoccàraõaü guruto'bhyaset .
     a ku cu ñu tu pu yu ÷u aùñau vargàþ prakãrtitàþ ..
     a ku hàþ kaõñhato j¤eyà 1 stàluta÷cuya÷àþ smçtàþ . 2 .
     ç ñu raùàstu måddhanyàþ 3 dantyà ë tu la sà matàþ .. 4 ..
     upava÷coùñhasaübhåtàþ 5 sthànàni kathitàni te .
     vi÷eùaü kathayàmyadya proccàryaþ kaõñhataþ svaràþ ..
     çdbayaü jihvayà mårdhnà ëdvayaü jihvadantajam .
     mukhasthànàddhalo vàcyàþ kùakàraþ kaõñaghàtajaþ ..
     vya¤janadvayasaüyoge bhavet pårbasvaro guruþ .
     padàntàdimavarõasya saüyogeùu ÷rutirdvayoþ ..
     apadàntàdisaüyoge yvoranyatra tatheùyate .
     yvoþ ÷rutistu tirobhåya svaravat ÷rutitàü vrajet ..
     ÷riyà bãje ÷akàrasya cha÷rutiþ parame÷vari ! .
     cha÷ruti÷ca ràdibhçgau tathàdisthe tu ca÷rutiþ ..
     sahasra ityàdau namastasyai àsthà ityàdau ca .
     rephàdike tadante và hakàre samavàcyatà ..
     varhaþ hrada ityàdau .
     kintu vaijàtyamà÷ritya sphuñaü nàtràsya vàcyatà ..
     cu tåryadhvanimàpnoti yàdisthe parame÷vari ! .
     vàhya ityàdau .
     pu caturthavvaniü yàti vàdisthe tu vi÷eùataþ ..
     àhvànamityàdau .
     làdisthe'pyatha nàdisthe vaijàtyaü svalpavàcyatà .
     prahlàda ahràya ityàdau .
     màdisthe bhe ca masyàpi nàsikàmålavàcyatà ..
     u ïa õa na mà bindurnàsikàmålajàþ smçtàþ .
     yakàra÷cu tçtãyatvaü padàdau sarvadà vrajet ..
     keyåràdàvapi tathà anyatra kaõñhamàtragaþ .
     nàdistha÷asayo÷chatvaü svarayogàntavargake ..
     pra÷naþ snàna ityàdau .
     varõottareùu óaóhayorvakrajihvàdivàcyatà .
     vaijàtyamapi tatràsti guroreva samabhyaset .
     àdirephastu saüprokto dç÷eranyo vrajedçtàm .
     evaü j¤àtvà mahe÷àni ! pañhet stotraü japenmanum ..
     kavaca¤ca mahe÷àni nànyathà phalamàpnuyàt ..>% iti prapa¤casàre 3 pañalaþ .. * .. api ca .
     %<hrasvaþ svareùu pårboktaþ paro dãrghaþ kramàdime .
     ÷iva÷aktimayàste syurbindusargàvasànakàþ ..
     binduþ pumàn raviþ proktaþ sargaþ ÷aktirni÷àkaraþ .
     svaràõàü madhyagaü yattu taccatuùkaü napuüsakam ..
     vinà svaraistu nànyeùàü jàyate vyaktira¤jasà .
     ÷iva÷aktimayàn pràhustasmàdvarõàn manãùiõaþ ..
     kàraõàt pa¤cabhåtànàmudbhåtà màtçkà yataþ .
     tato bhåtàtmakà varõàþ pa¤ca pa¤ca vibhàgataþ ..
     vàyvagnibhåjalàkà÷àþ pa¤cà÷allipayaþ kramàt .
     pa¤ca hrasvàþ pa¤ca dãrghàþ vindvantàþ sandhisambhavàþ .
     pa¤ca÷aþ kàdayaþ ùa kùa la sa hàntàþ samãritàþ ..>% iti sàradà .. * .. akùarasçùñikàraõaü yathà --
     %<sàõmàsike'pi samaye bhràntiþ saüjàyate yatà .
     dhàtràkùaràõi sçùñàni patràråóhànyataþ purà ..>% iti jyotistattve bçhaspatiþ .. varõalekhanaprakàrastu tattadvarõe draùñavyaþ .. * .. varõanàmàni yathà -- %<tantrasaïketabodhàrthamàhçtya tantra÷àstrataþ . varõanàmàni katicit vakùyàmi viduùàü mude .. oükàro vartulastàro vàma÷ca haüsakàraõam . mantràdyaþ praõavaþ satyaü bindu÷aktistridaivatam .. sarvajãvotpàdaka÷ca pa¤cadevo dhruvastrikaþ . sàvitrã tri÷ikho brahma triguõo guõajãvakaþ .. àdibãjaü vedasàro vedabãjamataþ param . pa¤carasmistrikåñe ca tribhave bhavanà÷anaþ .. gàyattrãbãjapa¤càü÷au mantravidyàprasåþ prabhuþ . akùaraü màtçkàså÷cànàdiradbaitamokùadau .. oü .. aþ ÷rãkaõñhaþ sure÷a÷ca lalàña¤caikamàtrikaþ . pårõodarã sçùñimedhau sàrasvataþ priyaüvadaþ .. mahàbràhmã vàsudevo dhane÷aþ ke÷avo'mçtam . kãrtirnivçttirvàgã÷o narakàrirharo marut .. brahmà vàmàdyajo hrasvaþ karasåþ praõavàdyakaþ . brahmàõã kàmaråpa÷ca kàme÷ã và÷inã viyat .. vi÷ve÷aþ ÷rãviùõukaõñhau pratipattithiraü÷inã . arkamaõóalavarõàdyau bràhmaõaþ kàmakarùiõã .. aþ .. àkàro vijayànanto dãrghacchàyo vinàyakaþ . kùãrodadhiþ payoda÷ca pà÷o dãrghàsyavçttakau .. pracaõóa ekajo rudro nàràyaõa ibhe÷varaþ . pratiùñhà mànadà kànto vi÷vàntakagajàntakaþ .. pitàmaho dviñhànto'bhåþ kriyà kànti÷ca sambhavaþ . dvitãyà mànadà kà÷ãvighnaràjaþ kujo viyat . svaràntaka÷ca hçdayamaïguùñho bhagamàlinã .. àþ .. iþ såkùmà ÷àlmalã vidyà candraþ påùà suguhyakaþ . sumitraü sundaro vãraþ koñaraþ kàñaraþ payaþ .. bhråmadhyo màdhavastuùñirdakùanetra¤ca nàsikà . ÷àntaþ kàntaþ kàminã ca kàmo vighnavinàyakaþ . nepàlo bharaõã rudro nityà klinnà ca pàvakaþ .. .. iþ .. ãstribhårtirmahàmàyà lolàkùã vàmalocanam . govindaþ ÷ekharaþ puùñiþ subhadrà ratnasaüj¤akaþ .. viùõurlakùmãþ prahàsa÷va vàgvi÷uddhaþ paràparaþ . kalottarãyo bheruõóà rati÷ca pauõóravardhanaþ .. ÷ivottamaþ ÷ivà tuùñi÷caturthã bindumàlinã . vaiùõavã vaindavã jihvà kàmakalà sanàdakà .. pàvakaþ koñaraþ kãrtirmohinã kàlakàrikà . kucadvandvaü tarjanã va ÷àntistripurasundarã .. ãþ .. uþ ÷aïkaro vartulàkùã bhåtaþkalyàõavàcakaþ . amare÷o dakùakarõaþ ùaóvaktro mohanaþ ÷ivaþ .. ugraþ pramurdhçtirviùõurvi÷vakarmà mahe÷varaþ . ÷atrughna÷ceñikà puùñiþ pa¤camã vahrivàsinã .. ceñikàsyàne cekùikà iti và pàñhaþ . kàmaghnaþ kàmanà ce÷o mohinã vighnahçnmahã . óañasåþ kuñilà ÷rotraü pàradbãpo vçùo haraþ .. óañhaså iti kutracit pàñhaþ . uþ .. åþ kaõñako ratiþ ÷àntiþ krodhano madhusådanaþ . kàmaràjaþ kuje÷a÷ca mahe÷o vàmakarõakaþ .. kaõñhakasthàne kaõñaka iti và pàñhaþ . arghã÷o bhairavaþ såkùmo dãrghaghoõà sarasvatã . vilàsinã vighnakartà lakùmaõo råpakarùiõã . mahàvidye÷varã ùaùñhà ùaõóo bhåþ kànyakubjakaþ .. .. åþ .. çþ pårdãrghamukhã rudro devamàtà trivikramaþ . bhàvabhåtiþ kriyà krårà recikà nàsikà dhçtaþ .. ekapàda÷iro màlà maõóalà ÷àntinã jalam . karõaþ kamalabhà medho nivçttirgaõanàyakaþ . rohiõã ÷ivadåtã ca pårõagiri÷ca saptamã .. medhaþ sthàne meùa iti ca pàñhaþ .. çþ .. éþ krodho'tithi÷o vàõã vàmano'go'tha ÷rãrdhçtiþ . årdhamukhã ni÷ànàthaþ padmamàlà vinaùñadhãþ .. ÷a÷inã mocikà ÷reùñhà daityamàtà pratiùñhità . ekadantàhvayo màtà harità mithunodayà .. màtà sthàne màyà iti và pàñhaþ . komalaþ ÷yàmalà medhã pratiùñhà patiraùñamã . brahmaõyamiva kãlàle pàvako gandhakarùiõã .. mivasthàne maveti và pàñhaþ . çþ .. ëþ sthàõuþ ÷rãdharaþ ÷uddho medhà dhåmro vako viyat . devayonirdakùagaõóo vahe÷aþ kauntarudrakau . vahe÷asthàne vàhaga iti và pàñhaþ . vi÷ve÷varo dãrghajihvà mahendro làïgaliþ parà . candrikà pàrthivo dhåmrà dvidantaþ kàmavardhanaþ .. ÷ucismità ca navamã kàntiràùàtake÷varaþ . cittàkarùiõã kà÷a÷ca tçtãyakulasundarã .. cittàkarùiõãsthàne cintàkarùiõã iti và pàñhaþ . ëþ .. íkàraþ kamalà harùà hçùãke÷o madhuvrataþ . såkùmà kàntirvàmagaõóo rudraþ kàmodarã surà .. ÷àntikçt svastikà ÷akro màyàvã lolupo viyat . ku÷amã susthiro màtà nãlapãto gajànanaþ .. kàminã vi÷vaùà kàlo nityà ÷uddhaþ ÷uciþ kçtã .. vi÷vaùàsthàne vismayà iti và pàñhaþ . såryo dhairyàkarùaõã ca ekàkã danujaprasåþ .. íþ .. ekàro vàstavaþ ÷aktirjhiõñã÷oùñhau bhagaü marut . såkùmà bhåto'rdhake÷ã ca jyotsnà ÷raddhà pramardanaþ .. bhåtasthàne ÷çta iti và pàñhaþ . bhayaü j¤ànaü kçùà dhãrà jaïghà sarvamamudbhavaþ . vahniviùõurbhagavatã kuõóalã mohinã vasaþ .. yoùidàdhàra÷akti÷ca trikoõà ã÷asaü j¤akaþ . sandhirekàda÷ã bhadrà padmanàbhaþ kulàcalaþ .. eþ .. airlajjà bhautikaþ kàntà vàyavã mohinã vibhuþ . dakùà dàmodaraþ praj¤o'dharo vikçtamukhyapi .. kùamàtmako jagadyoniþ paraþ paranibodhakçt . j¤ànàmçtà kapardã ÷rãþ pãñhe÷àgniþ samàtçkaþ .. tripurà lohità ràj¤ã vàgbhavo bhautikàsanaþ . mahe÷varo dvàda÷ã ca vimala÷ca sarasvatã . kàmakoño vàmajànuraü÷umàn vijayà jañà .. .. aiþ .. okàraþ satyapãyåùau pa÷cimàsyaþ ÷rutiþsthirà . sadyojàto vàsudevo gàyattrã dãrghajaïghakaþ .. àpyàyanã cordhvadanto lakùmãrvàõã mukhã dbijaþ . udde÷yadar÷akastãvraþ kailàso vasudhàkùaraþ .. praõavàü÷o brahmasåtramaje÷aþ sarvamaïgalà . trayoda÷ã dãrghanàsà ratinàtho digambarà .. trailokyavijayà prakùà prãtirbãjàdikarùiõã .. .. oþ .. aukàraþ ÷aktiko nà÷astejaso vàmajaïghakaþ . manubaddhagrahe÷a÷ca ÷aïkukarõaþ sadà÷ivaþ .. adhodanta÷ca kaõñhoùñhau saïkarùaõaþ sarasvatã . àj¤à cordhvamukhã ÷ànto vyàpinã prakçtaþ payaþ .. anantà jvàlinã vyomà caturda÷ã ratipriyaþ . netramàtmàkarùiõã ca jvàlàmàlinikà bhçguþ .. vyomàsthàne romà iti và pàñhaþ . auþ .. aïkàra÷cakùuùo danto vañikà samaguhyakaþ . pradyumnaþ ÷rãmukhã prãtirbãjayonirvçùadhvajaþ .. dantasthàne dambha iti và pàñhaþ . paraü ÷a÷ã pramàõã÷aþ somabinduþ kalànidhiþ . akråra÷cetanà nàgapårõà duþkhaharaþ ÷ivaþ .. ÷iraþ ÷ambhurnare÷a÷ca sukhaduþkhapravartakaþ . pårõimà revatã ÷uddhaþ kanyà caraviyadraviþ .. amçtàkarùiõã ÷ånyaü vicitrà vyomaråpiõã . kedàro ràtrinà÷a÷ca kubjikà caiva budvudaþ .. .. aü .. aþ kaõñhako mahàsenaþ kalà pårõàmçtà hariþ icchà bhadrà gaõe÷a÷ca ratirvidyàmukhã sukham dbibindurasanà somo'niruddho duþkhasåcakaþ . dbijihvaþ kuõóalaü vaktraþ sargaþ ÷aktirni÷àkaraþ .. sundarã suya÷ànantà gaõanàtho mahe÷varaþ .. aþ .. kaþ krodhã÷o mahàkàlã kàmadevaþ prakà÷akaþ . kapàlã tejasaþ ÷àntirvàsudevo jayànalaþ .. cakrã prajàpatiþ sçùñirdakùaskandho vi÷àmpatiþ . anantaþ pàrthivo bindustàpinã paramàtmakaþ .. dakùaskandhasthàne dakùakakùau iti và pàñhaþ . vargàdya÷ca mukhã brahmà sakhàdyo'mbhaþ ÷ivo jalam . màhe÷varã tulà puùpà maïgala÷caraõaü karaþ .. nityà kàme÷varã mukhyaþ kàmaråpo gajendrakaþ . ÷rãpuraü ramaõo raïgaþ kusumà paramàtmakaþ .. kaþ .. khaþ pracaõóaþ kàmaråpã çddhirvahriþ sarasvarta àkà÷amindriyaü durgà caõóã÷astàpinã guruþ .. ÷ikhaõóã dantajàtã÷aþ kaphoõirgaruto yadi . ÷ånyaü kapàlã kalyàõã sårpakarõo'jaràmaraþ .. ÷ubhràgneryà caõóaliïgo janàvyàïgàrakhaógakau .. .. khaþ .. go gaurã gauravo gaïgà gaõe÷o gokule÷varaþ . ÷àrïgã pa¤càntako gàthà gandharvaþ sarvagaþ smçtiþ .. sarvasiddhiþ prabhà dhåmrà dvijàkhyaþ ÷ivadar÷anaþ . vi÷vàtmà gauþ pçthagråpà bàlabaddhastrilocanaþ .. gãtaü sarasvatã vidyà bhoginã nandano dharà . bhogavatã ca hçdayaü j¤ànaü jàlandharo lavaþ .. lavasthàne nara iti và pàñhaþ . gaþ .. ghaþ khaógã ghurghuro ghaõñã ghaõñã÷astripuràntakaþ . vàyuþ ÷ivottamaþ satyà kiïkiõã ghoranàyakaþ .. marãcirvaruõo medhà kàlaråpã ca dàmbhikaþ . lambodarà jvàlamålaü nande÷o hananaü dhvaniþ . trailokyavidyà saühartà kàmàkhyamanaghàmayaþ .. dhaþ .. ïaþ ÷aïkhã bhairava÷caõóo vindåttaüsaþ ÷i÷upriyaþ . ekarudro dakùanakhaþ kharparo viùayaspçhà .. kàntiþ ÷vetàhvayo dhãro dbijàtmà jbàlinã viyat . mantra÷akti÷ca madano vighne÷ã càtmanàyakaþ .. ekanetro mahànando durdhara÷candramà yatiþ . ÷ivayoùà nãlakaõñhaþ kàme÷ã ca mayàü÷ukau .. .. ïaþ .. caþ puùkaro halã vàõã càtma÷aktiþ sudar÷anaþ . carmamuõóadharo bhåtvà mahiùàcàrasambinã .. bhåtvàsthàne bhauma iti ca pàñhaþ . ekaråpo ruciþ kårma÷càmuõóà dãrghavàlukaþ . vàmabàhurmalamàyà caturmårtisvaråpiõã .. dayita÷ca dvinetra÷ca lakùmãstritayalocanaþ . candanaü candramà dava÷ce tano vç÷ciko budhaþ .. devã keñamukhecchàtmà kaumàrapårvaphalgunã . anaïgamekhalà vàyurmedinã ca målàvatã .. caþ .. cha÷chandanaü suùumnà ca pa puþ pa÷upatirmçtiþ . nirmalaü taralaü vahnirbhåtamàtrà vilàsinã .. ekanetra÷ca vçùalã dbi÷irà vàmakurparaþ . gokarõà làïgalã vàmakàmamattà sadà÷ivaþ .. màtà ni÷àcaraþ pàyurvikùataþ sthiti÷abdakaþ .. .. chaþ .. jaþ ÷avo vànaraþ ÷ålã bhogadà vijayà sthirà . laladevo jayo jetà dhàtakã sumukhã vibhuþ .. lambodarã smçtiþ ÷àkhà suprabhà kartçkà dharà . dãrghabàhå rucirhaüso nandã tejàþ suràdhipaþ .. javano vegito vàmo mànavàkùaþ sadàtmakaþ . hçnmàrute÷varo vegã càmodà madavihvalaþ .. jaþ .. jho jhaïkàrã guho jhaùjhàvàyuþ satyaþ ùaóunnataþ . aje÷o dràviõã nàdaþ pà÷ã jihvà jalaü sthitiþ .. viràjendro dhanurhastaþ karka÷o nàdajaþ kujaþ . dãrghabàhubalo råpamàkanditaþ suca¤calaþ .. durmukho naùña àtmà vàn vikañà kucamaõóalaþ . kalahaüsapriyà vàmà aïgulãmadhyaparvakaþ . dakùahàsàññahàsa÷ca pàthàtmà vya¤janaþ svaraþ .. .. jhaþ .. ¤akàro vodhanã vi÷và kaõóalã makhado viyat . kaumàrã nàgavij¤ànã savyàïgulanakharo vakaþ .. kaõóalãsthàne kuõóalã makhadasthàne sukhada iti và pàñhaþ . sarve÷acårõità buddhiþ svargàtmà ghargharadhvaniþ . dharmaikapàdau sumukhau virajà candane÷varã .. buddhisthàne siddhiþ svargasthàne sarga iti và pàñhaþ . gàyanaþ puùpadhanvà ca ràgàtmà ca varàkùiõã .. ¤aþ .. ñaùñaïkàraþ kapàlã ca somavàþ khecarã dhvaniþ . mukundo vinadà pçthvã vaiùõavã vàruõã navaþ .. somavà sthàne some÷a iti kvacit pàñhaþ . dakùàïgakàrdhacandra÷ca jarà bhåtiþ punarbhavaþ . bçhaspatirdhanu÷citrà pramodà vimalà kañiþ . ràjà girirmahàdhanurghnànàtmà sumukho marut .. ñaþ .. ñhaþ ÷ånyo ma¤jarã bãjaþ pàõinã làïgalã kùayà . vanajo nandano jihvà suna¤jaghårõakaþ sudhà .. vartulaþ kuõóalo vahriramçtaü candramaõóalaþ . dakùajànårubhàva÷ca devabhakùyo bçhaddhaniþ .. ekapàdo vibhåti÷ca lalàñaü sarvamitrakaþ . vçùaghno nalinã viùõurmahe÷o gràmaõãþ ÷a÷ã .. ñhaþ .. óaþ smçtirdàruko nandiråpiõã yoginã priyaþ . kàmàrã ÷aïkarastrà÷astrivakro nadako dhvaniþ .. duråho jañilã bhãmà dvijihvaþ pçthivã satã . koragiriþ kùamà kàntirnàbhiþ svàtã ca locanam .. jañilãsthàne jañila iti kàntisthàne ÷àntiriti và pàñhaþ .. óaþ .. óho óhakkà nirõayaþ pårvo yaj¤e÷àdanade÷varaþ . ardhanàrã÷varastoyamã÷varã tri÷ikhã navaþ .. yaj¤e÷àdanade÷vara ityatra yaj¤e÷o dhanade÷vara ityapi pàñhaþ . dakùapàdàïgulermålaü siddhidaõóo vinàyakaþ . prahàsà triverà çddhinirguõo nidhano dhvaniþ .. prahàsà sthàne prahàsa iti và pàñhaþ . vighne÷aþ pàlinã tvakkadhàriõã kroóapucchakaþ . elàpuraü tvagàtmà ca vi÷àkhà ÷rãrmano ratiþ .. takkasthàne tvakca iti và pàñhaþ .. óhaþ .. õo nirguõaü ratirj¤ànaü jambhanaþ pakùivàhanaþ . jayà ÷ambho narakajit niùkalà yoginãpriyaþ .. dvimukhaü koñavã ÷rotraü samçddhirbodhano matà . trinetro mànuùã vyomadakùapàdàïgulermukham .. màdhavaþ ÷aïkhinã vãro nàràyaõa÷ca nirõayaþ .. mukhasthàne nakhaü iti và pàñhaþ .. õaþ .. taþ påtanà hariþ ÷uddhiþ ÷aktã ÷aktirjañã dhvajà . vàmasphikvàmakañyau ca kàminã madhyakarõakaþ .. haristhàne haviþ iti và pàñhaþ . àùàóhã taõóatusna÷ca kàmikà pçùñhapucchakaþ . ratnaka÷ca ÷yàmamukhã vàràhã makaro'ruõà .. àùàóhãtaõóatusna÷casthàne àùàntaóhàntakùudra÷ca iti ratnaka÷casthàne ratnakaõñha iti và pàñhaþ . sugato'rdhamukhà buddhajànu÷ca kroóapucchakaþ . gandho vi÷vàmarucchatra÷cànuràdhà ca saurakaþ .. buddhasthàne vçddha iti saurakasthàne saivika iti và pàñhaþ . jayanti pulako bhràntiranaïgamadanàturà .. taþ .. thaþ sthiràmã mahàgranthirgranthigràho bhayànakaþ . ÷ilã ÷irasijo daõóã bhadrakàlã ÷iloccayaþ .. kçùõo buddhirvikarmà ca dakùanà÷àdhipo'maraþ . varadà bhogadà ke÷o vàmajànå raso'nalaþ .. kçùõo buddhirvikarmà sthàne kçpto vahrirvikarõà iti và pàñhaþ . lolaujajjayinã guhyaþ ÷araccandro vidàrakaþ .. lolau ityàdisthàne lolojjayinãpårguhya÷araccandradivàkarau iti và pàñhaþ . thaþ .. do'drã÷o dhàtakirdhàtà dàtà dalaü kalatrakam . dãnaü j¤àna¤ca dàna¤ca bhaktiràhavanã dharà .. dàtà dalaü sthàne dànàdanu iti và pàñhaþ . suùumnà yoginã sadyaþ kuõóalo vàmagulphakaþ . kàtyàyanã ÷ivà durgà laïghanà nàtri kaõóakã .. laïghanàsthàne saïghanà kaõóakãsthàne kaõñakã iti và pàñhaþ . svastikaþ kuñilà råpaþ kçùõa÷comàjitendriyaþ . dharmahçdvàmadeva÷ca bhramà bahusuca¤calà .. dharmahçtsthàne gharmakçt bahusthàne vaha iti và pàñhaþ . haridrà puramatrau ca dakùapàõistrirekhakaþ .. daþ .. dho dhanàrtho ruciþ sthàõuþ ÷à÷vato yoginãpriyaþ . mãne÷aþ ÷aïkhinã toyaü nàge÷o vi÷vapàvanã .. dhanàrthasthàne dhanàkhya iti và pàñhaþ . dhiùaõà dharaõà cintà netrayugmaü priyo matiþ . pãtavàsà trivarõà ca dhàtà dharmaplavaïgamaþ .. dharaõàcintàsthàne dharaõã citrà iti và pàñhaþ . sandar÷o mohano lajjà vajratuõóà dharaü dharà . vàmapàdàïgulermålaü jyeùñhà surapuraü bhavaþ . spar÷àtmà dãrghajaïghà ca dhane÷o dhanasa¤cayaþ .. dhaþ .. no garjinã kùamà saurirvàruõã vi÷vapàvanã . meùa÷ca savità netraü danturo nàrado'¤janaþ .. vàruõãsthàne varuõà iti và pàñhaþ . årdhvacàmã dviraõóa÷ca vàmapàdàïgulermukham . vainateyastutirvartma taraõirbàliràgamaþ .. vàmano jvàlinã dãrgho nirãhaþ sugatirviyat . ÷abdàtmà dãrghaghoõà ca hastinàpuramecakau . girinàyakanãlau ca ÷ivo nàdirmahàmatiþ .. naþ .. paþ pårapriyatà tãkùõà lohitaþ pa¤camo ramà . guhyakartà nidhiþ ÷eùaþ kàlaràtriþ suvàhità .. tapanaþ pàlanaþ pàtà padmareõurnira¤janaþ .. sàvitrã pàtinã pànaü vãratattvo dhanurdharaþ .. pàlanasthàne pàvana iti tattvasthàne tantra iti và pàñhaþ . dakùapàr÷va÷ca senànã marãciþ pavanaþ ÷aniþ . uóóã÷aü jayanã kumbho'lasaü rekhà ca mohakaþ .. kumbhasyàne kàntà iti rekhàsthàne reùà iti và pàñhaþ . målà dbitãyamindràõã lokàkùã mana àtmanaþ .. àtmanaþ sthàne àtmaka iti và pàñhaþ . paþ .. phaþ sakhã durgiõã dhåmrà vàmapàr÷vo janàrdanaþ . jayà pàdaþ ÷ikhà raudrã phetkàraþ ÷àkhinã priyaþ .. umà vihaïgamaþ kàlakubjinãpriyapàvakau . pralayàgnirnãlapàdo'kùaraþ pa÷upatiþ ÷a÷ã .. phutkàro yàminã vyaktà pàvano mohavardhanaþ . niùphalavàgahaïkàraþ prayàgo gràmaõãþ phalam .. vyaktàsthàte jha¤jhà iti prayàgasthàne prayàõa iti và pàñhaþ . phaþ .. bo vanã bhådharo màrgo ghargharã locanapriyaþ . pracetàþ kalasaþ pakùã sthalagaõóaþ kapardinã .. pçùñhavaü÷o bhayà màtuþ ÷ikhivàho yugandharaþ . sukhabindurbalã ghaõñà yoddhà trilocanapriyaþ .. sukhabindusthàne mukhabinduriti và pàñhaþ . kledinã tàpità bhåmiþ supanindravalipriyaþ . surabhirmukhaviùõu÷ca saühàro vasudhàdhipaþ .. supanindrasthàne sugandhi÷ceti và pàñhaþ . ùaùñhã pura¤ca peñà ca modako gaganaü prati . pårbàùàóhàmadhyaliïgau ÷aniþ kumbhatçtãyakau .. baþ .. bhaþ klinnà bhramaro bhãmo vi÷vamårtirni÷àtavam . dviraõóo bhåùaõo målaü yaj¤asåtrasya vàcakaþ .. ni÷àtavasthàne ni÷àbhayaü iti và pàñhaþ . nakùatraü bhramaõà dãptirvayo bhåmiþ payo nabhaþ . nàbhibhadraü bhahàbàhurvi÷vamårtirvitàõóakaþ .. vayaþsthàne bhaya iti vitàõóakasthàne vimårtaka iti và pàñhaþ . pràõàtmà tàpinã vajrà vi÷varåpã ca candrikà . bhãmasenaþ sudhàmenaþ sukho màyàpuraü haraþ .. vajrasthàne rudrà iti sukhasthàne mukha iti và pàñhaþ . bhaþ .. maþ kàlã kle÷itaþ kàlo mahàkàlo mahàntakaþ . vaikuõñho vasudhà candrã raviþ puruùaràjakaþ .. vasudhàsyàne vastudà iti và pàñhaþ . kàlabhadro jayà medhà vi÷vadà dãptasaüj¤akaþ . jañhara¤ca bhramànànaü lakùmãmàtograbandhanau .. dãptasthàne dãpra iti và pàñhaþ . viùiü ÷ivo mahàvãraþ ÷a÷iprabhàü jane÷varaþ . pramattaþ priyaså rudraþ sarvàïgo vahnimaõóalam .. bhàtaïgamàlino binduþ ÷ravaõàbharatho viyat .. rathasthàne makha iti và pàñhaþ . maþ .. yo vàõã vasudhà vàyurvikçtiþ puruùottamaþ . yugàntaþ ÷vasanaþ ÷ãghro dhåmàrciþ pràõisevakaþ .. yugàntasthàne yugàbha iti và pàñhaþ . ÷aïkhà bhramo jañã lolà vàyuvegã ya÷askarã . saïkarùaõaþ kùapà vàlo hçdayaü kapilà prabhà .. àgneyo vyàpakàstyàgo homo yànaü pramà sukham . caõóaþ sarve÷varã ghåma÷càmuõóà sumukhe÷varã .. pramàsthàne prabhà iti và pàñhaþ . tvagàtmà malayo màtà haüsinã bhçïginàyakaþ . tenamaþ ÷oùako mãno dhaniùñhànaïgavedinã .. tvagàtmàsthàne vigàtmà iti tenamasthàne yemana iti và pàñhaþ . meùñhaþ somaþ paktinàmà pàpahà pràõasaüj¤akaþ .. meùñhasthàne seùña iti và pàñhaþ . yaþ . ro raktaþ krodhinã rephaþ pàvakastvojaso mataþ . prakà÷à dar÷eno dãpo ratakçùõà paraü balã .. stvojasasthàne ntejana iti ratakçùõàsthàne raktakçùõa iti và pàñhaþ . bhujaïge÷o matiþ såryo dhàtå raktaþ prakà÷akaþ . vyàpako revatã dàsaü kukùyaü÷o vahnimaõóalam .. dàsasthàne dànamiti kukùyaü÷asthàne dakùàü÷a iti và pàñhaþ . ugrarekhà sthåladaõóo vedakaõñhapalà purà . prakçtiþ sugalo brahma÷anda÷ca gàyako dhanam .. vedakaõñhapalàsthàne vedaka÷capalà iti và pàñhaþ . ÷rãkaõñha uùmà hçdayaü muõóã tripurasundarã . savinduryonijo jvàlà ÷rã÷ailo vi÷vatomukhã .. ÷rã÷ailasthàne ÷rã÷oõa iti và pàñhaþ . raþ . la÷candraþ påtanà pçthvã màdhavaþ ÷akravàcakaþ . valànujaþ piõàkã÷o vyàpako màüsasaüj¤akaþ .. màdhavasthàne màdhavã iti và pàñhaþ . khaógã nàdomçtaü devã lavaõaü vàruõã patiþ . ÷ikhà vàõã kriyà màtà bhàminã kàminã priyà .. mçtasthàne mçóamiti lavaõasthàne maraõamiti và pàñhaþ . jvàlinã veginã nàdaþ pradyumnaþ ÷oùaõo hariþ . vi÷màtmamantrau balã ceto merurgiriþ kalà rasaþ .. mantrasthàne mandra iti kalàsthàne kaõà iti và pàñhaþ . laþ . vo vàlo vàruõã såkùmà varuõo medasaüj¤akaþ . khaógã÷o jvàlinã vaïkaþ kalasadhvanivàcakaþ .. vaïkasthàne raïka iti kalasadhvanisthàne kalasaüravi iti và pàñhaþ . utkàrã÷astu nà vãto vajrà sphik sàgaraþ ÷uciþ . tridhàtuþ ÷aïkaraþ ÷reùñho vi÷eùo yamasàdanam .. vaþ .. ÷aþ savya÷ca kàmaråpã kàmaråpo mahàmatiþ . saukhyanàmà kumàro'sthi ÷rãkaõñho vçùaketanaþ .. vçùaghnaþ ÷ayanaü ÷àntà subhagà visphuliïginã . mçtyurdevo mahàlakùmãrmahendraþ kulakaulinã .. bàhurhaüso viyadbaktraü hçdanaïgàïku÷aþ khalaþ . vàmoruþ puõóarãkàtmà kàntiþ kalyàõavàcakaþ . haüsa÷càne hiüsà iti và pàñhaþ . ÷aþ .. ùaþ ÷veto vàsudeva÷ca pãtà praj¤à vinàyakaþ . parameùñhã vàmabàhuþ ÷reùñho garbhavimocanaþ .. pãtàsthàne prãtà iti praj¤àsthàne ÷raddhà iti và pàñhaþ . lambodaro yamauje÷aþ kàmadhuk kàmadhåmakaþ . su÷rãruùmà vçùo lajjà marudbhakùyaþ priyaþ ÷ivaþ . kàmadhåmakasthàne kàladhåmaka iti và pàñhaþ . såryàtmà jañharaþ koùo mattà vakùovidàriõã . kalakaõñho madhyabhinnà buddhàtmà malapåþ ÷ivaþ .. ùaþ .. so haüsaþ suya÷à viùõurbhçgvã÷a÷candrasaüj¤akaþ . jagadvãjaü ÷aktinàmà mohaü ve÷avatã bhçguþ .. suya÷àsthàne sujana iti mohasthàne so'haü iti và pàñhaþ . prakçtirã÷varaþ ÷uddho prabhà ÷vetà kulojjvalaþ . dakùapàdo mçtaü bràhmã paramàtmà paro'kùaraþ .. suråpà ca guõe÷o gauþ kalakaõñho vçkodarã . pràõàdyà÷ca puràdevã lakùmãþ somo hiraõyapuþ .. durgottàriõã sanmohàjjãvo mårtirmanoharaþ .. durgottàriõisthàne durgottàriõã iti sanmohàtsthàne sanmohà iti manoharakhyàne manoyava iti và pàñhaþ . saþ . haþ ÷ivo gaganaü haüso nàgaloko'mbikàpatiþ . nakulã÷o jagatpràõaþ pràõe÷aþ kapilà malaþ .. malasthàne mata iti và pàñhaþ . paramàtmàtmajo jãvo yavàkaþ ÷àntido'ïganaþ . mçgo bhayo ruõàsthàõuþ kruñakåpaviràvaõaþ .. yavàkasthàne varàka iti aïganasthàne aïgula iti kruñakåpaviràvaõasthàne kåñakoparivàraõa iti và pàñhaþ . lakùmãrmaviharaþ ÷ambhuþ pràõa÷aïkirlalàñajaþ . svakopavàraõaþ ÷ålã caitanyaü pàdapåraõaþ .. maviharasthàne harihara iti svakopasthàne sakopa iti và pàñhaþ . mahàlakùmãþ paraü nàdo meghanàdo harirmataþ . vindurdurgà priyà devã megha÷yàme÷varaþ pumàn .. dakùapàdaþ sadà÷ambhuþ ÷àkhoñaþ somamaõóalam .. haþ Laþ pçthvã vimalà mogho'nanto havyavahà sità . vyàpinã ÷ivadà ketujagatsàrataraü hañhaþ .. glaurmçóànã ca vedàrthaþ sàro nàràyaõaþ svayam . jañharo nakuliþ pãtà ÷ive÷o'naïgamàlinã .. Laþ .. kùaþ kopastumbukaþ kàlo råkùaþ saüvartakaþ paraþ . nçsiüho vidyutà màyà mahàtejà yugàntakaþ .. stumbukasthàne stughuka iti råkùasthàne vyakùyamiti parasthàne paya iti và pàñhaþ . paràtmà krodhasaü hàrau valànto meruvàcakaþ . sarvàïgaþ sàgaraþ kàmaþ saüyogàntyastripårakaþ .. valàntasthàne nalànta iti sarvàïgasthàne sarvàga iti và pàñhaþ . kùetrapàlo mahàkùobho màtçkàntànalakùayaþ . mukhaü kavyavahànantà kàlajihvà gaõe÷varaþ . chàyàputtra÷ca saüghàto malayaþ ÷rãrlalàñakaþ ..>% kùaþ .. iti nandanabhaññàcàryaviracitaü varõàbhidhànaü samàptam ..

#<varõakaü>#, klã, (varõayatãti . varõa + õvul .) haritàlam . iti ratnamàlà .. gàtrànulepanayogyaü piùñaü ghçùñaü và sugandhidravyam . ityamaraþ .. candanam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<varõakaþ>#, puü, klã, (varõa + svàrthe saüj¤àyàü và kan .) vilepanam . candanam . iti medinã . ke, 152 .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 111 . 107 .
     %<varõakàdãüstathà gandhàü÷corayitveha mànavaþ .
     chuchundaritvamàpnoti ràjan ! lobhaparàyaõaþ ..>%)

#<varõakaþ>#, puü, strã, (varõyate rajyate'neneti . varõa + gha¤ . svàrthe kan .) hiïgulaharitàlakàcanãlãkàdiþ . ityamarabharatau .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 189 .
     %<kastàü nindati lumpati kaþ smaraphalakasya varõakaü mugdhaþ .
     kro bhavati ratnakaõñakamamçte kasyàrucirudeti ..>%)

#<varõakaþ>#, puü, (varõayati nçtyàdãn vistàrayatãti . varõa + õvul .) càraõaþ . iti medinã . ke, 52 . maõóalam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<varõakaviþ>#, puü, kuberaputtraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<varõakåpikà>#, strã, (varõànàü kåpikeva .) masyàdhàraþ . yathà --
     %<masãdhànã masimaõirmelàndhurvarõakåpikà ..>% iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<varõacàrakaþ>#, tri, (varõàn nãlàdãn càrayati vistàrayatãti . cara + õic + õvul .) citrakàraþ . iti ÷abdamàlà ..

#<varõajyeùñhaþ>#, puü, (varõeùu caturùu madhye jyeùñhaþ prathamotpannàt guõotkçùñatvàcca .) bràhmaõaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<varõajyeùñhaþ>#, tri, (varõena jyotiùoktapàribhàùikavarõena jyeùñhaþ ÷reùñhaþ .) svavarõàpekùottamavarõaþ . pàribhàùikahãnavarõakartçkapàribhàùikavarõajyeùñhakanyàvivàhaniùedho yathà --
     %<mãnakarkañavç÷cikavipràþ siühatulàdhanuþ kùattriya uktaþ .
     kumbhanaradvayameùavi÷aþ syurmakaravçùastrã kathitàvarajàtiþ ..
     varõajyeùñhà ca yà nàrã varõahãna÷ca yaþ pumàn .
     tayorvivàhe mçtyuþ syàt ùaõmàsànnàtra saü÷ayaþ ..>% iti jyotistattve varõajoñanam ..

#<varõatåliþ>#, strã, (varõànàü tåliriva .) lekhanã . iti ÷abdaratnàvalã ..

@<[Page 4,285b]>@
#<varõatålikà>#, strã, (varõànàü tålikeva .) lekhanã . iti hàràvalã . 212 ..

#<varõatålã>#, strã, (varõànàü tålãva .) lekhanã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<varõadaü>#, klã, (varõaü dadàtãti . dà + %<àto'nusarge kaþ .>% 3 . 2 . 3 . iti kaþ .) kàlãyakam . iti jañàdharaþ .. varõadàtari, tri ..

#<varõadàtrã>#, strã, (varõaü dadàtãti . dà + tçc + ïãp .) haridrà . iti ràjanirghaõñaþ .. varõadàtari, tri ..

#<varõadåtaþ>#, puü, (varõà eva dåtà yatra .) lipiþ . tatparyàyaþ . lekhaþ 2 vàcikahàrakaþ 3 svastimukhaþ 4 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<varõadharmaþ>#, puü, klã, (varõànàü bràhmaõàdãnàü dharmaþ .) bràhmaõakùattriyavai÷ya÷ådràõàü kartavyaü karma . tadyathà --
     %<yajanaü yàjanaü dànaü bràhmaõasya pratigrahaþ .
     adhyàpanaü càdhyayanaü ùañkarmàõi dvijottamàþ ..
     dànamadhyayanaü yaj¤o dharmaü kùattriyavai÷yayoþ .
     daõóo yuddhaü kùattriyasya kçùirvai÷yasya ÷asyate ..
     ÷u÷råùaiva dvijàtãnàü ÷ådràõàü varõasàdhanam .
     kàrukarma tathàjãvaþ pàkayaj¤o'pi dharmataþ ..
     kùamà damo dayà dànamalobhastyàga eva ca .
     àrjavaü cànasåyà ca tãrthànusaraõaü tathà ..
     satyaü santoùa àstikyaü ÷raddhà cendriyanigrahaþ .
     devatàbhyarcanaü påjà bràhmaõànàü vi÷eùataþ ..
     ahiüsà priyavàditvamapai÷unyamakalkatà .
     samàsikamimaü dharmaü càturvarõe'bravãnmuniþ ..
     pràjàpatyaü bràhmaõànàü smçtaü sthànaü kriyàvatàm .
     sthànamaindraü kùattriyàõàü saügràmeùvapalàyinàm ..
     vai÷yànàü màrutaü sthànaü svadharmamanuvartatàm .
     gàndharvaü ÷ådrajàtãnàü paricàre tu vartatàm ..>% iti kaurme 2 adhyàyaþ .. * .. api ca . màrkaõóeya uvàca .
     %<hàrãtastànuvàcàtha tairevaü codito muniþ .
     ÷çõvantu munayaþ sarve dharmàn vakùyàmi ÷à÷vatàn ..
     varõànàmà÷ramàõà¤ca yoga÷àstra¤ca sattamàþ .
     yajj¤àtvà munayo nityaü mucyate janmabandhanàt ..
     bràhmaõyàü bràhmaõenaiva utpanno bràhmaõaþ smçtaþ .
     tasya dharmaü pravakùyàmi taü yogyaü de÷ameva ca ..
     kçùõasàro mçgo yatra svabhàvàttu pravartate .
     tasmin de÷e vasan dharmaü kurute bràhmaõottamaþ ..
     adhyàpanaü càdhyayanaü yajanaü yàjanaü tathà .
     dànaü patigraha÷caiva karmaùañkamihocyate ..
     adhyàpana¤ca trividhaü dharmàrthaü càtmakàraõam .
     ÷u÷råùàkàraõa¤ceti trividhaü parikãrtitam ..
     naiùàmanyatamo vàpi dç÷yate yatra mànave .
     tatra vidyà na dàtavyà puruùeõa hitaiùiõà ..
     yogyànadhyàpayecchiùyàn yaj¤ànapi ca yojayet .
     viditàn pratigrahànicchedgçhadharmaprasiddhaye ..
     vedamevàbhyasennityaü ÷ucau de÷e samàhitaþ .
     yajedyaj¤aü yathà÷aktyà dadyàdbittànusàrataþ ..
     nityaü naimittikaü dharmaü karma kuryàt prayatnataþ .
     guru÷u÷råùaõa¤caiva yathànyàyamatandritaþ ..
     sàrya pràtarupàsãta vidhinàgniü dvijottamaþ .
     kçtasnànaþ prakurvãta vai÷vadevaü dine dine ..
     atithi¤càgataü bhaktyà påjayecchaktito gçhã .
     anyànapyàgatàn vipràn påjayedavirodhataþ ..
     svadàranirato nityaü paradàravivarjitaþ .
     satyavàdã jitakrodhaþ svadharmanirato bhavet ..
     akarmaõi ca saüpràpte pramàde naiva rocayet .
     priyàü hitàü vadedvàcaü paralokàvirodhinãm ..
     eùa dharmaþ samuddiùño bràhmaõasya samàsataþ .
     dharmamevantu yaþ kuryàt sa yàti brahmaõaþ padam ..
     hàrãta uvàca .
     kùattràdãnàü pravakùyàmi yathàvadanupårba÷aþ .
     yena yena pravartante vidhinà kùattriyàdayaþ ..
     ràjà ca kùattriya÷caiva prajà dharmeõa pàlayet .
     kuryàdadhyayanaü samyak yugayukto yathàvidhi ..
     dadyàddànaü dbijàgrebhyo dharmabuddhisamanvitaþ .
     devabràhmaõabhakta÷ca pitçkàryaparastathà ..
     dharmeõa vai jayàkàïkùã adharmasya vivarjayet .
     uttamàü gatimàpnoti kùattriyo hyevamàcaran .. * ..
     gorakùaü kçùibàõijyaü kuryàdbai÷yo yathàvidhi .
     dànaü dharmaü yathà÷aktyà dbija÷u÷råùaõaü tathà ..
     lobhadambhavinirmuktaþ satyavàganasåyakaþ .
     svadàranirato dàntaþ paradàravivarjitaþ ..
     dhanairvipràn samabhyarcya yaj¤akàle tvayàcitaþ .
     apramattaþ svadharmeùu varteta dehapàtanàt ..
     yaj¤àdhyayanadànàni kuryànnityamatandritaþ .
     pitçkàrya¤ca tatkàle nàrasiühàrcanaü tathà ..
     etadvai÷yasya karmoktaü svadharmamanutiùñhataþ .
     etadàsevyamànastu muktaþ syànnàtra saü÷ayaþ .. * ..
     varõatrayasya ÷u÷råùàü kuryàt ÷ådraþ prayatnataþ .
     dàsavat bràhmaõànàntu vi÷eùeõa samàcaret ..
     ayàcitaþ pradàtà syàt kçùiü vçttyarthamà÷rayet .
     pàkayaj¤avidhànena yajeddevànatandritaþ ..
     ÷ådràõàü màsikaü kàryaü vapanaü nyàyavartinàm .
     dhàraõaü jãrõavastrasya viprasyocchiùñabhojanam ..
     svadàreùu rati÷caiva paradàravivarjitaþ .
     puràõa÷ravaõaü viprànnàrasiühasya påjanam ..
     tathà vipranamaskàrastathà satraü dine dine .
     satyaü sambhàùaõaü caiva ràgadveùavivarjanam ..
     itthaü kurvaüstathà ÷ådro manovàkkàyakarmabhiþ .
     sthànamandramavàpnoti tyaktapàpaþ prapuõyakçt ..>% iti nàrasiühe 53 . 54 adhyàyau .. * .. anyacca . madàlasovàca .
     %<dànamadhyayanaü yaj¤o bràhmaõasya tridhoditaþ .
     dharmo nànya÷caturtho'sti dharmastasyàpadaü vinà ..
     yàjanàdhyayane yaj¤astathà puttra pratigrahaþ .
     etat samyak samàkhyàtaü tritayaü càsya jãvikà ..
     dànamadhyayanaü yaj¤aþ kùattriyasyàpyayaü tridhà .
     dharmaþ proktaþ kùite rakùà ÷astràjãva÷ca jãvikà ..
     dànamadhyayanaü yaj¤o vai÷yasyàpi tridhaiva saþ .
     bàõijyaü pà÷upàlya¤ca kçùi÷caivàsya jãvikà ..
     dànaü yaj¤o'tha ÷u÷råùà dbijàtãnàü tridhà mayà .
     vyàkhyàtaþ ÷ådradharmo'pi jãvikà kàrukarmajà ..
     tadvaddvijàti÷u÷råùà poùaõaü krayavikrayaiþ .
     varõadharmàstvime proktàþ ÷råyatàmà÷ramàstrayaþ ..>% iti màrkaõóeyapåràõe madàlasànu÷àsanàdhyàyaþ .. apara¤ca .
     %<bràhmaõà brahmayonisthà ye svakarmaõyavasthitàþ .
     te samyagupajãveyuþ ùañkarmàõi yathàkramam ..
     adhyàpanamadhyayanaü yajanaü yàjanaü tathà .
     dànaü pratigraha÷caiva ùañ karmàõyagrajanmanaþ ùaõõàntu karmaõàmasya trãõi karmàõi jãvikà .
     yàjanàdhyàpane caiva vi÷uddhàcca pratigrahaþ ..
     trayo dharmà nivartante bràhmaõàt kùattriyaü prati .
     adhyàpanaü yàjana¤ca tçtãya÷ca pratigrahaþ ..
     vai÷yaü prati tathaivaite nivarteranniti sthitiþ .
     na tau prati hi tàn dharmàn manuràha prajàpatiþ ..
     ÷astràstrabhçttvaü kùattrasya vaõikpa÷ukçùirvi÷aþ .
     àjãvanàrthaü dharmastu dànamadhyayanaü yajiþ ..
     vedàbhyàso bràhmaõasya kùattriyasya ca rakùaõam .
     vàrtàkarmaiva vai÷yasya vi÷iùñàni svakarmasu ..
     ajãvaüstu yathoktena bràhmaõaþ svena karmaõà .
     jãvet kùattriyadharmeõa sa hyasya pratyanantaraþ ..
     ubhàbhyàmapyajãvaüstu kathaü syàditi cedbhavet .
     kçùigorakùamàsthàya jãvedvai÷yasya jãvikàm ..
     vai÷yavçttyàpi jãvaüstu bràhmaõaþ kùattriyo'pi và .
     hiüsàpràyàü paràdhãnàü kçùiü yatnena varjayet ..
     kçùiü sàdhviti manyante sà vçttiþ sadvigarhità .
     bhåmiü bhåmi÷ayàü÷caiva hanti kàùñhamayomukham ..
     idantu vçttivaikalyàt tyajato dharmanaipuõam .
     viñpaõyamuddhçtoddhàraü vikreyaü vittavardhanam ..
     sarvànrasànapoheta kçtànna¤ca tilaþ saha .
     a÷mano lavaõa¤caiva pa÷avo ye ca mànuùàþ ..
     sarva¤ca tàntavaü raktaü ÷àõakùaumàvikàni ca .
     api cet syuraraktàni phalamåle tathauùadhãþ ..
     apaþ ÷astraü viùaü màüsaü somaü gandhàü÷ca sarva÷aþ .
     kùãraü kùaudraü dadhi ghçtaü tailaü madhu guóaü ku÷àn ..
     àraõyàü÷ca pa÷ån sarvàn daüùñriõa÷ca vayàüsi ca .
     madyaü nãlã¤ca làkùà¤ca sarvàü÷caika÷aphàüstathà ..
     kàmamutpàdya kçùyàntu svayameva kçùãvalaþ .
     vikrãõãta tilàn ÷uddhàn dharmàrthamacirasthitàn ..
     bhojanàbhya¤janàddànàdyadanyat kurute tilaiþ .
     kçmibhåtaþ ÷vaviùñhàyàü pitçbhiþ saha majjati ..
     sadyaþ patati màüsena làkùayà lavaõena ca .
     tryaheõa ÷ådrãbhavati bràhmaõaþ kùãravikrayàt ..
     itareùàntu paõyànàü vikrayàdiha kàmataþ .
     bràhmaõaþ saptaràtreõa vai÷yabhàvaü niyacchati ..
     rasà rasairnimàtavyà na tveva lavaõaü rasaiþ .
     kçtànna¤càkçtànnena tilà dhyànyena tatsamàþ ..
     jãvedetena ràjanyaþ sarveõàpyanayaïgataþ .
     na tveva jyàyasãü vçttimabhimanyeta karhicit ..
     yo lobhàdadhamo jàtyà jãvedutkçùñakarmabhiþ .
     taü ràjà nirdhanaü kçtvà kùiprameva pravàsayet ..
     varaü svadharmo viguõo na pàrakyaþ svanuùñhitaþ .
     paradharmeõa jãvan hi sadyaþ patati jàtitaþ ..
     vai÷yo'jãvan svadharmeõa ÷ådravçttyàpi vartayet .
     anàcarannakàryàõi nivarteta ca ÷aktimàn ..
     a÷aknuvaü÷ca ÷u÷råùàü ÷ådraþ kartuü dvijanmanàm .
     puttradàràtyayaü pràpto jãveta kàrukarmabhiþ ..
     vaikarmabhiþ pracaritaiþ ÷ru÷råùyante dbijàtayaþ .
     tàni kàrukakarmàõi ÷ilpàni vividhànica ..
     vai÷yavçttimanàtiùñhan bràhmaõaþ sve pathi sthitaþ .
     avçttikarùitaþ sãdannimaü dharmbhaü samàcaret ..
     sarvataþ pratigçhõãyàdbràhmaõastvanayaïgataþ .
     pavitraü duùyatãtyetat dharmato nopapadyate ..
     nàdhyàpanàdyàjanàdvà garhitàdbà pratigrahàt .
     doùo bhavati vipràõàü jvalanàmbusamà hi te ..
     jãvitàtyayamàpanno yo'nnamatti yatastataþ .
     àkà÷amiva païkena na sa pàpena lipyate ..
     ajãgartaþ sutaü hantumupàsarpadbubhukùitaþ .
     na càlipyata pàpena kùutpratãkàramàcaran ..
     ÷vamàüsamicchannàrto'ttuü dharmàdharmavicakùaõaþ .
     pràõànàü parirakùàrthaü vàmadevo na liptavàn ..
     bharadvàjaþ kùudhàrtastu saputtro vijane vane .
     bahvãrgàþ pratijagràha vçdhostakùõo mahàtapàþ ..
     kùudhàrta÷càttumabhyàgàdbi÷vàmitraþ ÷vajàghanãm .
     caõóàlahastàdàdàya dhammàdharmavicakùaõaþ ..
     pratigrahàdyàjanàdbà tathaivàdhyàpanàdapi .
     pratigrahaþ pratyavaraþ pretya viprasya garhitaþ ..
     yàjanàdhyàpane nityaü kriyete saüskçtàtmanàm .
     pratigrahastu kriyate ÷ådràdapyantyajanmanaþ ..
     japahomairapaityeno yàjanàdhyàpanaiþ kçtam .
     pratigrahanimittantu tyàgena tapasaiva ca ..
     ÷ilo¤chamapyàdadãta vipro jãvan yatastataþ .
     pratigrahàcchilaþ ÷reyàüstato'pyu¤chaþ pra÷asyate ..
     sãdadbhiþ kupyamicchadbhirdhanaü và pçthivãpatiþ .
     yàcyaþ syàt snàtakairviprairaditsaüstyàgamarhati ..
     akçta¤ca kçtàt kùetràdgaurajãvikameva ca .
     hiraõyaü dhànyamanna¤ca pårbaü pårbamadoùavat ..
     saptavittàgamà dharmyà dàyo làbhaþ krayo jayaþ .
     prayogaþ karmayoga÷ca satpratigraha eva ca ..
     vidyà ÷ilpaü bhçtiþ sevà gorakùaü vipaõiþ kçùiþ .
     dhçtirbhaikùaü kusãda¤ca da÷a jãvanahetavaþ ..
     bràhmaõaþ kùattriyo vàpi vçddhiü naiva prayojayet .
     kàmantu khalu dharmàrthaü dadyàt pàpãyase'lpikàm ..
     caturthamàdadàno'pi kùattriyo bhàgamàpadi .
     prajà rakùan paraü ÷aktyà kilviùàt pratimucyate ..
     svadharmo vijayastasya nàhave syàt paràïmukhaþ .
     ÷astreõa vai÷yànrakùitvà dharmyamàhàrayedbalim ..
     dhànye'ùñamaü vi÷àü ÷ulkaü viü÷aü kàrùàpaõàvaram .
     karmopakaraõàþ ÷ådràþ kàrabaþ ÷ilpinastathà ..
     ÷ådrastu vçttimàkàïkùan kùattramàràdhayedyadi .
     dhaninaü vàpyupàràdhya vai÷yaü ÷ådro jijãvi÷et ..
     svargàrthamubhayàrthaü và viprànàràdhayettu saþ .
     jàtabràhmaõa÷abdasya sà hyasya kçtakçtyatà ..
     viprasevaiva ÷ådrasya vi÷iùñaü karma kãrtyate .
     yadato'nyadbikurute tadbhavatyasya niùphalam ..
     prakalpyà tasya tairvçttiþ svakuñumbàdyathàrhataþ .
     ÷akti¤càvekùya dàkùya¤ca bhçtyànà¤ca parigraham ..
     ucchiùñamannaü dàtavyaü jãrõàni vasanàni ca .
     pulàkà÷caiva dhànyànàü jãrõà÷caiva paricchadàþ ..
     na ÷ådre pàtakaü ki¤cit na ca saüskàramarhati .
     nàsyàdhikàro dharme'sti na dharmàt pratisedhanam ..
     dharmepsavastu dharmaj¤àþ satàü vçttimanuùñhitàþ .
     mantravarjaü na duùyanti pra÷aüsàü pràpnuvanti ca ..
     yathà tathàhi sadvçttamàtiùñhatyanasåyakaþ .
     tathà tathema¤càmu¤ca lokaü pràpnotyaninditaþ ..
     ÷aktenàpi hi ÷ådreõa na kàyyoü dhanasa¤cayaþ .
     ÷ådro hi dhanamàsàdya bràhmaõàneva vàdhate ..
     ete caturõàü varõànàmàpaddharmàþ prakãrtitàþ .
     yàn samyaganutiùñhanto vrajanti paramàü gatim ..
     eùa dharmavidhiþ kçtsna÷càturvarõasya kãrtitaþ .
     ataþ paraü pravakùyàmi pràya÷cittavidhiü ÷ubham ..>% iti mànave dharma÷àstre bhçguproktàyàü saühitàyàü da÷amo'dhyàyaþ .. * .. anyat varõa÷abde draùñavyam ..

#<varõanaü>#, klã, (varõa stutau vistàre ra¤janàdau + lyuñ .) stavanam . (yathà, bhàgavate . 10 . 74 . 30 .
     %<itthaü ni÷amya damaghoùasutaþ svapãñhàdutthàya kçùõaguõavarõanajàtamanyuþ .
     utkùipya bàhumidamàha sadasyamarùã saü÷ràvayan bhagavate paruùàõyabhãtaþ ..>%) vistaraõam . ÷uklàdivarõayojanam . dãpanam . iti varõadhàtorbhàve'nañpratyayena niùpannam ..

#<varõanà>#, strã, (varõa + õic + yuc . ñàp .) guõakathanam . tatparyàyaþ . ióà 2 stavaþ 3 stotram 4 stutiþ 5 nutiþ 6 ÷làghà 7 pra÷aüsà 8 arthavàdaþ 9 . iti hemacandraþ . 2 . 163 .. (yathà, kathàsaritsàgare . 32 . 166 .
     %<vidagdhà api varõyante viñavarõavayà striyaþ ..>%)

#<varõanãthaü>#, tri, (varõa + karmaõi anãyar .) varõyam . varõitavyam . (yathà, sàhityadarpaõe 6 paricchede .
     %<varõanãyà yathàyogaü sàïgopàïgà amã iha ..>%) varõyàþ padàrthà yathà --
     %<atha varõyàni kathyante tàni yàni kavã÷varaiþ .
     mahàkàvyaprabhçtiùu prabandheùu bavandhire ..
     ràjà ràjabadhåpurohitakumàràmàtyasevàdhipàþ de÷agràmapurãsaro'bdhisaridudyànàdryaraõyà÷ramàþ .
     mantro dåtaraõaprayàõamçgayà÷vebhartvinendådayà vãhàro virahaþ svayaüvarasurà puùpàmbukhelà ratam ..>% iti kavikalpalatàyàm 1 stavake 3 kusumam .. (stavàrhaþ . varõadhàtvarthadar÷anàt . yathà, bhàgavate . 3 . 22 . 37 .
     %<etatte àdiràjasya mano÷caritamadbhutam .
     varõitaü varõanãyasya tadapatyodayaü ÷çõu ..>%)

#<varõapàtraü>#, klã, (varõasya pàtram .) citrakàrasya nãlyàdiràgasyàdhàraþ . yathà --
     %<mallikà vaõapàtraü syàt tålikà lekhyakårcikà ..>% iti ÷abdamàlà ..

#<varõapuùpakaþ>#, puü, (varõavanti nànàvarõàni puùpàõi yasya . kap .) ràjataruõãpuùpavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<varõapuùpã>#, strã, (varõavanti puùpàõi yasyàþ . ïãù .) uùñrakàõóãpuùpavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<varõaprasàdanaü>#, klã, (varõasya prasàdanaü yasmàt .) aguru . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<varõamàtà>#, strã, (varõasya màteva kakàràdyakùaraprasåtvàt .) lekhanã . iti hàràvalã ..

#<varõamàtçkà>#, strã, (varõànàü varõamàlànàü màtçkeva .) sarasvatã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<varõamàlà>#, strã, jàtimàlà . (varõànàü màlà samåhaþ .) akùara÷reõã . tatra saüskçtavarõàþ 50 japamàlàyàm 51 . iïgarejãyavarõàþ 26 . pharàsãyàþ 23 . hivrå arthàt ihudãyàþ 22 . àravãyàþ 28 . pàrasãyàþ 31 . turaskãyàþ 33 . ru÷ãyàþ 41 . grik arthàt iyunànãyàþ 24 . làñinde÷ãyàþ 22 . óac arthàt olandàjãyàþ 26 . spànde÷ãyàþ 27 . iñàlide÷ãyàþ 20 . tàtàrãyàþ 202 . brahmade÷ãyàþ 19 . cãnade÷ãyavarõàþ ÷abdàtmakàþ tacchabdasaükhyàþ 80000 .. * .. akàràdikùakàràntavarõaråpaikapa¤cà÷ajjapamàlà . yathà, sanatkumàrasaühitàyàm .
     %<kramotkramagatairmàlà màtçkàrõaiþ kùamerukaiþ .
     sabindukaiþ sàùñavargairantaryajanakarmaõi ..>% àdi ku cu ñu tu pu yu ÷avo'ùñau vargàþ prakãrtitàþ . akàràdivarõàn sabindån pratyekaü kçtvà ÷ataü saüjapya akàràdãnàü kavargàdãnà¤ca varõàõàü antimavarõaü sànusvàraü kçtvà pårbamuccàrya mantrajapaþ kàryaþ . anena prakàreõàùñottara÷atasaükhyo japo bhavati . antaryajanamityupalakùaõam .
     %<sabinduü varõamuccàrya pa÷cànmantraü japet sudhãþ .
     akàràdikùakàràntaü binduyuktaü vibhàvya ca ..
     varõamàlà samàkhyàtà anulomavilomikà .
     kùakàraü meramevàtra tatra mantraü japennahi ..>% iti nàradãyavacanàt .. prakàràntaraü vi÷uddhe÷vare .
     %<anulomavilomena vargàùñakavibhedataþ .
     mantreõàntaritàn varõàn varõenàntaritàn manån ..
     kuryàdvarõamayãü màlàü sarvatantraprakà÷inãm .
     caramàrõaü meruråpaü laïghanaü naiva kàrayet ..>% iti tantrasàraþ .. api ca .
     %<anulomavilomena këptayà varõamàlayà .
     àdilàntalàdi àntakrameõa parame÷vari ! .
     kùakàraü meruråpa¤ca laïghayenna kadàcana ..>% iti muõóamàlàtantram ..

#<varõarekhà>#, strã, (varõà likhyante'nayeti . likha + karaõe gha¤ . ralayoraikyam .) kañhinã . iti trikàõóa÷eþ ..

#<varõalekhà>#, strã, (varõà likhyante'nayeti . likha + karaõe gha¤ . ralayoraikyam .) kañhinã . iti trikàõóa÷eþ ..

#<varõalekhikà>#, strã, (varõalekhà + svàrthe kan . ñàpi ata itvam .) kañhinã . iti ratnamàlà ..

#<varõavatã>#, strã, (varõo'styasyàmiti . varõa + %<rasàdibhya÷ca .>% 5 . 2 . 95 . iti matup . masya vaþ .) haridrà . iti jañàdharaþ .. varõavi÷iùñe, tri ..

#<varõaviloóakaþ>#, puü, (varõàn viloóayatãti . vi + loói + õvul .) ÷lokastenaþ . sandhicauraþ . iti medinã . ke, 236 ..

#<varõasaïkaraþ>#, puü, (varõato bràhmaõàdibhyaþ varõànàü và saïkaro mi÷raõaü yatra .) mi÷ritajàtiþ . tadbivaraõaü yathà --
     %<babhåvurbrahmaõo vaktràdanyà bràhmaõajàtayaþ .
     brahmaõo bàhude÷àcca jàtàþ kùattriyajàtayaþ ..
     årude÷àcca vai÷yà÷ca pàdataþ ÷ådrajàtayaþ .
     tàsàü saïkarajàtena babhåvurvarõasaïkaràþ ..
     gopanàpitalãlà÷ca tathà modakamålavau .
     tàmbåliparõakàrau ca tathà baõikajàtayaþ ..>% lãlàsthàne bhàlà iti målavasthàne kåvara iti ca pàñhaþ .
     %<ityevamàdyà viprendra ! sacchådràþ parikãrtitàþ .
     ÷ådràvi÷ostu karaõo'mbaùño vai÷yàdvijanmanoþ ..
     vi÷vakarmà ca ÷ådràyàü vãryàdhànaü cakàra saþ .
     tato babhåvuþ puttrà÷ca navaite ÷ilpakàriõaþ ..
     màlàkàraþ karmakàraþ ÷aïkhakàraþ kuvindakaþ .
     kumbhakàraþ kaüsakàraþ ùaóete ÷ilpinàü varàþ ..
     såtradhàra÷citrakaraþ svarõakàrastathaiva ca .
     patitàste brahma÷àpàdajàtyà varõasaïkaràþ ..>% ajàtyà ityatra ayàjyà ityapi pàñhaþ .
     %<svarõakàraþ svarõacauryàt bràhmaõànàü dbijottama .
     babhåva sadyaþ patito brahma÷àpena karmaõà ..
     såtradhàro dvijàtãnàü ÷àpena patito bhuvi .
     ÷ãghra¤ca yaj¤akàùñha¤ca na dadau tena hetunà ..
     vyatikrameõa citràõàü sadya÷citrakarastathà .
     patito brahma÷àpena bràhmaõànà¤ca kopataþ ..
     ka÷cidbaõigvi÷eùa÷ca saüsargàt svarõakàriõaþ .
     svarõacauryàdidoùeõa patito brahma÷àpataþ ..
     kulañàyà¤ca ÷ådràyàü citrakàrasya vãryataþ .
     babhåvàññàlikàkàraþ patito jàradoùataþ ..
     aññàlikàkàravãryàt kumbhakàrasya yoùiti .
     babhåva koñikaþ sadyaþ patito gçhakàrakaþ ..
     kumbhakàrasya vãryeõa sadyaþ koñikayoùiti .
     babhåva tailakàra÷ca kuñilaþ patito bhuvi .
     sadyaþ kùattriyavãryeõa ràjaputtrasya yoùiti .
     babhåva tãvara÷caiva patito jàradoùataþ ..
     tãvarasya tu vãryeõa tailakàrasya yoùiti .
     babhåva patito dasyurleña÷ca parikãrtitaþ ..
     leñastãvarakanyàyàü janayàmàsa ùaõõaràn .
     màllaü mallaü màtara¤ca bhaóaü kola¤ca kandaram ..>% kandarasthàne kalandara iti và pàñhaþ .
     %<bràhmaõyàü ÷ådravãryeõa patito jàradoùataþ .
     sadyo babhåva càõóàlaþ sarvasmàdadhamo'÷uciþ ..
     tãvareõaiva càõóàlyàü carmakàro babhåva ha .
     carmakàryà¤ca càõóàlàt màüsacchedã babhåva ha ..
     màüsacchedyàü tãvareõa koüca÷ca parikãrtitaþ .
     koücastriyàntu kaivartàt kàõóàraþ parikãrtitaþ ..
     sadya÷càõóàlakanyàyàü leñavãryeõa ÷aunaka ! babhåvatustau dvau puttrau haóóika÷auõóikau tathà ..>% haóóika÷auõóikàvityatra duùñau haóóióamau ityapi pàñhaþ .
     %<krameõa haóóikanyàyàü sadya÷càõóàlavãryataþ .
     babhåvuþ pa¤caputtrà÷ca bhraùñà vanacarà÷ca te ..
     leñàttãvarakanyàyàü gaïgàtãre ca ÷aunaka .
     babhåva sadyo yo bàlo gaïgàputtraþ prakãrtitaþ ..
     gaïgàputtrasya kanyàyàü vãryeõa ve÷adhàriõaþ .
     babhåva ve÷adhàrã ca puttro yuïgã prakãrtitaþ ..
     vai÷yàttãvarakanyàyàü sadyaþ ÷uõóã babhåva ha .
     ÷uõóãyoùiti vai÷yàttu pauõóraka÷ca prakãrtitaþ ..
     kùattràt karaõakanyàyàü ràjaputtro babhåva ha .
     ràjaputtryàntu karaõàdàgavãti prakãrtitaþ ..
     kùattravãryeõa vai÷yàyàü kaivartaþ parikãrtitaþ .
     kalau tãvarasaüsargàddhãvara÷ca prakãrtitaþ ..>% prakãrtita ityatra patito bhuvi iti và pàñhaþ .
     %<tãvaryàü dhãvaràt puttro babhåva rajakaþ smçtaþ .
     rajakyàü tãvaràccàpi kodàlã ca babhåva ha ..
     nàpitàdgopakanyàyàü sarvasvã tasya yoùiti .
     kùattràdbabhåva vyàdha÷ca valavàn mçgahiüsakaþ ..
     tãvaràt ÷uõóikanyàyàü babhåvuþ sapta puttrakàþ .
     te kalau haóóisaüsargàdbabhåvurdasyavaþ sadà ..
     bràhmaõyàmçùivãryeõa çtoþ prathamavàsare .
     kutsita÷codare jàtaþ kådarastena kãrtitaþ ..
     tada÷aucaü vipratulyaü patita çtudoùataþ .
     sadyaþ koñikasaüsargàdadhamo jagatãtale ..
     kùattravãryeõa vai÷yàyàmçtoþ prathamavàsare .
     jàtaþ puttro mahàdasyurbalavàü÷ca dhanurdharaþ ..
     cakàra vàgatãta¤ca kùattriyo vàritastayà .
     tena jàtyà sa puttra÷ca vàgatãtaþ prakãrtitaþ ..
     kùattravãryeõa ÷ådràyàmçtudoùeõa pàpataþ .
     balavatyo durantà÷ca babhåvurmlecchajàtayaþ ..
     aviddhakarõàþ krårà÷ca nirbhayà raõadurjayàþ .
     ÷aucàcàravihãnà÷ca durdharùà dharmavarjitàþ ..
     mlecchàt kuvindakanyàyàü jolàjàtirbabhåva ha .
     jolàt kuvindakanyàyàü ÷aràkaþ parikãrtitaþ ..
     varõasaïkaradoùeõa bahvya÷ca ÷añhajàtayaþ .
     tàsàü nàmàni saükhyà¤ca ko và vaktuü dvija kùamaþ ..
     vaidyo'÷vinãkumàreõa jàta÷ca viprayoùiti .
     vaidyavãryeõa ÷ådràyàü babhåvurvahavo janàþ ..
     te ca gràmyaguõaj¤à÷ca mantrauùadhiparàyaõàþ .
     tebhya÷ca jàtàþ ÷ådràyàü te vyàlagràhiõo bhuvi ..>% iti brahmavaivarte brahmakhaõóe 10 adhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<ayaü dvijairhi vidvadbhiþ pa÷udharmo vigarhitaþ .
     manuùyàõàmapi prokto veõe ràjyaü pra÷àsati ..
     ma mahãmakhilàü bhu¤jan ràjarùipravaraþ purà .
     varõànàü saïkaraü cakre kàmopahatacetasaþ ..
     tataþ prabhçti yo mohàt pramãtapatikàü striyam .
     niyojayatyapatyàrthaü taü vigarhanti sàdhavaþ .. * ..
     bràhmaõaþ kùattriyo vai÷yastrayo varõà dvijàtayaþ .
     caturtha ekajàtistu ÷ådro nàsti tu pa¤camaþ ..
     sarvavarõeùu tulyàsu patnãùvakùatayoniùu .
     ànulomyena sambhåtà jàtyà j¤eyàsta eva te ..
     strãùvanantarajàtàsu dbijairutpàditàn sutàn .
     sadç÷àneva tànàhurmàtçdoùavigarhitàn ..
     anantaràsu jàtànàü vidhireùa sanàtanaþ .
     dvyekàntaràsu jàtànàü dharmyaü vidyàdamu vidhim ..
     bràhmaõàt vai÷yakanyàyàmambaùñho nàma jàyate .
     niùàdaþ ÷ådrakanyàyàü yaþ pàra÷ava ucyate ..
     kùattriyàcchçdrakanyàyàü kråràcàravihàravàn .
     kùattra÷ådravapurjanturugro nàma prajàyate ..
     viprasya triyu varõeùu nçpatervarõayordbayoþ .
     vai÷yasya varõe caikasmin ùaóete'pasadàþ smçtàþ .. * kùattriyàdviprakanyàyàü såto bhavati jàtitaþ .
     vai÷yànmàgadhavaidehau ràjavipràïganàsutau ..
     ÷ådràdàthogavaþ kùattà caõóàla÷càdhamo nçõàm .
     vai÷yaràjanyavipràsu jàyante varõasaïkaràþ ..
     ekàntare tvànulomyàdambaùñhograu yathà smçtau .
     kùattçvaidehakau tadbat pràtilomye'pi janmani .. * ..
     puttrà ye'nantara¤jãjàþ krameõoktà dbijanmanàm .
     tànanantaranàmnastu màtçdoùàt pracakùate ..
     bràhmaõàdugrakanyàyàmàvçto nàma jàyate .
     àbhãro'mbaùñhakanyàyàmàyogavyàntu dhigvaõaþ ..
     àyogava÷ca kùattà ca caõóàla÷càdhamo nçõàm .
     pràtilomyena jàyante ÷ådràdapasadàstrayaþ ..
     vai÷yànmàgadhavaidehau kùattriyàt såta eva tu .
     pratãpamete jàyante pare'pyapasadàstrayaþ ..
     jàto niùàdàcchådràyàü jàtyà bhavati pukkasaþ .
     ÷ådràjjàto niùàdyàntu sa vai kukkuñakaþ smçtaþ ..
     kùatturjàtastathogràyàü ÷vapàka iti kãrtyate .
     vaidehakena tvambaùñhyàmutpanno veõa ucyate ..
     dvijàtayaþ savarõàsu janayantyavratàüstu yàn .
     tàn sàvitrãparibhraùñàn vràtyà iti vinirdi÷et ..
     vràtyàttu jàyate vipràt pàpàtmà bhårjakaõñhakaþ .
     àvantyavàñadhànau ca puùpadhaþ ÷ekha eva ca ..
     jhallo malla÷ca ràjanyàt vràtyànnicchivireva ca .
     naña÷ca karaõa÷caiva kha÷o dravióa eva ca ..
     vai÷yàttu jàyate vràtyàt sudhannàcàrya eva ca .
     kàruùa÷ca vijanmà ca maitraþ sàtvata eva ca ..
     vyabhicàreõa varõànàmavedyàvedanena ca .
     svakarmaõà¤ca tyàgena jàyante varõasaïkaràþ .. * ..
     saïkãrõayonayo ye tu pratilomànulomajàþ .
     anyonyavyatiùaktà÷ca tàn pravakùyàmya÷eùataþ ..
     såto vaidehaka÷caiva caõóàla÷ca naràdhamaþ .
     màgadhaþ kùattçjàti÷ca tathàyogava eva ca ..
     ete ùañ sadç÷àn varõàn janayanti svajoniùa .
     màtçjàtyàü prasåyante pravaràsu ca yoniùu ..
     yathà trayàõàü varõànàü dbayoràtmasya jàyate .
     ànantaryàtsvayonyàntu tathà bàhyeùvapi kramàt ..
     te càpi vàhyàn subahåü stato'pyadhikadåùitàn .
     parasparasya dàreùu janayanti vigarhitàn .. * ..
     yathaiva ÷ådro bràhmaõyàü bàhyaü jantuü prasåyate ..
     tathà bàhyataraü bàhya÷càtuvarõe prasåyate .
     pratikålaü vartamànà bàhyàbàhyataràn punaþ .
     hãnà hãnàn prasåyante varõàn pa¤cada÷aiva tu ..
     prasàdhanopacàraj¤amadàsaü dàsajãvanam .
     sairindhraü vàguràvçttiü såte dasyurayogave ..
     maitreyakantu vaideho màdhåkaü saüprasåyate .
     nén pra÷aüsatyajasraü yo ghaõñàtàóo'ruõodaye ..
     niùàdo màrgavaü såte dàsaü naukarmajãvinam .
     kaivartamiti yaü pràhuràryàvartanivàsinaþ ..
     mçtavastrabhçtsu nàrãùu garhitànnà÷anàsu ca .
     bhavantyàyogavãùvete jàtihãnàþ pçthaktrayaþ ..
     kàràvaro niùàdàttu carmakàraþ prasåyate .
     vaidehakàdandhramedau bahirgràmaprati÷rayau ..
     caõóàlàt pàõóusopàkastvaksàravyavahàravàn .
     àhiõóiko niùàdena vaidehyàmeva jàyate ..
     caõóàlena tu sopàko målavyasanavçttimàn .
     pukkasyàm jàyate pàpaþ sadà sajjanagarhitaþ ..
     niùàdastrã tu caõóàlàt puttramantyàvasàyinam .
     ÷ma÷ànagocaraü såte bàhyànàmapi garhitam ..
     saïkare jàtayastvetàþ pitçmàtçpradar÷itàþ .
     pracchannà và prakà÷à và veditavyàþ svakarmabhiþ ..
     svajàtijànantarajàþ ùañsu tà dbijadharmiõaþ .
     ÷ådràõàntu sadharmàõaþ sarve'padhvaüsajàþ smçtàþ ..
     tapobãjaprabhàvaistu te gacchanti yuge yuge .
     utkarùa¤càpakarùa¤ca manuùyeùviha janmataþ ..
     ÷anakaistu kriyàlopàdimàþ kùattriyajàtayaþ .
     vçùalatvaü gatà loke bràhmaõàdar÷anena ca ..
     poõórakà÷coóradravióàþ kàmbojà javanàþ ÷akàþ .
     pàradàþ pahravà÷cãnàþ kiràtàþ daradàþ kha÷àþ ..
     mukhabàhårupajjànàü yà loke jàtayo vahiþ .
     mlecchavàca÷càryavàcaþ sarve te dasyavaþ smçtàþ ..
     ye dvijànàmapasadà ye càpyadhvaüsajàþ smçtàþ .
     te ninditairvartayeyurdvijànàmeva karmabhiþ .. * ..
     såtànàma÷vasàrathyamambaùñhànàü cikitsitam .
     vaidehakànàü strãkàryaü màgadhànàü baõikpathaþ ..
     matsyaghàto niùàdànàü taùñistvàyogavasya ca .
     medàndhracu¤cumadgånàmàraõyapa÷uhiüsanam ..
     kùattrugrapukkasànàntu vilaukobadhabandhanam .
     dhigvaõànàü carmakàryaü veõànàü bhàõóavàdanam ..
     caityadruma÷ma÷àneùu ÷aileùåpavaneùu ca .
     vaseyurete vij¤ànà vartayantaþ svakarmabhiþ .. * ..
     caõóàla÷vapacànàntu vahirgràmàt prati÷rayaþ .
     apapàtrà÷ca kartavyà dhanameùàü ÷vagardabham ..
     vàsàüsi mçtacelàni bhinnabhàõóeùu bhãjanam .
     kàrùõàyasamalaïkàraþ parivrajyà ca nitya÷aþ ..
     na taiþ samayamanvicchet puruùo dharmamàcaran .
     vyavahàro mithasteùàü vivàhaþ sadç÷aiþ saha ..
     annameùàü paràdhãnaü deyaü syàdbhinnabhàjane .
     ràtrau na vicareyuste gràmeùu nagareùu ca ..
     divà careyuþ kàryàrthaü cihnità ràja÷àsanaiþ .
     abàndhavaü ÷ava¤caiva nirhareyuriti sthitiþ ..
     vadhyàü÷ca hanyuþ satataü yathà÷àstraü nçpàj¤ayà .
     vadhyavàsàüsi gçhlãyuþ ÷ayyà÷càbharaõàni ca ..
     varõàpetamavij¤àtaü naraü kaluùayonijam .
     àryaråpamivànàryaü karmabhiþ svairvibhàvayet ..
     anàryatàniùñhuratàkråratàniùkriyàtmatàþ .
     puruùaü vya¤jayantãha loke kaluùayonijam ..
     pitryaü và bhajate ÷ãlaü màturvobhayameva và .
     na katha¤canaduryoniþ prakçtiü svàü niyacchati ..
     kule mukhye'pi jàtasya yasya syàdyonisaïkaraþ .
     saü÷rayatyeva tacchãlaü naro'lpamapi và bahu ..
     yatra tvete'pividhvaüsà jàyante varõadåvakàþ .
     ràùñrikaiþ saha tadràùñraü kùiprameva vina÷yati ..
     bràhmaõàrthe gavàrthe và dehatyàgo'nupaskçtaþ .
     strãbàlàbhyupapattau ca bàhyànàü siddhikàraõam ..
     ahiüsà satyamasteyaü ÷aucamindriyanigrahaþ .
     etaü sàmàsikaü dharmaü càturvarõye'brãnmanuþ .. * ..
     ÷ådràyàü bràhmaõàjjàtaþ ÷reyasà cet prajàyate .
     a÷reyàn ÷reyasãü jàtiü gacchatyàsaptamàdyugàt ..
     ÷ådro bràhmaõatàmeti bràhmaõa÷caiti ÷ådratàm .
     kùattriyàjjàtamevantu vidyàdvai÷yàttathaiva ca ..
     anàryàyàü samutpanno bràhmaõàttu yadçcchayà .
     bràhmaõyàmapyanàryàttu ÷reyastvaü kveti cedbhavet ..
     jàto nàryàmanàryàyàmàryàdàryo bhavedguõaiþ .
     jàto'pyanàryàdàryàyàmanàrya iti ni÷cayaþ ..
     tàvubhàvapyasaüskàryàviti dharmo vyavasthitaþ .
     vaiguõyàjjanmanaþ pårba uttaraþ pratilomataþ ..
     subãja¤caiva sukùetre jàtaü sampadyate yathà .
     tathàryàjjàta àryàyàü sarvaü saüskàramarhati ..
     bãjameke pra÷aüsanti kùetramanye manãùiõaþ .
     bãjakùetre tathaivànye tatreyantu vyavasthitiþ ..
     akùetre bãjamutsçùñamantaraiva vina÷yati .
     abãjakamapi kùetraü kevalaü sthaõóilaü bhavet ..
     yasmàdbãjaprabhàveõa tiryagjà çùayo'bhavan .
     påjità÷ca pra÷astà÷ca tasmàdbãjaü pra÷asyate ..
     anàryamàryakarmàõamàrya¤cànàryakarmiõam .
     sampadhàryàbravãddhàtà na samau nàsamàviti ..>% iti mànave 9 . 10 adhyàyau .. * .. varõasaïkarasya kàraõaü doùà÷ca yathà --
     %<agharmàbhibhavàt kçùõa praduùyanti kulastriyaþ .
     strãùu duùñàsu vàrùõeya jàyate varõasaïkaraþ ..
     saïkaro narakàyaiva kulaghnànàü kulasya ca .
     patanti pitaro hyeùàü luptapiõóodakakriyàþ ..
     doùairetaiþ kulaghnànàü varõasaïkarakàrakaiþ .
     utsàdyante jàtidharmàþ kuladharmà÷ca ÷à÷vatàþ ..
     ucchannakuladharmàõàü manuùyàõàü janàrdana ! .
     narake niyataü vàso bhavatãtyanu÷u÷rumaþ ..>% iti ÷rãbhagavadgãtàyàm 1 adhyàyaþ ..

#<varõasiþ>#, puü, (vçõoti sthalamiti . vç ¤a àvaraõe + %<sànasivarõasiparõasãti .>% uõàø 4 . 107 . iti asiþ dhàtornuk ca .) jalam . ityuõàdikoùaþ ..

#<varõà>#, strã, (vçõyate bhakùyate iti . vçõu bhakùaõe + karmaõi gha¤ . tataùñàp .) àóhakã . iti hemacandraþ ..

#<varõàïkà>#, strã, (varõà aïkyante'nayeti . aïka + karaõe gha¤ . tataùñàp .) lekhanã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<varõàñaþ>#, puü, (varõàn añatãti . añ + ac .) gàyanaþ . citrakaraþ . strãkçtajãvanaþ . iti medinã . ñe, 55 ..

#<varõàtmà>#, [n] puü, (varõaþ akùaraü àtmà svaråpaü yasya .) ÷abdaþ . iti jañàdharaþ ..

#<varõàdhipaþ>#, puü, (varõànàü bràhmaõàdãnàmadhipaþ .) bràhmaõakùattriyavai÷ya÷ådràõàmadhipatigrahaþ . yathà,
     %<bràhmaõe ÷ukravàgã÷au kùattriye bhaumabhàskarau .
     candro vai÷ye budhaþ ÷ådre patirmando'ntyaje jane ..>% iti ..
     %<svàdhyàye veda varõàdhipa iha ÷ubhade kùaurabhe nàditau ca .>% iti ca jyotistattvam ..

@<[Page 4,289b]>@
#<varõàrhaþ>#, puü, (varõamarhatãti . arha + aõ .) mudgaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<varõi>#, klã, (varõyate ståyate iti . varõa stutau + in .) svarõam . iti siddhàntakaumudã .. (%<varõervali÷càhiraõye .>% uõàø 4 . 123 . ityukteþ ahiraõye tu valirityeva .. kvacit puüliïgo'pi ..)

#<varõikaþ>#, puü, (varõà lekhyatvena santi asyeti . varõa + ñhan .) lekhakaþ . yathà --
     %<lekhake'kùarapurvàþ syu÷caõajavãkaca¤cavaþ .
     varõiko lipikara÷càkùaranyàse lipirlibiþ ..>% iti hemacandraþ . 3 . 148 ..

#<varõikà>#, strã, (varõà akùaràõi lekhyatvena santyasyà iti . varõa + ñhan + ñàp .) kañhinã . yathà --
     %<lekhanyàü karõikàpi syàt kañhinyàmapi varõikà ..>% iti hàràvalã . 269 .. masiþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. kà¤canasya utkarùaþ . yathà --
     %<varõakà÷càraõe'strã tu candane ca vilepane .
     dvayornãlyàdiùu strã syàdutkarùe kà¤canasya ca ..>% iti medinã . ve, 152 ..

#<varõitaþ>#, tri, (varõa + kta .) stutiyuktaþ . tatparyàyaþ . ãlitaþ 2 ÷astaþ 3 paõàyitaþ 4 panàyitaþ 5 praõutaþ 6 paõitaþ 6 panitaþ 8 gãrõaþ 9 abhiùñutaþ 10 ãóitaþ 11 stutaþ 12 . ityamaraþ . 3 . 2 . 110 .. nutaþ 13 . iti jañàdharaþ .. (vistàritaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 2 . 209 .
     %<caturthametadbipulaü vairàñaü parva varõitam ..>% kathitaþ . yathà, kathàsaritsàgare . 19 . 36 .
     %<svabhartustacca na mayà daridrasyàpi varõitam ..>%)

#<varõinã>#, strã, (varõo'styasyà iti . varõa + iniþ . ïãp .) haridrà . iti ràjanirghaõñaþ .. vanità . iti hemacandraþ . 3 . 168 ..

#<varõã>#, [n] puü, (varõà akùaràõi lekhyatvena santyasyeti . varõa + iniþ .) lekhakaþ . (varõà nãla pãtàdayaþ lekhyatvena santyasyeti . iniþ .) citrakaraþ . (yathà, mahàbhàrate . 12 . 69 . 57 .
     %<aïgàraku÷amu¤jànàü palà÷a÷aravarõinàm .
     yavasenghanadigdhànàü kàrayeta ca sa¤cayàn .. * ..>% varõa + %<varõàdbrahmacàriõi .>% 5 . 2 . 134 .. iti iniþ .) brahmacàrã . yathà --
     %<varõã syàt lekhake citrakare'pi brahmacàriõi ..>% iti medinã . ne, 127 .. (yathà, kumàre . 5 . 52 .
     %<sakhã tadãyà tamuvàca varõinaü nibodha sàdho ! tava cet kutåhalam ..>%) varõavi÷iùñe, tri .. (varõottarapadàt tu %<dharma÷ãlavarõàntàcca .>% 5 . 2 . 132 . iti iniþ syàt . yathà, kàmandakãye nãtisàre . 2 . 19 .
     %<yàjanàdhyàpane ÷uddhe vi÷uddhàcca pratigrahaþ .
     vçttitrayamidaü pràhurmunayo jyeùñhavarõinaþ ..>% jyeùñhavarõino bràhmaõasyetyarthaþ ..)

#<varõuþ>#, puü, (vçïa saübhaktau + %<ajivçrãbhyo nicca .>% uõàø 3 . 38 . iti õuþ . sa ca nit .) nadavi÷eùaþ . ityuõàdikoùaþ .. àdityaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ .. (de÷avi÷eùaþ . ityujjvaladattaþ ..)

#<vartakaü>#, klã, (vartate iti . vçt + õvul .) vartaloham . iti hemacandraþ .. vidari iti bhàùà .. (påjake, tri . yathà, go 0 ràmàyaõe . 2 . 107 . 12 .
     %<nive÷ya senàü bharataþ padbhyàü pàdavatàü varaþ .
     abhigantu sa kàkutsthamiyeùa guruvartakaþ ..>%)

#<vartakaþ>#, puü, (vçt + õvul .) pakùivi÷eùaþ . bhàrai iti bhàùà .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 111 . 103 .
     %<kau÷ikantu tato hçtvà naro jàyati vartakaþ ..>% asya paryàyo guõà÷ca yathà --
     %<vartoko vartaika÷citrastato'nyà vartakàþ smçtàþ .
     vartako'gnikaraþ ÷ãto jvaradoùatrayàpahaþ .
     surucyaþ ÷ukrado balyo vartakàlpaguõàstataþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe dvitãye bhàge ..) a÷va÷ya kùuraþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 11 ..

#<vartakà>#, strã, (vartaka + ñàp . %<vartakà ÷akunau pràcàm .>% iti vàrtikoktyà na ata itvam .) vartakapakùã . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<vartajanmà>#, [n] puü, (vartani àkà÷apathe janma yasya .) meghaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<vartanaü>#, klã, (vartate'neneti . vçt + karaõe lyuñ .) vçttiþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 1 .. (yathà, bhàgavate . 7 . 11 . 26 .
     %<sammàrjanopalepàbhyàü gçhamaõóanavartanaiþ .
     svaya¤ca maõóità nityaü parimçùñaparicchadà ..>%) sàdhàraõavartulam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vartanaü>#, klã, strã, (vartate'neneti . vçt + lyuñ .) tålanàlà . tarkupãñhaþ . jãvanam . iti medinã . ne, 126 .. (yathà, màrkaõóeye . 50 . 71 .
     %<devatàpitçmartyànàmatithãnà¤ca vartanam .
     yasyàva÷iùñenànnena puüsastasya gçhaü tyaja ..>%)

#<vartanaþ>#, puü, (vartate iti . vçt + %<anudàtteta÷ca halàdeþ .>% 3 . 2 . 149 . iti yuc .) vàmanaþ . iti medinã . ne, 125 .. vartiùõau, tri . ityamaraþ . 3 . 1 . 29 .. (yathà, bhàgavate . 3 . 11 . 26 .
     %<eùa dainandinaþ sargo bràhmastrailokyavartanaþ .
     tiryaïnçpitçdevànàü sambhavo yatra karmabhiþ ..>%)

#<vartaniþ>#, puü, pårvade÷aþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (strã, vartate'nayeti . vçt + %<vçte÷ca .>% uõàø 2 . 107 . iti aniþ . panthàþ . ityujjvaladattaþ ..)

#<vartanã>#, strã, (vartani + kçdikàràditi pakùe ïãù .) panthàþ . peùaõam . iti ÷abdaratnàvalã ..

@<[Page 4,290a]>@
#<vartamànaþ>#, puü, (vartate iti . vçt + ÷ànac . muk .) prayogàdhikaraõãbhåtakàlaþ . iti naiyàyikàþ .. tatkàlavçtte, tri . tayoþ paryàyau . adyatanaþ 2 adhunàtanaþ 3 . iti ràjanirghaõñaþ .. vaiyàkaraõamate tu . àrabghàparisamàptirvartamànaþ kàlaþ . yathà . mahàbhàrataü pañhati . sa tu caturvidhaþ . yathà --
     %<pravçttoparata÷caiva vçttàvirata eva ca .
     nityapravçttaþ sàmãpyo vartamàna÷caturvidhaþ ..>% krameõodàharaõàni . màüsaü na khàdati àdau pravçttaü màüsabhojanaü nivartayati ityarthaþ . iha kumàràþ krãóanti tadànãntanakrãóanàbhàve'pi pårbakrãóànàü buddhau vartamànatvàt . parvatàstiùñhanti nityapravçttatvàt . ki¤ca parvatànàü sthitatve vartamànatve'pi måtabhaviùyatkàlàbhyàü sambandhavivakùayà parvatàstasthuþ sthàsyanti ityapi syàt . sàmãpyo dvividhaþ . bhåtasàmãpyo bhaviùyatsàmãpya÷ca . bhåtasàmãpye yathà . kadà àgato'si iti pra÷ne adhvasvedàdervartamànatvàt eùo'hamàgacchàmi iti àgato'pi vadati . bhaviùyat sàmãpye yathà . kadà gamiùyasi iti pra÷ne eùo'haü gacchàmi iti gamanakriyamàõodyamo'pi vadati . iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ ..

#<vartaråkaþ>#, puü, (varto vartanaü ràti gçhõàtãti . rà + vàhulakàt åkaþ .) nadãbhedaþ . kàkanãóaþ . jalàvañaþ . iti medinã . ke, 212 .. dvàrapàlaþ . yathà --
     %<mantrã granthiharo'màtyo dvàþsthito vetradhàrakaþ .
     dauþsàdhiko vartaråko garvàño daõóavàsini ..>% iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vartalohaü>#, klã, (vartate iti . vçt + ac . tataþ karmadhàrayaþ .) lauhavi÷eùaþ . vidri iti bhàùà . iti kecit .. tatparyàyaþ . vartatãkùõam 2 vartakam 3 lohasaïkaram 4 nãlakam 5 nãlaloham 6 nãlajam 7 vartalohakam 8 . asya guõàþ . kañutvam . tiktatvam . ÷i÷iratvam . kaphadàhapittanà÷itvam . madhu ratvam . pittadàha÷amanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vartiþ>#, strã, (vartate'nayà iti . vçt + %<hçpiùiruhivçtividicchidikãrtibhya÷ca .>% uõàø 4 . 118 . iti in .) bheùajanirmàõam . nayanà¤janam . lekhaþ . gàtrànulepanã . dãpada÷à . (yathà, bhàgavate . 5 . 11 . 8 .
     %<yathà pradãpo ghçtavartima÷nan ÷ikhàþ sadhåmà bhajati hyanyadà svam ..>%) dãpaþ . iti medinã . te, 55 .. * .. vartivi÷eùo yathà --
     %<katakasya phalaü ÷aïkhaþ saindhavaü tryåùaõaü vacà .
     pheno rasà¤janaü kùaudraü ùióaïgàni manaþ÷ilà .
     eùàü vartirhanti kàsaü timiraü pañalaü tathà ..>% iti gàruóe 198 adhyàyaþ .. (vartate'nayeti . vçt + %<vçte÷chandasi .>% uõàø 4 . 140 . iti iþ . bàhulakàt loke'pi . yogakarmadravyam . ityujjvaladattaþ ..)

#<vartikaþ>#, puü, pakùivi÷eùaþ . vañera iti hindã bhàùà . tatparyàyaþ . vàrtikaþ 2 vartã 3 gà¤jikàyaþ 4 . asya màüsaguõàþ .
     %<tadvacca vàrtakaü màüsaü nirdoùaü vãryapuùñidam .>% tadvat tittiravat . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vartikà>#, strã, vartakapakùã . ityamaraþ .. vartmani vartata ityac vartaþ . svàrthe kaþ vartakaþ . bhàrai iti khyàtaþ . vçtilatibhvàü tikaþ vartikà strãliïgà . vàñbhàra iti khyàtà . nàmadvayamidamityamaradãpikà . vartiketi striyàmãtvapratiùedhàrthaü dvayorupàdànamiti màdhavã . råpabhedapradar÷anàrthamiti ràyamukuñaþ . iti taññãkà sàrasundarã .. sà ca vañera pakùã iti nàmnà khyàtà . asyà màüsaguõàþ .
     %<vartikà madhurà råkùà kaphamàrutanà÷inã ..>% iti ràjavallabhaþ .. aja÷çïgã . iti ràjanirghaõñaþ .. (varti + svàrthe kan . ñàp .) vartiþ . vàti iti ÷alità iti palità iti ca bhàùà . ityuõàdikoùaþ .. * .. sà pa¤cavidhà . yathà --
     %<padmasåtrabhavà darbhagarbhasåtrabhavàthavà .
     ÷àlajà vàdarã vàpi phalakoùodbhavàthavà .
     vartikà dãpakçtyeùu sadà pa¤cavidhà smçtà ..>% iti kàlikàpuràõe 68 adhyàyaþ ..

#<vartiùõuþ>#, tri, (vartate iti . vçta + %<alaïkç¤ niràkç¤prajanotpacotpatanmadarucyapatrapavçtuvçdhusahacara iùõuc .>% 3 . 2 . 136 . iti iùõuc .) vartana÷ãlaþ . tatparyàyaþ . vartanaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 29 .. vartã . iti hemacandraþ . 3 . 53 .. (yathà, bhaññau . 5 . 1 .
     %<niràkariùõå vartiùõå vardhiùõå parito raõam .
     utpatiùõå sahiùõå ca ceratuþ kharadåùaõau ..>%)

#<vartiùyamàõaþ>#, tri, (vçt + bhaviùyati syamànapratyayaþ .) bhaviùyatkàlàdiþ . vartamànapràgabhàvà÷rayaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, sàhityadarpaõe . 6 . 308 .
     %<vçttavartiùyamàõànàü kathàü÷ànàü nidar÷akaþ ..
     saükùiptàrthastu viùkambha àdàvaïkasya dar÷itaþ ..>%)

#<vartã>#, strã, (varti + kçdikàràditi ïãù .) vartiþ . ityamarañãkà .. (yathà, mahàbhàrate . 4 . 21 . 23 .
     %<àsãdabhyadhikà càsya ÷rãþ ÷riyaü pramumukùataþ .
     nirvàõakàle dãpasya vartãmiva didhakùataþ ..>%)

#<vartã>#, [n] (vartate iti . vçt + õiniþ .) vartiùõuþ . iti hemacandraþ . 3 . 53 ..

#<vartulaü>#, tri, (vartate iti . vçt + bàhulakàt ulac .) golavastu . tatparyàyaþ . nistalam 2 vçttam 3 . ityamaraþ . 3 . 1 . 69 .. maõóalàyitam 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. * .. (yathà, bhàgavate . 5 . 16 . 5 . %<yo và ayaü dvãpaþ kuvalayakamalako÷àbhyantaraniyutayojanavi÷àlaþ samavartulo yathà puùkarapatram ..>%) sampårõagarbhavçttàni yathà --
     %<sampårõagarbhavçttàni mukhapadmendudarpaõàþ .
     cakràvahaññatilakamçdaïgapuña÷àyakàþ ..
     àvartaþ kamañho låtàgçhaü chatramapåpakam .
     àlabàlamahãjàlacarmakaü ÷àõakàdayaþ .. * ..>% vçttàni yathà --
     %<vçttàni bàhunàraïgaskandhadhammillamodakàþ .
     rathàïgalàvakakakutkumbhikumbhàõóakàdayaþ ..
     karõapà÷abhujàpà÷àkçùñacàpaghañànanam .
     mudrikàparikhàyogapaññahàrasragàdayaþ ..>% iti kavikalpalatàyàm 2 ÷leùastavake 3 kusumam ..

#<vartulaü>#, klã, gç¤janam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vartulaþ>#, puü, kalàyavi÷eùaþ . vàñulà . iti bhàùà . yathà --
     %<kalàyasya trayo bhedà stripuño vartulo'ïkañã .>% iti ÷abdamàlà ..

#<vartulà>#, strã, (vartula + ñàp .) tarkupàñhã . iti hàràvalã . 213 .. ñekora vàüñula iti bhàùà ..

#<vartulã>#, strã, (vartula + gauràditvàt ïãù .) gajapippalã . iti ràjanirghaõñaþ .. (vivaraõamasyà gajapippalã÷abde j¤àtavyam ..)

#<vartma>#, [n] klã, (vartate'nenàsmin veti . vçt + manin .) panthàþ . ityamaraþ . 2 . 1 . 15 .. (yathà, çgvede . 1 . 85 . 3 .
     %<gomàtaro yacchubhayante a¤jibhistanåùu ÷ubhrà dadhire virukmataþ .
     vàdhante vi÷vamabhimàtinamapavartmànyeùàmanurãyate ghçtam ..>% %<vartmàni màrgànanusçtya .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. yathà ca raghau . 2 . 20 .
     %<puraskçtà vartmani pàrthivena pratyudgatà pàrthivadharmapatnyà .
     tadantare sà viraràja dhenurdinakùapàmadhyagateva sandhyà ..>%) netracchadaþ . iti medinã . ne, 128 .. (yathà, a÷vavaidyake . 2 . 10 .
     %<sitàsita¤ca tanmadhye netrayormaõóalaü hi tat .
     pracchàdanaü bhaved vartma càkùikåñamataþ param ..>%)

#<vartmaniþ>#, strã, (vartate iti . vçt + %<vçte÷ca>% uõàø 2 . 107 . iti aniþ . cakàràt muóàgamo'pyatreti kecit . vartmaniriti govardhanaþ . ityujjvaladattoktyà sàdhuþ .) panthàþ . ityuõà÷ikoùaþ ..

#<vardha>#, ka pårticchidoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-paraø-sakaø-señ .) ka, vardhayati . vçgha ka dãptàvityatraiva pårticchido÷ca pàñhàdiùñasiddhàvasya pàñha÷curàdibhyo ¤eranityatàü bodhayati . tena kadàcit ¤erapràptau yagàdau vçgha ka ityasya vçdhyate ityàdi asya tu vardhate ityàdibhedaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<vardhaü>#, klã, (vardhayati pårayatãti . vardha + ac .) sãsakam . iti hemacandraþ . 4 . 106 ..

#<vardhaþ>#, puü, (vardhate iti . vçdh chedane + ac .) bràhmaõayaùñikà . iti jañàdharaþ .. pårtiþ . chedaþ . iti vardhadhàtvarthadar÷anàt ..

#<vardhakaþ>#, puü, (vardhate iti . vçdh + õvul .) bràhmaõayaùñikà . ityamaraþ . 2 . 4 . 90 .. (vardhayatãti . vardha påraõe chedane ca + õvul .) pårake chedake ca, tri ..

#<vardhakiþ>#, puü, (vardhate chinattãti . vardha + ac . vardhaü kaùatãti . kaùa hiüsàyàü + bàhulakàt óiþ .) tvaùñà . ityamaraþ . 2 . 10 . 9 .. (yathà, ràmàyaõe . 1 . 13 . 7 .
     %<karmàntikàn ÷ilpakaràn vardhakãn khanakànapi .
     gaõakàn ÷ilpina÷caiva tathaiva nañanartakàn ..>%)

#<vardhakã>#, [n] puü, (vardhako vardho'sti asyeti . vardhaka + ini .) varõasaïkarajàtivi÷eùaþ . vaóhai iti hindã bhàùà . tatparyàyaþ . tvaùñà 2 vardhakiþ 3 takùà 4 såtradhàraþ 5 rathakàraþ 6 rathakaraþ 7 kàùñhatañ 8 kàùñhatakùakaþ 9 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 43 . 22 .
     %<arabhaïge balabhedo nemyà nà÷o balasya vij¤eyaþ .
     arthakùayo'kùabhaïge tathàõibhaïge ca vardhakinaþ ..>%)

#<vardhanaü>#, klã, (vçdh cchedapårtyoþ + lyuñ .) chedanam . (yathà, manuþ . 2 . 29 .
     %<pràïnàbhivardhanàt puüso jàtakarma vidhãyate ..>%) vçddhiþ . iti medinã . ne, 123 ..

#<vardhanaþ>#, tri, (vardhayatãti . vçdh + nandyàditvàt lyuþ . yadvà, vardhate tacchãla iti . vçdh pårtau + %<anudàtteta÷ceti .>% 3 . 2 . 149 . iti yuc .) vardhiùõuþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 28 .. (yathà, çgvede . 3 . 32 . 12 .
     %<yaj¤o hi ta indra vardhano bhåduta priyaþ sutasomo miyedhaþ ..>%)

#<vardhanã>#, strã, ghañã . iti medinã . ne, 123 .. saümàrjanã . iti hemacandraþ . 4 . 82 .. sanàlapàtravi÷eùaþ . vadnà iti bhàùà . yathà,
     %<àluþ strã karkarã pàrã vardhanã ca lalantikà ..>% iti jañàdharaþ .. * .. pratiùñhàdikarmaõi tatprayojanaü yathà --
     %<pratiùñhà yasya devasya tadàkhyaü kalasaü nyaset .
     ai÷ànyàü påjayedyàmye astreõaiva ca vardhanãm ..
     kalasaü vardhanã¤caiva grahàn vàstoùpatiü tathà .
     àsane tàni sarvàõi praõavàkhyaü japedguruþ ..
     såtragrãvaü ratnagarbhaü vastrayugmana veùñitam .
     sarvauùadhãgandhaliptaü påjayet kalasaü guruþ ..
     devantu kalase påjya vardhanyà vastramuttamam .
     vardhanyà tu samàyuktaü kalasaü bhràmayedanu ..
     vardhanãü dhàrayà si¤cannagrato dhàrayettataþ .
     abhyarcya vardhanãkumbhaü sthaõóile devamarcayet ..>% iti gàruóe 48 adhyàyaþ ..

#<vardhamànaþ>#, puü, (vardhate iti . vçdha vçddhau + ÷ànac .) eraõóavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 51 .. (asya paryàyo yathà --
     %<÷ukla eraõóa àmaõóu÷citro gandharvahastakaþ .
     pa¤càïgulo vardhamàno dãrghadaõóo'pyadaõóakaþ .
     vàtàristaruõa÷càpi ruvåka÷ca nigadyate ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) pa÷ubhedaþ . ÷aràvaþ . (yathà, mahàbhàrate . 7 . 80 . 19 .
     %<tathà gàþ kapilà dogdhrãþ savatsàþ pàõóunandanaþ .
     hema÷çïgã råpyakhurà dattvà cakre pradakùiõam .
     svastikàn vardhamànàü÷ca nandyàvartàü÷ca kà¤canàn ..>% asminnarthe klãvaliïge'pi dç÷yate . yathà, tatraiva . 13 . 64 . 12 .
     %<maghàsu tilapårõàni vardhamànàni mànavaþ .
     pradàya puttrapa÷umàniha pretya ca modate ..>% tathà ca su÷rute såtrasthàne 29 adhyàye .
     %<strã puttriõã savatsà gaurvardhamànamalaïkçtà .
     kanyà matsàþ phalaü càmaü svastikaü modakà dadhi ..>%) viùõuþ . iti medinã . ne, 208 .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 41 .
     %<vardhano vardhamàna÷ca viviktaþ ÷rutisàgaraþ ..>%) jinavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . vãraþ 2 caramatãrthakçt 3 mahàvãraþ devàyyaþ 5 aj¤àtanandanaþ 6 . iti hemacandraþ . 1 . 30 .. dhaninàü gçhavi÷eùaþ . yathà --
     %<svastiko vardhamàna÷ca nandyàvartàdayo'pi ca ..>% iti halàyudhaþ .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 53 . 33 .
     %<dvàràlindo'ntagataþ pradakùiõo'nyaþ ÷ubhastata÷cànyaþ .
     tadvacca vardhamàne dvàrantu na dakùiõaü kàryam ..>%) svanàmakhyàtade÷aþ . yathà --
     %<pràcyàü màgadha÷oõau ca vàrendrãgauóaràóhakàþ .
     vardhamànatamoliptapràgjyotiùodayàdrayaþ ..>% iti jyotistattve kårmacakram .. (bhadrà÷vavarùasya kulaparvatavi÷eùaþ . yathà, màrkaõóeye . 59 . 12 .
     %<vi÷àlaþ kambalaþ kçùõo jayanto hariparvataþ .
     vi÷oko vardhamàna÷ca saptaite kulaparvatàþ ..>% vçddhivi÷iùñe, tri ..)

@<[Page 4,291c]>@
#<vardhamànakaþ>#, tri, (vardhamàna + svàrthe saüj¤àyàü và kan .) vçddhivi÷iùñaþ . puü, ÷aràvaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 32 .. (yathà, mahàbhàrate . 14 . 65 . 14 .
     %<bhçïgàràõi kañàhàni kalasàn vardhamànakàn ..>%) svàrthe kapratyaye eraõóavçkùa÷ca .. (àràtrikam . iti mahàbhàratañãkàyàü nãlakaõñhaþ .. yathà, mahàbhàrate . 7 . 55 . 4 .
     %<nañanartakagandharvaiþ pårõakairvardhamànakaiþ .
     nityodyogai÷ca krãóadbhistatra sma pariharùitàþ ..>%)

#<vardhàpanaü>#, klã, nàóãcchedanam . yathà --
     %<ardharàtre vasordhàràü pàtayedguóasarpiùà .
     tato vardhàpanaü ùaùñhãü nàmàdeþ karaõaü mama ..
     kartavyaü tatkùaõàdràtrau prabhàte navamãdine .
     yathà mama tathà kàryo bhagavatyà mahotsavaþ ..>% vardhàpanaü nàóãcchedanam . iti tithyàditattvam .

#<vardhitaü>#, tri, (vçdh + ktaþ .) prasçtam . chinnam .. påritam . iti medinã . te, 148 .. (paripårõam . yathà, manuþ . 3 . 224 .
     %<pàõibhyàntåpasaügçhya svayamannasya vardhitam .
     vipràntike pitén dhyàyan ÷anakairupanikùipeta ..>% %<annasyeti tçtãyàrthe ùaùñhã . vardhitaü pårõaü piñharàdipàtram .>% iti taññãkàyàü kullåkabhaññaþ .. vçdha + õic + ktaþ . vçddhiü pràpitam . yathà, bhàgavate . 4 . 23 . 1 .
     %<dçùñvàtmànaü pravayasamekadà vaiõya àtmavàn .
     àtmanà vardhità÷eùasvànusargaþ prajàpatiþ ..>%)

#<vardhiùõuþ>#, tri, (vardhate iti . vçdha + %<alaïkç¤iti .>% 3 . 2 . 136 . iti iùõuc .) vardhana÷ãlaþ . tatparyàyaþ . vardhanaþ 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 28 .. (yathà, bhaññiþ . 5 . 1 .
     %<niràkariùõå vartiùõå vardhiùõå parito raõam .
     utpatiùõå sahiùõå ca ceratuþ kharadåùaõau ..>%)

#<vardhraü>#, klã, (vardhate dãrghãbhavatãti . vçdh + %<vçdhivapibhyàü ran .>% uõàø 2 . 27 . iti ran .) carma . ityuõàdikoùaþ .. (yathà, atharvavede . 14 . 1 . 60 .
     %<tvaùñà pipe÷a madhyato'nuvaddhràntsyà no astu sumaïgalã ..>%)

#<vardhrã>#, strã, (vardhra + gauràditvàt ïãù .) carmarjuþ . vadã iti bhàùà . tatparyàyaþ . nardhrà 2 varatrà 3 . ityamaraþ .. vaddhã 4 . iti bharataþ ..

#<varpaþ>#, [s] klã, (vçõãte saüpçktaü bhavatãti . vç + %<vçï÷ãïbhyàü svaråpàïgayoþ puñ ca .>% uõàø 4 . 200 . iti asun puóàgama÷ca .) råpama ityuõàdikoùaþ .. (yathà, çgvede . 1 . 140 . 5 .
     %<àdasya te dhvasayanto vçtherate kçùõamabhvaü mahi varpaþ karikrataþ ..>% stotram . yathà, tatraiva . 1 . 39 . 1 .
     %<kasya kratvà marutaþ kasya varpasà kaü yàtha kaüha dhåtayaþ ..>% %<kasya yajamànasya kratvà kratunà saïgacchadhva iti ÷eùaþ . tathà kasya yajamànasya varpasaþ stotreõa saïgacchaddhe ..>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<varpha>#, gatyàm . vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) varphati . iti durgàdàsaþ ..

#<varma>#, [n] klã, (vçõoti àcchàdayati ÷arãramiti . vç + manin .) tanutram . ityamaraþ . 2 . 8 . 64 .. (yathà, raghuþ . 4 . 56 .
     %<abhùabhåyata vàhànàü caratàü gàtra÷i¤jitaiþ .
     varmabhiþ pavanoddhåtaràjatàlãvanadhvaniþ ..>% gçham . iti nighaõñuþ . 3 . 4 .. yathà, bçhatsaühitàyàm . 51 . 3 .
     %<chinnabhinnakçmikhàtakaõñakipluùñaråkùakuñilairna satkujaiþ .
     krarapakùiyutanindyanàmabhiþ ÷uùka÷ãrõabahuparõavarmabhiþ ..>%)

#<varmakaõñakaþ>#, puü, parpañaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. vivçtirasya parpaña÷abde vij¤eyà ..)

#<varmakaùà>#, strã (varma kaùatãti . kaùa + ac . ñàp .) saptalà . iti ÷abdaratnàvalã .. càmàra kaùà iti bhàùà ..

#<varmà>#, [n] puü, (vç + manin .) kùayisya paddhatiþ . yathà --
     %<÷armàntaü bràhmaõasya syàdvarmàntaü kùattriyasya ca .
     guptadàsàntakaü nàma pra÷astaü vai÷ya÷ådrayoþ ..>% iti ÷ràddhata ttvadhçta÷àtàtapavacanam ..

#<varmiþ>#, puü, matsyavi÷eùaþ . vàni iti bhàùà . asya màüsaguõàþ . gurutvam . vçùyatvam . kaùàyatvam . raktapittanà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. (yathà, su÷rute . 1 . 13 .
     %<varmimatsyavadàyatà chinnonnatakukùiþ karvurà ..>% tathàsya guõà yathà --
     %<varmimatsyo haredvàtaü pittaü rucikaro laghuþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe dvitãye bhàge ..)

#<varmitaþ>#, tri, (varma karotãti . varma + õic . tataþ karmaõi ktaþ . varma sa¤jàtamasyeti . itac và .) varmayuktaþ . kçtasannàhaþ . tatparyàyaþ . sannaddhaþ 2 sajjaþ 3 daü÷itaþ 4 vyåóhakaïkañaþ 5 . ityamaraþ . 2 . 8 . 65 .. åóhakaïkañaþ 6 . iti subhåtiþ .. (yathà, goø ràmàyaõe . 2 . 91 . 15 .
     %<vàjinàü varmitàïgànàü kruddhasya mama sàyakàþ .
     adya bhittvà pravekùyanti ÷arãràõi mayeritàþ ..>%)

#<varmuùaþ>#, puü, matsyavi÷eùaþ . vàmiråùa iti bhàùà . asya màüsaguõàþ . vàtanà÷itvam . snigdhatvam . grahadoùanà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ .

#<varyaü>#, tri, (varyate pràrthyate iti . varat ka ãpsàyàm + %<aco yat .>% 3 . 1 . 97 . iti yat .) pradhànam . ityamaraþ . 3 . 1 . 57 . (yathà, bhàgavate . 1 . 5 . 9 .
     %<yathà dharmàdaya÷càrthà munivaryàvukãrtitàþ .
     na tathà vàsudevasya mahimà hyanuvarõitaþ ..>%) ÷reùñham . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (yathà, kiràte . 7 . 20 .
     %<màhendraü nagamabhitaþ kareõuvaryàþ paryantasthitajaladà divaþ patantaþ ..>%)

#<varyaþ>#, puü, (varyate pràrthyate iti . vara + yat .) kàmadevaþ . iti medinã . ye, 40 ..

#<varyà>#, strã, (vriyate iti . vç + %<avadyapaõyavaryeti .>% 3 . 1 . 101 . iti apratibandhe yat .) patiüvarà . ityamaraþ . 2 . 6 . 7 .. kandhà . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<varvaõà>#, strã, (varityavyakta÷abdena vaõati ÷abdàyate iti . vaõa ÷abde + ac . ñàp .) nãlamakùikà . ityamaraþ . 2 . 3 . 27 .. nãlàkàravarõà makùikà varvaõà . bhaõabhaõiyà iti khyàtà . mallikàkhyàyàü ityeke . variti vaõati varvaõà . vraõa vaõa bhaõa ÷abde pacàditvàdan àp . kiüvà vçõãte påtidravyaü bhajate iti vçïo vici var . vaõateraõi vaõà tataþ karmadhàraye varvaõà . iti taññãkàyàü bharataþ ..

#<varvaraü>#, klã, (vçõute varayati nànàguõàn iti . vç + %<kégé÷évçvacibhyaþ ùvarac .>% uõàø 2 . 123 . iti ùvarac .) hiïgulam . pãtacandanam . volam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<varvaraþ>#, puü, (vçõoti doùàniti . vç + ùvarac .) pàmaraþ . sa ca nãcajàtiþ . ke÷aþ . vàvarã iti bhàùà . cakralaþ . de÷avi÷eùaþ . (tadde÷avàsini, puübhåmni . yathà, màrkaõóeye . 57 . 38 .
     %<kàmbojà darajà÷caiva varvarà harùavaddhanàþ ..>%) pha¤jikà . iti medinã . re, 209 .. vçkùavi÷eùaþ . kàla vàvui iti bhàùà . tatparyàyaþ . sumukhaþ 2 garaghnaþ 3 kçùõavarvarakaþ 4 sukandajaþ 5 gandhapatraþ 6 påtagandhaþ 7 suvàhakaþ 8 . asya guõàþ . kañutvam . uùõatvam . sugandhitvam . vàntivisarpaviùatvamdoùanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<varvarakaü>#, klã, (varvara + svàrthe kan .) candanabhedaþ . tatparyàyaþ . varvarottham 2 ÷vetavarvarakan 3 ÷ãtam 4 sugandhiþ 5 pittàriþ 6 surabhiþ 7 . asya guõàþ . ÷ãtalatvam . tiktatvam . kaphamàrutapittakuùñhakaõóåvraõanà÷itvam . vi÷eùàdraktadoùajittva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<varvarà>#, strã, (varvarapuùpasyeva àkçtirastyasyà iti . varvara + ac . ñàp .) puùpabhedaþ . ÷àkabhedaþ . iti medinã . re, 209 .. (varva iti ÷abdaü ràtãti . rà + kaþ .) makùikàbhedaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<varvarà>#, strã, (varvara + ñàp . pakùe ùitvàt ïãù .) kùudravçkùavi÷eùaþ . vàyui iti bhàùà . tatparyàyaþ . kavarã 2 tuïgã 3 kharapuùpà 4 ajagandhikà 5 ajagandhà 6 kavarà 7 kharapuùpikà 8 . ityamara÷abdaratnàvalyau .. tasyàþ prakàrà guõà÷ca .

#<varvarã>#, strã, (varvara + ñàp . pakùe ùitvàt ïãù .) kùudravçkùavi÷eùaþ . vàyui iti bhàùà . tatparyàyaþ . kavarã 2 tuïgã 3 kharapuùpà 4 ajagandhikà 5 ajagandhà 6 kavarà 7 kharapuùpikà 8 . ityamara÷abdaratnàvalyau .. tasyàþ prakàrà guõà÷ca .
     %<varvarã kavarã tuïgã kharadugdhàjagandhikà .
     parõàsastatra kçùõe tu kañhi¤jarakuñherakau ..
     kàlamàraþ karàla÷ca malåkaþ kçùõamallikà .
     tatra ÷ukle'rjakaþ prokto vañapatrastato'paraþ ..
     varvarãtritayaü råkùaü ÷ãtaü kañu vidàhi ca .
     tãkùõaü rucikaraü hçdyaü dãpanaü laghupàki ca .
     pittalaü kaphavàtàsradadrukçmiviùàpaham ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<varvarãkaþ>#, puü, (vçõute iti . vç¤ varaõe + %<÷épévç¤àü dve ruk càbhyàsasya .>% uõàø 4 . 19 . iti ãkan dvirvacanaü abhyàsasya rugàgama÷ca .) bràhmaõayaùñikàvçkùaþ . kuñilakuntalaþ . ityuõàdikoùaþ .. ajagandhikà . vàvui tulasã iti bhàùà . iti ÷abdacandrikà .. mahàkàlaþ . iti hemacandraþ .. tatra pavargãyabakàràdau pañhito'yaü kintu medinyàü carcarãka÷abdasyàyamarthaþ ..

#<varvà>#, strã, varvarã . iti ÷abdacandrikà ..

#<varviþ>#, tri, (vç + %<vçdbhyàü vin .>% uõàø 4 . 53 . iti vin .) ghasmaraþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<varvåraþ>#, puü, (vç + bàhulakàt vårac .) vçkùavi÷eùaþ . vàvalà iti bhàùà . tatparyàyaþ . yugalàkùaþ 2 kaõñàluþ 3 tãkùõakaõñakaþ 4 go÷çïgaþ 5 paüktibãjaþ 6 dãrghakaõñaþ 7 . kaphàntakaþ 8 dçóhabãjaþ 9 ajabhakùaþ 10 . asya guõàþ . kaùàyatvam . uùõatvam . kaphakàsàmaraktàtisàrapittadàhà÷onà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<varùaü>#, puü, klã, (vçùyate iti . vçùu secane + ajvidhau bhayàdãnàmupasaükhyànamityac . yadvà, vriyate pràrthyate iti . vç + %<vçvévadihanikamikaùibhyaþ saþ .>% uõàø 3 . 62 . iti saþ .) vçùñiþ . (yathà, manuþ . 4 . 103 .
     %<vidyutstanitavarùeùu maholkànà¤ca saüplave .
     àkàlikamanadhyàyameteùu manurabravãt ..>% jambudvãpàü÷aþ . vatsaraþ . ityamaraþ .. (yathà, manuþ . 5 . 53 .
     %<varùe varùe'÷vamedhena yo yajeta ÷ataü samàþ .
     màüsàni ca na khàded yastayoþ puõyaphalaü samam ..>%) jambudbãpaþ . iti medinã . ùe, 24 .. (varùatãti . vçù + pacàdyac .) meghaþ . iti hemacandraþ . 2 . 79 .. * .. atha saptadbãpànàü varùavarõanam . tatra jambudvãpasya navavarùavibhàgo yathà . yata eva kçtàþ sapta bhuvo dvãpà jambuplakùa÷àlmaliku÷akrau¤ca÷àkapuùkarasaüj¤àþ . teùàü parimàõaü pårbasmàt pårbasmàduttarottaro yathàsaükhyaü dviguõamànena bahiþ samantata upakëptàþ . kùàràdekùurasodasurodaghçtodakùãrodadadhimaõóoda÷uddhodàþ sapta jaladhayaþ . saptadbãpaparikhà ivàbhyantaradvãpasamànà ekaika÷yena yathànupårvaü saptasvapi bahirdvãpeùu pçthak parita upakalpitàþ . teùu punarjambvàhvàdiùu varhiùmatãpatiranuvçttànàtmajànagnãdhredhmajihvayaj¤abàhuhiraõyaretoghçtapçùñhamedhàtithivãtihotrasaüj¤àn yathàsaükhyena ekaikasminnekamevàdhipatiü vidadhe . tasya ha và ete ÷lokàþ .
     %<priyavratakçtaü karma ko'nukuryàdvine÷varam .
     yo neminimnarakarocchàyàü ghnan saptavàridhãn ..>% chàyàü ghnan tamo nirasyan .
     %<bhåsaüsthànaü kçtaü yena saridgirivanàdibhiþ .
     sãmà ca bhåtanirvçtyai dvãpe dvãpe vibhàga÷aþ ..>% evaü pitari saüpravçtte tadanu÷àsane vartamàna àgnãdhro jambudbãpaukasaþ prajà aurasavaddharmàvekùamàõaþ paryagopàyat . tadupalabhya bhagavànàdipuruùaþ sadasi gàyantãü pårbacittiü nàmàpsarasamabhiyàpayàmàsa . tasyàmuha vàtmajàn sa ràjavarya àgnãdhro nàbhikiüpuruùaharivarùelàvçtaramyaka-hiraõmaya-kurubhadrà÷vaketumàlasaüj¤àn nava puttrànajanayat . àgnãdhrasutàste màturanugrahàdautpattikenaiva saühananabalopetàþ pitrà vibhaktà àtmatulyanàmàni yathàvibhàgaü jambudvãpavarùàõi bubhujuþ . yàsmannava varùàõi navayojanasahasràyàmàni aùñabhirmaryàdàgiribhiþ suvibhaktàni bhavanti . eùàü madhye ilàvçtaü nàmàbhyantaravarùaü yasya nàbhyàmavasthitaþ sarvataþ sauvarõaþ kulagiriràjo merurdvãpàyàmasamunnàhaþ karõikàbhåtaþ kuvalayakamalasya mårdhani dvàtriü÷atsahasrayojanavitato måle ùoóa÷asàhasraü tàvatàntarbhåmyàü praviùñaþ . uttarottareõelàvçtaü nãlaþ ÷vetaþ ÷çïgavàn iti trayo ramyakahiraõmayakuråõàü varùàõàü maryàdàgirayaþ pràgàyatà ubhayataþ kùàrodàvadhayo dvisahasrayojanapçthava ekaika÷aþ pårvasmàt pårvasmàduttarottaro da÷àü÷àdhikàü÷ena dairghya evàhrasanti . evaü dakùiõenelàvçtaü niùadho hemakåño himàlaya iti pràgàyatà yathà nãlàdayaþ . ayutayojanotsedhà harivarùakiüpuruùabhàratànàü yathàsaükhyam . tathaivelàvçtamapareõa pårbeõa ca màlyavadgandhamàdanàvànãlaniùadhàyatau dvisahasaü paprathatuþ ketumàlabhadrà÷vayoþ sãmànaü vidadhàte . bhàrate'pyasmin varùe saricchailàþ santi bahavaþ . malayo maïgalaprastho mainàkastrikåña çùabhaþ kåñakaþ koõvaþ sahyo devagirirçùyamåkaþ ÷rã÷ailo veïkaño mahendro vàridhàro vindhyaþ ÷uktimànçkùagiriþ pàripàtro droõa÷citrakåño govardhano raivatakaþ kakubho nãlo gokàmukha indrakãlaþ kàmagiririti cànye ÷atasahasra÷aþ ÷ailàsteùàü nitambaprabhavà nadà nadya÷ca santyasaükhyàtàþ . etàsàmapo bhàratyaþ prajànàmabhireva punantãnàmàtmanà copaspç÷anti . candrava÷à tàmraparõã avañodà kçtamàlà vaihàyasã kàverã veõõà payasvinã ÷arkaràvartà tuïgabhadrà kçùõaveõõà bhãmarathã godàvarã nirvindhyà payoùõã tàpã revà surasà narmadà carmaõvatã andhaþ ÷ona÷ca nadau mahànadã vedasmçtirçùikulyà trisàmà kau÷ikã mandàkinã yamunà sarasvatã dç÷advatã gomatã sarayuroghavatã ùaùñhavatã saptavatã suùomà ÷atadru÷candrabhàgà marudvçdhà vitastà asiknã vi÷veti mahànadyaþ . asminneva varùe puruùairlabdhajanmabhiþ ÷uklalohitakçùõavarõena svàrabdhena karmaõà divyamànuùanàrakagatayo bahvya àtmana ànupårveõa sarvà hyeva sarveùàü vidhãyante . yathàvarõavidhànamapavarga÷ca bhavati .. 1 .. * .. ataþ paraü plakùàdãnàü pramàõalakùaõasaüsthànato varùavibhàga upavarõyate . plakùo jambupramàõo dvãpàkhyàtikaro hiraõmaya utthito yatràgniråpàste saptajihvaþ . tasyàdhipatiþ priyavratàtmaja idhmajihvastaü dbãpaü saptavarùàõi vibhajya saptavarùanàmabhya àtmajebhya àkalayya svayamàtmayogenopararàma . a÷ivaü vayasaü subhadraü ÷àntaü kùemamamçtamabhayamiti varùàõi . teùu girayo nadya÷ca saptaivàbhij¤àtàþ . maõikåño vajrakåña indraseno jyotiùmàn suvarõo hiraõyaùñhãvo meghamàla iti setu÷ailàþ . aruõà nçmaõà àïgãrasã sàvitrã subhàtà çcambharà satyambhareti mahànadyaþ .. 2 .. * .. plakùastu samànenekùurasodenàvçto yathà tathà dvãpo'pi ÷àlmalo dbiguõavi÷àlaþ samànena surodenàvçtaþ parivçïkte . yatra ha vai ÷àlmalã plakùàyàmà . taddvãpàdhipatiþ priyavratàtmajo yaj¤avàhaþ svasutebhyaþ saptabhyastannàmàni saptavarùàõi vyabhajat . surocanaü saumanasyaü ramaõakaü devavarhaü pàribhadramàpyàyanamabhij¤àtamiti . teùu varùàdrayo nadya÷ca saptaivàbhij¤àtàþ . surasaþ ÷ata÷çïgo vàmadevaþ kundaþ kumudaþ puùpavarùaþ sahasra÷rutiriti . anumatã sinãvàlã sarasvatã kuhå rajanã nandà ràketi .. 3 .. * .. evaü surodàdbahistaddviguõaþ samànenàvçto ghçtodena yathà pårbaþ ku÷advãpo yasmin ku÷astambo devakçtastaddvãpàkhyàpano jvalana ivàparaþ su÷aùparociùà di÷o viràjayati . taddvãpapatiþ praiyavrato ràjan hiraõyaretà nàma svaü dvãpaü saptabhyaþ svaputtrebhyo yathàbhàgaü vibhajya svayaü tapa àtiùñhat . vasuvasådànadçóharucinàbhiguptasatyavratavipranàmadevanàmabhyasteùàü varùeùu sãmàgirayo nadya÷càbhij¤àtàþ saptaiva . vabhru÷catuþ÷çïgaþ kapila÷citrakåño devànãka årdhvaromà draviõa iti . rasakulyà madhukulyà mitravindà ÷rutavindà devagarbhà ghçtacyutà mantramàleti .. 4 .. * .. tathà bahiþ krau¤cadvãpo dbiguõaþ samànena kùãrodena parita upakëptaþ . vçto yathà ku÷adbãpo vçtodena . yasmin krau¤canàmà parvataràjo dbãpanàmanirvartaka àste . tasminnapi praiyavrato ghçtapçùñho nàmàdhipatiþ sve dvãpe varùàõi sapta vibhajya teùu puttranàmasu sapta çkthàdàn varùapàn nive÷ya svayaü bhagavàn bhagavataþ paramakalyàõaya÷asa àtmabhåtasya hare÷caraõàravindamupajagàma . àtmà madhuruho meghapçùñhaþ sudhàmà bhràjiùñho lohitàno vanaspatiriti ghçtapçùñhasutàþ . teùàü varùagirayaþ saptaiva nadya÷càbhikhyàtàþ . ÷uklo vardhamàno bhojana upavarhaõo nando nandanaþ sarvatobhadra iti . abhayà amçtaughà àryakà tãrthavatã råpavatã pavitravatã ÷ukleti .. 5 .. * .. evaü parastàt kùãrodàt parita upave÷itaþ ÷àkadvãpo dvàtriü÷allakùayojanàyàmaþ samànena dadhimaõóodena parãtaþ . yasmin hi ÷àko nàma mahãruhaþ svakùetravyapade÷akaþ . yasya hi mahàsurabhigandhastaddvãpamanuvàsayati . tasyàpi praiyavrata evàdhipatirnàmnà medhàtithiþ . so'pi vibhajya saptavarùàõi puttranàmàni teùu svàtmajàn purojavamanojavavepamànadhåmrànãkacitrarephabahuråpavi÷vàdhàrasaüj¤àn nidhàpyàdhipatãn svayaü bhagavatyananta àve÷itamatistapovanaü pravive÷a . eteùàü varùamaryàdàgirayo nadya÷ca sapta saptaiva . ã÷àna uru÷çïgo balabhadraþ ÷atake÷araþ sahasrasrotà devapàlo mahànasa iti . anaghà àyurdà ubhayaspçùñiraparàjità pa¤capadã sahasra÷rutirnijadhçtiriti .. 6 .. * .. evameva dadhimaõóodàt parataþ puùkaradvãpastato dviguõàyàmaþ samantata upakëptaþ samànena svàdådakena samudreõa bahiràvçtaþ . taddvãpamadhye mànasottaranàbhaika evàrvàcãnaparàcãnavarùayormaryàdàcalaþ ayutayojanocchràyàyàmaþ . yatra tu catasçùu dikùu catvàri puràõi lokapàlànàm . yadupariùñàt såryarathasya meruü parikràmataþ saüvatsaràtmakaü cakraü devàhoràtràbhyàü paribhramati . taddvãpasyàdhipatiþ praiyavrato vãtihotro nàma tasyàtmajau ramaõakadhàtakanàmànau varùapatã niyujya svayaü pårbajavadbhagavatkarma÷ãla àste . tadbarùapuruùà bhagavantaü brahmaråpiõaü sakarmakeõa karmaõàràdhayanti .. 7 .. iti ÷rãbhàgavate 5 skandhe 1 . 2 . 16 . 19 . 20 adhyàyàþ .. * .. api ca .
     %<kanye dbe da÷a puttrà÷ca samràñ kukùi÷ca te ubhe .
     te sarve bhràtaraþ ÷åràþ prajàpatisamà da÷a ..
     agnãdhra÷càgnibàhu÷ca medhà medhàtithirvapuþ .
     jyotiùmàn dyutimàn havyaþ savano mitra eva và .
     medhàgnibàhumitràstu trayo yogaparàyaõàþ .
     jàtismarà mahàbhàgà na ràjyàya mano dadhuþ ..
     priyavrato'bhyaùi¤cattàn sapta saptasu pàrthivàn .
     dbãpeùu teùu dharmeõa dbãpàüstàü÷ca nibodha me ..
     jambudvãpe tathàgnãdhraü ràjànaü kçtavàn pità .
     plakùadvãpe÷vara÷càpi tena medhàtithiþ smçtaþ ..
     ÷àlmale tu vapuùmantaü jyotipmantaü ku÷àhvaye .
     krau¤cadvãpe dyutimantaü havyaü ÷àkàhvaye sutam ..
     puùkaràdhipati¤caiva savanaü kçtavàn sutam .
     mahàvãto dhàtuki÷ca puùkaràdhipateþ sutau ..
     dvidhà kçtvà tato varùaü puùkare sa nyave÷ayat .
     havyasya puttràþ saptàsannàmatastànnibodha me ..
     jalada÷ca kumàra÷ca sukumàro maõãvakaþ .
     ku÷ottaro'tha modàkã saptamastu mahàdrumaþ ..
     tannàma ïkàni varùàõi ÷àkadvãpe cakàra saþ .
     tathà dyutimataþ sapta puttràü÷càpi nibodha me ..
     ku÷alo mano'nuga÷coùõaþ pradhàna÷càndhakàrakaþ .
     muni÷ca dundubhi÷caiva saptamastu tathàvaraþ ..
     teùàü svanàmadheyàni krau¤cadbãpe tathàbhavan . * .
     jyotiùmataþ ku÷advãpe puttranàmàïkitàni vai ..
     tatràpi sapta varùàõi teùàü nàmàni me ÷çõu .
     udgijaü dhenumaccaiva dvairathaü lambameva ca ..
     dhçtimat prabhàkara¤caiva kapila¤càpi saptamam .
     vapuùmataþ sutàþ sapta ÷àlmale÷asya vàbhavan ..
     ÷veta÷ca harita÷caiva jãmåto rohitastathà .
     vaidyuto mànasa÷caiva mahãdhraþ õuprabhastathà ..
     tathaiva ÷àlmale teùàü svanàmàni tu sapta vai .
     saptamedhàtitheþ puttràþ plakùadvãpe÷varasya ye ..
     teùàü nàmàïkitairdvãpaistadvarùaü saptabhirvçtam .
     pårbaü ÷àntabhayaü varùaü ÷i÷irantu sukhodayam ..
     ànanda¤ca ÷iva¤caiva kùemaka¤ca tathà dhruvam .
     plakùadvãpàdiyukteùu ÷àkadbãpàntikeùu ca ..
     j¤eyaþ pa¤casu dharmo'tra varõà÷ramavibhàgajaþ . * .
     yàni kiüpuruùàdyàni varjayitvà himàhvayam ..
     sukhamàyu÷ca råpa¤ca balaü dharma÷ca nitya÷aþ .
     pa¤casveteùu vaùaùu sarvaü sàdhàraõaü smçtam .. * ..
     àgnãdhràya pità pårbaü jambudvãpaü dadau dbija .
     tasya puttrà babhåvurhi prajàpatisamà nava ..
     jyeùñho nàbhiriti khyàtastasya kiüpuruùo'nujaþ .
     harivarùastçtãyastu caturtho'bhådilàvçtaþ ..
     ramya÷ca pa¤camaþ puttro hiraõyaþ ùaùñha ucyate .
     kurustu saptamasteùàü bhadrà÷va÷càùñamaþ smçtaþ ..
     navamaþ ketumàla÷ca tannàmnà varùasaüsthitiþ . * .
     yàni kiüpuruùàdyàni varjayitvà himàhvayam ..
     teùàü svabhàvataþ siddhiþ sukhapràyà hyapatnataþ .
     viparyayo na teùvasti jaràmçtyubhayaü na ca ..
     dharmàdharmau na teùvàstàü nottamàdhamamadhyamàþ .
     na vai caturyugàvasthà nà÷ramàþ kratavo na ca .. * ..
     àgnãdhrasånornàbhe÷ca çùabho'bhåt suto dbija .
     çùabhàdbharato jaj¤e vãraþ puttra÷atàdvaraþ .
     so'bhiùicyarùabhaþ puttraü mahàpravrajyamàsthitaþ .
     tapastepe mahàbhàgaþ pulahà÷ramasaü÷rayaþ .. * ..
     himàhvaü dakùiõaü varùaü bharatàya dadau pità .
     tasmàcca bhàrataü varùaü tasya nàmnà mahàtmanaþ ..
     bharatasyàpyabhåt puttraþ sumatirnàma dhàrmikaþ .
     tasmin ràjyaü samàve÷ya bharato'pi banaü yayau ..
     eteùàü puttrapauttrai÷ca saptadvãpà vasundharà .
     priyavratasya puttraistu bhuktà svàyambhuve'ntare ..
     eùa svàyambhuvaþ sargaþ kathitaste dbijottama .
     pårbamanvantare÷asya kimanyat kathayàmi te ..>% iti màrkaõóeyapuràõe svàyambhuve manvantare bhuvanakoùaþ .. * .. anyacca . såta uvàca .
     %<ketumàle naroþ kàlàþ sarve panasabhojanàþ .
     striya÷cotpalapatrà÷ca jãvanti ca varpàyutam ..
     bhadrà÷va puruùàþ ÷uklàþ striya÷candràü÷usannibhàþ .
     da÷avarùasahasràõi jãvanti vàyubhojanàþ .. * ..
     ramyake puruùà nàryo ramantyàrajataprabhàþ .
     da÷avarùasahasràõi ÷atàni da÷apa¤ca ca ..
     jãvanti tatra sattvasthà nyagrodhaphalabhojanàþ .
     hiraõmaye hiraõyàbhàþ sarve ca lakucà÷anàþ ..
     ekàda÷asahasràõi ÷atàni da÷apa¤ca ca .
     jãvanti kuruvarùe tu ÷yàmàïgàþ kùãrabhojanàþ ..
     sarve mithunajàtà÷ca nityaü sukhaniùeviõaþ .
     candradvãpe mahàdevaü yajanti satataü ÷ivam ..
     tathà kiüpuruùe viprà mànavà hemasannibhàþ .
     da÷avarùasahasràõi jãvanti plakùabhojanàþ ..
     yajanti satataü devaü caturmårtiü caturmukham .
     dhyàne manaþ samàdhàya sadà và bhaktisaüyutàþ .. * tathà ca harivarùe'pi mahàrajatasannibhàþ .
     da÷avarùasahasràõi jãvantãkùurasà÷inaþ ..
     tatra nàràyaõaü devaü vi÷vayoniü sanàtanam .
     upàsate sadà viùõuü mànavà viùõubhàvitàþ ..
     tatra candraprabhaü ÷ubhraü ÷uddhasphañikanirmalam .
     vimànaü vàsudevasya pàrijàtavanà÷ritam ..
     caturdvàramanaupamyaü catustoraõasaüyutam .
     pràkàrairda÷abhiryuktaü sugandha¤ca samudgamam ..
     sphàñikairmaõóapairyuktaü devaràjagçhopamam .
     svarõastambhasahasrai÷ca sarvataþ samalaïkçtam ..
     hemasopànasaüyuktaü nànàratnopa÷obhitam .
     divyasiü hàsanopetaü sarva÷obhàsamanvitam ..
     sarobhiþ svàdupàõãyairnadãbhi÷copa÷obhitam .
     nàràyaõaparaiþ ÷uddhairvedàdhyayanatatparaiþ ..
     yogibhi÷ca samàkãrõaü dhyàyadbhiþ puruùaü harim .
     stuvadbhiþ satataü mantrairnamasyadbhi÷ca màdhavam ..
     tatra devàdidevasya viùõoramitatejasaþ .
     ràjànaþ sarvakàlastu mahimànaü prakurvate ..
     gàyanti caiva nçtyanti vilàsinyo manoramàþ .
     striyo yauvana÷àlinyaþ sadà maõóanatatparàþ ..
     ilàvçte padmavarõà jambåphalarasà÷inaþ ..
     trayoda÷asahasràõi varùàõàü va sthiràyuùaþ ..
     bhàrate tu striyaþ puüso nànàvarõaþ prakãrtitàþ .
     nànàdevàrcane yuktà nànàkarmàõi kurvate ..
     paramàyurmataü teùàü ÷ataü varùàõi suvratàþ .
     navayojanasàhasraü varùametat prakãrtitam ..
     karmabhåmiriyaü viprà naràõàmàdhikàriõàm .
     mahendro malayaþ sahyaþ ÷uddhimànçkùaparvataþ ..
     vindhya÷ca pàripàtra÷ca saptàtra kulaparvatàþ .
     indradvãpaþ ka÷erumàüstàmravarõo gabhastimàn ..
     nàgadvãpastathà saumyo gandharvastvatha vàruõaþ .
     ayantu navamasteùàü dbãpa÷ca sàgaràvçtaþ ..
     yojanànàü sahasrantu dvãpo'yaü dakùiõottaraþ .
     pårve kiràtàstasyànte pa÷cime yavanàstathà ..
     bràhmaõàþ kùattriyà vai÷yà madhye ÷ådràstathaiva ca .
     ijyàyudhabaõijyàbhirvartayantyatra mànavàþ ..
     sravante pàvanà nadyaþ parvatebhyo viniþsçtàþ .
     ÷atadru÷candrabhàgà ca sarayåryamunà tathà ..
     iràtatã vitastà ca vipà÷à devikà kuhåþ .
     gomatã dhåtapàpà ca bàhudà ca dç÷advatã ..
     kau÷ikã lohità caiva himavatpàdaniþsçtàþ .
     vedasmçtirvedamatã vrataghnã trividà tathà ..
     parõàsà vandanà caiva sadànãrà manoramà .
     carmaõvatã tathànåpà vidi÷à vedavatyapi ..
     ÷i÷ruþ ÷a÷inyapi tathà pàripàtrà÷rayàstathà .
     narmadà surasà ÷ànà da÷àrõà ca mahànadã ..
     mandàkinã citrakåñà tàmasà ca pi÷àcikà .
     citrotpalà vipà÷à ca mà¤janà bàhuvàhinã ..
     himavatpàdajà nadyaþ sarvapàpaharà nçõàm .
     tàpã payoùõã nirvindhyà ÷ãghrodà ca mahànadã ..
     venvà vaitaraõã caiva balàkà ca kumudvatã .
     toyà caiva mahàgaurã durgà càntaþ÷ilà tathà ..
     vindhyapàdaprasåtàstu nadyaþ puõyajalàþ ÷ubhàþ .
     çùikulyà trisàmà ca mandagà mandagàminã ..
     råpà pànà÷inã caiva çùikà vaü÷akàriõã .
     ÷uktimatpàdasaüjàtàþ sarvapàpaharà nçõàm ..
     àsàü nadyupanadya÷ca ÷ata÷o dvijapuïgavàþ .
     sarvàþ pàpaharàþ puõyàþ snànadànàdikarmasu ..
     tàsvime kurupa¤càlà madhyade÷àdayo janàþ .
     pårbe de÷àdikà÷caiva kàmaråpanivàsinaþ ..
     auóràþ kaliïgamagadhà dàkùiõàtyà÷ca sarva÷aþ .
     tathà paràntàþ sauràùñràþ ÷ådràbhãràstathàrvudàþ ..
     mànakà màlavà÷caiva pàripàtranivàsinaþ .
     sauvãràþ saindhavà håõàþ ÷àllàþ kanyanivàsinaþ ..
     madrà vàsàstathàmbaùñhàþ pàrasãkàstathaiva ca .
     àsàü pibanti salilaü vasanti saritàü sadà ..
     catvàri bhàrate varùe yugàni kavayo'bruvan .
     kçtaü tretà dvàpara÷ca kali÷cànyatra na kvacit ..
     yàni kiüpuruùàdyàni varùàõyaùñau maharùayaþ .
     na teùu ÷oko nàyàso nodvegaþ kùudbhayanna ca ..
     susthàþ prajà niràtaïkàþ sarvaduþkhavivarjitàþ .
     ramante vividhairbhàvaiþ sarvàr÷ca sthirayauvanàþ ..>% iti kårmapuràõe 44 adhyàyaþ .. aparaü vàmanapuràõe 13 adhyàye draùñavyam .. * .. prabhavàdiùaùñivarùàõi vatsara÷abde draùñavyàni . tatra ùaùñhidhà påjyà devyo yathà --
     %<saüvatsarapramàõena devyaþ kçtvà puro hi tàþ .
     yaùñavyà vidhinà tàta sarvakàmaprasiddhidàþ ..
     mahàbhayavinà÷àya mahàripuvadhàya ca .
     mahàbhyudayakàmàya mahàsiddhiphalàya ca .
     påjayet tadyajeddevãü ùaùñidhà parame÷varãm ..
     çtunàgakçtà pãóà yakùarakùograhodbhavà .
     saüvatsaramahàdoùajanmarkùamupamardanà ..
     ketålkà÷aniràhåto bhaumàrkasitabhànujàþ .
     ÷amayedyajamànasya devãhomaratasya ca ..
     maõóalàdividhànena mahàsnànàbhiùecanaiþ .
     candrasaüpårõa puùyarkaphalaratnàbhipåjanaiþ ..
     maïgalà maïgalaü dhatte vidhinà påjità mune ! ..
     utpàtakùobhanirghàtavikçtànàü ÷amàya ca .
     kathayàmi mahàpràj¤a ÷çõuùvaikamanàdhunà .. * ..
     maïgalà vijayà bhadrà ÷ivà ÷àntirdhçtiþ kùamà .
     çddhirvçddhyunnatiþ siddhistuùñiþ puùñiþ ÷riyà umà ..
     dãptiþ kàntirya÷o lakùmãrã÷varãti prakãrtità .
     viü÷atà÷cottamà devyaþ sattvabhàvavyavasthitàþ ..
     prathamaü saüsthità vatsa ! sarvasiddhipradàyikàþ . 20 bràhmã jayàvatã ÷àkrã ajità càparàjità ..
     jarantã mànasã màyà ditiþ ÷vetà vimohanã .
     ÷araõyà kau÷ikã gaurã vimalà lalitàlasà ..
     arundhatã kriyà durgà ràjasà iti vàyunà .
     madhyabhàge sthità devyo yugànàma÷ubhàpahà .. 20 ..
     kàlã raudrã kapàlã ca ghaõñàkarõà mayårikã .
     bahuråpà suråpà ca trinetrà ripuhàmbikà ..
     màhe÷varã kumàrã ca vaiùõavã surapåjitàþ .
     vaivasvatã tathà ghorà karàlã vikañàdibhiþ ..
     carcikà ceti dhàtusthà devyastrailokyavi÷rutàþ .
     påjitavyà muni÷reùñha ! sarvakàmaprasàdhikàþ .. 20 ..
     trida÷àmuragandharvayakùarakùogaõairnutàþ .
     bhàvakàlà÷rayàþ kàryadravyaråpaphalapradàþ ..
     pratyeka÷aþ samastà và kartavyà munisattama ! .
     athavà yugabhedena pa¤ca pa¤ca prapåjitàþ ..>% iti devãpuràõe saüvatsaradevatàviü÷atividhinàmàdhyàyaþ .. (varùake, tri . yathà, bhàgavate . 3 . 21 . 20 .
     %<namàmyabhãkùõaü namanãyapàdaü sarojamalpãyasi kàmavarùam ..>%)

#<varùakarã>#, strã, (varùaü tatsåcanaü raveõa karotãti . varùa + kç + ñaþ . ïãp .) jhillikà . iti hemacandraþ . 4 . 282 ..

#<varùaketuþ>#, puü, (varùasya vçùñeþ keturiva . sati varùe bhåri÷a utpannatvàdasya tathàtvam .) raktapunarnavà . iti ràjanirghaõñaþ .. (alarkavaü÷ãyaketumataþ puttraþ . yathà, harivaü÷e . 32 . 40 .
     %<kùemyasya ketumàn puttro varùaketustato'bhavat ..>%)

#<varùakoùaþ>#, puü, (varùasya vatsarasya koùa iva . sarvavarùaj¤ànavattvàt tathàtvamasya .) daivaj¤aþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (varùasya antaþsthitaphalakoùa iva koùaþ .) màsaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<varùajaü>#, tri, (varùàt jàtamiti . jan + óaþ .) vçùñijàtam . vatsarajàtam . jambudbãpajàtam . dvãpàü÷ajàtam . meghajàtam . iti varùa÷abdapårbajanadhàtoróapratyayena niùpannam ..

#<varùaõaü>#, klã, (vçù + lyuñ .) vçùñiþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, màrkaõóeyapuràõe . 104 . 21 .
     %<tameva mu¤cataþ sarvaü rasaü vai varùaõàya yat .
     råpamàpyàyakaü bhàsvaüstasmai meghàya te namaþ ..>%)

#<varùaõiþ>#, strã, (vçù + aniþ .) vartanam . kçtiþ . ityuõàdikoùaþ .. kratuþ . varùaõam . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

@<[Page 4,295b]>@
#<varùaparvataþ>#, puü, (varùàõàü bhàratàdãnàü vibhàjakaþ parvata iti madhyalopã samàsaþ .) varùavibhàjakagiriþ . yathà --
     %<himavàn hemakåña÷ca niùadho merureva ca .
     caitraþ karõã ca ÷çïgã ca saptaite varùaparvatàþ ..>% iti hàràvalã ..

#<varùapàkã>#, [n] puü, (varùe varùàkàle pàko'styasyeti . varùapàka + iniþ .) àmràtakaþ . iti hemacandraþ . 4 . 218 .. (tathàsya paryàyaþ . %<àmràtako varùapàkã .>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

#<varùapuùpà>#, strã, (varùe varùaõakàle puùpaü yasyàþ .) sahadevãlatà . iti ràjanirghaõñaþ .. (sahadevãlatà÷abde'syà vivçtirj¤eyà ..)

#<varùapriyaþ>#, puü, (varùo varùaõaü priyaü yasya .) càtakapakùã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<varùavaraþ>#, puü, (varatãti . vara àvaraõe + ac . varùasya retovarùaõasya vara àvarakaþ .) ùaõóhaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 9 .. khojà . iti bhàùà .. (yathà, ratnàvalyàm 2 aïke .
     %<naùñaü varùavarairmanuùyagaõanàbhàvàdapàsya trapàmantaþ ka¤cukika¤cukasya vi÷ati tràsàdayaü vàmanaþ ..>%)

#<varùavçddhiþ>#, strã, (varùasya vçddhiràdhikyaü yatra .) janmatithiþ . iti smàrtavyàkhyàdar÷anàt .. atha janmatithikçtyam . tanmalamàse na kartavyaü càndramàsãyatvena sàvakà÷atvàt . na ca tasya sauramàsãyatvaü tathàtve tanmàse tattitheþ kadàcidapràptau tadvarùe tatkçtyalopàpatteþ . na ceùñàpattiþ pratisaüvatsarantadvidhànàt . yathà brahmapuràõaü garga÷ca .
     %<sarvai÷ca janmadivase snàtairmaïgalapàõibhiþ .
     gurudevàgniviprà÷ca påjanãyàþ prayatnataþ ..
     svanakùatra¤ca pitarau tathà devaprajàpatiþ .
     prati saüvatsara¤caiva kartavya÷ca mahotsavaþ ..>% snàtaistilasnàtaiþ . prajàpatirbrahmà . tathà ca tattithimadhikçtya . tilodvartã tilasnàyã tilahomã tilapradaþ . tilabhuk tilavàpã ca ùañtilã nàvasãdati .. maïgalapàõibhiþ abhipretàrthasiddhirmaïgalaü taddhetutayà gorocanàdikamapi maïgalaü tena dhçtaguggulvàdipàõibhirityarthaþ . tathà ca kçtyacintàmaõau .
     %<guóadugdhatilànadyàjjanmagranthe÷ca bandhanam .
     gugguluü nimbasiddhàrthaü dårvàgorocanàyutam .
     saüpåjya bhànuvighne÷au mahaùi pràrthayedidam ..
     cirajãvã yathà tvaü bho bhaviùyàmi tathà mune ! .
     råpavàn vittavàü÷caiva ÷riyà yukta÷ca sarvadà ..
     màrkaõóeya mahàbhàga saptakalpàntajãvana .
     àyurilyargasiddhyarthamasmàkaü varado bhava ..>% svanakùatra¤ceti svanakùatraü a÷vinyàdyantargatajanmakàlãnanakùatram . nàmakaraõe tathà dar÷anàt vakùyamàõabrahmapuràõoktapraõavàdinamo'ntana nàmnaiva påjàvidhànàcca . tadaj¤àne svanakùatràya nama ityullekhyam .. * .. påjàyàmarghyànantaraü pàdyamàha matsyapuràõam . arghyaü pàdyàdikantatra madhuparkaü prayojayet . pàdyànantaraü arghyamàha narasiühapuràõam . pàdya¤caiva tçtãyayà caturthyàrghya pradàpayet . tçtãyayà puruùasåktãyatçtãyayà çcà . ubhayakramadar÷anàdicchàvikalpaþ . iti ÷rãdattaþ .. * .. ÷rãpativyavahàranirõaye .
     %<navàmbaradharo bhåtvà påjayecca ciràyuùam ..>% tathà .
     %<dvibhujaü jañilaü saumyaü suvçddhaü cirajãvinam .
     màrkaõóeyaü naro bhaktyà påjatet prayatastathà ..
     tato dãrghàyuùaü vyàsaü ràmaü drauõiü kçpaü valim .
     prahlàda¤ca hanåmantaü vibhãùaõamathàrcayet ..>% ràmo'tra para÷uràmaþ . cirajãvisàhacaryàt . drauõira÷vatthàmà .. * .. tathà --
     %<svanakùatraü janmatithiü pràpya sampåjayennaraþ .
     ùaùñhã¤ca dadhibhaktena varùe varùe punaþ punaþ ..>% yogiyàj¤avalkyaþ .
     %<dhyàyennàràyaõaü nityaü snànàdiùu ca karmasu .
     tadbiùõoriti mantreõa snàyàdapsu punaþ punaþ ..
     gàyattrã vaiùõavã hyeùà viùõoþ saüsmaraõàya vai ..>% dhyàyet smaret . sa ca mantraþ .
     %<tadviùõoþ paramaü padaü sadà pa÷yanti sårayaþ .
     divãva cakùuràtatam ..>% vàmanapuràõam .
     %<sarvamaïgalamaïgalyaü vareõyaü varadaü ÷ubham .
     nàràyaõaü namaskçtya sarvakarmàõi kàrayet .. * ..>% saïkalpàkaraõe nindàmàha bhaviùyapuràõam .
     %<saïkalpena vinà ràjan ! yatki¤cit kurute naraþ .
     phala¤càlpàlpakaü tasya dharmasyàrdhakùayo bhavet ..>% brahmapuràõam .
     %<praõavàdisamàyuktaü namaskàràntakãrtitam .
     svanàmasarvasattvànàü mantra ityabhidhãyate ..
     anenaiva vidhànena gandhapuùpe nivedayet .
     ekaikasya prakurvãta yathoddiùñaü krameõa tu ..>% gandhapuùpamàtraü pa¤copacàràdyasambhave .
     %<mantràcchataguõaü proktaü bhaktyà lakùaguõottaram .
     bhaktimantrasametantu koñi koñi guõottaram ..
     sarvatra karmopade÷akaü dakùiõàdibhirarcayet .
     tathopadeùñàramapi påjayecca tato gurum .
     na påjyate gururyatra naraistatràphalà kriyà ..>% iti matsyapuràõavacanàt .. * .. tataþ karmànantaraü tilahomastu påjitadevatànàmabhiþ kàryaþ .
     %<ekaikàü devatàü ràma samuddi÷ya yathàvidhi .
     caturthyantena dharmaj¤a nàmnà ca praõavàdinà ..
     homadravyamathaikaikaü ÷atasaü khyantu homayet ..>% iti viùõudharmottaradar÷anàt .. evaü home svàhàntatà ca mantrasya .
     %<svàhàvasàne juhuyàt dhyàyan vai mantradevatàm ..>% iti smçteþ .. a÷aktau tu devãpuràõam .
     %<homo grahàdipåjàyàü ÷atamaùñottaraü bhavet .
     aùñàviü÷atiraùñau và yathà÷akti vidhãyate .. * ..>% skànde .
     %<khaõóanaü nakhake÷ànàü maithunàdhvànameva ca .
     àmiùaü kalahaü hiüsàü varùavçddhau vivarjayet ..>% adhvànaü adhvagamanam . kalahamityatra saïgaramiti kvacit pàñhaþ . saïgaraü yuddham . varùavçddhau janmadine .. * .. vçddhamanuþ .
     %<mçte janmani saükràntau ÷ràddhe janmadine tathà .
     aspç÷yaspar÷ane caiva na snàyàduùñavàriõà ..>% janmani puttrajanmani . jyotiùe .
     %<snàtvà janmadine striyaü pariharan pràpnotyabhãùñàü ÷riyaü matsyànmocayato dvijàya dadato'pyàyu÷ciraü vardhate .
     ÷aktån khàdati ya÷ca tasya ripavo nà÷aü prayànti dhruvaü bhuïkte yastu niràmiùaü sa hi bhavejjanmàntare paõóitaþ .. * ..>% dãpikàyàm .
     %<janmarkùayuktà yadi janmamàse yasya dhruvaü janmatithirbhavecca .
     bhavanti tadvatsarameva yàvannairujyasammànasukhàni tasya ..
     kçtàntakujayorvàre yasya janmatithirbhavet .
     ançkùayogasaüpràptau vighnastasya pade pade ..>% kçtàntakujayoþ ÷animaïgalayoþ .
     %<tasya sarvauùadhisnàõaü grahaviprasuràrcanam .
     grahànudi÷ya homo và grahàõàü prãtimicchatà ..
     soràrayordine muktà deyànçkùe tu kà¤canam ..
     murà màüsã vacà kuùñhaü ÷aileyaü rajanãdbayam .
     ÷añã campakamusta¤ca sarvauùadhigaõaþ smçtaþ ..>% rajanãdvayaü haridrà dàruharidreti . eteùàü patràdãnàü grahaõam . kaùàyàvayavagrahaõe matsyapuràõaviùõudharmottarayostathà dar÷anàt . tadyathà --
     %<eùàü patràõi sàràõi målàni kusumàni ca .
     evamàdãni cànyàni kaùàyàkhyo gaõaþ smçtaþ ..>% àyurvedoktà paribhàùà .
     %<aïge'pyanukte vihitantu målaü bhàge'pyanukte samatà vidheyà ..>% tatra kramaþ . tilodbartanam . tilayuktajalena snànam . navavastraparãdhànam . guggulunimbasiddhàrthadårvà-gorocanàtmakajanmagranthiü dakùiõe pàõau vadhnãyàt . gurudevàgniviprà÷ca påjanãyàþ . svanakùatraü påjanãyam . atra ca . hastà svàtã ÷ravaõà aklãve . mçga÷iro napuüsi syàt . puüsi ca punarvasupuùyau . målaü tvastrã striyàü ÷eùàþ . ityanena liïganirõayaþ .. * .. janmanakùatràdãnàü gopanamàha viùõudharmottare .
     %<gopayejjanmanakùatraü dhanasàraü gçhe malam .
     prabhorapyapamàna¤ca tasya du÷carita¤ca yat ..>% dhanasàraü ghana÷reùñham . malaü chidram .. pitarau prajàpatiþ såryo gaõapatirmàrkaõóeya÷ca påjanãyaþ . tatra pàrthanamantrau .
     %<cirajãvã yathà tvaü bho bhaviùyàmi tathà mune .
     råpavàn vittavàü÷caiva ÷riyà yukta÷ca sarvadà ..
     màrkaõóeya mahàbhàga saptakalpàntajãvana .
     àyuriùñàrthasiddhyarthamasmàkaü varado bhava ..>% tato vyàsapara÷uràmà÷vatthàmakçpavaliprahlàdahanåmadvibhãùaõàþ påjanãyàþ . ùaùñhyapi påjanãyà .
     %<trailokye yàni bhåtàni sthàvaràõi caràõi ca .
     brahmaviùõu÷ivaiþ sàrdhaü rakùàü kurvantu tàni me ..>% iti matsyapuràõãyaü rakùàrthaü pañhet .. * .. pitçmàtçpàdagrahaõakramastu viùõupuràõàdunneyaþ . yathà --
     %<kçùõo'pi vasudevasya pàdau jagràha satvaraþ .
     devakyà÷ca mahàbàhurbaladevasahàyavàn ..>% eva¤ca .
     %<sahasrantu piturmàtà gauraveõàtiricyate ..>% iti manuvacane piturapekùayà yat sahasaü màturgauravamuktaü yat poùaõarakùàrtham . ataeva manuþ .
     %<mçte bhartari puttrastu vàcyo màturarakùità ..>% vàcyo garhaõãyaþ .. * .. guóadugdhatilapàne tu mantraþ .
     %<satilaü guóasaümi÷rama¤jalyardhamitaü payaþ .
     màrkaõóeyavaraü labdhvà pibàmyàyuùyahetave ..>% atra vaidiketaramantrapàñhe ÷ådràderapyadhikàraþ . janmatitheþ pràguktabrahmapuràõãyatvàt paurõamàsyantamàsàdaraþ .. * .. janmatitherubhayadinalàbhe tu devãpuràõam .
     %<yugàdyà varùavçddhi÷ca saptamã pàrvatãpriyà .
     raverudayamãkùyante na tatra tithiyugmatà ..
     ghasradvaye janmatithiryadi syàt påjyà tadà janmabhasaüyutaiva .
     asaïgatà bhena dinadvaye'pi påjyà parà yà bhavatãha yatnàt ..>% bhaü nakùatram . paravacanaü bçhadràjamàrtaõóe'pi . pårbàhõe tithinakùatralàbha evedaü lakùyate .
     %<nakùatre khaõóite yena pràptaþ kàlastu karmaõaþ .
     nakùatrakarmàõyatraiva tithikarma tathaiva ca ..>% iti bçhaspativacanàt .. khaõóite khaõóadbayayukte yena nakùatrakhaõóena vihitakàlaþ pràptaþ . nakùatradvaidhe tu baudhàyanamàrkaõóeyau .
     %<tannakùatramahoràtraü yanminnastaü gato raviþ .
     yanminnudeti savità tannakùatraü dinaü smçtam ..>% iti tithyàditattvam ..

@<[Page 4,296c]>@
#<varùàþ>#, strã bhumni, (varùo varùaõamastyàsu iti . varùa + ar÷aàditvàt ac . ñàp . yadvà, vriyante iti . vç + %<vçtévadãti .>% uõàø 3 . 62 . iti saþ . tataùñàp .) svanàmakhyàta çtuþ . tatparyàyaþ . pràvçñ 2 . ityamaraþ . 1 . 4 . 19 .. ghanakàlaþ 3 jalàrõavaþ 4 pravçñ 5 meghàgamaþ 6 ghanàkaraþ 7 . iti ÷abdaratnàvalã .. pràvçùà 8 . iti trikàõóa÷eùaþ .. sa ca çtuþ saura÷ràvaõabhàdramàsadbayàtmakaþ . àùàóhàdimàsacatuùñayàtmaka÷ca . àdyasya pramàõam . yathà . tapastapasyau ÷ai÷iràvçtuþ . madhu÷ca màdhava÷ca vàsantikàvçtuþ . ÷ukra÷ca ÷uci÷ca graiùmàvçtuþ . athaitadudagayanaü devànàü dinam . nabhà÷ca nabhasya÷ca vàrùikàvçtuþ . iùa÷ca årja÷ca ÷àradàvçtuþ . sahà÷ca sahasya÷ca haimantikàvçtuþ . athaitaddakùiõàyanaü devànàü ràtriþ . iti malamàsatattvadhçtà ÷rutiþ .. ÷eùasya pramàõaü tatra càturmàsyavrataniyama÷ca yathà . vàràhe .
     %<àùàóha÷ukladbàda÷yàü paurõamàsyàmathàpi và .
     càturmàsyavratàrambhaü kuryàt karkañasaükrame ..
     abhàve tu tulàrke'pi mantreõa niyamaü vratã .
     kàrtike ÷ukladvàda÷yàü vidhivattat samàpayet ..
     caturdhàpi hi taccãrõaü càturmàsyaü vrataü naraþ .
     kàrtikyàü ÷uklapakùe tu dvàda÷yàü tatsamàpayet ..>% màtsye .
     %<caturo vàrùikàn màsàn devasyotthàpanàvadhi .
     madhusvaràü bhavennityaü naro guóavivarjanàt ..
     tailasya varja nàdeva sundaràïgaþ prajàyate .
     kañutailaparityàgàt ÷atrunà÷aþ prajàyate ..
     labhate santatiü dãrghàü sthàlãpàkamabhakùayan .
     sadà muniþ sadà yogã madhumàüsasya varjanàt ..
     niràdhirnãrugojasvã viùõubhakta÷ca jàyate .
     ekàntaropavàsena viùõulokamavàpnuyàt ..
     dhàraõànnakhalomnà¤ca gaïgàsnànaü dine dine .
     tàmbålavarjanàdbhogã raktakaõñha÷ca jàyate ..
     ghçtatyàgàt sulàvaõyaü sarvaü snigdhaü vapurbhavet .
     phalatyàgàttu matimàn bahuputtra÷ca jàyate ..
     namo nàràyaõàyeti japtvàna÷anajaü phalam .
     pàdàbhivandanàdbiùõorlabhedgodànajaü phalam ..
     evamàdivrataiþ pàrtha tuùñimàyàti ke÷avaþ ..>% sanatkumàraþ .
     %<idaü vrataü mayà deva ! gçhãtaü puratastava .
     nirvighnàü siddhimàpnotu prasanne tvayi ke÷ava ! ..
     gçhãte'smin vrate deva yadyapårõe tvahaü mriye .
     tanme bhavatu sampårõaü tvatprasàdàjjanàrdana ! ..>% samàptau ca .
     %<idaü vrataü mayà deva kçtaü prãtyai tava prabho .
     nånaü sampårõatàü yàtu tvatprasàdàjjanàrdana .. * ..>% atraiva yatimadhikçtya kàñhakagçhyam .
     %<ekaràtraü vasedgràme nagare pa¤caràtrakam .
     varùàbhyo'nyatra varùàsu màsàü÷ca caturo vaset ..>% etada÷aktaviùayam . årdhvaü vàrùikàbhyàü màsàbhyàü naikasthànavàsã iti ÷aïkhokteþ . iti tithyàditattvam .. varùartau varõanãyàni yathà --
     %<varùàsu ghana÷ikhismayahaüsagamàþ païkakandalodbhedau .
     jàtãkadambaketakajha¤jhànilanimnagàhaliprãtiþ ..>% iti kavikalpalatàyàm 1 stavake 3 kusumam .. (etatkàlalakùaõàdikaü yathà --
     %<sadhanavàridavàrisamàkulà nikhilabhåþ prabalodakapårità .
     samadavàtakarà vidi÷o di÷o muditakãñakçmiprabhavà mahã ..
     nãla÷asyaharitojjvalà mahã kulyakàsalilasaüplutà sarit .
     indragopakaviràjità dharà païkabhåùaõavibhåùità ca sà ..
     patrã kåjati kànane ca sarasã mlànàmbupårõà tathà haüsà mànasamàvrajanti kamalànyamlànatàü yànti ca ..
     garjanmeghamahendrakandaradarã÷asyàvçtà ÷yàmalà bhàtyevaü pavanasya kopanakaro varùàçtuþ ÷obhitaþ ..>%
     %<ki¤cidgharmo bhavedatra ÷asyànàü dçóhatà bhavet .
     bahu÷asyà bhaveddhàtrã vàripårõà sarinmuhuþ ..
     bahådakadharà meghà bahuvçùñà ghanasvanàþ .
     evaü guõasamàyuktà varùà j¤eyà çtåttamàþ ..
     tàsu vàtakaphau kuptau jàyete hi nçõàü bhç÷am .
     iti j¤àtvà bhiùak ÷reùñhaþ kuryàdasya pratikriyàm ..
     svedanaü mardanaü pathyaü nirvàte ÷ayanantathà .
     gauraràmàrataü ÷astaü vyàyàmaþ kramavikramaþ ..
     kañvamlakùàrasurasàþ sevyà vàtakaphàpahàþ .
     niråhà vastikarmàdyàþ kaphavàtarujàpahàþ ..>% iti hàrãte prathame sthàne caturthe'dhyàye ..
     %<àdànaglànavapuùàmagniþ sanno'pi sãdati .
     varùàsu doùairdå ùyanti te'mbulambàmbude'mbare ..
     satuùàreõa marutà sahasà ÷ãtalena ca .
     bhåvàùpeõàmlapàkena malinena ca vàriõà ..
     vahrinaiva ca mandena teùvityanyonyadåùiùu .
     bhajet sàdhàraõaü sarvamuùmaõastejana¤ca yat ..
     àsthàpanaü ÷uddhatanurjãrõaü dhànyaü rasàn kçtàn .
     jàïgalaü pi÷itaü yåùàn madhvariùñaü cirantanam ..
     mastu sauvarcalàóhyaü và pa¤cakolàvacårõitam .
     divyaü kaurpa ÷çta¤càmbho bhojanantvatidurdine ..
     vyaktàmlalavaõasnehaü saü÷uùkaü kùaudravallaghu .
     apàdacàrã surabhiþ satataü dhåpirtàmbaraþ ..
     harmyapçùñhe vasedvàùpa÷ãta÷ãkaravajjita .
     nadãjalodamanthàhaþsvapnàyàsàtapàüstyajet ..>% iti vàbhañe såtrasthàne tçtãye'dhyàye ..)

#<varùàü÷aþ>#, puü, (varùasya vatsarasya aü÷aþ .) màsaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

@<[Page 4,297b]>@
#<varùàghoùaþ>#, puü, (varùàsu ghoùo mahàn ÷abdo'sya .) mahàmaõóåkaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<varùàïgaþ>#, puü, (varùasya vatsarasya aïgamiva . abhidhànàt puüstvam .) màsaþ . iti hàràvalã . 28 ..

#<varùàïgã>#, strã, (varùàsu aïgaü yasyàþ . tatra jàtàïkuravardhanàdasyàstathàtvam .) punarnavà . iti ÷abdaratnàvalã .. (viùayo'syàþ punarnavà÷abde j¤àtavyaþ ..)

#<varùàbhavaþ>#, puü, (varùàsu bhavatãti . bhå + ac . varùàsu bhava utpattiryasya và .) raktapunarnavà . iti ràjanirghaõñaþ .. varùàjàte, tri ..

#<varùàbhåþ>#, puü, (varùàsu bhavatãti . bhå + kvip .) bhekaþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 24 .. (asya paryàyo yathà --
     %<maõóåkaþ plavago bheko varùàbhårdadduro hariþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe dvitãye bhàge ..) indragopaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. bhålatà . iti medinã . bhe, 18 ..

#<varùàbhåþ>#, strã, (varùàsu bhavatãti . bhå + kvip .) punarnavà . iti medinã . bhe, 18 .. (yathà, su÷rute såtrasthàne 45 adhyàye . %<tilaparõikàvarùàbhåcitramålakapotikàla÷unapalàõóukalàyaprabhçtãni ..>%) bhekã . iti bharatadhçtaråparatnàkaraþ .. varùàbhave, tri ..

#<varùàbhvã>#, strã, (varùàbhå + ïãp .) bhekã . ityamaraþ . 1 . 10 . 24 .. punarnavà . ityamaramàlà bhàguri÷ca ..

#<varùàmadaþ>#, puü, (varùàsu màdyatãti . mad + ac .) mayåraþ . iti kecit ..

#<varùàmbhaþpàraõavrataþ>#, puü, (varùàmbho vçùñijalaü tasya pàraõaü upavàsànte pànaü vratamiva yasya .) càtakapakùã . iti kecit ..

#<varùàràtraþ>#, puü, (varùàõàü ràtriþ . tataþ samàsànto'c .) varùàkàlãnaràtriþ . iti puüliïgasaügrahañãkàyàü bharataþ ..

#<varùàrciþ>#, [s] puü, (varùàsu arcirdãptirasya .) maïgalagrahaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<varùàlaïkàyikà>#, strã, pçkkà . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<varùàvasànaþ>#, puü, (varùàõàmavasànamatra .) ÷aratkàlaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<varùika>#, tri, varùàsambandhi . varùasambandhi . varùà÷abdàt varùa÷abdàcca pareõa ùõikapratyayena niùpannam ..

#<varùiùñhaþ>#, tri, ati÷ayavçddhaþ . ayamanayorati÷ayena vçddhaþ ityarthe vçddhasthàne varùàde÷e iùñhapratyayena niùpannaþ ..

#<varùãyàn>#, [s] tri, (ayamanayorati÷ayena vçddhaþ . vçddha + iyasun . varùàde÷aþ .) ativçddhaþ . tatparyàyaþ . da÷amã 2 jyàyàn 3 . ityamaraþ . 3 . 2 . 234 .. (yathà --
     %<àùoóa÷àd bhavedbàlastaruõastata ucyate .
     vçddhaþ syàt saptaterårdhvaü varùãyàn navateþ param ..>% iti smçtiþ ..)

@<[Page 4,297c]>@
#<varùukaþ>#, tri, (varùati tacchãla iti . vçùa + %<laùapatapadasthàbhåvçùahanakamagama÷ébhya uka¤ .>% 3 . 2 . 154 . iti uka¤ .) varùaõakartà . vçùadhàtor¤ukapratyayena niùpannaþ .. (yathà, bhaññau . 2 . 37 .
     %<jagmuþ prasàdaü dvijamànasàni dyaurvarùukà puùpacayaü babhåva .
     nirvyàjamijyà vavçte vaca÷ca bhåyo babhàùe muninà kumàraþ ..>%)

#<varùukàbdaþ>#, puü, (varùuka÷càsau abda÷ceti karmadhàrayaþ .) varùaõa÷ãlameghaþ . iti jañàdharaþ ..

#<varùejaþ>#, tri, (varùe jàyate iti . jana + óaþ . saptamyà aluk .) varùàkàlajàtaþ . vatsarajàtaþ . saptamyantavarùa÷abdapårbakajanadhàtoróapratyayena niùpannaþ ..

#<varùopalaþ>#, puü, (varùàõàmupalaþ .) meghabhava÷ilà . karakà . ityamaraþ . 1 . 3 . 12 .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 81 . 24 .
     %<varùopalavajjàtaü vàyuskandhàcca saptamàdbhraùñam .
     hriyate kila khàddivyaistaóitprabhaü meghasambhåtam ..>%)

#<varùma>#, [n] klã, (varùati vçùyate veti . vçù + manin .) ÷arãram . (yathà, kathàsaritsàgare . 2 . 5 .
     %<dadar÷a ca samãpe'sya pi÷àcànàü ÷atarvçtam .
     kàõabhåtiü pi÷àcaü taü varùmaõà ÷àlasannibham ..>%) pramàõam . ityamaraþ . 3 . 3 . 223 .. pramàõamatronnatiriti svàmã .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 31 . 8 .
     %<athàpa÷yadçùãn hrasvàn aïguùñhodaravarùmaõaþ .
     palàlavçntikàmekàü vahataþ saühatàn pathi ..>%) iyattà . iti bharataþ .. atisundaràkçtiþ . iti medinã . ne, 128 .. (unnate sthire ca tri . yathà, çgvede . 10 . 28 . 2 .
     %<saroruvadvçùabhastigma÷çïgo varùma ntasthau varimannà pçthivyàþ .>%
     %<varùman÷abda unnatavacanaþ sthiravacano và .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. varùãyàn . yathà, bhàgavate . 5 . 18 . 30 . %<oü namo bhagavate'kåpàràya sarvasattvaguõavi÷eùaõàya namo'nupalakùitasthànàya namo varùmaõe namo bhåmne namo'vasthànàya namaste ..>% %<varùmaõe varùãyase .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharaþ ..)

#<varùmaü>#, klã, ÷arãram . iti dbiråpakoùaþ ..

#<varha>#, ka vadhe . dãptau . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-paraø-vadhe sakaø-dãptau akaø-señ .) rephopadhaþ . ka, varhayati . iti durgàdàsaþ ..

#<varha>#, ïa ÷raiùñhye . iti kavikalpadrumaþ .. (svàøàtmaø-akaø-señ .) ïa, varhate dhanã ÷reùñhaþ syàdityarthaþ ..

#<va(va)rhaü>#, klã, (varhayati dãpyate iti . varha + ac .) mayårapiccham . ityamaraþ . 2 . 5 . 31 .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 120 . 4 .
     %<yathà varhàõi citràõi bibharti bhujagà÷anaþ .
     tathà bahuvidhaü ràjàråpaü kurvãta dharmavit ..>%) granthiparõam . iti bharataþ .. (varhatãti . vçha vçddhau + ac .) patram . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, raghuþ . 6 . 17 .
     %<vilàsinã vibhramadantapattramàpàõóuraü ketakavarhamanyaþ .
     priyànitambottitasannive÷airvipàñayàmàsa yuvà nakhàgraiþ ..>%) parãvàraþ . iti hemacandraþ ..

#<varhaõaü>#, klã, (varhatãti . vçha vçddhau + lyuþ . varhayati ÷obhate iti . varha dãptau + lyurvà .) patram . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<va(ba)rhiþ># [s], puü, (vçühati vardhate iti . vçhi vçddhau + %<vçühernalopa÷ca .>% uõàø 2 . 110 . iti isiþ nalopa÷ca .) agniþ . iti medinã . se, 36 .. dãptiþ . ityuõàdikoùaþ .. yaj¤aþ . iti hemacandraþ .. (yathà, çgvede . 7 . 75 . 8 .
     %<nåno gomadvãravadvehi ratnamuùo a÷vàvat purubhojo asme .
     màno barhiþ puruùatà nidekaryåyaü pàtasvastibhiþ sadà naþ ..>% %<no'smàkaü barhiryaj¤am .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..) citrakam . ityamaraþ .. (bçhadràjasya puttraþ . yathà, bhàgavate . 9 . 12 . 13 .
     %<bçhadràjastu tasyàpi varhistasmàt kçta¤jayaþ ..>%)

#<va(ba)rhiþ># [s], puü, klã, (vçühati vardhate iti . vçhi vçddhau + %<vçühernalopa÷ca .>% uõàø 2 . 110 . iti isiþ nalopa÷ca .) ku÷aþ . iti medinã . se, 63 .. (yathà, kumàre . 1 . 61 .
     %<avacitavalipuùpà vedisanmàrgadakùà niyamavidhijalànàü varhiùà¤copanetrã ..>%)

#<varhiþ># [s] klã, (vçühatãti . vçhi vçddhau + isiþ nalopa÷ca .) granthiparõam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<varhiþpuùpaü>#, klã, (varhirdãptistadyuktaü puùpamasya .) granthiparõam . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<varhiþ÷uùmà># [n], puü, (varhiùà ku÷ena varhiùi yaj¤e và ÷uùma tejo yasya .) agniþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 57 ..

#<varhiþùñhaü>#, klã, (barhiriva tiùñhatãti . sthà + kaþ .) varhiùñham . hrãveram . ityamarabharatau ..

#<varhikusumaü>#, klã, (varhi varhayuktaü kusumaü yasya .) granthiparõam . iti ÷abdacandrikà ..

#<va(ba)rhiõaþ>#, puü, (barhamastyasyeti . varha + %<phalabarhàbhyàminac .>% iti inac . yadvà %<bahulamanyatràpi .>% uõàø 2 . 49 . ityatra varha valha pràdhànye . barhiõo mayåraþ . ityujjvaladattoktyà inac .) mayåraþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 30 .. (yathà, manau . 12 . 65 .
     %<chuchundariþ ÷ubhàn gandhàn patra÷àkantu barhiõaþ .
     ÷vàvit kçtànnaü vividhamakçtànnantu ÷alyakaþ ..>% klã . tagaram . tatparyàyo yathà --
     %<kàlànusàryaü tagaraü kuñilaü madhuraü matam .
     aparaü piõóatagaraü daõóahastã ca barhiõam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<varhiõavàhanaþ>#, puü, (varhiõo mayåro vàhanaü yasya .) kàrtikeyaþ . iti halàyudhaþ ..

#<varhidhvajà>#, strã, (varhã dhvajo vàhanaü yasyàþ .) caõóã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<varhipuùpaü>#, klã, (varhi varha÷àli puùpa yasya .) granthiparõam . ityamaraþ . 2 . 4 . 132 ..

#<varhirjyotiþ>#, [s] puü, (varhiùi yaj¤e jyotirasya .) vahriþ . iti hemacandraþ . 4 . 164 .

#<vahirmukhaþ>#, puü, (varhiragnirmukhaü yasya .) devatà . ityamaraþ . 1 . 1 . 9 ..

#<varhiùadaþ>#, [d] puü, (varhiùi agnau ku÷àsane và sãdanti ye te . varhis + sad + kvip . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) pitçgaõavi÷eùaþ . yathà,
     %<ayajvàna÷ca yajvànaþ pitaro brahmaõaþ sutàþ .
     agnisvàttà varhiùado dvidhà teùàü vyavasthitiþ ..>% iti kaurme 12 adhyàyaþ .. api ca .
     %<apasavyaü tataþ kçtvà savyaü jànu ca bhåtale .
     agnisvàttàüstathà saumyàn haviùmantastathoùmapàn ..
     sukàlino varhiùada àjyapàüstarpayettataþ .
     tarpayecca pitén bhaktyà satilodakacandanaiþ ..
     darbhapàõistu vidhinà hastàbhyàü tarpayettataþ ..>% atra kecit pitçdharmàtide÷àt divyapitéõàmapi a¤jalitrayadànam . tadasat .
     %<kavyabàlaü nalaü saumyaü yamamaryamaõaü tathà .
     agnisvàttàþ somapà÷ca varhiùadaþ sakçt sakçt ..>% iti cchandogapari÷iùñena vi÷iùñaikà¤jalividhànàt . ityàhrikatattvam .. (pçthuvaü÷ajasya havirdhàneþ puttraþ . yathà, bhàgavate . 4 . 24 . 8 -- 9 .
     %<havirdhànàddhàvirdhànirvidåràsåta ùañsutàn .
     varhiùadaü payaü ÷uklaü kçùõaü satyaü jitavratam ..
     varhiùatsu mahàbhàgo havirdhàniþ prajàpatiþ .
     kriyàkànteùu niùõàto yogeùu ca kurådvaha ..>% varhiùi yaj¤e sãdatãti . yaj¤asthe, tri . yathà, çgvede . 2 . 3 . 3 .
     %<sa à vaha marutàü ÷ardho acyutamindraü naro varhiùadaü yajadhvam ..>%)

#<varhiùke÷aþ>#, puü, (varhirdãptireva ke÷a iva yasya .) agniþ . iti ÷ociùke÷a÷abdadar÷anàt ..

#<varhiùñhaü>#, klã, (varhiùi tiùñhatãti . sthà + kaþ . ambàmbeti ùatvam .) hrãveram . ityamaraþ .. (yathà, su÷rute uttaratantre 11 adhyàyaþ .
     %<svedaü vidadhyàdathavànulepaü varhiùñha÷uõñhãsurakàùñhakuùñaiþ ..>% tri, vçddhatamaþ . iti sàyaõaþ . yathà, çgavede . 3 . 13 . 1 .
     %<pravo devàyàgnaye varhiùñhamarcàsmai ..>%)

@<[Page 4,298c]>@
#<va(va)rhã>#, [n] puü, (varhamasyàstãti . varha + iniþ .) mayåraþ . ityamaraþ .. (yathà, çtusaühàre . 2 . 6 .
     %<sadà manoj¤àmbudanàdasotsukaü vibhàti vistãrõakalàpa÷obhitam .
     savibhramàliïganacumbanàkulaü pravçttançtyaü kulamadya varhiõàm ..>% pràdhàgarbhasambhåtaþ ka÷yapaputtravi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 65 . 47 .
     %<siddhaþ pårõa÷ca varhã ca pårõàyu÷ca mahàya÷àþ ..>%)

#<vala>#, mi ïa saüvaraõe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-sakaø-señ .) mi, valayati vàlayati . ïa, valate dhanaü lokaþ saüvçõotãtyarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<valabhiþ>#, strã, (valabhi + kçdikàràditi và ïãù .) vaóabhã . iti ÷abdaratnàvalã amarañãkà ca .. (yathà, kathàsaritsàgare . 87 . 12 .

#<valabhã>#, strã, (valabhi + kçdikàràditi và ïãù .) vaóabhã . iti ÷abdaratnàvalã amarañãkà ca .. (yathà, kathàsaritsàgare . 87 . 12 .
     %<harmyapràsàdavalabhãùvanviùyan so'bhramanni÷i ..>% purãvi÷eùaþ . yathà, bhaññiþ . 23 . 35 .
     %<kàvyamidaü vihitaü mayà valabhyàü ÷rãdharasenanarendrapàlitàyàm .
     kãrtirato bhavatànnçpasya tasya kùemakaraþ kùitipo yataþ prajànàm ..>%)

#<valayaþ>#, puü, klã, (valate àvçõoti hastàdikamiti . val + %<valimalitanibhyaþ kayan .>% uõàø 4 . 99 . iti kayan .) svarõàdiracilaprakoùñhàbharaõam . bàlà iti bhàùà . tatparyàyaþ . àvàpakaþ 2 parihàryaþ 3 kañakaþ 4 . ityamaraþ .. pàrihàryaþ 5 ÷aükhakaþ 6 . iti ÷abdaratnàvalã .. kambuþ 7 kuõóalam 8 . iti jañàdharaþ .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 32 . 5 .
     %<sahemasåtrairmaõibhiþ keyårairvalayairapi ..>% maõóalam . yathà, màrkaõóeye . 20 . 49 .
     %<a÷ràntaþ sakalaü bhåmervalayaü turagottamaþ .
     samarthaþ kràntumarkeõa tavàyaü pratipàditaþ ..>% asthivi÷eùaþ . yathà, su÷rute ÷àrãrasthàne 5 adhyàye ..
     %<kapàlarucakataruõavalayanalakasaüj¤àni .>%
     %<pàõipàdapàr÷vapçùñhodaraþsu valayàni ..>% vaidyakoktàgnikarmavi÷eùaþ . yathà, su÷rute . 1 . 12 . %<tatra rogàdhiùñhànabhedàdagnikarma caturdhàbhidyate . tadyathà valayavindulekhàpratisàraõànãti dahanavi÷eùàþ ..>% * .. veùñanam . yathà, raghuþ . 1 . 30 .
     %<savelàvapravalayàü parikhãkçtasàgaràm .
     ananya÷àsanàmurvãü ÷a÷àsaikapurãmiva ..>%)

#<valayaþ>#, puü, (valayavadàkçtirastyasyeti . ar÷a àditvàt ac .) aùñàda÷agalarogàntargatagalarogavi÷eùaþ . yathà --
     %<valàsa evàyatamunnata¤ca ÷othaü karotpannagatiü nivàrya .
     taü sarvathaivàprativàrya vãryaü vivarjanãyaü valayaü vadanti .. * ..>% atha galarogàõàü cikitsà .
     %<kaõñharogeùvasçïmokùaistãkùõairnasyàdikarmabhiþ .
     cikitsaka÷cikitsàntu ku÷alo'tra samàcaret ..
     kvàthaü dadyàcca dàrvãtvaïnimbatàrkùyakaliïgajam .
     harãtakãkaùàyo và hito màkùikasaüyutaþ ..
     kañukàtiviùàdàrupàñhàmustàkaliïgakàþ .
     gomåtrakathitàþ pãtàþ kaõñharogavinà÷anàþ ..
     mçdvãkà kañukà vyoùà dàrvã tvak triphalà ghanam .
     pàñhà rasà¤janaü dårvà tejohveti sucårõitam ..
     kùaudrayuktaü vidhàtavyaü galaroge mahauùadham .
     yogàstvete trayaþ proktà vàtapittakaphàpahàþ ..
     javàgrajaü tejavatãü sapàñhàü rasà¤janaü dàru ni÷àü sakçùõàm .
     kùaudreõa kuryàt guñikàü mukhena tàü dhàrayet sarvagalàmayeùu ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. velà . kaïkaõam . iti jañàdharaþ .. (daõóavyåhavi÷eùaþ . yathà, kàmandakãye nãtisàre . 19 . 45 .
     %<sukhàkhyo valaya÷caiva daõóabhedàþ sudurjayaþ ..>%)

#<valayitaü>#, tri, (valayavat kçtamiti . valaya + tatkarotãti õic tataþ ktaþ . yadbà, valayaü tadàkçtirjàtamasyeti . valaya + itac .) veùñitam . ityamaraþ .. (yathà, gãtagovinde . 11 . 26 .
     %<nãlanalinamiva pãtaparàgapañalabharavalayitamålam ..>% yathà ca vairàgimaïgale .
     %<indhanamàlàvalayitabàhuþ paradhanaharaõe sàkùàdràhuþ .
     raõóàyauvanabha¤janavãraþ kãrtanapatane malla÷arãraþ ..>%)

#<valiraþ>#, tri, (valate saüvçõoti cakùustàràmiti . vala + bàhulakàt kirac .) kekaraþ . ityamaraþ ..

#<va(ba)li÷aü>#, klã, (valinà gandhavaddravyàdyupahàreõa ÷yati hinasti matsàniti . ÷o + kaþ .) vaói÷am . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<va(ba)li÷iþ>#, strã, (valinà àhàropahàreõa matsàdãn ÷yati vinà÷avatãti . ÷o + bàhu lakàt kiþ .) vaói÷am . iti ÷abdaratnà valã ..

#<va(ba)li÷ã>#, strã, (vali÷i + kçdikàràditi ïãù .) vaói÷am . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<va(ba)låkaü>#, klã, (valate iti . vala saüvaraõe + %<valeråkaþ .>% uõàø 4 . 40 . iti ukaþ .) padmamålam . pakùivi÷eùe, puü, . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ uõàdikoùa÷ca ..

@<[Page 4,299b]>@
#<va(ba)lålaþ>#, tri, balavàn . vala÷abdàt gotçõetyàdinà ålapratyayena niùpannaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. asya pavargãyavakàràditve'pi tatràlikhitatvàdatra likhanam ..

#<valka>#, ka bhàùaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøparaø-sakaø-señ .) ka, valkayati . bhàùaõaü kathanam . iti durgàdàsaþ ..

#<va(ba)lkaü>#, klã, (valate iti . vala saüvaraõe + %<÷åkavalkolkàþ .>% uõàø 3 . 42 . iti kapratyayànto nipàtitaþ .) valkalaþ . (yathà, raghau . 8 . 11 .
     %<guõavat sutaropita÷riyaþ pariõàme hi dilãpavaü÷ajàþ .
     padavãü taruvalkavàsasàü prayatàþ saüyaminàü prapedire ..>%) ÷alkaþ . iti medinã÷abdaratnàvalyau .. khaõóam . iti vi÷vaþ ..

#<va(ba)lkaþ>#, puü, (vala saüvaraõe + kaþ nipàtita÷ca .) paññikàloghraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<valkataruþ>#, puü, (valkapradhànastaruriti madhyalopã samàsaþ .) pågavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<valkadrumaþ>#, puü, (valkapradhàno drumaþ .) bhårjavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (vivaraõamasya bhårja÷abde j¤àtavyam ..)

#<va(ba)lkalaü>#, klã, (valate saüvçõotãti . vala + bàhulakàt kalan .) tvacam . iti ràjanirghaõñaþ .. óàlacini iti bhàùà ..

#<va(va)lkalaþ>#, puü klã, (valate saüvçõotãti . vala + bàhulakàt kalan .) vçkùatvak . vàkala iti bhàùà . tatparyàyaþ . tvak 2 balkam 3 . ityamaraþ .. tvacà 4 tvacam 5 cocam 6 colakam 7 ÷alkam 8 challakam 9 challiþ 10 challã 11 cotakam 12 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 156 . 2 .
     %<tau tu pårbeõa kàlena tapoyuktau babhåvatuþ .
     kùutpipàsàpari÷ràntau jañàvalkaladhàriõau ..>%)

#<valkalà>#, strã, (valkala + ñàp .) ÷ilàvalkà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<valkalodhraþ>#, puü, (valkapradhàno lodhraþ .) paññikàlodhraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<valkavàn># [t] puü, (valkaþ ÷alko'styasveti . valka + matup . masya vaþ .) matsyaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. valkayukte, tri ..

#<valkilaþ>#, puü, (valko'syàstãti . valka + ilac .) kaõñakaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<valkutaü>#, klã, valkalaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<valga>#, gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøakaø-señ .) valgati . ayaü plutagatàviti bhaññamallaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<valganaü>#, klã, (valga + lyuñ .) plutagamanam . bahubhàùaõam . valgadhàtorbhàve'nañpratyayena niùyannam ..

@<[Page 4,299c]>@
#<valgà>#, strã, (valgyate'÷vo'nayeti . valga + karaõe gha¤ . ñàp .) dantàlikà . làgàm iti bhàùà . tatparyàyaþ . avakùepaõã 2 ra÷miþ 3 ku÷à 4 . iti hemacandraþ .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 5 . 347 .
     %<valganmadhye'÷vavàràõàü nçtyate vàgravàjinà .
     valgàïkenodvahallambaü ÷irastraü vàmapàõinà ..>%)

#<valgitaü>#, klã, (valg + bhàve ktaþ .) a÷vasya vi÷eùagamanam . tattu vegena vikùiptoparicaraõam . ityamarabharatau .. plutagamanam . (yathà, ÷i÷upàlavadhe . 2 . 27 .
     %<anirloóitakàryasya vàgjàlaü vàgmino vçthà .
     nimittàdaparàddheùordhànuùkasyeva valgitam ..>%) bahubhàùaõa¤ca ..

#<va(ba)lguþ>#, puü, (valate iti . vala pràõane + %<valergukac .>% uõàø 1 . 20 . iti upratyayaþ . gugàgama÷ca dhàtoþ .) chàgaþ . sundare, tri . iti medinã . ge, 25 .. (yathà, raghau . 5 . 68 .
     %<taddvalgunà yugapadunmiùitena tàvat sadyaþ parasparatulàmadhirohatàü dve .
     paspandamànaparuùetaratàramantaþ cakùustava pracalitabhramara¤ca padmam ..>%)

#<va(ba)lgukaü>#, klã, (valgu + saüj¤àyàü svàrthe và kan .) candanam . vipinam . paõam . rucire, tri . ityajayaþ .. tatra pavargãyavakàràdau likhito'yaü ÷abdaþ . asmàbhistu tatràlikhitatvàdatra likhitaþ ..

#<valgupatraþ>#, puü, (valgu manoj¤aü patraü yasya .) vanamudgaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<valgulà>#, strã, (valgu làtãti . là + kaþ . ñàp .) vàkucã . pakùivi÷eùaþ . ÷eùasya paryàyaþ . cakraviùñhà 2 divàndhà 3 ni÷àcarã 4 svairiõã 5 divàsvàpà 6 màüseùñà 7 màtçvàhiõã 8 . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<valgulikà>#, strã, (valgula + saüj¤àyàü kan . ñàpi ata itva¤ca .) tailapàyikà . yathà --
     %<valgulikà mukhaviùñhà paroùõã tailapàyikà ..>% iti hemacandraþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 55 . 79 .
     %<tato valgulikàtastaü kçùñvà pañamadar÷ayat .
     sa citrakçttàü citrasthàü ràj¤emadanasundarãm ..>%)

#<valbha>#, ïa bhakùaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-sakaø-señ .) valbhate annaü lokaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<valbhaõaü>#, klã, (valbha bhakùaõe + bhàve lyuñ .) bhakùaõam . iti hemacandraþ ..

#<valmikaþ>#, puü klã, valmãkaþ . iti ÷abdaratnavalã ..

#<valmikiþ>#, puü klã, valmãkaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<va(ba)lmãkaþ>#, puü, klã, (valate iti . vala saüvaraõe + %<alãkàdaya÷ca .>% uõàø 4 . 25 . ityatra valatermumàgama÷ceti ujjvaladattoktyà kàkananto nipàtaþ .) uyãkàkçtamçttikàståpaþ . tatparyàyaþ . vàmalåraþ 2 nàkuþ 3 . ityamaraþ .. valmikaþ 4 vàlmãkaþ 5 vàlmãkiþ 6 vàlmikiþ 7 . iti taññãkàyàü bharataþ .. pugalakaþ 8 ÷akramårdhà 9 kçmi÷ailakaþ 10 . iti ÷abdaratnàvalã .. * .. (yathà, meghadåte . 15 .
     %<valmãkàgràt prabhavati dhanuþkhaõóamàkhaõóalasya ..>%) tanmçttikayà ÷aucaniùedho yathà . viùõupuràõam .
     %<valmãkamåùikotkhàtàü mçdamantarjalàü tathà .
     ÷aucàva÷iùñàü gehàcca nàdadyàllepasambhavàm .
     antaþpràõyavapannà¤ca halotkhàtàü na kardamàm ..>% ityàhrikàcàratattvam .. * .. devapratiùñhàyàü snànàt pårvaü ÷ilpidoùa÷àntyarthaü tanmçttikayà kùàlanaü yathà --
     %<valmãkamçttikàbhistu gomayena subhasmanà .
     kùàlayet ÷ilpisaüspar÷adoùàõàmupa÷àntaye ..>% valmãkamçdàdisnàne mantravi÷eùànupàdànàt mantrànàde÷e gàyattrãti ÷ålapàõilikhitàt gàyattryà tattanmålamantreõa và snànaü kàrayitavyam . tayà snànaü yathà --
     %<snàpayet prathamaü devaü toyaiþ pa¤cavidhairapi .
     pa¤càmçtaiþ pa¤cagavyaiþ pa¤camçtpiõóakairapi ..
     mçttikà karidantasya parvatà÷vakhurasya ca .
     ku÷avalmãkasambhåtaü mçtpa¤cakamudãritam ..>% iti devapratiùñhàtattvam ..

#<valmãkaþ>#, puü, (valmãka uyãkàkçtamçttikàståpaþ utpattikàraõatvenàstyasyeti . ac .) vàlmãkimuniþ . rogavi÷eùaþ . iti vi÷vaþ .. atha valmãkarogasya lakùaõam .
     %<grãvàü sakakùàkarapàdade÷e sandhau gale và tribhireva doùaiþ .
     granthiþ sa valmãkavadakriyàõàü jàtaþ krameõaiva gatapravçddhiþ ..
     mukhairanekaistvatitodavadbhirvisarpavat sarpati connatàgraiþ .
     valmãkamàhurbhiùajo vikàraü niùpratyanãkaü cirajaü vi÷eùàt ..>% grãvà kçkàñikà . aüsaþ skandhaþ . kakùà bàhumålam . galaþ kaõñhaþ . valmãkavadityanena pracura÷ikharatvamuccatvamavagàóhamålatva¤ca såcyate . niùpratyanãkaü upacàràyogyam .. * .. atha tasya cikitsà .
     %<÷astreõotkçtya valmãkaü kùàràgnibhyàü prasàdhayet .
     vidhànenàrvudoktena ÷odhayitvà ca rodhayet ..
     balmãkantu bhavedyasya nàtivçddhamamarmajam .
     tatra saü÷odhanaü kçtvà ÷oõitaü mokùayed bhiùak ..
     kulatthikànàü målai÷ca guóåcyà lavaõena ca .
     àrevatasya målai÷ca dantãmålaistathaiva ca ..
     ÷yàmàmålaiþ sapalalaiþ ÷aktumi÷raiþ pralepayet .
     susnigdhai÷ca sukhoùõai÷ca bhiùak tamupavàhayet ..
     pakvaü tadvà vijànãyàdgatãþ sarvà yathàkramam .
     abhij¤àya gatã÷chittvà pradihyànmatimàn bhiùak ..
     saü÷odhya duùñamàüsàni kùàreõa pratisàrayet .
     vraõaü vi÷uddhaü vij¤àya ropayenmatimàn bhiùak ..
     manaþ÷ilàlabhallàtasåkùmailàgurucandanaiþ .
     jàtãpallavatakrai÷ca nimbatailaü vipàcayet ..
     valmãkaü nà÷ayettaddhi bahucchidraü bahuvraõam .
     pàõipàdopariùñàttu chidrairbahubhiràvçtam ..
     valmãkaü yat sa÷ophaü syàdbarjyaü taddhi vijànatà ..>% manaþ÷ilàdyaü tailam . iti bhàvaprakà÷aþ .. (asya mçdo vyavahàreõa roganà÷itvaü yathà --
     %<kùaudrasarùapavalmãkamçttikàsaüyutaü bhiùak .
     gàóhamutsàdanaü kuryàdårustambhe pralepanam ..>% iti vaidyakacakràõisaügrahe årustambhàdhikàre ..)

#<valmãkiþ>#, puü, valmãkaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<valmãka÷ãrùaü>#, klã, (valmãkasya ÷ãrùamiva ÷ãrùamasya .) sroto'¤janam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<valmãkåñaü>#, klã, (valmãkasya valmãkasa¤citaü và kåñam .) valmãkaþ . iti hemacandraþ ..

#<valyula># t ka lånipåtyoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràø-paraø-sakaø-señ .) valyålayati avavalyålat . iti durgàdàsaþ ..

#<valyåla># t ka lånipåtyoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràø-paraø-sakaø-señ .) valyålayati avavalyålat . iti durgàdàsaþ ..

#<valla>#, ïa saüvaraõe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-sakaø-señ .) ïa, vallate dhanaü lokaþ saüvçõotãtyarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<vallaþ>#, puü, (vallate saüvçõotãti . valla + ac .) gu¤jàtrayaparimàõam . yathà --
     %<vallastrigu¤jo dharaõa¤ca te'ùñau .>% iti lãlàvatã .. dvigu¤jà . iti vaidyakaparibhàùà . (yathà --
     %<viùañaïkavalimlecchadantãbãjaü kramàdbahu .
     dantyambumarditaü yàmaü rasastripurabhairavaþ ..
     vallaü vyoùeõa càrdrasya rase ca sitayà saha ..>% iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe jvaràdhikàre ..) sàrdhagu¤jà . yathà --
     %<godhåmadvitayonmità tu kathità gu¤jà tayà sàrdhayà vallo vallacatuùñayena bhiùajàü màùà matastaccatuþ .>% ityàdi ràjanirghaõñaþ ..

#<vallakã>#, strã, (vallate iti . valla + kvuõ . gauràditva . ïãù .) vãõà . ityamaraþ .. (yathà, harivaü÷e . 84 . 111 .
     %<vallakãü vàdyamàno hi saptasvaravimårchitàm ..>%) sallakãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (asyàþ paryàyo yathà --
     %<vallakã gajabhakùyà ca suvahà surabhãrasà .
     maheruõà kundurukã vallakã ca bahusravà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

@<[Page 4,300c]>@
#<vallabhaþ>#, puü, (valla saüvaraõe + %<ràsivallibhyà¤ca .>% uõàø 3 . 125 . iti abhac .) dayitaþ . adhyakùaþ . sallakùaõaturaïgamaþ . iti medinã . bhe, 18 .. (jahruvaü÷ãyavalàkà÷vasya puttraþ . sa ca ku÷ikasya pità . yathà, mahàbhàrate . 13 . 4 . 5 .
     %<vallabhastasya tanayaþ sàkùàddharma ivàparaþ .
     ku÷ikastasya tanayaþ sahasràkùasamadyutiþ ..>%)

#<vallabhaþ>#, tri, (valla + abhac .) priyaþ . (yathà, kàmandakãyanãtisàre . 5 . 19 .
     %<puttrebhya÷ca namaskuryàt vallabhebhya÷ca bhåpateþ ..>%) adhyakùaþ . ityamaraþ .. adhyakùo'tra gavàdhyakùaþ . iti svàmã ..

#<vallabhapàlakaþ>#, tri, (vallabhànàü a÷vavi÷eùàõàü pàlakaþ .) a÷varakùakaþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<vallabhà>#, strã, priyà . yathà --
     %<preyasã dayità kàntà pràõe÷à vallabhà priyà .
     hçdaye÷à pràõasamà preùñhà praõayinã ca sà ..>% iti hemacandraþ ..

#<vallaraü>#, klã, (vallate iti . valla + aran .) kçùõàguruþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ma¤jariþ . iti ÷abdaratnàvalã .. gahanam . ku¤jam . iti dharaõiþ ..

#<vallariþ># strã, (valla + kvip . vallaü saüvaraõaü çcchatãti . ç + aca iþ . kçdikàràditi và ïãù .) ma¤jarã . ityamarabharatau .. (latà . yathà, kumàre . 4 . 31 .

#<vallarã># strã, (valla + kvip . vallaü saüvaraõaü çcchatãti . ç + aca iþ . kçdikàràditi và ïãù .) ma¤jarã . ityamarabharatau .. (latà . yathà, kumàre . 4 . 31 .
     %<anapàyini saü÷rayadrume gajabhagne patanàya vallarã ..>%) citramålam . methikà . iti ràjanirghaõñaþ .. (asyàþ paryàyo yathà --
     %<methikà mithinirmethirdãpanã bahuputtrikà .
     bodhinã bahubãjà ca jàtigandhaphalà tathà ..
     vallarã caiva kàmanthà mi÷rapuùpà ca kairavã .
     ku¤cikà bahuparõã ca pittajidvàyunuddvidhà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame màge ..)

#<vallavaþ>#, puü, (valla prãtau + kvip . vallaü prãtiü vàtãti . và + kaþ .) gopaþ . ityamaraþ .. (yathà, màghe . 11 . 8 .
     %<drutatarakaradakùàþ kùiptavai÷àkha÷aile dadhati dadhani dhãrànàravàn vàriõãva .
     ÷a÷inamiva suraughàþ sàramuddhartumete kalasimudadhigurvã vallavà loóayanti ..>%) bhãmasenaþ . iti medinã . ve, 44 .. (viràñanagare chadmavàsakàle evàsya etannàma àsãt . yathàmahàbhàrate . 4 . 2 . 1 .
     %<paurogavo bruvàõo'haü vallavo nàma nàmataþ .
     upasthàsyàmi ràjànaü viràñamiti me matiþ ..>%)

#<vallavaþ>#, tri, (vallamànandaü vàvãti . và + kaþ .) såpakàraþ . ityamaraþ ..

#<vallavã>#, strã, (vallava + ïãù .) vallavajàtistrã . vallavapatnã . tatparyàyaþ . àbhãrã 2 gopikà 3 gopã 4 mahà÷ådrã 5 gopàlikà 6 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, kiràte . 4 . 17 .
     %<sa mantharàvalgita-pãvarastanãþ pari÷ramaklàntavilocanotpalàþ .
     nirãkùituü nopararàma vallavãrabhiprançttà iva vàrayoùitaþ ..>%)

#<valliþ>#, strã, (vallate saüvçõoti vçkùàdãniti . valla + %<sarvadhàtubhya in .>% uõàø 4 . 117 . itãn .) latà . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 184 . 13 .
     %<vallirveùñayate vçkùaü sarvata÷caiva gacchati ..>%) pçthivã . iti ÷abdamàlà ..

#<vallikaõñakàrikà>#, strã, (valliråpà kaõñakàrikà .) agnidamanãkùupaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vallidårvà>#, strã, (valliråpà dårvà .) màlàdårvà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<valli÷àkañapotikà>#, strã, (vallipradhànà ÷àkañapotikà .) målapotã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vallisåraõaþ>#, puü, (vallipradhànaþ såraõaþ .) atyamlaparõã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vallã>#, strã, (valli + ïãù .) latà . ityamaraþ .. sà ca bhåmiprasàrà varùamàtrasthàyinã kuùmàõóàdyà . (yathà ca . %<vidàrãsàrivàrajanãguóucyo'ja÷çïgãcetivallãsaüj¤aþ ..>% iti su÷rute såtrasthàne 38 adhyàyaþ .. yathà ca, ràmàyaõe . 2 . 80 . 6 .
     %<latàvallã÷ca gulmàü÷ca sthànåna÷mana eva ca .
     janàste cakrire màrgaü chindanto vividhàn drumàn ..>%) ajamodà . iti medinã . le, 38 .. kaivartikà . cavyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vallãgaóaþ>#, puü, (vallãråpo gaóaþ .) matsyavi÷eùaþ . bholà iti vàlikaóà iti ca bhàùà . asya guõàþ . laghutvam . råkùatvam . anabhiùyanditvam . marutkaratvam . saryatvam . kaphanà÷anatva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<vallãjaü>#, klã, (vallyàü latàyàü jàyate iti . jana + óaþ .) marãcam . iti ràjanirghaõña÷abdacandrike .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 8 . 13 .
     %<bhàdrapade vallãjaü niùpattiü yàti pårva÷asya¤ca ..>%)

#<vallãbadarã>#, strã, (vallãråpà badarã .) bhåbadarã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vallãmudgaþ>#, puü, (vallãùu jàto mudgaþ .) makuùñakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vallãvçkùaþ>#, puü, (vallãvat dãrgho vçkùaþ .) sàlavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<valluraü>#, klã, (vallyate àvriyate latàdineti . valla + bàhulakàt urac .) ku¤jam . ma¤jarã . kùetram . nirjalasthànam . ÷àdvalaþ . iti hemacandraþ .. gahanam . iti medinã . re, 210 .. vi÷vadhararatnàvalãùu vallaramiti pàñhaþ ..

#<vallåraü>#, tri, (vallyate saüvriyate iti . valla + %<kharjipi¤jàdibhya årolacau .>% uõàø 4 . 90 . iti årac .) àtapàdinà ÷uùkamàüsam . ityamaraþ . 2 . 6 . 63 .. (tasyàbhakùyatvaü yathà, manuþ . 5 . 13 .
     %<nimajjata÷ca matsyàdàn saunaü vallårameva ca ..>% %<vallåraü ÷uùkamàüsam .>% iti taññãkàyàü kullåkabhaññaþ ..) ÷åkaramàüsam . iti medinã . re, 210 .. vanakùetram . vàhanam . åùarabhåmiþ . iti hemacandraþ ..

#<vallyà>#, strã, (valla + bhàve gha¤ . vallàya saüvaraõàya sàdhuþ . valla + yat .) dhàtrãvçkùaþ . iti hàràvalã ..

#<va(ba)lvajaþ>#, puü, (valve parvate jàyate iti . jan + óaþ .) ulapaþ . iti hemacandraþ .. vàva iti khyàtatçõam . ityamaraþ .. valate bhuvaü veùñayati vi÷àditvàt vapratyaye valvaþ parvataþ tatra jàtà valvajàþ ityanye . svabhàvàt bahutve valvajàþ . eko valvaja iti bhàùyakàravacanàdekatvamapi ataeva sumano'psarovalvajàderveti pàkùikabahutvàrthaü kramadã÷varasåtram . iti taññãkàyàü bharataþ .. (yathà, manuþ . 2 . 43 .
     %<mu¤jàlàbhe tu kartavyàþ ku÷à÷màntakavalvajaiþ .
     trivçtà granthinaikena tribhiþ pa¤cabhireva và ..>%)

#<va(ba)lvajà>#, strã, (valve parvate jàyate iti . jana + óaþ . ñàp .) tçõavi÷eùaþ . sàve vàge iti hindã bhàùà . tatryàyaþ . dçóhapatrã 2 tçõekùuþ 3 tçõavalvajà 4 mau¤jãpatrà 5 dçóhatçõà 6 pànãyà÷rà 7 dçóhakùurà 8 . asyà guõàþ . madhuratvam . ÷ãtatvam . pittadàhatçùàpahatvam . vàtaprakopaõatvam . rucyatvam . kaõñha÷uddhikàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<valha>#, ka tviùi . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøparaø-akaø-señ .) ka, valhayati . tviùi dãptau . iti durgàdàsaþ ..

#<valha>#, ïa ÷raiùñhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-akaø-señ .) ïa, valhate dhanã ÷reùñhaþ syàdityarthaþ .

#<va÷a>#, lu spçhi . iti kavikalpadrumaþ .. (adàøparaø-sakaø-señ .) lu, vaùñi dhanaü lokaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<va÷aü>#, klã, (va÷a + %<va÷iraõyorupasaükhyànam .>% 3 . 3 . 58 . ityasya vàrtikoktyà ap .) icchà . prabhutvam . àyattatà . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 134 . 7 .
     %<va÷e balavatàü dharmaþ sukhaü bhogavatàmiva ..>%)

#<va÷aüvadaþ># tri, (va÷aü tavàhaü va÷a iti vàkyaü vadatãti . va÷a + vad + %<priyava÷e vadaþ khac .>% 3 . 2 . 38 . iti khac . %<arurdviùadantasya mum .>% 6 . 3 . 67 . iti mum .) va÷aü vadati yaþ . àyattakaravàkyavaktà . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (va÷ãbhåtaþ . yathà, ràjataraïgiõyàm . 4 . 395 .
     %<sa jahàra duràcàro bhåbhçt lobhava÷aüvadaþ ..>%)

@<[Page 4,301c]>@
#<va÷aþ>#, tri, (vaùñãti . va÷a + ac .) àyattaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, kathàsaritsàgare . 8 . 17 .
     %<guõàóhyo'pi tadàkarõya sadyaþ khedava÷o'bhavat ..>%)

#<va÷aþ>#, puü, (va÷a + bhàve ap .) icchà . iti saükãrõavarge amaraþ .. (u÷yate iùyate iti . va÷a + karmaõi ap .) ve÷yàgçham . àyattatà . prabhutvam . iti trikàõóa÷eùaþ .. janma . iti hemacandraþ .

#<va÷akà>#, strã, (va÷ena àyattatayà kàyati ÷obhate iti . kai + kaþ .) va÷yà nàrã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<va÷akriyà>#, strã, (va÷asya kriyà karaõam .) va÷ãkaraõam . tatparyàyaþ . saüvadanam 2 . ityamaraþ 3 maõimantrauùadhairva÷ãkaraõaü saüvadanaü saüpårvo vadirva÷ãkaraõe bhàve'nañ . saüvadanà ca iti kecit . karaõe'nañi va÷akriyàsàdhane maõimantràdàvapi . jaya÷riyaþ saüvadanaü yatastaditi raghuþ . saücalanaü iti pàñhàntaram . iti taññãkàyàü bharataþ ..

#<va÷agà>#, strã, (va÷aü gacchatãti . gama + óaþ .) va÷ãbhåtà . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 43 . 32 ..
     %<gàïgàdivàkarasutàjalacàruhàràü dhàtrãü samudrarasanàü va÷agàü karoti ..>% asminnarthe vàcyaliïga evàyaü ÷abdaþ . yathà, mahàbhàrate . 4 . 6 . 12 .
     %<dadàni te hanta varaü yamicchasi pra÷àdhi matsyàn va÷ago'smyahaü tava ..>%)

#<va÷à>#, strã, (va÷a spçhi + ac . ñàp . %<va÷iraõyorupasaükhyànam .>% iti ap và .) bandhyà . (asyà dhanaü ràj¤à rakùitavyam . yathà, manuþ . 8 . 28 .
     %<va÷à'puttràsu caivam syàdrakùaõaü niùkulàsu ca .
     pativratàsu ca strãùu vidhavàsvàturàsu ca ..>%) sutà . yoùà . strãgavã . kariõã . iti medinã . ÷e, 13 .. (yathà, kathàsaritsàgare . 6 . 110 .
     %<asicyata sa tàbhi÷ca va÷àbhiriva vàraõaþ ..>%) bandhyà gavã . ityamaraþ .. (yathà, çgvede . 2 . 7 . 5 .
     %<tvaü no asi bhàratàgne va÷àbhirukùabhiþ ..>% %<va÷àbhirvandhyàbhirgobhiþ .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. va÷ãbhåtà . yathà, gàruóe . 183 adhyàye .
     %<saptabhirmantritaü kçtvà karavãrasya puùpakam .
     strãõàmagre bhràmayecca kùaõàdbai sà va÷à bhavet ..>%)

#<va÷àóhyakaþ>#, puü, (va÷ayà àóhyakaþ . pracurava÷àvattvàt tathàtvam .) ÷i÷umàraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<va÷àpàyã># [n], puü, (va÷àü pibatãti . pà + õiniþ .) kukkuraþ . iti ÷abdamàlà ..

#<va÷i>#, klã, (va÷a + bhàve in .) va÷itvam . iti ÷abdamàlà ..

#<va÷ikaþ>#, tri, ÷ånyam . ityamaraþ . 3 . 1 . 56 ..

@<[Page 4,302a]>@
#<va÷ikà>#, strã, (va÷o va÷ãkaraõaü sàdhyatvenàstyasyà iti . va÷ + ñhan .) aguruþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<va÷ità>#, strã, (va÷ino bhàvaþ . va÷in + tal .) va÷itvam . iti hemacandraþ .. (yathà, bhàgavate . 11 . 15 . 16 .
     %<nàràyaõe turãyàkhye bhagavacchabda÷abdite .
     mano mayyàdadhadyogã maddharmà va÷itàmiyàt ..>%)

#<va÷itvaü>#, klã, (va÷ino bhàvaþ . va÷in + tva .) àyattatvam . (yathà, ùaóratne . 1 .
     %<÷àstraü sucintitamapi praticintanãyamàràdhito'pi nçpatiþ pari÷aïkanãyaþ .
     aïke sthitàpi yuvatiþ parirakùaõãyà ÷àstre nçpe ca yuvatau ca kuto va÷itvam ..>%) ÷ivasyàùñai÷varyàntargatai÷varyavi÷eùaþ . yathà --
     %<animà laghimà pràptiþ pràkàmyaü mahimà tathà .
     ã÷itva¤ca va÷itva¤ca tathà kàmàva÷àyità ..>% va÷itvaü svàtantryaü yena svatantra÷carati ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<va÷inã>#, strã, (va÷o va÷ãkaraõaü sàdhyatvenàstyasyà iti . va÷ + iniþ . ïãp .) vandà . ÷amãvçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<va÷iraü>#, klã, (u÷yate iùyate iti . va÷a + bàhulakàt kirac . yadvà, va÷iü va÷atvaü ràtãti . rà + kaþ .) sàmudralavaõam . ityamaraþ ..

#<va÷iraþ>#, puü, (va÷a + kirac .) gajapippalã . ityamaraþ .. (asya paryàyo yathà --
     %<karipippalã karuõà kapivallã kapillikà .
     ÷reyasã va÷ira÷càpi gajàhvà gajapippalã ..>% bhuliñà iti khyàtaþ . asya paryàyo yathà --
     %<pàrvateya÷ca karabho va÷iraþ kapipippalã .
     jàmàtàsau kvacitproktaþ såryàvartaþ sito'paraþ ..>% iti baidyakaratnamàlà ..) cavyam . iti ràjanirghaõñaþ .. apàmàrgaþ . iti medinã . re, 208 .. vacà . iti ÷abdacandrikà ..

#<va÷iùñhaþ>#, puü, (va÷avatàü va÷inàü ÷reùñhaþ . va÷avat + iùñhan . %<vinmatorlaka .>% 5 . 3 . 65 . iti luk .) yadvà, variùñhaþ . pçùodaràditvàt sàdhuþ . asya niruktiryathà, mahàbhàrate . 13 . 93 . 89 .
     %<va÷iùñho'smi variùñho'smi va÷e vàsagçheùvapi .
     va÷iùñhatvàcca vàsàcca va÷iùñha iti viddhi màm ..>%) svanàmakhyàtamuniþ . tapayyàyaþ . arundhatãjàniþ 2 . iti hemacandraþ .. arundhatãnàthaþ 3 và÷iùñhaþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. sa tu brahmaõaþ pràõebhyo jàtaþ . tasya bhàryà kardamakanyà arundhatã . puttràþ saptarùayaþ . iti ÷rãbhàgavatamatam .. api ca .
     %<va÷iùñha÷ca tatho rjayàü sapta puttrànajãjanat .
     kanyà¤ca puõóarãkàkùàü sarva÷obhàsamanvitàm ..
     rajo gàtrordvabàhu÷ca mavana÷cànavastathà .
     sutapàþ ÷ukra ityete sapta puttrà mahaujasaþ .
     sarve tapasvinaþ proktàþ sarve yaj¤eùu bhàginaþ .
     ayajvàna÷ca yajvànaþ pitaro brahmaõaþ sutàþ ..>% iti kaurme 12 adhyàyaþ .. mitràvaruõayoþ puttraþ . yathà --
     %<iti pçùñà narendreõa kathyatàmiti bhåpate .
     va÷iùñhaü codayàmàsuþ samastàste tapodhanàþ ..
     munibhiþ preritaþ so'pi yathàvadyatamànasaþ .
     yogamàsthàya suciraü maitràvaruõiràtmavàn ..>% anyacca .
     %<mitràvaruõayo÷caiva kuõóino ye pari÷rutàþ .
     ekàrùeyàstathaivànye va÷iùñhà nàma vi÷rutàþ ..
     ete pakùà va÷iùñhànàü smçtà hyekàda÷aiva tu .
     aùñàvete samàkhyàtà brahmaõo mànasàþsutàþ ..>% iti vahnipuràõe ghçtadhenuvidhivàràhapràdurbhàvàdhyàyau ..

#<va÷ãkaraõaü>#, klã, (va÷a + kç + bhàve lyuñ . abhåtatadbhàve cviþ .) maõimantrauùadhairàyattãkaraõam . iti bharatajañàdharau .. asya paryàyaþ va÷akriyà÷abde draùñavyaþ .. * .. tatsàdhanauùadhàni yathà --
     %<brahmadaõóã vacà kuùñhaü priyaïgunàgake÷aram .
     dadyàttàmbålasaüyuktaü strãõàü mantreõa tadva÷am ..>% oü nàràyaõàya svàheti .
     %<tàmbålaü dãyate yasya sa va÷ã syànna saü÷ayaþ .>% oü hari hari svàhà .. 1 ..
     %<godantaü haritàla¤ca saüyuktaü kàkajihvayà .
     cårõaü kçtvà yasya ÷ire dãyate sa va÷ã bhavet .. 2 ..
     kha¤jarãñasya màüsantu madhunà saha peùayet .
     çtukàle yonilepàt puruùo dàsatàmiyàt .. 3 ..
     aguruü guggulu¤caiva nãlotpalasamanvitam .
     guóena dhåpayitvà tu ràjadvàre priyo bhavet .. 4 ..
     ÷vetàparàjitàmålaü piùñaü rocanayà yutam .
     yaü pa÷yettilakenaiva va÷ãkuryàn nçpàlaye .. 5 ..
     kàkajihvà vacà kuùñhaü nimbapatraü sakuïkumam .
     àtmaraktaü sabhàveyaü va÷ã bhavati mànavaþ .. 6 ..
     oü namaþ sarvasattvebhyo namaþ . siddhiü kuru kuru svàhà .
     saptabhirmantritaü kçtvà karavãrasya puùpakam .
     strãõàmagre bhràmayecca kùaõàdvai sà va÷à bhavet .. 7 ..
     brahmadaõóã vacà patraü madhunà saha peùayet .
     aïgalepàcca vanità nànyaü bhartàramicchati .. 8 ..
     målaü jayantyà vaktvasthaü vyavahàre jayapradam .. 9 ..
     bhçïgaràlasya bhålantu piùñaü ÷ukreõa saüyutam .
     akùiõã cà¤jayitvà tu va÷ãkuryànnaraü kila .. 10 aparàjità÷iphàü dadyànnãlotpalasamanvitàm .
     tàmbålena pradànàcca va÷ãkaraõamuttamam .. 11 ..
     catuþùaùñikalàþ prãktàþ kàma÷àstre va÷ãkaràþ .
     àliïganàdyà nçstrãõàü kumàryàderva÷ãkaràþ ..
     12 ..
     rocanàü nàgapuùpàõi vilvapuùpaü priyaïgavaþ .
     kuïkumaü candana¤caiva tilakena jagadba÷e .. 13 ..
     duràlabhà vacà kuùñhaü kuïkuma¤ca ÷atàvarã .
     tilatailena saüyuktaü yonilepàt va÷o naraþ .. 14 ..
     nimbakàùñhasya dhåpena dhåpayitvà bhagaü striyaþ .
     subhagà syàt sà ca rudra patirdàso bhaviùyati ..
     15 ..
     màhiùaü navanãta¤ca kuùñha¤ca madhuyaùñikà .
     saubhàgyaü bhagalepàt syàt patirdàso bhavettadà ..
     16 ..
     pa¤ca raktàni puùpàõi pçthagjàtyà samàharet .
     kuïkumena samàyuktamàtmaraktasamanvitam ..
     puùpeõa tu sa piùñvà ca rocanàyàü samekataþ .
     striyà puüsà kçto rudra tilako'yaü va÷ãkaraþ ..
     17 ..
     brahmadaõóà tu puùpeõa yàne pàne va÷ãkaraþ .. 18 ..
     oü gaü gaõapataye svàheti .
     ayaü gaõapatermantro dhanavidyàpradàyakaþ ..
     imamaùñasahasra¤ca japtvà baddhvà ÷ikhàü tataþ .
     vyavahàre jayaþ syàcca ÷atajàpyànnçõàü priyaþ ..
     19 ..
     tilànàntu ghçtàktànàü kçùõànàü rudra homayet .
     aùñottarasahasrantu ràjà va÷yastribhirdinaiþ .. 20 ..
     hrãükàraü savisarga¤ca pràtaþsåryasamadyutim .
     strãõàü lalàñe vinyasya va÷yatàü nayati dhruvam ..
     21 ..
     yastu juhuyàdayutaü ÷uciþ prayatamànasaþ .
     dçùñimàtre sadà tasya va÷amàyànti yoùitaþ .. 22 ..
     manaþ÷ilà patraka¤ca sagorocanakuïkumam .
     ebhiþ kçte ca tilake sadà strã va÷atàmiyàt ..
     23 ..
     sahadevo bhçïgaràjaþ sitàparàjità vacà .
     tenaiva tilakaü kçtvà trailokyaü va÷atàmiyàt .. 24 gorocanà mãnapittamàbhyà¤ca kçtavàrtikàm .
     yaþ pumàüstilakaü kuryàdvàmahastakaniùñhayà .
     sa karoti va÷aü sarvaü trailokyaü nàtra saü÷ayaþ ..
     25 ..
     gorocanà mahàdeva çtu÷oõitabhàvità .
     tataþ kçtàcca tilakànmànavaü yaü nirãkùate .
     ta¤ca sarvaü va÷aü kuryànnàtra kàryà vicàraõà ..
     26 ..
     nàge÷vara¤ca ÷aileyaü tvak patra¤ca harãtakã .
     candanaü kàùñhasåkùmailà rakta÷àlisamanvità .
     etairdhåpo va÷akaraþ smaravàõa ive÷vara .. 27 ..
     ratikàle mahàdeva pàrvatãpriya ÷aïkara .
     nija÷ukraü gçhãtvà tu vàmahastena yaþ pumàn .
     kàminãcaraõaü vàmaü limpet sa syàt striyàþ priyaþ .. 28 ..
     saindhava¤ca mahàdeva pàràvatamalaü madhu .
     ebhirliptantu liïgaü vai kàminãva÷akçdbhavet .. 29 ..
     puùpàõi pa¤caraktàni gçhãtvà yàni kàni ca .
     taõóula¤ca priyaïgu¤ca peùayedekayogataþ .
     anena liptaliïgasya kàminã va÷atàmiyàt ..>% 30 .. iti màruóe 183 . 186 . 189 adhyàyàþ ..
     %<athànyat saüpravakùyàmi va÷ãkaraõamuttamam .
     yena vij¤ànamàtreõa mantràþ siddhyanti tatkùaõàt ..
     pratimàü kàrayeddevi ! palena rajatasya ca .
     palàrdhena mahe÷àni ! sàdhyasya pratimàü ÷ive ..
     haritàlaü palàrdha¤ca haridràcårõakaü tathà .
     gartaü kçtvà sàrdhahastaü yatra niþkùipya sundari ! ..
     raktàsanaü tatra dattvà vi÷ettadgatamànasaþ .
     caturdikùu mahe÷àni ! patàkà vinive÷ayet ..
     raktàsane copavi÷ya pårbàsyo japamàrabhet .
     påjàyà niyamaü devi ! jànãhi naganandini ..
     tilapårõaghañaü tatra sthàpayettatra de÷ikaþ .
     pràõapratiùñhàmantreõa pràõàn saüsthàpayedbudhaþ ..
     adhaþ kçtvà påjayitvà pravàlamàlayà japet .
     da÷asàhasrajàpena prayogàrho bhavettataþ ..
     praõavaü pårbamuccàrya màyàbãjaü dvitãyakam .
     kà tvaü tvallàkinãyuktaü vàmakarõendubhåùitam ..
     tato raktapadaü bråyàccàmuõóe tadanantaram .
     sàdhyanàma tato nyasya va÷amànaya tatparam ..
     vahnijàyàvadhirmantro japedda÷asahasrakam .
     da÷àü÷àdipramàõena homàdãü÷ca samàcaret ..
     pràtaþ snàtvà haviùyà÷ã ÷ucirbhåtvà jitendriyaþ .
     pràtaþkàlaü samàrabhya japenmadhyandinàvadhi ..
     jape samàpte deve÷i ! huneddine dine ÷ubhe .
     jàtãpuùpasya homena va÷ayennàtra saü÷ayaþ ..
     karpå rami÷ritaistoyaistarpayet paradevatàm .
     pårbaü praõavamuddhçtya càmuõóàü pravadettataþ ..
     tarpayàmyagnijàyàntaü mantraü jànãhi sundari ! .
     anenaiva vidhànena saütarpya paradevatàm ..
     siddhiþ prayogàddeve÷i ! jàyate nàtra saü÷ayaþ .
     abhiùekaü tataþ kuryàt ÷aïkari pràõavallabhe ..
     praõava¤ca mahe÷àni ! càmuõóàü tadanantaram .
     abhiùi¤càmi tatpa÷càt hçdantenàbhiùi¤cayet ..
     tadda÷àü÷ena deve÷i ! bràhmaõàn bhojayettadà .
     evaü kçte mahe÷àni ! va÷ãkaraõamuttamam ..
     jàyate nàtra sandehaþ satyaü satyaü na saü÷ayaþ .
     kàmatulya÷ca nàrãõàü ripåõàü ÷amanopamaþ ..
     yàvajjãvitaparyantaü smarabàõa ive÷vari ! .
     jàyate nàtra sandehaþ satyaü suragaõàrcite .. * ..
     ÷letàparàjitàmålaü peùayedrocanàyutam .
     ÷atenàmantritaü kçtvà tilakaü kàrayettataþ ..
     va÷ayennàtra sandehaþ satyaü satyaü mahe÷vari ! .
     candrasåryau yadi vçthà tadà niùphalabhàgbhavet ..
     raktavastreõa càmuõóàü toùayedbahuyatnataþ .
     suvarõaü dakùiõà deyà vittànusàrataþ priye ! ..
     àdyante mahatãü påjàü kuryàttasyà varànane ! .
     pa¤cadinaprayogeõa ràjànaü va÷amànayet ..
     tava prãtyai mahàdevi ! kathitaü bhuvi durlabham ..>% iti bçhannãlatantram ..

#<va÷ãbhåtaþ>#, tri, va÷yatàü pràptaþ . ava÷o va÷o bhåta ityarthe cvipratyayena niùpannaþ ..

#<va÷ãraþ>#, puü, (va÷ + ãran .) gajapippalã . iti jañàdharaþ ..

@<[Page 4,303b]>@
#<va÷yaü>#, klã, (va÷àya va÷ãkaraõàya sàdhu . %<tatra sàdhuþ .>% 4 . 4 . 98 . iti yat .) lavaïgam . iti ÷abdacandrikà ..

#<va÷yaþ>#, tri, (va÷amadhãnatvaü gata iti . va÷ + %<va÷aü gataþ .>% 4 . 4 . 86 . iti yat .) àyattatàü gataþ . tatparyàyaþ . praõeyaþ 2 . ityamaraþ .. va÷aþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, màrkaõóeyapuràõe . 39 . 17 .
     %<mçdutvaü sevyamànàstu siüha÷àdrdålaku¤jaràþ .
     yathà yànti tathà pràõo va÷yo bhavati yoginaþ ..>% agnidhrasya pa¤camaþ puttraþ . yathà, màrkaõóeye . 53 . 34 .
     %<harirvarùastçtãyastu caturtho'bhådilàvçtaþ .
     va÷ya÷ca pa¤camaþ putro hiraõyaþ ùaùñha ucyate ..>%)

#<va÷yakà>#, strã (va÷yà + svàrthe kan .) va÷agà strã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<va÷yà>#, strã, (va÷ya + ñàp .) va÷ãbhåtà nàrã . tatparyàyaþ . va÷agà 2 va÷àsyà 3 va÷yakà 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, uttararàmacarite 1 aïke . 1 .
     %<yaü bràhmaõamiyaü devã vàgva÷yevànuvartate .
     uttaraü ràmacaritaü tatpraõãtaü prayokùyate ..>%)

#<vaùa>#, vadhe . iti kavikalpadrumaþ . (bhvàø-paraøsakaø-señ .) vaùati . iti durgàdàsaþ ..

#<vaùañ>#, vya, devodde÷yakahavistyàgamantraþ . ityamaraþ .. svàhà ÷rauùañ vauùañ vaùañ svadhà ete pa¤ca÷abdà devahavirdàne vahnimukhahutau vartante . devàya haviùo dànaü devahavirdànaü tatra devà indràdayaþ . atra pitaro devatà iti smçteste'pi devàþ havirdàna ityanena ete mantrà iti såcitam . iti bharataþ .. (yathà, çgvede . 10 . 115 . 9 .
     %<iti tvàgne vçùñihotrasya puttrà upastutàsa çùayo'vocan .
     tàü÷ca pàhi gçõata÷ca sårãn vaùaó vaùaóityårdhvàso anakùan namo nama ityårdhàso anakùan ..>%)

#<vaùañkàraþ>#, puü, (vaùañ ityasya kàraþ karaõaü yatra .) devodde÷yakayàgaþ . tatparyàyaþ . devayaj¤aþ 2 àhutiþ 3 homaþ 4 hotram 5 . iti hemacandraþ .. (yathà kàtantre kçtùaùñhe ityuõàdikeùu kàra÷abdena và samàsaþ . yathà vaùañkàraþ . svàhàkàraþ ..)

#<vaùañkçtaü>#, tri, (vaùaóiti mantreõa kçtam .) hutam . ityamaraþ ..
     %<agnau hutantu yaddhavyaü tat syàttriùu vaùañkçtam ..>% iti ÷abdaratnàvalã ca ..

#<vaùka>#, ïa gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-sakaø-señ .) kvipi vañ . ïa, vaùkate . iti durtàdàsaþ ..

@<[Page 4,303c]>@
#<vaùkayaþ>#, puü, (vaùkate iti . vaùka gatau + bàhulakàt ayan .) ekahàyano vatsaþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñadhçta÷àkañàyanaþ ..

#<vaùkayaõã>#, strã, (vaùkaya ekahàyano vatsaþ . tena nãyate iti . nã + kvip . gauràditvàt ïãù . pårbapadàt saüj¤àyàmagaþ . 8 . 4 . 3 . iti õatvam . vaùkayiõãti pàñhe . vaùkayo'styasyà iti . %<ata ini ñhanau .>% iti iniþ . añ kupvàïiti õatvam .) ciraprasåtà gauþ . ityamaraþ .. %<vaùkate parikràmati vaùkaya÷cirakàlãnavatsaþ vaknà iti khyàtaþ . vaùka ïa gatau nàmnãti ayaþ vaùkayastvekahàyano vatsa iti koùaþ tadyogàt vaùkayiõã naikàjàditi in . vaùkayaõãti pàñhe gotçõetyàdinàpàmàditvàt naþ nadàditvàdãp . duùyamuùatã gaveùitavaùkayiõãti mårdhanyaùamadhye gadasiühaþ .>% iti taññãkàyàü bharataþ ..

#<vasa>#, ai au nivàse . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-akaø-aniñ .) ai, usyàt . au, avàtsãt . iti durgàdàsaþ ..

#<vasa>#, ka snehacchido÷ca . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-paraø-akaø-sakaø-ca señ .) sneha iha prãtiþ . ka, vàsayati bandhuþ . cakàràt vadhe ca . iti durgàdàsaþ ..

#<vasa>#, t ka vàse . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràø-paraø-akaø-señ .) vasayati . iti durgàdàsaþ ..

#<vasa>#, ya u ir stambhe . iti kavikalpadrumaþ .. (divàø-paraø-akaø-señ . uditvàt ktvàveñ .) ya, vasyati . u, vasitvà vastvà . ir, avasat avàsãt avasãt . asmàt puùàditvànnityaü ïa, ityanye . stambha iha namratàrahitãbhàvaþ . yo vasyatyariùviti halàyudhaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<vasa>#, la ïa stçtau . iti kavikalpadrumaþ .. (adàøàtmaø-sakaø-señ .) stçtiriha àcchàdanapårbakadhàraõam . la ïa, vaste lokaþ vastram . iti durgàdàsaþ ..

#<vasatiþ>#, strã, (vasa nivàse + %<vahivasyartibhya÷cit .>% uõàø 4 . 60 . iti bhàvàdhikaraõàdau atiþ) . vàsaþ . (yathà, amaru÷atake . 11 .
     %<dhãraü vàridharasya vàri kirataþ ÷rutvà ni÷ãthe dhvaniü dãrghocchvàsamuda÷ruõà virahinãü bàlàü ciraü dhyàyatà .
     adhvanyena vimuktakaõñhakaruõaü ràtrau tathà kranditaü gràmãõairvra jato janasya vasatirgràme niùiddhà yathà, ..>%) yàminã . niketanam . iti medinã . te, 150 .. (yathà, kumàre . 4 . 11 .
     %<rajanãtimiràvaguõñhite puramàrge ghana÷abdaviklavàþ .
     vasatiü priya ! kàminàü priyàþ tvadçte pràpayituü ka ã÷varaþ ..>%)

#<vasatã>#, strã, (vasati + kçdikàràditi ïãù .) vàsaþ . yàminã . niketanam . iti medinã . te, 150 ..

#<vasanaü>#, klã, (vasyate àcchàdyate'neneti . vas + lyuñ .) vastram . ityamaraþ .. (yathà, gãtagovinde . 1 . 12 .
     %<vahasi vapuùi vi÷ade vasanaü jaladàbhaü halahatibhãtimilitayamunàbham .
     ke÷avadhçtahaladhararåpa ! jaya jagadã÷a hare ! ..>% vasanamiti . vas + bhàve lyuñ .) chàdanam . iti medinã . ne, 123 .. (vasa + àghàre lyuñ .) nivàsaþ . (yathà, mahàbhàrate . 5 . 43 . 60 .
     %<maunànna sa munirbhavati nàraõyavasanànmuniþ .
     svalakùaõantu yo veda sa muniþ ÷reùñha ucyate ..>%) strãkañãbhåùaõam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vasanà>#, strã, (vasa + yucü .) strãkañãbhåùaõam . yathà --
     %<sàrasanaü sàra÷anaü vasanà va÷anà tathà .
     vasanaü vallana¤ceti strãkañãbhåùaõe bhavet ..>% iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vasantaþ>#, puü, (vasantyatra madanotsavà iti . vasa + %<tébhåvahivasibhàsisàdhigaóimaõóijinandibhya÷ca .>% uõàø 3 . 128 . iti jhac .) çtuvi÷eùaþ . sa ca caitravai÷àkhamàsadbayàtmakaþ . yathà . madhu÷ca màdhava÷ca vàsantikàvçtuþ . iti malamàsatattvadhçtà ÷rutiþ .. (phàlgunacaitràtmaka÷ceti kecit . vasantaþ kumbhamãnayoritiprayoþdar÷anàt .. * ..) tatparyàyaþ .. puùpasamayaþ 2 surabhiþ 3 . ityamaraþ .. madhuþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. màdhavaþ 5 phalguþ 6 . iti jañàdharaþ .. çturàjaþ 7 puùpamàsaþ 8 pikànandaþ 9 kàntaþ 10 kàmasakhaþ 11 .. tatkàlãnajalaguõàþ . kaùàyatvam . madhuratvam . råkùatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, çtusaühàre . 6 . 2 .
     %<drumàþ sapuùpàþ salilaü sapadmaü striyàþ sakàmàþ pavanaþ sugandhiþ .
     sukhàþ pradoùà divasà÷ca ramyà sarvaü priye ! càrutaraü vasante ..>% yathà ca .
     %<hemante cãyate ÷leùmà vasante ca prakupyati .
     pràyeõa pra÷amaü yàti svayameva samãraõaþ .
     ÷aratkàle vasante ca pittaü pràvçóçtau kaphaþ ..>% iti pårbakhaõóe dbitãye'dhyàye ÷àrïgadhareõoktam ..
     %<muditakokilakåjitakànanaü madanasåcakakiü÷uka÷obhitam .
     kusumasaurabhara¤jitabhådharaü ..
     kalitamattamadhuvratalàlasam ..
     makaraketanavàõasamàkulaü muditameva samastamidaü jagat .
     malayamàrutakëptaguõànvitaþ kaphakaro hi vasantaçturbhavet .
     kaphajakopavinà÷anànalaü vamanamàvanaråkùaniùevaõam ..
     vividhaþ suratànandaþ saü÷ramaþ kaphavàraõaþ .
     kañukùàràmlakàþ sevyàþ ÷odhanaü kaphasambhave ..
     vyàyàma÷ramasaürodhakhinno vi÷ràntamànasaþ .
     evaü kriyàsamàpanno naraþ ÷ãghraü sukhã bhavet ..>% iti vasantopacàraþ .. ihi hàrãte prathamasthàne caturthe'dhyàye .. * ..
     %<kapha÷cito hi ÷i÷ire vasante'rkàü÷utàpitaþ .
     hatvàgniü kurute rogànatastaü tvarayà jayet ..
     tãkùõairvamananasyàdyairlaghuråkùai÷ca bhojanaiþ .
     vyàyàmodvartanàghàtairjitvà ÷leùmàõamulvaõam ..
     snàto'nuliptaþ karpåracandanàgurukuïkumaiþ .
     puràõayavagodhåmakùaurajàïgala÷ålyabhuk ..
     sahakàrarasonmi÷rànàsvàdya priyayàrpitàn .
     priyàsyasaïgasurabhãn priyànetrotpalàïkitàn ..
     saumanasyakçto hçdyàn vayasyaiþ sahito pibet .
     nirgadànàsavàriùñasãdhumàrdvãkamàdhavàn ..
     ÷çïgaveràmbu sàràmbu madhvambu jaladàmbu và .
     dakùiõànila÷ãteùu parito jalavàhiùu ..
     adçùñanaùñasåryeùu maõikuññimakàntiùu .
     parapuùñavighuùñeùu kàmakarmàntabhåmiùu ..
     vicitrapuùpavçkùeùu kànaneùu sugandhiùu .
     goùñhãkathàbhi÷citràbhirmadhyàhnaü gamayet sukhã ..
     guru÷ãtadivàsvapnasnigdhàmlamadhuràüstyajet ..>% iti vàbhañe såtrasthàne tçtãye'dhyàye ..
     %<hemante nicitaþ ÷leùmà dinakçdbhàbhirãritaþ .
     kàyàgniü vàdhate rogàüstataþ prakurute bahån ..
     tasmàdvasante karmàõi vamanàdãni kàrayet .
     gurvamlasnigdhamadhuraü divàsvapna¤ca varjayet ..
     vyàyàmodvartanaü dhåmaü kavaóagrahamajjanam ..
     sukhàmbunà ÷aucavidhiü ÷ãlayet kusumàgame candanàgurudigdhàïgo yavagodhåmabhojanaþ ..
     ÷àrabhaü ÷a÷amaiõeyaü màüsaü làvakapi¤jalam .
     bhakùayennigada sãdhuü pibenmàdhvãkameva và ..
     vasante'nubhavet strãõàü kànanànà¤ca yauvanam ..>% iti carake såtrasthàne ùaùñhe'dhyàye .. %<madhumàdhavau vasantaþ . phàlgunacaitrau vasantaþ . tà evauùadhayaþ kàlapariõàmàt pariõatavãryà balavatyo hemante bhavantvàpa÷ca prasannàþ snigdhà atyarthaü gurvàstà upayujyamànà mandakiraõatvàdbhànoþ satuùàrapavanopastambhitadehànàü dehinàmavidagdhàþ snehàcchaityàt gauravàdupalepàcca ÷leùmaõaþ sa¤cayamàpàdayanti sa sa¤cayo vasante'rkara÷mipravilàpita ãùatstabdhadehànàü dehinàü ÷laiùmikàn vyàdhãn janayati .>% %<pårbàhõe vasantasya liïgam .>%
     %<di÷o vasante vimalàþ kànanairupa÷obhitàþ .
     kiü÷ukàmbhojavakulacåtà÷okàdipuùpitaiþ ..
     kokilàùañpadagaõairupagãtà manoharàþ .
     dakùiõànilasaüvãtàþ sumåkhàþ palvalojjvalàþ ..>% iti su÷rute såtrasthàne ùaùñhe'dhyàye .. * ..) asyàdhiùñhàtçdevatotpattiryathà -- manmatha uvàca .
     %<kariùye'haü tava vibho vacanàddharamohanam .
     kintu yoùinmahàstraü me tataþ kàntàü bhavàn sçja ..
     mayà saümohite ÷ambhau yayà tasyànumohanam .
     kàryaü manoramàü kàmàü tàü nide÷aya lokabhçt ..
     tàmahaü nahi pa÷yàmi yayà tasyànumohanam .
     kartavyamadhunà dhàtastatropàyaü tataþ kuru ..
     màrkaõóeya uvàca .
     evaüvàdini kandarpe dhàtà lokapitàmahaþ .
     kayà saümohanãyo'yamiti cintàü jagàma ha ..
     cintàviùñasya tasyàtha niþ÷vàso yo viniþsçtaþ .
     tasmàdvasantaþ saüjàtaþ puùpavràtavibhåùitaþ ..
     cåtàïkuràüstatkalikàü vibhradbhramarasaühatim .
     kiü÷ukàn sàrasà reje praphulla iva pàdapaþ ..
     ÷oõaràjãvasaïkà÷aþ phullatàmarasekùaõaþ .
     sandhyoditàkhaõóa÷a÷ipratimàsyaþ sunàsikaþ ..
     ÷aïkhavacchravaõàvartaþ ÷yàmaku¤citamårdhajaþ .
     sandhyàü÷umàlisadç÷aþ kuõóaladbayamaõóitaþ ..
     pramattavàraõagatirvistãrõahçdayasthalaþ .
     pãnasthålàyatabhujaþ kañhorakarayugmakaþ ..
     suvçttorukañãjaïghaþ kambugrãvonnatàüsakaþ .
     gåóhajatruþ pãnavakùaþ saüpårõaþ sarvalakùaõaiþ ..
     tàdç÷e'tha samutpanne sampårõe kusumàkare .
     vavau vàyuþ sasurabhiþ pàdapà api puùpitàþ ..
     pikà÷ca neduþ satataü pa¤camaü madhurasvaràþ .
     praphullapadmà abhavan sarasyaþ svacchapuùkaràþ ..>% iti kàlikàpuràõe 4 adhyàyaþ .. * .. haramohanakàle asya karmàõi yathà --
     %<madhu÷ca kurute karma yadyattasya vimohane .
     tat ÷çõuùva mahàbhàga nityaü tasyocitaü punaþ ..
     campakàn ke÷arànàmràn karuõàn pàñalàüstathà .
     nàgake÷arapunnàgàn kiü÷ukàn ketakàn vakàn ..
     màdhavãmallikàparõasàràn kuruvakàüstathà .
     utphullayati tatra sma yatra tiùñhati vai haraþ ..
     saràüsyutphullapadmàni vãjayan malayànilaiþ .
     sugandhi kçtavàn yatnàt atãva ÷aïkarà÷ramam ..
     latàþ sarvàþ sumanaso nåtanàïkurasa¤cayàþ .
     vçkùàn rucirabhàvena veùñayanti sma tatra ca ..
     tàn vçkùàü÷càrupuùpaughàüstaiþ sugandhisamãraõaiþ .
     dçùñvà kàmava÷aü yàto na tatra munirapyuta ..
     tadgaõà api loke÷a nànàbhàvaiþ su÷obhanaiþ .
     ramante sma suràþ siddhà ye ye càpi tapodhanàþ ..
     na tasya punarasmàbhirdçùñaü mohasya kàraõam .
     bhàvaü na kurute kàmaü kàyotthamapi ÷aïkaraþ ..>% iti kàlikàpuràõe 7 adhyàyaþ .. * .. vasante varõanãyàni yathà --
     %<surabhau dolà kokilamàrutasåryagatitarudalodbhidàþ .
     jàtãtarapuùpacayàmrama¤jarãbhramarajhaïkàràþ ..>% iti kavikalpalatàyàü prathamastavakaþ .. * .. atisàraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. ùaóràgàntargatadvitãyaràgaþ . yathà --
     %<ràgàþ ùaóeva tu proktà ràgiõyastriü÷adeva tu .
     bhairavo'tha vasanta÷ca nañanàràyaõastathà ..>% ityàdi .. tasya pa¤caràgiõyo yathà --
     %<àndolità ca de÷àkhyà lolà prathamama¤jarã .
     mandàrã ceti ràgiõyo vasantasya sadànugàþ ..>% asya dhyànaü yathà --
     %<÷ikhaõóivarhoccayabaddhacåóaþ puùõan pikaü cåtalatàïkureõa .
     bhraman mudà vàmamanoj¤amårtirmataïgamattaþ sa vasantaràgaþ ..>% asya gànasamayo yathà --
     %<÷rãpa¤camyàþ samàrabhya yàvat syàcchayanaü hareþ .
     tàvadvasantaràgasya gànamuktaü manãùibhiþ ..>% iti saïgãtadàmodaraþ .. kallinàthamate asya ùaóràgiõyo yathà . àndhulã 1 gamakã 2 pañhama¤jarã 3 gauóakarã 4 dhàmakalã 5 deva÷àkhà 6 .. hanåmanmate hindolaràgaputtranàmàno'syàùñau puttràþ . kintu teùàü madhye vibhàsasthàne hindola iti likhitam .. some÷varamate tasya ùaóràgiõyo yathà . de÷ã 1 devagirã 2 vairàñã 3 ñoóikà 4 lalità 5 hindolã 6 .. tanmate asya ràgasya ràgiõãsahitasya vasantarturgànasamayaþ . iti saïgãta÷àstram .. * .. tàlavi÷eùaþ . yathà --
     %<jayamaïgalagandharvamakarandatribhaïgamàþ .
     ratitàlo vasanta÷ca jagajjhampo'tha gàruõiþ ..>% ityàdi ..
     %<vasantatàle kartavyo nagaõo magaõastathà .
     jagajajhampe guru÷caiko viràmànta¤ca khadvayam ..>% iti saïgãtadàmodaraþ ..

#<vasantakaþ>#, puü, (vasanta + saüj¤àyàü kan .) ÷yonàkaprabhedaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (rumaõvato narmasåhçdaþ puttraþ . yathà, kathàsaritsàgare . 9 . 44 .
     %<supratãkasya puttra÷ca rumaõvànityajàyata .
     yo'sya narmasuhçttasya puttro'jani vasantakaþ ..>%)

#<vasantakusumaþ>#, puü, (vasante kusumaü yasya .) vçkùavi÷eùaþ . yathà --
     %<vasantakusumaþ seluþ ÷ayito dvijakutsitaþ ..>% iti ÷abdamàlà ..

#<vasantakusumàkaraþ>#, puü, auùadhavi÷eùaþ . yathà --
     %<pravàlarasamauktikàmbaramidaü caturbhagabhàk pçthak pçthagatha smçte rajatahemato dvyaü÷ake .
     ayobhujagaraïgakaü trilavakaü vimardyàkhilaü ÷ubhe'hani vibhàvayet bhiùagidaü dhiyà sapta÷aþ ..
     dravairvçùani÷ekùujaiþ kamalamàlatãpuùpajaiþ payaþkadalikandajairmalayajaiõanàbhyudbhavaiþ .
     vasantakusumàkaro rasapatirdvivallo'÷itaþ samastagadahçdbhavet kila nijànupànairayam ..>% iti vçddhayogataraïgiõã .. (athàpara÷ca .
     %<dvibhàgaü hàñakaü candraü trayo vaïgàhikàntakàþ .
     caturbhàgaü ÷uddhamabhraü pravàlaü mauktikantathà ..
     bhàvayedgavyadugdhena bhàvanekùurasena ca .
     vàsàlàkùàrasodãcyarambhàkandaprasånakaiþ ..
     ÷atapatrarasenaiva màlatyàþ kuïkumodakaiþ .
     pa÷càdmçgamadairbhàvyaü sugandhirasasambhavam ..
     kusumàkaravikhyàto vasantapadapårbakaþ .
     gu¤jàdvayena saüsevyaþ sitàmadhvàjyasaüyutaþ ..
     mehaghnaþ kàntida÷caiva kàmadaþ puùñidastathà .
     valãpalitanà÷a÷ca ÷rutibhraü÷aü vinà÷ayet .
     puùñido balya àyuùyaþ puttraprasavakàraõaþ ..
     pramehàn viü÷ati¤caiva kùayamekàda÷antathà .
     tathà somarujaü hanti sàdhyàsàdhyamathàpi và ..>% iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe rasàyanàdyadhikàre ..)

#<vasantaghoùã># [n], puü, (vasante vasantakàle ghoùati virauti vasantaü ghoùayati vij¤àpayatãti và . ghuùa + õiniþ .) kokilaþ . iti kecit ..

#<vasantajà>#, strã, (vasante jàyate iti . jana + óaþ .) vàsantãlatà . iti ràjanirghaõñaþ .. (vasantakàlodbhave, tri ..)

#<vasantatilakaü>#, klã, (vasantasya tilakamiva .) puùpavi÷eùaþ . caturda÷àkùarapàdacchandovi÷eùaþ . yathà --
     %<j¤eyaü vasantatilakaü ta bha jà ja gau gaþ ..
     phullaü vasantatilakaü tilakaü vanàlyà lãlàparaü pikakulaü kalamatra rauti .
     vàtyeùa puùpasurabhirmalayàdrivàto yàto hariþ sa mathuràü vidhinà hatàþ smaþ ..>% iti chandoma¤jarã .. * .. auùadhavi÷eùaþ . yathà --
     %<akùàralådahanasaindhavavi÷va÷akracårõaü kara¤jasahitaü mathitena pãtam .
     naivaü prarohati punargudajaþ svahetostasmai vasantatilakairapi kalpakalpam ..>% iti vçttaratnàvalyàü gudajarogacikitsà .. (anyavidhamauùadham . yathà --
     %<hemno bhasmakamabhrakaü dviguõitaü lauhàstrayaþ pàradà÷catvàro niyatantu vaïgayugala¤caikãkçtaü mardayet .
     muktàvidrumayo rasena samatà gokùuravàsekùuõà sarvaü vanthakarãùakeõa sudçóhaü guptaü pacet saptadhà ..
     kastårãghanasàramarditarasaþ pa÷càt susiddho bhavet .
     kàsa÷vàsasapittavàtakaphajitpàõóukùayàdãn haret ÷ålàdigrahaõãü viùàdiharaõo mehàüstathà viü÷atim ..
     hçdrogàdiharo jvaràdi÷amano vçùyo vayovardhanaþ ÷reùñhaþ puùñikaro vasantatilako mçtyu¤jayenoditaþ ..>% iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe rasàyanàdyadhikàre ..)

#<vasantadåtaþ>#, puü, (vasantasya dåta iva .) àmravçkùaþ . kokilaþ . pa¤camaràgaþ . iti vi÷vamedinyau ..

#<vasantadåtã>#, strã, (vasantasya dåtãva .) pàñalãvçkùaþ . màdhavãlatà . iti medinã . te, 233 .. gaõikàrã . pikã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vasantadruþ>#, puü, (vasantasya drurvçkùaþ .) àmravçkùaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<vasantapa¤camã>#, strã, (vasantasya pa¤camã .) ÷rãpa¤camã . yathà --
     %<makarasthe sahasràü÷au ÷uklapakùe ya÷asvini ! .>% ityàrabhya .
     %<pa¤camyà¤ca jagaddhàtrãü pràtareva nadãjalaiþ .
     snàpayitvà salakùmãkàü kumbhairmàrakatairapi ..
     vasantapa¤camã nàma sarvapàpapramocanã .
     vasanta¤ca samabhyarcya kandarpaü saratiü priye ! ..
     vasantaràga÷ravaõàt ÷riyamàpnotyabhãpsitàm .
     ÷rãpa¤camãntu kecittàü munayaþ pravadanti vai .
     vartayedekabhaktena ÷riyo na vicyutirbhavet ..>% iti matsyasåkte 55 pañalaþ .. anyacca .
     %<màghasya ÷uklapa¤camyàü mahàpåjàü samàcaret .
     navaiþ pravàlaiþ kusumairanulepairvi÷eùataþ ..
     nãràjanotsavaü kçtvà bhaktyà saümànya vaiùõavàn .
     vasantaràgaü janayan gãtançtyàdi kàrayet ..>% taduktam .
     %<÷rãpa¤camãü samàrabhya yàvat syàcchayanaü hareþ .
     vasantaràgaþ kartavyo nànyadà tu kadàcaneti ..
     kçtvà vasantapa¤camyàü ÷rãkçùõasyàrcanotsavam .
     syàdbasanta iva preyàn vçndàvanavihàriõaþ ..>% iti haribhaktivilàse 14 vilàsaþ ..

#<vasantasakhaþ>#, puü, (vasantasya sakhà . %<ràjàhaþ sakhibhyaùñac .>% 5 . 4 . 91 . iti ñac .) kàmadevaþ . iti halàyudhaþ ..

#<vasantotsavaþ>#, puü, (vasantasya utsavaþ .) phàlagunotsavaþ . yathà --
     %<phàlgunyàü paurõamàsyàntu vidadhyàdvaiùõavaiþ saha ÷rãkçùõapriyabhaktasya vasantasyàrcanotsavam ..
     bhaviùyottarato j¤eyastadvidhi÷cedapekùate .
     yaþ ÷rãyudhiùñhirasyokto vyaktaü bhagavatà svayam ..>% tanmàhàtmya¤ca tatraiva .
     %<evaü yaþ kurute pàrtha ÷àstroktaü phàlgunotsavam .
     matprasàdàcca siddhyanti tasya sarve manorathàþ ..
     vçtte tuùàrasamaye sitapa¤cada÷yàü pràtarvasantasamaye samupasthite ca .
     saüprà÷ya cåtakusumaü saha candanena satyaü hi pàrtha puruùo'bda÷ataü sukhã syàt ..>% iti ÷rãharibhaktivilàse 14 vilàsaþ .. (vasantakàlodbhavotsavamàtram . yathà, kathàsaritsàgare . 4 . 49 .
     %<atha tasmin mahàve÷o vasantotsavavàsare .
     àyayau prathame yàme kumàrasacivo ni÷i ..>%)

#<vasà>#, strã, (vasati vaste và . vasa nivàse vasa àcchàdane và + ac . striyàmàp .) màüsaprabhavadhàtuvi÷eùaþ . ityamaraþ .. (yathà, su÷rute ÷àrãrasthàne 4 adhyàye .
     %<÷addhamàüsasya yaþ snehaþ sà vasà parikãrtità ..>%) asyà vivaraõaü medaþ÷abde draùñavyam .. màüsarohiõã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vasàóhyaþ>#, puü, (vasayà àóhyaþ . pracuravasàvattvàdasya tathàtvam .) ÷i÷umàraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vasiþ>#, puü, (vaste àcchàdayatyanena vasyate àcchàdanapårvakaü dhriyate iti và . vasa àcchàdane + %<khanikaùya¤jãti .>% uõàø 4 . 139 . iti iþ .) vasanam . ityuõàdikoùaþ ..

#<vasiraü>#, klã, (vas + kirac .) sàmudralavaõam . gajapippalã . iti dharaõyamarañãke .. (asya guõà yathà --
     %<vasiraü ÷ãtapàkya¤ca sàruùkaranibandhanam .
     viùñambhi durjaraü råkùaü ÷ãtalaü vàtakopanam ..>% iti su÷rute såtrasthàne 46 adhyàye .. puü, raktàpàmàrgaþ . tatparyàyo yathà --
     %<rakto'nyo vasiro vçttaphalo dhàmàrgavo'pi ca .
     pratyakparõã ke÷aparõã kathità kapipippalã ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<vasiùñhaþ>#, puü, (va÷iùñhaþ . pçùodaràditvàt ÷asya saþ .) va÷iùñhamuniþ . iti dviråpakoùaþ ..

#<vasu>#, klã, (vasatyaneneti . vasa + %<÷ésvçsnihãti .>% uõàø 1 . 11 . iti uþ .) ratnam . dhanam . ityamaraþ .. (yathà, raghuþ . 8 . 31 .
     %<balamàrtabhayopa÷àntaye viduùàü satkçtaye bahu÷rutam .
     vasu tasya vibhorna kevalaü guõavattàpi paraprayojanam ..>%) vçddhauùadham . ÷yàmam . iti medinã . se, 6 .. hàñakam . iti vi÷vaþ .. jalam . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<vasuþ>#, puü, (vasatãti . vasa + uþ .) vakavçkùaþ . analaþ . ra÷miþ . gaõadevatàvi÷eùaþ . ityamaraþ .. sa càùña saükhyàtaþ . yathà --
     %<dharo dhruva÷ca soma÷ca viùõu÷caivànilo'nalaþ .
     pratyåùa÷ca prabhàsa÷ca vasavo'ùñau kramàt smçtàþ ..>% iti bharataþ .. dakùo dvitãyajanmani ùaùñhamanvantare asikryàü patnyàü ùaùñikanyà janayàmàsa . tàþ prajàpatibhyo dattavàn . dharmàya da÷a . tàsàü nàmàni . bhànurlambà kakudyàmirvi÷và sàdhyà marutvatã vasurmuhårtà saïkalpà . àsàü madhye vasoraùñau vasavaþ puttrà yathà . droõaþ pràõaþ dhruvaþ arkaþ agniþ doùaþ vàstuþ vibhàvasuriti . droõasya abhimatyàü patnyàü harùa÷okabhayàdayaþ puttràþ . 1 . pràõasya urjasvatyàü dvau puttrau sahasràyuþ purojava÷ca . 2 . dhruvasya dhàraõyàü puraþ puttraþ . 3 . arkasya vàsanàyàü tarùàdayaþ puttràþ . 4 . agnervasordhàràyàü draviõakàdayaþ puttràþ . 5 . doùasya ÷arvaryàü ÷i÷umàro hareraü÷aþ . 6 . vàstoràïgirasyàü vi÷vakarmà . vi÷vakarmaõaþ puttra÷càkùuùo manurabhåt . vi÷ve sàdhyà manoþ sutàþ . 7 . vibhàvasoruùàyàü trayaþ puttràþ vyuùñarociùàtapanàmànaþ . 8 . iti ÷rãbhàgavatamatam .. * .. matàntare aùñau vasavo yathà -- dharaþ 1 dhruvaþ 2 somaþ 3 sàvitraþ 4 anilaþ 5 analaþ 6 pratyåùaþ 7 prabhàsaþ 8 . iti mahàbhàrate dànadharmaþ .. api ca .
     %<àpo dhruva÷ca soma÷ca dhara÷caivànilo'nalaþ .
     pratyåùa÷ca prabhàsa÷ca vasavo'ùñau prakãrtitàþ ..
     àpasya puttro vaitaõóyaþ ÷ramaþ ÷rànto dhvanistathà .
     dhruvasya puttro bhagavàn kàlo lokaprakàlanaþ ..
     somasya bhagavàn varcà varcasvã yena jàyate .
     dharasya puttro draviõo huto havyavahastathà ..
     manoharàyàþ ÷irasaþ pràõo'tha ramaõastathà .
     anilasya ÷ivà bhàryà tasyàþ puttraþ purojavàþ ..
     avij¤àtagati÷caiva dvau puttràvalinasya tu .
     agniputtraþ kumàrastu ÷arastambe vyajàyata ..
     tasyàþ ÷àkho vi÷àkha÷cànaigameya÷ca pçùñajàþ .
     pratyåùasya viduþ puttraü çùiü nàmnà ca devalam ..
     dvau puttrau devalasyàpi kùamàvantau manãùiõau .
     bçhaspate÷ca bhaginã varastrã brahmacàriõã ..
     prabhàsasya tu sà bhàryà vasånàmaùñamasya ca .
     vi÷vakarmà mahàbhàgastasyàü jaj¤e prajàpatiþ ..>% iti vahnipuràõe ka÷yapãyaprajàsarganàmàdhyàyaþ kaurme 14 adhyàya÷ca .. * .. (ete va÷iùñhasya dhenuü nandinãmapahçtya tacchàpagrastà pçthivyàü ÷antanuputtrà àsan . teùu dyaunàmà vamureva kuruvçddho bhãùmaþ . etadvivaraõaü yathà, devãbhàgavate . 2 . 3 . 24 -- 44 .
     %<etasmin samaye càùñau vasavaþ strãsamanvitàþ .
     va÷iùñhasyà÷ramaü pràptà ramamàõà yadçcchayà ..
     pçthvàdãnàü vasånà¤ca madhye ko'pi vasåttamaþ .
     dyaurnàmà tasya bhàryàtha nandinãü gàü dadar÷a ha ..
     dçùñvà patiü sà papraccha kasyeyaü dhenuruttamà .
     dyaustàmàha va÷iùñhasya gauriyaü ÷çõu sundari ! ..
     dugdhamasyàþ pibedyastu nàrã và puruùo'thavà .
     ayutàyurbhavennånaü sadaivàgatayauvanaþ .
     tacchrutvà sundarã pràha martyaloke'sti me sakhã .
     u÷ãnarasya ràjarùeþ puttrã parama÷obhanà ..
     tasyà hetormahàbhàga ! savatsàü gàü payasvinãm .
     ànayasvà÷rama÷reùñhaü nandinãü kàmadàü ÷ubhàm ..
     yàvadasyàþ payaþ pãtvà sakhã mama sadaiva hi .
     mànuùeùu bhavedekà jaràrogavivarjità ..
     tacchrutvà vacanaü tasyà dyaurjahàra ca nandinãm .
     avamatya muniü dàntaü pçthvàdyaiþ sahito'naghaþ ..
     hçtàyàmatha nandinyàü va÷iùñhastu mahàtapàþ .
     àjagàmà÷ramapadaü phalànyàdàya satvaraþ ..
     nàpa÷yat sa yadà dhenuü savatsàü svà÷rame muniþ .
     mçgayàmàsa tejasvã gahvareùu vaneùvapi ..
     nàsàdità yadà dhenu÷cukopàti÷ayaü muniþ .
     vàruõi÷càpi vij¤àya dhyànena vasubhirhçtàm ..
     vasubhirme hçtà dhenuryasmànmàmavamanya vai .
     tasmàt sarve janiùyanti mànuùeùu na saü÷ayaþ ..
     evaü ÷a÷àpa dharmàtmà vasåüstàn vàruõiþ svayam .
     ÷rutvà vimanasaþ sarve prayayurduþkhità÷ca te ..
     ÷aptàþ sma iti jànanta çùiü tamupacakramuþ .
     prasàdayantastamçùiü vasavaþ ÷araõaü gatàþ ..
     munistànàha dharmàtmà vasåndãnàn puraþsthitàn .
     anusaüvatsaraü sarve ÷àpamokùamavàpsyatha ..
     yeneyaü vihçtà dhenurnandinã mama vatsalà .
     tasmàddyaurmànuùe dehe dãrghakàlaü vasiùyati ..
     te ÷aptàþ pathi gacchantãü gaïgàü dçùñvà saridvaràm .
     åcustàü praõatàþ sarve ÷aptàü cintàturàü nadãm ..
     bhaviùyàmo vayaü devi ! kathaü devàþ sudhà÷anàþ .
     mànuùàõà¤ca jañhare cinteyaü mahatã hi naþ ..
     tasmàttvaü mànuùã bhåtvà janayàsmàn saridvare ! .
     ÷antanurnàma ràjarùistasya bhàryà bhavànadhe ! ..
     jàtàn jàtàn jale càsmàn nikùipasva suràpage ! .
     evaü ÷àpavinirmokùo bhavità nàtra saü÷ayaþ ..
     tathetyuktà÷ca te sarve jagmurlokaü svakaü punaþ .
     gaïgàpi nirgatà devã cintyamànà punaþ punaþ ..>%) yoktram . ràjà . iti medinã . se, 6 .. dhanàdhipaþ . iti vi÷vaþ .. sàdhuþ . iti ÷abdaratnàvalã .. pãtamudgaþ . vçkùaþ . iti hemacandraþ .. puùkariõã . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. ÷ivaþ . såryaþ . ityanekàrthakoùaþ .. (viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 87 .
     %<vasuprado vàsudevo vasurvasumanà hariþ ..>%
     %<vasanti bhåtànyatra eteùu svayamapãti vasuþ .>% iti tatra ÷àïkarabhàùyam ..) kulãnakàyasthasya paddhativi÷eùaþ . yathà ÷ådràõàü nàmakaraõe vasughoùàdipaddhatiyuktanàmatva¤ca bodhyam . ityudvàhatattvam .. aùñasaükhyà . yathà --
     %<yugmàgnikçtabhåtàni ùaõmunyorvasurandhrayoþ ..>% iti tithyàditattvam .. (vakulaþ . bçhadvola sarãti ca khyàtaþ . asya paryàyo yathà --
     %<÷ivamallã pà÷upata ekàùñhãlo vuko vasuþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<vasuþ>#, strã, (vas + uþ .) dãptiþ . vçddhauùadham . iti ÷abdaratnàvalã .. (dakùasya kanyàvi÷eùaþ . sà tu dharmasya patnãnàmanyatamà . iti viùõupuràõam . 1 . 15 . 105 ..)

#<vasuþ>#, tri, (vas + uþ .) madhuram . ÷uùkam . iti hemacandraþ ..

#<vasukaü>#, klã, (vasuvat kàyatãti . kai + kaþ .) sàmbharilavaõam . ityamaraþ .. pàü÷avam . vàståkam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vasukaþ>#, puü, (vasuþ såryastannàmnà kàyatãti . kai + àto'nupeti kaþ .) arkavçkùaþ . ityamaraþ .. ÷ivamallã . iti medinã . ke, 152 .. puùpavi÷eùaþ . sa tu ÷vetaraktabhedena dvividhaþ . tatparyàyaþ . vasuþ 2 ÷aivaþ 3 vakaþ 4 ÷ivamallikà 5 pà÷upataþ 6 ÷ivamataþ 7 sureùñaþ 8 ÷iva÷ekharaþ 9 . asya guõàþ . kañutvam . tiktatvam . uùõatvam . pàke ÷ãtatvam . dãpanatvam . ajãrõavàtagulmanà÷itvam . ÷vetasya rasàyanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (asya paryàyàntaraü yathà --
     %<vakapuùpaþ kàka÷ãrùaþ sthålapuùpaþ ÷ivapriyaþ .
     vasukaþ kàkanàmà ca vasuhaññaþ svapårakaþ ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

#<vasukãñaþ>#, puü, (vasuni dhane kãña iva pràrthakatvàt .) yàcakaþ . iti hàràvalã . 38 ..

#<vasucchidrà>#, strã, mahàmedàvçkùaþ . iti ratnamàlà ràjanirghaõña÷ca .. (tathàsyàþ paryàyo yathà --
     %<mahàmedà vasucchidrà tridantã devatàmaõiþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<vasudaþ>#, puü, (vasåni dadàtãti . dà + kaþ .) kuberaþ . iti dhanada÷abdadar÷anàt .. (yathà, harivaü÷e . 81 . 15 .
     %<sanandagopasya gçhaü vàsàya vasudopamaþ .
     avatãrya tato yànàt pravive÷a mahàbalaþ .. * ..>% vasu dhanaü dadàtãti . viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 42 .
     %<subhujo durdharo vàgmã mahendro vasudo vasuþ ..>%) dhanadàtari, tri .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 120 . 30
     %<amoghakrodhaharùasya svayaükçtyànvavekùituþ .
     àtmaprayayakoùasya vasudaiva vasundharà ..>%)

#<vasudevaþ>#, puü, (vasunà dhanena dãvyatãti . div + ac .) ÷rãkçùõajanakaþ . tatparyàyaþ . thyànakadundubhiþ 2 . ityamaraþ .. ÷åraþ 3 kçùõapità 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. asya vivaraõaü yathà -- nàràyaõa uvàca .
     %<ka÷yapo vasudeva÷ca devamàtà ca devakã .
     pårbapuõyaphalenaiva saüpràpa ÷rãhariü sutam ..
     devamãóhànmàriùàyàü vasudevo mahànabhåt .
     ànaka¤ca mahàhçùñàþ ÷rãharerjanaka¤ca tam .
     santaþ puràtanàstena vadantyànakadundubhim ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 7 adhyàyaþ vahnipuràõa¤ca .. (svanàmakhyàtaþ kaliyugaràjavi÷aùasya devabhåteramàtyaþ . sa tu devabhåtiü nihatya svayaü ràjya¤cakàra . yathà, bhàgavate . 12 . 1 . 18 .
     %<÷uïgaü hatvà devabhåtiü kaõvo'màtyastu kàminam .
     svayaü kariùyate ràjyaü vasudevo mahàmatiþ ..>% vasavo devatà yasya . dhaniùñhànakùatre, klã . yathà, varàhasaühitàyàm . 7 . 11 .
     %<ghorà ÷ravaõastvàùñraü vasudevaü vàruõa¤caiva ..>%)

#<vasudevatà>#, strã, (vasavo devatà yasyàþ .) dhaniùñhànakùatram . iti hemacandraþ . 2 . 28 .. (yathà, harivaü÷e . 122 . 35 .
     %<devapatnyastathaivànyà devà÷ca vasudevatà ..>%)

#<vasudevabhåþ>#, puü, (vasudevàt bhavatãti . bhå + kvip .) ÷rãkçùõaþ . iti hemacandraþ . 3 . 361 ..

#<vasudhà>#, strã, (vasåni ratnàni dadhàti dhàrayatãti . dhà + kaþ . suvarõàdãnàmàkaratvàt tathàtvam .) pçthivã . ityamaraþ .. (yathà, sàhityadapaõe 10 paricchede .
     %<ràjye sàraü vasudhà vasudhàyàü puraü pure saudham .
     saudhe talpaü talpe varàïganà sarvasvam .. * ..>% vasudhanaü dadhàti datte iti . dhà + kvip . dhanadàtari, tri . yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 27 . 15 .
     %<vasu÷cetiùñho vasudhàtama÷ca ..>% %<vasudhàtamaþ vasånàü dhanànàü dàtçtamaþ . kvibantàt tamap .>% iti tadbhàùye mahãdharaþ ..)

#<vasudhàkharjårikà>#, strã, (vasudhàjàtà kharjårikà .) bhåkharjårikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vasudhàrà>#, strã, (vasuvat ratnasyeva dhàrà ya÷o yasyàþ .) jina÷aktivi÷eùaþ . tatparyàyaþ . tàrà 2 mahà÷rãþ 3 oïkàrà 4 svàhà 5 ÷rãþ 6 manoramà 7 tàriõã 8 jayà 9 anantà 10 ÷ivà 11 loke÷varà 12 àtmajà 13 khadåravàsinã 14 bhadrà 15 vai÷và 16 nãlasarasvatã 17 ÷aïkhinã 18 mahàtàrà 19 dhanaüdadà 20 trilocanà 21 alocanà 12 . iti hemacandraþ .. (vasånàü ratnànàü dhàrà santatiryatra .) kuberapurã . iti ÷abdamàlà .. (tãrthavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 82 . 72 .
     %<tato gaccheta dharmaj¤a ! vasudhàràmabhiùñutàm .
     gamanàdeva tasyàü hi hayamedhamavàpnuyàt .. * ..>% vaso÷cediràjasya priyà dhàrà . yadbà --
     %<vasu dravyaü ghçtamàjyamasçtaü havikàmikam .
     tasya dhàrà sadà deyà vasordhàrà hi sà matà ..>% iti devãpuràõoktavacanàt vasuno ghçtasya dhàrà .) vçddhi÷ràddhapårbakartavyacediràjavasådde÷yakakuóyalagnaghçtadhàrà . yathà . chandogapari÷iùñe kàtyàyanaþ .
     %<kuóyalagnàü vasordhàràü saptavàràn pçtena tu .
     kàrayet pa¤cavàràn và nàtinãcàü na cocchritàm ..
     àyuùmàniti ÷àntyarthaü japtvà tatra samàhitaþ .
     ùaóbhyaþ pitçbhyastadanu ÷ràddhadànamupakramet ..>% vaso÷cediràjasya vasordhàràmiti vasordhàràdhipàtenetyàdidar÷anàt aluksamàsenaiva prayogaþ kartavyaþ . iti ÷ràddhatattvam .. * .. sàmagànàü tatpàtanamantro yathà --
     %<yadbarco hiraõyasya yadvà varco gavàmuta .
     satyasya brahmaõo varcastena màüsaü sçjàmasi ..>% yajuùàü yathà . %<vasoþ pavitramasi ÷ataghàraü vasoþ pavitramasi sahasradhàraü devastvà savità punàtu vasoþ pavitreõa ÷atadhàreõa sutvà kàmadhukùva .>% iti ÷ràddhaprayogatattvam .. * .. çgvedinàü yathà .
     apasa÷cara àgacchantã bhåridhàre payasvatã ghçtapraghàte sukçte ÷ucivrate . ràjambha yasya yasya bhuvanasya rodasã àsma raita si¤citaü yanmanukçtam . 1 .
     anyà iva vanuttame tavàsu¤janà abhicàkasãmi . yatra somaþ ÷råyate yatra yaj¤o pañhate ghçtasya dhàrà madhumaplu vadhante .. 2 ..
     ghçtavatã bhuvanànàmabhi÷riyorvã pçthvã madhudughe supe÷asà dyàvà pçthivã varuõasya dharmaõà viùkabhite ajare bhåri retasà .. 3 ..
     ÷atadhàramutsamãkùamàõaü vipa÷citaü pitaraü rukthànà abhimadanta pitrorupasthetaü rodasã pipçtaü satyavàcam .. 4 ..
     ÷atadhàraü vàyumarkaùarciùaü nçcakùuùeste'bhicakùate haviþ . ye ca praõanti prayacchanti saïgameti duduhe saptadhàram .. 5 ..
     vasoþ pavitramasi ÷atadhàraü vasoþ pavitramasi sahasradhàraü devastvà savità punàtu . vasoþ pavitreõa ÷ataghàreõa sutvà kàmadhukùva .. 6 ..
     murdhànandivoratiü pçthivyà vai÷vànara mçta àjàmagniü kaviü samràjamatithiü janànàmàsannàþ pàtraü javayanta devàþ svàhà .. 7 .. ityetairmantraiþ saptaghçtadhàrà dadyàt . iti kàlesiþ .. * .. vi÷eùavasudhàrà yathà --
     %<nyånà yà bahate dhàrà mànàt sarpirna sà ÷ubhà .
     nàdhikà ÷asyate vipra durbhikùakalikàrikà ..
     truñyate bahamànà yà ÷amate ca hutà÷anam .
     savarõà hemavarõà ca dhàrà ràjyavivçddhaye ..
     santatà patate yà tu tanotãva ca pàvakam .
     tanoti nçparàùñra¤ca vasordhàrà na saü÷ayaþ ..
     sugandhi svacchavimalaü kçmikãñavivarjitam .
     ÷asyate ca vasordhàrà yà sarpirgavyapåjità ..
     abhàvàt gavalàjaü và hotavyantu su÷obhanam .
     ghçtaraudrapayodhàrà sarvapãóànivàriõã ..
     vasu dravyaü ghçtamàjyamasçtaü havikàmikam .
     tasya dhàrà sadà deyà vasordhàrà hi sà matà ..
     vasunà svargakàmena dakùeõa ca mahàtmanà .
     mayà ca viùõunà ÷akra rudreõa ca sahomayà ..
     àtmàna¤ca svaråpeõa dhàràyàntu prapàditam .
     devã sànnidhyamàyàtà sarvakàmapradàyikà ..
     tasmàttvamapi ràjendra ! varordhàràü prapàtaya .
     nàtaþ parataraü puõyaü vidyate nçpasattama ! ..
     vasordhàràpradànasya ekàhamapi yadbhavet .
     nçpeõàyuùakàmeõa puttra ràjyajigãùuõà .
     deyà dhàrà sadà vatsa ! ripunà÷àya buddhiman ..
     dravyàbhàve ghçtàbhàve nçpa taskaraje bhaye .
     yadi no vahate dhàrà tadà chidraü na vidyate ..
     mahàà÷vinamàse tu aùñamãnavamãùu ca .
     kàrtikyàü màghacaitretu citràyàü rohiõãùu ca ..
     vai÷àkhyàntu pradàtavyà jyaiùñhyàü jyeùñhasya sattama ! .
     àùàóhadvàda÷ãhomaü aùñabhã pårõimà nabhe ..
     nabhasye rohiõã vatsa ! caturthyàü dbàda÷ãdine .
     saükràntiùu ca sarvàsu guru÷auribhavàsu ca ..
     candrasåryoparàgeùu pratiùñhàyaj¤akarmaõi .
     ÷akrocchraye pradàtavyà janmapuùpàbhiùecane ..
     màrge vratanibandhe tu ÷ubhe vàkye tu dar÷ane .
     grahakçtyopasargeùu dhàrà devyàþ ÷ubhàvahàþ ..
     evaü yo vàhayeddhàràþ ÷àstradçùñena karmaõà .
     tasya bhåþ siddhyate sarvà sanàgà sahasàgarà ..>% iti devãpuràõe vasordharànàma 35 adhyàyaþ ..

#<vasundharà>#, strã, (vasåni dhàrayatãti . dhç +
     %<saüj¤àyàü bhçtévçjidhàrisahitapidamaþ . 3 .>% 2 . 46 . iti khac . khaci hrasvaþ . 6 . 4 . 94 . iti hrasvaþ . %<arurdbiùadajantasya mum .>% 6 . 3 . 67 . iti mum . .) pçthivã . ityamaraþ .. (yathà, viùõupuràõe . 1 . 4 . 11 .
     %<nirãkùya taü tadà devã pàtàlatalamàgatam .
     tuùñàva praõatà bhåtvà bhaktinamrà vasundharà ..>% ÷aphalkasya kanyà . yathà, harivaü÷e . 38 . 53 .
     %<vi÷rutà ÷àmbamahiùã kanyà càsya vasundharà .
     råpayauvanasampannà sarvasattvamanoharà ..>% puü, plakùadbãpasya varùapuruùabhedaþ . yathà, bhàgavate . 5 . 20 . 11 . %<plakùavarùapuruùàþ ÷rutidharavãryadharavasundhareùundharasaüj¤à bhagavantaü vedamayaü somamàtmànaü vedena yajante ..>%)

#<vasupràõaþ>#, puü, (vasu dãptiþ pràõà ivàsya .) agniþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vasumatã>#, strã, (vasåni dhanaratnàni santyasyà iti . vasu + matup . ïãp .) pçthivã . ityamaraþ .. (yathà, raghau . 8 . 83 . tadalaü taüdapàyacintayà vipadutpattimatàmupasthità . vasudheyamavekùya tàü tvayà vasumatyà hi nçpàþ kalatriõaþ ..)

#<vasurociþ>#, [s] klã, (vasavaþ rocante asminniti . ruca dãptau + %<vasau ruceþ saüj¤àyàm .>% uõàø 2 . 112 . iti isin .) yaj¤aþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

@<[Page 4,308b]>@
#<vasulaþ>#, puü, (vasu dãptiü làti gçhõàtãti . là + kaþ .) devatà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vasu÷reùñhaü>#, klã, (vasunà dãptyà ÷reùñham .) råpyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vasusenaþ>#, puü, karõaràjaþ . iti trikàõóa÷eùaþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 67 . 140 .
     %<ràdhàyàþ kalpayàmàsa puttraü so'dhirathastadà .
     cakraturnàmadheya¤ca tasya bàlasya tàbubhau .
     dampatã vasuseneti dikùu sarvàsu vi÷rutam ..>% kvacit vasuùeõeti pàñhaþ ..)

#<vasusthalã>#, strã, (vasånàü dhanànàü sthalã .) kuberapurã . iti ÷abdamàlà ..

#<vasuhaññaþ>#, puü, (vasånàü dãptãnàü hañña iva .) vakavçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<vasuhaññakaþ>#, puü, (vasuhañña + svàrthe kan .) vakavçkùaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<vasåkaü>#, klã, sàmbharilavaõam . iti hemacandraþ .. vakapuùpam . iti dviråpakoùaþ ..

#<vaska>#, ïa gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-sakaø-señ .) dantyamadhya iti durgasiühaþ .. kvipi vak . mårdhanyamadhya ityeke . kvipi vañ . ïa, vaskate . iti durgàdàsaþ ..

#<vaskaþ>#, puü, (vask + bhàve gha¤ .) adhyavasàyaþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<vaskayaþ>#, puü, (vaskate iti . vaska gatau + bàhulakàt ayan .) ekahàyano vatsaþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<vaskayanã>#, strã, (vaskaya ekahàyano batsaþ . tena nãyate iti . nã + kvip . ïãù .) ciraprasåtà gauþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ .. asyà dugdhaguõàþ .
     %<vaskayinyàstridoùaghnaü tarpaõaü balakçt payaþ .>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<vaskaràñikà>#, strã, vç÷cikaþ . iti hàràvalã ..

#<vasta>#, ka ïa vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøàtmaø-sakaø-señ .) ka ïa, vastayate . gatihiüsàyàcaneùviti ramànàthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<va(ba)staþ>#, puü, (vastyate yaj¤àrthaü vadhyate iti . vasta + karmaõi gha¤ .) chàgaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 76 .. (yathà, màrkaõóeye . 43 . 12 .
     %<yasya vastasamo gandho gàtre ÷avasamo'pi và .
     tasyàrdhamàsikaü j¤eyaü yogino nçpa ! jãvitam ..>%)

#<vastakaü>#, klã, kçtrimalavaõam . iti hemacandraþ ..

#<vastakarõaþ>#, puü, (vastasya chàgasya karõàkçtiþ patràvacchede astyasyeti . vastakarõa + ar÷aàditvàdac .) ÷àlavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vastagandhà>#, strã, (vastasya gandha iva gandho yasyàþ .) iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vastamodà>#, strã, (vastaü chàgaü modayatãti . mud + õic + aõ .) ajamodà . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 4,308c]>@
#<vastayaþ>#, puü strã bhåmni, (vas + %<vasestiþ .>% uõàø 4 . 179 . iti tiþ bahuvacanànto'yam .) vastrasya da÷àþ . yathà, amaraþ . 2 . 6 . 114 .
     %<striyàü bahutve vastrasya da÷àþ syurvastayo dvayoþ ..>%

#<vastàntrã>#, strã, (vastasyeva antramasyàþ . gauràditvàt ïãù .) chagalàntrãkùupaþ . tatparyàyaþ . vçùagandhàkhyà 2 meùàntrã 3 vçùapatrikà 4 ajàntrã 5 vokaóã 6 . asyà guõàþ . kañurasatvam . kàsadoùavinà÷itvam . bãjadàtçtvam . garbhajanakatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vastiþ>#, puü, strã, (vasati måtràdikamatra . vas + %<vasestiþ .>% uõàø 4 . 179 . iti tiþ .) nàbheradhobhàgaþ . ityamaraþ .. vaste àcchàdayati måtrà÷ayapuñaü vastiþ . vasa la stçtau nàmnãti tik . måtrà÷ayapuño vastiriti ratnamàlà . iti taññãkàyàü bharataþ .. * .. atha vastividhiþ .
     %<vastirdvidhànuvàsàkhyo niråha÷ca tataþ paraþ .
     yaþ snehairdãyate sa syàdanuvàsananàmakaþ ..
     kaùàyakùàratailairyo niråhaþ sa nigadyate .
     vastibhirdãyate yasmàt tasmàdbastiriti smçtaþ ..>% vastibhiþ mçgàdãnàü måtrà÷ayaiþ .
     %<tatrànuvàsanàkhyo hi vastiryaþ so'tra kathyate .
     anuvàsanabheda÷ca màtràvastirudãritaþ ..
     paladvayaü tasya màtrà tasmàdardhàpi và bhavet .
     anuvàsyastu råkùaþ syàttãkùõàgniþ kevalànilã ..
     nànuvàsyastu kuùñhã syànmehã sthålastathodarã .
     nàsthàpyà nànuvàsyàþ syurajãrõonmàdatçóyutàþ ..
     ÷othamårchàrucibhaya÷vàsakàsakùayàturàþ .
     netraü kàryaü suvarõàdidhàtubhirvçkùaveõubhiþ .
     nalairdantairviùàõàgrairmaõibhirvà vidhãyate ..>% netraü nàóã . tathà ca vi÷vaprakà÷e . netraü pathi guõe vastre tarumåle vilocane . netrabandhe ca nàóyà¤ca netro netari bhedavaditi ..
     %<ekavarùàttu ùaóvarùaü yàvanmànaü ùaóaïgulam .
     tato dbàda÷akaü yàvanmànaü syàdaùñasaümitam ..
     tataþ paraü dvàda÷abhiraïgulairnetradãrghatà .
     mudgacchidraü kalàyàbhaü chidraü kolàsthirandhrakam ..
     yathàsaükhyaü bhavennetraü ÷lakùõaü gopucchasannibham ..>% måle sthålam . tataþ kramàt kç÷am . mudgacchidràdipramàõaü netraü krameõa ùaóvarùàya dvàda÷avarùàya tadårdhavarùàya j¤eyam .
     %<àturàïguùñhamànena måle sthålaü vidhãyate .
     kaniùñhikàparãõàhamagre ca guñikàmukham ..>% pariõàho'tra sthaulyam . tanmåle karõike dve ca kàrye bhàgàccaturthakàt . karõikà gavàdikarõavat . karõikà chatràkàrà gudàdhikàntaþprave÷arodhinã karõiketi . karõikàkàratvàt karõiketi kathyate .
     %<yojayettatra vasti¤ca bandhadvayavidhànataþ .
     mçgàja÷åkaragavàü mahiùasyàpi và bhavet ..>% vastiriti ÷eùaþ .
     %<måtrako yasya vastistu tadalàbhe tu carmajaþ .
     kaùàyaraktaþ samçdurvastiþsnigdho dçóho hitaþ ..
     vraõavastestu netraü syàt ÷lakùõamaùñàïgulonmitam .
     mudgacchidraü gçdhrapakùanàlikàpariõàhi ca ..
     ÷arãropacayaü varõaü balamàrogyamàyuùaþ .
     kurute parivçddhi¤ca vastiþ samyagupàsitaþ ..
     divà ÷ãte vasante ca snehavastiþ pradãyate .
     grãùmavarùà÷aratkàle ràtrau syàdanuvàsanam .
     bavàtisnigdhama÷anaü bhojayitvànuvàsayet .
     madaü mårchà¤ca janayet dbidhà snehaprayojitaþ ..>% dvidhàbhàjane vastau ca .
     %<råkùaü bhuktavato'tyantaü balaü varõa¤ca hàpayet .
     yuktasne hamato jantuü bhojayitvànuvàsayet ..>% yuktasnehaü yathocitasnehaü bhojyaü bhojayitvà ityarthaþ .
     %<hãnamàtràvubhau vastã nàtikàryakarau smçtau .
     atimàtrau tathànàhaklamàtisàrakàrakau ..>% ubhau vastã anuvàsananiråhàkhyau .
     %<uttamà syàt palaiþ ùaóbhirmadhyamà syàt palaistribhiþ .
     paladvayena hãnà syàduktà màtrànuvàsane .. * ..>% atha snehavastiþ .
     %<÷atàhvàsaindhavàbhyàü ca deyaü snehe ca cårõakam .
     tanmàtrottamamadhyàntyàþ ùañcaturdvayamàùakaiþ ..
     virecanàt saptaràtre gate jàtabalàya ca .
     bhuktànnàyànuvàsyàya vastirdeyo'nuvàsanaþ ..
     athànuvàsyaü svabhyaktamuùõàmbusveditaü ÷anaiþ .
     bhojayitvà yathà÷àstraü kçtaü caükramaõaü tataþ ..
     utsçùñànilaviõmåtraü yojayet snehavastinà ..>% uùõàmbasveditaü uùõàmbunà snàpitam .
     %<suptasya vàmapàr÷vena vàmajaïghàprasàriõaþ .
     ku¤citàparajaïghasya netraü snigdhe gude nyaset ..
     årdhvaü vastimukhaü måtrairvàmahastena dhàrayet .
     pãóayeddakùiõenaiva madhyavegena dhãradhãþ ..
     jçmbhàkàsakùavàdãü÷ca vastikàle na kàrayet .
     triü÷anmàtràmitaþ kàlaþ prokto vastestu pãóane ..
     tataþ praõihite snehe uttàno vàk÷ataü bhavet .
     svajànunaþ karàvartaü kuryàcchoñikayà yutam ..
     eùà màtrà bhavedekà sarvatraivaiùa ni÷cayaþ .
     nimeùonmeùaõaü puüsàmaïgulyà choñikàtha và ..
     gurvakùaroccàraõaü và vàïmàtreyaü smçtà budhaiþ .
     prasàritaiþ sarvagàtrairyathàvãryaü prasarpati ..>% yathàvãryaü snehàdi .
     %<tàóayettalayorenaü trãüstrãn vàràn ÷anaiþ ÷anaiþ .
     sphico÷caiva tathà ÷roõãü ÷ayyà¤caivotkùipettataþ ..
     sphico÷cainaü svapàrùõibhyàü pårvavattàóayedbudhaþ .
     ÷ayyà¤ca pàdatastasya trãn vàrànutkùipettataþ .
     jàte vidhàne tu tataþ kuryànnidràü yathàsukham ..
     sànilaþ sapurãùa÷ca snehaþ pratyeti yasya tu .
     upadravaü vinà ÷ãghraü sa samyaganuvàsitaþ ..>% upadravasthàne uùacoùàviti su÷rute pàñhaþ .
     %<jãrõànnamatha sàyàhne snehe pratyàgate punaþ .
     laghvannaü bhojayet kàmaü dãptàgnistu naro yadi ..
     anuvàsitàya deyamitare'hni sukhodakam .
     dhànya÷uõñhãkaùàyaü và snehavyàpattinà÷anam ..>% sukhodakamuùõodakam . vyàpattirvyàdhiþ .
     %<anena vidhinà ùaóvà sapta vàùñau navàpi và .
     vidheyà vastayasteùàmante caiva niråhaõam ..
     dattastu prathamo vastiþ snehayedvastivaïkùaõau .
     samyagdatto dbitãyastu mårdhasthamanilaü jayet ..
     balaü varõa¤ca janayet tçtãyastu prayojitaþ .
     caturthapa¤camau dattau snehayetàü vasàsçjã ..
     ùaùñho màüsaü snehayati saptamo meda eva ca .
     aùñamo navama÷càpi majjàna¤ca yathàkramam ..>% yathàkramamiti vacanàdaùñamo'sthi snehayet . evaü ÷ukragatàn doùàn dbiguõaþ sàdhu sàdhayet .. dviguõaþ aùñàda÷adivasàdhiko vastiþ .
     %<aùñàda÷àùñàda÷akàn vastãnàü yo niùevate .
     sa ku¤jarabalo'÷vasya raye tulyo'maraprabhaþ ..
     råkùàya bahuvàtàya snehavastiü dine dine .
     dadyàdvaidyastathànyeùàmagryàvàdhabhayàttryahàt ..
     sneho'lpamàtro råkùàõàü dãrghakàlamanatyayaþ .>% anatyayo'vàdhakaþ .
     %<tathà niråhaþ snigdhànàü malamàtraþ pra÷asyate ..
     athavà yasya tatkàlaü sneho niryàti kevalaþ .
     tasyànyo'lpataro deyo nahi snihyati tiùñhati ..>% snihyati snegdhe tiùñhati dattasneha iti ÷eùaþ .
     %<a÷uddhasya malonmi÷raþ sneho naiti yadà punaþ .
     tadàïgavedanàdhmàne ÷ålaü ÷vàsa÷ca jàyate ..
     pakvà÷aye gurutva¤ca tatra dadyànniråhaõam .
     tãkùõaü tãkùõauùadhairyuktà phalavartirhitàthavà ..
     yathànulomagovàyurmalaü sneha÷ca jàyate .
     tathà virecanaü dadyàt tãkùõaü nasyaü ca ÷asyate ..
     yasya nopadravaü kuryàt snehavastirviniþsçtaþ .
     sarvo'lpo và vçto raukùyàdupekùyaþ sa vijànatà ..
     anàyàtaü tvahoràtre snehaü saü÷odhanairharet .
     snehavastàvanàyàte nàlpaþ sneho vidhãyate ..
     guóåcyeraõóapåtãkabhàrgãvçùyàkarauhiùam .
     ÷atàvarãsahacaraü kàkanàsàü palonmitàm ..
     yavamàyàtasãkolakulatthàt prasçtonmitàt .
     caturdroõe'mbhasaþ paktvà droõa÷eùeõa tena ca ..
     pacettailàóhakaü peùyairjãvanãyaiþ palonmitaiþ .
     anuvàsanametaddhi sarvavàtavikàranut ..>% påtikaþ kara¤jaþ . rauhiùaü rohiùa iti sugandhatçõavi÷eùaþ . kàkanàsà kauyàñhoñhã . prasçtaü paladvayam .
     %<ùañsaptativyàpadastu jàyante vastikarmaõaþ .
     dåùitàt samudàyena tà÷cikitsàstu su÷rutàt ..>% samudàyena anucitanetràdisàmagryà .
     %<pànàhàravihàrà÷ca vastikarmaõi kçtsna÷aþ .
     sne hapànasamàþ kàryà nàtra kàryà vicàraõà .. * ..>% atha niråhavastividhiþ .
     %<niråhavastirbahudhà bhidyate kàraõàntaraiþ .
     taireva tasya nàmàni kçtàni munipuïgavaiþ ..>% kàraõàntaraiþ samavàyikàraõabhedaiþ .
     %<niråhasyàparaü nàma proktamàsthàpanaü budhaiþ .
     svasthànasthàpanàddoùadhàtånàü sthàpanaü matam ..
     niråhasya pramàõa¤ca prasthaþ pàdottaraü paran .
     madhyamaü prasthamuddiùñaü hãna¤ca kuóavàstrayaþ ..>% paraü ÷reùñham .
     %<atisnigdho'kliùñadoùaþ kùatoraskaþ kç÷astathà .>% akliùñadoùaþ anutkliùñadoùaþ . adattotkle÷ana iti yàvat . kùatoraskaþ uraþkùatavàn .
     %<àdhmànacchardihikvàr÷aþ ÷otha÷vàsaprapãóitaþ .
     guda÷ophàtisàràrto visåcãkuùñhasaüyutaþ ..
     garbhiõã madhumehã ca nàsthàpyà÷ca jalodarã .
     vàtavyàdhàvudàvarte vàtàsçgviùamajvare ..
     mårchàtçùõodarànàhamåtrakçcchrà÷marãùu ca .
     vçddhasçgdaramandàgniprameheùu niråhaõam ..
     ÷åle'mlapitte hçdroge yojayedbidhivadbudhaþ .
     utsçùñànilaviõmåtrasnigdhaü svinnamabhojitam ..
     madhyàhne gçhamadhye ca yathàyogyaü niråhayet .>% snigdhaü svabhyaktam . svinnaü uùõàmbusnapitam .
     %<snehavastividhànena budhaþ kuryànniråhaõam ..
     jàte niråhe ca tato bhavedutkañakàsanaþ .
     tiùñhenmuhårtamàtrantu niråhàgamanecchayà ..>% atra muhårtamàtra÷abde naitadapi bodhitam . niråhapratyàgamanakàlo muhårtamàtraþ .
     %<anàyàtaü muhårtàttu niråhaü ÷odhanairharet .
     niråhaireva matimàn kùàramåtràmlasaindhavaiþ ..
     yasya krameõa gacchanti viñpittakaphavàyavaþ .
     là ¤copajàyeta suniråóhaü tamàdi÷et ..
     viviktatà manastuùñiþ snigdhatà vyàdhinigrahaþ .
     àsthàpanasnehavastyoþ samyagdàne tu lakùaõam ..>% viviktatà dattauùadhaniþsaraõam .
     %<anena vidhinà yu¤jyànniråhaü vastidànavit .
     dbitãyaü và tçtãyaü và caturthaü và yathocitam ..
     sasneha ekaþ pavane pitte dvau payasà saha .
     kaùàyakañukà måtrà kaphe tçùõàstrayo hitàþ ..
     pitta÷leùmànilàviùñaü kùãrayåùarasaiþ kramàt .
     niråhaü bhojayitvà ca tatastamanuvàsayet ..
     sukumàrasya vçddhasya bàlasya ca mçdurhitaþ .
     vastistãkùõà prayuktà hi teùàü hanyàdbalàyuùã ..
     dadyàdutkle÷anaü pårbaü madhye doùaharaü tataþ .
     pa÷càt saü÷amanãya¤ca dadyàdbastiü vicakùaõaþ ..
     eraõóabãjaü madhukaü pippalã saindhavaü vacà .
     hapuùà phalakalka÷ca vastirutkle÷anaþ smçtaþ ..>% ityutkle÷anavastiþ .. * ..
     %<÷atàhvà madhukaü vilvaü kauñajaü phalameva ca .
     sakà¤jikaþ sagomåtro vastirdoùaharaþ smçtaþ ..>% iti doùaharavastiþ .. * ..
     %<priyaïgurmadhukaü mustà tathaiva ca rasà¤janam .
     sakùãraþ ÷asyate vastirdoùàõàü ÷amanaþ smçtaþ ..>% iti ÷amanavastiþ .. * ..
     %<triphalàkvàthagomåtrakùaudrakùàrasamàyutàþ .
     åùakàdipratãvàyà vastayo lekhanàþ smçtàþ ..>% åùakàdipratãvàyàþ åùakàdigaõavi÷eùacårõaprakùepàþ . iti lekhanavastayaþ .. * ..
     %<bçühaõadravyaniþkvàthaiþ kalkairmadhurakairyutàþ .
     sarpirmàüsarasopetà vastayo bçühaõàþ smçtàþ ..>% iti vçühaõavastayaþ .. * ..
     %<vadaryairàvatã÷elu÷àlmalãpuùpajàïkuràþ .>% airàvatã nàràïgã . ÷eluþ bahuvàraþ . kùãrasiddhàþ kùaudrayuktà nàmnà picchilasaüj¤itàþ .. ajorabhraiõarudhirairyuktà deyà vicakùaõaiþ . aja÷chàgaþ . urabhro meùaþ . eõaþ kçùõamçgaþ .
     %<màtrà pacchilavastãnàü palairdbàda÷abhirmatà ..>% iti picchilàvastayaþ .. * ..
     %<dattvàdau saindhavasyàkùaü madhunaþ prasçtidvayam .
     vinirmathya tato dadyàt snehasya prasçtitrayam ..
     ekãbhåte tataþ snehe kalkasya prasçtiü kùipet .
     saümårchite kaùàyantu catuþprasçtisammitam ..
     gçhõãyàcca tadàvàpamante dviprasçtonmitam .
     kùiptvà vimathya dadyàcca niråhaü ku÷alo bhiùak ..
     evaü prakalpito vastirdbàda÷aprasçto bhavet .
     vàte catuþpalaü kùaudraü dadyàt snehasya ùañpalam ..
     pitte catuþpalaü kùaudraü snehaü dadyàt palatrayam .
     kaphe tu ùañpalaü kùaudraü kùipet snehaü catuþpalam ..>% iti niråhamàtrà ..
     %<eraõóakvàthatulyàü÷aü madhu tailaü palàùñakam .
     ÷atapuùpàpalàrdhena saindhavàrdhena saüyutam ..
     madhutailikasaüj¤o'yaü vastirdàruviloóitaþ .
     medogulmakçmiplãhamalodàvartanà÷anaþ ..
     balavarõakara÷caiva vçùyo dãpanabçühaõaþ ..>% iti madhutailikavastiþ ..
     %<kùaudràjyakùãratailànàü prasçtaü prasçtaü bhavet .
     hapuùà saindhavàkùàü÷o vastiþ syàdyàpanaþ paraþ ..>% yàpanaþ sàrakaþ . iti yàpanavastiþ .. * ..
     %<eraõóamålaniùkvàtho madhu tailaü sasaindhavam .
     eùa yuktaratho vastiþ savacàpippalãphalaþ ..>% iti yuktarathavastiþ ..
     %<pa¤camålasya niùkvàthastailaü màgadhikà madhu .
     sasaindhavaþ sayaùñyàhvaþ siddhavastiriti smçtaþ ..>% iti siddhavastiþ ..
     %<snànamuùõodakaiþ kuryàddivàsvapnamajãrõatàm .
     varjayedaparaü sarvamàcaret snehavastivat ..>% athottaravastividhiþ .
     %<ataþ paraü pravakùyàmi vastimuttarasaüj¤itam .
     niråhàduttaro yasmàttasmàduttarasaüj¤akaþ ..
     dvàda÷àïgulakaü netraü madhye ca kçtakarõikam .
     màlatãpuùpavçntàbhaü chidraü sarùapanirgamam ..
     pa¤caviü÷ativarùàõàmadhomàtrà dvikàrùikà .
     tadårdhaü pralamàtrà ca snehasyoktà bhiùagvaraiþ ..
     atha sthàpana÷uddhasya tçptasya snànabhojanaiþ .
     sthitasya jànumàtreõa pãñhe'nviùya ÷alàkayà ..
     snigdhayà meóhramàrgantu tato netraü niyojayet .
     ÷anaiþ ÷anairghçtàbhyakte meóhrarandhre'ïgulàni ùañ ..
     tato'vapãóayedvastiü ÷anairnetraü vinirharet .
     tataþ pratyàgate snehe snehavastikramo hitaþ ..
     strãõàü kaniùñhikàsthålaü netraü kuryàdda÷àïgulam .
     muhuþ prave÷aü yojya¤ca yonyanta÷caturaïgulam ..
     dvyaïgulaü måtramàrge ca såkùmanetraü viyojayet .
     måtrakçcchravikàreùu bàlànàü tvekamaïgulam ..
     ÷anairniùkramyamàdheyaü såkùmaü netraü vicakùaõaiþ .>% màlatãpuùpavçntàbhaü netramityuktatvàt punaþ såkùma÷abdàbhidhàne bàlànàü tato'pi netrasya såkùmatàbodhanàrtham .
     %<yonimàrgeùu nàrãnàü sne hamàtrà dvipàlikà ..
     måtramàrge palonmànà bàlànà¤ca dvikàrùikã .
     uttànàyai striyai dadyàt årdhvajànvai vicakùaõaþ ..
     apratyàgacchati bhiùak vastàvuttarasaüj¤ite .
     bhåyo vastiü vidadhyàcca saüyuktaü ÷odhanairguõaiþ ..
     phalavastiü vidadhyàdvà yonimàrge dçóhaü bhiùak .
     såtrairvinirmitàü snigdhàü ÷odhanadravyasaüyutàm ..
     dahyamàne tathà vastau dadyàdvastiü vi÷àradaþ .
     kùãrivçkùakaùàyeõa payasà ÷ãtalena và ..>% dahyamàne vastau yasmin sthàne vastirdattastasmin dahyamàne .
     %<vastiþ ÷ukrarujaþ puüsàü strãõàmàrtavajà rujaþ .
     hanyàduttaravastistu nocità mehinàü kvacit ..
     samyagdattasya liïgàni vyàpadakrama eva ca .
     vasteruttarasaüj¤asya samànaþ snehavastinà .. * ..>% atha phalavartividhiþ .
     %<ghçtàbhyakte gude kùiptvà ÷lakùõà svàïguùñhasannibhà .
     malapravartinã vartiþ phalavarti÷ca sà smçtà ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. (%<caturaïgulàü veõumayãü nàóãü pratilakùaõaü kçtvà tayà vastipratikarma kuryàt . nàticoùõe ca kàle ca na ÷ãte na ca bhojite . na nidràlau ca måtràrte viùñhàrte na ca vedabhàk .. vastikarma niråha¤ca kàrayettaü nirasya ca . àdau måtraviùñhotsargaü kçtvà gudaü prakùàlya nàti ÷ithila÷ayyàyàü ÷àyayitvà vàmàïge vàmapàdaü dakùiõàïge dakùiõapàda¤ca saïkocya jaïghoparisaüsthàpya gudàbhyantare dvyaïgulamàtràü nàóãü sudhãþ sa¤càrayet . tataþ ÷anaiþ ÷anairvastiü niùpãóya dvipalaparimitatailena niråhaü kuryàt . niruhànantaraü ÷anaiþ ÷anairuttànaü ÷àyayitvà årdhvã kçtya ca pa÷càt saïkocya pàõibhiþ pa¤ca vàràn sphikpiõóàn troñayet . tataþ svasthaü kçtvà kùaõenàpyàmà÷ayaü malasthànaü bodhayati . vastyudaravàtàn doùàn nivàrayati . paõóitàstaü vastiniråhaü tadvastikarma ca viduþ .>% iti hàrãte såtrasthàne tçtãye'dhyàye ..
     %<kçtakùaõaü ÷ailavarasya ramye sthitaü dhane÷àyatanasya pàr÷ve .
     maharùisaüdhairvçtamagnive÷aþ punarvasumprà¤jaliranvapçcchat ..
     vastirnarebhyaþ kimapekùya dattaþ syàt siddhimàn kinnayanasya netram .
     kãdçk pramàõàkçti kiïguõa¤ca keùà¤ca kiü yoniguõa÷ca vastiþ ..
     niråhakarma praõidhànamàtràþ snehasya và kàþ ÷amane vidhiþ kaþ .
     ke vastayaþ keùu matà itãdaü ÷rutvottaraü pràha vaco maharùiþ ..
     samãkùya doùauùadhade÷akàlasàtmyàgnisattvaukavayobalàni .
     vastiþ prayukto niyataü guõàya syuþ sarvakarmàõi ca siddhimanti ..
     suvarõaråpyatraputàmravãtiü kàüsyàsthi÷astradrumaveõudantaiþ .
     nalairviùàõairmaõibhi÷ca taistaiþ kàryàõi netràõi sukarõikàni ..
     ùaódvàda÷àùñàïgulasammitàni ùaóviü÷atirdvàda÷avarùajànàm .
     syurmudgakarkandhusatãnavàhichidràõi vartyà pihitàni càpi ..
     yathàvayo'ïguùñhakaniùñhikàbhyàü målàgrayoþ syuþ pariõàhavanti .
     çjåni gopucchasamàkçtãni ÷lakùõàni ca syurgulikàmukhàni ..
     syàt karõikaikàgracaturthabhàge målà÷rite vastinibandhane dbe .
     jaradgavo màhiùahàriõo và syàt ÷aukaro vastirajasya vàpi ..
     dçóhastanurnaùña÷iro vigandhaþ kaùàyaraktaþ sumçduþ su÷uddhaþ .
     nçõàü vayo vãkùya yathànuråpaü netreùu yojyastu subaddhasåtraþ ..
     vasteramàve plavànàü galo và syàdaïkapàdaþ sughanaþ paño và .
     àsthàpanàrhaü puruùaü vidhij¤aþ samãkùya puõye'hani ÷uklapakùe ..
     pra÷astanakùatramuhårtayoge jãrõànnamekàgramupakrameta .
     bàlàü guóåcãü triphalàü saràsnàü dve pa¤ca måle ca palonmitàni ..
     aùñau palànyardhatulà¤ca màüsàcchàgàt pacedapsu caturtha÷eùam .
     påtaü yavànãphalavilvakuùñhavacà÷atàhvà ghanapippalãnàm ..
     kalkairguóakùaudrayutaiþ sa tailairyutaü sukhoùõaü tu picupramàõaiþ .
     guóotpalaü dbiprasçtàntu màtràü snehasya yuktyà madhusaindhavàdi ..
     prakùipya vastau mathitaü khajena subaddhamucchàmya ca nirvyalãkam .
     aïguùñhamadhyena mukhaü pidhàya netràgrasaüsthàmapanãyavartim ..
     tailàktagàtraü kçtamatra viñkaü nàti kùudhàrtaü ÷ayane manuùyam .
     same'tha vedhannata÷airasevà nàtyucchrite svàstaraõopapanne ..
     savyena pàr÷vena sukhaü ÷ayànaü kçtvarjudehaü svabhujopadhànam .
     nikuccya savyetaramasya sakthi vàmaü prasàrya praõayettatastam ..
     snigdhe gude netracaturthabhàgaü snigdhaü ÷anairmçdvçjupçùñhavaü÷am .
     akampanàvepanalàdhavàdãn pàõyorguõàü÷càpi vidar÷ayan hi ..
     prapãóya caikagrahaõena dattaü netraü ÷anaireva tato'vakarùet .
     tiryakpraõãte tu na yàti dhàrà gudavraõaþ syàccarite ca netre ..
     dattaþ ÷anairnà÷ayameti vastiþ kaõñhaü pradhàvatyatipãóita÷ca .
     ÷ãtastvatistambhakaro vidàhaü mårchà¤ca kuryàdatimàtramuùõaþ .
     snigdho'tijàóyaü pavanantu rukùastanvalpamàtrà lavaõastvayogam .
     karoti màtràbhyadhiko'tiyogaü kùàmantu sàndraþ sucireõa ceti ..
     dàhàtisàrau lavaõo'tikuryàttasmàt prayuktaü samameva dadyàt .
     pårvaü hi yojyaü madhusaindhavantu snehaü vinirmathya tato'nukalkam ..
     vimathya saüyujya punadravaistat vastau nidadhyànmathitaü khajena .
     àmà÷ayo'gnirgrahaõãguda¤ca tatpàr÷vasaüsthasya sukhopalabdhiþ ..
     lãyanta evaü valaya÷ca tasmàt savyaü ÷ayàno'rativastidànam .
     vióvàtavego yadi càrdhadatte niùkçùya datte praõayeda÷eùam ..
     uttànadehasya kçtopadhànaþ syàdvãryamàpnoti tathàsya deham .
     eko'pakarùatyanilaü svamàrgàt pittaü dvitãyastu kaphaü tçtãyaþ ..
     pratyàgate koùõajalàvasiktaþ ÷àlyannamadyàttanunà rasena .
     jãrõe tu sàyaü laghu càlpamàtraü bhukte'nubàsyaþ parivçühaõàrtham ..>%
     %<snigdhoùõa ekaþ pavane niråho dvau svàdu÷ãtau payasà ca pitte .
     trayaþ samåtràþ kañukoùõatãkùõàþ kaphe niråhà na paraü vidheyàþ ..
     rasena vàte prati bhojanaü syàt kùãreõa pitte tu kaphe ca yåùaiþ .
     tathànuvàsyeùu ca vilvatailaü syàjjãvanãyaü phalasàdhita¤ca ..>% iti carake siddhisthàne tçtãye'dhyàye ..
     %<tatra snehàdãnàü karmaõàü vastikarmapradhànatamamàhuràcàryàþ . kasmàdanekakarmakaratvàdvasteriha vastirnànàvidhadravyasaüyogàddoùàõàü saü÷odhanasaü÷amanasaügrahaõàni karoti . kùãõa÷ukraü vàjãkaroti kç÷aü bçühayati sthålaü karùayati cakùuþ prãõayati valãpalitamupahanti vayaþ sthàpati . ÷arãropacayaü varõaü balamàrogyamàyuùaþ parivçddhi¤ca karoti vastiþ samyagupàsitaþ .. tathà jvaràtãsàratimiraprati÷yàya÷irorogàdhimanthàrditàkùepakapakùàghàtaikàïgasarvàïgarogàdhmànodara÷arkarà÷ålavçddhyupadaü÷ànàhamåtrakçcchragulmavàta÷oõitavàtamåtrapurãùodàvarta÷ukràrtavastanyanà÷ahçddhanumaõyàgrahàr÷o'÷marã måóhagarbhaprabhçtiùu càtyarthamupayujyate ..>%
     tatra dvividho vastiþ nairåhikaþ snaihika÷ca . àsthàpanaü niråha ityanarthàntaram . tasya vikalpo màdhutailikaþ . tasya paryàya÷abdo yàpano yuktarathaþ siddhavastiriti . sadoùanirharaõàccharãrarogaharaõàdvà niråhaþ . vayaþ sthàpanàdàyuþsthàpanàdbàsthàpanam . màdhutailikavidhàna¤ca niråhakramacikitsite vakùyàmaþ ..
     tatra yathà pramàõaguõavihitaþ snehavastivikalpo'nuvàsanaþ pàdàvakçùñaþ . anuvasannapi na duùyatyanudivasaü dãyata ityanuvàsanaþ ..
     tasyàpi vikalpo'rdhàrdhamàtràvakçùño'parihàryomàtràvastiriti .. iti su÷rute cikit sitasthàne 35 adhyàyaþ ..
     %<ata årdhvaü pravakùyàmi vyàpadaþ snehavastijàþ .
     balavanto yadà doùàþ koùñhe syuranilàdayaþ ..
     alpavãryaü tadà snehamabhibhåya pçthagvidhàn .
     kurvantyupadradàn snehaþ sa càpi na nivartate ..
     tatra vàtàbhibhåte tu snehe mukhakaùàyatà .
     jçmbhàvàtarujàstàstà vepathurviùamajvaraþ ..
     pittàbhibhåte snehe tu mukhasya kañutà bhavet .
     dàhastçùõà jvaraþ svedo netramåtràïgapãtatà ..
     ÷leùmàbhibhåte snehe tu praseko madhuràsyatà .
     gauravaü chardirucchvàsaþ kçcchraþ ÷ãtajvaro'ruciþ ..
     tatra doùàbhibhåte tu snehe vastiü nidhàpayet .
     yathàsvaü doùa÷amanànyupayojyàni yàni ca ..
     atyà÷ite'nnàbhibhavàt sneho naiti yadà tadà .
     gururàmà÷ayaþ ÷ålaü vàyu÷càpratisa¤caraþ ..
     hçtpãóàmukhavairasyaü ÷vàso mårchà bhramo'ruciþ .
     tatràpatarpaõasyànte dãpano vidhiriùyate ..
     a÷uddhasya malonmi÷raþ sneho naiti yadà punaþ .
     tadàïgasadanàdhmàte ÷vàsaþ ÷åla¤ca jàyate ..
     pakvà÷ayagurutva¤ca tatra dadyànniråhaõam .
     atitãkùõauùadhairevaü siddha¤càpyanuvàsanam ..
     ÷uddhasya dårànusçte snehe snehasya dar÷anam .
     gàtreùu sarvendriyàõàmupalepo'vasàdanam ..
     snehagandhimukhantatra kàsa÷vàsàvarocakaþ .
     atipãóitavattatra vividhà sthàpanantathà ..
     asvinnasyàvi÷uddhasya sneho'lpaþ samprayojitaþ .
     ÷ãto mçdu÷ca nàbhyeti tato mandaü pravàhayet ..
     vibandhagauravàdhmàna÷ålàþ pakvà÷ayaü prati .
     tatràsthàpanamevà÷u prayojyaü sànuvàsanam ..
     alpaü yuktavato'lpo hi snehomandaguõastathà .
     datto naiti klamotkle÷au bhç÷aü và ratimàvahet ..
     tatra vàsthàpanaü kàryaü ÷odhanãyena vastinà .
     anvàsana¤ca snehena ÷odhanãyena ÷asyate ..
     ahoràtràdapi snehaþ pratyàgacchenna dåùyati .
     kuryàdvastiguõàü÷càpi jãrõastvalpaguõo bhavet ..
     yasya nopadravaü kuryàt sna havastiraniþsçtaþ .
     sarvo'lpo và vçto raukùyàdupekùyaþ sa vijànatà ..
     anàyàntantvahoràtràt snehaü saü÷odhanairjayet ..
     snehavastàvanàyàte nànyaþ sneho vidhãyate .
     ityuktà vyàpadaþ sarvàþ salakùaõacikitsitàþ ..>% iti ca su÷rute cikitsitasthàne 37 adhyàyaþ ..)

#<vastikarmàóhyaþ>#, puü, (vastikarmaõà tacchodhanavyàpàreõa àóhyaþ . vasti÷odhane evàsya pracurakàryakaratvàt tathàtvam .) ariùñavçkùaþ . bhåriñhà iti khyàtaþ . yathà --
     %<ariùño vastikarmàóhyo veõãraþ phenilaþ kùuõaþ ..>% iti ÷abdacandrikà ..

#<vastimalaü>#, klã, (vasternàbhyadhobhàgasya malam .) måtram . iti hemacandraþ . 3 . 297 ..

#<vastu>#, klã, (vasatãti . vasa + %<vasestun .>% uõàø 1 . 76 . iti tun .) dravyam . yathà --
     %<buddhadravyaü staupikaü syàt sattvaü dravya¤ca vastu ca ..>% iti .. (tathà, bhàgavate . 9 . 4 . 27 .
     %<gçheùu dàreùu suteùu bandhuùu dvipottamasyandanavàjivastuùu .
     akùayyaratnàbharaõàmbaràdianantakoùeùvakarodasasmatim ..>% pàtrabhåtam . yathà, raghau . 3 . 29 .
     %<athopanãtaü vidhivad vipa÷cito vininyurenaü guravo gurupriyam .
     abandhyayatnà÷ca babhåvuratra te kriyà hi vaståpahità prasãdati ..>%) padàrthaþ . yathà --
     %<bhàvaþ padàrtho dharmaþ syàt sattvaü tattva¤ca vastu ca ..>% iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, ÷akuntalàyàm 1 aïke .
     %<satàü hi sandehapadeùu vastuùu pramàõamantaþkaraõapravçttayaþ ..>%) jagati vastudvayaü bhàvo'bhàva÷ca . iti nyàya÷àstram .. saccidànandàdbayaü brahma . iti vedàntasàraþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 21 . 49 .
     %<aho vastuni màtsaryamaho bhaktiravastuni ..>% kàryam . yathà, kàmandakãyanãtisàre . 15 . 25 .
     %<vastuùva÷akyeùu samudyama÷cet ÷akyeùu mohàdasamudyama÷ca .
     ÷akyeùu kàlena samudyama÷ca tridhaiva kàryavyasanaü vadanti ..>% arthaþ . iti mallinàthaþ .. yathà, kumàre . 6 . 65 .
     %<athàïgirasamagraõyamudàharaõavastuùu .
     çùayo nodayàmàsuþ pratyuvàca sa bhådharam ..>% itivçttam . yathà, vikramorva÷yàm .
     %<ahamasyàü kàlidàsagrathitavastunà navena troñakenopasthàsye ..>%)

#<vastukaü>#, klã, (vastu + saüj¤àyàü kan .) vàståkam . iti ÷abdaratnàvalã ràjanirghaõña÷ca ..

#<vastukã>#, strã, (vastuka + gauràditvàt ïãù .) ÷vetacillã÷àkaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vastyaü>#, klã, (vas + ktin . vastirvàsastasyàü sàdhu . vasti + %<tatra sàdhuþ .>% 4 . 4 . 98 . iti yat .) gçham . ityamaraþ ..

#<vastraü>#, klã, (vasyate àcchàdyate'neneti . vasa àcchàdane + %<sarvadhàtubhyaþ ùñran .>% uõàø 4 . 158 . iti ùñran .) paridhànàdyupayuktakàrpàsàdinirmitavastu . kàpaóa iti bhàùà . tatparyàyaþ . àcchàdanam 2 vàsaþ 3 celam 4 vasanam 5 aü÷ukam 6 . ityamaraþ .. sicayaþ 7 protaþ 8 laktakaþ 9 karpañaþ 10 ÷àñhakaþ 11 ka÷ipuþ 12 . iti jañàdharaþ .. vàsanam 13 dbicayam 14 protam 15 chàdam 16 vàsam 17 . iti ÷abdaratnàvalã .. * .. asya paridhànavidhiryathà, bhçguþ .
     %<vikakùo'nuttarãya÷ca nagna÷càvastra eva ca .
     ÷rautaü smàrtaü tathà karma na nagna÷cintayedapi ..>% vikakùaþ parãdhànàsaüvçtakacchaþ . tathà ca .
     %<parãdhànàdvahiþkakùà nibaddhà hyàsurã bhavet ..>% smçtiþ .
     %<vàme pçùñhe tathà nàbhau kakùatrayamudàhçtam .
     ebhiþ kakùaiþ parãdhatte yo vipraþ sa ÷uciþ smçtaþ ..>% baudhàyanaþ .
     %<nàbhau dhçta¤ca yadvastramàcchàdayati jànunã .
     antarãyaü pra÷astaü tadacchinnamubhayostayoþ ..>% pracetàþ . da÷à nàbhau prayojayet . smçtiþ . na syàt karmaõi ka¤cukãti . uttarãyadhàraõaü copavãtavat .
     %<yathà yaj¤opavãta¤ca dhàryate ca dvijottamaiþ .
     tathà sandhàryate yatnàduttaràcchàdanaü ÷ubham ..>% iti smçteþ .. atra yathà dvijottamaiþ savyàpasavyatvàdinà upavãtaü dhàryate tathà uttaràcchàdanamapi dvijottamairiti pradar÷anamàtram . pràguktabhçguvacanena sarveùàü dvivastratàpratãteþ . pàraskaraþ . eka¤cedvàso bhavati tasya uttaràrdhena pracchàdayatãti . ityàhnikatattvam .. * .. asya dhàraõaguõàþ . yathà --
     %<kàmyaü ya÷asyamàyuùyamalakùmãghnaü praharùaõam .
     ÷rãmatpàriùadaü ÷astaü nirmalàmbaradhàraõam ..>% iti ràjavallabhaþ .. * .. api ca .
     %<snàtasyànantaraü samyagvastreõa tanumàrjanam .
     kàntipradaü ÷arãrasya kaõóåyàdoùanà÷anam ..
     kauùeyaü citravastra¤ca raktavastraü tathaiva ca .
     vàta÷leùmaharaü tattu ÷ãtakàle vidhàrayet ..>% kauùeyaü paññàmbaraü tasaravastra¤ca .
     %<medhyaü su÷ãtaü pittaghnaü kaùàyaü vastramucyate .
     taddhàrayeduùõakàle taccàpi laghu ÷asyate ..>% kaùàyaü kokacã iti loke . kaùàyaràgaraktaü và .
     %<÷uklantu ÷ubhadaü vastraü ÷ãtàtapanivàraõam .
     na coùõaü na ca và ÷ãtaü tattu varùàsu dhàrayet ..
     ya÷asyaü kàmyamàyuùyaü ÷rãmadànandavardhanam .
     tvacyaü va÷ãkaraü rucyaü navaü nirmalamambaram ..>% kàmyaü kàmoddãpakam .
     %<kadàpi na janaiþ sadbhirdhàryaü malinamambaram .
     tattu kaõóåkçmikaraü glànyalakùmãkaraü param ..>% alakùmãra÷obhà dàdidraü và . iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. (atha svapne vastràdidar÷anàt ÷ubhaphalaü yathà --
     %<kanyàü kumàrakàn gauràn ÷uklavastràn sutekùasaþ .
     yaþ pa÷yellabhate yo và chatràdar÷aviùàmiùam ..
     ÷uklàþ sumanaso vastramamedhyàlepanaü phalam ..
     yasya syàdàyuràrogyaü vittaü bahu ca so'÷nute ..>% iti vàbhañe ÷àrãrasthàne ùaùñhe'dhyàye ..) atha navavastraparãdhànadinam .
     %<brahmànuràdhavasutiùyavi÷àkhahastacitrottaràgnipavanàditirevatãùu .
     janmarkùajãvabudha÷ukradinotsavàdau dhàryaü navaü vasanamã÷varadevatuùñau ..>% iti jyotistatvam .. * .. api ca .
     %<sårye càlpadhanaü braõaþ ÷a÷idine kle÷aþ sadà bhåmije vastràõàü bahutà budhe suragurau vidyàgamaþ sampadaþ .
     nànàbhogayutaþ pramoda÷ayanaü divyàïganà bhàrgave ÷aure syuþ khalu roga÷okakalahà vastre dhçte nåtane ..>% iti karmalocanam .. * .. asya kùàrasaüyoganiùiddhadinàni yathà --
     %<mandamaïgalaùaùñhãùu dvàda÷yàü ÷ràddhavàsare .
     vastràõàü kùàrasaüyogo dahatyàsaptamaü kulam ..>% ityàhnikàcàratattvam .. taddànaphalaü yathà --
     %<vàsoda÷candrasàloktyama÷visàlokyama÷vadaþ ..>% iti ÷uddhitattvam .. api ca .
     %<dvijànàü ye tu satataü ÷ubhavastrapradà naràþ .
     vastragandhayutaþ panthàsteùàü sujala÷ãtalaþ ..>% ityàdye vahnipuràõe yama÷armilopàkhyànanàmàdhyàyaþ .. * .. tena viùõupåjàvidhiryathà --
     %<dukålapaññakauùeyavàlkakàrpàsakàdibhiþ .
     vàsobhiþ påjayedviùõuü su÷ubhairàtmanaþ priyaiþ ..>% iti tatraiva kriyàyoganàmàdhyàya÷ca .. tadgrahaõavidhiryathà . viùõudharmottaram .
     %<vastraü da÷àntamàdadyàt paridhàya tathà punaþ .
     àruhyopànahau yànamàruhyaiva ca pàduke ..>% tasyàdhipatiryathà . tatraiva .
     %<bàrhaspatyaü smçtaü vàsaþ saumyàni rajatàni ca .
     pakùiõa÷ca tathà sarve vàyavyàþ parikãrtitàþ ..>% tatpratigrahapràya÷cittaü yathà . hàrãtaþ . maõivàsogavàdãnàü pratigrahe sàvitryaùña÷ataü japet . aùñasahasraü aùñottarasahasram . iti ÷uddhitattvam .. * .. api ca . ÷rãbhagavànubàca .
     %<kàrpàsaü kàmbalaü vàlkaü kauùajaü vastramiùyate .
     tat pårbaü påjayitvaiva mantrairdevàya cotsçjet ..
     nirda÷aü malinaü jãrõaü chinnaü gàtràvaliïgitam .
     parakãyaü vàkhudaùñaü såcãvriddhaü tathoùitam .
     uptake÷aü vidhauta¤ca ÷leùmamåtràdidåùitam ..
     pradàne devatàbhya÷ca daive paitrye ca karmaõi .
     varjayet ÷àpayogena yaj¤àdàvupayojane ..>% ÷àpayogena ityatra svopayogena iti kvacit pustake pàñhaþ .
     %<uttarãyottaràsaïgau nicolo modacelakaþ .
     praridhàna¤ca pa¤caitànyasyåtàni prayojayet ..
     ÷àõavastraü nã÷àra¤ca tathevàtapavàraõam ..>% kvacit pustake ÷àõavastramityatra maõivastramiti pàñhaþ .
     %<caõóàtakaü tathà dåùyaü pa¤ca syåtànyaduùñaye .
     patàkàdhvajadaõóàdau syåtaü vastraü prayojayet ..
     anyatràvaraõàdau ca tadvinà ÷astato'pi ca .
     raktaü kauùeyavastra¤ca mahàdevyai pra÷asyate ..
     gãtaü tathaiva kauùeyaü vàsudevàya cotsçjet .
     raktantu kambalaü dadyàt ÷ivàya paramàtmane ..
     vicitraü sarvadevebhyo devãbhyo'÷uü nivedayet .
     kàrpàsaü sarvatobhadraü dadyàt sarvebhya eva tu ..
     naikàntaraktaü dadyàttu vàsudevàya celakam .
     tathà naikàntaraktantu ÷ivàya vinivedayet ..
     nãlãraktantu yadvastraü tat sarvatra vivarjitam .
     daive paitre svopayoge varjayettadvicakùaõaþ ..
     nãlãraktaü pramàdàttu yo dadyàdviùõave budhaþ .
     niùphalà tasya tatpåjà tadà bhavati bhairava ..
     vicitre vàsasi punarlagnaü nãlãvira¤jitam .
     vastrü dadyànmahàdevyai nànyasmai tu kadàcana ..
     dvipadàü bràhmaõo yadvat devànàü vàsavo yathà .
     tathà bhåùaõavargeùu vastramuttamamucyate ..
     vastreõa tràyate lajjàü vastreõa tràyate tvagham .
     vastràt syàt sarvataþ siddhi÷caturvargaprada¤ca tat ..>% iti kàlikàpuràõe 68 adhyàyaþ .. ràj¤à sadà vastràcchàdita÷arãraü kartavyam . yathà --
     %<sarvadà maïgalaü ratnaü dhàrayet saha dårvayà .
     avastràcchàditaü gàtraü na viprebhyaþ pradar÷ayet ..>% iti tatraiva 89 adhyàyaþ .. nãlavastraü paridhàya viùõupåjananiùedho yathà -- varàha uvàca .
     %<bhåùito nãlavastreõa yo hi màmupasarpati .
     varùàõà¤ca ÷ataü pa¤ca kçmirbhåtvà sa tiùñhati ..
     tasya vakùyàmi su÷roõi aparàdhavi÷odhanam .
     pràya÷cittaü vi÷àlàkùi yena mucyeta kilviùàt ..
     vrataü càndràyaõaü kçtvà vidhidçùñena karmaõà .
     mucyate kilviùàt bhåme evametanna saü÷ayaþ ..>% iti vàràhe nãlavastraparãdhànapràya÷cittanàmàdhyàyaþ .. * .. viùõupåjane raktavastraparãdhànaniùegho yathà -- varàha uvàca .
     %<raktavastreõa saüyukto yo hi màmupasarpati .
     tasyàpi ÷çõu su÷roõi karma saüsàramokùaõam ..
     rajasvalàsu nàrãùu rajo yattat pravartate .
     tenàsau rajasà spçùño karmadoùeõa jànataþ ..
     varùàõi da÷apa¤caiva vasate tatra ni÷cayaþ .
     rajo bhåtvà mahàbhàge raktavastraparàyaõaþ ..
     pràya÷cittaü pravakùyàmi tasya kàyavi÷odhanam .
     yena ÷udhyanti vai bhåme puruùàþ ÷àstravarjitàþ ..
     ekàhàraü tataþ kçtvà dinàni da÷a sapta ca .
     vàyubhakùo dinatrãõi dinamekaü jalà÷anaþ ..
     evaü sa mucyate bhåme mama vipriyakàrakaþ .
     pràya÷cittaü tataþ kçtvà mamàsau rocate saha ..
     etatte kathitaü bhåme raktavastravibhåùitam .
     pràya÷cittaü mahàbhàge sarva saüsàramokùaõam ..>% iti tatraiva raktavastraparãdhànapràya÷cittam .. paridhçtakçùõavastrasya viùõåpàsananiùedho yathà --
     %<yaþ punaþ kçùõavastreõa mama karmaparàyaõaþ .
     devi karmàõi kurvãta tasya vai patanaü ÷çõu ..
     ghuõà vai pa¤cavarùàõi kàùñhabhakùa÷ca jàyate .
     ma÷akastrãõi varùàõi kacchastrãõi ca pa¤ca ca ..
     na sa gacchati saüsàraü mama karmaparàyaõaþ .
     pàràvata÷ca jàyeta navavarùàõi pa¤ca ca ..
     jàto mamàparàdhena sitaþ pàràvato bhuvi .
     tiùñhate mama pàr÷veùu yatraivàhaü pratiùñhitaþ ..
     pràya÷cittaü pravakùyàmi tasya saüsàramokùaõam .
     yenàsau labhate siddhiü kçùõavastràparàdhataþ ..
     saptàhaü yàvakaü bhuktvà triràtraü ÷aktupiõóikàm .
     trãõi piõóàn triràtrantu evaü mucyeta kilviùàt ..
     ya etena vidhànena devi karmàõi kàrayet .
     ÷ucirbhàgavato bhåtvà mama màrgànusàrakaþ .
     na sa gacchati saüsàraü mama lokàya gacchati ..>% iti tatraiva kçùõavastraparãdhànapràya÷cittam .. paridhçtàdhautavastrasya viùõukarmakaraõaniùedho yathà -- varàha uvàca .
     %<vàsasà na ca dhautena yo me karmàõi kàrayet .
     ÷ucirbhàgavato bhåtvà mama màrgànusàrakaþ ..
     tasya doùaü pravakùyàmi aparàdhaü vasundhare .
     patanti yena saüsàraü vàsasocchiùñakàriõaþ ..
     devi bhåtvà gajonmattastiùñhatyekaü naro bhuvi .
     uùñra÷caikaü bhavejjanma janma caikaü kharastathà ..
     gomàyurekajanmà vai janma caikaü hayastathà .
     sàraïga÷caikajanmà vai mçgo bhavati caikataþ ..
     saptajanmàntaraü pa÷càttato bhavati mànuùaþ .
     madbhakta÷ca guõaj¤a÷ca mama karmaparàyaõaþ .
     niràparàdho dakùa÷ca ahaïkàravivarjitaþ ..
     dharaõyuvàca .
     ÷utametat prayatnena yattvayà samudàhçtam .
     saüsàraü vàsasocchiùñaü yena gacchanti mànavàþ ..
     pràya÷citta¤ca me bråhi sarvakarmasukhàvaham .
     kilviùàt yena mu¤canti tava karmaparàyaõaþ ..
     vàràha uvàca .
     ÷çõu tattvena me devi kathyamànaü mayànaghe .
     pràya÷cittaü pravakùyàmi mama bhaktiparàyaõaþ ..
     yàvakena dinaü trãõi piõyàkena punastrayaþ .
     kaõabhakùo dinatrãõi pàyasena dinatrayam ..
     evaü kçtvà mahàbhàge vàsasocchiùñakàriõaþ .
     aparàdhaü na vidyeta saüsàra¤ca na gacchati ..>% iti tatraiva adhautavàsaþparidhànapràya÷cittanàmàdhyàyaþ .. * .. atha parihitaparakãyavastrasya viùõupåjàdikaraõe pràya÷cittam . vàràha uvàca .
     %<yaþ pàrakyeõa vastreõa nàvadhåtena màdhavi .
     pràya÷cittã pumànmårkho mama karmaparàyaõaþ ..
     karoti mama karmàõi spçùñvà te màü tamaþsthitaþ .
     mçgo vai jàyate devi varùàõi trãõi sapta ca ..
     hãnapàdena jàyeta caikajanma vasundhare .
     mårkha÷ca krodhana÷caiva madbhakta÷caiva jàyate ..
     tasya vakùyàmi su÷roõi pràya÷cittaü mahaujasam .
     yena gacchati saüsàraü mama bhakto vyavasthitaþ ..
     aùñabhaktaü tataþ kçtvà mama karmaparàyaõaþ .
     màghasyaiva tu màsasya ÷uklapakùasya dbàda÷ã ..
     tiùñhejjalà÷aye tatra kùànto dànto jitendriyaþ .
     ananyamànaso bhåtvà mama cintàparàyaõaþ ..
     prabhàtàyàntu ÷arvaryàü udite ca divàkare .
     pa¤cagavyaü tataþ pãtvà ÷ãghraü mucyeta kilviùàt ..
     ya etena vidhànena pràya÷cittaü samàcaret .
     sarvapàpavinirmukto mama lokàya gacchati ..>% iti vàràhe parakãyavastraparãdhànapràya÷cittanàmàdhyàyaþ .. * .. kà¤cananirmitavastrapramàõaü yathà --
     %<yàvat kà¤canavastràõàü vàhikà gopakanyakàþ .
     kà÷cittatràyayuþ ÷ãghraü yatra candràvalã mudà ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 28 adhyàyaþ ..
     %<àsanaü vasanaü ÷ayyà jàyàpatyaü kamaõóaluþ .
     àtmanaþ ÷uciretàni na pareùàü kadàcana ..>% ãùaddhautàdivastrasya pa÷cimàgràdiprasàritavastrasya ca adhautatvaü yathà --
     %<ãùaddhautaü striyà dhautaü yaddhautaü rajakena tu .
     adhautaü tadvijànãyàdda÷à dakùiõapa÷cime ..>% iti karmalocanam .. * .. satyatapàþ .
     %<pràgagramudagagraü và dhautaü vastraü prasàrayet .
     pa÷cimàgraü dakùiõàgraü punaþ prakùàlanàt ÷uci ..>% atràgraü da÷à vçkùavat .. * .. pracetàþ .
     %<svayaü dhautena kartavyà kriyà dharmyà vipa÷cità .
     na ca ràjakadhautena nàdhautena bhavet kvacit ..
     puttramitrakalatreõa svajàtibàndhavena ca .
     dàsavargeõa yaddhautaü tat pavitramiti sthitiþ ..>% snànottaraü uùõãùavastrasya dhàryatvaü yathà . uùõãùadhàraõaü ÷irojalàpanayanàya . tena tadanantaraü na dhàryam . tathà mahàbhàratam .
     %<àplutaþ sàdhivàsena jalena ca sugandhinà .
     ràjahaüsanibhaü pràpya uùõãùaü ÷ithilàrpitam .
     jalakùayanimittaü vai veùñayàmàsa mårdhani ..>% ÷ithilàrpitaü agàóhabaddham .. * .. niùiddhavastràõi yathà . bhàrate .
     %<na syåtena na dagdhena pàrakyeõa vi÷eùataþ .
     måùikotkãrõajãrõena karma kuryàdvicakùaõaþ ..>% nàrasiühe .
     %<na raktamulvaõaü vàso na nãla¤ca pra÷asyate .
     malàkta¤ca da÷àhãnaü varjayedambaraü budhaþ ..>% ulvaõaü utkañaraktavi÷eùam . àcàraratne u÷anàþ .
     %<da÷àhãnena vastreõa kuryàt karmàõyabhàvataþ .>% viùõudharmottare .
     %<vastraü nànyadhçtaü dhàryaü na raktaü malinaü tathà .
     jãrõaü vàpada÷a¤caiva ÷vetaü dhàryaü prayatnataþ ..
     upànahaü nànyadhçtaü brahmasåtra¤ca dhàrayet .
     na jãrõamalavadvàso bhavecca vibhave sati ..>% yogiyàj¤avalkyaþ .
     %<snàtvaivaü vàsasã dhaute aklinne paridhàya ca .
     prakùàlyoråmçdadbhi÷ca hastau prakùàlayettataþ ..
     abhàve dhautavastràõàü ÷àõakùaumàvikàni ca .
     kutapo yogapaññaü và dbirvàsà yena và bhavet ..
     adhautena ca vastreõa nityanaimittikãü kriyàm .
     kurvan phalaü na càpnoti dattaü bhavati niùphalam ..>% kutapo nepàlakambalaþ .. * .. tarpaõàt pårbaü snànavastraniùpãóananiùedho yathà --
     %<niùpãóayati yaþ pårbaü snànavastrantu tarpaõàt .
     nirà÷àstasya gacchanti devàþ pitçgaõaiþ saha ..>% yàvàliþ .
     %<snànaü kçtvàrdravàsàstu viõmåtraü kurute yadi .
     pràõàyàmatrayaü kçtvà punaþ snànena ÷uddhyati .. * ..
     nàrdrameka¤ca vasanaü paridadhyàt katha¤cana ..>% hàrãtaþ . àrdra¤ca saptavàtahatamapi ÷uddhamiti .. * .. madanapàrijàte pàraskaraþ . eka¤cedvàso bhavati tasyottaràrdhena pracchàdayatãti . ityàhnikatattvam .. * .. saükràntyàdau vastraniùpãóananiùedho yathà . ùañtriü÷anmatanigamau .
     %<saükràntyàü pa¤cada÷yà¤ca dvàda÷yàü ÷ràddhavàsare .
     vastraü na pãóatettatra na ca kùàreõa yojayet ..>% iti tithyàditattvam ..

#<vastrakuññimaü>#, klã, (vastranirmitaü kuññimamiva .) chatram . iti trikàõóa÷eùaþ .. (vastrasya kuññimaü kùudragçham .) vastragçha¤ca ..

#<vastragçhaü>#, klã, (vastranirmitaü gçham .) vastranirmita÷àlà . tàüvu iti bhàùà . tatparyàyaþ . pañavàpaþ 2 pañamayam 3 dåùyam 4 sthalam 5 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vastragranthiþ>#, puü, (vastrasya granthiþ .) paridhànavastrasya granthanam . tatparyàyaþ . uccayaþ 2 nãvã 3 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vastrapa¤jalaþ>#, puü, kolakandaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vastraputtrikà>#, strã, (vastranirmità puttrikà puttalikà .) vastranirmitaputtalikà . iti ÷abdamàlà ..

#<vastrabhåùaõaþ>#, puü, (bhåùayatãti . bhåùi + lyuþ . vastrasya bhåùaõaþ ra¤jaka ityarthaþ .) sàkaruõóavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vastrabhåùaõà>#, strã, (vastrasya bhåùaõaü ràgo yasyàþ .) ma¤jiùñhà . iti ràjanirghaõñaþ .. (guõàdayo'syà ma¤jiùñhà÷abde j¤àtavyà ..)

#<vastrayoniþ>#, strã, (vastrasya yonirutpattikàraõam .) vasanotpattikàraõam . yathà --
     %<tvakphalakçmiromàõi vastrayonirda÷a triùu ..>% ityamaraþ ..

#<vastrara¤janaþ>#, puü, (ra¤jayatãti . ra¤ja + õic + lyuþ .) vastràõàü ra¤janaþ . kusumbhaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (tathàsya paryàyaþ .
     %<syàt kusumbhaü vahni÷ikhaü vastrara¤janamityapi ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<vasnaü>#, klã, (vasa nivàse àcchàdane và + %<dhàpçvasyajyatibhyo naþ .>% uõàø 3 . 6 . iti karaõàdau yathàyathaü naþ .) vetanam . målyam . (yathà, çgvede . 4 . 24 . 9 .
     %<bhåyasà vasnamacarat kanãyo'vikrãto akàniùaü punaryan ..>%) vasanam . dravyam . iti vi÷vaþ .. dhanam . bhçtiþ . iti hemacandraþ .. (vaste àcchàdayati ÷arãramiti . kartari naþ .) tvak . ityamarañãkàyàü ràmà÷rayaþ ..

#<vasnaþ>#, puü, (vas + na .) målyam . ityamaraþ ..

#<vasnanaü>#, kañãbhåùaõam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vasnasà>#, strã, (vasnaü carma sãvyati . vasna + siva + óaþ . striyàü ñàp .) snàyuþ . ityamaraþ ..

#<va(svo)svaukasàrà>#, strã, (vasvaukeùu ratnàkareùu sàrà .) indrapurã . (yathà, raghuþ . 16 . 10 .
     %<vasvaukasàràmabhibhåya sàhaü sauràjyabaddhotsavayà vibhåtyà .
     samagra÷aktau tvayi såryavaü÷ye sati prapannà karuõàmavasthàm ..>%) indranadã . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 188 . 101 .
     %<vasvaukasàràü nalinãü narmadà¤caiva bhàrata ! ..>%) kuberapurã . (yathà, mahàbhàrate . 7 . 65 . 15 .
     %<naitàdç÷aü dçùñapårbaü kuberasadaneùvapi .
     dhana¤ca påüryamàõaü naþ kiü punarmanujeùviti .
     vyaktaü vasvokasàreyamityåcustatra vismitàþ ..>%) kuberanadã . iti hemacandraþ ..

#<vaha>#, i ka tviùi . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøparaø-akaø-señ .) i ka, vaühayati . tviùi dãptau . iti durgàdàsaþ ..

#<vaha>#, ai ¤a au pràpaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-ubhaø-dvikaø-aniñ .) pràpaõamiha ¤yantasya råpam . ai, uhyàt . ¤a, vahati vahate bhàraü gràmaü janaþ pràpayatãtyarthaþ . au, avàkùãt . arthàntare akarmako'yam . yathà . jambåþ saridvahati sãmani kambukaõñhãti naiùadhe . mandaü marudbahati garjati vàrivàhaþ . iti mahànàñake . vavàha raktaü puruùàstato jàtàþ sahasra÷aþ . ityàdi siddhyarthamoùñhyàdi¤ca vahadhàtuü manyete varõade÷a÷araõadevau . vastutastu bahvàdyasammatatvàdevoùñhyàdiranenopekùitaþ . vavàha iti caõóãprayogasya tu vàha ïa yatne ityasmàt gaõakçtànityatvàt parasmaipadasiddhiþ . anekàrthatvàt susràva ityarthaþ . athavà vava ityàha ityeva vyàkhyànam . iti durgàdàsaþ ..

#<vahaþ>#, puü, (vahati yugamaneneti . vaha + %<gocarasa¤careti .>% 3 . 3 . 119 . iti ghapratyayena sàdhu .) vçùaskandhaprade÷aþ . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 4 . 2 . 21 .
     %<yasya bàhå samau dãrdhau jyàghàtakañhinatvacau .
     dakùiõe caiva savye ca gavàmiva vahaþ kçtaþ ..>% vahatãti . vah + ac .) ghoñakaþ . vàyuþ . iti medinã . he, 8 .. panthàþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. nadaþ . iti hemacandraþ .. (vàhake, tri . yathà, manuþ . 1 . 76 .
     %<àkà÷àttu vikurvàõàt sarvagandhavahaþ ÷uciþ .
     balavàn jàyate vàyuþ sa vai spar÷aguõo mataþ ..>%)

#<vahataþ>#, puü, (vahatãti . vah + atac .) vçùaþ . pànthaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<vahatiþ>#, puü, (vahatãti . vah + %<vahivasyartibhya÷cit .>% uõàø 4 . 60 . iti atiþ .) vàyuþ . ityuõàdikoùaþ . gauþ . sacivaþ . iti medinã . te, 148 ..

#<vahatã>#, strã, (vahatãti . vah + ati . và ïãù .) nadã . iti kecit ..

#<vahatuþ>#, puü, (vah + %<edhivahyo÷catuþ .>% uõàø 1 . 79 . iti catuþ .) pathikaþ . vçùabhaþ . iti medinã . te, 149 .. (vivàhakàle kanyàyai deyavastu . yathà, çgvede . 10 . 85 . 13 .
     %<såryàyà vahatuþ pràgàt savitàyamavàsçjat .>%
     %<vahatuþ kanyàpriyàrthaü dàtavyo gavàdipadàrthaþ .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. vivàhaþ . yathà, çgvede . 10 . 85 . 14 .
     %<yada÷vinà pçcchamànà vayàtaü tricakreõa vahatuü såryàyàþ ..>% %<såryàyà vahatu vivàhamityarthaþ .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. vahanakàraõe, tri . yathà, çgvede . 7 . 1 . 17 .
     %<ubhà kçõvato vahatå miyedhe .>% %<ubhau vahatå vahanahetå stotraü ÷astra¤ca kçõvataþ kurvanto miyedhe .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<vahanaü>#, klã, (uhyate'neneti . vaha + karaõe lyuñ .) hoóaþ . huóã iti bhàùà . yathà --
     %<taraõo bhelake vàriratho naustarikaþ plavaþ .
     hoóastaràndhurvahanaü vahitraü vàrvañaþ pumàn ..>% iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 25 . 45 .
     %<kùaõàntare ca baõijàmàkrandaistãvrapåritam .
     bharàdiva tadutpatya vahanaü samabhajyata ..>% vaha + bhàve lyuñ . pràpaõam . dhàraõam . yathà, mahàbhàrate . 2 . 31 . 41 .
     %<pàvanàt pàvaka÷càsi vahanàt havyavàhanaþ ..>% vahatãti . vaha + lyuþ . vàhake, tri . yathà, kathàsaritsàgare . 119 . 196 .
     %<daityànàmadhipo vimànavahanaþ sàntaþpuraþ sànugaþ ..>%)

#<vahantaþ>#, puü, (vahati vàtãti . vaha + %<tébhåvahivasãti .>% uõàø 3 . 128 . iti jhac .) vàyuþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. (uhyate iti . karmaõi jhac .) bàle, tri . ityuõàdikoùaþ ..

#<va(ba)halaþ>#, puü, (uhyate'neneti . vaha + bàhulakàt alac .) potaþ . iti hàràvalã . 142 .. dçóhe, tri . iti hemacandraþ .. (bahule ca yathà, uttaracarite . 1 .
     %<rasàvasyàþ spar÷o vapuùi vahala÷candanarasaþ ..>% yathà và prabodhacandrodaye . 1 .
     %<yena tri saptakçtvo nçpavahalavasàmàüsamastiùkapaïkapràgbhàre'kàri bhåricyutarudhirasaridvàripåre'bhiùekaþ ..>%)

#<vahalagandhaü>#, klã, (vahalaþ pracuro gandho yasya .) ÷ambaracandanam . dati ràjanirghaõñaþ ..

#<vahalacakùuþ># [s] puü, (vahalàni pracuràõi cakùuùãva puùpàõyasya .) meùa÷çïgã . iti ratnamàlà .. pustakàntare .
     %<nandãvçkùo meùa÷çïgã tathà meùavi÷ãlikà .
     cakùurvahalaü cakùu÷ca meóhra÷çïgã gçhadrumàþ ..>% ityapi pàñhaþ ..

#<vahalatvacaþ>#, puü, (vahalà dçóhà tvacà valkalaü yasya .) ÷vetalodhraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vahalà>#, strã, (vahalàni pracuràõi puùpàõi santyasyà iti . ar÷aàditvàdac .) ÷atapuùpà . iti ràjanirghaõñaþ .. sthålailà . iti bhàvaprakà÷aþ .. (asyàþ paryàyo yathà --
     %<elà tu vahalà sthålà màleyaü tàóakàphalam ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

#<vahà>#, strã, (vahatãti . vaha + ac . ñàp .) nadã . iti hemacandraþ . 4 . 146 ..

#<va(ba)hiþ>#, [s] vya, vàhyam . ityamaraþ .. (yathà, manuþ . 10 . 45 .
     %<mukhabàhårupajjànàü yà loke jàtayo bahiþ .
     mlecchavàca÷càryavàcaþ sarve te dasyavaþ smçtàþ ..>% yathà ca, ràmàyaõe . 2 . 53 . 2 .
     %<adyeyaü prathamà ràtriryàtà janapadàt bahiþ .
     yà sumantreõa rahità tàü notkaõñhitumarhasi ..>%)

#<va(ba)hiþkuñãcaraþ>#, puü, (bahiþkuñyàü caratãti . cara + ñaþ .) kulãraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vahitaþ>#, tri, (avadhãyate smeti . ava + dhà + ktaþ . avasyàto lopaþ .) avahitaþ . iti dviråpakoùaþ ..

#<vahitraü>#, klã, (vahati dravyàõãti . vaha + %<a÷itràdibhya itrotrau .>% uõàø 4 . 172 . iti itraþ .) potaþ . tatparyàyaþ . vàrvañaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, gãtagovinde . 1 . 5 .
     %<pralayapayodhijale dhçtavànasi vedaü vihitavahitracaritramakhedam ..>%)

#<vahitrakaü>#, klã, (vahitra + svàrthe kan .) jalayànam . yathà, hemacandre .
     %<sàüyàtrikaþ potabaõik yànapàtraü vahitrakam .
     vohityaü vahanaü potaþ potavàho niyàmakaþ ..>%

#<va(ba)hirdvàraü>#, klã, (vahiþsthaü dvàram .) toraõam . ityamaraþ .. (yathà --
     %<dhigastvetà vidyà dhigapi kavità dhiksujanatà vayo råpaü dhik dhigapi ca ya÷o nirdhanamataþ .
     asau jãyàdekaþ sakalaguõahãno'pi dhanavàn vahirdvàre yasmàttçõalabhasamàþ santi guõinaþ ..>% ityudbhañaþ ..)

@<[Page 4,315b]>@
#<va(ba)hirdvàraprakoùñhakaþ>#, puü, (vahirdvàrasya prakoùñhakaþ .) gçhasya dvàràdvahiþ prakoùñham . tatparyàyaþ . praghàõaþ 2 praghaõaþ 3 alindaþ 4 . ityamaraþ . 2 . 2 . 12 ..

#<va(ba)hirbhåtaþ>#, tri, (vahis + bhå + ktaþ .) vahirgataþ . vahiþ÷abdapårvakapràptyarthabhådhàtoþ kartari ktapratyayena niùpannaþ . yathà . %<pakùaviùayitàvahirbhåtasàdhyaviùavitàghañitadharmàvacchinnaprativadhyatà÷àlisaü ÷ayaþ pakùatà ..>% iti jagadã÷aþ ..

#<va(ba)hirmukhaþ>#, tri, (bahirbàhyaviùaye mukhaü pravaõatà yasya .) vimukhaþ . yathà, narasiühàcàryadhçte÷ànasaühitàyàm .
     %<÷aivo và vaiùõavo vàpi yo và syàdanyapåjakaþ .
     sarvaü påjàphalaü hanti ÷ivaràtrivahirmukhaþ ..>% iti tithyàditattvam ..

#<va(ba)hi÷caraþ>#, puü, (vahi÷caratãti . cara + ñaþ .) karkañaþ . iti hemacandraþ .. (vahi÷caraõa÷ãle, tri . yathà, màrkaõóeye . 23 . 83 .
     %<yuvayoryanmadãyaü tanmàmakaü yuvayoþ svakam .
     etatsatyaü vijànãtaü yuvàü pràõà vahi÷caràþ ..>%)

#<vaheóukaþ>#, puü, vibhãtakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vahniþ>#, puü, (vahati dharati havyaü devàrthamiti . vaha + %<vahi÷ri÷ruyviti .>% uõàø 4 . 51 . iti niþ .) citrakaþ . bhallàtakaþ . (yathà, su÷rute cikitsitasthàne 9 adhyàye .
     %<ma¤jiùñhàkùau vàsako devadàru pathyàvahnã vyoùadhàtrã vióaïgam ..>%) nimbåkaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. rephaþ . iti tantram .. agniþ . ityamaraþ .. * .. tasya nàmàni yathà --
     %<te jàtavedasaþ sarve kalmàùaþ kusumastathà .
     dahanaþ ÷oùaõa÷caiva tarpaõa÷ca mahàbalaþ .
     piñaraþ patagaþ svarõastvagàdho bhràja eva ca ..>% anyatra tu nàmàntaràõyuktàni yathà --
     %<jçmbhakoddãpaka÷caiva vibhramabhrama÷obhanàþ .
     avasathyàhavanãyau dakùiõàgnistathai va ca .
     anvàhàryo gàrhapatya ityete da÷a vahnayaþ ..>% anyairanyathoktàni yathà --
     %<bhràjako ra¤jaka÷caiva kledakaþ snehakastathà .
     dhàrako bandhaka÷caiva dràvakàkhya÷ca saptadhà .
     vyàpakaþ pàvaka÷caiva ÷leùmako da÷amaþ smçtaþ ..>% ÷arãrasthavahneþ sthànàni yathà --
     %<vahnayo doùadåùyeùu saülãnà da÷a dehinaþ ..>% doùadåùyau yathà --
     %<vàtapittakaphà doùà dåùyàþ syuþ sapta dhàtavaþ ..>% iti sàradàtilakaþ .. tatra niùiddhakarmàõi yathà --
     %<nà÷uddho'gniü paricaret na devàn kãrtayedçùãn .
     na càgniü laïghayeddhãmàn nopadadhyàdadhaþ kvacit ..
     na cainaü pàdataþ kuryàt mukhena na dhamedbudhaþ .
     agnau na niþkùipedagniü nàdbhiþ pra÷amayettathà ..
     na vahniü mukhani÷vàsairjvàlayennà÷ucirbudhaþ .
     svamagniü naiva hastena spç÷ennàpasu ciraü vaset ..
     nàpakùipennopadhame nna sårpeõa ca pàõinà .
     mukhenàgniü saminnãtaü mukhàdagnirajàyata ..>% iti kaurme upavibhàge 15 adhyàyaþ .. asyotpattiryathà -- ÷aunaka uvàca .
     %<sarvaü ÷rutaü mahàbhàga paripårõaü mano mama .
     adhunà ÷rãtumicchàmi vahnerutpattimãpsitàm ..
     såta uvàca .
     ekadà sçùñikàle ca brahmànantamahe÷varàþ .
     ÷vetadbãpaü yayuþ sarve draùñuü viùõuü jagatpatim ..
     paraspara¤ca saübhàùàü kçtvà siühàsaneùu ca .
     åùuþ sarve sabhàmadhye suramye purato hareþ ..
     viùõugàtrodbhavàstatra kàminyaþ kamalàkalàþ .
     tatra nçtyanti gàyanti viùõugàthà÷ca susvaram ..
     tàsà¤ca kañhinàü ÷roõiü kañhinaü stanamaõóalam .
     sasmitaü mukhapadma¤ca dçùñvà brahmà sa kàmukaþ ..
     mano nivàraõaü kartuü na ÷a÷àka pitàmahaþ .
     vãryaü papàta cacchàda lajjayà vàsasà vibhuþ ..
     tadbãryaü vastrasahitaü prataptaü kàmatàpitaþ .
     kùãrode prerayàmàsa saïgãte virate dvija ..
     jalàdutthàya puruùaþ prajvalan brahmatejasà .
     uvàsa brahmaõaþ kroóe lajjitasya ca saüsadi ..
     etasminnantare ruùño jalàdutthàya satvaraþ .
     praõamya varuõo devàn bàlaü netuü samudyataþ ..
     bàlo dadhàra brahmàõaü bàhubhyà¤ca bhayàdrudan .
     ki¤cinnovàca jagatàü vidhàtà lajjayà dvija ..
     bàlakasya kare dhçtvà cakàràkarùaõaü ruùà .
     varuõa÷ca sabhàmadhye taü cikùepa prajàpatiþ ..
     papàta dårato devo varuõo durbalastathà .
     mårchàü saüpràpa mçtavat kopadçùñyà vidheraho ..
     cetanaü kàrayàmàsàmçtadçùñyà ca ÷aïkaraþ .
     saüpràpya cetanàü tatra tamuvàca jale÷varaþ ..
     varuõa uvàca .
     bàlo jale samudbhåto mama puttro'yamãpsitaþ .
     ahaü gçhãtvà yàsyàmi brahmà màü tàóayet katham ..
     brahmovàca .
     bàlakaþ ÷araõàpanno mayi viùõo mahe÷vara .
     kathaü dàsyàmi bhãta¤ca rudantaü ÷araõàgatam ..
     ÷araõàgatadãnàrtaü yo naü rakùedapaõóitaþ .
     pacyate niraye tàvad yàvaccandradivàkarau ..
     ubhayorvacanaü ÷rutvà prahasya madhusådanaþ .
     uvàca sarvatattvaj¤aþ sarve÷a÷ca yathocitam ..
     bhagavànuvàca .
     dçùñvà sukàminã÷roõiü vãryaü dhàtuþ papàta tat .
     lajjayà prerayàmàsa kùãrode nirmale jale ..
     tato vabhåba bàla÷ca dharmato vidhiputtrakaþ .
     kùetraja÷ca sutaþ ÷àstre varuõasyàpi gauõataþ ..
     mahàdeva uvàca .
     yo vidyàyonisambanvo vedeùu ca niråpitaþ .
     ÷iùye puttre ca samatà ceti vedavido viduþ ..
     mantraü dadàtu varuõo vidyà¤ca bàlakàya ca .
     puttro vidhàturvahni÷ca ÷iùya÷ca varuõasya ca ..
     viùõurdadàtu bàlàya dàhikàü ÷aktimulvaõàm .
     sarvadagdho hutà÷a÷ca nirvàõo varuõena ca ..
     viùõu÷ca dàhikàü ÷aktiü dadau tasmai ÷ivàj¤ayà .
     mantraü vidyà¤ca varuõo ratnamàlàü manoharàm ..
     kroóe kçtvà ca taü bàlaü cucumba màyayà suraþ ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe vahnyutpattirnàma 130 adhyàyaþ .. * .. taddàhanivàraõauùadhàni yathà --
     %<sàmudrasaindhavayavà vidyuddagdhà ca mçttikà .
     tayànuliptaü yadve÷ma nàgninà dahyate nçpa ! ..>% iti màtsye ràjadharme ràjarakùànàma 193 aþ .. agnivaikçtyaü tacchànti÷ca yathà --
     %<anagnirdãpyate yatra ràùñre yasya nirindhanaþ .
     na dãpyate cendhanavàn sa ràùñraþ pãóyate nçpaiþ ..
     prajvaledapsu màsaü và tathàrdha¤càpi ki¤cana .
     pràsàdatoraõadvàraü nçpave÷ma suràlayam ..
     etàni yatra dahyante tatra ràjabhayaü bhavet .
     vidyutà và pradahyante tatràpi nçpaterbhayam ..
     dhåma÷cànagnijo yatra tatra vidyànmahadbhayam .
     vinàgniü visphuliïgà÷ca dç÷yante yatra kutracit ..
     triràtropoùita÷càtra purodhàþ susamàhitaþ .
     samidbhiþ kùãravçkùàõàü sarùapaistu ghçtena ca ..
     dadyàt suvarõa¤ca tathà dvijebhyo gà÷caiva vastràõi tathà bhuva¤ca .
     evaü kçte pàpamupaiti nà÷aü yadagnivaikçtyabhavaü dbijendra ! ..>% iti tatraivàdbhuta÷àntiragnivaikçtyaü nàma 205 adhyàyaþ .. * .. mukhyàgnayo yathà --
     %<gàhapatyo dakùiõàgnistathaivàhavanãyakaþ .
     ete'gnayastrayo mukhyàþ ÷eùà÷copasadastrayaþ ..>% iti vahnipuràõe gaõabhedanàmàdhyàyaþ .. * .. vahnivipramadhyagamananiùedho yathà --
     %<dvau viprau vahniviprau ca dampatyorguru÷iùyayoþ .
     halàgre ca na gantavyaü brahmahatyà pade pade ..>% iti karmalocanaþ .. * .. api ca . nàgnibràhmaõayorantarà vyapeyàt nàgnyorna bràhmaõayorna guru÷iùyayoranuj¤ayà tu vyapeyàt . iti tithyàditattvadhçtavacanam .. * .. atha vahnistambhanam .
     %<mànuùasya vasàü gçhya jalaukàü tatra peùayet .
     hastau tu lepayettena agnistambhanamuttamam ..
     ÷àlmalãrasamàdàya svaramåtre nidhàya tam .
     agnyàgàre kùipettena agnistambhanamuttamam ..
     vàyasã udaraü gçhya maõóåkavasayà saha .
     guóikàü kàrayettena tato'gniü prakùipedva÷ã ..
     evametatprayogeõa agnistambhanamuttamam .
     maõóotakavacàyuktaü marãcaü nàgaraü tathà ..
     carvitvà ca imaü sadyo jihvayà jvalanaü lihet ..
     gorocanà bhçïgaràjaü cårõaü kçtvà ghçtaü samam .
     divyastambha÷ca pãtvà syànmantreõànena vai tathà ..>% oü agnistambhanaü kuru . iti gàruóe 186 adhyàyaþ .. (daityavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 12 . 227 . 50 .
     %<vàõaþ kàrtasvaro vahnirvi÷vadaüùñro'tha nairçtiþ ..>% mitravindàgarbhajàtaþ kçùõasya puttravi÷eùaþ . yathà, bhàgavate . 10 . 61 . 16 .
     %<mahàü÷aþ pàvano vahnirmitravindàtmajàþ kùudhiþ ..>% turvasuputtraþ . yathà, harivaü÷e . 32 . 117 .
     %<turvasostu suto vahnirgobhànustasya càtmajaþ ..>% kukuraputtraþ . yathà, bhàgavate . 9 . 24 . 19 .
     %<kukurasya suto vahnirvilomà tanayastataþ ..>%)

#<vahnikarã>#, strã, (vahniü dehasthavahniü karotãti . kç + ñaþ . ïãp .) dhàtrã÷varã . iti ÷abdacandrikà .. dhài phula iti bhàùà ..

#<vahnikàùñhaü>#, klã, (vahnivat dàhakaü kàùñham .) dàhàguruþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vahnigandhaþ>#, puü, (vahninà vahnisaüyogena dahanena gandho yasya .) yakùadhåpaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<vahnigarbhaþ>#, puü, (vahnirgarbhe yasya .) vaü÷aþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<vahnigarbhà>#, strã, (vahniragnirgarbhe yasyàþ .) ÷amãvçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<vahnicakrà>#, strã, (vahneriva cakraü àvartabat cihnaü yatra .) kalikàrãvçkùaþ . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<vahnijvàlà>#, strã, (vahnerjvàleva dàhakatvàt .) dhàtakã vçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (tathàsya paryàyo yathà --
     %<dhàtakã dhàtupuùpã ca tàmrapuùpã ca ku¤jarà .
     subhikùà bahupuùpã ca vahnijvàlà ca sà smçtà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<vahnidamanã>#, strã, (damayati ÷amayatãti . dama + õic + lyuþ . ïãp . vahnerdamanã . agnidàhakle÷apra÷amanakàritvàdasyàstathàtvam .) agnidamanãkùupaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vahnidãpakaþ>#, puü, (vahniü dãpayatãti . dãpa + õic + õvul . vahnerdãpaka iti và .) kusumbham . iti ÷abdaratnàvalã .. (guõàdivi÷eùo'sya kusumbha÷abde j¤eyaþ ..)

#<vahnidãpikà>#, strã, (vahnerjañharànalasya dãpikà uttejikà .) ajamodà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vahninàmà># [n], puü, (vahnernàma nàma yasya .) citrakaþ . bhallàtakaþ . iti ratnamàlà ..

#<vahninã>#, strã, (vahniü tadbatkàntiü nayatãti . nã + óaþ . gauràditvàt ïãp .) jañàmàüsã . iti ratnamàlà ..

#<vahnipuùpã>#, strã, (vahniriva dàhakaü raktavarõaü và puùpamasyàþ . ïãp .) dhàtakã . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 4,316c]>@
#<vahnibadhåþ>#, strã, (varhnerbadhåþ .) svàhà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vahnibãjaü>#, klã, (vahnerbãjam .) raübãjam . iti tantram .. (vahnidàyakaü bãjamasya .) nimbåkam . iti ràjanirghaõñaþ .. (vahnerbãjaü vãryam .) svarõam . iti hemacandraþ .. tasyotpattiryathà --
     %<ekadà sarvadevà÷ca samåùuþ svargasaüsadi .
     tatra kçtvà ca nçtya¤ca gàyantyapsarasàü gaõàþ ..
     vilokya rambhàü su÷roõãü sakàmo vahnireva ca .
     papàta vãryaü cacchàda lajjayà vàsasà tathà ..
     uttasthau svarõapu¤ja÷ca vastraü kùiptvà jvalatprabhaþ .
     kùaõena vardhayàmàsa sa sumerurbabhåva ha ..
     hiraõyaretasaü vahniü pravadanti manãùiõaþ .
     iti te kathitaü sarvaü kiü bhåyaþ ÷rotumicchasi ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe hiraõyotpattirnàma 130 adhyàyaþ ..

#<vahnibhogyaü>#, klã, (vahneragnerbhogyaü bhogàrhaü havyatvàt .) ghçtam . iti ÷abdacandrikà ..

#<vahnimanthaþ>#, puü, (vahnaye agnyutpàdanàrthaü mathyate iti . mantha + gha¤ .) gaõikàrikàvçkùaþ . iti jañàdharaþ .. (asya paryàyo yathà --
     %<tejomantho havirmantho jyotiùko pàvako'raõiþ .
     vahnimantho'gnimantha÷ca mathano gaõikàrikà ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..) agnimanthaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vahnimàrakaü>#, klã, (vahniü màrayati vinà÷ayatãti . mç + õic + õvul .) jalam . iti ÷abdacandrikà ..

#<vahnimitraþ>#, puü, (vahnirmitraü yasya .) vàyuþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<vahniretàþ># [s], puü, (vahnau reto yasya . agniniùiktavãryatvàdevàsya tathàtvam .) ÷ivaþ . iti halàyudhaþ ..

#<vahnilohakaü>#, klã, (vahnidevatàkaü lohakam .) kàüsyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vahnivarõaü>#, klã, (vahneriva rakto varõo yasya .) raktotpalam . iti ÷abdacandrikà ..

#<vahnivallabhaþ>#, puü, (vahnervallabhaþ priyaþ uddãpakatvàt .) sarjarasaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vahni÷ikhaü>#, klã, (vahniriva ÷ikhà yasya .) kusumbham . ityamaraþ .. (asya paryàyo yathà --
     %<syàt kusumbhaü vahni÷ikhaü vastrara¤jakamityapi ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<vahni÷ikharaþ>#, puü, (vahniriva ÷ikharaü yasya .) locamastakaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vahni÷ikhà>#, strã, (vahniriva ÷ikhà yasyàþ .) phalinã . iti dharaõiþ .. kalikàrã . dhàtakã . iti ràjanirghaõñaþ .. (làïgalikã . làïgaliyà viùa iti khyàtà . tatparyàyo tathà --
     %<gaurã làïgalikã dãptà halinã garbhaghàtinã .
     agnijihvendrapuùpàgnimukhã vahni÷ikhà ca sà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

@<[Page 4,317a]>@
#<vahnisaüj¤akaþ>#, puü, (vahneþ saüj¤à saüj¤à yasya . tataþ kan .) citrakaþ . ityamaraþ ..

#<vahnisakhaþ>#, puü, (vahnerjañharàgneþ sakhà . ñac samàse .) jãrakaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (vahneþ sakhà .) vàyuþ . iti vahnimitra÷abdadar÷anàt ..

#<vahyaü>#, klã, (vahatãti . vaha + %<aghnyàdaya÷ca .>% uõàø 4 . 111 . iti yak pratyayena sàdhuþ .) vàhanam . iti hemacandraþ .. (vahantyaneneti . vaha + %<vahyaü karaõam .>% 3 . 1 . 102 . iti yat .) ÷akañam . ityuõàdikoùaþ .. (yathà, atharvavede . 4 . 20 . 3 .
     %<sà bhåmimà rurohitha vahyaü ÷ràntà badhåriva ..>%)

#<vahyà>#, strã, munipatnã . ityuõàdikoùaþ ..

#<và>#, ka sukhàptigatisevàsu . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-paraø-sukhàptau akaø-anyatra sakaøseñ .) ka, vàpayati . iti durgàdàsaþ ..

#<và>#, la gamanahiüsayoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (adàø-paraø-sakaø-señ .) oùñhyàdirapyayamityeke . gamanamiha vàyukartçkameva . la, vàti vàyuþ . hiüsanaü såcanamiti caturbhujaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<và>#, vya, (và + kvip .) vikalpaþ . (yathà, manuþ . 2 . 112 .
     %<dharmàrthauyatra na syàtàü ÷u÷råùà vàpi tadbidhà .
     tatra vidyà na vaptavyà ÷ubhaü bãjamivoùare ..>%) upamà . (ivàrthe . yathà, raghuþ . 19 . 51 .
     %<vyoma pa÷cimakalàsthitendu và païka÷eùamiva gharmapalvalam ..>%) vitarkaþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 154 . 23 .
     %<kiü te hióimba etairvà sukhasuptaiþ prabodhitaiþ .
     màmàsàdaya durbuddhe tarasà tvaü narà÷ana ! ..>%) pàdapåraõam . (yathà, ràmàyaõe . 1 . 25 . 3 .
     %<devàsuragaõàn vàpi sagandharvoragàn bhuvi .
     yairamitràn prasahyàjau va÷ãkçtya jayiùyasi ..>%) samuccayaþ . iti medinã . ve, 74 .. evàrthaþ . iti vi÷vaþ .. (yathà, kiràte . 3 . 13 .
     %<sutà na yåyaü kimu tasya ràj¤aþ suyodhanaü và na guõairatãtàþ ..>%)

#<vàü÷aþ>#, tri, vaü÷asambandhã . vaü÷asyàyamityartheùõa(aõ) pratyayena niùpannaþ ..

#<vàü÷ikaþ>#, puü, (vaü÷ãvàdanaü ÷ilpamasyeti . vaü÷a + ñhak .) vaü÷ãvàdakaþ . iti jañàdharaþ .. (bhàrabhåtàn vaü÷àn harati vahati àvahati và .
     %<taddharati vahatyàvahati bhàràdbaü÷àdibhyaþ .>% 5 . 1 . 50 . iti ñhak . bhàrabhåtavaü÷ahàrake tadvàhake ca tri ..)

#<vàü÷ã>#, strã, (vaü÷e bhavà + vaü÷a + aõ . ïãù .) vaü÷arocanà . iti ràjanirghaõñaþ .. (tatparyàyo yathà --
     %<tugàkùãrã ÷ubhà vàü÷ã vaü÷ajà vaü÷alocanà ..>% iti vaidyakaratnamàlà ..
     %<syàdvaü÷arocanà vàü÷ã tugàkùãrã tugà ÷ubhà .
     tvakkùãrã vaü÷ajà ÷ubhrà vaü÷akùãrã ca vaiõavã ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<vàþ># [r], klã, (vàryate tçùàneneti . vç + õic + kvip . yadbà, %<vç¤a varaõe . svàrthiko'õ chàndasaþ . tadantàt kvip . aõi lopaþ . halïyàdilopaþ . rephasya visarjanãyaþ .>% iti nighaõñau devaràjayajvà . 1 . 12 . 8 .) jalam . ityamaraþ .. (yathà, bhàgavate . 3 . 13 . 16 .
     %<sçjato me kùitirvàbhiþ plàvyamànà rasàïgatà ..>%)

#<vàþkiñiþ>#, puü, vàro jalasya kiñiþ ÷åkaraþ . ÷i÷umàraþ . iti kecit ..

#<vàþsadanaü>#, klã, (vàro jalasya sadanam .) jalàdhàraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vàk># [c], strã, (ucyate'sau anayà veti . vac + %<kvip vacipracchãti .>% uõàø 2 . 57 . iti kvip dãrgho'samprasàraõa¤ca .) vàkyam . (yathà, manuþ . 2 . 159 .
     %<ahiüsayaiva bhåtànàü kàryaü ÷reyo'nu÷àsanam .
     vàk caiva madhurà ÷lakùõà prayojyà dharmamicchatà ..>%) sarasvatã . ityamaraþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 1 . 3 .
     %<praõamya vàcaü niþ÷eùapadàrthoddyotadãpikàm .
     bçhatkathàyàþ sàrasya saügrahaü racayàmyaham ..>%)

#<vàkaü>#, tri, (vakasyedamiti . vaka + %<tasyedam .>% 4 . 3 . 120 . ityaõ .) vakasambandhi . vakasyedaü ityarthe ùõapratyayena niùpannam .. (klã, vakasya samåhaþ . %<tasya samåhaþ .>% 4 . 2 . 37 . ityaõ . vakasamåhaþ .. ucyate'sau aneneti và . vac + gha¤ . vàkyam . yathà, uttararàmacarite . 1 . 1 .
     %<idaü kavibhyaþ pårbebhyo namo vàkaü pra÷àsmahe ..>% vedabhàgavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 12 . 47 . 25 .
     %<yaü vàkeùvanuvàkeùu niùatsåpaniùatsu ca .
     gçõanti satyakarmàõaü satyaü sratyeùu sàmasu ..>% puü, vakasyàvayavo vikàro và . pràõitvàda¤ . vakàvayavavi÷eùaþ ..)

#<vàkucã>#, strã, (vàtãti và vàyustaü kucati saïkocayati påtigandhitvàt . kuc + kaþ . gauràditvàt ïãù .) vçkùavi÷eùaþ . hàkuca iti bhàùà .. tatparyàyaþ . somaràjã 2 somavallã 3 suvallikà 4 sità 5 sitàvarã 6 candralekhà 7 candrã 8 suprabhà 9 kuùñhahantrã 10 kàmbojã 11 påtigandhà 12 valgulà 13 candraràjã 14 kàlameùã 15 tvagjadoùàpahà 16 kàntidà 17 avalgujà 18 candraprabhà 19 . asyà guõàþ . kañutvam . tiktatvam . uùõatvam . kçmikuùñhakaphatvagdoùaviùakaõóusvarjånà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. tatparyàyaguõàþ .
     %<avalgujo vàkucã syàt somaràjã suparõikà .
     ÷a÷ilekhà kçùõaphalà somà påtiphalãti ca ..
     somavallã kàlameùã kuùñhaghnã ca prakãrtità .
     vàkucã madhurà tiktà kañupàkà rasàyanã ..
     viùñambhahçddhimà rucyà sarà ÷leùmàsrapittanut .
     råkùà hçdyà ÷vàsakuùñhamehajvarakçmipraõut ..
     tatphalaü pittalaü kuùñhakaphànilaharaü kañu .
     ke÷yaü tvacyaü kçmi÷vàsakàsa÷othàmapàõóuhçt ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<vàkulaü>#, klã, (vakulasyedamiti . vakula + %<tasyedam .>% 4 . 3 . 120 . ityaõ .) vakulaphalam . asya guõàþ .
     %<vàkulaü madhuraü gràhi dantasthairyakaraü param ..>% iti ràjavallabhaþ ..

#<vàkkãraþ>#, puü, (vàci kautukavàkye kãraþ ÷uka iva priyatvàt .) ÷yàlakaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vàkchalaü>#, klã, (vàcà chalam .) vàkyavyàjaþ . yathà . vacanavighàto'rthavikalpopapattyà chalam . tattrividham . vàkchalam . sàmànyacchalam . upacàracchala¤ca . avi÷eùàbhihite'rthe vakvabhipràyàdarthàntarakalpanà vàkchalam .. 1 .. sambhavato'rthasyàtisàmànyayogàt asambhåtàrthakalpanà sàmànyacchalam .. 2 .. dharmavikalpanidda÷e arthasadbhàvaniùedha upacàracchalam .. 3 .. iti gotamasåtram .. ÷akyaikàrtha÷àbdabodhatàtparyaka÷abdasya ÷aktyà arthàntaratàtparyakatvakalpanayà dåùaõàbhidhànaü vàkchalalakùaõam . yathà . nepàlàdàgato'yaü navakambalavattvàt . ityukte kuto'sya navasaükhyakàþ kambalàþ .. 1 .. sàmànyavi÷iùñasambhavadarthàbhipràyeõa uktasya sàmànyayogàdasambhavadarthakalpanayà dåùaõàbhidhànaü sàmànyacchalam . yathà . bràhmaõo'yaü vidyàcaraõasampanna ityukte bràhmaõatvena vidyàcaraõasampadaü sàdhayati iti kalpayitvà paro vadati kuto bràhmaõatvena vidyàcaraõasampat vràtye vyabhicàràt .. 2 .. ÷aktilakùaõayorekataravçttyà yaþ pratiùedhaþ sa upacàracchalam . yathà . ma¤càþ kro÷anti ityatra ma¤casthà eva kro÷anti na tu ma¤càþ . evaü ahaü nitya iti ÷aktyà prayukte amukàdutpannastvaü kathaü nitya iti pratiùedho'pyupacàracchalam .. 3 .. iti taññãkà .. api ca .
     %<sarveùvarthavivàdeùu vàkchale nàvasãdati .
     pa÷ustrãbhåmyçõàdàne ÷àsyo'pyarthànna hãyate ..>% iti vyavahàratattvam ..

#<vàkpatiþ>#, puü, (vàcàü patiþ .) bçhaspatiþ .. iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 8 . 15 .
     %<udagàrogyasubhikùakùemakaro vàkpati÷caran bhànàm ..>%)

#<vàkpatiþ>#, tri, (vàcàü patiriva pañutvàt .) uddàmavacanaþ . iti ràyamukuñaþ .. anavadyodyamàdipañuvacanaþ . iti bharataþ .. svabuddhyà vàkyaracakaþ . iti sàrasundarã .. pañuvacanaþ . iti padàrthakaumudã .. vyaktavàgjanaþ . iti nãlakaõñhaþ .. tatparyàyaþ . vàgã÷aþ 2 . ityamaraþ .. anavadyodyamavacàþ 3 . iti jañàdharaþ ..
     %<vàgmã vàgmirvàvadåko vàco yuktipañustathà .
     vàgã÷o vàkpati÷ceti ùaóete suùñhuvaktari ..>% iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, harivaü÷e . 215 . 34 .
     %<sambhavaü sarvalokasya vidadhàti sa vàkpatiþ ..>%)

#<vàkpàruùyaü>#, klã, (vàcà kçtaü pàruùyam .) apriyavàkyoccàraõam . tattu saptadhàvyasanàntargatavyasanavi÷eùaþ . yathà --
     %<mçgayàkùàþ striyaþ pànaü vàkpàruùyàrthadåùaõe .
     daõóapàruùyamityetajj¤eyaü vyasanasaptakam ..>% iti hemacandraþ .. * .. tallakùaõaü nàradenoktam .
     %<de÷ajàtikulàdãnàmàkro÷anyaïgasaüyutam .
     yadvacaþ pratikålàrthaü vàkpàruùyaü taducyate ..>% de÷àdãnà àkro÷anyaïgasaüyutam . uccairbhàùaõamàkro÷aþ nyaïgamavadyaü tadubhayayuktaü yatpratikålàrthaü udvegajananàrthaü vàkyaü tadvàkpàruùyaü kathyate .. tasya ca daõóatàratamyàrthaü niùñhuràdibhedena traividhyamabhidhàya tallakùaõaü tenaivoktam . %<niùñhurà÷lãlatãvratvàttadapi trividhaü smçtam . gauravànuktamàtrasya daõóo'pi syàt kramàdguruþ .. sàkùepaü niùñhuraü j¤eyama÷lãlaü nyaïgasaüyutam . patanãyairupàkro÷aistãvramàhurmanãùiõaþ ..>% iti .. tatra niùñhuràkro÷e svavarõaviùaye daõóamàha .
     %<satyàsatyànyathàstotrairnyånàïgendriyarogiõàm .
     kùepaïkaroti ceddaõóyaþ paõànardhatrayoda÷a ..
     kàõa¤càpyathavà kha¤camanyaü vàpi tathàvidham .
     tathyenàpi bruvan dàpyo daõóaü kàrùàpaõàvaram ..>% iti yanmanuvacanaü tadatidurvçttavarõaviùayam . yadà punaþ puttràdayo màtràdãn ÷apanti tadà ÷ataü daõóanãyà iti tenaivoktam .
     %<màtaraü pitaraü jàyàü bhràtaraü suhçdaü gurum .
     àkùàrayan ÷ataü dàpyaþ panthàna¤càdadadguroþ ..>% iti ca .. etacca sàparàdheùu màtràdiùu guruùu niraparàdhàyà¤ca jàyàyàü draùñavyam .. * .. a÷lãlàkùepe daõóamàha .
     %<abhigantàsmi bhaginãü màtaraü và taveti ha .
     ÷apan tandàpayedràjà pa¤caviü÷atikaü damam ..
     daõóapraõayanaü kàryaü varõajàtyuttaràdharaiþ .
     pràtilomyàpavàdeùu dviguõatriguõà damàþ ..
     vaõànàmànulomyena tasmàdardhàrdhahànitaþ .. * ..>% manuþ .
     %<÷ataü bràhmaõamàkru÷ya kùattriyo daõóamarhati .
     vai÷yo'dhyardha÷ataü dve và ÷ådrastu vadhamarhati ..
     pa¤ca÷adbràhmaõo daõóyaþ kùattriyasyàbhi÷aüsane .
     vai÷ye syàdardhapa¤cà÷acchådre dbàda÷ako damaþ ..
     bàhugrãvànetrasakthivinà÷e vàcike damaþ .
     ÷atyastadardhikaþ pàdo nàsàkarõakaràdiùu ..
     a÷aktastu vadanneva daõóanãyaþ paõàn da÷a .
     tathà ÷aktaþ pratibhuvaü dàpyaþ kùemàya tasya tu ..
     patanãyakçte kùepe daõóo madhyamasàhasaþ .
     upapàtakayukte tu dàpyaþ prathamasàhasaþ .
     traividyançpadevànàü kùepa uttamasàhasaþ .
     madhyamo jàtipågànàü prathamo gràmade÷ayoþ ..>% iti mitàkùarà .. * .. vàkpàruùye abhiyogamanistãrya pratyabhiyojane pratiprasavo yathà --
     %<kuryàt pratyabhiyoga¤ca kalahe sàhaseùu ca .>% vàkpàruùye ÷astràdiprahàreùu ca yathà pårvamahamapyanenàkruùñaþ ÷astreõa hataþ ityaparàdhàbhàvàya pratyabhiyogaü kuryàt . iti vyavahàratattvam ..

#<vàkyaü>#, klã, (ucyate iti . vac + õyat . %<cajoþ ku ghiõyatoþ .>% 7 . 3 . 52 . iti kutvam . ÷abdasaüj¤àtvàt %<vaco'÷abdasaüj¤àyàm .>% 7 . 3 . 67 . iti niùedho na .) padasamudàyaþ . iti vyàkaraõam .. tiïntacayaþ . subantacayaþ . kàrakànvità kriyà . ityamaraþ . iha ÷rutilokayostrividhaü niruktaü vàkyamuktam . tiïsubantayo÷cayaþ samudàyaþ kàrakànvità kriyà ca vàkyam . tiï÷abdena tibàdãni sà÷ãti÷atasaükhyakàni vacanàni ucyante . evaü sup÷abdena syàdãnyekavi÷atirucyante dvandvàt paraü yaþ ÷råyate labhate'sau pratyekaü abhisambandhamityanta÷abda ubhayorapi sambadhyate . atra tiïantasamåho yathà . pacati bhavati pàko bhavati ityarthaþ . etacchàndasameva . subantasamåho yathà . prakçtisiddhamidaü hi mahàtmanàm . dhàtvarthaþ kriyà kàrakaiþ kartràdibhiranvità sambandhàrthà kàrakànvità anvitatva¤ca kriyàkàrakàõàü àkàïkùàyogyatàsannidhiva÷àt j¤eyam . tiïsubantacayàtmake'pi sambaddhàrthatà bodhyà asambaddhàrthasyàprayogàt ataeva parasparàbhisambandhaþ padasamåho vàkyamiti vçddhàþ . kàrakànvità kriyà yathà . devadatto gràmaü gacchati . iti taññãkàyàü bharataþ .. * .. vàkyasvaråpamàha .
     %<vàkyaü syàt yogyatàkàïkùàsattiyuktaþ padoccayaþ .
     vàkyoccayo mahàvàkyamitthaü vàkyaü dbidhà matam ..>% ukta¤ca .
     %<svàrthabodhasamàptànàmaïgàïgitvavyapekùayà .
     vàkyànàmekavàkyatvaü punaþ saübhåya jàyate ..>% iti .. atra vàkyaü yathà . ÷ånyaü vàsagçhamityàdi . mahàvàkyaü yathà . ràmàyaõamahàbhàrataraghuvaü÷àdiþ . iti sàhityadarpaõe 2 paricchedaþ .. * .. apriyavàkyabhàùaõaniùedho yathà -- na hiüsyàt sarvabhåtàni nànçta¤ca vadet kvacit . nàhitaü nàpriyaü vàkyaü na stenaþ syàt kadàcana .. * .. pàùaõóàdibhirbhàùaõaniùedho yathà --
     %<pàùaõóino vikarmasthàn vàmàcàràüstathaiva ca .
     pa¤caràtràn pà÷upatàn vàïmàtreõàpi nàrcayet ..>% iti kaurme upavibhàge 16 adhyàyaþ .. * .. ÷ubhà÷ubhavàkyàni yathà --
     %<naiva ràjyena mahatà na vai vàrthasya rà÷ibhiþ .
     pràpyate j¤ànakathanaü paralokasubhàùitam ..
     svargàpavargasiddhyarthabhàùitaü yat su÷obhanam .
     vàkyaü munivaraiþ ÷àntaistadvij¤eyaü subhàùitam ..
     ràgadveùànçtakrodhakàmatçùõànusàri yat .
     vàktyaü nirayahetutvàt tadabhàùitamucyate ..
     saüskatenàpi kiü tena mçdunà lalitena và .
     avidyà ràgavàkyena saüsàrakle÷ahetunà ..
     yat ÷rutvà jàyate puõyaü ràgàdãnà¤ca saükùayaþ .
     niruddhamapi tadvàkyaü vij¤eyamati÷obhanam ..>% iti vahnipuràõe vaiùõavadharme ÷uddhivratanàmàdhyàyaþ .. (atra vàkyadoùo yathà -- %<vàkyadoùo nàma yathà khalvasminnarthe nyånamadhikamanathakamapàrthakaü viruddha¤ceti . tatra hetådàharaõopanayanigamanànàmanyatamenàpi nyånaü nyånaü bhavati yadvà bahvapadiùñahetukamekena sàdhyata hetunà tacca nyånaü etàni hyantareõa prakçto'pyarthaþ .. praõa÷yeta .>% iti carake vimànasthàne'ùñame'dhyàye ..)

#<vàkùa>#, i kàïkùe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) i, vàïkùati . namadhyapàñhenaiveùñasiddhau idanubandho vedeùåccàraõabhedàrthaþ . iti taññãkàyàü durgàdàsaþ ..

#<vàgaraþ>#, puü, (vàcà iyarti gacchatãti . ç + ac .) vàrakaþ . ÷àõaþ . nirõayaþ . vàóavaþ . vçkaþ . mumukùuþ . paõóitaþ . parityaktabhayaþ . iti hemacandraþ ..

#<vàgàruþ>#, tri, (vàci à÷àvàkye àruþ karkaña iva marmacchedakatvàt .) à÷àhantà . yathà,
     %<à÷àü balavatãü dattvà yo hanti pi÷uno janaþ .
     sa jãvàso'pi vàgàrudruõo dànustu dàtari ..>% iti ÷abdamàlà ..

#<vàgà÷aniþ>#, puü, buddhaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vàgã÷aþ>#, puü, (vàcàü ã÷aþ .) bçhaspatiþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 17 . 27 .
     %<ayaü vi÷eùo'bhihito hatànàü kujaj¤avàgã÷asitàsitànàm ..>% brahmà . yathà, kumàre . 2 . 3 .
     %<vàgã÷aü vàgbhirarthyàbhiþ praõipatyopatasthire ..>%)

#<vàgã÷aþ>#, tri, (vàcàmã÷aþ .) vàkpatiþ . suùñhuvaktà iti yàvat . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 10 . 7 . 41 .
     %<nityànandapramudità vàgã÷à vãtamatsaràþ ..>%)

@<[Page 4,319a]>@
#<vàgã÷à>#, strã, (vàcàmã÷à .) sarasvatã . yathà,
     %<vàgã÷à yasya vadane lakùmãryasya ca vakùasi .
     yasyàste hçdaye saüvit taü nçsiühamahaü bhaje ..>% iti ÷rãmadbhàgavatañãkàyàü ÷rãdharasvàmã ..

#<vàgã÷varaþ>#, puü, (vàcàmã÷vara iva .) ma¤jughoùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (jainavi÷eùaþ . iti ca trikàõóa÷eùaþ . 1 . 1 . 23 .. bçhaspatiþ . brahmà . iti vyutpattilabdho'rthaþ ..) vàcàmã÷vare, tri . yathà, gàruóe 196 adhyàye .
     %<rudràmalakacårõaü vai madhutailasamanvitam .
     jagdhvà màsaü yuvà syàcca naro vàgã÷varo bhavet ..>%

#<vàgã÷varã>#, strã, (vàcàmã÷varã .) sarasvatã . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, tantrasàre . %<vàgã÷varãü çtusnàtàm ..>%)

#<vàgujã>#, strã, somaràjã . ityamaraþ . 2 . 4 . 9 .. (yathà, vaidyakacakrapàõisaügrahe kuùñhàdhikàre .
     %<gharmasevã kaduùõena vàriõà vàgujãü pibet .
     kùãrabhojã trisaptàhàt kuùñharogàdvimucyata ..>%)

#<vàguõaþ>#, puü, karmaraïgaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<vàgurà>#, strã, (vàtãti . và gatibandhanayoþ + %<madguràdaya÷ca .>% uõàø 1 . 42 . iti uracpratyayena gugàgamena ca sàdhuþ .) mçgabandhanàrthajàlavi÷eùaþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 26 .. (yathà, kathàsaritsàgare . 21 . 16 .
     %<÷vànaþ ÷vabhrà vane tasmiüstasya vartmasu vàguràþ ..>%)

#<vàgurikaþ>#, puü, (vàgurayà caratãti . vàgurà + %<carati .>% 4 . 4 . 8 . iti ñhak .) vyàdhaþ . vàgurayà mçgàdãn badhnàtiþ yaþ . ityamaraþ . 2 . 15 . 4 .. (yathà, raghuþ . 9 . 53 .
     %<÷vagaõivàgurikaiþ prathamàsthitaü vyapagatànaladasyu vive÷a saþ ..>%)

#<vàggudaþ>#, puü, (vàcà godate krãóatãveti . gud krãóàyàm + kaþ .) pakùivi÷eùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. etadyonikàraõaü yathà --
     %<kauùeyaü tittirihçtvà kùaumaü hçtvà tu darduraþ .
     kàrpàsatàntavaü krau¤co godhà gàü vàggudo guóam ..>% iti mànave 12 adhyàyaþ ..

#<vàgguliþ>#, puü, (vàcà guóati rakùatãti . guóa + %<igupadhàt kit .>% uõàø 4 . 118 . iti in . saca kit .) tàmbålã . ràj¤àü tàmbåladàtà . iti ÷abdamàlà ..

#<vàggulikaþ>#, puü, (vàgguli + svàrthe kan .) tàmbålañaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vàgdaridraþ>#, tri, (vàci daridra iva .) mitabhàùã . tatparyàyaþ . vàgyaþ 2 . iti ÷abdamàlà ..

#<vàgdalaü>#, klã, (vàcàü dalamiva .) oùñhàdharau . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vàgduùñaþ>#, puü, (vàcà vàkyamàtreõa duùñaþ .) vràtyaþ . iti jañàdharaþ ..

@<[Page 4,319b]>@
#<vàgduùñhaþ>#, tri, (vàcà ÷uddhe'pi vastuni a÷uddharåpatvadurvàkyena duùñaþ .) vàcà doùayuktaþ . yathà --
     %<vàgbhàvaduùñà÷ca tathà duùñai÷copahatàstathà .
     vàsasà càvadhåtàni varjyàni ÷ràddhakarmaõi ..>% iti ÷ràddhatattvam .. * .. tadannabhakùaõapràya÷cittam . tatra ÷aïkhaþ .
     %<vàgduùñaü bhàvaduùña¤ca bhàjane bhàvadåùite .
     bhuktvànnaü bràhmaõaþ pa÷càt triràtrantu vratã bhavet ..>% etadabhyàse vratã yàvakena tatra dvàda÷apaõà deyàþ . iti pràya÷cittavivekaþ ..

#<vàgdevatà>#, strã, (vàcàü devatà .) sarasvatã . yathà --
     %<pa¤cà÷allipibhirvibhaktamukhadoþpanmadhyavakùaþsthalàü bhàsvanmaulinibaddhacandra÷akalàmàpãnatuïgastanãm .
     mudràmakùaguõaü sudhàñhyakalasaü vidyà¤ca hastàmbujairvibhràõàü vi÷adaprabhàü trinayanàü vàgdevatàmà÷raye ..>% iti tantrasàraþ ..

#<vàgdevã>#, strã, (vàcàü devã .) sarasvatã . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 5 . 163 .
     %<dvijastayornàyakàkhyo gaurã÷asurasadmanoþ .
     càturvidyaþ kçtastena vàgdevã kulamandiram ..>%)

#<vàgmã>#, [n] tri, (pra÷astà vàgastyasyeti . %<vàco gminiþ .>% 5 . 2 . 124 . iti gminiþ .) vaktà . ityamaraþ .. (yathà, kàmandakãyanãtisàre . 4 . 15 .
     %<vàgmã pragalbhaþ smçtimànudagro balavàn va÷ã ..>%) pañuþ . iti medinã . ne, 130 ..

#<vàgmã>#, [n] puü, (pra÷astà vàgastyasyeti . vàc + gminiþ .) suràcàryaþ . iti medinã . ne, 130 .. (puruvaü÷ãyamanasyoþ puttravi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 94 . 7 .
     %<÷aktaþ saühanano vàgmã sauvãrãtanayàstrayaþ .
     manasyorabhavan puttràþ ÷åràþ sarve mahàrathàþ ..>%)

#<vàgyaþ>#, tri, (vàcaü parimitavàkyaü yàti gacchatãti . yà + kaþ .) vàgdaridraþ . iti ÷abdamàlà .. nirvedaþ . kalyaþ . ityajayaþ ..

#<vàgyataþ>#, tri, (vàci vàkye yataþ saüyataþ .) vàkyasaüyataþ . yathà --
     %<pratyekaü niyataü kàlamàtmano vratamàdi÷et .
     pràya÷cittamupàsãno vàgyatastrisavanaü spç÷et ..>% iti pràya÷cittatattvadhçta÷aïkhalikhitavacanam ..

#<vàgyàmaþ>#, tri, a÷aktyàdinà vàcaü yacchati yaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<vàïkaþ>#, puü, samudraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

@<[Page 4,319c]>@
#<vàïmatã>#, strã, (stutiråpà vàgastyasyà iti . vàc + matup . ïãp .) nadãvi÷eùaþ . yathà --
     %<himàdrestuïga÷ikharàt prodbhåtà vàïmatã nadã .
     bhàgãrathyàþ ÷ataguõaü pavitraü tajjalaü smçtam ..
     tatra snàtvà harerlokànupaspç÷ya divaspateþ .
     tyaktvà dehaü narà yànti mama lokaü na saü÷ayaþ ..>% iti vàràhe gokarõamàhàtmye jale÷varamàhàtmyavaõananàmàdhyàyaþ ..

#<vàïmayaü>#, tri, (vàksvaråpam . vàc + mayañ .) vàkyàtmakam . yathà --
     %<nyarastajabhnagairlàntairebhirda÷abhirakùaraiþ .
     samastaü vàïmayaü vyàptaü trailokyamiva viùõunà ..>% api ca .
     %<padyaü gadyamiti pràhurvàïmayaü dbividhaü budhàþ .
     pràguktalakùaõaü padyaü gadyaü saüprati gadyate ..>% padyaü yathà --
     %<padyaü catuùpadã tacca vçttaü jàtiriti dbidhà .
     vçttamakùarasaükhyàtaü jàtirmàtràkçtà bhavet ..
     samamardhasamaü vçttaü viùama¤ceti tattridhà .
     samaü samacatuùpàdaü bhavatyardhasamaü punaþ ..
     àdistçtãyavadyasya pàdaståryo dbitãyavat .
     bhinnacihnacatuùpàdaü viùamaü parikãrtitam ..>% gadyaü yathà .
     %<apàdaþ padasantàno gadyaü tattu tridhà matam .
     cårõakotkalikàpràyavçttagaündhiprabhedataþ ..
     akañhoràkùaraü svalpasamàsaü cårõakaü viduþ .
     taddhi vaidarbharãtisthaü gadyaü hçdyataraü bhavet ..
     bhavatyutkalikàpràyaü samàsàóhyaü dçóhàkùaram .
     vçttaikade÷asambandhàdvçttagandhi punaþ smçtam ..>% iti chandoma¤jarã .. * .. vàïmayapàpàni yayà --
     %<pàruùyamançta¤caiva pai÷unya¤càpi sarva÷aþ .
     asambandhapralàpa÷ca vàïmayaü syàccaturvidham ..>% tathà paruùavacanamapavàdaþ pai÷unyamançtaü vçthàlàpo niùñhuravacanaü iti vàïmayàni ùañ . pareùàü de÷ajàtikulavidyà÷ilparåpavçttàcàraparicchada÷arãrakarmajãvinàü pratyakùadoùavacanaü paruùam .
     %<yaccànyat krodhasantàpatràsasaüjananaü vacaþ .
     paruùaü tacca vij¤eyaü yaccànyacca tathàvidham ..
     cakùuùmàniti luptàkùaü càõóàlaü bràhmaõeti ca .
     pra÷aüsànindanaü dveùàt paruùànna vi÷iùyate ..>% teùàmeva paruùavacanànàü parokùamudàharaõaü apavàdaþ . gurunçpatibandhubhràtçmitrasakà÷e arthopaghàtàrthaü doùopàkhyànaü pai÷unyam . ançtaü dvividhaü asatyamasaüvàda÷ceti .
     %<de÷aràùñraprasaïgàcca paràrthaparikalpanàt .
     narmahàsaprasaïgàcca bhàùaõaü vyarthabhàùaõam ..
     guhyàïgàmedhyasaüj¤ànàü bhàùaõaü niùñhuraü viduþ .
     yadanyadbà vaco nãcastrãpuüsormithunà÷rayam ..
     ityevaü ùaóvikalpasya duùñavàkyasya bhàùaõàt .
     iha càmutra ca kraramanarthaü pratipadyate .>% pra÷aüsayà nindanaü pra÷aüsànindanam . atra caturvidhaùaóvidhayoravirodhaþ . samakùatvàsamakùatvabhedànàdareõa pàruùpàpavàdayoraikyàt niùñhurasya paruùàntarbhàvàcca . asambaddhapralàpavyarthabhàùaõayoþ paryàyatvànnàrthàntaram . iti tithyàditattvam ..

#<vàïmayã>#, strã, (vàïmaya + + ïãp .) sarasvatã . iti kecit ..

#<vàïmukhaü>#, klã, (vàcàü mukhamiva .) upanyàsaþ . ityamaraþ . 1 . 6 . 9 ..

#<vàcaüyamaþ>#, puü, (vàco vàkyàt yacchati viramatãti . yama uparame + %<vàci yamo vrate .>% 3 . 2 . 40 . iti khac . %<vàcaüyamapurandarau ca .>% 6 . 3 . 69 . iti amantatvaü nipàtyate .) muniþ . ityamaraþ . 2 . 7 . 42 .. maunavratã . iti keciditi bharataþ .. (yathà, chàndagyopaniùadi . 5 . 2 . 8 .
     %<vàcaüyamo'prasàhaþ sa yadi striyaü pa÷yet samçddhaü karmeti vidyàt ..>%)

#<vàcaþ>#, puü, (vàcayati guõàniti . vac + õic + ac .) matsyavi÷eùaþ . vàcà iti bhàùà .. (yathà --
     %<ãliùo jitapãyåùo vàco vàcàmagocaraþ .
     rohito no hitaþ prokto madguro madguroþ priyaþ ..>% ityudbhañaþ ..) asya guõàþ . svàdutvam . gurutvam . snigdhatvam . ÷le ùmalatvam . vàtapittanà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<vàcakaþ>#, puü, (vakti abhidhàvçttyà bodhayatyarthàn iti . vac + õvul .) ÷abdaþ . yathà . ÷àstre ÷abdastu vàcakaþ . ityamaraþ .. dve vàcake . prakçtipratyayadvàreõàrthasya vàcako gavàdiråpaþ ÷àstre vyàkaraõe tarkàdau ca ÷abda ucyate . loke tu saüsvçto'saüskçtaþ ÷abda ucyate . vaktãti vàcakaþ õakaþ . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . yathà . ÷abdàbhilàpau tvabhidhàbhidhànaü vàcako dhvaniþ . hràsaþ kuharita¤ceti trikàõóa÷eùaþ .. * .. (tallakùaõaü yaduktaü mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ . sàkùàt saïketitaü yo'rthamabhidhatta sa vàcakaþ .. * .. vàcayatãti . vac + õic + lvul .) kathakaþ . puràõàdipàñhakaþ . yathà --
     %<bràhmaõaü vàcakaü vidyànnànyavarõajamàdaràt .
     ÷rutvànyavarõajàdràjan vàcakànnarakaü vrajet ..>% tathà .
     %<devàrcàmagrataþ kçtvà bràhmaõànàü vi÷eùataþ .
     granthi¤ca ÷ithilaü kuryàdvàcakaþ kurunandana ! .
     punarbadhnãta tat såtraü na muktvà dhàrayet kvacit ..
     hiraõyaü rajataü gà÷ca tathà kàüsyopadohanàþ .
     dattvà tu vàcakàyeha ÷rutasyàpnoti tatphalam ..>% kàüsyopadohanàþ kàüsyakroóàþ .
     %<vàcakaþ påjito ÷ena prasannàstasya devatàþ ..>% tathà .
     %<j¤àtvà parvasamàpti¤ca påjayedvàcakaü budhaþ .
     àtmànamapi vikrãya ya icchet saphalaü kratum ..>% tathà .
     %<vispaùñamadrutaü ÷àntaü spaùñàkùarapadaü tathà .
     kalasvarasamàyuktaü rasabhàvasamanvitam ..
     budhyamànaþ sadàtyarthaü granthàrthaü kçtsna÷o nçpa .
     bràhmaõàdiùu sarveùu granthàrthaü càrpayennçpa ! .
     ya evaü vàcayedbrahman sa vipro vyàsa ucyate ..>% tathà .
     %<saptasvarasamàyuktaü kàle kàle vi÷àmpate .
     pradar÷ayan rasàn sarvàn vàcayedvàcako nçpa ! ..>% iti tithyàditattvam ..

#<vàcanaü>#, klã, (vac + õic + lyuñ .) pañhanam . yathà --
     %<÷uddhe nànanyacittena pañhitavyaü prayatnataþ .
     na kàryàsaktamanasà kàryaü stotrasya vàcanam ..>% iti vàràhãtantram .. tathà . %<dànavàcanànvàrambhavaraõavratapramàõeùu yajamànaü pratãyàt ..>% iti kàtyàyanasåtram .. (pratipàdanam . yathà, sàhityadarpaõe 10 paricchede .
     %<÷abdaiþ svabhàvàdekàrthaiþ ÷leùo'nekàrthavàcanam ..>%)

#<vàcanakaü>#, klã, (vàcanena kàyatãti . kai + kaþ .) prahelikà . iti hàràvalã . 152 ..

#<vàcasàmpatiþ>#, puü, (vàcasàü sarvavidyàråpavàkyànàü patiþ . abhidhànàt ùaùñhyà aluka .) bçhaspatiþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vàcaspatiþ>#, puü, (vàcaþ patiþ . %<ùaùñhyàþ patiputtreti .>% 8 . 3 . 53 . iti ùaùñhãvisargasya saþ .) bçhaspatiþ . ityamaraþ . 1 . 3 . 24 .. (yathà, kumàre . 2 . 30 .
     %<vàcaspatiruvàcedaü prà¤jalirjalajàsanam ..>% ÷abdapratipàlake, tri . yathà, çgvede . 10 . 166 . 3 .
     %<vàcaspate niùedhe mànyathà madadharaü vadàn ..>%
     %<he vàcaspate vàcaþ ÷abdasya pàlayitardeva ..>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<vàcà>#, strã, (vàc + bhàgurimate ñàp .) vàk . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, kàtantre .
     %<vaùñi bhàgurirallopa¤càvàpyorupasargayoþ .
     ñàpa¤càpi halantànàü kùudhà vàcà ni÷à girà ..>% yathà ca, pa¤catantre . 4 . 48 . %<tat ÷rutvà bràhmaõena ÷ucãbhåya tisçbhirvàcàbhiþ svajãvitàrdhaü dadau ..>%)

#<vàcàñaþ>#, tri, (kutsitaü bahu bhàùate iti . vàc + %<àlajàñacau bahubhàùiõi .>% 5 . 2 . 125 . iti àñac .) vàcàlaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 36 .. (yathà, manuþ . 3 . 8 .
     %<nodvahet kapilàü kanyàü nàdhikàïgãü na rogiõim .
     nàlomikàü nàtilomàü na vàcàñàü na piïgalàm ..>%)

#<vàcàlaþ>#, tri, (bahu kutsitaü bhàùate iti . vàc + %<àlajàñacau bahubhàùiõi .>% 5 . 2 . 125 . iti àlac .) bahukutsitabhàùã . tatparyàyaþ . jalpàkaþ 2 vàcàñaþ 3 . ityamaraþ .. subahubhàùiõyapi jalpàkàdayastrayo vartante vàcàño vàcàlo jalpàkaþ subahubhàùã syàditi ÷lokàrdhaparyàye vopàlitaþ . nityapragalbhavàcàlàmupatiùñhe sarasvatãm . iti muràririti taññãkàyàü bharataþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 40 . 34 .
     %<vàcàlaiþ kalahaþ klãvaistrapàkçdbàhu÷àlinàm ..>%)

#<vàcikaü>#, tri, (vàc + ñhak .) vàcà kçtam . yathà --
     %<÷arãrajaiþ karmadoùairyàti sthàvaratàü naraþ .
     vàcikaiþ pakùimçgatàü mànasairantyajàtitàm ..>% iti pràya÷cittatattvam .. api ca .
     %<kàyikaü vàcika¤caiva mànasaü yacca duùkçtam .
     ekajapyena tat sarvaü praõa÷yati mamàgrataþ ..>% iti ÷àmbapuràõe såryastotram .. anyacca . kàyikaü mànasa¤ca namaskàraü hitvà àcàryeõa kathaü vàciko namaskàraþ kçtaþ . iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ .. (vàgeva . vàk + %<vàco vyàhçtàrthàyàm .>% 5 . 4 . 35 . iti ñhak . sande÷oktau, klã . iti hàràvalã . 166 .. yathà, ràjataraïgiõyàm . 6 . 35 .
     %<bhçtyamekaü baõigve÷ma pràhiõoddattavàcikam ..>%)

#<vàcikaþ>#, puü, (vàcà niùpannaþ . vàc + ñhak .) vàkyàrambhaþ . yathà --
     %<àlàpa÷ca vilàpa÷ca saülàpa÷ca pralàpakaþ .
     anulàpo'palàpa÷ca sande÷a÷càtide÷ikaþ ..
     apade÷opade÷au ca nirde÷o vyapade÷akaþ .
     kãrtità vacanàrambhàddbàda÷àmã manãùibhiþ ..>% ityujjvalanãlamaõiþ ..

#<vàcikapatraü>#, klã, (vàcikasya sande÷asya patram .) lipiþ . saüvàdapatram . iti kecit ..

#<vàcikahàrakaþ>#, puü, (vàcikasya sande÷asya hàrakaþ .) lekhanam . iti trikàõóa÷eùaþ .. (dåtaþ . iti vyutpattilabdho'rthaþ ..)

#<vàcoyuktiþ>#, tri, (vàci vàkye yuktiryasya .) vàgmã . ityamarañãkàyàü ràmà÷ramaþ .. (strã, vàco vacaso yuktiþ . %<vàgdikpa÷yadbhyo yuktidaõóahareùu .>% 6 . 3 . 21 . ityasya vàrtikoktyà ùaùñhyà aluk . vàgdar÷itanyàyaþ ..)

#<vàcoyuktipañuþ>#, tri, (vàcoyuktau vàkdar÷itanyàye pañuþ .) vàgmã . ityamaraþ . 3 . 1 . 3 ..

@<[Page 4,321a]>@
#<vàcyaü>#, tri, (ucyate iti . vac + õyat . %<vaco'÷abdasaüj¤àyàm .>% iti na kutvam .) kutsitam . hãnam . vacanàrham . iti medinã . ye, 55 .. (yaduktam .
     %<÷atrorapi guõà vàcyà doùà vàcyà gurorapi ..>%) ÷akyam . yathà --
     %<na càlpatvabahutvàbhyàü prayogàõàü vi÷iùyate .
     vàcyavàcakabhàvo'yamakùapàdàdi÷abdavat ..
     vibhãtake'pyakùa÷abdo yadyapyalpaiþ prayujyate .
     tathàpi vàcakastasya j¤àyate ÷akañàïgavat ..>% iti malamàsatattvadhçtabhaññavàrtikavacanam .. api ca .
     %<artho vàcya÷ca lakùya÷ca vyaïgya÷ceti tridhà mataþ .>% eùàü svaråpamàha .
     %<vàcyo'rtho'bhidhayà bodhyo lakùyo lakùaõayà mataþ .
     vyaïgyo vya¤janayà tàþ syustisraþ ÷abdasya ÷aktayaþ ..>% iti sàhityadarpaõe 2 paricchedaþ ..

#<vàcyaü>#, klã, (vac + õyat .) pratipàdanam . dåùaõam . iti dharaõiþ .. (yathà --
     %<paravàcyeùu nipuõaþ sarvo bhavati sarvadà ..>%)

#<vàcha>#, i kàme . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) i, và¤chyate . iti durgàdàsaþ ..

#<vàjaü>#, klã, ghçtam . (yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 9 . 1 .
     %<vàcaspatirvàjaü naþ svadatu ..>%) yaj¤aþ . annam . (yathà, çgvede . 4 . 22 . 3 .
     %<yo devo devatamo jàyamàno maho vàjebhirmahadbhi÷ca ÷uùmaiþ ..>% %<vàjebhirannaiþ .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..) vàri . iti medinã . je, 14 .. (saügràmaþ . yathà, çgvede . 5 . 35 . 1 .
     %<asmabhyaü carùaõãsahaü sasniü vàjeùu duùñaram ..>% balam . yathà, tatraiva . 5 . 85 . 2 .
     %<vaneùu vyantarikùaü tatàna vàjamarvatsu paya usriyàsu ..>%)

#<vàjaþ>#, puü, ÷arapakùaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 87 .. (yathà, bhàgavate . 10 . 59 . 16 . vicitravàjairni÷itaiþ ÷ilãmukhaiþ ..) nisvanaþ . pakùaþ . vegaþ . iti medanã . je, 16 .. muniþ . iti vi÷vaþ ..

#<vàjapeyaü>#, klã puü, (vàjamannaü ghçtaü và peyamatreti .) yàgavi÷eùaþ . ityamarabharatau .. sa tu ÷rautasaptasaükhyàntargatapa¤camayàgaþ . yathà . agniùñomo'tyagniùñomo ukathyaþ ùoóa÷ã vàjapeya÷ca . ityà÷valàyanasåtram .. ainaþ pauõóarãka÷ceti saptayàgàþ ..

#<vàjabhojã># [n], puü, (vàjaü bhuïkta iti . bhuja + õiniþ .) vàjapeyayàgaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

@<[Page 4,321b]>@
#<vàjasaneyaþ>#, puü, janamejayakçtavedàrthagranthaþ . sa tu vai÷ampàyana÷àpàducchannaþ . iti matsyapuràõam .. (vàjasaneþ såryasya chàtraþ . vàjasani + óhak . yàj¤avalkyaþ . yathà, bçhadàraõyake . %<àdityànãmàni ÷uklàni yajåüùi vàjasaneyena yàj¤avalkyenàkhyàyante ..>%)

#<vàjasaneyã>#, [n] puü, (vàjasaneyena proktaü vedamastyasyeti . iniþ .) yajurvedã . yathà --
     %<àrùakrameõa sarvatra ÷ådrà vàjasaneyinaþ ..>% iti mahàjanaparigçhãtavacanàt yajurvedavidhinaiva karma kuryuþ . iti malamàsatattvam .. (yathà, harivaü÷e . 140 . 2 .
     %<bràhmaõo yàj¤avalkyasya ÷iùyàü dharmaguõànvitaþ .
     brahmadatteti vikhyàto vipro vàjasaneyinàm ..>%)

#<vàjigandhà>#, strã, (vàjino ghoñakasya gandho'styasyàmiti . ac . ñàp .) a÷vagandhà . iti ratnamàlà .. (yathà, su÷rute cikitsitasthàne 37 adhyàye .
     %<saralà guruvilvàmbu vàjigandhàgnivçddhibhiþ ..>%)

#<vàjidantaþ>#, puü, (vàjinàü danta iva puùpaü yasya .) vàsakaþ . iti ratnamàlà ..

#<vàjidantakaþ>#, puü, (vàjidanta eva . svàrthe kan .) vàsakaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 103 ..

#<vàjinaü>#, klã, àmikùàmastu . iti hemacandratrikàõóa÷eùau .. chànàra jala iti bhàùà .. (yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 19 . 21 .
     %<somasya råpaü haviùa àmikùà vàjinaü madhu ..>% asya guõàþ prastutiniyama÷ca yathà --
     %<dadhnà takreõa và naùñaü dugdhaü baddhaü suvàsasà .
     naùñadugdhabhavannãraü moraña¤jejjaño'bravãt ..
     mukha÷oùatçùàdàharaktapittajvarapraõut .
     laghurbalakaro rucyo morañaþ syàt sitàyutaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. haviþ . yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 29 . 1 .
     %<vàjã vahan vàjinam .>% %<vàjinaü haviþ .>% iti tadbhàùye mahãdharaþ .. * .. puü, arthaþ . yathà, çgvede . 10 . 71 . 5 .
     %<nainaü hinvantyapi vàjineùu ..>% %<vàk inà ã÷varà yeùàm .>% iti sàyaõaþ ..)

#<vàjinã>#, strã, a÷vagandhà . ghoñakã . ÷eùasya paryàyaþ . vaóavà 2 vàmã 3 prasåkà 4 àrtavã 5 . asyàþ kùãraguõàþ .
     %<a÷vàkùãrantu råkùàmlaü lavaõaü dãpaõaü laghu .
     dehasthairyakaraü balyaü gauravaü kàntikçt param ..>% taddadhiguõàþ .
     %<à÷vaü dadhi syànmadhuraü kaùàyaü kaphàrtimårchàmayahàri råkùam .
     vàtàlpadaü dãpanakàri netradoùàpahaü tat kathitaü pçthivyàm .. * ..>% tannavanãtaguõàþ .
     %<à÷vantu navanãtaü syàt kaùàyaü kaphakàsajit .
     cakùuùyaü kañuka¤coùõamãùadvàtàpahàrakam ..>% tadghçtaguõàþ .
     %<a÷vàsarpistu kañukaü madhura¤ca kaùàyakam .
     ãùaddãpanadaü mårchàhàri vàtàlpadaü guru ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. * .. api ca .
     %<råkùoùõaü vaóavàkùãraü balyaü ÷vàsànilàpaham .
     amlaü kañu laghu svàdu sarvamaika÷aphaü tathà ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<vàjipçùñhaþ>#, puü, (vàjinaþ pçùñhamiva àkçtirasyeti .) amlànavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<vàjibhakùaþ>#, puü, (vàjibhirbhakùyate iti . bhakùa + karmaõi gha¤ .) caõakaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (vivaraõamasya caõaka÷abde j¤àtavyam ..)

#<vàjibhojanaþ>#, puü, (vàjibhirbhojyate iti . bhuj + karmaõi lyuñ .) mudgaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vàjimàn># [t], puü, pañolaþ . iti ratnamàlà ..

#<vàji÷àlà>#, strã, (vàjinàü ÷àlà gçham .) ghoñakagçham . àstaval iti àravã bhàùà .. tatparyàyaþ . mandurà 2 . ityamaraþ .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 4 . 166 .
     %<kàmbojànàü vàji÷àlà jàyante sma hayojjhitàþ ..>%)

#<vàjã># [n] puü, (vàjã vego'styasyeti . vàja + iniþ .) ghoñakaþ . (yathà, raghuþ . 3 . 43 .
     %<÷ataistamakùõàmanimeùavçttibhirhariü viditvà haribhi÷ca vàjibhiþ ..>% vàjaþ pakùo'styasyeti .) bàõaþ . pakùã . ityamaraþ .. vàsakaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (vajati gacchatãti . vaj + õiniþ . tri, calanavàn yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 29 . 1 .
     %<vàjã vahanvàjinaü jàtavedo devànàü vakùipriyamàsadhastham ..>% %<vajati vàjã . vajagatau calanavàn .>% iti tadbhàùye mahãdharaþ .. * .. vàjamannamasyàstãti annavàn . yathà, çgvede . 3 . 2 . 14 .
     %<tamãmahe namasà vàjinaü bçhat ..>% %<vàjinaü annavantam .>% iti taddhàùye sàyaõaþ .. vàjaþ pakùo'styasyeti . pakùavi÷iùñaþ . yathà, bhàgavate . 4 . 7 . 16 .
     %<muùõaüsteja upànãtastàrkùyeõa stotrabàjinà ..>%)

#<vàjãkaraõaü>#, klã, (avàjã vàjãva kriyate'naüneti . kç + lyuñ . abhåtatadbhàve cviþ .) vãryavçddhikaram . iti ràjanirghaõñaþ .. vàjãkaraõadravyasya lakùaõamàha .
     %<yaddravyaü puruùaü kuryàt vàjivat suratakùamam tadvàjãkaramàkhyàtaü munibhirbhiùajàü varaiþ ..>% atra prasaïgàt klaivasya lakùaõaü saükhyà nidàna¤càha .
     %<klãvaþ syàt suratà÷aktastadbhàvaþ klaivyamucyate .
     tacca saptavidhaü proktaü nidànaü tasya kathyate taistairbhàvairahçdyaistu riraüsormanasi kùate .
     dhvajaþ patatyato néõàü klaivyaü samupajàyate ..
     dveùyastrãsaüprayogàcca klaivyaü tanmànasaü smçtam ..>% taistairbhàvairbhaya÷okakrodhàdibhiþ . ahçdyaiþ hçdayàhitaiþ duþkhadatvàt . kùate pãóite asvasthãkçta iti yàvat . dhvajaþ ÷i÷naþ . patati na tånnamati . saüprayogo maithunam .. 1 ..
     %<kañukàmloùõalavaõairatimàtropasevitaiþ .
     pittàcchukrakùayo dçùñaþ klaivyaü tasmàt prajàyate ..>% kañukàdinàtimàtreõa pravçddhena pittena ÷ukrasya dagdhatvàt klaivyaü bhavati . pittajametaddvitãyam .. 2 ..
     %<ativyavàya÷ãlo yo na ca bàjãkriyàrataþ .
     dhvajabhaïgamavàpnoti sa ÷ukrakùayahetukam ..>% ÷ukrakùayajaü tçtãyam .. 3 ..
     %<mahatà meóhrarogeõa caturthã klãvatà bhavet . 4 .
     vãryavàhi÷iràchedànmehanànunnatirbhavet .. 5 ..
     balinaþ kùubdhamanaso nirodhàdbrahmacaryataþ .
     ùaùñhaü klaivyaü smçtaü tattu ÷ukrastambhanimittakam ..>% balinaþ puùñasya puruùasya kùubdhamanasaþ kàmàt sa¤calitasya . manasaþ brahmacaryato nirodhàt klaivyaü bhavati .. 6 ..
     %<janmaprabhçti yat klaivyaü sahajaü taddhi saptamam .. 7>% asàdhyaü klaivyamàha .
     %<asàdhyaü sahajaü klaivyaü marmacchedàcca yadbhavet .>% marmacchedàt vãryavàhi÷iràcchedàt .. * .. atha klaivyasya cikitsàyàü vàjãkaraõavidhimàha .
     %<naro vàjãkaràn yogàn samyak ÷uddhau niràmayaþ .
     saptatyantaü prakurvãta varùàdårdhvantu ùoóa÷àt ..
     na ca vai ùoóa÷àdarvàk saptatyàþ parato na ca .
     àyuùkàmo naraþ strãbhiþ saüyogaü kartumarhati ..
     kùayavçddhyupadaü÷àdyà ghorà÷càtãvadurjayàþ .
     akàlamaraõa¤ca syàdbhajatastriyamanyathà ..
     vilàsinàmarthavatàü råpayauvana÷àlinàm .
     naràõàü bahubhàryàõàü vidhirvàjãkaro hitaþ ..
     sthaviràõàü riraüsånàü strãõàü vàllabhyamicchatàm .
     yoùitprasaïgàt kùãõànàü klãvànàmalparetasàm ..
     hità vàjãkarà yogàþ prãtyapatyabalapradàþ .
     ete'pi puùñadehànàü sevyàþ kàlàdyapekùayà ..>% vàjãkaràõyàha .
     %<bhojanàni vicitràõi pànàni vividhàni ca .
     vàcaþ ÷rotràbhiràmà÷ca tvacaþ spar÷asukhàvahàþ .
     yàminã sendutilakà kàminã navayauvanà .
     gãtaü ÷rotramanohàri tàmbålaü madirà srajaþ ..
     gandhà manoj¤à råpàõi citràõyupavanàni ca .
     manasa÷càpratãghàto vàjãkurvanti mànavam ..
     màkùãkadhàtumadhupàradalohacårõaü pathyà÷ilàjatuvióaïgaghçtàni lihyet .
     ekàgraviü÷atidinàni gadàrdito'pi so'÷ãtiko'pi ramayet pramadà yuveva ..
     gavàü biråóhavatmànàü siddhaü payasi pàyasam .
     godhåmacårõa¤ca tathà sitàmadhughçtànvitam .
     bhuktvà hçùyati jãrõo'pi da÷adàràn vrajatyapi ..>% atha rasàlà .
     %<dadhnàrdhàóhakamãùadamlamadhuraü khaõóasya candradyuteþ prasthaü kùaudrapala¤ca pa¤ca haviùaþ ÷uõñhyà÷caturmàùakàn .
     elàmàsacatuùñayaü maricataþ karùaü lavaïgaü tathà dhçtvà ÷uklapañe ÷anaiþ karatalenonmathya visràvayet ..
     mçdbhàõóe mçganàbhicandanarasaspçùñe'guråddhåpite karpåreõa sugandhikaü tadakhilaü saüloóya saüsthàpayet .
     svasyàrthe mathure÷vareõa racità hyeùà rasàlà svayaü bhokturmanmathadãpanã sukhakarã kànteva nityaü priyà .. * ..
     gokùurekùurabãjàni vàjigandhà ÷atàvarã .
     muùalã vànarãbãjaü yaùñã nàgavalà valà ..
     eùàü cårõaü dugdhasiddhaü gavyenàjyena bharjitam .
     sitayà modakaü kçtvà bhakùyaü vàjãkaraü param ..
     cårõàdaùñaguõaü kùãraü ghçtaü cårõasamaü smçtam .
     sarvato dviguõaü khaõóaü khàdedagnibalaü yathà ..
     vàjãkaràõi bhårãõi saügçhya racito yataþ .
     tasmàdbahuùu yogeùu yogo'yaü pravaro mataþ ..>% rativardhano modakaþ .. * ..
     %<pippalãlavaõopete vastàõóe ghçtasàdhite .
     kacchapasyàtha và khàdette tu vàjãkare bhç÷am ..
     pågaü dakùiõade÷ajaü da÷apalonmànaü bhç÷aü kartayet tacchinnaü jalayogato mçdutaraü saükuñya cårõãkçtam .
     taccårõaü paña÷odhitaü vasuguõe go÷uddhadugdhe pacet gavyàjyà¤jalisaüyute'tinivióe dadyàttulàrdhàü sitàm ..
     pakvaü tajajvalanàt kùitiü pratinayet tasmin punaþ prakùipet dadyàttattadudàharàmi bahulà dçùñvàdaràt saühitàþ .
     elà nàgavalà valà sacapalà jàtãphalàliïgikà jàtãpatrasupatracitrakayutaü tacca tvacà saüyutam ..
     vi÷vàvãraõavàrivàridavarà vàü÷ã varã vànarãdràkùà sekùuragokùuràtha mahatã kharjårikà kùãrikà .
     dhànyàkaü sakaserukaü samadhukaü ÷çïgàñakaü jãrakaü pçthvãkvàthayavànikà varañikà màüsã misirmethikà ..
     kandeùvatra vidàrikàtha muùalã gandharvagandhà tathà karvåraü karike÷araü samarica¤càrasya bãjaü navam .
     bãjaü ÷àlmalisambhavaü karikaõà bãja¤ca ràjãvajaü ÷vetaü candanamatra raktamapi ca ÷rãsaïgapuùpaiþ samam ..
     sarva¤ceti pçthak pçthak palamitaü saücårõya tatra kùipet såtaü vaïgabhujaïgalohagaganaü sammàritaü svecchayà .
     kastårã ghanasàracårõamapi ca pràptaü yathà prakùipet pa÷càdasya tu modakàn viracayedvilvapramàõànatha ..
     tàn bhoktàti sadà yathànalabalaü bhu¤jãta nàmlaü rasaü pårvasminna÷ite gate pariõatiü pràgbhojanàt bhakùayet .
     nityaü ÷rãrativallabhàkhyakamimaü yaþ pågapàkaü bhajet sa syàdvãryavivçddhivçddhamadano vàjãva ÷akto ratau ..
     dãptàgnirbalavàn balã virahito hçùñaþ sa puùñaþ sadà vçddho yo'pi yuveva so'pi ruciraþ pårõenduvat sundaraþ ..>% vasuguõe aùñaguõe . a¤jalirardha÷aràvam . tulàrdhàü pa¤cà÷atpalamitàm . saühitàþ su÷rutàdyàþ . nàgavalà gurasakarã gurakhaõóã iti ca loke . valà vahaüliyàra tasyà målatvak . capalà pippalã . jàtãpatrakaü jàipatrã . vi÷và ÷uõñhã . vãraõaü etasya målaü u÷ãraü gràhyam . vàri sugandhavàlà . vàridaþ mustakaþ . varà triphalà vàü÷ã vaü÷arocanà . varã ÷atàvarã . vànarã kapikacchåstasyà bãjaü gràhyam . ikùuraþ kokilàkùaþ tasya bãjam . gokùurasyàpi bãjam . mahatã kharjårikà chohàrà . kùãrikà kùãrã . pçthvãkà kàravã magarailà iti loke . varàñikà vararai iti loke . ÷àlåkameùàü kandaþ syàdvãjakoùo varàñikà . màüsã jañàmàüsã . misiþ sauphaþ . gandharvagandhà a÷vagandhà tasyà målam . ÷rãsaüj¤aü lavaïgam . ghanasàraþ karpåraþ . vilvapramàõàn palapramàõàn . rativallabhàkhyapågapàkaþ .. * ..
     %<etasminrativallabhe yadi punaþ samyak khurà÷àõikà dhustårasya tu bãjamarkakarabhà yàso'bdhi÷oùastathà .
     sanmàjåphalavaü tathà svasaphalatvak vàpi niþci pyate cårõàrdhà vijayà tadà sa hi bhavet kàre÷varaþ saüj¤ayà ..>% iti mahàkàme÷varaþ .. * ..
     %<raktapittàdhikàroktaþ khaõóakuùmàõóako mahàn .
     raktapittàdirogaghno mahàvàjãkaraþ smçtaþ .. * ..
     pakvàmrasya rase droõe sitàmàóhakasaümitàm .
     ghçtaprasthamidaü dadyànnàgarasya palàùñakam ..
     maricaü kuóavonmànaü pippalãdvipalonmitam .
     salilasyàóhakaü dattvà sarvamekatra kàrayet ..
     pacettanmçõmaye pàtre dàrudarvyà pracàlayet .
     cårõànyeùàü kùipettatra ghanãbhåte'vatàrite ..
     dhànyakaü jãrakaü patraü citrakaü mustakaü tvacam .
     bçhajjãrakamapyatra granthikaü nàgake÷aram ..
     elàbãjaü lavaïga¤ca pçthak jàtãphalaü palam .
     siddhaü ÷ãte pradadyàcca madhunaþ kuóavadvayam ..
     bhakùayedbhojanàdarvàk palamàtramidaü naraþ .
     athavà niyatà nàtra màtrà khàdedyathànalam ..
     mànavaþ sevanàdasya vàjãva surate bhavet .
     samartho balavàn puùño hçùño nityaü niràmayaþ ..
     grahaõãü nà÷ayedeùa kùayaü ÷vàsamarocakam .
     amlapitta¤ca pitta¤ca raktapitta¤ca pàõóutàm ..>% bçhajjãrakaü nànàgarailà . iti àmrapàkaþ ..
     %<÷amayati gokùuracårõaü chàgakùãreõa sàdhitaü samadhu .
     bhuktaü kùapayati jàóyaü yajjanitaü kuprayogeõa ..
     dravyàõi candanàdistu candanaü raktacandanam .
     pattaïgamatha kàlãyàgurukçùõàguråõi ca ..
     devadrumaþ sasaralaþ padmakaü tuõiko'pi ca .
     karpåro mçganàbhi÷ca latàkastårikàpi ca ..
     sihlakaþ kuïkumaü navyaü jàtãphalakamatra ca .
     jàtãpatraü lavaïga¤ca såkùmailà mahatã ca sà ..
     kakkolaphalakaü tvak ca patrakaü nàgake÷aram .
     bàlaka¤ca tatho÷ãraü màüsã dàru sitàpi và ..
     murà karpåraka÷càpi ÷aileyaü bhadramustakam .
     reõóakà ca priyaïgu÷ca ÷rãvàso guggulustathà ..
     làkùà nasva÷ca ràla÷ca dhàtakãkusumaü tathà .
     granthipaõa¤ca ma¤jiùñhà tagaraü sikthakaü tathà ..
     etàni ÷àõamànàni kalkãkçtya ÷anaiþ pacet .
     tailaü prasthamitaü samyak etatpàtre ÷ubhe kùipet ..
     anenàbhyaktagàtrastu vçddho'÷ãti÷amo'pi yaþ .
     ÷ubhro bhavati ÷ukràóhyaþ strãõàmatyantavallabhaþ ..
     bandhyàpi labhate garbhaü ùaõóo'pi taruõàyate .
     aputtraþ puttramàpnoti jãvecca ÷aradàü ÷atam ..
     candanàdimahàtailaü raktapittaü kùayaü jvaram .
     dàhaprasvedadaurgandhyaü kuùñhaü kaõóuü vinà÷ayet ..>% pattaïgaü vakam iti loke . kàlãyaü kalambaka iti loke . latàkastårikà muùukadànà iti loke . kakkolaphalasyàbhàve jàtãpuùpaü gràhyam . tadalàbhe'pi lavaïgaü gràhyam . dàru÷ità dàrucinã . ÷aileyaü charà iti loke . ÷rãvàsaþ gugurã iti loke . granthiparõaþ gañhivan iti loka . a÷ãtisamaþ a÷ãtivàrùikaþ . iti candanàditailam .. * ..
     %<bãjàni kã÷akacchvàþ kuóavamitàni svedayecchanakaiþ .
     prasthe gobhavadugdhe dugdhaü yàvadbhavedgàóham ..
     tvagrahitàni ca kçtvà såkùmaü saüpeùayettàni .
     piùñikayà laghuvañikàþ kçtvà gavye pacedàjye ..
     dviguõita÷arkarayà và vañikàþ saüpakvayà lepyàþ .
     vañikà màkùikamadhye majjanayogye'khilàþ sthàpyàþ ..
     pa¤cañaïkamitàstàstu sàyaü pràta÷ca bhakùayet .
     anena ÷ãghradràvã yo ya÷ca syàt patitadhvajaþ ..
     so'pi pràpnoti surate sàmarthyamiti vàjivat .
     nànena sadç÷aü ki¤cit dravyaü vàjãkaraü param ..>% iti vànarãvañikà .. * ..
     %<àkàrakarabhà ÷uõñhã lavaõaü kuïkumaü kaõà .
     jàtãphalaü jàtipuùpaü candanaü kàrùikaü pçthak ..
     cårõayedahipheõantu tatra dadyàt palonmitam .
     sarvamekãkçtaü màùamàtraü kùaudreõa bhakùayet ..>% ÷ukrastambhakaraü puüsàmidamànandakàrakam . nàrãnàü prãtijanakaü seveta ni÷i kàmukaþ .. iti bhàvaprakà÷aþ .. (yathà ca .
     %<vidàrãkandàü ÷umatãvçhatyau .
     kàkolikàbhãrupunarnave dbe .
     ÷çïgàñakaü màgadhikà valà ca cårõaü sitàóhyaü sitayà prayojyam ..
     jãrõe payaþ pàyasameva yojyaü karoti puüsàü balamevamojaþ .
     strãõàü sahasraü bhajate'pi ùaõóo màsadvayenàpi ca sevamànaþ ..>% iti hàrãte cikitsàsthàne 46 adhyàyaþ ..
     %<vàjãkaraõamanvicchet satataü viùayã pumàn .
     tuùñiþ puùñirapatya¤ca guõavattatra saü÷ritam ..
     apatyasantànakaraü yat sadyaþ saüpraharùaõam .
     vàjãvàtibalo yena yàtyapratihato'ïganàþ ..
     bhavatyatipriyaþ strãõàü yena yenopacãyate .
     tadvàjãkaraõaü taddhi dehasyorjaskaraü param ..
     dharmya ya÷asyamàyuùyaü lokadvayarasàyanam .
     anumodàmahe brahmacaryamekàntanirmalam ..
     alpasattvasya tu kle÷airvàdhyamànasya ràgiõaþ .
     ÷arãrakùayarakùàrthaü vàjãkaraõamucyate ..
     kalpasyodagravayaso vàjãkaraõasevinaþ .
     sarveùvçtuùvaharaharvyavàyo na nivàryate ..
     atha snigdhavi÷uddhànàü niråhàn sànuvàsanàn .
     ghçtatailarasakùãra÷arkaràkùaudrasaüyutàn ..
     yogavidyojayet pårvaü kùãramàüsarasà÷inam .
     tato vàjãkaràn yogàn ÷ukràpatyavivardhanàn ..
     acchàyaþ påtikusumaþ phalena rahito drumaþ .
     yathaika÷caika÷àkha÷ca nirapatyastathànaraþ ..
     skhaladgamanamavyaktavacanaü dhålidhasaram .
     api làlàvilamukhaü hçdayàhlàdakàrakam ..
     apatyaü tulyatà kena dar÷anaspar÷anàdiùu .
     kiüpunaryadya÷odharmamàna÷rãkulavardhanam ..
     ÷uddhakàye yathà÷akti vçùya yogàn prayojayet .
     ÷arekùuku÷akà÷ànàü vidàryà vãraõasya ca ..
     målàni kaõñakàryà÷ca jãvakarùabhakau valàm .
     mede dbe dve ca kàkolyau ÷årpaparõyau ÷atàvarãm ..
     a÷vagandhàmativalàmàtmaguptàü punarnavàm .
     vãràü payasyàü jãbantãü çddhiü ràsnàü trikaõñakam ..
     madhukaü ÷àliparõã¤ca bhàgàüstripalikàn pçthak .
     màùàõàmàóhaka¤caitaddvidroõe sàdhayedapàm ..
     rasenàóhaka÷eùeõa pacettena ghçtàóhakam .
     dattvà vidàrãdhàtrãkùurasànàmàóhakàóhakam ..
     ghçtàccaturguõaü kùãraü peùyàõãmàni càvapet .
     vãràü svaguptàü kàkolyau yaùñhãü phalgåni pippalãm ..
     dràkùàü vidàrã kharjåraü madhukàni ÷atàvarãm .
     tatsiddhapåtaü cårõasya pçthak prasthena yojayet ..
     ÷arkaràyàstugàyà÷ca pippalyàþ kuóavena ca .
     maricasya praku¤cena pçthagardhapalonmitaiþ ..
     tvagelàkesaraiþ ÷lakùõaiþ kùaudràddvikuóavena ca .
     palamàtraü tataþ khàdet pratyahaü rasadugdhabhuk ..
     tenàrohati vàjãva kuliïga iva hçùyati .
     vidàrãpippalã÷àlipriyàlekùurakàdrajaþ ..
     pçthak svaguptàmålàcca kuóavàü÷aü tathà madhu .
     tulàrdhaü ÷arkaràcårõàt prasthàrdhaü navasarpiùaþ ..
     so'kùamàtramataþ khàded yasya ràmà÷ataü gçhe .
     sàtmaguptàphalàn kùãre godhåmàn sàdhitàn himàn ..
     màùàn và saghçtakùaudràn khàdan gçùñipayo'nupaþ .
     jàgarti ràtriü sakalàmakhinnaþ khedayet striyaþ ..
     vastàõóasiddhe payasi bhàvitànasakçttilàn .
     yaþ khàdet sasitàn gacchet sa strã÷atamapårvavat ..
     cårõaü vidàryà bahu÷aþ svarasenaiva bhàvitam .
     kùaudrasarpiryutaü lãóhvà pramadà÷atamçcchati ..>%
     %<kçùõàdhàtrãphalarajaþ svarasena subhàvitam .
     ÷arkaràmadhusarpirbhirlãóhvà yo'nupayaþ pibet ..
     sa naro'÷ãtivarùo'pi yuveva parihçùyati .
     karùaü madhukacårõasya ghçtakùaudrasamanvitam ..
     payo'nupànaü yo lihyànnityavegaþ sa nà bhavet ..>%
     %<uccañàcårõamapyevaü ÷àtavaryà¤ca yojayet ..
     candra÷ubhraü dadhisaraü sasitaü ùaùñikaudanam .
     pañe sumàrjitaü bhuktrà vçddho'pi taruõàyate ..>%
     %<àcarecca sakalàü raticaryà kàma÷àstravihitàmanavadyàm .
     de÷akàlabala÷aktyanurodhàdvaidyatantrasamayoktyaviruddhàm ..
     abhya¤janodvartanasekagandhasrakpatravastràbharaõaprakàràþ .
     gàndharvakàvyàdikathà pravãõàþ samasvabhàvà va÷agàvayasyàþ .
     dãrghikà svabhavanàntaniviùñà padmareõumadhumattavihaïgàþ .
     nãlasànugirikåñanitambe kànanàni purakaõñhagatàni ..
     dçùñisukhà vividhà tarujàtiþ ÷rotrasukhaþ kalakokilanàdaþ .
     aïgasukhartuva÷ena vibhåùàcittasukhaþ sakalaþ parivàraþ ..
     tàmbålamacchamadirà kàntà kàntà ni÷à ÷a÷àïkàïkà .
     yadyacca ki¤cidiùñaü manaso vàjãkaraü tattat ..
     madhumukhamiva sotpalaü priyàyàþ kaõaraõanàparivàdinã priyeva .
     kusumacayamanoramà ca ÷ayyà kisalayinã latikeva puùpitàgrà ..
     de÷e ÷arãre ca na kàcidartirartheùu nàlpo'pi manovighàtaþ .
     vàjãkaràþ sannihità÷ca yogàþ kàmasya kàmaü paripårayanti ..>% iti vàbhañe uttarasthàne 40 adhyàyaþ .. tathàca .
     %<vàjãkaraõamanvicchet puruùo nityamàtmavàn .
     tadàyattau hi dharmàrthau prãti÷ca ya÷a eva ca ..
     puttrasyàyatanaü hyetadguõà÷caite sutà÷rayàþ .
     vàjãkaraõamagyra¤ca kùetraü strã và praharùiõã ..
     iùñà hyekaika÷o'pyarthàþ paraü prãtikaràþ smçtàþ .
     kiü punaþ strã÷arãre ye saüghàtena vyavasthitàþ ..
     saïghàto hãndriyàrthànàü strãùu nànyatra vidyate .
     stryà÷rayo hãndriyàrtho yaþ saprãtijanano'dhikaþ ..>%
     %<citradãpaþ saraþ÷uùkamadhàturdhàtusannibhaþ .
     niùpa jastçõapålãti j¤àtavyaþ puruùàkçtiþ ..
     apratiùñha÷ca nagna÷ca ÷ånya÷caikendriya÷ca nà .
     mantavyo niùkriya÷caiva yasyàpatyaü na vidyate ..
     bahumårtirbahumukho bahuvyåho bahukriyaþ .
     bahucakùurbahuj¤àno bahvàtmà ca bahuprajaþ ..
     maïgalyo'yaü pra÷asto'yaü dhanyo'yaü vãryavànayam .
     bahu÷àkho'yamiti ca ståyate nà vahuprajaþ ..
     prãtirbalaü sukhaü vçttirvistàro vibhavaþ kulam .
     ya÷olokàþ sukhodarkàstuùñi÷càpatyasaü÷rità ..
     tasmàdapatyamanvicchan guõàü÷càpatyasaü÷ritàn ..
     vàjãkaraõanityaþ syàdicchet kàmasukhàni ca .
     màùàõàmàtmaguptàyà bãjànàmàóhakaü navam ..
     jãvakarùabhakauvãraü medàmçddhiü ÷atàvarãm .
     madhuka¤cà÷vagandhà¤ca sàdhayet kuóavonmitàm ..
     rase tasmin ghçtaprasthaü gavyaü da÷aguõaü payaþ .
     vidàrãõàü rasaprasthaü prasthamikùurasasya ca ..
     dattvà mçdvagninàsàdhyaü siddhaü sarpirnidhàpayet .
     ÷arkaràyàstugàkùãryàþ kùaudrasya ca pçthak pçthak ..
     bhàgàü÷catuùpalàüstatra pippalyà÷càvapet palam .
     palaü pårvamato lãóhvà tato'nnamupayojayet ..
     ya icchedakùayaü ÷ukraü ÷ephasa÷cottamaü balam .>% iti vàjãkaraõaü ghçtam .. * ..
     %<cañakànàü sahaüsànàü dakùàõàü ÷ikhinàntathà .
     ÷i÷umàrasya nakrasya bhiùak ÷ukràõi saüharet ..
     gavyaü sarpirvaràhasya kuliïgasya vasàmapi .
     ùaùñikànà¤ca cårõàni cårõaü gaudhåmameva ca ..
     ebhiþ påpalikàþ kàryàþ ÷aùkulyo vartikà stathà ..
     påpàdhànà÷ca vividhà bhakùyà÷cànye pçthagvidhàþ .
     eùàü prayogàdbhakùyàõàü stabdhenàpårõaretasà ..
     ÷ephasà vàjivadyàti yàvadicchan striyo naraþ ..>% iti vçùyapåpàlikayogaþ .. * ..
     %<maõóalairjàtaråpasya tasyà eva payaþ÷çtam .
     apatyajananaü siddhaü saghçtakùaudra÷arkaram ..>%
     %<àrdràõi matsyamàüsàni bhçùñà÷ca ÷apharã÷ca và .
     tapte sarpiùi yaþ khàdet sa gacchet strãùu na kùayam ..
     ghçtabhçùñàn rase chàge rohitàn phalasàdhite ..
     anupãtarasàn siddhànapatyàrthã prayojayet ..>% iti garbhàdhànakaro yogaþ .. * ..
     %<narte vai ùoóaùàdvarùàt saptatyàþ parato naca .
     àyuùkàmo naraþ strãbhiþ saüyogaü kartumarhati ..
     atibàlo hyasampårõasarvadhàtuþ striyo vrajan .
     upatapyeta sahasà taóàgamiva kàjalam ..
     ÷uùkarukùaü yathàkàùñhaü jantudagdhaü vijarjaram .
     spçùñamà÷u vi÷ãryeta tathà vçddhastriyo vrajan ..
     jarayà cintayà ÷ukraü vyàdhibhiþ karmakarùaõàt .
     kùayaü gacchatyana÷anàt strãõà¤càtiniùevaõàt ..
     kùayàdbhayàdatisrambhàcchokàt strãdoùadar÷anàt .
     nàrãõàmarasaj¤atvàdabhicàràdasevanàt ..
     tçptasyàpi striyo gantuü na ÷aktirupajàyate .
     dehasattvabalàpekùã harùaþ ÷akti÷ca harùajà ..>% iti carake cikitsitasthàne dvitãye'dhyàye ..)

#<và¤chà>#, strã (và¤chanamiti . vàchi icchàyàm . guro÷cetyaþ . ñàp .) àtmavçttiguõavi÷eùaþ . sà ca dvividhà yathà . upàyaviùayiõã phalaviùayiõã và . phalaü sukhaü duþkhàbhàva÷ca . tatra phalecchàü prati phalaj¤ànaü kàraõam . upàyecchàü prati iùñasàdhanatàj¤ànaü kàraõam . iti siddhàntamuktàvalã .. tatparyàyaþ . icchà 2 kàïkùà 3 spçhà 4 ãhà 5 tçñ 6 lipsà 7 manorathaþ 8 kàmaþ 9 abhilàùaþ 10 tarùaþ 11 . ityamaraþ . 1 . 7 . 27 .. àkàïkùà 12 kàntiþ 13 agracayaþ 14 dohadaþ 15 àbhilàùaþ 16 . iti ÷abdaratnàvalã .. ruk 17 ruciþ 18 matiþ 18 dohalam 20 chandaþ 21 . iti jañàdharaþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 11 . 27 .
     %<sandide÷a ca yadyasti và¤chà macchiùyatàü prati .
     tvatputryàstadihaivaiùà bhavatà preùyatàmiti ..>%)

#<và¤chitaü>#, tri, (và¤cha + ktaþ .) abhilaùitam . yathà --
     %<avicchedaü pañheddhãmàn dhyàtvà devãü sarasvatãm .
     ÷uklàmbaradharàü devãü ÷uklàbharaõabhåùitàm ..
     và¤chitaü phalamàpnoti sa loke nàtra saü÷ayaþ .
     iti brahmà svayaü pràha sarasvatyàþ stavaü ÷ubham ..>% iti tantrasàraþ ..

#<và¤chinã>#, strã, (và¤chatãti . và¤cha + õiniþ . ïãù .) và¤chanãyà nàrã . tatparyàyaþ . la¤jikà 2 kalatålikà 3 . iti trikàõóa÷eùaþ .. và¤chanãyamàtre, tri ..

@<[Page 4,324c]>@
#<vàñaü>#, klã, varaõóaþ . gàtrabhedaþ . ityamarañãkà .. yathà --
     %<vàñaþ pathi vçtau vàñaü varaõóe gàtrabhedayoþ .>% iti haimaþ ..

#<vàñaþ>#, puü, (vañyate veùñyate iti . vaña + gha¤ .) màrgaþ . vçtisthànam . iti medinã . ñe, 28 .. api ca .
     %<mukhaü niþsaraõe vàñe pràcãnàveùñakau vçtiþ ..>% iti hemacandraþ .. (vàstu . maõóapaþ . yathà, bhàgavate . 8 . 18 . 23 .
     %<chatraü sadaõóaü sajalaü kamaõóaluü vive÷a vibhraddhayamedhavàñam ..>% vañasyedamiti . vaña + aõ . vañasambandhini, tri . yathà, manuþ . 2 . 45 .
     %<bràhmaõo vailvapàlà÷au kùatriyo vàñakhàdirau .
     pailavaudumbarau vai÷yo daõóànarhanti dharmataþ ..>%)

#<vàña÷çïkhalà>#, strã, (vàñarodhikà ÷çïkhalà . ÷àkapàrthivàdivat madhyapadalopaþ .) patharodhaka÷çïkhalà . tatparyàyaþ . lambhà 2 . iti hàràvalã ..

#<vàñikà>#, strã, (vañyate veùñyate pràcãràdibhiriti . vaña veùñane + saüj¤àyàmiti õvul . ñàp . ata itvam .) vàstu . (yathà, kathàsaritsàgare . 72 . 206 .
     %<sà snànàya gate tasmin ÷àkàrthaü ÷àkavàñikàm .
     praviùñà dhàvakakharaü khàdantaü ÷àkamaikùata ..>%) vàñyàlakaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. hiïgupatrã . iti ÷abdacandrikà ..

#<vàñã>#, strã, (vañyate veùñyate iti . vaña veùñane + gha¤ . gauràditvàt ïãù .) vàñyàlakaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. kuñã . vàstu . iti medinã . ñe, 28 .. ÷eùasya paryàyaþ .
     %<vàstvastrã ve÷ma bhårvàñã vàñikà gçhapotakaþ ..>% iti ÷abdaratnàvalã .. tasyà lakùaõàdiryathà -- vi÷vakàruruvàca .
     %<ke te vçkùàþ pra÷astà÷ca niùiddhà÷càpi kecana .
     bhadrà bhadrapradà÷càpi tàn vadasva jagadguro ..
     keùàmantaniyukta¤ca ÷ivira¤ca ÷ubhà÷ubham .
     di÷i kutra jalaü bhadrama÷ubha¤ca vada prabho ..
     dvàràõà¤ca gçhàõà¤ca pràkàràõàü pramàõakam .
     bhadraprada÷ca ko vçkùo di÷i kutra pravartate ..
     kiü pramàõaü gçhàõà¤ca pràïgaõànàü jagadguro .
     maïgalaü kusumodyànaü di÷i kutra tarostathà ..
     pràkàraü kiüpramàõa¤ca parikhàõàü sure÷vara .
     dvàràõà¤ca gçhàõà¤ca pràkàràõàü pramàõakam ..
     kasya kasya taroþ kàùñhaü pra÷astaü ÷ivire prabho .
     amaïgalaü và keùàü và sarvaü màü vaktumarhasi .. * ..
     ÷rãbhagavànuvàca .
     à÷rame nàrikela÷ca gçhiõà¤ca dhanapradaþ .
     ÷ivirasya yadã÷àne pårbe puttrapradastaruþ ..
     sarvatra maïgalàrha÷ca taruràjo manoharaþ .
     rasàlavçkùaþ pårbasmin nçõàü sampatpradastathà ..
     ÷ubhaprada÷ca sarvatra surakàro ! ni÷àmaya .
     vilva÷ca panasa÷caiva jambãro vadarã tathà ..
     prajàprada÷ca pårbasmin dakùiõe dhanadastathà .
     sampatprada÷ca sarvatra yato hi vardhate gçhã ..
     jambuvçkùa÷ca dàóimbaþ kadalyàmràtakastathà .
     bandhuprada÷ca pårbasmin dakùiõe mitradastathà ..
     sarvatra ÷ubhada÷caiva dhanaputtra÷ubhapradaþ .
     harùaprado guvàka÷ca dakùiõe pa÷cime tathà ..
     ã÷àne sukhada÷caiva sarvatraivaü ni÷àmaya .
     sarvatra campakaþ ÷uddho bhuvi bhadrapradastathà ..
     alàvu÷càpi kuùmàõóaü màyàmbu÷ca sukàmukaþ .
     kharjårã karkañã càpi ÷ivire maïgalapradàþ ..
     vàståkaþ kàravella÷ca vàrtàku÷ca ÷ubhapradàþ .
     latàphala¤ca ÷ubhadaü sarvaü sarvatra ni÷citam ..
     pra÷astaü kathitaü kàro niùiddha¤ca ni÷àmaya ..
     vanyavçkùo niùiddha÷ca ÷ivire nagare'pi ca .
     vaño niùiddhaþ ÷ivire nityaü caurabhayaü tataþ .
     nagareùu prasiddha÷ca dar÷anàt puõyadastathà ..
     he kàro tintióãvçkùo yatnàttaü parivarjaya ..
     ÷areõa dhanahàniþ syàt prajàhànirbhavet dhruvam .
     ÷ivire'tiniùiddha÷ca nagare ki¤cideva ca ..
     na niùiddhaþ prasiddha÷ca nagareùu tathà pure .
     vàñyàmatiniùiddha÷ca pràj¤astaü parivarjayet ..
     svarjåra÷ca óahu÷caiva niùiddhaþ ÷ivire tathà .
     na niùiddhaþ prasiddha÷ca gràmeùu nagareùu ca ..
     vçkùa÷ca caõakàdãnàü dhànya¤ca maïgalapradam ..
     gràmeùu nagare càpi ÷ivire ca tathaiva ca ..
     ikùuvçkùa÷ca ÷ubhadaþ santataü ÷ubhadastathà .
     a÷oka÷ca ÷irãùa÷ca kadamba÷ca ÷ubhapradaþ ..
     kacvã haridrà ÷ubhadà ÷ubhada÷càrdrakastathà .
     harautakã ca ÷ubhadà gràmeùu nagareùu ca .
     na vàñyàü bhadradà nityaü tathà càmalakã dhruvam ..
     gajànàmasthi ÷ubhadama÷vànà¤ca tathaiva ca .
     kalyàõamucaiþ÷ravasàü vàstau sthàpanakàriõàm ..
     na ÷ubhapradamanyeùàmucchannakàraõaü param .
     vànaràõàü naràõà¤ca gardabhànàü gavàmapi ..
     kukkuràõàü ÷çgàlànàü màrjàràõàmabhadrakam .
     bheóakànàü ÷åkaràõàü sarveùà¤ca÷ubhapradam ..
     i÷àne càpi pårbasmin pa÷cime ca tathottare .
     ÷ivirasya jalaü bhadramanyatrà÷ubhameva ca ..
     dãrghe prasthe mamàna¤ca na kuryànmandiraü budhaþ .
     caturasre gçhe kàro gçhiõàü dhananà÷anam ..
     dãrghaprasthaþ parimito netràïkenàpi saühçtam .
     ÷ånyena rahitaü bhadraü ÷ånyaü ÷ånyapradaü nçõàm ..
     prasthe hastadbayàt pårbaü dãrghe hastatrayaü tathà .
     gçhiõàü ÷ubhadaü dvàraü pràkàrasya gçhasya ca ..
     na madhyade÷e kartavyaü ki¤cinnyånàdhike ÷ubham .
     caturasraü candravedhaü ÷iviraü maïgalapradam .
     abhadradaü såryavedhaü ÷iviraü maïgalàpradam .
     abhadradaü såryavedhaü pràj¤àïganaü tathaiva ca .. * ..
     ÷iviràbhyantare bhadrà sthàpità tulasã nçõàm .
     dhanaputtrapradàtrã ca puõyadà haribhaktidà .
     prabhàte tulasãü dçùñvà svarõadànaphalaü labhet ..
     màlatã yåthikà kundamàdhavã ketakã tathà .
     nàge÷varaü mallikà ca kà¤canaü vakulaü ÷ubham ..
     aparàjità ca ÷ubhadà teùàmudyànamãpsitam .
     pårbe ca dakùiõe caiva ÷ubhadaü nàtra saü÷ayaþ ..
     årdhvaü ùoóa÷ahastebhyo naivaü kuryàdgçhaü gçhã .
     årdhvaü viü÷atihastebhyaþ pràkàraü na ÷ubhapradam .. * ..
     såtradhàraü tailakàraü svarõakàra¤ca hãrakam .
     vàñãmåle gràmamadhye na kuryàt sthàpanaü budhaþ ..
     bràhmaõaü kùattriyaü vai÷yaü sacchådraü gaõakaü ÷ubham .
     bhaññaü vaidyaü puùpakàraü sthàpayet ÷iviràntike .. * ..
     prasthe ca parikhàmànaü ÷atahastaü pra÷astakam .
     paritaþ ÷iviràõà¤ca gambhãraü da÷ahastakam ..
     saïketapårvaka¤caiva parikhàdvàramãpsitam .
     ÷atroragamyaü mitrasya gamyameva sukhena ca .. * ..
     ÷àlmalãnàü tintióãnàü hintàlànàü tathaiva ca .
     nimbànàü sindhuvàràõàü uóumbaràõàmabhadrakam ..
     dhuståràõàü vañànà¤càpyeraõóànàmavà¤chitam .
     eteùàmatiriktànàü ÷ivire kàùñhamãpsitam ..
     vçkùa¤ca vajrahatakaü dårato varjayedbudhaþ .
     puttradàradhanaü hanyàt ityàha kamalodbhavaþ ..
     kathitaü loka÷ikùàthaü kuru kàùñhaü vinà purãm .
     ÷ubhakùaõaü càpyadhunà gaccha vatsa yathàsukham ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 102 aþ ..

#<vàñãdãrghaþ>#, puü, (vàñyàü vàstubhåmau dãrghaþ sarvoccattvàt .) itkañavçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<vàññakaü>#, klã, bhçùñayavaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<vàñyapuùpã>#, strã, (vàñyaü vàñyàü sàdhu veùñanãyaü và puùpaü yasyàþ . gauràditvàt ïãù .) vàñyàlakaþ . iti ratnamàlà ..

#<vàñyà>#, strã, (vañyate veùñyate iti . vaña veùñane + õyat . yadvà, vàñyàü vàstuprade÷e hità . vàñã + yat .) vàñyàlakaþ . iti ratnamàlà ..

#<vàñyàlaþ>#, puü, (vàñãü alati bhåùayatãti . ala + aõ .) vàñyàlakaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (guõàdayo'sya vàñyàlaka÷abde j¤àtavyàþ ..)

#<vàñyàlakaþ>#, puü, (vàñyàla eva . svàrthe kan . vàñãü alati bhåùayatãti . ala + õvul và .) kùupavi÷eùaþ . vàóiyàlà iti bhàùà . tatparyàyaþ . ÷ãtapàkã 2 vàñyà 3 bhadrodanã 4 valà 5 vàñã 6 vinayà 7 vàñyàlã 8 vàñikà 9 . iti ÷abdaratnàvalã .. asya paryàyàntaraü guõà÷ca valà÷abde draùñavyàþ ..

#<vàñyàlã>#, strã, (vàñãmalati bhåùayatãti . ala + aõ . gauràditvàt ïãù .) vàñyàlakaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vàóa>#, ç ïa àplàve . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-akaø-señ .) ç, avavàóat . ïa, vàóate lokaþ . àplàvaþ snànam . unmajjanam . ityeke . iti durgàdàsaþ ..

#<vàóaþ>#, puü, (dhàtånàmanekàrthatvàt vàóa veùñane + bhàve gha¤ .) veùñanam . iti ÷abdamàlà ..

#<và(bà)õiþ>#, strã, (vaõa + õic + %<sarvadhàtubhya in .>% uõàø 4 . 117 . iti in .) vapanam . tatparyàyaþ . vyåtiþ 2 . ityamaraþ . 2 . 14 . 28 .. vyutiþ 3 . iti taññãkàyàü bharataþ .. (karaõe in .) vàpadaõóaþ . iti hemacandraþ . 3 . 577 ..

#<và(bà)õinã>#, strã, (vaõa ÷abde + õiniþ . ïãp .) nartakã . chekaþ . mattastrã . iti hemacandraþ .. (yathà, raghuþ . 6 . 75 .
     %<yasmin mahãü ÷àsati vàõinãnàü nidràü vihàràrdhapathe gatànàm .
     vàto'pi nàsraüsayadaü÷ukàni ko lambayedàharaõàya hastam .. * ..>% ùoóa÷àkùaracchandovi÷eùaþ . tallakùaõaü yathà --
     %<najabhajarairyadà bhavati vàõinã gayuktaiþ ..>%)

#<và(bà)õã>#, strã, (vàõi + và ïãù .) sarasvatã . ityamaraþ . 1 . 6 . 1 .. vacanam . (yathà, màrkaõóeye . 41 . 4 .
     %<cakùuþpåtaü nyaset pàdaü vastrapåtaü pibejjalam .
     satyapåtàü vadedvàõãü buddhipåta¤ca cintayet ..>%) vapanam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vàta>#, t ka gatiseùayoþ . sukhe . iti kavikalpadrumaþ .. (adanta curàø-paraø-sakaø-señ .) avavàtat . trayo'rthàþ . ramànàthastu gatisukhasevayoriti matvà gatau sukhaü gatisukham . vàtayati pànthaü vàtaþ gacchantaü sukhayatãtyarthaþ . ityàha . sukhasevanayoriti jaumaràþ . iti durgàdàsaþ ..

#<vàtaþ>#, puü, (vàtãti . và + ktaþ .) pa¤cabhåtàntarmatacaturthabhåtaþ . vàtàsa iti bhàùà . tatparyàyaþ . gandhavahaþ 2 vàyuþ 3 pavamànaþ 4 mahàbalaþ 5 pavanaþ 6 spar÷anaþ 7 gandhavàhaþ 8 marut 9 à÷ugaþ 10 ÷vasanaþ 11 màtari÷và 12 nabhasvàn 13 màrutaþ 14 anilaþ 15 samãraõaþ 16 jagatpràõaþ 17 samãraþ 18 sadàgatiþ 19 jãvanaþ 20 pçùada÷vaþ 21 tarasvã 22 prabha¤janaþ 23 pradhàvanaþ 24 anavasthànaþ 25 dhånanaþ 26 moñanaþ 27 khagaþ 28 . asya guõàþ .. svairatvam . laghutvam . ÷ãtatvam . råkùatvam . såkùmatvam . saüj¤ànakatvam . stokakàritva¤ca . tasya kopakàraõaü yathà . màdhuryànnabhakùaõam .. sàbhrakàlaþ . aparàhõakàlaþ . pratyåùakàlaþ .. annajãrõasamaya÷ca . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. rogavi÷eùaþ . yathà . atha vàtavyàdhyadhikàraþ .. tatra vàtavyàdhãnàü sàmànyato viprakçùñanidànànyàha .
     %<kaùàyakañutiktakapramitaråkùaladhvannataþ puraþpavanajàgaraprataraõàbhighàta÷ramaiþ .
     himàdana÷anàttathà nidhuvanàcca dhàtu kùayàt malàdirapadhàraõàt madana÷okacintàbhayaiþ ..
     atikùatajamokùaõàt gadakçtàtimàüsakùayàdatãva vamanànnçõàmativirecanàdàmataþ .
     payodasamaye dinakùaõadayostçtãyàü÷ayorjaràmatigate'÷ite ÷i÷irasaüj¤akàle'pi ca ..
     dehe srotàüsi riktàni pårayitvànilo balã .
     karoti vividhàn rogàn sarvàïgaikàïgasaü÷rayàn ..>% pramita¤càtra vaiparãtye propasargastena aparimitamityarthaþ . prakarùeõa mitamatyalpaü và laghvannamatipuràõaü ÷àlyàdi . katicidannàni navànyapi vàtalàni . yata àha . guõaratnamàlàyàm . nãvàrastripuñaþ satãnacaõaka÷yàmàkamudgàóhakãniùpàvà÷ca makuùñaka÷ca varañà maïgalyakaþ kodravaþ .. ete vàtakarà iti ÷eùaþ . nãvàraþ prasàdhikà tãnã iti loke . tripuñaþ yasàrã . satãnaþ kalàyaþ . niùpàvo ràjamàùaþ . voóà iti loke . makuùñakaþ moóaþ iti loke . varañà varañikà vararai iti loke . maïgalyakaþ masårã iti loke . puraþpavanaþ pràgvàtaþ . àmataþ àmena màrgàvaraõàt . yata uktam . vàyordhàtukùayàt kopo màrgasyàvaraõena ceti . payodasamaye varùàsu . jaràmatigate'÷ite bhukte'tãva jãrõatàïgate . dehe srotàüsãtyàdinà saüpràptiruktà . kaùàyàdibhirhetubhirvarùàdau samaye hetubhåte balã anilaþ pravçddho vàyuþ karoti vividhàn rogàn . te rogàþ kathyante .
     %<÷irograho'lpake÷atvaü jçmbhàtyarthaü hanugrahaþ .
     jihvàstambho gadgadatvaü minminatva¤ca måkatà ..
     vàcàlatà pralàpa÷ca rasànàmanabhij¤atà .
     vàdhiryaü karõanàda÷ca spar÷aj¤atvaü tathàrditam ..
     manyàstambho'tra gaõito bàhu÷oùopabàhukaþ .
     carvità caiva vi÷vàcã årdhvavàta udãritaþ ..
     àdhmàna¤ca pratyàdhmànaü vàtàùñhãlà pratyaùñhãlà .
     tåõã ca pratitåõã ca vahnivaiùamyameva ca ..
     àñopaþ pàr÷va÷åla¤ca trika÷ålaü tathaiva ca .
     muhu÷ca måtralaü måtranigraho malagàóhatà .
     purãùasyàpravçtti÷ca gçdhrasã ca tataþ paraþ ..
     kalàpakha¤jatà càpi kha¤jatà païgutà tathà .
     kroùñu÷ãùakakalyau ca vàtakaõñaka eva ca ..
     pàdaharùaþ pàdadàhaþ àkùepo daõóakàbhidhaþ .
     vàtapittakçtàkùepastathà daõóàpatànakaþ ..
     abhighàtakçtàkùepa àyàmo dvividhaþ smçtaþ .
     àntara÷ca tathà bàhyau dhanurvàta÷ca kubjakaþ ..
     apatantropatàna÷ca pakùàghàto'khilàïgakaþ .
     kampaþ stambho vyathà todo bheda÷ca sphuraõaü tathà ..
     raukùaü kà÷ya¤ca kàrùõya¤ca ÷aityaü lomnà¤ca harùaõam .
     aïgamardvo'ïgavibhraü÷aþ ÷iràsaïkoca eva ca ..
     aïga÷oùa÷ca bhãrutvaü moha÷ca¤calacittatà ..
     nidrànà÷aþ svedanà÷o balahànistathaiva ca .
     ÷ukrakùayo rajonà÷o garbhanà÷aþ pari÷ramaþ ..
     eta evà÷ãtisaükhyà rogà yogena råóhitaþ .
     vàtavyàdhãti nàmàno munibhiþ parikãrtitàþ ..>% eta eva ÷irograhàdaya eva . yogena vàtena . vàtàdvà vyàdhirvàtavyàdhiriti niruktyà tadà vàtajvaràdiùvapi prasaïgaþ syàdata àha råóhitaþ prasiddhitaþ . ÷irograhàdayo'÷ãtireva vàtavyàdhisaüj¤à prasiddhà na tu vàtajvaràdayaþ .. * .. atha vàtavyàdhinàü sàmànyacikitsàmàha .
     %<madhuralavaõasàmlasnigdhanasyoùõanidrà gururavikaravastisvedasantarpaõàni .
     dahanajaladasekàbhyaïgasaümardanàni prakupitapavamànaü ÷àntametàni kuryuþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. api ca .
     %<balapuùñikaràõyeva vàyubãjaü ni÷àmaya .
     bhojanànantaraü sadyo gamanaü dhàvanaü tathà ..
     chedanaü vahnitàpa÷ca ÷a÷vadbhramaõamaithunam .
     vçddhastrãgamana¤caiva manaþsantàpa eva ca ..
     atiråkùamanàhàraü yuddhaü kalaha eva ca .
     kañuvàkyaü bhayaü ÷okaþ kevalaü vàyukàraõam ..
     àj¤àkhyacakre tajjanma ni÷àmaya tadauùadham ..
     pakvarambhàphala¤caiva savãjaü ÷arkarodakam .
     nàrikelodaka¤caiva sadyastakraü sumiùñakam ..
     màhiùandadhi miùña¤ca kevalaü và sa÷arkaram .
     sadyaþparyuùitànna¤ca sauvãraü ÷ãtalodakam ..
     pakvatailavi÷eùa÷ca tilataila¤ca kevalam .
     làïgalãtàlakharjåramastamàmalakãdravam ..
     ÷ãtaloùõodakasnànaü susnigdhacandanadravam .
     snigdhapadmapatratalpaü susnigdhavyajanànilam ..
     etatte kathitaü vatse sadyo vàtapraõà÷anam .
     vàyavastrividhàþ puüsàü kle÷asantàpakàmajàþ ..>% iti ÷rãbrahmavaivarte brahmakhaõóe 16 adhyàyaþ .. * .. anyacca .
     %<vilvàgnimantha÷yonàkapàñalàpàribhadrakam .
     prasàraõyugragandhà ca bçhatã kaõñakàrikà ..
     valà càtivalà ràsnà ÷vadaüùñrà ca punarnavà .
     eraõóa÷àrivà parõãguóattãkapikacchavaþ ..
     eùàü da÷apalikàn bhàgàn kvàthayet salile'male .
     tena pàdàva÷eùeõa tilaü pàtre vipàcayet ..
     àjaü và yadi và gavyaü kùãraü dattvà caturguõam .
     ÷atàvarãrasa¤caiva tailatulyaü pradàpayet . * .
     dravyàõi yàni peùyàõi tàni vakùyàmi tacchçõu ..
     ÷atapuùpà devadàru ÷àlaparõã vacàguruþ .
     kuùñhamàüsã saindhava¤ca palamekaü punarnavà ..
     pàne nasye tathàbhyaïge tailametat pradàpayet .
     hçcchålaü pàr÷va÷åla¤ca gaõóamàlà¤ca nà÷ayet ..
     apasmàraü vàtaraktamàyuùmàü÷ca pumàn bhavet .
     garbhama÷vatarã vindyàt kiü punarmànuùã ÷iva ..
     a÷vànàü vàtabhaïgànàü ku¤jaràõàü nçõàü tathà .
     tailametat pradàtavyaü sarvavàtavikàriõàm ..>% puna÷ca .
     %<paladdhayaü saindhava¤ca ÷uõñhã citrakapa¤cakam .
     pa¤caprasthaü tvàranàlaü tailaprasthaü pacettataþ .
     grahagçhyaplavaplãhasarvavàtavikàranut ..>% iti gàruóe 198 adhyàyaþ .. (tathàsya guõàdayaþ .
     %<vàtastu rukùalaghucalabahu÷ãghra÷ãtaparuùaviùadàstasya raukùyàdvàtalà rukùà pacitàlpa÷arãràþ pratatarukùakùàmabhinnasaktajarjarasvaràþ jàgaråkà÷ca laghutvàcca laghucapalagaticeùñàhàravyavahàràþ calatvàdanavasthitasandhyasthibhråhanvoùñhajihvà ÷iraþ skandhapàõipàdàþ bahutvàdbahupralàpakaõóarà siràpratànàþ ÷ãghratvàt ÷ãghrasamàrambhakùobhavikàràþ ÷ãghrottràsaràgaviràgàþ ÷rutagràhiõo'lpasmçtaya÷ca ÷aityàt ÷ãtàsahiùõavaþ pratata÷ãtakodvepakastambhàþ pàruùyàt paruùake÷a÷ma÷ruromanakhada÷anavadanapàõipàdàïgà vaiùadyàt sphuñitàïgàvayavàþ satatasandhi÷abdagàminaþ ta evaü guõayogàt vàtalàþ pràyeõàlpabalà÷càlpàyuùa÷càlpàpatyà÷càlpasàdhanà÷càdhanyà÷ca .>% iti carake vimànasthàne'ùñame'dhyàye .. athàsya vçddhikùayalakùaõaü yathà .
     %<tatra vàtavçddhau tvak pàruùyaü kàr÷yaü kàrùõa gàtrasphuraõamuùõakàmità nidrànà÷o'lpabalatvaü gàóhavarcastva¤ca .>% %<tatra vàtakùaye mandaceùñatàlpavàktvamalpaharùo måóhasaüj¤à ca .>% iti su÷rute såtrasthàne pa¤cada÷e'dhyàye .. * .. sthànavi÷eùe'vasthitasyàsya cikitsà yathà --
     %<vi÷eùatastu koùñhasthe vàte kùàraü pibennaraþ .
     àmà÷ayasthe ÷uddhasya yathà doùaharã kriyà ..
     àmà÷ayagate vàte charditàya yathàkramam .
     deyaþ ùaódharaõo yogaþ saptaràtraü sukhàmbunà ..>%
     %<pakvà÷ayagate vàte hitaü sne havirecanam .
     vastayaþ ÷oghanãyà÷ca prà÷à÷ca lavaõottaràþ ..>% sne halavaõam .
     %<snuhãlavaõavàrtàkusnehàn channe ghañe dahet .
     gomayaiþ sne halavaõaü tatparaü vàtanà÷anam ..
     kàryo vastigate càpi vidhirvastivi÷odhàþ .
     tvaïmàüsàsçk÷irà pràpte kuryàrcàsçg vimokùaõam ..
     snehopanàhàgnikarmabandhanonmardanàni ca .
     snàyusandhyasthi saüpràpte kuryàdvàte vicakùaõaþ ..
     svedàbhyaïgàvagàhàü÷ca hçdya¤cànnantvagà÷rite .
     ÷ãtàþ pradehà raktasthe vireko raktamokùaõam ..
     vireko màüsamedaþsthe niråhàþ ÷amanàni ca .
     bàhyàbhyantarataþ sne hairasthimajjagataü jayet ..
     harùo'nnapànaü ÷ukrasthe bala÷ukrakaraü hitam .
     vivaddhamàrgaü ÷ukrantu dçùñvà dadyàdbirecanam ..
     garbhe ÷uùke tu vàtena bàlànà¤càpi ÷uùyatàm .
     sitàmadhukakà÷maryairhitamutthàpane payaþ ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe vàtavyàdhyadhikàraþ ..)

#<vàtakaþ>#, puü, (vàta iva ca¤calaþ . ivàrthe kan . yadbà, vàtaü karotãti . kç + anyebhyo'pãti óaþ .) a÷anaparõã . ityamaraþ . 2 . 4 . 149 ..

#<vàtakarma># [n], (vàtasya karma .) marutkriyà . pardanam . yathà -- varàha uvàca .
     %<spç÷yamànena me bhåme ! vàtakarma pramu¤cati .
     evaü hi puruùo yukto vàtapãóitamànasaþ ..
     makùikà pa¤ca varùàõi trãõi varùàõi måùakaþ .
     ÷và caiva trãõi varùàõi kårmo vai jàyate nava ..
     eùu vai tàpanaü devi ! mehanaü mama ÷aüsati .
     yo vai ÷àstraü vijànàti mama karmaparàyaõaþ ..
     ÷rutvà vàkyaü bhagavato pratyuvàca vasundharà ..
     dharaõyuvàca .
     atulaü labhate pàpaü tava karmaparàyaõaþ .
     tasya deva sukhàrthàya vi÷uddhiü vaktumarhasi ..
     vàràha uvàca .
     ÷çõu kàrtsnyena me devi ! kathyamànaü mayànaghe .
     aparàdhamimaü kçtvà santaredyena karmaõà ..
     yàvakena dinatrãõi naktena ca punastrayaþ .
     karma caivaü tataþ kçtvà sa ca me nàparàdhyati ..
     sarva÷aïkàü parityajya mama lokàya gacchati .
     etatte kathithaü bhadre marutkarmàparàdhinaþ ..
     doùa¤caiva guõa¤caiva yattvayà paripçcchitam ..>% iti varàhapuràõe marutkarmapràya÷cittam ..

#<vàtakã>#, [n] tri, (vàto'ti÷ayito'styasyeti . vàta + %<vàtàtãsàràbhyàü kuk ca .>% 5 . 2 . 129 . iti iniþ . kuk ca .) vàtarogayuktaþ . tatparyàyaþ . vàtarogã 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 59 ..

#<vàtakumbhaþ>#, puü, (vàtasya kumbha iva .) gajakumbhàdhobhàgaþ . iti hemacandraþ . 4 . 293 ..

#<vàtaketuþ>#, puü, (vàtasya keturiva .) dhåliþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vàtakeliþ>#, puü, (vàta t ka sukhe + bhàve gha¤ . vàtena sukhena keliryatra .) kalàlàpaþ . ùiógadantakùataþ . iti medinã . le, 163 ..

#<vàtagàmã>#, [n] puü, (vàtena vàyunà saha gacchatãta . gama + õiniþ .) pakùã . iti kecit ..

#<vàtagulmaþ>#, puü, vàtulaþ . yathà --
     %<vàtulo vàtagulmaþ syàccàravàyurnidàghajaþ .
     jha¤jhànilaþ pràvçùijo vàsanto malayànilaþ ..>% iti trikàõóa÷eùaþ .. (vàtena jàto gulmaþ .) rogavi÷eùaþ . (yathà, màrkaõóeye . 39 . 54 .
     %<vàtagulmapra÷àntyarthamudàvarte tathodare .
     yavàgåü vàpi pavanaü vàyugranthiü pratikùipet ..>% asya cikitsà yathà --
     %<vacàyavànãtrikañuda÷amålãjalaü ÷atam .
     kvàtha÷coùõo hitaþ pàne dhànyanàgarako'thavà ..
     vàtagulmeùu sarveùu jvareùu viùameùu ca .
     ràsnàdyapa¤cakaü vàpi vàtagulmasya pàcanam .
     ÷añhã sauvarcalaü ÷uõñhã pàcanaü vàtagulmine ..>%
     %<nàgaraü krimijit pathyà trivçtà triguõàyutam .
     cårõaü guóànvitaü deyaü vàtagulmavirecanam ..
     dantyà÷ca bhàga ekastu dvau bhàgau ca harãtakã .
     trivçtàyàstribhàgaþ syàt ÷uõñhyà÷catvàra eva ca .
     prakùipya sarvamekatra sarvatulyaguóena tu ..
     vañakaü bhakùayet pràtastasyopari jalaü pibet .
     kvathita÷ca viveka÷ca vàtagulmopa÷àntaye ..>% iti vàtagulmacikitsà .. iti hàrãte cikitsitasthàne caturthe'dhyàye ..) tasya nidànàdirgulma÷abde draùñavyaþ ..

#<vàtaghnã>#, strã, (vàtaü hantãti . hana + ñak . ïãp .) ÷àlaparõã . a÷vagandhà . ÷imçóãkùupaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vàtatålaü>#, klã, (vàtena uóóãyamànaü tålam .) àkà÷oóóãyamànasåtram . vuóira såtà iti bhàùà . tatparyàyaþ . vçddhasåtrakam 2 indratålam 3 grãùmahàsam 4 vaü÷akapham 5 maruddhajam 6 . iti hàràvalã . 23 ..

#<vàtadhvajaþ>#, puü, (vàto vàyurdhvajo yasya .) meghaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<vàtapittaja÷ålaü>#, klã, (vàtapittàbhyàü jàyate iti . jan + óaþ . tacca tat ÷åla¤ceti .) ÷ålarogavi÷eùaþ . tasya auùadhaü yathà --
     %<màtuluïgasya niryàsaü guóàjyena samanvitam .
     vàtapittaja÷ålàni hanti vai pànayogataþ ..>% iti gàruóe 188 adhyàyaþ .. (tathàsyànyà cikitsà . yathà --
     %<duràlabhà parpañaka¤ca vi÷và pañolanimbàmbudatintióãkam .
     sa÷arkaraü kalkamidaü prayojyaü sapittavàtodbhava÷åla÷àntyai ..>% iti hàrãte cikitsitasthàne'ùñame'dhyàye ..)

#<vàtaputtraþ>#, puü, (vàtasya puttraþ .) bhãmasenaþ . hanåmàn . mahàdhårtaþ . iti medinã . re, 96 ..

#<vàtapothaþ>#, puü, (vàtaü vàtarogaü puthyati hinastãti . putha + aõ .) palà÷avçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 29 .. (asya paryàyo yathà --
     %<vàtapothaþ palà÷aþ syàdvànaprastha÷ca kiü÷ukaþ .
     ràjàdano brahmavçkùo hastikarõo dalo'paraþ ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

#<vàtapramãþ>#, puü, strã, (vàtaü pramimãte vàtàbhimukhaü gacchatãti . vàta + pra + mà màne + %<vàtapramãþ .>% uõàø 4 . 1 . iti ãpratyayena sàdhuþ .) vàtamçgaþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 7 .. vàoñ hariõa iti bhàùà .. nakulaþ . a÷vaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ .. (vàyuvadvagagàmini, tri . yathà, çgvede . 4 . 58 . 7 .
     %<sindhoriva pràdhvane ÷åghanàso vàtapramiyaþ patayanti yahvàþ ..>%)

#<vàtaphullàntraü>#, klã, (vàtena phullaü vika÷itaü yadantraü tat .) pupphusaþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<vàtamajaþ>#, puü, (bàtamabhimukhãkçtya ajati gacchatãti . vàta + aja + %<vàta÷unãtila÷ardheùvajadheñtudajahàtãnàü upasaükhyànam .>% 3 . 2 . 28 . ityasya vàrtikoktyà kha÷ . %<arurdbiùadajantasya mum .>% 6 . 3 . 67 . iti mum .) vàtamçgaþ . iti jañàdharaþ .. (vàtagàmini, tri . yathà, bhaññiþ . 2 . 17 .
     %<meghàtyayopàttavanopa÷obhaü kadambakaü vàtamajaü mçgàõàm ..>%)

#<vàtamaõóalã>#, strã, (vàtasya maõóalã .) vàtyà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vàtamçgaþ>#, puü, (vàtàbhimukhagàmã mçgaþ .) vàtapramãþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 7 ..

#<vàtaraktaü>#, klã, (vàtadåùitaü raktaü yatra .) rogavi÷eùaþ . tasya viprakçùñaü nidànamàha . lavaõàmlakañukùàrasnigdhoùõàjãrõabhojanaiþ . klinna÷uùkàmbujànåpamàüsapiõyàkamålakaiþ .. kulatthamàsaniùpàva÷àkàdipalalekùubhiþ . dadhyàranàlasauvãra÷uktatakrasaràsavaiþ .. viruddhàdhya÷anakrodhadivàsvapnàtijàgaraiþ . pràya÷aþ sukumàràõàü mithyàhàravihàriõàm . sthålànàü sukhinàü càpi prakupyedvàta÷oõitam .. hastya÷voùñrairgacchata÷cà÷nata÷ca vidàhyannaü saüvidàhà÷anasya .. * .. kùàro yavakùàràdiþ . ajãrõabhojanaiþ ajãrõàya bhojanaiþ . atimàtrabhojanairityarthaþ . klinnàdãni màüsasya vi÷eùaõàni . klinnaü ÷añitam . ÷uùkamàtape ÷oùitam . ambujaü matsyàdimàüsam . ànåpaü gauóàdipårvade÷ajaü màüsam . piõyàkaü tilakhaliþ . målakaü prasiddhameva . niùpàvaþ voóà÷àkam . ÷àkaü patra÷àkam . àdi÷abdena vçntàkàdãni phala÷àkàni gçhyante . palalaü ÷añitatvàdidoùarahitamapi màüsaü vàta÷oõitaü prakopayet . ÷añitàdi tu màüsaü vi÷eùato vàta÷oõitaü prakopayet . àranàlaü sandhànabhedaþ . ÷uktaü sandhànabhedaþ . sauvãraü sandhànabhedaþ . takraü caturthàü÷ajalayuktaü bastrapåtaü dadhi . surà sandhànabhedaþ . àsavaþ sandhànabhedaþ . viruddhaü kùãramatsyàdi . adhya÷anam . ajãrõe bhujyate yattu tadadhya÷anamucyate . atijàgaro ni÷i . pràya÷aþ bàhulyena . sukumàràõàü alpatarakàyavyàpàràõàm . athavà mithyàhàravihàriõàm . ayathàhàravihàràbhyàü sthålànàü sukhinà¤ca raktavçddhyà . hastya÷voùñrairgacchataþ yato vàyurvivardhate rudhira¤càdho gacchati . hastyàdaya upalakùàõi . padbhyàmapyati calataþ . a÷nataþ vidàhyannam . vidàhi niùpàvakulatthasarùapa÷àkàdi . saüvidàhà÷anasya . saüvidàhe'÷anaü yasya bhukte vidagdhe tadupari bhu¤jànasyetyarthaþ . adhya÷anamuktvàpyetadvacanaü vidagdhàjãrõabhojanasya vi÷eùato hetutvàrtham . pa÷càt vàta÷oõitaü prakupyedityanenànvayaþ . eteùàü kàraõànàü madhye kenacidvàyuþ kenacidubhayamapi prakupyet .. * .. saüpràptimàha .
     %<kçtsnaü raktaü vidahatyà÷u tacca duùñaü srastaü pàdayo÷cãyate tu .
     tat saüpçktaü vàyunà dåùitena tatpràbalyàducyate vàtaraktam ..>% pårvoktairhetubhiþ kçtsnaü samastaü raktaü vidahati atra dahadhàturavivakùitakarmakaþ . tena vidahati vidagdhaü bhavatãttharthaþ . tacca duùñaü raktam . srastaü adhogatam . pàdayo÷cãyate sa¤citaü bhavati . tadrudhiraü dåùitena svahetuvàyunà saüpçktaü militaü vàtaraktaü ucyate . nanu caitrasya saüpràptiruktà su÷rutena .
     %<÷ãghraü raktaü duùñimàyàti tacca vàyormàrgaü saüruõaddhyà÷u vàtaþ .
     kruddho'tyarthaü màrgarodhàt sa vàyuratyudriktaü dåùayeduktamà÷u ..>% atra prathamaü raktasya duùñirato raktavàtamiti vyapadeùñumucitaü bhavatyata àha . tatpràbalyàditi . tasya vàtasya doùatvena pràdhànyàdvàtaraktamiti vyapadi÷yate .. * .. pårvaråpamàha .
     %<svedo'tyarthaü na và kàr÷yaü smar÷àj¤atvaü kùate'tiruk .
     sandhi÷aithilyamàlasyaü sadanaü pióakodgamaþ ..
     jànujaïghorukañyaü÷ahastapàdàïgasandhiùu .
     nistodaþ sphuraõaü medo gurutvaü suptireva ca ..
     kaõóåþ sandhiùu ruk dàho bhåtvà na÷yati càsakçt .
     vaivarõyaü maõóalotpattirvàtàsçkpårbalakùaõam ..>% athàdhikçtavàtasya vàtaraktasya lakùaõamàha .
     %<vàte'dhike'dhikaü tatra ÷ålasphuraõatodanam .
     ÷othasya raukùaü kçùõatvaü ÷yàvatàvçddhihànayaþ ..
     dhamanyaïgulisandhãnàü saïkoco'ïgagraho'tiruk .
     ÷ãtadveùànupa÷ayau stambhavepathusuptayaþ ..>% tatra pàdayoþ ÷ålàdikamadhikam . yata àha su÷rutaþ . %<spar÷odvignau todabhedapra÷ophau svàpopetau vàtaraktena pàdau ..>% iti . atra suptiþ spar÷àj¤atà .. * .. adhikaraktaü vàtaraktamàha .
     %<rakte ÷otho'tiruk todastàmra÷cimicimàyate .
     snigdharåkùaiþ samaü naiti kaõóåtkledasamanvitaþ>% adhikapittaü tadàha . pitte vidàhaþ saümohaþ svedo mårchà madastçùà . spar÷àsahatvaü rugdàhaþ ÷othapàkau bhç÷oùõatà .. vidàha÷ca pàdàveva boddhavyaþ . yata àha su÷rutaþ . pittàsçgbhyàmugradàhau bhavetàmatyarthoùõau rakta÷othau mçdå ca .. padàviti ÷eùaþ .. adhikakaphaü tadàha . kaphaistaimityagurutàsuptisnigdhatva÷ãtatàþ . gurutàdayaþ pàdayoreva . yata àha su÷rutaþ . kaõóåmantau sveda÷ãtau sa÷othau pãnastabdhau ÷leùmaduùñe tu rakte .. * .. atikriyamàõavàtaraktasya upadravànàha .
     %<asvapnàrocaka÷vàsamàüsakotha÷irograhàþ .
     mårchà ca mandaruk tçùõà jvaramohaprakopakàþ ..
     hikvàyàïgulmavãsarpapàkatodabhramaklamàþ .
     aïgulãvakratàsphoñadàhamarmagrahàrvudàþ ..>% màüsakotho màüsagalanam .. * .. asàdhyatvàdikamàha .
     %<etairupadravairvarjyaü mohenaikena vàpi yat .
     akçtsnopadravaü yàpyaü sàdhyaü syànnirupadravam ..
     ekadoùànugaü sàdhyaü navaü yàpyaü dbidoùajam .
     tridoùajamasàdhyaü syàdyasya ca syurupadravàþ ..>% atha vàtaraktasya cikitsàmàha .
     %<vàta÷oõitino raktaü snigdhasya bahu÷o haret .
     alpàlpaü rakùayedvàyuü yathàdoùaü yathàbalam ..
     ugràïgadàhatodeùu jalaukobhirvinirharet .
     ÷çïgatumbai÷cimicimàkaõóårugvedanànvitam ..
     pracchinnena ÷iràbhirvà de÷àdde÷àntaraü vrajet .
     aïge mlàne na tat sràvyaü råkùe vàtottara¤ca yat .
     gambhãüraü ÷vayathuü stambhaü kampaü glàniü ÷iràmayàt .
     rogànanyàü÷ca vàtotthàn kuryàdvàyurarakùitaþ ..
     vividhàn vàtarogàn và mçtyuü vàtyava÷eùitam .
     raktaü kuryàttataþ snigdhàttatpramàõena nirharet ..
     virecayettu pittàdau snehayuktairvirecanaiþ .
     bàhyamàlepanàbhyaïgapariùekopanàhanaiþ .
     virekàsthàpanà sne hapànairgambhãramàcaret ..
     divàsvapna¤ca kopa¤ca vyàyàmaü maithunaü tathà .
     kañåùõaü gurvabhiùyandi lavaõàmlau ca varjayet ..
     puràõà yavagodhåma÷àlayaþ ùaùñikàstathà .
     bhojanàrthe rasàrthetu viùkiràþ pratudà hitàþ ..
     àóhakà÷caõakà mudgà masåràþ sakulatthakàþ .
     yåùàrthe bahusapiùkàþ pra÷astà vàta÷oõite ..
     suniùaõõakavetràgraü kàkamàcã ÷atàvarã .
     vàståkopodikà÷àkaü ÷àkaü sauvarcalaü tathà ..
     ghçtamàüsarasairbhçùñaü ÷àkamatasyà ca dàpayet .
     hito godhåmacårõai÷ca chàgakùãraghçtaplutaiþ ..
     lepastadvattilà bhçùñàþ piùñàþ payasi nirvçtàþ ..
     kùãrapiùñàtasãbhirvà vardhamànaphalairapi .
     dugdhapiùñaiþ pralepaiþ syàddhitaþ pavana÷oõite ..
     guóåcãkvàthakalkàbhyàü sapayaskaü palaü sçtam .
     vàtaraktaü nihantyà÷u kuùñhaü harati dustaram ..>% guóåcãghçtam .. * ..
     %<tulàü pacedguóåcyàstu jaladroõacatuùñaye .
     pàda÷eùaþ kaùàyastu godugdhaü droõakastathà ..
     tilatailàóhakaü tàbhyàü pacenmçdvagninà bhiùak .
     vakùyamàõaistato dravyaiþ samyakkalkãkçtaiþ pacet ..
     ma¤jiùñhà madhukaü kuùñhaü jãvanãyagaõastathà .
     elàguru ca mçdvãkà màüsã vyàghranakho nakhã ..
     hareõuþ ÷ràvaõã vyoùaü sthirà tvàmalakã tathà .
     ÷çïgã ÷yàmà ÷atàhvà ca viùõukràntà ca patrakam ..
     nàgake÷aravàlatvakpadmakotpalacandanam .
     etàni kalkavaståni kathitànãha kovidaiþ ..
     pàne'bhyaïge'nuvàse ca tailametanniùeviõam .
     vàtaraktaü tadudbhåtopadravànà÷u nà÷ayet ..
     dhanyaü puüsavanaü strãõàü garbhadaü vàtapittanut .
     svedakaõóårujàyàma÷iraþkampàrditàmayàn .
     hanyàdvraõakçtàn doùàn guóåcãtailamuttamam ..>% iti guóåcãtailam . iti bhàvaprakà÷aþ .. (yathà ca .
     %<hutàgnihotramàsãnamçùimadhye punarvasum .
     pçùñavàn gurumekàgryamagnive÷o'gnivarcasam ..
     agnimàrutatulyasya saüsargasyànilàsçjoþ .
     hetulakùaõabhaiùajyànyathàsmai gururabravãt ..>%
     %<abhighàtàda÷uddhyà ca praduùñe ÷oõite nçõàm .
     kaùàyakañutiktàlparukùàhàràdabhojanàt ..
     hayoùñrayànayànàmbukrãóàplavanalaïghanàt .
     uùõe càtyadhvagamanàdbyavàyàdveganigrahàt ..
     vàyurvivçddho vçddhena raktenàvàritaþ pathi .
     kruddhastaddåùayedraktaü tajj¤eyaü vàta÷oõitam ..
     khuóaü vàtabalàsàkhyamàóhyaü vàta¤ca nàmabhiþ .
     tasya sthànaü karau pàdàvaïgulyaþ parvasandhayaþ ..
     kçtvàdau hastapàde tu målaü deho vidhàvati .
     saukùmyàt sarvasavatvàcca dehaü gacchan ÷iràyavaiþ .
     parvasvabhihataü kùubdhaü vakratvàdabhitiùñhate .
     sthitaü pittàdisaüsçùñaü tàstàþ sçjati vedanàþ ..
     karoti duþkhaü teùveva tasmàt pràyeõa sandhiùu ..>%
     %<uttànamatha gambhãraü dvividhantat pracakùate .
     tvaïmàüsà÷rayamuttànaü gambhãrantvantarà÷rayam ..
     kaõóådàharugàyàsatodasphuraõaku¤canaiþ .
     anvità ÷yàvaraktà tvagvàhye tàmrà tatheùyate ..
     gambhãre ÷vayathu stabdhaþ kañhino'ntarbhç÷àrtimàn .
     ÷yàvastàmro'thavà dàhatodasphuraõapàkavàn ..
     rugvidàhà tvato'bhãkùõaü vàyuþ sandhyasthimajjasu .
     chindanniva caratyantarvakrãkurvaü÷ca vegavàn ..
     karoti kha¤jaü païguü và ÷arãre sarvata÷caran .
     sarvairliïge÷ca vij¤eyaü vàtàsçgubhayà÷rayam ..>%
     %<raktamàrgaü nihantyà÷u ÷àkhàsandhiùu màrutaþ .
     nive÷yànyonyamàvàrya vedanàbhirharedasån ..
     tatra mu¤cedasçk÷çïgajalaukaþ såcyalàvubhiþ .
     pucchanairvà ÷iràbhirvà yathàdoùaü yathàbalam ..
     rugdàha÷ålatodàrtàdasçksràvyaü jalaukasà .
     ÷çïgaistambhairharet såtikaõóåcimicimàyanàt ..
     de÷àdde÷aü vrajat sràvyaü ÷iràbhiþ pucchanena và ..>%
     %<sarpistailavasàmajjàpànàbhya¤janavastibhiþ .
     mukhoùõairupanàhai÷ca vàtottaramupàcaret ..
     virecanaghçtakùãrapànaiþ sekaiþ savastibhiþ .
     ÷ãtairnirvàpanai÷càpi raktapittottaraü jayet ..
     vamanaü mçdunàtyarthaü snehasekàdilaïghanam .
     koùõalepà÷ca ÷asyante vàtarakte kaphottare ..
     kaphavàtottare ÷ãtaiþ pralipte vàta÷oõite .
     vidàhaþ ÷otharukkaõóåvivçddhiþ stambhanàdbhavet ..
     pittaraktottare dàhaþ kledo'vadaraõaü bhavet .
     uùõaistasmàdbhiùagdoùabalaü buddhvàcaret kriyàm ..>%
     %<dattvàparåùakadràkùàkà÷maryekùurasàn samàn .
     pçthagvidàryà÷ca rasaü tathà kùãra¤caturguõam ..
     etat pràyogikaü sarpiþ pàråùakamiti smçtam .
     vàtarakte kùate kùãõe vãsarpe paittike jvare ..>% iti pàråùakaü ghçtam .. * ..
     %<madhuparõyàþ palaü piùñvà tailaprasthaü caturguõe .
     kùãre sàdhyaü ÷atakçtvastadevaü madhukàt ÷ate ..
     siddhaü deyaü tridoùe syàt vàtàsra÷vàsakàsanut .
     hçtpàõóurogavãsarpakàmalàdàhanà÷anam ..
     valàkaùàyakalkàbhyàü tailaü kùãrasamantathà .
     sahasa÷atapàkaü và vàtàsçgvàtaroganut ..
     rasàyanaü ÷reùñhatamaü indriyàõàmprasàdanam .
     jãvanaü vçü haõaü svaryaü ÷ukràsçgdoùanà÷anam ..>%
     %<candrapàdàmbusaüsikte kùaumapadmadalacchade .
     ÷ayane pulinaspar÷e ÷ãtamàrutavãjite ..
     candanàrdrakaràrdràïgyaþ priyà nàryaþ priyaüvadàþ .
     spar÷àt ÷ãtasukhaspar÷à ghnanti dàhaü rujaü klamam ..>%
     %<gambhãre raktamàkràntaü syàcceddhàtuü vivarjayet .
     raktapittàtivçddhyà tu pàkamà÷u niyacchati ..
     bhinnaü savati và raktaü vidagdhaü påyameva và .
     tayoþ kriyà vidhàtavyàþ vyadhaþ ÷odhanaropaõau ..
     kuryàdupadravàõà¤ca kriyàü svàt svàccikitsitàt ..>% iti carake cikitsàsthàne 29 adhyàyaþ ..
     %<gandhakaü pàradaü lauhaü ghanaü tàlaü manaþ÷ilà .
     ÷ilàjatu puraü ÷uddhaü samabhàgaü vicårõayet ..
     vióaïgaü triphalà vyoùaü vàgujã ca punarnavà .
     citrakaü devakàùñha¤ca dàrvã ÷vetàparàjità ..
     cårõameùàü pçtha tulyaü sarvamekatra kàrayet .
     triphalàbhçïgaràjasya rasenaiva pçthak tridhà ..
     vibhàvya bhakùayet pràtarmàùamàtraü dine dine .
     kramànupànaü nimbasya patraü puùpaü vacaü samam ..
     ÷àõamàtraü ghçtairdadyàt sarvavàta vikàranut .
     vàtaraktaü mahàghoraü gambhãraü sarvaja¤jayet ..
     sarvopadravasaüyuktaü sàdhyàsàdhyaü nihantyalam ..>% iti vàtaraktàntako rasaþ .. * ..
     %<atha ÷uddhena tàlena gandhatulyena melayet .
     dvayostulyaü jãrõatàmraü vàlukàyantrake pacet ..
     ayantàle÷varo nàma rasaþ paramadurlabhaþ .
     hanyàt kuùñhàni sarvàõi vàtaraktamathàpi và .
     ÷ålamaùñavidhaü ÷vitraü rasastàle÷varo mahàn ..>% iti mahàtàle÷varo rasaþ .. iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe vàtaraktàdhikàre .. athàtra pathyàpathyavidhiþ .
     %<dvayorasrasrutiþ såcãjalaukà÷çïgyalàvubhiþ .
     ÷atadhautaghçtàbhyaïgo meùãdugdhàvasecanam ..
     yavaùaùñãkanãvàrakalamàruõa÷àlayaþ .
     godhåmà÷caõakà mudgàstuvaryo'pi mukuùñakàþ ..
     ajànàü mahiùãõà¤ca gavàmapi payàüsi ca .
     làvatittirisarpadviñtàmracåóàdiviùkiràþ ..
     pratudàþ ÷ukadàtyåhakapotakañakàdayaþ .
     upodikàkàkamàcã vetràgraü suniùaõõakam ..
     vàstukaü kàravella¤ca taõóulãyaþ prasàraõã .
     pattåro vçddhakuùmàõóaü sarpiþ ÷ampàkapallavam ..
     pañolaü ruvutaila¤ca mçdvãkà÷veta÷arkarà .
     navanãtaü somavallã kastårã sitacandanam ..
     ÷iü÷apàgurudevàhvasaralaü snehamardanam .
     tikta¤ca pa¤camuddiùñaü vàtaraktagade nçõàm ..
     divàsvapnàgnisantàpavyàyàmàtapamaithunam .
     màùàþ kulatthà niùpàvàþ kalàyàþ kùàrasevanam ..
     ambujànåpamàüsàni viruddhàni dadhãni ca .
     ikùavo målakaü madyaü piõyàko'mlàni kà¤jikam ..
     kañu¤ca gurvabhiùyandi lavaõàni ca ÷aktavaþ .
     ityapathyaü nigaditaü vàtaraktagade nçõàm ..>% iti vaidyakapathyàpathyavidhigranthe vàtaraktàdhikàraþ ..)

#<vàtaraktaghnaþ>#, puü, (vàtaraktaü rogavi÷eùaü hantãti . hana + ñak .) kukkuravçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. kukuramuóà iti bhàùà ..

#<vàtaraktàriþ>#, puü, (vàtaraktasya arirnà÷akaþ .) pittaghnã latà . iti ÷abdacandrikà .. gula¤ca iti bhàùà ..

#<vàtaraïgaþ>#, puü, (vàtena vàyunà raïgo yasya . nirantaracaladalatvàdasya tathàtvam .) a÷vatthaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vàtarathaþ>#, puü, (vàto vàyå ratho yasya .) meghaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (vàto rathaþ pràpako yasyeti vàyupràpake, tri . yathà, bhàgavate . 3 . 29 . 20 .
     %<yathà vàtaratho ghràõamàvçïkte gandha à÷ayàt .
     evaü yogarataü ceta àtmànamavikàri yat ..>%)

#<vàtaràyaõaþ>#, puü, (vàtena vàyujanitarogeõa ràyati ÷abdàyate iti . rai ÷abde + lyuþ .) unmattaþ . niùprayojanapåruùaþ . kàõóam . karapàtram . kåñaþ . parasaükramaþ . iti medinã . ne, 116 .. saraladrumaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vàtaråùaþ>#, puü, (vàtena råùyate bhåùyate iti . råùa + gha¤ .) vàtålaþ . utkocaþ . ÷akradhanuþ . iti medinã . ùe, 57 ..

#<vàtarogaþ>#, puü, (vàtajanito rogaþ .) vàyuvyàdhiþ . tatparyàyaþ . vàtavyàdhiþ 2 calàtaïkaþ 3 anilàmayaþ 4 . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà,
     %<bàtarogaü nihantyà÷u arditaü sàpatantrakam ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe vàtavyàdhau svalparasonapiõóe ..)

@<[Page 4,329c]>@
#<vàtarogã># [n] tri, (vàtarogo'styasyeti . vàtaroga + iniþ .) vàtarogayuktaþ . tatryàyaþ . vàtakã 2 . ityamaraþ .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 87 . 11 .
     %<parato'pi dar÷anaü vàtarogiõàü candanàgurupràptiþ ..>%)

#<vàtardhiþ>#, puü, kàùñhalauhobhayanirmitapàtram . tatparyàyaþ . kàùñhalauhã 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vàtalaþ>#, puü, (vàtaü làtãti . là + kaþ .) caõakaþ . iti ÷abdacandrikà .. vàyukàrake tri .. (yathà, su÷rute såtrasthàne 46 aþ .
     %<vàtalàþ ÷ãtamadhuràþ sakaùàyà virukùaõàþ .
     kapha÷oõitapittaghnà÷caõakàþ puüstvanà÷anàþ ..>%)

#<vàtalamaõóalã>#, strã, vàtyà . iti bhåriprayogaþ ..

#<vàtavàn># [t] tri, vàyuyuktaþ . vàto vidyate'sya ityarthe vatupratyayena niùpannaþ ..

#<vàtavairã># [n], puü, (vàtasya vairã .) vàtàdaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. vàyu÷atrau, tri ..

#<vàtavyàdhiþ>#, puü, (vàtajanito vyàdhiþ .) vàtarogaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà,
     %<÷ånaü suptatvacaü bhagnaü kampàdhmànanipãóitam .
     rujàrtimanta¤ca naraü vàtavyàdhirvinà÷ayet ..>% iti màdhavakarakçte rugvini÷caye vàtarogàdhikàre ÷eùàü÷e ..)

#<vàta÷ãrùaü>#, klã, (vàtasya ÷ãrùamiva .) vastiþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vàta÷oõitaü>#, klã, (vàtajaü ÷oõitaü duùñaraktaü yatra .) vàtaraktarogaþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. (asya sanidànasampràptikaü pårvaråpaü lakùaõa¤ca yathà --
     %<vidàhyannaü viruddha¤ca tattaccàrukpradåùaõam .
     bhajatàü vidhihãna¤ca svapnajàgaramaithunam ..
     pràyeõa sukumàràõàmacaükramaõa÷ãlinàm .
     abhighàtàda÷uddhe÷ca nçõàmasçji dåùite ..
     vàtalaiþ ÷ãtalairvàyurvçddhaþ kruddho vimàrgagaþ .
     tàdç÷enàsçjà ruddhaþ pràk tadeva pradåùayet ..
     àóhyarogaü khuóaü vàtavalàsaü vàta÷oõitam .
     tadàhurnàmabhistacca pårbaü pàdau pradhàvati ..
     vi÷eùàdyànayànàdyaiþ pralambau tasya lakùaõam .
     bhaviùyataþ kuùñhasamaü tathà sàdaþ ÷lathàïgatà ..
     jànujaïghorukañyaü÷ahastapàdàïgasandhiùu .
     kaõóåsphuraõanistodabhedagauravasuptatàþ ..
     bhåtvà bhåtvà praõa÷yanti muhuràvirbhavanti ca .
     pàdayormå lamàsthàya kadàciddhastayorapi ..
     àkhoriva viùaü kruddhaü kçtsnaü dehaü vidhàvati .
     tvaïmàüsà÷rayamuttànaü tatpårvaü jàyate tataþ ..
     kàlàntareõa gambhãraü sarvàn dhàtånabhidravat .
     kaõóvàdisaüyutottàne tvaktàmra÷yàvalohità ..
     sàyàmà bhç÷adàhoùmà gambhãre'dhikapårvaruk .
     ÷vayathurgrathitaþ pàkã vàyuþ sandhyasthimajjasu ..
     chindanniva caratyantarvakrãkurvaü÷ca vegavàn .
     karoti kha¤jaü païguüvà ÷arãre sarvata÷caran ..
     vàte'dhike'dhikantatra ÷ålasphuraõatodanam .
     ÷ophasya raukùyakçùõatva÷yàvatàvçddhihànayaþ ..
     dhamanyaïgulisandhãnàü saïkoco'ïgagraho'tiruk .
     ÷ãtadveùànupa÷ayau stambhavepathusuptayaþ ..
     rakte ÷opho'tiruktodastàmra÷cimicimàyate .
     snigdharukùaiþ ÷amaü naiti kaõóåkledasamanvitaþ ..
     pitte vidàhaþ sammohaþ svedo mårchàmadaþ satçñ .
     spar÷àkùamatvaü rugràgaþ ÷ophapàko bhç÷oùmatà ..
     kaphestaimityagurutà suptisnigdhatva÷ãtatàþ .
     kaõóårmandà ca rugdvandvasarvaliïga¤ca saïkare ..
     ekadoùànugaü sàdhyaü navaü yàpyaü dvidoùajam .
     tridoùajaü tyajet sràvi stabdhamarvudakàri ca ..
     raktamàrgaü nihantyà÷u ÷àkhàsandhiùu màrutaþ .
     nivi÷yànyo'nyamàcàrya vedanàbhirharatyasån ..>% iti vàbhañe nidànasthàne ùoóa÷e'dhyàye ..
     %<vàta÷oõitino raktaü snigdhasya bahu÷o haret .
     alpàlpaü pàlayan vàyuü yathàdoùaü yathàbalam ..
     cikitsitaü hitaü pathyaü pràya÷cittaü bhiùagjitam .
     bheùajaü ÷amanaü ÷astaü paryàyaiþ smçtamauùadham ..>% iti ca vàbhañe cikitsitasthàne dvàviü÷atitame'dhyàye .. anyadvàtarakta÷abde j¤àtavyam .. * ..)

#<vàtasahaþ>#, tri, (vàtaü vàtajanitarogaü sahate . saha + ac .) atyantavàyuyuktaþ . yathà --
     %<vàtàsaho vàtasaho vàtålo vàtulo'pi ca .>% iti ÷abdaratnàvalã .. (vàyuvegasahana÷ãlaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 142 . 5 ..
     %<tato vàtasahàü nàvaü yantrayuktàü patàkinãm .
     årmikùamàü dçóhàü kçtvà kuntãmidamuvàca ca ..>%)

#<vàtasàrathiþ>#, puü, (vàtaþ sàrathiþ sahàyo yasya .) agniþ . iti kecit ..

#<vàtaskandhaþ>#, puü, (vàtasya skandha iva .) àkà÷asya bhàgavi÷eùaþ . yatra vàyurvahati . iti kecit ..

#<vàtahà>#, [n] tri, (vàtaü hantãti . han + kvip .) vàtaghnaþ . vàyunà÷akauùadham . iti vaidyakam ..

#<vàtàñaþ>#, puü, (vàta iva añati gacchatãti . añ + ac .) såryà÷vaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. vàtamçgaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vàtàõóaþ>#, puü, (vàtadåùitau aõóau yasmàt .) muùkarogavi÷eùaþ . tasya lakùaõaü yathà --
     %<vçùaõau dåùayedvàyuþ ÷leùmaõà yasya saüvçtaþ .
     tasya muùka÷calatyeko rogo vàtàõóasaüj¤akaþ ..>% iti màdhavakaraþ ..

#<vàtàdaþ>#, puü, (vàtàya vàtanivçttaye adyate iti . ad + gha¤ .) phalavçkùavi÷eùaþ . vàdàma iti khyàtaþ . tatparyàyaþ . vàtavairã 2 netropamaphalaþ 3 vàtàmraþ 4 . asya guõàþ . uùõatvam . susnigdhatvam . vàtaghnatvam . ÷ukrakàritvam . gurutva¤ca . asya majjaguõàþ . madhuratvam . vçùyatvam . pittànilàpahatvam . snigdhatvam . uùõatvam . kaphakàritvam . raktapittavikàriõàü ÷reùñhatva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<vàtàpiþ>#, puü, asuravi÷eùaþ . sa ca hràdasya dhamanau patnyàü jàtaþ . agastyena bhakùitaþ . iti ÷rãbhàgavatamatam .. kalpàntare tu vipracitteþ siühikàyàü jàtaþ . yathà --
     %<siühikàyàmathotpannà vipravitte÷caturda÷a .
     ÷aüvaþ ÷avalagàtra÷ca vyaïgaþ ÷àlvastathaiva ca ..
     ilvalo namuci÷caiva vàtàpã hasçpo jikaþ .
     harakalpaþ kàlanàbho bhauma÷ca narakastathà ..
     ràhurjyeùñha÷ca teùàü vai candrasåryapramardanaþ .
     ityete siühikàputtrà devairapi duràsadàþ ..>% iti vahnipuràõe kà÷yapãyavaü÷aþ .. anyacca .
     %<vipracittiþ saiühikeyàn siühikàyàmajãjanat .
     hiraõyaka÷iporye vai bhàgineyàstrayoda÷a ..
     vatsaþ ÷alya÷ca ràjendro tamo vàtàpireva ca .
     ilvalo namuci÷caiva khasåma÷cà¤janastathà ..
     narakaþ kàlanàbha÷ca saramàõastathaiva ca .
     kalpavãrya÷ca vikhyàto danuvaü÷avivardhanaþ ..>% iti màtsye 6 adhyàyaþ .. (munivaro'gastyastu enaü brahmadveùñàraü bhakùitavàn . etadvçttàntastu mahàbhàrate vanaparvaõi 96 adhyàyamàrabhya draùñavyaþ ..)

#<vàtàpidviñ>#, [ù] puü, (vàtàpiü dveùñãti . dviù + kvip .) agastyamuniþ . iti hemacandraþ . 2 . 36 ..

#<vàtàpisådanaþ># puü, (vàtàpiü sådata iti . såd + lyuþ .) agastyaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vàtàpihà># [n] puü, (vàtàpiü hantãti . han + kvip .) agastyaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vàtàmodà>#, stri, (vàtena prasçta àmodo yasyàþ .) kastårã . iti ÷abdamàlà ..

#<vàtàyanaü>#, klã, (vàtasya ayanaü gamanàgamanamàrgaþ .) gavàkùaþ . ityamaraþ .. (yathà, àryàsapta÷atyàs . 510 .
     %<lãlàgàrasya bahiþ sakhãùu caraõàtithau mayi priyayà .
     prakañãkçtaþ prasàdo dattvà vàtàyane vyajanam ..>%) tena paravàdhàniùedho yathà --
     %<paravàdhàü na kurvãta jalavàtàyanàdibhiþ .
     kàrayitvà tu karmàõi kàruü pa÷càt na gha¤cayet ..>% iti kaurme upavibhàge 15 adhyàyaþ ..

#<vàtàyanaþ>#, puü, (vàtasyeva ayanaü gatiryasya .) ghoñakaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .

#<vàtàyuþ>#, puü, (vàtamayate iti . aya + bàhulakàt uõ .) hariõaþ . ityamaraþ ..

#<vàtàriþ>#, puü, (vàtasya vàtarogasya ariþ .) eraõóavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (asya paryàyo yathà -- ÷uklaeraõóa àmaõóu÷citrogandharvahastakaþ . pa¤càïgulo vardhamàno dãrghadaõóo'pyadaõóakaþ .. vàtàristaruõa÷càpi rubåka÷ca nigadyate . 1 . rakto'paro ruvåkaþ syàduruvåko ruvåstathà . vyàghrapuccha÷ca vàtàri÷ca¤curuttànapatrakaþ .. 2 .. iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) ÷atamålã . iti ÷abdacandrikà .. puttradàtrã . ÷ephàlikà . yavànã . bhàrgã . snuhã . vióaïgaþ . ÷åraõaþ . bhallàtakaþ . jatukà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vàtàlã>#, strã, (vàtasya àlã yatra .) vàtyà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vàtà÷vaþ>#, puü, (vàta iva ÷ãghragã'÷vaþ .) kulãnà÷vaþ . tatparyàyaþ . hayottamaþ 2 jàtyaþ 3 ajàneyaþ 4 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 66 . 174 .
     %<tadimaü màü vijànãhi lakùmãsenaü varànane .
     ànãtamiha vàtà÷venàkçùyàkheñanirgatam ..>%)

#<vàtàsahaþ>#, tri, (vàtaü vàtajanitarogaü àsahate iti . à + saha + ac .) vàtulaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vàtiþ>#, puü, (vàti gacchatãti . và + vàternit .) uõàø 5 . 6 . iti atiþ .) vàyuþ . yathà,
     %<vàtirvàyurmarudvàtaþ ÷vasanaþ pavano'nilaþ .>% ityamarañãkàyàü bharatadhçtasàhasàïkaþ .. såryaþ . candraþ . yathà . vàtiràdityasomayoþ . iti rabhasaþ ..

#<vàtikaþ>#, puü, (vàtàdàgataþ . vàta + ñha¤ .) vàyujavyàdhiþ . yathà --
     %<vàtiko vàtajo vyàdhiþ paittikaþ pittasambhavaþ .
     ÷laiùmikaþ ÷leùmasaübhåtaþ samåhaþ sànnipàtikaþ ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. (klã, vàtasya ÷amanaü kopanaü và . %<vàtapitta÷leùmabhyaþ ÷amanakopanayorupasaükhyànam .>% 5 . 1 . 38 . ityasya vàrtiø ñha¤ .. vàtikarogàkrànte vàcàle, tri . yathà, mahàbhàrate . 3 . 256 . 3 .
     %<apare tvaruvaüstatra vàtikàstaü mahãpatim .
     yuthiùñhirasya yaj¤ena na samo hyeùa te kratuþ ..>%)

#<vàtigaþ>#, puü, (vàtiü vàyuü gacchatãti . gam + óaþ .) bhaõñàkã . dhàtuvàdini, tri . iti medinã . ge, 9 ..

#<vàtigamaþ>#, puü, (vàtiü vàyuü gamayatãti pràpayàta . gami + ac .) vàrtàkuþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vàtiïgaõaþ>#, puü, vàrtàkuþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vàtãyaü>#, klã, (vàtàya vàtanivçttaye hitaþ . vàta + chaþ .) kà¤jikam . iti ÷abdacandrikà ..

#<vàtulaþ>#, puü, vàtyà . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<vàtulaþ>#, tri, vàtavikàràsahaþ . unmattaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<vàtuliþ>#, strã, tarutålikà . iti hàràvalã .. vàduóa iti bhàùà ..

@<[Page 4,331a]>@
#<vàtålaþ>#, puü, (vàtànàü samåhaþ . %<vàtàdålaþ .>% 4 . 2 . 42 . ityasya vàrtikoktyà ålaþ . yadbà, vàtàþ svantyasminniti . vàta + %<sidhmàdibhya÷ca .>% 5 . 2 . 97 . iti lac . %<vàtadantabaleti .>% åï . yadvà, vàtànàü samåhaþ vàtaü na sahate iti và . vàta + %<vàtàt samåhe ca . vàtaü na sahate iti ca .>% 5 . 2 . 122 . ityasya vàrtiø ålac .) vàtyà . vàtàsahe, tri . ityamaraþ .. %<vàtyà vàtasamåhaþ . atra janakhalàdigorathavàtàditi ålaþ . vàtàsaho vàtatçõetyàsahaþ . vàiyà iti khyàtaþ . atra govikàràdinà ålaþ vàtålaþ . vàternàmnãti tule hrasvokàravànapi vàtulaþ . vàtålo vàtulo'pi syàditi dbiråpakoùaþ .. unmatte'pi vàtålaþ .>% ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<vàtonà>#, strã, (vàtamånayatãti . åna + aõ .) gojihvàkùupaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. vàyuhãne, tri ..

#<vàtyà>#, strã, (vàtànàü samåhaþ . vàta + %<pà÷ànibhyo yaþ .>% 4 . 2 . 49 . iti yaþ .) vàtasamåhaþ . yathà --
     %<àsaïginã ca vàtàlã syàt vàtyà vàtamaõóalã ..>% iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, bhàgavate . 3 . 17 . 5 .
     %<vavau vàyuþ suduspar÷aþ phetkàrànãrayan muhuþ .
     unmålayannagapatãn vàtyànãko rajodhvajaþ ..>%)

#<vàtsakaü>#, klã, (vatsànàü samåhaþ . vatsa + %<gotrokùoùñreti .>% 4 . 2 . 39 . iti vu¤ .) vatsasamåhaþ . ityamaraþ .. (vatsakasyedamiti . vatsaka + aõ . kuñajasambandhini indrayavasambandhini ca tri . yathà, su÷rute . 6 . 40 .
     %<nàgaràtiviùàmustaü pippalyo vàtsakaü phalam ..>%)

#<vàtsalyaþ>#, puü, (vatsala eva . svàrthe ùya¤ .) rasavi÷eùaþ . yathà --
     %<vàtsalya÷àntau tu rasau ÷çïgàraþ kau÷ikaþ smçtaþ ..>% iti trikàõóa÷eùaþ .. etadrasàdhikàrã yathà --
     %<÷ànte bràhmaõa eva syàt prãte dàsaþ prakãrtitaþ .
     preyàsa syuþ sakhàyo hi ya÷odà vatsale smçtàþ ..
     madhure ràdhikà j¤eyà hàsye syànmadhumaïgalaþ .
     sakhãyåtho'dbhute j¤eyo vãre càraõagovçùàþ ..
     karuõe vatsavçkùàdirjañilàdyàstu raudrake .
     govardhane'bhimanyu÷ca bhayànaka udàhçtau ..
     tapasvinyàdayo hyatra vãbhatse parikãrtitàþ .
     vrajasthà niyatà j¤eyà àlambanavibhàvakàþ ..>% ityujjvalanãlamaõiþ .. (vatsalasya bhàvaþ . vatsala + ùya¤ .) vatsalasya bhàve, klã, .. (snehaþ . yathà, bhàgavate . 4 . 6 . 34 .
     %<carantaü vi÷vasuhçdaü vàtsallyàllokamaïgalam ..>%)

@<[Page 4,331b]>@
#<vàtsãputtraþ>#, puü, nàpitaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vàtsyaþ>#, puü, (vatsasya gotràpatyam . vatsa + %<gargàdibhyo ya¤ .>% 4 . 1 . 105 . iti ya¤ .) munivi÷eùaþ . yathà . vàtsyasàvarõigotrayoraurvacyavanabhàrgavajàmadagnyàpnuvatpravaràþ . ityudvàhatattvam ..

#<vàtsyàyanaþ>#, puü, (vatsasya gotràpatyaü yuvà . vatsa + ya¤ . tato yåni phak .) munivi÷eùaþ . tatparyàyaþ . mandanàgaþ 2 pakùilaþ 3 svàmã 4 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (ayaü hi kàmasåtrakartà . yathà, kuññanãmate . 77 .
     %<vàtsàyanamayamavudhaü bàhyàndåreõa dattakàcàryàn .
     gaõayati manmathatantre pa÷utulyaü ràjaputtra¤ca ..>%)

#<vàdaþ>#, puü, (vad + gha¤ .) yathàrthabodhecchorvàkyam . yathà --
     %<vijigãùoþ kathà jalpo vàdastattvavivediùoþ .>% iti jañàdharaþ .. asya lakùaõaü yathà . pramàõatarkasàdhanopàlambhaþ siddhàntàviruddhaþ pa¤càvayavopapannaþ pakùapratipakùaparigraho vàdaþ . iti gotamasåtram .. * .. api ca .
     %<sargàõàmàdiranta÷ca madhya¤caivàhamarjuna ! .
     adhyàtmavidyà vidyànàü vàdaþ pravadatàmaham ..>% iti bhagavadgãtàyàm 10 adhyàyaþ .. %<pravadatàü vàdinàü sambandhinyo vàdajalpavitaõóàkhyàstisraþ kathàþ prasiddhàstàsàü madhye vàdo'ham . yatra dvàbhyàmapi pramàõatarkata÷ca svapakùaþ sthàpyate parapakùa÷chalajàtinigrahasthànairdåùyate sa jalpo nàma . yatra tvekaþ svapakùaü sthàpayati anyastu chalajàtinigrahasthànaistat pakùaü dåùayati na tu svapakùaü sthàpayati sà vitaõóà nàma kathà . tatra jalpavitaõóe vijigãùamàõayorvàdinoþ ÷aktiparãkùàmàtraphale . vàdastu vãtaràgayoþ ÷iùyàcàryayoranyayorvà tattvaniråpaõaphalaþ . ato'sau ÷reùñhatvànmadvibhåtirityarthaþ .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã .. (%<tatra vàdaþ . vàdo nàma yaþ paraspareõa saha ÷àstrapårbakaü vigçhya kathayati . sa vàdo dvividhaþ saügraheõa jalpo vitaõóà ca . tatra pakùà÷ritayorvacanaü jalpaþ . jalpaviparyayo vitaõóà .>% iti carake vimànasthàne'ùñame'dhyàye ..)

#<vàdakaþ>#, tri, (vàdayatãti vad + õic + õvul .) vàdyakaraþ . (yathà, bhàgavate . 10 . 18 . 13 .
     %<kvacit nçtyatsu cànyeùu gàyakau vàdakau svayam .
     ÷a÷aüsaturmahàràja sàdhu sàdhviti vàdinau ..>%) vaktà . vadadhàtoþ kartari õaka(õvul)pratyayena niùpannaþ ..

#<vàdanaü>#, klã, (vad + õic + lyuñ .) vàdyam . (yathà, saügãtadarpaõe . 33 .
     %<vãõàvàdanatattvaj¤aþ ÷rutijàtivi÷àradaþ .
     tàlaj¤a÷càprayàsena mokùamàrgaü niyacchati ..>%)

#<và(bà)daraü>#, tri, (vadaràt vadaràkàrakàrpàsaphalàdbhavam . vadara + aõ .) kàrpàsanirmitavastràdi . ityamaraþ . 2 . 6 . 111 .. vàdaràyàþ kàrpàsyà jàtaü ityarthe ùõapratyayena nippannam ..

#<và(bà)daraþ>#, puü, (vadara + svàrthe aõ .) kàrpàsavçkùaþ . iti hemacandraþ .. (vadarãvçkùaþ . kulagàcha iti bhàùà ..)

#<vàdaraïgaþ>#, puü, a÷vatthavçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<và(bà)darà>#, strã, (vadaravat phalamastyasyàþ . vadara + ac . tataþ ñàp .) kàrpàsavçkùaþ . tatparyàyaþ . kàrpàsã 2 såtrapuùpà 3 vadarã 4 samudràntà 5 tuõóikerã 6 kàrpàsikà 7 . iti ÷abdaratnàvalã .. asyàþ paryàyàntaraü guõà÷ca kàrpàsã÷abde draùñavyàþ ..

#<vàdaràyaõaþ>#, puü, (vadaràyaõe vadarikà÷rame nivasatãti . vadaràyaõa + aõ .) vyàsadevaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vàdaràyaõiþ>#, puü, (vàdaràyaõa eva . svàrthe i¤ .) vyàsadevaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (vàdaràyaõasyàpatyamiti apatyàrthe i¤ . ÷ukadevaþ ..)

#<vàdarikaþ>#, tri, vadaracayanakartà . vadaraü cinotãtyarthe ùõikapratyayena niùpannaþ ..

#<vàdalaü>#, klã, madhuyaùñikà . iti ÷abdacandrikà ..

#<vàdavàdã># [n], puü, (vàdaü vadatãti . vad + õiniþ .) jinabhedaþ . tatparyàyaþ . àrhataþ 2 . iti hemacandraþ ..

#<vàdàmaü>#, klã, svanàmakhyàtaphalam . tasya guõàþ . uùõatvam . susnigdhatvam . vàtaghnatvam . bala÷ukrakàritva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<vàdànyaþ>#, tri, (vadànya eva . svàrthe aõ .) vadànyaþ . bahupradaþ . iti bharatadviråpakoùaþ ..

#<vàdàlaþ>#, puü, matsyabhedaþ . voyàli iti bhàùà . tatparyàyaþ . sahasradaüùñraþ 2 . iti hemacandraþ ..

#<vàdiþ>#, tri, (vàdayati vyaktamuccàrayatãti . vad + õic + %<vasivapiyajãti .>% uõàø 4 . 124 . iti i¤ .) vidvàn . ityuõàdikoùaþ ..

#<vàditraü>#, klã, (vàdyate . vad + õic + %<bhåvàdigébhyo õitram .>% uõàø 4 . 170 . iti õitram .) vàdyam . ityamaraþ .. (yathà, bhàgavate . 3 . 24 . 7 .
     %<avàdayaüstadà vyomni vàditràõi dhanàghanàþ ..>% vàdino'rthinastràyate iti . trai + kaþ . arthirakùake, tri . yathà, vakroktipa¤cà÷ikàyàm . 29 .
     %<kçtvà tvàü paõava¤citaü nahi mayà dyåtena na prãyate naivàhaü paõavaþ kç÷odari citaþ ÷akyo vidhàtuü tvayà .
     kiü vàditravivakùayàtra dayite ko vàdinastràyate såktyà nirjita÷ailaràjasuta ityavyàjjagaddhårjañiþ ..>%)

@<[Page 4,332a]>@
#<vàdiraü>#, klã, vadarãsadç÷asåkùmaphalavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vàdiràñ>#, [j] puü, (vàdiùu vaktçùu ràjate iti . ràja + kvip .) ma¤jughoùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vàdi÷aþ>#, tri, sàdhuvàdã . iti ÷abdamàlà ..

#<vàdã>#, [n] tri, (vadatãti . vad + õiniþ .) vaktà . (yathà, manuþ . 7 . 91 .
     %<na ca hanyàt sthalàråóhaü na klãvaü na kçtà¤jalin .
     na muktake÷aü nàsãnaü na tavà÷mãti vàdinam ..>%) arthã . vivàdakartà . phariyàdã iti pàrasyabhàùà .. yathà, sabhàpateþ kartavyamàha kàtyàyanaþ .
     %<atha cet pratibhårnàsti vàdayogyastu vàdinaþ .
     sa rakùito dinasyànte dadyàdbhçtyàya vetanam ..>% vàdino bhàùàvàdinaþ uttaravàdina÷ca .. * .. svayaü vivàdà÷aktau pratinidhimàha nàradaþ .
     %<arthinà saüniyukto và pratyarthiprahito'pi và .
     yo yasyàrthe vivadate tayorjayaparàjayau ..>% tayorvàdiprativàdinoþ . kàtyàyanaþ .
     %<manuùyamàraõe steye paradàràbhimarùaõe .
     abhakùyabhakùaõe caiva kanyàharaõadåùaõe ..
     pàruùye kåñakaraõe nçpadrohe tathaiva ca .
     prativàdã na dàtavyaþ kartà tu vivadet svayam ..>% bhràtràdãtarasya pakùasthitasya daõóanãyatvamàha nàradaþ .
     %<yo na bhràtà pità vàpi na puttro na niyojitaþ .
     paràrthavàdã daõóyaþ syàt vyavahàreùu vibruvan ..>% nàradaþ .
     %<pårbavàdaü parityajya yo'nyamàlambate punaþ .
     vàdasaükramaõàjj¤eyo hãnavàdã sa vai naraþ ..>% pratyarthã yadi ka÷cit kàlaü pràrthayate sa labhate . arthã tu kàlaü pràrthayan arthitvameva hanyàditi tena kàlo na pràrthanãyaþ . tadàha .
     %<pratyarthã labhate kàlaü tryahaü saptàhameva ca .
     arthã tu pràrthayan kàlaü tatkùaõàdeva hãyate ..>% kvacit pratyarthã kàlaü na labhate . yàj¤avalkyaþ .
     %<sàhasasteyapàruùyago'bhi÷àpàtyaye striyàm .
     vivàdayet sadya eva kàlo'nyatrecchayà smçtaþ ..>% atha bhàùàpàdaþ . tatra bhàùàsvaråpamàhatuþ kàtyàyanabçhaspatã .
     %<pratij¤àdoùanirmuktaü sàdhyaü satkàraõànvitam .
     ni÷citaü lokasiddha¤ca pakùaü pakùavido viduþ ..
     svalpàkùaraþ prabhåtàrtho niþsandigdho niràkulaþ .
     virodhikàraõairmukto virodhipratirodhakaþ ..
     yadà tvevaüvidhaþ pakùaþ kalpitaþ pårbavàdinà .
     dadyàttatpakùasambandhaü prativàdã tadottaram ..>% nàradenàpi .
     %<sàrastu vyavahàràõàü pratij¤à samudàhçtà .
     taddhànau hãyate vàdã taraüstàmuttaro bhavet ..>% tacchodhanamàha vç hasmatiþ .
     %<nyånàdhikaü pårvapakùaü tàvadvàdã vi÷odhayet .
     na dadyàduttaraü yàvat pratyarthã sabhyasannidhau ..>% iti vyavahàratattvam ..

#<vàdyaü>#, klã, (vad + õic + yat .) vàdayanti dhvanayanti yat . vàjnà iti bhàùà . tatparyàyaþ . vàditram 2 àtodyam 3 . taccaturvidhaü yathà,
     %<tataü vãõàdikaü vàdyamànaddhaü murajàdikam .
     vaü÷yàdikantu ÷uùiraü kàüsyatàlàdikaü ghanam ..>% ityamaraþ .. idaü tatàdi caturvidhaü catuþprakàraü vàdyàdi÷abdadvayavàcyam .
     %<idaü caturvidhaü vàdyaü vàditràdidvinàmakam .>% vàdyamitisamastaü prathamàntaü vi÷eùyapadaü iti kaliïgàdayaþ . phalato na vi÷eùyaþ . iti taññãkàyàü bharataþ .. * .. atha vàdyàni .
     %<tàlena ràjate gãtaü tàlo vàditrasambhavaþ .
     garãyastena vàditraü taccaturvidhamucyate ..
     tataü ÷uùiramànaddhaü ghanamitthaü caturvidham .
     tataü tantrãgataü vàdyaü vaü÷yàdyaü ÷uùiraü tathà ..
     carmàvanaddhamànaddhaü ghanaü tàlàdikaü matam .. * ..>% tatra tataü yathà --
     %<alàvaõã brahmavãõà kinnarã laghukinnarã .
     vipa¤cã vallakã jyeùñhà citrà jyoùavatã jayà ..
     hastikà kubjikà kårmã ÷àraïgã parivàdinã .
     tri÷avã ÷atacandrã ca nakulauùñhã ca óhaüsavã ..
     auóambarã pinàkã ca nibandhaþ ÷uùkalastathà .
     gadàvàraõahasta÷ca rudro'tha ÷aramaõóalaþ .
     kapilàso madhusyandã ghoõetyàdi tataü bhavet ..>% alàvaõã yathà --
     %<kaniùñhikà paridhardhimadhyacchidreõa saüyutaþ .
     da÷ayaùñimito daõóaþ khàdiro vaiõavo'thavà ..
     adhaþkarabhavànårdhve chatràvalyàbhi÷obhitaþ .
     navàïgulàdadha÷chidropari candràrdhasannibhàm ..
     nive÷ya cumbikàü bhadràlàvukhaõóaü nive÷ayet .
     dvàda÷àïgulavistàraü dçóhapakvaü manoharam ..
     tumbikàvedhamadhyena daõóacchidre tu nirmitàm .
     alàvumadhyagàü óauvãü kçtvà svalpàntu kàùñhikàm ..
     tathà saüveùñya tanmadhye kàùñhikàü bhràmayettataþ .
     yathà syànni÷calàlàburbandha÷ca karabhopari ..
     pa¤càïguliùu saütyajyàlàvuü svalpà¤ca bandhayet .
     ke÷àntanirmità paññamayã såtrakçtàthavà ..
     samàþ såkùmà dçóhà tatra tantrã deyà vicakùaõaiþ .
     etallakùaõasaüyogyànyàlàvaõã prakãrtità ..
     bindunà na samupetaü tumbaü niþkùipya vakùasi ..
     madhyamànàmikàbhyà¤ca vàdyà dakùiõapàõinà ..
     tàre madre ca ghoùe ca tristhàne binduriùyate .
     tumbãmålaü samutpatya vàmàïguùñhena dhàrayet ..
     tatastàbhistu sarvàbhiþ svaravyaktirvidhãyate .
     trisvaro dakùiõaþ pàõirvàmastatra catuþsvaraþ ..
     alàvaõyàü sthità j¤eyàþ saptaùaójàdayaþ svaràþ .
     ràgavyaktiryathà ràge bhavet ùaójàdibhedataþ ..
     aü÷anyàsavibhedàcca tathàtràpi vidhãyate .
     iyamalàvaõã proktà manaþ÷ravaõara¤janã ..
     pratyakùà sàradà devã vãõàråpeõa saüsthità ..>% ityalàvaõã .. anyeùàü lakùaõaü vistarabhayànnoktam .. * .. ÷uùiraü yathà --
     %<vaü÷o'tha pàrãmadhurãtittirã÷aïkhakàhalàþ .
     toóahãmuralãvukkà÷çïgikàsvaranàbhayaþ ..
     ÷çïgaü kàpàlikaü vaü÷a÷carmavaü÷astathàparaþ .
     ete ÷uùirabhedàstu kathitàþ pårbasåribhiþ ..
     vartulaþ sarala÷caikaparvadoùavivarjitaþ .
     vaiõavaþ svàdiro vàpi raktacandanajo'thavà ..
     ÷rãkhaõóajo'tha sauvarõo dantidantamayo'pi và .
     ràjatastàmrajo vàpi lauhajasphàñiko'thavà ..
     kaniùñhàïgulitulyena garbharandhreõa ÷odhitaþ .
     ÷ilpavidyàpravãõena vaü÷aþ kàryo manoharaþ ..
     vaü÷enaiva mato'pãti mataïgamuninoditam .
     tato'nye'pi tadàkàrà vaü÷à eva prakãrtitàþ ..
     tatra tyaktvà ÷irode÷àdadho dbimitamaïgulam .
     phutkàrarandhraü kurvãta mitamaïguliparvaõà ..
     pa¤càïgulàni saütyajya tàvadrandhràõi kàrayet .
     kuryàttathànyarandhràõi saptasaükhyàni kau÷alàt ..
     vadarãbãjatulyàni saütyajyàrdhàrdhamaïgulam .
     pràntayorbandhanaü kàryaü svaràdyairnàdahetave ..
     sikthakena kalà deyà tena susvaratà bhavet .
     pa¤càïgulo'yaü vaü÷aþ syàdekaikàïgulivçddhitaþ ..
     ùaóaïgulàni nàmnà syàdyàvadaùñàda÷àïgulam .
     phutkàratàrarandhrasya yàvadaïgulimantaram ..
     tadeva nàma vaü÷asya vàü÷ikaiþ parikãrtyate ..
     ekàïgulo dvyaïgula÷ca tryaïgula÷caturaïgulaþ .
     atitàrataratvena vàü÷ikaiþ samupekùitaþ ..
     trayoda÷àïgulo vãõàparaþ .
     nindito vaü÷atattvaj¤aistathà saptada÷àïgulaþ ..
     mahànandastathà nando vijayo'tha jayastathà .
     catvàra uttamà vaü÷à mataïgamunisammatàþ ..
     da÷àïgulo mahànando nanda ekàda÷àïgulaþ .
     dvàda÷àïgulamànastu vijayaþ parikãrtitaþ ..
     caturda÷àïgulamito jaya ityabhidhãyate .
     brahmà rudro ravirviùõuþ kramàdatra vyavasthitàþ ..
     naivióyaü proóhatà càpi susvaratva¤ca ÷ãghratà .
     màdhuryamiti pa¤càmã phutkçteùu guõàþ smçtàþ ÷ãtkàrabahulaþ stabdho visvaraþ sphuñato laghuþ .
     amadhurà÷ca vij¤eyàþ ùaódoùàþ phutkçte kramàt ..
     vçthà prayogabàhulyamalpatà gãtavàdanaü .
     ebhirdoùairyuto'tãva nindito vaü÷iko mataþ ..
     sthànakàdilayàbhij¤o gamakàóhyaþ sphuñàkùaraþ .
     ÷ãghrahastaþ kalàbhij¤o vàü÷iko rakta ucyate ..
     pramuktirbaddhamukti÷ca yukti÷cetyaïgulerguõàþ .
     susthànatvaü susvaratvaü aïgulãsàvanakriyà ..
     samastagamakaj¤ànaü ràgaràgàïgavedità .
     kriyàbhàùàvibhàùàsu dakùatà gãtavàdane ..
     svasthàne càpi duþsthàne nàdanirmàõakau÷alam .
     gàtéõàü sthànadàtçtvaü taddoùàcchàdanaü tathà ..
     vàü÷ikasya guõà ete mayà saükùipya dar÷itàþ ..>% iti vaü÷aþ .. kàhalà strã niùaïgaþ . toóahã muralã vukkà ityete ca striyàü saptasvaràõàü nàbhiriva svaranàbhiþ striyàü vartate . itareùàü vistarabhayànnoktam .. * .. ànaddhaü yathà --
     %<ànaddhe mardalaþ ÷reyàn ityuktaü bharatàdibhiþ ..>% api ca . murajapañahaóhakkà vimbako darpavàdyaü paõavaghanasaru¤jà làvajàhvatrivalyaþ . karañhakamañhabherã syàt kuóukkà huóakkà jhanasamurali jhallã óhukkalã dauõói÷ànà .. óamaruñamukimaóóuþ kuõóalãstaïgunàmà raõamabhighañavàdyaü dundubhã ca raja÷ca . kvacidapi óhuóhukã syàt darduraü càpyupàïgaü prakañitamanabandhaü vàdyamitthaü jagatyàm .. tripuramathanakartustàõóave tatprayàõe tatamakha÷uùira¤cànaddhamitthaü ghana¤ca . * . mardalaþ khàdiraþ ÷reùñho hãnaþ syàdanyadàrujaþ . raktacandanajo vàdyo gabhãradhvaniruccakaiþ .. sàrdhahastapramàõantu dairghyamasya vidhãyate . trayoda÷àïgulaü vàmamathavà dvàda÷àïgulam .. dakùiõa¤ca bhaveddhãnamekenàrdhàïgulena và . karaõànaddhavadano madhye caiva pçthurbhavet .. ùàõmàsãyo bhavet vastastaccarma karaõaü matam . mçttikànirmita÷caiva mçdaïgaþ parikãrtitaþ .. pàtayet kharaliü vàdyaü màdanàrtha¤ca mardale . vibhåtirgairikaü bhaktaü kendukena ca sammatam .. yadvà cipãñakaü deyaü jãvanãsattvami÷ritam . sarvamekatra piùñantallepaþ kharalirucyate .. vàmàsye pårikàü kçtvà lepaü dadyàcca dakùiõe . evaü mardalakaþ proktaþ sarvavàdyottamo mataþ .. asya saüyogamàsàdya sarvaü vàdya¤ca ÷obhate . etadaïge bãjakàùñhe dalamardhàïgulaü viduþ .. * .. tadhidhotemiti j¤eyàþ pàóhavarõà mçdaïgajàþ . thoü daü óheü dhikkañastaddhã tàkaü daü daü thogaü dhidhi .. kharjha jhiü naü gañaü daü thà kåñapàóhà matà amã . tathiü thoü óheü takka dhã doü daü daü dhig õàü tataü tadhi .. takka taü dhaü dhidoü tadhi pàóhakhaõóe tvayaü kramaþ . * . tathà ca yatimàne pàóhakhaõóaþ . dragatathejàü gatathejàü dho dho dhika tàdhikà thojàü thojàü taka tatà dhikà thotà dragata tàdhi dhi dhidhikatatà kaóanà thodhika thojàü dhotà dragatatà dragatatà dragatatà dhi . iti yatimànapàóhakhaõóaþ .. * ..
     %<yatiroóhàpyavacchedo gajaro råpakaü dhruvam .
     galapaþ sàrigoõã ca nàda÷ca kathitaü tathà ..
     praharaõaü vçndana¤ca prabandhà dvàda÷a smçtàþ ..>% yathà daü thàta ityekatàlyàü yatiþ .. * .. oóavàdyaü yathà . dàü tatho tadhika tadhika daü thà daü thà thodhi thodhi tatta tatta thavi thavi di÷yàü di÷yàü ñañunaki ñañunaki tadañaku tadañaku khavañaku khavañaku taginagi taginagi dàü dàü daü daü dãü dãü daü tà tathà . ityoóavàdyam .. * .. avacchedavàdyaü yathà . daü thàtaþ daü thàtaþ dhikki dhikki diggaü daü thàtaþ . ityavacchedavàdyam .. * .. gajaravàdyaü yathà . thokañe ¤a ne¤a óheü óeü gatho gathoïka ñeïka thogataki dhiktaki dhika ñeïgana dhi dhi kañataka thoka tadhi kañatakka katatho gataïgãm . ityekatàlyàü gajaraþ .. * .. råpakavàdyaü yathà . taka dhika taka dhikka thavitaki thavitakki dhikka daü thàtaþ . iti råpakavàdyam .. dhruvakavàdyaü yathà . takka takkaña dhikka dhikkaña . iti nisàrutàle dhruvakaþ .. * .. galapo yathà . tadhiddhi dhikataka tadhigala gaü thà thà deü tathà ñe¤ana . ityekatàlyàü galapaþ .. * .. sàrigoõã yathà . thoïga ñe¤a takka dhikka takàdhaka takatho hañaïgana hañaïgana thogakakathoþ . iti prathamakhaõóaþ .. * .. ñe¤akhoþ dhikhohaþ ñe¤a ñe¤a dakka tagadakka dhikka tadidakka daü gadaü gakho gakhoka taka taka dhikata dhikata dhoóhe¤a dhoñe¤a dhañegala khoga gala khoga khohaña geü ñageü khohaña¤a ityasya chandanam . iti sàrigoõã .. * .. nàdo yathà --
     %<dàükàratritayaü pårbaü dàü dhigiti tatastrayam .
     dàü dàü dhikatrayaü yatra iti nàdaþ ÷acãpriyaþ ..>% iti nàdaþ ..
     %<drutaü mànasamàrabdhaü ÷uddhaü kåñavinirmitam .
     saptaùaõóamayaü vàdyaü karibhaü tadihocyate ..>% drutamànaddhàt pratitàle yathà . tattata tattata takki takki didaü dhiganakho dhiganakho dhikka dhika dhikka dhikka dhika nagi nagami tho tho dhi dhi dhiþ dàü dàü dhikka tho tho tho hatthoha na¤itho na¤itho thoha thoha óeóhi óeóhi thoha thoha tañã tañi tañuka gãü gãü dhagi dhagi tata tadhe tadhe tata tagi ïã¤aïã thoga thoga thoü thoga gatho gatho tattàtà .
     %<iti saptapadànyàhuþ kathitaü vàdyapaõóitàþ .
     pratitàlena tàlena pàdavarõasamàsataþ ..
     gandharvapatinà pårbamurva÷ãlàsyanartane .
     sudharmàra¤janàrtha¤ca karãbhaü prakañãkçtam ..>% praharaõaü yathà . thogakkà taddhikàthà gakañaga goü daü thoga diddhika dhikka dhikañe¤a . ityekatàlyàü praharaõam ..
     %<vàdyaü vimucyate yena chandanaü tannigadyate .>% yathà . taddhitho di¤a ñe¤a tannaþ . iti chandanam ..
     %<kalàso vikalàsa÷ca ñàkalã càrdhañàkalã .
     jolàñà kalikà caiva gomudrã murajastathà ..>% alàvujavàdyaü mlecchavàdyam . mardalaþ trayoda÷àïgulavàmamukho dvàda÷àïguladakùiõamukhaþ . murajastvaùñàda÷àïgulavàmamukhaþ saptada÷àïguladakùiõamukhaþ . mardalamurajayorayaü bhedaþ .. * .. ghanaü yathà --
     %<anuraktaü virakta¤ca dvividhaü ghanavàdyakam .
     gãtànugamanuraktaü viraktaü tàlasaü÷rayam ..
     karatàlaþ kàüsyabalo jayaghaõño'tha ÷uktikà .
     kambikà pañavàdya¤ca paññàtogha¤ca ghargharam ..
     jha¤jhàtàla÷ca ma¤jãrakartaryuïkara ityapi .
     dvàda÷aite munãndreõa kathità ghanasaüj¤akàþ ..
     trayoda÷àïgulavyàmau ÷uddhakàüsyavinirmitau .
     madhyamukhau stanàkàrau tanmadhye rajjugumphitau ..
     padminãpatrasadç÷au karàbhyàü rajjuyantritau .
     karatàlàvubhau vàdyau pàóhe jhanañakairiti ..
     yadvà trayoda÷ayavavyàmaü vakrayavonmitam .
     yavapa¤cakagambhãraü madhye ca yavasaptakam ..
     vimçtaü vartulaü nimnaü yavatrayamitaü tataþ .
     pçùñhato madhyade÷e ca ÷ivaliïgasamàkçtim ..
     atyamlapaiùñãnirdagdha÷uddhakàüsyavinirmitam .
     saüraktàïgulisusnigdhasudãrghamadhuradhvanim ..
     ghanà nisà visaüraktaü dçóhaü ÷uùkaü manoharam .
     kà÷mãràdisamudbhåtaü tàlamàhurmanãùiõaþ ..
     sunàdaü dakùiõaü tàlaü tato hãna¤ca vàmakam .
     kurvãta taddvayaü kàryaü tarjanyaïguùñhayorgataþ ..
     vàmahastasthatàlasya madhyamaü sanninàditam .
     tiryagdakùiõatàlasya parivyaü÷ena tàlayet ..
     tàlàdau vàdayeccaiva plutadãrghalaghudrutaiþ ..>% iti karatàlavi÷eùaþ . kartarãghanavi÷eùaþ . uïkura÷ca ghanavi÷eùo'dantarephàntapuüliïgaþ . anyeùàü lakùaõaü vistarabhayànnoktam .. * ..
     %<rukmiõyàþ satyabhàmàyàþ kàlindãmitravindayoþ .
     jàmbavatyà nàgnajityà lakùmaõàbhadrayorapi ..
     kçùõasyàùñamahiùãõàü purodvàhamahotsave .
     tataü ÷uùiramànaddhaü ghana¤ca yugapajjanàþ ..
     avàdayannasaükhyàtamiti pauràõikã ÷rutiþ .
     tataü vàdyantu devànàü gandharvàõà¤ca ÷auùiram ..
     ànaddhaü ràkùasànàntu kinnaràõàü ghanaü viduþ .
     nijàvatàre govindaþ sarvamevànayat kùitau ..
     yàvanti vàdyabhàõóàni ràmaràvaõayoryudhi .
     tàvatyo nàbhavan senàþ kurupàõóavasaïgare ..>% ki¤ca .
     %<lilimpa hçtkampanatomareõa raõe suràrermathanàt sureõa .
     abhåttatàdyairapi siühanàdaiþ sà pa¤ca÷abdãti kaõàdavàdaþ ..>% yuddhe sainyànàü yo'haïkàraravaþ sa siühanàdaþ . tatàdibhirebhi÷caturbhirvàdyai÷camånàü siühanàdai÷ca pa¤ca÷abdãvàdyamabhåt . sihanàdena saha vàdyaü pa¤cavidhaü bhavatãtyarthaþ . iti saïgãtadàmodaraþ .. viùõugçhe vàdyakaraõaphalaü yathà --
     %<anyopahàrairvividhairghçtakùãràbhiùecanaiþ .
     gãtavàditrançtyàdyaistoùayasvàcyutaü nçpa ..
     puõyaràtriùu govindaü gãtançtyaravojjvalaiþ .
     bhåpajàgaraõairbhaktyà toùayàcyutamavyayam ..
     yeùàü na vittaü tairbhaktyà màrjanàdyupalepanaiþ .
     toùito bhagavàn viùõurdadàtyabhimataü phalam ..
     devakarmaõi saktànàü teùàü saüsmçtisaüstavaiþ .
     toùito'bhimatàn kàmàn prayacchati janàrdanaþ ..>% iti vahnipuràõe kriyàyoganàmàdhyàyaþ .. devapratiùñhàyàü vàdyavidhiryathà --
     %<tataþ pràsàde sthàpyo'haü gãtavàditramaïgalaiþ .
     sarvagandhàüstato gçhya imaü mantramudàharet ..>% iti vàràhe ÷ailàrcàsthàpanàdhyàyaþ .. devatàvi÷eùagçhe vàdyavi÷eùaniùedho yathà . yoginãtantre .
     %<÷ivàgàre jhallaka¤ca såryàgàre ca ÷aïkhakam .
     durgagàre vaü÷ãvàdyaü màdhurã¤ca na vàdayet ..>% jhallakaü kàüsyanirmitakaratàlam . matsyapuràõe ..
     %<gãtavàditranirghoùaü devasyàgre ca kàrayet .
     viri¤ce÷ca gçhe óhakkàü ghaõñàü lakùmãgçhe tyajet ..
     ghaõñà bhaveda÷aktasya sarvavàdyamayã yataþ ..>% iti tithyàditattvam ..

#<vàdyabhàõóaü>#, klã, (vàdyaü vàdanãyaü bhàõóamiti .) vàdanãyapàtram . murajàdi . yathà --
     %<puùkaraü karihastàgre vàdyabhàõóamukhe jale .>% ityamara÷lokañãkàyàü bharataþ .. api ca .
     %<vàdyabhàõóamidaü devi ! nànàsvarasamanvitam .
     bherãpañahasaüyuktaü mayà bhaktyà niveditam ..>% iti bçhannandike÷varapuràõoktadurgotsavapaddhatiþ ..

#<vàdha>#, ç ïa vihatau . iti kavikalpadrumaþ . ç, avavàdhat . ïa, vàdhate . iti durgàdàsaþ ..

#<vàdhukyaü>#, klã, vivàhaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vàdhåþ>#, puü, vahitram . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vàdhrãnasaþ>#, puü, vàrdhrãõasaþ . khaógã . iti halàyudhaþ ..

#<vànaü>#, tri, o vai ÷oùaõe + ktaþ . odita÷ceti natvam .) ÷uùkaphalam . ityamaraþ .. ÷uùkam . iti medinã . ne, 20 .. (vanasyedamiti . vana + aõ .) vanasambandhã ..

#<vànaü>#, klã, (và + lyuñ .) syåtikarma . kañaþ . gatiþ . iti medinã . ne, 20 .. jalasaüplutavàtormiþ . suruïgà . saurabhaþ . iti hemacandraþ .. gokùãrajaü tavakùãram . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vànaprasthaþ>#, puü, (vanaprasthe jàtaþ . aõ .) madhåkavçkùaþ . (asya paryàyo yathà --
     %<madhåko guóapuùpaþ syànmadhupuùpo madhusravaþ .
     vànaprastho madhuùñhãlo jalajetramadhålakaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) palà÷avçkùaþ . (asya paryàyo yathà --
     %<vàtapothaþ palà÷aþ syàdvànaprastha÷ca kiü÷ukaþ .
     ràjàdano brahmavçkùo hastikarõo dalo'paraþ ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..) tçtãyà÷ramaþ . iti vi÷vamedinyau .. * .. puttramutpàdya vanavàsaü kçtvà akçùñapacyaphalàdi bhakùayitvà ã÷varàràdhanaü karoti yaþ sa vànaprasthaþ . sa ca dvividhaþ . aùmakuññaþ dantodåkhalika÷ca . iti ÷rãbhàgavatamatam .. tasya dharmo yathà --
     %<bhåmau målaphalà÷itvaü svàdhyàyastapa eva ca .
     saüvibhàgo yathànyàyaü dharmo'yaü vanavàsinaþ ..
     tapastapyati yo'raõye yajeddevàn juhoti ca .
     svàdhyàye caiva nirato vanasthastàpaso mataþ ..
     tapasà karùito'tyarthaü yastu dhyànaparo bhavet .
     sannyàsãha sa vij¤eyo vànaprasthà÷rame sthitaþ ..>% iti gàruóe 49 adhyàyaþ .. api ca . yàj¤avalkya uvàca .
     %<vànaprasthà÷ramaü vakùye tat ÷çõvantu maharùayaþ .
     puttreùu bhàryàü niþkùipya vanaü gacchet sahaiva và ..
     vànaprastho brahmacàrã sàgniþ sopàsanaþ kùamã .
     aphàlakçùñenàgnãü÷ca pitçdevàtithãüstathà ..
     bhçtyàüstu tarpayet ÷ma÷rujañàlomabhçdàtmavàn .
     dàntastriùavaõasnàyã nivçtta÷ca pratigrahàt ..
     svàdhyàyavàn dhyàna÷ãlaþ sarvabhåtahite rataþ .
     ahno màsasya ùaõõàü và kuryàdbànnaparigraham ..
     kçtyaü tyajedà÷vayuje nayet kàlaü vratàdinà .
     pace màse tu và÷nãyàddantolåkhaliko bhavet ..
     càndràyaõã svapedbhåmau karma kuryàt phalàdinà .
     grãùme pa¤càgnimadhyastho varùàsu sthaõóile÷ayaþ .
     àrdravàsàstu hemante yogàbhyàsàddinaü nayet ..>% iti gàruóe 102 adhyàyaþ .. punarapi .
     %<jañitvamagnihotritvaü bhå÷ayyàjinadhàraõam .
     vane vàsaþ payo målaü nãvàraphalavçttità ..
     pratiùiddhànnivçtti÷ca trisnànaü vratadhàrità .
     devatàtithipåjà ca dharmo'yaü vanavàsinaþ ..>% iti gàruóe 215 adhyàyaþ .. anyacca .
     %<vànaprasthà÷ramaü dharmaü te vakùyàmo'vadhàryatàm .
     apatyasantatiü dçùñvà pràj¤o dehasya càyatim ..
     vànaprasthà÷ramaü gacchedàtmanaþ ÷uddhikàraõam .
     tatràraõyopabhogena tapobhi÷càtmadar÷anam .
     bhåmau ÷ayyà brahmacaryaü pitçdevàtithikriyà ..
     homastriùavaõasnànaü jañàvalkaladhàraõam .
     vanyasnehaniùevitvaü vànaprasthavidhistvayam ..>% iti vàmane 14 adhyàyaþ .. apara¤ca . vyàsa uvàca .
     %<evaü gçhà÷rame sthitvà dbitãyaü bhàgamàyuùaþ .
     vànaprasthà÷ramaü gacchet sadàraþ sàgnireva ca ..
     niþkùipya bhàryàü puttreùu gacchedbanamathàpi và .
     dçùñvàpatyasya càpatyaü jarjarãkçtavigrahaþ ..
     ÷uklapakùasya pårbàhõe pra÷aste cottaràyaõe .
     gatvàpyaraõyaniyamàüstapaþ kuryàt samàhitaþ ..
     phalamålàni patràõi nityamàhàramàharet .
     yadàhàro bhavettena påjayet pitçdevatàþ ..
     påjayedatithiü nityaü snàtvà càbhyarcayet suràn .
     gràmàdànãya và÷nãyàdaùñau gràsàn samàhitaþ ..
     jañà÷ca vibhçyànnityaü nakharomàõi no tyajet .
     svàdhyàyaü sarvadà kuryàt niyacchedbàcamanyataþ ..
     agnihotrantu juhuyàt pa¤cayaj¤aü samàcaret .
     munyannairvividhairmedhyaiþ ÷àkamålaphalena tu ..
     cãravàsà bhavennityaü snàyàt triùavaõaü ÷uciþ .
     sarvabhåtànukampã syàt pratigrahavivarjitaþ ..
     dar÷ena paurõamàsena yajeta niyataü dvijàþ .
     pakùeùñyà ÷ràvaõe caiva càturmàsyàni càharet ..
     uttaràyaõa¤ca krama÷o dakùasyàyanameva ca .
     vàsanta÷àradairmedhyairmunyannaiþ svayamàharet ..
     puroóà÷aü guråü÷caiva vidhivannirvapet pçthak .
     devatàbhya÷ca taddhutvà vanyaü medhyataraü haviþ ..
     ÷eùaü samupabhu¤jãta lavaõa¤ca svayaü kçtam .
     varjayenmadhumàüsàdi bhaumàni karaõàni ca ..
     bhåstçõaü ÷igruka¤caiva ÷leùmàtakaphalàni ca .
     na phàlakçùñama÷nãyàt utsçùñamapi kenacit ..
     na gràmajàtànyàrto và puùpàõi ca phalàni ca .
     ÷ràvaõe caiva vidhinà vahniü paricayet sadà ..
     na druhyet sarvabhåtàni nirdvandvo nirbhayo bhavet .
     na naktaü ki¤cida÷nãyàt ràtrau dhyànaparo bhavet ..
     jitendriyo jitakrodhastattvaj¤ànavicintakaþ .
     brahmacàrã bhavennityaü na patnãmapi saü÷rayet ..
     yastu patnyà vanaü gatvà maithunaü kàmata÷caret .
     tadvrataü tasya lupyeta pràya÷cittã bhavet dvijaþ ..
     tatra yo jàyate garbho na saüspç÷yo dbijàtibhiþ .
     na hi vedàdhikàro'sya tattvamapyevameva hi ..
     adhaþ ÷ayãta satataü sàvitrãjapatatparaþ .
     ÷araõyaþ sarvabhåtànàü saüvibhàgaparaþ sadà ..
     parivàdaü mçùàvàdaü nidràlasye'pi varjayet .
     ekàgniraniketaþ syàt prokùitàü bhåmimà÷rayet ..
     mçgaiþ saha caredbàsaü taiþ sahaiva ca saüvaset .
     ÷ilàyàü ÷arkaràyàü và ÷ayãta susamàhitaþ ..
     sadyaþ prakùàlako và syàt màsasa¤cayiko'pi và .
     ùaõmàsanicayo và syàt samànicaya eva và ..
     nakta¤cànnaü sama÷nãyàt divà vàhçtya ÷aktitaþ .
     catuþkàlikiko và syàt syàdvà aùñamakàlikaþ ..
     càndràyaõavighànairvà ÷ukle kçùõe ca varjayet .
     pakùe pakùe sama÷nãyàt yavàguü kvathitàü tathà ..
     puùpamålaphalairvàpi kevalairvartayet sadà .
     svàbhàvikaiþ svayaü ÷ãrõairvaikhànasamate sthitaþ ..
     bhåmau và parivarteta tiùñhedvà prapadairdinam .
     sthànàsanàbhyàü viharet na kvaciddhairyamutsçjet ..
     grãùme pa¤catapà÷ca syàdvarùàsvabhràvakà÷ikaþ .
     àrdravàsàstu hemante krama÷o vartayaüstapaþ ..
     upaspç÷ya triùavaõaü pitçdevàü÷ca tarpayet .
     ekapàdena tiùñheta marãcãrvà pibet sadà ..
     pa¤càgnidhåmapo và syàduùmapaþ somapo'thavà .
     payaþ pibet ÷uklapakùe kçùõapakùe tu gomayam ..
     ÷ãrõaparõà÷ano và syàt kçcchrairvà vartayetsadà .
     yogàbhyàsarato và syàdrudràdhyàyã bhavet sadà ..
     atharva÷irasopeto vedàntàbhyàsatatparaþ .
     yamàn seveta satataü niyamàü÷càpyatandritaþ ..
     kçùõàjinã sottarãyaþ ÷uklayaj¤opavãtavàn .
     athavàgnãn samàropya svàtmani dhyànatatparaþ ..
     anagniraniketaþ syànmunirmokùaparo bhavet .
     tàpaseùvava vipreùu yàtrikaü bhaikùamàharet ..
     gçhamedhiùu cànyeùu dbijeùu vanavàsiùu .
     gràmàdàhçtya và÷nãyàdaùñau gràsàn vane vasan ..
     pratigçhya puñenaiva pàõinà sakalena và .
     vividhà÷copaniùadha àtmasaüsiddhaye japet ..
     vidyàvi÷eùàn sàvitrãü rudràdhyàyaü tathaiva ca .
     mahàprasthànika¤càsau kuryàdana÷anantathà ..
     agniprave÷amanyadbà brahmàrpaõavidhau sthitaþ ..
     ye tu samyagimamà÷ramaü ÷ivamà÷rayantya÷ivapu¤janà÷anam .
     te vi÷anti padamai÷varaü paraü yànti caiva jagato'sya saüsthitim ..>% iti kårmapuràõe upavibhàge 26 adhyàyaþ .. anyat viùõupuràõe 3 aü÷e 9 adhyàye draùñavyam ..

#<vànaraþ>#, puü, strã, (và vikalpito naraþ . yadbà, vànaü vane bhavaü phalàdikaü ràtãti . rà + kaþ .) svanàmakhyàtapa÷uþ . vàüdara iti bhàùà . tatparyàyaþ . kapiþ 2 plavaïgaþ 3 plavagaþ 4 ÷àkhàmçgaþ 5 valãmukhaþ 6 markañaþ 7 kã÷aþ 8 vanaukàþ 9 . ityamaraþ .. markaþ 10 plavaþ 11 pravaïgaþ 12 pravagaþ 13 plavaïgamaþ 14 pravaïgamaþ 15 golàïgålaþ 16 kapitthàsyaþ 17 dadhi÷oõaþ 18 hariþ 19 tarumçgaþ 20 nagàñanaþ 21 jhampã 22 jhampàruþ 23 kalipriyaþ 24 . iti ÷abdaratnàvalã .. kikhiþ 25 ÷àlàvçkaþ 26 iti jañàdharaþ .. (etaddhanane pràya÷cittaü yathà, manuþ . 11 . 136 .
     %<hatvà haüsaü valàkà¤ca vakaü barhiõameva .
     vànaraü ÷yenabhàsau ca spar÷ayet bràhmaõàya gàm ..>%)

#<vànarapriyaþ>#, puü, (vànaràõàü priyaþ .) kùãrivçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<vànaràkùaþ>#, puü, (vànaràõàmakùiõãva akùiõã yasya .) vanacchàgaþ . iti hàràvalã ..

#<vànaràghàtaþ>#, puü, (vànaràõàmàghàto yatra .) lodhravçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<vànarã>#, strã, (vànarasya strã . ïãù .) markañã . (yathà, kathàsaritsàgare . 123 . 62 .
     %<athàvatãrya vçkùàt tau vànaro vànarãca sà .
     avatãrõasya me pàdàvagçhõãtàvubhàvapi ..>%) ÷åka÷imbã . iti ÷abdaratnàvalã .. (vànarasyeyamiti . vànara + aõ + ïãù . vànarasambandhinã . yathà, mahànàñake .
     %<sugrãve karuõà na sà hi karuõà labhyà dharà vànarã .
     mayyeùà karuõà tavaiva bhavità no và bhavet kutracit ..>%)

@<[Page 4,335b]>@
#<vànarendraþ>#, puü, (vànaràõàmindraþ .) sugrãvaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vànalaþ>#, puü, vàvayaþ . iti ÷abdacandrikà .. kçùõavàvui iti khyàtaþ ..

#<vànaspatyaþ>#, puü, (vanaspatau bhavaþ . vanaspati + %<dityadityàdityeti .>% 4 . 1 . 85 . õyaþ .) puùpajàtaphalavçkùaþ . sa tu àmrajambvàdiþ . ityamaraþ .. (vanaspatãnàü samåhaþ . %<dityadityeti .>% õyaþ . vanaspatisamåhe, klã . iti kà÷ikà .. vanaspatijàte, tri . yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 1 . 14 .
     %<adrirasi vànaspatyaþ .>% %<he udåkhala tvaü yadyapi vànaspatyaþ dàrumayastathàpi dçóhatvàt adrirasi .>% iti tadbhàùye mahãdharaþ .. yathàca, mahàbhàrate . 3 . 121 . 4 .
     %<tasya saptasu yaj¤eùu sarvamàsãddhiranmayam .
     vànaspatya¤ca bhauma¤ca yaddravyaü niyataü makhe .
     caùàlayåpacamasàþ sthàlyaþ pàtryaþ srucaþ sruvàþ ..>%)

#<vànà>#, strã, vartikàpakùã . iti jañàdharaþ ..

#<vànàyuþ>#, puü, de÷avi÷eùaþ . sa tu bhàratavarùasya uttarapa÷cime vartate . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vànàyujaþ>#, puü, (vanàyau de÷avi÷eùe jàyate iti . jan + óaþ .) vanàyude÷otpannaghoñakaþ . ityamaraþ ..

#<vànãraþ>#, puü, vetasavçkùaþ . ityamaraþ .. và¤jalu iti khyàtavçkùa÷ca . tatparyàyaþ . vçttapuùpaþ 2 ÷àkhàlaþ 3 jalavetasaþ 4 vyàdhighàtaþ 5 parivyàdhaþ 6 nàdeyaþ 7 jalasambhavaþ 8 . asya guõàþ . tiktatvam . ÷i÷iratvam . rakùoghnatvam . vraõa÷odhanatvam . pittàsrakaphadoùanà÷itvam . saügràhitvam . kaùàyatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vànãrakaþ>#, puü, (vànãra iva pratikçtiþ . ivàrthe kan .) mu¤jatçõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vànãrajaü>#, klã, kuùñham . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vàneyaü>#, klã, (vane jale bhavam . vana + óha¤ .) kaivartimustakam . ityamaraþ ..

#<vàntaþ>#, tri, vamitavastu . vamadhàtoþ karmaõi ktapratyayena niùpannaþ .. (yathà, sàhityadarpaõe .
     %<kçtapravçttiranyàrthe kavirvàntaü sama÷nute ..>%)

#<vàntàdaþ>#, puü, (vàntaü attãti . ad + aõ .) kukkuraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vàntiþ>#, strã, (vam + ktin .) vamanam . vàüti iti bhàùà . yathà --
     %<vàntirullekhanaü chardirvamanaü vamathurvamiþ ..>% iti ratnamàlà ..

#<vàntihçt>#, puü, (vàntiü haratãti . hç + kvip .) lauhakaõñakavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. mayanà iti bhàùà ..

#<vàntidà>#, strã, (vàntiü vamanaü dadàtãti . dà + kaþ . ñàp .) kañukãvçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

@<[Page 4,335c]>@
#<vànyà>#, strã, (vanànàü samåha iti . vana + yat . ñàp .) vanasamåhaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vàpaþ>#, puü, vapanam . vapadhàtorgha¤pratyayena niùpannaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 34 . 19 .
     %<kàlaü pratãkùaùva sukhodayasya païktiü phalànàmiva bãjavàpaþ ..>% muõóanam . yathà, manau . 11 . 109 .
     %<upapàtakasaüyukto goghno màüsaü yavàn pibet .
     kçtavàpo vasedgoùñhe carmaõà tena saüvçtaþ ..>% upyate asminniti . vap + adhikaraõe gha¤ . kùetraü iti . 5 . 1 . 45 . pàõinãyasåtre bhaññojidãkùitaþ .. tantvàdervayanaü vàpadaõóàdidar÷anàt ..)

#<vàpakaþ>#, tri, vapanakàrayità . ¤yantavapadhàtoþ kartari õakapratyayena niùpannaþ ..

#<vàpadaõóaþ>#, puü, (vàpàya vapanàya daõóaþ .) vapanàrthadaõóaþ . veüyu iti bhàùà . tatparyàyaþ . vemà 2 . ityamaraþ .. vema 3 vemaþ 4 vàyadaõóaþ 5 . iti bharataþ ..

#<vàpiþ>#, strã, (upyate padmàdikamasyàmiti . vap + %<vasivapiyajiràjivrajãti .>% uõàø 4 . 124 . iti i¤ .) vàpã . iti bharatadviråpakoùaþ ..

#<vàpitaü>#, tri, (vap + õic + ktaþ .) bãjàkçtam . muõóitam . iti medinã . te, 150 .. dhànyavi÷eùe, klã . vàoyà dhàna iti bhàùà . tasya guõaþ .
     %<vàpitaü guru taddhànyaü ki¤ciddhãnamavàpitam ..>% iti ràjavallabhaþ ..

#<vàpã>#, strã, (vàpi + kçdikàràditi ïãù .) dãghikà . ityamaraþ . 1 . 10 . 28 .. upyate padmàdikaü asyàm . vàpyàü vàpirapi smçtà . iti dviråpakoùaþ .. iti taññãkàyàü bharataþ .. * .. tasyà lakùaõaü yathà . navyavardhamànadhçto va÷iùñhaþ . ÷atena dhanurbhiþ puùkariõã . tribhiþ ÷atairdãrghikà . caturbhirdroõaþ . pa¤cabhistaóàgaþ . droõàdda÷aguõà vàpã . tena caturdikùu pa¤catriü÷addhastànyånatàyàü dvàda÷a÷atahastàntarànyånatvena dãrghikà . caturdikùu catvàriü÷addhastànyånatàyàü ùoóa÷a÷atahastàntarànyånatvena droõaþ . caturdikùu triü÷adadhika÷atahastànyånatàyàü ùoóa÷asahasrahastàntarànyånatvena vàpã . iti jalà÷ayotsargatattvam .. * .. tatkhananaphalaü yathà --
     %<yo vàpãmathavà kåpaü de÷e vàrivivarjite .
     khànayet sa divaü yàti bindau bindau ÷ataü samàþ ..>% iti kalpatarau vàyupuràõam .. tajjalaguõàþ .
     %<yàpyaü guru kañu kùàraü pittalaü kaphavàtajit .>% iti ràjavallabhaþ .. tatkhanane diïniùedho yathà -- vàpãkåpataóàgaü và pràsàdaü và niketanam . na kuryàdvçddhikàmastu analànilanairçte .. àgneyyàü manasastàpo nairçte krårakarmakçt . vàyavyàü balavitta¤ca pãyamàne jale priye .. sthànasya pàvake bhàge vàpãkåpataóàgakam . agnidàhaü sadà kuryàt samànuùacatuùpadàm .. nairçte pãyamànantu àtmanà duþkhito bhavet . kanyàpi tajjalaü pãtvà patiü gçhõàti kàmataþ .. iti devãpuràõe nandàkuõóaprave÷àdhyàyaþ .. tatkaraõaphalaü yathà -- ÷armila uvàca .
     %<taóàgodakavàpãnàü kçtànàmiha yat phalam .
     vi÷eùeõa pitç÷reùñha vaktumarhasya÷eùataþ ..
     yama uvàca .
     dharmasyàrthasya kàmasya ya÷asa÷ca dbijottama .
     taóàgaü suprabhåtàmbu paramàyatanaü smçtam ..
     devatàþ pitaro nàgà gandharvà yakùaràkùasàþ .
     pa÷upakùimanuùyà÷ca saü÷rayanti jalà÷ayam ..
     kçtsnaü tàrayate vaü÷aü pa÷ya khàte jalà÷aye .
     gàvaþ pibanti pànãyaü manuùyàþ pa÷avastathà ..
     ÷aradçtau taóàgeùu salilaü yasya tiùñhati .
     agniùñomaphalaü tasya pravadanti manãùiõaþ ..
     yeùàü ÷i÷irakàle tu pànãyaü pratitiùñhati .
     vàjapeyàtisatràbhyàü phalaü bindanti mànavàþ ..
     vasante caiva grãùme tu salilaü yasya tiùñhati .
     ràjasåyà÷vamedhàbhyàü sa phalaü samupà÷nute ..
     taóàgaü sarvasattvànàü jãvanantu divàni÷am .
     tasmàt sarvàtmanà vatsa taóàgamiha kàrayet ..
     kçtsnaü hi tàrayedbaü÷aü puruùasya na saü÷ayaþ .
     sàvatàraþ kçtaþ kåpaþ samprabhåtajalastathà ..
     yasya svàdujalaü kåpe pibanti satataü janàþ .
     sa naro virajo loke devavaddivi modate ..
     pãtvaivekùurasaü kùãraü dadhi madhu suràsavam .
     tàvat pipàsà nàpaiti yàvattoyaü na pãyate ..
     jãvanti cànnarahità divasàni bahånyapi .
     tçùitastoyarahito dinamekaü na jãvati ..
     tasmàddadàti yo nityaü pànãyaü pràõinàmiha .
     sa dadàti naraþ pràõàn màbhåtte hyatra saü÷ayaþ ..
     pràõadànàt paraü nàma nànyaddànaü hi vidyate .
     tasmàdvàpã÷ca kåpàü÷ca taóàgàni ca kàrayet ..
     savçkùàõi ha viprarùe yadãcchet ÷riyamàtmanaþ .
     ÷uùkaü paranipànantu yaþ kàrayati ÷aktitaþ .
     santàrayati bhåyo'pi dviguõaü tasya vai phalam ..>% iti vahnipuràõe taóàgavçkùapra÷aüsànàmàdhyàyaþ ..

#<vàpãhaþ>#, puü, (vàpãü jahàtãti . hà tyàge + kaþ . pàne vàpãjalavarjanàdasya tathàtvam .) càtakapakùã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vàpyaü>#, klã, (vàpyàü bhavamiti . vàpã + %<digàdibhyo yat .>% 4 . 3 . 54 . iti yat .) kuùñhauùadham . ityamaraþ . 1 . 4 . 126 .. vàpãbhave, tri .. (yathà, su÷rute såtrasthàne 45 adhyàye .
     %<tàóàgaü vàtalaü svàdu kaùàyaü kañupàki ca .
     vàta÷laiùmaharaü vàpyaü sakùàraü kañupittalam ..>% vap + õyat .) vapanãye ca, tri ..

#<vàmaü>#, klã, (và + %<artistusuhusçdhçkùãti .>% uõàø 1 . 139 . iti man .) dhanam . iti medinã . me, 29 .. vàståkam . iti jañàdharaþ ..

#<vàmaþ>#, tri, (vamati vamyate veti . vama udgiraõe + %<jvalitikasantebhyo õaþ .>% 3 . 1 . 140 . iti õaþ . yadvà, vàtãti . và gatigandhanayoþ + artistusuhusçdhçkùikùubhàyàvàpadãti . uõàø 1 . 139 . iti man .) valguþ . (yathà, raghau . 7 . 57 .
     %<sa dakùiõaü tåõamukhena vàmaü vyàpàrayan hastamalakùyatàjau .
     àkarõakçùñà sakçdasya yoddhuþ maurvãva bàõàn suùuve ripughnàn ..>%) pratãpaþ . (yathà, vairàgya÷atake . 53 .
     %<duþkhenopàrjyante pàlyante pratyaha¤ca làlyante .
     vàmàþ striyo vimåóhairupabhu¤jànàþ sukhaü viguõam ..>% yathàca, sàhityadarpaõe . 10 .
     %<vàmà yåyamaho vióambarasikaþ kãdçk smaro vartate ..>%) savyaþ . ityamaramedinãkàrau .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 1 . 2 .
     %<bhàlaü vahni÷ikhàïkitaü dadhadadhi÷rotraü vahan sambhçtakrãóat kuõóalijçmbhitaü jaladhijacchàyàcchakaõñhacchaviþ .
     vakùo bibhradahãnaka¤cukacitaü baddhàïganàrdhasya vo bhàgaþ puïgavalakùaõo'stu ya÷ase vàmo'thavà dakùiõaþ ..>%) adhamaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. vàmahastena jalapànabhojananiùedho yathà . hàrãtaþ .
     %<na pibenna ca bhu¤jãta dbijaþ savyena pàõinà .
     naikahastena ca jalaü ÷ådreõàvarjitaü pibet ..>% iti àhnikatattvam .. api ca .
     %<na vàmahastenoddhatya pibedbaktreõa và jalam .
     nottaredanupaspç÷ya nàpsu retaþ samutsçjet ..>% iti kaurme 15 adhyàyaþ ..
     %<vàmaþ kàyo bràhmaõo'pi màüsamadyàdibhuktaye .
     kçto mayà mohanàya càrvàkàdipravartakaþ ..>% iti kàlikàpuràõe 77 adhyàyaþ .. (vananãyaþ . yathà, çgvede . 6 . 53 . 2 .
     %<abhino naryaü vasu vãraü prayatadakùiõam .
     vàmaü gçhapatiü naya .>% %<vàmaü vananãyam .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. vananãyaü yàcanãyaü vanu yàcane ityasya prayogo j¤àtavyaþ ..)

#<vàmaþ>#, puü, (vàtãti . và gatigandhanayoþ + man .) haraþ . (yathà, bhàgavate . 4 . 3 . 8 .
     %<prajàpateste ÷va÷urasya sàmprataü niryàpito yaj¤amahotsavaþ kila .
     vaya¤ca tatràbhisaràma vàma ! te yadyarthitàmã vibudhà vrajanti ..>%) kàmadevaþ . payodharaþ . iti medinã . me, 29 .. (÷rãkçùõasya bhadràgarbhotpannaþ puttravi÷eùaþ . yathà, bhàgavate . 10 . 61 . 17 .
     %<saügràmajit bçhatsenaþ ÷årapraharaõo'rijit .
     jayaþ subhadro bhadràyà vàma àyu÷ca satyakaþ ..>%)

#<vàmadçk># [÷], strã, (vàmà manoharà dçk dçùñiryasyàþ .) nàrã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vàmadevaþ>#, puü, (vàma eva devaþ .) ÷ivaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 34 .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 70 .
     %<vàmadeva÷ca vàma÷ca pràgdakùiõa÷ca vàmanaþ ..>% çùiprabhedaþ . yathà, pa¤cada÷yàm . 9 . 45 .
     %<àgàmipratibandha÷ca vàmadeve samãritaþ .
     ekena janmanà kùãõo bharatasya trijanmabhiþ ..>%)

#<vàmanaþ>#, puü, (vàmayati vamati và madamiti . vama + õic + lyuþ .) dakùiõadiggajaþ . (yathà, bhàgavate . 5 . 20 . 39 . %<tadupariùñàccatasçùvà÷àsvàtmayoninàkhilajagadguruõà vinive÷ità ye dviradapatayaþ çùabhaþ puùkaracåóo vàmano'paràjita iti sakalalokasthitihetavaþ ..>%) hrasvaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 46 .. (yathà, raghau . 19 . 51 .
     %<vyomapa÷cimakalàsthitendu và païka÷eùamiva dharmapalvalam .
     ràj¤i ! tatkulamabhåt kùayàture vàmanàrciriva dãpabhàjanam ..>% yathàca tatraiva . 1 . 3 .
     %<pràü÷ulabhye phale lobhàdudvàhuriva vàmanaþ ..>% aïkoñhavçkùaþ . hariþ . iti medinã . ne, 129 .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 30 .
     %<upendro vàmanaþ pràü÷uramoghaþ ÷ucirurjitaþ ..>% ÷ivaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 70 .
     %<vàmadeva÷ca vàma÷ca pràgdakùiõa÷ca vàmanaþ ..>% a÷vabhedaþ . yathà, a÷vavaidyake . 3 . 153 .
     %<ekenàïgena hãnena bhinnena ca vi÷eùataþ .
     yamajaü vàjinaü vindyàdvàmanaü vàmanàkçtim ..>% danoþ puttrabhedaþ . yathà, harivaü÷e . 3 . 82 .
     %<ayomukhaþ ÷ambara÷ca kapilo vàmanastathà ..>% bhujaïgabhedaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 35 . 6 .
     %<kàliyo maõinàga÷ca nàga÷càpåraõastathà .
     nàgastathà pi¤jaraka elàpatro'tha vàmanaþ ..>% garuóavaü÷ãyaþ pakùivi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 5 . 101 . 10 .
     %<païkajidvajraniùkumbho vainateyo'tha vàmanaþ .
     vàtavego di÷àcakùurnimiùo'nimiùastathà ..>% hiraõyagarbhasya sutabhedaþ . yathà, harivaü÷e 253 . 6 .
     %<gàrgaþ pçthustathaivàgryo jànyo vàmana eva ca ..>% krau¤cadvãpasthaparvatavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 6 . 12 . 17 -- 18 .
     %<kau¤cadvãpe mahàràja ! krau¤co nàma mahàgiriþ .
     krau¤càtparo vàmanako vàmanàdandhakàrakaþ ..
     andhakàràtparo ràjan ! mainàkaþ parvatottamaþ .
     mainàkàtparato ràjan ! govindo giriruttamaþ ..>% tãrthabhedaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 84 . 122 .
     %<tatastu vàmanaü gatvà sarvapàpapramocanam ..>% mahàpuràõànyatamaþ . yathà, devãbhàgavate . 1 . 3 . 7 .
     %<ayutaü vàmanàkhya¤ca vàyavyaü ùañ ÷atànica .
     caturviü÷atisaükhyàtaþ sahasràõi tu ÷aunaka ! ..>%) viùõoþ pa¤camàvatàraþ . tasya pràdurbhàvo yathà . ÷rãsadà÷iva uvàca .
     %<prahnàdasya suto yaj¤e virocana itãritaþ .
     tasya puttro mahàbàhurbalirvai÷vànaraprabhaþ ..
     sa tu dharmavidàü ÷reùñhaþ satya÷aüsã jitendriyaþ .
     hareþ priyatamo bhakto nityaü dharmarataþ ÷uciþ ..
     sa jitvà sakalàn devàn sendràü÷ca samarudgaõàn .
     trilokàn svava÷e sthàpya ràjyaü cakre mahàbalaþ ..
     indràditrida÷àstasya kiïkaràþ samupasthitàþ .
     bhraùñaràjyaü surapatiü dçùñvà tasya pitàrditaþ ..
     ka÷yapo bhàryayà sàrdhaü tapastepe hariü prati .
     adityà saha dharmàtmà payovratasamanvitaþ ..
     arcayàmàsa deve÷aü padmanàbhaü janàrdanam .
     tato varùasahasràõi tena saüpåjito hariþ ..
     tathaivàvirabhåttasya devyà saha sanàtanaþ .
     taü dçùñvà jagatàmã÷aü harùanirbharacetasà ..
     patnyà saha namaskçtya tuùñàva ca dbijottamaþ ..
     ka÷yapa uvàca .
     namo namaste lakùmã÷a ! sarvaj¤a jagadã÷vara .
     sarvàtman sarvadeve÷a ! sçùñisaühàrakàraka ..
     ityàdistutibhiþ samyak ståyamàno maharùiõà .
     pràha gambhãrayà vàcà parituùño janàrdanaþ ..
     santuùño'smi dvija÷reùñha ! tvayà bhaktyà samarcitaþ .
     varaü vçõãùva bhadraü te karomi tava và¤chitam ..
     tataþ pràha hçùãke÷aü bhàryayà saha ka÷yapaþ .
     puttratvaü mama deve÷a saüpràpya trida÷àü hitam ..
     kuruùva balinà deva trailokyaü nirjitaü balàt .
     indrasyàvarajo bhåtvà upendra iti nàmataþ ..
     yena kenàtmamàrgeõa baliü nirjitya màyayà .
     trailokyaü mama puttràya dehi ÷akràya ÷à÷vatam ..
     ityuktastena vipreõa tathetyàha janàrdanaþ .
     saüståyamànastrida÷aistatraivàntaradhãyata ..
     etasminnantare kàle ka÷yapasya mahàtmanaþ .
     adityà garbhamàpede bhagavàn bhåtabhàvanaþ ..>% iti pàdmottarakhaõóe 48 adhyàyaþ .. ÷rã÷iva uvàca .
     %<atha varùasahasrànte sarvalokamahe÷varam .
     aditirjanayàmàsa vàmanaü viùõumacyutam ..
     ÷rãvatsakaustubhoraskaü pårõendusadç÷adyutim .
     sundaraü puõóarãkàkùaü atikharvataraü harim ..
     vañuve÷adharaü devaü sarvavedàntagocaram .
     mekhalàjinadaõóàdicihnenàïkitamã÷varam ..
     taü dçùñvà devatàþ sarve ÷atakratupurogamàþ .
     stutva maharùibhiþ sàrdhaü nama÷cakrurmahaujasaþ ..
     tataþ prasanno bhagavàn provàca surasattamàn .
     kiü kartavyaü mayà vàdya tadbravãta surottamàþ ..
     tataþ prahçùñàstrida÷àstamåcuþ parame÷varam .
     asmin kàle baleryaj¤aü vartate madhusådana ..
     prathamaü dànakàlo'yaü tasya daityapateþ prabho .
     yàcitvà tridivaü lokaü tatastaü dàtumarhasi ..
     ityuktastrida÷aiþ sarvairàjagàma baliü hariþ .
     yàgade÷e samàsãnamçùibhiþ sàrdhamakùayaiþ ..
     abhyàgataü vañuü dçùñvà sahasotthàya daityaràñ .
     abhyàgataü svayaü viùõuü mahàharùasamanvitaþ ..
     påjayàmàsa vidhinà nive÷ya kusumàsane .
     praõipatya namaskçtya pràha gadgadayà girà ..
     dhanyo'smi kçtakçtyo'smi saphalaü jãvitaü mama .
     tvàmarcayitvà viprendra ! kiü karomi tava priyam ..
     àgato'smi yadarthaü tvaü màmuddi÷ya dvijottama .
     tat prayacchàmi te ÷ãghraü bråhi vedavidàü vara ..
     tataþ prahçùñamanasà tamuvàca mahãpatim .
     ÷çõu ràjendra ! vakùyàmi mamàgamanakàraõam ..
     agnikuõóasya pçthivãü dehi daityapate mama .
     mama trivikramaü pàdaü mahãü saüdàtumarhasi ..
     sarveùàmeva dànànàü bhåmidànamanuttamam .
     yo dadàti mahãü ràjan vipràyàki¤canàya vai ..
     aïguùñhamàtramathavà sa bhavet pçthivãpatiþ .
     na bhåmidànasadç÷aü pavitramiha vidyate ..
     tasmàdbhåmiü mahãpàla prayaccha traipadaü mama .
     etadalpamahãü dàtuü mà vi÷aïka mahãpate ..
     jagattrayapradànantat mama bhåpa bhaviùyati .
     tataþ prahçùñavadanastathetyàha mahãpatiþ ..
     tasmai mahãpradànantu kartuü mene vidhànataþ .
     taü dçùñvà daityaràjànaü tadà tasya purohitaþ ..
     u÷anà abravãdbàkyaü mà ràjan dãyatàü mahã .
     eùa viùõuþ pare÷o yo devaiþ saüpràrthito nçpa ! ..
     va¤cayitvà mahãü sarvàü tataþ pràptumihàgataþ .
     tasmànmahã na dàtavyà tasmai ràjan mahàtmane ..
     anyamarthaü prayacchasva vacanànmama bhåpate ! .
     tataþ prahasya ràjàsau taü guruü pràha dhairyataþ ..
     prãtaye vàsudevasya puõyaü sarvaü kçtaü mayà .
     adya dhanyo'smyahaü viùõuþ svayamevàgato yadi ..
     tasyàrpayàmi ràjyaü hi jãvita¤ca mahanmama .
     tasmàdasmai prayacchàmi trãn lokànapi màciram ..
     ityuktvà bhåpatistasya pàdau prakùàlya bhaktitaþ .
     và¤chitàü pradadau bhåmiü vàripårbaü vidhànataþ ..
     pariõãya namaskçtya dattvà vai dakùiõàü vasu .
     uvàca taü vañuü vipraü praharùeõàntaràtmanà ..
     dhanyo'smyanugçhãto'smi tava dattvà mahãü dbija .
     yatheùñaü tava viprendra tadgçhàõa mahãmimàm ..
     pa¤cà÷atkoñivistãrõàü sakànanamahãdharàm .
     sasàgarà¤ca sadvãpàü sadevàsuramànuùàm ..
     pàdenaikena puruùo vikramya madhusådanaþ .
     uvàca taü daityaràjaü kiü karomãti ÷à÷vatam ..
     tatra traivikramaü råpamã÷varasya mahaujasaþ .
     sammàtumapi devànàmçùãõà¤ca mahàtmanàm ..
     na vaktumapi ÷akyaü syàt brahmaõaþ ÷aïkarasya ca .
     tatpadaü pçthivãü sarvàmàkramya girije ÷ubhe ..
     atiriktaü samabhavat ÷atayojanamàyatam .
     divyaü cakùurdadau tasmai daityaràj¤e sanàtanaþ ..
     tasmai sandar÷ayàmàsa svakaü råpaü janàrdanaþ .
     tadvi÷varåpaü devasya dçùñvà daitye÷varo baliþ ..
     praharùamatulaü lebhe sànandà÷rupariplutaþ .
     dçùñvà devaü namaskçtya stutvà stutibhireva ca ..
     pràha gadgadayà vàcà praharùeõàntaràtmanà .
     dhanyo'smi kçtakçtyo'smi tvàü dçùñvà parame÷varam ..
     lokatrayaü mamaivaitat gçhàõa maghusådana .
     atha sarve÷varo viùõurdvitãyaü padamavyayam ..
     årdhve prasàrayàmàsa brahmalokàntamacyutaþ .
     sanakùatragrahopetaü sarvadevasamàvçtam ..
     pàdenàparipårõo'bhådacyutaþ sa ÷ubhànane .
     tataþ pitàmaho dçùñvà cakrapadmàdicihnitam ..
     ÷rãpàdaü devadevasya harùasaübhramacetasà .
     dhanyo'smãti vadan brahmà gçhãtvà svaü kamaõóalum ..
     bhaktyà prakùàlayàmàsa tatra saüsthitavàriõà .
     akùayyamabhavattoyaü tasya viùõoþ prabhàvataþ ..
     tattãrthaü meru÷ikhare pràpatadvimalaü jalam .
     jagataþ pàvanàrthàya caturdikùu pravàhitam ..
     sãtà càlakanandà ca vaïkùurbhadrà yathàkramàt ..
     prasaïgàdidamàkhyàtaü gaïgàjanma hyanuttamam ..
     tato nàràyaõaþ ÷rãmàn balerdaityapateþ prabhuþ .
     rasàtalaü ÷ubhaü lokaü pradadau bhaktavatsalaþ ..
     sarveùàü dànavànà¤ca nàgànàü yàdasàmpateþ .
     ràjàna¤ca bali¤cakre yàvadàhåtasaüplavam ..
     pratigçhya balerlokàn vañuve÷ena daityahà .
     mahendràya dadau prãtyà kà÷yapirviùõuravyayaþ ..
     tato devàþ sagandharvà çùaya÷ca mahaujasaþ .
     tuùñuvuþ stutibhirdivyaiþ påjayàmàsuracyutam ..
     saükùipya tanmahadråpaü teùàü sandar÷anàya vai .
     saüpåjyamànastrida÷airantardhànaü yayau hariþ ..>% iti pàdmottarakhaõóe 49 adhyàyaþ .. * .. tadavatàraprakàràntaraü yathà -- nàrada uvàca .
     %<sàüprataü bhagavàn viùõustrailokyàkramaõaü vapuþ .
     kariùyati jagatsvàmã balerbandhanamã÷varaþ ..
     tat kathaü pårbakàle'pi vibhuràsãt trivikramaþ .
     kasya và bandhanaü viùõuþ kçtavàüstacca me vada ..
     pulastya uvàca .
     ÷råyatàü kathayiùyàmi yo'yaü proktastrivikramaþ .
     yasmin kàle sambabhåva ya¤ca va¤citavànasau ..
     àsãt dhundhuriti khyàtaþ ka÷yapasyaurasaþ sutaþ .
     danugarbhasamudbhåto mahàbalaparàkramaþ ..
     sa samàràdhya varadaü brahmàõaü tapasàsuraþ .
     avadhyatvaü suraiþ sarvaiþ pràrthayat sa tu nàrada ..
     tadvaraü tasya ca pràdàt tapasà païkajodbhavaþ .
     parituùñaþ sa ca balã nirjagàma tripiùñapam ..
     caturthasya kaleràdau jitvà devàn savàsavàn .
     dhundhuþ ÷akratvamakarot hiraõyaka÷ipau sati ..
     tasmin kàle sa balavàn hiraõyaka÷ipustataþ .
     cacàra mandaragirau daityaü dhundhuü samà÷ritaþ ..
     tato'surà yathàkàmaü viharanti tripiùñape .
     brahmaloke ca trida÷àþ saüsthità duþkhasaüyutàþ ..
     tato'maràn brahmasadonivàsinaþ ÷rutvà ca dhundhurditijànuvàca ha .
     gacchàma daityà vayamagrajasya sado vijetuü trida÷àn sa÷akràn ..
     te dhundhuvàkyantu ni÷amya daityàþ procurna no vidyati lokapàla .
     gatiryayà yàma pitàmahàjiraü sudurgamo'yaü parato hi màrgaþ ..
     itaþ sahasrairbahuyojanàkhyairloko maharnàma maharùijuùñaþ .
     yeùàü hi nàsàpavanoditena dahyanti daityàþ sahasekùitena ..
     teùàü vacanamàkarõya dhundhuþ provàca dànavàn .
     gantukàmaþ sa sadanaü brahmaõo jetumã÷varàn ..
     kathantu karmaõà kena gamyate dànavarùabhàþ .
     kathaü tatra sahasràkùaþ saüpràptaþ saha daivataiþ ..
     te dhundhunà dànavendràþ pçùñàþ procurvaco'dhipam .
     karma tanna vayaü vidmaþ ÷ukrastadvettyasaü÷ayam ..
     daityànàü vacanaü ÷rutvà dhundhurdaityapurohitam .
     papraccha ÷ukra kiü karma kçtvà brahmasadogatiþ ..
     tato'smai kathayàmàsa daityàcàryaþ kalipriyaþ .
     ÷akrasya caritaü ÷rãmàn purà vçttaripoþ kila ..
     ÷akraþ ÷atantu puõyànàü kratånàmajayat purà .
     daityendra ! vàjimedhànàü tena brahmasado gataþ ..
     tadvàkyaü dànavapatiþ ÷rutvà ÷ukrasya vãryavàn .
     yaùñuü turagamedhànàü cakàra matimuttamàm ..
     àmantryàhàsuraguruü dànavàü÷càpyanuttamàn .
     provàca yakùye'haü yaj¤aira÷vamedhaiþ sadakùiõaiþ ..
     àhåyantà¤ca nidhaya÷càj¤àpyantà¤ca guhyakàþ .
     prayàmo devikà yatra gaïgà pràcãnavàhinã ..
     sà hi puõyà saricchreùñhà sarvasiddhikarã ÷ivà .
     jalaü pràcãnamàsàdya vàjimedhàn yajàmahe ..
     itthaü suràrivacanaü ni÷amyàsurayàjakaþ .
     vàóhamityabravãddhçùño nidhayaþ sandide÷a saþ ..
     tato dhundhurdevikàyàþ pràcãne pàpanà÷ane .
     bhàrgavendreõa ÷ukreõa vàjimedhàya dãkùitaþ ..
     tato'gnidhåmena mahã sa÷ailà vyàptà di÷aþ khaü vidi÷a÷ca pårõàþ .
     tenogragandhena divaspç÷ena marudvavau brahmaloke maharùe ..
     taü gandhamàghràya surà viùaõõà jànanta dhundhuü hayamedhadãkùitam .
     tataþ ÷araõyaü ÷araõaü janàrdanaü jagmuþ sa÷akrà jagataþ paràyaõam ..
     praõamya varadaü devaü padmanàbhaü janàrdanam .
     procuþ sarve suragaõà bhayagadgadayà girà ..
     bhagavan devadeve÷a ! caràcaraparàyaõa ! vij¤aptiþ ÷råyatàü viùõo suràõàmàrtinà÷ana ! ..
     dhundhurnàmnà surapatirbalavàn balavçühitaþ .
     ÷ukrasya matamàsthàya so'÷vamedhàya dãkùitaþ ..
     ÷ataü kratånàmiùñvàsau brahmalokaü mahàsuraþ .
     àroóhumicchati balã vijetuü trida÷ànapi ..
     tasmàdakàlahãnantu cintayasva jagadguro .
     upàyaü makhavidhvaüse bhavàmo yena nirvçtàþ ..
     ÷rutvà suràõàü vacanaü bhagavànmadhusådanaþ .
     dattvàbhayaü mahàbàhuþ preùayàmàsa so'tha tàn ..
     visçjya devatàþ sarvà j¤àtvà jetuü mahàsuram .
     va¤canàya mati¤cakre sa dhundhoradhvarasya vai ..
     tataþ sa kçtvà bhagavàn vàmanaü råpamã÷varaþ .
     dehaü kçtvà niràlambaü kàùñhavaddevikàjale ..
     kùaõànmajjaüstathonmajjanmuktake÷o yadçcchayà .
     dçùño'tha daityapatinà daityai÷cànyaiþ surarùibhiþ ..
     tataþ karma parityajya yaj¤iyaü bràhmaõottamàþ .
     samuttàrayituü vipramadravanta samàkulàþ ..
     sadasyà yajamànà÷ca çtvija÷ca mahaujasaþ .
     nimajjamànamuddhartuü sarve taü vàmanaü dvijam ..
     samuttàrya hasantaste papracchuþ sarva eva hi .
     kimarthaü patito'sãha kena kùipto'si và vada ..
     teùàmàkarõya vacanaü kampamàno muhurmuhuþ .
     pràha dhundhupurogàüstàn ÷råyatàmatra kàraõam ..
     bràhmaõo guõavànàsãt prabhàsa iti vi÷rutaþ .
     tasya puttradvayaü jàtaü mandapraj¤aü suduþkhitam ..
     tasya jyeùñho mama bhràtà kanãyànavarastvaham .
     netrabhàla iti khyàto jyeùñho bhràtà tato'suràþ ..
     mama nàma pità cakre iti bhàso'tikautukàt .
     tataþ kàlena mahatà àvayoþ sa pità mçtaþ ..
     tasyaurdhadehikaü kçtvà gçhamàvàü samàgatau .
     tato mayoktaþ sa bhràtà vibhajàmo gçhaü vayam .
     tenokto naiva bhavato vidyate bhàga ityaham ..
     kubjavàmanakha¤jànàü klãvànàü ÷vitriõàmapi .
     unmattànàü tathàndhànàü dhanabhàgo na vidyate ..
     evamukto mayà so'tha kimarthaü paitçkàdgçham .
     dhanàrdhabhàgamarhàmi nàhaü nyàyena kena vai ..
     ityuktavati vàkye'sau bhràtà me kopasaüyutaþ .
     samutkùipyàkùipannadyàmasyàü màmiti kàraõàt ..
     mamàsyàü nimnagàyàntu madhye ca purato gataþ .
     kàlaþ saüvatsaràkhyastu yuùmàbhiriha coddhçtaþ .
     ke bhavanta÷ca saüpràptàþ sasnehà bàndhavà iva ..
     te vàmanavacaþ ÷rutvà bhàrgavà dvijasattamàþ .
     procurdaityapatiü sarve vàmanàrthakaraü vacaþ ..
     iti dvijànàü vacanaü ÷rutvà daityapatirvacaþ .
     pràha dvija dadàmãti yàvadicchasi vai dhanam ..
     tadvàkyaü dànavapateþ ÷rutvà devo'tha vàmanaþ .
     pràhàsurapatiü dhundhuü svàrthasiddhikaraü vacaþ ..
     sodareõàpi hi bhràtrà hriyate yasya sampadaþ .
     tasyàkùamasya yaddattaü kimanyo na hariùyati ..
     mama pramàõamàlokya màmaka¤ca kramatrayam .
     saüprayacchasva daityendra nàdhikaü rakùituü kùamaþ ..
     ityevamukte vacane mahàtmà vihasya daityàdhipatiþ saçtvik .
     pràdàddvijendràya padatrayaü tadà yadà sa nànyat jagçhe ca ki¤cana ..
     kramatraye toyamavekùya dattaü mahàsurendreõa vibhurya÷asvã .
     cakre tato laïghayituü trilokãü trivikramaü råpamananta÷aktiþ ..
     kçtvà tu råpaü ditijàü÷ca hatvà praõamya carùãn prathamakrameõa .
     mahãü mahãdhraiþ sahitàü sahàrõavàü jahàra ratnàkarapattanairyutàm ..
     bhuvaü sanàkaü trida÷àdhivàsaü somàrkaçkùairabhimaõóitaü nabhaþ .
     devo dvitãyena jagàma vegàt krameõa devapriyalokamã÷varaþ ..
     kramaü tçtãyaü na yadàsya påritaü tadàtikopàddanupuïgavasya .
     papàta pçùñhe bhagavàüstrivikramo merupramàõena tu vigraheõa ..
     patatà vàsudevena dànavopari nàrada ! .
     triü÷adyojanasàhasrã bhåmirbhåtà ghañãkçtà ..
     tato daityaü samutpàtya tasyàü prakùipya vegataþ .
     varùasiktàbhivçùñyà tàü garbhabhåmimapårayat ..
     tataþ svargaü sahasràkùo vàsudevaprasàdataþ .
     surà÷ca sarve trailokyamavàpurnirupadravàþ ..
     bhagavànapi daityendraü prakùipya sikatàrõave .
     kàlindyàü råpamàdhàya tatraivàntaradhãyata ..>% iti vàmane 75 adhyàyaþ ..

#<vàmanaþ>#, tri, (vàmayatãti . vama + õic + lyuþ .) atikùudraþ . tatparyàyaþ . nyaï 2 nãcaþ 3 kharvaþ 4 hrasvaþ 5 . ityamaraþ .. anuccaþ 6 anàyataþ 7 . iti jañàdharaþ .. (yathà, naiùadhe . 22 . 57 .
     %<vidhistuùàrartudinàni kartaü kartaü vinirmàti tadantabhinnaiþ .
     jyotsnãrna cet tatpratimà imà và kathaü kathaü tàni ca vàmanàni ..>%)

#<vàmanavrataü>#, klã, (vàmanadevatàkaü vratam .) ÷ravaõadvàda÷ãkartavyo vàmanadevasya vratavi÷eùaþ . atha ÷rãvàmanavratavidhiþ .
     %<natvà gurumanuj¤àpya pa÷cànniyamamàcaret .
     na hi siddhedgurorbhaktiü niyama¤ca vinà phalam ..>% niyamamantraþ . %<ekàda÷yàü niràhàraþ sthitvà caivàpare'hani . bhokùye ÷rãvàmanànanta ÷araõàgatavatsala ..>% iti ..
     %<ekàda÷yàü rajanyàüvà dvàda÷yàü vàrcayet prabhum .
     svarõaråpyamaye pàtre tàmravaü÷amaye'pi và ..
     kuõóikàü sthàpayet ÷àr÷ve chatrikàpàdukàstathà .
     ÷ubhà¤ca vaiõavãü yaùñimakùasåtraü pavitrakam ..
     puùpairgandhaiþ phalairdhåpaiþ pradãpai÷càrcayeddharim .
     nànàvidhai÷ca naivedyairbhakùyabhojyairguóodanaiþ ..
     jàgaraü ni÷i kurvãta gãtavàditranartanaiþ .
     evamàràdhya deve÷aü prabhàte vimale sati ..
     àdàvardhyaü pradàtavyaü pa÷càddevaü prapåjayet .
     nàrikelena ÷ubhreõa dadyàdarghya¤ca pårvavat ..>% tatra mantraþ .
     %<vàmanàya namastubhyaü kràntatribhuvanàya ca .
     gçhàõàrdhyaü mayà dattaü vàmanàya namo'stu te ..>% vàmanàya arghyaü namaþ .
     %<matsyaü kårmaü varàha¤ca narasiüha¤ca vàmanam .
     ràmaü ràma¤ca kçùõa¤ca kramàt dvau buddhakalkinau ..
     pàdayorjànunorguhye nàbhyàmurasi kakùayoþ .
     bhujayormårdhni sarvàïgeùvarcayedàyudhàni ca ..
     mahàpåjàü tataþ kçtvà gomahãü kà¤canàdikam .
     ÷aktyàcàryàya dàtavyaü bràhmaõebhya÷ca mantrataþ ..
     bràhmaõa÷càpi mantreõa pratigçhõàti mantravit .
     dadàti mantrato hyeva dàtà bhaktisamanvitaþ ..>% tatra dànamantraþ .
     %<vàmano buddhido dàtà dravyastho vàmanaþ svayam .
     vàmana÷ca pratigràhã tena me vàmane ratiþ ..
     vàmanaþ pratigçhõàti vàmano'pi dadàti ca .
     vàmanastàrako dbàbhyàü tenedaü vàmane namaþ ..>% iti ..
     %<evaü kçtvà vidhànena bhojanaü pçùadàjyakam .
     pårvaü dadyàdbràhmaõebhyaþ pa÷càdbhu¤jãta bandhubhiþ ..
     yadvàmanapuràõe ca yadbhaviùyottare vratam .
     vàmanasyoditaü tasyànusàràllikhitaü tvidam ..>% brahmavaivarte .
     %<gçhãtvà niyamaü pràtargatvà nadyo÷ca saïgame .
     sauvarõaü vàmanaü kçtvà sauvarõamàùakeõa và ..
     yathà÷aktyàtha vittasya kumbhopari jagatpatim .
     svarõapàtre sthàpayitvà mantrairetai÷ca påjayet ..
     oü vàmanàya namaþ pàdau kañiü dàmodaràya ca .
     urå ÷rãpataye guhyaü kàmadevàya påjayet ..
     påjayejjagatàü patyurudaraü vi÷vadhàriõe .
     hçdayaü yoganàthàya kaõñhaü ÷rãpataye namaþ ..
     mukha¤ca païkajàkùàya ÷iraþ sarvàtmane namaþ .
     itthaü saüpåjya vàsobhiràcchàdya ca jagadgurum .
     dadyàt su÷raddhayà càryaü nàrikelàdibhiþ phalaiþ ..
     oü namo namaste govinda budha ÷ravaõasaüj¤aka .
     aghaughasaïkùayaü kçtvà pretamokùaprado bhava ..>% ityarghyamantraþ ..
     %<chatropànahagodànaü dadyàdatra kamaõóalum .
     vi÷eùeõa dbijàgryàya vàmanaþ prãyatàmiti ..
     dadhyodanasamàyuktàü vàridhànãü pradàpayet .
     påjayitvà jagannàthaü vàmanaþ prãyatàmiti ..
     yathà÷aktyà ca dànàni dvijàgryebhyaþ pradàpayet .
     kuryàjjàgaraõaü ràtrau gãta÷àstrasamanvitam ..
     ÷raddhayà parayà yukto ni÷àmanimiùekùaõaþ .
     prabhàte bhojayedvipràn dvàda÷yàü pàraõaü tataþ .
     kuryàt svayaü ÷raddhayà tat sarvaü saphalatàü vrajet ..>% tanmàhàtmya¤ca tatraiva .
     %<evaü kçte tu kàleya vrate'smin vijayàdine .
     na durlabhataraü ki¤cidiha loke'thavà pare ..
     phalamasya vratasyoktaü dattvà pitrornarottamaþ .
     vaü÷oddhàrakaro muktiü yàti paitryàdçõàdapi ..
     na pàvanataraü ki¤cidataþ paramihocyate .
     vijayàvratatulya¤ca na paraü paripañhyate ..>% bhaviùyottare ca .
     %<samàpte tu vrate tasmin yat puõyaü tannibodha me .
     caturyugàni ràjendra ! saptasaptatisaïkhyayà ..
     pràpya viùõupuraü ràjan krãóate kàlamakùayam .
     ihàgatya bhavedràjà pratipakùabhayaïkaraþ ..
     hastya÷varathayànànàü dàtà bhoktà vimatsaraþ .
     råpasaubhàgyasampanno dorghàyurnirujo bhavet .
     puttrapauttraiþ parivçto jãvecca ÷aradàü ÷atam ..>% iti ÷rãharibhaktivilàse 15 vilàsaþ ..

#<vàmanetraü>#, klã, (varõanyàse vàmaü netraü spç÷yaü yena .) dãrghekàraþ . yathà --
     %<ãstrimårtirmahàmàyà lolàkùã vàmalocanam .>% ityàdi varõàbhidhànam .. api ca .
     %<ã÷o vai÷vànarasthaþ ÷a÷adharavilasadbàmanetreõa yukto bãjante dvandvamanyadvigalitacikure kàlike ye japanti .>% iti tantrasàre mahàkàlaviracitaü ÷yàmàstotram .. (vàmacakùu÷ca ..)

#<vàmalåraþ>#, puü, (vàmaü yathà tathà lunàtãti . lå + bàhulakàt rak .) valmãkaþ . ityamaraþ . 2 . 1 . 14 .. (yathà, kà÷ãkhaõóe . 22 . 19 .
     %<jañàñavãkoñaràntaþkçtanãóàõóajà÷ca ye .
     praråóhavàmalåràïgàþ snàyunaddhàsthisa¤cayàþ ..>%)

#<vàmalocanà>#, strã, vàme càruõã locane yasyàþ . strãbhedaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 3 .. (yathà, hitopade÷e . 2 . 159 .
     %<nàgnistçpyati kàùñhànàü nàpagànàü mahodadhiþ .
     nàntakaþ sarvabhåtànàü na puüsàü vàmalocanà ..>%)

#<vàmavedha÷uddhiþ>#, strã, (vàme pratikåle yo vedhastadviùaye ÷uddhirvi÷odhanam . yadbà, vàmena viparãtena vedhena ÷uddhiþ .) svarà÷yapekùayà dbàda÷acaturthanavamagçhastho viruddho'pi candraþ yadi ÷ukra÷anikujajãvàrkayuktagçhàt saptamagçhe tiùñhati tadà naràõàü abhilaùitaphaladàtà bhavati . yadi tu sita÷anikujajãvàrkayuktagçhàt da÷amapa¤camàùñamagçhe tiùñhati tadà naràõàü svarà÷yapekùayà yathàsaükhyaü aùñamapa¤camadvitãyagçhago'pi candraþ pracuraphaladàtà bhavati . yathà --
     %<sita÷anikujajãvàrkàsta indurnaràõàü vyayasukhanavamastho'pãùñadàtà tathaiùàm .
     khasutanidhanaga÷cenmçtyuputtràrthago'pi pracura÷ubhaphalaü syàdvàmavedhena ÷uddhiþ ..>% vàmavedhatva¤ca dyånajanmeti evamatreti vakùyamàõavacanàbhyàmekàrthatvàdbodhyam .. * .. atha dakùiõavedhavàmavedhakathanam .
     %<làbhavikramakha÷atruùu sthitaþ ÷obhano nigadito divàkaraþ .
     khecaraiþ sutatapojalàntyagairvyàrkibhiryadi na vidhyate tadà ..
     dyånajanmaripulàbhakhatriga÷candramàþ ÷ubhaphalapradastadà .
     svàtmajàntyamçtibandhudharmagairvidhyate na vibudhairyadi grahaþ ..
     vikramàya ripugaþ ÷ubhaþ kujaþ syàttadàntyasutadharmagaiþ khagaiþ .
     cenna viddha inasånurapyasau kintu gharmaghçõinà na vidhyate ..
     svàmbu÷atrumçtisvàyagaþ ÷ubho j¤astadà na khalu vidhyate yadà .
     àtmajatrinavakàdyanaidhanapràntyagairvividhubhirnabha÷caraiþ ..
     svàyadharmatanayadyunasthito nàkanàyakapurohitaþ ÷ubhaþ .
     rippharandhrakhajalatrigairyadà vidhyate gaganacàribhirnahi ..
     àsutàùñamatapovyayàyago viddha àsphu jida÷obhanaþ smçtaþ .
     naidhanàstatanukarmadharmadhãlàbhavairisahajasthakhecaraiþ ..>% iti jyotistattvam ..

#<vàmà>#, strã, (vamati saundaryaü iti . vama + jvalàditvàt aõ . ñàp . yadvà, vamati pratikålamevàrthaü kathayati . yadvà, vàmaþ kàmo'styasyà iti ar÷a àdibhyo'c ityac .) sàmànyà strã . ityamaraþ . 2 . 6 . 2 .. (yathà, gãtagovinde . 1 . 46 .
     %<÷liùyati kàmapi cumbati kàmapi kàmapi ramayati vàmàm .
     pa÷yati sasmitacàruparàmaparàmanugachati ràmàm ..>%) durgà . yathà --
     %<vàmaü viruddharåpantu viparãtantu gãtaye .
     vàmena sukhadà devã vàmà tena matà budhaiþ ..>% iti devãpuràõe 45 adhyàyaþ .. api ca .
     %<bàlàntu bàlyadàkùiõyabhàvàbhyàmapi påjayet .
     ÷ma÷ànabheravãü devãmugratàràü tathaiva ca ..
     ucchiùñabhairavãü caõóãü tàràü tripurabhairavãm .
     etàstu vàmabhàvena yajettripurabhairavãm ..
     sarvatra pitçdevàdau yasmàdbhavati dakùiõaþ .
     devã ca dakùiõà yasmàttasmàt dàkùiõyamucyate ..
     yà punaþ påjyamànà tu devàdãnàntu purbataþ .
     yaj¤abhàgaü svayaü dhatte sà vàmà tu prakãrtità ..>% iti kàlikàpuràõe 77 adhyàyaþ ..

#<vàmàkùi>#, klã, (vàmamakùi .) vàmacakùuþ . (varõanyàse nyasyaü vàmamakùi yena .) dãrgha ãkàraþ . yathà --
     %<karpåraü madhyamàntyasvaraparirahitaü sendu vàmàkùiyuktaü bãjante màtaretattripuraharabadhu triþkçtaü ye japanti ..>% ityàdikarpåràkhyastotram ..

#<vàmàkùã>#, strã, (vàme manohare akùiõã asyàþ . ùac . ïãù .) vàmalocanà . iti hemacandraþ ..

#<vàmàcàraþ>#, puü, (vàmo viparãto vedaviruddho và àcàraþ .) àcàravi÷eùaþ . yathà --
     %<pa¤catattvaü khapuùpa¤ca påjayet kulayoùitam .
     vàmàcàro bhavettatra vàmà bhåtvà yajet paràm ..>% ityàcàrabhedatantram .. tadàcàravatàü narakagamanaü yathà --
     %<svadharmarahità viprà vedànyasevinaþ sadà .
     bhraùñàcàrà÷ca vàmà¤ca te yànti narakaü dhruvam ..>% iti brahmavaivrarte prakçtikhaõóe 24 adhyàyaþ .. tatpa÷aüsà yathà --
     %<catvàro devi vedàdyàþ pa÷ubhàve pratiùñhitàþ .
     vàmàdyàstraya àcàrà divye vãre pratiùñhitàþ ..>% iti nityàtantram ..
     %<sarvebhya÷cottamà vedà vedebhyo vaiùõavaü mahat .
     vaiùõavàduttamaü ÷aivaü ÷aivàddakùiõamuttamam ..
     dakùiõàduttamaü vàmaü vàmàt siddhàntamuttamam .
     siddhàntàduttamaü kaulaü kaulàt parataraü nahi ..>% iti kulàrõavatantre 2 khaõóam .. * .. tadàcàrayuktasya niùiddhakarmàõi yathà --
     %<na dadyàt bràhmaõo madyaü mahàdevyai katha¤cana .
     vàmakàmo bràhmaõo hi madyaü màüsaü na bhakùayet ..>% tadanukalpo yathà . kulacåóàmaõau .
     %<yatràsavamava÷yantu bràhmaõantu vi÷eùataþ .
     tatra guóàrdrakaü dadyàt tàmre và visçjenmadhu ..
     devyàstu dakùiõe bhàge cakrapàr÷ve nivedayet .
     etaddravyantu ÷ådrasya nànyeùàntu kadàcana ..
     vai÷yasya màkùikaü ÷uddhaü kùattriyasya tu sàjyakam .
     bràhmaõasya gavàü kùãraü tàmre và visçjenmadhu .
     nàrikelodakaü kàüsye sarveùàü dravya÷odhanam ..>% kùattriyavai÷yayostu gauóã màdhvã ca dàtavyà tatra tayoradhikàràt tadabhàve anukalpavidhànam . tathà ca .
     %<gokùãraü bràhmaõo dadyàt dravyamàjya¤ca bàhujaþ .
     vai÷ya÷ca màkùikaü dravyaü ÷ådraþ paiùñyàdikaü punaþ ..>% tena ÷ådrasya nànukalpaþ .. * .. kulàrõave .
     %<jalaü kùãraü ghçtaü bhadre madhu maireyamaikùavam .
     pauùpaü tarubhavaü dhànyasambhavaü takranirmitam ..
     sahakàrabhavaü devi trividhaü bahubhedakam .
     màdakaü dharmasaübhedàt varjyamàsãt sulocane ..
     j¤ànena saüskçtantattu mahàpàtakanà÷anam .
     taddàne pàtakàbhàvo divyabhàvaviùayaü và .. * ..
     màkandaphalajaü ramyaü dravyaü sevyaü dbijàtibhiþ .
     amàdakatvàddeve÷i aikùavaü sevyate budhaiþ ..>% etena kùattriyàdibhiramàdakaü dravyaü sevyaü màdakasya pàpahetukatvamuktam . bhairavatantre .
     %<madyaü màüsaü vinà vatsa yatki¤cit kulasàdhanam .
     ÷aktyai dattvà tataþ ÷eùaü gurave tannivedayet .
     tadanuj¤àü mårdhni kçtvà ÷eùamàtmani yojayet ..>% tena kùattriyàdãnàü sukhyadàne adhikàraþ . na pàne . yattu .
     %<pãtvà pãtvà punaþ pãtvà patitvà ca mahãtale .
     utthàya ca punaþ pãtvà punarjanma na vidyate ..>% vattu cayurthà÷ramiparam .. * .. taddravyakaraõe jàticintàü na kuryàt .
     %<madiràyàü maithune ca jàticintàü na kàrayet ..>% eteùàü ÷odhanasyàva÷yakatvam . tathà ca .
     %<saü÷odhanamanàcarya strãùu madyeùu sàdhakaþ .
     àcàrya siddhihràniþ syàt kruddhà bhavati sundarã ..>% madyeùu mukhyànukalpeùu .. * .. tathà kulapåjàyàmasyàva÷yakatvam . tathà ca .
     %<madhu màüsaü vinà devi kulapåjàü samàcaret .
     janmàntarasahasrasya sukçtaü tasya na÷yati .. * ..>% atha màüsàdi÷odhanam .
     %<màüsantu trividhaü j¤eyaü jalakhecarabhåcaram .
     màüsantu trividhaü proktaü devatàprãtikàrakam ..
     matsya¤ca trividhaü devi uttamàdhamamadhyamam .
     uttamaü trividhaü matsyaü ÷àlapàñhãnarohitam ..
     pravãõaü kaõñakairhãnaü tailàktaü valkalairyutam .
     devyàþ prãtikara¤caiva madhyamaü taccaturvidham .
     kùudràõi tàni sarvàõi adhamàni vidurbudhàþ ..>% bhåcaramàüsa¤ca .
     %<gomeùà÷valulàpotthagodhàjoùñramçgodbhavam .
     mahàmàüsàùñakaü proktaü devatàprãtikàrakam ..>% màüsàbhàve anukalpaþ . samayàcàre .
     %<lavaõàrdrakapiõyàkatilagodhåmamàùakam .
     la÷una¤ca mahàdevi màüsapratinidhiþ smçtaþ .. * ..>% mudrà tu dbividhà . kulàrõave .
     %<kçùaraü maõóalàkàraü candrapadmanibhaü ÷ubham .
     càru païkamanohàri ÷arkaràdyai÷ca påritam .
     påjàkàle devatàyà mudraiùà parikãrtità ..>% yàmale .
     %<bhçùñadhànyàdikaü yàvat carvaõãyaü prakalpayet .
     teùàü saüj¤à kçtà mudrà mahàmodapradàyinã ..>% teùàü ÷odhanantu svatantratantre . oü pratadviùõurityàdi màüsam . tryambakamityàdi mãnam . tadbiùõorityàdi mudràm .. * .. atha ÷akti÷odhanam . tatra bhàvacåóàmaõau .
     %<adãkùitakulàsaïgàt siddhihàniþ prajàyate .
     tatkathà÷ravaõaü cet syàt tattalpagamanaü yadi .
     sa kulãnaþ kathaü devi påjayet parame÷varãm ..>% ÷rãkrame . saü÷odhanamanàcaryeti . kaulikatantre .
     %<abhiùekàdbhavecchuddhirmantrasyoccàrabindubhiþ .
     balàdvà yatnato vàpi abhiùekaü samàcaret ..>% abhiùekamantrastu .
     %<àdau vàõãü samuccàrya tripuràyai samuddharet .
     namaþ÷abdaü samuccàrya imàü ÷aktiü tato vadet ..
     pavitrãkuru ÷abdànte mama siddhiü kuru priye .
     vahnijàyàü samuccàrya ÷uddhimantraþ sure÷vari .
     tasyàþ karõe'bhedabuddhyà màyàbãjaü samuddharet ..>% iti ÷akti÷odhanam .. * .. tataþ ÷odhitadravyamardhye kùipet . ÷rãkrame ardhyavidhau .
     %<pårba÷odhitadravyantu guptainaiva ca saükùipet ..>% svatantratantre .
     %<àdyadravyamarghyapàtre niþkùipya prayataþ sudhãþ .
     kuõóagolodbhavaü dravyaü svayambhukusumaü tathà .
     ardhyaü dattvà mahe÷àni sarvasiddhã÷varo bhavet ..
     surayà càrghyadànena yoginãnàü bhavet priyaþ .
     mahàyogã bhaveddevi pãñhaprakùàlitairjalaiþ ..>% bhairavatantre .
     %<pa¤camàt tu paraü nàsti ÷àktànàü sukhamokùayoþ .
     kevalaiþ pa¤camairvàpi siddho bhavati sàdhakaþ ..>% tena pa¤camakàreõa påjà kartavyà . iti tantrasàraþ ..

#<vàmàpãóanaþ>#, puü, pãluvçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<vàmikà>#, strã, (vàmà + svàrthe kan . ñàpi ata itvam .) caõóikà . yathà --
     %<bahvyastu caõóikà devyà vàmikà mårtayaþ smçtàþ .
     lakùmyàstu vàmikà mårtiruktà dahanabhairavã ..
     nàgnidàhaü puragràmamandireùu karotyalam .
     apåjità mahàlakùmãrdehalyàü tàstu påjayet ..
     vàgbhairavã sarasvatyà vàmikà mårtirãrità .
     tasyà mantraü purà proktaü ÷uklavarõà tu sà smçtà ..>% iti kàlikàpuràõe 77 adhyàyaþ ..

#<vàmilaþ>#, tri, (vàma + ilac .) dàmbhikaþ . vàmaþ . iti medinã . le, 131 ..

#<vàmã>#, strã, ÷çgàlã . baóavà . (yathà, raghau . 5 . 32 .
     %<athoùñravàmã÷atavàhitàrthaü praje÷varaü prãtamanà maharùiþ ..>%) ràsabhã . karabhã . iti medinã . me, 30 ..

#<vàmoråþ>#, strã, vàmau sundarau årå yasyàþ .
     (%<saühita÷aphalakùaõavàmàde÷ca . 4 . 1 . 70 .>% iti åï .) nàrãvi÷eùaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (yathà, màghe . 8 . 24 .
     %<trasyantã cala÷apharãvighaññitorårvàmorårati÷ayamàpa vibhramasya .
     kùubhyanti prasabhamaho vinàpi hetorlãlàbhiþ kimu sati kàraõe taruõyaþ ..>%)

#<vàyakaþ>#, puü, (vayatãti . ve + õvul .) samåhaþ . iti ÷abdacandrikà .. (tantravàyaþ . yathà, bhàgavate . 5 . 26 . 36 .
     %<yatra ha vittagrahaü pàpapuruùaü dharmaràjapuruùà vàyakà iva sarvato'ïgeùu såtraiþ parivayanti ..>%)

#<vàyadaõóaþ>#, puü, (vàyasya daõóaþ . yadvà, vàyate'neneti vàyaþ . vàya eva daõóa iti karmadhàrayaþ .) vàpadaõóaþ . iti bharatadviråpakoùaþ ..

#<vàyanaü>#, klã, piùñakavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . vratopàyanam 2 . praheõakam 3 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vàyavã>#, strã, (vàyoriyamiti . vàyu + aõ . ïãp .) uttarapa÷cimadik . iti jañàdharaþ .. (kàrtikeyasyànucaramàtçgaõabhedaþ . yathà, mahàbhàrate . 9 . 46 . 37 .
     %<vàyavya÷càtha kaumàryo bràhmya÷ca bharatarùabha ! .
     vaiùõavya÷ca tathà sauryo vàràhya÷ca mahàbalàþ ..>%)

#<vàyavyaü>#, tri, (vàyurdevatàsyeti . vàyu + %<vàyvçtupitruùaso yat .>% 4 . 2 . 31 . iti yat .) vàyusambandhidigàdi . yathà . vilvayugmamupakramya gavàkùatantre .
     %<vàyavyasthaü nairçtasthaü na gçhõãyàt kadàcana ..>% iti tithyàditattvam .. (vàyudevatàkapa÷uhaviràdi . yathà, çgvede . 10 . 90 . 8 .
     %<tasmàdyaj¤àt sarvahutaþ sambhçtaü pçùadàjyam .
     pa÷åntàü÷cakre vàyavyànàraõyàn gràmà÷ca ye ..>% %<vàyavyàn vàyudevatàkàn .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. * .. klã, ùañ÷atàdhikacaturviü÷atisahasra÷lokàtmakavàyunàmakamahàpuràõam . yathà, devãbhàgavate . 1 . 3 . 7 .
     %<ayutaü vàmanàkhya¤ca vàyavyaü ùañ÷atàni ca .
     caturviü÷atiþ saükhyàtaþ sahasràõi tu ÷aunaka ! ..>% astravi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 136 . 19 .
     %<àgneyenàsçjadvahniü vàruõenàsçjat payaþ .
     vàyavyenàsçjadvàyuü pàrjanyenàsçjadghanàn ..>%)

#<vàyasaþ>#, puü, (vayate iti . vaya gatau . %<vaya÷ca .>% uõàø 3 . 120 . iti asac . saca õit .) aguruvçkùaþ . ÷rãvàsaþ . kàkaþ . iti medinã . se, 38 .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 270 . 31 .
     %<÷vagçghrakaïkakàkolabhàsagomàyuvàyasàþ .
     atçpyaüstatra vãràõàü hatànàü màüsa÷oõitaiþ ..>%) asyotpattiryathà --
     %<aruõasya bhàryà ÷yenã vãryavantau mahàbalau .
     sampàti÷ca jañàyu÷ca prabhåtau pakùisattamau .
     sampàtirjanayan gçdhràn kàkàþ puttrà jañàyuùaþ ..>% iti vahnipuràõe vàràhapràdurbhàvaþ .. * .. asya ekàkùinà÷akàraõaü yathà -- màrkaõóeya uvàca .
     %<gate tu bharate tasmin ràmaþ kamalalocanaþ .
     lakùmaõena saha bhràtrà bhàryayà sãtayà saha .
     ÷àkamålaphalàhàro vicacàra mahàvane ..
     ekadà lakùmaõamçte ràmadevaþ pratàpavàn .
     citrakåñe vane de÷e vaidehyà saïgamà÷ritaþ ..
     suùvàpa sumuhårta¤ca tataþ kàko duràtmavàn .
     sãtàbhimukhamabhyetya vidadàra stanàntaram .
     vidàrya vçkùamàruhya sthito'sau vàyasàdhamaþ ..
     tataþ prabuddho ràmo'sau dçùñvà raktaü stanàntaram .
     ÷okàviùñàntu sãtàü tàmuvàca kamalekùaõaþ ..
     kimidaü stanàntare bhadre tava raktasya kàraõam .
     ityuktà sà ca taü pràha bhartàraü vinayànvità ..
     pa÷ya ràjendra vçkùàgre vàyasaü duùñaceùñitam .
     yenaitacca kçtaü karma supte tvayi mahàmate ..
     ràmo'pi dçùñvà taü kàkaü tasmin krodhamathàkarot .
     aiùikàstraü samàdàya brahmàstreõàbhimantritam ..
     kàkamuddi÷ya cikùepa so'vadhàvadbhayànvitaþ ..
     sa tvindrasya suto ràjan indralokaü vive÷a ha .
     ràmàstraü prajvalaü dãptaü tasyànupravive÷a vai ..
     viditàrtha÷ca devendro devaiþ sarvaiþ samanvitaþ .
     niùkràmayacca taü duùñaü ràghavasyàpakàriõam ..
     tato'sau sarvadevaistu devalokàdbahiùkçtaþ .
     punaþ so'bhyetya ràma¤ca ràjànaü ÷araõaü gataþ ..
     tràhi ràma mahàbàho aj¤ànàdapakàriõam .
     iti bruvantaü sa pràha ràmaþ kamalalocanaþ ..
     amoghàya mamàstràya akùi ekaü prayaccha me .
     tato jãvasi duùñàtman me'paràdho mahàn kçtaþ ..
     ityukto'sau svakaü netramekamastràya dattavàn .
     astra¤ca netramekantu bhasmãkçtya ÷amaü yayau ..
     tataþ prabhçti sarveùàü kàkànàmekanetratà .
     cakùuùaikena pa÷yanti hetunànena pàrthiva ! ..>% iti narasiühapuràõe 43 adhyàyaþ .. (vàyasasambandhini, tri . yathà, mahàbhàrate . 12 . 82 . 7 -- 8 .
     %<sa kàkaü pa¤jare baddhà viùayaü kùemadar÷inaþ .
     sarvaü paryacaradyuktaþ pravçttyarthã punaþ punaþ ..
     adhãdhvaü vàyasãü vidyàü ÷aüsanti mama vàyasàþ .
     anàgatamatãta¤ca yacca saüprati vartate ..>%)

#<vàyasàdanã>#, strã, (vàyasena adyate iti . ada + karmaõi lyuñ + ïãp .) mahàjyotiùmatã . kàkatuõóã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vàyasàràtiþ>#, puü, (vàyasasya aràtiþ .) pecakaþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 15 ..

#<vàyasàhvà>#, strã, (vàyasasya àhvà nàma yasyàþ .) kàkanàmà . kàkamàcã . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 4,341c]>@
#<vàyasã>#, strã, (vàyasànàmiyamiti tatpriyatvàt . vàyasa + aõ . ïãù .) kàkoóumbarikà . kàkamàcã . iti medinã . se, 38 .. mahàjyotiùmatã .. kàkanàmà . kàkatuõóã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vàyasekùuþ>#, puü, (vàyasànàmikùuriva priyatvàt . .) kà÷aþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vàyasolikà>#, strã, (vàyasolã + svàrthe kan .) kàkolã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vàyasolã>#, strã, (vàyasàn olaõóayatãti .. olaói utkùepe + %<aneùvapi dç÷yate .>% iti óaþ . ÷akandhvàditvàt asya lopaþ .) kàkolã . ityamaraþ . 2 . 4 . 144 ..

#<vàyuþ>#, puü, (vàtãti . vàgatigandhanayoþ + %<kçvàpàjimisvadisàdhya÷åbhya uõ .>% uõàø 1 . 1 . iti uõ . %<àto yukciõkçtoþ .>% 7 . 3 . 33 . iti yuk .) uttarapa÷cimakoõàdhipatiþ . vàti yaþ . vàtàsa iti bhàùà . sa ca pa¤cabhåtàntargatabhåtavi÷eùaþ . tadvi÷eùavivaraõaü yathà . vàyavaþ pràõàpànavyànodànasamànàþ .. pràõo nàma pràggamanavàn nàsàgrasthànavartã . apàno nàma avàggamanavàn pàyvàdisthànavartã . vyàno nàma vi÷vaggamanavànakhila÷arãravartã . udànaþ kaõñhasthànãya årdhvagamanavànutkramaõavàyuþ . samànaþ ÷arãramadhyagatà÷itapãtànnàdisamãkaraõakaraþ . samãkaraõantu paripàkakaraõaü rasarudhira÷ukrapurãùàdikaraõam .. kecittu nàgakårmakçkaradevadattadhana¤jayàkhyàþ pa¤cànye vàyavaþ santãtyàhuþ . natra nàgaþ udgiraõakaraþ . kårmaþ nimãlanàdikaraþ . kçkaraþ kùudhàkaraþ . devadattaþ jçmbhaõakaraþ . dhana¤jayaþ poùaõakaraþ . eteùàü pràõàdiùvantarbhàvàt pràõàdayaþ pa¤caiveti kecit .. idaü pràõàdipa¤cakaü àkà÷àdigatarajo'ü÷ebhyo militebhya utpadyate . idaü pràõàdipa¤cakaü karmendriyasahitaü sat pràõamayako÷o bhavati . asya kriyàtmakatvena rajo'÷akàryatvam . eteùu ko÷eùu madhye vij¤ànamayo j¤àna÷aktimàn kartçråpaþ . manomaya icchà÷aktimàn karaõaråpaþ . pràõamayaþ kriyà÷aktimàn kàryaråpaþ . iti vedàntasàraþ .. tatparyàyaþ . ÷vasanaþ 3 spar÷anaþ 3 màtari÷và 4 sadàgatiþ 5 pçùada÷vaþ 6 gandhavahaþ 7 gandhavàhaþ 8 anilaþ 9 à÷ugaþ 10 samãraþ 11 màrutaþ 12 marut 13 jagatpràõaþ 14 samãraõaþ 15 nabhasvàn 16 vàtaþ 17 pavanaþ 18 pavamànaþ 19 prabha¤janaþ 20 . ityamaraþ .. ajagatpràõaþ 21 kha÷vàsaþ 22 vàhaþ 23 dhålidhvajaþ 24 phaõipriyaþ 25 vàtiþ 26 nabhaþpràõaþ 27 bhogikàntaþ 28 svakampanaþ 29 akùatiþ 30 kampalakùmà 31 ÷asãniþ 32 àvakaþ 33 hariþ 34 . iti ÷abdaratnàvalã .. vàsaþ 35 sukhà÷aþ 36 mçgavàhanaþ 27 sàraþ 38 ca¤calaþ 39 vihagaþ 40 prakampanaþ 41 nabhaþsvaraþ 42 ni÷vàsakaþ 43 stanånaþ 44 pçùatàüpatiþ . iti jañàdharaþ .. * .. sa ca sçùñikàle àkà÷àjjàtaþ . yathà . tasmàdbà etasmàdàtmana àkà÷aþ saübhåta àkà÷àdvàyuþ . ityàdi taittirãya÷rutiþ .. * .. ånapa¤càda÷adbàyuraditeþ puttràþ . te sarve aprajàþ . indreõa devatvaü pràpitàþ . ÷arãràntarbàhyabhedena da÷adhà . yathà . pràõaþ 1 . tasya karma vahirgamanam . apànaþ 2 . tasya karma adhogamanam . vyànaþ 3 . tasya karma àku¤canaprasàraõàdi . samànaþ 4 . tasya karma a÷itapãtàdãnàü samaü nayanam . udànaþ 5 . tasya karma årdhvanayanam .
     %<udgàre nàga 6 àkhyàtaþ kårma 7 unmãlane smçtaþ .
     kçkaraþ 8 kùutkaro j¤eyo devadatto 9 vijçmbhaõe .
     na jahàti mçta¤càpi sarvavyàpã dhana¤jayaþ 10 ..>% iti bhàgavatañãkàyàü ÷rãdharasvàmã .. * .. anyacca .
     %<dvitãyaü màruto bhåtaü tvagadhyàtma¤ca vi÷rutà .
     sparùñavyamadhibhåta¤ca vidyuttatràdhidaivatam ..>% iti mahàbhàrate à÷vamedhikaparva .. tasya guõàþ . yathà --
     %<vàyoraniyamaspar÷o vàdasthànaü svatantratà .
     balaü ÷aighra¤ca mokùa÷ca karma ceùñàtmatà bhavaþ ..>% iti mahàbhàrate mokùadharmaþ .. * .. aniyamaspar÷aþ . anuùõà÷ãtaspar÷aþ 1 . vàdasthànam . vàgindriyagolakàni 2 . svatantratà . gamanàdau 3 . balam 4 . ÷aighram 5 . mokùaþ såtràdeþ 6 . karma . utkùepaõàdi 7 . ceùñà ÷vàsapra÷vàsàdi 8 . àtmatà pràõaråpeõa cidvàdhitvam 9 . bhavaþ . janmamaraõe 10 . iti taññãkà .. * .. nyàyamate asya guõàdiryathà --
     %<apàkajànuùõà÷ãtaspar÷astu pavane mataþ .
     tiryaggamanavàneùa j¤eyaþ spar÷àdiliïgakaþ ..
     pårbavannityatàdyuktaü dehavyàpi tvagindriyam .
     pràõàüdistu mahàvàyuparyantaviùayo mataþ ..>% iti bhàùàparicchedaþ .. %<vàyuü niråpayati apàkaja iti . anuùõà÷ãtaspar÷asya pçthivyàmapi sattvàt apàkaja iti . apàkajaspar÷asya jalàdàvapi sattvàt uktamanuùõà÷ãta iti . etena vàyorvijàtãyaspar÷o dar÷itaþ . tajjanakatàvacchedakaü vàyutvamiti bhàvaþ . eùa vàyuþ spar÷àdiliïgakaþ . vàyurhi spar÷a÷abdadhçtikampairanumãyate . vijàtãyaspar÷ena vilakùaõa÷abdena tçõàdãnàü dhçtyà ÷àkhàdãnàü kampanena ca vàyoranumànàt . tathà ca vàyurna pratyakùastathàgre vakùyate . vàyurnityo'nityo và paramàõuråpo nityastadanyo'nityaþ samaveta÷ca . so'pi trividhaþ ÷arãreniyaviùayabhedàt . atra ÷arãramayonijaü pi÷àcàdãnàm . dehavyàpãti . ÷arãravyàpakaü syar÷agràhakamindriyaü tvak . tacca vàyavãyaü råpàdiùu madhye spar÷asyaiva vya¤jakatvàt . aïgasaüsargisalila÷aityavya¤jakavyajanavàtavat . viùayaü dar÷ayati pràõàdiriti . yadyapyanityo vàyuaturvidhaþ tasya càturvidhyaü pràõàdinà ityuktamàkare . tathàpi saühepàt atraü traividhyamuktaü pràõastveka eva hçdàdinànàsthànava÷àt mukhanirgamàdinànàkriyàva÷àcca nànàsaüj¤àü labhate ityarthaþ .>% iti siddhàntamuktàvalã .. * .. asyotpattiryathà -- pulastya uvàca .
     %<pravi÷ya jañharaü ÷uddho daityamàtuþ purandaraþ .
     dadar÷ordhvamukhaü bàlaü kañinyastakaraü mahat ..
     tenaiva garbhaü ditijaü vajreõa ÷ataparvaõà .
     ciccheda saptadhà brahman sa ruroda suvisvaram ..
     ÷akro'pi pràha mà måóha rudasveti saghargharam .
     ityevamuktvà caikaikaü bhåya÷ciccheda saptadhà ..
     te jàtà maruto nàma devà dityàþ ÷atakratoþ .
     màturevàpacàreõa balavãryapuraskçtàþ ..>% iti vàmane 68 adhyàyaþ ..
     %<yadamã bhavatà proktà maruto ditisambhavàþ .
     tat kena pårbamàsan vai marunmàrgeõa kathyatàm ..
     pulastya uvàca .
     ÷råyatàü pårbamarutàmutpattiü kathayàmi te .
     svàyambhuvaü samàrabhya yàvanmanvantaraü tvidam ..
     svàyambhuvasya puttro'bhånmanornàma priyavrataþ .
     tasyàsãt savano nàma puttrastrailokyapåjitaþ ..
     svamutpapàtàtha sa kàmacàrã samaü mahiùyà vasumànaputtryà .
     raràma tanvyà saha kàmacàrã tato'mbaràt pràcyavatàsya ÷ukram ..
     patibhiþ samanuj¤àtàþ papuþ puùkarasaüsthitam .
     taü ÷ukraü pàrthivendrasya manyamànàstadàmçtam ..
     pãtamàtreõa ÷ukreõa pàrthivendrodbhavena ca .
     brahmatejovihãnàstà jàtàþ patnyastapasvinàm ..
     suùuvuþ sapta tanayàüste rudanto'tha bhairavam .
     teùàü rudita÷abdena sarvamàpåritaü jagat ..
     athàjagàma bhagavàn brahmalokàt pitàmahaþ .
     samabhyetyàbravãdvàlàn mà rudadhvaü mahàbalàþ ..
     maruto nàma yåyaü vai bhaviùyadhvaü viya÷caràþ .
     ityevamuktà deve÷o brahmà lokapitàmahaþ ..
     tànàdàya viya¤càrã màrutànàdide÷a ha .
     te càsan maruta÷càdyà manoþ svàyambhuvàntare .. * ..
     svàrociùe tu maruto vakùyàmi ÷çõu nàrada .
     svàrociùasya puttra÷ca ÷rãmànàsãt kratudhvajaþ ..
     tasya puttrà bhavan sapta saptàrciþpra timà mune ! .
     tapo'rthaü te gatàþ ÷ailaü mahàmeruü nabha÷caràþ ..
     àràdhayanto brahmàõaü padamaindramathepsavaþ .
     tato vipa÷cinnàmàtha sahasàkùo bhayàturaþ .
     pçtanàmapsaromukhyàü pràha nàrada vàkyavit ..
     yathà hi tapaso vighnaü teùàü bhavati sundari ! .
     tathà kuruùva mà teùàü siddhirbhavatu vai yathà ..
     ityevamukvà ÷akreõa pçtanà råpa÷àlinã .
     tatràjagàma tvarità yatra tapyanti te tapaþ ..
     à÷ramasyàvidåre tu nadã mandãdavàhinã .
     tasyàü snàtuü samàyàtàþ sarva eva sahodaràþ ..
     sà tu snàtuü sucàrvaïgã tvavatãrõà mahànadãm .
     dadç÷uste nçpàþ snàtuü tata÷cukùubhire mune ..
     teùà¤ca pràcyavat ÷ukraü tat papau jalacàriõã .
     ÷aïkhinã gràhamukhyasya mahà÷aïkhakhya vallabhà .
     te vai vinaùñatapaso jagmå ràjyantu paitçkam ..
     aho bahutithe kàle sà gràhã ÷aïkharåpiõã .
     samuddhçtà mahàjàlairmatsyabandhena màninã ..
     sa tàü dçùñvà mahà÷aïkhãü sthalasthàü matsyajãvanaþ .
     vivedayàmàsa tadà kratudhvajasuteùu vai ..
     tathàbhyetya mahàtmàno yogino yogadhàriõaþ nãtvà svamandiraü sarve puravàpyàü samutsçjan ..
     tataþ kramàcchaïkhinã sà suùuve sapta vai ÷i÷ån .
     jàtamàtreùu puttreùu mokùabhàvamagà÷ca sà ..
     amàtçpitçkà bàlà jalamadhyavicàriõaþ .
     stanyàrthino vai rurudurathàbhyàgàt pitàmahaþ ..
     mà rudadhvamiti pràha màruto nàma puttrakàþ .
     yåyaü devà bhaviùyadhvaü vàyavo'mbaracàriõaþ ..
     ityevamuktvàthàdàya sarvàüstàn daivatàn prati .
     niyojya ca marunmàrge vairàjabhavanaü gataþ ..
     evamàsaü÷ca maruto manoþ svàrociùàntare .. * ..
     auttame maruto ye ca tàn ÷çõuùva tapodhana .
     auttamasyànvavàye ca ràjàsãnniùadhàdhipaþ .
     vapuùmàniti vikhyàto vapuùà bhàskaropamaþ ..
     tasya puttro gaõa÷reùñho jyotiùmàn dhàrmiko'bhavat .
     sa puttràrthã tapastepe nadãü mandàkinãmanu ..
     tasya bhàryà ca su÷roõã devàcàryasutà ÷ubhà .
     tapa÷caraõayuktasya babhåva paricàrikà ..
     tejoyuktà sucàrvaïgã dçùñà saptarùibhirvane .
     tàü tathà càrusarvàïgãü dçùñvàtha tapasà kç÷àm ..
     papracchastapaso hetuntasyàstadbhartureva ca .
     sàbravãttanayàrthàya àvàbhyàü vai tapaþkriyà ..
     te càsyai varadà brahman jàtàþ sapta mahaùayaþ ..
     vrajadhvaü tanayàþ sapta bhaviùyanti na saü÷ayaþ .
     yuvayorguõasaüyuktà maharùãõàü prasàdataþ .
     ityevamuktvà jagmuste sarva eva maharùayaþ .
     so'pi ràjarùiragamat sabhàryo nagaraü nijam ..
     tato bahutithe kàle sà ràj¤o mahiùã priyà .
     avàpa garbhaü tanvaïgã tasmànnçpatisattamàt ..
     gurviõyàmatha bhàryàyàü mamàràsau naràdhipaþ .
     sà càpyàroóhumicchantã bhartàraü vai pativratà ..
     nivàrità tadàmàtyairna tathàpi vyatiùñhata .
     tasyàmàliïgya bhartàraü citàyàmàruhacca sà ..
     tato'gnimadhyàt salile màüsape÷yapatanmune .
     sàmbhasà sukha÷ãtena saüsiktà saptadhàbhavat .
     te'jàyantàtha maruta auttamasyàntare manoþ .. * ..
     tàmasasyàntare ye ca maruto'pyabhavan purà .
     tànahaü kãrtayiùyàmi gãtançtyakalipriya ! ..
     tàmasasya manoþ puttra çtadhvaja iti ÷rutaþ .
     sa puttràrthã juhàvàgnau svamàüsaü rudhiraü tathà ..
     asthãni roma ke÷àü÷ca snàyu majjà yakçdvraõam .
     ÷ukraü ca vitraso ràjà sutàrthã ceti naþ ÷rutam ..
     saptàrcirmathyàcca tataþ ÷ukrapàtàdanantaram .
     mà me kùipasvetyasarat ÷abdaþ so'pi nçpo mçtaþ ..
     tatastasmàddhutavahàt sapta tattejasopamàþ .
     ÷i÷avaþ samajàyanta te rudanta÷ca tanmune ..
     teùàntu dhvanimàkarõya bhagavàn padmasambhavaþ .
     samàgamya nivàryàtha sa cakre marutaþ sutàn ..
     te tvàsanmaruto brahmaüstàmase devatàgaõàþ . * .
     ye'bhavanraivate tàü÷ca ÷çõuùva tvaü tapodhana ..
     revatasyànvavàye tu ràjàsãdripujidbalã .
     ripujinnàma sa khyàto na tasyàsãt sutaþ kila ..
     sa samàràdhya tapasà bhàskaraü tejasàü nidhim .
     avàpa kanyàü suratiü tàü pragçhya gçhaü yayau ..
     tasyàü pitçgçhe brahman vasatyà¤ca pità mçtaþ .
     sàpi duþkhaparãtàïgã svàü tanuü tyaktumudyatà ..
     tatastàü vàrayàmàsurçùayaþ sapta mànasàþ .
     tasvàmàsaktacittàstu sarva eva tapodhanàþ ..
     apàrayantã tadduþkhaü prajvàlyàgniü vive÷a ha .
     te càpa÷yanta çùayastaccittàbhàvitàstathà ..
     tàü mçtàü çùayo dçùñvà kaùñaü kaùñeti vàdinaþ .
     prajagmurjvalanàccàpi saptàjàyanta dàrakàþ ..
     te ca màtrà vinà bhåtà rurudustàn pitàmahaþ .
     nivàrayitvà kçtavàn lokanàtho marudgaõàn ..
     revatasyàntare jàtà maruto'mã tapodhana . * .
     ÷çkhuùva kãrtayiùyàmi càkùuùasyàntare manoþ ..
     àsãnmàïkãti vikhyàto tapasvã satyavàk ÷uciþ .
     sapta sàrasvate tãrthe so'tapyata mahattapaþ ..
     vighnàrthaü tasya tapaso devàþ saüprerayan vadhåm .
     sà càbhyetya nadãtãraü kùobhayàmàsa bhàvinã ..
     tato'sya pràcyavacchukraü sapta sàrasvate jale .
     tàü cevàpya÷apanmåóhàü munirmàïkaniko badhåm ..
     gacchàlajjeti muóhe tvaü pàpasyàsya phalaü mahat .
     vidhvaüsayiùyati hayo bhavatãü yaj¤asaüsadi ..
     evaü ÷aptvà çùiþ ÷rãmàn jagàmàtha svamà÷rayam .
     sarasvatãbhyaþ saptabhyaþ sapta vai maruto'bhavan ..
     ete tavoktà marutaþ purà yathà jàtà viyadvyàptikarà maharùe .
     yeùàü ÷rute janmani pàpahànirbhavecca dharmàbhyudayo mahàn vai ..>% iti vàmane marutotpattirnàma 69 adhyàyaþ .. * .. anyacca .
     %<ataþ paraü pravakùyàmi maruto'gnãn pitén grahàn .
     pràvàho nivaha÷caiva udvahaþ saüvahastathà ..
     vivahaþ pravaha÷caiva parivàhastathaiva ca .
     antarãkùe ca bàhye te pçthaïmàrgavicàriõaþ ..
     mahendrapravibhaktàïgà marutaþ sapta kãrtitàþ . * .
     såryàgni÷ca ÷ucirnàmà vaidyutaþ pàvakaþ smçtaþ ..
     nirmathya pacamàno'gnistrayaþ proktà ime'gnayaþ .
     agnãnàü puttrapauttrà÷ca catvàriü÷annavaiva tu .
     marutàmapi sarveùàü vij¤eyàþ sapta saptakàþ ..>% iti devãpuràõe kàlavyavasthànàmàdhyàyaþ .. * .. ånapa¤cà÷advàyunàmàni yathà --
     %<ekajyoti÷ca dvirjyotistrijyotijyotireva ca .
     eka÷akro dvi÷akra÷ca tri÷akra÷ca mahàbalaþ ..
     indra÷ca gatyadç÷ya÷ca tataþ patisakçtparaþ .
     mita÷ca saümita÷caiva mumita÷ca mahàbalaþ ..
     çtajit satyajiccaiva suùeõaþ senajittathà .
     antimitro'namitra÷ca purumitro'paràjitaþ ..
     çta÷ca çtavàha÷ca dhartà ca dharuõo dhruvaþ .
     vidhàraõo nàma tathà devadevo mahàbalaþ ..
     ãdçkùa÷càpyadçkùa÷ca ete da÷a mità÷inaþ .
     vratinaþ prasadçkùa÷ca sabhara÷ca mahàya÷àþ ..
     dhàtà durgo dhitirbhãmastvabhiyuktastvapàt sahaþ .
     ghutirghapuranàyyo'tha vàsaþ kàmo jayo viràñ .
     ityekonà÷ca pa¤cà÷anmarutaþ pårvasaübhavàþ ..>% iti vahnipuràõe gaõabhedanàmàdhyàyaþ .. * .. vàyorvikàraheturyathà --
     %<vyàyàmàdapatarpaõàt prapatanàdbhaïgàt kùayàjjàgaràt vegànà¤ca vidhàraõàdati÷ucaþ ÷aityàdatitràsataþ .
     råkùakùàrakaùàyatiktakañukairebhiþ prakopaü vrajet vàyurvàridharàmame pariõate cànne'paràhõe'pi ca .. * ..>% tasya lakùaõam .
     %<àdhmànastambharaukùyasphuñanavimathanakùobhakampapratodàþ kaõñhadhvaüsàvasàdo ÷ramakavilapanaü sraüsa÷ålaprabhedàþ .
     pàruùyaü karõanàdo viùayapariõatibhraü÷adçùñipramohà vispandodvaññanàdiglapanamana÷anaü tàóanaü pãóana¤ca ..
     nàmonnàmau viùàdo bhramapariùadanaü jçmbhaõaü romaharùo vikùepàkùepa÷oùagrahaõa÷uùiratà chedanaü veùñana¤ca .
     varõaþ ÷yàvo'ruõo và tçóapi ca mahatã svàpavi÷leùasaïgà vidyàt karmàõyamåni prakupitapavanaþ syàt kaùàyo rasa÷ca .. * ..>% anyacca .
     %<vadanavirasatà syàdvarcasaþ karka÷atvaü bhavati vapuùi kàr÷yaü ràtrinidrànivçttiþ .
     tvaci ca paruùatà syàt syàcca vaiùamyamagneriti pavanavikàre lakùaõaü proktametat .. * ..>% tasya pra÷amatàkàraõam . yathà --
     %<råkùa÷ãto laghuþ såkùma÷calo'tha vi÷adaþ kharaþ .
     viparãtaguõairdravyairmàrutaþ saüpra÷àmyati ..
     snigdhoùõasthiravçùyabalyalavaõasvàdvamlatailàtapasnànàbhya¤janavastimàüsamadiràsaüvàhanonmardanaiþ .
     snigdhasvedaniråhaõopa÷amanaþ snehopanàhàdikaü pànàhàravihàrabheùajamidaü vàtaü pra÷àntaü nayet .. * ..>% çtubhedena vihàràdinà ca tasya cayaprakopapra÷amanàni yathà --
     %<grãùme sa¤cãyate vàyuþ pràvçñkàle prakupyati .
     pràyeõopa÷amaü yàti svayameva samãraõaþ ..
     ÷aratkàle vasante ca pittaü pràvçóçtau kaphaþ .
     cayakopa÷amàndoùà vihàràhàrasevanaiþ .
     samànairyàntyakàle'pi viparãtairviparyayaþ .. * ..>% sa ca pràõàdibhedena pa¤cavidhaþ . yathà --
     %<pittaü païgu kaphaþ païguþ païgavo maladhàtavaþ .
     vàyunà yatra nãyante tatra varùanti meghavat ..
     vàyuràyurbalaü vàyurvàyurdhàtà ÷arãriõàm .
     vàyurvi÷vamidaü sarvaü prabhurvàyuþ prakãrtitaþ ..
     vàhyamaõóalacakreùu yathà ràjà pra÷asyate .
     tathà ÷arãramadhye'pi vàyurekaþ paro vibhuþ ..
     vàyuþ pràõàdibhedena saca pa¤cavidhaþ smçtaþ .
     hçdi pràõo gude'pànaþ samàno nàbhimadhyagaþ ..
     udànaþ kaõñhade÷e tu vyànaþ sarva÷arãragaþ .
     yo'nilo raktasa¤càrã sa pràõo nàma dehadhçk ..
     so'nnaü prave÷ayatyantaþ pràõàü÷caivàvalambate .
     kupitaþ kurute rogàn hikkàdhmànàdikànapi ..
     udàno nàma yastårdhvamupaiti pavanottamaþ .
     tena bhàùitagãtàdivi÷eùo'pi pravartate ..
     årdhvajatrågatàn rogàn karoti kupita÷ca saþ .
     àmapakvà÷ayacaraþ samàno'gnisahàyavàn ..
     annaü pacati tajjàü÷ca vikàràn vivinakti saþ .
     gulmàgnisàdàtãsàràn kupita¤ca karoti saþ ..
     pakkà÷ayastho'pànastu kàle karùati càpyadhaþ .
     vàtamåtrapurãùàõi ÷ukragarbhàrtavàni ca ..
     kruddha÷ca kurute rogàn ghoràn vastigudà÷rayàn .
     sarvadehacaro vyàno rasasaüvàhanodyataþ ..
     svedàsçksràvaõa÷càpi pa¤cadhà veùñayatyapi .
     kruddha÷ca kurute rogàn pràya÷aþ sarvadehagàn ..
     ÷ukradoùàþ pramehà÷ca vyànàpànaprakopajàþ .
     yugapat kupità÷càmã dehaü hanyurasaü÷ayaþ .. * ..>% tatprakçtikasya lakùaõaü yathà --
     %<alpake÷aþ kç÷o råkùo vàcàla÷calamànasaþ .
     àkà÷acàrã svapneùu vàtaprakçtiko naraþ .. * ..>% pràõàdipa¤cavàyånàü yathàkramaü saüj¤àntaramàha .
     %<pràõo'pànaþ samàna÷codànavyànau ca vàyavaþ .
     nàgaþ kårma÷ca kçkaro devadatto dhana¤jayaþ .. * ..
     pràõastu prathamo vàyurnaràõàmadhipaþ prabhuþ .
     nityamàvàpayet sarvàn pràõinàmurasi sthitaþ ..
     niþ÷vàsocchvàsaka÷caiva pràõo jãvaü samà÷ritaþ .
     prasàràku¤cano vàyuþ prakà÷o dhàraõastathà ..
     pràõastvevaüvidhaü kuryàt pràõinàü pràõadhàrakaþ .
     pràõanaü kurute yasmàt tasmàt pràõaþ prakãrtitaþ ..
     pràõo hi bhagavàn ã÷aþ pràõo viùõaþ pitàmahaþ .
     pràõena dhàryate lokaþ sarvaü pràõamayaü jagam ..
     indriyàõi pravartante yàvat pràõànile hçdi .
     naùñe na dç÷yate sarvaü tasmàt pràõantu rakùayet ..
     rajjubaddho yathà ÷yeno gato'pyàkçùyate punaþ .
     guõavaddhastathà jãvaþ pràõàpànena kçùyate ..
     apànayaüstathàhàraü manujànàü yato'dhamaþ .
     ÷ukramåtravraje vàyurapànastena kãrtitaþ .. * ..
     pãtaü bhakùitamàghràtaü raktaü pittakaphànilàn .
     samaü nayati gràtreùu samàno nàma màrutaþ ..
     samàno'gnisamãpasthaþ koùñhe ca vàti sarvataþ .
     annaü gçhõàti pacati virecayati mu¤cati .. * ..
     spandayatyadharaü vaktraü netragàtraprakopaõaþ .
     udvejayati marmàõi udàno nàma màrutaþ .. * ..
     vyàno vinàmayatyaïgaü vyàno vyàdhiprakopaõaþ .
     prãtervinà÷aka÷càyaü vàrdhvakotpàdakastathà .. * ..>% vàyånàü sthànàni .
     %<÷iraso nàsikàpràntamudànasthànamucyate .
     nàbheþ pàdatalaü yàvadapànasya prakãrtitam ..
     ÷arãravyàpako vyànaþ pràõaþ sakalanàyakaþ .
     udgàre nàga ityuktaþ kårma÷conmãlane sthitaþ ..
     kçkaraþ kùudhite caiva devadatto vijçmbhite .
     dhana¤jayaþ sthito meóhre mçtasyàpi na mu¤cati .
     bhåtàvàptistatastasyàjàyatendriyagocaràt .. * ..
     utsàhocchvàsaniþ÷vàsaceùñàdhàtugatiþ samàþ .
     samo mokùe gatimatàü vàyoþ karmàvikàrajam ..>% iti sukhabodhaþ .. * .. atha digbhavavàyuguõàþ .
     %<pràgvàto madhuraþ kùàro vahnimàndyakaro muruþ .
     vairasyagauravauùõàni karotyapsvoùadhãùu ca ..
     bhagnotpiùñakùatàdyeùu ràga÷vayathudàhakçt .
     sannipàtajvara÷vàsatvagdoùàr÷oviùakrimãn .
     kopayedàmavàta¤ca ghanasaüghàtakàraõam ..
     dàkùiõo màruto balya÷cakùuùyaþ ÷asyaghàtakaþ .
     madhura÷càmladàhã ca kaùàyànuraso laghuþ ..
     raktapittapra÷amano na ca màrutakopanaþ .
     gaõóåpadàdikãñànàü janakaþ pràõakàrakaþ ..
     pà÷cimo'gnivapurvarõabalàrogyavivardhanaþ .
     kaùàyaþ ÷oùaõaþ svaryo rocano vi÷ado laghuþ ..
     apàü laghutvavai÷adya÷aityavaimalyakàrakaþ .
     sarvadravyeùvabhivyaktaprabhàvarasavãryakçt .
     vraõasaüropaõastvacyo dàha÷othatçùàpahaþ ..
     auttaro màrutaþ snigdho mçdurmadhura eva ca .
     kaùàyànurasaþ ÷ãtaþ sarvadoùaprakopaõaþ ..
     kùãõakùataviùàrtànàü hito dàhatçùàpahaþ .
     ÷ãtàdhikaþ sanãhàraþ savidyutstanayitnumàn ..
     vi÷vagvàyuranàyuùyaþ pràõinàü naikadoùakçt .
     sarvartunindako hantà kçtyotpàtapuraþsaraþ .. * ..>% vyajanavàyuguõàþ .
     %<mårchadàhatçùàsveda÷ramaghno vyajanànilaþ .
     tàlavçntamayo vàtastridoùa÷amano laghuþ ..
     vaü÷avyajanajo vàto råkùoùõo vàtapittadaþ .
     bàlavyajanamojasyaü makùikàdãn vyapohati .
     màyårà vastrajà vaitrà vàtà doùatrayàpahàþ ..>% iti ràjavallabhaþ .. * .. api ca . tatra vàyoþ svaråpamàha .
     %<doùadhàtumalàdãnàü netà ÷ãghraþ samãraõaþ .
     rajoguõamayaþ såkùmo råkùaþ ÷ãto laghu÷calaþ ..>% netà sthànàntare pràpayità . ÷ãghraþ à÷ukàrã . anyacca .
     %<utmàhocchvàsaniþ÷vàsaceùñàvegapravartanaiþ .
     samyaggatyà ca dhàtånàmindriyàõà¤ca pàñavaiþ ..
     anugçhõàtyavikçto hçdayendriyacittadhçk .
     rajoguõamayaþ såkùmo råkùaþ ÷ãto laghu÷calaþ ..
     svaro mçduryogavàhã saüyogàdubhayàrthakçt .
     dàhahçttejasà yuktaþ ÷ãtakçt somasaü÷rayàt ..
     vibhàgakaraõàdvàyuþ pradhànaü doùasaügrahaiþ .
     pakvà÷ayakañãsakthi÷rotràsthispar÷anendriyam .
     sthànaü vàtasya tatràpi pakvàdhànaü vi÷eùataþ ..>% eko vàyuþ pittava÷ànnàmasthànakarmabhedaiþ pa¤cavidhaþ .. * .. teùàü vàyånàü nàmànyàha .
     %<udànastadanu pràõaþ samàno'pàna eva ca .
     vyàna÷caitàni nàmàni vàyoþ sthànaprabhedataþ ..>% athodànàdãnàü sthànànyàha .
     %<kaõñhe hçdi tathàdhastàt koùñhavahnermalà÷aye .
     sakale'pi ÷arãre'sau krameõa pavano vaset ..>% atha teùàü karmàõyàha .
     %<udàno nàma yastårdhvamupaiti pavanottamaþ .
     tena bhàùitagãtàdipravçttiþ kupitastu saþ .
     årdhvajatragatàn rogàn vidadhàti vi÷eùataþ ..
     yo vàyuþ pràõanàmàsau sukhaü gacchati dehadhçk .
     so'nnaü prave÷ayatyantaþ pràõàü÷càpyavalambate ..
     pràya÷aþ kurute duùño hikkà÷vàsàdikàn gadàn .
     àmapakvà÷ayacaraþ samàno vahnisaïgataþ ..
     so'nnaü pacati tajjàü÷ca vi÷eùàn vivinakti hi ..>% tajjànityàha annajàn . rasamalamåtràdãn pçthakkarotãtyarthaþ .
     %<sa duùño vahnimàndyàtisàragulmàn karoti hi .
     pakvà÷ayàlayo'pànaþ kàle karùati càpyayam ..
     samãraõaþ ÷akçnmåtra÷ukragarbhàrtavànyadhaþ .
     kruddhastu kurute rogàn ghoràn vastigudà÷rayàn ..
     ÷ukradoùapramehàü÷ca vyànàpànaprakopajàn ..>% sa ca .
     %<kçtsnadehacaro vyàno rasasaüdahano yataþ .
     svedàsçksràvaõa÷càpi pa¤cadhà ceùñayatyapi ..
     gatyapakùepaõotkùepanimeùonmeùaõàdikàþ .
     pàyaþ sarvàþ kriyàstasmin pratibandhàþ ÷arãriõàm ..
     prasyandanaü codvahanaü påraõa¤ca virecanam .
     dhàraõa¤ceti pa¤caità÷ceùñàþ proktà nabhasvataþ ..
     kruddhaþ sa kurute rogàn pràya÷aþ sarvadehagàn .
     yugapat kupità ete dehaü bhindyurasaü÷ayam ..>% dehaü bhinnaü kuryurmàrayeyurityarthaþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. (asuravi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e . 2 . 85 .
     %<dãrghajihvo'rkanayano mçducàpo mçdupriyaþ .
     vàyurgariùñho namuciþ ÷ambarovijayo mahàn ..>%)

#<vàyuketuþ>#, strã, (vàyuþ keturdhvajo vàhanaü và yasyàþ .) ghåliþ . iti hàràvalã . 158 ..

#<vàyugaõóaþ>#, puü, ajãrõaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vàyugulmaþ>#, puü, (vàyunà kçto gulma iva .) ambhasàü bhramaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vàyudàruþ>#, puü, (vàyunà dãryate iti . dé + uõ .) meghaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vàyuputtraþ>#, puü, (vàyoþ puttraþ .) bhãmaþ . iti dhana¤jayaþ .. hanåmàn . yathà --
     %<hanåmàna¤janàsånurvàyuputtro mahàbalaþ .>% iti tasya dvàda÷anàmastotram ..

#<vàyuphalaü>#, klã, (vàyunà phalati pratiphalatãti . phal + ac .) ÷akradhanuþ . (vàyoþ phalamiva .) karakà . iti medinã . le, 164 ..

#<vàyubhakùyaþ>#, puü, (vàyurbhakùyo'syeti .) sarpaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. vàtabhakùake, tri .. (yathà, goø ràmàyaõe . 3 . 15 . 12 .
     %<sa hi tepe tapastãvraü mandakarõirmahàmuniþ .
     da÷avarùasahasràõi vàyubhakùyaþ ÷ilàsanaþ ..>%)

#<vàyuvartma>#, [n] klã, (vàyorvartma .) àkà÷aþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<vàyuvàhaþ>#, puü, (vàyunà uhyate iti . vah + gha¤ .) dhåmaþ . iti hemacandraþ . 4 . 169 ..

#<vàyuvàhinã>#, strã, (vàyuü vahatãti . vah + õiniþ . ïãp .) vàyusa¤càriõã ÷irà . iti vaidyakam ..

#<vàyuùaþ>#, puü, matsyavi÷eùaþ . kàlavàyuùaponà iti bhàùà . tasya guõàþ .
     %<vàyuùo bçühaõo vçùyo madhuro dhàtuvardhanaþ ..>% iti ràjavallabhaþ ..

#<vàyusakhaþ>#, puü, (vàyoþ sakhà . %<ràjàhaþsakhibhyaùñac .>% 5 . 4 . 91 . iti ñac .) agniþ . iti bharataþ ..

#<vàyusakhà>#, [khi] puü, (vàyuþ sakhà yasyeti vigrahe ñajabhàvàt . %<anaï sau .>% 7 . 1 . 93 . iti anaïàde÷aþ .) agniþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 58 ..

#<vàyvàspadaü>#, klã, (vàyånàmàspadaü sa¤caraõasthànam .) àkà÷aþ . iti dhana¤jayaþ ..

#<vàr>#, klã, (vàrayatãti . vç¤ + õic + kvip .) jalam . ityamaraþ . 1 . 10 . 3 .. (yathà, bhàgavate . 10 . 33 . 22 .
     %<gandharvapàlibhiranudruta àvi÷ad vàþ ÷rànto gajãbhiribharàóiva bhinnasetuþ ..>%)

@<[Page 4,345a]>@
#<vàraü>#, klã, (vàryate'neneti . vç + õic + gha¤ .) madiràpàtram . iti hemacandraþ ..

#<vàraüvàraü>#, vya, punaþpunaþ . yathà . vàraüvàraü muhuþ ÷a÷vaditi ÷abdaratnàvalã ..

#<vàraþ>#, puü, (vàrayati vriyate veti . vç + õic + ac . vç + gha¤ và .) samåhaþ . avasaraþ . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 161 . 7 .
     %<ekaika÷càpi puruùastatprayacchati bhojanam .
     sa vàro bahubhirvarùairbhavatyasutaro naraiþ ..>%) såryàdivàsaraþ . dbàraþ . haraþ . kubjavçkùaþ . kùaõaþ . iti medinã . re, 65 .. * .. atha vàràõàü saüj¤à .
     %<caraþ saumyo guruþ kùipro mçduþ ÷ukro ravirdhruvaþ .
     ÷ani÷ca dàruõo j¤eyo bhauma ugraþ ÷a÷ã samaþ ..
     carakùipraiþ prayàtavyaü praveùñavyaü mçdudhruvaiþ .
     dàruõograi÷ca yoddhavyaü kùattriyairjayakàïkùibhiþ ..
     nçpàbhiùeko'gnikàryaü såryavàre pra÷asyate .
     some tu lepayàna¤ca kuryàccaiva gçhàdikam ..
     sainàpatyaü ÷auryayuddhaü ÷astràbhyàsaþ kuje tathà .
     siddhikàrya¤ca mantra÷ca yàtrà caiva budhe smçtà ..
     pañhanaü devapåjà ca vastràdyàbharaõaü gurau .
     kanyàdànaü gajàrohaþ ÷ukre syàt samayaþ striyàþ .
     sthàpyaü gçhaprave÷a÷ca gajabandhaþ ÷anau ÷ubhaþ ..>% iti gàruóe 62 adhyàyaþ .. sàvanadinavadvàrapravçttiþ såryodayàvadhireva . såryasiddhànte .
     %<såtakàdiparicchedo dinamàsàbdapàstathà .
     madhyamagrahabhukti÷ca sàvanena prakãrtitàþ ..>% atra dinàdhipasya ravyàderbhogyaü dinaü vàraråpaü sàvanagaõanoktaü vyavahàro'pi tàdçgeva . tithiviveke'pi . bhavatu vàrayoge vyastatithergrahaõaü tasya dinadvaye'sambhavàdityuktam . sàvanadinamàha såryasiddhàntaþ .
     %<udayàdodayaü bhànorbhaumasàvanavàsaràþ ..>% bhaumeti pitràdidinavyàvçttyartham . yattu rekhàpårbaparayorityàdinà jyotiùe vàrapravçttiruktà tajjyotiþ÷àstroktakàlahoràdij¤àpanàrthamiti jyotistattve bahudhà vivçtam .
     %<naivàstamanamarkasya nodayaþ sarvadà sataþ .
     udayàstamanàkhyaü hi dar÷anàdar÷anaü raveþ ..
     yairyatra dç÷yate bhàsvàn sa teùàmudayaþ smçtaþ ..>% iti viùõupuràõàt såryadar÷anayogyakàlàdeva vàraghañakakarmasu sa eva kàlaþ . iti jyotistattvam .. * .. atha ÷obhanavàràþ .
     %<raviþ somo maïgala÷ca budho jãvaþ sitaþ ÷aniþ .
     eteùàü nàmato vàrà vikhyàtàþ sarvakarmasu ..
     sitendubudhajãvànàü vàràþ sarvatra ÷obhanàþ .
     bhànubhåsutamandànàü ÷ubhakarmasu keùvapi ..>% iti jyotiþsàgaraþ .. atha vàravelà .
     %<kçtamuniyama÷aramaïgalaràmartuùu bhàskaràdiyàmàrdhe .
     prabhavati hi vàravelà na ÷ubhà÷ubhakàryakaraõàya ..>% atha kàlavelà .
     %<kàlasya velà ravitaþ ÷aràkùikàlànalàgàmbudhayo gajendå .
     dine ni÷àyàmçtuvedanetranageùu ràmà vidhudantinau ca ..>% iti jyotistattvam .. * .. tayorvarjyatvaü yathà --
     %<ravau varjyaü catuþpa¤ca some saptadvayaü tathà .
     kuje ùaùñhadvaya¤caiva budhe bàõatçtãyakam ..
     gurau saptàùñakaü caiva tricatvàri ca bhàrgave .
     ÷anàvàdya¤ca ùaùñha¤ca ÷eùa¤ca parivarjayet .. * ..
     ravau ùaùñhaü vidhau vedaü kujavàre dvitãyakam .
     budhe sapta gurau pa¤ca bhçguvàre tçtãyakam .
     ÷anàvàdyaü tathà càntyaü ràtrau kàlaü vivarjayet ..>% iti sàrasaügrahaþ .. * .. atha strãõàü prathamarajasvalàyàü vàraphalam .
     %<àditye vidhavà nàrã some caiva pativratà .
     ve÷yà maïgalavàre ca budhe saubhàgyameva ca ..
     bçhaspatau patiþ ÷rãmàn ÷ukre puttravatã bhavet .
     ÷anau bandhyà tu vij¤eyà prathamastrã rajasvalà ..>% iti mathure÷akçtasàrasaügrahaþ .. (bàlaþ . yathà, çgvede . 2 . 4 . 4 .
     %<viyobharibhradoùadhãùu jihvà matyo na rathyo dodhavãti vàràn ..>%
     %<rathyo rathàrho'tyona vàjã yathà vàràn daü÷avàraõasàdhanàn bàlàn dodhavãti kampayati .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. varaõãye, tri, . yathà, çgvede . 1 . 128 . 6 .
     %<vi÷vasmà itsukçte vàramçõvatyagnirdbàràn vçõvati ..>% %<vàraü sarvairvaraõãyam ..>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<vàrakaü>#, klã, (vàrayatãti . vç + õic + õvul .) kaùñasthànam . iti hàràvalã . 128 .. hrãveram . iti hemacandraþ . 4 . 224 ..

#<vàrakaþ>#, puü, (vç + õic + õvul .) a÷vavi÷eùaþ . iti vi÷vaþ .. a÷vagatiþ . niùedhake, tri . iti medinã . ke, 131 .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 321 . 36 .
     %<purà samålabàndhavaü prabhurharatyaduþkhavit .
     taveha jãvitaü yamo na càsti tasya vàrakaþ ..>%)

#<vàrakã>#, [n] puü, (vàrako'styasyeti . iniþ .) citrà÷vaþ . ÷atruþ . parõàjãvã . payodhiþ . iti medinã . ne, 195 ..

#<vàrakãraþ>#, puü, (vàro varaõãyaþ kãraþ pakùãva . yadvà, vàre avasare kirati kautukavàkyamiti . ké + kaþ . niruktalakùaõo dãrghaþ . yadbà, vàre avasare kãlati badhnàti kautukàrthaürajjvà premõà và . kãla + kaþ . lasya ratvam .) ÷yàlakaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. vàragràhã . vràóavaþ . yåkà . veõivedhinã . nãràjitahayaþ . iti medinã . re, 288 ..

@<[Page 4,345c]>@
#<vàraïkaþ>#, puü, pakùã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vàraïgaþ>#, puü, (vàrayatãti vriyate iti và . vç + %<sçvç¤orvçddhi÷ca .>% uõàø 1 . 121 . iti aïgac . dhàtorvçddhi÷ca .) khaógàdimuùñiþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. muñ iti vàüña iti ca bhàùà .. (yathà, su÷rute . 1 . 7 .
     %<tatra svastikayantràõi **** måle'ïku÷avadàvçttavàraïgàõi asthivinaùña÷alyoddharaõàrthamupadi÷yante ..>%)

#<vàrañaü>#, klã, (vàr jalamañati pràpnotãti . añ + ac .) kùetram . iti trikàõóa÷eùaþ . kùetrasamåhaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vàrañà>#, strã, (vàri jale añatãti . añ + ac + ñàp .) haüsã . iti hemacandraþ . 4 . 393 ..

#<vàraõaü>#, klã, (vç + õic + lyuñ .) pratiùedhaþ . iti medinã . õe, 66 .. (yathà, harivaü÷e . 180 . 45 ..
     %<astràõàü vàraõàrthàya vàsudevo'pyamu¤cata ..>%) hastavàraõam . iti jañàdharaþ .. * .. dànakàle vàraõaniùedho yathà --
     %<na devaguruvipràõàü dãyamànantu vàrayet .
     na càtmànaü pra÷aüsedvà paranindà¤ca varjayet ..>% iti kaurme upavibhàge 16 adhyàyaþ ..

#<vàraõaþ>#, puü, (vàrayati parabalamiti . vç + lyuþ .) hastã . ityamaraþ . 2 . 8 . 34 .. (yathà, kumàre . 5 . 70 .
     %<iya¤ca te'nyà purato ùióambanà yadåóhayà vàraõaràjahàryayà .
     vilokya vçddhokùamadhiùñhitaü tvayà mahàjanaþ smeramukho bhaviùyati ..>%) bàõavàraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 4 . 40 . 2 .
     %<vàraõà yasya sauvarõàþ pçùñhe bhàsanti daü÷itàþ ..
     supàr÷vaü sugraha¤caiva kasyaitaddhanuruttamam ..>% vàri jale raõati caratãti . vàr + raõ + ac . jalajàte, tri . yathà, harivaü÷e . 31 . 48 .
     %<tato vaibhàõóakistasya vàraõaü ÷akravàraõam .
     avatàrayàmàsa mahãü mantrairvàhanamuttamam ..>% %<vàri jale raõati caratãti vàraõaþ samudrodbhava ityarthaþ .>% iti taññãkàyàü nãlakaõñhaþ ..)

#<vàraõabuùà>#, strã, (buùyate iti . buùa utsarge + kaþ . vàraõànàü buùà . yadvà, vàraõàn puùõàtãti . puùa + kaþ . pçùodaràditvàt pasya baþ .) kadalã . ityamaraþ . 2 . 4 . 113 ..

#<vàraõavallabhà>#, strã, (vàraõànàü vallabhà priyà .) kadalãvçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vàraõasã>#, strã, (varaõà ca asã ca nadãdvayaü tasya adåre bhavà . %<adårabhava÷ca .>% 4 . 2 . 70 . ityaõ . ïãp . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) vàràõasã . kà÷ã . iti hemacandraþ ..

#<vàraõãyaü>#, tri, (vç + õic + anãyar .) vàraõayogyam . vç¤adhàtoþ ¤yantàdanãyapratyayena niùpannam .. (yathà, kathàsaritsàgare . 57 . 1 .
     %<avàraõãyaü ripubhirvàraõãyaü karaü numaþ .
     herambasya sasindåramasiü dåramaghacchidam ..>%)

#<vàratraü>#, klã, carmabandhanã . iti kecit ..

#<vàrabadhåþ>#, strã, (vàràõàü janasamåhànàü badhåþ .) vàramukhyà . iti hemacandraþ . 3 . 197 .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 328 ..
     %<nijagàtranirvi÷eùasthàpitamapi sàramakhilamàdàya .
     nirmoka¤ca bhujaïgã mu¤cati puruùa¤ca vàrabadhåþ ..>%)

#<vàravàõaþ>#, puü, klã, (vàraü vàraõãyaü bàõaü yasmàt .) ka¤cukaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 63 .. (yathà, màghe . 15 . 84 .
     %<pãnakucatañanipãóadaladvaravàrabàõamurasà liliïgire ..>%)

#<vàrabuùà>#, strã, (vàràn bàlakàn puùõàtãti . puù + kaþ . pçùodaràditvàt pasya baþ .) kadalã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vàramukhyà>#, strã, (vàreùu ve÷yàsamåheùu mukhyà ÷reùñhà .) janaiþ satkçtà ve÷yà . ityamaraþ . 2 . 6 . 19 .. (yathà, bhàgavate . 1 . 11 . 20 .
     %<vàramukhyà÷ca ÷ata÷o yànaistaddar÷anotsukàþ ..>%)

#<vàrayità>#, puü, (vàrayati durnãteriti . vç + õic + tçc .) patiþ . iti halàyudhaþ ..

#<vàralà>#, strã, (vàraü làtãti . là + kaþ .) varañà . haüsã . iti hemacandraþ . 4 . 393 ..

#<vàralãkaþ>#, puü, valvajà . iti ÷abdaratnàvalã .. vàyui iti khyàtaþ ..

#<vàravàõiþ>#, puü, (vàraü ÷abdasamåhaü vaõate iti . vaõa + iõ .) vaü÷ãvàdakaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. uttamagàyakaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. dharmàdhyakùaþ . saüvatsaraþ . ityajayapàlaþ .. etanmate pavargãyàdiþ ..

#<vàravàõiþ>#, strã, (vàre arthadànàvasare vàõiþ priyàlàpo yasyàþ .) ve÷yà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vàravàõã>#, strã, (vàravàõi + pakùe ïãù .) vàramukhyà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vàravilàsinã>#, strã, (vàràõàü janasamåhànàü vilàsinã strã . yadvà, vàràn vilàsayatãti . vi + lasa + õic + õiniþ . ïãp .) ve÷yà . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, kathàsaritsàgare . 12 . 78 .
     %<astãha mathurà nàma purãkaü÷àrijanmabhåþ .
     tasyàü råpaniketyàsãt khyàtà vàravilàsinã ..>%)

#<vàravçùà>#, strã, (vàràn hastisamåhàn varùatãti . vçùa + kaþ . ñàp . hastibhakùyatvenàsyàstathàtvam .) kadalã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vàrasundarã>#, strã, (vàràõàü narasamåhànàü sundarã .) ve÷yà . iti hàràvalã . 144 ..

#<vàrasevà>#, strã, (vàre avasare sevà .) ve÷yànàü kramaþ . tàsàü gaõaþ . iti jañàdharaþ ..

@<[Page 4,346b]>@
#<vàrastrã>#, strã, (vàràõàü janasamåhànàü strã .) ve÷yà . ityamaraþ . 2 . 6 . 19 ..

#<vàràünidhiþ>#, puü, (vàràü jalànàü nidhiþ . aluk samàsaþ .) samudraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vàràõasã>#, strã, (varaõà ca asã ca . tayornadyoradåre bhavà . %<adårabhava÷ca .>% 4 . 2 . 70 . ityaõ . ïãp . pçùodaràditvàt sàdhuþ . asyà niruktiryathà --
     %<varaõàsã ca nadyau dve puõye pàpahare ubhe .
     tayorantargatà yà tu saiùà vàràõasã smçtà ..>%) mokùadapurãvi÷eùaþ . vanàras iti hindã bhàùà . tatparyàyaþ . vàraõasã 2 kà÷ã 3 ÷ivapurã 4 . iti hemacandraþ .. jitvarã 5 tapaþsthalã 6 varaõasã 7 tãrtharàjã 8 kà÷ikà 9 . iti ÷abdaratnàvalã .. tasyà màhàtmyaü yathà -- ã÷vara uvàca .
     %<paraü guhyatamaü kùetraü mama vàràõasã purã .
     sarveùàmeva bhåtànàü saüsàràrõavatàriõã ..
     tatra bhaktà mahàdevi ! madãyaü vratamà÷ritàþ .
     nivasanti mahàtmànaþ paraü niyamamàsthitàþ ..
     uttamaü sarvatãrthànàü sthànànàmuttama¤ca yat .
     j¤ànànàmuttamaü j¤ànaü avimuktapuraü mama ..
     sthànàntaraü pavitràõi tãrthànyàyatanàni ca .
     ÷ma÷ànasaü sthitànyeva divyabhåmigatàni ca ..
     bhårloke naiva saülagnamantarãkùe mamàlayam .
     amuktàstanna pa÷yanti muktàþ pa÷yanti cetasà ..
     ÷ma÷ànametadvikhyàtamavimuktamiti ÷rutam .
     kàlo bhåtvà jagadidaü saüharàmyatra sundari ! ..
     devãdaü sarvaguhyànàü sthànaü priyataraü mama .
     yadbhaktàstatra gacchanti màmeva pravi÷anti te ..
     dattaü japtaü hutaü ceùñaü tapastaptaü kçta¤ca yat .
     dhyànamadhyayanaü j¤ànaü sarvaü tatràkùayaü bhavet ..
     janmàntarasahasreùu yat pàpaü pårbasa¤citam .
     avimuktaü praviùñasya tatsarvaü vrajati kùayam ..
     bràhmaõàþ kùattriyà vai÷yà ÷ådrà ye varõasaïkaràþ .
     striyo mlecchà÷ca ye cànye saükãrõàþ pàpayonayaþ ..
     kãñàþ pipãlikà÷caiva ye cànye mçgapakùiõaþ .
     kàlena nidhanaü pràptàþ svavimukte varànane ! ..
     candràrdhamaulayastryakùà mahàvçùabhavàhanàþ .
     ÷ive mama pure devi ! jàyante tatra mànavàþ ..
     nàvimukte mçtaþ ka÷cinnarakaü yàti kilviùã .
     ã÷varànugçhãtà hi sarve yànti paràü gatim ..
     mokùaü sudurlabhaü matvà saüsàra¤càtibhãùaõam .
     a÷manà caraõau hatvà vàràõasyàü vasennaraþ ..
     durlabhà tapasà càpi påtasya parame÷vari ! .
     yatra tatra vipannasya gatiþ saüsàramokùaõã ..
     prasàdàjjàyate hyetanmama ÷ailendranandini ! .
     aprabuddhà na pa÷yanti mama màyàvimohitàþ ..
     avimuktaü na pa÷yanti måóhà ye tamasàvçtàþ .
     viõmåtraretasàü madhye teùàü vàsaþ punaþ punaþ ..
     hanyamàno'pi yo vidvàn vasedbighna÷atairapi .
     sa yàti paramaü sthànaü yatra gatvà na ÷ocati ..
     janmamçñatyujaràyuktaü paraü yànti ÷ivàlayam .
     apunarmaraõànàü hi sà gatirmokùakàïkùiõàm ..
     yàü pràpya kçtakçtyaþ syàditi manyanti paõóitàþ .
     na dànairna tapobhi÷ca na yaj¤airnàpi vidyayà ..
     pràpyate matirutkçùñà yà vimukte tu labhyate .
     nànàvarõà vivarõà÷ca càõóàlàdyà jugupsitàþ ..
     kilviùaiþ pårõadehà ye vi÷iùñaiþ pàtakaistathà .
     bheùajaü paramaü teùàmavimuktaü vidurbudhàþ ..
     avimuktaü paraü j¤ànamavimuktaü paraü padam .
     avimuktaü paraü tattvamavimuktaü paraü ÷ivam ..
     kçtvà vai naiùñhikãü dãkùàmavimukte vasanti ye .
     teùàü tat paramaü j¤ànaü dadàmyante paraü padam ..
     prayàgaü naimiùaü puõyaü ÷rã÷ailo'tha himàlayaþ .
     kedàraü bhadrakarõa¤ca gayà puùkarameva ca ..
     kurukùetraü rudrakoñirnarmadà snàtake÷varam .
     ÷àlagràma¤ca kubjàmraü kokàmukhamanuttamam ..
     prabhàsaü viùaye÷ànaü gokarõaü bhadrakarõakam .
     etàni puõyasthànàni trailokye vi÷rutàni tu ..
     na yàsyanti paraü mokùaü vàràõasyàü tathà mçtàþ .
     vàràõasyàü vi÷eùeõa gaïgà tripathagàminã ..
     praviùñà nà÷ayet pàpaü janmàntara÷ataiþ kçtam .
     anyatra ÷ubhagà gaïgà ÷ràddhaü dànaü tapo japaþ ..
     vratàni sarvamevaitat vàràõasyàü sudurlabham .
     yajeta juhuyànnityaü dadàtyarcayate'maràn ..
     vàyubhakùya÷ca satataü vàràõasyàü sthito naraþ .
     yadi pàpo yadi ÷añho yadi và dhàrmiko naraþ .
     vàràõasãü samàsàdya punàti sakalaü naraþ ..
     vàràõasyàü mahàdevaü ye'rcayanti stuvanti vai .
     sarvapàpavinirmuktàste vij¤eyà gaõe÷varàþ ..
     anyatra yogaj¤ànàbhyàü sannyàsàdatha nànyataþ .
     pràpyate tat paraü sthànaü sahasreõaiva janmanaþ ..
     ye bhaktyà devadeve÷aü vàràõasyàü vasanti vai .
     te vindanti paraü mokùamekenaiva tu janmanà ..
     yatra yogastathà j¤ànaü muktirekena janmanà .
     avimuktaü tadàsàdya nànyadga cchettapovanam ..
     j¤ànàj¤ànàbhiniùñhànàü paramànandamicchatàm .
     yà gatirvihità subhru sàvimukte mçtasya tu ..
     yàni caivàvimuktasya dehe bhuktàni kçtsna÷aþ .
     purã vàràõasã tebhyaþ sthànebhyo hyadhikà ÷ubhà ..
     yatra sàkùànmahàdevo dehànte svayamã÷varaþ .
     vyàcaùñe tàrakaü brahma tatraiva hyavimuktake ..
     tattat parataraü tattvamavimuktamiti ÷rutam .
     ekena janmanà devi vàràõasyàü tadàpnuyàt ..
     bhråmadhye nàbhimadhye ca hçdaye caiva mårdhani .
     yathàvimuktamàditye vàràõasyàü vyavasthitam .
     vàraõàyàstathà càsyà madhyaü vàràõasã purã ..
     tatraiva saüsthitaü bhadraü nityamevàvimuktakam .
     vàràõasyàþ paraü sthànaü na bhåtaü na bhaviùyati ..
     yatra nàràyaõo devo mahàdevàdhirã÷varaþ .
     tatra devàþ sagandharvàþ sayakùoragaràkùasàþ .
     upàsate màü satataü devadevaþ pitàmahaþ ..
     mahàpàtakino ye ca ye ca vai pàpakçttamàþ .
     vàràõasãü samàsàdya te yànti paramàü gatim .
     tasmànmumukùurviva÷o vasedvai maraõàntikam ..
     vàràõasyàü mahàdevàjj¤ànaü labdhvà vimucyate .
     kintu vighnà bhaviùyanti pàpaughahatacetasaþ ..
     yathà nàràyaõaþ ÷reùñho devànàü puruùottamaþ .
     yathe÷varàõàü giri÷aþ sthànànàü vai taduttamam ..
     yaiþ samàràdhito rudraþ pårbasminneva janmani .
     te vindanti paraü kùetramavimuktaü ÷ivàlayam ..
     ye smaranti sadà kàlaü vadanti ca purãmimàm .
     teùàü vina÷yati kùipramihàmutra ca pàtakam ..
     àcakùadhvamidaü sthànaü sevitaü mokùakàïkùiõàm .
     mçtànà¤ca punarjanma na bhåyo bhavasàgare ..
     tasmàt sarvaprayatnena vàràõasyàü vasennaraþ .
     yogã vàpyathavàyogã pàpã và puõyakçttamaþ ..>% iti kaurme 28 adhyàyaþ .. * .. anyacca .
     %<vàràõasã nàma purã gaïgàtãre manohare .
     varaõàyàstathà vàsermadhye càpàkçtiþ sadà ..
     svayaü vçùadhvajastatra nityaü vasati yoginàm .
     sadà prãtikaro yogã svayaü càpyàtmacintakaþ ..
     viyatsthà sà purã nityaü bhargayogabalàdbhçtà .
     divyaü j¤ànaü dadàtyeùa tatra yo mriyate janaþ ..
     tasmai svayaü mahàdevaþ saüsàragranthimuktaye .
     sa bhåtvà paramo yogã mçtastatra bhavàntare ..
     sulabhenaiva nirvàõamàpnoti smarahàsamaþ .
     yogayukto mahàdevaþ pàrvatyà sahitaþ sadà ..
     devagandharvayakùàõàü mànuùàõà¤ca nitya÷aþ .
     j¤eyo haraþ prakà÷a÷ca kùetraü tacca prakà÷itam ..
     na tatra kàmado devo na ciràcca prasãdati .
     àràdhita÷ciraü bhaktyà nirvàõàya prasãdati ..
     gauryàdivarjità sà tu purã tatra na gacchati .
     yogasthànaü mahàkùetraü kadàcidapi ÷àïkarã ..
     àsannaü yuvayoþ kùetramidaü vàràõasã tu yat .
     kathitaü nàtidåre ca vartate'marasattamau ..>% iti kàlikàpuràõe 50 adhyàyaþ .. * .. atha kà÷ãyàtràvidhiþ . såta uvàca .
     %<yàtràparikramaü bråhi janànàü hitakàmyayà .
     yathàvat siddhikàmànàü satyavatyàþ suto mama ..
     vyàsa uvàca .
     ni÷àmaya mahàpràj¤a lomaharùaõa vacmi te .
     yathà prathamato yàtrà kartavyà yàtrikairmuda ..
     sacelamàdau saüsnàya cakrapuùkariõãjale .
     santarpya devàn sapitén bràhmaõàü÷ca tapasvinaþ ..
     àdityaü draupadãü viùõuü daõóapàõiü mahe÷varam .
     namaskçtya tato gacchet draùñuü óhuõóhivinàyakam ..
     j¤ànavàpãmupaspç÷ya nandike÷aü tato'rcayet .
     tàrake÷aü samabhyarcya mahàkàle÷varaü tataþ ..
     tataþ punardaõóapàõimityeùà pa¤catãrthikà .
     dainandinã vidhàtavyà mahàphalamabhãpsubhiþ .. * ..
     tato vai÷ve÷varã yàtrà kàryà sarvàrthasiddhaye .
     dvisaptàyatanànà¤ca kàryà yàtrà prayatnataþ ..
     kçùõàü pratipadaü pràpya bhåtàvadhi yathàvidhi .
     athavà pratibhåta¤ca kùetrasiddhimabhãpsubhiþ ..
     tattatãrthakçtasnànastattalliïgakçtàrcanaþ .
     maunena yàtràü kurvàõaþ phalaü pràpnoti yàtrikaþ ..
     oükàraü prathamaü pa÷yet matsyodaryàü kçtodakaþ .
     tripiùñapamahàdevaü tato vai kçttivàsasam ..
     ratne÷a¤càtha candre÷aü kedàra¤ca tato vrajet .
     dharme÷vara¤ca vãre÷aü gacchet kàme÷varaü tataþ ..
     vi÷vakarme÷vara¤càtha maõikarõã÷varaü tataþ .
     avimukte÷varaü dçùñvà tato vi÷ve÷amarcayet .
     eùà yàtrà prayatnena kartavyà kùetravàsibhiþ ..
     yastu kùetramuùitvàpi naitàü yàtràü samàcaret .
     vighnàstasyopajàyante kùetroccàñanasåcakàþ .. * ..
     aùñàyatanayàtrànyà kartavyà vighna÷àntaye ..
     dakùe÷aþ pàrvatã÷a÷ca tathà pa÷upatã÷varaþ .
     gaïge÷o narmade÷a÷ca gabhastã÷aþ satã÷varaþ ..
     aùñamastàrake÷a÷ca pratyaùñami vi÷eùataþ .
     dç÷yànyetàni liïgàni mahàpàpàpa÷àntaye .. * ..
     aparàpi ÷ubhà yàtrà yogakùemakarã sadà .
     sarvavighnopahantrã ca kartavyà kùetravàsibhiþ ..
     ÷aile÷aü prathamaü vãkùya varaõàsnànapårbakam .
     snànantu saïgame kçtvà draùñavyaþ saïgame÷varaþ ..
     svarnãlatãrthe susnàtaþ pa÷yet svarnãlamã÷varam .
     snàtvà mandàkinãtãrthe draùñavyo madhyame÷varaþ ..
     pa÷yeddhiraõyagarbhàkhyaü tatra tãrthaü kçtodakaþ .
     pa¤cacåóahrade snàtvà jyeùñhasthànaü tato'rcayet ..
     catuþsamudrakåpe tu snàtvà devaü tato'rcayet .
     devasyàgre tu yà vàpã tatropaspar÷ane kçte .
     ÷ukre÷varaü tataþ pa÷yettatkåpavihitodakaþ .
     daõóakhàte naraþ snàtvà vyàghre÷aü påjayettataþ ..
     ÷aunake÷varakuõóe tu snànaü kçtvà tato'rcayet .
     jambuke÷aü mahàliïgaü kçtvà yàtràmimàü naraþ ..
     kvacinna jàyate bhåyaþ saüsàre duþkhasàgare .
     samàrabhya pratipadaü yàvat kçùõàü caturda÷ãm ..
     etatkrameõa kartavyànyetadàyatanàni vai .
     imàü yàtràü naraþ kçtvà na bhåyo'pyabhijàyate ..
     anyà yàtrà prakartavyaikàda÷àyatanodbhavà .
     agnãdhrakuõóasusnàtaþ pa÷yedagnãdhramã÷varam ..
     urva÷ã÷aü tato gacchettatastu nakulã÷varam .
     àùàóhã÷aü tato dçùñvà bhàvabhåte÷varaü tataþ ..
     làïgalã÷amathàlokya tatastu tripuràntakam .
     tato manaþprakàme÷aü prãtike÷amatho vrajet ..
     madàlase÷varaü tasmàt tilaparõe÷varaü tataþ .
     yàtraikàda÷aliïgànàmeùà kàryà prayatnataþ ..
     imàü yàtràü prakurvàõo rudratvaü pràpnuyànnaraþ . * .
     ataþ paraü pravakùyàmi gaurãyàtràmanuttamàm ..
     ÷uklapakùatçtãyàyàü yà yàtrà vi÷vavçddhikà .
     goprekùyatãrthe susnàya sukhanirmàlikàü vrajet ..
     jyeùñhavàpyàü naraþ snàtvà jyeùñhàü gauriü samarcayet .
     saubhàgyagaurã saüpåjyà j¤ànavàpyàü kçtodakaiþ ..
     tataþ ÷çïgàragaurã¤ca tatraiva ca kçtodakaþ .
     snàtvà vi÷àlagaïgàyàü vi÷àlàkùãü tato vrajet ..
     susnàto lalitàtãrthe lalitàmarcayettataþ .
     snàtvà bhavànãtãrthe tu bhavànãü paripåjayet ..
     maïgalà ca tato'bhyarcyà bindutãrthakçtodakaiþ .
     tato gacchenmahàlakùmãü sthiralakùmãsamçddhaye ..
     imàü yàtràü naraþ kçtvà kùetre'sminmuktijanmani .
     na duþkhairabhibhåyeta ihàmutràpi kutracit .. * ..
     kuryàt praticaturthãha påjàü vighne÷ituþ sadà .
     bràhmaõebhyastadudde÷àddeyà vai modakà mude ..
     bhaume bhairavayàtrà ca kàryà pàtakahàriõã .
     ravivàre raveryàtràü ùaùñhyàü và ravisaüyuji ..
     tathaiva ravisaptamyàü sarvavighnopa÷àntaye .
     navamyàmathavà ùaùñhyàü caõóãyàtrà ÷ubhàvahà .. * ..
     antargçhasya yàtrà vai kartavyà prativatsaram .
     pràtaþ snànaü vidhàyàdau natvà pa¤ca vinàyakàn .
     namaskçtvà ca vi÷ve÷aü sthitvà nirvàõamaõóape .
     antargçhasya yàtràü hi kariùye'ghaugha÷àntaye ..
     gçhãtvà niyama¤ceti gatvàtha maõikarõikàm .
     snàtvà maunena càgatya maõikarõã÷amarcayet ..
     kambalà÷vatarau nàgau vàsukã÷aü praõamya ca .
     parvate÷aü tato dçùñvà gaïgàke÷avamapyatha ..
     tatastu lalitàü dçùñvà jaràsandhe÷varaü tataþ .
     tato vai somanàtha¤ca varàha¤ca tato vrajet ..
     brahme÷varaü tato natvà natvàgastã÷varaü tataþ .
     ka÷yape÷aü namaskçtya harike÷avanantvatha ..
     vaidyanàthaü tato gatvà dhruve÷amatha vãkùya ca .
     gokarõe÷aü tato'bhyarcya hàñake÷amatho vrajet ..
     asthikùepataóàge'tha dçùñvà vai kãka÷e÷varam .
     bhàvabhåtaü tato natvà citragupte÷varaü tataþ ..
     citraghaõñàü praõamyàtha tataþ pa÷upatã÷varam .
     pitàmahe÷varaü gatvà tatastu kalase÷varam ..
     cande÷antvatha vãre÷o vighne÷o'gnã÷a eva ca ..
     nàge÷varo hari÷vandra÷cintàmaõivinàyakaþ .
     senàvinàyaka÷càtha draùñavyaþ sarvavighnahçt ..
     va÷iùñhavàmadevau ca mårtiråpadharàvubhau .
     draùñavyau yatnataþ kà÷yàü mahàvighnavinà÷anau .
     sãmàvinàyakaü nàthaü karuõe÷aü tato vrajet ..
     trisandhye÷o vi÷àlàkùã dharme÷o vi÷vabàhukà .
     à÷àvinàyaka÷càtha vçddhàdityastataþ punaþ ..
     caturvakre÷varaü liïgaü brahme÷astu tataþ param .
     tato manaþprakà÷e÷a ã÷àne÷astataþ param ..
     caõóãcaõóã÷varau dç÷yau bhavànã÷aïkarau tataþ .
     óhuõóhiü praõamya ca tato ràjaràjaü samarcayet ..
     làïgalã÷astato'bhyarcyastatastu nakulã÷varaþ .
     paràrõe÷amatho natvà paradravye÷varaü tataþ ..
     pratigrahe÷vara¤càpi niùkalaïke÷ameva ca .
     màrkaõóeye÷amabhyarcya tataþ apsarase÷varam ..
     gaïge÷o'rcyastato j¤ànavàpyàü snànaü samàcaret .
     nandike÷aü tàrake÷aü mahàkàle÷varaü tataþ ..
     daõóapàõiü mahe÷a¤ca mokùe÷aü praõamettataþ .
     vãrabhadre÷varaü natvà avimukte÷varaü tataþ ..
     vinàyakàüstataþ pa¤ca vi÷vanàthaü tato vrajet .
     tato maunaü visçjyàtha mantramenamudãrayet ..
     antargçhasya yàtreyaü yathàvadyanmayà kçtà .
     nyçnàtiriktayà ÷ambhuþ prãyatàmanayà vibhuþ ..
     iti mantraü samuccàrya kùaõaü vai muktimaõóape .
     vi÷ràmya yàyàdbhavanaü niùpàpaþ puõyavànnaraþ .. * ..
     saüpràpya vàsaraü viùõorviùõutãrtheùu sarvataþ .
     kàryà yàtrà prayatnena mahàpuõyasamçddhaye ..
     navamyàü pa¤cada÷yà¤ca kulastambhaü samarcayet .
     duþkharudrapi÷àcatve na bhavedasya påjanàt ..
     ÷rutvà pårbamimà yàtràþ kartavyàstãrthavàsibhiþ .
     parvasvapi vi÷eùeõa kàryà yàtrà÷ca sarvataþ ..
     na bandhyaü divasaü kuryàt vinà yàtràü kvacit kçtã .
     yàtràdvayaü prayatnena kartavyaü prativàsaram .
     àdau svargataraïgiõyàstato vi÷ve÷iturbhuvam ..
     yasya bandhyaü dinaü jàtaü kà÷yàü nivasataþ sataþ .
     nirà÷àþ pitarastasya tasminneta dine'bhavan ..
     sa daùñaþ kàlasarpeõa sa daùño mçtyunà sphuñam .
     sa muùñastatra divase vi÷ve÷o yatra nekùitaþ ..
     sarvatãrtheùu sasnau sa sarvayàtràü vyadhàt sa ca .
     maõikarõyàntu yaþ snàto yo vi÷ve÷aü niraikùata ..
     satyaü satyaü punaþ satyaü satyaü satyaü punaþ punaþ .
     dç÷yo vi÷ve÷varo nityaü snàtavyà maõikarõikà ..
     vyàsa uvàca .
     såta skàndamimaü ÷rutvà kà÷ãmàhàtmyamuttamam .
     naro na nirayaü yàti kçtvàpyaghasahasrakam ..>% iti kà÷ãkhaõóe 100 adhyàyaþ ..

#<vàràõaseyaþ>#, tri, (vàràõasã + %<nadyàdibhyo óhak .>% 4 . 2 . 97 . iti óhak .) vàràõasãjàtaþ . vàràõasã ÷abdàt ùõeyapratyayena niùpannaþ ..

#<vàràsanaü>#, klã, (vàràü àsanam .) jalàdhàraþ . tatparyàyaþ . vàþsadanam 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vàràhaþ>#, puü, mahàpiõóãtakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. varàha eva (varàha + svàrthe aõ .) vàràhaþ . (kalpabhedaþ . yathà, bhàgavate . 3 . 11 . 37 .
     %<ayantu kathitaþ kalpo dvitãyasyàpi bhàrata ! .
     vàràha iti vikhyàto yatràsãt ÷åkaro hariþ ..>% varàhasyedamiti . varàha + tasyedamityaõ .) tatsambandhini, tri .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 4 . 2 .
     %<sàjyena pàyasenaiva madhunà mi÷ritena ca .
     bhakùyairmålaiþ phalai÷caiva màüsairvàràhahàriõaiþ ..>% klã, tãrthabhedaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 83 . 18 .
     %<tato gaccheta dharmaj¤a ! vàràhaü tãrthamuttamam .
     viùõurvaràharåpeõa pårbaü yatra sthito'bhavat ..>% puràõavi÷eùaþ . yathà, devãbhàgavate . 1 . 3 . 8 .
     %<caturviü÷atisàhasraü vàràhaü paramàdbhutam ..>%)

#<vàràhakarõã>#, strã, (vàràhakarõa iva patramastyasyàþ . vàràhakarõa + ac . gauràditvàt ïãù .) a÷vagandhà . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 4,348b]>@
#<vàràhapatrã>#, strã, (vàràhastatkarõa iva patramastyasyàþ . ac . gauràditvàt ïãù .) a÷vagandhà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vàràhàïgã>#, strã, (vàràhamivàïgamasyàþ . ïãù .) dantãvçkùaþ . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<vàràhã>#, strã, (vàràha + ïãù .) brahmàõyàdyaùñamàtçkàntargatamàtçkàvi÷eùaþ . yathà --
     %<varàharåpadhàrã ca varàhopama ucyate .
     vàràhajananã càtha vàràhã varavàhanà ..>% iti devãpuràõe devãniruktàdhyàyaþ 45 .. yoginãvi÷eùaþ . yathà --
     %<durgà caõóe÷varã caõóã vàràhã kàrtikã tathà .
     harasiddhà tathà kàlã indràõã vaiùõavã tathà ..
     bhadrakàlã vi÷àlàkùã bhairavã kàmaråpiõã .
     etàþ sarvà÷ca yoginyo bhçïgàraiþ snàpayantu te ..>% tãrthavi÷eùaþ . yathà --
     %<vàràhã yamunà gaïgà karatoyà sarasvatã .
     kàverã candrabhàgà ca sindhubhairavasàgaràþ .
     pa÷usnànavidhànàya sànnidhyamiha kalpaya ..>% iti bçhannandike÷varapuràõoktadurgàpåjàpaddhatiþ .. varàhadevasya ÷aktiþ . yathà --
     %<yaj¤avàràhamatulaü råpaü yà bibhrato hareþ .
     ÷aktiþ sàpyàyayau tatra vàràhãü vibhratã tanum ..>% iti caõóã .. api ca .
     %<vàràharåpiõãü devãü daüùñroddhçtavasundharàm .
     ÷ubhadàü suprabhàü ÷ubhràü vàràhãü tàü namàmyaham ..>% iti bçhannandike÷varapuràõoktadurgàpåjàpaddhatiþ .. varàhakràntà . càmàlu iti khyàtaþ . tatparyàyaþ . viùvaksenapriyà 2 ghçùñiþ 3 vadarà 4 . ityamaraþ .. gçùñiþ 5 . iti bharataþ .. ÷åkarã 6 kroóakanyà 7 viùvaksenakàntà 8 varàhã 9 kaumàrã 10 trinetrà 11 brahmaputtrã 12 kroóã 13 kanyà 14 gçùñikà 15 màdhaveùñà 16 ÷åkarakandaþ 17 kroóaþ 18 vanavàsã 19 kuùñhanà÷anaþ 20 balyaþ 21 amçtaþ 22 mahàvãryaþ 23 mahauùadham 24 ÷ambarakandaþ 25 varàhakandaþ 26 vãraþ 27 bràhmãkandaþ 28 sukakandaþ 29 vçddhidaþ 30 vyàdhihantà 31 . asya guõàþ . tiktatvam . kañutvam . viùapittakaphakuùñhapramehakriminà÷itvam . vçùyatvam . balyatvam . rasàyaõatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. anyacca .
     %<vàràhãkanda evànyai÷carmakàràluko mataþ .
     anåpe sa bhavedde÷e vàràha iva lomavàn ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. ÷yàmàpakùã . iti ràjanirghaõñaþ .. medinãmate pavargãyabakàràdirayaü ÷abdaþ ..

#<vàri>#, klã, (vàrayati tçùàmiti . vç + õic + %<vasivapiyajiràjivrajisadihanivà÷ivàdivàribhya i¤ .>% uõàø 4 . 124 . iti i¤ .) jalam . ityamaraþ . 1 . 10 . 3 .. (yathà, manau . 4 . 63 .
     %<na kurvãta vçthà ceùñàü na vàrya¤jalinà pibet .
     notsaïgebhakùayet bhakùyànna jàtu syàt kutåhalã ..>%) digvi÷eùe tasya niùedhavidhã yathà --
     %<ã÷àne càpi pårbasmin pa÷cime ca tathottare .
     ÷ivirasya jala bhadramanyatrà÷ubhameva ca ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 102 adhyàyaþ .. jalakrãóàyàü varõanãyàni yathà --
     %<jalakelau saraþkùobhacakrahaüsàpasarpaõam .
     padmamlànipayobindudçgràgà bhåùaõacyutiþ ..>% iti kavikalpalatàyàm 1 stavake 3 kusumam .. hrãveram . iti hemacandraþ ..

#<vàriþ>#, strã, (vàrayatãti . vàri + i¤ .) vàk . sarasvatã . gajabandhanã . hastibandhanabhåmiþ . (yathà, raghau . 5 . 45 .
     %<saühàravikùepalaghukriyeõa hastena tãràbhimukhaþ sa÷abdam .
     babhau sa bhindan bçhatastaraïgàn vàryargalàbhaïga iva pravçttaþ ..>%) vandiþ . kaedãti bhàùà . iti medinãkàrahemacandrau .. (varaõãye, tri . yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 21 . 61 .
     %<bahubhya à saïgatebhya eùa me deveùu vasu vàryàyakùyate .>% %<eùo'gnirmemahyaü deveùu vàri varãtuü yogyaü vàri varaõãyaü vasu dhanamàyakùyate .>% iti tadbhàùye mahãdharaþ ..)

#<vàrikaõñakaþ>#, puü, (vàriõaþ kaõñaka iva .) ÷çïgàñakaþ . iti jañàdharaþ trikàõóa÷eùa÷ca ..

#<vàrikarõikà>#, strã, (vàriùu karõà iva patràõyasyàþ . gauràditvàt ïãù . svàrthe kan . ñàp pårbahrasva÷ca .) khamålã . iti ÷abdaratnàvalã .. pànà iti bhàùà ..

#<vàrikarpåraþ>#, puü, (vàriùu karpåra iva .) illi÷amatsyaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vàrikubjaþ>#, puü, (vàriùu kubja iva vakratvàt .) ÷çïgàñakaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vàrikubjakaþ>#, puü, (vàrikubja + svàrthe kan .) ÷çïgàñakaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vàrikrimiþ>#, puü, (vàriõaþ krimiþ .) jalaukàþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vàricatvaraþ>#, puü, (vàriõi catvara iva .) kumbhikà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vàricaraþ>#, puü, (vàriùu caratãti . cara + ñaþ .) matsyaþ . iti dhana¤jayaþ .. (yathà, bhàgavate . 6 . 9 . 23 .
     %<yasyoru÷çïge jagatãü svanàvaü manuryathàvadhya tatàra durgam .
     sa eva nastvàùñrabhayàddurantàt tràtà÷ritàn vàricaro'pi nånam ..>%) jalacarajantumàtre, tri .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 247 . 18 .
     %<yathà vàricaraþ pakùã na lipyati jale caran .
     vimuktàtmà tathà yogã guõadoùairna lipyate ..>%)

#<vàricàmaraü>#, klã, (vàriõa÷càmaramiva tadàkàrapu¤javattvàt .) ÷aivàlaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vàrijaü>#, klã, (vàriõi jàyate iti . jana + óaþ .) droõãlavaõam . gaurasuvarõam . padmam . (yathà, adhyàtmaràmàyaõe . 2 . 9 . 2 .
     %<sa tatra vajràïku÷avàrijànvitadhvajàdicihnàni padàni sarvataþ ..>%) lavaïgam . iti ràjanirghaõñaþ .. (vàrijàtamàtre, tri . yathà, mahàbhàrate . 1 . 81 . 14 .
     %<kenàsyarthena nçpate ! imaü de÷amupàgataþ .
     jighçkùurvàrijaü ki¤cidathavà mçgalisayà ..>% %<vàrijaü mãnaüpadmàdi veti .>% taññãkàyàü nãlakaõñhaþ ..)

#<vàrijaþ>#, puü, (vàràõa jàyate iti . jana + óaþ .) ÷aïkhaþ . iti hemacandraþ .. ÷ambåkaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<vàritaskaraþ>#, puü, (vàriõastaskaraþ . alakùitabhàvena tadapahàrakatvàttathàtvam .) meghaþ . iti ÷abdamàlà .. vàri÷oùaõakartari, tri . yathà,
     %<svaråpadhàriõãü cemàmàninàya nijà÷ramam .
     saüj¤àü bhàryàü prãtimatãü bhàskaro vàritaskaraþ ..>% iti màrkaõóeyapuràõam ..

#<vàritrà>#, strã, (vàriõastràyate iti . trai + óaþ . ñàp .) chatram . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vàridaü>#, klã, vàlà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vàridaþ>#, puü, (vàri dadàtãti . dà + %<àto'nupasarge kaþ .>% 3 . 2 . 3 . iti kaþ .) meghaþ . (yathà, mçcchañikanàñake . 5 aïke .
     %<vidyudbàridagarjitaiþ sacakità taddar÷anàkàïkùiõã .
     pàdau nåpuralagnakardamadharau prakùàlayantã sthità ..>%) mustakaþ . ityamaraþ .. (yathà, su÷rute cikitsitasthàne . 38 adhyàye .
     %<ràsnàragvadhavarùàbhåkañuko÷ãravàridaiþ .
     tràyamàõàmçtàraktàpa¤camålavibhãtakaiþ ..>% vàridàtari, tri . yathà, manau . 4 . 229 .
     %<vàridastçptimàpnoti dãrghamàyurhiraõyadaþ .
     gçhado'gryàõi ve÷màni råpyado råpamuttamam ..>%)

#<vàridhiþ>#, puü, (vàrãõi dhãyante asminniti . dhà + %<karmaõyadhikaraõe ca .>% 3 . 3 . 93 . iti kiþ .) samudraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, kathàsaritsàgare . 18 . 301 .
     %<tadbaddho'vatatàraiva vàridhau sa vidåùakaþ .
     na jàtvavasare pràpte sattvavànavasãdati ..>%)

@<[Page 4,349b]>@
#<vàrinàthaþ>#, puü, (vàrãõàü nàthaþ .) varuõaþ . samudraþ . meghaþ . iti kecit ..

#<vàrinidhiþ>#, puü, (vàrãõi nidhãyante atreti . ni + dhà + kiþ .) samudraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 3 . 78 .
     %<pàràdvàranidheþ pràptàþ kà÷mãreùvadhunàpi ye .
     ràj¤à yàtràsu niryànti khyàtà vàridhvajàþ puraþ ..>%)

#<vàripathikaþ>#, tri, (vàripathena gacchatãti . vàripatha + %<uttarapathenàhåta¤ca .>% 5 . 1 . 77 . ityatra %<àhåtaprakaraõe vàrijaïgalakàntàrapårbàdupasaükhyànam .>% iti vàrtikasåtràt ñhak .) jalapathagàmã . vàripathaü gacchatãtyarthe ùõikapratyayena niùpannaþ .. (vàripathena àhåtam . iti kà÷ikà ..)

#<vàriparõã>#, strã, (vàriõi parõàõyasyà iti .. vàriparõa + %<pàkakarõaparõapuùpeti .>% 4 . 1 . 64 . iti ïãù .) kumbhikà . ityamaraþ . 1 . 10 . 38 .. asyà guõàþ .
     %<vàriparõã himà tiktà mçdvã svàdbã sarà pañuþ .
     doùatrayakarã råkùà ÷oõitajvara÷oùakçt ..>% iti ràjavallabhaþ ..

#<vàripàlikà>#, strã, (vàrãõi pàlayati såryara÷myàdibhyo rakùatãti . pàli + õvul . ñàp . ata itvam .) khamålikà . iti ÷abdamàlà ..

#<vàripravàhaþ>#, puü, (vàriõaþ pravàhaþ .) nirjharaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<vàripra÷nã>#, strã, (vàrijàtà pra÷nã .) vàriparõã . iti ÷abdamàlà ..

#<vàribadarà>#, strã, (vàriparipårõà badareva .) pràcãnàmalakam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vàribàlakaü>#, klã, (vàriõo bàlakam .) hnãveram . iti hàràvalã . 178 ..

#<vàribhavaü>#, klã, (vàriõe netrajalàya bhavati prabhavatãti . bhå + ac .) ÷roto'¤janam . iti ràjanirghaõñaþ .. (jalabhavamàtre, tri ..)

#<vàrimasiþ>#, puü, (vàri masiriva ÷yàmatàjanakaü yasya . sajalameghasyaiva kçùõavarõatvàt tathàtvam .) meghaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vàrimuk>#, [c] puü, (vàri mu¤catãti . muc + kvip .) meghaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, raghau . 4 . 86 .
     %<sa vi÷vajitamàjahre yaj¤aü sarvasvadakùiõam .
     àdànaü hi visargàya satàü vàrimucàmiva ..>%)

#<vàrimålã>#, strã, (vàriõi målaü yasyàþ . %<pàkavarõaparõeti .>% 4 . 1 . 64 . iti ïãù .) vàriparõã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vàrirathaþ>#, puü, (vàriùu ratha iva gamanasàdhanatvàt .) bhelakaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vàrirà÷iþ>#, puü, (vàrãõàü rà÷ayo yatra .) samudraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 63 . 98 .
     %<tasya bhakùayato hastàccyutamekamudumbaram .
     jaghàsa ÷i÷umàro'tra vàrirà÷ijalà÷rayaþ ..>% vàrãõàü rà÷iþ . jalasamåha÷ca . yathà, raghau . 4 . 46 .
     %<÷ailopamaþ ÷aibalama¤jarãõàü jàlàni karùannurasà sa pa÷càt .
     pårvaü tadutpãóitavàrirà÷iþ saritpravàhastañamutsasarpa ..>%)

#<vàriruhaü>#, klã, (vàriõi rohati jàyate iti . ruha + %<igupadhaj¤àprãkiraþ kaþ .>% 3 . 1 . 135 . iti kaþ .) kamalam . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, kiràtàrjunãye . 5 . 13 .
     %<vikacavàriruhandadhataü saraþ sakalahaüsagaõaü ÷ucimànasam .
     ÷ivamagàtmajayà ca kçterùyayà sakalahaüsagaõaü ÷ucimànasam ..>%) jalajàte, tri ..

#<vàrilomà>#, [n] puü, (vàriõi lomàni yasya . yadvà, vàri lomni yasya .) varuõaþ . iti jañàdharaþ ..

#<vàrivadanaü>#, klã, (vàriyuktaü vadanaü yasmàt . tatsevanena mukhe jalanisràvàttathàttam .) pràcãnàmalakam . iti bhåriprayogaþ ..

#<vàrivaraü>#, klã, karamardakam . iti jañàdharaþ ..

#<vàrivallabhà>#, strã, (vàri vallabhamasyàþ . svajanakatvàt .) vidàrã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vàrivàsaþ>#, puü, (vàrisamãpe vàso'sya . yadvà, vàri paryuùitànnàdijalaü vàsayati sugandhãkarotãti . vàsa + aõ .) ÷auõóikaþ . iti hemacandraþ . 3 . 565 ..

#<vàrivàhaþ>#, puü, (vàri vahatãti . vaha + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . iti aõ .) meghaþ . mustà . ityamaraþ ..

#<vàrivàhanaþ>#, puü, (vàhayatãti . vàhi + lyuþ . vàrãõàü vàhanaþ .) meghaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vàri÷aþ>#, puü, (vàriõi sàgarajale ÷ete iti . ÷ã + óaþ .) viùõuþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vàrisambhavaü>#, klã, (vàripradhànade÷eùu sambhava utpattiryasya .) lavaïgam . sauvãrà¤janam . u÷ãram . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vàrisambhavaþ>#, puü, (vàripradhànasthàneùu sambhava utpattiryasya .) yàvanàla÷araþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (vàriùu sambhavo'sya . vàrijàtamàtre, tri . yathà, ràmàyaõe . 5 . 66 . 9 .
     %<itastu kiü duþkhataraü yamimaü vàrisambhavam .
     maõiü pa÷yàmi saumitre ! vaidehãmàgataü vinà ..>%)

#<vàrã>#, strã, (vàryate'nayeti . vç + õic + %<vasivapiyajiràjivrajisadihanirà÷ivàdivàribhya i¤ .>% uõàø 4 . 124 . iti i¤ . và ïãù .) gajabandhinã . (yathà, raghuvaü÷e . 5 . 45 .
     %<babhau sa bhindan bçhatastaraïgàn vàryargalàbhaïga iva pravçttaþ ..>%) kalasã . iti dharaõiþ ..

#<vàrãñaþ>#, puü, (vàryàü gajabandhanabhåmyàmeñatãti . iñ + kaþ .) hastã . iti ÷abdamàlà ..

#<vàrã÷aþ>#, puü, (vàrãõàmã÷aþ .) samudraþ . iti hemacandraþ 4 . 139 ..

#<vàruþ>#, puü, (vàrayati ripåniti . vç + õic + bàhulakàt uõ .) vijayaku¤jaraþ . iti hàràvalã . 160 ..

#<vàruñhaþ>#, puü, khaññiþ . anta÷ayyà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vàruõaü>#, klã, (varuõo devatàsyeti . varuõa + aõ .) jalam . iti ràjanirghaõñaþ .. (÷atabhiùànakùatram . yathà, tithitattve .
     %<vàruõena samàyuktà madhau kçùõà trayoda÷ã .
     gaïgàyàü yadi labhyeta såryagraha÷ataiþ samà ..>% upapuràõavi÷eùaþ . yathà, devãbhàgavate . 1 . 3 . 15 .
     %<vàruõaü kàlikàkhya¤ca ÷àmbaü nandikçtaü ÷ubham .
     sauraü pàrà÷araproktamàdityaü càtibistaram ..>% puü, bhàratasya khaõóavi÷eùaþ . yathà, viùõupuràõe . 2 . 3 . 6 .
     %<indradvãpastathà saumyo gandharvastvatha bàruõaþ ..>%) varuõasambandhini, tri . yathà --
     %<pa÷cime puùpadanta¤ca vàruõa¤ca pra÷asyate .
     uttareõa tu bhallàñaü saumya¤ca ÷ubhadaü bhavet ..
     uóumbarastathà yàmye vàruõe pippalaþ ÷ubhaþ .
     plakùa÷cottarato dhanyo viparãtàstvasiddhvaye ..>% iti màtsye 229 adhyàyaþ .. (yathà ca mahàbhàrate . 3 . 102 . 1 .
     %<samudraü te samà÷ritya vàruõaü nidhimambhasàm .
     kàleyàþ saüpravartante trailokyasya vinà÷ane ..>%)

#<vàruõakarma>#, klã, (vàruõaü jalasambandhi karma .) jalà÷ayakhananàdi . tasya ÷ubhà÷ubhakàlàdi yathà -- yama uvàca .
     %<sudine ÷ubhanakùatre candratàràbalairyute .
     sadçtustu bhavedyatra kàle tasmin vidhiþ smçtaþ ..
     sadçtau tu kçte kartuþ saüpårõastanmanorathaþ .
     karkañe puttralàbhastu saukhyaü tu makare bhavet ..
     mãne ya÷o'rthalàbhastu kumbhe ca subahådakam .
     vçùe ca mithune vçddhirvç÷cike nirjalaü bhavet ..
     pitçtçptistu kanyàyàü tulàyàü satyasaïgatiþ .
     siühe meùe dhanaü nà÷aü jalasya kurute dvija .
     tathà caiteùu lagneùu vàruõaü karma no di÷et ..>% iti vahnipuràõe vàruõàràmapratiùñhànàmàdhyàyaþ ..

#<vàruõiþ>#, puü, (varuõasyàpatyaü pumàn . varuõa + i¤ .) agastyamuniþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 105 . 1 .
     %<samudraü sa samàsàdya vàruõirbhagavànçùiþ .
     uvàca sahitàn devànçùãü÷caiva samàgatàn ..
     ahaü lokahitàrthaü vai pibàmi varuõàlayam ..>% va÷iùñhaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 99 . 7 .
     %<sa vàruõistapastepe tasmin bharatasattama ! .
     vane puõyakçtàü ÷reùñhaþ svàdumålaphalodake ..>% vinatàputtrabhedaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 65 . 40 .
     %<tàrkùya÷càriùñanemi÷ca tathaiva garuóàruõau .
     àruõirvàruõi÷caiva vainateyàþ prakãrtitàþ ..>% bhçguþ . yathà, ÷atapathabràhmaõe . 11 . 6 . 1 .
     %<bhçgurha vai vàruõiþ . varuõaü pitaraü vidyayàtimene . taddha varuõo vidà¤cakàra ..>%)

#<vàruõã>#, strã, (varuõasyeyam . %<tasyedam .>% 4 . 3 . 120 . ityaõ . ïãp .) surà . (yathà, manau . 11 . 147 .
     %<aj¤ànàdvàruõãü pãtvà saüskàreõaiva ÷udhyati .
     matipårbamanirde÷yaü pràõàntikamiti sthitiþ ..>% madiràdhiùñhàtrã devã . yathà, viùõupuràõe . 1 . 9 . 93 .
     %<kimetaditi siddhànàü divi cintayatàü tataþ .
     babhåva vàruõã devã madàghårõitalocanà ..>% %<vàruõã madiràdhiùñhàtrã devã .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã .. varuõapatnã . vàruõãvallabha÷abdadar÷anàt .. yathà, mahàbhàrate . 2 . 9 . 6 .
     %<yasyàmàste sa varuõo vàruõyà ca samanvitaþ .
     divyaratnàmbaradharo divyàbharaõabhåùitaþ ..>% nadãvi÷eùaþ . yathà, goø ràmàyaõe . 2 . 70 . 12 .
     %<pårbeõa vàruõãü tãrtvà kurukùetre sarasvatãm .
     saràüsi ca praphullàni nadã÷ca vimalodakàþ ..>%) pa÷cimadik . ityamaraþ . 1 . 3 . 51 .. (yathà, naiùadhacarite . 4 . 60 .
     %<vada vidhuntudamàli madãritaistyajasi kiü dvijaràjadhiyà vidhum .
     kimu divaü punareti yadãdç÷aþ patita eùa niùevya hi vàruõãm ..>% vidyàvi÷eùaþ . yathà, taittirãyopaniùadi . 3 tçtãyavallyàm 6 ùaùñhànuvàke . %<ànandena jàtàni jãvanti . ànandaü prayatyabhisaüvi÷antãti . saiùà bhàrgavã vàruõã vidyà ..>% a÷vànàü chàyàvi÷eùaþ . yathà, a÷vavaidyake . 3 . 173 .
     %<÷uddhasphañikasaïkà÷à susnigdhà caiva vàruõã ..>%) ÷atabhiùànakùatram . iti hemacandraþ .. gaõóadårvà . iti medinã . õe, 68 .. indravàruõã . dårvà . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷atabhiùànakùatrayuktacaitrakçùõatrayoda÷ã . yathà, skandapuràõe .
     %<vàruõena samàyuktà madhau kçùõà trayoda÷ã .
     gaïgàyàü yadi labhyeta såryagraha÷ataiþ samà ..>% vàruõaü ÷atabhiùà . ÷anivàrasamàyuktà sà mahàvàruõã smçtà . gaïgàyàü yadi labhyeta koñisåryagrahaiþ samà .. ÷ubhayogasamàyuktà ÷anau ÷atabhiùà yadi . mahàmaheti vikhyàtà trikoñikulamuddharet .. atra saüj¤àvidheþ sàrthakatvàya nimittatvena màsapakùatithyullekhànantaraü mahàvàruõãmahàmahàvàruõyàvullekhanãye . tena caitre màsi kçùõapakùe trayoda÷yàü tithau mahàvàruõyàü mahàmahàvàruõyàü yathàyathaü prayojyam . na càtra .
     %<snànaü kurvanti yà nàrya÷candre ÷atabhiùàü gate .
     saptajanma bhaveyustà durbhagà vidhavà dhruvam ..>% iti ..
     %<trayoda÷yàü tçtãyàyàü da÷amyà¤ca vi÷eùataþ .
     ÷ådraviñkùattriyàþ snànaü nàcareyuþ katha¤cana ..>% iti pracetojàvàlivacanàbhyàü strãõàü ÷ådràdãnà¤ca snànaniùedha iti vàcyam .
     %<bhogàya kriyate yattu snànaü yàdçcchikaü naraiþ .
     tanniùiddhaü da÷amyàdau nityanaimittike na tu ..>% iti hemàdridhçtavacanena ràgapràptasnàna eva niùedhàt nakùatre'pi tathà kalpanàt . atra trayoda÷yàü pårõàyàü pårbàhõetarakàle nakùatràdisattve paradine pårbàhõe tithinakùatralàbhe'pi pårbadina eva snànam . ràtràvapi vàruõyàdiùu gaïgàyàü snànam .
     %<divà ràtrau ca sandhyàyàü gaïgàyà¤ca prasaïgataþ .
     snàtvà÷vamedhajaü puõyaü gçhe'pyuddhçtatajjalaiþ ..>% iti brahmàõóapuràõe sàmànyataþ pratiprasavàt . iti tithyàditattvam .. * .. varuõapreritavçndàvanasthakadambatarukoñaraniþsçtabaladevapãtavàruõã . yathà -- parà÷ara uvàca .
     %<vane vicaratastasya saha gopairmahàtmanaþ .
     mànuùacchadmaråpasya ÷eùasya dharaõãdhçtaþ ..
     niùpàditorukàryasya kàryeõorvãvicàriõaþ .
     upabhogàrthamatyarthaü varuõaþ pràha vàruõãm ..
     abhãùñà sarvadà yasya madire tvaü mahaujasaþ .
     anantasyopabhogàya tasya gaccha mude ÷ubhe ..
     ityuktà vàruõã tena sannidhànamathàkarot .
     vçndàvanavanotpannakadambatarukoñare ..
     vicaran baladevo'pi madiràgandhamuttamam .
     àghràya madiràtarùamavàpàtha puràtanam ..
     tataþ kadambàt sahasà madyadhàràü sa làïgalã .
     patantãü vãkùya maitreya prayayau paramàü mudam ..
     papau ca gopagopãbhiþ samaveto mudànvitaþ .
     upagãyamàno lalitaü gãtavàdyavi÷àradaiþ ..>% iti viùõupuràõe 5 aü÷e 25 adhyàyaþ ..

#<vàruõãvallabhaþ>#, puü, (vàruõyà vallabhaþ . vàruõãvallabhà yasyeti và .) varuõaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<vàruõóaþ>#, puü, phaõinàü ràjà . iti medinã . óe, 33 .. tanmate pavargãyàdiþ . kintu vçdhàtoþ uõóapratyayaniùpannatvàt antaþsthàdau likhitaþ ..

#<vàruõóaþ>#, puü klã, (vç + uõóaþ .) nausekapàtram . netramalam . karõamalam . iti medinã . te, 33 ..

@<[Page 4,351a]>@
#<vàruõóã>#, strã, (vàruõóa + gauràdittvàt ïãù .) dvàrapiõóã . iti medinã . te, 33 ..

#<vàrendrã>#, strã, de÷avi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. yathà --
     %<pràcyàü màgadha÷oõau ca vàrendrãgauóaràóakàþ .
     vardhamànatamoliptapràgjyotiùodayàdrayaþ ..>% iti jyotistattvam .. adhunà ràja÷àhãnàmakade÷aikade÷aþ ..

#<vàrkùyaü>#, klã, (vçkùàõàü samåha iti . vçkùa + %<tasya samåhaþ .>% 4 . 2 . 37 . iti aõ .) vanam . iti hemacandraþ .. (vçkùasyedamityaõ .) vçkùasambandhini, tri . yathà --
     %<vàrkùyaü vittapradaü liïgaü sphàñikaü sarvakàmadam ..>% iti tithyàditattvam ..

#<vàrkùã>#, strã, (vçkùasyàpatyaü strã . vçkùa + aõ . ïãp .) strãvi÷eùaþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 197 . 15 .
     %<tathaiva munijà vàrkùã tapobhirbhàvitàtmanaþ .
     saïgatàbhådda÷a bhràténnekanàmnaþ pracetasaþ ..>% iyaü hi màriùàparanàmnã kaõóumuneraurasàt pramlocàgarbhagatà satã pa÷càt vçkùebhya utpannà . tatkathà yathà, viùõupuràõe . 1 . 15 . 1 -- 53 . parà÷ara uvàca .
     %<tapa÷caratsu pçthivãü pracetaþsu mahãruhàþ .
     arakùyamàõàmàvabrurbabhåvàtha prajàkùayaþ ..
     nà÷akanmàruto vàtuü vçtaü khamabhavad drumaiþ .
     da÷avarùasahasràõi na ÷eku÷ceùñituü prajàþ ..
     tad dçùñvà jalaniùkràntàþ sarve kruddhàþ pracetasaþ .
     mukhebhyo vàyumagni¤ca te'sçjan jàtamanyavaþ ..
     unmålànatha tàn vçkùàn kçtvà vàyura÷oùayat ..
     tànagniradahad ghorastatràbhåd drumasaükùayaþ ..
     drumakùayamatho dçùñvà ki¤cicchiùñeùu ÷àkhiùu .
     upagamyàbravãdetàn ràjà somaþ prajàpatãn ..
     kopaü yacchata ràjànaþ ÷çõudhva¤ca vaco mama .
     sandhànaü vaþ kariùyàmi saha kùitiruhairaham ..
     ratnabhåtà ca kanyeyaü vàrkùeyã varavarõinã .
     bhaviùyaü jànatà pårbaü mayà gobhirvivardhità ..
     màriùà nàma nàmnaiùà vçkùàõàmiti nirmità .
     bhàryà vo'stu mahàbhàgà dhruvaü vaü÷avivaddhinã ..
     yuùmàkaü tejaso'rdhena mama càrdhena tejasaþ .
     asyàmutpatsyate vidvàn dakùo nàma prajàpatiþ ..
     mama càü÷ena saüyukto yuùmattejomayena vai .
     agninàgnisamo bhåyaþ prajàþ saüvardhayiùyati ..
     kaõóurnàma muniþ pårvamàsãd vedavidàü varaþ .
     suramye gomatãtãre sa tepe paramaü tapaþ ..
     tatkùobhàya surendreõa pramlocàkhyà varàpsaràþ .
     prayuktà kùobhayàmàsa tamçùiü sà ÷ucismità ..
     kùobhitaþ sa tayà sàrdhaü varùàõàmadhikaü ÷atam .
     atiùñhanmandaradroõyàü viùayàsaktamànasaþ ..
     sà taü pràha mahàtmànaü gantumicchàmyahaü divam .
     prasàdasumukho brahman anuj¤àü dàtumarhasi ..
     tayaivamuktaþ sa munistasyàmàsaktamànasaþ .
     dinàni katicid bhadre sthãyatàmityabhàùata ..
     evamuktà tatastena sàrdhaü varùa÷ataü punaþ .
     bubhuje viùayàüstanvã tena sàrdhaü mahàtmanà ..
     anuj¤àü dehi bhagavan vrajàmi tridivàlayam .
     uktastayeti sa muniþ sthãyatàmityabhàùata ..
     punargate varùa÷ate sàdhike sà ÷ubhànanà .
     yàmãtyàha divaü brahman praõayasmita÷obhanam ..
     uktastayaivaü sa munirupaguhyàyatekùaõàm .
     pràhàsyatàü kùaõaü subhru ciraü kàlaü gamiùyasi ..
     tacchàpabhãtà su÷roõã saha tenarùiõà punaþ .
     ÷atadvayaü ki¤cidånaü varùàõàmanvatiùñata ..
     gamanàya mahàbhàgo devaràjanive÷anam .
     proktaþ proktastayà tanvyà sthãyatàmityabhàùata ..
     taü sà ÷àpabhayàd bhãtà dàkùiõyena ca dakùiõà .
     proktà praõayabhaïgàrtivedanã na jahau munim ..
     tayà ca ramatastasya maharùestadaharni÷am .
     navaü navamabhåt prema manmathàviùñacetasaþ ..
     ekadà tu tvaràyukto ni÷cakràmoñajànmuniþ .
     niùkràmanta¤ca kutreti gamyate pràha sà ÷ubhà ..
     ityuktaþ sa tayà pràha parivçttamahaþ ÷ubhe .
     sandhyopàstiü kariùyàmi kriyàlopo'nyathà bhavet ..
     tataþ prahasya mudità taü sà pràha mahàmunim .
     kimadya sarvadharmaj¤a parivçttamahastava ..
     bahånàü vipra varùàõàü pariõàmamahastava .
     gatametanna kurute vismayaü kasya kathyatàm ..
     muniruvàca .
     pràtastvamàgatà bhadre nadãtãramidaü ÷ubham .
     mayà dçùñàsi tanvaïgi praviùñà ca mamà÷ramam ..
     iya¤ca vartate sandhyà pariõàmamahargatam .
     upahàsaþ kimartho'yaü sadbhàvaþ kathyatàü mama ..
     pramlocovàca .
     pratyåùasyàgatà brahman satyametanna te mçùà .
     kintvadya tasya kàlasya gatànyabda÷atàni te ..
     soma uvàca .
     tataþ sasàdhvaso viprastàü papracchàyatekùaõàm .
     kathyatàü bhãru kaþ kàlastvayà me ramataþ saha ..
     pramlocovàca .
     saptottaràõyatãtàni navavarùa÷atàni te .
     màsà÷ca ùañ tathaivànyat samatãtaü dinatrayam ..
     çùiruvàca .
     satyaü bhãru vadasyetat parihàso'tha và ÷ubhe .
     dinamekamahaü manye tvayà sàrdhamihàsitam ..
     pramlocovàca .
     vadiùyàmyançtaü brahman kathamatra tavàntike .
     vi÷eùeõàdya bhavatà pçùñà màrgànuvartinà ..
     soma uvàca .
     ni÷amya tad vacaþ satyaü sa munirnç panandanàþ .
     dhiïmàü dhiïmàmatãvetthaü ninindàtmànamàtmanà ..
     muniruvàca .
     tapàüsi mama naùñàni hataü brahmavidàü dhanam .
     hato vivekaþ kenàpi yoùinmohàya nirmità ..
     årmiùatkàtigaü brahma j¤eyamàtmajayena me .
     matireùà hçtà yena dhik taü kàmamahàgraham ..
     vratàni vedavidyàptikàraõànyakhilàni ca .
     narakagràmamàrgeõa saïgenàpahçtàni me ..
     vinindye tthaü sa dharmaj¤aþ svayamàtmànamàtmanà .
     tàmapsarasamàsãnàmidaü vacanamabravãt ..
     gaccha pàpe yathàkàmaü yat kàryaü tatkçtaü tvayà .
     devaràjasya matkùobhaü kurvantyà bhàvaceùñitaiþ ..
     na tvàü karomyahaü bhasma krodhatãvreõa vahninà .
     satàü sàptapadaü maitramuùito'haü tvayà saha ..
     athavà tava ko doùaþ kiü và kupyàmyahaü tava mamaiva doùo nitaràü yenàhamajitendriyaþ ..
     yayà ÷akrapriyàrthinyà kçto me tapaso vyayaþ .
     tvayà dhik tàü mahàmohama¤jåùàü sujugupsitàm ..
     soma uvàca .
     yàvaditthaü sa viprarùistàü bravãti sumadhyamàm .
     tàvad galatsvedajalà sà babhåvàtivepathuþ ..
     pravepamàõàü satataü svinnagàtralatàü satãm .
     gaccha gacchetiüsakrodhaü uvàca munisattamaþ ..
     sà tu nirbhatsità tena viniùkramya tadà÷ramàt .
     àkà÷agàminã svedaü mamàrja tarupallavaiþ ..
     vçkùàd vçkùaü yayau bàlà tadagràruõapallavaiþ .
     nirmàrjamànà gàtràõi galatsvadajalàni vai ..
     çùiõà yastadà garbhastasyà dehe samàhitaþ .
     nirjagàma sa romàcca svedaråpã tadaïgataþ ..
     taü vçkùà jagçhurgarbhaü ekaü cakre tu màrutaþ .
     mayà càpyàyito gobhiþ sa tadà vavçdhe ÷anaiþ ..
     vçkùàgragarbhasaübhåtà màriùàkhyà varànanà .
     tàü pradàsyanti vo vçkùàþ kopa eùa pra÷àndhatàm ..
     kaõóorapatyamevaü sà vçkùebhya÷ca samudgatà .
     mamàpatyaü tathà vàyoþ pramlocà tanayà ca sà ..
     sa càpi bhagavàn kaõóuþ kùãõe tapasi sattamaþ .
     puruùottamàkhyaü maitreya viùõoràyatanaü yayau ..
     tatraikàgramatirbhåtvà cakàràràdhanaü hareþ .
     brahmapàramayaü kurvan japamekàgramànasaþ .
     årdhvabàhurmahàyogã sthitvàsau bhåpanandanàþ ..>%)

#<vàrcaþ>#, puü, haüsaþ . vàri caratãtyarthe óapratyayena niùpannaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<vàrõikaþ>#, tri, (varõalekhanaü ÷ilpamasya . varõa + ñha¤ .) lekhakaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<vàrtaü>#, klã, asàram . àrogyam . ityamaraþ . 3 . 3 . 75 ..

#<vàrtaþ>#, tri, (vçttirastyasyeti . %<praj¤à÷raddhàrcàvçttibhyo õaþ .>% 5 . 2 . 101 . iti õaþ .) niràmayaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 57 .. vçtti÷àlã . ityajayapàlaþ ..

#<vàrtakaþ>#, puü, pakùivi÷eùaþ . vañera iti bhàùà . yathà --
     %<vàrtàko vàrtaka÷citrastato'nyà vartakà smçtà .
     vartako'gnikaraþ ÷ãto jvaradoùatrayàpahaþ .
     surucyaþ ÷ukrado balyo vartakàlpaguõà tataþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<vàrtà>#, strã, (vçttirasyàü astãti . %<praj¤à÷raddhàrcàvçttibhyo õaþ .>% 5 . 2 . 101 . iti õaþ . tataùñàp .) durgà . yathà --
     %<pa÷vàdipàlanàddevã kçùikarmàntakàraõàt .
     vartanàddhàraõàdvàpi vàrtà sà eva gãyate ..>% iti devãpuràõe 45 adhyàyaþ .. vçttiþ . jana÷rutiþ . ityamaraþ . 1 . 6 . 6 .. udantaþ . (yathà, mohamudgare . 8 .
     %<yàvadvittopàrjana÷aktaþ tàvannijaparivàro raktaþ .
     tadanuca jarayà jarjaradehe vàrtàü ko'pi na pçcchati gehe ..>%) vàtiïgaõaþ . kçùyàdi . iti medinã . te, 56 .. (yathà, manau . 9 . 326 .
     %<vai÷yastu kçtasaüskàraþ kçtvà dàraparigraham .
     vàrtàyàü nityayuktaþ syàt pa÷ånà¤caiva rakùaõe ..>% vàrteyaü caturvidhà . yathà, bhàgavate . 10 . 24 . 21 .
     %<kçùibàõijyagorakùàkusãdaü turyamucyate .
     vàrtà caturvidhà tatra vayaü govçttayo'ni÷am ..>%)

#<vàrtàkaþ>#, puü, (vartate'neneti . vçt + %<vçtervçddhi÷ca .>% uõàø 3 . 79 . iti kàkuþ . %<bàhulakàt ukàrasyàttvettve vàrtàkavàrtàkyau .>% ityujjvaladattoktyà siddham .) vàrtàkuþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. vàrtakapakùã . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<vàrtàkã>#, [n] puü, vàrtàkuþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<vàrtàkã>#, strã, bçhatã . iti bhàvaprakà÷aþ .. vàrtàkuþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 114 ..

#<vàrtàkuþ>#, strã, (vartate iti . vçt + %<vçtervçddhi÷ca .>% uõàø 3 . 79 . iti kàkuþ .) svanàmakhyàtaphalavçkùaþ . veguna iti bhàùà .. tatparyàyaþ . hiïgulã 2 siühã 3 bhaõñàkã 4 duùpradharùiõã 5 vàrtàkã 6 vàrtà 7 vàtiïgaõaþ 8 vàrtàkaþ 9 ÷àkavilvaþ 10 ràjakuùmàõóaþ 11 . iti jañàdharaþ .. vàrtikaþ 12 vàtigamaþ 13 vçntàkaþ 14 vaïgaõaþ 15 aïgaõaþ 16 . iti ÷abdaratnàvalã .. kaõñavçntàkã 17 kaõñàluþ 18 kaõñapatrikà 19 nidràluþ 20 màüsakaphalà 21 vçntàkã 22 mahoñikà 23 citraphalà 24 kaõñakinã 25 mahatã 26 kañphalà 27 mi÷ravarõaphalà 28 nãlaphalà 29 raktaphalà 30 ÷àka÷reùñhà 31 vçttaphalà 32 nçpapriyaphalà 33 . asyà guõàþ kañutvam . rucyatvam . madhuratvam . pittanà÷itvam . balapuùñikàritvam . hçdyatvam . gurutvam . vàteùu ninditatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<agnipradà màrutanà÷inã ca ÷ukrapradà ÷oõitavardhinã ca .
     hçllàsakàsàrucinà÷inã ca vàrtàkureùà guõasaptayuktà ..
     sà bàlà kaphavàtaghnã pçkvà sakùàrapittalà .
     sadàphalà tridoùaghnã raktapittaprasàdanã ..
     aïgàrapakvà vàrtàkuþ ki¤citpittakarã matà .
     kaphamedo'nilaharà sarà laghutarà parà ..>% iti ràjavallabhaþ .. anyacca .
     %<vçntàkaü svàdu tãkùõoùõaü kañupàkamapittalam .
     jvaravàtavalàsaghnaü dãpanaü ÷ukralaü laghu ..
     tadbàlaü kaphapittaghnaü vçddhaü pittakaraü guru .
     vçntàkaü pittalaü ki¤cidaïgàroparipàcitam ..
     kaphamedo'nilàmaghnamatyantaü laghu dãpanam .
     tadeva hi guru snigdhaü satailaü lavaõànvitam ..
     aparaü ÷vetavçntàkaü kukkuñàõóasamaü bhabet .
     tadar÷aþsu vi÷eùeõa hitaü hãna¤ca pårbataþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<vàrtàkuþ>#, puü, (vçt + kàkuþ .) vàrtàkã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vàrtàyanaþ>#, puü, (vàrtànàmayanamaneneti .) pravçttij¤aþ . tatparyàyaþ . herikaþ 2 gåóhapåruùaþ 3 praõidhiþ 4 yathàrhavarõaþ 5 avasarpaþ 6 mantravit 7 caraþ 8 spa÷aþ 9 càraþ 10 . iti hemacandraþ . 3 . 398 ..

#<vàrtàvahaþ>#, puü, dhànyataõóulàde rvàrtàü vahati yaþ . pasàrã iti bhàùà . tatparyàyaþ . vaivadhikaþ 2 . ityamarabharatau .. vàrtovahaþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. saüvàdavàhake, tri ..

#<vàrtikaþ>#, puü, (vçttiü vedeti . vçtti + ukthàditvàt ñhak .) pravçttij¤aþ . caraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 34 . 76 .
     %<durgato vàrtikajano lobhàt kiü nàma nà caret ..>% (vàrtà kçùyàdistatra sàdhuþ . ñhak .) vai÷yaþ . (vàrte àrogye sàdhuriti . ñhak .) vartikapakùã . iti ràjanirghaõñaþ .. vàrtàkã . iti ÷abdaratnàvalã .. (vçttau sàdhuriti . vçtti + %<kathàdibhyaùñhak .>% 4 . 4 . 102 . iti ñhak . såtravçttinipuõe, tri ..)

#<vàrtikaü>#, klã, (vçttirgranthasåtravivçtiþ . tatra sàdhuþ . vçtti + %<kathàdibhyaùñhak .>% 4 . 4 . 102 . iti ñhak .) uktànuktaduruktàrthavyaktãkàrakagranthaþ . yathà --
     %<uktànuktaduruktàrthacintàkàri tu vàrtikam ..>% iti hemacandraþ ..

#<vàrtikà>#, strã, (vàrtika + ñàp .) pakùivi÷eùaþ . vañera iti bhàùà . tatparyàyaþ . viùõuliïgã 2 . iti hàràvalã ..

#<vàrtraghnaþ>#, puü, (vçtraghna indrasyàpatyaü pumàn . vçtrahan + aõ .) arjunaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. jayantaþ . vçttraghnasambandhini, tri .. (yathà, bhàgavate . 6 . 12 . 34 .
     %<tadà ca khe dundubhayo vinedurgandharvasiddhàþ samaharùisaïghàþ .
     vàrtraghraliïgaistamabhiùñuvànà mantrairmudà kusumairabhyavarùan ..>%)

#<vàrdaraü>#, klã, kçùõalàvãjam . dakùiõàvarta÷aïkhaþ . kàkaci¤cà . bhàratã . iti medinã . re, 211 .. kçmijam . jalam . àmrabãjam . iti vi÷vaþ ..

#<vàrdalaü>#, klã, (vàrbhiþ salilairdalatãti . dala + ac . sadà meghàcchannavçùñipàtàttathàtvam .) durdinam . iti medinã . le, 119 .. tanmate pavargãyàdiþ .. (vàdala iti bhàùà ..)

#<vàrdalaþ>#, puü, (vàrdalyate'treti . dala + %<puüsi saüj¤àyàü ghaþ pràyeõa .>% 3 . 3 . 118 . iti ghaþ .) melànandà . sà tu masyàdhàraþ . iti medinã . le, 119 ..

#<vàrddhakaü>#, klã, (vçddhàõàü samåhaþ . %<gotrokùoùñrorabhreti .>% 4 . 2 . 39 . ityatra %<vçddhàcceti .>% kà÷ikokteþ vu¤ .) vçddhasaüghàtaþ . (vçddhasya bhàvaþ karma veti . manoj¤àditvàt vu¤ .) vçddhasya bhàvaþ . vçddhasya karma . iti medinã . ke, 56 .. (yathà, màrkaõóeyapuràõe . 109 . 24 .
     %<bàlye bàlakriyà pårvaü tadvat kaumàrake ca yà .
     yauvane càpi yà yogyà vàrddhake vanasaü÷rayà ..>% tri, vçddhaþ . yathà, naiùadhe . 1 . 77 .
     %<phalàni puùpàõi ca pallave kare vayo'tipàtodgatavàtavepite .
     sthitaiþ samàdàya maharùivàrddhakàd vane tadàtithyama÷ikùi ÷àkhibhiþ ..>% %<maharùãõàü muni÷reùñhànàü madhye yo vàrddhako vçddhastasmàt . triùu syàdbàrdhako vçddhe klãvaü tadbhàvasaüghayoriti valaþ .>% iti taññãkà ..)

#<vàrddhakyaü>#, klã, (vàrddhakameva . vàrddhaka + caturvaõàditvàt svàrthe ùya¤ .) bçddhàvasthà . tatparyàyaþ . vàrddhakam 2 vçddhatvam 3 sthàviram 4 . iti jañàdharaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 9 . 52 . 8 .
     %<àtmànaü manyamànàpi kçtakçtyaü ÷ramànvità .
     vàrddhakyena ca ràjendra ! tapasà caiva karùità ..>%)

#<vàrdhiþ>#, puü, (vàri jalàni dhãyante'treti . dhà + kiþ .) samudraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, devãbhàgavate . 8 . 20 . 31 .
     %<so'nanto bhagavàn devo'nantasattvo mahà÷ayaþ .
     anantaguõavàrdhi÷ca àdidevo mahàdyutiþ ..>%)

#<vàrdhibhavaü>#, klã, (vàrdhau samudre bhavatãti . bhå + ac .) droõãlavaõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vàrdhuùiþ>#, puü, (vàrdhuùikaþ . pçùodaràditvàt kalopaþ .) vçddhyàjãvaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 5 .. (yathà, manau . 3 . 153 .
     %<preùyo gràmasya ràj¤a÷ca kunakhã ÷yàvadantakaþ .
     pratiroddhà guro÷caiva tyaktàgnirvàrdhuùistathà ..>%)

@<[Page 4,353a]>@
#<vàrdhuùikaþ>#, puü, (vçddhyarthaü dravyaü vçddhiþ tàü prayacchatãti . %<prayacchati garhyam .>% 4 . 4 . 30 . iti ñhak . %<vçddhervçdhuùibhàvo vaktavyaþ .>% iti vàrtikokteþ vçdhuùibhàvaþ .) vçddhijãvã . labhyabhuk . vàóikhora iti sudakhora iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . kusãdakaþ 2 vçddhyàjãvaþ 3 vàrdhuùiþ 4 . ityamaraþ .. kusãdaþ 5 kusãdikaþ 6 . iti ÷abdaratnàvalã .. tasya lakùaõaü yathà --
     %<samarghaü dhànyamàdàya mahàrghaü yaþ prayacchati .
     sa vai vàrdhuùiko nàma havyakavyabahiùkçtaþ ..>% iti smçtiþ .. tasya vçddhigrahaõaniyamo yathà, manuþ .
     %<a÷ãtibhàgaü gçhõãyàt màsàdvàrdhuùikaþ ÷atàt .
     dvikaü ÷ataü và gçhõãyàt satàü dharmamanusmaran ..
     dvikaü ÷ata¤ca gçhõàno na bhavatyarthakilviùã .
     ÷atakàrùàpaõe'÷ãtibhàgaü viü÷atikàþ paõàþ ..>% dvikaü puràõadvayam . evaüvidhaü niyamamatikramya anàpadi svayamanyadbàrà và svàcchandyena yo vyavaharati tasyaiva pràya÷cittam . àpadi tu svayaü karaõe niyamàtikrame ca na doùaþ . iti pràya÷cittavivekaþ . ityàhnikatattvam ..

#<vàrdhuùyaü>#, klã, (vàrdhuùerbhàvaþ . vàrdhuùi + ùya¤ .) dhànyavardhanam . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, manau . 11 . 62 .
     %<kanyàyà dåùaõa¤caiva vàrdhuùyaü vratalopanam .
     taóàgàràmadàràõàmapatyasya ca vikrayaþ ..>%)

#<vàrdheyaü># klã, (vàrdheþ samudrasyedamiti . vàrdhi + óha¤ .) droõãlavaõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vàrdhraü>#, klã, strã, (vardhryai idamiti . vardhrã + %<carmaõo '¤ .>% 5 . 1 . 15 . iti a¤ .) carmarajjuþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<vàrdhrãõasaþ>#, puü, (vàrdhrãva nàsikàsyeti . %<a¤ nàsikàyàþ saüj¤àyàü nasaü càsthålàt .>% 5 . 4 . 118 . iti ac nasàde÷a÷ca . %<pårbapadàt saüj¤àyàmagaþ .>% 8 . 4 . 3 . iti õatvam .) pa÷uvi÷eùaþ . yathà --
     %<triplavaü tvindriyakùãõaü ÷vetaü vçddhamajàpatim .
     vàrdhrãõasaþ procyate'sau havye kavye ca saütkçtaþ ..>% pakùivi÷eùaþ . yathà --
     %<nãlagrãvo rakta÷ãrùaþ kçùõapàdaþ sitacchadaþ .
     vàrdhrãõasaþ syàt pakùã÷o mama viùõoratipriyaþ ..>% teùàü validànaphalam . yathà --
     %<rohitasya tu matsyasya màüsairvàrdhrãõasasya ca .
     tçptimàpnoti varùàõàü ÷atàni trãõi matpriyà ..
     mahiùàõà¤ca khaógànàü rudhiraiþ ÷atavàrùikãm .
     tçptimàpnoti paramàü ÷àrdålarudhiraistathà ..>% iti kàlikàpuràõe 66 adhyàyaþ .. * .. tansàüsena pitçtçptiryathà --
     %<vàrdhrãõasàmiùaü lauhaü kàla÷àkaü tathà madhu .
     dauhitràmiùamanyacca yaddattaü tat kulodbhavaiþ ..
     anantàü tàü prayacchanti tçptiü gaurãsutastathà .
     pitéõàü nàtra sandeho gayà÷ràddhaü ca puttraka ..>% iti màrkaõóeyapuràõe ÷ràddhakalpàdhyàyaþ ..
     %<trividhaü tvindriyakùãõaü ÷vetaü vçddhamajàpatim .
     vàrdhrãõasantu taü pràhuryàj¤ikàþ ÷ràddhakarmaõi ..
     raktapàdo rakta÷irà raktaca¤curvihaïgamaþ .
     kçùõavarõena ca tathà pakùã vàrdhrãõaso mataþ ..>% lauhaü raktacchàgaþ .
     %<dauhitraü khaógamityàhurapatyaü duhitustilàþ .
     kapilàyà ghçta¤caiva dauhitramiti cocyate ..>% gaurãsutaþ da÷avarùoóhàjaþ . iti taññãkà ..

#<vàrdhrã(õa)nasaþ>#, puü, vàrdhrãva nàsikà yasya . nàsàyà nasàde÷aþ .) gaõóakaþ . gaõóàra iti bhàùà . yathà --
     %<vàrdhrãnasastvekacaro gaõotsàha÷ca gaõóakaþ ..>% iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vàrbhañaþ>#, puü, (vàri jale bhaña iva .) kumbhãraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vàrmaõaü>#, klã, (varmaõàü samåhaþ . varman + %<bhikùàdibhyo'õ .>% 4 . 2 . 38 . iti aõ .) varmasamåhaþ . ityamarañãkàyàü sàrasundarã ..

#<vàrmiõaü>#, klã, (varmiõàü samåhaþ . varmin + aõ .) varmisamåhaþ . ityamarañãkàyàü svàmã ..

#<vàrmuk>#, [c] puü, (vàþ vàri mu¤catãti . muc + kvip .) meghaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, bhàgavate . 10 . 24 . 9 .
     %<taü tàta ! vayamanye ca vàrmucàü patimã÷varam .
     dravyaistadretasà siddhairyajante kratubhirnaràþ ..>%)

#<vàryudbhavaü>#, klã, (vàriõi udbhava utpattiryasya .) padmam . iti dhana¤jayaþ .. jalaje, tri ..

#<vàryaü>#, tri, (vàri + ùya¤ .) vàrisambandhi . vàri÷abdàt ùõyapratyayena niùpannam .. (vçï sambhaktau + %<çhalorõyat .>% 3 . 1 . 124 . iti õyat . varaõãye, tri . yathà, çgvede . 3 . 21 . 2 .
     %<svadharman devavãtaye ÷reùñhaü no dhehi vàryam ..>% nivàraõãyaþ . yathà, mahàbhàrate . 5 . 189 . 6 .
     %<strãbhàre parinirbiõõà puüstvàrthe vçtani÷cayà .
     bhãùme praticikãrùàmi nàsmi vàryeti vai punaþ ..>%)

#<vàrà÷iþ>#, puü, (vàràü rà÷iryatra .) samudraþ . iti puràõam .. (vàràsana÷abdàt pràgayaü syàt ..)

#<vàrvañaþ>#, puü, (vàrbhirvañyate veùñyate iti . vaña + gha¤arthe kaþ .) vahitram . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vàrvaõà>#, strã, nãlãmakùikà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vàrùakaü>#, klã, (varùasyedam . varùa + aõ . svàrthe kan .) sudyumnakçtapçthivãda÷abhàgàntargatabhàgavi÷eùaþ . yathà --
     %<da÷adhà vibhajan kùetramakarot pçthivãmimàm .
     ikùvàkurjyeùñhadàyàdo madhyade÷amavàptavàn .
     koùñave vàrùakaü kùetraü raõavçùñirbabhåva ha ..>% iti vahnipuràõe sàgaropàkhyànàdhyàyaþ ..

@<[Page 4,353c]>@
#<vàrùabhàõavã>#, strã, (vçùabhàõorapatyaü strã . vçùabhàõu + aõ .) vçùabhàõukanyà . ÷rãràdhà . yathà --
     %<yathà paràtparaþ kçùõastatheyaü vàrùabhàõavã ..>% iti pàdmottarakhaõóe 67 adhyàyaþ ..

#<vàrùikaü>#, klã, (varùàsu jàtamiti . varùà + %<varùàbhyaùñhak .>% 4 . 3 . 18 . iti ñhak .) tràyamàõà . iti medinã . ke, 156 ..

#<vàrùikaþ>#, tri, (varùe bhavaþ . varùa + %<kàlàt ñha¤ .>% 4 . 3 . 11 . iti ñha¤ .) varùabhavaþ . vàtsarikaþ . iti medinã . ke, 156 .. (yathà, bhàgavate . 11 . 11 . 37 .
     %<yàtràvalividhàna¤ca sarvavàrùikaparvasu ..>%) yathàca .
     %<÷aratkàle mahàpåjà kriyate yà ca vàrùikã .
     tasyàü mamaitanmàhàtmyaü pañhitavyaü samàhitaiþ ..>% iti màrkaõóeyapuràõam .. varùàkàlodbhava÷ca .. (yathà, adhyàtmaràmàyaõe . 4 . 4 . 1 .
     %<tatra vàrùikadinàni ràghavo lãlayà maniguhàsu sa¤caran .
     pakvamålaphalabhogatoùito lakùmaõena sahito'vasat sukham ..>%)

#<vàrùikã>#, strã, (varùàsu bhavà . varùa + %<varùàbhyaùñak .>% 4 . 3 . 18 . iti ñhak . ïãù .) tràyamàõà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vàrùilà>#, strã, (vàrjàtà ÷ilà . %<÷àkapàrthivàdinàmupasaükhyànaü uttarapadalopa÷ca .>% 2 . 1 . 60 . ityasya vàrtikoktyà ÷àkapàrthivàdivat samàsaþ . pçùodaràditvàt ÷asya ùaþ .) karakà . iti ÷abdacandrikà ..

#<vàrùukaþ>#, tri, varùaõa÷ãlaþ . vçùadhàtor¤ukapratyayena niùpanno varùukaþ . tataþ svàrthe ùõapratyayaþ ..

#<và(bà)rhataü>#, klã, (vçhatyàþ phalamiti . %<plakùàdibhyo'õ .>% 4 . 3 . 164 . iti aõ . vidhànasàmarthyàttasya phale na luk .) bçhatãphalam . ityamaraþ ..

#<và(bà)rhadrathaþ>#, puü, (vçhadrathasyàpatyaü pumàn . vçhadratha + aõ .) jaràsandhaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, devãbhàgavate . 4 . 19 . 16 .
     %<kaüsraþ kujo'tha yavanendrasuta÷ca ke÷ãvàrhadratho vakavakãkhara÷àlvamukhyàþ ..>% vçhadrathasyedamiti aõ ..) vçhadratharàjasambandhini, tri ..

#<và(bà)rhadrathiþ>#, puü, (vçhadrathasyàpatyaü pumàn . vçhadratha + i¤ .) jaràsandhaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<và(bà)lakaþ>#, puü, klã, pàrihàryaþ . aïgurãyake, tri . iti medinã . ke, 153 .. asyàrthàntaràõi pavargãyavakàràdau draùñavyàni .. (gandhayuktadravyavi÷eùe, puü . yathà, bçhatsaühitàyàm . 77 . 5 .
     %<tvakkuùñhareõunalikà spçkkàrasatagaravàlakaistulyaiþ .
     ke÷arapatravimi÷rairnarapatiyogyaü ÷iraþsnànam ..>%)

@<[Page 4,354a]>@
#<vàlavaþ>#, puü, vavàdyekàda÷akaraõàntargatadvitãyakaraõaþ . tatra jàtaphalam .
     %<kàryasya kartà svajanasya bhartà senàpraõetà kula÷ãlayuktaþ .
     udàrabuddhirbalavàn manuùya÷cedvàlavàkhye jananaü hi yasya ..>% iti koùñhãpradãpaþ ..

#<vàlkaü>#, tri, (valkasya valkalasya vikàraþ . valka + %<tasya vikàraþ .>% 4 . 3 . 134 . iti aõ .) valkasambandhivastram . kùaumàdi . ityamaraþ .. (yathà, màrkaõóeyapuràõe . 15 . 28 .
     %<tathaivàjàvikaü hçtvà vastraü kùauma¤ca jàyate .
     kàrpàsike hçte krau¤co vàlkahartà bakastathà ..>%)

#<vàlkalaü>#, tri, halkalanirmitam . valkalasyedaü ityarthe ùõapratyayena niùpannam ..

#<vàlkalã>#, strã, madirà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vàlmikiþ>#, puü, (valmike bhavaþ . valmika + i¤ .) vàlmãkamuniþ . iti dviråpakoùaþ ..

#<vàlmãkaþ>#, puü, (valmãke bhavaþ . valmãka + aõ .) ràmàyaõakartà muniþ . tatparyàyaþ . pràcetasaþ 2 vàlmãkiþ 3 kavijyeùñhaþ 4 ku÷ãva÷aþ 5 valmãkaþ 6 . iti trikàõóa÷eùaþ .. kaviþ 7 àdyakaviþ 8 . iti jañàdharaþ ..

#<vàlmãkiþ>#, puü, (valmãke bhavaþ . valmãka + i¤ .) bhçguvaü÷ãyamunivi÷eùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. yathà --
     %<ràvaõàntakaro ràjà raghåõàü vaü÷avardhanaþ .
     vàlmãkiryasya caritaü cakre bhàrgavasattamaþ ..>% iti màtsye 12 adhyàyaþ .. (yathà và kàvyàdar÷abhåmikàyàm .
     %<jàte jagati vàlmãkau kavirityabhidhàbhavat .
     kavã iti tato vyàse kavayastvayi daõóini ..>%)

#<vàvadåkaþ>#, tri, (punaþ punarati÷ayena và vadatãti . vada + yaï luk + %<ulåkàdaya÷ca .>% uõàø 4 . 41 . iti åkaþ . sarvasve tu %<yajajapada÷àmiti .>% 3 . 2 . 166 . iti bahulavacanàdanyato'pi bhavatyåkapratyayaþ iti kçtvà vàvadåka iti sàdhitam . ityuõàdivçttau ujjvaladattaþ .) ati÷ayavacana÷ãlaþ . tatparyàyaþ . vàcoyuktipañuþ 2 vàgmã 3 vaktà 4 . ityamaraþ .. vacaknaþ 5 suvacàþ 6 pravàk 7 . iti jañàdharaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 19 . 24 .
     %<amçtasyàvamantàro vaktàro janasaüsadi .
     caranti vasudhàü kçtsnàü vàvadåkà bahu÷rutàþ ..>%)

#<vàvayaþ>#, puü, tulasãvi÷eùaþ . iti ÷abdacandrikà .. kçùõavàvui iti bhàùà ..

#<vàvuñaþ>#, puü, vahitram . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vàvçta>#, ya ïa u saübhaktau . varaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (divàø-àtmaø-sakaø-señ . ktvàveñ .) ya ïa, vàvçtyate . u, vàvartitvà vàvçttvà . saübhaktiþsevanam . iti durgàdàsaþ .. (tato vàvçtyamànàsàviti bhaññiþ ..)

@<[Page 4,354b]>@
#<vàvçttaþ>#, tri, kçtavaraõaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 92 ..

#<và÷a>#, ya ïa ç ÷abde . iti kavikalpadrumaþ .. (divàø-àtmaø-akaø-àhvàne sakaø-señ .) ÷abda iha tira÷càmeva . tira÷càü và÷itaü rutamityamaràt . ya ïa, và÷yate pakùã . ç, avavà÷at . udvà÷yamànaþ pitaraü sa ràmamiti bhaññau . anekàrthatvàdàhvànàrthaþ . vàsitaü surabhãkçte . j¤ànamàtre khagàràve vàsitaü vastraveùñite . iti vi÷vaprakà÷àddantyànto'yamapãti . iti durgàdàsaþ ..

#<và÷à>#, strã, (và÷yate iti . và÷a ÷abde + %<guro÷ca halaþ .>% 3 . 3 . 103 . iti aþ . striyàü ñàp .) vàsakaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<và÷iþ>#, puü, (và÷yate iti . va÷a + õic + %<vasivapiyajiràjivrajisadihanivà÷ivàdãti .>% uõàø 4 . 124 . iti i¤ .) agniþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<và÷ikà>#, strã, (và÷à + svàrthe kan . ñàp . ata itvam .) vàsakaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<và÷itaü>#, klã, (và÷ç ÷abde + bhàve ktaþ .) pa÷upakùyàdãnàü ÷abdaþ . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 9 . 31 . 53 .
     %<àrtapralàpàn mà tàta ! salilasthaþ prabhàùithàþ .
     naitan manasi me ràjan ! và÷itaü ÷akuneriva ..>%)

#<và÷itaþ>#, tri, (dhàtånàmanekàrthatvàt và÷a surabhãkaraõe + ktaþ .) surabhãkçtaþ . ityamarañãkàyàü svàmã ..

#<và÷ità>#, strã, (và÷a + kta . ñàp .) strãmàtram . kariõã . ityamaraþ ..

#<và÷iùñhaþ>#, tri, va÷iùñhasambandhã . va÷iùñhasyedaü ityarthe ùõapratyayena niùpannaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 115 . 2 .
     %<loma÷astasya tàn sarvànàcakhyau tatra tàpasàn .
     bhçgånaïgirasa÷caiva và÷iùñhànatha kà÷yapàn ..>% klã, upapuràõavi÷eùaþ . yathà, devãbhàgavate . 1 . 3 . 16 .
     %<màhe÷varaü bhàgavataü và÷iùñha¤ca savistaram .
     etànyupapuràõàni kathitàni mahàtmabhiþ ..>% tãrthabhedaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 84 . 45 .
     %<çùikulyàü samàsàdya và÷iùñha¤caiva bhàrata ! .
     và÷iùñhaü samatikramya sarve varõà dbijàtayaþ ..>%)

#<và÷iùñhã>#, strã, (va÷iùñhasyeyamiti . va÷iùñha + aõ . ïãp .) gomatãnadã . iti hemacandraþ ..

#<và÷urà>#, strã, (và÷yate asyàmiti . và÷ç ÷abde + %<mandivà÷imathicaticaükyaïkibhya urac .>% uõàø 1 . 39 . iti urac . ñàp .) ràtriþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<và÷raü>#, klã, (và÷yate'sminniti . và÷ç + %<skàyita¤civa¤ci÷akãti .>% uõàø 2 . 13 . iti rak .) mandiram . catuùpathaþ . iti medinã . re, 83 ..

#<và÷raþ>#, puü, (và÷yate'sminniti . và÷ç + %<skàyita¤cãti .>% uõàø 2 . 13 . iti rak .) divasaþ . iti medinã . re, 83 ..

#<vàùpaþ>#, puü, (vàdhate iti . vàdhç loóane + %<khaùpa÷ilpa÷aùpavàùparåpaparpatalpàþ .>% uõàø . 3 . 28 . iti papratyaye dhasya ùatvaü nipàtanàt .) uùmà . (yathà, raghau . 7 . 68 .
     %<tasyàþ pratiddhandvabhavàdbiùàdàt sadyo vimuktaü mukhamàvabhàse .
     ni÷vàsavàùpàpagamàt prapannaþ prasàda màtmãyamivàtmadar÷aþ ..>%) lohaþ . iti medinã . pe, 11 .. a÷ruþ . ityamaraþ .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 394 .
     %<pràïgaõa eva kadà màü ÷liùyantã manyukampikucakalasà .
     aü÷aniùaõõamukhã sà snapayati vàùpeõa mama pçùñham ..>%)

#<vàùpakaþ>#, puü, (vàùpa + saüj¤àyàü kan .) màriùaþ . nañiyà ÷àka iti bhàùà . yathà --
     %<màriùo vàùpako màrùaþ ÷veto rakta÷ca sa smçtaþ .
     màriùo madhuraþ ÷ãto viùñhambhã pittanudguruþ ..
     vàta÷leùmakaro raktapittanudviùamàgnijit .
     raktamàrùo gururnàti sakùàro madhuraþ saraþ .
     ÷leùmalaþ kañukaþ pàke svalpadoùa udãritaþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<vàùpakà>#, strã, (vàùpa + saüj¤àyàü kan . ñàp . abhidhànàdidabhàvaþ .) hiïgupatrã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vàùpikà>#, strã, (vàùpa + saüj¤àyàü kan ñàp ata itvam .) hiïgupatrã . tatparyàyaþ . kàravã 2 pçthvã 3 kavarã 4 pçthuþ 5 . ityamaraþ .. tvakpatrã 6 vàùpãkà 7 karvarã . iti taññãkà ..

#<vàùpã>#, strã, (vàùpa + gauràditvàt ïãù .) vàùpikà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vàùpãkà>#, strã, hiïgupatrã . iti ràjanirghaõñaþ .. ràüdhunã iti khyàta÷ca . asya guõàþ . kañutvam . tãkùõatvam . uùõatvam . kçmi÷leùmanà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<vàsa>#, t ka upasevàyàm . iti kavikalpadrumaþ . (adanta curàø-paraø-sakaø-señ .) upasevà tu guõàntaràdhànàm . avavàsadvastraü candranaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<vàsaþ>#, puü, (vasantyatreti . vasa nivàse + %<hala÷ca .>% 3 . 3 . 121 . iti gha¤ .) gçham . ityamaraþ .. (yathà, harivaü÷e . 174 . 34 .
     %<uttiùñhottiùñha bhadrante viùàdaü màkçthàþ ÷ubhe .
     naivaü vidheùu vàseùu bhayamasti varànane ! ..>% vàsyate iti . vàsa + gha¤ .) vastram . iti taññãkà .. (vasa + bhàve gha¤ .) avasthànam . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 128 . 50 .
     %<vihàràvasatheùveva vãrà vàsamarocayan ..>%) vàsakaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. sugandhiþ . iti vàsadhàtvarthadar÷anàt .. * .. sthànavi÷eùe vàsasya kartavyàkartavyatvaü yathà -- devayànyuvàca .
     %<vedàhaü tàta bàlàpi kàryàõàntu gatàgatim .
     krodhe caivàbhivàde và veda càpi balàbalam ..
     ÷iùyasyà÷iùyavçtterhi na kùantavyaü bubhåùatà .
     tasmàt saïkãrõavçtteùu vàso mama na rocate ..
     puüso yenàbhinandanti vçttenàbhijanena ca .
     na teùu ca vaset pràj¤aþ ÷reyo'rthã pàpabuddhiùu ..
     ye tvevamabhijànanti vçttenàpi janena ca .
     teùu sàdhuùu vastavyaü sa vàsaþ ÷reya ucyate ..>% iti màtsve 28 adhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<dhàrmikairàvçte gràme na vyàdhibahule bhç÷am .
     na ÷ådraràjye nivaset na pàùaõóajanairvçte ..
     himavadbindhyayormadhyaü pårbapa÷cimayoþ ÷ubham .
     muktvà samudrayorde÷aü nànyatra nivaset dbijaþ ..
     ardhakro÷ànnadãkålaü varjayitvà dvijottamaþ ..
     nànyatra nivaset puõyaü nàntyajagràmasannidhau ..
     na saüvasecca patitairna caõóàlairna pukka÷aiþ .
     na mårkhairnàvaliptai÷ca nàntyairnàntyàvasàyibhiþ ..>% iti kaurme upavibhàge 25 adhyàyaþ ..

#<vàsaþ>#, [s] klã, (vasyate'neti . vasa àcchàdane + %<vaserõit .>% uõàø 4 . 217 . ityasun . sa ca õit .) vastram . ityamaraþ .. (yathà, manau . 4 . 66 .
     %<upànahau ca vàsa÷ca vçtamanyairna dhàrayet ..>%) patrakam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vàsakaþ>#, puü, (vàsayatãti . vàsi + õvul .) vçkùavi÷eùaþ . vàkasa iti bhàùà . tatparyàyaþ . vaidyamàtà 2 siühã 3 vàsikà 4 vçùaþ 5 añaruùaþ 6 siühàsyaþ 7 vàjidantakaþ 8 . ityamaraþ .. và÷à 9 và÷ikà 10 vç÷aþ 11 añaråùaþ 12 và÷akaþ 13 . iti taññãkà .. vàsà 14 vàsaþ 15 vàjã 16 vaidyasiühã 17 màtçsiühã 18 . iti ÷abdaratnàvalã .. vàsakà 19 siühaparõã 20 . iti jañàdharaþ .. siühikà 21 bhiùaïmàtà 22 vasàdanã 23 siühamukhã 24 kaõñhãravã 25 ÷itakarõã 26 vàjidantã 27 nàsà 28 pa¤camukhã 29 siühapatrã 30 mçgendràõã 31 . asya guõàþ . tiktatvam . kañutvam . ÷ãtatvam . kà÷araktapittakàmalàkaphavaikalyajvara÷vàsakùayanà÷itva¤ca . tatpuùpaguõàþ . kañupàkitvam . tiktatvam . kàsakùayaharatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<vàsako vàsikà vàsà bhiùaïmàtà ca siühikà .
     siühàsyo vàjidantaþ syàdàñaruùo'ñaråùakaþ ..
     àñaråùo vçùo nàmnà siühaparõa÷ca sa smçtaþ .
     vàsako vàsakçt saryaþ kaphapittàsranà÷anaþ ..
     tiktastuvarako hçdyo laghuþ ÷ãtastçóartihçt .
     ÷vàsakàsajvaracchardimohakuùñhakùayàpahaþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. gànàïgavi÷aùaþ . yathà --
     %<manoharo'tha kandarpa÷càrunandana eva ca .
     catvàro vàsakàþ proktàþ ÷aïkareõa svayaü purà ..>% keùà¤cinmate nàmànyapi pçthak .
     %<vinodo varada÷caiva nandaþ kumuda eva ca .
     catvàro vàsakàþ proktà gãtavàdyavi÷àradaiþ ..>% iti saïgãtadàmodaraþ .. (vàsaraþ . iti vàsakasajjà÷abdàrthe àlaïkàrikàþ ..)

#<vàsakarõã>#, strã, yaj¤a÷àlà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vàsakasajjà>#, strã, (vàsake priyasamàgamavàsare sajjatãti . sajj + ac . ñàp . yadvà, vàsakaü vàsave÷ma sajjayatãti . sajji + aõ . ñàp .) svãyàdinàyikàbhedaþ . (yathà, gãtagovinde . 6 . 8 .
     %<bhavati vilambini vigalitalajjà vilapati roditi vàsakasajjà ..>%) tasyà lakùaõaü yathà . adya me priyavàsara itthaü ni÷citya yà suratasàmagrãü sajjãkaroti sà vàsakasajjà . vàsako vàsaraþ . asyà÷ceùñà manorathasakhãparihàsadåtãpra÷nasàmagrãvidhànamàrgavilokanàdayaþ . mugdhàvàsakasajjà yathà,
     %<hàraü gumphati tàrakàtiruciraü grathnàti kà¤cãlatàü dãpaü nyasyati kintu tatra bahulaü snehaü na datte punaþ .
     àlãnàmiti vàsakasya rajanau kàmànuråpàþ kriyàþ sàcismeramukhã navoóhasumukhã dåràt samudvãkùate ..>% madhyà vàsakasajjà yathà --
     %<÷ilpaü dar÷ayituü karoti kutukàt kahlàrahàrasrajaü citraprekùaõakaiütavena kimapi dbàraü mamudvãkùate .
     gçhõàtyàbharaõaü navaü sahacarã bhåùàjigãùàmiùàditthaü padmadç÷aþ pratãtya caritaü smerànano'bhåt smaraþ ..>% prauóhà vàsakasajjà yathà --
     %<kçtaü vapuùi bhåùaõaü cikuradhoraõã dhåpità kçtà ÷ayanasannidhau kramukavãñikàsambhçtiþ .
     akàri hariõãdç÷à bhavanametya dehatviùà sphuratkanakaketakãkusumakàntibhirdurdinam ..>% manoratha÷ca yathà --
     %<àvayoraïgayordvaidhe bhåyo virahapallavaþ .
     advaite ca smitasphãtaü na syàdanyonyavãkùaõam ..>% parakãyà vàsakasajjà yathà --
     %<÷va÷ruü svàpayituü chalena ca tirodhatte pradãpàïkuràn dhatte saudhakapotapotaninadaiþ sàïketikaü ceùñitam .
     ÷a÷vatpàr÷vavivartitàïgalatikaü lolatkapoladyuti kvàpi kvàpi karàmbujaü priyadhiyà talpàntikaü nyasyati ..>% iti rasama¤jarã .. (tathàca sàhityadarpaõe . 3 . 89 .
     %<kurute maõóanaü yasyàþ sajjite vàsave÷mani .
     sà tu vàsakasajjà syàdbiditapriyaïgamà ..>%)

#<vàsakà>#, strã, (vàsaka + ñàp .) vàsakavçkùaþ . iti jañàdharaþ ..

#<vàsagçhaü>#, klã, (vàsàya gçham .) garbhàgàram . ityamaraþ .. %<dve gçhamadhyabhàge ÷ayanagçhe ca gçhàntargçhe ityeke nirvàtatvàt garbha ivàgàraü garbhàgàram . vàsàya gçhaü vàsagçham . vàsave÷màdi càtra .>% iti bharataþ .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 53 . 70 .
     %<vàsagçhàõi ca vindyàd vipràdãnàmudagdigàdyàni .
     vi÷atà¤ca yathà bhavanam bhavanti tànyeva dakùiõataþ ..>%)

#<vàsataþ>#, puü, (vàsyate iti . vàsç ÷abde + bàhulakàt atac .) gardabhaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vàsateyã>#, strã, (vasatau sàdhuriti . vasati +
     %<pathyatithivasatisvapateróha¤ . 4 . 4 . 104 .>% iti óha¤ .) ràtriþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (vasatisàdhumàtre, tri . yathà, bhaññau . 4 . 8 .
     %<vaneùu vàsateyeùu niùasan parõasaüstaraþ .
     ÷ayyotthàyaü mçgàn vidhyannàtitheyo vicakrame ..>%)

#<vàsanaü>#, klã, (vàsyate iti . vàsi + lyuñ .) dhåpanam . vàridhànã . vastram . iti medinã . ne, 129 .. vàsaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. j¤ànam . iti dharaõiþ .. nikùepàdhàraþ . yathà, yàj¤avalkyaþ .
     %<àdhisãmopanikùepajaóavàladhanairvinà .
     tathopanidhiràjastrã÷rotriyàõàü dhanairiha ..>% upanikùepastu .
     %<vàsanasthamanàkhyàya samudraü yadvidhãyate ..>% iti nàradokteþ .. vàsanaü nikùepàdhàrabhåtaü sampuñàdikaü samudraü granthyàdiyutam . iti vyavahàratattvam .. vasanasambandhini, tri .. (vasanena krãtamiti . vasana +
     %<÷atamànaviü÷atikasahasravasanàdaõ . 5 . 1 . 27 .>% iti aõ . vasanena krãte ca, tri ..)

#<vàsanà>#, strã, (vàsayati karmaõà yojayati jãvamanàüsãti . vasa + õic + yuc . ñàp .) pràtyà÷à . (yathà, bhàgavate . 2 . 2 . 2 .
     %<÷àbdasya hi brahmaõa eùa panthà yannàmabhirdhyàyani dhãrapàrthaiþ .
     paribhramaüstatra na vindate'rthàn màyàmaye vàsanayà ÷ayànaþ ..>%) j¤ànam . iti medinã . ne, 130 .. smçtihetuþ . tatparyàyaþ . saüskàraþ 2 bhàvanà 3 . iti jañàdharaþ .. dehàtmabuddhijanyamithyàsaüskàraþ . iti nyàya÷àstram .. durgà . yathà --
     %<vasatyadçùñà sarveùu bhåteùvantarhitàüya ca .
     dhàturvasa nivàseti vàsanà tena sà smçtà ..>% iti devãpuràõe 45 adhyàyaþ .. (arkasya bhàryà . yathà, bhàgavate . 6 . 6 . 13 .
     %<arkasya vàsanà bhàryà puttràstarùàdayaþ smçtàþ ..>%)

#<vàsantaþ>#, puü, (vasante bhavaþ . vasanta + %<sandhivelàdyatunakùatrebhyo'õ .>% 4 . 3 . 16 . iti aõ . uùñraþ . iti medinã . te, 152 .. kokilaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. malayavàyuþ . mudgaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. kçùõamudgaþ . iti hemacandraþ .. madanavçkùaþ . iti ÷abdamàlà .. àvahite, tri . iti medinã . te, 152 .. (vasantopte ca tri . iti siddhàntakaumudã . 4 . 3 . 46 ..)

#<vàsantakaü>#, tri, vasantasambandhi . vasantasyedamityarthe kaõpratyayena niùpannam .. (vasante uptam . vasanta + %<grãùmavasantàdanyatarasyàm .>% 4 . 3 . 46 . iti vu¤ . (vasantopte, tri .. iti siddhàntakaumudã ..)

#<vàsantikaþ>#, tri, (vasantamadhãte veda veti . vasanta + %<vasantàdibhyaùñhak .>% 4 . 2 . 63 . iti ñhak .) vidåùakaþ yathà . vàsantikaþ kelikilo vaihàsiko vidåùakaþ . iti hemacandraþ .. (vasantasyedamidi . %<vasantàt ca .>% 4 . 3 . 20 . iti ñha¤ . vasantasambandhini, tri . yathà, bhàgavate . 5 . 9 . 5 .
     %<sapraõava÷irastripadàü sàvitrãü graiùmavàsantikàn màsànadhãyànamapyasamavetaråpaü gràhayàmàsa ..>%)

#<vàsantã>#, strã, (vasuntasyeyamiti . vasanta + aõ . ïãù .) màdhavã . yåthã . iti medinã . te, 152 .. (yathà, ràmàyaõe . 4 . 1 . 77 .
     %<màlatãmallikàpadmakaravãrà÷ca puùpitàþ .
     ketakyaþ sindhuvàrà÷ca vàsantya÷ca supuùpitàþ ..>%) pàñalà . iti vi÷vaþ .. kàmotsavaþ . tatparyàyaþ . caitràvalã 2 madhåtsavaþ 3 suvasantaþ 4 kàmamahaþ 5 kardanã 6 . iti trikàõóa÷eùaþ .. gaõikàrã . puùpalatàvi÷eùaþ . tatparyàyaþ . prahasantã 2 vasantajà 3 màdhavã 4 mahàjàtiþ 5 ÷ãtasahà 6 madhubahulà 7 vasantadåtã 8 . asyà guõàþ . ÷i÷iratvam . hçdyatvam . surabhitvam . ÷ramahàritvam . dhammillàmoditvam . mandamadonmàdanadàyitva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. navamallikà . nevàri iti hindã bhàùà .. yathà --
     %<nepàlã kathità tajj¤aiþ saptalà navamàlikà .
     vàsantã ÷ãtalà ladhvã tiktà doùatrayàsrajit ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. atha vàsantãdurgàpåjàpramàõam . tatra bhaviùyapuràõam .
     %<mãnarà÷isthite sårye ÷uklapakùe naràdhipa .
     saptamãü da÷amãü yàvat påjayedambikàü sadà ..>% bhaviùyottare .
     %<caitre màsi site pakùe saptamyàdidinatraye .
     påjayedbidhivaddurgàü da÷amyà¤ca visarjayet ..>% kàlakaumudyàü jàvàliþ .
     %<caitre màsi site pakùe saptamyàdidinatraye .
     påjayedvividhairdravyairlavaïgakusumaistathà ..
     nànàvidhai÷ca valibhirmeghàbhairdoùavarjitaiþ .
     vicitràbharaõaiþ pàrtha paññavastràdibhistathà ..
     evaü yaþ kurute påjàü varùe varùe vidhànataþ .
     ãpsitàn labhate kàmàn puttrapauttràdikànnçpa ..>% atra bhaviùyottare nirupapadamàsa÷abdasaïketàt bhaùiùyapuràõavacane mãnarà÷isthita iti mãnastharavyàrabdhacàndramàsãyatithiparam . sauraravyàrabdhatve kadàcit saptamyàditithitrayàlàbhàt tadvarùe tatkçtyalopaþ syàt . na ceùñàpattiþ bhaùiùyapuràõe sadàpadopàdànàt jàvàlivacane varùe varùe ityupàdànàcca nityatvam . etadvivçtaü kàlaviveke . evaü jàvàlã ÷eùavacanaparàrdhe puttràdiråpaphala÷ravaõàt kàmyatva¤ca . tata÷ca kàmyatayà påjane kçte prasaïgàt nityatvasiddhiþ .
     %<sitàùñamyàntu caitrasya puùpaistatkàlasambhavaiþ ..
     a÷okairapi yaþ kuryàt mantreõànena påjanam .
     na tasya jàyate ÷oko rogo vàpyatha durgatiþ ..>% iti kàlikàpuràõavacanàt kevalàùñamãkalpa uktaþ . caitramàsamadhikçtya .
     %<namamyàü påjayeddevãü mahiùàsuramardinãm .
     kuïkumàgurukastårãdhåpànnadhvajatarpaõaiþ .
     damanairmurapatrai÷ca vijayàkhyapadaü labhet ..>% ityanena kevalanavamãkalpa uktaþ . vyavasthà tu ÷àradãyapåjàprakaraõoktà gràhyà . vi÷eùastvatra bodhanaprakriyà nàsti bodhitàyà bodhanàsambhavàt . iti pràk vivçtam . homàdika¤ca pårbavajj¤eyamiti dik . iti durgotsavavivekaþ .. * .. api ca . ÷rãnàràyaõa uvàca .
     %<purà stutà sà goloke kçùõena paramàtmanà .
     saüpåjya madhumàse ca prãtena ràsamaõóale ..
     madhukaiñabhayoryuddhe dvitãye viùõunà purà .
     tatraiva kàle sà durgà brahmaõà pràõasaïkañe ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 63 adhyàyaþ .. (caturda÷àkùaravçttivi÷eùaþ . iti chandoma¤jarã . asyà lakùaõàdikaü chandaþ÷abde draùñavyam ..)

#<vàsantãpåjà>#, strã, (vàsantã tadàkhyà påjà .) caitramàsãyadurgàpåjà . yathà --
     %<caitre màsi site pakùe navamyàdidinatraye .
     pràtaþ pràtarmahàdevãü durgàü bhaktyà prapåjayet ..>% iti .. tatràùñamyàü annapårõàpåjà yathà --
     %<tatràùñamyàmannapårõàü pårbàhõe sàdhakottamaþ .
     raktavàsairaktapuùpairbalibhiþ påjayecchivàm ..>% iti ca màyàtantre 7 pañalaþ .. api ca .
     %<vi÷eùàccaitramàsasya yà tithiþ syàt sitàùñamã .
     tasyàü yaþ påjayedbhaktyà prasàdayati màü dhruvam ..>% iti ÷àmbhavãtantre 14 pañalaþ ..

#<vàsayogaþ>#, puü, (vàsàya sugandhàrthaü yujyate iti . yuja + gha¤ .) cårõam . ityamaraþ .. %<dve àvira iti khyàte . pañarasà kùode ityanye . cårõyante preryante cårõàni cårõa preraõe al . vàse surabhãkaraõe yujyante upayujyante iti gha¤i vàsayogaþ .>% iti taññãkàyàü bharataþ .. tatparyàyaþ . gandhacårõam 2 pañavàsam 3 cårõakam 4 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vàsaraþ>#, puü klã, (vàsayatãti . vas + õic + %<artikamibhramicamidevivàsibhya÷cit .>% uõàø 3 . 132 . iti araþ .) divasaþ . ityamaraþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 4 . 23 .
     %<pravçtte càvayorvàde prayàtàþ sapta vàsaràþ ..>%) nàgaprabhede, puü . iti medinã . re, 213 ..

#<vàsavaþ>#, puü, (vasureva . praj¤àdyaõ .) indraþ . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 43 . 22 .
     %<sahasràkùaniyogàt sa pàrthaþ ÷akràsanaü gataþ .
     adhyakràmadameyàtmà dvitãya iva vàsavaþ ..>%)

#<vàsavã>#, strã, (vasorapatyaü strã . vasu + aõ . ïãp .) vyàsamàtà . yathà --
     %<vyàsasyàmbà satyavatã vàsavã gandhakàlikà .
     yojanagandhà dàseyã ÷ãlaü kàyanajãvasåþ ..>% iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 63 . 70 .
     %<divyàü tàü vàsavãü kanyàü rambhoråü munipuïgavaþ .
     saïgamaü mama kalyàõi ! kuruùvetyabhyabhàùata ..>%)

#<vàsasajjà>#, strã, (vàsaü gçhaü sajjayatãti . sajja + õic + aõ . ñàp .) nàyikàbhedaþ . yathà,
     %<khaõóitotkaõñhità labdhà tathà proùitabhartçkà .
     kalahàntarità vàsasajjà svàdhãnabhartçkà ..
     abhisàrikàpyaùñau tà bandhakyàü pàü÷ulàsatã ..>% iti jañàdharaþ .. asyà vivaraõaü vàsakasajjà÷abde draùñavyam ..

#<vàsà>#, strã, (vàsayatãti . vas + õic + ac . ñàp .) vàsakaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, vaidyake .
     %<vàsàyàü vidyamànàyàmà÷àyàü jãvitasya ca .
     raktapittã kùayã kàsã kimarthamavasãdati ..>%)

#<vàsàgàraü>#, klã, (vàsàya vàsasya và àgàram .) vàsagçham . tatparyàyaþ . bhogagçham 2 kanyàñhaþ 3 3 patnyàñaþ 4 niùkuñaþ 5 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vàsiþ>#, puü, (vasanivàse + %<vasivapiyajiràjãti .>% uõàø 4 . 124 . iti i¤ . kuñhàrabhedaþ . vàisa iti bhàùà . ityuõàdikoùaþ ..

#<vàsikà>#, strã, (vàsaiva . svàrthe kan . ñàp . ata itva¤ca .) vàsakaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vàsitaü>#, klã, (vàsyate smeti . vàsa + ktaþ .) rutam . iti medinã . te, 152 .. j¤ànamàtram . iti hemacandraþ .. khagavaraþ . iti vi÷vaþ ..

#<vàsitaþ>#, tri, (vàsyate smeti . vàsi surabhãkaraõe + ktaþ .) surabhãkçtaþ . tatparyàyaþ . bhàvitaþ 2 . ityamaraþ .. dve sugandhipuùpàdivàsitadravye . bhàvyate pràpyate bhàvitaü bhå ka ïa pràptau karmaõi ktaþ . vàsaü saurabhaü karoti iti ¤yantàt . karmaõi kte vàsitam . iti taññãkàyàü bharataþ .. jalàdau vàsitaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. khyàtaþ . vastraveùñitaþ . iti dharaõiþ ..

#<vàsità>#, strã, (vàsayatãti vasa nivàse + õic + ktaþ . ñàp .) strãmàtram . kariõã . ityamaraþ ..

#<vàsinã>#, strã, (vàso'syà astãti . vàsa + iniþ .) ÷uklajhiõñhã . iti ÷abdacandrikà ..

#<vàsiùñaü>#, klã, rudhiram . iti hemacandraþ ..

#<vàsiùñhaü>#, tri, vasiùñhakçtayoga÷àstràdi . vasiùñhena kçtamityàdarthe (aõ) pratyayena niùpannam .. vasiùñhasambandhi ca ..

#<vàsã>#, strã, (vàsayatãti vàsi ac . gauràditvàt ïãù .) takùaõã . vàisa iti khyàtàstram . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vàsuþ>#, puü, (sarvo'tra vasati sarvatràsau vasatãti và . vasa + bàhulakàt uõ . iti 1 . 1 saükhyaka uõàdisåtravçtto ujjvaladattaþ .) nàràyaõaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. ÷rãnivàso'pyajo vàsuþ . iti jañàdhara÷ca .. vi÷varåpaþ . punarvasuþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<vàsukiþ>#, puü, vasukasyàpatyamiti . vasuka + i¤ .) ahipatiþ . tatparyàyaþ . sarparàjaþ 2 . ityamaraþ .. vàsukeyaþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã . tasyotpattiryathà --
     %<surasà jaj¤ire sarpàüsteùàü ràjà tu takùakaþ .
     vàsuki÷caiva nàgànàü gaõàþ krodhatamo'dhikaþ ..>% iti vahnipuràõe kà÷yapãyavaü÷aþ .. (jaratkàrumunipatnã manasàdevã tu asyeva bhaginã .
     %<àstãkasya munermàtà bhaginã vàsuke stathà .
     jaratkàrumuneþ patnã nàgamàtarnamo'stu te ..>% iti manasàpraõàmamantraþ ..)

#<vàsukeyaþ>#, puü, (vasukasyàpatyamiti . vasuka + óha¤ .) vàsukiþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vàsukeyasvasà>#, [ç] strã, (vàsukeyasya vàsukeþ svasà bhaginã .) manasàdevã . ityamaraþ ..

@<[Page 4,357b]>@
#<vàsudevaþ>#, puü, (vasudevasyàpatyamiti . vasudeva +
     %<çùyandhakavçùõikurubhya÷ca . 4 . 1 . 114 .>% iti aõ . yadvà, sarvatràsau vasatyàtmaråpeõa vi÷vambharatvàditi . vas + bàhulakàt uõ vàsuþ . vàsu÷càsau deva÷ceti karmadhàrayaþ . asya nàmaniruktistu parato j¤eyà .) ÷rãkçùõaþ . ityamaraþ .. tatparyàyaþ . vasudevabhåþ 2 . iti hemacandraþ .. savyaþ 2 subhadraþ 4 vàsubhadraþ 5 ùaóaïgajit 6 ùaóbinduþ 7 pra÷ni÷çïgaþ 8 pra÷nibhadraþ 9 gadàgrajaþ 10 màrjaþ 11 vabhruþ 12 lohitàkùaþ 13 paramàõvaïgakaþ 14 . iti ÷abdamàlà .. anyat kçùõa÷abde draùñavyam .. ÷rãkçùõa÷arãrasya nityatvaü yathà -- ÷rãsanatkumàra uvàca .
     %<bhadraü vo munayaþ ÷a÷vattapasàü phalamãpsitam .
     kçùõasya ku÷alapra÷naü ÷ivabãjasya niùphalam ..
     sàmprataü ku÷alaü va÷ca dar÷anaü paramàtmanaþ .
     bhaktànurodhàddehasya parasya prakçterapi ..
     nirguõasya nirohasya sarvabãjasya tejasaþ .
     bhàràvatàraõàyaiva càvirbhåtasya sàmpratam ..
     ÷rãkçùõa uvàca .
     ÷arãradhàriõa÷càpi ku÷alapra÷namãpsitam .
     tatkathaü ku÷alapra÷naü mayi vipra na vidyate ..
     sanatkumàra uvàca .
     ÷arãre pràkçte nàtha santrata¤ca ÷ubhà÷ubham .
     nityadehe kùemabãje ÷ivapra÷namanarthakam ..
     ÷rãbhagavànuvàca .
     yo yo vigrahadhàrã ca sa ca pràkçtikaþ smçtaþ .
     deho na vidyate vipra tàü nityàü prakçtiü vinà ..
     sanatkumàra uvàca .
     raktabindådbhavà dehàste ca pràkçtikàþ smçtàþ .
     kathaü prakçtinàthasya bãjasya pràkçtaü vapuþ ..
     sarvabãjasya sarvàdirbhavàü÷ca bhagavàn svayam .
     sarveùàmavatàràõàü pradhànaü bãjamavyayam ..
     kçtvà vadanti vedà÷ca nityaü nityaü sanàtanam .
     jyotiþsvaråpaü paramaü paramàtmànamã÷varam ..
     màyayà saguõa¤caiva màye÷aü nirguõaü param .
     pravadanti ca vedàïgàstathà vedavidaþ prabho ..
     ÷rãkçùõa uvàca .
     sàmprataü vàsudevo'haü bhaktavãryà÷ritaü vapuþ .
     kathaü na pràkçto vipra ÷ivapra÷namabhãpsitam ..
     sanatkumàra uvàca .
     vàsaþ sarvanivàsa÷ca vi÷vàni yasya lomasu .
     tasya devaþ paraü brahma vàsudeva itãritaþ ..
     vàsudeveti tannàma vedeùu ca caturùu ca .
     puràõeùvitihàseùu yàtràdiùu ca dç÷yate ..
     raktavãryà÷rito dehaþ kçte vede niråpitaþ .
     sàkùiõo munaya÷càtra dharmaþ sarvatra eva hi ..
     sàkùiõo mama vedà÷ca ravicandrau ca sàmpratam ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 87 adhyàyaþ .. tasya nàmavyutpattiþ .
     %<sarvatràsau samasta¤ca vasatyatreti vai yataþ .
     tataþ sa vàsudeveti vidbadbhiþ parigãyate ..>% iti viùõupuràõe 1 aü÷e 2 adhyàyaþ .. api ca .
     %<sarvàõi tatra bhåtàni vasanti paramàtmani .
     bhåteùvapi ca sarvàtmà vàsudevastataþ smçtaþ ..
     khàõóikyajanakàyàha ùñaùñaþ ke÷idhvajaþ purà .
     nàmavyàkhyàmanantasya vàsudevasya tattvataþ ..
     bhåteùu vasate so'ntarvasantyatra ca tàni yat .
     dhàtà vidhàtà jagatàü vàdevastataþ prabhuþ ..>% iti tatraiva . 6 . 5 . 80 -- 82 .. * .. (tathà ca mahàbhàrate . 5 . 70 . 3 .
     %<vasanàt sarvabhåtànàü vasutvàt devayonitaþ .
     vàsudevastato vedyo bçhatvàt viùõurucyate ..>%) asya aïgapratyaïgamantrà yathà --
     %<bãjastu vàsudevasya puraiva pratipàditam .
     tadaïgamantraü ràjendra dvàda÷àkùaramucyate ..
     oü namo bhagavate vàmudevàya vai padam .
     aïgamantraü tathaitasya vàsudevasya kãrtitam ..
     asya pratyaïgaråpantu dadhivàmanasaüj¤akam .
     tasya mantraü nara÷reùñha ÷ambhunà bhàùitaü ÷çõu ..
     oü namo viùõave pårvaü padaü tasya prakortitam .
     padantu surapataye caturthyantaü mahàbalam ..
     svàhàntaü hçdayàsannaü pratyaïgaü vaiùõavaü matas .
     mantradvayantu yo veda bãjaü pratyaïgamantrakam ..
     sa påùà devakàyastu na sa bhåyo'bhijàyate .
     sarvaståttaratantroktaþ kramo gràhyaþ prapåjane ..
     triùu mantreùu ca budho vi÷eùaü ÷çõu bhåpate .
     råpantu bãjamantrasya prathamaü ÷çõu bhåpate ..
     pårõacandropamaþ ÷uklaþ pakùiràjoparisthitaþ .
     caturbhujaþ pãtavastraistribhiþ saüvãtadehabhçta ..
     dakùiõordhve gadàü dhatte tadadho vikacàmbujam .
     vàmordhve cakramatyugraü dhatte'dhaþ ÷aïkhameva ca ..
     ÷rãvatsavakùàþ satataü kaustubhaü hçdi càdbhutam .
     dhatte kakùe hyadho vàme tåõãraü vàõapåritam ..
     dakùiõe koùagaü khaógaü nandakaü sa÷arà÷anam .
     ÷ãrùe kirãñaü sadyotaü karõayoþ kuõóaladvayam ..
     àjànulambinãü citràü svarõamàlàü galasthitàm .
     dadhànaü dakùiõe devãü ÷riyaü pàr÷ve tu vibhratam ..
     sarasvartã vàmapàr÷ve cintayedvaradaü harim .
     mantrasya bãjaråpantu kathitaü tava pàrthiva ..
     dbàda÷àkùaramantrasya råpamanyat ÷çõuùva me .
     nãlotpaladala÷yàmaü tathaiva ca caturbhujam ..
     dakùiõordhve sthitaü padmaü gadà¤càdhaþ pracodayet ..
     vàme'dha÷cakramatulamårdhve ÷aïkha¤ca vibhratam .
     cintayedvaradaü devaü sarvamanyacca pårvavat ..
     aùñàda÷àkùarasyàsya pratyaïgasya ca vistaram .
     ÷çõu ràjannavahito dàridryabhayabha¤janam ..
     pårõendusadç÷aü kàmaü ÷uklavastraü vicintayet .
     kare vicintayedvàme pãyåùàpåritaü ghañam ..
     dadhyannakhaõóasaüyuktaü dakùiõe svarõabhàjanam .
     padmàsanagataü devaü candramaõóalamadhyagam ..
     ÷uklavastradharaü devaü pramàõàdvàmanaü sadà .
     ãùaddhàsasamàyuktaü triloke÷aü trivikramam .
     cintayedvaradaü devaü sarvakàmaphalapradam ..>% iti kàlikàpuràõe 82 adhyàyaþ .. * .. tasyotpattiryathà -- tatastu da÷ame màsi vidhau brahmarkùasaïgate . aùñamyàmardharàtrau ca tasyàü jàto janàrdanaþ .. indãvaradala÷yàmaþ padmapatràyatekùaõaþ . caturbhujaþ sundaràïgo divyàbharaõabhåùitaþ .. ÷rãvatsakaustubhorasko vanamàlàvibhåùitaþ . vamudevasya jàto'sau vàsudevaþ sanàtanaþ .. iti pàdmottarakhaõóe 60 adhyàyaþ .. * .. tasya caturdhà mårtiryathà --
     %<ekàü÷ena jagat kçtsnaü vyàpya nàràyaõaþ syitaþ .
     caturdhàvasthito vyàpã saguõo nirguõo'pi và ..
     ekà bhagavato mårtirj¤ànaråpà ÷ivàmalà .
     vàsudevàbhidhànà sà guõàtãtà suniùkalà ..
     dbitãyà kàlasaüj¤ànyà tàmasã ÷eùasaüj¤ità .
     nihanti sakalàü÷cànte vaiùõavã paramà tanuþ ..
     sattvodriktà tçtãyànyà pradyumneti ca saüj¤ità .
     jagat sthàpayate sarvaü sà viùõuprakçtirdhruvà ..
     caturthã vàsudevasya mårtirbràhmã susaüj¤ità .
     ràjasã càniruddhàkhyà pràdyumnã sçùñikàrikà ..
     yaþ svapityakhilaü hatvà pradyumnena saha prabhuþ .
     nàràyaõàkhyo brahmàsau prajàsarmakaro hi saþ ..
     yà sà nàràyaõatanuþ pradyumnàkhyà munã÷baràþ .
     tayà saümohayedvi÷vaü sadevàsuramànuùam ..
     saiva sarvajagatsåtiþ prakçtiþ parikãrtità .
     vàsudevo hyanantàtmà kevalo nirguõo hariþ ..
     pradhànaü puruùaþ kàlastadvat trayamanuttamam .
     vàsudevàtmakaü nityametat vij¤ànamucyate ..
     ekavedaü catuùpàdaü caturdhà punaracyutaþ .
     vibheda vàsudevo'sau pradyumno hariravyayaþ ..>% iti kårmapuràõe 48 adhyàyaþ ..

#<vàsudevapriyaïkarã>#, strã, (vàsudevasya priyaïkarã .) ÷atàvarã . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷rãkçùõapriyakàriõã ca ..

#<vàsupåjyaþ>#, puü, (vàsurnàràyaõa iva påjyaþ .) jinavi÷eùaþ . iti hemacandraþ . 1 . 27 ..

#<vàsubhadraþ>#, puü, ÷rãkçùõaþ . iti ÷abdamàlà .. (yathà, viùõupàdàdi-ke÷àntavarõanastotre . 31 .
     %<yà vàyàvànukålyàt sarati maõirucà bhàsamànàsamànà sàkaü sàkampamaüse vasati vidadhatã vàsubhadraü subhadram ..>%)

#<vàsurà>#, strã, strãmàtram . kariõã . ràtriþ . bhåmiþ . iti hemacandraþ ..

#<vàsåþ>#, strã, (vàsyate svagçhe iti . vàsa + bàhulakàt åþ .) nàñyoktau bàlà . ityamaraþ ..

#<vàsaukaþ>#, [s] klã, (vàsàya okaþ sthànam .) vàsagçham . yathà --
     %<garbhàgàre'pavarako vàsaukaþ ÷ayanàspadam .>% iti hemacandraþ ..

#<vàstavaü>#, klã, (vastveùa . vastu + aõ .) yathàrthabhåtam . yathà --
     %<dharmaþ projjhitakaitavo'tra paramo nirmatsaràõàü satàü vedyaü vàstavamatra vastu ÷ivadaü tàpatrayonmålanam .>% ityàdi ÷rãbhàgavate prathamaskandhe 1 adhyàyaþ .. %<vàstavaü paramàrthabhåtaü vastu . yadvà, vàstava÷abdena vastubo'ü÷o jãvaþ vastunaþ kàryaü jagacca tat sarvaü vastveva na tataþ pçthak .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã ..

#<vàstavikaü>#, tri, (vastvava vastu + ñhak .) paramàrthabhåtaü vastu . vàstavameva ityarthe vàstava÷abdàt ùõikapratyayenàpi niùpannam ..

#<vàstavoùà>#, strã, ràtriþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. kintu vàstavà åùà iti nàmadvayamiti sàdhupàñhaþ ..

#<vàstavyaþ>#, tri, vasatãti vasa + %<vasestavyat kartari õicca .>% 3 . 1 . 96 . ityasya vàrcikoktyà vàsakartà . kartaritavyat . iti siddhàntakaumudã .. (yathà, kathàsaritsàgare . 38 . 107 .
     %<ihaivàsmi mahàràja vàstavyo nagare dbijaþ ..>%) vàsayogya÷ca . vasatau, puü ..

#<vàstu>#, klã, vàståka÷àkam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vàstu>#, klã puü, (vasanti pràõino yatra . vasa nivàse + %<vaseragàre õicca .>% uõàø 1 . 70 . iti tuõ . sa ca õit .) gçhakaraõayogyabhåmiþ . tatparyàyaþ . ve÷mabhåþ 2 . ityamaraþ .. potaþ 3 vàñã 4 . iti jañàdharaþ .. vàñikà 5 gçhapotakaþ 6 . iti ÷abdaratnàvalã .. vàstukaraõapramàõàdiryathà -- ÷rãhariruvàca .
     %<vàstu saükùepato vakùye gçhàdau vighnanà÷anam .
     ã÷ànakoõàdàrabhya hyekà÷ãtipade yajet ..
     ã÷àne ca ÷iraþpàdau nairçte'gnyanile karau .
     àvàsavàsave÷màdau pure gràme baõikpathe ..
     pràsàdàràmadurgeùu devàlayamañheùu ca .
     dvàtriü÷attu suràn vàhye tadanta÷ca trayoda÷a ..
     ã÷a÷caivàtha parjanyo jayantaþ kuli÷àyudhaþ .
     såryaþ satyo bhç÷a÷caiva àkà÷o vàyureva ca ..
     påùà ca vitatha÷caiva gçhakùetrayamàvubhau .
     gandharvo bhçïgaràja÷ca mçgaþ pitçgaõastathà ..
     dauvàriko'tha sugrãvaþ puùpadanto gaõàdhipaþ .
     asuraþ ÷eùapàpau ca rogo'hirmukhya eva ca ..
     bhallàñaþ somasarpau ca aditi÷ca ditistathà .
     bahirdbàtriü÷adete tu tadanta÷caturaþ ÷çõu ..
     ã÷ànàdicatuùkoõasaüsthitàn påjayedbudhaþ .
     àpa÷caivàtha sàvitro jayo rudrastathaiva ca ..
     madhye navapado brahmà tasyàùñau ca samãpagàn .
     devànekottarànetàn pårbàdau nàmataþ ÷çõu ..
     aryamà savità caiva vivasvàn vibudhàdhipaþ .
     mitro'tha ràjayakùmà ca tathà pçthvãdharaþ kramàt ..
     aùñama÷càpavatsa÷ca parito brahmaõaþ smçtàþ .
     ã÷ànakoõàdàrabhya durj¤eyo vaü÷a ucyate ..
     àgneyakoõàdàrabhya vaü÷o bhavati durdharaþ .
     aditiü himavanta¤ca jayanta¤ca idaü trayam ..
     nàdikà kàrikà nàma ÷akràdgandharvagà punaþ .
     vàstudevàn påjayitvà gçhapràsàdakçdbhavet ..
     surebhyaþ purataþ kàryaü di÷yàgneyyàü mahànasam .
     råpanirgamaõe yena pårbataþ satramaõóapam ..
     gandhapuùpagçhaü kàryamai÷ànyàü paññasaüyutam .
     bhàõóàgàra¤ca kauveryàü goùñhàgàra¤ca vàyave ..
     udagà÷raya¤ca vàruõyàü vàtàyanasamanvitam .
     samitku÷endhanasthànamàyudhànà¤ca nairçte ..
     abhyàgatàlayaü ramyaü ÷ayyàsanasapàdukàm .
     toyàgnidãpasadbhçtyairyuktaü dakùiõato bhavet ..
     gçhàntaràõi sarvàõi sajalaiþ kadalãgçhaiþ .
     pa¤cavarõai÷ca kusumaiþ ÷obhitàni prakalpayet ..
     pràkàraü tadbahirdadyàt pa¤cahastaü pramàõataþ .
     evaü viùõvà÷ramaü kuryàdvanai÷copavanairyutam ..
     catuþùaùñipado vàstuþ pràsàdàdau supåjitaþ .
     madhye catuùpado brahmà dvipadàstvaryamàdayaþ ..
     karõe caivàtha pakùyàdyàstathà devàþ prakortitàþ .
     tebhyo'pyubhayataþ sàrdha anye'pi dvipadàþ suràþ ..
     catuþùaùñipade devà ityevaü parikãrtitàþ .
     carakã ca vidàrã ca påtanà pàparàkùaso ..
     ã÷ànàdyàstathà bàhye devàdyà hetukàdayaþ .
     hetukastripurànta÷ca agnirvetàlako yamaþ ..
     agnijihvaþ kàlakastu karàlo hyekapàdakaþ .
     ã÷ànyàü bhãmaråpastu pàtàle pretanàyakaþ ..
     àkà÷e gandhamàlã syàt kùetrapàlàüstathà yajet .
     vistàràbhihataü dãrghaü rà÷idvàrantu kàrayet ..
     vasubhirbhàga÷uddhi¤ca ÷eùàïkàdàyamàdi÷et .
     punarguõitamaùñàbhirçkùabhàgantu bhàjayet ..
     yaccheùaü tadbhavedçkùaü bhàgairhçtya vyayaü bhavet .
     çkùa caturguõaü kçtvà navabhirbhàgahàritam ..
     ÷eùamaü÷aü vijànãyàt devalasya mataü yathà .
     aùñàbhirguõitaü piõóaü ùaùñibhirbhàgahàritam ..
     yaccheùantu bhavejjãvaü maraõaü bhåtahàritam .
     vàstukroóe gçhaü kuryàt na pçùñhe mànavaþ sadà ..
     vàmapàr÷vena svapiti nàtra kàryà vicàraõà .
     siühakanyàtulàyà¤ca dvàraü ÷uddhedathottaram ..
     eva¤ca vç÷cikàdau syàt pårbadakùiõapa÷caimam .
     dbàraü dãrghàrdhavistàraü dbàràõyaùñau smçtàni ca ..
     sutàlpapraiùyanãcatvaü suyànaü såtrabhåùaõam .
     puttrahãnantu raudreõa vãryaghnaü dakùiõe tathà ..
     baddho'vandha÷càyurvçddhiþ puttralàbhasutçptide .
     dhanadaü nçpapãóàdamarthaghnaü rogadaü jale ..
     nçpabhãtirmçtàpatyà anapatya¤ca vairidam .
     arthadaü vàrthahànyeva doùadaü puttramçtyudam ..
     dvàràõyuttarasaüj¤àni pårbadvàràõi vacmyaham .
     agnibhãtirbahukanyà dhanasammànakopadam ..
     ràjaghnaü kopadaü pårbe phalato dbàramãritam .
     ã÷ànàdau bhavet pårbe àgneyàdau tu dakùiõe ..
     nairçtyàdau pa÷cime syàt vàyavyàdau tu cottare .
     aùñabhàge kçte bhàge dvàràõà¤ca phalàphalam ..
     a÷vatthaplakùanyagrodhàþ pårbàdau syàduóumbaraþ .
     gçhasya ÷obhanaþ prokta ã÷àne caiva ÷àlmaliþ ..
     påjito vighnahàrã syàt pràsàdasya gçhasya ca ..>% ityàdi gàruóe vàstumànalakùaõaü 46 adhyàyaþ .. pràsàdalakùaõantu pràsàda÷abde draùñavyam .. * .. api ca . çùaya åcuþ .
     %<pràsàdabhavanàdãnàü nive÷aü vistarànnçpa .
     kuryàt kena vidhànena ka÷ca vàsturudàhçtaþ ..
     såta uvàca .
     bhçguratrirva÷iùñha÷ca vi÷vakarmà yamastathà .
     nàrado nagnajiccaiva vi÷àlàkùaþ purandaraþ ..
     brahmà kumàro nandã÷aþ ÷aunako garga eva ca .
     vàsudevo'niruddha÷ca tathà ÷ukrabçhaspatã ..
     aùñàda÷aite vikhyàtà vàstu÷àstropade÷akàþ .
     saükùepeõopadiùñaü yanmanave matsyaråpiõà ..
     tadidànãü pravakùyàmi vàstu÷àstramanuttamam .
     puràndhakavadhe ghore ghoraråpasya ÷ålinaþ ..
     lalàñasvedasalilamapatadbhuvi bhãùaõam .
     karàlavadanaü tasmàt samudbhåtaü samulvaõam ..
     grasamànamivàkà÷aü saptadvãpàü vasundharàm .
     tato'ndhakànàü rudhiramapibat patitaü kùitau ..
     tena tatsamare sarvaü patitaü yanmahãtale .
     tathàpi tçptimagamattadbhåtaü na tadà yadà ..
     tadà ÷ivasya puratastapa÷cakre sudàruõam .
     kùudhàviùñantu tadbhåtamàhartu jagatàü trayam ..
     tataþ kàlena santuùño bhairavastasya càdaràt .
     varaü vçõãùva bhadraü te yadabhãùñaü tavànagha ..
     tamuvàca tato bhåtaü trailokyagrasanakùamam .
     bhavàmi devadeve÷a tathetyukta¤ca ÷ålinà ..
     tatastat tridiva sarvaü bhåmaõóalama÷eùataþ .
     svadehenàntarãya¤ca bandhànaü pràpatadbhuvi ..
     bhãtabhãtaistato devairbrahmaõà vàtha ÷ålinà .
     dànavàsurarakùobhiravaùñabdhaü samantataþ ..
     yena yatraiva càkràntaü sa tatraivàbhavat punaþ .
     nivàsàt sarvadevànàü vàsturityabhidhãyate ..
     avaùñabdhena tenàpi vij¤aptàþ sarvadevatàþ .
     prasãdadhvaü suràþ sarve yuùmàbhirni÷calãkçtaþ ..
     sthàsyàmi kiü yadàhàramavaùñabdhamadhãmukham .
     tato brahmàdibhiþ proktaü vàstumadhye tu yo valiþ ..
     àhàro vai÷vadevànte nyånamasmin bhaviùyati .
     vàståpa÷amano yaj¤astavàhàro bhaviùyati ..
     evamuktastato hçùñaþ sa vàsturabhavattadàü .
     vàstuyaj¤aþ smçtastasmàt tataþ prabhçti ÷àntaye ..>% iti màtsye vàstubhåtodbhavo nàma 226 adhyàyaþ .. * .. såta uvàca .
     %<athàtaþ saüpravakùyàmi gçhakàlavinirõayam .
     yathàkàlaü ÷ubhaü j¤àtvà sadà bhavanamàrabhet ..
     caitre vyàdhimavàpnoti yo gçhaü kàrayennaraþ .
     vai÷àkhe dhanaratnàni jyaiùñhe mçtyuü tathaiva ca ..
     àùàóhe bhçtyaratnàni pa÷uvarjamavàpnuyàt .
     ÷ràvaõa bhçtyalàbha¤ca hàniü bhàdrapade tathà ..
     patnãnà÷o'÷vayuje vindyàt kàrtike dhanadhànyakam .
     màrga÷ãrùe tathà bhaktaü pauùe taskarato bhayam ..
     làbha¤ca bahu÷o vindyàdagniü màghe vinirdi÷et .
     phàlgune kà¤canaü puttràniti kàlabalaü smçtam ..
     a÷vinã rohiõã målamuttaràtrayamaindavam .
     svàtã hastànuràdhà ca gçhàrambhe pra÷asyate ..
     àdityabhaumavarjantu sarve vàràþ ÷ubhàvahàþ .
     vajravyàghàta÷åleùu vyatãpàtàtigaõóayoþ ..
     viùkambhagaõóaparighavarjaü yogeùu kàrayet .
     ÷vete maitreya màhendre gàndharve'bhijidrohiõe .
     tathà vairàjasàvitre muhårte gçhamàrabhet ..
     candràdityabalaü labdhvà lagnaü ÷ubhanirãkùitam .
     stambhocchràyàdi karhavyamanyatra parivarjayet ..
     pràsàdeùvevameva syàt kåpavàpãùu caiva hi .
     pårbaü bhåmiü parãkùeta pa÷càdvàstuü prakalpayet ..
     ÷vetà raktà tathà pãtà kçùõà caivànupårba÷aþ .
     vipràdeþ ÷asyate bhåmirataþ kàryaü parãkùaõam ..
     vipràõàü madhuràsvàdà kaùàyà kùattriyasya ca .
     kaùàyakañukà tadvadvai ÷ya÷ådreùu ÷asyate ..
     ratnimàtre tu vai garteùvanulipte tu sarvataþ .
     ghçtamàma÷aràvasthaü kçtvà varticatuùñayam .
     jvàlayet bhåparãkùàrthaü pårbaü tat sarvadiïmukham ..
     dãptàü pårbàdi gçhõãyàdvarõànàmanupårva÷aþ .
     vàstuþ sàmåhiko nàma dãpyate sarvatastu yaþ ..
     ÷ubhadaþ sarvavarõànàü pràsàdeùu gçheùu ca .
     ratnimàtramadho gartaü parãkùyaü khàtapåraõe ..
     adhike ÷reyamàpnoti nyåne hàniþ same samam .
     halakçùñe'thavà de÷e ÷arvabãjàni vàpayet ..
     tripa¤casaptamàtreõa yatra rohanmi tànyapi .
     jyeùñhottamà kaniùñhà bhårvarjanãyatarà matà ..
     pa¤cagavyoùadhijalaiþ parãkùitvà ca secayet ..
     ekà÷ãtipadaü kçtvà rekhàbhiþ kanakena tu .
     pa÷càt piùñena càlipyet såtreõàloóya sarvataþ ..
     da÷a pårbàyatà rekhà da÷a caivottaràyatàþ .
     sarvà vàstuvibhàgeùu vij¤eyà navakà nava ..
     ekà÷ãtipadaü kçtvà vàstuvit sarvavàstuùu .
     padasthàn påjayeddevàüstriü÷at pa¤cada÷aiva tu ..
     dbàtriü÷adbàhyataþ påjyàþ påjyà÷càntastrayoda÷a .
     nàmatastàn pravakùyàmi sthànàni ca nibodhata ..
     ã÷ànakoõàdiùu tàn påjayeddhaviùà naraþ .
     ÷ikhã caivàtha parjanyo jayantaþ kuli÷àyudhaþ ..
     såryasatyau bhç÷a÷caiva àkà÷o vàyureva ca .
     påùà ca vitatha÷caiva gçhakùatayamàvubhau ..
     gandharvo bhçïgaràja÷ca mçgaþ pitçgaõastathà .
     dauvàriko'tha sugrãvaþ puùpadanto jalàdhipaþ ..
     asuraþ ÷eùapàpau ca rogo'hirmukhya eva ca .
     bhallàñaþ somasarpau ca aditi÷ca ditistathà .
     bahirdbàtriü÷adete tu tadanta÷caturaþ ÷çõu ..
     ã÷ànàdicatuùkoõe saüsthitàn påjayedyathà .
     àpa÷caivàtha sàvitro jayo bhadrastathaiva ca ..
     madhye navapado brahmà tasyàùñau ca samãpagàn .
     sàdhyà naikàntaràn vidyàt pårbàdyàn nàmataþ ÷çõu ..
     aryamà savità caiva vivasvàn vibudhàdhapaþ .
     mitho'tha ràjayakùmà ca tathà pçthvãdharaþ smçtaþ ..
     aùñamastvàpavatsastu parito brahmaõaþ smçtàþ .
     àpa÷caivàpavatsa÷ca parjanyo'gnirditistathà ..
     padikànà¤ca vargo'yamevaü koõeùva÷eùataþ .
     tanmadhye tu vahirviü÷at dvipadàste tu sarvataþ ..
     aryamà ca vivasvàü÷ca mitraþ pçthvãdharastathà .
     brahmaõaþ paridhau dikùu tripadàste tu sarvataþ .. * ..
     vaü÷ànidànãü vakùyàmi çjånapi pçthak pçthak .
     vàyuü yàvattathà rogàt pitçbhyaþ ÷ikhinaü punaþ ..
     mukhyàdbhç÷amatho ÷eùàt vitathaü yàvadeva tu .
     sugrãvàdaditiü yàvat bhçgoþ parjanyameva ca ..
     ete vaü÷àþ samàkhyàtàþ kvaciddurjaya eva ca .
     eteùàü yastu sampàtaþ padaü madhyaü samantataþ ..
     marma caitat samàkhyàtaü tri÷ålaü koõaga¤ca yat .
     stambhanyàse tu varjyàni tulàvidhiùu sarvadà ..
     kãlocchiùñopaghàtàni varjayedyatnato naraþ .
     sarvatra vàsturnirdiùñaþ pitçvai÷vànaràyataþ ..
     murdhanyagniþ samàviùño mukhe càpaþ samàhitaþ .
     pçthvãdharo'ryamà caiva tayostàvadadhiùñhitau ..
     vakùaþsthale càpavatsaþ påjanãyaþ sadà budhaiþ .
     netrayorditiparjanyau ÷rotre'ditijayantakau ..
     sarpendrà vaü÷asaüsthau ca påjanãyau prayatnataþ .
     satyarogàdayastadvadbàhvoþ pa¤ca ca pa¤ca ca ..
     rudra÷ca ràjayakùmà ca vàmahaste samàsthitau .
     sàvitraþ savità tadbaddhastaü dakùiõamà÷ritau ..
     vivasvànatha mitra÷ca jañhare saüvyavasthitau .
     påùà ca pàpayakùmà ca hastayormaõibandhane ..
     tathaivàsurasomau ca vàmapàr÷ve samàsthitau .
     pàr÷ve tu dakùiõe tadvadvitathaþ sagçhakùataþ ..
     urvo'ryamàmbupau j¤eyau jànvorgandharvapuùpakau .
     jaïghayorbhçgusugrãvau sphiksthau dauvàriko mçgaþ ..
     jaya÷akrau tathà meóhrepàndayoþ pitarastathà .
     maghye navapado brahmà hçdaye sa tu påjyate ..
     catuþùaùñipado vàstuþ pràsàde brahmaõà smçtaþ .
     brahmà catuùpadastatra koõeùvardhapadàstataþ ..
     bahiùkoõe tu càùñau tu sàrdhà÷cobhayasaüsthitàþ .
     viü÷atirdvipadà÷caiùàü catuþùaùñipade smçtàþ .. * ..
     gçhàrambhe tu kaõóåtiþ svàmyaïge yatra jàyate .
     ÷alyastvapanayettatra pràsàde bhavame'pi và ..
     sa÷alyaü bhayadaü tasmàda÷alyaü ÷ubhadàyakam .
     hãnàdhikàïgabhàvàüstu sarvathà tu vivarjayet ..
     nagaragràmade÷eùu sarvatraivaü prakalpayet .
     catuþ÷àlaü tri÷àlantu dvi÷àla¤caika÷àlakam ..
     nàmatastàni vakùyàmi svaråpeõa dbijottamàþ ..>% iti màtsye ekà÷ãtipadavàstunirõayo nàma 227 adhyàyaþ .. * .. såta uvàca .
     %<catuþ÷àlaü pravakùyàmi svaråpànnàmatastathà .
     catuþ÷àlaü dbayadvàrairalindaiþ sarvatomukham ..
     nàmnà tat sarvatobhadraü ÷ubhaü devançpàlaye .
     pa÷cimadbàrahãnantu nandyàvartaü pracakùyate ..
     dakùiõadvàrahãnaü tadårdhvamànamudàhçtam .
     pårbadvàravihãnantat svastikaü nàma vi÷rutam ..
     rucakaü cottaradvàravihãnaü tatpracakùyate .
     saumya÷àlàvihãnantu tri÷àlaü dhanyaka¤ca tat ..
     kùemavçddhikaraü néõàü bahuputtraphalapradam .
     ÷àlayà pårbayà hãnaü sukùetramiti vi÷rutam ..
     dhanyaü ya÷asyamàyuùyaü ÷okamohavinà÷anam .
     cullã tu yàmyayà hãnaü vi÷àlaü ÷àlayà tu yat ..
     kulakùayakaraü néõàü sarvavyàdhibhayàvaham .
     hãnaü pa÷cimayà yattu pakùaghnaü nàma tat punaþ ..
     mitrabandhusutàn hanti tathà sarpabhavàvaham .
     yàmyàparàbhyàü ÷àlàbhyàü dhanadhànyaphalapradam ..
     kùemavçddhikaraü néõàü tathà puttraphalapradam .
     yamaü sårya¤ca vij¤eyaü pa÷cimottara÷àlakam ..
     ràjàgnimayadaü néõàü kulakùayakara¤ca tat .
     udakpårve tu ÷àle dve daõóàkhye yatra tadbhavet ..
     akàlamçtyubhayadaü paracakrabhayàvaham .
     dhanàkhyaü yàmapårbàbhyàü ÷àlàbhyàü yaddvi÷àlakam ..
     tacchastrabhayadaü néõàü paràbhavabhayàvaham .
     cullã pårbàparàbhyàntu sà bhavet mçtyusåcanã ..
     vadhabandhàya ÷astràõàmanekabhayakàrakam .
     kàcamuttarayàmàbhyàü ÷àlàbhyàü bhayadaü nçõàm ..
     siddhàrthavarjyaü varjyàni dvi÷àlàni sadà budhaiþ .. * ..
     athàtaþ saüpravakùyàmi bhavanaü pçthivãpateþ .
     pa¤caprakàraü tat proktamuttamàdivibhedataþ ..
     aùñottaraü hasta÷ataü vistàra÷cottamo mataþ .
     caturùvanyeùu vistàro hãyate càùñabhiþ karaiþ ..
     caturthàü÷àdhikaü dairghyaü pa¤casvapi nigadyate .
     yuvaràjasya vakùyàmi tathà bhavanapa¤cakam ..
     ùaóbhiþ ùaóbhistathà÷ãtirhãyate tatra vistaràt .
     tryaü÷ena càdhikaü dairghyaü pa¤casvapi nigadyate .. * ..
     senàpateþ pravakùyàmi sadà bhavanapa¤cakam .
     catuþùaùñintu vistàràt ùaóbhiþ ùaóbhistu hãyate ..
     pa¤casvateùu dairghya¤ca ùaóbhàgenàdhikaü bhavet .. * ..
     mantriõàmatha vakùyàmi tathà bhavanapa¤cakam ..
     catu÷caturbhirhãnà syàt karaùaùñiþ pravistare .
     aùñàü÷enàdhikaü dairghyaü pa¤casvapi nigadyate .. * ..
     sàmantàmàtyalokànàü vakùye bhavanapa¤cakam .
     catvàriü÷attathàùñau ca caturbhirhãyate kramàt ..
     catarthàü÷àdhikaü dairghyaü pa¤casveteùu ÷asyate . * .
     ÷ilpinàü ka¤cukãnà¤ca vai÷yànàü gçhapa¤cakam ..
     aùñàviü÷at karàõàntu dbihãnaü vistareõa tat .
     dviguõaü dairghyamevoktaü madhyameùvevameva tu .. * ..
     dåtakarmàntikàdãnàü vakùye bhavanapa¤cakam .
     caturthàü÷àdhikaü dairghyaü vistàro dvàda÷aiva tu ..
     adhyardhvakarahàniþ syàt vistàràt pa¤casu kramàt . * .
     daivaj¤aguruvaidyànàü sabhàstàrapurodhasàm ..
     teùàmapi pravakùyàmi sadà bhavanapa¤cakam .
     catvàriü÷acca vistàràccaturbhirhãyate kramàt ..
     pa¤casveteùu dairghya¤ca ùaóbhàgenàdhikaü bhavet . * .
     caturvarõasva vakùyàmi sàmànyaü gçhapa¤cakam ..
     dbàtriü÷akaü karàõàntu caturbhirhãyate kramàt .
     àùoóa÷àditi paraü nånamantyàvasàyinàm ..
     da÷àü÷enàùñabhàgena tribhàgeõàtha pàdikam .
     adhikaü dairghyamityàhurbràhmaõàdeþ pra÷asyate ..
     senàpaternçpasyàpi gçhasyaivottareõa tu .
     nçpavàsagçhaü kàryaü bhàõóàgàrantathaiva ca ..
     senàpatergçhasyàpi càturvarõyasya càntaram .
     vàsakoùagçhaü kàryaü ràjapåjyeùu sarvadà ..
     antaraprabhavàõà¤ca svapiturdåramiùyate .
     tathà hasta÷atàdarvàk gaditaü vanavàsinàm ..
     senàüpaternçpasyàpi saptatyà sahite'nvite .
     caturda÷ahçte vyàse ÷àlànyàsaþ prakãrtitaþ ..
     pa¤catriü÷addhçte tasmin alindaþ samudàhçtaþ .
     tathà ùañtriü÷addhastàttu saptàïgulasamanvitaþ ..
     viprasya mahatã ÷àlà na dairghyaü parato bhavet .
     da÷àïgulàdhikà tadvat kùattriyasya vidhãyate ..
     pa¤catriü÷at karà vai÷ye aïgulàni trayoda÷a .
     tàvatkaraistu ÷ådrasya yutà pa¤cada÷àïgulaiþ ..
     ÷àlàyàstu tribhàgeõa yasyàgre vãthikà bhavet .
     soùõã÷aü nàma tadvàstu pa÷càcchàyocchrayambhavet ..
     pàr÷vayorvãthikà yatra sàvaùñambhantaducyate .
     samantàdvãthikà yatra susthitaü tadihocyate ..
     ÷ubhadaü sarvametat syàt càturvarõya¤caturvidham .
     vistaràt ùoóa÷o bhàgastathà hastacatuùñayam ..
     prathamo bhåmikrocchràya upariùñàt prahãyate .
     dvàda÷àü÷ena sarvàsu bhåmikàsu tathocchrayaþ ..
     pakveùñake bhavedbhittiþ ùoóa÷àü÷ena vistaràt .
     dànavena vikalpaþ syàt tathà mçõmayabhittike ..
     garbhamànena mànantu sarvavàstuùu ÷asyate .
     gçhavàsasya pa¤cà÷adaùñàda÷abhiraïgulaiþ ..
     saüyuto dvàraniùkambho dviguõa÷cocchrayo bhavet .
     dvàra÷àkhàsu bàhulyamucchràyaü karasammitaiþ ..
     aïgulaiþ sarvavàstånàü pçthutvaü ÷asyate budhaiþ .
     udumbarottaràïge ca tadardhàrdhaü pravistaraiþ ..>% iti màtsye vàstuvidyàsu gçhamànanirõayo nàma 228 athyàyaþ .. * .. såta uvàca .
     %<athàtaþ saüpravakùyàmi stambhamànavinirõayam .
     kçtvà svabhavanocchràyaü sadà saptaguõaü budhaþ ..
     a÷ãtyantaü pçthutvaü syàdagre navaguõaiþ saha .
     rucaka¤caturasraþ syàdaùñàü÷o vajra ucyate ..
     dvivajraþ ùoóa÷àsrastu dbàda÷àsraþ pralãnakaþ .
     madhyaprade÷e yaþ stambho vçtto vçtta iti smçtaþ ..
     etepa¤ca mahàstambhàþ pra÷astàþ sarvavàstuùu .
     padmavallãlatà kàryà patradar÷anaråpità ..
     stambhasya navamàü÷ena padmakumbhottaràõi ca .
     stambhatulyà tulà proktà hãnà÷copatulà tataþ ..
     tribhàgeõeha sarvatra caturbhàgeõa và punaþ .
     hãnaü hãna¤caturthàü÷àttathà sarvàsu bhåmiùu ..
     vàsagehàni sarveùàü prave÷e dakùiõena tu . * .
     dvàràõi tu pravakùyàmi pra÷astànãha tàni tu ..
     pårbeõendraü jayanta¤ca dvàraü sarvatra ÷asyate .
     yàmya¤ca vitatha¤caidha dakùiõena vidurbadhàþ ..
     pa÷cime puùpadanta¤ca vàruõa¤ca pra÷asyate .
     uttareõa tu bhallàñaü saumya¤ca ÷ubhadaü bhavet ..
     tathà vàstusu sarvatra vedhaü dvàrasya varjayet .
     dvàre tu rathyayà viddhe bhavet sarvakulakùayaþ ..
     taruõà doùabàhulyaü ÷okaþ païkena jàyate .
     apasmàro bhavennånaü kåpavedhena sarvadà ..
     vyathà prasravaõena syàt kãlenàgnibhayambhavet .
     vinà÷o devatàviddhe stambhena strãhçto bhavet ..
     gçhabharturvinà÷aþ syàt gçheõa ca gçhe kçte .
     amedhyàvaskarairviddhe gçhiõãbandhanambhavet ..
     tathà ÷astrabhayaü vidyàdantyajasya gçheõa tu .
     ucchràyadbiguõàü bhåmiü tyaktvà vedho na vidyate ..
     svayamudghàñite dvàre unmàdo gçhamedhinàm .
     svaya¤ca pihite vindyàt kulanà÷aü vicakùaõaþ ..
     mànàdhike ràjabhayaü nãce taskarato bhayam .
     dvàropari ca yaddvàraü tadantakamukhaü smçtam ..
     àdhvànaü madhyade÷e tu adhiko yasya vistaraþ .
     vajrantu ÷akañaü madhye sadyo bhartçvinà÷anam ..
     tathànyapãóitadvàraü bahudoùakarambhavet .
     måladvàraü tathànyantu nàdhikaü ÷obhanambhavet ..
     kumbha÷rãparõivallãbhirmå ladvàrantu ÷obhayet .
     påjayeccàpi tannityaü valinà càkùatodakaiþ .. * ..
     bhavanasya vañaþ pårbe digbhàge sarvakàlikaþ .
     uóumbarastathà yàmye vàruõe pippalaþ ÷ubhaþ ..
     plakùa÷cottarato dhanyo viparãtastvasiddhaye .
     kaõñakã kùãravçkùa÷ca àsannaþ saphalo drumaþ ..
     bhayaü hàniü prajàhàniü kurvanti krama÷aþ sadà .
     na cchindyàdyadi tànanyànantare sthàpayet ÷ubhàn .
     punnàgà÷okavakula÷amãtilakacampakàn .
     dàóimã pippalã dràkùà tathà kusumamaõóapam ..
     jambãrapågapanasadrumaketakãbhirjàtãsaroja÷atapatrikamallikàbhiþ .
     yannàrikelakadalãdalapàñalàbhiryuktaü tadatra bhavanaü ÷riyamàtanoti ..>% iti màtsye vàstuvidyàsu vedhaparivarjano nàma 229 adhyàyaþ .. * .. såta uvàca .
     %<udagàdiplavaü vàstu samàna÷irasantathà .
     parãkùya pårbavat kuryàt stambhocchràyaü vicakùaõaþ ..
     na devadhårtasacivacatvaràõàü samãpataþ .
     kàrayedbhavanaü pràj¤o duþkha÷okabhayaü yataþ ..
     tasya prave÷à÷catvàrastasyotsaïgo'grataþ ÷ubhaþ .
     pçùñhataþ pçùñhabhaïgastu savyàvartaþ pra÷asyate ..
     apasavyo vinà÷àya dakùiõe ÷ãrõakastathà .
     sarvakàmaphalo néõàü saüpårõo nàma vàmataþ ..
     evaü prave÷amàlokya yatnena gçhamàrabhet . * .
     atha saüvatsare pårõe muhårte ÷ubhalakùaõe ..
     ratnopari ÷ilàü kçtvà sarvabãjasamanvitàm .
     catubhirbràhmaõaistambhaü vastràlaïkàrapåjitam ..
     ÷uklàmbaradharaþ ÷ilpã sahito vedapàragaiþ .
     sthàpitaü vinyaset tadvat sarvauùadhisamanvitam ..
     nànàkùataphalopetaü vastratàmbålasaüyutam .
     brahmaghoùeõa vàdyena gãtamaïgalanisvanaiþ ..
     pàyasaü bhojayedvipràn homastu madhusarpiùà .
     vàstospate pratijànãhi mantreõànena sarvadà ..
     såtrapàte tathà kàryamevaü stambhodaye punaþ .
     dvàrabandhocchraye tadbat prave÷asamaye tathà ..
     vàståpa÷amane tadvat vàstuyaj¤astu pa¤cadhà .
     ã÷àne såtrapàtaþ syàdàgneye stambharopaõam ..
     pradakùiõa¤ca kurvãta vàstoþ padavilekhanam .
     tarjanã madhyamà caiva tathàïguùñhastu dakùiõe .
     prabàlaratnakanakaü phalapiùñakçtodakam .
     sarvavàstuvibhàgeùu ÷astampadvilekhane ..
     na bhasmàïgàrakàùñhena na ÷astranakhacarmabhiþ .
     na ca sàsthikapàlena kvacidvàstu pralekhayet ..
     ebhirvilekhitaü kuryàt duþkha÷okàmayàdikam .
     yadà gçhaprave÷aþ syà¤chilpã tatropalekhayet ..
     stambhasåtràdike tadvat ÷ubhà÷ubhaphalodayam . * .
     àdityàbhimukhaü rauti ÷akunaþ paruùaü yadi ..
     tulyakàlaü spç÷edaïgaü gçhabhartuþ samàtmanaþ .
     vàstvaïge tadvijànãyànnara÷alyaü bhayapradam ..
     ÷akunànantaraü tatra hastya÷va÷vàpadambhavet .
     tadaïgasambhavaü vidyàttatra ÷alyaü vicakùaõaþ ..
     prasàryamàõe såtre tu ÷vagomàyuvilaïghite .
     tatra ÷alyaü vijànãyàt khara÷abde ca bhairave ..
     yadã÷ànte'tha digbhàge madhuraü rauti vàyasaþ .
     dhanantatra vijànãyàdaïge và svàmyadhiùñhite ..
     såtracchede bhavenmçtyurvyàdhiþ kãle tvadhomukhe .
     aïgàreùu tathonmàdaü kapàleùu ca sambhramam .
     kambu÷alye ca jànãyàt puü÷calyaü strãùu vàstuvit .
     gçhabharturgç hasyàpi vinà÷aþ ÷ilpisambhrame ..
     stambhasthàne cyute kumbhe ÷irorogaü vinirdi÷et .
     kumbhàpahàre sarvasya kulasyàpi kùayo bhavet ..
     mçtyuü sthànacyute kumbhe bhagne bandhaü vidurbudhàþ .
     karasaükhyàvinà÷e tu nà÷aü gçhapaterviduþ ..
     bãjauùadhivihãne tu bhåtebhyo bhayamàdi÷et .
     pràgdakùiõena vinyasya stambhe cchatraü vive÷ayet ..
     tataþ pradakùiõenànyannyaset stambhaü vicakùaõaþ .
     yasmàdbhayakaraü néõàü yojitànyapradakùiõam ..
     rakùàü kurvãta yatnena stambhopadravanà÷inãm .
     tathà phalavatãü ÷àkhàü stambhopari nive÷ayet ..
     pràgudrakplavanaü kàrya dbimukhantu na kàrayet .
     stambhaüvà bhavanaü vàpi dbàraüvà svagçhantathà ..
     diïmåóhe kulanà÷aþ syàt na ca sambardhayedgçham .
     yadi sambardhayedgehaü sarvadikùu vivardhayet ..
     pårveõa vardhitaü bàstu kuryàdbairàõi vai sadà .
     dakùiõe vardhitaü vàstu mçtyave syànna saüsayaþ ..
     pa÷càdvçddhantu yadvàstu tadarthakùayakàrakam .
     vardhàyitaü tathà saumye bahusantàpakàrakam ..
     àgneye yatra vçddhiþ syàt tadagnibhayadambhavet .
     vardhitaü ràkùase koõe ÷i÷ukùayakaraü bhavet ..
     vardhàyitantu vàyavye vàtavyàdhiprakopakçt .
     ã÷àne tu prajàhànirvàstau sambardhite sadà .. * ..
     ã÷àne devatàgàraü tathà ÷àntigçhaü bhavet .
     mahànasaü tathàgneye tatpàr÷ve cottaraü jalam ..
     gçhasyopaskaraü sarvaü nairçte sthàpayedbudhaþ .
     bandhasthànaü bahiþkuryàt snànamaõóapameva ca ..
     dhanadhànya¤ca vàyavye karma÷àlà tato bahiþ .
     evaü vàstunive÷aþ syàt gçhabhartuþ ÷ubhàvahaþ ..>% iti màtsye vàstuvidyàgçhanirõayo nàma 230 adhyàyaþ .. * .. såta uvàca .
     %<athàtaþ saüprakùyàmi dàrvàharaõamuttamam .
     dhaniùñhàpa¤cakaü tyaktvà viùñyàdikamataþ param ..
     tataþ sàmbatsaroddiùñe dine yàyàdvanaü budhaþ .
     prathamaü valipåjàntu kuryàt vçkùàya sarvadà ..
     pårvottareõa patitaü gçhe dàru pra÷asyate .
     anyathà na ÷ubhaü vidyàdyàmyàparanipàtane ..
     kùãravçkùodbhavaü dàru na gçhe vinive÷ayet .
     kçtàdhivàsaü vihagairanilànalapãóitam ..
     gajàvabhagna¤ca tathà vidyunnirghàtapãóitam .
     ardha÷uùkaü tathà dàru bhagna÷uùkaü tathaiva ca ..
     caityadevàlayotpannaü nadãsaïgamajantathà .
     ÷ma÷ànakåpanilayaü taóàgàdisamudbhavam ..
     varjayet sarvathà dàru yadãcchedvipulàü ÷riyam .
     tathà kaõñakino vçkùànnãpanimbavibhãtakàn ..
     ÷leùmàtakàn elatarån varjayet gçhakarmaõi .
     a÷anaü ÷àkamadhukasarja÷àlàþ ÷ubhàvahàþ ..
     candanaü panasaü dhanyaü suradàru haridrakà .
     dvàbhyàmekena và kuryàt tribhirvà bhavanaü ÷ubham ..
     bahubhiþ kàritaü yasmàdanekabhayadaü bhavet .
     ekaikaü ÷iü÷apà dhranyà ÷rãparõã tindukã tathà ..
     età nànyasamàyuktà kadàcicchubhakàrikàþ .
     syandanaþ panasastadvat saralàrjunapadmakàþ ..
     ete nànyasamàyuktà bàstukàrye ÷ubhapradàþ .
     tarucchede mahàpãte godhàü vidyàdbicakùaõaþ ..
     mà¤jiùñhavarõe bhekaþ syàt nãle sarpaü vinirdi÷et .
     aruõe sarañaü vidyàt muktàbhe ÷ukamàdi÷et ..
     kapile måùikàü vidyàt khaógàbhe jalamàdi÷et .
     evaüvidhaü sagarbhantu varjayedvàstukarmaõi ..
     pårvaü chinnantu ÷çhõãyàt nimittaü ÷akunaiþ ÷ubhaiþ . * .
     vyàsena guõi dairghe aùñabhirvai hate tathà ..
     yaccheùamàyataü vidyàdaùñabhedaü vadàmi vaþ .
     dhvajo dhåma÷ca siüha÷ca ÷và vçùaþ khara eva ca ..
     hastã dhvàïkùa÷ca pårbàdyàþ kari÷eùà bhavantyamã .
     dhvajaþ sarvamukho dhanyaþ pratyagvàro vi÷eùataþ ..
     udaïmukho bhavet siühaþ pràïmukho vçùabho bhavet .
     dakùiõàbhimukho hastã saptabhiþ sa udàhçtaþ ..
     ekena dhvaja uddiùñastribhiþ siüha udàhçtaþ .
     pa¤cabhirvçùabhaþ prokto vikoõasthàüstu varjayet ..
     tamevàùñaguõaü kçtvà vidyàdrà÷iü vicakùaõaþ .
     saptaviü÷addhçte bhàge çkùaü vidyàdbicakùaõaþ ..
     aùñabhirbhàjite çkùe yaccheùaü sa vyayo mataþ .
     vyayàdhikaü na kurvãta yato doùakarambhavet .
     àyàdhike bhavecchàntirityàha bhagavàn hariþ ..
     kçtvàgrato dbijavarànatha pårõakumbhaü dadhyakùatàmradalapuùpaphalopa÷obham .
     dattvà hiraõyavasanàni tathà dvijebhyo màïgalya÷àntinilayàya gçhaü vi÷ecca ..
     gçhyoktahomavidhinà valikarma kuryàt pràsàdavàstu÷amane ca vidhirya uktaþ .
     santarpayet dvijavarànatha bhakùyabhojyaiþ ÷uklàmbara÷ca bhavanaü pravi÷et sadhåmam ..>% iti màtsye vàstuvidyànukãrtanaü samàptam 231 adhyàyaþ .. * .. anyacca . atha vàstuyuktiþ . tatra sthànanirõayaþ .
     %<nadã÷ma÷àna÷ailànàü vanasya nikañe tathà .
     na vàstukarma kurvãta na dvandva-nagaràntayoþ .. * ..>% tatra diïnirõayaþ .
     %<ràkùasànilavahnãnàü yamasya di÷i ve÷manaþ .
     nàrambhaü kàrayedràjà bhãrugdàhakùayapradam ..>% tathà hi .
     %<bhogaþ kãrtirdhanaü rogaþ sthiratà ca bhayaþ kùayaþ .
     dàha ityeva kathito di÷i vàstuphalodbhavaþ ..>% bhoje ca .
     %<yallagne jàyate ràjà tasya lagnasya yaþ patiþ .
     yà dik tasya nçpastasyàü vàstvàrambhaü samàcaret ..>% eva¤ca .
     %<kujàdhipatike meùalagne jàtasya bhåpateþ ..>% kujàdhipatikàyàü dakùiõasyàmapi vàsturna duùyatãti . parà÷arastu .
     %<yadda÷àjanito ràjà vàstustambhastu taddi÷i ..>% etena såryàdijanitasya nçpateþ pårbàdidikùu vàstukaraõam . tena ÷ukrada÷àyàü jàtasyàgneyyàmapi na duùyati .. * .. atha lakùaõam .
     %<vàstu kuryànmahãpàlaþ samaü susnigdhamçttikam .
     pràgudakplavanaü ramyaü ramyavçkùopa÷obhitam ..
     lakùmãrdàhaþ kùayo bhãtirdhananà÷o'bhya÷ånyatà .
     sampadvçddhiriti proktaü pårbàdikakubhàü phalam ..>% tathà hi plavanamanyat .
     %<janmalagnena dik pa÷càt ràj¤àü vàstuplavomataþ ..>% etena såryàdhipatitulàlagne jàtasya nçpateþ såryàdhipateþ pårbasyàþ pa÷càt pa÷cimaplavo'pi na duùyati . anye tu .
     %<yadda÷àjanito ràjà taddi÷ograplavo mataþ ..>% etena guruda÷àjàtasya nçpaterdakùiõaplavo'pi na duùyati . anyatra tu .
     %<brahmakùattriyaviñ÷ådràþ pårbàdidigyuge kramàt .
     vàstuplavanamicchanti nijasampattihetave ..>% nãti÷àstre ca .
     %<vàstukarma nçpaþ kuryàdbalavadvairiõo di÷i .
     dãrdhà và caturasrà và vàstubhåmirmahãkùitàm .
     etayorlakùaõaü tadvat phala¤ca nagare yathà .. * ..>% atha mànam .
     %<ràjakàõóena nçpatirvàstvàrambhaü samàcaret .
     jayo bhaïgaþ sukhaü duþkhaü prãtirbhãti÷ca yaþ sthiraþ .
     ityaùñau vàstunàmàni ràjakàõóairanukramàt ..>% anyatra tu .
     %<janmalagne mahãbharturdaõóayoranta eva hi .
     ràjakàõóaistu tàvadbhirvàstu kuryànmahãpatiþ ..
     sudar÷àcchandasaükhyena ràjapaññena bhåpateþ .
     vàstukarmasamàrambho dhanadhànyajayapradaþ ..>% etayorapi pårbavadvyàkhyànam .
     %<ràjacchatreõa kutràpi vàstupattanamiùyate .
     tasyàpi pårvavanmànamiti bhàguribhàùitam ..>% atha doùaguõau .
     %<paranirmitavàstustho na tiùñhati ciraü nçpaþ .
     na sukhàya na dharmàya tattasya bhuvi jàyate ..>% anyatràpi .
     %<ràjànyavãryapratyà÷ã paravàstukçtasthitiþ .
     na sukhàya bhavennéõàü yathà paragçhe grahaþ ..
     yaþ svanirmitavàstustho nijalagnàdisaüyutaþ .
     vicàritapuro ràjà sa ciraü sukhama÷nute ..>% anyatràpi .
     %<ràjà svabàhuvãryàóhyo nijanirmitavàstubhàk .
     sa cira tanute saukhyaü svagçhastho graho yathà ..>% atha kàlaþ .
     %<varùànte'bhyudite ÷ukre kendre suragurau ÷ubhe .
     vàstukarmasamàrambhaü ÷ukracandràrkabhåmije ..
     grahavukto yaþ samayaþ kartavyastatra vai ÷ubhe .
     vàstvàrambhaþ kàryaþ ÷ubhasampattikàminà ràj¤à ..>% iti vàstuyuktau vàstådde÷aþ .. * .. anyeùàü yathà . yadàha bàstukuõóalyàm .
     %<svàmihastai÷catubhiþ syàddaõóastenaiva màpayet .
     kùemo bhayaïkaro bhavyaþ ÷okakçdvijayaþ ÷uciþ ..
     vaü÷akçt pàpakàrã ca vikàrã ÷obhanaþ ÷ivaþ .
     kuõapaþ kàmado dhåmro dhaumyo dhanaharastathà ..
     dhanadaþ sukhakçcceti vàñyo'ùñàda÷a kãrtitàþ ..>% tadyathà .
     %<àyàmapariõàhàbhyàü yo'ïkapiõóo'bhijàyate .
     ånaviü÷atihçte màge ÷eùeõaità yathàkramam ..
     kùeme sarvàrthasaüsiddhirbhayakàrã bhayaïkaraþ .
     bhavyo bhogaü prakurute ÷okakçdbandhunà÷anaþ ..
     vijayaþ kurute vçddhiü ÷uciþ sarvasukhaü vahet .
     vaü÷akçt kurute vaü÷aü pàpakàrã kulàpaha ..
     vikàrã kurute duþkhaü ÷obhanaþ ÷ubhamàvahet .
     ÷ivaþ sarvàrthasiddhyai syàt kuõapaþ sarvanà÷anaþ ..
     kàmado'bhãùñalàbhaþ syàt dhåmro dahati sarva÷aþ .
     dhaumye dharmamatiþ saukhyaü duþkhaü dhanahare bhavet ..
     dhanade dhanalàbhaþ syàt sukhakçt sukhakàrakaþ .
     iti prokto'tisaükùepàdvàstulakùaõasaügrahaþ ..>% bhojastu . daõóamànaü tathaiva kintu yuktiranyà . svada÷àbdato dbiguõaistaiþ ÷ubhàvaha÷caturasra eva navavàstu ÷iùyate . kimu lagnadaõóamitadaõóasammitaþ prakaroti vàsturatisaukhyasampadam .. åùarà vàlukà klinnà trayametadvininditam . trikoõo vartulo dãrgho yavamadhyobçhanmukhaþ .. tathà óamaruråpa÷ca sarpàkàrastathaiva ca . chinno bhinno madhyanindo vyajanàbha÷catuùpathaþ .. tripatho janadoùã ca vçkùadoùã tathà paraþ . gaja÷uõóàkçti÷caivopadravàþ parikãrtitàþ .. vàstukhaõóe mahàdoùà heyàstasmàdvicakùaõaiþ . caturasraþ ÷ubho dãrghastulyaþ pràntaþ samà÷ritaþ . doùairvihãno vij¤eyo vàstukhaõóaþ sukhàvahaþ .. iti yuktikalpatarau vàstuyuktiþ .. * .. tatra kàlanirõayaþ .
     %<vai÷àkha÷ràvaõàùàóhamàrgaphàlgunakàrtikàþ .
     supra÷astà gçhàrambhe patnãputtrasamçddhidàþ ..
     ÷uklapakùe bhavet saukhyaü kçùõe ca bhavate bhayam .
     àdityabhaumavarjantu sarve vàràþ ÷ubhàvahàþ ..>% tathànyatra .
     %<pårõimàdyaùñamãü yàvat pårbàsyaü varjayedgçham .
     uttaràsyaü na kurvãta navamyàdicaturda÷ãm ..
     amàvàsyàùñamãü yàvat pa÷cimàsyaü vivarjayet ..
     navamyàdi tathà yàmyaü yàvat ÷uklacaturda÷ãm .
     vajravyàghàta÷åle ca vyatãpàtàtigaõóayoþ ..
     viùkambhagaõóayo÷caiva gçhàrambhaü na kàrayet ..
     àdityadvayarohiõã mçga÷iro jyeùñhà dhaniùñhottarà revatyàtha maghànuràdhaharibhiþ ÷uddhaiþ svabhàvàdibhiþ .
     saumyànàü divase'tha pàparahite yoge virikte tithau viùñityaktadine vadanti munayo ve÷màdikàryaü ÷umam ..>% matsyapuràõe'pi .
     %<candràdityabalaü labdhvà lagnaü ÷ubhanirãkùitam .
     stambhocchràyàdi kartavyamanyatra tu vivarjayet ..
     a÷vinã rohiõã målamuttaràtrayamaindavam .
     svàtirhastànuràdhà ca vàstukarmaõi ÷asyate ..>% tathà ca .
     %<tribhistribhirve÷mani kçttikàdyaira÷eùaputtràptidhanàni ÷okàþ .
     ÷atrorbhayaü ràjabhaya¤ca mçtyuþ sukhaü pravàsa÷ca nava prabhedàþ ..
     nà÷aü di÷anti makaràlikulãralagne meùe dhañe dhanuùi karmasu dãrghasåtram .
     kanyàjhaùe mithunake dhruvamarthalàbho jyotirvidaþ kalasasiü havçùeùu vçddhim ..
     lagne'rke vajrasampàtaþ koùahàni÷ca ÷ãtagau .
     mçtyurvasundharàputtre candraje sukhasampadaþ ..
     jãve dharmàrthakàmà÷ca sutotpatti÷ca bhàrgave .
     ÷anai÷care tu dàridryaü ràhàvastraü pravartate .. * ..>% atha prave÷akàlaþ .
     %<÷uddhairdbàda÷akendragairnidhanagaiþ pàpaistriùaùñhàyagairlagne kendragate'thavà suragurau daiteyapåjye'pi và .
     sarvàrambhaphalaprasiddhirudaye rà÷au ca bhartuþ ÷ubhe svagràmyasthiratodaye ca bhavanaü kàryaü prave÷o'pi và ..
     pauùõe dhaniùñhà atha vàruõeùu svàyambhu varkùe triùu cottareùu .
     akùãõacandre ÷ubhavàsare ca tathà virikte ca gçhaprave÷aþ ..
     tithirvàra÷ca lagnàdi samàrambhe yathoditam .
     prave÷e'pi gçhasyàhustathà jyotirvido janàþ ..>% atha dvàram .
     %<naikadvàraü vàstukhaõóaü na caturdvàramàrabhet .
     ekadvàraü duþ÷araõaü caturdvàraü duràvaram ..
     tridvàrameva nçpatervàstukarma pra÷asyate .
     dve mukhye tatra cànyat syàdamukhyamiti nirõayaþ ..
     ràjadvàrastu tatraiko yamadvàrastathà paraþ .
     apadvàraü tathànyat syàditi dbàrasya nirõayaþ ..
     brahmakùattriyavai÷yànàü pràgudakpa÷cimaiþ kramàt .
     mukhyadvàraü dakùiõasya paraü tasyàpi dakùiõe ..
     balavadvai vairimukhyaü dbàramityanyasammatam .
     ràjadvàre'nyabhåpànàü ÷iùñànàüvà prave÷ayet ..
     yàtràprasàdaparvàõi ràjadvàreùu kàrayet .
     yamadvàre chidàkarma dbiùatà¤ca prave÷anam ..
     niþsàraõaü mçtànà¤ca duùñànà¤ca nibandhanam .
     apaddhàre'parodhasya gamanàgamanakriyà ..
     ràj¤e vilàsayàtrà ca marmaj¤asya prave÷anam ..>% atha pràcãranirõayaþ . ma¤airabhedyà manujeralaïghyàþ pràcãrakhaõóà nçpaterbhavanti .. ràjadaõóonnatàþ sarve pràcãràþ pçthivãbhujaþ . viü÷atiste tu pa¤càgre pàr÷vayoþ pa¤ca pa¤ca ca .. pa÷càt pa¤ca ca vij¤eyàþ pràcãrà pçthivãbhujaþ . sarvaprànte tvàvaraõo nàma pràcãra ucyate .. pratipràkàrasaüsthànaü dvàraü nàbhimukhasthitam . tatra jayàkhyasya dãrghasya vàstukhaõóasya nirõayaþ .. tadyathà .
     %<ràjacchatràntare pa¤ca ràjadvàre mahãpateþ .
     ràjadaõóatraye sàrdhajayadbàre pratiùñhitàþ ..
     advàre ràjadaõóàrthe pràcãràþ pçthibãpateþ .
     evaü vyavasthite sthàne madhyametaddhi tiùñhati ..
     ràjacchatradvayaü sàrdhamàyàme jayavàstuni .
     pariõàhe pa¤ca ràjadaõóàstiùñhanti madhyataþ ..
     ràjapaññàbhidhànena sthànametannigadyate .
     asmin gçhaü nçpaþ kçtvà suciraü sukhama÷nute ..
     aj¤ànàd dambhato ràjà yo'nyatra gçhamàrabhet .
     so'ciràt mçtyumàpnoti rogaü ÷okaü bhayaü tathà ..
     yamadaõóodayadaõóau kenàhatirupaplavaþ .
     ye cànye vàstudoùàþ syuþ sthàne doùà÷ca ye punaþ .
     na spç÷yate ràjapaññastaiþ sarpairgaruóo yathà ..
     dviguõàdirato'pi syàt kramàdbhaïgàdivàstuùu .
     ràjachatramite'pyevaü pràcãre guõadoùakau .. * ..>% atha jayàkhyasya caturasrasya vàstukhaõóanirõayaþ .
     %<ràjadvàre hi pràkàrà ràjacchatràntare matàþ .
     yamadvàre sàrdha ràjacchatràntare ca ye nçpàþ ..
     apadvàre ràjadaõóaü jità àrambhitàþ punaþ .
     advàre bhåpatestasya ràjadaõóatrayàntare ..
     evaü vyavasthite sthàne madhyame tat pradç÷yate .
     àyàme ràjacchatràõi catvàri pariõàhataþ ..
     ràjacchatraikamànena ràjadaõóa udàhçtaþ .
     aya¤ca saptamo bhàgo vàstorbhavati ÷obhanaþ ..
     asmin gçhaü nçpaþ kçtvà suciraü pàti medinãm .
     asmin vijayavçddhi¤ca saukhya¤ca samavàpnuyàt ..
     yo ràjà dambhato'nyatra ve÷màrambhaü samàcaret .
     ya ukto ràjadaõóo'yaü tasyedaü sthànapa¤cakam ..
     gajo vyàghra÷ca siüha÷ca mçgo bhçïgo yathàkramam .
     siühe siühàsanaü sthànaü vyàghre syàt dvàramandiram ..
     gaje yàtràlayaü kuryàt mçge keliniketanam .
     bhramare'ntaþpuraü kuryàt krameõa pçthivãpateþ ..
     tena madhyameva siühàsanaü dãrghasya caturasrakaiþ ..>% tatra bhaviùyottare .
     %<meùàdicandre jàtasya nçpateþ syuranukramàt .
     dvàda÷aiva gçhàn vakùye teùàü lakùaõamagrataþ ..
     sunandaþ sarvatobhadro bhavyo nàndãmukhastathà .
     vinoda÷ca vilàsa÷ca vijayo vimalastathà .
     raïgaþ kelirjayo vãro dvàda÷aite prakãrtitàþ ..>% athaiùàü lakùaõàni .
     %<yadyatraivocyate mànaü tasya tenaiva kalpanà .
     ràj¤aþ svahastamekantu dãrghe sarvatra nikùipet ..
     àyàmena sundaraþ syàt ràjahastai÷ca pa¤camiþ .
     pariõàhe caturbhi÷ca ràjahastaiþ pratiùñhitaþ ..
     asyàdhidevatà bhaumo rakùatãdaü vasundharà .
     dvàràõi viü÷ati÷càsya raktacitràvçtàni ca ..
     raktapaññàvçto gehaþ sakalàrthaprasàdhakaþ .
     atra sthitvà mahãpàlaþ suciraü pàti medinãm ..>% dãrgham 51 . prastham 40 . iti sundaraþ .. * ..
     %<dvau ràjahastàvàyàme pariõàhe tathaiva ca .
     ityayaü sarvatobhadraþ ÷ukra÷càsyàdhidevatà ..
     dànavà rakùakà÷caiva påjyàste càtra yatnataþ .
     caturda÷àsya dbàràõi kçùõacitràvçtàni ca ..
     pãtapañàvçto hyeùa sarvàniùñavinà÷anaþ .
     atra sthitvà mahãpàlaþ sarvàn ÷atrån nikçntati ..>% dãrgham 21 . prastham 20 . iti sarvatobhadraþ .. * ..
     %<aùñakoõo bhavedbhavyaþ koõo hastacatuùñayaþ .
     ràjahastonnataþ kàryo budha÷càsyàdhidevatà ..
     rakùakà vasava÷càsya påjyàste'tra prayatnataþ .
     aùñau dvàràõi càsya syuþ pãtacitràvçtàni ca ..
     pãtapaññàvçto hyeùa sarvàniùñavinà÷anaþ .
     atra sthàtà kùitipatirna riùñairavamçdyate ..
     ràjadaõóo bhaveddãrghaþ prasare ràjahastakaþ .
     ràjahaste ràjahaste prakoùñhàü statra kàrayet ..
     ayaü nàndãmukho nàma candra÷càsyàdhidevatà .
     nakùatralokaþ påjyo'tra sa yasmàdasya rakùakaþ ..
     dvàviü÷atistu dvàràõi dorghe da÷a tathàntare .
     anyatra dãrghe ekaü syàt prasare ekameva ca ..>% dãrghadvitaye da÷a dvàràõi prasaradvitaye ekaü kçtvà dvitayaü evaü 22 dvàràõi .
     %<÷uklacitreõa sahitaþ ÷uklapaññena ÷obhitaþ .
     sarvàrthasàdhako ràj¤àü lakùmãvijayavardhanaþ ..>% dãrgham 11 . prastham 10 . iti nàndãmukhaþ .. * ..
     %<dãrghe trayo ràjahastàþ prasare dvau pratiùñhitau .
     vinoda eùa dvàràõi triü÷atkoùñhadvayaü bhavet ..
     raktacitreõa citràïgo raktavastropagåhitaþ .
     atra sthàtà narapatirbhavet kãrtipratàpavàn ..
     såryàdhidevatà càsya rakùakàþ sakalagrahàþ ..>% dãrgham 31 . prastham 20 . iti vinodaþ .. * ..
     %<dãrgheõa ràjadaõóàrdhaü prasare ràjahastakau .
     vilàsa eùa dvàràõi catvàriü÷adbudhà viduþ ..
     gandharvà rakùakà÷càsya prakoùñhatritayaü mavet .
     citrapadmena ÷aïkhena citravastreõa ÷obhitaþ ..
     durbhikùa÷amano hyeùa ÷asyasampattikàrakaþ .
     tatra sthitvà narapatiþ pracuraü sukhama÷nute ..>% dãrgham 51 . prastham 20 . iti vilàsagçham .. * ..
     %<dvàda÷ahastàþ prasare dãrghe dbau ràjahastakau kathitau .
     vijaye dvàda÷a bhavanadvàràõi syurjayapradànyatra ..
     såryo'dhidevatà càsya rakùatãmaü vihaïgaràñ .
     aruõàmbhojacitràïgo aruõàmbarabhåùitaþ .
     tatra sthitvà narapatiþ kçtsnàü ÷àsti vasundharàm ..>% dãrgham 21 . prastham 12 .. * ..
     %<àyàme ràjadaõóau dvau prasare ràjadaõóakaþ .
     ÷atadvàropasahitaþ prakoùñhairda÷abhiryutaþ ..
     dikpàlà rakùakà÷càsya kuja÷càsyàdhidevatà .
     nànàvarõena citreõa vasanena vibhåùitaþ ..
     atra sthitvà narapatiþ suciraü sukhama÷nute .
     yasminràjye pratiùñheta vimalo gçhasattamaþ ..
     durbhikùaü nàtra jàyeta netayorna ca viplavaþ .
     na rogo nàpi ÷oka÷ca naivotpàtabhavantathà .
     ityàdi guõabàhulyamanyatra kathitaü budhaiþ ..>% dãrgham 200 . prastham 100 .. * ..
     %<àyàmapariõàhàbhyàü ràj¤aþ ùoóa÷ahastakaþ .
     dvàràõi ùoóa÷aivàsya gururasyàdhideùatà ..
     rakùikà devatà càsya ÷uklavastrairvibhåùaõam .
     atra sthitvà narapatiþ sarvàrthàn muvi sàdhayet ..>% dãrgham 17 . prastham 16 . iti raïgaþ .. * ..
     %<àyàme ràjadaõóaþ syàt prasare ca tadardhakam .
     da÷a prakoùñhà dvàràõi ÷anirasyàdhidevatà ..
     pi÷àcà rakùakà÷càsya nãlavastràdibhåùaõam .
     nàmnàyaü keliràkhyàto bhayarogavinà÷anaþ .
     atra sthitvà narapatiþ sukhaü vijayate ripån ..>% dãrgham 100 . prastham 50 .. * ..
     %<ràjahastena koõaþ syàdevaü keli÷caturda÷a .
     caturda÷aiva dvàràõi ràhurasyàdhidevatà ..
     nakta¤carà rakùakàstu nànàvarõàmbaràdikam .
     ayaü jayaþ prakañitaþ sarvatraiva jayapradaþ ..
     àyàme ràjahastaþ syàt pariõàhe'ùñahastakaþ .
     nànàråpaþ kuñãråpo vãro nàma yajapradaþ ..
     bçhaspatirdevatàsya rakùakà÷càsya khecaràþ .
     vicitravasanopetaþ sarvakàmàrthadàyakaþ ..>% drãrgham 11 . prastham 8 . iti vãraþ .. * ..
     %<yo yasya gadito varõastathà syàccàmaro'pi ca .
     ràjahastàntare pa¤ca càmaràþ syurmahãbhujàm ..
     candro'pi darpaõe hasta upari kramato nyaset .
     patàkàdhvajayuktà÷ca gçharakùaka-rakùasàm .
     chatrayuktaü gçhaü ràj¤àü vij¤eyaü cakravartinàm ..>% eùàü niyamaþ paravat .
     %<iti dvàda÷acihnàni gçhàõàü kathitàni vai .
     vimçùyaitàni nçpatirgçhàrambhaü samàcaret ..
     iti siühàsanasthànamiti ràùñrasya mastakam .
     ito'nye cittaharùàrthàþ pràsàdàþ pçthivãbhujaþ ..
     jalayantràdayo ye'nye teùàü nàsti vini÷cayaþ .
     svajanmagehasaüstho yo nçpatiþ ÷ubhacetanaþ ..
     sa ciraü pçthivãü ÷àsti sarvàrthàn sàdhayatyapi .
     yo và tatparagehastho durmohàt dharaõãpatiþ ..
     na ciraü pàti vasudhàü ghoraü roga¤ca vindati .
     svalagnapatimitrasya gçhavàro na duùyati .. * ..>% para¤ca .
     %<hãrakasya vi÷uddhasya brahmajàtermahàdyuteþ .
     såryàïgaspar÷amàtreõa vamato dãptimacchikhàþ .
     gçhàgre dhàrayedràjà tadbajraü vajravàraõam ..>% vàtsyastu .
     %<gçheùu maõivinyàso vij¤eyo na ca daõóavat .
     vi÷uddhahãrakanyàso vidheyaþ sadanopari .
     tena sarvàõi na÷yanti ariùñàni mahãbhujàm ..>% bhojo'pi .
     %<vàstukhaõóo'bjaråpaþ syàtyathàrthairnàmabhiþ svakaiþ .
     yamadvàràt samàrabhya yàvadadvàramiùyate ..>% tadyathà --
     %<mçtyurbhayaþ sthira÷caõóo dhanaü vibhava eva ca .
     vãrastàpa÷ca ityaùñau vàstubhàgà yathàkramam ..
     yamanairçtatoye÷avàyuyakùe÷a÷aïkaràþ .
     indro vahniriti proktà vibhàgànàmaghã÷varàþ ..
     mçtyau kàràlayaü kuryàt bhayasthàne ca pattayaþ .
     sthire sahacaràn rakùet caõóe vàjigajàdayaþ ..
     dhane dhànyàdikaü rakùev vibhave koùarakùaõam .
     ràjapaññe bhavedvãro tàpe ka÷cinnaràlayam .
     pràcãrapratibhàgànte iti bhojasya sammatam ..>% iti yuktikalpatarau ràjagçhayuktiþ .. * ..
     %<vàstumànena niyamo gçhamàõena nirõayaþ ..>% tatra vàstuplavalakùaõam .
     %<pårbaplavo vçddhikaro dhanada÷cottaraplavaþ .
     dakùiõyo mçtyudo vàsturdhanahà pa÷cimaplavaþ ..
     koõe rekhàdvayaü kçtvà madhye rekhàdvayaü tathà .
     ai÷ànakoõato rekhà dakùiõàdyairdhvajàstathà ..
     nàcàmaro nàmaõi÷ca nàpatàkàpi nàdhvajaþ .
     nàkumbhàdirnàvitàno nà citro nàticitradhçk ..
     nàtyucco nàtinãco và nàprakãrõaprakãrõakaþ .
     nà dhàturnàgavàkùa÷ca na caikànekadbàrabhàka ..
     niyamo'stu mahãndràõàü sarvasampattihetave ..>% iti ràjagçhayuktiþ .. * .. anyeùàntu yathà vàstumànena niyamaþ .
     %<dhvajo dhåmastathà siühaþ ÷và vçùo gardabho gajaþ .
     kàka ityeùa gadito vàstusthànasya nirõayaþ .
     ayugme sukhasampattiryugma¤ca vipadàspadam ..>% evamanyatràpi .
     %<dhvaje vibhåtirvipada÷ca dhåme siühe vibhogaþ ÷uni sarvanara÷aþ .
     vçùe sukhaü gardabhato vinà÷o gaje dhanaü kàkapade ca mçtyuþ ..
     koõarekhà koõa÷uciþ sukhasampattinà÷inã .
     pårbapa÷cimato daõóa udayàkhyaþ sukhàvahaþ ..
     dakùiõottarato daõóo vaü÷ahà yamadaõóakaþ .
     gçhàõi pàtayeddhãmàneùàü daõóavyadhàntare .. * ..
     ekà ceddakùiõe ÷àlà dve ca dakùiõapa÷cime .
     tisra÷cet pårbato hãnà÷catuþ÷àlaü sukhàvaham ..
     pa÷cimàsyaü dhvaje ve÷ma siühe tådaïmukhaü ÷ubham .
     pårbàlayaü dhçùasthàne dakùiõàbhimukhaü gaje ..
     padàghàtaþ parikhàghàtaþ pathàghàtastathaiva ca .
     jaladoùo vçkùadoùo doùà ityevamàdayaþ ..
     gacchatàü padatàlasya ÷ravaõaü yadi ve÷mani .
     padàghàto nàma doùaþ puttrapauttradhanàùahaþ ..
     parikhàdaõóayorghàto vàstunoþ prative÷inoþ .
     parikhàghàto nàma doùaþ kulavãryadhanàpahaþ ..
     pathàghàto nàma doùa àghàto vàstunaþ pathaþ .
     sa hanti bhogaü vaü÷a¤ca tasya bhedamataþ ÷çõu ..
     ekamàrgaü sukhaü kuryàt dvipathaü kulavardhanam .
     tripathaü kulanà÷àya sarvanà÷a÷catuùpathe ..
     svavàñyàü paravàñyà¤ca yastiùñhati jalà÷ayaþ .
     taddoùo jaladoùaþ syàt sa hanti kulasampadaþ ..
     çddhimànasukhai÷varyamçtyukle÷abhayàmayàþ .
     ete jalà÷aye doùàþ pårbàdidikùu ca kramàt ..
     svavàstuvçkùato doùaþ kulasampattinà÷avaþ .
     varjayet pårbato'÷vatthaü plakùaü dakùiõatastayà ..
     ai÷ànyàü raktapuùpa¤ca àgneyyàü kùãriõastathà .
     yatra tatra sthità vçkùà vilvadàóimake÷aràþ .
     panasà nàrikelà÷ca ÷ubhaü kurvanti ni÷cayam .
     ni÷à nãlã palà÷a÷ca ci¤cà ÷vetàparàjità .
     kovidàra÷ca sarvatra sarvaü nighnanti maïgalam .. * ..
     gçhapàtanamicchanti nàgasya svapane kragàt .
     pårbàdiùu ÷iraþ kçtvà nàgaþ ÷ete tribhistribhiþ .
     bhàdràdyairvàmapàr÷vena tasya kroóe gçhaü ÷ubham ..>% tatra pramàõam .
     %<svàmihastapramàõena jyeùñhapatnãkareõa và .
     gçhàbhyantarasaüsthànaü màpayedabhito naraþ .. * ..>% tatra sàmànyalakùaõam .
     %<gçhabhåmisamàhatapiõóapadaü vasulocanarandhragajairguõitam .
     rabibhådharatriü÷adyogahçtaü bhavanàya vyayasthitiçkùapadam ..
     ekà÷ãtiguõe haste dvibàõaikahate ca te .
     ùaóinduyugmasambhakte piõóaþ syàt sarvabe÷manaþ ..>% tadyathà .
     %<dhvajàdigehasaüsthàne gçhamànaü ÷ubhàvaham .
     dãrghe bhànuþ parãõàhe sapta caivàïgulidvayam ..
     idaü puttraphalaü gehaü vçùasthàne'pyudãritam .
     dãrghe ùañprasare pa¤ca catasro'ïgulayo'pi ca ..
     idaü puttraphalaü gehaü gajasthàne prakãrtitam .
     dãrghe trayoda÷a bhujàïgulaya÷caikaviü÷atiþ ..
     prasare'ùñau sukhaphalaü gajasthàne gçhaü viduþ .
     iti dvàda÷akaü proktaü gçhàõàü sarvasaümatam .
     evaü gçhaü samàcarya gçhasthaþ ÷ubhamicchati .. * ..>% bhojastu .
     %<àyàmapariõàhàbhyàü yo'ïkapiõóo vijàyate .
     yena kenàpi càïkena ÷odhanãyaþ sa iùyate ..
     ekadbipa¤casaptàni ÷ubhànyanyàni cànyathà .
     àyàmapariõàhàbhyàü sàrdhadvàda÷ahastakam ..
     etattu maïgalaü nàma gçhaü sukhavivardha nam .
     àyàmapariõàhàbhyàü sàrdhahastacaturda÷a ..
     idaü kamalakaü nàma gçhaü sampattikàrakam .
     àyàmapariõàhàbhyàü sàrdhahastàstu ùoóa÷a .
     idaü hi sarvatobhadraü svàminaþ sukhakàrakam ..
     àyàmapariõàhàbhyàü sàrdhàùñàda÷ahastakam .
     kalyàõanàma ve÷medaü dhanadhànyasukhapradam ..
     àyàmapariõàhàbhyàü sàrdhaviü÷atihastakam .
     idaü hi sukhadaü nàma bhartuþ sukhavivardhanam ..
     mayà yadidamuddiùñaü gçhapa¤cakamadbhutam .
     na teùu sthànaniyamaþ sarveùvetàni kàrayet ..
     sthànaü màna¤ca doùà÷ca ye proktàstu mayà kramàt .
     tadvicàrya gçhaü kçtvà gçhasthaþ sukhama÷nute ..
     aj¤ànàdatha mohàdvà yo'nyathà gçhamàcaret .
     sa viùãdati na÷yeta tasya kãrtiþ kulaü balam ..
     pràcãràõàü na niyamo gçhasthànà¤ca vidyate .
     yathàvàstu yathà÷akti pràcãrànacayedgçhã ..
     gçharodho yathà na syàt tathà pràcãrakalpanà ..>% iti yuktikalpatarau gçhayuktiþ .. * .. atha vàstuyàgapramàõam . laiïge . catuþùaùñipadaü vàstu sarvadevagçhaü prati . ekà÷ãtipadaü vàstu mànuùaü prati siddhidam .. agrataþ ÷odhayedvàstubhåmiü yasya puroditàm . caturhastaü dvihastaü và jalàntaü vàpi ÷odhya ca .. susama¤ca tadà kçtvà sadàrcanaü tato bhavet .. puroditàü bràhmaõàdibhedena pra÷astatvenopapàditàm .. * .. tathà ca matsyapuràõam .
     %<aratnimàtre garte vai anulipte ca sarva÷aþ .
     ghçtamàma÷aràvasthaü kçtvà varticatuùñayam ..
     jvàlayettu parãkùàrthaü pårbaü tat sarvadiïmukham .
     dãptyà pårbàdi gçhõãyàt vàstånàmanupårba÷aþ ..
     vàstuþ samçddhiko nàma dãpyate sarvato hi yaþ .
     ÷ubhadaþ sarvavarõànàü pràsàdeùu gçheùu ca ..>% vàstukarturaratnimàtre garte tatraiva sthàpite àma÷aràve pårbàdikrameõa varticatuùñayaü kçtvà gavyaghçtenàpårya varticatuùñayaü prajvàlayet . tatra pràcyàü dãpa÷ikhàyà ujjvalatve tadbàstu bràhmaõasya pra÷astam . evaü dakùiõàdidi÷i ÷ikhàyàstathàtve kùattriyàdeþ . sarva÷ikhàsamatve sarvavarõànàü sa vàstude÷aþ pra÷astaþ . jalàntamiti tu matsyapuràõaparibhàùitaü pràsàdaparam .. * .. tathà ca màtsye .
     %<puruùàdhaþsthitaü ÷alyaü na gçhe doùadaü bhavet .
     pràsàde doùadaü ÷alyaü bhavedyàvajjalàntikam ..
     pràsàdabhavanàdãnàü nive÷aü vistaràdbada .
     kuryàt kena vidhànena ka÷ca vàsturudàhçtaþ ..>% ityupakramya vàpyàdãnàmabhidhànàdàdipadàt kåpàdayo gçhyante . pràsàde'pyevameva syàt kåpavàpãùu caiva hi . ityabhidhànàcca kåpàdàvapi .. vàstupuruùa÷ca .
     %<ka÷yapasya gçhiõã tu siühikà ràhuvàstutanayàvajãjanat .
     pårbajo harinikçttakandharo daivatairavarajo nipànitaþ ..>% tathà .
     %<caitre vyàdhimavàpnoti yo gçhaü kàrayennaraþ .
     vai÷àkhe dhanaratnàni jyaiùñhe mçtyumavàpnuvàt ..
     àùàóhe bhçtyaratnàni pa÷uvarjamavàpnuyàt .
     ÷ràvaõe mitralàbhastu hànirbhàdrapade tathà ..
     à÷vine patnãnà÷aþ syàt kàrtike dhanadhànyakam .
     màrga÷ãrùe tathà bhaktaü pauùe taskarato mavam ..
     màdhe càgnibhayaü vidyàt kà¤canaü phàlgune sutàn .
     ÷uklapakùe bhavet saukhyaü kçùõe taskarato bhayam ..
     a÷vinã rohiõã målamuttaràtrayamaindavam .
     svàtã hastànuràdhà ca gçhàrambhe pra÷asyate ..
     àdityabhaumavarjantu sarve vàràþ ÷ubhàvahàþ .
     vajravyàghàta÷åle ca vyatãpàtàtigaõóayoþ ..
     viùkambhagaõóaparighavarjaü yogeùu kàrayet .
     ÷vetamaitreyagàndharveùvabhijidrauhiõe'pi ca ..
     tathà vijayasàvitre muhårte gçhamàrabhet .
     candràdityabalaü lagnaü tathà ÷ubhanirãkùitam .
     pràsàde'pyevameva syàt kåpavàpãùu caiva hi ..>% aindavaü mçga÷iraþ .. * .. muhårte saüvartaþ .
     %<raudraþ ÷veta÷ca maitreyastathà ÷ànakañaþ smçtaþ .
     sàvitra÷ca jayanta÷ca gàndharvaþ kutapastathà ..
     rauhiõa÷ca viri¤ci÷ca vijayo nairçtastathà .
     màhendro vàruõa÷caiva vañaþ pa¤cada÷a smçtàþ ..>% tena dbitãyatçtãyasaptamàùñamanavamaikàda÷apa¤camànyatamamuhårte ÷vetàdau vàstukarma kuryàt . caitràdiphalantu naragçhe devagçhe tu pratiùñhàkàlava÷àt tatkàlaparigrahaþ .. * .. tathà ca kalpatarau devãpuràõam .
     %<yasya devasya yaþ kàlaþ pratiùñhàdhvajaropaõe .
     gartàpåra÷ilànyàse ÷ubhadastasya påjitaþ ..>% yasya devasya pratiùñhàdhvajaropaõe yaþ kàlaþ ÷ubhadastasya gartàpåra÷ilànyàse gçhàrambhe sa kàlaþ påjita iti .. * .. pratiùñhàkàla÷ca màtsye .
     %<caitre và phàlgune vàpi jyaiùñhe và màdhave tathà .
     màghe và sarvadevànàü pratiùñhà ÷ubhadà bhavet ..
     pràpya pakùaü ÷ubhaü ÷uklamatãte cottaràyaõe .
     pa¤camã ca dbitãyà ca tçtãyà saptamã tathà ..
     da÷amã paurõamàsã ca tathà ÷reùñhà trayoda÷ã .
     àsu pratiùñhà vidhivat kçtà bahuphalà bhavet ..>% pratiùñhàsamuccaye .
     %<màghe và phàlgune vàpi caitravai÷àkhayoraùi .
     jyaiùñhàùàóhakayorvàpi pratiùñhà ÷ubhadà bhabet ..>% kalpatarau derãpuràõam .
     %<mahiùàsurahantryà÷ca pratiùñhà dakùiõàyane ..>% jyotiùe .
     %<gurobhçgorastabàlya vàrddhake siühage gurau .
     gurvàditye da÷àhe tu vakrijãvàùñaviü÷ake ..
     pårbarà÷àvanàyàtàticàriguruvatsare .
     pràgrà÷igantçjãvasya càticàre tripakùake ..
     kampàdyadbhatasaptàhe nãcasthejye malimluce .
     pauùàdikacaturmàse caraõàïkitavarùaõe ..
     ekenàhnà caikadine dbitãyena dinatraye .
     tçtãyena tu saptàhe màïgalyàni vivarjayet ..
     vratàrambhapratiùñhe ca gçhàrambhaprave÷ane .
     pratiùñhàrambhaõe devakåpàdeþ parivarjayet .. * ..>% smçtisàgare .
     %<ulkàpàte ca bhåkampe akàlavaùagarjite .
     vajraketådgamotpàte grahaõe candrasåryayoþ ..
     prayàõantu tyajet ÷ådraþ saptaràtramataþ param .
     bràhmaõaþ kùattriyo vai÷yastyajet karma triràtrakam ..
     ÷ådrastyaktvà caikaràtraü tataþ karma samàcaret ..>% parà÷araþ .
     %<prayàõe saptaràtrantu triràtraü vratabandhane .
     ekaràtraü parityajya kuryàt pàõigrahaü grahe ..>% matsyapuràõe .
     %<navagrahamakhaü kçtvà tataþ karma samàcaret .
     anyathà phaladaü puüsàü na kàmyaü jàyate kvacit ..>% navyavardhamànadhçtavacanam .
     %<pitçbhyo vçddhaye vçddhi÷ràddhaü dattvà sadakùiõam .
     krårabhåtabali¤caiva saüpåjya vàstudevatàþ ..>% ekàdine vàstuyàgagçhotsargayoþ karaõe sakçdeva vçddhi÷ràddhaü karaõãyam .
     %<gaõa÷aþ kriyamàõe tu màtçbhyaþ påjanaü sakçt .
     sakçdeva bhavet ÷ràddhamàdau na pçthagàdiùu ..>% iti chandogapari÷iùñàt .. màtsye .
     %<åhàpohàrthatattvaj¤o vàstu÷àstrasya pàragaþ .
     àcàrya÷ca bhavennityaü sarvadà doùavarjitaþ ..>% devãpuràõam .
     %<pràsàde ca catuþùaùñirekà÷ãtipadaü gçhe .
     caturasrãkçte kùetre càùñadhà navadhà kçte ..
     koõe rekhàstato dattvà nava bhàgàn prakalpayet .
     ã÷aþ koõàrdhato j¤eyaþ parjanyaþ padasaüsthitaþ ..
     dvipadastho jayanta÷ca ÷akraþ syàdekakoùñhagaþ .
     bhàskara÷ca pado j¤eyo dvipadaþ satya ucyate ..
     bhç÷aþ padastho j¤àtavyo vyoma caiva padàrdha kam .
     hutà÷anaþ padàrdhe tu påùà ca padasaüsthitaþ ..
     vitathà dbipado j¤eyaþ padaikastho gçhakùataþ .
     vaivasvataþ padakastho gandharvo dvipadasthitaþ ..
     bhçïga÷caikapado j¤eyo mçga÷càrdha padasthitaþ .
     pitaro'rdha pade j¤eyàþ pade dauvàrikastathà ..
     sugrãvo hi pade j¤eyaþ padasthaþ puùpadantakaþ .
     payasàü patirekastho'suro dvipadasaüsthitaþ ..
     ÷oùa÷caikapado j¤eyaþ pàpo'rdhapada ucyate .
     roga÷càrdhapado j¤eyo nàga÷càpi pade sthitaþ ..
     dvipade vi÷vakarsmà tu bhallàñaþ padasaüsthitaþ .
     yaj¤e÷varaþ pado j¤eyo nàgaràódvipadasthitaþ ..
     pàdasthà ÷rãrmahàdevã diti÷càrdhapadasthità .
     àpàntapàdasaüsthaþ syàdàpavatsaþ padasthitaþ ..
     catuùpadastho vij¤eya÷càryamà madhyapårbagaþ .
     sàvitrastu pado j¤eyaþ sàvitrã padasaüsthità ..
     tato vivasvàn vij¤eya÷catuùkairmadhyasaüsthitaþ ..
     indra÷cendràtmaja÷cobhàvekaikapadasaüsthitau ..
     mitra÷catuùpada÷caiva pa÷cime ca vyavasthitaþ .
     rudra÷caikapado j¤eyo ràjayakùmà padasthitaþ ..
     dharàdhara÷ca vij¤eya uttare ca catuùpade .
     catuùpada÷caturhasto madhye j¤eyaþ prajàpatiþ ..
     devatànucarà bàhye sarve càntastathàsuràþ .
     evaü pragçhya koùñhàni rajasàpårya de÷ikaþ .
     eteùàmeva devànàü baliü dadyàttu kàmikam ..>% rajaseti pa¤cavarõarajobhiþ . tathà ca ÷àradàyàm .
     %<uktànàmapi devànàü padànyàpårya pa¤cabhiþ .
     rajobhistairyathoktebhyaþ pàyasànnairbarliü haret ..>% tathà .
     %<pãtaü haridràcårõaü syàt sitaü taõóulasambhavam .
     kusumbhacårõamaruõaü kçùõaü dagdhapulàkajam .
     vilvàdipatrajaü ÷yàmamityuktaü varõapa¤cakam ..>% syàt pulàkastucchadhànye ityamarokteþ tucchaü apakçùñam .
     %<påjyà maõóalabàhye tu pårvàgnayyàdikakramàt .
     skanda÷caiva vidàrã ca aryamà påtanà tathà .
     jambhakà pàparàkùasyau pilipi¤ja÷carakyapi ..>% maõóalakaraõàsàmarthye ÷àlagràmasamãpe sarve påjyàþ .
     %<÷àlagràma÷ilàråpã yatra tiùñhati ke÷avaþ .
     tatra devàsurà yakùà bhuvanàni caturda÷a ..>% iti padmapuràõavacanàt .. tatràvàhanavisarjane na staþ .
     %<÷àlagràme sthàvare ca nàvàhanavisarjane ..>% iti vacanàt .. tadasambhave ghañàdijale . pratimàsthàneùvapsu àvàhanavisarjanavarjam . iti baudhàyanavacanàt .. * .. eùàü vi÷eùabalirmatsyapuràõadevãpuràõàbhyàmukto'pãdànãntanairna vyavahniyate . iti na likhitaþ . kintu matsyapuràõoktapàyasabalirdãyate . tathà ca .
     %<pàyasaü vàpi dàtavyaü svanàmnà sarvataþ kramàt .
     namaskàreõa mantreõa praõavàdyena sarvataþ ..>% ataeva pràgukta÷àradàvàkye pàyasamàtramuktaü tena eùa pàyasabaliþ oü ã÷ànàya namaþ . ityàdinà prayogaþ . na ca vàcaspatimi÷roktamamukadevatàyai eùa pàyasabalirnama ityàdi praõavàdinamaskàràntasvanàmaråpamantramadhye deyaprave÷asyàyuktatvàt . tathà ca brahmapuràõam .
     %<oükàràdisamàyuktaü namaskàràntakãrtitam .
     svanàma sarvasattvànàü mantra ityabhidhãyate ..>% iti devãpuràõam ..
     %<evaü bhåtagaõànàntu valirdeyastu kàmikaþ .
     etàn prapåjayeddevàn ku÷apuùpàkùatairbudhaþ ..
     evaü prapåjità devàþ ÷àntipuùñipradà nçõàm .
     apåjità vinighnanti kàrakaü sthàpakaü tathà .
     etàn prapåjayeddevàn ku÷apuùpàkùataistathà ..>% atra påjàyà nityatvàt vakùyamàõamatsyapuràõavacane homànantaraü validànàcca valeþ kàmyatvàt påjà homànantaraü validànàcàraþ . tathà ca .
     %<brahmasthàne tathà kuryàdvàsudevasya påjanam .
     ÷riyà÷ca påjanaü kuryàdvàsudevagaõasya ca ..
     gandhàrghyapuùpanaivedyadhåpàdyaiþ surasattama .
     tataþ saüpåjayet tasmin sarvalokadharàü mahãm ..
     suråpàü pramadàråpàü divyàbharaõabhåùitàm .
     dhyàtvà tàmarcayeddevãü parituùñàü smitànanàm ..
     tataþ svanàmamantreõa sarvadevamayaü harim .
     dhyàtvà samarcayettatra yajedvàstunaraü param ..
     brahmasthàne tato vidvàn kuryàdàdhàramakùataiþ .
     tasmin saüsthàpayet kumbhaü vardhanyà saha påritam ..
     haimaü và ràjataü pàtraü mçõmayaü và dçóhaü ÷ubham .
     sarvabãjauùadhãyuktaü suvarõarajatànvitam ..
     brahmasthàne tato mantrã kalasaü sthàpya påjayet .
     tasmiü÷caturmukhaü devaü pràje÷aü mantravigraham ..
     gandhaiþ puùpai÷ca dhåpai÷ca naivedyaiþ sumanoharaiþ .
     tato maõóalabàhye tu pratãcyàü pràïmukhaþ sthitaþ ..
     àcàryo gçhya sambhàraü brahmàdãüstarpayet suràn .
     pràje÷aü tarpayedvidvàn àhutãnàü ÷atena ca ..
     itaràn da÷abhirdevànàhutibhiþ pratarpayet .
     tataþ praõamya vij¤àpya kçtvà vai svastivàcanam ..
     pragçhya karkarãü samyaïmaõóalàntaþpradakùiõam .
     såtramàrgeõa devena toyadhàreõa kàrayet ..
     pårbavat tena màrgeõa saptabãjàni vàpayet .
     àrambhaü tena màrgeõa tasya khàtasya kàrayet ..
     tato gartaü khanenmadhye hastamànapramàõataþ .
     caturaïgulamàtraü tadadhaþ khanyàt susammitam ..
     gomayena pralipyàtha candanena vilepitam .
     madhye dattvà tu puùpàõi ÷uklànyakùatameva ca ..
     àcàryaþ pràïmukhobhåtvà dhyàyeddevaü caturmukham .
     tåryamaïgalaghoùeõa brahmaghoùaraveõa ca ..
     arghyaü dadyàt sura÷reùñha kumbhatoyena mantravit .
     pragçhya karkarãü tàntu tat khàtaü påjayejjalaiþ ..
     sarvaratnasamàyuktairvimalai÷ca sugandhibhiþ .
     tasmin puùpàõi ÷uklàni prakùipedomiti smaran ..
     tadàvartaü parãkùeta dadhibhaktànvitaü kùipet .
     ÷ubhaü syàddakùiõàvarte'÷ubhaü vàme bhavettataþ ..
     bãjaiþ ÷àliyavàdãnàü gartaü taü pårayettataþ .
     kùetrajàbhiþ pavitràbhirmçdbhirgattaü prapårayet ..
     evaü niùpàdya vidhinà vàstuyàgaü surottama .
     suvarõaü gà¤ca vastra¤ca àcàryàya nivedayet ..>% itarànã÷àdãn homastu praõavàdisvàhàntatattannàmabhiþ . tathà ca viùõudharmottare .
     %<ekaikàü devatàü ràma samuddi÷ya yathàbidhi .
     caturthyantena dharmaj¤o nàmnà ca praõavàdinà .
     homadravyamathaikaikaü ÷atasaïkhyantu homayet ..>% ÷atasaïkhyamiti pårboktavacanànusàreõa vàstuyàgetaraparam . smçtiþ .
     %<svàhàvasàne juhuyàt dhyàyan vai mantradevatàm ..>% homadakùiõàsampradànamàha chandogapari÷iùñam .
     %<brahmaõe dakùiõà deyà yatra yà parikãrtità .
     karmànte'nucyamànàyàü pårõapàtràdikà bhavet ..
     vidadhyàddhautramanya÷ceddakùiõàrdha haro bhavet .
     svaya¤cedubhayaü kuryàdanyasmai pratipàdayet ..>% anyo yajamànabhinnaþ . ubhayaü brahmakarma hotçkarma ca . upasaühàre vàstuyàgamiti ÷ruteþ saïkalpavàkye tenaivollekhamàcaranti . atra militàmilitadakùiõàdànàt phalatàratamyam .. * .. màtsye .
     %<tataþ sarvauùadhisnànaü yajamànasya kàrayet ..>% devãpuràõam .
     %<kàlaj¤asthapatã påjyau vaiùõavàn ÷aktito'rcayet .
     bràhmaõàn bhojayitvà tu nçtyagãtàdi kàrayet ..
     pràsàdaü kàrayedbidbàn gçhaü vàpi manoharam .
     kàryastu pa¤cabhirvilvairvilvabãjairathàpi và .
     homànte bhakùyabhojyai÷ca vàstuyàge baliü haret ..>% iti matsyapuràõe homànte balividhànàt atràpi homaü kçtvà balyàdipràguditasarvakarmakaraõàcàraþ .. * .. atra prajàpatinàmàgniþ .
     %<pratiùñhàyàü lohita÷ca vàstuyàge prajàpatiþ .
     jalà÷ayapratiùñhàyàü varuõaþ samudàhçtaþ ..>% iti matsyasåktavacanàt . ekà÷ãtipadavàstuyàge matsyapuràõam . bhåmyadhikàre .
     %<pa¤cagavyauùadhijalaiþ parãkùitvà tu secayet .
     ekà÷ãtipadaü kçtvà rekhàbhiþ kanakena tu ..
     pa÷càllepyena càlipya såtreõàloóya sarvataþ .
     da÷a pårvàyatà rekhà da÷a caivottaràyatàþ .
     sarvavàstuvibhàge tu vij¤eyà navadhà nava ..>% pa¤cagavyamantramàha ÷aïkhaþ .
     %<gàyattryàdàya gomåtraü gandhadvàreti gomayam .
     àpyàyasveti ca kùãraü dadhikràvneti vai dadhi .
     tejo'sãti ghçta¤caiva devasyatvà ku÷odakam ..>% oùadhãràha kàtyàyanaþ .
     %<vrãhayaþ ÷àlayo mudgà godhåmàþ sarùapàstilàþ .
     yavà÷cauùadhayaþ sapta vipado ghnanti dhàritàþ ..>% vrãhiþ ÷aratpakvadhànyaü ùaùñikàkhyam . ÷àlayo haimantikàþ . da÷eti vàstumaõóalavàyavye upavi÷ya pårvàbhimukho guruþ uttarata àrabhya da÷arekhàþ pràïmukhãryathàdakùiõaü kuryàt . evaü nairçtyàmupavi÷ya pa÷cimataþ pårvàparagà da÷ottaràyatà rekhàþ kuryàt kanaka÷alàkàdinà . rudrayàmale tàsàü nàmàni .
     %<÷àntà ya÷ovatã kàntà vi÷àlà pràõavàhinã .
     ÷acã sumanasà nandà subhadrà surathà tathà ..>% ityàdyà da÷a rekhàþ ..
     %<hiraõyà suvratà lakùmãrvibhåtirvimalà priyà .
     jayà kalà vi÷okà ca ióà saüj¤à da÷ottaràþ ..>% ityantada÷a rekhàþ ..
     %<ekà÷ãtipadaü kçtvà vàstukçt sarvavàstuùu .
     padasthàn påjayeddevàn triü÷at pa¤cada÷aiva tu ..
     dbàtriü÷adbàhyataþ påjyàþ påjyà÷càntastrayoda÷a .
     nàmatastàni vakùyàmi sthànàni ca nibodha me ..
     ã÷ànakoõàdiùu tàn påjayecca vidhànataþ .
     ÷ikhã caivàtha parjanyo jayantaþ kuli÷àyudhaþ ..
     såryaþ satyo bhç÷a÷caiva àkà÷o vàyureva ca .
     påùà ca vitatha÷caiva gçhakùatayamàvubhau ..
     gandharvo bhçïgaràja÷ca mçgaþ pitçgaõastathà .
     dauvàriko'tha sugrãvaþ puùpadanto jalàdhipaþ ..
     asuraþ ÷oùapàpau ca rogo'hirmukhya eva ca .
     bhallàñaþ somasarpau ca aditi÷ca ditistathà ..
     bahirdvàtriü÷adete ca tadanta÷caturaþ ÷çõu .
     ã÷ànàdicatuùkoõasaü sthitàn påjayedbudhaþ ..
     àpa÷caivàtha sàvitryo jayo rudrastathaiva ca .
     madhye navapade brahmà tasyàùñau ca sramãpagàþ ..
     sarvànekàntaràn vidyàt pårbàdyànnàmataþ ÷çõu .
     aryamà savità caiva vivasvàn vibudhàdhipaþ ..
     mitro'tha ràjayakùmà ca tathà pçthvãdharaþ kramàt .
     aùñama÷càpavatsa÷ca parito brahmaõaþ smçtàþ ..
     àpa÷caivàpavatsa÷ca parjanyo'gnirditistathà .
     pàdikànà¤ca vargo'yamevaü koõeùu ÷eùataþ ..
     tanmadhye tu bahirviü÷addvipadàste tu sarvataþ .
     aryamà ca vivasvàü÷ca mitraþ pçthvãdharastathà .
     brahmaõaþ parito dikùu tripadàste tu sarvataþ ..>% evamiti yathà ã÷ànakoõe koùñhacatuùñaye antasthitaikakoùñhasahite devatàpa¤cakamevamàgneyàdikoõeùvapãtyarthaþ . dikùu pårbàdidikùu .. * ..
     %<vaü÷ànidànãü vakùyàmi bahånapi pçthak pçthak .
     vàyuü yàvat tathà rogàt pitçbhyaþ ÷ikhinaü punaþ ..
     mukhyàdbhç÷amatho ÷oùàdvitathaü yàvadeva tu .
     sugrãvàdaditiü yàvadbhçïgàjjayantameva ca ..
     ete vaü÷àþ samàkhyàtàþ kvacijjañhara eva ca .
     eteùàü caiva sampàtaþ padamadhye samastathà ..
     marma caitat samàkhyàtaü tri÷ålaü koõagaü ca yat .
     stambhanyàseùu varjyàni tulàvidhiùu sarvadà ..
     kãlocchiùñopaghàtàni varjayet yatnato naraþ .
     sarvatra vàstunirdiùñaþ pitçvai÷vànaràyataþ ..
     mårdhanyagniþ samàviùño mukhe càpaþ samà÷ritaþ .
     pçthvãdharo'ryamà caiva stanayostàvadhiùñhitau ..
     vakùaþsthale càpavatsaþ påjanãyastathà budhaiþ .
     netrayorditiparjanyau ÷rotre ditijayantakau ..
     sarpendrà vaü÷asaüsthau ca påjanãyau prayatnataþ .
     somasåryàdayastadbadbàhvoþ pa¤ca ca pa¤ca ca ..
     rudra÷ca ràjayakùmà ca vàmahastasamà÷ritau .
     sàvitraþ savità tadvaddhastaü dakùiõamà÷ritau ..
     vivasvànatha mitra÷ca jañhare saüvyavasthitau .
     påùà ca pàpayakùmà ca hastayormaõibandhake ..
     tathaivàsura÷eùau ca vàmapàr÷ve samà÷ritau .
     pàr÷ve tu dakùiõe tadvadvitathaþ sagçhakùataþ ..
     urvoryamàmbupau j¤eyau jànvorgandharvapuùpakau .
     jaïghayorbhçïgasugrãvau kañyàü dauvàriko mçgaþ ..
     jayaþ ÷akrastathà meóhre pàdayoþ pitarastathà .
     madhye navapado brahmà hçdaye sa tu påjyate ..
     carakã¤ca vidàrã¤ca påtanàü pàparàkùasãm .
     ã÷àgnayàdikoõeùu maõóalàdbàhyato yajet ..>% pitçbhya iti pitçgaõàdàrabhya vahniü yàvat yo vaü÷aþ prasàritastadvadàyato vàstupåruùaþ . ambupo varuõaþ . puùpakaþ puùpadantaþ . tathà .
     %<pradakùiõantu kurvãta vàstoþ padavilekhanam .>% koùñhànàü likhanaü pradakùiõaü kàryam . tathà .
     %<tarjanã madhyamà caiva tathàïguùñha÷ca dakùiõaþ .
     prabàlaratnakanakaü phalapuùpàkùatodakam .
     sarva¤ca vàmabhàgeùu ÷astaü padavilekhane .. * ..>% tathà .
     %<vàstau parãkùite samyagvàstudehe vicakùaõaþ .
     vàstå pa÷amanaü kuryàt samidbhirbalikarmaõà ..
     jãrõoddhàre tathodyàne tathà gçhanive÷ane .
     dvàràbhivardhane tadvat pràsàdeùu gçheùu ca ..
     vàståpa÷amanaü kuryàt pårbameva vicakùaõaþ .
     ekà÷ãtipadaü lekhyaü lekhakairvàstupiùñakaiþ .
     homastrimekhale kàryaþ kuõóe hastapramàõake ..>% vi÷vakarmà .
     %<khàtàdhike bhavedrogã hãne dhenudhanakùayaþ .
     vakrakuõóe tu santàpo maraõaü chinnamekhale ..
     mekhalàrahite ÷oko hyadhike vittasaükùayaþ .
     bhàryàvinà÷akaü kuõóaü proktaü yonyà vinà kçtam .
     apatyadhvaüsanaü proktaü kuõóaü yat kaõñhavarjitam ..>% va÷iùñhasaühitàyàm .
     %<tasmàt samyak parãkùyaivaü kartavyaü ÷ubhavedikam .>% evaüvidhakuõóàsambhave kriyàsàraþ .
     %<kuõóamevaüvidhaü na syàt sthaõóilaü và samà÷rayet ..>% matsyapuràõam .
     %<yavaiþ kçùõatilaistadbat samidbhiþ kùãrasambhavaiþ .
     pàlà÷aiþ khàdirairàpàmàrgoóumbarasambhavaiþ ..
     ku÷adårvàmayairvàpi madhusarpiþsamanvitaiþ .
     kàryastu pa¤cabhirvilvairvilvabãjairathàpi và .
     homànte bhakùyabhojyai÷ca vàstude÷e valiü haret ..>% atra home mantrànàha viùõudharmottaram .
     %<vàstoùpatena mantreõa yajecca gçhadevatàm .>% vàstoùpatena vàstoùpatidaivatena pa¤camantreõa . validravya¤ca pàyasaü pràgeva likhitam .. * .. brahmasthàne tataþ kuryàdvàsudevasya påjanamityàdi . suvarõaü gàü vastrayugamàcàryàya nivedayet . ityantamatràpi bodhyam kalpatarau matsyapuràõam .
     %<tataþ sarvauùadhisnànaü yajamànasya kàrayet .
     dvijàü÷ca påjayedbhaktyà ye cànye gçhamàgatàþ ..
     etadbàståpa÷amanaü kçtvà karma samàcaret .
     pràsàdabhavanodyànapràrambhe parivartane ..
     purave÷maprave÷eùu sarvadoùàpanuttaye .
     iti vàståpa÷amanaü kçtvà såtreõa veùñayet ..>% iti matsyapåràõe upakramopasaühàrayorvàståpa÷amanatvenàbhidhànàt vàståpa÷amanaü karmaõo nàmadheyaü iti tenaivollekhaþ sarvadoùàpanuttaye iti ÷rute÷ca vàstusarvadoùàpanodanaü phalaü saükalpe tu tadullekhaþ kàryaþ . etattu pràrambhaprave÷ànyatarasminnava÷yaü kartavyam . àva÷yakatve pramàõaü pràgevoktam . iti ÷rãraghunandanabhaññàcàryaviracitaü vàstuyàgatattvaü samàptam ..

#<vàstukaü>#, klã, (vàstu eva . vàstu + svàrthe kan .) vàståka÷àkam . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, su÷rute . 1 . 19 .
     %<taõóulãyakajãvantãsuniùaõõakavàstukaiþ ..>%)

#<vàstukã>#, strã, cillã÷àkam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vàståkaü>#, klã, (vasanti guõà atreti . vasa + ålåkàdaya÷ceti sàdhuþ .) ÷àkavi÷eùaþ . vetuyà iti bhàùà . tatparyàyaþ . vàstå 2 vàstukam 3 vasukam 4 vaståkam 5 hilamocikà 6 ÷àkaràjaþ 7 ràja÷àkaþ 8 cakravartã 9 . asya guõàþ . madhuratvam . su÷ãtalatvam . kùàratvam . màdanatvam . tridoùajittvam . rocanatvam . jvaraharatvam . mahàr÷asàü nà÷anatvam . malamåtra÷uddhikàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<vàstå kaü vàstuka¤ca syàt kùàrapatra¤ca ÷àkaràñ .
     tadeva tu bçhatpatraü raktaü syàdgauóavàstukam ..
     pràya÷o yavamadhye syàt yàvat ÷àkamataþ smçtam .
     vàstå kadbitayaü svàdu kùàraü pàke kañåditam ..
     dãpanaü pàcanaü rucyaü laghu ÷ukrabalapradam .
     saraü plãhàsrapittàsrakçmidoùatrayàpaham ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<vàsteyaü>#, tri, vastisambandhi . vastasandhambi . vastusambandhi . vàstusambandhi . vastivastavastuvàstu÷abdebhyaþ ùõeyapratyayena niùpannam .. (vastau bhavam . vasti + %<dçtikukùikala÷ivastyastyaheróha¤ .>% 4 . 3 . 56 . iti óha¤ . vastibhavam .. yathà, chàndogyopaniùadi . 3 . 19 . 2 .
     %<tat yat rajataü seyaü pçthivã yat suvarõaü sà dyauryajjaràyu te parvatà yadulvaü sa megho nãhàro yàdhamanayastà nadyo yadvàsteyamudakaü sa samudraþ ..>% vastiriva . vasti + %<vasteróha¤ .>% 5 . 3 . 101 . iti óha¤ . vastisadç÷am . iti siddhàntakaumudã ..)

#<vàstoùpatiþ>#, puü, (vàstorgçhakùetrasya patiradhiùñhàtà . %<vàstoùpatigçhamedhàccha ca .>% iti nipàtanàt aluk ùatva¤ca . yadvà, %<vàstvantarikùaü tasya patiþ pàtà vibhutvena .>% iti nighaõñuñãkàyàü devaràjayajvà . 5 . 4 . 9 .) indraþ . ityamaraþ .. (devatàmàtram . yathà, bhàgavate . 10 . 50 . 53 .
     %<vàstoùpatãnà¤ca gçhairvalabhãbhi÷ca nirmitam .
     càturvarõyajanàkãrõaü yadudevagçhollasat ..>%
     %<ki¤ca nagaragçhàdau vàstoùpatãnàü devànà¤ca gçhairvalabhãbhi÷candramàlikàbhi÷ca nirmitam ..>% iti taññãkàyàü svàmã .. gçhapàlayitari, tri . yathà, çgvede . 7 . 54 . 1 .
     %<vàstoùpate pratijànãhyasmàn svàve÷o anamãvo bhavànaþ ..>% %<he vàstoùpate gçhasya pàlayitardeva tvaü asmàn tvadãyàn stoténiti pratijànãhi .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<vàstraþ>#, puü, (vastreõa parivçto rathaþ . vastra + %<parivçto rathaþ .>% 4 . 2 . 10 . iti aõ .) vastràvçtarathaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 54 .. tri, vastrasambandhã ..

#<vàsthaþ>#, tri, vàri tiùñhati yaþ . vàr÷abdapårbasthàdhàtoróapratyayena niùpannaþ ..

@<[Page 4,367c]>@
#<vàspaþ>#, puü, uùmà . loham . iti kecit .. mårdhanyamadhya iti sàdhupàñhaþ ..

#<vàspeyaþ>#, puü, nàgake÷araþ . iti ratnamàlà ..

#<vàha>#, ç ïa yatne . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-akaø-señ .) ç, avavàhat . ïa, vàhate . vavàha raktaü puruùàstato jàtàþ sahasra÷aþ ityàdi siddhyarthamoùñhyàdi÷ca vahadhàtuü manyete varõade÷a÷araõadevau . vastutastu bahuvàdyasammatatvàdevoùñhyàdiranenopekùitaþ vavàheti caõóãprayogasya tu vàha ç ïa yatne ityasmàt gaõakçtànityatvàt parasmaipadasiddhiþ anekàrthatvàt susràvetyarthaþ . athavà vava ityàha ityeva vyàkhyànam . iti durgàdàsaþ ..

#<vàhaþ>#, puü, (uhyate'neneti . vaha + karaõe gha¤ .) ghoñakaþ . (yathà, adhyàtmaràmàyaõe . 2 . 5 . 56 .
     %<ityàj¤aptaþ sumantro'pi rathaü vàhairayojayat ..>%) parimàõavi÷eùaþ . ityamaraþ .. yathàhuþ .
     %<palaü praku¤cakaü muùñiþ kuóavastaccatuùñayam .
     catvàraþ kuóavàþ prastha÷catuþprasthamathàóhakam ..
     aùñàóhako bhavet droõo dvidroõaþ sårpa ucyate .
     sàrdhasårpo bhavet khàrãdbe khàryau goõyudàhçtà .
     tàmeva bhàraü jànãyàt vàho bhàracatuùñayam ..>% iti bharataþ .. caturda÷abhedàt saükhyànyathàtvam . tathà ca . caturàóhako droõaþ ùoóa÷adroõà khàrã . viü÷atidroõaþ kumbhaþ da÷akumbho vàhaþ . iti svàmã .. * .. bhujaþ . vçùaþ . vàyuþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (pravàhaþ . yathà, kathàsaritsàgare . 93 . 81 .
     %<yatràrciràjyadhåmàdimàrgàviva samàgatau .
     gaïgàyamunayorvàhau bhàtaþ sugataye nçõàm ..>% vàhanam . yathà, tatraiva . 62 . 157 .
     %<tacchrutvà tatra bhekànàü ràjà vàhasamutsukaþ .
     jalàduttãrya tatpçùñhamàrohat gatabhãrmudà ..>%)

#<vàhakaþ>#, tri, (vahatãti . vaha + õvul .) vahanakartà . vahati yaþ . ityarthe õakapratyayena niùpannaþ .. (yathà, bhàgavate . 10 . 18 . 21 .
     %<àcerurvividhàþ krãóà vàhyavàhakalakùaõàþ .
     yatràrãhanti jetàro vahanti ca paràjitàþ ..>%)

#<vàhadviùan>#, [t] puü, (vàhànàü ghoñakànàü dviùan ÷atruþ .) mahiùaþ . ityamaraþ ..

#<vàhanaü>#, klã, (vahatyaneneti . vaha + karaõe lyuñ . %<vàhanamàhitàt .>% 8 . 4 . 8 . ityatra
     %<vahaterlyuñi vçddhirihaiva såtre nipàtanàt .>% iti bhaññojidãkùitoktyà nipàtanàt vçddhiþ .) hastya÷varathadolàdiþ . tatparyàyaþ . yànam 2 yugyam 3 patram 4 dhoraõam 5 . ityamaraþ . 2 . 8 . 58 .. * .. (yathà, raghuþ . 11 . 10 .
     %<pårvavçttakathitaiþ puràvidaþ sànujaþ pitçsakhasya ràghavaþ .
     uhyamàna iva vàhanocitaþ pàdacàramapi na vyabhàvayat ..>%) devyà vàhanàni yathà --
     %<viùõabrahma÷ivairdevairdhriyate sà jaganmayã ..
     sitapreto mahàdevo brahmà lohitapaïkajaþ .
     harirharistu vij¤eyo vàhanàni mahaujasaþ ..
     svamårtyà vàhanatvantu teùàü yasmànna yujyate .
     tasmànmårtyantaraü kçtvà vàhanatvaü gatàstrayaþ ..
     yasmin yasminmahàmàyà prãõàti satataü ÷ivà .
     tena tenaiva råpeõa àsanànyabhavan trayaþ ..>% iti kàlikàpuràõe 57 adhyàyaþ .. * .. devadànavànàü vàhanàni yathà -- pulastya uvàca .
     %<÷çõuùva kathayiùyàmi sarveùàmapi nàrada .
     vàhanàni samàsena ekaikasyànupårva÷aþ ..
     rudrahastatalotpannaü mahàkàyaü mahàgajam .
     ÷vetavarõaü mahàvãryaü devaràjasya vàhanam ..
     raudraujaþsambhavaü bhãmaü kçùõavarõaü manojavam .
     pauõórakaü nàma mahiùaü dharmaràjasya nàrada ..
     rudramànasa-sambhåtaü ÷yàmaü jaladhisaüj¤akam .
     ÷i÷umàraü divyagatiü vàhanaü varuõasya ca ..
     raudraü ÷akañacakràkùaü ÷ailàkàranarottamam .
     ambikàpàdasambhå taü vàhanaü dhanadasya tu ..
     ekàda÷ànàü rudràõàü vàhanàni mahàmune .
     gandharvà÷ca mahàvãryà bhujagendràþ sudàruõàþ ..
     ÷vetàni saurabheyàõi vçùàõyugrajavàni ca .
     rathaü candramasa÷càrdhaü sahasrahaüsavàhanam ..
     hayoóharathavàhà÷ca àdityà munisattama .
     ku¤jarasthà÷ca vasavo yakùà÷ca naravàhanàþ ..
     kinnarà bhujagàråóhà hayàråóhau tathà÷vinau .
     ÷àraïgàdhiùñhità brahman maruto ghoradar÷anàþ ..
     ÷ukàråóhà÷ca kavayo gandharvà÷ca padàtinaþ .
     àruhya vàhanànyevaü svàni svànyamarottamàþ ..
     sannahya niryayurhçùñà yuddhàya sumahaujasaþ .. * ..
     nàrada uvàca .
     gaditàni suràdãnàü vàhanàni mahàmune .
     daityànàü vàhanànyevaü yathàvadvaktumarhasi ..
     pulastya uvàca .
     ÷çõuùva dànavàdãnàü vàhanàni dvijottama .
     kathayiùyàmi tattvena yathàvat ÷rotumarhasi ..
     andhakasya ratho yuktaþ ÷reùñhaþ paramavàjibhiþ .
     kçùõavarõaþ sahasràrastrinalvaparimàõavàn ..
     prahnàdasya ratho divyaþ ÷betavarõairhayottamaiþ .
     uhyamànastathàùñàbhiþ ÷vetarukmamayaþ ÷ubhaþ ..
     virocanasya tu gajaþ kumbhasya tu turaïgamaþ .
     jambhasya tu ratho divyo hayaiþ kà¤canasannibhaiþ ..
     ÷aïkukarõasya tarago hayagrãvasya ku¤jaraþ .
     ratho mayasya vikhyàto dundubhe÷ca mahoragaþ .
     ÷ambarasya vimàno'bhådàyaþ ÷aïkormçgàdhipaþ ..>% iti ÷rãvàmanapuràõe 9 adhyàyaþ .. (vàhayatãti . vaha + svàrthe õic + lyuþ . vàhake, tri . yathà, kathàsaritsàgare . 124 . 220 -- 222 .
     %<sa vàhanànàü nàgànàü ÷ãkaràmbumahàbharaiþ .
     ÷åkarapreyasãpçùñhe svayaü cakre kçùiü nçpaþ ..>%
     %<nàgànàü vàhanà meghàþ ÷åkarapreyasã kùitiþ .
     viùõoþ ÷åkararåpasya sà hi priyatamocyate ..
     tasyàü meghàmbubhirdhànyamutpannaü cet kimadbhutam ..>%)

#<vàha÷reùñhaþ>#, puü, (vàheùu vàhaneùu ÷reùñhaþ .) a÷vaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vàhasaþ>#, puü, (uhyate iti . vaha + %<vahiyubhyàü õit .>% uõàø 3 . 119 . iti asac . saca õit .) ajagaraþ . ityamaraþ .. (yathà, taittirãyasaühitàyàm . 5 . 5 . 14 . 1 .
     %<tvàùñràþ prati÷ratkàyai vàhasaþ ..>%) vàriniryàõam . suniùaõõakam . iti medinã . se, 37 ..

#<vàhà>#, strã, (vàha + ajàditvàt ñàp .) vàhuþ . ityajayapàladviråpakoùau ..

#<và(bà)hàvà(bà)havi>#, vya, (vàhubhirvàhubhiþ prahçtya idaü yuddhaü pravçttaü tat .) vàhuyuddham . hàtàhàti iti bhàùà . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<vàhikaþ>#, puü, (vàhena parimàõavi÷eùeõa krãtaþ . vàha + %<asamàse niùkàdibhyaþ .>% 5 . 1 . 20 . iti ñhak .) óhakkà . govàhaþ . ÷akañàdi . iti dharaõiþ .. tri, bhàravàhaka÷ca ..

#<vàhitthaü>#, klã, gajakumbhasyàdhobhàgaþ . ityamaraþ ..

#<vàhinã>#, strã, (vàhà vàhanàni ghoñakàdãni santyasyàmiti . vàha + iniþ . ïãp .) senà . (yathà, raghuþ . 11 . 6 .
     %<lakùmaõànucarameva ràghavaü netumaicchadçùirityasau nçpaþ .
     à÷iùaü prayuyuje na vàhinãü sà hi rakùaõavidhau tayoþ kùamà .. * ..>% vàhaþ pravàho'styasyà iti .) nadã . (yathà, ràmàyaõe . 2 . 89 . 9 .
     %<uttiùñhata prabudhyadhvaü bhadramastu hi vaþ sadà .
     nàvaþ samupakarùadhvaü tàrayiùyàma vàhinãm ..>%) senàbhedaþ . tadyathà . gajàþ ekà÷ãtiþ . rathàþ ekà÷ãtiþ . a÷vàstricatvàriü÷adadhika÷atadvayam . padàtikàþ pa¤càdhikacatuþ÷atam . samudàyena da÷àdhikàùña÷ataü vàhàþ santyasyàm . ityamarabharatau .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 2 . 19 -- 21 .
     %<eko ratho gaja÷caiko naràþ pa¤ca padàtayaþ .
     traya÷ca turagàstajj¤aiþ pattirityabhidhãyate ..
     pattistu triguõàmetàmàhuþ senàmukhaü budhàþ .
     trãõi senàmukhànyeko gulma ityabhidhãyate ..
     trayo gulmà gaõo nàma vàhinã tu gaõàstrayaþ .
     smçtàstisrastu vàhinyaþ pçtaneti vicakùaõaiþ ..>% pravàha÷ãlà . yathà, màrkaõóeye . 78 . 29 .
     %<yamunà ca nadã jaj¤e kalindàntaravàhinã ..>%)

#<vàhinãpatiþ>#, puü, (vàhinyàþ senàyàþ patiþ .) senàpatiþ . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 4 . 21 . 9 .
     %<pravàdeneha matsyànàü ràjà nàmnàyamucyate .
     ahameva hi matsyànàü ràjà vai vàhinãpatiþ ..>% vàhinyà nadyàþ patiþ .) samudraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vàhãkaþ>#, puü, de÷abhedaþ . tatparyàyaþ . aùñakvaþ 2 . iti hemacandraþ .. jartikajàtiþ . jàñ iti bhàùà .. yathà --
     %<tatra vçddhaþ puràvçttàþ kathàþ ka÷ciddvijottamaþ .
     vàhãkade÷aü madràü÷ca kutsayan vàkyamabravãt ..
     pa¤cànàü sindhuùaùñhànàü nadãnàü ye'ntarà÷ritàþ .
     tàn dharmavàhyàna÷ucãn vàhãkàn parivarjayet ..
     ÷àkalaü nàma nagaramàpagànàmanimnagà .
     jartikà nàma vàhãkàsteùàü vçttaü suninditam ..>% iti mahàbhàrate karõaparvaõi 200 adhyàyaþ ..

#<và(bà)huþ>#, puü, (bàdhate ÷atråniti . bàdhç loóane + %<artidç÷ikamãti .>% uõàø . 1 . 28 . iti kuþ hakàràde÷a÷ca .) kakùàvadhyaïgulyagraparyantàvayavaþ . yathà . bhujavàhuþ praveùño dyorityamaraþ .. vahatyanena vàhuþ nàmnãti uõ . gha¤i vàho'dantaþ . vàho'÷vabhujayoþ pumàn . iti dàmodaraþ . striyàü vàhà ca . vàho vàhà bhujà vàhurdoùo doùà ca doþ pumàn . iti koùàntaram .. iti taññãkàyàü bharataþ .. kårparasyordhvabhàgo vàhustasyàdhobhàgaþ pravàhuþ . yathà --
     %<mukhaü vàhå pravàhå ca manaþ sarvendriyàõi ca .
     rakùatvavyàhatai÷varyastava nàràyaõo'vyayaþ ..>% iti viùõupuràõe 5 aü÷e 5 adhyàyaþ .. vàhupravàhå ca kårparasyordhvàdhobhàgau . iti taññãkà .. anyat pavargãyavakàràdibàhu÷abde draùñavyam .. * .. asya ÷ubhà÷ubhalakùaõaü yathà --
     %<nirmàüsau caiba bhagnàlpau ÷liùñau ca vipulau bhujau .
     àjànulambinau vàhå vçttau pãnau nçpe÷vare ..
     niþsvànàü roma÷au hnasvau ÷reùñhau karikaraprabhau .
     hastàïgulaya eva syuràyurdà lalitàþ ÷ubhàþ ..
     medhàvinà¤ca såkùmàþ syurbhçtyànàü cipiñàþ smçtàþ .
     sthålàïgulãbhirniþsvàþ syurnatàþsyurvahirantadàþ ..
     kapitulyakarà niþsvà vyàghratulyakarairdhanam .
     maõibandhairnigåóhai÷ca su÷liùña÷ubhasandhibhiþ ..
     nçpà hãnaiþ karacchedaþ sa÷abdairdhanavarjitàþ .
     pitçvittavihãnà÷ca nimnàt karatalànnaràþ ..
     saüvçttai÷caiva nimnai÷ca dhaninaþ parikãrtitàþ .
     proktà narakadàtàro viùamairviùamà naràþ ..
     karaiþ karatalai÷caiva làkùàbhairã÷varàstalaiþ .
     paradàraratàþ pãtai råkùairniþsvà narà matàþ ..
     tuùatulyanakhàþ klãvàþ kuñilaiþ sphuñitairnaràþ .
     niþsvà÷cakranakhaistadvadbivarõaiþ paratarkakàþ ..
     tàmrairbhåpà dhanàóhyà÷ca aïguùñhaiþ sayavaistathà .
     aïguùñhamålajaiþ preùyaþ syàddãrghàïguliparvakaþ ..
     dãrghàyuþ subhaga÷caiva nirdhano viralàïguliþ .
     ghanàïguli÷ca sadhanastisro rekhà÷ca yasya vai ..
     nçpateþ karatalagà maõibandhe samutthitàþ .
     yugamãnàïkitakaro bhavet satraprado naraþ ..
     vajràkàrà÷ca dhaninàü matsyapucchanibhà budhe .
     ÷aïkhàtapatra÷ivikàgajapadmopamà nçpe ..
     kumbhàïku÷apatàkàbhà mçõàlàbhà nirã÷vare .
     dàmàbhà÷ca gavàóhyànàü svastikàbhà nçpe÷vare ..
     cakràsitomaradhanuþkuntàbhà nçpateþ kare .
     udåkhalàbhà yaj¤àóhye vedãbhà÷càgnihotriõi ..
     vàpãde÷akulàbhà÷ca trikoõàbhà÷ca dhàrmike .
     aïguùñhamålagà rekhàþ puttràþ såkùmà÷ca dàrikàþ ..
     prade÷inãgatà rekhà kaniùñhàmålagàminã .
     ÷atàyuùa¤ca kurute chinnayà taruto bhayam .
     nisvà÷ca bahurekhàþ syurnirdravyà÷civukaiþ kç÷aiþ ..>% iti gàruóe 66 adhyàyaþ ..

#<và(bà)humålaü>#, klã, (vàhvormålam .) bhujadvayasya àdyabhàgaþ . kàük iti vagal iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . kakùaþ 2 . ityamaraþ .. bhujakoñaraþ 3 dormålam 4 khaõóikaþ 5 kakùà 6 . iti hemacandraþ .. (yathà, sàhityadarpaõe . 3 . 124
     %<kàpi kuntalasaü vyànasaüyamavyapade÷ataþ .
     bàhumålaü stanau nàbhipaïkajaü dar÷ayet sphuñam ..>%)

#<và(bà)hulaþ>#, puü, kàrtikamàsaþ . ityamaraþ .. atha kàrtikamàhàtmyam . nàrada uvàca .
     %<kàrtikasya tu màhàtmyaü màsasya vaktumarhasi .
     pårbaü kàrtikamàhàtmyaü yathàvat vaktumarhasi ..
     brahmovàca .
     sàdhu pçùñaü tvayà puttra lokoddhàraõahetave .
     kathayàmi na sandehastvatsamo nàsti vaiùõavaþ ..
     ekataþ sarvatãryàni sarve yaj¤àþ sadakùiõàþ .
     kàrtikasya ca màsasya koñyaü÷aü nàpi bibhrati ..
     ekataþ puùkare vàsaþ kurukùetre himàcale .
     ekataþ kàrtiko vatsa ! sarvapuõyàdhiko mataþ ..
     svarõàni merutulyàni sarvadànàni caikataþ .
     ekataþ kàrtiko vatsa ! sarvadà ke÷avapriyaþ ..
     kçtvà koñisahasràõi pàpàni subahånyapi .
     nimeùàrdhena sarvàõi vilayaü yànti kàrtike ..
     yatki¤cit kurute puõyaü viùõumuddi÷ya kàrtike .
     tadakùayaü bhavet sarvaü satyoktaü tava nàrada ! ..
     tasya kùayaü na pa÷yàmi satyamuktaü tavànagha .
     sopànabhåtaü svargasya mànuùyaü pràpya durlabham ..
     tathàtmànaü samàdadhyàt yathà na syàditaþ punaþ .
     duùpràpyaü pràpya mànuùyaü kàrtikoktaü carenna yaþ ..
     dharmaü dharmabhçtàü ÷reùñha sa màtçpitçghàtakaþ .
     kàrtikaü khalu vai màsaü sarvamàseùu cottamam ..
     puõyànàü paramaü puõyaü pàvanànà¤ca pàvanam .
     asmin màse trayastriü÷addevàþ sannihità çùe ..
     atra snànàni dànàni bhojanàni vratàni ca .
     tiladhenuhiraõyànàü rajataü bhåmivàsasàm ..
     gopradànàni kurvanti sarvabhàvena nàrada ! .
     bràhmaõànà¤ca ye kanyàü dàsyanti vidhivannaràþ ..
     dànànàü phalameteùàü pràpnuyuste vidhànataþ .
     tàni dànàni gçhõanti dattàni vidhivat suràþ ..
     yatki¤cit kàrtike dattaü tapa÷caiva tathà kçtam .
     tadakùayaphalaü proktaü viùõunà lokakartçõà ..
     vçùàõàü mokùaõaü caiva kàrtike màsi yaiþ kçtam .
     a÷vapedhàdikaü puõyaü tai÷ca pràptaü na saü÷ayaþ ..
     tasmàdyatnena viprendra kàrtike màsi dãyate .
     yatki¤cit kàrtike dattaü viùõumuddi÷ya mànavaiþ ..
     hutaü datta¤ca viprendra tapa÷caiva tathà kçtam .
     tadakùayaü labhante te ÷asyadànaü vi÷eùataþ ..
     yathà nadãnàü viprendra ÷ailànà¤caiva nàrada .
     udadhãnà¤ca viprarùe kùayo naivopapadyate ..
     tadvat kàrtikamàse tu yatki¤ciddãyate mune .
     na tasyàsti kùayo vipra pàpaü yàti sahasradhà ..
     tasmàt sarvaprayatnena karmaõà manasà girà .
     pàpaü samàcarennaiva kàrtike viùõutatparaþ ..
     j¤ànàdvà yadi vàj¤ànàdduùkçtaü yena yatkçtam .
     tattasya na÷yati kùipraü vàyunà pàü÷avo yathà ..
     saüpràptaü kàrtikaü dçùñvà parànnaü yastu varjayet .
     dine dine ca kçcchrasya phalaü pràpnotyasaü÷ayam ..
     pravçttànàntu bhakùàõàü kàrtike niyame kçte .
     ava÷yaü viùõuråpatvaü pràpyate muktidaü ÷ubham ..
     na kàrtikasamo màso na kçtena samaü yugam .
     na vedasadç÷aü ÷àstraü na tãrthaü gaïgayà samam ..
     na cànnena samaü dànaü na sukhaü bhàryayà samam .
     na kçùestu samaü vittaü na làbhaþ surabhãsamaþ ..
     na tapo'na÷anaistulyaü na damàt paramo jayaþ .
     na ca dharmo dayàtulyo na jyoti÷cakùuùà samam ..
     na tçptã rasanàtulyà na prãtistu sutaü vinà .
     na kàrtikasamo màso vaiùõavànàü priyaþ sadà ..
     avratena kùapedyastu màsaü dàmodarapriyam .
     tiryagyonimavàpnoti sarvadharmabahiùkçtaþ ..
     durlabhaü vaiùõavaü j¤ànaü durlabhà vaiùõavã kathà .
     durlabhà vaiùõavã dãkùà durlabho jàgarastathà ..
     durlabhaü kapilàdànaü durlabhaü jàhnavãjalam .
     durlabho vaiùõavo vipro durlabhaü nãlamokùaõam ..
     durlabhaü puùkare dànaü durlabhàþ kàrtike tilàþ .
     durlabho jàgaro viùõoþ pakùayorubhayorapi ..
     durlabhà kàrtike vipra dbàda÷ã haribodhinã .
     durlabhà màlatãpåjà durlabhà tulasã mune ..
     durlabhaü kàrtike snànaü durlabhaü sàdhuvandanam .
     ÷àlagràma÷ilàpåjà durlabhà munipuïgava ..
     samudragà nadã yatra durlabhà snàna÷àlinàm .
     kula÷ãlavatã kanyà durlabhà dampatã nçõàm ..
     durlabhà jananã loke pità caiva vi÷eùataþ .
     durlabhaü sàdhusammànaü durlabho dhàrmikaþ sutaþ ..
     durlabhaikàda÷ã loke da÷amãsaïgavarjità .
     pakùadvayaü vrataü vatma ayane dakùiõottare ..
     durlabhaü vaiùõave dànaü màghasnànaü nadãjale .
     jyaiùñhàùàóhe tu pànãyamindhanaü pauùamàghayoþ ..
     bràhmaõaü durlabhaü vipra durlabhaü tãrthasevanam ..
     nyàyenopàrjitaü vittaü durlabhaü kulavardhanam .
     durlabhaü vatsa dravyàõàü pàtre yat pratipàditam ..
     pàtràõàmapi tatpàtraü sadàcàrakriyànvitam .
     saüpràpya kàrtikaü màsaü vimukhà ye janàrdane .
     teùàü yamapure vàsaþ pitçbhiþ saha nàrada ! ..>% iti pàdmottarakhaõóe kàrtikamàhàtmye 114 aþ .. brahmovàca .
     %<kàrtikasya tu màhàtmyaü punareva ÷çõuùva me .
     yat ÷rutvà muni÷àrdåla ! sarvàn kàmànavàpsyasi ..
     vratànàmiha sarveùàmekajanmànugaü phalam .
     karturviùõuvratasyoktaü ÷atajanmànugaü phalam ..
     à÷vinasya site pakùe ekàda÷yàü dbijottama ! .
     vaiùõavairvaiùõavaü dharmaü pràrambho'sya vidhãyate ..
     yàvat kàrtika÷uklasya paurõamàsã tithirbhavet .
     tàvadasya vratasyoktaü samyagàcaraõaü budhaiþ ..
     anyathà tu kçtaü vipra vratametat sudurlabham .
     kàryaü sadbhiþ prayatnena kàrtike tuü vi÷eùataþ ..
     triü÷addinàni puõyàni vipraprãtikaràõi vai .
     kàrtikasya vrataü vipra ! ÷rãviùõuprãtikàraõam ..
     tadardhaü bhãùmasya vrataü mune tuùñikaraü param .
     puõyaü pa¤cadinaü proktaü dattaü tasmai ca viùõunà ..
     naro và yadi và nàrã kurute vaiùõavaü vratam .
     dine dine'saïkhyaphalaü bhavettasyaiva kàrtike ..
     atastvaü vidhivat puttra ! vaiùõavaü vratamuttamam .
     ÷rãdàmodaratuùñyarthaü prakuruùva samàhitaþ ..
     årje màsi muni÷reùñha pràtaþkàle tathàmale .
     goùpade'pi jale snànaü svargadaü pàpinàmapi ..>% iti pàdme uttarakhaõóe 115 adhyàyaþ .. * .. brahmovàca .
     %<puràõa÷ravaõaü yatra kurvanti dvijasattama .
     teùàü karasthità muktirvidyate nàtra saü÷ayaþ ..
     kàrtike màsi yo bhaktyà kuryàdbràhmaõabhojanam .
     pratyahaü viùõutçptyarthaü sa yàti bhavanaü hareþ ..
     kàrtike màsi yaþ kuryàt tilatailena dãpakam .
     ahoràtràn muni÷reùñha sa yàti paramaü padam ..
     kàrtike màsi yo dadyàt pàdatràõaü dvijanmane .
     dadyàdbastrànvitaü vatsa yamaü naiva sa pa÷yati ..
     yaj¤opavãtaü yo dadyàt bhåmiü vai bràhmaõàya tu .
     sa yàti brahmasadanaü punaràvçttivarjitam ..
     tàmbåla¤caiva yo dadyàt sapågaü vidhivaddvija .
     gandharvalokamàpnoti bhuktvà bhogàn manoramàn ..
     ÷rãcandana¤ca yo dadyàt devapåjàrthamàdaràt .
     vipràya vedaviduùe purandarapuraü vrajet ..
     nàrikelaphalaü vatsa savastra¤ca sadakùiõam .
     yo dadyàdvedaviduùe sa ÷a÷vat puttravàn bhavet ..>% iti pàdme uttarakhaõóe 116 adhyàyaþ ..

#<và(bà)hulyaü>#, klã, bahutvam . vahulasya bhàva ityarthe ùõyapratyayena niùpannam ..

#<vàhuvàraþ>#, puü, ÷leùmàntakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. anyat pavargãyavakàràditacchabde draùñavyam ..

@<[Page 4,370a]>@
#<vàhyaü>#, klã, (vàhyate càlyate iti vàhi + õyat .) yànam . yathà, hemacandre .
     %<yànaü yugyaü patraü vàhyaü vahyaü vàhanadhoraõe ..>%

#<vàhyaþ>#, tri, (vaha + õyat .) vahanãyaþ . (yathà, raghuþ . 6 . 10 .
     %<manuùyavàhyaü caturasrayànamadhyàsya kanyà parivàra÷obhi .
     vive÷a ma¤càntararàjamàrgaü patiüvarà këptavivàhave÷à ..>% vahis + ùya¤ .) vahiþ . vàhira iti bhàùà . yathà, smçtiþ .
     %<apavitraþ pavitro và sarvàvasthàü gato'pi và .
     yaþ smaret puõóarãkàkùaü sa vàhyàbhyantaraþ ÷uciþ ..>%

#<và(bà)hyendriyaü>#, klã, (vàhyamindriyam .) vahirindriyam . tadyathà . cakùuþ . jihvà . nàsikà . tvak . ÷rotram . etadekaikaguõàþ . yathà --
     %<ete tu dbãndriyagràhyà atha spar÷ànta÷abdakàþ .
     vàhyaikaikendriyagràhyà gurutvàdçùñabhàvanà ..>% iti bhàùàparicchedaþ ..

#<vàhlikaþ>#, puü, vàhlãkade÷aþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (tadde÷ajàte, tri . yathà, mahàbhàrate . 1 . 222 . 49 .
     %<pçùñhyànàmapi cà÷vànàü vàhlikànàü janàrdanaþ .
     dadau ÷atasahasràõi kanyàdhanamanuttamam ..>%)

#<vàhlikaü>#, klã, kuïkumam . hiïgu . ityamaramedinãkarau ..

#<vàhlãkaü>#, klã, kuïkumam . hiïgu . ityamaramedinãkarau ..

#<vàhlãkaþ>#, puü, de÷abhedaþ . valakh iti àravã bhàùà . tadde÷ajàtaghoñakaþ . ityamaramedinãkarau .. gandharvavi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (pratãpaputtravi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 95 . 44 .
     %<pratãpaþ khalu ÷aivyàmupayeme sutandàü nàma tasyàü puttrànutpàdayàmàsa devàpiü ÷àntanuü vàhlãka¤ceti ..>%)

#<vi>#, vya, nigrahaþ . niyogaþ . padapåraõam . ni÷cayaþ . asahanam . hetuþ . avyàptiþ . viniyogaþ . ãùadarthaþ . paribhavaþ . ÷uddham . avalambanam . vij¤ànam . iti medinã . ve, 76 .. vi÷eùaþ . gatiþ . àlambhaþ . pàlanam . iti ÷abdaratnàvalã .. upasargavi÷eùaþ . asyàrthàþ . vi vi÷eùavairåpyana¤arthagatidàneùu . iti mugdhabodhañãkàyàü durgadàsaþ ..

#<viþ>#, puü, strã, (vàti gacchatãti . và + %<vàteróicca .>% uõàø 4 . 133 . iti iõ . sa ca óit .) pakùã . ityamaraþ .. (yathà, sàhityadarpaõe 10 paricchede .
     %<ke yåyaü sthala eva samprati vayaü pra÷no vi÷eùà÷rayaþ .
     kiü bråte vihagaþ sa và phaõipatiryatràsti supto hariþ ..>%)

#<viü÷aþ>#, tri, (viü÷ati + påraõe óañ . terlopaþ .) viü÷ateþ påraõaþ . iti siddhàntakaumudã .. (yathà, manuþ . 8 . 398 .
     %<kuryurarghaü yathàpaõyaü tato viü÷aü nçpo haret ..>%)

@<[Page 4,370b]>@
#<viü÷akaþ>#, tri, (viü÷atyà krãtaþ . viü÷ati + %<vi÷atitriü÷adbhyàü óvunasaüj¤àyàm .>% 5 . 1 . 24 . iti óyun . %<ti viü÷ateróiti .>% 6 . 4 . 142 . iti tilopaþ .) viü÷atikrãtaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<viü÷atiþ>#, strã, (dvau da÷a parimàõasya paktiviü÷atãti nipàtanàt siddham .) saükhyàvi÷eùaþ . viùa iti kuói iti ca bhàùà . yathà --
     %<viü÷atyàdyàþ sadaikatve sarvà saükhyeyasaükhyayoþ .
     saükhyàrthe dvibahutve stastàsu cànavateþ striyaþ ..>% ityamaraþ .. tadvàcakàni . ràvaõabàhuþ 1 . aïguliþ 2 . iti kavikalpalatà .. nakham 3 . iti satkçtyamuktàvalã ..

#<viü÷atikaþ>#, tri, viü÷atiyogyaþ . yathà . saükhyàyàþ kak syàdàrhãye'rthe . viü÷atitriü÷adbhyàü kan saüj¤àyàm . abhyàü kan syàt asaüj¤àyàntu óvun syàt . viü÷akaþ . saüj¤àyàntu viü÷atikaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<viü÷atitamaþ>#, tri, (viü÷ateþ påraõaþ . viü÷ati + óañ . %<viü÷atyàdibhyastamaóanyatarasyàm .>% 5 . 2 . 56 . iti tamaóàgamaþ .) viü÷aþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<viü÷ã>#, puü, viü÷atiþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<vikaü>#, klã, sadyaþprasåtàyà goþ kùãram . yathà --
     %<kùãraü sadyaþprasåtàyàþ peyåùaü pàlanaü vikam .>% iti ÷abdacandrikà ..

#<vikaïkañaþ>#, puü, gokùuraþ . iti ÷abdamàlà ..

#<vikaïkataþ>#, puü, vadarãsadç÷asåkùmaphalavçkùaþ . vaüica iti bhàùà . tatparyàyaþ . svàdukaõñakaþ 2 sruvàvçkùaþ 3 granthilaþ 4 vyàghrapàt 5 . ityamaraþ .. ÷rugvàruþ 6 madhuparõã 7 . iti ratnamàlà .. kaõñapàdaþ 8 bahuphalaþ 9 gopaghaõñà 10 sruvàdrumaþ 11 mçduphalaþ 12 dantakàùñhaþ 13 yaj¤ãyabrahmapàdapaþ 14 piõóàraþ 15 himakaþ 16 påtaþ 17 kiïkiõã 18 vaikaïkataþ 19 vutiïkaraþ 20 kaõñikàrã 21 . iti ÷abdaratnàvalã .. kiïkirã 22 srugdàru 23 . iti jañàdharaþ .. asya guõàþ . amlamadhuratvam . pàke'timadhuratvam . laghutvam . dãpanatvam . kàmalàsraplãhanà÷itvam . pàcanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<sa eva yaj¤avçkùa÷ca kaõñakã vyàghrapàdapi .
     vikaïkataphalaü pakvaü madhuraü sarvadoùajit ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<vikaïkatà>#, strã, ativalà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vikacaþ>#, puü, (vigataþ kaco yasya ke÷a÷ånyatvàt . yadvà, vi÷iùñaþ kaco yasya prabhåtake÷atvàt .) kùapaõaþ . ketuþ . iti medinã . ce, .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 11 . 19 .
     %<vikacà nàma gurusutàþ sitaikatàràþ ÷ikhiparityaktàþ .
     ùaùñiþ pa¤cabhiradhikà snigdhà yàmyà÷ritàþ pàpàþ ..>%)

#<vikacaþ>#, tri, (vikacati vika÷atãti . vi + kac + ac .) vikasitaþ . ityamaraþ .. (yathà, màghe . 11 . 19 .
     %<vikacakamalagandhairandhayan bhçïgamàlàþ surabhitamakarandaü mandamàvàti vàtaþ .
     pramadamadanamàdyadyauvanodyàmaràmàramaõarabhasakhedasvedavicchedadakùaþ .. * ..>% vigataþ kaco yasya .) ke÷a÷ånyaþ . iti medinã . ce, .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 259 . 12 .
     %<vibhraccàniyataü ve÷amunmatta iva pàõóava .
     vikacaþ paruùà vàco vyàharan vividhà muniþ ..>%)

#<vikacà>#, strã, mahà÷ràvaõikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vikacchaþ>#, tri, (vigataþ kaccho yasya .) kaccharahitaþ . muktakacchaþ . iti smçtiþ ..

#<vikañaþ>#, puü, (vikañati påyaraktàdikaü varùatãti . vi + kaña + padàdyac .) visphoñakaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. sàkuruõóavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (dhçtaràùñrasya puttravi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 67 . 96 .
     %<durmado duùpraharùa÷ca vivitsurvikañaþ samaþ ..>%)

#<vikañaþ>#, tri, (vi + %<saüproda÷ca kañac .>% 5 . 2 . 29 . iti kañac .) vi÷àlaþ . (yathà, màghe . 10 . 42 .
     %<uttarãyavinayàttrapamàõà rundhatã kila tadãkùaõamàrgam .
     àvariùña vikañena vivoóhurvakùasaiva kucamaõóalamanyà ..>%) vikaràlaþ . iti medinã . ñe, .. sundaraþ . iti vi÷vaþ .. danturaþ . iti dharaõiþ .. (yathà, màrkaõóeye . 43 . 20 .
     %<karàlairvikañaiþ kçùõaiþ puruùairudyatàyudhaiþ .
     pàùàõaistàóitaþ svapne sadyo mçtyuü labhennaraþ ..>%) vikçtaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vikañà>#, strã, (vikaña + ñàp .) màyàdevã . sà ca bauddhadevãbhedaþ . tatparyàyaþ . màrãcã 2 trimukhà 3 vajrakàlikà 4 vajravàràhã 5 gaurã 6 potrirathà 7 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vikaõñakaþ>#, puü, (vi÷iùñaþ kaõñako yasya .) yavàsaþ . iti jañàdharaþ .. vçkùavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . mçduphalaþ 2 granthilaþ 3 svàdukaõñakaþ 4 gokaõñakaþ 5 kàkanàsaþ 6 vyàghrapàdaþ 7 ghanadrumaþ 8 garjàphalaþ 9 ghanaphalaþ 10 meghastanitodbhavaþ 11 mudiraphalaþ 12 pràvçùyaþ 13 hàsyaphalaþ 14 stanitaphalaþ 15 . asya guõàþ . kaùàyatvam . kañutvam . uùõatvam . rucipradatvam . dãpanatvam . kaphahàritvam . vastraraïgavidhàyakatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vikatthanaü>#, klã, (vikatthyate iti . vi + kattha ÷làghàyàm + bhàve lyuñ .) mithyà÷làghà . yathà --
     %<÷làghà pra÷aüsàrthavàdaþ sà tu mithyàvikatthanam ..>% iti hemacandraþ .. (yathà, bhàgavate . 1 . 15 . 19 .
     %<÷ayyàsanàñanavikatthanabhojanàdiùvaikàdbayasya çtavàniti vipralabdhaþ ..>% vikatthate àtmànamiti . vi + kattha + lyuþ . àtma÷làghàkàriõi, tri . yathà, mahàbhàrate . 2 . 73 . 32 .
     %<asåyitàraü dbeùñàraü pravaktàraü vikatthanam .
     bhãmasenaniyogàtte hantàhaü karõamàhave .. * ..>% strã, vi + kattha + õic + yuc . ñàp . àtma÷làghà . yathà, vikhyàtavijayanàñake . 2 .
     %<sambhavoktàpi ÷aktànàü na pra÷astà vikatthanà .
     ÷aradãyaghanadhvànairvàcobhiþ kiü bhavàdç÷àm ..>%)

#<vikampitaþ>#, tri, vi÷eùeõa kampavi÷iùñaþ . vipårbakakampadhàtoþ ktapratyayena niùpannaþ ..

#<vikaraþ>#, puü, (vikãryate hastapadàdikamaneneti . vi + kç + %<çdorap .>% ityap .) rogaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<vikaràlaþ>#, tri, (vi÷eùeõa karàlaþ .) bhayànakaþ . iti vikaña÷abdàrthe medinã .. (yathà, màrkaõóeye . 118 . 48 .
     %<vikaràlaü mahàvaktramatibhãùaõadar÷anam .
     samudyatamahà÷ålaü prabhåtamatidàruõam ..>%)

#<vikarõaþ>#, puü, duryodhanapakùãya÷åraþ . yathà --
     %<a÷vatthàmà vikarõa¤ca somadattirjayadrathaþ .
     anye ca bahavaþ ÷årà madarthe tyaktajãvitàþ ..>% iti bhagavadgãtàyàm 1 adhyàyaþ .. (vigatau karõau yasyeti vigrahe karõarahite, tri ..)

#<vikarõikaþ>#, puü, sàrasvatade÷aþ . iti hemacandraþ ..

#<vikartanaþ>#, puü, (vi÷eùeõa kartanaü yasya . vi÷vakarmayantrakhoditatvàdasya tathàtvam .) såryaþ . arkavçkùaþ . ityamaraþ ..

#<vikarmakçt>#, tri, (vikarma viruddhaü karma karotãti . kç + kvip .) niùiddhakarmakàrã . yathà,
     %<na sàkùã nçpatiþ kàryo na kàrukaku÷ãlavau .
     na ÷rotriyo na liïgastho na saïgebhyo vinirgataþ ..
     nàdhyadhãno na vaktavyo na dasyurna vikarmakçt .
     na vçddho na ÷i÷urnaiko nàntyo na vikalendriyaþ ..>% iti mànave . 8 . 66 .. %<vikarmakçt niùiddhakarmakàrã .>% iti kullåkabhaññaþ ..

#<vikarmasthaþ>#, tri, (vikarmaõi viruddhàcàre tiùñatãti . sthà + kaþ .) niùiddhakçt . yathà --
     %<pàùaõóino vikarmasthàn vaióàlavratikàn ÷añhàn .
     hetukàn vakavçttãü÷ca vàïmàtreõàpi nàrcayet ..>% iti viùõupuràõe 3 aü÷e 18 adhyàyaþ .. (tathà manau . 4 . 30 ..)

#<vikarùaþ># puü, (vikçùyate'sau iti . yadvà, vikçùyante parapràõà aneneti . vi + kçù + gha¤ .) bàõaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (vi + kçùa + bhàve gha¤ . vikarùaõam ..)

#<vikarùaõaü>#, klã, (vi + kçùa + lyuñ .) àkarùaõam . vipårbakçùadhàtoranañpratyayena niùpannam .. (yathà, kiràte . 3 . 57 .
     %<avilaïghyavikarùaõaü paraiþ prathitajyàravakarmakàrmukam ..>% vibhàgaþ . yathà, bhàgavate . 3 . 7 . 30 .
     %<varõà÷ramavibhàgàü÷ca råpa÷ãlasvabhàvataþ .
     çùãõàü janmakarmàõi vedasya ca vikarùaõam ..>%)

#<vikalaþ>#, tri, (vigataþ kalo vyaktadhvaniryasya .) vihvalaþ . iti jañàdharaþ .. svabhàvahãnaþ . iti bharataþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 49 . 11 .
     %<vidhavànàthavikalàn kçpanàü÷ca babhàra saþ .
     sudar÷aþ sarvabhåtànàmàsãt soma ivàparaþ ..>%)

#<vikalapàõikaþ>#, puü, (vikalaþ pàõiryasya . kan .) svabhàvahãnapàõiyuktaþ . yathà . kuõirvikalapàõikaþ . iti halàyudhaþ ..

#<vikalà>#, strã, (vigataþ kalo madhuràlàpo yasyàþ . çtau tu striyà maunitvavihitatvàt .) çtuhãnà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vikalàïgaþ>#, tri, (vikalàni aïgàni yasya .) svabhàvato nyånàïgaþ . tatparyàyaþ . apogaõóaþ 2 . ityamaraþ .. pogaõóaþ 3 aïgahãnakaþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 31 . 34 .
     %<janayàmàsa puttrau dvàvaruõaü garuóaü tathà .
     vikalàïgo'ruõastatra bhàskarasya puraþsaraþ ..>%)

#<vikalã>#, strã, (vigatà kalà yasyàþ . gauràditvàt ïãù .) çtuhãnà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vikalpaþ>#, puü, (viruddhaü kalpanamiti . vi + kçpa + gha¤ .) bhràntiþ . (yathà, devãbhàgavate . 1 . 19 . 32 .
     %<vikalpopahatastvaü vai dårade÷amupàgataþ .
     na me vikalpasandeho nirvikalpo'smi sarvathà ..>%) kalpanam . iti medinã . pe, .. (yathà, bhàgavate . 5 . 16 . 2 .
     %<tatràpi pritavratarathacaraõaparikhàtaiþ saptabhiþ sapta sindhavaþ upakëptàþ . yata etasyàþ saptadvãpavi÷eùavikalpastvayà bhagavan khalu såcitaþ ..>% saü÷ayaþ . yathà, raghuþ . 17 . 49 .
     %<ràtrindivavibhàgeùu yathàdiùñaü mahãkùitàm .
     tatsiùeve niyogena sa vikalpaparàïmukhaþ ..>% nànàvidhaþ . yathà, manuþ . 9 . 228 .
     %<pracchannaü và prakà÷aü và tanniùeveta yo naraþ .
     tasya daõóavikalpaþ syàdtatheùñaü nçpatestathà ..>%) vividhakalpaþ . sa ca dvividhaþ . vyavasthitaþ . ecchika÷ca . so'pyàkàïkùàvirahe yuktaþ . tathà ca bhaviùye .
     %<smçti÷àstre vikalpastu àkàïkùàpåraõe sati ..>% icchàvikalpe'ùñadoùàþ . yathà --
     %<pramàõatvàpramàõatvaparityàgaprakalpanà .
     pratyujjãvanahànibhyàü pratyekamaùñadoùatà ..>% vrãhibhiryajeta yavairyajeta iti ÷råyate . tatra vrãhiprayoge pratãtayavapràmàõyaparityàgaþ . apratãtayavàpràmàõyaparikalpanam . idantu pårbasmàt pçthak vàkyaü anyathà samuccaye'pi yàgasiddhiþ syàt . ataeva vikalpe na ubhayaþ ÷àstràrtha ityuktam . prayogàntare yave upàdãyamàne parityaktayavapràmàõyojjãvanaü svãkçtayavàpràmàõyahàniriti catvàro doùàþ . evaü vrãhàvapi catvàraþ . ityaùñau doùà icchàvikalpe . tathà coktam .
     %<evamevàùñadoùo'pi yadvrãhiyavavàkyayoþ .
     vikalpa à÷ritastatra gatiranyà na vidyate ..>% iti .. ekàrthatayà vividhaü kalpyate iti vikalpaþ . tasmàdaùñadoùabhiyà upoùya dve tithã ityatra na icchàvikalpaþ kintu vyavasthitavikalpaþ . ityekàda÷ãtattvam .. (avàntaraþ kalpaþ . yathà, bhàgavate . 2 . 8 . 11 .
     %<yàvàn kalpo vikalpo và yathà kàlo'numãyate ..>% devatà . yathà, bhàgavate . 10 . 85 . 11 .
     %<vaikàriko vikalpànàü pradhànamanu÷àyinàm ..>% %<vividhaü àdhidaivàdhyàtmàdhibhåtabhedena kalpyante iti vikalpà devàsteùàü kàraõaü vaikàrikaþ sàttviko'haïkàra÷ca tvam ..>% iti taññãkàyàü svàmã ..)

#<vika÷varaþ>#, tri, (vi + ka÷a + varac .) vikàsã . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, naiùadhe . 2 . 5 .
     %<ayametya taóàganãóajairlaghuparyavriyatàtha ÷aïkitaiþ .
     udaóãyata vaikçtàt karagrahajàdasya vika÷varasvaraiþ ..>%)

#<vikaùà>#, strã, (vikaùatãti . vi + kaùa gatau + ac . ñàp .) ma¤jiùñhà . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ .. màüsarohiõã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vakasvaraþ>#, tri, (vi + kaùa + varac .) vikasvaraþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<vikasaþ>#, puü, (vikasatãti . vi + kasa + ac .) candraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vikasà>#, strã, (vikasatãti . vi + kasa + ac . ñàp .) ma¤jiùñhà . ityamaraþ ..

#<vikasitaü>#, tri, (vi + kasa + ktaþ .) dalànàmanyonyavi÷leùaþ . tatparyàyaþ . ujjçmbhitam 2 ujjçmbham 3 smitam 4 unmiùitam 5 vinidram 6 unnidram 7 unmãlitam 8 vijçmbhitam 9 udbuddham 10 udbhiduram 11 bhinnam 12 udbhinnam 13 hasitam 14 vikasvaram 15 vikacam 16 vyàkoùam 17 phullam 18 saüphullam 19 sphuñam 20 uditam 21 dalitam 22 dãrõam 23 sphuñitam 24 utphullam 25 praphullam 26 . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 476 .
     %<yadavadhivivçddhamàtrà vikasitakusumotkarà ÷aõa÷reõã .
     pãtàü÷ukapriyeyaü tadavadhi pallãpateþ puttrã ..>%)

#<vikasvaraþ>#, tri, (vikasatãti . vi + kasa gatau +
     %<sthe÷abhàsapisakaso varac . 3 . 2 . 175 .>% iti varac .) vikàsa÷ãlaþ . tatparyàyaþ . vikàsã 2 . ityamaraþ .. vikasati kasa ja gatau dantyàntaþ yàyàya bhàsakaseti vare vikasvaraþ . vikàsaþ sphuñane vyaktàviti dantyànte dharaõiþ .
     %<ku÷e÷ayairatra jalà÷ayoùità mudà ramante kalabhà vikasvaraiþ .
     pragãyate siddhagaõai÷ca yoùità mudà ramante kalabhà vikasvaraiþ ..>% iti màghayamake'pi dantyavattvam . (4 . 33) kaùa vadhe mårdhanyànta ityasya råpamiti kecit . ka÷a ÷abde ityasya tàlavyàntasya råpamiti kecit . iti taññãkàyàü bharataþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 4 . 15 .
     %<ekasyàþ sotsukà dçùñirnçpàlokavikasvarà .
     ÷ruteþ pàr÷vamapa÷yantyàstadàkhyàtumivàyayau ..>%)

#<vikasvarà>#, strã, (vikasvara + ñàp .) raktapunarnavà . iti ràjanirghaõñaþ .. (vivaraõamasyà raktapunarnavà÷abde j¤àtavyam ..)

#<vikàraþ>#, puü, (vi + kç + gha¤ .) prakçteranyathàbhàvaþ . tatparyàyaþ . pariõàmaþ 2 vikçtiþ 3 vikriyà 4 . ityamaraþ .. vikçtyà 5 . iti bharataþ .. kecittu pårbadvayaü prakçtidhvaüsajanyavikàre yathà kàùñhasya vikàro bhasma . mçtpiõóasya ghaña iti . paradvayaü vikàramàtre yathà mukhasya vikçtiþ krodharaktatà . kàùñhasya bhasma ca . iti bharataþ .. (yathà, kumàre . 7 . 95 .
     %<api ÷ayanasakhibhyo dattavàcaü katha¤cit pramathamukhavikàrairhàsayàmàsa gåóham ..>% prakçtivikçtiþ . yathà, harivaü÷e . 249 . 35 .
     %<÷abdaþ spar÷a÷ca råpa¤ca raso gandhastathaiva ca .
     prakçti÷ca vikàra÷ca yaccànyat kàraõaü mahat ..>% asya vi÷eùavibaraõaü vikçti÷abde draùñavyam ..) rogaþ . iti medinã . re, 218 .. (yathà --
     %<vikàro dhàtuvaiùamyaü sàmyaü prakçtirucyate .
     sukhasaüj¤akamàrogyaü vikàro duþkhameva ca ..>% iti carake såtrasthàne navame'dhyàye .. matsyaþ . tatparyàyo yathà --
     %<matsyo mãno vikàra÷ca jhaùo vai÷àriõo'õóajaþ .
     ÷akulo pçthuromà ca sa sudar÷ana ityapi ..
     rohitàdyàstu ye jãvàste matsyàþ parikãrtitàþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe dvitãye bhàge ..)

@<[Page 4,372b]>@
#<vikàlaþ>#, puü, (viruddhaþ kàryànarhaþ kàlaþ .) daivapaitràdikarmaõi viruddhakàlaþ . vaikàla iti bhàùà . tatparyàyaþ . sàyaþ 2 dinàntaþ 3 sàyàhnaþ 4 sàyam 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. utsavaþ 6 vikàlakaþ 7 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, màrkaõóeye . 35 . 30 .
     %<na laïghayet tathaivàsçk ùñhãvanodvartanàni ca .
     nodyànàdau vikàleùu pràj¤astiùñhetkadàcana ..>%)

#<vikàlakaþ>#, puü, (vikàla eva . svàrthe kan .) vikàlaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vikàlikà>#, strã, (vij¤àtaþ kàlo yayà . kan . ñàpi ata itvam .) mànarandhrà . tàmrã . iti trikàõóa÷eùaþ .. tàüvã iti bhàùà ..

#<vikà÷aþ>#, puü, (vi + kà÷ç dãptau + gha¤ .) rahaþ . prakà÷aþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. vikà÷o vijane sphuñe . ityajayaþ .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 4 . 1558 .
     %<vikà÷aþ keùà¤cit nayanaviùamairvidyududayaiþ pareùàmudbhåtiþ ÷ravaõakañubhirdãrgharasitaiþ .
     naceùñà kàpyanyopakçtiparihãnà jalamuco jaóà varùàdanyaü gaõayati guõaü nàsya tu janaþ ..>%)

#<vikà÷anaü>#, klã, (vi + kà÷a + lyuñ .) vikà÷aþ . vipårba-kà÷ç ïa dãptau ityasmàt anañpratyayena niùpannam ..

#<vikà÷ã>#, [n] tri, (vikà÷o'syàstãti . vikà÷a + iniþ .) vikà÷a÷ãlaþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ .. (yathà, màrkaõóeye .
     %<kàtyàyanãü tuùñavuriùñalambhàt vikà÷ivaktràstu vikà÷ità÷àþ ..>%)

#<vikàùã>#, [n] tri, (vikàùa + iniþ .) vikà÷a÷ãlaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<vikàsã>#, [n] tri, (vikàsa + iniþ . vikàsate iti . vi + kàsa + õinirvà .) vikasvaraþ . ityamaraþ ..

#<vikiraþ>#, puü, (vikirati mçttikàdãn bhojanàrthamiti . vi + ké÷a vikùepe + igupadheti kaþ .) pakùã . ityamaraþ .. (asya paryàyo yathà --
     %<pakùã khago vihaïga÷ca vihaga÷ca vihaïgamaþ .
     ÷akunirviþ patattrã ca viùkiro vikiro'õóajaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe dvitãye bhàge ..) kåpaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (vikãryate iti . vi + ké + gha¤arthe kaþ .) påjàkàlãnavighnotsàraõàrthakùepaõãyataõóulàdiþ . yathà . phaóiti sapta japtàn vikirànàdàya .
     %<apasarpantu te bhåtà ye bhåtà bhuvi saüsthitàþ .
     ye bhåtà vighnakartàraste na÷yantu ÷ivàj¤ayà ..>% iti vikiret .. yathà --
     %<làjacandanasiddhàrthabhasmadårvàkå÷àkùatàþ .
     vikirà iti sandiùñàþ sarvavighnaughanà÷akàþ ..>% iti tantrasàraþ .. agnidagdhàdãnàü piõóam . yathà, manuþ . 3 . 245 .
     %<asaüskçtapramãtànàü yoginàü kulayoùitàm .
     ucchiùñaü bhàgadheyaü syàddarbheùu vikira÷ca yaþ ..>% api ca .
     %<piõóanirvàparahitaü yattu ÷ràddhaü vidhãyate .
     svadhàvàcanalopo'tra vikirastu na lupyate ..>% iti ÷ràddhatattvam .. (yathà ca màrkaõóeye . 31 . 12 .
     %<ye và dagdhàþ kule bàlàþ kriyàyogyà hyasaüskçtàþ .
     vipannàste'nnavikirasammàrjanajalà÷inaþ .. * ..>% jalavi÷eùe, klã . tathà ca cintàmaõidhçtavacanam .
     %<nadyàdinikañe bhåmiryà bhavedbàlukàmayã .
     udbhàvyate tato yattu tajjalaü vikiraü viduþ ..
     vikiraü ÷ãtalaü svacchaü nirdoùaü laghu ca smçtam .
     tuvaraü svàdu pittaghnaü manàk kaphakaraü smçtam ..>%)

#<vikiraõaü>#, klã, (vi + ké + lyuñ . itvaü raparatvam .) vikùepaõam . vihiüsanam . vij¤ànam . iti kédhàtvarthadar÷anàt .. (arkavçkùe, puü . ityamaraþ . 2 . 4 . 80 ..)

#<vikãraõaþ>#, puü, arkavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 80 .. (tathàsya paryàyaþ .
     %<alarko guõaråpaþ syànmandàro vasuko'pi ca .
     ÷vetapuùyaþ sadàpuùpaþ savàlàrkaþ pratãyasaþ ..
     raktoparo'rkanàmà syàdarkaparõo vikãraõaþ .
     raktapuùpaþ ÷uklaphalastathàsphoñaþ prakãrtitaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathamabhàge ..)

#<vikãrõaþ>#, tri, (vikãryate smeti . vi + ké + ktaþ .) vikùiptaþ . chaóàna iti bhàùà .. yathà --
     %<atha sà punareva vihvalà vasudhàliïganadhåsarastanã .
     vilalàpa vikãrõamårdhajà samaduþkhàmiva kurvatã sthalãm ..>% iti kumàrasambhave 4 sargaþ ..

#<vikãrõaroma>#, [n] klã, (vikãrõàni romàõyasminniti .) sthauõeyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vikãrõasaüj¤aü>#, klã, (vikãrõamiti saüj¤à yasya .) sthauõeyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vikukùiþ>#, puü, ikùvàkuràjaputtraþ . yathà --
     %<vaivasvatamanoràsãdikùvàkuþ pçthivãpatiþ .
     tasya puttra÷ata¤càsãdbikukùirjyeùñha ucyate .
     so'yodhyàdhipatirvãrastasya pa¤cada÷a smçtàþ ..>% iti bahnipuràõe sàgaropàkhyànanàmàdhyàyaþ ..

#<vikurvàõaþ>#, tri, (vikurute iti . vi + kç + ÷ànac .) harùamàõaþ . ityamaraþ .. (vikçti pràpte ca .. yathà, sàükhyadar÷ane . 1 . 62 .
     %<àkà÷astu vikurvàõaþ spar÷amàtraü sasarja ha .
     balavànabhavadvàyustasya spar÷o guõo mataþ ..>%)

#<vikusraþ>#, puü, (vikasatãti . vi + kasa + %<vau kaseþ .>% uõàø 2 . 15 . iti rak . utva¤co padhàyàþ .) candraþ . ityuõàdikoùaþ ..

@<[Page 4,373a]>@
#<vikåõikà>#, strã nàsikà . iti hemacandraþ ..

#<vikçtaü>#, tri, (vi + kç + ktaþ .) vãbhatsam . rogitam . asaüskçtam . iti medinã . te, 158 .. (aïgavihãnam . yathà, manuþ . 9 . 247 .
     %<bàlà÷ca na pramãyante vikçtaü na ca jàyate ..>% aprakçtisthaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 111 . 18 .
     %<atharya÷çïgaü vikçtaü samãkùya punaþ punaþ pãóya ca kàyamasya .
     avekùyamàõà ÷anakairjagàma kçtvàgnihotrasya tadàpade÷am .. * ..>% màyàvã . yathà, raghuþ . 12 . 39 .
     %<lakùmaõaþ prathamaü ÷rutvà kokilàma¤juvàdinãm .
     ÷ivàghorasvanàü pa÷càt bubudhe vikçteti tàm ..>%)

#<vikçtaü>#, klã, vikàraþ . tasya lakùaõam . yathà --
     %<hrãmànerùàdibhiryatra nocyate svaü vivakùitam .
     vyajyate ceùñayaivedaü vikçtaü tadvidurbudhàþ ..>% ityujjvalanãlamaõiþ .. prabhavàdiùaùñisaüvatsaràntargatacaturviü÷avarùam . yathà, bhaviùyapuràõe . bhairava uvàca .
     %<sarvàþ prajàþ prapãóyante vyàdhiþ ÷oka÷ca jàyate .
     ÷irovakùo'kùirogà÷ca pàpàddhi vikçte janàþ ..>% iti jyotistattvam .. (nàyikàlaïkàravi÷eùaþ . yathà, sàhityadarpaõe . 3 . 146 .
     %<vaktavyakàle'pyavaco vrãóayà vikçtaü matam ..>%)

#<vikçtiþ>#, strã, (vi + kç + ktin .) vikàraþ . ityamaraþ .. (yathà, kumàre . 7 . 34 .
     %<yathàprade÷aü bhujage÷varàõàü kariùyatàmàbharaõàntaratvam .
     ÷arãramàtraü vikçtiü prapede tathaiva tasthuþ phaõaratna÷obhàþ ..>%) rogaþ . óimbaþ . madyàdiþ . iti hemacandraþ .. (sàükhyoktavikçtiþ . yathà, sàükhyakàrikàyàm . 3 .
     %<målaprakçtiravikçtirmahadàdyàþ prakçtivikçtayaþ sapta .
     ùoóa÷akastu vikàro na prakçtirna vikçtiþ puruùaþ ..>% saükùepataþ ÷àstrasya catasro vidhàþ . ka÷cidarthaþ prakçtireva ka÷cidartho vikçtireva ka÷cit prakçtivikçtireva ka÷cidanubhayaråpaþ . tatra kà prakçtirevetyata uktaü målaprakçtiravikçtiriti . prakarotãti prakçtiþ pradhànaü satvarajastamasàü sàmyàvasthà sà prakçtiþ prakçtireva ityarthaþ . kasmàdityata uktam måleti måla¤càsau prakçti÷ceti målaprakçtiþ vi÷vasya kàryasaüghàtasya sà målaü na tvasyà målàntaramastãti bhàvaþ . katamàþ punaþ prakçtivikçtayaþ kiyatya÷ca ityata uktaü mahadàdyàþ prakçtivikçtayaþ sapteti . prakçtaya÷ca tà vikçtaya÷ca tà iti . tathàhi mahattvattvamahaïkàrasya prakçtirvikçti÷ca målaprakçteþ . evamahaïkàratattvaü tanmàtràõàmindriyàõà¤ca prakçtirvikçti÷ca mahataþ . evaü pa¤catanmàtràõi bhåtànàmàkà÷àdãnàü prakçtayo vikçtaya÷càhaïkàrasya . atha kà vikçtireva kiyatã ca ityata uktaü ùoóa÷akastu vikàra iti ùoóa÷asaükhyàparimito gaõaþ ùoóa÷akaþ . tu ÷abdo'vadhàraõe bhinnakrama÷ca . pa¤camahàbhåtànyekàda÷endriyàõi ceti ùoóa÷ako gaõo vikàra eva na prakçtiriti . yadyapi pçthivyàdãnàmapi goghañavçkùàdayo vikàràþ evaü tadvikàrabhedànàü dadhyaïkuràdayastathàpi gavàdayo bãjàdayo và na pçthivyàdibhya stattvàntaram . tattvàntaropàdànatva¤ca prakçtitvamihàbhipretamiti na doùaþ sarveùàü goghañàdãnàü sthålatà indriyagràhyatà ca sameti na tattvàntaram . anubhayaråpamuktaü tadàha na prakçtirna vikçtiþ puruùa iti tattvakaumudã .. 3 ..)

#<vikçùñaþ>#, tri, vi÷eùeõa kçùñaþ . àkçùñaþ . vipårbakçùadhàtoþ ktapratyayena niùpannaþ ..

#<vikçùñakàlaþ>#, puü, (vikçùñaþ kàlaþ .) cirakàlaþ . yathà --
     %<vikçùñakàlairyà vegairmandaiþ samabhivartate .
     kùudrikà nàma sà hikkà jatrumålàt pradhàvati ..>% vikçùñakàlaiþ cireõa . jatru kakùorasoþ sandhiþ . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<vike÷ã>#, strã, (vigataþ ke÷o yasyàþ . ïãù .) ke÷avarjità . pañavartiþ . iti dharaõiþ .. mahãråpa÷ivasya patnã . yathà --
     %<såryo jalaü mahã vahnirvàyuràkà÷ameva ca .
     dãkùito bràhmaõaþ soma ityetàstanavaþ kramàt ..
     suvarcalà tathaivoùà vike÷ã càparà ÷ivà .
     svàhà di÷astathà dãkùà rohiõã ca yathàkramam .
     såryàdãnàmimàþ patnyo rudràdyairnàmabhiþ saha ..>% iti màrkaõóeyapuràõe rudrasargaþ ..

#<vikokaþ>#, puü, vçkàsuraputtraþ . sa ca kalkidevena hataþ . yathà --
     %<kalkiþ kokavikokàbhyàü gadàpàõiryudhàü patiþ .
     yuyudhe vi÷ane viùõurlokànàü janayan bhayam ..
     vçkàsurasya puttrau tau naptàrau ÷akunerhariþ .
     tayoþ kalkiþ saüyuyudhe madhukaiñabhayoryathà ..
     tayorgadàprahàreõa cårõitàïgasya bhåpateþ .
     karàccyuto'patadbhåmau dçùñvocurityaho janàþ ..
     tataþ punaþ krudhà viùõurjagajjiùõurmahàbhujaþ .
     nandakena ÷irastasya vikokasyàcchinat prabhuþ ..>% iti kalkipuràõe 21 adhyàyaþ ..

#<vikoùaþ>#, tri, (vigataþ koùo yasya .) koùarahitaþ . niùkoùaþ . iti puràõam .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 62 . 18 .
     %<paridhàvannatha nala ita÷ceta÷ca bhàrata .
     àsasàda sabhodde÷e vikoùaü khaógamuttamam ..>% àcchàdanarahitaþ . yathà, manoþ . 11 . 49 . ÷lokañãkàyàü kullåkaþ .
     %<gurubhàryàgàmã vikoùamehanatvamiti ..>%)

#<vikkaþ>#, puü, (vik iti kàyati ÷abdàyate iti . kai + kaþ .) kari÷àvakaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vikramaþ>#, puü, (vi÷eùeõa kràmatãti . vi + krama + ac .) viùõuþ . yathà, viùõusahasranàmastotre .
     %<ã÷varo vikramã dhanvã medhàvã vikramaþ kramaþ ..>% (vi + krama + gha¤ .) ÷auryàti÷ayaþ . tatparyàyaþ . ati÷aktità 2 . ityamarabharatau .. (yathà, raghuþ . 12 . 87 .
     %<anyonyadar÷anapràptavikramàvasaraü ciràt .
     ràmaràvaõayoryuddhaü caritàrthamivàbhavat ..>%) kràntimàtram . iti medinã . me, 54 .. (pàdavikùepaþ . yathà, ràmàyaõe . 1 . 1 . 10 .
     %<àjànubàhuþ su÷iràþ sulalàñaþ suvikramaþ ..>%) vikramàdityaràjà . yathà --
     %<dhanvantarikùapaõakàmarasiüha÷aïkuvetàlabhaññaghañakarparakàlidàsàþ .
     khyàto varàhamihiro nçpateþ sabhàyàü ratnàni vai vararucirnava vikramasya ..>% iti navaratna÷lokaþ .. caraõaþ . ÷aktiþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (sthitiþ . yathà, bhàgavate . 2 . 8 . 20 .
     %<saüplavaþ sarvabhåtànàü vikramaþ pratisaükramaþ .
     iùñàpårtasya kàmyànàü trivargasya ca yo vidhiþ ..>%
     %<vikramaþ sthitiþ pratisaükramo mahàpralayaþ .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã .. * ..) prabhavàdiùaùñisaüvatsaràntargatacaturda÷aüvarùam . yathà
     %<jàyante sarva÷asyàni medinã nirupadravà .
     lavaõaü madhu gavya¤ca mahàrghyaü vikrame priye ..>% iti jyotistattvam .. (svanàmakhyàtakavivi÷eùaþ . sa ca nemidåtàkhyakhaõóakàvyaü viracitavàn . tathà ca nemidåte uktam .
     %<taddaþkhàtha pracarakavituþ kàlidàüsasya kàvyàdantyaü pàdaü supadaracitàn meghadåtàdgçhãtvà .
     ÷rãmanname÷caritavi÷adaü sàïgaõasyàïgajanmà cakre kàvyaü budhajanamanaþprãtaye vikramàkhyaþ ..>% vatsaprãputtraþ . yathà, màrkaõóeye . 117 . 1 .
     %<tasya tasyàü sunandàyàü puttrà dbàda÷a jaj¤ire .
     pràü÷uþ pravãraþ ÷åra÷ca sucakro vikramaþ kramaþ ..>%)

#<vikramàdityaþ>#, puü, (vikrameõàditya iva .) svanàmakhyàto ràjà . sa ca ujjayanãde÷àdhipatiþ saüvatkartà ca . tatparyàyaþ . sàhasàïkaþ 2 ÷akàriþ 3 . iti jañàdharaþ .. asya vivaraõaü dvàtriü÷atputtalikàkathàyàü tathà vikramàrka÷abde ca draùñavyam .. (modakavi÷eùaþ . yaduktaü cintàmaõau . yathà --
     %<ghçte gundapalaü viü÷at pacet samyagbhiùagvaraþ .
     uttàrya ca kùipedeùàü khaõóa÷ca palaviü÷atiþ ..
     tàlamålã turaïgã ca ÷uõñhã ceti palàrdhakam .
     jàtãphala¤ca kakkolaü lavaïga¤ceti kàrùikam ..
     màlatã¤ca kuli¤ja¤ca kabàvaü karabhaü tvacam .
     eteùàü kolamàtrà¤ca àyasasya paladvayam ..
     palaikaü modakaü kçtvà ekaikaü bhakùayed dine .
     dhàtukùãõo'gnikùãõa÷ca balànalakaraü param ..
     netrarogeùu sarveùu kàsa÷vàse ca kàmale .
     pramehàn viü÷atiü hanyàdvikramàdityamodakaþ ..>%)

#<vikramàrkaþ>#, puü, (vikrameõa arka iva .) vikramàdityaþ . iti kecit .. (atha vikramàrkavarõanaü sandadhàti jyotirvidàbharaõasamàptau ÷rãkàlidàsaþ .
     %<varùe ÷rutismçtivicàravivekaramye ÷rãbhàrate khadhçtisammita-180 de÷apãñhe .
     matto'dhunàkçtiriyaü sati màlavendre ÷rãvikramàrkançparàjavare samàsãt ..>% prathamaü nçpasabhàyàü paõóitavargaü varõayati .
     %<÷aïkuþ suvàg vararucirmaõiraü÷udatto jiùõustrilocanaharã ghañakarparàkhyaþ .
     anye'pi santi kavayo'marasiühapårbà yasyaiva vikramançpasya sabhàsado'mã ..
     satyo varàhamihiraþ ÷rutasenanàmà ÷rãvàdaràyaõamaõitthakumàrasiühàþ .
     ÷rãvikramàrkançpasaüsadi santi caite ÷rãkàlatantrakavayastvapare madàdyàþ ..
     dhanvantarikùapaõakàmarasiüha÷aïkuvetàlabhaññaghañakharparakàlidàsàþ .
     khyàto varàhamihiro nçpateþ sabhàyàü ratnàni vai vararucirnava vikramasya ..>% atha parijanàn varõayati .
     %<aùñau yasya ÷atàni maõóaladharàdhã÷àþ sabhàyàü sadà syuþ saüsatpariõàhakoñisubhañàþ satpaõóitàþ ùoóa÷a .
     daivaj¤à da÷a ùaõmità÷ca bhiùajo bhaññàstathà óhaóóino vedaj¤à rasacandramà 16 vijayate ÷rãvikramaþ so'dhibhåþ ..>% athàsya sainyaü varõayati .
     %<yasyàùñàda÷ayojanàni kañake pàdàtikoñitrayam 30000000 vàhànàmayutàyuta¤ca 100000000 navatestrighnàkçti-24300 rhastinàm .
     naukàlakùacatuùñayaü 400000 vijayino yasya prayàõe bhavet so'yaü vikramabhåpatirvijayate nànyo dharittrãtale ..>% athàsya ÷àkapravçttiü dar÷ayati .
     %<yenàsmin vasudhàtale ÷akagaõàn sarvà di÷aþ saïgare hatvà pa¤canavapramàn 555555555 kaliyuge ÷àkapavçttiþ kçtà .
     ÷rãmadbikramabhåbhujà pratidina muktàmaõisvarõago saptãbhàdyapavarjanena vihito dharmaþ suvarõànanaþ ..>% athàsya digvijayamàha .
     %<uddàmadravióadrumaikapara÷urlàñàñavãpàvako valgadbaïgabhujaïgaràjagaruóo gauóàbdhikumbhodbhavaþ .
     garjadgurjararàjasindhuraharirdhàràndhakàràryamà kàmbojàmbujacandramà vijayate ÷rãvikramàrko nçpaþ ..>% athàsya prabhutvàdiguõàn varõayati .
     %<yenàpyugramahãdharàgraviùaye durgàõyasahyànyaho nãttvà yàni natãkçtàstadadhipà dattàni teùàü punaþ .
     indràmbhodhyamaradrumasmarasurakùmàbhçïguõenà¤jasà ÷rãmadvikramabhåbhçtàkhilajanàmbhojendunà maõóale ..>% asya purãü varõayati .
     %<yadràjadhànyujjayinã mahàpurã sadà mahàkàlamahe÷ayoginã .
     samà÷ritapràõyapavargadàyinã ÷rãvikramàrko'vanipo jayatyapi ..
     yo råmade÷àdhipatiü ÷ake÷varaü jitvà gçhãtvojjayinãü mahàhave .
     ànãya sambhràmya sumoca tantvaho ÷rãvikramàrkaþ samasahyavikramaþ ..
     tasmin sadà vikramamedinã÷e viràjamàne samavantikàyàm .
     sarvaprajàmaõóalasaukhyasampadbabhåva sarvatra ca vedakarma ..
     ÷aïkvàdipaõóitavaràþ kavayastvaneke jyotirvidaþ samabhavaü÷ca varàhapårbàþ .
     ÷rãvikramàrkançpasaüsadi mànyabuddhistairapyahaü nçpasakhà kila kàlidàsaþ ..>% iti jvotirvidàbharaõam ..)

#<vikramã>#, [n] puü, (vikramo'styasyeti . vikrama + iniþ .) siühaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. viùõuþ . yathà --
     %<ã÷varo vikramã dhanvã medhàvã vikramaþ kramaþ .>% iti mahàbhàrate anu÷àsanaparvaõi tasya sahasranàmastotre 149 adhyàye 22 ÷lokaþ .. ati÷aktivi÷iùñe, tri .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 128 . 28 .
     %<pràõavàn vikramã caiva ÷auryeõa mahatànvitaþ .
     spardhate càpi sahitànasmàneko vçkodaraþ ..>%)

#<vikrayaþ>#, puü, (vikrayaõamiti . vi + krã + %<erac .>% 3 . 3 . 56 . iti ac .) vikrayaõakriyà . vecà iti bhàùà .. tatparyàyaþ . vipaõaþ 2 . ityamaraþ .. vipaõanam 3 paõanam 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. vyavahàraþ 5 paõàyà 6 . iti jañàdharaþ .. asya vihitàvihitanakùatràõi yathà --
     %<yamàhi÷akràgnihutà÷apårbà neùñàþ kraye vikrayaõe pra÷astàþ .
     pauùõàgnicitrà÷atabinduvàtàþ kraye hità vikrayaõe niùiddhàþ ..>% iti jyotiþsàrasaügrahaþ .. * .. krayavikrayanirõayo yathà . målyaü dàsyàmãti kçtvà grahaõàdapi krayasiddhiþ . tathà ca vivàdacintàmaõau kàtyàyanaþ .
     %<paõyaü gçhãtvà yo målyamadattvaiva di÷aü vrajet .
     çtutrayasyopariùñàt taddhanaü vçddhimàpnuyàt ..>% ataeva bçhaspatiþ .
     %<gçhakùetràdikaü krãtvà tulyamålyàkùarànvitam .
     patraü kàrayate yattu krayalekhyaü taducyate ..>% krayavikraye samayavi÷eùàbhyantare pa÷càttàpàdasiddhiþ . yathà manuþ .
     %<krãtvà vikrãya và ki¤cit yasyehànu÷ayo bhavet .
     so'ntarda÷àhe taddavyaü dadyàccaivàdadãta và ..>% etadyàj¤avalkyoktetaraparam . yathà yàj¤avalkyaþ .
     %<da÷aikapa¤casaptàhamàsatryahàrdhamàsikam .
     bãjàyobàhyaratnastrãdohyapuüsàü parãkùaõam ..>% atra bçhaspatiþ .
     %<ato'rvàk paõyadoùastu yadi saüjàyate kvacit .
     vikretuþ pratideyantat kretà målyamavàpnuyàt ..>% atastaddravyaparãkùaõakàlàt . kàtyàyanaþ .
     %<avij¤àtantu yat krãtaü duùñaü pa÷càdvibhàvitam .
     krãtaü tat svàmine deyaü paõyaü kàle'nyathà na tu ..>% kàle pràguktaparãkùàkàlàbhyantare . parãkùite tu bçhaspatiþ .
     %<parãkùeta svayaü paõyaü anyeùà¤ca pradar÷ayet .
     parãkùitaü bahumataü gçhãtvà na punastyajet ..>% atra vi÷eùayati nàradaþ .
     %<krãtvà målyena yo dravyaü duùkrãtaü manyate krayã .
     vikretuþ pratideyaü tat tasminnevàhnyavikùatam ..
     dvitãye'hni dadat kretà målyàttriü÷àü÷amàharet .
     dviguõantu tçtãye'hni parataþ kretureva tat ..>% àharet dadyàt vikretre iti ÷eùaþ . dviguõaü triü÷àü÷asya . yàj¤avalkyaþ .
     %<ràjadaivopaghàtena paõye doùa upàgate .
     hànirvikreturevàsau yàcitasyàprayacchataþ ..>% nàradaþ .
     %<upahanyeta và paõyaü dahyetàpahriyeta và .
     vikretureva so'nartho vikrãyàsaüprayacchataþ ..
     dãyamànaü na gçhõàti krãtaü paõyantu yaþ krayã .
     sa evàsya bhaveddoùo vikreturyo'prayacchataþ ..>% iti pràya÷cittatattvam .. * .. api ca .
     %<nyàsaü kçtvà paratràdhiü kçtvà vàdhiü karoti ca .
     vikrayaü và kriyà tatra pa÷cimà balavattarà ..>% nyàsaü kçtvà àdhiü karoti àdhiü kçtvà và vikrayaü karoti . vikrayapadaü svatvadhvaüsakatvàt dànaü lakùayati parà kriyà siddhetyarthaþ . eva¤ca vikretçdàtrormaraõàdinà àdhyanuddhàre vikrayadàne tatkartçtulyasvatvajananàta tatra tatkretçpratigrahãtçbhyàmàdhyuddhàraþ kàryaþ . iti . tatra ca .
     %<na ca sthàvarasya samastasya gotrasàdhàraõasya ca .
     naikaþ kuryàt krayaü dànaü parasparamataü vinà ..
     vibhaktà avibhaktà và sapiõóàþ sthàvare samàþ .
     eko hyanã÷aþ sarvatra dànàdhamanavikraye ..>% iti vyàsavacanàbhyàmekasya dànabandhakavikrayàdhikàraþ iti vàcyaü yatheùñaviniyogàrhatvaråpasya svatvasya dravyàntara ivàtràpyavi÷eùàt vacana¤ca svàmitvena durvçttapuruùagocaravikrayàdinà kuñumbavirodhàdadharmaj¤àpanàrthaniùedharåpaü na tu vikrayàdyaniùpatyarthamiti dàyabhàgaþ .. * .. eva¤ca .
     %<sthàvare vikrayo nàsti kuryàdàdhimanuj¤ayà ..>% iti sthàvarasya kevalavikrayapratiùedhàt evaü bhåmiü yaþ pratigçhõàtãtyàdivacane dànapra÷aüsàdar÷anàcca vikraye'pi kartavye sahiraõyamudakaü dattvà dànaråpeõa sthàvaravikraya iti vij¤àne÷varaþ .. vastutastu sthàvaravikrayaniùedho avibhaktasthàvaraviùayaþ . tatràpi yadi vikrayaü vinà avasthitirna bhavati tadà vikrayaþ kartavyaþ . pårbapuruùàrjitanaùñoddhàre vi÷eùayati mitàkùaràyàm .
     %<sthàvaraü dvipada¤caiva yadyapi svayamarjitam .
     asambhåya sutàn sarvàn na dànaü na ca vikrayaþ ..>% ityàdi .. asyàpavàdamàha .
     %<eko'pi sthàvare kuryàddànàdhamanavikrayam .
     àpatkàle kuñumbàrthe dharmàrthe ca vi÷eùataþ ..>% iti dàyatattvam .. dravyavi÷eùavikrayaniùedho yathà . smçtiþ .
     %<vikrãõan madyamàüsàni hyabhakùasya ca bhakùaõam .
     kurvannagamyàgamanaü ÷ådraþ patati tatkùaõàt ..
     kapilàkùãrapànena bràhmaõãgamanena ca .
     vedàkùaravicàreõa ÷ådra÷càõóàlatàü vrajet ..>% kàlikàpuràõam .
     %<vikrayaü sarvavastånàü kurvan ÷ådro na doùabhàk .
     madhu carma suràü làkùàü tyaktvà màüsa¤ca pa¤camam ..>% manuþ .
     %<sadyaþ patati lauhena làkùayà lavaõena ca .
     tryaheõa ÷ådrãbhavati bràhmaõaþ kùãravikrayàt ..
     a÷aktau bheùajasyàrthe yaj¤ahetostathaiva ca .
     yadyava÷yantu vikreyàstilà dhànyena tatsamàþ ..>% ityàhnikatattvam ..
     %<gavàü vikrayakàrã ca gavi lomàni yàni ca .
     tàvadvarùasahasràõi gavàü goùñhe krimirbhavet ..>% iti yamavacanam ..
     %<govadho'yàjyasaüyàjyapàradàryàtmavikrayàþ .
     taóàgàràmadàràõàmapatyasya ca vikrayaþ .
     bhçtàccàdhyayanàdànamapaõyànà¤ca vikrayaþ ..>% ityàdi mànave 11 adhyàye upapàtakamadhye gaõitam ..

#<vikrayaõaü>#, klã, (vi + krã + lyuñ .) vikrayaþ . yathà,
     %<yamàhi÷akràgnihutà÷apårbà neùñàþ kraye vikrayaõe pra÷astàþ .
     pauùõàgnicitrà÷atavinduvàtàþ kraye hità vikrayaõe niùiddhàþ ..>% iti jyotiþsàrasaügrahaþ ..

#<vikrayikaþ>#, puü, (vikrayeõa jãvatãti . vikraya + %<vasnakrayavikrayàt ñhan .>% 4 . 4 . 13 . iti ñhan . yadvà, vikrãõàtãti . vi + krã + %<kriya ikan .>% uõàø 2 . 44 . iti ikan .) vikretà . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 36 . 30 .
     %<dãkùitasya kadaryasya kratuvikrayikasya ca .
     takùõa÷carmàvakartu÷ca puü÷calyà rajakasya ca .
     cikitsakasya yaccànnamabhojyaü rakùiõastathà ..>%)

#<vikrayã>#, [n] tri, (vikrãõàtãti . vi + krã + õiniþ .) vikrayakartà . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, yàj¤avalkye . 2 . 173 .
     %<kretà målyamavàpnoti tasmàt yastasya vikrayã ..>%)

#<vikràntaü>#, klã, (vi + krama + ktaþ .) vaikràntamaõiþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (trivikramàvatàrasya viùõordvitãyapàdakùepeõa antarikùaü vikràntamiti khyàtam . tathà ca vàjasaneyasaühitàyàm . 10 . 19 .
     %<viùõorvikramaõamasi . viùõorvikràntamasi .
     viùõoþ kràntamasi .>% %<he dvitãyaprakrama tvaü viùõorvikràntaü dvitãyapàdaprakùepeõa jitamantarikùamasi .>% %<ime vai lokà viùõorvikramaõaü viùõorvikràntaü viùõoþ kràntamiti ÷ruteþ .>% iti tadbhàùye mahãdharaþ ..)

#<vikràntaþ>#, puü, (vi + krama + ktaþ .) ÷åraþ . ityamaraþ .. (vàcyaliïge'pi dç÷yate . yathà, mudràràkùase . 1 .
     %<vikràntairnaya÷àlibhiþ susacivaiþ ÷rãrvakranàsàdibhiþ ..>%) siühaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (madàlasàgarbhajàta-çtadhvajaputtraþ . yathà, màrkaõóeye . 25 . 8 .
     %<madàlasàyàþ sa¤jaj¤e puttraþ prathamajastataþ .
     tasya cakre pità nàma vikrànta iti dhãmataþ ..>% hiraõyàkùaputtravi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e . 3 . 78 -- 79 .
     %<hiraõyàkùasutàþ pa¤ca vidvàüsaþ sumahàbalàþ .
     jharjharaþ ÷akuni÷caiva bhåtasantàpanastathà .
     mahànàbha÷ca vikràntaþ kàlanàbhastathaiva ca ..>%)

#<vikràntiþ>#, strã, (vi + kram + ktin .) a÷vagatiþ . tatparyàyaþ . pulàyitam 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. vikrama÷ca .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 4 . 129 .
     %<pàrthivaþ pçthuvikràntiryudhi krodhaü mumoca yaþ ..>% pàdanyàsaþ . yathà, ÷atapathabràhmaõe . 1 . 1 . 2 . 13 .
     %<viùõustvàkramatàmiti yaj¤o vai viùõuþ sa devebhya imàü vikràntiü vicakrame yaiùàmimaü vikràntiridameva prathamena padena paspàràthedamantarikùaü dvitãyena divamuttamenaitàü vevaiùa etasmai viùõuryaj¤o vikràntiü vikramate ..>%)

#<vikràyakaþ>#, puü, (vikrãõàtãti . vi + krã + õvul .) vikretà . iti hemacandraþ . 3 . 532 .. (yathà, mahàbhàrate . 5 . 38 . 4 .
     %<cikitsakaþ ÷alyakartàvakãrõãstenaþ kråro madyapo bhråõahà ca .
     senàjãvã ÷rutivikràyaka÷ca bhç÷aü priyo'pyatithirnodakàrhaþ ..>%)

#<vikriyà>#, strã, (vikaraõamiti . vi + kç + %<kç¤aþ ÷aca .>% 3 . 3 . 100 . iti ÷aþ . ñàp .) vikàraþ . ityamaraþ .. (yathà, raghuþ . 13 . 71 .
     %<÷ma÷rupravçddhijanitànanavikriyàü¤ca plakùàn prarohajañilàniva mantrivçddhàn ..>% prakçteranyathàbhàvaþ . yathà, màrkaõóeye . 35 . 2 .
     %<asnehà÷càpi godhåmayavagorasavikriyàþ ..>% viruddhà kriyà . viruddhakàryam . yathà, raghuþ . 15 . 48 .
     %<ityàptavacanàdràmo vineùyan varõavikriyàm .
     di÷aþ papàta patreõa veganiùkampaketunà ..>%)

#<vikrãtaþ>#, tri, (vi + krã + ktaþ .) kçtavikrayaþ . yathà, bçhaspatiþ .
     %<nàùñika÷caiva kurute taddhanaü j¤àtibhiþ svakam .
     adattatyaktavikrãtaü kçtvà svaü labhate dhanã ..>% iti pràya÷cittatattvam ..

#<vikruùñaü>#, tri, (vi + kruùa + ktaþ .) niùñhuram . iti hemacandraþ ..

#<vikretà>#, [ç] tri, (vikrãõàtãti . vi + krã + tçc .) vikrayakartà . tatparyàyaþ . vikrayikaþ 2 . ityamaraþ .. vikrayã 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. vikràyakaþ 4 . iti hemacandraþ .. (yathà, yàj¤avalkyaþ . 2 . 173 .
     %<vikreturdar÷anàt ÷uddhiþ svàmã dravyaü nçpo damam .
     kretà målyamavàpnoti tasmàdyastasya vikrayã ..>%)

#<vikreyaü>#, tri, (vikrãyate iti . vi + krã + %<aco yat .>% 3 . 1 . 97 . iti yat .) vikrayayogyadravyam . tatpaparyàyaþ . paõitavyam 2 paõyam 3 . ityamaraþ .. vikrayayogyàyogyàni yathà --
     %<idantu vçttivaikalyàttyajato dharmanaipuõam .
     viñpaõyamuddhçtoddhàraü vikreyaü vittavardhanam ..
     sarvànrasànapoheta kçtànna¤ca tilaiþ saha .
     a÷mano lavaõa¤caiva pa÷avo ye ca mànuùàþ ..
     sarva¤ca tàntavaü raktaü ÷àõakùaumàvikàni ca .
     api cet syuraraktàni phalamåle tathauùadhãþ ..
     apaþ ÷astraü viùaü màüsaü somaü gandhàü÷ca sarva÷aþ .
     kùãraü kùaudraü dadhi ghçtaü tailaü madhu guóaü ku÷àn ..
     araõyàü÷ca pa÷ån sarvàn daüùñriõa÷ca vayàüsi ca .
     madyaü nãlã¤ca làkùàü÷ca sarvàü÷caika÷aphàüstathà ..
     kàmamutpàdya kçùyàstu svayameva kçùãvalaþ .
     vikrãõãta tilàn ÷uddhàn dharmàrthamacirasthitàn ..>% iti mànave 10 adhyàyaþ ..

#<viklavaþ>#, tri, (viklavate iti . vi + klu + pacàdyac .) vihvalaþ . ityamaraþ .. (yathà, màghe . 12 . 63 .
     %<nånaü sahàyena viyogaviklavà puraþ purastrãrapi niryayau tadà .. * ..>% klã, duþkham . yathà, ràmàyaõe . 2 . 44 . 25 .
     %<kimidànãmidaü devi ! karoti hçdi viklavam ..>%)

#<viklinnaþ>#, tri, (vi + klid + ktaþ .) jarasà jãrõaþ . ÷ãrõaþ . àrdraþ . iti medinã . ne, 133 ..

#<vikùataþ>#, tri, (vi + kùaõa + ktaþ .) vi÷eùeõa kùataþ . (yathà, mahàbhàrate . 2 . 49 . 33 .
     %<advàreõa vinirgacchan dvàrasaüsthànaråpiõà .
     abhihatya ÷ilàü bhåyo lalàñenàsmi vikùataþ ..>%)

#<vikùàvaþ>#, puü, (vikùavaõamiti . vi + kùu + %<vau kùu÷ruvaþ .>% 3 . 3 . 25 . iti gha¤ .) ÷abdaþ . ityamaraþ .. (yathà, bhaññiþ . 7 . 36 .
     %<yàta yåyaü yama÷ràyaü di÷aü nàyena dakùiõàm .
     vikùàvaistoyavi÷ràvaü tarjayanto mahodadheþ ..>%) kàsaþ . iti svàmikaliïgau . iti bharataþ ..

#<vikùiptaþ>#, tri, (vi + kùip + ktaþ .) tyaktaþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 27 . 7 .
     %<vàyuvikùiptakumumaistathànyairapi pàdapaiþ ..>% kampitaþ . yathà, bhàgavate . 8 . 8 . 46 .
     %<sa vrãóasmitavikùiptabhråvilàsàvalokanaiþ .
     daityaythupacetaþsu kàmamuddãpayan muhuþ ..>% klã cittavçttivi÷eùaþ . yathà, pàta¤jalabhàùye . 1 . %<kùiptaü måóaü vikùiptamekàgraniruddhamiticitta bhåmayaþ ..>% %<kùiptàdvi÷iùñaü vikùiptamitimaõiprabhà ..>%)

#<vikùãraþ>#, puü, (vi÷iùñaü kùãraü yatra .) arkavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vikùepaþ>#, puü, (vi + kùip + gha¤ .) preraõam . tyàgaþ . vikùepaõam . yathà --
     %<nairçtyàmiùuvikùepamatãtya hyadhikaü bhuvam ..>% ityàdyàhnikàcàratattvam .. (kampanam . yathà, kumàre . 1 . 13 .
     %<làïgålavikùepavisarpi÷obhairitastata÷candramarãcigauraiþ .
     yasyàrtheyuktaü giriràja÷abdaü kurvanti vàlavyajanai÷camaryaþ ..>%) adbitãyavastvavalambanena cittasya anyàvalambanam . iti vedàntasàraþ .

#<vikùepa÷aktiþ>#, strã, (vikùepàya ÷aktiþ .) màyà÷aktiþ . yathà . rajjvaj¤ànaü svàvçtarajjau sva÷aktyà sarpàdikamudbhàvayati . evaü aj¤ànamapi svàvçtàtmani tathà vikùepa÷aktyà àkà÷àdiprapa¤camudbhàvayati tàdç÷aü sàmarthyam . iti vedàntasàrasubodhinãñãkà ..

#<vikhaþ>#, tri, (vikhyaþ . nipàtanàt yalopaþ .) gatanàsikaþ . iti bharatadviråpakoùaþ ..

#<vikhanàþ>#, [s] puü, brahmà . yathà --
     %<na khalu gopikànandano bhavànakhiladehinàmantaràtmadçk .
     vikhanasàrthito vi÷vaguptaye sakha udeyivàn sàttvatàü kule ..>% iti ÷rãbhàgavate . 10 . 31 . 4 ..

#<vikhuþ>#, tri, (vigatà nàsikà yasya . bahulavacanàt nàsikàyàþ khuþ .) gatanàsikaþ . iti bharatadviråpakoùaþ ..

#<vikhuraþ>#, puü, ràkùasaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. cauraþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<vikhyaþ>#, tri, (vigatà nàsikàsyeti . %<khya÷ca .>% 8 . 4 . 28 . ityasya vàrtikoktyà nàsikàyàþ khyaþ .) gatanàsikaþ . iti kecit ..

#<vikhyàtaþ>#, tri, khyàtyàpannaþ . vipårbakhyàdhàtoþ ktapratyayena niùpannaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 67 . 32 .
     %<candravarmeti vikhyàtaþ kàmbojànàü naràdhipaþ ..>%)

#<vikhyàtiþ>#, strã, prasiddhiþ . sukhyàtiþ . vipårvakhyàdhàtoþ ktipratyayena niùpannaþ ..

#<vikhyàpanaü>#, klã, (vi + khyà + õic + lyuñ .) vyàkhyànam . vipårba¤yantakhyàdhàtoranañpratyayena niùpannam ..

#<vikhraþ>#, tri, (vigatà nàsikà yasya . %<khrukhrau ca vaktavyau .>% iti nàsikàyà khraþ khru ÷ca .) anàsikaþ . iti hemacandraþ .. chinnanàsikaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vikhruþ>#, tri, (vigatà nàsikà yasya . %<khrukhrau ca vaktavyau .>% iti nàsikàyà khraþ khru ÷ca .) anàsikaþ . iti hemacandraþ .. chinnanàsikaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vigaõanaü>#, klã, (vi + gaõa + lyuñ .) çõamuktiþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, pàõiniþ . 1 . 3 . 36 . %<saümànanotsa¤janàcàryakaraõaj¤ànabhçtivigaõanavyayeùu niyaþ ..>% %<vigaõanaü çõàderniryàtanam .>% iti kà÷ikà ..)

#<vigataþ>#, tri, (vi + gama + ktaþ .) prabhàrahitaþ . tatparyàtaþ . niùprabhaþ 2 arokaþ 3 . ityamaraþ .. vãtaþ 4 . iti rudraþ .. vi÷eùeõa gataþ . iti hemacandraþ .. (yathà, màghe . 11 . 26 .
     %<vigatatimirapaïkaü pa÷yati vyoma yàvat dhuvati birahakhinnaþ pakùatã yàvadeva .
     rathacaraõasamàhvastàvadautsukyanunnà saridaparatañàntàdàgatà cakravàkã ..>%)

#<vigata÷rãkaþ>#, tri, ÷rãrahitaþ . vigatà ÷rãryasya iti bahuvrãhau kapratyayena niùpannaþ ..

#<vigatàrtavà>#, strã, (vigataü àrtavaü rajo yasyàþ .) pa¤capa¤cà÷adabdebhya årdhvaü nivçttarajaskà . tatparyàyaþ . niùkalã 2 niùkalà 3 niùphalã 4 niùphalà 5 vikalã 6 vikalà 7 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vigamaþ>#, puü, (vi + gama + %<grahavçdçni÷cigama÷ca .>% 3 . 3 . 58 . iti ap .) nà÷aþ . yathà . ekadaõóino vedàntinastu yadupàdhyanavacchinnasya brahmaõo vi÷uddharåpatà tàdç÷opàdhivigama eva kaivalyam . tridaõóinastu ànandamayaparamàtmani jãvàtmano layo mokùaþ . jãvàtmaparamàtmanorabhede'pi upàdhivi÷eùavi÷iùñasyàtmano jãvaråpatayà tasyaupàdhikaþ paramàtmabhedaþ . iti bhedakopàdhivigama eva jãvasya paramàtmani layaþ . yathà ghañàkà÷asya ghañavigama eva ÷uddha àkà÷e tasya layaþ . liïga÷arãràvacchinnasyaivàtmano jãvabhàva iti liïga÷arãranà÷a eva paryavasito mokùaþ . iti muktivàdaþ .. (vicchadaþ . yathà, bhàgavate . 1 . 13 . 43 .
     %<yathà krãóopaskaràõàü saüyogavigamàviha .
     icchayà krãóituþ syàtàü tathaive÷ecchayà néõàm ..>%)

#<vigandhakaþ>#, puü, (viruddho gandho yasmin . bahuvrãhilakùaõaþ kaþ .) iïgudãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vigandhikà>#, strã, hapuùà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vigarhaõaü>#, klã, (vi + garha + lyuñ .) nindanam . bhartsanam . (yathà, harivaü÷e . 79 . 23 .
     %<kçùõe ca bhavato dbeùye vasudevavigarhaõàt ..>%)

#<vigarhaõà>#, strã, (vi + garha + õic + yuc . ñàp .) nindanam . bhartsanam . (yathà, mahàbhàrate . 12 . 114 . 21 .
     %<vigarhaõàü paramaduràtmanà kçtàü saheta yaþ saüsadi durjanànnaraþ ..>%)

#<vigarhitaþ>#, tri, (vi÷eùeõa garhitaþ .) ninditaþ . (yathà, naiùadhe . 1 . 131 .
     %<na kevalaü pràõivadho vadho mama tvadãkùaõàdvi÷vasitàntaràtmanaþ .
     vigarhitaü dharmadhanairnivarhaõaü vi÷iùya vi÷vàsajuùàü dviùàmapi ..>%) niùiddhaþ . iti vipårbagarhadhàtoþ ktapratyayena niùpannaþ ..

#<vigalitaþ>#, tri, (vi÷eùeõa galitaþ .) skhalitaþ . yathà, gãtagovinde 5 sargaþ .
     %<vigalitavasanaü parihçtarasanaü ghañaya jaghanamapidhànam .
     ki÷alaya÷ayane païkajanayane nidhimiva harùanidhànam ..>%

#<vigàóhaþ>#, tri, (vigàhyate smeti . vi + gàha + ktaþ .) snàtaþ . avagàhitaþ . vipårbagàhadhàtoþ ktapratyayena niùpannaþ .. (pragàóhaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 46 . 5 .
     %<nirgamya candrodayane vigàóhe rajanãmukhe .
     prasthità sà pçthu÷roõã pàrthasya bhavanaü prati ..>%)

#<vigànaü>#, klã, (viruddhaü gànaü parasya .) nindà . iti hemacandraþ ..

@<[Page 4,377a]>@
#<vigàhamànaþ>#, tri, (vi + gàha + ÷ànac .) viloóanakartà . avagàhanakartà . vipårbagàhadhàtoþ ÷ànapratyayena niùpannaþ .. (yathà, raghuþ . 13 . 1 .
     %<athàtmanaþ ÷abdaguõaü guõaj¤aþ padaü vimànena nigàhamànaþ .
     ratnàkaraü vãkùya mithaþ sa jàyàü ràmàbhidhàno harirityuvàca ..>%)

#<viguõaþ>#, tri, (viparãto guõo yasya .) guõavaiparãtyavi÷iùñaþ . yathà --
     %<yathà mano mamàcaùña neyaü màtà tathà mama .
     viguõeùvapi puttreùu na màtà viguõà bhavet ..>% iti màrkaõóeyapuràõe vaivasvatamanvantaràdhyàyaþ .. (såkùmaþ . yathà, bhàgavate . 7 . 9 . 48 .
     %<sarvaü tvameva saguõo viguõa÷ca bhåman nànyat tvadastyapi mano vacasà niruktam ..>% guõahãnaþ . yathà, ÷i÷upàlavadhe . 9 . 12 .
     %<avasannatàpamatamisramabhàdapadoùataiva viguõasya guõaþ ..>%)

#<vigåóhaþ>#, tri, (vi÷eùeõa gåóhaþ .) garhitaþ . guptaþ . iti medinã . óhe, 9 -- 10 ..

#<vigraþ>#, tri, (vigatà nàsikàsya . %<vergro vaktavyaþ .>% 8 . 4 . 28 . ityasya vàrtikoktyà nàsikàyàþ graþ .) gatanàsikaþ . ityamaraþ .. * .. (tri, vividhaü gçhõàtyarthàniti vipårvàt gçhõàteþ %<anyeùvapi dç÷yate .>% iti óaþ . iti devaràjayajvà . medhàvã . iti nighaõñuþ . 3 . 15 .. yathà, çgvede . 1 . 4 . 4 .
     %<parehi vigramastçtamindraü pçcchàvipa÷citam ..>%)

#<vigrahaþ>#, puü, (vividhaü sukhaduþkhàdikaü gçhõàtãti . vi + graha + ac . yadvà, vividhairduþkhàdibhirgçhyate iti . vi + graha + %<grahavçdçni÷cigama÷ca .>% 3 . 3 . 58 . iti ap .) ÷arãram . (yathà, raghuþ . 11 . 13 .
     %<vigraheõa madanasya càruõà so'bhavat pratinidhirna karmaõà ..>%) yuddham . ityamaraþ .. (yathà, manuþ . 7 . 160 .
     %<sandhi¤ca vigraha¤caiva yànamàsanameva ca .
     dvaidhãbhàvaü saü÷raya¤ca ùaóguõàü÷cintayet sadà ..>% virodhamàtram . yathà, raghuþ . 9 . 47 .
     %<tyajata mànamalaü vata vigrahairna punareti gataü caturaü vayaþ .
     parabhçtàbhiritãva nivedite smaramate ramate sma badhåjanaþ ..>%) vibhàgaþ . iti medinã . he, 23 .. (yathà, bhàgavate . 3 . 31 . 3 .
     %<màsena tu ÷iro dvàbhyàü bàhvaïghryàdyaïgavigrahaþ .
     nakhalomàsthimarmàõi liïgacchidrodbhavastribhiþ ..>%) vàkyabhedaþ . sa tu samàsavàkyam . tatparyàyaþ . vistaraþ 2 . ityamaraþ .. (vãnàü pakùiõàü graho grahaõamiti vàkye vihaïgagrahaõam . yathà, vakroktipa¤cà÷ikàyàm . 4 .
     %<no sandhyà hitamatsarà tava tanau vatsyàmyahaü sandhinà na prãtàsi varoru cetkathaya tat prastaumi kiü vigraham .
     kàryaü tena na ki¤cidasti ÷añha me vãnàü graheõeti vo di÷yàdvaþ pratibaddhakeli÷ivayoþ ÷reyàüsi vakroktayaþ ..>%) devavigrahakaraõàdipramàõaü ÷rãmårti÷abde draùñavyam ..

#<vigrahaþ>#, puü, klã, (vigçhyante ÷atravo yasmin . vi + graha + ap .) yuddham . ityamaraþ .. (yathà, manuþ . 7 . 170 .
     %<yadà prahçùñà manyeta sarvàstàþ prakçtãrbhç÷am .
     atyucchritaü tathàtmànaü tadà kurvãta vigraham ..>%)

#<vigrahàvaraü>#, klã, (vigrahamàvçõotãti . à + vç + ac .) pçùñham . iti ÷abdacandrikà ..

#<vighañikà>#, strã, (vibhaktà ghañikà yayà .) palam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vighaññitaü>#, tri, vi÷eùeõa càlitam . vipårbaghaññaghàtoþ ktapratyayena niùpannam .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 35 . 1 .
     %<såryasya vividhavarõàþ pavanena vighaññitàþ karàþ sàbhre .
     viyati dhanuþsaüsthànà ye dç÷yante tadindradhanuþ ..>% viddham . yathà, màghe . 8 . 24 .
     %<trasyantã cala÷apharãvighaññitorårvàmorårati÷ayamàpa vibhramasya ..>%)

#<vighasaü>#, klã, (vi÷eùeõa adyate iti . vi + ad + %<upasarge'daþ .>% 3 . 3 . 59 . iti ap . %<gha¤apo÷ca .>% 2 . 4 . 38 . iti ghasëàde÷aþ .) sikthakam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vighasaþ>#, puü, (vi + ad + ap .) bhojana÷eùaþ . ityamaraþ .. devapitratithigurvàdibhuktasya ÷eùaþ . iti bharataþ .. (yathà, manuþ . 3 . 285 .
     %<vighasà÷ã bhavennityaü nityaü vàmçtabhojanaþ .
     vighaso bhukta÷eùantu yaj¤a÷eùaü tathàmçtam ..>%) àhàraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà --
     %<ayi vanapriya ! vismçta eva kiü valibhujo vighaso bhavatàdhunà .
     yadanayaiva kuhåriti vidyayà na patata÷caraõau dharaõau tava ..>% ityudbhañaþ ..)

#<vighàtaþ>#, puü, (vi÷eùeõa hananamiti . vi + hana + gha¤ .) vyàghàtaþ . yathà, amare .
     %<vçùñirvarùaü tadbighàte'vagràhàvagrahau samau ..>% àghàtaþ . (yathà, mahàbhàrate .
     %<cakre ÷aravighàta¤ca krãóanniva pitàmahaþ ..>% vinà÷aþ . yathà mahàbhàrate . 1 . 29 . 13 .
     %<kùutpipàsàvighàtàrthaü bhakùyamàkhyàtu me bhavàn ..>%)

@<[Page 4,377c]>@
#<vighàtã>#, [n] tri, nivàrakaþ . ghàtakaþ . vighàta÷abdàdinpratyayena vipårbahanadhàtorgrahàditvàõõinpratyayena và niùpannaþ .. (yathà, harivaü÷e . 87 . 45 .
     %<evamårjitavãryasya mamàmaravighàtinaþ ..>%)

#<vighnaþ>#, puü, (vihanyate aneneti . vi + hana + %<gha¤arthe kavidhànam .>% 3 . 3 . 58 . ityasya vàrtikoktyà kaþ .) vyàghàtaþ . tatparyàyaþ . antaràyaþ 2 pratyåhaþ 3 . ityamaraþ .. (yathà, mudràràkùase . 2 .
     %<pràrabhyate na khalu vighnabhayena nãcaiþ pràrabhya vighnanihatà viramanti madhyàþ .
     vighnaiþ punaþ punarapi pratihanyamànà pràrabdhamuttamaguõàstvamivodbahanti ..>% kçùõapàkaphalà . iti ÷abdacandrikà .. ÷eùàrthe amare avigna iti pàñhaþ ..

#<vighnakàrã>#, [n] tri, (vighnaü kartuü ÷ãlamasyeti . kç + õiniþ .) ghoradar÷anaþ . vighàtã . iti medinã . ne, 255 ..

#<vighnanàyakaþ>#, puü, (vighnànàü nàyakaþ vighnàdhã÷varatvàt .) gaõe÷aþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vighnanà÷akaþ>#, puü, (vighnànàü nà÷akaþ .) gaõe÷aþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vighnanà÷anaþ>#, puü, (nà÷ayatãti nà÷anaþ vighnànàü nà÷anaþ .) gaõe÷aþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vighnaràjaþ>#, puü, (vighnànàü ràjà . %<ràjàhaþ sakhibhyaùñac .>% 5 . 4 . 91 . iti ñac .) gaõe÷aþ . ityamaraþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 20 . 101 .
     %<àryaputtra purà gatvà vighnaràjamapåjayat ..>%)

#<vighnavinàyakaþ>#, puü, (vighnànàü vinàyakaþ .) gaõe÷aþ . iti kà÷ãkhaõóaþ ..

#<vighnahàrã>#, [n] puü, (vighnaü hartuü ÷ãlamasya iti . hç + õiniþ .) gaõe÷aþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. vighnanà÷ake, tri ..

#<vighnitaþ>#, tri, jàtavighnaþ . vighno'sya jàta ityarthe vighna÷abdàditacpratyayena niùpannaþ ..

#<vighne÷aþ>#, puü, (vighnànàü ã÷aþ .) gaõe÷aþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà kathàsaritsàgare . 20 . 83 .
     %<vighno'tra tava jàto'yaü vinà vighne÷apåjanam ..>%)

#<vighne÷avàhanaþ>#, puü, (vighne÷asya vàhanaþ .) mahàmåùakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vighne÷ànakàntà>#, strã, (vighne÷ànasya gaõe÷asya kàntà priyà . tat påjàyàü etasyàþ prà÷astyàt . ÷vetadårvà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<viïkhaþ># puü, a÷vakhuraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vica>#, ir li dha au ¤a pçthaktve . iti kavikalpadrumaþ .. (adàø-hvàø-rudhàø-ca-ubhaøakaø-saka¤ca-aniñ .) ir, avicat . avaikùãt . li, ¤a, vevekti vevikte mårkhàt paõóitaþ pçthak syàdityarthaþ . vija iti jànto yaþ sa eva cànto'pi pañhyate kasyacidanurodhàt tena nijàü khereõurityasya vçttau vijagrahaõenaivàsya grahaõàt kherguõaþ . dha ¤a, vinakti viïkte . vivinacmi divaþ suràn iti pçthak karomãtyarthaþ . au, vektà . iti durgàdàsaþ ..

#<vicakilaþ>#, puü, mallãprabhedaþ . madanakavçkùaþ . iti medinã . le, 164 .. (yathà, ràjendrakarõapåre . 70 .
     %<kundaþ kandalitavyathaü vicakilaþ kampàkulaü ketakaþ sàtaïkaü madanaþ sadainyamalasaü mukto'timuktadrumaþ ..>%)

#<vicakùaõaþ>#, puü, (vi÷eùeõa caùñe dharmàdimupadi÷atãti . vi + cakùa + %<anudàtteta÷ca halàdeþ .>% 3 . 2 . 149 . iti kartari yuc .) paõóitaþ . ityamaraþ .. (yathà raghuvaü÷e . 5 . 19 .
     %<tato yathàvad vihitàdhvaràya tasmai smayàve÷avivarjitàya .
     varõà÷ramàõàü gurave savarõã vicakùaõaþ prastutamàcacakùe ..>%) nipuõe, tri . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà bhàgavate . 1 . 5 . 16 .
     %<vicakùaõo'syarhati vedituü vibho anantaùàrasya nivçttitaþ sukham ..>% nànàrthadar÷ã . yathà çgvede . 4 . 53 . 2
     %<vicakùalaþ prathayannàpçõannurvajãjanat savità sumnamukthyam .>% %<vicakùaõaþ vividhaü draùñà .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<vicakùaõà>#, strã, nàgadantã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vicakùuþ>#, [s] tri, (vigataü pratyakùite'pi vastuni vyapagataü cakùuryasya .) vimanàþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (vigate naùñe cakùuùã yasya .) vigatacakùuùi, tri .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 65 . 34 .
     %<antarà vilayaü yànti yathà pathi vicakùuùaþ .. * ..>% vi÷iùñe cakùuùã yasya saþ . vçùõivaü÷ãyaþ ka÷cid thoddhà . yathà, harivaü÷e . 141 . 9 .
     %<kçtavarmà sudaüùñra÷ca vicakùurarimardanaþ ..>%)

#<vicayanaü>#, klã, (vi÷eùeõa cayanam .) màrgaõam . ityamaraþ ..

#<vicarcikà>#, strã, (vi÷eùeõa carcyate pàõipàdasya tvak vidàryate anayà iti . carca tarjane + %<rogàkhyàyàü õvul bahulam .>% 3 . 3 . 108 . iti õvul . ñàpi ata itvam .) rogavi÷eùaþ . vikaca iti bhàùà . tatparyàyaþ . kacchåþ 2 pàma 3 pàmà 4 . ityamaraþ .. api ca .
     %<kacchuþ kacchåþ pàma pàmà pàdaroge vicarcikà .>% iti ÷abdaratnàvalã .. * .. tadauùadham yathà --
     %<karavãraü bhçïgaràjaü lavaõaü kuùñhakarkañam .
     caturguõena måtreõa pacettailaü harettataþ .
     pàmàü vicarcikàü kuùñhamabhyaïgàddhi vraõàni vai ..>% iti gàruóe 287 adhyàyaþ .. * .. anyacca .
     %<marãcaü trivçtaü kuùñhaü haritàlaü manaþ÷ilà .
     devadàru haridre dve kuùñhaü màüsã ca candanam ..
     vi÷àlà karavãra¤ca arkakùãraü sakçt palam .
     eùà¤ca kàrùiko bhàgo viùasyàrdhapalaü bhavet ..
     prasthaü kañukatailasya gomåtre'ùñaguõe pacet .
     mçtpàtre lauhapàtre và ÷anairmçdvagninà pacet ..
     pàmà vicarcikà caiva dadruviùphoñakàni ca .
     abhyaïgena praõa÷yanti komalatva¤ca jàyate ..
     prasåtànyapi ÷vitràõi tailenànena mrakùayet .
     cirotthitamapi ÷vitraü vivarõaü tatkùaõàdbhavet ..>% iti gàruóe 198 adhyàyaþ .. * .. svalpakuùñhavi÷eùaþ . yathà .
     %<ekaü kuùñhaü smçtaü pårvaü gajacarma tataþ smçtam .
     tata÷carmadalaü proktaü tata÷càpi vicarcikà ..
     vipàdikàbhidhà saiva pàmà kacchåstataþ parà .
     tato dadru÷ca viùphoñaþ kiñima¤ca tataþ param ..
     tata÷càlamakaü proktaü ÷atàru÷ca tataþ param .
     kùudrakuùñhàni caitàni kathitàni bhiùagvaraiþ ..
     sakaõóuþ pióakà ÷yàvà bahusràvà vicarcikà ..>% pióakà kùudrapióakà .
     %<dàlyate tvak kharà råkùà jànvorj¤eyà vicarcikà .
     pàde vipàdikà j¤eyà sthànabhedàdvicarcikà ..>% dàlyate vidàryate . kecidvicarcikàto vipàdikàü vibhinnamàhuþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. (sà ca mahàpàtaka÷eùabhogacihnaü vaidikakarmapratibandhikà ca . yathà, ÷uddhitattvadhçtabhaviùyapuràõãyamadhyatantre ùaùñhàdhyàye .
     %<÷çõu kuùñhagaõaü vipra uttarottarato gurum .
     vicarcikà tu du÷carmà carcarãyastçtãyakaþ ..
     vikarcårvraõatàmrau ca kçùõa÷vete tathàùñakam .
     eùàü madhye tu yaþ kuùñhã garhitaþ sarvakarmasu ..
     vraõavat sarvagàtreùu gaõóe bhàle tathànasi .
     mçte ca propayet tãrthe athavà tarumålake ..>% kadàcit agnijanyabhåmikampe'pi vicarcikà utapadyate . yathà bçhatsaühitàyàm . 32 . 14 .
     %<àgneye'mbudanà÷aþ salilà÷ayasaïkùayo nçpativairam .
     dadruvicarcikàjvaravisarpikàþ pàõóuroga÷ca ..>%)

#<vicalaþ>#, tri, asthiraþ . vipårbacaladhàtoralpratyayena niùpannaþ ..

#<vicalitaþ>#, tri, patitaþ . skhalitaþ . vipårvacaladhàtoþ ktapratyayena niùpannaþ .. (yathà, manuþ . 7 . 28 .
     %<daõóo hi sumahat tejo durdhara÷càkçtàtmabhiþ .
     dharmàdvicalitaü hanti nçpameva sabàndhavam ..>%)

#<vicàraþ>#, puü, (vi÷eùeõa caraõaü padàrthàdinirõaye j¤ànamiti . vi + cara + gha¤ .) tattvanirõayaþ . iti vyavahàratattvam .. sandigdhe vastuni pramàõena tattvaparãkùà . iti goyãcandraþ . pramàõairathaparãkùaõaü vimar÷amàtramiti kecit . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . tarkaþ 2 nirõayaþ 3 gu¤jà 4 carcà 5 . iti trikàõóa÷eùaþ .. saükhyà 6 vicàraõà 7 . ityamaraþ .. carcanam 8 saükhyànam 9 . iti taññãkà .. vicàraõam 10 vitarkaþ 11 vyuhaþ 12 vyåhaþ 13 åhaþ 14 vitarkaõam 15 . iti ÷abdaratnàvalã .. praõidhànam 16 samàdhànam 17 . iti jañàdharaþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 36 . 88 .
     %<na caivaü kùamate nàrã vicàraü màramohità .
     yadiyaü kramate ràj¤ã tava kàmyaü vipadgatam ..>% nàñyoktalakùaõavi÷eùaþ . tallakùaõaü yathà, sàhityadarpaõe . 6 . 447 .
     %<vicàro yuktavàkyairyadapratyakùàrthasàdhanam ..>%)

#<vicàraõaü>#, klã, (vi + cara + õic + lyuñ .) vicàraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, bhàgavate . 12 . 13 . 18 .
     %<tatra j¤ànaviràgabhaktisahitaü naiùkarmamà viùkçtam .
     tacchçõvan supañhan vicàraõaparo bhaktyà vimucyennaraþ ..>% %<ekasmin dharmiõi viruddhanànàrthavimarùo vicàraõam . sa ca saü÷ayastridhà syàt eko vi÷eùàdar÷ane samànadharmadar÷anàt . ahirnurajjurnu . dvitãyo vi÷eùàdar÷anamàtre . atra ÷abdo nityo'nityo và . tçtãyo'sàdhàraõadharmajaþ yathà bhårnityà anityà và . atra gandho'sàdhàraõadharmaþ vi÷eùamapa÷yan saü÷ete gandhàdhikaraõaü nityaü anityaü veti dik .>% iti . %<vicàraõe pårvasya .>% iti ÷rãpatidattakçtakàtantrapari÷iùñe gopãnàthatarkàcàryaþ ..)

#<vicàraõà>#, strã, (vi + cara + õic + yuc . ñàp .) vicàraþ . ityamaraþ .. (yathà, devãbhàgavate . 1 . 18 . 42 .
     %<jãvo brahma sadaivàhaü nàtra kàryà vicàraõà .
     bhedabuddhistu saüsàüre vartamànà pravartate ..>%) mãmàüsà÷àstram . iti hemacandraþ ..

#<vicàraõãyaü>#, tri, vicàryam . vipårbaj¤yanta(õijanta) caradhàtoranãyapratyayena niùpannam . klã, ÷àstram . iti hemacandraþ ..

#<vicàritaþ>#, tri, (vicàraþ saüjàto'sya iti vicàra + %<tadasya saüjàtaü tàrakàdibhya itac .>% 5 . 2 . 36 . iti itac .) kçtavicàraþ . tatparyàyaþ . vinnaþ 2 vittaþ 3 . ityamaraþ .. (yathà, manau . 11 . 28 .
     %<àpatkalpena yo dharmaü kurute'nàpadi dbijaþ .
     sa nàpnoti phalaü tasya paratreti vicàritam ..>%)

#<vicàryaü>#, tri, vicàritavyam . vicàraõãyam . vipårbacaradhàtor¤yàntàt yapratyayena niùpannam .. (yathà, màrkaõóeye . 69 . 18 .
     %<dvàþsthainàü duùñahçdayàmàdàya vijane vane .
     parityajà÷u naitatte vicàryaü vacanaü mama ..>%)

#<vicàlaü>#, tri, abhyantaram . antaràlam . iti hemacandraþ .. (puü, saükhyàntaràpàdanam . yathà, pàõinau . 5 . 3 . 43 . %<adhikaraõe vicàle ca ..>%)

#<viciþ>#, puü strã, (vevekti jalàni pçthagiva karoti . vica + %<igupadhàt kit .>% uõàø 4 . 119 . in . sa ca kit .) vãcã . taraïgaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<vicikitsà>#, strã, (vicikitsanamiti . vi + kita + san + aþ . ñàp .) sandehaþ . ityamaraþ .. (yathà, bhàgavate . 3 . 9 . 36 .
     %<tubhyaü madvicikitsàyàmàtmà me dar÷ito'vahiþ .
     nàlena salile målaü puùkarasya vicinvataþ ..>%)

#<vicitraü>#, klã, (vi÷eùeõa citram .) karvuravarõaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. tadvati, tri . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 54 . 10 .
     %<vicitramàlyàbharaõairbalairdç÷yaiþ svalaïkçtaiþ ..>%) à÷caryam . yathà --
     %<vicitramidamàkhyàtaü bhagavan bhavatà mama .
     devyà÷caritamàhàtmyaü raktabãjavadhà÷ritam ..>% iti devãmàhàtmyam .. (yathà ca, upade÷a÷atake . 33 .
     %<duhità videhabharturdà÷aratherbhàminã sãtà .
     vadhamàpa ràkùasãnàü vidhervicitrà gatirbodhyà ..>% puü, raucyamanuputtraþ . yathà, màrkaõóeye . 94 . 31 .
     %<citraseno vicitra÷ca nayatirnirbhayo dçóhaþ .
     sunetraþ kùattrabuddhi÷ca suvrata÷caiva tatsutàþ ..>% arthàlaïkàravi÷eùaþ . yathà, sàhityadarpaõe . 10 . 722 .
     %<vicitraü tadviruddhasya kçtiriùñaphalàya cet .
     yathà -- praõamatyunnatihetorjãvanahetorvimu¤cati pràõàn .
     duþkhãyati sukhahetoþ ko måóaþ sevakàdanyaþ ..>%)

#<vicitrakaþ>#, puü, (vividhàni citràõi yasmin . bahuvrãhau kan .) bhårjavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vicitradehaþ>#, puü, (vicitrà dehà yasya saþ .) meghaþ . iti ÷abdacandrikà .. à÷carya÷arãre nànàvarõadehe ca, tri ..

#<vicitravãryaþ>#, puü, (vicitràõi vãryàõi yasya saþ .) candravaü÷ãyaràjavi÷eùaþ . sa ca ÷àntanordàsakanyàyàü jàtaþ . tasya kùetre satyavatyàj¤ayà vyàso dhçtaràùñraü pàõóu¤ca janayàmàsa . iti ÷rãbhàgavatamatam ..

#<vicitravãryasåþ>#, strã, (vicitravãryasya såþ prasårjananã .) satyavatã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vicitrà>#, strã, (vicitraü nànàvidhavarõamastyasyà iti . ar÷a àditvàdac . striyàü ñàp .) mçgervàruþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 4,379b]>@
#<vicitràïgaþ>#, tri, (vicitràõi aïgàni yasya .) mayåraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. vyàghraþ . iti ÷abdacandrikà .. à÷carya÷arãre, tri ..

#<vicitritaþ>#, tri, (vicitramasya jàtamiti . vicitra + itac .) nànàvarõayuktaþ . yathà --
     %<àsanaü sarva÷obhàóhyaü sadratnamaõinirmitam .
     vicitrita¤ca citreõa gçhyatàü ÷obhanaü hare ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 8 adhyàyaþ ..

#<vicã>#, strã, (vici + kçdikàràditi ïãù .) taraïgaþ . iti dviråpakoùaþ ..

#<vicetàþ>#, [s] tri, (vigataü viruddhaü và ceto yasya .) vigatacittaþ . (yathà, bhàgavate . 6 . 11 . 6 .
     %<evaü suragaõàn kruddho bhãùayan vapuùà ripån .
     vyanadat sumahàpràõo yena lokà vicetasaþ ..>%) viruddhacittaþ . duùñacittaþ .. tatparyàyaþ . durmanàþ 2 antarmanàþ 3 vimanàþ 4 . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 49 . 17 .
     %<ye càsya sacivà mandàþ karõasauvalakàdayaþ .
     te tasya bhåyaso doùàn vardhayanti vitecataþ .. * ..>% vi÷iùñaü ceto yasmàditi . vi÷iùñaj¤ànahetubhåtaþ . yathà, çgvede . 1 . 83 . 1 .
     %<tamit pçõakùi vasunà bhavãyasà sindhumàpo yathàbhito vicetasaþ ..>% %<vicetasaþ vi÷iùñaj¤ànahetubhåtà àpo yathà abhitaþ sarvàsu dikùu sindhuü samudraü pårayanti tadvat .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. * .. vi÷iùñaü ceto yasyeti . vi÷iùñaj¤ànaþ . yathà, çgvede . 1 . 45 . 2 .
     %<÷ruùñãvàno hi dà÷uùe devà agne vicetasaþ ..>%
     %<he agne vicetaso vi÷iùñapraj¤ànà devàþ .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<viceùñitaþ>#, tri, (vi÷eùeõa ceùñitaü gatiryasya .) vigataþ . (vi÷eùeõa ceùñitaþ .) ãhitaþ . iti medinyàü ceùñita÷abdàrthadar÷anàt .. (vigataü ceùñitamasyeti vàkye ceùñà÷ånya÷ca .. * .. klã, vi + ceùña + bhàve ktaþ . vi÷eùeõa ceùñà . yathà, bhàgavate . 1 . 5 . 13 .
     %<urukramasyàkhilabandhamuktaye samàdhinànusmara tadviceùñitam ..>%)

#<viccha>#, ka tviùi . iti kavikalpadrumaþ (curàøparaø-akaø-señ .) ka, vicchayati . tviùi dãptau . iti durgàdàsaþ ..

#<viccha>#, ÷a gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàøparaø-sakaø-señ .) vicchàyati vicchàyate àyantatvàdubhayamiti vopadevaþ . pakùe vicchati . ÷a, vicchatã vicchantã . iti durgàdàsaþ ..

#<vicchandakaþ>#, puü, ã÷varasadmaprabhedaþ . ityamaraþ .. vi÷iùña÷chando'bhipràyo'tra vicchandakaþ . kiüvà vi÷iùñecchànirmito vicchandakaþ óhaghe kàditi kaþ . evaü lakùaõamupanyastaü sà¤jhena . yathà --
     %<uparyupari yadgehaü tadvicchandakasaüj¤akam ..>% iti bharataþ ..

#<vicchardakaþ>#, puü, vicchandakaþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<vicchàyaü>#, klã, pakùiõàü chàyà . ityamaraþ .. samàse ùaùñhyantàt parà cchàyà klãve syàt . sà cet bahånàü sambandhinã syàt . svayamudàharati . vãnàü pakùiõàü càyà vicchàyam . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yattu bhàgavate . 10 . 12 . 8 .
     %<vicchàyàbhiþ pradhàvanto gacchantaþ sàdhu haüsakaiþ ..>% iti dç÷yate tattu veþ pakùiõa÷càyà vicchàyà tata eka÷eùadbandve kçte vicchàyàstàbhirvicchàyàbhiriti siddhaü syàditi sudhãbhirvibhàvyam .. * .. vigatà cchàyà yasya .) chàyàrahite, tri .. (vigatà cchàyà kàntiryasya . kàntirahite ca tri . yathà, bhàgavate . 1 . 14 . 24 .
     %<vilokyodvignahçdayo vicchàyamanujaü nçpaþ .
     pçcchati sma suhçnmadhye saüsmarannàraderitam ..>%)

#<vicchàyaþ>#, puü, (vi÷iùñà chàyà kàntiryasya .) maõiþ . iti yàntavarge chàyà÷abdañãkàyàü bharataþ ..

#<vicchittiþ>#, strã, (vi + chid + ktin .) aïgaràgaþ . vicchedaþ .. (yathà, kàmandakãyanãtisàre . 14 . 44 .
     %<lobho dhargmakriyàlopaþ karmaõàmapravartanam .
     satsamàgamavicchittirasadbhiþ saha vartanam ..>%) hàrabhedaþ . iti medinã . te, 185 .. chedaþ . vinà÷aþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 12 . 6 .
     %<dinakararathamàrgavicchittaye'bhyudyataü yaccala÷çïgam ..>%) aïgahàraþ . gehàvadhi . iti hemacandraþ .. (vaicitryam . yathà, sàhityadarpaõe . 10 . 711 .
     %<anumànantu vicchityà j¤ànaü sàdhyasya sàdhanàt ..>% strãõàü svàbhàvikàlaïkàravi÷eùaþ .) yathà --
     %<àkalpakalpanàlpàpi vicchittiþ kàntipoùakçt ..>% ityujjvalanãlamaõiþ .. (yathà ca sàhityadarpaõe . 3 . 138 .
     %<stokàpyàkalparacaõà vicchittiþ kàntipoùakçt ..>%)

#<vicchinnaþ>#, tri, (vi + chid + ktaþ .) samàlabdhaþ . vibhaktaþ . iti medinã . ne, 134 .. (yathà, ÷àkuntale 1 aïke .
     %<yadàloke såkùmaü vrajati sahasà tadvipulatàü yadantarvicchinnaü bhavati kçtasandhànamiva tat .
     prakçtyà yadvakraü tadapi samarekhaü nayanayorna me pàr÷ve ki¤cit kùaõamapi na dåre rathajavàt ..>%) kuñilaþ . iti hemacandraþ ..

@<[Page 4,380a]>@
#<vicchedaþ>#, puü, (vi + chid + gha¤ .) viyogaþ . virahaþ . bhedaþ . yathà, brahmavaivarte gaõapatikhaõóe .
     %<kàntàyàþ kàntavicchedo maraõàdatiricyate ..>% (lopaþ . yathà, raghuvaü÷e . 1 . 66 .
     %<nånaü mattaþ paraü vaü÷yàþ piõóavicchedadar÷inaþ .
     na prakàmabhujaþ ÷ràddhe svadhàsaügrahatatparàþ ..>%)

#<vicyutaþ>#, tri, vigataþ . vipårvacyudhàtoþ ktapratyayena niùpannaþ . vikùaritaþ . vipårbacyutadhàtoþ kapratyayena niùpannaþ .. (yathà, bhàgavate . 8 . 12 . 21 .

#<vicyutiþ>#, strã, (vi + cyu + ktin .) viyogaþ . yathà --
     %<so'pi vai÷yastato j¤ànaü vavre nirvinnamànasaþ .
     mametyahamiti pràj¤aþ saïgavicyutikàrakam ..>% iti màrkaõóeyapuràõe devãmàhàtmyam ..

#<vija>#, ir li ¤a au veke . iti kavikalpadrumaþ .. (adàø-hvàø-ubhaø-akaø-aniñ .) veka iti vicirli dhau ¤a pçthaktve ityasya gha¤i råpam . ir, avijat avaikùãt . li ¤a, vevekti vevikte mårkhàt paõóitaþ kçthak syàdityarthaþ . au, vektà . iti durgàdàsaþ ..

#<vija>#, ã o dha bhãkampe . iti kavikalpadrumaþ .. (rudhàø-paraø-akaø-señ . anióniùñhaþ .) ã o, vignaþ . dha, vinakti . iti durgàdàsaþ ..

#<vija>#, ïa ÷a ã o bhãkampe . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàø-àtmaø-akaø-señ . niùñhàyàmaniñ .) ïa ÷a, vijate . ã o, vignaþ . dbàvarthau . iti durgàdàsaþ ..

#<vijanaþ>#, tri, (vigato jano yasmàt .) nirjanaþ . tatparyàyaþ . viviktaþ 2 channaþ 3 niþ÷alàkaþ 4 rahaþ 5 upàü÷u 6 . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 152 . 15 .
     %<tato bhãmo vanaü ghoraü pravi÷ya vijanaü mahat .
     nyagrodhaü vipulacchàyaü ramaõãyaü dadar÷a ha ..>%)

#<vijananaü>#, klã, (vi + jana + lyuñ .) prasavaþ . iti hemacandraþ ..

#<vijapilaü>#, klã, païkaþ . yathà --
     %<picchalaü syàt vijapilaü païkaþ ÷àdo niùadvaraþ ..>% iti halàyudhaþ ..

#<vijanmà>#, [n] tri, (viruddhaü janma yasya .) jàrajaþ . viruddhajanmavi÷iùñaþ . iti lokaprasiddhaþ .. (puü, varõasaïkarajàtivi÷eùaþ . yathà, manuþ . 10 . 23 .
     %<vai÷yàt tu jàyate vràtyàt mudhanvàcàrya eva ca .
     kàråpa÷ca vijanmà ca maitraþ sàtvata eva ca ..>%)

#<vijayaþ>#, puü, (vi + ji + bhàve ac .) jayaþ . ityamaraþ .. (yathà, manau . 10 . 119 .
     %<svadharmo vijayastasya nàhave syàt paràïmukhaþ .
     ÷astreõa vai÷yàn rakùitvà dharmasaühàrayedvalim ..>%) arjunaþ . iti medinã . ye, 104 .. (yathà, mahàbhàrate . 4 . 42 . 14 .
     %<abhiprayàmi saügràme yadahaü yuddhadurmadàn .
     nàjitvà vinivartàmi tena màü vijayaü viduþ ..>% yathà ca vikhyàtavijayanàñake . 2 .
     %<ito bhãmaþ kråro nçpatisahajanmànamavadhãt itaþ kruddho vatsaü vyathayati ÷araugheõa vijayaþ .
     na me cetaþsthairyaü draóhayati sakhe kutra gamanaü vidheyaü tadbråhi tvamasi sadasadbàkyaviùayaþ ..>%) vçttàrhatpità . jinabaladevaþ . vimànaþ . iti hemacandraþ .. yamaþ . iti ÷abdacandrikà .. kalkiputtraþ . yathà --
     %<tataþ kalki÷ca padmàyàü jayo vijaya eva ca .
     dvau puttrau janayàmàsa lokakhyàtau mahàbalau ..>% iti ÷rãkalkipuràõe 13 adhyàyaþ .. bhairavavaü÷ãyakalparàjaputtraþ . sa kà÷ãràjaþ khàõóavavanakartà ca . yathà --
     %<sumaterabhavat kalpaþ sutaþ satyasya óiõóimaþ .
     viråpasyàbhavadgàdhirgàdhermitro'bhavat sutaþ ..
     teùàü kalpo'bhavadràjà kalpàttu vijayo'bhavat ..
     yo vijitya kùitiü sarvàü pàrthivàn bhåritejasà .
     ÷akrasyànumate cakre khàõóavaü ÷atayojanam ..
     yat savyasàcã hyadahat pàõóuputtraþ pratàpavàn .
     àvahan paramàü prãtiü jvalanasya mahàtmanaþ ..>% iti kàlikàpuràõe bhairavavaü÷ànukãrtanam 90 adhyàyaþ .. viùõvanucaravi÷eùaþ . yathà . viùõvanucarà÷caõóapracaõóajayavijayàdayaþ . iti puüliïgasaügrahe bharataþ ..

#<vijayaku¤jaraþ>#, puü, (vijayàya yaþ ku¤jaraþ .) ràjavàhyahastã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vijayacchandaþ>#, puü, (vijayasya chando yasmàt .) pa¤ca÷atamauktikahàraþ . iti hemacandraþ .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 81 . 31 .
     %<surabhåùaõaü latànàü sahasramaùñottaraü caturhastam .
     indracchando nàmnà vijayacchandastadardhena ..>%)

#<vijayanandanaþ>#, puü, ikùvàkuvaü÷ajaràjavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . jayaþ 2 . iti hemacandraþ ..

#<vijayamardalaþ>#, puü, (vijayàya mardalaþ .) óhakkà . iti trikàõóa÷eùaþ .. jayaóhàka iti bhàùà ..

#<vijayà>#, strã, tithivi÷eùaþ . sà vijayàda÷amãti khyàtà . tatkçtyaü durgà÷abde draùñavyam . umàsakhã . iti medinã . ye, 40 .. sà tu gotamakanyà . nathà --
     %<tamàgatàü satã dçùñvà jayàmekàmuvàca ha .
     kimarthaü vijayà nàgàjjayantã càparàjità ..
     sà devyà vacanaü ÷rutvà uvàca parame÷varãm ..
     gatà nimantritàþ sarvà makhe màtàmahasya tàþ .
     samaü pitrà gautamena màtrà càpyanuràdhayà ..>% iti vàmanapuràõe 4 adhyàyaþ .. kàlikàpuràõe 17 adhyàye'pyevam .. * .. vi÷vàmitropàsitavidyàvi÷eùaþ . yathà --
     %<vidyàmathainaü vijayàü jayà¤ca rakùogaõaü kùipnumavikùatàtmà .
     adhyàpipat gàdhisuto yathàvannighàtayiùyan yudhi yàtudhànàn ..>% iti bhaññiþ . 2 . 21 .. * .. durgà . iti hemacandraþ .. tathà ca .
     %<vijitya padmanàmànaü daityaràjaü mahàbalam .
     vijayà tena sà devã loke caivàparàjità ..>% iti devãpuràõe 45 adhyàyaþ .. * .. yamabhàryà . harãtakã . iti jañàdharaþ .. vacà . iti ratnamàlà .. jayantã . ÷ephàlikà . ma¤jiùñhà . ÷amãbhedaþ . agnimanthaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. màdakadravyavi÷eùaþ . bhàï iti siddhi iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . trailokyavijayà 2 bhaïgà 3 indràsanam 4 jayà 5 . iti ÷abdacandrikà .. vãrapatrà 6 ga¤jà 7 capalà 8 ajayà 9 ànandà 10 harùiõã 11 . asyà guõàþ . kañutvam . kaùàyatvam . uùõatvam . tiktatvam . vàtakaphàpahatvam . saügràhitvam . vàkpradatvam . balyatvam . medhàkàritvam . ÷reùñhadãpanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<bhaïgà ga¤jà màtulànã màdinã vijayà jayà .
     bhaïgà kaphaharã tiktà gràhiõã pàcanã laghuþ .
     tãkùõoùõà pittalà mohamadavàgvahnivardhinã ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. anyacca .
     %<÷akrà÷anaü tu tãkùõoùõaü mohakçt kuùñhanà÷anam .
     balamedhàgnikçt ÷leùmadoùahàri rasàyanam ..
     jàtà mandaramanthanàjjalanidhau pãyåùaråpà purà trailokye vijayapradeti vijayà ÷rãdevaràjapriyà .
     lokànàü hitakàmyayà kùititale pràptà naraiþ kàmadà sarvàtaïkavinà÷aharùajananã yaiþ sevità sarvadà ..>% iti ràjavallabhaþ .. * .. aùñamahàdvàda÷yantargatadvàda÷ãvi÷eùaþ . yathà, atha vijayàvratam . brahmapuràõe .
     %<yadà tu ÷ukladvàda÷yàü nakùatraü ÷ravaõaü bhavet .
     tadà sà tu mahàpuõyà dbàda÷ã vijayà smçtà ..
     tasyàü snàtaþ sarvartãrthe snàto bhavati mànavaþ .
     saüpåjya varùapåjàyàþ sakalaü phalama÷nute ..
     ekajapyàt sahasrasya japtasyàpnoti sat phalam .
     dànaü sahasraguõitaü tathà vai viprabhojanam ..
     homastatropavàsa÷ca sahasraguõito bhavet .. * ..>% atha vratavidhiþ .
     %<àdau guruü namaskçtya tataþ saïkalpamàcaret .
     ÷ara÷àrïgadharaü devaü sauvarõaü racayettvaràm ..>% saïkalpamantraþ .
     %<dvàda÷yàhaü niràhàraþ sthitvàhamapare'hani .
     bhokùye trivikramànanta ÷araõaü me bhavàcyuta ..
     sopavãtantu kalasaü pårbavat sthàpayedvratã .
     pàtraü tadupari nyasyettàmraü vaiõavameva và ..
     tatropave÷ya sa snàpya devaü vi÷adacandanaiþ .
     àlipya ÷ubhraü vasanaü dadyàcchatra¤ca pàduke ..
     vàsudevàyeti ÷iraþ ÷rãdharàyeti vai mukham .
     kçùõàyeti ca kaõñhaü vai vakùaþ ÷rãpataye iti ..
     ÷astràstradhàriõe bàhå kakùe ca vyàpakàya vai .
     kavã÷àyodaraü meóhraü trailokyajananàya ca ..
     jaghanaü càrcayedvidvàn sarvàdhipataye iti .
     sarvàtmane iti padàvevamaïgàni påjayet ..
     ÷aïkhacakragadàpadma÷àrïga÷aravibhåùitam .
     gçhàõàrdhyaü mayà dattaü ÷àrïgapàõe ! namo'stu te ..
     ityarghyaü pårbavat kçtvà dhåpadãpau samarpya ca .
     ghçtapakvapradhànàni naivedyàni nivedayet ..
     tàmbålàdãni dattvàtha kçtvà jàgaraõaü ni÷i .
     pràtaþsnàtvàrcayitve÷aü puùpà¤jalimathàrcayet ..
     namaste astu govinda budha ÷ravaõasaüj¤aka .
     aghoraü càkùayaü kçtvà sarvasaukhyaprado bhava ..
     iti pràrthya tataþ sarvaü dattvà càrghyaü pratoùya hi .
     ÷aktyà vipràn bhojayitvà sukhaü pàraõamàcaret ..
     bhàdre màsi budhasyàhni yadi syàdvijayàvratam .
     tadà sarvavratebhyo'sya màhàtmyamatiricyate ..>% iti ÷rãharibhaktivilàse 13 vilàsaþ .. (sahadevapatnã . yathà, mahàbhàrate . 1 . 95 . 80 .
     %<sahadevo'pi màdrãmeva svayaüvare vijayàü nàmopayeme madraràjasya dyutimato duhitaraü tasyàü puttramajanayat suhotraü nàma .. * ..>% puruvaü÷ãyabhåmanyoþ patnã . yathà, tatraiva . 1 . 95 . 33 .
     %<bhåmanyuþ khalu dà÷àrhãmupayeme vijayàü nàma tasyàmasya jaj¤e suhotraþ ..>%)

#<vijayàsaptamã>#, (vijayàkhyà saptamã .) ravivàre ÷uklapakùãyà saptamã . yathà --
     %<÷uklapakùasya saptamyàü såryavàro yadà bhavet .
     saptamã vijayà nàma tatra dattaü mahàphalam ..>% iti tithyàditattvam .. * .. atha vijayotsavavidhiþ .
     %<rathamàropya deve÷aü sarvàlaïkàra÷obhitam .
     sàsitåõadhanurbàõapàõiü nakta¤caràntakam ..
     svalãlayà jagattràtumàvirbhåtaü raghådvaham .
     ràjopacàraiþ ÷rãràmaü ÷amãvçkùatalaü nayet ..
     sãtàkàntaü ÷amãyuktaü bhaktànàmabhayaïkaram .
     arcayitvà ÷amãvçkùamarcayedvijayàptaye ..>% tatra mantraþ .
     %<÷amã ÷amayate pàpaü ÷amã lohitakaõñakà .
     dharitryarjunabàõànàü ràmasya priyavàdinã ..
     kariùyamàõà yà yàtrà yathàkàlaü sukhaü mayà .
     tatra nirvighnakartã tvaü bhava ÷rãràmapåjità ..
     gçhãtvà sàkùatàmàrdràü ÷amãmålagatàü mçdam .
     gãtavàditranirghoùaistato devaü gçhaü nayet ..
     kai÷cidçkùaistatra bhàvyaü kai÷cidbhàvya¤ca vànaraiþ .
     kai÷cidraktamukhairbhàvyaü ko÷alendrasya tuùñaye ..
     nirjatà ràkùasà daityà vairiõo jagatãtale .
     ràmaràjyaü ràmaràjyaü ràmaràjyamiti bruvan ..
     ànãya sthàpayeddevaü nijasiühàsane sukham .
     tato nãràjya deve÷aü praõameddaõóavadbhuvi ..
     mahàprasàdavastràdi dhàrayedvaiùõavaiþ saha .
     iti ÷rãviùõudharmoktànusàreõa vyalekhyayam ..
     vidhiþ ÷rãràmavijayotsavasyotsavakçt satàm .
     sãtà dçùñeti hanumadvàkyaü ÷rutvàkarotprabhuþ ..
     vijayaü vànaraiþ sàrdhaü vàsare'smin ÷amãtalàt ..>% iti ÷rãharibhaktivilàse 15 vilàsaþ ..

#<vijayinaü>#, tri, vijilam . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<vijayã>#, [n] tri, (vi÷eùeõa jetuü ÷ãlamasya . vi + ji + %<jidçkùivi÷rãti .>% 3 . 2 . 157 . iti iniþ .) jayayuktaþ . yathà --
     %<vajrapa¤jaranàmedaü yo ràmakavacaü pañhet .
     sa ciràyuþ sukhã puttrã vinayã vijayã bhavet ..>% iti tantrasàraþ .. (puü, arjunaþ . yathà --
     %<arjunaþ phàlgunã jiùõuþ kirãñã ÷vetavàhanaþ .
     vãbhatsurvijayã kçùõaþ savyasàcã dhana¤jayaþ ..
     etànyarjunanàmàni pràtarutthàya yaþ pañhet .
     udyateùvapi ÷astreùu hantà tasya na vidyate ..>% iti sarvajanaprasiddham ..)

#<vijayotsavaþ>#, puü, (vijayàyàmutsavaþ .) à÷vina÷uklada÷amãvihitabhagavadutsavavi÷eùaþ . yathà,
     %<à÷vinasya site pakùe da÷amyàü vijayotsavaþ .
     kartavyo vaiùõavaiþ sàrdhaü sarvatra vijayàrthinà ..>% atha vijayotsavavidhiþ .
     %<rathamàropya deve÷aü sarvàlaïkàra÷obhitam .
     sàsitåõadhanurvàõapàõiü nakta¤caràntakam ..
     svalãlayà jagattràtumàvirbhåtaü raghådvaham .
     ràjopacàraiþ ÷rãràmaü ÷amãvçkùatalaü nayet ..
     sãtàkàntaü ÷amãyuktaü bhaktànàmabhayaïkaram .
     arcayitvà ÷amãvçkùamarcayedbijayàptaye ..>% tatra mantraþ .
     %<÷amã ÷amayate pàpaü ÷amã lohitakaõñakà .
     dharitryarjunabàõànàü ràmasya priyavàdinã ..
     kariùyamàõà yà yàtrà yathàkàlaü sukhaü mayà .
     tatra nirvighnakartrã tvaü bhava ÷rãràmapåjità ..>% iti ..
     %<gçhãtvà sàkùatàmàrdràü ÷amãmålagatàü mçdam .
     gãtavàditranirghoùaistato devaü gçhaü nayet ..
     kai÷cidçkùaistatra bhàvyaü kai÷cit bhàvya¤ca vànaraiþ .
     kai÷cidraktamukhairbhàvyaü ko÷alendrasya tuùñaye ..
     nirjità ràkùasà daityà vairiõo jagatãtale .
     ràmaràjyaü ràmaràjyaü ràmaràjyamiti bruvan ..
     ànãya sthàpayeddevaü nijasiühàsane sukham .
     tato nãràjya deve÷aü praõameddaõóavat bhuvi .
     mahàprasàdavastràdi dhàrayet vaiùõavaiþ saha .. * ..
     iti ÷rãviùõudharmoktànusàreõa vyalekhyayam ..
     vidhiþ ÷rãràmavijayotsavasyotsavakçt satàm ..
     sãtà dçùñeti hanumadvàkyaü ÷rutvàkarot prabhuþ .
     vijayaü vànaraiþ sàrdhaü vàsare'smin ÷amãtalàt ..>% iti ÷rãharibhaktivilàse 15 vilàsaþ ..

#<vijaraþ>#, tri, jaràrahitaþ . vigatà jarà yasyeti bahuvrãhisamàsaniùpannaþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 41 . 11 .
     %<yaþ sarvauùadhiyuktij¤a÷cakre siddharasàyanaþ .
     àtmànaü ta¤ca ràjànaü vijaraü cirajãvitam ..>%)

#<vijalaü>#, tri, vijilam . iti hemacandraþ .. (vigataü jalaü yasmàt .) nirjala¤ca .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 19 . 20 .
     %<naùñarkacandrakiraõàtirajo'vanaddhà toyà÷ayà÷ca vijalàþ sarito'pi tanvyaþ ..>%)

#<vijalpaþ>#, puü, (vi÷eùeõa jalpanamiti . vi + jalpa + gha¤ .) vàkyavi÷eùaþ . yathà --
     %<vyaktayàsåyayà gåóhamànamudràntaràlayà .
     aghadviùi kañàkùoktirvijalpo viduùàü mataþ ..>% ityujjvalanãlamaõiþ ..

#<vijàtaþ>#, tri, (viruddhaü jàtaüjanma yasya .) vijanmà . iti lokaprasiddhaþ ..

#<vijàtà>#, strã, (vi÷eùeõa jàtaþ puttro yasyàþ .) jàtàpatyà . yathà --
     %<vijàtà ca prajàtà ca jàtàpatyà prasåtikà ..>% iti hemacandraþ ..

#<vijàtãyaþ>#, tri, (vibhinnàü jàtimarhatãti . vijàti + chaþ .) vibhinnadharmàkràntaþ . yathà,
     %<pràya÷cittàdbijàtãyàt tàdçkpàpavinà÷anam ..>% iti pràya÷cittatattvam .. (yathà ca sàhityadarpaõe 7 paricchede . %<evaü padadoùasajàtãyà vàkye doùà uktàþ samprati tadbijàtãyà ucyante ..>%) vi÷eùajàtivi÷iùñaþ . yathà --
     %<pravàho nàdimàneva na vijàtyeka÷aktimàn .
     tattve yatnavatà bhàvyamanvayavyatirekayoþ ..>% eùa kàryakàraõapravàho nàdimàn anàdiþ . vijàtãyeùu tçõàdiùu eka÷aktimàn na pravàhaþ . anvayavyatirekayostattve niyatatve niyatàtvanirvàhye yatnavatà bhàvyaü yatnaþ karaõãyaþ vaijàtyamiti bhàvaþ . vahnisàmànyaü prati vijàtãyoùõaspar÷avatteja eva kàraõam . iti haridàsãkakusumà¤jaliñãkà ..

#<vijigãùaþ>#, tri, (vijigãùà astyasyeti . a÷aàditvàdac .) jayecchuþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<vijigãùà>#, strã, (vijetumicchà . vi + ji + san + aþ . striyàü ñàp .) svodarapåraõà÷aktinimittakanindàtyàgecchà . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ .. vyavahàraþ . ka÷cit prakarùaþ . iti tatraiva bharataþ .. vijayecchà ca .. (yathà, kathàsaritsàgare . 36 . 71 .
     %<dvàre vidhimivànyaü tattadrakùà vijigãùayà .
     àgataü puruùaü ka¤ciddadar÷à÷caryadàyakam ..>%)

#<vijigãùàvivarjitaþ>#, tri, (vijigãùayà vivarjitaþ .) kevalamudaràdhãnaþ . tatparyàyaþ . àdyånaþ 2 audarikaþ 3 . ityamaraþ .. vijigãùà vyavahàraþ ka÷cit prakarùo và tena vivarjito vihãno yaþ kevalamudaràdhãnaþ tatra dvàvimau tartete ityarthaþ . jigãùà jetumicchàyàü vyavahàraprakarùayoþ . iti medinã .. tatra svodarapåraõà÷aktinimittakanindàtyàgecchà vijigãùà tayà rahite dvayamiti ramànàthaþ . iti taññãkàyàü bharataþ ..

#<vijigãùuþ>#, tri, (vijetumicchuþ . vi + ji + san + %<sanà÷aüsabhikùa uþ .>% 3 . 2 . 168 . iti uþ .) jayecchà÷ãlaþ . yathà --
     %<jetumeùaõa÷ãla÷ca vijigãùuriti smçtaþ ..>% iti ÷abdamàlà .. (yathà, kàmandakãyanãtisàre . 8 . 3 .
     %<rocate sarvabhåtebhyaþ ÷arãràkhaõóamaõóalaþ .
     sampårõamaõóalastasmàdbijigãùuþ sadà bhavet ..>%)

#<vijitaþ>#, tri, (vi÷eùeõa jitaþ .) paràjitaþ . yathà --
     %<pathyà÷inàü ÷ãlavatàü naràõàü sadvçttibhàjàü vijitendriyàõàm .
     evaü vidhànàmidamàyuratra cintyaü sadà vçddhamunipravàdaþ ..>% iti malamàsatattvam ..

#<vijità>#, [ç] tri, (vija + tçc .) pçthak . bhãtaþ . kampitaþ . rati vijadhàtvarthadar÷anàt ..

#<vijitiþ>#, strã, (vi + ji + ktin .) vijayaþ . yathà --
     %<kùitivijitisthitivihitivrataratayaþ paragatayaþ .
     urururudhurguru dudhuvuryudhi kuravaþ svamarikulam ..>% iti daõóã ..

#<vijinaü>#, tri, vijilam . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<vijilaü>#, tri, ãùat sarasavya¤janàdi . tatparyàyaþ . picchilam 2 . ityamaraþ .. vijayinam 3 vijinam 4 vijjalam 5 ujjalam 6 làlamãkam 7 . iti vàcaspatiþ .. vijivilam 8 vijalam 9 . iti hemacandraþ ..
     %<pàkaråparasàsakte vya¤jane tu bhavet trayam .
     tailapàkasusaüskàre pràyastamupasaüskçtam .
     picchilaü làlasãka¤ca vijinaü vijjila¤ca tat ..>% iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vijivilaü>#, tri, vijilam . iti hemacandraþ ..

#<vijihmaþ>#, tri, (vi÷eùeõa jihmaþ .) vakraþ . kuñilaþ . iti kecit . (yathà, radhuþ . 19 . 35 .
     %<÷ilpakàrya ubhayena vejitàstaü vijihmanayanà vyalobhayan ..>%)

#<vijulaþ>#, puü, ÷àlmalãkandaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vijçmbhaõaü>#, klã, (vi + jçmbha + lyuñ .) jçmbhaõam . (yathà, su÷rute . 5 . 2 .
     %<nidràgurutva¤ca vijçmbhaõa¤ca vi÷leùaharùàvathavàïgamardaþ ..>%) vikasanam . iti kecit .. (yathà, raghuþ . 16 . 47 .
     %<vaneùu sàyantanamallikànàü vijçmbhaõodgandhiùu kuñmaleùu ..>% kampanam . saïkocaþ . yathà, bhàgavate . 7 . 5 . 49 .
     %<jitaü tvayaikena jagattrayaü bhruvorvijçmbhaõatrastasamastadhiùõyapam ..>%)

#<vijçmbhitaü>#, klã, (vi + jçmbha + ktaþ .) ceùñà . iti medinã . te, 217 .. (yathà, kathàsaritsàgare . 4 . 13 .
     %<athàgatya samàkhyàtaü tatsakhyà mantribandhanam .
     udgàóhamupake÷àyà navànaïgavijçmbhitam ..>%)

#<vijçmbhitaþ>#, tri, (vi + jçmbha + ktaþ .) vikasvaraþ . iti medinã . te, 217 .. yathà, bhàgavate . 4 . 21 . 8 .
     %<tadàdiràjasya ya÷o vijçmbhitaü guõaira÷eùairguõavatsabhàjitam ..>% vyàptaþ . yathà, raghuþ . 7 . 42 .
     %<àvçõvato locanamàrgamàjau rajo'ndhakàrasya vijçmbhitasya .. * ..>% vijçmbhà sa¤jàtà asyeti . tàrakàditvàditac .) jçmbhàyukta÷ca .. (yathà, harivaü÷e . 181 . 6 .
     %<sa÷araü sadhanuùka¤ca dçùñvàtmànaü vijçmbhitam .
     tato nanàda bhåtàtmà snigdhagambhãraniþsvanaþ ..>%)

#<vijjanaü>#, tri, vijilam . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<vijjalaü>#, klã, bàõam . yathà --
     %<patravàho vikarùo'tha tãraü vijjala÷àyake .
     lohanàlastu nàràcaþ prasaraþ kàõóagocaraþ ..>% iti trikàõóa÷eùaþ .. tri, vijilam . iti hemacandraþ .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 55 . 29 .
     %<÷leùmàtakasya bãjàni niùkulãkçtya bhàvayet pràj¤aþ .
     aïkollavijjalàdbhi÷chàyàyàü saptakçtvevam ..>%)

#<vijjilaü>#, tri, vijilam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vijjulaü>#, klã, tvacam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vijjulikà>#, strã, jatukà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vij¤aþ>#, tri, (vi÷eùeõa jànàtãti . vi + j¤à + %<àta÷copasarge .>% iti kaþ .) pravãõaþ . ityamaraþ .. (yathà, bhàgavate . 6 . 16 . 61 .
     %<evaü viparyayaü buddhà nçõàü vij¤àbhimàninàm .
     àtmana÷ca gatiü såkùmàü sthànatrayavilakùaõàm ..>%) asya paryàyo nipuõa÷abde draùñavyaþ .. paõóitaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, naiùadhe . 3 . 96 .
     %<vij¤ena vij¤àpyamidaü narendre tasmàttvayàsmin samayaü pratãkùya .
     àtyantikàsiddhivilambasiddhyoþ kàryasya kàryasya ÷ubhà vibhàti ..>%)

#<vij¤abuddhiþ>#, strã, jañàmàüsã . iti ÷abdacandrikà ..

#<vij¤àtaþ>#, tri, (vi + j¤à + ktaþ .) khyàtaþ . ityamaraþ .. (viditaþ . yathà, harivaü÷e . 165 . 17 .
     %<vij¤àto'si mayà cihnairvinà cakraü janàrdanaþ ..>%)

#<vij¤ànaü>#, klã, (vi + j¤à + lyuñ .) j¤ànam . karma . iti medinã . ne, 113 .. kàrmaõam . iti hemacandraþ ..
     %<mokùe dhãrj¤ànamanyatra vij¤ànaü ÷ilpa÷àstrayoþ ..>% ityamaraþ .. %<vi÷eùeõa sàmànyena càvabodho mokùo muktiþ ÷ilpaü citràdi÷àstraü vyàkaraõàdi . mokùe ÷ilpe ÷àstre ca yà dhãþ sà j¤ànaü vij¤àna¤cocyate eùà vi÷eùapravçttiþ . anyatra ghañapañàdau yà dhãþ sàpi j¤ànaü vij¤àna¤cocyate . eùà sàmànyapravçttiþ . mokùe dhãrj¤ànaü vij¤àna¤ca yathà . j¤ànànmuktiriti . sà yàcità ca vij¤ànaü tuùñà çddhiü prayacchati iti . anyatra yathà . j¤ànamasti samastasya jantorviùayagocare iti . ghañatvaprakàrakaj¤ànamiti . ye kecit pràõino loke sarve vij¤ànino matà iti . brahmaõo nityavij¤ànànandaråpatvàt iti . evaü citraj¤ànaü vyàkaraõaj¤ànaü ghañapañavij¤ànamityàdikaü prayujyata eva . tadvigame garutmadàdi÷abdavat garutmacchabdo hi garuóe pakùimàtre ca vartate . mokùa iti nimittasaptamã mokùanimittaü ÷ilpa÷àstrayordhorj¤ànamucyate . tannimittato'nyanimittaü yà tayordhãþ sà vij¤ànamiti kecit . mokùaviùayà mokùaphalà dhãrj¤ànaü anyadhãrvij¤ànam . kvànyatra ityàha ÷ilpa÷àstrayoriti kecit . avabodha ityadhyàhçtya mokùaviùaye'vabodho dhãrj¤ànaü anyatra ghañapañàdivij¤ànaü ÷ilpa÷àstraviùaye vij¤ànamiti kecit . jànàteranañ j¤ànaü vividhaü viråpaü và j¤ànaü vij¤ànam .>% ityamarañãkàyàü bharataþ .. * .. tattu bràhmaõasya lakùaõavi÷eùaþ . yathà --
     %<kùamà dayà ca vij¤ànaü satya¤caiva damaþ ÷amaþ .
     adhyàtmanityatà j¤ànametadbràhmaõalakùaõam ..>% j¤ànavij¤ànayorlakùaõaü yathà --
     %<caturda÷ànàü vidyànàü dhàraõaü hi yathàrthataþ .
     vij¤ànamitaraü vidyàdyena dharmo vivardhate ..
     adhãtya vidhivadvidyàmartha¤caivopalabhya tu .
     dharmakàryànnivçtta÷cenna tadvij¤ànamiùyate ..
     yayà sa devo bhagavàn vidyate yatra vidyate .
     sàkùàdeva mahàdevastajj¤ànamiti kãrtitam ..>% iti kaurme upavibhàge 14 adhyàyaþ ..

#<vij¤ànapàdaþ>#, puü, (vij¤ànameva pàdaü lakùyaü yasya .) vedavyàsaþ . iti kecit ..

#<vij¤ànamayakoùaþ>#, puü, (vij¤ànamayastadàtmakaþ koùa ivàcchàdakatvàt .) j¤ànendriyaiþ sahità buddhiþ . iti vedàntasàraþ ..

#<vij¤ànamàtçkaþ>#, puü, (vij¤ànaü màteva yasya . bahuvrãhau kan .) buddhaþ . iti hemacandraþ ..

#<vij¤ànikaþ>#, tri, (vij¤ànamastyasyeti . vij¤àna + ñhan .) j¤ànavi÷iùñaþ . vij¤aþ . iti vaij¤ànika÷abdañãkàyàü bharataþ ..

#<vij¤àpanaü>#, klã, (vi + j¤à + õic + lyuñ .) bodhanam . jànàna iti bhàùà . vipårba¤yantaj¤àdhàtoranañpratyayena niùpannam .. (yathà, kathàsaritsàgare . 31 . 58 .
     %<tayà vij¤àpanàyàhaü preùitaþ svãkuruùva tàm .
     yuvayorastu yogo'yaü kaumudãcandrayoriva .. * ..>% strã, vi + j¤à + õic + yuc . ñàp . vij¤àpanà . yathà, raghuþ . 17 . 40 .
     %<tataþ paramabhivyaktasaumanasyaniveditaiþ .
     yuyoja pàkàbhimukhairbhçtyàn vij¤àpanàphalaiþ ..>%)

#<vij¤àptiþ>#, strã, (vi + j¤à + õic + ktin .) vij¤àpanam . vipårba¤yantaj¤àdhàtoþ ktipratyayena niùpannà .. (vikalpena hrasve vij¤aptirapi ..)

#<vij¤eyaü>#, tri, (vij¤àtuü yogyam . vi + j¤à + %<aco yat .>% 3 . 1 . 97 . iti yat . %<ãdyati .>% 6 . 4 . 65 . iti àta ãt .) vij¤àtavyam . vij¤ànãyam . vipårbaj¤àdhàtoryapratyayena niùpannam .. (yathà, manuþ . 2 . 10 .
     %<÷rutistu vedo vij¤eyo dharma÷àstrantu vai smçtiþ ..>%)

#<vi¤jàmaraü>#, klã, cakùuþ÷uklakùetram . iti kecit ..

#<vi¤jolã>#, strã, païktiþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<viña>#, àkro÷e . svane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø-sakaø-svane akaø-señ .) veñati . àkro÷aþ . kai÷cinna pañhyate . svanaþ ÷abdaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<viñaþ>#, puü, (veñatãti . viña + kaþ .) ùiógaþ . ityamaraþ .. (yathà, bhàgavate . 10 . 13 . 2 .
     %<satàmayaü sàrabhçtàü nisargo yadarthavàõã÷ruticetasàmapi .
     pratikùaõaü navyavadacyutasya yat striyà viñànàmiva sàdhu vàrtà ..>%) kàmukànucaraþ . dhårtaþ . iti bharataþ .. kàmatandrakalàkovidaþ . iti rasama¤jarã .. parvatavi÷eùaþ . lavaõabhedaþ . khadiravi÷eùaþ . måùikaþ . iti medinã . ñe, 28 .. nàraïgavçkùaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<viñaïkaþ>#, puü klã, (vi÷eùeõañaïkyate saudhàdiùu iti . vi + ñaïka bandhane + gha¤ .) kapotapàlikà . pàyavàra khopa iti bhàùà . ityamaraþ .. dve saudhàdiùu prànte kàùñhàdiracite gçhapakùisthàne . kapotàn pàlayatãti kapotapàlã óhàt ùaõ iti ùaõ svàrthe kaþ kapota ityupalakùaõaü pakùimàtrapàliketi bodhyam . vãn pakùiõaùñaïkayati badhnàti viñaïkaü ñaki ka bandhe ùaõ vi÷eùeõa ñaïkayatyatreti và al gha¤ và . iti bharataþ .. (yathà, màghe . 3 . 55 .
     %<ratàntare yatra gçhàntareùu vitardiniryåhaviñaïkanãóaþ .
     rutàni ÷çõvan vayasàü gaõo'ntevàsitvamàpa sphuñamaïganànàm .. * ..>% sundare, tri . yathà, bhàgavate . 3 . 15 . 27 .
     %<devàvacakùata gçhãtagadau paràrdyakeyårakuõóalakirãñaviñaïkave÷au ..>%)

#<viñaïkakaþ>#, puü klã, (viñaïka eva . svàrthe kan .) viñaïkaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<viñapaþ>#, puü klã, (veñati ÷abdàyate iti . viña + %<viñapapiùñapavi÷ipolapàþ .>% uõàø 3 . 145 . iti kapratyayena nipàtanàt sàdhuþ .) ÷àkhàpallavasamudàyaþ . tatparyàyaþ . vistàraþ 2 . ityamaraþ .. stambaþ 3 . iti medinã . pe, 22 .. ÷àkhà . (yathà, raghuþ . 10 . 11 .
     %<bàhubhirviñapàkàrairdivyàbharaõabhåùitaiþ .
     àvirbhåtamapàü madhye pàrijàtamivàparam ..>%) pallavaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, çtusaühàre . 1 . 24 .
     %<taruviñapalatàgràliïganavyàkulena di÷i di÷i paridagdhà bhåmayaþ pàvakena ..>%) klã, muùkavaïkùaõàntaram . yathà --
     %<viñapantu mahàbãjyamantaràmuùkavaïkùaõam ..>% iti hemacandraþ .. (yathà, su÷rute . 3 . 6 .
     %<vaïkùaõavçùaõayorantare viñapaü nàma tatra ùàõñyamalpa÷ukratà và bhavati ..>%)

#<viñapaþ>#, puü, (viñàn pàtãti . pà + kaþ .) viñàdhipaþ . pàradàrika÷reùñhaþ . iti medinã . pe, 22 .. àdityapatraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<viñapã>#, [n] puü, (viñapaþ ÷àkhàdirastyasyeti . viñapa + iniþ .) vçkùaþ . ityamaraþ .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 486 .
     %<yåthapate tava ka÷cinnahi mànasyànuråpa iha viñapã .
     preraya dinaü nidàghadràghãyaþ kva khalu te cchàyà ..>%) vañaþ . iti ràjanirghaõñhaþ .. (viñapayukte, tri . yathà, mahàbhàrate . 1 . 43 . 10 .
     %<aïkuraü kçtavàüstatra tataþ parõadvayànvitam .
     palà÷inaü ÷àkhina¤ca tathà viñapinaü punaþ ..>%)

#<viñapriyaþ>#, puü, (viñànàü priyaþ .) mudgaravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<viñamàkùikaþ>#, puü, (viñapriyo màkùikaþ .) dhàtuvi÷eùaþ . tatparyàyaþ . tàpyaþ 2 nadãjaþ 3 kàmàriþ 4 tàràriþ 5 . iti hemacandraþ ..

@<[Page 4,383c]>@
#<viñalavaõaü>#, klã, (viñasaüj¤akaü lavaõam .) vióalavaõam . iti kecit ..

#<viñiþ>#, strã, (viñatãti . viñ + in . sa ca kit .) pãtacandanam . iti ÷abdamàlà ..

#<viñ>#, [÷] puü, (vi÷ + kvip .) vai÷yaþ . (yathà, manuþ . 2 . 36 .
     %<garbhàùñame'bde kurvãta bràhmaõasyopanàyanam .
     garbhàdekàda÷e ràj¤o garbhàcca dbàda÷e vi÷aþ ..>%) manujaþ . ityamaraþ .. (yathà, raghuþ . 1 . 93 .
     %<atha pradoùe doùaj¤aþ saüve÷àya vi÷àüpatim .
     sånuþ sånçtavàk sraùñuþ visasarjodita÷riyam ..>%) prave÷aþ . iti vi÷vaþ ..

#<viñ>#, [ù] strã, (viùa vyàptau + kvip .) viùñhà . ityamaraþ .. kanyà . iti viñpati÷abdadar÷anàt .. (vyàpte, tri . yathà, çgvede . 8 . 19 . 11 .
     %<havyà và veviùadviùaþ .>% %<viùaþ vyàptàn devàn veviùat pràpayet .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<viñkàrikà>#, strã, pakùivi÷eùaþ . tatparyàyaþ . kuõapã 2 goràñã 3 gokiràñikà 4 . iti bhåriprayogaþ .. viñmàrikà 5 . iti hàràvalã ..

#<viñkhadiraþ>#, puü, (vióvat durgandhaþ khadiraþ .) viùñhàvaddargandhakhadiraþ . guyevàvalà iti bhàùà .. tatparyàyaþ . arimedaþ 2 . ityamaraþ .. harimedaþ 3 asimedaþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. darimedaþ 5 kàlaskandhaþ 6 arimedakaþ 7 . asya guõàþ . kaùàyatvam . uùõatvam . mukhadantagadàsrakaõóåviùa÷leùmakçmikuùñhavraõagrahanà÷itva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. ràjanirghaõñoktaguõaparyàyau arimeda÷abde draùñavyau ..

#<viñcaraþ>#, puü, (viùi viùñhàyàü caratãti . cara + ñaþ .) gràmya÷åkaraþ . ityamaraþ ..

#<viñpatiþ>#, puü, (viùaþ kanyàyàþ patiþ .) jàmàtà . iti jañàdharaþ .. (yathà, manuþ . 3 . 148 .
     %<màtàmahaü màtula¤ca svasrãyaü ÷va÷uraü gurum .
     dauhitraü viñpatiü bandhumçtvigyàjyau ca bhojayet .. * ..>% vai÷yànàü patiþ . yathà, bhàgavate . 4 . 23 . 32 .
     %<vai÷yaþ pañhan viñpatiþ syàt ÷ådraþ sattamatàmiyàt ..>%
     %<vi÷àü pa÷vàdãnàü vai÷yàdãnàü và patiþ syàt .>% iti taññãkà ..)

#<viñsàrikà>#, strã, (viñpriyà sàrikà .) pakùivi÷eùaþ . iti jañàdharaþ .. guye sàlik iti bhàùà ..

#<viñharaþ>#, puü, vàgmã . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<vióa>#, àkro÷e . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) veóati ÷atruü balã . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 4,384a]>@
#<vióaü>#, klã, (vióa àkro÷e + igupadheti kaþ .) lavaõavi÷eùaþ . viñluõa iti bhàùà .. yathà -- %<pàkyaü vióa¤ca kçtake dvayam .>% ityamaraþ .. dbe samudratãràsannabhavàü lavaõamçttikàü pàcayitvà niùpàdite lavaõe . viñlavaõe . iti kecit . kçtake kçtrime . pàkyaviólavaõayorbhede'pi kçtakatvàt aikyamiti svàmã .. pacyate iti pàkyam . óu paca ¤aùau pàke hasçyvàsoritighyaõ cajorghitãti kaþ pàkena niùpàditamiti ùõyo và . veóati bhinatti vióaü vióàkru÷i ijuïatvàt kaþ . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . viógandham 2 kàlalavaõam 3 viólavaõam 4 . iti ratnamàlà .. dràvióakam 5 khaõóam 6 kçtakam 7 kùàram 8 àsuram 9 supàkyam 10 khaõóalavaõam 11 dhårtam 12 kçtrimakam 13 . asya guõàþ . uùõatvam . dãpanatvam . rucyatvam . vàtàjãrõa÷ålagulmamehanà÷itva÷ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<vióaü sakùàramårdhvàdhaþ kaphaü vàtànulomanam ..
     årdhvaü kaphamadho vàtaü sa¤càrayedityarthaþ .
     dãpanaü ladhu tãkùõoùõaü råkùaü rucyaü vyavàyi ca .
     vibandhànàhaviùñambhakçdagaurava÷ålanut ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. anyacca .
     %<vióaü lavaõamutkledi vahnerbalavivardhanam .
     malavàtàmaviùñambha÷ålàñopavibandhanut ..>% iti ràjavallabhaþ ..

#<vióaïgaü>#, klã puü, (vióa àkro÷e + %<vióàdibhyaþ kit .>% uõàø 1 . 120 . iti aïgac . saca kit .) svanàmakhyàtauùadham . (yathà, bçhatsaühitàyàm . 55 . 7 .
     %<ghçto÷ãratilakùaudravióaïgakùãragomayaiþ .
     àmålaskandhaliptànàü saïkràmaõaviropaõam ..>%) tatparyàyaþ . vellam 3 amoghà 3 citrataõóulà 4 taõóulaþ 5 krimighnaþ 6 . ityamaraþ .. rasàyanaþ 7 pàvakaþ 8 bhasmakam 9 . iti jañàdharaþ . vailuþ 10 moghà 11 taõóuluþ 12 . iti ÷abdaratnàvalã .. jantughnam 13 citrataõóulam 14 krimighnam 15 krimi÷atruþ 16 gardabham 17 kaivalam 18 . iti ratnamàlà .. vióaïgà 19 kçmihà 20 citrà 21 taõóulà 22 taõóulãyakà 23 vàtàritaõóulà 24 jantughnã 25 mçgagàminã 26 kairàlã 27 gahvarà 28 kàpàlã 29 varàsuþ 30 citrabãjà 31 jantuhantrã 32 . asya guõàþ . kañutvam . uùõatvam . laghutvam . vàtakaphàrtyagnimàndyàrucibhràntikçmidoùavinà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. ãùattiktatvam . krimiviùanà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..
     %<vióaïgaü kañu tãkùõoùñaü råkùaü vahnikaraü laghu .
     ÷ålàdhmànodara÷leùmakrimivàtavibandhanut ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

@<[Page 4,384b]>@
#<vióaïgaþ>#, tri, (vióa + aïgac .) abhij¤aþ . iti medinã . ge, 49 ..

#<vióambanaü>#, klã, (vi + óamba + lyuñ .) anukaraõam . yathà --
     %<na veda ka÷cidbhagavaü÷cikãrùitaü tavehamànasya nçõàü vióambanam .
     na yasya ka÷ciddayito'sti karhiciddveùya÷ca yasmin viùamà matirnçõàm ..>% iti ÷rãbhàgavate . 1 . 8 . 29 .. pratàraõam . yathà, tatraiva .
     %<janma karma ca vi÷vàtmannajasyàkarturàtmanaþ .
     tiryaïnéùiùu yàdaþsu tadatyantavióambanam .. 30 ..>%

#<vióambanà>#, strã, (vi + óamba + õic + yuc . ñàp .) anukaraõam . (yathà, kumàre . 4 . 12 .
     %<asati tvayi vàruõãmadaþ pramadànàmadhunà vióambanà ..>%) pratàraõam . (yathà, pa¤catantre . 4 . 46 . %<no cedeteùàü sakà÷àt vióambanàü pràpya mariùyasi ..>% * .. parihàsaþ . yathà, kumàre . 5 . 70 .
     %<iya¤ca te'nyà purato vióambanà yadåóhayà vàraõaràjahàryayà .
     vilokya vçddhokùamadhiùñhitaü tvayà mahàjanaþ smeramukho bhaviùyati ..>%)

#<vióambitaþ>#, tri, (vi + óamba + ktaþ .) kçtavióambanaþ . tatparyàyaþ . vyastaþ 2 àkulaþ 3 durgataþ 4 . iti ÷abdamàlà .. (anukçtaþ . yathà, raghuþ . 3 . 52 .
     %<atiùñhadàlãóhavi÷eùa÷obhinà vapuþprakarùeõa vióambite÷varaþ ..>%)

#<vióàrakaþ>#, puü, (vióàla eva . svàrthe kan . lasya raþ .) vióàlaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vi(bi)óàlaþ>#, puü, (vióa àkro÷e + %<tamivi÷ivióãti .>% uõàø 1 . 117 . iti kàlan .) netrapiõóaþ . iti medinã . le, 133 .. netrauùadhavi÷eùaþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. svanàmakhyàtapa÷uþ . villã iti hindãbhàùà . tatparyàyaþ . otuþ 2 màrjàraþ 3 vçùadaü÷akaþ 4 àkhumuk 5 . ityamaraþ .. viràlaþ 6 vilàlaþ 7 . iti taññãkà .. dãptàkùaþ 8 nakta¤carã 9 jàhakaþ 10 vióàrakaþ 11 . iti ÷abdaratnàvalã .. tri÷aïkuþ 12 jihvàpaþ 13 menàdaþ 14 såcakaþ 15 . iti jañàdharaþ .. bhåùikàràtiþ 16 ÷àlàvçkaþ 17 màyàvã 18 dãptalocanaþ 19 . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, manuþ . 11 . 160 .
     %<vióàlakàkàkhåcchiùñaü jagdhvà ÷vanakulasya ca .
     ke÷akãñàvapanna¤ca pibedbrahmasuvarcalàm ..>%)

#<vi(bi)óàlakaü>#, klã, haritàlam . iti hemacandraþ ..

#<vi(bi)óàlakaþ>#, puü, (vióàla eva . svàrthe kan .) vióàlaþ . netrarogasya auùadhavi÷eùaþ . yathà . atha vióàlakavidhiþ .
     %<vióàlako bahirlepo netre pakùmavivarjite .
     tasya màtrà parij¤eyo mukhàlepavidhànavat ..>% mukhàlepo yathà --
     %<aïgulasya caturthàü÷o mukhàlepaþ kaniùñhikaþ .
     madhyamastu tribhàgaþ syàduttamo'rdhàïgulo bhavet ..
     sthitikàlo'pi tasyokto yàvat kalko na ÷uùyati .
     tenàpi guõahãnaþ syàttathà dåùayati tvacam ..>% sa yathà .
     %<yaùñigairikasindhåtthadàrvãtàrkùyaiþ samàü÷akaiþ .>% jalapiùñairbahirlepaþ sarvanetràmayàpahaþ .. tàrkùyaü rasà¤janam .
     %<rasà¤janena vàleyaþ pathyàvilvadalairapi .
     vacàharidràvi÷vairvà tathà nàgaragairikaiþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<vi(bi)óàlapadaþ>#, puü, tolakadvayaparimàõam . yathà,
     %<tolau dvau picurakùa÷ca suvarõakaóavagrahaþ .
     vióàlapadakarùau ca pàõãtalamuóumbaram ..>% iti ÷abdamàlà .. màrjàracaraõe, klã ..

#<vi(bi)óàlapadakaü>#, klã, karùaparimàõam . iti vaidyakaparibhàùà ..

#<vi(bi)óàlã>#, strã, vidàrã . iti ràjanirghaõñaþ .. (màrjàrã ..)

#<vióãnaü>#, klã, (vi + óã + ktaþ .) khagagativi÷eùaþ . yathà --
     %<óãnaü praóãnamuóóãnaü saüóãnaü parióãnakam .
     vióãnamavaóãna¤ca nióãnaü óãnaóãnakam ..
     gatàgatapragatitasampatàdyà÷ca pakùiõàm .
     gatibhedàþ pakùigçhaü kulàyo nãóamastriyàm ..>% iti jañàdharaþ ..

#<vióulaþ>#, puü, vetasavçkùaþ . iti hemacandraþ ..

#<vióojàþ>#, [s] puü, (viù vyàptau + kvip . viñ vyàpakaü ojo yasya .) indraþ . ityamaraþ ..

#<vióaujàþ>#, [s] puü, (vióaü àkro÷i ÷atrudbeùamasahiùõu ojo yasya .) indraþ . iti bharatãyadbiråpakoùaþ .. (yathà, raghau . 3 . 59 .
     %<raghuþ ÷a÷àïkàrdhamukhena patriõà ÷aràsanajyàmalunàdvióaujasaþ ..>%)

#<vió>#, [÷] puü, (vi÷atãti . vi÷a + kvip .) vai÷yaþ . yathà viñ vió vi÷au vi÷aþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (manujaþ . vi÷àüpati÷abdadar÷anàt ..)

#<vió>#, [ù] strã, viùñhà . iti viógandhàdi÷abdadar÷anàt ..

#<viógandhaü>#, klã, (vióvat gandho yasya .) viólavaõam . iti ratnamàlà ..

#<viójaþ>#, tri, viùñhàjàtaþ . viù÷abdapårbakajanadhàtoróapratyayena niùpannaþ ..

#<viólavaõaü>#, klã, (vióvat durgandhaü lavaõam .) vióam . iti ratnamàlà .. viñluõ iti bhàùà ..

#<vióvaràhaþ>#, puü, (viñpriyo varàhaþ .) gràmya÷åkaraþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, manuþ . 5 . 19 .
     %<chatràkaü vióràha¤ca la÷unaü gràmakukkuñam .
     palàõóuü gç¤jana¤caiva matyà jagdhvà pateddvijaþ ..>%)

#<vitaüsaþ>#, puü, (vi + taüsa + gha¤ .) vãtaüsaþ . mçgapakùiõàü bandhanopakaraõam . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<vitaõóà>#, strã, (vitaõóyate vihanyate parapakùo'nayeti . vi + taõóa + guro÷cetyaþ . ñàp .) svapakùàsthàpanà parapakùavyudàsaþ . ityamarabharatau .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 36 . 3 .
     %<evametanna càpyevamevaü caitanna cànyathà .
     pratyåcurbahavastatra vitaõóàü vai parasparam ..>%) kacvã÷àkaþ . ÷ilàhvayaþ . karavãrã . iti medinã . óe, 36 .. darvã . iti hàràvalã ..

#<vitataü>#, tri, (vi + tan + ktaþ .) vistçtam . (yathà, prabodhacandrodaye . 3 . 5 .
     %<udgàyanti ya÷àüsi yasya vitatairnàdaiþ pracaõóànilaprakùubhyatkarikumbhakåñakuharavyaktai raõakùau õayaþ ..>%) vãõàdivàdyam . ityamare tata÷abdàrthadar÷anàt ..

#<vitatiþ>#, strã, vistàraþ . vipårbatanadhàtoþ ktipratyayena niùpannà .. (yathà, bhàgavate . 9 . 10 . 15 .
     %<vadhnãhi setumiha te ya÷aso vitatyai gàyanti digvijayino yamupetya bhåpàþ ..>%)

#<vitathaü>#, tri, mithyà . ityamaraþ .. (yathà, manuþ . 8 . 94 .
     %<avàk÷iràstamasyandhe kilviùã narakaü vrajet .
     yaþ pra÷naü vitathaü bråyàt pçùñaþ san dharmani÷caye ..>% niùphalaþ . vyarthaþ . yathà, bhàgavate . 9 . 20 . 35 .
     %<tasyaivaü vitathe vaü÷e tadarthaü yajataþ sutam .
     marutsomena maruto bharadbàjamupàdaduþ ..>% puü, bharadbàjaputtraþ . sa ca dauùmanterbharatasya pauttraþ . yathà, harivaü÷e . 32 . 18 -- 19 .
     %<tato'tha vitatho nàma bharadbàjàt suto'bhavat .
     pauttre'tha vitathe jàte bharatastu divaü yayau ..
     vitatha¤càbhiùicyàtha bharadvàjo vanaü yayau ..>%)

#<vitathyaü>#, tri, asatyam . vitatha÷abdàt svàrthe ùõyapratyayena niùpannam ..

#<vitadruþ>#, strã, (vitanotãti . vi + tana + %<jattvàdaya÷ca .>% uõàø 4 . 102 . iti rupratyayena sàdhuþ .) nadãvi÷eùaþ . sà ca pa¤jàvàkhyade÷e vartate . ityuõàdikoùaþ ..

#<vitaraõaü>#, klã, (vi + té + bhàve lyuñ .) dànam . ityamaraþ .. (yathàha ka÷cit .
     %<vittena kiü vitaraõaü yadi nàsti tasya ..>%)

#<vitarkaþ>#, puü, (vi + tarka + gha¤ .) åhaþ . (yathà, bhàgavate . 10 . 89 . 1 .
     %<sarasvatyàstañe ràjan çùayaþ satramàsata .
     vitarkaþ samabhåtteùàü triùvadhã÷eùu ko mahàn ..>%) saü÷ayaþ . iti medinã . ke, 157 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 190 . 23 .
     %<yau tau kumàràviva kàrtikeyau dvàva÷vineyàviti me vitarkaþ ..>%) j¤ànasåcakaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. * .. àho utàho kimuta kiü kimu uta ete ùañ vikalpavitarkàrthe . yathà sthàõuràho puruùaþ . iti aho hrasvàdi ca . vikalpe vismaye'pyaho iti rudraþ . kimu hrasvàntaü uta hrasvàdi . cakàràt utàhosvit àhosviditi ca yathà bhàrate . %<utàhosvidbhavedràjà nalaþ parapura¤jayaþ .>% iti àhosvinmukhamiti bhàravau . iti bharataþ ..

#<vitarkaõaü>#, klã, (vi + tarka + lyuñ .) vitarkaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vita(rdhi)rdiþ>#, strã, (vi + tarda hiüsàyàm + %<sarvadhàtubhya in .>% uõàø 4 . 117 . iti in .) vedikà . ityamaraþ .. (yathà, màghe . 3 . 55 .
     %<ratàntare yatra gçhàntareùu vitardiniryåhaviñaïkanãóaþ ..>%)

#<vita(rdhi)rdikà>#, strã, (vitardireva . svàrthe kan .) vedikà . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 8 . 2685 .
     %<kùemaràjàbhidhànena óàmare÷ena so'nvitaþ .
     ÷ilàü vitardikàtulyàmadhyàsta svapramadhyagàm ..>%)

#<vitardã>#, strã, (vitardi + kçdikàràditi ïãù .) vedikà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vitardhã>#, strã, vedikà . ityamarañãkàyàü bharataþ .

#<vitalaü>#, klã, (vi÷eùeõa talam .) pàtàlabhedaþ .. yathà --
     %<atalaü nitala¤caiva vitala¤ca gabhastimat .
     talaü sutalapàtàle pàtàlà hi tu sapta vai ..>% iti ÷abdaratnàvalã .. (asya vivaraõaü yathà, devãbhàgavate . 8 . 19 . 8 -- 12 .
     %<dbitãyavivarasyàtra vitalasya nibodhata .
     bhåtalàdhastale caiva vitale bhagavàn bhavaþ ..
     hàñake÷varanàmàyaü svapàrùadagaõairvçtaþ .
     prajàpatikçtasyàpi sargasya vçühaõàya ca ..
     bhavànyà mithunãbhåya àste devàdhipåjitaþ .
     bhavayorvãryasaübhåtà hàñakã sariduttamà ..
     samiddho marutà vahnirojasà pibatãva hi .
     tanniùñhyåtaü hàñakàkhyaü suvarõaü daityavallabham ..
     daityàïganàbhåùaõàrhaü sadà sandhàrayanti hi ..>%)

#<vitastiþ>#, puü, strã, (vi + tasu upakùepe + %<vau taseþ .>% uõàø 4 . 181 . iti tiþ .) vistçtasakaniùñhàïguùñhaþ . vigat iti bhàùà .. tatparyàyaþ . dvàda÷àïgulaþ 2 . ityamaraþ .. (yathà, màrkaõóeye . 49 . 39 .
     %<dve vitastã tathà hasto bràhmatãrthàdiveùñanam ..>%)

#<vitànaü>#, klã, (vitanyate yat . vi + tana + gha¤ .) vçttivi÷eùaþ . iti medinã . ne, 131 .. avasaraþ . iti vi÷vaþ ..

@<[Page 4,385c]>@
#<vitànaþ>#, puü, klã, (vi + tan + gha¤ .) kratuþ . (yathà, màghe . 14 . 10 .
     %<somapàyini bhaviùyate mayà và¤chitottamavitànayàjinà ..>%) vistàraþ . (yathà, bhàgavate . 3 . 7 . 31 .
     %<yaj¤asya ca vitànàni yogasya ca partha prabho .
     naiùkarmasya ca sàïkhyasya tantraü và bhagavatsmçtam ..>%) ullàcaþ . ityamaraþ .. càüdoyà iti bhàùà . asya paryàya÷candràtapa÷abde draùñavyaþ .. (yathà, raghuþ . 17 . 28 .
     %<vitànasahitaü tatra bheje paitçkamàsanam .
     cåóàmaõibhirudghçùñapàdapãñhaü mahãkùitàm ..>% samåhaþ . yathà, màghe . 11 . 43 .
     %<navakanakapi÷aïgaü vàsaràõàü vidhàtuþ kakubhi kuli÷apàõerbhàti bhàsàü vitànam ..>% vraõabandhanavi÷eùaþ . yathà, su÷rute . 1 . 18 .
     %<tatra ko÷adàmasvastikànuvellitapratolãmaõóalasthagikàyamakakhañvàcãnavivandhavitànagophaõàþ pa¤càïgã ceti caturda÷abandhavi÷eùàþ ..>%)

#<vitànaþ>#, tri, (vi + tana + gha¤ .) tucchaþ . (yathà, raghuþ . 9 . 50 .
     %<gaganama÷vakhuroddhatareõubhirnç savità ca vitànamivàkarot ..>%) mandaþ . ityamaraþ .. ÷ånyaþ . iti dharaõiþ .. (yathà, màghe . 3 . 50 .
     %<bçhattulairapyatulairvitànamàlàpinaddhairapi càvitànaiþ ..>%)

#<vitànakaþ>#, puü, klã, (vitàna eva . svàrthe kan .) candràtapaþ . iti ÷abdamàlà .. (yathà, kathàsaritsàgare . 48 . 99 .
     %<tadà tairmuktamanyonyaü bàõajàlaü babhau divi .
     raõalakùmyà tapatyarke vitànakamivàtatam ..>% samåhaþ . yathà, màghe . 6 . 27 .
     %<anuyayau vividhopalakuõóaladyutivitànakasaüvalitàü÷ukam ..>%)

#<vitànakaþ>#, puü, (vitàna iva pratikçtiþ . vitàna + kan .) màóavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vitànamålakaü>#, klã, (vitànatulyaü målaü yasya . bahuvrãhau kan .) u÷ãram . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vitunnaü>#, klã, (vi + tud + ktaþ .) suniùaõõakam . ityamaraþ .. ÷aivàlakam . iti medinã . ne, 131 ..

#<vitunnakaü>#, klã, (vitunnamiva . ivàrthe kan .) dhànyakam . tuttham . ityamaraþ ..

#<vitunnakaþ>#, puü, àmalakã . ityamaraþ ..

#<vitunnà>#, strã, bhåmyàmalakã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vitunnikà>#, strã, (vitunnà + svàrthe kan . ñàpi ata itvam .) bhåmyàmalakã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vitta>#, t ka tyàge . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràø-paraø-sakaø-señ .) vittayati . vittàpayati . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 4,386a]>@
#<vittaü>#, klã, (vida + ktaþ . %<vitto bhogapratyayayoþ .>% 8 . 2 . 58 . iti sàdhuþ .) dhanam . ityamaraþ .. (yathà, manuþ . 8 . 36 .
     %<ançtantu vadan daõóyaþ svavittasyàü÷amaùñamam .
     tasyaiva và nidhànasya saükhyàyàlpãyasãü kalàm ..>%)

#<vittaþ>#, tri, (vid + ktaþ . %<nudavideti .>% 8 . 2 . 56 . iti pakùe natvàbhàvaþ .) vicàritaþ . vij¤àtaþ . ityamaraþ .. labdhaþ . iti taññãkàyàü ràmà÷ramaþ .. (vikhyàtaþ . atra vitto bhogapratyayayoþ iti sàdhuþ . yathà ca pàõiniþ .
     %<tena vitta÷cu¤cupcaõapau . 5 . 2 . 26 ..>%)

#<vittadaþ>#, tri, dhanadàtà . vittaü dadàti ya ityarthe óapratyayena niùpannaþ ..

#<vittiþ>#, strã, (vid + ktin .) vicàraþ . làbhaþ . (yathà, vàjasaneyasaü hitàyàm . 18 . 14 . %<me vitta¤ca me vitti÷ca me bhåta¤ca me bhåti÷ca me yaj¤ena kalpantàm ..>%) sambhàvanà . iti medinã . te, 59 .. j¤ànam . iti hemacandraþ ..

#<vitte÷aþ>#, puü, (vittànàmã÷aþ .) kuberaþ . yathà --
     %<tvaü brahmà hariharasaüj¤itastvamindro vitte÷aþ pitçpatirambupaþ samãraþ .
     somo'gnirgaganamahãdharo'bdhiråpaþ kiüstavyaü sakalatarasvaråpadhàmnaþ ..>% iti màrkaõóeyapuràõe . 104 . 37 ..

#<vitrastaþ>#, tri, tràsayuktaþ . vipårbatrasadhàtoþ ktapratyayena niùpannaþ ..

#<vitràsaþ>#, puü, bhayam . vipårbatrasadhàtorbhàve gha¤pratyayena niùpannaþ .. (yathà, bhàgavate . 10 . 50 . 16 .
     %<tato'bhåt parasainyànàü hçdi vitràsavepathuþ ..>%)

#<vitsanaþ># puü, vçùabhaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<vitha>#, ç ïa yàce . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-dvikaø-señ .) vethate . iti durgàdàsaþ ..

#<vithuraþ>#, puü, (vyathate iti . vyatha bhayacalanayoþ . %<vyatheþ saüprasàraõaü kicca .>% uõàø 1 . 40 . iti urac . saca kit samprasàraõa¤ca dhàtoþ .) cauraþ . ràkùasaþ . ityuõàdikoùaþ .. (strã, bhartçviyuktà nàrã . yathà, çgvede . 1 . 87 . 3 . praiùàmajmeùu vithureva rejate bhåmiþ ..
     %<vithureva yathà bhartrà viyuktà jàyà ràjopadravàdiùu satsu niràlambà satã kampate tadvat .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<vithyà>#, strã, gojihvà . iti ÷abdacandrikà ..

#<vida>#, ë pa ÷a ¤au làbhe . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàø-ubhaø-sakaø-aniñ .) ë, avidat . pa ÷a ¤a, vindati vindate . au, vettà . iti durgàdàsaþ ..

#<vida>#, ka ïa ¤a cetanàkhyànavàsavàde . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-àtmaø-ubhaø-ca-sakaøvàse sthairye ca akaø-señ .) cetanà j¤ànam . vàdaþ sthairyam . ka ïa, vedayate ÷àstraü dhãraþ jànàtãtyarthaþ . vedayate svàrthaü lokaþ àkhyàtãtyarthaþ . vedayate tãrthe sàdhurvasatãtyarthaþ . vedayate vçkùaþ sthiraþ syàdityarthaþ . ¤a, vedayati vedayate . kecittu vàdaü na pañhanti . cetanàsthàne vedaneti pañhitvà vedayate vçddhaþ vyathate ityarthaþ . ityudàharanti . asmàcca parasmaipadamamanyamànà jitàü sapatnena nivedayiùyata iti nivedanaü karotãtyarthe ¤au samàdadhate . iti durgàdàsaþ ..

#<vida>#, ïa dhau mãmàüse . iti kavikalpadrumaþ .. (rudhàø-àtmaø-sakaø-aniñ .) mãmàüso vicàraõam . ïa dha, vinte ÷àstraü dhãraþ . au, vettà . iti durgàdàsaþ ..

#<vida>#, ya ïa au bhàve . iti kavikalpadrumaþ .. (divàø-àtmaø-akaø-aniñ .) bhàvaþ sattà sa ceha vidyamànataiva . ya ïa, vidyate viùõuþ . au, vettà . iti durgàdàsaþ ..

#<vida>#, la matau . iti kavikalpadrumaþ .. (adàøparaø-sakaø-señ .) la, vetti . iti durgàdàsaþ ..

#<vidaü÷aþ>#, puü, (vi + daü÷a + gha¤ .) avadaü÷aþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vidaþ>#, puü, paõóitaþ . vidadhàtoþ kartari kapratyayena niùpannaþ ..

#<vidagdhaþ>#, tri, (vi + daha + ktaþ .) nàgaraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà devãbhàgavate . 9 .
     %<vidagdhàyà vidagdhena saïgamo guõavàn bhavet ..>%) nipuõaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà àryàsapta÷atyàm . 506 .
     %<liptaü na mukhaü nàïgaü na pakùatã caraõàþ paràgeõa .
     aspç÷ateva nalinyà vidagdhamadhupena madhu pãtam ..>%) paõóitaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (vi÷eùeõa dagdhaþ . yathà, su÷rute . 4 . 1 .
     %<÷ophayorupanàhantu kuryàdàmavidagdhayoþ .
     avidagdhaþ ÷amaü yàti vidagdhaþ pàkameti ca ..>%)

#<vidagdhatà>#, strã, vidagdhatvam . vidagdhasya bhàva ityarthe tàpratyayena niùpannà ..

#<vidagdhà>#, strã, (vidagdha + ñàp .) parakãyàntargatanàyikàbhedaþ . yathà . guptàvidagdhàlakùitàkulañànu÷ayànàmuditàprabhçtãnàü parakãyàyàmevàntarbhàvaþ . asyà lakùaõam . vàkkau÷alayuktatvam . sà ca dvividhà . vàgvidagdhà kriyàvidagdhà ca . prathamà yathà --
     %<nivióatamatamàlamallivallãvicakilaràjiviràjitopakaõñhe .
     pathikasamucitastavàdya tãvre savitari tatra sarittañe nivàsaþ ..>% dvitãyà yathà --
     %<dàsàya bhavananàthe vadarãmapanetumàdi÷ati .
     hemante hariõàkùã payasi kuñhàraü vinikùipati ..>% iti rasama¤jarã ..

@<[Page 4,386c]>@
#<vidathaþ>#, puü, (vettãti . vida + %<ruvidibhyàü ïit .>% uõàø 3 . 116 . iti athaþ . saca ïit .) yogã . kçtã . iti medinã . the, 24 .. (yaj¤aþ . iti nighaõñuþ . 3 . 17 . vida j¤àne vida vicàraõe vidëlàbhe vida sattàyàm . %<rudividibhyàü ïit .>% iti athapratyayaþ . j¤àyate hi yaj¤aþ . labhate hi dakùiõàdiratra . vicàryate hi vidvadbhiþ . bhàvayatyanena phalam .. iti tatra devaràjayajvà .. * .. veditavye, tri . yathà, çgvede . 3 . 27 . 7 .
     %<hotà devo amartyaþ purastàdeti màyayà .
     vidathàni pracodayan ..>%)

#<vidan>#, [t] tri, paõóitaþ . vidaghàtoþ ÷atçpratyayena niùpannaþ ..

#<vidaraü>#, klã, (vidãryatãti . vi + dé + ac .) vi÷vasàrakam . iti ÷abdacandrikà .. phaõãmanasà iti bhàùà .. (vidãrõe, tri . yathà, kàmandakãye nãtisàre . 19 . 10 .
     %<alpavçkùopalà cchidrà latikà vidarà sthirà .
     niþ÷arkarà ca niþpaïkà sàpasàrà ca vàribhåþ ..>%)

#<vidaraþ>#, puü, (vi + dé + %<çdorap .>% 3 . 3 . 57 . iti ap .) vidaraõam . phàñana iti ceraõa iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . sphuñanam 2 bhidà 3 . ityamaraþ .. dàraõam 4 vidàraõam 5 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vidarbhaþ>#, puü, strã, (vi÷iùñà darbhàþ ku÷à yatra .) kuõóinanagaram . iti hemacandraþ .. sa tu vaïgade÷asya dakùiõapa÷cime vartate adhunà vaóanàgapura iti khyàtaþ .. * .. yathà, pårbanaivadhe 2 sargaþ .
     %<sa jayatyarisàrthasàrthakãkçtanàmà kila bhãmabhåpatiþ .
     yamavàpya vidarbhabhåþ prabhuü hasati dyàmapi ÷akrabhartçkàm ..>% (yathà ca raghuþ . 5 . 60 .
     %<eko yayau caitrarathaprade÷àn sauràjyaramyànaparo vidarbhàn .. * ..>% puü, nçpavi÷eùaþ . sa ca jyàmaghàt ÷aivyàyàü jàtaþ . asya ku÷akrathalomapàdàþ puttràþ . yathà, bhàgavate . 9 . 24 . 1 .
     %<tasyàü vidarbho'janayat puttrau nàmnà ku÷akrathau .
     tçtãyaü romapàda¤ca vidarbhakulanandanam ..>% asya nàmnaiva vidarbhanagarã samutpannà .. munivi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e . 166 . 84 .
     %<dvaipàyano vidarbha÷ca jaiminirmàñharaþ kañhaþ ..>%)

#<vidarbhajà>#, strã, (vidarbhe jàyate iti . jana + óaþ .) agastyapatnã . tatparyàyaþ . kau÷ãtakã 2 lopàmudrà 3 . iti trikàõóa÷eùaþ .. damayantã . yathà, pårbanaiùadhe 2 sargaþ .
     %<dhçtalà¤chanagomayà¤calaü vidhumàlepanapàõóaraü vighiþ .
     mramayatyucitaü vidarbhajànananãràjanavardhamànakam ..>% rukmiõã ca ..

#<vidarbharàjaþ>#, puü, (vidarbhànàü ràjà . %<ràjàhaþsakhibhyaùñac .>% iti ñac .) vidarbhade÷àdhipatiþ . tasya nàmàntaraü bhãmaràjaþ . yathà -- smaropatapto'pi bhç÷aü na sa prabhurvidarbharàjaü tanayàmayàcata . tyajantyasån ÷arma ca mànino varaü tyajanti na tvekamayàcitavratam .. iti pårbanaiùadhe . 1 . 50 ..

#<vidarbhasubhråþ>#, strã, (vidabhasya subhrå ramaõã .) damayantã . yathà --
     %<vidarbhasubhråstanatuïgatàptaye ghañànivàpa÷yadalaü tapasyataþ .
     phalàni dhåmasya ghayànadhomukhàn sa dàóime dohadadhåpini drume ..>% iti pårbanaiùadhe 1 sargaþ ..

#<vidarbhàdhipatiþ>#, puü, (vidarbhàõàmadhipatiþ .) kuõóinapatiþ . sa ca bhãùmakaràjaþ rukmiõãpità ca . yathà --
     %<taü ye vidarbhàdhipatiþ samabhyetyàbhivàdya ca .
     nive÷ayàmàsa mudà kalitànyanive÷ane ..>% iti ÷rãbhàgavatãyada÷amaskandhe 53 adhyàyaþ ..

#<vidalaü>#, klã, (vighaññitaü dalaü yasya .) dbidhàkçtakalàyàdi . dàli iti bhàùà . svarõàderavayavaþ . dàóimakalkaþ . vaü÷àdikçtapàtravi÷eùaþ . iti klãvaliïgasaügrahe amarabharatau ..

#<vidalaþ>#, puü, (vighaññitàni dalàni yasya .) raktakà¤canaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. piùñakaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<vidalà>#, strã, (vighaññitàni dalàni yasyàþ .) trivçt . iti ràjanirghaõñaþ .. patra÷ånyà . yathà,
     %<vi÷ãrõà vidalà hrasvà vakrà sthålà dbidhàkçtà .
     kçmidaùñà ca dãrghà ca samidho naiva kàrayet ..>% iti tantram ..

#<vidà>#, strã, (vid j¤àne + %<ùidbhidàdibhyo'ï .>% 3 . 3 . 104 . ityaï . ñàp .) j¤ànam . buddhiþ . iti medinã . de, 14 ..

#<vidàyaþ>#, puü, (vigato dàyaþ sàkùàtkaraõàdiråpaçõaü yena .) gamanànumatiþ . yathà --
     %<kùaõaü và campakavanaü gaccha và tiùñha sundari ! .
     kùaõaü gçha¤ca yàsyàmi vi÷iùñaü kàryamasti me .
     vidàyaü dehi saüprãtyà kùaõaü me pràõavallabhe ..>% iti brahmavaivarte janmakhaõóe ÷rãràdhàü prati ÷rãkçùõavàkyam ..

#<vidàraþ>#, puü, (vi + dé + gha¤ .) jalocchvàsaþ . vidàraõam . iti medinã . re, 116 .. yuddham . iti hemacandraþ ..

#<vidàrakaü>#, klã, (vidçõàtãti . vi + dé + õvul .) vajrakùàram . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 4,387b]>@
#<vidàrakaþ>#, puü, (vidçõàti jalayànàdãniti . vi + dé + õvul .) jalamadhyasthitataru÷ilàdiþ . tatparyàyaþ . kåpakaþ 2 . ityamaraþ .. jalabandhakaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷uùkanadyàdau jalàvasthànàrthaü gartaþ . iti sarvadharaþ .. ataeva kåpà iva kåpakàþ . kutsità÷ca kåpà iti và . vidàrayantãti vidàrakàþ . jalàntargatàstaru÷ilàdayo'j¤ànàllokàdividàrakàþ kåpakàþ . iti sà¤jhaþ . bahutvamatantram . iti bharataþ ..

#<vidàraõaü>#, klã, (vi + dé + õic + bhàve lyuñ .) vióambaþ . bhedaþ . iti medinã . õe, 107 .. (yathà, harivaü÷e . 95 . 79 .
     %<àyudhàvàptiratraiva vapuùo vaiùõavasya ca .
     lakùmyà÷ca tejasa÷caiva vyåhànà¤ca vidàraõam ..>%) màraõam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vidàraõaþ>#, puü, strã, (vidàryante ÷atravo'sminniti . vi + dé + õic + lyuñ .) yuddham . iti medinã . õe, 107 .. (vidàrayatãti . vi + dé + õic + lyuþ . vidàrake, tri . yathà, màrkaõóeye . 20 . 2 .
     %<tasyàtmajo mahàvãryo babhåvàrividàraõaþ ..>%)

#<vidàraõaþ>#, puü, (vidàryate'sau iti . vi + dé + õic + karmaõi lyuñ .) karõikàravçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<vidàrikà>#, strã, (vi + dç + õic + õvul . ñàpi ata itvam .) ÷àlaparõã . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 76 . 5 .
     %<vidàrikàyà svarasena cårõaü muhurmuhurbhàvita÷oùita¤ca .
     ÷çtena dugdhena sa÷arkareõa pibet sa yasya pramadàþ prabhåtàþ ..>%)

#<vidàriõã>#, strã, (vidçõàtãti . vi + dé + õiniþ . ïãp .) kà÷marã . iti ràjanirghaõñaþ .. (vidàraõakartrã . yathà, kathàsaritsàgare . 53 . 171 .
     %<ekànaü÷e ÷ive durge nàràyaõi sarasvati .
     bhadrakàlã mahàlakùmi siddhe ruruvidàriõi ..>%)

#<vidàrã>#, strã, (vidàrayatãti . vi + dé + õic + ac . gauràditvàt ïãù .) ÷àlaparõã . iti medinã .. bhåmikuùmàõóaþ . tatparyàyaþ . kùãra÷uklà 2 ikùugandhà 3 kroùñrã 4 . ityamaraþ .. vidàrikà 5 svàdukandà 6 sità 7 ÷uklà 8 ÷çgàlikà 9 vçùyakandà 10 vióàlã 11 vçùyavallikà 12 bhåkuùmàõóã 13 svàdulatà 14 gajeùñà 15 vàrivallabhà 16 gandhaphalà 17 . asyà guõàþ . madhuratvam . ÷ãtatvam . gurutvam . snigdhatvam . asrapittanà÷itvam . kaphakàritvam . puùñibalavãryavivardhanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. vidàrã vàtapittaghnã vçùyà balyà rasàyanã iti ràjavallabhaþ .. * .. aùñàda÷a-prakàrakaõñharogàntargata-rogavi÷eùaþ . yathà, atha vidàrãmàha .
     %<sadàhatodaü ÷vayathuü sutàmramantargale påtivi÷ãrõamàüsam .
     pittena vidyàdvadane vidàrãü pàr÷vaü vi÷eùàt sa tu yena ÷ete ..>% sa puruùo yena pàr÷vena vi÷eùàdbàhulyena ÷ete tasmin pàr÷ve sà vidàrã bhavati ityarthaþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. asyà÷cikitsàdi rohiõã÷abde draùñavyam ..

#<vidàrã>#, [n] tri, vidàraõakartà . vipårbadédhàtoþ kartari õinpratyayena niùpannaþ ..

#<vidàrãgandhà>#, strã, (vidàryà bhåmikuùmàõóasyena gandho yasyàþ .) ÷àlaparõã . ityamaraþ ..

#<vidàruþ>#, puü, krakacapàdaþ . kçkalàsaþ . iti hàràvalã . 218 ..

#<vidàhi>#, [n] klã, (vidahatãti . vi + daha + õiniþ .) dàhajanakadravyam . asya guõau . pittamçtyukàritve . iti ràjavallabhaþ .. (dàhajanakamàtre, tri . yathà, gãtàyàm . 17 . 9 .
     %<kañvamlalavaõàtyuùõatãkùõa råkùavidàhinaþ .
     àhàrà ràjasasyeùñà duþkha÷okàmayapradàþ ..>%)

#<vidik>#, [÷] strã, (digbhyàü vigatà .) di÷ormadhyam . agninirçtivàyvã÷ànakoõacatuùñayam . tatparyàyaþ . apadi÷am 2 . ityamaraþ .. pradik 3 . iti jañàdharaþ .. vidi÷am 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. koõaþ 5 . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, bhàgavate . 4 . 17 . 16 .
     %<sà di÷o vidi÷o devã rodasã càntaraü tayoþ .
     dhàvantã tatra tatrainaü dadar÷ànudyatàyudham ..>%)

#<vidikcaïgaþ>#, puü, haridràïgapakùã . iti ÷abdacandrikà ..

#<viditaü>#, tri, (vid + ktaþ .) avagatam . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 7 . 28 . 22 .
     %<sabàõaþ sadhanu÷càhaü sasuràsuramànuùàn .
     ÷akto lokànimàn jetuü taccàpi viditaü tava ..>%) arthitam . iti medinã . te, 109 .. upagamaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<viditaþ>#, puü, (viditaü j¤ànamasyàstãti . ar÷aàditvàt ac .) kaviþ . iti jañàdharaþ .. (j¤ànà÷raye, tri . yathà, kiràte . 1 . 1 .
     %<÷riyaþ kuråõàmadhipasya pàlanãü prajàsu vçttiü yamayuïkta veditum .
     savarõiliïgã viditaþ samàyayau yadhiùñhiraü dbaitavane vanecaraþ ..>%

#<vidithaþ>#, puü, paõóitaþ . yogã . iti ÷abdaratnàvalã hastàkùaramedinã ca .. mudràïkitamedinyàü hemacandre ca vidatha iti pàñhaþ ..

#<vidãrõaþ>#, tri, (vi + dé + ktaþ .) kçtavidàraõaþ . cerà iti bhàùà . yathà -- pitara åcuþ .
     %<÷ràddhàni no'dhibubhuje prasabhaü tanåjairdattàni tãrthasamaye'pyapivattilàmbu .
     tasyodarànnakhavidãrõavapàdya àrchattasmai namo nçharaye'khiladharmagoptre ..>% iti ÷rãmadbhàgavate 7 skandhe 8 adhyàyaþ .. api ca .
     %<adbãpe kùipatã samastajagatã sastoka÷okàmbudhau ràdhà sambhçtakàkuràkulamasau cakre tathà krandanam .
     yena syandananeminirmitamahàsãmantadambhàdidaü hà sarvaü sahayàpi nirbharamabhåddåràdbidãrõaü bhuvà ..>% ityujjvalanãlamaõiþ ..

#<viduþ>#, puü, (vetti saüj¤àmaneneti . vid + bàhulakàt kuþ .) gajakumbhadvayamadhyabhàgaþ . ityamaraþ .. (a÷vakarõàdhobhàgaþ . yathà, a÷vavaidyake . 2 . 14 .
     %<vidurmarmavidu÷caiva karõasyàdhaþ ùaóaïgule ..>%) jànanti . iti kriyàpadam .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 120 . 28 .
     %<apatyaü nàma lokeùu pratiùñhà dharmasaühità .
     iti kunti ! vidurdhãràþ ÷à÷vataü dharmavàdinaþ ..>%)

#<viduraþ>#, puü, (vetti tacchãlaþ . vid + %<vidibhidicchideþ kurac .>% 3 . 2 . 162 . iti kurac .) nàgaraþ . ghãraþ . kauravàõàü mantrã . iti medinã . re, 115 .. vidurotpattiryathà --
     %<kùetre'prajasya vai bhràturmàtrokto vàdaràyaõaþ .
     dhçtaràùñra¤ca pàõóu¤ca vidura¤càpyajãjanat ..>% iti ÷rãbhàgavate . 9 . 22 .. j¤àtari, tri . ityamaraþ .. * ..

#<vidulaþ>#, puü, (vi÷eùeõa dolayatãti . ghi + dula + kaþ .) vetasaþ . ambuvetasaþ . ityamaraþ .. gandharasaþ . iti ratnamàlà ..

#<viduùã>#, strã, (vettãti . videþ ÷atarvasuþ . ugita÷ceti ïãp .) paõóità strã . iti mugdhabodhavyàkaraõag .. (yathà, naiùadhe . 2 .
     %<cikuraprakarà jayanti te viduùã mårdhani sà vibharti yàn ..>%)

#<viduùmatã>#, tri, (vidvànasti asyàmiti . vidvas matup . striyàü ïãp .) paõóitavatã . yathà --
     %<dyaurvàcaspatineva pannagapurã ÷eùàhinevàbhavadyenaikena viduùmatã vasumatã mukhyena saükhyàvatàm ..>% iti vopadevapra÷aüsà ..

#<vidåþ>#, puü, viduþ . gajakumbhayormadhyam . ityamarañãkà ..

#<vidåraþ>#, tri, (vi÷iùñaü dåraü yasya .) atidårasthade÷àdi . yathà --
     %<màsànaùñau tava jaladharotkaõñhayà ÷uùkakaõñhaþ sàraïgo'sau yuga÷atamiva vyàninàyàtikçcchràt .
     àstàü tàvannavajalakaõàbhàjanatvaü vidåre varùàrambhaprathamasamaye dàruõo vajrapàtaþ ..>% iti càtakàùñakam .. (parvatavi÷eùe, puü . yathà, kumàre . 1 . 24 .
     %<tayà duhitrà sutaràü savitrãskuratprabhàmaõóalayà cakà÷e .
     vidårabhåmirnavamegha÷abdàdudbhinnayà ratna÷alàkayeva ..>%)

#<vidåragaþ>#, tri, atidåragantà . vidåre gacchatãtyarthe óapratyayena niùpannaþ ..

#<vidårajaü>#, klã, (vidåre parvate jàyate iti . jana + óaþ .) vidåraparvatajaratnam . vaidåryamaõiþ . atidårajàte, tri . iti kecit ..

#<vidårathaþ>#, puü, ràjavi÷eùaþ . yathà --
     %<manostu dakùaputtrasya dvàda÷asyàtmajàn ÷çõu .
     devavànupadeva÷ca deva÷reùñho vidårathaþ ..
     mitravàn mitradeva÷ca mitravinda÷ca vãryavàn .
     mitravàhaþ savarcà÷ca dakùaputtramanoþ sutàþ ..>% iti gàruóe 87 adhyàyaþ .. (kuruputtraþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 95 . 39 -- 40 . %<kuruþ khalu dà÷àrhãmupayeme subhàïgãü nàma tasyàmasya jaj¤e vidårathaþ . vidårathastu màdhavãmupayeme saüpriyàü nàma tasyàmasya jaj¤e ana÷và nàma ..>% * .. vçùõivaü÷ãyànàmanyatamaþ . yathà, bhàgavate . 9 . 24 . 18 .
     %<pçthurvidårathàdyà÷ca bahavo vçùõinandanàþ ..>% asya påttraþ ÷åraþ . yathà, tatraiva . 9 . 24 . 26 .
     %<÷åro vidårathàdàsãt bhajamànastu tatsutaþ .
     ÷inistasmàt svayaü bhojo hçdikastatsuto mataþ ..>%)

#<vidårabhåmiþ>#, strã, (vidårasya bhåmiþ .) vidårade÷aþ . yatra vaidåryamaõirutpadyate . yathà --
     %<tayà duhitrà sutaràü savitrã sphuratprabhàmaõóalayà cakà÷e .
     vidårabhåmirnavamegha÷abdàdubhinnayà ratna÷alàkayeva ..>% iti kumàrasambhavam ..

#<vidåràdriþ>#, puü, (vidåranàmako'driþ .) vidåraparvataþ . iti jañàdharaþ ..

#<vidåùakaþ>#, tri, (vidåùayati àtmànamiti . vi + dåùa + õic + õvul .) kàmukaþ . tatparyàyaþ . ùiógaþ 2 vyalãkaþ 3 ùañpraj¤aþ 4 kàbhakeliþ 5 pãñhakeliþ 6 pãñhamardaþ 7 bhavilaþ 8 chiduraþ 9 viñaþ 10 . iti trikàõóa÷eùaþ .. càñuvañuþ 11 vàsantikaþ 12 kelikilaþ 13 vaihàsikaþ 14 prahàsã 15 prãtidaþ 16 . iti hemacandraþ .. paranindàkaraþ . iti medinã . ke, 214 .. tatparyàyaþ . khalaþ 2 ra¤jakaþ 3 abhãkaþ 4 kråraþ 5 såcakaþ 6 kaõñakaþ 7 nàgaþ 8 malinàsyaþ 9 paradveùã 10 . iti ÷abdamàlà .. caturdhànàyakàntargatanàyakavi÷eùaþ . tasya lakùaõaü yathà . aïgàdivaikçtyairhàsyakàrã vidåùakaþ . asyodàharaõaü yathà --
     %<ànãya nãrajamukhãü ÷ayanopakaõñhamutkaõñhato'smi kucaka¤cukamocanàya .
     atràntare muhurakàri vidåùakeõa pràtastanastaruõakukkuñakaõñhanàdaþ ..>% iti rasama¤jarã .. (ayantu ÷çïgàrasahàyaþ . yathà, sàhityadarpaõe . 3 . 77 .
     %<÷çïgàrasya sahàyà viñaceñavidåùakàdyàþ syuþ .
     bhaktà narmasu nipuõàþ kupitabaghåmànabha¤janàþ ÷uddhàþ ..>% dåùaõakàrake, tri . yathà, bhàgavate . 5 . 6 . 10 .
     %<yenaha vàva kalau manujàpasadà devamàyàvimohitàþ **** brahmabràhmaõayaj¤apuruùalokavidåùakàþ pràyeõa bhaviùyanti ..>%)

#<vidåùaõaü>#, klã, vi÷eùeõa dåùaõam . vipårba¤yantraduùadhàtoranañ(lyuñ)pratyayena niùyannam ..

#<vide÷aþ>#, puü, (viprakçùño de÷aþ .) parade÷aþ . de÷àntaram . yathà . a÷aucakàlàbhyare vide÷asthà÷auca÷ravaõe ÷eùàhaiþ ÷uddhiþ . iti ÷uddhitattvam .. anyacca .
     %<ko'tibhàraþ samarthànàü kiü dåraü vyavasàyinàm .
     ko vide÷aþ savidyànàü kaþ paraþ priyavàdinàm ..>% iti càõakye .. anyat de÷àntara÷abde draùñavyam ..

#<videhaþ>#, puü, janakànvayabhåmipaþ . (yathà, devãbhàgavate . 1 . 16 . 52 .
     %<draùñrumicchàmyahaü bhåpaü videhaü nçpasattamam .
     kathaü tiùñhadi saüsàre padmapatramivàmbhasi ..>% vigato deho yasyà .) kàya÷ånye, tri . iti medinã . le, 14 .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 107 . 26 ..
     %<chinna÷ãrùà videhà÷ca bhinnatvagasthisandhayaþ .
     pràõinaþ samadç÷yanta ÷ata÷o'tha sahasra÷aþ ..>%) nimiràjasya videhatvakàraõam . yathà --
     %<asamàpte tato yaj¤e va÷iùñha÷càgamaddivaþ .
     taü dçùñvà kupitaþ pràha pratyàkhyàto'smi pàrthiva .
     yasmàttasmàt ÷apeyaü tvàü videhastvaü bhaviùyasi ..>% iti vahripuràõe såryavaü÷asamàptàdhyàyaþ ..

#<videhà>#, strã, mithilà . iti hemacandraþ .. (yathà, raghuþ . 12 . 26 .
     %<vabhau tamanugacchantã videhàdhipateþ sutà .
     pratiùiddhàpi kaikeyyà lakùmãriva guõonmakhã ..>%)

#<viddhaþ>#, tri, (vidhyate smati . vyadha + ktaþ .) chidritaþ . ityamaraþ .. kùiptaþ . sadç÷aþ . vàdhitaþ . iti medinã . dhe, 16 .. (yathà, màrkaõóeye . 50 . 70 .
     %<tarugulmàdibhirdvàraü na viddhaü yasya ve÷manaþ .
     marmabhedo'thavà puüsastat ÷reyo bhavanaü na te ..>%) tàóitaþ . ityajayapàlaþ .. (yathà, viùõusaühitàyàm . 20 . 44 .
     %<nàkàle mriyate ka÷cit viddhaþ ÷ara÷atarapi .
     ku÷àgreõàpi saüspçùñaþ pràptakàlo na jãvati ..>%)

#<viddhakarõaþ>#, puü, (viddhaþ karõa iva patramasya .) viddhakarõã . iti bharatadviråpakoùaþ .. (viddhau karõau yasyeti . kçtakarõavedhe, tri ..)

#<viddhakarõà>#, strã, viddhakarõã . iti bharatadviråpakoùaþ ..

#<viddhakarõikà>#, strã, (viddhakarõà . svàrthe kan .) viddhakarõã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<viddhakarõã>#, strã, (viddhaþ karõa iva patramasyàþ .) vçkùavi÷eùaþ . akanàdi iti bhàùà .. tatparyàyaþ . pàñhà 2 ambaùñhà 3 sthàpanã 4 ÷reyasã 5 rasà 6 ekàùñhãlà 7 pàpacelã 8 pràcãnà 9 vanatiktikà 10 . ityamaraþ .. aviddhakarõã 11 aviddhakarõà 12 . iti taññãkà .. àviddhakarõikà 13 viddhakarõikà 14 . iti ÷abdaratnàvalã .. anyat pàñhà÷abdedraùñavyam ..

#<vidyamànaþ>#, tri, (vida + ÷ànac .) vartamànaþ . iti sacchabdañãkàyàü bharataþ .. (yathà, vaidyake .
     %<vàsàyàü vidyamànàyàmà÷àyàü jãvitasya ca ..>%)

#<vidyà>#, strã, (vidyate'sau iti . vid + %<saüj¤àyàü samajaniùadanipateti .>% 3 . 3 . 99 . iti kyap .) durgà . iti ÷abdaratnàvalã .. gaõikàrikà . iti ÷abdacandrikà .. j¤ànam . tattu mokùe dhãþ . iti jañàdharaþ .. paramottamapuruùàrthasàdhanãbhåtà vidyà brahmaj¤ànaråpà . iti nàgojãbhaññaþ .. mantraþ . yathà . ÷àradàyàm .
     %<bhàntaü viyatsanayanaü ÷veto mardini ñhadbayam .
     aùñàkùarã samàkhyàtà vidyà mahiùamardinã ..>% vi÷vasàre .
     %<praõavàdyàü japedvidyàü màyàdyàü và japet sudhãþ .>% mahiùamardinãmantraþ ..
     %<da÷àkùarã samàkhyàtà vidyà tribhuvane÷varã .
     praõava¤ca tathà màyà bhavedbidyà punarda÷a .
     kàmaü praõavamityuktaü bhavedbidyà punarda÷a ..>% durgàmantraþ .
     %<vàgabãjàdyà yadà vidyà vàgã÷atvapradàyinã .
     kàmàdyà ca yadà vidyà sarvakàmapradàyinã ..
     tàramàyàdikà vidyà bhogamokùaikadàyinã .
     yadvãjàdyà bhavedbidyà tadbãjenàïgakalpanà ..>% annapårõàmantraþ . iti tantrasàraþ .. * .. mahàvidyà . kalau tasyà nànàmårtyàstàmasã påjà sarvatra bhavità . adhunà sà vàroeyàrãpåjà iti khyàtà . yathà --
     %<asmin kàle sure÷àni prakà÷o jàyate bhuvi .
     tamodharmeõa sarvatra devatàpratimàü sadà ..
     aùñamyà¤ca caturda÷yàü navamyàü ÷anibhaumayoþ .
     saükràntyàü pa¤cada÷yà¤ca pakùayorubhayorapi ..
     kçtvà tu påjayiùyanti mahàvidyàü sabhairavàm .
     vidyà¤ca vividhàü devi tathànyapratimàü ÷ubhàm ..
     evaü hi tàmasãü påjàmanityà¤ca bhavet kalau .>% iti màyàtantre 17 pañalaþ .. ÷àstram . tattu aùñàda÷avidham . yathà . ÷ikùà 1 kalpaþ 2 vyàkaraõam 3 niruktam 4 jyotiùam 5 chandaþ 6 çgvedaþ 7 yajurvedaþ 8 sàmavedaþ 9 atharvavedaþ 10 mãmàüsà 11 nyàyaþ 12 dharma÷àstram 13 puràõam 14 àyurvedaþ 15 dhanurvedaþ 16 gàndharvavedaþ 17 artha÷àstram 18 .. yathà, viùõupuràõam .
     %<aïgàni vedà÷catvàro mãmàüsà nyàyavistaraþ dharma÷àstraü puràõa¤ca vidyà hyetà÷caturda÷a ..
     àyurvedo dhanurvedo gàndharva÷ceti te trayaþ .
     artha÷àstraü caturtha¤ca vidyà hyaùñàda÷aiva tàþ ..>% iti pràya÷cittatattvam .. * .. nãcàdapyuttamà vidyà gràhyà yathà --
     %<÷raddadhànaþ ÷ubhàü vidyàmàdadãtàvaràdapi .
     antyàdapi paraü dharmaü strãratnaü duùkulàdapi ..>% iti mànave 2 adhyàyaþ .. * .. vidyàpra÷aüsà yathà --
     %<ye bàlabhàvànna pañhanti vidyàü ye yauvanasthà adhanà adàràþ .
     te ÷ocanãyà iha jãvaloke manuùyaråpeõa mçgà÷caranti ..
     bhojane bhojanaü cittaü na kuryàcchàstrasevakaþ .
     sudåramapi vidyàrthe vrajet garuóavegavàn ..
     ye bàlabhàvànna pañhanti vidyàü kàmàturà yauvananaùñacittàþ .
     te vçddhakàle paribhåyamànàþ sandahyamànàþ ÷i÷ire yathàbjam ..
     màtà ÷atruþ pità vairã vàlo yena na pàñhitaþ .
     na ÷obhate sabhàmadhye haüsamadhye vako yathà ..
     vidyà nàma kuråparåpamadhikaü pracchannamantardhanaü vidyà sàdhujanapriyà ÷ucikarã vidyà guråõàü guruþ .
     vidyà bandhujanàrtinà÷anakarã vidyà paraü devatà vidyà bhogyaya÷aþkulonnatikarã vidyàvihãnaþ pa÷uþ ..
     gçhe càbhyantare dravyaü lagnaü caiva tu dç÷yate .
     a÷eùaü haraõãya¤ca vidyà na hriyate paraiþ ..>% iti gàruóe 110 . 115 adhyàyau .. atha vidyàdànaphalam .
     %<yastu devyà gçhe nityaü vidyàdànaü pravartayet .
     sa bhavet sarvalokànàü påjyaþ påjàpadaü vrajet ..
     vidyàdànaü pravakùyàmi yena tuùyanti màtaraþ .
     lipyate dãyate yena vighinà taü ÷çõuùva naþ ..
     siddhàntamokùa÷àstràõi vedàn svargàdisàdhakàn .
     tadaïgànãtihàsàni deyà dharmavivçddhaye ..
     gàruóaü bàlatantra¤ca bhåtatantràõi bhairavam .
     ÷àstràõi pañhanàddànàt màtaraþ phaladà nçõàm ..
     jyotiùaü vaidya÷àstràõi kalà kàvyaü svabhàgyataþ .
     dànàdàrogyamàpnoti gandharvaü labhate padam ..
     vidyàbhyo vartate loko dharmàdharma¤ca vçddhaye .
     tasmàdvidyà sadà deyà dçùñàdçùñaphalàrthibhiþ ..
     mahãdàna¤ca godànaü haimavastratilà jalam .
     dhànyadãpànnadàna¤ca mahàdànàni dànasu ..
     ihàtra kùãyate dànaü dãpadànaü naràdhipa .
     vidyà vçddhimavàpnoti dãyamànàpi nitya÷aþ ..
     ekoccàreõa bhådànaü dattaü bhavati bhåmipa .
     nahi tadvidyate bhåpa dehapàtàdanantaram ..
     vidyàdànaü na tadbatsa ekadhà da÷adhà bhavet .
     ÷atadhà koñidhà gacchedihàmåtra ca pàragaþ ..
     ràj¤à taskaradàyàdyairjalavahrisarãsçpaiþ .
     sarvadànàni hrãyante vidyà kenàpi hrãyate ..
     vidyàdànàt paraü dànaü na bhåtaü na bhaviùyati .
     vidyàdànena dànàni nahi tulyàni buddhiman ..
     vidyà eva paraü manye yattat padamanàmayam .
     ÷çõvannutpadyate bhaktirbhaktyà gurumupàsate ..
     sa ca vidyàgamàn vakti vidyà pustà÷rità nçpa .
     vidyàvivekabodhena ÷ubhà÷ubhavicàriõàm ..
     vidyate sarvakàmàptistasmàdbidyà parà matà ..
     vidyàdànàt paraü dànaü na bhåtaü na bhaviùyati .
     yena dattena càpnoti ÷ivaü paramakàraõam ..
     vidyàvicàratattvaj¤à ràj¤aþ sanmàrgagàminaþ .
     bhu¤jate'pi hi bhogàni gacchanti paramàü gatim ..
     antyajà api yàü pràpya krãóante graharàkùasaiþ .
     sà vidyà kena mãyeta yasyàþ ko'nyaþ samo'pi na ..
     jvareõa ku¤jaraü hanti sarùapeõa turaïgamam .
     makùikàpadamàtrasya viùasya viùamà gatiþ ..
     evaüvidhaü vidhiü vatsa vidyàmantraprabhàvataþ .
     jãryate bhakùitaü puübhistasmàdvidyà paràtparà ..
     nahi vidyà kulaü jàtiråpaü pauruùapàtratàm .
     va÷ate sarvalokànàü pañhità upakàrikà ..
     bhåtairgç hãtà vidhvastà daùñà và mahapannagaiþ .
     vidyà utthàpayet vatsa antyajasyàpi hçtsthità .
     sarveùàmeva vçddhànàü vidyàvçddhe hi mànyatà ..
     vayovçddho hi ÷ådràõàü bi÷ànàü dhanavàn yataþ .
     kùattriyàõàntu vãryeõa vipràõàü ÷àstrapàragaþ ..
     vittaü bandhurvaya÷caiva tapo vidyà yathottaram .
     påjanãyàni sarveùàü vidyà teùàü garãyasã ..
     guru÷u÷råùayà vidyà puùkalena dhanena và .
     vidyayà labhyate vidyà caturthã nopalabhyate ..
     yaþ kçtsnàntu mahãü dadyàt merutulya¤ca kà¤canam .
     sa yadanyàyataþ pçcchenna tasyopadi÷et kvacit ..
     evaüvidhaü mahàbhàga vidyàråpaü hi varõitam .
     saükùepànna ca vistàràttasyà dànaphalaü ÷çõu ..
     ÷rãtàóãpatraje sa¤ce same patrasusa¤cite .
     vicitrakaü vipàr÷ve ca carmaõàü savañãkçte ..
     raktena atha kçùõena mårdhànàvardhitena ca .
     dçóhasåtrasubandhena evaüvidhakçtena ca ..
     yastu dvàda÷asàhasrãü saühitàmupalekhayet .
     dadàti càbhiyuktàya sa yàti paramàü gatim ..
     pårbottaraplave de÷e sarvavàdhàvivarjite .
     gomayena ÷ubhenaiva kuryànmaõóalakaü budhaþ ..
     caturhastapramàõena ÷ubha¤ca caturasrakam .
     tasya madhye likhet padmaü sitaraktarajàdibhiþ ..
     sarvartukamayaiþ puùpairbhåùayet sarvato di÷am .
     vitànaü dàpayenmårdhni ÷ubhacitravicitritam .
     pàr÷vataþ sitavastraistu samyak ÷obhàü prakalpayet .
     kandukairaddhacandrai÷ca darpaõai÷càmaraistathà ..
     ghaõñàkiïkiõi÷abdai÷ca sarvatra upakalpayet .
     tasya madhye nyasedyantraü nàgadantamayaü ÷ubham ..
     adhaþ ka÷cinnibaddhantu pàr÷vato haridantibhiþ .
     ÷obhitaü dçóhabandhena baddhaü såtreõa buddhimàn ..
     tasyordhve vinyaseddevyàþ pustakaü likhitaü ÷ubham .
     àlekhyamapi tatraiva påjayedbidhinà tataþ ..
     nirudakaistathà puùpaiþ kçmikãñavivarjitaiþ .
     candanena sadà tatra bhasmanà càru dhånayet ..
     dhåpa¤ca gugguluü deyaü turuùkàgurumi÷ritam .
     dãpamàlàü tathà càgre naivedyaü vividhaü punaþ ..
     khàdyaü peyànvitaü lehyaü coùya¤càpi nivedayet .
     påjayeddi÷ipàlàüstu lokapàlàn yathàkramam ..
     kanyàþ striyastu saüpåjyà màtaraþ kalpayecca tàþ .
     pustakaü devadevã÷ca vipràõàü dakùiõàü tathà ..
     sva÷aktyà caiva dàtavyà nçpaü pauràü÷ca påjayet .
     tathà saüpåjayedvatsa lekhakaü dharmabhàgakam ..
     chandolakùaõatattvaj¤aü satkaviü madhurasvaram .
     praõaùñaü smarate granthaü ÷reùñhaü pustakalekhakam ..
     nàtisantatavicchinnairna ÷lakùõairna ca karka÷aiþ .
     nandinàgarakairvarõairlekhayecchivapustakam ..
     pràrambhe pa¤ca÷lokàni punaþ ÷àntintu kàrayet .
     ràtrau jàgaraõaü kuryàt sarvàpekùaü prakalpayet ..
     nañacàraõanagnai÷ca devyàþ kathanasambhavaiþ .
     pratyåùe påjayellokàüstataþ sarvaü visarjayet ..
     ekànte sumanaskena vi÷rabdhena dine dine .
     niùpàdyaü vidhinànena svarkùe ca ÷ubhavàsare ..
     tataþ pårboktavidhinà punaþ påjàü prakalpayet .
     tathà vidyàvimànantu saptapa¤catribhåmikam ..
     vicitravastra÷obhàóhyaü ÷ubhalakùaõalakùitam .
     kàrayet sarvatobhadraü kiïkiõãvarakànvitam ..
     dapeõairardhacandrai÷ca ghaõñàcàmaramaõóitam .
     tasmindhåpaü samutkùipya sugandhaü candanàgurum ..
     taruskaü gugguluü vatsa ÷arkaràmadhumi÷ritam .
     pårbavat påjayet sarvàn kanyàstrãdvijapauravàn ..
     tathà taü pustakaü vastre vinyasedvidhipåjitam .
     evaü katvà tathà cintyà màtaraþ prãyatàü mama ..
     yasyaiva ÷ulkaü tacchàstraü puste puri vikalpayet .
     tathà tapasvinaþ påjyàþ sarva÷àstràrthapàragàþ ..
     ÷ivavratadharà mukhyà viùõudharmaparàyaõàþ .
     mahatà janasaüghena rathasthaü vàdyavàhanaiþ ..
     pradhànairvàpi tanneyaü yasya devasya aü÷ajam .
     sàmànyaü ÷ivatãrtheùu màtaro bhavaneùu ca ..
     tasmin påjàü tathà kçtvà devadevena ÷ålinà .
     samarpayet praõamye÷aü màtaraþ prãyatàü mama ..
     sadàdhyayanayuktàya vidyàdànaratàya ca .
     vidyàsaügrahayuktàya sarva÷àstrakçtà÷rame ..
     tenaiva vartate yastu tasya taü vinivedayet .
     jagaddhitàya vai ÷àntiü sandhyàyàü vàcayettathà ..
     tena toyena dàtàraü mårdhni samabhisi¤cayet .
     varannetu tataþ ÷abdamuccàryaü jagatastathà ..
     evaü kçte mahàkàntirde÷asya nagarasya ca ..
     anena vidhinà yastu sarvavàdhàþ ÷amanti ca ..
     anena vidhinà yastu vidyàdànaü prayacchati .
     sa bhavet sarvalokànàü dar÷anàdaghanà÷anaþ .
     mçto'pi gacchate sthànaü brahmaviùõunamaskçtam ..
     sapta pårbàparàn vaü÷ànàtmanaþ sarva eva ca .
     uddhçtya pàpakalilàdviùõuloke mahãyate ..
     yàvat tatpatrasaükhyànamakùaràõi vidhãyate .
     tàvat sa viùõulokeùu krãóate vividhaiþ sukhaiþ ..
     tadà kùitiü samàyàto devyà bhaktiratà bhavet .
     samastabhogasampanne vidvàn saüjàyate kule ..
     vidyàdànaprabhàvena yoga÷àstraü dadedyadi .
     àtmavittànuråpeõa yaþ prayacchati mànavaþ .
     a÷àñhyàt phalamàpnoti satyaü satyaü na saü÷ayaþ ..
     striyà vànena vidhinà vidyàdànaphalaü labhet bharturvànuj¤ayà dattaü vidhavà và tamuddi÷an .. * ..
     vidyàrthine sadà deyaü vastramabhyaïgabhojanam .
     chatrikà udakaü dãpaü yasmàttena vinà nahi ..
     lekhanãghañanaü tãkùõamasipatrantu lekhanãm .
     dattvà tu labhate vatsa vidyàdànamanuttamam ..
     pustakàstaraõaü dattvà tatpramàõaü su÷obhanam .
     vidyàdànamavàpnoti såtrabandhantu buddhimàn ..
     patrakàmàsana¤caiva daõóàsanamathàpi và .
     vidyàdhàraõa÷ãlàya dattaü bhavati ràjyadam ..
     a¤janaü netrapàdànàü dattaü vidyàparàyaõe .
     bhåmiü gçhantu kùetrantu svargaràjyaphalapradàm ..
     yasya bhåmyàü sthito nityaü vidyàdànaü pravartate .
     tasyàpi bhavate svargaü tatprabhàvànnaràdhipa ..
     tasmàt sarvaprayatnena vidyà deyà sadà naraiþ .
     iha kãrtimavàpnoti mçto yàti paràü gatim ..>% iti devãpuràõe vidyàdànamahàbhàgyaphalàdhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<da÷avàpãsama kanyà bhåmidàna¤ca tatsamam .
     bhåmidànàdda÷aguõaü vidyàdànaü vi÷iùyate ..
     yathà suràõàü sarveùàü ràma÷ca parame÷varaþ .
     tathaiva sarvadànànàü vidyàdànantu dehinàm ..
     ràjasåyasahasrasya samyagiùñasya yat phalam .
     tat phalaü labhate vipro vidyàdànena puõyavàn ..
     sarva÷asyasamàpårõàü sarvaratnopa÷obhitàm .
     vipràya vedaviduùe mahãü dattvà ÷a÷igrahe .
     yatphalaü labhate vipro vidyàdànena tat phalam ..
     kapilànàü sahaseõa samyagdattena yat phalam .
     tat phalaü samavàpnoti pustakasya pradànataþ ..
     yàvacca pàtakaü tena kçtaü janma÷atairapi .
     tat sarvaü nà÷ayatyà÷u vidyàdànenaü bho dbija ..
     dharmopade÷aü yaþ kuryàt ÷àstraü j¤àtvà tu vaiùõave .
     kçtsnàü dharitrãü yo dadyàt ubhayostatsamaü phalam ..
     vidyàdànàt paraü dànaü na bhåtaü na bhaviùyati .
     yena dattena càpnoti ÷ivaü paramakàraõam ..
     vidyà ca ÷råyate loke sarvadharmapradàyikà .
     tasmàdbidyà sadà deyà paõóitairdhàrmikairdbijaiþ ..
     àtmavidyàpradàtàro ye bhavanti sadà mune .
     na punaste'pi nirayaü pravi÷anti suni÷cayam ..
     vipràya pustakaü dattvà dharma÷àstrasya ca dvija .
     puràõasya ca yo dadyàt sa devatvamavàpnuyàt ..
     ÷àstradçùñyà jagat sarvaü su÷ruta¤ca ÷ubhà÷ubham .
     tasmàt ÷àstraü prayatnena dadyàdvipràya kàrtike ..
     vedavidyà¤ca yo dadyàt svarge kalpatrayaü vaset .
     àtmavidyà¤ca yo dadyàt tasya saükhyà na vidyate ..
     trãõi tulyapradànàni trãõi tulyaphalàni ca .
     ÷àstraü kàmadudhà dhenuþ pçthivã caiva ÷à÷vatã ..
     yatki¤cit kàrtike dattaü viùõumuddi÷ya mànavaiþ .
     tadakùaya¤ca labhate tvannadànàdvi÷eùataþ ..
     iha loke bahån bhogàn bhuktvà yàti ÷ivàlayam ..>% iti pàdmottarakhaõóe 117 adhyàyaþ .. atha vidyàrambhadinàni . viùõudharmottare .
     %<saüpràpte pa¤came varùe aprasupte janàrdane .
     ùaùñhãü pratipada¤caiva varjayitvà tathàùñamãm ..
     riktàü pa¤cada÷ã¤caiva sauribhaumadinaü tathà .
     evaü suni÷cite kàle vidyàrambhantu kàrayet ..
     påjayitvà hariü lakùmãü devã¤càpi sarasvatãm .
     svavidyàsåtrakàràü÷ca svà¤ca vidyàü vi÷eùataþ ..
     namaste bahuråpàya viùõave paramàtmane .
     svàhetyanena hariü triþ påjayet .
     bhadrakàlyai namo nityaü sarasvatyai namo namaþ .
     vedavedàntavedàïgavidyàsthànebhya eva ca ..
     svàheti brahmapuràõãyena ca triþ påjayet .. * ..>% likhanavidhimàha nandipuràõam .
     %<÷ubhe nakùatradivase ÷ubhe vàre dinagrahe .
     lekhayet påjya deve÷àn rudrabrahmajanàrdanàn ..
     pårbadigvadano bhåtvà lipij¤o lekhakottamaþ .
     nirodho hastabàhvo÷ca masãpatràvadhàraõe ..>% matsyapuràõa¤ca .
     %<÷ãrùopetàn susaüpårõàn sama÷reõãgatàn samàn .
     akùaràn vilikhedyastu lekhakaþ sa paraþ smçtaþ ..>% nàdhãyãtetyanuvçttau manuþ .
     %<rudhire ca srate gàtràt ÷astreõa ca parãkùate .>% rudhirasravaü vinà ÷astreõa kùatamàtre'pi . dãpikàyàm .
     %<laghucara÷ivamålàdhomukhatvaùñçpauùõa÷a÷iùu ca haribodhe ÷ukrajãvàrkavàre .
     uditavati ca jãve kendrakoõeùu saumyairapañhanadinavarjaü pàñhayet pa¤came'bde ..>% madanapàrijàte .
     %<vidyàrambhe guruþ ÷reùño madhyamau bhçgubhàskarau .
     maraõaü ÷anibhaumàbhyàmavidyà budhasomayoþ ..
     vidyàrambhaþ suragurusitaj¤eùvabhãùñàrthadàyã kartu÷càyu÷ciramapi karotyaü÷umàn madhyamo'tra .
     nãhàràü÷au bhavati jaóatà pa¤catà bhåmiputtre chàyàsånàvapi ca munayaþ kãrtayantyevamàdyàþ ..
     ravergurorbhçgorlagne tatsthe'rke'pãnduvçddhitaþ .
     gurvarkendåóu÷uddhau ca vidyàrambhaþ pra÷asyate .. * ..>% bçhaspatiþ .
     %<pràïmukho gururàsãno varuõàbhimukhaü ÷i÷um .
     adhyàpayecca prathamaü dvijà÷ãrbhiþ prapåjitam ..>% kårmapuràõam .
     %<svàdhyàyasya trayo bhedà vàcikopàü÷umànasàþ ..>% ÷ivadharme .
     %<saüskçtaiþ pràkçtairvàkyairyaþ ÷iùyamanuråpataþ .
     de÷abhàùàdyupàyai÷ca bodhayet sa guruþ smçtaþ ..>% àdiþ granthakaraõàdiþ . * . nandipuràõam .
     %<pra÷asta÷abdasaüyoge kuryàt yativiràmaõam .>% viràmaõaü taddinapàñhasamàptim .. * ..
     %<samàpte vàcakàbhãùñaü kuryàdeva vicakùaõaþ .
     su÷rutaü suvrataü bhåyàdastu vyàkhyà tu nityadà ..
     lokaþ pravartatàü gharme ràjà càstu sadà jayã .
     dharmavàn dhanasampanno guru÷càstu niràmayaþ .. * ..
     iti procya yathàyàtaü gantavya¤ca vibhàvitaiþ .
     ÷iùyaiþ parasparaü ÷àstraü cintanãyaü vicakùaõaiþ ..
     kathàvastuprasaïgena nànàvyàkhyànasambhavaiþ .
     yuktibhi÷ca smaredvyàkhyàü cihrai÷càpi svayaükçtaiþ .
     evaü dine dine vyàkhyàü ÷çõuyànniyato naraþ ..>% viùõupuràõam .
     %<puttrairadhyàpità ye ca te patanti ÷vabhojane ..>% såta uvàca .
     %<pràgalbhyahãnasya narasya vidyà ÷astraü yathà kàpuruùasya haste .
     na tçptimutpàdayate ÷arãre andhasya dàrà iva dar÷anãyàþ .. * ..>% liïgapuràõam .
     %<yo guruü påjayennityaü tasya vidyà prasãdati .
     tatprasàdena yasmàt sa pràpnute sarvasampadaþ ..>% durvàsàþ .
     %<sandhyàyàü garjite meghe ÷àstracintàü karoti yaþ .
     catvàritasya na÷yanti càyurvidyà ya÷o balam ..>% adhãtasyàrthine dànamàva÷yakaü tathà ca ÷rutiþ . yo'dhãtyàrthibhyo vidyàü na prayacchet sa kàryahà syàt ÷reyaso dbàramàvçõuyàt iti . * . taddàna¤ca adhyàpanena vyàkhyayà vilikhyàrpaõena ca sambhavatãtyato dhãmadbhirnibandhaþ kriyate .. * .. tathà ca viùõupuràõam .
     %<pràõinàmupakàràya yadeveha paratra ca .
     karmaõà manasà vàcà tadeva matimàn bhajet ..>% bçhaspatirapi .
     %<aj¤ànatimiropetàn sandehapañalànvitàn .
     niràmayàn yaþ kurute ÷àstrà¤jana÷alàkayà ..
     iha kãrtiü ràjapåjàü labhate sadgati¤ca saþ .
     ùàõmàùike tu samaye mràntiþ sa¤jàyate yataþ ..
     dhàtràkùaràõi sçùñàni patràråóhànyataþ purà .
     upade÷ànumantà ca loke tulyaphalau smçtau ..>% eva¤ca . ekalavyenànupadeùñàpi droõàcàryo guruþ kçtaþ ato granthakartaþ sutaràü gurutvam . yathà, mahàbhàrate .
     %<araõyamanusaüpràpya kçtvà droõaü mahãmayam .
     tasminnàcàryavçtti¤ca paramàmàsthitastadà .
     iùvastre yogamàtasthe paraü ni÷cayamàgataþ .. * ..>% ÷aïkhalikhitau . %<na vedamanadhãtànàü vidyàmadhãyãtànyatra vedàïgasmçtibhyaþ ..>% * .. aïgàni ca .
     %<÷ikùà kalpo vyàkaraõaü chando jyotiùameva ca .
     nirukta¤ceti càïgàni vedànàü gaditàni ùañ ..>% smçtistu dharmasaühitetyamaraþ .. * .. ÷iùyasya guruùu çõitvamàha laghuhàrãtaþ .
     %<ekamapyakùaraü yastu guruþ ÷iùye nivedayet .
     pçthivyàü nàsti taddravyaü yaddattvà so'nçõã bhavet ..>% nandipuràõam .
     %<ya÷ca ÷rutvànyataþ ÷àstraü saüskàraü pràpya vai dçóham .
     anyasya janayet kãrtiü guroþ sa brahmahà bhavet ..
     vismarecca tathà mauóhyàdyo'pi ÷àstramanuttamam .
     sa yàti narakaü ghoramakùayaü bhãmadar÷anam .. * ..>% ataeva gçhasthàdãnàmapi punaradhyayanamàha àpastambaþ . yayà vidyayà na virodheta punaràcàryamupetya sàdhayediti .. * .. viùõuþ . ya÷ca vidyàmàsàdya tavyà jãvet na ca sà tasya paralokaphalapradà bhavati ya÷ca vidyayà pareùàü ya÷o hantãti . * . devalaþ .
     %<iùñaü dattamadhãtaü yadvina÷yatyanukãrtanàt .
     ÷làghànu÷ocanàbhyà¤ca bhagnatejo vibhidyate ..
     tasmàdàtmakçtaü puõyaü vçthà na parikãrtayet ..>% anukãrtanaü kathanam . ÷làghà pra÷aüsà . anu÷ocanaü dhanavyayena pa÷càttàpaþ . bhagnatejaþ phalajanaka÷aktihãnam . vçthà rakùàdiprayojanaü vinà .. * .. vaiùõavàmçte bhaviùyapuràõam .
     %<upàdhyàyasya yo vçttiü dattvàdhyàpayati dvijàn .
     kinna dattaü bhavettena dharmakàmàrthamicchatà ..>% iti jyotistattvam ..

@<[Page 4,391c]>@
#<vidyàcaõaþ>#, (vidyayà vittaþ . vidyà + %<tenavitta÷cu¤cupcaõapau .>% 5 . 2 . 26 . iti caõap ca¤cup ca .) bidyayà khyàtaþ . iti vyàkaraõam ..

#<vidyàcu¤cuþ>#, (vidyayà vittaþ . vidyà + %<tenavitta÷cu¤cupcaõapau .>% 5 . 2 . 26 . iti caõap ca¤cup ca .) bidyayà khyàtaþ . iti vyàkaraõam ..

#<vidyàdalaþ>#, puü, bhårjavçkùaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<vidyàdàtà>#, [ç] tri, (vidyàü dadàtãti . dà + tçc .) vidyàdànakartà . yathà --
     %<annadàtà bhayatràtà patnãtàtastathaiva ca .
     vidyàdàtà janmadàtà pa¤caite pitaro nçõàm ..>% iti brahmavaivarte brahmakhaõóe 10 adhyàyaþ .. api ca .
     %<na ca vidyàsamo bandhurnàsti ka÷cit guroþ paraþ .
     vidyàdàtuþ puttradàrau tatsamau nàtra saü÷ayaþ ..>% iti brahmavaivarte gaõapatikhaõóe 44 adhyàyaþ ..

#<vidyàdànaü>#, klã, (vivyàyà dànam .) adhyàpanam . pustakadànam . yathà -- va÷iùñha uvàca .
     %<vidyàdànaü pravakùyàmi yàthàtathyàttavàdhunà .
     tathà deyaü phalaü yacca tacchçõuùva nçpottama ! ..
     puõye'hri ÷ubhanakùatre maõóapaü ÷ubhavedikam .
     caturasraü vitànaü và kçtvà tatropalepayet ..
     gomayenopalipte tu puùpapràkara÷obhite .
     tatra nyasyàsanaü divyaü divyagandhàdivàsitam ..
     saüsthàpya pustakaü tatra dharma÷àstrasya dhãmatà .
     bràhmaõàn vedasaüpårõàn chandolakùaõapàragàn ..
     lekhayitvà tu yatnena tatsamakùaü ÷ubhàkùaraiþ .
     candrasåryoparàge và saükràntyayanavàsare ..
     puõye'hni tat susaüpåjya vastràlaïkàrabhåùaõaiþ .
     ghçtadhenvà yutaü ratnairdadyàt guõavate tataþ ..
     ÷àstrasadbhàvaviduùe vàcake'tipriyaüvade .
     tacchàstraü ÷çõutàü nityaü janànàü nà÷ayantyatha .
     dàtustasmàdbhavatyevaü phalaü tacchçõu bhåpate ..
     yat puõyaü sarvatãrthànàü vidhivadyajatàü tathà .
     tat puõyaü samavàpnoti vidhivacchàstradaþ pumàn ..
     kapilànàü sahasreõa samyagdattena yat phalam .
     tadràjan sakalaü lebhe dharma÷àstrapradàyakaþ ..
     puràõaü bhàrataü vàpi ràmàyaõamathàpi và .
     dattvà yat phalamàpnoti na tat sarvairmahàmakhaiþ ..
     devànàmàlaye nityaü dharma÷àstràõi yaþ pumàn .
     adhyàpayati dharmàtmà tasya dànaphalaü ÷çõu ..
     dhanabhåmihiràõyànàü dànena yadavàpyate .
     phalaü tat sakalaü ràjan nityaü kàràpakasya ca ..
     yo'dhãte dharma÷àstràõi devànàü purato'ni÷am .
     dvijo vãpsurathàrthànàmevamevàrhati dhruvam ..
     pràtarutthàya yo vedaü vedàïgaü ÷àstrameva và .
     pçthivãdànatulyaü syàt phalaü tasya nçpottama ..
     dànairyo'pi vibhartyetànanãpsurdharmatatparaþ .
     dbiguõaü pçthivãdànàt phalaü tasya bhavennçpa ! ..
     yo bhçtaü pañhamànànàü karotyanudinaü nçpa ! .
     sa yaj¤aphalamàdatte dànàcchàdanabhojanaiþ ..
     viveko jãvitaü dãrghaü gharmakàmàrthasampadaþ .
     sarvaü tena bhaveddattaü ÷àstràõàü poùaõe kçte ..
     vàjapeyasahasrasya samyagiùñasya yat phalam .
     tat phalaü samavàpnoti vidyàdànànna saü÷ayaþ ..
     tasmàddevàlaye nityaü dharma÷àstrasya và ÷ruteþ .
     pañhanaü kàrayedràjan yadãccheddharmamàtmanaþ ..
     gobhåhiraõyavàsàüsi ÷ayanànyàsanàni ca .
     pratyahaü tena dattàni bhavanti nçpasattama ! ..
     dharmàdharmaü na jànàti loko'yaü vidyayà vinà .
     tasmàt sadaiva dharmàtman vidyàdànarato bhava ..>% iti vahripuràõe vidyàdànanàmàdhyàyaþ ..

#<vidyàdevã>#, strã, (vidyàyà devã .) jinaùoóa÷adevyantargatadevãvi÷eùaþ . iti hemacandraþ .. sarasvatã ca ..

#<vidyàdhanaü>#, klã, vidyayà arjitadhanam . yathà . vidyàdhanamàha kàtyàyanaþ .
     %<upanyaste tu yallabdhaü vidyayà paõapårbakam .
     vidyàdhanantu tadvidyàt vibhàge na niyojayet ..
     ÷iùyàdàrtvijyataþ pra÷nàt sandigdhapra÷nanirõayàt .
     svaj¤àna÷aüsanàdvàdàllabdhaü pràdhyayanàttu yat ..
     vidyàdhanantu tat pràhurvibhàge na prayojayet .
     ÷ilpeùvapi hi dharmo'yaü målyàdyaccàdhikaü bhavet ..
     paraü nirasya yallabdhaü vidyayà dyåtapårbakam .
     vidyàdhanantu tadbidyàt na vibhàjyaü bçhaspatiþ ..>% yadi bhavàn bhadramupanyasyati tadà bhavata eva mayaitaddeyamiti paõitaü yatropanyàsaü nistãrya labhate tanna vibhàjyam . ÷iùyàdadhyàpitàt àrtvijyataþ yajamànàddakùiõayà labdhaü dhanaü na pratigrahalabdhaü vetanaråpatvàttasya . tathà yatki¤cidbidyàpra÷ne nistãrõe'paõitaü yadi ka÷cit paritoùàddadàti . tathà yo hyasmin ÷àstràrthe asmàkaü saü÷ayamapanayati tasmai dhanamidaü dadàmãtyupasthitasya saü÷ayamapanãya yallabdham . tathà vàdinorvàdasandehe nyàyakaraõàrthamàgatayoþ samyaïniråpaõe yallabdhaü ùaùñhàü÷àdikam . tathà ÷àstràdiprakçùñaj¤ànaü sambhàvya yat pratigrahàdinà labdham . tathà ÷àstraj¤ànavivàde anyatràpi yatra kutracidanyo'nyaj¤ànavivàde nirjitya yallabdham . tathaikasmin deye bahånàmupaplave yena prahçùñàt yallabdham . tathà ÷ilpàdividyayà citrakarasuvarõakàràdibhiryallabdham . tathà dyåtenàpi paraü nirjitya yallabdhaü tat sarvamavibhàjyamitaraiþ . tasmàdyayà kayàcit vidyayà labdhamarjakasyaiva tanna itareùàmiti . pradar÷anàrthantu kàtyàyanena vistàritamiti dàyabhàgaþ .. nàradaþ .
     %<kuñumbaü vibhçyàdbhràturyo vidyàmadhigacchataþ .
     bhàgaü vidyàdhanàttasmàt sa labhetà÷ruto'pi san ..>% cibhçyàdityekavacananirde÷ànna bahavaþ . yadi vidyàmabhyasyato bhràtuþ kuñumbamaparo bhràtà svadhanavyaya÷arãràyàsàbhyàü saüvardhayati tadà tadvidyàrjitadhane tasyàdhikàraþ . a÷ruto mårkhaþ . kalpatarumitàkùaràdãpakalikàsu kàtyàyanaþ .
     %<parabhaktopayogena vidyà pràptànyatastu yà .
     tayà labdhaü dhanaü yattu vidyàlabdhaü taducyate ..>% anyataþ pitçmàtçkulavyatiriktàt . atra vi÷eùayati sa eva .
     %<nàvidyànàntu vaidyena deyaü vidyàdhanaü kvacit .
     samavidyàdhikànàntu deyaü vaidyena taddhanam ..>% tatroccaritavidyàpadamubhàbhyàü sambadhyate . tena samavidyàdhikavidyànàü bhàgo na tu nyånavidyàvidyayoþ . vaidyena viduùà . punarvi÷eùayati .
     %<kule vinãtavidyànàü bhràtéõàü pitçto'pi và .
     ÷auryapràptantu yadvittaü vibhàjyaü tadbçhaspatiþ ..>% kule svakule pitàmahapitçvyàdibhyaþ pitçta eva và ÷ikùitavidyànàü bhràtéõàü yadbidyà÷auryapràptaü dhanaü tadvibhajanãyamiti kalpataruratnàkarau . iti dàyatattvam ..

#<vidyàdharaþ>#, puü, devayonivi÷eùaþ . ityamaraþ .. vidyàü mantràdikaü dharati pacàditvàdaþ . puùpadantàdiþ kàmaråpã khecaraþ . iti bharataþ .. (yathà, raghuþ . 2 . 60 .
     %<tasmin kùaõe pàlayituþ prajànàmutpa÷yataþ siühanipàtamugram .
     avàïmakhasyopari puùpavçùñiþ papàta vidyàdharahastamuktà ..>%) tasyotpattyàdiryathà --
     %<naikairyakùagaõairvyàptaü trailokyamapsarogaõaiþ .
     teùàmutpàditànyonyaü mahàgandharvanàyakàþ ..
     utpàditàþ punastairye vikràntà yuddhadurmadàþ .
     vidyàdhare÷varàste tu khecaràþ kàmacàriõaþ ..
     hiraõyaromà kapilaþ sulomà màdhavastathà .
     indraketu÷ca piïgàïgo nàda÷caiva mahàbalaþ ..
     gaõa ityevamàdistu dve cànye vai sulocane .
     ÷ivà ca mumanà÷caiva tàbhyàmapi ca vi÷ravàþ ..
     puna÷cotpàdayàmàsa vidyà saumanasaü gaõam .
     etairvyàpto hyayaü loko vidyàdharagaõaistribhiþ ..
     ebhyo'nekàni jàtàni hyavaràntaracàriõàm .
     loke'smin gaõa÷astàni mantravidyàvicàriõàm .
     vidyàdharàstathànye'pi vidyàbalasamanvitàþ ..>% iti vahripuràõe kà÷yapãyavaü÷aþ .. * .. ùoóa÷aratibandhàntargatacaramabandhaþ . tasya lakùaõaü yathà, ratima¤jaryàm .
     %<nàryà åruyugaü dhçtvà karàbhyàü tàóayet punaþ .
     kàmayennirbharaü kàmã bandho vidyàdharo mataþ ..>%

#<vidyàvàn>#, [t] tri, (vidyàstyasyeti . vidyà + matup . masya vaþ .) vidyàvi÷iùñaþ . vidyà÷abdàt vatupratyayena viùpannaþ .. (yathà, prabodhacandrodaye . 2 . 31 .
     %<vidyàvantyapi kãrtimantyapi sadàcàràvadàtànyapi .
     proccaiþ pauruùabhåùaõànyapi kulànyuddhartumã÷aþ kùaõàt ..>%)

#<vidyujjihvaþ>#, puü, (vidyudiva ca¤calà jihvà yasya .) ràkùasavi÷eùaþ . yathà --
     %<agniketu÷ca durdharùo ra÷miketu÷ca vãryavàn .
     vidyujjihvo dbijihva÷ca sårya÷atru÷ca ràkùasaþ ..>% iti ràmàyaõe uttarakàõóe 90 sargaþ .. (strã, kumàrànucaramàtçgaõavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 9 . 46 . 8 .
     %<meghasvanà bhogavatã subhrå÷ca kanakàvatã .
     alàtàkùã vãryavatã vidyujjihvà ca bhàrata ! ..>%)

#<vidyujjvàlà>#,, strã, (vidyuta iva jvàlà yasyàþ .) kalikàrãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (vidyuto jvàlà .) taóitprabhà ca ..

#<vidyut>#, strã, (vi÷eùeõa dyotate iti tacchãlà và . vi + dyuta + %<bhràjabhàseti .>% 3 . 2 . 177 . iti kvip .) sandhyà . iti medinã . te, 155 .. vidyotate yà . tatparyàyaþ . ÷ampà 2 ÷atahradà 3 hràdinã 4 airàvatã 5 kùaõaprabhà 6 taóit 7 saudàminã 8 ca¤calà 9 capalà 10 . ityamaraþ .. vãpà 11 saudàmnã 12 cilamãlikà 13 sarjåþ 14 aciraprabhà 15 saudàmanã 16 asthirà 17 meghaprabhà 18 a÷aniþ 19 . iti ÷abdaratnàvalã .. cañulà 20 acirarociþ 21 ràdhà 22 nãlà¤janà 23 . iti jañàdharaþ .. sà caturvidhà . yathà --
     %<ariùñanemipatnãnàmapatyànãha ùoóa÷a .
     bahuputtrasya viduùa÷catasro vidyutaþ smçtàþ ..>% iti viùõupuràõe 1 aü÷e 15 adhyàyaþ .. catasro vidyutastu .
     %<vàtàya kapilà vidyudàtapàya hi lohità .
     pãtà varùàya vij¤eyà durbhikùàyàsità bhavet ..>% iti jyotiþ÷àstre prasiddhàþ . iti taññãkà ..

#<vidyut>#, tri, (vigatà dyut kàntiryasya .) niùprabhaþ . iti medinã . te, 155 .. (vi÷iùñà dyut doptiryasyeti vigrahe . vi÷eùeõa dãpti÷àlã . yathà, çgvede . 1 . 23 . 12 .
     %<haskàràdbidyutasparyato jàtà avantunaþ ..>% %<haskàràt dãptikàràt vidyuto vi÷eùeõa dãpyamànàt .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<vidyutke÷aþ>#, puü, (vidyuta iva dãpti÷àlinaþ ke÷à yasya .) ràkùasavi÷eùaþ . yathà --
     %<sa kàlabhaginãü kànyàü bhayàü nàma mahàbhayàm .
     udàvahadameyàtmà svayameva mahàmatiþ ..
     sa tasyàü janayàmàsa hetã ràkùasapuïgavaþ .
     puttraü puttravatàü ÷reùñho vidyutke÷amiti ÷rutam ..>% iti ràmàyaõe uttarakàõóe 4 sargaþ ..

#<vidyutpriyaü>#, klã, (vidyutaþ priyam . tadàkarùakatvàt .) kàüsyam . iti hemacandraþ ..

#<vidyutvàn>#, [t] tri, (vidyutaþ santyasminniti . vidyut + matup .) vidyudbi÷iùñaþ . vidyucchabdàt vatupratyayena niùpannaþ .. (yathà, meghadåte . 66 .
     %<vidyuttvantaü lalitavanitàþ sendracàpaü sacitràþ saïgãtàya prahatamurajàþ snigdhagambhãraghoùam ..>% puü, parvatavi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e . 228 . 61 .
     %<vidyuttvàn parvataþ ÷rãmànàyataþ ÷atayojanam .
     vidyutàü yatra sampàtà nipàtyante nagottame ..>%)

#<vidyunmàlà>#, strã, aùñàkùarapàdacchandovi÷eùaþ . yathà . %<mo mo go go vidyunmàlà .>%
     %<vàso vallã vidyunmàlà varha÷reõã ÷àkra÷càpaþ .
     yasminnàstàü tàpocchittyai gomadhyasthaþ kçùõàmbhodaþ ..>% iti chandoma¤jarã .. api ca .
     %<sarve varõà dãrghà yasyà vi÷ràmaþ syàdbedairvedaiþ .
     vidbadvçndairvãõàvàõi ! vyàkhyàtà sà vidyunmàlà ..>% iti ÷rutabodhaþ ..

#<vidyunmàlã>#, [n] puü, ràkùasavi÷eùaþ . yathà . vidyunmàlã nàma ka÷cidràkùaso màhe÷varaþ tasmai rudreõa sauvarõaü vimànaü dattaü tato'rkasya pçùñhato bhraman vimànadãptyà ràtriü vilopitavàn tato'rkeõa nijatejasà dràvayitvà tadvimànaü pàtitaü tacchrutvà kupite rudre bhayàdarkaþ paràdravat tato rudrasya krårayà dçùñyà dandahyamànaþ patan vàràõasyàü patito lolàrkanàmnà vikhyàtaþ . iti ÷rãbhàgavate 1 skandhe 7 adhyàyañãkàyàü ÷rãdharasvàmã .. api ca .
     %<dharmasya puttro balavàn suùeõa iti vi÷rutaþ .
     sa vidyunmàlinà sàrdhaü ayudhyata mahàkapiþ ..>% iti ràmàyaõe yuddhakàõóe 43 sargaþ ..

#<vidraü>#, klã, chidram . iti ÷abdacandrikà ..

#<vidradhiþ>#, puü, rogavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . vidaraõam 2 hçdgranthiþ 3 hçdvraõaþ 4 . iti ràjanirghaõñaþ .. tatra vidradheþ saüpràptipårbakaü sàmànyaü lakùaõamàha .
     %<tvagraktamàüsamedàüsi praduùyàsthisamà÷ritàþ .
     doùàþ ÷othaü ÷anairùoraü janayantyu÷rità bhç÷am ..
     mahàmålaü rujàvantaü vçttaü vàpyathavàyatam .
     sa vidradhiriti khyàto vij¤eyaþ ùaóvidha÷ca saþ ..>% asthisamà÷rità doùà iti vakùyamàõàdvraõa÷othàdvidradherbhedàrtham . yato vraõa÷othe doùàõàmasthisamà÷rayaniyamo nàsti . ghoraü vraõa÷othàddàruõam . àyataü dãrgham .. * .. ùaóvidhatvaü vivçõoti .
     %<pçthagdoùaiþ samastai÷ca kùatenàpyasçjà tathà .
     ùaõõàmapi hi teùàntu lakùaõaü saüpracakùyate .. * ..>% tatra vàtikasya lakùaõamàha .
     %<kçùõo'ruõo và viùamo bhç÷amatyarthavedanaþ .
     citrotthànaprapàka÷ca vidradhirvàtasambhavaþ ..>% viùamo bhç÷aü kùaõamalpaþ kùaõaü mahàn . citrotthànaprapàkaþ . citrau nànàvidhau udgamaprapàkau yasya saþ .. * .. paittikamàha .
     %<pakkoóumbarasaïkà÷aþ ÷yàvo và jvaradàhavàn .
     kùiprotthànaprapàka÷ca vidradhiþ pittasambhavaþ ..>% ÷laiùmikamàha .
     %<÷aràvasadç÷aþ pàõóuþ ÷ãtasnigdho'lpavedanaþ .
     cirotthànaprapàka÷ca vidradhiþ ÷leùmasambhavaþ .
     tanupãtasità÷caiùàmàsràvàþ krama÷o matàþ ..>% sànnipàtikamàha .
     %<nànàvarõarujaþ sràvo ghàñàlo viùamo mahàn .
     viùamaü pacyate vàpi vidradhiþ sànnipàtikaþ ..>% nànà anekavidhàþ . varõàþ kçùõaraktapàõóuråpàþ . rujaþ todadàhakaõóvàdiråpàþ . sràvàþ tanupãtasità yasya . ghàñàlaþ ghàñà kçkàñikàsyàsti iti ghàñàlaþ . atyucchritàgra ityarthaþ . viùamaþ nimnonnataþ . viùamaü pacyate càpi ciràciragabhãrottànordhvàrdhabhedena viùamaü yathà syàttathà pacyate .. * .. abhighàtajasyàgantoþ saüpràptipårvakaü lakùaõamàha .
     %<taistairbhàvairabhihite kùate vàpathyakàriõaþ .
     kùatoùmà vàyuvisçtaþ saraktaü pittamãrayet ..
     jvarastçùõà ca dàha÷ca jàyate tasya dehinaþ .
     àgantuvidradhirhyeùa pittavidradhilakùaõaþ ..>% taistairbhàvaiþ kàùñhaloùñapàùàõàdibhirhate yathà raktasràvo na bhavati tathàbhihate kùate kçte và . athavà khaóga÷ålàdibhiþ kùate yathà raktasràvo bhavati tathà kùate kçte kùatoùmà atra kùata÷abdena hatamàtramucyate . tenàbhihatakùatayorapyuùmavàyuvisçtaþ . abhihataþ abhighàtàt kùate raktakùayàt kupitena vàyunà prasçtaþ ãrayet kopayet .. * .. raktajamàha .
     %<kçùõasphoñàvçtaþ ÷yàvastãvradàharujàjvaraþ .
     pittavidradhiliïgastu raktavidradhirucyate .. * ..>% adhiùñhànavi÷eùeõa liïgavi÷eùaü bodhayitumàbhyantaràn vidradhãnàha .
     %<àbhyantarànatastårdhvaü vidradhãn paricakùyate .
     gurvasàtmaviruddhànna÷uùka÷àkànnabhojanàt ..
     atisa¤cãyavyàyàmavegàdhàtavidàhibhiþ .
     pçthak sambhåya và doùàþ kupità gulmaråpiõam ..
     valmãkavat samunnaddhamantaþ kurvanti vidradhim .
     gude vastimukhe nàbhyàü kukùau vaükùaõayostathà ..
     vukkayoþ plãhri yakçti hçdi và klomni vàpyatha .
     yeùàü cihràni jànãyàt bàhyavidradhilakùaõaiþ .
     sambhåya và militvà và samunnardhaü tadunnatam .. * ..>% sthànavi÷eùeõa råpavi÷eùamàha .
     %<gude vàtanirodhastu vastau kçcchràlpamåtratà .
     nàbhyàü hikkà tathàñopaþ kukùau màrutakopanam ..
     kañãpçùñhagrahastãvro vakùaõotthe ca vidradhau .
     vukkayoþ pàr÷vasaükocaþ plãhraþ ÷vàsanirodhanam ..
     sarvàïgapragrahastãvro hçdi kàsa÷ca jàyate .
     ÷vàso yakçti hikkà ca klomni pepãyate payaþ ..>% sràvamàrgamàha .
     %<nàbheruparijàþ pakvà yàntyårdhvamitare tvadhaþ .
     adhaþ sruteùu jãvecca sruteùårdhvaü na jãvati ..>% nàbheruparijà vukkàdijàtàþ . yànti sravanti årdhvamukhàt . itare vastyàdijàþ . adhaþ gudàt . nàbhijaståbhàbhyàü màrgàbhyàm . tathà ca hàrãtaþ .
     %<årdhvaprabhinneùu mukhànnaràõàü pravartate'sçksahito hi påyaþ .
     adhaþprabhinneùu tu pàyumàrgàddbàbhyàü pravçttistviha nàbhijeùu .. * ..>% sàdhyatvàdikamàha .
     %<adhaþsruteùu jãvettu sruteùårdhvaü na jãvati .
     hçnnàbhivastiparyàye teùu bhinneùu bàhyataþ .
     jãvet kadàcit puruùo netareùu kadàcana ..>% hçnnàbhivastiparyàye plãhaklomàdijàteùu . bàhyataþ ÷astravaidyavyàpàreõa bhinneùu puruùaþ kadàcit jãvet . itareùu hçnnàbhivastijeùu tathà bhinneùu na jãvet . hçdàdãnàü marmatvàt . ataeva bhojaþ .
     %<asàdhyo marmajo j¤eyaþ pakvo'pakva÷ca vidradhiþ .
     sannipàtotthito'pyevaü pakva eva hi vastijaþ ..
     hçjjà nàbheradhoja÷ca sàdhyà marmasamãpataþ .
     apakva÷caiva pakva÷ca sàdhyo nopari nàbhitaþ ..
     àdhmànaü baddhaniùpandaü chardihikkàtçùànvitam .
     rujà÷vàsasamàyuktaü vidradhirnà÷ayennaram .. * ..>% bàhyavidradhãnàü sàdhyàsàdhyatvamàha .
     %<sàdhyà vidradhayaþ pa¤ca vivarjyaþ sànnipàtikaþ .
     àmaü pakvaü vidagdhatvaü teùàü ÷othavadàdi÷et ..>% ÷othavat vakùyamàõavraõa÷othavat .. * .. atha vidradhe÷cikitsà . jalaukàpàtanaü ÷astaü sarvasminnapi vidradhà . mçdurvireko laghvannaü svedaþ pittottaraü vinà .. apakvavidradhau yu¤jyàdvraõa÷othavadauùadham . vàtaghnamålakalkairvà vasàtailaghçtànvitaiþ .. sukhoùõo vahçlo lepaþ prayojyo vàtavidradhau . yavagodhåmamudgai÷ca piùñairàjyena lepayet .. vilãyate kùaõenaiva hyavipakvastu vidradhiþ . paittikaü vidradhiü vaidyaþ pradihyàt sarpiùà yutaiþ . payasyo÷ãramadhukacandanairdugdhapeùitaiþ .. payasyànekàrthatvàt atra kùãrakàkolã guõàdhikyàt . tasyà alàbhe a÷vagandhà gràhyà .
     %<pa¤cavalkalakalkena ghçtami÷reõa lepayet .
     pibedvà triphalàkvàthaü trivçtkalkàkùasaüyutam ..
     iùñikàsikatàlohakãññai rgo÷akçtà saha .
     måtraiþ sukhoùõairlepana svedayet ÷leùmavidradhim ..
     da÷amålãkaùàyeõa sasnehena ghçtena ca .
     ÷othaü vraõaü và koùõena sa÷ålaü pariùecayet ..
     pittavidradhivat sarvàþ kriyà nirava÷eùataþ .
     vidradhau ku÷alaþ kuryàt raktàïgastu nimittayoþ ..
     raktacandanama¤jiùñhàvi÷àmadhukagairikaiþ .
     kùãreõa vidradhau lepo raktàïgantu nimittake ..
     kçùõàjàjã vi÷àlà ca dhàmàrgavaphalaü tathà .
     pãtaü hyete nihantyà÷u vidradhãn koùñhasambhavàn ..>% dhàmàrgavaphalaü koùàtakãphalam .
     %<÷vetavarùàbhuvo målaü målaü varuõakasya ca .
     jalena kvathitaü pãtamantarvidradhihçt param ..
     gàyattrãtriphalànimbakañukà madhukaü samam .
     trivçtpañolamålàbhyàü catvàro'ü÷àþ pçthak pçthak ..
     masårànnistuùàn dadyàt eùa kvàtho ghçtàjjayet .
     vidradhigulmavãsarpadàhamohajvaràpahaþ .
     tçõmårchàcchardihçdrogapittàsçkkuùñhakàmalàþ ..>% vàgbhañàt .
     %<÷igrumålaü jale dhautaü piùñaü vastreõa gàlayet .
     tadrasaü madhunà pãtvà hantyantarvidradhiü naraþ ..
     ÷obhà¤janakanirpå ho hiïgusaindhavasaüyutaþ .
     hantyantarvidradhiü jantoþ pràtaþ pràtarniùevitaþ ..>% niryåhaþ kvàthaþ . iti vidradhyàdhikàraþ . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<vidradhinà÷anaþ>#, puü, (vidradhiü rogavi÷eùaü nà÷ayatãti . na÷a + õic + lyuþ .) ÷obhà¤janavçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vidravaþ>#, puü, (vidravaõamiti . vi + dru + %<çdorap .>% 3 . 3 . 57 . ityap .) palàyanam . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 7 . 106 . 38 .
     %<taiþ ÷araistava sainyasya vidravaþ sumahànabhåt ..>%) buddhiþ . iti medinã . ve, 51 .. nindà . iti ÷abdaratnàvalã .. kùaraõam . iti kecit .. (vibà÷aþ . yathà, bçhatsaühitàyàm . 34 . 13 .
     %<bhaume kumàrabalapatisainyànàü vidravo'gni÷astrabhayam ..>%)

#<vidràvaþ>#, puü, vidravaþ . vipårbadrudhàtorgha¤pratyayena niùpannaþ ..

#<vidràvitaü>#, tri, (vi + dru + õic + ktaþ .) palàyitam . yathà --
     %<vidràvite bhåtagaõe jvarastu tri÷iràbhyayàt ..>% iti ÷rãbhàgavate bàõayuddham ..

#<vidrutaþ>#, tri, (vi + dru + ktaþ .) pràptadravãbhàvaghçtàdiþ . tatparyàyaþ . vilãnaþ 2 drutaþ 3 . ityamaraþ .. palàyita÷ca .. (yathà, raghuþ . 11 . 44 .
     %<vidrutakratumçgànusàriõaü yena bàõamasçjata vçùadhvajaþ ..>% pãóitaþ . yathà, manuþ . 7 . 3 .
     %<aràjake hi loke'sminsarvato vidrute bhayàt .
     rakùàrthamasya sarvasya ràjànamasçjat prabhuþ ..>%)

#<vidrumaþ>#, puü, (vi÷iùño drumaþ . yadbà, vi÷iùño drurvçkùo'styasyeti . %<dyudrubhyàü maþ .>% 5 . 2 . 108 . iti maþ .) prabàlaþ . (yathà, çtusaühàre . 6 . 17 .
     %<àmålato vidrumaràgatàmràþ sapallavaü puùpacayaü dadhànàþ .
     kurvantya÷okà hçdayaü sa÷okaü nirãkùyamàõà navayauvanànàm ..>%) ratnavçkùaþ . iti medinã . me, 53 .. (yathà, raghuþ . 13 . 13 .
     %<tavàdharaspardhiùu vidrumeùu paryastametat sahasormivegàt .
     årdhvàïkuraprotamukhaü katha¤cit kle÷àdapakràmati ÷aïkhayåtham ..>%)

#<vidrumalatà>#, strã, (vidruma iva latà .) nalãnàmagandhadravyam . ityamaraþ ..

#<vidrumalatikà>#, strã, (vidrumalatà . svàrthe kan . ñàpi ata itvam .) nalikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vidvatkalpaþ>#, tri, (vidvas + kalpaþ .) ãùadåno vidbàn . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<vidvattamaþ>#, tri, (vidvas + tamaþ .) ayameùàmati÷ayena vidvàn . iti vyàkaraõam ..

#<vidvattaraþ>#, tri, (vidvas + tara .) ayamanayorati÷ayena vidbàn . iti vyàkaraõam ..

#<vidvadde÷ãyaþ>#, tri, (ãùadåno vidbàn . vidbas + de÷ãyar .) vidvatkalpaþ . iti vyàkaraõam ..

#<vidvadde÷yaþ>#, tri, (ãùadåno vidvàn . vidvas + de÷yaþ .) vidvatkalpaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<vidvàn>#, [s] tri, (vettãti . vid + ÷atç . %<videþ ÷aturvasuþ .>% 7 . 1 . 36 . iti ÷aturvasuràde÷aþ .) àtmavit . pràj¤aþ . paõóitaþ . iti medinã .. (yathà, manuþ . 1 . 97 .
     %<bràhmaõeùu tu vidvàüso vidvatasu kçtabuddhayaþ .
     kçtabuddhiùu kartàraþ kartçùu brahmavedinaþ ..>%)

#<vidviùaþ>#, puü, (vi÷eùeõa dveùñãti . vi + dbiù + igupadheti kaþ .) ÷atruþ . vidveùake, tri . vipårbakadviùadhàtoþ kapratyayena niùpannaþ ..

#<vidveùaþ>#, puü, (vi + dviù + gha¤ .) ÷atrutà . tatparyàyaþ . vairam 2 virodhaþ 3 . ityamaraþ .. anu÷ayaþ 4 dveùaþ 5 samucchrayaþ 6 vairatvam 7 . iti jañàdharaþ .. dveùaõam 8 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 602 .
     %<subhaga svabhavanabhittau bhavatà saümardya pãóità sutanuþ .
     sà pãóayaiva jãvati dadhatã vaidyeùu vidbeùam ..>%)

#<vidveùakaþ>#, tri, vidveùñà . dveùakartà . virodhakaþ . vairã . vidveùñãti vipårbadviùadhàtorõaka(õvul) pratyathena niùpannaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 73 . 14 .
     %<na mitradhruïnaikçtikaþ kçtaghnaþ ÷añho'nçjurdharmavidveùaka÷ca ..>%)

#<vidveùaõaü>#, klã, vidveùaþ . vipårbadbiüùadhàtoranañ (lyuñ)pratyayena niùpannam .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 195 . 3 .
     %<vidveùaõaü paramaü jãvaloke kuryànnaþ pàrthiva yàcyamànaþ .
     tattvàü pçcchàmi kathayantu ràjan dadyàdbhavàn dayita¤ca me'dya ..>%) abhicàrakarmavi÷eùaþ . tasya vihitadinàdi yathà --
     %<såryodayaü samàrabhya ghañikàda÷akaü kramàt .
     çtavaþ syurvasantàdyà ahoràtraü dine dine ..
     vasantagrãùmavarùà÷ca ÷araddhemanta÷ai÷iràþ .
     hemantaþ ÷àntike prokto vasanto va÷yakarmaõi ..
     ÷i÷iraþ stambhane j¤eyo vidveùe grãùma ãritaþ .
     paurõamàsã mandabhànuyuktà vidveùakarmaõi ..
     va÷yaü pårbe'hni madhyàhne vidveùoccàñanaü tathà .
     ÷àntipuùñhã dinasyànte sandhyàkàle ca màraõam ..
     kuryàcca stambhanaü kàryaü haryakùavç÷cikodaye .
     dbeùoccàñàdikaü karma kulãre và tulodaye ..>% bhåtodayaniyamamàha .
     %<jalaü ÷àntividhau ÷astaü va÷ye vahnirudãritaþ .
     stambhane pçthivã ÷astà vidbeùe vyoma kãrtitam ..>% diïniyamamàha .
     %<yàmye rakùasi vidveùaü ÷àntiü vàruõavàyave ..>% nakùatraniyamamàha .
     %<vidveùoccàñanaü vahrivàyuyoge ca kàrayet .. * ..
     atha vidveùaõaü vakùye mitho vidveùaõaü ripoþ .
     karaõãyaü mahe÷àni ! yaduktaü màlinãmate ..
     anyonyayuddhasaürambharuùitau samare yutau .
     tadãyanakharoóóãnadhålimàdàya sàdhakaþ ..
     dhålinà tena vidveùastàóanàdabhijàyate .. * ..
     parasparaü riporvairaü mitreõa saha ni÷citam .
     mahiùà÷vapurãùàbhyàü gomåtreõa samàlikhet ..
     yasya nàma tayoþ ÷ãghra vidveùa÷ca parasparam .
     raktena mahiùà÷vena ÷ma÷ànavastrake likhet ..
     yasya nàma bhavettasya kàkapakùeõa lekhitam .
     veùñayet dbijacàõóàlake÷airekataraistataþ ..
     garte àma÷aràvantu pitçkànanamadhyataþ .
     ùañkoõacakramadhye tu ripornàmasamanvitam ..
     mantraràjaü pravakùyàmi mahàbhairavasaüj¤akam .
     oü namo mahàbhairavàya rudraråpàya ÷ma÷ànavàsine amukàmukayorvidveùaü kuru kuru suru suru huü huü phañ .
     etanmantraü likhettatra vidveùo jàyate dhruvam ..>% iti ùañkarmadãpikà .. (vi÷eùeõa dveùñãti . vi + dviùa + lyuþ . vidveùake, tri . yathà, harivaü÷e . 28 . 30 .
     %<nàsti-vàdàrtha÷àstraü hi dharmavidveùaõaü param ..>% tathà ca mahàbhàrate . 13 . 126 . 2 .
     %<bràhmaõànàü parãvàdo mama vidveùaõaü mahat .
     bràhmaõaiþ påjitairnityaü påjito'haü na saü÷ayaþ ..>%)

#<vidveùa(ùi)õã>#, strã, strãvi÷eùaþ . yathà --
     %<vidveùaõã tu yà kanyà bhçkuñãkuñilànanà .
     tasyà dvau tanayàvàstàmayakàraprakà÷akau ..>% iti màrkaõóeyapuràõe duþsahavaü÷otpattiþ ..

#<vidveùã>#, [n] tri, (vi÷eùeõa dveùñãti . vi + dbiù + õiniþ .) yadvà, vidveùa÷abdàdastyarthe inpratyayena niùpannaþ . vidveùavi÷iùñaþ . vairã . (yathà, mahàbhàrate . 13 . 145 . 58 .
     %<apare svalpavij¤ànà dharmavidveùiõo naràþ .
     bràhmaõàn vedaviduùo necchanti parisarpitum ..>%)

#<vidha>#, ÷a vidhau . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàøparaø-sakaø-señ .) vidhirvidhànam . ÷a, vidhati vedhà jagat . anekàrthatvàt chidrakaraõe'pyayam . vidhitacchidritau viddhe . ityamaraþ .. karõavedhaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<vidhaþ>#, puü, (vidhyate kriyate iti . vidha + dha¤ardhe kaþ .) vimànam . hastyannam . prakàraþ . vedhanam . çddhiþ . iti bharatadhçtarabhasàjayau ..

#<vidhavanaü>#, klã, kampanam . vipårbadhådhàtorbhàve anañ (lyuñ)pratyayena niùpannam ..

#<vidhavà>#, strã, (vigato dhavo bhartà yasyàþ .) mçtabhartçkà . tatparyàyaþ . vi÷vastà 2 . ityamaraþ .. jàlikà 3 raõóà 4 yatinã 5 yatiþ 6 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, çgvede . 10 . 40 . 2 .
     %<ko vàü ÷ayutrà vidhaveva devaraü maryaü na yoùà kçõute sadhastha à ..>%) tasyàþ kartavyàkartavyàni yathà . viùõuþ .
     %<mçtebhartari brahmacaryaü tadanvàrohaõaü và iti .>% brahmacaryaü maithunavarjanaü tàmvålàdivarjana¤ca . yathà, pracetàþ .
     %<tàmbålàbhya¤janaü caiva kàüsyapàtre ca bhojanam .
     yati÷ca brahmacàrã ca vidhavà ca vivarjayet ..>% abhya¤janaü àyurvedoktaü pàribhàùikam . smçtiþ .
     %<ekàhàraþ sadà kàryo na dvitãyaþ kadàcana .
     paryaïka÷àyinã nàrã vidhavà pàtayet patim ..
     gandhadravyasya sambhogo naiva kàryastayà punaþ .
     tarpaõaü pratyahaü kàryaü bhartuþ ku÷atilodakaiþ ..>% etattu tarpaõaü puttrapauttràdyabhàva iti madanapàrijàtaþ ..
     %<vai÷àkhe kàrtike màghe vi÷eùaniyama¤caret .
     snànaü dànaü tãrthayàtràü viùõornàmagrahaü muhuþ ..>% iti ÷uddhitattvam .. * .. api ca .
     %<bràhmaõã patihãnà yà bhavenniùkàminã sadà .
     ekabhaktà dinànte sà haviùyànnaratà sadà ..
     na ghatte divyavastra¤ca gandhadravyaü sutailakam .
     sraja¤ca candana¤caiva ÷aïkhasindårabhåùaõam ..
     tyaktvà malinavastrà syànnityaü nàràyaõaü smaret .
     nàràyaõasya sevà¤ca kurute nityameva ca ..
     tannàmoccàraõaü ÷a÷vat kurute'nanyabhaktitaþ .
     puttratulya¤ca puruùaü sadà pa÷yati dharmataþ ..
     miùñànnaü na ca bhuïkte sà na kuryàdbibhavaü vrajam .
     ekàda÷yàü na bhoktavyaü kçùõajanmàùñamãdine ..
     ÷rãràmasya navamyà¤ca ÷ivaràtrau pavitrayà .
     aghoràyà¤ca pretàyàü candrasåryoparàgayoþ ..
     bhraùñadravyaü parityàjyaü bhujyate parameva ca .
     tàmbålaü vidhavàstrãõàü yatãnàü brahmacàriõàm .
     sannyàsinà¤ca gomàüsaü suràtulyaü ÷rutau ÷rutam ..
     rakta÷àkaü masåra¤ca jambãraü parõameva ca .
     alàvurvartulàkàrà varjanãyà ca tairapi ..
     paryaïka÷àyinã nàrã vidhavà pàtayet patim .
     yàna àrohaõaü kçtvà vidhavà narakaü vrajet ..
     na kuryàt ke÷asaüskàraü gàtrasaüskàrameva ca .
     ke÷aveõãjañàråpaü tatkùauraü tãrthakaü vinà ..
     tailàbhyaïgaü na kurvãta na hi pa÷yati darpaõam .
     mukha¤ca parapuüsà¤ca yàtrà nçtyaü mahotsavam ..
     nartakaü gàyana¤caiva suve÷aü puruùaü ÷ubham ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 83 adhyàyaþ .. (vidhavàyàstu patyantara-grahaõaü niùiddhaü na tadvivàha÷abdavàcya¤ca . tattu vi÷eùato vicàreõa granthavistçtirbhavedatastadbhãtaþ kevalaü katipayàni vacanànyuddhçtya dar÷ayàmi tàni sudhãbhirvicàraõãyànãti .. tatra yàj¤avalkyaþ .
     %<aviplutabrahmacaryo lakùaõyàü striyamudvahet .
     ananyapårvikàü kàntàmasapiõóàü yavãyasãm ..>% ananyapårbikàü dànenopa bhogenavà puruùàntaràparigçhãtàm .. vyàsaþ . 2 . 3 .
     %<savarõàmasamànàrùàmamàtçpitçgotrajàm .
     ananyapårbikàü ladhvãü ÷ubhalakùaõasaüyutàm ..>% gotamaþ . 4 . 1 .
     %<gçhasthaþ sadç÷ãü bhàryàü vindetànanyapårbikàm ..>% va÷iùñhaþ . 8 . 1 . %<gçhastho vinãtakrodhaharùo guruõànuj¤àtaþ snàtvà asamànàrùàü aspçùñamaithunàü bhàryàü vindeta ..>% hàrãtaþ . 4 . 1 .
     %<asamànàrùagotràü hi kanyàü sabhràtçkàü ÷ubhàm .
     sarvàvayavasampannàü suvçttàmudbahennaraþ ..>% pàraskaragçhyasåtram .
     %<agnimupadhàya kumàryàþ pàõiü gçhõãyàt triùu triùåttaràdiùu ..>% kanyà÷abdàrthaþ kathyate . %<kanyà kumàrã>% ityamaraþ . %<kanyàpadasyàdattastrãmàtravacanena .>% ityàdi dàyabhàgañãkàyàü àcàryacåóàmaõiþ . %<kanyàpadasyàpariõãtàmàtravacanàt .>% iti raghunandanaþ .. %<anåóhàtvena kanyàpadasya sapatnãkanyà bodhakatayà amukhyatvaprasakteþ tadråpeõaiva kanyàpadasya ÷akteþ .>% iti ÷rãkçùõatarkàlaïkàraþ .. pårboktairvacanaiþ kumàrãõàmeva pariõaye vivàha÷abdavàcyatvaü natåóhànàm .. manuþ . 5 . 151 -- 152 .
     %<yasmai dadyàt pità tvenàü bhràtà vànumate pituþ .
     taü ÷u÷råùeta jãvantaü saüsthita¤ca na laïghayet ..
     maïgalàrthaü svastyayanaü yaj¤astàsàü prajàpateþ .
     prayujyate vivàheùu pradànaü svàmyakàraõam ..>% tatraiva . 160 -- 163 .
     %<mçte bhartari sàdhvã strã brahmacarye vyavasthità .
     svargaü gacchatyaputtràpi yathà te brahmacàriõaþ .
     apatyalobhàt yà tu strã bhartàramativartate .
     sehanindàmavàpnoti patilokàcca hãyate ..
     nànyotpannà prajàstãha na càpyasya parigrahe .
     na dvitãya÷ca sàdhvãnàü kvacidbhartopadi÷yate ..
     patiü hitvàpakçùñaü svamutkçùñaü yà niùevate .
     nindyaiva sà bhavelloke parapårveti cocyate ..>% laghuhàrãtaþ .
     %<svagotràd bhrasyate nàrã vivàhàt saptame pade .
     patigotreõa kartavyà tasyàþ piõóodakakriyà ..>% manuþ . 9 . 47 .
     %<sakçdaü÷o nipatati sakçtkanyà pradãyate .
     sakçdàhurdadànãti trãõyetàni satàü sakçt ..>% tatraiva . 59 -- 65 .
     %<devaràdvà sapiõóàdbà striyà samyakniyuktayà .
     prajepsitàdhigantavyà santànasya parikùaye ..
     vidhavàyàü niyuktastu ghçtàkto vàgyato ni÷i .
     ekamutpàdayet puttraü na dbitãyaü katha¤cana .
     dvitãyameke prajanaü manyante strãùu tadbidaþ ..
     anirvç taü niyogàrthaü pa÷yato dharmatastayoþ ..
     vidhavàyàü niyogàrthe nirvçte tu yathàvidhi .
     guruùacca snuùàvacca varteyàtàü parasparam ..
     niyuktau yau vidhiü hitvà varteyàtàntu kàmataþ .
     tàvubhau patitau syàtàü snuùàga-gurutalpagau ..
     nànyasmin vidhavà nàrã niyoktavyà dbijàtimiþ .
     anyasmin hi niyu¤jànà dharmaü hanyuþ sanàtanam ..
     nodvàhikeùu mantreùu niyogaþ kãrtyate kvacit .
     na vivàhavidhàdhuktaü vidhavàvedanaü kvacit ..>% %<na ca vivàhavidhàyaka÷àstre anyena puruùeõa saha punarvivàha uktaþ ..>% iti kullåkaþ .. tatraiva . 68 -- 70 .
     %<tataþ prabhçti yo mohàt pramãtapatikàü striyam .
     niyojayatyapatyàrthaü taü vigarhanti sàdhavaþ ..
     yasyà mriyeta kanyàyà vàcà satye kçte patiþ .
     tàmanena vidhànena nijo vindeta devaraþ ..
     yathàvidhyabhigamyainàü ÷uklavastràü ÷ucivratàm .
     mithobhaje dàprasavàt sakçt sakçdçtàtçtau ..>% %<àgarbhagrahaõàt sakçdgamanopade÷àcca yasmai vàgdattà tasyaivàpatyaü bhavati .>% iti kullåkabhaññaþ .. tatraiva . 71 .
     %<na dattvà kasyacit kanyàü punardadyàdbicakùaõaþ .
     dattvà punaþ prayacchan hi pràpnoti puruùànçtam ..>% tatraiva . 79 .
     %<unmattaü patitaü klãvamabãjaü pàparogiõam .
     na tyàgo'sti dviùantyà÷ca naca dàyàpavartanam ..>% tatraiva . 97 .
     %<kanyàyàü datta÷ulkàyàü mriyate yadi÷ulkadaþ .
     devaràya pradàtavyà yadi kanyànumanyate ..>% à÷valàyanagçhyasåtram . 4 . 2 . 21 . tàmutthàpayet devaraþ patisthànãyaþ antevàsã jaraddàsaþ . udãrùvanàryabhi jãvalokam .. atha patnãmutthàpayet kaþ devaraþ patisthànãyaþ sa patisthànãya ityucyate . anena j¤àyate patikartçkaü karma puüsavanàdi patyasambhave devaraþ kuryàt . antevàsã ÷iùyaþ sa và yo bahukàlaü dàsyaü kçtvà vçddho'bhåt sa và .. * .. parà÷araþ . 4 . 25 -- 26 .
     %<jyeùñhabhràtà yadà tiùñhet àdhànaü naiva kàrayet .
     anuj¤àtastu kurvãta ÷aïkhasya vacanaü yathà ..
     naùñe mçte pravrajite klãve ca patite patau .
     pa¤casvàpatsu nàrãõàü patiranyo vidhãyate ..>% parà÷araþ . 10 . 25 -- 37 .
     %<vandigràheõa yà bhuktà hatvà vaddhàbalàdbhayàt .
     kçtvà sàntapanaü kçcchraü ÷udhyet parà÷aro'bravãt ..
     sakçdbhuktà tu yà nàrã necchantã pàpakarmabhiþ .
     pràjàpatyena ÷uddhyeta çtuprasravaõena tu ..
     patatthardhaü ÷arãrasya yasya bhàryà suràü pibet .
     patitàrdha÷arãrasya niùkçtirna vidhãyate ..
     gàyattrãü japamànastu kçcchaü sàntapana¤caret .
     gomåtraü gomayaü kùãraü dadhi sarpiþ ku÷odakam ..
     ekaràtropavàsa÷ca kçcchraü sàntapanaü smçtam .
     jàreõa janayedgarbhaü gate tyakte mçte patau ..
     tàü tyajedapare ràùñre patitàü pàpakàriõãm .
     bràhmaõã tu yadàgacchet parapuüsà samanvità ..
     sà tu naùñà vinirdiùñà na tasyà gamanaü punaþ .
     kàmànmohàd yadà gacchet tyaktvà bandhuü sutàn patim ..
     sà tu naùñà pare loke mànuùeùu vi÷eùataþ .
     da÷ame tu dine pràpte pràya÷cittaü na vidyate ..
     da÷àhaü na tyajennàrã tyajennaùña÷rutà tathà .
     bhartà caiva caretkçcchraü kçcchràrdhaü caiva bàndhavàþ ..
     teùàü bhuktvà ca pãtvà ca ahoràtreõa ÷udhyati .
     bràhmaõã tu yadàgacchet parapuüsà vivarjità ..
     gatvà puüsàü ÷ataü yàti tyajeyustàntu gotriõaþ .
     puüso yadi gçhaü gacchet tada÷uddhaü gçhaü bhavet ..
     pitçmàtçgçhaü yasya jàrasyaiva tu tadgçham .
     ullikhya tadgçhaü pa÷càt pa¤cagavyena ÷uddhyati ..>% bçhannàradãyam . udbàhatattve .
     %<samudrayàtràsvãkàraþ kamaõóaluvidhàraõam .
     dvijànàmasavarõàsu kanyàsåpayamastathà ..
     devareõa sutotpattirmadhuparke pa÷orvadhaþ .
     màüsadànaü tathà ÷ràddhe vànaprasthà÷ramastathà ..
     dattàyà÷caiva kanyàyàþ punardànaü varasya ca .
     dãrghakàlaü brahmacaryaü naramedhà÷vamedhakau ..
     mahàprasthànagamanaü gomedha¤ca tathà makham .
     imàn dharmàn kaliyuge varjyànàhurmanãùiõaþ ..>% hemàdriparà÷arabhàùyayoràdityapuràõam .
     %<dãrghakàlaü brahmacaryaü ghàraõa¤ca kamaõóaloþ .
     devareõa sutotpattirdattà kanyà pradãyate ..
     kanyànàmasavarõànàü vivàha÷ca dbijàtibhiþ .
     àtatàyidvijàgryàõàü dharmayuddhe nihiüsanam ..
     vànaprasthà÷ramasyàpi prave÷o vidhide÷itaþ .
     vçttasvàdhyàyasàkùepamaghasaïkocanantathà ..
     pràya÷cittavidhàna¤ca vipràõàü maraõàntikam .
     saüsargadoùaþ pàpeùu madhuparke pa÷orvadhaþ ..
     dattaurasetareùàntu puttratvena parigrahaþ .
     ÷ådreùu dàsagopàlakulamitràrdha÷ãriõàm ..
     bhojyànnatà gçhasthasya tãrthasevàtidårataþ .
     bràhmaõàdiùu ÷ådrasya pakvatàdikriyàpi ca ..
     bhçgvagnimaraõa¤caiva vçddhàdimaraõaü tathà .
     etàni lokaguptyarthaü kaleràdau mahàtmabhiþ ..
     nivartitàni karmàõi vyavasthàpårbakaü budhaiþ .
     samaya÷càpi sàdhånàü pramàõaü vedavadbhavet ..>% yàj¤avalkyaþ . 1 . 65 .
     %<sakçt pradãyate kanyà haraüstàü cauradaõóabhàk .
     dattàmapi haret kanyàü ÷reyàü÷cedvara àvrajet ..>% gotamaþ .
     %<prati÷rutyàpyadharmasaüyuktàya na dadyàt ..>% va÷iùñhaþ .
     %<kula÷ãlavihãnasya ùaõóàdipatitasya ca .
     apasmàrividharmasya rogiõàü ve÷adhàriõàm .
     dattàmapi haretkanyàü sagotroóhàü tathaivaca ..>% va÷iùñhaþ udvàhatattve .
     %<adbhirvàcà pradattàyàü mriyetordhaü varo yadi .
     naca mantropanãtà syàt kumàrã pitureva sà ..>% udvàhatattve . yamaþ .
     %<nodakena na và vàcà kanyàyàþ patiriùyate .
     pàõigrahaõasaüskàràt patitvaü saptame pade ..>% udbàhatattve kàtyàyanaþ .
     %<anekebhyo'pi dattàyàmanåóhàyàntu tatra vai .
     varàgama÷ca sarveùàü dattaü pårvavaro haret ..>% nànyotpannà prajàstãha nacàpyanyaparigrahe . na dbitãya÷ca sàdhvãnàü kvacidbhartopadi÷yate .. vyabhicàràttu bhartuþ strã loke pràpnoti ninditam . ÷çgàlayoniü pràpnoti pàparogai÷ca pãóyate .. nàradasaühità .
     %<aj¤àtadoùeõoóhàyà nirdoùà nànyamà÷rità .
     bandhubhiþ sà niyoktavyà nirbandhuþ svayamà÷rayet ..
     naùñe mçte pravrajite klãve ca patite patau .
     pa¤casvàpatsu nàrãõàü patiranyo vidhãyate ..
     aùñau varùàõyapekùeta bràhmaõã proùitaü patim .
     aprasåtà ca yà nàrã parato'nyaü samà÷rayet ..
     kùatriyà ùañ samàstiùñhet aprasåtà samà trayam .
     vai÷yà prasåtà catvàri dbe varùe itarà vaset ..
     na ÷ådràyàþ sçtaþ kàlaþ eùa proùitayoùitàm .
     jãvati ÷råyamàõe tu syàdeva dbiguõo vidhiþ ..
     ato'nyagamane strãõàü eùu doùo na vidyate ..>% çgvede . 10 . 40 . 2 .
     %<ko vàü ÷ayutrà vidhaveva devaram ..>% %<tatra dçùñàntaü dar÷ayati ÷ayutrà ÷ayane vidhaveva yathà mçtabhartçkà nàrã devaraü bhartçbhràtaraü abhimukhãkaroti .>% %<tathàca yàskaþ kvacidràtrau bhavathaþ kva divà kvàbhipràptiü kuruthaþ kva vasathaþ ko vàü ÷ayane vidhaveva devaraü devaraþ kasmàddvitãyo vara ucyate . vidhavà vidhàtçkà bhavati vidhavanàdbà vidhàvanàdveti carma÷irà apivà dhava iti manuùyanàma tadviyogàdvidhavà devaro dãvyatikarmà maryo manuùyo maraõadharmà yoùà yauteràkurute sahasthàne iti ..>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..
     etena pårvollikhitapramàõaparyàlocanena etat pratãyate yat vidhavàyà vivàho nàsti kintu devaràdinà niyogo'sti . so'pi kalau kùetrajàdiputtravat nàstyeva . naùñemçte ityàdi vacane anyavacanairekavàkyatayà pati÷abdasya pàlakàrthatvaü vàgdànapatyarthatvaü và dattàmapi haretkanyàmityàdivacane dattà÷abdasya vàgdattàparàrthatva¤ca etacca sarvaü sudhãbhirbhàvyamiti ..)

#<vidhà>#, strã, (vidhànamiti . vi + dhà + kvip .) vidhiþ . prakàraþ . ityamaraþ .. (yathà, taittirãyopaniùadi . 3 . 10 . 1 .
     %<tasmàt yayà kayà ca vidhayà bahvannaü pràpnuyàt ..>%) çddhiþ . gajànnam . vetanam . iti medinã÷abdaratnàvalyau .. karma . iti hemacandraþ .. vedhanabh . iti trikàõóa÷eùaþ .. (àpaþ . yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 14 . 7 .
     %<sajårçtubhiþ sajårvidhàbhiþ sajårvasubhiþ .>% %<vidhàbhiryà tvaü sajårasi vidadhati sçjanti jagaditi vidhà àpastàbhiþ . àpo vai vidhà adbhirhãdaü sarvaü vihitamiti÷ruteþ . apa eva sasarjàdau iti smçte÷ca .>% iti tadbhàùye mahãdharaþ ..)

#<vidhàþ>#, [s] puü, brahmà . ityuõàdikoùaþ ..

#<vighàtà>#, [ç] puü, (vidadhàtãti . vi + dhà + tçc .) brahmà . ityamaraþ .. (viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 64 .
     %<avij¤àtà sahasàü÷urvidhàtà kçtalakùaõaþ ..>% %<vi÷eùeõa ÷eùadiggajabhå bhådharàt samastabhåtàni ca daghàtãti vidhàtà .>% iti tatra ÷àïkarabhàùyam .. * .. mahe÷varaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 104 .
     %<uùaïgu÷ca vidhàtà ca màndhàtà bhåtabhàvanaþ ..>%) kàmadevaþ . iti medinã . te, 16 .. madirà . iti ràjanirghaõñaþ .. bhçgumuniputtraþ . tasya bhàryà merukanyà niyatiþ . tasya puttraþ pràõaþ . tasya sutaþ veda÷iràþ kavi÷ca . iti ÷rãbhàgavatamatam .. * .. vidhàturvicitrà gatiryathà -- kaüsa uvàca .
     %<tçõena parvataü hantuü ÷akto dhàtà ca davataþ .
     kãñena siüha÷àrdålaü ma÷akena gajaü tathà ..
     ÷i÷unà ca mahàvãraü mahàntaü kùudrajantubhiþ .
     bhåùikeõa ca màrjàraü maõóåkena bhujaïgamam ..
     evaü janyena janakaü bhakùyeõaiva ca bhakùakam .
     vahrinà ca jalaü naùñaü vahniü ÷uùkatçõena ca ..
     pãtàþ sapta samudrà÷ca dbijenaikena jahnanà .
     dhàturgatirvicitrà ca durj¤eyà bhuvanatraye ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajammakhaõóe 7 adhyàyaþ .. api ca . bhalandana uvàca .
     %<sambandho hi vidhiva÷o na me sàdhyo vrajàdhipa .
     prajàpatiryogakartà janmadàtàhameva ca ..
     kà kasya patnã kanyà và varaþ ko và sasàdhanaþ ..
     karmànuråpaphaladaþ sarveùàü kàraõaü vidhiþ .
     bhavitavyaü kçtaü karma tadamoghaü ÷rutau ÷rutam ..
     anyathà niùphalaü sarvamanã÷asyodyamo yathà .
     vçùabhànupriyà dhàtrà likhità cet sutà mama ..
     purà bhåtaiva ko vàhaü kenànyena nivàryate ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 17 aþ .. * .. anyacca .
     %<tyàge doùaþ kàmukãnàü ÷àpabhàk pàpabhàk gçhã .
     brahmà jagadbidhàtàpi na viraktaþ kalatravàn .
     tyàge doùastat kadàcinnàsmàkaü tyaktayoùitàm .. * ..>% apara¤ca .
     %<svàntarduþkhena duþkhàrto yo yaü ÷apati ni÷citam .
     taü ÷àpaü khaõóituü ÷akto na vidhàtà jagatprabhuþ ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 20 aþ .. * .. asau jagatàü patiryathà --
     %<dvau dhàtà ca vidhàtà ca pauràõau jagatàü patã .
     dvau ÷àstàrau triloke'smin dharmàdharmau prakãrtitau ..>% iti vahripuràõe gaõabhedanàmàdhyàyaþ .. (tri, medhàvã . iti nighaõñuþ . 3 . 15 .. vihitakarmànuùñhàtà . yathà, manuþ . 11 . 35 .
     %<vidhàtà ÷àsità vaktà metrã bràhmaõa ucyate .
     tasmai nàku÷alaü bråyàt na ÷uùkàü giramãrayet ..>% sraùñà . sarvasabharthaþ . yathà, raghuþ . 1 . 70 .
     %<tayà hãnaü vidhàtarmàü kathaü pa÷yanna dåyase .
     siktaü svayamiva snehàdvandhyamà÷ramapàdapam ..>% janayità . dàtà . yathà, kumàre . 1 . 57 .
     %<svayaü vidhàtà tapasaþ phalànàü kenàpi kàmena tapa÷cacàra ..>%)

#<vidhàtçbhåþ>#, puü, (vidhàturbrahmaõo bhårutpattiryasya .) nàradamuniþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vidhàtràyuþ>#, [s] puü, (vidhàturàyurjãvitakàlaparimàõaü yasmàt . såryakriyàü vinà vatsaràdij¤ànàsambhavàdevàsya tathàtvam .) såryaþ . yathà --
     %<ve÷adàno vidhàtràyurdivyavastro divàkaraþ ..>% iti ÷abdacandrikà .. klã, brahmaõo vayaþ . tadyathà . caturda÷amanvantarairbrahmaõaþ ekaü dinaü bhapati . tanmanuùyamànenaikaþ kalpastriü÷atkalpe brahmaõa eko màso bhavati . etàdç÷airdvàda÷amàsairbrahmaõaþ saüvatsaro bhavati . evaü varùa÷ataü brahmaõa àyuþ . tatra pa¤cà÷at varùà vyatãtàþ . ekapa¤cà÷adàrambhe'dhunà ÷vetavàràhakalpaþ . atra manvantaràõi vyatãtàni ùañ adhunà vaivasvatamanvantaraü vartate . iti ÷rãbhàgavatamatam ..

#<vidhàtrã>#, strã, (vi + dhà + tçc . ïãp .) pippalã . iti ÷abdacandrikà .. vidhànakartrã . yathà --
     %<gatàsånàü bàhuprakarakçtakà¤cãparilasannitambàü digvastràü tribhuvanavidhàtrãü trinayanàm .
     ÷ma÷ànasthe talpe ÷avahçdi mahàkàlasurataprayuktàü tvàü dhyàyan janani jaóacetà api kaviþ ..>% iti tantrasàre karpå ràkhyastotram ..

#<vidhànaü>#, klã, (vi + dhà + lyuñ .) vidhiþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, manuþ . 7 . 181 .
     %<yadàtu yànamàtiùñhet pararàùñraü prati prabhuþ .
     tadànena vidhànena yàyàdaripuraü ÷anaiþ ..>%) karaõam . iti nànàrthavidhi÷abdañãkàyàü bharataþ .. (yathà, raghuþ . 7 . 14 .
     %<paraspareõa spçhaõãya÷obhaü na cedidaü dbandvamayojayiùyat .
     asmin dvaye råpavidhànayatnaþ patyuþ prajànàü vitatho'bhaviùyat ..>%) karikavalaþ . iti hàràvalã . 191 .. (vedàdi÷àstram . yathà, manuþ . 1 . 3 .
     %<tvameko hyasya sarvasya vidhànasya svayambhuvaþ .
     acintyasyàprameyasya kàryatattvàrthavit prabho ! ..>% nàñakàïgavi÷eùaþ . yathà, sàhityadarpaõe . 6 . 346 .
     %<sukhaduþkhakçto yo'rthastadbidhànamiti smçtam ..>% yathà, bàlacarite .
     %<utsàhàti÷ayaü vatsa tava bàlya¤ca pa÷yataþ .
     mama harùaviùàdàbhyàmàkràntaü yugapanmanaþ ..>%)

#<vidhànakaü>#, klã, vyathà . iti ÷abdaratnàvalã .. (vidhiþ . yathà, kathàsaritsàgare . 49 . 180 .
     %<tatastuùño bhadanto'sau tasmàyàditya÷armaõe .
     dadau sulocanàmantramarthitaü savidhànakam ..>%) vidhànavettari, tri ..

#<vidhànagaþ>#, puü, (vidhànaü gàyatãti . gai + ñak .) paõóitaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vidhàyakaþ>#, tri, vipårbadhà¤dhàtorõaka (õvul) pratyayena niùpannaþ .. vidhànakartà . (yathà, ràjataraïgiõyàm . 1 . 169 .
     %<sa vihàrasya nirmàtà juùko juùkapurasya yaþ .
     jayasvàmipurasyàpi ÷uddhadhãþ sa vidhàyakaþ ..>%) vidhij¤àpakaþ ..

#<vidhàyã>#, [n] tri, vidhànakartà . vipårbakadhà¤dhàtorõinpratyayena niùpannaþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 41 . 113 .
     %<bhàryà¤ca kàvyàlaïkàràü tàdçkkàryavidhàyinãm .
     bhågçhe sa nicikùepa pàpàü tàü puttraghàtinãm ..>%)

@<[Page 4,397c]>@
#<vidhàvyaü>#, klã, kampanam . vipårbadhådhàtorghyaõpratyayena niùpannam ..

#<vidhiþ>#, puü, (vidhati vidadhàti vi÷vamiti . vidha vidhàne + %<igupadhàt kit .>% uõàø 4 . 119 . iti in . sa ca kit .) brahmà . (yathà, naiùadhe . 22 . 47 .
     %<vidhirvidhatte vidhunà badhånàü kimànanaü kà¤canasa¤cakena .. * ..>% vidhãyete sukhaduþkhe aneneti . vi + dhà + %<upasarge dhoþ kiþ .>% 3 . 3 . 92 . iti kiþ .) bhàgyam . (yathà, màrkaõóeye . 8 . 182 .
     %<ràjyanà÷aü suhçtyàgo bhàryàtanayavikrayaþ .
     hari÷candrasya ràjarùeþ kiü vidhe ! na kçtaü tvayà ..>%) kramaþ . vidhànam . ityamaraþ .. kàlaþ . iti medinã . dhe, 17 .. vidhivàkyam . (yathà, gãtàyàm . 16 . 23 .
     %<yaþ ÷àstravidhimutsçjya vartate kàmacàrataþ .
     na sa siddhimavàpnoti na sukhaü na paràü gatim ..>%) prakàraþ . niyogaþ . iti hemacandraþ .. viùõuþ . iti halàyudhaþ . karma . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, devãpuràõe .
     %<tasmàt såryaþ ÷a÷àïkasya kùayavçddhividhervibhuþ ..>%) gajànnam . iti jañàdharaþ .. vaidyaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. yàgopade÷akagranthaþ . iti bharatadhçtakoùaþ .. ùaóvidhasåtralakùaõàntargatalakùaõavi÷eùaþ . yathà --
     %<saüj¤à ca paribhàùà ca vidhirniyam eva ca .
     atide÷o'dhikàra÷ca ùaóvidhaü såtralakùaõam ..>% apràptapràpako vidhiþ . sa tu dbividhaþ . varõotpàdanaråpo'bhàvaråpa÷ca . varõotpàdanaråpo yathà saharõe rgha ityàdi . abhàvaråpo dvividhaþ . nà÷o niùedharåpa÷ca . nà÷avidhiryathà . lopo'syomàïorityàdi . niùedhavidhiryathà . nàjo'nta ityàdi . sàmànyapràptasya vi÷eùàvadhàraõaü niyamavidhiþ . yathà . raïo viþ supi ityàdi . anyadharmasyànyatràropaõamatide÷avidhiþ yathà . invadik ityàdi . pårbasåtrasthitapadasya parasåtreùåpasthitiradhikàravidhiþ . sa tu trividhaþ .
     %<siühàvalokitàkhya÷ca maõóåkaplutireva ca .
     gaïgà÷rota iti khyàta÷càdhikàràstrayo matàþ ..>% siülàvalokito yathà . vàvagordànte ityasmàt dànte iti padasya çkyagityanteùåpasthitiþ . maõóåkaplutiryathà . ñàbhisïeïasãtyasmàt ata iti padasya àktimabhavi ityatropasthitiþ . gaïgà÷roto yathà . leþ si au jas ityasmàt leriti padasya taddhitaparyanteùåpasthitiriti . eva¤ca .
     %<kàryã kàryaü nimitta¤ca tribhiþ såtramudàhçtam .
     kadàcit kàryikàryàbhyàü kvacit kàryanimittataþ ..
     yasya nirdi÷yate kàryaü sa kàryã gadito budhaiþ .
     kriyate yattu tat kàryamàde÷apratyayàgamam ..
     yasmàt paraü pare yasmin tannimittaü dvidhà matam .
     àkàïkùàyàntu sarveùàmanuvçttiþ pare bhavet ..>% iti .. eva¤ca .
     %<bahiraïgavidhibhyaþ syàdantaraïgavidhirbalã .
     pratyayà÷ritakàryantu bahiraïgamudàhçtam ..
     prakçtyà÷ritakàryaü syàdantaraïgamiti dhruvam .
     prakçteþ pårbapårbaü syàdantaraïgataraü tathà ..
     sàvakà÷avidhibhyaþ syàdbalã niravakà÷akaþ .
     kasyacidbhinnakàryasya prathame paratastathà .
     sambhavedviùayo yasya sa bhavet sàvakà÷akaþ ..
     àdau hi viùayo yasya parato na hi saübhavet .
     sa paõóitagaõairukto vidhirniravakà÷akaþ ..
     tathà sàmànyakàryebhyo vi÷eùakavidhirbalã .
     bahavo viùayà yasya sa sàmànyavidhirbhavet ..
     svalpaþ syàdviùayo yasya sa vi÷eùavidhirmataþ .
     àgamàde÷ayormadhye balãyànàgamo vidhiþ ..
     prakçtiü pratyaya¤càpi yo na hanti sa àgamaþ .
     àde÷a upaghàtã yaþ prakçteþ pratyayasya và ..
     sakalebhyo vidhibhyaþ syàdbalã lopavidhistathà .
     lopasvaràde÷ayostu svaràde÷o vidhirbalã ..>% iti mugdhabodhavyàkaraõañãkàyàü durgàdàsaþ .. * .. atha vidhibhadàþ . tatra ka÷cit pradhànavidhiþ . sa tu svataþ phalahetukriyàbodhakaþ . yathà . yajeta svargakàma ityàdi . ka÷cidaïgavidhiþ . sa tu svataþ phalahetukriyàyàü kathamityàkàïkùàyàü vidhàyakaþ . yathà . ióo yajati ityàdi . ka÷cita prayogavidhiþ . sa tu yàvadaïgayuktakriyàbodhakaþ . yathà . yàvadaïgayuktaü yajeta vilakùaõasvargakàma ityàdi . ka÷cidguõaphalavidhiþ . sa tu àkàïkùànivçttau adhikaphalàya pràptakarmaõi guõavidhiþ . yathà . godohenàpaþ praõayet pa÷ukàma ityàdi . pradhànavidhi÷ca dbividhaþ . utpattirniyoga÷ceti . tatrotpattistu karmasvaråpabodhakaþ . yathà àgneyàùñàkapàlaþ amàvàsyàyàü paurõamàsyà¤càcyuto bhavati ityàdi . niyoga÷ca svargakàmàdyadhikàribodhakaþ . yathà . svargakàmo yajeta ityàdi . aïgavidhistu kàlade÷akartràdibodhakatayà aniyata eva . pradhànàïgavidhyorvidheyàpràptipràptibhyàü traividhyam . tatra apràptito dvaividhyam . tatràpyatyantàpràptau apårbavidhiþ . pakùato'pràptau niyamavidhiþ . vidheyatatpratipakùayoþ pràptau parisaïkhyàvidhiþ . ataevoktam .
     %<vidhiratyantamapràptau niyamaþ pàkùike sati .
     tatra cànyatra ca pràptau parisaïkhyà vidhãyate ..>% tatra pradhànasya vidhibhedo yathà . aharahaþ sandhyàmupàsãta ityàdirapårbavidhiþ . atra vitheyasya sandhyàdeþ ÷àstrato ràgato nyàyato và kacidapyapràpteþ . tathà çtau bhàryàmupeyàt ityàdirniyamavidhiþ . vidheyasya bhàryàbhigamanasya ràgataþ pràptàvapi ràgàbhàvàt pakùato'pràpteþ . tathà . prokùitaü màüsaü bhu¤jãta ityàdiþ parisaïkhyàvidhiþ . vidheyasya prokùitamàüsabhakùaõasya ca ràgataþ pràpteþ . aïgasya vidhibhedo yathà . ÷àradãyapåjàyàmaùñamyàmupavaset ityàdirapårbavidhiþ . atra vidheyasyopavàsasya etadanya÷àstrato ràgato nyàyato và kvakùidapràpteþ . tathà ÷ràddhe bhu¤jãta pitçsevitamityàdiniyamavidhiþ . vidheyasya ÷ràddha÷eùabhojanasya ràgataþ pràptàvapi ràgàbhàvàt pakùato'pràpteþ . tathà . vçddhi÷ràddhe pràtaràmantritàn vipràn ityàdiþ parisaïkhyàvidhiþ . tatra vidheyasya pràtarnimantraõasya tatpratipakùasya pårbadinasàyaü nimantraõasya ca pàrvaõavannyàyataþ pràpteriti smçterudàharaõam . iti dharmadãpikà .. * .. nyàyamate vidhiryathà --
     %<pravçttiþ kçtirevàtra sà cecchàto yata÷ca sà .
     tajaj¤ànaü viùayastasya vidhistajj¤àpako'thavà ..>% vidhijanyaj¤ànàt pravçttirdç ÷yate sà icchàtaþ cikãrùàtaþ cikãrùà ca kçtisàdhyatveùñasàdhanatvaj¤ànàt tajj¤ànasya viùayaþ kàryatvaü iùñasàdhanatva¤ca vidhiriti pràcãnamatam .. svamatamàha tajj¤àpako'thaveti iùñasàdhanatvànumàpaka àptàbhipràyo vidhipratyayàrthaþ . iti haridàsãyakusumà¤jaliþ .. * .. api ca à÷rayatvasambandhana pratyayopasthàpiteùñasàdhanatvànvitasvàrthaparapadaghañitavàkyatvaü vidhitvam . mãmàüsakamate iùñasàdhanatvaü kçtisàdhyatva¤ca pçthagvidhyarthaþ . iti gadàdharabhaññàcàryakçtavidhisvaråpaþ ..

#<vidhidar÷ã>#, [n] puü, (vidhiü draùñuü ÷ãlamasya . dç÷ + õiniþ .) sadasyaþ . ityamaraþ ..

#<vidhide÷akaþ>#, puü, (vidhiü di÷atãti . di÷a + õvul .) sadasyaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vidhivat>#, vya, yathàvidhi . vidhyanusàreõa . yathà --
     %<toùayet satataü bhàryàü vidhivat pàõipãóitàm ..>% iti kàlikàpuràõe 19 adhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<sandhyàmupàsya vidhivat vilvapatràdyupàrjayet ..>% iti ÷ivaràtrivratakathà .. * .. anyacca .
     %<påjayedbrahmaviùõvarkarudravasvàtmakaü ÷ivam .
     vratopavàsairvidhivat ÷raddhavà ca vimatsaraþ ..>% iti matsyapuràõe yogamàhàtmyam 49 adhyàyaþ .. apara¤ca .
     %<iti nakùatrapuruùamupoùya vidhivat svayam .
     sarvàn kàmànavàpnoti viùõuloke mahãyate ..>% iti tatraiva 51 adhyàyaþ ..

#<vidhuþ>#, puü, (vidhyati virahiõaü vidhyate ràhuõeti và . vyadha tàóe + %<pébhidivyadhãti .>% uõàø 1 . 24 . iti kuþ .) candraþ . (yathà --
     %<pika ! vidhustava hanti samaü tamastvamapi candravirodhikuhåravaþ .
     tadubhayorani÷aü hi virodhità kathamaho samatà mama tàpane .. * ..>% vidhyati asuràniti .) viùõuþ . karpåraþ . iti medinã . dhe, 16 .. brahmà . iti ÷abdaratnàvalã .. ràkùasaþ . iti vi÷vaþ .. àyudhaþ . vàyuþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ .. * .. candrasya dvàda÷àvasthàstatphalàdi÷ca yathà --
     %<candrasya dvàda÷àvasthà bhavanti ÷çõu tà api .
     triùu triùu ca çkùeùu a÷vinyàdi vadàmyaham ..
     pravàsasthaü punarnaùñaü mçtàvasthaü jayàvaham .
     hàsyàvasthaü krãóàvasthaü pramodàvasthameva ca .
     viùàdàvasthabhogasthe jvaràvasthaü vyavasthitam ..
     kampàvasthaü susthàvasthaü dvàda÷àvasthagaü bhavet ..
     pravàso hànirmçtyu÷ca jayo hàso ratiþ sukham .
     ÷oko bhogo jvaraþ kampaþ susthàvasthàkramàtphalam ..
     janmasthaþ kurute tçptiü dvitãye nàsti nirvçtiþ .
     tçtãye ràjasammànaü caturthe kalahàgamaþ ..
     pa¤camena mçgàïkeõa strãlàbho vai tathà bhavet ..
     dhanadhànyàgamaþ ùaùñhe ratiþ påjà ca saptame .
     aùñame pràõasandeho navame koùasa¤cayaþ ..
     da÷ame kàryaniùpattirdhruvamekàda÷e jayaþ .
     dvàda÷ena ÷a÷àïkena mçtyureva na saü÷ayà ..>% iti gàruóe . 61 . 3 -- 9 .. * .. candrasya kùayavçddhikàraõam yathà -- brahmovàca .
     %<ràkà cànumatã caiva dvividhà pårõimà matà .
     sinãvàlã kuhu÷caiva amàvàsyà dbidhaiva tu ..
     amà nàma rave ra÷mi÷candraloke pratiùñhità .
     yasmàt somo vasatyasyàmamàvàsã tataþ smçtà ..
     pårboditakalàbhinnapaurõamàsyà ni÷àkare .
     pårõimànumatã j¤eyà pa÷càstamitabhàskare ..
     yasmàttàmanumanyante devatàþ pitçbhiþ saha .
     tasmàdanumatã nàma pårõimà prathamà smçtà ..
     yadà càstamite sårye pårõacandrasya codgamaþ .
     yugapat sottarà ràgastadànumatipårõimà ..
     ràkàntàmanumanyante devatàþ pitçbhiþ saha .
     ra¤janàccaiva candrasya ràketi kavayo'bruvan ..
     sinãvàlãpramàõantu kùãõa÷eùo ni÷àkaraþ .
     amàvàsyàü vi÷atyarkaü sinãvàlã tataþ smçtà ..
     kuheti kokilenokto yaþ kàlastu samàpyate .
     tatkàlasaüj¤à tveùà vai amàvàsyà kuhåþ smçtà .
     anumatyà÷avàþ kàryà sinãvyàlyàþ kuhåü vinà .
     etàsàü viralaþ kàlaþ kumàtrati kuhåþ smçtà ..
     kalàþ ùoóa÷a somasya ÷ukle vardhayate raviþ .
     amçtenàmçtaü kçùõe pãyate daivataiþ kramàt ..
     prathamàü pibate vahnirdvitãyàü pavanaþ kalàm .
     vi÷vedevàstçtãyàntu caturthãntu prajàpatiþ ..
     pa¤camãü varuõa÷càpi ùaùñhãü pibati vàsavaþ .
     saptamãmçùayo divyà vasavo'ùñau tathàùñamãm ..
     navamãü kçùõapakùasya pibatãndraþ kalàmapi .
     da÷amãü maruta÷càpi rudrà ekàda÷ãü kalàm .
     dvàda÷ãntu kalàü viùõurdhanada÷ca trayoda÷ãm .
     caturda÷ãü pa÷upatiþ kalàü pibati nitya÷aþ .
     tataþ pa¤cada÷ã¤caiva pibanti pitaraþ kalàm ..
     kalàva÷iùño niùpãtaþ praviùñaþ såryamaõóalam .
     amàyàü vi÷ate ra÷mau amàvàsã tataþ smçtà ..
     pårbàhõe vi÷ate càrkaü madhyàhre tu vanaspatim .
     aparàhõe vi÷atyapsu svayonivàrisambhavaþ ..
     àpaþ praviùñaþ somasya ÷eùayà kalayaikayà .
     tçõagulmalatàvçkùànniùpàdayati cauùadhãþ ..
     tamoùadhiü sthitaü gàva÷carantyàpaþ pibanti ca .
     tadaïgànugataü gobhyaþ kùàratvamupagacchati ..
     tatkùãramamçtaü bhåtvà mantrabhåtaü dbijàtayaþ .
     svàhàkàravaùañkàrairjuhvantyàhutayaþ kramàt ..
     hutamagniùu devàya punaþ somaü vivardhayet .
     evaü saükùãyate somaþ kùãõa÷càpyàyate punaþ .
     tasmàt såryaþ ÷a÷àïkùasya kùayavçddhividhervibhuþ ..>% iti devãpuràõe candrakùayavçddhiþ .. * .. brahmovàca .
     %<yadayaü vadate loko vàli÷atvànmahàmate .
     tadahaü saüpravakùyàmi candrasåryoparàgikam ..
     yadi satyamayaü grastastejorà÷irdivàkaraþ .
     tatkathaü nodarasthena ràhurna bhasmasàt kçtaþ ..
     athavà ràhuõàkramya ÷atruvaktraü prave÷itaþ .
     tat kathaü da÷anaistãkùõaiþ ÷atadhà na vikhaõóitaþ ..
     vimukta÷ca punardaùñastathaivàkhaõóamaõóalaþ .
     na càsyàpahçtaü tejo na sthànàdapasàritaþ ..
     yadi và hyeùa niùpãtaþ kathaü dãprataro'bhavat .
     tasmànna tejasàü rà÷ã ràhorvaktraü gamiùyati ..
     bhakùyàrthaü sarvadevànàü somaþ sçùñaþ svayambhuvà .
     tatrasthamamçta¤càpi sambhåtaü såryatejasà ..
     pibantyambumayaü devàþ pitara÷ca svadhàmçtam .
     traya¤ca tri÷ata¤caiva trayastriü÷attathaiva ca ..
     traya÷ca trisahasrà÷ca devàþ bhomaü pibanti ye .
     ràhorapyamçtaü bhàgyaü purà sçùñaü svayambhu và ..
     tasmàttadràhuràgatya pàtumicchati parvasu .
     uddhçtya pàrthivãü chàyàü madràkàràntamomayaþ ..
     pàtumicchan tata÷cendumàcchàdayati chàyayà .
     ÷ukle ca candramabhyeti kçùõe parvaõi bhàskaram ..
     såryamaõóalasaüsthantu candrameva jighàüsati .
     tasmàt pibati taü ràhustanumasyàvinà÷ayan ..
     avihiüsan yathà padmaü pibati bhramaro madhu .
     candrasthamamçtaü tadvadabhedàdràhura÷nute ..
     candrakànto maõiryadvattuhinaü kùarate kùaõàt .
     kùarannapi na hãyeta tejasà naiva mucyate ..
     yathà såryamaõiþ såryàdutpàñya pàvakaü ÷ubham .
     na bhavatyaïgahãno'pi tejasà naiva mucyate ..
     evaü candra÷ca sårya÷ca chàditàvapi ràhuõà .
     svatejasà naü mucyeta nàïgahãnau babhåvatuþ ..
     parvakhatha ca candrasya màõikyakalasàkçtiþ .
     somo daivatasaüyogàt chàyàyogàcca pàrthivàt .
     ràho÷ca varalabdhàdvai prakùaredamçtaü ÷a÷ã ..
     svadohakàle saüpràpte vatsaü dçùñvà ca gauryathà .
     svàïgàdeva kùaret kùãraü tathenduþ kùarate'mçtam .
     piteva såryo devànàü somo màteva lakùyate ..
     yathà màtuþ stanaü pãtvà jãvante sarvajantavaþ .
     pãtvàmçtaü tathà somàt tçpyante sarvadevatàþ ..
     sambhç taü sarvayogeùu tathàyaü kùarate ÷a÷ã .
     taü kùarantaü yathàbhàgamupajãvanti devatàþ ..
     tasmin kàle samabhyeti ràhurapyavakarùati .
     sarvamarhanti bhàga¤ca pàdaü pàdàrdhameva ca ..
     àkramya pàrthivã chàyà yàvatã candramaõóalam .
     smçtaþ sa bhàgo ràhostu devabhàgàstu ÷eùakàþ ..
     tçptiü vidhàya devànàü ràhoþ parvagatasya ca .
     candro na kùayamàyàti tejasà naiva mucyate ..
     tithibhàgà÷ca yàvantaþ punantyarkaü pramàõataþ .
     sarvacchàyàsthitaþ kàlastàvàneva prakãrtitaþ ..
     ato ràhubhujaþ somaþ somàdvçddhiü divàkaraþ .
     parvakàle sthitistvevaü viparãtàþ punaþ punaþ ..
     ata÷chàdayate ràhurabhravaccha÷ibhàskarau .
     ràhurabhrakasaüsthànaþ somamàcchàdya tiùñhati ..
     uddhçtya pàrthivãü chàyàü dhåmamegha ivotthitaþ .
     candrasya yadavastabdhaü ràhuõà bhàskarasya ca ..
     nàmnàvakhaõóitaü tasya kaivalyaü vyàmalãkçtam .
     kardamena yathà vastraü ÷uklamapyupahanyate ..
     ekodde÷e'tha sarvadyà ràhuõà candramàstathà .
     prakùàlitaü tadeveha punaþ ÷uklataraü bhavet ..
     ràhuyuktaü bhavettadvannirmalaü candramaõóalam .
     ràhuõà chàditau vàpi dçùñvà candradivàkarau ..
     vipràþ ÷àntiparà bhåtvà punaràpyàyayanti tam .
     evaü na gçhyate sårya÷candramàstatra gçhyate ..
     abudhàstaü na pa÷yanti mànuùà màüsacakùuùaþ .
     jagatsammohanaü caitat grahaõaü candrasåryayoþ ..>% ityàdye devãpuràõe grahaõavikalpaþ .. * .. vidhordevapitràdyannakàraõatvaü ràjayakùmàdikàraõatva¤ca kàlikàpuràõe 20 . 21 adhyàyayordraùñavyam .. * .. (kartari, tri . yathà, çgvede . 10 . 55 . 5 .
     %<vidhuü dadràõaü samane bahånàü yuvànaü santaü palito jagàra ..>% %<vidhuü vidhàtàraü sarvasya yuddhàdeþ kartàraü vipårbo dadhàtiþ karotyarthe .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<vidhutaþ>#, tri, (vi + dhu + ktaþ .) tyaktaþ . ityamaraþ .. (yathà, bhàgavate . 9 . 19 . 25 .
     %<sa tatra nirmuktasamastasaïga àtmànubhåtyà vidhutatriliïgaþ .
     pare'male brahmaõi vàsudeve lebhe gatiü bhàgavatãü pratãtaþ ..>%) kampita÷ca ..

#<vidhutiþ>#, strã, kampanam . vipårbadhudhàtoþ ktipratyayena niùpannà .. (yathà, bhàgavate . 10 . 33 . 8 .
     %<pàdanyàsairbhujavidhutibhiþ sasmitairbhråvilàsairbhajyanmadhyai÷calakucapañaiþ kuõóalairgaõóalãnaiþ ..>% niràkçtiþ . yathà, tatraiva . 4 . 22 . 38 .
     %<yasminnidaü sadasadàtmatayà vibhàtimàyàvivekavidhutisraji vàhibuddhiþ ..>%)

#<vidhunanaü>#, klã, (vi + ghå + õic . lyuñ . nuk ca . pçùodaràditvàt hrasvaþ .) kampanam . iti jañàdharaþ ..

#<vidhuntudaþ>#, puü, (vidhuü tudati pãóayatãti . vidhu + tuda + %<vidhvarusostudaþ .>% 3 . 2 . 35 . iti kha÷ . mum .) ràhuþ . ityamaraþ .. (yathà, màghe . 2 . 61 .
     %<nãtiràpadi yadgamyaþ parastanmànino hriye .
     vidhurvidhuntudasyeva pårõastasyotsavàya saþ ..>%)

#<vidhupa¤jaraþ>#, puü, (vidhoþ pa¤jaraþ vakràsthi iva tatsàdç÷yàt .) khaógaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<vidhupriyà>#, strã, (vidho÷candrasya priyà .) candrapatnã . yathà . dàkùàyaõyo vidhupriyà . iti koùàntaram ..

#<vidhuraü>#, klã, (vigatà dhårbhàro yasmàt . samàse aþ .) pravi÷leùaþ . ityamaraþ .. kaivalyam . iti trikàõóa÷eùaþ .. (pratyavàyaþ . kaùñam . yathà, kiràtañãkàyàü mallinàthadhçtavaijayantã .
     %<vidhuraü pratyavàye syàt kaùñavi÷le÷ayorapi ..>% tathà ca kiràte . 2 . 7 .
     %<vidhuraü kimataþ paraü parairavagãtàü gamite da÷àmimàm .
     avasãdati yat surairapi tvayi sambhàvitavçtti pauruùam ..>%)

#<vidhuraþ>#, tri, (vigatà dhåþ kàryabhàro yasmàt . çkpårityaþ .) vikalaþ . iti medinã . re, 216 .. (yathà, kumàre . 4 . 32 .
     %<tadidaü kriyatàmanantaraü bhavatà bandhujanaprayojanam .
     vidhuràü jvalanàtisarjanàt nanu màü pràpaya patyurantikam ..>%)

#<vidhurà>#, strã, rasàlà . iti medinã . re, 216 .. (jatrårdhvasnàyumarma . yathà, su÷rute . 3 . 6 .
     %<jatrårdhvaü marmàõi catasro dhamanyo'ùñau màtçkà dbe kçkàñike dve vidhure ..>%)

#<vidhuvanaü>#, klã, (vi + dhu + lyuñ . kuñàditvàt sàdhuþ .) kampanam . ityamaraþ . 3 . 2 . 4 ..

#<vidhåtaü>#, tri, (vi + dhå + ktaþ .) kampitam . (yathà, kalàvilàse . 2 . 28 .
     %<taü vadati so'nyadçùñiþ sabhråbhaïgaü vidhåtahastàgraþ .
     va¤cakavacanaþ pàpo vçttikùãõaþ kuto'yamàyàtaþ ..>%) tyaktam . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàgaõapatistotre . 1 .
     %<yogaü yogavidàü vidhåtavividhavyàsaïga÷uddhà÷ayapràdurbhåtasudhàrasaprasçmaradhyànàspadàdhyàsinàm ..>%)

@<[Page 4,400a]>@
#<vidhåtiþ>#, strã, kampanam . vipårvadhådhàtoþ ktipratyayena niùpannamiti ..

#<vidhånanaü>#, klã, (vi + dhå + õic + lyuñ . nuk ca .) kampanam . tatparyàyaþ . vidhuvanam 2 . ityamaraþ . 3 . 2 . 4 .. vidhunanam 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, sàhityadarpaõe . 3 . 142 .
     %<ke÷astanàdharàdãnàü grahe harùe'pi sambhramàt .
     pràhuþ kuññamitaü nàma ÷iraþkaravidhånanam ..>%)

#<vidhånitaü>#, tri, kampitam . vipårba¤yantadhådhàtoþ ktaprayetyana niùpannam ..

#<vidhçtaü>#, klã, vi÷eùeõa dhçtam . yathà --
     %<athàvakçùya viõmåtraü loùñakàùñhatçõàdinà .
     udastavàsà uttiùñheddçóhaü vidhçtamehanaþ ..>% ityàhrikatattvam ..

#<vidheyaþ>#, tri, vidhàtuü ÷akyaþ . (vi + dhà + %<aco yat .>% 3 . 1 . 97 . iti yat . %<ãdyati .>% 6 . 4 . 65 . iti àta ãt .) vàkyasthaþ . tatparyàyaþ . vinayagràhã 2 vacanesthitaþ 3 à÷ravaþ 4 . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 5 . 23 . 13 .
     %<karõo'màtyaþ ku÷alã tàta kaccit suyodhano yasya mando vidheyaþ ..>%) vidhijanyabodhaviùayaþ . yathà --
     %<anuvàdyamanuktvà tu na vidheyamudãrayet .
     na hyalabdhàspadaü ki¤cit kutracit pratitiùñhati ..>% ityekàda÷ãtattvam .. api ca . pramàõàntaràsannihitaü karma prathamaü buddhau na viùayãbhavati ÷abdàdeva tasya karmaõa upasthitirityupàdeye vidheye karmaõi påjàdau ÷ucitatkàlajãvinaþ karmàdhikàràt pramàõàntaralabhyatvenàvidheyatvàttithyàdirguõaþ . iti tithyàditattvam .. (kartavyam . yathà, bçhatsaühitàyàm . 95 . 49 .
     %<dbàtriü÷atpravibhakte dikcakre yadyathà samuddiùñam ..
     tattathà vidheyaü guõadoùaphalaü yiyàsånàm .. * ..>% adhãnaþ . yathà, raghuþ . 19 . 4 .
     %<sannive÷ya saciveùvataþ paraü strãvidheyanavayauvano'bhavat ..>% tathà ca tatraiva . 7 . 62 .
     %<tasthau dhvajastambhaniùaõõadehaü nidràvidheyaü naradevasainyam ..>%)

#<vidheyatà>#, strã, (vidheyasya bhàvaþ . vidheya + tal .) vidheyatvam . vidhijanyabodhaviùayatvam . yathà . yathà brahmavadhàdiùu pàpasya niùiddhatayopayuktabàhmaõàdij¤àne dvaiguõyaü tathà gaïgàsnànàdiùu puõyasya vidheyatàvacchedakagaïgàdij¤àne dvaiguõyam . iti pràya÷cittatattvam .. (adhãnatà . yathà, kiràte . 11 . 33 .
     %<paravànarthasaüsiddhau nãcavçttirapatrapaþ .
     avidheyendriyaþ puüsàü gaurivaiti vidheyatàm ..>%)

#<vidhvaüsaþ>#, puü, (vi + dhvaüsa + gha¤ .) vinà÷aþ . yathà, tithyàditattve .
     %<harite rogo'nutàpaþ ÷asyànàmãtibhi÷ca vidhvaüsaþ .
     kapile ÷ãghragasattvamlecchadhvaüso'tha durbhikùam ..>% (apakàraþ . yathà, kiràte . 3 . 16 .
     %<vidhàya vidhvaü samanàtmanãnaü ÷amaikavçtterbhavata÷chalena .
     prakà÷itatvanmati÷ãlasàràþ kçtopakàrà iva vidviùaste ..>%)

#<vinataþ>#, tri, (vi + nama + ktaþ .) praõataþ . (yathà, àryàsapta÷atyàm . 616 .
     %<sakhi duravagàhagahano vidadhàno vipriyaü priyajane'pi .
     khala iva durlakùyastava vinatamukhasyopari sthitaþ kopaþ ..>%) bhugnaþ . (yathà, bçhatsaühitàyàm . 61 . 3 .
     %<da÷asaptacaturdantyaþ pralambamuõóànanà vinatapçùñhàþ .
     hrasvasthålagrãvà yavamadhyà dàritakhurà÷ca ..>%) ÷ikùitaþ . iti medinã . te, 156 .. (saïkucitaþ . yathà, ràmàyaõe . 1 . 43 . 24 .
     %<vinataü kvacidudbhåtaü kvacidyàti ÷anaiþ ÷anaiþ .
     salilenaiva salilaü kvacidabhyàhataü punaþ ..>% puü, svanàmakhyàtavànaravi÷eùaþ . yathà, bhaññiþ . 7 . 52 .
     %<pràcãü tàvadbhiravyagraþ kapibhirvinato yayau .
     apragràhairivàdityo vàjibhirdårapàtibhiþ ..>%)

#<vinatà>#, strã, garuóamàtà . (sà tu dakùaprajàpateþ kanyà . yathà, mahàbhàrate . 1 . 65 . 12 .
     %<krodhà pràdhà ca vi÷và ca vinatà kapilà muniþ .
     kadru÷ca manujavyàghra dakùakanyaiva bhàrata ..>%) pióakàbhedaþ . iti medinã . te, 156 .. (yathà, su÷rute . 2 . 6 .
     %<mahatã pióakà nãlà pióakà vinatà smçtà ..>%)

#<vinatàsånuþ>#, puü, (vinatàyàþ sånuþ puttraþ .) aruõaþ . iti hemacandraþ .. garuóa÷ca ..

#<vinadaþ>#, puü, (vi÷eùeõa nadati ÷abdàyate patraphalàdineti . nad + ac .) vinyàkavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. chàtiyàn iti khyàtaþ ..

#<vinamrakaü>#, klã, tagarapuùpam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vinayaþ>#, tri, baõik . kùiptaþ . nibhçtaþ . vijitendriyaþ . ityajayapàlaþ .. (vi÷eùeõa nayatãti . nã + ac . vi÷eùeõa pràpakaþ . pçthakkartà . yathà, çgvede . 2 . 24 . 9 .
     %<sa saünayaþ sa vinayaþ purohitaþ samuùñutaþ sayudhi brahmaõaspatiþ ..>% %<vinayaþ saügatànàü vividhaü netà pçthakkartà sa eva .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<vinayaþ>#, puü, (vi + nã + ac .) ÷ikùà . (yathà, raghuþ . 1 . 24 .
     %<prajànàü vinayàdhànàdrakùaõàdbharaõàdapi .
     sa pità pitarastàsàü kevalaü janmahetavaþ ..>%) praõatiþ . iti medinã . ye, 105 .. * .. (yathà,
     %<jitendriyatvaü vinayasya kàraõaü guõaprakarùo vinayàdavàpyate .
     guõaprakarùeõa jano'nurajyate janànuràgaprabhavà hi sampadaþ ..>% ityudbhañaþ ..) atha vinayapra÷aüsà .
     %<vçddhàü÷ca nityaü seveta vipràn vedavidaþ ÷ucãn .
     tebhyo hi ÷ikùet vinayaü vinãtàtmà hi nitya÷aþ ..
     samagràü va÷agàü kuryàt pçthivãnnàtra saü÷ayaþ .
     bahavo'vinayàdbhraùñà ràjànaþ saparicchadàþ .
     vanasthà÷caiva ràjyàni vinayàt pratipedire ..>% iti matsyapuràõe 189 adhyàyaþ .. * .. (vi÷iùño nayaþ .) daõóaþ . yathà . yattu .
     %<pårbamàkùàrayedyastu niyataü syàt sa doùabhàk .
     pa÷càdyaþ so'pyasatkàrã pårve tu vinayo guruþ ..>% iti nàradavacanam .. tatpårvàpekùayà parasyàdhikavàkpàruùyotpàdakasyàpi svalpadaõóavidhàyakam . yugapatsaüpravartane adhikadaõóàbhàvamàha sa eva .
     %<pàruùye sàhase caiva yugapatsaüvartayoþ .
     vi÷eùa÷cenna labhyeta vinayaþ syàt samastayoþ ..>% vinayo daõóaþ . iti vyavahàratattvam ..

#<vinayagràhã>#, [n] tri, (vinayaü gçhõàtãti . graha + õiniþ .) vacanesthitaþ . ityamaraþ ..

#<vinayasthaþ>#, tri, (vinaye tiùñhatãti . sthà + kaþ .) àj¤àkàrã . tatparyàyaþ . vidheyaþ 2 à÷ravaþ 3 vacanasthitaþ 4 va÷yaþ 5 praõeyaþ 6 . iti hemacandraþ . 3 . 96 ..

#<vinayà>#, strã, vàñhyàlakaþ . iti medinã ..

#<vina÷anaü>#, klã, (vina÷yati antardadhàti sarasvatyatreti . vi + na÷a + adhikaraõe lyuñ .) kurukùetram . tacca hastinàyà uttarapa÷cime vartate . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 82 . 105 .
     %<tato vina÷anaü gacchenniyato niyatà÷anaþ .
     gacchatyantarhità yatra merupçùñhe sarasvatã ..>% vi + na÷a + bhàve lyuñ .) vinà÷a÷ca ..

#<vinaùñaþ>#, tri, (vi + na÷a + ktaþ .) nà÷à÷rayaþ . dhvaüsavi÷iùñaþ . yathà . ÷ikhã vinaùñaþ puruùo na naùñaþ . iti vi÷eùavyàptiñãkàyàü mathurànàthaþ .. patitaþ . yathà nàradaþ .
     %<vinaùñe vàpya÷araõe pitaryuparataspçhe ..>% vinaùñe patite . iti dàyabhàgaþ ..

#<vinaùñiþ>#, strã, vinà÷aþ . iti vipårbana÷adhàtorbhàve ktipratyayeva niùpannamiti . iti siddhàntakaumudã .. (yathà, bhàgavate . 3 . 1 . 20 .
     %<tatràtha ÷u÷ràva suhçdvinaùñiü vanaü yathà veõujavahnisaü÷rayam .
     saüspardhayà jagdhamathànu÷ocan sarasvatãü pratyagiyàya tåùõãm ..>%)

#<vinasaþ>#, tri, (vigatà nàsikà yasya . nasàde÷aþ .) gatanàsikaþ . tatparyàyaþ . vignaþ 2 vikhraþ 3 vinàsakaþ 4 . iti jañàdharaþ ..

#<vinà>#, vya, (vi + %<vina¤bhyàü nànà¤cau na saha .>% 5 . 2 . 27 . iti nà .) varjanam . tatparyàyaþ . pçthak 2 antareõa 3 çte 4 hiruk 5 nànà 6 . ityamaraþ .. (÷abdenànena yoge %<pçthagvineti .>% 2 . 3 . 32 . ityanena tçtãyà pa¤camã ca syàt . evaü %<pçthadvinà nànàbhiriti yogavibhàgo dvitãyàrthaþ ..>% iti kà÷ikoktyà dvitãyàpi . yathà, tatraiva .
     %<vinà vàtaü vinà varùaü vidyutprapatanaü vinà .
     vinà hastikçtàndoùàn kenemau pàtitau drumau ..>% tçtãyàprayogo yathà, raghuvaü÷e 2 . 14 .
     %<÷a÷àma vçùñyàpi vinà davàgniþ ..>% pa¤camãprayogo yathà, sàükhyakàrikàyàm . 41 .
     %<citraü yathà÷rayamçte sthàõvàdibhyo vinà yathà cchàyà .
     tadvadvinà vi÷eùairna tiùñhati nirà÷rayaü liïgam ..>%)

#<vinàkçtaü>#, tri, (vinà antareõa kçtam .) tyaktam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vinàyakaþ>#, puü, (vi÷iùño nàyakaþ .) buddhaþ . gaõe÷aþ . ityamaraþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 30 . 55 .
     %<astãha pramadodyàne tarumaõóalamadhyagaþ .
     dçùñaprabhàvo varado devadevo vinàyakaþ ..>%) garuóaþ . vighnaþ . (yathà, harivaü÷e . 181 . 65 .
     %<ràkùasà÷ca pisàcà÷ca bhåtàni ca vinàyakàþ ..>%) guruþ . iti medinã . ke, 112 .. * .. vinàyakagaõo yathà --
     %<gàïgeyo viùõava÷caiva dbau vij¤eyau vinàyakau ..>% iti vahnipuràõe gaõabhedanàmàdhyàyaþ .. * .. vinàyakasyotpattiryathà -- prajàpàla uvàca .
     %<kathaü gaõapaterjanma mårtimattva¤ca sattama ! .
     etanme saü÷ayaü chindhi dhçtikaùñaü vyavasthitam ..
     mahàtapà uvàca .
     pårbaü devagaõàþ sarve çùaya÷ca tapodhanàþ .
     kàryàrambhe yathà pràptàþ siddhiü te ca na saü÷ayaþ ..
     sanmàgàüvasthiùu yathà sidhyante vighnataþ kriyàþ .
     asatkàriùu sarveùu tadbadevamavighnataþ ..
     tato devàþ sapitara÷cintayàmàsuràjasà .
     asatkàryeùu vighnàrthe sarva evàbhyamantrayan ..
     tatasteùà tadà mantraü kurvatàü tridivaukasàm .
     babhåva buddhirgamane rudraü prati mahàmate ..
     te tatra rudramàmantrya kailàsanilayaü gurum .
     åcuþ savinayaü sarve praõipàtapuraþsaram ..
     devà åcuþ .
     devadeva mahàdeva ÷ålapàõe trilocana .
     vighnàrthamavi÷iùñànàü utpàdayitumarhasi ..
     evamuktastadà devairbhavaþ paramayà mudà .
     umàü nirãkùayàmàsa cakùuùànimiùeõa ha ..
     devànàü sannidhau tasya pa÷yato màü mahàtmanaþ .
     cintàbhådvyomni mårtebhyo dç÷yate kena hetunà ..
     pçthivyà vidyate mårtirapàü mårtistathaiva ca .
     tejasaþ ÷vasanasyàpi mårtireùà tu dç÷yate ..
     àkà÷asya kathaü neti matvà devo jahàsa ca .
     j¤àna÷aktiþ paràn dçùñvà yaddçùñaü vyomni ÷ambhunà ..
     yaccoktaü brahmaõà pårvaü ÷arãrantu ÷arãriõàm .
     yaccàpi hasitaü tena devena parameùñhinà ..
     etatkàryacatuùkeõa pçthivyàdicaturùvapi .
     mårtimànatitejasvã hasataþ parameùñhinaþ ..
     pradãptàsyo mahàdãptaþ kumàro bhàsayan di÷am .
     parameùñhiguõairyuktaþ sàkùàdrudra ivàparaþ ..
     utpannamàtro devànàü yoùitaþ saüpramohayan .
     kàntyà dãptyà tathà mårtyà råpeõa ca mahàtmavàn ..
     taü dçùñvà paramaü råpaü kumàrasya mahàtmanaþ .
     umà nimiùanetràbhyàü tamapa÷yata bhàminã ..
     taü dçùñvà kupito devastãvrakopasamanvitaþ .
     matvà kumàraråpantu ÷obhanaü mohanaü dç÷àm .
     tataþ ÷a÷àpa taü devo gaõe÷aü parame÷varaþ ..
     kumàra gajavaktrastvaü pralambajañharastathà .
     bhaviùyati tathà sarpairupavãtagatirdhruvam ..
     evaü ÷a÷àpa taü devastãvrakopasamanvitaþ .
     dhunvan ÷arãramutthàya tato devo ruùànvitaþ ..
     yathà yathàsau sa ÷arãramàdyaü dhunoti devastri÷ikhàstrapàõiþ .
     tathà tathà càïgaruhàccakàsa jalaü kùitau saünyapataüstathànye ..
     vinàyakànekamukhà gajàsyàstamàlanãlà¤janasannikà÷àþ .
     uttasthuruccairvividhàstrahastàstatastu devà manasàkulena ..
     kimetadityadbhutakarmakàrã hyekaþ karotyapratimaü mahacca .
     kàryaü suràõàü kçtametadiùñaü bhavettathaitaü paritaü kutastat ..
     divaukasàü cintayatàü tathà tu vinàyakaiþ kùmà kùubhità babhåva .
     caturmakha÷càpratimo vimànamàruhya khe vàkyamidaü jagàda ..
     dhanyàstu devà suranàyakena trilocanenàdbhutaråpiõà ca .
     anugçhãtàþ parame÷vareõa suradviùàü vighnakçtàü natau ca .
     ityevamuktvà prapitàmahastànuvàca devastriü÷ikhà strapàõim ..
     yaste vibho vaktrasamudbhavaþ prabhurvinàyakà nàma vasantvime'nugàþ .
     bhavantvathàsyàtmavareõa càmbare tvayà ca tuùñastu ÷arãracàrã ..
     àkà÷ametadvahudhà vyavasthitaü tvayà caiko vadatàü te prayàtàþ .
     prabhurbhavatvapratimàstrapàõinà imàn hi càstraiþ suvaràü÷ca dehi ..
     ityevamuktràbhigate pitàmahe trilocana÷càtmabhavaü jagàda .
     vinàyako vighnakaro gajàsyo gaõe÷anàmà tu bhavasya puttraþ ..
     ete ca sarve tvapayàntu bhçtyà vinàyakàþ kråradç÷aþ pracaõóàþ .
     ucchuùmadànàdivivçddhadehàþ kàryeùu siddhiü pratipàdayantaþ ..
     bhavàü÷ca vedeùu tathà makheùu kàryeùu cànyeùu mahànubhàvàt .
     agneùu påjàü labhate'nyathà ca vinà÷ayiùyasyatha kàryasiddhim ..
     ityevamuktaþ parame÷vareõa suraiþ samaü kà¤canakumbhasaüsthaiþ .
     jalaistathàsàvabhiùiktagàtro raràja ràjendraþ vinàyakànàm ..
     dçùñvàbhiùicyamànaü tu devàstaü gaõanàyakam .
     tuùñuvuþ prayatàþ sarve tri÷ålàstrasya sannidhau ..
     devà åcuþ .
     namaste gajavaktràya namaste gaõanàyaka .
     vinàyaka namaste'stu namaste caõóavikrama ..
     namo'stu te vighnakartre namaste sarpamekhala .
     namaste rudravaktrottha pralambajañharà÷rita .
     sarvadevanamaskàràdavighnaü kuru sarvadà ..
     evaü stutastadà devairmahàtmà gaõanàyakaþ .
     abhiùiktastu rudreõa somasyàpatyatàü gataþ ..
     etaccaturthyàü sampannaü gaõàdhyakùasya pàrthiva .
     yatastato'yaü mahatã tithãnàü paramà tithiþ ..
     etasyàü yastilàn bhaktyà bhuktvà gaõapatiü nçpa .
     àràdhayati tasyà÷u tuùyate nàtra saü÷ayaþ ..
     ya÷caitat pañhate stotraü ya÷caitat ÷çõuyàttathà .
     tasya vighnà na jàyante na pàpaü sarvathà nçpa ..>% ityàdi vàràhe vinàyakotpattinàmàdhyàyaþ .. * .. vinàyakasya nàmàùñakastotraü yathà -- ÷rãviùõuruvàca .
     %<gaõe÷amekadanta¤ca herambaü vighnanàyakam .
     lambodaraü sårpakarõaü gajavaktraü guhàgrajam ..
     nàmàùñakàrthaü puttrasya ÷çõu matto harapriye .
     stotràõàü sàrabhåta¤ca sarvavighnaharaü param ..
     j¤ànàrthavàcako ga÷ca õa÷ca nirvàõavàcakaþ .
     tayorã÷aü paraü brahma gaõe÷aü praõamàmyaham .. 1 ..
     eka÷abdaþ pradhànàrtho danta÷ca balavàcakaþ .
     balaü pradhànaü sarvasmàdekadantaü namàmyaham .. 2 ..
     dãnàrthavàcako he÷ca rambaþ pàlanavàcakaþ .
     paripàlakaü taü dãnànàü herambaü praõamàmyaham .. 3 ..
     vipattivàcako vighno nàyakaþ khaõóanàrthakaþ .
     vipatkhaõóanakàrantaü namàmi vighnanàyakam .. 4 ..
     viùõudattai÷ca naivedyairyasya lambodaraü purà .
     pitrà dattai÷ca vividhairvande lambodara¤ca tam .. 5 ..
     ÷årpàkàrau ca tatkarõau vighnavàraõakàraõau .
     sampadàsphàlaråpau ca sårpakarõaü namàmyaham .. 6 ..
     viùõuprasàdapuùpa¤ca yanmårdhni munidattakam .
     tadgajendravaktrayuktaü gajavaktraü namàmyaham .. 7 ..
     guhasyàgre ca jàto'yamàvirbhåto haragçhe .
     vande guhàgrajaü devaü sarvadevàgrapåjitam .. 8 ..
     etannàmàùñakaü darge nàmàrthasaüyutaü param .
     puttrasya pa÷ya vede ca tadà kopaü vçthà kuru ..
     etannàmàùñakaü stotraü nàmàrthasaüyutaü ÷ubham .
     trisandhyaü yaþ pañhennityaü sa sukhã sarvato jayã ..
     tato vighnàþ palàyante vainateyàdyathoragàþ .
     gaõe÷varaprasàdena mahàj¤ànã bhaveddhruvam ..
     puttràthãü labhate puttraü bhàryàthãü vipulàü striyam .
     mahàjaóaþ kavãndra÷ca vidyàvàü÷ca bhaveddhruvam ..>% iti brahmavaivarte gaõapatikhaõóe 44 adhyàyaþ .. asya kavacaü yathà -- nàrada uvàca .
     %<saüsàramocanasyàsya kavacasya prajàpatiþ .
     çùi÷chanda÷ca bçhatã devo lambodaraþ svayam ..
     dharmàrthakàmamokùeùu viniyogaþ prakãrtitaþ .
     sarveùàü kavacànà¤ca sàrabhåtamidaü mune ..
     oü gauü gaiü ÷rãü gaõe÷àya svàhà me pàtu mastakam .
     dvàtriü÷adakùaro mantro lalàñaü me sadàvatu ..
     oü hrãü klãü ÷rã gamiti ca satataü pàtu locanam .
     tàrakàü pàtu vighne÷aþ satataü dharaõãtale ..
     oü hrãü ÷rãü klãmiti satataü pàtu nàsikàm .
     oü gauü gaü sårpakarõàya svàhà pàtvadharaü mama ..
     dantàü÷ca tàlukàü jihvàü pàtu me ùoóa÷àkùaraþ .
     oü ÷rãü lambodaràyeti svàhà gaõóaü sadàvatu ..
     oü gàü gaü gajànanàyeti svàhà skandhaü sadàvatu ..
     ÷rãü klãü strãmiti kaïkàlaü pàtu vakùaþsthala¤ca gaü .
     pàõau pàdau sadà pàtu sarvàïgaü vighnanighnakçt ..
     pràcyàü lambodaraþ pàtu àgneyyàü vighnanàyakaþ .
     dakùiõe pàtu vighne÷o nairçtyàntu gajànanaþ ..
     pa÷cime pàrvatãputtro vàyavyàü ÷aïkaràtmajaþ .
     kçùõasyàü÷a÷cottare tu paripårõatamasya ca ..
     ai÷ànyàmekadanta÷ca herambaþ pàtu cordhvataþ .
     gaõàdhipo'pyadhaþ pàtu sarvapåjya÷ca sarvataþ .
     svapne jàgaraõe caiva pàtu me yoginàü guruþ ..
     iti te kathitaü vatsa ! sarvamantraughavigraham .
     saüsàramohanaü nàma kavacaü paramàdbhutam ..
     ÷rãkçùõena purà dattaü goloke ràsamaõóale .
     vçndàvane vinãtàya mahyaü dinakaràtmaja ..
     mayà datta¤ca tubhya¤ca yasmai kasmai na dàsyasi .
     paraü varaü sarvapåjyaü sarvasaïkañatàraõam ..
     gurumabhyarcya vidhivat kavacaü dhàrayettu yaþ .
     kaõñhe và dakùiõe bàhau so'pi viùõurna saü÷ayaþ ..
     a÷vamedhasahasràõi ràjasåya÷atàni ca .
     grahendrakavacasyàsya kalàü nàrhanti ùoóa÷ãm ..
     idaü kavattamaj¤àtvà yo bhajecchaïkaràtmajam .
     ÷atalakùaprajapto'pi na mantraþ siddhidàyakaþ ..>% iti brahmavaivarte gaõapatikhaõóe gaõe÷akavacaü nàma 13 adhyàyaþ .. * .. atha vinàyaka÷àntiþ . yàj¤avalkya uvàca .
     %<vinàyakopasçùñasya lakùaõàni nibodhata .
     svapne'vagàhate'tyarthaü jalaü muõóàü÷ca pa÷yati .
     vimanà viphalàrambhaþ sa sãdatyanimittataþ ..
     ràjà ràjyaü kumàrã ca patiü puttra¤ca gurviõã .
     nàpnuyàt svapanantasya puõye'hni vidhipårbakam ..
     gaurasarùapakalkena satyenotsàritasya ca .
     sarvauùadhaiþ sarvaganvairvilipta÷irasastathà ..
     bhadràsanopaviùñasya svastivàcya dvijàn ÷ubhàn .
     mçttikàü rocanàü gandhàn gugguluü càpsu nikùipet ..
     yà àhçtà hyekavarõai÷caturbhiþ kalasairhradàt .
     carmaõyànuóuhe rakte sthàpyaü bhadràsanaü tathà ..
     sahasràkùaü ÷atadhàraü çùibhiþ pàraõaü kçtam .
     tena tvàmabhiùi¤càmi pàvamànyaþ punantu te ..
     bhagantu varuõo ràjà bhagaü såryo bçhaspatiþ .
     bhagamindra÷ca vàyu÷ca bhagaü saptarùayo daduþ ..
     yatte koùasusaubhàgyaü sãmante yacca mårdhani .
     lalàñe karõayorakùõoràpastat ghnantu te sadà ..
     snàtasya sàrùapaü tailaü ÷ruveõauóambareõa tu .
     juhuyànmårdhani ku÷àn savyena parigçhya ca ..
     mita÷ca saümita÷caiva tathà ÷àlakañaükañàþ .
     kuùmàõóà ràjaputtrà÷cetyante svàhàsamanvitaiþ ..
     dadyàccatuùpathe sårpe ku÷ànàstãrya sarva÷aþ .
     kçtàkçtàüstaõóulàü÷ca palalaudanameva ca ..
     puùpaü citraü sugandhi¤ca surà¤ca trividhàmapi .
     målakaü pårikà påpàstathaivairaõóikàþ srajaþ ..
     dadhi pàyasamanna¤ca guóapiùñaü samodakam .
     etàn sarvànupàhçtya bhåmau kçtvà tataþ ÷iraþ ..
     ambikàmupatiùñhecca dadyàdarghyaü kçtà¤jaliþ .
     dårvàsarùapapuùpai÷ca puttrajanmabhirantataþ ..
     kçtasvastyayanaü caiva pràrthayedambikàü satãm .
     råpaü dehi ya÷o dehi bhagaü bhagavati dehi me ..
     puttràn dehi ÷riyaü dehi sarvakàmàü¤ca dehi me .
     bràhmaõàn bhojayet pa÷càt ÷uklavastrànulepanaiþ ..
     vastrayummaü gurordadyàdàsaüpåjya grahàüstathà .
     ÷reyaþkarmaphalaü vidyàt såryàrcanaratastathà ..>% iti gàruóe 100 adhyàyaþ .. * .. atha gaõe÷amantràþ .
     %<pa¤càntakaü ÷a÷idharaü bãjaü gaõapaterviduþ .>% pa¤càntako gakàraþ . dhyànantu gaõe÷a÷abde draùñavyam . asya pura÷caraõaü caturlakùajapaþ .. * .. atha mahàgaõapatimantraþ . nibandhe .
     %<÷rã÷aktismarabhåvighnabãjàni prathamaü vadet .
     ïe'ntaü gaõapatiü pa÷càt varànte varadaü padam ..
     uktvà sarvajanaü me'nte va÷amànaya ñhadvayam .
     aùñàviü÷atyakùaro'yaü tàràdyo manurãritaþ ..>% bhåbãjamàha .
     %<smçtisthaü màüsamaubinduyuktaü bhåbãjabhãritam .>% smçtirgakàraþ . màüsaü lakàraþ .. * .. asya dhyànam .
     %<navaratnamayaü dvãpaü smaredikùurasàmbudhau .
     tadvãcidhautaparyantaü mandamàrutasevitam ..
     mandàrapàrijàtàdikalpavçkùalatàkulam .
     udbhåtaratnacchàyàbhiraruõãkçtabhåtalam .
     udyaddinakarendubhyàmudbhàùitadigantaram ..
     tasya madhye pàrijàtaü navaü ratnamayaü smaret çtubhiþ sevitaü ùaóbhirani÷aü prãtivardhanam ..
     tasyàdhastàt mahàpãñhe racite màtçkàmbuje .
     ùañkoõàntastrikoõasthaü mahàgaõapatiü smaret ..
     hastãndrànanaminducåóamaruõacchàyaü trinetraü rasàdà÷liùñaü priyayà sapadmakarayà svàïgasyayà santatam .
     vãjàpåragadàdhanustri÷ikhayukcakràbjapà÷otpalaü vrãhyagrasvaviùàõagaõóakalasàn hastairvahantaü bhaje ..
     gaõóapàõigaladdànapåralàlasamànasàn .
     dvirephàn karõatàlàbhyàü vàrayantaü muhurmuhuþ ..
     karàgradhçtamàõikyakumbhavaktraviniþsçtaiþ .
     ratnavarùaiþ prãõayantaü sàdhakaü madavihvalam ..
     màõikyamukuñopetaü ratnàbharaõabhåùitam ..>% asya pura÷caraõaü caturlakùajapaþ .. * .. api ca .
     %<÷aktiruddhanijaü bãjaü mahàgaõapatiü vadet .
     ïe'ntamagnibadhåprokto mantro'yaü dvàda÷àkùaraþ ..>% asya dhyànam .
     %<muktàgauraü madagajamukhaü candracåóaü trinetraü hastaiþ svãyairdadhatamaravindbaïku÷au ratnakumbham .
     aïkasthàyàþ sarasijarucestaddhvajàlambipàõerdevyà yonau vinihitakaraü ratnamauliü bhajàmi ..>% asya pura÷caraõaü lakùajapaþ .. * .. mantràntaram .
     %<÷aktiruddhaü nijaü bãjaü va÷amànaya ñhadvayam .
     tàràdyo manuràkhyàto rudrasaükhyàkùarànvitaþ ..>% asya dhyànam .
     %<hastairvibhratamikùudaõóavaradau pà÷àïku÷au puùkaraspçùñasvapramadàvaràïgamanayà÷liùñaü dhvajàgraspç÷à .
     ÷yàmàïgyà vidhçtàbjayà trinayanaü candràrdhacåóaü javàraktaü hastimukhaü smaràmi satataü bhogàtilolaü vibhum ..>% asya pura÷caraõaü lakùatrayajapaþ .. * .. atha herambamantraþ . sa ca åkàrayukto gakàraþ sabinduþ praõavàdinamo'nta÷caturakùaraþ . nibandhe .
     %<pa¤càntako binduyukto vàmakarõavibhåùitaþ .
     tàràdihçdayànto'yaü herambamanurãritaþ .
     caturvarõàtmako néõàü caturvargaphalapradaþ ..>% asya dhyànam .
     %<muktàkà¤cananãlakundaghusçõacchàyaistrinetrànvitairnàgàsyairharivàhanaü ÷a÷idharaü herambamarkaprabham .
     dçptaü dànamabhãtimodakaradàn ñaïke ÷iro'kùàtmikàü màlàü mudgaramaïku÷aü tri÷ikhakaü dorbhirdadhànaü bhaje ..>% asya pura÷caraõaü trilakùasaükhyakajapaþ .. * .. mantràntaram . gaü kùipraprasàdanàya hçt . tathà ca nibandhe .
     %<saüvartako netrayutaþ pàr÷vo vahnyàsane sthitaþ .
     prasàdanàya hçnmantraþ svabãjàdyo da÷àkùaraþ ..>% asya dhyànam .
     %<pà÷àïku÷au kalpalatàü viùàõaü dadhat sva÷uõóàhitabãjapåraþ .
     raktastrinetrastaruõendumaulirhàrojjvalo hastimukho'vatànnaþ ..>% asya pura÷caraõaü lakùajapaþ .. * .. atha haridràgaõe÷amantraþ .
     %<pa¤càntako dharàsaüstho bindubhåùitamastakaþ .
     ekàkùaro mahàmantraþ sarvakàmaphalapradaþ ..>% dhyànantu .
     %<haridràbhaü caturbàhuü hàridravasanaü vibhum .
     pà÷àïku÷adharaü devaü modakaü dantameva ca ..>% asya pura÷caraõaü caturlakùajapaþ . iti tantrasàraþ .. * .. (pãñhasthànavi÷eùaþ . yathà, devãbhàgavate . 7 . 30 . 71 .
     %<karavãre mahàlakùmãrumàdevã vinàyake .
     àrogyà vaidyanàthe tu mahàkàle mahe÷varã ..>% vigato nàyako yasyeti vigrahe anàthe, tri ..)

#<vinàyikà>#, strã, (vinàyakasya strã . bhàryàrthe ïãp .) garuóapatnã . iti ÷abdamàlà ..

#<vinàruhà>#, strã, (vinà à÷rayaü rohatãti . ruha + kaþ . striyàü ñàp .) triparõikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vinà÷aþ>#, puü, (vina÷anamiti . vi + na÷a + gha¤ .) vina÷anam . (yathà, gãtàyàm . 2 . 17 .
     %<avinà÷i tu tadviddhi yena sarvamidaü tatam .
     vinà÷amavyayasthàsya na ka÷cit kartumarhati ..>%) tatparyàyaþ . adar÷anam 2 . ityamaraþ .. cha¤chañ 3 . yathà, ÷rãbhàgavate .
     %<eùà ùoratamà sandhyà lokacha¤chañkarã vibho ..>% cha¤chaóityavyayaü vinà÷e vartate . iti ÷rãdharasvàmã ..

#<vinà÷akaþ>#, tri, vinà÷akartà . vipårbakana÷adhàtorõaka(õvul)pratyayena niùpannaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 91 . 9 .
     %<ràjaiva kartà bhåtànàü ràjaiva ca vinà÷akaþ .
     dharmàtmà yaþ sa kartà syàdadharmàtmà vinà÷akaþ ..>%)

@<[Page 4,403b]>@
#<vinà÷ã>#, [n] tri, vinà÷akaraõa÷ãlaþ . vipårbana÷adhàtorõinpratyayena niùpannaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 107 . 11 .
     %<lobhameko hi vçõute tato'marùamanantaram .
     tau kùayavyayasaüyuktàvanyonya¤ca vinà÷inau ..>% yathà ca manau . 1 . 27 .
     %<aõvyo màtràvinà÷inyo da÷àrdhànàntu yàþ smçtàþ .
     tàbhiþ sàrdhamidaü sarvaü sambhavatyanupårba÷aþ ..>%)

#<vinà÷onmukhaü>#, tri, (vinà÷àya patanàya unmukham .) pacham . ityamaraþ .. nà÷odyata¤ca ..

#<vinàsakaþ>#, tri, (vigatà nàsà yasya . bahuvrãhau kan hrasva÷ca .) gatanàsikaþ . iti jañàdharaþ ..

#<vinàhaþ>#, puü, (vi÷eùeõa nahyate anena . vi + naha + %<hala÷ca .>% 3 . 3 . 121 . iti gha¤ ..) kåpànanapidhànakaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vinikùiptaþ>#, tri, vinikùepà÷rayaþ . parityaktaþ . vinipårbakakùipadhàtoþ ktapratyayena niùpannaþ .. (yathà, devãbhàgavate . 2 . 8 . 27 .
     %<pituþ kaõñhe'dya me yena vinikùipto mçtoragaþ ..>%)

#<vinigamanà>#, strã, ekatarapakùapàtinã yuktiþ . ekataràvadhàraõà . yathà . ucyate . ekade÷opàttasyaiva bhåhiraõyàdàvutpannasya svatvasya vinigamanàpramàõàbhàvena vai÷eùikavyavahàrànarhatayà avyavasthitasya guñikàpàtàdinà vya¤janaü vibhàgaþ . iti dàyabhàgaþ .. ucyata iti bhåhiraõyàdàvutpannasya ekade÷opàttasya tattadaü÷àvacchinnasya vinigamanà idamamukasya nànyasyetyavadhàraõaråpà tatpramàõabhàvena vai÷eùikavyavahàraþ parasparanairapekùeõa dànavikrayàdilakùaõastadanarhatayà avyavasthitasya sato'pyasatkalpasya guñikàpàtàdinà vya¤janaü idaü amukasyetyavadhàraõaü vibhàga ityarthaþ . iti taññãkàyàü ÷rãkçùõatarkàlaïkàraþ ..

#<vinidraþ>#, tri, (vigatà nidrà mudranà yasya .) unmãlitaþ . iti ÷abdamàlà .. (yathà, naiùadhe . 1 . 34 .
     %<vinidraromàjani ÷çõvatã nalam ..>% tathà ca sà hatyadarpaõe . 10 paricchede .
     %<utpattirindorapi niùphalaiva dçùñà vinidrà nalinã na yena ..>%) nidràrahitaþ . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 285 . 21 .
     %<svasthamàsãnamavyagraü vinidraü ràkùasàdhipaþ .
     tato'bravãdda÷agrãvaþ kumbhakarõaü mahàbalam ..>%)

#<vinidratvaü>#, klã, (vinidrasya bhàvaþ .) prabodhaþ . iti hemacandraþ .. nidràrahitatva¤ca ..

#<vinipàtaþ>#, puü, (vi÷eùeõa nipatanam . vi + ni + pata + gha¤ .) nipàtaþ . daivàdivyasanam . iti medinã . te, 217 .. avamànaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, manau . 4 . 146 .
     %<maïgalàcàrayuktànàü nitya¤ca prayatàtmanàm .
     japatàü juhvatà¤caiva vinipàto na vidyate ..>%)

#<vinimayaþ>#, puü, (vi + ni + mã + ap .) paridànam . pratidànam . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, raghuþ . 1 . 26 .
     %<dudoha gàü sa yaj¤àya ÷asyàya maghavà divam .
     sampadvinimayenobhau dadhaturbhuvanadvayam ..>%) bandhakaþ . iti ÷abdamàlà .. yathà --
     %<vikrayairgàü vinimayairdattvà gomàüsakhàdake .
     vrataü càndràyaõaü kuryàdvadhe sàkùàdvadhã bhavet ..>% iti pràya÷cittatattvadhçtagobhilavacanam ..

#<viniyogaþ>#, puü, (vi + ni + yuj + gha¤ .) phale arpaõam . iti hemacandraþ .. viniyojanam . yathà --
     %<anenedantu kartavyaü viniyogaþ prakãrtitaþ ..>% ityàhnikatattvam .. (yathà, sandhyàvidhau .
     %<oükàrasya brahmaçùirgàyattrãcchandaþ savità devatà pràõàyàme viniyogaþ ..>%)

#<viniyojitaþ>#, tri, viniyuktaþ . vinipårba¤yantayujadhàtoþ ktapratyayena niùpannaþ ..

#<vinirdhåtaþ>#, tri, (vi + nir + dhå + ktaþ .) duravasthayà calitaþ . yathà --
     %<tato devà vinirdhåtà bhraùñaràjyàþ paràjitàþ .
     hçtàdhikàràstrida÷àstàbhyàü sarve niràkçtàþ ..>% iti màrkaõóeye devãmàhàtmyam ..

#<vinirbhayaþ>#, puü, (vi÷eùeõa nirnàsti bhayaü yasya .) sàdhyagaõavi÷eùaþ . yathà --
     %<mano mantà tathà ÷àno naro yàna÷ca vãryavàn .
     vinirbhayo naya÷caiva haüso nàràyaõo vçùaþ .
     prabhu÷ceti samàkhyàtàþ sàdhyàþ dvàda÷a paurvikàþ ..>% iti vahnipuràõe kà÷yapãyavaü÷aþ .. bhayarahita÷ca ..

#<vinirmokaþ>#, puü, vyatirekaþ . yathà . divàkaravàravinirmoke tu gargaþ . iti cåóàprakaraõe jyotistattvam .. (vigato nirmoko yasya iti vigrahe muktaka¤cuke, tri ..)

#<vinirvçttaþ>#, tri, samàptaþ . niùpannaþ . vinir pårbakavçtdhàtoþ ktapratyayena niùpannaþ ..

#<vinivçttaþ>#, tri, nivçttivi÷iùñaþ . kùàntaþ . nirastaþ . vinipårbakavçtdhàtoþ ktapratyayena niùpannaþ .. (yathà, gãtàyàm . 15 . 5 .
     %<nirmànamohà jitasaïgadoùà adhyàtmanityà vinivçttakàmàþ ..>%)

#<vinihataþ>#, tri, vinaùñaþ . vinipårbakahanadhàtoþ ktapratyayena niùpannaþ ..

#<vinãtaþ>#, tri, (vi + nã + ktaþ .) vinayànvitaþ . vinayaþ ÷àstrataþ saüskàraþ indriyayamo và . tatparyàyaþ . nibhçtaþ 2 pra÷ritaþ 3 . ityamarabharatau .. (yathà, raghuvaü÷e . 14 . 75 .
     %<tapasvisaüsargavinãtasattve tapovane vãtabhayà vasàsmin ..>%) jitendriyaþ . (yathà, tantrasàre .
     %<÷ànto dàntaþ kulãna÷ca vinãtaþ ÷uddhave÷avàn ..>%) apanãtaþ . (yathà, mahàbhàrate . 7 . 110 . 55 .
     %<vinãta÷alyàüsturagàü÷caturo hemamàlinaþ ..>%) hçtaþ . iti medinãkàrahemacandrau .. kùiptaþ . ityajayapàlaþ .. kçtadaõóaþ . iti smçtiþ .. (anuddhataþ . yathà, manau . 9 . 41 .
     %<tatpràj¤ena vinãtena j¤ànavij¤ànavedinà ..>%)

#<vinãtaþ>#, puü, (vi + nã + ktaþ .) suvahà÷vaþ . tatparyàyaþ . sàdhuvàhã 2 . ityamaraþ . suùñhuvàhana÷ãlakaþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 7 . 110 . 56 .
     %<tàüstadà råpyavarõàbhàn vinãtàn ÷ãdhragàminaþ ..>%) baõik . iti medinã . te, 154 .. damanakavçkùaþ . (asya paryàyo yathà --
     %<ukto damanako dànto muniputtrastapodhanaþ .
     gandhotkañe brahmajaño vinãtaþ phalapatrakaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) ÷ikùitavçùabhàdiþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vinãtakaü>#, klã puü, vainãtakam . parasparàvàhanam . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<vinãyaþ>#, puü, (vi + nã + %<vipåyavinãyajityeti .>% 3 . 1 . 117 . kyappratyayena nipàtitaþ .) kalkaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (yathà --
     %<pçkkàturuùkalaghulàbhatayà vinãyaþ .>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe vàtavyàdhau elàtaile ..) pàpam . iti siddhàntakaumudã ..

#<vinetà>#, [ç] puü, (vi + nã + tçc .) ràjà . àde÷ake, tri . iti medinã . te, 156 .. (yathà, raghuvaü÷e . 14 . 23 .
     %<tenàsa lokaþ pitçmàn vinetrà ..>% guruþ . ÷ikùakaþ . yathà, mahàbhàrate . 11 . 26 .
     %<arjunasya vinetàramàcàryaü sàtyakestathà .
     taü pa÷ya patitaü droõaü kuråõàü dbijasattamam ..>% yathàca raghuvaü÷e . 8 . 91 .
     %<sa tatheti vineturudàramateþ pratigçhya vaco visasarja munim ..>%)

#<vineyaþ>#, tri, (vi + nã + yat .) netavyaþ . vipårbanãdhàtoyapratyayena niùpannaþ .. daõóanãyaþ . yathà,
     %<jyotirj¤ànaü tathotpàtamaviditvà tu ye nçõàm .
     ÷ràvayantyarthalobhena vineyàste'pi yatnataþ ..>% vineyàþ daõóanãyàþ . iti jyotistattvam ..

#<vinodaþ>#, puü, (vi + nuda + gha¤ .) kautåhalam . iti halàyudhaþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 15 . 125 .
     %<vàdhate ta¤ca naikavyàt sarvaü sa magadhe÷varaþ .
     tattatra rakùàheto÷ca vinodàyatanasya tàm ..>%) krãóà . iti bhåriprayogaþ .. (yathà, bhàgavate . 3 . 16 . 24 .
     %<naitàvatà tryadhipatervata vi÷vabhartustejaþkùata tava na tasya sa te vinodaþ ..>% apanayanam . yathà, ÷i÷upàlavadhe . 1 . 48 ..
     %<vinodamicchannatha darpajanmano raõena kaõóvàstrida÷aiþ samaü punaþ ..>% pramodaþ . yathà, hitopade÷e .
     %<kàvya÷àstravinodena kàlo gacchati dhãmatàm .
     vyasanena ca mårkhàõàü nidrayà kalahena và ..>%) àliïganavi÷eùaþ . tallakùaõaü yathà . nàyako nàyikàyà dakùiõapàdaü vàmapàdaü và svamadhyade÷e svadakùiõapàdaü vàmapàdaü và nàyikàmadhyade÷e nidhàya vakùasi vakùaþ oùñhe oùñhaü dattvà yadà÷niùati tat . iti kàma÷àstram .. ràjagçhavi÷eùaþ . yathà --
     %<dãrghe trayo ràjahastàþ prasare dvau pratiùñhitau .
     vinoda eva dvàràõi triü÷at koùñhadvayaü bhavet ..>% iti yuktikalpataruþ ..
     %<dvàda÷aite gçhàn vakùye teùàü lakùaõamagrataþ .
     sunandaþ sarvatobhadro bhavyo nàndãmukhastathà ..
     vinoda÷ca vilàsa÷ca vijayo vimalastathà .
     raïgaþ kelirjayo vãro dvàda÷aite prakãrtitàþ ..>% iti bhaviùyottarapuràõam ..

#<vi(bi)nduþ>#, puü, (bidi avayave + bàhulakàduþ .) jalakaõà . tatparyàyaþ . pçùat 2 pçùataþ 3 vipruñ 4 . ityamaraþ .. pçùanti 5 viplañ 6 . iti taññãkà .. (yathà, pa¤catantre .
     %<jalabinduprapàtena krama÷aþ påryate ghañaþ .
     sa hetuþ sarva÷àstrasya dharmasya ca dhanasya ca ..>%) dantakùatavi÷eùaþ . bhruvormadhyam . råpakàrthaprakçtiþ . iti medinã . de, 10-11 .. anusvàraþ . yathà . %<bindudbibindumàtrau varõau kramànnuvã saüj¤au staþ .>% iti mugdhabodhavyàkaraõam .. api ca .
     %<÷ivo vahnisamàyukto vàmàkùibindubhåùitaþ .
     ekàkùaro mahàmantraþ ÷rãsåryasya prakãrtitaþ ..>% iti såryakavacam .. bandåtpattiryathà --
     %<saccidànandavibhavàt sakalàt parame÷varàt .
     àsãcchaktistato nàdo nàdàdbindusamudbhavaþ ..>% iti sàradàtilake 1 pañalaþ .. api ca .
     %<àsãdbindustato nàdo nàdàcchaktiþ samudbhavà .
     nàdaråpà mahe÷ànã cidråpà paramà kalà ..
     nàdàccaiva samutpannaþ ardhabindurmahe÷vari .
     sàrdhatritayabindubhyoü bhujaïgã kulakuõóalã ..>% iti kubjikàtantre 1 pañalaþ ..
     %<bindurnàdo bãjamiti tasya bhedàþ samãritàþ .
     binduþ ÷ivàtmako bãjaü ÷aktirnàdastayormithaþ ..
     samavàyaþ samàkhyàtaþ sarvàgamavi÷àradaiþ ..>% iti sàradàtilakaþ .. anyacca .
     %<binduþ ÷ivàtmakastatra bãjaü ÷aktyàtmaka smçtam .
     tayoryoge bhavennàdastàbhyo jàtàstri÷aktayaþ ..>% iti kriyàsàraþ ..

#<vi(bi)nduþ>#, tri, (vetti tacchãlaþ . vidaj¤àne + %<binduricchuþ .>% 3 . 2 . 169 . iti upratyayo lumàgama÷ca nipàtyate .) j¤àtà . ityamaraþ .. dàtà . ityajayapàlaþ .. veditavyaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vi(bi)nducitrakaþ>#, puü, (bindubhi÷cihnavi÷eùai÷citrakaþ iva .) mçgabhedaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vi(bi)ndujàlaü>#, klã, (bindånàü jàlam .) hasti÷uõóoparivicitrabindusamåhaþ . iti hemacandraþ ..

#<vi(bi)ndujàlakaü>#, klã, (bindånàü jàlakam .) gajasya mukhàdistho bindusamåhaþ . tatparyàyaþ . padmakam 2 . ityamaraþ . padmam 3 . ataeva padmã hastãti bharataþ ..

#<vi(bi)ndutantraþ>#, puü, (bindu÷cihnaü tantraü yasya .) akùaþ . iti hàràvalã .. turaïgakaþ . yathà --
     %<bindutantraþ pumàn ÷àriphalake ca turaïgake ..>% iti pavargãyavàdau medinã ..

#<vi(bi)ndupatraþ>#, puü, (binduþ patre yasya .) bhåryavçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<vi(bi)ndurekhakaþ>#, puü, (binduvi÷iùñà rekhà yatra . kan .) pakùibhedaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<vi(bi)nduvàsaraþ>#, puü, (bindupàtasya vàsaraþ .) garbhe santànotpattikàraka÷ukrapàtadinam . iti jyotiùam ..

#<vi(bi)ndusaraþ>#, [s] klã, (bindunàmaka saraþ .) sarovaravi÷eùaþ . yathà --
     %<abhyuttareõa kailàsaü ÷ivaü sarvauùadhiü girim .
     gaurantu parvata÷reùñhaü haritàlamayaü prati ..
     hiraõya÷çïgaþ sumahàn divyauùadhimayo giriþ .
     tasya pàde mahaddivyaü saraþ kà¤canasannibham ..
     ramyaü bindusaro nàma yatra ràjà bhagãrathaþ .
     gaïgàrthe sa tu ràjarùiruvàsa bahulàþ samàþ ..
     divyaü yàsyanti me pårbe gaïgàtoyapariplutàþ .
     tatra tripathagà devã prathamantu pratiùñhità ..
     somapàdàt prasåtà sà saptadhà pratibhajyate .
     yåpà maõimayàstatra citaya÷ca hiraõmayàþ ..
     tatreùñvà kratubhiþ siddhaþ ÷akraþ suragaõaiþ saha .
     divya÷chàyàpathastatra nakùatràõàntu maõóalam ..
     dç÷yate bhàsvarà ràtrau devã tripathagà tu sà .
     antarãkùaü diva¤caiva bhàvayitvà bhuvaü gatàþ ..
     bhavasya svàïke patità saüruddhà yogamàyayà .
     tasyà ye bindavaþ kecit kùubdhàyàþ patità bhuvi .
     kçtastu tairbindusarastato bindusaraþ smçtam ..>% iti màtsye . 120 . 27 -- 33 ..

#<vindhapatrã>#, strã jvaràpahà . iti ÷abdacandrikà .. vela÷uüñà iti bhàùà ..

@<[Page 4,405a]>@
#<vindhasaþ>#, puü, candraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vindhyaþ>#, puü, parvatavi÷eùaþ . ityamaraþ .. (yathà, manau . 2 . 21 .
     %<himavavindhyayormadhyaü yaþ pràgvina÷anàdapi .
     pratyageva prayagà¤ca madhyade÷aþ prakãrtitaþ ..>%) vyàdhaþ . iti medinã .. vindhyaparvatasya nimna÷çïgatvakàraõam . yathà -- nàrada uvàca .
     %<kimarthamadriü bhagavànagastyastaü nimna÷çïgaü kçtavàn mahrùiþ .
     kasmai kçte kena ca kàraõena nastadvadasvàkhilasattvavçtte ..
     pulastya uvàca .
     purà hi vindhyena divàkarasya gatirniruddhà gaganecarasya .
     ravistataþ kumbhabhavaü sametya homàvasàne vacanaü babhàùe ..
     samàgato'ha¤ca dvijarùabha tvàü kuruùva mayyuddharaõaü munãndra .
     dadasva dànaü mama yanmanãùitaü caràmi yena tridive sunirvçtaþ ..
     itthaü divàkaravaco guõasaïgayogi ÷rutvà tadà kalasajo vacanaü babhàùe .
     dànaü dadàmi tava yanmanasà tvabhãùñaü nàrthã prayàti vimukho mama ka÷cideva ..
     ÷rutvà vaco'mçtamayaü kalasodbhavasya pràha prabhuþ karapuñaü praõidhàya mårdhni .
     eùo'dya me girivaraþ praruõaddhi màrgaü vindhyasya nimrakaraõe bhagavàn yatasva ..
     iti ravivacanàduvàca kumbhajanmà kçtamiti taddhi mayà hi nãca÷çïgam .
     tava kiraõajito bhaviùyatãti mahãdhro mama hi ÷araõasamàgatasya kà vyathà te ..
     ityevamuktvà kalasodbhavastu sårya¤ca saüståya vinamya bhaktyà .
     jagàma saütyajya hi daõóakaü hi vindhyàcalaü vçddhavapurmaharùiþ ..
     gatvà vacaþ pràha munirmahãdhraü yàsye mahàtãrthavaraü supuõyam .
     vçddho'pya÷akta÷ca tavàdhiroóhuü tasmàdbhavàn nãcataro'stu sadyaþ ..
     ityevamukto munisattamena sa nãca÷çïgastvabhavan mahãdhraþ .
     samàkramaccàpi maharùimukhyaþ prollaïma vindhyaü dvija àha ÷ailam ..
     yàvanna bhåyo nijamàvrajàmi mahà÷ramaü dhautavapuþ sutãrthàt .
     tvayà na tàvattviha vardhitavyaü na cet ÷apiùye'hamavaj¤ayà te ..
     ityevamuktvà bhagavàn jagàma di÷aü sa yàmãü sahasàntarãkùam .
     àkramya tasthau sa hi tàü tadà÷àü kàle vrajàmyatra yadà munãndra ..
     tatrà÷ramaü ramyataraü hi kçtvà saü÷uddhajàmbånadatoraõàntam .
     tatràtha niþkùipya vidarbhaputtrãü svamà÷ramaü saunyamupàjagàma ..
     çtàvçtau kàryaparo hyagastyo nityaü tadà svà÷ramamàvasat saþ .
     ÷eùa¤ca kàlaü sa hi daõóakasthastapa÷cacàràmitakàntimànmuniþ ..
     vindhyo'pi dçùñvà gagane mahà÷ramaü vçddhiü na yàtyeva bhayànmaharùeþ .
     nàsau nivçtte'bhimatiü nidhàya sa saüsthito nãcataràgra÷çïgaþ ..
     evaü tvagastyena mahàcalendraþ sa nãca÷çïgo hi kçto maharùe .
     tasyordhva÷çïge munisaüstutà sà durgà sthità dànava÷àsanàrthe ..
     devà÷ca siddhà÷ca mahoragà÷ca vidyàdharà bhåtagaõà÷ca sarve .
     sarvàpsarobhiþ sahità divàni÷aü kàtyàyanãü tasthurapeta÷okàþ ..>% iti vàmanapuràõe devãmàhàtmye 18 adhyàyaþ ..
     %<àryàvartaþ puõyabhåmirmadhyaü vindhyahimàgayoþ .>% ityamaraþ ..
     %<vindhyasya pa÷cime bhàge matsyabhuk patito bhavet ..>% iti pràcãnàþ ..

#<vindhyakåñaþ>#, puü, (vindhye kåñaü màyà kaitavaü và yasya . vyàjena tasyàvanatãkaraõàdasya tathàtvam .) agastyamuniþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vindhyavàsã>#, [n] puü, (vindhye vasatãti . vasa + õiniþ .) vyàóamuniþ . iti hemacandraþ ..

#<vindhyavàsinã>#, strã, (vindhye vasatãti . vas + õiniþ . tatastriyàü ïãp .) durgà . yathà --
     %<sahasràkùo'pi tàü gçhya vindhyaü vegàjjagàma ha .
     tatra gatvà tathovàca tiùñhasvàtra mahàvane ..
     påjyamànà surairnàmnà khyàtà tvaü vindhyavàsinã ..
     tatra sthàpya harirdevãü dattvà siüha¤ca vàhanam .
     bhavàmaràrihantrãti hyuktvà svargamavàpnuyàt ..>% iti vàmane 51 adhyàyaþ .. * .. anyacca devãpuràõe 45 adhyàye .
     %<vindhye'vatãrya devàrthaü hato ghoro mahàbhañaþ .
     adyàpi tatra sàvàsà tena sà vindhyavàsinã ..>%

#<vindhyasthaþ>#, puü, (vindhye vindhyaparvate tiùñhatãti . sthà + kaþ .) vyàóimuniþ . iti jañàdharaþ ..

#<vindhyà>#, strã, lavalãvçkùaþ . iti medinã .. truñiþ . iti hemacandraþ .. elàci iti bhàùà ..

#<vindhyàvalã>#, strã, balipatnã . bàõaràjamàtà . iti puràõam .. (yathà, bhàgavate . 8 . 20 . 17 .
     %<vindhyàvalã tadàgatya patnãjàlakamàlinã ..>%)

@<[Page 4,405c]>@
#<vindhyàvalãputtraþ>#, puü, (vindhyàvalyàþ puttraþ .) bàõaràjaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vindhyàvalãsutaþ>#, puü, (vindhyàvalyàþ sutaþ .) bàõaràjaþ . iti jañàdharaþ ..

#<vinnaþ>#, tri, (vid + ktaþ . %<nudavideti .>% 8 . 2 . 56 . natvam .) vicàritaþ . pràptaþ . ityamaraþ .. j¤àtaþ . sthitaþ . iti vi÷vaþ ..

#<vinyastaþ>#, tri, (vi + ni + asa + ktaþ .) kçtavinyàsaþ . yathà --
     %<saddravyà guõagumphità sukçtinàü satkarmaõàü j¤àpikà satsàmànyavi÷eùanityamilità bhàvaprakarùojjvalà .
     viùõorvakùasi vi÷vanàthakçtinà siddhàntamuktàvalã vinyastà manaso mudaü vitanutàü sadyuktireùà ciram ..>% iti siddhàntamuktàvalã ..

#<vinyàkaþ>#, puü, (vi + ni + aka + gha¤ .) viddhavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. chàtiyàn iti bhàùà ..

#<vinyàsaþ>#, puü, (vi + ni + asa + gha¤ .) sthàpanam . racanam . yathà, j¤ànàrõave . vaiùõave tu .
     %<ekaikavarõamuccàrya målàdhàràcchiro'ntakam .
     namo'ntamiti vinyàsa àntaraþ parikãrtitaþ ..>% api ca .
     %<omàdyanto namo'nto và sabindurbinduvarjitaþ .
     pa¤cà÷advarõavinyàsaþ kramàdukto manãùibhiþ ..>% iti bhaññaþ . iti tantrasàraþ .. anyacca .
     %<gçheùu maõivinyàso vij¤eyo na ca daõóavat .
     vi÷uddhahãrakanyàso vidheyaþ sadanopari .
     tena sarvàõi na÷yanti ariùñàni mahãbhujàm ..>% iti yuktikalpataruþ .. ki¤ca .
     %<tayà kavitayà kivà tayà vanitayà ca kim .
     padavinyàsamàtreõa yayà nàpahçta manaþ ..>% ityudbhañaþ ..

#<vipa>#, ka kùepe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-paraø -sakaø-señ .) ka, vepayati . iti durgàdàsaþ ..

#<vipakùaþ>#, puü, (viruddhaþ pakùo yasya .) ÷atruþ . ityamaraþ .. (yathà harivaü÷e . 53 . 54 .
     %<tatra vaü÷à vibhajyantàü vipakùaþ pakùa eva ca .
     puttràõàü hi tayo ràj¤o bhavità vigraho mahàn ..>% yathà ca raghuvaü÷e . 17 . 75 .
     %<indoragatayaþ padme såryasya kumude'ü÷avaþ .
     guõàstasya vipakùe'pi guõino lebhire'ntaram ..>% nyàyamate sàdhyàbhàvavatpakùaþ . yathà, bhàùàparicchede . 73 .
     %<yaþ sapakùe vipakùe ca bhavet sàdhàraõastu saþ .>% %<sapakùavipakùavçttiþ sàdhàraõaþ . sapakùaþ sàdhyavàn . vipakùaþ sàdhyàbhàvavàn .>% iti muktàvalã .. vikalpaþ pakùaþ . uktàkaraõam . yathà, àryàsapta÷atyàm . 354 .
     %<pratibhåþ ÷uko vipakùe daõóaþ ÷çïgàrasaükathà guruùu ..>% vigataþ pakùo yasya . pakùahãne, tri ..)

#<vipa¤cikà>#, strã, (vi + paci vistàre + õvul . striyàü ñàp ata itva¤ca .) vãõà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vipa¤cã>#, strã, (vi + pa¤ca + ac . striyàü gauràditvàt ïãù .) vãõà . ityamaraþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 49 . 20 .
     %<ahaü hyetadvijànàmi tantrãjhaïkàralakùaõaiþ .
     ityuktvà guõa÷armàïkàttàü vipa¤cãü mumoca saþ ..>%) keliþ . iti medinã . ce, 17 ..

#<vipaõaþ>#, puü, (vi + paõa vyavahàre + gha¤ . saüj¤àpårbakatvàt na vçddhiþ .) vikrayaþ . ityamaraþ .. (yathà, manau . 3 . 152 .
     %<vipaõena ca jãvanto varjyàþsyurhavyakavyayoþ ..>% vi÷eùeõa paõyate'sminniti . vipaõiþ . yathà, mahàbhàrate . 12 . 69 . 53 .
     %<vi÷àlàn ràjamàrgàü÷ca kàrayeta naràdhipaþ .
     prapà÷ca vipaõàü÷caiva yathodde÷aü samàdi÷et ..>%)

#<vipaõiþ>#, puü strã, (vipaõyate'sminniti . vi + paõa + %<sarvadhàtubhya in .>% uõàø 4 . 117 . iti in .) paõyavikraya÷àlà . iti halàyudhaþ .. haññaþ . ityanye . vikrayàrthaprasàritanànàdravyàyàü baõigvãthyàü vàõiyàvithã iti vàjàra iti ca khyàtàyàmiti kecit . haññamaõóapaþ . iti kecit . haññamadhyasthapaõyavikrayavãthã . iti kecit . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . paõyavãthikà 2 . ityamaraþ .. àpaõaþ 3 paõyavãthã 4 paõyam 5 . iti rabhasaþ .. niùadyà 6 baõikpatham 7 . ityamaradattaþ .. vipaõam 8 vãthã 9 . iti koùaþ ..
     %<niùadyà vipaõiþ paõyavãthikà tvàpaõistathà .
     paõyavikraya÷àlàyàü bhavedetaccatuùñayam ..>% iti ÷abdaratnàvalã ..
     %<vipaõiþ paõyavãthyà¤ca bhavedàpaõapaõyayoþ .>% iti medinã . õe, 78 .. (yathà, mahàbhàrate . 9 . 35 . 30 .
     %<vipaõyàpaõapaõyànàü nànàjana÷atairvçtaþ ..>% bàõijyam . yathà, manau . 10 . 116 .
     %<vidyà ÷ilpaü bhçtiþ sevà gorakùyaü vipaõiþ kçùiþ .
     dhçtirbhaikùyaü kusãda¤ca da÷a jãvanahetavaþ ..>%)

#<vipaõã>#, [n] puü, (vipaõaþ vikrayo'syàstãti . vipaõa + iniþ .) baõik . iti jañàdharaþ .. (yathà, ÷i÷upàlavadhe . 5 . 24 .
     %<pårõàpaõà vipaõino vipaõãrvibhejuþ ..>%)

@<[Page 4,406b]>@
#<vipaõã>#, strã, (vipaõi + và ïãù .) haññaþ . iti dviråpakoùaþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 20 . 65 .
     %<yayau bhojanamålyàrthã vipaõãmàttamålakaþ ..>%)

#<vipattiþ>#, strã, (vi + pada + ktin .) àpat . vipat . ityamaraþ .. yàtanà . iti medinã . te, 159 . yathà -- bhçguruvàca .
     %<÷rutaü sarvaü sura÷reùñha màrodãrvacanaü ÷çõu .
     na kàtaro hi nãtij¤o vipattau ca kadàcana ..
     sampattirvà vipattirvà na÷varà svapnaråpiõã .
     pårbasvakarmàyattà ca svayaü kartà tayorapi ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 34 adhyàyaþ .. vinà÷aþ . yathà --
     %<yasmin rà÷igate bhànau vipattiü yànti mànavàþ .
     teùàü tatraiva kartavyà piõóadànodakakriyà ..>% iti malamàsatattvam ..

#<vipathaþ>#, puü, (viruddhaþ panthàþ . %<çkpårabdhåþpathàmànakùe .>% 5 . 4 . 74 . ityakàrapratyayaþ .) ninditapathaþ . tatparyàyaþ . vyadhvaþ 2 duradhvaþ 3 kadadhvà 4 kàpathaþ 5 . ityamaraþ .. kupathaþ 6 asatpathaþ 7 kutsitavartma 8 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 359 . 11 .
     %<satpathaü kathasatsçjya yàsyàmi vipathaü vada ..>%)

#<vipat># strã, (vi + pad + sampadàditvàt kvip .) vipattiþ . ityamaraþ .. (yathà --

#<vipad># strã, (vi + pad + sampadàditvàt kvip .) vipattiþ . ityamaraþ .. (yathà --
     %<kaivartakarka÷akaràt saphara÷cyuto'pi jàle punarnipatitaþ sapharo vipàkaþ .
     daivàttato vigalito gilito vakena vàme vidhau vada kathaü vipadàü nivçttiþ ..>% ityudbhañaþ .. yathà ca màgavate . 1 . 9 . 15 .
     %<yatra dharmasuto ràjà gadàpàõirvçkodaraþ .
     kçùõo'strã gàõóivaü càpaü suhçt kçùõastato vipat ..>%)

#<vipadà>#, strã, (vipad + bhàgurimate halantànàü ñàp .) vipat . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<vipannaþ>#, tri, (vi + pada + ktaþ .) vipadàkràntaþ . iti medinã . ne, 134 .. naùñaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vipannaþ>#, puü, sarpaþ . iti medinã . ne, 134 ..

#<viparãtaþ>#, tri, (vi + pari + i + ktaþ .) viparyayaþ . ulñà iti bhàùà .. tatparyàyaþ . pratisavyaþ 2 pratikålaþ 2 apasavyaþ 4 apaùñuþ 5 vilomakaþ 6 . iti jañàdharaþ .. prasavyam 7 paràcãnam 8 pratãpam 9 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathàca ÷aïkaradigvijaye .
     %<matto jàtaþ kala¤jà÷ã viparãtàni bhàùase .
     satyaü bravãùi pitçvat tvatto jàtaþ kala¤jabhuk ..>% mumårùuþ . yathà, ràmàyaõe . 6 . 17 . 15 .
     %<sa ca na pratijagràha ràvaõaþ kàlacoditaþ .
     ucyamànaü hitaü vàkyaü viparãta ivauùadham ..>%) ùoóa÷aratibandhàntargatada÷abhabandhaþ . yathà --
     %<pàdamekamårau kçtvà dvitãyaü kañisaüsthitam .
     nàrãùu ramate kàmã viparãtastu bandhakaþ ..>% iti ratipa¤jarã .. apica .
     %<pàdamekamårau kçtvà dvitãyaü skandhasaüsthitam .
     kàminyàþ kàmayet kàmã bandhaþ syàdviparãtakaþ ..>% iti smaradãpikà ..

#<viparãtà>#, strã, kàmukã . iti dhana¤jayaþ ..

#<viparõakaþ>#, puü, (vi÷iùñàni parõàni yasya .) palà÷avçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. (parõarahite, tri ..)

#<viparyayaþ>#, puü, (vi + pari + i + %<erac .>% ityac .) vyatikramaþ . tatparyàyaþ . vyatyàsaþ 2 viparyàsaþ 3 vyatyayaþ 4 . ityamaraþ .. viparyàyaþ 5 . iti bharataþ .. (yathà, bhàgavate . 10 . 1 . 50 .
     %<viparyayo và kiü na syàdgatirdhàturduratyayà .
     upasthito nivarteta nivçttaþ punaràpatet ..>% sàükhyanaye viparyayàþ pa¤ca . te ca sàükhyakàrikàyàü draùñavyàþ ..)

#<viparyàyaþ>#, puü, (vigataþ paryàyo yasya . yadbà, vi + pari + i + gha¤ .) viparãtamayanam . anyasyànyaråpagrahaõam . iti bharataþ ..
     %<viparyàye kulaü nàsti na kulaü raõóapittayoþ .>% iti kulàcàryakàrikà ..

#<viparyàsaþ>#, puü, (vi + pari + asa + gha¤ .) viparyayaþ . ityamaraþ .. (yathà, uttaracarite . 2 .
     %<purà yatra srotaþ pulinamadhunà tatra saritàü viparyàsaü yàto ghanaviralabhàvaþ kùitiruhàm .
     bahordçùñaü kàlàdaparamiva manye vanamidaü nive÷aþ ÷ailànàü tadidamiti buddhiü draóhayati ..>% apramàtmakabuddhibhedaþ . yathà, bhàùàparicchede .
     %<tacchånye tanmatiryàsyàdapramà sà niråpità .
     tatprapa¤co viparyàsaþ saü÷ayo'pi prakãrtitaþ .
     àdyo dehe hyàtmabuddhiþ ÷aïkhàdau pãtatàmatiþ ..>% %<àdyo viparyàsaþ .>% iti muktàvalã ..)

#<vipavyaü>#, tri, (vi + på + %<aco yat .>% iti yat .) ÷odhanãyam . vipårvapådhàtoryapratyayena niùpannam ..

#<vipa÷ã>#, [n] puü, buddhabhedaþ . iti hemacandraþ ..

#<vipa÷cit>#, tri, (vi÷eùaü pa÷yati viprakçùñaü cetati cinoti cintayati và . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) paõóitaþ . ityamaraþ .. (yathà, manau . 7 . 58 .
     %<sarveùàntu vi÷iùñena bràhmaõena vipa÷cità ..>%)

#<vipàkaþ>#, puü, (vi + paca + bhàve karmaõi và gha¤ .) pacanam . (yathà, bhàgavate . 5 . 16 . 20 .
     %<tàvadubhayorapi rodhasoryà mçttikà tadrasenànuvidhyamànà vàyvarkasaüyogavipàkena sadàmaralokàbharaõaü jàmbånadaü nàma suvarõaü bhavati ..>%) svedaþ . karmaõo visadçkphalam . iti medinã .. (phalamàtram . yathà, bhàgavate . 10 . 71 . 10 .
     %<jaràsandhabadhaþ kçùõa bhåryarthàyopakalpyate .
     pràyaþpàkavipàkena tava càbhimataþ kratuþ ..>% caramotkarùaþ . yathà, tatraiva . 4 . 9 . 2 .
     %<savai dhiyà yogavipàkatãvrayà hçtpadmakoùe sphuritaü taóitprabham ..>%) pariõàmaþ . durgatiþ . svàduþ . iti hemacandraþ .. jàtiþ . àyuþ . bhogaþ . iti kusumà¤jaliþ .. * .. (karmaphalaråpasyaiva vipàkasya traividhyam . yathàca pàta¤jale . 2 . 13 .
     %<sati måle tadbipàko jàtyàyurbhogàþ ..>%
     %<satasu kle÷eùu karmà÷ayo vipàkàrambhã bhavati nocchinnakle÷amålo'pi . yathaiva tuùàvanaddhàþ ÷àlitaõóulà dagdhabãjabhàvàþ prarohasamarthà bhavanti nàpanãtatuùà dagdhabãjabhàvà và . tathà kle÷àvanaddhaþ karmà÷ayo vipàkaprarohã bhavati nàpanãtakle÷onaprasaükhyànadagdhabãjabhàvo veti .
     sa ca vipàkastrividho jàtiràyurbhoga÷ceti ..>% iti tadbhàùyam ..)
     %<jàñhareõàgninà yogàt yadudeti rasàntaram .
     rasànàü pariõàmànte sa vipàka iti smçtaþ ..>% iti su÷rutaþ .. api ca .
     %<miùñaþ kañu÷ca madhuramamlo'mlaü pacyate rasaþ .
     kañutiktakaùàyàõàü pàkaþ syàt pràya÷aþ kañuþ ..>% tathà ca vàgbhañaþ .
     %<tridhà rasànàü pàkaþ syàt svàdvamlakañukàtmakaþ ..>% pràyaþ padena vrãhiþ svàduramlavipàkaþ . ÷ivà kaùàyà madhupàkà . ÷uõñhã kañukamadhurapàketyàdiþ .. * .. atha vipàkànàü guõàþ .
     %<÷leùmakçnmadhuraþ pàko vàtapittaharo mataþ .
     annaastu kurute pittaü vàta÷le ùmagadàpahaþ ..
     kañuþ karoti pacanaü kaphaü pitta¤ca nà÷ayet .
     vi÷eùa eùa rasato vipàkànàü nidar÷itaþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (tathàsya vivaraõam .
     %<netyàhuranye . vipàkaþ pradhànamiti kasmàt samyaïmithyàvipàkatvàdiha sarvadravyàõyabhyavahçtàni samyaïmithyàvipakvàni guõaü doùaü và janayanti . tatràhuranye pratirasaü pàka iti .
     kecittrividhamicchanti madhuramamlaü kañuka¤ceti tattu na samyak bhåtaguõàdàgamàccàmlo vipàko nàsti pittaü hi vidagdhamamlatàmupaityagnermandatvàt . yadyevaü lavaõo'pyanyaþ pàko bhaviùyati ÷le ùmàhividagdho lavaõatàmupaiti madhuro madhurasyàmlo'mlasyaivaü sarveùàmiti . kecidàhurdçùñàntaü copadi÷anti yathà tàvat kùãraü sthàlãgatamabhimànaü madhuramevasyàttathà ÷àliyavamudgàdayaþ prakãrõàþ svabhàvamuttarakàle'pi na parityajanti tadvaditi .>%
     %<ki¤cidrasavipàkàbhyàü doùaü hanti karoti và ..>% iti su÷rute såtrasthàne 40 aþ ..)

#<vipàñ>#, [÷] strã, vipà÷ànadã . ityamaraþ .. (yathà, çgvede . 3 . 33 . 1 .
     %<gàveva ÷ubhre màtarà rihàõe vipàñchutudrã payasà javete ..>% %<vipàñ kålavipàñanàt vipà÷anàt ÷ataputtramaraõodbhåtatamovçtermumårùorva÷iùñhasya pà÷à asyàü vyapàsyanta vimocanàdvà vipàñ . ÷utudrã ÷ukùipraü tunnà tunneva dravati gacchatãti ÷utudrã etannàgake nadyau .. prajavete samudraü prati ÷ãghraü gacchataþ . *** vipàñ pañagatau . pa÷avàdhanaspar÷anayoritivà õyantàvetau vipårbau ÷akàrasya bra÷càdinà ùatvam ..>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<vipà(ña)ñhaþ>#, puü, bàõaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 270 . 17 .
     %<ekaikena vipàñhena jaghne màdravatãsutaþ ..>% strã, durgamaràjabhàryà . yathà, màrkaõóeye . 75 . 46 .
     %<vipàñhàü nandinã¤caiva vedmi bhàryàü gçhe dvija ..>%)

#<vipàdikà>#, strã, pàdasphoñaþ . ityamaraþ .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 8 . 137 .
     %<chinnopànata ka÷àbandhe ÷ataü carmakçte'rpitam .
     vipàdikàkçte dàsyà nãtaü pa¤cà÷ato ghçtam ..>%)
     %<vaipàdikaü pàõipàde sphuñanaü tãvravedanam .
     kaõóumadbhiþ saràgai÷ca gaõóairalasakaü citam ..>% vipàdikà vàta÷leùmodbhavà . iti màdhavakaraþ .. ayaü kuùñharogaþ .. (asyà lakùaõam . yathà --
     %<kaõóåmatã dàharujopapannà vipàdikà pàdagateyameva ..>% iti su÷rute nidànasthàne pa¤came'dhyàye ..) prahelikà . iti ÷abdamàlà .. * ..

#<vipà÷à>#, strã, (pà÷aü vimocayatãti . pà÷a + %<satyàpapà÷eti .>% 3 . 1 . 25 . vimocane õic . tataþ pacàdyac .) nadãvi÷eùaþ . ityamaraþ .. puttra÷okàdeva gale pà÷aü baddhvà praviùñaü va÷iùñhaü pà÷acchedàt vipà÷itavatã vimuktapà÷aü kçtavatãti vipà÷à ¤iþ kalyàderiti pà÷aü vimocayati ityarthe ¤iþ pacàditvàdan àp . evaü kvipi vipàñ . iti taññãkàyàü bharataþ .. * .. (yathà, harivaü÷e . 166 . 20 .
     %<iràvatã vipà÷àca sarayåryamunà tathà ..>%) tasyà jalaguõàþ .
     %<÷atadrorvipà÷àyujaþ sindhunadyàþ su÷ãtaü laghu svàdu sarvàmayaghnam .
     jalaü nirmalaü dãpanaü pàcana¤ca pradatte balaü budbimedhàyuùa¤ca ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. (asyà nàmaniruktyàdi vi÷eùavivaraõaü mahàbhàrate . 1 . 178 . adhyàye draùñavyam .. asyàstãre pãñhasthàne amoghàkùãdevã vartate . yathà, devãbhàgavate . 7 . 30 . 65 .
     %<vipà÷àyàmamoghàkùã pàñalà puõóravardhane ..>% tathà atra ya÷askaranàmakaviùõumårtirapi vartate . yathà, narasiühapuràõe 62 adhyàye .
     %<ya÷askaraü vipà÷àyàü màhiùmatyàü hutà÷anam ..>% vigataþ pà÷o yasya .) pà÷avarjite, tri . iti dharaõiþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 130 . 9 .
     %<atra vai puttra÷okena va÷iùñho bhagavànçùiþ .
     baddhvàtmànaü nipatito vipà÷aþ punarutthitaþ ..>% pà÷àstrahãne ca tri .. yathà, harivaü÷e . 47 . 48 .
     %<nirvyàpàraþ kçtastena vipà÷o varuõo mçdhe ..>%)

#<vipinaü>#, klã, (vepante janà yatreti . %<vepituhyorhrasva÷ca .>% uõàø 2 . 52 . inan . hrasvatva¤ca .) vanam . ityamaraþ .. (yathà, mahànàñake .
     %<yaccintitaü tadiha dårataraü prayàti yaccetasà na gaõitaü tadihàbhyupaiti .
     pràtarbhavàmi vasudhàdhipacakravartã so'haü vrajàmi vipine jañilastapasvã ..>% bhãtiprade, tri . yathà, bhàgavate . 9 . 15 . 23 .
     %<sa ekadà tuümçgayàü vicaran vipine vane .
     yadçcchayà÷ramapadaü jamadagnerupàvi÷at ..>% vijane vane ityapi kvacit pàñhaþ ..)

#<vipulaþ>#, tri, (vi÷eùeõa polatãti . vi + pula mahattve + kaþ .) bçhat . ityamaraþ .. (yathà, sàhityadarpaõe . 10 .
     %<vipulena sàgara÷ayasya kukùiõà ..>%) agàdham . iti medinã . le, 132 ..

#<vipulaþ>#, puü, (vi + pula + kaþ .) merupa÷cimabhådharaþ . iti medinã . le, 132 .. (ayaü hi sumerorviùkambhaparvatànàmanyatamaþ . yathà, viùõupuràõe . 2 . 3 . 17 .
     %<vipulaþ pa÷cime pàr÷ve supàr÷va÷cokùare smçtaþ ..>% asmiüstu pãñhasthàne vipuleti pãñhadevã vartate . yathà, devãbhàgavate . 7 . 30 . 66 .
     %<vipule vipulà devã kalyàõã malayàcale ..>%) sumeruþ . himàcalaþ . iti dharaõiþ .. (vasudevaputtraþ . yathà, bhàgavate . 9 . 24 . 46 .
     %<balaü gadaü sàraõa¤ca durmadaü vipulaü dhruvam .
     vasudevastu rohiõyàü kçtàdãnudapàdayat ..>%)

#<vipularasaþ>#, puü, (vipulo raso yatra .) ikùuþ . iti kecit ..

#<vipulà>#, strã, (vi + pula mahattve + kaþ . tatastriyàü ñàp .) pçthivã . àryàcchandobhedaþ . iti hemacandraþ .. asyà lakùaõàdiryathà --
     %<pathyà vipulà capalà mukhacapalà jaghanacapalà ca .
     gãtyupagãtyudgãtaya àryàgãti÷ca navadhàryà ..
     saülaïvya gaõatrayamàdimaü sakalayordvayorbhavati pàdaþ .
     yasyàstàü piïgalanàgo vipulàmiti samàkhyàti ..
     paüsàü kalikàlavyàlahatànàü nàstyupahatiralpàpi .
     vãryavipulà mukhe cet syàt govindàkhyamantrakalà ..>% iti chandoma¤jarã .. (vipulaparvatasthàdevã . iti devãbhàgavatam . 7 . 30 . 66 ..)

#<vipulàsravà>#, strã, (vipulaü rasaü àsravatãti . à + sru + ac . ñàp .) gçhakanyà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vipåyaþ>#, puü, (vi + på + %<vipåyavinãyeti .>% 3 . 1 . 117 . iti karmaõi kyabantanipàtaþ .) mu¤jaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. yathà --
     %<vàsànàü valkale ÷uddhe vipåyaiþ kçtamekhalàm .
     kùàmàma¤janapiõóàbhàü daõóinãmajinàstaràm ..>% iti bhaññiþ . 6 . 60 ..

#<vipraþ>#, puü, (vapa + %<çjrendràgravajreti .>% uõàø 2 . 28 . nipàtanàt rapratyayena sàdhuþ .) bràhmaõaþ . ityamaraþ . vi÷eùeõa pràti pårayati ùañ karmàõi vipraþ . prà la pårtau ityasmàt óapratyayaþ . kiüvà . upyate dharmabãjamatra iti vapernàmnãti re nipàtanàdata itvam . iti bharataþ .. tasya lakùaõaü yathà --
     %<janmanà bràhmaõo j¤eyaþ saüskàrairdvija ucyate .
     vidyayà yàti vipratvaü tribhiþ ÷rotriyalakùaõam ..>% iti pràya÷cittavivekaþ .. (yathàca manau . 1 . 94 .
     %<utùattireva viprasya mårtirdharmasya ÷à÷vatã .
     sa hi dharmàrthamutpanno brahmabhåyàya kalpate ..>% asya pàdodakamàhàtmye yathà, brahmavaivarte . 1 . 11 . 26 -- 33 .
     %<pçthivyàü yàni tãrthàni tàni tãrthàni sàgare .
     sàgare yàni tãrthàni viprapàdeùu tàni ca ..
     viprapàdodakaklinnà yàvattiùñhati medinã .
     tàvat puùkarapàtreùu pibanti pitaro jalam .
     viprapàdodakaü puõyaü bhaktiyukta÷ca yaþ pibet ..
     sa snàtaþ sarvatãrtheùu sarvayaj¤eùu dãkùitaþ .
     mahàrogã yadi pibet viprapàdodakaü dvija .
     mucyate sarvarogebhyo màsamekantu bhaktitaþ ..
     avidyo và savidyo và sandhyàpåto hi yo dvijaþ .
     sa eva viùõusadç÷o mà harã vimukho yadi ..
     ghnantaü vipra ÷apantaü và na hanyànnaca taü ÷apet .
     gobhyaþ ÷ataguõaü påjyo haribhakta÷ca bràhmaõaþ ..
     pàdodaka¤ca naivedyaü bhuïkte viprasya yo dvija .
     nityaü naivedyabhojã yo ràjasåyaphalaü labhet ..
     ekàda÷yàü na bhuïkte yo nityaü viùõuü samarcayet .
     nasya pàdodakaü pràpya sthalaü tãrthaü bhaveddhruvam ..>%) a÷vatthaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (tri, medhàvã . yathà, çgvede . 10 . 112 . . 9 .
     %<niùusãda gaõapate gaõeùu tvà màhurvipratamaü kavãnàm ..>%) %<vipratamaü ati÷ayena medhàvinam .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. stavakartà . yathà, çgvede . 10 . 40 . 14 .
     %<viprasya và yajamànasya và gçham ..>% %<viprasya medhàvinaþ stoturvà .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<viprakàraþ>#, puü, (vi + pra + kç + bhàve gha¤ .) apakàraþ . tatparyàyaþ . nikàraþ 2 . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 62 . 14 .
     %<teùàntu viprakàreùu teùu teùu mahàmatiþ .
     mokùaõe pratikàre ca viduro'vahito'bhavat ..>%) khalãkàraþ . iti svàmã . tiraskàraþ . iti hemacandraþ .. (vividhaprakàraþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 275 . 3 .
     %<sa vàdhate prajàþ sarvà viprakàrairmahàbalaþ .
     tato nastràtu bhagavànnànyastràtà hi vidyate ..>%)

#<viprakàùñhaü>#, klã, tålavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<viprakçtaþ>#, tri, (vi + pra + kç + ktaþ .) tiraskçtaþ . tatparyàyaþ . nikçtaþ 2 . iti hemacandraþ .. (yathà, kumàrasambhave . 2 . 1 .
     %<tasmin viprakçtàþ kàle tàrakeõa divaukasaþ .
     turàùàhaü purodhàya ghàma svàyambhuvaü yayuþ ..>%)

#<viprakçtiþ>#, strã, viprakàraþ . viprapårvakakçdhàtoþ ktipratyayena niùpannamidam ..

#<viprakçùñaþ>#, tri, (vi + pra + kçùa + ktaþ .) dåraþ . iti halàyudhaþ .. (yathà -- %<sannikçùñaviprakçùñavyabhicàripràdhànikamedàccaturdhà iti . naca te cayàdikamapekùante . viprakçùño yathà . hemante ni cataþ ÷leùmà vasante kapharogakçt . kiüvà sannikçùño jvarasya rukùàdisevà viprakçùño rudrakopaþ .>% iti màdhavakçta rugvini÷cayavyàkhyàne vijayaþ ..)

#<viprakçùñakaü>#, tri, (viprakçùña eva . svàrthe kan .) dåram . ityamaraþ ..

#<vipracittiþ>#, puü, danuputtraþ . yathà -- såta uvàca .
     %<abhavaddanuputtrà÷ca vaü÷e khyàtà mahàsuràþ .
     vipracittipradhànàste ÷ataü tãvraparàkramàþ ..>% iti vahnipuràõe kà÷yapãyavaü÷aþ .. (tathàca mahàbhàrate . 1 . 65 . 21 .
     %<catvàriü÷addanoþ puttràþ khyàtàþ sarvatra bhàrata .
     teùàü prathamajo ràjà vipracittirmahàya÷àþ ..>%)

#<vipratipattiþ>#, strã, (vi + prati + pada + ktin .) virodhaþ . yathà --
     %<parasparaü manuùyàõàü svàrthavipratipattiùu .
     vàkyànnyàyàdvyavasthàna vyavahàra udàhçtaþ ..
     bhàùottarakriyàsàdhyasiddhibhiþ kramavçddhibhiþ .
     àkùiptacaturaü÷astu catuùpàdabhidhãyate ..>% iti mitàkùaràyàü vyavahàramàtçkà .. * .. vikçtiþ . yathà prathamàdhyàye kàtyàyanasåtram . ÷abde'vipratipattiriti . pratinihitadravye ÷ruta÷abdaþ prayojyaþ . ÷rutadravyabuddhyà pratinidhyupàdànàt ÷abdàntaraprayoge dravyàntarabuddhiprasaïgàt . ityekàda÷ãtattvam .. (anyathàbhàvaþ . ariùñavi÷eùaþ . yathà, su÷rute . 1 . 30 . %<athàtaþ pa¤cendriyàrthavipratipattimadhyàyaü vyàkhyàsyàmaþ .>% evaü chàyàvipratipattiþ . svabhàvavipratipattiþ ..)

#<vipratisàraþ>#, puü, (vi + prati + sç + gha¤ .) vipratãsàraþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ .. (yathà, ÷i÷upàladhadhe . 10 . 20 .
     %<pràpi cetasi sa vipratisàre subhruvàmavasaraþ sarakeõa ..>% %<vipratisàre pa÷càttàpayukte . pa÷càttàpo'nutàpa÷ca vipratãsàra ityapi . ityamaraþ .>% iti taññãkàyàü mallinàthaþ ..)

#<vipratiùiddhaü>#, tri, (vi + prati + ùidha + ktaþ .) niùiddham . iti smçtiþ ..

#<vipratãsàraþ>#, puü, anutàpaþ . ityamaraþ .. kaukçtyam . anu÷ayaþ . roùaþ . iti medinã . re, 307 ..

#<vipradahaþ>#, puü, (vi÷eùeõa prakçùña¤ca dahyate iti . daha + ghaþ .) phalamålàdi÷uùkadravyam . iti ÷abdacandrikà ..

#<viprapriyaþ>#, puü, (vipràõàü piyaþ . yaj¤ãyadrumatvàt .) palà÷avçkùaþ . iti kecit .. bràhmaõavallabhe, tri . yathà --
     %<ràmaü lakùmaõapårbajaü raghuvaraü sãtàpatiü sundaraü kàkutsthaü karuõàmayaü guõanidhiü viprapriyaü dhàrmikam .>% iti ràmàyaõam ..

#<viprayàõaü>#, klã, (vi÷eùeõa prayàõam .) palàyanam . iti kecit ..

#<viprayuktaþ>#, tri, (pra + yuj + bhàve ktaþ . vigataü prayuktaü prayogo yasmàt .) vi÷liùñaþ . vibhinnaþ . iti kecit ..

#<viprayogaþ>#, puü, (vigataþ prakçùño yogo yatra .) vipralambhaþ . ityamaraþ .. viraho visaüvàdo và . iti svàmã .. ràgiõorvicchedaþ . iti subhåtiþ .. (yathà, manau . 9 . 1 .
     %<puruùasya striyà÷caiva dharmye vartmani tiùñhatoþ .
     saüyoge viprayoge ca dharmàn vakùyàmi ÷à÷vatàn ..>% saüyogàbhàvaþ . yathà, sàhityadarpaõe . 2 .
     %<saüyogo viprayoga÷ca sàhacaryaü virodhità ..>%)

#<vipralabdhaþ>#, tri, (vi + pra + labha + ktaþ .) va¤citaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 5 . 191 . 21 .
     %<da÷àrõaràjo ràjaüstvàmidavacanamabravãt .
     abhiùaïgàt prakupito vipralabdhastvayànagha ..>%)

@<[Page 4,409a]>@
#<vipralabdhà>#, strã, (vi÷eùeõa pralabdhà pratàrità .) svãyàdinàyikàbhedaþ . tasyà lakùaõaü yathà -- saïketaniketane priyamanavalokya samàkulahçdayà vipralabdhà . asyà÷ceùñà nirvedani÷vàsasakhãjabopàlambhabhayamårchàcintà÷rupàtàdayaþ .. * .. mugdhà pipralabdhà yathà --
     %<àlãbhiþ ÷apathairanekakapañaiþ ku¤jodaraü nãtayà ÷ånyaü tacca nirãkùya vikùubhitayà na prasthitaü na sthitam .
     nyastàþ kintu navoóhanãrajadç÷à ku¤jopakaõñhe ruùà bhràmyadbhçïgakadambaóambaracamatkàraspç÷o dçùñayaþ .. * ..>% madhyà vipralabdhà yathà --
     %<saïketakeligçhametya nirãkùya ÷ånyameõãdç÷o nibhçtani÷vasitàdharàyàþ .
     ardhàkùaraü vacanamardhavikà÷i netraü tàmbålamardhakavalãkçtameva tasthau .. * ..>% pragalbhà vipralabdhà yathà --
     %<÷ånyaü ku¤jagçhaü nirãkùya kuñilaü vij¤àtacetobhavaü dåtã nàpi nivedità sahacarã pçùñàpi no và tayà .
     ÷ambho ÷aïkara candra÷ekhara hara÷rãkaõñha ÷ålin ÷iva tràyasveti parantu païkajadç÷à bhargasya cakre stutiþ .. * ..>% parakãyà vipralabdhà yathà --
     %<dattvà dhairyabhujaïgamårdhni caraõàvullaïghya lajjànadãmaïgãkçtya ghanàndhakàrapañalaü tanvyà na dçùñaþ priyaþ .
     santàpàkulayà tayà ca paritaþ pàthodhare garjati krodhàkràntakçtàntamattamahiùabhràntyà dç÷au yojite ..>% sàmànyà vipralabdhà yathà --
     %<kapañavacanabhàjà kenacidbàrayoùà sakalarasikagoùñhãva¤cikà va¤citàsau .
     iti taralitariïgadbhçïgavikùiptacakùurhasati vikacakundacchadmanà keliku¤jaþ ..>% iti rasama¤jarã ..

#<vipralambhaþ>#, puü, (vi + pra + labha + gha¤ . num .) visaüvàdaþ . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 31 . 27 .
     %<vipralambho'yamatyantaü yadi syuraphalàþ kriyàþ ..>%) ba¤canam . (yathà, mahàbhàrate . 5 . 191 . 16 .
     %<tato da÷àrõàdhipateþ preùyàþ sarvà nyavedayan .
     vipralambhaü yathà vçttaü sa ca cukrodha pàrthivaþ ..>%) viprayogaþ . vicchedaþ . ityamaraþ .. ÷çïgàrarasabhedaþ . yathà, ÷abdaratnàvalyàm .
     %<nàmànyetàni ÷çïgàre kai÷ikaþ ÷ucirujjvalaþ .
     sambhogo vipralambha÷ca tasya bhedadbayaü bhavet ..>% ÷çïgàràïgavi÷eùaþ . yathà --
     %<yånorayuktayorbhàvo yuktayorvàtha yo mithaþ .
     abhãùñàliïganàdãnàmanavàptyai prahçùyate .
     sa vipralambho vij¤eyaþ sambhogonnatikàrakaþ ..>% ityujjvalanãlamaõiþ ..

#<vipralàpaþ>#, puü, (vi + pra + lapa + gha¤ .) virodhoktiþ . ityamaraþ .. paravacanavirodhivacanaü vipralàpaþ . anyonyavivadanamiti yàvat . yathà eko bråte àgatà kalyàõãti anyo bråte nahãti . tathàbhyudàjahàra sarvànandaþ .
     %<ekaþ sravanmadhusarojamavaiti vaktramanyaþ sudhàkiraõabimbamado mçgàkùyàþ .
     yånormuhurvivadatorvadane babhåvuþ siddhàntavanmadhu÷aràjigatàgatàni ..>% viruddhaþ pralàpo vipralàpaþ gha¤ . virodhe uktirvacanaü virodhoktiþ . iti bharataþ .. (yathà, mahàbhàrate . 6 . 82 . 25 .
     %<sa dharmaràjasya vaco ni÷amya råkùàkùaraü vipralàpàpaviddham ..>%) anarthakavàkyam . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 5 . 21 .
     %<satyaü ÷reyaþ pàõóava vipralàpaü tulya¤cànnaü saha bhojyaü sahàyaiþ ..>%)

#<vipralobhã>#, [n] puü, kiükiràtavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vipra÷nikà>#, strã, (vividhaþ pra÷no'styasyà iti . vipra÷na + %<ata iniñhanau .>% 5 . 2 . 115 . iti ñhan .) daivaj¤à . ityamaraþ ..

#<vipriyaþ>#, puü, (viruddhaü prãõàtãti . prã + kaþ .) aparàdhaþ . tatparyàyaþ . mantuþ 2 vyalãkam 3 àgaþ 4 . iti hemacandraþ .. (yathà, bhàgavate . 6 . 5 . 42 .
     %<yannastvaü karmasandhànàü sàdhånàü gçhamedhinàm .
     kçtavànasi durmarùaü vipriyaü tava marùitam ..>%) apriye, tri . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 160 . 8 .
     %<piõóaü pitéõàü vyucchidyettatteùàü vipriyaü bhavet ..>%)

#<vipruñ>#, [ù] strã, (vi÷eùeõa proùati dahati pàpàni . vi + pruù + kvip .) binduþ . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 107 . 135 .
     %<vipruùa÷caiva yàvantyo nipatanti nabhastalàt ..>%) vedapàñhe vipruùo mukhanirgatajalabindavo brahmabindava ucyante . te ÷uddhàþ . yathà --
     %<makùikà vipruùa÷chàyà gaura÷vaþ såryara÷mayaþ .
     rajo bhårvàyuragni÷ca spar÷e medhyàni nirdi÷et ..>% iti ÷uddhitattve manuvacanam .. (yathà ca manau . 5 . 141 .
     %<nocchiùñaü kurvate mukhyà vipruùo'ïge patantiyàþ .
     na ÷ma÷råõi gatànyàsyaü na dantàntaradhiùñhitam ..>%) àcamanakàle mukhanirgatà vipruùo na ucchiùñajanikàþ . yathà --
     %<nocchiùñaü kurvate mukhyà vipruùo'ïgaü nayanti yàþ .
     dantavaddantalagneùu jihvàspar÷e'÷ucirbhavet ..>% iti kaurme upavibhàge 13 adhyàyaþ ..

#<viproùitaþ>#, tri, pravàsitaþ . viprapårbakavasadhàtoþ ktapratyayena niùpannaþ ..

#<viplavaþ>#, puü, (vi + plu + ap .) paracakràdibhayam . iti bharataþ .. ràùñràdyupadravaþ . iti sàrasundarã .. tatparyàyaþ . óimbaþ 2 óamaraþ 3 . ityamaraþ .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 8 . 1041 .
     %<sarvàü maóavaràjyorvãü vãraþ ÷amitaviplavàm ..>%) astrakalahaþ . iti svàmã .. (kle÷aþ . upadravaþ . yathà, bhàgavate . 4 . 26 . 9 . viplavo'bhåddaþkhitànàü duþsahaþ karuõàtmanàm .. vinà÷aþ . yathà, kathàsaritsàgare . 13 . 82 .
     %<saümantrya kautukàt pàpàstadbhàryà÷ãlaviplavam .
     cikãrùavo yayuþ ÷ãghraü tàmraliptãmalakùitàþ ..>% viplavate iti ac . jaloparyavasthitaþ . yathà, mahàbhàrate . 9 . 3 . 5 .
     %<baõijo nàvi bhagnàyàmagàdhe viplavà iva ..>%)

#<viplàvaþ>#, puü, a÷vasya plutagatiþ . iti vipårbapludhàtorgha¤ pratyayena niùpannam ..

#<vipluñ>#, [ù] strã, (vi÷eùeõa ploùatãti . vi + pluù + kvip .) vipruñ . binduþ . ityamarañãkàyàü ràmà÷ramaþ ..

#<viplutaþ>#, tri, (vi + plu + ktaþ .) vyasanàrtaþ . tatparyàyaþ . pa¤cabhadraþ 2 vyasanã 3 . iti hemacandraþ ..

#<viphalaü>#, tri, (vigataü phalaü yasya .) nirarthakam . tatparyàyaþ . mogham 2 vyartham 3 . ini jañàdharaþ .. (yathà, kumàrasambhave . 7 . 66 .
     %<paraspareõa spçhaõãya÷obhaü na cedidaü dvandbamayojayiùyat .
     asmin dvaye råpavidhànayatnaþ patyuþ prajànàü viphalo'bhaviùyat ..>%)

#<viphalà>#, strã, (vigataü phalaü yasyàþ .) ketakã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vibandhaþ>#, puü, ànàharogaþ . ityamaraþ .. tasya cikitsà .
     %<tulyakàraõakàryatvàt udàvartaharãü kriyàm .
     ànàhe'pi ca kurvãta vi÷eùa÷càbhidhãyate ..
     trivçtkçùõà harãtakyo dbicatuþpa¤cabhàgikàþ .
     guóena tulyà vañikà harantyànàhamulvaõam ..
     vartistrikañusaindhavasarùapagçhadhåmakuùñhamadanaphalaiþ .
     madhuni guóevà pakvairnihità svàïguùñhaparimàõà ..
     vartiriyaü dçùñaphalà ÷anaiþ praõihità gude ghçtàbhyakte .
     ànàhodàùartau ÷amayati jañharaü tathà gulmam ..>% trikañukàdyà vartiþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. (vi÷eùeõa bandhaþ . vi÷eùabandhanam . yathà, mahàbhàrate . 8 . 140 . 44 .
     %<pàdodaravibandhai÷ca bhåmàvudbhramaõaistathà ..>%)

@<[Page 4,410a]>@
#<vibàdhà>#, strã, viheñhanam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vibudhaþ>#, puü, (vi÷eùeõa budhyate iti . budha + kaþ .) devaþ . ityamaraþ .. (yathà, manau . 12 . 47 .
     %<gandharvà guhyakà yakùà vibudhànucarà÷ca ye ..>%) paõóitaþ . iti medinã . dhe, 36 .. (yathà, kathàsaritsàgare . 63 . 105 .
     %<bravãmi vibudhaþ khedaü janànàü nihnute katham ..>% asminnarthe vàcyaliïge'pi dç÷yate .. * ..) candraþ . iti halàyudhaþ ..

#<vibudhànaþ>#, puü, (vi + budha + ÷ànac .) àcàryaþ . paõóitaþ . devaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<vibodhaþ>#, puü, (vigato bodhaþ .) anavadhànatà . iti kecit .. (vi÷iùño bodhaþ .) prabodha÷ca .. (yathà, bhàgavate . 3 . 4 . 20 .
     %<sa evamàràdhitapàdatãrthàdadhãta tattvàtmavibodhamàrgaþ ..>% droõapakùiputtraþ . yathà, màrkaõóeye . 1 . 21 .
     %<piïgàkùa÷ca vibodha÷ca suputtraþ sumukhastathà .
     droõaputtràþ khaga÷reùñhàstattvaj¤àþ ÷àstracintakàþ ..>%)

#<vibodhanaü>#, klã, (vi + budha + lyuñ .) prabodhanam . yathà --
     %<tuùñàva yoganidràntàmekàgrahçdayasthitaþ .
     vibodhanàrthàya harerharinetrakçtàlayàm ..>% iti devãmàhàtmyam .. (jàgaraõam . yathà, mahàbhàrate . 1 . 100 . 8 .
     %<vãta÷okabhayàbàdhàþ sukhasvapnavibodhanàþ ..>% pràptibodhake, tri . yathà, çgvede . 38 . 22 .
     %<adàdràyo vibodhanam .>% %<ràyo dhanasya vibodhanaü vi÷eùeõa bodhakaü bahudhanapràptihetumityarthaþ .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..

#<vibhaktaþ>#, tri, (vi + bhaj + ktaþ .) pràptavibhàgaþ . vibhinnaþ . pçthak . yathà . bçhaspatiþ .
     %<pitrà sahavibhaktà ye sàpatnyà và sahodaràþ ..
     jaghanyajà÷ca ye teùàü pitçbhàgaharàstu te .
     anã÷aþ pårbajaþ pitrye bhràtçbhàge vibhaktajaþ ..>% vibhaktajo vibhàgànantaraü garbhàdhànena jàtaþ .. api ca . vyàsaþ .
     %<bhràtéõàü jãvatoþ pitroþ sahavàso vidhãyate .
     tadabhàve vibhaktànàü dharmasteùàü vivardhate ..>% vibhaktànàü svamàtradhane vaidikakarmakaraõàttanmàmradharmatvena tadvçddhirityarthaþ .
     %<vibhaktà avibhaktà và sapiõóàþ sthàvare samàþ .
     eko hyanã÷aþ sarvatra dànàdhamanavikraye ..>% api ca .
     %<dànagrahaõapa÷vannagçhakùetraparigrahàþ .
     vibhaktànàü pçthak j¤eyàþ pàkadharmàgamavyayàþ ..
     sàkùitvaü pràtibhàvya¤ca dànaü grahaõameva ca .
     vibhaktà bhràtaraþ kuryurnàvibhaktàþ parasparam ..
     yeùàmetàþ kriyà loke pravartante svaçkthataþ .
     vibhaktànavagaccheyurlekhyamapyantareõa tàn ..>% iti nàradavacanàni .. tathà .
     %<bhràtéõàmatha dampatyoþ pituþ puttrasya caiva hi .
     pràtibhàvyamçõaü sàkùyamavibhaktena tat smçtam ..>% iti yàj¤avalkyavacanam .. * .. tathà .
     %<vibhakto yaþ punaþ pitrà bhràtrà caikatra saüsthitaþ .
     pitçvyeõàthavà prãtyà sa tu saüsçùña ucyate ..>% iti bçhaspativacane yeùàmeva hi pitçbhràtçpitçvyàdãnàü pitçpitàmahopàrjitadravyeõàvibhaktatvamutpattitaþ sambhavati ta eva vibhaktàþ santaþ parasparaprãtyà pårbakçtavibhàgadhvaüsena yattava dhanaü tanmama dhanaü yanmama dhanaü tattavàpi ityekasmin kàrye ekagçhiråpatayà sthitàþ saüsçùñàþ . na tvevaü råpàõàü dhanasaüsargamàtreõa . nàpi vibhaktànàü prãtipårbakàbhisandhànaü vinà .. * .. tathà .
     %<bandhånàmavibhaktànàü bhogaü naiva pradàpayet ..>% iti kàtyàyanavacanam .. tathà .
     %<bhràtéõàmavibhaktànàmeko dharmaþ pravartate .
     vibhàge sati dharmo'pi bhavetteùàü pçthakpçthak ..>% tathà .
     %<bhràtéõàmavibhaktànàü yadyutthànaü bhavet saha .
     na tatra bhàgaü viùamaü pità dadyàt katha¤cana ..>% iti manuvacanam .. tathà . kàtyàyanaþ .
     %<avibhakte mçte puttre tatsutaü çkthabhàginam .
     kurvãta jãvanaü yena labdhaü naiva pitàmahàt .
     labhetàü÷aü sa pitryaü ca pitçvyàt tasya và sutàt ..>% tathà . viùõuþ . pitçvibhaktà vibhàgànantarotpannasya vibhàgaü dadyuþ .. * .. api ca .
     %<avibhaktavibhaktànàü kulyànàü vasatàü saha .
     bhåyo dàyavibhàgaþ syàdàcaturthàditi sthitiþ ..>% iti kàtyàyanavacanam .. avibhaktànàü saha vasatàü saüsçùñànàü và punarvibhàgo bhràtçtatsutatatsutaparyantameva tatsutàccaturthànnivartate . iti .. tathà .
     %<avibhaktaü sthàvaraü yat sarveùàmeva tadbhavet .
     vibhaktaü sthàvaraü pràptaü nànyodaryaiþ kadàcana ..>% iti yamavacanam . etàni vacanàdãni dàyatattvadhçtàni .. * .. api ca .
     %<avibhaktà vibhaktà và kuryuþ ÷ràddhamadaivikam .
     maghàsu ca tathànyatra nàdhikàraþ pçthak vinà ..>% iti ÷ràddhatattvam .. anyacca .
     %<bahavaþ syuryadà puttràþ piturekatra vàsinaþ .
     sarveùàntu mataü kçtvà jyeùñhenaiva tu yat kçtam .
     dravyeõa càvibhaktena sarvaireva kçtaü bhavet ..>% iti ÷uddhitattvam .. (puü, kàrtikeyaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 131 . 6 .
     %<ùaùñhãpriya÷ca dharmàtmà pavitro màtçvatsalaþ .
     kanyàbhartà vibhakta÷ca svàheyo revatãsutaþ ..>%)

#<vibhaktajaþ>#, puü, (vibhakte sati jàyate iti . jana + óaþ .) vibhàgànantaraü garbhàdhànena jàtaþ . yathà . bçhaspatiþ .
     %<pitrà saha vibhaktà ye sàpatnyà và sahodaràþ .
     jaghanyajà÷ca ye teùàü pitçbhàgaharàstu te ..
     anã÷aþ pårbajaþ pitrye bhràtçbhàge vibhaktajaþ .
     yathà dhane tatharõe'pi muktrà ÷aucodakakriyàþ ..>% iti dàyatattvam ..

#<vibhaktiþ>#, strã, (vibhajanamiti . saükhyàkarmàdayo hyarthà vibhajyante àbhiriti và . vi + bhaja + ktin .) vibhàgaþ . syàdiþ tyàdi÷ca . yathà .
     %<saükhyàtvavyàpyasàmànyaiþ ÷aktimàn pratyayastu yaþ .
     sà vibhaktirdvidhà proktà suptiï ceti prabhedataþ ..>% saükhyàtvàvàntarajàtyavacchinna÷aktimàn yaþ pratyayaþ sà vibhaktiþ . sup tiï iti bhedàddvividhà . iti ÷abda÷aktiprakà÷ikà .. (ubhayàrthodàharaõam . yathà, naiùadhe . 3 . 23 .
     %<kriyeta cet sàdhu vibhakticintà vyaktistadà sà prathamàbhidheyà .
     yà svaujasàü sàdhayituü vilàsaistàvat kùamà nàma padaü bahu syàt ..>%)

#<vibhajanãyaü>#, tri, vibhàjyam . vibhàgayogyam . yathà . yadyasya prayojanàrhaü pustakàdi tanmårkhàdibhiþ saha paõóitàdibhirna vibhajanãyam . iti dàyatattvam .. bhajanàrham . vipårbabhajadhàtoranãyapratyayena niùpannam ..

#<vibhavaþ>#, puü, dhanam . (yathà, manau . 4 . 34 .
     %<na jãrõamalavadbàsà bhavecca vibhave sati ..>%) mokùaþ . ai÷varyam . iti medinã . ve, 51 .. (yathà, bhàgavate . 7 . 8 . 55 .
     %<bhavatà hare sa vçjino'vasàdito narasiüha nàtha vibhavàya no bhava ..>%) prabhavàdiùaùñisaüvatsaràntargatadvitãyavarùam . yathà, bhaviùyapuràõe . bhairava uvàca .
     %<subhikùaü kùemamàrogyaü sarve vyàdhivivarjitàþ .
     pra÷àntà mànavàstatra bahu÷asyà vasundharà .
     hçùñàstuùñà janàþ sarve vibhave ca varànane ! ..>% iti jyotistattvam ..

#<vibhà>#, strã, (vi + bhà + kvip .) kiraõaþ . iti hemacandraþ .. prakà÷aþ . ÷obhà . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, sàhityadarpaõe . 10 . 667 .
     %<kamaleva matirmatiriva kamalà tanuriva vibhà vibheva tanuþ .
     dharaõãva dhçtirdhçtiriva dharaõã satataü vibhàti vata yasya tava ..>% prakà÷ake, tri . yathà, çgvede . 10 . 55 . 4 .
     %<yaduùa aucchaþ prathamà vibhànàm ..>%
     %<vibhànàü vibhàsakànàü grahanakùatràdãnàm .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<vibhàkaraþ>#, puü, (vi + bhà + kç + %<divàvibhàni÷eti .>% 3 . 2 . 21 . iti ñaþ .) såryaþ . (yathà, sàhityadarpaõe . 10 . artha÷le÷e .
     %<sahasà bhåyasàviùño vibhàti ca vibhàkaraþ ..>%) arkavçkùaþ . citrakavçkùaþ . ityamaraþ . agniþ . iti medinã . re, 297 .. (tri, prakà÷a÷ãlaþ ..)

#<vibhàgaþ>#, puü, (vi + bhaja + gha¤ .) bhàgaþ . asya paryàyaþ aü÷a÷abde draùñavyaþ .. asya lakùaõaü yathà . %<ekade÷opàttasyaiva bhåhiraõyàdàvutpannasya svatvasya vinigamanàpramàõàbhàvena vai÷e÷ikavyavahàrànarhatayà avyavasthitasya guñikàpàtàdinà vya¤janaü vibhàgaþ . vi÷eùeõa bhajanaü svatvaj¤àpanaü và vibhàgaþ .>% iti dàyabhàgaþ .. api ca .
     %<vibhàgo'rthasya pitryasya puttrairyatra prakalpyate .
     dàyabhàga iti proktaü tadvivàdapadaü budhaiþ ..>% iti nàradavacanam .. pårbasvàmisvatvoparame sambandhàvi÷eùàt sambandhinàü sarvadhanaprasåtasya svatvasya guñikàpàtàdinà pràde÷ikasvatvavyavasthàpanaü vibhàgaþ .. * .. api ca . kàtyàyanaþ .
     %<jãvadvibhàge tu pità naikaü puttraü vi÷eùayet .
     nirbhàjayet na caivaikamakasmàt kàraõaü vinà ..>% uktakàraõa÷ånye tu nàradaþ .
     %<vyàdhitaþ kupita÷caiva viùayàsaktacetanaþ .
     ayathà÷àstrakàrã ca na vibhàge pità prabhuþ ..>% nivçttarajaskàyàmeva màtari pitàmahadhanavibhàgamàha bçhaspatiþ .
     %<pitrorabhàve bhràtéõàü vibhàgaþ saüpradar÷itaþ .
     màturnivçtte rajasi jãvatorapi ÷asyate ..>% anyacca . yàj¤avalkyaþ .
     %<vibhàga÷cet pità kuryàdicchayà vibhajet sutàn .
     jyeùñhaü và ÷reùñhabhàgena sarvevà syuþ samàü÷inaþ ..>% api ca devalaþ .
     %<avibhaktavibhaktànàü kulyànàü vasatàü saha .
     bhåyo dàyavibhàgaþ syàdàcaturthàditi sthitiþ ..>% viùõuþ . pitçvibhaktà vibhàgànantarotpannasya vibhàgaü dadyuriti .
     %<gotrabhàgavibhàgàrthe sandehe samupasthite .
     gotrajai÷càparij¤àte kulaü sàkùitvamarhati ..>% iti ÷aïkhavacanam .. iti dàyatattvam .. sàmànyadharmàvacchinnànàmeva bahånàü parasparaviruddhatadvyàpyadharmaprakàreõa pratipàdanaü hi vibhàgaþ . iti ÷ràddhavivekañãkàyàü ÷rãkçùõatarkàlaïkàraþ .. * .. nyàyamate caturviü÷atiguõàntargataguõavi÷eùaþ . sa trividhaþ . yathà --
     %<÷abdàheturdvitãyaþ syàt vibhàgo'pi tridhà bhavet .
     ekakarmodbhavastvàdyo dvayakarmodbhavaþ paraþ ..
     vibhàgajastçtãyaþ syàttçtãyo'pi dbidhà bhavet .
     hetumàtravibhàgotthahetvahetuvibhàgajaþ ..>% iti bhàùàparicchedaþ .. * .. vibhaktapratyayakàraõaü vibhàgaü niråpayati vibhàga iti ekakarmeti . udàharaõantu . ÷yena÷ailavibhàgàdikaü pårvavat bodhyaü tçtãyo vibhàgajaþ kàraõamàtravibhàgajanyaþ kàraõàkàraõavibhàgajanya÷ceti àdyastàvat yatra kapàlakarma tataþ kapàladvayavibhàgastato ghañàrambhakasaüyoganà÷astato ghañanà÷aþ tatastena ekakapàlavibhàgena sakarmaõaþ kapàlasya de÷àntaravibhàgo janyate tata uttarade÷asaüyogaþ tataþ karmanà÷a iti . na ca tena karmaõaiva kathaü de÷àntaravibhàgo na janyate iti vàcyaü ekasya karmaõa àrambhakasaüyogapratidbandvivibhàgajanakatvasyànàrambhakasaüyogapratibandhivibhàgajanakatvavirodhàt anyathà vikasatkamalakuñmalabhaïgaprasaïgàt tasmàdyadãdaü anàrambhakasaüyogapratidvandbivibhàgaü janayettadà àrambhakasaüyogapratibandhivibhàgaü na janayet . na ca kàraõavibhàgenaiva dravyanà÷àt pårvaü kuto de÷àntaravibhàgo na janyate iti vàcyaü àrambhakasaüyogapratibandhivibhàgavataþ avayavasya sati dravye de÷àntaravibhàgàsambhavàt yatra hastakriyayà hastataruvibhàgaþ tataþ ÷arãre'pi vibhaktapratyayo bhavati tatra ca ÷arãrataruvibhàge hastakriyà na kàraõaü vyadhikaraõatvàt ÷arãre tu kriyà nàsti avayavikarmaõo yàvadavayavakarmaniyatatvàt . atastatra kàraõàkàraõavibhàgena kàryàkàryavibhàgo janyate iti ataeva vibhàgo guõàntaraü anyathà ÷arãre vibhaktàvibhaktapratyayo na syàt ataþ saüyoganà÷ena vibhàgo nànyathàsiddho bhavati . iti siddhàntamuktàvalã .. (%<sàmànyadharmàvacchinnànàmeva vastånàü parasparaviruddhatadvyàpyadharmaprakàreõa pratipàdanam ..>% yathà dravyatvadharmàvacchinnànàü kùityàdãnàü parasparaviruddhena kùititvajalatvàdinà atha dravyatvavyàpyena vi÷eùeõa tathà pratipàdanaü navadhà dravyavibhàgaþ .. yàgaþ . yathà, çgvede . 5 . 77 . 4 .
     %<yo bhåyiùñhaü nàsatyàbhyàü viveùa ca niùñhaü pittararate vibhàge .>%
     %<yo yajamàno vibhàge havirvibhàgavati yàge .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<vibhàjyaü>#, tri, vibhajanãyam . vibhàgàrham . yathà,
     %<kule vinãtavidyànàü bhràtéõàü pitçto'pi và .
     ÷auryapràptantu yadvittaü vibhàjyaü tadbçhaspatiþ ..
     ÷ilpeùvapi hi dharmo'yaü målyàdyaccàdhikaü bhavet .
     paraü nirasya yallabdhaü vidyayà dyåtapårbakam .
     vidyàdhanantu tadvidyànna vibhàjyaü bçhaspatiþ ..>% tathà .
     %<÷auryabhàryàdhane cobhe yacca vidyàdhanaü bhavet .
     trãõyetànyavibhàjyàni prasàdo yacca paitçkaþ ..>% iti dàyatattvam ..

#<vibhàõóakaþ>#, puü, munivi÷eùaþ . sa tu çùya÷çïgapità . iti ràmàyaõam .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 111 . 21 .
     %<so'pa÷yadàsãnamupetya puttraü dhyàyantamekaü viparãtacittam .
     vini÷vasantaü muhurårdhadçùñiü vibhàõóakaþ puttramuvàca dãnam ..>%)

#<vibhàõóã>#, strã, àvartakãlatà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vibhàtaü>#, klã, (vi + bhà + ktaþ .) pratyåùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vibhàvaþ>#, puü, (vi÷eùeõa bhàvayati rasaü sàmàjikàniti . vi + bhàvi + ac .) paricayaþ . rasasyoddãpanàdiþ . iti medinã .. tallakùaõàdiryathà --
     %<vibhàvenànubhàvena vyaktaþ sa¤càriõà tathà .
     rasatàmeti ratyàdiþ sthàyã bhàvaþ sacetasàm ..>% vibhàvàdayo vakùyante . vibhàvàdãnàü yathàsaükhyaü kàraõakàryasahakàritve kathaü trayàõàmapi rasodbodhe kàraõatvamityucyate .
     %<kàraõakàryasa¤càriråpà api hi lokataþ .
     rasodvodhe vibhàvàdyàþ kàraõànyeva te matàþ ..
     sadbhàvà÷ca vibhàvàderdbayorekasya và bhavet .
     jhañityanyasamàkùepe tadà doùo na vidyate ..
     vibhàvàdiparàmar÷aviùayatvàt sacetasàm .
     parànandamayatvena saüvedyatvàdapi sphuñam .. * ..>%
     %<atha ke te vibhàvànubhàvavyabhicàriõa ityapekùàyàü vibhàvamàha .
     ratyàdyudbodhakà loke vibhàvàþ kàvyanàñyayoþ .
     ye hi loke ràmàdigataratihàsàdãnàü udbodhakàraõàni sãtàdayasta eva kàvye nàñye ca nive÷itàþ santo vibhàvyante àsvàdàïkurapràdurbhàvayogyàþ kriyante sàmàjikaratyàdibhàvà ebhiriti vibhàvà ucyante .
     àlambanoddãpanàkhyau tasya bhedàpubhau smçtau ..>% iti sàhityadarpaõe 3 paricchede . (vividhaprakàreõa prakà÷avati, tri . yathà, çgvede . 1 . 148 . 1 .
     %<na citraü vapuùe vibhàvam .>% %<vibhàvaü vividhaprakà÷avantam .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<vibhàvanaü>#, klã, (vibhàvayati kàraõaü vinà kàryotpattiü cintayati paõóitamiti . vi + bhàvi + lyuþ . yuc và .) alaïkàravi÷eùaþ . sa ca vinàkàraõaü upanibaddhamàno'pi kàryodayaråpaþ . yathà --

#<vibhàvanà>#, strã, (vibhàvayati kàraõaü vinà kàryotpattiü cintayati paõóitamiti . vi + bhàvi + lyuþ . yuc và .) alaïkàravi÷eùaþ . sa ca vinàkàraõaü upanibaddhamàno'pi kàryodayaråpaþ . yathà --
     %<vibhàvanà vinà hetuü kàryotpattiryaducyate .
     uktànuktanimittatvàt dbidhà sà parikãrtità ..>% uktahetau yathà --
     %<anàyàsakç÷aü madhyama÷aïkatarale dç÷au .
     abhåùaõamanohàri vapurvayasi subhruvaþ ..>% anuktahetau yathà --
     %<sa eva trãõi jayati jaganti kusumàyudhaþ .
     haratàpi tanuü tasya ÷ambhunà na hçtaü balam ..>% iti sàhityadarpaõe 10 paricchede .. (pàlanam . yathà, bhàgavate . 4 . 8 . 20 .
     %<yasyàïghipadmaü paricaryavi÷vavibhàvanàyàttaguõàbhipatteþ ..>%)

#<vibhàvarã>#, strã, ràtriþ . ityamaraþ .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 3 . 207 .
     %<prabhàtàyàü vibhàvaryàü yathàsthànasthito nçpaþ .
     àkàryatàü màtçgupta iti kùattàramàdi÷at ..>% mandàravidyàdharakanyà . yathà, màrkaõóeye . 63 . 14 .
     %<mandàravidyàdharajà sakhã mama vibhàvarã ..>% sumeråttarasthà purã . yathà, bhàgavate . 75 . 21 . 7 .
     %<uttarataþ saumyàü vibhàvarãü nàma ..>%) haridrà . kuññanã . vakrayoùit . vivàdavastramuõóã . iti medinã . re, 296 .. maukharyaniratastrã . iti ÷abdaratnàvalã .. medàvçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<vibhàvasuþ>#, puü, (vibhà prabhà eva vasu samçddhiryasya .) såryaþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 86 . 7 .
     %<vardhanaþ kuruvaü÷asya vibhàvasusamadyutiþ ..>%) arkavçkùaþ . agniþ . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 68 . 7 .
     %<nibaddhàü dhåmajàlena prabhàmiva vibhàvasoþ ..>%) citrakavçkùaþ . ityamaraþ .. candraþ .. hàrabhedaþ . iti hemacandraþ .. (vasuputtravi÷eùaþ . yathà, bhàgavate . 6 . 6 . 10, 16 .
     %<vasavo'ùñau vasoþ puttràsteùàü nàmàni me ÷çõu .
     droõaþ pràõo dhruvo'rko'gnirdoùo vàsturvibhàvasuþ .
     vibhàvasorasåtoùà vyuùñaü rociùamàtapam ..>% muràsuraputtraþ . yathà, tatraiva . 10 . 59 . 12 .
     %<tàmro'ntarikùaþ ÷ravaõo vibhàvasuþ vasurnabhasvànaruõa÷ca saptamaþ ..>% danuputtro'suravi÷eùaþ . yathà, tatraiva . 6 . 6 . 30 .
     %<trimårdhà ÷ambaro'riùño hayagrãvo vibhàvasuþ ..>%)

#<vibhàvitaþ>#, tri, vicintitaþ . vi÷eùeõa utpàditaþ . vi÷eùeõa pràpitaþ . vimi÷rayitaþ . iti ¤yantabhådhàtoþ ktapratyayena niùpannaþ .. (yathà, ÷i÷upàlavadhe . 1 . 2 .
     %<cayastviùàmityavadhàritaü purà tataþ ÷arãrãti vibhàvitàkçtiþ ..>%)

#<vibhàùà>#, strã, (vikalpatvena bhàùyate iti . bhàù + %<guro÷ca halaþ .>% 3 . 3 . 103 . ityaþ . tataùñàp .) vikalpaþ . yathà . dvayorvibhàùayormadhye vidhirnityaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (%<naveti vibhàùà ..>% iti pàõiniþ . 1 . 1 . 44 ..)

#<vibhinnaþ>#, tri, (vi + bhid + ktaþ .) vibhaktaþ . vidãrõaþ . yathà --
     %<gadàpara÷ukhaógai÷ca cakratomara÷àyakaiþ .
     vibhinne vedanà yà hi kùudhayà sàpi nirjitàþ ..>% iti itihàsasamuccayaþ .. (vighaññitaþ . yathà, ÷i÷upàlavadhe . 1 . 55 .
     %<vibhinna÷aïkhaþ kaluùãbhavanmuhurmadena dantãva manuùyadharmaõaþ ..>%)

#<vibhãtakaþ>#, tri, vçkùavi÷eùaþ . vaheóà iti bhàùà . tatparyàyaþ . akùaþ 2 tuùaþ 3 karùaphalaþ 4 bhåtavàsaþ 5 kalidrumaþ 6 . ityamaraþ .. kalpavçkùaþ 7 saüvartaþ 8 . iti ratnamàlà .. tailaphalaþ 9 bhåtàvàsaþ 10 saüvartakaþ 11 vàsantaþ 12 kalivçkùaþ 13 vaheóukaþ 14 hàryaþ 15 viùaghnaþ 16 anilaghnaþ 17 kàsaghnaþ 18 . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 64 . 5 .
     %<piyàlatàlakharjåraharãtakavibhãtakaiþ ..>%) asya guõàþ . kañutvam . tiktatvam . kaùàyatvam . uùõatvam . kaphàpahatvam . cakùuùyatvam . palitaghnatvam . vipàke madhuratva¤ca .. tanmajjaguõàþ . tçùõàcchardãkaphavàtaharatvam . laghutvam . madhuratvam . madakàritva¤ca .. tattailaguõàþ . svàdutvam . himatvam . ke÷yatvam . gurutvam . pittànilàrtinà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. api ca . atha vibhãtakanàmàni guõà÷ca .
     %<vibhãtakastriliïgaþ syàdakùaþ karùaphalastu yaþ .
     kalidrumo bhåtavàsastathà kaliyugàlayaþ ..
     vibhãtakaü svàdupàkaü kaùàyaü kaphapittanut .
     uùõavãryaü himaspar÷aü bhedanaü kà÷anà÷anam .
     råkùaü netrahitaü ke÷yaü kçmivaisvaryanà÷anam ..
     vibhãtamajjà tçñchardikaphavàtaharo laghuþ .
     kaùàyo madakçccàtha dhàtrãmajjàpi tadguõàþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. anya¤ca .
     %<vibhãtaübhedi tãkùõoùõaü vaisvaryaü kriminà÷anam .
     cakùuùyaü svàdupàka¤ca kaùàyaü kaphapittanut ..>% iti ràjavallabhaþ .. * .. asya kalidrumatvakàraõaü yathà -- pulastya uvàca .
     %<tato gateùu deveùu brahmalokaü prati dvija .
     trailokyaü pàlayàmàsa balirdharmànvitaþ sadà ..
     kalistadà dharmayutaü jagaddçùñvà kçte yathà .
     brahmàõaü ÷araõaü bheje svabhàvasya niùedhanàt ..
     praõipatya tamàhàtha tiùyo brahmàõamã÷varam .
     mama svabhàvo balinà nà÷ito devasattama ..
     taü pràha bhagavàn yogã svabhàvo jagato'pi hi .
     na kevalaü hi bhavato hçtastena balãyasà ..
     pa÷yàdya tiùya devendraü varuõa¤ca samàgatam .
     bhàsvaro'pi hi dãnatvaü prayàto hi balàdvaleþ ..
     ityevamukto devena brahmaõà kaliravyayaþ .
     dãnàn dçùñvà ca ÷akràdãn vibhãtakavanaü gataþ ..>% iti vàmane 17 adhyàyaþ .. (anyacca . yathà, mahàbhàrate 3 . 72 adhyàye .
     %<evamuktvà dadau vidyàmçtuparõo nalàya vai .
     tasyàkùahçdayàj¤asya ÷arãrànniþsçtaþ kaliþ ..>%
     %<taü ÷aptumaicchat kupito niùadhàdhipatirnalaþ .
     tamuvàca kalirbhãto vepanànaþ kçtà¤jaliþ ..
     kopaü saüyaccha nçpate kãrtiü dàsyàmi te paràm ..>%
     %<evamukto nalo ràjà niyacchat kopamàtmanaþ .
     tato bhãtaþ kaliþ kùipraü pravive÷a vibhãtakam ..>%
     %<vibhãtaka÷càpra÷astaþ saüvçttaþ kalisaü÷rayàt ..>%)

#<vibhãùaõaþ>#, puü, (vibhãùayatãti . vi + bhãùi + %<nandigrahipacãti .>% 3 . 1 . 134 . iti lyuþ .) ràvaõabhràtà . iti ràmàyaõam .. (yathà, bhàgavate . 4 . 1 . 34 .
     %<ràvaõaþ kumbhakarõa÷ca tathàpyasyàü vibhãùaõaþ .
     pulahasya gatirbhàryà trãnasåta satã sutàn ..>%) nalatçõam . iti ràjanirghaõñaþ .. bhayànake tri .. (yathà, çgvede . 5 . 34 . 6 .
     %<indro vi÷vasya damità vibhãùaõaþ ..>% %<vibhãùaõaþ bhayajanakaþ .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<vibhãùikà>#, strã, (vibhãùà + svàrthe kan . striyàü ñàp ata itva¤ca .) bhayapradar÷anam . yathà --
     %<kçtvà ÷astravibhãùikàü katipayagràmeùu dãnàþ prajàþ mathnanto viñajalpitairupahatàþ kùauõãbhujaste 'khilàþ .
     vidvàüso'pi vayaü paraü trijagatàü sargasthitivyàpadàmã÷astatparicaryayà na gaõito yaireùa nàràyaõaþ ..>% iti ÷ànti÷atakam ..

#<vibhuþ>#, puü, (vi + bhå + %<viprasaübhyo óvasaüj¤àyàm .>% 3 . 2 . 180 . iti óuþ .) prabhuþ . (yathà, ÷i÷upàlavadhe .
     %<vibhurvibhaktàvayavaü pumàniti kramàdamuü nàrada ityabodhi saþ ..>%) sarvagataþ . ÷aïkaraþ . (yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 16 .
     %<trijaña÷ciravàsà÷ca rudraþ senàpatirvibhuþ ..>%) brahmà . iti medinã . bhe, 7 .. bhçtyaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. viùõuþ . iti ÷abdamàlà .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 107 .
     %<vihàyasagatirjyotiþ surucirhutabhugvibhuþ ..>% jãvàtmà . yathà --
     %<na ÷akya÷cakùuùà draùñuü dehe såkùmatamo vibhuþ .
     dç÷yate kùànacakùurbhistapa÷cakùurbhireva ca ..>% iti su÷rute ÷àrãrasthàne pa¤came'dhyàye ..) nityaþ . arhan . iti hemacandraþ ..

@<[Page 4,413a]>@
#<vibhuþ>#, tri, sarvamårtasaüyogã . paramamahattvavàn . sa tu àtmàdiþ . yathà --
     %<àtmendriyàdyadhiùñhàtà karaõaü hi sakartçkam .
     vibhurbuddhyàdiguõavàn buddhistu dbividhà matà ..>% iti bhàùàparicchedaþ .. vibhuriti vibhutvaü paramamahattvavattvam . iti siddhàntamuktàvalã ..
     %<kàlakhàtmadi÷àü sarvagatatvaü paramaü mahat .>% iti bhàùàparicchedaþ .. dçóhaþ . ityajayapàlaþ .. vyàpakaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, çgvede . 10 . 40 . 1 .
     %<pràtaryàvàõaü vibhvaü vi÷e vi÷e ..>% %<vibhvaü vibhuü vyàpinam .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. vyàptaþ . yathà, çgvede . 1 . 34 . 1 .
     %<tri÷cinno adyàbhavataü na veda sà vibhurvàyàma uta ràti ra÷vinà ..>% %<vibhuþ vyàptaþ .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. sarvatra gamana÷ãlaþ . yathà, çgvede . 1 . 165 . 10 .
     %<ekasya cinme vibhvastvojo yà nu dadhçùvànkçõavai manãùà ..>% %<vibhu sarvatra gamana÷ãlam .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. ã÷varaþ . yathà, çgvede . 4 . 7 . 1 .
     %<yamapnavàno bhçgavo virurucurvaneùu citraü vibhvaü vi÷e vi÷e ..>% %<vibhvaü vibhuü ã÷varam .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. mahàn . yathà, çgvede . 5 . 38 . 1 .
     %<uroùña indra ràdhaso vibhvã ràti ÷atakrato ..>% %<vibhvã mahatã .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<vibhåtiþ>#, strã, (vi + bhå + ktin .) aõimàdikamaùñadhà . tatparyàyaþ . bhåtiþ 2 ai÷varyam 3 . ityamaraþ .. (yathà, çgvede . 1 . 8 . 9 .
     %<evàhite vibhåtaya indramàvate ..>% %<vibhåtayaþ ai÷varyavi÷eùàþ .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..) ÷ivadhçtabhasma . asya ÷ivasya aõimàdyaùñaprakàraü vaibhavaü vibhåtyàdipadatrayaü vàcyaü kecittu vibhåtirbhåtiriti dvayaü ÷ambhudhçtabhasmani aõimàdyaùñake tu ai÷varyamityàhuþ . vibhavatyanayà vibhåtiþ ktiþ bhavateþ ktiþ bhåtiþ vigrahaõamanyopasarganiràsàrthaü ã÷varaguõai÷varyaü bhàve ùõyaþ aõimàdi laghimàdi . tathà ca .
     %<aõimà laghimà pràptiþ pràkàmyaü mahimà tathà .
     ã÷itva¤ca va÷itva¤ca tathà kàmàva÷àyità ..>% iti .. aõutvamaõimà yena såkùmo bhåtvà vicarati . laghutvaü laghimà yena vàyuriva laghutaro bhavati . pràptirabhãpsitapràpaõaü pràkàmyamicchànabhighàtaþ . mahimà mahattvaü yena caturda÷abhuvanànyasyodare vartante . ã÷itvaü prabhutà yena sthàvarajaïgamàdibhåtànyàde÷akàrãõi bhavanti . va÷itvaü svàtantryaü yena svatantra÷carati . kàmena icchayà ava÷àyituü sthàtuü ÷ãlamasya kàmàva÷àyã ÷ãïo grahàditvàõõin tasya bhàvaþ kàmàva÷àyità . sarvànandastu anekàrthatvàddhàtånàü smçtiriha tiùñhatyarthaþ . ava÷àyã dantamadhya ityàha . iti bharataþ .. * .. api ca . ÷rãbhagavànuvàca .
     %<paràtparataraü tattvaü paraü brahmaikamavyayam .
     nityànandaü svayaü jyotiradvayaü tamasaþ param .
     ai÷varyaü tasya yannityaü vibhåtiriti gãyate ..>% iti kaurme 1 adhyàyaþ .. (lakùmãþ . yathà, çgvede . 1 . 30 . 5 .
     %<vibhåtirastu sånçtà .>% %<vibhåtirlakùmãþ .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. vibhavahetuþ . yathà, tatraiva . 6 . 21 . 1 .
     %<rayirvibhåtirãyate vacasyà ..>% %<vibhåtirjagato vibhavahetuþ ..>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. vividhasçùñiþ . yathà, bhàgavate . 4 . 24 . 43 .
     %<÷aktitrayasametàya mãóhuùe'haükçtàtmane .
     ceta àkåtiråpàya namo vàcovibhåtaye ..>% sampat . yathà, raghuvaü÷e . 8 . 36 .
     %<abhibhåya vibhåtimàrtavãü madhugandhàti÷ayena vãrudhàm ..>%)

#<vibhåtidvàda÷ã>#, strã, (vibhåtivardhikà dvàda÷ã .) vratavi÷eùaþ . yathà -- nandike÷vara uvàca .
     %<÷çõu nàrada ! vakùyàmi viùõorvratamanuttamam .
     vibhåtidvàda÷ãnàma sarvapàpanisådanam ..
     kàrtike caiva vai÷àkhe màrga÷ãrùe'tha phàlgune .
     àùàóhe và da÷amyàntu ÷uklàyàü laghubhuïnaraþ .
     kçtvà sàyantanãü sandhyàü gçhõãyànniyamaü budhaþ ..
     ekàda÷yàü niràhàraþ samabhyarcya janàrdanam .
     dvàda÷yàü vidhisaüyuktaþ kariùye bhojanaü vibho .
     tadavighnena me yàtu sàphalyaü madhusådana ..
     tataþ prabhàte cotthàya kçtasnànajapaþ ÷uciþ .
     påjayet puõóarãkàkùaü ÷uklamàlyànulepanaiþ ..
     vibhåtidàya namaþ pàdàva÷okàya ca jànunã .
     namaþ ÷ivàyetyårå ca vi÷vamårtaye namaþ kañim ..
     kandarpàya namo meóhramàdityàya namaþ karau ..
     dàmodaràyetyudaraü vàsudevàya ca stanau .
     màdhavàyeti hçdayaü kaõñhamutkaõñhite namaþ ..
     ÷rãdharàya mukhaü ke÷àn ke÷avàyeti nàrada .
     pçùñhaü ÷àrïgadharàyeti ÷ravaõau ca svayambhuve ..
     svanàmnà ÷aïkhacakràsigadàpara÷upàõayaþ .
     sarvàtmane ÷iro brahman nama ityabhipåjayet ..
     matsyamutpalasaüyuktaü haimaü kçtvà tu ÷aktitaþ .
     udakumbhasamàyuktamagrataþ sthàpayedvibhoþ ..
     guóapàtraü tilairyuktaü sitavastràbhiveùñitam .
     ràtrau jàgaraõaü kuryàditihàsakathàdinà ..
     prabhàtàyà¤ca ÷arvaryàü bràhmaõàya kuñumbine .
     sakà¤canotpalaü devaü sodakumbhaü nivedayet ..
     yathà na mucyase viùõoþ sadà sarvavibhåtibhiþ .
     tathà màmuddharà÷eùaduþkhasaüsàrasàgaràt ..
     da÷àvatàraråpàõi pratimàsaü kramànmune .
     dattàtreyaü tato vyàsamutpalena samanvitam .
     dadyàdevaü samà yàvat pàùaõóànabhivarjayet ..
     samàpyaivaü yathà÷aktyà dvàda÷advàda÷ãü naraþ .
     saüvatsarànte lavaõaparvatena samanvitàm .
     ÷ayyàü dadyànmuni÷reùñha gurave'marasaüyutàm ..
     gràma¤ca ÷aktimàn dadyàt kùetramàbharaõànvitam .
     guruü saüpåjya vidhivat vastràlaïkàrabhåùaõaiþ ..
     anyànapi yathà÷aktyà bhojayitvà dvijottamàn .
     tarpayedvastragodànairanyatra dhanasa¤cayàt ..
     alpavitto yathà÷aktyà stokaü stokaü samàcaret .
     ya÷càtinisvaþ puruùo bhaktimàn màdhavaü prati .
     puùpàrcanavidhànena sa kuryàdbatsaradvayam ..
     anena vidhinà yastu vibhåtidbàda÷ãvratam .
     kuryàt sa pàpanirmuktaþ pitéõàntàrayecchatam ..
     janmanàü ÷atasàhasaü na ÷okaphalabhàgbhavet .
     na ca vyàdhirbhavettasya na dàridryaü na bandhanam ..
     vaiùõavo vàtha ÷aivo và bhavejjanmani janmani .
     yàvadyugasahasràõàü ÷atamaùñottaraü bhavet .
     tàvat svarge vasedbrahman bhåpati÷ca punarbhavet ..>% iti màtsye 82 adhyàyaþ ..

#<vibhåùaõaü>#, klã, (vi÷eùeõa bhåùayatyaneneti . vi + bhåùa + õic + lyuñ .) àbharaõam . ityamaraþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 17 . 64 .
     %<asti pàñaliputtràkhyaü puraü pçthvãvibhåùaõam ..>%)

#<vibhåùà>#, strã, (vi + bhåù bhåùaõe + %<guro÷ca halaþ .>% 3 . 3 . 103 . ityaþ . striyàü ñàp .) ÷obhà . iti hemacandraþ .. (yathà, kàmandakãye . 15 . 46 .
     %<tataþ prabuddhaþ ÷uciriùñadevaþ ÷rãmadvibhåùojvalitaþ prahçùñaþ ..>%) àbharaõa¤ca .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 459 .
     %<mànagrahagurukopàdanudayitàtyeva rocate mahyam .
     kà¤canamayã vibhåùà dàhà¤cita÷uddhabhàveva ..>%)

#<vibhåùitaþ>#, tri, (vi + bhåùa + ktaþ . yadvà, vibhåùà saüjàtàsya iti . vibhåùà + itac .) alaïkçtaþ . yathà --
     %<vi÷uddharatnàü÷uvibhåùitàïgã ÷ilàtale hemamaye suramye .
     sukhopaviùñaü madanàïganà÷anaü jagàda vàkyaü giriràjaputtrã ..>% iti skànde nãlakaõñhastotram ..

#<vibhçtaþ>#, tri, dhçtaþ . puùñaþ . vipårvabhçdhàtoþ ktapratyayena niùpannaþ ..

#<vi(bi)bhrat>#, tri, (bhç + ÷atç .) bibharti yaþ . dhàraõapoùaõakartà . yathà --
     %<caturda÷aü nàrasiühaü bibhraddaityendramårjitam .
     dadàra karajairåràverakàü kañakçdyathà ..>% iti ÷rãbhàgavate 1 skandhe 3 adhyàyaþ .. api ca .
     %<taruõa÷akalamindorbibhratã ÷ubhrakàntiþ .>% ityàdi tantrasàre sarasvatãdhyànam .. (pavargãyabakàràdiþ sàdhureva ..)

@<[Page 4,414a]>@
#<vibhramaþ>#, puü, (vi + bhrama + gha¤ .) hàvabhedaþ . sa tu strãõàü ÷çïgàrabhàvajakriyàvi÷eùaþ . ityamaraþ .. (yathà, meghadåte . 29 .
     %<strãõàmàdyaü praõayavacanaü vibhramo hi priyeùu ..>%) madaràgaharùajanitaviparyàso vibhramaþ . yathà anyanimittamànasàdutthàyànyatra gamanaü priyàrabdhakathàmàkùipya sakhyà sahàlapanamuccairhasitakrodhau puùpàdãnàü yàc¤à sahasaiva tatparityàgaþ . vastràbharaõamàlyànàmakàraõataþ khaõóanaü mànana¤ca . yaduktam . %<krodhaþ smita¤ca kusumàbharaõàdiyàc¤à tadvarjana¤ca sahasaiva vimaõóana¤ca . àkùipya kàntavacanaü lapanaü sakhãbhirniùkàraõotthitagataü vada vibhramaü tat ..>% iti .
     %<cittavçttyanavasthànaü ÷çïgàràdbibhramo bhavet ..>% ityanyatra ca .. tathànyatra .
     %<vibhramastrarayà kàle bhåùàsthànaviparyayaþ .>% yathà --
     %<÷rutvàyàtaü bahiþ kàntamasamàpitabhåùayà .
     bhàle'¤janaü dç÷orlàkùà kapole tilakaþ kçtaþ ..>% iti . yoùitàü yauvanajo vikàro vibhramaþ . ityeke . vibhràntirvibhramaþ gha¤ . iti bharataþ .. api ca .
     %<vallabhapràptivelàyàü madanàve÷asaübhramàt .
     vibhramo hàramàlyàdibhåùàsthànaviparyayaþ ..>% ityujjvalanãlamaõiþ .. * .. bhràntiþ . iti medinã . me, 52 .. (yathà, bhàgavate . 4 . 21 . 12 .
     %<tamatrirbhagavànaikùat tvaramàõaü vihàyasà .
     àmuktamiva pàùaõóaü yo'dharme dharmavibhramaþ ..>%) ÷obhà . (yathà, ràjataraïgiõyàm . 3 . 367 .
     %<lalàñe ÷ålamudràïke jarà÷uklàþ ÷iroruhàþ .
     tasya ÷ambhubhramàsaïgigaïgàmbhovibhramaü dadhuþ ..>% yathà ca amaru÷atake . 1 .
     %<jyàkçùñibaddhakhañakàmukhapàõipçùñhe preïkhannakhàü÷ucayasaüvalito'mbikàyàþ .
     tvàü pàtuma¤jaritapallavakarõapåralobhabhramadbhramaravibhramabhçtkañàkùaþ ..>%) saü÷ayaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 19 . 65 .
     %<pårayan bahunàdàbhirvàhinãbhirbhuvastalam .
     kurvannakàõóanirmeghavarùàsamayavibhramam ..>%) bhramaõam . iti ÷abdaratnàvalã .. (vikàravi÷eùaþ . yathà --
     %<tãvràrtirapi nàjãrõã pibecchålaghnamauùadham .
     àmasanno'nalo nàlaü paktuü doùauùadhà÷anam ..
     nihanyàdapi caiteùàü vibhramaþ sahasàturam .
     jãrõà÷ane tu bhaiùajyaü yu¤jyàt stabdhagurådare ..>% iti vàbhañe såtrasthàne'ùñame'dhyàye ..)

#<vibhramà>#, strã, vàrddhakyam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vibhràñ>#, [j] tri, (vi÷eùeõa bhràjate iti . vi + bhràj + anyebhyo'pi

#<vibhràó>#, [j] tri, (vi÷eùeõa bhràjate iti . vi + bhràj + %<anyebhyo'pi dç÷yate .>% 3 . 2 . 177 . iti kvip .) alaïkàràdinà dãpti÷ãlaþ . tatparyàyaþ . bhràjiùõuþ 2 rociùõuþ 3 . ityamaraþ .. (yathà, çgvede . 10 . 170 . 1 . dç÷yate . 3 . 2 . 177 . iti kvip .) alaïkàràdinà dãpti÷ãlaþ . tatparyàyaþ . bhràjiùõuþ 2 rociùõuþ 3 . ityamaraþ .. (yathà, çgvede . 10 . 170 . 1 .
     %<vibhràó bçhatpibatu somyaü madhvàyurdadhadyaj¤apatàvavihrutam ..>%
     %<vibhràó vibhràjamànaþ vi÷eùeõa dãpyamànaþ .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<vibhràntaþ>#, tri, vibhramayuktaþ . vipårvabhramadhàtoþ ktapratyayena niùpannaþ .. (yathà, gãtàyàm . 16 . 16 .
     %<anekacittavibhràntà mohajàlasamàvçtàþ ..>%)

#<vibhràntiþ>#, strã, (vi + bhrama + ktin .) vibhramaþ . iti vibhrama÷abdañãkàyàü bharataþ .. (yathà, prabodhacandrodaye . %<sphuradadvaitavibhràntisantànasantaptavandàrusaüsàranidràpahàraikadakùeti ..>%)

#<vimataþ>#, tri, viruddhamativi÷iùñaþ . vipårbamanadhàtoþ ktapratyayena niùpannaþ ..

#<vimanaskaþ>#, tri, vimanàþ . vinigçhãtaü mano'syeti bahuvrãhyarthe kapratyayena niùpannaþ .. (yathà, bhàgavate . 7 . 10 . 61 .
     %<vilokya bhagnasaïkalpaü vimanaskaü vçùadhvajam ..>%)

#<vimanàþ>#, [s] tri, (viruddhaü mano yasya .) cintàdivyàkulacittaþ . tatparyàyaþ . durmanàþ 2 antarmanàþ 3 . ityamaraþ .. duþkhitamànasaþ 4 .. iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, devãbhàgavate . 1 . 19 . 10 .
     %<miùñamatsi sadà ràjan mudito vimanàstathà .
     màlàyà¤ca tathà sarpe samadçk kva nçpottama ! ..>%)

#<vimayaþ>#, puü, (vi + mã + %<erac .>% ityac .) vinimayaþ . iti hemacandraþ ..

#<vimardaþ>#, puü, (vimçdyate'sau iti . vi + mçd + gha¤ .) kàlaïkatavçkùaþ . iti ratnamàlà .. kàlakàsundiyà iti bhàùà .. vimardanam . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, raghuþ . 5 . 65 .
     %<taü karõabhåùaõanipãóitapãvaràüsaü÷ayyottaracchadavimardakç÷àïgaràgam ..>% samparkaþ . yathà, raghuþ . 13 . 20 .
     %<asau mahendradvipadànagandhistrimàrgagàvãcivimarda÷ãtaþ ..>% %<trimàrgagà gaïgà tasyà vãcãnàü vimardena samparkeõa ÷ãtaþ .>% iti taññãkàyàü mallinàthaþ .. * .. yuddham . yathà, ràmàyaõe . 3 . 32 . 7 .
     %<devàsuravimardeùu vajrà÷anikçtavraõam ..>% kalahaþ . yathà, tatraiva . 7 . 63 . 24 .
     %<kàryàrthinàü vimardo hi ràj¤àü doùàya kalpate ..>%)

#<vimardakaþ>#, puü, (vimarda eva . svàrthe kan .) cakramardaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (cakramarda÷abde'sya guõàdayo vij¤eyàþ ..)

#<vimardanaü>#, klã, (vi + mçd + lyuñ .) kuïkumàdimardanam . tatparyàyaþ . parimalaþ 2 . ityamaraþ .. vimardaþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. vi÷eùeõa mardana¤ca .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 36 . 3 .
     %<dharmasya jànamàno'haü gatimagyàü sudurvidàm .
     kathaü balàtkariùyàmi meroriva vimardanam ..>% tri, vi÷eùeõa mçdnàtãti . vi + mçd + lyuþ . mardanakàrã . pãóàdàyakaþ . yathà, kathàsaritsàgare . 113 . 19 .
     %<abhåcca vàraõastasya parasenàvimardanaþ .
     mahàn kuvalayàpãóa iti khyàto mahãtale ..>% yathà ca sàhityadarpaõe . 4 . 266 .
     %<ayaü sa rasanotkarùã pãnastanavimardanaþ .
     nàbhyårujaghanaspa÷ãü nãvãvisraüsanaþ karaþ ..>%)

#<vimardotthaþ>#, puü, (vimardàduttiùñhatãti . ut + sthà + kaþ .) mardanàjjàtasugandhàdiþ . yathà --
     %<atha gandhe parimalo vimardotthe manohare .
     dåragàmã manohàrã gandha àmoda ãritaþ ..>% iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vimar÷anaü>#, klã, (vi + mç÷a + lyuñ .) paràmar÷aþ . vitarkaþ . yathà --
     %<vitarkaþ syàdunnayanaü paràmar÷o vimar÷anam .
     adhyàhàrastarka åho'såyànyaguõadåùaõam ..>% iti hemacandraþ .. (vimç÷yate'neneti . karaõe lyuñ . j¤ànam . yathà, bhàgavate . 6 . 1 . 11 .
     %<karmaõà karmanirhàro na hyàtyantika iùyate .
     avidvadadhikàritvàt pràya÷cittaü vimar÷anam ..>%)

#<vima(r÷a)rùaþ>#, puü, (vi + mç(÷a)ùa + gha¤ .) vicàraõà . iti jañàdharaþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 20 . 124 .
     %<pratyayaþ strãùu muùõàti vima(r÷aü)rùaü viduùàmapi ..>%)

#<vimalaü>#, klã, (vigato malo yasmàt .) tàrahemadvidhàkçtam . tattåparasavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . nirmalam 2 svaccham 3 amalam 4 svacchadhàtukam 5 . asya guõàþ . kañutvam . tiktatvam . tvagdoùavraõanà÷itvam . rasavãryàdau tulyatvam . vedhe bhinnavãryakatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (tathàsya ÷odhanamàraõavidhiþ .
     %<måtràranàlataileùu godugdhe kadalã rase .
     kaulatthe kodravakvàthe màkùikaü vimalantathà ..
     muhuþ ÷åraõakandasthaü svedayedvaravarõini ! .
     kùàràmlalavaõai÷caiva tailasarpiþsamanvitam ..
     puñatrayaü pradàtavyaü tatastu ÷odhitaü bhavet .
     jambãrasya rase svinno meùa÷çïgãrasaistathà .
     rambhàtoyena và pàcyaü ghasraü vimala÷uddhaye ..>% iti vimala÷uddhiþ .. iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe jàraõamàraõàdhikàre ..)

#<vimalaü>#, tri, (vigato malo yasmàt .) nirmalam . tatparyàyaþ . vãdhram 2 . ityamaraþ .. prayatam 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 48 . 14 .
     %<prasraviùyanti toyàni vimalàni mahãdharàþ .
     vidar÷ayanto vividhàn bhåya÷citràü÷ca nirjharàn ..>%) càruþ . iti ca ÷abdaratnàvalã .. (yathà, màghe . 9 . 13 .
     %<rucidhàmni bhattari bhç÷aü vimalàþ paralokamabhyupagate vivi÷uþ ..>%)

#<vimalaþ>#, puü, (vigato malaþ pàpaü yasmàt .) arhan . iti hemacandraþ .. (sudyumnaputtraþ . yathà, bhàgavate . 9 . 1 . 41 .
     %<tasyotkalo gayo ràjan vimala÷ca trayaþsutàþ ..>%)

#<vimaladànaü>#, klã, (vimalaü vi÷uddhaü dànam .) nityanaimittikakàmyadànam . ã÷varaprãõanàrthadàna¤ca . yathà --
     %<nityaü naimittikaü kàmyaü vimalaü dànamãritam .
     ahanyahani yatki¤ciddãyate'nupakàriõe .
     anuddi÷ya phalaü tat syàt bràhmaõàya tu nityakam ..
     yattu pàpàpa÷àntyai ca dãyate viduùàü kare .
     naimittikaü taduddiùñaü dànaü sadbhiranuùñhitam ..
     apatyavijayai÷varyasvargàrthaü yat pradãyate .
     dànaü tat kàmyamàkhyàtamçùibhirdharmacintakaþ ..
     cetasà sattvayuktena dànaü tadbimalaü smçtam ..>% iti gàruóe 51 adhyàyaþ ..

#<vimalamaõiþ>#, puü, (vimalaþ svaccho maõiþ .) sphañikaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vimalà>#, strã, (vimala + ñàp .) saptalà . ityamaraþ .. càmarakaùà iti bhàùà .. (asyàþ paryàyo yathà --
     %<÷àtalà saptalà sàrà vimalà vidulà ca sà .
     tathà nigadità bhåriphenà carmakaùetyapi ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) bhåmibhedaþ . iti medinã . le, 131 .. devãbhedaþ . yathà --
     %<yåthàkhyavimalà kàryà ÷uddhahàrenduvarcasà .
     muktàkùasåtradhàrã ca kamaõóalukarà varà ..
     nàvàsanasamàråóhà ÷vetamàlyàmbarapriyà .
     dadhikùãrodanàhàrà karpåramadacarcità .
     sitapaïkajahomena ràùñràyurnçpavardhinã ..>% iti devãpuràõe saüvatsaradevatàdvitãyaviü÷atikàvidhiþ .. * .. anyacca .
     %<påjayet karõikàmadhye vàsudevantu nàyakam .
     vimalà nàyikà tasya vàsudevasya kãrtità ..>% iti kàlikàpuràõe 82 adhyàyaþ .. * .. apara¤ca .
     %<utkale nàbhide÷a¤ca virajàkùetra ucyate .
     vimalà sà mahàdevã jagannàthastu bhairavaþ ..>% iti tantracåóàmaõau 51 pãñhanirõayaþ .. (yathà ca devãbhàgavate . 7 . 30 . 64 .
     %<gayàyàü maïgalà proktà vimalà puruùottame ..>%)

#<vimalàtmakaþ>#, tri, (vimalo nirmala àtmà yasya .) nirmalaþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

@<[Page 4,415b]>@
#<vimalàdriþ>#, puü, (vimalaþ adriþ .) ÷atru¤jayaparvataþ . iti hemacandraþ ..

#<vimalàrthakaþ>#, tri, nirmalaþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<vimàüsaü>#, klã, (viruddhaü màüsam .) a÷uddhamàüsam . tattu kukkuràdimàüsam . iti kecit ..

#<vimàtà>#, [ç] strã, (viruddhà màtà .) màtçsapatnã . satmà iti bhàùà . sà kanãyasyapi namasyà . yathà, smçtiþ .
     %<màtuþ pituþ kanãyàüsaü na named vayasàdhikaþ .
     namaskuryàt guroþ patnãü bhràtçjàyàü vimàtarama ..>% smçtyarthasàre .
     %<striyo namasyà vçddhà÷ca vayasà patyureva tàþ ..>% yataþ patyurvayasà tàstriyo vçddhà ataþ kaniùñhà api namasyàþ . iti malamàsatattvat .. * .. vimàtçrajonivçttàvapi pitàmahadhanavibhàgakartavyatvam . yathà bçhaspatiþ .
     %<pitrorabhàve bhràtéõàü vibhàgaþ saüpradar÷itaþ .
     màturnivçtte rajasi jãvatorapi ÷asyate ..>% atra màtçpadaü vimàtçparamapi puttràntarotpattisambhàvanàtaulyàt . iti dàyatattvam .. * .. asyà anaü÷itvaü yathà . sodarabhràtçbhirvibhàge kriyamàõe màtre puttrasamàü÷o dàtavyaþ . samàü÷ahàriõã màtà iti vacanàtmàtçpadasya jananãparatvàt na sapatnãmàtçparatvamapi . sakçcchrutasya mukhyagauõatvànupapatteþ . iti dàyabhàgaþ ..

#<vimàtçjaþ>#, puü, (vimàturjàyate iti . vimàtç + jana + óaþ .) màtçsapatnãputtraþ . tatparyàyaþ . vaimàtreyaþ 2 . ityamaraþ .. vaimàtraþ 3 . iti jañàdharaþ ..

#<vimànaþ>#, puü klã, (vigataü mànamupamà yasya .) devarathaþ . tatparyàyaþ . vyomayànam 2 . ityamaraþ .. (yathà, kumàrasambhave . 2 . 45 .
     %<bhuvanàlokanaprãtiþ svargibhirnànubhåyate .
     khilãbhåte vimànànàü tadàpàtabhayàt pathi ..>%) sàrvabhaumagçham . (tattu saptabhåmigçham . yathà, ràmàyaõe . 1 . 5 . 16 .
     %<sarvaratnasamàkãrõàü vimànagçha÷obhitàm ..>%
     %<vimàno'strã devayàne saptabhåmau ca sadmani ..>% iti taññãkàdhçtanighaõñuþ ..) ghoñakaþ . yànamàtram . iti medinã . ne, 132 .. (tri, paricchedakam . yathà, çgvede . 2 . 40 . 3 .
     %<somàpåùaõà rajaso vimànaü saptacakraü rathamavi÷vaminvam ..>% %<vimànaü paricchedakaü sarvamànamityarthaþ .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. sàdhanam . yathà, tatraiva . 3 . 3 . 4 .
     %<pità yaj¤ànàmasuro vipa÷citàü vimànamagnirvayuna¤ca vàghatàm ..>%) %<vimànaü vimãyate'nena phalamiti vimànaü yaj¤àdikarmasàdhanam .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. vigato màno yasyeti vigrahe . avaj¤àtaþ . yathà, bhàgavate . 5 . 13 . 10 .
     %<karhismacit kùudrarasàn vicinvaüstanmakùikàbhirvyathito vimànaþ .
     tatràti kçcchraü prati labdhamàno balàdvilumpantyatha tàüstato'nye ..>%)

#<vimàrgaþ>#, puü, vipårbamçjadhàtorgha¤pratyayena niùpannaþ .. sammàrjanã . (viruddho màrgaþ .) kupathaþ . (yathà, ÷àkuntale 5 aïke .
     %<niyamayasi vimàrgaprasthitànàttadaõóaþ pra÷amayasi vivàdaü kalpase rakùaõàya ..>%)

#<vimuktaþ>#, tri, (vi + muc + ktaþ .) vi÷eùeõa muktaþ . yathà --
     %<ye'nye'ravindàkùa vimuktamàninastvayyastabhàvàdavi÷uddhabuddhayaþ .
     àruhya kracchreõa paraü padaü tataþ patantyadho nàdçtayuùmadaïghrayaþ ..>% iti ÷rãbhàgavate 10 skandhe 14 adhyàyaþ .. tyaktaþ . (yathà, mahàbhàrate . 7 . 28 . 35 .
     %<vimuktaü paramàstreõa jahi pàrtha mahàsuram .
     vairiõaü yudhi durdharùaü bhagadattaü suradviùam ..>% puü, màdhavã . tatparyayo yathà --
     %<màdhavã syàttu vàsantã puõórako maõóako'pi ca .
     atimukto vimukta÷ca kàmuko bhramarotsavaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathamabhàge ..)

#<vimuktiþ>#, strã, (vi + muc + ktin .) vimocanam . mokùaþ . yathà, pràya÷cittatattve .
     %<piténnamasye divi ye ca mårtàþ svadhàbhujaþ kàmyaphalàbhisandhau .
     pradàna÷aktàþ sakalepsitànàü vimuktidà ye'nabhisaühiteùu ..>%

#<vimukhaþ>#, tri, (viruddhaü ananukålaü mukhaü yasya .) bahirmukhaþ . virataþ . yathà --
     %<svàgamaiþ kalpitaistvaü hi janàn madvimukhàn kuru .
     mà¤ca gopaya yena syàt sçùñireùottarottarà ..>% iti pàdmottarakhaõóe ÷ivaü prati viùõuvàkyam ..

#<vimudraþ>#, tri, (vigatà mudrà mudraõabhàvo yasya .) praphullaþ . iti hemacandraþ .. mudràrahita÷ca ..

#<vimokùaõaü>#, klã, (vi + mokùa + lyuñ .) vimocanam . parityajanam . yathà --
     %<yaü dharmakàmàrthavimuktikàmà bhajanta iùñàü gatimàpnuvanti .
     ki¤cà÷iùo ràtyapi dehamavyayaü karotu me'dabhradayo vimokùaõam ..>% iti ÷rãbhàgavate 10 . 83 adhyàyaþ ..

#<vimocanaü>#, klã, (vi + muc + lyuñ .) dårãkaraõam . vimuktiþ . vipårbamucadhàtoranañpratyayena niùpannam .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 160 . 13 .
     %<athavàhaü kariùyàmi kulasyàsya vimocanam .
     phalasaüsthà bhaviùyàmi kçtvà karma suduùkaram ..>% tãrthavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 83 . 150 .
     %<vimocanamupaspç÷ya jitamanyurjitendriyaþ .
     pratigrahakçtairdoùaiþ sarvaiþ sa parimucyate ..>% puü, mahàdevaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 59 .
     %<vimocanaþ samuraõo hiraõyakavacodbhavaþ ..>%)

#<vimohanaü>#, klã, vaiciüttãkaraõam . vipårvamuhadhàtoranañ(lyuñ)pratyayena niùpannam .. (vimohayatãti . vi + muha + õic + lyuþ . vimohake, tri . yathà, bhàgavate . 11 . 24 . 6 .
     %<tato vikurvato jàto yo'haïkàro vimohanaþ ..>%)

#<vimohitaþ>#, tri, (vi + muha + õic + ktaþ .) mohayuktaþ . mohitaþ . yathà --
     %<tàvapyatibalonmattau mahàmàyàvimohitau .
     uktavantau varo'smatto vriyatàmiti ke÷avam ..>% iti devãmàhàtmyam ..

#<vi(bi)mbaü>#, klã, (vã gatyàdiùu + %<ulvàdaya÷ca .>% uõàø 4 . 95 . iti van pratyayena nipàtanàt sàdhuþ .) prativimbam . kamaõóaluþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ .. (mårtiþ . yathà, bhàgavate . 3 . 2 . 11 .
     %<pradar÷yàtaptatapasàmavitçptadç÷àü nçõàm .
     àdàyàntardadhàt yastu svavimbaü lokalocanam ..>% tathàca ràjataraïgiõyàm . 3 . 466 .
     %<meghavàhanabhåbhartçpatnyà bhinnàkhyayà kçte .
     vihàre'pi tayà buddhavimbaü sàdhu nive÷itam ..>%) vimbikàphalam . telàkucà iti bhàùà . iti medinã . ve, 7 .. (yathà, kumàre . 3 . 67 .
     %<umàmukhe vimbaphalàdharoùñhe vyàpàrayàmàsa vilocanàni ..>%) asya paryàyaþ . tuõóikerã 2 raktaphalà 3 bimbikà 4 pãluparõã 5 . ityamaraþ .. oùñhã 6 bimbã 7 . iti ratnamàlà .. bimbà 8 bimbakam 9 bimbajà 10 . iti ÷abdaratnàvalã .. asya guõàþ . pittakaphacchardivraõahçllàsakuùñhanà÷itvam . iti ràjavallabhaþ .. api ca .
     %<bimbã raktaphalà tumbã tuõóikerã ca bimbikà .
     oùñhopamaphalà proktà pãluparõã ca kathyate ..
     bimbãphalaü svàdu ÷ãtaü guru pittàsravàtajit .
     stambhanaü lekhanaü rucyaü vibandhàdhmànakàrakam ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<vi(bi)mbaþ>#, puü klã, (vã + %<ulvàdaya÷ca .>% uõàø 4 . 95 . iti vanpratyayena sàdhuþ .) såryacandramaõóalam . ityamaraþ .. (yathà, prabodhacandrodaye 6 aïke .
     %<asau tvadanyo na sanàtanaþ pumàn bhavàn na devàt puruùottamàt paraþ .
     sa eva bhinnastvamanàdimàyayà dbidheva vimbaü salile vivasvataþ ..>% yathàca màrkaõóeye . 84 . 11 .
     %<ãùatsahàsamamalaü paripårõacandravimbànukàri kanakottamakàntikàntam ..>% maõóalamàtre'pi . yathà, çtusaühàre . 1 . 4 .
     %<nitambavimbaiþ sudukålamekhalaiþ stanaiþ sahàràbharaõaiþ sacandanaiþ .
     ÷iroruhaiþ snànakaùàyavàsitaiþ striyo nidàghaü ÷amayanti kàminàm ..>% yathàca kumàre . 7 . 22 .
     %<àtmànamàlokya ca ÷obhamànamàdar÷avimbe stimitàyatàkùã .
     haropayàne tvarità babhåva strãõàü priyàlokaphalo hi ve÷aþ ..>%)

#<vi(bi)mbaþ>#, puü, (vã + vanpratyayena sàdhuþ .) kçkalàsaþ . iti medinã . ve, 7 ..

#<vi(bi)mbakaü>#, klã, (vimba + svàrthe kan .) candrasåryamaõóalam . vimbikàphalam . iti ÷abdaratnàvalã .. (sa¤cakaþ . sàüca iti bhàùà .. yathà, naiùaghe . 22 . 47 .
     %<vidhirvidharte vidhinà badhånàü kimànanaü kà¤canasa¤cakena ..>% atra . %<kà¤canasya sa¤cakena vimbakena ..>% iti nàràyaõãñãkà ..)

#<vi(bi)mbajà>#, strã, (vimbaü phalaü jàyate'syàmiti . jan + óaþ .) bimbikà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vi(bi)mbañaþ># puü, sarùapaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<vi(bi)mbà>#, strã, (vimvaü phalamastyasyàmiti . vimba + ac . ñàp .) vimbikà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vi(bi)mbikà>#, strã, vimbam . ityamaraþ .. (yathà --
     %<tumbã raktaphalà vimbã tuõóãkerã ca vimbikà ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..) candrasåryamaõóalam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vi(bi)mbã>#, strã, (vimba + gauràditvàt ïãù .) bimbikà . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà --
     %<kàkàdanãü citraphalàü vimbãü gu¤jà÷ca dhàrayet ..>% iti su÷rute uttaratantre 32 adhyàyaþ ..)

#<vi(bi)mbuþ>#, strã, guvàkaþ . iti kecit ..

#<vi(bi)mboùñhaþ># tri, (vimba + oùñhaþ . %<otvoùñhayoþ samàse và .>% iti pàkùiko'kàralopaþ .) vimbe iva oùñhau yasya . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<vi(bi)mbauùñhaþ># tri, (vimba + oùñhaþ . %<otvoùñhayoþ samàse và .>% iti pàkùiko'kàralopaþ .) vimbe iva oùñhau yasya . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<viyaccàrã>#, [n] puü, (viyati àkà÷e caratãti . cara + õiniþ .) cillaþ . iti ÷abdamàlà .. àkà÷agàmini, tri ..

#<viyat>#, klã, (viyacchati na viramatãti . vi + yama + %<anyebhyo'pi dç÷yate .>% 3 . 2 . 178 . iti kvip . kvau cagamàdãnàmiti malope tuk .) àkà÷am . ityamaraþ .. (yathà, bhàgavate . 3 . 8 . 33 .
     %<tarhyeva tannàbhisaraþsarojamàtmànamambhaþ ÷vasanaü viyacca .
     dadar÷a devo jagato vidhàtà nàtaþ paraü lokavisargadçùñiþ ..>% dyavàpçthivyau . atra dbivacanasya prayogaþ syàt . yathà, taittirãyabràhmaõe . 1 . 1 . 3 . 2 .
     %<dyàvàpçthivã sahàstàm . te viyatã abråtàm ..>% tathàca ÷atapathabràhmaõe . 7 . 1 . 2 . 23 . %<tayorviyatyoryo'ntareõàkà÷a àsãt tadantarikùamabhavat ..>% * .. vi + yà + ÷atç . gamana÷ãle, tri . yathà, bhàgavate . 7 . 6 . 14 .
     %<kuñumbapoùàya viyannijàyurna budhyate'rthaü vihataü pramattaþ ..>% tathà, tatraiva . 9 . 21 . 3 .
     %<viyadbittasya dadato labdhaü labdhaü bubhåùataþ .
     niùki¤canasya dhãrasya sakuñumbasya sãdataþ .
     vyatãyuraùñacatvàriü÷adahànyapibataþ kila ..>% %<viyadvittasya viyato gaganàdiva udyamaü vinaiva daivàdupasthitaü vittaü bhogyaü yasya . yadvà viyat vyayaü pràpnuvadvittaü bhogyaü yasya .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã ..)

#<viyadgaïgà>#, strã, (viyato gaïgà .) svargagaïgà . ityamaraþ ..

#<viyadbhåtiþ>#, strã, (viyato bhåtirbhasmeva .) andhakàraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<viyanmaõiþ>#, puü, (viyato maõiþ .) såryaþ . iti hàràvalã ..

#<viyamaþ>#, puü, (vi + yama + %<yamaþ samupaniviùu ca .>% 3 . 3 . 63 . ityap .) saüyamaþ . ityamaraþ .. duþkham . iti svàmã ..

#<viyàtaþ>#, tri, (viruddhaü nindàü yàtaþ pràptaþ .) nirlajjaþ . ityamaraþ ..

#<viyàmaþ>#, puü, (vi + yama + gha¤ .) saüyamaþ . ityamaraþ ..

#<viyuktaþ>#, tri, viyogavi÷iùñaþ . vipårbayujadhàtoþ ktapratyayena niùpannaþ .. (yathà, devãbhàgavate . 2 . 9 . 13 .
     %<kiü karomi kvagacchàmi mçtàme pràõavallabhà .
     na vai jãvitumicchàmi viyuktaþ priyayànayà ..>%)

#<viyogaþ>#, puü, (vi + yuja + gha¤ .) vicchedaþ . tatparyàyaþ . vipralambhaþ 2 viprayogaþ 3 virahaþ 4 . iti hemacandraþ .. (yathà, bhàgavate . 9 . 13 . 9 .
     %<yasya yogaü na và¤chanti viyogabhayakàtaràþ .
     bhajanti caraõàmbhojaü munayo harimedhasaþ ..>%)

#<viyogabhàk>#, [j] tri, (viyogaü bhajate iti . bhaja + viõ .) vicchedayuktaþ . yathà, naiùadhe .
     %<viyogabhàjo'pi nçpasya pa÷yatà tadeva sàkùàdamçtàü÷umànanam .
     pikena roùàruõacakùuùà muhuþ kuhårutàhåyata candravairiõã ..>%

#<viyogã>#, [n] puü, (viyogo'syàstãti . viyoga + iniþ .) cakravàkaþ . iti ÷abdacandrikà .. viyogayukte, tri .. (yathà, màrkaõóeye . 22 . 25 .
     %<tàþ ÷ocyà yà viyoginyo na ÷ocyà yà mçtàþ saha .
     bharturviyogastvanayà nànubhåtaþ kçtaj¤ayà ..>%)

@<[Page 4,417a]>@
#<viyojitaþ>#, tri, viyogaü pràpitaþ . vipårba¤yantayujadhàtoþ ktapratyayena niùpannaþ ..

#<viraktaþ>#, tri, (vi + ranja + ktaþ .) viràgayuktaþ . ananuraktaþ . yathà --
     %<j¤ànaniùñho virakto và madbhakto vànapekùakaþ .
     svaliïgànà÷ramàüstyaktvà caredavidhigocaraþ ..>% iti ÷rãbhàgavate 11 skandhe 18 adhyàyaþ .. (yathà ca .
     %<tvayi prasanne mama kiü guõena tvayyaprasanne mama kiü guõena .
     rakte virakte ca vare badhånàü nirarthakaþ kuïkumaràga eùaþ ..>% ityudbhañaþ ..)

#<viraktà>#, strã, durbhagà . iti trikàõóa÷eùaþ .. ananukålà . yathà, nãti÷atake . 1 .
     %<yàü cintayàmi satataü mayi sà viraktà sà cànyamicchati janaü sa jano'nyaraktaþ .
     asmatkçte'pi parituùyati kàcidanyà dhik tà¤ca ta¤ca madana¤ca imà¤ca mà¤ca ..>%

#<viraktiþ>#, strã, (vi + ranja + ktin .) viràgaþ . yathà --
     %<deho gururmama viraktivivekaheturbibhrat sma sattvanidhanaü satatàrtyudarkam .
     tattvànyanena vimç÷àmi yathà tathàpi pàrakyamityava÷ito vicaràmyasaïgaþ ..>% iti ÷rãbhàgavate . 11 . 9 . 25 ..

#<viraïgaü>#, klã, kaïkuùñam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<viracitaþ>#, tri, (vi + raca + ktaþ .) vi÷eùeõa racitaþ . nirmitaþ . yathà --
     %<eùa ÷rãlahanåmatà viracite ÷rãmanmahànàñake vãra÷rãyutaràmacandracarite pratyuddhçte vikramaiþ ..>% ityàdi mahànàñakam ..

#<virajastamàþ># [s] puü, sattvaguõavi÷iùñaþ . tatparyàyaþ . dbayàtigaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 7 . 45 .. %<vigate rajastamasã yeùàü te rajastamoguõa÷ånyàþ sattvaikaniùñhàþ sàkùàtkçtabràhmaõo jãvanmuktà vyàsàdayo dvayàtigà ucyante . dvayaü dvaitaü atikramya gacchati iti óaþ .>% iti bharataþ ..

#<virajàþ>#, [s] strã, (vinivçttaü rajaþ ÷oõitaü yasyàþ .) vigatàrtavà . iti jañàdharaþ .. (nàsti rajo dhåliryatra . dhålirahite, tri . yathà, mahàbhàrate . 1 . 93 . 15 .
     %<sarvairidànãü gantavyaü saha svargajito vayam .
     eùa no virajàþ panthà dç÷yate devasadmanaþ ..>% nirmalaþ . yathà, mahàbhàrate . 2 . 7 . 5 .
     %<virajo'mbara÷citramàlyo hrãkãrtidyåtibhiþ saha ..>% puü, nàgavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 35 . 14 .
     %<virajà÷ca subàhu÷ca ÷àlipiõóa÷ca vãryavàn ..>%)

#<virajà>#, strã, kapitthànãvçkùaþ . iti ratnamàlà .. dårvà . iti hàràvalã .. yayàtimàtà . yathà, utpannàþ pitçkanyàyàü virajàyàü mahàbalàþ . yatiryayàtiþ svaryàtiràyàtiþ pa¤camo lukaþ . teùàü yayàtiþ pa¤cànàü mahàbalaparàkramàþ .. iti kaurme 20 adhyàyaþ .. ÷rãkçùõasakhã . sà ràdhàbhayàttyaktapràõà satã saridråpàbhavat . tasyàþ sapta puttràþ tapta samudrà abhavan . yathà --
     %<ekadà ràdhikàsàrdhaü goloke ÷rãhariþ svayam .
     vijahàra mahàraõye nirjane ràsamaõóale ..
     kçtvà vihàraü ÷rãkçùõastàmadçùñvà vihàya ca .
     gopikàü virajàmanyàü ÷çïgàràrthaü jagàma ha ..
     dçùñvà ca ÷rãharistårõaü vijahàra tayà saha .
     tayàsaktaü ÷rãhari¤ca ratnamaõóapasaüsthitam ..
     dçùñvà ca ràdhikànyà÷ca cakrustà¤ca nivedanam .
     jagàma sahasà devã taü ratnamaõóapaü mune ..
     dvàre niyuktaü dadar÷a dvàrapàlaü manoharam .
     tamuvàca ruùà devã raktapaïkajalocanà ..
     dåraü gaccha gaccha dåraü ratilampañakiïkara ! .
     kãdç÷ãü matparàü kàntàü drakùyàmi tatprabhoraham ..
     ÷rutvà kolàhalaü ÷abdaü gopikànàü hariþ svayam .
     j¤àtvà ca kopitàü ràdhàmantardhànaü cakàra ha ..
     virajà ràdhikà÷abdàt antardhànaü harerapi .
     dçùñvà ràdhàbhayàrtà sà jahau pràõàü÷ca yogataþ ..
     sadyastatra saridråpaü taccharãraü babhåva ha ..
     vyàpta¤ca vartulàkàraü tayà golokameva ca .
     koñiyojanavistãrõaü prasthe'tinimnameva ca ..
     dairghe da÷aguõaü càru nànàratnàkaraü param .
     ràdhà ratigçhaü gatvà na dadar÷a hariü mune ..
     virajà¤ca saridråpàü dçùñvà gehaü jagàma sà .
     ÷rãkçùõo virajàü dçùñvà saridråpàü priyàü satãm ..
     uccai ruroda virajàtãre nãramanohare .
     tvayà vinàhaü subhage kathaü jãvàmi sundari ! ..
     nadyadhiùñhàtçdevã tvaü bhava mårtimatã sati .
     puràtanaü ÷arãraü te saridråpamabhåt sati ..
     jalàdutthàya càgaccha vidhàya nåtanàü tanåm .
     àjagàma hareragraü sàkùàdràdheva sundarã ..
     pa÷yantaü pràõanàtha¤ca pa÷yantã vakracakùuùà .
     tà¤ca råpavatãü dçùñvà premõodrekàü jagatpatiþ ..
     cakàràliïganaü tårõaü cucumba ca muhurmuhuþ .
     nànàprakàra÷çïgàraviparãtàdikaü prabhuþ ..
     rahasi preyasãü pràpya cakàra ca punaþ punaþ .
     virajà sà rajoyuktà dhçtvà vãryamamoghakam ..
     sadyo babhåva tatraiva dhanyà garbhavatã satã .
     tasthau tatra sukhàsãnà sàrdhaü puttrai÷ca saptabhiþ ..
     ekadà hariõà sàrdhaü vçndàraõye sunirjane .
     vijahàra punaþ sàdhvã ÷çïgàràsaktamànasà ..
     etasminnantare tatra màtuþ kroóaü jagàma ha .
     kaniùñhaputtrastasyà÷ca bhràtçbhiþ pãóito bhiyà ..
     bhãtaü svatanayaü dçùñvà tatyàja tàü kçpànidhiþ .
     kroóe cakàra bàlaü sà kçùõo ràdhàgçhaü yayau ..
     prabodhya bàlaü sà sàdhvã na dadar÷àntikaü priyam .
     vilalàpa bhç÷aü tatra ÷çïgàràtçptamànasà ..
     ÷a÷àpa svasutaü kopàt lavaõodo bhaviùyasi .
     ÷a÷àpa sarvàn bàlàü÷ca yàntu måóhà rasàtalam ..
     ÷rutvà vivaraõaü sarve prajagmurdharaõãtalam .
     saptadvãpe samudrà÷ca sapta tasthurvibhàga÷aþ ..
     kaniùñhàdvçddhaparyantaü dviguõaü dviguõaü mune .
     lavaõekùusuràsarpirdadhidugdhajalàrõavàþ .
     eteùà¤ca jalaü pçthvyàü ÷asyàrtha¤ca bhaviùyati ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 2 . 3 adhyàyau .. jagannàthakùetram . yathà --
     %<utkale nàbhide÷a¤ca virajàkùetramucyate .
     vimalà sà mahàdevã jagannàthastu bhairavaþ ..>% iti tantracåóàmaõau 51 pãñhanirõayaþ .. * .. tatra muõóanopavàsau na kartavyau . yathà . skànde .
     %<muõóana¤copavàsa÷ca sarvatãrtheùvayaü vidhiþ .
     varjayitvà gayàü gaïgàü vi÷àlàü virajàü tathà ..>% iti pràya÷cittatattvam ..

#<vira¤caþ>#, puü, brahmà . iti hemacandraþ ..

#<vira¤ciþ>#, puü, brahmà . iti hemacandraþ ..

#<viraõaü>#, klã, vãraõatçõam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<virataþ>#, tri, (vi + rama + ktaþ .) nivçttaþ . yathà --
     %<àttavidyo munerjàto bhràtustràto nijairbhavàt .
     virato'ntarhito duùñàcchokàdràmeõa vàritaþ ..>% iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<viratiþ>#, strã, (vi + rama + ktin .) nivçttiþ . tatparyàyaþ . àratiþ 2 avaratiþ 3 uparàmaþ 4 . ityamaraþ .. uparamaþ 5 viràmaþ 6 . iti bharataþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 101 . 6 .
     %<kçcchràcca duþkhadãrghàyàü gatàyàü viratiü ni÷i ..>%)

#<viralaü>#, klã, dadhi . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<viralaþ>#, tri, avakà÷aþ . phàk iti bhàùà . tatparyàyaþ . pelavaþ 2 tanuþ 3 . ityamaraþ .. (yathà, bçhatkathàyàm . 67 . 3 .
     %<÷årpàkàraviråkùapàõóuranakhau vakrau ÷iràsantatau saü÷uùkau viralàïgulã ca caraõau dàridyraduþkhapradau ..>%)

#<viraladravà>#, strã, (viralo nirmalo dravo yasyàþ .) ÷lakùõayavàgåþ . yathà --
     %<yavàgåruùõikà ÷ràõà seva tu drutasikthikà .
     vilepã taralà ca syàt sà ÷lakùõà viraladravà ..>% iti jañàdharaþ ..

#<virahaþ>#, puü, (vi + raha tyàge + ghaþ .) vicchedaþ . tatparyàyaþ . vipralambhaþ 2 viprayogaþ 3 viyogaþ 4 . iti hemacandraþ .. * .. (yathà, sàhityadarpaõe . 10 .
     %<saïgamavirahavikalpe varamiha viraho na saïgamastasyàþ .
     saïge saiva tathaikà tribhuvanamapi tanmayaü virahe ..>% bhartçvirahastu strãõàü doùàya bhavati . yathà, manau . 9 . 13 .
     %<pànaü durjanasaüsargaþ patyà ca viraho'ñanam .
     svapno'nyagehe vàsa÷ca nàrãõàü dåùaõàni ùañ ..>%) virahe varõanãyàni yathà . tàpaþ . ni÷vàsaþ . cintà . maunam . kç÷àïgatà . vatsaratulyaràtridairghyam . jàgaraõam . ÷ãtale uùõatàj¤ànam . iti kavikalpalatà ..

#<virahiõã>#, strã, (viraho'syà astãti . viraha + ini + striyàü ïãp .) vicchedavi÷iùñà nàrã . yathà --
     %<ratiþ puüso virahiõã ÷ivaþ strãvirahã ciram .
     dvayordvayo÷ca saüpràptau kiü babhåva dbayoþ sukham ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 46 adhyàyaþ .. bhçtiþ . iti ÷abdamàlà ..

#<virahitaþ>#, tri, (vi + raha + ktaþ .) tyaktaþ . vihãnaþ . yathà --
     %<abhibhåta¤càvamataü tyaktastu syàt sabhujjhitam .
     hãnaü virahitaü dhåtamutsçùñavidhute api ..>% iti jañàdharaþ .. (yathà, sàhityadarpaõe . 10 .
     %<idaü vaktraü sàkùàdvirahitakalaïkaþ ÷a÷adharaþ sudhàdhàràdhàra÷cirapariõataü bimbamadharaþ ..
     ime netre ràtrindivamadhika÷obhe kuvalaye tanurlàvaõyànàü jaladhiravagàhe sukhataraþ ..>%)

#<virahã>#, [n] puü, (viraho'syàstãti . iniþ .) virahavi÷iùñaþ . viyogã . yathà --
     %<viharati haririha sarasavasante .
     nçtyati yuvatitranena samaü sakhi virahijanasya durante ..>% iti jayadevaþ ..

#<viràgaþ>#, puü, (vi + ra¤ja + gha¤ .) ananuràgaþ . ràga÷ånyaþ . yathà --
     %<viùayeùvatisaü ràgo mànaso mala ucyate .
     teùveva hi viràgo hi nairmalyaü samudàhçtam ..>% iti pràya÷cittatattvam .. (tri, vividhavarõavi÷iùñaþ . yathà, mahàbhàrate . 2 . 21 . 25 .
     %<balàdgçhãtvà màlyàni màlàkàrànmahàbalàþ .
     viràgavasanàþ sarve sragviõo mçùñakuõóalàþ ..>% vigato ràgo viùayavàsanà yasyetyarthe . vãtaràgaþ . yathà, bhàgavate . 3 . 15 . 47 .
     %<yatte'nutàpaviditai rdçóhabhaktiyogaiþ hçdgranthayo hçdi vidurmunayo viràgàþ ..>%)

#<viràgàrhaþ>#, tri, (viràgaü arhatãti . arha + ac .) viràgayogyaþ . tatparyàyaþ . vairaïgikaþ 2 . iti hemacandraþ ..

#<viràjaþ>#, puü, (vi÷eùeõa ràjate iti . vi + ràja + ac .) viràñ . yathà --
     %<indràgnã vadanàttubhyaü pa÷avo malasambhavàþ .
     oùadhyo romasambhåtà viràjastvaü namo'stu te ..>% iti vàmane 83 adhyàyaþ ..

#<viràjamànaþ>#, tri, (vi + ràja + ÷ànac .) dãptivi÷iùñaþ . yathà --
     %<jañàkañàhasambhramadbhramannilimpanirjharã vilolavãcivallarãviràjamànamårdhvani .
     dhagaddhagaddhagajjvalallalàñapaññapàvake ki÷oracandra÷ekhare ratiþ pratikùaõaü mama ..>% iti kà÷ãkhaõóe ràvaõakçta÷ivatàõóavastotram ..

#<viràjitaþ>#, tri, (vi + ràja + ktaþ .) ÷obhitaþ . dãptaþ . yathà --
     %<atãva nirmalaü sàraü såryabhàsavinindakam .
     pariùkçta¤ca mànikyaihãürakeõa viràjitam ..>% iti brahmavaivarte gaõapatikhaõóe 10 adhyàyaþ ..

#<viràñ>#, [j] puü, (vi÷eùeõa ràjate iti . ràja dãptau + kvip .) kùattriyaþ . ityamaraþ .. sthåla÷arãrasamaùñyupahitacaitanyam . iti vedàntasàraþ .. * .. (brahmaõo viràómårtivarõanaü yathà, ÷aïkaravijaye 6 prakaraõe . %<vyåhamårtirviràñ caturda÷alokàtmakaþ . tasya brahmàõóakarparaparyantamàkà÷aþ ÷iraþ, candrasåryau netre, pràgàdidi÷aþ ÷rotre, antarãkùaloko ghràõaü, meruþ pçùñhavaü÷aþ, ÷ikharatrayaü bhujakaõñhàþ, pratyantaparvatàþ pçùñhapàr÷vavakùàüsi, upaparvatàþ ÷àlmalyàdãni, samudrà raktaü, latà snàyåni, tçõavçkùàþ romàõi, bhåmiþ kukùiþ, dvãpà valayaþ, bhårekhà romaràjiþ, bhåmadhyaprade÷o vastiþ, ÷eùaþ ÷i÷naü, digdantipaïktirnitamborubhàgaþ, atalàdisaptakaü kañipàdàntaràlaþ, kårmaþ pàdau iti ..>% * ..) mahàviràjutpattiryathà -- ÷rãnàràyaõa uvàca .
     %<atha óimbo jale tiùñhan yàvadvai brahmaõo vayaþ .
     tataþ sa kàle sahasà dvidhà bhåto babhåva ha ..
     tanmadhye ÷i÷ureka÷ca ÷atakoñiraviprabhaþ .
     kùaõaü roråyamàna÷ca stanandhaþ pãóitaþ kùudhà ..
     pitçmàtçparityakto jalamadhye nirà÷rayaþ .
     brahmàõóasaüghanàtho yo dadar÷ordhvamanàthavat ..
     sthålàt sthålatamaþ so'pi nàmnà devo mahàviràñ .
     paramàõuryathà såkùmàt paraþ sthålàttathàpyasau ..
     tejasà ùoóa÷àü÷o yaþ kçùõasya paramàtmanaþ .
     àdhàro'saükhyavi÷vànàü mahàn viùõu÷ca pràkçtaþ .
     pratyekaü lomakåpeùu vi÷vàni nikhilàni ca .
     tasyàpi teùàü saükhyà¤ca kçùõo vaktuü na hi kùamaþ ..
     saükhyà cedrajasàbhasti vi÷vànàü na kadàcana .
     brahmaviùõu÷ivàdãnàü tathà saükhyà na vidyate ..
     prativi÷veùu santyevaü brahmaviùõu÷ivàdayaþ .
     pàtàlàdbrahmalokàntaü brahmàõóaü parikãrtitam ..
     ata årdhve ca vaikuõñho brahmàõóàdvahireva ca .
     sa ca satyasvaråpa÷ca ÷a÷vannàràyaõo yathà ..
     ata årdhva¤ca golokaþ pa¤cà÷atkoñiyojanàt .
     nityaü satyasvaråpa÷ca yathà kçùõastathàpyayam ..
     saptadvãpamità pçthvã saptasàgarasaüyutà .
     ånapa¤cà÷adupadvãpàsaükhya÷ailasamanvità ..
     årdhvaü svargàþ sapta lokà brahmalokasamanvitàþ .
     pàtàlàni ca saptàdha÷caivaü brahmàõóameva ca ..
     årdhvaü dharàyà bhårloko bhuvarlokastataþ paraþ .
     tataþ para÷ca svarloko jano lokastataþ paraþ ..
     tataþ parastapolokaþ satyalokastataþ paraþ .
     tataþ paro brahmalokastaptakà¤cananirmitaþ ..
     evaü sarvaü kçtrima¤ca dharàbhyantarameva ca .
     tadvinà÷e vinà÷a÷ca sarveùàmeva nàrada ..
     jalabudvudavat sarvaü vi÷vasaüghamanityakam .
     nityau vaikuõñhagolokau satyau ÷a÷vadakçtrimau ..
     pratilomakåpe brahmàõóaü pratyekamasya ni÷citam .
     eùàü saükhyà na jànàti kçùõo'nyasyàpi kà kathà ..
     pratyekaü pratibrahmàõóe brahmaviùõu÷ivàdavaþ .
     tisraþ koñyaþ suràõà¤ca saükhyàþ sarvatra puttraka ..
     digã÷à÷caiva dikpàlà nakùatràõi grahàdayaþ .
     bhuvi varõà÷ca catvàro'pyadho nàgà÷caràcaràþ ..
     atha kàle ca sa viràñ årdhvaü dçùñvà punaþ punaþ .
     óimbàntara¤ca ÷ånya¤ca na dbitãya¤ca ka¤cana ..
     cintàmavàpa kùudyukto ruroda ca punaþ punaþ .
     j¤ànaü pràpya tadà dadhyau kçùõaü paramapåruùam ..
     tato dadar÷a tatraiva brahmajyotiþ sanàtanam .
     navãnajalada÷yàmaü dvibhujaü pãtavàsasam ..
     sasmitaü muralãhastaü bhaktànugrahakàrakam .
     jahàsa bàlakastuùño dçùñvà janakamã÷varam ..
     varaü tasme dadau tuùño vare÷aþ samayocitam .
     matsamo j¤ànayukta÷ca kùutpipàsàdivarjitaþ ..
     brahmàõóàsaükhyanilayo bhava vatsa layàvadhi .
     niùkàmo nirbhaya÷caiva sarveùàü varado varaþ ..
     jaràmçtyuroga÷okapãóàdivarjito bhava .
     ityuktvà ca drakùakarõe mahàmantraü ùaóakùaram ..
     triþkçtva÷ca prajajàpa vedàgamavaraü param .
     praõavàdicaturthyantaü kçùõa ityakùaradvayam ..
     vahnijàyàntamiùña¤ca sarvavighnaharaü param .
     mantraü dattvà tadàhàraü kalpayàmàsa sa prabhuþ ..
     ÷råyatàü madvacaþ ÷rutvà nibodha kathayàmi te .
     prativi÷veùu yannaivadyaü dadàti viùõave janaþ ..
     tatùoóa÷àü÷aü viùayiõo viùõoþ pa¤cada÷asya vai .
     nirguõasyàtmana÷caiva paripårõatamasya ca ..
     naivedyena ca kçùõasya nahi ki¤cit prayojanam .
     yadyaddadàti naivedyaü yasmai devàya yo janaþ ..
     sa ca khàdati tat sarvaü lakùmãdçùñyà punarbhavet .
     ta¤ca mantraü varaü dattvà tamuvàca punarvibhuþ ..
     varamanyaü kimiùñante tanme bråhi dadàmi ca .
     kçùõasya vacanaü ÷rutvà tamuvàca mahàviràñ ..
     adanto bàlakastatra vacanaü samayocitam ..
     ÷rãmahàviràóuvàca .
     varaü me tvatpadàmbhoje bhaktirbhavatu ni÷calà .
     santataü yàvadàyurme kùaõaü và suciraü hi và ..
     tvadbhaktiyukto yã bàlo jãvanmukta÷ca santatam .
     tadbhaktihãno mårkha÷ca jãvannapi mçto hi saþ ..
     kintajjapena tapasà yaj¤ena påjanena ca .
     kçùõabhaktivihãnasya mårkhasya jãvanaü vçthà ..
     yenàtmanà jãvita÷ca tameva nahi manyate .
     yàvadàtmà ÷arãre'sti tàvat sa ÷aktisaüyutaþ ..
     pa÷càdyànti gate tasmin na svatantrà÷ca ÷aktayaþ .
     sa ca tvà¤ca mahàbhàga sarvàtmà prakçteþ paraþ ..
     svecchàmaya÷ca sarvebhyo brahmajyotiþ sanàtanaþ .
     ityuktvà bàlakastatra viraràma ca nàrada ..
     uvàca kçùõaþ pratyuktiü madhuràü ÷rutisundarãm ..
     ÷rãkçùõa uvàca .
     suciraü susthiraü tiùñha yathàhaü tvaü tathà bhava .
     brahmaõo'saükhyapàte ca pàtaste na bhaviùyati ..
     aü÷ena pratibrahmàõóe tva¤ca kùudraviràóbhava .
     tannàbhipadme brahmà ca vi÷vasraùñà bhaviùyati ..
     lalàñe brahmaõa÷caiva rudrà÷caikàda÷aiva tu .
     ÷ivàü÷ena bhaviùyanti sçùñisa¤càraõàya vai ..
     kàlàgnirudrasteùveko vi÷vasaühàrakàrakaþ .
     pàtà viùõu÷ca viùayã kùudràü÷ena bhaviùyati ..
     madbhaktiyuktaþ satataü bhaviùyasi vareõa me .
     dhyànena kamanãyaü màü nityaü drakùyasi ni÷citam ..
     màtaraü kamanãyà¤ca mama vakùaþsthalasthitàm .
     yàmi lokaü tiùñha vatsetyuktvà so'ntaradhãyata ..
     gatvà svalokaü brahmàõaü ÷aïkaraü sa uvàca ha .
     sraùñàraü sraùñumã÷a÷ca saühartàra÷ca tatkùaõam ..
     ÷rãkçùõa uvàca .
     sçùñiü sraùñuü gaccha vatsa nàbhipadmodbhavo bhava .
     mahàviràólomakåpe kùudrasya ca vidhe ÷çõu ..
     gaccha vatsa mahàdeva brahmabhàlodbhavo bhava .
     aü÷ena ca mahàbhàga svaya¤ca suciraü tapaþ ..
     ityuktvà jagatàü nàtho viraràma vidhistataþ .
     jagàma brahmà taü natvà ÷iva÷ca ÷ivadàyakaþ ..
     mahàviràólomakåpe brahmàõóe goloke jale .
     babhåva ca viràñ kùudro viràóaü÷ena sàüpratam ..
     ÷yàmo yuvà pãtavàsàþ ÷ayàno jalatalpake .
     ãùaddhàsyaþ prasannàsyo vi÷vavyàpã janàrdanaþ ..
     tannàbhikamale brahmà babhåva kamalodbhavaþ .
     saübhåya padmadaõóa¤ca babhràma yuga-lakùakam ..
     nàntaü jagàma daõóasya padmanàbhasya padmajaþ .
     nàbhijasya ca padmasya cintàmàpa pità tava ..
     svasthàne punaràgatya dadhyau hçùñaþ padàmbujam .
     tato dadar÷a kùudrantaü kàlena divyacakùuùà ..
     ÷ayànaü jalatalpe ca brahmàõóe golakàvçte ..
     yallomakåpe brahmàõóaü ta¤ca tat parame÷varam .
     ÷rãkçùõa¤càpi golokaü gopagopãsamanvitam ..
     taü saüståya varaü pràpa tataþ sçùñi¤cakàra saþ .
     babhåvurbrahmaõaþ puttrà mànasàþ sanakàdayaþ ..
     tato rudràþ kapàlàcca ÷ivàü÷aikàda÷a smçtàþ .
     babhåva pàtà viùõu÷ca kùudrasya vàmapàr÷vataþ ..
     caturbhuja÷ca bhagavàn ÷vetadvãpanivàsakçt .
     kùudrasya nàbhipadme ca brahmà viùõuü sasarja ca ..
     svargaü martya¤ca pàtàlaü trilokaü sacaràcaram .
     evaü sarvaü lomakåpe vi÷vaü pratyekameva ca ..
     prativi÷ve kùudraviràñ brahmaviùõu÷ivàdayaþ .
     ityevaü kathitaü vatsa ÷rãkçùõakãrtanaü param ..
     sukhadaü mokùadaü sàraü kiü bhåyaþ ÷rotumicchasi ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 3 adhyàyaþ .. svàyambhuvamanuþ . yathà --
     %<gateùu teùu sçùñyarthaü praõàmàvanatàmimàm .
     upayeme sa vi÷vàtmà ÷ataråpàmaninditàm ..
     sambabhåva tayà sàrdhamatikàmàturo vibhuþ .
     salajjàü cakame devaþ kamalodaramandire ..
     yàvadanda÷ataü divyaü yathànyaþ pràkçto janaþ .
     tataþ kàlena mahatà tataþ puttro'bhavanmanuþ ..
     svàyambhuva iti khyàtaþ sa viràóiti naþ ÷rutam .
     tadråpaguõasàmànyàdadhipåruùa ucyate ..
     vairàjà yatra te jàtà bahavaþ ÷aüsitavratàþ .
     svàyambhuvà mahàbhàgà sapta sapta tathàpare ..
     svàrociùàdyà sarve te brahmatulyàþ svaråpiõaþ .
     auttamipramukhàstadvadyeùàü tvaü saptamo'dhunà ..>% iti màtsye 3 adhyàyaþ ..

#<viràñaþ>#, puü, de÷avi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (atraiva pa¤capàõóavàþ saha draupadyà aj¤àtamuùitavantaþ . yathà, mahàbhàrate . 4 . 1 . 1 .
     %<kathaü viràñanagare mama pårbapitàmahàþ .
     aj¤àtavàsamuùità duryodhanabhayàrditàþ ..>%) tadde÷ãyaràjà . yathà --
     %<atra ÷årà maheùvàsà bhãmàrjunasamà yudhi .
     yuyudhàno viràña÷ca drupada÷ca mahàrathaþ ..>% iti ÷rãbhagavadgãtàyàm 1 adhyàyaþ ..

#<viràñakaþ>#, puü, ràjapaññaþ . iti hemacandraþ ..

#<viràñajaþ>#, puü, (viràñe jàyate iti . jan + óaþ .) viràñade÷ãyahãrakaþ . tatparyàyaþ . ràjapaññaþ 2 ràjàvartaþ 3 . iti hemacandraþ .. viràñaràjajàte, tri .. (yathà, mahàbhàrate . 14 . 62 . 8 .
     %<subahåni ca ràjendra divasàni viràñajà .
     nàbhuïkta patiduþkhàrtà tadàbhåtkaruõaü mahat ..>%)

#<viràõã>#, [n] puü, hastã . iti ÷abdamàlà ..

#<viràdhaþ>#, puü, (viràdhayati lokàn pãóayatãti . vi + ràdha + ac .) ràkùasabhedaþ . yathà --
     %<lakùmaõasya tu tadvàkyaü ÷rutvà ràmaü tato'bravãt .
     pità me'bhåt suparjanyo màtà me ca ÷atadrutà ..
     viràdha iti màmàha pçthivyàü sarvaràkùasàþ .
     utsçjya pramadàmenàü palàyetàü paràïmukhau ..
     tacchrutvà ràmamàhedaü lakùmaõaþ kiü pratãkùase ..
     ityukto lakùmaõo vãra ànamya sumahaddhanuþ .
     utsasarja ÷araü ghoraü kàladaõóopamaü tataþ ..
     taccharãraü mahàkàyaü bhittvà pàtàlamàvi÷at ..
     papàtà÷u gatapràõaþ saphenaü rudhiraü vaman .
     tato'sau ràmamàhedaü prà¤jalirvinayànvitaþ ..
     tumbururnàma gandharvaþ praviùño ràkùasãü tanum .
     abhi÷àpàdahaü troraü ÷apto vai÷ravaõena vai ..
     prasàdyamànaþ sa mayà pràvacanmàü punaþ punaþ .
     yadà dà÷arathã ràmo bhaviùyati mahàbalaþ ..
     ÷àpasyànto'bhaviùyatte tena ràmeõa saüyuge .
     prasàdàttava mukto'haü gamiùyàmi svamàlayam ..>% iti vahnipuràõe sårpaõasvàkarõanàsikotkartanaü nàmàdhyàyaþ ..

#<viràdhanaü>#, klã, (vi + ràdha + lyuñ .) pãóà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<viràdhànaü>#, klã, pãóà . iti ÷abdaratnàvalã . vivàdhànamiti ca pàñhaþ ..

#<viràmaþ>#, puü, (vi + rama + gha¤ .) ÷eùaþ . nivçttiþ . viratiþ . tatparyàyaþ . avasànaþ 2 sàtiþ 3 . iti jañàdharaþ .. madhyam 4 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, manau . 2 . 73 .
     %<adhyeùyamàõantu guruü nityakàlamatandritaþ .
     adhãùva bho iti bråyàt viràmo'stviticàramet ..>%) paravarõàbhàvaþ . iti vyàkaraõam .. (yathà, pàõinau . 1 . 4 . 110 . %<viràmo'vasànam ..>%)

#<viràlaþ>#, puü, vióàlaþ . ityamarañãkà ..

#<viràvaþ>#, puü, (vi + ru + gha¤ .) ÷abdaþ . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 146 . 64 ..
     %<siühanàdabhayatrastaiþ ku¤jarairapi bhàrata ! .
     mukto viràvaþ sumahàn parvato yena påritaþ ..>% ilvalapradattà÷vànyataraþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 99 . 17 .
     %<viràva÷ca suràva÷ca tasmin yuktau rathe hayau ..>%)

#<viràvã>#, [n] tri, viràvavi÷iùñaþ . viràvo vidyate'syeti inpratyayena niùpannaþ .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 53 . 9 .
     %<di÷i ÷àntàyàü ÷akuno madhuraviràvã yadà tadà vàcyaþ .
     arthastasmin sthàne gçhe÷varàdhiùñhite'ïgevà ..>%)

#<viriktaþ>#, tri, kçtavirekaþ . yathà --
     %<durviriktasya nàbhestu stabdhatà kukùi÷ålaruk .
     purãùavàtasaïga÷ca kaõóumaõóalagauravam ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<viri¤caþ>#, puü, brahmà . (yathà, bhàgavate . 8 . 5 . 39 .
     %<balànmahendrastrida÷àþ prasàdànmanyorgirã÷o dhiùaõàdviri¤caþ ..>%) viùõuþ . ÷ivaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<viri¤canaþ>#, puü, brahmà . iti hemacandraþ ..

#<viri¤ciþ>#, puü, ÷ivaþ . viùõuþ . vidhàtà . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 19 . 17 .
     %<evamastviti taü devàþ pitàmahamathà bruvan .
     uktvaivaü vacanaü devàn viri¤cistridivaü yayau ..>%)

#<viribdhaþ>#, puü, svaraþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<virudaþ>#, puü, guõotkarùàdivarõanam . yaduktam . và÷ikaþ kampita÷ceti virudo dvividho mataþ . saüyuktaniyamo hyatra varõitaþ pårbavadbudhaiþ .. dvicatuþùaó da÷a÷càtra kalàstu virude matàþ . da÷abhyo nàdhikàþ kàryàþ kalàstu virude budhaiþ .. kalikàbhyastu virude bhidàsàveva kãrtità . virudaü kavayaþ pràhurguõotkarùàdivarõanam . virudaþ kalikà cànte dhãravãràdi÷abdabhàk .. ityupodghàtaþ . iti ÷rãråpagosvàmikçta÷rãgovindavirudàvalãbhàùye ÷rãbaladevavidyàbhåùaõaþ ..

#<virudàvalã>#, strã, (virudànàmàvalã .) viruda÷reõã . stavamàlà . tallakùaõàdi yathà --
     %<adhãtya virudàvalyà lakùaõaü granthakçtkçtam .
     età¤cet pañhati pràj¤astadà bodho'sya puùkalaþ ..
     sàmànyavirudàvalyà govindavirudàvalau .
     yo'bhyadhàyi vi÷eùastaiþ sa tàvadiha likhyate ..
     kalikà lokavirudairyutà vividhalakùaõaiþ .
     kãrtipratàpa÷auñãryasaundaryonmeùa÷àlinã ..
     kalikàdyantasaüsargipadyà doùavivarjità .
     ÷abdàóambarasaüvaddhà kartavyà virudàvalã ..>% iti ÷rãråpagosvàmikçte ÷rãgovindavirudàvalãbhàùye ÷rãbaladevavidyàbhåùaõaþ .. * .. kalikàlakùaõaü kalikà÷abde likhitam . virudalakùaõaü tacchabde draùñavyam ..

#<viruddhaþ>#, tri, (vi + rudha + ktaþ .) virodhavi÷iùñaþ . yathà . viruddhadharmasamavàye bhåyasàü syàt sadharmakatvam . iti jaiminãsåtram ..
     %<viruddhaü guruvàkyasya yadatra bhàùitaü mayà .
     tat kùantavyaü budhaireva smçtitattvabubhutsayà ..
     smçtitattve pramàdàdyadviruddhaü bahubhàùitam .
     guõale÷ànuràgeõa tacchodhyaü dharmadar÷ibhiþ ..>% iti tithyàditattvam .. (da÷amamanorbrahmasàvarõeþ devatànyatamaþ . yathà, bhàgavate . 8 . 13 . 22 .
     %<haviùmàn sukçtaþ satyo jayo mårtistadà dvijàþ .
     suvàsanà viruddhàdyà devàþ ÷ambhuþ sure÷varaþ ..>% klã, vicàràïgãyadoùavi÷eùaþ . yathà . %<viruddhaü nàma yaddçùñàntasiddhàntasamayairviruddhaü tatra dçùñàntasiddhàntàvuktau . samayaþ punaryathàyurvedika samayo yàj¤iyasamayo mokùa÷àstrikasamaya iti . tatràyurvedikasamayaþ catuùpàdasiddhiþ . àlabhyà pa÷ava iti yàj¤iyasamayaþ . sarvabhåteùvahiüseti mokùa÷àstrikasamayastatra svasamayaviparãtamucyamànaü viruddhamiti ..>% iti carake vimànasthàne'ùñame'dhyàye ..)

#<viråóhaþ>#, tri, aïkuritaþ . (yathà, %<viråóhajànnaü aïkuritadhànyakçtamannam .>% iti màdhavakçtarugvini÷caye ÷ålavyàkhyàne vijayarakùitaþ ..) jàtaþ . iti medinã . óhe, 9 .. (yathà, raghuvaü÷e . 2 . 26 .
     %<gaïgàprapàtàntaviråóha÷aùpaü gaurãgurorgahvaramàvive÷a ..>%) àrohaõavi÷iùñaþ . yathà .
     %<santuùñe tisçõàü puràmapi ripau kaõóåladormaõóalã lãlàlånapunarviråóha÷iraso vãrasya lipsurvaram .>% ityàdi muràriþ ..

#<viråpaü>#, klã, pippalãbhålam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<viråpaþ>#, tri, (vikçtaü råpaü yasya .) kutsitaþ . kuråpaþ . yathà --
     %<viråponmattanisvànàmakutsàpårbakaü hi yat .
     påraõaü dànamàlàbhyàmanugraha udàhçtaþ ..>% iti ràmatarkavàgã÷aþ .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 70 . 23 .
     %<yà tåttaroùñhena samunnatena råkùàgrake÷ã kalahapriyà sà .
     pràyo viråpàsu bhavanti doùà yatràkçtistatra guõà vasanti ..>% parityaktaråpaþ . yathà, çgvede . 10 . 95 . 16 .
     %<yadviråpàcaraü marteùvavasaüràtrãþ ÷arada÷catasraþ .>% %<yadyadà viråpà paraü manuùyasya samparkàt vigatasahajabhåtadevaråpàþ .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. nànàråpaþ . yathà, çgvede . 3 . 53 . 7 .
     %<ime bhojà aïgiraso viråpà divasputtràso asurasya vãràþ ..>% %<he indra ime yàgaü kurvàõà bhojàþ saudàsàþ kùattriyàþ teùàü yàjakà viråpàþ vividharåpà medhàtithiprabhçtayaþ ..>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. viruddhaþ . yathà, sàhityadarpaõe . 10 paricchede .
     %<viråpayoþ saüghañanà yà ca tadviùamaü matam ..>% udàharaõaü yathà --
     %<kva vanaü taruvalkabhåùaõaü nçpalakùmãþ kva mahendravandità ..>%) svàrthe ke viråpaka÷ca ..

#<viråpaþ>#, puü, sumanoràjaputtraþ . yathà --
     %<jàtàþ sumanasaþ puttràstrayaþ ÷årà mahàbalàþ .
     sumati÷ca viråpa÷ca satyaþ ÷àstràrthapàragàþ ..>% iti kàlikàpuràõe 90 adhyàyaþ ..

#<viråpà>#, strã, duràlabhà . ativiùà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<viråpàkùaþ>#, puü, (viråpe akùiõã yasya . %<sakthyakùõoþ svàïgàt ùac .>% iti ùac .) ÷ivaþ . ityamaraþ .. (yathà, sàhityadarpaõe . 10 .
     %<dç÷à dagdhaü manasijaü jãvayanti dç÷aiva yàþ viråpàkùasya jayinãstàstumo vàmalocanàþ ..>%) rudrabhedaþ . iti jañàdharaþ .. tasya purã sumerornairçtakoõe vartate . yathà --
     %<tathà caturthe digbhàge nairçtàdhipateþ ÷rutà .
     nàmnà kçùõàvatã nàma viråpàkùasya dhãmataþ ..>% iti vàràhe rudragãtà .. (viråpe, tri . yathà, kumàre . 5 . 72 .
     %<vapurviråpàkùamalakùyajanmatà digambaratvena niveditaü vasu ..>%)

#<viråpikà>#, strã, (vikçtaü råpaü yasyàþ . kan . ñàpi ata itvam .) kuråpà . yathà --
     %<nàgnayaþ parivindanti na yaj¤à na tapàüsi ca .
     na ca ÷ràddhaü kaniùñhasya yà ca kanyà viråpikà ..>% ityudvàhatattvam ..

#<viråpã>#, [n] puü, (viruddhaü råpamasyàstãti . iniþ .) jàhakajantuþ . iti ràjanirghaõñaþ .. kuråpavi÷iùñe, tri ..

#<virekaþ>#, puü, (vi + ric + gha¤ .) malabhedaþ . tatparyàyaþ . recanam 2 rekaþ 3 recanà 4 virecanam 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. praskandanam 6 . iti ratnamàlà .. (yathà, vaidyake .
     %<dhåmàtyuùõa÷iro virekavamanasvedopanàhàdikaü pànàhàravihàrabheùajamidaü ÷leùmàõamugraü jayet ..>% asya yogyàyogyà yathà --
     %<bàlavçddhakç÷akùãõapãnasàrtabhayàrditàþ .
     råkùa÷oùatçùàyuktà garbhiõã ca navajvarã ..
     adho gacchati yasyàsçksåtikàtaïkarogiõã .
     naite virekayogyàþ syuranyeùà¤ca balàbalam ..
     navajvare ca ye yogà bhedakàþ parikãrtitàþ .
     te tathaiva prayoktavyà vãkùya dehamalàdikam ..>% iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe virekàdhikàre ..)

#<virecakaþ>#, tri, recakaþ . virekakàrakaþ . sàrakaþ . malabhedakaþ . jollàva iti àravãbhàùà .. vipårbakaricdhàtorvunpratyayena niùpannaþ . (yathà, vaidyake .
     %<pañolapatraü pittaghnaü nàóã tasya kaphàpahà .
     phalaü tasya tridoùaghnaü målaü tasya virecakam ..>%)

#<virecanaü>#, klã, (vi + rica + lyuñ .) virekaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. tatkàrakauùadhaü yathà --
     %<harãtakã samaguóà madhunà saha peùità .
     virecanakarã rudra bhavatãti na saü÷ayaþ ..
     triphalà citrakaü citraü tathà kañukarohiõã .
     årustambhaharo hyeùa uttamantu virecanam ..>% api ca .
     %<triphalà vadaraü dràkùà pippalã ca virecakçt .
     harãtakã soùõanãrà lavaõa¤ca virecakçt ..>% iti gàruóe 187 . 199 adhyàyau .. * .. anyacca . atha virecanavidhiþ .
     %<snigdhasvinnàya vàntàya dadyàt samyagvirecanam .
     avàntasya tvadhaþsrasto grahaõãü chàdayet kaphaþ ..
     mandàgnigauravaü kuryàjjanayedvà pravàhikàm .
     athavà pàcanairàmaü valàsaü paripàcayet .
     anyadàtyayike kàrye ÷odhanaü ÷ãlayedbudhaþ ..>% àtyayike pràõasaïkañe .
     %<pitte virecanaü yu¤yàdàmodbhåte gade tathà .
     udare ca tathàdhmàne koùñha÷uddhau vi÷eùataþ ..
     doùàþ kadàcit kupyanti jità laïghanapàcanaiþ .
     ÷odhanaiþ ÷odhità ye tu na teùàü punarudbhavaþ ..
     bàlo vçddho bhç÷aü snigdhaþ kùatakùãõo bhayànvitaþ .
     ÷ràntastçùàrtaþ sthåla÷ca garbhiõã ca navajvarã ..
     adhogaraktapittã ca na virecyà vijànatà .
     navaprasåtà nàrã ca mandàgni÷ca madàtyayã ..
     ÷alyàrdita÷ca råkùa÷ca na virecyà vijànatà .
     jãrõajvarã garavyàpto vàtaraktã bhagandarã ..
     ar÷aþpàõóådaragranthihçdrogàrucipãóitàþ .
     yonirogapramehàrtagulmaplãhavraõàrditàþ ..
     vidradhicchardivisphoñavisåcãkuùñhasaüyutàþ .
     karõanàsà÷irovaktragudameóhràmayànvitàþ ..
     plãha÷othàkùirogàrtàþ kçmikùàrànalàrditàþ .
     ÷ålino måtraghàtàrtà virekàrhà narà matàþ ..
     bahupitto mçduþ prokto bahu÷leùmà ca madhyamaþ .
     bahuvàtaþ krårakoùñho durvirecyaþ sa kathyate ..
     mçdvã màtrà mçdau koùñhe madhyakoùñhe ca madhyamà .
     kråre tãkùõà matà dravyairmçdumadhyàmatãkùõakaiþ ..
     mçdurdràkùàpaya÷ca¤cutailairapi viricyate .
     madhyamastrivçtàtiktàràjavçkùairviricyate .
     kråraþ srukpayasà hemakùãrãdantãphalàdibhiþ ..>% ca¤cutailameraõóatailam . ràjavçkùaþ dhanavaherà . hemakùãrã cokam . dantãphalaü bçhaddantãphalaü jayapàla iti prasiddham .
     %<màtrottamà virekasya triü÷advegaiþ kaphàtmikà .
     vegairviü÷atibhirmadhyà hãnoktà da÷avegikà ..
     dvipalaü ÷reùñhamàkhyàtaü madhyama¤ca palaü bhavet .
     palàrdha¤ca kaùàyàõàü kanãyastu virecanam ..
     kalkamodakacårõànàü karùamadhvàjyalehataþ .
     karùadvayaü palaü vàpi vayorogàdyapekùayà ..
     pittottare trivçccårõaü dràkùàkvàthàdibhiþ pibet .
     triphalàkvàthagomåtraiþ pibet vyoùaü kaphàrditaþ ..
     trivçtsaindhava÷uõñhãnàü cårõamamlaiþ pibennaraþ .
     vàtàrdito virekàya jàïgalànàü rasena và ..
     eraõóatailaü triphalàkvàthena dbiguõena và .
     yuktaü pãtaü payobhirvà na cireõa viricyate ..>% ÷ãghrameva viricyata ityarthaþ .
     %<trivçtà koñajaü bãjaü pippalã vi÷vabheùajam .
     samçdvãkàrasaü kùaudraü varùàkàle virecanam ..
     trivçdduràlabhàmusta÷arkarodãcyacandanam .
     dràkùàmbunà sapuùpàhvaü ÷ãtalaü ca ghanàtyaye ..>% udãcyaü bàlà . ghanàtyaye ÷aradi .
     %<pippalã nàgaraü sindhu÷yàmàtrivçtaùà saha .
     lihyàt kùaudreõa ÷i÷ire vasante ca virecanam ..>% ÷yàmà kçùõasàu .
     %<trivçtà ÷arkaràtulyà grãùmakàle virecanam .
     abhayà maricaü ÷uõñhãvióaïgàmalakàni ca ..
     pippalã pippalãmålaü tvakpatraü mustameva ca .
     etàni samabhàgàni dantã tu dviguõà bhavet ..
     trivçtàùñaguõà j¤eyà ùaóguõà vàtra ÷arkarà .
     madhunà modakàn kçtvà karùamàtràn pramàõataþ ..
     ekaikaü bhakùayet pràtaþ ÷ãta¤cànupibejjalam ..
     tàvadviricyate janturyàvaduùõaü na sevate .
     pànàhàravihàreùu bhavenniryantraõaþ sadà ..
     viùamajvaramandàgnipàõóukàsabhagandaràn .
     durnàmakuùñhayakùmàr÷ogalagaõóodarabhramàn ..
     vidàhaplãhamehàü÷ca yakùmàõaü nayanàmayàn .
     vàtarogàüstathàdhmànaü måtrakçcchràõicà÷marãm ..
     pçùñhapàr÷vorujaghanajaïghodararujaü jayet .
     satataü ÷ãlanàdeùàü palitàni praõà÷ayet .
     abhayà modakà hyete rasàyanavaràþ smçtàþ ..>% abhayàmodako rasàyanaþ .. * ..
     %<pãtvà virecanaü ÷ãtajalaiþ saüsicya cakùuùã .
     sugandhi ki¤cidàghràya tàmbålaü ÷ãlayedvaram ..
     nirvàtastho na vegàü÷ca dhàrayenna ÷ayãta ca .
     ÷ãtàmbu na spç÷et kvàpi koùõanãraü pibenmuhuþ ..
     balàsauùadhapittàni vàyurvànte yathà vrajet .
     rekàttathà malaü pittaü bheùajaü ca kapho vrajet ..
     durviriktasya nàbhestu stabdhatà kukùi÷ålaruk .
     purãùavàtasaïga÷ca kaõóåmaõóalagauravam ..
     vidàho'ruciràdhmànaü bhrama÷chardi÷ca jàyate .
     taü punaþ pàcanaiþ snehaiþ paktvà saüsnihya recayet ..
     tenàsyopadravà yànti dãptàgnirlaghutà bhavet .
     virekasyàtiyogena mårchà bhraü÷o gudasya ca ..
     ÷ålaü kaphàtiyogaþ syànmàüsadhàraõasannibham .
     medonibhaü jalàbhàsaü rakta¤càpi viricyate ..
     tasya ÷ãtàmbubhiþ siktvà ÷arãraü taõóulàmbubhiþ .
     madhumi÷raistathà ÷ãtaiþ kàrayedvamanaü mçdu ..
     sahakàratvacaþ kalko dadhnà sauvãrakeõa và .
     piùño nàbhipralepena hantyatãsàramulvaõam ..
     sauvãrantu yavairàmaiþ pakvairvà nistuùãkçtam ..>% sauvãraü sandhànam .
     %<àjaü kùãraü rasa¤càpi vaiùkiraü hàriõaü tathà ..
     ÷àlibhiþ ùaùñikaistulyaü masårairvàpi bhojayet .
     vartikàlàvavikirakapi¤jalakatittiràþ ..
     cakorakrakaràdyà÷ca viùkiràþ samudàhçtàþ .
     kapi¤jala iti khyàto loke kapi÷atittiraþ ..>% krakaraþ kaera iti loke . hariõastàmravarõamçgaþ .
     %<÷ãtaiþ saügràhibhirdravyaiþ kuryàt saügrahaõaü bhiùak .
     làghave manasantuùñàvanulomaü gate'nile ..
     suviriktaü naraü j¤àtvà pàcanaü pàyayenni÷i .
     indriyàõàü balaü buddheþ prasàdo vahnidãptatà ..
     dhàtusthairyaü vayaþsthairyaü bhavedrecanasevanàt .
     pravàtasevàü ÷ãtàmbu snehàbhyaïgamajãrõatàm ..
     vyavàyaü maithunaü caiva na seveta virecitaþ .
     ÷àliùaùñikamudgàdyairyavàgåü bhojayet kçtàm ..
     jaïghàlaviùkiràõàü và rasaiþ ÷àlyodanaü hitam .
     hariõaiõakuraïgartyavàtàyumçgamàtçkàþ .
     ràjãvaþ pçùata÷caiva jaïghàlà sarabhàdayaþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<virecanaþ>#, puü, (vi÷eùeõa recayatãti . vi + ric + õic + lyuþ .) pãluvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (virecake, tri . yathà, su÷rute . cikitsitasthàne 24 adhyàye .
     %<tejanaü tvaggatasyàgneþ siràmukhavirecanam ..>%)

@<[Page 4,421c]>@
#<virephaþ>#, puü, nadamàtram . iti dhana¤jayaþ .. repha÷ånya÷ca ..

#<virebhitaþ>#, tri, ÷abditaþ . vipårbakarebhadhàtoþ ktapratyayena niùpannaþ ..

#<virokaü>#, klã, (vi + ruc + gha¤ . kutvam .) chidram . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, màghe . 5 . 54 .
     %<nàsàvirokapavanonnamitaü tanãyo romà¤catàmiva jagàma rajaþ pçthivyàþ ..>%) såryakiraõe, puü . iti halàyudhaþ .. (pràtaþkàlaþ . yathà, çgvede . 3 . 5 . 2 .
     %<pårbãrçtasya saüdç÷a÷cakànaþ saüdåto adyau duùaso viroke ..>% %<viroke virocane pràtaþkàle .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<virocanaþ>#, puü, (vi÷eùeõa rocate iti . vi + ruc + %<anudàtteta÷ca halàdeþ .>% 3 . 2 . 149 . iti yuc .) såryaþ . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 3 . 63 .
     %<divàkaraþ saptasaptirdhàmake÷ã virocanaþ ..>%) arkavçkùaþ . ityamaraþ .. prahlàdatanayaþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 65 . 19 .
     %<prahlàdasya trayaþ puttràþ khyàtàþ sarvatra bhàrata .
     virocana÷ca kumbha÷ca nikumbha÷ceti bhàrata ..>%) agniþ . candraþ . iti medinã .. (yathà, mahàbhàrate . 9 . 35 . 53 .
     %<tàsàü tadvacanaü ÷rutvà dakùaþ somamathàbravãt .
     samaü vartasva bhàryàsu mà tvàü ÷apse virocana ! ..>% rohitakavçkùaþ . ÷yonàkaprabhedaþ . ghçtakara¤jaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (dãpti÷àlini, tri . yathà, mahàbhàrate . 12 . 343 . 34 .
     %<tejasàbhyadhikau såryàt sarvalokavirocanàt ..>%)

#<virocanasutaþ>#, puü, (virocanasya sutaþ .) baliràjaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<virodhaþ>#, puü, (vi + rudha + gha¤ .) ÷atrutà . tatparyàyaþ . vairam 2 vidveùaþ 3 . ityamaraþ .. dveùaþ 4 dveùaõam 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. anu÷ayaþ 6 samucchrayaþ 7 . iti jañàdharaþ .. paryavasthà 8 virodhanam 9 . iti saükãrõavarge amaraþ .. (yathà, raghuþ . 6 . 46 .
     %<nãpànvayaþ pàrthiva eùa yajvà guõairyamà÷ritya paraspareõa .
     siddhà÷ramaü ÷àntamivetya sattvairnaisargiko'pyutsasçje virodhaþ ..>%) virodhakaraõe doùo yathà --
     %<atha puttraü reõukà sà kçtvà snehàt svavakùasi .
     uvàca ki¤cidvacanaü pariõàmasukhàvaham ..
     avirodho bhavàbdhau ca sarvamaïgalamaïgalam .
     virodho nà÷abãja¤ca sarvopadravakàraõam ..
     akartavyo virodha÷ca dàruõaiþ kùattriyaiþ saha .
     pratij¤à caiùà kartavyà madãyaü vacanaü ÷çõu ..>% iti brahmavaivarte gaõapatikhaõóe 29 adhyàyaþ .. api ca .
     %<na kuryàdbahubhiþ sàrdhaü virodhaü bandhubhistathà .
     àtmanaþ pratikålàni pareùàü na samàcaret ..>% iti kaurme upavibhàge 15 adhyàyaþ .. nyàyamate sàdhyavyàpakàbhàvapratiyogitvam . iti cintàmaõiþ .. sàdhyàsàmànàdhikaraõyam . iti dãdhitiþ .. * .. prabhavàdiùaùñisaüvatsaràntargatatrayastriü÷avarùam . yathà, bhaviùyapuràõe . bhairava uvàca .
     %<viùamasthaü jagat sarvaü virodhe bhayasaüplavam .
     vikàrã sarvato'pàyo mama vàkyantu nànyathà ..>% iti jyotistattvam .. anaikyaþ . viparãtàrthaþ . yathà --
     %<÷rutismçtivirodhe tu ÷rutireva garãyasã .
     avirodhe sadà kàryaü smàrtaü vaidikavat satà ..>% iti smçtiþ .. (nà÷aþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 300 . 3 .
     %<yastvaü pràõavirodhena kãrtimicchasi ÷à÷vatãm .
     sà te pràõàn samàdàya gamiùyati na saü÷ayaþ ..>% nàñakoktapratimukhàïgànyatamaþ . yathà, sàhityadarpaõe . 6 . 351 .
     %<virodha÷ca pratimukhe tathà syàt paryupàsanam ..>% tallakùaõodàharaõe yathà, tatraiva . 359 . %<virodho vyasanapràptiþ . yathà, caõóakau÷ike ràjà . nånamasamãkùyakàriõà mayàndheneva sphuracchikhàkalàpo jvalanaþ padbhyàü samàkràntaþ ..>% * .. alaïkàravi÷eùaþ . yathà, sàhityadarpaõe . 10 . 718 .
     %<kriyàkriyàdravyàbhyàü yaddravyaü dravyeõa và mithaþ .
     viruddhamiva bhàùeta virodho'sau da÷àkçtiþ ..>%)

#<virodhanaü>#, klã, (vi + rudha + lyuñ .) virodhaþ . ityamaraþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 56 . 169 .
     %<ãdçkpàpaphalaü puttra màtàpitrorvirodhanam ..>% nà÷aþ . yathà, ràmàyaõe . 2 . 36 . 29 .
     %<aduùñasya hi saütyàgaþ satpathe niratasya ca .
     nirdahedapi ÷akrasya dyutiü dharmavirodhanàt ..>% nàñakoktavimarùàïgànyatamaþ . yathà, sàhityadarpaõe . 6 . 378 .
     %<÷aktiþ prasaïgaþ kheda÷ca pratiùedho virodhanam ..>% tallakùaõàdikaü yathà, tatraiva . 387 .
     %<kàryàtyayopagamanaü virodhanamiti smçtam ..>%)

#<virodhinã>#, strã, (viruõaddhi yà . vi + rudha + õini . ïãp .) virodhakàrikà . yathà --
     %<virodhaü kurute cànyà dampatyoþ prãyamàõayoþ .
     badhånàü suhçdàü pitroþ puttraiþ sàraõikai÷ca yà .
     virodhinã sà tadrakùàü kurvãta balikarmaõà ..>% iti màrkaõóeyapuràõe duþsahavaü÷otpattiþ ..

#<virodhã>#, [n] puü, (viruõaddhãti . vi + rudha + õini .) ÷atruþ . iti halàyudhaþ .. (yathà, manuþ . 4 . 17 .
     %<sarvàn parityajedarthàn svàdhyàyasya virodhinaþ ..>% virodho'styasminniti . virodha + iniþ .) prabhavàdiùaùñisaüvatsaràntargatatrayoviü÷avarùam . yathà, bhaviùyapuràõe . bhairava uvàca .
     %<anagniprabalà lokà dhànyauùadhiprapãóanam .
     jàyate mànuùe kaùñaü virodhini na saü÷ayaþ ..>% iti jyotistattvam .. virodhavi÷iùñe, tri . (yathà, kumàre . 5 . 17 .
     %<virodhisattvojjhitapårbamatsaraü drumairabhãùñaprasavàrcitàtithi ..>%)

#<virodhoktiþ>#, strã, (virodhasya uktiþ .) paravacanavirodhivacanam . tatparyàyaþ . vipralàpaþ 2 virodhavàk 3 krodhoktiþ 4 pralàpaþ 5 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vila>#, ÷a stutau . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàøparaø-sakaø-señ .) stutiriha àcchàdanam . ÷a, vilati vastraü lokaþ paridadhàti ityarthaþ . velità . ayaü kai÷cinna manyate . iti durgàdàsaþ ..

#<vi(bi)laü>#, klã, (vila + kaþ .) chidram . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 149 . 17 .
     %<pàõóavà÷càpi te sarve saha màtrà suduþkhitàþ .
     vilena tena nirgatya jagmurdrutamalakùitàþ ..>%) guhà . iti medinã .. (yathà, kumàre . 6 . 39 .
     %<jitasiühabhayà nàgà yatrà÷và vilayonayaþ .
     yakùàþ kiüpuruùàþ paurà yoùito vanadevatàþ ..>%)

#<vi(bi)laþ>#, puü, (uccaiþ÷ravà hayaþ . iti medinã .. vetasaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<vi(bi)lakàrã>#, [n] puü, (vilaü karotãti . kç + õiniþ .) måùakaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. gartakàrake, tri ..

#<vilakùaþ>#, tri, (vi÷eùeõa lakùayatãti . vi + lakùa + pacàdyac .) vismayànvitaþ . ityamaraþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 39 . 15 .
     %<ityuktvà sa vilakùaü taü vaidyaü sådànnçpo'bravãt .
     kiü tasya cchagalasyàpi màüsa÷eùo'pi ka÷cana ..>%)

#<vilakùaõaü>#, klã, (vigataü lakùaõaü àlocanaü yatra .) hetu÷ånyàsthà . niùprayojanasthitiþ . yathà --
     %<vilakùaõaü mataü sthànaü yadbhavenniùprayojanam ..>% iti bhàguriþ . ityamarabharatau .. (yathà, bhàgavate . 10 . 70 . 38 . yadvidyamànàtmatayàvabhàsate tasmai namaste svavilakùaõàtmane .. * ..)

#<vilakùaõaþ>#, tri, (vibhinnaü lakùaõaü yasya .) bhinnaþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, bhàgavate . 5 . 6 . 6 . %<athaivamakhilalokapàlasamo vilakùaõairjaóavadabhåtave÷abhàùàcaritairavilakùitabhagavatprabhàva iti ..>% * .. yathà ca bhàùàparicchede . 114 .
     %<asmàt pçthagidaü neti pratãtirhi vilakùaõà ..>% vi÷iùñaü lakùaõaü yasyàþ .) vi÷eùalakùaõayuktaþ . yathà, matsyapuràõe .
     %<a÷aucàntàdditãye'hni ÷ayyàü dadyàdvilakùaõàm .
     kà¤canaü puruùaü tadvat phalapuùpasamanvitam ..
     saüpåjya dvijadàmpatyaü nànàbharaõabhåùaõaiþ .
     vçùotsarga÷ca kartavyo deyà ca kapilà ÷ubhà ..>% dvijadampatãü påjayitvà kà¤cana pretapratikçtiråpaü puruùaü phalavastrayutaü ÷ayyàyàmàropya bhåùitadvijadampatãbhyàü ÷ayyàü dadyàt . iti ÷uddhitattvam ..

#<vilagnaü>#, klã, (vi÷eùeõa lagnam .) madhyaþ . yathà --
     %<madhyo'valagnaü vilagnaü madhyamo'tha kañaþ kañiþ ..>% iti hemacandraþ .. janmalagnam . yathà -- gocare và vilagne và ye grahà riùñasåcakàþ . påjayettàn prayatnena påjitàþ syuþ ÷ubhàvahàþ .. gocare svarà÷yapekùayà yadà kadàpi . vilagne janmalagne . iti saüskàratattvam .. meùàdilagnamàtram . yathà --
     %<÷ubhagrahàrkavàre ca mçdukùipradhruveùu ca .
     ÷ubharà÷ivilagne ca ÷ubhaü ÷àntikapauùñikam ..>% iti dãpikà .. saülagne, tri . yathà --
     %<vilagnaü na striyàü manye triùu syàllagnamàtrake ..>% iti medinã ..

#<vilajjaþ>#, tri, (vigatà lajjà yasya .) lajjàrahitaþ . nirlajjaþ . yathà --
     %<tanayagatadine÷e ÷ai÷ave saukhyabhàgã na bhavati phalabhàgã yauvane vyàdhiyuktaþ .
     janayati sutamekaü nirõayaü nà÷ayitvà capalamativilajjaþ krårakarmà kucelaþ ..>% iti jyotiùe pa¤camasthànastharaviphalam ..

#<vilapanaü>#, klã, (vi + lapa + lyuñ .) vilàpaþ . bhàùaõam . vipårbalapadhàtoþ anañpratyayena niùpannam ..

#<vilambaþ>#, puü, (vi + lamba + gha¤ .) lambanam . gauõaþ . yathà, devãpuràõe .
     %<akàle'pyathavà kàle tãrtha÷ràddhaü tathà naraiþ .
     pràptaireva sadà kàryaü kartavyaü pitçtarpaõam ..
     piõóadànaü tatra ÷astaü pité õà¤càtidurlabham .
     vilambo naiva kartavyo na ca vighnaü samàcaret ..>% iti pràya÷cittatattvam .. prabhavàdiùaùñisaüvatsaràntargatadvàtriü÷abarùam . yathà, bhaviùye .
     %<taskaraiþ pàrthivai÷caiva abhibhåtamidaü jagat .
     argho bhavati sàmànyo vilambe tu bhayaü mahat ..>% iti jyotistattvam ..

#<vilambanaü>#, klã, (vi + lamba + lyuñ .) a÷ãghram . iti vilambita÷abdañãkàyàü bharataþ .. (yathà, harivaü÷e bhaviùyaparvaõi . 41 . 22 .
     %<àgaccha tvaritaü kçùõa na te kàryaü vilambanam ..>%)

#<vilambitaü>#, tri, (vi + lamba + ktaþ .) a÷ãghram . ityamare ÷ãghraparyàye'vilambita÷abdadar÷anàt .. (yathà, raghuvaü÷e . 1 . 33 .
     %<vilambitaphalaiþ kàlaü sa ninàya manorathaiþ ..>%) mandatve, klã . yathà --
     %<vilambitaü drutaü madhyaü tattvamogho ghanaü kramàt ..>% ityamaraþ .. mandatva÷ãghratva ubhayetaratvayuteùu nçtyaviùayakagamanavi÷eùeùu kramàttattvàdinàmatrayaü vilambitàdãnàü trayàõàü layàõàü tattvàdikàþ saüj¤àþ . iti madhuþ .. sà¤jhe .
     %<dratàmadhyayane vçttiü prayogàrthe tu madhyamàm .
     ÷iùyàõàmuparodhàrthe vilambitàü samàcaret ..>% iti vedavyavasthà .. nçtyagãtàdau ca pratyekamavasarabodhàrthaü kaõñhasvaràdi vilambanàt . vilambante karacaraõàdayaþ pratyekaü gativi÷eùapradar÷anàyàtreti vilambitam . lavi ïa sraüsane dhrauvyagatyadanàrthàditi àdhàre ktaþ . bhàve ktaþ iti mukuñaþ . iti bharataþ .. vilambagamana÷ãlapa÷uþ . tadyathà . dviradakhaógoùñramahiùagogavayacamaravaràhàþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vilambã>#, [n] tri, vilambavi÷iùñaþ . iti vilamba÷abdàdinpratyayena niùpannaþ .. (yathà, gãtagovinde . 6 . 8 .
     %<bhavati vilambini vigalitalajjà vilapati roditi vàsakasajjà ..>% vi÷eùeõa lambate iti . vi + lamba + õiniþ . lambamànaþ . yathà, kiràte . 5 . 6 .
     %<uditapakùamivàrataniþsvanaiþ pçthunitambavilambibhirambudaiþ ..>% puü, klã . vatsaravi÷eùaþ . yathà, bçhatsaühitàyàm . 8 . 39 .
     %<hemalamba iti saptame yuge syàdvilambi parato vikàri ca .
     ÷arvarãti tadanu plavaþ smçto vatsaro guruva÷ena pa¤camaþ ..>%)

#<vilambhaþ>#, puü, (vi + labha + gha¤ . num .) atidànam . tatparyàyaþ . atisarjanam 2 . ityamaraþ ..

#<vilayaþ>#, puü, (vi÷eùeõa lãyante padàrthà asminniti . vi + lã + %<erac .>% ityac .) pralayaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, bhàgavate . 7 . 9 . 32 .
     %<nasyedamàtmani jagadvilayàmbumadhye ÷eùe tmanà nijasukhànubhavo nirãhaþ ..>% vinà÷aþ . yathà, màghe . 9 . 17 .
     %<divaso'numitramagamadvilayaü kimihàsyate vata mayàbalayà ..>%)

#<vilalà>#, strã, ÷vetabalà . iti ratnamàlà ..

#<vi(bi)lavàsaþ>#, puü, (vile vàso yasya .) jàhakajantuþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vi(bi)lavàsã>#, [n] puü, (vile vasatãti . vasa + õiniþ .) sarpaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (randhravàsini, tri . yathà, mahàbhàrate . 14 . 43 . 2 . aviþ pa÷ånàü sarveùàmahi÷ca vilavàsinàm ..) ÷reùñha iti ÷eùaþ ..)

#<vi(bi)la÷ayaþ>#, puü, (vile ÷ete iti . ÷ã + ac .) sarpaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (vilavàsini, tri . yathà, mahàbhàrate . 14 . 90 . 6 .
     %<sakçdutsçjya taü nàdaü tràsayàno mçgadbijàn .
     mànuùaü vacanaü pràha dhçùño vila÷ayo mahàn ..>%)

#<vilasan>#, [t] tri, (vi + lasa + ÷atç .) vilàsayuktaþ . yathà --
     %<vrajasu÷ruvo vilasatkalàþ .
     abhavan priyà muravairiõaþ ..>% iti chandoma¤jarã ..

#<vilàpaþ>#, puü, (vi + lapa + gha¤ .) anu÷ocanoktiþ . tatparyàyaþ . paridevanam 2 . ityamaraþ .. api ca .
     %<krandanàdau vilàpaþ syàt paridevanamityapi .>% iti ÷abdaratnàvalã .. vilàpo duþkhajaü vacaþ . ityujjvalanãlamaõiþ .. (yathà, gãtagovinde . 1 . 29 .
     %<unmàdamadanamanorathapathikabadhåjanajanitavilàpe .
     alikulasaïkulakusumasamåhaniràkulavakulakalàpe ..>%)

#<vilàlaþ>#, puü, yantram . iti ÷abdacandrikà .. vióàlaþ . ityamarañãkà ..

#<vilàsaþ>#, puü, (vi + lasa + gha¤ .) hàvabhedaþ . ityamaraþ .. (yathà, kumàre . 5 . 15 .
     %<latàsu tanvãùu vilàsaceùñitaü viloladçùñaü hariõàïganàsu ca ..>%) lãlà . iti medinã .. (yathà, bhàgavate . 3 . 25 . 35 .
     %<tairdar÷anãyàvayavairudàravilàsahàsekùitavàmasåktaiþ ..>%) strãõàü vilàsàdayaþ ÷çïgàrabhàvajàþ kriyà hàva÷abdenocyante . priyasamãpagamane yaþ sthànàsanagamanavilokaneùu vikàro'kasmàcca krodhasmitacamatkàramukhavikånanaü sa vilàsaþ . tathà ca .
     %<yo vallabhàü cànugato vikàro gatyàsanasthànavilokaneùu .
     tathà smçtaü krodhacamatkçtã ca vikånana¤càsyagataü vilàsaþ ..>% tathànyatra .
     %<tàtkàliko vi÷eùastu vilàso'ïgakriyàdiùu .>% tàtkàliko dayitàlokanàdibhavaþ . iti bharataþ .. * .. api ca .
     %<gatisthànàsanàdãnàü mukhanetràdikarmaõàm .
     tàtkàlikantu vai÷iùñyaü vilàsaþ priyasaïgajam ..>% ityujjvalanãlamaõiþ .. anyacca .
     %<yadråpaü tadabhedena svaråpeõa viràjate .
     àkçtyàdibhiranyàdçk sa tadekàtmaråpakaþ .
     sa vilàsaþ svàü÷a iti dhatte bhedadvayaü punaþ ..>% tatra vilàsaþ .
     %<svaråpamanyàkàraü tattasya bhàti vilàsataþ .
     pràyeõàtmasamaü ÷aktyà sa vilàso nigadyate ..
     paramavyomanàthastu govindasya yathà smçtam .
     paramavyomanàthasya vàsudeva÷ca yàdç÷aþ ..>% svàü÷aþ .
     %<tàdç÷o nyåna÷aktiü yo vyanakti svàü÷a ãritaþ .
     saïkarùaõàdirmatsyàdiryathà tattat svadhàmasu ..>% iti bhàgavatàmçtam ..

#<vilàsamandiraü>#, klã, (vilàsasya mandiram .) krãóàgçham . iti kecit ..

#<vilàsavipinaü>#, klã, (vilàsasya vipinam .) krãóàvanam . yathà --
     %<yadãyahalato vilokya vipadaü kalindatanayà jaloddhatagatiþ .
     vilàsavipinaü vive÷aü sahasà karotu ku÷alaü halã sa jagatàm ..>% iti chandoma¤jarã ..

#<vilàsavibhavànasaþ>#, tri, lubdhaþ . iti jañàdharaþ ..

#<vilàsinã>#, strã, (vilàso'syà astãti . vilàsa + iniþ . ïãp .) nàrã . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, çtusaühàre . 4 . 3 .
     %<na bàhuyugmeùu vilàsinãnàü prayànti saïgaü valayàïgadàni ..>%) ve÷yà . iti dhana¤jayaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 46 . 14 .
     %<siddhacàraõagandharvaiþ sà prayàtà vilàsinã .
     bahvà÷carye'pi vai svarge dar÷anãyatamàkçtiþ ..>% vilàsa÷àlinã . yathà, gãtagovinde . 1 . 40 .
     %<vilàsini ! vilasati kelipare ..>%)

#<vilàsã>#, [n] puü, (vilàso'syàstãti . vilàsa + iniþ .) bhogã . vyàlaþ . (ubhayàrthe pramàõaü yathà, kuññanãmate . 18 .
     %<tasyàü khagapatitanuriva vilàsinàü hçdaya÷okasaüjananã ..>% %<vile àsata iti vilàsinaþ sarpàþ pakùe vilasana÷ãlà bhoginaþ .>% iti taññãkà .. * ..) kçùõaþ . agniþ . candraþ . iti medinã .. smaraþ . haraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (vilàsa÷ãle, tri . yathà, raghuþ . 9 . 43 .
     %<parabhçtàvirutai÷ca vilàsinaþ smaravalairavalaikarasàþ kçtàþ ..>%)

#<vilãnaþ>#, tri, (vi + lã + ktaþ .) pràptadravãbhàvaghçtàdiþ . tatparyàyaþ . vidrutaþ 2 drutaþ 3 . ityamaraþ .. vi÷liùñaþ . vi÷eùeõa lãnaþ . yathà --
     %<karàdasya bhraùñe nanu ÷ikhariõã dç÷yati ÷i÷orvilãnàþ smaþ satyaü niyatamavadheyaü tadakhilaiþ .
     iti trasyadgopànucitanibhçtàlàpajanitasmitaü bibhraddevo jagadavatu govardhanadharaþ ..>% iti chandoma¤jarã ..

@<[Page 4,424a]>@
#<vilekhanaü>#, klã, lekhanam . vipårbakalikhadhàtoranañ (lyuñ) pratyayena niùpannam ..

#<vilepaþ>#, puü, lepaþ . vipårbakalipadhàtorgha¤pratyayena niùpannaþ .. (yathà, bhàgavate . 10 . 42 . 1 .
     %<atha vrajan ràjapathena màdhavaþ striyaü gçhãtàïgavilepabhàjanàm .
     vilokya kubjàü yuvatãü varànanàü papraccha yàntãü prahasan rasapradaþ ..>%)

#<vilepanaü>#, klã, (vilipyante'ïgànyaneneti . vi + lipa + lyuñ .) gàtrànulepanayogyaü piùñaü ghçùñaü và sugandhidravyam . tatparyàyaþ . gàtrànulepanã 2 vartiþ 3 varõakam 4 . ityamaraþ .. dve gàtrànulepanayogye vartitavilepane .
     %<varõakàdidbayaü ghçùñacandanàdivilepane ..>% iti kecit . vilipyate'nena karaõe'nañi vilepanam . iti taññãkàyàü bharataþ .. kuïkumàdilepanam . tatparyàyaþ . samàlambhaþ 2 . iti ca saükãrõavarge amaraþ ..

#<vilepanã>#, strã, (vi + lip + karmaõi karaõe và lyuñ . ïãp .) yavàgåþ . suve÷astrã . iti medinã ..

#<vilepã>#, strã, (vilipyate'sàviti . vi + lipa + karmaõi gha¤ . striyàü ïãù .) yavàgåþ . ityamaraþ ..
     %<annaü pa¤caguõe sàdhyaü vilepã ca caturguõe .
     maõóa÷caturda÷aguõe yavàgåþ ùaóguõe'mbhasi ..>% iti vaidyakokto bheda iha nàdçtaþ . iti taññãkàyàü bharataþ .. asya guõàþ .
     %<vilepã tarpaõã laghvã gràhiõã kùuttçùàpahà ..>% iti ràjavallabhaþ ..

#<vilepã>#, [n] tri, lepanakartà . vilepayati yaþ ityarthe õinpratyayena niùpannaþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 37 . 25 .
     %<tataþ pràganuràgeõa ra¤jitaþ svàntaràn mama .
     pa÷càt pçùñhavilepinyà aïgaràgeõa te karaþ ..>%)

#<vilepyaþ>#, puü, (vi + lip + yat .) yavàgåþ . iti ÷abdaratnàvalã .. vilepanãye, tri .. (yathà, bhàgavate . 11 . 27 . 14 .
     %<snapanaü tvavilepyàyàmanyatra parimàrjanam ..>%)

#<vi(bi)levàsã>#, [n] puü, (vile garte vasatãti . vasa + õiniþ . %<÷ayavàseti .>% 6 . 3 . 18 . saptamyà aluk .) sarpaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vi(bi)le÷ayaþ>#, puü, (vile ÷ete iti . vile + ÷ã + %<adhikaraõe ÷eteþ .>% 3 . 2 . 15 . ityac . ÷ayavàsetyaluk .) sarpaþ . ityamaraþ .. måùikaþ . iti jañàdharaþ .. godhà . ÷a÷aþ . ÷allakã . yathà --
     %<godhà÷a÷abhujaïgàkhu÷allakyàvyà vile÷ayàþ .
     vile÷ayà vàtaharà madhurà rasapàkayoþ .
     bçühaõà vaddhaviõmåtrà vãryoùõà api kãrtitàþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (garta÷àyini, tri . yathà, mahàbhàrate . 1 . 45 . 4 .
     %<sa dadar÷a pitén garte lambamànànadhomukhàn .
     ekatantvava÷iùñaü vai vãraõastambamà÷ritàn .
     taü tantu¤ca ÷anairàkhumàdadànaü vile÷ayam ..>%)

#<vilokanaü>#, klã, àlokanam . vipårbalokçdhàtoranañ-(lyuñ)-pratyayena niùpannam .. (yathà, kiràte . 3 . 16 .
     %<anucareõa dhanàdhipateratho nagavilokanavismitamànasaþ ..>%)

#<vilokitaü>#, tri, àlokitam . vipårbalokadhàtoþ ktapratyayena niùpannam ..

#<vilocanaü>#, klã, (vilocyate dç÷yate'neneti . vi + loci + lyuñ .) cakùuþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, kumàre . 3 . 67 .
     %<umàmukhe vimbaphalàdharoùñhe vyàpàrayàmàsa vilocanàni ..>%) dar÷ana¤ca .. (viruddhe locane yasyeti . vikçtanayane, tri . yathà, devãbhàgavate . 5 . 31 . 43 .
     %<yadi te saïgarecchàsti kuråpà bhava bhàmini .
     lamboùñhã kunakhã krårà dhvàïkùavarõà vilocanà ..>%)

#<viloñakaþ>#, puü, (vi÷eùeõa luñatãti . vi + luñ + õvul .) nalamãnaþ . iti ÷abdacandrikà .. vele màcha iti bhàùà ..

#<viloóanaü>#, klã, (vi + luóa + lyuñ .) manthanam . àloóanam . yathà --
     %<ràdhikà dadhiviloóhanasthità kçùõaveõuninadairathoddhatà .
     yàmunaü tañaniku¤jama¤jasà sà jagàma salilàhçticchalàt ..>% iti chandoma¤jarã ..

#<viloóitaü>#, klã, (vi + luóa + ktaþ .) takram . iti ràjanirghaõñaþ .. àloóite, tri ..

#<vilopaþ>#, puü, vi÷eùeõa lopaþ . vipårbalupadhàtorgha¤pratyayena niùpannaþ .. (yathà, kàmandakãyanãtisàre . 5 . 65 .
     %<kàle sthàne ca pàtre ca na hi vçttiü vilopayet .
     etadvçttivilopena ràjà bhavati garhitaþ ..>%)

#<vilobhaþ>#, puü, vilobhanam . vi÷eùalobhaþ . vipårbakalubhadhàtorgha¤ pratyayena niùpannaþ ..

#<vilomaü>#, klã, araghaññakaþ . iti medinã ..

#<vilomaü>#, tri, viparãtam . tatparyàyaþ . pratikålam 2 apasavyam 3 apaùñhuram 4 vàmam 5 prasavyam 6 pratãpam 7 pratilomam 8 apaùñhu 9 . iti hemacandraþ .. savyam 10 vilomakam 11 . iti jañàdharaþ .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 94 . 12 .
     %<drutamukulitadçùñiþ svapna÷ãlo vilomo bhayakçtahitabhakùã naika÷o'sçkchakçcca ..>%)

#<vilomaþ>#, puü, sarpaþ . varuõaþ . kukkuraþ . iti medinã ..

#<vilomakaþ>#, tri, (viloma eva . svàrthe kan .) viparãtaþ . iti jañàdharaþ ..

@<[Page 4,424c]>@
#<vilomajihvaþ>#, puü, (vilomà jihvà yasya .) hastã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vilomavarõaþ>#, puü, (vilomaþ pratilomo varõaþ .) varõasaïkarajàtiþ . iti smçtiþ ..

#<vilomã>#, strã, àmalakã . iti medinã ..

#<vilolaþ>#, tri, (vi÷eùeõa lolaþ .) ca¤calaþ . yathà --
     %<kàpi vilàsavilolavilocanakhelanajanitamanojam .
     dhyàyati mugdhabadhåradhikaü madhusådanavadanasarojam ..>% iti ÷rãgãtagovinde . 1 . 42 ..

#<vi(bi)llaü>#, klã, àlavàlam . yathà --
     %<avaghaññàvañau tulyau tallaü villaü tala¤ca tat .
     dvijaprapàlabàlaü syàt kedàraþ pàü÷umardanaþ ..>% iti trikàõóa÷eùaþ .. hiïguþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<vi(bi)llamålà>#, strã, vàràhãkandaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<vi(bi)llasåþ>#, strã, prasåtada÷aputtrà . yathà --
     %<saptaputtraprasåtàyàü saptasåþ sutavaskarà .
     villasårda÷aputtrà syàdekàdhikà tu rudrasåþ ..>% iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vi(bi)lvaü>#, klã, vilvavçkùasya phalam . iti medinã .. (yathà --
     %<khalaþ sarùapamàtràõi paracchidràõi pa÷yati .
     àtmano bilvamàtràõi pa÷yannapi na pa÷yati ..>% ityudbhañaþ ..) palaparimàõam . iti ÷abdamàlà .. (yathà, su÷rute . 6 . 18 .
     %<ata årdhvaü pravakùyàmi puñapàkaprasàdhanam .
     dvau vilvamàtrau ÷lakùõasya piõóau màüsasya peùitau .
     dravyàõàü vilvamàtrantu dravàõàü kuóavo mataþ ..>%)

#<vi(bi)lvaþ>#, puü, (vila bhedane + ulvàdaya÷ceti sàdhuþ .) phalavçkùavi÷eùaþ . velgàcha iti bhàùà .. tatparyàyaþ . ÷àõóilyaþ 2 ÷ailåùaþ 3 màlåraþ 4 ÷rãphalaþ 5 . ityamaraþ .. mahàkapitthaþ 6 goharãtakã 7 påtivàtaþ 8 atimaïgalyaþ 9 mahàphalaþ 10 . iti ratnamàlà .. ÷alyaþ 11 hçdyagandhaþ 12 ÷àlàñuþ 13 karkañàhvaþ 14 ÷ailapatraþ 15 ÷iveùñaþ 16 patra÷reùñhaþ 17 tripatraþ 18 gandhapatraþ 19 lakùmãphalaþ 20 gandhaphalaþ 21 duràruhaþ 22 tri÷àkhapatraþ 23 tri÷ikhaþ 24 ÷ivadrumaþ 25 sadàphalaþ 26 satyaphalaþ 27 subhåtikaþ 28 samãrasàraþ 29 . asya phalaguõàþ . madhuratvam . hçdyatvam . kaùàyatvam . gurutvam . pittakaphajvaràtisàranà÷itvam . rucikàritvam . dãpanatva¤ca . asya målaguõàþ . tridoùaghnatvam . madhuratvam . laghutvam . vàntinà÷itva¤ca .. asya komalaphalaguõàþ . snigdhatvam . gurutvam . saügràhitvam . dãpanatva¤ca .. asya pakvaphalaguõàþ . madhuratvam . gurutvam . kañutvam . tiktatvam . kaùàyatvam . uùõatvam . saügràhitvam . tridoùanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. api ca .
     %<÷rãphalastuvarastikto gràhã råkùo'gnipittakçt .
     bàlaþ ÷leùmaharo balyo laghuruùõa÷ca pàcanaþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. ki¤ca .
     %<vilvaü bàlaü kaùàyoùõaü pàcanaü vahnidãpanam .
     saügràhi tiktakañukaü tãkùõaü vàtakaphàpaham .
     pakvaü sugandhi madhuraü durjaraü gràhi doùalam ..
     phaleùu paripakveùu yo guõaþ samudàhçtaþ .
     vilvàdanyatra sa j¤eyo vilvamàmaü guõottaram ..
     kaphavàtàmapittaghnã gràhiõã vilvapeùikà ..>% iti ràjavallabhaþ .. anyacca .
     %<kà¤jike saüsthitaü vilvamagnisandãpanaü param ..>% iti vaidyakam .. * .. vilvotpattyàdiryathà --
     %<vilvàdipàlanaü kuryàt ÷ubhaü bhayadamanyathà .
     ÷rãvçkùàn ropayet pa¤ca yadi svargànna hãyate ..
     bhçgo lakùmã÷ca yà dhenurgoråpà sà gatà mahãm .
     tadgomayabhavo vilvaþ ÷rã÷ca tasmàdajàyata ..
     niràkçtiü patiü dçùñvà krodhena mahatà tataþ .
     ÷aptà sà umayà devã sarvabhogyà bhavàdhame ..
     tataþ saüpraõatà bhànà màmaivaü bhavatu priye .
     priyatvaü sarvaloke÷i suràsuranamaskçtà ..
     màtà tvaü sarvalokànàmabalànàü vi÷eùataþ .
     evamàtmava÷àü kçtvà ÷àpamokùamayàcata ..
     varaü dadau ca sà kàmaü ÷àpamokùapradaü nçpa .
     kùãràbdhau tvaü bhçgàïkena saha gobhirdhanena ca ..
     vasasva mathane yàvat tato viùõumavàpsyasi .
     patiü tvaü sarvalokànàü påjyaü ÷reùñhaü mahàbalam ..
     tasya vakùaþsthità bhadre duùñà tvaü vicariùyasi .
     lokabhogyà ca bhåtitvàdantyajeùu nçpeùu ca ..
     na jàtiråpa÷auryàdi na ve÷ma na ÷ubhà matiþ .
     bhaviùyati yadà ceha ca¤calà jalabinduvat ..
     vilvavçkùaþ priyaþ ÷ambhostava yonirbhaviùyati .
     sarvapuùpottama÷reùñho devàhàro manoramaþ .. * ..
     acchedyaþ sarvalokànàü chedànnà÷aþ sadà nçõàm .
     ye ca pàpà duràcàràþ ÷rãtaro÷chedakàriõaþ .
     te tvavãcyàdinarake pàtyante brahmaõo dinam ..
     suduþkhità bhaviùyanti narà duùkulinaþ sadà .
     tatra de÷e bhayaü nityaü ciraü ràjà na jãvati .
     na ca dravyapatiþ ka÷cidvilvavçkùasya chedakaþ ..
     kriyate yatra vicchedaþ sapuùpaphalinastaroþ .
     anàvçùñibhayaü ghoraü tasmin de÷e prajàyate ..>% iti vahnipuràõe vàmanapràdurbhàvanàmàdhyàyaþ .. * matàntare tasyotpattiryathà -- ÷iva uvàca .
     %<màtaþ samudratanaye mà mà cchindhi stanaü param .
     yaste cchinnastano vàmo jàyatàü punareva saþ .
     j¤àtà te paramà bhaktiþ pårõastena manorathaþ ..
     ya÷ca cchinnastano datto malliïgopari te ÷ubhe .
     so'stu vçkùaþ kùitau puõyo nàmnà ÷rãphala ityuta ..
     mårtimàüstava vai bhaktirvçkùaþ ÷rãphalanàmakaþ .
     tvatkãrtaye kùitàvàstàü yàvaccandradivàkarau ..
     sa tarurmama vai lakùmi paramaþ supriyo bhavet .
     tatpatreõaiva me påjà bhaviùyati na cànyathà ..
     svarõamuktàprabàlàdi puùpàõyanyàni ca dhruvam .
     ÷rãphala cchadale÷asya kalàü nàrhanti koñikàm ..
     yathà me ÷rãphalataruryathà gaïgàjalaü mama .
     tathà priyatamaü lakùmi tripatraþ ÷rãphalacchadaþ ..
     ityuktaþ sa tathetyuktvà mahe÷o'ntardadhe sakhi .
     kapàlamocanakùetre vçkùaþ ÷rãphalakorjitaþ ..>% iti bçhaddharmapuràõe 10 adhyàyaþ .. * .. tasya gomayodbhavatvaü yathà --
     %<yaj¤ànàü ceha saübhåtyai yathà hariharasya ca .
     gomayo rocanà kùãraü måtraü dadhi ghçtaü gavàm ..
     ùaóaïgàni pavitràõi tathà siddhikaràõi ca .
     utthito vilvavçkùastu gomayànmunisattama .
     tatràsau vasate lakùmãþ ÷rãvçkùastena cocyate ..>% iti vahnipuràõe vaiùõavadharme ÷uddhivratanàmàdhyàyaþ .. * .. devyuvàca .
     %<vai÷àkha÷uklapakùasya tçtãyàyàü sakhi tvayam .
     jàto vai ÷rãphalatarurmàhàtmyaü tasya kathyate ..
     jàte tu ÷rãphalatarau devàþ sarve savàsavàþ .
     brahmà nàràyaõa÷càpi devapatnyaþ samàgatàþ ..
     dadç÷uþ snigdhaviñapaü tripatrairmçdulairyutam .
     dãpyamànaü tejasaiva ÷ivaråpaü ÷ivapradam ..
     praõemuþ siùicustatra vàsa¤cakruþ sukhànvitàþ .
     tadrakùaõàya bhagavànuvàca viùõuravyayaþ ..
     viùõuruvàca .
     ayaü nàmnà vilva iti màlåraþ ÷rãphalastathà .
     ÷àõóilya÷càtha ÷ailåùaþ ÷ivaþ puõyaþ ÷ivapriyaþ ..
     devàvàsastãrthapadaþ pàpaghnaþ komalacchadaþ .
     jayo vijayanàmà ca viùõustrinayano varaþ ..
     dhåmràkùaþ ÷uklavarõa÷ca saüyamã ÷ràddhadevakaþ .
     ityekaviü÷atiü nàmnàü dadhàtveùa taråttamaþ .. * ..
     dhanuþ÷ata¤càsya målàt kha¤càgràttãrthamuvyate .
     adho bhåmestathà tãrthamatastãrthatrayaü sakhi ..
     årdhvapatraü haro j¤eyaþ patraü vàmaü vidhiþ svayam .
     ahaü dakùiõapatra¤ca tripatradalamityuta ..
     asya cchàyà¤ca patra¤ca laïghayenna padà spç÷et .
     harate laïghanàdàyuþ padà spar÷àt ÷riyaü haret ..
     padmapuùpasahasrasya phalapatrasamàpi ca .
     dar÷ane praõatau spar÷e sthànasammàrjane tathà .
     påjane cayane dàne kramànmantrànudãrayet ..
     vilvavçkùa mahàbhàga mahe÷asya sadà priyaþ .
     ÷ivadar÷anakajyotiþ prasãdàbdhisutàstana ..
     nara etena matreõa praphullàkùaþ prage ÷ubham .
     prapa÷yet sa ÷ivaü pa÷yet praõamettadanantaram ..
     oü namo vilvatarave sadà ÷aïkararåpiõe .
     saphalàni mamàïgàni kuruùva ÷ivaharùada ..
     mantreõànena màlåramaùñàïgaiþ praõamet kçtã .
     sa vaiùõavo mato bhaktaþ sa me priyataraþ paraþ ..
     ÷ivapåjaka màlåra priyaspar÷a mahàtaro .
     spu÷àmi tvàü mahàpàpasa¤cayàn me praõà÷aya ..
     devavçkùavara÷reùñha sthànante sumanoharam .
     krãóantyàgatya vibudhà màrjaye tat prasãda me ..
     mantreõànena vilvasya da÷ahastasthalaü mçjet .
     sagomayajalaiþ pràtaþsamaye sa tu vaiùõavaþ ..
     oü drumàya ÷rãphalàya namo da÷abhirakùaraiþ .
     mantreõa påjayedvilvaü japecchaktikramàttathà ..
     puõyavçkùa mahàbhàga màlåra ÷rãphala prabho .
     mahe÷apåjanàrthàya tatpatràõi cinomyaham ..
     mantreõànena cinuyàdvilvapatràõi bhaktitaþ .
     pakùàntadvàda÷ãsàyaü madhyàhnabhinnakàlataþ ..
     ÷àkhàbhaïgo na kartavyo naivàrohettathà tarum .
     varamàruhya cinuyànna ÷àkhàbha¤janaü kvacit ..
     khaõóitai÷ca ÷ivaþ påjyaþ patrairanyai÷ca khaõóitaiþ .
     ùaõmàsànantaraü vilvapatraü paryuùitaü bhaveta ..
     påjyà etena vai devàþ såryalambodarau vinà .
     vilvavçkùavanaü yatra sà tu vàràõasã purã ..
     pa¤ca vilvadrumà yatra tatra tiùñhet svayaü hariþ .
     sapta vilvadrumà yatra tatra durgàyuto haraþ ..
     eko vilvataruryatra tatra ÷ambhurmayà saha .
     vilvavçkùà yatra da÷a tatra ÷ambhurgaõaiþ saha ..
     etànyuktàni tãrthàni devàþ sarve marudgaõaiþ yatra vàñyàü gçhasthasya koõa ã÷ànanàmake .
     jàyate ÷rãphalatarurna tatra vipadaþ kvacit ..
     pårbasyàü sukhadaþ sa syàddakùiõe yamabhãtihà .
     pa÷cime ca prajàdàyã vçkùo vilva udàhçtaþ .
     ÷ma÷àne ca nadãtãre pràntare và vanàntare .
     vilvavçkùatalaü proktaü siddhapãñhasthalaü sudhãþ ..
     na madhyapràïgaõe vçkùaü sthàpayet ÷rãphalàkhyakam .
     daivàdyadi prajàyeta tadà ÷ivavadarcayet ..
     caitràdicaturo màsàn ÷ambhave paramàtmane .
     dattaü syàdvilvapatraikaü lakùadhenusamaü suràþ ..
     madhyàhnakàle ye martyà vilvaü kuryuþ pradakùiõam .
     taiþ sumerurgirivaraþ kçta eva pradakùiõam ..
     na cchindyàt ÷rãphalataru na dahet kàùñhameva ca .
     vinà bràhmaõayaj¤àrthaü patito vilvavikrayã ..
     pakvavilvasamudghçùñaü yo dhate mårdhni mànavaþ .
     yamàdhikàro nàtra syàt hçtaþ pàpopapàtakaiþ ..
     vilvapatraü phalaü bãjaü bhåmau patitamã÷varaþ .
     svayaü gçhõàti ÷irasà vaiyarthyabhaya÷aïkitaþ ..
     caitràdicaturo màsàn si¤cedvilvataru kçtã .
     yathà snigdho bhavedvçkùastathà tatpitaro'pi ca .
     caitràdicaturo màsàn sadà bhramati ÷aïkaraþ .
     navãnavilvapatràrthã bhuktimuktipradàyakaþ ..
     haridrànagare yatra vaidyanàtho mahe÷varaþ .
     tatràkùayo vilvavçkùaþ svarõavçkùa udàhçtaþ ..
     kàmaråpe kàmataruþ kà÷yàmuktastathàdimaþ .
     kà¤cãpure puraþ proktaþ ÷rãphalo'kùayapuõyadaþ .
     te'pi tãrthavi÷eùàþ syustãrtheùvapi sadàtulàþ ..
     devyuvàca .
     etasminneva kàle tu ÷ambhuràgatya vai sakhi .
     brahmaõà viùõunà patraiþ påjitaþ ÷rãphalairabhåt ..
     tataþ sarve yathàsthànaü jagmurnàràyaõàdayaþ .
     kathito'yaü mayà sakhyau vilvavçkùastaråttamaþ ..
     ayaü vàü saüproktaþ ÷ivatarukathàpuõyanicayaþ pavitraþ ÷rotavyaþ ÷ravaõaramaõãyaþ khalu satàm .
     ÷ive viùõau bhedàpaharaõa udàraþ sumanasàü susevyaþ saüpàvyaþ prabhavati ÷ivasyàpi nikañaþ ..>% iti ca bçhaddharmapuràõe vilvavçkùamàhàtmyam 11 adhyàyaþ .. * .. tantramate tasyotpattiryathà -- devyuvàca .
     %<kathaü sà viùõuvanità vilvavçkùo babhåva ha .
     jyotãråpaü madaü÷aü pràrthità brahmàdibhiþ sadà ..
     tatra me'nugrahàdvàõã sarveùàü priyatàü gatà .
     viùõoratipriyà nityaü sàbhåt sarasvatã sadà ..
     tàdçk prãtirna lakùmyà¤ca jàyate ke÷avasya ca .
     iticintàparà lakùmãryayau ÷rã÷ailamandiram ..
     pràpya malliïgamekàntaü tapastepe'tidàruõam .
     tathàpi yadi naivàbhåt kçpà me parame÷vari ..
     tadà sà vçkùaråpeõa sthità liïgapriyà satã .
     patraiþ puùpaiþ phalaiþ svãyaiþ påjayàmàsa santatam ..
     koñivarùaü mahàdevi tato me'nugraho'bhavat .
     tenaivànugraheõaiva viùõorvakùaþsthitàbhavat ..
     sadaiva parame÷àni viprava÷yà sadaiva hi .
     atastu kàraõàddevi tadråpeõa haripriyà ..
     sadaiva påjayenmàü sà madbhaktà sàtulà ÷ive .
     atastaü vçkùamà÷ritya tiùñhàmi ca divàni÷am ..
     sarvatãrthamayo devi sarvadevamayaþ sadà .
     ÷rãvçkùaþ parame÷àni ataeva na saü÷ayaþ .. * ..
     tatphalaistatprasånairvà tatpatrairyaþ prapåjayet .
     tatkàùñhacandanairvàpi sa me bhaktaþ sa me priyaþ ..
     tatkàùñhacandanaü bhàle yo dhàrayati sambhramàt .
     tattanuü ÷ivabuddhyà sà nameddevã mudànvità ..
     atastaccandanaü devi na dhàrayati ka÷cana .
     tatpatraü tatprasånaü và kadàpi dhàrayennahi ..
     vilvamåle mahe÷àni pràõàüstyajati yo naraþ .
     rudradeho bhavet satyaü pàpakoñiyuto'pi san ..>% iti yoginãtantre pårbakhaõóe 5 pañalaþ .. * .. api ca .
     %<vilvavçkùaü tathà devi bhagavàn ÷aïkaraþ svayam .
     vilvavçkùatale sthitvà yadi pràõàüstajet sudhãþ ..
     tatkùaõànmokùamàpnoti kintasya tãrthakoñibhiþ .
     yatra brahmàdayo devàstiùñhanti ÷aktihetave ..
     vilvavçkùatale sthànaü yadi viùñhàdipåritam .
     tadeva ÷àïkaraü kùetraü sarvatãrthamayaü sadà ..
     sarvapãñhamayaü tattu sarvadevamayaü sadà .
     na tyajet ÷àïkaraü kùetraü na ca gaïgàü tyajet priye ..
     samãpe sa ca càrvaïgi vilvavçkùo yadi priye .
     kà÷ãpurasamaü tattu tatra pràõàn tyajedyadi .
     kintasya koñitãrthena kà÷ãvàsena kiü priye ..>% iti pura÷caraõarasollàse 10 pañalaþ .. * .. taddànavidhiryathà --
     %<patraü và yadi và puùpaü phalaü neùñamadhomukham .
     yathotpannaü tathà deyaü vilvapatràõyadhomukham ..>% iti màtçkàtantre 55 pañalaþ .. ÷rã÷iva uvàca .
     %<÷çõu devi pravakùyàmi rahasyaü trijañàtmakam .
     patraü brahmamayaü devi adbhutaü varavarõini ..
     ÷rã÷aila÷ikhare jàtaþ ÷rãphalaþ ÷rãniketanaþ .
     viùõuprãtikara÷caiva mama prãtikaraþ sadà ..
     brahmaviùõu÷ivàþ patre vçnta¤ca ÷aktiråpiõã .
     vçntamåle tu vajraü syàt patre brahmapadaü priye ..
     trijañàpatrakaikena haraü và harimarcayet .
     kaivalyaü tasya tenaiva ÷aktipåjà vi÷eùataþ ..
     patraü puùpaü phalaü toyaü naivedyaü dhåpadãpakam .
     dattvà yadyat phalaü pràptaü tasmàt koñiguõaü bhavet ..
     sarvairarcanato devi trijañàmekamarpaõam .
     kaivalyado hari÷caiva dàsye'haü tvàü svaråpatàm ..
     tvayi kaivalyadaü j¤ànaü dharmakàmàrthadaü priye .
     vajrahãnamidaü devi pràpnuyàdvà¤chitaü phalam ..
     savajre mriyate nånaü vajràghàtena pàrvati .
     tasmàcca sàdhakendreõa vajrahãnaü pradàpayet .. * ..>% vilvapatraghràõagrahaõànantaragamanaphalam . yathà,
     %<dhràõaü gçhãtvà yo gacchet sarvasiddhimavàpnuyàt .
     årdhvaü sudar÷anaü rakùedadhaþ pà÷upatastathà .
     puro màhe÷varã rakùet pçùñhe ca ÷åladhàriõã .
     dakùapàr÷ve ca ÷rãnàtho vàmapàr÷ve prajàpatiþ .
     candrasåryau dhçtau chatramahaü pàdau karau sadà ..>% iti j¤ànabhairavatantre ÷ivapàrvatãsaüvàde 6 pañalaþ .. (asya guõàþ yathà --
     %<bàlaü vilvaphalaü gràhi dãpanampàcanaïkañu .
     kaùàyoùõaü laghu snigdhaü tiktaü vàtakaphàpaham ..
     pakvaü guru tridoùaü syàddurjaraü påtimàrutam .
     vidàhi viùñambhakaraü madhuraü vahnimàndyakçt ..
     phaleùu paripakvaü yadguõavattadudàhçtam .
     vilvàdanyatra vij¤eyamàmantaddhi guõàdhikam .
     dràkùàvilva÷ivàdãnàü phalaü ÷uùkaü guõàdhikam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..)

#<vi(bi)lvapeùikà>#, strã, (vilvasya peùikà .) ÷uùkavilvakhaõóam . vela÷uüñhà iti bhàùà . yathà --
     %<kaphavàtàma÷ålaghnã gràhiõã vilvapeùikà .>% iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vi(bi)lvà>#, strã, (vilva + ñàp .) hiïgupatrã . iti ràjanirghaõñaþ .. (guõàdayo'syà hiïgupatrã÷abde j¤àtavyàþ ..)

@<[Page 4,426c]>@
#<vivakùà>#, strã, vaktumicchà . sanantavacadhàtorapratyayena niùpannamidam . yathà . vivakùàva÷àt kàrakàõi bhavanti . iti vyàkaraõañãkà .. ÷aktiþ . yathà --
     %<prakçtyartho'pi khalvetaduddi÷yasya vi÷eùaõam .
     saükhyayà tulyanãtitvàdavivakùàü prapadyate ..>% etyekàda÷ãtattvam ..

#<vivakùitaþ>#, tri, vaktumiùñaþ . sanantavacadhàtoþ ktapratyayena niùpannamidam . ÷akyàrthaþ . yathà . upàdeyagatàyàþ saükhyàyà vivakùitatvaü yuktam . anupàdeyagatà saükhyà na vivakùità . iti màdhavàcàryaþ . ityekàda÷ãtattvam ..

#<vivadamànaþ>#, tri, vivàdakartà . vipårvavadadhàtoþ ÷ànapratyayena niùpannaþ ..

#<vivadhaþ>#, puü, (vividho vadho hananaü gamanaü và yatra .) paryàhàraþ . sa tu dhànyataõóulàdiþ . màrgaþ . panthàþ . ityamarabharatau .. vrãhitçõàdeþ paryàharaõam . iti svàmã .. uparito baddha÷ikyaskandhabàhyakàùñham . vàük iti khyàtam . iti bhànudãkùitaþ .. bhàraþ . iti mukuñadhçtavi÷vaþ ..

#<vivadhikaþ>#, puü, (vivadhena haratãti . vivadha + %<vibhàùà vivadhavãvadhàt .>% 4 . 4 . 17 . iti ùñhan .) vaivadhikaþ . ityamarañãkà sàrasundarã ..

#<vivaraü>#, klã, (vivçõotãti . vi + vç + pacàdyac .) chidram . ityamaraþ .. (yathà, raghuþ . 11 . 18 .
     %<yaccakàra vivaraü ÷ilàghane tàóakorasi sa ràmasàyakaþ .
     apraviùñaviùayasya rakùasàü dvàratàmagamadantakasya tat ..>%) doùaþ . iti medinã .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 141 . 17 .
     %<ekàgraþ syàdavivçto nityaü vivaradar÷akaþ .
     ràjanràjyaü sapatneùu nityodvignaþ samàcaret ..>% avakà÷aþ . yathà, bhàgavate . 5 . 10 . 12 .
     %<vi÷eùabuddhervivaraü mabàk ca pa÷yàma yanna vyavahàrato'nyat ..>%)

#<vivaraõaü>#, klã, (vi + vç + lyuñ .) vyàkhyà . iti halàyudhaþ ..

#<vivaranàlikà>#, strã, (vivarayuktaü nàlaü yasyàþ .) veõuþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vivarõaþ>#, puü, (viruddho varõaþ .) nãcaþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 16 .. (yathà, màrkaõóeye . 41 . 10 .
     %<bhaikùacaryava vivarõeùu jaghanyà vçttiriùyate ..>% tri, vikçto varõo yasya .) malinaþ .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 26 . 8 .
     %<vivarõavadanaü dçùñvà taü prasvinnamamarùaõam .
     àha duþkhàbhisantaptà kimidànãmidaü prabho ..>%)

#<vivartaþ>#, puü, (vi + vçt + gha¤ .) samudàyaþ . apavartanam . nçtyam . iti vi÷vaþ .. (pratipakùaþ .. yathà, naiùadhe . 3 . 64 .
     %<ã÷àõimai÷varyavivartamadhye loke÷aloke÷ayalokamadhye ..>% samavàyikàraõavisadç÷akàryotpattiþ . yathà, sàükhyatattvakaumudyàm .
     %<ekasya sato vivartaþ kàryajàtaü natu vastu sat ..>%)

#<vivartanaü>#, klã, paribhramaõam . vipårbakavçtadhàtoranañ (lyuñ) pratyayena niùpannam .. (yathà, kiràte . 5 . 40 .
     %<kathayati ÷ivayoþ ÷arãrayogaü viùamapadà padavã vivartaneùu ..>%)

#<viva÷aþ>#, tri, (viruddhaü vaùñãti . vi + va÷a + ac .) ava÷yàtmà . ariùñaduùñadhãþ . iti medinã .. dve àsannamaraõasåcitalakùaõena dåùitabuddhau . viruddhaü vaùñi viva÷aþ al . àsannamaraõakhyàpakaü liïgamariùñam . tena duùñà dhãryasya sa tathà . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<vivasvatã>#, strã, såryanagarã . iti medinã ..

#<vivasvàn>#, [t] puü, (vi÷eùeõa vaste àcchàdayatãti . vi + vas + kvip . vivastejo'syàstãti . vivas + matup . masya vaþ . %<tasau matvarthe .>% 1 . 4 . 19 . iti bhatvàdutvàbhàvaþ .) såryaþ . (yathà, kriràte . 5 . 48 .
     %<bhavati dãptiradãpitakandarà timirasaüvaliteva vivasvataþ ..>%) arkavçkùaþ . ityamaraþ .. devatà . iti medinã .. aruõaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. vaivasvatamanuþ . ityajayaþ .. (manuùyaþ . iti nighaõñuþ . 2 . 3 . 24 .. vasa nivàse ityasyàt %<anyebhyo'pi dç÷yante>% iti vic . dç÷igrahaõàt bhàve bhavati . vividhaü vasanaü vivaþ . tadvanto vivasvantaþ . sarvasyàpi manuùyasya yatki¤cit vivasanamasti . iti taññãkà .. * .. paricaraõa÷ãle, tri . yathà, çgvede . 10 . 65 . 6 .
     %<devebhyo dà÷addhaviùà vivasvate ..>%
     %<haviùà annena devàn vivasvate paricarate .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<vivàkaþ>#, tri, vivecanakartà . yathà -- %<arthipratyarthinorvacanaü viruddhàviruddhaü sabhyaiþ saha vivinakti vivecayati và vivàkaþ .>% iti mitàkùarà ..

#<vivàdaþ>#, puü, viruddho vàdo vivàdaþ . sa ca dhanavibhàgàdiviùayanyàyàdiþ . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . vyavahàraþ 2 . ityamaraþ .. çõàdinyàyaþ 3 . iti jañàdharaþ ..
     %<çõàdidàyakalahe dvayorbahutarasya và .
     vivàdo vyavahàra÷ca dbayametannigadyate ..>% iti ÷abdaratnàvalã .. * .. màtràdinà vivàdaniùedho yathà --
     %<àcaret sarvadharmaü tadviruddhantu na càcaret .
     màtàpitratithãtyuccairvivàdaü nàcaret gçhã ..>% iti gàruóe 96 adhyàyaþ .. * .. aùñàda÷a vivàdasthànàni yathà --
     %<teùàmàdyamçõàdànaü niþkùepo'svàmivikrayaþ .
     sambhåya ca samutthànaü dattasyànapakarma ca ..
     vetanasyaiva càdànaü saüvida÷ca vyatikramaþ .
     krayavikrayànu÷ayo vivàdaþ svàmipàlayoþ ..
     sãmàvivàdadharma÷ca pàruùye daõóavàcike .
     steya¤ca sàhasa¤caiva strãsaügrahaõameva ca ..
     strãpuüdharmo vibhàga÷ca dyåtamàhvayameva ca .
     padànyaùñàda÷aitàni vyavahàrasthità viduþ ..>% iti manuþ .. asyàrthaþ . svadhanasyànyasminnarpaõaråpo nikùepaþ . asvàminà ca kçto vikrayaþ . sambhåya baõigàdãnàü kriyànuùñhànam . dattasya dhanasyàpàtrabuddhyà krodhàdinà và grahaõam . karmakàrasya bhçteradànam . kçtavyavasthàtikramaþ . kraye vikraye ca kçte pa÷càt yà vipratipattiþ . svàmipa÷upàlayorvivàdaþ . gràmàdisãmàvipratipattiþ . vàkpàruùyaü àkro÷anàdi . daõóapàruùyaü tàóanàdi . steyaü nihnavena dhanagrahaõam . sàhasaü prasahya dhanaharaõàdi striyà÷ca parapuruùasamparkaþ . strãsahitasya puüso dharmavyavasthà . paitçkàdidhanasya vibhàgaþ . dyåtaü akùàdikrãóà . àhåya paõyavyavasthàpårvakaü pakùimeùàdipràõiyodhanam . iti kullåkabhaññaþ .. (kalahaþ . yathà, raghuþ . 7 . 53 .
     %<paraspareõa kùatayoþ prahartrorutkràntavàyvoþ samakàlameva .
     amartyabhàve'pi kayo÷cidàsãdekàpsaraþpràrthitayorbivàdaþ ..>%)

#<vivàdànugataþ>#, tri, (vivàdaü anu gataþ .) vivàdakartà . yathà, mitàkùaràyàm .
     %<vivàdànugataü pçùñvà sasabhyastat prayatnataþ .
     vicàrayati yenàsau pràóvivàkastataþ smçtaþ ..>%

#<vivàdã>#, [n] tri, (vivàdo'syàstãti . vivàda + iniþ .) vivàdakartà . yathà --
     %<anubhàvã ca yaþ ka÷cit kuryàt sàkùyaü vivàdinàm ..>% iti vyavahàratattvam ..

#<vivàhaþ>#, puü, (vi÷iùñaü vahanam . vi + vaha + gha¤ .) udvàhaþ . dàraparigrahaþ . tatparyàyaþ . upayamaþ 2 pariõayaþ 3 udbàhaþ 4 upayàmaþ 5 pàõipãóanam 6 . ityamaraþ .. dàrakarma 7 karagrahaþ 8 . iti ÷abdaratnàvalã .. pàõigrahaõam 9 nive÷aþ 10 pàõikaraõam 11 . iti jañàdharaþ .. sa càùñavidhaþ . yathà --
     %<bràhmyo vivàha àhåya dãyate ÷aktyalaïkçtà .
     tajjaþ punàtyubhayataþ puruùànekaviü÷atim ..
     yaj¤asthàyartvije daivamàdàyàrùantu goyugam .
     caturda÷aprathamajaþ punàtyuttaraja÷ca ùañ ..
     ityuktvà caratàü dharmaü saha yà dãyate'rthine .
     sakàyaþ pàvayettajjaþ ùaóvaü÷yàü÷ca sahàtmanà ..
     àsuro draùiõàdànàt gàndharvaþ samayànmithaþ .
     ràkùaso yuddhaharaõàt pai÷àcaþ kanyakàcchalàt ..>% iti yàj¤avalkyaþ .. * .. api ca .
     %<gçhãtavidyo guvare dattvà ca gurudakùiõàm .
     gàrhasthyamicchan bhåpàla kuryàddàraparigraham ..
     varùairekaguõàü bhàryàmudvahettriguõaþ svayam .
     nàtike÷àmake÷àü và nàtikçcchràü na piïgalàm ..
     nisargato'dhikàïgãü và nyånàïgãmapi nodvahet .
     avi÷uddhàü sarogàü vàkulajàü vàtirogiõãm ..
     na duùñàü duùñavàcàñàü vàïginãü pitçmàtçtaþ .
     na ÷ma÷ruvya¤janavatãü na caiva puruùàkçtim ..
     na ghargharasvaràü kùàmavàkyàü kàkasvaràü na ca .
     nànibaddhekùaõàü tadvadvçttàkùãü nodba hedbudhaþ ..
     yasyà÷ca roma÷e jaïghe gulphau caiva tathonnatau .
     kåpau yasyà hasantyà÷ca gaõóayostà¤ca nodbahet ..
     nàtiråkùacchaviü pàõóukarajàmaruõekùaõàm .
     àpãnahastapàdà¤ca na kanyàmudvahedbudhaþ ..
     na vàmanàü nàtidãrghàü nodvahet saühatabhruvam .
     na càticchidrada÷anàü na karàlamukhãü naraþ ..
     pa¤camãü màtçpakùàcca pitçpakùàcca saptamãm .
     gçhastha÷codvahet kanyàü nyàyena vidhinà nçpa ..
     bràhmyo daivastathaivàrùaþ pràjàpatyastathàsuraþ .
     gàndharvaràkùasau vànyau pai÷àca÷càùñamo'dhamaþ ..
     eteùàü yasya yo dharmo varõasyokto manãùibhiþ .
     kurvãta dàràharaõaü tenànyaü parivarjayet ..
     sa dharmacàriõãü pràpya gàrhasthyaü sahitastayà .
     samudbaheddadàtyetat samyagåóhaü mahàphalam ..>% iti viùõupuràõe 3 aü÷e 10 adhyàyaþ .. * .. anyacca . yàj¤avalkya uvàca .
     %<÷çõvantu munayo dharmàn gçhasthasya yatavratàþ .
     gurave ca dhanaü dattvà snàtvà ca tadanuj¤ayà ..
     aviplutabrahmacaryo lakùaõyàü striyamudbahet .
     ananyapårvikàü kàntàmasapiõóàü yavãyasãm ..
     arogiõãü bhràtçmatãmasamànàrùagotrajàm .
     pa¤camàt saptamàdårdvaü màtçtaþ pitçtastathà ..
     dvipa¤canavavikhyàtàt ÷rotriyàõàü mahàkulàt .
     savarõaþ ÷rotriyo vidvàn varadoùànvito na ca ..
     yaducyate dvijàtãnàü ÷ådràdàropasaügrahaþ .
     na tanmama mataü yasmàttatràyaü jàyate svayam ..
     tisro varõànupårbeõa dbe tathaikà yathàkramam .
     bràhmaõakùattriyavi÷àü bhàryàü và ÷ådrajanmanaþ ..
     bràhmo vivàha àhåya dãyate ÷aktyalaïkçtà .
     tajjaþ punàtyubhayataþ puruùànekaviü÷atim ..
     yaj¤asthàyartvije daivamàdàyàrùastu goyugam .
     caturda÷a prathamajaþ punàtyuttarata÷ca ùañ ..
     ityuktvà caratàü dharmaü saha yà dãyate'rthine .
     sakàyaþ pàvayettajjaþ ùaóvaü÷yànàtmanà saha ..
     àsuro draviõàdànàt gàndharvaþ samayànmithaþ .
     ràkùaso yuddhaharaõàt pai÷àcaþ kanyakàcchalàt ..
     catvàro bràhmaõasyàdyàstathà gàndharvaràkùasau .
     ràj¤astathàsuro vai÷ye ÷ådre càntyastu garhitaþ ..
     pàõirgràhyaþ savarõàsu gçhõãta kùattriyà ÷aram .
     vai÷yà pratodamàdadyàdvedane càgrajanmanaþ ..
     pità pitàmaho bhràtà sakulyo jananã tathà .
     kanyàpradaþ pårbanà÷e prakçtisthaþ paraþ paraþ ..
     aprayacchan samàpnoti bhråõahatyàmçtàvçtau .
     eùàmabhàve dàtéõàü kanyà kuryàt svayaüvaram ..
     sakçt pradãyate kanyà haraüstàü cauradaõóabhàk .
     aduùñàü hi tyajan daõóyaþ suduùñàü hi parityajet .>% iti gàruóe 95 adhyàyaþ .. * .. apara¤ca . yama uvàca .
     %<kanyàü ye tu prayacchanti yathà÷aktyà svalaïkçtàm .
     brahmadeyàü dvija÷raùñha brahmalokaü vrajanti te ..
     kanyàdànantu sarveùàü dànànàmuttamaü smçtam ..
     mahàntyapi samçddhàni go'jàvikadhanànyataþ .
     strãsambandhe da÷emàni kulàni parivarjayet ..
     hãnaj¤àtiùu pàùaõóa mune udvegakàriõàm .
     chadmàmayasadàvàcyacitrikuùñikulàni ca ..
     yasyàstu na bhavedbhràtà na ca vij¤àyate pità .
     nopayaccheta tàü pràj¤aþ puttrikàdharma÷aïkayà ..
     caturõàmapi varõànàü pretya ceha hitàya ca .
     aùñàvimàn samàsena strãvivàhànnibodhata ..
     bràhmyo daivastathà càrùaþ pràjàpatyastathàsuraþ .
     gàndharvo ràkùasa÷caiva pai÷àca÷càùñamo'dhamaþ ..
     prasàdya càrcayitvà ca ÷ruta÷ãlavate svayam .
     dadyàt kanyàü yathànyàyaü bràhmyo dharmaþ prakãrtitaþ .. 1 ..
     yaj¤e tu vitate samyagçtvije karma kurvate .
     alaïkçtya tathà dànaü daivo dharmaþ pra÷asyate .. 2 ..
     ekaü gomithunaü dve và varàdàdàya dharmataþ .
     kanyàdànantu vidhivadàrùo dharmaþ sa ucyate .. 3 ..
     sahobhau caratàü dharmamiti caivànubhàùya tu .
     kanyàpradànamabhyarcya pràjàpatyo vidhiþ smçtaþ .. 4 ..
     j¤àtibhyo draviõaü dattvà kanyàyai caiva ÷aktitaþ .
     kanyàpradànaü svàcchandyàdàsuro dharma ucyate .. 5 ..
     icchayànyonyasaüyogàt kanyàyà÷ca varasya ca .
     gàndharvaþ sa tu vij¤eyo mithunyaþ kàmasa¤caraþ .. 6 ..
     hatvà jitvà ca bhittvà ca prasahya rudatãü gçhàt .
     haraõaü kriyate yatra ràkùaso vidhirucyate .. 7 ..
     suptà mattà rahaþ kanyà chadmanà nãyate tu yà .
     sa pàpiùñho vivàhànàü pai÷àcaþ prathito'ùñamaþ .. 8 ..
     pa¤cànà¤ca trayo dharmà dvàvadharmau dbijottama .
     pai÷àca÷càsura÷caiva na kartavyau kadàcana ..
     caturõàmapi varõànàmeùa dharmaþ sanàtanaþ .
     pçthagvà yadi và mi÷rà kartavyà nàtra saü÷ayaþ ..
     kanyàü ye tu prayacchanti yathà÷aktyà svalaïkçtàm .
     vivàhakàle saüpràpte yathokte sadç÷e vare .
     kramàt kramaü kratu÷atamanupårbaü labhanti te ..
     ÷rutvà kandhàpradànantu pitaraþ prapitàmahàþ .
     vimuktàþ sarvapàpebhyo brahmalokaü vrajanti te ..
     bràhyeõa tu vivàhena yastu kanyàü prayacchati .
     brahmalokaü vrajecchãghraü brahmàdyaiþ påjitaþ suraiþ ..
     divyena tu vivàhena yastu kanyàü prayacchati .
     bhittvà dvàrantu såryasya svargaloka¤ca gacchati ..
     gàndharvena vivàhena yastu kanyàü prayacchati .
     gandharvalokamàsàdya krãóate devavacciram ..
     ÷ulkana dattvà yo kanyàü tàü pa÷càt samyagarcayet .
     sa kinnarai÷ca gandharvaiþ krãóate kàlamakùayam ..
     na manyuü kàrayet tàsàü påjyà÷ca satataü gçhe .
     brahmadeyà vi÷eùeõa bràhmabhojyà sadà bhavet ..
     kanyàyàü brahmadeyàyàmabhu¤jan sukhama÷nute .
     atha bhu¤jati yo mohàt bhuktvà sa narakaü vrajet .. * aprajàyà¤ca kanyàyàü na bhu¤jãyàt kadàcana .
     dauhitrasya mukhaü dçùñvà kimarthamanu÷ocasi ..
     mahàsattvasamàkãrõànnàsti te narakàdbhayam .
     tãrõastvaü sarvaduþkhebhyaþ paraü svargamavàpsyasi ..>% ityàdye vahnipuràõe taóàgavçkùapra÷aüsànàmàdhyàyaþ .. * .. vivàhakàle mithyàvacane doùàbhàvo yathà -- ÷armiùñhovàca .
     %<na narmayuktaü vacanaü hinasti na strãùu ràjan na vivàhakàle .
     pràõàtyaye sarvadhanàpahàre pa¤cànçtànyàhurapàtakàni ..>% iti màtsye 31 adhyàyaþ .. * .. vivàhe varõanãyàni yathà --
     %<vivàhe snàna÷ubhràïgabhåùolålutrayoravàþ .
     devã saügãtatàrekùà làjamaïgalavartanam ..>% iti kavikalpalatàyàm 1 stavake 3 kusumam .. * .. atha vivàhoktadinàni . tatràbdàdi÷uddhiryathà --
     %<prasåtyàdhànataþ ÷uddhirviùame'bde same kramàt .
     vivàhe yoùitàü candràrkejya÷uddhirnçyoùitoþ ..
     sabhartçkakriyàrambhe bharturgocara÷uddhitaþ .
     yàtrodvàhe garbhakçtye sva÷uddhyàpnoti tat phalam ..
     pràrabhya janmasamayàt yuvatervivàhamojàbdakeùu munayaþ ÷ubhamàdi÷anti .
     àdhànataþ prabhçtitaþ samavatsareùu proktastayorna ÷ubhadastu vilomavarùe .. * ..
     ayugme durbhagà nàrã yugme ca vidhavà bhavet .
     tasmàdgarbhànvite yugme vivàhe sà patibratà ..
     màsatrayàdårdhvamayugmavarùe yumme ca màsatrayameva yàvat .
     vivàha÷uddhiü pravadanti sarve vàtsyàdayo jyotiùi janmamàsàt ..
     yugmàbdakeùu yuvaterapi janmamàsàt màsatrayaü vivahane paramabda÷uddhim .
     pràhuþ samastamunayo viùame tu varùe màsatrayàduparitaþ khalu janmamàsàt .. * ..>% ràjamàrtaõóe .
     %<màïgalyeùu vivàheùu kanyàsaüvaraõeùu ca .
     da÷a màsàþ pra÷asyante caitrapauùavivarjitàþ ..>% kanyàsaüvaraõe hastodakavidhau .
     %<dampatyordvinavàùñarà÷irahite dàrànukåle ravau candre càrkakujàrki÷ukraviyute madhye'thavà pàpayoþ .
     tyaktvà ca vyatipàtavaidhçtidinaü viùñi¤ca riktàü tithiü kråràhàyanacaitrapauùarahite lagnàü÷ake mànuùe .. *>% yogavi÷eùe doùavi÷eùànàha ratnamàlàyàm .
     %<kulocchedo vyatãpàte paridhe svàmighàtinã .
     vaidhçtau vidhavà nàrã viùadàho'tigaõóake ..
     vyàghàte vyàdhisaü ghàtaþ ÷okàrtà harùaõe tathà .
     ÷åle ca vraõa÷ålaü syàt gaõóe rogabhayaü tathà ..
     viùkambhe'pyahidaü÷aþ syàt vajrake maraõaü bhavet .
     ete vai dàruõàþ sarve da÷a yogàþ prakãrtitàþ ..>% à÷valàyanaþ . udagayane àpåryamàõe pakùe kalyàõe nakùatre cauóakarmopanayanagodànavivàhàþ . vivàhaþ sàrvakàlika ityeka iti .
     %<àùàóhe dhanadhànyabhogarahità naùñaprajà ÷ràvaõe ve÷yà bhàdrapade iùe ca maraõaü rogànvità kàrtike .
     pauùe pretavatã viyogabahulà caitre madonmàdinã anyeùveva vivàhità patiratà nàrã samçddhà bhavet ..
     harau ca supte na ca dakùiõàyane tithau ca rikte ÷a÷ini kùayaü gate ..
     ràjagraste tathà yuddhe pitéõàü pràõasaü÷aye .
     atiprauóhà ca yà kanyà nànukålaü pratãkùate ..
     atiprauóhà ca yà kanyà kule dharmavirodhinã .
     avi÷uddhàpi sà deyà candralagnabalena tu ..
     ayanasyottarasyàdau makaraü yàti bhàskaraþ .
     rà÷iü karkañakaü pràpya kurute dakùiõàyanam ..>% iti viùõupuràõoktasya cåóàdàvayanasya parigrahaþ dinamànàdibodhe tu siddhàntàdayanaparigrahaþ .. * .. sàrvakàlika ityasya viùayamàha bhujavalabhãme .
     %<graha÷uddhimabda÷uddhiü ÷uddhiü màsàyanartudivasànàm .
     arvàk da÷avarùebhyo bhunayaþ kathayanti kanyakànàm ..
     etatparantu vij¤eyamaïgirovacanaü yathà .
     kàlàtyaye ca kanyàyàþ kàladoùo na vidyate ..
     malamàsàdikàlànàü vivàhàdye prayatnataþ .
     puüsaþ prati sadà doùàt sarvadaiva hi varjyatà ..>% kçtyacintàmaõau .
     %<vàpãkåpataóàgayàgagamanakùaurapratiùñhàvrataü vidyàmandirakarõavedhanamahàdànaü vanaü sevanam .
     tãrthasnànavivàhadevabhavanaü mantràdidevekùaõaü dåreõaiva jijãviùuþ pariharedastaü gate bhàrgave ..>% bçhadràjamàrtaõóe .
     %<sarvàõi ÷ubhakarmàõi kuryàdastaü gate site .
     vivàhaü mekhalàbandhaü yàtrà¤ca parivarjayet ..>% yàtrà¤ceti cakàro vacanàntaroktapràtiùvikaniùiddhakarmàntaraü samuccinoti .
     %<bàle ÷ukre vçddhe ÷ukre naùñe ÷ukre jãve naùñe .
     bàle jãve vçddhe jãve siühàditye gurvàditye ..
     tathà malimluce màsi suràcàrye'ticàrage .
     vàpãkåpataóàgàdikriyàþ pràguditàstyajet ..
     atãcàraü gate jãve vakre caiva bçhaspatau .
     kàminã vidhavà proktà tasmàttau parivarjayet ..
     atãcàraü gato jãvaþ pårbabhaü naiva gacchati .
     samacàre'pi karmàõi naiva tatraiva saüsthite .. * ..>% devalaþ .
     %<bàle vçddhe tathaivàste kurute daityamantriõi .
     udvàhitàyàü kanyàyàü dampatyoreva nà÷anam ..
     pràgudgataþ ÷i÷urahastritayaü sitaþ syàt pa÷càdda÷àhamiti pa¤cadinàni vçddhaþ .
     pràk pakùameva kathito'tra va÷iùñhagargairjãvastu pakùamapi vçddha÷i÷urvivarjyaþ ..>% atyantà÷aktau ràjamàrtaõóaþ .
     %<bàle vçddhe ca sandhyàü÷e catuþpa¤catrivàsaràn .
     jãve ca bhàrgave caiva vivàhàdiùu varjayet ..
     vakre caivàticàre trida÷apatigurau devapåjye ca supte gurvàditye'dhimàse divasakararipau vàkpatau caitrapauùe .
     viùñyàü ketådgame và ÷aradi suragurau siühasaüsthe manoj¤e varùàdàpnoti coóhà suniyatamaraõaü devakanyàpi bhartuþ .. * ..>% ÷ukramadhikçtya ràjamàrtaõóe .
     %<bàle ca durbhagà nàrã vçddhe naùñaprajà bhavet .
     naùñe ca mçtyumàpnoti sarvametadguràvapi ..
     siühe gurau pariõãtà patimàtmànamàtmajàn hanti .
     krama÷astriùu pitràdiùu va÷iùñhagargàdayaþ pràhuþ ..
     gurau haristhe na vivàhamàhurhàrãtagargapramukhà munãndràþ .
     yadà na màghã maghasaüyutà syàt tadà tu kanyodvahanaü vadanti ..>% atraiva màõóavyaþ .
     %<madhàçkùaü parityajya yadà siühe gururbhavet .
     tatràbde kanyakà coóhà subhagà supriyà bhavet ..>% hàrãtaþ .
     %<atãcàraü gate jãve vçùe vç÷cikakumbhayoþ .
     yaj¤odbàhàdikaü kuryàt tatra kàlo na lupyate ..>% kçtyacintàmaõau .
     %<atãcàraü gate jãve vçùe vç÷cikakumbhayoþ .
     tatra codvàhità kanyà saüpçõãyàt kuladvayam ..>% saïketakaumudyàü bhãmaparàkrame .
     %<yadàticàraü suraràjamantrã karoti gomanmathamãnasaüsthaþ .
     na yàti cedyadyapi pårbarà÷iü ÷ubhàya pàõigrahaõaü va÷iùñhaþ ..
     atãcàraü gate jãve sthirarà÷au ca saüsthite .
     tatra na lupyate kàlo vadatyevaü parà÷araþ ..
     vàpãkåpataóàgàdi niùiddhaü siühage gurau .
     makarasthe ca tat kàryaü na doùaþ kàlalopajaþ ..>% yattu .
     %<kanyàvç÷cikameùeùu manmathe ca jhaùe vçùe .
     aticàre'pi kartavyaü vivàhàdi budhaiþ sadà ..>% ityetadamålaü dbaitanirõaye'pyuktam .. * .. dãpikàyàm .
     %<trikoõajàyà dhanalàbharà÷au vakràticàreõa guruþ prayàtaþ .
     yadà tadà pràha ÷ubhe vilagne hitàya pàõigrahaõaü va÷iùñhaþ ..>% devãpuràõam .
     %<makarastho yadà jãvo varjayet pa¤camàü÷akam .
     ÷eùeùvapi ca bhàgeùu vivàhaþ ÷obhano mataþ ..>% bhojaràjaþ .
     %<yo janmamàse kùurakarma yàtràü karõasya vedhaü kurute ca mohàt .
     nånaü sa rogaü dhanaputtranà÷aü pràpnoti måóho vadhabandhanàni ..
     jàtaü dinaü dåùayate va÷iùñha÷càùñau ca gargo javano da÷àham .
     janmàkhyamàsaü kila bhàguri÷ca cauóe vivàhe kùurakarõavedhe ..>% ÷rãpatisamuccaye .
     %<snànaü dànaü tapo homaþ sarvamaïgalyavardhanam .
     udvàha÷ca kumàrãõàü janmamàse pra÷asyate ..>% kçtyacintàmaõau .
     %<janmamàse ca puttràóhyà dhanàóhyà ca dhanodaye .
     janmabhe janmarà÷au ca kanyà hi dhruvasantatiþ ..>% gargaþ .
     %<jyaiùñhe màsi tathà màrge kùauraü pariõayaü vratam .
     jyeùñhaputtraduhitro÷ca yatnataþ parivarjayet ..>% atra jyeùñhatvamàdigarbhajàtatvam . tathà ca .
     %<janmamàsi na ca janmabhe tathà naiva janmadivase'pi kàrayet .
     àdyagarbhabhavaputtrakanyayorjyaiùñhamàsi na ca jàtu maïgalam ..>% atra janmamàsàdau puttramàtrasya niùedhaþ jyaiùñhamàse tu jyeùñhaputtrasyeti vi÷eùaþ .
     %<kçttikàsthaü raviü tyaktvà jyaiùñhe jyeùñhasya kàrayet .
     utsaveùu ca sarveùu dinàni da÷a varjayet .. * ..
     revatyuttararohiõãmçga÷iromålànuràdhàmaghàhastàsvàtiùu tauliùaùñhamithuneùådyatsu pàõigrahaþ .
     saptàùñàntyavahiþ÷ubhairuóupatàvekàda÷adbitrige kråraistryàyaùaóaùñagairna tu bhçgau ùaùñhe kuje càùñame ..>% jyotirvihitanakùatràt adhikaü citrà÷ravaõàdhaniùñhà÷vinãnakùatraü pàraskaroktaü yathà --
     %<kumàryàþ pàõiü gçhõãyàt triùu triùåttaràdiùu ..>% uttaraphalgunyàditrayottaràùàóhàditrayottarabhàdrapadàditrayeùu navasu nakùatreùvityarthaþ .. * .. bhãmaparàkrame .
     %<pårvàtraye vi÷àkhàyàü ÷ivàdye bhacatuùñaye .
     åóhà cà÷u bhavet kanyà vidhavàto vivarjayet ..
     viùõubhàdye trike citre jyeùñhàyàü jvalane yame .
     ebhirvivàhità kanyà bhavatyeva suduþkhità ..>% eva¤ca pàraskaroktaü yajurvediviùayamàpadviùayaü và bodhyam .. * ..
     %<àdye maghàcaturbhàge nairçtasyàdya eva ca .
     revatyantacaturbhàge vivàhaþ pràõanà÷akaþ ..
     karõavedhe vivàhe ca vrate puüsavane tathà .
     prà÷ane càdyacåóàyàü viddhamçkùaü vivarjayet ..>% viddharkùantu .
     %<tithya 15 ïga 6 vedai 14 ka 1 da÷o 10 naviü÷a 19 bhai 27 kàda÷à 11 ùñàda÷a 18 viü÷a 20 saükhyàþ .
     iùñoóunà såryayutoóunà ca yogàdamå÷cedda÷ayogabhaïgaþ ..>% karmakàlãnanakùatrasåryabhujyamànanakùatrayormelane yadi pa¤cada÷àdyanyatamasaükhyà bhavati tadà na karmayogyamityarthaþ . saptaviü÷àdhikatve saptaviü÷atimapahàya ÷eùàt phalaü anyathaikasaükhyànupapatteþ .. * .. apavàdastu .
     %<àdyapàde sthite sårye turãyàü÷aü praduùyati .
     dvitãyasthe tçtãyantu viparãtamato'nyathà ..>% vyaktamàha svarodaye .
     %<àdyàü÷ena caturthàü÷aü caturthàü÷ena càdimam .
     dvitãyena tçtãyantu tçtãyena dbitãyakam ..>% atraiva kharjåravedhaþ . tathà ca ratnamàlà .
     %<ekàmårdhvagatàü trayoda÷a tathà tiryaggatàþ sthàpayet rekhà÷cakramidaü budhairabhihitaü khàrjårikaü tatra tu .
     vyàghàtàdi tu mårdhni bhantu kathitaü tatraikarekhàsthayoþ såryàcandramasormitho nigadità dçkpàta ekàrgalaþ ..>% vyàghàtàdãtivyàghàtayogasaükhyàïkastrayoda÷àïkam . tathà ca hastàdãni nakùatràõi deyànãtyarthaþ .. * .. atha sapta÷alàkàvedhaþ . dãpikàyàm .
     %<kçttikàdicatuþsaptarekhàrà÷au paribhraman .
     graha÷cedekarekhàstho vedhaþ sapta÷alàkajaþ ..
     sapta sapta vilikhet prarekhikàstiryagårdhvamatha kçttikàdikam .
     lekhayedabhijità samanvitaü caikarekhagakhagena vidhyate ..
     vai÷yasya caturthe'ü÷e ÷ravaõàdau liptikàcatuùke ca .
     abhijittasthe khecare vij¤eyà rohiõãviddhà ..>% liptikàdaõóaþ .. * ..
     %<yasyàþ ÷a÷ã sapta÷alàkabhinnaþ pàpairapàpairathavà vivàhe .
     raktàü÷ukenaiva tu rodamànà ÷ma÷ànabhåmiü pramadà prayàti ..>% asyàpavàdo yathà, ràjamàrtaõóe .
     %<viùapradigdhena hatasya patriõà mçgasya màüsaü ÷ubhadaü kùatàdçte .
     yathà tathàtràpyuóupàda eva pradåùito'nyoóupadaü ÷ubhàvaham ..>% atha pa¤ca÷alàkacakram .
     %<årdhvaü rekhàsthitàþ pa¤ca tiryak pa¤ca tathaiva ca .
     dve dve ca koõayo rekhe sàbhijit kçttikàdikam ..
     ÷ambhukoõe dvitãye tu lekhayet sarvakarmaõi .
     krårairbhinnamatho saumyairnaikùatraü parivarjayet ..
     natvàpàte ca ye doùà ye ca sapta÷alàkake .
     te sarve prabhavantyatra nàmnà pa¤ca÷alàkake ..
     atha cakrànvaye ka÷cit pàdavedha iheùyate ..>% taduktaü ratnamàlàyàm . kai÷cittatràpãùyate pàdavedha iti . iti pa¤ca÷alàkàcakram .. * .. ratnamàlàyàm .
     %<çkùaü dvàda÷amuùõara÷miravanãsånustçtãyaü guruþ ùaùñhaü càùñamamarkajastu purato hanti sphuñaü natvayà .
     pa÷càt saptamamindujastu navamaü ràhuþ sitaþ pa¤camam .
     dvàviü÷aü paripårõamårtiruóupaþ santàóayennetarat ..>% natvàpàto'yam .. * ..
     %<pàpàt saptamagaþ ÷a÷ã yadi bhavet pàpena yukto'thavà yatnàt taü parivarjayet munimato doùo hyayaü kathyate .
     yàtràyàü vipado gçhe sutavadhaþ kùaureùu rogodbhavo'pyudvàhe vidhavà vrate ca maraõaü ÷åla¤ca puüskarmaõi .. * ..>%
     %<ravimandakujàkràntaü mçgàïkàt saptamaü tyajet .
     vivàhayàtràcåóàsu gçhakarmaprave÷ane ..>% yàmitravedhaþ .. * ..
     %<målatrikoõanijamandirago'tha pårõo mitrarkùasaumyagçhago'tha tadãkùito và .
     yàmitravedhavihitànapahçtya doùàn doùàkaraþ ÷ubhamanekavidhaü vidhatte .. * ..>% bhojaràjaþ .
     %<triùaó da÷aikàda÷ago dine÷aþ sutàrthasaubhàgya÷ubhapradaþ syàt .
     vaidhavyadàtàùñamarà÷isaüsthaþ ÷eùeùu rugduþkha÷ucaþ karoti ..>% ravi÷uddhiþ .. * ..
     %<kanyànakùatra÷uddhau syàdba vàhaþ ÷ubhakçnnçõàm .
     pa÷càdbharturvi÷uddhyà tu yàtràpuùpotsavàdayaþ ..>% vidyàdharãvilàse .
     %<puüsàmarkaþ smçto yoniryoùitàmamçtadyutiþ .
     ataþ puüyoùitoþ ÷astaü valamarka÷a÷àïkajam ..
     gocarathadbàvinduü kanyàyà yatnataþ ÷ubhaü vãkùya .
     tigmakiraõa¤ca puüsaþ ÷eùairabalairapi vivàhaþ ..
     dvitãyaputtràïkagataþ prabhàkaraþ trayoda÷àhàt parataþ ÷ubhapradaþ .
     na janmasaptavyayarandhragastathà karoti puüsàmapi tàdç÷aü phalam ..>% tathà trayoda÷àhàt parataþ .. * ..
     %<trayoda÷adinànyarko da÷a ùaódharaõãsutaþ .
     sàrdhaü dina¤ca ÷ãtàü÷urmàsamekàda÷aü tamaþ ..
     sauriþ pàdàdhikaü varùaü màsànaùñau bçhaspatiþ .
     bhavanàrdhaü bhçguþ saumyo yàvadrà÷ya÷ubhàþ phalam ..
     kaùñaü vratàdike dadyurna tathà ÷eùabhàgagàþ .. * ..
     lagne tatpa¤came tårye navame da÷ame tathà .
     gururbhçgurvà doùaghno vivàhe vardhate ÷ubham ..>% ayameva sutahivukayogaþ .. * ..
     %<godhåliü trividhàü vadanti munayo nàrãvivàhàdike hemante ÷i÷ire prayàti mçdutàü piõóãkçte bhàskare .
     grãùme'rdhàstamite vasantasamaye bhànau gate dç÷yatàü sårye càstamupàgate ca niyataü pràvçñ÷aratkàlayoþ .. * ..
     lagnaü yadà nàsti vi÷uddhamanyadgodhålikàü tatra ÷ubhàü vadanti .
     lagne vi÷uddhe sati vãryayukte godhålikà naiva phalaü vidhatte .. * ..
     nàsmin grahà na tithayo na ca viùñivàrà çkùàõi naiva janayanti kadàpi vighnam .
     avyàhataþ satatameva vivàhakàle yàtràsu càyamudito bhçgujena yogaþ .. * ..
     màrge godhåliyoge prabhavati vidhavà màghamàse tathaiva puttràyurdhanayauvanena sahità kumbhe sthite bhàskare .
     vai÷àkhe sukhadà prajàdhanavatã jyaiùñhe patermànadà àùàóhe dhanadhànyaputtrabahulà pàõigrahe kanyakà .. * ..>% vivàhapañale .
     %<vyåóhà dhanuùi ca kulañà tatpårvàrdhe satãtyapare jaguþ .. * ..>% jyotiþsàrasa grahe . vivàhe tu divàbhàge kanyà syàt puttravarjità . virahànaladagdhà sà niyataü svàmighàtinã .. * .. mahàbhàrate .
     %<ràtrau dànaü na ÷aüsanti vinà càbhakadakùiõàm .
     vidyàü kanyàü dvija÷reùñhà dãpamannaü prati÷rayam .. *>% vyàsaþ .
     %<riktàsu vidhavà kanyà dar÷e'pi syàdbivàhità .
     ÷anai÷caradine caiva yadà riktà tithirbhavet .
     tasmin vivàhità kanyà patisantànavardhità ..>% smçtiþ .
     %<dharmàrthakàmamokùàõàü dàràþ saüpràptihetavaþ .
     parãkùyante prayatnena pårvameva karagrahàt .. * ..>% manuþ .
     %<avyaïgàïgãü saumyanàmnãü haüsavàraõagàminãm .
     tanulomake÷ada÷anàü mçdvaïgãmudvahet striyam .. *>% ÷àtàtapaþ .
     %<haüsasvanàü meghavarõàü madhupiïgalalocanàm .
     tàdç÷ãü varayet kanyàü gçhasthaþ sukhamedhate .. * ..>% bhaviùye .
     %<pratiùñhitatalàþ samyak raktàmbhojasamatviùaþ .
     tàdç÷à÷caraõà dhanyà yoùitàü bhogavardhanàþ ..>% pratiùñhito bhåmau lagnaþ samastalo'dhobhàgo yeùàü te tathà .. * .. manuþ .
     %<nodvahet kapilàü kanyàü nàdhikàïgãü na rogiõãm .
     nàlobhikàü nàtilomnãü na vàcàñàü na piïgalàm ..
     narkùavçkùanadãnàmnãü nàntyaparvatanàmikàm .
     na pakùyahipraiùyanàmnãü na ca bhãùaõanàmikàm ..>% pratiprasavamàha matsyasåkte .
     %<gaïgà ca yamunà caiva gomatã ca sarasvatã .
     nadãùvàsàü nàma vçkùe màlatã tulasã api .
     revatã cà÷vinã bheùu rohiõã ÷ubhadà bhavet ..>% kçtyacintàmaõau .
     %<netre yasyàþ kekare piïgale và syàdduþ÷ãlà ÷yàvalolekùaõà ca .
     kåpo yasyà gaõóayoþ sasmitàyà niþsandigdhàü bandhakãü tàü vadanti .. * ..>% nandike÷varapuràõe .
     %<÷yàmà suke÷ã tanulomaràjã subhråþ su÷ãlà sugatiþ sudantà .
     vedãvimadhyà yadi païkajàkùã kulena hãnàpi vivàhanãyà ..
     dhçùñà kudantà yadi piïgalàkùã lomnà samàkãrõasamàïgayaùñiþ .
     madhye ca puùñà yadi ràjakanyà kule'pi yogyà na vivàhanãyà .. * ..>% hàrãtaþ .
     %<tasmàt kulanakùatravij¤ànopapannàü varayet .>% nakùatropapannàü nàóãnakùatrahãnàm .. * .. nàóãnakùatramàha svarodaye .
     %<a÷vinyàdi likheccakraü sarpàkàraü trinàóikam .
     tatra vedhava÷àjj¤eyaü vivàhàdi ÷ubhà÷ubham ..
     trinàóãvedhanakùatrama÷vinyàrdràyugottarà .
     hastendramålavàruõyaþ pårbabhàdrapadàstathà ..
     yàmyaþ saumyo gururyoni÷citrà mitrajalàhvayam .
     dhaniùñhà cottaràbhadrà madhyanàóãvyavasthitàþ .. * ..
     kçttikà rohiõã sarpo maghà svàtãvi÷àkhake .
     uttarà ÷ravaõà pauùõaü pçùñhanàóãvyavasthitàþ .. * ..
     a÷vyàdinàóãvedharkùe ùaùñhaü dvitãyakaü kramàt .
     yàmyàditåryatårya¤ca kçttikàdidbiùañkakam ..
     evaü nirãkùayedvedhaü kanyàmantre sure gurau .
     paõya÷rãsvàmimitreùu de÷e gràme pure gçhe ..
     ekanàóãsthadhiùñàni yadi syurvarakanyayoþ .
     tadà vedhaü vijànãyàt gurvàdiùu tathaiva ca ..
     prakañaü yasya janmarkùaü tasya janmarkùato vyadhaþ .
     pranaùñaü janmabhaü yasya tasya nàmarkùato vadet ..
     dvayorjanmabhayorvedho dbayornàmabhayostathà .
     nàmajanmarkùayorvedho na kartavyaü kadàcana ..
     ekanàóãsthità cet syàt bhartarnà÷àya càïganà .
     tasmànnàóãvyadho vãkùyo vivàhe ÷ubhamicchatà ..
     pràïanàóyà vedhato bhartà madhyanàóyobhayaü tathà .
     pçùñhanàóãvyadhe kanyà mriyate nàtra saü÷ayaþ ..
     ekanàóãsthità yatra gururmantra÷ca devatàþ .
     tatra dveùaü rujaü mçtyuü krameõa phalamàdi÷et ..
     prabhuþ paõyàïganàmitraü de÷o gràmaþ puraü gçham .
     ekanàóãgatà bhavyà abhavyà vedhavarjitàþ ..>% pratiprasavamàha jyotiùe .
     %<ekarà÷yàdiyoge tu nàóãdoùo na vidyate ..>% sa yathà .
     %<ekarà÷au ca dampatyoþ ÷ubhaü syàt samasaptake .
     caturthe da÷ame caiva tçtãyaikàda÷e tathà ..>% samagrahaõàdviùamasaptake doùaþ . tathà ca .
     %<yoñake saptake meùatule yugmahayau tathà .
     siühaghañau sadà varjyau mçtiü tatràbravãcchivaþ ..>% ÷rãpativyavahàranirõaye .
     %<suhçdekàdhipayoge tàràbale va÷yarà÷au và .
     api nàóyàdivedhe bhavati vivàho hitàrthàya ..>% ràjamàrtaõóe .
     %<na ràjayoge grahavairità ca na tàra÷uddhirna gaõatrayaü syàt .
     na nàóidoùo na ca varõaduùñirgargàdayaste munayo vadanti .. * ..>% ràjayogastu ekarà÷yàdiyoga eva tatraiva nàóyàdipratiprasavàt .. ÷rãpatiratnamàlàyàm .
     %<a÷ve bhàjaphaõidbaya¤ca vçùabhuïmeùondururmåùika÷càkhurgauþ krama÷astato'pi mahiùã vyàghraþ punaþ saurabhã .
     vyàghreõau mçgakukkurau kapirathorabhradvayaü vànaraþ siüho'÷vo mçgaràñ pa÷u÷ca karañã yoni÷ca bhànàmiyam ..
     govyàghraü gajasiühama÷vamahiùaü ÷vaiõa¤ca vabhråragaü vairaü vànarameùaka¤ca sumahattadvadvióàlondurum .
     lokànàü vyavahàrato'nyadapi ca j¤àtvà prayatnàdidaü dampatyornçpabhçtyayorapi sadà varjyaþ ÷ubhasyàrthibhiþ ..
     makarasametaü mithunaü kanyàkalasau mçgendramãnau ca .
     vçùabhatule'limeùau karkañadhanuùã ca mitravidhau ..>% ùaóaùñakàviti÷eùaþ .. * .. ariùaóaùñakamàha .
     %<makaraþ karikularipuõà kanyà meùeõa saha jhaùastulayà .
     karkighañau vçùadhanuùã vç÷cikamithune càrividhau .. * ..
     yadi kanyàùñame bhartà bhartuþ ùaùñhe ca kanyakà .
     ùaóaùñakaü vijànãyàdvarjitaü trida÷airapi .. * ..
     puüso gçhàt sutagçhe sutahà ca kanyà dharme sthità sutavatã pativallabhà ca .
     dvidvàda÷e dhanagçhe dhanahà ca kanyà çpphe sthità dhanavatã pativallabhà ca ..>% ùaóaùñakàdau tàràniyamamàha bhãmaparàkramaþ .
     %<sauhçdye hyubhayordvayorapi tayoraikàdhipatye'pi và tàrà ùaùñhasumitramitradahanakùemàrthasampadyadi .
     ùañkàùñe navapa¤came vyayadhane yoge ca puüyoùitoþ prãtyàyuþsukhavçddhipuùñijanakaþ kàryo vivàhastadà .. * ..>% gargaþ .
     %<maraõaü tàràvirodhe graharipubhàve cireõa .
     rogàdi naranàryoþ ùañkàùñake vairamava÷yaü bhavedà÷u .. * ..>% vyàsaþ .
     %<maitràdiyoge'pi ùaóaùñakàdau tàrà vipatpratyarinaidhanàkhyàþ .
     varjyà vivàhe puruùoóuto hi prãtiþ parà janmasu tàrakàsu ..
     nakùatramekaü yadi bhinnarà÷irna dampatã tatra sukhaü labhetàm .
     vibhinnamçkùaü yadi caikarà÷istadà vivàhaþ sutasaukhyadàyã ..>% ekarkùà ca yadà kanyà rà÷yekà ca yadà bhavet . dhanaputtravatã nàrã sàdhvã bhartçpriyà sadà .. ùaóaùñake gomithunaü pradeyaü kàüsyaü saråpyaü navapa¤cake tu . dvidvàda÷àkhye kanakànnatàmraü vipràrcanaü hema ca nàóãdoùe .. maraõaü nàóãdoùe kalahaþ ùañkàùñake vipattirvà . anapatyatà trikoõe dvidvàda÷e ca dàridyram .. * .. kçtyacintàmaõau .
     %<hastàsvàti÷rutimçga÷iraþpuùyamaitrà÷vibhàni pauùõàditye jamuriha budhà devasaüj¤àni bhàni .
     pårbàstisraþ ÷ivabhabharaõãrohiõã cottarà÷ca pràhurmartyàhvayamuóugaõaü nånametaü munãndràþ ..
     citrà÷leùànirçtipitçbhe vàsavaü vàsavarkùaü ÷akràgnyorbhe varuõadahanarkùe ca rakùogaõo'yam ..>% phalamàha ÷rãpatiþ .
     %<svakule cottamà prãtirmadhyamà devamànuùe .
     devàsure kaniùñhà ca mçtyurmànuùaràkùase ..
     ràkùasã ca yadà kanyà mànuùa÷ca varo bhavet .
     tadà mçtyurna dårastho nirghanatvamathàpi và ..>% ràjamàrtaõóe .
     %<yadi syàdràkùaso bhartà kanyakà mànuùã bhavet .
     vivàhe sukhamàpnoti vaiparãtyaü vivarjayet ..>% yuddhajayàrõave .
     %<devà jayanti yuddhena sarvathà nàtra saü÷ayaþ .
     rakùasàü mànuùàõà¤ca saügràme ni÷cayà mçtiþ ..
     karkimãnàlayo vipràþ kùattràþ siühatulàhayàþ .
     vai÷yà yugmàjakumbhàkhyàþ ÷ådrà vçùamçgàïganàþ ..
     sarvàþ pariõayedvipraþ kùattriyo navabhàgbhavet .
     ùaóà÷rayo bhavedvai÷yastisraþ ÷ådre prakãrtitàþ ..
     varõa÷reùñhà ca yà nàrã hãnavarõa÷ca yaþ pumàn .
     mahatyapi kule jàtà nàsau bhartari rajyate ..>% iti jyotistattvam .. * .. anyat udvàha÷abde draùñavyam .. * .. * .. tatprayoga yathà . atha kçtavçddhi÷ràddhaþ saüpradàtà lagnasamaye saüpradàna÷àlàyàü gatvà uttarataþ strãgavãü baddhvà viùñaràdikaü sajjãkçtya pa÷cimàbhimukho'nupaviùñastiùñhet . tato'grata upasthite vare saüpradàtà kçtà¤jalirvaraõaü kuryàt . oü sàdhu bhavànàstàmiti pçcchet . jàmàtà oü sàdhvahamàse iti vadet saüpradàtà oü arcayiùyàmo bhavantaü iti pçcchet . jàmàtà oü arcaya iti vadet . tataþ saüpradàtà pàdyàrghyàcamanãyagandhamàlyayathà÷aktyaïgurãyasapaññakayaj¤opavãtasaparõapågàdikaü pradàya jàmàtaramarcayet . tataþ saüpradàtà dakùiõaü jànu dhçtvà oü adyetyàdi amukagotrasyàmukapravarasyàmukadeva÷armaõaþ prapauttraü amukagotrasyàmukapravarasyàmukadeva÷armaõaþpauttraü amukagotrasyàmukapravarasyàmukadeva÷armaõaþ puttraü amukagotraü amukapravaraü amukadeva÷armàõaü amukagotrasyàmukapravarasyàmukadeva÷armaõaþ prapauttrãü amukagotrasyàmukapravarasyàmukadeva÷armaõaþ pauttrãü amukagotrasyàmukapravarasya amukadeva÷armaõaþ puttrãü amukagotràü amukapravaràü ÷rãamukãdevãü enàü kanyàü ÷ubhavivàhena dàtuü ebhiþ pàdyàdibhiþ abhyarcya bhavantamahaü vçõe . jàmàtà oü vçto'smi iti vadet . saüpradàtà yathàvihitaü vivàhakarma kuru . jàmàtà oü yathàj¤ànataþ karavàõãti vadet . tataþ stryàcàràdikaü kàrayitvà mukhacandrikàü kàrayet . tato'gre upasthite vare saüpradàtà amuü mantraü japati . prajàpatirçùiranuùñup chando'rhaõãyà gaurdevatà gavopasthàpane viniyogaþ . oü arhaõà puttravàsasà dhenurabhavadya me sà naþ payasvatã duhà muttarà muttaràü samàm . tato jàmàtà prajàpatirçùirgàyattrã cchando viràódevatà upavi÷adarhaõãyajape viniyogaþ . oü idamahamimàü padyàü viràjamannàdyàyàdhitiùñhàmi . imaü mantraü japannàsane pràïmukha upavi÷ati . tataþ saüpradàtàpi pa÷cimàbhimukha upavi÷et . tato dàtà sàgrapa¤caviü÷atiku÷apatraiþ dvirvàmàdhomukhagranthiü racitaü viùñaraü uttaràgraü uttànahastàbhyàü gçhãtvà oü viùñaro viùñaro viùñharaþ pratigçhyatàmityàdadhàno viùñaramarpayati . jàmàtà ca oü viùñaraü pratigçhõàmi iti viùñaraü gçhãtvà prajàpatirçùiranuùñupchanda oùadhyo devatà viùñarasyàsanadàne viniyogaþ .
     %<oü yà oùadhãþ somaràj¤ãrbahvãþ ÷atavica kùaõàþ .
     tà mahyamasminnàsane acchidràþ ÷arma yacchata ..>% ityàsane viùñaramuttaràgraü dattvà upavi÷ati . tataþ sampradàtà punastàdç÷ameva viùñaraü gçhãtvà oü viùñaro viùñaro viùñaraþ pratigçhyatàmiti tathaiva punararpayati . jàmàtà ca oü viùñaraü pratigçhõàmãti tathaiva gçhãtvà prajàpatirçùiranuùñup chanda oùadhyo devatà viùñarasya pàdayoradhastàddàne viniyogaþ .
     %<oü yà oùadhãþ somaràj¤ãrviùñhitàþ pçthivãmanu .
     tà mahyamasmin pàdayoracchidràþ ÷arma yacchata ..>% iti pàdayoradhastàduttaràgraü viùñaraü sthàpayet .. tataþ sampradàtà pànãyapàtraü gçhãtvà oü pàdyàþ pàdyàþ pàdyàþ pratigçhyantàmiti pànãyapàtramarpayati . jàmàtà oü pàdyaü pratigçhõàmãti gçhãtvà prajàpatirçùirviràógàyattrã cchanda àpo devatà pàdaprakùàlanàrthodakavãkùaõe viniyogaþ . oü yato devãþ pratipasyàmyàpastato mà çddhiràgacchatu . anenodakaü vãkùet . tato jàmàtà tasmàt pàtràdudakaü gçhãtvà prajàpatirçùirviràógàyattrã cchandaþ ÷rãrdevatà savyapàdaprakùàlane viniyogaþ oü savyaü pàdamavanenije asminràùñre ÷riyaü dadhe . anena vàmapàde udakà¤jaliü dadyàt . tato'parama¤jaliü gçhãtva prajàpatirçùirbiràógàyattrã cchandaþ ÷rãrdevatà dakùiõapàdaprakùàlane viniyogaþ . oü dakùiõaü pàdamavanenije asminràùñre ÷riyamàbe÷ayàmi . anena dakùiõapàde udakà¤jaliü dadyàt . tataþ punarudakà¤jaliü gçhãtvà prajàpatirçùirviràógàyattrã cchandaþ ÷rãrdevatà ubhayapàdaprakùàlane viniyogaþ . oü pårbamanyamaparamanyamubhau pàdàvaghanenije ràùñrasyardhyà abhayasyàvaruddhyai . anena pàdadvaye udakà¤jaliü dadyàt . tataþ sampradàtà sàkùatadårvàpallavàn ÷aïkhàdipàtre nidhàya . oü arghyamarghyamarghyaü pratigçhyatàm . ityabhidhàyàrghyamarpayati . jàmàtà ca oü arghyaü pratigçhõàmãti gçhãtvà prajàpatirçùirarghyaü devatà arghyapratigrahaõe viniyogaþ . oü annasya ràùñrirasi ràùñriste bhåyàsam . anenàrghyaü ÷irasi dadyàt . tataþ sampradàtà udakapàtraü gçhãtvà . oü àcamanãyamàcamanãyamàcamanãyaü pratigçhyatàü ityudakapàtramarpayati . jàmàtà ca oü àcamanãyaü pratigçhõàmãti gçhãtvà prajàpatirçùiràcamanãyaü devatà àcamanãyàcamane viniyogaþ . oü ya÷o'si ya÷o mayi dhehi . anenottaràbhimukhãbhåyàcàmet . tataþ sampradàtà ghçtadadhimadhuyuktaü kàüsyapàtraü kàüsyapàtràntareõàpidhàya gçhãtvà oü madhuparko madhuparko madhuparkaþ prati gçhyatàmiti madhuparkaü samarpayati . jàmàtà ca oü madhuparkaü pratigçhõàmãti gçhãtvà prajàpatirçùirmadhuparko devatà arhaõãyamadhuparkagrahaõe viniyogaþ . oü ya÷aso ya÷o'si . anena madhuparkaü gçhãtvà bhåmau nidhàya prajàpatirçùirmadhuparko devatà arhaõãyamadhuparkaprà÷ane viniyogaþ . oü ya÷aso bhakùyo'si mahaso bhakùyo'si ÷rãrbhakùyo'si ÷riyaü mayi dhehi . anena mantreõa vàratrayaü bhakùayitvà sakçt tåùõãü bhakùayet . tato jàmàtà àcànto maïgalauùadhiliptena dakùiõahastena tàdç÷ameva kanyàyà dakùiõahastaü svahastopari nidadhyàt . tataþ saubhàgyapatiputtravatã nàrã maïgalapårbakaü ku÷ena hastadvayaü vadhnàti . tataþ sampradàtà tilaku÷asahitamudakapàtraü gçhãtvà vàmahastenàrcitàü kanyàü dhçtvà omadyàmuke màsi amukarà÷isthe bhàskare amuke pakùe amukatithau amukagotraþ ÷rãamukadeva÷armà amukakàmaþ amukagotrasyàmukapravarasya amukadeva÷armaõaþ prapauttràya amukagotrasya amukapravarasya amukadeva÷armaõaþ pauttràya amukagotrasyàmukapravarasyàmukadeva÷armaõaþ puttràya amukagotràya amukapravaràya ÷rãamukadeva÷armaõe bràhmaõàya varàya arcitàya amukagotrasyàmukapravarasyàmukadeva÷armaõaþ prapauttrãü amukagotrasyàmukapravarasyàmukadeva÷armaõaþ pauttrãü amukagotrasya amukapravarasya amukadeva÷armaõaþ puttrãü amukagotràü amukapravaràü ÷rãamukãdevãü iti triruccàrya enàü kanyàü savastràlaïkçtàü prajàpatidevatàkàü tubhyamahaü sampadade . iti hastadvayopari satilajalaku÷ànarpayati . jàmàtà oü svastãtyabhidhàya kanyeyaü prajàpatidevatàkà iti vadet . gàyattrãü kàmastuti¤ca pañhet . oü ka idaü kasmà adàt kàmaþ kàmàyàdàt kàmo dàtà kàmaþ pratigrahãtà kàmaþ samudramàvi÷at kàmena tvà pratigçhõàmi kàmaitatte . * . tataþ oü adyetyàdi kçtaitatkanyàdànakarmaõaþ sàïgatàrthaü dakùiõàmetat suvarõaü amukagotràyàmukadeva÷armaõe bràhmaõàya varàya tubhyamahaü sampradade . tato jàmàtà oü svastãti vadet . tataþ patiputtravatã nàrã dàmpatyorvastreõa granthiü vadhnàti . tataþ ku÷agranthiü muktvà vastreõàcchàdyànyonyàvalokanaü kàrayet . tato bharturdakùiõapàr÷ve badhåmupave÷ayet . tato nàpitena gaurgaurityukte jàmàtà pañhati . prajàpatirçùirbçhatã cchando gaurdevatà pårbabaddhagavãmokùaõe viniyogaþ . oü mu¤ca gàü varuõapà÷àddviùantaü me'bhidhehi tvaü jahyamuùya cobhayorutsçja gàmattu tçõàni pibatådakam . iti pañhet . tato nàpitena muktàyàü gavi jàmàtà pañhati . prajàpatirçùistçùñup chando gaurdevatà gavànumantraõe viniyogaþ . oü màtà rudràõàü duhità vasånàü svasàdityànàü amçtasya nàbhiþ pranuvocaü cikituùe janàya mà gà manà gà maditãü vadhiùña . anena gàü visarjayet . tato maïgalaü kuryàt . tato bharturvàmapàr÷ve badhåmupave÷ayet . iti sampradànaü samàptam .. * .. iti bhavadevabhaññaþ ..

#<vivàhitaþ>#, puü klã, (vi + vaha + õic + ktaþ .) kçtavivàhaþ . yathà --
     %<÷anai÷caradine caiva yadi riktà tithirbhavet .
     tasmin vivàhità kanyà patisantànavardhità ..>% api ca .
     %<viùõubhàdye trike citre jyeùñhàyàü jvalane yame .
     ebhirvivàhità kanyà nityameva suduþkhità ..>% iti jyotistattvam ..

#<vivàhyaþ>#, puü, (vi + vaha + õic + yat .) jàmàtà . iti kecit .. vivàhayogye, tri .. (yathà, kathàsaritsàgare . 33 . 190 .
     %<padmàvatyà çte ràj¤yà na vivàhyàpareti yat .
     proktaü devi pratij¤àtaü mayà nirvyåóhamadya tat ..>%)

#<viviktaü>#, tri, (vi + vica + ktaþ .) pavitram . vijanam . ityamaraþ .. (yathà, gãtàyàm . 13 . 10 .
     %<viviktade÷asevitvamaratirjanasaüsadi ..>%) asampçktaþ . (yathà, màghe . 11 . 17 .
     %<punaruùasi viviktairmàtari÷vàvacårõya jvalayati madanàgniü màlatãnàü rajobhiþ ..>%) vivekã . iti medinã ..

#<viviktà>#, strã, durbhagà . iti trikàõóa÷eùaþ .. mudràïkitapustake viriktà iti pàñhaþ ..

#<vividhaü>#, tri, nànàprakàram . ityamaraþ .. (yathà, kautukasarvasve . 2 .
     %<kçtaü vividhaduùkçtaü satatameva pratyåhataþ ..>%)

#<vivãtaþ>#, puü, bhåmivi÷eùaþ . yathà -- samameùàü vivãte'pi kharoùñraü mahiùãsamam . vivãtaþ pracuratçõakàùñho rakùyamàõaþ parigçhãto bhåprade÷aþ tadupaghàte'pãtarakùetrasamaü daõóaü eùàü mahiùyàdãnàü vidyàt . iti mitàkùaràyàü svàmipàlavivàdaprakaraõam ..

#<vivãtabhartà>#, [ç] puü, vivãtabhåsvàmã . iti mitàkùarà ..

#<vivçktà>#, strã, (vi + vçja + ktaþ . striyàü ñàp .) durbhagà . iti bhåriprayogaþ ..

#<vivçtaü>#, tri, (vi + vç + ktaþ .) vistçtam . iti medinã . (yathà, ÷àkuntale 1 aïke .
     %<dabhairardhàvalãóhaþ ÷ramavivçtamukhabhraü÷ibhiþ kãrõavartmà ..>% varõoccàraõe prayatnavi÷eùaþ . yathà, siddhàntakaumudyàm . 1 . 1 . 9 . %<spçùñeùatspçùñavivçtasaüvçtabhedàt .>% %<vivçtamuùmaõàü svaràõà¤ca . hrasvasyàvarõasyaprayoge saüvçtam . prakriyàda÷àyàntu vivçta meva ..>%)

@<[Page 4,433a]>@
#<vivçtà>#, strã, kùudrarugbhedaþ . iti medinã .. tallakùaõaü yathà --
     %<vivçtàsyàü mahàdàhàü pakvoóumbarasannibhàm .
     vivçtàmiti tàü vidyàt pittotthàü parimaõóalàm ..>% paritaþ ÷othavatãm .. * .. asyà÷cikitsà .
     %<vivçtàmindravçddhà¤ca gardabhãü jàlagardabham .
     paittikasya visarpasya kriyayà sàdhayedbhiùak .
     pàke tu ropayedàjyaiþ pakvairmadhurabheùajaiþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (vivçtteti kvacit pàñhaþ ..)

#<vivçtàkùaþ>#, puü, (vivçte akùiõã yasya .) kukkuñaþ . iti hemacandraþ ..

#<vivçtiþ>#, strã, vyàkhyà . vipårbavçdhàtoþ ktipratyayena niùpannamidam . vivaraõam . yathà --
     %<÷aktigrahaü vyàkaraõopamànakoùàptakàkyàdvyavahàrata÷ca .
     vàkyasya ÷eùàt vivçtervadanti sànnidhyataþ siddhapadasya vçddhàþ ..>% iti malamàsatattvam ..

#<vivçttaü>#, tri, (vi + vçt + ktaþ .) calitam . yathà --
     %<vivçttapàr÷vaü ruciràïgahàvaü samudvahaccàru nitambaramyam .
     àmandramanthadhvanidattatàlaü gopàïganànçtyamanandayattam ..>% iti bhaññiþ .. vivçttaü tiryakcalitaü pàr÷vaü yatra . iti taññãkà ..

#<vivçttiþ>#, strã, cakravadbhramaõam . ghårõanam . vipårbavçtadhàtoþ ktipratyayena niùpannamidam .. (vividhavçttiþ . yathà, bhàgavatañãkàyàü ÷rãdharaþ . 3 . 6 . 10 .
     %<vi÷vasçjàü vivçttaye vividhavçttilàbhàya ..>%)

#<vivekaþ>#, puü, parasparavyàvçttyà vastusvaråpani÷cayaþ . prakçtipuruùayorvibhàgena j¤ànaü ityanye . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . pçthagàtmatà 2 . ityamaraþ .. vivecanam 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. pçthagbhàvaþ 4 . iti dharaõiþ ..
     %<viveko vastuno bhedaþ prakçteþ puruùasya và ..>% iti jañàdharaþ .. yathà . nityànityavastuvivekastàvat brahmaiva nityaü vastu tato'nyadakhilamanityamiti vivecanam . iti vedàntasàraþ .. (yathà, manau . 1 . 26 .
     %<karmaõà¤ca vivekàrthaü dharmàdharmau vyavecayat ..>%) jaladroõã . vicàraþ . iti medinã .. (yathà, manau . 1 . 112 .
     %<tasya karmavivekàrthaü ÷eùàõàmanupårba÷aþ ..>%)

#<vivekità>#, strã, (vivekin + tal .) vivekitvam . vivekino bhàvaþ . yathà --
     %<yauvanaü dhanasampattiþ prabhutvamavivekità .
     ekaikamapyanarthàya kimu tatra catuùñayam ..>% iti hitopade÷aþ .. (yathà, yàj¤avalkye . 3 . 156 .
     %<àcàryopàsanaü veda÷àstràrtheùu vivekità ..>%)

#<vivekã>#, [n] puü, (viveko'syàstãti . viveka + iniþ .) devasenaràjaputtraþ . yathà --
     %<devaseno'pi ke÷inyàü janayàmàsa puttrakàn .
     sapta ÷çõuta tàn yåyaü nàmataþ kãrtitàüstathà ..
     sumanà vasudàna÷ca çtadhragyavanaþ kçtã .
     nãlo vivekãtyete vai sarva÷àstravi÷àradàþ ..>% iti kàlikàpuràõe bhairavavaü÷ànukãrtane 90 adhyàyaþ .. vicàrakartà . iti medinyàü viveka÷abdàrthadar÷anàt .. vivekavi÷iùñe, tri .. (yathà, màrkaõóeye . 66 . 34 .
     %<dçùñàdçùñàüstathà bhogàn và¤chamànà vivekinaþ .
     dànàni ca prayacchanti pårõadharmàü÷ca kurvate ..>%)

#<vivecakaþ>#, puü, (vi + vic + õvul .) vivecanakartà . vivecayati ya ityarthe õakapratyayena niùpannamidam ..

#<vivecanaü>#, klã, (vi + vic + lyuñ .) vivekaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, harivaü÷e bhaviùyaparvaõi . 43 . 18 .
     %<vidvadbhirgãyase viùõo tvameva jagatãpate .
     icchayà sarvamàpnoùi dçùñàdçùñavivecanam .. * ..>% nirõayaþ . yathà, manuþ . 8 . 21 .
     %<yasya ÷ådrastu kurute ràj¤o dharmavivecanam .
     tasya sãdati tadràùñraü païkegauriva pa÷yataþ ..>%)

#<vivecanãyaþ>#, tri, vivecyaþ . vivecitavyaþ . iti vipårbavicadhàtoranãyapratyayena niùpannamidam ..

#<vivru(bru)van>#, [t] tri, (vi + brå + ÷atç .) viruddhavaktà . yathà --
     %<yo na bhràtà pità vàpi na puttro na niyojitaþ .
     paràrthavàdã daõóyaþ syàt vyavahàreùu vibruvan ..>% vibruvan viruddhaü bruvan . iti vyavahàratattvam ..

#<vivoóhà>#, [ç] puü, (vi + vaha + tçc .) varaþ . patiþ . iti hemacandraþ ..

#<vivvokaþ>#, puü, strãõàü ÷çïgàrabhàvajà kriyà . ityamaraþ .. abhimatavastupràptàvapi garvàdanàdaraþ sàparàdhasya ca saüyamanaü tàóana¤ca vivvokaþ . yaduktam .
     %<garvàbhimànàdiùñe'pi vivvoko'nàdarakriyà .>% tathà .
     %<abhimatavaståpahçtàvapi gurugarvàdanàdarastanvyàþ .
     skhalati priyasya hçdayaü saüyamatàóanamayantu vivvokaþ ..>% iti bharataþ ..
     %<vivvokastvatigarveõa vastunãùñe'pyanàdaraþ .
     na tvaràharùavàgàderdayitàgamanàdiùu ..>% iti sàrasundarã ..
     %<iùñe'pi garvamànàbhyàü vivvokaþ syàdanàdaraþ ..>% ityujjvalanãlamaõiþ ..

@<[Page 4,433c]>@
#<vi÷a>#, au ÷a prave÷e . iti kavikalpadrumaþ . (tudàø-paraø-sakaø-aniñ .) ÷a, vi÷ati . au, avikùat . vive÷a ka÷cijjañilastapovanam . viparàjiparivyavakrãnivi÷etyàdinàtmanepadavidhàne'pi bharturaïke nivi÷atã bhayàditi raghau . kevalàt ÷atçpratyayaü vidhàya pa÷càdupasargayogàditi durghañavçttiþ . ni÷abda iha upasargapratiråpako và . yasmàdvi÷vamidaü sarvaü tasya ÷aktyà mahàtmanaþ . tasmàdevocyate viùõurvi÷adhàtoþ prave÷anàditi puràõe viùõu÷abdavyutpàdanàt mårdhanyànto'yamiti kecit taccintyam . tàlavyàntasyaiva sarvasammatatvàt . iti durgàdàsaþ ..

#<vi÷aü>#, klã, (vi÷a + kaþ .) mçõàlam . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ .. (tatparyàyo yathà --
     %<padmanàlaü mçõàlaü syàttathàvi÷amiti smçtam .>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..)

#<vi÷aüvarà>#, strã, (vi÷aü manuùyaü vçõotãti . vç + ac . abhidhànàt dvitãyàyà aluk .) pallã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vi÷akaõñhã>#, strã, (vi÷amiva kaõñho yasyàþ . vi÷akaõñha + ïãù .) balàkà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vi÷aïkaþ>#, tri, vigatà ÷aïkà yasya bahuvrãhiþ . ÷aïkàrahitaþ . (yathà, raghuþ . 2 . 11 .
     %<dhanurbhçto'pyasya dayàrdrabhàvamàkhyàtamantaþkaraõairvi÷aïkaiþ ..>%)

#<vi÷aïkañaþ>#, tri, (vi + %<veþ ÷àlacchaïkañacau .>% 5 . 2 . 28 . iti ÷aïkañac .) vi÷àlaþ . ityamaraþ .. (yathà, bhaññiþ . 2 . 50 .
     %<vi÷aïkaño vakùasi bàõapàõiþ sampannatàladvayasaþ purastàt ..>% bhayànakaþ . yathà, kathàsaritsàgare . 108 . 107 .
     %<màüsàsçïmattavetàlatàlavàdyavi÷aïkañaþ .
     abhånnçtyatkabandho'sau bhåtaprãtyai raõotsavaþ ..>%)

#<vi÷adaþ>#, puü, (vi + ÷ad + ac .) ÷vetavarõaþ . ityamaraþ .. (jayadrathaputtraþ . yathà, bhàgavate . 9 . 21 . 23 .
     %<bçhatkàyastatastasya puttra àsãjjayadrathaþ .
     tatsuto vi÷adastasya syenajit samajàyata ..>%)

#<vi÷adaþ>#, tri, (vi + ÷ad + ac .) vimalaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, raghuþ . 4 . 18 .
     %<prasàdasumukhe tasmin candre ca vi÷adaprabhe .
     tadà cakùuùmatàü prãtiràsãt samarasà dvayoþ ..>%) vyaktaþ . iti medinã .. (yathà, raghuþ . 8 . 3 .
     %<vi÷adocchvasitena medinã kathayàmàsa kçtàrthatàmiva ..>%) ÷uklaguõayuktaþ . ityamaraþ .. (ujjvalaþ . yathà, màghe . 8 . 70 .
     %<svacchàmbhaþ snapanavidhautamaïgamoùñhastàmbåladyutivi÷ado vilàsinãnàm .
     vàsa÷ca pratanu viviktamastvitãyànàkalpo yadi kusumeùuõà na ÷ånyaþ ..>%)

@<[Page 4,434a]>@
#<vi÷ayaþ>#, puü, (vi + ÷ã + ac .) saü÷ayaþ . yathà,
     %<viùayo vi÷aya÷caiva pårvapakùastathottaram .
     nirõaya÷ceti pa¤càïgaü ÷àstre'dhikaraõaü smçtam ..>% viùayo vicàràrhavàkyam . vi÷ayo'syàyamartho na và iti saü÷ayaþ . iti tithyàditattvam .. à÷rayaþ . iti kecit ..

#<vi÷ayã>#, [n] tri, (vi÷ayo'styasyeti . vi÷aùa + iniþ .) saü÷ayã . iti vi÷aya÷abdàrthadar÷anàt ..

#<vi÷araþ>#, puü, (vi + ÷é hiüsàyàm + ap .) vadhaþ . ityamaraþ ..

#<vi÷araõaü>#, klã, (vi + ÷é + lyuñ .) màraõam . iti hemacandraþ ..

#<vi÷alyaþ>#, tri, (vigataü ÷alyaü yasmàt .) ÷alyarahitaþ . yathà --
     %<sa÷alyaþ sa samàghràya lakùpaõaþ paravãrahà .
     vi÷alyo virujaþ ÷ãghramudatiùñhan mahãtalàt ..>% iti ÷rãràmàyaõe yuddhakàõóe 102 sargaþ ..

#<vi÷alyakaraõã>#, strã, (vi÷alyaü kriyate'nayeti . vi÷alya + kç + lyuñ . ïãp .) auùadhivi÷eùaþ . yathà --
     %<pårbantu kathito yo'sau vãra jàmbavatà tava .
     dakùiõe ÷ikhare jàtàü mahauùadhimihànaya ..
     vi÷alyakaraõãü nàmnà sàvarõyakaraõãü tathà .
     saüjãvakaraõãü vãra sandhànã¤ca mahauùadhãm ..>% iti ràmàyaõe vàlmãkãye yuddhakàõóe 103 sargaþ ..

#<vi÷alyakçt>#, puü, (vi÷alyaü tatprahàrajanyavedanàdinà÷aü karotãti . kç + kvip .) vi÷àlãvçkùaþ . hàparamàlãti khyàtaþ . tatparyàyaþ . akùoóakaþ 2 sukalkaþ 3 bhåpalà÷aþ 4 . iti ratnamàlà .. àsphotaþ 5 àcaratpriyaþ 6 . iti ÷abdacandrikà . vi÷alyakàriõi tri ..

#<vi÷alyà>#, strã, (vigataü ÷alyantatprahàràdijanitavedanàdinà÷o yayà .) guóracã . (asyàþ paryàyo yathà --
     %<guóåcã madhuparõã syàdamçtàmçtavallarã .
     chinnà cchinnaruhà cchinnodbhavà vatsàdanãti ca ..
     jãvantã tantrikà somà somavallã ca kuõóalã .
     cakralakùaõikà dhãrà vi÷alyà ca rasàyanã ..
     candrahàsã vayaþsthà ca maõóalã devanirmità ..>% iti bhàvaprakà÷asya purvakhaõóe 1 bhàge ..) agni÷ikhàvçkùaþ . (asyàþ paryàyo yathà --
     %<kalihàrã tu halinã làïgalã ÷akrapuùpyapi .
     vi÷alyàgni÷ikhànantà vahnivaktvà ca garbhanut ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe 1 bhàge ..) dantã ityamaraþ .. (asyàþ paryàyo yathà -- gudantã vi÷alyà ca syàdudumbaraparõyapi . tathairaõóaphalà ÷ãghrà ÷yenaghaõñàghuõapriyà .. vàrahàsã ca kathità nikumbha÷ca makålakaþ .. iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) tripuñà . iti medinã .. kalikàrã . ajamodà . iti ràjanirghaõñaþ .. (nadãvi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 2 . 9 . 20 .
     %<kimpunà ca vi÷alyà ca tathà vaitaraõã nadã ..>%)

#<vi÷asanaü>#, klã, (vi + ÷asa hiüsàyàm + lyuñ .) màraõam . ityamaraþ .. (yathà, harivaü÷e . 99 . 43 .
     %<tasmin vi÷asane ghore cakralàïgalasaüplave .
     dàruõàni pravçttàni rakùàüsyautpàtikàni ca ..>% narakavi÷eùaþ . yathà, bhàgavate . 5 . 26 . 7 . %<pràõarodho vi÷asanaü làlàbhakùaþ sàrameyàdanamarãcirayaþpànamiti ..>% * .. vinà÷akàriõi, tri . yathà, mahàbhàrate . 6 . 59 . 60 .
     %<yamadaõóopamàü gurvãmindrà÷anisamasvanàm .
     apa÷yàma mahàràja raudrãü vi÷asanãü gadàm ..>%)

#<vi÷asanaþ>#, puü, (vi÷asati hinastãti . vi + ÷asa hiüsàyàm + lyuþ .) khaógaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 166 . 83 -- 84 .
     %<aseraùñau hi nàmàni rahasyàni nibodha me .
     pàõóaveya sadà yàni kãrtayan labhate jayam ..
     asirvi÷asanaþ khaógastãkùõadhàro duràsadaþ .
     ÷rãgarbho vijaya÷caiva dharmapàlastathaiva ca ..>%)

#<vi÷asitaþ>#, tri, màritaþ . vipårva÷asadhàtoþ ktapratyayena niùpannaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<vi÷astaþ>#, tri, avinãtaþ . dhçùi÷asã vaighàtye . etau niùñhàyàmavinaye evàniñau staþ . dhçùño vi÷astaþ . anyatra dharùitaþ . vi÷asitaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<vi÷astà>#, [ç] puü, (vi + ÷asa hiüsàyàm + tçc .) càõóàlaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ .. (hiüsàkàrake, tri . yathà, mahàbhàrate . 12 . 115 . 49 .
     %<àhartà cànumantà ca vi÷astà krayavikrayã .
     saüskartà copabhoktà ca khàdakaþ sarva eva te ..>% pàpina iti ÷eùaþ ..)

#<vi÷àkaraþ>#, puü, bhadracåóaþ . iti ÷abdacandrikà .. laïkàsij iti bhàùà ..

#<vi÷àkhaþ>#, puü, kàrtikeyaþ . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 231 . 7 .
     %<prabhurnetà vi÷àkha÷ca naigameyaþ sudu÷caraþ ..>%) ghanvinàü vitastyantareõa pàdasaüsthànam . iti bharataþ .. yàcakaþ . iti medinãkarahemacandrau .. punarnavà . iti ràjanirghaõñaþ .. (vigatà ÷àkhà yasya . ÷àkhàvihãne, tri . yathà, harivaü÷e . 48 . 52 .
     %<kabandho'vasthitaþ saükhye vi÷àkha iva pàdapaþ ..>%)

#<vi÷àkhajaþ>#, puü, nàraïgaþ . iti ÷abdacandrikà .. vi÷àkhajàte, tri ..

#<vi÷àkhalaü>#, klã, yuddhakàle madhye vinyastapàdadvayam . yathà --
     %<vi÷àlàntaravinyaste pàdayugme vi÷àkhalam ..>% iti ÷abdamàlà ..

@<[Page 4,434c]>@
#<vi÷àkhà>#, strã, kañhillakaþ . iti medinã .. a÷vinyàdisaptaviü÷atinakùatràntargataùoóa÷anakùatram . tatparyàyaþ . ràdhà 2 . ityamaraþ .. vi÷àkhe dve .
     %<patnyormadhyagatastatra sugrãvaþ plavage÷varaþ .
     vi÷àkhayormadhyagataþ saüpårõa iva candramàþ ..>% iti ràmàyaõam .. ataeva dvitvamucitaü kintu ekatàràpekùayà ekavacanamihoktam . iti bharataþ .. tasyàråpaü toraõàkàracatustàràmayam . iti muhårtacintàmaõiþ ..
     %<toraõàkçtini pa¤catàrake tàrake÷avadane vi÷àkhabhe .
     tanvi yànti vibudhàdhvamadhyage kumbhato rasabhujàþ kalàþ priye ..>% daü . ø . 26 . iti kàlidàsakçtaràtrilagnaniråpakagranthaþ .. asyà adhidevate ÷akràgnã . iyaü mi÷ragaõàntargatà . iti jyotistattvam .. * .. tatra jàtaphalam .
     %<sadànurakto vividhakriyàyàü suvarõakàrairapi sakhyameti .
     yasya prasåtau ca bhavet vi÷àkhà sakhà na kasyàpi bhavet prasåtaþ ..>% iti koùñhãpradãpaþ ..

#<vi÷àtanaþ>#, tri, (vi + ÷ata + õic + lyuþ .) mocanakartà . (yathà, mahàbhàrate . 7 . 81 . 18 .
     %<namaste devadeve÷a sanàtana vi÷àtana .
     viùõo jiùõo hare kçùõa vaikuõñha puruùottama ..>%) yathà ca .
     %<sàdhu vãra tvayà pçùñamavatàrakathàü hareþ .
     yattvaü pçcchasi martyànàü mçtyupà÷avi÷àtanãm ..>% iti ÷rãbhàgavate 3 skandhe 14 adhyàyaþ ..
     %<mçtyoþ pà÷aü vi÷àtayati mocayatãti tathà .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã .. (vi + ÷ata + õic + lyuñ . pàtane, klã . yathà, mahàbhàrate . 7 . 12 . 19 .
     %<yatamànàþ prayatnena droõànãkavi÷àtane .
     na ÷ekuþ sç¤jayà yuddhe taddhi droõena pàlitam ..>%)

#<vi÷àyaþ>#, puü, (vi + ÷ã + %<vyupayoþ ÷eteþ paryàye .>% 3 . 3 . 39 . iti gha¤ .) praharikàdãnàü krameõa ÷ayanam . yathà, amare .
     %<upa÷àyo vi÷àya÷ca paryàya÷ayanàrthakau ..>%

#<vi÷àraõaü>#, klã, (vi + ÷é + õic + lyuñ .) màraõam . iti hemacandraþ ..

#<vi÷àradaþ>#, tri, vidvàn . (yathà, manuþ . 7 . 63 .
     %<dåta¤caiva prakurvãta sarva÷àstravi÷àradam ..>%) pragalbhaþ . ityamaraþ .. prasiddhaþ . iti hàràvalã .. ÷reùñhaþ . ityajayapàlaþ .. vakule, puü . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vi÷àradà>#, strã, kùudraduràlabhà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vi÷àlaþ>#, tri, (vi + %<veþ ÷àlacchaïkañacau .>% iti ÷àlac . yadvà, vi÷a prave÷ane + %<tamivi÷ivióãti .>% uõàø 1 . 117 . iti kàlan .) bçhat . ityamaraþ .. (yathà, raghuþ . 6 . 32 .
     %<avantinàtho'yamudagrabàhurvi÷àlavakùàstanuvçttamadhyaþ ..>% vigataþ ÷àlaþ stambho yasya . stambharahitaþ . yathà, ÷i÷upàlavadhe . 3 . 50 .
     %<gçhairvi÷àlairapi bhåri÷àlaiþ ..>%)

#<vi÷àlaþ>#, puü, (vi÷a + kàlan .) mçgabhedaþ . pakùibhedaþ . iti medinã .. nçpabhedaþ . vçkùabhedaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vi÷àlatà>#, strã, (vi÷àlasya bhàvaþ . vi÷àla + tal .) pàr÷vavistàraþ . osàra iti khyàtaþ .. tatparyàyaþ . pariõàhaþ 2 . ityamaraþ .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 4 . 8 .
     %<unnatamãùacchçïgaü nausaüsthàne vi÷àlatà coktà ..>%) sàmànyavi÷àlatvam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vi÷àlatailagarbhaþ>#, puü, (vi÷àlaü pracuraü tailaü garbhe yasya .) aïkoñhavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vi÷àlatvak>#, [c] puü, (vi÷àlà tvak yasya .) saptaparõavçkùaþ . ityamaraþ .. (yathàsya paryàyaþ .
     %<saptaparõo vi÷àlatvak ÷àrado viùamacchadaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<vi÷àlapatraþ>#, puü, (vi÷àlàni patràõi yasya .) kàsàluþ . ÷rãtàlaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vi÷àlaphalikà>#, strã, (vi÷àlaü phalaü yasyàþ . tataþ svàrthe kan . ñàpi ata itvam .) niùpàvã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vi÷àlà>#, strã, (vi÷àla + ñàp .) indravàruõã . ityamaraþ .. yathàca .
     %<vi÷àlà kaphavàtaghnã hemakuùñhaharà sarà ..>% iti ràjavallabhaþ .. ujjayanã . iti medinã .. upodakã . mahendravàruõã . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà --
     %<aindrãndravàruõã citrà gavàkùã ca gavàdanã .
     vàruõã ca gavàpyuktà sà vi÷àlà mahàphalà .
     ÷vetapuùpà mçgàkùã ca mçgairvàrurmçgàdanã ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) tãrthavi÷eùaþ . yathà --
     %<muõóana¤copavàsa÷ca sarvatãrtheùvayaü vidhiþ .
     varjayitvà gayàü gaïgàü vi÷àlàü virajàü tathà ..>% iti pràya÷cittatattvam .. dakùakanyà . yathà --
     %<manoramàü bhànumatãü vi÷àlàü bàhudàmatha .
     dakùaþ pràdànmahàdeva catasro'riùñanemine ..>% iti gàruóe 6 adhyàyaþ ..

#<vi÷àlàkùaþ>#, puü, (vi÷àle akùiõã yasya . samàse ùac .) haraþ . (yathà, mahàbhàrate . 12 . 59 . 80 .
     %<tatastàü bhagavànnãtiü pårbaü jagràha ÷aïkaraþ .
     bahuråpo vi÷àlàkùaþ ÷ivaþ sthàõurumàpatiþ ..>%) garuóaþ . (tadvaü÷ãyavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 5 . 101 . 9 .
     %<anila÷cànala÷caiva vi÷àlàkùo'tha kuõóalã ..>%) sunetre, tri . iti medinã .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 39 . 70 .
     %<dadàmi te vi÷àlàkùa cakùuþ pårbaçùirbhavàn ..>%) viùõuþ . iti kecit .. (dhçtaràùñraputtraþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 117 . 9 .
     %<aparàjitaþ kuõóa÷àyã vi÷àlàkùo duràdharaþ ..>%)

#<vi÷àlàkùã>#, strã, (vi÷àle akùiõã yasyàþ .) varastrã . iti vi÷vaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 77 . 13 .
     %<yatroùitaü vi÷àlàkùi tvayà candranibhànane .
     tatràhamuùito bhadrekukùau kàvyasya bhàmini ..>%) nàgadantã . iti ràjanirghaõñaþ .. pàrvatã . yathà, àdiyàmale . ã÷vara uvàca .
     %<dhruvamàdyaü samuddhçtya màyàbãjaü samuddharet .
     vi÷àlàkùãpadaü ïe'ntaü hçdantaü mantramuddharet ..
     aùñàkùarã mahàvidyà aùñasiddhipradà ÷ive .
     prasaïgàt kathità vidyà trailokyadurlabhà priye ..
     çùirasyà mahe÷àni sadà÷ivo mahàprabhuþ .
     paükti÷ca chandaþ kathitaü vi÷àlàkùã ca devatà ..
     ÷aktiþ praõavamityuktaü lajjàbãja¤ca bãjakam .
     dharmàrthakàmamokùeùu viniyogaþ prakãrtitaþ ..
     aïganyàsakaranyàsau yathàvadabhidhãyate .
     ùaódãrghabhàjà bãjena praõavàdyena kalpayet ..
     målena vyàpakaü nyasya dhyàyeddevãü paràü ÷ivàm .
     dhyàyeddevãü vi÷àlàkùãü taptajàmbånadaprabhàm ..
     dbibhujàmambikàü caõóãü khaógakharparadhàriõãm .
     nànàlaïkàrasubhagàü raktàmbaradharàü ÷ubhàm ..
     sadà ùoóa÷avarùãyàü prasannàsyàü trilocanàm .
     muõóamàlàvatãü ramyàü pãnonnatapayodharàm ..
     ÷ivopari mahàdevãü jañàmukuñamaõóitàm .
     ÷atrukùayakarãü devãü sàdhakàbhãùñadàyikàm ..
     sarvasaubhàgyajananãü mahàsampatpradàü smaret .
     evaü dhyàtvà mahàdevãmupacàraiþ prapåjayet ..
     pura÷caraõakàle tu varõalakùaü japet sudhãþ .
     yantramadhye samàvàhya pratiùñhàü kàrayettataþ ..
     trikoõa¤càùñapatra¤ca tato vçttaü samàlikhet .
     caturasraü caturdbàramevaü maõóalamàlikhet ..
     tatràvàhya yajeddevãü sarvasaubhàgyasundarãm .
     vi÷àlàkùãü vi÷àlàsyàü yathàvidhi prapåjayet ..
     trikoõàntarmahàdevãü saüpåjya màtaraþ kramàt .
     païkajàkùã viråpàkùã raktàkùã caõóalocanà ..
     ekanetrà dvinetrà ca koñaràkùã trilocanà .
     etàþ påjyà mahe÷àni patràgreùvaùñayoginãþ ..
     pa÷cimàdikrameõaiva aùñasiddhisvaråpiõãþ .
     caturasre mahàdevi lokapàlàn samarcayet ..
     tadbahi÷caiva vajràdyàn påjayedbhàgyahetave .
     tato yathà÷akti japtvà pårbavacca samàcaret ..>% iti tantrasàraþ .. * .. catuþùaùñiyoginyantargatayoginãvi÷eùaþ . iti durgàrcàpaddhatiþ ..

#<vi÷àlã>#, strã, ajamodà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vi÷ikhaþ>#, puü, (vi÷iùñà ÷ikhà yasya .) ÷aravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. bàõaþ . ityamaraþ .. (yathà, bhàgavate . 4 . 17 . 13 .
     %<sandadhe vi÷ikhaü bhåmeþ kruddhastripurahà yathà ..>%) tomaraþ . iti medinã .. (vigatà ÷ikhà yasya .) ÷ikhàrahite, tri .. yathà --
     %<vi÷ikho'nupavãtã ca kçtaü karma na tat kçtam ..>% iti smçtiþ ..

#<vi÷ikhà>#, strã, khanitrã . rathyà . (yathà, màghe . 15 . 17 .
     %<vi÷ikhàntaràõyatipapàta sapadi javanaiþ sa vàjibhiþ ..>%) nàlikà . iti medinã ..

#<vi÷ipaü>#, klã, (vi÷antyatreti . vi÷a + %<viñapapiùñapavi÷ipolapàþ .>% uõàø 3 . 145 . iti kapratyayena nipàtanàt sàdhuþ .) mandiram . ityuõàdikoùaþ ..

#<vi÷iùñaþ>#, tri, (vi + ÷iù + ktaþ . yadbà, ÷àsa + ktaþ .) yuktaþ . yathà . hastànakùatragaïgàråpaguõadvayavi÷iùñada÷amãvidheryasmin ahani tallàbhastatra snànam . iti tithyàditattve smàrtabhaññàcàryalikhanam .. vi÷eùeõa ÷iùña÷ca .. (yathà, hitopade÷e .
     %<samai÷ca samatàü yàti vi÷iùñai÷ca vi÷iùñatàm ..>%)

#<vi÷iùñaþ>#, puü, viùõuþ . yathà . vi÷iùñaþ ÷iùñakçt ÷uciþ . iti tasya sahasranàmastotram ..

#<vi÷iùñàdvaitavàdã>#, [n] tri, (vi÷iùñaü yuktaü advaitaü vadatãti . vad + õiniþ .) prakçtipuruùayorbhinnatve'pi militayostayorbrahmatvavàdã . tasya mataü yathà . puruùastadatiriktà prakçtiþ kintåbhayamilitaü brahma caõakadvidalavat . itthaü brahmaõa ekatvaü vyavasthitam . cit paramàõusvaråpo jãvaþ samastavi÷vaü brahmàü÷aþ . iti màdhavabhàùyàdiþ .. * .. advaitavàdimataü yathà . brahmaiva satyaü pratyakùàdisiddhaü vi÷vaü brahmaõi àro pitam . yathà rajjuþ rajjusvaråpàj¤ànàt sarpavat pratibhàti . tathà brahmasvaråpàj¤ànàt vi÷vaü vastuvat pratibhàti . prakçtirjãva÷càpi paryavasàne brahmaiva brahmànyat sadvastu nàsti . atra pramàõaü ÷àrãrikasåtrasya ÷aïkaràcàryakçtabhàùyataññãkàkalpatarubhàùyaratnaprabhàdi ..

#<vi÷ãrõaþ>#, tri, (vi + ÷é + ktaþ .) ÷uùkaþ . yathà,
     %<vi÷ãrõà vidalà hrasvà vakràþ sthålà dbidhàkçtàþ .
     krimidaùñà÷ca dãrghà÷ca samidho naiva kàrayet ..>% iti tantrasàraþ ..

#<vi÷ãrõaparõaþ>#, puü, (vi÷ãrõàni parõàni yasya .) nimbavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 4,436a]>@
#<vi÷uddhaü>#, tri, vi÷eùeõa ÷uddham . tatparyàyaþ . ujjvalam 2 vimalam 3 vi÷adam 4 vãdhram 5 avadàtam 6 anàvilam 7 ÷uciþ 8 . iti hemacandraþ .. nibhçtam . satyam . ityajayapàlaþ .. ùañcakràntargatapa¤camacakram . tattu kaõñhasthaü akàràdiùoóa÷asvarayuktadhåmravarõaùoóa÷adalapadmam . tanmadhye ÷iva àkà÷a÷càsti . yathà --
     %<tadårdhantu vi÷uddhàkhyaü dalaùoóa÷apaïkajam .
     svarai÷ca ùoóa÷airyuktaü dhåmravarõairmahatprabham .
     vi÷uddhapadmamàkhyàtamàkà÷àkhyaü mahàdbhutam ..>% iti tantram .. agastyasaühitàyàm . akàràdiùoóa÷asvaràn sabindån ùoóa÷adalakapale kaõñhamåle nyaset . vi÷uddhe ùoóa÷adale dhåmràbhe svarabhåùite . iti tantrasàraþ ..

#<vi÷uddhiþ>#, strã, (vi + ÷udha + ktin .) samaþ . ÷odhanam . iti vi÷vaþ ..
     %<sarvakarmaõyupàdeyà vi÷uddhi÷candratàrayoþ ..>% iti jyotiùam ..

#<vi÷çïkhalaþ>#, tri, ÷çïkhalàrahitaþ . (yathà, kathàsaritsàgare . 5 . 3 .
     %<acintayaü tata÷càhaü ràjà tàvadvi÷çïkhalaþ .
     tatkàryacintayàkràntaþ svadharmo me'vasãdati ..>%) abaddhaþ . vigatà ÷çïkhalà yasyeti bahuvrãhiniùpannamidam ..

#<vi÷eùaþ>#, puü, (vi + ÷iùa + gha¤ .) prabhedaþ . (yathà, manuþ . 9 . 26 .
     %<prajanàrthaü mahàbhàgàþ påjàrhà gçhadãptayaþ .
     striyaþ ÷riya÷ca geheùu na vi÷eùo'sti ka÷cana ..>%) prakàraþ . iti jañàdharaþ .. vyaktiþ . iti hemacandraþ .. tilakaþ . iti hàràvalã .. saptapadàrthàntargatapadàrthavi÷eùaþ . yathà --
     %<dravyaü guõàstathà karma sàmànyaü savi÷eùakam .
     samavàyastathàbhàvaþ padàrthàþ sapta kãrtitàþ ..>% iti bhàùàparicchedaþ .. vi÷eùaü niråpayati . antyo nityadravyavçttirvi÷eùaþ parikãrtitaþ . ante'vasàne vartate iti antyaþ yadapekùayà vi÷eùo nàstãtyarthaþ . ghañapañàdãnàü dbyaõukaparyantànàü tattadavayavabhedàt parasparabhedaþ . paramàõånàü bhedako vi÷eùa eva sa tu svata eva vyàvçttaþ . tena tatra vi÷eùàntaràpekùà nàsti ityarthaþ . iti siddhàntamuktàvalã .. * .. alaïkàraprabhedaþ . yathà --
     %<vi÷eùaþ khyàtamàdhàraü vinàpyàùeyavarõanam .
     gate sårye'pi dbãpasthàstama÷chindanti tatkaràþ .. 1 vi÷eùaþ so'pi yadyekaü vastvanekatra varõyate .
     antarbahiþ puraþ pa÷càt sarvadi÷yapi saiva me .. 2 ..
     ki¤cidàrambhato'÷akyavastvantarakçti÷ca saþ .
     tvàü pa÷yatà mayà labdhaü kalpavçkùanirãkùaõam .. 3>% iti candràlokaþ .. (pçthivã . yathà, bhàgavate . 2 . 5 . 29 .
     %<vi÷eùastu vikurvàõàdambhaso gandhavànabhåt ..>% tathàca tatraiva . 3 . 11 . 40 .
     %<vikàraiþ sahito yuktairvi÷eùàdibhiràvçtaþ ..>% ati÷ayite, tri . yathà, raghuþ . 2 . 14 .
     %<÷a÷àma vçùñyàpi vinà davàgniràsãdvi÷eùà phalapuùpavçddhiþ ..>%)

#<vi÷eùakaþ>#, puü klã, (vi÷eùa eva . svàrthe kan .) lalàñakçtatilakaþ . ityamaraþ .. (yathà, màghe . 3 . 63 .
     %<vi÷eùako và vi÷i÷eùa yasyàþ ÷riyaü trilokãtilakaþ sa eva ..>%) tilakavçkùe, puü . iti ràjanirghaõñaþ .. (klã, padyavi÷eùaþ . sa tu tribhiþ ÷lokairanvita÷cet tadà bhavati . yathà --
     %<dvàbhyàntu yugmakaü proktaü tribhiþ ÷lokairvi÷eùakam ..>%) vi÷eùayitari, tri . iti medinã ..

#<vi÷eùakacchedyaü>#, klã, (vi÷eùakai÷chedyam .) catuþùaùñikalàntargataùaùñhakalà . iti ÷aivatantram .. sà tu tilakeùu nànàvicchedaracanà . iti da÷amaskandhãyapa¤cacatvàriü÷àdhyàyañãkàvyàkhyà ..

#<vi÷eùaguõaþ>#, puü, (vi÷eùo guõaþ .) buddhyàdiùañkam . råpàdicatuùñayaþ . snehaþ . svàbhàvikadravatvam . adçùñaþ . bhàvanà . ÷abdaþ . iti bhàùàparicchedaþ ..

#<vi÷eùavidhiþ>#, puü, (vi÷eùo vidhiþ .) alpaviùayakavidhiþ . yathà --
     %<tathà sàmànyakàryebhyo vi÷eùakavidhirbalã .
     bahavo viùayà yasya sa sàmànyavidhirbhavet .
     alpaþ syàdviùayo yasya sa vi÷eùavidhirmataþ ..>% iti durgàdàsaþ .. sàmànyavi÷eùayormadhye vi÷eùavidhirbalaùàn . iti smçtiþ ..

#<vi÷eùaõaü>#, klã, (vi÷iùyate'neneti . vi + ÷iùa + lyuñ .) vi÷eùyadharmaþ . sa tu guõàdiþ . yathà . nãlotpalamityàdi . vi÷iùyate sambudhyate anena . chatreõa chàtramadràkùãditi . bhedayati anyapadàrthaü pçthak karoti iti bhedakam . nàmnà ÷ivaþ gotreõa gàrgyaþ . vi÷eùaõaü dçùñameva bhedayati . bhedakantu adçùñameva bhedayati . iti vi÷eùaõabhedakayorbhedaþ . iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ ..

#<vi÷eùavyàptiþ>#, strã, (vi÷eùà asàmànyà vyàptiþ .) vyàptibhedaþ . tallakùaõaü yathà . pratiyogivyadhikaraõasvasamànàdhikaraõànyantàbhàvà-pratiyogitvam . iti cintàmaõiþ ..

#<vi÷eùitaü>#, tri, (vi + ÷iù + õic + ktaþ .) bhinnam . vyavacchinnam . iti jañàdharaþ ..

#<vi÷eùoktiþ>#, strã, (vi÷eùeõoktiþ .) alaïkàrabhedaþ . tallakùaõodàharaõe yathà --
     %<kàryàjanirvi÷eùoktiþ sati puùkalakàraõe .
     hçdi snehakùayo nàbhåt smaradãpe jvalatyapi ..>% iti candràlokaþ ..

@<[Page 4,436c]>@
#<vi÷eùyaþ>#, tri, (vi÷iùyate guõàdibhiriti . vi + ÷iùa + õyat .) dharmipadàrthaþ . sa ca dravyàdiþ . vi÷iùyate yaþ . ghañapañàdiþ . bhàsamànavai÷iùñyànuyogã . asya lakùaõaü yathà . bhàsamànavai÷iùñyànuyogitvaü asti ca ghaña iti j¤àne ghañàdau tat tatra hi bhàsamànavai÷iùñyaü ghañaghañatvayoþ sambandhastadanuyogitvasya ghañàdau sattvàt . anuyogitvamapi svaråpasambandhavi÷eùaþ pratiyogitvamanuyogitva¤càtiriktapadàrtha ityapyekade÷inaþ . iti kaõàdaþ ..

#<vi÷okaþ>#, puü, (vigataþ ÷oko yasmàt .) a÷okavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (÷okàbhàvaþ . yathà, bhàgavate . 1 . 10 . 7 .
     %<uùitvà hàstinapure màsàn katipayàn hariþ .
     suhçdà¤ca vi÷okàya svasu÷ca priyakàmyayà ..>% yudhiùñhirasyànucaravi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 2 . 33 . 30 .
     %<indraseno vi÷oka÷ca puru÷càrjunasàrathiþ ..>%) ÷okarahite, tri .. (yathà, bhàgavate . 1 . 19 . 21 .
     %<lokaü paraü virajaskaü vi÷okaü yàsyatyayaü bhàgavatapradhànaþ ..>% strã, saüpraj¤ànasamàdheþ pårvakàlãnà cittavçttiþ . yathà, pàta¤jale . 1 . 36 .
     %<vi÷okà và jyotiùmatã ..>%)

#<vi÷odhanã>#, strã, (vi÷odhyate'nayeti . vi + ÷udha + lyuñ . ïãù .) dantãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vi÷odhinã>#, strã, nàgadantã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vi÷odhinãbãjaü>#, klã, jayapàlaþ . iti kecit ..

#<vi÷naþ>#, puü, (viccha dãptau + %<yajayàcayataviccheti .>% 3 . 3 . 90 . iti naï .) dãptiþ . iti siddhàntakaumudã .. gatiþ . iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ ..

#<vi÷raõanaü>#, klã, (vi + ÷raõa + lyuñ .) dànam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vi÷rabdhaþ>#, tri, (vi + ÷ranbha + ktaþ .) anudbhañaþ . ÷àntaþ . vi÷vastaþ .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 8 . 2121 .
     %<vi÷rabdhabhçtyaþ ÷çïgàranàmà càpyabravãt prabhoþ .
     taü dçùñavàüstçtãye'hni ÷ayane'vagaõaü sthitam ..>%) atyarthaþ . iti hemacandraþ .. gàóhaþ . iti medinã .. (nirvi÷aïkaþ . yathà, ràmàyaõe . 2 . 19 . 5 .
     %<niyujyamànàü vi÷rabdhaþ kiü na kuryàmahaü priyam ..>%)

#<vi÷rabdhanavoóhà>#, strã, (vi÷rabdhà vi÷vastà navoóhà .) mugdhànavoóhàbhedaþ . yathà . svãyà trividhà mugdhà madhyà pragalbhà ca . yathà aïkuritayauvanà mugdhà . sà ca j¤àtayauvanà aj¤àtayauvanà ca . saiva krama÷o lajjàbhayaparàdhãnaratirnavoóhà . saiva krama÷o jàtapra÷rayà vi÷rabdhanavoóhà . asyà÷ceùñà kriyà manoharà kope màrdavaü navavibhåùaõe samãhà ca . vi÷rabdhanavoóhà yathà --
     %<daramukulitanetrapàõinãvãniyamitabàhukçtoruyugmabandham .
     karakalitakucasthalaü navoóhà svapiti samãpamupetya kasya yånaþ ..>% iti rasama¤jarã ..

#<vi÷ramaþ>#, puü, (vi + ÷rama + gha¤ . vçddhyabhàvaþ .) vi÷ràmaþ . iti bharatadviråpakoùaþ .. (yathà, kàtantrakçtsu . 1 . 3 .
     %<avi÷ramaü yàvadidaü ÷arãraüpatatyava÷yaü pariõàmadurvaham ..>%)

#<vi÷rambhaþ>#, puü, (vi + ÷ranbha + gha¤ .) vi÷vàsaþ . ityamaraþ .. (yathà, bhàgavate . 3 . 23 . 2 .
     %<nityaü paryacarat prãtyà bhavànãva bhavaü prabhum .
     vi÷rambheõàtma÷aucena gauraveõa damena ca ..>%) kelikalahaþ . praõayaþ . iti medinã . bhe, 20 .. vadhaþ . iti vi÷vaþ ..

#<vi÷ràõanaü>#, klã, (vi + ÷raõa + õic + lyuñ .) dànam . ityamaraþ .. (yathà, raghuþ . 2 . 54 .
     %<kathaü nu ÷akyo'nunayo maharùervi÷ràõanàccànyapayasvinãnàm ..>%)

#<vi÷ràntaþ>#, tri, ÷ràntiyuktaþ . vipårbaka÷ramadhàtoþ ktapratyayena niùpannamidam ..

#<vi÷ràntiþ>#, strã, vi÷ràmaþ . vipårva÷ramadhàtoþ ktipratyayena niùpannamidam . (yathà, ràmàyaõe . 2 . 2 . 8 .
     %<jãrõasyàsya ÷arãrasya vi÷ràntimabhirocaye ..>%) tãrthavi÷eùaþ . yathà -- ràkùasa uvàca .
     %<purã ujjayanã nàma tasyàü vàso hi me sadà .
     kasmiü÷cidatha kàlena gato'haü viùõumandiram ..
     tasyàgre tiùñhate vipro vàcako vedapàragaþ .
     vi÷ràntitãrthamàhàtmyaü ÷ràvayet sa dine dine ..
     yasya ÷ravaõamàtreõa mama bhaktirhçdi sthità .
     sà saüj¤à ca ÷rutà tatra vi÷rànte÷ca mayànagha ..
     vàsudevo mahàbàhurjagatsvàmã janàrdanaþ .
     vi÷ràmaü kurute tatra tena vi÷ràntisaüj¤ikà ..>% iti vàràhe vi÷ràntimàhàtmyanàmàdhyàyaþ ..

#<vi÷ràmaþ>#, puü, (vi + ÷rama + gha¤ .) viràmaþ . iti bharatadviråpakoùaþ .. asya guõàþ .
     %<vi÷ràmo balakçt sveda÷ramajit svàsthyadaþ ÷ubhaþ ..>% iti ràjavallabhaþ ..

#<vi÷ràvaþ>#, puü, (vi÷ravaõamiti . vi + ÷ru + %<vau kùu÷ruvaþ .>% 3 . 3 . 25 . iti gha¤ .) atiprasiddhiþ . ityamaraþ .. (dhvaniþ . yathà, bhaññiþ . 7 . 36 .
     %<vikùàvaistoyavi÷ràvaü tarjayanto mahodadheþ ..>%)

#<vi÷riþ>#, puü, mçtyuþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<vi÷rutaþ>#, tri, (vi + ÷ru + ktaþ .) khyàtaþ . ityamaraþ .. (yathà, kalàvilàse . 2 . 56 .
     %<vidvàn subhago mànã vi÷rutakarmà kulonnataþ ÷åraþ .
     vittena bhavati sarvo vittahãnastu sadguõo'pyaguõaþ ..>%) j¤àtaþ . saühçùñaþ . iti vi÷vaþ ..

#<vi÷rutiþ>#, strã, vikhyàtiþ . vipårva÷rudhàtoþ ktipratyayena niùpannamidam .. (yathà, bhàgavate . 3 . 25 . 2 .
     %<vi÷rutau ÷rutadevasya bhåvi tçpyanti me'savaþ ..>%)

#<vi÷leùaþ>#, puü, (vi + ÷liù + gha¤ .) vidhuraþ . ayogaþ . iti medinã .. (yathà, raghuþ . 13 . 23 .
     %<saiùà sthalã yatra vicinvatà tvàü bhraùñaü mayà nåpuramekamårvyàm .
     adç÷yata tvaccaraõàravindavi÷le ùaduþkhàdiva baddhamaunam ..>%)

#<vi÷vaü>#, klã, (vi÷ati svakàraõamiti . vi÷a prave÷ane + %<a÷åpraùilañiphaõãti .>% uõàø 1 . 151 . iti kvan .) jagat . iti medinã . ve, 23 .. (yathà, bhàgavate . 3 . 10 . 12 .
     %<vi÷vaü vai brahma tanmàtraü saüsthitaü viùõumàyayà .
     ã÷vareõa paricchinnaü kàlenàvyaktamårtinà ..>%) ÷uõñhã . (asya paryàyo yathà --
     %<vi÷vaü mahauùadhaü ÷uõñhã nàgaraü vi÷vabheùajam ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..
     %<÷uõñhã vi÷và ca vi÷va¤ca nàgaraü vi÷vabhejam .
     åùaõaü kañubhadra¤ca ÷çïgaberaü mahauùadham ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..) bolam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vi÷vaþ>#, puü, gaõadevatàvi÷eùaþ . ityamaraþ ..
     %<vasusatyau kratudakùau kàlakàmau dhçtriþ kuruþ .
     puråravà màdravà÷ca vi÷vedevàþ prakãrtitàþ ..>% iti bharataþ .. * ..
     %<iùñi÷ràddhe kraturdakùaþ satyo nàndãmukhe vasuþ .
     naimittike kàlakàmau kàmye ca dhårilocanau .
     puråravà màdravà÷ca pàrvaõe samudàhçtau ..>% iti smçtiþ .. te tu dharmàt dakùakanyàyàü vi÷vàyàü jàtàþ . iti màtmye 5 adhyàyaþ .. * .. nàgaraþ . iti vi÷vaþ .. sthåla÷arãravyaùñyupahitacaitanyam . iti vedàntasàraþ .. * .. parimàõavi÷eùaþ . yathà --
     %<gu¤jàùaõõavatistolo da÷aghnaü tadbhavet palam .
     vi÷và viü÷apalaü proktaü divyaü koñiguõaü hi tat .
     saiva koñiguõà bràhmã vi÷vàþ ÷asyàdisambhavàþ ..>% iti jyotiùmatã ..

#<vi÷vaþ>#, tri, (vi÷a + kvan .) sakalam . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 218 . 16 .
     %<yastu vi÷vasya jagato buddhimàkramya tiùñhati .
     taü pràhuradhyàtmavido vi÷vajinnàma pàvakam ..>% bahu . iti nighaõñuþ . 3 . 1 ..)

#<vi÷vakadruþ>#, puü, mçgayàku÷alakukkuraþ . ityamaraþ .. dhvànaþ . iti medinã . re, 296 ..

@<[Page 4,437c]>@
#<vi÷vakadruþ>#, tri, khalaþ . iti medinã . re, 296 ..

#<vi÷vakarmajà>#, strã, (vi÷vakarmaõaþ jàyate iti . jana + óaþ .) såryabhàryà . saüj¤à . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vi÷vakarmasutà>#, klã, (vi÷vakarmaõaþ sutà .) såryabhàryà . saüj¤à . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vi÷vakarmà>#, [n] puü, (vi÷veùu karma yasya .) såryaþ . deva÷ilpã . ityamaraþ . tatparyàyaþ . tvaùñà 2 vi÷vakçt 3 devavaddhekiþ 4 . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 212 . 10 .
     %<dçùñvà ca vi÷vakarmàõaü vyàdide÷a pitàmahaþ ..>%) munibhedaþ . iti medinã . ne, 247 .. sa prabhàsasya vasoþ puttraþ . yathà --
     %<vi÷vakarmà prabhàsasya puttraþ ÷ilpaprajàpatiþ ..
     pràsàdabhavanodyànapratimàbhåùaõàdiùu .
     taóàgàràmakåpeùu smçtaþ so'maravardhakiþ ..>% iti màtsye 5 adhyàyaþ .. * .. anyacca .
     %<pratyåùasya viduþ puttramçùiü nàmnà tu devalam .
     vi÷vakarmà prabhàsasya vikhyàto devavardhakiþ ..>% iti gàruóe 6 adhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<bçhaspatestu bhaginã varastrã brahmacàriõã .
     yogasiddhà jagat kçtsnamasaktà vicaratyuta ..
     prabhàsasya tu bhàryà sà vasånàmaùñamasya tu .
     vi÷vakarmà mahàbhàgastasyàü jaj¤e mahàmatiþ ..
     kartà ÷ilpasahasràõàü trida÷ànà¤ca vardhakiþ .
     bhåùaõànà¤ca sarveùàü kartà ÷ilpavatàü varaþ ..
     yaþ sarveùàü vimànàni devatànàü cakàra ha .
     manuùyà÷copajãvanti yasya ÷ilpaü mahàtmanaþ ..>% iti viùõupuràõe 1 aü÷e 15 adhyàyaþ .. anyacca .
     %<dvau proktau vi÷vakarmàõo mayastvaùñà ca yogavit ..
     dvau dhàtà ca vidhàtà ca pauràõau jagataþpatã ..>% iti vahnipuràõe gaõabhedo nàmàdhyàyaþ .. (cetanàdhàtuþ . tadvivçtiryathà . %<tatra pårvaü cetanàdhàtuþ sattvakaraõo guõagrahaõàya pravartate . sa hi hetuþ kàraõaü nimittamakùaraü kartà mantà vedità boddhà draùñà dhàtà brahmà vi÷vakarmà vi÷varåpaþ puruùaþ prabhavo'vyayo nityo guõã grahaõaü pràdhànyamavyaktaü jãvoj¤aþ pratula÷cetanàvàn vibhurbhåtàtmà cendriyàtmà càntaràtmàceti .>% iti carake ÷àrãrasthàne caturthe'dhyàye ..)

#<vi÷vakà>#, strã, gaïgàcillã . yathà --
     %<gaïgàcillã tu devaññã vi÷vakà jalakukkuñã .>% iti hàràvalã ..

#<vi÷vakçt>#, puü, (vi÷vaü karotãti . kç + kvip .) vi÷vakarmà . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 212 . 13 .
     %<triùu lokeùu yatki¤cit bhåtaü sthàvarajaïgamam .
     samànayaddar÷anãyaü tattadatra sa vi÷vakçt ..>% brahmà . yathà, bhàgavate . 9 . 14 . 8 .
     %<nivedito'thàïgirasà somaü nirbhartsya vi÷vakçt .
     tàràü svabhartre pràyacchadantarvatnãmavaitpatiþ ..>%)

#<vi÷vaketuþ>#, puü, (vi÷vameva keturyasya . vi÷vavyàpã và keturyasya .) aniruddhaþ . ityamaraþ ..

#<vi÷vak>#, vya, sarvataþ . ityamarañãkà ..

#<vi÷vak÷enaþ>#, puü, viùõuþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. trayoda÷amanuþ . yathà --
     %<manurbhåteþ sutastadbat bhautyo nàma bhaviùyati .
     tatastu merusàvarõabrahmasånurmanuþ smçtaþ ..
     çtu÷ca çtudhàmà ca vi÷vak÷eno manustayà ..
     atãtànàgatà÷caite manavaþ parikãrtitàþ ..>% iti màtsye 9 adhyàyaþ .. * .. viùõornirmàlyadhàridevatà . yathà --
     %<nirmàlyadhàrã viùõostu vi÷vak÷ena÷caturbhujaþ .
     ÷aïkhacakragadàpàõirdãrgha÷ma÷rurjañàdharaþ ..
     raktapiïgalavarõastu sitapadmoparisthitaþ .
     pa-tçtãyasvaràntena saüyuto bindunendunà ..
     kãrtitastasya mantro'yaü tena taü paripåjayet .
     visarjanaü tathà viùõorai÷ànyàü parikalpayet ..>% iti kàlikàpuràõe 82 adhyàyaþ .. (kvacit vi÷vaksena iti pàñho'pi dç÷yate ..)

#<vi÷vak÷enà>#, strã, priyaïguvçkùaþ . iti kecit .. (kecit dvitãya÷akàrasthàne sakàraü pañhanti .. yathà --
     %<vi÷vaksenà priyàkàntà priyaïguþ phalinã phalã ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..
     %<piyaïguþ phalinã kàntrà latàca mahilàhvayà .
     gundràgundraphalà ÷yàmà vi÷vaksenàïganàpriyà>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..)

#<vi÷vagaþ>#, puü, (vi÷vaü gacchatãti . gama + óaþ .) brahmà . iti hemacandraþ ..

#<vi÷vagandhaü>#, klã, (vi÷ve sarvasthàne gandho yasya .) bolam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vi÷vagandhaþ>#, puü, (vi÷ve sarvadehe gandho yasya .) palàõóuþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vi÷vagandhà>#, strã, (vi÷veùu samastapadàrtheùu madhye gandhà gandhavi÷iùñà . kùitàveva gandha iti nyàyàdasyàstathàtvam .) pçthivã . iti ÷abdacandrikà ..

#<vi÷vagoptà>#, [ç] puü, (vi÷vasya goptà .) viùõuþ . indraþ . iti kecit .. (vi÷vapàlake, tri . yathà, harivaü÷e . 251 adhyàye .
     %<tvameva vi÷vagoptàsi vi÷vambhara pavitramasi ..>%)

#<vi÷vagranthiþ>#, strã, haüsapadã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vi÷vagvàyuþ>#, puü, (vi÷vaggato vàyuþ .) sarvatogàmipavanaþ . asya guõàþ .
     %<vi÷vagvàyuranàyuùyaü pràõinàü naikadoùakçt .
     sarvartuliïgako hantà kçtyotpàtapuraþsaraþ ..>% iti ràjavallabhaþ ..

@<[Page 4,438b]>@
#<vi÷vaï>#, [c] tri, sarvatragàmã . vi÷vaü a¤cati ityarthe kvippratyayena niùpannamidam ..

#<vi÷vaïkaraþ>#, puü, (vi÷vaü sarvaü karoti prakà÷ayatãti . kç + bàhulakàt ñaþ dvitãyàyà aluk ca .) cakùuþ . iti kecit ..

#<vi÷vacakraü>#, klã, (vi÷vataþ sarvatra cakraü yasya .) mahàdànavi÷eùaþ . yathà -- matsya uvàca .
     %<athàtaþ saüpravakùyàmi mahàdànamanuttamam .
     vi÷vacakramiti khyàtaü sarvapàtakanà÷anam ..
     tapanãyasya ÷uddhasya vi÷vacakrantu kàrayet .
     ÷reùñhaü palasahasreõa tadardhena tu madhyamam ..
     tasyàrdhena kaniùñhaü syàdvi÷vacakramudàhçtam .
     anyadviü ÷atpalàdårdhvama÷akto'pi nivedayet ..
     ùoóa÷àraü tata÷cakraü bhåminemyaùñakàvçtam ..
     nàbhipadme sthitaü viùõuü yogàråóhaü caturbhujam ..
     ÷aïkhacakrasya pàr÷ve tu devyaùñakasamàvçtam .
     dvitãyàvaraõe tadvat pårbato jala÷àyinam ..
     atrirbhçgurba÷iùñha÷ca brahmà kà÷yapa eva ca .
     matsyaþ kårmo varàha÷ca narasiüho'tha vàmanaþ .
     ràmo ràma÷ca ràma÷ca buddhaþ kalkã ca te da÷a ..
     tçtãyàvaraõe gaurã màtçbhirbahubhiryutà .
     caturthe dvàda÷àdityà vedà÷catvàra eva ca ..
     pa¤came pa¤cabhåtàni rudrà÷caikàda÷aiva tu .
     lokapàlàùñakaü ùaùñhe diïmàtaïgàstathaiva ca ..
     saptame'stràõi sarvàõi maïgalyàni ca kàrayet .
     antaràntarato devàn vinyasedaùñame punaþ ..
     tulàpuruùavat ÷eùaü samantàt parikalpayet .
     çtviïmaõóapasaübhàrabhåùaõàcchàdanàdikam ..
     vi÷vacakraü tataþ kuryàt kçùõàjinatilopari .
     tathàùñàda÷a dhànyàni rasà÷ca lavaõàdayaþ ..
     pårõakumbhàùñaka¤caiva vastràõi vividhàni ca .
     màlyekùuphalaratnàni vitànaü càpi kalpayet ..
     tato maïgala÷abdena snàtaþ ÷uklàmbaro gçhã .
     homàdhivàsanànte tu gçhãtakusumà¤jaliþ ..
     imamuccàrayenmantraü triþ kçtvà tu pradakùiõam .
     namo vi÷vamayàyeti vi÷vacakràtmane namaþ ..
     paramànandaråpi tvaü pàhi naþ pàpakardamàt .
     tejomayamidaü yasmàt sadà pa÷yanti yoginaþ ..
     hçdi tat triguõàtãtaü vi÷vacakraü namàmyaham .
     vàsudeve sthita¤cakraü cakramadhye ca màdhavam ..
     anyonyàdhàraråpeõa praõamàmi sthitàviha .
     vi÷vacakramidaü yasmàt sarvapàpaharaü param .
     àyudha¤càdhivàsa¤ca bhavàduddhara màmitaþ ..
     ityàmantrya ca yo dadyàt vi÷vacakramamatsaraþ .
     vimuktaþ sarvapàpebhyo viùõuloke mahãyate ..
     vaikuõñhalokamàsàdya caturbàhuþ sanàtanaþ .
     sevyate'psarasàü saüghaistiùñhet kalpa÷atatrayam ..
     praõamedvàtha yaþ kuryàt vi÷vacakrandine dine .
     tasyàyurvardhate nityaü lakùmã÷ca vipulà bhavet ..
     iti sakalajagatsuràdhivàsaü vitarati yastapanãyaùoóa÷àram .
     haribhavanamupàgataþ sa siddhai÷ciramadhigamya namasyate ÷irobhiþ ..
     asudar÷anatàü prayàti ÷atrormadanasudar÷anatà¤ca kàminãnàm .
     sasudar÷anake÷avànuråpaü kanakasudar÷anadànadagdhapàpaþ ..
     kçtaguruduritàriùoóa÷àraü pravitaraõapravaràkçtiü muràreþ .
     abhibhavati bhavodbhavàni bhittvà bhavamabhito bhavane bhavàni bhåyaþ ..>% iti màtsye mahàdànànukãrtane vi÷vacakrapràdàniko nàma 259 adhyàyaþ ..

#<vi÷vacakràtmà>#, [n] puü, (vi÷vacakraü brahmàõóameva àtmà svaråpaü yasya .) viùõuþ . yathà --
     %<namo vi÷vamayàyeti vi÷vacakràtmane namaþ .
     paramànandaråpã tvaü pàhi naþ pàpakardamàt ..>% iti màtsye 259 adhyàyaþ ..

#<vi÷vajit>#, puü, (vi÷vaü jayatãti . ji + kvip . tuk ca .) yaj¤abhedaþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, raghuþ . 5 . 1 .
     %<tamadhvare vi÷vajiti kùitã÷aü niþ÷eùavi÷ràõitakoùajàtam .
     upàttavidyo gurudakùiõàrthã kautsaþ prapede varatantu÷iùyaþ ..>%) nyàyavi÷eùaþ . yathà . yattu phalà÷ruternityatvamabhihitaü tat phalà÷rutau vi÷vajinnyàyàt svargaþ kalpyate . ityanena viruddhamiti . sa ca nyàyo yathà . vi÷vajità yajeta ityàdi ÷råyate . ityekàda÷ãtattvam .. varuõapà÷aþ . iti kecit .. (agnivi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 218 . 16 .
     %<yastu vi÷vasya jagato buddhimàkramya tiùñhati .
     taü pràhuradhyàtmavido vi÷vajinnàmapàvakam ..>% dànavavi÷eùaþ . yathà, tatraiva . 12 . 227 . 51 .
     %<vi÷vajit pratiråpa÷ca vçùànto viùkaro madhuþ ..>% dçóharathasya puttraþ . yathà, harivaü÷e . 31 . 51 .
     %<àsãddçóharathasyàpi vi÷vajijjanamejaya ..>% satyajittanayaþ . yathà, tatraiva . 20 . 19 .
     %<satyajittanayastasya vi÷vajittasya càtmajaþ ..>% vi÷vajayini, tri . yathà, bhàgavate . 7 . 4 . 7 .
     %<sarvasattvapatãn jitvà va÷amànãya vi÷vajit .
     jahàra lokapàlànàü sthànàni saha tejasà ..>%)

#<vi÷vataþ>#, [s] vya, (vi÷va + tasil .) sarvataþ . ityamarañãkà .. (yathà, bhàgavate . 10 . 31 . 3 .
     %<vçùamayàtmajàdvi÷vato bhayàt çùabha te vayaü rakùità muhuþ ..>%)

#<vi÷vadevaþ>#, puü, (vi÷ve dãvyatãti . diva + ac .) gaõadevatàvi÷eùaþ . ityamarañãkà ..
     %<vi÷vadevau kratudakùau sarvàsviùñiùu vi÷rutau .
     nityaü nàndãmukha÷ràddhe vasusatyau ca paitçke ..
     navànnàlambhane devau kàmakàlau sadaiva hi .
     api kanyàgate sårye ÷ràddhe ca dhvanirocakau .
     puråravà÷càdravà÷ca vi÷vadevau ca parvaõi ..>% iti vahnipuràõe gaõabhedanàmàdhyàyaþ .. (vi÷vasya devatàsvaråpe, tri . yathà, harivaü÷e . 189 . 16 .
     %<÷rutaü me vi÷vadevànàü yadrahasyaü maharùiõàm .
     tadidaü sarvadevànàü tattvatastattvavàdinàm ..>%)

#<vi÷vadevà>#, strã, hrasvagavedhukà . gorakcàkuliyà iti bhàùà . iti jañàdharaþ .. nàgabalà . aruõapuùpadaõóotpalaþ . iti ratnamàlà ..

#<vi÷vadryaï>#, [c] tri, sarvatragamanakartà . viùvak samantàt a¤cati gacchati viùvadryaï sarvatogàmã mårdhanyamadhyaþ tàlavyamadhyo'pãtyeke . ityamarabharatau ..

#<vi÷vadhàriõã>#, strã, (vi÷vaü sarvaü dharatãti . dhç + õiniþ . ïãp .) pçthivã . iti kecit ..

#<vi÷vanàthaþ>#, puü, (vi÷vasya nàthaþ .) ÷ivaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, vairàgya÷atake . 101 .
     %<na gçhãtaü ÷rutihçdayaü na cana gçhãtaü pariplavaü hçdayam .
     icchàmi ca dhàma paraü gacchàmi tu vi÷vanàthapurãm ..>% sàhityadarpaõapraõetà paõóitavi÷eùaþ . yathà, sàhityadarpaõe .
     %<÷rãcandra÷ekharamahàkavicandrasånu÷rãvi÷vanàthakaviràjakçtaü prabandham .
     sàhityadarpaõamamuü sudhiyo vilokya sàhityatattvamakhilaü sukhameva vitta ..>% vidyànivàsabhaññàcàryaputtraþ pa¤cànanopàdhikaþ bhàùàparicchedasiddhàntamuktàvalãpraõetàparapaõóitavi÷eùaþ ..)

#<vi÷vaparõã>#, strã, bhåmyàmalakã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vi÷vapàþ>#, puü, (vi÷vaü pàtãti . pà + vic .) vi÷vapàlanakartà . sa tu parame÷varaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (yathà, harivaü÷e . 251 adhyàye .
     %<vi÷vasya pate ghçtàvyasi anantakarman drughaõavaü÷apràgvaü÷a vi÷vapàstvam ..>%)

#<vi÷vapsà>#, [n] puü, (vi÷vaü psàtãti . psà + bhakùaõe + %<÷vanukùanpåùanaplãhanniti .>% åõàø 1 . 158 . iti kaninpratyayena sàdhuþ .) agniþ . candraþ . iti hemacandraþ .. devaþ . vi÷vakarmà . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ .. såryaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vi÷vabodhaþ>#, puü, (vi÷vasya bodho yasya .) buddhaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vi÷vabhåþ>#, puü, buddhabhedaþ . iti hemacandraþ ..

#<vi÷vabheùajaü>#, klã, (vi÷veùàü bheùajam .) ÷uõñhã . ityamaraþ .. (yathà, su÷rute . 1 . 44 .
     %<vi÷vabheùajamçdvãkàcitrakairmåtrabhàvitaiþ ..>% tathàsya guõàþ .
     %<sasnehaü dãpanaü vçùyamuùõaü vàtakaphàpaham .
     vipàke madhuraü hçdyaü rocanaü vi÷vabheùajam ..>% iti carake såtrasthàne 27 adhyàyaþ ..)

#<vi÷vabhojàþ>#, [s] puü, sarvabhuk . vi÷va÷abdapårbakabhujadhàtoþ auõàdikàsipratyayena niùpannamidam .. (vi÷varakùake, tri . yathà, çgvede . 5 . 41 . 4 .
     %<påùàbhàgaþprabhéthe vi÷vabhojàþ ..>% %<vi÷vabhojà vi÷varakùakàþ .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<vi÷vamadà>#, strã, agnijihvà . yathà --
     %<kàlã karàlã ca manojavà ca sulohità caiva ca dhåmravarõà .
     sphuliïginã vi÷vamadàrciso'gneþ saptaiva jihvàþ kathità munãndraiþ ..>% iti ÷abdamàlà ..

#<vi÷vambharaþ>#, puü, (vi÷vaü bibhartãti . bhé + %<saüj¤àyàü bhéhévçjãti .>% 3 . 2 . 46 . iti khac . %<arurdviùaditi .>% 6 . 3 . 67 . iti mum .) viùõuþ . (yathàha ka÷cit .
     %<vi÷vambhara ! bharàsmàkaü vi÷vasmàdbà vahiþkuru .
     atha pakùadvayàbhàve tyaja vi÷vambharatvakam ..>%) indraþ . iti medinã . re, 295 ..

#<vi÷vambharà>#, strã, (vi÷vaü bibhartãti . bhé + khac . mum . ñàp .) pçthivã . ityamaraþ .. asyà vyutpattiryathà --
     %<vi÷vambharà taddharaõàccànantànantaråpataþ .
     pçthivã pçthukanyàtvàdvistçtatvànmahàmune ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 7 adhyàyaþ .. (yathà, uttaracarite . 1 aïke .
     %<vi÷vambharà bhagavatã bhavatãmasåta ràjà prajàpatisamo janakaþ pità te ..>%)

#<vi÷vayuþ>#, puü, vàyuþ . iti kecit ..

#<vi÷varåpaþ>#, puü, (vi÷vameva råpaü yasya .) viùõuþ . iti hemacandraþ .. (mahàdevaþ . yathà, mahàbhàrate . 7 . 200 . 124 .
     %<vi÷ve devà÷ca yattasmin vi÷varåpastataþ smçtaþ ..>% tvaùñçputtraþ . yathà, viùõupuràõe . 1 . 15 . 122 .
     %<tvaùñu÷càpyàtmajaþ puttrã vi÷varåpo mahàya÷àþ ..>% sarvaråpe, tri . yathà, bhàgavate . 6 . 4 . 28 .
     %<sa sarvanànà sa ca vi÷varåpaþ prasãdatàmaniruktàtma÷aktiþ ..>%)

#<vi÷varåpakaü>#, klã, kçùõàguru . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vi÷varetàþ>#, [s] puü, (vi÷ve retaþ ÷aktiryasya .) brahmà . iti hemacandraþ ..

#<vi÷varocanaþ>#, puü, (vi÷vàn rocayatãti . ruc + lyuþ .) nàóãca÷àkaþ . yathà --
     %<kecukaü peculã pecurnàóãco vi÷varocanaþ ..>% iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vi÷vavedàþ>#, [s] tri, sarvaj¤aþ . vi÷vaü vetti ityarthe vi÷va÷abdapårbavidadhàtoraspratyayena niùpanna midam . yathà --
     %<svasti na indro vçddha÷ravàþ svasti naþ påùà vi÷vavedàþ .
     svasti nastàrkùyo'riùñanemiþ svasti no bçhaspatirdadhàtu ..>% iti yajurvedisvastivàcanamantraþ .. (yathàca bhàgavate . 8 . 3 . 26 .
     %<so'haü vi÷vasçjaü vi÷vamavi÷vaü vi÷vavedasam .
     vi÷vàtmànamajaü brahma praõato'smi paraü padam ..>%)

#<vi÷vasahà>#, strã, agnijihvàvi÷eùaþ . yathà --
     %<hetiþ ÷ikhà ca saptàgnerjihvàstà eva kãrtitàþ .
     kàlã karàlã suhità dhåmravarõà manojavà .
     sphuliïginã vi÷vasahà saüj¤àstàsàmudàhçtàþ ..>% iti jañàdharaþ ..

#<vi÷vasàraü>#, klã, (vi÷veùàü sàram .) tantravi÷eùaþ . iti prasiddham ..

#<vi÷vasàrakaü>#, klã, (vi÷vasàra + saüj¤àyàü kan .) vidaravçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. phaõimanasà . iti bhàùà ..

#<vi÷vasitaþ>#, tri, (vi + ÷vasa + ktaþ .) vi÷vastaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (yathà, naiùadhe . 1 . 131 .
     %<ba kevalaü pràõivadho vadho mama tvadãkùaõàdvi÷vasitàntaràtmanaþ ..>%)

#<vi÷vasçk>#, [j] puü, (vi÷vaü sçjatãti . sçj + kvip .) brahmà . ityamaraþ .. (vi÷vasraùñari, tri . yathà, raghuþ . 10 . 16 .
     %<namo vi÷vasçje pårbaü vi÷vaü tadanu vibhrate .
     atha vi÷vasya saüharte tubhyaü tredhà sthitàtmane ..>%)

#<vi÷vastaþ>#, tri, (vi + ÷vasa + ktaþ .) jàtavi÷vàsaþ . iti medinã . te, 155 .. yathà --
     %<na vi÷vasedavi÷vaste vi÷vaste nàtivi÷vaset .
     vi÷vàsàdbhayamutpannaü målàdapi nikçntati ..>% iti gàruóe 114 adhyàyaþ ..

#<vi÷vastà>#, strã, vidhavà . ityamaraþ .. (yathà, sàhityadarpaõe . 10 paricchede .
     %<stanayugamuktàbharaõàþ kaõñakakalitàïgayaùñayo deva .
     tvayi kupite'pi vi÷vastàþ pàgeva ripustriyo jàtàþ ..>%)

#<vi÷vasthà>#, strã, (vi÷vataþ sarvataþ tiùñhatãti . vi÷va + sthà + kaþ .) ÷atàvarã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vi÷và>#, strã, (vi÷a + kvan . striyàü ñàp .) ativiùà . ityamaraþ .. ÷atàvarã . iti ràja nirghaõñaþ .. pippalã . iti ÷abdacandrikà .. (dakùakanyàvi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 65 . 12 .
     %<krodhà pràdhà ca vi÷và ca vanità kapilàmuniþ ..>%)

#<vi÷vàcã>#, strã, apsarovi÷eùaþ . yathà --
     %<urva÷ã menakà rambhà mi÷rake÷ã hyalambuùà .
     vi÷vàcã ca ghçtàcã ca pa¤cacåóà tilottamà ..
     bhànumatyabalà varcà dvàda÷àpsarasaþ ÷ubhàþ ..>% iti vahnipuràõe gaõabhedanàmàdhyàyaþ .. (bàhurogavi÷eùaþ . tallakùaõàdikaü yathà --
     %<atha vi÷vàcãlakùaõamàha .
     talaü pratyaïgulãnàü yà kaõóarà bàhupçùñhataþ .
     bàhvoþ karmakùayakarã vi÷vàcã nàma sà smçtà ..>% kaõóarà mahàsnàyuþ talaü hastasyoparibhàgaþ . tala÷abdo'tra uparivàcakaþ yathà bhåmitalamiti . tenàyamarthaþ . bàhupçùñhataþ bàhvoþ pçùñhaü bàhupçùñhamàrabhya talaü pratihastatalaü yàvallakùãkçtya kaõóaràstàþ sandåùya bàhvoþ prasàraõàku¤canàdikarmakùayakarà bhavati sà iha vàtavyàdhiùu vi÷vàcãtyucyate bàhvoriti dvitvaü sambhavaparam . ekasminnapi bàhau vi÷vàcã bhavati . iti bhàvaprakà÷aþ ..)

#<vi÷vàtmà>#, [n] puü, (vi÷vameva àtmà yasya vi÷vasya àtmà iti và .) viùõuþ . yathà --
     %<janma karma ca vi÷vàtmannajasyàkarturàtmanaþ .
     tiryaïnéùiùu yàdaþsu tadatyantavióambanam ..>% iti ÷rãbhàgavate 1 skandhe 8 adhyàyaþ .. (mahàdevaþ . yathà, kumàre . 6 . 1 .
     %<atha vi÷vàtmane gaurã sandide÷a mithaþ sakhãm .
     dàtà me bhåbhçtàü nàthaþ pramàõãkriyatàmiti ..>%)

#<vi÷vàdhàyàþ># [s] puü, devatà . iti siddhàntakaumudã ..

#<vi÷vàmitraþ>#, puü, (vi÷vameva mitramasya . %<mittre carùau .>% 6 . 3 . 130 . iti vi÷vasya dãrghaþ .) brahmarùivi÷eùaþ . tatparyàyaþ . gàdhijaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. tri÷aïkuyàjã 3 gàdheyaþ 4 kau÷ikaþ 5 . iti hemacandraþ .. gàdhibhåþ 6 . iti ÷abdaratnàvalã .. tasyotpattiryathà --
     %<kçtadàraü sutaü ÷rutvà draùñuü puttraü svakaü bhçguþ .
     athàjagàma matimàn snuùàü dçùñvà nananda ca ..
     dampatã taü samàsãnaü bhçguü devagaõàrcitam .
     påjayitvà samàsãnaü tasthatustau kçtà¤jalã ..
     tato bhçguþ snuùàü svãyàü suprãta idamabravãt .
     varaü vçõãùva dàsyàmi và¤chitaü varavarõini .
     adeyaü duùkaraü vàpi yatra te vartate spçhà ..
     tataþ satyavatã puttraü tapasyàmnàyapàragam .
     màtu÷ca vãramatulaü puttraü varamayàcata ..
     sa caivamastvityuktvaiva bhåtvà dhyànaparastadà .
     vi÷vamàvartya manasà yatnàt ÷vàsaü sasarja saþ ..
     tasya ni÷vàsavàtàttu niþsçtaü vai carudvayam .
     tasyai tat dvitayaü dattvà bhçgustàmidamabravãt ..
     carudvayaü gçhàõa tvaü snuùe satyavati svayam .
     snàtvà çtau çtau màtà tadà tva¤ca kariùyathaþ .
     àliïgyà÷vatthavçkùaü te màtà puüsavanàya vai .
     carumàraktakaü cemaü sà bhokùyati sutastataþ ..
     tvacauóumbaravçkùantu samàliïgya sitaü carum .
     bhokùyasyetena puttraste bhaviùyati sanàtanaþ ..
     evamuktvà bhçguryàto yathecchaü sàpi saümudam .
     avàpa màtrà sahità bhartrà pitrà ca bhàvinã .
     atha snànadine'÷vatthamàliïgyàraktakaü carum .
     adyàt satyavatã tasyà màtà phalguü sitaü carum ..
     parivartantu taü dhyàtvà divyadhyàno bhçgurmuniþ .
     athàgatya snuùàü tàntu vacana¤cedamabravãt ..
     viparyayastvayà bhadre vçkùàliïganakarmaõi .
     tathà caruprà÷ane ca tatredante bhaviùyati ..
     bràhmaõaþ kùattriyàcàrastava puttro bhaviùyati .
     kùattriyo pràhmaõàcàro màtuste bhavità sutaþ ..
     ityuktà bhçguõà sàdhvã tadà satyavatã bhçgum .
     punaþ prasàdayàmàsa pauttro me'stviti tàdç÷aþ .
     evamastviti proktvà sa tatraivàntardadhe bhçguþ ..
     atha kàle sutaü dãptaü yamadagni¤ca gàdhijà .
     suùuve jananã tasyà vi÷vàmitraü taponidhim ..
     yamadagnistato vedàn caturaþ pràpa màciram .
     pràduràsaddhanurvedaþ svayaü tasmin mahàtmani ..
     vi÷vàmitro'pi sakalàn vedànapi tathàciràt .
     dhanurvedaü tathà kçtsnaü vipra÷càbhåttapodhanaþ ..
     jàjvalyamànastejasvã yamadagnirmahàtapàþ .
     vedaistapobhiþ sa munãnatyakràmacca såryavat ..>% iti kàlikàpuràõe 84 adhyàyaþ .. (àyurvedapàradar÷ã su÷ruto'sya puttraþ . yathà --
     %<atha j¤ànadç÷à vi÷vàmitraprabhçtayo'vidan .
     ayaü dhanvantariþ kà÷yàü kà÷iràjo'yamucyate ..
     vi÷vàmitro munisteùu puttraü su÷rutamuktavàn .
     vatsa ! vàrànasãü gaccha tvaü vi÷ve÷varavallabhàm ..
     tatra nàmnà divodàsaþ kà÷iràjo'sti bàhujaþ .
     sa hi dhanvantariþ sàkùàdàyurvedavidàüvaraþ ..
     àyurvedaü tato'dhãtya lokopakçtihetave .
     sarvapràõidayàtãrthamupakàro mahàmakhaþ ..
     piturvacanamàkarõya su÷rutaþ kà÷ikàü gataþ .
     tena sàrdhaü samadhyeùu munisånu÷ataü yayau ..>% iti bhàvaprakàra÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..
     %<vi÷vàmitrasutaþ ÷rãmàn su÷rutaþ paripçcchati ..>% ityuttaratantre ùañùaùñitame'dhyàye su÷rutenoktam .. vi÷vasminnàstimitraü yasmàt . paramamitram . yathà,
     %<janakenàbhiràmàya dadau ràjyamakaõñakam .
     mi÷vàmitraü puraskçtya vanavàsaü tato yayau ..>% ityudbhañaþ ..)

#<vi÷vàmitrapriyaþ>#, puü, (vi÷vàmitrasya priyaþ .) nàrikelaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (kàrtikaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 231 . 8 .
     %<vi÷vàmitrapriya÷caiva devasenàpriyastathà ..>%)

#<vi÷vàràñ>#, [j] puü, vi÷veùu ràjate yaþ . vi÷veùàü ràñ ràjà iti và . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (%<vi÷vasya vasuràñoþ .>% 6 . 3 . 128 . iti dãrghaþ ..)

#<vi÷vàvasuþ>#, puü, (vi÷vaü vasu yasya . %<vi÷vasya vasuràñoþ .>% 6 . 3 . 128 . iti pårbapadàntasya dãrghaþ .) gandharvabhedaþ . iti medinã .. yathà --
     %<abhràjo'ïghàrivagbhàrã såryavarcàstathà kçdhuþ .
     hastaþ suhastaþ svà¤caiva mårdhvanvàü÷ca mahàmanàþ .
     vi÷vàvasuþ kç÷ànu÷ca gandharvaikàda÷o gaõaþ ..>% iti vahnipuràõe gaõabhedanàmàdhyàyaþ .. (viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 6 . 62 . 45 .
     %<vi÷vàvasurvi÷vamårtirvi÷ve÷o vi÷vakseno vi÷vakarmà va÷o ca .. * ..>% vatsaravi÷eùaþ . yathà, bçhatsaühitàyàm . 8 . 41 .
     %<krodhã tçtãyaþ parataþ krameõa vi÷vàvasu÷ceti paràbhava÷ca ..>% tatphalaü yathà, cintàmaõidhçtavacanam .
     %<sarvatra jàyate kùemaü sarva÷asyamahàrghatà .
     vi÷vàvasau varàrohe kàrpàsasya mahàrghatà ..>%) ni÷i strã . iti medinã ..

#<vi÷vàsaþ>#, puü, (vi + ÷vasa + gha¤ .) pratyayaþ . tatparyàyaþ . vi÷rambhaþ 2 . ityamaraþ .. à÷vàsaþ 3 à÷ramaþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. * ..
     %<lobhapramàdavi÷vàsaiþ puruùo na÷yati tribhiþ .
     tasmàllobho na kartavyaþ pramàdo na na vi÷vaset ..
     sà ÷rãryà na madaü kuryàt sa sukhã tçùõayojjhitaþ .
     tanmitraü yasya vi÷vàsaþ puruùaþ sa jitendriyaþ ..>% iti gàruóe nãtisàre 115 adhyàyaþ ..
     %<yasya yàvàü÷ca vi÷vàsastasya siddhi÷ca tàvatã .
     etàvàniti kçùõasya prabhàvaþ parimãyate ..>% iti tatraiva 234 adhyàyaþ ..
     %<na vi÷vasedavi÷vaste vi÷vaste nàtivi÷vaset .
     vi÷vàsàdbhayamutpannaü målàdapi nikçntati ..>% iti ca gàruóe 114 adhyàyaþ .. * ..
     %<nakhinà¤ca nadãnà¤ca ÷çïgiõà ÷astrapàõinàm .
     vi÷vàso naiva kartavyaþ strãùu ràjakuleùu ca ..
     na vi÷vasedavi÷vastaü mitra¤càpi na vi÷vaset .
     kadàcit kupitaü mitraü guptadoùaü prakà÷ayet ..>% iti càõakyam ..

#<vi÷vàsaghàtakaþ>#, tri, vi÷vàsaü hanti yaþ . (vi÷vàsa + han + õvul .) vi÷rambhanà÷akaþ . yathà --
     %<na bhàràþ parvatà bhàrà na bhàràþ sapta sàgaràþ .
     nindakà hi mahàbhàrà bhàrà vi÷vàsaghàtakàþ ..>% iti karmalocanam ..

#<vi÷vedevàþ>#, puü, agniþ . ÷ràddhadevaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..
     %<kraturdakùo vasuþ satyaþ kàmaþ kàlastathà dhvaniþ .
     rocaka÷càdravà÷caiva tathà cànye puråravàþ .
     vi÷vedevà bhavantyete da÷a sarvatra påjitàþ ..>% iti vahnipuràõe gaõabhedanàmàdhyàyaþ .. anyadvi÷va÷abde draùñavyam ..

#<vi÷ve÷aþ>#, puü, (vi÷vasya ã÷aþ .) ÷ivaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (viùõuþ . yathà, bhàgavate . 1 . 8 . 41 .
     %<atha vi÷ve÷a vi÷vàtman vi÷vamårte svakeùu me .
     snehapà÷amimaü chindhi dçóhaü pàõóuùu vçùõiùu ..>%)

@<[Page 4,441a]>@
#<vi÷ve÷varaþ>#, puü, (vi÷vasya ã÷varaþ .) kà÷ãsthamahàdevaþ . yathà --
     %<sarvatãrtheùu sasnau sa sarvayàtràü vyadhàt sa ca .
     manikarõyàntu yaþ snàto yo vi÷va÷aü niraikùata ..
     satyaü satyaü punaþ satyaü satyaü satyaü punaþ punaþ .
     dç÷yo vi÷ve÷varo nityaü snàtavyà maõikarõikà ..>% iti kà÷ãkhaõóam .. (yathàca tantre .
     %<mukhena vàdyaü salilena pàdyaü mårtirmçdà vilvadalena påjà .
     phalaü punastasya bhavedanantaü niþsvasya vi÷ve÷vara eva devaþ ..>%)

#<vi÷vauùadhaü>#, klã, (vi÷veùàmauùadham .) ÷uõñhã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<viùa>#, ir li ¤a au ïa vyàptau . iti kavikalpadrumaþ .. (hvàø-ubhaø-àtmaø-ityeke-sakaøaniñ .) ir, aviùat avikùat . li ¤a, veveùñi veviùñe . au, veùñà . ïa, veviùñe . ubhayapadãtyanye . aphalavat kartari àtmane padàrtho ïakàraþ . iti durgàdàsaþ ..

#<viùa>#, u secane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ . ktvàveñ .) u, veùitvà viùñvà . iti durgàdàsaþ ..

#<viùa>#, ga au viprayoge . iti kavikalpadrumaþ .. (kryàø-paraø-akaø-aniñ .) ga, viùõàti j¤ànã puttràdibhyo viyuktaþ syàt ityarthaþ . au, avikùat . dantyànto'yamiti . viùõuvyutpattau subhåtiþ . iti durgàdàsaþ ..

#<viùaü>#, klã, (viùa secane + kaþ .) jalam . ityamaraþ . padmake÷aram . iti taññãkàyàü mukuñaþ .. volam . vatsanàbhaþ . sàmànyaviùam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<viùaþ>#, puü, klã, (viùa + kaþ .) viùam . tatparyàyaþ . kùveóaþ 2 garalam 3 . ityamaraþ .. àheyam 4 amçtam 5 garadam 6 kàlakåñam 7 kalàkålam 8 hàridram 9 rakta÷çïgikam 10 nãlam 11 garam 12 ghoram 13 hàlàhalam 14 halàhalam 15 ÷çïgã 16 bhågaram 17 . iti ràjanirghaõñaþ .. jàïgalam 18 tãkùõam 19 rasaþ 20 rasàyanam 21 garaþ 22 . iti jañàdharaþ .. jaïgulam 23 jàïgulam 24 . iti ÷abdaratnàvalã .. kàkolaþ 25 vatsanàbhaþ 26 pradãpanaþ 27 ÷aulkikeyaþ 28 brahmaputtraþ 29 . iti ratnamàlà .. tadbhedà yathà --
     %<puüsi klãve ca kàkolakàlakåñahalàhalàþ .
     sauràùñrikaþ ÷aulkikeyo brahmaputtraþ pradãpanaþ ..
     dàrado vatsanàbha÷ca viùabhedà amã nava ..>% iti pàtàlavarge amaraþ .. * .. api ca .
     %<viùaþ kùveóo rasastãkùõaü garalo'tha halàhalaþ .
     vatsanàbhaþ kàlakåño brahmaputtraþ pradãpanaþ ..
     sauràùñrikaþ ÷aulkikeyaþ kàkolo dàrado'pi ca .
     ahicchatro meùa÷çïgakuùñhavàlåkanandanàþ ..
     kairàñako haimavato markañaþ karavãrakaþ .
     sarùapo målako gauràrdrakaþ saktukakardamau ..
     aïkollasàraþ kàliïgaþ ÷çïgiko madhusikthakaþ .
     indro làïgaliko visphuliïgapiïgalagauttamàþ .
     mustako dàlava÷ceti sthàvarà viùajàtayaþ ..>% iti hemacandraþ .. atha viùasya nàmalakùaõaguõàþ .
     %<viùaü tu garalaü kùveóastattadbhedànudàharet .
     vatsanàbhaþ sahàridraþ saktuka÷ca pradãpanaþ ..
     sauràùñrikaþ ÷çïgaka÷ca kàlakåñastathaiva ca .
     hàlàhalo brahmaputtro viùabhedà amã nava ..>% tatra vatnàbhasya svaråpaniråpaõam .
     %<sindhuvàrasadçkapatro vatsanàbhyàkçtistathà .
     yatpàr÷ve na tarovçddhirvatsanàbhaþ sa bhàùitaþ ..>% atha hàridrasya svaråpam .
     %<haridràtulyamålo yo hàridraþ sa udàhçtaþ ..>% atha saktukasya svaråpam .
     %<yadgranthiþ saktukenaiva pårõamadhyaþ sa saktukaþ ..>% atha pradãpanasya svaråpam .
     %<pradãpalohito yaþ syàddãptimàn dalanaprabhaþ .
     mahàdàhakaraþ pårvaiþ kathitaþ sa pradãpanaþ ..>% atha sauràùñrikasya svaråpam .
     %<suràùñraviùaye yaþ syàt sa sauràùñrika ucyate ..>% atha ÷çïgakasya svaråpam .
     %<yasmin go÷çïgake baddhe dugdhaü bhavati lohitam .
     sa ÷çïgaka iti prokto dravyatattvavi÷àradaiþ ..>% atha kàlakåñasya svaråpam .
     %<devàsuraraõe devairhatasya pçthumàlinaþ .
     daityasya rudhiràjjàtastarura÷vatthasannibhaþ ..
     niryàsaþ kàlakåño'sya munibhiþ parikãrtitaþ .
     so'hicchatre ÷çïgavere kokaõe malaye bhavet ..>% atha hàlàhalasya svaråpam .
     %<gostanàbhaphalo gucchastàlapatracchadastathà .
     tejasà yasya dahyante samãpasthà drumàdayaþ ..
     asau hàlàhalo j¤eyaþ kriùkindhàyàü himàlaye .
     dakùiõàbdhitañe de÷e kokaõe'pi ca jàyate ..>% atha brahmaputtrasya svaråpam .
     %<varõataþ kapilo yaþ syàt tathà bhavati sàdhakaþ .
     brahmaputtraþ sa vij¤eyo jàyate malayàcale ..
     bràhmaõaþ pàõóarasteùu kùattriyo lohitaprabhaþ .
     vai÷yaþ pãto'sitaþ ÷ådro viùa ukta÷caturvidhaþ ..
     rasàyane viùaü vipraü kùattriyaü dehapuùñaye .
     vai÷yaü kuùñhavinà÷àya ÷ådraü dadhyàdvadhàya hi ..>% atha viùasya guõàþ .
     %<viùaü pràõaharaü proktaü vyavàyi ca vikàsi ca .
     àgneyaü vàtakaphahçdyogavàhimadàvaham ..>% vyavàyi sakalakàyaguõavyàpanapårbakapàkàgamana÷ãlam . vikàsi ojaþ÷oùaõapårbakaü sandhibandha÷ithilãkaraõa÷ãlam . àgneyaü adhikàgnyaü÷am . yogavàhi saüsargaguõavàhakam .
     %<madàvahaü tamoguõàdhikyena buddhividhvaüsakam .
     tadeva yuktiyuktantu pràõadàyi rasàyanam ..
     yogavàhi paraü vàta÷leùmajit sannipàtahçt .
     yogavàhi tridoùaghnaü bçühaõaü vãryavardhanam ..
     ye durguõà viùe'÷uddhe te syurhãnà vi÷odhanàt .
     tasmàdviùaü prayogeùu ÷odhayitvà prayojayet ..>% athopaviùàõàü niråpaõam .
     %<arkakùãraü snuhãkùãraü tathaiva kalihàrikà .
     karavãro'tha dhuståraþ pa¤ca copaviùàþ smçtàþ ..>% upaviùà gauõaviùàþ . eùàü guõàstatra tatra draùñavyàþ . api ca .
     %<arkakùãraü snuhãkùãraü làïgalã karavãrakaþ .
     gu¤jàhipheno dhuståraþ saptopaviùajàtayaþ ..>% eteùàü ÷odhanaü cintyam . guõàstatra draùñavyàþ .. atha viùàõàü ÷odhanavidhiþ .
     %<gomåtre tridinaü sthàpyaü viùaü tena vi÷uddhyati .
     raktasarùapatailàktaü tathà dhàrya¤ca vàsasi ..
     yeguõà garale proktàste syurhãnà vi÷odhanàt .
     tasmàdviùaü prayogeùu ÷odhayitvà prayojayet ..>% iti bhàvaprakà÷e pårvakhaõóaþ .. atha viùàdhikàraþ . tatra viùasya dvaividhyamàha .
     %<sthàvaraü jaïgama¤caiva dvividhaü viùamucyate .
     da÷àdhiùñhànamàdyantu dbitãyaü ùoóa÷à÷rayam ..>% sthàvaraviùasya da÷à÷rayànàha .
     %<målaü patraü phalaü puùpaü tvak kùãraü sàrameva ca .
     niryàso dhàtavaskandaþ sthàvarasyà÷rayà da÷a ..>% tadyathà . målaviùaü karavãràdi 1 . patraviùaü viùapatrikàdi 2 . phalaviùaü karkoñakàdi 3 . puùpaviùaü vetràdi 4 . tvakasàraniryàsaviùàõi karambhàdãni 5 . 6 . 7 . kùãraviùaü snuhyàdi 8 . dhàtuviùaü haritàlàdi 9 . kandaviùaü vatsanàbhasaktukàdi 10 .. * .. jaïgamaviùasya ùoóa ÷à÷rayànàha .
     %<dçùñini÷vàsadaüùñrà÷ca nakhamåtramalàni ca .
     ÷ukraü làlà mukhaü spar÷aþ saüdaü÷a ÷càvamarditam .
     gudàsthipitta÷åkàni da÷a ùañ jaïgamà÷rayàþ ..>% tadyathà . dçùñini÷vàsaviùà divyàþ sarpàþ 1 . 2 . daüùñràviùàþ bhaumàþ sarpàþ 3 . daüùñrànakhaviùà vyàghràdayaþ 4 . måtrapurãùaviùà gçhagodhikàdayaþ 5 . 6 . ÷ukraviùà måùikàdayaþ 7 . làlàviùà ucciñaïgàdayaþ 8 . làlàspar÷amåtrapurãùàrtava÷ukramukhasaüdaü÷adaüùñràspar÷àvamarditagudapurãùaviùà÷citra÷ãùàdayaþ 9 . 10 . 11 . 12 . 13 . asthiviùàþ rpàdayaþ 14 . pittaviùà nakulamatsyàdayaþ 15 . ÷åkaviùà bhramaràdayaþ 16 .. * .. sthàvaràviùàõàü sàmànyànàü kàryàõyàha .
     %<sthàvarantu jvaraü hikkàü dantaharùaü galagraham .
     phenacchardyaruci÷vàsamårchà¤ca kurute viùama ..>% à÷rayabhedena vi÷iùñànàü viùàõàü kàryàõyàha . tatra målaviùasya kàryamàha .
     %<udveùñanaü målaviùairmohaþ pralapanaü bhavet ..>% patraviùasya kàryamàha .
     %<jçmbhaõaü vepanaü ÷vàso nçõàü patraviùairbhavet ..>% phalaviùasya kàryamàha .
     %<÷uùka÷othaþ phalaviùairdàho dbeùa÷ca bhojane ..>% puùpaviùasya kàryamàha .
     %<bhavet puùpaviùai÷chardiràdhmànaü mårchanaü tathà ..>% tvaksàraniryàsaviùàõàü kàryàõyàha .
     %<tvaksàraniryàsaviùairupayuktairbhavanti hi .
     àsyadaugandhyapàruùya÷irorukkaphasaüsravàþ ..>% kùãraviùakàryamàha .
     %<phenàgamaþ kùãraviùairvióbhedo gurujihvatà ..>% dhàtuviùakàryamàha . hçtpãóanaü dhàtuviùairmårchà dàha÷ca tàluni . pràyeõa kàlaghàtãni viùàõyetàni nirdi÷et .. etàni målàdãni viùàõi nava kàlaghàtãni kàlàntare màrakàõi .. * .. kandaviùasya kàryamàha .
     %<kandajànyugravãryàõi yànyuktàni trayoda÷a .
     sarvàõyetàni ku÷alairj¤eyàni da÷abhirguõaiþ ..
     sthàvaraü jaïgama¤càpi kçtrima¤càpi yadviùam .
     sadyo nihanti tat sarvaü guõai÷cedda÷abhiryutam ..>% tàn da÷aguõànàha .
     %<råkùamuùõaü tathà tãkùõaü såkùmamà÷u vyavàyi ca .
     vikà÷i vi÷adaü caiva laghvapàki ca te da÷a ..>% terguõairviùasya kàryamàha .
     %<tadraukùàt kopayedvàyumauùõyàt pittaü sa÷oõitam .
     taikùõyànmatiü mohayati marmavandhàü÷chinatti hi ..
     ÷arãràvayavàn saukùmàt pravi÷edvikaroti ca .
     à÷utvàdà÷u taddhanti vyavàyàt prakçtiü haret ..
     vikà÷itvàt kùapayati doùàn dhàtån malànyapi .
     atiricyata vai÷adyàddu÷cikitsya¤ca làghavàt .
     durjaraü càvipàkitvàttasmàt kle÷ayate ciram ..>% viùalipta÷astrahatasya lakùaõamàha .
     %<sadyaþ pàkaü yàti yasya kùataü tat sravedraktaü pacyate càpyabhãkùõam .
     kçùõãbhåtaü klinnamatyarthapåtikùatàn màüsaü ÷ãryate yasya càpi ..
     tçùõàtàpau dàhamårche ca yasya digdhàvidvaü taü manuùyaü vyavasyet .
     liïgànyetànyeva kuryàdamitrairdattaþ kùveóo và vraõe yasya càpi ..>% pacyate càpyabhãkùõaü punaþ punaþ pàkameti . tàpo bahistaptatà . dàho'bhyantare . karyàdityatra kùataü kartçpadaü boddhavyam . pràyeõa ràjàdãnàmannàdau ÷atravo viùaü dadati .. * .. teùàü j¤ànàrthaü lakùaõamàha .
     %<iïgitaj¤o manuùyàõàü vàkceùñàmukhavaikçtaiþ .
     jànãyàdviùadàtàramebhirliïgai÷ca buddhimàn ..
     na dadàtyuttaraü pçùño vivakùurmohameti ca .
     apàrthaü bahu saükãrõaü bhàùate càpi måóhavat ..
     aïgulãþ sphoñayedurvãü vilikhet prahasedapi .
     vepathu÷càsya bhavati trasta÷caikaikamãkùate ..
     vivarõavaktro dhyàma÷ca nakhaiþ ki¤cicchinatti ca .
     àlabheta sakçddãnaþ kareõa ca ÷iroruhàn ..
     niryiyàsurapadvàrairvãkùate ca punaþ punaþ .
     vartate viparãta¤ca viùadàtà vicetanaþ ..>% iïgitamabhipràyasåcaka àkàraþ . mukhavaikçtiü mukhavaivarõyàdiþ . ebhirliïgaiþ vakùyamàõaiþ . na dadàtyuttaraü pçùñaþ svãyàsatkarmajanitavyàmohàt . saükãrõaü asphuñam . bhayajavàyujanitaparvavyathàpanodàyàïgulãþ sphoñayet . prahaset ahetàvapi . dhyàmaþ dagdhasamànavarõaþ . àlabhet spç÷et . viparãtaü yathà syàdevaü varteta .. jaïgamaviùàõàü sàmànyànàü kàryamàha .
     %<nidràtandràklamaü dàhaü sampàkaü lomaharùaõam .
     ÷otha¤caivàtisàra¤ca kurute jaïgamaü viùam ..>% jaïgameùu tãkùõataratvena sarpànàha .
     %<vàtapittakaphàtmàno bhogimaõóaliràjilàþ .
     yathàkramaü samàkhyàtà dvyantarà dvandvaråpiõaþ ..>% bhoginaþ phaõinaþ . te ca viü÷atiþ .
     %<maõóalairvividhai÷citràþ pçthavo mandagàminaþ .
     ùañ te maõóalino j¤eyà jvalanàrkasamà viùaiþ ..
     snigdhà vividhavarõàbhistiryagårdhva¤ca ràjibhiþ .
     vicitrà iva ye bhànti ràjilàste hi te'pi ùañ ..>% ete yathàkramaü vàtapittakaphàtmànaþ . dbyantarà dve antare bhedau yeùàü te dbyantaràþ . yathà bhogino maõóalibhyàü jàtàþ ityàdi .. * .. bhogiprabhçtikç÷adaü÷alakùaõabhedamàha .
     %<daü÷o bhogikçtaþ kçùõaþ sarvavàtavikàranut .
     pãto maõóalinaþ ÷otho mçduþ pittavikàravàn ..
     ràjilottho bhaveddaü÷aþ sthira÷otha÷ca picchilaþ .
     pàõóuþ snigdho'tisàndràsçksarva÷leùmavikàravàn ..>% de÷avi÷eùe kàlavi÷eùe ca daùñasyàsàdhyatvamàha .
     %<a÷vatthadevàyatana÷ma÷ànavalmãkasandhyàsu catuùpatheùu .
     yàmye sapitrye parivarjanãyà çkùe narà marmasu ye ca daùñàþ ..>% yàmye bharaõyàm . pitrye maghàyàm .
     %<dàrvãkaràõàü viùamà÷u hanti sarvàõi coùõe dbiguõãbhavanti ..>% uùõe uùmasaüyoge . dàrvãkaralakùaõamàha .
     %<rathàïgalàïgalacchatrasvastikàïku÷adhàriõaþ .
     j¤eyà dàrvãkaràþ sarpàþ phaõinaþ ÷ãghragàminaþ ..>% apareùu yeùu viùamà÷u màrakaü bhavati tànàha .
     %<ajãrõapittàtapapãóiteùu bàleùu vçddhaùu bubhukùiteùu .
     kùãõe kùate mehini kuùñhajuùñe råkùe bale garbhavatãùu càpi ..
     ÷astrakùate yasya na raktamasti ràjyo latàbhi÷ca na saübhavanti ÷ãtàbhiradbhi÷ca na romaharùo viùàbhibhåtaü parivarjayettam ..
     jihmaü mukhaü yasya ca ke÷a÷àto nàsàvasàda÷ca sakaõñhabhaïgaþ .
     kçùõa÷ca raktaþ ÷vayathu÷ca daü÷o hanvoþ sthiratva¤ca sa varjanãyaþ ..>% ke÷a÷àtaþ àkarùaõàt . nàsàvasàdaþ nàsàyà natatvam . kaõñhabhaïgaþ grãvàdhàraõà÷aktiþ . hanvoþ sthiratvaü hanudbayastambhaþ .. * .. apara÷ca .
     %<vartirghanã yasya nireti vaktràdraktaü sravedårdhvamadha÷ca yasya .
     daüùñrànipàtàü÷catura÷ca pa÷yedyasyàpi vaidyaiþ parivarjanãyaþ ..>% vartiþ rudhirastham . raktaü sravedårdhvamadha÷ca yasya yasya ca nàsàmukhaliïgagudàdibhyo raktaü sravet .
     %<unmattamatyarthamupadrutaü và hãnasvaraü vàpyathavà vivarõam .
     sàriùñamatyarthamavegina¤ca jahyànnaraü tasya na karma kuryàt ..>% atyarthamupadrutaü và jvaràtisàràdibhirati÷ayenopadrutam . hãnasvaraü vaktumakùamam . vivarõaü kçùõavarõam . sàriùñaü nàsàbhaïgàdiyuktam . aveginaü vego viùavegaþ lahari iti loke tadrahitam . * . sthàvaraü jaïgamaü viùameva jãrõatvàdibhiþ kàraõairdåùãviùasaüj¤àü labhate . tadàha .
     %<jãrõaü viùaghnauùadhidåùitaü và dàvàgnivàtàtapa÷oùitaü và .
     svabhàvato và guõaviprahãnaü viùaü hi dåùãviùatàmupaiti ..>% jãrõaü atipuràõam . viùaghnauùadhidåùitaü viùaghnàbhiroùadhãbhirvãryahãnãkçtam . svabhàvato và guõaviprahãnaü svabhàvàdeva da÷ànàü guõànàü madhye dvitryàdiguõahãnam .. * .. dåùãviùasya kàryamàha .
     %<vãryàlpabhàvànna nipàtayettat kaphànvitaü varùaguõànubandhi .
     tenàrdito bhinnapurãùavarõo vigandhavairasyayutaþ pipàsã ..
     mårchàü bhramaü gadgadavàgvami¤ca viceùñamàno'ratimàpnuyàdvà ..>% na nipàtayet na màrayati . kaphànvitaü kaphena mandãkçtauùõàdiguõam . varùaguõànubandhi kaphenàgnermàndyàdãùatpàkàcciramàsthàyi . bhinnapurãùavarõaþ bhinnapurãùo drutamalaþ bhinnavarõa÷ca . viceùñamàno viruddhàü ceùñàü kurvan mårchàdãn vyàdhãn labhate .. * .. sthànavi÷eùasthite dåùãviùe liïgavi÷eùamàha .
     %<àmà ÷ayasthe kaphavàtarogã pakvà÷ayasthe'nilapittarogã .
     bhavet samuddhasta÷iro'ïgaruñko vilånapakùa÷ca yathà vihaïgaþ ..>% samuddhasta÷iroruhaþ ke÷àþ aïgaruhi ca romàõi yasya saþ . etadapi liïgaü pakvà÷ayasthe dåùãviùe boddhavyam . sthiraü rasàdiùvatha tadyathoktàn karoti dhàtuprabhavàn vikàràn . tat dåùãviùam . yathoktàn su÷rute vyàdhisamudde÷ãyoktàn . * . dåùãviùasya prakopasamayamàha .
     %<kopantu ÷ãtàniladurdineùu jàtyà÷u pårbaü ÷çõu tasya råpam .. * ..>% kupitasya tasya dåùãviùasya pårbaråpamàha .
     %<nidràgurutva¤ca vijçmbhaõa¤ca vi÷leùaharùàvathavàïgamardaþ ..>% vi÷leùaþ gàtra÷aithilyam . harùaþ romà¤caþ . * . råpamàha .
     %<tataþ karotyannamadàùipàkàvarocakaü maõóalakoñajanma .
     màüsakùayaü pàõipadàkùi÷othaü mårchàü tathà cchardimathàtisàram ..>% dåùãviùaü ÷vàsatçùau jvaràü÷ca kuryàt pravçddhiü jañharasya càpi . annamadaþ anne bhukte pågaphaleneva madaþ avipàkaþ . * . annasya dåùãviùabhedena vikàrabhedamàha .
     %<unmàdamanyajjanayettathànyadànàhamanyat kùapayecca ÷ukram .
     gàdgadyamanyajjanayecca kuùñhaü tàüstàn vikàràü÷ca bahuprakàràn ..>% anyat dåùãviùam . tàüstàn vikàràn visarpavisphoñàdãn . * . dåùãviùasya niruktimàha .
     %<dåùitaü de÷akàlànnaü divàsvapnairabhãkùõa÷aþ .
     yasmàt saüdåùayeddhàtuü tasmàt dåùãviùaü smçtam ..>% de÷aþ anåpàdiþ . kàlo durdinàdiþ . annaü kulatthatilamasuràdi . dhàtudåùakatvàddåùãviùam .. * .. dåùãviùasya sàdhyatvàdikamàha .
     %<sàdhyamàtmavataþ sadyo yàpyaü saüvatsaroùitam .
     dåùãviùamasàdhyaü syàt kùãõasyàhitasevinaþ ..>% kçtrimaü viùaü dvividham . ekaü saviùaü dåùãviùasaüj¤am . aparamaviùaü tadeva garasaüj¤am . tathà ca kà÷yapasaühitàyàm .
     %<saüyogaja¤ca dvividhaü dvitãyaü viùamucyate .
     dåùãviùantu saviùamaviùaü gara ucyate ..>% saüyogajaü kçtrimaü viùam . dvitãyaü svàbhàvikàt . tacca dvividham . * . tatra dåùãviùamabhidhàya garaü dar÷ayitumàha .
     %<saubhàgyàrthaü striyaþ svedarajonànàïgajàn malàn .
     ÷atruprayuktàü÷ca garàn prayacchantyannami÷ritàn .. *>% garakàyyamàha .
     %<taiþ syàt pàõóukç÷o'lpàgnirjvara÷càsyopanàyate .
     marmapradhamanàdhmànaü hastayoþ ÷othasambhavaþ ..
     jañharaü grahaõãrogà yakùmà gulmaþ kùayo jvaraþ .
     evaüvidhasya cànyasya vyàdherliïga¤ca jàyate ..>% tairgaraiþ svetarajaþprabhçtibhiþ . jvara÷càsyopajàyata iti apàkàt . marmapradhamanaü marmavyathàm . kùayo dhàtukùayaþ .. * .. låtànàü jantuvi÷eùàõàmutpattiü saükhyà¤càha .
     %<yasmàllånaü tçõaü pràptà muneþ prasvedabindavaþ .
     tebhyo jàtàstato låtà iti khyàtàstu ùoóa÷a ..>% tatra su÷rutaþ . vi÷vàmitro nçpavaraþþ kadàcidçùisattamam . va÷iùñhaü kopayàmàsa gatvà÷ramapadaü kila .. kupitasya munestasya lalàñàt svedabindavaþ . apatandar÷anàdeva hyadhastàttãvravarcasaþ . låne tçõe maharùestu dhenvarthe sambhçte'pi ca .. tato jàtàstvime ghorà nànàråpà mahàviùàþ . tàsàmaùñau kaùñasàdhyà varjyàstàvantya eva hi .. tatra tçõamaõóalàprabhçtayo'ùñau kaùñasàdhyàþ . sauvarõikàprabhçtayo'ùñàvasàdhyàþ .. * .. tàsàü sàmànyànàü daü÷alakùaõamàha .
     %<tàbhirdaùñe daü÷akopyaþ pravçttiþ kùatajasya ca .
     jvaro dàho'tisàra÷ca gadàþ syu÷ca tridoùajàþ ..
     pióakà vividhàkàrà maõóalàni mahànti ca .
     ÷otho mahànto mçdavo raktàþ ÷yàvà÷calàstathà ..
     sàmànyaü sarvalåtànàmetaddaü÷asya lakùaõam .>% daü÷akopyaþ daü÷amadhye påtibhàvaþ .
     %<daü÷amadhye tu yat kçùõaü ÷yàvaü và jàlamàvçtam ..
     dagdhàkçti bhç÷aü pàkaü kleda÷o'thajvarànvitam .
     dåùãviùàbhirlåtàbhistaü daùñamiti nirdi÷et ..>% sauvarõikàdayo'ùñàvasàdhyàþ pràõaharàstàsàü lakùaõamàha .
     %<÷othaþ ÷vetà sità raktà pãtà và pióakà jvaraþ .
     pràõàntiko bhaveddàhaþ ÷vàsahikkà ÷irograhaþ ..>% àkhudåùãviùalakùaõamàha .
     %<àdaü÷àcchoõitaü pàõóumaõóalàni jvaro'ruciþ .
     lomaharùa÷ca dàha÷càpyàkhudåùãviùàrdite ..>% pràõaharamåùakaviùakàryamàha .
     %<mårchàïga÷othavaivaõyaü kleda÷abdà÷rutijvaràþ .
     ÷irogurutvaü làlàsçkchardi÷càsàdhyamåùakàt ..>% aïga÷otho'tra måùakàkàro boddhavya iti tantràntare .. * .. kçkalàsadaùñasya lakùaõamàha .
     %<÷othasya kàryamathavà nànàvarõatvameva ca .
     moho'tha varcaso bhedo daùñhasya kçkalàsakaiþ ..>% vç÷cikaviùasya lakùaõamàha .
     %<dahatyagnirivàdau ca bhinattãvordhvamà÷u ca .
     vç÷cikasya viùaü yàti pa÷càt daü÷o'vatiùñhate ..>% asàdhyavç÷cikadaùñasya lakùaõamàha .
     %<daùño'sàdhyaistu hçdghràõarasanopahato naraþ .
     màüsaiþ patadbhiratyarthaü vedanàrto jahàtyasån ..>% asàdhyairvç÷cikaisteùàmevànuvçtteþ . hçdàdiùåpahataþ hçdàdikàryarahito bhavati . atyarthaü vedanàrta ityanvayaþ .. kaõabhadaùñasya lakùaõamàha .
     %<visarpaþ ÷vayathuþ ÷ålaü jvara÷chardirathàpi ca .
     lakùaõaü kaõabhairdaùñe daü÷a÷caivàva÷ãryate ..>% kaõabhaþ kãñavi÷eùaþ .. ucciñaïgadaùñasya lakùaõamàha .
     %<kçùõaromocciñaïgena stabdhaliïgo bhçùàrtimàn .
     daùñaþ ÷ãtodakeneva siktànyaïgàni manyate ..>% kçùõaromà adhikatarakçùõaromà . ucciñaïga÷cãñàkãñavi÷eùaþ .. * .. saviùamaõóåkadaùñasya lakùaõamàha .
     %<ekadaüùñràrditaþ ÷ånaþ sarujaþ pãtakaþ satçñ .
     sanidra÷chardimàn daùño maõóåkaiþ saviùairbhavet ..>% ekadaüùñràrditaþ svabhàvàdekayaiva daüùñrayà daùño bhavati .. * .. matsyaviùasya kàryamàha .
     %<matsyàstu saviùàþ kuryurdàhaü ÷othaü rujaü tathà ..>% jalaukoviùakàryamàha .
     %<kaõóå÷othaü jvaraü mårchàü saviùàstu jalaukaüsaþ .>% kuryuriti ÷eùaþ .. * .. gçhagodhikàviùakàryalakùaõamàha .
     %<vidàhaü ÷vayathuü todaü prasvedaü gçhagodhikàþ .>% kuryuþ . iti ÷eùaþ .. * .. ÷atapadãviùakàryamàha .
     %<daü÷e svedaü rujaü dàhaü kuryàt ÷atapadãviùam .>% ÷atapadã gijài iti loke .. * .. ma÷akaviùakàryamàha .
     %<kaõóåmàn ma÷akairãùacchothaþ syànmandavedanaþ ..>% asàdhyama÷akalakùaõamàha .
     %<asàdhyakãñasadç÷amasàdhyaü ma÷akakùatam .>% asàdhyakãñasadç÷aü asàdhyaiþ kãñairlåtàbhiþ kçtaü yat kùataü tatsadç÷avedanam .. * .. makùikàdaü÷asya lakùaõamàha .
     %<sadyaþsaüsràviõã ÷yàvà dàhamårchàjvarànvità .
     pióakà makùikàdaü÷e tàsàntu sthagikà÷uhçt ..>% tàsàmityàdi . tàsàü su÷rutoktànàü ùaõõàü makùikàõàü madhye sthagikànàmnã ÷ãghraü pràõaü haratãtyarthaþ .. vyàghràdiviùàõàü kàryamàha .
     %<catuùpàdbhirdvipàdbhirvà nakhairdantai÷ca yat kùatam .
     såyate pacyate tattu sravate jvarayatyapi ..>% catuùpàdbhirvyàghràdibhiþ . dvipàdbhirvanamànuùàdibhiþ . såyate sånaü bhavati .. * .. viùojjhitasya lakùaõamàha .
     %<prasannadoùaü prakçtisthadhàtumannàbhikàmaü samamåtraviñkam .
     prasannavarõendriyacittaceùñaü vaidyo'vagacchedaviùaü manuùyam ..>% prasannadoùaü prakçtisthadoùaü ÷eùaü sugayam .. * .. atha viùàõàü cikitsà . tatra sthàvaraviùàsya cikitsà .
     %<sthàvareõa viùeõàrtanaraü yatnena vàmayet .
     vamanena samaü nàsti yatastasya cikitsitam ..
     viùamatyarthamuùõa¤ca tãkùõa¤ca kathitaü yataþ .
     ataþ sarvaviùe yuktaþ pariùekastu ÷ãtalaþ ..
     auùõyàttaikùõyàdvi÷eùeõa viùaü pittaü prakopayet .
     vàmitaü secayettasmàcchãtalena jalena ca ..
     pàyayenmadhusarpirbhyàü viùaghnaü bheùajaü drutam .
     bhoktumamlaü rasaü dadyàt carvayenmaricàni ca ..
     yasya yasya ca doùasya pa÷yelliïgàni bhåri÷aþ .
     tasya tasyauùadhaiþ kuryàdviparãtaguõaiþ kriyàm ..
     ÷àlayaþ ùaùñikà÷caiva koradåùàþ priyaïgavaþ .
     bhojanàrthe viùàrtànàü hitàþ pañuùu saindhavam ..>% priyaïguþ kaïguþ .
     %<målatvaka patrapuùpàõi bãja¤ceti ÷irãùataþ .
     gavàü måtreõa saüpiùñaü lepàdbiùaharaü bhavet ..
     dåùãviùàrtaþ susnigdhamårdhvaü càdha÷ca ÷odhitam .
     pàyayedagadaü mukhyamidaü dåùãviùàpaham ..
     pippalãdhyàmakaü màüsã lodhramelà suvarcikà .
     maricaü bàlakaü cailà tathà kanakagairikam ..
     kùaudrayuktaþ kaùàyo'yaü dåùãviùamapohati ..>% dhyàmakaü rohiùam . tadalàbhe u÷ãraü deyam . kanakagairikaü soõàgerå iti loke . atyantamàraktam .. * .. atha jaïgamaviùasya cikitsà .
     %<abhayàü rocanàü kuùñhamarkapuùpaü tathotpalam .
     nalavetasamålàni garalaü surasàü tathà ..
     sakaliïgaü sama¤jiùñhàmanantà¤ca ÷atàvarãm .
     ÷çïgàñakaü samaïgà¤ca padmake÷aramityapi ..
     kalkãkçtya pacet sarpiþ payo dadyàccaturguõam .
     samyakpakve'vatãrõe ca ÷ãte tasmin viniþkùipet ..
     sarpistulyaü bhiùak kùaudraü kçtarakùaü nidhàpayet .
     viùàõi hanti durgàõi garadoùakçtàni ca ..
     spar÷àddhanti viùaü sarvaü garairupahitàü tvacàm .
     yogajantamakaü kaõóåü màüsasàdaü visaüj¤atàm ..
     nà÷ayatya¤janàbhyaïgapànavastiùu yojitam .
     sarpakãñàkhulåtàdidaùñànàü viùahçt param ..>% mçtyupà÷acchredi ghçtam ..
     %<dhustårasya ÷iphà peyà kùãreõa paripeùità .
     aïkoñhavaü÷ajà càpi ÷vaviùaghnã prayatnataþ ..
     rajanãyuggapattaïgama¤jiùñhànàgake÷araiþ .
     ÷ãtàmbupiùñairàlepaþ sadyo låtàü vinà÷ayet ..
     jãrakasya kçtaþ kalko ghçtasaindhavasaüyutaþ .
     sukhoùõo madhunà lepo vç÷cikasya viùaü haret ..
     gandhamàghràya muditasåryàvartadalasya tu .
     vç÷cikena naro viddhaþ kùaõàdbhavati nirviùaþ ..>% iti viùàdhikàraþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. pàribhàùikaviùà yathà --
     %<na viùaü viùamityàhubrahmasvaü viùamucyate .
     devasva¤càpi yatnena sadà pariharettataþ ..>% iti kaurme upavibhàge 15 adhyàyaþ .. api ca .
     %<duradhãtà viùaü vidyà ajãrõe bhojanaü viùam .
     viùaü goùñhã daridrasya vçddhasya taruõã viùam ..
     viùaü caükramaõaü ràtrau viùaü ràj¤o'nukålatà .
     viùaü striyo'pyanyahçdo viùaü vyàdhiravãkùitaþ ..>% iti càõakyam ..

#<viùakaõñakinã>#, strã, (viùayuktaþ kaõñako'syà astãti . iniþ . ïãù .) bandhyàkarkoñakã . iti ràjanirghaõñaþ .. (asyàþ paryàyo yathà --
     %<vandhyàkarkoñakã devã kanyàyogã÷varãti ca .
     nàgàrinakradamanã viùakaõñakinã tathà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<viùakandaþ>#, puü, (viùayuktaþ kando yasya .) nãlakandaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<viùaghà>#, strã, guóåcã . iti ÷abdacandrikà ..

#<viùaghàtã>#, [n] puü, (viùaü hantãti . hana + õiniþ .) ÷irãùavçkùaþ . iti ÷abdamàlà .. viùanà÷ake, tri ..

#<viùaghnaþ>#, puü, (viùaü hantãti . hana + ñak .) ÷irãùavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. yavàsaþ . vibhãtakaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. campakavçkùaþ . iti jañàdharaþ .. viùanà÷ake, tri .. (yathà, manuþ . 7 . 218 .
     %<viùaghnairagadai÷càsya sarvadravyàõi yojayet .
     viùaghnàni ca ratnàni niyato dhàrayet sadà ..>%) viùaghnauùadhàni yathà -- manuruvàca .
     %<rakùoghnàni viùaghnàni yàni dhàryàõi bhåbhujà .
     agadàdi samàcakùva tàni dharmabhçtàüvara ..
     matsya uvàca .
     vilvàóhakàyavakùàraü pàñalà vàhlikoùaõà .
     ÷rãparõã ÷allakãyuktà niùkàthya prokùaõaü param .
     saviùaü prokùitaü tena sadyo bhavati nirviùam .. 1 ..
     yavasendhanapànãyavastra÷ayyàsanodanam .
     kavacàbharaõaü chatraü bàlavyajanave÷manã ..
     ÷eluþ pàñalyativiùà gopã bhàrgã punarnavà .
     samaïgàvçkùamålatvakkapitthavçùa÷oõitam .
     sahadanta÷añhantadvat prokùaõaü viùanà÷anam .. 2 ..
     làkùà priyaïgu ma¤jiùñhà samamelà hareõukà .
     sayaùñyà madhunà yuktà vabhrupittena kalkità ..
     nikhanedgoviùàõasthaü saptaràtraü mahãtale .
     tataþ kçtvà maõiü hemnà baddhaü hastena dhàrayet .
     saüspçùñaü saviùantena sadyo bhavati nirviùam .. 3 ..
     mano jalaü ÷amãpuùpaü durdharùà caiva karùakàþ .
     kapitthakuùñhama¤jiùñhàþ pittena ÷lakùõakalkitàþ ..
     ÷uno goþ kapilàyà÷ca saumyàkhyeyàparo'gadaþ .
     viùajit paramaü kàryaü maõiratna¤ca pårbavat .
     måùikà jatukà vàpi haste baddhà viùàpahà .. 4 ..
     hareõu màüsã ma¤jiùñhà rajanã madhukà madhu .
     akùatvak surasaü làkùàmbupittaü pårbavadbhuvi ..
     vàditràõi patàkà÷ca piùñairetaiþ pralepitàþ .
     ÷rutvà dçùñvàtha càghràya sadyo bhavati nirviùaþ .. 5 tryuùaõaü pa¤calavaõaü ma¤jiùñhà rajanãdvayam .
     såkùmailà trivçtàpatraü vióaïgamindravàruõã ..
     madhukaü vetasaü kùaudraü goviùàõe nidhàpayet .
     tasmàduùõàmbunà màtrà pràguktaü yojayettathà .
     viùaü bhuktaü jàrayati nirviùe'pi na doùakçt .. 6 ..
     saktuü sarjarasopetaü sarùapà elavàlukaiþ .
     suvarõà taskarataroþ kusumairarjunasya tu ..
     dhåpo vàsagçhe hanti viùaü sthàvarajaïgamam .
     na tatra kãñàþ saviùà na dardarasarãsçpàþ .
     na kçtyà karmaõastatra dhåpo'yaü yatra dahyate .. 7 ..
     kalkitai÷ca tçõakùãrapalà÷adrumavalkalaiþ .
     dårvailavàlusurasànàkulãtaõóulãyakaiþ .
     kvàthaþ sarvaudakàrtheùu kàkamàcãyutairvçtaþ .. 8 ..
     rocanàpatranepàlãkuïkumaistilako'nvaham .
     viùairna vàdhyate syàcca naranàrãnçpapriyaþ .. 9 ..
     cårõairharidràma¤jiùñhàkiõihãkaõanimbajaiþ .
     digdhaü nirviùatàmeti gàtraü sarvaviùàrditam .. 10 ÷irãùasya phalaü patraü puùpaü tvaïmålameva ca .
     gomåtraghçùño hyagadaþ sarvakarmakaraþ smçtaþ .. 11 * ekavãramahauùadhyaþ ÷çõu càtaþ paraü dbija .
     bandhyàkarkoñakã ràjan viùõukràntà tathotkañà .
     ÷atamålã ÷atànandã valà mocà pañokilà ..
     somà piõóani÷à caiva tathà dagdharuhà ca yà .
     sthale kamalinã yà ca vi÷àlã ÷aïkhamålikà ..
     caõóàlã hasticaõóàlã gocaõóàlã ca gandhikà .
     raktà caiva mahàraktà tathà varhi÷ikhà ca yà .
     koùàtakã naktamàlà piyàlà ÷ubhalakùaõà .
     vàraõà ca sugandhà ca tathà vai gandhanàkulã ..
     ã÷varã ca ÷ilãndhrã ca somalã vaü÷atàlikà .
     jatukàlã mahà÷vetà ÷vetà ca madhuyaùñikà ..
     varjañaþ pàribhadra÷ca tathà vai sindhuvàrikà .
     jãvànandà vasumatã nartanàgarakaõñakã ..
     tàlatà jàlapàtàlà tathà ca vañapatrikà .
     kàrtakùãrã mahànãlà kaññaraü haüsapàdikà ..
     maõóåkaparõã vàràhã dve tathà taõóulãyake .
     sarpàkùã lavaõà bràhmã vi÷varåpà sukhaïkarã ..
     rajàpahà vçddhikarã tathà ÷alyàpahà ca yà .
     patrikà rohiõã caiva raktamàlà mahauùadhã ..
     tathàmalakavandàkaü yà ca citrà pañolikà .
     kàkolã kùãrakàkolã pãluparõã tathaiva ca ..
     ke÷inã vç÷cikàlã ca mahànàgà ÷atàvarã .
     tathà garuóavegà ca sthale kumudinã tathà ..
     sthale cotpalinã yà ca mahàbhåmilatà ca yà .
     unmàdinã somaràjã sarvaratnàni pàrthiva ..
     vi÷eùànmarakatànyatra kãñapakùaü vi÷eùataþ .
     jãvajàtà÷ca maõayaþ sarve dhàryà vi÷eùataþ .. * ..
     rakùoghnà÷ca ya÷asyà÷ca kçtyà vetàlanà÷anàþ .
     vi÷eùànnaranàgà÷ca gokharoùñrasamudbhavàþ ..
     sarpatittirigomàyuvabhrumaõóåkajà÷ca ye .
     siühavyàghrarkùamàrjàradvãpivànarasambhavàþ ..
     kapi¤jalàjagodhàhimahiùeùu bhavà÷ca ye ..
     ityevametaiþ sakalairupetairdravyai÷ca sarvaiþ svapuraü surakùitam .
     ràjà vasettatra gçha¤ca ÷ubhraü guõànvitaü lakùaõasaüprayuktam ..>% iti màtsye 192 adhyàyaþ .. (taõóulãyaþ . tatparyàyo yathà . atha ca varài . alpamarusà iti ca .
     %<taõóulãyo meghanàdaþ kàõóerastaõóulerakaþ .
     bhaõóãrastaõóulãbojo viùaghna÷càlpamàriùaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..)

#<viùaghnã>#, strã, (viùaü hanti yà . hana + ñak . striyàü ïãp .) hilamocikà . iti trikàõóa÷eùaþ .. (asyàþ paryàyo yathà --
     %<màrã viùaghnã matsyàïkã cakràïgã hilamocikà ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..) indravàruõã . vanavarvarikà . svalpaphalà . bhåmyàmalã . raktapunarnavà . haridrà . vç÷cikàlã . (asyàþ paryàyo yathà --
     %<vç÷cãpatrã vç÷cikàlã viùaghnã nàgadantikà .
     sarpadaüùñràmaràkàlã coùñradhåùarapucchikà ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..) mahàkara¤jaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (havuùà . tatparyàyo yathà --
     %<havuùà puùpavantà ca parà÷vatthaphalà matà .
     matsyagandhà plãhahantrã viùaghnã dhvàïkùanà÷inã ..>% devadàlã . tatparyàyo yathà --
     %<devadàlã tu veõã syàt karkañã ca garàgarã .
     devatàõóã vçttako÷astathà jãmåta ityapi .
     pãtàparà kharaspar÷à viùaghnã garanà÷inã ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<viùajihvaþ>#, puü, devatàóavçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<viùajvaraþ>#, puü, (viùavat pràõanà÷ako jvaro yasya .) mahiùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. viùajajvara÷ca ..

#<viùaõóaü>#, klã, mçõàlam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<viùaõõaþ>#, tri, (vi + ùada + ktaþ .) viùàdapràptaþ . yathà --
     %<iti vipriyamàkarõya gopyo govindabhàùitam .
     viùaõõà bhagnasaïkalpà cintàmàpurduratyayàm ..>% iti ÷rãbhàgavate 10 skandhe 29 adhyàyaþ ..

#<viùaõõatà>#, strã, (viùaõõasya bhàvaþ . tal .) jaóatà . yathà --
     %<jàóyaü maurkhyaü viùàdo'vasàdaþ sàdo viùaõõatà ..>% iti hemacandraþ ..

#<viùatinduþ>#, puü, kàraskaravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. kupãluþ . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<viùadaü>#, klã, (viùaü dadàtãti . dà + kaþ .) puùpakàsãsam . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷uklavarõe, puü . ityamarañãkà .. (nirmale prasanne ca tri . yathà, raghuþ . 10 . 14 .
     %<yoganidràntaviùadaiþ pàvanairavalokanaiþ ..>%)

@<[Page 4,445b]>@
#<viùadaüùñrà>#, strã, (viùaü daüùñràyàü yasyàþ .) sarpakaïkàlã . iti ratnamàlà ..

#<viùadantakaþ>#, puü, (viùaü dante yasya . kan .) sarpaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<viùadar÷anamçtyukaþ>#, puü, (viùadar÷ane mçtyuryasya . kan .) cakorapakùã . iti hemacandraþ ..

#<viùadrumaþ>#, puü, (viùayukto drumaþ .) kàraskaravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<viùadharaþ>#, puü, (dharatãti . dhç + ac . viùasya dharaþ .) sarpaþ . ityamaraþ .. (yathà, gãtagovinde . 1 . 19 .
     %<kàliyaviùadharaga¤janajanara¤jana ..>% striyàü viùadharã . yathàha ka÷cit .
     %<dhàvadghoravibhàvarã viùadharãbhogasya bhãmo maõiþ ..>%)

#<viùadharmà>#, strã, kulakùayà . iti ÷abdacandrikà .. àlaku÷ã iti bhàùà ..

#<viùadhàtrã>#, strã, (viùàõàü viùadharasarpàõàü dhàtrã màteva .) jaratkàrumunipatnã . iti ÷abdamàlà ..

#<viùanà÷anaþ>#, puü, (viùaü nà÷ayati . lyuþ .) ÷irãùavçkùaþ . iti hàràvalã .. viùanà÷ake, tri ..

#<viùanà÷inã>#, strã, (viùaü nà÷ayatãti . nà÷i + õiniþ .) sarpakaïkàlã . iti ÷abdacandrikà .. (atha ràsnà bhedanài iti loke . tatparyàyo yathà --
     %<nàkulã sarasà nàgasugandhà gandhanàkulã .
     nakuleùñà bhujaïgàkùã saryàïgã viùanà÷inã ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<viùanut>#, puü, (viùaü nudati dårãkaroti . nud + kvip .) ÷yoõàkavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<viùapuùpaü>#, klã, nãlapadmam . iti ÷abdamàlà .. viùayuktapuùpa¤ca ..

#<viùapuùpaþ>#, puü, (viùayuktaü puùpaü yasya .) chardanavçkùaþ . iti ratnamàlà .. manaphala iti bhàùà ..

#<viùapuùpakaþ>#, puü, (viùayuktaü puùpaü yasya bahuvrãhau kan .) madanavçkùaþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. viùapuùpabhakùaõajanyarogaþ . iti kecit ..

#<viùabhiùak>#, [j] puü, (viùasya viùacikitsako và bhiùak .) viùavaidyaþ . iti hemacandraþ ..

#<viùabhujaïgaþ>#, puü, viùayuktasarpaþ . iti kecit ..

#<viùamaü>#, tri, asamànam . yathà, manuþ .
     %<bhràtéõàmavibhaktànàü yadyutthànaü bhavet saha .
     na tatra bhàgaü viùamaü pità dadyàt katha¤cana ..>% iti dàyatattvam .. (saïkañaþ . yathà, gãtàyàm . 2 . 2 .
     %<kutastvà ka÷malamidaü viùame samupasthitam ..>% anatikramaõãyaþ . yathà, sàhityadarpaõe . 10 .
     %<kà viùamà daivagatiþ kiü durgràhyaü janaþ khalo loke ..>%)

#<viùamaü>#, klã, padyasya trividhavçttàntargatavçttavi÷eùaþ .. yathà --
     %<padyaü catuùpadã tacca vçttaü jàtiriti dbidhà .
     vçttamakùarasaükhyàtaü jàtirmàtràkçtà bhavet ..
     samamardhasamaü vçttaü viùama¤ceti tattridhà .
     samaü samacatuùpàdaü bhavatyardhasamaü punaþ ..
     àdistçtãyavadyasya pàdaståryo dvitãyavat .
     bhinnacihnacatuùpàdaü viùamaü parikãrtitam ..>% iti chandoma¤jaryàü prathamastavakaþ .. vargamåloktordhvarekhà . yathà --
     %<tyaktvàntyàdbiùamàt kçtiü dviguõayenmålaü same taddhçte tyaktvà labdhakçtintadàdyaviùamàllabdhaü dvinighnaü nyaset .
     païktyàü païktihçte same'nyaviùamàt tyaktvàptavargaü phalaü païktyàntaddviguõaü nyasediti muhuþ païkterdalaü syàt padam ..>% iti lãlàvatã .. (arthàlaïkàravi÷eùaþ . yathà, sàhityadarpaõe . 10 .
     %<yadvàrabdhasya vaikalyaü anarthasya ca sambhavaþ .
     viråpayoþ saïghañanà yà ca tadviùamaü matam ..>% udàharaõam .
     %<kva vanaü taruvalkabhåùaõaü nçpalakùmãþ kva mahendravandità ..>%)

#<viùamaþ>#, puü, ayugmarà÷iþ . sa tu meùaþ mithunaþ siühaþ tulà dhanuþ kumbha÷ca . yathà --
     %<kråro'tha saumyaþ puruùo'ïganà ca ojo'tha yugmaü viùamaþ sama÷ca .
     carasthiradvyàtmakanàmadheyà meùàdayo'mã krama÷aþ pradiùñàþ ..>% iti jyotistattvam .. tàlavi÷eùaþ . yathà, saïgãtadàmodare .
     %<caturvidhaþ parij¤eyastàlaþ kaïkaõanàmakaþ .
     pårõaþ khaõóaþ sama÷caiva viùama÷caiva kathyate ..
     lacatuùkaü gaõau pårõe khaõóe bindudvayaü guruþ .
     yagaõastu same j¤eyastagaõo viùame bhavet ..>% (jañharàgnivi÷eùaþ . yathà --
     %<mandastãkùõo'tha viùamaþ sama÷ceti caturvidhaþ .
     viùamo vàtajàn rogàn tãkùõaþ pittanimittajàn ..>% iti vaidyakarugvini÷caye mandàgnyadhikàre ..)

#<viùamacchadaþ>#, puü, (viùamaþ ayugmaþ chado yasya .) saptacchadavçkùaþ . ityamaraþ ..

#<viùamajvaraþ>#, puü, (viùamaþ jvaraþ .) jvararogabi÷eùaþ . tasya nidànakathanapårbikàü saüpràptimàha .
     %<doùo'lpo'hitasambhåto jvarotsçùñasya và punaþ .
     dhàtumanyatamaü pràpya karoti viùamajvaram ..>% ayamarthaþ . jvarotsçùñasya jvareõa tyaktasya . sannikçùñaü lakùaõamàha . doùaþ alpaþ jvaramuktyà svalpo'pi . viprakçùñaü hetumàha . ahitamàhàravihàràdi tena sambhåtaþ saüpårõo jàtaþ anyatamaü dhàtuü rasaraktàdikaü pràpya dåùayitvà punaþ viùamajvaraü karoti . jvarotsçùñasya veti và÷abdeneti bodhyate . prathamato'pi viùamajvaro bhavati . yata uktam . àrambhàdviùamo yastvityàdikam . dhàtuü dåùayitvà kaü viùamajvaraü karotãtyapekùàyàmàha .
     %<santataü rasaraktasthaþ satataü raktadhàtugaþ .
     doùaþ kruddho jvaraü puüsàü so'nyedyuþ pi÷ità÷ritaþ ..
     medogatastçtãye'hni asthimajjagataþ punaþ .
     kuryàccàturthakaü ghoramantakaü rogasaïkaram ..>% antakaü antakamiva màrakatvàt .. * .. viùamajvarasya sàmànyalakùaõamàha .
     %<yaþ syàdaniyatàt kàlàcchãtoùõàbhyàü tathaiva ca .
     vegata÷càpi viùamo jvaraþ sa viùamaþ smçtaþ ..>% yastvaniyatàt kàlàt syàdityasyàyamarthaþ . yathà, vàtiko jvaraþ saptadinàni paittiko da÷a dinàni ÷laiùmiko dvàda÷a dinàni doùàõàü pràbalye vàtika÷caturda÷a dinàni paittiko viü÷atidinàni ÷laiùmika÷caturviü÷atidinàni syàt tathà viùàmajvaro niyataü kàlaü vyàpya na syàdityarthaþ . ÷ãtoùõàbhyàü guõàbhyàü syàt .
     %<vegata÷càpi viùamaþ kadàcidapi vegavàn ..>% kadàcidapi ÷àntavegaþ .. viùamajvarasya bhedànàha .
     %<santataþ satato'nyedyustçtãyakacaturthakau .>% tatra santatasya lakùaõamàha .
     %<saptàhaü và da÷àhaü và dbàda÷àhamathàpi và .
     santatyà yo'visargã syàt santataþ sa nigadyate ..>% vikalpo vàtikàdibhedàt . santatyà nairantarvyeõa avisargã aparityàgã .. nanu muktànubandhitvaü viùamatvamiti viùamalakùaõaü tadatra na ghañata iti kathamayaü viùameùu pañyate . ghañata eva iti na doùaþ . yata uktaü carakeõa .
     %<visargaü dvàda÷e kçtvà divase'vyaktalakùaõam .
     durlabhopa÷amaþ kàlaü dãrghamapyanuvartate ..>% yattu kharanàdaþ .
     %<jvaràþ pa¤ca ca ye proktàþ pårbaü satatakàdayaþ .
     catvàraþ santataü hitvà j¤eyàste viùamajvaràþ ..>% iti . taccireõa tyàgàbhipràyeõa .. * .. satatalakùaõamàha .
     %<ahoràtre satatako dbau kàlàvanuvartate .>% dvau kàlau ahanyekakàlaü ràtràvekakàlam . yato doùàõàmahoràtre pratyekaü dvau dvau prakopakàlau . yata uktaü vàgbhañena . %<vayo'horàtribhuktànàmantamadhyàdikàþ kramàt .>% iti .. anyedyuùkalakùaõamàha .
     %<anyedyuùkastvahoràtràdekakàlaü pravartate .>% ekakàlaü doùàpekùayà ekakàlamapi dvitãyaü prathamakàle hçdyeva doùasthiteþ .. * .. tçtãyakacaturthakayorlakùaõamàha .
     %<tçtãyakastçtãye'hni caturthe'hni caturthakaþ ..>% tçtãye'hni ityàgamanadinaü gçhãtvà . yata uktam .
     %<dinamekamatikramya yo bhavet sa tçtãyakaþ .
     dinadvayaü tvatikramya yaþ syàt sa hi caturthakaþ ..>% iti .. atràha vçddhasu÷rutaþ .
     %<kaphasthànavibhàgena yathàsaükhyaü karoti hi .
     satatànyedyuùkatryàkhyacaturthakapralepakàn ..
     ahoràtràdahoràtràt sthànàt sthànaü prapadyate .
     doùa àmà÷ayaü pràpya karoti viùamajvaram ..>% ayamarthaþ . àmà÷ayoraþ kaõñha÷iraþsandhayaþ pa¤ca kaphasthànàni eùu tiùñhan doùo yathàsaükhyaü satatàdãn karoti . tatràmà÷aye sthito doùaþ satataü karoti dvau kàlau ahoràtre kàladbaye doùaprakopàt . hçdaye sthito doùa àmà÷ayamàgatya anyedyuùkaü karoti . ekakàlaü naikadyàdekasminnevàhoràtre doùa àmà÷ayamàyàti . tatra dvau doùakopakàlau ekasmin kàle hçdaye tiùñhatyaparasminnàmà÷aya iti . kaõñhe sthito doùo'horàtràt hçdayamàyàti . tçtãye dine àmà÷ayamàgatya svaprakopakàle tçtãyakaü jvaraü karoti ekakàlaü na tu dvau kàlau svabhàvàt . evaü ÷iraþsthito doùo'horàtràt kaõñhamàyàti . tataþ punarahoràtrà ddhçdayamàyàti caturthadine àmà÷ayamàgatya svaprakopakàle caturthakaü jvaraü karoti . ekakàlaü na tu dvau kàlau svabhàvàdeva .. * .. nanu doùasyàgamanakrameõa nijasthànagamanakramàt kathaü tçtãyacaturthadivasayorjvaràgamanam . ucyate . doùo hi prakopa÷amaye vegavattayà làghavàt svasthànantu vegadina eva yàti . yata àha .
     %<doùaþ prakopakàle hi vegavattvena làghavàt .
     vegavàsara evàyaü svasthànamabhigacchati ..>% sandhiùu sthitaþ pralepaü karoti . sandhaya÷càmà÷aye'pi santi teùu sthitaþ pralepakaü sarvadà karoti .. * ..
     %<nivçttaþ punaràyàti viùamo niyate dine .
     svabhàvaü kàraõaü tatra manyante munipuïgavàþ ..>% svabhàvasya kàraõatve kaphasthànavibhàganirapekùà÷caturthakàdiviparyayà api jvaràþ svasya kàle bhavanti .
     %<adhi÷ete yathà bhåmiü vãjaü kàle prarohati .
     adhi÷ete tathà dhàtåndoùaþ kàle prakupyati ..>% su÷ruto'pyàha .
     %<sa càpi viùamo dehaü na kadàcit pramu¤cati .
     glànigauravakàr÷yebhyaþ sa yasmànna pramucyate ..
     vege tu samatikrànte gato'yamiti lakùyate .
     dhàtvantarastho lãnatvàt saukùmànnaivopalabhyate ..>% dvidoùostvaõasya tçtãyakasya lakùaõamàha .
     %<kaphapittàttrikagràhã pçùñhàdvàtakaphàtmakaþ .
     vàtapittàcchirogràhã trividhaþ syàttçtãyakaþ ..>% trikagràhã vedanayà trikaü gçhõàti ityarthaþ .. * .. nanu kaphapittàttrikagràhã vedanayà trikavyàpã trikasya vàtasthànaü tatkayaü tadgçhãtau pittakaphau anyasthànagatvena durbalatvena durbalau vegaü kurute . ucyate doùàõàü sthànaniyamaþ na tu kupitànàm . tathà ca su÷rutaþ .
     %<kupitànàü hi doùàõàü ÷arãre paridhàvati .
     yatra saïgaþ sa vaiguõyàdbyàdhistatropajàyate ..>% evaü anyasthànagatvena caturthako'pi vàcyam . vàtakaphàtmakaþ pçùñhàt vyathayà pçùñhaü vyàpya bhavati ityarthaþ . yavlopakarmaõyadhikaraõe ceti såtreõa pa¤camã .. * .. kapholvaõasya vàtolvaõasya ca caturthakasya lakùaõamàha .
     %<caturthako dar÷ayati svabhàvaü dbividhaü jvaraþ .
     jaïghàbhyàü ÷laiùmikaþ pårbaü ÷iraso'nilasaübhavaþ ..>% ÷laiùmikaþ ÷leùmolvaõaþ tathà anilasaübhavaþ vàtolvaõaþ . santatàdãnàü tridoùajatvàt . ukta¤ca carakeõa .
     %<pràya÷aþ sannipàtena pa¤ca syurviùamajvaràþ .>% iti . pràya÷o grahaõàdekadoùajàþ dvidoùajà api na bhavanti iti jaijjañaþ .. pårbaü prathamaü jaïghàbhyàü vyathayà jaïghe vyàpya pa÷càt sakalaü ÷arãraü vyàpnoti . evamulvaõavàtajàtaþ ÷irasaþ pårbaü vyathayà ÷iro vyàpya sakalaü ÷arãraü vyàpnotãtyarthaþ .
     %<viùamajvara evànya÷caturthakaviparyayaþ .
     asthimajjagato doùa÷caturthakaviparyayaþ ..>% anyaþ santatàdipa¤cakàdapara÷caturthakaviparyayàkhyo jvaraþ so'pi viùamajvara eva . sa kiüdhàtustha ityapekùàyàmàha asthãtyàdi . tasya caturthakaviparyayasya lakùaõamàha .
     %<sa madhye jvarayatyahnãàdyante ca vimu¤cati ..>% caturthakaviparyaya ityupalakùaõam . satatàdiviparyayo'pi boddhavyaþ . yathà, ahoràtre dvau kàlau mu¤cati ÷eùaü sarvamahoràtraü tiùñhatãti satataviparyayaþ . ahoràtre ekaü kàlaü mu¤cati ÷eùaü sarvamahoràtraü tiùñhati ityanyedyuùkaviparyayaþ . madhye ekaü dinaü jvarayati àdàvante ca dine mu¤cati iti tçtãyakaviparyayaþ . ete viùamajvarà upalakùakàþ anye ràtrijvaràdayo'pi viùamajvarà boddhavyàþ .. yathà --
     %<samau vàtakaphau yasya kùãõapittasya dehinaþ .
     ràtrau pràyo jvarastasya divà hãnakaphasyatu ..>% pràyo bàhulyena .. * .. santatàdãnàü ÷ãtapårbatve dàhapårbatve ca hetumàha .
     %<tvaksthau ÷leùmànilau ÷ãtamàdau janayato jvaram .
     tayoþ pra÷àntayoþ pittamantardàhaü karoti ca ..>% ÷ãtaü ÷ãtasahitaü pra÷àntayoþ pra÷àntavegayoþ . antaþ abhyantare .
     %<karotyàdau tathà pittaü tvaksthaü dàhamatãva ca .
     tasmin pra÷ànte tvitarau kurutaþ ÷ãtamantataþ ..>% antataþ hastapàdàditaþ .. * .. ÷ãtàdidàhàdijvarayostridoùajatvamàha .
     %<dvàvetau dàha÷ãtàdã jvarau saüsargajau smçtau .
     dàhapårbastayoþ kaùñaþ sukhasàdhyatamo'paraþ ..>% saüsargajau sànnipàtikau . kaùñaþ kaùñasàdhyaþ .. * .. viùamajvaravi÷eùànàha .
     %<vidagdhe'nnarase dehe ÷leùmapitte vyavasthite .
     tenàrdhaü ÷ãtalaü dehaü càrdhamuùõaü prajàyate ..>% annarase vidagdhe àhàraje rase duùñe ÷leùmapitte ca vyavasthite duùñe sthite tena hetunà ÷ãtalaü kaphena uùõaü pittena ardhatvaü càrdhanàrã÷varàkàreõa narasiühàkàreõa và .
     %<kàye duùñaü yadà pittaü ÷leùmà cànte vyavasthitaþ .
     tenoùõatvaü ÷arãrasya ÷ãtatvaü hastapàdayoþ ..>% ante hastapàdàdau .
     %<kàye ÷leùmà yadà duùñaþ pitta÷cànte vyavasthitaþ .
     ÷ãtatvaü tena gàtre syàduùõatvaü hastapàdayoþ ..>% viùamajvaravi÷eùasya pralepakasya lakùaõamàha .
     %<pralimpanniva gàtràõi gharmeõa gauraveõa ca .
     mandrajvaravilepã ca sa÷ãtaþ syàt pralepakaþ ..>% gauraveõa upalakùitaþ . mandajvaravilepã mandavegasya jvarasya sadà sambandho'syàstãti mandajvaravilepã ayaü viùamajvaraþ . yathà ca su÷rutaþ . pralepakàkhyo viùamaþ pràyaþ kle÷àya ÷oùiõàmiti .. * .. atha viùamajvaràõàü sàmànyacikitsà .
     %<jvarà÷ca viùamàþ sarve sannipàtasamudbhavàþ .
     atholvaõasya doùasya teùu kàryaü cikitsitam ..
     viùameùvaya kartavyamårdhvaü vàdha÷ca ÷odhanam .
     snigdhoùñairannapànai÷ca ÷amayedviùamajvaram .. * ..
     kàliïgakaþ pañolasya patraü kañukarohiõã .
     pañolaü sàrivà mustaü pàñhà kañukarohiõã ..
     nimbaþ pañolastriphalà mçdvãkà mustavatsakau .
     kiràtatiktamamçtà candanaü vi÷vabheùajam ..
     guóåcyàmalakaü mustamardha÷lokasamàpanàþ .
     kaùàyàþ ÷amayantyà÷u pa¤ca pa¤cavidhajvaram ..>% kàliïgakaþ indrayavaþ . vatsakaþ kuñajaþ . candanamatra raktacandanam . kavàyàþ pa¤ca . pa¤cavidhaü santatasatatànyedyuùkatçyãyacaturthakaråpam .. * ..
     %<mahàbalàmålamahauùadhàbhyàü kvàtho nihanyàdviùamajvaraü hi .
     ÷ãtaü sakampaü paridàhayuktaü vinà÷ayet dvitridinaü prayogàt .. * ..
     kùudràmçtànàgarapuùkaràdyaiþ kçtaþ kaùàyaþ kaphamàrutottare .
     sa÷vàsakàsàrucipàr÷varugjvare sadà tridoùaprabhave'pi ÷asyate .. * ..>% kùudràdi .. * ..
     %<kùudràmçtàpadmakacandanairghanairbhånimbaparpañapañolapauùkaraiþ .
     tiktàkaliïgapicumardavàsakairmahauùadhaü bhàrgivitunnakaiþ samaiþ ..
     ÷çtaü pibet pårbadinaü kaùàyaü nihanti vçddhajvaramugra÷ãtam .
     sa÷vàsamårchàrucidàhamulvaõaü tçùàü vamiü kàsamatãva ÷ålakam .
     ànàhahikkàdiùu sannipàte galagrahe tandri÷iroruhàyàm ..>% bçhatkùudràdiviùamajvare .. * ..
     %<mustàmalakaguóucãvi÷vauùadhakaõñakàrikvàthaþ .
     pãtaþ sakaõàcårõaþ samadhurviùamajvaraü hanti .. * ..
     tilatailalavaõayuktakalko la÷unasevitaþ pràtaþ .
     viùamajvaramapaharate vàtavyàdhãna÷eùàü÷ca .. * ..
     kàlàjàjã nu saguóà viùamajvaranà÷inã .
     madhunàóhyàbhayà lãóhà hantyà÷uviùamajvaràn ..>% kàlàjàjã magarailà iti loke . sà ca ki¤cidbhçùñà guóatulyà karùamità bhakùaõãyà . *
     %<pãto marãcacårõena tulasãpatrajo rasaþ .
     droõapuùpãbhavo vàpi nihanti viùamajvaràn .. * ..
     amçtàyàþ ÷ataü cårõaü vàsasà pari÷odhitam .
     pçthak ùoóa÷abhàgàþ syurguóamàkùikasarpiùàm ..
     yathàgni bhakùayedetannaro hitamità÷anaþ .
     nàsya ka÷cidbhavedvyàdhirna jarà palitaü na ca ..
     na jvarà viùamà naiva mehanànilaraktakam .
     na ca netragatà rogàþ parametadrasàyanam ..
     meghàkaraü tridoùaghnaü prayogàdasya buddhimàn .
     jãvadvarùa÷ataü sàgraü yathaivàditijastathà ..>% guóåcãkalkaþ .. * .. athànnamàha .
     %<takramàüsaü payomàüsaü dadhimàüsamathàpi và .
     màùamàüsa¤ca bhu¤jàno mucyate viùamajvaràt .. *>% agnive÷a÷ca . surà samaõóà pànàya bhojane caraõàyudhàþ . tittirà viùkiràþ pathyàþ kukkuñà viùamajvare .. caraõàyudhà gçhakukkuñàþ . kukkuñà vanakukkuñàþ . viùkiràþ vartikàlàvavigiracakoràdyàþ .. * .. atha santatàdãnàü vi÷iùñà cikitsà .
     %<tràyantãkañukànantàsàrivàbhiþ ÷çtaü jalam .
     santatàkhye jvare deyaü vàtàdãnàü nivçttaye ..>% anantà duràlabhà .. * ..
     %<pañolàbdaviùàtiktàsàrivàbhiþ ÷çtaü jalam .
     santatàkhye jvare deyaü vàtàdãnàü nivçttaye ..>% vçùà bçhaddantã eraõóavatpatraviñapà tadalàbhe dantã ca gràhyà samànaguõatvàt .. * ..
     %<pañolendrayavànantàpathyàriùñàmçtàjalam .
     kvathitaü tajjalaü pãtaü jvaraü santatakaü jayet ..>% anantà sàrivà . ariùñaþ nimbaþ . jalaü bàlakam .. * ..
     %<dràkùàpañholanimbàbda÷akràhvatriphalà÷çtam .
     jalaü jantuþ pibecchãghramanyedyurjvara÷àntaye ..>% ÷akràhvaþ indrayavaþ .. * ..
     %<karmasàdhàraõaü tyaktvà tçtãyakacaturthakau .
     bhiùajà pratikartavyau vi÷eùoktacikitsitaiþ ..
     u÷ãraü candanaü mustaü guóåcãdhànyanàgaram .
     ambhasà kvathitaü peyaü ÷arkaràmadhuyojitam .. * ..
     jvare tçtãyake puüsàü tçùõàdàhasamanvite .
     apàmàrgajañàü kañyàü lohitaiþ sa ptatantubhiþ .
     baddhvà vàre ravestårõaü jvaraü hanti tçtãyakam .. * ..
     sthiràtàmalakãdàru÷ivàvçùamahauùadhaiþ .
     sitàmadhuyutaþ kvàtha÷caturthakaharaþ paraþ ..>% sthirà ÷àliparõã . tàmalakã bhådhàtrã . ÷ivà harãtakã . vçùo vàsà .. * ..
     %<agastipatrasya rasena nasyaü nihanti càturthakamugravãryam .
     ÷irãùapuùpasya ni÷àdvayasya kalkena và tatghçtasaüyutena ..>% tat nasyam .. * ..
     %<jvarasya vegakàla¤ca cintayan jvaryate tu yaþ .
     tasyeùñairadbhutairvàpi viùayairnà÷ayet smçtim ..
     santataü viùama¤càpi kùãõasya sucirotthitam .
     jvaraü sabhojanaiþ pathyairjvaraghnaiþ samupàcaret .. * ..>% satatàdiviparyayàõàü viùamajjaràõàü cikitsà satatàdãnàmiva kartavyà .
     %<÷ãtàbhibhåte puruùe kuryàcchãtaharãü kriyàm .
     dàhàbhibhåte tu vidhiü vidadhyàddàhanà÷anam ..
     àcchàdanairbahutarairgurubhiþ kambalàdibhiþ .
     tålavatyà mahà÷ãtaü ÷ãtàdijvariõo haret ..>% tålavatã tulàã iti loke ..
     %<taü stanàbhyàü supãnàbhyàü pãvarorurnitambinã .
     yuvatirgàóhamàliïgettena ÷ãtaü pra÷àmyati ..
     kàntàïgasaïgasaüjàtaü tasya ÷ãte nivàrite .
     prahlàdaü càsya vij¤àya pçthak tàü kàrayet striyam ..
     tato dàhe tu saüjàte patraireraõóasambhavaiþ .
     ÷ãtalairdhàritairdehe dàhaü tasyàpanodayet ..
     tàlakaü ÷uktikàcårõaü tulyaü tatrobhayorapi .
     navamàüsa¤ca tutthaü syàt mardayet kanyakàdravaiþ ..
     tat tu saü÷uùkamupalairvanyairgajapuñaiþ pacet .
     ÷ãtaü taccårõayeccårõaü gu¤jàmàtraü sitàyutam ..
     prabhàte bhakùayettena yàti ÷ãtajvarakùayam .
     vàntirbhavati kasyàpi kasyàpi na bhavatyapi ..
     ekena divasenaiva ÷ãtajvaraharaü param .
     madhyàhnasamaye pathyaü ÷ikhariõã bhaktakaü ca .. * ..>% ÷ãtajvare bhåtabhairavacårõam .
     %<elà jàtãphalaü vyoùatriphalàjãrakaü ghanaþ .
     savióaïgaü sitàyuktaü cårõaü ÷ãtajvaràpaham ..
     kàyasthànàkulãtiktàvayasthàpuracorakaiþ .
     sahadevàvacàkuùñhaiþ ÷ãtaghnairdhapalepanaiþ ..
     etairevauùadhaiþ piùñairlavaõakùàrasaüyutaiþ .
     sàmlairvipàcitaü tailamabhyaïgàcchãtanà÷anam ..>% kàyasthà haritakã . nàkulã ràsnà . bhedasàã iti loke . vayasthà guóåcã . puro gugguluþ . corakaþ . bhañiura . tadalàbhe gañivana . sahadevà bçhadvalà . kùàro yavakùàraþ . kàyasthàdidhåpaü lepanaü taila¤ca ..
     %<eraõóasya tu patràõi liptabhåmau nidhàpayet .
     dàhàdijvariõo dehe tàni patràõi dhàrayet ..
     tena na÷yati dàho'sya jvara÷caivopa÷àmyati .
     dàhe ÷ànte yadà ÷aityaü tacca yuktyà nivàrayet ..
     jaghanacakracalanmaõimekhalà sarasacandanacandravilepanà .
     vanalateva taruü pariveùñayet prabaladàhanipãóitamaïganà ..>% candraþ karpåraþ .
     %<tadaïgasaïgasaüjàta÷aityairdàhe nivàrite .
     prahlàda÷càsya vij¤àya tàü strãmapanayet punaþ .. * ..
     suvarcikànàgarakuùñhamårvàlàkùàni÷àlohitayaùñikàbhiþ .
     siddhaü haret ùaóguõatakrapaïkaü tailaü jvaraü dàhasamanvita¤ca ..>% ùañtakratailam .. * ..
     %<ràsnànàgarakuùñhacandanani÷àyaùñyàhvakçùõàvalà làkùàsaindhavasàrivàmadhurasàdevadrurohãtakaiþ .
     so÷ãràmbudhiphenarauhiùajalaistailaü pacet ùaóguõe takretacchamayejjvaraü dçóhataraü dàhàdi÷ãtàdikam ..>% candanamatra ÷vetam . madhurasà mårvà . rohãtakaþ rohiõi iti loke . rauhiùaü rohisa iti tçõavi÷eùaþ . jalaü bàlakam . mahàùañtakratailam .. * ..
     %<padmakotpalakahlàramçõàlaviùapauùkaraiþ kumudo÷ãrama¤jiùñhàpadmagairikakañphalaiþ ..
     sàrivàdvayalodhràbdakùãrãkharjuramastakaiþ .
     dhàtrã÷atàvarãyuktaiþ kvàthe kalke prayojitaiþ ..
     làkùàrasapayaþ ÷uklamastubhiþ saha kà¤jikaiþ .
     pakvatailamidaü tvacyaü dàhajvaraharaü param ..>% làkùàrasàdiþ pçthak tailatulyaþ padmakàditailam .. * ..
     %<pralepake prayu¤jãta ÷leùmajvaraharãü kriyàm .
     rudrajañà go÷çïgaü vióàlaviùñhoragasya nirmokaþ .
     madanaphalabhåtake÷yau vaü÷atvagrudranirmàlyam ..
     dhçtayavamayåracandracchagalakaromàõi sarùapàþ savacàþ .
     hiïgugavàsthimarãcàþ samabhàgà÷chàgamåtrasaüpiùñàþ ..
     dhåpanavidhinà ÷amayantyete sarvàn jvarànniyatam .
     grahaóàkinãpi÷àcapretavikàrànayaü dhåpaþ ..>% rudrajañà jañàdhàrã . bhåtake÷ã jañàmàüsã . rudranirmàlyaü rudranirmàlyapuùpàdi . mayåracandraþ mayårapucchacandrakam . màhe÷varo dhåpaþ .. * ..
     %<somaü sànucaraü devaü samàtçgaõamã÷varam .
     pujayan prayataþ ÷ãghraü mucyate viùamajvaràt ..>% somaü umàdisahitam . sànucaraü nandyàdigaõasahitam . prayataþ pavitraþ .. * ..
     %<viùõuü sahasramårdhànaü caràcarapatiü vibhum .
     stuvannàmasahasreõa jvaràn sarvàn vyapohati ..>% sahasramårdhànamiti sahasra÷ãrùetyàdi vedàbhihitam . nàmasahasreõa bhàratoktenetyarthaþ .. * .. jvarasyàpi devatàtvàt påjà kàryà . yata àha videhaþ .
     %<tãrthàyatanadevàgniguruvçddhopasarpaõaiþ .
     ÷raddhayà påjanai÷càpi sahasà ÷àmyati jvaraþ ..>% tãrthaü çùijuùñaü jalam . àyatanaü devàdhiùñhitaü puruùottamakùetra÷rã÷ailàdi .. * ..
     %<nimbapatraü varà vyoùaü yavànã lavaõatrayam .
     kùàro digvahniràmeùutrinetrakrama÷o'ü÷akàþ ..
     sarvamekãkçtaü cårõaü pratyåùe bhakùayennaraþ .
     ekàhikaü dvyahika¤ca tathà tridivasajvaram ..
     càturthikaü mahàghoraü santataü satataü hi và .
     dhàtustha¤ca tridoùotthaü jvaraü hanti ca mànavam ..>% nimbàdi cårõam . iti viùamajvaràdhikàraþ .. iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<viùamanayanaþ>#, puü, (viùamamayugmaü nayanaü yasya . trinetratvàttathàtvam .) ÷ivaþ . iti hàràvalã ..

#<viùamantraþ>#, puü, (viùanivartako mantro yatra .) sarpadhàrakaþ . vàdiyà iti khyàtaþ . tatparyàyaþ . jàïgalã 2 . iti jañàdharaþ ..

#<viùamamayaü>#, tri, (viùama + mayañ .) viùamàdàgatam . iti siddhàntakaumudã ..

#<viùamaråpyaü>#, tri, (viùama + råpyaþ .) viùamàdàgatam . iti siddhàntakaumudã ..

#<viùamardanikà>#, strã, (viùaü mardayatãti . marda + lyuþ ïãp . svàrthe kan ca .) gandhanàkulã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<viùamardanã>#, strã, (viùaü mardayatãti . marda + lyuþ ïãp . svàrthe kan ca .) gandhanàkulã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<viùamavibhàgaþ>#, puü, (viùamo vibhàgaþ .) asamànàü÷aþ . yathà, yatra tu bhràtara eva vibhàgamarthayante tatra viùamavibhàgàbhàvamàha manuþ .
     %<bhràtéõàmavibhaktànàü yadyutthànaü bhavet saha .
     na tatra bhàgaü viùamaü pità dadyàt katha¤cana ..>% iti dàyatattvam ..

#<viùamasthaþ>#, tri, (viùame tiùñhatãti . sthà + kaþ .) asamànasthitaþ . iti kecit .. upaplavade÷asthaþ . yathà nàradaþ .
     %<apràptavyavahàra÷ca dåto dànonmukho vratã .
     viùamasthà÷ca nàsedhyà na caitànnàhvayennçpaþ ..>% viùamasthàþ upaplavade÷asthàþ . iti vyavahàratattvam ..

#<viùama÷iùñaþ>#, puü, doùavi÷eùaþ . sa ca anucita÷àsanaråpaþ . mahadvaiùamyam . yathà, atra kàmata eva càndràyaõataptakçcchrayorviùama÷iùñatvena icchàvikalpàsambhavàt kàmata÷càndràyaõaü akàmatastaptakçcchram . iti pràya÷cittatattvam ..

#<viùamàkùaþ>#, puü, (viùamaü ayugmaü akùi yasya . trinayanatvàdasya tathàtvam .) ÷ivaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

@<[Page 4,448c]>@
#<viùamàyudhaþ>#, puü, (viùamà ayugmà àyudhà yasya . tasya pa¤cabàõatvàttathàtvam . yadvà, viùamaþ atyugra asahya ityarthaþ àyudho yasya .) kàmadevaþ . iti halàyudhaþ ..

#<viùamãyaü>#, tri, (viùama + %<gahàdibhya÷ca .>% 4 . 2 . 138 . iti chaþ .) viùamàdàgatam . iti siddhànta kaumudã ..

#<viùamuùñiþ>#, puü, kùupavi÷eùaþ . viùadoói iti kaósiïge iti ca hindãbhàùà . tatparyàyaþ . ke÷amuùñiþ 2 sumuùñiþ 3 raõamuùñikaþ 4 kùupaóoóamuùñiþ 5 . asya guõàþ . kañutvam . tiktatvam . dãpanatvam . kaphavàtakaõñhàmayaraktapittàdidàhanà÷itvam . rucyatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<viùamçtyuþ>#, puü, (viùeõa taddar÷anamàtreõa mçtyuryasya .) jãva¤jãvapakùã . iti jañàdharaþ .. cakora iti khyàtaþ ..

#<viùayaþ>#, puü, (%<viùiõvanti viùayiõaü svena råpeõa niråpaõãyaü kurvanti .>% iti sàükhyatattvakaumudã . vi + ùi + ac .) cakùuràdigràhyaþ . sa tu ÷abdaspar÷aråparasagandharåpaþ . tatparyàyaþ . gocaraþ 2 indriyàrthaþ 3 .. de÷aþ . (yathà, raghuþ . 11 . 18 .
     %<yaccakàra vivaraü ÷ilàghane tàóakorasi sa ràmasàyakaþ .
     apraviùñaviùayasya rakùasàü dvàratàmabhavadantakasya tat ..>%) à÷ayaþ . ityamaraþ .. nyàyamate kùityaptejovàyånàü viùayà yathà --
     %<tatra kùitirgandhaheturnànàråpavatã matà .
     ùaóvidhastu rasastatra gandho'pi dbividho mataþ ..
     spar÷astasyàpi vij¤eyo hyanuùõà÷ãtapàkajaþ .
     nityànityà ca sà dvedhà nityà syàdaõulakùaõà ..
     anityà tu tadanyà syàt savàvayavayoginã .
     sà ca tridhà bhaveddeha indriyaü viùayastathà .
     yonijàdirbhaveddeha indriyaü ghràõalakùaõam .
     viùayo dvyaõukàdistu brahmàõóànta udàhçtaþ ..
     varõaþ ÷uklo rasaspar÷au jale madhura÷ãtalau .
     snehastatra dravatvantu sàüsiddhikamudàhçtam ..
     nityatàdi prathamavat kintu dehamayobijam .
     indriyaü rasanaü sindhurhimàdirviùayo mataþ .. * ..
     spar÷a uùõastejasastu syàdråpaü ÷uklabhàsvaram .
     naimittikadravatvantu nityatàdi tu pårbavat ..
     indriyaü nayanaü vahnisvarõàdirviùayo mataþ . * .
     apàkajànuùõà÷ãtaspar÷astu pavane mataþ ..
     tiryaggamanavàneùa j¤eyaþ spar÷àdiliïgakaþ .
     pårbavannityatàdyuktaü dehavyàpi tvagindritam ..
     pràõàdistu mahàvàyuparyanto viùayo mataþ ..>% iti bhàùàparicchedaþ .. viùaya iti . bhogasàdhanaü viùayaþ . sarvameva hi kàryaü adçùñàdhãnaü yacca kàryaü yadadçùñàdhãnaü tattadupabhogaü sàkùàtparamparayà janayatyeva nahi bãjaprayojanàbhyàü vinà kasyacidutpattirasti tena dvyaõukàdibrahmàõóàntaü sarvameva viùayo bhavatãtyarthaþ . iti siddhàntamuktàvalã .. * .. nityasevitaþ . iti bharatadhçtàjayaþ .. avyaktaþ . ÷ukraþ . ityapyajayapàlaþ .. janapadaþ . iti medinã .. kàntàdiþ . iti ÷abdaratnàvalã .. niyàmakaþ . yathà --
     %<vi÷abdo hi vi÷eùàrthaþ sinoterbandha ucyate .
     vi÷eùeõa sinotãti viùayo'to niyàümakaþ ..>% iti bhaññakàrikà .. * .. àropà÷rayaþ . yathà --
     %<sàropànyà tu yatroktau viùayã viùayastathà .
     viùayyantaþkçte'nyasmin sà syàt sàdhyavasànikà ..>% yathà, gaurvàhãkaþ . iti kàvyaprakà÷e 2 ullàsaþ .. (%<bhogasàdhanaü viùayaþ .>% iti tarkakaumudã ..)

#<viùayàj¤ànaü>#, klã, (viùayasyàj¤ànaü yasyàm .) tandrà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<viùayàyã>#, [n] puü, (viùayàn ayate pràpnotãti . aya gatau + õiniþ .) ràjà . vaiùayikajanaþ . indriyaþ . kàmadevaþ . viùayàsaktapuruùaþ . iti medinã . ne, 246 ..

#<viùayi>#, [n] klã, (viùayàþ santyasyeti . viùaya + iniþ .) indriyam . iti medinã . ne, 211 ..

#<viùayã>#, [n] tri, (viùayo'styasyeti . iniþ .) viùayàsaktaþ . iti medinã . ne, 211 ..

#<viùayã>#, [n] puü, (viùayo'syàstãti . iniþ .) nçpatiþ . kàmadevaþ . vaiùayikaþ . iti medinã . ne, 211 .. dhvaniþ . ityajayapàlaþ .. àropyamàõaþ . yathà --
     %<viùayyantaþkçte'nyasmin sà syàt sàdhyavasànikà ..>% viùayiõà àropyamàõena antaþkçte nigãrõe'nyasmin àropaviùaye sati sà syàt sàdhyavasànikà . iti kàvyaprakà÷aþ ..

#<viùaråpà>#, strã, ativiùà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<viùalaü>#, klã, viùam . iti ÷abdacandrikà ..

#<viùalatà>#, strã, (viùasya latà .) indravàruõã . iti ràjanirghaõñaþ .. (viùapradhànalatàmàtre . yathà, gãtàyàü ÷rãdharaþ . 2 . 42 . %<viùalatàvadàpàtato ramaõãyàm ..>%)

#<viùavidyà>#, strã, viùaghnamantraþ . iti viùavaidya÷abdañãkàyàü bharataþ ..

#<viùavaidyaþ>#, puü, (viùasya vaidyaþ .) viùaghnamantravettà . ojhà iti khyàtaþ . yathà . viùavidyàü vetti adhãte và viùavaidyaþ ùõasupà¤càlàditvàdantyapadavçddhiþ . viùasya vaidya÷cikitsakaþ iti và . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . jàïgulikaþ 2 . ityamaraþ .. jàïgalikaþ 3 narendraþ 4 kau÷ikaþ 5 kathàprasaïgaþ 6 cakràñaþ 7 . iti jañàdharaþ .. vyàlagràhã 8 jàïguliþ 9 jàïgaliþ 10 ahituõóikaþ 11 vyàlagràhaþ 12 gàruóikaþ 13 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<viùavairiõã>#, strã, (viùasya vairiõã .) nirviùà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<viùa÷àlåkaþ>#, puü, (viùasya ÷àlåkaþ .) padmakandaþ . asya guõàþ . gurutvam . viùñambhitvam . ÷ãtalatva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<viùa÷åkaþ>#, puü, (viùaü ÷åke yasya .) bhçïgarolaþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<viùa÷çïgã>#, [n] puü, (viùaü viùayuktaü ÷çïgaü tadasyàstãti . viùa÷çïga + iniþ .) bhçïgarolaþ . iti hàràvalã ..

#<viùasåcakaþ>#, puü, (viùaü såcayati viùayuktànnàdidar÷ane mçtaþ san j¤àpayatãti . såc + õic + õvul .) carokapakùã . iti hemacandraþ ..

#<viùasçkkà>#, [n] puü, (viùaü sçkkani yasya .) bhçïgarolaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<viùahantrã>#, strã, (viùa + hana + tçc . striyàü ïãù .) aparàjità . nirviùà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<viùaharaþ>#, tri, (haratãti . hç + ac . viùasya haraþ .) garalanà÷akauùadhàdiþ . yathà . oü hraü jaþ .
     %<mantro'yaü harate rudra sarvavç÷cikagaü viùam .
     pippalã navanãta¤ca ÷çïgavera¤ca saindhavam .
     marãcaü dadhi kuùñha¤ca nasye pàne viùaü haret ..
     triphalà ñaïkakuùñha¤ca candanaü ghçtasaüyutam .
     etatpànàcca lepàcca viùanà÷o bhavecchiva ..
     pàràvatasya càkùãõi haritàlaü manaþ÷ilà .
     eùa yogo viùaü hanti vainateya ivoragàn ..
     saindhavaü vyuùaõaü cårõaü dadhimadhvàjyasaüyutam .
     vç÷cikasya viùaü hanti lepo'yaü vçùabhadhvaja ..>% iti gàruóe 186 adhyàyaþ ..

#<viùaharà>#, strã, manasàdevã . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, devãbhàgavate . 9 . 47 . 52 .
     %<jaratkàrupriyàstãkamàtà viùahareti ca ..>%)

#<viùaharã>#, strã, manasàdevã . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, devãbhàgavate . 9 . 47 . 47 .
     %<viùaü saühartumã÷à yà tasmàdviùaharã smçtà ..>%)

#<viùahà>#, strã, (viùaha + ñàp .) devadàlãlatà . nirvàùà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<viùà>#, strã, ativiùà . ityamaraþ .. buddhiþ . ityuõàdikoùaþ .. (asyàþ paryàyo guõà÷ca yathà,
     %<kà÷mãràtiviùà ÷vetà ÷yàmà gu¤jà viùàruõà ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..
     %<viùàtvativiùà vi÷và ÷çïgã prativiùàruõà .
     ÷uklakandà copaviùà bhaïguràghuõavallabhà ..
     viùà soùõà kañustiktà pàcanã dãpanã haret .
     kaphapittàtisàràmaviùakàsavamikrimãn ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

@<[Page 4,449c]>@
#<viùàïkuraþ>#, puü, (viùasyàïkuraþ .) ÷alyàstram . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<viùàõaü>#, klã, kuùñhauùadham . pa÷u÷çïgam . (yathà, sàhityadarpaõe . 10 .
     %<kùipasi ÷ukaü vçùadaü÷akavadane mçgamarpayasi mçgàdanaradane .
     vitarasi turagaü mahiùaviùàõe vidadhacceto bhogavitàne ..>%) hastidantaþ . iti medinã . ne, 77 .. (yathà, ÷i÷upàlavadhe . 1 . 60 .
     %<na jàtu vainàyakamekamuddhçtaü viùàõamadyàpi punaþ prarohati ..>%) koladantaþ . iti hemacandraþ .. (vi÷eùeõa madadàtari, tri . yathà, çgvede . 5 . 44 . 11 .
     %<viùàõaü paripànamanti te .>% %<viùàõaü vi÷eùeõa madasya dàtàram .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<viùàõikà>#, strã, meùa÷çïgã . iti ratnamàlà .. (asyàþ paryàyo yathà --
     %<÷çïgã karkaña÷çïgã syàt kulãra¤ca viùàõikà .
     aja÷çïgã ca raktà ca karkañàkhyà ca kãrtità ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..) sàtalà . karkaña÷çïgã . àvartakã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<viùàõã>#, strã, kùãrakàkolã . aja÷çïgã . iti medinã . õe, 77 .. vç÷cikàlã . iti ràjanirghaõñaþ .. tintióã . iti ÷abdacandrikà ..

#<viùàõã>#, [n] puü, (viùàõamasyàstãti . viùàõa + iniþ .) hastã . ÷çïgã . ityajayaþ .. (yathà, harivaü÷e . 204 . 22 .
     %<khaógà viùàõina÷caiva vçùabhà÷ca mçgàstathà ..>%) çùabhanàmauùadham . ÷çïgàñakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<viùàdaþ>#, puü, (vi + ùada + gha¤ .) avasàdaþ . yathà --
     %<jàóyaü maurkhyaü viùàdo'vasàdaþ sàdo viùaõõatà .>% iti hemacandraþ .. (yathà, bhàgavate . 1 . 11 . 1 .
     %<dadhmau daravaraü teùàü viùàdaü ÷amayanniva ..>%)

#<viùàdanã>#, strã, palà÷ãlatà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<viùànanaþ>#, puü, (viùamànane yasya .) sarpaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<viùàntakaþ>#, puü, (viùasya antakaþ nà÷akaþ . pãtaviùatvàt .) ÷ivaþ . iti hemacandraþ .. viùanà÷ake, tri ..

#<viùàpahaþ>#, puü, (viùaü apahantãti . hana + óaþ .) muùkakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (viùanà÷ake, tri . yathà, manau . 7 . 217 .
     %<suparãkùitamannàdyamadyànmantrairbiùàpahaiþ ..>%)

#<viùàpahà>#, strã, indravàruõã . nirviùà . iti ràjanirghaõñaþ .. nàgadamanã . iti bhàvaprakà÷aþ .. arkamålà . ã÷uramåla iti bhàùà . iti ÷abdacandrikà .. (asyàþ paryàyo yathà --
     %<arkapatrà sunandà syàdarkamålà viùàpahà ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..) sarpakaïkàlikà . iti ratnamàlà ..

#<viùàbhàvà>#, strã, (viùasyàbhàvo yatra sà .) nirviùà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<viùàyudhaþ>#, puü, (viùamevàyudhaü yasya .) sarpaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. viùayuktàstre, klã ..

#<viùàraþ>#, puü, (vi÷eõa alatãti . ala + ac . lasya ratvam .) sarpaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<viùàràtiþ>#, puü, (viùasyàràtiþ nà÷akaþ .) kçùõadhattårakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<viùàriþ>#, puü, (viùasyàriþ .) mahàca¤cu÷àkaþ . ghçtakara¤jaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (viùanà÷akamàtre, tri ..)

#<viùàsyaþ>#, puü, (viùamàsye yasya .) sarpaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. viùayuktamukhe, tri ..

#<viùàsyà>#, strã, bhallàtakaþ . iti ÷abdacandrikà .. (bhallàtaka÷abde'syà viùayo vij¤eyaþ ..)

#<viùu>#, vya, sàmyam . iti viùuvacchabdañãkàyàü bharataþ .. nànàråpam . iti ràmà÷ramaþ ..

#<viùuõaþ>#, puü, (viùu sàmyamasminnastãti . %<lomàdãti .>% 5 . 2 . 100 . iti naþ . pa÷càt õatvam .) viùuvam . yathà . %<viùu nànàråpaü gamanaü viùvak tadasyàstãti vigrahe agityuttarapadalopa÷càkçtasandheriti pàmàdi såtreõa naþ õatvam .>% ityamarañãkàyàü ràmà÷ramaþ .. (nànàråpam . yathà, çgvede . 3 . 54 . 8 .
     %<caratpatattri viùuõaü vijàtam ..>% %<viùuõaü vi÷vak nànàråpam .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. sarvagaþ . yathà, çgvede . 8 . 29 . 1 .
     %<babhrureko viùuõaþ .>% %<viùuõaþ vi÷vaga¤canaþ .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. viprakãrõaþ . yathà, çgvede . 5 . 12 . 5 .
     %<sakhàyaste viùuõà agna ete .>% %<viùuõàþ viprakãrõàþ sarvavyàptàþ .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. paràïmukhaþ . yathà, çgvede . 5 . 34 . 6 .
     %<vitvakùaõaþ samçtau cakramàsajo'sunvato viùuõaþ sunvato vçdhaþ .>% %<viùuõaþ paràïmukhaþ .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<viùupaü>#, klã, viùuvam . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<viùuvaü>#, klã, samaràtrindivakàlaþ . tatparyàyaþ . viùuvat 2 . ityamaraþ .. viùupam 3 viùvak 4 vi÷vak 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. viùuõaþ 6 . iti ràmà÷ramaþ .. viùuvaþ 7 . iti mukuñaþ .. tattu meùatulayoþ saükràntã . yathà --
     %<mçgakarkañasaükràntã dve tådagdakùiõàyane .
     viùuvatã tulàmeùe golamadhye tathàparàþ ..>% iti tithyàditattvam .. * .. te tu mahàviùuvajalaviùuvanàmabhyàü krameõa khyàte . yathà --
     %<viùuvàbhyàü vatsaraþ syàditi ÷abdavidàü matam .
     mahàviùuvamàkhyàtaü kçtibhi÷caitracihnitam .
     tathà syàjjalaviùuvaü kramàdà÷vinacihnitam ..>% iti ÷abdaratnàvalã .. * .. viùuvàrambhakàlo yathà --
     %<mçgasaükràntitaþ pårvaü pa÷càt tàrà dinàntare .
     ekavarùe catuþpa¤capalamànakrameõa tu .
     ùañùaùñivatsarànekadinaü syàdayanaü raveþ .
     evaü catuþpa¤cadinamayanàrambhaõaü kramàt ..
     vyutkrameõa ca tadvat syàdudagyànaü raverdhruvam .
     karkisaükramaõe tadvadabhito dakùiõàyanam ..
     ayanàü÷akrameõaiva viùuvàrambhaõaü tathà .
     ravisaükràntito meùatulayorabhitaþ punaþ ..
     viùuvaü mãnakanyàrdhe tvekàkùãndra÷akàbdake .
     dinamànàya mãnàrdhànmeùàrdhaü pàlikaü ÷atam ..
     tato vçùàrdhaparyantama÷ãtiþ palabhàjinã .
     mithunàrdhaü catustriü÷atpalànàü vardhate kramàt ..
     karkañàrdhantu ùañtriü÷at siühàrdhantu dvya÷ãtakam .
     kanyàrdhantu dvinavatiþ kramàt truñyati vàsare ..
     kanyàrdhàdrajanãmànaü bodhyaü pårbakrameõa hi .
     dine dine bhàgahàrànmànaü bodhyaü divàni÷oþ ..
     ekamànaü daõóaùaùñyà tyaktrànyamànanirõayaþ .
     ùañùaùñivatsarànevaü tataþ syàt ùoóa÷àü÷ake .
     punastadvatsaràüstadvat evaü saptada÷àdike ..>% iti jyotistattvam .. * .. anyacca
     %<meùasaükramataþ pårvaü pa÷càttàrà dinàntare .
     pràtilomyànulomyena viùuvàrambhaõaü bhavet ..
     trayoda÷adine saure caitre nakhatithau ÷ake .
     viùuvàrambhaõaü tatra samaü mànaü divàni÷oþ ..
     tataþ pratidinaü velà sapàdatripalàtmikà .
     vardhate meùavi÷vàü÷aparyantaü sthålamàrgataþ ..
     tathà jyeùñhàntaparyantaü pàdonatripalàtmikà .
     tàdçgàùàóhaparyantaü palaikapramità matà ..
     tataþ karkañavi÷vàü÷aparyantaü pratyahaü kramàt .
     sapàdapalamànena velà truñyati ni÷citam ..
     tàdçgbhàdràntaparyantaü pàdonatripalàtmikà .
     tàdçgà÷vina÷eùàntaü haranetrapalàtmikà ..
     divàmànaü daõóaùaùñestyaktvà ràtreþ pramàõakam .
     vai÷àkhàdau divàmànaü ràtrimànaü tulàdiùu ..
     ùañùaùñivatsarànevaü tataþ syàt dvàda÷àü÷ake .
     punastadvatsaràüstadvat tata ekàda÷àdike ..>% iti satkçtyamuktàvalã ..

#<viùuvat>#, klã, viùuvam . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 199 . 121 .
     %<bhavati sahasraguõaü dinasya ràhorviùuvati càkùayama÷nute phalam ..>% vyàpakaþ . yathà, çgvede . 1 . 84 . 10 .
     %<svàdoritthàviùåvato madhvaþ pibanti gauryaþ ..>% %<viùuvata itthamanena prakàreõa sarveùu yaj¤eùu vyàptiyuktasya *** viùë vyàptau asmàdauõàdikaþ kupratyayaþ . tato matup hrasvanuóbhyàümatubiti matupa udàttatvam . anyeùàmapi dç÷yata iti saühitàyàü dãrghaþ vyatyayena matorvatvam .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<viùauùadhã>#, strã, (viùasyauùadhã .) nàgadantã . iti ratnamàlà ..

#<viùkambhaþ>#, puü, saptaviü÷atiyogàntargataprathamayogaþ . ÷ubhakarmaõi tasya pa¤ca daõóàstyàjyàþ . yathà --
     %<tyajàdau pa¤ca viùkambhe sapta ÷åle ca nàóikàþ .
     gaõóavyàghàtayoþ ùañ ca nava harùaõavajrayoþ .
     vaidhçtivyatipàtau ca samastau parivarjayet ..>% iti satkçtyamuktàvalã .. * .. tatra jàtaphalam .
     %<viùkambhayogo yadi janmakàle kàrye svatantro manujastadànãm .
     suhçtkalatràtmajasaukhyamugraü gçhasya nirmàõavidhau samarthaþ ..>% iti koùñhãpradãpaþ .. * .. vistàraþ . (yathà, bçhatsaühitàyàm . 53 . 24 .
     %<ucchràyo'ïgulatulyo dvàrasyàrdheõa viùkambhaþ ..>%) pratibandhaþ . råpakàïgaprabhedaþ . yoginàü bandhabhedaþ . iti medinã . bhe, 19 .. vçkùaþ . ityajayaþ .. argalà . iti bharataþ ..

#<viùkambhã>#, [n] puü, (viùkabhnàti ruõadvãti . vi + ùkambha + õiniþ .) argalà . yathà . tadviùkambho'rgalaü na nà . ityamaroktau kapàñadhàraõakàùñhaü argalaü huókàdaõóa iti khyàtam . tat kapàñaü viùkabhnàti ruõaddhi iti grahàditvàõõin tadviùkambhã mårdhanyavat svàrthakathanametat viùkambhãti nàma ca ityeke . tadviùkambho'rgalamiti målapàñhaþ . viùkambho bandhananimittadaõóaþ . iti bhaññaþ . iti mukuñaþ .. %<viùkambho yogabhede syàt vistàrapratibandhayoþ . kapàñàïgaprabhede ca .>% iti medinãdar÷anàt viùkambha iti pàñhaþ . iti taññãkàyàü bharataþ ..

#<viùkalaþ>#, puü, (viùaü viùñhàü kalayati bhakùayatãti . kala + ac .) gràmya÷åkaraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<viùkiraþ>#, puü, (vikiratãti . vi + ké ÷a vikùepe + igupadheti kaþ . %<viùkiraþ ÷akunirvikiro và .>% 6 . 1 . 150 . iti suñ . parinivibhya iti ùatvam .) pakùã . ityamaraþ .. viùkiràstrittirimayårakukkuñàdayaþ .
     %<làvàdyà vaiùkiro vargaþ pratudà jàïgalà mçgàþ .
     laghavaþ ÷ãtamadhuràþ sakaùàyà hità nçõàm ..>% iti ràjavallabhaþ .. * .. atha viùkiràõàü gaõanà guõà÷ca .
     %<vartakàlàvavikirakapi¤jalakatittiràþ .
     kaliïgakukkuñàdyà÷ca viùkiràþ samudàhçtàþ ..
     vikãrya bhakùayantyete yasmàttasmàddhi viùkiràþ .
     kapi¤jala iti pràj¤aiþ kathito gauratittiràþ ..>% kuliïga gavavaiyà iti loke .
     %<viùkirà madhuràþ ÷ãtàþ kaùàyàþ kañupàkinaþ .
     balyà vçùyàstridoùaghnàþ pathyàste laghavaþ smçtàþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (%<làvatittirikapi¤jalavartãravartikàvartakanaptçkàvàtãkacakorakalaviïkamayarakrakaropacakrakukkuñasàraïga÷atapatrakakutittirikurabàlukayavalakaprabhçtayastryàhalà viùkirà laghavaþ ÷ãtamadhuràþ kaùàyà doùa÷amanà÷ca ..>% iti su÷rute såtrasthàne 46 adhyàyaþ .. * .. darvãkaràntargatasarpavi÷eùaþ . yathà -- %<puõóarãko bhrukuñã mukho viùkiraþ puùpàbhikarõo girisarpa çjusarpaþ ÷vetodaro mahà÷irà alagardho à÷ãviùa iti ..>% iti ca su÷rute kalpasthàne caturthe'dhyàye ..)

#<viùñaþ># tri, praviùñaþ . vi÷adhàtoþ ktapratyayena niùpannamidam ..

#<viùñapaü>#, klã, (%<viñapaviùñapavi÷ipolapàþ .>% ityuõàdisåtre piùñapasthàne viùñapapàñhena vi÷adhàtoþ kapanpratyayena sàdhuþ iti kecit .) bhuvanam . ityamaraþ .. piùñapaü piùñapaþ . iti taññãkàyàü råpadvayam .. (yathà, raghuþ . 11 . 19 .
     %<bàõabhinnahçdayà nipetuùã sà svakànanabhuvaü na kevalàm .
     viùñapatrayaparàjayasthiràü ràvaõa÷riyamapi vyakampayat ..>%)

#<viùñambhaþ>#, puü, (vi + stanbha + ktaþ .) pratibandhaþ . (yathà, bhàgavate . 5 . 22 . 12 .
     %<sa vçùñiviùñambhagrahopa÷amanaþ .. * ..>% àkramaõam . yathà, bhàraviþ . 13 . 16 .
     %<pravikarùaninàdabhinnarandhraþ padaviùñambhanipãóitastadànãm ..>%) rogavi÷eùaþ . iti medinã . bhe, 20 .. sa tu ànàharogaþ . tasya lakùaõamàha .
     %<àmaü sakçdvà nicitaü krameõa bhåyo vibaddhaü viguõànilena .
     pravartamànaü nayathàsvamenaü vikàramànàhamudàharanti ..>% àmaü apakvamàhàrasàraü ÷akçt purãùaü và krameõa nicitaü sa¤citam . bhåyo viguõànilena duùñavàyunà vibaddhaü vyàma÷oùitaü và yathàsvaü pårbavadapravartamànaü enaü vikàraü ànàhamàhuþ .. * .. tatràmajamànàhamàha .
     %<tasmin bhavatyàmasamudbhave tu tçùõà prati÷yàya÷irovidàhàþ .
     àmà÷aye ÷ålamatho gurutvaü hçtstambha udgàravighàtana¤ca ..>% vighàtanaü apravçttiþ .. * .. ÷akçtsa¤cayajamàha .
     %<stambhaþ kañãpçùñhapurãùamåtre ÷ålo'tha mårchà ÷akçto vami÷ca .
     ÷vàsa÷ca pakvà÷ayaje bhavanti tathàlasoktàni ca lakùaõàni ..>% pakvà÷ayaje ÷akçtsa¤cayaje . alasoktàni àdhmànavàtanirodhàdãni .. * .. ànàhodàvartayo÷cikitsàyàstulyatvàdubhayacikitsà atra likhyate . athodàvartànàü cikitsà .
     %<adhovàtanirodhotthe hyudàvarte hitaü matam .
     snehapànaü tathà svedo vastiryaccànulomanam ..
     vióvighàtasamutthe tu vióbhevyannaü tathauùadham .
     vartyabhyaïgàvagàha÷ca svedo vastirhito mataþ ..>% vartiþ phalavartiþ .
     %<måtràvarodhajanite kùãravàrivacàü pibet .
     duùpar÷àsvarasaü càpi kaùàyaü kakubhasya ca ..
     duùpar÷à kaõñakàrã duràlabhà ca tulyaguõatvàt .
     ervàrubãjaü toyena pibed và lavaõãkçtam .
     sitàmikùurasaü kùãraü dràkùàrasamathàpi và ..
     sarvathaiva prakurvãta måtrakçcchrà÷marãvidhim .
     jçmbhàbhighàtaje snehaü svedaü càpi prayojayet ..
     anyànapi prayu¤jãta samãraõaharàn vidhãn .
     netranãràvarodhotthe mu¤ceduccairdç ÷orjalam ..
     supyàt sukhena tasyàgre kathayecca kathàþ priyàþ .
     chikkàbhighàtaje tãkùõàghràõanasyàrkadar÷anaiþ ..
     pravartayet kùutaü saktaü snehasvedau pra÷ãlayet ..>% tãkùõaü marãcaràjikàdi .
     %<udgàrasyàvarodhe tu snaihikaü dhåmamàcaret ..
     chardinigrahasaüjàte vamanaü laïghanaü hitam .
     virecanaü càtra mataü tailenàbhya¤janaü tathà ..
     vasti÷uddhikaraiþ siddhaü caturguõajalaü payaþ .
     àvàrinà÷àt kvathitaü pãtavantaü prakàmataþ ..
     ramayeyuþ priyà nàryaþ ÷ukrodàvartinaü naram .
     tasyàbhyaïgo'vagàha÷ca madirà caraõàyudhaþ ..
     ÷àliþ payo niråha÷ca hitaü maithunameva ca .
     kùudvighàtasamudbhåte snigdhamuùõaü tathà laghu ..
     råcyamalpaü hitaü bhakùyaü puùpaü sevyaü sugandhi yat .
     tçùàvighàtasaübhåte ÷ãtaþ sarvo vidhirhitaþ ..
     karpåra÷i÷iraü svalpaü pibettoyaü ÷anaiþ ÷anaiþ .
     ÷rama÷vàse dhçte ÷asto vi÷ràmaþ sarasaudanaþ ..
     nidràvegavighàtotthe pibetkùãraü sitàyutam .
     suvàhanaü su÷ayyàtra hitàþ ÷rotrapriyàþ kathàþ ..>% vàtàdivegavighàtajanitànàmudàvartànàü cikitsàmabhidhàya råkùàdikupitavàtajanitasya udàvartasya cikitsàmàha .
     %<hiïgumàkùikasindhåtthaiþ piùñairvartivinirmitàm .
     ghçtàbhyaktàü gude nyasyedudàvartavinà÷inãm ..>% phalavartiþ .
     %<madanaü pippalã kuùñhaü vacà gaurà÷ca sarùapàþ .
     guóakùãrasamàyuktà phalavartirihodità ..>% madanaphalàdivartiþ .. * ..
     %<khaõóapalaü trivçtàkùaþ kçùõàkarùaü dbayo÷cårõam .
     pràgbhojanasya madhunà vióàlapadakaü naro lihyàt ..
     etadgàóhapurãùe deyaü vij¤airudàvarte .
     madhuraü narapatiyogyaü cårõaü nàràcakaü nàmnà ..>% iti nàràcacårõam .. * ..
     %<savyoùaü pippalãmålaü trivçddantã ca citrakam .
     taccårõaü guóasaümi÷raü bhakùayet pràtarutthitaþ ..
     etadguóàùñakaü nàmnà balavarõàgnivardhanam .
     udàvartaplãhagulma÷othapàõóvàmayàpaham ..>% iti guóàùñakam .. * ..
     %<målakaü ÷uùkamàrdra¤ca varùàbhåpa¤camålakam .
     kçtamàlaphalaü càpsu paktrà tena ghçtaü pacet .
     tat pãtaü ÷amayet kùipramudàvartama÷eùataþ ..>% pa¤camålakamatra bçhat . ÷uùkamålakàdyaghçtam .. * .. atha ànàhasya cikitsà .
     %<tulyakàraõakàryatvàdudàvartaharãü kriyàm .
     ànàhe'pi ca kurvãta vi÷eùa÷càbhidhãyate ..
     trivçtkçùõàharãtakyo dvicatuþpa¤cabhàgikàþ .
     guóena tulyà vañikà harantyànàhamulvaõam ..
     vartistrikañusaindhavasarùapagçhadhåmakuùñhamadanaphalaiþ .
     madhuni guóe và pakvairnihità svàïguùñhaparimàõàþ ..
     vartiriyaü dçùñaphalà ÷anaiþ praõihità gude ghçtàbhyakte .
     ànàhodàvartau ÷amamati jañharaü tathà gulmam ..>% trikañukàdyà vartiþ .. iti bhàvaprakà÷aþ .. (tri, vi÷eùeõa stambhayità . yathà, çgvede . 9 . 86 . 35 .
     %<divo viùñambha upamo vicakùaõaþ ..>%)

#<viùñambhã>#, [n] tri, (viùñabhnàtãti . vi + stanbha + õiniþ .) viùñambharogajanakaþ . yathà --
     %<vaidalà guravo bhakùyà viùñambhisçùñamàrutàþ ..>% iti ràjavallabhaþ .. (yathà ca su÷rute . 1 . 45 .
     %<pràyaþ pràbhàtikaü kùãraü guru viùñambhi ÷ãtalam ..>% viùñambho'syàstãti . viùñambha + iniþ .) viùñambharogavi÷iùña÷ca ..

#<viùñaraþ>#, puü, (vistãryate iti . vi + sté + ap . %<vçkùàsanayorviùñaraþ .>% 8 . 3 . 93 . iti nipàtanàt ùatvam .) viñapã . dabhamuùñiþ . pãñhàdyàsanam . ityamaraþ .. àdinà ku÷àsanàdigrahaþ . iti bharataþ .. * .. (yathà, bhàgavate . 3 . 28 . 16 .
     %<kà¤cãguõollasat÷roõiü hçdayàmbhojaviùñaram .
     dar÷anãyatamaü ÷àntaü manonayanavardhanam ..>%) viùñaralakùaõamàha . viùñarastu sàrdhadbitayavàmàvartavalitàdhomukhàgrà asaükhyàtadarbhàþ . tathà ca gçhyàsaügrahaþ .
     %<årdhvake÷o bhavedbrahmà lambake÷astu viùñaraþ .
     dakùiõàvartako brahmà vàmàvartastu viùñaraþ ..>% iti .. chandogapari÷iùñam .
     %<darbhasaükhyà na vihità viùñaràstaraõeùvapi ..>% eva¤ca .
     %<pa¤cà÷adbhirbhaivedbrahmà tadardhena tu viùñaraþ ..>% iti yadi samålaü tadà ÷àkhyantarãyam . etena viùñare pa¤caviü÷atisaükhyà bhavadevabhaññoktà nirastà . evaü viùñaragrahaõaü hastàbhyàmapi yaduktaü tadapi nirastam .
     %<yatropadi÷yate karma karturaïgaü na cocyate .
     dakùiõastatra vij¤eyaþ karmaõàü pàragaþ karaþ ..>% iti chandogapari÷iùñàt . iti saüskàratattvam ..

#<viùñara÷ravàþ>#, [s] puü, (%<viùñaràviva ÷ravasã yasyeti .>% ÷i÷upàlavadhasya 14 . 12 . ñãkàyàü mallinàthaþ . %<viùñare'÷vatthavçkùe ÷råyate nityaü tatra vasatãti .>% uõàø 4 . 226 . ityatra ujjvaladattaþ .) viùõuþ . ityamaraþ .. (yathà, harivaü÷e bhaviùyaparvaõi . 51 . 17 .
     %<utpàñya vçkùaü daityendraþ ÷ata÷àkhaü mahà÷ikham .
     tena taü pothayàmàsa viùñarasravasaü prabhum ..>%)

#<viùñarà>#, strã, guõóàsinã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<viùñaruhà>#, strã, svarõaketakã . iti ràjanirghaõñaþ .. viùñàruhà iti ca kvacit pàñhaþ ..

#<viùñàraþ>#, puü, chandovi÷eùaþ . yathà, viùñàraþ païkticchandaþ . iti ùatvaprakaraõe durgàdàsaþ ..

#<viùñiþ>#, strã, (viùa + ktin .) vetanaü vinà hañhàdbhàrodvahanàdikle÷aþ . vegàra iti khyàtaþ . tatparyàyaþ . àjåþ 2 . ityamaraþ .. hañhàdabhçtikaþ kle÷o vijàtaråpo viùñiriti bhaññasvàmã .. dve vetanamantareõa karmakaraõe karmakàriõi cetyanye . triùu karmakare viùñiþ striyàmabhçtikarmaõãti rudraþ . iti bharataþ .. * .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 82 . 20 .
     %<viùñikarmàntikàþ sarve màrga÷odhakarakùakàþ ..>%) vetanam . karma . iti medinã . ñe, 29 .. (yathà, bhàgavate, . 7 . 8 . 55 .
     %<vayamã÷akinnaragaõàstavànugà ditijena viùñimamunànukàritàþ ..>%) bhadrà . varùaõam . iti vi÷vaþ .. preùaõam . iti hemacandraþ .. sà ca bhadrà vavàdyekàda÷akaraõàntargatasaptamakaraõaü pa¤jikàyàü tasyà aïkaü ÷ånyam . yathà --
     %<vavabàlavakaulavataitila garabaõijàþ saviùñayaþ sapta .
     ÷akunicatuùpannàgàþ kintughna÷ca dhruvàõi karaõàni ..
     ÷uklàditithi÷eùàrdhàt pa¤came tatturãyake .
     àdyantàrdhàt krameõa syuraùñàvçttyà vavàdayaþ ..
     ekàda÷yà÷caturthyà÷ca ÷oùàrdhe ÷uklapakùake .
     aùñamãpaurõamàsyo÷ca pårbàrdhe viùñirãrità ..
     kçùõapakùe tçtãyàyà da÷amyà÷ca paràrdhataþ .
     saptamyà÷ca caturda÷yàþ pårbàrdhe viùñisambhavaþ ..
     vihàya viùaraudràõi viùñiü sarvatra varjayet .
     viùñi÷eùe tridaõóe hi pucche kàryaü jayàvaham ..>% karmaprakà÷e .
     %<nàóyasta pa¤ca vadanaü galakastathaikà vakùo da÷aikasahità niyataü catasraþ .
     nàbhiþ kañiþ ùaóatha pucchalatà ca tisro viùñerdhravaü nigadito'ïgavibhàga eùaþ ..
     mukhe kàryadhvastirbhavati maraõaü càtha galake dhanaglànirvakùasyatha kañitañe buddhivilayaþ .
     kalirnàbhãde÷e vijayamatha pucche ca jagaduþ ÷arãre bhadràyàþ pçthagiti phalaü pårbamunayaþ ..
     manuvasumunitithiyugada÷a÷ivaguõasaükhyàsu tithiùu pårbàgnyoþ .
     14 . 8 . 7 . 15 . 4 . 10 . 11 . 3 .
     àyàti viùñireùà pçùñhe ÷ubhadà purastva÷ubhadà ..>% pårbàgnyoþ pårbàgnyàdidiïmukhã bhavati ityarthaþ ..
     %<ekena hãnà dviguõà tithistu saptàva÷iùñaü karaõaü vavàdi .
     pårbe pare'pyevamayaü vi÷eùo dvisaüguõà candravivarjità ca ..
     kintudhnasaüj¤aü karaõaü pradiùñamàdestitheràdidale sadaiva .
     upàntya÷eùe ÷akunistu dar÷e pårbe catuùpàdapare ca nàgaþ ..
     indrakamalajacitràryamabhå÷riyaþ sayamà vavàdeþ .
     kalivçùaphaõimàrutàþ patayaþ ÷akunyàdeþ ..>% vavàdyadhipakathanam ..
     %<pauùñikasthira÷ubhàni vavàkhye vàlave dvijahitàdyapi karma .
     kaulave pramadamitravidhànaü taitile ÷ubhagatà÷rayakarma ..
     gare ca bãjà÷rayakarùaõàni baõijyapi sthairyabaõikkriyà ca .
     na siddhimàpnoti kçta¤ca viùñyàü viùàbhighàtàdiùu tatra siddhiþ ..
     mantrauùadhàni ÷akunau ca sapauùñikàni govipraràjyapitçkarma catuùpade tu .
     saubhàgyadàruõakçtidhruvakarmanàge kintughnanàmni ÷ubhapauùñikamaïgalàni ..>% iti jyotistattvam .. (yathà, kalàvilàse . 2 . 11 .
     %<ka÷cidvadati sametya draviõaü niþkùipya hantagantàsmi .
     bhràtaþparaü prabhàte viùñidinaü kiü karomyadya ..>%)

#<viùñiþ>#, tri, (viù + ktic .) karmakaraþ . iti medinã . ñe, 29 ..

#<viùñhalaü>#, klã, (vidåraü sthalam .) dårasthànam . yathà . viku÷amiparibhyaþ sthalasya . ebhyaþ sthalasya sasya ùaþ syàt . viùñhalaü kuùñhalaü ÷amiùñhalaü pariùñhalam . iti siddhàntakaumudã ..

#<viùñhà>#, strã, (vividhaprakàreõa tiùñhati udare iti . vi + sthà + kaþ . upasargàditi ùaþ .) vividhaprakàreõodare tiùñhati yà . tatparyàyaþ . uccàraþ 2 avaskaraþ 3 ÷amalam 4 ÷akçt 5 gåtham 6 purãùam 7 varcaskam 8 viñ 9 . ityamaraþ .. varcaþ 10 . iti jañàdharaþ .. amedhyam 11 dåryam 12 kallam 13 malam 14 . iti ÷abdaratnàvalã .. kiññam 15 påtikam 16 . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà --
     %<gurorhitaü prakartavyaü vàïmanaþkàyakarmabhiþ .
     ahitàcaraõàdeva viùñhàyàü jàyate krimiþ ..>% iti kçùõànandãyatantrasàre ..) taddar÷ananiùedho yathà --
     %<na nagnàü striyamãkùeta puruùaü và kadàcana .
     na ca måtraü purãùaü và na ca saüsçùñamaithunam ..>% jale tadutsarganiùedho yathà --
     %<nàkùaiþ krãóenna dhàveta nàpsu viõmåtramàcaret .
     nocchiùñaþ saüvi÷ennityaü na nagnaþ snànamàcaret ..>% iti kaurme upavibhàge 15 adhyàyaþ .. tadutsargavidhànaü purãùapràtaþkçtya÷abdayordraùñavyam ..

#<viùõuþ>#, puü, agniþ . iti ÷abdamàlà .. ÷uddhaþ . vasudevatà . iti dharaõiþ .. (dvàda÷àdityànàmanyatamaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 65 . 16 .
     %<ekàda÷astathà tvaùñà dvàda÷o viùõurucyate .
     jaghanyajastu sarveùàmàdityànàü guõàdhikaþ ..>%) dharma÷àstrakartçmunivi÷eùaþ . yathà --
     %<manvatriviùõuhàrãtayàj¤avalkyo÷ano'ïgiràþ .
     yamàpastambasaüvartàþ kàtyàyanabçhaspatã ..
     parà÷aravyàsa÷aïkhalikhità dakùagotamau .
     sàtàtapo va÷iùñha÷ca dharma÷àstraprayojakàþ ..>% iti yàj¤avalkyasaühità .. brahmaõo råpavi÷eùaþ . tasya vyutpattiryathà . veveùñi vyàpnoti vi÷vaü yaþ . veùati si¤cati àpyàyate vi÷vamiti và . viùõàti viyunakti bhaktàn màyàpasàraõena saüsàràditi và . vi÷ati sarvabhåtàni vi÷anti sarvabhåtàni atreti và .
     %<yasmàdvi÷vamidaü sarvaü tasya ÷aktyà mahàtmanaþ .
     tasmàdevocyate viùõurvi÷adhàtoþ prave÷anàt ..>% iti viùõupuràõam . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (%<bçhatvàt viùõurucyate .>% iti mahàbhàrate . 5 . 70 . 3 ..) tatparyàyaþ . nàràyaõaþ 2 kçùõaþ 3 vaikuõñhaþ 4 viùñara÷ravàþ 5 dàmodaraþ 6 hçùãke÷aþ 7 ke÷avaþ 8 màdhavaþ 9 svabhåþ 10 daityàriþ 11 puõóarãkàkùaþ 12 govindaþ 13 garuóadhvajaþ 14 pãtàmbaraþ 15 acyutaþ 16 ÷àrïgã 17 viùvaksenaþ 18 janàrdanaþ 19 upendraþ 20 indràvarajaþ 21 cakrapàõiþ 22 caturbhujaþ 23 padmanàbhaþ 34 madhuripuþ 25 vàsudevaþ 26 trivikramaþ 27 daivakãnandanaþ 28 ÷auriþ 29 ÷rãpatiþ 30 puruùottamaþ 31 vanamàlã 32 validhvaüsã 33 kaüsàràtiþ 34 adhokùajaþ 35 vi÷vambharaþ 36 kaiñabhajit 37 vidhuþ 38 ÷rãvatsalà¤chanaþ 39 . ityamaraþ .. puràõapuruùaþ 40 vçùõiþ 41 ÷atadhàmà 42 gadàgrajaþ 43 eka÷çïgaþ 44 jagannàthaþ 45 vi÷varåpaþ 46 sanàtanaþ 47 mukundaþ 48 ràhubhedã 49 vàmanaþ 50 ÷ivakãrtanaþ 51 ÷rãnivàsaþ 52 ajaþ 53 vàsuþ 54 . iti jañàdharaþ .. ÷rãhariþ 55 kaüsàriþ 56 nçhariþ 57 vibhuþ 58 madhujit 59 madhusådanaþ 60 kàntaþ 61 puruùaþ 62 ÷rãgarbhaþ 63 ÷rãkaraþ 64 ÷rãmàn 65 ÷rãdharaþ 66 ÷rãniketanaþ 67 ÷rãkàntaþ 68 ÷rã÷aþ 69 prabhuþ 70 muralãdharaþ 71 jagadã÷aþ 72 gadàdharaþ 73 nandàtmajaþ 74 narasiühaþ 75 ire÷aþ 76 gopàlaþ 77 nandanandanaþ 78 narakajit 79 sàmagarbhaþ 80 ajitaþ 81 jitàmitraþ 82 çtadhàmà 83 ÷a÷abinduþ 84 punarvasuþ 85 àdidevaþ 86 ÷rãvaràhaþ 87 sahasravadanaþ 88 tripàt 89 årdhvadevaþ 90 hariþ 91 gçdhnuþ 92 yàdavaþ 93 ariùñasådanaþ 94 påtanàriþ 95 sadàyogã 96 dhruvaþ 97 càõårasådanaþ 98 hema÷aïkhaþ 99 ÷atàvattãü 100 kàlanemiripuþ 101 dhenukàriþ 102 somasindhuþ 103 viri¤ciþ 104 dharaõãdharaþ 105 bahumårdhà 106 vardhamànaþ 107 ÷atànandaþ 108 vçùàntakaþ 109 mathure÷aþ 110 dvàrake÷aþ 111 rantidevaþ 112 vçùàkapiþ 113 . iti ÷abdaratnàvalã .. jiùõuþ 114 dà÷àrhaþ 115 abdhi÷ayanaþ 116 indrànujaþ 117 naràyaõaþ 118 jala÷ayaþ 119 yaj¤apuruùaþ 120 tàrkùadhvajaþ 121 ùaóbinduþ 122 padme÷aþ 123 màrjaþ 124 jinaþ 125 kumodakaþ 126 jahnuþ 127 vasuþ 128 ÷atàvartaþ 129 mu¤jake÷ã 130 babhruþ 131 vedhàþ 132 prasni÷çïgaþ 133 àtmabhåþ 134 pàõóavàyanaþ 135 suvarõabinduþ 136 ÷rãvatsaþ 137 devakãsånuþ 138 gopendraþ 139 govardhanadharaþ 140 yadunàthaþ 141 gadàbhçt 142 ÷àrïgabhçt 143 cakrabhçt 144 ÷rãvatsabhçt 145 ÷aïkhabhçt 146 .. * .. asya vadhyàdayo yathà --
     %<madhudhenukacàõårapåtanàyamalàrjunàþ .
     kàlanemihayagrãva÷akañàriùñakaiñabhàþ ..
     kaüsaþ ke÷imurau sàlvamaindadvividaràhavaþ .
     hiraõyaka÷ipurbàõaþ kàlãyo narako baliþ ..
     ÷i÷upàla÷càsya vadhyà vainateya÷ca vàhanam .
     ÷aïkho'sya pà¤cajanyo'ïkaþ ÷rãvatso'sistu nandakaþ ..
     gadà kaumodakã càpaü ÷àrïgaü cakraü sudar÷anam .
     maõiþ syamantako haste bhujamadhye tu kaustubhaþ ..>% iti hemacandraþ .. * .. tasya ÷atanàmàni pàdmottarakhaõóe 111 adhyàye sahasranàmàni ca mahàbhàratãya÷àntiparvaõi 149 adhyàye draùñavyàni .. * .. asya mantro varõa÷ca yathà --
     %<svaramàdyaü dvitãya¤ca upàntyaü càntyameva ca .
     vàsudevo balaþ kàmo hyaniruddho yathàkramam ..
     praõavastat sadityetat huü kùauü bhåratimantrakàþ .
     nàràyaõastathà brahmà viùõuþ siüho varàharàñ ..
     sitàruõaharidràbhà nãla÷yàmalalohitàþ .
     meghàgnimadhupiïgàbhà varõato nava nàyakàþ .. * ..>% asyàïgàni teùàü mantravarõà÷ca yathà -- kaü ñaü ghaü ÷aü garutmànaü syàjjaü khaü vaü sudar÷anam . khaü caü kaü ghaü gadàdevã ñhaü naü maü kùa¤ca ÷aïkhakam .. ghaü ñaü bhaü haü bhavecchrã÷ca gaü jaü vaü sa¤ca puùñikam . dhaü vaü saü vanamàlà syàcchrãvatsaü saü daü naü bhavet .. chaü taü paü kaustubhaþ prokta÷cànanto hyahameva ca . ityaïgàni yathàyogaü devadevasya vai da÷a .. * .. garuóo'mbujasaïkà÷o gadà caivàsitàkçtiþ . puùñiþ ÷irãùapuùpàbhà lakùmãþ kà¤canasannibhà .. pårõacandranibhaþ ÷aïkhaþ kaustubhastvaruõadyutiþ . cakraü såryasahasràbhaü ÷rãvatsaþ kundasannibhaþ .. pa¤cavarõà matà màlà hyananto meghasannibhaþ . vidyudråpàõi càstràõi yàni noktàni varõataþ .. iti gàruóe 11 adhyàyaþ .. * .. tasya jagatpàlanàdiryathà --
     %<rajoguõamayaü cànyaråpaü tasyaiva dhãmataþ .
     caturmukhaþ sa bhagavàn jagatsçùñau pravartate ..
     sçùña¤ca pàti sakalaü vi÷vàtmà vi÷vatomukhaþ .
     sattvaü guõamupà÷ritya viùõurvi÷ve÷varaþ svayam ..
     antakàle svayaü devaþ sarvàtmà parame÷varaþ .
     tamoguõaü samà÷ritya rudraþ saüharate jagat ..
     eko'pi sanmahàdevastridhàsau samavasthitaþ .
     sargarakùàlayaguõairnirguõo'pi nira¤janaþ ..
     ekaþ san sa dvidhà caiva tridhà ca bahudhà punaþ .
     tridhà vibhajya càtmànaü trailokye saüpravartate ..
     sçjate vãkùate caiva grasate ca vi÷eùataþ .
     yasmàt sçùñvànugçhõàti grasate ca punaþ prajàþ ..
     guõàtmakatvàttrailokye tasmàdekaþ sa ucyate .
     agre hiraõyagarbhaþ sa pràdurbhåtaþ sanàtanaþ ..
     àditvàdàdidevo'sàvajàtatvàdajaþ smçtaþ .
     deveùu ca mahàdevo mahàdeva iti smçtaþ ..
     pàti yasmàt prajàþ sarvàþ prajàpatiriti smçtaþ .
     bçhattvà¤ca smçto brahmà paratvàt parame÷varaþ ..
     va÷itvàdapyava÷yatvàdã÷varaþ paribhàùitaþ .
     çùiþ sarvatragatvena hariþ sarvaharo yataþ ..
     anutpàdàt cànupårvàt svayambhuriti sa smçtaþ .
     naràõàmayanaü yasmàt tasmànnàràyaõaþ smçtaþ ..
     haraþ saüsàraharaõàdvibhutvàdviùõurucyate .
     bhagavàn sarvavij¤ànàdavanàdomiti smçtaþ ..
     sarvaj¤aþ sarvavij¤ànàcchandaþ sarvamayo yataþ .
     ÷ivaþ syànnirmalo yasmàdbibhuþ sarvagato yataþ ..
     tàraõàt sarvaduþkhànàü tàrakaþ parigãyate .
     bahunàtra kimuktena sarvaü viùõumayaü jagat ..>% iti kaurme 4 adhyàyaþ .. * .. api ca . matsya uvàca .
     %<mahàpralayakàlàttu etadàsottamomayam .
     prasuptamiva càtarkyamapraj¤àtamalakùaõam ..
     avij¤eyamavij¤àtaü jagat sthàsnu cariùõu ca .
     tataþ svayambhuravyaktaþ prabhavaþ puõyakarmaõàm ..
     vya¤jayannetadakhilaü pràduràsãttamonudaþ .
     yo'tãndriyaþ paro vyaktàdarthajyàyàn sanàtanaþ ..
     nàràyaõa iti khyàtaþ sa eva svayamudbabhau .
     sva÷arãràdabhidhyàyan sisçkùurvividhaü jagat ..
     apa eva sasarjàdau tàsu bãjamavàsçjat .
     tadevàõóaü samabhavaddhemaråpyamayaü mahat ..
     saüvatsarasahasreõa såryàyutasamaprabham .
     pravi÷yàntarmahàtejàþ svayamevàtmasambhavaþ .
     prabhàvàdapi tadvyàptyà viùõutvamagamat punaþ ..>% iti màtsye 2 adhyàyaþ .. * .. asya tiso mårtayo yathà .
     %<sçùñisthityantakaraõàt brahmaviùõu÷ivàtmikàþ .
     sa saüj¤àü yàti bhagavàn eka eva janàrdanaþ ..
     brahmatve sçjate caiva viùõutve pàti nitya÷aþ .
     rudratve caiva saühartà eko devastridhà sthitaþ ..
     sa eva sçjyaþ sa ca sargakartà sa eva pàtà sa ca pàlyate ca .
     brahmàdyavasthàbhira÷eùamårtirviùõurvariùñho varado vareõyaþ ..>% iti vahnipuràõe sargànu÷àsananàmàdhyàyaþ .. * .. nàràyaõasya mårtivi÷eùo yathà .
     %<yo'sau nàràyaõo devaþ paràtparataro nçpa .
     tasya cintà samutpannà sçùñiü prati narottama ..
     sçùñvà ceyaü mahàsçùñiþ pàlanãyà mayaiva ha .
     karmakàõóantvamårtena kartuü naiveha ÷akyate ..
     tasmàt mårtiü sçjàmyekàü yayà pàlyamidaü jagat .
     evaü cintayatastasya sattvàbhidhyàyito nçpa ..
     pràksçùñijàtaü ràjan vai mårtimattatpuro babhau .
     purobhåte tatastasmin devo nàràyaõaþ svayam ..
     pravi÷antaü dadar÷àtha trailokyaü tasya dehataþ .
     tataþ sasmàra bhagavàn varadànaü puràtanam ..
     vàgàdãnàü tatastuùñaþ pràdàttasya punarvaram .
     sarvaj¤aþ sarvakartà tvaü sarvalokanamaskçtaþ ..
     trailokyapratipàlàcca bhava viùõuþ sanàtanaþ .
     devànàü sarvadà kàryaü kartavyaü brahmaõastathà ..
     sarvaj¤atva¤ca bhavatu tava deva na saü÷ayaþ .
     evamuktvà tato devaþ prakçtistho babhåva ha ..
     viùõurapyadhunà pårvàü buddhiü sasmàra sa prabhuþ .
     tadà saücintya bhagavàn yoganidràü mahàtapàþ ..
     tasyàü saüsthàpya magavàn indriyàrthodbhavàþ prajàþ .
     dhyàtvà pareõa råpeõa tataþ suùvàpa vai prabhuþ ..
     tasya suptasya jañharànmahat padmaü viniþsçtam .
     saptadvãpavatã pçthvã sasamudrà sakànanà ..
     tasya målasya vistàraü pàtàlatalasaüsthitam .
     karõikàyàü tathà merustanmadhye brahmaõo bhavaþ ..
     evaü dçùñvà paraü tasya ÷arãrasya tu sambhavam .
     mumuce taccharãrastho vàyurvàyusamaü sçjat ..
     avidyavijaya¤cemaü ÷aïkharåpeõa dhàraya .
     aj¤ànacchedanàrthàya khaógaü te'stu tathà kare ..
     kàlacakramayaü ghoraü cakraü tvaü dhàrayàcyuta .
     adharmaràjaghàtàrthaü gadàü dhàraya ke÷ava ..
     màleyaü bhåtamàtà te kaõñhe tiùñhatu sarvadà .
     ÷rãvatsakaustubhau cemau candràdityacchalena ha ..
     màrutaste gatirvãraþ garutmàüstava kãrtitaþ .
     trailokyagàminã devã lakùmãste'stu sadà priyà ..
     dvàda÷ã ca tithiste'stu kàmaråpã ca jàyate .
     ghçtà÷ano bhavedyastu dvàda÷yàü tatparàyaõaþ ..
     svargavàsã ca bhavatu pumàn strã và vi÷eùataþ .
     eùa viùõustavàkhyàto mårtayo devadànavàþ ..
     hanti pàti ÷arãràõi sçjantyanyàni càtmanaþ .
     yuge yuge sarvago'yaü vedànte puruùo hyayam .
     na hãnabuddhyà vaktavyo manuùyo'yaü kadàcana ..>% iti vàràhe paràparanirõayanàmàdhyàyaþ .. * .. brahmaviùõu÷ivànàmekatvaü yathà --
     %<tato brahmà ÷arãraü tat tridhà cakre mahe÷varaþ .
     pradhànecchàbalàcchambhostriguõaü triguõãkçtam ..
     tadårdhvabhàgaþ saüjàta÷caturvaktra÷caturbhujaþ .
     sphañikàbhrasamaþ kàyaþ ÷uklaþ sa candra÷ekharaþ ..
     ã÷astato brahmakàye sçùñi÷aktiü nyayojayat .
     svayamevàbhavat sraùñà brahmaråpeõa lokabhçt ..
     sthiti÷aktiü nijàü màyàü prakçtyàkhyàü nyayojayat .
     mahe÷e vaiùõave kàye j¤àna÷aktiü nijàü tathà ..
     sthitikartàbhavadbiùõurahameva mahe÷varaþ .
     sarva÷aktiniyogena sadà tadråpatà mama ..
     anta÷aktiü tathà kàye ÷ambhave sa nyayojayat .
     antakartàbhavacchambhuþ sa eva parame÷varaþ ..
     atastriùu ÷arãreùu svayameva prakà÷ate .
     j¤ànaråpaü paraü jyotiranàdirbhagavàn prabhuþ ..
     sçùñisthityantakaraõàdeka eva mahe÷varaþ .
     brahmà viùõuþ ÷iva÷ceti saüj¤àmàpa pçthak .
     pçthak ..
     atastva¤ca vidhàtà ca tathàhamapi no pçthak .
     evaü ÷arãraü råpa¤ca j¤ànamasmàkamantaràt ..>% iti kàlikàpuràõe 12 adhyàyaþ .. * .. anyacca .
     %<guõàtãtaþ sa bhagavàn vyàpakaþ puruùaþ paraþ .
     anantabhoga÷àyã ca yannàbhikamalàdabhåt ..
     viùõu÷ca sa ca govinda ã÷vara÷ca sanàtanaþ .
     yastaü veda mahàtmànaü sa jãvanmukta ucyate ..>% iti vàmanapuràõe 42 adhyàyaþ .. * .. tena gajendramokùaõaü yathà -- pulastya uvàca .
     %<bhaktiü tasyàtha saü cintya nàgasyàgoghadar÷anaþ .
     prãtimànabhavadviùõuþ ÷aïkhacakragadàdharaþ ..
     sànnidhyaü kalpayàmàsa tasmin sarasi ke÷avaþ .
     garuóastho jagannàtho lokàdhàrastapodhanaþ ..
     gràhagrastaü gajendraü taü ta¤ca gràhaü jalà÷ayàt .
     ujjahàràprameyàtmà tarasà madhusådanaþ ..
     sthalasthaü dàrayàmàsa gràhaü cakreõa màdhavaþ .
     mokùayàmàsa nàgendraü pàpebhyaþ ÷araõàgatam ..
     sa hi devala÷àpena håhårgandharvasattamaþ .
     gràhatvamagamat kçùõàdvaraü pràpya divaïgataþ .
     gajo'pi viùõunà spçùño jàto divyavapuþ pumàn ..>% iti vàmanapuràõe 81 adhyàyaþ .. * .. asya mantrapåjàdiryathà --
     %<atha vakùye mahàmantràn viùõoþ sarvàrthasàdhakàn .
     yasya saüsmaraõàt santo bhavàbdheþ pàramà÷ritàþ ..
     tàraü namaþ pada bråyàt narau dãrghasamanvitau .
     pavano õàya mantro'yaü prokto vasvakùaraþ paraþ ..>% asya påjàprayogaþ . pràtaþkçtyàdisnànàntaü karma kçtvà påjàmaõóapamàgatya vaiùõavàcamanaü kuryàt . tadyathà gautamãye .
     %<ke÷avàdyaistribhiþ pãtvà dvàbhyàü prakùàlayet karau .
     dvàbhyàmoùñhau ca saümçjya dvàbhyàü mçjyànmukhaü tataþ ..
     ekena hastaü prakùàlya pàdàvapi tathaikataþ .
     saüprokùyaikena mårdhànaü tataþ saïkarùàõàdibhiþ ..
     àsyanàsàkùikarõàü÷ca nàbhyuraskaü bhujau kramàt .
     spç÷edevaü bhavedàcamana¤ca vaiùõavànvaye .
     evamàcamanaü kçtvà sàkùànnàràyaõo bhavet ..>% ke÷avàdayastu ke÷avanàràyaõamàdhavagovindaviùõumadhusådanatrivikramavàmana÷rãdharahçùãke÷apadmanàbhadàmodarasaïkarùaõavàsudevapradyumnàniruddhapuruùottamàdhokùajançsiühàcyutajanàrdanopendrahariviùõavaþ .. vàkyantu praõavàdi ke÷avàya nama ityàdi . tathà ca .
     %<sacaturthãnamo'ntai÷ca nàmabhirvinyaset sudhãþ ..>% tataþ sàmànyàrghyàdimàtçkàntaü karma vidhàya ke÷avakãrtyàdinyàsaü kuryàt . asya çùyàdinyàsaþ . ÷irasi prajàpataye çùaye namaþ . mukhe gàyattrãcchandase namaþ . hçdi ardhalakùmãharaye devatàyai namaþ .. * .. tataþ karàïganyàsau . ÷rãü aïguùñhàbhyàü nama ityàdi . ÷rãü hçdayàya nama ityàdi . tathà ca gautamãye .
     %<çùiþ prajàpati÷chando gàyattrã devatà punaþ .
     ardhalakùmãhariþ proktaþ ÷rãbãjena ùaóaïgakam ..>% tato dhyànam .
     %<udyatpradyotana÷ataruciü taptahemàvadàtaü pàr÷vadvandve jaladhisutayà vi÷vadhàtryà ca juùñam .
     nànàratnollasitavividhàkalpamàpãtavastraü viùõuü vande darakamalakaumodakãcakrapàõim ..>% evaü dhyàtvà nyaset . yathà . aü ke÷avàya kãrtyai namaþ lalàñe . varõànuktvà sàrdhacandràn purastàdityàdidar÷anàt sarvatra sànusvàraþ . àü nàràyaõàya kàntyai namo mukhe . iü màdhavàya tuùñyai namo dakùanetre . ãü govindàya puùñyai namo vàmanetre . uü viùõave dhçtyai dakùakarõe . åü madhusådanàya ÷àntyai vàmakarõe . çü trivikramàya kriyàyai dakùanàsàpuñe . éü vàmanàya dayàyai vàmanàsàpuñe . ëü ÷rãdharàya medhàyai dakùagaõóe . ëü hçùãke÷àya harùàyai vàmagaõóe . eü padmanàbhàya ÷raddhàyai oùñhe . aiü dàmodaràya lajjàyai adhare . oü vàsudevàya lakùmyai årdhvadantapaüktau . auü saïkarùaõàya sarasvatyai adhodantapaüktau . aü pradyumnàya prãtyai mastake . aþ aniruddhàya ratyai mukhe . kaü cakriõe jayàyai . khaü gadine durgàyai . gaü ÷àrïgiõe prabhàyai . ghaü khaógine satyàyai . ïaü ÷aïkhine caõóàyai dakùakaramålasandhyagrakeùu . caü haline vàõyai . chaü muùaline vilàsinyai . jaü ÷åline vijayàyai . jhaü pà÷ine virajàyai . ¤aü aïku÷ine vi÷vàyai vàmakaramålasandhyagrakeùu . ñaü mukundàya vinadàyai . ñhaü nandajàya sunandàyai . óaü nandine smçtyai . óhaü naràya çddhyai . õaü narakajite samçddhye dakùapàdamålasandhyagrakeùu . taü haraye ÷uddhyai . thaü kçùõàya buddhyai . daü satyàya bhåtyai . dhaü sàtvatàya matyai . naü sauràya kùamàyai vàmapàdamålasandhyagrakeùu . paü ÷åràya ramàyai dakùapàr÷ve . phaü janàrdanàya umàyai vàmapàr÷ve . vaü bhådharàya kledinyai pçùñhe . bhaü vi÷vamårtaye klinnàyai nàbhau . maü vaikuõñhàya sudàyai udare . yaü tvagàtmane puruùottamàya vasudharàyai hçdi . raü asçgàtmane baline paràyai dakùàü÷e . laü màüsàtmane balànujàya paràyaõàyai kakudi . vaü medaàtmane balàya såkùmàyai vàmàü÷e . ÷aü asthyàtmane vçùaghnàya sandhyàyai hçdàdidakùakare . ùaü majjàtmane vçùàya praj¤àyai hçdàdivàmakare . saü ÷ukràtmane haüsàya prabhàyai hçdàdidakùapàde . haü pràõàtmane varàhàya ni÷àyai hçdàdivàmapàde . Laü jãvàtmane vimalàya amoghàyai hçdàdyudare . kùaü krodhàtmane nçsiühàya vidyutàyai hçdàdimukhe . iti nyaset .. * .. tathà ca . gautamãye .
     %<ke÷avàdirayaü nyàso nyàsamàtreõa dehinàm .
     acyutatvaü dadàtyeva satyaü satyaü na saü÷ayaþ ..
     màtçkàrõaü samuccàrya ke÷avàya iti smaret .
     kãrtyai ca manasà yuktamityàdi nyàsamàcaret .
     ke÷avàya tataþ kãrtyai kàntyai nàràyaõàya ca ..>% ityàdyagastyasaühitàvacanàccàyaü kramaþ . na tu ke÷avakãrtibhyàü nama iti . tathà bhuktimuktimicchatà ayaü nyàsaþ kartavyaþ ÷rãbãjàdikaþ . yathà . ÷rãü aü ke÷avàya kãrtyai nama ityàdi . tathà ca gautamãye .
     %<evaü pravinyasennyàsaü lakùmãbãjapuraþsaram .
     smçtiü dhçtiü mahàlakùmãü pràpyànte haritàü vrajet ..>% tatastattvanyàsapãñhanyàsarùyàdinyàsaviùõupa¤jaràdinyàsàn kuryàt . tattvanyàsàdayastu granthagauravabhiyà noktàþ .. * .. tato dhyàyet .
     %<udyatkoñidivàkaràbhamani÷aü ÷aïkaü gadàü païkajaü cakraü bibhratamindiràvasumatãsaü÷obhipàr÷vadbayam .
     koñãràïgadahàrakuõóaladharaü pãtàmbaraü kaustubhoddãptaü vi÷vadharaü svavakùasi lasacchrãvatsacihnaü bhaje ..>% evaü dhyàtvà mànasaiþ saüpåjya ÷aïkhasthàpanaü kuryàt . tatra vaiùõavapàtraü gautamãye .
     %<tàmrapàtrantu viprarùe viùõoratipriyaü matam .
     tathaiva sarvapàtràõàü mukhyaü ÷aïkhaü prakãrtitam ..
     mçtpàtra¤ca tathà proktaü svarõaü và ràjataü tathà .
     pa¤capàtraü hareþ ÷uddhaü nànyattatra niyojayet ..>% nevedyadàne tu tatraiva .
     %<svarõe và tàmrapàtre và raupye và païkaje dale ..>% àgamakalpadrume .
     %<hairaõyaü ràjataü kàüsyaü tàmraü mçõmayameva và .
     pàlà÷aü ÷rãhareþ pàtraü naivedye kalpayedbudhaþ ..>% pura÷caraõacandrikàyàm . suvarõe ràjate raitye ityàdi .. * .. tataþ sàmànyapãñhapåjànantaraü vimalàdi÷aktisahitapãñhamanvantaü påjàü kçtvà punardhyàtvà målena kalpitamårtàvàvàhanàdipa¤capuùpà¤jalidànaparyantaü vidhàya àvaraõapåjàü kuryàt . agnyàdicatuùkoõeùu dikùu ca oü kruddholkàya hçdayàya namaþ ityàdinà påjayet .. * .. tataþ ke÷areùu pårvàdi oü namaþ naü namaþ moü namaþ nàü namaþ ràü namaþ yaü namaþ õàü namaþ yaü namaþ . tato daleùu pårvàdidikùu oü vàsudevàya namaþ . evaü saïkarùaõàya pradyumnàya aniruddhàya . agnyàdikoõadaleùu oü ÷àntyai namaþ evaü ÷riyai sarasvatyai ratyai . tataþ patràgreùu pårvàdi oü cakràya namaþ evaü ÷aïkhàya gadàyai padmàya kaustubhàya muùalàya khaógàya vanamàlàyai . tadbahiragre oü garuóàya namaþ . dakùiõe oü ÷aïkhanidhaye namaþ . vàme oü padmanidhaye namaþ . pa÷cime oü dhvajàya namaþ . agnikoõe oü vighnàya namaþ . nairçte oü àryàye namaþ . vàyukoõe oü durgàyai namaþ . ã÷àne oü senànyai namaþ . evaü sarvatra . tadbahirindràdãn vajràdã÷ca påjayitvà dhåpadãpau dattvà naivedyaü dadyàt .. * .. yathà . naivedyamànãya devatàyai målena pàdyàrghàcamanãyaü dattvà phaóiti mantreõa naivedyaü saüprokùya cakramudrayàbhirakùya yamiti mantraõa doùasamåhaü saü÷oùya ramiti doùaü saüdahya vàmakarasaudhadhàràbhipårõaü vamiti mantreõa amçtãkçtya målamantramaùñadhà japet . tato vamiti dhenumudrayàmçtãkçtya gandhapuùpàbhyàü saüpåjya kçtà¤jaliþ san hariü pràrthayet . asya mukhato mahaþ prasavediti vibhàvya svàhàntaü målamuccàrya naivedye jalaü dadyàt . tato målamuccàrya etannaivedyaü amukadevatàyai namaþ . tato naivedyaü hastàbhyàmuddhçtya oü nivedayàmi bhavate juùàõedaü havirhara iti naivedyaü samarpya amukadevatàyai etajjalamamçtopastaraõamasãti jalaü dattvà vàmahaste gràsamudràü pradar÷ya dakùiõahastena pràõàdimudràþ pradar÷ayet . * . yathà . oü pràõàya svàheti kaniùñhànàmike aïguùñhena spar÷ayet . oü apànàya svàheti tarjanãmadhyame aïguùñhena spar÷ayet . oü vyànàya svàheti madhyamànàme aïguùñhena spar÷ayet oü udànàya svàheti tarjanãmadhyamànàmà aïguùñhena spar÷ayet . oü samànàya svàheti sarvàïgulãraïguùñhena spar÷ayet . tataþ aïguùñhàbhyàmanàmikàgraü spç÷an brauü namaþ paràya antaràtmane aniruddhàya naivedyaü kalpayàmãti naivedyamudràü pradar÷ya målamuccàrya amukadevatàü tarpayàmãti caturdhà saütarpya amukadevatàyai etajjalamamçtàpidhànamasi iti jalaü dattvà àcamanãyàdikaü dadyàt .. * .. vaiùõave tu naivedyadàne sarvatràyameva vidhiþ . tataþ sàmànyapåjàpaddhatyuktakrameõa visarjanàntaü karma samàpayet .. asya pura÷caraõaü ùoóa÷alakùajapaþ . tathà ca .
     %<vikàralakùaü prajapenmanumenaü samàhitaþ .
     tadda÷àü÷aü sarasijairjuhuyànmadhuràplutaiþ ..>% iti tantrasàraþ .. smçtyuktaviùõupåjà àhnikatattvàdau draùñavyà .. * .. ÷ivasyàùñamårtipåjànantaraü tatraiva viùõoraùñamårtipåjà yathà --
     %<kçtà påjà mayà devi aùñamårteþ ÷ivasya ca .
     yathà hi parame÷àni tacchçõuùva varànane ..>% ityupakramya .
     %<kçtvà påjàü mahe÷àni kåõóalyà bàhyaveùñane .
     aùña viùõormahe÷àni nàmàni ÷çõu kàmini ..
     ugraü viùõuü mahàviùõuü jvalantaü saüpratàpanam .
     nçsiühaü bhãùaõaü bhãmaü mçtyumçtyuü prakãrtitam .
     etàn viùõån mahe÷àni yathà saüpåjya tacchçõu ..
     samukhàdikramàddevi påjayedviùõumavyayam .
     tanmantraü ÷çõu càrvaïgi j¤ànasàraü varànane ..>% oü ugràya viùõave namaþ . oü mahàviùõave namaþ . oü jvalantàya viùõave namaþ . oü saüpratàpanàya viùõave namaþ . oü nçsiühàya viùõave namaþ . oü bhãùaõàya viùõave namaþ . oü bhãmàya viùõave namaþ . oü mçtyu¤jayàya viùõave namaþ .
     %<iti påjàü mahe÷àni kçtvà hi parame÷vari .
     viùõuj¤ànaü mayà proktaü sarva÷aktisamanvitam ..>% iti liïgàrcanatantre 7 pañalaþ .. tasya namaskàrastatphalàdi÷ca yathà -- såta uvàca .
     %<muktihetumanàdyantamajamakùayamavyayam .
     yo namet sarvalokasya namasyo jàyate naraþ ..
     viùõumànandamadvaitaü vij¤ànaü sarvagaü prabhum .
     praõamàmi sadà bhaktyà cetasà hçdayàlayam ..
     yo'ntastiùñhanna÷eùasya pa÷yatã÷aþ ÷ubhà÷ubham .
     taü sarvasàkùiõaü viùõuü namasye parame÷varam ..
     sàdhyenàpi namaskàraprayukta÷cakrapàõaye .
     saüsàratçõavargàõàmudvejanakaro hi saþ ..
     kçùõe sphurajjaladharodaracàrukçùõe lokàdhikàripuruùe parame'premeye .
     eko'pi càruguõamàtrakçtapraõàmaþ sadyaþ ÷vapàkamapi ÷odhayituü samarthaþ ..
     praõamya daõóavadbhåmau namaskàreõa yo'rcayet .
     sa yàü gatimavàpnoti na tàü kratu÷atairapi ..
     durgasaüsàrakàntàràkåpàramabhidhàvatàm .
     ekaþ kçùõanamaskàraþ asti tãrasya de÷akaþ ..
     àsãno và ÷ayàno và tiùñhan và yatra tatra và .
     namo nàràyaõàyeti manveka÷araõo bhavet ..
     nàràyaõeti ÷abdo'sti vàgasti va÷avartinã .
     tathàpi narake ghore patantãti kimadbhutam ..
     caturmukhàyuryadi koñivaktro bhavennaraþ ko'pi vi÷uddhacetàþ .
     sarve guõànàmayutaikade÷aü vadenna và devavarasya viùõoþ ..
     vyàsàdyà munayaþ sarve stuvanto madhusådanam .
     matikùayànnivartante na govindaguõakùayàt ..
     ava÷enàpi yannàmni kãrtite sarvapàtakaiþ .
     pumàn vimucyate sadyaþ siühatrastairmçgairiva ..
     sakçduccaritaü yena harirityakùaradvayam .
     baddhaþ parikarastena mokùàya gamanaü prati ..
     svapne'pi nàmasmçtiràdipuüsaþ kùayaü karotyakùayapàparà÷im .
     pratyakùataþ kiü punaratra puüsàü saükãrtite nàmni janàrdanasya ..
     namaþ kçùõàcyutànanta vàsudevetyudãritam .
     yairbhàvabhàvitairvipra na te yamapuraü yayuþ ..
     ÷amàyàlaü jalaü vahnestamaso bhàskarodayaþ .
     kùàntiþ kalestvaghaughasya nàmasaükãrtanaü hareþ ..
     kva nàkapçùñhagamanaü punaràyàti lakùaõam .
     kva japo vàsudeveti muktibãjamanuttamam ..
     gacchatàü dåramadhvànaü tçùõàmårchitacetasàm .
     pàtheyaü puõóarãkàkùanàmasaükãrtanàmçtam ..
     nama ityeva yo bråyàttadbhaktaþ ÷raddhayànvitaþ .
     tasyàkùayo bhavellokaþ ÷vapàkasyàpi ÷aunaka ..
     saüsàrasarpadaùñasya nirviceùñaikabheùajam .
     kçùõeti vaiùõavaü mantraü japtvà mukto bhavennaraþ ..
     dhyàyan kçte yajan yaj¤aistretàyàü dvàpare'rcayan .
     yadàpnoti tadàpnoti kalau saükãrtya ke÷avam ..
     nånaü tatkaõñhatàlåkamathavàpyupajihvikà .
     rogàdhàrà na sà jihvà yà na vakti harerguõàn ..
     kurukùetreõa kiü tasya kà÷yà và ÷àntikena và .
     jihvàgre vartate yasya harirityakùaradvayam ..
     vij¤àtaduùkçtasahasrasamàvçto'pi ÷reyaþ parantu pari÷uddhimabhãpsamànaþ .
     svapnàntare'pi kila yonibhayaü na pa÷yennàràyaõastutikathàparamo manuùyaþ ..>% ityàdi gàruóe nàràyaõabhaktinamaskàro nàma 232 adhyàyaþ .. * .. såta uvàca .
     %<asàrabhåte saüsàre sàramekaü vinirdi÷et .
     asàrà÷eùalokasya sàramàràdhanaü hareþ ..
     dadyàt puruùasåktena yaþ puùpàõyapa eva và .
     arcitaü syàttadà caiva tena sarvaü caràcaram ..
     bhàtçvat parirakùantaü sçùñisaühàrakàrakam .
     yo na påjayate viùõuü taü vidyàdbrahmaghàtakam ..
     yataþ pravçttirbhåtànàü yena sarvamidaü tatam .
     svakarmaõà tamabhyarcya siddhiü vindanti mànavàþ ..
     narake pacyate yastu yamena paribhàùitaþ .
     kiü tvayà nàrcito devaþ ke÷avaþ ke÷inà÷anaþ ..
     udakenàpyabhàvena dravyàõàmarcitaþ prabhuþ .
     yo dadàti svakaü lokaü sa tvayà kiü na càrcitaþ ..
     na tat karoti sà màtà na pità nàpi bàndhavàþ .
     yat karoti hçùãke÷aþ santuùñaþ ÷raddhayàrcitaþ ..
     varõà÷ramàcàravatà puruùeõa paraþ pumàn .
     viùõuràràdhyate panthà nànyastattoùakàrakaþ ..
     na dànairvividhairdattairna puùpairnànulepanaiþ .
     toùameti mahàtmàsau yathà bhaktyà janàrdanaþ ..
     sampadai÷varyamàhàtmyaj¤ànasantatikarmaõàm .
     vimukte÷caikatàlabhyaü målamàràdhanaü hareþ ..
     praõàmaistuùyate viùõuretadbai paramaü dhanam .
     anyathà và vi÷eùeõa kastamarcitumarhati ..>% iti gàruóe påjàstutiþ 233 adhyàyaþ .. * .. såta uvàca .
     %<àlokya bahu÷àstràõi vicàrya ca punaþ punaþ .
     idamekaü suniùpannaü dhyeyo nàràyaõaþ sadà ..
     kiü tasya dànaiþ kiü tãrthaiþ kiü tapobhiþ kimadhvaraiþ .
     yo nityaü dhyàyate devaü nàràyaõamananyadhãþ ..
     ùaùñitãthasahasràõi ùaùñitãrtha÷atàni ca .
     nàràyaõapraõàmasya kalàü nàrhanti ùoóha÷ãm ..
     pràya÷cittànya÷eùàõi tapaþkarmàdikàni vai .
     yàni teùàma÷eùàõàü kçùõànusmaraõaü param ..
     kçte pàpe'nutàpo vai yasya puüsaþ prajàyate .
     pràya÷cittantu tasyaikaü harisaüsmaraõaü param ..
     muhårtamapi yo dhyàyennàràyaõamatandritaþ .
     so'pi tadgatimàpnoti kiü punastatparàyaõaþ ..
     jàgratsvapnasuùupteùu yogastasya ca yoginaþ .
     yà kàcinmanaso vçttiþ sà bhavatyacyutà÷rayàt ..
     uttiùñhannipatatviùõuü vrajan vai vivasaüstathà .
     bhu¤jan svapaü÷ca jàgracca govindaü màdhavaü smaret ..
     sve sve karmaõyabhirataþ kuryàccittaü janàrdane .
     eùà ÷àstrànusàroktiþ kimanyairbahubhàùitaiþ ..
     dhyànameva paro dharmo dhyànameva paraü tapaþ .
     dhyànameva paraü ÷aucaü tasmàt dhyànaparo bhavet ..
     nàsti viùõoþ paraü dhyeyaü tapo nàna÷anàt param .
     tasmàt pradhànamantroktaü vàsudevasya cintanam ..
     yaddurlabhaü padaü pràrthyaü manaso yanna gocaram .
     tadapyapràrthitaü dhyàto dadàti madhusådanaþ ..
     pramàdàt kurvatàü karma pracyavetàdhvareùu yat .
     smaraõàdeva tadviùõoþ saüpårõaü syàditi ÷rutiþ ..
     dhyànena sadç÷aü nàsti ÷odhanaü pàpakarmaõàm .
     àgàmidehahetånàü dàhako'pyeùa pàvakaþ ..
     viniùpannasamàdhistu muktimatraiva janmani .
     pràpnoti yogã yogàgnidagdhakarmacayo'ciràt ..
     yathàgniruddhata÷ikhaþ kakùaü dahati sànilaþ .
     tathà cittasthito viùõuryoginàü sarvakilviùam ..
     yathàgnidàhàt kanakamapadoùaü prajàyate .
     saü÷liùñaü vàsudevena manuùyàõàü tathà manaþ ..
     gaïgàsnànasahasreùu puùkarasnànakoñiùu .
     yat pàpaü vilayaü yàti smçte na÷yati taddharau ..
     pràõàyàmasahasraistu yat pàpaü na÷yati dhruvam .
     kùaõamàtreõa tat pàpaü harerdhyànàt praõa÷yati ..
     ekasminnapyatikrànte muhårte dhyànavarjite .
     dasyubhirmathiteneva yuktamàkranditaü bhç÷am ..
     kaliprabhàvo duùñoktiþ pàùaõóànàü tathoktayaþ .
     na krameran manastasya yasya cetasi ke÷avaþ ..
     sà tithistadahoràtraü sa yogaþ sa ca candramàþ .
     lagnaü tadeva vikhyàtaü yatra prasmaryate hariþ ..
     sà hànistanmahacchidraü sà càndhajaóamåkatà .
     yanmuhårtaü kùaõaü vàpi vàsudevo na cintyate ..
     kaliþ kçtayugantasya kalistasya kçte yuge .
     hçdaye yasya govindo yasya cetasi nàcyutaþ ..
     yasyàgratastathà pçùñhe gacchatastiùñhato'pi và .
     govinde niyataü cittaü kçtakçtyaþ sadaiva saþ ..
     vàsudeve mano yasya japahomàrcanàdiùu .
     tasyàntaràyo maitreya devendratvàdikaü phalam ..
     asaütyajya ca gàrhasthamataptvà ca mahattapaþ .
     chinatti vaiùõavãü màyàü ke÷avàrpitamànasaþ ..
     kùamàü kurvanti kruddheùu dayàü mårkheùu mànavàþ .
     muda¤ca dharma÷ãleùu govinde hçdayasthite ..
     dhyàyennàràyaõaü devaü snànàdiùu ca karmasu .
     pràya÷cittaü hi sarvasya duùkçtasyeti vi÷rutam ..
     làbhasteùàü jayasteùàü kutasteùàü paràbhavaþ .
     yeùàmindãvara÷yàmo hçdayastho janàrdanaþ ..
     kãñapakùigaõànà¤ca harau saünyastacetasàm .
     årdhvameva gatiü manye kiü punarj¤àninàü nçõàm ..
     vàsudevatarucchàyà nàti÷ãtà na gharmadà .
     narakadvàra÷amanã sà kimarthaü na sevyate ..
     na ca durvàsasaþ ÷àpo vajra¤càpi ÷acãpateþ .
     hantuü samartho hi sakhe hçdgate madhusådane .
     vadatastiùñhato'nyadvà svecchayà karma kurvataþ .
     nàpayàti yadà cintà siddhàü manye ca dhàraõàm ..
     dhyeyaþ sadà savitçmaõóalamadhyavartã nàràyaõaþ sarasijàsanasanniviùñaþ .
     keyåravàn kanakakuõóalavàn kirãñã hàrã hiraõmayavapurdhçta÷aïkhacakraþ ..
     kimatra bahunoktena yuùmàkamadhunà harim .
     smaratàharni÷aü viùõuma÷eùaduritàpaham ..
     na hi dhyànena sadç÷aü pavitramiha vidyate .
     ÷vapàkeùvapi bhu¤jànaþ pàpaü naivàtra lipyate ..
     yadà cittaü samàsaktaü jantorviùayagocare .
     yadi nàràyaõe'pyevaü ko na mucyeta bandhanàt ..
     pratyastamitabhedaü yat sattàmàtramagocaram .
     vacasàmàtmasaüvedyaü tajj¤ànaü brahmasaüj¤itam ..
     tatrànayà dhàraõayà yogino yànti me layam .
     saüsàrakarmaõo'pyete yànti nirbãjatàü dvijàþ ..>% iti gàruóe dhyànastutiþ 234 adhyàyaþ .. tasya màhàtmyaü yathà -- såta uvàca .
     %<viùõucitto bhavedbhaktastaü yajeta namet sadà .
     tamevaiùyati muktaivamàtmànaü haritatparaþ ..
     taddànaü yatra govindaþ sà kathà yatra ke÷avaþ .
     tat karma yattadarthàya kimanyairbahubhàùitaiþ ..
     sà jihvà yà hariü stauti taccittaü yattadarpitam .
     tàveva kevalau ÷làghyau yau tatpåjàkarau karau ..
     praõàmamã÷asya ÷iraþphalaü vidustadarcanaü pàõiphalaü divaukasaþ .
     manaþphalaü tadguõakarmacintanaü vàcastu govindaguõastavaþ phalam ..
     merumandaramàtro'pi rà÷iþ pàpasya karmaõaþ .
     ke÷avaü vaidyamàsàdya durvyàdhiriva na÷yati ..
     yatki¤cit kurute karma puruùaþ sàdhvasàdhu và .
     sarvaü nàràyaõe nyasya kurvannapi na lipyate ..
     tçõàdicaturàsyàntaü bhåtagràmaü caturvidham .
     caràcaraü jagat sarvaü prasuptaü màyayà tava ..
     yasminnyastamatirna yàti narakaü svargo'pi yaccintane vighno yatra nive÷itàtmamanaso bràhmo'pi loko'lpakaþ .
     muktiü cetasi saüsthito jaóadhiyàü puüsàü dadàtyavyayaþ ki¤citraü duritaü prayàti vilayaü tatràcyute kãrtite ..
     mahatà puõyapaõyena yena kroto'khilaü dhruvam .
     tasya viùõoþ prasàdena iha ka÷cit prabuddhati ..
     agnikàryaü japaü snànaü viùõordhyàna¤ca påjanam .
     gantuü duþkhodadheþ pàraü kuryuryatra bhavanti te ..
     ràùñrasya ÷araõaü ràjà pitarau bàlakasya ca .
     dharma÷ca sarvamartyànàü sarvasya ÷araõaü hariþ ..
     ye namanti jagadyoniü vàsudevaü sanàtanam .
     na tebhyo vidyate tãrthamadhikaü munisattama ..
     anargharatnapåjàntu kuryàt svàdhyàyameva ca .
     taü samuddi÷ya govindaü dhyànaü nityamatandritaþ ..
     ÷ådraü và bhagavadbhaktaü niùàdaü ÷vapacaü tathà .
     dvijajàtisamaü manye na yàti narakaü naraþ ..
     àdareõa yathà stauti dhanavantaü dhanecchayà .
     tathà buddhi÷ca kartàraü ko na mucyeta bandhanàt ..
     yathà jàtabalo vahnirdahatyàrdramapãndhanam .
     tathàvidhaþ smçto viùõuryoginàü sarvakilviùam ..
     pradãptaü parvataü yadvat nà÷rayanti mçgàdayaþ .
     tadvat pàpàni sarvàõi yogàbhyàsarataü naram ..
     yasya yàvàü÷ca vi÷vàsastasya siddhi÷ca tàvatã .
     etàvàniti kçùõasya prabhàvaþ parimãyate ..
     vidveùàdapi govindaü damaghoùàtmajaþ smaran .
     ÷i÷upàlo gatastattvaü kiü punastatparàyaõaþ ..
     ayaü devo munirvandya eùa brahmà bçhaspatiþ .
     ityàkhyà jàyate tàvadyàvannàrcayate harim ..>% iti gàruóe viùõumàhàtmyaü 235 adhyàyaþ .. tasya pàdodakapànàdiphalam .
     %<hçdi råpaü mukhe nàma naivedyamudare hareþ .
     pàdodaka¤ca nirmàlyaü bhastake yasya so'cyutaþ ..
     naivedyamannaü tulasãvimi÷raü vi÷eùataþ pàdajalaü pibecca .
     yo'÷nàti nityaü purato muràreþ pràpnoti supremayutàü sa bhaktim ..
     hatyàü hanti yadaïghrisaïgatulasã steya¤ca pàdodakaü naivedyaü bahumadyapànaduritaü gurvaïganàsaïgamam ..>% iti pàdmottarakhaõóe 10 adhyàyaþ .. * .. tasya nàmnàü vyutpattayo yathà -- pçthivyuvàca .
     %<jàteùu ÷eùo bhavasi tasmàccheùo'si kãrtitaþ ..
     vyasanotpattiyukteùu brahmendravaruõàdiùu .
     yasmànna cyavase sthànàttasmàt kãrtayase'cyutaþ ..
     brahmàõamindraü rudra¤ca yamaü varuõameva ca .
     nigçhya harase yasmàttasmàddharirihocyase ..
     sammànayasi bhåtàni vapuùà ya÷asà ÷riyà .
     cireõa vapuùà deva tasmàccàsi sanàtanaþ ..
     yasmàdbrahmàdayo devà munaya÷cogratejasaþ .
     na te'ntaü tvadhigacchanti tenànantastvamucyase ..
     na kùãyase na kùarase kalpakoñi÷atairapi .
     tasmàttvamakùaratvàcca viùõurveti prakãrtyase ..
     viùñabdha¤ca tvayà sarvaü jagat sthàvarajaïgamam .
     jagadviùñambhanàccaiva viùõurveti prakãrtyase ..
     viùñabhya tiùñhase nityaü trailokyaü sacaràcaram ..
     sayakùagandharvanaraü samahadbhåtapannagam .
     vyàpya tvàmeva vi÷ate trailokyaü sacaràcaram .
     tasmàdbiùõuriti proktaþ svayameva svayambhavà ..
     nàrà ityucyate àpaþ çùibhistattvadar÷ibhiþ .
     ayanaü tasya tatpårbaü tena nàràyaõaþ smçtaþ ..
     yuge yuge pranaùñàü gàü viùõo vindasi tattvataþ .
     govindeti tato nàmnà procyase çùibhistathà ..
     hçùãkàõãndriyàõyàhustattvaj¤ànavi÷àradàþ .
     ã÷itve vartase hyeùàü hçùãke÷astathocyase ..
     vasanti tvayi bhåtàni brahmàdãni yugakùaye .
     tvaü và vasasi bhåteùu vàsudevastaducyase ..
     saïkarùayasi bhåtàni kalpe kalpe punaþ punaþ .
     tataþ saïkarùaõaþ proktastattvaj¤ànavi÷àradaiþ ..
     pratyåhena na tiùñhanti sadevàsuraràkùasàþ .
     pratidyuþ sarvadharmàõàü pradyumnastena cocyate ..
     nirodho vidyate yasmànna te bhåteùu ka÷cana .
     aniruddhastataþ proktaþ pårbameva maharùibhiþ ..>% iti màtsye 222 adhyàyaþ .. * .. viùõulokagamanakàraõaü yathà --
     %<karmabhogã sakàmaþ syànniùkàmo nirupadravaþ .
     sa yàti dehaü tyaktvà ca padaü viùõorniràmayam .
     punaràgamanaü nàsti teùàü niùkàmiõàü sati ..
     ye sevante ca dvibhujaü kçùõamàtmànameva ca .
     golokaü te narà yànti divyaråpavidhàriõaþ ..
     ye ca nàràyaõaü bhaktyà sevante ca caturbhujam .
     vakuõñhaü yànti te sarve divyaråpavidhàriõaþ ..
     sakàmino vaiùõavà÷ca gatvà vaikuõñhameva ca .
     bhàrataü punaràyànti teùàü janma dvijàtiùu ..
     kàlena te ca niùkàmà bhavantyeva krameõa ca .
     bhakti¤ca nirmalàü buddhiü tebhyo dàsyati ni÷citam ..
     haribhaktà÷ca niùkàmàþ svadharmarahità dvijàþ .
     te'pi yànti harerlokaü kramàdbhaktibalàdaho ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 24 adhyàyaþ ..

#<viùõuçkùaü>#, klã, (viùõvadhidevatàkaü çkùam .) ÷ravaõànakùatram . yathà --
     %<upoùya dvàda÷ãü puõyàü viùõuçkùeõa saüyutàm .
     ekàda÷yadbhavaü puõyaü naraþ pràpnotyasaü÷ayaþ ..>% iti tithyàditattvam ..

#<viùõukandaþ>#, puü, (viùõupriyaþ kandaþ .) målavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . viùõuguptaþ 2 supuñaþ 3 bahusaüpuñaþ 4 jalavàsaþ 5 bçhatkandaþ 6 dãrghapatraþ 7 haripriyaþ 8 . asya guõàþ . madhuratvam . ÷i÷iratvam . pittadàha÷ophaharatvam . rucyatvam . santarpaõakàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<viùõukràntà>#, strã, aparàjità . ityamaraþ .. aparàjitàyà anyà kùupajàtiþ . tatparyàyaþ . harikràntà 2 nãlapuùpà 3 aparàjità 4 nãlakràntà 5 sunãlà 6 vikràntà 7 chardikà 8 . asyà guõàþ . kañutvam . tiktatvam . kaphavàtàmayaviùadoùanà÷itvam . medhàkàritvam . pàvanitvam . ÷ubhadatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<viùõuguptaþ>#, puü, (viùõunà guptaþ .) vàtsyàyanamuniþ . yathà --
     %<viùõuguptastu kauõóinya÷càõakyo dromiõo'ïgulaþ .
     vàtsyàyano mandanàgaþ pakùilasvàminàvapi ..>% iti trikàõóa÷eùaþ .. viùõukandaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<viùõuguptakaü>#, klã, càõakyamålakam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<viùõugçhaü>#, klã, (viùõave pratiùñhitaü gçham .) viùõumandiram . stambapuram . iti hemacandraþ .. viùõugçhakaraõaphalaü yathà --
     %<aùñeùñakàsamàyuktaü yaþ kuryàdvaiùõavaü gçham .
     na tasya phalasampattirvaktuü ÷akyeta kenacit ..>% iti haribhaktivilàse . 20 . 14 ..
     %<yaistu devàlayaü viùõoþ ÷ubhaü dàrumayaü kçtam .
     kàrayenmçõmayaü vàpi ÷çõu tasya phalaü mune ..
     ahanyahani yogena yajato yanmahàphalam .
     pràpnoti tat phalaü viùõoryaþ kàrayati mandiram ..
     kulànàü ÷atamàgàmi samatotaü tathà ÷atam .
     kàrayedbhagavaddhàma nayatyacyutalokatàm ..
     saptajanmakçtaü pàpaü svalpaü và yadi và bahu .
     viùõoràlayavinyàsapràrambhàdeva na÷yati ..
     saptalokamayo viùõuryastasya kurute gçham .
     pratiùñhàü samavàpnoti sa naraþ sàptalaukikãm ..
     pra÷astade÷e bhåbhàge pra÷astaü bhavanaü hareþ .
     kàrayatyakhilàn lokàn sa naraþ pratipadyate ..
     iùñakànà¤ca vinyàso yàvadvarùàõi tiùñhati .
     tàvadvarùasahasràõi tatkartà divi saüsthitaþ ..
     cikãrùorapi kçùõasya mandiraü puõyakàriõaþ .
     narasya kùayamàyàti pàpaü janma÷atodbhavam ..
     ye dhyàyanti sadà vçttyà kariùyàmi harergçham .
     teùàü vilãyate pàpaü pårvajanma÷atodbhavam ..
     ye'numodanti kçùõasya kriyamàõaü harergçham .
     te'pi pàpavinirmuktà vaiùõavaü lokamàpnuyuþ ..
     kaniùñhaü madhyamaü ÷reùñhaü kàrayitvà harergçham .
     svarga¤ca vaiùõavaü lokaü mokùa¤ca labhate kramàt ..
     samatãtaü bhaviùya¤ca kulànàmayutaü naraþ .
     viùõulokaü nayatyà÷u kàrayitvà harergçham ..
     duùpràpyaü yat phalaü viprà vàjimedhàdibhirmakhaiþ .
     pràpyate tat sukhenaiva nive÷ya bhavanaü hareþ ..
     ye hatàbhimukhàþ ÷årà govipràrthe raõàjire .
     sa tatphalamavàpnoti kàrayitvà harergçham ..
     pakveùñaracitaü ramyaü pa¤capràsàdasaüyutam .
     kàrayitvà harerdhàma dhåtapàpo vrajeddivam ..
     lakùeõàrdhasahasreõa ÷atenàrdhena và hareþ .
     tulyaü phalaü samàkhyàtaü tadã÷varadaridrayoþ ..
     patitaü patamànantu tathàrdhapatitaü tathà .
     samuddhçtya harerdhàma dviguõaü phalamàpnuyàt ..>% iti vahnipuràõe vaiùõavakriyàyoge yamànu÷àsananàmàdhyàyaþ ..

#<viùõucakraü>#, klã, (viùõo÷cakramiva .) hastastharekhàmayacakravi÷eùaþ . yathà --
     %<viùõucakraü kare cihnaü sarveùàü cakravartinàm .
     bhavatyavyàhato yasya prabhàvastrida÷airapi ..>% iti viùõupuràõe 1 aü÷e 13 adhyàyaþ .. rekhàntarànàkulaü rekhàmayacakram . iti taññãkà .. sudar÷anacakra¤ca ..

#<viùõutailaü>#, klã, (viùõunàmakaü tailam .) a÷vinãkumàrakçtapakvatailavi÷eùaþ . yathà --
     %<snànãyaü viùõutaila¤ca svarvaidyena vinirmitam ..>% iti brahmavaivarte gaõapatikhaõóe 13 adhyàyaþ .. * .. atha svalpaviùõutailam .
     %<÷àlaparõãpç÷niparõãvalàgorakùataõóulàþ .
     eraõóasya ca målàni bçhatyoþ påtikasya ca ..
     ÷atàvarã sahacaraü pacedetaiþ palonmitaiþ .
     tailaprasthaü payo dattvà gavyaü vàjaü caturguõam ..
     asya tailasya pakvasya ÷çõu vãryamataþ param .
     vàtàrtà naranàgà÷ca pãtvà dçóhatanutvacaþ ..
     hçtpàr÷va÷åle vàtàse galagaõóe'rdite kùaye .
     ÷arkarà÷maripàõóutvakàmalàrdhàvabhedake ..
     kùãõendriye'ntravçddhau ca jaràjarjarite hitam .
     strãõàm÷vatarãõà¤ca garbhasthitikaraü param ..
     etadaïgavaraü tailaü viùõunà parikãrtitam ..>% taõóulaþ gorakùataõóulaþ . bçhatyorbçhatãkaõñakàryoþ . påtiko nàñàkara¤jaþ . sahacaro jhiõñã . atra kvàthàntaràbhàvàt kùãrasya caturguõaü jalaü ka÷ciddadàti .
     %<svarasakùãramàïgalyaiþ pàko yatreritaþ kvacit .
     jalaü caturguõaü tatra vãryàdhànàrthamàrapet ..>% iti paribhàùàbalàt .. kvaciditi pàñhàt kvàthàntararahite kevalakùãràdisahitatailàdipàke j¤àtavyaü na tu sarvatra .
     %<elàcandanakuïkumàgurumuràkakkolamàüsã÷añã÷rãvàsa÷chadagranthiparõa÷a÷abhçtkùauõãdhvajo÷ãrakam .
     kastårinakhapåti÷ailajalamuïmethãlavaïgàdikaü gagdhadravyamidaü pradeyamakhilaü ÷rãviùõutailàdiùu ..>% atha bçhadviùõutailam .
     %<jaladharama÷vagandhàjãvakarùabhakau ÷añã .
     kàkolã kùãrakàlolã jãvantã madhuyaùñikà ..
     madhårikà devadàru padmakàùñha¤ca saindhavam .
     màüsã cailà tvacaü kuùñhaü raktacandana÷ailajam ..
     ma¤jiùñhà mçganàbhi÷ca ÷vetacandanakuïkumam .
     parõã kunduru khoñi÷ca granthika¤ca nakhã tathà ..
     eteùàü palikairbhàgaistailasyàpi tathàóhakam .
     ÷atàvarãrasasamaü dugdha¤càpi samaü bhavet ..
     viùõutailavaraü ÷reùñhaü sarvavàtavikàranut .
     årdhvavàte hyadhovàte aïgavigraha eva ca ..
     ÷iromadhyagatà ye ca manyà stambhe galagrahe .
     yasya ÷uùyati caikàïgaü gatiryasya ca vihvalà ..
     ye vàtaprabhavà rogà ye ca pittasamudbhavàþ .
     sarvàüstànnà÷ayatyà÷u såryastama ivoditaþ ..>% iti bhaiùajyaratnàvalã ..

#<viùõudaivataü>#, tri, (viùõurdaivataü daivatyaü và yasya .) viùõvadhiùñhàtçdevatàkam . yathà --
     %<vratopakaraõaü sarvaü kathitaü sarvadaivatam .
     gçhantu sarvadaivatyaü yadanuktaü dbijottamàþ .
     tajj¤eyaü viùõudaivatyaü sarvaü và viùõudaivatam ..>%

#<viùõudaivatyaü>#, tri, (viùõurdaivataü daivatyaü và yasya .) viùõvadhiùñhàtçdevatàkam . yathà --
     %<vratopakaraõaü sarvaü kathitaü sarvadaivatam .
     gçhantu sarvadaivatyaü yadanuktaü dbijottamàþ .
     tajj¤eyaü viùõudaivatyaü sarvaü và viùõudaivatam ..>% iti ÷uddhitattve vidhaùõurmottaravacanam .. klã, ÷ravaõànakùatram . iti jyotiùam ..

#<viùõudaivatyà>#, strã, (viùõurdaivatyamasyàþ .) ekàda÷ãtithiþ . dbàda÷ãtithiþ . yathà --
     %<ekàda÷ã dvàda÷ã ca proktà ÷rãcakrapàõinaþ .
     eyoda÷ã tvanaïgasya ÷ivasyoktà caturda÷ã ..>% iti smçtiþ ..
     %<ekàda÷ãmupoùyaiva dvàda÷ãü samupoùayet .
     na càtra vidhilopaþ syàdubhayordevatà hariþ ..>% iti tithyàditattvam ..

#<viùõudharmaþ>#, puü, (viùõupradhàno dharmo'smin .) ÷àstravi÷eùaþ . yathà . brahmacàrikàõóe bhaviùyapuràõam .
     %<aùñàda÷a puràõàni ràmasya caritaü tathà .
     viùõudharmàdi÷àstràõi ÷ivadharmà÷ca bhàrata ..
     kàrùõya¤ca pa¤camo vedo yanmahàbhàrataü smçtam .
     saurà÷ca dharmà ràjendra mànavoktà mahãpate .
     jayeti nàma eteùàü pravadanti manãùiõaþ ..>% jayatyanena saüsàramiti jayastattadgranthaþ .. iti tithàditattvam .. * .. vidyàvi÷eùaþ . yathà --
     %<avàpa japtvà cendratvaü viùõudharmàkhyavidyayà .
     sarvàn ÷atrån vinirjitya tà¤ca vakùye mahe÷vara ..
     pàdayorjànunorårvorudare hçdyathorasi .
     mukhe ÷irasyànupårbàdoïkàràdiü vinirdi÷et ..
     oü namo nàràyaõàyeti viparyayamathàpi và .
     karanyàsaü tataþ kuryàt dvàda÷àkùaravidyayà ..
     praõavàdiyakàràntamaïgulyaïguùñhaparvasu .
     nyasyet hçdaya oükàraü nakàraü mama mårdhani ..
     mokàrantu bhruvormadhye ÷ikhànetràdimårdhataþ .
     oü viùõave nama iti imaü mantramudàharet ..
     àtmànaü paramaü dhyàyeccheùaùañ÷aktibhiryutam .
     mama rakùàü tataþ kuryànmatsyamårtirjale'vatu ..
     trivikramastathàkà÷e sthale rakùatu vàmanaþ .
     añavyàü narasiühastu ràmo rakùatu parvate ..
     bhåmau rakùatu vàràho haüso nàràyaõo'vatu .
     karmabandhàcca kàmpilyadatto yogàttu rakùatu ..
     hayagrãvo devatàyàþ kumàro makaradhvajàt .
     nàrado'nyàrcanàt pàyàt kårmo vai nairçteþ sadà ..
     dhanvantarirapathyàcca nàgaþ krodhava÷àt kila .
     yaj¤alokàdvalaþ kàlàdvyàso j¤ànàcca rakùatu ..
     buddhaþ pàùaõóasaüghàtàt kalkiravyàt kaleþ samam .
     pàyànmadhyaü dine viùõuþ pràtarnàràyaõo'vatu ..
     madhuhà càparàhõe ca sàyaü rakùatu màdhavaþ .
     hçùãke÷aþ pradoùe'vyàt pratyåùe'vyàjjanàrdanaþ ..
     ÷rãdharo'vyàdardharàtre padmanàbho ni÷àntake .
     cakrakaumodakãbàõàþ ghnantu ÷atråü÷ca ràkùasàn ..
     ÷aïkha÷abda÷ca ÷atrubhyaþ ÷àrïgo vai garuóastathà .
     buddhãndriyamanaþpràõàn pàntu pàrùadabhåùaõàþ ..
     ÷eùaiþ sarvairmudàpannaþ sadà sarvatra pàntu màm .
     vidikùu dikùu ca sadà narasiüha÷ca rakùatu ..
     etaddhàrayamàõa÷ca yaü yaü pa÷yati cakùuùà .
     sa va÷ã syàdbipàpmà ca rogànmukto divaü vrajet ..>% iti gàruóe 201 adhyàyaþ ..

#<viùõudharmottaraü>#, klã, saühitàvi÷eùaþ . tatra pra÷vakartà janamejayasutaþ . vaktàraþ ÷aunakàdyà çùayaþ . tatra 100 vçttàntàstadgranthe draùñavyàþ ..

#<viùõupa¤jaraü>#, klã, (viùõureva pa¤jaramiva yasmin . taddhàrayiturnirbhayarakùaõakàritvàdasya tathàtvam .) viùõu kaüvacavi÷eùaþ . yathà --
     %<pravakùyàmyadhunà tvetadbaiùõavaü pa¤jaraü ÷ubham .
     namo namaste govinda cakraü gçhya sudar÷anam ..
     pràcyàü rakùasva màü viùõo tvàmahaü ÷araõaü gataþ .
     gadàü kaumodakãü gçhya padmanàbhàmitadyute ..
     yàmyàü rakùasva màü viùõo tvàmahaü ÷araõaü gataþ .
     halamàdàya saunandaü namaste puruùottama .
     pratãcyàü rakùa màü viùõo bhavantaü ÷araõàgatam ..
     pà¤cajanyaü tathà ÷aïkhaü ÷àrïga¤càpyatha païkajam .
     pragçhya rakùa màü viùõo àgneyyàü yaj¤a÷åkara ..
     carma sårya÷ataü gçhya khaógaü candrasamaü tathà .
     nairçtyàü mà¤ca rakùasva divyamårte nçke÷arin ..
     vaijayantãü pragçhya tvaü ÷rãvatsyakaõñhabhåùaõa .
     vàyavyàü rakùa màü deva a÷va÷ãrùa namo'stu te ..
     vainateyaü samàruhya antarãkùe janàrdana .
     màü tvaü rakùàjita sadà namaste'stvaparàjita ..
     vi÷àlàkùaü samàruhya rakùa màü tvaü rasàtale .
     akåpàra namastubhyaü mahàmãna namo'stu te ..
     kara÷ãrùàïghrisarveùu tathàùñabhujapa¤jaram .
     kçtvà tvaü rakùa màü deva namaste puruùottama ..
     etaduktaü bhagavatà vaiùõavaü pa¤jaraü mahat .
     purà rakùàrthamã÷ena kàtyàyanyà dbijottama ..
     yadà sà nà÷ayàmàsa dànavaü mahiùàsuram .
     càmaraü raktabãja¤ca tathànyàn surakaõñakàn ..>% iti vàmane 17 adhyàyaþ ..

#<viùõupadaü>#, klã, (viùõoþ padam .) àkà÷am . ityamaraþ .. (yathà, raghuvaü÷e . 16 . 28 .
     %<vasundharàviùõu padaü dvitãyamadhyàruroheva raja÷chalena ..>%) kùãrodaþ . iti medinã .. padmam . iti hemacandraþ .. (tãrthavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 7 . 83 . 95 .
     %<tatra viùõupade snàtvà arcayitvà ca vàmanam .
     sarvapàpavi÷uddhàtmà viùõulokaü sa gacchati ..>% kailàsaparvatasya sthànavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 5 . 111 . 22 .
     %<atra viùõupadaü nàma kramatà viùõunà kçtam ..>% parvatavi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e . 31 . 43 .
     %<tena citrarathenàtha tadà viùõupade girau ..>%) viùõoþ sthànam . yathà,
     %<apuõyapuõyoparame kùãõà÷eùàptihetavaþ .
     yatra gatvà na ÷ocanti tadviùõoþ paramaü padam ..
     dharmadhruvàdyàstiùñhanti yatra te lokasàkùiõaþ .
     tatsàrùñyotpannayogeddhàstadviùõoþ paramaü padam ..
     yatraitadotaü protaü ca yadbhåtaü sacaràcaram .
     bhàvya¤ca vi÷vaü maitreya tadviùõoþ paramaü padam ..
     divãva cakùuràtataü vitataü tanmahàtmanàm .
     vivekaj¤ànavçddha¤ca taddhi viùõoþ paraü padam ..>% iti viùõupuràõe 2 aü÷e 8 adhyàyaþ .. bhråmadhyam . yathà --
     %<arundhatãü dhruva¤caiva viùõostrãõi padàni ca .
     àsannamçtyurno pa÷yeccaturthaü màtçmaõóalam ..
     arundhatã bhavejjihvà dhruvo nàsàgramucyate .
     viùõoþ padàni bhråmadhye netrayormàtçmaõóalam ..>% iti kà÷ãkhaõóe 42 adhyàye 13 . 14 ÷lokau ..

#<viùõupadã>#, strã, (viùõoþ padaü sthànaü yasyàþ . gauràditvàt ïãù .) gaïgà . ityamaraþ .. (yathà, bhàgavate . 1 . 19 . 7 .
     %<iti vyavacchidya sa pàõóaveyaþ pràyopave÷aü prati viùõupadyàm .
     dadhyau mukundàïghrimananyabhàvo munivrato muktasamastasaïgaþ ..>%) asyàþ kàraõaü yathà -- nàrada uvàca .
     %<kaleþ pa¤casahasràbde samatãte sure÷varã .
     kva gatà sà mahàbhàga tanme vyàkhyàtumarhasi ..
     nàràyaõa uvàca .
     gaïgà sarasvatã lakùmã÷caitàstisro hareþ priyàþ .
     tulasãsahità brahman catasraþ kãrtitàþ ÷rutau ..
     nàrada uvàca .
     babhåva sà muni÷reùñha gaïgà nàràyaõapriyà .
     aho kena prakàreõa tanme vyàkhyàtumarhasi ..
     nàràyaõa uvàca .
     purà babhåva goloke gaïgà sà dravaråpiõã .
     ràdhàkçùõàïgasaübhåtà tadaü÷à tatsvaråpiõã ..
     dravàdhiùñhàtçdevã sà råpeõàpratimà bhuvi .
     sà sakàmà kçùõapàr÷ve samuvàsa salajjità ..
     praphullavadanà harùànnavasaïgamalàlasà .
     mårchità prabhuråpeõa pulakàïkitavigrahà ..
     etasminnantare tatra vidyamànà ca ràdhikà .
     gopãtriü÷atkoñivçtà koñicandrasamaprabhà ..
     kopena raktapadmàsyà raktapaïkajalocanà .
     sucàruràgasaüyuktamoùñhaü kampayatã ruùà ..
     tà¤ca dçùñvà samuttasthau kçùõaþ sàdarapårbakam .
     utthàya gaïgà sahasà sambhàùà¤ca cakàra sà ..
     ku÷alaü paripapraccha bhãtàtivinayena ca .
     dhyànena ÷araõàpannà ÷rãkçùõacaraõàmbuje ..
     taddhçtpadmasthito viùõurbhãtàyai càbhayaü dadau .
     babhåva sthiracittà sà sarve÷varavareõa ca ..
     årdhvasiühàsanasthà¤ca ràdhàü gaïgà dadar÷a sà .
     etasminnantare ràdhà jagadã÷amuvàca sà ..
     keyaü pràõe÷a kalyàõã sasmità tanmukhàmbujam .
     pa÷yantã sasmitaü pàr÷ve sakàmà bakralocanà ..
     tva¤càpãmàü sannirãkùya sakàmaþ sasmitaþ sadà .
     mayi jãvati goloke bhåtà durvçttirãdç÷ã ..
     tvamevaiva¤ca durvçttaü vàraüvàraü karoùi ca .
     kùamàü karomi premõà ca strãjàtiþ snigdhamànasà ..
     saügçhyemàü priyàmiùñàü golokàdgaccha lampaña .
     anyathà na hi te bhadraü bhaviùyati vraje÷vara ..
     ityevamuktvà sà ràdhà raktapaïkajalocanà .
     gaïgàü vaktuü samàrebhe namràsyàü lajjitàü satãm .
     gaïgà rahasyaü vij¤àya yogena siddhayoginã .
     tirobhåya sabhàmadhyàt svajalaü pravive÷a sà ..
     ràdhà yogena vij¤àya sarvatràvasthità¤ca tàm .
     pànaü kartuü samàrebhe gaõóåùàt siddhayoginã ..
     gaïgà rahasyaü vij¤àya yogena siddhayoginã .
     ÷rãkçùõacaraõàmbhojaü vive÷a ÷araõaü yayau ..
     goloka¤caiva vaikuõñhaü brahmalokàdikaü tathà .
     dadar÷a ràdhà sarvatra naiva gaïgàü dadar÷a sà ..
     brahmaviùõu÷ivànantadharmendrendudivàkaràþ .
     manavo munayaþ sarve devàþ siddhàstapasvinaþ ..
     goloka¤ca samàjagmuþ ÷uùkakaõñhoùñhatàlukàþ .
     sarve praõemurgovindaü sarve÷aü prakçteþ param .
     vij¤àya tadabhipràyaü tànuvàca sure÷varaþ ..
     ÷rãbhagavànuvàca .
     àgatàþ sumahàbhàgà gaïgànayanakàraõàt .
     gaïgà maccaraõàmbhoje bhayena ÷araõaü gatà ..
     ràdhemàü pàtumicchantã dçùñvà màü sannidhànataþ .
     dàsyàmãmàü bahiùkçtya yåyaü kuruta nirbhayàm ..
     ÷rãkçùõasya vacaþ ÷rutvà sasmitaþ kamalodbhavaþ .
     tuùñàva sarvàràdhyàü tàü ràdhàü ÷rãkçùõapåjitàm ..
     vaktrai÷caturbhiþ saüståya bhaktinamràtmakandharaþ .
     dhàtà caturõàü vedànàmuvàca caturànanaþ ..
     gaïgà tvadaïgasaübhåtà prabho÷ca ràsamaõóale .
     yuvayordravaråpà sà mugdhayoþ ÷aïkarasvaràt ..
     kçùõàü÷à ca tvadaü÷à ca tvatkanyàsadç÷ã priyà .
     tvanmantragrahaõaü kçtvà karotu påjanaü tava ..
     bhaviùyati patistasyà vaikuõñhe÷a÷caturbhujaþ .
     brahmaõo vacanaü ÷rutvà svãcakàra ca sasmità ..
     bahirbabhåva sà kçùõapàdàïguùñhanakhàgrataþ .
     tatraiva saüvçtà ÷àntà tasthau teùà¤ca madhyataþ ..
     uvàsa toyàdutthàya tadadhiùñhàtçdevatà .
     tattoyaü brahmaõà ki¤cit sthàpita¤ca kamaõóalau ..
     ki¤ciddadhàra ÷irasi candràrdhe candra÷ekharaþ .
     gaïgàyai ràdhikàmantraü pradadau kamalodbhavaþ ..
     gaïgà tàmeva saüpåjya vaikuõñhaü prayayau satã .
     goloke ca sthità gaïgà vaikuõñhe ÷ivalokake ..
     brahmaloke tathànyatra yatra tatra purà sthità .
     tatraiva sà gatà gaïgà càj¤ayà paramàtmanaþ ..
     nirgatà viùõupàdàbjàt tena viùõupadã smçtà ..>% iti ÷rãbrahmavaivarte prakçtikhaõóe gaïgopàkhyànaü 9 adhyàyaþ .. * .. vçùavç÷cikasiühakumbhasaükràntayaþ . yathà, bhaviùyamàtsvajyotiùeùu .
     %<dhanurmithunakanyàsu mãne ca ùaóa÷ãtayaþ .
     vçùavç÷cikakumbheùu siühe viùõupadã smçtà ..>% api ca .
     %<eva¤ca ùaóa÷ãtyàdiùvavakà÷amalabhamànam .
     arvàk ùoóa÷a vij¤eyà nàóyaþ pa÷càcca ùoóa÷a ..
     kàlaþ puõyo'rkasaükràntervidvadbhiþ parikãrtitaþ ..>% iti ÷àtàtapãyaü divà viùõupadãviùayam .. ataeva jàvàlãbçhadba÷iùñhau .
     %<puõyàyàü viùõupadyà¤ca pràk pa÷càdapi ùoóa÷a .>% tatra snànàdiphalam .
     %<ayane koñiguõitaü lakùaü viùõupadãùu ca .
     ùaóa÷ãtisahasrantu ùaóa÷ãtyàmudàhçtam ..>% iti tithyàditattvam ..

#<viùõupadãcakraü>#, klã, (viùõupadyà÷cakram .) jyaiùñhàgrahàyaõabhàdraphàlgunamàsãyaravisaükramakàlãnanakùatravinyàsàïgaka÷ubhà÷ubhaphalaj¤àpakanaràkàracakram . yathà --
     %<çkùe saükramaõaü yatra viùõupadyàü mukhe tu tat .
     catvàri dakùiõe bàhau trãõi trãõi padadvaye ..
     catvàri vàmabàhau ca hçdaye pa¤ca nirdi÷et .
     akùõordvayaü dvayaü yojyaü mårdhni dvau caikakaü gude ..>% phalaü yathà --
     %<rogo bhogastathà yànaü bandhanaü làbha eva ca .
     ai÷varyaü ràjapåjà ca apamçtyuriti kramàt ..>% iti jyotistattvam ..

#<viùõubhaktiþ>#, strã, (viùõau bhaktiþ .) bhagavatsevà . yathà -- såta uvàca .
     %<viùõubhaktiü pravakùyàmi yayà sarvamavàpyate .
     yathà bhaktyà haristuùyettathà nànyena kenacit ..
     mahataþ ÷reyaso målaü pravasaþ puõyasantateþ .
     jãvitasya phalaü svàdu dadàti smaraõaü hareþ ..
     bhaja ityeùa vai dhàtuþ sevàyàü parikãrtitaþ .
     tasmàt sevà budhaiþ proktà bhaktisàdhanabhåyasã ..
     te bhaktà lokanàthasya nàmakarmàdikãrtane .
     mu¤cantya÷råõi saüharùàt ye ca hçùñatanåruhàþ ..
     jagaddhàturmahe÷asya divyàj¤à caraõàvyayàþ .
     iha nityakriyàþ kuryuþ snigdhà ye vaiùõavàstu te ..
     praõàmapårbakaü kùàntyà yo vadedvaiùõavo hi saþ .
     tadbhaktajanavàtsalyampåjàyà¤cànumodanam .
     tatkathà÷ravaõe prãtiþ svaranetràïgavikriyà ..
     yena sarvàtmanà viùõau bhaktyà bhàvo nive÷itaþ .
     vipreùvã÷varadçùñi÷ca mahàbhàgavato hi saþ ..
     viùõo÷ca kàraõaü nityaü tadannaü dambhavarjitam .
     svayamabhyarcana¤caiva yo viùõuü copajãvati ..
     bhaktiraùñavidhà hyeùà yasmin mlecche'pi vartate ..
     sa viprendro muniþ ÷rãmànsajàtaþ sa ca paõóitaþ .
     tasmai deyaü tato gràhyaü sa ca påjyo yathà hariþ ..
     smçtaþ saübhàùito'dyàpi påjito và dbijottamaþ .
     punàti bhagavadbhaktastapaso'pi yadçcchayà ..
     praõatàya prapannàya tavàsmãti ca yo vadet .
     abhayaü sarvabhåtebhyo dadyàdetadvrataü hareþ ..
     mantrayàjisahasrebhyaþ sarvavedàntapàragàþ .
     sarvavedàntavit koñyà viùõubhakto vi÷iùyate .
     aikàntikà÷ca puruùà gacchanti paramaü padam ..
     ekàntenàsamo viùõuryasmàdeùàü paràyaõaþ .
     tasmàdekàntinaþ proktàstadbhàgavatacetasaþ ..
     priyàõàmapi sarvevàü devadevasya supriyaþ .
     àpatsvapi sadà yasya bhaktiravyabhicàriõã ..
     yà prãtiravivekànàü viùayeùvanapàyinã .
     viùõuü saüsmarataþ sà me hçdayànnopasarpatu ..
     antargato'pi vedànàü sarva÷àstràrthavedyapi .
     yo na sarve÷vare bhaktastaü vidyàt puruùàdhamam ..
     nàdhãtaveda÷àstro'pi na kçtàdhvarasaüstaraþ .
     yo bhaktiü vahate viùõau tena sarvaü kçtaü bhavet ..
     yaj¤ànàü kratumukhyànàü sarveùàü pàragà api .
     na tàü yànti gatiü bhaktyà yàü yànti munisattama ..
     yaþ ka÷cidbaiùõavo loke mithyàcàro'pyanà÷ramã .
     putàni sakalàn lokàn sahasràü÷uriboditaþ ..
     ye nç÷aüsà duràtmànaþ pàpàcàraratàstathà .
     te'pi yànti paraü sthànaü nàràyaõaparàyaõàþ ..
     dçóhà janàrdane bhaktiryadaivàvyabhicàriõã .
     tadà kiyat svargasukhaü saiva nirvàõahaitukã ..
     bhràmyatàü tatra saüsàre naràõàü karmadurgame .
     hastàvalambano hyeko bhaktituùño janàddanaþ ..
     na ÷çõoti guõàn divyàn devadevasya cakriõaþ .
     sa naro vadhiro j¤eyaþ sarvadharmabahiùkçtaþ ..
     nàmni saükãrtite viùõoryasya puüso na jàyate .
     ÷arãraü pulakodbhàsi tadbhavet kuõapopamam ..
     yasmin smçte dvija÷reùñha muktirapyaciràdbhavet .
     viùõau niviùñamanasàü kiü punarvçjinakùayaþ ..
     svapuruùamabhibãkùya pà÷ahastaü vadati yamaþ kila tasya karõamåle .
     parihara madhusådanaprapannàn prabhurahamanyançõàü na vaiùõavànàm ..
     api cet suduràcàro bhajate màmananyabhàk .
     sàdhureva sa mantavyaþ samyagvyavasito hi saþ ..
     kùipraü bhavati dharmàtmà ÷a÷vacchàntiü niyacchati .
     viprendra pratijànãhi viùõubhakto na na÷yati ..
     dharmàrthakàmaiþ kintasya muktistasya kare sthità .
     samastajagatàü måle yasya bhaktiþ sthirà harau ..
     daivã hyeùà guõamayã harermàyà duratyayà .
     tameva ye prapadyante màyàmetàü taranti te ..
     kiyadàràdhane puüsàmiùyate harimedhasaþ .
     bhaktyaivàràdhyate viùõurnànyattattoùakàraõam ..
     na dànairvividhairdattairna puùpairnànulepanaiþ .
     toùameti mahàtmàsau yathà bhaktyà janàrdanaþ ..
     saüsàraviùavçkùasya dve phale hyamçtopame .
     kadàcit ke÷ave bhaktistadbhaktairvà samàgamaþ ..
     patreùu puùpeùu phaleùu toyeùvakaùñalabhyeùu sadaiva satsu .
     bhaktyaikalabhye puruùe puràõe muktyai kathaü na kriyate prayatnaþ ..
     àsphoñayanti pitaraþ prançtyanti pitàmahàþ .
     vaiùõavo'smatkule jàtaþ sa naþ santàrayiùyati ..
     aj¤àninaþ suravaraü samadhikùipanti ye pàpino'pi ÷i÷upàlasuyodhanàdyàþ .
     muktiü gatàþ smaraõamàtravidhåtapàpàþ kaþ saü÷ayaþ paramabhaktimatàü janànàm ..
     ÷araõaü taü prapannà ye dhyànayogavivarjitàþ .
     te'pi mçtyumatikramya yànti tadvaiùõavaü padam ..
     bhavodbhavakle÷a÷atàhatastathà paribhramannindriyabandhakaiþ pathaiþ .
     niyamyatàü màdhava me manohayastvadaïghri÷aïkau dçóhabhaktibandhane ..
     viùõureva paraü brahma hyabhedamiha pañhyate .
     vedasiddhàntamàrgeùu taü na jànanti mohitàþ ..
     vasati hçdi sanàtane ca tasmin bhavati pumàn jagato'sya saumyaråpaþ .
     kùitivasanamatiramyamàtmano'ntaþ kathayati càrutayaiva mànapateþ ..>% iti gàruóe 231 adhyàyaþ ..

@<[Page 4,460b]>@
#<viùõumàyà>#, strã, (viùõormàyà .) durgà . yathà -- nàrada uvàca .
     %<durgà nàràyaõã÷ànà viùõumàyà ÷ivà satã .
     nityà satyà bhagavatã sarvàõã sarvamaïgalà ..
     ambikà vaiùõavã gaurã pàrvatã ca sanàtanã .
     nàmàni kauthumoktàni ÷ubhàni ÷ubhadàni ca ..
     arthaü ùoóa÷anàmnà¤ca sarveùàmãpsitaü varam .
     bråhi vedavidàü ÷reùñha vedoktaü sarvasammatam ..
     nàràyaõa uvàca .
     sçùñvà màyàü purà sçùñau viùõunà paramàtmanà .
     mohitaü màyayà vi÷vaü viùõumàyà ca kãrtità ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 54 adhyàyaþ .. api ca . brahmovàca .
     %<viùõumàyàmçte dakùa mahàmàyàü jaganmayãm .
     nànyà saümohakartrã syàt sandhyà sàvitryupàsikà ..
     tasmàdahaü viùõumàyàü yoganidràü jagatprasåm .
     staumi sà càruråpeõa ÷aïkaraü mohayiùyati ..
     bhavàü÷ca dakùa tàmeva yajatàü vi÷varåpiõãm .
     yathà tava sutà bhåtvà harajàyà bhaviùyati ..>% iti kàlikàpuràõe 5 adhyàyaþ ..

#<viùõuya÷àþ>#, [s] puü, (viùõu vyàpakaü ya÷o yasya . nàràyaõapitçtvàdevàsya tathàtvam . yadvà, viùõunà grahãtavyajanmanà ya÷o yasya .) brahmaya÷aþputtraþ . sa ca kalkipità . yathà -- nàrada uvàca .
     %<aho balavatã màyà sarvà÷caryamayã ÷ubhà .
     pitaraü màtaraü viùõornaiva mu¤cati karhicit ..
     pårõo nàràyaõo yasya sutaþ kalkirjagatpatiþ .
     taü vihàya viùõuya÷à matto muktimabhãpsati ..
     vivicyetthaü brahmasutaþ pràha brahmaya÷aþsutam .
     vivikte viùõuya÷asaü brahmasampadvivardhanam ..>% iti kalkipuràõe 30 adhyàyaþ ..

#<viùõurathaþ>#, puü, (viùõo rathaþ .) garuóaþ . ityamaraþ .. viùõoþ syandana÷ca ..

#<viùõuràtaþ>#, puü, (viùõunà ràto rakùitaþ .) parãkùidràjaþ . yathà --
     %<daivenàpratighàtena ÷ukle saüsthàmupeyuùi .
     ràto vo'nugrahàrthàya viùõunà prabhaviùõunà ..
     tasmànnàmnà viùõuràto loke khyàtiü gamiùyati .
     na sandeho mahàbhàga mahàbhàgavato mahàn ..>% iti ÷rãbhàgavate 1 skandhe 12 adhyàyaþ ..

#<viùõuliïgã>#, strã, vartikàpakùã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<viùõuvallabhà>#, strã, (viùõorvallabhà .) tulasã . iti ràjanirghaõñaþ .. lakùmãþ . yathà --
     %<trailokyapåjite màtaþ kamale viùõu vallabhe .
     yathà tvamacalà kçùõe tathà bhava mayi sthirà ..>% iti tantrasàraþ .. agni÷ikhàvçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

@<[Page 4,460c]>@
#<viùõuvàhanaü>#, klã, (viùõorvàhanam .) garuóaþ . iti hemacandraþ . 2 . 144 ..

#<viùõuvàhyaþ>#, puü, (viùõurvàhyo yena .) garuóaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<viùõu÷ilà>#, strã, (viùõu nàdhiùñhità ÷ilà .) ÷àlagràma÷ilà . kalau tasya sthitikàlo yathà --
     %<ayutàbde kaleryàte tyajedviùõu ÷ilà mahãm .
     tadardhàjjàhnavãtoyaü tadardhàddevatà÷ilà ..>% iti merutantre 5 prakà÷aþ ..

#<viùõu># ÷çïkhalaþ, puü, yogavi÷eùaþ . yathà, màtsye .
     %<dvàda÷ã ÷ravaõaspçùñà spç÷edekàda÷ãü yadà .
     sa eùa vaiùõavo yogo viùõu ÷çïkhalasaüj¤itaþ ..
     tasminnupoùya vidhivannaraþ saïkùãõakalmaùaþ .
     pràpnotyanuttamàü siddhiü punaràvçttidurlabhàm ..>% iti .. viùõu dharmottare dvitãyaviùõu ÷çïkhalayogamàha .
     %<ekàda÷ã dvàda÷ã ca vaiùõavyamapi bhaü bhavet .
     tadviùõu÷çïkhalaü nàma viùõusàyujyakçdbhavet .
     tasminnupoùaõàdgacchecchvetadvãpapuraü dhruvam ..>% iti ÷rãharibhaktivilàse 15 vilàsaþ ..

#<viùphàraþ>#, puü, (vi + ùphura sphuraõe + gha¤ . %<sphuratisphulatyorgha¤i .>% 6 . 1 . 47 . ityàtvam . %<sphurati sphulatyornirnivibhyaþ .>% 8 . 3 . 76 . iti ùatva¤ca .) dhanurguõa÷abdaþ . ityamaraþ .. dhanurguõasya svànaùñaïkàro viùphàraþ . sphura ÷i gha sphurtau cale gha¤asya daidhàvodeti nipàtaþ . kiüvà sphuradhàto råpaü viùkabhnetyàdinà pàkùikaùatvàt viùphàro dantyaso mårdhanyaùa÷ca . iti bharataþ ..

#<viùyaþ>#, tri, (viùeõa vadhyaþ . viùa + %<nauvayodharmeti .>% 4 . 4 . 91 . iti yat .) viùeõa yo vadhyaþ . ityamaraþ .. (viùeõa krãtaþ . viùàya hita iti và . ityarthe %<ugavàdibhyo yat .>% 5 . 1 . 2 . iti yat ..)

#<viùvaþ>#, tri, hiüsraþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<viùvak>#, vya, paritaþ . sarvataþ . ityamaraþ .. (yathà, bhàgavate . 6 . 9 . 13 .
     %<kçtànta iva lokànàü yugàntasamaye yathà .
     viùvagvivardhamànaü tamiùumàtraü dine dine ..>%)

#<viùvak>#, klã, viùuvam . iti ÷abdaratnàvalã .. viùvaü a¤cati ityarthe triliïgam .. (yathà, bhàgavate . 1 . 9 . 34 .
     %<yudhi turagarajovidhåmraviùvakkacalulita÷ramavàryalaïkçtàsye ..>%)

#<viùvaksenaþ>#, puü, viùõuþ . ityamaraþ .. (yathà, ÷i÷upàlavadhe . 10 . 55 .
     %<sàmyamàpa kamalàsakhaviùvaksenasevitayugàntapayodheþ ..>%) viùõornirmàlyadhàrã . yathà --
     %<nirmàlyadhàrã viùõostu viùvaksena÷caturbhujaþ .
     ÷aïkhacakragadàpàõirdãrgha÷ma÷rurjañàdharaþ ..
     raktapiïgalavarõastu sitapadmoparisthitaþ .
     patçtãyaþ svaràntena saüyuto bindunendunà .
     kãrtitastasya mantro'yaü tena taü paripåjayet ..>% iti kàlikàpuràõe 82 adhyàyaþ .. trayoda÷amanuþ . yathà --
     %<tata÷ca merusàvarõaþ brahmasånurmanuþ smçtaþ .
     çtu÷ca çtudhàmà ca viùvakseno manustathà ..>% iti màtsye 9 adhyàyaþ ..

#<viùvaksenapriyà>#, strã, (viùvaksenasya priyà .) vàràhã . ityamaraþ .. càmàra àlu iti bhàùà .. lakùmãþ . iti medinã . ye, 134 ..

#<viùvaksenà>#, strã, priyaïguþ . ityamaraþ ..

#<viùvaõanaü>#, klã, bhojanam . iti jañàdharaþ .. ÷abdakaraõam . yathà . viùvaõati bãõà . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<viùvadryaï>#, [c] tri, (viùvaga¤catãti . a¤ca + kvip . %<viùvagdevayo÷ceti .>% 6 . 3 . 92 . iti ñeþ sthàne adrãtyàde÷aþ .) sarvatogàmã . ityamaraþ .. (yathà, màghe . 18 . 25 .
     %<viùvadrãcãrvikùipan sainyavãcãràjàvantaþ kvàpi dåraü prayàtam ..>%

#<viùvàõaþ>#, puü, bhakùaõam . iti hemacandraþ ..

#<visaü>#, klã, mçõàlam . ityamaraþ .. (yathà, kalàvilàse . 6 .
     %<navavisakisalayakavalanakaùàyakalahaüsakalaravo yatra .
     kamalavaneùu prasarati lakùmyà iva nåpuràràvaþ ..>%)

#<visaüvàdaþ>#, puü, (vi + saü + vada + gha¤ .) vipralambhaþ . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 258 . 11 .
     %<adrohamavisaüvàdaü pravartante tadà÷rayàþ ..>%)

#<visakaõñhikà>#, strã, (visasadç÷aþ ÷ubhraþ kaõñho yasyà iti bahuvrãhau kan ñàpi ata itvam .) balàkà . ityamaraþ ..

#<visakusumaü>#, klã, (visasya kusumam .) kamalam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<visaïkañaþ>#, puü, siühaþ . iti ÷abdacandrikà .. iïgudãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<visajaü>#, klã, (visàjjàyate iti . jan + óaþ .) padmam . visaü mçõàlaü tatra jàtatvàt ..

#<visanàbhiþ>#, puü, (visaü nàbhirutpattisthànaü yasya .) padminã . padmasamåhaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<visaprasånaü>#, klã, padmam . ityamaraþ .. (yathà, ÷i÷upàlavadhe . 5 . 28 .
     %<jakùurvisaü dhçtavikàsivisaprasånàþ ..>%)

#<visaraþ>#, puü, (visaratãti . vi + sç + padàdyac .) samåhaþ . ityamaraþ .. prasaraþ . iti medinã . re, 217 ..

#<visargaþ>#, puü, (vi + sçja + gha¤ .) dànam . (yathà, raghuvaü÷e . 4 . 86 .
     %<àdànaü hi visargàya satàü jalamucàmiva ..>%) vyàgaþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 32 . 13 .
     %<nànà÷astravisargaistairvadhyamànaþ samantataþ ..>%) malanirgamaþ . visarjanãyaþ . (yathà, bhàgavate . 6 . 8 . 10 .
     %<savisargaü phaóantaü tat sarvadikùu vinirdi÷et ..>%) såryasyàyanabhedaþ . iti medinã . ge, 50 .. mokùaþ . iti halàyudhaþ .. visçùñaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. vi÷eùasçùñiþ . yathà --
     %<puruùànugçhãtànàmeteùàü vàsanàmayaþ .
     visargo'yaü samàhàro bãjàdbãjaü caràcaram ..>% iti ÷rãbhàgavatam .. visarjanãyasya paryàyaþ .
     %<aþ sargo rasanà vaktraü visarga÷ca dbibindukaþ .
     nàdo'rdhendurardhamàtrà kalà rà÷ã sadà÷ivaþ .
     anuccàryà turãyà ca vi÷vamàtçkalà parà ..>% iti bãjàbhidhànam .. api ca .
     %<aþ kaõñhako mahàsenaþ kalà pårõàmçtà hariþ .
     icchà bhadrà gaõe÷a÷ca ratividyàmukhã sukham ..
     dvibindurasanà somo'niruddho duþkhasåcakaþ .
     dvijihvaþ kuõóalaü vakraü sargaþ ÷aktirni÷àkaraþ .
     sundarã suya÷ànantà gaõanàtho mahe÷varaþ ..>% iti bãjavarõàbhidhànàntaram .. anyacca .
     %<visargaþ sargamàkhyàto viyadviùayamàsanaþ .
     aniruddho mahe÷àni kàlaj¤o'pi ramàpi ca ..>% iti varõàbhidhànam .. (prayogaþ . yathà, bhàgavate . 1 . 5 . 11 .
     %<tadvàgvisargo janatàghaviplavaþ ..>%)

#<visarjanaü>#, klã, (vi + sçj + lyuñ .) dànam . parityàgaþ . ityamaraþ .. (yathà, raghuvaü÷e . 8 . 25 .
     %<÷rutadehavisarjanaü pitu÷cirama÷råõi vimucya ràghavaþ ..>%) saüpreùaõam . iti medinã . ne, 205 .. (puü, yaduvaü÷ãyànàmanyatamaþ . yathà, bhàgavate . 11 . 30 . 18 .
     %<visarjanàþ kukuràþ kuntaya÷ca mithastu jaghnuþ suvisçjya sauhçdam ..>% vi÷eùeõa sçjyate iti . vi + sçja + karmaõi lyuñ . utpàdite, tri . yathà, bhàgavate . 10 . 16 . 57 .
     %<tvayà sçùñamidaü vi÷vaü dhàturguõavisarjanam ..>%)

#<visarpaþ>#, puü, (vi + sçpa + gha¤ .) rogavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . visarpiþ 2 sacivàmayaþ 3 . iti ràjanirghaõñaþ .. tatra viprakçùñaü nidànaü saükhyàü nirukti¤càha .
     %<lavaõàmlakañåùõàdisevanàddoùakopataþ .
     visarpaþ saptadhà j¤eyaþ sarvataþ parisarpaõàt ..>% àdi÷abdàccarakoktaharita÷àka÷iõóàkaprabhçtãnàü grahaõam .. * .. saptadhàtvaü viùçõoti .
     %<pçthak trayastribhi÷caiko visarpà dbandvajàstrayaþ .
     vàtikaþ paittika÷caiva kaphajaþ sànnipàtikaþ catvàra ete vãsarpà vakùyante dvandvajàstrayaþ ..
     àgneyo vàtapittàbhyàü granthàkhyaþ kaphavàtajaþ .
     yastu kardamako ghoraþ sa pittakaphasambhavaþ .. * ..>% visarpadoùadåùyàõi saügçhyàha .
     %<raktaü lasãkà tvaïmàüsaü dåùyaü doùàstrayo malàþ .
     visarpàõàü samutpattau hetavaþ sapta dhàtavaþ ..>% trayo malàþ vàtapittakaphàþ . doùàþ dåùakà ityarthaþ . anyathà doùà malà ityatra punaruktidoùo'galiùyat .. * .. vàtikasya lakùaõamàha .
     %<tatra vàtàt parãsarpo vàtajvarasamavyathaþ .
     ÷ophasphuraõanistodabhedàyàmàrtiharùavàn ..>% parãsarpo visarpaþ . vàtajvarasamavyathaþ ÷irohçdgàtrodara÷ålàdiyuktaþ . bhedaþ vidàraõeneva vyathà . àyàmaþ àkarùaõeneva vyathà .. * .. paittikamàha .
     %<pittàddrutagatiþ pittajvaraliïgo'tilohitaþ ..>% drutagatiþ ÷ãghraprasaraõa÷ãlaþ .. * .. ÷laiùmikamàha .
     %<kaphàt kaõóuyutaþ snigdhaþ kaphajvarasamànaruk ..>% sànnipàtikamàha .
     %<sannipàtasamuttha÷ca sarvaråpasamanvitaþ .. * ..>% vàtapaittikasyàgnivisarpàkhyasya ca lakùaõamàha .
     %<vàtapittajvaracchardimårchàtãsàratçó bhramaiþ .
     asthibhedàgnisadanatamakàrocakairyutaþ ..
     karoti sarvamaïga¤ca dãptàïgàràvakãrõavat .
     yaü yaü de÷aü visarpa÷ca saüsarpati bhavet sa saþ ..
     ÷àntàïgàràsito nãlo rakto và såpacãyate .
     agnidagdha iva sphoñaiþ ÷ãghragatvàt druta¤ca saþ ..
     marmànusàrã vãsarpaþ syàdato'tibalastataþ .
     vyathetàïgaü haret saüj¤àü nidrà¤ca ÷vàsamãrayet ..
     hidhmà¤ca saügato'vasthàmãdç÷ãü labhate naraþ .
     kvaciccharmàratigrasto bhåmi÷ayyàsanàdiùu ..
     ceùñamànastataþ kliùño manodehasamudbhavàm .
     duþprabodho'÷nute nidràü so'gnivãsarpa ucyate ..>% sphoñaiþ upacãyata ityanvayaþ . marmànusàrã hçdayànusàrã . haret vãsarpa ityanvayaþ . highmàü hikkàm . ãrayet utpattuü prerayet . manodehasamudbhavàü nidràü maraõaråpàm . a÷nute pràpnoti .. * vàta÷laiùmikagranthivisarpamàha .
     %<kaphena ruddhaþ pavano bhittvà taü bahudhà kapham .
     raktaü và vçddharaktasya tvak÷iràsnàyumàüsagam ..
     dåùayitvà tu dãrghàyurvçttasthålasvaràtmanàm .
     granthãnàü kurute màlàü raktànàü tãvrarugjaràm ..
     ÷vàsakà÷àsyavairasya÷oùahikkàvamibhramaiþ .
     mohavaivarõyamårchàïgabhaïgàïgasadanairyutaþ .
     ityayaü granthivãsarpo vàta÷leùmaprakopajaþ ..>% kaphena svahetuduùñena pavano'pi svahetuduùñaþ . tenàyaü vàta÷leùmikaþ . taü kaphaü bahudhà bhittvà raktaü và dåùayitvà ityanvayaþ . tvagàdikamiti raktavi÷eùaõam .. * .. pitta÷laiùmikaü kardamàkhyaü visarpamàha .
     %<kaphapittajvaràstambho nidràtandrà÷irorujà .
     aïgàvasàdavikùepapralàpàrocakabhramàþ ..
     mårchàgnihànirbhedo'sthnàü pipàsendriyagauravam .
     àmopave÷anaü lepasrotasà¤ca visarpati ..
     pràyeõàmà÷aye gçhõannekade÷aü na càtiruk .
     pióakairavakãrõeti pãtalohitapàõóuraiþ ..
     snigdho'sito mecakàbho malinaþ ÷ophavàn guruþ .
     gambhãrapàkaþ pràjyoùmà klinnaþ kliùño vidãryate .
     païkatvak ÷ãrõamàüsasya spaùñasnàyu÷iràgaõaþ .
     ÷avagandhi÷ca vãsarpaþ kardamàkhyamu÷anti tam ..>% sa ca sarpati ekade÷amityanvayaþ . pióakaiþ pióakàbhiþ . avakãrõaþ vyàptaþ . asitaþ kçùõaþ . mecakaþ råkùakçùõaþ . pràjyoùmà pracuroùmà . spaùñaþ klinno'vadãryate spçùñaþ sannàrdro bhavati vidãryate ca . païkatvak kardamavarõà tvagyatra saþ . ÷ãrõamàüsaþ galitamàüsaþ . ataeva spaùñasnàyu÷iràgaõaþ .. * .. sànnipàtikamàha .
     %<sannipàtasamutthastu sarvaråpasamanvitaþ .. * ..>% kùataja¤ca visarpamàha .
     %<bàhyahetoþ kùatàt kruddhaþ saraktaü pittamãrayan .
     vãsarpamàrutaþ kuryàt kulatthasadç÷ai÷citaþ .
     sphoñaiþ ÷othajvararujà dàhàdyaü ÷yàva÷oõitam ..>% bàhyahetoþ ÷astraprahàravyàladantanakhàdyàgantuhetoþ . ÷yàva÷oõitaü dhåmravarõaraktam .. * .. upadravànàha .
     %<jvaràtãsàravamathustçõmàüsadaraõaklamàþ .
     arocakavipàkau ca visarpàõàmupadravàþ .. * ..>% sàdhyatvàdikamàha .
     %<sidhyanti vàtakaphapittakçtà visarpàþ sarvàtmakakùatakçta÷ca na siddhimeti .
     pittàtmako'¤janavapu÷ca bhavedasàdhyaþ kçcchrà÷ca marmasu bhavanti ca sarva eva ..>% pittàtmako'¤janavapuþ pittajaþ san kajjalavarõaþ . sarva evàsàdhyà api .. * .. atha visarpasya cikitsà .
     %<virekavamanàlepasecanàsravimokùaõaiþ .
     upàcaredyathàdoùaü visarpànavidàhibhiþ ..
     ràsnà nãlotpalaü dàru candanaü madhukaü balà .
     ghçtaü kùãrayuto lepo vàtavãsarpanà÷anaþ ..>% candanamatra raktaü gràhyam . kaseru÷çïgàñakapadmagundraiþ sa÷aivalaiþ sotpalakardamai÷ca . vastràntaraiþ pittakçte visarpe lepo vidheyaþ saghçtaþ su÷ãtaþ .. * .. triphalàpadmako÷ãrasamaïgàkaravãrakam . nalamålamanantà ca lepaþ ÷leùmavisarpahà .. samaïgà lajjàluþ .
     %<vàtapittapra÷amanamagnivãsarpaõe hitam .
     vàta÷leùmaharaü karma granthivãsarpaõe hitam ..
     pitta÷leùmapra÷amanaü hitaü kardamasaüj¤ake .
     tridoùajakriyàü kuryàt visarpe trimalàpahàm .. * ÷irãùayaùñãnatacandanailà màüsauharidràdvayakuùñhavàlaiþ .
     lepo da÷àïgaþ saghçtaþ prayojyo visarpakuùñhajvara÷othahàrã ..>% nataü tagaram . candanamatra raktaü gràhyam . da÷àïgo lepaþ .. * .. pariùekàþ pralepà÷ca ÷asyante pa¤cavalkalaiþ . padmako÷ãramadhukaü candanailà visarpaõe .. bhånimvavàsà kañukà pañolaphalatrayaü candananimbasiddhaþ . visarpadàhajvara÷othakaõóåü visphoñatçùõàvamihçt kaùàyaþ .. kuùñhàni yàni sarpiüùi vraõeùu vividheùu ca . visarpe tàni yojyàni sekàlepanabhojanaiþ .. * .. kara¤jasaptacchadalàïgalãkasnuhyarkadugdhànalabhçïgaràjaiþ . tailaü ni÷àmåtraviùairvipakvaü visarpavisphoñavicarcikàghnam .. iti kara¤jàditailam .. * ..
     %<kuùñhàmayasphoñamasårikoktacikitsayàpyà÷u haredbisarpàn .
     sarvàn vikàràn pari÷odhya dhãmàn vraõaü krameõopacaredyathoktam ..>% iti visarpàdhikàraþ . * . iti bhàvaprakà÷aþ .. (vegaþ . yathà, uttaracarite .
     %<pramoho nidrà và kimu viùavisarpaþ kimu madaþ ..>% nàñyàlaïkàravi÷eùaþ . tallakùaõàdikaü yathà, sàhityadarpaõe . 6 . 485 .
     %<visarpo yatsamàrabdhaü karmàniùñaphalapradam ..>% yathà veõyàm . ekasya tàvat pàko'yamityàdi ..)

#<visarpaõaü>#, klã, (vi + sçpa + lyuñ .) prasaraþ . ityamaraþ .. tantuvraõaviñapàdervisarpaõam . iti bharataþ .. (nikùepaþ . yathà, mahàbhàrate . 7 . 8 . 13 .
     %<÷oùaõaü sàgarasyeva meroriva visarpaõam .
     patanaü bhàskarasyeva na mçùye droõapàtanam ..>%)

#<visarpiþ>#, puü, visarpaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<visalaü>#, klã, (visaü làtãti . là + kaþ .) pallavaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<visàraþ>#, puü, (vi÷eùeõa saratãti . sç gatau +
     %<vyàdhimatsyabaleùviti vaktavyam . 3 . 3 . 17 .>% ityasya vàrtikoktyà gha¤ .) matsyaþ . ityamaraþ .. (bhàve gha¤ . nirgamaþ . yathà, çgvede . 1 . 79 . 1 .
     %<hiraõyake÷o rajaso visàre 'rhirdhunirvàta iva dhrajãmàn ..>% %<rajasa udakasya visàre visaraõe meghàrnirgamane .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<visàriõã>#, strã, (vi÷eùeõa saratãti . sç + õiniþ . ïãp .) màùaparõã . iti ràjanirghaõñaþ ..) prasaraõa÷ãlà . yathà, ràjataraïgiõyàm . 8 . 982 .
     %<nirdhåmasya visàriõyo jvàlà havyabhujo dadhuþ ..>%)

@<[Page 4,462c]>@
#<visàritaþ>#, tri, prasàritaþ . vipårva¤yantasçdhàtoþ ktapratyayena niùpannamidam ..

#<visàrã>#, [n] tri, (vi + sç + õiniþ .) prasaraõa÷ãlaþ .. tatparyàyaþ . visçtvaraþ 2 visçmaraþ 3 prasàrã 4 . ityamaraþ .. (yathà, raghuþ . 3 . 15 .
     %<ariùña÷ayyàü parito visàriõà sujanmanastasya nijena tejasà ..>%)

#<visinã>#, strã, (visamastyasyà iti . vis + %<puùkaràdibhya÷ca .>% iti iniþ . ïãp .) padminã . ityamaraþ .. mçõàlam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<visåcikà>#, strã, (visåcã + svàrthe kan .) ajãrõarogavi÷eùaþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. (asyà vi÷eùavivçtistu ajãrõavisåcã÷abdayordraùñavyà ..)

#<visåcã>#, strã, (vi÷eùeõa såcayati mçtyumiti . vi + såc + ac . striyàü ïãù . yadvà, vi÷iùñà såcãva .) ajãrõarogavi÷eùaþ . olàuñà iti bhàùà .. tasya niruktiryathà --
     %<såcãbhiriva gàtràõi tudan santiùñhate'nilaþ .
     yasyàjãrõena sà vaidyairvisåcãti nigadyate ..>% tasyà nidànamàha .
     %<na tàü parimitàhàrà labhante viditàgamàþ .
     måóhàstàmajitàtmàno labhante'÷analolupàþ ..>% viditàgamà j¤àtàyurvedàþ .. * .. tasyà lakùaõamàha .
     %<mårchàtisàro vamathuþ pipàsà ÷ålaü bhramodveùñanajçmbhadàhàþ .
     vaivarõyakampau hçdaye ruja÷ca bhavanti tasyàü ÷irasa÷ca bhedaþ ..>% udveùñanaü hastapàdayoþ . ÷iraso bhedaþ ÷iraþ÷ålam .. * .. tasyà upadravànàha .
     %<nidrànà÷o'ratiþ kampo måtràghàto visaüj¤atà .
     amã upadravà ghorà visåcyàþ pa¤ca dàruõàþ ..>% amã upadravà ghoràþ amã nidrànà÷àdava upadravàþ sarveùàmeva rogàõàü ghorà bhayaïkaràþ . visåcyàþ pa¤ca dàruõàþ visåcyàstu pa¤càpi yadi syustadà dàruõàþ pràõabhayaïkaràþ .. * .. tasyà ariùñamàha .
     %<yaþ ÷yàvadantauùñhanakho'lpasaüj¤a÷chardyardito'bhyantarayàtanetraþ .
     kùàmasvaraþ sarvavimuktasandhiryàyànnaraþ so'punaràgamàya ..>% sarvavimuktasandhiþ sarve vimuktàþ ÷ithilãbhåtàþ sandhayo yasya saþ .. iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. asyà÷cikitsà ajãrõa÷abde draùñavyà ..

#<visåritaü>#, klã, anutàpaþ . iti jañàdharaþ ..

#<visçtaü>#, tri, (vi + sç + ktaþ .) vistçtam . ityamaraþ ..

#<visçtvaraþ>#, tri, (visarati tacchãlaþ . vi + sç +
     %<iõna÷jisartibhyaþ kvarap . 3 . 2 . 163 .>% iti kvarap . hnasvasyeti tuk .) prasaraõa÷ãlaþ . ityamaraþ .. %<visaraõam . gativi÷eùaþ . visçtvaro nadaþ . visçtvarã nadã . visçtvaraü tailamityàdi . visarati visçtvaraþ sç gatau kùvarapsçjãõiti kùvarap svasya tan piti tan .>% iti bharataþ ..

#<visçmaraþ>#, tri, (vi÷eùeõa sarati tacchãlaþ . vi + sç + %<sçghasyadaþ kmarac .>% 3 . 2 . 160 . iti kmarac .) prasaraõa÷ãlaþ . ityamaraþ ..

#<visçùñaþ>#, tri, (vi + sçj + ktaþ .) nikùiptaþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, mçcchakañike . 1 aïke .
     %<udvignacakralakañàkùavisçùñadçùñirvyàdhànusàracakità hariõãva yàsi ..>%) vi÷eùeõa sçùña÷ca .. (vyaktaþ . yathà, bhàgavate . 1 . 16 . 24 .
     %<antarhitasya smaratã visçùñà karmàõi nirvàõavilambitàni ..>% preùitaþ . yathà, raghuþ . 5 . 39 .
     %<àptaþ kumàrànayanotsukena bhojena dåto raghave visçùñaþ ..>% puü, visargaþ . vindudbayaråpaþ . yathà, kàtantre . 8 . 2 .
     %<rasakàrayorvisçùñaþ ..>%)

#<vistaþ>#, puü, klã, (visa utsarge + ktaþ .) hemno'kùaþ . a÷ãtirattikàparimitasvarõam . ityamaraþ ..

#<vistaraþ>#, puü, (vi + sté + %<prathane vàva÷abde .>% 3 . 3 . 33 . iti gha¤aþ pratiùedhe %<çdorap .>% ityap .) ÷abdasya vistàraþ . ityamaraþ .. (yathà, ÷i÷upàlavadhe . 2 . 24 .
     %<suvistaratarà vàco bhàùyabhåtà bhavantu me ..>% vedàïgam . yathà, bhàgavate . 3 . 3 . 2 .
     %<sàndãpaneþ sakçtproktaübrahmàdhãtya savistaram ..>%) vistàraþ . (yathà, gãtàyàm . 10 . 19 .
     %<pràdhànyataþ kuru÷reùñha nàstyanto vistarasya me ..>%) praõayaþ . iti medinã .. pãñhaþ . samåhaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (tri, bahuþ . yathà, sàhityadarpaõe . 6 . 314 .
     %<apekùitaü parityajya nãrasaü vastu vistaram .
     yadà sandar÷ayecche÷amàmukhànantaraü tadà ..>%)

#<vistàraþ>#, puü, (vi + sté + %<prathane vàva÷abde .>% 3 . 3 . 33 . iti gha¤ .) viñapaþ . vistãrõatà . tatparyàyaþ . vigrahaþ 2 vyàsaþ 3 . ityamaraþ .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 558 .
     %<vaü÷àvalambanaü yadyo vistàro guõasya yàvanatiþ .
     tajjàlasya khalasya ca nijàïkasuptapraõà÷àya ..>%) stambaþ . iti medinã . re, 215 ..

#<vistãrõaþ>#, tri, (vi + sté + ktaþ . %<radàbhyàmiti .>% 8 . 2 . 42 . iti naþ .) vipulam . vistçtam . yathà --
     %<vistãrõe vikañaü vaóraü vi÷àlaü vipulaü pçthu .>% iti jañàdharaþ .. (yathà --
     %<parõàni svarõavarõàni vistãrõàkarõalocane .
     tårõamànãyatàü cårõaü pårõacandranibhànane ..>% ityudbhañaþ ..)

#<vistãrõaparõaü>#, klã, (vistãrõaü parõaü patramasya .) mànakam . iti ÷abdacandrikà ..

#<vistçtaþ>#, tri, (vi + stç + ktaþ .) labdhavistàraþ . tatparyàyaþ . visçtam 2 tatam 3 . ityamaraþ .. (yathà, bhàgavate . 2 . 24 . 60 .
     %<tattvaü brahmaparaü jyotiràkà÷amiva vistçtam ..>%)

#<vispaùñaþ>#, tri, (vi÷eùeõa spaùñaþ .) suspaùñaþ . yathà,
     %<vispaùñamadrutaü ÷àntaü spaùñàkùarapadaü tathà .
     kalasvarasamàyuktaü rasabhàvasamanvitam ..>% iti tithyàditattvam ..

#<visphàraþ>#, puü, (vi + sphura + dha¤ . %<sphuratisphulatyorgha¤i .>% 8 . 3 . 76 . ityàtvam .) dhanurguõa÷abdaþ . ityamaraþ .. asya vivaraõaü mårdhanyaùakàramadhyaviùphàra÷abde draùñavyam .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 279 . 36 .
     %<visphàrastasya dhanuùo yantrasyeva tadà babhau ..>% vistçtiþ . yathà, sàhityadarpaõe . 3 . 207 .
     %<visphàra÷cetaso yastu sa vismaya udàhçtaþ ..>%)

#<visphàritaþ>#, tri, prakà÷itaþ . calitaþ . vipårba¤yantaspharadhàtoþ ktapratyayena niùpannamidam .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 11 . 20 .
     %<sa naùñamàyo'tibalo krodhavisphàritekùaõaþ .
     kàmamårtidharaþ kråraþ kàlakalpo vyadç÷yata ..>% nirghoùitaþ . yathà, kiràte . 14 . 30 .
     %<udåóhavakùaþsthagitaikadiïmukho vikçùñavisphàritacàpamaõóalaþ ..>%)

#<visphuritaþ>#, tri, (vi + sphura + ktaþ .) sphårtivi÷iùñaþ . ca¤calaþ . yathà --
     %<raktaraktãkçtàïga¤ca raktavisphuritekùaõam .
     veùñitaü nàgapà÷ena bhrukuñãbhãùaõànanam ..>% iti da÷abhujàdurgàdhyànaikade÷aþ ..

#<visphuliïgaþ>#, puü, viùabhedaþ . iti hemacandraþ .. (vi÷iùñaþ sphuliïgaþ .) agnikaõà ca ..

#<visphoñaþ>#, puü, (visphoñatãti . vi + sphuñ + ac .) viruddhasphoñakaþ . visphoóà iti bhàùà . tatparyàyaþ . piñhakaþ 2 piñakà 3 piñakam 4 . ityamaraþ . viñakaþ 5 viñakà 6 viñakam 7 . iti taññãkà .. sphoñakaþ 8 sphoñaþ 9 . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 85 . 18 .
     %<kimetaditi saübhràntaþ prabuddho'tha dadar÷a saþ .
     utthàya ràjà visphoñànaïge tasyà vinirgatàn ..>%) tasya viprakçùñanidànapårvikàü saüpràptimàha .
     %<kañvamlatãkùõoùõavidàhiråkùakùàrairajãrõàdhya÷anàtapai÷ca .
     tathartudoùeõa visarpaõena kupyanti doùà pavanàdayastu ..
     tvacamà÷ritya te raktamàüsàsthãni praduùya ca .
     ghoràn kurvanti visphoñàn sarvajvarapuraþsaràn ..>% çtudoùeõa çtuhetuka÷ãtoùõàdãnàmatiyogena . çtåcitàhàravihàravaiparãtyena tvacamà÷ritya visphoñàn kurvantãtyarthaþ . jvarapuraþsaràn jvarapårbàn .. * .. råpamàha .
     %<agnidagdhanibhàþ sphoñàþ sajvarà raktapittajàþ .
     kvacit sarvatra và dehe visphoñà iti te smçtàþ ..>% raktapittajàþ etena sarveùu visphoñeùu raktapittayoþ pradhànakàraõatvam . yathà ÷åleùu vàtasya tathà vàtànugatirapi boddhavyà . tathà ca bhojaþ .
     %<yadà rakta¤ca pitta¤ca vàtenànugataü tvaci .
     agnidagdhanibhàn sphoñàn kurutaþ sarvadehagàn .. * ..>% vàtikamàha .
     %<÷iroruk÷ålabhåyiùñhajvaratçñparvabhedanam .
     sakçùõavarõatàü ceti vàtavisphoñalakùaõam ..>% ÷ålamatra todaråpam .. * .. paittikamàha . jvaradàharujàpàkaþ sràvastçùõàsamanvitam . pãtalohitavarõa¤ca pittavisphoñalakùaõam .. rujàditrayaü sphoñeùu .. * .. vàtapaittikamàha .
     %<vàtapittakçto yastu tatra syustãvravedanàþ .
     staimityaü gauravaü kaõóurbhavedvàtavalàsaje .. * ..>% pitta÷laiùmikamàha .
     %<kaõóårdàho jvara÷chardirjàyate kaphapaittike ..>% sànnipàtikamàha .
     %<madhya nimnonnatastodaþ kañhinaþ svalpapàkavàn .
     ràgadàhatçùàmohacchardimårchàrujàjvaràþ .
     pralàpo vepathuryatra so'sàdhya÷ca tridoùajaþ ..>% moho viparãtaj¤ànam . mårchà sarvathà j¤àna÷ånyatà .. * raktajamàha .
     %<veditavyà÷ca raktena paittikena ca hetunà .
     gu¤jàphalasamà raktà raktasràvà vidàhinaþ .
     na te siddhiü samàyànti ÷uddhairyoga÷atairapi ..>% paittikena ca hetunà pittasyahetunà kañvàdinà raktasya pittasya tulyatvàt na ca te sàdhyàþ .
     %<ete càùñavidhà bàhyà àntaro'pi bhavedayam .
     tasminnantarvyathà tãvrà jvarayuktàbhijàyate ..
     tasmin bahirgate svàsthyantu vyànasya vahirgatiþ .
     tatra vàtikavisphoñakriyà kàryà vijànatà ..>% upadravànàha .
     %<tçñ÷vàsamàüsasaïkothadàhahikkàmadajvaràþ .
     visarpamarmasaürodhàsteùàmuktà upadravàþ ..>% màüsasaïkothaþ màüsasya ÷añhitatvam . marmasaürodho marmavyathà . teùàü visphoñakànàm .. * .. kecidupadravàõàü lakùaõàntaraü pañhanti .
     %<hikkà ÷vàso'rucistçùõà svàïgamardo hçdivyathà .
     visarpajvarahçllàsà visphoñànàmupadravàþ ..>% sàdhyatvàdikamàha .
     %<ekadoùotthitaþ sàdhyaþ kçcchrasàdhyo dbidoùajaþ .
     sarvaråpànvito ghoro hyasàdhyo bhåryupadravaþ ..>% atha visphoñasya cikitsà .
     %<visphoñe laïghanaü kàryaü vamanaü pathyabhojanam .
     yathàdoùabalaü vãkùya prayu¤jyàcca virecanam .. * ..
     jãrõaþ ÷àliryavà mudgà masårà÷càóhakã tathà .
     etànyannàni visphoñe hitàni munayo'bruvan ..
     dve pa¤camålyau ràsnà ca dàrvyu÷ãraü duràlabhà .
     guóåcã dhànyakaü mustameùàü kvàthaü pibennaraþ .
     visphoñànnà÷ayatyà÷u samãraõanimittakàn ..
     dràkùàkà÷maryakharjårapañolàriùñavàsakaiþ .
     kañukàlàjaduspar÷aiþ paittike sasitaü ghçtam ..
     bhånimbasavacàvàsàtriphalendrasavatsakaiþ .
     picumardapañolàbhyàü kaphaje madhuyuk ÷çtam .. * ..
     kiràtatiktakàriùñayaùñyàhvàmbudavàsakaiþ .
     pañolaparpaño÷ãratriphalàkoñajànvitaiþ ..
     kvathitairdvàda÷àïgantu sarvavisphoñanà÷anam .. * ..
     visphoñavyàdhinà÷àya taõóulàmbudapeùitaiþ .
     bãjaiþ kuñajavçkùasya lepaþ kàryo vijànatà .. * chinnà pañolabhånimbavàsakàriùñaparpañaiþ .
     khadiràbdayutaiþ kvàtho hanti visphoñakaü jvaram ..
     candanaü nàgapuùpa¤ca sàrivà taõóulãyakam .
     ÷irãùavalkalaü jàtã lepaþ syàddàhanà÷anaþ ..>%
     %<utpalaü candanaü lodhramu÷ãraü ÷àrivàdvayam .
     jalena piùñaü lepena sphoñadàhàrtinà÷anam .. * ..
     puttrajãvasya majjànaü jale piùñvà pralepayet .
     kàlasphoñaü viùasphoñaü sadyo hanyàt savedanam ..
     kakùàgranthiü galagranthiü karõagranthi¤ca nà÷ayet .
     anyacca sphoñakaü tàmraü puttrajãvo vinà÷ayet ..>% iti visphoñakàdhikàraþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. anyacca .
     %<marãcaü trivçtaü kuùñhaü haritàlaü manaþ÷ilà .
     devadàru haridre dve kuùñhaü màüsã ca candanam ..
     vi÷àlà karavãra¤ca arkakùãraü sakçtpalam .
     eùà¤ca kàrùiko bhàgo viùasyàrdhapalaü bhavet ..
     prasthaü kañukatailasya gomåtre'ùñaguõe pacet .
     mçtpàtre lauhapàtre và ÷anairmçdbagninà pacet ..
     pàmà vicarcikà caiva dadruvisphoñakàni ca .
     abhyaïgena praõa÷yanti komalatva¤ca jàyate ..
     prasåtànyapi ÷vitràõi tailenànena mrakùayet .
     cirotthitamapi ÷vitraü vivarõaü tatkùaõàt bhavet ..>% api ca .
     %<bhånimbanimbatriphalàparpañai÷ca ÷çtaü jalam .
     pañolamustakàbhyà¤ca vàsakena ca nà÷ayet .
     visphoñakàni vyaktàni nàtra kàryà vicàraõà ..>% iti gàruóaü 198 adhyàyaþ .. * .. visphoñakasya svaråpaü yathà, bhàvaprakà÷e .
     %<sphoñàþ ÷yàvàruõàbhàsà visphoñàþ syustanutvacaþ ..>%

@<[Page 4,464b]>@
#<vismayaþ>#, puü, (vi + smi + %<erac .>% ityac .) à÷caryam . tatparyàyaþ . aho 2 hã 3 . ityamaraþ .. anyadadbhuta÷abde draùñavyam .
     %<adbhuto vismayasthàyibhàvo gandharvadaivataþ .
     pãtavarõo vastu lokàtigamàlambanaü matam ..>% iti bhàvarasayoþ paryàyatvaü adbhutasya vismayasthàyibhàvàtmakatvàt . iti bharataþ .. * .. tasya lakùaõam . yathà --
     %<vividheùu padàrtheùu lokasãmàtivartiùu .
     visphàra÷cetaso yastu sa vismaya udàhçtaþ ..>% iti sàhityadarpaõam .. (asmàttapaþkùayo bhavati . yathà, manuþ . 4 . 237 .
     %<yaj¤o'nçtena kùarati tapaþ kùarati vismayàt ..>%) darpaþ . iti medinã .. sandehaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (vigataþ smayo garvo yasyeti . naùñagarve, tri . yathà, bhàgavate . 3 . 17 . 30 .
     %<taü vãramàràdabhipadya vismayaþ ÷ayisyase vãra÷aye ÷vabhirvçtaþ ..>%)

#<vismayànvitaþ>#, tri, (vismayena anvitaþ yuktaþ .) vismayayuktaþ . à÷caryavi÷iùñaþ . tatparyàyaþ . vilakùaþ 2 . ityamaraþ ..

#<vismàpa(ya)naþ>#, puü, (vismàpa(ya)yatãti . vi + smi + õic + lyuþ .) kuhakaþ . gandharvanagaram . kàmadevaþ . iti medinã .. klã, vismàyanam .. (yathà, harivaü÷e . 126 . 26 .
     %<pàrijàtataroþ puùpaü tasya dattaü mayànagha .
     vispàpanàrthaü deve÷a patnãnàmurutejasaþ ..>% vismayakàrake, tri . yathà, bhàgavate . 1 . 15 . 5 .
     %<va¤cito'haü mahàràja hariõà bandhuråpiõà .
     yena me'pahçtaü tejo devavismàpanaü mahat ..>%)

#<vismitaþ>#, tri, (vi + smi + ktaþ .) vismayànvitaþ . yathà --
     %<mahàpà÷upatàn dçùñvà samutthàya mahe÷varaþ .
     saüpariùvajata vyaktaü te praõemurmahe÷varam ..
     tatastadadbhutatamaü dçùñvà sarvagaõe÷varàþ .
     suvismitàstadà santaþ kimidaü cintayanniti ..
     vismitàüstàn gaõàn dçùñvà ÷ailàdiryoginàüvaraþ .
     pràha prahasya deve÷aü ÷ålapàõiü gaõàdhipaþ ..
     vismitàmã gaõà deva sarva eva mahe÷vara .
     mahàpà÷upatànàü hi yat tvayàliïganaü kçtam ..>% iti vàmane 64 adhyàyaþ ..

#<vismitiþ>#, strã, vismaraõam . vipårbasmidhàtorbhàve ktinpratyayena niùpannamidam ..

#<vismçtaþ>#, tri, (vi + smç + ktaþ .) smaraõàviùayaþ . tatparyàyaþ . antargatam 2 . ityamaraþ .. (yathà,
     %<pañhitvà sarva÷àstràõi vismçtànyakùaràõica .
     àste ki¤cit mama svànte ñavargasya tu pa¤camaþ ..>% ityudbhañaþ ..)

#<vismçtiþ>#, strã, vismaraõam . vipårbakasmçdhàtoþ ktin pratyayena niùpannamidam .. (yathà, kathàsaritsàgare . 44 . 96 .
     %<jàmàtara¤ca sa tathà såryaprabhamupàcarat .
     yathà tasya nijà bhogàþ sarve vismçtimàyayuþ ..>%)

#<visraü>#, klã, àmagandhaþ . ityamaraþ .. idaü citàdhåmàdigandhe apakvamàüsagandhe ityanye . iti bharataþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 74 . 196 .
     %<samà÷liùa¤ca dhàvitvà si¤can dharà÷rubhiþ sa tam .
     mãnodaradarãvàsavisraü prakùàlayanniva ..>% tadvi÷iùñe, tri . yathà, kathàsaritsàgare . 82 . 7 .
     %<ahamenaü na ÷aknomi grahãtuü visrapicchalam ..>%)

#<visragandhà>#, strã, (visraü gandho yasyàþ .) hapuùà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<visragandhiþ>#, puü, (visramiva gandho yasya .) haritàlam . iti hemacandraþ ..

#<visrabdhaþ>#, tri, (vi + sranbha + ktaþ .) vi÷rabdhaþ . iti kecit .. (yathà, sàhityadarpaõe . 1 . 7 .
     %<visradhvaü paricumbya jàtapulakàmàlokya gaõóasthalãm ..>%)

#<visrambhaþ>#, puü, (vi + sranbha + gha¤ .) vi÷vàsaþ . (yathà, uttaracarite . 1 .
     %<visrambhàdurasi nipatya labdhanidràm ..>%) praõayaþ . ityamaraþ .. praõayaþ paricayaþ ÷çïgàrapràrthanà và . paricayapràryanayoþ praõayaþ parikãrtitaþ .. ityamaramàlà .. praõayaþ krãóàpàratantryam . iti ramànàthaþ .. iti taññãkàyàü bharataþ .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 60 . 7 .
     %<vijane'pi vane sãtà vàsaü pràpya gçheùviva .
     visrambhaü labhate'bhãtà ràme vinyastamànasà ..>%) kelikalahaþ . vadhaþ . iti hemacandraþ ..

#<visrambhã>#, [n] tri, (visrambhate vi÷vasitãti . vi + srambha + %<vau kaùalasakatthasrambhaþ .>% 3 . 2 . 143 . iti ghinuõ .) vi÷vàsã . (yathà, bhàgavate . 6 . 5 . 20 .
     %<kathaü tadanuråpàya guõavisrambhyupakramet ..>%) praõayã . visrambha÷abdàdastyarthe õinpratyayena niùpannamidam ..

#<visrasà>#, strã, jarà . ityamaraþ ..

#<visrà>#, strã, (visraü gandho'styasyà iti . ac tataùñàp .) hapuùà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<visrutaþ>#, tri, (vi + sru + ktaþ .) vistçtaþ . vipårvakasrudhàtoþ ktapratyayena niùpannamidam .

#<vihagaþ>#, puü, (vihàyasà gacchatãti . gam + %<priyava÷eti .>% 3 . 2 . 38 . ityatra %<óeca vihàyaso vihàde÷o vaktavyaþ .>% iti kà÷ikokteþ óapratyaye vihàyaþ÷abdasya vihàde÷aþ .) pakùã . ityamaraþ .. (yathà, bhàgavate . 4 . 18 . 24 .
     %<suparõavatsà vihagà÷cara¤càcarameva ca ..>%) bàõaþ . (yathà, mahàbhàrate . 7 . 193 . 40 .
     %<ayomukhai÷ca vihagairdràvayiùye mahàrathàn ..>%) såryaþ . candraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. grahaþ . iti dharaõiþ ..

#<vihaïgaþ>#, puü, (vihàyasà gacchatãti . 3 . 2 . 38 . ityatra %<gameþ supãti .>% khac . %<vihàyaso viha ca .>% iti vihàde÷aþ . %<khacca óidvà vaktavyaþ .>% iti óicca .) pakùã . ityamaraþ .. (yathà, raghuvaü÷e . 1 . 51 .
     %<sekànte munikanyàbhistatkùaõojjhitavçkùakam .
     vi÷vàsàya vihaïgànàmàlavàlàmbupàyinàm ..>%) bàõaþ . (yathà, mahàbhàrate . 8 . 66 . 35 .
     %<tvatpreritairlohitàïgairvihaïgaiþ ..>%) meghaþ . candraþ . såryaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (nàgavi÷eùaþ . 1 . 57 . 11 .
     %<vihaïgaþ ÷arabho medaþ pramodaþ saühatopanaþ ..>%)

#<vihaïgamaþ>#, puü, (vihàyasà gacchatãti . 3 . 2 . 38 . ityatra . %<khacprakaraõe gameþ supyupasaükhyànam .>% iti kà÷ikoktyà khac . %<vihàyaso viha ca .>% iti vihàde÷aþ .) pakùã . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 274 . 39 .
     %<àkramya ratnànyaharatkàmaråpã vihaïgamaþ ..>% såryaþ . yathà, màrkaõóeye . 109 . 67 .
     %<chandobhira÷varåpai÷ca sakçdyuktairvihaïgamam ..>%)

#<vihaïgamà>#, strã, bhàrayaùñiþ . iti ÷abdaratnàvalã .. vàüka iti bhàùà ..

#<vihaïgaràjaþ>#, puü, (vihaïgànàü ràjà . samàse ñac .) garuóaþ . iti halàyudhaþ .. (yathà, ÷i÷upàlavadhe . 1 . 7 .
     %<vihaïgaràjàïgaruhairivàyatairhiraõmayorvãruhavallitantubhiþ ..>%)

#<vihaïgikà>#, strã, bhàrayaùñiþ . ityamaraþ .. vàüka iti bhàùà ..

#<vihat>#, strã, garbhopaghàtinã gauþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<vihataþ>#, tri, vi÷eùeõa hataþ . vinaùñaþ . vipårvakahanadhàtoþ ktapratyayena niùpannamidam ..

#<vihananaü>#, klã, (vi + hana + lyuñ .) vighnaþ . hiüsà . tålapi¤jalaþ . iti medinã . ne, 210 ..

#<viharaþ>#, puü, (vi + hç + ap .) viyogaþ . iti halàyudhaþ ..

#<viharaõaü>#, klã, vihàraþ . vipårvakahçdhàtoranañpratyayena niùpannamidam .. (yathà, bhàgavate . 10 . 31 . 10 .
     %<viharaõa¤ca te dhyànamaïgalam ..>% prasàraõam . yathà, pàõinau . 1 . 3 . 20 .
     %<àïo do'nàsyaviharaõe ..>% àharaõam . yathà, màrkaõóeye . 16 . 37 .
     %<nàgniviharaõa¤caiva kratvabhàva÷ca lakùyate .
     navàpyàyanamasmàkaü vinà homena jàyate ..>%)

#<vihasitaü>#, klã, (vi + has + ktaþ .) madhyamahàsyam . ityamaraþ ..

@<[Page 4,465b]>@
#<vihastaþ>#, tri, vyàkulaþ . ityamaraþ .. (yathà, raghuþ . 5 . 49 .
     %<ràmàparitràõavihastayodhaü senànive÷aü tumulaü cakàra ..>%) paõóitaþ . iti medinã .. (yathà, harivaü÷e . 237 . 28 .
     %<nànàyudhavihastànàü tvaritànàü pradhàvatàm .
     kùveóitotkruùñaninadairgajabçühitanisvanaiþ ..>%) vikaraþ . (yathà, vikhyàtavijaye . 2 aïke .
     %<vigatarathavihastanyasta÷astrapramattaskhalitagatibhayàrtàn naiva jàtu prahartà ..>%) paõóe, puü . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vihà>#, vya, (ohàk tyàge + %<viùàvihà .>% uõàø 4 . 36 . iti nipàtanàt à .) svargaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<vihàpitaü>#, klã, (vi + hà + õic + ktaþ .) dànam . ityamaraþ ..

#<vihàyaþ>#, [s] klã puü, àkà÷aþ . ityamaraþ .. (yathà, sàhityadarpaõe . 10 .
     %<kàntàyate spar÷asukhena vàri vàrãyate svacchatayà vihàyaþ ..>% tri, mahàn . yathà, nirukte . 4 . 15 . %<vihàyasastebhirindram .>% %<vihàyaso mahàntaþ ..>% iti yàskaþ .. yathà ca nighaõñuñãkàyàm . 3 . 3 . 12 . %<vihàyàþ . vahihàdhà¤bhya÷chandasi . uõàø 4 . 215 . iti jahàterjihãtervà bàhulakàt ùugabhàve'pi yugàgamo nipàtyate ..>% yathà, çgvede . 4 . 11 . 4 .
     %<tadvàjã vàjaübharo vihàyàþ .>% %<vihàyàþ mahàn .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<vihàyàþ>#, [s] puü, pakùã . ityamaraþ ..

#<vihàyasaü>#, klã puü, àkà÷aþ . ityamarañãkàyàü mathure÷aþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 93 . 14 .
     %<àtiùñhasva rathaü ràjan vikramasva vihàyasam ..>%)

#<vihàyasaþ>#, puü, pakùã . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<vihàyasà>#, vya, àkà÷aþ . ityamarañãkàyàü mathure÷aþ hemacandra÷ca .. (pàõinau ca %<svaràdinipàtamavyayam .>% 1 . 1 . 37 . ityatra gaõitam ..)

#<vihàraþ>#, puü, (vi + hç + gha¤ .) krãóàrthaü padbhyàü gamanam . tatparyàyaþ . parikramaþ 2 . ityamaraþ .. (yathà, gãtàyàm . 11 . 42 .
     %<yaccàvahàsàrthamasatkçto'si vihàra÷ayyàsanabhojaneùu ..>%) bhramaõam . skandhaþ . lãlà . (yathà, raghuvaü÷e . 6 . 48 .
     %<prakùàlaõàdvàrivihàrakàle ..>%) sugatàlayaþ . iti medinã .. bindurekhakapakùã . iti ÷abdacandrikà .. vaijayantaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<vihàrã>#, [n] tri, (vihartuü ÷ãlamasyeti . vi + hç + õiniþ .) parikramã . vihàrakartà . vihàra÷abdàdastyarthe inpratyayena niùpannamidam .. (yathà, naiùadhe . 3 . 15 .
     %<dhàryaþ kathaïkàramahaü bhavatyà viyadvihàrã vasudhaikagatyà ..>%)

#<vihitaþ>#, tri, (vi + dhà + ktaþ .) vidheyaþ . yathà,
     %<vihitasyànanuùñhànàt ninditasya ca sevanàt .
     anigrahàccendriyàõàü naraþ patanamçcchati ..>% iti pràya÷cittatattvam ..

#<vihitiþ>#, strã, (vi + dhà + ktin .) vidhànam . yathà --
     %<kùitivijitisthitivihitivrataratayaþ paragatayaþ .
     åru rurudhurgurududhuvuryudhi kuravaþ svamarikulam ..>% iti daõóã ..

#<vihãnaþ>#, tri, (vi + hà + ktaþ .) vi÷eùeõa hãnaþ . yathà, tantrasàre .
     %<ùoóhànyàsavihãno yaþ praõameddevi pàrvatãm .
     so'cirànmçtyumàpnotiü naraka¤ca prapadyate ..>% tyaktaþ . yathà --
     %<vihãna÷ca dhanairdàrai puttrairàdàya me dhanam .
     vanamabhyàgato duþkhã nirasta÷càptabandhubhiþ ..>% iti màrkaõóeyapuràõe devãmàhàtmyam ..

#<vihçtaü>#, klã, (vi + hç + ktaþ .) strãõàü svàbhàvikada÷avidhàlaïkàràntargatàlaïkàravi÷eùaþ . yathà,
     %<lãlà vilàso vicchittirvivvokaþ kilaki¤citam moññàyitaü kuññamitaü lalitaü vihçtaü tathà .
     vibhrama÷cetyalaïkàràþ strãõàü svàbhàvikà da÷a ..>% iti hemacandraþ ..

#<vihçtiþ>#, strã, vi÷eùeõa haraõam . vi÷eùeõa balàtkàraþ . vipårbahçdhàtoþ ktipratyayena niùpannamidam ..

#<viheñhaþ>#, puü, (vi + heñha + ac .) viheñhanam . vipårbaheñhadhàtoralpratyayena niùpannamidam ..

#<viheñhanaü>#, klã, (vi + heñha + lyuñ .) hiüsà . mardanam . vióambanam . iti medinã .. vivàdhà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vihvalaþ>#, tri, (vi + hvala + ac .) bhayàdinàbhibhåtaþ . svàïgadhàraõà÷aktaþ . tatparyàyaþ . viklavaþ 2 . ityamaraþ .. (yathà, raghuþ . 8 . 37 .
     %<kùaõamàtrasakhãü sujàtayoþ stanayostàmavalokya vihvalà .
     nimimãla narottamapriyà hçtacandrà tamaseva kaumudã ..>%) vilãnam . iti hemacandraþ ..

#<vã>#, la ãlavat . kàntigativyàptikùepaprajanakhàdane . iti kavikalpadrumaþ .. (adàø-paraø kàntau akaø-gatau vyàptau kùepe prajane khàdane ca sakaøaniñ .) la, veti . iti durgàdàsaþ ..

#<vãþ>#, puü, (vayanamiti . vã gatau + nyaïkvàditvàt bhàve kvip . abhidhànàt puüstvam .) gamanam . ityekàkùarakoùaþ ..

@<[Page 4,466a]>@
#<vãkaþ>#, puü, (ajatãti . aja + %<ajiyudhånãbhyo dãrgha÷ca .>% uõàø 3 . 47 . kan . aje rvãbhàvaþ .) vàyuþ . pakùã . ityuõàdikoùaþ .. manaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<vãkà÷aþ>#, puü, (vika÷anamiti . vi + ka÷a + gha¤ . %<ikaþkà÷e .>% 6 . 3 . 123 . iti verupasargasya dãrghaþ .) rahaþ . prakà÷aþ . ityamaraþ ..

#<vãkùaþ>#, puü strã, dçùñiþ . vipårbekùadhàtoralpratyayena niùpannamidam ..

#<vãkùaõaü>#, klã, vi÷eùeõa ãkùaõam . dar÷anam . vipårbekùadhàtoranañ (lyuñ) pratyayena niùpannam .. (yathà, bhàgavate . 6 . 18 . 28 .
     %<mano jagràha bhàvaj¤à sasmitàpàïgavãkùaõaiþ ..>%)

#<vãkùàpannaþ>#, tri, (vãkùàmàpannaþ .) vismayàpannaþ . iti hemacandraþ . 3 . 97 .. (vãkùyàpannaþ . ityevameva ..)

#<vãkùitaþ>#, tri, (vi + ãkùa + ktaþ .) vi÷eùeõa ãkùitaþ . dçùñaþ . yathà --
     %<pàparkùe pra÷nalagne tu pàpasaüyutavãkùite .
     tathaiva càùñamasthàne rogiõàü maraõaü di÷et ..>% iti dãpikà ..

#<vãkùyaü>#, klã, (vãkùyeta iti . vi + ãkùa + õyat .) vismayaþ . dç÷yam . iti medinã . ye, 56 ..

#<vãkùyaþ>#, puü, (vi + ãkùa dar÷ane + õyat .) làsakaþ . ghoñakaþ . iti medinã .. dar÷anãye, tri ..

#<vãïkhà>#, strã, (vãïkhanamiti . vi + iïkha + %<guro÷ca halaþ .>% iti aþ . ñàp .) ÷åka÷imbã . gatibhedaþ . nartanam . iti hemacandraþ .. a÷vagatibhedaþ . sandhiþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vãciþ>#, puü, strã, (vayati jalaü tañe vardhayatãti . ve + %<vo¤o óicca .>% uõàø 4 . 72 . ãciþ . sa ca óit .) taraïgaþ . ityamaraþ .. (yathà, raghuvaü÷e . 1 . 43 .
     %<sarasãùvaravindànàü vãcivikùobha÷ãtalam .
     àmodamupajighrantau svani÷vàsànukàriõam ..>%) svalpataraïgaþ . avakà÷aþ . sukham . iti medinã . ce, 10 .. alpaþ . iti hemacandraþ .. kiraõaþ . iti jañàdharaþ ..

#<vãcã>#, strã, (vãci + kçdikàràditi ïãù .) vãciþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 56 . 4 .
     %<saraþùu nalinãcchatranirastaravira÷miùu .
     haüsàüsàkùiptakahlàravãcãvimalavàriùu ..>%)

#<vãcãtaraïgaþ>#, puü, nyàyavi÷eùaþ . sa tu ÷rotre ÷abdasya utpattikàraõaråpaþ . yathà --
     %<vãcãtaraïganyàyena tadutpattistu kãrtità .
     kadambagolakanyàyàdutpattiþ kasyacinmate ..>% iti bhàùàparicchedaþ .. nanu mçdaïgàdyavacchedenotpanne ÷abde ÷rotre kathamutpattirityata àha vãcãti àdya÷abdasya bahirda÷adigavacchinno'nyaþ ÷abdastainaiva ÷abdena janyate tena càparastadvyàpaka evaü krameõa ÷rotrotpanno gçhyata iti . kadamba iti àdya÷abdàdda÷adikùu da÷a ÷abdà utpadyante tai÷cànye da÷a ÷abdà utpadyante iti bhàvaþ . asmin kalpe gauravàdyuktaü kasyacinmate iti . iti siddhàntamuktàvalã ..

#<vã(bã)jaü>#, klã, (vi÷eùeõa kàryaråpeõa apatyatayà ca jàyate iti . vi + jana + %<upasarge ca saüj¤àyàm .>% iti óaþ . %<anyeùàmapãti .>% upasargasya dãrghaþ . yadvà vi÷eùeõa ãjate kukùiü gacchati ÷arãraü và . ãja gatikutsanayoþ + pacàdyac . yadvà, vãjate gacchati garmà÷ayamiti . vãj + ac . yadvà, %<vãjaprajananakàntyasanakhàdaneùu . ityasmàdacpratyayaþ . tathà ca bhojaràjãye viyo jak iti vyutpàditam . bavayorabhedaþ . veti prajàyate gacchatyanenànçõyaü piteti và . atra kùãrasvàmã vãjyate veti và vãjaü vàjilaukikaþ iti . vãjiþ syàt preraõakriyà iti màdhavaþ .. preryate hi kàryakaraõàya và vãjam .>% iti nighaõñau devaràjayajvà . 2 . 2 . 15 .) kàraõam . (yathà, gãtàyàm . 7 . 10 .
     %<vãjaü màü sarvabhåtànàü viddhi pàrtha sanàtanam ..>% yathà ca manau . 1 . 56 .
     %<yadàõumàtçko bhåtvà vãjaüsthàsnu cariùõu ca ..>%) ÷ukram . ityamaraþ .. (yathà manau . 1 . 8 .
     %<apa eva sasarjàdau tàsu vãjamavàsçjat ..>% vãjaü ÷ukram . iti medhàtithiþ .. vãjaü ÷aktiråpam . iti kullåkaþ .. yathà ca tatraiva . 10 . 72 .
     %<yasmàdvãjaprabhàveõa tiryagjà çùayo'bhavan .
     påjità÷ca pra÷astà÷ca tasmàdbãjaü pra÷asyate ..>%) ÷rãkçùõasya sarvàvatàravãjatvaü yathà -- dànava uvàca .
     %<adhunà kçùõaråpastvaü paripårõatamaþ svayam .
     sarveùàmavatàràõàü bãjaråpaþ sanàtanaþ ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 22 adhyàyaþ .. aïkuraþ . (yathà, mahàbhàrate . 5 . 12 . 19 .
     %<na tasya vãjaü rohati vãjakàle na càsya varùaü varùati varùakàle .
     bhãtaü prapannaü pradadàti ÷atrave na tràtàraü labhate tràõamicchan ..>%) tattvàdhànam . iti medinã .. majjà . iti ràjanirghaõñaþ .. gaõitabi÷eùaþ . yathà --
     %<utpàdakaü yatpravadanti buddheradhiùñhitaü satpuruùeõa sàükhyàþ .
     vyaktasya kçtsnasya tadekavãjamavyaktamã÷aü gaõitaü ca vande ..
     pårbaü proktaü vyaktamavyaktavãjaü pràyaþ pra÷nà no vinà vyaktayuktyà .
     j¤àtuü ÷akyà mandadhãbhirnitàntaü yasmàttasmàdvacmi bãjakriyà¤ca ..>% iti bhàskaràcàryavirattite siddhànta÷iromaõau vãjagaõitàdhyàyasya prathamadvitãya÷lokau .. * .. mantraþ . yathà . atha bhuvane÷varãmantraþ .
     %<nakulã÷o'gnimàråóho vàmanetràrdhacandravàn .
     bãjaü tasyàþ samàkhyàtaü sevitaü siddhikàïkùibhiþ ..>% nakulã÷o hakàraþ . agnã rephaþ . vàmanetramãkàraþ . ardhacandro'nusvàraþ . hrãü .. * .. annapårõàyà vãjam . hrãü namo bhagavati màhe÷vari annapårõe svàhà .. * .. atha tripuñàvãjam . ÷rãü hrãü klãü .. * .. tvaritàvãjam . oü hrãü huü khe ca che kùa strã håü kùe hrãü phañ .. * .. atha nityàvãjam . aiü klãü tityaklinne madadave svàhà .. * .. vajraprastàriõyàþ . aiü hrãü nityaklinne madadrave svàhà .. * .. atha durgàvãjam . oü hrãü duü durgàyai namaþ .. * .. mahiùamardinãvãjam . oü mahiùamardini svàhà .. * .. jayadurgà vãjam . oü durge durge rakùaõi svàhà .. * .. ÷ålinãvãjam . jvala jvala ÷ålini duùñagraha huü phañ svàhà .. * .. vàgã÷varãvãjam . vada vada vàgvàdini svàhà .. * .. pàrijàtasarasvatãvãjam . oü hrãü hsauü oü hrãü sarasvatyai namaþ .. * .. gaõe÷avãjam . gaü .. * .. herambavãjam . oü gåü namaþ .. * .. haridràgaõe÷avãjam . glaü .. * .. lakùmãvãjam . ÷rãü .. * .. mahàlakùmãvãjam . oü aiü hrã ÷rãü klãü hsauü jagatprasåtyai namaþ .. * .. såryavãjam . oü ghçõi sårya àditya .. * .. ÷rãràmavãjam . ràü ràmàya namaþ . jànakãvallabhàya huü svàhà .. * .. viùõuvãjam . oü namo nàràyaõàya .. * .. ÷rãkçùõavãjam . gopãjanavallabhàya svàhà .. * .. vàsudevasya . oü namo bhagavate vàsudevàya .. * .. bàlagopàlasya . oü klãü kçùõàya .. * .. lakùmãvàsudevasya . oü hrãü hrãü ÷rãü ÷rãü lakùmãvàsudevàya namaþ .. * .. dadhivàmanasya . oü namo viùõave surapataye mahàbalàya svàhà .. * .. hayagrãvasya . oü udgiratpraõavodgãthasarvavàgã÷vare÷vara . sarvavedamayàcintya sarvaü bodhaya bodhaya .. * .. nçsiühasya . ugraü vãraü mahàviùõuü jvalantaü sarvatomukham . nçsiühaü bhãùaõaü bhadraü mçtyumçtyuü namàmyaham .. * .. naraharivãjam . àü hrãü kùauü huü phañ .. * .. hariharasya . oü hrãü hauü ÷aïkaranàràyaõàya namaþ hauü hrãü oü .. * .. varàhasya . oü namo bhagavate varàharåpàya bhårbhuvasvaþpataye bhåpatitvaü me dehi dadàpaya svàhà .. * .. ÷ivasya . hauü .. * .. mçtyu¤jayasya . oü juü saþ .. * .. dakùiõàmårtivãjam . oü namo bhagavate dakùiõàmårtaye mahyaü medhàü prayaccha svàhà .. * .. cintàmaõivãjam . ra kùa ma ra ya auü åü .. * .. nãlakaõñhasya . proü nrãü ñhaþ namaþ ÷ivàya .. * .. caõóasya . rådhva phañ .. * .. kùetrapàlasya oü kùauü kùetrapàlàya namaþ .. * .. vañukabhairavasya . oü hrã vañukàya àpaduddharaõàya kuru kuru vañukàya hrãü .. * .. tripuràvàþ . hasaraiü . hasakalarãü . hasarauüþ .. * .. sampatpradàbhairavyàþ . hasaraiü . hasakalarãü . hasarauü .. * .. kaule÷abhairavyàþ . saharaiü . sahakalarãü . saharauü .. * .. bhayavidhvaüsinãbhairavyàþ . hasaiü . hasakalarãü . hasauü .. * .. sakalasiddhidàbhairavyàþ . sahaiü . sahakalarãü . sahauü .. * .. caitanyabhairavyàþ . sahaiü . sakalahrãü . saharauþ .. * .. kàme÷varãbhairavyàþ . sahaiü . sakalahrãü . nityaklinne madadrave saharauþ . ùañkåñàbhairavyàþ . óaralakasahaiü . óaralakasahãü . óaralakasahauü .. * .. nityàbhairavyàþ . hasakalaraóaiü . hasakalaraóãü . hasakalaraóauü .. * .. rudrabhairavyàþ . hasakhaphareü . hasakalarãü . hasauþ .. * .. bhuvane÷varãbhairavyàþ . hasaiü . hasakalahrãü . hasauþ .. * .. sakale÷varyàþ . sahaiü . sahakalahrãü . sahauþ .. * .. tripuràbàlàyàþ . aiü klãü sauþ .. * .. navakåñàbàlàyàþ . aiü klãü sauþ . hasaiü . hasakalarãü . hasauüþ . hasaraiü hasakalarãü hasarauüþ .. * .. annapårõàbhairavyàþ . oü hrãü ÷rãü klãü namo bhagavati màhe÷vari annapårõe svàhà .. * .. ÷rãvidyàyàþ . kaeãla hrãü . hasakahalahrãü . sakalahrãü .. * .. chinnamastàyàþ . ÷rãü klãü håü aiü vajravairocanãye håü håü phañ svàhà .. * .. ÷yàmàyàþ . krãü krãü krãü håü håü hrãü hrãü dakùiõe kàlike krãü krãü krãü håü håü hrãü hrãü svàhà .. * .. guhyakàlikàyàþ . krãü krãü krãü håü håü hrãü hrãü guhye kàlike krãü krãü krãü håü håü hãü hrãü svàhà .. * .. bhadrakàlyàþ . klãü klãü klãü håü håü hrãü hrãü bhadrakàlyai klãü klãü klãü håü håü hrãü hrãü svàhà .. * .. ÷ma÷ànakàlikàyàþ . krãü krãü krãü håü håü hrãü hrãü ÷ma÷ànakàli krãü krãü krãü håü håü hrãü hrãü svàhà .. * .. mahàkàlyàþ . krãü krãü krãü håü håü hrãü hrãü mahàkàli krãü krãü krãü håü hå hrãü hrãü svàhà .. * .. tàràyàþ . hrãü strãü håü phañ .. * .. caõóogra÷ålapàõeþ . oü hrãü håü ÷ivàya phañ .. * .. màtaïginyàþ . oü hrãü klãü håü màtaïginyai phañ svàhà .. * .. ucchiùñacàõóàlinyàþ . ucchiùñacàõóàlinã sumukhãdevã mahàpi÷àcinã hrãü ñhaüþ ñhaüþ ñhaüþ .. * .. dhåmàvatyàþ . dhåü dhåü svàhà .. * .. bhadrakàlyàþ . hauü kàli mahàkàli kili kili phañ svàhà .. * .. ucchiùñagaõe÷asya . oü hastipi÷àci likhe svàhà .. * .. dhanadàyàþ . dhaü hrãü ÷rãü devi ratipriye svàhà .. * .. ÷ma÷ànakàlikàyàþ . aiü hrãü ÷rãü klãü kàlike aiü hrãü ÷rãü klãü .. * .. vagalàyàþ . oü hlãü vagalàmukhi sarvaduùñànàü vàcaü mukhaü stambhaya jihvàü kãlaya kãlaya buddhiü nà÷aya hlãü oü svàhà .. * .. karõapi÷àcyàþ . oü karõapi÷àci vadàtãtànàgata÷abdaü hrãü svàhà .. * .. ma¤jughoùasya . kroü hrãü ÷rãü .. * .. tàriõyàþ . krãü klãü kçùõadevi hrãü krãü aiü .. * .. sàrasvatavãjam . aiü .. * .. kàtyàyanyàþ . aiü hrãü ÷rãü cauü caõóikàya namaþ .. * .. durgàyàþ . dåü .. * .. vi÷àlàkùyàþ . oü hrãü vi÷àlàkùyai namaþ .. * .. gauryàþ . hrãü gauri rudradayite yoge÷vari håü phañ svàhà .. * .. brahma÷rãmantraþ . hrãü namo brahma÷rãràjite ràjapåjite jaye vijaye gauri gàndhàri tribhuvana÷aïkari sarvalokava÷aïkari sarvastrãpuruùava÷aïkari suyuddhadurghoraràve hrãü svàhà .. * .. indrasya . iü indràya namaþ .. * .. garuóasya . kùipa oü svàhà .. * .. viùaharàgnivãjam . khaþ khaü .. * .. vç÷cikaviùaharavãjam . oü saraha sphuþ . oü hili himi cili hasphuþ . oü hili hili cili cili sphuþ . brahmaõe phuþ . sarvebhyo devebhyasphuþ .. * .. måùikaviùaharavãjam . oü geü çü ñhaü . àgamacandrikàyàü oü gaü gàü ñhaþ .. * .. måùikanà÷amantraþ . oü saraõe phuþ asaraõe phuþ visaraõe phuþ . etanmantraü japan ÷vetasarùapaprakùepàt måùikanà÷o bhavati .. * .. låtàviùaharamantraþ . oü hrãü hrãü håü jakçt oü svàhà garuóa håü phañ .. * .. sarvakãñaviùaharavãjam . oü namo bhagavate viùõave sara sara hana hana huü phañ svàhà .. * .. sukhaprasavamantraþ . oü manmatha manmatha vàhi vàhi lambodara mu¤ca mu¤ca svàhà . oü muktàþ pà÷à vipà÷à÷ca muktàþ såryeõa ra÷mayaþ . muktaþ sarvabhayàdgarbha ehyehi màrãca màrãca svàhà . etayoranyatareõàùñavàraü jalamabhimantrya deyaü pãtvà sukhaprasavà bhavati .. * .. hanåmataþ . haü hanåmate rudràtmakàya huü phañ .. * .. vãrasàdhanasya . haü pavananandanàya svàhà .. * .. atha àrdrapañã . oü namo bhagavati càmuõóe raktavàsase apratihataråpaparàkrame amukavadhàya vicetase svàhà . àrdraraktapañenàvçtaþ samudragàminãnadãtañe åùarabhåmau và dakùiõàmukha årdhvabàhurjapet . yàvat pañaþ ÷uùyati tàvat pràõàþ ÷uùyanti ÷atroþ .. * .. ÷ma÷ànabhairavyàþ . ÷ma÷ànabhairavi nararudhiràsthivasàbhakùaõi siddhiü me dehi mama manorathàn påraya huü phañ svàhà .. * .. jvàlàmàlinyàþ . oü namo bhagavati jvàlàmàlini gçdhragaõaparivçte huü phañ svàhà .. * .. mahàkàlyàþ . oü phreü phreü kroü kroü pa÷ån gçhàõa huü phañ svàhà .. * .. atha nigaóabandhanamokùaõasya . oü nama çte nirçte tigmatejo yanmayaü vivre tà bandhametaü yamena dattaü tasyà saüvidà nottame nàke aghovo'vairam .. * .. atha ciñimantraþ . oü ciñi ciñi càõóàli mahàcàõóàli amukaü me va÷amànaya svàhà .. * .. tryambakasya . oü tryambakaü yajàmahe sugandhiü puùñivardhanam . urvàrukamiva bandhanàn mçtyormukùãyamàmçtàt .. atha mçtasaüjãvanãmantraþ . hauü oü juü saþ oü bhårbhuvaþ svaþ . tryambakaü yajàmahe sugandhiü puùñivardhanam . urvàrukamiva bandhanàn mçtyormukùãyamàmçtàt .. oü bhårbhuvaþ svaþ . ityàdi tantrasàraþ .. àkarùaõàdivãjàni bàhulyabhayànnoktàni .. * .. (atha vãjàbhidhànam . yathà -- vãjasaïketabodhàrthamàhçtya tantra÷àstrataþ . vãjanàmàni katicit vakùyàmi viduùàü mude .. màyà lajjà parà saüvit triguõà bhuvane÷varã . hçllekhà ÷ambhuvanità ÷aktirdevã÷varã ÷ivà .. mahàmàyà pàrvatã ca saüsthànakçtaråpiõã . parame÷varã ca bhuvanà dhàtrã jãvanamadhyagà .. strãü .. vahnihãne'strayuïmàyà sthiramàyà prakãrtità .. hlãü .. ÷àgni÷àntirbindunàdairlakùmãpraõava ucyate . ÷rãrlakùmãrviùõuvanità ramà kùãrasamudrajà .. ÷rãü .. ùoóa÷avya¤janaü bahnivàmàkùibindusaüyutam . candravãjasamàråóhaü badhåvãjamidaü smçtam . badhårvàmekùaõà yoùidekàkùã strãcakàminã .. strãü nàdabindusamàyukto dvàda÷astumuro bhagam . yoniþ sarasvatãvãjamadharaü vàgbhava¤ca vàk .. aiü hakàro vàmakarõàóhyo nàdabinduvibhåùitaþ . kårcaü krodha ugradarpo dãrghahåïkàra ucyate . ÷abda÷ca dãrghakavacaü tàrà prasava ityapi .. håü .. kàmàkùaraü vahnisaüsthaü ratibinduvibhåùitam . kàlãvãjamidaü proktaü rativãjaü tadeva hi .. krãü .. kàmàkùaraü dharàsaüsthaü ratibinduvibhåùitam . guptakàlãvãjamidaü gopàlavãjamityapi .. tatkàmavãjaü kàme÷ã vãjaü ÷aktistvasau parà .. klãü .. satyàntayukvyomasendu÷aivaü pràsàdamucyate .. hauü .. kalàdyaü kledinãvãjaü kroïkàrastvaïku÷àbhighaþ .. kroü .. àkàro vindumàn pà÷aþ ÷eùa÷ca samudãritaþ . sakalà bhuvane÷ànã kàme÷ã vãjamucyate .. namastu hçdayaü svàhà dviñhaùñhayugalaü ñhañhaþ .. namaþ .. svàhà .. candrayugmaü ÷ivo vedamàtà jvalanasundarã . svàhà parà devabhojyaü ñhadbayaü candrayuggakam . ÷ruvo havirvedamàtà devàsyaü vahnisundarã .. svàhà .. ÷ikhà vaùañ ÷iromadhya ÷akramàtà harapriyà .. ÷ikhà vaùañ ca . vaùañ kavacaü krodho varmahåmityapi . krodhàkhyohaü tanutva¤ca ÷astràdau ripusaüj¤akaþ .. håü .. astranetrayugaü vauùañ .. vauùañ .. phaóastraü ÷astramàyudham .. phañ .. tàrtãyantu hsauþ pretavãjam .. hsauþ .. haüso'japàmanuþ .. haüsaþ .. gakàro vindumàn vighnavãjaü gaõe÷avãjakam .. gaü .. smçtisthaü màüsamaubinduyutaü bhåvãjamãritam .. laü .. ñhàntaü dahananetrenduyutantu vimbavãjakam .. órãü .. atha kàmakalàvàmanayanaü vindusaüyutam . arkamàtràkalàvàõãnàdordhenduþ sadà÷ivaþ . anuccàryaturãyà ca vi÷vamàtçkalà parà .. ü .. nàdaþ .. bhåtaóàmarasaïketabodhàrthaü bhåtaóàmarãyavãjanàmànyapi likhyante . praõavo viùavãjaü syàt dhruvaü hàlàhalaü smçtam . kàla÷rutipathaü j¤eyaü bahuråpã nira¤janam .. praõavam .. kùatajasthaü vyomavaktraü dhåmrabhairavyalaïkçtam . nàdabindusamàyuktaü vãjaü pràõàtmakaü smçtam .. hrãü krodhã÷aü kùatamàråóhaü dhåmrabhairavyalaïkçtam . vidyà jihvà vinduyutaü pitçbhåvàsinã smçtam .. krãü krodhakàlàtmakaü kuryàdbhautikaü vàgbhavaü smçtam . nàdavindusamàyuktaü samàdhàyograbhairavãm .. vãjametattu kathitaü ÷uddhabuddhipravartakam .. aiü .. krodhã÷aü balabhçddhåmrabhairavãnàdavindubhiþ . trimårtamanmathaü kàmaràjastrailokyamohanam . indràsanagato brahma samårtistu samanmathaþ .. klãü .. saüyuktaü dhåmrabhairavyàraktasthaü balibhojanam . nàdavindusamàyuktaü kiïkinã vãjamuttamam .. hrãü .. nàdavindusamàyuktaü raktasthaü balibhojanam . kàlaràtryàsanopetaü vi÷ikhàkhyaü mahàmanum .. hràü .. vidàryàliïgitogràtyovasistakùatajokùataþ . nàdavindusamàyukto vij¤eyaþ pisità÷anam .. huü .. dhåmradhvajàdhaþ kàlàgniþ sordhake÷ãnduvindubhiþ . yugàntakàrakaü vãjaü bhairavena prakà÷itam .. spheü .. kapardinaü samàdàya kùatajaþ kùitivigraham . saüyuktaü dhåmrabhairavyàü kùohayaü nàdavindumàn .. prãü .. kapàlãdvayamàdàya mahàkàlena maõóitam . samàsanamiti proktaü caõóikàóhyaüprayojayet .. ñhaü ñhaü ñhaþ ñhaþ .. kùatajasthaü vyomavaktraü candrakùatavibhåùitam . khadyotamiti saüproktaü gràsinã kàlaràtriyuk .. hraü hraü .. kùatajo kùatamàkà÷aü nàdavinduvibhåùitam . vidàrã bhåùita¤caiva bãjaü vaivasvatodçkam .. hràü .. kãrtyàkhyà kàlavaktrà ca mahàkàlena sàdhitam .. tadanàdipa¤cara÷miþ sçùñisthityantatadvidhiþ .. oü .. vyomasthaü tàlajaïghàsthaü vindunàdavibhåùitam . kårcaü kàlo mahàkàlaþ krodhavãjaü nira¤janam .. håü .. iti pràõatoùiõã ..)

#<vãjakaþ>#, puü, màtuluïgakaþ iti jañàdharaþ .. vçkùavi÷eùaþ . vijayàsàra iti hindo bhàùà . tatparyàyaþ . pãtasàraþ 2 pãta÷àlakaþ 3 bandhåkapuùpaþ 4 priyakaþ 5 sarjakaþ 6 àsanaþ 7 . asya guõàþ . kuùñhavãsarpacitramehagudakrimi÷leùmàsrapittanà÷itvam . tvacyatvam . ke÷yatvam . rasàyanatva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. (yathà, harivaü÷e . 155 . 20 .
     %<akùakairvãjakai÷caiva mandàrai÷copa÷obhitam ..>%) vãje, klã ..

#<vãjakçt>#, klã, (vãjaü vãryaü karoti vardhayatãti . kç + kvip .) vàjãkaraõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vãjako÷aþ># puü, (vãjànàü koùa àdhàra iva .) padmavãjàdhàracakrikà . phoüphala iti khyàtaþ . iti bharataþ .. tatparyàyaþ .

#<vãjakoùaþ># puü, (vãjànàü koùa àdhàra iva .) padmavãjàdhàracakrikà . phoüphala iti khyàtaþ . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . varàñakaþ 2 . ityamaraþ .. karõikà 3 . iti jañàdharaþ .. vàrikubjaþ 4 ÷çïgàñakaþ 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. varàñakaþ 2 . ityamaraþ .. karõikà 3 . iti jañàdharaþ .. vàrikubjaþ 4 ÷çïgàñakaþ 5 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vãjagarbhaþ>#, puü, (vãjàni garbhe'bhyantare yasya .) pañolaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vãjaguptiþ># strã, (vãjànàü guptiryatra .) ÷imbã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vãjadhànyaü>#, klã, (vãjapradhànaü dhànyam .) dhànyakam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vãjanaü>#, klã, (vãjyate'neneti . vi + ãja + karaõe lyuñ .) vyajanam . (yathà, àryàsapta÷atyàm . 450 .
     %<malayajamapasàrya ghanaü vãjanavighnaü vidhàya bàhubhyàm ..
     smarasantàpàdagaõitanidàghamàliïgate mithunam ..>%) vastu . koke jãva¤jãve ca puü . iti sàrasvataþ ..

#<vãjapàdapaþ>#, puü, (vãjapradhànaþ pàdapaþ .) bhallàtakaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (vãjotpannavçkùamàtra¤ca ..)

#<vãjapuùpaü>#, klã, (vãjapradhànaü puùpaü yasya .) maruvakaþ . madanavçkùaþ . iti medinã . pe, 29 ..

#<vãjapåraþ>#, puü, (vãjànàü påraþ samåho yatra .) phalapåraþ . ityamaraþ .. ñàvà levu iti vaïgabhàùà .. vijaurà iti hindã bhàùà .. tatparyàyaþ . vãjapårõaþ 2 pårõavãjaþ 3 suke÷araþ 4 vãjakaþ 5 ke÷aràmlaþ 6 màtuluïgaþ 7 supårakaþ 8 rucakaþ 9 vãjaphalakaþ 10 jantughnaþ 11 danturacchadaþ 12 pårakaþ 13 rocanaphalaþ 14 . asya phalaguõàþ . amlatvam . kañutvam . uùõatvam . ÷vàsakàsapavana÷amanatvam . kaõñha÷odhanakaratvam . laghutvam . hçdyatvam . dãpanatvam . rucikàritvam . pàvanatvam . àdhmànagulmahçdrogaplãhodàvartanà÷itvam . vibandhe hikkàyàü ÷åle chardyà¤ca ÷asyatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. api ca .
     %<vãjapåraphalaü svàdu rase'mlaü dãpanaü laghu .
     raktapittaharaü kaõñhajihvàhçdaya÷odhakam .
     ÷vàsakàsàruciharaü hçdyaü tçùõàharaü smçtam ..>% tadbhedamadhukarkañã . yathà --
     %<vãjapåro'paraþ prokto madhuro madhukarkañã .
     madhukarkañikà svàdvã rocanã ÷ãtalà guruþ .
     raktapittakùaya÷vàsakà÷ahikkàbhramàpahà ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 158 . 42 .
     %<mu¤jàtakàüstathà jãvàn dàóimàn vãjapårakàn ..>%)

#<vãjapårõaþ>#, puü, (vãjena pårõaþ .) cholaïgaþ . iti ratnamàlà .. vãjapåraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vãjape÷ikà>#, strã, (vãjasya ÷ukrasya pe÷ikeva .) aõóakoùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vãjaphalakaþ>#, puü, (vãjapradhànaü phalaü yasya . kan .) vãjapåraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 4,468c]>@
#<vãjamàtçkà>#, strã, (vãjànàü vãjamantrànàü màteva japamàlàtvàdasyàstathàtvam .) padmavãjam . yathà --
     %<padmàkùaü padmavãja¤ca karõikà vãjamàtçkà ..>% iti hàràvalã ..

#<vãjaratnaþ>#, puü, (vãjaü ratnamiva yasya .) màùakalàyaþ . iti hemacandraþ ..

#<vãjaruhaþ>#, puü, (vãjàt rohatãti . ruha + igupadhàt kaþ ..) ÷àlyàdiþ . yathà --
     %<kuraõñyàdyà agravãjà målajàståpalàdayaþ .
     parvayonaya ikùvàdyàþ skandajàþ ÷allakãmukhàþ ..
     ÷àlyàdayo vãjaruhà saümårchajàstçõàdayaþ .
     syurvanaspatikà yasya ùaóete målajàtayaþ ..>% iti hemacandraþ .. (kvacit vàcyaliïgo'pi dç÷yate ..)

#<vãjarecanaü>#, klã, (vãjaü recanaü recakaü yasya .) jayapàlaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vãjavapanaü>#, klã, (vãjànàü vapanam .) kùetre vãjasya kùepaõam . tasya dinaü dãpikàyàm .
     %<pårvàgniyàmyaphaõipitrya÷ivànyabheùu riktàùñamãvigatacandratithiü vihàya .
     dvyaïgàligosamudaye vikujàrkivàre ÷astenduyogakaraõeùu halapravàhaþ ..>% halapravàhavadvãjavapanasya vidhiþ smçtaþ . citràyà¤ca ÷ubhe kendre sthirasvamanujodaye .. hemavàriviliptasya vãjasyonnayataþ ÷uciþ . indraü citte nidhàyàtha svayaü muùñitrayaü vapet .. kçtvà cànyonyaprotsàhaü nartako hçùñamànasaþ . pràïmukhaþ kalasaü gçhya imaü mantramudorayet .. tvaü vai vasundhare sãte bahupuùpaphalaprade . namaste me ÷ubhaü nityaü kçùiü medhàü ÷ubhe kuru .. rohantu sarva÷asyàni kàle devaþ pravarùatu . karùakàstu bhavantvagryà dhànyena ca dhanena ca svàhà .. uptvà vãjantu tatraiva bhoktavyaü bàndhavaiþ saha . vãjavapanaü pràjàpatyatãrthena . yathà, hàrãtaþ . kaniùñhàyàþ pa÷càt pràjàpatyamàvapanam . homatarpaõe pràjàpatyena kuryàditi . homatarpaõe làjahoma÷anakàditarpaõe . parà÷araþ .
     %<vai÷àkhe vapanaü ÷reùñhaü madhyamaü rohiõãravau .
     ataþ parasminnadhamaü na jàtu ÷ràvaõe ÷ubham ..>% jyotiùe .
     %<pårvabhàdrapadà målaü rohiõyuttaraphalgunã .
     vi÷àkhà ÷atabhiùà vàtha dhànyànàü ropaõe varà ..
     sadoptvà rajanãü nãlãü puttravittairviyujyate .
     svayaüjàte punaste dve pàlayan naiva duùyati ..
     àràme gçhamadhye và mohàt sarùapamàvapan .
     paràbhavaü riporyàti sasàdhanadhanakùayam ..
     ni÷à nãlã palà÷a÷ca ci¤cà ÷vetàparàjità .
     kovidàra÷ca sarvatra sarvaü nighnanti maïgalam ..>% ni÷à haridrà . kovidàrako raktakà¤canaþ .
     %<hemàmbhasà vçkùavãjaü snàto mantreõa ropayet .
     vasudheti su÷ãteti puõyadeti dhareti ca .
     namaste ÷ubhage nityaü drumo'yaü vardhatàmiti ..>% iti jyotistattvam ..

#<vãjavçkùaþ>#, puü, (vãjàdeva vçkùo yasya . vãjapradhàno vçkùo và .) asanaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vãjasa¤cayaþ>#, puü, (vãjànàü sa¤cayaþ .) vãjasaügrahaþ . tacchubhà÷ubhadinàdiryathà --
     %<hastàcitràditisvàtãrevatyàü ÷ravaõadvaye .
     sthire lagne gurau ÷ukre vãjaü dhàryaü j¤avàsare ..
     màghe và phàlgune vàpi sarvavãjàni saügrahet .
     ÷oùayettàpayedraudre ràtrau copanidhàpayet ..
     tata÷ca puñikàü baddhvà ÷oùayecca punaþ punaþ .
     sthàpayecca prayatnena yathà bhåmi¤ca na spç÷et ..
     dãpàgninà ca saüspçùñaü vçùñyà copahata¤ca yat .
     varjranãyaü tathà bãjaü yat syàt kãñasamanvitam .. * ..
     yàmyàhirudràgnivi÷àkhapårvàmàhendrapitryetarabhaiþ ÷ubhàhe .
     dhànyàdisaüsthàpanameùu ÷astaü mçgasthiradvyaïgagçhodayeùu ..
     saumyàditimaghàjyeùñhàtryuttareùu ca kàrayet .
     mãne lagne ÷ubhe candre nidhanakråravarjite ..
     kùeptavyaü koùñhake dhànyaü gargo vadati sarvadà .
     dhanadàya sarvalokahitàya dehi me dhànyaü svàhà .
     nama ãhàyai ãhàdevã sarvalokavivardhanã kàmaråpiõi dhànyaü dehi svàhà .
     lekhayitvà imaü mantraü dhànyàgàre vinikùipet ..>% puràõasarvasve .
     %<mantraü likhitvà patre ca madhye dhànyasya dhàrayet .
     patra¤ca dhànyarà÷estu måùikàdinivçttaye ..
     dakùiõadiïmukhagamanaü syàdabhinavàsu nàrãùu .
     vyayamapi ÷asyaphalànàü na budho budhavàsare kuryàt ..
     triùåttareùu revatyàü dhaniùñhàvàruõeùu ca .
     eteùu ùañùu vij¤eyaü dhànyaniùkrayaõaü budhaiþ ..
     ÷ravaõàtrayaü vi÷àkhàdhruvapauùõapunarvasåni puùya÷ca .
     a÷vinyatha jyeùñhà dhanadhànyavivardhinã kathità ..>% iti jyotistattam ..

#<vãjasåþ>#, strã, (vãjàni såte iti . så + kvip .) pçthvã . iti hemacandraþ ..

#<vãjàkçtaü>#, tri, (vãjena saha kçtaü kçùñamiti .
     %<kç¤o dvitãyatçtãya÷ambavãjàt kçùau . 5 . 4 .>% 58 . iti óàc .) uptakçùñam . ityamaraþ .. dve vãjena saha kçùñe kùetre . vãjena saha kçtaü kçùñaü vãjàkçtam . tãya÷ambavãjeti óàc . àdàyuptaü pa÷càt kçùñaü uptakçùñam . iti bharataþ ..

#<vãjàmlaü>#, klã, (vãje amno'mlaraso yasya .) vçkùàmlam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vãjã>#, [n] puü, (vãjamastyasyeti . vãja + iniþ .) pità . iti hemacandraþ .. (yathà, udvàhatattve . %<ataeva dvaitaniõaye'pi sàpiõóyagaõane vãjinamàrabhyetyuktam ..>% yathà ca gotamasaühitàyàm . 4 . 1 .
     %<asamànapravarairvivàha årdhaü saptamàt pitçbandhubhyo vãjina÷ca màtçbandhubhyaþ pa¤camàt ..>%) vãjavi÷iùñe, tri .. (yathà, manau . 9 . 51 .
     %<tathaivàkùettriõo vãjaü parakùetrapravàpiõaþ .
     kurvanti kùetriõàmarthaü na vãjã labhate phalam ..>%)

#<vãjodakaü>#, klã, (vãjamiva kañhinamudakam . tasya kañhinatvàttathàtvam .) karakà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vãjopticakraü>#, klã, (vãjànàmuptaye ÷ubhà÷ubhasåcakaü cakram .) vãjavapanajanya÷ubhà÷ubhaj¤ànàrthasarpàkàracakram . yathà --
     %<såryabhàduragaþ sthàpyastrinàóye kàntarakramàt .
     mukhe trãõi gale trãõi bhàni dbàda÷a tådare ..
     pucche caturvahiþ pa¤ca dinabhàcca phalaü vadet .
     vadane cocakaü vidyàt galake'ïgàrakastathà ..
     udare dhànyavçddhiþ syàt pucche dhànyakùayo bhavet .
     ãtirogabhayaü ràjye cakre vãjoptisambhave ..>% såryabhàt såryamujyamànanakùatràt . trinàóyekàntarakramàditi yadya÷vinyàü ravistadà tàmàrabhya gaõayet . trinàóãùu a÷vinãbharaõãkçttikàsu dattvà rohiõã bahiþ kàryà mçga÷irasa àrdràpunarvasunàóãùu dattvà puùyo bahiþ kàryaþ . evaü krameõànyà lekhyàþ . cocakaü ÷asya÷ånyatàm . ãtayaþ .
     %<ativçùñiranàvçùñiþ ÷alabhà måùikàþ khagàþ .
     pratyàsannà÷ca ràjànaþ ùaóete ãtayaþ smçtàþ ..>% iti jyotistattvam ..

#<vãjyaþ>#, tri, (vi÷eùeõa ijyaþ påjyaþ . athavà vãjàya hitaþ iti . %<ugavàdibhyo yat .>% 5 . 1 . 2 . iti yat .) yasya kasyacit kulabhavaþ . tatparyàyaþ . kulasaübhavaþ 2 . ityamaraþ .. vaü÷yaþ 3 kaulakeyaþ 4 kulajaþ 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. kulãnaþ 6 kulyaþ 7 kulabhavaþ 8 . iti jañàdharaþ ..

#<vãñiþ>#, strã, (vi÷eùeõa eñati chàyànikhàtayaùñyàdiü veùñayitvà pravardhate . vi + iña + %<igupadhàt kit .>% uõàø 4 . 119 . iti in . sa ca kit .) tàmbålavallã . iti kecit .. susajjãkçtatàmbålam . pànera vãóà iti bhàùà . iti kecit ..

#<vãñikà>#, strã, (vãñireva . svàrthe kan striyàmàp .) tàmbålavallã . iti kecit .. susajjãkçtatàmbålam . pànera vãói iti bhàùà . iti kecit .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 4 . 430 .
     %<bhråsaüj¤ayàsi kasya tvaü pçùñàyà iti subhruvaþ .
     dadantyà vãñikàstasyà vçttàntamupalabdhavàn ..>%)

#<vãñã>#, strã, (vãñi + và ïãù .) tàmbålavallã . iti kecit .. susajjãkçtatàmbålam . pànera vãói iti bhàùà . iti kecit ..

@<[Page 4,469c]>@
#<vãõà>#, strã, (veti dçùñimàtramapagacchatãti . vã gatau + %<ràsnàsàsnàsthåõàvãõàþ .>% uõàø 3 . 15 . iti naþ nipàtanàdguõàbhàvo õatva¤ca .) vidyut . iti medinã . õe, 28 .. (veti ÷rotu÷cittaü vyàpnotãti . vã vyàptau + naþ .) svanàmakhyàtavàdyam . tatparyàyaþ . vallakã 2 vipa¤cã 3 . sà tu saptatantrãyuktà cetparivàdinã 4 . ityamaraþ .. dhvanimàlà 5 . iti jañàdharaþ . vaïgamallã 6 vipa¤cikà 7 . iti ÷abdaratnàvalã .. ghoùavatã 8 kaõñhakåõikà 9 . (yathà, mahàbhàrate . 9 . 134 . 14 .
     %<saptarùayaþ sapta càpyarhaõàni saptatantrã prathità caiva vãõà ..>%) tadbhadà yathà . ÷ivasya vãõà lambã 1 sarasvatyàþ kacchapã 2 nàradasya mahatã 3 gaõànàü prabhàvatã 4 vi÷vàvasoþ bçhatã 5 tumburoþ kalàvatã 6 càõóàlànàü kaõóolavãõà càõóàlikà ca 7 . tasyàïgàdãnàü nàmàdi yathà . tasyàþ kàyaþ kolambakaþ . tasyà nibandhanaü upanàhaþ . tasyà daõóaþ prabàlaþ . tasyàþ pràntavakrakàùñhaü kakubhaþ prasevaka÷ca . tasyà måle vaü÷a÷alàkà kalikà kåõikàpi ca . tasyà vàdanaü koõaþ . iti hemacandràdayaþ .. asyà vivaraõaü vàdya÷abde draùñavyam ..

#<vãõàdaõóaþ>#, puü, (vãõàyà daõóaþ .) vãõàsthitàlàvåparikàùñham . tatparyàyaþ . prabàlaþ 2 . ityamaraþ ..

#<vãõànubandhaþ>#, puü, (vãõàyà anubandhaþ .) upanàhaþ . iti hàràvalã ..

#<vãõàvàdaþ>#, tri, (vãõàü vàdayatãti . vad + õic + aõ .) vãõàvàdakaþ . tatparyàyaþ . vaiõikaþ 2 . ityamaraþ .. (yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 30 . 19 .
     %<÷abdàyàóambaràghàtaü mahase vãõàvàdamiti ..>%)

#<vãnàvàdakaþ>#, puü, (vãõàyà vàdakaþ .) vãõàvàdyakartà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vãõàsyaþ>#, puü, (vãõà àsyamiva yasya . tayaiva sphuñagànakaraõàt .) nàradaþ . iti jañàdharaþ ..

#<vãtaü>#, klã, (veti sma . vã + ktaþ . athavà ajati sma . aj + gatyartheti ktaþ .) asàrahastya÷vam . yuddhàkùamamityarthaþ . ityamaraþ .. aïku÷akarma . iti medinã . te, 58 .. (yathà, màghe . 5 . 47 .
     %<nirdhåtavãtamapi bàlakamullalantaü yantà krameõa parisàntvanatarjanàbhiþ ..>% sàükhyoktànumànavi÷eùaþ . yathà, sàükhyatattvakaumudyàm . 5 . %<prathamaü tàvaddvividhaü vãtamavãta¤ca . anvayamukhena pravartamànaü vidhàyakaü vãtam ..>% asya vi÷eùavivaraõaü tatraiva draùñavyam .. tri . kamanãyaþ . yathà, çgvede . 4 . 7 . 6 .
     %<taü ÷a÷vatãùu màtçùu vana à vãtama÷ritam ..>% %<vãtaü kàntam .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

@<[Page 4,470a]>@
#<vãtaüsaþ>#, puü, (vi÷eùeõa bahireva tasyate bhåùyate iti . vi + tansa + gha¤ . %<upasargasya gha¤¤amanuùye bahulam .>% 6 . 3 . 122 . iti dãrghaþ .) mçgapakùiõàü bandhanopakaraõam . ityamaraþ .. mçgapakùiõàü vi÷vàsahetoþ pràvaraõam . iti medinã . se, 40 ..

#<vãtaþ>#, tri, (vi÷eùeõa eti sma . vi + in + ktaþ .) ÷àntaþ . iti hemacandraþ .. gataþ . vipårbe nadhàtoþ ktapratyayena niùpannamidam .. (yathà, raghau . 5 . 2 .
     %<sa mçõmaye vãtahiraõmayatvàt pàtre nidhàyàrghyamanarghya÷ãlaþ ..>%)

#<vãtadambhaþ>#, tri, (vãtastyakto dambho yena saþ .) tyaktadambhaþ . tatparyàyaþ . avalkanaþ 2 . iti jañàdharaþ ..

#<vãtanaþ>#, puü, kçkapàr÷vadvayam . yathà, hemacandre .
     %<kçkastu kandharàmadhyaü kçkapàr÷vau tu vãtanau ..>%

#<vãtabhayaþ>#, puü, (vãtaü bhayaü yasya yasmàdvà .) viùõuþ . yathà --
     %<akråraþ pe÷alo dakùo dakùiõaþ kramiõàüvaraþ .
     vidbattamo vãtabhayaþ puõya÷ravaõakãrtanaþ ..>% iti tasya sahasranàmastotram ..

#<vãtaràgaþ>#, puü, (vãto ràgo viùayavàsanà yasya .) buddhaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. vigataràge, tri . yathà --
     %<duþkheùvanudvignamanàþ sukheùu vigataspçhaþ .
     vãtaràgabhayakrodhaþ sthitadhãrmunirucyate ..>% iti bhagavadgãtà .. (yathà ca mahàbhàrate . 12 . 349 . 47 .
     %<vãtaràga÷ca puttraste paramàtmà bhaviùyati .
     mahe÷varaprasàdena naitadvacanamanyathà ..>%)

#<vãta÷okaþ># puü, a÷okavçkùaþ . iti ÷abdamàlà .. (vãtaþ ÷oko yasmàt . a÷okàùñamyàü tatpànena ÷okanà÷atvàttasya tathàtvam . tathà ca tithitattve .
     %<tvàma÷oka haràbhãùña madhumàsasamudbhava .
     pivàmi ÷okasantapto màma÷okaü sadà kuru ..>% vigataþ ÷oko yasya .) vigata÷oke, tri . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 173 . 10 .
     %<sarvakàmaguõopetaü vãta÷okamanàmayam ..>%)

#<vãtiþ>#, strã (vayanamiti . vã + ktin .) gatiþ . dãptiþ . (yathà, goø ràmàyaõe . 2 . 100 . 47 .
     %<suvarõavãtipratimàþ padmaki¤jalkasaprabhàþ .
     divyà viü÷ati sàhasràþ kuveraprahitàþ striyaþ ..>%) prajanam . a÷anam . dhàvanam . iti medinã . te, 59 .. (pànam . yathà, çgvede . 7 . 68 . 2 .
     %<pravàmandhàüsi madyànyasthuraraü gantaü haviùo vãtaye me ..>% %<haviùo vãtaye pànàya .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. pràptiþ . yathà, çgvede . 3 . 13 . 4 .
     %<sa naþ ÷armàõi vãtaye'gniryacchatu ÷antamà ..>% %<vãtaye sambhajanàya agnihotràdikarma pràptyartham .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. yaj¤aþ . yathà, çgvede . 9 . 1 . 4 .
     %<abhyarùamahànàü devànàü vãtimandhasà ..>% %<vãtiü yaj¤aü andhasà dhànàdyannena saha abhyarùa abhigaccha .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<vãtiþ>#, puü, ghoñakaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 7 . 377 .
     %<asmiüstu vãtimàråóhe vãtihotrasame nçpe .
     kastràtà ca tvadãyànàü tçõànàmiva ÷astriõàm ..>%)

#<vãtihotraþ>#, puü, (vã gatikàntyasanakhàdaneùu + karmaõi ktin . vãtiþ puroóà÷àdiþ håyate asminniti . %<huyàmà÷rubhasibhyastran .>% uõàø 4 . 167 . iti tran . athavà vãtaye pànàya hotraü havyaü yasya .) agniþ . ityamaraþ .. såryaþ . iti medinã . te, 297 .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 7 . 377 .
     %<asmiüstu vãtimàråóhe vãtihotrasame nçpe ..>% priyavrataputtrànyatamaþ . yathà, bhàgavate . 5 . 1 . 25 . %<agnidhredhmajihvayaj¤abàhumahàvãrahiraõyareto ghçtapçùñhasavanamedhàtithivãtihotrakavaya iti sarva evàgninàmànaþ ..>% ràjavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 7 . 68 . 10 .
     %<rakùovàhàn vãtihotràn trigartàn màrtikàvatàn ..>% haihayavaü÷ãyaràjavi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e . 33 . 50 .
     %<teùàü kule mahàràja haihayànàü mahàtmanàm .
     vãtihotraþ sujàtà÷ca bhojàstvavantayaþ smçtàþ ..>% tri, pràptayaj¤aþ . yathà, çgvede . 1 . 84 . 18 .
     %<kasmai devà àvahànà÷u homako maüsate vãtihotraþ sudevaþ ..>%
     %<vãtihotraþ pràptayaj¤aþ . *** . vãtihotraþ vãgatyàdiùu asmàt karmaõi mantre vçùetyàdinà ktin sa codàttaþ . hotraü homaþ huyàmà÷rubhasibhyastran iti tranpratyayaþ . votiþ pràpto homo yena bahuvrãhau pårvapadaprakçtisvaratvam ..>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. kàntayaj¤aþ . yathà, çgvede . 2 . 38 . 1 .
     %<nånaü devebhyo vihidhàti ratnamathàbhajadvãtihotraü svastau ..>% %<vãtihotraü kàntayaj¤aü yajamànaü svastau avinà÷e kùeme à abhajadbhàginaü karotu .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<vãthiþ>#, strã, (vithyate'nayà . vitha + igupadhàt kiditãn . bàhulakàddãrghaþ .) vãthã . yathà --
     %<païktivartmagçhàïgeùu vãthirvãthã ca vãthikà .>% iti ratnakoùaþ .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 3 . 362 .
     %<tadvinà nagaraü kutra pavitràþ sulabhà bhuvi .
     mubhagàþ sindhusambhedàþ krãóàvasathavãthiùu ..>% vartmàrthe yathà, ràjataraïgiõyàm . 3 . 307 .
     %<ciraü khalu khilãbhåtàþ kçtaj¤atvasya vãthayaþ .
     dhãra tvayaiva na tvàsu sa¤càro yadi dar÷yate ..>%)

#<vãthikà>#, strã, (vãthireva . svàrthe kan tataùñàp .) vãthiþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, kathàsaritsàgare . 73 . 30 .
     %<asti dakùiõadikprànte pràvçùo janmabhåriva .
     pihitàrkà ghana÷yàmà tamàlavanavãthikà ..>%)

#<vãthã>#, strã, (vãthi + và ïãù .) païktiþ . gçhàïgam . (yathà, harivaü÷e . 83 . 18 .
     %<tàvapyubhau suvacanau jagmaturmàlyakàraõàt .
     vãthãü màlyàpaõànàü vai gandhàghràtau dvipàviva ..>%) nàñyaråpakaþ . vartma . iti medinã . the, 11 .. (yathà, mahàbhàrate . 5 . 51 . 32 .
     %<vãthãü kurvan mahàbàhurdràvayan mama vàhinãm .
     nçtyanniva gadàpàõiryugàntaü dar÷ayiùyati .. * ..>%) atha vãthã . %<vãthyàmeko bhavedaïkaþ ka÷cideko'tra kalpyate . àkà÷abhàùitairuktai÷citràü pratyuktimà÷ritaþ .. såcayedbhåri ÷çïgàraü ki¤cidanyàn rasànapi . mukhanirvahaõe sandhã arthaprakçtayo'khilàþ .. ka÷cidityuttamo madhyamo'dhamo và ÷çïgàrabahulatvàccàsyàþ kai÷ikãvçttibahulatvam .. * .. asyàstrayoda÷àïgàni nirdi÷anti manãùiõaþ . udghàtyakàvalagite prapa¤castrigataü chalam .. vàkkelyadhivale gaõóamavasyanditanàlike . asatpralàpavyàhàramçdavàni ca tàni tu .. * .. tatrodghàtyakàvalagite prastàvanàprastàve sodàharaõaü lakùite .. * .. mithovàkyasamudbhåtaü prapa¤co hàsyakçnmataþ .. yathà, vikramorva÷yàm . vaóabhãsthavidåùakaceñyoranyonyavacanam . * . trigataü syàdanekàrthayojanaü ÷rutisàmyataþ .. yathà . tatraiva ràjà . sarvakùitibhçtàü nàtha dçùñà sarvàïgasundarã . ràmà ramye vanànte'smin mayà virahità tvayà .. nepathye tatraiva prati÷abdaþ ràjà kathaü dçùñetyàha . atra pra÷navàkyamevottaravàkyatvena yojitam . nañàditritayaviùayamevedamiti ka÷cit .. * .. priyàbhairapriyairvàkyairvilobhya cchalanàt chalam . yathà, veõyàü bhãmàrjunau . kartà dyåtacchalànàü jatumaya÷araõoddãpanaþ so'bhimànã ràjà duþ÷àsanàdergururanuja÷atasyàïgaràjasya mitram . kçùõàke÷ottarãyavyapanayanapañuþ pàõóavà yasya dàsàþ kvàste duryodhano'sau kathayatu na ruùà draùñumabhyàgatau svaþ .. anye tvàhu÷chalaü ki¤cit kàryamuddi÷ya kasyacit . udãryate yadvacanaü va¤canàhàsyaroùakçt .. * .. vàkkelirhàsyasambandho dvitripratyuktitobhavet .. dvitrãtyupalakùaõaü yathà -- bhikùo màüsaniùevaõaü prakuruùe kintatra madyaü vinà madya¤càpi tava priyaü priyamaho vàràïganàbhiþ saha . tàsàmartharuciþ kutastava dhanaü dyåtena cauryeõa và cauryadyåtaparigraho'pi bhavato naùñasya kànyà gatiþ .. kecit prakràntavàkyasya sàkàïkùasyaiva nirvçttirvàkkelirityàhuþ . anye cànekasya pra÷nasyaikamuttaram .. * .. anyonyavàkyàdhikyoktiþ spardhayàdhibalaü matam .. yathà, mama prabhàvatyàü vajranàbhaþ . asya vakùaþ kùaõenaiva nirmathya gadayànayà . lãlayonmålayiùyàmi bhuvanadbayamadya vaþ .. pradyumnaþ . are re asuràpasada alamamunà bahupralàpena mama khalu . adya pracaõóabhujadaõóasamarpitorukodaõóanirgalitakàõóasamåhapàtaiþ . àstàü samastaditijakùatajokùiteyaü kùauõã kùaõena pi÷ità÷analobhanãyà .. * .. gaõóaü prastutasambandhi bhinnàrthaü satvaraü vacaþ .. yathà veõyàü ràjà . adhyàsituü tava ciràjjaghanasthalasya paryàptameva karabhoru mamoruyugmam . anantaraü pravi÷ya ka¤cukã deva bhagnaü bhagnamityàdi . atra rathaketanabhaïgàrthaü vacanamårubhaïgàrthe sambandhe sambaddham .. * .. vyàkhyànaü svarasoktasyànyathàvasyanditaü bhavet .. yayà chalitaràme sãtà . jàda kàllaü kakhu u a¤jhà eõa gantavvaü tahiü so ràà viõaeõa paõàyidavvo . lavaþ . atha kimàvàbhyàü ràjopajãvibhyàü bhavitavyam . sãtà . jàdaso tuhmàõaü pidà . lavaþ . kimàvayo raghupatiþ pità . sãtà . sà÷aïkaü mà aõõadhà saïkadhaõaü kkhu tuhmàõaü sa àlàjje eva puhavãetti .. * .. prahelikaiva hàsyena yuktà bhavati na likà .. saüvaraõakàryuttaraü prahelikà . yathà ratnàvalyàm . susaïgatà sahi jasma kade tu maü àadà so idhajjeva ciññadi sàarià kasma kade ahaü àadà susaüõaü cittaphalaasma . atra tvaü ràj¤aþ kçte àgatetyarthaþ saüvçtaþ .. * .. asatpralàpo yadvàkya masambaddhaü tathottaram . agçhõato'pi mårkhasya puro yacca hitaü vacaþ .. tatràdyaü yathà mama prabhàvatyàm . pradyumnaþ sahakàravallãmavalokya sànandaü aho kathamihaiva . alikulama¤julake÷ã parimalabahulà rasàvahà tanvã . ki÷alayape÷alapàõiþ kokolakalabhàùiõã priyatamà me .. evamasambandhottare'pi . tçtãyaü yathà . veõyàü duryodhanaü prati gàndhàrãvàkyam . vyàhàro yat parasyàrthe hàsyalobhakaraü vacaþ . yathà màlavikàgnimitre . làsyaprayogàvasàne màlatã nirgantumicchati vidåùakaþ màdave upade÷a mudhvà gamiùyasi . ityupakrameõa dàsaþ . vidåùakaü prati àrya ucyatàü yastayà kramabhedo lakùitaþ . vidåùakaþ paumaü . vahmaõa påàbhodi sài màe laïghidà màlatã smayata ityàdinà . nàyakasya vi÷uddhanàyikàdar÷anaprayuktena hàsalobhakàriõà vacasà vyàhàraþ .. * .. doùà guõà guõà doùà yatra syurmçdavaü hi tat .. krameõa yathà -- priyajãvitatà krauryaü nasnehatvaü kçtaghnatà . bhåyastaddar÷anàdeva mamaite guõatàü gatàþ .. tasyàstadråpasaundaryaü bhåùitaü yauvana÷riyà . sukhaikàyatanaü jàtaü duþkhàyaiva mamàdhunà .. etàni càïgàni nàñakàdiùu saübhavantyapi vãthyàmava÷yaü vidheyàni niùpaùñatayà nàñakàdiùu viniviùñànyapi ihodàhçtàni . vãthã ca nànàrasànà¤càtra màlàråpatayà sthitatvàdvãthãyam . yathà màlavikà .>% iti sàhityadarpaõam .. * .. * .. såryagamanapathaþ . yathà --
     %<nàgavãthyuttarà vãthã ajavãthyà÷ca dakùiõe .
     ubhe àsàóamålantu ajavãthyudayàstrayaþ ..
     abhijit pårvataþ svàtã nàgavãthyuttaràstrayaþ .
     a÷vinã kçttikà yàmyà nàgavãthyuttaràþ smçtàþ .
     rohiõyàrdrà mçga÷iro nàgavãthiriti smçtà ..
     puùyà÷leùàpunarvasorvãthirairàvatã smçtà .
     tisrastu vãthayo hmetà uttaro màrga ucyate ..
     pårbà uttaraphalguõyormaghà÷cairàvatã bhavet .
     pårvottare proùñhapade govãthã revatã smçtà ..
     ÷ravaõà ca dhaniùñhà ca vàruõa¤ca jaradgavam .
     età÷ca vãthayastisro madhyamo màrga ucyate ..
     hastà citrà tathà svàtã nàgavãthiriti smçtà ..
     vi÷àkhamitrapaitra÷ca nàgavãthirihocyate ..
     målapårbottaràùàóhà vãthirvai÷vànarã tathà .
     smçtàstisrastu vãthyastà màrge vai dakùiõe budhaiþ ..>% iti màtsye 101 adhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<uttaraü yadagastyasya ajavãthyà÷ca dakùiõam .
     pitçyànaü sa vai panthà vai÷vànarapathàdbahiþ .
     tatràsate mahàtmàna çùayo ye'gnihotriõaþ ..>% iti viùõu puràõe 2 aü÷e 8 adhyàyaþ .. * .. tatra jyoti÷cakre vãthãkramo vàyunoktaþ .
     %<sarvagrahàõàü trãõyeva sthànàni dvijasattamàþ .
     sthànaü jàradgavaü madhyaü tathairàvatamuttaram .
     vai÷vànaraü dakùiõato nirdiùñamiha tattvataþ ..>% tadeva madhyamottaradakùiõamàrgatrayaü pratyekaü vãthitrayeõa tridhà bhidyate . tathà hi tribhistribhira÷vinyàdinakùatrairnàgavãthã gajavãthã airàvatã cetyuttaramàrge vãthitrayam . àrùabhã govãthã jàradgavã ceti vaiùuvate madhyamàrge vãthitrayam . ajavãthã mçgavãthã vai÷vànarã ceti dakùiõamàrge vãthãtrayam . taduktaü tatraiva .
     %<a÷vinã kçttikà yàmyà nàgavãthãti ÷abdità .
     rohiõyàrdrà mçga÷iro gajavãthyabhidhãyate ..
     puùyà÷leùe tathàdityà vãthã cairàvatã smçtà .
     etàstu vãthayastisra uttaro màrga ucyate ..
     tathà dve càpi phalguõyau maghà caivàrùabhã matà .
     hastà citrà tathà svàtã govãthãti tu ÷abdità ..
     jyeùñhà vi÷àkhànuràdhà vãthã jàradgavã matà .
     etàstu vãthayastisro madhyamo màrga ucyate ..
     målàùàóhottaràùàóhà ajavãthãti ÷abdità .
     ÷ravaõa¤ca dhaniùñhà ca màrgã ÷atabhiùastathà ..
     vai÷vànarã bhàdrapade revatã caiva kãrtità .
     etàstu vãthayastisro dakùiõo màrga ucyate ..>% yàmyà bharaõã . àdityà aditidevatàkà punarvasuþ . màrgã mçgavãthã . evaü sthite agastyàduttaramajavãthyàstu dakùiõam . kintu agastyaniråóhavartino vai÷vànarapathàdvahirvai÷vànaravãthãü vihàya mçgavãthãmàtraü pitçyànamityarthaþ . iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã ..

#<vãthyaïgaþ>#, tri, (vãthyà aïgamivàïgaü yasya .) nàñakabhedaþ . iti hemacandraþ .. asya vivaraõaü vãthã÷abde draùñavyam ..

#<vãdhraü>#, klã, (vi÷eùeõa indhate dãpyate iti . vi + indha + %<vàvindheþ .>% uõàø 2 . 26 . iti kran .) nabhaþ . (yathà, atharvavede . 4 . 20 . 7 .
     %<vãdhre såryamiva sarpantaü mà pi÷àcaü tiraskaraþ ..>%) vàyuþ . agniþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<vãdhraþ>#, tri, (vi + indha + kran .) vimalaþ . ityamaraþ ..

#<vãnàhaþ>#, puü, (vi÷eùeõa nahyate iti . vi + naha + gha¤ . upasargasya dãrghaþ .) kåpasya mukhabandhanam . ityamaraþ .. asya kåpasya yanmukhabandhanaü yena mukhaü vadhyate tatra vãnàhaþ nàndãpañña iti khyàtaþ . vi÷eùeõa nahyate kåpamukhamanena . vãnàhaþ . nahya ¤au bandhe gha¤ manãùàditvàn vervà dãrghaþ vinàhaþ vãnàhaþ kåpamukhabandhapañña iti sà¤jhaþ . iti bharataþ ..

#<vãpà>#, strã, vidyuta . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vãpsà>#, strã, kriyàguõadravyeryugapadbyàptumicchà . yathà --
     %<muktirnarte'cyutopàstiü bhåtaü bhåtamabhi prabhuþ .
     bhakto vibhumabhi pràj¤o govindamabhitiùñhati ..>% acyutopàstiü çte muktirna syàdityarthaþ . prabhurã÷varaþ bhåtaü bhåtaü abhi sarvapràõiùu asti ityarthaþ . vãpsàyàü prayuktasya padasya dvirbhàvaþ . iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ ..

@<[Page 4,472a]>@
#<vãra>#, ïa t ka ÷ãrye . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràø-àtmaø-akaø-señ .) ïa, avivãrata . ÷auryamudyamaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<vãraü>#, klã, (aj + %<sphàyita¤civa¤cãti .>% uõàø 1 . 13 . ityàdinà rak . ajervãbhàvaþ . vãra + ac và .) ÷çïgã . naóaþ . iti medinã . re, 67 .. maricam . puùkaramålam . kà¤jikam . u÷ãram . àråkam . iti ràjanirghaõñaþ .. vãra÷abdo medinyàü pavargãyavakàràdau dçùño'pi vãradhàtorantaþsthavakàràdau dar÷anàdatra likhitaþ ..

#<vãraþ>#, puü, (vãrayatãti . vãra vikràntau + pacàdyac . yadvà, vi÷eùeõa ãrayati dårãkaroti ÷atrån . vi + ãra + igupadhàt kaþ . yadvà, ajati kùipati ÷atrån . aja + sphàyita¤cãtyà dinà rak . ajervãþ .) ÷auryavi÷iùñaþ . tatparyàyaþ . ÷åraþ 2 vikràntaþ 3 . ityamaraþ . 2 . 8 . 77 .. gaõóãraþ 4 tarasvã 5 . iti jañàdharaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 141 . 45 .
     %<mçgaràjo vçka÷caiva buddhimànapi måùikaþ .
     nirjità yattvayà vãràstasmàdvãrataro bhavàn ..>% yathà ca çgvede . 1 . 114 . 8 .
     %<vãrànmàno rudrabhàmito vadhãrhaviùyantaþ sadmi tvà havàmahe ..>% %<vãràn vãkràntàn .>% iti sàyaõaþ .. puttraþ . yathà, çgvede . 5 . 20 . 4 .
     %<vãraiþ syàma sadhamàdaþ ..>% %<vãraiþ puttrai÷ca sadhamàdaþ sahamàdyantaþ syàma tathà kuru .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. * .. patiþ . puttra÷ca . yathà, màrkaõóeye . 35 . 31 .
     %<na càlapejjanadviùñàü vãrahãnàü tathà striyam .
     gçhàducchiùñaviõmåtrapàdàmbhàüsi kùipedbahiþ ..>% yathà ca avãrà niùpatisutà . ityamaradar÷anàcca .. * .. danàyudaityaputtraþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 65 . 33 .
     %<danàyuùaþ punaþ puttrà÷cattvàro'surapuïgavàþ .
     vikùaro balavãrauca vçtra÷caiva mahàsuraþ ..>%) jinaþ . nañaþ . iti hemacandraþ .. viùõuþ . yathà, vãro'nanto dhana¤jayaþ . iti viùõu sahasranàma .. ÷çïgàràdyaùñarasàntargatarasavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . utsàhavardhanaþ 2 . ityamaraþ ..
     %<uttamaprakçtirvãra utsàhasthàyibhàvakaþ .
     mahendradaivato hemavarõo'yaü samudàhçtaþ ..>% utsàhaü vardhayati iti utsàhavardhanaþ nandyàditvàdanaþ . dànadharmayuddheùu jãvànapekùotsàhakàrã raso vãraþ . vãrayante atra vãraþ . vãra taïkat ÷aurye gha¤ sphãtatayaiva svàdyate iti sarvarasalakùaõaü kañàkùitam . iti bharataþ .. * .. tàntrikabhàvavi÷eùaþ . yathà --
     %<tatraiva trividho bhàvo divyavãrapa÷ukramaþ .
     divyavãraikajaþ proktaþ sarvasiddhipradàyakaþ ..>% iti rudrayàmale 11 pañalaþ .. api ca .
     %<bhàvastu trividhaþ prokto divyavãrapa÷ukramàt .
     gurava÷ca tridhà càtra tathaiva mantradevatà ..>% iti tatraiva 6 pañalaþ .. anyacca .
     %<pa÷ubhàvaü hi prathame dbitãye vãrabhàvakam .
     tçtãye divyabhàva¤ca iti bhàvatrayaü kramàt ..
     àdau da÷amadaõóena pa÷ubhàvamathàpi và .
     madhyàhne da÷adaõóena vãrabhàvamudàhçtam .
     sàyàhne da÷adaõóe tu divyabhàvaü ÷ubhapradam ..>% iti ca tatraiva 11 pañalaþ .. anyacca .
     %<janmamàtraü pa÷ubhàvaü varùaùoóa÷akàvadhi .
     tata÷ca vãrabhàvastu yàvat pa¤cà÷ato bhavet ..
     dvitãyàü÷e vãrabhàvastçtãye divyabhàvakaþ .
     evaü bhàvatrayeõaiva bhàvamaikyaü bhavet priye ..>% iti vàmake÷varatantre 51 pañalaþ .. vãràcàravi÷iùñaþ . yathà --
     %<kulàcàrarato vãraþ kulasaïgã sadà bhavet .
     saüvidàsevanaü kuryàt somapànaü mahe÷vari ..
     sarvathà kurute devi vãra÷coddhatamànasaþ .
     divyastu devatà pràya÷candanàgurulepanaiþ .
     raktacandanagandhai÷ca sudigdho nàtra saü÷ayaþ ..
     bhasmàïgadhåsaro vãra unmattavadviceùñitaþ .
     suràpàõarato nityaü valipåjàparàyaõaþ ..
     nara÷chàga÷ca mahiùo meùaþ ÷åkara eva ca .
     ÷a÷akaþ ÷allakã godhà khaógã kårmã da÷a smçtàþ ..
     vànara÷ca khara÷caiva gajà÷vàdivihaïgamàþ .
     ityàdibhirvalerdànaiþ påjayet sveùñadevatàm ..
     siddhamantro bhavet vãro na vãro madyapànataþ .
     kalau tu bhàrate varùe lokà bhàratavàsinaþ .
     gçhe gçhe suràü pãtvà varõabhraùñà bhavanti hi ..>% ityutpattitantram .. * .. kalau tadàcàraniùedho yathà --
     %<divyavãramayo bhàvaþ kalau nàsti kadàcana .
     kevalaü pa÷ubhàvena mantrasiddhirbhavennçõàm ..>% iti mahànirvàõatantram .. * .. taõóulãyaþ . varàhakandaþ . latàkara¤jaþ . karavãraþ . arjunaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. yaj¤àgniþ . iti vãrahà÷abdañãkàyàü bharataþ .. uttaraþ . subhañaþ . iti medinã ..

#<vãraþ>#, tri, ÷reùñhaþ . iti hemacandraþ .. (karmañhaþ . yathà, çgvede . 8 . 23 . 19 .
     %<imaü dhà vãro amçtaü vãraü kçõvãtamartyaþ ..>% %<vãraþ karmaõi samarthaþ .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. yathà ca . tatraiva . 6 . 23 . 3 .
     %<kartà vãràya suùvaya ulokaü dàtà vasu stuvate kãraye cit ..>% %<vãràya yaj¤àdi karmasu dakùàya .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. prerayità . yathà, tatraiva . 6 . 65 . 4 .
     %<idà hi vo vidhate ratnamastãdà vãràya dà÷uùa uùàsaþ ..>% %<vãràya prerayitre .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<vãrakaþ>#, puü, (vãra eva . svàrthe kan .) karavãraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (vikràntaþ . samarthaþ . yathà, çgvede . 8 . 80 . 2 .
     %<asau ya eùi vãrako gçhaü gçhaü vicàka÷at ..>% %<vãrako vãraþ samarthastvam .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. apakçùñade÷avi÷eùavàsã . yathà, mahàbhàrate . 8 . 44 . 42 .
     %<kàraskaràn màhiùakàn kàliïgàn keralàüstathà .
     karkoñakàn vãrakàü÷ca durdharmàü÷ca vivarjayet ..>% càkùuùamanvantarãyamunyanyatamaþ . yathà, bhàgavate . 8 . 5 . 8 .
     %<munayastatra vai ràjan haryasmadvãrakàdayaþ ..>%)

#<vãrajayantikà>#, strã, (vãràõàü jayantikeva .) raõe vãràõàü nçtyam . iti hemacandraþ ..

#<vãraõaü>#, klã, u÷ãratçõam . tatparyàyaþ . vãraõam 2 kañàyanam 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. vãrataram 4 . ityamaraþ .. vãrabhadram 5 . iti rudraþ .. (yathà, bhàgavate . 10 . 11 . 51 .
     %<tamàpatantaü sa nigçhya tuõóayoþ dorbhyàü vakaü kaüsasakhaü satàü gatiþ .
     pa÷yatsu bàleùu dadàra lãlayà mudàvaho vãraõavaddivaukasàm ..>%) api ca .
     %<syàdvãraõaü vãrataru vãra¤ca bahumålakam .
     vãraõaü pàcanaü ÷ãtaü stambhanaü laghu tiktakam ..
     madhuraü jvaranudvàntimedajit kaphapittahçt .
     tçùõàsraviùavãsarpakçcchradàhavraõàpaham ..
     vãraõasya tu målaü syàdu÷ãramabhayaü tathà .
     amçõàla¤ca sevya¤ca samagandhikamityapi ..
     u÷ãraü pàcanaü ÷ãtaü stambhanaü laghu tiktakam .
     madhuraü jvarakçdvàntimadanut kaphapittanut .
     tçùàsraviùavãsarpadàhakçcchravraõàpaham ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (puü, prajàpativi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 12 . 348 . 41 .
     %<sanatkumàràdapi ca vãraõo vai prajàpatiþ .
     kçtàdau kuru÷àrdåla dharmametadadhãtavàn ..>% yathà ca màtsye . 4 . 40 .
     %<vãraõasyàtmajàyàntu cakùurmanumajãjanat ..>%)

#<vãrataraü>#, klã, vãraõam . ityamaraþ ..

#<vãrataraþ>#, puü, ÷araþ . iti bhåriprayogaþ .. (tri, sàmarthyavàn . yathà, çgvede . 8 . 24 . 15 .
     %<nahyaïga puràcana jaj¤e vãratarastvat ..>% %<vãrataraþ sàmarthyavàn .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. ayamanayorati÷ayena vãraþ . vãra÷reùñhaþ . yathà, mahàbhàrate . 4 . 52 . 14 .
     %<nararùabhàste tu nararùabheõa vãrà raõe vãratareõa bhagnàþ ..>%)

@<[Page 4,473a]>@
#<vãrataràsanaü>#, klã, (vãrataràõàü sàdhaka÷reùñhànàü àsanam .) àsanavi÷eùaþ . yathà --
     %<mçdu komalamàstãrõaü saügràmapatitaü hi yat .
     jantuvyàpàditaü vàpi mçtaü và naramàsanam ..
     garbhacyutaü tvacaü vàpi nàrãõàü yonijàü tvacam .
     sarvasiddhipradaü devi sarvato'tisamçddhidam .
     tvacaü và yauvanasthànàü kuryàdbãrataràsanam ..>% iti muõóamàlàtantre 3 pañalaþ ..

#<vãrataruþ>#, puü, (vãrastanàmnà khyàtastaruþ .) arjunavçkùaþ . ityamaraþ .. kokilàkùavçkùaþ . iti ratnamàlà . vilvàntaravçkùaþ . bhallàtakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vãraparõaü>#, klã, suraparõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vãrapatnã>#, strã, (vãràõàü patnã . yadbà, vãraþ patiryasyàþ . %<nityaü sapatnyàdiùu .>% 4 . 1 . 35 . iti patyurnakàràde÷aþ . %<çnnebhyo ïãp .>% 4 . 1 . 5 . iti ïãp .) vãrabhàryà . ityamaraþ .. (yathà, màrkaõóeye . 125 . 7 .
     %<teùàmetadvacaþ ÷rutvà vãrà vãraprajàvatã .
     vãragotrasamudbhåtà vãrapatnã praharùità ..>% nadãvi÷eùaþ . yathà, çgvede . 1 . 104 . 4 .
     %<a¤jasã kuli÷ã vãrapatnã payo hinvànà udabhirbharante ..>% %<vãrapatnã vãrasya pàlayitrã etatsaüj¤itàstisro nadyaþ .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<vãrapatrà>#, strã, (vãrapriyàõi patràõi yasyàþ .) vijayà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vãrapànaü>#, klã, vãràõàü ÷ramanà÷àya pànam . yathà --
     %<vãrapànantu yat pànaü vçtte bhàvini và raõe .>% ityamaraþ .. (%<và bhàvakaraõayoþ .>% 8 . 4 . 10 . iti vikalpeõa õatvamapi . yathà, goø ràmàyaõe . 4 . 9 . 72 .
     %<matto'yamiti durbuddhe mohànmàmavamanyase .
     madãye saüprahàre'smin vãrapàõaü samarthyatàm ..>%)

#<vãrapuùpã>#, strã, sindårapuùpã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vãrabàhuþ>#, puü, (vãràþ samarthàþ bàhavo yasya .) viùõuþ . yathà, %<vãrabàhurvidàraõaþ .>% iti tasya sahasranàmastotram .. (dhçtaràùñraputtrànyatamaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 67 . 103 .
     %<ugro bhãmaratho vãro vãrabàhuralolupaþ ..>% ràvaõaputtraþ . iti ràmàyaõam .. vànaravi÷eùaþ . yathà, goø ràmàyaõe . 6 . 17 . 15 .
     %<vãrabàhuþ subàhu÷ca nala÷ca vanagocaraþ ..>%)

#<vãrabhadraþ>#, puü, (vãràõàü bhadraü yena .) a÷vamedhà÷vaþ . vãra÷reùñhaþ . vãraõam . iti medinã .. ÷ivagaõavi÷eùaþ . tasyotpattiryathà --
     %<ityàkarõya mahàkàlaþ samyak j¤àtvà satãvyayam .
     satyaü mune satã devã tçõãcakre svajãvitam ..
     joùaü sthite munau tatra tanmahàkàlasàdhvasàt .
     rudra÷càtãvaraudro'bhåt bahukopàgnidãpitaþ ..
     tatastatkrodhajàdbahneràviràsãnmahàdyutiþ .
     pratyakùaþ pratimàkàraþ kàlamçtyuþ prakampanaþ ..
     uvàca ca praõamye÷aü bhåmuõóãü mahatãü dadhat .
     àj¤àü dehi pitaþ kinte karavai dàsyamuttamam .
     brahmàõóamekakabalaü karavàõi tvadàj¤ayà ..
     iti pratij¤àü tasye÷aþ ÷rutvà kçtamamanyata .
     kçtakçtyamivàtyantaü taü mudà pratyuvàca ha ..
     mahàvãro'si re bhadra mama sarvagaõeùviha .
     vãrabhadràkhyayà hi tvaü prathitiü paramàü vraja .
     kuru me satvaraü kàryaü dakùayaj¤aü kùayaü naya ..>% iti kà÷ãkhaõóe 89 adhyàyaþ .. (yathà ca mahàbhàrate . 12 . 283 . 51 .
     %<vãrabhadra iti khyàto rudrakopàdviniþsçtaþ .
     bhadrakàlãti vikhyàtà devyàþ kopàdviniþsçtà ..>%)

#<vãrabhadrakaü>#, klã, (vãrabhadrameva . svàrthe kan .) vãraõam . iti jañàdharaþ ..

#<vãrabhàryà>#, strã, (vãràõàü bhàryà .) vãrapatnã . ityamaraþ ..

#<vãramàtà>#, [ç] strã, (vãràõàü màtà .) vãrajananã . tatparyàyaþ . vãrasåþ 2 . ityamaraþ .. (yathà, bhàgavate . 9 . 14 . 40 .
     %<antarvatnãmupàlakùya devãü sa prayayau purãm .
     punastatra gato'bdànte urva÷ãü vãramàtaram ..>%)

#<vãrarajaþ>#, [s] klã, (vãràõàü vãrabhàvinàü dhàraõàrthaü rajaþ .) sindåram . iti ràjanirghaõñaþ .. vãrasya dhåli÷ca ..

#<vãrareõuþ>#, puü, (vãrà reõava iva yasya .) bhãmasenaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vãravatã>#, strã, màüsarohiõã . iti bhàvaprakà÷aþ .. (vikramapuràdhã÷varavikramatuïgançpakarmacàrivãravarasya kanyà . yathà, kathàsaritsàgare . 53 . 90 .
     %<yasya dharmavatã nàma bhàryà vãravatã sutà .
     puttraþ satyavara÷ceti trayaü parikaro gçhe ..>%)

#<vãravatsà>#, strã, (vãro vatsaþ puttro yasyàþ .) vãrajananã . iti jañàdharaþ ..

#<vãraviplàvakaþ>#, puü, ÷ådradravyeõa homakartà . yathà --
     %<vãraviplàvako juhvan dhanaiþ ÷ådrasamàhitaiþ .>% iti hemacandraþ ..

#<vãravçkùaþ>#, puü, (vãranàmako vçkùaþ .) bhallàtakaþ . ityamaraþ .. arjunavçkùaþ .. iti hemacandraþ .. vilvàntaraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. vçkùavi÷eùaþ . dedhàna iti bhàùà . tatparyàyaþ . vãrataraþ 2 bçhadvàtaþ 3 a÷marãharaþ 4 . iti ratnamàlà ..

#<vãrasåþ>#, strã, (vãràn puttràneva såte iti . vãra + så + kvip .) vãramàtà . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 200 . 7 .
     %<jãvasårvãrasårbhadre bahusaukhyasamanvità .
     subhagà bhogasampannà yaj¤apatnã pativratà ..>% puttraprasavinã . yathà, çgvede . 10 . 85 . 44 .
     %<vãrasårdevakàmà syonà ÷anno bhavaddvipade ÷aü catuùpade ..>% %<vãrasåþ puttràõàmeva savitrã .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<vãrasenaü>#, klã, àråkavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vãrasenaþ>#, puü, nalaràjapità . iti naiùadham .. (yathà, mahàbhàrate . 7 . 52 . 54 .
     %<niùadheùu mahãpàlo vãrasena iti ÷rutaþ .
     tasya puttro'bhavannàmnà nalo dharmàrthakovidaþ ..>%)

#<vãrasenajaþ>#, puü, (vãrasenàt jàyate iti . jana + óaþ .) nalaràjaþ . iti nalodayaþ ..

#<vãrahà>#, [n] puü, (vãràn hantãti . hana + kvip .) naùñàgnibràhmaõaþ . ityamaraþ .. yasyàgnihotriõaþ pramàdàdinà kàraõàntareõa và agnirnaùño nirvàõaþ syàt sa vãrahocyate . vãrayati ÷auryaü kàrayati iti vãra ïa t ka tu ÷aurye ityasmàt curàdi ¤iþ preraõe ¤yantàt pacàdyani vãro yaj¤àgniþ taü hatavàn iti kvipi vãrahà . iti bharataþ .. (yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 30 . 5 . %<narakàya vãrahaõam .>% %<vãrahaõaü naùñàgniü ÷åraü và .>% iti tadbhàùyam ..) viùõuþ . yathà . vãrahà màdhavo madhaþ . iti viùõusahasranàma . vãrahantari, tri ..

#<vãrà>#, strã, murà . kùãrakàkolã . tàmalakã . elavàlukà . patiputtravatã . rambhà . vidàrã . dugdhikà . malapåþ . kùãravidàrã . iti medinã . re, 68 .. pustakàntare muràsthàne surà vidàrãsthàne gambhàrã iti pàñhaþ . kàkolã mahà÷atàvarã . gçhakanyà . bràhmã . ativiùà . madirà . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷iü÷apàvçkùaþ . iti ratnamàlà .. (karandhamaràjapatnã . yathà, màrkaõóeye . 123 . 1 .
     %<vãryacandrasutà subhrårvãrà nàma ÷ubhavratà .
     svayaüvare sà jagçhe mahàràjaü karandhamam ..>% nadãvi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 6 . 9 . 22 .
     %<pårvàbhiràmàü vãrà¤ca bhãmà moghavatãü tathà ..>% vikrama÷àlinã . yathà, màrkaõóeye . 125 . 7 .
     %<teùàmetadbacaþ ÷rutvà vãrà vãraprajàvatã .
     vãragotrasamudbhåtà vãrapatnã praharùità ..>%)

#<vãràmlaþ>#, puü, amlavetasaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vãràrukaü>#, klã, àråkam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vãrà÷aüsanaü>#, klã, (vãràn à÷aüsayati adya sthàsyàmi và naveti cintàü janayatãti . à + ÷aüsa + õic + lyuþ .) atibhayapradà yuddhabhåmiþ ityamaraþ ..

#<vãràsanaü>#, klã, (vãràõàü sàdhakànàmàsanam .) bhittyàdyanà÷rityopave÷anam . yathà --
     %<divànugacchettà gàstu tiùñhannårdhvaü rajaþ pibet .
     ÷u÷råùitvà namaskçtvà ràtrau vãràsanaü vaset ..>% iti pràya÷cittatattve manuþ .. anyacca .
     %<ekapàdamathaikasmin vinyaseduru saüsthitam .
     itarasmin tathà pa÷càdvãràsanamidaü viduþ ..>% iti gheraõóasaühità .. (yathà, raghuvaü÷e . 13 . 52 .
     %<vãràsanairdhyànajuùàmçùãõàmamã samadhyàsitavedimadhyàþ .
     nirvàtaniùkampatayà vibhànti yogàdhiråóhà iva ÷àkhino'pi ..>%)

#<vãriõã>#, strã, asiknã . yathà --
     %<upayeme vãraõasya tanayàü dakùa ãpsitàm .
     vãriõã nàma tasyàstu asiknãtyapi sattamàþ ..>% iti kàlikàpuràõe 8 adhyàyaþ .. (yathà ca mahàbhàrate . 1 . 75 . 5 .
     %<vãriõyà saha saïgamya dakùaþ pràcetaso muniþ .
     àtmatulyànajanayat sahasraü ÷aüsitavratàn ..>% vãraþ puttro'syà astãti . vãra + ini . ïãp . puttravatã . yathà, çgvede . 10 . 86 . 9 .
     %<utàhamasmi viriõãndrapatnã ..>% %<viriõã puttravatã .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<vãrut>#, [dh] strã, (vi÷eùeõa ruõaddhi vçkùànanyàn . vi + rudha + kvip . %<anyeùàmapãti .>% dãrghaþ . athavà virohatãti vãrut . vipårbasya ruheþ kvipi dhakàro vidhãyate iti kà÷ikà . 7 . 3 . 53 .) vistçtà latà . tatparyàyaþ . gulminã 2 ulapaþ 3 . ityamaraþ .. vãrudhà 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. pratànà 5 kakùaþ 6 . iti jañàdharaþ .. (yathà, raghuvaü÷e . 8 . 36 .
     %<abhibhåya vibhåtimàrtavãü madhugandhàti÷ayena vãrudhàm ..>% oùadhiþ . yathà, çgvede . 1 . 67 . 5 .
     %<viyo vãrut surodhanmahitvota prajà utaprasåùvantaþ ..>% %<vãrutsu oùadhãùu .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. vçkùamàtre, puü . yathà, mahàbhàrate . 1 . 45 . 24 .
     %<yàni pa÷yasi vai brahman målànãhàsya vãrudhaþ .
     ete nastantavastàta kàlena paribhakùitàþ ..>% yathà ca çgvede . 9 . 113 . 2 .
     %<somaü namasya ràjànaü yo jaj¤e vãrudhàü patiþ ..>% %<vãrudhàü vanaùpatãnàmiti .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. latànàü vãrudhà¤ca katha¤cidbhedamàha . yathà, bhàgavate . 3 . 10 19 .
     %<vanaspatyoùadhilatà tvaksàrà vãrudho drumàþ .>%
     %<ye puùpaü vinà phalanti te vanaspatayaþ . oùadhayaþ phalapàkàntàþ . latà àrohaõàpekùàþ . tvaksàrà veõvàdayaþ . latà eva kàñhinyenàrohaõànapekùà vãrudhaþ . ye puùpaiþ phalanti te drumàþ .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã ..)

#<vãrudhà>#, strã, (vi÷eùeõa ruõaddhãti . vi + rudha + igupadhàditi kaþ . tatastriyàü ñàp . athavà vãrudh ÷abdàt bhàgurimate ñàp . yathà --
     %<vaùñi bhàgurirallopaþ avàpyorupasargayoþ .
     ñàpa¤càpi halantànàü kùudhà vàcà ni÷à girà ..>%) vãrut . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vãre÷aþ>#, puü, (vãràõàmã÷aþ .) ÷ivaþ . yathà --
     %<atha trayoda÷e màsi snàtvà tripathagàmbhasi .
     pratyåùa eva vãre÷aü yàvadàyàti sa dbijaþ ..>% iti vãre÷varastotram ..

#<vãre÷varaþ>#, puü, (vãràõàmã÷varaþ .) mahàdevaþ . yathà --
     %<tilàntaro'pi no kà÷yàü bhåmirliïgaü vinà kvacit .
     paraü vãre÷asadç÷aü na liïgantvà÷u siddhidam ..
     dharmada¤càrthadaü samyak kàmadaü mokùadaü tathà .
     yathà vãre÷varaü liïgaü kà÷yàü nànyattathà dhruvam ..>% iti kà÷ãkhaõóe 10 adhyàyaþ .. (maithilànàü da÷akarmapaddhatikartà . tatpaddhati÷ca ..)

#<vãrojjhaþ>#, puü, homàkartà . yathà --
     %<abhyuditàbhinirmuktau vãrojjho na juhoti yaþ ..>% iti hemacandraþ ..

#<vãropajãvikaþ>#, puü, agnihotramupajãvikà yasya . yathà --
     %<agnihotracchalàdyà¤càparo vãropajãvikaþ ..>% iti hemacandraþ ..

#<vãryaü>#, klã, (vãre sàdhu . tatra sàdhuþ iti yat . yadbà, vãryate'neneti vãra vikràntau + %<aco yat .>% 3 . 1 . 97 . iti yat . yadvà vãrasya bhàvaþ . yat .) caramadhàtuþ . tatparyàyaþ . ÷ukran 3 tejaþ 3 retaþ 4 bãjam 5 indriyam 6 . iti manuùyavarge amaraþ .. vãryaü ÷aktiþ sà ca pçthivyàdãnàü yaþ sàrabhàgaþ tadati÷ayaråpà . sà dvividhà cintyàcintyakriyàhetutvena . tatra cintyakriyàheturyà dravyarasàdãnàü svasvakarmaõi svabhàvasiddhà ÷aktiþ . acintyakriyàhetu÷ca prabhàparaparyàyaþ . dravyàõàü rasàdyananuråpakàryakaraõa÷aktiþ . ukta¤ca .
     %<bhåtaprabhàvàti÷ayo dravye pàke rase sthitaþ .
     cintyàcintyakriyàheturvãryaü dhanvantarermatam ..>% iti cakradattopari ÷ivadàsãyañãkà .. * .. paravãryodarapàtadoùo yathà --
     %<paravãryaü yadudaraü kàmato'kàmato'pi và .
     ahalye yàti daivena tadupàyaü ni÷àmaya ..
     akàmato na duùñà sà pràya÷cittena ÷uddhyati .
     kàmabhogena tyàjyà sà karmabhogena ÷uddhyati ..
     pitçpàke daivapàke påjàyàü nàdhikàriõã .
     ùaùñiü varùasahasràõi kùayaü kçtvà svakarmaõaþ .
     prayàti bhogadehaü sà tasyànte pàpakarmaõaþ ..>% iti brahmavaivattai ÷rãkçùõajanmakhaõóe 47 adhyàyaþ .. ati÷aya÷aktibhàgutsàhaþ . iti svargavarge amaraþ .. karmasu sukaraþ pratyayaþ utsàhaþ . iti madhuþ . karmasu dçóhayatnakàrako bhàgha utsàhaþ . iti ramànàthaþ . karmasu pratyaya utsàha iti nayanànandaþ . a÷akye balodyama utsàha iti kecit . sa utsàhaþ ati÷aya÷aktibhàk vãryam . ati÷ayito'dhyavasàyo vãryaü sàdhu vãryamityarthaþ . vãryà strã ca vãryaü vãrya iti koùàntaram . iti bharataþ .. * .. balam . prabhàvaþ . iti nànàrthe amaraþ .. (yathà, çgvede . 3 . 25 . 2 .
     %<agniþ sanoti vãryàõi vidvàn sanoti vàjamamçtàya bhåùan ..>%
     %<vãryàõi pa÷uputtràdisampadråpàõi sàmarthyàni .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. yathà ca bhàgavate . 6 . 17 . 31 .
     %<j¤ànavairàgyavãryàõàü nahi ka÷cidbyapà÷rayaþ ..>% ÷arãrasàmarthyam . yathà, çgvede . 4 . 50 . 7 .
     %<sa idràjà pratijanyàni vi÷và÷uùmeõa tasthàvabhi vãryeõa ..>% %<vãryeõa ÷arãrasàmarthyena .>% iti tadbhàùya sàyaõaþ .. ÷aktiþ . yathà, manau . 11 . 31 .
     %<na brahmaõo vedayate ki¤cidràjani dharmavit .
     svavãryeõaiva tàn ÷iùyànmànavànapakàriõaþ ..
     svavãryàdràjavãryàcca svavãryaü balavattaram .
     tasmàt svenaiva vãryeõa nigçhõãyàdarãn dbijaþ ..>% manaþ÷aktiþ . yathà, bhàgavate . 4 . 18 . 15 .
     %<kçtvà vatsaü suragaõà indraü somamadåduhan .
     hiraõmayena pàtreõa vãryamojo balaü payaþ ..>%) auùadhànàü vãryasya sthitikàlà yathà --
     %<yàmaü kalkakaùàyavãryamakhilaü cårõa¤ca pakùatrayaü ùaõmàsàn ghçtamodakau sahaguóau màsatrayaü gugguloþ .
     siddhànàü rasabhasmanàü suvipulaü vãrya¤ca varùatrayaü ki¤cidgandhavivarjitaü guõaparaü tailaü puràõaü mahat ..>% iti nàràyaõadàsakçtaparibhàùà .. tejaþ . iti medinã .. cetaþ . dãptiþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vãryajaþ>#, puü, (vãryàjjàyate iti . jana + óaþ .) puttraþ . iti kecit .. (yathà, bhàgavate . 3 . 5 . 19 .
     %<naitaccitraü tvayi kùattarvàdaràyaõavãryaja ..>%)

#<vãryavàn>#, [t] tri, (vãryamasyàstãti . matup .) màüsalaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. vãryayukta÷ca .. (yathà, kiràte . 2 . 4 .
     %<ativãryavatãva bheùaje bahuralpãyasi dç÷yate guõaþ ..>%)

#<vãryavçddhikaraü>#, klã, (vãryàõàü vçddhikaram .) ÷ukravçddhikàrakauùadhàdi . tatparyàyaþ . vçùyam 2 vàjãkaraõam 3 vãjakçt 4 . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vãryà>#, strã, (vãryate'nayeti . vé + %<aco yat .>% iti yat . ñàp .) vãryam . ityamarañãkàyàü bhataraþ ..

@<[Page 4,475a]>@
#<vãvadhaþ>#, puü, paryàhàraþ . parita àhriyate'sau dhànyataõóulàdiþ . (yathà, màghe . 2 . 64 .
     %<niruddhavãvadhàsàraprasàrà gà iva vrajam .
     uparundhantu dà÷àrhàþ purãü màhiùmatãü dviùaþ ..>%) màrgaþ . panthàþ . ityamarabharatau .. bhàraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vãvadhikaþ>#, tri, (vãvadhena haratãti . vãvadha +
     %<vibhàùà vivadhavãvadhàt . 4 . 4 . 17 .>% iti ñhan .) bhàravàhakaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<vãhàraþ>#, puü, (viharantyatreti . vi + hç + gha¤ . upasargasya dãrghaþ .) mahàlayaþ . sa tu buddhamandiram . iti ÷abdamàlà .. vihàraþ . ityamarañãkà ..

#<vuga>#, i tyàge . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) i, vuïgyate . iti durgàdàsaþ ..

#<vuña>#, i ka kùityàm . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-paraø-sakaø-señ .) pa¤camasvarã . i, vuõñyate . ka, vuõñayati . kùitirhiüsà . iti durgàdàsaþ ..

#<vu(bu)ddhiþ>#, strã, (vudha + ktin .) àtmano guõavi÷eùaþ . sà trividhà yathà --
     %<pravçtti¤ca nivçtti¤ca kàryàkàrye bhayàbhaye .
     bandhaü mokùa¤ca yà vetti buddhiþ sà pàrtha sàttvikã ..
     yayà dharmamadharma¤ca kàrya¤càkàryameva ca .
     ayathàvat prajànàti buddhiþ sà pàrtha ràjasã ..
     adharmaü dharmamiti yà manyate tamasàvçtà .
     sarvàrthàn viparãtàü÷ca buddhiþ sà pàrtha tàmasã ..>% iti ÷rãbhagadgãtàyàm 18 adhyàyaþ ..

#<vç>#, ka ca vçtau . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøparaø-sakaø-señ .) ka, vàrayati . iti durgàdàsaþ ..

#<vç>#, ïa ga saübhaktau . iti kavikalpadrumaþ .. (kryàøàtmaø-sakaø-señ .) saübhaktiþ sevanam . ïa ga, vçõãte . vçõate hi vimçùyakàriõaü guõalubdhàþ svayameva sampadaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<vç>#, ¤a vçtau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-ubhaøsakaø-señ .) ¤a, varari varate . iti durgàdàsaþ ..

#<vç>#, na ga ¤a vçtau . iti kavikalpadrumaþ .. (svàøkryàø ca-ubhaø-sakaø-señ .) na ¤a, vçõoti vçõute . ga ¤a, vçõàti vçõãte . vakàrasya dantyatvàt saüvçõoti ityàdau nànusvàrasya makàraþ . oùñhyatvàcca yuvårùatãtyàdau çdiraõàvityår . na ca dantyasya kathamoùñhyakàryamiti vàcyaü yataþ svabhàvàdoùñhyasya vakàrasya oùñhyakàryaü svàbhàvikameva . kvaciddantyamadhye pàñhaþ nahyekavarõasyobhayasthànaü sambhavati . iti durgàdàsaþ ..

#<vçühaõaþ>#, tri, (vçhi + lyuþ .) puùñikàrakaþ . yathà . saüyàvo vçühaõo guruþ . iti ÷abdacandrikà ..

@<[Page 4,475b]>@
#<vçühitaü>#, klã, (vçhi + ktaþ .) hastigarjanam . tatparyàyaþ . karigarjitam 2 . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 6 . 18 . 2 .
     %<÷aïkhadundubhighoùai÷ca vàraõànà¤ca vçühitaiþ .
     nemighoùai rathànà¤ca dãryatãva vasundharà ..>%)

#<vçka>#, ïa àdàne . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-sakaø-señ .) ïa, varkate . varãvçkyate . iti durgàdàsaþ ..

#<vçkaþ>#, puü, (vçõotãti . vç + %<sçvçbhç÷uùimuùibhyaþ kak .>% uõàø 3 . 41 . iti kak .) kukkurapramàõahariõaghnajantu÷i÷eùaþ . ghoügha iti khyàtaþ . huõóàra iti hindã bhàùà . tatparyàyaþ . kokaþ 2 ãhàmçgaþ 3 . ityamaraþ .. vatsàdanaþ 4 viruk 5 govatsàdã 6 chàgabhojã 7 chàgalàntrã 8 janà÷anaþ 9 . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, bhàgavate . 3 . 10 . 23 .
     %<÷và ÷çgàlo vçko vyàghro màrjàraþ ÷a÷a÷allakau ..>%) kàkaþ . ityuõàdikoùaþ .. (potakaþ . ityuõàdiñãkàdhçtavi÷vaþ . 3 . 41 ..) vakavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷çgàlaþ . iti hàràvalã .. (yathà, manuþ . 8 . 235 .
     %<ajàvike tu saüruddhe vçkaiþ pàle tvanàyati .
     yàü prasahya vçko hanyàt pàle tat kilviùaü bhavet ..>% %<vçkaiþ ÷çgàlaprabhçtibhiþ .>% iti meghàtithiþ ..) kùattriyaþ . anekadhåpaþ . saraladravaþ . iti bharatadhçtarabhasaþ .. (taskaraþ . iti nighaõñuþ . 3 . 24 .. * .. varkate ÷atrupràõànàdatte iti . vçka àdàne + kaþ . vajraþ . iti nighaõñuþ . 2 . 20 ..)

#<vçkadaü÷aþ>#, puü, (vçkàn da÷atãti . dan÷a + aõ .) kukkuraþ . iti hemacandraþ ..

#<vçkadhåpaþ>#, puü, (vçko'nekadhåpaþ eva dhåpaþ . vçkaþ saraladravastatpradhàno dhåpo và .) nànàsugandhidravyakçtada÷àïgàdidhåpaþ . tatparyàyaþ . kçtrimadhåpakaþ 2 . ityamaraþ .. vakadhåpaþ 3 . iti taññãkà .. saralavçkùarasaþ . ñàrapin iti bhàùà . tatpaparyàyaþ . pàyasaþ 2 ÷rãvàsaþ 3 ÷rãveùñaþ 4 saraladravaþ 5 . ityamaraþ ..

#<vçkadhårtaþ>#, puü, (dhårto vçkaþ ràjadantàdivat pårbanipàtaþ .) ÷çgàlaþ . iti hàràvalã ..

#<vçkà>#, strã, ambaùñhà . iti ratnamàlà ..

#<vçkàkùã>#, strã, (vçkasyàkùãva akùi cihnaü yasyàþ .) trivçt . iti ratnamàlà ..

#<vçkàràtiþ>#, puü, (vçkasyàràtiþ .) kukkuraþ . iti ÷abdamàlà ..

#<vçkàriþ>#, puü, (vçkasyàriþ .) kukkuraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vçkã>#, strã, pàñhà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vçkodaraþ>#, puü, (vçkasyevodaro yasya . yadvà, vçkaþ vçkanàmako'gnirudare yasya .) bhãmasenaþ . tatparyàyaþ . bhãmaþ 2 marutputtraþ 3 kirmãranisådanaþ 4 kãcakanisådanaþ 5 vakanisådanaþ 6 hióambanisådanaþ 7 . iti hemacandraþ .. vakavairã 8 màrutiþ 9 . iti jañàdharaþ .. asya vyutpattiryathà --
     %<kathàsu bhãmasenena paripçùñaþ pratàpavàn .
     tvayà pçùñasya dharmasya rahasyasyàsya bhedakçt ..
     bhavità sa tadà brahman kartà caiva vçkodaraþ .
     pravartako'sya dharmasya pàõóusånurmahàbalaþ ..
     yasya tãkùõo vçko nàma jañhare havyavàhanaþ .
     mayà dattaþ sa dharmàtmà tena càsau vçkodaraþ ..>% iti màtsye 65 adhyàyaþ ..

#<vçkõaü>#, tri, (vra÷ca + ktaþ .) chinnam . ityamaraþ .. (yathà, sàükhyatattvakaumudyàm .
     %<nahi pàõau vçkõe stane và jàte kumàrã mçtàjàtà veti ..>%)

#<vçkùa>#, ïa vçtau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-sakaø-señ .) saptamasvarã . ïa, vçkùate varaü kanyà . iti durgàdàsaþ ..

#<vçkùaþ>#, puü, (vra÷ca chedane + %<snuvra÷cikçtyçùibhyaþ kit .>% uõàø 3 . 66 . iti saþ . sa ca kit . %<vçkùa varaõe . ato'cyàvçõotãti vçkùa iti siddhe prapa¤càrthaü vra÷cigrahaõam .>% iti taññãkàyàmujjvaladattaþ .) sthàvarayonivi÷eùaþ . gàcha iti bhàùà . tatparyàyaþ . mahãruhaþ 2 ÷àkhã 3 viñapã 4 pàdapaþ 5 taruþ 6 anokahaþ 7 kuñaþ 8 sàlaþ 9 palà÷ã 10 druþ 11 drumaþ 12 àgamaþ 13 . ityamaraþ .. agacchaþ 14 viùñaraþ 15 mahãruñ 16 kuciþ 17 sthiraþ 18 kàraskaraþ 19 nagaþ 20 agaþ 21 kuñàraþ 22 . iti ÷abdaratnàvalã .. viñapaþ 23 kujaþ 24 vanaspatiþ 25 adriþ 26 ÷ikharã 27 kuñhaþ 28 . iti jañàdharaþ .. ku¤jaþ 29 kùitiruhaþ 30 aïghripaþ 31 bhåruhaþ 32 bhåjaþ 33 mahãjaþ 34 dharaõãruha 35 kùitijaþ 36 ÷àlaþ 37 . iti ràjanirghaõñaþ .. tasya ùaójàtiryathà --
     %<kuraõñyàdyà agrabãjà målajàståtpalàdayaþ parvayonaya ikùvàdyàþ skandhajàþ sallakãmukhàþ .
     ÷àlyàdayo bãjaruhàþ saümårchajàstçõàdayaþ .
     syurvanaspatikàyasya ùaóete målajàtayaþ ..>% iti hemacandraþ ..
     %<saüsvedajàpi vij¤eyà vçkùagopa÷ujantavaþ .>% ityagnipuràõam .. bhadrapradavçkùà yathà -- ÷rãbhagavànuvàca .
     %<à÷rame nàrikela÷ca gçhiõà¤ca dhanapradaþ .
     ÷ivirasya yadã÷àne pårve puttrapradastaruþ ..
     sarvatra maïgalàrha÷ca taruràjo manoharaþ .
     rasàlavçkùaþ pårbasmin nçõàü sampatpradastathà ..
     ÷ubhaprada÷ca sarvatra surakàro ni÷àmaya ..
     vilva÷ca panasa÷caiva jambãro vadarã tathà .
     prajàprada÷ca pårbasmin dakùiõe dhanadastathà ..
     sampatprada÷ca sarvatra yato hi vardhate gçhã .
     jambåvçkùa÷ca dàóimbaþ kadalyàmràtakastathà ..
     bandhuprada÷ca pårbasmin dakùiõe mitradastathà .
     sarvatra ÷ubhada÷caiva dhanaputtra÷ubhapradaþ ..
     harùaprado guvàka÷ca dakùiõe pa÷cime tathà .
     ã÷àne sukhada÷caiva sarvatraivaü ni÷àmaya ..
     sarvatra campakaþ ÷uddho bhuvi bhadrapradastathà .
     alàvå÷càpi kuùmàõóo màyàmbu÷ca sukàsukaþ ..
     kharjårã karkañã càpi ÷ivire maïgalapradà .
     vàståkaþ kàravilva÷ca vàrtàku÷ca ÷ubhapradà .
     latàphala¤ca ÷ubhadaü sarvaü sarvatra ni÷citam ..>% niùiddhavçkùà yathà --
     %<pra÷astaü kathitaü kàro ! niùiddha¤ca ni÷àmaya .
     vanyavçkùo niùiddha÷ca ÷ivire nagare'pi ca ..
     vaño niùiddhaþ ÷ivire nityaü caurabhayaü tataþ .
     nagareùu prasiddha÷ca dar÷anàt puõyadastathà ..
     he kàro ! tintióãvçkùo yatnàttaü parivarjayet .
     ÷areõa dhanahàniþ syàt prajàhànirbhaveddhruvam ..
     ÷ivire'tiniùiddha÷ca nagare ki¤cideva ca .
     na niùiddhaþ prasiddha÷ca nagareùu tathà pure ..
     vàñyàmatiniùiddha÷ca pràj¤astaü parivarjayet .
     kharjåra÷ca óahu÷caiva niùiddhaþ ÷ivire tathà ..
     na niùiddhaþ prasiddha÷ca gràmeùu nagareùu ca .
     vçkùa÷ca caõakàdãnàü dhànya¤ca maïgalapradam ..
     gràmeùu nagare càpi ÷ivire ca tathaiva ca .
     ikùuvçkùa÷ca ÷ubhadaþ santataü ÷ubhadastathà ..
     a÷oka÷ca ÷irãùa÷ca kadamba÷ca ÷ubhapradaþ .
     kacvã haridrà ÷ubhadà ÷ubhada÷càrdrakastathà ..
     harãtako ca ÷ubhadà gràmeùu nagareùu ca .
     na vàñyàü bhadradà nityaü tathà càmalakã dhruvam ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 102 aþ .. api ca .
     %<aputtrasya ca puttratvaü pàdapà iha kurvate .
     yatnenàpi ca ràjendra ! a÷vatthàropaõaü kuru ..
     sa te puttrasahasràõàü kàryamekaþ kariùyati .
     dhanã cà÷vatthavçkùeõa a÷okaþ ÷okanà÷anaþ ..
     plakùo yaj¤apradaþ prokto nimba÷càsupradaþ smçtaþ .
     jambukã nàkadà proktà bhàryàdà dàóimã tathà ..
     óumbaro roganà÷àya palà÷o brahmadastathà .
     arkapuùpàropakàõàü nityaü tuùyeddivàkaraþ ..
     ÷rãvçkùaþ ÷aïkaro devaþ pàñalàyàntu pàrvatã .
     ÷iü÷apàyàmapsarasaþ kunde gandharvasattamàþ ..
     vibhãtake dàsavçddhirvakulo dàsyadastathà .
     apatyanà÷akastàlo vakulaþ kulavardhanaþ ..
     bahubhàryà nàrikelã dràkùaþ sarvàïgasundaraþ .
     ratipradà tathà kelã ketakã sarvanà÷inã .
     pratiùñhàü te gamiùyanti ye naràþ plakùaropakàþ ..>% iti pàdme sçùñikhaõóe vçkùàropaõaü nàma 26 adhyàyaþ .. * .. asya ropaõaphalam . yama uvàca .
     %<vçkùagulmalatàvallyastvaksàràstçõajàtayaþ .
     ùaóete vçkùajàtãyàstàsàü rope phalaü ÷çõu ..
     yaþ pumàn ropayedvçkùàn chàyàpuùpaphalopagàn .
     sarvasattvopabhogàya sa yàti paramàü gatim ..
     chàyàpuùpopagàüstriü÷at phalapuùpadrumàüstathà .
     ropayitvà da÷àmràüstu naro na narakaü vrajet ..
     devadànavagandharvàþ kinnaroragaguhyakàþ .
     pa÷upakùimanuùyà÷ca saü÷rayanti mudà drumàn ..
     puùpaiþ suragaõàþ sarve phalai÷ca pitaraþ sadà .
     chàyayà me manuùyàstu pa÷upakùimçgàstathà ..
     puùpopagandhàü÷ca phalopagandhàn yaþ pàdapànropayate manuùyaþ .
     samçddhade÷e varave÷mavedyàü labhedadhiùñhànavaraü sa vipraþ ..
     tasmàt subahavo vçkùà ropyàþ ÷reyo'bhivà¤chatà .
     puttravat paripàlyà÷ca te puttrà dharmataþ smçtàþ ..
     kiü dharmavimukhairmartyaiþ kevalaü svàrthahetubhiþ .
     taruputtrà varaü ye tu paràrthaikànuvçttayaþ ..
     patrapuùpaphalacchàyàmålavalkaladàrubhiþ .
     pareùàmupakurvanti tàrayanti pitàmahàn ..
     chettàramapi saüpràptaü chàyàpuùpaphalàdibhiþ .
     påjayantyeva taravo munivaddveùavarjitàþ ..
     pitaraü nopahiüsanti drumà draviõalobhataþ .
     tàrayanti ca me samyak sarvasyàtithyadàyakàþ ..
     tasmàtte puttravat sthàpyà vidhivaddvijapuïgava .
     dvijaiþ pitçmanuùyàõàmabhojyàþ syuryadà sadà ..
     jalakçt vçkùaropã yaþ pratigràhàrucirdvijaþ .
     ete svargànna hãyante ye cànye satyavàdinaþ ..>% ityàdye vahnipuràõe taóàgavçkùapra÷aüsànàmàdhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<bhåmidànena ye lokà godànena ca kãrtitàþ .
     te lokàþ pràpyate puübhiþ pàdapànàü prarohaõe ..
     a÷vatthamekaü picumardamekaü nyagrodhamekaü da÷a puùpajàtãþ .
     dve dve tathà dàóimamàtuluïge pa¤càmraropã narakaü na yàti ..
     yathà suputtraþ kulamuddhareddhi yathàtikçtsnànniyamaprayatnàt .
     tathàtra vçkùàþ phalapuùpabhåtàþ svaü svàminaü narakàduddharanti ..
     gokarõa uvàca .
     indhanàrthaü yathà nãtamagnihotraü taducyate ..
     chàyàvi÷ràmapathikaiþ pakùiõàü nilayena ca .
     patramålatvagàdãü÷ca auùadhàrthantu dehinàm ..
     upakurvanti vçkùasya pa¤cayaj¤aþ sa ucyate .
     gçhakçtyàni kaùñàni kùudrajantugçhàstathà ..
     satranirvartanaü proktaü bhikùà patraiþ samàkçtà .
     phalanti vatsare madhye dvivàraü ÷àkunàdayaþ ..
     sàüvatsaraü piturmàturupakàraü phalaiþ kçtam .
     evaü puttra samàropyà evaü tattvavido viduþ ..>% ityàdi vàràhapuràõe gokarõamàhàtmyanàmàdhyàyaþ .. * .. acchedyavçkùà yathà --
     %<a÷vattho vañavçkùa÷ca na cchettavyaþ kadàcana .
     na cchettavyo vilvavçkùa uóumbara÷ca kadàcana .
     karmaõyà÷caiva ye vçkùà na cchettavyàþ kadàcana ..>% iti ca vàràhapuràõe bràhmaõadãkùàsåtraü nàmàdhyàyaþ .. * .. vçkùotpàtà yathà --
     %<pureùu yeùu dç÷yante pàdapà÷caiva roditàþ .
     rudanto và hasanto và sravanto và bahånrasàn ..
     arogà và vinà vàtaü ÷àkhà mu¤cantyatha drumàþ .
     phalaü puùpaü tathà kàle dar÷ayanti dvihàyanàþ ..
     pårvàvasthàü dar÷ayanti phalaü puùpaü tathà bhavet .
     kùãraü snehaü madaü raktaü madhu toyaü sravanti ca ..
     ÷uùyantyarogàþ sahasà ÷uùkà rohanti và punaþ .
     uttiùñhantãha patitàþ patanti ca tathonnatàþ ..
     evaü vakùyàmi te brahman vipàkaphalameva ca .
     rodane vyàdhimabhyeti hasane de÷avibhramam ..
     ÷àkhàprapatane kuryàt saügràme yodhapàtanam .
     bàlànàü maraõaü kuryàdbàlànàü phalapuùpità ..
     svaràùñrabhedaü kurute phalapuùpamanantaram .
     kùayaü sarvatra gokùãre snehe durbhikùalakùaõam ..
     vàhanàpacayaü madyaü raktaü saügràmamàdi÷et .
     madhusràve bhavedbyàdhirjalasràve na varùati ..
     arogaü ÷oùaõaü j¤eyaü brahman durbhikùalakùaõam .
     ÷uùkeùu saüprarohastu vãryamantra¤ca hãyate ..
     utthàne patitànà¤ca bhayabhedakaraü bhavet .
     sthànàt sthànantu gamane de÷abhaïgantathàdi÷et ..
     jvalatsvapi ca vçkùeùu rodatsu ca dhanakùayam .
     etat påjitavçkùeùu sarvaü ràj¤o vipadyate ..
     puùpe phale và vikçte ràj¤o mçtyuü tathàdi÷et .
     anyeùu daivayukteùu vçkùotpàteùu mantritaþ ..
     àcchàdayitvà taü vçkùaü gandhamàlyairvibhåùayet .
     vçkùopari tathà cchatraü kuryàt pàpapra÷àntaye ..
     ÷ivamabhyarcayeddevaü pa÷u¤càsmai nivedayet .
     ÷ålebhya iti yaddhomà kçtvà rudraü japettathà ..
     madhvàjyayuktena tu pàyasena saüpåjya vipràü÷catura÷ca dadyàt .
     gãtena nçtyena tathàrcanena devaü haraü pàpavinà÷ahetoþ ..>% iti màtsye adbhuta÷àntivçkùotpàtapra÷amanaü nàma 206 adhyàyaþ .. * .. atha vçkùapratiùñhà . bhãùma uvàca .
     %<pàdapànàü vidhiü brahman yathàvadvistaràdvada .
     vidhinà yena kartavyaü pàdapodyàpanaü budhaiþ .
     ye ca lokàþ smçtàsteùàü tàni caiva vadasva me ..
     pulastya uvàca .
     pàdapànàü vidhiü vakùye tathaivodyànabhåmiùu .
     taóàgavidhivat sarvaü samàptiü jagadã÷vara ..
     kçtvà maõóapasaübhàraü snàtvà prayatamànasaþ .
     påjayedbràhmaõaü tadvaddhemavastrànulepanaiþ ..
     sarvauùadhyudakaiþ siktànnànàpuùpavibhåùitàn .
     vçkùànmàlyairalaükçtya vàsobhirabhiveùñayet ..
     såcyà caiva tathà kàryaü sarveùàü karõavedhanam .
     kuõóala¤càpi dàtavyaü tadvaddhema÷alàkayà ..
     phalàni sapta càùñau và kaladhautàni kàrayet .
     pratyekaü sarvavçkùàõàü vedyàü tànadhivàsayet ..
     dhåpantu gugguluü ÷reùñhaü tàmrapàtrairadhiùñhitam .
     sarvàn dhànyabhçtaþ kçtvà gandhamàlyànulepanaiþ ..
     kumbhàn sa sarvavçkùeùu sthàpayitvà vratã svayam .
     påjayitvà dinànte ca kuryàddvijanimantraõam ..
     yathà ca lokapàlànàmindràdãnàü vidhànataþ .
     vanaspateradhivàsamevaü kàryaü dvijàtibhiþ ..
     tataþ ÷uklàmbaradharaþ sauvarõakçta÷ekharàm .
     svarõa÷çïgàü kàüsyadohàü gàü dadyàcchubha÷àlinãm ..
     payasvinãü vçkùamadhyàdutsçjedgàmudaïmukhãm .
     tato'bhiùekamantreõa vàdyamaïgalagãtakaiþ ..
     çgyajuþsàmàtharvàõàü dhàraõairabhitastathà .
     tai÷ca kumbhaiþ saüsnapanaü kuryàdbràhmaõapuïgavaþ ..
     ÷uklàmbaradharaþ ÷uddho yajamànaþ svayaü japet .
     gobhirvibhavataþ sàrvànçtvijastu samàhitaþ ..
     hemasåtraiþ sakañakairaïgulãyaiþ pavitrakaiþ .
     vàsobhiþ ÷ayanãyai÷ca sahopaskarapàdukaiþ ..
     kùãràmiùairvaliü dadyàdyàvaddinacatuùñayam .
     homa÷ca sarpiùà kàryo yavaiþ kçùõatilairapi ..
     palà÷asamidhaþ ÷astà÷caturthe'hni tathotsavaþ .
     dakùiõà ca punastadbat ÷reùñhà tatràpi ÷aktitaþ ..
     yadyadiùñatamaü ki¤cittattaddadyàdamatsaraþ .
     àcàrye dviguõaü dattvà praõipatya samàpayet ..
     anena vidhinà yastu kuryàdavçkùotsavaü mudà .
     sarvàn kàmànavàpnoti tat tadànantyama÷nute ..
     ya÷caikamapi ràjendra vçkùaü saüsthàpayedbudhaþ .
     so'pi svarge vasedràjan yàvadindra÷atatrayam ..
     bhåtabhavyàü÷ca manujàüstàrayedromasaümitàn .
     paramàü siddhimàpnoti punaràvçttidurlabhàm ..
     ya idaü ÷çõuyànnityaü ÷ràvayedvàpi mànavaþ .
     so'pi saüpåjyate devairbrahmaloke mahãyate ..>% iti pàdme sçùñikhaõóe 26 adhyàyaþ .. * .. vçkùacchedane doùo yathà --
     %<tasmànna cchedayet vçkùàn supuùpaphalitàn kadà .
     yadãcchet kulavçddhi¤ca dhanavçddhi¤ca ÷à÷vatãm ..
     sannidhau devatànà¤ca ÷ileùñakacitànapi .
     chedità÷chedayellokàn marakavçùñikùudbhayaiþ ..
     nçpahànirbhavecchrãghraü ci¤càvçkùe nipàtite .
     sanniyogã hayaü yàti sãmàvçkùe nipàtite .
     tasmànna cchedayedvçkùaü devatàdhiùñhitaü kvacit ..
     vàpãkåpataóàgànàü chedane rodhane kçte .
     kulànyakulatàü yànti naràõàü suduràtmanàm ..
     tadråü÷ca chedayedyastu vçkùàn chàyàsu÷ãtalàn .
     asipatravane ghore pãóyate yamakiïkaraiþ ..
     nagaropavane vçkùàn pramàdàddhi cchinatti yaþ .
     sa gacchennarakaü nàma jçmbhaõaü raudradar÷anam ..
     vilvàdipàlanaü kuryàcchubhaü bhayadamanyathà .
     ÷rãvçkùànropayet pa¤ca yadi svargànna hãyate ..>% ityàdye vahnipuràõe vàruõàràmapratiùñhàdhyàyaþ .. atha vçkùàropaõanakùatràdi . ÷atabhiùà målaü vi÷àkhà mçga÷iraþ uttaraphalgunã uttaràùàóhà uttarabhàdrapat rohiõã hastà puùyaþ revatã ca .. * .. ràjamàrtaõóe .
     %<pràje÷a÷ravaõottaràditimaghàmàrtaõóatiùyà÷vinãpauùõànuùõamarãcayaþ ÷atabhiùà svàtirvi÷àkhà tathà .
     jivàrkendusitendunandanadine vàre sthirasyodaye ÷asyànàü vapane bhavanti lavane ÷aste tithau ropaõe .. * ..
     hemàmbhasà vçkùavãjaü snàto mantreõa ropayet .
     vasudheti su÷ãteti puõyadeti dhareti ca .
     namaste subhage nityaü drumo'yaü vardhatàmiti .. * ..>% atha vçkùapratiùñhànakùatràõi . påùyaþ a÷vinã jyeùñhà pårbaphalgunã dhaniùñhà mçga÷iraþ svàtã àrdrà maghà rohiõã målaü hastà revatã anuràdhà ÷ravaõà punarvasu÷ca . yathà hi .
     %<puùyà÷vi÷akrabhagadaivatavàsaveùu candrànile÷amagharohiõimålahaste .
     pauùõànuràdhaharibheùu punarvasau ca kàryàbhiùekatarubhåtapatipratiùñhà .. * ..>% atha vihitatithyàdiþ . bhaviùye .
     %<pratipacca dvitãyà ca tçtãyà pa¤camã tathà .
     da÷amã trayoda÷ã caiva paurõamàsã ca kãrtità ..
     somo bçhaspati÷caiva ÷ukra÷caiva tathà budhaþ .
     ete saumyagrahàþ proktàþ pratiùñhàyàgakarmaõi ..>% iti jyotistattvam ..

#<vçkùakaþ>#, puü, kuñajavçkùaþ . iti ratnamàlà .. vçkùamàtra¤ca .. (yathà, raghuvaü÷e . 1 . 30 .
     %<siktaü svayamiva snehàdbandhyamà÷ramavçkùakam ..>%)

#<vçkùacaraþ>#, puü, (vçkùe caratãti . cara + ñaþ .) vànaraþ . iti dhana¤jayaþ ..

#<vçkùacchàyaü>#, klã, bahånàü vçkùàõàü chàyà . yathà . vçkùasya vçkùayorvà chàyà vçkùacchàyà vçkùacchàyam . bahutve tu vçkùacchàyamiti . ùaùñhyà÷chàyà bahånà¤cediti klãvatvam . iti strã napuüsakaliïgasaügrahe bharataþ ..

#<vçkùadhåpaþ>#, puü, ÷rãveùñaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vçkùanàthaþ>#, puü, (vçkùàõàü nàthaþ .) vañavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vçkùapàkaþ>#, puü, vañavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<vçkùabhavanaü># klã, (vçkùasthitaü bhavanam .) vçkùakoñaram . iti ÷abdacandrikà ..

#<vçkùabhakùà>#, strã, (vçkùaü bhakùayatãti . bhakùa + ac . tataùñàp .) vandàkaþ . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<vçkùabhit>#, strã, (vçkùaü bhinattãti . bhid + kvip .) vàsã . iti hemacandraþ ..

#<vçkùabhid>#, strã, (vçkùaü bhinattãti . bhid + kvip .) vàsã . iti hemacandraþ ..

#<vçkùabhedã>#, [n] puü, (vçkùaü bhinattãti . bhid + õiniþ .) vçkùàdanaþ . ityamaraþ .. nehàni iti bhàùà .. ñaïkaþ . iti hemacandraþ ..

@<[Page 4,477c]>@
#<vçkùamarkañikà>#, strã, (vçkùasya markañikà .) jantuvi÷eùaþ . kàñhvióàla iti bhàùà .. iti kecit ..

#<vçkùamçdbhåþ>#, puü, (vçkùamçdi bhavatãti . bhå + kvip .) jalavetasaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<vçkùaruhà>#, strã, (vçkùe rohatãti . ruha + kaþ . tataùñàp .) vandà . ityamaraþ .. amçta÷ravà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vçkùavàñikà>#, strã, (vçkùasya vàñikà .) amàtyagaõikàgehopavanam . ityamaraþ ..

#<vçkùàdanaþ>#, puü, (vçkùamatti nà÷ayatãti . ad + lyuþ .) vçkùabhedã . ityamaraþ .. nehàni iti bhàùà . (yathà, mahàbhàrate . 5 . 154 . 8 .
     %<sakãlakrakacàþ sarvevàsã vçkùàdanànvitàþ ..>%) a÷vatthavçkùaþ . madhucchatram . kuñhàraþ . iti medinã .. piyàlaþ . iti dharaõiþ ..

#<vçkùàdanã>#, strã, (vçkùamattãti . ada + lyuþ . striyàü ïãù .) vandà . vidàrãkandaþ . iti medinã . ne, 213 ..

#<vçkùàdiruhakaü>#, klã, àliïganam . iti ÷abdamàlà ..

#<vçkùàdiråóhakaü>#, klã, àliïganam . iti ÷abdamàlà ..

#<vçkùàmlaü>#, klã, (vçkùasyàmlam .) mahàmlam . tentulãti khyàtam . iti ràyamukuñaþ .. mahàdà . iti bharatàdayaþ .. ambalakuñà . iti sàrasundarã .. cukà . iti bhànudãkùitàdayaþ .. tatparyàyaþ . tintióãkam 2 cukram 3 . ityamaraþ .. amla÷àkam 4 cukràmlam 5 tittióãphalam 6 ÷àkàmlam 7 amlapåram 8 påràmlam 9 raktapårakam 10 cuóàmlam 11 vãjàmlam 12 phalàmlakam 13 amlavçkùam 14 amlaphalam 15 rasàmlam 16 ÷reùñhàmlam 17 atyamlam 18 amlavãjam 19 cukraphalam 20 . asya guõàþ . kañutvam . kaùàyatvam . uùõatvam . kaphàr÷astçùõàsamãrodarahçdgadàdigulmàtisàravraõadoùanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<vçkùàmlamàmamamloùõaü vàtaghnaü kaphapittalam .
     pakvantu guru saügràhi kañukaü tuvaraü laghu ..
     amloùõaü rocanaü råkùaü dãpanaü kaüphavàtakçt .
     tçùõàr÷ograhaõãgulma÷ålahçdrogajantujit ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<vçkùàmlaþ>#, puü, (vçkùe amlo yasya .) àmràtakaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<vçkùàyurvedaþ>#, puü, (vçkùasyàyurvedaþ .) tarucikitsàdi÷àstram . tadyathà -- dhanvantariruvàca .
     %<vçkùàyurvedamàkhyàsye plakùa¤cottarataþ ÷ubhaþ .
     pràgvaño yàmyatastvàmraü àpye'÷vatthaü krameõa tu .
     dakùiõàü di÷amutpannàþ samãpe kaõñakadrumaþ ..
     udyànaü gçhavàse syàt tilàn vàpyatha puùpitàn .
     gçhõãyàdropayedvçkùàn dvijaü candraü prapåjayet ..
     dhruvàõi pa¤ca vàyavyaü hastaü pràje÷avaiùõavam .
     nakùatràõi tathà målaü ÷asyante drumaropaõe ..
     prave÷ayennadãvàhàn puùkariõyàntu kàrayet .
     hastà maghà tathà maitramàdyaü puùyaü savàsavam ..
     jalà÷ayasamàrambhe vàraõa¤cottaràtrayam .
     saüpåjya varuõaü viùõuü parjanyaü tat samàrabhet ..
     ariùñà÷okapunnàga÷irãùà÷ca priyaïgavaþ .
     a÷okakadalãjambustathà vakuladàóimàþ ..
     sàyaü pràtastu gharmartau ÷ãtakàle dinàntare .
     varùàràtre bhuvaþ ÷oùe sektavyà ropità drumàþ ..
     uttamaü viü÷atirhastà madhyamaü ùoóa÷àntaram .
     sthànàt sthànàntaraü kàryaü vçkùàõàü dvàda÷àntaram ..
     viphalàþ syurghanà vçkùàþ ÷astreõàdau hi ÷odhanam .
     vióaïgaghçtapakvàktàn secayecchãtavàriõà ..
     phalanà÷e kulatthai÷ca màùairmudgairyavaistilaiþ .
     ghçta÷ãtapayaþsekaþ phalapuùpàya sarvadà ..
     àvikàja÷akçccårõaü yavacårõaü tilàni ca .
     gomàüsamudaka¤ceti saptaràtraü nidhàpayet ..
     utsekaþ sarvavçkùàõàü phalapuùpàdivçddhidaþ .
     matsyàmbhasà tu sekena vçddhirbhavati ÷àkhinaþ ..
     vióaïgataõóulopetaü matsyaü màüsaü hi dohadam .
     sarveùàmavi÷eùeõa vçkùàõàü rohavardhanam ..>% ityàgneye mahàpuràõe vçkùàyurvedaþ .. (asyànyadbivaraõaü bçhatsaühitàyàü 55 adhyàye draùñavyam ..)

#<vçkùàrhà>#, strã, (vçkùe arhatãti . arha + ac . ñàp .) mahàmedà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vçkùàlayaþ>#, puü, (vçkùa àlayo yasya .) pakùã . iti ÷abdamàlà ..

#<vçkùàvàsaþ>#, puü, (vçkùe àvàso yasya .) vçkùakoñaravàsã . iti kecit ..

#<vçkùà÷rayã>#, [n] puü, (vçkùamà÷rayatãti . à + ÷ri + õiniþ .) kùudrolåkaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vçkùotpalaþ>#, puü, karõikàraþ . iti ratnamàlà ..

#<vçca>#, ã dha vçtau . iti kavikalpadrumaþ .. (rudhàøparaø-sakaø-señ . anióniùñhaþ .) ã, vçktaþ . dha, vçõakti . varãvçcyate . varjanàrtho'yamityeke . iti durgàdàsaþ ..

#<vçja>#, ã ki tyàge . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøbhvàø ca-paraø-sakaø-señ . anióniùñhaþ .) ã, vçktaþ . ki, varjayati varjati . iti durgàdàsaþ ..

#<vçja>#, ã dha vçtau . tyàge . iti kavikalpadrumaþ .. (rudhàø paraø-sakaø-señ . anióniùñhaþ .) ã, vçktaþ . dha, vçõakti . varãvçjyate . iti durgàdàsaþ ..

#<vçja>#, la ïa i tyàge . iti kavikalpadrumaþ .. (adàø-àtmaø-sakaø-señ .) saptamasvarã . la, ïa, vçïkte . i, vç¤jyate . iti durgàdàsaþ ..

#<vçja>#, la ïa ã tyàge . iti kavikalpadrumaþ .. (adàø-àtmaø-sakaø-señ . anióniùñhaþ .) saptamasvarã . la, ïa, vçkte . ã, vçktaþ . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 4,478b]>@
#<vçjanaü>#, klã, (vçja + %<képévçjãti .>% uõàø 2 . 81 . iti kyuþ .) pàpam . ityuõàdikoùaþ .. àkà÷am . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. niràkaraõam . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ .. (saügràmaþ . yathà, çgvede . 1 . 63 . 3 .
     %<tvaü ÷uùõaü vçjane pçkùe ..>% %<vçjana ityàdãni trãõi saügràmanàmàni atra pårve vi÷eùaõe vçjane varjanayukte saügràme hi vãràþ puruùà varjyante hiüsyante .>% iti tadbhàùye sàsaõaþ .. balam . iti nighaõñuþ . 2 . 9 .. yathà, çgvede . 1 . 166 . 15 .
     %<vidyàmeùaü vçjanaü jãradànum .>% %<vçjanaü balam .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. pràõijàtam . yathà, çgvede . 1 . 48 . 5 .
     %<jarayantã vçjanaü padvadãyate .>% %<vçjanaü gamana÷ãlaü jaïgamaü pràõijàtaü jarayantã *** vçjanaü vçjã varjane . varjyate iti vçjanaü pràõijàtam . ké pé vçjimandinidhà¤bhyaþ kyuriti kyupratyayaþ . kittvàllaghapadhaguõàbhàvaþ yoranàde÷e pratyayasvaraþ .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<vçjanaþ>#, puü, (vçja + kyuþ .) ke÷aþ . kuñile, tri . ityuõàdikoùaþ .. (vàdhake ca tri . yathà, çgvede . 6 . 35 . 5 .
     %<tamànånaü vçjanamanyathà cicchåro .>% %<vçjanaü bàdhakam .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<vçjiþ>#, strã, vrajabhåmiþ . iti kecit ..

#<vçjinaü>#, klã, (vçjã varjane + %<vçjeþ kicca .>% uõàø 2 . 47 . iti inac . sa ca kit .) pàpam . ityamaraþ .. (yathà, bhàgavate . 10 . 29 . 38 .
     %<tannaþ prasãda vçjinàrdana te'ïghrimålam ..>% duþkham . yathà, tatraiva . 1 . 7 . 46 .
     %<vçjinaü nàrhati pràptuü påjyaü vandyamabhãkùõa÷aþ ..>% pàpavi÷iùñe, tri . yathà, mahàbhàrate . 2 . 22 . 4 .
     %<vçjinàü gatimàpnoti ÷reyaso'pyupahanti ca ..>%) raktacarma . bhugnam . iti hemacandraþ ..

#<vçjinaþ>#, puü, ke÷aþ . kuñile, tri . iti medinã . ne, 136 .. (yathà, çgvede . 6 . 46 . 13 .
     %<asamane adhvani vçjine pathi ÷yenàü iva ÷ravasyataþ ..>% %<vçjine kuñile pathi .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<vçõa>#, da ¤a u bhakùe . iti kavikalpadrumaþ .. (tanàøubhaø-sakaø-señ . ktràveñ .) da ¤a, vçõoti varõoti vçõute varõute . u, varõitvà vçtvà . iti durgàdàsaþ ..

#<vçta>#, ka dãptau . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-paraø -akaø-señ .) ka, vartayati . iti durgàdàsaþ ..

#<vçta>#, ïa u va ë vartane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-syasanoþ ubhaø-akaø-señ . ktvàveñ .) ïa, vartate . u, vartitvà vçttvà . va, vartsyati vivçtsati . ë, avçtat . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 4,478c]>@
#<vçta>#, ya ïa u sambhaktau . varaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (divàø-àtmaø-sakaø-señ . ktvàveñ .) ya ïa, vçtyate . u, vartitvà vçttvà . sambhaktiþ sevanam . iti durgàdàsaþ ..

#<vçtaþ>#, tri, (vç + ktaþ .) kçtavaraõaþ . tatparyàyaþ . vçttaþ 2 vàvçttaþ 3 . ityamaraþ .. (yathà, harivaü÷e . 127 . 17 .
     %<tathà vçtravadhe pràpte sàhàyyàrthaü vçto mayà ..>%) àvçta÷ca ..

#<vçtapatrà>#, strã, (vçtàni patràõyasyàþ .) puttradàtrã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vçtiþ>#, strã, (vç + ktin .) veùñanam . tatparyàyaþ . varaþ 2 . ityamaraþ .. (yathà --
     %<na hi cchàyàdànaiþ pathikajanasantàpaharaõaü phalairvà puùpairvà na suramanujaprãõanamapi .
     are re mandàradruma sahajametattvanucitaü vçtãbhåto rakùasyaparamapareùàü phalamapi ..>% ityudbhañaþ ..) pràrthanàvi÷eùaþ . ityatye . iti bharataþ . varaõam . iti medinã .. gopanam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vçtiïkaraþ>#, puü, vikaïkatavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. vçtikàrake, tri ..

#<vçttaü>#, klã, (vçta + ktaþ .) caritram . (yathà, kathàsaritsàgare . 3 . 14 .
     %<tatra tasthurnijàn bhartén dhyàyantyaþ kliùñavçttayaþ .
     àpadyapi satãvçttaü kiü mu¤canti kulastriyaþ ..>%) padyam . ityamaraþ .. yathà, chandoma¤jaryàm .
     %<padyaü catuùpadã tacca vçttaü jàtiriti dbidhà .
     vçttamakùarasaükhyàtaü jàtirmàtràkçtà bhavet .
     samamardhasamaü vçttaü viùama¤ceti tattridhà ..>% vçttiþ . iti medinã .. vedabodhitasyàcàrasya paripàlanam . iti vçttàdhyayanardhi÷abdañãkàyàü bharataþ .. (vàrtà . yathà, kathàsaritsàgare . 58 . 116 .
     %<na màrgavçttametanme vàcyaü pitçgçhe tvayà ..>% àcàraþ . yathà, manau . 4 . 260 .
     %<anena vipro vçttena vartayan veda÷àstravit .
     apetakalmaùo nityaü brahmaloke mahãyate ..>%)

#<vçttaþ>#, tri, (vçt + ktaþ .) atãtaþ . (yathà, ràmàyaõe . 2 . 90 . 7 .
     %<jànan da÷arathaü vçttaü na ràjànamudàhavat ..>% %<vçttamatãtam .>% iti taññãkà ..) dçóhaþ . vartulaþ . (yathà, bhàgavate . 4 . 25 . 24 .
     %<stanau vya¤jitakai÷orau samavçttau nirantarau ..>%) kçtàvaraõaþ . ityamarañãkà .. adhãtaþ . mçtaþ . iti medinã .. (niùpannaþ . yathà, raghuþ . 3 . 28 .
     %<sa vçttacåóa÷calakàkapakùakairamàtyaputtraiþ savayobhiranvitaþ ..>% jàtaþ . yathà, raghuvaü÷e . 2 . 58 .
     %<sambandhamàbhàùaõapårvamàhurvçttaþ sa nau saïgatayorvanànte ..>%) atha vçttavaståni . yathà --
     %<vçttàni bàhunàraïgaskandhadhammillamodakàþ .
     rathàïgalàvakakakutkumbhikumbhàõóakàdayaþ ..
     karõapà÷abhujàpà÷àkçùñacàpaghañànanam .
     mudrikàparikhàyogapaññahàrasragàdayaþ .. * ..>% saüpårõagarbhavçttàni yathà --
     %<saüpårõagarbhavittàni mukhapadmendudarpaõàþ .
     cakràvahaññatilakamçdaïgapuña÷àyakàþ ..
     àvartaþ kamañho låtàgçhaü chatramapåpakam .
     àlavàlamahãjàlacarmakaü sànakàdayaþ ..>% iti kavikalpalatàyàm 2 ÷leùastavake prakãrõaü nàmaü 3 kusumam ..

#<vçttaþ>#, puü, (svalpo vçttaþ . svalpàrthe kan .) kårmaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (nàgavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 35 . 10 .
     %<vçttasambartakau nàgau dvau ca padmàviti ÷rutau ..>%)

#<vçttakarkañã>#, strã, (vçttà vartulà karkañã .) ùaóbhujà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vçttagandhi>#, klã, (vçttasya padyasya gandho lo÷a iva gandho yasmin .) gadyavi÷eùaþ . tasya lakùaõaü yathà --
     %<bhavatyutkalikàpràyaü samàsàóhyaü dçóhàkùaram .
     vçttaikade÷asambandhàt vçttagandhi punaþ smçtam ..>% tasya udàharaõaü yathà . jaya jaya janàrdana sukçtijanamanastaóàgavikasvaracaraõapadmapadmanayanapadmàpadminãvinodaràjahaüsabhàsuraya÷aþpañalaparipåritabhuvanakuhara . harakamalàsanàdivçndàrakavçndavandanãyapàdàravindadvandvanirmuktayogãndrahçdayamandiràvitasnunira¤janajyotiþsvaråpanàtha nàtha jagannàtha màmanavadhibhavaduþkhavyàkulaü rakùa rakùa . iti chandoma¤jaryàm 6 stavakaþ ..

#<vçttaguõóaþ>#, puü, tçõavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . vçttaþ 1 dãrghanàlaþ 3 jalà÷rayaþ 4 . dbidhàyaü ekaþ sthålaþ dvitãyo laghuþ . asya guõàþ . madhuratvam . ÷ãtatvam . kaphapittàtisàradàharaktanà÷itvam . teùàü madhye sthålatarasyàdhikaguõatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vçttataþ>#, [s] vya, (vçtta + tasil .) vçttena . yathà, atigrahàvyathanakùepeùvakartari tçtãyàyàþ . akartari tçtãyàntàt và tasiþ syàt . avyathanaü acalanam . vçttena na vyathate vçttato na vyathate . vçttena na calatãtyarthaþ . kùepe . vçttena kùiptaþ vçttataþ kùiptaþ . vçttena nindita ityarthaþ . hãyamànapàpayogà¤ca . hãyamànapàpayuktàdakartari tçtãyàntàdvà tasiþ . vçttena hãyate vçttena pàpaþ vçttataþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<vçttataõóulaþ>#, puü, (vçttastaõóulaþ .) yàvanàlaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vçttaniùpàvikà>#, strã, nakhaniùpàvã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vçttaparõã>#, strã, (vçttaü vartulaü parõaü yasyàþ . ïãù .) mahà÷aõapuùpikà . pàñhà . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 4,479b]>@
#<vçttapuùpaþ>#, puü, (vçttaü vartulaü puùpaü yasya .) ÷irãùaþ . kadambaþ . vàõãraþ . kubjajaþ . mudgaraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vçttaphalaü>#, klã, (vçttaü vartulaü phalaü yasya .) marãcam . iti ràjanirghaõñaþ .. golaphalamàtra¤ca ..

#<vçttaphalaþ>#, puü, (vçttaü phalaü yasya .) dàóimaþ . vadaraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vçttaphalà>#, strã, (vçttaü vartulaü phalaü yasyàþ .) vàrtàkã . ÷a÷àõóulã . àmalakã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vçttabãjaþ>#, puü, (vattaü bãjaü yasya .) bhiõóà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vçttabãjakà>#, strã, (vçttaü vartulaü bãjaü yasyàþ . kan tataùñàp .) pàõóuraphalã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vçttabãjà>#, strã, (vçttaü bãjaü yasyàþ .) àóhakã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vçttamallikà>#, strã, (vçttà mallikeva .) ÷vetàrkaþ . modinã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vçttasthaþ>#, tri, (vçtta + sthà + kaþ .) vçtte tiùñhati yaþ . yathà, manuþ .
     %<turãyo brahmahatyàyàþ kùattriyasya vadhe smçtaþ .
     vai÷ye'ùñamàü÷o vçttasthe ÷ådre j¤eyastu ùoóa÷aþ ..>% vçttaü yathà --
     %<gurupåjà ghçõà ÷aucaü satyamindriyanigrahaþ .
     pravartanaü hitànà¤ca tat sarvaü vçttamucyate ..>% iti gopàlapa¤cànanakçtasmçtisaügrahaþ ..

#<vçttà>#, strã, jhijjhiriùñàvçkùaþ . reõukà . priyaïguþ . màüsarohiõã .. iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vçttàdhyayanardhiþ>#, strã, (vçttàdhyayanayorçddhiþ .) brahmavarcasam . ityamaraþ .. vedabodhitasyàcàrasya paripàlanaü vçttam . vratagrahaõapårbakaü gurumukhena vedàbhyàsaþ adhyayanam . tayorçddhistatparipàlanakçtatejasa upacayo brahmavarcasaü syàt . brahmahastiràjeti aþ . iti bharataþ ..

#<vçttàntaþ>#, puü, saüvàdaþ . tatparyàyaþ . vàrtà 2 pravçttiþ 3 udantaþ 4 . ityamaraþ .. ÷rutiþ 5 . iti jañàdharaþ .. udantakaþ 6 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, kathàsaritsàgare . 2 . 29 .
     %<sarvamàjanma vçttàntaü vistaràdidamabravãt ..>%) prakriyà . kàrtsmyam . vàrtàprabhedaþ . prastàvaþ . iti medinã .. (yathà, manau . 3 . 14 .
     %<na bràhmaõakùattriyayoràpadyapi hi tiùñhatoþ .
     kastiü÷cidapi vçttànte ÷ådrà bhàryopadi÷yate ..>% %<vçttànte itihàsàkhyàne ..>% iti kullåkamedhàtithã ..) avasaraþ . bhàvaþ . ekàntavàcakaþ . iti vi÷vaþ ..

#<vçttiþ>#, strã, (vçta + ktin .) jãvikà . ityamaraþ .. (yathà, manau . 4 . 259 .
     %<eùodità gçhasthasya vçttirviprasya ÷à÷vatã ..>%) vivaraõam . (yathà, kàtantre . %<såtrasyàrthavivaraõaü vçttiþ ..>%) kau÷ikyàdiþ . pravartanam . iti medinã .. (yathà, ÷àkuntale . 4 .
     %<utpakùmaõornayanayoruparuddhavçttiü vàùpaü kuru sthiratayà viratànubandham ..>%) vidhçtiþ . iti dharaõiþ .. * .. kau÷ikyàdivçttayo yathà --
     %<÷çïgàre kau÷ikã vãre sàtvatyàrabhañã punaþ .
     rase raudre ca vãbhatse vçttiþ sarvatra bhàratã .
     catasro vçttayo hyetàþ sarvanàñyasya màtçkàþ ..>% iti sàhityadarpaõe 6 paricchedaþ .. vçttiharaõe doùà yathà -- ÷rãnàràyaõa uvàca .
     %<svadattàü paradattàü và brahmavçttiü harettu yaþ .
     sa kçtaghna iti j¤eyaþ phalaü tat ÷çõu bhåmipa ! ..
     yàvanto reõavaþ siktà vipràõàü netrabindubhiþ .
     tàvadvarùasahasra¤ca ÷çtapote sa tiùñhati ..
     taptàïgàra¤ca tadbhakùyaü pàna¤ca taptamåtrakam .
     taptàïgàre ca ÷ayanaü tàóito yamakiïkaraiþ ..
     tadante ca mahàpàpã viùñhàyàü jàyate kçmiþ .
     ùaùñivarùasahasràõi devamànena bhàrate .
     tato bhåmivihãna÷ca prajàhãna÷ca mànavaþ .
     daridraþ kçpaõo rogã ÷ådro nindyastataþ ÷uciþ ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 49 adhyàyaþ .. (vyavahàraþ . yathà, manau . 2 . 205 .
     %<gurorgurau sannihite guruvadbçttimàcaret ..>% vartate'sminniti vyutpattyà . àdheyaþ . yathà, vyàptipa¤cake . 1 . %<sàdhyàbhàvavadavçttitvam .>% yathà ca bhàùàparicchede .
     %<siùàdhayiùayà ÷ånyà siddhiryatra na vidyate .
     sa pakùastatra vçttitvaj¤ànadanumitirbhavet ..>% cittasyàvasthàvi÷eùaþ . yathà, pàta¤jale . 2 . %<yoga÷cittavçttinirodhaþ ..>% cittavçttiprakàràstu tatraiva draùñavyàþ .. * .. vyàpàraþ . yathà, sàükhyatattvakaumudyàm . 5 . %<arthasannikçùñasya indriyasya vçttau satyàü tamo'bhibhave yaþ sattvasamudrekaþ ..>% yuktàrthaþ . yathà, kàtantravyàkaraõàdau .
     %<kàrakapratiyogibhyàü yadyadanyadapekùate .
     aperbahulavàcitvàdvçttistatra tu neùyate ..>%)

#<vçttisthaþ>#, puü, (vçttaye tiùñhatãti . sthà + kaþ .) sarañaþ iti ràjanirghaõñaþ .. vçttau tiùñhati, tri ..

#<vçttervàruþ>#, puü, (vçtto vartula irvàruþ .) ùaómujà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vçtyaü>#, tri, varaõãyam . vçtadhàtoþ kyapà vç¤adhàto÷ca kyaptukpratyayàbhyà¤ca niùpannamidam . iti siddhàntakaumudã ..

#<vç(ttra)traþ>#, puü, (vçt + %<sphàyita¤civa¤cãti .>% uõàø 2 . 13 . iti rak .) andhakàraþ . ÷atruþ . (yathà, çgvede . 7 . 48 . 2 .
     %<indreõa yujà taraùema vçtram .>% %<vçtraü ÷atrum .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..) dànavavi÷eùaþ . sa tu tvaùñçputtra indreõa hataþ . ityamaraþ .. (yathà, harivaü÷e . 127 . 17 .
     %<tathà vçtravadhe pràpte sàhàyyàrthaü vçto mayà ..>% asya vi÷eùavivaraõantu devãbhàgavate ùaùñhaskandhe 1 adhyàyamàrabhya draùñavyam .. * ..) meghaþ . (yathà, çgvede . 3 . 33 . 6 .
     %<indro asmà aradadvajrabàhurapàhan vçtraü paridhiü nadãnàm ..>% %<vçtraü vçõoti àkà÷amiti vçtro meghastaü meghamapàhan jaghàna .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..) parvatavi÷eùaþ . iti medinã .. indraþ . iti vi÷vaþ .. ÷abdaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<vçtradviñ>#, [ù] puü, (vçtraü dveùñãti . dbiù + kvip .) indraþ . iti hemacandraþ ..

#<vçtrabhojanaþ>#, puü, gaõóãraþ . samañha iti khyàtaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<vçtrahà>#, [n] puü, (vçtraü hatavàn . han + %<brahmabhråõavçtreùu kvip .>% 3 . 2 . 87 . iti kvip .) indraþ . ityamaraþ .. (yathà, bhàgavate . 9 . 7 . 19 .
     %<abhyetyàbhyetya sthaviro vipro bhåtvàha vçtrahà ..>% yathà ca çgvede . 1 . 106 . 6 .
     %<indraü kutsaþ vçtrahaõaü ÷acãpatim ..>% %<vçtrahaõaü vçtràõàü ÷atråõàü hantàram .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<vçtràriþ>#, puü, (vçtrasyàriþ .) indraþ . iti halàyudhaþ ..

#<vçthà>#, vya, nirarthakaþ . tatparyàyaþ . mudhà 2 vyarthakam 3 avidhiþ 4 . ityamaraþ .. yathà --
     %<adaõóapà÷iko gràmo adàsãka¤ca yadgçham .
     anàjyabhojanaü yacca vçthà taditi me matiþ ..>% iti vahnipuràõe pretopàkhyànanàmàdhyàyaþ .. api ca .
     %<vçthà vçùñiþ samudrasya tçptasya bhojanaü vçthà .
     vçthà dànaü samçddhasya nãcasya sukçtaü vçthà ..>% iti gàruóe 115 adhyàyaþ ..

#<vçthàjanma>#, [n] klã, (vçthà nirarthakaü janma .) nirarthakajananam . yathà --
     %<vçthà janmàni catvàri vçthà dànàni ùoóa÷a .
     tànyahaü saüpravakùyàmi yathàvadanupårba÷aþ ..
     aputtrasya vçthà janma dharmavàhyà naràþ sadà .
     parapàkaü sadà÷vanti paratàparatà÷ca ye ..>% ityàdye vahnipuràõe dànàvasthànirõayanàmàdhyàyaþ .. api ca .
     %<yerna ÷rutaü bhàgavataü puràõaü nàràdhito yaiþ puruùaþ pradhànam .
     mukhe hutaü yairna dharàmaràõàü teùàü vçthà janma naràdhamànàm ..>% iti puràõam ..

#<vçthàdànaü>#, klã, (vçthà nirarthakaü dànam .) niùphaladànam . tat ùoóa÷avidham . yathà --
     %<devapitçvihãnaü yadã÷varebhyaþ sadoùataþ .
     dattvànukãrtanàccaiva vedàgnivratatyàgine ..
     anthàbopàrjitaü dànaü vyarthaü brahmahaõe tathà .
     gurave'nçtavaktà yaþ stenàya patitàya ca ..
     kçtaghnàya ca yaddattaü sarvadà brahmavidviùe .
     pàcakàya ca sarvasya vçùalyàþ pataye tathà ..
     paricàrakàya bhçtyàya sarvatra pi÷unàya ca .
     ityetàni tu ràjendra vçthàdànàni ùoóa÷a ..>% iti vahnipuràõe dànàvasthànirõayanàmàdhyàyaþ .. anyacca . nyàyamàrgeõa yaddattaü tat saptavidhamapi punarnàpahartavyam . yat punaranyàyena dattaü tadadattaü ùoóa÷amapi pratyàhartavyameva . ityarthàduktaü bhavati . nàradena ca .
     %<dattaü saptavidhaü proktamadattaü ùoóa÷àtmakam .>% iti pratipàdya dattàdattayoþ svaråpaü vivçtam .
     %<paõyamålyaü bhçtistuùñyà snehàt pratyupakàrataþ .
     strã÷ulkànugrahàrtha¤ca dattaü dànavido viduþ ..
     adattantu bhayakrodha÷okavegarujànvitaiþ .
     tathotkocaparãhàsavyatyàsacchalayogataþ ..
     bàlamåóhàsvatantràrtamattonmattàpavarjitam .
     kartà mamedaü karmeti pratilàbhecchayà ca yat ..
     apàtre pàtramityukte kàrye và dharmasaühite .
     yaddattaü syàdavij¤ànàdadattamiti tat smçtam ..>% iti mitàkùarà ..

#<vçthàmàüsaü>#, klã, (vçthà nirarthakaü màüsam .) devapitranuddiùñamàüsam . tadbhakùaõe pretatvaü bhavati . yathà,
     %<vçthàretà vçthàmàüso vçthàvàdã vçthàmatiþ .
     nindako dvijadevànàü sa preto jàyate naraþ ..>% iti vahnipuràõe pretopàkhyànanàmàdhyàyaþ ..

#<vçddhaü>#, klã, ÷ailajanàmagandhadravyam . ityamaraþ ..

#<vçddhaþ>#, puü, vçddhadàrakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vçddhaþ>#, tri, (vçdhu vçddhau + ktaþ . %<yasya vibhàùà .>% 7 . 2 . 15 . iti neñ .) gatayauvanaþ . pravçddhaþ . (yathà, manuþ . 2 . 156 .
     %<na tena vçddho bhavati yenàsya palitaü ÷iraþ .
     yo vai yuvàpyadhãyànastaü devàþ sthaviraü viduþ ..>%) paõóitaþ . iti medinã .. àdyasya paryàyaþ . pravayàþ 2 sthaviraþ 3 jãnaþ 4 jãrõaþ 5 jaran 6 . ityamaraþ .. yàtayàmaþ 7 jarjaraþ 8 . iti ràjanirghaõñaþ .. palitaþ . iti jañàdharaþ ..

#<vçddhakàkaþ>#, puü, (vçddhaþ kàkaþ .) kàkavi÷eùaþ . dàüóakàka iti bhàùà . tatparyàyaþ . droõakàkaþ 2 dagdhakàkaþ 3 kçùõakàkaþ 4 parvatakàkaþ 5 vanà÷rayaþ 6 kàkolaþ 7 . iti hemacandraþ ..

#<vçddhagaïgà>#, strã, (vçddhà gaïgà .) nadãvi÷eùaþ .. vuóãgaïgà iti khyàtà . yathà --
     %<asti nàñaka÷aile tu saro mànasasannibham .
     yatra sàrdhaü ÷ailaputtryà jalakrãóàü sadà haraþ ..
     kurute nara÷àrdåla svarõapaïkaja÷obhite .
     tasya pa÷cànmadhyapårbabhàgebhya÷ca sarittrayam ..
     avatãrõaü prayàtyeva dakùiõaü sàgaraü prati .
     tasya pa÷cimabhàge tu nadã dikkarikàhvayà ..
     diggajàþ kùetrasaüjàtàþ tena dikkarikà smçtà .
     madhyabhàgàt sçtà yà tu ÷aïkareõàvatàrità ..
     vçddhagaïgàhvayà sà tu gaïgeva phaladàyinã ..
     yà niþsçtà pårbabhàgàttasmàdgirivarànnadã .
     svarõagrãveti vikhyàtà sà gaïgàsadç÷ã phale ..>% iti kàlikàpuràõe kàmaråpapãñhanirõayanàma 82 adhyàyaþ ..

#<vçddhatvaü>#, klã, (vçddha + tva .) vçddhasya bhàvaþ . tatparyàyaþ . sthàviram 2 . ityamaraþ .. vàrddhakyam 3 vàrddhakam 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, raghuþ . 1 . 23 .
     %<anàkçùñasya viùayairvidyànàü pàradç÷vanaþ .
     tasya dharmarateràsãdvçddhatvaü jarasà vinà ..>%) bàlyàderavadhimàha su÷rutaþ .
     %<vayastu trividhaü bàlyaü madhyamaü vàrddhakaü tathà .
     ånaùoóa÷avarùastu naro bàlo nigadyate ..
     trividhaþ so'pi dugdhà÷ã dugdhànnà÷ã tathànnabhuk .
     dugdhà÷ã varùaparyantaü dugdhànnà÷ã ÷araddvayam ..
     taduttaraü syàdannà÷ã evaü vàlastridhà mataþ ..
     madhye ùoóa÷asaptatyormadhyamaþ kathito budhaiþ .
     caturdhà madhyamaü pràhuryuvà dvàtriü÷ato mataþ ..
     catvàriü÷atsamà yàvattiùñhedvãryàdipåritaþ .
     tataþ krameõa kùãõaþ syàdyàvadbhavati saptatiþ ..>% vãryàdãtyàdi÷abdena rasàdisarvadhàtvindriyabalotsàhà ucyante . kùãõaþ sarvadhàtvindriyabalotsàhairhãnaþ .
     %<tatastu saptaterårdhvaü kùãõadhàturasàdikaþ .
     kùãyamàõendriyabalaþ kùãõaretà dine dine ..
     valãpalitakhàlityayuktaþ karmasu càkùamaþ .
     kàsa÷vàsàdibhiþ kliùño vçddho bhavati mànavaþ ..
     bàlye vivardhate ÷leùmà pittaü syànmadhyame'dhikam .
     vàrddhakye vardhate vàyurvicàryaitadupakramet ..>% upakramet cikitset . tantràntare tu .
     %<bàlyaü vçddhi÷chavirmedhà tvagdçùñiþ ÷ukravikramau .
     buddhiþ karmendriyaü ceto jãvitaü da÷ato hraset ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<vçddhadàrakaþ>#, puü, (vçddho dàrako bàlaka iva yasmàt .) vãratàóakavçkùaþ . iti bharataþ .. viddhaóak iti vãjatàóakà iti ca vaïgabhàùà . vidhàrà iti hindãbhàùà . tatparyàyaþ . çkùagandhà 2 chagalàntrã 7 àvegã 4 juïgaþ 5 . ityamaraþ .. çùyagandhà 6 chagalàïghrã 7 chagalà 8 antrã 9 juïgà 10 . iti taññãkà .. chagalã 11 juïgakaþ 12 ÷yàmaþ 13 . iti jañàdharaþ .. vçùyagandhà 14 chagalàntrikà 15 . iti ÷abdaratnàvalã .. dãghavàlukà 16 chàgalàntrikà 17 vçddhaþ 18 koñharapuùpã 19 ajàntrã 20 vçddhadàru 21 . granthàntare koñharapuùpãsthàne vçddhakoñarapuùpãti pàñhaþ . asya guõàþ . gaulyatvam . picchilatvam . kaphavàtakàsàmadoùanà÷itvam . balyatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. anyacca .
     %<rasàyano vçddhadàraþ ÷othavàtàmavàtajit .>% iti ràjavallabhaþ ..

@<[Page 4,481a]>@
#<vçddhadàru>#, klã, (vçddhatvanà÷akaü dàru yasya .) vçddhadàrakavçkùaþ . yathà, ràjanirghaõñe .
     %<vçddhadàrudvayaü gaulyaü picchilaü kaphavàtanut .
     valyaü kàsàmadoùaghnaü dvitãyaü svalpavãryadam ..>%

#<vçddhanàbhiþ>#, tri, (vçddhaþ pravçddho nàbhiryasya .) unnatanàbhiþ . goüóanàbhiyuktavyakti iti bhàùà . tatparyàyaþ . tuõóilaþ 2 tuõóibhaþ 3 . ityamaraþ ..

#<vçddhaprapitàmahaþ>#, puü, (prapitàmahàdvçddhaþ .) prapitàmahatàtaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. tatra kanyàyàþ sapiõóatà nàsti . yathà . tenàtmapa¤came vçddhaprapitàmahe sàpiõóyaü nivartate iti pratipàditam . ataeva prapitàmahabhràtrà tatsantatibhiþ saha sàpiõóyàbhàvàt kanyàjananamaraõayosteùàü sapiõóà÷aicaü nàsti kintu samànodakanimittamevà÷aucamiti . iti ÷uddhitattvam ..

#<vçddhabalà>#, strã, (vçddhà balà .) mahàsamaïgà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vçddharàjaþ>#, puü, amlavetasaþ . yathà --
     %<atyamlo vçddharàja÷ca dvàvetau tatra kãrtitau ..>% iti kecit ..

#<vçddhavàhanaþ>#, puü, àmravçkùaþ . yathà . supakvo vçddhavàhanaþ . iti kecit ..

#<vçddhavibhãtakaþ>#, puü, (vçddhaþ pravçddho vibhãtaka iva .) àmràtakaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<vçddha÷ravàþ>#, [s] puü, (vçddhàt bçhaspateþ ÷çõotãti . ÷ru + asun . %<vçddhebhyaþ ÷çõotãti vçddha÷ravàþ .>% ityujjvaladattaþ . 4 . 226 . %<vçddhaü prabhåtaü ÷ravaþ ÷ravaõaü stotraü havirlakùaõamannaü và yasya .>% iti çgbhàùye sàyaõaþ . 1 . 89 . 6 . %<vçddhaü ÷ravo dhanaü kãrtirvà yasya .>% iti vedadãpe mahãdharaþ . 10 . 9 .) indraþ . ityamaraþ ..

#<vçddhasaüghaþ>#, puü, vçddhànàü samåhaþ . tatparyàyaþ . vàrddhakam . ityamaraþ . 2 . 6 . 40 ..

#<vçddhasåtrakaü>#, klã, (vçddhasya såtram . tataþ svàrthe kan .) indratålam . vuóãra såtà iti bhàùà . yathà, hàràvalyàm .
     %<vçddhasåtrakamityàhurindratålaü manãùiõaþ .
     grãùmahàsaü vaü÷akaphaü vàtatålaü maruddhvajam ..>%

#<vçddhà>#, strã, (vçddha + ñàp .) gatayauvanà . vuóã iti bhàùà . tatparyàyaþ . paliknã 2 . ityamaraþ .. palità 3 . iti bharataþ .. sthavirà 4 niùkalà 5 jaratã 6 gatàrtavà 7 . iti ràjanirghaõñaþ .. tadavasthàkàlo yathà --
     %<àùoóa÷àdbhavedbàlà taruõã triü÷atà matà .
     pa¤capa¤cà÷ataþ prauóhà vçddhà bhavati tatparam ..>% iti kàlidàsaþ .. * .. api ca .
     %<bàleti gãyate nàrã yàvadvarùàõi ùoóa÷a .
     tatastu taruõã j¤eyà dbàtriü÷adbatsaràvadhi ..
     tadårdhvamadhiråóhà syàt pa¤cà÷advatsaràvadhi .
     vçddhà tatparato j¤eyà suratotsavarjità ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. tasyàþ sambhoge doùo yathà --
     %<bàlà tu pràõadà proktà yuvatã pràõahàriõã .
     prauóhà karoti vçddhatvaü vçddhà maraõamàdi÷et ..
     nidàgha÷aradorbàlà prauóhà varùàvasantayoþ .
     hemante ÷i÷ire yogyà na vçddhà kvàpi ÷asyate ..
     nàrtave ùoóa÷àdvarùàt saptatyàþ parato na ca .
     àyuùkàmo naraþ strãbhiþ saüyogaü kartumarhati ..
     pa¤capa¤cà÷ato nàrã saptasaptatitaþ pumàn .
     dvàvetau na prasåyete prasåyete viparyayàt ..>% iti ràjavallabhaþ .. * ..
     %<÷uùkaü màüsaü striyo vçddhà bàlàrkastaruõaü dadhi .
     prabhàte maithunaü nidrà sadyaþ pràõaharàõi ùañ ..>% iti càõakyam .. * .. aïguùñhaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. mahà÷ràvaõikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vçddhàïguliþ>#, strã, (vçddhà aïguliþ .) hastapàdayoþ sthålàïguliþ . vuóa àïgula iti bhàùà . tatparyàyaþ . aïguùñhaþ 2 vçddhà 3 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vçddhiþ>#, strã, (vçdha + ktin .) aùñavargàntargatauùadhavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . yogyà 2 çddhiþ 3 siddhiþ 4 lakùmãþ 5 . ityamaraþ .. puùñadà 6 vçddhidàtrã 7 maïgalyà 8 ÷rãþ 9 sampat 10 à÷ãþ 11 janeùñà 12 bhåtiþ 13 mut 14 sukham 15 jãvabhadrà 16 . asyà guõàþ .
     %<çddhirvçddhi÷ca madhurà susnigdhà tikta÷ãtalà .
     rucimedhàkarã ÷leùmakuùñhakrimiharà parà ..
     prayogeùvanayorekaü yathàlàbhaü prayojayet .
     tatra yaddàtumiùñiþ syàddvayamapyatra yojayet ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. * .. çddhivçddhyorutpattilakùaõanàmaguõàþ .
     %<çddhirvçddhi÷ca kandau dbau bhavataþ koùayàmale .
     ÷vetalomànvitaþ kando latàjàtaþ sarandhrakaþ ..
     sa eva çddhirvçddhi÷ca bhedamapyetayorbruve .
     tålagranthisamà çddhirvàmàvartaphalà ca sà ..
     vçddhistu dakùiõàvartaphalà proktà maharùibhiþ .
     çddhiryogyà siddhilakùmyau vçddherapyàhvayà ime ..
     çddhirbalyà tridoùaghnã ÷ukralà madhurà guruþ .
     pràõai÷varyakarã mårchàraktapittavinà÷inã ..
     vçddhirgarbhapradà ÷ãtà vçü haõã madhurà smçtà .
     vçùyà pittàsra÷amanã kùatakàsakùayàpahà ..
     ràj¤àmapyaùñavargastu yato'yamatidurlabhaþ .
     tasmàdasya pratinidhiü gçhõãyàttadguõaü bhiùak ..>% mukhyasadç÷aþ pratinidhiþ .. * .. etasya pratinidhimàha .
     %<medà jãvakakàkolã çddhidvandve'pi càsati .
     varãvidàrya÷vagandhàvàràhã÷ca kramàt kùipet ..>% medà mahàmedàsthàne ÷atàvarãmålaü jãvakarùabhakasthàne vidàrãmålaü kàkalãkùãrakàkolãsthàne'÷vagandhàmålaü çddhivçddhisthàne vàràhãkandaü guõaistattulyaü kùipet . iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. nãtivedinàü kùayàditrivargàntargatavargavi÷eùaþ . ityamaraþ .. nãtivedinàü nãni÷àstraj¤ànàü kùayàdibhistrivargaþ . anyeùàntu dharmakàmàrthaþ pårbamuktaþ . aùñavargasyàpacayaþ kùayaþ . tasyaivopacayo vçddhiþ . tasya nopacayo nàpyapacayaþ sthànam . aùñavargo yathà -- kçùirbaõikpatho durgaü setuþ ku¤jarabandhanam . kanyàkarabalàdànaü sainyànà¤ca nive÷anam .. aùñavargaþ smçto ràj¤àmiti bharataþ .. * .. vardhanam . tatparyàyaþ . sphàtiþ 2 . ityamaraþ .. (yathà, manuþ . 12 . 124 .
     %<eùa sarvàõi bhåtàni pa¤cabhirvyàpya mårtibhiþ .
     janmavçddhikùayairnityaü saüsàrayati cakravat ..>%) viùkambhàdisaptaviü÷atiyogàntargataikàda÷ayogaþ . tatra jàtaphalaü yathà --
     %<prasåtikàle yadi vçddhiyogo naraþ subhogo vinayànvita÷ca .
     dhanaprayogagrahaõeùu dakùo vicakùaõaþ syàt krayavikrayàbhyàm ..>% iti koùñhãpradãpaþ .. * .. kalàntaram . sud iti bhàùà . abhyudayaþ . samçddhiþ . iti medinã .. (yathà, ÷i÷upàlavadhe . 15 . 1 .
     %<atha tatra pàõóutanayena sadasi vihitaü madhudviùaþ .
     mànamasahata na cedipatiþ paravçddhimatsari mano hi màninàm ..>%) vçddhigrahaõaniyamo yathà --
     %<a÷ãtibhàgo vçddhiþ syànmàsi màsi sabandhake .
     varõakramàcchataü dvitricatuùpa¤cakamanyathà ..>% màsi màsi pratimàsaü bandhakaü vi÷vàsàrthaü yadàdhãyate àdhiriti yàvat . bandhakena saha vartata iti sabandhakaþ prayogastasmin sabandhake prayoge prayuktasya dravyasyà÷ãtitamo bhàgo vçddhirdharmyà bhavati . anyathà bandhakarahite prayoge varõànàü bràhmaõàdãnàü krameõa dbitricatuþpa¤cakaü ÷ataü dharmyaü bhavati . bràhmaõe'dhamarõe dvikaü ÷atam . kùattriye trikam . vai÷ye catuùkam . ÷ådre pa¤cakam . màsi màsãtyeva . dvau và trayo và catvàro và pa¤ca và iti dvitricatuþpa¤càþ . dbitricatuþpa¤cà asmin ÷ate vçddhirdãyata iti dvitricatuþpa¤cakaü ÷atam . tadasmin vçddhyà yallàbha÷ulkopadà dãyate iti kan . iyaü vçddhirmàsi màsi gçhyata iti kàlikà . iyameva vçddhirdivasagaõanayà vibhajya pratidivasaü gçhyamànà kàyikà bhavati . tathà ca nàradena .
     %<kàyikà kàlikà caiva kàrità ca tathà parà .
     cakravçddhi÷ca ÷àstreùu tasya vçddhi÷caturvidhà ..>% ityuktroktam ..
     %<kàyàvirodhinã ÷a÷vat paõapàdàdi kàyikà .
     pratimàsaü sravantã yà vçddhiþ sà kàlikà matà ..
     vçddhiþ sà kàrità nàma yarõikeõa svayaü kçtà .
     vçddherapi punarvçddhi÷cakravçddhirudàhçteti ..>% grahãtçvi÷eùaõena vçddheþ prakàràntaramàha . kàntàragàstu da÷akaü sàmudrà viü÷akaü ÷atam . kàntàramaraõyaü tatra gacchantãti kàntàragàþ ye vçddhyà dhanaü gçhãtvà adhikalàbhàrthaü atigahanaü pràõadhanavinà÷a÷aïkàsthànaü pravi÷anti te da÷akaü ÷ataü dadyuþ . ye ca samudragàste viü÷akaü ÷ataü màsi màsãtyeva . etaduktaü bhavati kàntàragebhyo da÷akaü ÷ataü sàmudrebhya÷ca viü÷akaü ÷ataü uttamarõa àdadyàt . målavinà÷asyàpi ÷aïkitatvàt iti .. * .. idànãü kàritàü vçddhimàha .
     %<dadyurvà svakçtàü vçddhiü sarve sarvàsu jàtiùu ..>% sarve bràhmaõàdayo'dhamarõà abandhake sabandhake và svakçtàü svàbhyupagatàü vçddhiü sarvàsu jàtiùu dadyuþ . kvacidakçtàpi vçddhirbhavati yathàha nàradaþ . %<na vçddhiþ prãtidattànàü syàdanàkàrità kvacit . anàkàritamapyårdhvaü vatsaràrdhàdvivardhate ..>% iti .. yastu yàcitakaü gçhãtvà de÷àntaraü gatastaü prati kàtyàyanenoktam .
     %<yo yàcitakamàdàya tamadattvà di÷aü vrajet .
     årdhvaü saüvatsaràttasya taddhanaü vçddhimàpnuyàt ..>% iti .. ya÷ca yàcitakamàdàya yàcito'pyadattvà de÷àntaraü yàti taü prati tenaivoktam .
     %<kçtoddhàramadattvà yo yàcitastu di÷aü vrajet .
     årdhvaü màsatrayàttasya taddhanaü vçddhimàpnuyàd ..>% iti .. yaþ punaþ svade÷e sthita eva yàcito yàcitakaü na dadàti taü yàcanakàlàdàrabhya vçddhiü dàpayedràjà . yathàha .
     %<svade÷e'pi sthito yastu na dadyàdyàcitaþ kvacit .
     taü tato kàritàü vçddhimanicchanta¤ca dàpayet ..>% iti .. anàkàritavçddherapavàdo nàradenoktaþ . paõyamålaü bhçtirnyàso daõóo ya÷ca prakalpitaþ . vçthàdànàkùikapaõà vardhante nàvivakùitàþ .. avivakùità anàkàrità iti .. * .. adhunà dravyavi÷eùe vçddhivi÷eùamàha . santatistu pa÷ustrãõàm . pa÷ånàü strãõàü santatireva vçddhiþ . pa÷ånàü strãõàü poùaõàsamarthasya tatpuùñisantatikàmasya prayogaþ sambhavati . grahaõa¤ca kùãraparicaryàrthinaþ . adhunà prayuktasya dravyasya vçddhigrahaõamantareõa cirakàlàvasthitasya kasya dravyasya kiyatã parà vçddhirityapekùita àha . rasasyàùñaguõà parà .
     %<vastradhànyahiraõyànàü catustridviguõà parà ..>% rasasya tailaghçtàdervçddhigrahaõamantareõa cirakàlàvasthitasya svakçtayà vçddhyà vardhamànasyàùñaguõà vçddhiþ parà nàtaþparaü vardhate . tathà vastradhànyahiraõyànàü yathàsaükhyaü caturguõàþ triguõà dviguõà ca vçddhiþ parà . va÷iùñhena tu rasasya traiguõyamuktam . dviguõaü hiraõyaü triguõaü dhànyaü dhànyenaiva rasà vyàkhyàtàþ puùpamålaphalàni ca . tulà ghçtaü tritayamaùñaguõamiti . manunà tu dhànyasya puùpamålaphalàdãnà¤ca pa¤caguõatvamuktam . %<dhànye ÷ade lave bàhye nàtikràmati pa¤catàmiti .>% ÷adaþ kùetraphalaü puùpamålaphalàdi . lavo meùorõàcamarãke÷àdi . bàhyo valãvardaturagàdi . dhànya÷adalavabàhyaviùayà vçddhiþ pa¤caguõatvaü nàtikràmatãti . tatràdhamarõayogyatàva÷ena durbhikùàdikàlava÷ena ca vyavasthà draùñavyà . etacca sakçtprayoge sakçdàharaõe ca veditavyam . puruùàntarasaükramaõena prayomàntarakaraõe tasminneva và puruùe anaika÷aþ prayogàntarakaraõe suvarõàdikaü dvaiguõyàdyatikramya pårbavadvardhate . sakçtprayoge'pi pratidinaü pratimàsaü prativatsaraü và vçddhyàharaõe'dhamarõadeyasya dbaiguõyasambhavàt . pårbàhçtavçddhyà saha dvaiguõyamatikramya vardhata eva . yathàha manuþ . kuùãdavçddhirdvaiguõyaü nàtyeti sakçdàhçtà . sakçdàhitetyapi pàñho'sti . upacayàrthaü prayuktaü dravyaü kuùãdaü tasya vçddhiþ kusãdavçddhirdvaiguõyaü nàtyeti nàtikràmati . yadi sakçdàhità sakçtprayuktà puruùàntarasaükramaõàdinà prayogàntarakaraõe dvaiguõyamatyeti sakçdàhçteti pàñhe ÷anaiþ ÷anaiþ pratidinaü pratimàsaü prativatsaraü vàdhamarõàdàhçtà dvaiguõyaü nàtyetãti vyàkhyeyam . tathà gautamenàpyuktam . cirasthàne dvaiguõyaü prayogasyeti prayogasyetyekavacananirde÷àt pragogàntarakaraõe dvaiguõyàtikramo'bhipretaþ . cirasthàna iti nirde÷àt ÷anaiþ ÷anairvçddhigrahaõe dvaiguõyàtikramo dar÷itaþ . iti mitàkùarà .. kuraõóarogaþ . harùaþ . iti hemacandraþ .. samåhaþ . iti ÷abdacandrikà .. ÷aileyam . dhanam . iti ràjanirghaõñaþ .. * ..

#<vçddhikà>#, strã, (vçddhireva . svàrthe kan .) çddhinàmauùadham . iti ÷abdamàlà ..

#<vçddhijãvikà>#, strã, (vçddhyà jãvikà .) çõadànajãvikà . tatparyàyaþ . arthaprayogaþ 2 kuùãdam 3 . ityamaraþ .. kalàmbikà 4 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vçddhidaþ>#, puü, (vçddhiü dadàtãti . dà + kaþ .) jãvakaþ . ÷åkarakandaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. vçddhidàtari, tri .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 53 . 37 .
     %<pràk÷àlayà viyuktaü sukùetraü vçddhidaü vàstu ..>%)

#<vçddhi÷ràddhaü>#, klã, (vçddhaye yat ÷ràddham .) vçddhinimittaka÷ràddham . tattu abhyudayanimittaü pitràdyudde÷ena ÷raddhayà annàderdànam . tat karmavi÷eùàt pårbaü kartavyaü yathà . nirõayàmçte matsyapuràõam .
     %<annaprà÷e ca sãmante puttrotpattinimittake .
     puüsavane niùeke ca navave÷maprave÷ane ..
     devavçkùajalàdãnàü pratiùñhàyàü vi÷eùataþ .
     tãrthayàtràvçùotsarge vçddhi÷ràddhaü prakãrtitam ..>% halàyudhadhçtakårmapuràõam .
     %<tãrthayàtràsamàrambhe tãrthàt pratyàgame'pi ca .
     vçddhi÷ràddhaü prakurvãta bahusarpiþsamanvitam ..>% iti ÷ràddhatattvam .. àbhyudayika÷ràddham . nàndãmukha÷ràddham . yathà -- %<vçddhi÷ràddhaü pravakùyàmi pårbavattadvi÷eùakam .. jàtaputtramukhadar÷anàdau vçddhi÷ràddham . pårvàbhimukheùu dakùiõopavãtiùu madhuyavavadaraku÷airdevatãrthena namaskàràntena dakùiõopacàreõa kartavyam . dakùiõajànu gçhãtvà oü adyàsmadãyàmukavçddhau amukasagotràõàmasmatpitçpitàmahaprapitàmaha-màtàmahapramàtàmahavçddhapramàtàmahànàü amuka÷armaõàü sapatnãkànàü nàndãmukhànàü ÷ràddhe kartavye vasusatyasaüj¤akànàü vi÷veùàü devànàü ÷ràddhaü siddhànnena yuùmàsu mayà kartavyamiti devabràhmaõàmantraõam . oü kariùyasãti tenokte itthameva màtçpitàmahãprapitàmahãnàü devabràhmaõàmantraõam . tata oü adya amukasagotràyà matprapitàmahyà amukãdevyà nàndãmukhyàþ ÷ràddhaü siddhànnena yuùmàsu mayà kartavyamiti prapitàmahãbràhmaõàmantraõam . kariùyasãti tenokte itthameva màtàmahyàdibràhmaõàmantraõam . devapitçsarvadevabràhmaõa÷ràddhakaraõànuj¤àpanam . àsane oü vi÷vedevàsa àgata ÷çõutàma imaü havaü evaü varhirniùãdata . oü vi÷vedevàþ ÷çõutemaü havaü ye me'ntarãkùe ya upadyaviùña ye agnijihvà uta và yajatrà à sadyàsmin varhiùi màdayaddham . oü àgacchantu iti vi÷vedevàvàhanaü gandhàdidànaü acchidràvadhàraõavàcanam . tataþ prapitàmahãprabhçtãnàmanuj¤àpanam . àsanam àvàhanaü gandhàdidàna¤ca . acchidràvadhàraõavàcanam . itthaü pitàmahyà màtuþ . tataþ prapitàmahàdãnàmanuj¤àpanamàsanamàvàhanaü gandhàdidànam . evaü vçddhaprapitàmahàdãnàü anuj¤àpanàdikaraõam . oü vasusatyasaüj¤akebhyo vi÷vebhyo devebhya etadannaü saghçtaü sapànãyaü savya¤janaü savadaraü sadadhi pratisiddhavarjitaü namaþ . iti annakalpanam .. oü amukagotre matpitàmahi amuki devi nàndãmukhi etadannaü savadaraü sadadhi namaþ . evaü màtàmahapramàtàmahebhyaþ .>% iti gàruóe 223 adhyàyaþ .. anyacca .
     %<tçtãyamàbhyudayikaü vçddhi÷ràddhaü taducyate .
     utsavànandasambhàre yaj¤odvàhàdimaïgale ..
     màtaraþ prathamaü påjyàþ pitarastadanantaram .
     tato matàmahà ràjan vi÷vedevàstathaiva ca ..
     pradakùiõopacàreõa dadhyakùataphalodakaiþ .
     pràïmukho ninayet piõóàn pårbayà caturo yutàn ..
     sampannamityabhyudaye dadyàdarghyaü dbayordvayoþ .
     yugmà dvijàtayaþ påjyàþ vastrakàrtasvaràdinà ..
     tilàrthantu yavaiþ kàryà nàndã÷abdànupårbakam .
     maïgalàni ca sarvàõi vàcayet dbijapuïgavàn ..
     evaü ÷ådro'pi sàmànyaü vçddhi÷ràddha¤ca sarvadà .
     namaskàreõa mantreõa kuryàdàmànnavàn budhaþ ..
     dànapradhànaþ ÷ådraþ syàdityàha bhagavàn prabhuþ .
     dànena sarvakàmàptirasya saüjàyate yataþ ..>% iti màtsye sàdhàraõàbhyudayakãrtano nàma 17 adhyàyaþ .. vistàrastu ÷ràddhatattve ÷ràddhaviveke ca draùñavyaþ ..

#<vçddhokùaþ>#, puü, (vçddha÷càsau ukùà ceti . %<acaturetyàdi .>% 5 . 5 . 77 . ityàdinà ac pratyabaþ .) vçddhavçùaþ . tatparyàyaþ . jaradgavaþ 2 . ityamaraþ .. (yathà, kumàrasambhave . 5 . 70 .
     %<vilokya vçddhokùamadhiùñhitaü tvayà mahàjanaþ smeramukho bhaviùyati ..>%)

#<vçddhyàjãvaþ>#, tri, (vçddhyà àjãvatãti . à + jãva + ac .) vçddhyupajãvã . tatparyàyaþ . vàrdhuùiþ 2 vàrdhuùikaþ 3 kuùãdaþ 4 kuùãdikaþ 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. sàdhuþ 6 . iti jañàdharaþ ..

#<vçdha>#, u ïa va ë vçddhau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-akaø-señ . ktvàveñ .) u, vardhitvà vçddhvà . ïa, vardhate janaþ . va, vartsyati vivçtsati . ë, avçdhat . iti durgàdàsaþ ..

#<vçdha>#, ka dãptau . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøparaø-akaø-señ .) ka, vardhayati . iti durgàdàsaþ ..

#<vçdhasànaþ>#, puü, (vçdha + %<çnjivçdhãti .>% uõàø 2 . 87 . ityanena asànac . sa ca kit .) manuùyaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. (vardhana÷ãle, tri . yathà, çgvede . 2 . 2 . 5 .
     %<hari÷ipro vçdhasànàsu jarbhurat ..>% %<vçdhasànàsu pravardhamànàsu .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. yathà ca tatraiva . 4 . 3 . 6 .
     %<kaddhiùõyàsu vçdhasàno agne kadvàtàya pratavase ÷ubhaü yo ..>% %<vçdhasànaþ ghçtàdyàhutibhirvardhamànastvam .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<vçdhasànuþ>#, puü, (vçdha + bàhulakàt asànuc . sa ca kit .) puruùaþ . patram . kçtiþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<vçdhyaü>#, tri, (vçdha + %<çdupadhàccàkëpicçteþ .>% 3 . 1 . 110 . iti kyap .) vardhabãyam . vçdhadhàtoþ kyappratyayena niùpannamidam ..

#<vçntaü>#, klã, phalapuùpapatràdiryena dhàryate tat . vo ñà iti bhàùà . tatparyàyaþ . prasavabandhanam 2 . ityamaraþ .. (yathà, raghuvaü÷e . 5 . 69 .
     %<vçnta÷lathaü harati puùpamanokahànàm ..>%) ghañãdhàrà . kucàgram . iti medinã ..

#<vçntàkaþ>#, puü, vàrtàkã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vçntàkã>#, strã, vàrtàkã . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 4,483b]>@
#<vçntità>#, strã, kañukà . iti ÷abdacandrikà ..

#<vçndaü>#, klã, (vç¤ + %<abdàdaya÷ceti .>% uõàø 4 98 . iti dan num guõàbhàva÷ca nipàtyate .) samåhaþ . ityamaraþ .. (yathà, bhàgavate . 3 . 28 . 30 .
     %<bhçtyà svayà kuñilakuntalavçndajuùñam ..>%)

#<vçndaþ>#, puü, da÷àrvudaþ . ÷atakoñiriti yàvat . iti jyotiùam .. asya nàmàntaraü mahàrvudaþ ..

#<vçndà>#, strã, tulasã . iti ÷abdaratnàvalã .. jalandharapatnã . asyà vivaraõaü tulasã÷abdedraùñavyam .. kedàraràjakanyà . ràdhàùoóa÷anàmàntargatanàmavi÷eùaþ . etadvivaraõaü vçndàvana÷abde draùñavyam ..

#<vçndàraþ>#, tri, manoj¤am . iti ÷abdamàlà ..

#<vçndàrakaþ>#, puü, (vçndamasyàstãti . vçnda + %<÷çïgavçndàbhyàmàrakan vaktavyaþ .>% 5 . 2 . 122 . ityasya vàrtikoktyà àrakan .) devatà . ityamaraþ .. (yathà, bhàgavate . 6 . 10 . 30 .
     %<api vçndàrakà yåyaü na jànãtha ÷arãriõàm ..>%) yåthapàtà . yathà --
     %<vçndàrakaþ sure ÷reùñhe manoj¤e yåthapàtari ..>% iti bharatadhçtavyàóiþ ..

#<vçndàrakaþ>#, tri, (vçndàra + svàrthe kan .) manoj¤aþ . (yathà, mahàbhàrate . 11 . 19 . 5 .
     %<yuvà vçndàrakaþ ÷årovikarõaþ puruùarùabhaþ ..>%) ÷reùñhaþ . iti medinã .. tanmate pavargãyàdiþ . vçndàrakau råpimukhyau . ityamaraþ ..

#<vçndàvanaü>#, klã, svanàmakhyàtatãrtham . tannàmakàraõaü yathà -- ÷rãnàràyaõa uvàca .
     %<purà kedàrançpatiþ saptadvãpapatiþ svayam .
     àsãt satyayuge brahman satyadharmarataþ sadà ..
     sa reme saha nàrãbhiþ puttrapauttragaõaiþ saha .
     puttràniva prajàþ sarvàþ pàlayàmàsa dhàrmikaþ ..
     kçtvà ÷atakratuü ràjà lebhe tvindratvamãpsitam .
     kçtvà nànàvidhaü puõyaü phalakàïkùã na ca svayam ..
     nityaü naimittikaü sarvaü ÷rãkçùõaprãtipårbakam .
     kedàratulyo ràjendro na bhåto bhavità punaþ ..
     puttreùu ràjyaü saünyasya priyà trailokyamohinã .
     jaigãùavyopade÷ena jagàma tapase vanam ..
     hareraikàntiko bhakto dhyàyate santataü harim .
     ÷a÷vat sudar÷anaü cakramasti yatsannidhau mune ..
     ciraü taptvà nçpa÷reùñho goloka¤ca jagàma saþ .
     kedàranàmatãrthaü tattannàmnà ca babhåva ha ..
     tatràdyàpi mçtaþ pràõã sadyo mukto bhavet dhruvam .
     kamalàü÷à tasya kanyà nàmnà vçndà tapasvinã ..
     na vavre sà varaü ka¤cit yoga÷àstravi÷àradà .
     dattaü durvàsasà tasyai harermantraü sudurlabham ..
     sà viraktà gçhaü tyaktvà jagàma tapase vanam .
     ùaùñiü varùasahasràõi tapastepe sunirjane ..
     àvirbabhåva ÷rãkçùõastatpuro bhaktavatsalaþ .
     prasannavadanaþ ÷rãmàn varaü vçõvityuvàca saþ ..
     dçùñvà sà ràdhikàkàntaü ÷àntaü sundaravigraham .
     mårchàü saüpràpa sà sadyaþ kàmabàõaprapãóità ..
     sà ca ÷ãghraü varaü vavre patistvaü me bhaveti ca .
     omityuktvà ca rahasi ciraü reme tayà saha ..
     sà jagàma ca golokaü kçùõena saha kautukàt .
     ràdhàsamà sà saubhàgyàt gopã÷reùñhà babhåva sà ..
     vçndà yatra tapastepe tattu vçndàvanaü smçtam .
     vçndà yatra kçtà krãóà tena và munipuïgava .. * ..
     athànya¤cetihàsa¤ca ÷çõuùva vatsa puõyadam .
     yena vçndàvanaü nàma nibodha kathayàmi te ..
     ku÷adhvajasya kanye dve dharma÷àstra vi÷àrade .
     tulasãvedavatyau ca virakte bhavakarmaõi ..
     tapastaptvà vedavatã pràpa nàràyaõaü param .
     sãtà janakakanyà sà sarvatra parikãrtità ..
     tulasã ca tapastaptvà và¤chàü kçtvà hariü patim .
     daivàddurvàsasaþ ÷àpàt pràpya ÷aïkhàsuraü patim ..
     pa÷càt saüpràpa kamalàkàntaü kàntaü manoharam .
     tasyà÷ca tapasaþ sthànaü udita¤ca tapodhana .
     tena vçndàvanaü nàma pravadanti manãùiõaþ .. * ..
     athavà te pravakùyàmi paraü hetvantaraü ÷çõu .
     yena vçndàvanaü nàma puõyakùetra¤ca bhàrate ..
     ràdhàùoóa÷anàmnà¤ca vçndà nàma ÷rutau ÷rutam .
     tasyàþ krãóàvanaü ramyaü tena vçndàvanaü smçtam ..
     goloke prãtaye tasyàþ kçùõena nirmitaü purà .
     krãóàrthaü bhuvi tannàmnà vanaü vçndàvanaü smçtam ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe vçndàvanaprastàvaþ 17 adhyàyaþ .. * .. atha vçndàvanavarõanam . ã÷vara uvàca .
     %<guhyàdguhyataraü hçdyaü paramànandakàraõam .
     atyadbhutaü rahasyànàü rahasyaü paramaü param ..
     durlabhànà¤ca paramaü durlabhaü mohanaü param .
     sarva÷aktimayaü devi sarvasthàneùu gopitam ..
     sàtvatàü sthànamårdhanyaü viùõoratyantavallabham .
     nityaü vçndàvanaü nàma brahmàõóopari saüsthitam ..
     pårõabrahmasukhai÷varyanityamànandamavyayam .
     vaikuõñhàdi tadaü÷àü÷aü svayaü vçndàvanaü bhuvi ..
     golokai÷varyaü yatki¤cit gokule tatprakãrtitam .
     vaikuõñhàdivaibhavaü yat dbàrakàyàü prakà÷ayet ..
     yadbrahmaparamai÷varyaü nityaü vçndàvanà÷rayam .
     tasmàt trailokyamadhye tu pçthvã dhanyeti vi÷rutà ..
     yat syànmàthurakaü dhàma viùõorekàntavallabham .
     svasthànamadhikaü nàmadheyaü màthuramaõóalam ..
     nigåóhaü paramaü sthànaü puryabhyantarasaüsthitam .
     sahasrapatrakamalàkàraü màthuramaõóalam ..
     viùõucakraparibhràmaddhàma vaiùõavamadbhutam .
     karõikàpatravistàraü rahasyakramamãritam ..
     pradhànaü dvàda÷àraõyaü màhàtmyaü kathitaü kramàt .
     bhadra÷rãlauhabhàõóãramahàtàlakhadãrakàþ ..
     bahulaü kumudaü kàmyaü madhu vçndàvanaü tathà .
     dvàda÷aità vane saükhyàþ kàlindyàþ sapta pa÷cime ..
     pårbe pa¤cavanaü proktaü tatràsti guhyamuttamam .
     mahàvanaü gokulàkhyaü ramyaü madhuvanaü tathà ..
     pårve tu pa¤ca bhadràdyàstàlàdyàþ sapta pa÷cime .
     anyaccopavanaü proktaü kçùõakrãóàrasasthalam ..
     kadambakhaõóikaü nandavanaü nandã÷varaü tathà .
     nandanànandakhaõóa¤ca pàlà÷à÷okaketakam ..
     sugandhimàdanaü kailamamçtaü bhojanasthalam .
     sukhaprasàdhanaü vatsaharaõaü ÷eùa÷àyanam ..
     ÷yàmapå÷ca dadhigràmaü cakrabhànupuraü tathà .
     ÷aïkitaü vipada¤caiva bàlakrãóa¤ca dhåsaram ..
     kemudrumaü kharo vãramutsuka¤càpi nandanam .
     itthameva vane saükhyàstriü÷accopavanaü smçtam ..
     pårboktaü dvàda÷àraõyaü pradhànaü vanamuttamam .
     tatrottare caturtha¤ca vana¤ca samudàhçtam ..
     nànàvidharasakrãóànànàlãlàmayasthalam .
     dalavispaùñavistàrarahasyakramamãritam ..
     sahasrapatrakamalaü gokulàkhya mahat padam .
     karõikà tanmahaddhàma govindasthànamuttamam ..
     tatropari svarõapãñhe maõimaõóapagaõóitam .
     tacca tatra kramàddikùu vidikùu dalabhãritam ..
     yaddalaü dakùiõe proktaü paraü guhyottamottamam .
     tasmin dale mahàpãñhaü nigamàgamadurgamam ..
     yogãndrairapi duùpràpaü sarvàtmà yacca gokulam .
     dvitãyaü dalamàgneyaü tadrahasyaü dvidhà tathà ..
     niku¤jakakuñãvãrakuñãrau taddale sthitau .
     pårbadalaü tçtãyaü yat pradhànaü sthànamucyate ..
     gaïgàdisarvatãrthànàü spar÷àcchataguõaü bhavet .
     caturthadalamai÷ànyàü siddhapãñhepsitapradam ..
     kàmayan nåtanà gopã tatra kçùõapatiü labhet .
     vastràlaïkàraharaõaü taddale samudàhçtam ..
     uttare pa¤camaü proktaü dalaü sarvadalottamam .
     dvàda÷àdityamatraiva dala¤ca karõikàsamam ..
     vàyavyantu dalaü ùaùñhaü tatra kàlãhradaþ smçtaþ .
     dalottamottama¤caiva pradhànasthànamucyate ..
     sarvottamadalaü ÷reùñhaü pa÷cime saptamaü dalam .
     yaj¤apatnãgaõànà¤ca tadãpsitavarapradam ..
     aghàsurasya nirvàõaü cakre trida÷adar÷itam .
     brahmamohanamatraiva dalaü brahmahçdàvaham ..
     nairçtyàntu dalaü proktamaùñamaü vyomaghàtanam .
     ÷aïkhacåóavadhastatra nànàkelirasasthalam ..
     ÷rutamaùñadalaü proktaü vçndàraõyàntarasthitam .
     ÷rãmadvçndàvanaü dhanyaü yamunàyàþ pradakùiõam ..
     ÷ivaliïgamadhiùñhàtà dçùño gopã ÷varàbhidhaþ .
     tadbàhye ùoóa÷adalaü ÷riyà pårõaü tadãritam ..
     sarvàsu dikùu yat proktaü pràdakùiõyàdyathàkramam .
     mahat padaü mahaddhàma pradhànaü ùoóa÷aü dalam ..
     prathamaikadalaü ÷reùñhaü màhàtmyaü karõikàsamam .
     tasmin madhuvanaü proktaü tatra pràdurabhåt svayam ..
     caturbhujo mahàviùõuþ sarvakàraõakàraõam .
     tatràdhiùñhitataddevaü muni÷reùñha sanàtanam ..
     dalaü dvitãyamàkhyàtaü ki¤cillãlàrasasthalam .
     khadiràraõyamatraiva dala¤ca samudàhçtam ..
     sarva÷reùñhadalaü proktaü màhàtmyaü karõikàsamam .
     tatra govardhane ramye nityànandarasà÷raye ..
     karõikàyàü mahàlãlà tallãlà rasagahvare .
     yatra kçùõo nityavçndàkànanasya patirbhavet ..
     kçùõo govindatàü pràptaþ kimanyairbahubhàùitaiþ .
     dalaü tçtãyamàkhyàtaü sarva÷reùñhottamottamam ..
     caturthadalamàkhyàtaü mahàdbhutarasasthalam .
     hariryasya patiþ sàkùànnityaü govardhanaþ svayam ..
     kadambakhaõóã tatraiva pårõànandarasà÷rayaþ .
     snigdhaü hçdyaü priyaü ramyaü dala¤ca samudàhçtam ..
     nandã÷varadalaü ramyaü tatra nandàlayaþ smçtaþ .
     karõikàdalamàhàtmyaü pa¤camaü dalamucyate ..
     adhiùñhàtàtra gopàlo dhenupàlastataþ param .
     dalaü ùaùñhaü yada khyàtaü natra nandavanaü smçtam ..
     saptamaü vakulàraõyaü dalaü ramyaü prakãrtitam .
     dalàùñamaü tàlavanaü tatra dhenuvadhaþ smçtaþ ..
     navamaü kumudàraõyaü dalaü ramyaü prakãrtitam ..
     kàmyàraõyaü dalaü hçdyaü da÷amaü sarvakàraõam .
     brahmaprasàdanaü tatra viùõuvçndaü pradar÷itam ..
     kçùõakrãóàrasasthànaü pradhànaü dalamucyate .
     dalamekàda÷aü proktaü bhaktànugrahakàraõam ..
     nirvàõaü setubandhasya nànàrasamayasthalam .
     bhàõóãraü dvàda÷adalaü vanaü ramyaü manoharam ..
     kçùõakrãóàrasastatra ÷rãdàmàdibhiràvçtaþ .
     trayoda÷adalaü ÷reùñhaü tatra bhadravanaü smçtam ..
     caturda÷adalaü proktaü sarvasiddhipradaü sthalam .
     ÷rãvanaü tatra ruciraü sarvai÷varyasya kàraõam ..
     kçùõalãlàmayadalaü ÷rãkãrtikàntivardhanam .
     pa¤cada÷adalaü ÷reùñhaü tatra lauhavanaü smçtam ..
     kathitaü ùoóa÷adalaü màhàtmyaü karõikàsamam .
     mahàvanaü tatra gãtaü tatràsti guhyamuttamam ..
     bàlakrãóàrasastatra vatsapàlaiþ samàvçtaþ .
     påtanàdivadhastatra yamalàrjunabha¤janam ..
     adhiùñhàtà tatra bàlagopàlaþ pa¤camàbdikaþ .
     nàmnà dàmodaraþ proktaþ premànandarasàrõavaþ ..
     dalaü prasiddhamàkhyàtaü sarva÷reùñhadalottamam .
     kçùõakrãóà ca ki¤jalkã vihàradalamucyate .
     siddhapradhànaü ki¤jalkaü dala¤ca samudàhçtam .. * ..
     pàrvatyuvàca .
     vçndàvanasya màhàtmyaü rahasyaü paramàdbhutam .
     tadahaü ÷rotumicchàmi kathayasva mahàprabho ..
     ã÷vara uvàca .
     kathitaü te priyatame guhyàdguhyatamottamam ..
     rahasyànàü rahasyaü yatdurlabhànà¤ca durlabham .
     trailokyagopitaü devi ! deve÷varasupåjitam ..
     brahmàdivà¤chitaü sthànaü surasiddhàdisevitam .
     yogãndràdimunãndràdisadàtaddhyànatatparam ..
     apsarobhi÷ca gandharvairnçtyagãtanirantaram .
     ÷rãmadvçndàvanaü ramyaü pårõànandarasà÷rayam ..
     bhåmi÷cintàmaõistoyamamçtaü rasapåritam .
     vçkùàþ suradrumàstatra surabhivçndasevitàþ ..
     strã lakùmãþ puruùo viùõustadaü÷àü÷asamudbhavaþ .
     tatra kai÷oravayasaü nityamànandavigraham ..
     gatirnàñyaü kathàgànaü smitavaktraü nirantaram .
     ÷uddhasattvaiþ premapårõairvaiùõavaistadvanà÷rayam ..
     pårõabrahmasukhe magnaü sphurattanmårtitanmayam .
     pramattakoñibhçïgàdyaiþ kåjatkalamanoharam ..
     kapota÷ukasaügãtamunmattàlisahasrakam .
     bhujaïga÷atrunçtyàdyaü sakàntàbhodavibhramam ..
     nànàvarõai÷ca kusumaistadreõuparipåritam .
     susnigdhasaurabhà÷ràntamugdhãkçtajagattrayam ..
     mandamàrutasaüsiktavasantaçtusevitam .
     pårõendunityàbhyudayaü såryamandàü÷usevitam .
     aduþkhasukhavicchedaü jaràmaraõavarjitam .
     akrodhagatamàtsaryaü abhinnamanahaükçtam ..
     pårõànandàmçtarasaü pårõapremasukhàvaham .
     guõàtãtaü paraü dhàma pårõapremasvaråpakam ..
     yatra vçkùàdipulakaiþ premànandà÷ruvarùitam .
     kiü puna÷cetanàyuktairviùõubhaktaiþ kimucyate ..
     govindàïgrirajaspar÷ànnityavçndàvanaü bhuvi .
     sahasradalapadmasya vçndàraõyaü varàñakam ..
     yasya spar÷anamàtreõa pçthvã dhanyà jagattraye .
     guhyàdguhyatamaü ramyaü medhyaü vçndàvanasthitam ..
     akùaraü nityamànandaü govindasthànamavyayam .
     govindadehato'bhinnaü pårõabrahma sukhà÷rayam ..
     muktistatra yataþ spar÷àttanmàhàtmyaü kimucyate .
     tasmàt sarvàtmanà devi ! hçdisthaü kuru tadvanam ..
     vçndàvanavihàreùu kçùõaü kai÷oravigraham .
     anyàraõyeùu sthàneùu bàlyapaugaõóayauvanam ..
     kàlindãmakarando'sya karõikàyàþ pradakùiõam .
     nànànirmàõagambhãraü jalasaurabhamohanam .
     ànandàhatatanmi÷ramakarandadhanàlayam .
     padmotpalàdyaiþ kusumairnànàvarõaiþ samujjvalam ..
     cakravàkàdivihagairma¤junànàkalasvanaiþ .
     ÷obhamànaü jalaü ramyaü taraïgàtimanoharam ..
     tasyobhayatañã ramyà ÷uddhakà¤cananirmità .
     gaïgàkoñãguõaþ prokto yatra spar÷avaràñakaþ ..
     karõikàyàü koñiguõo yatra krãóàrato hariþ .
     kàlindãkarõikàkçùñamabhinnamekavigraham ..>% iti pàdme pàtàlakhaõóe 1 adhyàyaþ .. (idameva bhagavatyàþ pãñhasthànànàmanyatamam . yathà, devãbhàgavate . 7 . 30 . 69 .
     %<rukmiõã dvàravatyàntu ràdhà vçndàvane vane ..>%)

#<vçndàvane÷varaþ>#, puü, (vçndàvanasya ã÷varaþ .) ÷rãkçùõaþ . yathà --
     %<yannakhendurucirbrahma dhyeyaü brahmàdibhiþ suraiþ .
     guõatrayamatãtaü taü vande vçndàvane÷varam ..>% api ca .
     %<puruùaþ prakçti÷càdyau ràdhàvçndàvane÷varau .
     prakçtirvikçtiþ sarvaü vinà vçndàvane÷varam ..>% iti pàdme pàtàlakhaõóe 9 adhyàyaþ .. * .. anyacca .
     %<yadà nityaþ svayaü kçùõaþ saccidànandavigrahaþ ..
     ùaõõàü guõànàü ÷ãlã tu bhagavacchabdasaüj¤itaþ ..
     nityadhàmà guõàtãtaþ sàkùàdvçndàvane÷varaþ .
     asau prakañalãlàyàü vàsudevo'bhavat prabhuþ ..
     gopãnàü kàmapårõàya nityànàü ramaõàya ca .
     gopàlànàü vinodàya svayaü nandasuto'bhavat ..>% iti pàdmottarakhaõóe 67 adhyàyaþ ..

#<vçndàvane÷varã>#, strã (vçndàvanasye÷varã .) ràdhà . yathà --
     %<ràghavatve'bhavat sãtà rukmiõã kçùõajanmani .
     sàkùàllakùmãstu vij¤eyà pràkañyenaiva pàrvati ! ..
     vçùabhànusutà yà tu nityànandasvaråpiõã .
     gàndharvikàntalãlàyàü ÷rãþ ÷yàmà kçùõavallabhà .
     vçndàvane÷varã ràdhà sàkùàt kçùõàtmikà parà ..>% iti pàdmottarakhaõóe 67 adhyàyaþ ..

#<vçndiùñhaþ>#, tri, (ayameùàmati÷ayena vçndàrakaþ ÷reùñhaþ . vçndàraka + iùñhan . %<priyasthireti .>% 6 . 4 . 157 . vçndàde÷aþ .) ayamanayoreùàü và ati÷ayena vçndàrako devo mukhyo và . iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ ..

#<vçndãyàn>#, [s] tri, (ayamanayorati÷ayena vçndàrakaþ . vçndàraka + iyasun . priyasthireti vçndàde÷aþ .) vçndiùñhaþ . ayamanayoreùàü và ati÷ayena vçndàrakaþ ityarthe ãyasupratyayena niùpannamidam . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<vç÷a>#, ir ya vçtyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (divàø-paraø-sakaø-señ .) ir, avç÷at avar÷ãt . asmàt puùàditvànnityaü ïa ityanye . ya, vç÷yati varaü kanyà . iti durgàdàsaþ ..

#<vç÷aþ>#, puü, (vç + %<janidàcyusçvçmadãti .>% uõàø 4 . 104 . iti ÷ak .) unduruþ . iti ÷abdaratnàvalã .. vàsakaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<vç÷à>#, strã, oùadhãvi÷eùaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<vç÷cikaþ>#, puü, (vra÷cå chedane + %<vç÷cikçùyoþ kikan .>% uõàø 2 . 40 . iti kikan .) ÷åkakãñaþ . ityamaraþ .. ÷uyàpokà iti bhàùà .. tatparyàyaþ . ÷åkakãñakaþ 2 . iti ÷abdaratnàvalã .. kãñavi÷eùaþ . vichà iti bhàùà . tatparyàyaþ . aliþ 2 droõaþ 3 vç÷canaþ 4 . iti ràjanirghaõñaþ .. druõaþ 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. pçdàkuþ 6 aruõaþ 7 alã 8 . iti jañàdharaþ .. * .. vç÷cikaviùasya lakùaõamàha .
     %<dahatyagnirivàdau ca bhinattãvordhvamà÷u ca .
     vç÷cikasya viùaü yàti pa÷càddaü÷o'vatiùñhate ..>% asàdhyavç÷cikadaùñasya lakùaõamàha .
     %<daùño'sàdhyaistu hçdghràõarasanopahato naraþ .
     màüsaiþ patadbhiratyarthaü vedanàrto jahàtyasån ..>% asàdhyairvç÷cikaisteùàmevànuvçttaiþ . hçdàdiùåpahataþ hçdàdikàryarahito bhavati . atyarthaü vedanàrta ityanvayaþ .. * .. asya cikitsà .
     %<jãrakasya kçtaþ kalko ghçtasaindhavasaüyutaþ .
     sukhoùõo madhunà lepàdvç÷cikasya viùaü haret ..
     gandhamàghràya mçditasåryàvartadalasya tu .
     vç÷cikena naro viddhaþ kùaõàdbhavati nirviùaþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. atha vç÷cikaviùaharamantraþ . oü sara sphuþ ha oü hili mili cili cili sphuþ brahmaõe sphuþ sarvebhyo devebhyaþ sphuþ . iti tantrasàraþ .. * .. (yathà, çgvede . 1 . 191 . 16 .
     %<vç÷cikasyàrasaü viùamarasaü vç÷cika te viùam ..>%
     %<vç÷cikasyaitadviùaü arasamasàraü bàdhakaü na bhavati .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. viùasya vi÷eùavivaraõantu atraiva 1 -- 16 mantreùu draùñavyam .. * ..) meùàdidvàda÷arà÷yantargatàùñamarà÷iþ . asyàdhiùñhàtrã devatà vç÷cikaþ . vi÷àkhà÷eùapàdànuràdhàjyeùñhàsamudàyenaitadrà÷irbhavati . sa ca ÷ãrùodayaþ . ÷vetavarõaþ . jalarà÷iþ . uttaradikpatiþ . kaphaprakçtiþ . jalacaraþ . bahuputtraþ . bahustrãsaïgaþ . citratanuþ . vipravarõa÷ca . asya vi÷eùasaüj¤àþ . saumyaþ . aïganà . yugmam . samaþ . sthiraþ . puùkaraþ . sarãsçpajàtiþ . gràmyaþ . tadrà÷ijàta etàdç÷o bhavati . maunã . mandagatiþ . kçpàluþ . kubuddhiþ . nãcasaïga÷ca . iti bçhajjàtakàdayaþ .. * .. tallagnajàtaphalam .
     %<vç÷cikodayasaüjàtaþ ÷auryavànatiduùñadhãþ .
     bhavedvij¤ànasampanno vigrahã subhagaþ sudhãþ ..>% iti koùñhãpradãpaþ .. * .. oùadhãbhedaþ . iti bhedinã .. hàlikaþ . hàlaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ .. madanavçkùaþ . karkañaþ . gomayakãñaþ . iti bharataþ .. agrahàyaõamàsaþ . iti sàrasundarã ..

#<vç÷cikapriyà>#, strã, (vç÷cikasya priyà .) påtikà . iti ÷abdamàlà ..

#<vç÷cikarõã>#, strã, àkhukarõã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vç÷cikà>#, strã, kùudrakùupavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . nakhaparõã 2 picchilà 3 alipatrikà 4 . asyà guõàþ . picchilatvam . amlatvam . antarvçddhyàdidoùanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vç÷cikàlã>#, strã, (vç÷cikànàmàliryatra .) kùupavi÷eùaþ . vichàñã iti bhàùà . tatparyàyaþ . vç÷cipatrã 2 viùaghnã 3 nàgadantikà 4 sarpadaüùñrà 5 amarà 6 kàlã 7 uùñradhåsarapucchikà 8 . iti ratnamàlà .. viùàõã 9 netrarogahà 10 uùñrikà 11 aliparõã 12 dakùiõàvartakã 13 kàlikà 14 àgamàvartà 15 devalàïgålikà 16 karabhã 17 bhåridugdhà 18 karka÷à 19 svarõadà 20 yugmaphalà 21 kùãraviùàõikà 22 bhàsurapuùpà 23 . asyà guõàþ . kañutvam . tiktatvam . hçdvaktra÷uddhikàritvam . raktapittavibandhàrocakàpahatvam . balyatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<vç÷cikàlã viùaghnã tu kàsamàrutanà÷inã ..>% iti ràjavallabhaþ ..

#<vç÷cipatrã>#, strã, vç÷cikàlã . iti ratnamàlà ..

#<vç÷cãraþ>#, puü, ÷vetapunarõavà . iti ratnamàlà ..

@<[Page 4,485c]>@
#<vçùa>#, u secane . prajanai÷ye . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø-sakaø-akaø ca-señ . ktvàveñ .) u, varùitvà vçùñvà . iti durgàdàsaþ ..

#<vçùa>#, ka ïa prajanai÷ye . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-àtmaø-akaø-señ .) ka ïa, varùayate . asya pa¤camasvarànubandho lekhaka÷ramakçtaþ sudhãbhirheyaþ . ¤yantebhyaþ sarvatra nityem sàmpradàyikatvàt . na ca pràcàmanurodhàt pàñhya iti vàcyam . tarhi ançk vyaktau . ka ïa vanç va¤cane . vçta ka ïa dãptau . diva ka ïa parikåjane . kadi vardhe . vçùa ka ïa ÷aktibandhe . jasak vadhe'nàdare . ityeùàmaùñànàmapi pa¤camasvarànubandhàpatteþ vastutastu eùàü pa¤camasvarànubandhaþ pràcãnapañhito'pyanarthaþ . ataeva ramànàtho'pi eùàmudanubandhaþ pårbapañhitadhàtavo'rthàntareùu curàdayaþ syurnatvete pçthagdhàtava iti j¤àpanàrtha ityàha . prajano garbhagrahaõaü ai÷yamai÷varyam . iti durgàdàsaþ ..

#<vçùaü>#, klã, (vçùa ai÷ye + kaþ .) varham . iti ÷abdamàlà ..

#<vçùaþ>#, puü, (varùati si¤cati reta iti . vçùa secane + kaþ .) puruùagavaþ . eüóe iti bhàùà . tatryàyaþ . ukùà 2 bhadraþ 3 valãvardaþ 4 çùa bhaþ 5 vçùabhaþ 6 anaóvàn 7 saurabheyaþ 8 gauþ 9 . ityamaraþ .. ÷çïgã 10 kakudvàn 11 . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷ikhã 12 gandhamaithunaþ 13 puïgavaþ 14 . iti jañàdharaþ .. * .. asya lakùaõàdi yathà --
     %<a÷vebhalakùaõe hyuktvà vakùyante'nye catuùpadàþ .
     gàvaþ kçtayuge sçùñàþ svayameva svayambhuvà .
     brahmakùattriyaviñ÷ådrajàtibhedà÷caturvidhàþ ..
     ÷uklàïgàþ ÷ucayo'kruddhà mçdavaþ ÷uddhacetasaþ .
     alpà÷ino bahubalà vçùabhà brahmajàtayaþ ..
     dvayorlakùaõasambandhàt dvijàtirvçùabho bhavet .
     trilakùaõasamàve÷àt triguõaþ sa vçùàdhamaþ ..
     pãtàïgà mçdavaþ ÷uddhà akrodhà bhàravàhinaþ .
     yadçcchàbhojinaþ kùãõà vçùabhà vai÷yajàtayaþ ..
     kçùõàïgàþ krårahçdayà apavitràþ sadà÷inaþ .
     vçhadvçùaõaroùà÷ca vçùabhàþ ÷ådrajàtayaþ ..
     dvayorlakùaõasamparkàt dvijàtirvçùabho bhavet .. * ..>% vàtsyastu .
     %<pçthvãtale samutpannà gajà÷và ye catuùpadàþ .
     guõatrayavibhedena teùàü bhedatrayaü bhavet .
     etanmatànusàreõa bhojaþ pràha mahãpatiþ ..
     ye ÷uklàþ ÷ucayaþ ÷uddhà bhç÷aü bhàravahà api .
     bahvà÷inaþ svalparoùàste vçùàþ sàttvikà matàþ ..
     vyaktàvyaktaruùaþ ÷uddhà dçóhà bhàravahàþ ÷ubhàþ .
     bahvà÷ino bahubalàste vçùà ràjasà matàþ ..
     vivarõà vikçtàïgà÷ca nirbalà svalpabhojinaþ .
     apavitrà bçhadroùàste vçùàstàmasà matàþ ..
     lakùaõadvayasambandhàt dviguõo vçùabho bhavet .
     trilakùaõasamàve÷àt triguõaþ sa vçùàdhamaþ .. * ..>% atha guõàþ .
     %<nãlaþ ÷ubho dhvajo vàmaþ kùemo bhadraþ ÷ivaþ sthiraþ .
     bhojadevena likhità ityaùñau vçùabhe guõàþ ..>% tadyathà --
     %<÷vetàdanyataro varõaþ ÷vetaþ khuraviùàõayoþ .
     lalàñapucchayoþ ÷vetaþ sa nãlaþ ÷ubhamàvahet .. 1 ..
     yo hçùñapuùño ramyàtmà suvibhaktatanuþ ÷ubhaþ .
     kurute dhanavçddhiü sa doùairmukto yadà tvayam .. 2 ..
     varõastu sahajaþ puccho ramya÷ca dhvaja ucyate .
     bhartuþ kulaü dhanaü dhànyaü vivardhayati ni÷cayam .. 3 ..
     pårbàrdhe connato yastu paràrdhecaiva nãcakaþ .
     nirdoùo vàma ityeùa kurute ripusaükùayam .. 4 ..
     candrakaü dç÷yate yasya lalàñe devanirmitam .
     kùemanàmà vçùaþ kuryàd dhanadhànyavivardhanam .. 5 ..
     àvartà÷ca ÷ubhà yasya ÷uktaya÷càpi và ÷ubhàþ .
     bhadranàmà vçùaþ kuryàt bhartuþ sarvàrthasàdhanam ..
     6 ..
     àvarta÷uktivij¤ànaü hayeùu vçùabheùvapi .
     pàdàþ sarvesità yasya pucchabhàlau sitau tathà ..
     mahokùà càyate netre karõau càtilaghå sthirau .
     muùkayoþ kçùõatà caiva ÷çïge càti÷ubhe dçóhe ..
     tanuromà mahàvegaþ snigdhagambhãranisvanaþ .
     ÷iva ityeva kathitaþ ÷ivaü prakurute dhruvam .. 7 ..
     caraõàþ pa¤jaràþ sthålàþ ÷iraþ ÷ubhraü bhavettanuþ .
     àpucchàdàyatà ÷ubhrà rekhà mastakagàminã ..
     raktatàlvoùñhajihvastu sthiraþ sthairyakaraþ ÷riyàþ .
     nàlpapuõyena labhyo'yaü vçùabhaþ ÷ubhalakùaõaþ .. 8 ..>% gargastu .
     %<mahattvaü tanulomatvaü puùñatà bhàravàhità .
     kumàrakatvamityete vçùabhàõàü guõà matàþ .. * ..>% atha doùàþ .
     %<vyaïgo vivarõo viùamaþ ÷vitrã dhåmra÷calaþ kharaþ .
     ete sapta mahàdoùà vçùabhàõàmudãritàþ ..
     viùàõau viùamau yasya khurà÷ca viùamàstathà .
     netrakànte'thavà gàtre pa¤jare vaikçtaü bhavet .
     vyaïga ityeùa kathito dhanadhànyavinà÷anaþ .. 1 ..
     pårbàrdha manyavarõantu paràrdha¤cànyavarõakam .
     pçùñhaü kroóo vivarõo và vivarõaþ kulanà÷anaþ .. 2 ..
     paràrdhamunnataü yasya pårbàrdha¤càtinãcakam .
     gacchata÷caraõau lagnau ÷abdàyete kharasvaraþ .
     viùamo nàma vçùabhaþ sampattikùayakàrakaþ .. 3 ..
     himakundendusaïkà÷à gàtreùu lomabindavaþ .
     ÷vitrã nàma mahàdoùo dåratastaü parityajet .. 4 ..
     ÷çïgàgre dãpikàkàraü jvalate kekare dç÷au .
     kapilaþ pucchabhàga÷cet sa dhåmro mçtyumàvahet .. 5 danta÷çïgakhuràdãnàü yadyeko'pi calet svayam .
     muùko và calate yasya sa calaþ kulanà÷anaþ .. 6 ..
     àvartàþ ÷uktayo rekhà viùamà÷ca visaüsthitàþ .
     nyånàdhikàþ pa¤jaràstu khuràstu viùamàstathà ..
     gudànmeóhràntare yàvadrekhà vyakteva dç÷yate .
     vistçte viùame ghoõe jihvà caivàsità bhavet .
     sa kharo dåratastyàjyo bhartuþ sarvàrthanà÷anaþ ..
     7 ..
     svalpatà dãrgharomatvaü kùãõatà bhàravàhità .
     vyaïgatvaü màrakatva¤ca vçùadoùà udàhçtàþ .. * ..
     brahmàdijàtibhedena catvàro ye vçùà matàþ .
     caturvidhànàü lokànàü ta eva syuþ ÷ubhàvahàþ ..
     yo mohàdanyajàtãyaü kurute vçùabhaü naraþ .
     tasya na÷yanti vittàni dhanamàyuþ kulaü balam ..
     vàtapittakaphodrekà vyàdhayo ye vçùe matàþ .
     teùàmupa÷amaþ kàryo yathàsvaü vidhinà budhaiþ ..>% iti vçùaparãkùà . iti bhojaràjakçtayuktikalpataruþ .. * .. asya lakùaõaü utsargavidhi÷ca yathà -- manuruvàca .
     %<bhagavan ÷rotumicchàmi vçùabhasya ca lakùaõam .
     vçùotsargavidhi¤caiva tathà puõyaphalaü mahat ..
     matsya uvàca .
     dhenumàdau parãkùeta su÷ãlàü lakùaõànvitàm .
     avyaïgàmaparikliùñàü jãvavatsàmarogiõãm ..
     snigdhavarõàü snigdhakhuràü snigdha÷çïgàü tathaiva ca .
     manoharàkçtiü saumyàü supramàõàmanuddhatàm ..
     àvartairdakùiõàvartairmuktà dakùiõata÷ca sà .
     vàmàvartairvàmata÷ca vistãrõajaghanà tathà ..
     mçdusaühatatàmroùñhãü raktajihvàü supåjitàm .
     a÷yàvadãrghasphuñità raktajihvà tathà ca yà ..
     asràvàvilanetrà ca saphairaviralairdçóhaiþ .
     vaidåryamadhuvarõai÷ca jalavudvudasannibhaiþ ..
     raktasnigdhai÷ca nayanaistathà raktakanãnikaiþ .
     sapta caturda÷a dantàstathà cà÷yàmatàlukà ..
     ùaóunnatà supàr÷vorå pçthu pa¤ca samàyatàþ .
     aùñàyata÷irogrãvàdharàjanmasulakùaõà ..
     manuruvàca .
     ùaóunnatàþ ke bhagavan ! ke ca pa¤ca samàyatàþ .
     àyatà÷ca tathaivàùñau dhenånàü ke ÷ubhàvahàþ ..
     matsya uvàca .
     uraþ pçùñhaü ÷iraþ kukùiþ ÷roõã ca vasudhàdhipa .
     ùaóunnatàni dhenånàü påjayanti vicakùaõàþ ..
     karõanetralalàña÷ca pa¤ca bhàskaranandana ! .
     samàyatàni ÷asyante pucchaü sàsnà ca sakthinã ..
     catvàra÷ca samà ràjannevamaùñau manãùibhiþ .
     ÷irogrãvàyatàstvete bhåmipàla smçtà da÷a ..
     tasyàþ sutaü parãkùeta vçùabhaü lakùaõànvitam .
     unnataskandhakakudamçjulàïgålakambalam ..
     mahàkañitañaskandhaü vaidåryamaõilocanam .
     prabàlagarbha÷çïgàgraü sudãrghapçthubàladhim ..
     navàùñada÷asaükhyairvà tãkùõàgrairda÷anaiþ ÷ubhaiþ .
     mallikàkùa÷ca moktavyo gçhe'pi dhanadhànyadaþ ..
     varõatastàmrakapilo bràhmaõasya pra÷asyate .
     ÷veto rakta÷ca kçùõa÷ca gauraþ pàñala eva ca ..
     bhadriõastàmrapçùñha÷ca sabalaþ pa¤cakàlakaþ .
     pçthukarõo mahàskandhaþ ÷lakùõaromà ca yo bhavet ..
     raktàkùaþ kapilo ya÷ca rakta÷çïgatalo bhavet ..
     ÷vetodaraþ kçùõapçùñho bràhmaõasya pra÷asyate ..
     snigdharaktena vaddhena kùattriyasya pra÷asyate .
     kà¤canàbhena vai÷yasya kçùõenàpyantyajanmanaþ ..
     yasya pràgàyate ÷çïge bhråmukhàbhimukhe sadà .
     sarvevàmeva varõànàü sa ca sarvàrthasàdhakaþ ..
     màrjàrapàdaþ kapilo dhanyaþ kapilapiïgalaþ .
     ÷vetomàrjàrapàdastu dhanyo maõinibhekùaõaþ ..
     karañaþ piïgala÷caiva ÷vetapàdastathaiva ca .
     sarvapàda÷iro ya÷ca dbipàda÷veta eva ca ..
     kapi¤jalanibho dhanyastathà tittirisannibhaþ .
     àkarõamålàt ÷vetastu mukhaü yasya prakà÷ate ..
     nandãmukhaþ sa vij¤eyo raktavarõo vi÷eùataþ .
     ÷veta¤ca jañharaü yasya bhavet pçùñha¤ca gopateþ ..
     çùabhaþ sa samudràkùaþ satataü kulavardhanaþ .
     mallikàpuùpacitrastu dhanyo bhavati puïgavaþ ..
     kamalairmaõóalai÷càpi citro bhavati bhàgyadaþ .
     atasãpuùpavarõastu tathà dhanyataraþ smçtaþ .. * ..
     ete dhanyàstathàdhanyàn kãrtayiùyàmi te'nagha .
     kaùõatàlvoùñhada÷anà råkùa÷çïga÷aphà÷ca ye ..
     avyaktavarõà hrasvà÷ca vyàghrabhasmanibhà÷ca ye .
     dhmàïkùagçdhrasavarõà÷ca tathà måùikasannibhàþ ..
     kuõñhàþ kàõàstathà kha¤jàþ kekaràkùàstathaiva ca .
     viùama÷vetapàdà÷ca udbhràntanayanàstathà ..
     naite vçùàþ pramoktavyà na ca dhàryàstathà gçhe .
     moktavyànà¤ca dhàryàõàü bhåyo vakùyàmi lakùaõam .. * ..
     svastikàkàra÷çïgà÷ca medhaughasadç÷asvanàþ .
     mahàpramàõà÷ca tathà mattamàtaïgagàminaþ ..
     mahoraskà mahotsàhà mahàbalaparàkramàþ .
     ÷iraþ karõau lalàña¤ca bàladhi÷caraõàni ca ..
     netre pàr÷ve ca kçùõàni ÷asyante candrabhàüsi ca .
     ÷vetànyetàni ÷asyante kçùõasya tu vi÷eùataþ ..
     bhåmau karùati làïgålaü pralambasthålabàladhiþ .
     purastàdudyate nãlavçùabha÷ca pra÷asyate ..
     ÷uktidhvajapatàkàbhà yeùàü ràjã viràjate .
     anaóvàha÷ca te dhanyà vittasiddhijayàvahàþ ..
     pradakùiõaü nivartante svayaü ye vinivartitàþ .
     samunnata÷irogrãvà dhanyàste yåthavardhanàþ ..
     rakta÷çïgàgranayanaþ ÷vetavarõo bhavedyadi .
     saphaiþ prabàlasadç÷airnàsti dhanyatarastataþ ..
     ete dhàryàþ prayatnena moktavyà yadi và vçùàþ .
     dhàrità yadi và muktà dhanadhànyavivardhanàþ ..
     caraõàni mukhaü pucchaü yasya ÷vetàni gopateþ .
     làkùàrasasavarõà÷ca tannãlamiti nirdi÷et ..
     vçùa eva sa moktavyo na sa dhàryo gçhe bhavet .
     tadarthamevàcarati loke gàthà puràtanã ..
     eùñavyà bahavaþ puttrà yadyeko'pi gayàü vrajet .
     gaurãü vàpyudvahedbhàryàü nãlaü và vçùamutsçjet ..
     evaü vçùaü lakùaõasaüprayuktaü gçhodbhavaü krãtamathàpi ràjan .
     muktvà na ÷ocenmaraõaü mahàtmà mokùe mati¤càhamato'bhidhàsye ..>% iti màtsye vçùabhalakùaõaü nàma 181 adhyàyaþ .. jalapànàrthamàgatavçùasya nivàraõe doùo yathà,
     %<gavàü tçùõàbhibhåtànàü pànàrthamabhidhàvatàm .
     antaràyo bhavedyastu sa bhavedbrahmaghàtakaþ ..>% iti karmalocanam .. * .. asya dànavidhiryathà -- va÷iùñha uvàca .
     %<yathe÷varo daridro và karoti vidhinà nçpa .
     dànaü sarvaguõopetaü tacchçõuùva yathàtatham ..
     bhàràditripalànta¤ca vçùaü kçtvà vidhànataþ .
     yutaü dhenvàthavà dadyàcchaktito nçpasattama ..
     yanmayà dhenavaþ proktà vçùàstàvanta eva hi .
     haràvete niyojyàþ syurharàya ca tathà vçùàþ ..
     sarvàbhàvàttato ràjan tilapàtràõi nitya÷aþ .
     sarvapàpavinà÷àya dãyante nçpasattama ..
     gomayena samàlipya yavavastrasamàvçte .
     vçùaü hemamayaü tatra raupyaü và ratnasaüyutam ..
     tasya nãlamayaiþ ÷çïgairmauktikàkùiõyatho radàþ .
     dvàtriü÷acchubhavajràõi vidrumauùñhau sunàsikà ..
     màrakatã vinirdiùñà karõau caivàsmakau matau .
     padmaràgasya vai pàdàþ khurà raupyamayàstathà ..
     ràjatànyasya romàõi kùaumavastreõa kambalam .
     paññena pucchamuddiùñaü sarveùàmapyayaü vidhiþ ..
     vçùaõau sphañikasyàpi liïge maõiþ prakãrtitaþ .
     yathà dhenustathànaóvàn suvarõasya tu kàrayet ..
     sarvàsàü phalamàpnoti dhenånàü vçùabhapradaþ .
     ràj¤aþ sa vibhavàddànaü bhaktyà yaþ pratipàdayet ..
     vçùabhasyàpya÷aktau hi tadanantaphalaü smçtam .
     niþsvo vàpyevamevaü hi kçtvà vratamatandritaþ .
     tatphalaü samavàpnoti svalpadànànna saü÷ayaþ ..>% iti vahnipuràõe vçùadànàdhyàyaþ .. * .. taddànaphalaü yathà --
     %<kanyàdànaü vçùotsargaü tãrthasevàü ÷rutaü tathà .
     ye kurvanti gçhasthàstu na te tadbiùayopagàþ ..>% iti tatraiva kanyàdànanàmàdhyàyaþ .. * .. api ca . brahmovàca .
     %<vçùagàvau samàdàya yuvànau lakùaõànvitau .
     hema÷çïgau ÷aphe raupye savastrau påjayenmune ! ..
     ÷ivomàü påjayitvà tu taddine yaþ prayacchati .
     ÷ivabhaktàya vipràya rohiõyàü và mçgeõa và ..
     na viyogo bhavettasya sutapatnãpateþ kçtaþ .
     vàtaraühasavaimànairgacchecchivapuraü dbija ..
     tatra bhogàü÷ciraü bhuktvà iha àgatya jàyate .
     samçddhau dhanadhànyàbhyàü puttramitrasamàkulaþ ..
     yo và ratnasamàyuktaü goyugaü påjayenmune .
     prayacchati ÷ivomà ca prãyetàü bhàvitàtmanaþ ..
     sa sarvapàpaduþkhàbhyàü vimuktaþ krãóate sadà .
     iha loke bhaveddhanyo dehànte paramaü padam ..>% iti devãpuràõe goratnavratanàmàdhyàyaþ .. * .. ÷ivavçùakàraõaü yathà -- ÷rãkçùõa uvàca .
     %<atha garvànvito rudro hantuü tripuramulvaõam .
     matvà manasi saühartà sarveùàü jagatàmiti .
     ko'yaü pataïgavaddaitya iti matvà yayau raõam .
     vihàya ÷ålaü maddattaü madãyaü kavacaü param ..
     ciraü babhåva samaraü varùamekaü divàni÷am .
     na ko'pi jetuü kaü ÷akto dvau samau samare sadà ..
     pçthivyà¤ca raõaü kçtvà daityendro màyayà priye .
     atyårdhva¤ca samuttasthau pa¤cà÷atkoñiyojanam ..
     uttasthau ÷aïkarastårõaü hantuü daityaü jagatprabhuþ .
     jaghàna muùñinà rudro dànavendraü prakopataþ ..
     vajramuùñiprahàreõa sadyo mårchàmavàpa saþ .
     kùaõena cetanàü pràpya kopàddànavapuïgavaþ .
     ÷ivaü sayànamuttolya pàtayàmàsa bhåtale ..
     tadàhaü kalayà ÷ãghraü vçùaråpaü vidhàya ca .
     sayànaü ÷aïkaraü dhçtvà viùàõàbhyàmurukramam .
     dadau tasmai svakavacaü sva÷ålamarimardanam ..
     mayà dattena ÷ålena jaghàna tripuraü haraþ .
     màmeva darpahantàraü tuùñàva vrãóitaþ punaþ ..
     tatyàja ÷aïkaro darpaü vighnabãjaü tato vibhuþ .
     j¤ànànandasvaråpa÷ca nirliptaþ sarvakarmasu ..
     tato'haü vçùaråpeõa vahàmi tena taü priyam .
     mama priyatamo nàsti trailokyeùu ÷ivàt paraþ ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 36 adhyàyaþ .. meùàdidvàda÷arà÷yantargatadvitãyarà÷iþ . tatparyàyaþ . tàvuriþ 2 . asya vi÷eùasaüj¤à . saumyaþ . aïganà . yugmam . samaþ . sthiraþ . puùkaraþ . ayaü catuùpàt . ni÷àsu gràmyaþ . divà vanyaþ . hrasvàkhyaþ . dakùiõadikpatiþ . ni÷àkhyaþ . pçùñhodayàkhyaþ . asyàdhiùñhàtrã devatà vçùaþ . kçttikàpàdatrayarohiõãsamudàyamçga÷iro'rdhenaitadrà÷irbhavati . sa ca ÷ãlasvabhàvaþ . sundarabhåmisvàmã . vàtaprakçtiþ . ÷vetavarõaþ . vai÷yajàtiþ . mahà÷abdakaraþ . madhyamastrãsaïgaþ . madhyamasantàna÷ca . etadrà÷ijàta etàdçgbhavati . dàtà . vàgduþsvaraþ . nirbhayaþ . paradàràbhilàùã . iti bçhajjàtakàdayaþ .. * .. etadrà÷ijàtaphalam .
     %<sthiramatiü sumatiü kamanãyatàü ku÷alatàü hi nçõàmupabhogatàm .
     vçùagato himagurbhç÷amàdi÷et sukçtinaþ kçtina÷ca sukhànyapi .. * ..>% tallagnajàtaphalam .
     %<vçùalagne bhavejjàto gurubhaktaþ priyaüvadaþ .
     guõã kçtã dhanã lubdhaþ ÷åraþ sarvajanapriyaþ ..>% iti koùñhãpradãpaþ .. * .. caturvidhapuruùamadhye puruùavi÷eùaþ . (yathà --
     %<padminã citriõã caiva ÷aïkhinã hastinã tathà .
     ÷a÷o mçgo vçùo'÷va÷ca strãpusorjàtilakùaõam ..>% iti ratima¤jarã ..) tasya lakùaõaü yathà --
     %<bahuguõabahubandhaþ ÷ãghrakàmo natàïgaþ sakalaruciradehaþ satyavàdã vçùo'yam ..>% iti ca ratima¤jarã .. * .. ekàda÷amanvantarãyendraþ . yathà --
     %<rudraputtrasya te puttràn vakùyàmyekàda÷asya tu .
     sarvatragaþ su÷armà ca devànãkaþ pururguruþ ..
     kùattrabaddhà dçóhàyu÷ca àrdrakaþ puttrakastathà .
     vihaïgamàþ kàmagamà nirmàõarucayastathà ..
     ekaikastriü÷akasteùàü gaõà÷cendra÷ca vai vçùaþ .
     da÷agrãvo ripustasya strãråpã ghàtayiùyati ..>% iti gàruóe 87 adhyàyaþ .. (kàmàn varùatãti . vçùa + kaþ .) dharmaþ . (yathà, manuþ . 8 . 16 .
     %<vçùo hi bhagavàn dharmastasya yaþ kurute hyalam .
     vçùalaü taü vidurdavàstasyàddharmaü na lopayet ..>%) ÷çïgã . uttarapadastha÷cet ÷reùñhaþ . (yathà, harivaü÷e . 141 . 38 .
     %<÷àradaü varùaõaü yadbat sahedbãro gavàüpatiþ .
     tadvadyaduvçùaþ sehe vàõavarùamarindamaþ ..>%) måùikaþ . ÷ukralaþ . vàstusthànabhedaþ . iti medinã .. vàsakaþ . iti vi÷vaþ .. ÷rãkçùõaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. ÷atruþ . iti jañàdharaþ .. kàmaþ . balavàn . ityanekàrthakoùaþ .. çùabhanàmauùadham . iti ràjanirghaõñaþ .. (patiþ . yathà, kà÷ãkhaõóe .
     %<svavçùaü yà parityajya paravçùe vçùàyate .
     vçùalã sà hi vij¤eyà na ÷ådrã vçùalã bhavet ..>%)

#<vçùakarõã>#, strã, sudar÷anà . iti ratnamàlà .. sudar÷anagula¤ca iti bhàùà ..

#<vçùagandhà>#, strã, (vçùasya gandho yasyàþ .) bastàntrã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vçùacakraü>#, klã, (vçùàkàraü cakram .) kçùikarmoktavçùàkàracakram . yathà --
     %<vçùacakraü vçùàkàraü sarvàvayavasaüyutam .
     likhitvà vinyasedbhàni vçùanàmarkùapårbakam ..
     mukhàkùikarõa÷ãrùeùu ÷çïge skandhe dvikaü dvikam .
     trãõi pçùñhe dvayaü pucche'ùñau pàde tådare trikam ..
     halapravàhabãjoptipràrambhàdidinarkùakam .
     yadaïgeùu sthitaü tasmàdvakùye sarvaü ÷ubhà÷ubham ..
     àsye hàniþ sukhaü netre karõe bhikùàñanaü tathà .
     ÷ãrùe dhçtistathà ÷çïge saukhyaü skandhe ca maïgalam ..
     pçùñe kaùñaü ÷ubhaü pucche bhramaþ pàde sukhaü hçdi .
     candrayogàdidaü proktaü vçùacakraü phalaü budhaiþ ..>% iti jyotistattvam ..

#<vçùaõaþ>#, puü, aõóakoùaþ . ityamaraþ .. tasya lakùaõaü yathà --
     %<sthålaliïgo daridraþ syàdduþkhyekavçùaõã bhavet .
     viùame strãca¤calo vai nçpaþ syàdvçùaõe same .
     pralambavçùaõo'lpàyurnirdravyo maõibhirbhavet ..>% api ca .
     %<jalànta ekavçùaõo vçùaõàbhyàü calaþ striyàm .
     samàbhyàü kùitipaþ proktaþ pralambena ÷atàbdavàn ..>% iti gàruóe 63 . 65 adhyàyau ..

#<vçùaõakacchåþ>#, strã, (vçùaõasya kacchåþ .) kùudrarogavi÷eùaþ . tallakùaõaü yathà -- snànotsàdanahãnasya malo vçùaõasaü÷ritaþ . praklidyate tadà svedàt kaõóåü janayate tadà .. tataþ kaõóåyanàt kùipraü sphoñaü sràva÷ca jàyate . pràhurvçùaõakacchåü tàü ÷leùmaraktaprakopajàm .. utsàdanaü udvartanam . malaþ mail iti loke . praklidyate àrdro bhavati .. * .. taccikitsà yathà --
     %<sarjàbdakuùñhasaindhavasitasiddhàrthaiþ prakalpito yogaþ .
     udvartanena niyataü ÷amayati vçùaõasya kaõóåtim ..
     bhiùagvçùaõakacchåntu cikitset pàmarogavat .
     ahipåtananirdiùñakriyayàpi ca tàü haret ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<vçùaõa÷vaþ>#, puü, indrasya ghoñakaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (etannàmakançpavi÷eùaþ . yathà, çgvede . 1 . 51 . 13 .
     %<menàbhavo vçùaõa÷vasya sukrato ..>% %<vçùaõa÷vasya etadàkhyasya ràj¤aþ menàbhavo menànàma kanyà bhåþ .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. * .. secanasamarthà÷vayukte, tri . yathà, çgvede . 8 . 20 . 10 .
     %<vçùaõa÷vena maruto vçùapsunà rathena vçùanàbhinà ..>%
     %<vçùaõa÷vena vçùabhiþ secanasamarthaira÷vairupetena .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<vçùaõvasu>#, klã, indrasya dhanam . iti jañàdharaþ .. (tri, varùaõakartà . yathà, çgvede . 2 . 41 . 8 .
     %<na yatparo nàntara àdadharùadvçùaõvaså ..>% %<vçùaõvaså he dhanasya varùitàrau .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<vçùadaü÷akaþ>#, puü, (vçùaü måùikaü da÷atãti . daü÷a + õvul .) vióàlaþ . ityamaraþ .. (yathà, sàhityadarpaõe 10 paricchede .
     %<kùipasi ÷ukaü vçùadaü÷akavadane ..>%)

#<vçùadhvajaþ>#, puü, (vçùo dhvajo vàhanaü yasya .) ÷ivaþ . ityamaraþ .. (yathà, kàvyàdar÷e 2 svabhàvàkhyàne .
     %<jañàbhiþsnigdhatàmràbhiràviràsãdvçùadhvajaþ ..>%) herambaþ . puõyakarmà . iti vi÷vaþ ..

#<vçùadhvàïkùã>#, strã, nàgaramustà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vçùanà÷anaþ>#, puü, (vçùasya nà÷anaü yasmàt .) vióaïgaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<vçùapatiþ>#, puü, (vçùasya patiþ .) ùaõóaþ . ÷ivaþ . iti kecit ..

#<vçùapatrikà>#, strã, vastàntrã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vçùaparõã>#, strã, (vçùasya måùikasya karõa iva parõaü yasyàþ . ïãù .) àkhuparõo . iti ratnamàlà .. vçkùavi÷eùaþ . puràtã iti bhàùà . tatparyàyaþ . dadhyàlã 2 cakràïgã 3 sudar÷anà 4 . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vçùaparvà>#, [n] puü, ÷ivaþ . daityabhedaþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 67 . 16 .
     %<vçùaparveti vikhyàtaþ ÷rãmàn yastu mahàsuraþ ..>% asya vivaraõantu tatraiva draùñavyam .. * ..) bhçïgàruvçkùaþ . ka÷eruþ . iti vi÷vaþ .. (viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 41 .
     %<vçùàhã vçùabho viùõurvçùaparvà vaùodaraþ ..>% ràjavi÷eùaþ . yathà, màrkaõóeyapuràõe . 134 . 5 .
     %<jagçhe nararàjasya sakà÷àdbçùaparvaõaþ ..>%)

#<vçùabhaþ>#, puü, (vçùa secane . vçùa + %<çùivçùibhyàü kit .>% uõàø 3 . 123 . iti abhac . sa ca kit .) vçùaþ . (yathà, manau . 9 . 50 .
     %<yadanyagoùu vçùabho vatsànàü janayecchatam ..>%) ÷reùñhaþ . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 33 . 87 .
     %<sç¤jayaiþ saha kaikeyairvçùõãnàü vçùabheõa ca ..>%) vaidarbhãrãtibhedaþ . iti medinã .. àdijinaþ . iti hemacandraþ .. karõarandhram . çùabhanàmauùadham . ityuõàdikoùaþ .. * .. (caturvidhapuruùàntargatapuruùavi÷eùaþ . yathà --
     %<÷a÷ake padminã tuùñà citriõã ramate mçgam .
     vçùabhe ÷aïkhinã tuùñà hastinã ramate hayam ..>% iti ratima¤jarã ..) go÷abde alikhanàt prasaïgàdatra àtide÷ikagohatyà likhyate .
     %<gàmàhàraü prakurvantaü pibantaü yo nivàrayet .
     yàti goviprayormadhye gohatyà¤ca labhettu saþ ..
     daõóairgàstàóayanmåóho yo vipro vçùavàhanaþ .
     dine dine gavàü hatyàü labhate nàtra saü÷ayaþ ..
     dadàti gobhya ucchiùñaü bhojayedvçùavàhakam .
     bhojayedvçùavàhànnaü sa gohatyàü labheddhruvam ..
     vçùalãpatiü yàjayedyo bhuïkte'nnaü tasya yo naraþ .
     gohatyà÷atakaü so'pi labhate nàtra saü÷ayaþ ..
     pàdaü dadàti vahnau yo gà¤ca pàdena tàóayet .
     gçhaü vi÷edadhautàïghriþ snàtvà govadhamàlabhet ..
     yo bhuïkte'snigdhapàdena ÷ete snigdhàïdhrireva ca .
     såryodaye ca dbirbhàjã sa gohatyàü labhet dhruvam ..
     avãrànna¤ca yo bhuïkte yonijãvã ca bràhmaõaþ .
     yastrisandhyàvihãna÷ca sa gohatyàü labheddhruvam ..
     pitéü÷ca parvakàle ca tithikàle ca devatàþ .
     na sevate'tithiü yo hi sa gohatyàü labheddhruvam ..
     svabhartari ca kçùõe và bhedabuddhiü karoti yà ..
     kañåktyà tàóayet kàntaü sà gohatyàü labhet dhruvam .
     gomàrgaü khananaü kçtvà dadàti ÷asyameva ca .
     taóàge và tadårdhve và sa gohatyàü labhed dhruvam ..
     pràya÷cittaü govadhasya yaþ karoti vyatikramam .
     arthalobhàdathàj¤ànàt sa gohatyàü labhet dhruvam ..
     ràjake daivake yatnàdgosvàmã gàü na pàlayet .
     duþkhaü dadàti yo bhåóho gohatyàü labhate dhruvam ..
     pràõinaü laïghayed yo hi devàrcàmanalaü jalam .
     naivedyaü puùpamanna¤ca sa gohatyàü labheddhruvam ..
     ÷a÷vannàstãti yo vàdã mithyàvàdã pratàrakaþ .
     devadveùã gurudveùã sa gohatyàü labheddhruvam ..
     devatàpratimàü dçùñvà guruü và bràhmaõaü sati ! .
     na sambhramànnamedyo hi sa gohatyàü labhet dhruvam ..
     na dadàtyà÷iùaü kopàt praõatàya ca yo dvijaþ .
     vidyàrthine ca vidyà¤ca sa gohatyàü labhet dhruvam ..
     gohatyà brahmahatyà ca kathità càtide÷ikã .
     yathà ÷rutaü såryavaktràt kiü bhåyaþ ÷rotumicchasi ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 27 adhyàyaþ ..

#<vçùabhagatiþ>#, puü, (vçùabheõa gatiryasya .) ÷ivaþ . iti hàràvalã ..

#<vçùabhadhvajaþ>#, puü, (vçùabhaþ dhvajo vàhanaü yasya .) ÷ivaþ . iti kecit .. (yathà, raghuþ . 2 . 36 .
     %<amuü puraþ pa÷yasi devadàruü puttrãkçto'sau vçùabhadhvajena ..>%)

#<vçùabhàkùã>#, strã, indravàruõã . iti ràjanirghaõñaþ .. vçùacakùuùi, klã ..

#<vçùabhànuþ>#, puü, sårabhànaputtraþ . sa ca ràdhikàpità . yathà --
     %<sucandro vçùabhànu÷ca lalàbha janma gokule .
     padmàvatyà÷ca jañhare sårabhànasya retasà ..
     jàtismaro hareraü÷aþ ÷uklapakùe yathà ÷a÷ã .
     vavardhànudinaü tatra vrajagehe vrajàdhipaþ ..
     kalàvatã kànyakubje babhåvàyonisambhavà .
     jàtismarà mahàsàdhvã sundarã kamalàkalà ..
     kànyakubje nçpa÷reùñho bhanandana urukramaþ .
     sa tàü saüpràpa yogànte yaj¤akuõóasamutthitàm ..
     kçtvà vakùasi ràjendra svakàntàyai dadau mudà .
     màlàvatã stanaü dattvà tàü pupoùa praharùità .
     dadar÷a nandaþ pathi tàü gacchatã¤ca mudànvitaþ ..
     nanda uvàca .
     ÷çõu ràjendra vakùyàmi vi÷eùavacanaü ÷ubham .
     sambandhaü kuru kanyàyà vi÷iùñena ca sàüpratam ..
     sårabhànasutaþ ÷rãmàn vçùabhànurvra jàdhipaþ .
     nàràyaõàü÷o guõavàn sundara÷ca supaõóitaþ ..
     kanyà te'yonisaübhåtà yaj¤akuõóasamudbhavà .
     trailokyamohinã ÷àntà kamalàü÷à kalàvatã .
     sa ca yogyastadduhitustadyogyà te ca kanyakà ..
     bhanandana uvàca .
     sambandho hi vidhiva÷o na me sàdhyo vrajàdhipa .
     prajàpatiryogakartà janmadàtàhameva ca ..
     vçùabhànupriyà dhàtrà likhità cet sutà mama .
     purà bhåtaiva ko vàhaü kenànyena nivàryate ..
     nçpànuj¤àmupàdàya vraja÷reùñho vrajaü gataþ .
     gatvà sa kathayàmàsa sårabhànasya saüsadi ..
     sårabhàna÷ca yatnena nandena ca samàdaram .
     sambandhaü yojayàmàsa gargadbàrà ca satvaram ..
     vçùabhànurmudà yuktaþ pràpya tà¤ca kalàvatãm .
     reme sunirjane ramye bubudhe na divàni÷am ..
     tayoþ kanyà ca kàlena ràdhikà sà babhåva ha .
     daivàt ÷rãdàma÷àpena ÷rãkçùõasyàj¤ayà purà .
     ayonisambhavà sà ca kçùõapràõàdhikà satã ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 17 adhyàyaþ ..

#<vçùabhàùà>#, strã, (vçùeõa dharmeõa bhàsate iti . bhàsa + ac . striyàü ñàp .) amaràvatã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vçùayaþ>#, puü, (vç + %<vçhroþ ùugdukau ca .>% uõàø 4 . 100 . iti kayan ùugàgama÷ca .) à÷rayaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<vçùalaþ>#, puü, gç¤janaþ . ÷ådraþ . (yathà, manau . 4 . 140 .
     %<nàj¤àtena samaü gacchennaiko na vçùalaiþ saha ..>% asya nàmaniruktiryathà, tatraiva . 8 . 16 .
     %<vçùo hi bhagavàn dharmastasya yaþ kurute hyalam .
     vçùalaü taü vidurdevàstasmàddharmaü na lopayet ..>%) candraguptaràjaþ . vàjã . iti medinã .. adhàrmikaþ . iti jañàdharaþ ..

#<vçùalàtmajaþ>#, tri, (vçùalasyàtmajaþ .) adhàrmikajàtaþ . iti kecit .. ÷ådrodbhava÷ca ..

#<vçùalã>#, strã, pitçgçhe avivàhità rajasvalà kanyà . yathà . atrikà÷yapau .
     %<piturgehe ca yà kanyà rajaþ pa÷yatyasaüskçtà .
     bhråõahatyà pitustasyàþ sà kanyà vçùalã smçtà ..>% ityudvàhatattvam .. svapatiü parityajya yà parapatigàminã . yathà --
     %<svavçùaü yà parityajya paravçùe vçùàyate .
     vçùalã sà hi vij¤eyà na ÷ådrã vçùalã bhavet ..>% iti kà÷ãkhaõóaþ .. (vçùalasya bhàryà . ïãp .) ÷ådrã ca .. (yathà, mahànirvàõatantre . 1 . 47 .
     %<÷ådrànnabhojinaþ krårà vçùalãratikàmukàþ ..>%)

#<vçùalãpatiþ>#, puü, (vçùalyàþ patiþ .) vçùalãvivàhakartà . yathà --
     %<yastu tàü varayet kanyàü bràhmaõo j¤ànadurbalaþ .
     a÷ràddheyamapàïkteyaü taü vidyàdvçùalãpatim ..>% ityudvàhatattvam ..
     %<yadi ÷ådràü vrajet vipro vçùalãpatireva saþ ..>% iti brahmavaivartapuràõam ..

#<vçùalocanaþ>#, puü, (vçùasya locane iva locane yasya .) måùikaþ . iti hamacandraþ .. vçùanayane, klã ..

#<vçùavàhanaþ>#, puü, (vçùo vàhanaü yasya .) ÷ivaþ . iti kecit ..

#<vçùa÷atruþ>#, puü, (vçùasyàsuravi÷eùasya ÷atruþ .) viùõuþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vçùasçkkã>#, [n] puü, bhçïgarolaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<vçùasyantã>#, strã, (vçùaü naraü ÷ukralaü và icchati maithunàya . vçùa + %<supa àtmanaþ kyac .>% 3 . 1 . 8 . iti kyac . %<a÷vakùãreti .>% 7 . 1 . 51 . iti sugàgamaþ . tataþ . %<lañaþ ÷atç÷ànacàviti .>% 3 . 2 . 124 . iti ÷atç . %<ugita÷ca .>% 4 . 1 . 6 . iti ïãp .) kàmukã . ityamaraþ .. vçùeõa jabdhumicchantã gauþ . iti vyàkaraõam .. tathà ca .
     %<lakùmaõaü sà vçùasyantã mahokùaü gaurivàgamat .
     manmathàyudhasampàtavyathyamànamatiþ punaþ ..>% iti bhaññiþ ..

#<vçùà>#, strã, måùikaparõã . ityamaraþ .. kapikacchåþ . iti hemacandraþ ..

#<vçùà>#, [n] puü, (varùatãti . vçùa secane + %<kanin yuvçùitakùãti .>% uõàø 1 . 156 . iti kanin .) indraþ . (yathà, raghuþ . 10 . 52 .
     %<pràjàpatyopanãtaü tat annaü pratyagrahãnnçpaþ .
     vçùeva payasàü sàramàviùkçtamudanvatà ..>%) karõaþ . vedanàj¤ànam . duþkham . iti medinã .. vçùaþ . (yathà, çgvede . 10 . 43 . 8 .
     %<vçùà na kruddhaþ patayat rajaþsu ..>% %<rajaþsu lokeùu vçùà na yathà vçùabhaþ kruddhaþ san prativçùabhavadhàya patayat gacchati .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..) ùoñakaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, çgvede . 7 . 69 . 1 .
     %<àvàü ratho rodasã badbadhàno hiraõyayo vçùabhiryàtva÷vaiþ ..>% %<he a÷vinau vàü ratho vçùabhiþ yuvabhira÷vairyuktaþ sannàyàtu .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. pità . yathà, çgvede . 7 . 20 . 5 .
     %<vçùà jajàna vçùaõaü raõàya ..>% %<vçùà sektà pità ka÷yapo vçùaõaü kàmànàü varùitàramindram .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. tri, varùakaþ . yathà, çgvede . 10 . 67 . 7 .
     %<brahmaõaspatirvçùabhirvaràhaiþ ..>% %<vçùabhirvarùitçbhirvaràhairvaràhàraiþ .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<vçùàkapàyã>#, strã, (vçùàkapeþ viùõoþ ÷ivasya agnerindrasya và bhàryà . vçùàkapi + %<vçùàkapyagnãti .>% 4 . 1 . 37 . iti ïãp . aikàràde÷a÷ca .) lakùmãþ . gaurã . ityamaraþ .. svàhà . iti bharataþ .. ÷acã . iti svàmã .. (yathà, çgvede . 10 . 86 . 13 .
     %<vçùàkapàyi revati suputtra àdu susnuùe ..>% %<he vçùàkapàyi kàmànàü varùakatvàdabhãùñade÷agamanàccendro vçùàkapistasya patni .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..) jãvantã . ÷atàvarã . iti medinã ..

#<vçùàkapiþ>#, puü, (%<vçùaþ kapirasyeti . anyeùàmapãti dãrghaþ .>% iti uõàø 4 . 143 . ityasya vçttau ujjvaladattaþ .) viùõuþ . (yathà harivaü÷e . 216 . 47 .
     %<tato vibhuþ pravaravaràharåpadhçk vçùàkapiþ prasabhamathaikadaüùñrayà ..>%) ÷ivaþ . (yathà, harivaü÷e . 3 . 52 .
     %<vçùàkapi÷ca ÷ambhu÷ca kapardã raivatastathà ..>%) agniþ . iti medinã .. indraþ . iti vçùàkapàyã÷abdasya ÷acãvàcakatvadar÷anàt .. (yathà, bhàgavate . 6 . 13 . 10 .
     %<evaü sa¤codito viprairmarutvànahanadripum .
     brahmahatyà hate tasminnàsasàda vçùàkapim ..>% såryaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 3 . 61 .
     %<tvaü haüsaþ savità bhànuraü÷umàlã vçùàkapiþ ..>%)

#<vçùàkaraþ>#, puü, màùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vçùàïkaþ>#, puü, (vçùo'ïko'sya .) ÷ivaþ . (yathà, bhàgavate . 8 . 8 . 1 .
     %<pãte gare vçùàïkeõa prãtàste'maradànavàþ ..>%) sàdhuþ . bhallàtakaþ . ùaõóaþ . iti medinã ..

#<vçùàïkajaþ>#, puü, óamaruþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vçùà¤canaþ>#, puü, (vçùeõa a¤cati gacchatãti . a¤cugatau + lyuþ .) ÷ivaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vçùàõakaþ>#, puü, ÷ivaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vçùàntakaþ>#, puü, (vçùasyàsurasyàntakaþ .) viùõuþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vçùàyaõaþ>#, puü, cañakaþ . iti hàràvalã .. (vçùeõa ayanaü gamanaü yasya .) ÷iva÷ca ..

#<vçùàhàraþ>#, puü, (vçùa undåra àhàro yasya .) vióàlaþ . iti hàràvalã ..

#<vçùã>#, [n] puü, mayåraþ . iti ÷abdamàlà ..

#<vçùã>#, strã, vratinàü ku÷àdimayàsanam . ityamaraþ .. (yathà, devãbhàgavate . 5 . 32 . 30 .
     %<÷iùyo dadau vçùãü tasmai guruõà noditastadà ..>%)

#<vçùotsargaþ>#, puü, (vçùasyotsargaþ .) a÷aucàntadvitãyadinàdikartavyatri÷ålacakràïkitavatsatarãcatuùñayayuktavçùatyàgaþ . vçùàbhàve tatpratinidhiryathà --
     %<ekàda÷e'hni sampràpte vçùàbhàvo bhavedyadi .
     darbhaiþ piùñaistu saüpàdya taü vçùaü mocayedbudhaþ ..
     vçùotsarjanavelàyàü vçùàbhàvaþ katha¤cana .
     mçttikàbhistu darbhairvà vçùaü kçtvà vimocayet ..>% iti gàruóe pretakalpe 6 adhyàyaþ .. tasya vidhiryathà . kàlaviveke'pyagnipuràõam .
     %<ekàda÷àhe pretasya yasya cotsçjyate vçùaþ .
     pretalokaü parityajya svargalokaü sa gacchati ..
     àdya÷ràddhe tripakùe và ùaùñhe màsi ca vatsare .
     vçùotsarga÷ca kartavyo yàvanna syàt sapiõóatà .
     sapiõóãkaraõàdårdhvaü kàlo'nyaþ ÷àstracoditaþ ..>% yasya pretasyeti sàmànyataþ ÷ruteþ pitçbhinnasyàpi vçùotsargaþ pratãyate .. * .. atha vçùotsargaü vyàkhyàsyàmaþ . kàrtikyàü paurõamàsyàü revatyàmà÷vayujyàü da÷àhe gate saüvatsare'tãte veti . atra mçtatithimàdàya saüvatsaragaõanà da÷àhavadityavirodhaþ . ekàda÷àha iti àdya÷ràddha iti cà÷aucàntàddvitãyadinaparam .
     %<a÷aucàntàddvitãye'hni ÷ayyàü dadyàdvilakùaõàm .
     kà¤canaü puruùaü tadvat phalavastrasamanvitam ..
     saüpåjya dbijadàmpatyaü nànàbharaõabhåùaõaiþ .
     vçùotsarga÷ca kartavyo deyà ca kapilà ÷ubhà ..>% iti matsyapuràõenaikavàkyatvàt .. pretavçùotsarge vçddhi÷ràddhaü na kartavyam .
     %<nàrvàk saüvatsaràdvçddhirvçùotsarge vidhãyate .
     sapiõóãkaraõàdårdhvaü vçddhi÷ràddhaü vidhãyate ..>% ityu÷anaso vacanàt .. * .. vçùalakùaõamàha kàtyàyanaþ .
     %<avyaïgo jãvavatsàyàþ payasvinyàþ suto balã .
     ekavarõo dbivarõo và yo và syàdaùñakàsutaþ ..
     yåthàduccataro yastu samo và nãca eva và .
     saptàvaràn sapta parànutsçùñastàrayedvçùaþ ..>% aùñakàsutaþ aùñakàsu jàtaþ . kàmadhenuprabhçtiùu matsyapuràõam .
     %<caraõàni mukhaü pucchaü yasya ÷vetàni gopate .
     làkùàrasasavarõa÷ca taü nãlamiti nirdi÷et ..
     vçùa eva sa moktavyo na sandhàryo gçhe vasan .
     tadarthameùà carati loke gàthà puràtanã ..
     eùñavyà bahavaþ puttrà yadyeko'pi gayàü vrajet .
     gaurãü vàpyudvahedbhàryàü nãlaüvà vçùamutsçjet ..>% vatsatarãrvi÷eùayati .
     %<agrato lohità patnã pàr÷vàbhyàü nãlapàõóare .
     pçùñhata÷ca bhavet kçùõà vçùabhasya ca mokùaõe .. * ..>% vaidhakarmàrthamaõóapàntarvitànamuktaü haya÷ãrùapa¤caràtram . %<navena citravastreõa vitànaü kalpayedbudhaþ .>% atra ca .
     %<÷uktavàsàþ ÷ucirbhåtvà bràhmaõàn svastivàcya ca .
     kãrtayedbhàrata¤caiva tathà syàdakùayaü haviþ ..>% iti dànadharmasthavçùotsargaprakaraõãyavacanàt akùayahaviùñvakàmena svastivàcanànantaraü bhàratanàmoccàraõaü kàryam .
     %<yadahnà kurute pàpaü bràhmaõastvindriyai÷caran .
     mahàbhàratamàkhyàya pårvàü sandhyàü vimu¤cati ..>% ityàdi-puràõokta-pràtarmahàbhàratoccàraõavat ràóhade÷ãyàstu viràñaparva pàñhayanti . bhaviùye .
     %<vçùotsarga÷ca dbividho jãvato và mçtasya ca .>% ityupakramya .
     %<anuj¤àü gçhya ca punargaõe÷aü påjayedghañe .
     grahàü÷caiva yajet pa÷càt viùõuü saüpåjayet tataþ ..>% chandogapari÷iùñam .
     %<go÷àlàyàü praõãyàgniü saüskçtya vrãhitaõóulàn .
     agnipåùendre÷varebhyo nirvapet pàyasaü carum ..>% go÷àlàyàmiti pradhànakalpaþ . vçùabha ityupakramya .
     %<utsraùñavyo vidhànena ÷rutismçtinidar÷anàt .
     pràgudakplavane de÷e manoj¤e nirjane vane ..>% saïkalpànantaraü yajamàna eva prathamaü brahmavaraõàdikaü kuryàt tatra brahmavaraõaü prathamataþ . jyotiùñome brahmodgàtçhotradhvaryu ityàdidar÷anena . gçhyasaügrahe .
     %<dyåte ca vyavahàre ca pravrate yaj¤akarmaõi .
     yàni pa÷yantyudàsãnàþ kartà tàni na pa÷yati .
     ekaþ karmaniyuktaþ syàt dvitãyastantradhàrakaþ ..
     tçtãyaþ prabråyàt pra÷naü tataþ karma samàcaret ..>% varaõànantaraü ku÷aõóikàü samàpya yathàvidhinà carupàka¤ca kçtvà caruhomaü kuryàt . tataþ sviùñikçddhomamahàvyàhçtihomau kàryau .. * .. tataþ
     %<vçùasya dakùiõe pàr÷ve tri÷ålàïkaü samullikhet .
     vçùà hyasãti savye'sya cakràïkamapi dar÷ayet .
     taptena pa÷càdayasà spaùñau tàveva kàrayet ..
     athainaü kalasasthàbhiradbhireko vçùeõa và .
     sarvauùadhisugandhãbhiþ snàpayedvatsikà api ..
     paridhàpyàhate ÷ukle vàsasã hemapaññakam .
     satyamithyàveùàsomasàmabhyàü ÷irasi nyaset ..>% tato vçùavatsatarãõàmalaïkàràdikaü dattvà vilvavakulanirmitayåpe upayåpe ca baddhvà enaü yuvànaü iti mantraü pañhitvà vatsatarãcatuùñayasahitaü vçùaü tattatphalakàmã adyetyàdivàkyenotsçjet .. * .. tato yåpàdvimucya vatsatarãcatuùñayasahitaü vçùamai÷ànyàü càlayitvà pràrthayet . yathà --
     %<na khàdet para÷asyàni nàkràmedgarbhiõã¤ca gàm .
     dharmo'si tvaü catuùpàda÷catasraste priyàstvimàþ .
     caturõàü poùaõàrthàya mayotsçùñàstvayà saha ..
     devànà¤ca pitéõà¤ca manuùyàõà¤ca yoùitaþ .
     bhåtànàü tçptijananàstvayà sàrdhaü vrajantvimàþ ..
     namo brahmaõyadeve÷a pitçbhåtarùipoùaka .
     tvayi mukte'kùayà lokà mama santu niràmayàþ ..
     mà me çõo'stu daivo'tha paitro bhauto'tha mànuùaþ .
     dharmastvaü tvatprapannasya yà gatiþ sàstu me dhruvà ..
     yatki¤cit duùkçtaü karma lobhamohàt kçtaü bhavet .
     tasmàduddhçtya deve÷a pituþ svargaü prayaccha me ..
     yàvanti tava lomàni ÷arãre sambhavanti ca .
     tàvadvarùasahasràõi svarge vàso'stu me pituþ ..>% iti matsyapuràõoktaü pañhet . tata àcàràdvçùapucchagalitodakena brahmapuràõoktatarpaõaü kuryàt tataþ prakçtadakùiõàü kçtvà karmakàrayitçbhyo dakùiõàü dadyàt . iti vçùotsargatattvam .. * .. api ca .
     %<kàrtikyàü kàrayet påjàü yàgaü devãpriyaü sadà .
     gotsargantu prakartavyaü nãlaü và vçùamutasçjet .
     sarvayaj¤aphalaü brahma pràpnuyàdavicàravan ..
     manuruvàca .
     a÷vamedhasamaü puõyaü vçùotsargàdavàpyate ..
     revatyà¤cà÷vine màsi kàrtikyàü kàrtikasya và ..
     govivàho'thavà kàryo màghyàü vai phàlgune'pi và ..
     ÷ivomàmaïgala¤caitre tçtãyàyàü mahàphalam .
     a÷vatthoóumbarãyàgaü vivàhavidhinà bhavet ..
     satoraõaü bhavettãrthe utsargo gokule'pi và .
     catasro vatsikà bhadrà dvau và saübhavato'pi và ..
     vatsaü sarvàïgasaüpårõaü kanyà sà vatsikà bhavet .
     alaükçtya yathà÷obhamutsargaü kàrayenmune ..
     vivàhamekavatsãyanãlena bhavate sadà .
     vçùeõa a÷vamedhasya yàgasya phaladàyakam ..
     jàyeran bahavaþ puttrà yadyeko'pi gayàü vrajet .
     yajedvà a÷vamedhena nãlaü và vçùamutsçjet ..
     rohito yastu varõena ÷aïkhavarõakhuro vçùaþ .
     làïgåla÷irasa÷caiva sa vai nãlavçùaþ smçtaþ ..
     aïkitvotsçjyate pårvaü gà¤càlaükçtya sarvataþ .
     taptena vàmata÷cakraü yàmye ÷ålaü samàlikhet ..
     dhàtunà hematàreõa àyasenàthavàïkayet .
     evaü kçtvà avàpnoti phalaü vàjimakhoditam ..
     yamuddi÷yotsçjedvatsaü sa labhetàvicàraõàt .
     yathà ÷ivomajà arcà påjità sarvakàmadà .
     evaü devatrayaü yaùñvà anantaü labhate phalam ..
     maïgalàvihitaü yacca yacca godànajaü phalam .
     sahasrakratavastena vçùotsargàdavàpnuyàt ..>% iti devãpuràõe påjàvidhi nàmàdhyàyaþ ..

#<vçùñiþ>#, strã, (vçùa + ktin .) meghàjjalabindupatanam . tatparyàyaþ . varùam 2 . ityamaraþ .. goghçtam 3 paràmçtam 4 varùaõam 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. tatkàraõaü yathà --
     %<amçtàditraye yatra bhavanti sarvakhecaràþ .
     tadà vçùñiþ kramàjj¤eyà dhçtyarkavasuvàsaraiþ ..>% iti svarodayaþ .. * .. api ca .
     %<bruvantu paramàrtha¤ca kimindràdvçùñireva ca .
     såryàddhi jàyate toyaü toyàt ÷asyàni ÷àkhinaþ ..
     tebhyo'nnàni phalànyeva tebhyo jãvanti jãvinaþ .
     såryagrasta¤ca nãra¤ca kàle tasmàt samudbhavaþ .
     såryo meghàdayaþ sarve vidhàtrà te niråpitàþ ..
     yatràbde yo jaladharo gaja÷ca sàgaro marut .
     ÷asyàdhipo nçpo mantrã vidhàtrà te niråpitàþ ..
     jalàóhakànàü ÷asyànàü tçõànà¤ca niråpitam .
     abde'bde'styeva tat sarvaü kalpe kalpe yuge yuge ..
     hastã samudràdàdàya kareõa jalamãpsitam .
     dadyàdghanàya taddadyàdvàtena prerito ghanaþ .
     sthàne sthàne pçthivyà¤ca kàle kàle yathocitam ..
     ã÷varecchayàvirbhåtaü tårõaü bhåtaü pratibandhakam .
     bhåtaü bhavyaü bhaviùya¤ca mahat kùudra¤ca madhyamam .
     dhàtrà niråpitaü karma kena tàta nivàryate ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 21 aþ .. àsannavçùñisåcakàni yathà --
     %<mayåràþ stanayitnånàü ÷abdena hçùità muhuþ .
     kekàyanti prativane satataü vçùñisåcakàþ ..
     meghotsukànàü madhura÷càtakànàü manoharaþ .
     ÷råyatàmatimattànàü vçùñisannidhisåcakaþ ..
     gagane ÷akracàpena kçtaü sàmpratamàspadam .
     dhàràsàra÷araistàpaü chettuü prati yathodgataþ ..>% iti kàlikàpuràõe 15 adhyàyaþ .. * .. vçùñiphalaü yathà --
     %<pativratàyà vacanànnodgacchati divàkaraþ .
     såryodayaü vinà naiva snànadànàdikàþ kriyàþ ..
     nàgnerviharaõa¤caiva kratvabhàva÷ca lakùyate .
     naivàpyàyanamasmàkaü vinà homena jàyate ..
     vayamàpyàyità martyairyaj¤abhàgairyathoditaiþ .
     vçùñyàdinànugçhõãmo martyàn ÷asyàdisiddhaye ..
     niùpàditàsvoùadhãùu martyà yaj¤airyajanti naþ .
     eùàü vayaü prayacchàmaþ kàmàn yaj¤àdipåjitàþ ..
     adho hi varùàma vayaü martyà÷cordhvapravarùiõaþ .
     toyavarùeõa hi vayaü havirvarùeõa mànavàþ ..
     ye'smàkaü na prayacchanti nityà naimittikãþ kriyàþ .
     kratubhàgaü duràtmànaþ svayaü ye'÷nanti lolupàþ ..
     vinà÷àya vayaü teùàü toyasåryàgnimàrutaiþ .
     kùiti¤ca saüdåùayàmaþ pàpànàmapakàriõàm ..
     duùñatoyàdidoùeõa teùàü duùkç takàriõàm .
     upasargàþ pravartante maraõàya sudàruõàþ ..
     ye càsmàn prãõayitvà tu bhu¤jate ÷eùamàtmanà .
     teùàü puõyàdvayaü lokàn vitaràmo mahàtmanàm ..>% iti màrkaõóeyapuràõe pativratàmàhàtmyanàmàdhyàyaþ .. * .. vçùñijalaguõàþ .
     %<gaganàmbu tridoùaghnaü gçhãtaü yat subhàjane .
     balyaü rasàyaõaü medhyaü pàtràpekùi ca tatparam ..
     divàrkakiraõairjuùñaü spçùñamindukarairni÷i .
     aråkùamanabhiùyandi tattulyaü gaganàmbunà ..
     varùàsu caranti ghanaiþ sahoragà viyati kãñalåtà÷ca .
     tadviùajuùñamapeyaü khajalamagastyodayàt pårvam ..
     kàlena pakvaü nirdoùamagastyenàviùãkçtam .
     haüsodakamitikhyàtaü ÷àradaü vimalaü jalam ..>% iti ràjavallabhaþ .. * .. atha tasya bhedàþ .
     %<pànãyaü munibhiþ proktaü divyaü bhaumamiti dvidhà .
     divyaü caturvidhaü proktaü dhàràjaü karakàbhavam ..
     tauùàra¤ca tathà haimaü teùu dhàraü guõàdhikam .. *>% tatra dhàrasya lakùaõaü guõà÷ca .
     %<dhàràbhiþ patitaü toyaü gçhãtaü sphãtavàsasà .
     ÷ilàyàü vasudhàyàü và dhautàyàü patitaü ca yat ..
     sauvarõe ràjate tàmre sphàñike kàcanirmite .
     bhàjane mçõmaye càpi sthàpitaü dhàramucyate ..
     dhàranãraü tridoùaghnamanirde÷yaü rasaü laghu .
     saumyaü rasàyanaü balyaü tarpaõaü hlàdi jãvanam ..
     pàcanaü matikçnmårchàtandràdàha÷ramaklamàn .
     tçùõàü harati tat pathyaü vi÷eùàt pràvçùi smçtam .. * ..>% atha dhàràjalasya bhedau .
     %<dhàràjala¤ca dbividhaü gàïgasàmudrabhedataþ .>% tatra gàïgasàmudrayorlakùaõaü guõà÷ca .
     %<àkà÷agaïgàsambandhi jalamàdàya diggajàþ .
     meghairantarità vçùñãþ kurvantãti vacaþ satàm ..
     gàïgamà÷vayuje màsi pràyo varùati vàridaþ .
     sarvathà tajjalaü deyaü tathaiva carake vacaþ ..
     sthàpitaü haimane pàtre ràjate mçõmaye'pi và .
     ÷àlyannaü yena saüsiktaü bhavedakledivarõavat ..
     tat gàïgaü sarvadoùaghnaü j¤eyaü sàmudramanyathà .
     tattu sakùàralavaõaü ÷ukradçùñibalàpaham ..
     visra¤ca doùalaü tãkùõaü sarvakarmasu garhitam .
     sàmudraü tvà÷vine màsi guõairgàïgavadàdi÷et ..
     yato'gastyasya viprarùerudayàt sakalaü jalam .
     nirmalaü nirviùaü svàdu ÷ukralaü syàdadoùalam .. *>% ataevàha .
     %<phutkàraviùavàtena nàgànàü vyomacàriõàm .
     varùàsu saviùaü toyaü divyamapyà÷vinaü vinà ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<vçùñighnã>#, strã, bhçïgaparõikà . iti ÷abdacandrikà .. gujaràñã elàica iti bhàùà . vçùñinà÷ake, tri ..

#<vçùñijãvanaþ>#, puü, (vçùñyà vçùñirvà jãvanaü yasmin .) devamàtçkade÷aþ . iti hemacandraþ .. vçùñijãvane, tri ..

#<vçùñibhåþ>#, puü, (vçùñau varùakàle bhårutpattiryasya .) bhekaþ . iti hàràvalã .. vçùñibhave, tri ..

#<vçùõiþ>#, puü, (vçùa + %<sçvçùibhyàü kit .>% uõàø 4 49 . iti niþ . sa ca kit .) meùaþ . ityamaraþ .. yàdavaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 5 . 72 . 4 .
     %<yathà hi sarvasvàpatsu pàsi vçùõãnarindama .
     tathà te pàõóavà rakùyàþ pàhyasmànmahato bhayàt ..>%) kçùõaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vçùõiþ>#, tri, pàùaõóaþ . caõóaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vçùõigarbhaþ>#, puü, ÷rãkçùõaþ . iti hàràvalã ..

#<vçùyaü>#, klã, (vçùa + %<vibhàùà kçvçùoþ .>% 3 . 1 . 120 . iti kyap .) vàjãkaram . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vçùyaþ>#, puü, (vçùàya hitaþ . vçùa + yat .) màùaþ . iti hemacandraþ ..

#<vçùyaþ>#, tri, (vçùàya kàmukàya hitaþ . vçùa + %<khalayavamàùeti .>% 5 . 1 . 7 . iti yat .) ÷ukravçddhikàrakauùadhàdiþ . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<vçùyakandà>#, strã, (vçùyaü balakàrakaü kandaü yasyàþ .) vidàrã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vçùyagandhà>#, strã, (vçùyo gandho yasyàþ .) vçddhadàrakaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vçùyagandhikà>#, strã, (vçùyo gandho vasyàþ . svàrthe kan . ñàpi ata itvam .) atibalà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vçùyavallikà>#, strã, vidàrã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vçùyà>#, strã, çddhinàmauùadham . iti ratnamàlà .. ÷atàvarã . àmalakã . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 4,491c]>@
#<vçha>#, vçddhau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøakaø-señ .) varhati . vçhirdhvanarddhyorityanenaiveùñasiddhe'sya pàñho vçddhau iranubandhavarjanàrthaþ . kintu anenaiveùñasiddhe tatra çddhi grahaõaü paratrànuvçttyarthameva . ayaü dhàtuþ kai÷cinya manyate . iti durgàdàsaþ ..

#<vçha>#, i dhvane . çddhau . saptamasvarã .. (bhvàø-paraøakaø-señ .) i, vçühyate . vavçühire gajapatayaþ . iti màghaþ .. àtmanepadaü pramàdàditi vallabhaþ .. dhvana÷ceti hastikartçkaþ . vçühitaü karigarjitamityamarasiühàt . vçühitaü karigarjàyàü ÷abdamàtre'pi kathyate . iti ÷abdamahàrõavàt . kadàcidanyakartçko'pi . tena ÷rãharùacarite siühavçühitamiti bàõabhaññaprayogaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<vçha>#, i ki tviùi . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøpakùe bhvàø-paraø-akaø-señ .) saptamasvarã . i, vçühyate . ki, vçühayati vçühati . iti durgàdàsaþ ..

#<vçha>#, i ïa vçddhau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-akaø-señ .) i, vçühyate . ïa, vçühate . iti durgàdàsaþ ..

#<vçha>#, ir dhvane . çddhau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø-akaø-señ .) ir, avçhat . avarhãt . dhvanaþ ÷abdaþ . çddhirvçddhiþ . iti durgàdàsaþ ..

#<vçha>#, ÷a å udyame . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàøparaø-akaø-veñ .) ÷a, vçhati . å, avarhãt . avçkùat . iti durgàdàsaþ ..

#<vç(bç)hacca¤cuþ>#, puü, (vçhatã ca¤cuþ ÷àkavi÷eùaþ .) mahàca¤cu÷àkaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (vçhatã ca¤curyasyeti dãrghaca¤cuyukte, tri ..)

#<vç(bç)haccittaþ>#, puü, phalapåraþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<vç(bç)hacchalkaþ>#, puü, (vçhan ÷alko yasya .) ciïgañamatsyaþ . iti jañàdharaþ ..

#<vç(bç)hajjãvantã>#, strã, vçhajjãvantikàvçkùaþ . tatparyàyaþ . patrabhadrà 2 priyaïkarã 3 madhurà 4 jãvapuùñà 5 bçhajjãvà 6 ya÷askarã 7 . asyà guõàþ . bahuvãryadàtçtvam . bhåtavidràvaõatvam . vegàdrasaniyàmaka¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vç(bç)haóóhakkà>#, strã, (vçhatã óhakkà .) óhakkàvi÷eùaþ . yathà --
     %<vçhaóóhakkà tu bherã strã pumàn dundubhirànakaþ .
     dragaóaþ pratipattåryamànakaþ pañaho'striyàm ..>% iti jañàdharaþ ..

#<vç(bç)hatikà>#, strã, (vçhatã + %<bçhatyà àcchàdane .>% 5 . 4 . 6 . iti svàrthe kan .) uttarãyavastram . ityamaraþ .. vçhatã . iti ratnamàlà ..

#<vç(bç)hatã>#, strã, (vçhat + gauràditvàt ïãù .) kùudravàrtàkã . vyàkuóa iti bhàùà . tatparyàyaþ . mahatã 2 kràntà 3 vàrtàkã 4 siühikà 5 kulã 6 ràùñrikà 7 sthålakaõñà 8 bhaõñàkã 9 mahoñikà 10 bahupatrã 11 kaõñatanuþ 12 kaõñàluþ 13 kañphalà 14 óoraóã 15 vanavçntàkã 16 . iti ràjanirghaõñaþ .. siühã 17 prasahà 18 raktapàkã 19 latàvçhatikà 20 . iti ratnamàlà .. asyà guõàþ . kañutvam . tiktatvam . uùõatvam . vàtajvaràrocakàmakà÷a÷vàsahçdroganà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<vçhatã pàcanã soùõà gràhiõã vàtanà÷inã ..>% iti ràjavallabhaþ .. * .. mahatã . ityamaraþ .. (iyantu nàradasya vãõà . kecittu vi÷vàvasorgandharvaràjasya vãõàü bçhatãmàhuþ . tathà ca .
     %<vi÷vàvasostu bçhatã tumburostu kalàvatã .
     mahatã nàradasya syàt sarasvatyàstu kacchapã ..>% iti màghañãkàyàü mallinàthadhçtavaijayantã . 1 . 10 .. * ..) uttarãyavastram . vàridhànã . vàk .. kaõñakàrã . iti medinã .. (marmasthànavi÷eùaþ . yathà, su÷rute . 3 . 6 . %<stanamålàdubhayataþ pçùñhavaü÷asya bçhatã nàma tatra ÷oõitàtipravçttinivçttinimittairupadravairmriyate ..>%) chandobhedaþ . sa tu navàkùarapàdaþ . yathà --
     %<ukthàtyukthà tathà madhyà pratiùñhànyà supårvikà .
     gàyattryuùõiganuùñup ca vçhatã paüktireva ca ..
     ityàdi . tadbhedànàha . vçhatã navàkùarà yathà, bhujaga÷i÷usutà nau maþ .
     hradatañanikañakùauõã bhujaga÷i÷usutà yàsãt .
     muraripudalite nàge vrajajanasukhadà sàbhåt ..
     yutetyevaü ÷ambhuprabhçtiùu pàñhaþ . bhçtetyevamàdhunikàþ pañhanti . syànmaõimadhyaü cedbhamasàþ .
     kàliyabhogà bhogagatastanmaõimadhyasphãtarucà .
     citrapadà bho nandasuta÷càru nanarta smeramukhaþ ..
     sajarairbhujaïgasaïgatà .
     taralà taraïgariïgitairyamunà bhujaïgasaïgatà .
     kathametu vatsacàraka÷capalaþ sadaiva tàü hariþ ..>% iti chandoma¤jarã ..

#<vç(bç)hatãpatiþ>#, puü, (vçhatãnàü vàcàü patiþ .) bçhaspatiþ . iti hemacandraþ ..

#<vç(bç)hat>#, tri, (vçha vçddhau + %<vartamàne pçùadvçhanmahajjagacchatçvacca .>% uõàø 2 . 84 . iti atipratyayena nipàtanàt sàdhu .) mahat . ityamaraþ .. (yathà, màghe . 2 . 10 .
     %<vçhatsahàyaþ kàryàntaü kùodãyànapi gacchati .
     saübhåyàmbhodhimabhyeti mahànadyà nagàpagà ..>%)

#<vç(bç)hatkaþ>#, tri, (vçhatprakàraþ . vçhat + %<ca¤cadvçhatorupasaükhyànam .>% 5 . 4 . 3 . ityasya vàrtikoktyà kan .) vçhat . vçhacchabdàt kanpratyayena niùpannamidam ..

@<[Page 4,492b]>@
#<vç(bç)hatkandaþ>#, puü, (vçhat kandaü yasya .) gç¤janaþ . iti ratnamàlà .. viùõukandaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vç(bç)hatkàla÷àkaþ>#, puü, (vçhan mahàn kàla÷àkaþ .) ÷othajihmaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. vçhatkàlakàsundiyà iti bhàùà ..

#<vç(bç)hatkà÷aþ>#, puü, (vçhan kà÷aþ .) khaógañaþ . iti hàràvalã .. khàgóà iti bhàùà ..

#<vç(bç)hatkukùiþ>#, tri, (vçhan kukùiryasya .) tundilaþ . ityamaraþ ..

#<vç(bç)hattàlaþ>#, puü, (vçhan tàlaþ .) hintàlaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vç(bç)hattikà>#, strã, (vçhan tikto yasyàþ .) pàñhà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vç(bç)hattçõaþ>#, puü, vaü÷aþ . iti ÷abdacandrikà .. (kvacit klãve'pi dç÷yate ..)

#<vç(bç)hattvak>#, [c] puü, (vçhatã tvak yasya .) grahanà÷anavçkùaþ . iti ratnamàlà .. chàtiyàn iti bhàùà ..

#<vç(bç)hatpatraþ>#, puü, (vçhatpatraü yasya .) hastikandaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vç(bç)hatpatrà>#, strã, (vçhatpatraü yasyàþ .) triparõikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vç(bç)hatpàñaliþ>#, puü, dhuståraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vç(bç)hatpàdaþ># puü, (vçhan pàdo yasya .) vañavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<vç(bç)hatpàrevataü>#, klã, (vçhat mahat pàrevatam .) mahàpàrevatam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vç(bç)hatpàlã>#, [n] puü, vanajãraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vç(bç)hatpãluþ>#, puü, (vçhan pãluþ .) mahàpãluþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vç(bç)hatpuùpã>#, strã, (vçhat puùpaü yasyàþ . ïãù .) ghaõñàravà . iti jañàdharaþ ..

#<vç(bç)hatphalaþ>#, puü, (vçhat phalaü yasya .) caceõóà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vç(bç)hatphalà>#, strã, (vçhat phalaü yasyàþ .) kañutumbã . mahendravàruõã . kuùmàõóã . mahàjambåþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vç(bç)hadaïgaþ>#, puü, (vçhadaïgaü yasya .) mataïgajaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<vç(bç)hadamlaþ>#, puü, (vçhan amlo yasya .) rujàkaraþ . iti ÷abdacandrikà .. kàmràïgà iti bhàùà ..

#<vç(bç)hadelà>#, strã, (vçhatã elà .) sthålailà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vç(bç)hadgçhaþ>#, puü, (vçhadgçhaü yasmin .) kàråùade÷aþ . sa tu vindhyaparvatasya pa÷càt màlavade÷asya nikañe vartate . iti hemacandraþ .. trikàõóa÷eùe vçhadguha iti pàñhaþ ..

#<vç(bç)hadgolaü>#, klã, (vçhat golaü golàkàraphalaü yasya .) ÷ãrõavçntam . iti ÷abdacandrikà .. taramåja iti bhàùà ..

@<[Page 4,492c]>@
#<vç(bç)haddalaþ>#, puü, (vçhaddalaü yasya .) paññikàlodhraþ . hintàlaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vç(bç)haddhalaü>#, klã, (vçhat halaü yasya .) mahàlàïgalam . tatparyàyaþ . haliþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vç(bç)hadvãjaþ>#, puü, (vçhat bãjaü yasya .) àmràtakaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<vç(bç)hadbhaññàrikà>#, strã, durgà . iti ÷abdamàlà ..

#<vç(bç)hadbhànuþ># puü, (vçhan bhànå ra÷miryasya .) agniþ . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 220 . 8 .
     %<tapasa÷ca manuü puttraü bhànu¤càpyaïgiràþ sçjat .
     bçhadbhànuntu taü pràhurbràhmaõà vedapàragàþ ..>%) citrakavçkùaþ . ityamaraþ .. (satyabhàmàputtraþ . yathà, bhàgavate . 1 . 61 . 10 .
     %<candrabhànurvçhadbhànuratibhànustathàùñamaþ ..>% satràyaõaputtraþ . yathà, bhàgavate . 8 . 13 . 35 .
     %<satràyaõasya tanayo vçhadbhànustadà hariþ ..>% pçthulàkùasya puttraþ . yathà, bhàgavate . 9 . 23 . 11 .
     %<caturaïgo romapàdàt pçthulàkùasya tatsutaþ .
     vçhadratho vçhatkarmo vçhadbhànu÷ca tatsutàþ ..>% vçhadra÷mivi÷iùñe, tri . yathà, çgvede . 1 . 36 . 15 .
     %<vçhadbhàno yaviùñhya ..>% %<he agne he vçhadbhàno vçhanto bhànavo yasya tàdç÷a .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<vç(bç)hadrathaþ>#, puü, (vçhan ratho yasya .) indraþ . yaj¤apàtram . mantravi÷eùaþ . sàmavedàü÷aþ . nadãvi÷eùe, strã . iti kecit .. (tigmaputtraþ yathà, màtsye . 50 . 85 .
     %<tigmàdbçhadratho bhàvyo vasudàmà vçhadrathàt ..>% ÷atadhanvaputtraþ . yathà, bhàgavate . 12 . 1 . 13 .
     %<÷atadhanvà tatastasya bhavità tadvçhadrathaþ ..>% devaràtaputtraþ . yathà, bhàgavate . 9 . 13 . 15 .
     %<tasmàdvçhadrathastasya màhàvãryaþ sudhçtpità ..>% timiràjaputtraþ . yathà, tatraiva . 9 . 22 . 43 .
     %<timervçhadrathastasmàt ÷atànãkaþ sudàsajaþ ..>% pçthulàkùasya puttraþ . yathà, tatraiva . 9 . 23 . 11 .
     %<vçhadratho vçhatkarmà vçhadbhànu÷ca tatsutàþ ..>% prabhåtarathe, tri . yathà, çgvede . 5 . 80 . 2 . vçhadrathà vçhatã vi÷vaminvà . %<vçhadrathà prabhåtarathà .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<vç(bç)hadràvã>#, [n] puü, (vçhadati÷ayaü dravatãti . dru + õiniþ .) kùudrolåkaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vç(bç)hadvalkaþ>#, puü, (vçhadvalkaþ valkalaü yasya .) paññikàlodhraþ . iti ràjavallabhaþ ..

#<vç(bç)hadvàtaþ>#, puü, (vçhan vàto yasmàt . a÷marãharaþ . iti ratnamàlà .. dedhàna iti bhàùà ..

#<vç(bç)hadvàruõã>#, strã, mahendravàruõã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vç(bç)hannalaþ>#, puü, (vçhan nalaþ .) mahàpoñagalaþ . iti medinã .. arjunaþ . yathà -- %<pàrthaþ kirãñã gàõóãvã guóàke÷o vçhannalaþ . arjunaþ phàlguno jiùõurvijaya÷ca dhana¤jayaþ .. savyasàcã subhadra÷aþ ÷abdabhedã kapidhvajaþ . vàrtàghna÷càpi vãbhatsuþ ..>% iti trikàõóa÷eùaþ .. api ca .
     %<arjunaþ phàlgunaþ pàrthaþ savyasàcã dhana¤jayaþ .
     ràdhàvedhã kirãñyaindrã jiùõuþ ÷vetahayo naraþ ..
     vçhannalo guóàke÷aþ subhadre÷aþ kapidhvajaþ .
     vãbhatsuþ karõajittasya gàõóãvaü gàõóivaü dhanuþ ..>% iti hemacandraþ ..

#<vçhannalà>#, strã, arjunaþ . iti medinã .. dvàda÷avarùavanavàsànantaramaj¤àtavàse viràñabhavane viràñakanyàyà nçtyagãtàdi÷ikùàrthaü strãklãvave÷enàrjuno vçhannaleti nàmnà khyàto'bhåt . yathà, arjuna uvàca .
     %<gàyàmi nçtyàmyatha vàdayàmi bhadro'smi nçtye ku÷alo'smi gãte .
     tvamuttaràyai pradi÷asva màü svayaü bhavàmi devyà naradeva ! nartakaþ ..
     idantu råpaü mama yena kintava prakãrtayitvà bhç÷a÷okavardhanam .
     vçhannalàü màü naradeva viddhi sutaü sutàü và pitçmàtçvarjitàm ..
     viràña uvàca .
     dadàmi te hanta varaü vçhannale sutà¤ca me nartaya yà÷ca tàdç÷ãþ ..>% iti bhahàbhàrate viràñaparva ..

#<vç(bç)haspatiþ>#, puü, (vçhatàü vàcàü patiþ . %<pàraskareti .>% 6 . 1 . 157 . iti suñ nipàtyate .) aïgirasaþ puttraþ . sa ca devànàü guruþ dharma÷àstraprayojakaþ navagrahamadhye pa¤camagraha÷ca . tatparyàyaþ . suràcàryaþ 2 gãùpatiþ 3 dhiùaõaþ 4 guruþ 5 jãvaþ 6 àïgirasaþ 7 vàcaspatiþ 8 citra÷ikhaõóijaþ 9 . ityamaraþ .. utathyànujaþ 10 govindaþ 11 càruþ 12 dbàda÷ara÷miþ 13 girã÷aþ 14 didivaþ 15 pårbaphalgunãbhavaþ 16 . iti jañàdharaþ .. suraguruþ 17 vàkpatiþ 18 vacasàüpatiþ 19 indrejyaþ 20 devejyaþ 21 vçhatàmpatiþ 22 ijyaþ 23 vàgã÷aþ 24 cakùàþ 25 dãdiviþ 26 dbàda÷akaraþ 27 pràkphàlgunaþ 28 gãrathaþ 29 . iti ÷abdaratnàvalã .. sa ca pãtavarõaþ . ã÷ànakoõapuruùabràhmaõajàtiçg vedasattvaguõa-madhurarasadhanurmãnarà÷ipuùyanakùatravastrapuùparàgamaõisindhude÷ànàü adhipatiþ . ùaóaïgula÷arãraþ . padmasthaþ . caturbhujaþ . akùavarakamaõóaludaõóadhàrã . asyàdhidevatà brahmà . pratyadhidevatà indraþ . sa tu såryàsyaþ . aïgiromuniputtraþ . pràtaþkàle prabalaþ . ÷ubhagrahaþ . devagçhasvàmã . vçddhaþ . raktadravyasvàmã . vàtapittakaphàtmakaþ . baõikkarmakartà . aïgirogotraþ . iti grahayàgatattvàdayaþ .. * .. tadvàrajàtaphalam .
     %<nçpendramantrã nçpalabdhakàmo vidyàvinodo caturaþ pragalbhaþ .
     àcàryapåjyo madhurasvabhàvo vàre bhaveddevagurormanuùyaþ ..>% iti koùñhãpradãpaþ .. * .. sa ca ÷ivasya guruputtraþ yathà -- mahendra uvàca .
     %<kathaü và devakartu÷ca siddhànàü yoginàü guroþ .
     mçtyu¤jayasya ÷ambho÷ca guruputtro bçhaspatiþ .
     tato j¤ànã mahàdevaþ kathaü ÷iùyo guroþ pituþ ..
     brahmovàca .
     katheyamatiguptà ca puràõeùu purandara .
     imàü purà pravçtti¤ca kathayàmi ni÷àmaya ..
     mçtavatsà karmadoùàdbhàryà aïgirasaþ purà .
     vrataü cakàra madbàkyàt kçùõasya paramàtmanaþ ..
     vrataü puüsavanaü nàma varùamekaü cakàra sà .
     sanatkumàro bhagavàn kàrayàmàsa tàü vratam ..
     svecchàmayaþ paraü brahma bhaktànugrahavigrahaþ .
     tadàgatya ca golokàt paramàtmà kçpàmayaþ ..
     sa vratàna÷anakùãõàü tàmuvàca kçpànidhiþ .
     praõatàü sà÷runetrà¤ca vinãtà¤ca tayà stutaþ ..
     ÷rãkçùõa uvàca .
     gçhàõedaü yaj¤aphalaü mama tejaþsamanvitam .
     bhuïkùva madvaraputtraste bhaviùyati madaü÷ataþ ..
     patirguru÷ca devànàü vçhatàü j¤àninàü varaþ .
     puttraste bhavità sàdhvi ! madvareõa bhaviùyati ..
     madvareõa bhavedyo hi sa ca madvaraputtrakaþ .
     tvadgarbhe mama puttro'yaü cirajãvã bhaviùyati ..
     varajo vãryaja÷caiva kùetrajaþ pàlakastathà .
     vidyàmantrasutànà¤ca gçhãtaþ saptamaþ sutaþ ..
     ityuktvà ràdhikànàthaþ svarloka¤ca yayau purà .
     ÷rãkçùõavaraputtro'yaü j¤ànã suraguruþ svayam ..
     mçtyu¤jayaü mahàj¤ànaü ÷ivàya pradadau purà .
     divyaü varùatrilakùa¤ca tapaþkartre himàlaye ..
     suyogaj¤ànamamalaü tejaþ svàtmà samaü param .
     sva÷aktiviùõumàyà¤ca svàü÷a¤ca vàhanaü vçùam ..
     sva÷åla¤ca svakavacaü svamantraü dvàda÷àkùaram .
     kçpàmayaþ stutastena ÷rãkçùõa÷ca paràtparaþ ..
     ÷ivaloke ÷ivà sà ca viùõumàyà ÷ivapriyà .
     ÷aktirnàràyaõasyeyaü tena nàràyaõã smçtà ..
     tejaþsu sarvadevànàü sàvirbhåtà sanàtanã .
     jaghàna daityanikaraü devebhyaþ pradadau padam ..
     kalpànte dakùakanyà ca sà målaprakçtiþ satã .
     pitçyaj¤e tanuü tyaktvà yogena siddhayoginã ..
     bamåva ÷ailakanyà sà sàdhvã ca bhartçnindayà .
     kàlena kçùõatapasà ÷aïkaraü pràpa ÷aïkarã ..
     ÷rãkçùõo hi guruþ ÷ambhoþ paramàtmà paràtparaþ .
     kçùõasya varaputtro'yaü svayameva vçhaspatiþ .
     ato hetoþ suragururguruputtraþ ÷ivasya ca ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 56 adhyàyaþ .. (purohitaþ . mantrapàlake tu tri . yathà, çgvede . 4 . 50 . 7 .
     %<vçhaspatiü yaþ subhçtaü bibharti ..>% %<vçhaspatiü vçhatàü mahatàü mantràõàü pàlayitàraü devaü uktalakùaõaü purohitaü và .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<vç(bç)haspaticakraü>#, klã, (vçhaspateþ cakram .) nçõàü ÷ubhà÷ubhaj¤ànàrthaü vçhaspatisa¤càrakàlãnaa÷vinyàdisaptaviü÷atinakùatrayuktanaràkàracakram . yathà --
     %<÷ãrùe catvàri ràjyaü jaladhirapi kare dakùiõe càpi saukhyaü caikaü kaõñhe vibhåtiü madana÷aramitaü vakùasi prãtisaüham .
     pàdasthàþ ùañ ca pãóàü punarapi jaladhirvàmahaste ca mçtyuü netre trãõi pradadyuþ sukhamatha nijabhe vàkpateþ saükramarkùàt ..>% iti jyotistattvam ..

#<vé>#, gi ¤a vçtyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (kyràøubhaø-sakaø-señ .) giü, ¤a, vçõàti vçõãte . vårõaþ . vårõiþ . iti durgàdàsaþ ..

#<ve>#, ai ¤a syåtau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøubhaø-sakaø-aniñ .) syåtistantusantànam . ai, åyàt . ¤a, vayati vayate tantraü tantravàyaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<vekañaþ>#, puü, vaikañikaþ . matsyabhedaþ . bheñkã iti bhàùà . yuvà . iti medinã .. vidåùakaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. tatra pavargãyabakàràdau likhitaþ ..

#<vegaþ>#, puü, (vija + gha¤ .) pravàhaþ . tatparyàyaþ . oghaþ 2 veõã 3 dhàrà 4 . iti hemacandraþ .. javaþ . tatparyàthaþ . raühaþ 2 taraþ 3 rayaþ 4 syadaþ 5 . ityamaraþ .. (yathà, manau . 5 . 108 .
     %<mçttoyaiþ ÷udhyate ÷odhyaü nadã vegena ÷udhyati ..>%) mahàkàlaphalam . iti medinã .. retaþ . iti hemacandraþ .. måtraviùñhàdinirgamapravçttiþ . iti bharataþ .. saüskàravi÷eùaþ . yathà --
     %<spar÷àdayo'ùñau vegàkhyasaüskàro maruto guõàþ .
     aùñau spar÷àdayo råpaü dravo vega÷ca tejasi ..
     spar÷àdayo'ùñau vega÷ca dravatva¤ca gurutvakam .
     råpaü rasastathà sneho vàriõyete caturda÷a ..>% iti bhàùàparicchedaþ .. * .. (yathà, bhàgavate . 7 . 8 . 25 .
     %<tato'bhipadyàbhyahananmahàsuro ruùà nçsiühaü gadayoruvegayà ..>%) vegadhàraõaniùedho yathà --
     %<vegarodho na kartavya÷cànyatra krodhavegataþ ..>% iti àhnikatattvadhçtaviùõudharmottaravacanam .. api ca .
     %<svabhàvataþ pravçttànàü malàdãnàü jijãviùuþ .
     na vegànvàrayeddhãraþ kàmàdãnà¤ca dhàrayet ..>% iti ràjavallabhaþ ..

@<[Page 4,494a]>@
#<veganà÷anaþ>#, puü, (vegasya nà÷anaü yena .) ÷leùmà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vegasaraþ>#, puü, (vegena sarati gacchatãti . sç + ac .) vegagàmihayaþ . tatparyàyaþ . vesaraþ 2 a÷vataraþ 3 . iti hemacandraþ ..

#<vegitaþ>#, tri, (vegaþ sa¤jàto'sya . tàrakàditvàditac .) vegavi÷iùñaþ . yathà, àyurvedãye .
     %<na vegito'nyasiddhiþ syàt nàjitvà sàdhyamàmayam ..>% ityàhnikatattvam ..

#<vegihariõaþ>#, puü, (vegã vegavàn hariõaþ .) ÷rãkàrã mçgaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vegã>#, [n] tri, (vego'syàstãti . vega + iniþ .) vegavàn . tatparyàyaþ . jaïghàkàrikaþ 2 jàïghikaþ 3 tarasvã 4 tvaritaþ 5 prajavã 6 javanaþ 7 javaþ 8 . ityamaraþ .. (yathà, harivaü÷e bhaviùyaparvaõi . 20 . 14 .
     %<a÷và÷ca veginaþ santi rathà vàyujavà mama ..>%) ÷yenapakùã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vecà>#, strã, (vica pçthakbhàve + ac . ñàp .) målyam . vicirlidhau ¤a pçthaktve ityasmàt an tata àp . yathà . vecà målya¤ca vetanam . iti halàyudhaþ ..

#<vejànã>#, strã, (vija + ac . tamànayatãti . à + nã + óaþ . gauràditvàt ïãù .) somaràjã . iti ÷abdacandrikà ..

#<veóaü>#, klã, (vióa + ac .) sàndravicchinnacandanam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<veóà>#, strã, (veóa + ñàp .) naukà . iti hemacandraþ .. veóãti kvacit pàñhaþ ..

#<veóhamikà>#, strã, roñikàvi÷eùaþ . yathà --
     %<màùapiùñikayà pårõagarbhà godhåmacårõataþ .
     racità roñikà saiva proktà veóhamikà budhaiþ ..
     bhavedveóhamikà balyà vçùyà rucyànilàpahà .
     uùõà saütarpaõã gurvã vçühaõã ÷ukralà param ..
     bhinnamåtramalàstanyamedaþpittakaphapradà .
     gudakãlàrdita÷vàsayakçcchålàni nà÷ayet ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<veõa>#, ç ¤a ni÷àmane . vàditràdànagamanaj¤ànacintàsu . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-ubhaøsakaø-señ .) ç, aviveõat . ¤a, veõati veõate . ni÷àmanaü càkùuùaj¤ànam . vàditraü murajàdi tasyàdànaü vàditràdànam . vàditraü vàditraviùayakriyà ityeko'rthaþ ityeke . iti durgàdàsaþ ..

#<veõaþ>#, puü, (veõa + ac .) varõasaïkarajàtivi÷eùaþ . sa tu ambaùñhyàü vaidehakàjjàtaþ . yathà --
     %<vaidehakena tvambaùñhyàmutpanno veõa ucyate ..>% iti mànave . 10 . 19 .. tretàyugãyasåryavaü÷ãyacaturthançpaþ . sa tu pçthuràjapità . yathà, viùõupuràõe .
     %<satputtreõa tu jàtena veõo'pi tridivaü yayau .
     punnàmno narakàttràtaþ sa tena sumahàtmanà ..>% tena suputtreõa mçtaveõadakùiõahastamanthanajàtena pçthunà . iti ÷uddhitattvam ..

#<veõiþ>#, strã, (vã + %<vãjyàjvaribhyo niþ .>% uõàø 4 . 48 . iti niþ . pçùodaràditvàt õatvam .) proùitabhartçkàdidhàryake÷aracanàvi÷eùaþ . iti bharataþ .. virahiõãbaddhakacaþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, màghe . 14 . 30 .
     %<tatra nityavihitopahåtiùu proùiteùu patiùu dyuyoùitàm .
     gumphitàþ ÷irasi veõayo'bhavanna praphullasurapàdapasrajaþ ..>%) tatparyàyaþ . praveõiþ 2 . ityamaraþ .. veõã 3 praveõã 4 . iti bharataþ .. veõikà 5 . iti ÷abdamàlà .. jalasamåhaþ . iti jañàdharaþ .. yathà . prayàge gaïgàyamunàsarasvatãmelanaü triveõã ..

#<veõikà>#, strã, (veõi + kan . ñàp .) ke÷abandhanavi÷eùaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<veõivedhanã>#, strã, jalaukà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<veõimàdhavaþ>#, puü, prayàgasthapàùàõamayacaturbhujadevatàvi÷eùaþ . iti lokaprasiddhaþ ..

#<veõã>#, strã, (veõi + và ïãù .) praveõã . culera viuõã iti bhàùà . iti bharataþ .. tatparyàyo veõi÷abde draùñavyaþ . (yathà, kumàre . 2 . 61 .
     %<tasyàtmà ÷itikaõñhasya sainàpatyamupetya vaþ .
     mokùyate suravandãnàü veõãrvãryavibhåtibhiþ ..>%) devatàóavçkùaþ . ityamaraþ .. meùã . pravàhaþ . iti hemacandraþ .. nadãvi÷eùaþ . iti medinã .. tasyà utpattiryathà -- pçthuruvàca .
     %<kçùõàveõyostañàdyasmàcchivaviùõugaõaiþ purà .
     baõik÷arãràt kalahà nirastà kathità tvayà ..
     prabhàvastu tayornadyoþ kiüvà kùetrasya tasya và .
     tanme kathaya sarvaj¤a ! vismayo'tra mahàn mama ..
     nàrada uvàca .
     kçùõà kçùõatanuþ sàkùàdbeõã sàkùànmahe÷varaþ .
     tatsaïgamaprabhàvantu nàlaü vaktuü caturmukhaþ ..
     tathàpi tatsamutpattiü kãrtayiùyàmi te ÷çõu .
     càkùuùasyàntare pårbaü manordevapitàmahaþ ..
     sa hyadri÷ikhare ramye yajanàyodyato'bhavat .
     sa kçtvà yaj¤asambhàràn sarvadevagaõairvçtaþ ..
     yuktà hariharàbhyàü hi tadgireþ ÷ikharaü yayau .
     bhçgvàdayo munigaõà muhårte brahmadaivate ..
     tasya dãkùàvidhànàya samàjaü cakruràdçtàþ .
     atha jyeùñhàü svaràü patnãmàhåyà¤cakrurã÷varàþ ..
     sà ÷anairàyayau tàvat bhçgurviùõumuvàca ha ..
     bhçguruvàca .
     viùõo svarà tvayàhåtà sàpyàyàti na hi tvaram .
     muhårtàtikrame caiva kàryo dãkùàvidhiþ katham ..
     viùõuruvàca .
     nàyàti cet svarà ÷ãghraü gàyattryatra vidhãyatàm .
     eùàpi na bhavedasya bhàryà kiü puõyakarmaõi ..
     nàrada uvàca .
     evameva hi rudro'pi viùõuvàkyamamanyata .
     tacchrutvà sa bhçgurvàkyaü gàyattrãü brahmaõastadà ..
     nive÷ya dakùiõe bhàge dãkùàvidhimathàkarot .
     yàvaddãkùàvidhiü tasya vidhe÷cakrurmu nã÷varàþ ..
     tàvadabhyàyayau tatra svarà yaj¤asthale nçpa .
     tatastàü dãkùitàü dçùñvà gàyattrãü brahmaõà saha .
     sapatnã sà parà krodhàt svarà vacanamabravãt ..
     svarovàca .
     apåjyà yatra påjyante påjyànà¤ca vyatikramaþ .
     trãõi tatra bhaviùyanti durbhikùaü maraõaü bhayam ..
     madàsane kaniùñheyaü bhavadbhiþ sannive÷ità .
     tasmàt sarve jaóãbhåtà nadãråpà hi ni÷citam ..
     iya¤ca dakùiõe bhàge hyupaviùñà madàsane .
     tasmàlloke sadàdç÷yà tanuråpàstu nimnagà ..
     nàrada uvàca .
     tatastacchàpamàkarõya gàyattrã kampitàdharà .
     samutthàyà÷apaddevairvàryamàõàpi tàü svaràm ..
     gàyattryuvàca .
     tava bhartà yathà brahmà mamàpyeùa tathà khalu .
     vçthà ÷apasi yasmànmàü bhava tvamapi nimnagà ..
     nàrada uvàca .
     tato hàhàkçtàþ sarve ÷ivaviùõumukhe÷varàþ .
     praõamya daõóavat bhåmau svaràü tatra vijij¤apuþ ..
     devà åcuþ .
     devi ÷aptà vayaü sarve brahmàdyà÷ca tvayàdhunà .
     yadi sarve jaóãbhåtà bhaviùyàmo'tra nimnagàþ ..
     tadà lokatrayaü caitat vina÷yati ca ni÷citam .
     avivekakçtastasmàt ÷àpo'yaü vinivartatàm ..
     svarovàca .
     nàrcito hi gaõàdhyakùo bhavadbhiryat surottamàþ .
     tasmàdvighnaü samutpannamabodhajanitaü khalu ..
     nàpi madvacanaü hyetadasatyaü khalu jàyate .
     tasmàt svàü÷airjaóãbhåtà yåyaü bhavata nimnagàþ ..
     àvàmapi sapatnyau ca svàü÷àbhyàmapi nimnage .
     bhaviùyàvo'tra bho devàþ pa÷cimàbhimukhàvahe ..
     nàrada uvàca .
     iti tadvacanaü ÷rutvà brahmaviùõumahe÷varàþ .
     jaóaråpàbhavannadyaþ svàü÷enaiva tadà nçpa .
     tasmàdviùõurabhåt kçùõà veõã devo mahe÷varaþ ..
     brahmà kakudminã cànyà pçthageva babhåva tu ..>% iti pàdmottarakhaõóe 156 adhyàyaþ .. anyacca .
     %<sarasvatã rajoråpà tamoråpà kaliïgajà .
     sattvaråpà ca gaïgàtra nayanti brahmanirguõam ..
     iyaü veõã hi niþ÷reõã brahmavartma prayàsyataþ .
     jantorvi÷uddhadehasya ÷raddhà ÷raddhàplutasya ca ..
     kà÷ãti kàcidabalà bhuvaneùu råóhà lolàrkake÷avavilolavilocanà ca .
     taddãryu ga¤ca varaõàsiriyaü tadãyà veõãti yàtra gaditàkùaya÷armabhåmiþ ..>% iti kà÷ãkhaõóe 7 adhyàyaþ ..

#<veõãraþ>#, puü, ariùñavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<veõãsaühàraþ>#, puü, (veõyàþ draupadãveõikàyàþ saühàro bhãmena màritaduryodhana÷oõitena mocanaü yatra .) bhaññanàràyaõakçtasaptàïkayuktanàñakavi÷eùaþ . tatra duryodhanakartçkadraupadãke÷àkarùaõàvadhi tadvadhànantaraü tasyà veõãbandhanaparyantavivaraõamasti . tasyàyamàdya÷lokaþ .
     %<niùiddhairapyebhirlulitamakarando madhukaraiþ karairindoranta÷churita iva sambhinnamukulaþ .
     vidhattàü siddhiü no nayanasubhagàmasya sadasaþ prakãrõaþ puùpàõàü haricaraõayora¤jalirayam ..>%

#<veõuþ>#, puü, (aja + %<ajivçrãbhyo nicca .>% uõàø 3 . 38 . iti õuþ . saca nit . ajervãbhàvo guõa÷ca .) vaü÷aþ . ityamaraþ .. (yathà, ràmàyaõe . 4 . 43 . 17 .
     %<taü tu de÷amatikramya ÷ailodà nàma nimnagà .
     ubhayostãrayostasyàþ kãcakà nàma veõavaþ ..>%) vaü÷ã . iti ÷abdaratnàvalã .. veõorutpattiryathà --
     %<veõuryaþ ÷çõu taü vipra tathàpi viditaü tathà .
     dvija àsãcchàntamanàþ kçtasàntapanàdibhiþ ..
     nàmnà devavrato dàntaþ karmakàõóavi÷àradaþ .
     avaiùõavajanavràtamadhyavartã kriyàparaþ ..
     ekadàpi na ÷u÷ràva yaj¤e÷o'stãti bhåpate .
     tasya gehamathàbhyàgàdvedàntakçtani÷cayaþ ..
     madbhaktaþ ko'pi påjàü sa tulasãdalavàriõà .
     kçtavàüstu gçhe ki¤cit phalamålaü nyavedayat ..
     snànavàri phalaü ki¤cit tasmai prãtyà dadau sudhãþ .
     a÷raddhayànvitaü kçtvà so'pyagçhõàt dvijanmanaþ ..
     tena pàpena saüjàtaü veõutvamatidàruõam .
     tena puõyena tasyàrtho madãyapriyatàü gataþ ..
     adhunà so'pi ràjeva ketumàle viràjate .
     yugànte tu viùõuparo bhåtvà brahmatvamàpsyati ..>% iti pàdme pàtàlakhaõóe 5 adhyàyaþ .. nçpavi÷eùaþ . iti medinã ..

#<veõukaü>#, klã, totram . iti hemacandraþ .. (puü, hrasvo veõuþ . %<saüj¤àyàü kan .>% 5 . 3 . 87 . iti kan . kùudraveõuþ . yathà, harivaü÷e bhaviùyaparvaõi . 39 . 59 .
     %<pa÷yedaü bahudhà deva bhinnaü bhinnaü sahasra÷aþ .
     ÷ikya¤ca dàravaü pàtraü dbidalàn veõukàn bahån ..>%)

#<veõukarkaraþ>#, puü, karãravçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<veõujaþ>#, puü, (veõorjàyate iti . jana + óaþ .) veõuyavaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (veõujàtamàtre, tri . yathà, bhàgavate . 3 . 1 . 20 .
     %<vanaü yathà veõujavahnisaü÷rayam ..>%)

#<veõudhmaþ>#, puü, (veõuü dhamatãti . dhmà + óaþ .) veõuvàdakaþ . ityamaraþ ..

#<veõunaü>#, klã, maricam . iti ratnamàlà .. veõujamiti ca pàñhaþ ..

@<[Page 4,495b]>@
#<veõupatrã>#, strã, (veõoriva patraü yasyàþ .) vaü÷apatrãvçkùaþ . tatparyàyaþ . hiïguparõã 2 nàóã 3 hiïgu÷iràñikà 4 . iti ratnamàlà ..

#<veõubãjaü>#, klã, (veõorbãjam .) veõuyavaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<veõuyavaþ>#, puü, (veõoryavaþ .) vaü÷aphalam . vàü÷era càula iti bhàùà .. (yathà, viùõupuràõe . 16 . 25 .
     %<tathà veõuyavàþ proktàstadvan markañakà mune ..>%) tatparyàyaþ . veõujaþ 2 veõubãjam 3 vaü÷ajaþ 4 vaü÷ataõóulaþ 5 vaü÷adhànyam 6 vaü÷àhvaþ 7 . asya guõàþ . råkùatvam . kaùàyatvam . kañupàkitvam . baddhamåtratvam . kaphaghnatvam . vàtapittakaratvam . sàrakatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<tadyavàstu sarà råkùàþ kaùàyàþ kañupàkinaþ .
     vàtapittakarà uùõà baddhamåtràþ kaphàpahàþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<veõuvàdaþ>#, puü, (veõuü vàdayatãti . vada + õic + aõ .) vaiõukaþ . iti ratnamàlà ..

#<vetaþ>#, puü, vetraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vetanaü>#, klã, (vã + %<vãpatibhyàü tanan .>% uõàø 3 . 150 . iti tanan .) karmadakùiõà . màhinà iti majuri iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . karmaõyà 2 vidhà 3 bhçtyà 4 bhçtiþ bharma 6 bharaõyam 7 bharaõam 8 målyam 9 nirve÷aþ 10 paõaþ 11 . ityamaraþ .. viùñiþ 12 . iti jañàdharaþ .. (yathà, manau . 7 . 126 .
     %<paõo deyo'vakçùñasya ùaóutkçùñasya vetanam ..>%) jãvanopàyaþ . tatparyàyaþ . àjãvaþ 2 jãvanam 3 vàrtà 4 jãvikà 5 vçttiþ 6 . iti hemacandraþ .. råpyam . iti ÷abdacandrikà ..

#<vetasaþ>#, puü, (ve + %<ve¤astuñ ca .>% uõàø 3 . 448 . iti asac . tuóàgama÷ca .) latàvi÷eùaþ . vayasà iti bhàùà . iti bharataþ .. veti jalaplavatàü gacchati iti vetasaþ . vãla ãlavat nàmnãti tasaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. tatparyàyaþ . rathaþ 2 abhrapuùpaþ 3 vidulaþ 4 ÷ãtaþ 5 vànãraþ 6 va¤julaþ 7 . ityamaraþ .. priyaþ 8 . iti ratnamàlà .. gandhapuùpaþ 9 rathàbhraþ 10 vetasã 11 . iti ÷abdaratnàvalã .. niculaþ 12 dãrghapatrakaþ 13 kalamaþ 14 ma¤jarãnamraþ 15 suùeõaþ 16 gandhapuùpakaþ 17 . (yathà, bhàgavate . 3 . 2 . 17 .
     %<kadambavetasanalanãpava¤julakairvçtam ..>%) asya guõàþ . svàde kañutvam . ÷ãtatvam . bhåtaraktapittodbhavarogakuùñhadoùanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. asya paryàyaguõàþ .
     %<vetaso namrakaþ prokto vànãro ra¤janastathà .
     abhrapuùpa¤ca vidulo rathaþ ÷ãta÷ca kãrtitaþ ..
     vetasaþ ÷ãtalo dàha÷othàr÷oyonirugvraõàn .
     hanti vãsarpakçcchràsrapittà÷marikaphànilàn ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. jalavetasasya paryàyaguõàþ . atha jalavetasaþ .
     %<niku¤cakaþ parivyàgho nàdeyo jalavetasaþ .
     jalajo vetasaþ ÷ãtaþ saügràhã vàtakopanaþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (jalajàtàgniþ . yathà, çgvede . 4 . 58 . 5 .
     %<hiraõyayo vetaso madhya àsàm ..>% %<vetaso'psambhavo'gniþ .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<vetasàmlaþ>#, puü, (vetasapradhàno'mlaþ .) amlavetasaþ . iti jañàdharaþ ..

#<vetasã>#, strã, vetasaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, sàhityadarpaõe . 1 .
     %<revàrodhasi vetasãtarutale cetaþ samutkaõñhate ..>%)

#<vetasvàn>#, [t] tri, (vetasàþ santyatra . %<kumudanaóavetasebhyo ómatup .>% 4 . 2 . 87 . iti ómatup . %<màdupadhàyàþ .>% 8 . 2 . 9 . iti masya vatvam .) vetasalatàbahulade÷aþ . ityamarabharatau ..

#<vetàlaþ>#, puü, dvàrapàlakaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. bhåtàdhiùñhita÷avaþ . ityamaraþ .. mallabhedaþ . iti bharataþ .. ÷ivagaõàdhipavi÷eùaþ . yathà -- sagara uvàca .
     %<ko'sau bhairavanàmàbhåt ko và vetàlasaüj¤akaþ .
     kathaü và tau ÷arãreõa mànuùeõa gaõàdhipau .
     abhåtàü dvija÷àrdåla tanme vada mahàmune ..
     ÷rãaurva uvàca .
     ÷çõu ràjan pravakùyàmi mahàkàlasya bhçïgiõaþ .
     bhairavasyàpi caritaü vetàlasya mahàtmanaþ ..
     so'sau bhçïgã harasutau mahàkàlo'pi bhargajaþ .
     tàveva gaurã÷àpena saübhåya narayonijau .
     vetàlabhairavau jàtau pçthivyàü nçpave÷mani ..>% iti kàlikàpuràõe 45 adhyàyaþ .. tasyotpattyàdi yathà -- ÷rãdevyuvàca .
     %<mamaiva mànuùã mårtiriyaü vçùabhaketana ! .
     vi÷àmi te'tra vacanàdutpàdaya sutadvayam ..
     pravive÷a tato devã svayaü tàràvatãtanau .
     mahàdevo'pi tasyàstu kàmàrthaü samupasthitaþ ..
     tataþ sàparõayàviùñà devã tàràvatã satã .
     kàmayànaü mahàdevaü svayamevàbhavanmudà ..
     tasmin kàle'bhavadgarbhaþ kàpàlã càsthimàlyadhçk .
     kàmàvasàne tasyàstu sadyo jàtaü sutadvayam ..
     abhavannçpa÷àrdåla tathà ÷àkhàmçgànanam .
     atha tàràvatã devã sutau dçùñvà kùitisthitau ..
     bhåmau malinave÷ena manyunà samupàrvi÷at .
     bharturàgamanaü ÷a÷vat kàïkùantã bhargabhàùitam ..
     atha kùaõànmahàbhàgaþ sa ràjà candra÷ekharaþ .
     pràsàdapçùñhe àgacchaddraùñuü tàràvatãü tadà ..
     dadar÷a patitàü bhåmau muktake÷ãü nirutsavàm .
     sutau ca patitau bhåmau candrasåryasamaprabhau ..
     vànaràsyau sa dadç÷e padakùobhaü vçùasya ca .
     tataþ sa ràjà nyagadat taü muniü prahasanmudà ..
     pàlayiùye ÷ambhusutau yathà labhyaü sadaiva hi .
     kintvetau muni÷àrdåla tvaü saüskuru yathàvidhi ..
     aurva uvàca .
     tatastayornàma cakre nàrado vacanànnçpa .
     jyeùñho bhairavanàmàbhåt vãraþ puttro bhayaïkaraþ ..
     vetàlasadç÷aþ kçùõo vetàlo'bhåttathàparaþ .
     iti cakre tayornàma devarùirbrahmaõaþ sutaþ ..>% iti kàlikàpuràõe 49 adhyàyaþ ..

#<vetàlabhaññaþ>#, puü, ràjavikramàdityasya navaratnàntargataratnavi÷eùaþ . yathà --
     %<dhanvantariþ kùapaõakàmarasiüha÷aïkuvetàlabhaññaghañakarparakàlidàsàþ .
     khyàto varàhamihiro nçpateþ sabhàyàü ratnàni vai vararucirnava vikramasya ..>% iti navaratna÷lokaþ ..

#<vettà>#, [ç] tri, j¤àtà . vettãti vidadhàtostçõpratyayena niùpannamidam .. (yathà, hitopade÷e .
     %<yathà khara÷candanabhàravàhã bhàrasya vettà natu candanasya ..>%)

#<vetraþ>#, puü, (vã + %<gudhçvãpacãti .>% uõàø 4 . 166 . iti traþ .) svanàmakhyàtavçkùaþ . tatparyàyaþ . vetaþ 2 yogidaõóaþ 3 sudaõóaþ 4 mçduparvakaþ 5 .. (yathà, ÷àkuntale . 5 .
     %<àcàra ityadhikçtena mayà gçhãtà yà vetrayaùñiravarodhagçheùu ràj¤aþ ..>%) sa tu pa¤cavidhaþ . teùàü guõàþ . ÷ãtalatvam . kaùàyatvam . bhåtapittaharatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. tasyàgraü vetàg iti khyàtam . tadguõàþ . dãpanatvam . rucyatvam . tiktatvam . pittakaphanà÷itva¤ca . tatphalaguõàþ . vàtapittanà÷itvam . amlatva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. asuravi÷eùaþ . tasya pramàõaü vetràsura÷abde draùñavyam ..

#<vetrakãyaþ>#, tri, (vetra + %<naóàdãnàü kuk ca .>% 4 . 2 . 91 . iti kuk cha÷ca .) vetrasamåhayuktade÷àdiþ . iti siddhàntakaumudã .. (ekacakrà nagarã tu vetrapràcuryavattvena tadàkhyayàpi prasiddhà . yathà, mahàbhàrate . 1 . 161 . 9 .
     %<vetrakãyagçhe ràjà nàyaü nayamihàsthitaþ .
     upàyaü taü na kurute yatnàdapi sa mandadhãþ ..>%)

#<vetradharaþ>#, puü, (vetrasya dharaþ .) dvàrapàlaþ . iti halàyudhaþ .. yaùñidhàrake, tri ..

#<vetradhàrakaþ>#, puü, (vetrasya dhàrakaþ .) dvàrapàlaþ . iti jañàdharaþ ..

#<vetravatã>#, strã, nadãvi÷eùaþ . ityamaraþ .. sà tu màlavade÷àt kàlapãnàmanagare yamunàyàü milità . vetràsuramàtà . yathà, varàhapuràõe .
     %<vetravatyudare jàto nàmnà vetràsuro'bhavat ..>%

#<vetrahà>#, [n] puü, (vetraü hatavàn . hana + kvip .) indraþ . ityamaraþ ..

#<vetràvatã>#, strã, vetravatã nadã . yathà --
     %<tatrànyà dadhate jalaü sumadhuraü kàntipradaü puùñidaü vçùyaü dãpanapàcanaü balakaraü vetràvatã tàpinã ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 4,496b]>@
#<vetràsanaü>#, klã, (vetrasyàsanam .) vetranirmitàsanam . tatparyàyaþ . àsandã 2 . iti hemacandraþ ..

#<vetràsuraþ>#, puü, (vetranàmako'suraþ .) svanàmakhyàtàsuraþ . tasyotpattiryathà -- mahàtapà uvàca .
     %<àsãdràjà purà ràjan sindhudvãpaþ pratàpavàn .
     vàruõàü÷o mahàràjo'sau'raõye tapasi sthitaþ ..
     puttro me ÷atrunà÷àya bhavediti naràdhipaþ .
     evaü kçtamatiþ so'tha mahatà tapasà svakam .
     kalevaraü sthiro bhåtvà ÷oùayàmàsa suvrataþ ..
     prajàpàla uvàca .
     kathaü tasya dvija÷reùñha ÷akreõàpakçtaü bhavet .
     yenàsau tadvinà÷àya puttramicchan vrate sthitaþ ..
     mahàtapà uvàca .
     so'nyajanmani puttro'bhåt tvaùñurbalavatàü varaþ .
     avadhyaþ sarva÷astraughairapàü phenena nà÷itaþ ..
     jalaphenena nihitastasmillayamavàpnuyàt .
     puõarbrahmànvayo jàtaþ sindhudbãpetisaüj¤itaþ ..
     sa tepe paramaü tãvraü ÷akravairamanusmaran .
     tataþ kàlena mahatà nadã vetravatã ÷ubhà ..
     mànuùaü råpamàsthàya sàlaïkàrà manoramam .
     àjagàma yato ràjà tepe paramakaü tapaþ ..
     tàü dçùñvà råpasampannàü sa ràjà kruddhamànasaþ .
     uvàca kàsi su÷roõi satyaü kathaya bhàmini ..
     nadyuvàca .
     ahaü jalapateþ patnã varuõasya mahàtmanaþ .
     nàmnà vetravatã puõyà tvàmicchantãha àgatà ..
     sàbhilàùàü parastrãü yo bhajamànàü visarjayet .
     sa pàpapuruùo j¤eyo brahmahatyà¤ca vindati ..
     evaü j¤àtvà mahàràja bhajamànàü bhajasva màm .
     evamuktastayà ràjà sàbhilàùopabhuktavàn ..
     tasya sadyo'bhavat puttro dvàda÷àrkasamaprabhaþ .
     vetravatyudare jàto nàmnà vetràsuro'bhavat ..
     balavànatitejasvã pràgjyotiùaþ patirbhavet .
     sa kàlena yuvà jàto balavàn dçóhavikramaþ ..
     mahàyogena saüyukto jigàya ca vasundharàm .
     saptadvãpavatãü pa÷cànmeruparvatamàruhan .
     tatrendraü prathamaü jigye pa÷càdagniü yamaü tataþ ..>% iti varàhapuràõe devotpattinàmàdhyàyaþ ..

#<vetrã>#, [n] puü, (vetro'syàstãti . vetra + iniþ .) dvàrapàlakaþ . iti hemacandraþ .. vetrayukte, tri ..

#<vetha>#, ç ïa yàce . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-dvikaø-señ .) ïa, vethate . iti durgàdàsaþ ..

#<vedaþ>#, puü, (vida + gha¤ .) viùõuþ . yathà --
     %<vedo vedavidavyaïgo vedàïgo vedavit kaviþ ..>% iti viùõusahasranàmastotram .. vçttam . iti medinã .. kvacit pustake vittamityapi pàñhaþ . yaj¤àïgam . iti nànàrtharatnamàlà .. mãna÷arãràvacchedena bhagavadbàkyam . iti nyàya÷àstram .. dharmabrahmapratipàdakamapauruùeyavàkyam . iti vedànta÷àstram .. brahmamukhanirgatadharmaj¤àpaka÷àstram . iti puràõam .. tatparyàyaþ . ÷rutiþ 2 àmnàyaþ 3 . ityamaraþ .. chandaþ 4 brahma 5 nigamaþ 6 . iti ÷abdaratnàvalã .. pravacanam 7 . iti jañàdharaþ .. * .. vedasya pràdurbhàvo . yathà . kadàcit kathaü sçkùyàmãti dhyàyato brahmaõo mukhacatuùñayebhya÷catvàro vedàþ pràduràsan . yathà . ekaviü÷ati÷àkhàtmaka-çk 1 ÷ata÷àkhàtmakayajuþ 2 sahasra÷àkhàmayasàma 3 nava÷àkhàmayàtharva 4 . iti puràõam .. api ca . ÷rãmàrkaõóeya uvàca .
     %<tasmàdaõóàdvinirbhinnàdbrahmaõo'vyaktajanmanaþ .
     çco babhåvuþ prathamaü prathamàdvadanànmune ..
     javàpuùpanibhàþ sadyastejoråpà hyasaüvçtàþ .
     pçthak pçthagvibhinnà÷ca rajoråpà mahàtmanaþ ..
     yajåüùi dakùiõàdvaktràdanibaddhàni kànicit .
     yàdçkvarõaü tathà varõànyasaühaticaràõi vai ..
     pa÷cimaü yadvibhorvaktraü brahmaõaþ parameùñhinaþ .
     àvirbhåtàni sàmàni tataþ kundasitànyathà ..
     atharvàõama÷eùeõa bhçïgà¤janacayaprabham .
     ghoràghorasvaråpaü tadàbhicà rika÷àntimat ..
     uttaràt prakañãbhåtaü vadanàttattu vedhasaþ .
     mukhaü sattvatamaþpràyaü saumyàsaumyasvaråpavat ..
     çco rajoguõàþ sattvaü yajuùà¤ca guõo mune .
     tamoguõàni sàmàni tamaþsattvamatharvasu ..
     etàni jvalamànàni tejasàpratimena vai .
     pçthak pçthagavasthànaü bhà¤ji pårvamivàbhavat ..
     tatastadàdyaü yatteja omityuktvàbhi÷asyate .
     tasyànubhàvàdçktejastamàüsyàvçtya saüsthitam ..
     yathà yajurmayaü tejo yacca sàmnàü mahàmune .
     ekatvamupayàtàni paratejasi saü÷rayàt ..
     ÷àntikaü pauùñika¤caiva tathà caivàbhicàrikam .
     çgàdiùu layaü brahmaüstritayaü triùvathàgamat ..
     tato vi÷vamidaü sadyastamonà÷àt sunirmalam .
     babhàvatãva viprarùe tira÷cordhvamadhastathà ..
     tatastanmaõóalãbhåtaü chàndasaü teja uttamam .
     pareõa tejasà brahman ! ekatvamupagamya tat ..
     àdityasaüj¤àmagamadàdàveva yato'bhavat .
     vi÷vasyàsya mahàbhàga kàraõa¤càvyayàtmakam ..
     pràtarmadhyandine caiva tathà caivàparàhõike .
     trayã tapati sà kàle çgyajuþsàmasaüj¤ità ..
     çcastapanti pårvàhõe bhadhyàhne ca yajåüùi vai .
     sàmàni càparàhõe tu tapanti munisattama ..
     ÷àntikaü çkùu pårbàhõe yajuþ svançcapauùñikam .
     aparàhõe sthitaü nityaü sàmasvevàbhicàrikam ..
     sçùñau ca çïmayo brahmà sthitau viùõuryajurmayaþ .
     rudraþ sàmamayo'nte ca tasmàttasyà ÷ucirdhvaniþ ..
     tadevaü bhagavàn bhàsvàn vedàtmà vedasaüsthitaþ .
     vedavidyàtmaka÷caiva paraþ puruùa ucyate ..
     svargasthityantahetuþ sa rajaþsattvàdikairguõaiþ ..
     à÷ritya brahmaviùõvàdisaüj¤àmabhyeti ÷à÷vataþ ..
     vedaiþ sa vedyaþ sa tu vedamårtiramårti-ràdyo'khilavi÷vamårtiþ .
     vi÷và÷rayaü jyotiravedyavartmà dharmàvadàtaþ paramaþ parebhyaþ ..>% iti ÷rãmàrkaõóeyapuràõe såryamàhàtmye såryotpattinàmàdhyàyaþ .. * .. anyacca .
     %<aùñàviü÷e punaþ pràpte hyasmin vai dbàpare dbijàþ .
     parà÷arasuto vyàsaþ kçùõadvaipàyano'bhavat ..
     e sava sarvavedànàü puràõànàü pradar÷akaþ .
     pàrà÷aryo mahàyogã kçùõadvaipàyano hariþ ..
     àràdhya devamã÷ànaü dçùñvà sàmbaü trilocanam .
     tatprasàdàdasau vyàso vedànàmabhavat prabhuþ ..
     atha ÷iùyàn prajagràha caturo vedapàragàn .
     jaimini¤ca sumantu¤ca vai÷ampàyanameva ca ..
     pailaü teùàü caturtha¤ca pa¤camaü màü mahàmuniþ .
     çgveda÷ràvakaü pailaü prajagràha mahàmuniþ ..
     yajurvedapravaktàraü vai÷ampàyanameva ca .
     jaiminiü sàmavedasya ÷ràvakaü so'nvapadyata ..
     tathaivàtharvavedasya sumantumçùisattamam .
     itihàsapuràõàni pravaktuü màmayojayat ..
     eka àsãdyajurvedasta¤caturdhà vyakalpayat .
     càturhotramabhådyasmiüstena yaj¤amathàkarot ..
     adhvaryavaü yajurbhiþ syàdçgbhirhotraü dvijottamàþ .
     audgàtraü sàmabhi÷cakre brahmatva¤càpyatharvabhiþ ..
     tataþ sa çca uddhçtya çgvedaü kçtavàn prabhuþ .
     yajåüùi ca yajurvedaü sàmaveda¤ca sàmabhiþ ..
     ekaviü÷atibhedena çgvedaü kçtavàn purà .
     ÷àkhànàntu ÷atenàtha yajurvedamathàkarot ..
     sàmavedaü sahasreõa ÷àkhànà¤ca vibhedataþ .
     atharvàõamatho vedaü bibheda navakena tu ..
     bhedairaùñàda÷airvyàsaþ puràõaü kçtavàn prabhuþ .
     yo'yameka÷catuùpàdo vedaþ pårvaü puràtanàt ..
     oükàro brahmaõo jàtaþ sa doùaviùa÷odhanaþ .
     vedavedyo hi bhagavàn vàsudevaþ sanàtanaþ ..
     sa gãyate varo devo yo vedainaü sa vedavit .
     etat parataraü brahmajyotirànandamuttamam ..
     vedavàkyoditaü tattvaü vàsudeva paraü padam .
     vedavedyamidaü vetti vedaü vedaparo muniþ ..
     avedaü paramaü vetti vedaniùñhaþ sade÷varaþ .
     sa eva vedo vedya÷ca tamevà÷ritya mucyate ..
     ityetadakùaraü vedyamoïkàraü vedamavyayam .
     aveda¤ca vinàjàti pàrà÷aryo mahàmuniþ ..>% iti kaurme 49 adhyàyaþ .. * .. vedàdhyayanapàtraü yathà -- vyàsa uvàca .
     %<evaü daõóàdibhiryuktaü ÷aucàcàrasamanvitaþ .
     àhåto'dhyayanaü kuryàdvãkùamàõo gurormukham ..
     nityamudyatapàõiþ syàt sàdhvàcàraþ susaüyataþ .
     àsyatàmiti coktaþ sannàsãtàbhimukhaü guroþ ..
     prati÷ravaõasambhàùe ÷ayàno na samàcaret .
     nàsãno na ca bhu¤jàno na tiùñhanna paràïmukhaþ ..
     nãcaü ÷ayyàsanaü càsya sarvadà gurusannidhau .
     gurostu cakùurviùaye na yatheùñàsano bhavet ..
     nodàharedasya nàma parokùamapi kevalam .
     na caivàsyànukurvãta gatibhàùitaceùñitam ..
     guroryatra parãvàdo nindà vàpi pravartate .
     karõau tatra pidhàtavyau gantavyaü và tato'nyataþ ..
     dårastho nàrcayedenaü na kruddho nàntike striyàþ .
     na caivàsyottaraü bråyàt sthite nàsãta sannidhau ..
     udakumbhaü ku÷àn puùpaü samidho'syàharet sadà .
     màrjanaü le÷anaü nityamaïgànàü vai samàcaret ..
     nàsya nirmàlya÷ayanaü pàdukopànahàvapi .
     nàkràmedàsana¤càsya chàyàdãn vai kadàcana ..
     sàdhayeddaõóakàùñhàdãn labdha¤càsmai nivedayet .
     anàpçcchanna gantavyaü bhavet priyahite rataþ ..
     na pàdau dhàvayedasya sannidhàne kadàcana .
     jçmbhitaü hasita¤caiva kaõñhapràvaraõaü tathà ..
     varjayet sannidhau nityamavasphoñanameva ca .
     yathàkàlamadhãyãta yàvanna vimanà guruþ ..
     àsãtàdho gurordarbhe phalake và samàhitaþ .
     àsane ÷ayane yàne naiva tiùñhet katha¤cana ..
     dhàvantamanudhàvettaü gacchantamanugacchati .
     go'÷voùñrayànapràsàdaprastareùu kañeùu ca ..
     àsãta guruõà sàrdhaü ÷ilàphalakanauùu ca .
     jitendriyaþ syàt satataü va÷yàtmàkrodhanaþ ÷uciþ ..
     prayu¤jãta sadà vàcaü madhuràü hitakàriõãm .
     gandhaü màlyaü rasaü kanyàü ÷uktaü pràõivihiüsanam ..
     abhyaïga¤cà¤janopànacchatradhàraõameva ca .
     kàmaü lobhaü bhayaü nidràü gãtaü vàditrançtyakam ..
     àtarjanaü parãvàdaü strãprekùàlabhanantathà .
     paropaghàtapai÷unyaü prayatnena vivarjayet ..
     udakumbhaü sumanaso go÷akçnmçttikàku÷àn .
     àharedyàvadarthàni bhaikùa¤càhàramàcaret ..
     kçta¤ca lavaõaü sarvaü varjyaü paryuùita¤ca yat .
     ançtyadar÷ã satataü bhavedgãtàdinispçhaþ ..
     nàdityaü vai samãkùeta nàcareddantadhàvanam .
     ekàntama÷ucistrãbhiþ ÷ådràntyairabhibhàùaõam ..
     guråcchiùñaü bhaiùajàrhaü prabhu¤jãta na kàmataþ .
     malàpakarùaõaü snànaü nàcareddhi katha¤cana ..
     na kuryànmànasaü vipra gurostyàge katha¤cana .
     mohàdvà yadi và lobhàttyaktena patito bhavet ..
     laukikaü vaidika¤càpi tathàdhyàtmikameva và .
     àdadãta yato j¤ànaü tanna druhyet kadàcana ..
     gurorapyavaliptasya kàryàkàryamajànataþ .
     utpathapratipannasya manustyàgaü samabravãt ..
     gurorguroþ sannihite guruvadvçttimàcaret .
     na càvisçùñaguruõà svàn gurånabhivàdayet ..
     vidyàguruùvetadeva nçtyavçttisvayoniùu .
     pratiùedhànna càdharmà dbija¤copadi÷atsvapi ..
     ÷reyaþ svaguruvadvçttiü nityameva samàcaret .
     guruputtreùu dàreùu guro÷caiva svabandhuùu ..
     bàlaþ samànajanmà và ÷iùyo và yaj¤akarmaõi .
     adhyàpayan gurusuto guruvanmànamarhati ..
     utsàdanaü và gàtràõàü snapanocchiùñabhojane .
     na kuryàdguruputtrasya pàdayoþ ÷aucameva ca ..
     guruvat pratipåjyàstu savarõà guravastathà .
     asavarõàstu saüpåjyàþ pratyutthànàbhivàdanaiþ ..
     abhya¤janaü snàpana¤ca gàtrotsàdanameva ca .
     gurupatnyà na kàryàõi ke÷ànà¤ca prasàdhanam ..
     gurupatnãntu yuvatãü nàbhivàdyeta pàdayoþ .
     kurvãta vandanaü bhåmàveùo'hamiti ca bruvan ..
     viproùya pàdagrahaõamanvaha¤càbhivàdanam .
     gurudàreùu kurvãta satàü dharmamanusmaran ..
     màtçsvasà màtulànã ÷va÷rå÷càtha pituþ svasà .
     prapåjyà gurupatnã ca samàstà gurubhàryayà ..
     bhràtçbhàryopasaügràhyà savarõàhanyahanyapi .
     viprasya tåpasaügràhyà j¤àtisambandhiyoùitaþ ..
     piturbhaginyàü màtu÷ca jyàyasyà¤ca svasaryapi .
     màtçvadvçttimàtiùñhenmàtà tàbhyo garãyasã ..
     evamàcàrasampannamàtmava÷yamadàmbhikam .
     vedamadhyàpayeddharmaü puràõàïgàni nitya÷aþ ..
     tathà ciroùite ÷iùye gururj¤ànamanirdi÷an .
     harate duùkçtaü tasya ÷iùyasyaivaü tato guruþ ..
     àcàryaputtraþ ÷u÷råùurj¤ànado dhàrmikaþ ÷uciþ .
     àptaþ ÷akto'rthadaþ sàdhuradhyàpyà da÷a dharmataþ ..
     kçtaj¤a÷ca tathàdrohã medhàvã ÷ubhakçnnaraþ .
     àptaþ priyo'tha vidhivat ùaóadhyàpyà dbijàtayaþ .
     eteùu brahmaõo dànamanyatra tu yathoditàt .. * ..>% vedàdhyayanavidhiryathà --
     %<àcamya saüyato nityamadhãyãta udaïmukhaþ .
     upasaügçhya tatpàdau vãkùamàõo gurorbhukham ..
     adhãùva bho iti bråyàdviràmo'stviti càramet .
     pràk bhåtàn paryupàsãnaþ pavitrai÷caiva pàvitaþ ..
     pràõàyàmaistribhiþ påtastata oïkàramarhati .
     bràhmaõaþ praõavaü kuryàdante ca vidhivaddvijàþ ..
     kuryàdadhyàpanaü nityaü sa brahmàdãni pårvataþ .
     sarveùàmeva bhåtànàü deva÷cakùuþ sanàtanaþ ..
     adhãtànadhyayannityaü bràhmaõyàddhãyate'nyathà .
     adhãyãta çco nityaü kùãrahutyà sadevatàþ ..
     prãõàti tarpayantyenaü kàmaistçptàþ sadevatàþ .
     yajåüùyadhãte niyataü dadhnà prãõàti devatàþ ..
     sàmànyadhãte prãõàti ghçtàhutibhiranvaham .
     atharvàïgiraso nityaü madhvà prãõàti devatàþ ..
     dharmàrtha¤ca puràõàni màüsaistarpayate suràn .
     apàü samãpe prayato naityikaü vidhimà÷ritaþ ..
     gàyattrãmapyadhãyãta gatvàraõyaü samàhitaþ .
     sahasraparamàü devãü ÷atamadhyàü da÷àvaràm ..
     gàyattrãü vai japennityaü japayaj¤aþ prakãrtitaþ ..
     gàyattrã¤caiva vedàü÷ca tulayàtolayat pramuþ .
     ekata÷caturo vedàn gàyattrã¤ca tathaikataþ ..
     oükàramàditaþ kçtvà vyàhçtãstadanantaram .
     tato'dhãyãta sàvitrãmekàgraþ ÷raddhayànvitaþ ..
     puràkalpe samutpannà bhårbhuvaþsvaþsanàtanàþ .
     mahàvyàhçtayastisraþ sarvà÷ubhanivarhaõàþ ..
     pradhànaü puruùaþ kàlo brahmaviùõumahe÷varàþ .
     sattvaü rajastamastisraþ kramàdvyàhçtayaþ smçtàþ ..
     oükàrastatparaü brahma sàvitrã syàttadakùaram .
     eùa mantro mahàbhàgaþ sàràtsàra udàhçtaþ ..
     yo'dhãte'hanyahanyetàü sàvitrãü vedamàtaram .
     vij¤àyàrthaü brahmacàrã sa yàti paramàü gatim ..
     gàyattrã vedajananã gàyattrã lokapàvanã .
     na gàyattryàþ paraü japyaü etadvij¤àya mucyate ..
     ÷ràvaõasya ca màghasya paurõamàsyàü dbijottamàþ .
     àùàóhyàü prauùñhapadyàü và vedopakaraõe smçtaþ ..
     utsçjya gràmanagaraü màsàn vipro'rdhapa¤camàn .
     adhãyãta ÷ucau de÷e brahmacàrã samàhitaþ ..
     puùye tu chandasàü kuryàdbahirutsarjayeddvijaþ .
     màgha÷uklasya tu pràpte pårbàhõe prathame'hani ..
     chandàüsyårdhvamatho japyàt ÷uklapakùe tu vai dbijaþ .
     vedàïgàni puràõàni kçùõapakùe tu mànavaþ .. * ..
     imànnityamanadhyàyànadhãyàno vicakùaõaþ .
     adhyàpana¤ca kurvàõo abhyasyannapi yatnataþ ..
     karõa÷rave'nile ràtrau divà pàü÷usasåhane .
     vidyutstanitasarveùu maholkànà¤ca saüplave ..
     àkàlikamanadhyàyameteùvàha prajàpatiþ .
     etànabhyuditàn vidyàdyadà pràduùkçtàgniùu ..
     tadà vidyàdanadhyàyamançtau càtra dar÷ane .
     sajyotiþ syàdanadhyàyaþ ÷eùe ràtrau yathà divà ..
     nityànadhyàya eva syàdgràmeùu nagareùu ca .
     dharmanaipuõyakàmànàü påtigandheùu nitya÷aþ ..
     antaþ÷avagate gràme vçùalasyaiva sannidhau .
     anadhyàyo rudyamàne samavàye janasya ca ..
     udake madhyaràtre ca viõmåtrasya visarjane .
     ucchiùñaþ ÷ràddhaü bhuktvaiva manasàpi na cintayet ..
     pratigçhya dvijo vidvànekoddiùñasya ketanam .
     tryahaü na kãrtayedbrahma ràj¤o ràho÷ca såtake ..
     yàvadekàntaduùñasya sneho lepa÷ca tiùñhati .
     viprasya viduùo dehe tàvadbrahma na kãrtayet ..
     ÷ayànaþ prauóhapàda÷ca tathà caivàva÷akthikaþ .
     nàdhãyãtàmiùaü jagdhvà såtakànnàdyameva ca ..
     niràhàre bàõa÷abde sandhyayorubhayorapi .
     amàvàsyàcaturda÷yoþ paurõamàsyaùñamãùu ca ..
     upàkarmaõi cotsarge triràtraü kùapaõaü smçtam .
     aùñakàsu tvahoràtramçtvantàsu ca ràtriùu ..
     màrga÷ãrùe tathà pauùe màghamàse tathaiva ca .
     tisro'ùñakàþ samàkhyàtàþ kçùõapakùeùu såribhiþ ..
     ÷leùmàtakasya cchàyàyàü ÷àlmalermadhukasya ca .
     kadàcidapi nàdhyeyaü kovidàrakapitthayoþ ..
     samànavidye tu mçte tathà sabrahmacàriõi .
     àcàrye saüsthite vàpi triràtraü kùapaõaü smçtam ..
     chidràõyetàni vipràõàü ye'nadhyàyàþ prakãrtitàþ .
     hiüsanti ràkùasàsteùu tasmàdetàni varjayet ..
     nityake nàstyanadhyàyaþ sandhyopàsana eva ca .
     upàkarmaõi karmànte homamantre tathaiva ca ..
     ekàmçcamathaikaü và yajuþ sàmàthavà punaþ .
     aùñakàdyàsvadhãyãta màrute càtivàyati ..
     anadhyàyastu nàïgeùu netihàsapuràõayoþ .
     na dharma÷àstreùvanyeùu parvasvetàni varjayet .. * ..
     eùa dharmaþ samàsena kãrtito brahmacàriõàm .
     brahmaõàbhihitaþ pårvamçùãõàü bhàvitàtmanàm ..
     yo'nyatra kurute yatnamanadhãtya ÷rutiü dvijàþ .
     sa saümåóho na saübhàvyo vedavàhyo dbijàtibhiþ ..
     na vedapàñhamàtreõa santuùño vai bhavet dvijaþ .
     pàñhamàtràvasannastu païke gauriva sãdati ..
     adhãtya vidhivadbedaü vedàrthaü na vicàrayet .
     sa sànvayaþ ÷ådrakalpaþ pàtratàü na prapadyate ..
     pañhitvàtyantikaü vàsaü kartumicchati vai guroþ .
     yuktaþ paricaredenaü na ÷arãravimokùaõam ..
     gatvà vanaü yo vidhivajjuhåyàjjàtavedasam .
     adhãyãta sadà nityaü brahmaniùñhaþ samàhitaþ ..
     sàvitrãü ÷atarudrãyaü vedàntàü÷ca vi÷eùataþ .
     abhyaset satataü mukto bhasmasnànaparàyaõaþ ..
     etadvidhànaü paramaü puràõaü vedàgame samyagiheritaü vaþ .
     purà maharùipravaràbhipçùñaþ svàyambhuvo yanmanuràha devaþ ..
     etamã÷varasamãritaü naro yo'nutiùñhati vidhiü vidhànavit .
     mohajàlamapahàya so'mçto yàti tatapadamanàmayaü ÷ivam ..>% iti kaurme upavibhàge 13 adhyàyaþ .. atha çgvedasya saühità . bibheda prathamaü vipra paila çgvedapàdapam . indrapramitaye pràdàt vàskalàya ca saühite .. caturdhà sà vibhedàtha vàskalo nijasaühitàm . bodhyàdibhyo dadau tàstu ÷iùyebhyaþ sa mahàmatiþ .. bodhyàgnimàturau tadvat jàtukarõaparà÷arau . prati÷àkhàstu ÷àkhàyàstasyàste jagçhurmune .. indrapramitirekàntu saühitàü svasutaü tataþ . màõóåkeyaü mahàtmànaü maitreyàdhyàpayattadà .. tasya ÷iùyapra÷iùyebhyaþ puttra÷iùyakramàdyayau . vedamitrastu ÷àkalyaþ saühitàü tàmadhãtavàn .. cakàra saühitàþ pa¤ca ÷iùyebhyaþ pradadau ca tàþ . tasya ÷iùyà÷ca ye pa¤ca teùàü nàmàni me ÷çõu .. mudgalo gàlava÷caiva vàtsyaþ ÷àlãya eva ca . ÷ai÷iraþ pa¤cama÷càsãnmaitreya sumahàmatiþ .. saühitàtritaya¤cakre ÷àkapårõirathetaraþ . niruktamakarottadbaccaturthaü munisattama .. krau¤co vaitàlikastadbadbalàka÷ca mahàmatiþ . niruktakçccaturtho'bhådvedavedàïgapàragaþ .. ityetàþ prati÷àkhàbhyo hyanu÷àkhà dvijottama . vàskali÷càparàstisraþ saühitàþ kçtavàn dvijaþ .. ÷iùyaþ kàlàyanirgàrgyastçtãya÷ca tathà javaþ . ityete bahvçcàþ proktàþ saühità yaiþ pravartitàþ .. iti viùõupuràõe 3 aü÷e vedavibhaktirnàma 4 adhyàyaþ .. * .. yajurvedasya saühità yathà --
     %<yajurvedataroþ ÷àkhàþ saptaviü÷anmahàmatiþ .
     vai÷ampàyananàmàsau vyàsa÷iùya÷cakàra vai .
     ÷iùyebhyaþ pradadau tà÷ca jagçhuste'pyanukramàt ..
     yàj¤avalkyastu tasyàbhådbrahmaràtasuto dvija .
     ÷iùyaþ paramadharmaj¤o guruvçttiparaþ sadà ..
     çùiryo'dya mahàmeroþ samàje nàgamisyati .
     tasya vai saptaràtrantu brahmahatyà bhaviùyati .
     pårbameva munigaõaiþ samayo'yaü kçto dbija ..
     vai÷ampàyana ekastu taü vyatikràntavàüstataþ .
     svasrãyaü bàlakaü so'tha padà spçùñamaghàtayat ..
     sa ÷iùyànàha bhoþ ÷iùyàþ brahmahatyàpahaü vratam .
     caradhvaü matkçte sarve na vicàryamidaü tathà ..
     athàha yàj¤avalkyastaü kimebhirbhagavandvijaiþ .
     kle÷itairalpatejobhi÷cariùye'hamidaü vratam ..
     tataþ kruddho guruþ pràha yàj¤avalkyaü mahàmatim .
     mucyatàü yat tvayàdhãtaü matto vipràvamanyaka ! ..
     nistejaso vadasvetàn yastvaü bràhmaõapuïgavàn .
     tena ÷iùyeõa nàrtho'sti mamàj¤àbhaïgakàriõà ..
     yàj¤avalkyastataþ pràha bhaktyaitatte mayoditam .
     mamàpyalaü tvayàdhãtaü yanmayà tadidaü dvija ..
     ÷rãparà÷ara uvàca .
     ityuktvà rudhiràktàni svaråpàõi yajåüùi saþ .
     chardayitvà dadau tasmai yayau ca svecchayà muniþ ..
     yajåüùyatha visçùñàni yàj¤avalkyena vai dvija .
     jagçhustittirà bhåtvà taittirãyàstu te tataþ ..
     brahmahatyàvrataü cãrõaü guruõà coditaistu yaiþ .
     carakàdhvaryavaste tu caraõànmunisattama ..
     yàj¤avalkyo'pi maitreya pràõàyàmaparàyaõaþ .
     tuùñàva prayataþ såryaü yajåüùyabhilaùaüstataþ ..
     ÷rãyàj¤avalkya uvàca .
     namaþsavitre dvàràya mukteramitatejase .
     çgyajuþsàmabhåtàya trayãdhàmavate namaþ ..
     ÷rãparà÷ara uvàca .
     ityevamàdibhistena ståyamànaþ stavai raviþ .
     vàjiråpadharaþ pràha vriyatàmabhivà¤chitam ..
     yàj¤avalkyastataþ pràha praõipatya divàkaram .
     yajåùi tàni me dehi yàni santi na me gurau ..
     ÷rãparà÷ara uvàca .
     evamukto dadau tasmai yajuüùi bhagavàn raviþ .
     ayàtayàmasaüj¤àni yàni vetti na tadguruþ ..
     yajåüùi yairadhãtàni tàni veprairdbijottama .
     vàjinaste samàkhàtàþ såryo'÷vaþ so'bhavadyataþ ..
     ÷àkhàbhedàstu teùàü vai da÷a pa¤ca ca vàjinàm .
     kàõvàdyàþ sumahàbhàga yàj¤avalkyapravartitàþ ..>% iti ÷rãviùõupuràõe 3 aü÷e vàjinàmàkhyàrna 5 adhyàyaþ .. * .. sàmavedasya saühità yathà --
     %<sàmavedataroþ ÷àkhà vyàsa÷iùyaþ sa jaiminiþ .
     krameõa yena maitreya vibheda ÷çõu tanmama ..
     sumantustasya puttro'bhåt sukarmàsyàpyabhåt sutaþ .
     adhãtavantàvekaikàü saühitàü tau mahàmunã ..
     sàhasraü saühitàbhedaü sukarmà tatsutastataþ .
     cakàra ta¤ca tacchiùyau jagçhõàte mahàvratau ..
     hiraõyanàbhiþ kau÷alyaþ pauùya¤ji÷ca dvijottamaþ .
     udãcyàþ sàmagàþ ÷iùyàstasya pa¤ca÷atàþ smçtàþ ..
     hiraõyanàbhàttàvatyaþ saühità yairdvi jottama .
     gçhãtàste'pi cocyante paõóitaiþ pràcya sàmagàþ ..
     lokàkùiþ kuthami÷caiva kuùãdirlàïgalistathà .
     pauùya¤ji÷iùyàstadbhedaiþ saühità bahulãkçtàþ ..
     hiraõyanàbha÷iùya÷ca caturviü÷atisaühitàþ .
     provàca kçtinàmàsau ÷iùyebhyaþ sumahàmatiþ ..
     tai÷càpi sàmavedo'sau ÷akhàbhirbahulãkçtaþ .. *>% atharvavedasya saühità yathà --
     %<atharvaõàmatho vakùye saühitànàü samuccayam .
     atharvavedaü sa muniþ sumanturamitadyutiþ ..
     ÷iùyamadhyàpayàmàsa kabandhaü so'pi taddvidhà .
     kçtvà tu vedadar÷àya tathà pathyàya dattavàn ..
     vedadar÷asya ÷iùyàstu modo brahmavalistathà .
     ÷aulkàyaniþ pippalàdastathànyo munisattamaþ ..
     pathyasyàpi trayaþ ÷iùyàþ kçtàyairdvija saühitàþ .
     jàjaliþ kumudàdi÷ca tçtãyaþ ÷aunako dvija ..
     ÷aunakastaddvidhà kçtvà dadàvekàntu vabhrave .
     dvitãyàü saühitàü pràdàt saindhavàyanasaüj¤ine ..
     saindhavà mu¤jake÷à÷ca bhinnavedà dbidhà punaþ .
     nakùatrakalpo vedànàü saühitànàntathaiva ca ..
     caturthaþ syàdaïgirasaþ ÷àntikalpa÷ca pa¤camaþ .
     ÷reùñhà÷càtharvaõàmete saühitànàü vikalpakàþ ..>% iti viùõupuràõe 3 aü÷e 6 adhyàyaþ .. anyat kårmapuràõavat .. * .. apara¤ca .
     %<vedo harervàk sàvitrã vedamàtà pratiùñhità .
     triguõa¤ca trivçtsatraü tena vipràþ pratiùñhitàþ ..
     da÷ayaj¤aiþ saüskçtà ye bràhmaõà brahmavàdinaþ .
     tatra vedà÷ca lokànàü trayàõàmiha poùakàþ ..
     yaj¤àdhyayanadànàditapaþsvàdhyàyasaüyamaiþ .
     prãõayanti hariü bhaktyà vedatantravidhànataþ ..>% iti kalkipuràõe 2 adhyàyaþ .. * .. vedoktakarma kartavyaü yathà --
     %<÷rutismçtisadàcàravihitaü karma kevalam .
     sevitavyaü caturvarõairbhajadbhiþ ke÷avaü sadà ..
     anyathà nirayaü yàti kumàrgagaõasevanàt .
     ato vedaviruddhàrthaü ÷àstroktaü karma saütyajet ..>% iti pàdmottarakhaõóe 17 adhyàyaþ .. * .. vedàcàràllaukikàcàro balavàn yathà -- pàrvatyuvàca .
     %<kevalaü vedamà÷ritya kaþ karoti vinirõayam .
     balanàn laukiko vedàllokàcàra¤ca kastyajet ..>% iti brahmavaivarte gaõapatikhaõóe 7 adhyàyaþ .. * .. atha vedasya sthitikàlaþ .
     %<kalerda÷asahasrànte yayau tyaktvà hareþ padam .
     vaiùõavà÷ca puràõàni ÷aïkhàni ÷ràddhatarpaõam ..
     vedoktàni ca karmàõi yayustaiþ sàrdhameva ca .
     haripåjà harernàma tatkãrtiguõakãrtanam ..
     vedàïgàni ca ÷àstràõi yayustaiþ sàrdhameva ca .
     satva¤ca dharmaþ satya÷ca vedà÷ca gràmadevatàþ ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 6 adhyàyaþ .. * .. àyurvedasyotpattilakùaõe yathà --
     %<yadvaktrebhyaþ pa¤casaükhyàgatebhyo vedà jàtà çgyajuþsàmabhedàþ .
     àyurvedo'tharvaveda÷ceti kaõàdaþ ..
     àste vedaþ pa¤camo vaidyakàkhyo vettà ka÷cittasya nàste mahe÷àt .
     tasmàddhàtàdhyaita tasmàtturàùàñtasmàjj¤àtvà vaktumarhàmi ÷àstram ..>% iti gåóhabodhaþ ..
     %<hitàhitaü sukhaü duþkhamàyustasya hitàhitam .
     màna¤ca tacca yatroktamàyurvedaþ sa ucyate ..>% iti sukhabodhaþ .. * .. * .. caturvedànàü vivaraõaü yathà . athàta÷caraõavyåhaü vyàkhyàsyàmaþ . tatra yaduktaü càturvedyam . catvàro vedà vij¤àtà bhavanti . çgvedo yajurvedaþ sàmavedo'tharvaveda÷ceti . tatra çgvedasyàùñau sthànàni bhavanti . carcà÷ràvakaþ 1 carcakaþ 2 ÷ravaõãyapàraþ 3 kramapàraþ 4 kramarathaþ 5 kramajañaþ 6 krama÷añaþ 7 kramadaõóa÷ceti 8 . catuùpàràyaõameteùàm . ÷àkhàþ pa¤cavidhà bhavanti . à÷valàyanã 1 saükhyàyanã 2 ÷àkalà 3 vàskalà 4 màõóåkeyà÷ceti 5 . teùàmadhyayanam . adhyàyà÷catuþùaùñiþ . maõóalàni ca da÷aiva tu . ekarca ekavargasyàdeka÷ca navakastathà . dvau vargau dve çcau j¤eye trãõi çca÷ataü smçtam .. catuçcaü samàkhyàtaü ùañsaptatyuttaraü ÷atam . pa¤carcaü dvàda÷a ÷atànyaùñàviü÷ottaràõi ca .. ÷atatrayaü ùaóarca¤ca saptapa¤cà÷aduttaram . saptarcamekànna triü÷aduttaraü ÷atamekakam .. aùñarcàþ pa¤capa¤cà÷adbargàþ syurnàdhikottaràþ . vargàõàü parisaükhyàtaü dbe sadasre ùaóuttare .. sahasramekaü såktànàü nirvi÷aïkaü vikalpanàm . da÷asaptasu pañyante saükhyàtaü vai padakramam .. eka÷ataü sahasraü và dbipa¤cà÷at sahasràrdham . etàni ca caturda÷a và÷iùñhànàm . itareùàü pa¤cà÷ãtikramakàle tu veùñavyam . catustriü÷atsahasràõi dvikhaõóànàü sahasràõàü dvàtriü÷at ùoóa÷ottaràþ . catvàriü÷atsahasràõi dvàtriü÷ata¤càkùarasahasràõi . çcàü da÷asahasràõi çcàü pa¤ca÷atàni ca . çcàma÷ãtipàda÷caitatparàyaõamucyate .. eka çcaikavarga÷ca eka÷ca navakastathà . dvau vargau dve çcau j¤eye trãõi trãõi ÷atantathà .. sahasramekaü såktànàü pa¤cànàü ÷atamànaviü÷atiþ . saptakànàü dve ca saptottare ÷ate . caturçce trãõi ÷atàni ùañkànàü trãõyàþ ùaùñiraùñakànàm .. * .. yajurvedasya ùaóa÷ãtirbhedà bhavanti . tatra carakàõàü dvàda÷abhedà bhavanti . carakàþ 1 àhvarakàþ 2 kañhàþ 3 pràcyakañhàþ 4 kapiùñhalakañhàþ 5 aupamanyàþ 6 àùñalakañhàþ 7 càràyaõãyàþ 8 vàràyaõãyàþ 9 vàrtàntaveyàþ 10 ÷vetà÷vataràþ 11 ÷vetà÷vetatarà iti và pàñhaþ . maitràyaõãyà÷ceti 12 . tatra maitràyaõãyànàü saptabhedà bhavanti . mànavàþ 1 dundubhàþ 2 caikeyàþ 3 vàràhàþ 4 hàridraveyàþ 5 ÷yàmàþ 6 ÷yàmàyanãyà÷ceti 7 . teùàmadhyayanamaùñau . yajuþsahasràõyadhãtya ÷àkhàpàro bhavati . tànyeva dviguõànyadhãtya padapàro bhavati . tànyeva triguõànyadhãtya kramapàro bhavati . ùaóaïgànyadhãtya ùaóaïgavidbhavati . ÷ikùà 1 kalpo 2 vyàkaraõam 3 niruktam 4 chando 5 jyotiùamityaïgàni 6 . tatra pràcyodãcyàü nairçtyàü nirçtyaþ . tatra vàjasaneyànàü saptada÷abhedà bhavanti . jàvàlàþ 1 augheyàþ 2 kàõvàþ 3 màdhyandinàþ 4 ÷àpãyàþ 5 tàpàyanãyàþ 6 kàpàlàþ 7 pauõóravatsàþ 8 àvañikàþ 9 pàmàvañikàþ 10 paramàvañikàpi pàñhaþ . pàrà÷arãyàþ 11 vaidheyàþ 12 vaineyàþ 13 ogheyàþ 14 gàlavàþ 15 vaijavàþ 16 katyàyanãyà÷ceti 17 . pratipadamanupadaü chando bhàùà dharmo mãmàüsà nyàyastarka ityupàïgàni .. upajyotiùam . sàïgalakùaõam . pratij¤ànavàkyam . parisaükhyà . caraõavyåham . ÷ràddhakalpaþ . pravaràdhyàya÷ca . ÷àstram . kratuþ . saükhyànaþ . àgamaþ . yaj¤am . pàr÷vàn . hotrakam . pàraùyànuhotrakamapi pàñhaþ . pa÷avaþ . ukthàni . kårmalakùaõamityaùñàda÷a pari÷iùñàni .
     %<dve sahasre ÷ate nyåne mantre vàjasaneyake .
     ityuktaü parisaükhyàtametat sakalaü sa÷ukriyam ..
     granthàü÷ca parisaükhyàtaü bràhmaõa¤ca caturguõam .
     àdàvàrabhya vedàntaü brahmavyàhçtipårbakam .
     vedamadhyàya eteùàü homànte tu samàrabhet ..>% tatra taittirãyakàõàm dbibhedà bhavanti . aukùyàþ 1 khamadhyo'pi pàñhaþ . khàõóikeyà÷ceti 2 . tatra khàõóikeyànàm pa¤cabhedà bhavanti . àpastambã 1 baudhàyanã 2 satyàùàóhã 3 hiraõyake÷ã 4 augheyà÷ceti 5 audheyã ca pàñhaþ . tatra kañhànàntåpagànavi÷eùàþ . catu÷catvàriü÷atyupagranthàn .
     %<mantrabràhmaõayorvedastriguõaü yatra pañhyate .
     yajurvedaþ sa vij¤eyaþ ÷eùàþ ÷àkhàntaràþ smçtàþ .. * ..>% sàmavedasyàkhilasahasrabheda àsãt . akhilasthàne kila iti bhàùyasammataþ . anadhyàyeùvadhãyànàste ÷atakratuvajreõàbhihatàþ pranaùñàþ . teùàü pravakùyàmyàsuràyaõãyà vàsuràyaõãyà vàrtàntaveyà prà¤jalà çgvarõabhedà pràcãnayogyà j¤ànayogyà ràõàyanãyà÷ceti . tatra ràõàyanãyànàü nava bhedà bhavanti . ràõàyanãyàþ . ÷àùñhyàyanãyàþ . ÷àvàyanãyàþ iti ÷àñhyamugryàþ iti ca pàñhaþ . sàtvalàþ . sàtyamudbhavà iti và pàñhaþ . maudgalàþ . iti tu bhàùye nàsti . khalvalàþ . mahàkhalvalàþ . làïgalàþ . kauthumàþ . gautamàþ . jaiminãyà÷ceti . teùàmadhyayanamaùñau sàmasahasràõi sàmàni ca caturda÷a aùñau ÷atàni . da÷eti da÷asaptasu bàlakhilyàþ sasuparõaprekùyaþ . kvacit pustake navatida÷ativàlakhilyaþ sasuparõaprekùyaþ iti ca pàñhaþ . etat sàmagaõaü smçtam .. * .. atharvavedasya nava bhedà bhavanti . paippalàþ . dàntàþ . pradàntàþ . snàtàþ . snautà iti ca pàñhaþ . sautnàþ . brahmadàvalàþ . ÷aunakã . devidar÷atã . caraõavidyà÷ceti . dàtà pradàtà autà brahmadãpa÷ã veda÷ã iti bhàùye nàmàntaram . teùàmadhyayanaü pa¤ca kalpàni bhavanti . nakùatrakalpo vidhànakalpo vidhividhànakalpaþ saühità ÷àntikalpa÷ceti . sarveùàmeva vedànàmupavedà bhavanti . çgvedasyàyurvedaþ . yajurvedasya dhanurveda upavedaþ . sàmavedasya gàndharvaveda upavedaþ . atharvavedasya ÷astra÷àstràõi bhavanti .. * .. (atharvavedasya tantra÷àstràõãtyevaü suùñhu manyate . tathà ca ÷ukranãtau . 4 . 3 . 27 .
     %<çgyajuþsàmacàtharvà vedà àyurdhanuþkramàt .
     gàndharva÷caiva tantràõi upavedàþ prakãrtitàþ ..>%) çgvedasyàtreyagotraü brahmadaivatyaü gàyattraü chandaþ . çgvedo rukmavarõaþ padmapatràyatàkùaþ suvibhaktagrãvaþ ku¤citake÷aþ ÷ma÷ru÷vetavarõaþ dbiratnisaüyutaþ .. * .. yajurvedasya bhàradvàjagotraü rudradaivataü traiùñubhaü chandaþ . yajurvedaþ kç÷o dãrghaþ kapàlã tàmravarõaþ kà¤cananayanaþ àdityavarõo varõena pa¤càratnimàtraþ .. * .. sàmavedasya kà÷yapagotraü viùõudaivatyaü jàgataü chandaþ . sàmavedo nityasragvã ÷uciþ ÷ucau vàsã ÷ucivàsàþ iti ca pàñhaþ . kùaumã ityapi pàñhaþ . dàntã carmã daõóã kà¤cananayanaþ àdityavarõo varõena ùaóaratnimàtraþ .. * .. atharvavedasya vaijànagotraü indradaivatyaü ànuùñubhaü chandaþ . atharvavedastãkùõa¤caõóaþ kçùõaþ kàmaråpã kùudrakarmo hyeva sàdhyàþ kùudrakarmiùveva sàdhyà iti và pàñhaþ . savigrahàþ sakalahàþ mårdhni gàlavaþ sadànatçùõaþ parastriyànya÷ceti navaratnimàtraþ . granthàntare vi÷vàtmà vi÷vakarmà sva÷àkhàdhyàyã . pràj¤o mahànãlotpalavarõo varõena da÷aratnimàtra iti ca pàñhaþ .. * .. atha dhyànam .
     %<dhyàyàmi tvàü padmapatràyatàkùaü ku¤citake÷aü brahmadaivatyamàdyam .
     gàyattryaü çgvedamàtreyagotraü rukmavarõaü ÷ma÷rulomapramàõam ..
     vande rodraü traiùñubhaü tàmravarõaü bhàradvàjaü rukmanetraü kç÷àïgam .
     yajurvedaü dãrghamàdityavarõaü kàpàlinaü pa¤ca càratnimàtram .. * ..>% ya idaü daivataü råpaü gotrapramàõaü chandovarõaü varõayati sa vidyàü labhate sa vidyàü labhate . janma janma vedapàro bhavati avrato vratã bhavati aprayataþ prayato bhavati abrahmacàrã brahmacàrã bhavati jàtismaro jàyate .. * ..
     %<ya idaü caraõavyåhaü parvasu ÷ràvayeddvijaþ .
     dhautapàpmà ÷ucirvipro brahmabhåyàya kalpate ..
     ya idaü caraõavyåhaü ÷ràddhakàle sadà pañhet .
     akùayamabhavat ÷ràddhaü pitéõàmupatiùñhate ..
     yo'dhãte caraõavyåhaü sa vipraþ païktipàvanaþ .
     pàvayatyakhilàn pårbàn puruùàn sapta sapta ca ..
     ya imà vipulà devà amçtatva¤ca gacchati .
     lokàtãtaü mahà÷àntaü amçtatva¤ca gacchati ..>% gacchatyoü nama ityàha bhagavàn vyàsaþ pàrà÷arãyo vyàsaþ pàrà÷arãyaþ . iti vyàsaracitaü caraõavyåhaü samàptam .. (dhanam . yathà, çgvede . 8 . 73 . 1 .
     %<agniü rathaü na vedyam .>% %<vedyaü vedo dhanam dhanahitam .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. catuþsaükhyàvàcakaþ . yathà, sàhityadarpaõe . 4 . 264 .
     %<tadevamekapa¤cà÷adbhedàstasya dhvanermatàþ .
     saïkareõa triråpeõa saüsçùñà caikaråpayà .
     vedakhàgni÷aràþ ÷uddhairiùuvàõàgnisàyakàþ ..>% darbhamuùñiþ . yathà, manuþ . 4 . 36 .
     %<vaiõavãü dhàrayedyaùñiü sodaka¤ca kamaõóalum .
     yaj¤opavãtaü veda¤ca ÷ubhe raukme ca kuõóale ..>%)

#<vedagarbhaþ>#, puü, (vedà garbhe antare yasya .) brahmà . (yathà, bhàgavate . 2 . 4 . 24 .
     %<etadevàtmabhå ràjan nàradàya vipçcchate .
     vedagarbho'bhyadhàt sàkùàdyadàha hariràtmanaþ ..>%) bràhmaõaþ . iti hemacandraþ ..

#<vedaguptiþ>#, strã, (vedànàü guptiþ .) bràhmaõàdikartçkavedarakùà . iti kecit ..

#<vedanaü>#, klã, strã, (vid + lyuñ . pakùe . %<ghaññivandividibhya upasaükhyànam .>% 3 . 3 . 107 . ityasya vàrtikoktyà yuc .) anubhavaþ . tatparyàyaþ . saüvedaþ 2 . ityamaraþ .. j¤ànam . duþkham . iti medinã .. vivàhaþ . yathà --

#<vedanà>#, klã, strã, (vid + lyuñ . pakùe . %<ghaññivandividibhya upasaükhyànam .>% 3 . 3 . 107 . ityasya vàrtikoktyà yuc .) anubhavaþ . tatparyàyaþ . saüvedaþ 2 . ityamaraþ .. j¤ànam . duþkham . iti medinã .. vivàhaþ . yathà --
     %<pàõigrahaõasaüskàraþ savarõàsåpadi÷yate .
     asavarõàsvayaü j¤eyo vidhirudvàhakarmaõi ..
     ÷araþ kùattriyayà gràhyaþ pratodo vai÷yakanyayà .
     vasanasya da÷à gràhyà ÷ådrayotkçùñavedane ..>% iti mànave 3 adhyàyaþ .. * .. pàõãti . samànajàtãyàsu gçhyamàõàsu hastagrahaõalakùaõaþ saüskàro gçhyàdi÷àstreõa vidhãyate . vijàtãyàsu punaruhyamànàsu vivàhakarmaõi pàõigrahaõasthàne ayamanantara÷loke vakùyamàõo vidhirj¤eyaþ . ÷ara iti . kùattriyayà pàõigrahaõasthàne bràhmaõavivàhe bràhmaõahastaparigçhãtakàõóaikade÷o gràhyaþ . vai÷yayà bràhmaõakùattriyavivàhe bàhmaõakùattriyavidhçtapratodaikade÷o gràhyaþ . ÷ådrayà punardvi jàtitrayavivàhe pràvçtavasanada÷à gràhyà . iti kullåkabhaññaþ ..

#<vedanindakaþ>#, puü, (vedaü nindatãti . ninda + õvul .) nàstikaþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, yamaþ . 30 .
     %<durbhago hi tathà ùaõóaþ pàùaüõóã vedanindakaþ ..>%) buddha÷ca ..

#<vedapàragaþ>#, tri, (vedasya pàraü gacchatãti . gama + óaþ .) vedavettà . brahmaj¤ànã . yathà --
     %<cakravàkàþ ÷aradvãpe haüsàþ sarasi mànase .
     te'bhijàtàþ kurukùetre bràhmaõà vedapàragàþ ..>% iti ÷ràddhatattve pitçgàthà ..

#<vedamàtà>#, [ç] strã, (vedànàü màtà .) gàyattrã . yathà --
     %<yo'dhãte'hanyahanyetàü sàvitrãü vedamàtaram .
     vij¤àyàrthaü brahmacàrã sa yàti paramàü gatim ..
     gàyattrãü vedajananãü gàyattrãü lokapàvanãm .
     na gàyattryàþ paraü japyaü etadbij¤àya mucyate ..>% iti kaurme upavibhàge 13 adhyàyaþ .. * .. durgà . yathà --
     %<brahmiùñhà vedamàtçtvàdgàyattrã caraõàgrajà .
     vedeùu carate yatnàttena sà brahmacàriõã ..>% iti devãpuràõe 45 adhyàyaþ ..

#<vedavatã>#, strã, (vedaü j¤ànamastyasyà iti . veda + matup . masya vaþ . striyàü ïãù .) ku÷adhvajaràjakanyà . sà janmàntare sãtà . yathà, vahniruvàca .
     %<tvaü gaccha tapase devi ! puùkara¤ca supuõyadam .
     kçtvà tapasyàü tatraiva svargalakùmãrbhaviùyati ..
     sà ca tadvacanaü ÷rutvà pratapya puùkare tapaþ .
     divyaü trilakùavarùa¤ca svargalakùmãrbabhåva ha ..
     sà ca kàlena tapasà yaj¤akuõóasamudbhavà .
     kàminã pàõóavànà¤ca draupadã drupadàtmajà ..
     kçte yuge vedavatã ku÷adhvajasutà ÷ubhà .
     tretàyàü ràmapatnã sà sãteti janakàtmajà ..
     tacchàyà draupadã devã dvàpare drupadàtmajà .
     trihàyaõãti sà proktà vidyamànayugatraye ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 12 adhyàyaþ .. (pàripàtraparvatasthanadãvi÷eùaþ . yathà, màrkaõóeye . 57 . 19 .
     %<vedasmçtirvedavatã vçtraghnã sindhureva ca ..>%)

#<vedavadanaü>#, klã, (vedànàü vadanamiva .) vyàkaraõam . yathà --
     %<yo veda vedavadanaü sadanaü hi samyagbràhmyàþ sa vedamapi veda kimanya÷àstram .
     yasmàdataþ prathamametadadhãtya dhãmàn ÷àstràntarasya bhavati ÷ravaõe'dhikàrã ..>% iti siddhànta÷iromaõau golàdhyàyaþ .. (vedà vadane yasyeti vigrahe brahmaõi, puü . yathà, devãbhàgavate . 7 . 30 . 81 .
     %<gàyattrã vedavadane pàrvatã ÷ivasannidhau ..>%)

#<vedavàsaþ>#, puü, (vedànàü vàso yasmin .) bràhmaõaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vedavit>#, [d] puü, (vedàn vettãti . vid + kvip .) viùõuþ . yathà --
     %<vedo vedavidavyaïgo vedàïgo vedavit kaviþ ..>% iti tasya sahasranàmastotram .. vedaj¤e, tri . (yathà, manuþ . 2 . 78 .
     %<etadakùarametà¤ca japan vyàhçtipårbikàm .
     sandhyayorvedavidvipro vedapuõyena yujyate ..>%)

#<vedavyàsaþ>#, puü, (vedaü vyasyati pçthak karotãti . vi + asa + aõ . niruktistu paratra draùñavyà .) munivi÷eùaþ . tatparyàyaþ . màñharaþ 2 dvaipàyanaþ 3 pàrà÷aryaþ 4 kànãnaþ 5 vàdaràyaõaþ 6 vyàsaþ 7 . iti hemacandraþ .. kçùõadvaipàyanaþ 8 satyabhàrataþ 9 pàrà÷ariþ 10 sàtyavataþ 11 . iti trikàõóa÷eùaþ .. vàdaràyaõiþ 12 satyavatãsutaþ 13 satyarataþ 14 pàrà÷araþ 15 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, viùõapuràõe .
     %<vedamekaü caturbhedaü kçtvà ÷àkhà÷atairvibhuþ .
     karoti bahulaü bhåyo vedavyàsasvaråpadhçk .
     dvàpare tu yuge viùõurvyàsaråpã mahàmune .
     vedamekaü sa bahudhà kurute jagato hitaþ ..
     yayà ca kurute tanvà vedamekaü pçthak prabhuþ .
     vedavyàsàbhidhànà tu sà sà mårtirmadhudviùaþ ..>%) asyànyat vivaraõaü vyàsa÷abde draùñavyam ..

#<vedàgraõãþ>#, strã, (vedànàmagraõãþ .) sarasvatã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vedàïgaü>#, klo, (vedasya aïgam .) ÷rutyavayavaùañprakàra÷àstram . tadyathà . ÷ikùà 1 kalpaþ 2 vyàkaraõam 3 niruktam 4 jyotiùam 5 chandaþ 6 . yaduktam . %<÷ikùà kalpo vyàkaraõaü niruktaü jyotiùàü gaõaþ . chandovicitirityetaiþ ùaóaïgo veda ucyate ..>% iti .. tatra akàràdivarõànàü sthålakaraõaprayatnabodhikà aku e ha visarjanãyàþ kaõñhyà ityàdikà ÷ikùà . yàgakriyàõàmupade÷aþ kalpaþ . sàdhu÷abdànvàkhyànaü vyàkaraõam . varõàgamo varõaviparyaya÷ca ityàdinà ni÷cayenoktaü niruktam . grahaõàdigaõana÷àstraü jyotiþ . ÷ruticchandasàü pratyàyakaü ÷àstraü chandovicitiþ . ityamarabharatau .. (yathà, manuþ . 4 . 98 .
     %<vedàïgàni ca sarvàõi kçùõapakùeùu sampañhet ..>%)

#<vedàdi>#, klã, (vedànàmàdi . %<kvacidaupacàrikàþ ÷abdàþ svaliïgamapi tyajantãti>% nyàyàdasya klãvatvam .) praõavam . yathà --
     %<vedàdi bhuvane÷ã¤ca ÷rãbãjaü ïeyutaü bhçgum .
     kàrayitvà vadenmantraü ÷ukrasya ca ùaóakùaram ..>% iti rudrayàmalam .. (vedasya pårbe, puü, . yathà, taittirãyàraõyake .
     %<yo vedàdau svaraþ prokto vedànte ca pratiùñhitaþ ..>%)

#<vedàdibãjaü>#, klã, (vedasyàdau prayuktaü bãjam .) praõavam . yathà -- vedàdi bhuvane÷ã¤ca ÷rãbãjaü ïeyutaü bhçgum . kàrayitvà vadenmantraü ÷ukrasya ca ùaóakùaram .. oü hrãü ÷rã÷ukràya . iti rudrayàmalam ..
     %<vedàdibãjaü håü bãjaü strãbãjaü tanniketanam .
     ÷aktibãjaü ramàbãjaü màyàbãjaü sukhàkaram ..>% iti ràjaràje÷varãtantram ..

#<vedàdhipaþ>#, puü, (vedànàmadhipaþ .) caturvedàdhipatigrahaþ . yathà --
     %<çgvedàdhipatirjãvo yajurvedàdhipaþ sitaþ .
     sàmavedàdhipo bhaumaþ ÷a÷ijo'tharvavedaràñ ..>% iti jyotistattvam ..

#<vedàntaþ>#, puü, (vedànàü antaþ .) upaniùat . iti hemacandraþ . vedavyàsapraõãtadar÷ana÷àstravi÷eùo'pi . yathà . vedànto nàma upaniùatpramàõaü tadupakàrãõi ÷àrãrakasåtràdãni ca . iti paramahaüsaparivràjakàcàrya÷rãsadànandayogãndraviracitavedàntasàraþ .. * .. idànãü sarvasyàpi vastuvicàrodde÷apårvakatvàt pratij¤àtaü vedàntaü nàmato nirdi÷ati vedànta iti . upaniùada eva pramàõaü upaniùat-pramàõam . upaniùado yatra pramàõamiti và . tadupakàrãõi vedàntavàkyasaügràhakàõi ÷àrãrakasåtràdãni ca . ÷arãrameva ÷àrãraü tatra bhavo jãvaþ ÷àrãrakaþ sa såtryate yàthàtathyena niråpyate yaiþ tàni ÷àrãrakasåtràõi %<athàto brahmajij¤àsà>% ityàdãni . àdi÷abdo bhàùyàdisaügrahàrthaþ . ca÷abdo vedànta÷abdànuùaïgàrthaþ . yadbà ÷àrãrakasåtràõi tadyathàrthavàdivedàntàrthasaügrahavàkyàni . %<athàto brahmajij¤àsà>% ityàdisåtràdãni . àdi÷abdena bhagavadgãtàdyadhyàtma÷àstràõi gçhyante . teùàmapi upaniùacchabdavàcyatvàditi bhàvaþ . iti ÷rãnçsiühasarasvatãkçtà taññãkà subodhanã .. asya nàmàntaraü uttaramãmàüsà . tatra catvàraþ adhyàyàþ . teùu brahmaniråpaõam . tadvivaraõaü yathà --
     %<avyaktàdaõóamabhådaõóàdbrahmà tataþ prajàsargaþ .
     màyàmayã pravçttiþ saühriyate punaþ punaþ krama÷aþ ..
     màyàmayo'pyacetà guõakaraõagaõaþ karoti karmàõi .
     tadadhiùñhàtà dehã sacetano'pi na karoti ki¤cidapi ..
     yadvadacetanamapi sannikañasthe bhràmake bhramati loham .
     tadvat karaõasamåha÷ceùñati cidadhiùñhite dehe ..
     yadvat savitaryudite karoti karmàõi jãvaloko'yam .
     na ca tàni karoti ravirna kàrayati tadvadàtmàpi ..
     manaso'haükàravimårchitasya caitanyabodhisyeha .
     puruùàbhimànasukhaduþkhabhàvanà bhavati måóhasya ..
     kartà bhoktà draùñàsmi karmaõàmuttamàdãnàm .
     iti tatsvabhàvavimalo'bhimanyate sarvagopyàtmà ..
     nànàvidhavarõànàü varõàn dhatte yathàmalasphañikaþ .
     tadvadupàdherguõabhàvitasya bhàvaü vibhurdhatte ..
     gacchati gacchati salile dinakaravimbaü sthite sthitiü yàti .
     antaþkaraõe gacchati gacchatyàtmàpi tadvadiha ..
     ràhuradç÷yo'pi yathà ÷a÷ivimbasthaþ prakà÷ate jagati .
     sarvagato'pi tathàtmà buddhistho dç÷yatàmeti ..
     àdar÷e malarahite yadvadråpaü vicinute lokaþ .
     àlokayati tathàtmà vi÷uddhabuddhau svamàtmànam ..
     sarvagataü tat nirupamamadvaitaü tacca cetasà gamyam .
     yadvuddhigataü brahmopalabhyate ÷iùyabodhyaü tat ..
     buddhimano'haükàràstanmàtrendriyagaõàþ sabhåtagaõàþ .
     saüsàrasargaparirakùaõakùamàþ pràkçtà heyàþ ..
     dharmàdharmau sukhadaþkhakalpanà svarganarakavàsa÷ca .
     utpattinidhanavarõà÷ramà na santãha paramàrthe ..
     mçgatçùõàyàmudakaü ÷uktau rajataü bhujaïgamo rajjvàm .
     taimirikacandrayugavat bhràntaü nikhilaü jagadråpam ..
     yadbaddinakara eko vibhàti salilà÷ayeùu sarveùu .
     tadvat sakalopàdhiùvavasthito bhàti paramàtmà ..
     khamiva ghañàdiùvantarbahiþsthitaü brahma sarvapiõóeùu .
     deho'hamityanàtmani buddhiþ saüsàrabandhàya ..
     sarvavikalpanahãnaþ ÷uddho'vçddho'jaro'maraþ ÷àntaþ .
     amalaþ sakçdvibhàta÷cetana àtmà khavadvyàpã ..
     rasaphàõita÷arkarikà guóakhaõóà vikçtayo yathaivekùoþ .
     tadvadavasthàbhedàþ paramàtmanyeva bahuråpàþ ..
     vij¤ànàntaryàmipràõaviràñdehajàtipiõóàntàþ .
     vyavahàrasthasyàtmana ete'vasthàvi÷eùàþ syuþ ..
     rajjvàü nàsti bhujaïgaþ sarpabhayaü bhavati hetunà kena tadvaddvaitavikalpabhràntiravidyà na satyamidam ..
     etattadandhakàraü yadanàtmanyàtmatàbhràntyà .
     na vidanti vàsudevaü sarvàtmànaü narà måóhàþ ..
     pràõàdyantabhedairàtmànaü saüvitatya jàlamiva .
     saüharati vàsudevaþ svavibhåtyà krãóamàna iva ..
     tribhireva vi÷vataijasapràj¤aistairàdimadhyanidhanàkhyaiþ .
     jàgratsvapnasuùuptairbhramabhåtai÷chàditaü turyam ..
     mohayatãvàtmànaü svamàyayà dvaitaråpayà devaþ .
     upalabhate svayamevaü guhàgataü puruùamàtmànam ..
     jvalanàddhåmodgatibhirvividhàkçtirambare yathà bhàti .
     tadvadviùõoþ sçùñiþ svamàyayàdvaitavistaro bhàti ..
     ÷ànta iva manasi ÷ànte hçùñe hçùña iva måóha iva måóhe .
     vyavahàrastho na punaþ paramàrthata ã÷varo bhavati ..
     jaladharadhåmodgatibhirmalinãkriyate yathà na gaganatalam .
     tadvat prakçtivikàrairaparàmçùñaþ paraþ puruùaþ ..
     ekasminnapi ca ghañe dhåmàdimalàvçte ghañàþ ÷eùàþ .
     na bhavanti malopetà yadvajjãvo'pi tadbadiha ..
     dehendriyeùu niyatàþ karmaguõàþ kurvate svabhogàrtham .
     nàhaü kartà na mameti j¤ànataþ karma naiva badhnàti ..
     anya÷arãreõa kçtaü karma bhave yena deha utpannaþ .
     tadava÷yaü bhoktavyaü bhogàdeva kùayo'sya nirdiùñaþ ..
     pràk j¤ànotpatticitaü yat karma j¤àna÷ikhi÷ikhàlãóham .
     bãjamiva dahanadagdhaü janmasamarthaü na tadbhavati ..
     j¤ànotpatterårdhvaü kriyamàõaü karma yattadapi .
     na ÷liùyati kartàraü puùkaraparõaü yathà vàri ..
     vàgdehamànasairiha karmacayaþ kriyata iti budhàþ pràhuþ .
     eko'pi nàhameùàü kartà tatkarmaõàmasmi ..
     karmaphalabãjanà÷àjjanmavinà÷o na càtra sandehaþ .
     buddhaivamapagatatamàþ saviteva vibhàti bhàråpaþ ..
     yadvadiùãkàtålaü pavanoddhåtaü da÷a di÷o yàti .
     brahmaõi tattvaj¤ànàttathaiva karmàõi tattvavidaþ .
     kùãràduddhçtamàjyaü kùiptaü yadvanna pårbavattasmin .
     prakçtiguõebhyastadvat pçthakkçta÷cetano'pyàtmà ..
     guõàmayamàyàgahanaü nirdhåya yathà tamaþ sahasràü÷uþ .
     bàhyàbhyantaracàrã saindhavaghanavat bhavet puruùaþ ..
     yadvaddeho'vayavà mçdeva tasyà vikàrajàtàni .
     tadbat sthàvarajaïgamamadbaitaü dbaitavadbhàti ..
     ekasmàt kùetraj¤àdbahavaþ kùetrajàtayo jàtàþ .
     lauhagatàdiva dahanàþ samantato visphuliïgakaõàþ ..
     te guõasaïgamadoùàdbaddhà iva dhànyajàtayaþ svatuùaiþ .
     janma lambhate tàvadyàvanna j¤ànavahrinà dagdhàþ ..
     triguõà caitanyàtmani sarvagate'vasthitàkhilàdhàre .
     kurute sçùñimavidyà sarvatra spç÷yate tayà nàtmà ..
     rajjvàü bhujaïgahetau prabhavavinà÷au yathà na staþ .
     ja gadutpattivinà÷au na ca kàraõamasti tadvadiha ..
     janmavinà÷anagamanàgamanamalai saïgadharjito nityam .
     àkà÷a iva ghañàdiùu sarvàtmà sarvatopetaþ ..
     karma÷ubhà÷ubhajanitaiþ sukhaduþkhairbandho bhavatyupàdhãnàm .
     tatsaüsargàdbaddhastaskarasaïgàdataskaravat ..
     dehaguõakaraõagocarasaïgàt puruùasya yàvadiha bhàvàþ .
     tàvanmàyàpà÷aiþ saüsàre ruddha iva bhàti ..
     màtçpitçbàndhavadhanabhogasaümåóhaþ .
     janmajaràmaraõamaye cakra iva bhràmyate jantuþ ..
     lokavyavahàrakçtàü ya ihàvidyàmupàsate måóhàþ .
     te jananamaraõadharmàõo dhvàntamatretya khidyante ..
     himaphenayudvudà iva jalasya dhåmo yathà vahneþ .
     tadvata svabhàvabhåtà màyaiùà kãrtità viùõoþ ..
     evaü dvaitavikalpàü bhramasvaråpàü vimohinãü màyàm .
     utsçjya sakalaü niùphalamadvaitaü bhàvayedbrahma ..
     yadvat salile salilaü kùãre kùãraü samãraõe vàyuþ .
     tadvadbrahmaõi vimale bhàvanayà tanmayatvamupayàti ..
     itthaü dvaitasamåhe bhàvanayà brahmabhåyamupayàti .
     ko mohaþ kaþ ÷okaþ sarvaü brahmàvalokayataþ ..
     vigatopàdhisphañikaþ svaprabhayà bhàti nirmalo yadvat .
     ciddãpaþ svaprabhayà tathà vibhàtãha nirupàdhiþ ..
     guõakaraõagaõa÷arãrapràõaistanmàtrajàtisukhaduþkhaiþ .
     aparàmçùño vyàpã cidråpo'yaü sadà vimalaþ ..
     draùñà ÷rotà ghràtà spar÷ayità rasayità grahãtà ca .
     dehã dehendriyadhãvivarjitaþ syànna kartàsau ..
     eko naikatràvasthito mahai÷varyaü yogato vyàptaþ .
     àkà÷avadakhilamidaü na ka÷cidapyatra sandehaþ ..
     àtmaivedaü sarvaü niùkalasakalaü yadaiva bhàvayati .
     mohagahanàdvimuktastadaiva parame÷varãbhåtaþ ..
     yadyat siddhàntàgamatarkeùu prabhramanti ràgàndhàþ .
     anumodàmastattatteùàü sarvàtmavàdidhiyàm ..
     sarvàkàro bhagavànupàsyate yena yena bhàvena .
     taü taü bhàvaü bhåtvà cintàmaõivat samabhyeti ..
     nàràyaõamàtmànaü j¤àtvà sargasthitipralayahetum .
     sarvaj¤aþ sarvagataþ sarvaþ sarve÷varo bhavati ..
     àtmaj¤astarati ÷ucaü yasmàdvidvànna bibheti kuta÷cit .
     mçtyorapi maraõabhayaü na bhavatyanyadbhayaü kutastasya ..
     kùayavçddhivadhyaghàtakabandhanamokùairvivarjitaü nityam .
     paramàrthatattvametat yadato'nyattadançtaü sarvam ..
     evaü prakçtipuruùaü vij¤àya nirastakalpanàjàlaþ .
     àtmàràmaþ pra÷amaü samàsthitaþ kevalãbhavati ..
     nalakadaliveõuvàõà na÷yanti yathà svapuùpamàsàdya .
     tadvatsvabhàvabhåtàþ svabhàvatàü pràpya na÷yanti ..
     bhinne j¤ànagranthau chinne saü÷ayagaõe ÷ubhà÷ubhe kùãõe .
     dagdhe ca janmabãje paramànandaü hariü yàti ..
     mokùasya naiva ki¤ciddhàmàsti na càpi gamanamanyatra .
     aj¤ànamayagrantherbhedo yastaü vidurmokùam ..
     buddhaivamasatyamidaü viùõormàyàtmakaü jagadråpam .
     vigatadvandbopàdhikabhogàsaïgo bhavecchàntaþ ..
     buddhà vibhaktàü prakçtiü puruùaþ saüsàramadhyago bhavati .
     nirmuktaþ sarvakarmabhirambujapatraü yathà salilaiþ ..
     a÷nan yadbà tadbà saüvãto yena kenacicchàntaþ .
     yatra kvacana ca ÷àyã vimucyate sarvabhåtàtmà ..
     hayamedha÷atasahasràõyatha kurute brahmaghàtalakùàõi .
     paramàrthavinna puõyairna ca pàpaþ spç÷yate vimalaþ ..
     madakopaharùamatsaraviùàdabhayaparuùavarjyavàtbuddhiþ .
     nistotravaùañkàro jaóavadbicaredagàdhamatiþ ..
     utpattinà÷avarjitamevaü paramàrthamupalabhya .
     kçtakçtyaþ saphalajanuþ sarvagatastiùñhati yatheùñam ..
     vyàpinamabhinnamitthaü sarvàtmànaü vidhåtanànàtvam .
     nirupamaparamànandaü yo veda sa tanmayo bhavati ..
     tãrthe ÷vapacagçhe và naùñasmçtirapi parityajan deham .
     j¤ànasamakàlaü muktaþ kaivalyaü yàti hata÷okaþ ..
     puõyàya tãrthasevà nirayàya ÷vapacasadananidhanagatiþ .
     puõyàpuõyakalaïkaspar÷àbhàve tu kintena ..
     vçkùàgràccyutapàdo yadbadanicchannaraþ kùitau patati .
     tadvadaguõapuruùaj¤o'nicchannapi kevalãbhavati ..
     paramàrthamàrgasàdhanamàrabhyàpràpya yogamapi nàma .
     suralokabhogabhogã muditamanà modate subhç÷am ..
     viùayeùu sàrvabhaumaþ sarvajanaiþ påjyate yathà ràjà .
     bhuvaneùu sarvadevairyogabhraùñastathà påjyaþ .
     mahatà kàlena mahàn mànuùyaü pràpya yogamabhyasya .
     pràpnoti divyamamçtaü yattat paramaü padaü viùõoþ ..
     vedànta÷àstramakhilaü vilokya ÷eùo'khilàdhàraþ .
     àryàpa¤cà÷ãtyà babandha paramàrthasàramidam ..>% iti ÷rã÷eùanàgaviracitaü paramàrthasàraü samàptam ..

#<vedàntã>#, [n] puü, (vedànto'syàstãti . vedànta + iniþ .) vedànta÷àstrabettà . tatparyàyaþ . brahmavàdã 2 . iti jañàdharaþ ..

#<vedàraþ>#, puü, kçkalàsaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

@<[Page 4,503a]>@
#<vedàbhyàsaþ>#, puü, (vedasya abhyàsaþ .) vedànu÷ãlanam . sa ca pa¤cavidhaþ . yathà, dakùaþ . %<dvitãye ca tathà bhàge vedàbhyàso vidhãyate . vedàbhyàso hi vipràõàü paramaü tapa ucyate .. brahmayaj¤aparaü j¤eyaþ ùaóaïgasahita÷ca yaþ . vedasvãkaraõaü pårvaü vicàro'bhyasanaü japaþ . taddàna¤caiva ÷iùyebhyo vedàbhyàso hi pa¤cadhà .. ÷aïkhalikhitau . na vedamanadhãtyànyàü vidyàmadhãyãtànyatra vedàïgasmçtibhyaþ ..>% ityàhrikatattvam ..

#<vedi>#, klã, (vid + in .) ambaùñhà . iti ÷abdacandrikà ..

#<vediþ>#, strã, (vidyate puõyamasyàmiti . vid + %<hçpiùiruhivçtividãti .>% uõàø 4 . 118 . iti in .) pariùkçtà bhåmiþ . ityamaraþ .. pariùkçtà yaj¤àrthaü pa÷ubandhanàya yaj¤apàtràsàdanàya càtisaüskàrà bhåmirvedirucyate . sà ca óamarukàdyàkàrà piõóikà . vedayati nivàrayati dravyajàtaü vediþ . vida ïa ka ¤a cetanàkhyàne vàsavàde nàmnãti iþ . vediþ strã vedã ca . iti bharataþ .. (yathà, raghuþ . 11 . 25 .
     %<vãkùya vedimatha raktabindubhiþrbandhujãvapçthubhiþ pradåùitàm ..>%) aïgulimudrà . iti medinã .. (gçhopakaraõavi÷eùaþ . yathà, bhàgavate . 10 . 41 . 21 .
     %<vaidåryavajràmalanãlavidrumairmuktàharidbhirvalabhãùu vediùu ..>%)

#<vediþ>#, puü, (vettãti . vid + in .) paõóitaþ . iti medinã ..

#<vedikà>#, strã, (vedireva . svàrthe + kan .) maïgalakarmàrthaü nirmitavediþ . tatparyàyaþ . vitardiþ 2 . ityamaraþ .. vitardã 3 vediþ 4 vedã 5 . iti taññãkà .. dve àràmàïganàdimadhyasthavedikàyàm . devàgàràdau kàùñhàdicatuùkikàyàmityanye . dàruparivçtà ttaturasrà vi÷ràmabhårvitardirityapare . stambhasaülagnapãñhikà vitardiriti kecit . maïgalyàïganamadhyasthacatuùkiketi kecit . maïgalasthànàrthaü nirmitavediketi kecit . a÷ubhaü vitardayati vitardiþ . tarda hiüse nàmnãti iþ . vedikà sàhacaryàt strã idantatvàt pakùe ãp vitardã ca . vitardiþ kàùñhalohã syàditi ratne . vitardirapãti madhuþ . vidanti vidyate và asyàmiti vediþ pårbavadiþ svàrthekaþ . ataeva vedirvedã ca . iti bharataþ .. (yathà, kumàre . 3 . 44 .
     %<sa devadàrudrumavedikàyàü ÷àrdålacarmavyavadhànavatyàm ..>%)

#<vedijà>#, strã, (vedyà jàyate iti . jana + óaþ .) draupadã . iti hemacandraþ ..

#<veditaþ>#, tri, j¤àpitaþ . ¤yantavidadhàtoþ ktapratyayena niùpannamidam ..

#<veditavyaü>#, tri, (vida + tavya .) vedyam . j¤àtavyam . yathà --
     %<àrùyaü chanda÷ca daivatyaü viniyogastathaiva ca .
     veditavyaü prayatnena bràhmaõena vi÷eùataþ ..>% iti tithyàditattvam ..

#<vedità>#, [ç] tri, (vida + tçc .) j¤àtà . tatparyàyaþ . viduraþ 2 binduþ 3 . iti hemacandraþ .. yathà, mahàbhàrate . 5 . 43 . 52 .
     %<na vedànàü vedità ka÷cidasti vedyena vedaü na vidurna vedyam ..>%)

#<vedã>#, [n] puü, (vettãti . vid + õiniþ .) paõóitaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. brahma . iti kecit .. j¤àtari, tri .. (yathà, raghuþ . 8 . 27 .
     %<sa paràrdhyagatera÷ocyatàü pituruddi÷ya sadarthavedibhiþ ..>%)

#<vedã>#, strã, (vedi + kçdikàràditi và ïãù .) vediþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. sarasvatã . iti ÷abdamàlà ..

#<vedã÷aþ>#, puü, (vedãnàü paõóitànàmã÷aþ .) brahmà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vedoktaþ>#, tri, (vede uktaþ .) ÷rutikathitaþ . yathà,
     %<vedoktameva kurvàõo niþsaïgo'rpitumã÷vare .
     naiùkarmyàü labhate siddhiü rocanàrthà phala÷rutiþ ..>% iti malamàsatattvam ..

#<vedodayaþ>#, puü, (vedaþ viùayaj¤ànamudaye yasya .) såryaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vedoditaþ>#, tri, (vede uditaþ .) vedoktaþ . yathà --
     %<vedoditànàü nityànàü karmaõàü samatikrame .
     snàtakavratalope ca pràya÷cittamabhojanam ..>% iti malamàsatattvam ..

#<vedyaü>#, tri, (vid + õyat .) veditavyam . yathà --
     %<dharmaþ projjhitakaitavo'tra paramo nirmatsaràõàü satàm vedyaü vàstavamatra vastu ÷ivadaü tàpatrayonmålanam .
     ÷rãmadbhàgavate mahàmunikçte kiüvà parairã÷varaþ sadyo hçdyavarudhyate'tra kçtibhiþ ÷u÷råùubhistatkùaõàt ..>% iti ÷rãbhàgavate 1 skandhe 1 adhyàyaþ .. (dhanàya hitam . yathà, çgvede . 2 . 2 . 3 .
     %<rathamiva vedyaü ÷ukra÷ociùamagnim .>% %<vedyaü vedo dhanam . tasmai hitam .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. stutyam . tathà, tatraiva . 5 . 15 . 1 .
     %<pravedhase kavaye vedyàya giram .>% %<vedyàya stutyàya .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. labdhavyam . yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 18 . 11 .
     %<vittaü ca me vedya¤ca me .>% %<vedyaü labdhavyam .>% iti tadbhàùye mahãgharaþ .. vedàya hitamiti . veda + yat . bedahitam . vedapratipàdyam . yathà, mahàbhàrate . 13 . 158 . 36 .
     %<vedya¤ca yat vedayate ca vedyaü vidhi÷ca ya÷cà÷rayate vidheyam .
     dharme ca vede ca bale ca sarvaü caràcaraü ke÷avaü tvaü pratãhi ..>%)

@<[Page 4,503c]>@
#<vedhaþ>#, puü, (vidha + gha¤ .) vedhanam . vaüdhà iti bhàùà . tatparyàyaþ . vyadhaþ 2 . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 168 . 36 .
     %<vàõavedhe paraü yatnamakaroccaiva gautamaþ ..>%) gabhãratà . gaharà iti càóà iti ca bhàùà .. yathà --
     %<gaõayitvà vistàraü bahuùu sthàneùu tadyutirbhàjyà .
     sthànakamityàsamamitirevandairghye ca vedhe ca ..
     kùetraphalaü vedhaguõaü khàte ghanahastasaükhyà syàt .>% iti lãlàvatyàü khàtavyavahàraþ .. * .. atha sapta÷alàkavedhaþ .
     %<kçttikàdicatuþsaptarekhàrà÷au paribhraman .
     graha÷cedekarekhàstho vedhaþ sapta÷alàkajaþ ..>% iti dãpikà .. * .. atha kharjåravedhaþ .
     %<ekàmårdhvagatàü trayoda÷a tathà tiryaggatàþ sthàpayet rekhà÷cakramidaü budhairabhihitaü khàrjårikaü tatra tu .
     vyàghàtàdi tu mårdhni bhantu kathitaü tatraikyarekhàsthayoþ såryàcandramasormitho nigadità dçkpàta ekàrgalaþ ..>% iti ratnamàlà .. * .. atha yutavedhaþ ..
     %<pàpàt saptamagaþ ÷a÷ã yadi bhavet pàpena và saüyuto yatnàttaü parivarjayet munimato doùo hyayaü kathyate ..>% atha yàmitravedhaþ .
     %<ravimandakujàkràntaü mçgàïkàt saptamaü tyajet .
     vivàhayàtràcåóàsu gçhakarmaprave÷ane ..>% iti ratnamàlà .. vàmadakùiõavedhau vàmavedha÷abde draùñavyau ..

#<vedhakaü>#, klã, (vidha + õvul .) dhànyakam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vedhakaþ>#, puü, (vidha + õvul .) karpåraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. amlavetasaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (maõimuktàdivedhopajãvã . yathà, ràbhàyaõe . 2 . 84 . 13 .
     %<màyårikàþ kràkacikà vedhakà rocakàstathà ..>%) vedhakartari, tri .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 23 . 80 .
     %<apràptadamakà÷caiva nàsànàü vedhakà÷ca ye .
     bandhakà÷ca pa÷ånàü ye te vai nirayagàminaþ ..>%)

#<vedhanikà>#, strã, (vidhyate'nayeti . vidha + karaõe lyuñ . tataþ svàrthe kan .) maõi÷aïkhàdivedhanopakaraõam . bhomarã iti bhàùà . tatparyàyaþ . àsphoñanã . ityamaraþ .. làsphoñanã 3 sphoñanã 4 vçùadaü÷ikà 5 . iti bharatadhçtavàcaspatiþ ..

@<[Page 4,504a]>@
#<vedhanã>#, strã, (vidhyate'nayeti . vidha + lyuñ . striyàü ïãù .) hastikarõavedhanàstram . iti trikàõóa÷eùaþ .. methikà . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<vedhamukhyaþ>#, puü, (vedhe vedhane mukhyaþ ÷reùñhaþ .) karcåraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vedhamukhyakaþ>#, puü, (vedhamukhya + svàrthe kan .) haridràvçkùaþ . kàücà haldi iti khyàtaþ . tatparyàyaþ . karvårakaþ 2 dràvióakaþ 3 kàlpakaþ 4 kàlyakaþ 5 . ityamarabharatau ..

#<vedhamukhyà>#, strã, (vedhe mukhyà .) kastårã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vedhasaü>#, klã, bràhmatãrtham . aïguùñhamålam . iti ÷abdacandrikà ..

#<vedhàþ>#, [s] puü, (vidadhàtãti . vi + dhà + %<vidhà¤o vedha ca .>% uõàø 4 . 224 . iti asiþ . vedhàde÷a÷ca sopasargadhàtoþ .) brahmà . (yathà, raghuþ . 1 . 29 .
     %<taü vedhà vidadhe nånaü mahàbhåtasamàdhinà .
     tathàhi sarve tasyàsan paràrthaikaphalà guõàþ ..>%) viùõuþ . ityamaraþ .. (÷ivaþ . yathà, harivaü÷e bhaviùyaparvaõi . 15 . 12 .
     %<namaste ÷itikaõñhàya nãlagrãvàya vedhase ..>%) såryaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. paõóitaþ . iti vi÷vaþ .. ÷vetàrkavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. anantaputtraþ . yathà --
     %<ikùvàkurjyeùñhadàyàdo madhyade÷amavàptavàn .
     sudyumnasya pratiùñhànaü tasya puttraþ puråravàþ ..
     nariùyataþ ÷ukàþ puttràþ ÷àkaü kùattramudàhçtam .
     nàbhàgasyàmbarãùo'bhåt sakùattraü pàrthivaü tataþ ..
     koùñave vàrùakaü kùetraü raõavçùñirbabhåva ha .
     ÷aryàtermithunantvàsãdananto nàma vi÷rutaþ ..
     sukanyà nàma kanyà ca yà patnã yàdavasya ca .
     anantasya ca puttro'bhåt vedho nàma mahàprabhuþ .
     ànartaviùaye tena purã ku÷asthalã kçtà ..>% iti vahripuràõe sàgaropàkhyànanàmàdhyàyaþ .. (prajàpatirdakùàdiþ . yathà, kumàre . 2 . 14 .
     %<parato'pi para÷càsi vidhàtà vedhasàmapi ..>% tri, medhàvã . iti nighaõñuþ . 3 . 15 .. vividhakartà . yathà, çgvede . 5 . 43 . 12 .
     %<à vedhasaü nãlapçùñhaü bçhantam .>% %<kãdç÷aü devaü vedhasaü vividhakartàram .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<vedhitaþ>#, puü, (vidha + õic + ktaþ .) kàritaviddhaþ . chidritaþ . ityamaraþ ..

#<vedhinã>#, strã, (vidhati tvacamiti . vidha chidrãkaraõe + õiniþ . ïãp .) raktapà . iti ÷abdaratnàvalã .. joüka iti bhàùà .. methikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vedhã># [n] tri, (vidhatãti . vidha chidrãkaraõe + õiniþ .) vedhakartà . (yathà, mahàbhàrate . 5 . 96 . 30 .
     %<teùàmakùãõi karõàü÷ca nàsikà÷caiva màyayà .
     nimittavedhã sa munirãùãkàbhiþ samarpayat ..>%) vedhavi÷iùñaþ . vidhadhàtorõinpratyayena vedha÷abdàdastyarthe inpratyayena và niùpannaþ .. amlavetase, puü . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vedhyaü>#, klã, (vidha + õyat .) lakùyam . iti jañàdharaþ .. (yathà, màrkaõóeye . 42 . 7 .
     %<pràõo dhanuþ ÷aro hyàtmà brahma vedhyamanuttamam .
     apramattena veddhavyaü ÷aravat tanmayo bhavet ..>%) vedhanãye, tri . yathà --
     %<ùañkarõotpattimà÷aïkya bhànoþ ÷uddhyà same'pi ca .
     karõau vedhyau na dàùaþ syàdanyathà maraõaü bhavet ..>% iti malamàsatattvam ..

#<venaþ>#, puü, (ajatãti . aja gatau + %<dhàpévasyajyatibhyo naþ .>% uõàø 3 . 6 . iti naþ . ajatervãbhàvaþ .) prajàpatiþ . ityuõàdikoùaþ .. (pçthuràjapità . yathà, màrkaõóeye . 27 . 15 .
     %<hatamailaü tathà lobhàt madàdvenaü dbijairhatam ..>% asyànyadvivaraõaü mårdhaõyàntaveõa÷abde draùñavyam .. * .. devavi÷eùaþ . iti nighaõñuþ . 5 . 4 . 24 .. yathà, çgvede . 10 . 123 . 1 .
     %<ayaü vena÷codayan pç÷nigarbhà ..>%
     %<venaþ kàntaþ etatsaüj¤o madhyamasthàno devaþ .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. * .. ajati gacchatyanena svargamiti . yaj¤aþ . iti nighaõñuþ . 3 . 172 .. tri, medhàvã . iti nighaõñuþ . 3 . 15 . 5 .. yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 13 . 3 .
     %<sãmataþ suruco vena àvaþ ..>% %<venaþ kàmanãyo medhàvã và .>% iti tadbhàùyam .. kàmayamànaþ . yathà, çgvede . 8 . 89 . 5 .
     %<àyanmà venà aruhannçtasya ..>% %<venàþ kàmayamànàþ .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<vennà>#, strã, (vana ÷abde saübhaktau và + %<vanericcopadhàyàþ .>% uõàø 3 . 8 . iti naþ upadhàyà itva¤ca .) nadãvi÷eùaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 88 . 3 .
     %<vennà bhãmarathã cobhe nadyau pàpabhayàpahe ..>%)

#<vepa>#, ñu ç ïa cale . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-akaø-señ .) calaþ kampanam . ñu, vepathuþ . ç, avivepat . ïa, vepate vàyunà vçkùaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<vepaþ>#, [s] klã, (vepa kampane + %<sarvadhàtubhyo'sun .>% uõàø 4 . 188 . ityasun .) anavadyam . yathà --
     %<syàdbalajyotiùoþ klãvaü vaco vàcyatha dhàtuùu .
     medo vepo'navadye'tha sabhàyà¤ca sado na nà ..>% ityuõàdikoùaþ .. (virepaþ . iti sàdhupàñhaþ .. ityujjvalaþ . 4 . 189 .. * .. karma . iti nighaõñuþ . 2 . 1 . 5 .. yathà, çgvede . 10 . 46 . 8 .
     %<prajihvayà bharate vepo agniþ ..>% %<vepaþ karnmanàmaitat .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

@<[Page 4,504c]>@
#<vepathuþ>#, puü, (vepanamiti . vepa + %<ñvito'thuc .>% 3 . 3 . 89 . iti athuc .) kampaþ . ityamaraþ .. (yathà, gãtàyàm . 1 . 29 .
     %<vepathu÷ca ÷arãre me romaharùa÷ca jàyate ..>%)

#<vepanaü>#, klã, (vepa + lyuñ .) kaspanam . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, su÷rute ÷àrãrasthàne 10 àdhyàyaþ . %<tatra viddhasya kro÷anavinamanamohanabhramaõavepanàni maraõaü và bhavati ..>%)

#<vemaþ>#, puü, vàpadaõóaþ . yathà --
     %<vàpadaõóaþ puüsi vemà vemo nà vema na dvayoþ ..>% iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vemà>#, [n] puü, (vayatyaneneti . ve + %<ve¤aþ sarvatra .>% uõàø 4 . 149 . iti imanin .) vàpadaõóaþ . ityamarabharatau .. (yathà, naiùadhe . 1 . 12 .
     %<sitàü÷uvarõairvayati sma tadguõairmahàsivemnaþ sahakçtvarã bahum ..>% ardharcàditvàt klãvaliïgo'pi . yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 19 . 89 .
     %<nagnahurdhãrastasaraü na vema ..>%)

#<veraü>#, klã, ÷arãram . vàrtàkuþ . kuïkumam . iti medinã ..

#<verakaü>#, klã, karpåram . iti hàràvalã ..

#<vela>#, ç càle . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) ç, avivelat . iti durgàdàsaþ ..

#<vela>#, t ka kàlàrthe . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràø-paraø-akaø-señ .) kàlàrthaþ kàlopade÷aþ . avivelat . kàlamiyattayà gaõakaþ etàvatã veleti kathitavànityarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<velaü>#, klã, upavanam . yathà, hemacandre .
     %<apopàbhyàü vanaü velamàràmaþ kçtrime vane ..>%

#<velà>#, strã, (velyate'nayeti . vela + guro÷ca halaþ ityaþ . tataùñàp .) kàlaþ . tatparyàyaþ . samayaþ 2 kùaõaþ 3 vàraþ 4 avasaraþ 5 prastàvaþ 6 prakramaþ 7 antaram 8 . iti hemacandraþ .. tatparimàõàni yathà --
     %<akùipakùmaparikùepo nimeùaþ parikãrtitaþ .
     dvau nimeùau truñirnàma dve truñã tu lavaþ smçtaþ ..
     dbilavaþ kùaõa ityuktaþ kàùñhà proktà da÷a kùaõàþ .
     da÷a kàùñhàþ kilà nàma tatsaükhyà syàcca nàóikà ..
     ghañike dve muhårtaþ syàttaistriü÷atyà divàni÷am .
     caturviü÷ativelàbhirahoràtraü pracakùate ..
     såryodayàdi vij¤eyo muhårtànàü kramaþ sadà .
     pa÷vimàdardharàtràdi horàõàü vidyate kramaþ ..
     j¤eyaü pitryamahoràtraü pakùau kçùõasitàsitau .
     triü÷atà ca dinairmàso dvimàsa çturucyate .
     bhaveddivyamahoràtraü ùaó2bhiruttaradakùiõau .
     varùaü dvàda÷abhirmàsairmalamàsastrayoda÷aþ ..>% iti vahripuràõe gaõabhedanàmàdhyàyaþ .. * .. maryàdà . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 63 . 39 .
     %<dhigastu naùñaþ khalu bhàratànàü dharmastathà kùatravidà¤ca vçttam .
     yatra hyatãtàü kurudharmavelàü prekùanti sarve kuravaþ sabhàyàm ..>%) samudrakålam . (yathà, raghuþ . 1 . 30 .
     %<sa velàvapravalayàü parikhãkçtasàgaràm .
     ananya÷àsanàmurvãü ÷a÷àsaikapurãmiva ..>%) samudrajalavikàraþ . (yathà, raghuþ . 12 . 36 .
     %<saürambhaü maithilãhàsaþ kùaõasaumyàü ninàya tàm .
     nivàtastimitàü velàü candrodaya ivodadheþ ..>%) akliùñamaraõam . ràgaþ . ã÷varasya bhojanam . iti medinã .. atra pavargãyabakàràdau likhitaþ . ràgasthàne rogaþ . vàk . budhastrã . iti vi÷vaþ .. dantamàüsam . iti hàràvalã ..

#<velàkålaü>#, klã, (velà eva kålaü yasya .) tàmaliptade÷aþ . yathà --
     %<velàkålaü tàmaliptaü tàmaliptã tamàlikà ..>% iti trikàõóa÷eùaþ .. (samudrakålam . yathà, bhàgavate . 10 . 67 . 5 .
     %<kvacit samudramadhyastho dorbhyàmutkùipya tajjalam .
     de÷àn nàgàyutapràõo velàkåle nyamajjayat ..>%)

#<velibhukpriyaþ>#, puü, saurabhayuktàmraþ . yathà --
     %<--rasàle tvatisaurame .
     mahàkàla÷ca kimpàka urvaño velibhukpriyaþ ..>% iti ÷abdaratnàvalã .. (valibhukpriya ityeva pàñhaþ sàdhuþ ..)

#<vella>#, ç càle . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) ç, avivellat . càlaþ sa¤calanam . udbelladbhujavallikaïkaõajhanatkàraþ kùaõaü vàryatàm . gatàvityeke . iti durgàdàsaþ ..

#<vellaü>#, klã, puü, (vellatãti . vella calane + pacàdyac .) vióaïgaþ . ityamaraþ .. (bhàve gha¤ .) gamane, puü, . iti velladhàtvarthadar÷anàt ..

#<vellajaü>#, klã, (vellavat jàyate iti . jana + óaþ .) maricam . ityamaraþ ..

#<vellanaü>#, klã, (vellaü + lyuñ .) bhåmau a÷vasya luõñhanam . tatparyàyaþ . luõñhanam 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (sa¤calanam . yathà, ràjataraïgiõyàm . 8 . 1595 .
     %<bhraùñà sarit svavasaterjaladhiprave÷e velormivellanava÷ena vivartamànà ..>%) roñikàdinirmàõàrthasthålavartulakàùñhavi÷eùaþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. velan iti bhàùà ..

#<vellanã>#, strã, (vellati luñhati a÷vàdiratreti . vella + lyuñ . ïãù .) màlàdårvà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vellantaraþ>#, puü, vãrataruþ . yathà, bhàvaprakà÷e .
     %<vellantaro jagati vãrataruþ prasiddhaþ ÷vetàsitàruõavilohitanãlapuùpaþ .
     syàjjàtitulyakusumaþ ÷amisåkùmapatraþ syàt kaõñakã ca jalade÷aja eùa vçkùaþ ..>% asya guõàþ .
     %<vellantaro rase pàke tiktastçùõàkaphàpahaþ .
     måtràghàtà÷majidgràhã yonimåtrànilàrtijit ..>%

#<vellahalaþ>#, puü, kelinàgaraþ . iti jañàdharaþ ..

#<velliþ>#, strã, (vellati sa¤calatãti . vella + in .) latà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vellikàkhyà>#, strã, (vellikà àkhyà yasyàþ .) vçkùavi÷eùaþ . velasuñhà iti bhàùà . yathà --
     %<marunmàlà vellikàkhyà villapatrã jvaràpahà ..>% iti ÷abdacandrikà ..

#<vellitaü>#, klã, (vella + ktaþ .) gamanam . iti medinã ..

#<vellitaþ>#, tri, (vella + ktaþ .) kuñilaþ . kampitaþ . ityamaraþ ..

#<vevã>#, ra kùa lu ïa kàntigativyàptikùepaprajanakhàdane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-kàntau akaø-anyatra sakaø-señ .) ra, vaidikaþ . kùa, avevayuþ . bahulaü brahmaõãti parasmaipade anus sidverityan us õurusyañhyàmiti guõaþ . lu ïa, vevãte . iti durgàdàsaþ ..

#<ve÷aþ>#, puü, (vi÷anti nayanamanàüsyatreti . vi÷ + adhikaraõe gha¤ . yadbà, vi÷ati aïgamiti . %<padarujavi÷aspç÷o gha¤ .>% 3 . 3 . 16 . iti gha¤ .) alaïkàraracanàdikçta÷obhà . tatparyàyaþ . àkalpaþ 2 nepathyam 3 pratikarma 4 prasàdhanam 5 . ityamaraþ .. veùaþ 6 . iti taññãkàyàü bharataþ .. (yathà, bhàgavate . 1 . 17 . 5 .
     %<naradevo'si ve÷ena nañavat karmaõà dvijaþ .. * ..>% vi÷anti kàmukà yatreti . adhikaraõe gha¤ .) ve÷yàgçham . gçhamàtram . iti medinã .. (vastragçham . tàüvu iti bhàùà .. yathà, mahàbhàrate . 5 . 151 . 53 .
     %<÷akañàpaõave÷à÷ca yànayugya¤ca sarva÷aþ .
     tat saügçhya yayau ràjà ye càpi paricàrakàþ ..>%) prave÷aþ . iti vi÷adhàtvarthadar÷anàt .. (paõyastriyà bhçtiþ . yathà, manuþ . 4 . 84 -- 85 .
     %<na ràj¤aþ pratigçhõãyàdaràjanyaprasåtitaþ .
     sånàcakradhvajavatàü ve÷enaiva ca jãvatàm ..
     da÷asånàsamaü cakraü da÷acakrasamo dhvajaþ .
     da÷adhvajasamo ve÷o da÷ave÷asamo nçpaþ ..>%)

#<ve÷akaþ>#, puü, (ve÷a eva . svàrthe kan .) gçham . iti ÷abdaratnàvalã .. ve÷akàrake, tri ..

#<ve÷adànaþ>#, puü, sårya÷obhà . iti ÷abdacandrikà ..

#<ve÷adhàrã>#, [n] puü, (ve÷aü tàpasaliïgaü dharatãti . dhç + õiniþ .) chalatapasvã . iti ÷abdaratnàvalã .. (saïkarajàtivi÷eùaþ . yathà, brahmavaivarte brahmakhaõóe . 10 adhyàyaþ .
     %<gaïgàputtrasya kanyàyàü vãryeõa ve÷adhàriõaþ .
     babhåva ve÷adhàrã ca puttro yuïgã prakãrtitaþ ..>%) ve÷adhàrake, tri ..

@<[Page 4,505c]>@
#<ve÷antaþ>#, puü, (vi÷antyatra bhekàdaya iti . vi÷a + %<jévi÷ibhyàü jhac .>% uõàø 3 . 126 . iti jhac .) kùudrasarovaraþ . ityamaraþ .. agniþ ityuõàdikoùaþ ..

#<ve÷araþ>#, puü, a÷vataraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ve÷avàraþ>#, puü, vesavàraþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<ve÷ãjàtà>#, strã, puttradàtrãlatà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ve÷ma>#, [n] klã, (vi÷antyatreti . vi÷a + manin .) gçham . ityamaraþ .. (yathà, manuþ . 4 . 73 .
     %<advàreõa ca nàtãyàt gràmaü và ve÷ma vàvçtam ..>%)

#<ve÷makaliïgaþ>#, puü, (ve÷manaþ kaliïgaþ .) cañakaþ . asya màüsaguõau . sannipàtanà÷itvam . ati÷ukrakàritva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<ve÷makålaþ>#, puü, (ve÷ma gçhaü kålayatãti . kåla + kaþ .) caceõóà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ve÷manakulaþ>#, puü, (ve÷mano gçhasya nakulaþ .) gandhamåùikaþ . yathà --
     %<cikkaþ syàdbe ÷manakula÷cikkà ca bàlamåùikà .
     gandhasåyã gandhamåùã girikà syàcchuchundarã ..>% iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ve÷mabhåþ>#, strã, (ve÷mano bhåþ .) gçhakaraõayogyabhåmiþ . tatparyàyaþ . vàstuþ 2 . ityamaraþ ..

#<ve÷yaü>#, klã, (ve÷e bhavam . ve÷a + %<digàditvàt yat .>% 4 . 3 . 54 . iti yat . yadvà, ve÷yàyai hitam . ve÷yà + yat .) ve÷yàlayaþ . iti medinã .. (prave÷àrhe, tri . yathà, çgvede . 4 . 26 . 3 .
     %<÷atatamaü ve÷yaü sarvatàtà divodàsamatithigvaü yadàvam ..>% %<ve÷yaü divodàsanàmne prave÷àrham .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<ve÷yà>#, strã, ñuõóukàvçkùaþ . àkanàdi iti bhàùà . iti ÷abdacandrikà .. (ve÷amarhati ve÷ena dãvyatyàcarati ve÷ena paõyayogena jãvati và . ve÷a + yat .) svanàmakhyàtanàrã . khànkã iti bhàùà . tatparyàyaþ . vàrastrã 2 gaõikà 3 råpàjãvà 4 . ityamaraþ .. veùyà 5 . iti taññãkà .. kùudrà 6 ÷àlabha¤jikà 7 . iti jañàdharaþ .. jharjharà 8 ÷ålà 9 vàravilàsinã 10 vàravàõiþ 11 bhaõóahàsinã 12 . iti ÷abdaratnàvalã .. la¤jikà 13 bandhurà 14 kumbhà 15 kàmarekhà 16 varvañã 17 . iti ÷abdamàlà .. sàdhàraõastrã 18 paõyàïganà 19 paõàïganà 20 bhujiùyà 21 vàrabadhåþ 22 . iti hemacandraþ .. bhogyà 23 smaravãthikà 24 . iti ràjanirghaõñaþ .. tasyà lakùaõagamanaphalàdi yathà --
     %<pativratà caikapatnã dvitãye kulañà smçtà .
     tçtãye vçùalã j¤eyà caturthe puü÷calã smçtà ..
     ve÷yà ca pa¤came ùaùñhe yuïgã ca saptame'ùñame .
     tata årdhve mahàve÷yà sàspç÷yà sarvajàtiùu .. * ..
     yo dbijaþ kulañàïgacchet vçùalãü puü÷calãmapi .
     yuïgãü ve÷yàü mahàve÷yàü avañodaü prayàti saþ ..
     ÷atàbdaü kulañàgàmã dhçùñàgàmã caturyugam .
     ùaóguõaü puü÷calãgàmã ve÷yàgàmã guõàùñakam ..
     yuïgãgàmã da÷aguõaü vasettatra na saü÷ayaþ .
     mahàve÷yàgàmuka÷ca tataþ ÷ataguõaü bhavet ..
     tadeva sarvagàmã cetyevamàha pitàmahaþ .
     tatraiva yàtanàü bhuïkte yamadåtena tàóitaþ ..
     tittiriþ kulañàgàmã dhçùñàgàmã ca vàyasaþ .
     kokilaþ puü÷calãgàmã ve÷yàgàmã vçkastathà ..
     yuïgãgàmã ÷åkara÷ca saptajanmasu bhàrate .
     mahàve÷yàgàmuka÷ca jàyate ÷àlmalistaruþ ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 28 adhyàyaþ .. * .. ve÷yàgamanapàpaü prakãrõakam . tasya pràya÷cittam . tatra sambartaþ .
     %<pa÷uve÷yàbhigamane pràjàpatyaü vidhãyate .>% tena ve÷yàgamane pràjàpatyam . tada÷aktau dhenurekà . etat sakçdgamane . abhyàse tu . càndràyaõena caikena sarvapàpakùayo bhavediti àpastambavacanàccàndràyaõam . iti pràya÷cittavivekaþ .. * .. tadannàdikaü niùiddham . yathà --
     %<puü÷calyanna¤ca yo bhuïkte puü÷calyàjãvajãvanaþ .
     svalomamànavarùa¤ca làlàkuõóe vaseddhruvam ..
     tàóito yamadåtena tadbhojã tatra tiùñhati .
     tatastrijanmani bhavet kçùõavarõaþ pa÷uþ ÷uciþ ..
     trijanmani bhavecchàgastato bhavet suduþkhitaþ .
     tata÷cakùuþ÷ålarogã tataþ ÷uddhaþ krameõa ca ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 27 adhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<puü÷calyanna¤ca yo bhuïkte ve÷yànna¤ca pativrate .
     tadvrajettu dbijo yo hi kàlasåtraü prayàti saþ ..
     ÷atavarùaü kàlasåtre sthitvà ÷ådro bhaveddhruvam .
     tatra janmani rogã ca tataþ ÷uddho bhaveddvijaþ ..>% iti tatraiva 28 adhyàyaþ .. * .. yàtràkàle tasyà dar÷anaü ÷ubham . yathà --
     %<dhenurvatsaprayuktà vçùaturagarathà dakùiõàvartavahnirdivyastrãpårõakumbhà dvijançpagaõikàþ puùpamàlà patàkà .
     sadyomàüsaü ghçtaü và dadhi madhu rajataü kà¤canaü ÷ukladhànyaü dçùñvà ÷rutvà pañhitvà phalamiha labhate mànavo gantukàmaþ ..>% iti samayapradãpaþ ..

#<ve÷yàgaõaþ>#, puü, (ve÷yànàü gaõaþ .) ve÷yàsamåhaþ . tatparyàyaþ . ve÷yàvàraþ 2 . iti ÷abdamàlà ..

#<ve÷yàcàryaþ>#, puü, (ve÷yànàü àcàryaþ .) pãñhamardaþ . iti hemacandraþ ..

#<ve÷yàjanasamà÷rayaþ>#, puü, (ve÷yàjanànàü samà÷rayaþ à÷rayasthànam .) ve÷yàlayaþ . tatparyàyaþ . ve÷aþ 2 . ityamaraþ .. ve÷yà÷rayaþ 3 puram 4 . iti hemacandraþ .. ve÷yam 5 . iti jañàdharaþ ..

#<ve÷varaþ>#, puü, a÷vataraþ . yathà . ve÷varo'÷vataraþ kharaþ . iti bhåriprayogaþ . trikàõóa÷eùe ve÷ara iti pàñhaþ ..

#<veùaþ>#, puü, veveùñi vyàpnoti aïgaü veùaþ pacàditvàdan mårdhanyàntaþ . vi÷anti nayanamanàüsyatretyàdhàre gha¤i ve÷astàlavyànta÷ca . iti bharataþ .. nepathyam . (yathà, manuþ . 8 . 2 .
     %<vinãtaveùàbharaõaþ pa÷yetkàryàõi kàryiõàm ..>%) ve÷yàjanà÷rayaþ . dve dàrikàõàü nivàsasthàne . vi÷ati yånàü manaþ kàmuko và ve÷aþ ÷au vi÷a prave÷e gha¤ .
     %<nepathye gçhamàtre ca ve÷o ve÷yàgçhe'pi ca .>% iti tàlavyànte rabhasaþ ..
     %<gçhamàtre gaõikàyàþ sadmani ve÷o bhavettu tàlavyaþ .
     tàlavyo mårdhanyo'laïkaraõe kathita àcàryaiþ ..>% ityuùmavivekaþ . veviùati vyàpnuvanti janamanàüsãti dha¤i veùo mårdhanyànto'pi ityeke tattu na hçdyaü mårdhanyànteùu sarvatra koùàdàvanupàttatvàditi mukuñaþ . iti ca bharataþ .. (saüsthànavi÷eùaþ . yathà, ràmàyaõe . 1 . 17 . 19 .
     %<yasya devasya yadråpaü veùo ya÷ca paràkramaþ ..>% %<veùaþ saüsthànavi÷eùaþ .>% iti taññikà .. * .. veveùñi vyàpnoti karténiti . pacàdyac . karma . iti nighaõñaþ . 2 . 1 .. * .. viùa vyàptau + gha¤ . vyàptiþ . yathà, vàjasaneyasaühitàyàm 1 . 6 .
     %<karmaõe vàü veùàya vàm .>% %<veùàyaca . viùë vyàptau . gha¤ veùo vyàptiþ . såcitakarmasu vyàptyarthaü ca vàü yuvàmahamàdade .>% iti tadbhàùye mahãdharaþ ..)

#<veùaõaþ>#, puü, (viùa vyàptau + lyuþ .) kàsamardaþ . iti hàràvalã .. (klã, viùa + lyuñ .) praveùaõa¤ca .. (paricaryà . yathà, çgvede . 5 . 7 . 5 .
     %<avasmayasya veùaõe svedaü pathiùu juhvati ..>% %<yasyàgnerveùaõe paricaryàyàm .>% iti tadvàùye sàyaõaþ ..)

#<veùaõà>#, strã, (veveùñi vyàpnotãti . viùa + lyuþ . ñàp .) vitunnakavçkùaþ . iti ratnamàlà .. dhanyà iti bhàùà ..

#<veùavàraþ>#, puü, vesavàraþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<veùña>#, ïa veùñe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaøsakaø-señ .) ïa, veùñate . iti durgàdàsaþ ..

#<veùñaþ>#, puü, (veùña + gha¤ .) veùñanam . iti ÷abdamàlà .. (yathà, mahàbhàrate . 7 . 25 . 27 .
     %<grãvàyàü veùñayitvainaü sa gajo hantumaihata .
     karaveùñaü bhãmaseno bhramaü datvà vyamocayat ..>%) ÷rãveùñaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. niryàsaþ . àñà iti bhàùà .. iti vaidyakam .. (mukharogavi÷eùaþ . yathà, su÷rute . 2 . 16 .
     %<dantà÷calanti veùñebhyastàlu càpyavadãryate ..>%)

#<veùñakaü>#, klã, (veùñate iti . veùña + õvul .) uùõãùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. niryàsaþ . iti ÷abdamàlà .. ÷rãveùñaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<veùñakaþ>#, puü, (veùñate iti . veùña + õvul .) pràcãraþ . yathà pràcãnàveùñakau vçtiþ . iti hemacandraþ .. kuùmàõóaþ . yathà --
     %<kuùmàõóakaþ puùpaphalo ghanavàsa÷ca veùñakaþ ..>% iti hàràvalã .. ÷rãveùñaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. veùñanakàrake, tri .. (yathà, mahàbhàrate . 7 . 136 . 21 .
     %<balayairapariddhai÷ca tathaivàïguliveùñakaiþ ..>%)

#<veùñanaü>#, klã, (veùñate iti . veùña + lyuþ .) karõa÷askulã . uùõãùaþ . (yathà, raghuþ . 8 . 12 .
     %<tamaraõyasamà÷rayonmukhaü ÷irasà vaùñana÷obhinà sutaþ ..>%) mukuñaþ . vçtiþ . iti medinã .. gugguluþ . iti ÷abdacandrikà .. (veùña + lyuñ . valayanam . yathà, raghuþ . 4 . 48 .
     %<bhogiveùñanamàrgeùu candanànàü samarpitam ..>%)

#<veùñanakaþ>#, puü, (veùñanena kàyatãti . kai + kaþ .) ratibandhavi÷eùaþ . yathà --
     %<årdhagaü pàdameka¤ca bhujàntairveùñayedyadi .
     kàntakakùà÷ritàü nàrãü bandho veùñanakaþ smçtaþ ..>% iti ratima¤jarã ..

#<veùñanaveùñakaþ>#, puü, (veùñanena veùñate iti . veùña + õvul .) ratibandhavi÷eùaþ . yathà --
     %<årdhvaü pàdadbayaü nàryà bhujàbhyàü veùñayedyadi .
     karàbhyàü kaõñhamàliïgya bandho veùñanaveùñakaþ ..>% iti ratima¤jarã ..

#<veùñavaü÷aþ>#, puü, (veùñaþ veùñanakàrã vaü÷aþ .) kaõñakinaþ . iti ÷abdacandrikà .. veóuvàü÷a iti bhàùà ..

#<veùñasàraþ>#, puü, (veùñànàü sàro yatra .) ÷rãveùñaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<veùñitaü>#, klã, (veùña + ktaþ .) ruddham . làsakaþ . karaõàntaram . iti medinã ..

#<veùñitaþ>#, tri, (veùña + ktaþ .) nadãpràcãràdinà kçtaveùñanaþ . veóà iti bhàùà . tatparyàyaþ . valayitam 2 saüvãtam 3 ruddham 4 àvçtam 5 . ityamaraþ ..

#<veùpaþ>#, puü, (veveùñãti . viùa vyàptau + %<pànãviùibhyaþ paþ .>% uõàø 3 . 23 . iti paþ .) pànãyam . ityuõàdikoùaþ ..

#<vesa>#, ç itau . iti kavikastpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) ç, avivesat . vivesatuþ . itau gatyàm . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 4,507a]>@
#<vesanaü>#, klã, (vesa + lyuñ .) dbidalacårõam . yathà --
     %<dàlaya÷caõakànàntu nistuùà yantrapeùitàþ .
     taccårõaü vesanaü proktaü pàka÷àstravi÷àradaiþ ..>% tadvañikàguõàþ .
     %<vañikà vesanasyàpi kvathitàyàü nimajjati .
     ruvyà viùñambhajananã balyà puùñikarã smçtà ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<vesaraþ>#, puü, a÷vataraþ . iti hemacandraþ .. (yathà, màghe . 12 . 19 .
     %<tårõaü praõetrà kçtanàdamuccakaiþ praõoditaü vesarayugyamadhvani ..>%)

#<vesavàraþ>#, puü, dhanyàkasarùapàdipiùñaþ . vesàra iti vàñanà iti ca khyàtaþ . tatparyàyaþ . upaskaraþ 2 . ityamaraþ . veùavàraþ 3 . iti bharataþ .. ve÷avàraþ 4 . iti mukuñaþ .. (yathà, su÷rute . 1 . 46 .
     %<mudgàdivesavàràõàü pårõà viùñambhino matàþ .
     vesavàraiþ sapi÷itaiþ sampårõà guruvçühaõàþ ..>%) vya¤janavi÷eùaþ . yathà --
     %<nirasthi pi÷itaü piùñaü siddhaü guóaghçtànvitam .
     kçùõàmaricasaüyuktaü vesavàra iti smçtam ..>% asya guõàþ .
     %<vesavàro guruþ snigdho balopacayavardhanaþ ..>% iti ràjavallabhaþ .. hiïgvàrdrakamarãcajãrakaharidràdhanyàkàþ krameõa dbiguõaparimàõenaikatrãkçtàþ . iti pàkaràje÷vare pàkaparibhàùà ..

#<veha>#, ç ïa yatne . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-akaø-señ .) ç, avivehat . ïa, vehate . vivehe . iti durgàdàsaþ ..

#<vehat>#, strã, (vi÷eùeõa hanti garbhamiti . vi + hana + %<saü÷cattçpadvehat .>% uõàø 2 . 85 . iti atipratyayena nipàtanàt sàdhuþ .) garbhopaghàtinã gauþ . ityamaraþ .. ançtau vçùopagamanàdiva÷àt yasyà garbhapàto bhavati sà . vihanti garbhaü ÷a÷vat vehat . hana lau gatau vadhe kvip nipàtaþ . iti bharataþ .. (yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 18 . 27 .
     %<va÷à ca me çùabha÷ca me vehaccame'naóvàü÷ca me ..>%)

#<vehàraþ>#, puü, svanàmakhyàtade÷aþ . yathà --
     %<vehàre caiva ÷rãhaññe ko÷ale ÷avakarõike .
     aùñàda÷abhujà kàryà màhendre ca himàlaye ..>% iti matsyasåkte 50 pañalaþ ..

#<vehla>#, ç càle . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) ç, avivehvat . çdanubandhaþ vedeùåccàraõabhedàrthaþ . càlaþ sa¤calanaü gatàvityeke . iti durgàdàsaþ ..

#<vai>#, o ÷oùe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-aniñ .) vakàràdiþ . vàyati . o, vànaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<vai>#, vya, pàdapåraõam . yathà . tu hi ca sma ha vai pàdapåraõe . ityamaraþ .. (yathà, bhàgavate . 4 . 1 . 28 .
     %<satsaïkalpasya te brahman ! yadvai dhyàyati te vayam ..>%) sambodhanam . anunayaþ . iti medinã .. (ni÷cayaþ . yathà, manuþ . 1 . 100 .
     %<sarvaü svaü bràhmaõasyedaü yatki¤cit jagatãgatam .
     ÷raiùñhyenàbhijanenedaü sarvaü vai bràhmaõo'rhati ..>%)

#<vaiü÷atikaþ>#, tri, viü÷atyà krãtaþ . viü÷atika÷abdàdaõpratyayena niùpannamidam . iti siddhàntakaumudã .. (pàü 5 . 2 . 27 ..)

#<vaikakùaü>#, klã, (vi÷iùñaþ kakùaþ vikakùa urastatra bhavam . vikakùa + aõ .) tiryagvakùolambimàlyam . iti hemacandraþ ..

#<vaikakùakaü>#, klã, (vaikakùameva . svàrthe kan .) urasi tiryak upavãtavat kaõñhàt kùiptamàlyam . ityamaraþ ..

#<vaikaïkataþ>#, puü, (vikaïkata eva . svàrthe aõ .) vçkùavi÷eùaþ . vaiüc iti bhàùà . tatparyàyaþ . vçtiïkaraþ 2 ÷ruvàvçkùaþ 3 granthilaþ 4 svàdukaõñakaþ 5 vyàghrapàt 6 kaõñikàrã 7 vikaïkataþ 8 . iti ÷abdaratnàvalã .. (vikaïkatasyàvayavo vikàro và . %<palà÷àdibhyo và .>% 4 . 3 . 141 . itya¤ . vikaïkatanirmitasruvàdau, tri . yathà, ÷atapathabràhmaõe . 5 . 2 . 3 . 15 .
     %<sa pàlà÷e và sruve vaikaïkate và ..>%)

#<vaikañikaþ>#, puü, maõikàraþ . iti hemacandraþ ..

#<vaikarõaþ>#, puü, (vikarõasyàpatyamiti . vikarõa +
     %<vikarõa÷uïgacchagalàt vatsabharadvàjàtriùu . 4 .>% 1 . 117 . ityaõ .) vàtsyamuniþ . iti siddhàntakaumudã .. (janapadavi÷eùaþ . yathà, çgvede . 7 . 18 . 11 .
     %<vaikarõayorjanànràjà nyastaþ .>% %<vaikarõayorjanapadayorvidyamànàn .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<vaikalpikaþ>#, tri, vikalpena bhavaþ . vikalpa÷abdàt ùõikapratyayena niùpannamidam ..

#<vaikalyaü>#, klã, vikalatvam . vikalasya bhàva ityarthe ùõyapratyayena niùpannamidam .. (yathà, kathàsaritsàgare . 74 . 310 .
     %<mçgàïkadattasacivaü cakùurvaikalyamàgatam ..>%)

#<vaikuõñhaþ>#, puü, kçùõaþ . (yathà, bhàgavate . 1 . 15 . 46 .
     %<te sàdhukçtasarvàrthà j¤àtvàtyantikamàtmanaþ .
     manasà dhàrayamàsurvaikuõñhacaraõàmbujam ..>%) indraþ . iti medinã .. sitàrjakaþ . iti ràjanirghaõñaþ . asya vyutpattiryathà . vikuõñhàyà apatyaü vaikuõñhaþ bàhvàdyata iti ÷ivàditvàt ùõaþ .
     %<càkùuùasyàntare devo vaikuõñhaþ puruùottamaþ .
     vikuõñhàyàmasau jaj¤e vaikuõñhe daivataiþ saha ..>% iti viùõupuràõam .. kiüvà kuõñhatyanayà kuõñhà màyà . kuñhi khoñanavaikalyàlasye semaktàt saroriti aþ . vividhà kuõñhà màyà vidyate'sya vaikuõñhaþ vikàrasaügheti astyarthe ùõaþ . viùõusahasranàmañãkàyàü ÷aïkaràcàryastvàha vividhà kuõñhà gateþ pratihatistasyàþ kartà iti vaikuõñhaþ . jagadàrambhe vi÷iùñàni bhåtàni parasparaü saü÷leùayan teùàü gatiü pratyabadhnàditi và vaikuõñhaþ .
     %<màyàsaü÷leùità bhåmiradbhirvyomnà ca vàyunà .
     vàyu÷ca tejasà sàrdhaü vaikuõñhatvaü tato mama ..>% iti ÷àntiparvaõãti . ityamarañãkàyàü bharataþ .. * .. api ca .
     %<kuõñhaü jaóa¤ca vi÷vaughaü vi÷iùña¤ca karoti yà .
     vikuõñhàü prakçtiü vedà÷catvàra÷ca vadanti tàm ..
     guõà÷rayeõa bhagavàn tasyàü jàtaþ svasçùñaye .
     paripårõatamaü tena vaikuõñha¤ca vidurbudhàþ .. * ..>% asya nàmno màhàtmyam . yathà --
     %<ràma nàràyaõànanta mukunda madhusådana .
     kçùõa ke÷ava kaüsàre hare vaikuõñha vàmana ..
     ityekàda÷a nàmàni pañhedvà pàñhayedyadi .
     janmakoñisahasràõàü pàtakàdavamucyate ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 110 adhyàyaþ ..
     %<sàïketyaü pàrihàsyaü và stobhaü helanameva và .
     vaikuõñhanàmagrahaõama÷eùàghaharaü viduþ ..>% iti ÷rãbhàgavate ajàmilopàkhyànàdhyàyaþ .. * viùõudhàmavi÷eùaþ . tadvarõanaü yathà --
     %<upariùñàtkùiteraùñau koñayaþ satyamãritam .
     satyàdupari vaikuõñho yojanànàü pramàõataþ ..
     bhårlokàt parisaükhyàtaþ koñiraùñàda÷a prabho .
     yatràste ÷rãpatiþ sàkùàt sarveùàmabhayapradaþ ..
     vaikuõñhàduttare ÷aivo lokaþ ùoóa÷akoñayaþ .
     tiryageva mahàràja kailàsàkhyastu parvataþ .
     pàrvatyà sahitaþ ÷ambhuryatràste svagaõairvçtaþ ..>% iti pàdme svargakhaõóe 6 adhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<amçtaü ÷à÷vataü nityamanantaü paramaü padam .
     hiraõmayaü mokùapradaü brahmànandasukhàhvayam ..
     evamàdiguõopetaü tadviùõoþ paramaü padam .
     yadgatvà na nivartante taddhàma paramaü hareþ ..
     nahi varõayituü ÷akyaü kalpakoñi÷atairapi .
     api draùñuma÷akyaü tadbrahmarudràdidaivataiþ ..
     j¤ànena ÷àstramàrgeõa drakùyate yogipuïgavaiþ .
     tat sthànamupabhoktavyamavyaktabrahmasevinàm ..
     ÷rã÷àïghribhaktisevaikarasàbhogavivarjitàþ .
     mahàtmàno mahàbhàgà bhagavatpadasevakàþ ..
     tadviùõoþ paramaü dhàma yànti brahmasukhapradam .
     nànàjanapadàkãrõaü vaikuõñhaü taddhareþ padam ..
     pràkàrai÷ca vimànai÷ca saudhai ratnamayairyutam .
     tanmadhye nagarã divyà sàyodhyeti prakãrtità ..
     caturdvàrasamàyuktà hemagopurasaüyutà .
     caõóàdidvàrapàlaistu kumudàdyaiþ surakùità ..
     caõóapracaõóau pràgdvàre yàmye bhadramubhadrakau .
     vàruõyàü jayavijayau saumye dhàtçvidhàtarau ..
     kumudaþ kumudàkùa÷ca puõóarãko'tha vàmanaþ .
     ÷aïkukarõaþ sarvanidraþ sumukhaþ supratiùñhitaþ ..
     tasmin bandhavinirmuktàþ pràpyante susukhaü padam .
     yaü pràpya na nivartante tasmànmokùa udàhçtaþ ..
     mokùaü paraü padaü liïgamamçtaü viùõumandiram .
     akùaraü paramaü dhàma vaikuõñhaü ÷à÷vataü param ..
     nitya¤ca paramavyoma sarvotkçùñaü sanàtanam .
     paryàyavàcakànyasya paraü dhàmno'cyutasya hi ..>% iti pàdme uttarakhaõóe 29 adhyàyaþ .. * .. anyacca .
     %<antaþpuranivàsinyaþ sarvalakùaõabhåùitàþ .
     tàbhiþ parivçto devaþ ÷u÷ume paramaþ pumàn ..
     evaü vaikuõñhanàtho'sau nàthate parame pade .
     tadvyåhabhedàllokàü÷ca vakùyàmi girije ÷ubhe ..
     pràcyàü vaikuõñhalokasya vàsudevasya mandiram .
     àgneyyàü lakùmãlokastu yàmyàü saïkarùaõàlayaþ ..
     sàrasvatantu nairçtyàü pràdyumnaþ pa÷cime tathà .
     ratilokastu vàyavyàmudãcyàmaniruddhabhåþ ..
     ai÷ànyàü ÷àntilokaþ syàt prathamàvaraõaü smçtam . 1 .
     ke÷avakãrtyàdilokà dbitãyàvaraõaü tathà .. 2 ..
     matsyakårmàdilokastu tçtãyàvaraõaü param . 3 .
     satyayutànandadurgàviùvaksenagajànanàþ ..
     ÷aïkhapadmanidhãlokà÷caturthàvaraõaü smçtam . 4 .
     çgyajuþ sàmàtharvàõo lokàdiùu mahatsu ca ..
     sàvitryà vihage÷asya dharmasya ca sukhasya ca .
     pa¤camàvaraõaü proktamakùayaü sarvavàïmayam .. 5 ..
     ÷aïkhacakragadàpadmakhaóga÷àrïgahalaü tathà .
     mauùala¤ca tathà lokàþ sarva÷astràstrasaüyutàþ ..
     ùaùñhamàvaraõaü proktaü ÷astràstramayamakùayam . 6 .
     aindrapàvakayàmya¤ca nairçtaü varuõaü tathà ..
     vàyavyaü saumyamai÷ànaü taptamaü munibhiþ smçtam .
     sàdhyà marudgaõà÷caiva ye cànye ca divaukasaþ ..
     nityàþ sarve pare dhàmni vi÷vedevàstathaiva ca .
     te vai pràkçtanàke'sminna nityàstridive÷varàþ ..
     tenàhaü vacmi màye na sa¤cintya iti vai smçtiþ .
     evaü paraü padairnityairyuktairbhogaparàyaõaiþ ..
     divyàbhirmahiùãbhi÷ca ràjate viùõurã÷vari .
     na tadbhàsayate såryo na ÷a÷àïko na pàvakaþ ..
     yadgatvà na nivartante yoginaþ ÷aüsitavratàþ .
     dvayaikamantraniùñhà ye te vai yànti tadavyayam ..
     na vedayaj¤àdhyayanairna vedairna vrataiþ ÷ubhaiþ .
     na tapobhirniràhàrairna ca sàdhanakarmabhiþ ..
     ekena dbayamantreõa tathà bhaktyà tvananyayà .
     tadgamyaü ÷à÷vataü divyaü prapadye vai sanàtanam ..>% iti pàdmottarakhaõóe 30 adhyàyaþ .. (tatrasthadevagaõe, puü bhåmni . yathà, bhàgavate . 8 . 5 . 4 .
     %<patnã vikuõñhà ÷ubhrasya vaikuõñhaiþ surasattamaiþ .
     tayoþ svakalayà jaj¤evaikuõñho bhagavàn svayam ..>%)

@<[Page 4,508b]>@
#<vaikçtaü>#, klã, (vikçtameva . %<sànnàyànujeti .>% 5 . 4 . 36 . ityasya vàrtikoktyà aõ . vikàraþ . yathà, ràmàyaõe . 6 . 48 . 32 .
     %<pràyeõa gatasattvànàü puruùàõàü gatàyuùàm .
     dç÷yamàneùu vaktreùu paraü bhavati vaikçtam ..>% durnimittam . yathà, raghuþ . 11 . 62 .
     %<tatpratãpapavanàdivaikçtaü prekùya ÷àntimadhikçtya kçtyavit ..>% tathàca mahàbhàrate . 3 . 137 . 3 .
     %<vaikçtaü tvagnihotre sa lakùayitvà mahàtapàþ .
     tamandhaü ÷ådramàsãnaü gçhapàlamathàbravãt ..>%) vãbhatsarasaþ . tadàlambane màüsa÷oõitàdau, tri . ityamarañãkàyàü bharataþ .. tathàca .
     %<vikçtaü vaikçta¤ca syàttacca vaikçtyamucyate ..>% iti bharatadbiråpakoùaþ .. (vikàrajàte . yathà, bhàgavate . 2 . 10 . 45 .
     %<ayantu brahmaõaþ kalpaþ savikalpa udàhçtaþ .
     vidhiþ sàdhàraõo yatra sargàþ pràkçtavaikçtàþ ..>%)

#<vaikçtyaü>#, klã, (vikçtameva . svàrthe ùya¤ .) vãbhatsarasaþ . tadàlambane, tri . yathà --
     %<triùu vãbhatsavikçtaü vaikçtyaü vitatantathà ..>% iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vaikràntaü>#, klã, (vikràntyà dãvyati . vikrànti + aõ .) maõivi÷eùaþ . tatparyàyaguõau .
     %<vaikrànta¤caiva vikràntaü nãcavajraü kuvajrakam .
     gonàsaþ kùudrakuli÷aü jãrõavajra¤ca gonasaþ ..
     vajràbhàve ca vaikràntaü rasavãryàdike samam .
     kùayakuùñhaviùaghna¤ca puùñidaü surasàyanam ..
     vaikràntaü vajrasàdç÷yaü vajravadrasavãryakam .
     tathàpyabhàve vajrasya gràhyaü vaikràntamuttamam ..
     vajràkàratayaiva prasahya haraõàya sarvarogàõàm .
     yadvikràntiü dhatte tadvaikràntaü budhairidaü kathitam ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vaikharã>#, strã, buddhyutthitakaõñhagatanàdaråpavarõaþ . yathà --
     %<målàdhàràt prathamamudito yastu tàraþ paràkhyaþ .
     pa÷càt pa÷yantyatha hçdayago buddhiyuïmadhyamàkhyaþ .
     vaktre vaikharyatha rurudiùorasya jantoþ suùumnàbaddhastasmàdbhavati pavanaprerito varõasaüvaþ ..>% ityalaïkàrakaustubhaþ .. asyàrthaþ . yastu tàro nàdaþ varõaråpaþ sa nàbhiråpamålàdhàràt prathamamudayapràpta÷cet para iti àsyà saüj¤à yasya tathàbhåto bhavati . athànantaraü sa eva hçdayaü cittaü gata÷cet rodanasamaye nàsikàdbàrà yathàkatha¤cit bhavati . rurudiùorjantornàsàmadhyasthitasuùumnànàóyà baddhaþ . tathà ca nàsàdvàraiva yathàkatha¤cit nàdasvaråpaþ pratyakùambhavatãtyarthaþ . tasmàt vaikharãda÷àpannàt nàdàt pavanaprerito varõasamåho bahiþ sarveùàü pratyakùaviùayo bhavatãtyarthaþ . parà pa÷yantã da÷àpannasya tu yoginàmeva pratyakùe na tu sarveùàmityapi bodhyam . iti taññãkà ..

@<[Page 4,508c]>@
#<vaikhànasaþ>#, puü, (vikhanasaü brahmàõaü vetti tapasà . vikhanas + aõ .) vànaprasthaþ . yathà . vànaprastho vaikhànaso'grahaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, devãbhàgavate . 1 . 19 . 17 .
     %<vaikhànasà ye munayo mitàhàrà jitavratàþ .
     te'pi muhyanti saüsàre jànanto'pi hyasatyatàm ..>% vaikhànasasyedamityarthe'õi vaikhànasasambandhini, tri . yathà, ÷àkuntale . 1 .
     %<vaikhànasaü kimanayà vratamàpradànàt vyàpàrarodhi madanasya niùevitavyam ..>%)

#<vaiguõyaü>#, klã, (viguõasya bhàvaþ . viguõa + ùya¤ .) viguõatvam . viguõasya bhàvaþ . yathà --
     %<yàtràpavartate yugyaü vaiguõyàt pràjakasya ca .
     tatra svàmã bhaveddaõóyo hiüsàyàü dbi÷ataü damaþ ..>% manuþ .

#<vaicakùaõyaü>#, klã, vicakùaõatvam . vicakùaõasya bhàva ityarthe ùõyapratyayena niùpannamidam .. (yathà, sàhityadarpaõe . 1 .
     %<dharmàrthakàmamokùeùu vaicakùaõyaü kalàsu ca ..>%)

#<vaicitryaü># klã, vicitratà . vicitrasya bhàva ityarthe ùõyapratyayena niùpannamidam .. (yathà, ràjendrakarõapåre . 28 .
     %<vaicitryaü vitanoti vàcakavidhau vàcaspaterantike deva tvadguõavarõanàya kurute kiü kiü na vàgdevatà ..>%)

#<vaijananaþ>#, puü, (vijàyate'sminniti . jan + àdhàre lyuñ . tataþ svàrthe aõ .) prasavamàsaþ . tatparyàyaþ . såtimàsaþ 2 . ityamaraþ .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 1 . 74 .
     %<atha vaijanane màsi sà devã divyalakùaõam .
     nirdagdhasyànvayataroraïkuraü suùuve sutam ..>%)

#<vaijayantaþ>#, puü, (vaijayantã astyatreti . ar÷aàdyac .) indrapràsàdaþ . ityamaraþ .. indradhvajaþ . iti medinã .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 22 . 19 .
     %<eùa hyaindro vaijayanto guõairnityaü samàhitaþ .
     yenàsuràn paràjitya jagatpati÷atakratuþ ..>%) guhaþ . iti hemacandraþ .

#<vaijayantikaþ>#, tri, (vaijayantyastyasyeti . vrãhyàdibhya÷ceti ñhan . yadvà, vaijayantyà caratãti . caratãti ñhak .) patàkàdhàrã . ityamaraþ ..

#<vaijayantikà>#, strã, (vaijayantã + svàrthe kan .) jayantãvçkùaþ . patàkà . ityamaraþ .. (yathà,
     %<nirdhanaü nidhanametayordvayostàratamyavidhimugdhacetasà .
     bodhanàya vidhinà vinirmità repha eva jayavaijayantikà ..>% ityudbhañaþ ..) agnimanthaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vaijayantã>#, strã, patàkà . ityamaraþ .. (yathà, raghuþ . 6 . 8 .
     %<sa¤càrite càgurusàrayonau dhåpe samutsarpati vaijayantãþ ..>%) jayantãvçkùaþ . iti medinã .. agnimanthavçkùaþ . iti hemacandraþ .. pa¤cavarõamayã jànuparyantalambità màlà . yathà --
     %<upagãyamàna udgàyan vanità÷atayåthapaþ .
     màlàü bibhradvaijayantãü vyacaran maõóayan vanam ..>% iti ÷rãbhàgavate 10 skandhe 31 adhyàyaþ ..

#<vaijayiþ>#, puü, maghavà . sa tu jinacakravartivi÷eùaþ . iti hemacandraþ ..

#<vaijayikaü>#, tri, (vijayasya nimittaü vijayinà saüyoga iti và . vijaya + %<tasya nimittamiti .>% 5 . 1 . 38 . iti ñha¤ .) vijayasambandhi . iti siddhàntakaumudã .. (yathà, harivaü÷e . 242 . 31 .
     %<raõe prave÷asadç÷aü karma vaijayikaü kçtam ..>%)

#<vai(bai)jikaü>#, klã, (vãjàdutpannam . vãja + ñhak .) ÷igrutailam . hetuþ . iti medinã .. àtmà . iti ÷abdamàlà ..

#<vai(bai)jikaþ>#, puü, sadyo'ïkuraþ . iti medinã .. bãja, sambandhini, tri .. (vãryasambandhini ca tri . yathà, manau . 2 . 27 .
     %<gàrbhairhomairjàtakarmacauóamau¤jãnibandhanaiþ .
     vaijikaü gàrbhika¤caino dvijànàmapamçjyate ..>%)

#<vaij¤ànikaþ>#, tri, (vij¤àne yuktaþ . vij¤àna + %<tatra niyuktaþ .>% 4 . 4 . 69 . iti ñhak .) nipuõaþ . ityamaraþ ..

#<vai(bai)óàlavrataü>#, klã, (vaióàlaü vióàlasambandhi vratam .) duùñàcàravi÷eùaþ . yathà --
     %<yasya dharmadhvajo nityaü ÷akradhvaja ivocchritaþ .
     pracchannàni ca pàpàni vaióàlaü nàma tadvratam ..>% iti dànasàgare yamavacanam ..

#<vai(bai)óàlavratiþ>#, puü, aïganàdyabhàvàt kçtabrahmacaryaþ . iti jañàdharaþ ..

#<vai(bai)óàlavratikaþ>#, puü, (vióàlavratena caratãti . vióàlavrata + ñhak .) chadmatapasvã . tatparyàyaþ . chadmatàpasaþ 3 sarvàbhisandhã 3 . iti trikàõóa÷eùaþ .. tasyàsaübhàùyatvaü yathà --
     %<pàùaõóino vikarmasthàn vaióàlavratikàn ÷añhàn .
     haitukàn vakavçttãü÷ca vàïmàtreõàpi nàrcayet ..>% iti viùõupuràõe 3 aü÷e 18 adhyàyaþ ..
     %<yasya dharmadhvajo nityaü suradhvaja ivocchritaþ .
     pracchannàni ca pàpàni vaióàlaü nàma tadvratam ..>% tadvàn vaióàlavratikaþ . iti taññãkà ..

#<vai(bai)óàlavratã>#, [n] puü, (vaióàlavratamastyasyeti . iniþ .) bhaõóatàpasaþ . vióàlatapasvã . iti bhàùà . yathà, kaurme upavibhàge 5 adhyàye .
     %<chadmanà caritaü tacca vrataü rakùasi gacchati .
     aliïgã liïgave÷ena yo liïgamupajãvati .
     sa liïginàü haredenastiryagyonau ca jàyate ..
     vaióàlavratinaþ pàpàþ sarvadharmavinà÷akàþ .
     sadyaþ patanti pàpeùu karmaõastasya tatphalam ..
     pàùaõóino vikarmasthàn vàmàcàràüstathaiva ca .
     pa¤caràtràn pà÷upatàn vàïmàtreõàpi nàrcayet ..>%

#<vaiõaþ>#, puü, veõujãvã . veõu÷abdàdaõpratyayena ukàrasya lopena ca niùpannamidam . iti siddhàntakaumudã .. (yathà, yàj¤avalkye . 1 . 161 .
     %<vaiõàbhi÷astavàrdhåùigaõikà gaõadãkùiõàm ..>%)

#<vaiõavaü>#, klã, (veõoridam . veõu + aõ) veõuphalam . ityamaraþ .. veõusambandhini, tri .. (yathà, bhàgavate . 11 . 30 . 24 .
     %<brahma÷àpopasçùñànàü kçùõamàyàvçtàtmanàm .
     spardhàkrodhaþ kùayaü ninye vaiõavo'gniryathà vanam ..>%)

#<vaiõavaþ>#, puü, (veõoravayavo vikàro và . veõu + %<vilvàdibhyo'õ .>% 4 . 3 . 136 . ityaõ .) upanayane veõudaõóaþ . tatparyàyaþ . ràmbhaþ 2 . ityamaraþ .. (veõuþ . yathà, mahàbhàrate . 5 . 90 . 16 .
     %<bherãmçdaïganinadaiþ ÷aïkhavaiõavanisvanaiþ ..>%)

#<vaiõavikaþ>#, tri, (vaiõavo veõustadbàdanaü ÷ilpamasya . vaiõava + %<÷ilpam .>% 4 . 4 . 55 . iti ñhak .) veõuvàdakaþ . tatparyàyaþ . veõughmàþ 2 . ityamaraþ .. vaiõukaþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vaiõavã>#, strã, (veõorvikçtiþ . veõu + %<vilvàdibhyo'õ .>% 4 . 3 . 136 . ityaõ . tato ïãù .) vaü÷alocanà . iti ràjanirghaõñaþ .. (veõusambandhinã . yathà, manuþ . 4 . 36 . vaiõavãü dhàrayedyaùñiü sodaka¤ca kamaõóalum ..)

#<vaiõikaþ>#, tri, (vãõàvàdanaü ÷ilpamasya . vãõà + %<÷ilpam .>% 4 . 4 . 55 . iti ñhak .) vãõàvàdakaþ . ityamaraþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 63 . 162 .
     %<tacchrutvà vihatà÷o'pi hasitvà vaiõiko yayau ..>%)

#<vaiõukaü>#, klã, gajasya todanadaõóam . tattu hasticàlanàrthaü lauhamukhavaü÷adaõóam . tatparyàyaþ . totram 2 . ityamaraþ .. vaiõukam 3 . iti bharataþ ..

#<vaiõukaþ>#, puü, (veõunà kàyati ÷abdàyate iti . kai + kaþ . tataþ svàrthe aõ .) veõuvàdakaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vaiõukãyaþ>#, tri, (veõukasyàyamiti . %<veõukàdibhya÷chaõ .>% 4 . 2 . 138 . ityasya vàrtikoktyà chaõ .) veõusambandhãyaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<vaiõyaþ>#, puü, (veõorapatyamiti . veõa + ùya¤ .) pçthuþ . sa tu såryavaü÷ãyapa¤camaràjaþ . yathà --
     %<àdiràjaþ pçthurvaiõyo màndhàtà yauvanà÷vakaþ ..>% iti jañàdharaþ ..

#<vaitaüsikaþ>#, tri, (vãtaüso mçgapakùyàdibandhanopàyastena caratãti . vitaüsa + %<carati .>% 4 . 4 . 8 . iti ñhak .) màüsavikretà . tatparyàyaþ . kauñikaþ 2 màüsikaþ 3 . ityamaraþ .. kauñakikaþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. mçgapakùyàdibandhanopàyo vãtaüsaþ tena caratãti vaitaüsikaþ . iti bharataþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 33 . 33 .
     %<imàn ÷akunakànràjan hanti vaitaüsiko yathà .
     etadråpamadharmasya bhåteùu hi vihiüsatà ..>%)

#<vaitanikaþ>#, tri, (vetanena jãvatãti . vetana + %<vetanàdibhyo jãvati .>% 4 . 4 . 12 . iti ñhak .) vetanabhugbhçtyaþ . tatparyàyaþ bhçtakaþ 2 bhçtibhuk 3 karmakaraþ 4 . ityamaraþ .. (yathà, upade÷a÷atake . 20 .
     %<vãro vaitanikaþ sanviràñanagaroùitaþ kumàrãõàm .
     nartayitàrjuna àsãt bhajedavasthocitàü vçttim ..>%)

#<vaitaraõiþ>#, strã, narakasindhuþ . ityamaraþ .. vitaraõena dànena tãryate vaitaraõã . ùõaþ ùittvàdãp ùõau vaitaraõi÷ca . añavipañighàñãvaiteraõyarci÷uõñhãriti hnasvànteùu rudraþ . tato'pi pàcchoõàdãti và ãp . viruddhaü taraõaü vitaraõaü tadasyàmastãti vaitaraõãtyanye . vitaraõau visårye pàtàle bhavà vaitaraõãtyanye . vitaraõirvinaukà taraõa÷ånyetyarthaþ svàrthe ùõe vaitaraõãtyeke . sindhurnadã .

#<vaitaraõã>#, strã, narakasindhuþ . ityamaraþ .. vitaraõena dànena tãryate vaitaraõã . ùõaþ ùittvàdãp ùõau vaitaraõi÷ca . añavipañighàñãvaiteraõyarci÷uõñhãriti hnasvànteùu rudraþ . tato'pi pàcchoõàdãti và ãp . viruddhaü taraõaü vitaraõaü tadasyàmastãti vaitaraõãtyanye . vitaraõau visårye pàtàle bhavà vaitaraõãtyanye . vitaraõirvinaukà taraõa÷ånyetyarthaþ svàrthe ùõe vaitaraõãtyeke . sindhurnadã .
     %<nàrakà jantavaþ pretà nadã vaitaraõã smçtà ..>% iti trikàõóam .. iti bharataþ .. * .. sà nadã durgandhà taptajalà mahàvegà asthike÷araktaparipårõà yamadbàre vartate . yathà --
     %<nadã vaitaraõã nàma durgandhà rudhiràvahà .
     uùõatoyà mahàvegà asthike÷ataraïgiõã ..>% iti pràya÷cittavivekadhçtayamadagnivacanam .. * .. asya utpattiryathà -- màrkaõóeya uvàca .
     %<tato brahmàdayo devàþ sarve te ÷aïkaràntikam .
     gatvà haraü saümumuhuþ sàüsàryà yogamàyayà ..
     ÷anai÷caro'pi bhåte÷amàsàdyàntarhitastadà .
     vàùpavçùñiü duràdharùàmavajagràha màyayà ..
     yadà sa nà÷akadvàùpàn sandhàrayitumarkajaþ .
     tadà mahàgirau kùiptà vàùpàste jaladhàrake ..
     lokàlokasya nikañe jaladhàràhvayo giriþ .
     puùkaradvãpapçùñhasthastoyasàgarapa÷cime ..
     sa tu sarvapramàõena meruparvatasannibhaþ .
     tasmin vinyastavàn ùàùpàn na dhartuü kùama ã÷ituþ ..
     vidãrõastaistu vàùpaughairbhagnamadhyo'bhavaddrutam .
     te vàùpàþ parvataü bhittvà vivi÷ustoyasàgaram ..
     sàgaro'pi grahãtu tànna ÷a÷àka kharànati .
     tatastu sàgaraü madhye bhittvà vàùpàþ samàgatàþ ..
     toyadheþ pràgbhavàü velàü spar÷amàtràdbibheda tàm .
     vibhidya velàü te vàspàþ puùkaradvãpamadhyagàþ ..
     nadã vaitaraõã bhåtvà pårvasàgaragàbhavan .
     jaladhàrasya vegena saüsargàt sàgarasya ca ..
     avàpya saumyatàü ki¤cidvàùpàste nàbhidan kùitim .
     tvadvàùpavyàkulà pçthvã vidãrõà syànna cecchaniþ ..
     avajagràha te vàspaü so'pi kçùõo'bhavaddhañhàt .
     ÷anai÷careõa te voóhamasamarthena lotakaiþ ..
     kùiptairvi dàritaþ so'sau jaladhàro mahàgiriþ .
     vibhidya parvataü ÷ambhorvàspàste sàgaraü yayuþ ..
     vaivasvatapuradbàre yojanadvayavistçtà .
     adyàpi tiùñhatyapagà haralotakasambhavà ..
     bhittvà velàü tataþ pçthvãü vibhidyà÷u taraïgiõãm .
     cakrurvaitaraõãnàmnà pårvasàgaragàminãm ..
     nànàyànavimànena na drauõyà syandanena ca .
     tartuü ÷akyà sà tu nadã taptatoyà vibhãùaõà ..
     duþkhena tàü tu pçthivã bibharti mahatàdhunà .
     sadà cordhvagatairvàùpairvikùipanti nabha÷caràn ..
     tasyà upari no yànti devà api bhayàddhara .
     yamaddhàraü samàvçtya yojanadvayavistçtà .
     nimnaü vahati saüpårõà bhãùayantã jagattrayam ..>% iti kàlikàpuràõe 18 adhyàyaþ .. * .. àsannamçtyukàle vaitaraõãgavãdànaü yathà --
     %<àsannamçtyunà deyà gauþ savatsà ca pårbavat .
     tadabhàve ca gaurekà narakoddhàraõàya vai ..
     tadà yadi na ÷aknoti dàtuü vaitaraõã¤ca gàm .
     ÷akto'nyo'ruk tadà dattvà ÷reyo dadyànmçtasya ca ..>% pårbavaddhema÷çïgàdinà . atra mçtasya ceti ÷ravaõàdekàda÷àhe'pi vaitaraõãdànàcàraþ . iti ÷uddhitattvam .. * .. vaitaraõãgodànànantaraü pràrthanàmantro yathà --
     %<yamadvàre mahàghore taptà vaitaraõã nadã .
     tà¤ca tartuü dadàmyenàü kçùõàü vaitaraõã¤ca gàm ..>% iti tatprayogaþ .. anyat mumårùu÷abde draùñavyam .. pitçkanyà . yathà --
     %<ayajvàna÷ca yajvànaþ ùitaro brahmaõaþ smçtàþ agnisvàttà varhiùado dvidhà teùàü vyavasthitiþ .
     tebhyaþ svadhà mutàü jaj¤e menàü vaitaraõãü tathà ..>% iti kaurme 13 adhyàyaþ .. * .. (kaliïgade÷astha-nadãvi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 114 . 4 .
     %<ete kaliïgàþ kaunteya ! yatra vaitaraõã nadã .
     yatràyajata dharmo'pi devà¤charaõametya vai ..>%)

#<vaitasaþ>#, puü, (vetasa eva . svàrthe aõ .) amlavetasaþ . iti jañàdharaþ .. (puüsprajananam . ÷i÷nadaõóam . iti nighaõñuþ . 3 . 29 .. yathà, çgvede . 10 . 95 . 4 .
     %<divà naktaü ÷nathità vaitasena .>% %<vaitasena ÷epo vainasa iti puüsprajananasyeti niruktam . 3 . 21 . puüsprajananena ÷nathità tàóità bhavati .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. * .. vetasasyàyamiti . tasyedamiti aõ . vetasasambandhini, tri . yathà, raghuþ . 4 . 35 .
     %<àtmà saürakùitaþ suhmairvç ttimà÷ritya vaitasãm ..>%)

#<vaitànikaþ>#, puü, (vitàne bhavaþ . vitàna + ñhak .) ÷rautahomaþ . yathà --
     %<maraõàdeva kartavyaü saüyogo yasya nàgninà .
     dàhàdårdhvama÷aucaü syàdyasya vaitàniko vidhiþ ..>% iti ÷uddhitattvam .. vitànasambandhãye, tri . vitàna÷abdàt ùõikapratyayena niùpannametat .. (yaj¤àdikàryakàrã . yathà ca bhàgavate . 10 . 40 . 5 .
     %<trayyà ca vidyayà kecit tvàü vai vaitànakà dvijàþ .
     yajante vitatairyaj¤airnànàråpàmaràkhyayà ..>%)

#<vaitàlikaþ>#, puü, (vivighena tàlena caratãti . vitàla + ñhak .) bodhakaraþ . ityamaraþ .. dve ni÷ànte bodhakàrake . vividho maïgalagãtivàdyàdikçtastàla÷abdaþ tena vyavaharanti vaitàlikàþ óhaghe kàditi ùõikaþ . ni÷àntaü nivedayanto ye nçpaü bodhayanti jàgarayanti te bodhakaràþ sçkuùña iti ñaþ . iti bharataþ .. (yathà, ÷i÷upàlavadhe . 5 . 67 .
     %<vaitàlikàþ sphuñapadaprakañàrthamuccairbhogàvalãþ kalagiro'vasareùu peñhuþ ..>%) kheññitàlaþ . yathà --
     %<vaitàlikaþ pumàn kheññitàle bodhakare triùu ..>% iti medinã .. hemacandre tu pàñhàntaraü yathà --
     %<vaitàlikaþ khaójatàle maïgalapàñhake'pi ca ..>% vetàlasambandhini, tri ..

#<vaitrakaþ>#, tri, vetrasambandhã . vetra÷abdàt kaõpratyayena niùpannamidam ..

#<vaitrakãyaþ>#, tri, vetrasambandhãyaþ . vetra÷abdàt ùõeyapratyayena niùpannametat ..

#<vaidaþ>#, tri, paõóitasambandhã . vicchandàt ùõapratyayena niùpannametat ..

#<vaidagdhaü>#, klã, (vidagdhasya bhàvaþ . aõ .) vidagdhatvam . yathà . vaidagdhamapi vaidagdhã . iti bharatadviråpakoùaþ .. (yathà, sàhityadarpaõe . 1 .
     %<vàgvaidagdhapradhàne'pi rasa evàtra jãvitam ..>%)

#<vaidagdhã>#, strã, (vidagdhasyeyamiti . vidagdha + aõ . striyàü ïãp .) bhaïgiþ . yathà --
     %<chalaü miùa¤ca vaidagdhã bhaïgi÷cebhanimãlikà ..>% iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 20 . 109 .
     %<dhàtrà vairåpyanirmàõavaidagdhãü dar÷itàmiba ..>%)

#<vaidagdhyaü>#, klã, (vidagdha + ùya¤ .) vidagdhasya bhàvaþ . vidagdha÷abdàt ùõyapratyayena niùpannametat .. (yathà, kathàsaritsàgare . 1 . 12 .
     %<vaidagdhyakhyàtilobhàya mama naivàyamudyamaþ ..>%)

#<vaidarbhaü>#, klã, vàkyavakratvam . iti medinã .. vidarbhasambandhini, tri ..

#<vaidarbhaþ>#, puü, (vidarbho nivàso'syeti . vidarbha + aõ .) vidarbhade÷ãyaràjaþ . (yathà, raghuþ . 5 . 62 .
     %<mene yathà tatra janaþ sameto vaidarbhamàgantumajaü gçhe÷am ..>%) damayantãpità bhãmasenaþ . rukmiõãpità bhãùmaka÷ca . vàkyavakrimà . iti dharaõiþ ..

#<vaidarbhã>#, strã, vàkyarãtibhedaþ . iti medinã .. yathà, rãtimàha .
     %<padasaüghañanà rãtiraïgasaüsthà vi÷eùavat .
     upakartã rasàdãnàü -- ..>% rasàdãnàmarthàt ÷abdàrtha÷arãrasya kàvyasyàtmabhåtànàm .
     %<--sà punaþ syàccaturvidhà .
     vaidarbhã càtha gauóã ca pà¤càlã làñikà tathà ..>% sà rãtiþ . tatra .
     %<màdhuryavya¤jakairvarõai racanà lalitàtmikà .
     avçttiralpavçttirvà vaidarbhã rãtiriùyate ..>% yathà . anaïgamaïgalabhuva ityàdi . rudrañastvàha . asamastaikasamastà yuktà da÷abhirguõai÷ca vaidarbhã . vargadvitãyabahulà svalpapràõàkùarà ca suvidheyà .. atra da÷aguõàstanmatoktàþ ÷leùàdayaþ .
     %<ojaþ prakà÷akairvarõairbandha àóambaraþ punaþ .
     samàsabahulà gauóã -- ..>% yathà . ca¤cadbhujetyàdi . puruùottamastvàha . bahutarasamàsayuktà sumahàpràõàkùarà ca gauóãyà . rãtiranupràsamahimaparatantrà stobhavàkyà ca ..
     %<--varõaiþ ÷eùaiþ punardvayoþ .
     samastapa¤caùapado bandhaþ pà¤càlikà matà ..>% dbayorvaidarbhãgauóyoþ . yathà --
     %<madhurayà madhubodhitamàdhavãmadhusamçddhisamedhitamedhayà .
     madhukaràïganayà muhurunmadadhvanibhçtà nibhçtàkùaramujjage .. * ..>% bhojastvàha .
     %<samastapa¤caùapadàmojaþkàntisamanvitàm .
     madhuràü sukumàrà¤ca pà¤càlãü kavayo viduþ ..>%
     %<làñã tu rãtirvaidarbhã pà¤càlyorantarà sthità ..>% yathà --
     %<ayamudayati mudràbha¤janaþ padminãnàmudayagirivanàlãbàlamandàrapuùpam .
     virahavidhurakokadbandbandhurvibhindan kupitakapikapolakroóatàmrastamàüsi ..>% ka÷cidàha .
     %<mçdupadasamàsasubhagà yuktairbarõairna càtibhåyiùñhà .
     ucitavi÷eùaõapåritavastunyàsà bhavellàñã ..>% anye tvàhuþ .
     %<gauóã óambarabandhà syàt vaidarbhã lalità kramàt .
     pà¤càlã mi÷rabhàvena làñã tu mçdubhiþ padaiþ ..>% kvacittu vaktràdyaucityàdanyathà vacanàdayaþ . vaktràdãtyàdi÷abdàdvàcyaprabandhau vacanàdãtyàdi÷abdàdvçttivarõau . tatra vaktraucityàdyathà . manthàyastàrõavàmbha ityàdi . atra vàcyasya krodhàdyavya¤jakatve'pi bhomasenavaktçtvenoddhatà vacanàdayaþ . vàcyaucityàdyathodàhçte . mårdhavyàdhåyamànetyàdau .. * .. prabandhaucityàdyathà . nàñakàdau raudre'pyabhinayapratikålatvena na dãrghasamàsàdayaþ . evamàkhyàyikàyàü ÷çïgàre'pi na masçõavarõàdayaþ . kathàyàü raudre'pi nàtyantamuddhatàþ . evamanyadapi j¤eyam . iti sàhityadarpaõe rãtiviveko nàma 9 paricchedaþ .. * .. agastyapatnã . iti ÷abdaratnàvalã .. damayantã . yathà -- vaidarbhã vipulànuràgakalanà saubhàgyamatràkhilakùauõãcakra÷atakratau nijagade tadvçttavçttakramaiþ . ki¤càsmàkanarendrabhåsubhagatà saübhåtaye lagnakaü devendràvaraõaprasàdita÷acãvi÷ràõità÷ãrvacaþ .. iti uttaranaiùadhe 15 sargaþ .. rukmiõã . yathà --
     %<vaidarbhyàþ sa tu sande÷aü ni÷amya yadunandanaþ .
     pragçhya pàõinà pàõiü prahasan dvijamabravãt ..>% iti ÷rãbhàgavate 10 skandhe 53 adhyàyaþ ..

#<vaidalaü>#, klã, bhikùukasya mçõmayàdipàtram . yathà,
     %<pàtrantu dàravàlàyumçõmayànyapi vaidalam ..>% iti jañàdharaþ ..

#<vaidalaþ>#, puü, (vidalo dàlistasmàt jàtaþ . vidala + aõ .) piùñakaþ . yathà --
     %<påpo'påpaþ piùñakaþ syàdvaidalo vidalo'pi ca .>% iti ÷abdacandrikà .. vidalo dàlistannirmitapiùñako vaidalaþ . tadguõàþ .
     %<vaidalà guravo bhakùyà viùñambhisçùñamàrutàþ ..>% iti ràjavallabhaþ ..

#<vaidikaþ>#, puü, (vedaü jànàtãti . veda + ñha¤ .) vedaj¤abràhmaõaþ . vedokte, tri . yathà, tantrasàre .
     %<vaidikã tàntrikã sandhyà yathànukramayogataþ ..>%

#<vaidi÷yaü>#, tri, vidi÷àyà adårabhavaü nagaram . iti siddhàntakaumudã ..

#<vaiduùyaü>#, klã, (viduùaþ karma bhàvo và . vidbas + ùya¤ .) viduùo bhàvaþ . vidbas÷abdàt ùõyapratyayena niùpannamidam .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 1 . 12 .
     %<pàñavaü duùñavaiduùyatãvrà suvratabhàratã ..>%)

#<vaidåryaü>#, klã, (vidåràt prabhavatãti . vidåra + %<vidåràt ¤yaþ .>% 4 . 3 . 84 . iti ¤yaþ .) maõivi÷eùaþ . sa tu kçùõapãtavarõaþ . lahasunãyà iti hindã bhàùà . asya devatà ketuþ . tatparyàyaþ . bàlavàyajam 2 . iti hemacandraþ .. keturatnam 3 kaitavam 4 pràvçùyam 5 abhraroham 6 kharàbdàïkurakam 7 vidåraratnam 8 vidårajam 9 . asya guõàþ . amlatvam . uùõatvam . kaphavàyunà÷itvam . gulma÷ålapra÷amanatvam . bhåùita¤cet ÷ubhàvahatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<muktàvidrumavajrendravaidåryasphañikàdikam .
     maõiratnaü saraü ÷ãtaü kaùàyaü svàdu lekhanam .
     càkùuùyaü dhàraõàttacca pàpàlakùmãvinà÷anam ..>% iti ràjavallabhaþ .. * .. tacchàyalakùaõaü yathà --
     %<ekaü veõupalà÷akomalarucà màyårakaõñhatviùà màrjàrekùaõapiïgalacchavijuùà j¤eyaü tridhà cchàyayà .
     yadgàtra gurutàü dadhàti nitaràü snigdhantu doùoùitaü vaidåryaü vi÷adaü vadanti sudhiyaþ svaccha¤ca tacchobhanam ..>% tasya kulakùaõaü yathà --
     %<vicchàyaü mçcchilàgarbhaü laghu råkùa¤ca sakùatam .
     satràsaü paruùaü kçùõaü vaidåryaü dåratàü nayet ..>% tatparãkùà yathà --
     %<ghçùñaü yadàtmanà svacchaü svacchàyàü nikaùà÷mani .
     sphuñaü pradar÷ayedetadvaidåryaü jàtyamucyate ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. * .. såta uvàca .
     %<vaidåryapuùparàgàõàü karketabhãùmake vade .
     parãkùàü brahmaõà proktàü vyàsena kathitàü dvija ..
     kalpàntakàlakùubhitàmburà÷inirhràdakalpàdditijasya nàdàt .
     vaidåryamutpannamanekavarõaü ÷obhàbhiràmaü dyutivarõabãjam ..
     avidåre vaidåryasya giraruttuïgarodhasaþ .
     kàmabhåtikasãmànamanu tasyàkaro'bhavat ..
     tasya nàdasamutthatvàdàkaraþ sumahàguõaþ .
     abhåduttarito loke lokatrayavibhåùaõaþ ..
     tasyaiva dànavapaterninadànuråpapràvçñpayodavaradar÷itacàruråpàþ .
     vaidåryaratnamaõayo vividhàvabhàsàstasmàt sphuliïganivahà iva sambabhåvuþ ..
     padmaràgamupàdàya maõivarõà hi ye kùitau .
     sarvàüstàn varõa÷obhàbhirvaidåryamanugacchati ..
     teùàü pradhànaü ÷ikhikaõñhanãlaü yadbà bhavedveõudalaprakà÷am .
     càùàgrapakùapratima÷riyo ye na te pra÷astà maõi÷àstravidbhiþ ..
     guõavàn vaidåryamaõiryojayati svàminaü varabhàgyaiþ .
     doùeryukto doùaistasmàdyatnàt parãkùeta ..
     girikàca÷i÷upàlau kàcasphañikà÷ca bhåminirbhinnàþ .
     vaidåryamaõerete vijàtayaþ sannibhàþ santi ..
     likhyàbhàvàt kàcaü laghu bhàvàcchai÷upàlakaü vidyàt .
     girikàcamadãptitvàt sphañikaü varõojjvalatvena ..
     yadindranãlasya mahàguõasya suvarõasaükhyàkalitasya målyam .
     tadeva vaidåryamaõeþ pradiùñaü paladvayonmàpitagauravasya ..
     jàtasya sarve'pi maõestu yàdçgvijàtayaþ santi samànavarõàþ .
     tathàpi nànàkaraõànumeyabhedaprakàraþ paramaþ pradiùñaþ ..
     sukhopalakùya÷ca sadà vicàryo hyayaü prabhedo viduùà nareõa .
     snehaprabhedo laghutà mçdutvaü vijàtiliïgaü khalu sàrvajanyam ..
     ku÷alàku÷alaiþ prayujyamànàþ pratibaddhàþ pratisatkriyàprayogaiþ .
     guõadoùasamudbhavaü labhante maõayo'rthàntaramålyameva bhinnàþ ..
     krama÷aþ samatãtavartamànàþ pratibaddhà maõibandhakena yatnàt .
     yadi nàma bhavanti doùahãnà maõayaþ ùaóguõamàpnuvanti målyam ..
     àkaràn samatãtànàmudadhestãrasannidhau .
     målyametanmaõãnàntu na sarvatra mahãtale ..
     suvarõo manunà yastu proktaþ ùoóa÷amàùakaþ .
     tasya saptatimo bhàgaþ saüj¤àråpaü kariùyati ..
     ÷àõa÷caturmàùamàno màùakaþ pa¤cakçùõalaþ .
     palasya da÷amo bhàgo dharaõaþ parikãrtitaþ ..
     iti mànavidhiþ prokto ratnànàü målyani÷caye ..>% iti gàruóe vaidåryaparãkùà 73 adhyàyaþ .. * .. anyacca .
     %<sita¤ca dhåmrasaïkà÷amãùatkçùõasitaü bhavet .
     vaidåryaü nàma tadratnaü ratnavidbhirudàhçtam ..
     brahmakùattriyaviñ÷ådrajàtibhedàccaturvidham .
     sitanãlo bhavedvipraþ sitàraktastu bàhujaþ ..
     pãtànãlastu vai÷yaþ syàt nãla eva hi ÷ådrakaþ ..>% atha guõàþ .
     %<màrjàranayanaprakhyaü rasonapratimaü hi và .
     kalilaü nirmalaü vyaïgaü vaidåryaü devabhåùaõam ..
     sutàraü ghanamatyacchaü kalilaü vyaïgameva ca .
     vaidåryàõàü samàkhyàtà ete pa¤ca mahàguõàþ ..>% tadyathà --
     %<udgiranniva dãptiü yo'sau sutàra iti gadyate pramàõatàlpaü guru yat ghanamityabhidhãyate ..
     kalaïkàdivihãnaü tadatyacchamiti kãrtitam .
     brahma÷ådraü kalàkàra÷ca¤calo yatra dç÷yate ..
     kalilaü nàma tadràj¤aþ sarvasampattikàrakam .
     vi÷liùñàïgantu vaidåryaü vyaïgamityabhidhãyate .. * ..
     karkaraü karka÷aü tràsaþ kalaïko deha ityapi .
     ete pa¤ca mahàdoùà vaidåryàõàmudãritàþ ..
     ÷arkaràyuktamiva yat pratibhàti ca karkaram .
     spar÷e'pi ca yattajj¤eyaü karka÷aü bandhunà÷anam .
     bhinnabhràntikarastràsaþ sa kuryàt kulasaükùayam viruddhavarõo yasyàïke kalaïkaþ kùayakàrakaþ .
     maladigdha ivàbhàti deho hehavinà÷anaþ ..
     jayati yadi suvarõaü tyàgahãno yadà và bahuvidhamaõihàrã bhåpatirvà yatirvà .
     dadhadapi dhçtadoùaü jàtu vaidåryaratnaü prati÷ataphalaråpaþ pàtamedhyatyava÷yam ..>% iti yuktikalpatarau vaidåryaparãkùà .. anyat garuóapuràõavat ..

#<vaidehaþ>#, puü, baõik . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (videhasyàpatyamiti . videha + a¤ .) nimiràjaputtraþ . asyotpattiryathà . aputtrasya tasya bhåbhujaþ ÷arãramaràjakabhãravaste munayaþ araõyàü mamanthuþ . tatra ca kumàro jaj¤e . jananàjjanakasaüj¤àü càsàvavàpa . abhådbideho'sya piteti vaidehaþ . mathanànmithirabhåttasyodàvasuþ puttro'bhavat . iti viùõupuràõe 4 aü÷e nimivaü÷akathanaü nàma 5 adhyàyaþ .. tasya videhanàmakàraõaü nimi÷abde draùñavyam .. (varõasaïkarajàtivi÷eùaþ . sa tu vai÷yàt bràhmaõyàü jàtaþ . yathà, manuþ . 10 . 11 . vai÷yànmàgadhavaidehau ràjavipràïganàsutau ..)

#<vaidehakaþ>#, puü, (vaideha eva . svàrthe kan .) baõik . ityamaraþ .. ÷ådràt vai÷yàsutaþ . iti medinã .. (vai÷yàdbràhmaõyàü jàto varõasaïkaravi÷eùaþ . yathà, manuþ . 10 . 19 .
     %<vaidehakena tvambaùñhyàmutpanno veõa ucyate ..>% asyàntaþpurarakùaõaü kàryam . yathà, tatraiva . 10 . 47 .
     %<vaidehàkànàü strãkàryaü màgadhànàü baõikpathaþ ..>%)

#<vaidehikaþ>#, puü, baõik . ityamarañãkàsàrasundarã .. (varõasaïkaravi÷eùaþ . yathà, manuþ . 10 . 36 .
     %<vaidehikàdandhramedau vahirgràmaprati÷rayau ..>%)

#<vaidehã>#, strã, (videheùu bhavà videhasyàpatyaü strã và . videha + aõ . ïãp .) rocanà . sãtà . (yathà, raghuþ . 12 . 20 .
     %<ràmo'pi saha vaidehyà vane vanyena vartayan .
     cacàra sànujaþ ÷ànto vçddhekùàkuvrataü yuvà ..>% yathà ca .
     %<vaidehi ! yàhi kalasodbhavadharmapatnãü tasyàþ puraþ kathaya pårvakathàþ samastàþ .
     pçùñàpi mà vada payonidhibandhanaü me seyaü puna÷culukitàmbunidheþ kalatram ..>% ityudbhañaþ ..) baõikstrã . pippalã . iti medinã .. (vaidehapatnã . yathà, manuþ . 10 . 37 .
     %<àhiõóiko niùàdena vaidehyàmeva jàyate ..>% videhade÷otpannamàtre ca . yathà, mahàbhàrate . 1 . 95 . 23 . %<devàtithiþ khalu vaidehãmupayeme maryàdàü nàma tasyàmasya jaj¤e ariho nàma ..>%)

#<vaidyaþ>#, puü, (vidyàü vedeti . vidyà + %<tadadhãte tadveda .>% 4 . 2 . 59 . iti aõ .) paõóitaþ . yathà . kàtyàyanaþ .
     %<nàvidyànàntu vaidyena deyaü vidyàdhanaü kvacit .
     samavidyàdhikànàntu deyaü vaidyena taddhanam ..>% vaidyena viduùà . iti dàyatattvam .. vàsakavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. àyurvedavettà . sa càmbaùñhajàti÷cikitsàvçtti÷ca . tatparyàyaþ . rogahàrã 2 agadaïkàraþ 3 bhiùak 4 cikitsakaþ 5 . ityamaramaratau .. sraùñà 6 vidhiþ 7 vidvàn 8 àyurvedã 9 . iti ràjanirghaõñaþ .. sa caturvidhaþ . rogaharaþ 1 viùaharaþ 2 ÷alyaharaþ 3 kçtyàharaþ 4 . iti mahàbhàrate ràjadharmaþ .. asyotpattiryathà --
     %<vaidyo'÷vinãkumàreõa jàta÷ca viprayoùiti .
     vaidyavãryeõa ÷ådràyàü babhåvurbahavo janàþ ..
     te ca gràmaguõaj¤à÷ca mantrauùadhiparàyaõàþ .
     tebhya÷ca jàtàþ ÷ådràyàü te vyàlagràhiõo bhuvi ..
     ÷aunaka uvàca .
     kathaü bràhmaõapatnyàntu såryaputtro'÷vinãsutaþ .
     aho kena vipàkena vãryàdhànaü cakàra saþ ..
     sautirucàca .
     gacchantãü tãrthayàtràyàü bràhmaõãü kurunandana .
     dadar÷a kàmukãü kàntaþ puùpodyàne manohare ..
     tayà nivàrito yatnàt balena balavàn suraþ .
     atãva sundarãü dçùñvà vãryàdhànaü cakàra saþ ..
     drutaü tatyàja garbhaü sà puùpodyàne manorame .
     sadyo babhåva puttra÷ca taptakà¤canasannibhaþ ..
     saputtrà svàmino gehaü jagàma vrãóità tadà .
     svàminaü kathayàmàsa yasmàddaivàdisaïkañam .
     vipro roùeõa tatyàja ta¤ca puttraü svakàminãm .
     saridbabhåva yogena sà ca godàvarã smçtà ..
     puttraü cikitsà÷àstra¤ca pàñhayàmàsa yatnataþ .
     nànà÷ilpa¤ca ÷astra¤ca svayaü sa ravinandanaþ ..
     vipra÷ca jyotirgaõanàt vedanàcca nirantaram .
     vedadharmaparityakto babhåva gaõako bhuvi ..>% iti brahmavaivarte brahmakhaõóe 10 adhyàyaþ .. * .. narakabhogànte vaidyajanma yathà --
     %<yaþ karotyapahàra¤ca devabràhmaõayordhanam .
     pàtayitvà svapuruùàn da÷a pårvàn da÷àparàn ..
     svayaü yàti ca dhåmàndhaü dhåmadhvàntasamanvitam .
     dhåmakliùño dhåmabhogã vasettatra caturyugam ..
     tato måùikajàti÷ca ÷atajanmani bhàrate .
     tato nànàvidhàþ pakùijàtayaþ kçmijàtayaþ ..
     tato nànàvidhà vçkùajàtaya÷ca tato naraþ .
     bhàryàhãno vaü÷ahãnaþ ÷avaro vyàdhisaüyutaþ ..
     tato bhavet svarõakàraþ sa suvarõabaõik tataþ .
     tato javanasevã ca bràhmaõo gaõakastataþ .
     vipro daivaj¤opajãvã vaidyajãvã cikitsakaþ .. *>% api ca .
     %<làkùàlohàdivyàpàrã rasàdivikrayã ca yaþ .
     sa yàti nàgaveùña¤ca nàgairveùñita eva ca .
     vaset sa lomamànàbdaü tatraiva nàgadaü÷itaþ ..
     tato bhavet sa gaõako vaidya÷ca saptajanmasu .
     gopa÷ca karmakàra÷ca raïgakàrastataþ ÷uciþ ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 28 adhyàyaþ .. * .. ràjavaidyasya lakùaõaü yathà --
     %<paraü pàraü gato yaþ syàdaùñàïge tu cikitsite .
     anàhàryaþ sa vaidyaþ syàddharmàtmà ca kulodgataþ .
     pràõàvàryaþ sa vij¤eyo vacanaü tasya bhåbhujaþ .
     ràjan ràj¤à sadà kàryaü yathà kàryaü pçthagjanaiþ ..>% iti màtsye 189 adhyàyaþ .. * .. sàmànyavaidyalakùaõaü yathà --
     %<cikitsàü kurute yastu sa cikitsaka ucyate .
     sa ca yàdçk samãcãnastàdç÷o'pi nigadyate ..
     tattvàdhigata÷àstràrtho dçùñakarmà svayaü kçtã .
     laghuhastaþ ÷uciþ ÷åraþ svacchopaskarabheùajaþ ..
     pratyutpannamatirdhãmàn vyavasàyã priyaüvadaþ .
     satyadharmaparo ya÷ca vaidya ãdçk pra÷asyate ..>% dçùñakarmà dçùñà pareõa kçtà cikitsà yena saþ . svayaükçtã svayaücikitsàku÷alaþ . laghuhastaþ siddhimaddhastaþ .. * .. niùiddhavaidyo yathà --
     %<kucelaþ karka÷aþ stabdho gràmãõaþ svayamàgataþ .
     pa¤ca vaidyà na påjyante ghanvantarisamà api ..>% karka÷aþ apriyavàdã . stabdhaþ sàbhimànaþ . gràmãõaþ vyavahàràcaturaþ .. * .. atha vaidyasya karma àha .
     %<vyàdhestattvaparij¤ànaü vedanàyà÷ca nigrahaþ .
     etadvaidyasya vaidyatvaü na vaidyaþ prabhuràyuùaþ ..>% asyàyamarthaþ . vyàdheþ samyak paricayaþ . vyathà÷àntikaraõaü vaidyasya karma . na tu vaidyaþ àyuùaþ prabhurityarthaþ . apare tvevaü vyàcakùate . vyàdhestattvaparicayaþ . vedanàyàþ ÷àntikaraõa¤ca . etadeva vaidyasya vaidyatvaü na kintu vaidya àyuùaþ prabhurityarthaþ .. * .. atha vaidyànayanadåtasya lakùaõam .
     %<ya÷cikitsakamànetuü yàti dåtaþ sa kathyate .
     sa ca yàdçk samucitastàdçgatra nigadyate ..
     dåtàþ sujàtayo'vyaïgàþ pañavo nirmalàmbaràþ .
     sukhino'÷vavçùàråóhàþ ÷ubhrapuùpaphalairyutàþ ..
     sajàtayaþ suceùñà÷ca svajãvadi÷i saïgatàþ .
     bhiùajaü samaye pràptà rogiõaþ sukhahetavaþ ..>% sajàtayaþ rogisamànajàtayaþ .
     %<yasyàü pràõamarudvàti sà nàóã jãvasaü÷rità .. * ..>% atha dåtayàtràyàü ÷akunavicàraþ .
     %<vaidyàhvànàya dåtasya gacchato rogiõaþ kçte .
     na ÷ubhaü saumya÷akunapradãptantu sukhàvaham ..>% pradãptamagniþ . dåto rogã ca riktahasto vaidyaü na pa÷yet . tathà ca .
     %<riktahasto na pa÷yettu ràjànaü bhiùajaü gurum .>% atha àyurvidàü pràdurbhàvaþ . tatràdau brahmapràdurbhàvaþ .
     %<vidhàtàtharvasarvasvamàyurvedaü prakà÷ayan .
     svanàmnà saühitàü cakre lakùa÷lokamayãmçjum ..
     tataþ prajàpatiü dakùaü dakùaü sakalakarmasu .
     vidhirdhãnãradhiþ sàïgamàyurvedamupàdi÷at .. * ..>% atha dakùapràdurbhàvaþ .
     %<atha dakùaþ kriyàdakùaþ svarvaidyau vedamàyuùaþ .
     vedayàmàsa vidvàüsau såryàü÷au surasattamau .. * ..>% athà÷vinãsutapràdurbhàvaþ .
     %<dakùàdadhãtya dasrau vitenatuþ saühitàü svãyàm .
     sakalacikitsakalokapratipattivivçddhaye dhanyàm ..
     svayambhu vaþ ÷ira÷chinnaü bhairaveõa ruùàtha tat .
     a÷vibhyàü saühitaü tasmàttau jàtau yaj¤abhàginau ..
     devàsuraraõe devà daityairye sakùatàþ kçtàþ .
     akùatàste kçtàþ sadyo dasràbhyàmadbhutaü mahat ..
     vajriõo'bhådbhujastambhaþ sa dasràbhyàü cikitsitaþ .
     somànnipatita÷candrastàbhyàmeva sukhãkçtaþ ..
     vi÷ãrõà da÷anàþ puùõo netre naùñe bhagasya ca .
     ÷a÷ino ràjayakùmàbhåda÷vibhyàü te cikitsitàþ ..
     bhàrgava÷cyavanaþ kàmã vçddhaþ san vikçtiü gataþ .
     vãryavarõasvaropetaþ kçto'÷vibhyàü punaryuvà ..
     etai÷cànyai÷ca bahubhiþ karmabhirbhiùajàü varau .
     babhåvaturbhç÷aü påjyàvindràdãnàü divaukasàm .. *>% athendrapràdurbhàvaþ .
     %<saüdç÷ya dasrayorindraþ karmàõyetàni yatnavàn .
     àyurvedaü nirudvegaü tau yayàce ÷acãpatiþ ..
     nàsatyau satyasandhena ÷akreõa kila yàcitau .
     àyurvedaü yathàdhãtaü dadatuþ ÷atamanyave ..
     nàsatyàbhyàmadhãtyaiùa àyurvedaü ÷atakratuþ .
     adhyàpayàmàsa bahånàtreyapramukhàn munãn .. *>% athàtreyapràdurbhàvaþ .
     %<ekadà jagadàlokya gadàkulamitastataþ .
     cintayàmàsa bhagavànàtreyo munipuïgavaþ ..
     kiü karomi kvagacchàmi kathaü lokà niràmayàþ .
     bhavanti sàmayànetànna ÷aknomi nirãkùitum ..
     dayàlurahamatyarthaü svabhàvo duratikramaþ .
     eteùàü duþkhato duþkhaü mamàpi hçdaye'dhikam ..
     àyurvedaü pañhiùyàmi nairujyàya ÷arãriõàm .
     iti ni÷citya gatavànàtreyastrida÷àlayam ..
     tatra mandiramindrasya gatvà ÷akraü dadar÷a saþ .
     siühàsanasamàsãnaü ståyamànaü surarùibhiþ ..
     bhàsayantaü di÷o bhàsà bhàskarapratimaü tviùà .
     àyurvedamahàcàryaü ÷irodhàryaü divaukasàm ..
     ÷akrastu taü nirãkùyaiva tyaktasiühàsano yayau .
     tadagre påjayàmàsa bhç÷aü bhåritapaþkç÷am ..
     ku÷alaü paripapraccha tathàgamanakàraõam .
     sa munirvaktumàrebhe nijàgamanakàraõam ..
     devaràja na ràjàsi diva eva yato bhavàn .
     vidhàtrà vihito yatnàttrilokã lokapàlakaþ ..
     vyàdhibhirvyathità lokàþ ÷okàkulitacetasaþ .
     bhåtele santi santàpaü teùàü hartuü kçpàü kuru ..
     àyurvedopade÷aü me kuru kàruõyato nçõàm .
     tathetyuktvà sahasràkùo'dhyàpayàmàsa taü munim ..
     munãndra indrataþ sàïgamàyurvedamadhãtya saþ .
     abhinandya tamà÷ãrbhiràjagàma punarmahãm ..
     athàtreyo muni÷reùñho bhagavàn karuõàparaþ .
     svanàmnà saühitàü cake naracakrànukampayà ..
     tato'gnive÷aü bheóa¤ca jàtåkarõaü parà÷aram .
     kùãrapàõi¤ca hàrãtamàyurvedamapàñhayat ..
     tantrasya kartà prathamamagnive ÷o'bhavat purà .
     tato bheóàdaya÷cakruþ svaü svaü tantraü kçtàni ca ..
     ÷ràvayàmàsuràtreyaü munivçndena vanditam .
     ÷rutvà ca tàni tantràõi hçùño'bhådatrinandanaþ ..
     yathàvat såtritaü tasmàt prahçùñà munayo'bhavan .
     divi devarùayo devàþ ÷rutvà sàdhviti càbruvan ..>% atha bharadbàjapràdurbhàvaþ .
     %<ekadà himavatpàr÷ve daivàdàgatya saügatàþ .
     munayo bahavastàü÷ca nàmabhiþ kathayàmyaham ..
     bharadvàjo munivaraþ prathamaü samupàgataþ .
     tato'ïgiràstato gargo marãcirbhçgubhàrgavau ..
     pulastyo'gastirasito va÷iùñhaþ saparà÷araþ .
     hàrãto gotamaþ sàükhyo maitreya÷cyavano'pi ca ..
     yamadagni÷ca gàrgya÷ca kà÷yapaþ ka÷yapo'pi ca .
     nàrado vàmadeva÷ca màrkaõóeyaþ kapiùñhalaþ ..
     ÷àõóilyaþ sahakauõóinyaþ ÷àkuneyaþ sa÷aunakaþ .
     à÷valàyanasàükçtyau vi÷vàmitraþ parãkùitaþ ..
     devalo gàlavo dhaumyaþ kàpyakàtyàyanàvubhau .
     kàïkàyano vaijavàpaþ ku÷iko vàdaràyaõiþ ..
     hiraõyàkùa÷ca lokàkùiþ ÷aralomà ca gobhilaþ .
     vaikhànasà vàlakhillàstathaivànye maharùayaþ ..
     brahmaj¤ànasya nidhayo yamasya niyamasya ca .
     tapasastejasà dãptà håyamànà ivàgnayaþ ..
     sukhopaviùñàste tatra sarve cakruþ kathàmimàm .
     dharmàrthakàmamokùàõàü målamuktakalevaram ..
     tatra sarvàrthasaüsiddhyaibhavedyadi niràmayam .
     tapaþsvàdhyàyadharmàõàü brahmacaryavratàyuùàm ..
     hartàraþ prasçtà rogà yatra tatra ca sarvataþ .
     rogàþ kàr÷yakarà balakùayakarà dehasya ceùñàharàdç÷yàdãndriya÷aktisaükùayakaràþ sarvàïgapãóàkaràþ .
     dharmàrthàkhilakàmamuktiùu mahàvighnasvaråpà balàt pràõànà÷u haranti santi yadi te kùemaü kutaþ pràõinàm ..
     tatteùàü pra÷amàya ka÷cana vidhi÷cintyo bhavadbhirbudhairyogairityabhidhàya saüsadi bharadbàjaü muniü te'bruvan .
     tvaü yogyo bhagavàn sahasranayanaü yàcasva labdhuü kramàt àyurvedamadhãtya yaü gadabhayànmuktà bhavàmo vayam ..
     itthaü sa munibhiryogyaiþ pràrthito vinayànvitaiþ .
     bharadvàjo muni÷reùñho jagàma trida÷àlayam ..
     tatrendrabhavanaü gatvà surarùigaõamadhyagam .
     dçùñavàn vçtrahantàraü dãpyamànamivànalam ..
     dçùñvaiva sa muniü pràha bhagavàn maghavà mudà .
     dharmaj¤a svàgataü te'tha muniü taü samapåjayat ..
     so'dhigamya jayà÷ãrbhirabhivandya sure÷varam .
     çùãõàü vacanaü samyaga÷ràvayata sattamam ..
     vyàdhayo hi samutpannàþ sarvapràõibhayaïkaràþ .
     teùàü pra÷amanopàyaü yathàvadvaktumarhasi ..
     tamuvàca muniü sàïgamàyurvedaü ÷atakratuþ .
     jãvedbarùasahasràõi dehã nãruïni÷amya yam ..
     so'nantàgàraü triskandhamàyurvedaü mahàmatiþ .
     yathàvadaciràt sarvaü bubudhe tanmanà muniþ ..
     tenàyuþ suciraü lebhe bharadvàjo niràmayam .
     anyànapi munãü÷cakre nãrujaþ suciràyuùaþ ..
     tattatra janitaj¤ànacakùuùà çùayo'khilàþ .
     guõàn dravyàõi karmàõi dçùñvà tadvidhimà÷ritàþ ..
     àrogyaü lebhire dãrghamàyu÷ca sukhasaüyutam .
     àyurvedoktavidhinànye'pi syurmunayo yathà ..>% atha carakapràdurbhàvaþ .
     %<yadà matsyàvatàreõa hariõà veda uddhçtaþ .
     tadà ÷eùa÷ca tatraiva vedaü sàïgamavàptavàn ..
     atharvàntargataü samyagàyurveda¤ca labdhavàn .
     ekadà sa mahadvçttaü draùñuü cara ivàgataþ ..
     tatra lokàn gadairgrastàn vyathayà paripãóitàn .
     sthaleùu bahuùu vyagràn mriyamàõàü÷ca dçùñavàn ..
     tàn dçùñvàtidayàyuktasteùàü duþkhena duþkhitaþ .
     ananta÷cintayàmàsa rogopa÷amakàraõam ..
     sa¤cintya sa svayaü tatra muneþ puttro babhåva ha .
     yata÷cara ivàyàto na j¤àtaþ kenacidyataþ ..
     tasmàccarakanàmàsau vikhyàtaþ kùitimaõóale .
     sa bhàti carakàcàryo devàcàryo yathà divi ..
     sahasravadanasyàü÷o yena dhvaüso rujàü kçtaþ .
     àtreyasya muneþ ÷iùyà agnive÷àdayo'bhavan ..
     munayo bahavastai÷ca kçtaü tantraü svakaü svakam .
     teùàü tantràõi saüskçtya samàhçtya vipa÷cità .
     carakeõàtmano nàmnà grantho'yaü carakaþ kçtaþ ..>% atha dhanvantaripràdurbhàvaþ .
     %<ekadà devaràjasya dçùñirnipatità bhuvi .
     tatra tena narà dçùñà vyàdhibhirbhç÷apãóitàþ ..
     tàn dçùñvà hçdayaü tasya dayayà paripãóitam .
     yadàrdrahçdayaþ ÷akro dhanvantarimuvàca ha ..
     dhanvantare sura÷reùñha bhagavan ki¤ciducyate .
     yãgyo bhavati bhåtànàmupakàraparo bhava ..
     upàkàràya lokànàü kena kiü na kçtaü purà .
     trailokyàdhipatirviùõurabhånmatsyàdiråpavàn ..
     tasmàttvaü pçthivãü yàhi kà÷ãmadhye nçpo bhava .
     pratãkàràya rogàõàmàyurvedaü prakà÷aya ..
     ityuktvà sura÷àrdålaþ sarvabhåtahitepsayà .
     samastamàyuùo vedaü dhanvantarimupàdi÷at ..
     adhãtya càyuùo vedamindràddhanvantariþ purà .
     àgatya pçthivãü kà÷yàü jàto bàhujave÷mani nàmnà tu so'bhavat khyàto divodàsa iti kùitau .
     bàla eva virakto'bhåccacàra ca mahattapaþ ..
     yatnena mahatà brahmà taü kà÷yàmakaronnçpam .
     tato dhanvantarirlaukaiþ kà÷ãràjo'bhidhãyate ..
     hitàya dehinàü svãyasaühità vihitàmunà .
     ayaü vidyàrthino lokàn saühitàü tàmapàñhayat ..>% atha su÷rutapràdurbhàvaþ .
     %<atha j¤ànadç÷à vi÷vàmitraprabhçtayo'vadan .
     ayaü dhanvantariþ kà÷yàü kà÷ãràjo'yamucyate ..
     vi÷vàmitro munisteùu puttraü su÷rutamuktavàn .
     vatsa ! vàràõasoü gaccha tàü vi÷ve÷varavallabhàm ..
     tatra nàmnà divodàsaþ kà÷ãràjo'sti bàhujaþ .
     sa hi dhanvantariþ sàkùàdàyurvedavidàü varaþ ..
     àyurvedaü tato'dhãtya lokopakçtihetave .
     sarvapràõidayà tãrthamupakàro mahàmakhaþ ..
     piturvacanamàkarõya su÷rutaþ kà÷ikàü gataþ .
     tena sàrdhaü samadhyetuü munisånu÷ataü yayau ..
     atha dhanvantariü sarvevànaprasthà÷rame sthitam .
     bhagavantaü sura÷reùñhaü munibhirbahubhiþ stutam ..
     kà÷ãràjaü divodàsaü te'pa÷yan vinayànvitàþ .
     svàgata¤ca iti smàha divodàso ya÷odhanaþ ..
     ku÷alaü paripapraccha tathàgamanakàraõam .
     tataste su÷rutadvàrà kathayàmàsuruttaram ..
     bhagavan mànavàn dçùñvà vyàdhibhiþ paripãóitàn .
     krandato mriyamàõàü÷ca jàtàsmàkaü hçdi vyathà ..
     àmayànàü ÷amopàyaü vij¤àtuü vayamàgatàþ .
     àyurvedaü bhavànasmànadhyàpayatu yatnataþ ..
     aïgãkçtya vacasteùàü nçpatistànupàdi÷at .
     vyàkhyàtaü tena te yatnàjjagçhurmunayo mudà ..
     kà÷ãràjaü jayà÷ãrbhirabhinandya mudànvitàþ .
     su÷rutàdyàþ susiddhàrthà jagmurgehaü svakaü svakam ..
     prathamaü su÷rutasteùu svaü tantraü kçtavàn sphuñam .
     su÷rutasya sakhàyo'pi pçthak tantràõi tenire .
     su÷rutena kçtaü tantraü su÷rutaü bahubhiryataþ .
     tasmàttaü su÷rutaü nàmnà vikhyàtaü kùitimaõóale ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. atha matàntare vaidyotpattikathanam .
     %<satyatretàdvàpareùu yugeùu bràhmaõàþ kila .
     brahmakùattriyaviñ÷ådrakanyakà upayemire ..
     tatra vai÷yasutàyàü ye jaj¤ire tanayà amã .
     sarve te munayaþ khyàtà vedavedàïgapàragàþ ..
     teùàü mukhyo'mçtàcàryastasthàvambà kule hi tat .
     ambaùñha ityasàvuktastato jàtipravartanàt ..
     pare sarve'pi càmbaùñhà vai÷yà bràhmaõasambhavàþ .
     jananãto janurlabdhà yajjàtà vedasaüskçtaiþ ..
     ambaùñhàstena te sarve dvijà vaidyàþ prakãrtitàþ .
     atha rukpratikàritvàdbhiùajaste prakãrtitàþ ..
     satye vaidyàþ pitustulyàstretàyà¤ca tathà smçtàþ .
     dvàpare kùattravatproktàþ kalau vai÷yopamàþ smçtàþ ..
     athàmbaùñheùu sarveùu vikhyàtà abhavannamã .
     seno dàsa÷ca gupta÷ca datto devaþ karo dharaþ ..
     ràjaþ soma÷ca nandi÷ca kuõóa÷candra÷ca rakùitaþ .
     eùàü vaü÷àþ samutpannà etatpaddhatayo matàþ ..
     anyapaddhatayo'pyevaü santi vaidyà na te ÷rutàþ .
     bahava÷caikanàmàno nànàgotrasamudbhavàþ ..
     yathàùñau vi÷rutàþ senà ityevamapare matàþ .
     yasya yasya muneryo yaþ santànaþ sa sa vi÷rutaþ ..
     tattadgotràdinà vaidyaþ ÷raiùñhyàdyantu svakarmaõà ..>% tathà hi .
     %<tisro varõànupårbeõa dve tathaikà yathàkramam .
     bràhmaõakùattriyavi÷àü bhàryàþ svàþ ÷ådrajanmanaþ ..
     yaducyate dvijàtãnàü ÷ådràdàropasaügrahaþ .
     naitanmama mataü yasmàttatràtmà jàyate svayam ..
     pàõiü bhartuþ savarõàsu gçhõãyàt kùattriyà ÷aram .
     vai÷yà pratodamàdadyàdvedane tvagrajanmanaþ ..
     savarõebhyaþ savarõàsu jàyante ca sajàtayaþ .
     anindyeùu vivàheùu puttràþ santànavardhanàþ ..
     viprànmårdhàbhiùikto hi kùattriyàyàü vi÷aþ striyàm .
     jàto'mbaùñastu ÷ådràyàü niùàdaþ pàr÷vavo'pi và ..
     vai÷yà÷ådryo÷ca ràjanyànmahiùyau dvau sutau smçtau .
     vai÷yàttu karaõaþ ÷ådryàü vinnàsveùa vidhiþ smçtaþ ..>% ete ùañ ÷lokà yàj¤avalkyãyàþ ..
     %<÷ådraiva bhàryà ÷ådrasya sà ca svà ca vi÷aþsmçte .
     te ca svà caiva ràj¤astu tà÷ca svà càgrajanmanaþ ..
     pàõigrahaõasaüskàraþ savarõàsåpadi÷yate .
     asavarõàsvayaü j¤eyo vidhirudvàhakarmaõi ..
     ÷araþ kùattriyayà gràhyaþ pratodo vai÷yakanyayà .
     vasanasya da÷à gràhyàþ ÷ådrayotkçùñavedane ..>% iti padyatrayam ..
     %<bràhmaõàdba÷yakanyàyàmambaùñho nàma jàyate ..>% iti ca padyàrdhaü mànavãyam ..
     %<vai÷yàyàü bràhmaõàjjàto'mbaùñho hi nunisattama .
     bràhmaõànàü cikitsàrthaü nirdiùño munipuïgavaiþ ..>% iti parà÷araþ ..
     %<vedàjjàto hi vaidyaþ syàdambaùñho brahmaputtrakaþ .>% iti ÷aïkhaþ .. brahmà mårdhàbhiùikta÷ca vaidyaþ kùattravi÷àvapi . amã pa¤ca dbijà eùàü yathàpårba¤ca gauravam .. iti hàrãtaþ ..
     %<màturyadà prajàyante dvitãyaü mau¤jibandhanàt .
     bràhmaõakùattriyavi÷astasmàdete dbijàþ smçtàþ ..>% iti yàj¤avalkyavacanam .. mårdhàbhiùiktàmbaùñhayorapi pitçvattvàt dvijatvam .. iti bçddhàþ ..
     %<àyurvedopanayanàdvaidyo dbija iti smçtaþ ..>% iti vaidyake'gnive÷aþ ..
     %<tapoyogàt purà vaidyastejasà pitçvat smçtàþ .
     vipràt kùattràdyato nyånàþ kriyayà vai÷yavat kçtàþ ..
     ÷anaiþ ÷anaiþ kriyàlopàdatha tà vaidyajàtayaþ .
     kalau ÷ådratvamàpannà yathà kùattrà yathà vi÷aþ ..>% iti viùõuþ ..
     %<yuge jaghanye dve jàtã bràhmaõaþ ÷ådra eva ca .>% iti yamaþ ..
     %<÷anakai÷ca kriyàlopàdimàþ kùattriyajàtayaþ .
     vçùalatvaïgatà loke bràhmaõàdar÷anena ca ..>% iti manuvacanaü dhçtvà evamambaùñhàdãnàmapi kalau ÷ådratvamiti svasvagrantheùu vàcaspatimi÷ràdibhistathà ÷uddhitattve smàrtabhaññàcàryeõàpyuktam . ataeva kulapa¤jikàyàmuktam . atidiùñaü hi vaidyasya ÷ådratvaü kùattriyàdivaditi . tasmàt kùattravi÷ostulyo vaidyaþ ÷ådrasya påjita iti .. * ..
     %<yuge yuge karmaõaivotkarùàpakarùàvàha manuþ .
     taporãtiprabhàvai÷ca te gacchanti yuge yuge ..>% manuùyeùviha janmata iti ..
     %<ambaùñheùvamçtàcàryaþ khyàto'bhådbhuvanatraye .
     siddhavidyàhvayàü kanyàü svarvaidyasya tu mànasãm ..
     upayeme mahaujà ya÷cikitasatakayà ÷rutaþ .
     athaitasya vareõaiva khyàtà vaidyà mahaujasaþ ..
     seno dàsa÷ca gupta÷ca datto devaþ karo dharaþ .
     ràjaþ soma÷ca nandi÷ca kuõóa÷candra÷ca rakùitaþ ..
     santànà vahava÷caiùàü babhåvu÷ca cikitsakàþ .
     kulànuråpata÷caiùàü jàtàþ paddhatayo'pyamåþ ..
     teùàü pra÷aüsà nindà ca babhåva svena karmaõà .
     uttamau senadàsau ca guptadattau tathaiva ca ..
     devaþ kara÷ca madhyasthau ràjasomau kulàdhamau .
     nandiprabhçtayo nindyà luptapaddhatayo'pi ca ..
     kecijjàtyà parikhyàtàstathà vçttyanusàrataþ .
     sarvàsàmeva jàtãnàü vçttireva garãyasã .
     vçttiþ svargyà ca pathyà ca vçttyà jàtiþ pravartate ..>% iti pràcãnakulapa¤jikàdhçtavyàsavacanàni .. iti vaidyotpattikathanam .. * .. atha vaidyànàü gotràõi .
     %<aùñàviü÷adamã gotràþ sarveùàü bhiùajàmapi .
     pratyekante vilikhyante senadàsàditaþ kramàt ..
     dhanvantari÷ca ÷aktri÷ca tathà vai÷vànaràdyakau .
     maudgalyakau÷ikau kçùõàtreya àïgiraso'pi ca ..
     aùñau gotràõi senànàü dàsànàü tadanantaram .
     maudgalyo'tha bharadvàjaþ ÷àlaïkàyana eva ca ..
     ÷àõóilya÷ca va÷iùñha÷ca vàtsya÷ca ùaóamã matàþ .
     guptànàü trãõi gotràõi kà÷yapo gautamastathà ..
     sàvarõirapi dattànàü catvàraþ parikãrtitàþ .
     kau÷ikaþ kà÷yapa÷caiva ÷àõóilya÷càpi tatparaþ ..
     maudgalya iti vij¤eyà÷catvàro devasambhavàþ .
     àtreyakçùõàtreyau ca ÷àõóilya àlamàlakaþ ..
     dharasya kà÷yapaþ prokto bharadvàja÷ca kuõóajaþ .
     kà÷yapo rakùitasyaiko gotrà ete prakãrtitàþ ..
     dattànàmàdyagotràõàü de÷abhede'sti santatiþ .
     evamàtreyagotro'pi datto de÷àntare ÷rutaþ ..
     dattàþ kçùõàtreyagotrà dç÷yante bahavastathà .
     tasmàddattasya gotràõi sapta j¤eyàni paõóitaiþ ..
     karàõàü kà÷yapo gotro vàtsyamaudgalyakàvapi .
     de÷abhede hi vidyante tatkaraþ saptagotrakaþ ..
     ràjaþ kà÷yapagotro'pyasti tadràjastrigotrakaþ .
     ÷råyante ca jàmadagnyagotrà de÷àntare dharàþ ..
     bahavo'pi bharadvàjagotrajàþ santi rakùitàþ .
     indràdityau parau yau dvau vaidyau gotràstayorime ..
     indrasya kà÷yapo gotra eka eva prakãrtitaþ .
     àdityànàmimau gotràvàdityakau÷ikau smçtau ..
     pa¤cà÷adete vikhyàtàstasmàdgotrà bhiùakkule .
     yattu de÷àntare gotramanyat kimapi ca ÷rutam .
     dattàdãnàü na tat proktamaprasiddhamatãva tat .. *>% atha pa¤jikàntaroktaràóhãyavaidyakulàùñakãyagotrasaükhyà÷reùñhatvàdi likhyate .
     %<kà¤jã÷àdvuùisenasya gotràõyaùñau bhavanti ca .
     ÷aktridhanvantarã ÷reùñhau madhyau vai÷vànaràdyakau .
     maudgalyakau÷ikau kçùõàtreya àïgiraso'dhamàþ ..>% atha ràóhãyàùñagçhavaidyànàü pravarànàha .
     %<pravaràþ pa¤ca senànàü dhanvantarikulodbhuvàm .
     vinirdiùñà yathà te ca dhanvantaryaparà÷arau ..
     naiyadhruva÷càïgiraso bàrhaspatya iti kramàt .
     ÷aktrigotre trayaþ ÷aktriparà÷arava÷iùñhakàþ ..
     pravaràþ pa¤ca dàsànàmaurvacyaùanabhàrgavàþ .
     jàmadagnya÷càpnuvànaþ proktà maudgalyagotrajàþ ..
     guptànàü traya evaite kà÷yapo'pyapasàrakaþ .
     naiyadhruvo'mã pravaràþ kà÷yapànvayasambhuvàm ..
     datte trayaü kau÷ikànàü ÷àõóilyàsitadevalàþ .
     kçùõàtreyo va÷iùñha÷ca àtreya÷ceti te trayaþ ..
     dattànàü pravarà ete dattàtreyakulodbhuvàm .
     àtreyagotrajàtànàü devànà¤ca tathà trayaþ ..
     àtreya àïgirasako bàrhaspatya iti kramàt .
     kare bharadbàjagotre trayo'mã pravaràþ smçtàþ ..
     bharadvàjo bhàrgava÷ca cyavana÷ca kramàdamã .
     ràjavaü÷e vàtsyagotre kathitàþ pravaràstrayaþ ..
     vàtsye'sitastathà màrkaõóeya evaü kramàditi .
     atha kau÷ikagotrasya somasya pravaràstrayaþ ..
     kau÷ikaþ kà÷yapa÷caiva bhàrgava÷cetyamã kramàt .
     senàdãnàmanuktà ye àdyagotràdisambhuvàm ..
     pravaràste'pi vij¤eyàstattatkulabhuvàü mukhàt .
     nandyàdãnàü varendreùu caturõàü pravarà÷ca ye .
     vij¤eyàste ca nikhilàsteùàü kulabhuvàü mukhàt ..>% iti vaidyànàü pravaràþ .. * .. atha vaidyeùu ràóhãyàdikathanam .
     %<seno dàsa÷ca gupta÷ca datto devaþ karastathà .
     ràjasomàvapãtyaùñau ràóhãyàþ parikãrtitàþ ..
     nandi÷candro dharaþ kuõóo rakùita÷ceti pa¤ca ye .
     te varendreùu vikhyàtà dàsadattakarà api ..
     ràóhãyà bhiùajo ye ye pràyaste vaïgagà api .
     nandyàdayo mahàràùñre nivasanti ca kecana ..>% tathà ca pa¤jikàntare .
     %<seno dàsa÷ca gupta÷ca pa¤ca dattàdayastathà .
     aùñau ràóhàsu vikhyàtàþ pràyo'mã vaïgagà api ..>% tathànyatra .
     %<nandicandradharadattarakùitàste svanàmani varendravi÷rutàþ .
     bãjipåruùa ihaiva vakùyate tatkulaü khalu varendrajaü punaþ ..>% tathà hi nàràyaõadàso'ntaraïgakhàna÷ca . %<dàso datto dhara÷caiva nandikuõóau karastathà . candra÷ca rakùita÷ceti varendrakulamaùñakam ..>% iti .. tathànyatra .
     %<aùñau senàdayo ràóhe vaïgeùvapi vasantyamã .
     nandyàdayo mahàràùñre luptapaddhatayo'pi ca .
     kecijjàtyà parikhyàtà dçùñà de÷àntareùvapi ..>% iti ..
     %<sambandhaþ ståyate sarvairekade÷anivàsinoþ .
     nindyate kila sambandho bhinnade÷anivàsinoþ ..>% iti vaidyeùu ràóhãyàdikathanam .. * .. atha senàdãnàü pårvasthànamàha .
     %<÷rãkà¤jã÷à gonagaraü karaïkakoñha eva ca .
     mora÷àsanakàntàrau samànusthànameva ca ..
     meóhya÷àsanamapyanyo yàsagràmastathaiva ca .
     aùñànàü senamukhyànàü ràóhàyàü sthànamaùñakam ..>% tathàha durjayaþ .
     %<kà¤jã goraü karaïka÷ca morakàntàsamànukàþ .
     meóhyo màla÷ca ràóhàyàü vaidyànàü kulamaùñakam ..>% iti vaidyànàü pårbasthànakathanam .. * .. atha sthànabhedena senàdibhedamàha .
     %<ånaviü÷atidhà senà aùñàviü÷atidhà puram .
     bhavanti bhedenaiteùàü vakùyate kulalakùaõam ..
     eko vinàyakaþ seno bhedena navadhàbhavat .
     màla¤co dhalahaõóãyaþ khànàjaþ senahàñikaþ ..
     nàrahañño nirolãyastathà maïgalakoñhajaþ .
     ràyigràmã vaitajãyo nava vainàyakà amã ..
     vi÷eùato vinirdiùñà j¤eyà÷cànyasthalodbhavàþ .
     sàmànyasthànakathane sambandhabhàùaõe tathà .
     sarveùàmeva vaidyànàmitareùàmayaü kramaþ ..>% iti vinàyakasenavaü÷yanirõayaþ ..
     %<ekaþ punargayãseno bhedenaiva caturvidhaþ .
     viùapàóàbhavaþ ÷reùñhastikàyipurajastathà .
     anyaþ kaóayisambhåto dhàóàgràmã tataþ paraþ ..>% iti gayãsenavaü÷yanirõayaþ ..
     %<eko ràghavaseno'bhåt khaõóagràmeõa vi÷rutaþ .
     sa khaõóaja iti khyàto nàparà tasya ca sthalã ..>% iti ràghavasenavaü÷yanirõayaþ ..
     %<ràjà vimalaseno'bhåt senabhåmikçtà÷rayaþ .
     sa senabhåmau vikhyàto nàparaü tasya ca sthalam ..>% iti ràj¤o vimalasenasya vaü÷yanirõayaþ ..
     %<pàtradàmodaraþ senaþ pàtraþ ÷ikharabhåpateþ .
     asau ÷ikharabhåjàto nàparaü tasya ca sthalam ..>% iti pàtradàmodaravaü÷yanirõayaþ ..
     %<vinaseno'pi yastveko dhalabhåmikçtà÷rayaþ .
     sa eva dhalabhåmiùñho nàparà tasya ca sthalã ..>% iti vinasenavaü÷yanirõayaþ ..
     %<saptamo vuùiseno yo vaïgabhåmau pratiùñhitaþ .
     hàõóiyàgràmasambhåtastannàmnà tasya tatkulam ..>% iti hàõóiyàvuùisenavaü÷yanirõayaþ .. iti dhanvantarigotrajàtànàü saptavidhànàü senànàü bhedenàùñàda÷aprakàranirõayaþ ..
     %<÷rãvatsasenapramukhàþ ùaóamã ÷aktrigotrajàþ .
     bhedena saptadhà j¤eyà yathàkramamamã punaþ ..
     ekaþ ÷rãvatsaseno'bhåttehaññagràmavi÷rutaþ .
     tehadçja iti khyàto nàparaü tasya ca sthalam ..>% iti ÷rãvatsasenavaü÷yanirõayaþ ..
     %<ekaþ ÷iyàlaseno'sau bhedena dbividho'bhavat .
     poóàgàcchàbhavaþ ÷reùñhaþ paraþ pokhariyàbhavaþ ..>% iti ÷iyàlasenavaü÷yanirõayaþ ..
     %<eko yaþ puruseno'bhådbhuñhinàgaóimà÷ritaþ .
     bhåñhinàgaóijatvena khyàto'sau nàparaü sthalam ..>% iti purusenavaü÷yanirõayaþ ..
     %<candraseno'parastveka÷candradvãpanivàsakçt .
     ÷aktrigotrasamudbhåta idãlapuramà÷ritaþ ..>% iti candrasenavaü÷yanirõayaþ ..
     %<eko muõóãraseno'sau svarõapãñhãnçpà÷rayàt .
     sa eva svarõapãñhãti vikhyàto mallabhåbhavaþ ..>% iti muõóãrasenavaü÷yanirõayaþ ..
     %<ràmasenaþ parastasyaivàntarbhåto babhåva yaþ .
     sa mallabhåmivasatau viditànekapauruùaþ ..>% iti ÷aktvigotrajàtànàü ÷rãvatsasenapramukhànàü ùaõõàü saptaprakàranirõayaþ ..
     %<àdyasenastu ùaóbãjã bhedena vividho'bhavat .
     napàóàsambhavastvekaþ ÷àlagràmabhavo'paraþ ..
     mànakarãya evànyastraya àdyàþ prakãrtitàþ .
     àdyarùigotrasambhåtàþ svatantràþ sarva eva hi ..>% iti sakalasenànàü bhedanirõayaþ .. * .. atha dàsànàü bhedamàha .
     %<pa¤cada÷avidhà dàsàste'mã viü÷atidhà punaþ .
     ekaþ puna÷càyudàso bhedena dvividho'bhavat .
     ekastehaññasambhåto màlikàhàrajaþ paraþ ..>% iti càyuvaü÷ye dvividhanirõayaþ ..
     %<panthadàsaþ punastveko bhedena pa¤cadhàbhavat .
     vàlinàchãbhava÷caikaþ paro maõóalajànikaþ .
     mauóe÷varabhavaþ pàligràmajaþ pàjanaurajaþ ..>% iti panthavaü÷ye pa¤cavidhaniõayaþ ..
     %<eko'paraþ kàyudàso vaïgabhåmau pratiùñhitaþ .
     kogràmãõa iti khyàto dàso maudgalyagotrajaþ ..>% iti kàyudàsavaü÷yanirõayaþ .. bhoyãdàso'pi tatputtrau khyàtau dãghalakekarau . amã trayo vaïgabhåmau prasiddhàþ sarva eva hi .. iti bhoyãdàsasya tatputtrayo÷ca vaü÷yanirõayaþ ..
     %<eko varàhadàso'sau vauhàrigràmavàsakçt .
     sa vauhàrijadàso'pi mato maudgalyagotrajaþ ..>% iti vauhàrãyavaràhadàsavaü÷yanirõayaþ ..
     %<nçsiühanàmadàsau dvau vaïgade÷e pratiùñhitau .
     tau vaïgajàviti khyàtau kulakàryaparàyaõau ..>% iti nçsiühadàsayorvaü÷yanirõayaþ ..
     %<vãradàso'pi yastvekaþ sa vaïgaja iti smçtaþ .
     tatraiva vaïge sambandhastasyàbhådbarakanyayoþ ..>% iti vãradàsavaü÷yanirõayaþ ..
     %<khyàtaþ pàtharaóàgràme ràmadàso'pi tàdç÷aþ .
     sånavastasya catvàro bãjinastepi vi÷rutàþ ..
     khyàtà óabheóa-gàbheóa-dhàóa-vãóàladàsakàþ .
     maudgalyagotrasambhåtàþ svatantràþ sarva eva hi ..>% iti ràmadàsasya tatputtràõà¤ca vaü÷yanirõayaþ .. iti maudgalyagotrajànàü sakaladàsànàü pa¤cada÷aprakàràõàü bhedena viü÷atiprakàranirõayaþ .. * atha guptànàü bhedamàha .
     %<guptà÷ca ùaóvidhà bhedàstrayoda÷avidhàþ punaþ .
     kà÷yapànvayasaübhåtàþ svatantràþ sarva eva hi ..
     ekaþ punaþ kàyugupto bhedenàùñavidho'bhavat .
     varàha nagarãya÷ca ÷reùñho'bhåt kulakarmaõi ..
     paõinàlàbhava÷cànyastathaiva kula÷ãlavàn .
     vàrà÷atasamudbhåtastçtãyastadanantaram ..
     nãlaguptabhavà ye te nirolatripurà÷ritàþ .
     bhadrakhàlãnivàsasthàþ kàyuguptodbhavà÷ca ye ..
     màñiyàrãbhavàþ kecillokaguptasya vaü÷ajàþ .
     pa÷cimasthànamà÷ritya kecitsanti nijecchayà ..>% iti kàyuguptavaü÷ye'ùñavidhanirõayaþ ..
     %<parame÷varagupto yaþ ÷reùñhastadbaü÷asambhavaþ .
     yo'bhåttripuragupto'sau dhauóàlàvihitasthitiþ ..>% iti dhauóàlãyatripuraguptavaü÷yanirõayaþ ..
     %<parame÷varaguptasya vaü÷ajau dbau pratiùñhitau .
     bhãüpurãkhàóigràmasthau mahatsvalpàdhikàriõau ..>% iti mahàdhikàrisvalpàdhikàriõorvaü ÷yanirõayaþ ..
     %<aóàlagupto yaþ proktaþ sa tu ÷iïgànasambhavaþ .
     kà÷yapànvayasaübhåtaþ kulakàryaparàyaõaþ ..>% ityaóàlaguptavaü÷yanirõayaþ ..
     %<vãraguptastu yaþ prokto bhãü puragràmavàsakçt .
     bhãü purãya iti khyàtaþ sa ca kà÷yapagotrajaþ ..>% iti vãraguptavaü÷yanirõayaþ .. iti kà÷yapagotrajàtànàü sakalaguptànàü ùaóvidhànàü bhedena trayoda÷apraükàranirõayaþ ..
     %<dattau ca dbividhau j¤eyau ràmadatta÷ca pàvità .
     pårvaþ ÷àõóilyagotrãyo vañagràmasamudbhavaþ ..
     aparaþ pàvità dattaþ khàügaóãyaþ sa eva hi .
     jàtaþ kau÷ikagotre ca khatantrau dvau guõànvitau ..>% iti dattavaü÷yanirõayaþ ..
     %<vikàraõasya devasya vaü÷yà àtreyagotrajàþ .
     samànusthànasaübhåtàþ ketugràme'dhunà tu te ..
     ketugràmãõadevo'sau nikàruõakulodbhavaþ .
     nijai÷ca pauruùaireva kulakàryaparàyaõaþ ..
     kçùõàtreyabhavà ye ca ye ca ÷àõóilyagotrajàþ .
     àlamàlabhavà ye ca te nànàde÷avàsinaþ ..>% iti devavaü÷yanirõayaþ ..
     %<ekaþ kàntàravàsã ca karo bhedàdamã trayaþ .
     va÷iùñha÷aktvigotre dvau vaïgade÷e ca vi÷rutau ..
     yastu dharmakaro bãjã bharadvàjakulodbhavaþ .
     tadvaü÷yàþ sàüprataü santi himoóàyàjigàüpure ..>% iti karavaü÷yanirõayaþ ..
     %<meóhya÷àsanasaübhåtau ràjavaü÷odbhavàvubhau .
     ÷a÷iràjamasãràjau vàtsyagotrasamudbhavau ..
     elàcidhàmanagare ÷a÷iràjaþ kçtà÷rayaþ .
     masãràjaþ khepaóãyo vaïgabhåmau ca saüsthitaþ ..>% iti ràjavaü÷ye dbividhanirõayaþ ..
     %<màlagràmasamudbhåto dharmasomo mahàmatiþ .
     jàtaþ kau÷ikagotre ca tadvaü÷yà bahude÷agàþ ..>% iti somavaü÷yanirõayaþ .. iti ràóhàprasiddhànàmaùñànàü senàdãnàü bhedena vaü÷yanirõayaþ .. * ..
     %<apare ye nandicandrau dharakuõóau ca rakùitaþ .
     vàrendrà api pa¤caite prasiddhàstatra te punaþ ..>% iti trayoda÷agçhàõàü vaidyànàü yathàkramabhedena kulanirõayaþ .. * .. atha senàdãnàü sàmànyataþ sambandhalikhanànurodhàdvasatisthànamàha .
     %<÷rãkhaõóanàmanagarã ràóhe vaïge ca vi÷rutà .
     sarveùàmeva vaidyànàmà÷rayo yatra vidyate ..
     yatra goùñhã kçtà vaidyairyaþ khaõóo'bhådbhiùakpriyaþ .
     vi÷eùataþ kulãnànàü sarveùàmeva vàsabhåþ ..>% iti sàmànyataþ sakalavaidyànàü vàsasthànamuktam .. * .. iti gauràïgamallikàtmajabharatasenakçtavaidyakulatattvam ..

#<vaidyaþ>#, tri, vedasambandhãyaþ . veda÷abdàt ùõyapratyayena niùpannametat ..

#<vaidyakaü>#, klã, àyurvedaþ . cikitsà÷àstram . yathà --
     %<yasya vyàkaraõe vareõyaghañanàsphãtàþ prabandhà da÷a prakhyàtà nava vaidyake'pi tithinirdhàràrthameko'dbhutaþ .
     sàhitye traya eva bhàgavatatattvoktau trayastasya bhuvyantarvàõi ÷iromaõeriha guõàþ ke ke na lokottaràþ ..>% iti mugdhabodhavyàkaraõa÷eùe vopadevapra÷aüsà÷lokaþ .. * .. tacchàstrakçnnàmàni yathà --
     %<çgyajuþsàmàtharvàkhyàn dçùñvà vedàn prajàpatiþ .
     vicintya teùàmartha¤caivàyurvedaü cakàra saþ ..
     kçtvà tu pa¤camaü vedaü bhàskaràya dadau vibhuþ .
     svatantrasaühitàü tasmàdbhàskara÷ca cakàra saþ ..
     bhàskara÷ca sva÷iùyebhya àyurvedaü svasaühitàm .
     pradadau pàñhayàmàsa te cakruþ saühitàstataþ ..
     teùàü nàmàni viduùàü tantràõi tatkçtàni ca .
     vyàdhipraõà÷abãjàni sàdhvi matto ni÷àmaya ..
     dhanvantarirdivodàsaþ kà÷ãràjastathà÷vinau .
     nakulaþ sahadevo'rki÷cyavano janako budhaþ ..
     jàvàlo jàjaliþ pailaþ kavatho'gastya eva ca .
     ete vedàïgavedaj¤àþ ùoóa÷a vyàdhinà÷akàþ .. * ..
     cikitsàtattvavij¤ànaü nàma tantraü manoramam .
     dhanvantari÷ca bhagavàü÷cakàra prathame sati ! ..
     cikitsàdarpaõaü nàma divodàsa÷cakàra saþ .
     cikitsàkaumudãü divyàü kà÷ãràja÷cakàra saþ ..
     cikitsàsàratantra¤ca bhramaghnaü cà÷vinãsutau .
     tantraü vaidyakasarvasvaü nakula÷ca cakàra saþ ..
     cakàra sahadeva÷ca vyàdhisindhuvimardanam .
     j¤ànàrõavaü mahàtantraü yamaràja÷cakàra saþ ..
     cyavano jãvadàna¤ca cakàra bhagavànçùiþ .
     cakàra janako yogã vaidyasandehabha¤janam ..
     sarvasàraü candrasuto jàvàlastantrasàrakam .
     vedàïgasàraü tantra¤ca cakàra jàjalirmuniþ ..
     pailo nidànaü kavathastantraü sarvadharaü param .
     dvaidhanirõayatantra¤ca cakàra kumbhasambhavaþ ..
     cikitsà÷àstrabãjàni tantràõyetàni ùoóa÷a .
     vyàdhipraõà÷abãjàni balàdhànakaràõi ca ..
     mathitvà j¤ànamanthànairàyurvedapayonidhim .
     tatastantràõyujjaharurnavanãtàni kovidàþ ..
     etàni krama÷o dçùñvà divyàü bhàskarasaühitàm .
     àyurvedaü sarvabãjaü sarvaü jànàmi sundari ! ..>% iti brahmavaivarte brahmakhaõóe 16 adhyàyaþ ..

#<vaidyanàthaþ>#, puü, de÷aùi÷eùaþ . yathà --
     %<karavãre mahàlakùmãrumàdevã vinàyake .
     arogà vaidyanàthe tu mahàkàle mahe÷varã ..>% iti màtsye gaurãnàmàùña÷ataü 13 adhyàyaþ .. (tathà devãbhàgavate pãñhasthàna màhàtmye . 7 . 30 . 71 ..) api ca .
     %<vaidyanàthaü samàrabhya bhuvane÷àntagaü ÷ive .
     tàvadaïgàbhidho de÷o yàtràyàü na hi duùyati ..>% iti ÷aktisaïgamatantre 7 pañalaþ .. bhairavavi÷eùaþ . yathà --
     %<hàrdapãñhaü vaidyanàthe vaidyanàthastu bhairavaþ ..
     devatà jayadurgàkhyà nepàle jànunã mama ..>% iti tantracåóàmaõau pãñhanirõayaþ .. api ca .
     %<haridrànagare yatra vaidyanàtho mahe÷varaþ .
     tatràkùayo vilvavçkùaþ svarõavçkùa udàhçtaþ ..>% iti bçhaddharmapuràõe 11 adhyàyaþ .. anyacca .
     %<jhàrakhaõóe vaidyanàtho vakre÷varastathaiva ca .
     vãrabhåmau siddhinàtho ràóhe ca tàrake÷varaþ ..>% iti mahàliïge÷varatantre pãñhàdikrameõa ÷iva÷atanàmastotram ..

#<vaidyabandhuþ>#, puü, (vaidyànàü bandhuriva .) àragvadhavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. vaidyasya bandhu÷ca ..

#<vaidyamàtà>#, [ç] strã, (vaidyànàü màteva .) vàsakaþ . ityamaraþ .. bhiùagjananã ca ..

#<vaidyasiühã>#, strã, (vaidye vaidya÷àstroktauùadhàdau siühãva prabhåtavãryavattvàt .) vàsakavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vaidyà>#, strã, kàkolã . iti ÷abdacandrikà ..

#<vaidhaþ>#, tri, (vidhinà bodhitaþ . vidhi + aõ .) vidhibodhitaþ . yathà . adçùñàrthaikajàtãyakarmaõaþ kàlade÷akartràdãnàü prayogànubandhavaidhahetubhåtànàmabhede uddi÷yavi÷eùàgrahaþ . iti pràya÷cittatattvam .. * .. atha vaidhahiüsàvicàraþ . mà hiüsyàt sarvà bhåtàni ityatra sarva÷abdasya vyàpakàrthaparatayà etadvidhimanullaïghya vàyavyaü ÷vetamàlabheta . ityàdividherviùayàpràpteragatyà vaidhàtiriktaviùayatvam . sarvàþ sarvàõi chandasi và ityanena tat padaü siddham . yadapi nànàdar÷anañãkàkçdbhirvàcaspatimi÷raistattvakaumudyàmabhihitam . %<na ca mà hiüsyàt sarvà bhåtàni iti sàmànya÷àstraü vi÷eùa÷àstreõa agnãsomãyaü pa÷umàlabheta ityanena vàdhyeta iti vàcyaü virodhàbhàvàt . virodhe hi balãyasà durbalaü vàdhyate . na càsti virodhaþ bhinnaviùayatvàt . tathà hi . mà hiüsyàditi niùedhena hiüsàyà anarthahetubhàvo j¤àpyate na punarakratvarthatvamapi . na cànarthahetutvakratåpakàrakatvayoþ ka÷cidasti virodhaþ . hiüsà hi puruùasya doùamàvakùyati krato÷ca upakariùyati>% ityantena . tadapi sàükhyanaye . mãmàüsakamate tu virodha eva . tathà hi . gurunaye na khalu sarvabhåtahiüsàbhàvaviùayakaü kàryamiti niùedhavidhyarthasya vàdhaü vinà agnãsomãyapa÷vàlambhanaviùayakaü kàryamiti bhàvavidhyartha upapadyate . bhaññanaye tu aïge yathà tathàstu . na ca mukhyapa÷uyàge puruùàrthe pa÷uhiüsanasyàrthasàdhanatvamanartha-sàdhanatva¤copapadyate virodhàt . vastutastu aïge'pi virodho'styeva kutaþ vidhereùa svabhàvo yaþ svaviùayasya sàkùàt paramparayà và puruùàrthasàdhanatvamavagamayati . anyathà aïgànàü pradhànopakàrakatvamapi nàïgãkriyate . arthasàdhanatvaü balavadaniùñànanubandhãùñasàdhanatvaü anarthasàdhanatvaü balavadaniùñasàdhanatvaü na cànayorekatra samàve÷a iti . ataevoktaü tasmàdyaj¤e vadho'vadhaþ iti . nanvevaü ÷yenenàbhicaran yajeta ityatra ÷yenasya ÷atruvadharåpeùñasàdhanatvamavagatam . abhicàro målakarma ca iti manunà upapàtakagaõamadhye pàñhàdaniùñasàdhanatvamavagatam . tadetat kathamupapadyatàmiti cenmaivam . àtatàyinamàyàntaü hanyàdevàvicàrayan ityekavàkyatayà àtatàyisthale iùñasàdhanatvaü anàtatàyisthale tåpapàtakatvena balavadaniùñasàdhanatvamityavirodha iti . gurucaraõà apyevam . iti tithyàditattvam ..

#<vaidhàtraþ>#, puü, (vidhàturapatyaü pumàn . vidhàtç + aõ .) sanatkumàraþ . sa ca vidhàtçputtraþ . ityamaraþ ..

#<vaidhàtrã>#, strã, (vidhàturiyamiti . vidhàtç + aõ . ïãp .) bràhmã . iti ràjanirghaõñaþ .. (vidhàtçsambandhini, tri . yathà, ràjataraïgiõyàm . 4 . 413 .
     %<abhaïguràste'bhimànàstasyaivàsan manasvinaþ .
     abhyavartata yaireùa vaidhàtrãrapi vàmatàþ ..>%)

#<vaidhåmàgnã>#, strã, ÷àlvade÷ãyanagarã . iti siddhàntakaumudã ..

@<[Page 4,517b]>@
#<vaidhçtiþ>#, puü, viùkambhàdisaptaviü÷atiyogàntargata÷eùayogaþ . tasya tyàjyatvaü yathà --
     %<parighasya tyajedardhaü sapta ÷åle ca nàóikàþ .
     gaõóavyàghàtayoþ ùañ ca nava harùaõavajrayoþ .
     vaidhçtivyatipàtau ca samastau parivarjayet ..>% iti jyotistattvam .. * .. tatra jàtaphalaü yathà, koùñhãpradãpe .
     %<maitrãvihãnaþ kuñilaþ khala÷ca mårkho daridraþ parava¤caka÷ca .
     kukarmakartà paradàrabhartà bhavennaroü vaidhçtilabdhajanmà ..>% amçtayoge tasya varjyatvamavarjyatva¤ca yathà --
     %<yadi vçùñivyatãpàtau dinaü vàpya÷ubhaü bhavet .
     hanyate'mçtayogena bhàskareõa tamo yathà ..
     hantyamçtàkhyo yogaþ sarvàõya÷ubhàni helayà niyatam .
     na bhavati punariha ÷akto vaidhçtivçùñivyatãpàte ..>% iti jyotistattvam .. (devatàvi÷eùaþ . yathà, bhàgavate . 8 . 1 . 29 .
     %<devà vaidhçtayo nàma vidhçtestanayà nçpa .
     naùñàþ kàlena yairvedà vidhçtàþ svena tejasà ..>%)

#<vaidheyaþ>#, tri, (vidhiü paddhatimevànusçtya vyavaharati . vidhi + óhak . yadvà, vidheye kartavye anabhij¤aþ . vidheya + aõ . yadbà, viruddhaü dheyamasya . tataþ svàrthe aõ . paddhatimà÷ritya kriyàkàritvàt yuktàyuktaviveka÷ånyatvàcca tathàtvamasya .) mårkhaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 48 .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 6 . 159 .
     %<puü÷calã jàlmavaidheyabàlakàdrogdhçnibharà .
     samabhådaprave÷àrhà ràjaparùanmanasvinàm ..>%) vidhisambandhã vidheyasambandhã ca ..

#<vaidhyataþ>#, puü, yamapratãhàraþ . iti hemacandraþ ..

#<vainateyaþ>#, puü, (vinatàyà apatyamiti . vinatà + %<strãbhyo óhak .>% 4 . 1 . 120 . iti óhak .) garuóaþ . ityamaraþ .. (yathà, devãbhàgavate . 2 . 12 . 29 .
     %<samànãyàmçtaü màtre vainateyaþ samarpayat ..>%) aruõaþ . iti matsyapuràõam .. (vinatàpatyamàtre . yathà, mahàmàrate . 1 . 65 . 40 .
     %<tàrkùya÷càriùñanemi÷ca tathaiva garuóàruõau .
     àruõirvàruõi÷caiva vainateyàþ prakãrtitàþ ..>%)

#<vainayikaþ>#, puü, ÷astràbhyàsarathaþ . tatparyàyaþ . yogyarathaþ 2 . iti hemacandraþ . 3 . 416 .. (vinaya eva . %<vinayàdibhyaùñhak .>% 5 . 4 . 34 . iti svàrthe ñhak . vinayaþ ..) vinayasambandhini, tri .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 68 . 4 .
     %<sarvaü vainayikaü kçtvà vinayaj¤o bçhaspatim .
     dakùiõànantaro bhåtvà praõamya vidhipårvakam .
     vidhiü papraccha ràjyasya sarvalokahite rataþ ..>%)

#<vainàyikaþ>#, puü, bauddhaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. yathà,
     %<bhinnakaþ kùapaõo'hrãko bauddho vainàyikaþ smçtaþ ..>% iti trikàõóa÷eùaþ ..

@<[Page 4,517c]>@
#<vainà÷ikaü>#, klã, (vinà÷aü såcayatãti . vinà÷a + ñhak .) nàóãnakùatravi÷eùaþ . sa tu janmarkùàvadhitrayoviü÷anakùatram . yathà . janmàdyaü karma tato'pi da÷amaü sàüghàtikaü ùoóa÷abham . samudayamaùñàda÷abhaü vinà÷asaüj¤aü trayoviü÷aü àdyàttu pa¤caviü÷aü mànasamevaü naraþ ùaóçkùaþ syàt .. tatphalaü yathà --
     %<ãhàdehàrthahàniþ syàjjanmarkùa upatàpite .
     karmarkùe karmaõàü hàniþ pãóà manasi mànase ..
     mårtidraviõabandhånàü hàniþ sàüghàtike tathà .
     saütapte sàmudayike mitrabhçtyàrthasaükùayaþ ..
     vainà÷ike vinà÷aþ syàt dehadraviõasampadàm ..>% iti jyotistattvam .. nidhanatàrà . yathà --
     %<vainà÷ikarkùe dçùñaü grahaõaü sudhàü÷ubhàskarayoþ .
     janayati rogaü bahudhà kle÷aü vittakùaya¤cà÷u ..>% vainà÷ikarkùe trayoviü÷anakùatre . iti kecit . vastutastu vainà÷ikapadaü niüdhanatàràparam . nidhane'pi cetyekavàkyatvàt . iti tithyàditattvam ..

#<vainà÷ikaþ>#, puü, (vinà÷o matamasya . vinà÷a + ñhak . sarvaü dç÷yaü kùaõikamiti kùaõikavij¤ànavàditvàdasya tathàtvam .) kùaõikaþ . paratantraþ . årõanàbhaþ . iti medinã .. vinà÷asambandhãye, tri ..

#<vainãtakaþ>#, puü, klã, paramparàvàhanam . ityamaraþ .. àråóhaü vàhyaü yat sàkùàt na vahati paramparayaiva vahati tadvainãtakam . yathà dolàü vahan dolàvàhakaþ vinãyate smeti ktàt vikàrasaügheti ke vinãtakaþ tenaiva svàrthe ùõe vçddhau vainãtakam . iti bharataþ .. vinãtasambandhini, tri ..

#<vainyaþ>#, puü, (venasyàpatyaü pumàn . vena + %<kurvàdibhyo õyaþ .>% 4 . 1 . 151 . iti õyaþ .) venaputtraþ . sa tu pçthuràjaþ . yathà --
     %<venasya mathite pàõau sa babhåva mahàpumàn .
     vainyo nàma mahãpàlo yaþ pçthuþ parikãrtitaþ .
     yena dugdhà mahã pårvaü prajànàü hitakàraõàt ..>% iti vahripuràõe sargànu÷àsananàmàdhyàyaþ .. (yathàca çgvede . 8 . 9 . 10 .
     %<pçthã yadbàü vainyaþ sàdaneùveva .>%
     %<vainyo venasya puttraþ pçthã etatsaüj¤o ràjarùiþ .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<vaiparãtyaü>#, klã, (viparãta + ùya¤ .) viparãtasya bhàvaþ . tatparyàyaþ . vyatyàsaþ 2 viparyàsaþ 3 viparyayaþ 4 vyatyayaþ 5 . iti hemacandraþ .. (yathà, màrkaõóeye . 43 . 34 .
     %<svabhàvavaiparãtyantu prakçte÷ca viparyayaþ ..>%)

#<vaiparãtyalajjàluþ>#, strã, puü, (vaiparãtyà lajjàluþ .) svalpakùupabçhatphalà lajjàluþ . yathà --
     %<lajjàlurvaiparãtyànyà svalpakùupabçhatphalà .
     vaiparãtyà ca lajjàlurhyàbhidhàne prayojayet ..
     lajjàlurvaiparãtyàhvaþ kañuruùõaþ kaphàpanut .
     rase niyàmaka÷caiva nànàvij¤ànakàrakaþ ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 4,518a]>@
#<vaibhavaü>#, klã, vibhavasya bhàvaþ . vibhava÷abdàt ùõapratyayena niùpannamidam .. (yathà, kathàsaritsàgare . 66 . 191 .
     %<so'pyàvedya yathàrthamambaracaràdhã÷aþ kùaõàt kalpità÷eùasvocitadivyavaibhavavidhiþ siddhiprabhàvàttataþ ..>% ati÷ayaþ . yathà, bhàgavate . 5 . 18 . 11 .
     %<yatsaïgalabdhaü nijavãryavaibhavaü tãrthaü muhuþ saüspç÷atàü hi mànasam ..>% vibhorbhàva ityarthe aõpratyaye ai÷varyam . yathà, bhàgarvate . 10 . 14 . 38 .
     %<jànanta eva jànantu kiü bahåktyà na me prabho .
     manaso vapuùo vàco vaibhavaü tava gocaraþ ..>%)

#<vaibhàjitraü>#, klã, (vibhàjayiturdharmyam . vibhàjayitç + %<çto'¤ .>% 4 . 4 . 49 . iti a¤ . vibhàjayiturõilopa÷ceti kà÷ikàkvyà õilopaþ .) vibhàjayiturdharmyam . iti siddhàntakaumudã ..

#<vaibhràjaü>#, klã, devodyànam . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, màrkaõóeye . 55 . 2 .
     %<pårvaü caitrarathaü nàma dakùiõe nandanaü vanam .
     vaibhràjaü pa÷cime ÷aile sàvitra¤cottaràcale ..>% vibhràjaràjasya tapaþsthànam . yathà, harivaü÷e . 23 . 14 .
     %<tato vibhràjitaü tena vaibhràjaü nàma tadvanam ..>% puü, parvatavi÷eùaþ . yathà, màrkaõóeye . 56 . 13 .
     %<tarakùuriti vikhyàtà vaibhràjaü sàcalaü yayau .>% lokavi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e . 18 . 46 .
     %<vaibhràjà nàma te lokà divi bhànti sudar÷anàþ ..>%)

#<vaimàtraþ>#, puü, (vimàturapatyamiti . vimàtç + aõ .) vaimàtreyaþ . iti jañàdharaþ ..

#<vaimàtrà>#, strã, (vimàturapatyaü strã .) vimàtçkanyà . vaimàtra÷abdàdàppratyayena niùpannam ..

#<vaimàtreyaþ>#, puü, (vimàturapatyam . vimàtç + %<÷ubhràdibhya÷ca .>% 4 . 1 . 123 . iti óhak .) vimàtçputtraþ . tatparyàyaþ . vimàtçjaþ 2 vaimàtraþ 3 . iti jañàdharaþ .. (%<tayorabhàve tathàvidhau vaimàtreyau .>% iti ÷uddhitattve preta÷ràddhàdhikàriprastàve ..)

#<vaimàtreyã>#, strã, (vimàturapatyaü strã . vimàtç + óhak . tato óãp .) vimàtçkanyà . vaimàtreya÷abdàdãppratyayena niùpannamidam ..

#<vaimuktaþ>#, tri, vimuktivi÷iùñaþ . tadbhàve, klã . vimukta÷abdàt ùõapratyayena niùpannamidam ..

#<vaimeyaþ>#, puü, vinimayaþ . iti hemacandraþ ..

#<vaiyàkaraõaþ>#, tri, (vyàkaraõaü vetti adhãte và . vyàkaraõa + %<aõçgayanàdibhyaþ .>% 4 . 3 . 73 . iti aõ . %<nayvàbhyàü padàntàbhyàmiti .>% 7 . 3 . 3 . iti yakàràt pårvaü aic .) vyàkaraõavettà . vyàkaraõàdhyetà . vyàkaraõa÷abdàt ùõapratyayena yvoryumeti imà õittve vririti vçddhau ca niùpannamidam . vyàkaraõasambandhã ca .. (yathà, pàõinau . 6 . 3 . 7 .
     %<vaiyàkaraõàkhyàyàü caturthyàþ ..>% yathà ca mahàbhàrate . 5 . 43 . 61 .
     %<sarvàrthànàü vyàkaraõàdvaiyàkaraõa ucyate .
     tanmålato vyàkaraõaü vyàkarotãti tattathà ..>%)

#<vaiyàkaraõabhàryaþ>#, puü, vaiyàkaraõã bhàryà yasya . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<vaiyàghraþ>#, puü, (vyàghrasya vikàraþ . vyàghra + %<pràõirajatàdibhyaþ .>% 4 . 3 . 154 . iti a¤ . tataþ vaiyàghreõa carmaõà parivçto rathaþ . %<dvaipavaiyàghràda¤ .>% 4 . 2 . 12 . iti a¤ .) vyàghracarmàcchàditarathaþ . tatparyàyaþ . dbaipaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 52 .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 58 . 4 .
     %<ayaü sahasrasamito vaiyàghraþ supratiùñhitaþ .
     sucakropaskaraþ ÷rãmàn kiïkiõãjàlamaõóitaþ ..>%) vyàghrasambandhini, tri . yathà --
     %<uttaràbhimukhã bhåtvà niràhàrà nirantaram .
     vaiyàghracarmavasanà sordhvamårdhànanà satã ..
     jyotirmayaü ÷ivaü ÷àntaü paraü ÷ivakaraü param ..>% iti kàlikàpuràõe 44 adhyàyaþ .. (yathà ca bçhatsaühitàyàm . 44 . 13 .
     %<pårvàbhimukhaþ ÷rãmàn vaiyàghre carmaõi sthito ràjà ..>%)

#<vaiyàghrapadyaþ>#, puü, (vyàghrapado'patyamiti . vyàghrapad + ùya¤ . yadvà, vyàghrasyeva pàdàvasya iti bahubrãhau %<pàdasya lopaþ iti .>% 5 . 4 . 138 . iti akàralope gargyàditvàt ya¤ . %<pàdaþ pat .>% 6 . 4 . 130 . iti padàde÷aþ . %<na yvàbhyàmiti .>% 7 . 3 . 3 . yakàràt pårbamaic .) gotrakàrakamunivi÷eùaþ . yathà, tithyàditattva .
     %<vaiyàghrapadyagotràya sàükçtipravaràya ca .
     aputtràya dadàmyetat salilaü bhãùmavarmaõe ..>% (yathà, mahàbhàrate . 4 . 6 . 11 .
     %<yudhiùñhirasyàsamahaü purà sakhà vaiyàghrapadyaþ punarasmi vipraþ ..>%)

#<vaiyàsakiþ>#, puü, (vyàsasyàpatyam . %<vyàsavaruóaniùàdeti .>% 4 . 1 . 97 . ityasya kà÷ikoktyà i¤ aka¤àde÷a÷ca . na yvàbhyàmiti aic .) vyàsasyàpatyam . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (yathà, bhàgavate . 10 . 1 . 14 .
     %<evaü ni÷amya bhçgunandana sàdhuvàdaü vaiyàsakiþ sa bhagavànatha viùõuràtam .
     pratyarcya kçùõacaritaü kalikalmaùaghnaü vyàhartumàrabhata bhàgavatapradhànaþ ..>%)

#<vaiyàsikaþ>#, tri, (vyàsena kçtaþ . vyàsa + ñha¤ . tata aic .) vyàsakçtasaühitàdiþ . iti ÷rãbhàgavatam ..

#<vaiyuùñaþ>#, tri, (vyuùñe dãyate kàryam . %<vyuùñàdibhyo'õ .>% 5 . 1 . 97 . iti aõ . nayvabhyàmityaic .) pràtarbhavaþ . iti siddhàntakaumudã ..

@<[Page 4,518c]>@
#<vairaü>#, klã, (vãrasya karma bhàvo và . vãra + aõ .) virodhaþ . ityamaraþ .. (yathà, bhàgavate . 8 . 7 . 39 .
     %<baddhavaireùu bhåteùu mohiteùvàtmamàyayà ..>%) tasya samutthànaü pa¤ca . strãkçtam 1 yathà kçùõa÷i÷upàlayoþ . vàstujam 2 yathà kauravapàõóavànàm . vàgjam 3 yathà droõadrupadayoþ . sàpatnam 4 yathà måùikamàrjàrayoþ . aparàdhajam 5 yathà påjanãbrahmadattayoþ . iti mahàbhàratam ..

#<vairaktaü>#, klã, (viraktasya bhàvaþ . virakta + aõ .) viraktatà . virakta÷abdàdbhàvàrthe ùõapratyayena niùpannamidam ..

#<vairaïgikaþ>#, tri, (viraïgaü nityamarhatãti . %<chedàdibhyo nityam .>% 5 . 1 . 64 . iti ñha¤ .) viràgàrhaþ . iti hemacandraþ ..

#<vairaniryàtanaü>#, klã, (vairasya niryàtanam .) kçtàpakàrasya pratyapakàraþ . tatparyàyaþ . vaira÷uddhiþ 2 pratãkàraþ 3 . ityamaraþ ..

#<vairapratikriyà>#, strã, (vairasya pratikriyà .) vairaniryàtanam . iti hemacandraþ ..

#<vaira÷uddhiþ>#, strã, (vairasya ÷uddhiþ .) vairaniryàtanam . ityamaraþ ..

#<vairàgikaþ>#, tti, (viràgaü nityamarhatãti . viràga + ñha¤ .) viràgàrhaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<vairàgã>#, [n] tri, (viràgasya bhàvo vairàgam . tadasyàstãti iniþ .) viùayecchàrahitaþ . vairàgyayuktaþ . yathà --
     %<sanaka÷ca sananda÷ca tçtãya÷ca sanàtanaþ .
     sanatkumàro vairàgã caturthaþ puttra eva ca ..>% iti brahmavaivarte brahmakhaõóe 24 adhyàyaþ ..

#<vairàgyaü>#, klã, (viràgasya bhàvaþ . viràga + ùya¤ .) viùayatucchadhãþ . yathà --
     %<j¤ànavairàgyayorbhaktiprave÷àyopayogità .
     ãùat prathamameveti nàïgatvamucitaü tayoþ ..
     yadubhe cittakàñhinyahetå pràyaþ satàü mate .
     sukumàrasvabhàveyaü bhaktistaddheturãrità ..>% yathà ekàda÷askandhe .
     %<tasmànmadbhaktiyuktasya yogino vai madàtmanaþ .
     na j¤ànaü na ca vairàgyaü pràyaþ ÷reyo bhavediha ..>% iti .. kintu j¤ànaviraktyàdisàdhyaü bhaktyaiva siddhyati . yathà tatraiva .
     %<yat karmabhiryattapasà j¤ànavairàmyata÷ca yat .
     yogena dànadharmeõa ÷reyobhiritarairapi ..
     sarvaü madbhaktiyogena madbhakto labhate'¤jasà .
     svargàpavargaü maddhàma katha¤cidyadi và¤chati ..
     rucimudvahatastatra janasya bhajane hareþ .
     viùayeùu gariùñho'pi ràgaþ pràyo vilãyate ..
     anàsaktasya viùayàn yathàrhamupayu¤jataþ .
     nirvandhaþ kçùõasambandhe yuktaü vairàgyamucyate ..
     pràpa¤cikatayà buddhyà harisambandhivastunaþ ..
     mumukùubhiþ parityàgo vairàgyaü phalgu kathyate ..>% iti bhaktirasàmçtasindhau pårbabhàge sàdhanalaharã ..

#<vairàñaþ>#, puü, indragopakãñaþ . iti hemacandraþ .. viràñasambandhini, tri .. (klã, vipàñaparva . yathà, mahàbhàrate . 1 . 2 . 57 .
     %<àraõyeyantataþ parva vairàñantadanantaram ..>% viràñakanyàyàü strã . yathà, tatraiva . 1 . 2 . 58 .
     %<abhimanyo÷ca vairàñhyà parva vaivàhikaü smçtam ..>% tathà ca devãbhàgavate . 2 . 7 . 4 .
     %<abhimanyorvarà bhàryà vairàñã càtisundarã ..>% vistçte ca tri . yathà, mahàbhàrate . 13 . 79 . 21 .
     %<vairàñapçùñhamukùàõaü sarvaratnairalaïkçtam .
     pradàya marutàü lokàn sa ràjan pratipadyate ..>%)

#<vairàñyà>#, strã, jinaùoóa÷avidyàdevyantargatadevãvi÷eùaþ . iti hemacandraþ ..

#<vairàtaïkaþ>#, puü, arjunavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vairã>#, [n] puü, (vairamasyàstãti . iniþ .) ÷atruþ . ityamaraþ .. (yathà, manau . 4 . 133 .
     %<vairiõaü nopaseveta sahàya¤caiva vairiõaþ ..>%) vãrasambandhini, tri ..

#<vairåpyaü>#, klã, (viråpasya bhàvaþ .) viråpatà . yathà --
     %<vairåpyamaïgeùu ka÷ànipàto mauõóyaü tathà lakùmaõasannive÷aþ .
     etàn vadhànarhati råkùavàdã ÷àstreùu dåtasya vadho na dçùñaþ ..>% iti mahànàñake 5 aïkaþ .. (asàdhàraõatvam . yathà, mahàbhàrate . 5 . 43 . 7 .
     %<nirdi÷ya samyak pravadanti vedàstaü vi÷vavairåpyamudàharanti ..>% visadç÷atvam . yathà, tatraiva . 12 . 240 . 2 .
     %<etaccànnonyavairåpye vartete pratikålataþ ..>%)

#<vairocanaþ>#, puü, (virocanasyàpatyam . virocana + aõ .) buddhaþ . baliràjaþ . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 28 . 17 .
     %<atha vairocane doùànimàn viddhyakùamàvatàm ..>%) agniputtraþ . såryaputtraþ . siddhagaõaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vairocananiketanaü>#, klã, (vairocanasya balerniketanam .) pàtàlam . iti halàyudhaþ ..

#<vairocaniþ>#, puü, (virocanasyàpatyam . virocana + i¤ .) buddhaþ . baliràjaþ . (yathà, viùõupàdàdike÷avarõanastotre . 1 .
     %<yàbhyàü vairocanãndrau yugapadapi vipatsaüpadorekadhàma ..>%) såryaputtraþ . iti medinã ..

#<vairociþ>#, puü, bàõadaityaþ . yathà . vairocirbalinandanaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

@<[Page 4,519b]>@
#<vairoddhàraþ>#, puü, (vairasyoddhàraþ .) kçtàpakàrasya pratyapakàraþ . yathà --
     %<pratikàraþ pratãkàro vairaniryàtanaü tathà .
     niryàtanaü vaira÷uddhirvairoddhàro nigadyate ..>% iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vailakùaõyaü>#, klã, (vilakùaõasya bhàvaþ . vilakùaõa + ùya¤ .) vilakùaõatvam . vilakùaõasya bhàva ityarthe ùõyapratyayena niùpannamidam . (yathà, bhàgavate . 10 . 55 . 29 .
     %<avadhàrya ÷anairãùadvailakùaõyena yoùitaþ ..>% vibhinnatvam . yathà, manau kullåkaþ . 1 . 85 .
     %<tretàdiùvapi yugàpacàraråpeõa dharmavailakùaõyam ..>%)

#<vailvaü>#, klã, (vilvasyedam . aõ .) vilvaphalam . ityamarañãkà .. vilvasambandhini, tri .. (yathà, manau . 2 . 45 .
     %<bràhmaõo vailvapàlà÷au kùattriyo vàñakhàdirau ..>%)

#<vaivadhikaþ>#, tri, (vivadhena dhànyataõóulàdinà vyavaharati . %<vibhàùà vivadhavãvadhàt .>% 4 . 4 . 17 . iti ñhak .) vivadhena dhànyataõóulàdinà vyavaharati yaþ . pasàri iti bhàùà . (yathà, ràjataraïgiõyàm . 6 . 308 .
     %<valgàbhidhà vaivadhikã valgàmañhamakàrayat ..>%) tatparyàyaþ . vàrtàvahaþ 2 . ityamarabharatau .. vàrtovahaþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vaivarõyaü>#, klã,) vivarõasya bhàvaþ .) vivarõatà . vivarõasya bhàva ityarthe ùõyapratyayena niùpannamidam .. (yathà, kathàsaritsàgare . 16 . 68 .
     %<sà vàrtà karõamàgatya tasyà vaivarõyadàyinã ..>% tattu strãõàü sàttvikabhàvànàmanyatamam . yathà, sàhityadarpaõe . 3 . 166 .
     %<stambhaþ svedo'tha romà¤caþ svarabhaïgo'tha vepathuþ .
     vaivarõyama÷rupralaya ityaùñau sàttvikàþ smçtàþ ..>%)

#<vaivasvataþ>#, puü, (vivasvato'patyamiti . aõ .) yamaþ . ityamaraþ .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 69 . 23 .
     %<evaü ÷a÷aþ saptatihàyano'yaü vaivasvatasyàlayamabhyupaiti ..>% yathà ca çgvede . 10 . 14 . 1 .
     %<vaivasvataü saügamanaü janànàü yamaü ràjànaü haviùàduvasya ..>% %<vaivasvataü vivasvataþ såryasya puttram .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. yathà ca ràjataraïgiõyàm . 4 . 151 .
     %<vanaràji÷yàmalena di÷aü vaivasvatàïkitàm ..>%) rudravi÷eùaþ . iti jañàdharaþ .. ÷aniþ . saptamo manuþ . (yathà, raghuvaü÷e . 1 . 11 .
     %<vaivasvato manurnàma mànanãyo manãùiõàm ..>%) vartamàno'yam . asminmanvantare vàmano'vatàraþ . purandaraþ indraþ . àdityà vasavo rudrà vi÷vedevà marudgaõàþ . a÷vinàvçùabhaþ . ityàdyà devà . ka÷yapaþ atriþ va÷iùñhaþ vi÷vàmitraþ gotamaþ jamadagniþ bharadvàjaþ ete saptarùayaþ . ikùvàkuþ nçgaþ ÷aryàtiþ diùñaþ dhçùñaþ karåùakaþ nariùyantaþ pçùadhraþ nàbhàgaþ kaviþ ete manuputtrà da÷a . iti ÷rãbhàgavatamatama .. * .. api ca .
     %<saptama¤ca pravakùyàmi yadvaivasvatamucyate .
     atri÷caiva va÷iùñha÷ca ka÷yapo gautamastathà ..
     bharadvàjastathà yogã vi÷vàmitraþ pratàpavàn .
     yamadagni÷ca saptaite sàüprataü ye maharùayaþ ..
     sàdhyà vi÷và÷ca rudrà÷ca maruto vasavo'÷vinau .
     àdityà÷ca suràstadvat sapta devagaõàþ smçtàþ ..
     ikùvàkupramukhà÷càsya da÷aputtràþ smçtà bhuvi .
     manvantareùu sarveùu sapta sapta maharùayaþ ..
     kçtvà dharmavyavasthànaü prayànti paramaü padam ..>% iti màtsye manvantarànukãrtano nàma 9 aþ .. anyacca . ÷rãmàrkaõóeya uvàca .
     %<àdityà vasavo rudràþ sàdhyà vi÷ve marudgaõàþ .
     bhçgavo'ïgirasa÷càùñau yatra devagaõàþ smçtàþ ..
     àdityà vasavo rudrà vij¤eyàþ ka÷yapàtmajàþ .
     sàdhyà÷ca maruto vi÷ve dharmaputtrà gaõàstrayaþ ..
     bhçgostu bhçgavaþ puttràþ hyaïgiro'ïgirasaþ sutàþ .
     eùa sargastu màrãco vij¤eyaþ sàüpratàdhipaþ ..
     tejasvã nàma cendro'pi mahàtmà yaj¤abhàgabhuk .
     atãtànàgatà ye ca vartante ye ca sàüpratam ..
     sarve te trida÷endràstu vij¤eyàstulyalakùaõàþ .
     sahasràkùàþ kuli÷inaþ sarva eva purandaràþ ..
     maghavanto vçùàþ sarve ÷çïgiõo gajagàminaþ .
     te ÷atakratavaþ sarve bhåtàbhibhavatejasaþ ..
     dharmàdyaiþ kàraõairetairàdhipatyaguõànvitàþ .
     bhåtabhavyabhavannàthàþ ÷çõu caitat trayaü dbija ..
     bhårloko'yaü smçto bhåmirantarãkùaü bhuvaþ smçtam .
     svaràkhya÷ca tathà svargastrailokyamiti gadyate ..
     atri÷caiva va÷iùñha÷ca ka÷yapa÷ca mahànçùiþ .
     gautama÷ca bharadbàjo vi÷vàmitra÷ca kau÷ikaþ ..
     tathaiva puttro bhagavànçcãkasya mahàtmanaþ .
     jamadagni÷ca saptaite munayo'tra tathàntare ..
     ikùvàkurnabhaga÷caiva dhçùñaþ ÷aryàtireva ca .
     nariùyanta÷ca vikhyàto nàbhàgo diùña eva ca ..
     karåùa÷ca pçùadhra÷ca bhåmipà lokavi÷rutàþ .
     manorvaivasvatasyaite nava puttràþ prakãrtitàþ ..
     vaivasvatamidaü devi ! kathitaü te mayàntaram .
     asmin ÷rute naraþ sadyaþ pañhite caiva sattama .
     mucyate pàtakaiþ sarvaiþ puõya¤ca mahada÷nute ..>% iti màrkaõóeyapuràõe vaivasvatamanvantaraü samàptam ..

#<vaivasvatã>#, strã, (vaivasvatasya iyam . aõ . tato ïãp .) dakùiõadi÷à . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vaivàhikaþ>#, puü, (vivàhàdbhavaþ . vivàha + ñha¤ .) kanyàputtrayoþ ÷va÷uraþ . veyài iti vaïgabhàùà .. samdhã iti hindãbhàùà . (tatparyàyaþ . sambandhã 2 .. yathà, kautukasarvasve . 3 .
     %<asmannàmasamànatàsakhasutàvaivàhika÷yàlaka÷va÷råkàmukarathyayà gatavatã nyàyyà tadeùà mama ..>%) vivàhasambandhini, tri . yathà --
     %<pa¤came saptame caiva yeùàü vaivàhikã kriyà .
     te ca sàntàninaþ sarve patitàþ ÷ådratàü gatàþ ..>% ityudbàhatattvam .. api ca .
     %<kanyàbhya÷ca pitçdravyàddeyaü vaivàhikaü vasu .
     aputtrakasya kanyà svà dharmajà puttravaddharet ..>% iti dàyatattve devalaþ .. (yathà ca manuþ . 2 . 67 .
     %<vaivàhiko vidhiþ strãõàü saüskàro vaidikaþ smçtaþ ..>%)

#<vai÷ampàyanaþ>#, puü, (vi÷ampasya gotràpatyam . %<a÷vàdibhyaþ pha¤ .>% 4 . 1 . 110 . iti pha¤ .) munivi÷eùaþ . yathà --
     %<atha ÷iùyàn prajagràha caturo vedapàragàn .
     jaimini¤ca sumantu¤ca vai÷ampàyanameva ca ..
     pailaü teùàü caturtha¤ca paramaü màü mahàmuniþ .
     çgveda÷ràvakaü pailaü jagràha sa mahàmuniþ .
     yajurvedapravaktàraü vai÷ampàyanameva ca ..>% iti kaurme 49 adhyàyaþ .. sa ca vajravàrakaþ . yathà --
     %<jaimini÷ca sumantu÷ca vai÷ampàyana eva ca .
     pulastyaþ pulaha÷caiva pa¤caite vajravàrakàþ ..>% iti puràõam ..

#<vai÷astraü>#, klã, (vi÷asiturdharmyam . vi÷asitç + %<çto'¤ .>% 4 . 4 . 49 . iti a¤ . tatra %<vi÷a÷ituriïlopa÷ca .>% iti kà÷ikoktyà iïlopaþ .) adhikàraþ . ÷astràbhàvavi÷iùñatvam . vigataü ÷astraü yatra . vipårba÷astra÷abdàdaõpratyayena niùpannamidam . iti siddhàntakaumudã ..

#<vai÷àkhaü>#, klã, (vi÷àkha eva . svàrthe aõ .) dhanurvidàü saü sthànabhedaþ . yathà --
     %<sthànànyàlãóhavai÷àkhapratyalãóhàni maõóalam .
     samapàda¤ca -- ..>% iti hemacandraþ .. (yathà, harivaü÷e . 110 . 44 .
     %<vajrapàtanibhaü vegaü pàtayitvà mamopari .
     bhåyaþ prahartukàmo màü vai÷àkhenàsthito mahãm ..>% puravi÷eùaþ . yathà, kathàsaritsàgare . 67 . 5 .
     %<vai ÷àkhàkhye pure ràj¤aþ putràvàvàü dvimàtçkau ..>%)

#<vai÷àkhaþ>#, puü, (vi÷àkhà prayojanamasya . vi÷àkhà + %<vi÷àkhàùàóhàditi .>% 5 . 1 . 110 . iti aõ .) manthànadaõóaþ . (yathà, ÷i÷upàlavaghe . 11 . 8 .
     %<drutatarakaradakùàþ kùiptavai÷àkha÷aile ..>% vai÷àkhã paurõamàsã asmin . %<sàsmin paurõamàsãti .>% 4 . 2 . 21 . iti aõ .) dbàda÷amàsàntargataprathamamàsaþ . tatparyàyaþ . màdhavaþ 2 ràdhaþ 3 . ityamaraþ .. càndrasya tasya lakùaõam .
     %<vi÷àkhàtàrakàyuktà vai÷àkhã pårõimà bhavet .
     sà vai÷àkhã yatra màse sa vai÷àkhaþ prakãrtitaþ ..>% iti ÷abdaratnàvalã .. sa tu meùastharavikaþ sauraþ . tatra jàtaphalam .
     %<pumàn vinãto dbijadevabhakto dharmasya kartà sujanasya bhartà .
     guõàbhiràmo'tha jagatpriyaþ syàt vai÷àkhamàse khalu janma yasya ..>% iti koùñhãpradãpaþ .. * .. atha vai÷àkhakçtyam . tatra padmapuràõam .
     %<tulàmakarameùeùu pràtaþsnànaü vidhãyate .
     haviùyaü brahmacarya¤ca mahàpàtakanà÷anam ..>% vaiùõavàmçte .
     %<gavàmardhaprasåtànàü lakùaü dattvà tu yat phalam .
     tat phalaü labhate ràjan meùe snàtvà tu jàhravãm ..>% pitàmahaþ .
     %<kàrtikasya tu yat snànaü màghe màsi vi÷eùataþ .
     kçcchràüdiniyamànà¤ca càndramànapramàõataþ ..>% àbhyàü kàrtikàdisnàne sauracàndrayorvikalpenànuùñhànam . tatra càndramapi dbividham . tathà ca viùõuþ .
     %<dar÷aü và paurõamàsãü và pràrabhya snànamàcaret .
     puõyànyahàni triü÷attu makarasthe divàkare ..>% dar÷aü dar÷àntayàgasambandhinãü pratipadamàrabhya triü÷attithim . nàràyaõopàdhyàyastu dar÷aporõamàsãti pårvadinasaïkalpaparamiti . tatra saurakçtye rà÷yullekhaþ kàryaþ .
     %<saükràntivihite kàrye saükràntiþ parikãrtità .
     màsollekha÷cetarasmin ravirà÷isthitistathà ..>% iti gàruóàt .. * .. tata÷càruõodayakàle majjanaü kçtvàcamya udaïmukhaþ oü tat sadityuccàrya adya vai÷àkhe màsi amukapakùe amukatithàvàrabhya meùastharaviü yàvat pratyahaü amukagotraþ ÷rãamukadeva÷armà ÷rãviùõuprãtikàmaþ pràtaþsnànamahaü kariùye . iti . gaïgàyàntu ardhaprasåtagavãlakùadànajanyaphalasamaphalapràptikàmo viùõuprãtikàmo và iti saïkalpya yathoktavighinà snàyàt . pratidinasaïkalpe tu àrabhya meùastharaviü yàvat pratyahamiti na vaktavyaü kintu màsãtyanantaraü meùarà÷istharavau ityadhikaü vaktavyam . càndre tu màsyanantaraü ÷uklapakùe pratipadi tithàvàrabhya dar÷aparyantamityåhanãyam . pratidinasaïkalpe tvàrabhya pratyahamityantaü na vaktavyam . evaü kçùõapratipadàrambhe åhanãyam . evaü màsàntare cohanãyam . saïkalpàkaraõe phalahànimàha bhaviùyapuràõam .
     %<saïkalpena vinà ràjan yatki¤cit kurute naraþ .
     phala¤càlpàlpakaü tasya dharmasyàrdhakùayo bhavet .. *>% mahàrõave .
     %<yo dadàti hi meùàdau ÷aktånambughañànvitàn .
     piténuddi÷ya viprebhyaþ sarvapàpaiþ pramucyate ..
     viprebhyaþ pàdukàü chatraü pitçbhyo viùuve ÷ubham .>% pitçbhyaþ piténuddi÷ya . atra viùõurahasyam .
     %<ayane koñiguõitaü lakùaü viùõupadãùu ca .
     ùaóha÷ãtisahasrantu ùaóa÷ãtyàmudàhçtam ..
     ÷atamindukùaye puõyaü sahasrantu dinakùaye .
     viùuve ÷atasàhasramà-kà-mà-vaiùvanantakam ..>% iti matsyapuràõokta÷atasahasraguõitatatkarmaphalajanakatvena vivakùaõãyatvànmeùàdàvityapi viùuvasaükràntipuõyakàlaparam . anyathà kàladbayakalpanàpatteþ . vyavahàro'pi tathà .. * .. saükramaõapuõyakàlastu dinasaükramaõe kçtsnaü dinam .
     %<ùaóa÷ãtimukhe'tãte vçtte ca viùuvadvaye .
     bhaviùyatyayane puõyamatãte cottaràyaõe ..>% iti tu puõyatarakàlaparaü dinavçttottaràyaõàdivihitaviü÷atidaõóàdãnàü ràtripraviùñabhàgasyàpi puõyatvam . ràtrisaükrame tu daõóanyånaprathamayàmadbayàbhyantare taddivasãya÷eùayàmadvayaü puõyam . daõóadvayàtmakamadhyaràtre taddivasãyatitherabhede tu taddivasãya÷eùayàmadvayaü puõyam . bhede tu taddivasãya÷eùayàmadbayaü puõyaü paradivasãyàdyayàmadbaya¤ca . tithyabhedabhedayordakùiõàyane taddivasãya÷eùayàmadbayam . uttaràyaõe paradivasãya÷eùayàmadbayam . daõóàdhika÷eùàrdharàtrisaükramaõe paradinàdyayàmadbayam . sandhyàsaükramaõe tu dinadaõóe dinasya ràtridaõóe ràtrervyavastheti .. * .. saükràntyàü snànamàva÷yakam . aniùñasaükramaõe tu taddoùa÷àntyarthaü dhustårabãjasalilena sarvauùadhijalena ca snànaü viùõupåjanaü tanmantrajapaþ . saükràntikàla eva strãtailamàüsavarjyam . indukùaye'màvàsyàyàm . dinakùaye tithikùaye . à-kà-mà-vaiùu àùàóhakàrtikamàghavai÷àkhapaurõamàsãùu .. * .. tataþ kçtasnànàdiþ pràïmukha udaïmukhaü bràhmaõaü gandhapuùpàbhyàü påjayitvà jalaghañànvita÷aktåü÷ca jalaghañànvita÷aktubhyo namaþ iti påjayitvà bràhmaõahaste jalaü dattvà ghañaü saüprokùya vàmahaste spçùñvà ku÷atrayatilajalànyàdàya oü tat sadityuccàrya om adyàmuke màsyamukapakùe'mukatithau mahàviùuvasaükràntyàü amukagotrasya pituramukadeva÷armaõaþ sarvapàpavimuktikàmaþ etàn jalaghañànvita÷aktån viùõudevatàkàn amukagotràya amukadeva÷armaõe bràhmaõàya tubhyamahaü saüpradadànãti bràhmaõahaste jalaü dadyàt bràhmaõastu dakùiõahastatalamadhyabhàgàgneyatãrthena omityanena gçhãtvà svastãtyuktvà gàyattrãü kàmastuti¤ca pañhet . jalaghañànvitàþ ÷aktavo viùõudevatàkàþ . iti vadet . tato dakùiõàü dadyàt . yathà oü adyetyàdi kçtaitat jalaghañànvita÷aktudànakarmaõaþ pratiùñhàrthaü dakùiõàü ki¤cit kà¤canamålyaü bràhmaõàyàhaü dadànãti . tataþ acchidràvadhàraõam . bràhmaõavi÷eùànupade÷e yathàsambhavagotranàmne bràhmaõàyeti vi÷eùaþ . tatra bràhmaõàsannidhàne tubhyamiti na deyam . bhåmau tyàgajalaprakùepaþ . evamanyatràpi sampradade iti vàkye vi÷eùaþ . satpàtràbhàve tatsattve'pi tattatkàmo viùõuprãtikàmo và viùõave dattvà bràhmaõàya pa÷càt pratipàdayet .
     %<deve dattvà tu dànàni deve dattvà tu dakùiõàm .
     tat sarvaü bràhmaõe dadyàdanyathà niùphalaü bhavet ..>% iti matsyasåktàt .. dattvetyatra deyànãti vàràhãye pàñhaþ .. * ..
     %<vai÷àkhe yo ghañaü pårõaü sabhojyaü vai dvijanmane .
     dadàtyabhuktvà ràjendra sa yàti paramàü gatim ..>% atràpi yathàyogyaü saüpåjya pårvavadvàkyena manorathaphalàrthinà sabhojyaghaño deyaþ .. * .. smçtiþ .
     %<meùàdau ÷aktavo deyà vàripårõà ca gargarã ..>% tatràpi yathàyogyaü saüpåjya pårbavat vàkyaü kçtvà pañhet
     %<oü eùa dharmaghaño datto brahmaviùõu÷ivàtmakaþ .
     asya pradànàt saphalà mama santu manorathàþ ..>% iti mantraliïgànmanorathaphalatvaü j¤eyam .. * .. kçtyacintàmaõau .
     %<masåraü nimbapatràbhyàü yo'tti meùagate ravau .
     api roùànvitastasya takùakaþ kiü kariùyati ..>% uttaràrdhe tu .
     %<meùasthe ca vidhau tatra nàstyaïge viùajaü bhayam ..>% iti saüvatsarapradãpe pàñhaþ .. tata÷ca meùastharavisthitikàle masåraü nimbapatradvaya¤ca bhakùayet .. * .. bhaviùye .
     %<yà ÷uklà nara÷àrdåla vai÷àkhe màsi vai tithiþ tçtãyà sàkùayà khyàtà gãrvàõairapi vandità ..
     yo'syàü dadàti karakàn vàrivàjasamanvitàn .
     sa yàti puruùo vãra lokàn vai hemamàlinaþ ..>% vàjamannam . hemamàlinaþ såryasya . tato jalànnasamanvitakarakadàne såryalokagamanaü phalam . dànànuùñhànaü pårvavat .. * .. brahmapuràõam .
     %<vai÷àkhe ÷uklapakùe tu tçtãyàyàü kçtaü yugam .
     kàrtike ÷uklapakùe ca tretà ca navame'hani ..
     atha bhàdrapade màsi trayoda÷yàntu dbàparam .
     màghe tu paurõamàsyàntu ghoraü kaliyugaü smçtam ..
     yugàrambhàstu tithayo yugàdyàstena vi÷rutàþ ..>% tatra vai÷àkhàdayaþ paurõamàsyantà eva tathaiva tithikçtyàbhidhànàt . mukhyavàcitve kàrtike navame'hanãti siddhau ÷uklapakùa iti vyarthaü syàt .. * .. àsàü pra÷aüsàmàha viùõupuràõam .
     %<età yugàdyàþ kathitàþ puràõairanantapuõyàstithaya÷catasraþ .
     upaplave candramaso ravestriùvapyaùñakàsvapyayanadbaye ca ..
     pànãyamapyatra tilai÷ca mi÷raü dadyàt pitçbhyaþ praõato manuùyaþ .
     ÷ràddhaü kçtaü tena samàþ sahasraü rahasyametat pitaro vadanti ..>% upaplave grahaõe .. * .. devãpuràõam .
     %<yugàdyà varùavçddhi÷ca saptamã pàrvatãpriyà .
     raverudayamãkùante na tatra tithiyugmatà .. * ..>% akùayatçtãyàmadhikçtya brahmapuràõam .
     %<tasyàü kàryo yavairhomo yavairviùõuü samarcayet .
     yavàn dadyàt dbijàtibhyaþ prayataþ prà÷ayedyavàn ..
     påjayecchaïkaraü gaïgàü kailàsa¤ca himàlayam .
     bhagãratha¤ca nçpatiü sàgaràõàü sukhàvaham .. * ..>% skànde .
     %<vai÷àkhasya site pakùe tçtãyàkùayasaüj¤ità .
     tatra màü lepayedgandhairlepanairati÷obhanaiþ ..>% màü jagannàtham .. * .. anyatràpi . tathà ca jagannàthasnànamadhikçtya bhaviùye .
     %<saüvatsaraphalaü ràjan navamyàü kàrtike tathà .
     manvàdau ca yugàdau ca màsatrayaphalaü bhavet .. *>% manvàdayastu bhaviùyamàtsyayoþ .
     %<a÷vayuk÷uklanavamã dvàda÷ã kàrtikã tathà .
     tçtãyà caitramàsasya yathà bhàdrapadasya ca ..
     phàlgunasyàpyamàvàsyà pauùasyaikàda÷ã tathà .
     àùàóhasyàpi da÷amã tathà màghasya saptamã ..
     ÷ràvaõasyàùñamã kçùõà tathàùàóhasya pårõimà .
     kàrtikã phàlgunã caitrã jyaiùñhã pa¤cada÷ã sitàþ ..
     manvantaràdayastvetà dattasyàkùayakàrikàþ ..>% amàvàsyàùñamãvyatiriktàþ ÷uklàþ upakramopasaühàrayoþ ÷uklàtvakãrtanàt .. * .. nàradãye .
     %<vai÷àkhe ÷uklapakùe tu dvàda÷ã vaiùõavã tithiþ .
     tasyàü ÷ãtalatoyena snàpayet ke÷avaü ÷uciþ ..>% iyaü pipãtakadvàda÷ã . nàtra yugmàdaràpekùà . tatra viùõupåjane upavàsottaravidhànàt .. * .. atha yavànna÷ràddham . tatra vai÷àkha÷uklapakùe kuja÷ani÷ukretaravàre nandàriktàtrayoda÷ãtaratithau janmacandràùñamacandrajanmatithijanmanakùatratrayapa¤camatàràtrayetareùu pårbaphalgunãpårbabhàdrapadapårbàùàóhàmaghàbharaõya÷leùàrdretaranakùatreùu yava÷ràddhaü kartavyam . taccheùabhojanantu etàdçgniùiddhàyàü viùuvasaükràntau akùayatçtãyàyà¤ca vi÷eùataþ kartavyam . vai÷àkhàkaraõe jyaiùñha÷uklapakùe àùàóha÷uklapakùe ca hari÷ayanetaratra kartavyam . iti kçtyatattvam .. * .. * .. atha vai÷àkhamàhàtmyam .
     %<ye kàrtikavrataparà ye màghapariniùñhitàþ .
     ye vai÷àkhavratàsaktàsteùàü tuùñaþ sadà hariþ ..
     sarveùàmeva màsànàü vai÷àkhaþ pravaraþ smçtaþ .
     purà harimukhe ràjan ÷rutametanna saü÷ayaþ ..
     tatra snànaü japo homaþ ÷ràddhaü dànàdi yat kçtam .
     tat sarvaü bhåpati÷reùñha satyamakùayamucyate ..
     ekataþ sarvatãrthàni sarve yaj¤àþ sadakùiõàþ .
     bhåpa vai÷àkhamàsàdya koñyaü÷enàpi no samàþ ..
     merutulyàni hemàni sarvadànàni caikataþ .
     ekataþ sarvadà bhåpa màdhavo màdhavapriyaþ ..
     asaükhyàni ca pàpàni vahujanmàrjitàni ca .
     nimeùàrdhena ràjendra vilayaü yànti màdhave ..
     vai÷àkhamàgataü dçùñvà pitéõàmutsavo bhavet .
     puttro niyamamàcarya asmabhyamuddhariùyati ..
     àgataü màdhavaü dçùñvà kampante pàpasa¤cayàþ .
     asmàkaü nà÷akàlo'yaü bhåpate dhruvamàgataþ ..
     vai÷àkhaü paramaü màsaü màdhavasyeti ha priyam .
     niyamena samàcarya na bhåyo jàyate naraþ ..
     manasà saüsmaredyastu niyamaü màdhavodbhavam .
     påyate pàtakaiþ sarvaiþ ÷akreõa saha modate ..
     vacasà yo vadedbhåpa vai÷àkhaü màdhavapriyam .
     ahaü samàcariùyàmi sa gacchedbrahmaõaþ puram ..
     yaþ samàcarate bhåpa niyamena tu màdhavam .
     sa viùõo råpamàsàdya viùõunà saha modate ..
     niyanena samàcarya ekàhamapi bhåpate .
     pitarastàritàstena yàsyanti paramàü gatim ..
     tasmin snàtvà vi÷uddhàtmà dambhamàtsaryavarjitaþ .
     ãpsitàn labhate kàmàn ÷rãviùõordayito bhavet ..
     brahmaghno và kçtaghno và mitraghnastrãvighàtakaþ .
     niyamena nayenmàsaü sa muktaþ sarvapàtakàt ..
     pàtakànàmekameva pràya÷cittaü vidurbudhàþ .
     sarvapàpasamudbhåtau nàtra kàryà vicàraõà ..
     vai÷àkhasnàyino lokàþ ÷rãviùõusevanotsukàþ .
     pàpaü na teùàü matimanniha loke paratra ca ..
     sarvasvadànaü vidhivat sarvadà pari÷odhanam .
     càndràyaõa¤ca vidhinà kçcchraü caivàtikçcchrakam ..
     puõyakùetràbhigamanaü sarvapàpapraõà÷anam .
     devatàbhyarcanaü caiva tathaivàtithisevanam ..
     kadàpi yairnàcaritaü vàïmanaþkàyakarmabhiþ .
     saüpràpya te tu kurvantu màdhave niyamaü naràþ ..
     samàcaranti ye màsaü màdhavaü kçtabuddhayaþ .
     sadà prãtimanàsteùàü ÷rãkçùõo devakãsutaþ ..
     yà nàrã vidhàvà bhåtvà màdhave niyamaü caret .
     kulàyutasahasrantu nayate paramaü padam ..
     puttreõàpãha kiü kàryaü yena nàcaritaü nçpa .
     vai÷àkhaü puttra÷atakàt nàrã ghanyà haripriyà ..
     yo màdhave'rcayedràjan govindaü gopavallabham .
     na tasya vidyate saükhyà påjanasya phalasya ca ..
     vaiùõavasya tu dharmasya pàraü gantuü yadãcchasi .
     narendra màdhavaü màsaü niyamena samàcara ..
     kiü kariùyati sàükhyena yogena naranàyaka .
     muktimicchasi cedràjan màdhavaü màdhave'rcaya ..
     abhakùasambhavaü ràjan kupratigrahasambhavam .
     tatpàpaü saükùayaü yàti màdhave niyame kçte ..
     raõe yadi ripuü jetuü tvamicchasi naràdhipa .
     niyamena tadà viùõoþ priyaü màdhavamàcar ..
     yadi sàüsàrikaü duþkhaü hantumicchasi bhåmipa .
     tadà niyamamàsthàya màdhave màdhavaü bhaja ..
     ràjyabhogàü÷ca vipulàn puttramitràdisampadam .
     yadicchasi tadà viùõoþ priyaü màdhavamàcara ..
     tyaktumicchasi ràjendra janmamçtyujaràdikam .
     bhayaü yadi tadà viùõoþ priyaü màdhavamàcara ..
     yairnàcarito màso màdhavaþ pàpabuddhibhiþ .
     narakànna nivartante dagdhàþ kopàgninà hareþ ..
     na vai÷àkhasamo màso vi÷eùaþ ke÷avapriyaþ .
     avratena kùipedyastu taü vidyànnikaùàtmaja ..
     yati÷ca vidhavà caiva vi÷eùeõa vanà÷ramã .
     vai÷àkhe narakaü yàti hyakçtvà niyamaü naraþ ..
     tasmàdràjan prayatnena kuru tvaü màdhavavratam .
     yasyàcaraõamàtreõa haristuùño bhaviùyati ..
     tàvadgarjanti puõyàni svarge martye rasàtale .
     yàvannàyàti ràjendra màdhavo màdhavapriyaþ ..
     aõumàtrantu yatki¤cidyo dadàti ca màdhave .
     kàle và yadi vàkàle koñikoñiguõaü bhavet ..
     yayodadhãnàü ràjarùe ! kùayo naivopapadyate .
     tathaiva màdhave màsi na kùayaü pràpapuõyayoþ ..
     nàcàri dharmàcaraõena màdhavaü nàràdhito yaiþ puruùapradhànaþ .
     yairna ÷rutà bhåpa kathà muràresteùàü vçthà janma naràdhamànàm ..
     na pãóayanti graharàkùasà gaõà yakùàþ pi÷àcoragabhåtadànavàþ .
     yo màdhave màsi narendravarya dhruvaü muràrervratamàcaranti ha ..>% iti pàdmottarakhaõóe vai÷àkhamàhàtmyakathane 168 adhyàyaþ ..

#<vai÷àkhã>#, strã, (vi÷àkhayà yuktà paurõamàsã . %<nakùatreõa yuktaþ kàlaþ .>% 4 . 2 . 3 . ityaõ . tato ïãp .) vai÷àkhamàsasya pårõimà . yathà,
     %<vi÷àkhàtàrakàyuktà vai÷àkhã pårõimà bhavet .>% iti ÷abdaratnàvalã .. tatra tarpaõaphalam . vai÷àkhãmupakramya yamaþ .
     %<gauràn và yadi và kçùõàn tilàn kùaudreõa saüyutàn .
     prãyatàü dharmaràjeti pitén devàü÷ca tarpayet ..
     yàvajjãvakçtaü pàpaü tatkùaõàdeva na÷yati .
     abdàyuta¤ca tiùñhettu svargaloke na saü÷ayaþ ..>% iti tithyàditattvam .. * .. raktapunarnavà . iti ràjanirghaõñaþ .. (vasudevasya strãõàmanyatamà . yathà, harivaü÷e . 35 . 2 .
     %<vai÷àkhã ca tathà bhadrà sunàmà caiva pa¤camà ..>%)

#<vai÷ikaþ>#, puü, (ve÷ena jãvatãti . ve÷a + %<vetanàdibhyo jãvati .>% 4 . 4 . 12 . iti ñhak .) trividhanàyakàntargatanàyakavi÷eùaþ . yathà -- ÷çïgàrasya ubhayasàdhyatvànnàyako'pi niråpyate . sa ca trividhaþ . patirupapatirvai÷ika÷ca . bahuve÷yàbhogoparasiko vai÷ikaþ . yathà --
     %<kà¤cãkalakvaõitakomalanàbhikàntiü pàràvatadhvanivicitritakaõñhapàlim .
     udbhràntalocanacakoramanaïgaraïgamà÷àsmahe kamapi vàravilàsavatyàþ .. * ..>% vai÷ikaståttamamadhyamàdhamabhedàt trividhaþ . dayità÷ramaprakope api upacàraparàyaõaþ uttamaþ . yathà --
     %<cakùuþpràntamudãkùya pakùmaladç÷aþ ÷oõàravinda÷riyaü noccairjalpati na smitaü vitanute gçhõàti vãóhãü na và .
     talpopàntamupetya kintu pulakabhràjatkapoladyutiþ kàntaþ kevalamànatena ÷irasà muktàsrajaü gumphati .. * ..>% priyàyàþ prakope yaþ prakopamanuràgaü và na prakañayati ceùñayà manobhàvaü gçhõàti sa madhyamaþ . yathà --
     %<àsyaü yadyapi hàsyavarjitamidaü làsyena hãnaü vaco netraü ÷oõasaroùakàntirucire kvàpi kùaõaü sthãyate .
     màlàyàþ karaõodyamo na kavikàrambhaþ kucàmbhojayorghåpaþ kuntaladhoraõãùu sutanoþ sàyantano dç÷yate .. * ..>% bhayakçpàlajjà÷ånyaþ kàmakrãóàyàmakçtakçtyàkçtyavicàro'dhamaþ . yathà --
     %<udayati hçdi naiva yasya lajjà na ca karuõà na ca ko'pi bhãtile÷aþ .
     vakulamukulakoùakomalàü màü punarapi tasya kareõa sàtayethàþ .. * ..>% mànã caturaþ ÷añha evàntarbhavati . mànã yathà,
     %<bàhyàkåtaparàyaõaü tava vaco vajropameyaü manaþ ÷rutvà vàcamimàmapàsya vinayaü vyàjàdbahiþ prasthite .
     pràtarvakravilokane parihçtàlàpe vivçttànane pràõe÷e niyataü patanti kçpaõà vàmabhruvo dçùñayaþ ..>% vàkceùñàvyaïgyasamàgama÷caturaþ . vacanavyaïgyasamàgamo yathà --
     %<tamojañàle haridantaràle kàle ni÷àyàstava nirgatàyàþ .
     tañe nadãnàü nikañe vanànàü ghañeta ÷àtodari ! kaþ sahàyaþ ..>% ceùñàvyaïgasamàgamo yathà --
     %<kànte kanakajambãraü kare kamapi kurvati .
     agàralikhite bhànau bindumindumukhã dadau ..>% iti rasama¤jarã .. (ve÷asambandhini, tri . yathà, mçcchakañike . 1 aïke .
     %<çgvedaü sàmavedaü gaõitamatha kalàü vai÷ikãü hasti÷ikùàü j¤àtvà ÷arvapràsàdàt vyapagatatimire cakùuùã copalabhya ..>%)

#<vai÷iùñaü>#, klã, (vi÷iùñasya bhàvaþ .) vi÷iùñatvam . tattu sambandhapadàrthaþ . vi÷iùñadhãniyàmaka iti yàvat . yathà . %<vi÷iùñavai÷iùñetyàdyabhyupagamavàdaþ .>% iti ÷iromaõiþ .. daõóasaüyogavàn iti ÷àbdabodho na vi÷iùñavai÷iùñàvagàhã . khale kapotanyàyenaiva tatsvãkàràt . iti bhàvaþ . iti jàgadã÷ã sàmànyalakùaõà .. * .. (asàdhàraõatvam . yathà, mahàbhàrate . 13 . 159 . 41 .
     %<triùu lokeùu tàvacca vai÷iùñaü pratipatsyase .
     supriyaþ sarvalokasya bhaviùyasi janàrdana ..>%)

#<vai÷eùikaþ>#, puü, (vi÷eùaü vetti adhãte và . vi÷eùa + ñhak .) kaõàdamunikçtadar÷ana÷àstravettà . tatparyàyaþ . aulukyaþ 2 . iti hemacandraþ .. (vi÷eùamadhikçtya kçto granthaþ . vi÷eùaþ + %<adhikçtyakçte granthe .>% 4 . 3 . 87 . iti ñhak .) kaõàdamunikçtadar÷ana÷àstravi÷eùaþ . sa tu vi÷eùapadàrthaniråpakagranthaþ . asya mataü nyàyadar÷anamatatulyam . atra jagataþ kàraõaü paramàõuparyantaü niråpitam .. * .. iha khalu nikhilaprekùàvannisargapratikålavedanãyatayà nikhilàtmasaüvedanasiddhaü duþkhaü jihàsatastaddhànopàyaü jij¤àsuþ parame÷varasàkùàtkàramupàyamàkalayati .
     %<yadà carmavadàkà÷aü veùñayantãha mànavàþ .
     tadà ÷ivamavij¤àya duþkhasyànto bhaviùyati ..>% ityàdivacananicayapràmàõyàt . parame÷varasya sàkùàtkàra÷ca ÷ravaõamananabhàvanàbhirbhàvanãyaþ . yadàha .
     %<àgamenànumànena dhyànàbhyàsabalena ca .
     tridhà prakalpayan praj¤àü labhate yogamuttamam ..>% iti .. tatra mananamanumànàdhãnam . anumàna¤ca vyàptij¤ànàdhãnam . vyàptij¤àna¤ca padàrthavivekasàpekùam . ataþ padàrthaùañkam %<athàto dharmaü vyàkhyàsyàmaþ .>% ityàdikàyàü da÷alakùaõyàü kaõabhakùeõa bhagavatà vyavasthàpi . tatràhnikadbayàtmake prathame'dhyàye samavetà÷eùapadàrthakathanamakàri . tatràpi prathamàhrike jàtimanniråpaõam . dvitãyàhrike jàtivi÷eùayorniråyaõam . àhnikadvayàtmake dbitãye bhåtadikkàlalakùaõam . tatràpi prathamàhnike bhåtavi÷eùalakùaõam . dbitãye dikkàlapratipàdanam . àhnikadvayàtmake tçtãye àtmàntaþkaraõalakùaõam . tatràpyàtmalakùaõaü prathame . dvitãye antaþkaraõalakùaõam . àhnikadvayayukte caturthe ÷arãratadupayogivivecanam . tatràpi prathame tadupayogivivecanam . dbitãye ÷arãravivecanam . àhrikadvayavati pa¤came karmapratipàdanam . tatràpi prathame ÷arãrasambandhikarmacintanam . àhrikadvaya÷àlini ùaùñhe ÷rautadharmaniråpaõam . tatràpi prathame dànapratigrahadharmavivekaþ . dvitãye càturà÷ramyocitadharmaniråpaõam . tathàvidhe saptame guõasamavàyapratipàdanam . tatràpi prathame buddhinirapekùaguõapratipàdanam . dvitãye tatsàpekùaguõapratipàdanaü samavàyapratipàdana¤ca . aùñame nirvikalpakasavikalpakapratyakùapramàõacintanam . navame buddhivi÷eùapratipàdanam . da÷ame anumànapratipàdanam . tatra udde÷o lakùaõaü parãkùà ceti trividhàsya ÷àstrasya pravçttiþ . iti vai÷eùikagranthavivaraõam .. * .. (nyàyamate àtmàdigatapàribhàùikaguõaþ . yathà, bhàùàparicchede .
     %<buddhyàdiùañkaü spar÷àntàþ snehaþ sàüsiddhikodravaþ .
     adçùñabhàvanà ÷abdà amã vai÷eùikà guõàþ ..>% vi÷eùa eva . %<vinayàdibhyaùñhak .>% 5 . 4 . 34 . iti svàrthe ñhak .. asàdhàraõe, tri . yathà, mahàbhàrate . 7 . 5 . 15 .
     %<yugapannatu te ÷akyà kartuü sarve puraþsarà .
     eka eva tu kartavyo yasmin vai÷eùikà guõàþ ..>%)

#<vai÷yaþ>#, puü, (vi÷ + ùya¤ .) brahmorude÷ajàtatçtãyavarõaþ . (yathà, çgvede . 10 . 9 . 12 .
     %<bràhmaõo'sya mukhamàsãdbàhå ràjanyaþ kçtaþ .
     årå tadasya yadvai÷yaþ padbhyàü ÷ådro ajàyata ..>%) tatparyàyaþ . åravyaþ 2 årujaþ 3 aryaþ 4 bhåmispçk 5 viñ 6 . ityamaraþ .. dvijaþ 7 . iti jañàdharaþ .. bhåmijãvã 8 . iti ÷abdaratnàvalã .. vyavahartà 9 vàrtikaþ 10 baõikaþ 11 paõikaþ 12 . iti ràjanirghaõñaþ .. plakùadbãpe asya saüj¤à årdhvàyanaþ . ÷àlmaladbãpe vasundharaþ . ku÷advãpe abhiyuktaþ . krau¤cadbãpe draviõaþ . ÷àkadbãpe dànavrataþ . puùkaradbãpe sarve ekavarõàþ . iti bhàgavatamatam .. asya ÷àstraniråpitadharmàstrayaþ . adhyayanam 1 yajanam 2 dànam 3 . catasro jãvikàþ . kçùiþ 1 gorakùaõam 2 bàõijyam 3 ku÷ãdam 4 . asyà÷ramàstrayaþ . brahmacaryam 1 gàrhasthyam 2 bànaprastham 3 .. tasya lakùaõàdiryathà --
     %<vi÷atyà÷u pa÷ubhya÷ca kçùyàdànaruciþ ÷uciþ .
     vedàdhyayanasampannaþ sa vai÷ya iti saüj¤itaþ ..
     vai÷yasya ca pravakùyàmi yo dharmo vedasammataþ .
     dànamadhyayanaü ÷aucaü yaj¤a÷ca dhanasa¤cayaþ ..
     pàlayecca pa÷ån vai÷yaþ pitçvaddharmamarjayan .
     vikarma tadbhavedanyat karma yat sa samàcaret ..
     rakùayà sa hi teùàü vai mahat sukhamavàpnuyàt .
     prajàpatirhi vai÷yàya sçùñvà paridade prajàþ ..
     bràhmaõebhya÷ca ràj¤e ca sarvàþ paridade prajàþ .
     tasya vçttiü pravakùyàmi yacca tasyopajãvanam ..
     ùaõõàmekà pibeddhenuü ÷atàcca mithunaü bhavet .
     labdhàcca saptamaü bhàgaü tathà ÷çïgaikalakùure ..
     ÷asyànàü sarvabãjàni eùà sàüvatsarã bhçtiþ .
     na ca vai÷yasya kàmaþ syànna rakùeyaü pa÷åniti ..
     vai÷ye rakùati nànyena rakùitavyàþ katha¤cana ..>% iti pàdme svargakhaõóe varõavibhàgaþ 26 aþ .. anyacca .
     %<dànamadhyayanaü yaj¤o dharmaþ kùattriyavai÷yayoþ .
     daõóastathà kùattriyasya kçùirvai÷yasya ÷asyate ..
     sthànamaindraü kùattriyàõàü saügràmeùvapalàyinàm .
     vai÷yànàü màrutaü sthànaü svadharmamanuvartatàm ..>% iti gàruóe 49 adhyàyaþ .. (vai÷yasambandhini, tri . yathà, mahàbhàrate . 12 . 62 . 4 .
     %<kùàttràõi vai÷yàni ca sevamànaþ ÷audràõi karmàõi ca bràhmaõaþ san .
     asmilloke nindito mandacetàþ pare ca loke nirayaü prayàti ..>%)

#<vai÷yà>#, strã, (vai÷ya + ñàp .) vai÷yajàtistrã . tatparyàyaþ . aryàõã 2 aryà 3 . iti jañàdharaþ .. (yathà, manau . 8 . 382 .
     %<vai÷ya÷cet kùattriyàü guptàü vai÷yàü và kùattriyo vrajet ..>%)

#<vai÷ravaõaþ>#, puü, (vi÷ravaõasyàpatyam . %<÷ivàdibhyo'õ .>% 4 . 1 . 112 . iti aõ .) kuberaþ . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 10 . 2 .
     %<tapasà nirmità ràjan svayaü vai÷ravaõena sà ..>% ÷ivaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 103 .
     %<dhanvantarirdhåmaketuþ skando vai÷ravaõastathà ..>%)

#<vai÷ravaõàlayaþ>#, puü, (vai÷ravaõasyàlayaþ .) vañavçkùaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, devãbhàgavate . 7 . 30 . 81 .
     %<a÷vatthe vandanãyà tu nidhirvai÷ravaõàlaye ..>%) kuberapurã ca ..

#<vai÷ravaõàvàsaþ>#, puü, (vai÷ravaõasyàvàsaþ .) vañavçkùaþ . iti jañàdharaþ .. kuberagçha¤ca ..

#<vai÷ravaõodayaþ>#, puü, (vai÷ravaõasyodayo yasmin .) vañavçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<vai÷vadevaþ>#, puü, (vi÷vadevasyàyam . vi÷vadeva + aõ .) vi÷vadevasambandhihomàdiþ . yathà -- brahmovàca . %<vai÷vadevaü pravakùyàmi homalakùaõamuttamam . paryukùaõamagniü paryukùya . kravyàdamagniü prahiõomi dåraü yamaràjyaü gacchatu ripravàhaþ . ihaivàyamitaro jàtavedà devebhyo havyaü vahatu prajànan . oü pàvaka vai÷vànara idamàsanam . avanãgarbhasaüskçtaþ tejoråpo mahàbrahmannamuhårtàstriùu vai÷vànaraü pratibodhayàmi . vai÷vànaro'tra ubhayaü pràyàtu paràvataþ . agnirnaþ muùõatãrupapçùñe divi pçùño'gniþ pçthivyàü pçùño vi÷và oùadhãràvive÷a . vai÷vànaraþ sahasà pçùño'gniþ sa vo'gniþ khaü divà sarvasmàttu naktaü oü prajàpataye svàhà . somàya svàhà . bçhaspataye svàhà . agnãùomàbhyàü svàhà . indràgnãbhyàü svàhà . dyàvàpçthivãbhyàü svàhà . dhanvantaraye svàhà . indràya svàhà . vi÷vebhyo devebhyaþ svàhà bhåþ svàhà . bhuvaþ svàhà . svaþ svàhà . bhårbhuva svaþ svàhà . devakçtasyainaso'vayajanamasi svàhà . manuùyakçtasyainaso'vayajanamasi svàhà . pitçkçtasyainaso'vayajanamasi svàhà . àtmakçtasyainaso'vayajanamasi svàhà . enasa enaso'vayajanamasi svàhà . yaccàha me vidvàü÷cakàra yaccàvidvàüstasya sarvasyainaso'vayajanamasi svàhà . agnaye sviùñikçte svàhà . såryàya svàhà . prajàpataye svàhà . vanaspataye svàhà . adbhyaþ svàhà . oùadhivanaùpatibhyaþ svàhà . gçhàya svàhà . dehadevatàbhyaþ svàhà . vàstudevatàbhyaþ svàhà . indràya svàhà . indrapuruùebhyaþ svàhà . yamàya svàhà . yamapuruùebhyaþ svàhà . varuõàya svàhà . varuõapuruùebhyaþ svàhà . somàya svàhà . somapuruùebhyaþ svàhà . brahmaõe svàhà . brahmapuruùebhyaþ svàhà . vi÷vebhyo devebhyaþ svàhà . sarvebhyo bhåtebhyaþ svàhà . divàràtribhyaþ svàhà . rakùobhyaþ svàhà . svadhà pitçbhyaþ svàhà . ye bhåtàþ pracaranti divà caranti divàcaramicchanto bhuvanasya madhye tebhyo baliü puùñikàmo dadàmi . mayi puùñiü puùñipatirdadàtu . ÷vacàõóàlapatitavàyasebhyaþ .>% iti gàruóe vai÷vadevavidhiþ 219 adhyàyaþ .. * .. tasya prayogo yathà . pårvàbhimukhaþ ÷ucirupavãtã ku÷ahastaþ ku÷àsanopaviùñaþ kartà ghçtàktaü dugdhàktaü tailàktaü jalàktaü annaü àmànnaü và phalaü jalaü và juhuyàt . yathà jale oü bhåþ svàhà . oü bhuvaþ svàhà . oü svaþ svàhà . oü bhårbhuvaþ svaþ svàhà . oü devakçtasyainaso'vayajanamasi svàhà . oü pitçkçtasyainaso'vayajanamasi svàhà . oü manuùyakçtasyainaso'vayajanamasi svàhà . oü àtmakçtasyainaso'vayajanamasi svàhà . oü yaddivà ca nakta¤caina÷cakçma tasyàvayajanamasi svàhà . oü yat svapanta÷ca jàgrata÷caina÷cakçma tasyàvayajanamasi svàhà . oü yadvidvàüsa÷càvidbàüsa÷caina÷cakçma tasyàvayajanamasi svàhà . oü enasaþ enaso'vayajanamasi svàhà . oü agnaye sviùñikçte svàhà . ityanena juhutàt . iti vai÷vadevakarma . ityàhrikaprayogatattvam .. (vi÷vadeva eva . svàrthe aõ . gaõadevatàvi÷eùaþ . bandhubhirakçtavivàdasyaiva vai÷vadevalokapràptiþ . yathà, manau . 4 . 183 .
     %<yàmayo'psarasàü loke vai÷vadevasya bàndhavàþ .
     sambandhino hyapàü loke pçthivyàü màtçmàtulau ..>% vi÷vadevasambandhini, tri . yathà, mahàbhàrate . 12 . 301 . 8 .
     %<àsuràn viùayàn j¤àtvà vai÷vadevàüstatheva ca ..>%)

#<vai÷vànaraþ>#, puü, (vi÷va÷càsau nara÷ceti . %<nare saüj¤àyàm .>% 6 . 3 . 129 . iti dãrghaþ . tato vi÷vànara eva . svàrthe aõ . yadvà, vi÷vàn naràn ito lokàt lokàntaraü nayati . idamarthena vi÷vànaràõàü netçtvena sampadyante và karmàrthapraõetçtvena sampàdino'sya vai÷vànaraþ . %<anyeùàmapi dç÷yate .>% 6 . 3 . 137 . iti dãrghaþ . api và vi÷vàn jantån araþ . ç gatau ityasya chàndasatvàt padàdyac upapadavibhakte÷càluk . sarvàõi bhåtàni araþ pratyçtaþ pratigataþ praviùñati vi÷vànaraþ pràõaþ . tena janyamànatvàt tasyàpatyaü vai÷vànaraþ .. iti nighaõñuñãkàyàü devaràjayajvà . 5 . 1 .) agniþ . (yathà, gãtàyàm . 15 . 14 .
     %<ahaü vai÷vànaro bhåtvà pràõinàü dehamà÷ritaþ .
     pràõàpànasamàyuktaþ pacàbhyannaü caturvidham ..>%) citrakavçkùaþ . ityamaraþ .. agnestannàmakàraõaü yathà --
     %<tathàpi dadmi vo råpe dve dbe pratyeka÷o'dhunà .
     bhåtakàryeùvabhåtena devaloke tu mårtinà ..
     tiùñhadhvamapi kàlànte layaü tvàvi÷at drutam .
     ÷arãràõi punarnaivaü kartavyo'hamiti kvacit ..
     mårtànà¤ca tathà tubhyaü dadmi nàmàni vo'dhunà .
     agnirvai÷vànaro nàma pràõàpànau tathà÷vinau ..
     bhaviùyati tathà gaurã hima÷ailasutà tathà .
     pçthivyàdigaõastveùa gajavaktro bhaviùyati ..
     ÷arãradhàtavastvete nànàbhåtàni eva tu .
     ahaïkàrastathà skandaþ kàrtikeyo bhaviùyati ..>% iti vàràhe àditretàyàü mahàtapopàkhyànanàmàdhyàyaþ ..

#<vai÷vã>#, strã, uttaràùàóhànakùatram . itihemacandraþ ..

#<vaiùamyaü>#, klã, (viùama + bhàve ùya¤ .) viùamatvam . viùama÷abdàt bhàve ùõyapratyayena niùpannam .. (natonnatatvam . yathà, mahàbhàrate . 12 . 59 . 114 .
     %<samatàü vasudhàyà÷ca sa samyagudapàdayat .
     vaiùamyaü hi paraü bhåmeràsãditi ca naþ ÷rutam ..>% tàratamyam . yathà, mahàbhàrate . 3 . 208 . 21 .
     %<mahacca phalavaiùamyaü dç÷yate karmasandhiùu ..>% duþkham . yathà, tatraiva . 3 . 61 . 20 .
     %<vaiùamyaü paramaü pràpto duþkhito gatacenataþ .
     bhartà te'haü nibàdhedaü vacanaü hitamàtmanaþ ..>%)

#<vaiùayikaþ>#, tri, viùayasambandhã . viùaya÷abdàt ùõikapratyayena niùpannaþ .. (yathà, sàhityadarpaõe . 3 . 240 .
     %<ya÷càmmin sukhàbhàvo'pyuktastasya vaiùayikasakhaparatvànna virodhaþ ..>%)

#<vaiùñutaü>#, klã, homabhasma . iti hemacandraþ ..

#<vaiùñraü>#, klã, (vi÷a + %<bhramjigaminamihanivi÷ya÷àü vçddhi÷ca .>% uõàø 4 . 159 . iti ùñran vçddhi÷ca .) piùñapam . ityuõàdikoùaþ .. dyauþ . vàyuþ . viùõuþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<vaiùõavaü>#, klã, (viùõoridam . viùõu + aõ .) homabhasma . iti ÷abdaratnàvalã .. (mahàpuràõavi÷eùaþ . yathà, devãbhàgavate . 3 . 1 . 8 .
     %<trayoviü÷atisàhasraü vaiùõavaü paramàdbhutam ..>%) viùõusambandhini, tri .. (yathà, raghuþ . 11 . 85 .
     %<gàü gatasya tava dhàma vaiùõavaü kopito hyasi mayà didçkùuõà ..>%)

#<vaiùõavaþ>#, puü, (viùõurdevatà asya . aõ .) viùõumantropàsakaþ . viùõubhaktaþ . tatparyàyaþ . kàrùõaþ 2 hàraþ 3 . tasya lakùaõaü yathà --
     %<gçhãtaviùõudãkùàko viùõusevàparo naraþ .
     vaiùõava÷càtra saügràhyaþ skàndàdyuktànusàrataþ ..>% tathà ca skànde .
     %<paramàpadamàpanno harùe và samupasthite .
     naikàda÷ãü tyajedyastu yasya dãkùàsti vaiùõavã ..
     samàtmà sarvajãveùu nijàcàràdaviplutaþ .
     viùõvarpitàkhilàcàraþ sa hi vaiùõava ucyate ..>% iti ÷rãharibhaktivilàse 12 vilàsaþ .. * .. atha ÷rãvaiùõavanindàdidoùaþ . skànde màrkaõóeyabhagãrathasaüvàde .
     %<yo hi bhàgavataü lokamupahàsaü nçpottamaþ .
     karoti tasya na÷yanti arthadharmaya÷aþsutàþ .. *>% atha vaiùõavasamàgamavidhiþ . tejodraviõapa¤caràtre .
     %<vaiùõavo vaiùõavaü dçùñvà daõóavat praõamedbhuvi .
     ubhayorantarà viùõuþ ÷aïkhacakragadàdharaþ .. * ..>% atha vaiùõavasanmànananityatà . skànde ÷rãmàrkaõóeyabhagãrathasaüvàde .
     %<dçùñvà bhàgavataü dåràt saümukhe yo na yàti hi .
     na gçhõàti haristasya påjàü dvàda÷avàrùikãm ..>% atha vaiùõavastutiþ . skànde .
     %<dhanyo'haü kçtakçtyo'haü yadyåyaü gçhamàgatàþ .
     durlabhaü dar÷anaü nånaü vaiùõavànàü yathà hareþ .. * ..>% atha vaiùõavàbhigamanamàhàtmyam . skànde ÷rãmàrkaõóeyabhagãrathasaüvàde .
     %<saümukhaü vrajamànasya vaiùõavànàü naràdhipa .
     pade pade yaj¤aphalaü pràhuþ pauràõikà dbijàþ ..>% atha vaiùõavastutimàhàtmyam . tatraiva .
     %<pratyakùaü và parokùaü và yaþ pra÷aüsati vaiùõavam .
     brahmahà madyapaþ steyã gurugàmã sadà nçõàm .
     mucyate pàtakàt sadyo viùõuràha nçpottama .. *>% atha vaiùõavasammànanamàhàtmyam . tatraivàmçtasàroddhàre .
     %<÷raddhayà dattamanna¤ca vaiùõavàgniùu jãryati .
     tadannaü meruõà tulyaü bhavate ca dine dine .. * ..>% atha vaiùõava÷àstramàhàtmyam . skànde ÷rãbrahmanàradasaüvàde .
     %<vaiùõavàni ca ÷àstràõi ye ÷çõvanti pañhanti ca .
     dhanyàste mànavà loke teùàü kçùõaþ prasãdati ..>% iti ca ÷rãharibhaktivilàse 10 vilàsaþ .. tasya lakùaõamàhàtmyàdi yathà --
     %<phalasandhànarahità viùõubhaktà÷ca vaiùõavàþ .
     matprãtibhaktikàmàste sarvadà sarvakarmasu ..
     guruvaktràdviùõumantro yasya karõe pravekùyati .
     jãvanmuktaü vaiùõavantaü vedàþ sarve vadanti ca ..
     puruùàõàü ÷ataü pårvaü paitçka¤ca ÷ataü param .
     màtàmahasya ca ÷ataü màtaraü màtçmàtaram ..
     bhaginãü bhràtara¤caiva bhàgineya¤ca màtulam .
     ÷va÷rå¤ca ÷va÷ura¤caiva gurupatnãü guroþ sutam ..
     guru¤ca j¤ànadàtàraü mitra¤ca sahacàriõam .
     bhçtyaü ÷iùyaü tathà ceñãü prajàþ svà÷ramasannidhau ..
     uddharedàtmanà sàrdhaü mantragrahaõamàtrataþ .
     mantragrahaõamàtreõa jãvanmukto bhavennaraþ ..
     tasya saüspar÷amàtreõa påtaü tãrtha¤ca bhàratam .
     tasyaiva pàdarajasà sadyaþ påtà vasundharà ..
     pàdodakaplutaü sthànaü tãrthameva bhavet ghruvam ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 8 adhyàyaþ .. * .. api ca . ÷rã÷iva uvàca .
     %<÷ivamastu ca sàdhånàü vaiùõavànàü satàmiha .
     avaiùõavànàmasatàma÷iva¤ca pade pade ..
     dadàti vaiùõavebhya÷ca yo duþkhaü mårchito janaþ .
     ÷rãkçùõasya ca saühartà vighnastasya pade pade ..
     avaiùõavànàü hçdayaü na hi ÷uddhaü sadà malam .
     ÷rãkçùõamantrasmaraõaü manonairmalyakàraõam ..
     bhidyate hçdayagranthi÷chidyante sarvasaü÷ayàþ .
     viùõumantropàsanayà kùãyate karma vai nçõàm ..
     ye bràhmaõà vaiùõavà÷ca svatantràþ paramaü padam .
     yàntyanyopàsakà÷cànyaiþ sàrdha¤ca prakçterlaye ..
     varõànàü bràhmaõàþ ÷reùñhàþ sàdhavo vaiùõavà yadi .
     viùõumantravihãnebhyo dbijebhyaþ ÷vapaco varaþ ..
     paripakvà÷càvipakvà vaiùõavàþ sàdhava÷ca te .
     santataü patitàü÷caiva viùõucakraü sudar÷anam ..
     yathà vahrau ÷uùkatçõaü bhasmãbhåtaü bhaviùyati .
     tathà pàpaü vaiùõaveùu tejamviùu hutà÷anàt ..
     guruvaktvàdviùõumantro yasya karõe pravekùyati .
     taü vaiùõavaü mahàpåtaü pravadanti manãùiõaþ ..
     pra÷aüsitaü pitéõà¤ca ÷ataü màtàmahasya ca svasodaràü÷ca jananãmuddharantyeva vaiùõavàþ ..
     gayàyàü piõóadànena piõóadàþ piõóabhojinam .
     samuddharanti puüsà¤ca vaiùõavà÷ca ÷ataü ÷atam ..
     mantragrahaõamàtreõa jãvanmukto bhavennaraþ .
     yamastasmànmahàbhãto vainateyàdyathoragaþ ..
     niùpuõantyeva tãrthàni gaïgàdãni ca bhàrate .
     kçùõamantropàsakà÷ca spar÷amàtreõa vàkpate ..
     pàpàni pàpinàü tãrthe yàvanti prabhavanti ca .
     na÷yanti tàni sarvàõi vaiùõavaspar÷amàtrataþ ..
     kçùõamantropàsakànàü rajasà pàdapadmayoþ .
     sadyo muktà pàtakebhyo hçùñà påtà vasundharà ..
     vàyu÷ca varuõo vahniþ såryaþ sarvaü punàti ca .
     ete påtà vaiùõavànàü spar÷amàtreõa lãlayà ..
     ahaü brahmà ca ÷eùa÷ca sàkùã dharma÷ca karmaõàm .
     ete hçùñà÷ca và¤chanti vaiùõavànàü samàgamam ..
     phalaü karmànusàreõa sarveùàü bhàrate bhavet .
     na bhavettadvaiùõave ca siddhadhànye yathàïkuram ..
     hanti teùàü karma pårvaü bhaktànàü bhaktavatsalaþ .
     kçpayà svapadaü tebhyo dadàtyeva kçpànidhiþ ..>% iti brahmavaibarte prakçtikhaõóe 57 adhyàyaþ .. * .. anyacca . ÷rãbhagavànuvàca .
     %<ahaü pràõà vaiùõavànàü mama pràõà÷ca vaiùõavàþ .
     tàneva dveùñi yo måóho mamàsånàü sa hiüsakaþ ..
     puttràn pauttràn kalatràü÷ca ràjalakùmãü vidhàya ca .
     dhyàyante santataü ye màü ko me tebhyaþ paraþ priyaþ ..
     parà bhaktà nu me pràõà na ca lakùmãrna ÷aïkaraþ .
     na bhàratã na ca brahmà na durgà na gaõe÷varaþ ..
     na bràhmaõà na vedà÷ca na vedajananã suràþ .
     na gopã na ca gopàlà na ràdhà pràõataþ priyà ..
     ityevaü kathitaü sarvaü satyaü sàra¤ca vàstavam .
     na pra÷aüsàparaü teùàü te ca pràõàdhikàþ priyàþ ..
     màü dbiùanti ca ye måóhà j¤ànahãnà÷ca va¤citàþ .
     svàtmàna¤ca na jànanti te yànti nirayaü ciram ..
     ye dbiùanti ca madbhaktàn pràõànàmadhikapriyàn .
     teùàü ÷àstàhaü tårõa¤ca paratra nirayaü ciram ..
     prabhavo'ha¤ca sarveùàmã÷varaþ paripàlakaþ .
     tathàpi na svatantro'haü bhaktàdhãno divàni÷am ..
     goloke vàtha vaikuõñhe dbibhuja¤ca caturbhujam .
     råpamàtramidaü sarvaü pràõà me bhaktasannidhau ..
     yadbhaktaü bhaktadatta¤ca bhakùaõãya¤ca tanmama .
     abhakùyaü dravyamanyena datta¤cedamçtopamam ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 25 adhyàyaþ .. api ca .
     %<sarvàn kàmàn parityajya iùñabhakti¤ca sàdhayet sa eva vaiùõavàcàraþ kàmasaïkalpavarjitaþ ..>% ityàcàrabhedatantram .. * .. apara¤ca .
     %<rajasvalàyàþ saübhoge karmakùetre ca bhàrate .
     tvayokta¤ca bhavet pàpaü nàtra svarge ca sundari ! karmakùetre ca tat karma yadvedoktaü ÷ubhà÷ubham ..
     na bhavedvaiùõavànà¤ca jvalatàü brahmatejasà ..
     yathà pradãpavahrau ca ÷uùkàõi ca tçõàni ca .
     bhavanti bhasmãbhåtàni tathà pàpàni vaiùõave ..
     vahrisåryabràhmaõebhyastejãyàn vaiùõavaþ sadà .
     rakùito viùõucakreõa svatantro mattaku¤jaraþ ..
     na vicàro na bhoga÷ca vaiùõavànàü svakarmaõàm .
     likhitaü sàmni kauthumyàü kuru pra÷naü bçhasmatim ..
     asmàü÷ca sarve jànanti candravaü÷yàü÷ca vaiùõavàn .
     devamanyaü na sevante candravaü÷yà hariü vinà ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 6 adhyàyaþ .. api ca . såta uvàca .
     %<atha veõa iyàjàtha so'÷vamedhena bhåpatiþ .
     bràhmaõebhyo dadau dànaü nànàråpamanekadhà ..
     jagàma vaiùõavaü lokaü sakàyo jagatãpatiþ .
     viùõunà saha dharmàtmà nityameva pravartate .
     etatte sarvamàkhyàtaü caritaü tasya bhåpateþ ..
     yadveõo vaiùõavadveùã sarvagharmabahiùkçtaþ .
     pçthunà puttratãrthena pavitro'gàt paraü padam ..
     satputtraü paramaü tãrthaü pràpya mucyanti pårbajàþ .
     pitàpi çõamuktaþ syàt jàte puttre mahàtmani ..
     vaiùõavo yadi puttraþ syàt sa tàrayati pårbajàn .
     piténadhastanà vaü÷àstàrayantyatipàvanàþ ..>% iti pàdme bhåmikhaõóe 120 adhyàyaþ .. * .. atha vaiùõavadharmatatkartavyapa¤cavidhapåje . yathà -- ÷rãpàrvatyuvàca .
     %<vaiùõavànà¤ca yaddharmaü karmàpi tasya tadbada .
     yat kçtvà mànavàþ sarve bhavàmbhodhau taranti vai ..
     ã÷vara uvàca .
     atha dbàda÷a ÷uddhi¤ca vaiùõavànàmihocyate .
     gçhopasarpaõa¤caiva tathànugamanaü hareþ ..
     bhaktyà pradakùiõa¤caiva pàdayoþ ÷odhanaü punaþ .. 1 .. 2 påjàrthaü patrapuùpàõàü bhaktyaivottolanaü hareþ .
     karayoþ sarva÷uddhãnàmiyaü ÷uddhirvilikhyate . 3 . 4 ..
     tannàmakãrtana¤caiva guõànà¤caiva kãrtanam .
     bhaktyà ÷rãkçùõadevasya vacasaþ ÷uddhiriùyate .. 5 ..
     tatkathà÷ravaõa¤caiva tasyotsavanirãkùaõam .
     ÷rotrayornetrayo÷caiva ÷uddhiþ samyagihocyate . 6 .
     7 . 8 . 9 ..
     pàdodaka¤ca nirmàlyaü màlànàmapi dhàraõam .
     ucyate ÷irasaþ ÷uddhiþ praõatasya hareþ punaþ .. 10 ..
     àghràõaü gandhapuùpàdernirmàlyasya tapodhane .
     vi÷uddhiþ syàdanantasya ghràõasyàpi vidhãyate . 11 .
     12 ..
     tatra puùpàdikaü yacca kçùõapàdayugàrpitam .
     tadeva pàvanaü loke taddhi sarvaü vi÷odhayet .. * ..
     påjà ca pa¤cadhà proktà tàsàü bhedàn ÷çõuùva me .
     abhigamanamupàdànaü yogaþ svàdhyàya eva ca ..
     iùñàþ pa¤caprakàràrcàþ krameõa kathayàmi te .
     tatràbhigamanaü nàma devatàsthànamàrjanam ..
     upalepananirmàlyadårãkaraõameva ca . 1 .
     upàdànaü nàma gandhapuùpàdicayanaü yathà .. 2 ..
     iùñà nàma hi ceùñhàdeþ påjana¤ca yathàrthataþ . 3 .
     svàdhyàyo mantraràjasya arthasandhànato japaþ ..
     såktastotràdipàñha÷ca hareþ saükãrtanaü tathà .
     tannàma÷àstràbhyàsa÷ca svàdhyàyaþ parikãrtitaþ ..
     4 ..
     yogo nàma sudebasya càtmane yaiva bhàvanà . 5 .
     iti pa¤caprakàràrcàþ kathitàstava suvrate ..>% iti pàdme pàtàlakhaõóe 10 adhyàyaþ .. * .. atha vaiùõavànàü khàdyàkhàdyam .
     %<sàyaü pràtardvijàtãnàü ÷rutyuktama÷anaü tathà .
     viùõubhuktàva÷iùñena dinapàpàt pramucyate ..
     annaü brahmà raso viùõuþ khàdayannàma coccaran .
     evaü j¤àtvà tu yo bhuïkte so'nnadoùairna lipyate ..
     alàvuü vartulàkàraü masåra¤ca savalkalam .
     tàlaü ÷uklantu vàrtàkuü na svàdedvaiùõavo janaþ ..
     vañà÷vatthàrkapatreùu kumbhãtibhdukapatrayoþ .
     kovidàrakadambe ca na khàdedvaiùõavo naraþ ..
     ÷ràvaõe varjayecchaktuü dadhi bhàdrapade tyajet .
     dugdhantu à÷vine màsi kàrtike càmiùaü tyajet ..
     dugdhamanna¤ca jambãraü yadviùõoraniveditam .
     bãjapåra¤ca ÷àka¤ca pratyakùalavaõantathà ..
     yadi daivàcca bhujyante tadà tannàmakaü smaret ..
     kalàyaü kaïgudhànyàni ÷àka¤ca hilamocikàm .
     ùaùñikàkàla÷àka¤ca mustakaü kramukaü tathà ..
     lavaõe saindhavaü proktaü vacà ca dadhisarpiùã .
     payo'nuddhçtasàra¤ca panasàmre harãtakã ..
     pippalãjãraka¤caiva nàgaraïgakatintióã .
     kadalãlavalãdhàtrãphalànyaguóamaikùavam .
     atailapakvaü bhu¤jãta haviùyeùu pracakùate ..>% iti pàdme pàtàlakhaõóe 11 adhyàyaþ .. * .. atha vaiùõavalakùaõavi÷eùàdiþ .
     %<màhàtmyamatha bhaktànàü yat kàryaü yacca lakùaõam .
     karaõãyaü harervipra sàvadhànamanàþ ÷çõu ..
     harireva sadà sevyo nànyo yasya mahàtmanaþ .
     lokasya jagadàràdhyo haribhaktaþ sa ucyate ..
     ananyanirmàlyabhujo bhaktàste'nanyamànasàþ .
     govindopàsakà ye tu nityaü devàntaraü vinà ..
     ananyadhiùaõo'nanyahçdayo'nanyasevakaþ .
     kevalaü harisevyaïga sa bhaktaþ parikãrtitaþ ..
     sattvaü sattvà÷rayaü sattvaguõaü seveta ke÷avam .
     yo'nanyatvena manasà sàttvataþ samudàhçtaþ ..
     sarvadevàn parityajya nityaü bhagavadà÷rayaþ .
     ratastadãyasevàyàü sa bhàgavata ucyate ..
     vihàya kàmyakarmàdãn bhajedekàkinaü harim .
     satyaü sattvaguõopeto bhaktyà taü sàttvataü viduþ ..
     mukundapàdasevàyàü tannàma÷ravaõe'pi ca .
     kãrtane ca rato bhakto nàmnaþ syàt smaraõe hareþ ..
     vandanàrcanayorbhaktirani÷aü dàsyasakhyayoþ .
     ratiràtmàrpaõe yasya dçóhànantasya sàttvataþ ..
     smartavyaþ kãrtanãya÷ca ÷rotavyaþ påjya eva ca .
     yasyaiko viùõuràràdhyo vaiùõavaþ samudàhçtaþ ..
     yathàlabdho'pi santuùñaþ samacitto jitendriyaþ .
     haripàdà÷rayo loke vipràþ sàdhuranindakaþ ..
     nirvairaþ sadayaþ ÷ànto dambhàhaïkàravarjitaþ .
     nirapekùo munirvãtaràgaþ sàdhurihocyate ..
     lobhamohamadakrodhakàmàdirahitaþ sukhã .
     kçùõàïghri÷araõaþ sàdhuþ sahiùõuþ samadar÷anaþ ..
     yadviùõåpàsanà nityaü viùõuryasye÷varo mune .
     påjyo yasyaikaviùõuþ syàdiùño loke sa vaiùõavaþ .
     hareþ sarvàvatàràõàü matsyàdãnàmupàsakàþ .
     tanmantreùñà ananyà÷cedvaiùõavàste na saü÷ayaþ ..
     yadiùño raghunàthastu nçsiüho vàmano hariþ .
     etanmantro varàhàdirvàsudevaþ sa vaiùõavaþ ..
     viùõorupàsako dàsastanmantreùñastadà÷ayaþ .
     tamàhurvaiùõavaü loke viùõusevàparàyaõam ..
     sàdhvã yathà patiü nàrã nànyaü jànàti taü vinà .
     jagadã÷aü tathànanyo yadi viùõuü sa vaiùõavaþ ..
     samacitto muniþ påto govindacaraõà÷rayaþ .
     sarvabhåtadayaþ kàrùõo vivekã sàdhuruttamaþ ..
     kçùõàrpitapràõa÷arãrabuddhiþ ÷àntendriyastrãsutasampadàdiþ .
     àsaktacittaþ ÷ravaõàdibhaktiùvasyeha sàdhuþ satataü hareryaþ ..
     kçùõà÷rayaþ kçùõakathànuraktaþ kçùõeùñamantrasmçtipåjanãyaþ .
     kçùõàni÷adhyànamanàstvananyo yo vai sa sàdhurmunivarya kàrùõaþ ..
     yasyeùñaü ÷rãbhàgavataü ÷àstraü ÷rãbhagavàn hariþ .
     bhagavatyà samaü lakùmyà bhaktyà bhàgavata÷ca saþ ..
     ye kçùõa÷ravaõàdyarhà ye taducchiùñabhojinaþ .
     ye kçùõopàsakà lokà dàsàste parikãrtitàþ ..>% iti pàdme uttarakhaõóe 99 adhyàyaþ .. * .. api ca . brahmovàca .
     %<aho dhyànairapi dhyàtuü devaistvaü na hi ÷akyase .
     sa tvaü vaiùõavadeheùu tiùñhasãtyadbhutaü mahat ..
     kùaõamàtramapi svàmiüstuùñe tvayi na kiü bhavet .
     sa tvaü vaiùõavasaïgena bhramasãtyadbhutaü mahat ..
     ke vaiùõavàþ kaiñabhàre ! kiü và teùà¤ca lakùaõam .
     kathaü j¤eyà÷ca te sarve tanme kathaya ke÷ava ..
     bhagavànuvàca .
     vaiùõavànàü lakùaõàni kalpakoñi÷atairapi .
     samyagvaktuü na ÷aknomi saükùepàt ÷çõu sattama ..
     saüsàro vaiùõavàdhãno devà vaiùõavapàlitàþ .
     aha¤ca vaiùõavàdhãnastasmàt ÷reùñhà÷ca vaiùõavàþ ..
     kùaõamàtramapi brahman vihàya vaiùõavaü janam .
     tiùñhàmi nàhamanyatra vaiùõavo mama bàndhavaþ ..
     kàmakrodhavihãnà ye hiüsàdambhavivarjitàþ .
     lobhamohavihãnà÷ca te j¤eyà vaiùõavà janàþ ..
     amatsarà dayàyuktàþ sarvabhåtahitaiùiõaþ .
     satyoktibhàùiõa÷caiva j¤eyàste vaiùõavà janàþ ..
     pitçbhaktà màtçbhaktà jàtipoùaõatatparàþ .
     dharmopade÷ino ye ca j¤eyàste vaiùõavà janàþ ..
     samànaü ye ca pa÷yanti tvà¤ca mà¤ca mahe÷varam .
     kurvanti påjàmatitherj¤eyàste vaiùõavà janàþ ..
     vedavidyànuraktà ye dbijabhaktiratàþ sadà .
     napuüsakàþ parastrãùu j¤eyàste vaiùõavà janàþ ..
     ekàda÷ãvrataü ye ca bhaktibhàvena kurvate .
     gàyanti mama nàmàni j¤eyàste vaiùõavà janàþ ..
     devàyatanakartàrastulasãmàlyadhàriõaþ .
     rudràkùadhàriõo ye ca j¤eyàste vaiùõavà janàþ ..
     matpàdasalilairyeùàü siktàni mastakàni vai .
     mama naivedyama÷ranti j¤eyàste vaiùõavà janàþ ..
     ÷aïkhacakragadàpadmairaïkitàni mamàyudhaiþ .
     brahman yeùàü ÷arãràõi j¤eyàste vaiùõavà janàþ ..
     karõayo÷caiva ÷ãrùeùu tulasãpatramuttamam .
     satataü dç÷yate yeùàü j¤eùàste vaiùõavà janàþ ..
     tçõàni tulasãmålàdye cinvanti narottamàþ .
     si¤canti bulasãü ye ca vij¤eyàste ca vaiùõavàþ ..
     tulasãmålamçdbhi÷ca tilakàni nayanti ye .
     tulasãkàùñhapaïkai÷ca vij¤eyà vaiùõavà janàþ ..
     gaïgàsnànaparà ye ca gaïgànàmaparàyaõàþ .
     gaïgàmàhàtmyavaktàro vij¤eyàste ca vaiùõavàþ ..
     dhàtrãphajasrajo yeùàü galeùu kamalàsana .
     yajanti ye ca tatpatrairvij¤eyàste ca vaiùõavàþ ..
     ÷àlagràma÷ilà yeùàü gçhe vasati sarvadà .
     ÷àstraü bhàgavata¤caiva j¤eyàste vaiùõavà janàþ ..
     sanmàrjayanti ye nityaü mama sthànàni sarvadà .
     dãpaü yacchanti tatraiva j¤eyàste vaiùõavà janàþ ..
     ÷ãrõaü manmandiraü ye ca kurvate nåtanaü punaþ .
     tatràyana¤ca ÷obhà¤ca j¤eyàste vaiùõavà janàþ ..
     abhayaü ye ca yacchanti bhãrubhya÷caturànana .
     vidyàdàna¤ca viprebhyo j¤eyàste vaiùõavà janàþ ..
     kùuttçñprapãóitebhya÷ca ye yacchantyannamambu ca .
     kuryurye rogi÷u÷råùàü j¤eyàste vaiùõavà janàþ ..
     àràmakàriõo ye ca pippalàropiõo'pi ca .
     gosevàü ye ca kurvanti j¤eyàste vaiùõavà janàþ ..
     atyantabhaktà ye brahman pitçyaj¤aü prakurvate .
     kurvanti dãna÷u÷råùàü j¤eyàste vaiùõavà janàþ ..
     taóàgagràmakartàraþ kanyàdànapradà÷ca ye .
     sevante svagurau ye ca j¤eyàste vaiùõavà janàþ ..
     sevante jyeùñhàübhaginãü jyeùñhaü bhràtarameva ca .
     paranindàü na kurvanti j¤eyàste vaiùõavà janàþ ..
     devasvaü bràhmaõadravyaü parasva¤ca caturmakha .
     pa÷yanti viùavadye ca j¤eyàste vaiùõavà janàþ ..
     pàùaõóasaïgarahitàþ ÷ivabhaktiparàyaõàþ .
     caturda÷ãvrataratà j¤eyàste vaiùõavà janàþ ..
     bahunàtra kimuktena bhàùitena punaþ punaþ .
     madarcàü ye ca kurvanti j¤eyàste baùõavà janàþ ..
     vaiùõaveùu muõàþ sarve doùale÷o na vidyate .
     tasmàccaturmukha tva¤ca vaiùõavo bhava sàmpratam ..
     samàràdhaya màü nityaü kriyàyogaiþ prajàpate .
     sarvameva subhadraü te bhaviùyati na saü÷ayaþ ..
     bhåyaþ pårvasthitamiva sçjyatàü sakalaü jagat .
     ityuktràntardadhe devastatraiva jagadã÷varaþ ..
     tatastu pårvavadbrahma sçùñavàn sakalaü jagat .
     kriyàyogairhariü yaùñvà jagàma paramaü padam ..
     ye pañhanti mamàdhyàyaü bhaktyà nàràyaõàgrataþ .
     sarvapàpavinirmuktà ante yànti hareþ padam ..>% iti pàdme kriyàyogasàre 2 adhyàyaþ .. * .. kàliïga uvàca .
     %<jàtismareõa kathito rahasyaþ paramo mama .
     yamakiïkarayoryo'bhåt saüvàdastaü bravãmi te ..
     svapuruùamabhivãkùya pà÷ahastaü vadati yamaþ kila tasya karõamåle .
     parihara madhusådanaprapannàn prabhurahamanyançõàü na vaiùõavànàm ..>% iti ÷rãviùõupuràõe tçtãye'ü÷e yamagãtaü 7 adhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<karmakùayàõi karmàõi yataþ sàdhurhariþ svayam .
     manye na bhautiko deho vaiùõavasya jagattraye ..>% iti kalkipuràõe 30 adhyàyaþ ..

#<vaiùõavàcamanaü>#, klã, (vaiùõavasyàcamanam .) viùõupåjàdipårbakartavyakartçsaü skàrakàïga--oükàràdinamo'ntacaturthyantatattannàmoccàraõapårbakatrirjalapànàdi . yathà --
     %<triþpàne ke÷avaü nàràyaõaü màdhavamapyatha .
     prakùalane dbayoþ pàõyorgovindaü viùõumapyubhau ..
     madhusådanameka¤ca màrjane'nyaü trivikramam .
     unmàrjane'pyadharayorvàmana÷rãdharàvubhau ..
     prakùàlane punaþ pàõyorhçùãke÷a¤ca pàdayoþ .
     padmanàmaü prokùaõe tu mårdhni dàmodaraü tataþ ..
     vàsudevaü mukhe saïkarùaõaü pradyumnamityubhau .
     nàsayornetrayugale'niruddhaü puruùottamam ..
     adhokùajaü nçsiüha¤ca karõayornàbhito'cyutam .
     janàrdana¤ca hçdaye upendraü mastake tataþ ..
     dakùiõe tu hariü bàhau vàme kçùõaü yathàvidhi .
     namo'nta¤ca caturthyantamàcàmet kramato japan ..
     a÷aktaþ kevalaü dakùaü spç÷et karõaü tathà ca vàk ..
     kurvãtàlabhanaü vàpi dakùiõa÷ravaõasya vai ..>% tathà ca vàk iti yatastathaiva vacanamasti . kurvãtàlabhanaü vàpãti màrkaõóeyapuràõavacanamato na paunaruktam . iti ÷rãharibhaktivilàse 3 vilàsaþ ..

#<vaiùõavàcàraþ>#, puü, (vaiùõavànàmàcàraþ .) viùõubhaktànàmàcaraõam . yathà --
     %<athàcàrà bahuvidhàþ ÷iùñàcàrànusàrataþ .
     ÷rãvaiùõavànàü kartavyà likhyante'tra samàsataþ ..>% athàcàràþ ÷rãviùõupuràõe aurvasagarasaüvàde gçhasthàcàrakathanàrambhe .
     %<devagobràhmaõàn siddhàn vçddhàcàryàüstathàrcayet .
     dvikala¤ca namet sandhyàmagnãnupacarettathà ..
     sadànupahate vastre pra÷astà÷ca tathauùadhãþ .
     gàruóàni ca ratnàni vibhçyàt prayato naraþ ..
     prasiddhàmalake÷a÷ca sugandhi÷càruve÷adhçk .
     ki¤cit parasvaü na haret nàlpamapyapriyaü vadet .
     priya¤ca nànçtaü bråyànnànyadoùànudãrayet .
     nànyà÷rayaü tathà vairaü rocayet puruùe÷varaþ ..
     na duùñayànamàrohet kulacchàyàü na saü÷rayet .
     vidbiùñapatitonmattabahuvairàtikãñakaiþ ..
     bandhakãbandhakãbhartçkùudrànçtakathaiþ saha .
     tathàtivyaya÷ãlai÷ca parivàdarataiþ ÷añhaiþ ..
     budho maitrãü na kurvãta naikaþ panthànamà÷rayet .
     nàvagàhejjalaughasya vegamagre jane÷vara ..
     pradãptaü ve÷ma na vi÷ennàrohecchikharaü taroþ .
     na kuryàddantasaïgharùaü na kçùõãyàcca nàsikàm .
     nàsaüvçtamukho jçmbhet ÷vàsakàsau vivarjayet .
     noccairhaset sa÷abda¤ca na mu¤cet pavanaü tvadhaþ ..
     nakhànna vàdayecchindyànna tçõaü na mahãü likhet .
     na ÷ma÷ru bhakùayelloùñrànna gçhõãyàdvicakùaõaþ ..
     jyotãüùyamedhyà÷astàni nàbhivãkùeta ca prabho .
     na huïkuryàcchavaü caiva ÷avagandho hi somajaþ ..
     catuùpathaü caityataruü ÷ma÷ànopavanàni ca .
     duùñastrãsannikarùa¤ca varjayenni÷i sarvadà ..
     påjyadevadbijajyoti÷chàyàü nàtikramedbudhaþ .
     naikaþ ÷ånyàñavãü gacchenna ca ÷ånyaü gçhaü vrajet ..
     ke÷àsthikaõñhakàmedhyabalibhasmatuùàüstathà .
     snànàrdràü dharaõãü caiva dårataþ parivarjayet ..
     nànàryànà÷rayet kàü÷cinna jihmaü rocayedbudhaþ .
     upasarpenna ca vyàlàü÷ciraü tiùñhenna cotthitaþ ..
     yatheùñabhojakàü÷caiva tathà devaparàïmukhàn .
     varõà÷ramakriyàtãtàn dårataþ parivarjayet ..
     atãvajàgarasvapnau tadbat sthànàsane budhaþ .
     na seveta tathà ÷ayyàü vyàyàma¤ca nare÷vara ..
     daüùñriõaþ ÷çïgiõa÷caiva pràj¤o dåreõa varjayet .
     ava÷yàya¤ca ràjendra purovàtàtapau tathà ..
     na snàyànna svapennagno na cevopaspç÷edbudhaþ .
     muktakaccha÷ca nàcàmeddevàdyarcà¤ca varjayet ..
     naikavastraþ pravarteta dvijavàcanake jape .. * ..>% ki¤ca .
     %<na ca nirdhånayet ke÷ànnàcàmennaiva cotthitaþ .
     pàdena nàkramet pàdaü na påjyàbhimukhaü nayet ..
     apasavyaü naiva gaccheddevàgàracatuùpathàn .
     maïgalyapåjyàü÷ca tathà viparãtànna dakùiõàm ..
     somàrkàgnyambuvàyånàü påjyànà¤ca na saümukham .
     kuryàt ùñhãvanaviõmåtrasamutsarga¤ca paõóitaþ ..
     tiùñhanna måtrayettadvat panthànaü nàvamåtrayet .
     ÷leùmaviõmåtraraktàni sarvadaiva na laïghayet ..
     ÷leùmaùñhãvanakotsargo nànnakàle pra÷asyate .
     valimaïgalajapyàdau na home na mahàjane ..
     yoùito nàvamanyeta na càsàü vi÷vasedbudhaþ .
     na caiverùã bhavettàsu nàdhikuryàt kadàcana ..
     maïgalyapuùparatnàjyapåjyànanabhivàdya ca .
     na niùkràmet gçhàt pràj¤aþ sadàcàraparo naraþ ..
     àkàlagarjitàdau tu parvasva÷aucakàdiùu .
     anadhyàyaü budhaþ kuryàduparàgàdike tathà ..
     varùàtapàdike cchatrã daõóã ràtryañavãùu ca .
     ÷arãratràõakàmo vai sopànatkaþ sadà vrajet ..
     nordhaü na tiryak dåraü và nirãkùan paryañedbudhaþ .
     yugamàtraü mahãpçùñhaü naro gacchedbilokayan .. * ..>% ki¤ca .
     %<priyamuktaü hitaü naitaditi matvà na tadvadet .
     ÷reyastadrahitaü vàcyaü yadyapyatyantamapriyam ..
     pràõinàmupakàràya yadeveha paratra ca .
     karmaõà manasà vàcà tadeva matimàn bhajet .. * ..>% bçhannàradãye sadàcàraprasaïge .
     %<asàvahamiti bråyàddvijo vai hyabhivàdane .
     ÷ràddhaü vrataü japaü dànaü devatàbhyarcanaü tathà ..
     yaj¤a¤ca tarpaõa¤caiva kurvantaü nàbhivàdayet .
     tathà snànaü prakurvantaü dhàvantama÷ucintathà ..
     bhu¤jàna¤ca ÷ayàna¤ca abhyakta÷irasantathà .
     bhikùànnadhàriõaü caiva ramantaü jalamadhyagam ..
     kçtàbhivàdano yo na kuryàt pratyabhivàdanam .
     nàbhivàdyaþ sa vij¤eyo yathà ÷ådrastathaiva saþ .. *>% màrkaõóeyapuràõe madàlasàlarkasaüvàde .
     %<asatpralàpamançtaü vàkpàruùya¤ca varjayet .
     asacchàstramasadvàdamasatsevà¤ca puttraka ..
     ke÷aprasàdhanàdar÷adar÷anaü dantadhàvanam .
     pårcàhõa eva kàryàõi devatànà¤ca tarpaõam ..
     udakyàdar÷anaü spar÷aü varjet sabhàùaõaü tathà .
     na càbhãkùõaü ÷iraþsnànaü kuryànniùkàraõaü naraþ ..
     ÷iraþsnàta÷ca tailena nàïgaü ki¤cidapi spç÷et .
     panthà deyo bràhmaõànàü ràj¤o duþkhàturasya ca ..
     vidyàdhikasya gurviõyà bhàràrtasya mahãyasaþ .
     måkànpavadhiràõà¤ca mattasyonmattakasya ca ..
     pu÷calyàþ kçtavairasya bàlasya patitasya ca .
     upànadbastramàlyàni dhçtànyanyairna dhàrayet ..
     upavãtamalaïkàraü karaka¤caiva varjayet .
     na kùiptabàhujaïgha÷ca pràj¤astiùñhet kadàcana ..
     na càpi vikùipet pàdau vàsasã na ca dhånayet .
     mårkhonmattavyasanino viråpàn màyinastathà ..
     nyånàïgànadhamàü÷caiva nopahàsenna dåùayet .
     parasya daõóaü nodyacchet ÷ikùàrthaü puttra÷iùyayoþ ..
     nànulepanamàdadyàdasnàtaþ snàtakã kvacit .
     na càpi raktavàsàþ syàccitravàsadharo'pi và ..
     kùurakarmàõi cànte ca strãsambhoge ca puttraka .
     snàyãta tailavàn pràj¤aþ kañabhåmimupetya ca .
     yugapajjalamagni¤ca vibhçyànna vicakùaõaþ ..>% kañamåmiü ÷ma÷ànam .
     %<nàcakùãta dhayantãü gàü jalaü nà¤jalinà pibet ..>% dhayantãü pibantãm .
     %<÷aucakàleùu sarveùu guruùvalpeùu và punaþ .
     na vilambeta ÷aucàrthaü na mukhenànalaü dhamet ..
     vipruùo makùikàdyà÷ca duùñasaïgàdadoùiõaþ .
     ajà÷vau mukhato medhyau na gorvatsasya cànanam ..
     màtuþ prasnavane medhyaü ÷akuniþ phalapàtane .
     udakyà÷aucilagnàü÷ca såtikàntyàvasàyinaþ .
     spçùñvà snàyãta ÷aucàrthaü tathaiva mçtahàriõaþ ..
     nàraü spçùñvàsthi sasnehaü snàtaþ ÷udhyati mànavaþ .
     àcamyaiva tu niþsnehaü gàmàlabhyàrkamãkùya và ..
     na càlapet janaü dbiùñaü vãrahãnàü tathà striyam ..
     devatàtithisacchàstrayaj¤asiddhàdinindakaiþ .
     kçtvà tu spar÷anàlàpaü ÷uddhyedarkàvalokanàt ..
     avalokya tathodakyàmantyajàn patitaü ÷añham .
     vidharmisåtikàùaõóavivastràntyàvasàyinaþ ..
     mçtaniryàtakà÷caiva paradàraratà÷ca ye .
     etadeva hi kartavyaü pràj¤aiþ ÷odhanamàtmanaþ .. * ..>% ki¤ca .
     %<yaccàpi kurvato nàtmà jugupsàmeti puttraka .
     tat kartavyama÷aïkena yanna gopyaü mahàjane .. * ..>% bhaviùyottare ÷rãkçùõayudhiùñhirasaüvàde .
     %<upàsate na ye pårbàü dvijàþ sandhyàü na pa÷cimàm .
     sarvàüstàn dhàrmiko ràjà ÷ådrakarmaõi yojayet ..
     dåràdàvasathànmåtraü dåràt pàdàvasecanam .
     ucchiùñotsarjanaü bhåpa sadà kàryaü hitaiùiõà ..
     ucchiùño na spç÷ecchãrùaü sarve pràõàstadà÷rayàþ .
     ke÷agrahàn prahàràü÷ca ÷irasyetàni varjayet ..
     na pàõibhyàmubhàbhyàntu kaõóåyàjjàtu vai ÷iraþ ..>% ki¤ca .
     %<suvàsinãü gurviõã¤ca vçddhaü bàlàturau tathà .
     bhojayet saüskçtànnena prathamaü caramaü gçhã ..
     aghaü sa kevalaü bhuïkte baddhe govàhanàdike .
     yo bhuïkte pàõóava÷reùñha prekùatàmapradàya ca ..
     varjayeddadhi ÷aktu¤ca ràtrau dhànà÷ca vàsare ..>% ki¤ca .
     %<sraja÷ca nàvakarùeta na vahirghàrayãta ca .
     gçhe pàràvatà dhanyàþ ÷ukà÷ca sahakàrikàþ ..>% kaurme vyàsagãtàyàm .
     %<tçõaü và yadi và ÷àkaü målaü và jalameva và .
     parasyàpaharan janturnarakaü pratipadyate ..
     na ràj¤aþ pratigçhõãyànna ÷ådràt patitàdapi .
     nànyasmàdyàcakatva¤ca ninditàdbarjayedbudhaþ ..
     nityaü yàcanako na syàt punastatraiva yàcayet .
     pràõànapaharatyeùa yàcakastasya durmatiþ ..
     na devadravyahàrã syàdbi÷eùeõa dvijottamàþ .
     brahmasva¤ca nàpaharedàpadyapi kadàcana ..
     na viùaü viùamityàhurbrahmasvaü viùamucyate .
     devasvaü vàpi yatnena sadà pariharettataþ ..
     na dharmasyàpade÷ena pàpaü kçtvà vrataü caret .
     vratena pàpaü pracchàdya kurvan strã÷ådradambhanam ..
     pretyeha cedç÷o vipro garhyeta brahmavàdibhiþ .
     devadrohàdgurudrohaþ koñikoñiguõàdhikaþ ..
     j¤ànàpavàdo nàstikyaü tasmàt koñiguõàdhikam .. * ..>% ki¤ca .
     %<himavadbindhyayormadhye pårvapa÷cimayoþ ÷ubham .
     muktrà samudrayorde÷aü nànyatra nivaseddvijaþ ..
     kçùõo và yatra carati mçgo nityaü svabhàvataþ .
     puõyà÷ca vi÷rutà nadyastatra và nivaseddvijaþ ..
     ardhakro÷ànnadãkålaü varjayitvà dvijottamàþ ..>% ki¤ca .
     %<agninà bhasmanà caiva salilena vi÷eùataþ .
     dvàreõa stambhamàrgeõa ùaóbhiþ païktirvibhidyate ..
     parakùetre carantãü gàü na càcakùãta kasyacit .
     na såryaparive÷aü và nendracàpaü na càgnikam ..
     parasmai kathayedbidvàn ÷a÷inaü và katha¤cana .
     tithiü pakùasya na brå yànnakùatràõi vinirdi÷et ..
     na devaguruvipràõàü dãyamànantu vàrayet .
     nindayedyo gurån devàn vedaü và sopabçühaõam ..
     kalpakoñi÷ataü sàgraü raurave pacyate naraþ .
     tåùõãmàsãta nindàyàü na bråyàt ki¤ciduttaram ..
     karõau pidhàya gantavyaü na cainamavalokayet .
     varjayed vai rahasya¤ca pareùàü gåhayedbudhaþ ..
     vivàdaü svajanaiþ sàrdhaü na kuryàdvai kadàcana .
     na pàpaü pàpinàü bråyàdapàpaü và dvijottamàþ ..
     nekùetodyantamàdityaü ÷a÷inaü vànimittataþ .
     nàstaü yàntaü na vàristhaü nopasçùñaü na madhyagam ..
     tirohitaü vàsasà và na da÷àntaragàminam .
     nagnàü striyaü pumàüsaü và purãùaü måtrameva và ..
     patitavyaïgacàõóàlànucchiùñànnàvalokayet .
     na yuktabandhanàïgàü và nonmattaü mattameva và ..
     spç÷enna bhojane patnãü nainàmãkùeta mehatãm .
     kùuvantãü jambhamàõàü và nàsanasthàü yathàsukham ..
     nodake càtmano råpaü na kulaü ÷vabhrameva và .
     na ÷ådràya matiü dadyàt kçùaraü pàyasaü dadhi ..
     nocchiùñaü và ghçtamadhu na ca kçùõàjinaü haviþ .
     na kuryàt kasyacit pãóàü mutaü ÷iùya¤ca tàóayet ..
     nàtmànamavamanyeta dainyaü yatnena varjayet .
     na ca ÷iùyànna sat kuryànnàtmànaü ÷aüsayedbudhaþ ..
     na nadyà¤ca nadãü bråyàt parvateùu na parvatam .
     àvasettena naivàpi yastyajet sahavàsinam ..
     ÷iro'bhyaïgàva÷iùñena tailenàïgaü na lepayet .
     romàõi ca rahasyàni svàni khàni ca na spç÷et ..
     na pànipàdavàïnetracàpalàni samà÷rayet .
     nàbhihanyàjjalaü padbhyàü pàõinà na kadàcana ..
     na ghàtayediùñikàbhiþ phalàni na phalena ca .
     na mlecchabhàùaõaü ÷ikùenna karùe÷ca padàsanam ..
     notsaïge bhakùayedbhakùyàn gà¤ca saüve÷ayenna hi .
     nàkùaiþ krãóenna dhàveta strãbhirvàdaü na càcaret ..
     na dantairnakhalomàni chindyàt suptaü na vodhayet .
     na vàlàtapamàsevet pretadhåmaü vivarjayet ..
     naikaþ supyàt ÷ånyagçhe svayaü nopànahau vahet .
     nàkàraõàdbà niùñhãvenna bàhubhyàü nadãü taret ..
     na pàdakùàlanaü kuryàt pàdenaiva kadàcana .
     nàgnau pratàpayet pàdau na kàüsye dhàvayedbudhaþ ..
     nàbhipratàrayeddevàn bràhmaõàn gàmathàpi và .
     na spç÷et pàõinocchiùño vipragobràhmaõànalàn ..
     na caivànnaü padà vàpi na devapratimàü spç÷et .
     nottaredanupaspç÷ya sravantãü no vyatikramet ..
     caityaü vçkùaü naiva chindyànnàpsu ùñhãvanamutsçjet .
     na càgniü laïgayeddhãmàn nopadadhyàdadhaþ kvacit ..
     na caivaü pàdataþ kuryàt tilabaddhaü ni÷i tyajet .
     na kåpamavaroheta nàcakùãtà÷uciþ kvacit ..
     agno na prakùipedagniü nàdbhiþ pra÷amayettathà .
     suhçnmaraõamàrtiü và na svayaü ÷ràvayet paràn ..
     apaõyamatha paõyaü và vikrayaü na prayojayet .
     puõyasthànodakasthàne sãmàntaü và kçùenna tu ..
     na bhindyàt pårbasamayaü satyopetaü kadàcana .
     parasparaü pa÷ån vyàlàn pakùiõo na ca yodhayet ..
     kàrayitvà svakarmàõi kàrån vidvàn na va¤cayet .
     vahirgandha¤ca kudvàraprave÷a¤ca vivarjayet ..
     naika÷caret sabhàü vipraþ samavàya¤ca varjayet .
     na bãjayedvà vastreõa na devàyatane svapet .
     nàgnigobràhmaõàdãnàmantareõa vrajet kvacit .
     nàkràmet kàmata÷chàyàü bràhmaõànàü gavàmapi ..
     svàntu nàkràmayecchàyàü patitàdyairnarogibhiþ .
     varjayenmàrjanãreõuü vastrasnànaghañodakam ..
     nà÷nãyàt payasà takraü na bãjànyupavãjayet ..
     vivatsàyà÷ca gokùãramauùñraü và nirda÷asya ca .
     àvikaü sandhinãkùãramapeyaü manurabravãt ..
     hantakàramathàgryaü và bhikùàü và ÷aktito dvijaþ .
     dadyàdatithaye nityaü budhyeta parame÷varam ..
     bhikùàmàhurgràsamàtramagryaü tasmàccaturguõam .
     puùkalaü hantakàrantu taccaturguõamiùyate ..>% màrkaõóeye .
     %<bhojanaü hantakàraü và agryaü bhikùàmathàpi và .
     adattvà tu na bhoktavyaü yathà vibhavamàtmanaþ .. *>% kà÷ãkhaõóe .
     %<naivotkañàsane'÷nãyànnàgnau vastva÷uci kùipet ..
     ÷ràddhaü kçtvà para÷ràddhe yo'÷rãyàt j¤ànavarjitaþ .
     dàtuþ ÷ràddhaphalaü nàsti bhoktà kilviùabhugbhavet ..
     notpàñayellomanakhaü da÷anena kadàcana .
     karajaiþ karajacchedaü kareõaiva vivarjayet ..
     apadvàre na gantavyaü svave÷maparave÷manoþ .
     utkocadyåtadevàrthadravyaü dåràt parityajet ..
     niùñhãvana¤ca ÷leùmàõaü gçhàt dåre viniþkùipet ..
     uddhçtya pa¤camçtpiõóàn snàyàt parajalà÷aye .
     anuddhçtya ca tatkarturenasaþ syàtturãyabhàk ..>% bràhme .
     %<yastu pàõitale bhuïkte yastu phatkàrasaüyutam .
     prasçtàïgulibhiryastu tasya gomàüsavacca tat ..>% atrismçtau .
     %<nyånàdhikastanã yà gauryàthavàbhakùacàriõã .
     tayordugdhaü na hotavyaü na pàtavyaü kadàcana ..
     ajà gàvo mahiùya÷ca yàmedhyamapi bhakùayet .
     havye kavye ca taddugdhaü gomaya¤ca vivarjayet ..
     aïgulyà dantakàùñha¤ca pratyakùalavaõantathà .
     mçttikàprà÷ana¤caiva tulyaü gomàüsabhakùaõaiþ ..>% atràpavàdo manusmçtau .
     %<sàmudraü saindhava¤caiva lavaõe paramàdbhute .
     pratyakùe api te gràhye niùedhastvanyagocaraþ ..>% atrismçtau .
     %<divà kapitthacchàyà ca ni÷àyàü dadhibhojanam .
     kàrpàsaü dantakàùñha¤ca ÷akràdapi haret ÷riyam ..>% viùõusmçtau ca .
     %<kapilàyàþ payaþ pãtvà ÷ådrastu narakaü vrajet .
     homa÷eùaü pibedbipro vipraþ syàdanyathà pa÷uþ ..
     parihartuü punarlekhaü tattacchàstroktamanyathà .
     yadatra likhitaü ki¤cittat kùantavyaü mahàtmabhiþ ..
     àcàrà÷cedç÷àþ santi pare'pi bahulàþ satàm .
     te loka÷àstrato j¤eyà apekùyà yadi vaiùõavaiþ ..
     nityatvameùàü màhàtmyamapyatra likhitàt purà .
     sadàcàrasyanityatvànmàhàtmyàcca susiddhyati ..>% iti ÷rãharibhaktivilàse tityakçtyasamàpano nàma 11 vilàsaþ ..

#<vaiùõavã>#, strã, (viùõoriyam . viùõu + aõ . striyàü ïãp .) viùõu÷aktiþ . yathà --
     %<eùà tri÷aktiruddiùñà nayasiddhàntagàminã .
     eùà ÷vetà parà sçùñiþ sàttvikã brahmasaühità ..
     eùaiva kçùõà tamasi raudrã devã prakãrtità ..
     aùñàda÷a yathà koñyo vaiùõavyà bheda ucyate .
     yà viùõo ràjasã ÷aktiþ pàlinã caiva vaiùõavã ..>% iti vàràhe tri÷aktimàhàtmyanàmàdhyàyaþ .. api ca .
     %<÷aïkhacakragadàdhàrã viùõumàtà tathàrihà .
     viùõuråpàthavà devã vaiùõavã tena gãyate ..>% iti devãpuràõe 45 adhyàyaþ .. apara¤ca .
     %<viùõubhaktà viùõuråpà viùõoþ ÷aktisvaråpiõã .
     sçùñau ca viùõunà sçùñà vaiùõavã tena kãrtità ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 54 adhyàyaþ .. durgà . iti ÷abdaratnàvalã .. gaïgà . yathà, padmapuràõam .
     %<viùõoþ pàdaprasåtàsi vaiùõavã viùõupåjità .
     pàhi nastvenasastasmàdàjanmamaraõàntikàt ..>% ityàdi àhrikàcàratattve snànàrthagaïgàvàhanamantraþ .. anyacca .
     %<viùõupàdaprasåtàsi vaiùõavãnàmadhàriõã .
     sarvatra rakùa màü nityaü gaïgà tripathagàminã ..>% iti gaïgàkavacam .. aparàjità . iti ÷abdacandrikà .. ÷atàvarã . iti ràjanirghaõñaþ .. tulasã . iti ÷abdamàlà ..

#<vaisàriõaþ>#, puü, (vi÷eùeõa saratãti visàrã matsyaþ sa eva . %<visàriõo matsye .>% 5 . 4 . 16 . iti aõ .) matsyaþ . ityamaraþ ..

#<vaisåcanaü>#, klã, (vi÷eùeõa såcayatãti visåcanam . tadeva . svàrthe aõ .) nàñye puruùasya strãve÷adhàraõam . iti kecit ..

#<vaihàryaþ>#, tri, (vi÷eùeõa hrãyate iti . vi + hç + õyat . vihàrya eva . svàrthe aõ .) parihàsena làlanãyaþ . ÷yàlasambandhyàdi . ityarjunami÷raþ .. yathà --
     %<yathà bàleùu nàrãùu vaihàryeùu tathaiva ca .
     saïgareùu nipàteùu tathàpadvyasaneùu ca .
     ançtaü noktapårvaü me tena satyena khaü vraja ..>% iti mahàbhàrate udyogaparva ..

#<vaihàsikaþ>#, puü, (vihàsa + ñhak .) vihàsaü karoti yaþ . bhaõóa iti khyàtaþ . tatparyàyaþ . vàsantikaþ 2 kelikilaþ 3 vidåùakaþ 4 prahàsã 5 prãtidaþ 6 . iti hemacandraþ .. (yathà, naiùadhe . 19 . 64 .
     %<dåràråóhastimirajaladhervàóava÷citrabhànurbhànustàmyadvanaruhavanãkelivaihàsiko'yam ..>%)

#<voñà>#, strã, dàsã . yathà --
     %<poñà voñà ca ceñã ca dàsã ca kuñahàrikà ..>% iti hemacandraþ ..

#<voóaþ>#, puü, guvàkaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. jañàdhare bhåriprayoge ca jhoóa iti pàñhaþ ..

#<voóraþ>#, puü, gonasasarpaþ . voóà iti bhàùà . yathà, . gonàso maõóalã voóraþ . iti bharatadhçtavikramàdityaþ .. matsyavi÷eùaþ . iti medinã ..

#<voórã>#, strã, paõacaturthaü÷aþ . iti medinã .. buói iti bhàùà ..

#<voóhavyaþ>#, tri, vahadhàtostavyapratyayena niùpannametat . vahanãyaþ . vàhyaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (yathà, harivaü÷e . 75 . 88 .
     %<voóhavyà puïgaveneva dhåþsadà raõamårdhani ..>% pariõetavyaþ . yathà, mahàbhàrate . 12 . 44 . 45 .
     %<na caitebhyaþ pradàtavyà na voóhavyà tathàvidhà ..>%)

#<voóhà>#, [ç] puü, (vahatãti . vaha + tçc . %<sahivahorodavarõasya .>% 6 . 3 . 112 . iti akàrasyaukàraþ .) bhàrikaþ . (yathà, bhàgavate . 5 . 10 . 2 . %<viùamagatàü sva÷ivikàü rahågaõa upadhàrya puruùànadhivahata àha he voóhàraþ sàdhvatikràmata ..>%) måóhaþ . pariõetà . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, manuþ . 8 . 204 .
     %<anyàü ceddar÷ayitvànyà voóhuþ kanyà pradãyate .
     ubhe te eka÷ulkena vahedityabravãnmanuþ ..>%) såtaþ . iti medinã .. anaóvàn . çùabhaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 11 . 26 . 5 .
     %<tapo'rthãyaü bràhmaõã dhatta garbhaü gaurvoóhàraü dhàvitàraü turaïgã ..>% vahanakartari, tri . yathà, kumàre . 1 . 15 .
     %<bhàgãrathãnirjhara÷ãkaràõàü voóhà muhuþ kampitadevadàruþ ..>%)

#<voóhuþ>#, puü, munivi÷eùaþ . yathà --
     %<sanaka÷ca sananda÷ca tçtãya÷ca sanàtanaþ .
     kapila÷càsuri÷caiva voóhuþ pa¤ca÷ikhastathà .
     sarve te tçptimàyàntu maddattenàmbunà sadà ..>% ityàhrikàcàratattvam ..

#<voõñaþ>#, puü, vçntam . iti ÷abdaratnàvalã .. voüñà iti bhàùà .. kintu lipikarapramàdapàñho'yam . yathà målagranthe .
     %<tathà voüña iti khyàte vçntaü prasavabandhanam ..>%

#<vodaþ>#, tri, àrdraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vodàlaþ>#, puü, (vodaþ àrdraþ san alatãti . ala + ac .) matsyavi÷eùaþ . voyàli iti bhàùà .. tatparyàyaþ . sahasradaüùñrã 2 pàñhãnaþ 3 vadàlakaþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vorakaþ>#, puü, lekhakaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vorañaþ>#, puü, kundapuùpam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vorapaññã>#, strã, mandurà . iti ÷abdamàlà .. màdura iti bhàùà ..

#<voravaþ>#, puü, dhànyavi÷eùaþ . voro iti bhàùà . asya guõàþ .
     %<voravastu budhaiþ proktastridoùasya prakopaõaþ .
     madhura÷càmlapàka÷ca vrãhiþ pittakaro guruþ ..>% iti ràjavallabhaþ ..

#<vorukhànaþ>#, puü, pàñalavarõà÷vaþ . iti hemacandraþ ..

#<volaü>#, klã, (volayati pràya÷o nimagnaü bhavatãti . vula + atta . yadvà, và gatau pi¤jàditvàt ålac .) svanàmakhyàtabaõigdravyam . tatparyàyaþ . raktàpaham 2 muõóam 3 surasam 4 piõóakam 5 viùam 6 nirloham 7 varvaram 8 piõóam 9 saurabham 10 raktagandhakam 11 rasagandham 12 mahàgandham 13 vi÷vam 14 ÷ubhagandham 15 vi÷vagandham 16 gandharasam 17 vraõàriþ 18 . asya guõàþ .
     %<vola¤ca kañu tiktoùõaü kaùàyaü raktadoùanut .
     kaphapittàmayàn hanti pradaràdirujàpaham ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. tatparyàyaguõàþ .
     %<volaü gandharasaþ pràõapiõóagoparasàþ samàþ .
     volaü raktaharaü ÷ãtaü medhyaü dãpanapàcanam ..
     madhuraü kañu tikta¤ca grahaü svedatridoùajit .
     jvaràpasmàrakuùñhaghnaü garbhà÷ayavi÷uddhakçt ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<volaþ>#, puü, (vàtãti . và + ålac .) rasagandhaþ . ityamaraþ ..

#<volakaþ>#, puü, lekhakaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vollàhaþ>#, puü, a÷vavi÷eùaþ . yathà --
     %<vollàhastvayameva syàt pàõóuke÷arabàladhiþ .>% iti hemacandraþ ..

#<vohitthaü>#, klã, yànapàtram . iti hemacandraþ .. jàhàja iti bhàùà ..

#<vau(bau)ddhaü>#, klã, (buddhena kçtam . vuddha + aõ .) vuddhakçtanirã÷vara÷àstram . tat sarvaiþ ÷àstrakàraiþ khaõóitaü ataevàgràhyam . jinadharmaþ . yathà,
     %<tato bçhaspatiþ ÷akramakarodbaladarpitam .
     graha÷àntividhànena pauùñikena ca karmaõà ..
     gatvàtha mohayàmàsa ràjaputtràn bçhaspatiþ .
     jinadharmaü samàsthàya vedavàhyaü sa vedavit ..
     vedatrayãparibhraùñàü÷cakàra dhiùaõàdhipaþ .
     vedavàhyàn parij¤àya hetuvàdasamanvitàn .
     jaghàna ÷akro vajreõa sarvadharmabahiùkçtàn ..>% iti màtsye somavaü÷ànukãrtanaü nàma 24 aþ .. buddhasambandhini, tri ..

#<vauùañ>#, vya, (uhyate'nena haviriti . vaha + bàhulakàt óauùañ .) devahavirdànamantraþ . tatparyàyaþ . svàhà 2 ÷rauùañ 3 vaùañ 4 svadhà 5 . ityamaraþ .. ete pa¤ca ÷abdà devahavirdàne vahrimukhàhutau vartante . devàya haviùo dànaü devahavirdànam . tatra devà indràdayaþ atra pi taro devatà iti smçteste'pi devà havirdàna ityanena ete mantrà iti såcitam . amantratve svàhayeva havirbhujamiti raghuþ . svàhàvyayaü mantrabhede striyàü svàhàgniyoùitãti koùàntaram . svàhà dantyàdi . ÷rauùañ tàlavyàdi mårdhanyamadhyam . vauùañ vaùañdvayaü mårdhanyamadhyam . svadhà dantyàdi . indràya svàhà . ityàdiprayogaþ . iti bharataþ ..

#<vyaü÷akaþ>#, puü, (vigato'÷o vibhàgo yasya . chedàdinà pràyo vibhàgànarhatvàdasya tathàtvam .) parvataþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vyaüsakaþ>#, puü, (vi + + aüsa + õvul .) dhårtaþ . iti hemacandraþ ..

#<vyaüsitaþ>#, tri, (vi + aüsa + ktaþ .) pratàritaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vyaktaþ>#, tri, (vi + a¤jå vyàptau + ktaþ .) pràj¤aþ . ityamaraþ .. sphuñaþ . iti medinã .. (yathà, sàhityadarpaõe . 3 . 1 .
     %<vibhàvenànubhàvena vyaktaþ sa¤càriõà tathà .
     rasatàmeti ratyàdiþ sthàyã bhàvaþ sacetasàm ..>%) puü, viùõuþ . yathà --
     %<vyakto vàyuradhokùajaþ .>% iti tasya sahasranàmastotram ..

#<vyaktadçùñàrthaþ>#, puü, (vyaktaü sphuñaü yathà syàt tathà dçùño'rtho yena .) sàkùã . tatparyàyaþ . pratyakùã 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vyaktaråpaþ>#, puü, (vyaktaü råpaü yasya .) viùõuþ . yathà,
     %<adç÷yo vyaktaråpa÷ca sahasrajidanantajit .>% iti tasya sahasranàmastotram .. spaùñaråpayukte, tri ..

#<vyaktiþ>#, strã, (vyajyate'nayeti . vi + a¤ja + ktin .) pçthagàtmikà . ityamaraþ .. janaþ . iti hemacandraþ .. spaùñatà ca .. (yathà, raghuþ . 1 . 10 .
     %<taü santaþ ÷rotumarhanti sadasadvyaktihetavaþ .
     hemnaþ saülakùyate'hyagnau vi÷uddhiþ ÷yàmikàpi và ..>% bhåtamàtram . yathà, gãtàyàm . 8 . 18 .
     %<avyaktàdvyaktayaþ sarvàþ prabhavantyaharàgame ..>% %<vyaktaya÷caràcaràõi bhåtàni .>% iti taññãkàyàü svàmã .. nyàya÷àstroktastattatpadàrthaþ . yathà, sàhityadarpaõe . 2 . 25 .
     %<sàmarthyamaucitã de÷aþ kàlo vyaktiþ svaràdayaþ .
     ÷abdàrthasyànavacchede vi÷eùasmçtihetavaþ ..>%)

#<vyagraþ>#, tri, (viruddhaü agatãti . aga + çjrendreti sàdhuþ .) vyàsaktaþ . (yathà, mahànirvàõatantre . 3 . 124 .
     %<lubdhà dhanàrjane vyagràþ sadà ca¤calamànasàþ ..>%) àkulaþ . ityamaraþ .. (yathà, kumàre . 7 . 2 .
     %<vaivàhikaiþ kautukasaüvidhànairgçhe gçhe vyagrapurandhrivargam ..>% sasambhramaþ . iti ÷rãdharasvàmã .. yathà, bhàgavate . 3 . 19 . 5 .
     %<taü vyagracakraü ditijàdhamena svapàrùadamukhyena visarjamànam ..>%) puü, viùõuþ . yathà --
     %<pragraho nigraho vyagro naika÷çïgo gadàgrajaþ .>% iti tasya sahasranàmastotram ..

#<vyaïgaþ>#, puü, (vikçtàni aïgàni yasya .) bhekaþ . iti medinã .. (vikçtàni aïgàni yasmàt .) mukharogavi÷eùaþ . tasya lakùaõaü yathà --
     %<krodhàyàsaprakupito vàyuþ pittena saüyutaþ .
     mukhamàgamya sahasà maõóalaü visçjatyataþ .
     nãrujaü tanukaü ÷yàvaü mukhe vyaïgaü tamàdi÷et ..>% iti màdhavakaraþ .. * .. tasya cikitsà .
     %<vañàïkurà masårà÷ca pralepàdbyaïganà÷anaþ .
     vyaïge ma¤jiùñhayà lepaþ pra÷asto madhuyuktayà ..
     athavà lepanaü ÷astaü ÷a÷asya rudhireõa ca .
     jàtãphalasya lepastu haredvyaïga¤ca nãlikàm ..
     vañasya pàõóupatràõi màlatã raktacandanam .
     kuùñhaü kàlãyakaü lodhraü ebhirlepaü prayojayet ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (tri, vigataü aïgaü yasya .) hãnàïgaþ . iti medinã .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 16 . 20 .
     %<yadyenamapi màtastvaü màmivàõóavibhedanàt .
     na kariùyasyanaïgaü và vyaïgaü vàpi ya÷asvinam ..>%)

#<vyaïgyaþ>#, tri, vya¤janayà bodhyo'rthaþ . yathà --
     %<vàcyo'rtho'bhidhayà bodhyo lakùyo lakùaõayà mataþ .
     vyaïgyo vya¤janayà tàþ syustisraþ ÷abdasya ÷aktayaþ ..>% iti sàhityadarpaõe 2 paricchedaþ ..

#<vyaca>#, ÷i vyàje . sambandhe . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàø-kuñàø-paraø-sakaø-señ .) vyàja÷chalaþ . ÷a, vicati sataü khalaþ . chalayati ityarthaþ . avicãt vivyàca . iti durgàdàsaþ ..

#<vyajaþ>#, puü, (vyajatyaneneti . vi + aja + %<gocarasa¤careti .>% 3 . 3 . 119 . iti gha¤ . nipàtanàdajervyagha¤aporiti vãbhàvo na bhavati .) vyajanam . vipårvàjadhàtoralpratyayena niùpannamidam ..

#<vyajanaü>#, klã, (vyajatyaneneti . vi + aja + lyuñ . %<và yau .>% 2 . 4 . 57 . iti pakùe vãbhàvo nàsti .) tàlavçntakam . ityamaraþ .. pàkhà iti bhàùà .. (yathà, çtusaühàre . 1 . 8 .
     %<sacandanàmbuvyajanodbhavànilaiþ sahàrayaùñistanamaõóalàrpaõaiþ .
     savallakãkàkaligãtanisvanaiþ prabudhyate supta ivàdya manmathaþ ..>%) asya sàmànyaguõaþ . mårchàdàhatçùõàgharma÷ramanà÷itvam .. tàlavyajanaguõaþ . tridoùa÷amanatvam . laghutva¤ca . vaü÷avyajanaguõaþ . råkùatvam . uùõatvam . vàyupittakàritva¤ca .. vetravastramayårapucchavyajanaguõaþ . tridoùanà÷itvam .. bàlavyajanaguõaþ . tejaskaratvam . makùikàdinivàrakatva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<vya¤jakaþ>#, puü, (vyanaktãti . vi + anja + õvul .) abhinayaþ . ityamaraþ .. dve hçdgatakrodhàdibhàvàbhivya¤jake . vyanaktãti vya¤jakaþ . anja dha ¤i gati mrakùaõe õakaþ . àïgikasàttvikavàcikàhàryabhedàt vya¤jaka÷caturvidhaþ . abhimukhaü nãyate artho'nena iti abhinayaþ . nã ¤a pràpaõe an . hastàdibhiþ ÷astraghàtàdisåcanamabhinayaþ . ghañàdyàkàrasåcakaü karàdisaüsthànamabhinayaþ ityanye'pi . iti bharataþ .. vya¤janayà pratipàdakaþ . (yathà, sàhityadarpaõe . 2 . 31 .
     %<abhidhàditrayopàdhivai÷iùñyàttrividho mataþ .
     ÷abdo'pi vàcakastadvallakùako vya¤jakastathà ..>% prakà÷ake, tri . yathà, manuþ . 2 . 68 .
     %<utpattivya¤jakaþ puõyaþ karmayogaü nibodhata ..>%)

#<vya¤janaü>#, klã, (vyajyate mrakùyate annàdi saüyojyate'neneti . vi + a¤ja + lyuñ .) annopakaraõam . tattu såpa÷àkàdi . iti ràjanirghaõñaþ .. tatparyàyaþ . temanam 2 niùñhànam 3 . ityamaraþ .. temaþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, çgvede . 8 . 67 . 2 .
     %<àno bhara vya¤janaü gàma÷vamabhya¤janam ..>%) asya guõàþ .
     %<vya¤janaü ÷àkamatsyàkhyaü hçdyaü vçùya¤ca puùñidam .
     dravyeõa yena yeneha vya¤janaü matsyamàüsayoþ .
     tasya tasya tayo÷caitadguõadoùairvibhàvayet ..>% iti ràjavallabhaþ .. vya¤janavi÷eùaguõàþ tattacchabde draùñavyàþ .. * cihram . (vya¤janà . yathà, sàhityadarpaõe . 3 . 59 .
     %<avàcyatvàdikaü tasya vakùye va¤janaråpaõe ..>%) ÷ma÷ru . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 158 . 34 .
     %<kuta eva parityaktuü sutaü ÷akùyàmyahaü svayam .
     bàlamapràptavayasamajàtavya¤janàkçtim ..>%) avayavaþ . dinam . iti medinã .. strãpuüsayora÷uddhada÷aþ . sa tu upasthaþ . ardhamàtrakam . sa tu kakàràdikùakàràntavarõaþ . iti dharaõiþ (yathà, sàhityadarpaõe . 10 . 640 .
     %<satyarthe pçthagarthàyàþ svaravya¤janasaühateþ .
     krameõa tenaivàvçttiryamakaü vinigadyate ..>%)

#<vya¤janà>#, strã, (vi + a¤ja + õic + yuc . ñàp .) ÷abdasya vçttivi÷eùaþ . tasyà lakùaõaü yathà --
     %<viratàsvabhidhàdyàsu yayàrtho bodhyate'paraþ .
     sà vçttirvya¤janà nàma ÷abdasyàrthàdikasya ca ..>% ÷abdabuddhikarmaõàü viramya vyàpàràbhàva iti nayenàbhidhà lakùaõà tàtparyàkhyàsu tisçùu vçttiùu svaü svamarthaü bodhayitvà upakùãõàsu yayànyo'rtho bodhyate sà ÷abdasyàrthasya prakçtipratyayàde÷ca vçttirvya¤jana-dhvanana-gamana-pratyàyanàdivyapade÷aviùayà vya¤janà nàma . tatra .
     %<abhidhàlakùaõàmålà ÷abdasya vya¤janà dbidhà ..>% abhidhàmålàmàha .
     %<anekàrthasya ÷abdasya saüyogàdyairniyantrite .
     ekatràrthe'nyadhãheturvya¤janà sàbhidhà÷rayà ..>% àdi÷abdàdviprayogàdayaþ . uktaü hi .
     %<saüyogo viprayoga÷ca sàhacaryaü virodhità .
     arthaþ prakaraõaü liïgaü ÷abdasyànyasya sannidhiþ ..
     sàmarthyamaucitã de÷aþ kàlo vyaktiþ svaràdayaþ .
     ÷abdàrthasyànavacchede vi÷eùasmçtihetavaþ ..>% iti .. sa÷aïkhacakro harirityatra ÷aïkhacakrasaüyogena hari÷abdo viùõumevàbhidhatte . a÷aïkhacakro haririti tadbiyogena tameva . bhãmàrjunàviti arjunaþ pàrthaþ . karõàrjunàviti karõaþ såtaputtraþ . sthàõuü vande bhavacchide iti sthàõuþ ÷ivaþ . sarvaü jànàti deva iti devo bhavàn . kupito makaradhvajaþ iti makaradhvajaþ kàmaþ . devaþ puràririti puràriþ ÷ivaþ . madhunà mattaþ pika iti madhurvasantaþ . pàtu vo dayitàmukhamiti mukhaü sàümukhyam . vibhàti gagane candraþ iti candraþ ÷a÷ã . ni÷i citrabhànuriti citrabhànurvahriþ . bhàti rathàïgamiti napuüsakavyaktyà rathàïgaü cakram . svarastu veda eva vi÷eùapratãtikçnna kàvya iti tasya viùaye nodàhçtam . ida¤ca ke'pyasahamànà àhuþ svaro'pi kàkkàdiråpaþ kàvye vi÷eùapratãtikçdeva . udàttàdiråpo'pi muneþ pàñhoktadi÷à ÷çïgàràdirasavi÷eùapratãtikçdeveti . etadviùaye udàharaõamucitameva iti tanna tathàhi svaràþ kàkkàdaya udàttàdayo và vyaïgyaråpameva vi÷eùaü pratyàyayanti na khalu prakçtoktamanekàrtha÷abdasyaikàrthaniyantraõaråpaü vi÷eùam . ki¤ca yadi yatra kvacidanekàrtha÷abdànàü prakaraõàdiniyamàbhàvàdaniyantritayorapyarthayoranuråpasvarava÷enaikatra niyamanaü vàcyaü tadà tathàvidhasthale ÷leùànaïgãkàraprasaïgaþ na ca tathà ataevàhuþ ÷leùaniråpaõaprastàve kàvyamàrge svaro na gaõyate iti ca naya ityalamupajãvyànàü mànyànà vyàkhyàneùu kañàkùanikùepeõa . àdi÷abdàdetàvanmàtrastanãtyàdau hastàdiceùñàdibhiþ stanàdãnàü kamalakorakàdyàkàratvam . evamekasminnarthe'bhidhayà niyantrite yà ÷abdasyànyàrthabuddhihetuþ ÷aktiþ sà abhidhàmålà vya¤janà . yathà mama tàtapàdànàü mahàpàtracaturda÷abhàùàvàravilàsinãbhujaïgamahàkavã÷vara÷rãcandra÷ekharasàndhivigrahikàõàm .
     %<durgàlaïghitavigraho manasijaü saümãlayaüstejasà prodyadràjakalo gçhãtagarimà vi÷vagvçto bhogibhiþ .
     nakùatre÷akçtekùaõo girigurau gàóhàü ruciü dhàrayan .
     gàmàkramya vibhåtibhåùitatanåràjatyumàvallabhaþ ..>% atra prakaraõenàbhidhayà umàvallabha÷abdasya umànàmnã mahàdevã tadvallabhabhànudevançpatiråpe'rthe niyantrite vya¤janayaiva gaurãvallabharåpo'rtho bodhyate . evamanyat .. * .. lakùaõàmålàmàha .
     %<lakùaõopàsyate yasya kçte tattu prayojanam .
     yayà pratyàyyate sà syàdvya¤janà lakùaõà÷rayà ..>% gaïgàyàü ghoùa ityàdau jalamayàdyarthabodhanàdabhidhàyàü viratàyàü tañàdyarthabodhanàcca lakùaõàyàü viratàyàü yayà ÷ãtatvapàvanatvàdyati÷ayàdirbodhyate sà lakùaõàmålà vya¤janà .. * .. evaü ÷àbdãü vya¤janàmuktvà àrthãü vya¤janàmàha .
     %<vaktçboddhavyavàkyànàmanyasannidhivàcyayoþ .
     prastàvakàlade÷ànàü kàko÷ceùñàdikasya ca .
     vai÷iùñyàdanyamarthaü yà bodhayet sàrthasambhavà ..>% vya¤janà iti saüvadhyate . tatra vaktçvàkyaprastàvade÷akàlavai÷iùñye yathà mama .
     %<kàlo madhuþ kupita eùa ca puùpadhanvà dhãrà vahanti ratikhedaharàþ samãràþ .
     kelãvanãyamapi va¤julaku¤jama¤jurdåre patiþ kathaya kiü karaõãyamadya ..>% atra etaü de÷aü prati ÷ãghraü pracchannakàmukastvayà preùyatàmiti sakhãü prati kayàcit dyotyate .. * .. boddhavyavai÷iùñye yathà --
     %<niþ÷eùacyutacandanaü stanatañaü nirmçùñaràgo'dharo netre dåramana¤jane pulakità tanvã taveyaü tanuþ .
     mithyàvàdini dåti bàndhavajanasyàj¤àtapãóàgame vàpãü snàtumito gatàsi na punastasyàdhamasyàntikam ..>% atra tadantikameva gatàsãti viparãtalakùaõayà lakùyaü tasya ca rantumiti vyaïgyaü pratipàdya dåtãvai÷iùñyàdbodhyate .. * .. anyasannidhivai÷iùñye yathà --
     %<ua niccala õipphandàbhisinã pattambhi rehai balàà .
     õimmala maragaa bhàaõa pariññhià saükha suttivva ..>% atra balàkàyà niùpandatvena vi÷vastatvaü tenàsya de÷asya vijanatvamataþ saïketasthànametaditi kayàpi sannihitapracchannakàmukaü pratyucyate . atraiva sthànanirjanatvaråpavyaïgyàrthavai÷iùñyaü prayojanam .
     %<bhinnakaõñhadhvanirdhãraiþ kàkurityabhidhãyate ..>% ityuktaprakàràyàþ kàkorbhedà àkàràdibhyo j¤àtavyàþ .. * .. etadvai÷iùñye yathà --
     %<guruparatantratayà vata dårataraü de÷amudyato gantum .
     alikulakokilalalite neùyati sakhi ! surabhisamaye'sau ..>% atra neùyatãtyapi tarhi eùyatyeva iti kàkvà vyajyate .. * .. ceùñàvai÷iùñye yathà --
     %<saïketakàlamanasaü viñaü j¤àtvà vidagdhayà .
     hasannetràrpitàkåtaü lãlàpadmaü nimãlitam ..>% atra sandhyà saïketakàla iti padmanimãlanàdiceùñayà kayàttit dyotyate . evaü vaktràdãnàü vyastasamastànàü vai÷iùñye boddhavyam .. * ..
     %<traidhidhyàdiyamarthànàü pratyekaü trividhà matà ..>% arthànàü vàcyalakùyavyaïgyatvena triråpatayà sarvà apyanantaroktà vya¤janàstrividhàþ . tatra vàcyàrthasya vya¤janà yathà . kàlo madhurityàdi .. lakùyàrthasya yathà . niþ÷eùacyutacandanamityàdi .. vyaïgyàrthasya yathà . ua õiccala ityàdi .. * .. prakçtipratyayàdivya¤janantu prapa¤cayiùyate .
     %<÷abdabodhyo vyanaktyarthaþ ÷abdo'pyarthàntarà÷rayaþ .
     ekasya vya¤jakatve tadanyasya sahakàrità ..>% yataþ ÷abdo vya¤jakatve'rthàntaramapekùyate . artho'pi ÷abdaü tadekasya vya¤jakatve'nyasya sahakàritvamava÷yamaïgãkaraõãyam .
     %<abhidhàditrayopàdhivai÷iùñyàttrividho mataþ .
     ÷abdo'pi vàcakastadvallakùako vya¤jakastathà ..>% abhidhopàdhiko vàcakaþ . lakùaõopàdhiko lakùakaþ . vya¤janopàdhiko vya¤jakaþ . ki¤ca .
     %<tàtparyàkhyàü vçttimàhuþ padàrthànvayabodhane .
     tàtparyàrthaü tadartha¤ca vàkyaü tadbodhakaü pare ..>% abhidhàyà ekaikapadàrthabodhanaviramàt vàkyàrtharåpasya padànvayasya bodhikà tàtparyà nàma vçttistadartha÷ca tàtparyàrthastadbodhaka¤ca vàkyamityabhihitànvayavàdinàü matam . iti sàhityadarpaõe vàkyasvaråpaniråpaõo nàma dvitãyaþ paricchedaþ ..

#<vyaóambakaþ>#, puü, eraõóaþ . ityamaraþ ..

#<vyatikaraþ>#, puü, (vi + ati + kç + ap .) vyasanam . (yathà, kathàsaritsàgare . 74 . 89 .
     %<asmin vyatikare vçtte ÷atrutàmeva te gataþ ..>%) vyatiùaïgaþ . iti medinã .. (vinà÷aþ . yathà, bhàgavate . 1 . 7 . 32 .
     %<prajopadravamàlakùya lokavyatikara¤ca tam .
     mata¤ca vàsudevasya saüjahàràrjuno dvayam ..>% mi÷raõam . yathà, màghe . 4 . 53 .
     %<anyonyavyatikaracàrubhirvicitrairatrasyannavamaõijanmabhirmayåkhaiþ ..>%)

#<vyatikramaþ>#, puü, (vi + ati + krama + gha¤ .) kramaviparyayaþ . yathà --
     %<sarvatra pràïmukho dàtà grahãtà ca udaïmukhaþ .
     eùa eva vidhirdàne vivàhe ca vyatikramaþ ..>% ityudbàhatattvam ..

#<vyatiriktaþ>#, tri, vyatirekavi÷iùñaþ . bhinnaþ . viati-pårbaricadhàtoþ ktapratyayena niùpannametat .. (adhikaþ . yathà, kàtantracatuùñayasya prathamàvibhaktirliïgàrthavacane ityasya pa¤jã . %<vi÷eùeõàtirikto'dhiko vyatiriktaþ ..>%)

#<vyatirekaþ>#, puü, (vi + ati + rica + gha¤ .) vinà . abhàvaþ . yathà . yadvyatirekaj¤ànaü yadutpattipratibandhakaü tat tanni÷cayasàdhyam . iti paràmar÷agranthaþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 39 . 166 .
     %<na pativyatirekeõa sustrãõàmaparà gatiþ ..>%) alaïkàravi÷eùaþ . yathà --
     %<vyatireko vi÷eùa÷cedupamànopameyayoþ .
     ÷ailà ivonnatàþ santu kintu prakçtikomalàþ ..>% iti candràlokaþ ..

#<vyatiùaïgaþ>#, puü, (vi + ati + ùa¤ja + gha¤ .) parasparamelanam . (yathà, mahàbhàrate . 12 . 103 . 5 .
     %<senayorvyatiùaïgeõa jayaþ sàdhàraõo'bhavat ..>% vinimayaþ . yathà, bhàgavate . 5 . 13 . 13 .
     %<anyonyavittavyatiùaïgavçddhavairànubandho viharan mitha÷ca ..>%)

#<vyatihàraþ>#, puü, (vi + ati + hç + gha¤ .) vinimayaþ . yathà --
     %<paridànaü vinimayo naimeyaþ parivartanam .
     vyatihàraþ paràvarto vaimeyo vimayo'pi ca ..>% iti hemacandraþ .. (yathà, raghuþ . 12 . 92 .
     %<vikrama-vyatihàreõa sàmànyàbhåddbayorapi .
     jaya÷rãrantaràvedirmattavàraõayoriva ..>%)

#<vyatãtaþ>#, tri, (vi + ati + i + ktaþ .) atãtaþ . gataþ . yathà -- ardharàtre vyatãte tu saükràntiryadaharbhavet . pårbe vratàdikaü kuryuþ paredyuþ snànadànayoþ .. iti tithitattve bhãmaparàkramãyam ..

#<vyatãpàtaþ>#, puü, (vi + ati + pata + gha¤ . %<upasargasya gha¤ãti .>% 6 . 3 . 122 . iti upasargasya dãrghaþ .) mahotpàtaþ . apayànam . iti medinã .. viùkambhàdisaptaviü÷atiyogàntargatasaptada÷ayogaþ . tatra sarvakarmavarjanaü yathà --
     %<niraü÷aü divasaü viùñiü vyatãpàta¤ca vaidhçtim .
     kendraü vàpi ÷ubhairhãnaü pàpàhamapi varjayet ..
     parighasya tyajedardhaü ÷ubhakarma tataþ param .
     gaõóavyàghàtayoþ ùañ ca nava harùaõavajrayoþ .
     vaidhçtivyatipàtau ca samastau parivarjayet .. * ..>% asya pratiprasavamàha bhãmaparàkrame .
     %<na viùkambho navà gaõóo na vyatãpàtavadhçtã .
     candratàràbale pràpte doùà gacchantyasaümukhàþ ..
     navamyaïgàrako viùñiþ ÷anai÷caradinaü tathà .
     vyatãpàto na dåùyecca yasyàrko dakùiõe sthitaþ ..
     yadi viùñivyatãpàtau dinaü vàpya÷ubhaü bhavet .
     hanyate'mçtayogena bhàskareõa tamo yathà ..>% iti jyotistattvam .. * .. tatra jàtaphalam .
     %<kañhoravàkyaþ pi÷unasvabhàvo gadàturo màtçhito manuùyaþ .
     parasya kàrye kçtapakùapàto yasya prasåtau vyatipàtayogaþ ..>% iti koùñhãpradãpaþ .. pàribhàùikayogavi÷eùaþ . yathà, bçhanmanuþ .
     %<÷ravaõà÷vidhaniùñhàrdrànàgadaivatamastake .
     yadyamà ravivàreõa vyatãpàtaþ sa ucyate ..>% tatra gaïgàsnànaphalaü yathà . brahmàõóe .
     %<saükràntiùu vyatãpàte grahaõe candrasåryayoþ .
     puùye snàtvà tu jàhravyàü kulakoñãþ samuddharet ..>% iti pràya÷cittatattvam .. (yathà ca bhàgavate . 4 . 12 . 48 .
     %<dinakùaye vyatãpàte saükrame'rkadine'pi và .
     ÷ràvayet ÷raddadhànànàü tãrthapàdapriyà÷rayaþ ..>%)

#<vyatãhàraþ>#, puü, (vi + ati + hç + gha¤ . %<upasargasya gha¤ãti .>% 6 . 3 . 122 . iti dãrghaþ .) parãvartaþ . iti jañàdharaþ .. parasparamekajàtãyakriyàkaraõam . yathà, ke÷àke÷i . daõóàdaõói . ityàdi . iti vyàkaraõam ..

#<vyatyayaþ>#, puü, (vyatyayanamiti . vi + ati + i + %<erac .>% 3 . 3 . 56 . ityac .) vyatikramaþ . tatparyàyaþ . vyatyàsaþ 2 viparyàsaþ 3 viparyayaþ 4 . ityamaraþ .. (yathà, bhàgavate . 7 . 10 . 44 .
     %<paràvareùàü sthànànàü kàlena vyatyayo mahàn ..>%)

#<vyatyàsaþ>#, puü, (vyatyasanamiti . vi + ati + as + gha¤ .) viparyayaþ . ityamaraþ .. (yathà, harivaü÷e . 27 . 29 .
     %<màtràsi va¤cità bhadre ! caruvyatyàsahetunà .
     bhaviùyati hi puttraste krårakarmàtidàruõaþ ..>%)

#<vyatha>#, ùa ma ïa duþkhe . càle . bhaye . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-akaø-señ .) duþkhaü duþkhànubhavaþ . càlaþ kampanam . ùa, vyathà . ma, vyathayati . ïa, vyathate lokaþ duþkhamanubhavati . kampate bibheti vetyarthaþ . kettittu duþkhabhayacalanayoriti pañhitvà bhaye calanaü bhayacalanamityàhuþ . duþkhabhayacalane iti pañhitvà duþkhabhayayo÷calanamutpàdanamiti govindabhaññaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<vyathakaþ>#, tri, (vyathayati pãóayatãti . vyatha + õic + õvul .) vyathàkàrã . yathà --
     %<avyutthànaü vyathakastu syànmarmaspçgaruntudaþ ..>% iti hemacandraþ .. (yathà, kiràte . 2 . 4 .
     %<pariõàmasukhe garãyasi vyathake'smin vacasi kùataujasàm .
     ativãryavatãva bheùaje bahuralpãyasi dç÷yate guõaþ ..>%)

#<vyathà>#, strã, (vyatha + aï . ñàp .) duþkham . ityamaraþ .. (yathà, uttaracarite . 1 .
     %<snehaü dayàü tathà saukhyaü yadi và jànakãmapi .
     àràdhanàya lokànàü mu¤cato nàsti me vyathà ..>%)

#<vyathitaþ>#, tri, (vyatha + ktaþ .) pãóitaþ . (yathà, çtusraühàre . 6 . 19 .
     %<kàntànanadyutimuùàmacirodgatànàü ÷obhàü paràü kuruvakadrumama¤jarãõàm .
     dçùñvà priye hi pathikasya bhavenna kasya kandarpavàõanikarairvyathitaü hi cetaþ ..>%) duþkhitaþ . yathà --
     %<tataþ pravyathito bàõo duhituþ ÷rutadåùaõaþ .
     tvaritaþ kanyakàgàraü pràpto'dràkùãt yadådbaham ..>% iti ÷rãbhàgavate bàõayuddhe 62 adhyàyaþ ..

@<[Page 4,532b]>@
#<vyadha>#, au ya tàóe . iti kavikalpadrumaþ .. (divàøparaø-sakaø-aniñ .) ya, vidhyati ÷atruü ÷åraþ . au, avyàtsãt . ka÷cittu dvirbhåtasyànikàrãbhåtayakàrasya vyadhervakàro vargyaþ anyatra tu dantya iti manvànaþ sani vivyatsatãtyàha . iti durgàdàsaþ ..

#<vyadhaþ>#, puü, (vyadhanamiti . vyadha tàóe + %<vyadhajaporanupasarge .>% 3 . 3 . 61 . ityap .) vedhaþ . ityamaraþ .. (yathà, su÷rute . 1 . 3 .
     %<siràvyadho dhamanãnàü garbhiõyà vyàkçtistathà ..>%)

#<vyadhyaþ>#, puü, (vyadhàya hitaþ . vyadha + yat .) dhanurguõaþ . yathà --
     %<vyadhyastu pratikàyaþ syàjjãvàjyà bhàravaü guõaþ ..>%) iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vyadhvaþ>#, puü, (viruddho adhvà . pràdisamàsaþ . upasargàdadhvanaþ . ityac .) kutsitapathaþ . tatparyàyaþ . duradhvaþ 2 vipathaþ 3 kadadhvà 4 kàpathaþ 5 . ityamaraþ .. kupathaþ 6 asatpathaþ 7 kutsisavatmaü 8 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 70 . 23 .
     %<tårõaü pratyàyanasvaitàn kàmaü vyadhvagatànapi ..>%)

#<vyapa>#, ka kùaye . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøparaø-akaø-señ .) antaþ sthàdyayuktaþ .. ka, vyàpayati . iti durgàdàsaþ ..

#<vyapade÷aþ>#, puü, (vi + apa + di÷a + gha¤ .) kapañaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, sàhityadarpaõe . 3 . 155 .
     %<kapi kuntalasaüvyànasaüyamavyapade÷ataþ .
     bàhumålaü stanau nàbhipaïkajaü dar÷ayet sphuñam ..>%) nàma . iti trikàõóa÷eùaþ .. vàkyavi÷eùaþ . yathà --
     %<vyàjenàtmàbhilàùoktirvyapade÷a itãryate ..>% ityujjvalanãlamaõiþ ..

#<vyapàkçtiþ>#, strã, apahravaþ . asvãkàraþ . viapa-àï pårvakçdhàtoþ ktipratyayena niùpannam ..

#<vyabhicàraþ>#, puü, (vi + abhi + cara + gha¤ .) kadàcàraþ . bhraùñàcàraþ . yathà --
     %<vyabhicàràttu bhartuþ strã loke pràpnoti nindyatàm .
     ÷çgàlayoniü pràpnoti pàparogai÷ca pãóyate ..>% iti mànave 5 adhyàyaþ .. doùavi÷eùaþ . tasya lakùaõam . sàdhyatàvaccheda kàvacchinnapratiyogitàkàbhàvavadvçttitvaü hi vyabhicàraþ . iti vyadhikaraõadharmàvacchinnàbhàvacintàmaõiþ .. sa trividhaþ . sàdhàraõaþ 1 asàdhàraõaþ 2 anupasaühàrã 3 . tatra vipakùavçttitvaü sàdhàraõatvam . sarvasapakùavyàvçttatvamasàdhàraõatvam . vyàptigrahànukålaikadharmyupasaühàràbhàvo yatra saddhetvabhimato'nupasaühàryaþ . iti savyabhicàracintàmaõiþ ..

@<[Page 4,532c]>@
#<vyabhicàriõã>#, strã, (vyabhicarati yà . vi + abhi + cara + õiniþ . ïãp .) parapuruùagàminã . yathà --
     %<hçtàdhikàràü malinàü piõóamàtropasevinãm .
     paribhåtàmadhaþ÷ayyàü vàsayedvyabhicàriõãm ..
     somaþ ÷aucaü dadau tàsàü gandharva÷ca ÷ubhàü giram .
     pàvakaþ sarvabhakùitvaü medhyà vai yoùito hyataþ ..>% iti yàj¤avalke . 1 . 70-71 .. iti tu strãsàmànyaviùayam .
     %<vyabhicàràdçtau ÷uddhirgarbhe tyàgo vidhãyate .
     garbhabhartçvadhe tàsàü tathà mahati pàtake ..>% iti gàruóe 95 adhyàyaþ .. * .. tasyàþ parityàgàdi yathà . hàrãtaþ . garbhiõãmadhovarõagàü ÷iùyasutagàminãü pàpavyasanàsaktàü dhanadhànyakùayakarãü varjayet . yamaþ .
     %<svacchandagà hi yà nàrã tasyàstyàgo vidhãyate .
     na caiva strãvadhaþ kàryo na caivàïgaviyojanam ..>% bçhaspatiþ .
     %<hãnavarõopabhuktà yà tyàjyà vadhyàpi và bhavet ..>% vi÷eùayati mitàkùaràyàü smçtiþ .
     %<bràhmaõakùattriyavi÷àü bhàryàþ ÷ådreõa saïgatàþ .
     aprajàstà vi÷uddhyanti pràya÷cittena netaràþ ..>% etat balàtkàraviùayam . ityudvàhatattvam .. * .. tasyàþ puõyakarmàõi niùphalàni dhanànadhikàritva¤ca yathà . harivaü÷ãyapuõyakavratopàkhyàne .
     %<dànopavàsapuõyàni sukçtànyapyarundhati ! .
     niùphalànyasatãnàü hi puõyakàni tathà ÷ubhe ..>% bçhanmanuþ .
     %<aputtrà ÷ayanaü bhartuþ pàlayantã vrate sthità .
     patnyeva dadyàttat piõóaü kçtsnamaü÷aü labheta ca ..>% bhartuþ ÷ayanaü pàlayantã nànyagàminã . iti dàyatattvam ..

#<vyabhicàrã>#, [n] puü, (byabhicaratãti . vi + abhi + cara + õiniþ .) catustriü÷atprakàra÷çïgàrabhàvavi÷eùaþ . tadyathà . nirvedaþ 2 glàniþ 2 ÷aïkà 3 asåyà 4 madaþ 5 ÷ramaþ 6 àlasyam 7 dainyam 8 cintà 9 mohaþ 10 smçtiþ 11 dhçtiþ 12 vrãóà 13 capalatà 14 harùaþ 15 àvegaþ 16 jaóatà 17 garvaþ 18 viùàdaþ 19 autsukyam 20 nidrà 21 apasmaraþ 22 suptaþ 23 vibodhaþ 24 amarùaþ 25 avahitthaþ 26 ugratà 27 matiþ 28 upalambhaþ 29 vyàdhiþ 30 unmadaþ 31 maraõam 32 tràsaþ 33 vitarkaþ 34 . iti hemacandraþ .. (asya lakùaõàdikaü yathà, sàhityadarpaõe . 3 . 168 .
     %<vi÷eùàdàbhimukhyena caranto vyabhicàriõaþ .
     sthàyinyunmagnanirmagnàstrayastriü÷acca tadbhidàþ ..>% ke te ityàha .
     %<nirvedàvegadainya÷ramamadajaóatà augryamohau vibodhaþ svapnàpasmàragarvà maraõamalasatàmarùanidràvahitthàþ ..
     autsukyonmàda÷aïkàþ smçtimatisahità vyàdhisatràsalajjà harùàsåyàviùàdàþ sadhçticapalatàmlànicintà vitarkàþ ..>% eteùàü lakùaõàdikaü tatraiva vi÷eùato draùñavyam ..) tri, vyabhicàravi÷iùñaþ . (svamàrgacyutaþ . yathà, kathàsaritsàgare . 15 . 55 .
     %<labdhàpi mantritàkhyàtirasmàkaü yànyathà bhavet .
     svàmisaübhàvanàyà÷ca bhavema vyabhicàriõaþ ..>% anityaþ . àgamàpàyã . yathà, bhàgavate . 11 . 3 . 38 .
     %<nàtmà jajàna na mariùyati naidhate'sau na kùãyate savanavidvyabhicàriõàü hi ..>%)

#<vyaya>#, ka nudi . iti kavikalpadrumaþ . (curàøparaø-sakaø-señ .) antaþsthàdiyuktaþ . ka, vyàyayati . nudi preraõe . iti durgàdàsaþ ..

#<vyaya>#, ¤a gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøubhaø-sakaø-señ .) ¤a, vyayati vyayate . iti durgàdàsaþ ..

#<vyaya>#, t ka gatau . tyàge . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràø-paraø-sakaø-señ .) vyayayati . iti durgàdàsaþ ..

#<vyayaü>#, klã, (vyaya gatau + ac .) lagnàt dbàda÷asyànam . yathà --
     %<lagnaü dhanaü bhràtçbandhuputtra÷atrukalatrakàþ .
     maraõaü dharmakarmàyavyayà dvàda÷arà÷ayaþ ..>% iti jyotistattvam .. (vyayati gacchatãti . vyaya gatau + ac . na÷vare, tri . yathà, manuþ . 1 . 19 .
     %<såkùmàbhyo mårtimàtràbhyaþ saübhavatyavyayàdvyayam ..>%)

#<vyayaþ>#, puü, (vi + i + ac .) arthasyàpagamaþ . vittasamutsargaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. kharac iti pàrasyabhàùà .. (yathà, manuþ . 9 . 11 .
     %<arthasya saügrahe cainàü vyaye caiva niyojayet ..>% nà÷aþ . yathà, bhàgavate . 4 . 1 . 49 .
     %<tàvimau vai bhagavato harevaü÷àvihàgatau .
     bhàravyayàya ca bhuvaþ kçùõau yadukurådvahau ..>% parityàgaþ . dànam . yathà, raghuþ . 12 . 23 .
     %<àtmànaü mumuce tasmàt ekabetravyayena saþ ..>% bçhaspaticàragatavarùavi÷eùaþ . yathà, vçhatsaühitàyàm . 8 . 36 .
     %<pa¤camaü vyayamu÷anti ÷obhanaü manmathapravalamutsavàkulam ..>% nàmavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 57 . 16 .
     %<amàhañhaþ kàmañhakaþ suùeõo mànaso vyayaþ ..>%)

#<vyayitaþ>#, tri, (vyaya + ktaþ .) kçtavyayaþ . vyaya÷abdàditapratyayena vyayadhàtoþ ktapratyayena và niùpannam ..

#<vyayã>#, [n] tri, (vyayo'syàstãti . vyaya + iniþ .) vyayayuktaþ . yathà --
     %<draviõaü parimitamadhikavyayinaü janamàkulãkurute .
     kùãõà¤calamiva pãnastanajaghanàyàþ kulãnàyàþ ..>% ityudbhañaþ ..

#<vyarthaü>#, tri, (vigato'rtho yasmàt .) nirarthakam . tatparyàyaþ . mogham 2 viphalam 3 . iti jañàdharaþ .. (yathà, kumàre . 3 . 75 .
     %<÷ailàtmajàpi piturucchiraso'bhilàùaü vyarthaü samarthya lalitaü vapuràtmana÷ca ..>%)

#<vyalãkaü>#, klã, (vi÷eùeõa alatãti . vi + ala + %<alãkàdaya÷ca .>% uõàø 4 . 25 . iti kãkanpratyayena nipàtanàt sàdhuþ .) pãóàrthaþ . ityamaraþ .. gativiparyayaþ . kàmajàparàdhaþ . iti taññãkàyàü bharataþ .. yathà --
     %<kçtyaü naiva vijànàti pareõàpakçtaü kvacit .
     kçtya¤ca saüsmaredetadasatya¤ca na jalpati ..
     vyalãkeùu nivçtto yaþ paryeti kçtani÷cayaþ .
     nitya¤ca dhçtimàn ki¤cit parokùe'pi na ca kùipet ..
     çtukàle'bhigaccheta apatyàrthaü svakàü striyam .
     ãdç÷àstu narà bhadre mama karmaparàyaõàþ ..>% iti vàràhe yonigarbhamokùaõanàmàdhyàyaþ .. apriyam . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 6 . 9 .
     %<na hi tena mama bhràtrà susåkùmamapi ki¤cana .
     vyalãkaü kçtapårvaü vai pràj¤enàmitabuddhinà ..>%) akàryam . vailakùyam . iti medinã .. (yathà, kiràte . 3 . 19 .
     %<yasminnanai÷varyakçtavyalãkaþ paràbhavaü pràpta ivàntako'pi .
     dhunvandhanuþ kasya raõe na kuryàt mano bhayaikapravaõaü sa bhãùmaþ ..>%) aparàdhaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, ÷i÷upàlavadhe . 9 . 85 .
     %<sudç÷aþ sarasavyalãkataptastarasà ÷liùñavataþ sayauvanoùmà ..>%) pratàraõà . iti halàyudhaþ .. (duþkham . iti vaijayantã .. yathà, kumàre . 3 . 25 .
     %<dig dakùiõà gandhavarha mukhena vyalãkani÷vàsamivotsasarja ..>%) tadbati, tri .. (yathà, bhàgavate . 8 . 22 . 2 .
     %<yadyuttamaþ÷loka bhavàn mameritaü vaco vyalãkaü suravarya manyate .
     karonvçtaü tanna bhavet pralambhanaü padaü tçtãyaü kuru ÷ãrùõi me nijam ..>%)

#<vyalãkaþ>#, puü, (vi + ala paryàptau + kãkan .) nàgaraþ . iti medinã .. tatparyàyaþ . ùiógaþ 2 vañpraj¤aþ 3 kàmakeliþ 4 vidåùakaþ 5 pãñhakeliþ 6 pàñhamardaþ 7 bhaïgilaþ 8 chiduraþ 9 viñaþ 10 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vyavakalanaü>#, klã, (vi + ava + kala + lyuñ .) viyogaþ . hãnaþ . aïkasyàntarakaraõam . vàkikàñà iti bhàùà . yathà --
     %<aye bàle lãlàvati ! matimati ! bråhi sahitàn dvipa¤cadvàtriü÷attrinavati÷atàùñàda÷ada÷a .
     ÷atopetànetànayutaviyutàü÷càpi vada me yadi vyakteryuktivyavakalanamàrge'si ku÷alà ..>% iti lãlàvatã ..

#<vyavakalitaþ>#, tri, (vi + ava + kala + ktaþ .) kçtavyavakalanaþ . viyogitaþ . hãnitaþ . vyavakalane, klã . yathà . atha saïkalitavyavakalitayoþ karaõasåtraü vçttàrdham .
     %<kàryaü kramàdyutkramato'thavàïkayogo yathàsthànakamantaraü và ..>% iti lãlàvatã ..

#<vyavacchinnaü>#, tri, (vi + ava + chid + ktaþ .) bhinnam . yathà . bhinnantu vyavacchinnaü vi÷eùitam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vyavacchedaþ>#, puü, (vi + ava + chid + gha¤ .) bàõamuktiþ . iti hemacandraþ .. pçthaktva¤ca .. (viràmaþ . nivçttiþ . yathà, bhàgavate . 4 . 29 . 32 .
     %<jãvasya na vyavacchedaþ syàccettattatpratikriyà ..>%)

#<vyavadhà>#, strã, (vi + ava + dhà + àta÷copasarge . ityaï . ñàp .) vyavadhànam . ityamaraþ ..

#<vyavadhànaü>#, klã, (vi + ava + dhà + lyuñ .) àcchàdanam . tatparyàyaþ . tirodhànam 2 antardhiþ 3 apavàraõam 4 chadanam 5 vyavadhà 6 antardhà 7 pidhànam 8 sthaganam 9 . iti hemacandraþ .. vyavadhiþ 10 apidhànam 11 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, raghuþ . 13 . 34 .
     %<dçùñiü vimànavyavadhànamuktàü punaþ sahasràrciùi sannidhatte ..>% bhedaþ . yathà, bhàgavate . 4 . 22 . 27 .
     %<paràtmanoryadvyavadhànakaü purastàt svapne yathà puruùastadbinà÷e ..>% vicchedaþ . yathà, ÷i÷upàlavadhe . 9 . 51 .
     %<vapuranvalipta parirambhasukhavyavadhànabhãrukatayà na badhåþ ..>% samàptiþ . yathà, bhàgavate . 4 . 29 . 77 .
     %<yàvadanyaü na vindeta vyavadhànena karmaõàm ..>%)

#<vyavadhàyakaþ>#, tri, (vyavadadhàtãti . vi + ava + dhà + õvul .) vyavadhànakartà . yathà . svargakàmo yajeta saptada÷àvarà çddhikàmàþ satramupàsãranniti vede kàminàü kartçtvàvagatestadanupapattyà çtvigvyàpàràntarbhàvo na vyavadhàyakaþ . iti pràya÷cittavivekaþ ..

#<vyavadhiþ>#, puü, (vi + ava + dhà + %<upasarge dhoþ kiþ .>% 3 . 3 . 92 . iti kiþ .) vyavadhànam . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, naiùadhacarite . 2 . 19 .
     %<vyavadhàvapi và vidhoþ kalàü mçóacåóànilayàü na veda kaþ ..>%)

#<vyavasàyaþ>#, puü, (vi + ava + so + gha¤ .) upajovikà . pe÷à iti pàrasyabhàùà . yathà --
     %<karoti nàma nãtij¤o vyavasàyamitastataþ .
     phalaü punastadeva syàdyadvidhermanasi sthitam ..>% iti hitopade÷e 2 paricchedaþ .. api ca .
     %<àhàro dviguõaþ strãõàü buddhistàsàü caturguõà .
     ùaóguõo vyavasàya÷ca kàma÷càùñaguõaþ smçtaþ ..>% iti càõakya÷atakam .. anuùñhànam . iti vyavasàyi÷abdàrthadar÷anàt .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 30 . 41 .
     %<sarvathà sadç÷aü sãte ! mama svasya kulasya ca .
     vyavasàyamanukràntà kànte ! tvamati÷obhanam ..>%) ni÷cayaþ . yathà --
     %<byavasàyàtmikà buddhirekeha kurunandana .
     bahu÷àkhà hyanantà÷ca buddhayo'vyavasàyinàm ..>% iti bhagavadgãtàyàm 2 adhyàyaþ .. vyavasàyàtmiketi . iha ã÷varàràdhanalakùaõe karmayoge vyavaõàyàtmikà parame÷varabhaktyaika dhruvaü tariùyàmãti ni¤cayàtmikà ekaiva ekaniùñhaiva buddhirbhavati . avyabasàyinàmã÷varàràdhanabahirmukhànàü kàminàü kàmanànantyàdanantàstatràpi karmaphala-guõaphalatvàdi-prakàrabhedàdbahu÷àkhà÷ca buddhayo bhavanti . iti taññãkàyàü svàmã .. viùõuþ . yathà --
     %<vyavasàyo vyavasthànaþ saüsthànaþ sthànado dhruvaþ ..>% iti mahàbhàrate tasya sahasranàmastotre . 13 . 149 . 55 .. (mahàdevaþ . yathà, tatraiva . 13 . 17 . 50 .
     %<sahasrahasto vijayo vyavasàyo hyatandritaþ ..>%)

#<vyavasàyã>#, [n] tri, (vyavasàyo'syàstãti . iniþ .) vyavasàyavi÷iùñaþ . bàõijyakàrakaþ . yathà --
     %<ko'tibhàraþ samarthànàü kiü dåraü vyavasàyinàm .
     ko vide÷aþ savidyànàü kaþparaþ priyavàdinàm ..>% iti càõakya÷atakam .. anuùñhàtà . yathà --
     %<aj¤ebhyo granthinaþ ÷reùñhà granthibhyo dhàriõo varàþ .
     dhàribhyo j¤àninaþ ÷reùñhà j¤ànibhyo vyavasàyinaþ ..>% iti mànave 12 adhyàyaþ .. aj¤ebhya iti . ubhayoþ pra÷asyatve sati anyatarasyàti÷ayavi kùayà ÷reùñhatetãùñinobidhànàdãùadadhyayanà aj¤àþ tebhyaþ samagragranthàdhyetàraþ ÷reùñhàþ . tebhyo'dhãtagranthadhàraõasamarthàþ ÷reùñhàþ . tena granthinaþ pathitavismçtagranthà boddhavyàþ . dhàribhyo'dhãtagranthàrthaj¤àþ prakçùñàþ . tebhyo'nuùñhàtàraþ . iti taññãkàyàü kullåkabhaññaþ ..

#<vyavasitaþ>#, tri, (vi + ava + so + ktaþ .) pratàritaþ . iti måriprayogaþ .. anuùñhitaþ . ni÷citaþ . iti vyavasàyivyavasàya÷abdàrthadar÷anàt .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 24 . 1 .
     %<taü samãkùya vyavasitaü piturnirde÷apàlane .
     kau÷alyà vàùpasaüruddhà vaco dharmiùñhamabravãt ..>%)

#<vyavasthà>#, strã, (vi + ava + sthà + %<àta÷copasarge .>% ityaï . tataùñàp .) ÷àstraniråpitavidhiþ . yathà --
     %<dãrghakàlaü brahmacaryaü dhàraõa¤ca kamaõóaloþ .
     devareõa sutotpattirdattakanyà pradãyate ..>% ityàdãnyabhidhàya ..
     %<etàni lokaguptyarthaü kaleràdau mahàtmabhiþ .
     nivartitàni karmàõi vyavasthàpårbakaü budhaiþ ..>% ityudvàhatattve hemàdriparà÷arabhàùyayoràdipuràõam .. (niyamaþ . yathà, kathàsaritsàgare . 109 . 71 .
     %<evaü kçtaguhàrakùo mahàratnàni ÷aïkaraþ .
     utpàdya bhagavàüstatra vyavasthàmàdide÷a saþ ..>%)

#<vyavasthànaþ>#, puü, viùõuþ . yathà --
     %<vyavasàyo vyavasthànaþ saüsthànaþ sthànado dhruvaþ ..>% iti mahàbhàrate tasya sahasranàmastotre . 13 . 149 . 55 .. (vi + ava + sthà + lyuñ .) vyavasthitau, klã . yathà --
     %<càturvarõyavyavasthànaü yasmin de÷e na vidyate .
     taü mlecchade÷aü jànãyàdàryàvartastataþ param ..>% ityàryàvarta÷abdañãkàyàü bharataþ ..

#<vyavasthitaþ>#, tri, (vi + ava + sthà + ktaþ .) vidhipårbakasthitaþ . vyavasthàpitaþ . yathà --
     %<atha vyavasthitàn dçùñvà dhàrtaràùñràn kapidhvajaþ .
     pravçtta ÷astrasampàte dhanurudyamya pàõóavaþ ..>% iti ÷rãbhagavadgãtàyàm 1 adhyàyaþ ..

#<vyavahartà>#, [ç] puü, (vi + ava + hç + tçc .) vyavahàrakartà . pràóvivàka iti yàvat . yathà . uttaràbhidhànànantaraü sabhyànàmarthipratyarthinoþ kasya kriyà syàditi paràmar÷alakùaõasya pratyàkalitasya vogã÷vareõa vyavahàrapàdatvenànabhidhànàt vyavahartçsambandhàbhàvàcca na vyavahàrapàdatvamiti sthitam . iti mitàkùaràyàü vyavahàramàtçkà .. kàyasthasyopàdhivi÷eùa÷ca ..

#<vyavahàraþ>#, puü, (vi + ava + hç + gha¤ .) vivàdaþ . ityamaraþ .. vçkùabhedaþ . nyàyaþ . paõaþ . sthitiþ . iti medinã÷abdaratnàvalyau .. * .. (karma . kriyà . yathà --
     %<na ka÷cit kasyacinmitraü na ka÷cikasya cidripuþ .
     vyavahàreõa jàyante mitràõi ripavastathà ..>% yathà ca raghuþ . 3 . 62 .
     %<tathàpi ÷astravyavahàraniùñhure vipakùabhàve ciramasya tiùñhataþ .
     tutoùa vãryàti÷ayena vçtrahà padaü hi sarvatra guõairnidhãyate ..>%) atha vyavahàradar÷anam . tatra yàj¤avalkyaþ .
     %<smçtyàcàravyapetena màrgeõàgharùitaþ paraiþ .
     àvedayati cedràj¤i vyavahàrapadaü hi tat ..>% smçtisadàcàravahirbhåtena vartmanà parairarthataþ ÷arãrato và pãóita÷cedràjani nivedayettadbyavahàradar÷anasthànam . cedityatra saditi maithilàþ . àvedayati cedityanena svayaü vivàdotthàpanaü ràj¤à na kartavyamiti ÷ålapàõimahàmahopàdhyàyàþ . ràj¤ãti vyavahàrapradar÷akaparam . tathà ca bçhaspatiþ .
     %<ràjà kàryàõi saüpa÷yet pràóvivàko'thavà dbijaþ .. * ..>% pràóvivàkalakùaõamàha sa eva .
     %<vivàde pçcchati pra÷naü pratipannaü tathaiva ca .
     priyapårvaü pràgvadati pràóvivàkastataþ smçtaþ ..>% kàtyàyanaþ .
     %<vyavahàrà÷ritaü pra÷naü pçcchati pràóiti sthitiþ .
     vivecayati yastasmin pràóvivàkastataþ smçtaþ ..>% arthinaü prati bhàùà te kãdç÷ã pratyarthinaü prati ca tavàpi kãdç÷amuttaraü iti pçcchatãti pràñ ÷rutvà ca yuktàyuktaütvena jayaü paràjayaü và vivinakti iti vivàkaþ pràñ ca sa vivàka÷ceti pràóvivàkaþ .. * .. kàtyàyanaþ .
     %<sapràóvivàkaþ sàmàtyaþ sabràhmaõapurohitaþ .
     svayaü sa ràjà cinuyàtteùàü jayaparàjayau ..
     yadà kàryava÷àdràjà na pa÷yet kàryanirõayam .
     tadà niyu¤jyàdvidbàüsaü bràhmaõaü vedapàragam ..
     yadi vipro na vidbàn syàt kùattriyaü tatra yojayet .
     vai÷yaü và dharma÷àstraj¤aü ÷ådraü yatnena varjayet ..>% sa vinãtave÷aþ . manuþ .
     %<jàtimàtropajãvã và kàmaü syàdbràhmaõabruvaþ .
     dharmapravaktà nçpaterna tu ÷ådraþ kadàcana ..
     nàdhyàpayati nàdhãte sa bràhmaõabruvaþ smçtaþ ..>% vyàsaþ .
     %<dbijàn vihàya yaþ pa÷yet kàryàõi vçùalaiþ saha .
     tasya prakùubhyate ràjyaü balaü koùa÷ca na÷yati ..
     yaþ ÷ådro vaidikaü dharmaü smàrtaü và bhàùate yadi .
     tasya daõóaü dbe sahasre sçknaõã caiva bhedayet ..
     duþ÷ãlo'pi dvijaþ påjyo na ÷ådro vijitendriyaþ .
     duùñàü gàü kaþ parityajyàrcayet ÷ãlavatãü kharãm ..>% vyavahàramàha kàtyàyanaþ .
     %<vi nànàrthe'va sandehe haraõaü hàra ucyate .
     nànàsandehaharaõàdvyavahàra iti sthitiþ ..>% nànàvivàdaviùayaþ saü÷ayo hriyate'nena iti vyavahàraþ . bhàùottarakriyànirõàyakatvaü vyavahàratvam . tathà ca bçhaspatiþ .
     %<aj¤ànatimiropetàn sandehapañalàrditàn .
     niràmayàn yaþ kurute ÷àstrà¤jana÷alàkayà ..
     iha kãrtiü ràjapåjàü labhate sadgati¤ca saþ .
     tasmàt saü÷ayamåóhànàü kartavya÷ca vinirõayaþ ..>% ataeva nàradaþ .
     %<aniyukto niyukto và ÷àstraj¤o vaktumarhati .
     daivãü vàcaü sa vadati yaþ ÷àstramupajãvati ..>% daivãü devànumatàm .. * .. dharma÷àstrayostu virodhe lokavyavahàra evàdaraõãyaþ . ityàha sa eva .
     %<dharma÷àstravirodhe tu yuktiyukto vidhi smçtaþ .
     vyavahàro'pi balavàn dharmastenàvahãyate ..>% avahãyate avagamyate hi gatàvityasmàddhàtoþ . ataeva bçhaspatiþ .
     %<kevalaü ÷àsstramà÷ritya na kartavyo vinirõayaþ .
     yuktihãnavicàre tu dharmahàniþ prajàyate ..>% yuktirnyàyaþ . sa ca lokavyavahàra iti vyavahàramàtçkà .. ataeva kàtyàyanaþ .
     %<kula÷ãlavayovçttavittavadbhiradhiùñhitam .
     baõigbhiþ syàt katipayaiþ kulavçddhairadhiùñhitam ..>% sada iti ÷eùaþ . kàtyàyanaþ .
     %<sabhyenàva÷yavaktavyaü dharmàrthasahitaü vacaþ .
     ÷çõoti yadi no ràjà syàttu sabhyastadànçõaþ ..>% sabhyaþ sabhàyàü sàdhuþ .. * .. tathàvidhànàha yàj¤avalkyaþ .
     %<÷rutàdhyayanasampannàþ kulãnàþ satyavàdinaþ .
     ràj¤à sabhàsadaþ kàryàþ ÷atrau mitre ca ye samàþ ..>% ÷rutàdhyayanasampannàþ dharma÷àstraj¤àþ . kulãnàþ saïkaràdidoùa÷ånyamàtàpitçvaü÷aparamparàkàþ . evaübhåtàþ sabhàsadaþ sabhàyàü yathà sãdanti upavi÷anti tathà dànamànasatkàraiþ ràj¤à kartavyàþ .. * .. tathàvidhàvasthànena bhåmeþ sabhàtvamàha manuþ .
     %<yasmin de÷e niùãdanti viprà vedavidastrayaþ .
     ràj¤aþ pratikçto vidbàn bràhmaõastàü sabhàü viduþ ..>% vidvatsahatàvapi sabhàparyàyapariùacchabdamàha sa eva .
     %<traividyo haitukastakãü nirukto dharmapàñhakaþ .
     traya÷cà÷ramiõaþ pårve pariùat syàdda÷àvaràþ ..>% traividyaþ trivedapàragaþ . haitukaþ . sadyuktivyavahàrã . ataevàmaràsaühaþ . sabhà sadasi sabhye ca . atra bhà dãptiþ prakà÷o j¤ànamiti yàvat tayà saha sàkùàt paramparayà và vartate iti sabhà .. * .. kàtyàyanaþ .
     %<divasasyàùñamaü bhàgaü muktvà bhàgatrayaü tu yat .
     sa kàlo vyavahàràõàü ÷àstradçùñaþ paraþ smçtaþ ..>% aùñamayàmàdyàrdhapraharam . bhàgatrayaü praharadbayaparyantam . manuþ .
     %<dharmàsanamadhiùñhàya saüvãtàïgaþ samàhitaþ .
     praõamya lokapàlebhyaþ kàryadar÷anamàrabhet ..>% manunàradabaudhàyanahàrãtàþ .
     %<pàdo'dharmasya kartàraü pàdaþ sàkùiõamçcchati .
     pàdaþ sabhàsadaþ sarvàn pàdo ràjànamçcchati ..
     ràjà bhavatyanenàstu mucyante ca sabhàsadaþ .
     eno gacchati kartàraü nindàrho yatra nindyate ..>% kartàraü vàdinam . ràjapàdaü vivecakaparam .. anenàþ niùpàpaþ .. arthitvamàhaturvyàsanàradau .
     %<yasya càbhyadhikà pãóà kàryaü vàpyadhikaü bhavet .
     tasyàrthibhàvo dàtavyo na yaþ pårvaü nivedayet ..>% atraiva pårvapakùo bhavettasya iti kàtyàyanãye tçtãyapàdaþ . na yaþ pårvaü nivedayediti tasyottaraþ pakùa iti ÷eùaþ . sa yaþ pårvamiti pàñhe yaþ prathamaü nivedayati sa pårvavàdãtyarthaþ . bçhaspatiþ .
     %<ahaü pårvikayà yàtàvarthipratarthinau yadà .
     vàdo varõànupårveõa gràhyaþ pãóàmavekùya và ..>% yatra dbàveva vadataþ prabho madvàkyaü ÷çõu iti tatra bràhmaõàdikrameõàdhikapãóàdar÷anena và vàdo gràhyaþ .. * .. svayaü vivàdà÷aktau pratinidhimàha nàradaþ .
     %<arthinà sanniyukto và pratyarthiprahito'pi và .
     yo yasyàrthe vivadate tayorjayaparàjayau ..>% tayorvàdiprativàdinoþ . bçhaspatirapi .
     %<çtvik vàde niyukta÷ca samau samparikãrtitau .
     yaj¤e svàmyàpnuyàt puõyaü hàniü vàde'thavà jayam ..>% kàtyàyanaþ .
     %<manuùyamàraõe steye paradàràbhimarùaõe .
     abhakùyabhakùaõe caiva kanyàharaõadåùaõe ..
     pàruùye kåñakaraõe nçpadrohe tathaiva ca .
     prativàdã na dàtavyaþ kartà tu vivadet svayam ..>% kulastrãprabhçtãnàü pratinidhimàha vyàsaþ .
     %<kulastrãbàlakonmattajaóàrtànà¤ca bàndhavàþ .
     pårbapakùottare bråyurniyukto bhçtakastathà ..>% bhràtràdãtarasya pakùasthitasya daõóanãyatvamàha nàradaþ .
     %<yo na bhràtà pità vàpi na puttro na niyojitaþ .
     paràthavàdã daõóyaþ syàt vyavahàreùu vibruvan ..>% vibruvan viruddhaü bruvan .. * .. nàradaþ .
     %<nirveùñakàmo rogàrto yiyakùurvyasane sthitaþ .
     abhiyuktastathànyena ràjakarmodyatastathà ..
     gavàü pracàre gopàlàþ ÷asyabandhe kçùãvalàþ .
     ÷ilpina÷càpi tatkàle àyudhãyà÷ca vigrahe ..
     apràptavyavahàra÷ca dåto dànonmukho vratã .
     viùamasthà÷ca nàsevyà na caitànnàhvayennçpaþ ..>% nirveùñukàmo vivàhapravçttaþ . anyena vàdàntareõa . apràptavyavahàraþ ùoóa÷avarùàvaravayaskaþ . tatkàle vivàhàdisamàptiparyantakàle . ete viùamasthà÷ca upaplavade÷asthà÷ca uttamarõàdinà nàsedhyà nàvadhàraõãyàþ etàn pràguktàn vàdinà niveditàniti ÷eùaþ .. * .. yàj¤avalkyaþ .
     %<abhiyogamanistãrya nainaü pratyabhiyojayet ..>% abhiyuktaþ sannuttaramadattvà bhàùàvàdinametaü svàbhiyogànupamardakena vivàdàntareõa na yojayet . yumapadanekavyavahàràsambhavàt . nàrado'pi .
     %<pårvadàdaü parityajya yo'nyamàlambate punaþ .
     vàdasaükramaõàjj¤eyo hãnavàdã sa vai naraþ ..>% hãnavàdãtyanena daõóyatoktà na tu prakçtàrthàddhãnatà anyathà chalàpatteþ .. * .. pàruùye pratiprasavamàha sa eva .
     %<kuryàt pratyabhiyoga¤ca kalahe sàhaseùu ca ..>% vàkpàruùye ÷astràdiprahàreùu ca . yathàpårbamahamapyanenàkruùñaþ ÷astreõa hata ityaparàdhàbhàvàya pratyabhiyogaü kuryàt . tathà ca bçhaspatiþ .
     %<àkruùñastu yadàkro÷aüstàóitaþ pratitàóayan .
     hatvàtatàyina¤caiva nàparàdhã bhavennaraþ ..>% etena vàkpàruùyadaõóapàruùyayoþ prakçtàbhiyoge khaõóakàbhiyoge'pi na doùaþ . yattu .
     %<pårbamàkùàrayedyastu niyataü syàt sa doùabhàk .
     pa÷càdyaþ so'pyasatkàrã pårbe tu vinayo guruþ ..>% iti nàradavacanaü tat pårbàpekùayà parasyàdhikavàkpàruùyotpàdakasyàpi svalpadaõóavidhàyakam .. * .. yugapatsaüpravartane adhikadaõóàbhàvamàha sa eva .
     %<pàruùye sàhase caiva yugapatsaüpravçttayoþ .
     vi÷eùa÷cenna labhyeta vinayaþ syàt samastayoþ ..>% vinayo daõóaþ . eva¤ca daõóo'yamanaparàdhe mayi kçtaþ pãóitatvàditi bhàùàyàü pratyabhiyogaþ kàrya eva . pratyavaskandanottaratvena yugapadanekavyavahàràpattidoùasyàbhàvàt .. * .. sabhàpateþkartavyamàha kàtyàyanaþ .
     %<atha cet pratibhårnàsti vàdayogyastu vàdinoþ .
     sa rakùito dinasyànte dadyàt bhçtyàya vetanam ..>% pratibhavati tatkàrye tadvadbhavati iti pratibhårlagnakaþ . vàdayogyaþ vivàdaphalasya sàdhitadhanàdidànasya daõóadànasya ca kùamaþ . vàdinoþ bhàùàvàdina uttaravàdina÷ca . tathàca yàj¤avalkyaþ .
     %<ubhayoþ pratibhårgràhyaþ samarthaþ kàryanirõaye .
     pratibhuvastvabhàve ca ràj¤à saü j¤apanaü tayoþ ..>% ràj¤à saüj¤apanaü daõóatulyàdhikaraõaü nirõayasya kàrye dhanàdidàne ràjadantàditvàt kàrya÷abdasya pårbanipàtaþ . bhçtyaþ tadrakùako ràjaniyuktaþ .. * .. pratyarthã yadi ka¤cit kàlaü pràrthayate sa labhate arthã tu kàlaü pràrthayan arthitvameva vyàhanyàditi tena kàlo na pràrthanãyaþ . tadàha .
     %<pratyarthã labhate kàlaü tryahaü saptàhameva ca .
     arthã tu pràrthayan kàlaü tatkùaõàdeva hãyate ..>% kvacit pratyarthã kàlaü na labhate . yàj¤avalkyaþ .
     %<sàhasasteyapàruùyago'bhi÷àpàtyaye striyàm .
     vivàdayet sadya eva kàlo'nyatrecchayà smçtaþ ..>% sàhasaü manuùyamàraõam . gauratra dohyà . abhi÷àpo mahàpàtakàdinà . atyaye dravyanà÷e . striyàü kulastriyàü càritràüvavàdaviùayapràptàyàü dàsyàü svatvavivàde và . eùu sadya eva uttaraü dàpayediti ÷ålapàõiþ .. vi÷eùayati kàtyàyanaþ .
     %<yasmàt kàryasamàrambha÷ciràttena vini÷citaþ .
     tasmànna labhate kàlamabhiyuktastu kàlabhàk ..>% apavàdamàha bçhaspatiþ .
     %<abhiyoktà pragalbhatvàt vaktuü notsahate yadi .
     tadà kàlaþ pradàtavyaþ kàrya÷aktyanuråpataþ ..>% atràpi vi÷eùayati vyàsaþ .
     %<ràjadavakçto doùastasmin kàle yadà bhavet .
     avadhyayogamàtreõa na bhavet sa paràjitaþ ..>% sa kçtasamayabandho'bhiyuktaþ .
     %<ràjadaivakçtaü doùaü sàkùibhiþ pratipàdayet .
     jaihmena vartamànastu daõóyo dàpyastu taddhanam ..>% avadhyatikramaheto ràjadaivikadoùasya pramitau na tadatikràmako'paràdhyati jaihmàcca tadatikrameõa daõóyo bhaïgã ca bhavatãtyarthaþ . chadmakàñhinyàdiyukto jihmaþ . tathà ca hàrãtaþ . chadma màyà vyàjayuktà nikçtiþ . kauñilyakàñhinya÷àñhyavairasyasadbhàvayuktaü jaihmyamiti yuktaü yogaþ .. * .. atha vyavahàrapàdanirõayaþ . tatra bçhaspatiþ .
     %<pårbapakùaþ smçtaþ pàdo dbipàda÷cottaraþ smçtaþ .
     kriyàpàdastathà cànya÷caturtho nirõayaþ smçtaþ ..
     mithyoktau ca catuùpàt syàt pratyavaskandane tathà .
     pràïnyàye ca sa vij¤eyo dbipàtsaüpratipattiùu ..>% yadyapi saüpratipattàvapi nirõayo'sti tathàpyuttaravàdinaiva bhàùàrthasyàïgãkçtatvena kriyàsàdhyo na bhavati iti dvipàdatoktà .. * .. atha bhàùàpàdaþ . tatra bhàùàsvaråpamàhatuþ kàtyàyanabçhaspatã .
     %<pratij¤àdoùanirmuktaü sàdhyaü satkàraõànvitam .
     ni÷citaü lokasiddha¤ca pakùaü pakùavido viduþ ..
     svalpàkùaraþ prabhåtàrtho niþsandigdho niràkulaþ .
     virodhikàraõairmukto virodhipratirodhakaþ ..
     yadà tvevaüvidhaþ pakùaþ kalpitaþ pårbavàdinà .
     dadyàt tatpakùasambandhaü prativàdã taduttaram ..>% pratij¤à sàdhyàbhidhàyikà vàk . tasyà doùaiþ parasmaraviruddhàrthapadàdibhistyaktaü sàdhyaü sàdhanàrhàbhimataü pakùaü viduþ . anyathà pratij¤àdoùeõa sàdhyadoùaþ syàt . ataevoktam .
     %<vacanasya pratij¤àtvaü tadarthasya ca pakùatà .
     asaïkareõa vaktavye vyavahàreùu vàdibhiþ ..>% vaktavye pakùapratij¤e pårbokte . nàradenàpi .
     %<sàrastu vyavahàràõàü pratij¤à samudàhçtà .
     taddhànau hãyate vàdã taraüstàmuttaro bhavet ..>% uttaro vijayã . yadyapyanyatra sàdhyaü j¤àpyaü tadvi÷iùñadharmo pakùa iti bhedaþ tathàpyatra vàk pratyàyyarõàdidharmavi÷eùavi÷iùñasya pakùatayà dharmiõo'dhamarõàdereva sàdhyatvàt sàdhyapakùayora bhedàbhidhànam . upasaühàre ca evaüvidhaþ pakùa iti . mitàkùaràyàntu bhàùà pratij¤àpakùa iti nàrthàntaramityuktam . bhàùàrthamuktvà bhàùàsvaråpaprapa¤camàha svalpàkùara iti . niràkulaþ paurvàparyaviparyàsàdi÷ånyaþ . tatra .
     %<dyåte ca vyavahàre ca pravrate yaj¤akarmaõi .
     yàni pa÷yantyudàsãnàþ kartà tàni na pa÷yati ..>% iti gçhyasaügrahavacanàdudàsãnebhyo j¤àtvà ÷odhayet . tacchodhanamàha bçhaspatiþ .
     %<nyånàdhikaü pårbapakùaü tàvadbàdã vi÷odhayet .
     na dadyàduttaraü yàvat pratyarthã sabhyasannidhau .. * ..>% tallikhanaprakàramàha vyàsaþ .
     %<pàõóulekhena phalake bhåmau và prathamaü likhet .
     nyånàdhikantu saü÷odhya pa÷càt patre nive÷ayet ..>% phalakaü kàùñhàdipaññakam . kàtyàyanaþ .
     %<pårbapakùaü svabhàvoktaü pràóvivàko'tha lekhayet .
     pàõóulekhena phalake tataþ patre'bhilekhayet ..
     ÷odhayet pårbapakùantu yàvannottaradar÷anam .
     uttareõàvaruddhasya nivçttaü ÷odhanaü bhavet ..
     anyaduktaü likhedyo'nyadarthipratyarthinorvacaþ .
     cauravacchàsayettantu dhàrmikaþ pçthivãpatiþ ..>% svabhàvoktamakçtrimam . etacca svaravi÷eùàdinà suj¤eyam .. * .. ataeva yàj¤avalkyaþ .
     %<chalaü nirasya bhåtena vyavahàrànnayennçpaþ .
     bhåtamapyanupanyastaü hãyate vyavahàrataþ ..>% bhåtaü tattvàrthasambandham . nàradaþ .
     %<bhåtaü tattvàrthasambandhaü pramàdàbhihitaü chalam .
     kintu ràj¤à vi÷eùeõa svadharmamabhirakùatà ..
     manuùyacittavaicitryàt parãkùà sàdhvasàdhu và .
     sarveùvarthavivàdeùu vàkchale nàvasãdati ..
     pa÷ustrãbhåmyçõàdàne ÷àsyo'pyarthànna hãyate ..>% sarveùvarthavivàdeùu pramàdàbhidhàne'pi nàvasãdati atrodàharaõaü pa÷ustrãtyàdi . arthavivàdagrahaõàt manyukçtavivàdeùu pramàdàbhidhàne prakçtàrthàdapyarthàddhãyata iti gamyate . yathàhamanena ÷irasi pàdena tàóita ityabhidhàya kevalaü hastena tàóita iti vadan na kevalaü daõóyaþ paràjãyate ca . tata÷ca tvaü mahyamçõaü dhàrayasi matta çõatvena gçhãtatàvaddhanakatvàditi bhàùà÷arãraü etacca saüskçtade÷abhàùànyatareõa yathàbodhaü vaktavyaü lekhyaü và . mårkhàõàmapi vàdiprativàditàdar÷anàt ataevàdhyàpane'pi tathoktaü viùõudharmottare .
     %<saüskçtaiþ pràkçtairvàkyairyaþ ÷iùyamanuråpataþ .
     de÷abhàùàdyupàyai÷ca bodhayet sa guruþ smçtaþ .. * ..>% athottarapàdaþ . tatra kàlamàha kàtyàyanaþ .
     %<sadyaþkçteùu kàryeùu sadya eva vivàdayet .
     kàlàtãteùu và kàlaü dadyàt pratyarthine prabhuþ ..>% vàdinoktasya sàdhyasya pratãpamarthayate iti pratyarthã . nàradaþ .
     %<gahanatvàdbivàdànàmasàmarthyàt smçterapi .
     çõàdiùu haret kàlaü kàmaü tattvavubhutsayà ..>% bçhaspatiþ .
     %<yadà tvevaüvidhaþ pakùaþ kalpitaþ pårvavàdinà .
     dadyàt tatpakùasambandhaü prativàdã tadottaram ..>% sambandhamupayuktam . anyathà anyavàditvena bhaïgaprasaïgàt .
     %<anyavàdã kriyàdveùã nopasthàyã niruttaraþ .
     àhåtaprapalàyã ca hãnaþ pa¤cavidhaþ smçtaþ ..
     prapalàyã tripakùeõa maunakçt saptabhirdinaiþ .
     kriyàdveùã tu màsena sàkùibhinnastu tatkùaõàt ..>% iti nàradokteþ .. kriyà lekhyàdikà . sàkùibhinnaþ sàkùibhiþ paràjitaþ . vàdinoktasya sàdhyasya pratãpaü vadatãti prativàdã . uttãryate nistãryate prakçtàbhiyogo'nena iti uttaram . yàj¤avalkyaþ .
     %<÷rutàrthasyottaraü lekhyaü pårbàvedakasannidhau ..>% lekhyamiti vàkyasyàpyupalakùakam .. * .. uttarasvaråpaü tadbhedàü÷càha nàradaþ .
     %<pakùasya vyàpakaü sàramasandigdhamanàkulam .
     avyàkhyàgamyamityevamuttaraü tadbido viduþ ..
     mithyàsaüpratipattitvaü pratyavaskandanantathà .
     pràïnyàyà÷cottaràþ proktà÷catvàraþ ÷àstravedibhiþ .
     abhiyukto'bhiyogasya yadi kuryàdapahravam .
     mithyà tattu vijànãyàduttaraü vyavahàrataþ ..>% pakùasya bhàùàrthasya vyàpakaü àcchàdakaü abhiyogapratikålamiti yàvat . ataeva pårbapakùàrthasambandhaü pratipakùaü nivedayedityuktam . na ca vipratipattyà nyàyàrthamàgatasya dhàrayasãtyabhiyuktasya dhàrayàmãti saüpratipatteþ kathamuttaratvaü abhiyogàpratikålatvàditi vàcyam . bhàùàvàdino mårkhatvenàpañutayà và kadàcidbhàùàbhivàdàdevàyaü hãyate iti bhàùàvimarùaparyantaü vipratipannasyàpyuttaravàdino bhàùàrthaü samyagavagamya tanniùedhàrthaü samyaguttaràsambhavàt vidvatsabhàyàü càsatyavacanamatyantàdharmakàrakaü paroktiparàjaye ca daõóyatvaü vàdinà ca vairamityàdi pratisandadhataþ saüpratipatteruttaratvaü sambhavatyeva . evaü etebhya evànistàràt sàdhyatvenopadiùñasya pakùasya sidbhatve nopanyàsena sàdhyatvanivàraõàt siddhasàdhanenàpi vàdinaþ pratyavasthànàccottaratvaü saüpratiùatteþ siddhamiti . sàraü prakçtopayogi . anàkulaü pårbàparavirodha÷ånyam . avyàkhyàgamyamadhyàhàràdikaü vinaiva pratãtaü abhiyogasya abhiyujyate ityabhiyogaþ sahetukaü sàdhyaü tasyàpahnavamityarthaþ .. * .. uttaràbhàùamàha kàtyàyanaþ .
     %<prakçtena tvasambandhaü atyalpamatibhåri ca .
     pakùaikade÷avyàpyaivaü tacca naivottaraü bhavet ..
     astavyastapradavyàpi nigåóhàrthaü tathàkulam .
     vyàkhyàgamyamasàra¤ca nottaraü ÷asyate budhaiþ ..>% astavyastapadavyàpi ananvitàrthapadavyàptamiti vyavahàratilake bhavadevabhaññàþ .. * .. mithyottarabhedamàhatuþ punarvyàsanàradau .
     %<mithyaitannàbhijànàmi mama tatra na sannidhiþ .
     ajàta÷càsmi tatkàle iti mithyà caturvidham ..>% mithyaitaditi ÷abdato nàbhijànàmãtyàdikamarthato'pahnavaþ . tathà ca kàtyàyanaþ .
     %<÷rutvà bhàùàrthamanyastu yadi taü pratiùedhati .
     arthataþ ÷abdato vàpi mithyà tajj¤eyamuttaram ..>% tvaü mahyaü dhàrayasãti pratij¤àyàü na gçhãtamiti ÷abdataþ . kàlavi÷eùagarbhàyàü tasyàü satyàü tadà nàhaü jàta iti arthataþ . de÷akàlavi÷eùagarbhàyàü tadà tatra nàhamàsaü ityapyarthataþ . de÷àdimatyàü tacchånyàyàü và na jànàmãtyarthata eva yogyàsmaraõenàrthatastadagrahaõapratipàdanàt atra caramatrayaü grahaõàvaskandanamukhena grahaõàbhàvapratipàdakaü sàpade÷amithyottaramàtraü àdyaü mithyottaramàtram .. * .. bçhaspatiþ .
     %<÷rutvàbhiyogaü pratyarthã yadi tat pratipadyate .
     sà tu saüpratipattiþ syàcchàstravidbhirudàhçtà ..
     arthinàbhihito yo'rthaþ pratyarthã yadi taü tathà .
     prapadya kàraõaü bråyàt pratyavaskandanaü hi tat ..
     àcàreõàvasanno'pi punarlekhyate yadi .
     so'bhidheyo jitaþ pårvaü pràïnyàyastu sa ucyate ..>% abhiyujyate ityabhiyogaþ . pratipadyate'ïgãkaroti . taü sàdhyàrtham . tathà prapadya satyatvenàïgãkçtya . kàraõaü tatpratikålaråpaü kàraõaü bråyàt tadà taduttaraü pratyavaskandanam . vàdyuktasya pratikålatvena pratyavaskandanamityarthaþ . pratipakùàvaskandanàt pratyavaskandanamiti jãmåtavàhanaþ .. ta¤ca kàraõottaraü trividham . balavat tulyabalaü durbala¤ca . tatra balavaduttaraü yathà . tvattaþ ÷ataü gçhãtamiti satyaü kintu pari÷odhitamiti . atra uttaravàdina eva kriyànirde÷aþ . tathà ca nàradaþ .
     %<àdharyaü pårbapakùasya yasminnarthava÷àdbhavet .
     vivàde sàkùiõastatra praùñavyà prativàdinaþ ..>% àdharyaü durbalatvaü pårbapakùasya . tata÷ca sthàpakasàdhyasya dhàryamàõatvasya dhvaüsakàraõaü niryàtanàdi tadråpamuttaraü kàraõottaram . ataeva mithyottaràdasya bhedaþ . taddhi dhàryamàõatvasyàtyantàbhàvaprayojakamagrahaõaråpaü na tu dhvaüsaråpam .. * .. tulyabalakàraõottaraü yathà . madãyeyaü bhåmiþ kramàgatatvàditi vàdyukte madãyeyaü bhåmiþ kramàgatatvàditi prativàdinà tathottaramiti tatra pårbavàdinaþ sàkùyupanyàsaþ . tadasàmarthye prativàdinaþ . tathà ca yàj¤avalkyaþ .
     %<sàkùiùåbhayataþ satsu sàkùiõaþ pårvavàdinaþ .
     pårbapakùe'dharãbhåte bhavantyuttaravàdinaþ ..>% durbalakàraõottaraü yathà . mameyaü bhåþ kramàgatatvàditi vàdyukte mameyaü bhårda÷avarùabhujyamànatvàditi pratyuttaraü tattu dhanamàtraprayuktam .
     %<pa÷yato'bruvato hànirdhanasya da÷avàrùikã ..>% iti yàj¤avalkyãyaü bãjam .. kintu naitadyuktam .
     %<pareõa bhujyamànàyà bhåmerviü÷ativàrùikã ..>% iti bhåmimàtraviùayakaü tatparàrdhenàpoditatvàditi bhavadevabhaññàþ ..
     %<pa÷yato'bruvato hànirbhåmerviü÷ativàrùikã .
     pareõa bhujyamànàyà dhanasya da÷avàrùikã ..>% iti ÷ålapàõidhçtapàñho'pi tatràrthe pramàõam . tata÷càtra kramàgatatve pårbavàdinaþ pramàõopanyàsaþ . tathà coktam .
     %<guràvabhihite hetau prativàdikriyà bhavet .
     durbale vàdinaþ proktà kriyà tulye'pi vàdinaþ ..>% àcàreõa vyavahàreõa . avasanno bhaïgã . lekhayate bhàùàmiti ÷eùaþ sa vàdã asminnarthe mayà pårbaü paràjitaþ vàcyaþ pràïnyàyo hi dhàryamàõatvasàmànyàbhàvaj¤àpakaþ .. * .. eteùàü saïkare vi÷eùamàhaturvyàsahàrãtau .
     %<mithyottaraü kàraõa¤ca syàtàmekatra cedubhe .
     satya¤càpi sahànena tatra gràhyaü kimuttaram .
     mithyàkàraõayorvàpi gràhyaü kàraõamuttaram ..
     yatprabhåtàrthaviùayaü yatra và syàt kriyàphalam .
     uttaraü tattu vij¤eyamasaü kãrõamato'nyathà ..>% ÷atàbhiyoge ÷atagrahaõaü mithyà pa¤cà÷adeva gçhãtàstà÷ca pari÷uddhà iti mithyàkàraõàü÷ayostulyaråpatve kàraõottaraü gràhyaü àdau vicàraõãyaü pari÷odhanasyàrvàcãnatvena smaraõàrhatvàt pa÷cànmithyottaraü tatra çõasya ciràtãtasya kaùñapratipàdyatvàt . eva¤ca navatyabhiyoge mithyaitat ùaùñipuràõà eva mayà gçhãtàstatràpi triü÷at pari÷uddhàstriü÷addhàrayàmi iti mithyàkàraõasatyaiþ saïkãrõottare'pi pårbavat kàraõottarameva gràhyaü mithyàkàraõayorvàpãti vàpi÷abdàbhyàü tathà dar÷itatvàt satyottarasya svayaüsvãkçtatvena nirõayànarhatvàditi bhàvaþ . pràïnyàyena saha sarvathaiva saïkarànupapattiriti tannoktaü yadi ÷ataü mithyàpa¤caviü÷atipuràõà gçhãtàste ca pari÷uddhàstathà mithyàü÷asya pracuràrthaviùayasya vicàra upakramaõãyaþ . bhåyo'nurodhasyàbhyarhitatvàt pa÷càt svalpàrthasya vicàra iti . tulyàrthaviùayatve tu yatra kriyàyàþ sàkùyàdeþ phalaü nirõayaþ ÷ãghraü bhavati tadaü÷asyaiva pramàõaü gràhyaü tathà yadi ÷atagrahaõe patramasti ÷atàpahnave ca pa¤cà÷atpari÷odhane sàkùiõastadà mithyottara evàdau tatkhaõóanàya grahanapatraü gràhyaü likhitasya sàkùibhyo balavattvena samyaïnirõayakàritvàt pa÷càtpari÷odhanaü sàkùiõaþ praùñavyàþ . saïkarottaramapyasaïkãrõamaduùñaü ato bhinnamanyathà saïkãrõaduùñamityarthaþ . atra càvacchedabhedena mithyottarasaïkare saduttaratvamekàvacchedena . saïkare tu asaduttaratvamàha kàtyàyanaþ .
     %<pakùaikade÷e yat satyamekade÷e ca kàraõam .
     mithyà caivaikade÷e syàt saïkaràt tadanuttaram ..>% ekade÷e ityatra ekasminneva de÷e na bhinnade÷e yathà ÷ataü dhàrayàmyeva pari÷odhitaü na gçhãtaü và iti .. * .. atha kriyàpàdaþ . uttaràbhidhànànantaraü yàj¤avalkyaþ .
     %<tato'rthã lekhayet sadyaþ pratij¤àtàrthasàdhakam .>% arthã vàdã prativàdã ca svapakùàrthitvàt . tayoradhikàre niyamamàha vyàsaþ .
     %<pràïnyàye kàraõoktau ca pratyarthã sàdhayet kriyàm .
     mithyottare pårvavàdã pratipattau na sà bhavet ..>% mithyottare na gçhãtaü mayetyàdiråpe pårvavàdã bhàùàvàdã sàkùyàdikaü nirdi÷ennottaravàdã tatra tasya mànuùyàþ kriyàyà asambhavàditi nyàyo målaü atràpi sàkùyàdyabhàve uttaravàdina eva divyam .
     %<na ka÷cidabhiyoktàraü divyeùu viniyojayet .
     abhiyuktàya dàtavyaü divyaü divyavi÷àradaiþ ..>% iti kàtyàyanokteþ .. atra pårvàrdhenàrthino divyaniùedhe'rthàt pratyarthinastatpràptau paràrdhàbhidhànaü siddhe satyàrambho niyamàya iti nyàyànniyamàrthaü na ca vyàsavacane kriyàpadaü kàraõottaramànuùãdaivãparamityetàvadathakaü mithyottare'pyanuyujyate iti tatràpi arthina eva divyamiti vàcyaü ÷råyamàõapadasya hi punaranvayàrthamevànuùaïgaþ . nanvarthavaiùamyasahitasya gauravàt pårvoktamyàyamålakaviùayalabdhau kàtyàyanoktadivyaviùayaniyamabhaïgànarhatvàcca yatra vivàdaviùaye pratyarthã sandihànastatra tasyottarànarhatayà arthina eva dçùñakriyà tadasambhave tasyaiva divyaü na tu pratyarthinaþ adhikàrani÷cayàbhàvàt arthinastatsattàt na ca na ka÷cidabhiyoktàramityàdinà virodhastasyottaràrhapratiyogiviùayatvàt etadviùaya eva dhanasvàmino divyamiti lokapravàdaþ .. * .. likhitàdyabhàvenàpi divyamàha yàj¤avalkyaþ .
     %<pramàõaü likhitaü bhuktiþ sàkùiõa÷ceti kãrtitam .
     eùàmanyatamàbhàve divyànyatamamucyate .. * ..>% atha divyam . divyànyàha sa eva .
     %<tulàgnyàpo viùaü koùo divyànãha vi÷uddhaye .
     mahàbhiyogeùvetàni ÷ãrùakasthe'bhiyoktari ..
     rucyà vànyataraþ kuryàditaro vartayecchiraþ .
     vinàpi ÷ãrùakaü kuryàt nçpadrohe'tha pàtake ..>% mahàbhiyogeùu mahàpàtakàdigurutaràbhiyogeùu . ÷ãrùakasthaþ ÷ãrùakaü pradhànaü vyavahàrasya caturthapàdo jayaparàjayalakùaõaþ tena daõóo lakùyate . tatra tiùñhati vartate tadaïgãkarotãtyarthaþ . atràbhiyoktuþ ÷irovartitvokterabhiyojyasya divyakartçtvaü pratãyate . pratyarthãcchayà arthino divyamàha rucyeti . itaro'bhiyuktaþ . etatsarvaü divyatattve vivçtam . pratij¤àtàrthasàdhakamiti sàdhakaü sàkùyàdikam . tadàha bçhaspatiþ .
     %<dviprakàrà kriyà proktà mànuùã daivikã tathà .
     sàkùilekhyànumàna¤ca mànuùã trividhà smçtà .
     dhañàdyà dharmajàntà ca daivikã navadhà smçtà ..>% tatrànumànantu bhuktyàdi .. * .. tatra sàkùyamàha manuþ .
     %<samakùadar÷anàt sàkùyaü ÷ravaõàccaiva sidhyati .>% etat pramàõamàtropalakùaõam .
     %<anubhàvã ca yaþ ka÷cit kuryàt sàkùyaü vivàdinàm .>% iti tadvacanàntaràt .. ataevàkçtamapi sàkùiõamàha manuþ .
     %<yatràniruddho vãkùyeta ÷çõuyàdbàpi ki¤cana .
     pçùñastatràpi tadbråyàt yathàdçùñhaü yathà÷rutam ..>% aniruddhastvamatra sàkùitvenàniyuktaþ . paramparayàpi ÷ravaõamàha viùõuþ .
     %<uddiùñasàkùiõi mçte de÷àntaragate'pi và .
     tadabhihita÷rotàraþ pramàõaü nàtra saü÷ayaþ ..>% asyottarasaüj¤àmàha nàradaþ .
     %<sàkùiõàmapi yat sàkùyaü svapakùaü paribhàùatàm .
     ÷ravaõàt ÷ràvaõàdbàpi sa sàkùyuttarasaüj¤akaþ ..>% svapakùasambandhi sàkùyaü paribhàùatàü sàkùiõàü yaþ svayaü ÷çõoti arthinà ÷ràvyate và sa ÷ravaõàt ÷ràvaõàduttarasàkùãtyarthaþ . evaü yo'rthinà gåóhatayà pratyarthivacanaü ÷ràvitaþ sa gåóhasàkùãtyàha sa eva .
     %<arthinà svàrthasiddhyarthaü pratyarthivacanaü sphuñam .
     yaþ ÷ràvyate tadà gåóho gåóhasàkùã sa ucyate ..>% tenànyataravàdyabhihitàrthaviùayakadçùñakàraõajaü vij¤àpanaü sàkùyamiti sthitam . tatra nàradaþ .
     %<teùàmapi na bàlaþ syànnaiko na strã na duùñakçt .
     na bàndhavo na càràtirbråyuste kàryamanyathà ..>% kàryaü sadapi anyathà tadviruddhatvena . eva¤ca yadi paramadhàrmikatvena bàndhavàdãnàmapi satyavàditvaü ni÷cãyate tadà te'pi sàkùiõo bhavitu marhantãti . teùàü sàkùyavidhàyakaü vakùyamàõamanuvacanamapi etàdçgviùayam . yàj¤avalkyaþ .
     %<tryavaràþ sàkùiõo j¤eyàþ ÷rautasmàrtakriyàratàþ .
     yathàjàti yathàvarõaü sarve sarvaùu và smçtàþ ..>% trayo'varà nikçùñà yeùàü te tryavaràþ tribhyo'nyånà bhavantãtyarthaþ . yatheti yo yajjàtãyastasya tajjàtãyaþ sàkùã . strãõàü striyo'ntyajànàmantyajàþ . yathàvarõaü bràhmaõànàü bràhmaõàþ kùattriyàdãnàü kùattriyàdayaþ . abhàve tu tattadbhedaü vinà sarva eva . tryavarà ityasyàpavàdamàha sa eva .
     %<ubhayànumataþ sàkùã bhavedeko'pi dharmavit .>% ubhayànumatatvaü dharmavittva¤ca niyataü tantram . tadàha viùõuþ . abhimataguõasampannaståbhayànumatastveko'pi iti . ataeva ÷rotriyamapyekaü niùedhayati bçhaspatiþ .
     %<nava sapta pa¤ca và syu÷catvàrastraya eva và .
     ubhau tu ÷rotriyau gràhyau naikaü pçcchet kadàcana ..>% eko militaguõasampannaþ praghànakalpaþ tadabhàve ubhayànumatamàtro'pi gràhyastadàha nàradaþ .
     %<ubhayànumato yaþ syàddvayorvivadamànayoþ .
     bhavatyeko'pi sàkùitve praùñavyaþ syàt sa saüsadi ..>% ubhayànumata eko'lubdhatvàdinà sarvajanaprasiddha÷cettadà sàkùitve saüsadi bahujanasannidhau praùñavyaþ tathàtve snehavairàdisattve'pyakãrtibhayàt satyàbhidhànasambhavàdityà÷ayaþ . vicàrasya tattvanirõayàrthatvàttadàha manuþ .
     %<eko'pyalubdhaþ sàkùã syàt bahvyaþ ÷ucyo'pi na striyaþ .
     strãbuddherasthiratvàttu doùai÷cànye'pi ye vçtàþ ..>% eko'lubdhastu sàkùã syàditi kullåkabhaññadhçtapàñhaþ .. eko lubdhastvasàkùã syàditi jãmåtavàhanadhçtapàñhastu na yuktaþ . lubdhà÷cedbahavo'pyasàkùiõo bhavitumarhantãti ekapadavyarthatàpatteþ . bhavatu và tatpàñhaþ tathàpyeka ityanurodhàt tanniùedhamukhenàlubdhasyaikasyànumatisattve dharmavittvamantareõa sàkùitvaü bodhyaü ityarthato na virodhaþ . ataeva vi÷varåpaprabhçtãnàü ubhayànubhata eka eva sàkùãti vyàkhyàne dharmavaditi noktam . doùaisteyàdibhiþ . tathà ca nàradaþ .
     %<stenàþ sàhasikà dhårtàþ kitavà yodhakà÷ca ye .
     asàkùiõastu te dçùñàsteùu satyaü na vidyate ..>% kitavà dyåtakaràþ .. * .. apavàdamàha u÷anàþ .
     %<dàso'ndho vadhiraþ kuùñhã strãbàlasthaviràdayaþ .
     ete'pyanabhisambandhàþ sàhase sàkùiõo matàþ ..>% sthaviro glànendriyagràmaþ . àdi÷abdàt kitavàdayaþ . ubhayànumatàbhàve ÷ucikriyatvàdiguõa÷caiko gràhyaþ . tathà ca vyàsaþ .
     %<÷ucikriya÷ca dharmaj¤o yo'nyatràpyanubhåtavàk .
     pramàõameko'pi bhavet sàhaseùu vi÷eùataþ ..>% anubhåtavàk sthànàntare satyatveneti . bhavadevabhañño'pyevam .. sàhasamàha nàradaþ .
     %<manuùyamàraõaü steyaü paradàràbhimarùaõam .
     pàruùyamançta¤caiva sàhasaü pa¤cadhà smçtam ..>% kàtyàyanaþ .
     %<abhyantarastu niþkùepe sàkùyameko'pi dàpayet .
     arthinà prahitaþ sàkùã bhavedeko'pi yàcite ..
     saüskçtaü yena yat paõyaü tattenaiva vibhàvayet .
     eka eva pramàõaü sa vivàde parikãrtitaþ ..>% saüskçtaü gañhitaü paõyaü kuõóalàdi . viùõuþ . steyasàhasavàgdaõóapàruùyasaügrahaõeùu sàkùiõo na parãkùà iti steyaparadàragamanàdikàryàõàü nihravenaiva kriyamàõatvàt daivàdeva paraü sàkùiõo bhavantãti na parãkùà ityuktam . teùàü vàkyantu mitràribhàvàdiniråpaõenaivopapattyanupapattibhyàmàlocanãyam . na tu vàkyamàtràditi vyavahàramàtçkà .. ataeva kàtyàyanaþ .
     %<çõàdiùu parãkùeta sàkùiõaþ sthirakarmasu .
     sàhasàtyayikenaiva parãkùà kutracit smçtà ..>% iti .. * .. ÷rotriyàdãnàmasàkùyamàüha nàradaþ .
     %<÷rotriyàstàpasà vçddhà ye ca pravrajità naràþ .
     vacanàtteùvasàkùitvaü nàtra heturudàhçtaþ ..>% dànaratnàkare ÷rotriyamàha devalaþ .
     %<ekàü ÷àkhàü sakalpàü và ùaóbhiraïgairadhãtya và .
     ùañkarmanirato vipraþ ÷rotriyo nàma dharmavit ..>% sakalpàü kalpamàtràïgasahitàm . ùaó bhiriti sahàrthe tçtãyà . vacanàditi ÷rotriyatvàdiråpàbhidhànàt na ca tatrànyo heturityarthaþ . tathà ca svãyavaidikakarmakaraõavyagratayà parakãyakàrye vismaraõasambhavàt sàkùitvaråpalaghukàryaniyoge tacchàpabhayena vyavahàradraùñàro'pi tàn na pçcchantãti tatsàkùyakaraõànarthakyàcca na te sàkùiõaþ kartavyàþ kintvakçtàþ svayaü sàkùiõo bhavantyeva . ubhau tu ÷rotriyau syàtàmiti smçteþ . vçddhasyàsàkùitvaü vçddhatvàdeva glànendriyatvàdityarthaþ . manuþ .
     %<strãõàü sàkùyaü striyaþ kuryurdvijànàü sadç÷à dvijàþ .
     ÷ådrà÷ca santaþ ÷ådràõàmantyànàmantyayonayaþ ..
     antarve÷manyaraõye và ÷arãrasyàtyaye'pi ca .
     striyàpyasambhave kàryaü bàlena sthavireõa và ..
     ÷iùyeõa bandhunà vàpi dàsena bhçtakena và .
     devabràhmaõasànnidhye sàkùyaü pçcchedçtaü dvijàn ..
     udaïmukhàn pràïmukhàn và pårbàhõe vai ÷uciþ ÷ucãn .
     bråhãti bràhmaõaü pçcchet satyaü bråhãti pàrthivam ..
     gobãjakà¤canairvai÷yaü ÷ådraü sarvaistu pàtakaiþ ..>% gobãjakà¤canàpahàre yat pàpaü tattavànçtàbhidhàne syàditi vai÷yam . etatsàkùyànçtàbhidhàne bhavàn sarvaiþ pàtakaiþ saüvadhyata ityuktvà ÷ådra¤ca pçcchet .
     %<brahmaghno ye smçtà lokà ye ca strãbàlaghàtinaþ .
     mitradruhaþ kçtaghnasya te te syurvadato mçùà ..>% iti manåktaü dåùaõam . satphala¤ca .
     %<a÷vamedhasahasrantu satya¤ca tulayà dhçtam .
     a÷vamedhasahasràddhi satyamevàtiricyate ..>% iti manunàradoktaü ÷ràvayet .. yàj¤avalkyaþ .
     %<na dadàti hi yaþ sàkùyaü jànannapi naràdhamaþ .
     sa kåñasàkùiõàü pàpaistulyo daõóena caiva hi ..>% kàtyàyanaþ .
     %<avãcinarake varùaü vaseyuþ kåñasàkùiõaþ .. * ..>% yàj¤avalkyaþ .
     %<satyàü pratij¤àü yasyocuþ sàkùiõaþ sa jayã bhavet .
     anyathàvàdino yasya dhruvastasya paràjayaþ ..
     varõànàü hi vadho yatra tatra sàkùyançtaü vadet .
     tatpàvanàya nirvàpya÷caruþ sàrasvato dbijaiþ ..>% gautamaþ . nànçtavacane doùo jãvana¤cettadavãnaü na tu pàpãyaso jãvanamiti .
     %<dvaidhe bahånàü vacanaü sameùu guõinàü tathà .
     guõidvaidhe tu vacanaü gràhyaü ye guõavattaràþ ..>% teùàmiti ÷eùaþ . yattu .
     %<sàkùiõàü likhitànà¤ca nirdiùñànà¤ca vàdinàm .
     teùàmeko'nyathàvàdã bhedàt sarve'pyasàkùiõaþ ..>% iti kàtyàyanavacanam .. tattrayàõàü tulyaråpàõàü madhye ekasyàpyanyathàvàde aparasya tattulyasya tatpratipakùatayà tçtãyasya ki¤cidvàditve tatra bhedàt parasparaviruddhàrthàbhidhàne bhedàt sàkùibhyo na nirõaya iti param . bçhaspatistu sàkùidvaidhe karmaniùñhànàü grahaõamàha guõidvaidhe kriyàvatàmityanena . tathà .
     %<sàkùiõo'rthisamuddiùñàn satsu doùeùu doùayet .
     aduùñaü dåùayan vàdã tatsamaü daõóamarhati ..>% iti .. tatsamaü vivàdasamam . sabhàsadàdividitasàkùidåùaõameva gràhyaü na tu tryavaràdisàkùibhiþ pratipàdyam .. * .. anavasthàpàtàdityàha nàradaþ .
     %<sabhàsadàü prasiddhaü yallokasiddhamathàpi và .
     sàkùiõàü dåùaõaü gràhyamasàdhyaü doùavarjanàt ..
     anyai÷ca sàkùibhiþ sàdhye dåùaõe pårvasàkùiõàm .
     anavasthà bhaveddoùasteùàmapyanyasambhavàt ..>% asàdhyaü sàdhanànarhaü siddhatvàddoùavarjanàt . anavasthàvirahàttasmàt prasiddhadåùaõameva gràhyam .. * dåùaõamàha kàtyàyanaþ .
     %<bàlo'j¤ànàdasatyàt strã pàpàbhyàsàcca kåñakçt .
     vibråyàt bàndhavaþ snehàt vairaniryàtanàdariþ ..
     yaþ sàkùã naiva nirdiùño nàbhåto naiva dar÷itaþ .
     bråyànmithyeti tathyaü và daõóyaþ so'pi naràdhamaþ ..>% yaduttare yena kriyà pradç÷yate tatràha .
     %<mithyàkriyà pårvavàde kàraõe prativàdinaþ .
     pràïnyàye vidhisiddhau tu jayapatraü vinirdi÷et ..>% mithyottare sati pårvavàde pårvavàdini kriyà praùñavyà iti ÷eùaþ .. * .. tadànãü sandhimàha bçhaspatiþ .
     %<pårvottare'bhilikhite prakrànte kàryanirõaye .
     dvayoruttaptayoþ sandhiþ syàdayaþpiõóayoriva ..>% uttàpakàraõamàha sa eva .
     %<sàkùisabhyavikalpastu bhadedyatrobhayorapi .
     dolàyamànau yau sandhiü kuryàtàü tau vicakùaõau ..>% kàtyàyanaþ .
     %<kriyà na daivikã proktà vidyamàneùu sàkùiùu .
     lekhye ca sati vàdeùu na divyaü na ca sàkùiõaþ .
     samatvaü sàkùiõàü yatra divyaistatra vi÷odhayet ..>% etat saü÷ayànucchede bodhyam . yàj¤avalkyaþ .
     %<nihnute likhitànekamekade÷e vibhàvitaþ .
     dàpyaþ sarvàn nçpeõàrthànna gràhyastvaniveditaþ ..>% yo likhitànekaü suvarõàdikaü apalapati sa ekadravye sàkùyàdibhirvibhàvitaþ san sarvàn dadyàt . yadyekade÷avibhàvanena vàdino'vasàdamavagamya idamaparaü mayà lekhayituü vismçtamiti bråte sa tasmai bhàùàkàle anupanyastaü na dadyàdetacca na kevalaü vàcanikaü kintvekade÷avibhàvanàdvijànata evàsya tadapalàpe duþ÷ãlatvàvadhàraõàdaparàü÷e'pi tathàtvameva sambhàvyate satyavibhàvakasyàpi prakràntaviùaye yathà vastuvàdàvadhàraõàdavibhàvitàü÷e'pi satyavàditvasambhàvanamityevaü råpatarkaparamparà sambhàvanà pratyayànugçhãtàsmàdeva yogã÷varavacanàt sarvaü dàpanãyamiti nirõayaþ . eva¤ca tarkavàkyànusàreõa nirõaye kriyamàõe vastuno'nyathàtve'pi vyavahàradar÷inàü na doùaþ . tathà ca gautamenàpi nyàyàdhigame tarko'bhyupàyaþ tenàpi saügçhya yathàsthànaü gamayedityuktvà tasmàdràjàcàryàvanindyàvityupasaühçtam . eva¤càsya nyàyasya vàdidvayasàdhàraõatvàdubhayaviùayatvaü vacanànàm . ataeva kàtyàyanaþ .
     %<yadyekade÷apràptàpi kriyà vidyeta mànuùã .
     sà gràhyà na tu pårõàpi daivikã vadatàü nçõàm ..>% vadatàü vivadatàmityavi÷eùeõa dar÷ayati . pårõàpi daivikã samagraviùayikàpi na gràhyà tenaikade÷apratipàdikayà mànuùyà kriyayà samastasàdhyasiddhiriti . na ca yadyeùàü madhye ekamapi mayà gçhãtaü vibhàvayasi tadà sarvameva dàtavyamiti . pratij¤àviùayakatvamekade÷avibhàvitatvaü vacanasyeti joglokamatànusàrimaithilamataü yuktamiti vàcyaü pratij¤àviùayatve .
     %<anekàrthàbhiyuktena sarvàrthavyapalàpinà .
     vibhàvitaikade÷ena deyaü yadabhiyujyate ..>% ityanarthakaü prauóhivàdenàbhiyujya mànàdadhikasyàpi pratij¤àtasya dànàvaka÷ya katvàt na gràhyastvanivedita ityapi vyarthaü aniveditasyàpi pràgaj¤àtatvenàpratij¤àtasya sarvathaiva deyatvàt . na ca vibhàvitaikade÷avacanaü vyàpyabhåtaikade÷aviùayaü tasmiüstu pratipàdite vyàpakaikade÷apratãtiranumànàt sambhavatãti vàcyaü vibhàvitaikade÷ànumitavyàpakasyàpi nyàyato'gràhyatve siddhe na gràhyastvanivedita ityabhidhànànupapatteþ . eva¤ca .
     %<sàdhyàrthàü÷e nigadite sàkùibhiþ sakalaü bhavet strãsaïge sàhase caurye yatsàdhyaü parikalpitam ..>% iti kàtyàyanavacanam .. tadviùayapradar÷akaü çõanikùepàdyapahrave'pi yojyamiti . yattu .
     %<anekàrthàbhiyoge tu yàvat saü÷odhayeddhanã .
     sàkùibhistàvadevàsau labhate sàdhitaü dhanam ..>% tadçõàdyanabhij¤aputtràdiviùayakam . tathà hi nànàvidhapitrarõàdyabhiyuktenàjànatà nàhaü jànàmãti uttaravàdinà sàkùyàdibhiryàvaddhanaü pratipàdayati tàvadeva puttreõa dàtavyam evameva vi÷varåpajãmåtavàhanaprabhçtayaþ .. kàtyàyanaþ .
     %<anumànàdvaraþ sàkùã sàkùibhyo likhitaü guru .
     aniruddhà tripuruùã bhuktistebhyo garãyasã ..>% anumànaü pratyàsaïkalitaü tadàha manuþ .
     %<vàhyairvibhàvayelliïgairbhàvamantargataü nçõàm .
     svaravarõeïgitàkàrai÷cakùuùà ceùñitena ca ..>% svaro gadgadàdiþ varõo'svàbhàvikaþ . iïgitaü svedavepathuromà¤càdi . àkàro vikçtaþ . cakùuùà kàtareõa . ceùñitena sthànatyàgàdinà . eùà¤cànyathàsiddherdurniråpyatvàdebhyaþ sàkùã balavàn ityarthaþ .. * .. mukhaniråpyatve tu yàj¤avalkyaþ .
     %<de÷àdde÷àntaraü yàti sçkkaõã parileóhi ca .
     lalàñaü svidyate càsyaü mukhaü vaivarõyameti ca ..
     pari÷uùyatskhaladvàkyo viruddhaü bahu bhàùate .
     vàk cakùuþ påjayati no tathauùñhau nirbhu jatyapi ..
     svabhàvàt vikçtiü gacchenmanovàkkàyakarmabhiþ .
     abhiyoge ca sàkùye ca sa duùñaþ parikãrtitaþ ..>% na paroktàü vàcaü prativacanena påjayati tathauùñhacakùu÷ca parakãyavãkùaõena nirbhujati kuñilãkaroti yadà manovàkkàyakarmabhiþ svabhàvàt pårvoktàü yathàyogyàü vikçtiü gacchettadà sa duùña ityarthaþ . ataeva ÷rãràmàyaõe .
     %<àkàra÷chàdyamàno'pi na ÷akyo'sau nigåhitum .
     balàddhi vivçõotyeva bhàvamantargataü nçõàm ..>% àkàro dehadharmaþ mukhàprasàdavaivarõyaråpaþ . nàradaþ .
     %<sudãrgheõàpi kàlena likhitaü siddhimàpnuyàt .
     saüjànannàtmano lekhyamajànaüstattu lekhayet ..>% sudãrgheõeti saüskàrodbodhakalikhanasattvàdayaü cireõàpi sàkùyaü dàtuü ÷aknotãtyarthaþ .. * .. lipij¤aü svahastena lekhayet tadaj¤aü parahastenetyàha vyàsaþ .
     %<alipij¤o çõã yaþ syàt lekhayet svamatantu saþ .
     sàkùã và sàkùiõànyena sarvasàkùisamãpagaþ ..>% bçhaspatiþ .
     %<muùitaü ghàtitaü yacca sãmàyà÷ca samantataþ .
     akçto'pi bhavet sàkùã gràmastatra ne saü÷ayaþ ..>% akçtà api sàkùiõo bhavantãtyàhaturmanukàtyàyanau .
     %<anye punaranirdiùñàþ sàkùiõaþ samudàhçtàþ .
     gràma÷ca pràóvivàka÷ca ràjà ca vyavahàriõàm ..
     kàryeùvabhyantaro yaþ syàdarthinà prahita÷ca yaþ .
     kulyàþ kulavivàdeùu bhaveyuste'pi sàkùiõaþ ..>% smçtiþ
     %<dattàdatte'tha bhçtyànàü svàminàü nirgame sati .
     vikrayàdànasambandhe krãtvà dhanamanicchati ..
     dyåte samàhvaye caiva vivàde samupasthite .
     sàkùiõaþ sàdhanaü proktaü na divyaü naca lekhyakam ..
     prakrànte sàhase vàpi pàruùye daõóavàcike .
     balodbhaveùu kàryeùu sàkùiõo divyameva ca ..>% bçhaspatiþ .
     %<lekhyaü và sàkùiõo vàpi vivàde yasya dåùitàþ .
     tasya kàryaü na sidhyeta yàvattanna vi÷odhayet ..>% tallakhyasàkùiråpapramàõam .. * .. lekhya÷odhanamàha kàtyàyanaþ .
     %<svahastalekhyasandehe jãvato và mçtasya ca .
     tatsvahastakçtairanyaiþ patraistallekhyanirõayaþ ..>% tathà .
     %<samavetai÷ca yaddaùñaü vaktavyaü tattathaiva ca .
     vibhinnenaiva kàrye tu tadvaktavyaü pçthak pçthak ..
     nàpçùñairaniyuktairvà samaü satyaü prayatnataþ .
     vaktavyaü sàkùibhiþ sàkùyaü vivàdasthànamàgataiþ ..
     anudvignena citteta duùñaü samyagvidà tu yat .
     pratyakùaü tat smçtaü kàryaü sàkùyaü sàkùãtutadvadet ..>% nàradaþ .
     %<yaþ paràrthe'paharati svàü vàcaü puruùàdhamaþ .
     àtmàrthe kiü na kuryàt sa pàpã narakanirbhayaþ ..
     arthà vai vàci niyatà vàïmålà vàgviniþsmçtàþ .
     yastu tàüstenayedvàcaü sa sarvasteyakçnnaraþ ..>% baudhàyanaþ .
     %<pa¤ca pa÷vançte hanti da÷a hanti gavànçte .
     ÷atama÷vànçte hanti sahasraü puruùànçte ..
     hanti jàtànajàtàü÷ca hiraõyàrthe'nçtaü vadan .
     sarvaü bhåmyançte hanti sàkùye sàkùã mçùà vadan ..>% bçhaspatiþ .
     %<yasya ÷eùaü pratij¤àtaü sàkùibhiþ pratipàditam .
     sa jayã syàdanyathà tu sàdhyàrthaü na samàpnuyàt ..>% yàj¤avalkyaþ .
     %<ukte'pi sàkùibhiþ sàkùye yadyanye guõavattaràþ .
     dbiguõà vànyathà bråyuþ kåñàþ syuþ pårvasàkùiõaþ ..>% anyathà pårvaviparãtàrthaprakàreõa . kåñà anàdeyavacanàþ . tathà .
     %<yaþ sàkùyaü ÷ràvito'nyebhyo nihnute tamasàvçtaþ .
     sa dàpyo'ùñaguõaü daõóaü bràhmaõa¤ca vivàsayet ..>% tvamanyebhyaþ sàkùyaü ÷ràvayetivàdinà prayukto yaþ ÷ràvitaþ kàritadvayàt padasiddhiþ evambhåto'pi sabhàyàü nigadakàle sàkùyaü nihnute yastasyàùñaguõo daõóaþ .. * .. atha likhitam . tatra bçhaspatiþ .
     %<ùàõmàùike'pi samaye bhràntiþ saüjàyate yataþ .
     dhàtràkùaràõi sçùñàni patràråóhànyataþ purà ..>% nàradaþ .
     %<lekhyaü tu dvividhaü proktaü svahastànyakçtaü tathà .
     asàkùikaü sàkùikacca siddhirde÷asthitestayoþ ..
     mçtàstu sàkùiõo yatra dhanikarõikalekhakàþ .
     tadapyapàrthakaraõamçte tvàdheþ sthirà÷rayàt ..
     dar÷itaü pratikàla¤ca pàñhitaü smàrita¤ca yat .
     lekhyaü sidhyati sarvatra mçteùvapi ca sàkùiùu ..
     lekhye de÷àntarasthe ca dagdhe durlikhite hçte .
     satastatkàlaharaõamasato draùñçdar÷anam ..
     chinnabhinnakçtonmçùñanaùñadurlikhiteùu ca .
     kartavyamanyalikhitaü hyeùa lekhyavidhiþ smçtaþ ..
     lekhyaü yaccànyanàmàïkaü hetvantarakçtambhavet .
     vipratipattau parãkùyaü tat sambandhàgamahetubhiþ ..>% svalekhyamasàkùikamapi pramàõaü anyadbàrà lekhyaü sàkùimaditi yathàsaükhyenànvayaþ . de÷asthiteryasmin de÷e yàdç÷alekhyasthitiþ pravartate tatra tàdç÷yàþ . tayoþ svahastànyahastakçtalekhyayoþ . mçtà iti sàkùyàdau mçte puttràdisaüsthaü lekhyapatraü na sidhyati . yadyàdhibhogo'sti tadà tadapi pramàõamityarthaþ .. * .. vyaktamàha kàtyàyanaþ .
     %<yatra pa¤catvamàpanno lekhakaþ saha sàkùibhiþ .
     çõiko dhanika÷caiva nainaü patraü pramàpayet ..>% dar÷itamiti tathàvidhamapi pårvamçõikàdisannidhau svayamanyena và dar÷itaü smàritaü và tadapi sidhyatãtyarthaþ . sato de÷àntarasthapatrasya tatkàlaharaõaü patrànayanakàlapratãkùaõam . asato dagdhàdeþ tadavalokakopanyàsaþ . lekhyamiti yat patraü kenàpi hetunà anyanàmacihritaü tatra vipratipattau yannàmnà patraü tena sahàsya vi÷vàsahetubhåtasambandhàvagamaråpakàraõairnirõetavyamiti . bçhaspatiþ .
     %<sumçùña÷i÷ubhãtàrtaiþ strãmattavyasanàturaiþ .
     ni÷àpatsu balàtkàraiþ kçtaü lekhyaü na sidhyati ..>% vyàsaþ .
     %<dàsàsvatantrabàlai÷ca strãkçta¤caiva yadbhavet .
     pramàõaü naiva tallekhyamiti ÷àstravido viduþ ..>% mitàkùaràyàü smçtiþ .
     %<påga÷reõãgaõàdãnàü yà sthitiþ parakãrtità .
     tasyàstu sàdhanaü lekhyaü na divyaü na ca sàkùiõaþ ..>% pågastu .
     %<samåho baõigàdãnàü pågaþ sa parikãrtitaþ .>% iti kàtyàyanavacanoktaþ . àdi÷abdàt vijàtãyalàbhaþ . tena gràmanagaràdiþ . ÷reõã tu sajàtãyasamåhaþ tàmbålikakubindakarmakàrakàdiþ . gaõa ekakriyàrthodyataþ . lekhyasya càpràmàõya÷aïkàyàü lekhyagràhiõàü pràgukta÷odhanaprakàreõa tannirasanãyaü tatputtreõa tu lekhyàdhãno bhoga eva upanyàsyo na tu lekhyamuddharaõãyam . tadàha kàtyàyanaþ .
     %<àhartà bhuktiyukto'pi lekhyadoùàn vi÷odhayet .
     tatsuto bhuktidoùàüstu lekhyadoùàüstu nàpnuyàt ..>% bçhaspatiþ . uddharellekhyamàhartà tatsuto bhuktimeva hi . abhiyuktaþ pramãta÷cet tatsuto'pi taduddharet .. abhiyukta iti lekhyasya sàdhutvaj¤àpanàrthaü abhiyukte lekhyagrahãtari tadavij¤àpyaiva mçte tatputtreõa sàdhutvaü sàdhyamityarthaþ tatsàdhana¤ca svahastalikhanàdineti pràguktam .. * .. atha bhuktiþ . tatra yàj¤avalkyaþ .
     %<pa÷yato'bruvato hànirbhåmerviü÷ativàrùikã .
     pareõa bhujyamànàyà dhanasya da÷avàrùikã ..>% vivàdamakurvataþ samakùaü bhåsvàminaþ pareõàsapiõóàdinà bhujyamànàyà bhåmerviü÷ativarùanirvçttà svatvahàniþ . atra lokavyavahàrakarmatvàdvarùagaõanà sàvanena . tathà ca viùõudharmottaram .
     %<satràõyupàsyànyatha sàvanena laukya¤ca yat syàt vyavahàrakarma ..>% tatraiva .
     %<sàvane ca tathà màsi triü÷at såryodayàþ smçtàþ ..>% vi÷eùayati vyàsaþ .
     %<varùàõi viü÷atiryasya bhårbhuktà tu parairiha .
     sati ràj¤i samarthasya tasya seha na sidhyati ..>% samarthasya bàlatvàdidoùarahitasya . dhanasya da÷avarùanirvçttà svatvahàniþ . tathà ca manunàradau .
     %<yatki¤cidda÷avarùàõi sannidhau prekùate dhanã .
     bhujyamànaü paraiståùõãü na sa tallabdhumarhati ..>% yatki¤cit dhanajàtaü samakùameva prãtyàdivyatirekaõa parairda÷a varùàõi bhujyamànaü svàmã tåùõãü prekùate mà bhujyatàmiti na pratisidhyati nàsau tallabdhuü yogyo bhavati tatra tasya svàmyaü na÷yatãtyarthaþ . gotamaþ . ajaóàpaugaõóadhanaü da÷avarùabhuktaü paraiþ sannidhau bhoktuþ iti . jaóo vikalendriyaþ paugaõóaþ påto'nutpanna÷ma÷rurgaõóaþ kapolo yasya saþ . tadàha nàradaþ .
     %<bàla àùoóa÷àdvarùàt paugaõóa÷càpi ÷abdyate ..>% atràpaugaõóaþ prakãrtita iti kullåkabhaññena likhitam . tatpàñhe'pi apaugaõóastu paugaõóaþ iti dviråpakoùàdaviruddhaþ . tasmàdyàj¤avalkyàdivacanàdviü÷ativarùada÷avarùàdikàlairbhoga eva svatvaü janayati . yathà . kàlapràptibalena bãjamaïkuraü janayati tarava÷ca kusumamiti svàminà càparityakte'pi ÷àstroktakàlãnabhogàt svàmyamanyasya bhavati . yathà jayena ràj¤aþ pararàùñradhane iti . evameva ÷rãkarabàlakajoglokabhavadevabhañña÷ålapàõikullåkabhaññacaõóe÷varamantrinavyavardhamànopàdhyàyaprabhçtayaþ vyavahàro'pi tàdçgeva . etadviruddhavacanànyathà vyàkhyeyàni .. * .. tatropekùayà svatvahàniü bhuktyà ca svatvamàha nàradaþ .
     %<bhujyamànàn parairarthàn yastànmohàdupekùate .
     sramakùaü tiùñhato'pyasya tàn bhuktiþ kurute va÷e ..>% vyaktamàha bçhaspatiþ .
     %<sthàvaraü siddhimàpnoti bhuktyà hànimupekùayà .>% upekùayà kùamayà tatkàraõa¤ca svàminaþ su÷ãlatvamahecchatvadayàlutvàdi . eva¤ca viü÷ativarùàt pårvaü svakçtisàdhyakarùaõapàlanàdyairutpannadravya eva svatvam . evaü da÷avarùàt pårvaü svakçtisàdhyadohanapàlanàdyairutpannadugdhàdàveva svatvaü tattatkàlaparatastu bhåmau gavàdidhane'pi svatvamiti . pårvaü tattannà÷akabhoge tu cauryadoùo bhavatyeva . bhoge tu svatvahànimàdhyàdãnàü vyàvartayati .. * .. pa÷yato'bruvata ityabhidhàya yàj¤avalkyaþ .
     %<àdhisãmopanikùepajaóabàladhanairvinà .
     tathopanidhiràjastrã÷rotriyàõàü dhanairiha ..>% àdhirvandhakadravyam . upanikùepastu vàsanasthamanàkhyàya samudraü yannidhãyate iti nàradoktaþ . vàsanaü nikùepàdhàrabhåtaü sampuñàdikam . samudraü granthyàdiyutam . jaóo buddhivikalaþ . bàlaþ apràptaùoóa÷avarùaþ . upanidhiþ prãtyà bhogàrthamarpitaþ . tata÷ca àdhyàdibhirjaóàdidhanai÷ca vinànyàni dhanàni uktabhogakàle svàmino na÷yanti etàni tu svàmino na na÷yanti na và bhokturbhavanti . mitàkùaràyàü smçtiþ .
     %<dbàramàrgakriyàbhogajalavàhàdiùu kriyà .
     bhuktirevaü tu gurvã syànna divyaü na ca sàkùiõaþ ..>% yàj¤avalkyaþ .
     %<àgamo hyadhiko bhogàdbinà pårvakramàgatàt .
     nàgamaþ kàraõaü tatra bhuktiþ stokàpi yatra na ..
     àgamastu kçto yena so'bhiyuktastamuddharet .
     na tatsutastatsuto và bhuktistatra garãyasã ..
     yo'bhiyuktaþ paretaþ syàttasya rikthã tamuddharet .
     na tatra kàraõaü bhuktiràgamena vinà kçtà ..>% bhåmyàdàvàgamaþ pårvapuruùakramànàgatabhogàdbalavàn ataþ kramàgatabhoga àgamàdbalavàn . tathà ca bçhaspatiþ .
     %<anumànàt guruþ sàkùã sàkùibhyo likhitaü guru .
     avyàhatà tripuruùã bhuktistebhyo garãyasã ..>% tripuruùamogamàha vyàsaþ .
     %<prapitàmahena yadbhuktaü tatputtreõa vinà ca tam .
     tau vinà yasya pitrà ca tasya bhogastripåruùaþ ..
     pità pitàmaho yasya jãvecca prapitàmahaþ .
     trayàõàü jãvatàü bhogo vij¤eyastvekapåruùaþ ..>% àgamo'pi balavànna bhavati yatra stokàpi bhuktirnàsti . tathà ca nàradaþ .
     %<vidyamàne'pi likhite jãvatsvapi ca sàkùiùu .
     vi÷eùataþ sthàvaràõàü yanna bhuktaü na tat sthiram ..>% iti dãpakalikà .. yatra vàdinau svasvàgamabalapravçttau àgamayo÷ca pårvàparabhàvo nàsti tatra yasya bhuktistasyàgamo balãyàn na tvanyasyetyarthaþ iti mitàkùarà .. arthàdyatràgamapaurvàparyani÷cayastatra .
     %<sarveùveva vivàdeùu balavatyuttarà kriyà .
     àdhau pratigrahe krãte pårvà tu balavattarà ..>% iti yàj¤avalkyavacanànnirõayaþ . àgamastviti à samyak gamyate pràpyate svãkriyate yena sa àgamaþ krayàdiriti vyavahàramàtçkà .. àgamaþ sàkùipatràdikamiti dãpakalikà .. àgamo dhanopàrjanopàyaþ krayàdiriti maithilàþ .. tatrànyenàbhiyuktastatkåñatàmuddharet tatputtrapauttrau nàgamamuddharetàü kintu bhuktireva . tatra pramàõaü vi÷eùayati bçhaspatiþ .
     %<àhartà ÷odhayet bhuktimàgama¤càpi saüsadi .
     tatsuto bhuktimevaikàü pauttràdiùu na ki¤cana ..>% idaü ÷ålapàõidhçtaü tatputtràdirna ki¤caneti maithiladhçtam . àhartà arjanakartà atra puttrasya mukti÷odhanamàtram .. * .. bhukti÷odhanamàhaturvyàsakàtyàyanau .
     %<sàgamo dãrghakàla÷ca ni÷chidro'nyaravojjhitaþ .
     pratyarthisannidhàna¤ca bhogaþ pa¤càïga iùyate ..>% iùyate pramàõatvena . sàgamaþ krayàdiyuktaþ . eùa ca bhåmiviùayakaviü÷ativarùadhanaviùayakada÷avarùànyånakàlabhogaparaþ . yo'bhiyukta ityàdi yo bhoge kriyamàõe pareõàbhiyuktaþ san pareto mçtaþ syànnàgamamuddhçtavàn tadà tatputtràdiràgamamuddharet . tathà ca nàradaþ .
     %<athàråóhavivàdasya pretasyàvyavahàriõaþ .
     putreõa so'rthaþ saü÷odhyo na tu bhogo nivartayet ..>% vivàde sati ÷eùaþ . bhogaþ kevalabhogaþ . tathà ca sa eva . àdau tu kàraõaü dànaü madhye bhuktistu sàgamà iti eùa savivàdabhogaþ ùaùñyabdetaraparaþ . tathàvidhabhogasyàgamaü vinàpi pràmàõyàt . tathà vyàsaþ .
     %<varùàõi viü÷atiü bhuktvà svàminà vyàhatà satã .
     bhuktiþ sà pauruùã bhåmerdviguõà tu dvipauruùã .
     tripauruùã tu triguõà na tatrànvesya àgamaþ ..>% etadvacanamasamakùabhogaviùayakamiti samakùaviü÷ativarùàbhogaviùayakavacanenàvirodhaþ . etàdçk smçtyuktakàla eva . kàtyàyanaþ .
     %<smàrtakàle kriyà bhåmeþ sàgamà bhuktiriùyate .
     asmàrte tvàgamàbhàvàt kramàttripuruùàgatà ..>% ùaùñhivarùaikapuruùabhuktau tripuruùabhuktivyapade÷asya phalamàha na tatretyàdi . ataeva nàradaþ .
     %<anyàyena tu yadbhuktaü pitrà pårbatanaistribhiþ .
     na tat ÷akyamapàkartuü kramàttripuruùàgatam ..>% anyàyenetyatrànàgamamiti ÷ålapàõidhçtapàñhaþ . turapyarthaþ . pitrà saha pitaramàdàya tribhirityarthaþ . yattu .
     %<anàgamantu yo bhuïkte bahånyabda÷atàni ca .
     cauradaõóena taü pàpaü daõóayet pçthivãpatiþ ..>% iti tasya vacanaü daõóavidhàyakaü na tanmukhyàrthaparaü dharma÷àstravirodhàt . tadàha sa eva .
     %<yatra vipratipattiþ syàt dharma÷àstràrtha÷àstrayoþ .
     artha÷àstràrthamutsçjya dharma÷àstràrthamàcaret ..>% evameva ÷ålapàõyupàdhyàyàþ . vastutastu anàgamamiti daõóavidhàyakavacanaü strãdhanançpadhanaparam .
     %<strãdhana¤ca nçpendràõàü na kadàcana jãryati .
     anàgamaü bhujyamànamapi varùa÷atairapi ..>% iti svatvaniùedhakavacanàntaraikavàkyatvàt . tatra vipratipattiþ syàditi vacanasyàpyetadudàharaõam . yatraikasya jaye'vadhàryamàõe mitralabdhiraparasya jaye'vadhàryamàõe dharmalabdhistatra .
     %<hiraõyabhåmilàbhebhyo mitralabdhirvarà yataþ .
     ato yateta tatpràptàviti vedavidàü matam ..>% iti yàj¤avalkyoktàrtha÷àstràrthamutsçjya krodhalobhavivarjita iti dharma÷àstràrthamavalambya vyavahàraü pa÷yet . ataeva sabhyenàva÷yavaktavyaü dharmàrthasahitaü vacaþ . iti kàtyàyanoktam . bhavadevabhaññàstu vyàsavacanaü prativàdino'sannidhàne puruùaikadvayabhogàbhipràyam . traipuruùabhogasya tatraiva pramàõatvàdityàhuþ .. atha bhuktisvatvàpavàdaþ . bçhaspatiþ .
     %<bhuktistraipuruùã sidhyedapareùàü na saü÷ayaþ .
     anivçtte sapiõóatve sakulyànàü na sidhyati ..
     asvàminà ca tadbhuktaü gçhakùetràpaõàdikam .
     suhçdbandhusakulyasya na tadbhogena hãyate ..
     vivàhya÷rotriyairbhuktaü ràj¤àmàtyaistathaiva ca .
     sudãrgheõàpi kàlena teùàü tattu na sidhyati ..>% àpaõo vikrayasthànaü vivàhyo jàmàtà .. * .. atha yuktiþ . nàradaþ .
     %<ulkàhasto'gnido j¤eyaþ ÷astrapàõi÷ca ghàtakaþ .
     ke÷ake÷i gçhãta÷ca yugapat pàradàrikaþ ..
     kuddàlapàõirvij¤eyaþ setubhettà samãpagaþ .
     tathà kuñhàrahasta÷ca vanacchettà prakãrtitaþ ..
     pratyakùacihrairvij¤eyo daõóapàruùyakçnnaraþ .
     asàkùipratyayà hyete pàruùye tu parãkùaõam ..>% pratyakùacihraiþ rudhiràktakhaógàdibhiþ . pàruùye vàkpàruùye . ÷aïkhaþ . loptahasta÷ca caura iti . nàradaþ .
     %<abhãkùõaü de÷yamàno'pi pratihanyànna tadbacaþ .
     tricatuþpa¤cakçtvo và parato'rthaü tamàvahet ..>% yadà dhanikenàdhamarõikastricatuþpa¤cakçtvo và tvaü me çõaü dhàrayasãti punaþ punarde÷yamàno'pi na tadbàkyaü pratihanti tadottarakàlamanenàbhyupagato'yamartha ityavadharya tamarthamçõikàya dàpayedityarthaþ .. * .. atha ÷apathaþ . nàradaþ .
     %<yuktiùvapyavasannàsu ÷apathairenamardayet .
     arthakàlavalàpekùamagnyambusukçtàdibhiþ ..>% enaü vicàryamàõamarthaü ardayet pãóayennirõayedityarthaþ . arthasya vivàdàspadasya balaü bahvalpabhàvaþ kàlasya ca balaü puõyàpuõyatvaü tadapekùaü yathà syàdityarthaþ . bhådårvàkaratvasya puttràdi÷iraþspar÷asya càgre dar÷anãyatvàt . atra mayaitat kçtaü na veti pratij¤àmuccàryàgnau jale và hastaü prakùipet . etanmithyàtve mama sukçtaü na÷yediti và bråyàt . na tvagniparãkùàü jalaparãkùàü và kuryàt ityabhipràyavarõanaü yuktaü tasyà mahàbhiyogaviùayakatvena ÷apathasamabhivyàhàrànarhatvàt . sukçtàdibhirityàdinà dårvàsatyàdyupagrahaþ . tathà ca viùõuþ .
     %<sarvaùvavàrthajàteùu målyaü svarõaü prakalpayet ..>% tatra kçùõalone ÷ådraü dårvàkaraü ÷àpayet . dvikçùõalone tilakaraü trikçùõalone jalakaraü catuþkçùõalone svarõakaraü pa¤cakçùõalone sãtoddhçtamahãkaraü suvarõàrdhone ko÷o deyaþ ÷ådrasya yathàsamaye vihità kriyà tathà dviguõe'rthe ràjanyasya triguõe'rthe vai÷yasya caturguõe'rthe bràhmaõasyeti . kçùõalaþ kà¤canarattikà tanmålyàdåne kçùõalone . evamanyatra . manuþ .
     %<satyena ÷àpayedvipraü kùattriyaü vàhanàyudhaiþ .
     gobãjakà¤canairvai÷yaü ÷ådraü sarvaistu pàtakaiþ .
     puttradàrasya vàpyevaü ÷iràüsi spar÷ayet pçthak ..>% bràhmaõena mayaitat kçtaü na kçtaü veti pratij¤àmuccàrya satyamiti vaktavyam . tathaiva kùattriyeõa vàhanàyudhaü spraùñavyam . tathaiva vai÷yena gobãjakà¤canànàmanyatamaü spraùñavyam . ÷ådreõa tu pårvoktaü sarvameva spraùñavyaü teùàü vçthàkçtaspar÷ànàü pàtakahetutvàt pàtaka÷abdena nirdve÷aþ . halàyudho'pyevam .. * .. daivakriyàviùayamàha nàradaþ .
     %<araõye nirjane ràtràvantarve÷mani sàhase .
     nyàsàpaharaõe caiva divyà sambhavati kriyà ..>% bçhaspatiþ .
     %<devabràhmaõapàdàü÷ca puttradàra÷iràüsi ca .
     ete tu ÷apathàþ proktà manunà svalpakàraõe .
     sàhaseùvabhi÷àpe ca divyàni tu vi÷odhanam ..>% atra ÷apathadivyayoþ pçthaktvapratãteþ . ÷apathe na divyadharmàþ kintu vaidhe karmaõi tatra ÷aucàrthaü snànàcamanàdimàtraü kàryam . divyàni tu divyatattve kathitàni nàtra likhitàni . atràbhiyuktena ÷apathaþ kartavya ityutsargaþ .. * .. ubhayecchayàbhiyoktàpãtyàha nàradaþ .
     %<abhiyoktà ÷irovartã sarvatraiva prakãrtitaþ .
     icchayànyataraþ kuryàditaro vartayecchiraþ ..>% itaraþ ÷apathakartçbhinnaþ . tathà kàtyàyanaþ .
     %<àcaturda÷akàdahno yasya no ràjadaivikam .
     vyasanaü jàyate ghoraü sa j¤eyaþ ÷apathe ÷uciþ ..>% vyasanamàpat . ghoramatipãóàkaram . tathà ca koùàdhikàre yasya pa÷yedityanuvçttau viùõuþ .
     %<rogo'gnirj¤àtimaraõaü ràjàtaïkàmathàpi và .
     tama÷uddhaü vijànãyàt tathà ÷uddhaü viparyayàt ..>% kàtyàyanaþ .
     %<tasyaikasya na sarvasya janasya yadi sambhavet .
     rogo'gnirj¤àtimaraõamçõaü dadyàt dama¤ca saþ ..
     jvaràtisàravisphoñagåóhàsthiparipãóanam .
     netraruggalaroga÷ca tathonmàdaþ prajàyate .
     ÷iroruggudabhaïga÷ca daivikà vyàdhayo nçõàm ..>% tasyaikasyeti na tu de÷avyàpakamaraõàdiþ . manuþ .
     %<na vçthà ÷apathaü kuryàt svalpe'pyarthe naro budhaþ .
     vçthà hi ÷apathaü kurvan pretya ceha ca na÷yati ..
     kàminãùu vivàheùu gavàü bhakùye tathendhane .
     bràhmaõàbhyupapattau ca ÷apathe nàsti pàtakam ..>% kàminãùviti rahasi kàminãsantoùàrthaü vçthà÷apathe evaü vivàhasiddhyarthaü gogràsàrthaü àva÷yakahomendhanàrthaü bràhmaõarakùàrthamaïkãkçtadhanàdau . yamaþ .
     %<vçthà tu ÷apathaü kçtvà kãñasya vadhasaüyutam .
     ançtena ca yujyeta vadhena ca tathà naraþ .
     tasmànna ÷apathaü kuryànnaro mithyàvadhepsitam ..>% kãñasyeti pràõimàtropalakùaõaü tadbadhapàpena vçthà÷apathakartà yujyata ityarthaþ .. atha nirõayaþ . tatra nàradaþ .
     %<yasyocuþ sàkùiõaþ satyàü pratij¤àü sa jayã bhavet .
     anyathàvàdino yasya dhruvastasya paràjayaþ ..
     svayamabhyupapanno'pi svacaryàvasito'pi san .
     kriyàvasanno'pyarheta paraü sabhyàvadhàraõam .
     sabhyairavadhçtaþ pa÷càt sa ÷àsyaþ ÷àstramàrgataþ ..>% yasya vàdinaþ prativàdino và sàkùiõa ityupalakùaõam . sàkùilikhitabhukti÷apathànàü madhye'nyatamapramàõaü yasya pratij¤àyàþ satyatvapratipàdakaü sa eva jayã anyathà paràjita iti pratyetavyam . svayamabhyupapannaþ àtmanaivàïgãkçtasvaparàjayaþ svacaryàvasitaþ kampasvedavaivarõyàdinà paràjitatvenàvadhçtaþ . kriyàvasannaþ sàkùyàdinà pràptaparàjayaþ . paramanantaraü sabhyàvadhàraõamarheta sabhàsadàü militànàmayaü paràjita iti nirõayamarheta . àkàïkùeta sa ÷àstravidhinà ÷àsyaþ .. * .. nirõayasya phalamàha bçhaspatiþ .
     %<pratij¤àbhàvanàdvàdã pràóvivàkàdipåjanàt .
     jayapatrasya càdànàt jayã loke nigadyate ..>% jayapatrasya likhanaprakàramàha sa eva .
     %<yadvçttaü vyavahàreùu pårvapakùottaràdikam .
     kriyàvadhàraõopetaü jayapatre'khilaü likhet ..
     pårveõoktakriyàyuktaü nirõayàntaü yadà nçpaþ .
     padadyàjjayine patraü jayapatraü taducyate ..>% kàtyàyanaþ .
     %<arthipratyarthi vàkyàni pratisàkùivacastathà .
     nirõaya÷ca tathà tasya yathà càvadhçtaü svayam ..
     etadyathàkùaraü lekhyaü yathàpårvaü nive÷ayet .
     sabhàsada÷ca ye tatra dharma÷àstravidastathà ..>% tata÷ca bhàùottare kriyà ca patrasàkùyàdikaü nirõayo jayaparàjayàvadhàraõaü nirõayakàlàvasthitamadhyasthà÷cetyàdikaü sarvaü lekhanãyaü niråpaõasya samyaktvapradar÷anàrtham . tathàhi bhàùottaralikhanaü hetvantareõa punarnyàyapratyavasthànaniùedhàrthaü nahi na gçhãtamiti mithyottareõa paràjitasya punaþ pari÷odhitaü mayeti pratyavasthànaü sambhavati . pramàõalikhanantu punaþ pramàõàntareõa nyàyaniùedhàrtham . tadàha kàtyàyanaþ .
     %<kriyàü balavatãü tyaktvà durbalàü yo'valambate .
     sa jaye'vadhçte sabhyaiþ punastàü nàpnuyàt kriyàm ..
     birõãte vyavahàre tu pramàõamaphalaü bhavet .
     likhitaü sàkùiõo vàpi pårvamàveditaü na cet ..
     yathà pakveùu dhànyeùu niùphalàþ pràvçùo guõàþ .
     nirõãtavyavahàràõàü pramàõamaphalantathà ..>% nirõayottarakçtyamàha manuþ .
     %<arthe'pavyayamànantu kàraõena vibhàvitam .
     dàpayeddhanikasyàrthaü daõóale÷a¤ca ÷aktitaþ ..>% apavyayamàna apalapantaü kàraõena sàkùyàdipramàõena . yàj¤avalkyaþ .
     %<j¤àtvàparàdhaü de÷a¤ca kàlaü balamathàpi và .
     vayaþ karma ca vitta¤ca daõóaü daõóeùu dàpayet ..>% manuþ .
     %<tãritaü cànu÷iùña¤ca yatra kvacana sambhavet .
     kçtaü taddharmato vidyàt na tat bhåyo nivartayet ..>% anu÷iùñaü sàkùyàdinirõãtaü ataeva tãritaü pràóvivàkàdibhiþ samàpitam . tadbivàdapadaü punarna nivartayedityarthaþ . yatra tãritànu÷iùñayorapyadharmakçtatvaü pratyavatiùñhate . tatra punarnyàyadar÷anamàha nàradaþ .
     %<tãritaü cànu÷iùña¤ca yo manyeta vidharmataþ .
     dviguõaü daõóamàdàya tat kàryaü punaruddharet ..>% asadbicàre tu vicàràntaramàha sa eva .
     %<asàkùikantu yaddçùñaü vimàrgeõa ca tãritam .
     asammatamatairdçùñaü punardar÷anamarhati ..>% asàkùikamityapramàõakopalakùaõam . yàj¤avalkyaþ .
     %<durdçùñàüstu punardçùñà vyavahàrànnçpeõa tu .
     sabhyàþ sajayino daõóyà vivàdàddviguõaü damam ..
     sàkùisabhyàvasannànàü dåùaõe dar÷anaü punaþ .
     sucaryàvasitànàntu nàsti paunarbhavo vidhiþ ..>% sàkùivacanena sabhyàvadhàraõena ca pràptàvasàdànàü punarnyàyadar÷anam . svavyàpàreõa viruddhabhàùadinà pràptàvasàdànàntu nàsti punarnyàyaþ . bçhaspatirapi .
     %<palàyanànuttaratvàdanyapakùà÷rayeõa ca .
     hãnasya gçhyate vàdo na svavàkyajitasya ca ..>% manuþ .
     %<balàddattaü balàdbhuktaü balàdvà likhita¤ca yat .
     sarvàn balakçtànarthànakçtàn manurabravãt ..>% yàj¤avalkyaþ .
     %<balopàdhivinirvçttàn javahàrànnivartayet .
     strãnaktamantaràgàrabahirgràmakçtàüstathà ..
     mattonmattàrtavyasanibàlabhãtàdiyojitaþ .
     asambandhakçta÷caiva vyavahàro na sidhyati ..>% upàdhi÷chalamiti ÷ålapàõiþ . upàdhirbhayàdiriti vij¤àne÷varaþ . tanmate bhãtàdiyojita ityuktavacanena paunaruktam . vahirgràmaþ vahirde÷aþ . matto madyàdinà . unmatto vàtàdinà . vyasanã dyåtàdyàsaktaþ . asambandho vàdiniyuktavyatirikta udàsãnaþ . àdipadàdasvatantradàsaputtràdergrahaõam . tathà ca nàradaþ .
     %<svatantro'pi hi yat kàryaü kuryàccàprakçtiü gataþ .
     tadapyakçtamevàhurasvàtantrasya hetutaþ ..
     kàmakrodhàbhibhåtà và bhayavyasanapãóitàþ .
     ràgadveùaparãtà÷ca j¤eyàstvaprakçtiü gatàþ ..
     tathà dàsakçtaü kàryamakçtaü paricakùate anyatra svàmisande÷ànna dàsaþ prabhuràtmanaþ ..
     puttreõa ca kçtaü kàryaü yat syàdacchandataþ pituþ .
     tadapyakrtamevàhurdàsaputtrau ca tau samau ..>% etacca kuñumbabharaõàtiriktaviùayam .
     %<kuñumbàrthe'bhyadhãno'pi vyavahàraü yamàcaret .
     svade÷e và vide÷e và taü jyàyànna vicàlayet ..>% iti manuvacanàt kuñumbamava÷yabharaõãyam . abhyadhãnaþ paratantraþ puttradàsàdiþ . vyavahàramçõàdikaü jyàyàn svatantraþ na vicàlayet anumanyeta . tathà ca nàradaþ .
     %<svàtantyrantu smçtaü jyeùñhe jyaiùñhaü guõavayaþkçtam .
     asvatantràþ prajàþ sarvàþ svatantraþ pçthivãpatiþ ..
     asvatantraþ smçtaþ ÷iùya àcàryasya svatantratà .
     asvatantràþ striyaþ sarvàþ puttrà dàsàþ parigrahàþ ..
     svatantrastatra tu gçhã yasya tat syàt kramàgatam .
     garbhasthaiþ sadç÷o j¤eyaþ aùñamàdvatsaràt ÷i÷uþ ..
     bàla àùoóa÷àdvarùàt paugaõóo'pi nigadyate .
     parato vyavahàraj¤aþ svatantraþ pitaràvçte ..
     jãvatorna svatantraþ syàjjarayàpi samanvitaþ .
     tayorapi pità ÷reyàn bãjapràdhànyadar÷anàt .
     abhàve bãjino màtà tadabhàve ca pårvajaþ ..>% parigrahà anujãviprabhçtayaþ . tathà ca bçhaspatiþ .
     %<pitçvyabhràtçputtrastrãdàsa÷iùyànujãvibhiþ .
     yadgçhãtaü kuñumbàrthe tadgçhã dàtumarhati ..>% kàtyàyanaþ .
     %<kuñumbàrthama÷aktena gçhãtaü vyàdhitena và .
     upaplavanimitta¤ca vidyàdàpatkçtantu tat ..
     kanyàvaivàhika¤caiva pretakàrye ca yat kçtam .
     etat sarvaü pradàtavyaü kuñumbena kçtaü prabhoþ ..>% prabhoriti kartari ùaùñhã tena prabhuõà dàtavyamiti ratnàkaraþ .. bçhaspatiþ .
     %<yaþ svàminà niyukto'pi dhanàya vyayapàlane .
     kusãdakçùibàõijye nisçùñàrthastu sa smçtaþ ..
     pramàõaü tat kçtaü sarvaü làbhàlàbhavyayodayam .
     svade÷e và vide÷e và svàmã tanna visaüvadet ..>% iti ÷rãraghunandanabhaññàcàryaviracitaü vyavahàratattvaü samàptam .. * ..

#<vyavahàraj¤aþ>#, puü, (vyavahàraü jànàtãti . j¤à + kaþ .) pràptavyavahàraþ . (sàbàlaka iti bhàùà ..) sa tu ùoóa÷avarùànantaraü bhavati . yathà --
     %<bàla àùoóa÷àdvarùàt paugaõóo'pi nigadyate .
     parato vyavahàraj¤aþ svatantraþ pitaràvçte ..>% iti vyavahàratattvadhçtanàradavacanam .. vyavahàraj¤àtari, tri ..

#<vyavahàradar÷anaü>#, klã, (vyavahàrasya dar÷anam .) nyàyadar÷anam . vicàrakaraõam . iti mitàkùarà ..

#<vyavahàrapadaü>#, klã, (vyavahàrasya padam .) vàdinà ràj¤i nivedanam . (nàlisa iti bhàùà ..) yathà, yàj¤avalkyaþ .
     %<smçtyàcàravyapetena màrgeõàdharùitaþ paraiþ .
     àvedayati cedràj¤i vyavahàrapadaü hi tat ..>% smçtisadàcàrabahirbhåtena vartmanà parairarthataþ ÷arãrato và pãóita÷cedràjani nivedayet tadvyavahàradar÷anasthànam . cedityatra yaditi maithilàþ . àvedayati cedityanena svayaü vivàdotthànaü ràj¤à na kartavyamiti ÷ålapàõimahàmahopàdhyàyàþ .. ràj¤ãti vyavahàrapradar÷akaparaü tathà ca bçhaspatiþ .
     %<ràjà kàryàõi saüpa÷yet pràóvivàko'tha và dvijaþ ..>% kàtyàyanaþ .
     %<sapràóvivàkaþ sàmàtyaþ sabràhmaõapurohitaþ .
     svayaü sa ràjà cinuyàt teùàü jayaparàjayau ..
     yadà kàryava÷àdràjà na pa÷yet kàryanirõayam .
     tadà niyu¤jyàt vidvàüsaü bràhmaõaü vedapàragam ..
     yadi vipro na vidvàn syàtr kùattriyaü tatra yojayet .
     vai÷yaü và dharma÷àstraj¤aü ÷ådraü yatnena varjayet ..>% sa vinãtave÷aþ . manuþ .
     %<jàtimàtropajãvã và kàmaü syàdbràhmaõabruvaþ .
     dharmapravaktà nçpaterna tu ÷ådraþ kadàcana ..>% vyàsaþ .
     %<dvijàn vihàya yaþ pa÷yet kàryàõi vçùalaiþ saha .
     tasya prakùubhyate ràjyaü balaü koùa÷ca na÷yati ..
     duþ÷ãlo'pi dbijaþ påjyo na ÷ådro vijiteduùñàü gàü kaþ parityajyàrcayecchãlavatãü kharãm ..>% iti vyavahàratattvam ..

#<vyavahàrapàdaþ>#, puü, (vyavahàrasya pàdaþ .) vyavahàràü÷aþ . yathà . atha vyavahàrapàdanirõayaþ . tatra bçhaspatiþ .
     %<pårbapakùaþ smçtaþ pàdo dvipàda÷cottaraþ smçtaþ .
     kriyàpàdastathà cànya÷caturtho nirõayaþ smçtaþ ..>% iti vyavahàratattvam .. api ca .
     %<paramparaü manuùyàõàü svàrthavipratipattiùu .
     vàkyànnyàyàdvyavasthànaü vyavahàra udàhçtaþ ..
     bhàùottarakriyàsàdhyasiddhibhiþ kramavçttibhiþ .
     àkùiptacaturaü÷astu catuùpàdabhidhãyate ..>% iti mitàkùarà ..

#<vyavahàramàtçkà>#, (vyavahàrasya màtçkeva .) vyavahàropayogikriyà . tadyathà . vyavahàradar÷anam 1 vyavahàralakùaõam 2 sabhàsadaþ 3 pràóvivàkàdiþ 4 vyavahàraviùayaþ 5 ràj¤aþ kàryànutpàdakatvam 6 kàryàrthini pra÷naþ 7 àhvànànàhvàne 8 àsedhaþ 9 pratyarthinyàgate lekhyàdikartavyatà 10 pa÷cavidho hãnaþ 11 kãdç÷aü lekhyaü 12 pakùàbhàùàþ 13 anàdeyàþ 14 àdeyaþ 15 niyuktajayaparàjaye vàdijayaparàjayau 16 ÷odhitalekhyanive÷anam 17 uttaràvadhi÷odhanam 18 ÷odhite patràråóhe uttarakartavyam 19 uttaralakùaõam 20 satyottaralakùaõam 21 mithyottaralakùaõam 22 pratyavaskandanottaram 23 pràïnyàyottaram 24 uttaràbhàsaþ 25 saïkarànuttaram 26 pratyarthikriyànirde÷aþ 27 uttare patre'bhinive÷ite sàdhananirde÷aþ 28 tatsiddhau siddhiþ 29 catuùpàdavyavahàraþ 30 . iti mitàkùaràyàü vyavahàramàtçkà ..

#<vyavahàramàrgaþ>#, (vyavahàrasya màrgaþ .) vyavahàraviùayaþ . vyavahàrapadam . iti mitàkùarà ..

#<vyavahàravidhiþ>#, puü, (vyavahàrasya vidhiþ .) vyavahàrasya vidhànam . dharma÷àstram . iti mitàkùarà ..

#<vyavahàraviùayaþ>#, puü, (vyavahàrasya viùayaþ .) vyavahàrapadam . tattu aùñàda÷avidham . yathà . çõàdànam 1 nikùepaþ 2 asvàmivikrayaþ 3 svambhåyasamutthànam 4 dattasyànapakarma 5 vetanàdànam 6 saüvido vyatikramaþ 7 krayavikrayànu÷ayaþ 8 svàmipàlayorvivàdaþ 9 sãmàvivàdadharmaþ 10 vàkpàruùyam 11 daõóapàruùyam 12 steyam 13 sàhasam 14 strãsaügrahaõam 15 strãpuüdharmaþ 16 vibhàgaþ 17 dyåtam 18 . iti mànave 8 adhyàyaþ ..

#<vyavahàrasthànaü>#, klã, (vyavahàrasya sthànam .) vyavahàrapadam . vyavahàraviùayaþ . iti mitàkùarà ..

@<[Page 4,544a]>@
#<vyavahàrikaþ>#, tri, (vyavahàramarhatãti . vyavahàra + ñhak .) vyavahàrayogyaþ . yathà . iyaü buddhiþ j¤ànendriyaiþ sahità satã vij¤ànamayakoùo bhavati . ayaü kartçtvabhoktçtvàbhimànitvena ihalokaparalokagàmã vyavahàrikojãva ucyate . iti vedàntasàraþ ..

#<vyavahàrikà>#, strã, (vyavahàreõa caratãti ñhak . striyàü ñàp .) lokayàtrà . sammàrjanã . iïgudavçkùaþ . iti medinã ..

#<vyavahàrã>#, [n] tri, (vyavahàro'syàstãti . iniþ .) vyavahàravi÷iùñaþ . vyavahàra÷abdàdastyarthe inpratyayena niùpannamidam ..

#<vyavahàryaþ>#, tri, (vi + ava + hç + õyat .) vyavaharaõãyaþ . vyavahartavyaþ . vi-ava-pårbahçdhàtorghyaõpratyayena niùpannametat .. (yathà, yàj¤avalkye . 3 . 226 .
     %<pràya÷cittairapaityeno yadaj¤ànakçtaü bhavet .
     kàmato vyavahàryastu vacanàdeva jàyate ..>%)

#<vyavahitaþ>#, tri, (vi + ava + dhà + ktaþ .) vyavadhànavi÷iùñaþ . yathà --
     %<kartçkarmavyavahitàmasàkùàddhàrayet kriyàm .
     upakurvat kriyàsiddhau ÷àstre'dhikaraõaü matam ..>% iti mugdhabodhañãkàyàü ràmatarkavàgã÷aþ ..

#<vyavàyaü>#, klã, (vi + ava + aya + ac .) tejaþ . iti medinã ..

#<vyavàyaþ>#, puü, (vi÷eùeõa avàyanaü adhaþ saü÷leùaõam . vi + ava + i + gha¤ .) maithunam . ityamaraþ .. (tathà, vaidyake .
     %<vyàyàma¤ca vyavàya¤ca snànaü caükramaõaü tathà .
     jvaramukto na seveta yàvanna balavàn bhavet ..>%) antardhànam . iti medinã .. (yathà, pàõinau .
     %<aóabhyàsa vyavàye'pi . 6 . 1 . 136 .>%) ÷uddhiþ . iti dharaõiþ .. (pariõàme . tathà, bhàgavate . 8 . 6 . 11 .
     %<pa÷yanti yuktà manasà manãùiõo guõa vyavàye'pyaguõaü vipa÷citaþ ..>%)

#<vyavàyã>#, [n] puü strã, (vyavaituü ÷ãlamasya . õiniþ .) kàmukaþ . yathà --
     %<÷ràddhe niyukto bhuktvà và bhojayitvà niyujya ca .
     vyavàyã retaso garte majjayatyàtmanaþ pitén ..>% iti ÷ràddhatattvam .. (vyavadhànakartà . yathà, pàõinau . %<vyavàyino'ntaram .>% 6 . 2 . 166 . %<vyavàyã vyavadhàtà .>% iti kà÷ikà ..)

#<vyasanaü>#, klã, (vi + asa + lyuñ .) vipat . (yathà, mahàbhàrate . 12 . 227 . 7 .
     %<putradàraiþ sukhai÷caiva viyuktasya dhanena và .
     magnasya vyasane kçcchre dhçtiþ ÷reyaskarã nçpa ! ..>%) bhraü÷aþ . (yathà, manau . 7 . 93 .
     %<nàyudhavyasanapràptaü nàrtaü nàtiparãkùitam ..>%) kàmajakopajadoùaþ . ityamaraþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 11 . 25 .
     %<tanmu¤ca vyasanàni tvaü sukhena hi parairnçpàþ .
     sãdantasteùu gçhyante khàteùviva vanadvipàþ ..>% yathà ca bhàgavate . 4 . 26 . 26 . 4 .
     %<vihàya jàyà matadarhàü mçgavyasanalàlasaþ ..>% %<vyasanaü bhogàsaktiþ .>% iti ÷rãdharaþ ..) vipat vipattiþ . bhraü÷o'pàyaþ patanam . mçgayàdyåtastrãmadyapànasvaråpe caturvarge prasaktiþ kàmajo doùaþ . icchàprabhavatvàt . vàkpàruùyaü arthapàruùya¤ceti trivargaþ kopajo doùaþ . kopaprabhavatvàt . eùu vyasanam . vyasyati ÷reyomàrgàt vyasanaü kartari anañ . bhraü÷e tu bhàve . iti bharataþ .. (atyàsaktiþ . yathà, kathàsaritsàgare . 11 . 32 .
     %<÷ithilã kçtakailàsanivàsavyasano haraþ ..>%) a÷ubham . daivàniùñaphalam . pàpam . niùphalodyamaþ . iti medinã .. * .. ràj¤àü vyasanàni yathà,
     %<mçgayàkùàþ striyaþ pànaü vàkpàruùyàrthadåùaõe .
     daõóapàruùyamityetaddheyaü vyasanasaptakam ..>% iti hemacandraþ .. * .. vyasanàsakte doùo yathà --
     %<ekaikaviùayàsaktàþ sarve mçtyuva÷aü gatàþ .
     yaþ punaþ saühatàn sevet viùayàn viùayã naraþ .
     sa patenmahadai÷varyàcchinnamåla iva drumaþ ..
     striyaþ pànaü divàsvapnaü tathà vàditranartanam .
     dyåtàñanamçgàgeyakàmajàni tathà pare ..
     daõóairvàcà ãrùyàsåyà krodhapai÷unyasàhasam .
     artha dåùaõakrodho'rthe aùñakopaü vinà÷akçt ..
     devà vidyàdharà yakùàþ kinnaroragamànuùàþ .
     pa÷avaþ pakùiõaþ sarve viùaye nidhanaü gatàþ ..
     evaü vivekamàsaktaü buddhvà ghoraü naràdhipa .
     dhavyarmàjaü samàsthàya viùayaiþ sannive÷yatàm ..>% iti devãpuràõe 8 adhyàyaþ ..

#<vyasanàrtaþ>#, tri, (vyasanenàrtaþ .) daivãmànuùãpãóàrtaþ . tatparyàyaþ . uparaktaþ 2 . ityamarabharatau ..

#<vyasanã>#, [n] tri, (vyasanamasyàstãti . vyasana + iniþ .) vyasana-vi÷iùñaþ . (yathà, ÷i÷upàlavadhe . 2 .
     %<cirasya mitravyasanã sudamo damaghoùajaþ ..>%) tatparyàyaþ . pa¤cabhadraþ 2 viplutaþ 3 . iti hemacandraþ ..

#<vyastaþ># (vi + as + ktaþ .) vyàkulaþ . vyàptaþ . iti medinã .. pratyekam . pçthak pçthak . yathà, vi÷vàmitraþ .
     %<kçcchracàndràyaõàdini ÷uddhyabhyudayakàraõam .
     prakà÷e ca rahasye ca saü÷aye'nuktake'sphuñe ..
     pràjàpatyaþ sàntapanaþ ÷i÷ukçcchraþ paràkakaþ .
     atikçcchraþ parõakçcchraþ saumyaþ kçcchràtikçcchrakaþ ..
     mahàsàntapanaþ ÷uddhyai taptakçcchrastu pàvanaþ .
     jalopavàsakçcchrastu brahmakårcastu ÷odhakaþ ..
     ete vyastàþ samastà và pratyekameka÷o'pi và .
     pàtakàdiùu sarveùu pàtakeùu prayatnataþ .
     kàryà÷càndràyaõairyuktàþ kevalà và vi÷uddhaye ..>% iti pràya÷cittatattvam .. viparãtaþ . yathà --
     %<pratipadàpyamàvàsyà tithyoryugmaü mahàphalam .
     etadvyastaü mahàghoraü hanti puõyaü puràkçtam ..>% iti tithyàditattvam ..

#<vyastapadaü># klã, (vyastaü padaü yasmin .) çõàdànàbhiyoge padàntareõottaram . yathà . suvarõa÷atàbhiyoge anenàhantàóita iti . iti mitàkùarà ..

#<vyastàraü>#, klã, hastimadaprayogaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vyàkaraõaü>#, klã, (vyàkriyante arthà yeneti . vi + à + kç + lyuñ .) vedàïgavi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. tatra sàdhyasàdhanakartçkarmakriyàsamàsàdiniråpaõam . tasya vyutpattiryathà . vyàkriyante vyutpàdyante sàdhu÷abdà asmin aneneti và . iti durgàdàsaþ .. * ..
     %<atha vyàkaraõaü vakùye kàtyàyana samàsataþ .
     siddha÷abdavivekàya bàlavyutpattihetave ..
     suptiïaktaü padaü khyàtaü supaþ saptabibhaktayaþ .
     syaujasaþ prathamà proktà sà pràtipadikàtmake ..
     saübodhane ca liïgàdàvukte karmaõi kartari .
     arthavat pràtipadikaü dhàtupratyayavarjitam ..
     amauñ÷aso dvitãyà syàt tatkarma kriyate ca yat .
     dbitãyà karmaõi proktà uktànuktavibhedataþ ..
     ñà bhyàü bhisastçtãyà syàt karaõe kartarãrità .
     yena kriyate karaõaü tat kartà yaþ karoti saþ ..
     ïebhyàü bhyasa÷caturthã syàt saüpradàne ca kàrake .
     yasmai ditsà dhàrayate rocate saüpradànakam ..
     pa¤camã syàt ïasi bhyàü bhyo hyapàdàne ca kàrake .
     yato'paiti samàdatte apàdànaü bhayaü yataþ ..
     ïasosàma÷ca ùaùñhã syàt svàmisambandhamukhyake .
     ïyossupa÷ca saptamã syàt sà càdhikaraõe bhavet ..
     àdhàra÷càdhikaraõaü rakùàrthànàü prayogataþ .
     ãpsitaü cànãpsitaü yattadapàdànakaü smçtam ..
     pa¤camã paryupàïyoga itararte'nyadiïmukhe .
     enayoge dvitãyà syàt karma pravacanãyakaiþ ..
     lakùmaõavãpsetthaübhåte'bhirbhàge ca paripratã .
     antareùu sahàrthe ca hãne'nåpa÷ca kathyate ..
     dvitãyà ca caturthã syàcceùñàyàü gatikarmaõi .
     apràõe hi vibhaktã dbe manyakarmaõyanàdare ..
     namaþsvastisvadhàsvàhàlaüvaùaóayoga ãrità .
     caturthã caiva tàdarthye tumarthàdbhàvavàcinaþ ..
     tçtãyà sahayoge syàt kutsite'ïge vi÷eùaõe .
     kàle bhàve saptamã syàdetairyoge ca ùaùñhyapi ..
     svàmã÷varàdhipatibhiþ sàkùidàyàdasåtakaiþ .
     nirdhàraõe dve vibhaktã ùaùñhã hetuprayogake ..
     smçtyarthakarmaõi tathà karoteþ pratiyatnake .
     hiüsàthànàü prayoge ca kçti karmaõi kartari ..
     na kartçkarmaõoþ ùaùñhã niùñhàdau pratipàdità .
     dbividhaü pràtipadikaü pràtipadikamajjhalam .. * ..
     bhuvàdibhyastiïo laþ syàllakàrà da÷a vai smçtàþ .
     tiptasanti prathamo madhyaþ sipthasthottamapåruùaþ ..
     mipvasmasaþ parasmai tu padànà¤càtmanepadam .
     tàmàtàmantàü prathamo madhyasthàsàrthàüdhvamuttamaþ ..
     àde÷à ivahimahyantà anijàdapi dhàtutaþ .
     nàmni prayujyamàne'pi prathamaþ puruùo bhavet ..
     madhyamo yuùmadi prokta uttamaþ puruùo'smadi .
     bhuvàdyà dhàtavaþ proktàþ sanàdyantàstu dhàtavaþ ..
     laóãrito vartamàne smenàtãte ca dhàtutaþ .
     bhåtànadyatane lañ ca loóà÷iùi ca dhàtutaþ ..
     vidhyàdàvevànumatau liïvidhirmantraõe bhavet .
     nimantraõàdhãùñasaüpra÷napràrthaneùu tathà÷iùi ..
     lióatãte parokùe syàllaï luï ëñ ëï bhaviùyati .
     syàdadyatane ëñ ca bhaviùyati ca dhàtutaþ ..
     dhàtorliïkriyàbhipattau liïarthe loñ prakãrtitaþ .
     kçtastriùvapi vartante bhàve karmaõi kartari .
     ÷atç÷ànatavyaïõyayaïanãyaïkyatçcàdayaþ ..>% iti gàruóe kumàravyàkaraõe 209 adhyàyaþ .. kumàra uvàca .
     %<siddhodàharaõaü vakùye saühitàdi parasparam .
     viprànnaü sàgatàn dhãdaü såttamaü syàt pitéùamaþ ..
     hotékàro vi÷ruteyaü làïgalãùà manãùayà .
     gaïgodakaü tavalkàra çõàrõaü pràrõamityapi ..
     ÷ãtàrta÷ca tavalkàraþ saindrã saukàra ityapi .
     madhvàsana¤ca pitrambe nanvayaü nàpyayojayet ..
     nàyako lavaõaü nàvasta ete tena ã÷varàþ .
     devãgçhamatho'mutra yayurehi pañå imau ..
     amã a÷vàþ ùaóa÷veti tanuràkhustçõàni ca .
     taccarettallu nàtãti tajjalaü tac÷ma÷ànakam ..
     sugannatra pacannatra bhavàü÷chàdayatãti dik .
     bhavàüùñhakkuraka÷caiva bhavàüstarati saüsçtim ..
     bhavàüllikhati tà¤chete bhavà¤charo'nyadãdç÷am .
     bhavàõóãnaü tvantarasi tvaïkaroùi sadàrcanam ..
     ka÷caret kaùñhakàreõa kaþ kuryàt kaþ khale sthitaþ .
     kaþ ÷ete caiva kaþ ùaõóaþ ko'rthaþ ko yàti gauravam ..
     ka ihàrtha sta evàhurdevà àhu÷ca bho vraja .
     prabhårviùõurvrajati ca gãùpati÷caiva dhåùpatiþ ..
     tasmànnaiùa vrajet sa syànna karùatyanugacchati .
     kuñãcchàyà tathàcchàyà sàdhavo'nye tathedç÷àþ ..
     samàsàþ ùañ puràõe ye saddvijaþ karmadhàrayaþ .
     dvigustrivedã gràma÷và ayaü tatpuruùaþ smçtaþ ..
     tatkçta¤ca tadartha ÷ca vçkabhãti÷ca yaddhanam .
     j¤ànadakùiõatattvaj¤o vahuvrãhirathàvyayã ..
     bhàvo'dhistri yathoktitvaü dbandvo devarùimànavàþ .
     taddhitàþ pàõóavaþ ÷aivo bràhma¤ca brahmatàdayaþ ..
     devàgnisakhipatyaü ÷ukroùñusvayaü bhuvaþ pità .
     nà pra÷àstà ca rà gaurglau råóhàjantà÷ca puüsyapi .. * ..
     halantà÷cà÷vayuk kùmàbhuïmarutkravyànmçgàvidhaþ .
     àtmà ràjà yuvà panthàþ påùabrahmahaõau ÷a÷ã ..
     vióvedhà u÷anànaóvàn madhuliñ kàùñhatañ tathà . * .
     vanavàryasthivaståni jagatsàmàhanã tathà ..
     karma sarpirvapusteja ajjhalantà napuüsake . * .
     jàyà jarà nadã lakùmãþ ÷rãþ strã bhåmirbadhårapi ..
     bhåþ punarbhåstathà dhenuþ svasà màtà ca nauþ striyaþ .
     vàk srak dhã kùut kùudhaþ pàmà yuvatiþ kakubhastathà ..
     dyaurdhçtiþ pràvçùa÷caiva sumana uùõihau striyàm .
     guõadravyakriyàyogàttriliïgàü÷ca vadàmi te ..
     ÷uklaþ kãlàlapà÷caiva ÷uci÷ca gràmaõãþ sudhãþ .
     pañuþ kamalabhåþ kartà sumato bahavaþ sunauþ ..
     satyo nà÷rastathà dhvaüso maghubhakùamadãrghapàt .
     dhanàrthã ca suhçt somau vàgaïgastvàdikastathà ..
     suvarõaü bahupàccheùà caiùà tvanaóuhà tathà . * .
     sarvavi÷vobhaye cobhau anyàntaretaràõi ca ..
     óataraóatare nemaþ samo'tha sima ityayam .
     pårvàparàvarà÷caiva dakùiõa÷cottaràdharau ..
     apara÷càntaro'pye tadyattatkimadaso dbayam .
     yuùmadasmat prathama÷caramàlpe tathàrdhake ..
     ekaþ katipayo dvau ca trayaþ sarvàdayastathà . * .
     bhuvividipavikrandidhàrya÷ca vyayatiþ svadiþ ..
     gãrdhurvidyà juhoti÷ca jahàti÷ca dadhàtyapi .
     dãpyati ståyatirvaühi putra÷iùña÷cinotyapi ..
     truñi÷càsåyati svapi rudhi gurvã svatã taniþ .
     samiþ karoti krãõàti vçõotirdyuti varcati ..
     kalãóakçparàjãvà dhàtava÷ca yunà tathà . * .
     bhavat bhavàn bhavantã ca j¤eyaü kartavyameva ca ..
     kàryaü kçta÷ca kçtyà ca pratyayàþ syustathàpare .
     såryàharau suràþ santi devavipravanànyaja ..
     nareõa kàryaü vedai÷ca kriyate dehi bhojanam .
     dbijàya ca variùñhàbhyàü mà tebhyo'stu samàgataþ ..
     tãrthàttathà÷ramàbhyà¤ca satyebhyaþ ÷va÷urasya ca .
     gandharvayoþ karaõànà¤ca j¤ànaü siddhamahàndhayoþ ..
     j¤ànatattveùu cetyevamanye neyà yathàmati .
     sarve tiùñhanti sarvasmai sarvasmàt sarvato gataþ ..
     sarveùà¤caiva sarvasminnevaü vi÷vàdayastathà .
     pårvaþ pårvà÷ca pårvasmàt pårvasmin pårva ityalam ..
     såta uvàca .
     suptiïantaü siddharåpaü nàmamàtreõa dar÷itam .
     kàtyàyanaþ kumàràttu j¤àtvà vistaramabravãt ..>% iti gàruóe kumàravyàkaraõe 210 adhyàyaþ .. * etadbhinnaü agnipuràõe kàrtikeyoktavyàkaraõamasti . evaü mahe÷akçtamàhe÷avyàkaraõaü pàõinimunikçtapàõinãyavyàkaraõaü ÷arvavarmakçtakalàpavyàkaraõaü kramadã÷varakçtasaükùiptasàravyàkaraõaü padmanàbhadattakçtasupadmavyàkaraõaü vopadevakçtamugdhabodhavyàkaraõaü gosvàmikçtaharinàmàmçtavyàkaraõaü bhaññojãdãkùitakçtasiddhàntakaumudãvyàkaraõaü anubhåtasvaråpàcàryàdikçtasàrasvatàdivyàkaraõàni ca santi .. * .. (vistàraþ . yathà, mahàbhàrate . 12 . 251 . 11 .
     %<vyavasàyàtmikà buddhirmano vyàkaraõàtmakam ..>%)

#<vyàkulaþ>#, tri, (vi÷eùeõa àkulaþ .) ÷okàdibhiritikartavyatà÷ånyaþ . tatparyàyaþ . vihastaþ 2 . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 5 . 177 . 25 .
     %<ruroda sà ÷ãkavatã vàùpavyàkulalocanà ..>% upadrutaþ . yathà, bhàgavate . 1 . 3 . 28 ..
     %<ete càü÷akalàþ puüsaþ kçùõastu bhagavàn svayam .
     indràrivyàkulaü lokaü mçóayanti yuge yuge ..>%)

#<vyàkulàtmà>#, [n] tri, (vyàkulaþ àtmà yasya .) ÷okàbhihatacittaþ . yathà --
     %<bho vçkùàþ parvatasthà bahukusumayutà vàyunà ghårõamànà ràmo'haü vyàkulàtmà da÷arathatanayaþ pçcchate ÷okadagdhaþ .
     vimboùñhã càrunetrà gajapatigamanà dãrghake÷ã subhadhyà hà sãtà kena nãtà mama hçdayagatà kena và kutra dçùñà ..>% iti mahànàñakam ..

#<vyàkåtiþ>#, strã, (vi÷iùñà àkåtiþ .) bhaïgiþ . iti halàyudhaþ ..

#<vyàko÷aþ>#, tri, (vyàku÷yati prasphuñatãti . vi + à + ku÷a + kaþ .) vika÷itaþ . ityamarañãkàyàü ràmà÷ramaþ .. (yathà, màghe . 4 . 46 .
     %<doùàpi nånamahimàü÷urasau kileti vyàko÷akokanadatàü dadhate nalinyaþ ..>% bhàve gha¤ . prasphuñanam . yathà, mçcchakañike . 3 aïke .
     %<padmavyàko÷aü bhàskaraü bàlacandraü vàpãvistãrõaü svastikaü pårõakumbham .
     tatkasmin de÷e dar÷ayàmyàtma÷ilpaü dçùñvà ÷vo yadvismayaü yànti pauràþ ..>%)

#<vyàkoùaþ>#, tri, (vyàkuùõàti mukulãbhàvàdbahirniþsaratãti . vi + à + kuùa + kaþ .) praphullaþ . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 7 . 30 . 22 .
     %<taü padmanikaràkàraü padmapatranibhekùaõam .
     vyàkoùapadmàbhimukho nalo vivyàdha sàyakaiþ ..>%)

#<vyàkhyà>#, strã, (vyàkhyànamiti . vi + à + khyà + %<àta÷copasarge .>% ityaï . tataùñàp .) vivaraõam . iti halàyudhaþ .. (yathà, bhàgavate . 7 . 13 . 8 .
     %<na ÷iùyànanuvadhnãta granthànaivàbhyasedbahån .
     na vyàkhyàmupayu¤jãta nàrambhànàrabhet kacit ..>% granthaþ . yathà, tantrasàre vàgã÷varãprakaraõe .
     %<÷ubhràü svacchavilepamàlyavasanàü ÷ãtàü÷ukhaõóojjvalàü vyàkhyàmakùaguõaü sudhàóhyakalasaü vidyà¤ca hastàmbujaiþ .
     vibhràõàü kamalàsanàü kucalatàü vàgdevatàü .
     sasmitàü vande vàgvibhavapradàü trinayanàü saubhàgyasampat karãm ..>%)

#<vyàkhyàgamyaü>#, klã, (vyàkhyayà gamyam .) uttaràbhàsabhedaþ . vyàkhyayà vivaraõena gamyate j¤àyate yat . yathà --
     %<astavyastapadavyàpi nigåóhàrthaü tathàkulam .
     vyàkhyàgamyamasàra¤ca nottaraü ÷asyate budhaiþ ..>% iti vyavahàratattvam ..

#<vyàkhyàtaþ>#, tri, vivçtaþ kathitaþ . vi-àïpårvakakhyàdhàtoþ ktapratyayena niùpannamidam ..

#<vyàghàtaþ>#, puü, (vàhanyate'neneti . vi + à + hana + gha¤ .) viùkambhàdisaptaviü÷atiyogàntargatatrayoda÷ayogaþ . yathà --
     %<parighasya tyajedardhaü ÷ubhakarma tataþ param .
     tyajàdau pa¤ca viùkambhe sapta ÷åle na nàóikàþ ..
     gaõóavyàghàtayoþ ùañ ca nava harùaõavajrayoþ .
     vaidhçtivyatipàtau ca samastau parivarjayet ..>% iti jyotistattvam .. * .. tatra jàtaphalam .
     %<vyàghàtakartà ca satàü nitàntaü vyàghàtajanmà manujaþ kañhoraþ .
     asatyabhàùã kçpayà vihãno mandekùaõo dãrghatanuþ kç÷àïgaþ ..>% iti koùñhãpradãpaþ .. * .. antaràyaþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 2 . 288 .
     %<tena vyàùàtamantràõàü kriyamàõamavekùya ca ..>%) prahàraþ . iti medinã .. alaïkàravi÷eùaþ . tasya lakùaõaü yathà --
     %<yadyathà sàdhitaü kenàpyapareõa tadanyathà .
     tathaiva yadvidhãyeta sa vyàghàta iti smçtaþ ..>% yenopàyena yat ekena upakalpitaü tasyànyena jigãùutayà tadupàyakameva yadanyathàkaraõaü sa svasàdhitavastuvyàhatihetutvàt vyàghàtaþ . udàharaõam .
     %<dç÷à dagdhaü manasijaü jãvayanti dç÷aiva yàþ .
     viråpàkùasya jayinãstà stumo vàmalocanàþ ..>% iti kàvyaprakà÷e 10 ullàsaþ ..

#<vyàghraþ>#, puü, (vyàjighratãti . vi + à + ghrà + kaþ .) jantuvi÷eùaþ . vàgha iti bhàùà .. (yathà, chàndogye . 6 . 9 . 3 . %<ta iha vyàghro và siüho và vçko và varàho và kãño và pataïgo và daü÷o và ma÷ako và yadyadbhavanti tadà bhavanti ..>%) tatparyàyaþ . ÷àrdålaþ 2 dvãpã 3 . ityamaraþ .. pçdàkuþ 4 vana÷vaþ 5 citrakaþ 6 puõóarãkaþ 7 . iti jañàdharaþ .. hiüsrapa÷uþ 8 vyàóaþ 9 hiüsrakaþ 10 hiüsàruþ 11 ÷vàpadaþ 12 . iti ÷abdaratnàbalã .. pa¤canakhaþ 13 vyàlaþ 14 guhà÷ayaþ 15 tãkùõadaüùñraþ 16 bhãruþ 17 nakhàyudhaþ 18 . asya màüsaguõàþ .
     %<÷àrdålasiühasarabharkùatarakùumukhyà ye'nye prasahya vinihantyabhivartayante .
     te kãrtitàþ prahasanàþ palalaü tadãyamar÷aþpramehajañharàmayajàóyahàri ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. sa tu ka÷yapabhàryàdaüùñràsantànaþ . yathà --
     %<daüùñrà tvajanayat puttràn vyàghrasiühàü÷ca bhàvinã .
     dvãpina÷ca sutàstasyà vyàlyàdyà÷càmiùapriyàþ ..>% ityàdye vahnipuràõe kà÷yapãyavaü÷anàmàdhyàyaþ .. naràdi÷abdottarasthaþ ÷reùñhàrthavàcakaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 152 . 29 .
     %<kinnuduþkhataraü ÷akyaü mayà draùñumataþparam .
     yo'hamadya naravyàghràn suptàn pa÷yàmi bhåtale ..>%) raktairaõóaþ . kara¤jaþ . iti medinã ..

#<vyàghradalaþ>#, puü, eraõóavçkùaþ . iti ÷abdamàlà .. ràjanirghaõñe raktairaõóaparyàye vyàghratala iti pàñhaþ ..

#<vyàghranakhaü>#, klã, (vyàghrasya nakhamiva .) nakhãnàmagandhadravyam . tatparyàyaþ . vyàóàyudham 2 karajam 3 cakrakàrakam 4 . ityamaraþ .. nakhàïkam 5 nakhã 6 nakhyam 7 vyàghranakhã 8 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 77 . 6 .
     %<ma¤jiùñhayà vyàghranakhena ÷uktyà tvayà sukuùñhena rasena cårõaþ .
     tailena yukto'rkamayåkhataptaþ karoti taccampakagandhitailam ..>%) tatparyàyaguõàþ .
     %<nakhaü vyàghranakhaü vyàghràyudhaü taccakrakàrakam .
     nakhaü svalpaü nakhã proktà hanurhañhñhavilàsinã ..
     nakhadbayaü graha÷leùmavàtàsrajvarakuùñhahçt .
     laghåùõaü ÷ukralaü varõyaü svàdu vraõaviùàpaham .
     alakùmãmukhadaurgandhyahçt pàkarasayoþ kañuþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. kandavi÷eùaþ . nakhakùatavi÷eùaþ . iti medinã ..

#<vyàghranakhaþ>#, puü (vyàghrasya nakhamiva kaõñakaü yasya .) snuhãvçkùaþ . vyàlanakhaþ . iti ràjanirghaõñaþ . vyàghrasya nakha÷ca ..

#<vyàghranakhakaü>#, klã, (vyàghranakhameva . svàrthe kan .) nakhakùatam . iti ÷abdamàlà ..

#<vyàghranàyakaþ>#, puü, (vyàghrasya nàyaka iva .) ÷çgàlaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vyàghrapàt>#, [d] puü, (vyàghrasya pàda iva granthiyuktamålàni yasya . %<pàdasya lopo'styàdibhyaþ .>% 5 . 4 . 138 . ityalopaþ .) vikaïkatavçkùaþ . ityamaraþ .. munivi÷eùaþ . iti puràõam .. vyàghratulyacaraõe, tri . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<vyàghrapàdaþ>#, puü, (vyàghrasya pàdà iva målàni yasya .) vikaïkatavçkùaþ . vikaõñakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (munivi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 14 . 109 .
     %<puràkçtayuge tàta çùiràsãt mahàya÷àþ .
     vyàghrapàda iti khyàto vedavedàïgapàragaþ ..>%)

#<vyàghrapucchaþ>#, puü, (vyàghrasya pucchamiva savçntadalamasya .) eraõóavçkùaþ . ityamaraþ .. vyàghrasya làïgåla¤ca ..

#<vyàghràñaþ>#, puü, (vyàghra iva añatãti . aña gatau + pacàdyac .) bharadbyajapakùã . ityamaraþ ..

#<vyàghràdanã>#, strã trivçtà . ityamaraþ ..

#<vyàghràsyaþ>#, puü, (vyàghrasya àsyamiva àsyamasya .) vióàlaþ . iti ÷abdacandrikà .. vyàghramukhe, klã ..

#<vyàghrã>#, strã, (vyàghra + ïãù .) kaõñakàrã . ityamaraþ .. vyàghrapatnã ca .. (yathà, raghuþ . 12 . 37 .
     %<mçgyàþ paribhavo vyàghryàmityavehi tvayàkçtam ..>%)

#<vyàjaþ>#, puü, (vyajati yathàrthavyavahàràdapagacchatyaneneti . vi + aja + gha¤ . gha¤i vibhàvo nàsti .) kapañaþ . sa tu ayathàrthavyavahàraþ . va¤canamàtraphalam . iti sarvànando madhu÷ca .. apade÷aþ . sa kàraõàntarapravçtteþ kàraõàntarodbhàvanam . vyàjo'tra svaråpàcchàdanam . yathà dhyànavyàjamupetya cintayasi kàmiti . vyàjo'yamabhipràyagopanaphalaþ . pårvoktantu paràpakàraphalaþ . ityayathàrthavyàjayorbhedaþ . anyamuddi÷ya anyapatipàdanamiha vyàja ityarthaþ . yadàha anyamuddi÷ya anyàrthamanuùñhànaü apade÷aþ . yathà, jalakrãóàmuddi÷ya jàràvalokanàrthaü yàtãti . ityamarabharatau ..

#<vyàjanindà>#, strã, (vyàjena nindà .) kapañakutsà . alaïkàravi÷eùaþ . yathà --
     %<nindàyà nindayà vyaktirvyàjanindeti gãyate ..>% iti candràlokaþ .. (udàharaõaü yathà --
     %<vighesanindyo yastepràgekamevàharacchiraþ ..>%)

#<vyàjastutiþ>#, strã, (vyàjena stutiþ . vyàjaråpà stuti÷ca .) kapañapra÷aüsà . alaïkàrabhedaþ . yathà,
     %<uktivyàjastutirnindàstutibhyàü stutinindayoþ ..>% iti candràlokaþ .. (udàharaõaü yathà --
     %<kaþ svardhuni ! vivekaste pàpino nayase divam ..>%)

#<vyàjoktiþ>#, strã, (vyàjena uktiþ .) chalavàkyam . alaïkàravi÷eùaþ . yathà --
     %<vyàjoktiranyahetåktyà yadàkàrasya gopanam ..>% iti candràlokaþ .. (udàharaõaü yathà --
     %<sakhi ! pa÷ya gçhàyàma paràgairasmi dhåsarà ..>%)

#<vyàóaþ>#, puü, sarpaþ . màüsabhakùakapa÷uþ . ityamaraþ .. (yathà, màkraõeye .. 15 . 10 .
     %<÷và ÷çgalo vçko gçdhro vyàóaþ kaïkastathàkramàt ..>%) indraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. va¤cakaþ . iti ràyamukuñaþ ..

#<vyàóàyudhaü>#, klã, (vyàóasya vyàghrasyàyudhaü nakhamiva .) vyàghranakhàkhyadravyam . ityamaraþ ..

#<vyàóiþ>#, puü, koùakàramunivi÷eùaþ . tatparyàyaþ . vindhyavàsã 2 nandinãtanayaþ 3 . iti hemacandraþ .. vindhyasthaþ 4 nandinãsutaþ 5 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vyàttaü>#, tri, (vi + à + dà + ktaþ .) prasàritam . vistçtam . yathà --
     %<stabdhordhvakarõaü girikandaràdbhutavyàttàsyanàsaü hanubhedabhãùaõam .
     divi spç÷atkàyamadãrghapãvaragrãvoruvakùaþsthalamalpamadhyamam ..>% iti ÷rãbhàgavate 7 skandhe 8 adhyàyaþ .. girikandaravat adbhutaü vyàttaü prasçtamàsyaü nàse ca yasmin . iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã ..

#<vyàtyukùã>#, strã, (vyatihàreõa ukùaõam . vi + à + ati + ukùa + %<karmavyatãhàre õac striyàm .>% 3 . 3 . 43 . iti õac . tataþ %<õacaþ striyàma¤ .>% 5 . 4 . 14 . iti a¤ . %<ñióóhàõa¤iti .>% 4 . 1 . 15 . iti ïãp .) rasikànàmanyonyaü jalakrãóanam . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ .. tatparyàyaþ jalakrãóà÷abde draùñavyaþ ..

#<vyàdi÷aþ>#, puü, (vi÷eùeõàdi÷ati svasvakarmaõi niyojayati jagat . vi + à + di÷a + kaþ . viùõuþ . yathà --
     %<anantaråpo'nanta÷rãrjitamanyurbhayàpahaþ .
     caturasro gabhãràtmà vidi÷o vyàdi÷o di÷aþ ..>% iti mahàbhàrate tasya sahasranàmastotram ..

#<vyàdhaþ>#, puü, (vidhyati mçgàdãn . vyadha + %<syàdbbyadheti .>% 3 . 1 . 141 . iti õaþ .) mçgahiüsakajàtiþ . ÷ikàrã iti bhàùà . sa tu sarvasvipatnyàü kùattriyàjjàtaþ . yathà --
     %<nàpitàdgopakanyàyàü sarvasvã tasya yoùiti .
     kùattràdvabhåva vyàdha÷ca balavàn mçgahiüsakaþ ..>% iti brahmavaivarte brahmakhaõóe 10 adhyàyaþ .. tatparyàyaþ . mçgavadhàjãvaþ 2 mçgayuþ 3 lubdhakaþ 4 . ityamaraþ .. mçgàvit 5 drohàñaþ 6 . iti jañàdharaþ .. mçgajãvanaþ 7 balapàü÷unaþ 8 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà --
     %<viddhà mçgã vyàdha÷ilãmukhena mçgo'pi tatkàtaravãkùaõena .
     asån parityajya gatavyathà sà mçgasya jãvàvadhiràdhiràsãt ..>% ityudbhañaþ ..) duùñaþ . iti medinã .. (yathà, bhàgavate . 3 . 14 . 34 .
     %<vyàdhasyàpyanukampyànàü strãõàü devaþ satãpatiþ ..>%)

@<[Page 4,547b]>@
#<vyàdhabhãtaþ>#, puü, (vyàdhàdbhãtaþ .) mçgaþ . iti ÷abdacandrikà .. (vyàdhabhãte, tri ..)

#<vyàdhàmaþ>#, puü, vajram . iti hemacandraþ ..

#<vyàdhiþ>#, puü, (vividhà àdhayo'smàt . yadvà, vi + à + dhà + %<upasarge dhoþ kiþ .>% 3 . 3 . 92 . iti kiþ .) kuùñham . rogaþ . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 16 . 8 .
     %<dvividho jàyate vyàdhiþ ÷àrãro mànasastathà .
     parasparaü tayorjanma nirdbandvaü nãpalabhyate ..>%) kàmavyathàsantàpajanyakç÷atà . iti rasama¤jarã .. kuùñhasya nidànaü yathà --
     %<vyàlokanamanasthaulyakrãóàviùayaceùñitaiþ .
     virodharåkùabhãharùaviùàdàdyai÷ca dåùitaþ ..
     puüstvotsàhabalabhraü÷a÷othacittàplavajvaràn .
     sarvàkàràïganistodaü romaharùaü suùuptatàm ..
     kuùñhaü vimaùamanyacca kuryàt sarvàïgamàrdavam ..>% iti gàruóe 172 adhyàyaþ .. anyat kuùñha÷abde draùñavyam .. * .. atha kuùñhasya cikitsà .
     %<vàtottareùu sapirvamanaü kaphottareùu kuùñheùu .
     pittottareùu mokùo raktasya virecanaü ÷reùñham ..
     pathyàkara¤jasiddhàrthani÷àvalgujasaindhavaiþ .
     vióaïgasahitaiþ piùñairlepo måtreõa kuùñhanut ..>% avalgujaþ vàkucãti loke . pathyàdibhirlepaþ .. * ..
     %<somaràjãbhavacårõaü ÷çïgaverasamanvitam .
     udbartanamidaü hanti kuùñharogaü kçtàspadam ..>% somaràjã vàkucãti loke . somaràjyudvartanam .. * ..
     %<rasàyanaü pravakùyàmi brahmaõà yadudàhçtam .
     màrkaõóeyaprabhçtibhiryat prayuktaü maharùibhiþ ..
     puùpakàle tu puùpàõi phalakàle phalàni ca .
     saügçhya picumardasya tvaïmålàni dalàni ca .
     dviraü÷àni samàhçtya bhàgikàni prakalpayet .
     triphalà tryuùaõaü bràhmã svadaüùñràruùkaràgnayaþ ..
     vióaïgasàravàràhãlohacårõàþ smçtàþ samàþ .
     ni÷àdvayàvalgujakavyàdhighàtàþ sa÷arkaràþ ..
     kuùñhamindrayavàþ pàñhàþ cårõameùàntu saüyutam .
     khadiràsananimbànàü ghanaü kvàthena bhàvayet ..
     saptadhà pa¤canimbantu màrkavasvarasena ca .
     snigdhaþ ÷uddhatanurdhãmàn yojayettacchubhe dine ..
     madhunà tiktahaviùà khadiràsanavàriõà .
     lehyamuùõàmbhasà vàpi kolavçddhyà palaü bhavet .
     jãrõe tasmin sama÷nãyàt snigdhaü laghu hitaü ca yat ..
     vicarcikodumbarapaõóarãkakapàladadrukiñibhàlasàdi .
     ÷atàruvisphoñavisarpamàlàþ kaphaprakopaü trividhaü kilàsam ..
     bhagandara÷lãpadavàtaraktajaóàndhanàóãvraõa÷ãrùarogàn .
     sarvàn pramehàn pradaràü÷ca sarvàn daüùñràviùaü målaviùaü nihanti ..
     sthålodaraþ siühakç÷ãdaraþ syàt su÷liùñasandhirmadhunopayogàt .
     sadoùarogàdapi ye da÷anti sarpàdayo yànti vinà÷amà÷u ..
     jãvecciraü vyàdhijaràvimuktaþ ÷ubhe rati÷candrasamànakàntiþ ..>% ayamarthaþ . nimbasya phalapuùpatvakpatramålàni sarvàõi samuditàni dbiguõàni cårõitàni bhçïgaràjasya rasena saptavàràn bhàvayet . triphalàdãni pàñhàntàni samuditànyekabhàgàni cårõitàni khadiràsananimbànàü nivióakvàthena bhàvayet . tataþ sarvamekãkçtya madhvàdinàvalihyàt . pa¤canimbakàvalehaþ .. * .. ÷a÷ilekhàpa¤capalaü tàvadgirijasya guggulorda÷a ca . tàpyasya palatritayaü dbe lohàcchràvaõikàyàþ .. triphalàkara¤japallavakhadiraguóåcãtrivçddantyaþ . mustàvióaïgarajanãkuñajatvaknimbavahri sampàkàþ .. etai racitàü vañikàü madhughçtami÷ràü giletpràtaþ . gomåtreõa ca kuùñhaü nudantyasçgvàtamacireõa .. ÷vitràõi pàõóurogaü viùamànudarapramehagulmàü÷ca . nà÷ayati valãpalitaü yogaþ svàyambhuvo nàmnà ÷a÷ilekhà somaràjã . girijasya ÷ilà jatunaþ . tàpyasya svarõamàkùikasya . ÷ràvaõikà muõóãti loke . svàyambhuvo gugguluþ .. * ..
     %<citrakaü triphalà vyoùamajàjã kàravã vacà .
     saindhavàtiviùe kuùñhaü cavyelàyàva÷åkajam ..
     vióaïgànyajamodà ca mustà càmaradàru ca .
     yàbantyetàni sarvàõi tàvanmàtrantu gugguluþ ..
     saükùubhya sarpiùà sàrdhaü guñikàü kàrayedbhiùak .
     pràtarbhojanakàle ca khàdedagnibalaü yathà ..
     hantyaùñàda÷a kuùñhàni kçmãn duùñavraõàni ca .
     grahaõyar÷ovikàràü÷ca mukhàmayagalagrahàn ..
     gçdhrasãmasthibhagna¤ca gulma¤càpi niyacchati .
     vyàdhiü koùñhagatà¤càpi jayedbiùõurivàsuràn ..>% ekaviü÷atiko gugguluþ .. * ..
     %<vàtaraktàdhikàroktaþ puraþ kai÷orakàbhidhaþ .
     kuùñhànàü vàtaraktànàü nà÷ayet paramauùadham ..>% iti kai÷orako gugguluþ .. * ..
     %<bhallàtakaü prasthayugaü chittvà droõajale kùipet .
     prasthadvayaü guóåcyà÷ca kùuõõaü tatràmbhasi kùipet ..
     caturthàü÷àva÷eùantu kaùàyamavatàrayet .
     vastrapåte kaùàye ca vakùyamàõàni nikùipet ..
     saràvamàtraü gosarpirgodugdhasyàóhakaü tathà .
     sitàü prasthamitàü dadyàt prasthàrdhamàkùikaü kùipet sarvàõyekatra bhàõóe tu pacet mçdvagninà ÷anaiþ .
     sarvadravye ghanãbhåte pàvakàdavatàrayet ..
     tatra kùepyàõi cårõàni bråmo vilvamitàmçtà .
     kàkucã càtha dadrughnaþ picumardo harãtakã ..
     dhàtrã ràtri÷ca ma¤jiùñhà maricaü nàgaraü kaõà .
     yavànã saindhavaü mustaü tvagelà nàgake÷aram ..
     parpañaþ patrakaü bàlamu÷ãraü candanaü tathà .
     gokùurasya ca bãjàni karca ro raktacandanam ..
     pçthak palàrdhamànànàü cårõameùàmiha kùipet .
     palamàtramidaü pràtaþ sama÷nãyàjjalena hi ..
     nà÷ayedavaleho'yaü kuùñhàni nikhilànyapi .
     vàtaraktàni sarvàõi sarvàõyar÷àüsi sevitaþ ..
     vyàyàmamàtapaü vahrimamlaü màüsaü dadhi striyam .
     tailàbhyaïgaü tathàdhmànaü naro bhallàtake tyajet ..>% iti amçtabhallàtakàvalehaþ .. * ..
     %<nimbaü gopàruõà kañvã tràyantã triphalà ghanam .
     parpañàvalgujànantà vacà khadiracandanam ..
     pàñhà ÷uõñhã ÷añã bhàrgã vàsà bhånimbavatsakam .
     ÷yàmendravàruõã mårvà vióaïgendrayavànalam ..
     hastiparõo'mçtà drekà pañolarajanãdbayam .
     kaõàragvadhasaptàhvakçùõavetroccañàphalam ..
     ma¤jiùñhà làïgalã ràsnà naktamàlaü punarnavà .
     dantã vijayasàra÷ca bhçïgaràjakuraõñakam ..
     aïkoñhaka¤ca ÷àkhoñaü dbipalàü÷aü pçthak pçthak .
     gçhõãyàttàni sarvàõi jaladroõe pacecchanaiþ ..
     aùñamàü÷àva÷eùantu kaùàyamavatàrayet .
     vidhàya vàsasà påtaü sthàpayedbhàjane dçóhe ..
     bhallàtakasahasràõi kùiptvà trãõyamale'mbhasi .
     pacedaùñàva÷eùantu kaùàyamavatàrayet ..
     tacca vastreõa saü÷odhya dbau kaùàyau vimi÷rayet .
     guóasya ca tulàü dattvà lehavat sàdhu sàdhayet ..
     bhallàtakasahasràõi tacca bãjàni niþkùipet .
     trikañuþ triphalà mustaü vióaïgaü cakrakaü tathà ..
     candanaü saindhavaü kuùñhaü dãpyaka¤ca palaü palam .
     saugandhyarthaü kùipettatra càturjàtaü palaü pçthak ..
     mahàbhallàtako hyeùa mahàdevena bhàùitaþ .
     pràõinàü hitakàmàya jayecchãghraü prayojitaþ ..
     ÷vitramauóumbaraü dadrumçkùajihvaü sakàkaõam .
     puõóarãka¤ca carmàkhyaü visphoñaü raktamaõóalam ..
     kaõóåü kapàlakaü kuùñhaü pàmàna¤ca vipàdikàm .
     vàtaraktaü ùaóar÷àüsi pàõóurogaü vraõakçmãn ..
     raktapittamudàvartakàsa÷vàsaü bhagandaram ..
     sadàbhyàsena palitamàmavàtaü sudustaram ..
     niryantraõastu kathito vihàràhàramaithunaiþ .
     kurute paramàü kàntiü pradãptaü jañharànalam ..
     anupànaü prayoktavyaü chinnàtoyaü payo'thavà .
     bhojane tu sadà tyàjyamuùõamamlaü vi÷eùataþ ..>% gopà ÷veta sàu iti loke . yata àha nighaõñaþ .
     %<sàrivà sàradà sphoñà gopakanyà pratànikà .>% tadvàcako gopã÷abda÷ca yata àha . gopã ÷yàmà sàrivà syàdanantotpalasàrivà ivyamaraþ .. gopàïganà gopavallã latàhvà kàùñhasàriveti madanapàlaþ .. aruõà atãs . avalgujaþ somaràjã . anantà duràlabhà . candanaü ÷vetam . bhàrmyà alàbhe kaõñakàrãmålam . ÷yàmà kçùõà sàu . hastikarõaþ hathikaõa . drekà vakà iti . saptàhvaþ chativan . kçùõavetraþ jalavetasaþ . uccañàphalaü àraktagu¤jàphalam . kuraõñakaþ kañasaraiùà . dãpyakaþ iti yavànã . mahàbhallàtakaþ ..
     %<ma¤jiùñhà triphalà tiktà vacà dàru ni÷àmçtà .
     nimba÷caiùàü kçtaþ kvàthaþ sarvakuùñhàni nà÷ayet ..>% iti laghuma¤jiùñhàdikvàthaþ .. * ..
     %<ma¤jiùñhà vàkucã cakramarda¤ca picumardakam .
     harãtakã haridrà ca dhàtrã vàsà ÷atàvarã ..
     balà nàgabalà yaùñhãmadhukaü kùurakãpi ca .
     pañolasya lato÷ãraü guóåcã raktacandanam ..
     ma¤jiùñhàdirayaü kvàthaþ kuùñhànàü nà÷anaþ paraþ .
     vàtaraktasya saühartà kaõóåmaõóalakhaõóanaþ ..>% iti madhyamama¤jiùñhàdikvàthaþ .. * ..
     %<ma¤jiùñhà kuñajàmçtà ghanavacà ÷uõñhã haridrà dvayaü kùudràriùñapañolakuùñhakañukà bhàrgã vióaïgàgnikam .
     mårvà dàru kaliïgabhçïgamagadhà tràyanti pàñhà varã gàyattrã triphalà kiràtakamahànimbà sanàragvadham ..
     ÷yàmà valgujacandanaü varuõakaü dantã ka÷à ùoóhakaü vàsà parpañasàrivà prativiùànantà vi÷àlà jalam .
     ma¤jiùñhàdirayaü kaùàyavidhinà nityaü pumàn yaþ pibet ttvagdoùà hyacireõa yànti vilayaü kuùñhàni càùñàda÷a ..
     nà÷aü gacchati vàtaraktamakhilaü na÷yanti raktàmayà vãsarpastvaci ÷ånyatà nayanajà rogàþ pra÷àmyanti ca ..>% ariùñaþ nimbaþ . kaliïgaþ indrayavaþ . bhçïgaü bhçïgarà . varã ÷atàvarã . gàyattrã svadiraþ . asanaþ vijayasàraþ . ÷yàmà priyaïguþ . candranamatra raktaü gràhyam . sàvirà sàu . anantà duràlabhà . vi÷àlà indavàruõã iti . jalaü netravàlà . bçhanma¤jiùñhàdikvàthaþ ..
     %<maricaü trivçtà mustà haritàlaü manaþ÷ilà .
     devadàru haridre dve màüsã kuùñhaü sacandanam ..
     vi÷àlàü karavãra¤ca kùãramarkvasamudbhavam .
     gomayasya rasaü kuryàt pratyekaü karùasammitam ..
     viùasyàrdhapalaü deyaü tailaü prasthamitaü kañu .
     paceccaturguõe nãre gomåtre dviguõe tathà ..
     maricàdyamidaü tailamabhyaïgàt kuùñhanà÷anam .
     etasyàbhyaïgataþ ÷vitraü vivarõaü tatkùaõàdbhavet ..
     tailametajjayet kaõóåü pàmàü sidhmaü vicarcikàm .
     puõóarãkaü tathà dadruü ÷ånyatàü nityasevinàm ..>% iti laghumaricàdyaü tailam .. * ..
     %<maricaü trivçtà dantã kùãramàrkaü ÷akçdrasaþ .
     devadàru haridre dve màüsã kuùñhaü sacandanam ..
     vi÷àlà karavãra÷ca haritàlaü namaþ÷ilà .
     citrakaü làïgalã mustà vióaïgaü cakramardakaþ ..
     ÷irãùaþ kuñajo nimbaþ saptaparõo'mçtà snuhã .
     sampàko naktamàla¤ca khadiro vàkucã vacà ..
     jyotiùmatã ca palikà viùaü dvipalikaü bhavet .
     àpakaü kañutailasya gomåtra¤ca caturguõam ..
     mçtpàtre lohapàtre ca ÷anairmçdbagninà pacet .
     maricàdyamidaü tailaü mahanmunibhirãritam ..
     bhiùagetena tailena mrakùayet kauùñhikàn vraõàn .
     pàmàvicarcikàdadrukaõóåvisphoñakàni ca ..
     valayaþ palitaü kùàmà nãlaü vyaïgaü tathaiva ca .
     abhyaïgena praõa÷yanti saukumàrya¤ca jàyate ..
     prathame vayasi strãõàü yàsàü nasyaü pradãyate .
     tàsàmapi jaràü pràpya na syàtàü skhalitau stanau ..
     valãvardasturaïgo và gajo và vàyupãóitaþ .
     tribhirabhya¤janai ramyaü bhavenmàrutavikramaþ ..>% jyotiùmatã màlakaïguõãti loke . iti mahàmaricàditailam .. * ..
     %<tàlakasya tu patràõi yasya santi pçthak pçthak .
     abhrakasyaiva tadgràhyaü haritàlaü cikitsakaiþ ..
     punarnavàyàþ svarase tàlakaü tadbimardayet .
     dinamekaü tatastasmin ghanatvaü gamite sati ..
     kurvãta cakrikàü tàntu ÷oùayet samyagàtape .
     punarnavàsamastàïgakùàraiþ sthàlãü galàvadhi ..
     pårayecca tataþ kùàraü draóhayet pãóanena hi .
     kùàrasyopari tàü dadyàt tàlakasya tu cakrikàm ..
     tata àcchàdanaü dattvà mudràü kçtvà vi÷eùayet .
     sthàlãü cullyàü nidhàyàgnimamandaü jvàlayedbhiùak ..
     nirantaramahoràtraü pa¤cakaü tena sidhyati .
     svàïga÷ãtaü samurtàrya gçhõãyàdrasamuttamam ..
     tàlake÷varanàmàyamukto gu¤jàmito rasaþ .
     guóåcyàdikaùàyeõa gadànepàn vinà÷ayet ..
     aùñàda÷àpi kuùñhàni vàtaraktaü tathoddhatam .
     phiraïgade÷ajaü rogaü dustaraü ca vyapohati ..
     etadbheùajasevã tu lavaõàmle vivarjayet .
     tathà kañurasaü vahnimàtapaü dåratastyajet ..
     lavaõaü yaþ parityaktuü na ÷aknoti katha¤cana .
     sa tu saindhavama÷rãyàt madhuroparaso hi saþ ..>% iti tàlake÷varo rasaþ .. * ..
     %<tàlatàpya÷ilàsåtaü ñaïkaõaü sidhusaüyutam .
     gandhàrkau dbiguõau såtàjjambãràdbhiþ pramardayet ..
     ùaóahaü puñitaü ùoóhà bhådhare sakalaü tvidam .
     ùañpadaü dvipalaü tàmraü lohabhasma catuùpalam ..
     jambãràdbhirdinaü ghçùñaü triü÷adaü÷aü viùaü kùipet .
     asya màsadvayaü khàdenmàhiùãghçtasaüyutam ..
     madhvàjyairvàkucãbãjaiþ karùaü lihyàttataþ param .
     tàlake÷varanàmàyaü sarvakuùñhaharo rasaþ ..>% arko màritaü tàmram . iti dbitãyatàlake÷varo rasaþ .. * ..
     %<raso valistàmramayaþ puro'gniþ ÷ilàjatu syàdbiùatinduka÷ca .
     varà ca tulyaü gaganaü kara¤jabãjaü pçthagbhàgacatuùñaya¤ca ..
     saümardya sarvaü madhunà ghçtena ghçtasya pàtre nihitaü prayatnàt .
     karùaü bhajet pratyahamasya pathyaü ÷àlyodanaü dugdhamadhutraya¤ca ..
     vi÷ãrõakarõàïgulinàsiko'pi bhavedanena smaratulyamårtiþ .
     dàràparityàga iha pradiùño tilaudanaü tatra nibaddhamåle ..>% tàmramaya÷ca màritam . puro gugguluþ . agni÷citrakam . viùatindukaþ kucilà . varà triphalà . rasàdi triphalàntaü sarvaü tulyam . gaganamabhrakam . kara¤jabãja¤ca pçthak caturguõaü rasàt . tatra kuùñhe baddhamåle sati tilaudanameva pathyam . iti galatkuùñhàdhikàraþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. atha sarvavyàdhiharakavacam . hariruvàca .
     %<sarvavyàdhiharaü vakùye vaiùõavaü kavacaü ÷ivam .
     yena rakùà kçtà ÷ambhoþ ÷vetaü rakùayataþ purà ..
     praõamya devamã÷ànamajaü nityamanàmayam .
     devaü sarve÷varaü viùõuü sarvavyàpinamavyayam ..
     vadhnàmyahaü pratisaraü namaskçtya janàrdanam .
     amoghàpratimaü sarvaü sarvaduùñanivàraõam ..
     viùõurmàmagrataþ pàtu kçùõo rakùatu pçùñhataþ .
     harirme rakùatu ÷iro hçdaya¤ca janàrdanaþ ..
     mano mama hçùãke÷o jihvàü rakùatu ke÷avaþ .
     pàtu netre vàsudevaþ ÷rotre saïkarùaõo'vatu ..
     pradyumnaþ pàtu me ghràõamaniruddha÷ca carmakam .
     vanamàlã galasyàntaü ÷rãvatso rakùatàmuraþ ..
     pàr÷vaü rakùatu me cakraü vàmaü daityanivàraõaþ .
     dakùiõantu gadà devã sarvàsuranivàriõã ..
     udaraü muùalaü pàtu pçùñhaü me pàtu làïgalam .
     årå rakùatu me ÷àrïgaü jaïghe rakùatu nandakaþ ..
     pàrùõã rakùatu ÷aïkha÷ca padmaü me caraõàvubhau .
     sarvakàryàrthasiddhyarthaü pàtu màü garuóaþ sadà ..
     varàho rakùatu jale viùameùu ca vàmanaþ .
     añavyàü narasiüha÷ca sarvataþ pàtu ke÷avaþ ..
     hiraõyagarbho bhagavàn hiraõyaü me prayacchatu .
     sàükhyàcàryastu kapilo dhàtusàmyaü karotu me ..
     ÷vetadbãpanivàsã ca ÷vetadvãpaü nayatvajaþ .
     sarvàn ÷atrån sådayatu madhukaiñabhasådanaþ ..
     viùõuþ sadà vikiratu kilviùaü mama vigrahàt .
     haüso matsyastathà kårmaþ pàtu màü sarvato di÷am ..
     trivikramastu me devaþ sarvàn pàpàn nikçntatu .
     naranàràyaõau devau buddhiü pàlayatàü mama .
     ÷eùo me nirmalaü j¤ànaü karotvaj¤ànanà÷anam .
     balaràmo nà÷ayatu kalmaùaü yat kçtaü mayà ..
     padbhyàü dadàtu paramo mukhaü mårdhnà mama prabhuþ .
     dattàtreyaþ kalayatu saputtrapa÷ubàndhavam ..
     sarvànarãnnà÷ayatu ràmaþ para÷unà mama .
     rakùoghnastu dà÷arathiþ pàtu nityaü mahàbhujaþ ..
     ÷atrån me samare hanyàdràmo yàdavanandanaþ .
     pralambake÷icàõårapåtanàkaüsanà÷anaþ ..
     kçùõasya yo bàlabhàvaþ sa me kàmàn prayacchatu .
     andhakàraü tamo ghoraü puruùaü kçùõapiïgalam ..
     pa÷yàmi bhayasantaptaþ pà÷ahastamivàntakam .
     tato'haü puõóarãkàkùamacyutaü ÷araõaü gataþ ..
     dhanyo'haü nirbhayo nityaü yasya me bhagavàn hariþ .
     ÷rutvà nàràyaõaü devaü sarvopadravanà÷anam ..
     vaiùõavaü kavacaü baddhvà vicaràmi mahãtale .
     apradhçùyo'smi bhåtànàü sarvadevamayo hyaham ..
     smaraõàddavadevasya viùõoramitatejasaþ .
     siddhirbhavatu me nityaü yathàmantramudàhçtam ..
     yo màü pa÷yati cakùurbhyàü yàü÷ca pa÷yàmi cakùuùà .
     sarveùàü pàpadçùñãnàü viùõurbadhnàti cakùuùà ..
     vàsudevasya yaccakraü tasya cakrasya ye tvaràþ .
     te chindantu ca pàpaü me mama hiüsantu hiüsakàn ..
     ràkùaseùu pi÷àceùu kàntàreùvañavãùu ca .
     vivàde ràjamàrgeùu dyåteùu kalaheùu ca ..
     nadãsantaraõe ghàte saüpràpte pràõasaü÷aye .
     agnicauranipàte ca sarvagrahanivàraõe ..
     vidyutsarpaviùodvege roge'tha vighna÷aïkañe .
     japyametajjapennityaü ÷arãre bhayamàgate ..
     ayaü bhagavato mantro mantràõàü paramo mahàn .
     vikhyàtaü kavacaü guhyaü sarvapàpapraõà÷anam ..
     svamàyàkçtinirmàõakalpàntagåhano mahat .
     anàdyanta jagadbãja padmanàbha namo'stu te ..
     oü kàlàya svàhà . oü kàlapuruùàya svàhà .
     oü kçùõàya svàhà . oü kçùõapuruùàya svàhà .
     oü caõóàya svàhà . oü caõóapuruùàya svàhà .
     oü pracaõóàya svàhà . oü pracaõóapuruùàya svàhà . oü sarvàya svàhà . oü sarvapuruùàya svàhà . oü namo bhuvane÷àya trilokadhàtre iriñi miriñi svàhà . oü namo ambe càbhaye ye ye sattvà yà pàtracarà vaiùà daityadànavayakùaràkùasabhåtapi÷àcakuùmàõóàpasmàrakocchàdanajvaràõàmaikàhikadvitãyatçtãyacàturthakamauhårtikadinajvararàtrijvarasandhyàjvarasarvajvaràdãnàü låtàkãñakaõñapåtanàbhujaïgasthàvarajaïgamaviùàdãnàmidaü ÷arãraü mamàpyapathyaü bhavatu tumburusphuñaprakañotkañhavikañadaüùñrapårvato rakùa .
     oü haihai haihai dinakara sahasrakàla mamàgrato jaya pa÷cimato rakùa . oü nivi nivi pradãptajvalanajvàlàkàrà mahàkapila uttarato rakùa .
     oü mili mili vili vili gàruói gauri gàndhàri viùamoha viùaviùamàüsaü mohayatu svàhà . dakùiõato rakùa màü amukasya sarvabhåtabhayopadravebhyo rakùa rakùa jaya jaya vijayate na hãyate vipra÷raso'haü kçtavàdyate . bhayarudaya bhayavobhayo'bhayaü di÷atu mamàstàt sàdanamacyutaþ .
     tadudaramakhilam vi÷antu lokà yugaparivartasahasraü kùayàstamanamiba pravi÷anti kasmayano ..
     vàsudevaþ saïkarùaõaþ pradyumna÷càniruddhakaþ .
     sarvajvarànmama ghnantu viùõurnàràyaõo hariþ ..>% ityàdimahàpuràõe gàruóe sarvavyàdhiharaviùõukavacaü nàma 200 adhyàyaþ ..

#<vyàdhighàtaþ>#, puü, (vyàgherghàto yasmàt .) àragvadhavçkùaþ . ityamaraþ ..

#<vyàdhitaþ>#, tri, (vyàdhiþ saüjàto'syeti . tàrakàditvàditac .) vyàdhiyuktaþ . tatparyàyaþ . àmayàvã 2 vikçtaþ 3 apañuþ 4 àturaþ 5 abhyamitaþ 6 abhyàntaþ 7 . ityamaraþ .. rogã 8 . iti jañàdharaþ .. (yathà, hitopade÷e .
     %<daridràn bhara kaunteya mà prayacche÷vare dhanam .
     vyàdhitasyauùadhaü pathyaü nãrujasya kimauùadhaiþ ..>%)

#<vyàdhihantà>#, [ç] puü, (vyàdherhantà .) vàràhãkandaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. vyàdhighàtake, tri ..

#<vyàdhutaþ>#, tri, (vi + à + dhu + ktaþ .) kampitaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vyàdhåtaþ>#, tri, (vi + à + dhå + ktaþ .) kampitaþ . iti ÷abdaratràbalã .. (yathà, gãtagovinde . 1 . 38 .
     %<unmãlanmadhugandhalubdhamadhupavyàdhåtacåtàïkurakrãóatkokilakàkalãkalakalairudgãrõakarõajvaràþ ..>%)

#<vyànaþ>#, puü, (vyàniti sarva÷arãraü vyàpnotãti . vi + à + ana + ac .) ÷arãrasthapa¤cavàyvantargatasarva÷arãragavàyuþ . ityamaraþ .. ime pràõàdayaþ pa¤cavàyabaþ ÷arãre tiùñhanti te ca niyatasthànasthàþ . yadàhuþ .
     %<hçdi pràõo gude'pànaþ samàno nàbhisaüsthitaþ .
     udànaþ kaõñhade÷e ca vyànaþ sarva÷arãragaþ ..>% iti .. evaü tadvyàpàrà÷ca yathà --
     %<annaprave÷anaü måtràdyutsargo'nnavipàcanam .
     bhàùaõàdi nimeùàdi tadbyàpàràþ kramàdamã ..>% iti bharataþ .. ÷rãdharasvàmimate tatkarma . vyàyanam . àku¤canaprasàraõàdi . anyacca .
     %<vyàno vyàna÷ayatyannaü sarvavyàdhiprakopaõaþ .
     mahàrajatasuprakhyo hànopàdànakàraõaþ ..
     sa càkùikarõayormadhye kañhyàü vai gulphayorapi .
     ghràõe gale sphigudde÷e tiùñhatyatra nirantaram .
     skandayatyadharaü vaktraü gàtranetraprakopaõaþ ..>% iti ÷àradàtilakañãkà ..

#<vyàpakaþ>#, tri, (vi + àp + õvul .) vi÷eùeõàpnoti yaþ . tadbanniùñhàtyantàbhàvàpratiyogã . yathà --
     %<sàdhyasya vyàpako yastu hetoravyàpakastathà .
     sa upàdhirbhavettasya niùkarùo'yaü pradar÷yate ..>% iti bhàùàparicchedaþ .. àcchàdakaþ . yathà --
     %<pakùasya vyàpakaü sàramasandigdhamanàkulam .
     avyàkhyàgamyamityevamuttaraü tadvido viduþ ..>% pakùasya bhàùàrthasya vyàpakaü àcchàdakaü abhiyogàpratikålamiti yàvat . iti vyavahàratattvam .. (yathà, kumàrasambhave . 6 . 71 .
     %<tiryagårdhvamadhastàcca vyàpako mahimà hareþ ..>%)

#<vyàpakanyàsaþ>#, puü, ÷irastaþ pàdàntaü pàdataþ ÷iro'ntaü målamantravinyàsaþ . yathà .
     %<àdàvçùyàdiko nyàsaþ kara÷uddhistataþ param .
     aïgulivyàpakanyàsau hçdàdinyàsa eva ca ..
     tàlatraya¤ca digbandhaþ praõàyàmastataþ param .
     dhyànaü påjà japa÷caiva sarvatantreùvayaü vidhiþ ..>% iti tantrasàraþ .. prapa¤castu nyàsa÷abde draùñavyaþ ..

#<vyàpad>#, strã, vipårvàïpårvapadadhàtoþ kvippratyayena niùpannametat .. mçtyuþ . àpat . (yathà, kathàsaritsàgare . 29 . 109 .
     %<pa÷ya ÷va÷råkçtà vyàpadihàpi phalità mama ..>%)

#<vyàpanaü>#, klã, (vi + àpa + lyuñ .) àcchàdanam . vyàptiþ . yathà . atra laïghanamasaükramaõa¤ca ravestadà bhavati yadà tanmàsatatpurbamàsàntyakùaõayorekarà÷yavasthitasya tanmàsàntarameva rà÷yantarasaüyogaþ na tvekarà÷isthitasya màsavyàpanamàtram . iti malamàsatattvam ..

#<vyàpannaþ>#, tri, (vi + à + pada + ktaþ .) mçtaþ . iti hemacandraþ ..

#<vyàpàdaþ>#, puü, (vi + à + pada + gha¤ .) drohacintanam . ityamaraþ .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 8 . 2111 .
     %<ityudãrya nçpaþ sujjeþ sajjo vyàpàdasiddhaye ..>%)

#<vyàpàdanaü># klã, (vi + à + pada + õic + lyuñ .) màraõam . iti hemacandraþ .. (yathà, màrkaõóeye . 21 . 32 .
     %<atãte ca dine bàlàmàtmavyàpàdanodyàtàm .
     surabhiþ pràha nàyaü tvàü pràpsyate dànavàdhamaþ ..>%) paràniùñacintanam . ityamarañãkàyàü ràmà÷ramaþ ..

#<vyàpàditaþ># tri, (vi + à + pada + õic + ktaþ .) màritaþ . yathà --
     %<ekà cedbahubhiþ kvàpi daivàdvyàpàdità bhavet .
     pàdaü pàda¤ca hatyàyà÷careyuste pçthak pçthak ..>% iti pràya÷cittatattvadhçtasambartavacanam ..

#<vyàpikà>#, strã, (vyàpaka + ñàpi ata itvam .) vyàpinã . yathà --
     %<adharmapatnã mithyà sà sarvadhårtai÷ca påjità .
     yayà vinà jaganmuktamucchannaü vidhinirmitam ..
     satye càdar÷anà yà ca tretàyàü såkùmaråpiõã .
     ardhàvayavaråpà ca dvàpare saüvçtà bhiyà ..
     kalau mahàpramattà ca sarvatra vyàpikà bhavet .
     kapañena samaü bhràtrà bhramatyeva gçhe gçhe ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 1 adhyàyaþ ..

#<vyàpàraþ>#, puü, (vi + à + pç + gha¤ .) karma . yathà --
     %<syàt pràõaviyogaphalako vyàpàro hananaü smçtam .
     ràgàddvaùàt pramàdàdbà svataþ parata eva và ..>% iti pràya÷cittatattvadhçtàgnipuràõavacanam .. (sàhàyyam . iti mallãnàthaþ .. yathà, kumàre . 6 . 32 .
     %<àryàpyarundhatã tatra vyàpàraü kartumarhati .
     pràyeõaivaüvidhe kàrye purandhrãõàü pragalbhatà ..>% tajjanyatve sati tajjanyajanakaþ . iti nyàya÷àstram .. yathà, bhàùàparicchede .
     %<viùayendriyasaüyogo vyàpàraþ so'pi ùaóvidhaþ ..>%)

#<vyàpàrã>#, [n] tri, (vyàpàro'syàstãti . vyàpàra + iniþ .) vyàpàravi÷iùñaþ . vyavasràyã . yathà --
     %<làkùàlohàdivyàpàrã rasàdivikrayã ca yaþ .
     sa yàti nàgaveùña¤ca nàgairveùñita eva ca ..>% iti brahmavaivartapuràõam ..

#<vyàpã>#, [n] puü, (vyàpnoti sarvamiti . vi + àpa + õiniþ .) viùõuþ . yathà --
     %<svapanaþ svava÷o vyàpã naikàtmà naikakarmakçt ..>% iti mahàbhàrate . tasya sahasranàmastotre . 13 . 149 . 63 .. tri, vyàpakaþ . yathà --
     %<trisandhyavyàpinã yà tu saiva påjyà sadà tithiþ .
     na tatra yuggàdaraõamanyatra harivàsaràt ..>% iti tithyàditattvadhçtaparà÷aravacanam ..

#<vyàpçtaþ>#, puü, (vi + à + pç + ktaþ .) karmasacivaþ . yathà --
     %<niyogã karmasaciva àyukto vyàpçta÷ca saþ ..>% iti hemacandraþ .. vyàpàrayukte, tri . vi-àï-pårba-pç-dhàtoþ ktapratyayena niùpannaþ .. (yathà, uttaracarite . 1 .
     %<à÷ithilaparirambhavyàpçtaikaikadoùõoraviditagatayàmà ràtrireva vyaraüsãt ..>%)

#<vyàptaü>#, tri, (vi + àp + ktaþ .) sampårõam . tatparyàyaþ . pårõam 2 àcitam 3 channam 4 påritam 5 bharitam 6 nicitam 7 . iti hemacandraþ .. (yathà, gãtàyàm . 11 . 20 .
     %<dyàvàpçthivyoridamantaraü hi vyàptaü tvayaikena di÷a÷ca sarvàþ ..>%) khyàtam . samàkràntam . iti medinã .. sthàpitam . yathà . pràptaü praõihite same ityatra vyàptamapi pàñhaþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<vyàptiþ>#, strã, (vi + àp + ktin .) vyàpanam . (yathà, bhàgavate . 7 . 8 . 17 .
     %<satyaü vidhàtuü nijabhçtyabhàùitaü vyàpti¤ca bhåteùu khileùu càtmanaþ ..>%) rambhaþ . iti medinã .. rambhasthàne lambhanamiti hemacandre pàñhaþ .. ÷ivasyàùñai÷varyàntargatai÷varya vi÷eùaþ . yathà --
     %<animà laghimà vyàptiþ pràkàmyaü mahime÷ità .
     va÷ikàmàva÷àyitve ai÷varyamaùñadhà smçtam ..>% iti ÷abdamàlà .. * .. nyàyamate sàdhyavadanyàvçttitvam . yathà . agnyabhàvasthàne dhåmasyàvartamànatvam . iyaü anvayavyàptiþ . asyà j¤ànaü prati vyabhicàraj¤ànàbhàvaþ sahacàraj¤àna¤ca kàraõam . evaü sàdhyàbhàvavyàpakãbhåtàbhàvapratiyogitvam . iyaü vyatirekavyàptiþ . asyà j¤ànaü prati sàdhyàbhàva evaü hetvabhàvasya sahacàraj¤ànaü vyabhicàraj¤ànàbhàva÷ca kàraõaü tatra pramàõam . vyàptaþ sàdhyavadanyasminnasambandha udàhçtaþ . athavà hetumanniùñhavirahàpratiyoginà .. sàdhyena hetoraikàdhikaraõyaü vyàptirucyate . vyabhicàrasyàgraho'pi sahacàragrahastathà .. heturvyàptigrahe tarkaþ kvacit ÷aïkànivartakaþ . dvaividhyantu bhavedbyàpteranvayavyatirekataþ .. anvayavyàptiruktaiva vyatirekàdathocyate . sàdhyàbhàvavyàpakatvaü hetvabhàvasya yadbhavet .. iti bhàùàparicchedaþ ..

#<vyàptikarmà>#, [n] puü, (vyàptivi÷iùñaü karma yasya . vyàpanakriyàvi÷iùñaþ . sarvatra vyàptakriyaþ tadvaidikaparyàyaþ . invati 1 nakùati 2 àkùàõaþ 3 ànañ 4 àùña 5 àpànaþ 6 a÷at 7 na÷at 8 ànase 9 a÷nute 10 . iti da÷a vyàptikarmàõaþ . iti vedanighaõñau 2 adhyàye . 18 ..

#<vyàpyaü>#, klã, (vyàpyate iti . vi + àp + õyat .) sàdhanam . yathà . vàpyaü liïga¤ca sàdhanam . iti saïkãrõavarge trikàõóa÷eùaþ .. kuùñhauùadham . ityamaraþ ..

#<vyàpyaþ>#, tri, (vi + àp + õyat .) vyàptivi÷iùñaþ . vyàpanãyaþ . yathà --
     %<prasthànaü te kuli÷akalanànni÷citaü paõóitàgrau÷citte'smàkaü tadapi ramate yàhi yàhãti vàõã .
     apràmàõyaü kathayati sadà nandasånorviyogo vyàpyaj¤ànàdvrajakulabhuvàü vyàpakasyàpisiddhau ..>% iti padàïkadåtaþ .. (yathà, bhàgavate . 7 . 6 . 22 .
     %<pratyagàtmasvaråpeõa dç÷yaråpeõa ca svayam .
     vyàpya vyàpakanirde÷yo hyanirde÷yo'vikalpitaþ ..>%)

#<vyàmaþ>#, puü, (vi÷eùeõa amyate'neneti . ama gatau + gha¤ .) tiryakpàr÷ve tatayoþ sahastayorbàhvorantaram . veüu iti bhàùà . vyàmãyate'nena vyàmaþ kçddhoþ kabhàva ityuktermàïo óaþ . ityamarabharatau .. %<vyàmavyàyàmanyagrodhàstiryakbàhå prasàritau .>% iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 11 . 39 .
     %<tato bhãmo mahàbàhuràrujya tarasà drumam .
     da÷avyàmamathodviddhaü niùpatramakarot tadà ..>%)

#<vyàmanaü>#, klã, (vi + à + ama + lyuñ .) vyàmaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vyàmi÷raü>#, tri, (vi + à + mi÷ra + gha¤ .) saümilitam . bhinnaviùayàõàmekãbhàvakaraõam . yathà --
     %<vyàmi÷reõeva vàkyana buddhiü mohayasãva me .
     tadekaü vada ni÷citya yena ÷reyo'hamàpnuyàm ..>% iti ÷rãbhagavadgãtàyàm . 3 . 2 .. kvacit karmapra÷aüsà kvacit j¤ànapra÷aüsà ityevaü vyàmi÷raü sandehotpàdakamiva yadvàkyaü tena me matimubhayatra dolàyitàü kurvan mohayasãva . iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã ..

#<vyàyataü>#, tri, (vi÷eùeõa àyatam .) vyàpçtam . dairghyam . (yathà, ÷àkuntale . 2 .
     %<apacitamapi gàtraü vyàyatatvàdalakùyaü .
     giricara iva nàgaþ pràõasàraü vibharti ..>%) dçóham . ati÷ayaþ . iti medinã ..

#<vyàyàmaþ>#, puü, (vi + à + yama + gha¤ .) pauruùaþ . (yathà, mahàbhàrate . 4 . 38 . 7 .
     %<vyàyàmasahamatyarthaü tçõaràjasamaü mahat .
     sarvàyudhamahàmàtraü ÷atrusaüvàdakàrakam ..>%) ÷ramaþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 176 . 6 .
     %<vyayàmakarùitaþ so'tha mçgalipsuþ pipàsitaþ .
     àjagàma nara÷reùñha va÷iùñhasyà÷ramaü prati ..>%) viùamaþ . durgasa¤càraþ . iti medinã .. vyàmaþ . iti hemacandraþ .. mallakrãóà . kustã iti pàrasya bhàùà . (yathà, mahàbhàrate . 12 . 21 . 7 .
     %<anye sàma pra÷aüsanti vyàyàmamapare janàþ ..>%) asya guõàdi yathà --
     %<vyàyàmo hi sadà pathyo bàlanàü snigdhabhojinàm .
     sa ca ÷ãte vasante ca teùàü pathyatamaþ smçtaþ ..
     sarveùvçtuùu sarvairhi ÷årairàtmahitàrthibhiþ .
     ÷aktyardhena tu kartavyo vyàyàmo hantyato vyathàm ..
     kukùau lalàñe grãvàyàü yadà gharmaþ pravartate .
     ÷aktyardhaü taü vijànãyàdàyatocchvàsameva ca ..
     làghavaü karmasàmarthyaü sthairyaü kle÷asahiùõutà .
     doùakùayo'gnivçddhi÷ca vyàyàmàdupajàyate ..
     vyàyàmaü kurvato nityaü viruddhamapi bhojanam .
     vidagdhamavidagdhaü và nirdoùaü paripacyate ..
     na sa vyàyàmasadç÷amanyat sthaulyàpakarùaõam .
     na ca vyàyàminaü martyaü mardayantyarayo balàt ..
     na cainaü sahasàkramya jarà samadhigacchati ..
     vyàyàmakùuõõagàtrasya padbhyàmudvartitasya ca .
     vyàdhayo nopasarpanti vainateyamivoragàþ ..
     raktapittã kùayã ÷oùã kàsã ÷vàsã kùatàturaþ .
     bhuktavàn strãùu ca kùãõo vyàyàmaü parivarjayet ..
     vàtapittàmayã bàlo vçdbo'jãrõã ca saütyajet .
     ativyàyàmataþ kàso raktapittaü prajàyate ..
     ÷ramaþ klamaþ kùayastçùõà jvara÷chardi÷ca jàyate ..>% iti ràjavallabhaþ ..

#<vyàyogaþ>#, puü, (vi + à + yuja + gha¤ .) da÷avidharåpakàntargataråpakavi÷eùaþ . yathà --
     %<syànnàñakaü prakaraõaü bhàõaþ prahasanaü óimaþ .
     vyàyogaþ samavàkàro vithyaïkehàmçgà iti ..
     abhineyaprakàràþ syurbhàùàþ ùañ saüskçtàdikàþ ..>% iti hemacandraþ .. (tallakùaõa yathà, sàhityadarpaõe . 6 . 514 .
     %<khyàtetivçtto vyàyogaþ svalpastrãjanasaüyutaþ .
     hãno garbhavimarùàbhyàü narairbahubhirà÷ritaþ ..
     ekàïka÷ca bhavedastrãnimittasamarodayaþ .
     kau÷ikãvçttirahitaþ prakhyàtastatra nàyakaþ ..
     ràjarùiratha divyo và bhaveddhãroddhata÷ca saþ .
     hàsya÷çïgàra÷àntebhya itare'tràïgino rasàþ ..>%)

#<vyàlaþ>#, puü, (vi÷eùeõa àsamantàt alatãti . ala paryàptau + ac .) sarpaþ . ÷vàpadaþ . ityamaraþ .. (yathà, manuþ . 1 . 43 .
     %<pa÷ava÷ca mçgà÷caiva vyàlà÷cobhayatodataþ .
     rakùàüsi ca pi÷àcà÷ca manuùyà÷ca jaràyujàþ ..>%) duùñagajaþ . iti medinã .. (yathà, màghe . 12 . 28 .
     %<vyàladbipà yantçbhirunmadiùõavaþ katha¤cidàràdapathena ninyire ..>%) citrakaþ . vyàghraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ràjà . ityamarañãkàyàü mathure÷aþ ..

#<vyàlaþ>#, tri, (vi + à + ala + ac .) ÷añhaþ . dhårtaþ . iti jañàdharaþ ..

#<vyàlakaþ>#, puü, (vyàla eva . svàrthe kan .) duùñagajaþ . tatparyàyaþ . gambhãravedã 2 aïku÷adurdharaþ 3 càlakaþ 4 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (÷vàpadaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 111 . 85 .
     %<jàyate vyàlaka÷càpi màsaü tasmàttu mànuùaþ ..>%)

#<vyàlakhaógaþ>#, puü, vyàlanakhaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vyàlagandhà>#, strã, (vyàlasyeva gandho yasyàþ .) nàkulã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vyàlagràhaþ>#, puü, (vyàlaü gçhõàtãti . vyàla + graha + aõ .) vyàlagràhã . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, manuþ . 8 . 260 .
     %<vyàlagràhànu¤chavçttãnanyàü÷ca vanacàriõaþ ..>%)

#<vyàlagràhã>#, [n] puü, (vyàlaü gçhõàtãti . graha + õiniþ .) bhikùàrthaü sarpadhàrã . sarpakhelakaþ . sàpuóiyà iti vàdiyà iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . ahituõóikaþ 2 . ityamaraþ .. jàïguliþ 3 jàïgaliþ 4 àhituõóikaþ 5 vyàlagràhaþ 6 gàruóikaþ 7 viùavaidyaþ 8 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vyàlajihvà>#, strã, (vyàlasya jihveva àkçtiryasyàþ .) mahàsamaïgà . iti ràjanirghaõñaþ .. (vyàlajihvà ca ..)

#<vyàladaüùñraþ>#, puü, (vyàlasya daüùñreva àkçtiryasya .) gokùuraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 4,551c]>@
#<vyàlanakhaþ>#, puü, (vyàlasya nakha iva àkçtiryasya .) gandhadravyavi÷eùaþ . vaghnahà iti hindã bhàùà . tatparyàyaþ . kåñasthaþ 2 cakranàyakaþ 3 cakrã 4 cakranakhaþ 5 tryasraphalaþ 6 vyàghranakhaþ 7 dvãpinakhaþ 8 khapuraþ 9 vyàlapàõijaþ 10 vyàlàyudhaþ 11 vyàlabalaþ 12 vyàlakhaógaþ 13 . asya guõàþ . tiktatvam . uùõatvam . kaùàyatvam . kaphavàtakuùñhakaõóåvraõanà÷itvam . varõyatvam . saugandhyapradatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vyàlapatrà>#, strã (vyàlàni tãkùõàõi patràõi yasyàþ .) ervàruþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vyàlabalaþ>#, puü, vyàlanakhaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vyàlamçgaþ>#, puü, (vyàlo hiüsro mçgaþ pa÷uþ .) citravyàghraþ . cità vàgha iti bhàùà . iti mahàbhàrate ràjadharmaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 166 . 3 .
     %<rathanemisvana÷caiva ghaõñà÷abda÷ca bhàrata ! .
     pçthak vyàlamçgàõà¤ca pakùiõàmiva sarva÷aþ ..>%)

#<vyàlambaþ>#, puü, (vi÷eùeõa àlambate iti . vi + à + lamba + ac .) raktairaõóaþ . iti vaidyakam .. (lambamàne, tri . yathà, mahàbhàrate . 7 . 88 . 10 .
     %<vyàlambahastàn saübaddhàn sapakùàniva parvatàn ..>%)

#<vyàlàyudhaü>#, klã, (vyàlasyàyudhaü nakha iva àkçtiryasya .) nakhãnàmagandhadravyam . ityamarañãkàyàü mathure÷aþ ..

#<vyàlàyudhaþ>#, puü, (vyàlasyàyudhamivàkçtiryasya .) vyàlanakhaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vyàvakro÷ã>#, strã, (vi + ava + kru÷a + %<karmavyatihàre õac striyàm .>% 3 . 3 . 43 . iti õac . tataþ %<õacaþ striyàma¤ .>% 5 . 4 . 14 . iti svàrthe a¤ . na karmavyatihàre . 7 . 3 . 6 . iti aiïa-pratiùedhaþ . striyàü ïãp .) parasparàkro÷anam . iti strãliïgasaügrahañãkàyàü bharataþ ..

#<vyàvabhàsã>#, strã, (vi + ava + bhàsa + õac . svàrthe a¤ . ïãp .) vyàvakro÷ã . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<vyàvartaþ>#, puü, (vi + à + vçt + ac .) nàbhikaõñakaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. tatra àvartako'pi pàñhaþ ..

#<vyàvahàrã>#, strã, (vi + ava + hç + õac . svàrthe a¤ . ïãp .) parasparaharaõam . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<vyàvahàsã>#, strã, (vi + ava + hasa + õac . svàrthe a¤ . ïãp .) parasparahasanam . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<vyàvçttaþ>#, tri, (vi + à + vçt + ktaþ .) vçtaþ . yathà . vçte tu bçttavyàvçttau . iti hemacandraþ .. àvçta÷ca .. (pratinivçttaþ . yathà, raghuþ . 1 . 27 .
     %<vyavçttà yatparasvebhyaþ ÷rutau taskaratà sthità ..>%

@<[Page 4,552a]>@
#<vyàvçttiþ>#, strã, (vi + à + vçt + ktin .) khaõóanam . yathà --
     %<atãtaþ panthànaü tava ca mahimà vàïmanasayoratadvyàvçttyà yaü cakitamabhidhatte ÷rutirapi .
     sa kasya stotavyaþ katividhaguõaþ kasya viùayaþ .
     pade tvarvàcãne patati na manaþ kasya na vacaþ ..>% iti mahimnastotram .. àvçttiþ . yathà . sarvasapakùavyàvçttireva doùo na vipakùavyàvçttirapi tasyànanuguõatvàt . iti cintàmaõau asàdhàraõamålam ..

#<vyàsaþ>#, puü, (vi + as + gha¤ .) vistàraþ . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 1 . 51 .
     %<vistãryaitat mahajj¤ànamçùiþ saükùipya càbravãt .
     iùñaü hi viduùàü loke samàsavyàsadhàraõam ..>% %<samàsaþ saükùepaþ vyàso vistàraþ .>% iti taññãkà ..) mànabhedaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. pàñhakabràhmaõaþ . yathà, naiyatakàlikatalpatarau bhaviùyapuràõam ..
     %<vispaùñamadrutaü ÷àntaü spaùñàkùarapadaü tathà .
     kalasvarasamàyuktaü rasabhàvasamanvitam ..
     budhyamànaþ sadarthaü vai granthàrthaü kçtsna÷o nçpa .
     bràhmaõàdiùu sarveùu granthàrtha¤càrpayennçpa .
     ya evaü vàcayedbrahman sa vipro vyàsa ucyate ..>% iti tithyàditattvam .. golasya madhyarekhà . yathà --
     %<vyàse bhanandàgnihate vibhakte khavàõasåryaiþ paridhistu såkùmaþ .
     dvàviü÷atighne vihçte'tha ÷ailaiþ sthålo'thavà syàdbyavahàrayogaþ ..>% udàharaõam .
     %<viùkambhamànaü kila yatra sapta tatra pramàõaü paridheþ pracakùva .
     dbàviü÷atiryat paridhipramàõaü tadvyàsasaükhyà ca sakhe vicintya ..>% iti lãlàvatã .. * .. (vyàsyati vedàniti . vi + à + as + ac .) munivi÷eùaþ . tasya paryàyo vedavyàsa÷abde draùñavyaþ .. (asya niruktiryathà mahàbhàrate . 1 . 105 . 14 .
     %<yo vyasya vedàü÷caturastapasà bhagavànçùiþ .
     loke vyàsatvamàpede kàrùõàt kçùõatvameva ca ..>%) sa ca satyavatyàü kanyàkàle parà÷aràjjàtaþ . ÷rãkçùõasya pa¤cakalodbhavaþ . yathà --
     %<vyàsaþ puràõasåtra¤ca papraccha vàlmikaü yadà .
     maunãbhåtaþ sa sasmàra tvàmeva jagadambikàm ..
     tadà cakàra siddhàntaü tvadbareõa munã÷varaþ .
     saüpràpa nirmalaü j¤ànaü bhramàndhadhvaüsadãpakam ..
     puràõasåtraü ÷rutvà sa vyàsaþ pa¤cakalodbhavaþ .
     tvàü siùeve pradadhyau ca ÷atavarùa¤ca puùkare ..
     tadà tvatto varaü pràpya sa kavãndro babhåva ha .
     tadà vedavibhàga¤ca puràõa¤ca cakàra ha ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 4 adhyàyaþ .. * .. tasya janmàntaraü yathà --
     %<atha bhåyo jagatsraùñà bhoþ ÷abdenànuvàdayan .
     sarasvatãmuccacàra tatra sàrasvato'bhavat ..
     apàntaratamà nàma suto vàksambhavaþ prabhuþ .
     bhåtabhavyabhaviùyaj¤aþ satyavàdã dçóhavrataþ ..
     tamuvàca nataü mårdhnà devànàmàdiravyayaþ .
     vedàkhyàne ÷rutiþ kàryà yathà matimatàü vara ..
     tasmàt kuru yathàj¤aptaü mamaitadbacanaü mune .
     tena bhinnàstadà vedà manoþ svàyambhuvo'ntare ..
     tatastutoùa bhagavàn haristenàsya karmaõà .
     tapasà ca sutaptena yamena niyamena ca ..
     manvantareùu puttratvamevamevaü pravartakaþ .
     bhaviùyasyacalo brahmannapradhçùya÷ca nitya÷aþ ..>% iti mahàbhàrate mokùadharmaþ .. * .. anyacca .
     %<sutaü tvajanayacchaktaradç÷yantã parà÷aram .
     kàlã parà÷aràt jaj¤e kçùõadvaipàyanaü munim ..
     dvaipàyanàdaruõyàü vai ÷uko jaj¤e guõànvitaþ .>% iti vahripuràõe prajàpatisargo nàmàdhyàyaþ .. * yugabhede vyàsabhedo yathà --
     %<yasminmanvantare vyàsà ye ye tàüstànnibodha me .
     yathà ca bhedaþ ÷àsvànàü vyàsena kriyate mune ..
     aùñàviü÷atikçtvo vai vedo vyasto maharùibhiþ .
     vaivasvate'ntare tvasmin dbàpareùu punaþ punaþ ..
     vedavyàsà vyatãtà ye aùñàviü÷atisattamàþ .
     caturdhà yaiþ kçto vedo dbàpareùu punaþ punaþ ..
     dvàpare prathame vyastàþ svayaü vedàþ svayambhuvà .
     dbitãye dvàpare caiva vedavyàsaþ prajàpatiþ ..
     tçtãye co÷anà vyàsa÷caturthe tu bçhaspatiþ .
     savità pa¤came vyàso mçtyuþ ùaùñhe smçtaþ prabhuþ ..
     saptame ca tathaivendro va÷iùña÷càùñame smçtaþ .
     sàrasvata÷ca navame tridhàmà da÷ame smçtaþ ..
     ekàda÷e vai trivçùo bhàradbàjastataþ param .
     trayoda÷e càntarãkùo dharmã càpi caturda÷e ..
     trayyàruõaþ pa¤cada÷e ùoóa÷e tu dhana¤jayaþ .
     kçta¤jayaþ saptada÷e çõajyo'ùñàda÷e smçtaþ ..
     tato vyàso bharadvàjo bharadbàjàttu gotamaþ .
     gotamàduttamo vyàso haryàtmà yo'bhidhãyate ..
     atha haryàtmano veõaþ smçto vàja÷ravàstu yaþ .
     somo mukhyàyanastasmàttçõabinduriti smçtaþ ..
     çkùo'bhådbhàrgavastasmàdvàlmãkiryo'bhidhãyate .
     tasmàdasmatpità ÷aktirvyàsastasmàdahaü mune ..
     jàtukarõo'bhavanmattaþ kçùõadvaipàyanastataþ .
     aùñàviü÷atirityete vedavyàsàþ puràtanàþ ..
     eko veda÷caturdhà tu taiþ kçto dvàparàdiùu .
     bhaviùye dbàpare càpi drauõirvyàso bhaviùyati .
     vyatãte mama puttre'smin kçùõadvaipàyane munau ..>% iti viùõupuràõe 3 aü÷e 3 adhyàyaþ .. * .. kårmapuràõe tviyàn vi÷eùaþ . dbàda÷e dvàpare ÷atatejàþ . trayoda÷e dharmaþ . caturda÷e tarakùuþ . pa¤cada÷e tryàyaõaþ . aùñàda÷e çta¤cayaþ . ekaviü÷e vàja÷ravàþ . dbàviü÷e ÷uùmàpaõaþ . trayoviü÷e tçõavinduþ . caturviü÷e vàlmãkiþ . pa¤caviü÷e viùõuþ . anyat viùõapuràõavat .. (etadvivaraõa¤ca devãbhàgavate 1 skandhe 3 adhyàye ca draùñavyam ..)

#<vyàsaktaþ>#, tri, (vi + à + sa¤ja + ktaþ .) vi÷eùeõàsaktaþ . saülagnaþ . yathà --
     %<vyàkoùendãvaràbhà kanakaparilasatpãtavàsàþ suhàsà varhairuccandrakàntairvalayitacikurà càrukarõàvataüsà .
     aüsavyàsaktavaü÷adhvanisusvitajagadvallavãbhirlasantã mårtirgopasya viùõoravatu jagati naþ sragdharà hàrihàrà ..>% iti chandoma¤jarã ..

#<vyàsaïgaþ>#, puü, vi÷eùeõa àsaïgaþ . vi-àïpårbasanjadhàtorgha¤pratyayena niùpannametat ..

#<vyàsamàtà>#, [ç] strã, (vyàsasya màtà .) vedavyàsajananã . iti trikàõóa÷eùaþ .. tatparyàyaþ . satyavatã 1 vàsavã 2 gandhakàlikà 3 yojanagandhà 4 dàseyã 5 ÷ãlaükàyanajãvasåþ 6 . iti hemacandraþ .. granthàntare ÷àlaïkàyanajà iti ca pàñhaþ . kàlã 7 jhaùodarã 8 vicitravãryasåþ 9 citràïgadasåþ 10 yojanagandhikà 11 . iti trikàõóa÷eùaþ .. gandhakàlã 12 satyà 13 dàsanandinã 14 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vyàsiddhaþ>#, tri, (vi + à + sidha + ktaþ .) niùiddhaþ . iti mitàkùarà ..

#<vyàhataþ>#, tri, (vi + à + hana + ktaþ .) vi÷eùeõàhataþ . vyarthaþ . yathà . suptavyàsaktamanasà¤cendriyàrthayoþ sannikarùanimittatvàt tai÷càpade÷àjj¤ànavi÷eùàõàü vyàhatatvàdahetuþ . iti gotamasåtre pratyakùaparãkùàprakaraõam .. api ca .
     %<avyàhatàj¤aþ sarvàsu yaþ sadà devayoniùu .
     nirjitàkhiladaityàriþ sa yadàha ÷çõuùva tat ..>% iti devãmàhàtmyam ..

#<vyàhàraþ>#, puü, (vi + à + hç + gha¤ .) vàkyam . ityamaraþ .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 46 . 71 .
     %<÷vabhirasthi÷avàvayavaprave÷anaü mandireùu marakàya .
     pa÷u÷astravyàhàre nçpamçtyurmunivaca÷cedam ..>%)

#<vyàhçtiþ>#, strã, (vi + à + hç + ktin .) vyàhàraþ . mantravi÷eùaþ . yathà --
     %<oükàramàditaþ kçtvà vyàhçtistadanantaram .
     tato'dhãyãta sàvitrãmekàgra÷raddhayànvitaþ ..
     puràkalpe samutpannà bhårbhuvaþsvaþsanàtanàþ .
     mahàvyàhçtayastisraþ sarvà÷ubhanivarhaõàþ ..
     pradhànapuruùaþ kàlo brahmaviùõumahe÷varàþ .
     sattvaü rajastamastisraþ kramàdvyàhçtayaþ smçtàþ ..
     oïkàrastatparaü brahma sàvitrã syàttadakùaram .
     eùa mantro mahàbhàga sàràtsàra udàhçtaþ ..>% iti kaurme upavibhàge 13 adhyàyaþ .. (vàkyam . yathà, kumàrasambhave . 3 . 63 .
     %<na hã÷varavyàhçtayaþ kadàcit puùõanti loke viparãtamartham ..>%)

#<vyutaþ>#, tri, (vi + ve + ktaþ .) syåtam . iti bharatadviråpakoùaþ ..

#<vyutiþ>#, strã, (vi + ve + ktin .) åtiþ . tantusantatiþ . iti bharatadviråpakoùaþ ..

#<vyutkramaþ>#, puü, (vi + ut + krama + gha¤ .) kramaviparyayaþ . vyatikramaþ . tatparyàyaþ . utkramaþ 2 akramaþ 3 . iti hemacandraþ .. (yathà, sàhityadarpaõe . 10 .
     %<pa÷yet ka÷ciccala capala re kà tvaràhaü kumàrã hastagràhaü vitara hahahà vyutkramaþ kvàsi yàsi ..>%)

#<vyutthànaü>#, klã, (vi + ut + sthà + lyuñ .) svàtantryakçtyam . virodhàcaraõam . iti medinã .. (yathà, mahàbhàrate . 14 . 29 . 16 .
     %<evaü te dravióàbhãrà puõórà÷ca ÷avaraiþ saha .
     vçùalatvaü parigatà vyutthànàt kùattradharmiõaþ ..>%) pratirodhanam . samàdhipàraõam . iti hemacandraþ .. nçtyabhedaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. vi÷eùeõotthàna¤ca .. (cittasyàvasthàvi÷aùaþ . iti pàta¤jaladar÷anam ..)

#<vyutpattiþ>#, strã, (vi + ut + pad + ktin .) vi÷eùeõotpattiþ . saüskàraþ . iti vyutpanna÷abdàrthadar÷anàt . yathà . ÷aratkàlabodhanãyatvena ÷àradàpadavyutpattestat padaü tàlavyàdi sàraü datàtãti vyutpattistu kàlpanikã . iti tithyàditattvam .. ÷aktij¤ànam . yathà . vyavahàràdivàdhakaü vinà vivaraõàdapi vyutpatteþ . vàdhakaü vinà svasàdhyasya vàdhakaü yadvi÷eùaõaü tadabhàvavattvavi÷eùaõasahakàreõa vyutpatteþ vyutpattisambhavàt ÷aktigrahasambhavàditi yàvat . iti àkhyàtavàdasya màthurã ñãkà ..

#<vyutpannaþ>#, tri, (vi + ut + pada + ktaþ .) saüskçtaþ . iti hemacandra÷abdaratnàvalyau .. vyutpattiyuktaþ . yathà . vyàkaraõavyutpanna÷abdaj¤ànàdhãnaü ÷àstràntaraj¤ànaü tadadhãnà ca vaidikakriyà tatphalaü svargàdi . iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ ..

#<vyutpàdakaþ>#, tri, (vi÷eùeõotpàdayati j¤ànam . vi + ut + pada + õic + õvul .) vyutpattijanakaþ . yathà . ÷abdavyutpàdaka÷àstràrambhe ÷abdaireva maïgalaü kartavyam . iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ ..

#<vyudàsaþ>#, puü, (vi + ut + asa + gha¤ .) niràsaþ . parityàgaþ . yathà . tadaivetyevakàra÷ravaõàttithidvaidhe khaõóavi÷eùo niyamyate karmaõi khaõóàntaravyudàsàya . ityamàvàsyà÷ràddhakàlaniråpaõe tithyàditattvam .. (yathà ca mahàbhàrate . 12 . 19 . 18 .
     %<athaikàntavyudàsena ÷arãre pà¤cabhautike ..>%)

#<vyuùñaü>#, klã, (vi + vas + ktaþ .) phalam . dinam . prabhàtam . (yathà, màghe . 12 . 4 .
     %<vyuùñaü prayàõa¤ca viyogavedanà vidånanàrãkamabhåt samantadà ..>%) paryuùitam . iti hemacandraþ .. (prabhàtàrthe kvacit puüliïgo'pi . sa tu doùàyàþ puttraþ . yathà, bhàgavate . 4 . 13 . 14 .
     %<pradoùo ni÷itho vyuùña iti doùàsutàstrayaþ .
     vyuùñaþ sutaü puùkariõyàü sarvatejasamàdadhe ..>%)

#<vyuùñaþ>#, tri, (vi + vasa + ktaþ .) uùitaþ . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 69 . 28 .
     %<sà vyuùñà rajanãü tatra piturve÷ma vibhàvinã .>%) dagdhaþ . iti medinã ..

#<vyuùñiþ>#, strã, (vi + vas + ktin .) phalam . (yathà, mahàbhàrate . 12 . 228 . 4 .
     %<mahatastapaso vyuùñyà pa÷yannokau paràvarau ..>%) samçddhiþ . iti medinã .. stutiþ . iti hemacandraþ .. (prakà÷aþ . yathà, çgvede . 1 . 171 . 5 .
     %<vyuùñiùu ÷avasà ÷a÷vatãnàm ..>% %<vyuùñiùu satãùu prakà÷eùu satsu .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<vyåóhaþ>#, tri, (vi÷eùeõa uhyatesma . vi + vaha + ktaþ .) vinyastaþ . saühataþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 44 .. (vyåharacanayàdhiùñhitaþ . yathà, gãtàyàm . 1 . 2 .
     %<dçùñvà tu pàõóavànãkaü vyåóhaü duryodhanastadà .
     àcàryamupasaügamya ràjà vacanamabravãt ..>%) pçthulaþ . iti medinã .. (yathà, raghuþ . 1 . 13 .
     %<vyåóhorasko vçùaskandhaþ ÷àlapràü÷urmahàbhujaþ .
     àtmakarmakùamaü dehaü kùàttro dharma ivà÷ritaþ ..>%)

#<vyåóhakaïkañaþ>#, tri, (vyåóhaþ kaïkañaþ sannàho yena .) sannaddhaþ . ityamaraþ ..

#<vyåóhiþ>#, strã, (vi + vaha + ktin .) vinyàsaþ . saühatiþ . pçthulatà . iti vyåóha÷abdàrthadar÷anàt ..

#<vyåtaü>#, tri, åtam . tantusantatam . vipårvave¤dhàtoþ ktapratyayena niùpannametat ..

#<vyåtiþ>#, strã, (vi + ve ava và + ktin . %<åtiyåtijåtãti .>% 3 . 3 . 97 . iti nipàtitaþ .) vastràdivapanakriyà . tatparyàyaþ . vàõiþ 2 . ityamaraþ .. vyutiþ 3 . iti taññãkà .. vàõã 4 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vyåhaþ>#, puü, (vi + åha + gha¤ .) samåhaþ . nirmàõam . tarkaþ . iti medinã .. dehaþ . (yathà, bhàgavate . 11 . 6 . 10 .
     %<yaþ sàtvataiþ samavibhåtaya àtmavadbhirvyåhe'rcitaþ savana÷aþ svaratikramàya ..>%) sainyaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (pariõàmaþ . liïgam . yathà, bhàgavate . 4 . 29 . 70 .
     %<yàvadbuddhimano'kùàrthaguõavyåho hyanàdimàn ..>%) yuddhàrthasenàracanà . tatparyàyaþ . balavinyàsaþ 2 . ityamaraþ .. yuddhàrthaü sainyasya de÷avi÷eùe vibhajya durlaïghyatvanimittaü sthàpanaü vyåhaþ . åha vitarke vipårbàt gha¤ . yuddhe daõóàdayo bhedà vi÷eùà vyåhasyetyarthàt àdinà bhogamaõóalasaü hatànàü grahaþ . yathàha kàmandakiþ . tiryagvçtti÷ca daõóaþ syàdbhogo'nvàvçttireva ca . maõóalaü sarvato vçttiþ pçthagvçttirasaühataþ .. iti .. eùàü catårõà¤ca bahavo bhedàþ krau¤cacakràdayo granthagauravabhayànnoktàþ . iti bharataþ .. api ca .
     %<samagrasya tu sainyasya vinyàsaþ sthànabhedataþ .
     sa vyåha iti vikhyàto yuddheùu pçthivãbhujàm ..
     vyåhabhedàstu catvàro daõóo bhogo'stramaõóalam .
     asaühata÷ca nirõãtà nãtisàràdisammatàþ ..
     anye'pi prakçtivyåhàþ krau¤cacakràdayaþ kvacit .
     tiryagvçttistu daõóaþ syàdbhogo'nvàvçttireva ca ..
     maõóalaü sarvato vçttiþ pçthagvçttirasaühataþ .
     sainyànàü nãtisàràdau vyåhabhedàþ samãritàþ .
     krau¤cacakràdibhedànàü lakùaõaü bhàratàdiùu ..>% iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà ca kàmandakãyanãtau . 19 . 29 -- 57 .
     %<sarvavyåhavidhànaj¤à yuddhakarmasu karmaõaþ ..
     uraþ kakùe ca pakùau ca madhyaü pçùñhaü pratigrahaþ .
     koñã ca vyåha÷àstraj¤aiþ saptàïgo vyåha iùyate ..
     ura÷ca kakùapakùau ca vyåho'yaü sapratigrahaþ .
     guroreùa ca ÷ukrasya kakùàbhyàü parivarjitaþ ..
     abhedyàþ kulajà medhyà labdhalakùyàþ prahàriõaþ .
     senàïgapatayaþ kàryà dçùñayuddhapratikriyàþ ..
     pravãrapuruùairetaistiùñheyuþ parivàritàþ .
     abhedena ca yuddhyeran rakùeyu÷ca parasparam ..
     phalgu sainyasya yatki¤cinmadhye vyåhasya tadbhavet .
     yuddhavastu ca yatki¤citpràyastajjaghane bhavet ..
     yuddhàrthaü yuddhaku÷alaü caõóànãkaü prayojayet .
     yuddhaü hi nàyakapràõaü hanyate tadanàyakam ..
     vyåho'nupçùñhamacalaþ pattya÷varathadantibhiþ .
     tathàpratihato j¤eyo hastya÷varathapattibhiþ ..
     madhye de÷e hayànãkaü rathànãkaü tu kakùayoþ .
     pakùayo÷ca gajànãkaü vyåho'ntabhidayaü smçtaþ ..
     rathasthàne hayàndadyàtpadàtãü÷ca hayà÷raye .
     rathàbhàve tu matimànnàgàneva prakalpayet ..
     vibhajya prakùipenmadhye pattya÷varathaku¤jaràn .
     madhye kurvãta nàgendràn pattya÷varathavàritàn ..
     dhanuþ såcã ca daõóa÷ca ÷akaño makaradhvajaþ ..
     ityàdayo mahàvyåhàstadàkàràn prakalpayet ..
     yadi syàddaõóabàhulyaü tadà càpaþ prakãrtitaþ .
     maõóalo'saühato bhogo daõóa÷ceti manãùimiþ ..
     kathitàþ prakçtivyåhà bhedàsteùàü prakãrtitàþ .
     yaþ sa taü vyåhya matimàn kàle sthàne prakalpayet ..
     tiryagvçtti÷ca daõóaþ syàdbhogatvàdvçttireva ca .
     pradaro dçóhako'sahya÷càpo vai tadbiparyayaþ ..
     pratiùñhaþ supratiùñha÷ca ÷yenã vijayasa¤jayau .
     vi÷àlavijayaþ såcã sthaõàkarõa÷camåmukhaþ ..
     sukhàkhyo valaya÷caiva daõóabhedàþ sudurjayaþ .
     atikràntaþ pratikràntaþ kakùàbhyà¤caikapakùataþ ..
     atikrànta÷ca pakùàbhyàü trayo'nyastu viparyayaþ .
     sthåõàpakùo dhanuþpakùo dbisthåõo daõóa årdhvagaþ ..
     dviguõàntastvatikràntapakùo'nyo'sya viparyayaþ .
     dbicaturdaõóa ityevaü j¤eyà lakùaõataþ kramàt ..
     gomåtrikàhisa¤càrã ÷akaño makarastathà .
     bhogabhedàþ samàkhyàtàstathà paripatantakaþ ..
     daõóapakùo yugorasyaþ ÷akañastadviparyayaþ .
     makaro vyavakãrõa÷ca ÷eùaþ ku¤jararàjibhiþ ..
     maõóalavyåhabhedau ca sarvatobhadradurjayau .
     gajànãko dvitãyastu prathamaþ sarvatomukhaþ ..
     ardhacandraka uddhàro vajro bhedàstvasaühateþ .
     tathà kukkuña÷çïgã ca kàkapàdã ca godhikà ..
     tricatuþpa¤casainyànàü j¤eyà àkàrabhedataþ .
     iti vyåhàþ samàkhyàtà vyåhabhedaprayoktçbhiþ ..
     ete saptada÷a proktà daõóavyåhà÷ca pa¤cadhà .
     tathà vyåhadvaya¤caiva maõóalasya prayoktçbhiþ ..
     asaühatàstu ùaóvyåhà bhogavyåhà÷ca pa¤cadhà .
     vyåhaj¤aistu prayojyàþ syuryuddhakàla upasthite ..
     pakùàdãnàmanãkena hatvà ÷eùaü parikùipet .
     tarasà ca samàhatya koñibhyàü pariveùñayan ..
     parakoñimupakramya pakùàbhyàmapratigrahaþ .
     koñibhyàü jaghane hanyàdurasà ca prapãóayet ..
     evaü vyåhaprayatnena yatnavànavanãpatiþ .
     vidàrayedvyåhajàtaü balai÷ca dbiùatàmbalam ..>%)

#<vyåhanaü>#, klã, (vi + åha + lyuñ .) sainyasaüsthànam . vipårvohadhàtoranañpratyayena niùpannamidam .. (melanam . yathà, bhàgavate . 3 . 26 . 36 .
     %<càlanaü vyåhanaü pràptirnetçtvaü dravya÷abdayoþ ..>% %<vyåhanaü melanaü tçõàdeþ .>% iti taññãkàyàü svàmã .. kùobhake, tri . yathà, harivaü÷e . 129 . 39 .
     %<paraü guõebhyaþ pç÷nigarbhasvaråpaü ya÷aþ ÷çïgaü vyåhanaü kàntaråpam ..>% %<vyåhanaü jagatkùobhakam .>% iti taññãkàyàü nãlakaõñhaþ ..)

#<vyåhapàrùõiþ>#, puü, (vyåhasya pàrùõiþ .) vyåhapa÷càdbhàgaþ . tatparyàyaþ . pratyàsàraþ 2 . ityamaraþ .. pratyàsaraþ 3 . iti taññãkà .. vyåhasya pa÷càdvyåhàntaram . iti kecit . iti bharataþ .. vyåhamadhyam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vye>#, ¤a ai vçtau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøubhaø-sakaø-aniñ .) ¤a, vyayati vyayate . ai, vãyàt . iti durgàdàsaþ ..

#<vyokàraþ># puü, lauhakàraþ . ityamaraþ ..

#<vyoma>#, [n] klã, (vye ¤ai vçtau + %<nàman sãmanniti .>% uõàø 4 . 146 . iti nipàtanàt sàdhuþ . yadvà, vipårbàdavatervyàptyarthatvàt auõàdike %<sarvadhàtubhyo manin .>% iti såtreõa maninpratyaye %<jvaratvarasrivyavimavàmupadhàyà÷ca .>% ityuñi guõaþ . vyavati vyàpnoti sarvaü jagat . yadvà avatirgatyarthaþ bhàve man om . avanaü gamanaü vividhamasmin vidyate . yadvà rakùaõàrthaþ vi÷eùeõàvati pràõino'vakà÷apradànena . uõàdau tu nàman sãman vyoman ityàdinà vye¤ saüvaraõe ityasmànmanini utvaü nipàtyateü . dãyate tadbàyunà vyoma . tathàca niruktam yonirantarikùaü mahànavayavaþ parivãto vàyunà iti . iti nighaõñuñãkà . 1 . 3 . 3 .) àkà÷aþ . ityamaraþ .. (yathà, raghuþ . 4 . 29 .
     %<rajobhiþ syandanoddhåtairgajai÷ca ghanasannibhaiþ .
     bhuvastalamiva vyoma kurvan vyomeva bhåtalam ..>%) jalam . bhàskarasyàrcanà÷rayaþ . iti medinã .. abhrakam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vyomake÷aþ>#, puü, (vyoma eva ke÷à yasya . viràñamårtitvàdasya tathàtvam .) ÷ivaþ . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 7 . 200 . 129 .
     %<såryàcandramasau loke prakà÷ante ruca÷ca yàþ .
     te ke÷asaüj¤itàstryakùe vyomake÷a iti smçtaþ ..>%)

#<vyomake÷ã>#, [n] puü, mahàdevaþ . gaïgàdhàraõakàle vyomavyàpinaþ ke÷à asya santãti vyomake÷a÷abdàt inpratyayena niùpannametat ..

#<vyomacàripuraü>#, klã, (vyomacàri àkà÷agàmi puram .) ÷aubhapuram . iti bhåriprayàgaþ ..

#<vyomacàrã>#, [n] puü, (vyomni caratãti . cara + õiniþ .) devatà . pakùã . iti medinã .. cirajãvã . dvijàtaþ . iti vi÷vaþ .. (àkà÷acàriõi, tri . yathà, kathàsaritsàgare . 22 . 56 .
     %<asti pårvamahaü vyomacàrã vidyàdharo'bhavam ..>%)

#<vyomadhåmaþ>#, puü, (vyomnaþ ghåmaþ .) meghaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vyomanàsikà>#, strã, bhàratãpakùã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vyomama¤jaraü>#, klã, (vyomnaþ ma¤jaramiva .) patàkà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vyomamaõóalaü>#, klã, (vyomnaþ maõóalam .) patàkà . iti ÷abdaratnàvalã .. àkà÷a¤ca ..

#<vyomamudgaraþ>#, puü, (vyomnaþ mudgara iva .) nirghàtaþ . iti hàràvalã ..

#<vyomayànaü>#, klã, (vyomagàmi yànam .) vimànam . ityamaraþ ..

#<vyomasthalã>#, strã, bhåmiþ . iti bhåriprayogaþ .. (vyomnaþ sthalã .) nabhaþsthala¤ca ..

#<vyomàbhaþ>#, puü, (vyomnà ÷ånyena àbhàtãti . à + bhà + kaþ .) buddhaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vyomodakaü>#, klã, (vyomnaþ udakam .) divyodakam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vyoùaü>#, klã, (vi÷eùeõa oùatãti . uùa dàhe + pacàdyac .) trikañu . ityamaraþ .. (yathà, su÷rute . 1 . 44 .
     %<vyoùaü trijàtakaü mustà vióaïgàmalake tathà ..>%)

@<[Page 4,554c]>@
#<vraja>#, gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø sakaø-señ .) vrajati . iti durgàdàsaþ ..

#<vraja>#, ka saüskçtau . gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-paraø-sakaø-señ .) ka, vràjayati . virephau tau . tau etau virephau repharahitau ca syàtàm . iti durgàdàsaþ ..

#<vrajaü>#, klã, vrajanam . gamanam . vraja gatau ityasmàt ghapratyayena niùpannamidam . iti siddhàntakaumudã ..

#<vrajaþ>#, puü, (vraja gatau + %<gocarasaücareti .>% 3 . 3 . 119 . iti ghapratyayena nipàtanàt sàdhuþ .) samåhaþ . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 189 . 12 .
     %<tataþ pratàpaþ sumahàn ÷abda÷caiva vibhàvasoþ .
     pràduràsãt tadà tena bubudhe sa janavrajaþ ..>%) goùñham . (yathà, màghe . 2 . 64 . niruddhavãvadhàsàraprasàrà gà iva vrajam . uparundhantu da÷àrhàþ purãü màhiùmatãü dbiùaþ .. panthàþ . iti medinã .. agravaõamathurayo÷catu ùpàr÷vavartide÷aþ . asya vivaraõaü yathà, màtsye .
     %<vrajamaõóalabhågolaü ÷eùanàgaphaõaü varam .
     kumudàkhyaü mahà÷reùñhaü sarveùàü madhyasaüsthitam ..
     tasyoparisthitaü lokaü sarvasthànaü mahàphalam .
     kçùõalãlàvihàràrthamuccasthànaviràjitam ..
     caturaùñakakro÷ena paripårõaviràjitam .
     asya pradakùiõãkurvan dhanadhànyasukhaü labhet ..
     dànàrcàvàsato loko viùõulokamavàpnuyàt .
     àvàsànmriyate ceha punarjanma na vidyate ..
     puõyaü lakùaguõaü labdhvà kçte'smin vrajamaõóale .
     kçùõena nirmitàstãrthàþ sàrdhadbayasahasakàþ .. *>% tatràdau vanopavanaprativanàdhivanànyaùñacatvàriü÷at tàni caturaùñakro÷aparimàõasthitàni caturbhàga÷o'bhyantarasthitàni krama÷a àha . pàdme .
     %<vanàni dbàda÷ànyàhuryamunottaradakùiõe .
     mahàvanaü mahà÷reùñhaü 1 dvayaü kàmyavanaü ÷ubham 2 ..
     kokilàkhyaü tçtãya¤ca 3 tåryaü tàlavanaü tathà 4 .
     pa¤camaü kumudàkhya¤ca 5 ùaùñhaü bhàõóãrasaüj¤akam 6 ..
     nàmnà chatravanaü ÷reùñhaü saptamaü parikãrtitam 7 .
     aùñamaü khadiraü proktaü 8 navamaü lohajaü vanam 9 ..
     nàmnà bhadravanaü ÷reùñhaü da÷amaü bahupuõyadam 10 .
     ekàda÷aü samàkhyàtaü vahulàvanasaüj¤akam 11 ..
     nàmnà vilvavanaü ÷reùñhaü dvàda÷aü kàmanàpradam 12 .
     iti dvàda÷asaü j¤àni vanàni ÷ubhadàni ca ..>% iti dvàda÷avanàni .. atha dvàda÷opavanànyàha vàràhe .
     %<àdau brahmavanaü nàma 1 dbitãyaü tyapsaràvanam 2 .
     tçtãyaü vihvalaü nàma 3 kadambàkhyaü caturthakam 4 ..
     nàmnà svarõavanaü ÷reùñhaü pa¤camaü parikãrtitam 5 .
     surabhãvananàmànaü ùaùñhamàhlàdavardhanam 6 ..
     ÷reùñhaü premavanaü nàma saptamaü ÷ubhadaü nçõàm 7 .
     mayåravananàmànamaùñamaü parikãrtitam 8 ..
     màleïgitavanaü ÷reùñhaü navamaü mànavardhanam 9 .
     ÷eùa÷àyivanaü ÷reùñhaü da÷amaü pàpanà÷anam 10 ..
     ekàda÷aü samàkhyàtaü nàradàkhyaü ÷ubhoditam 11 .
     dbàda÷aü paramànandavanaü sarvàrthadàyakam 12 ..
     iti dvàda÷asaüj¤àni vanànyupavanàni ca ..>% iti dvàda÷opavanàni .. * .. atha dvàda÷aprativanàni . bhaviùye .
     %<àdau raïkavanaü ÷reùñhaü purasaüj¤àviràjitam 1 .
     vàrtàvanaü dbitãya¤ca 2 karahàkhyaü tçtãyakam 3 ..
     caturthaü kàmyanàmànaü vanaü kàmapradaü nçõàm 4 .
     vanama¤jananàmànaü pa¤camaü strã÷ubhapradam 5 ..
     nàmrà karõavanaü ÷reùñhaü ùaùñhaü svapnavarapradam 6 .
     kçùõàkùipalakaü nàma vanaü saptamamãritam 7 ..
     bandaprekùaõakçùõàkhyaü vanaü nandanamaùñamam 8 .
     vanamindravanaü nàma navamaü kçùõapåjitam 9 ..
     ÷ikùàvanaü ÷ubhaü proktaü da÷amaü nandabhàùitam 10 .
     candràvalãvanaü ÷reùñhamekàda÷amudàhçtam 11 ..
     nàmnà lohavanaü ÷reùñhaü dbàda÷aü ÷ubhadaü nçõàm 12 .
     iti prativanànyàhurmàrge vàme ca dakùiõe .
     iti dvàda÷asaüj¤àste devàvàsaphalapradàþ ..>% iti dvàda÷a prativanàni .. * .. atha dvàda÷àdhivanàni . viùõupuràõe .
     %<mathurà prathamaü nàma 1 ràdhàkuõóaü dbitãyakam 2 .
     nandagràmaü tçtãya¤ca 3 gåóhasthànaü caturthakam 4 ..
     pa¤camaü lalitàgràmaü 5 vçùabhànupura¤ca ùañ 6 .
     saptamaü gokulaü sthàna-7 maùñamaü baladevakam 8 ..
     govardhanavanaü ÷reùñhaü navamaü kàmanàpradam 9 .
     vanaü jàvavañaü nàma da÷amaü parikãrtitam 10 ..
     mukhyavçndàvanaü ÷reùñhamekàda÷aü prakãrtitam 11 .
     saïketavañakaü sthànaü vanaü dbàda÷aü kãrtitam 12 ..
     iti dbàda÷asaüj¤àni vanànyadhivanàni ca .
     vanànàmadhipàþ proktà vrajamaõóalamadhyagàþ ..
     eùàü naiva vilokena vanayàtrà ca niùphalà .
     eùà¤ca dar÷anenaiva vanayàtrà ÷ubhapradà ..
     àdau lãlàü yadà pa÷yedbanayàtràü tata÷caret .
     sarvàn kàmànavàpnoti viùõulokamavàpnuyàt .
     sarvatra vijayã bhåyàdbanayàtràprabhàvataþ ..>% iti vrajabhaktivilàse 1 adhyàyaþ ..

#<vrajakaþ>#, puü, tapasvã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vrajaki÷oraþ>#, puü, (vrajasya ki÷oraþ .) ÷rãkçùõaþ . sa tu dvàda÷àdhivanàntargatalalitàgràmàdhivanàdhipo devaþ . atha lalitàgràmàdhipavrajaki÷oramantraþ . yathà ÷raidharopaniùadi . oü ÷raiü lalitàgràmàdhivanàdhipataye vrajaki÷oràya namaþ . ityekaviü÷àkùaro vrajaki÷oramantraþ . anena mantreõa pràõàyàmaþ . asya mantrasya vibhàõóaka çùirvrajaki÷oro devatà gàyattrã cchandaþ mama sakalapàpakùayadvàrà yugalakçùõadar÷anàrthe viniyogaþ . ÷irasi vibhàõóakaçùaye namaþ mukhe vrajaki÷oràya namaþ hçdi gàyattrãcchandase namaþ . atha dhyànam .
     %<lalitàsaüyutaü kçùõaü sarvaistu sakhibhiryutam .
     dhyàyettriveõikåpasthaü mahàràsakçtotsavam ..>% iti dhyàtvà yathà÷akti japaü kçtvà guhyàtãtyàdinà japaü samarpayet . iti lalitàgràmàdhipavrajaki÷oramantraþ . iti vrajabhaktivilàse 1 adhyàyaþ ..

#<vrajanàyaþ>#, puü, (vrajasya nàthaþ .) ÷rãkçùõaþ . iti puràõam ..

#<vrajabhåþ>#, puü, (vraje bhårutpattiryasya .) kelikadambaþ . iti ÷abdacandrikà .. (vrajasya bhårbhåmiþ .) vrajabhåmau, strã . vrajajàte, tri ..

#<vrajamaõóalaü>#, klã, (vrajasya maõóalam .) vrajabhåmiþ . yathà, màtsye .
     %<vrajamaõóalabhågolaü ÷eùanàgaphaõaü varam .
     kumudàkhyaü mahà÷reùñhaü sarveùàü madhyasaüsthitam ..>% iti vrajavilàse 1 adhyàyaþ ..

#<vrajamohanaþ>#, puü, (vrajàn vrajavàsino mohayatãti . muha + õic + õvul .) ÷rãkçùõaþ . iti puràõam ..

#<vrajavaraþ>#, puü, (vraje varaþ ÷reùñhaþ .) ÷rãkçùõaþ . sa tu dvàda÷àdhivanàntargatajàvavañàdhivanàdhipo devaþ . atha jàvavañàdhivanàdhipavrajavaramantraþ . ÷aunakãye .
     %<vañàdbahiþ samantàttu saghanaü vanamàsthitam .
     tamevàdhivanaü khyàtaü vañasevàparàyaõam ..
     tasminmadhye vañaü ÷reùñhaü kçùõakrãóàvarapradam .
     vañàdbahirvanaü j¤àtaü madhye caiva vañaü smçtam ..
     vañaü vçkùaü sthitaü tatra vañasaüj¤aü vidhãyate .
     vañajàvànusàreõa vañaliïgàni dar÷ayet ..>% vañasthànaliïgam . oü ñhaþ jàü vañàdhivanàdhipataye vrajavaràya namaþ . ityekonaviü÷àkùaro jàvavañàdhivanàdhipavrajavaramantraþ . anena mantreõa pràõàyàmaþ . asya mantrasya vyalãka çùirjàvavañàdhipo vrajavaro devatà païkticchandaþ mama sakalasaubhàgyasampatphalapràptyarthe jape viniyogaþ . nyàsaü pårvavat . atha dhyànam .
     %<nànà÷çïgàrabhåùàóhyaü ràdhàkçùõaü manoharam .
     dhyàyedyugalamårti¤ca vanayàtràvarapradam ..>% iti dhyàtvà yathà÷akti japaü kçtvà guhyàtãtyàdinà japaü samarpayet . iti jàvavañàdhivanàdhipavrajavaramantraþ . iti vrajabhaktivilàse 1 adhyàyaþ ..

#<vrajavallabhaþ>#, puü, (vrajànàü vrajavàsinàü vallabhaþ priyaþ .) ÷rãkçùõaþ . iti puràõam ..

#<vrajàïganà>#, strã, (vrajasya aïganà .) gopã . yathà, chandoma¤jaryàm .
     %<vilàsavaü÷asthavilaü mukhànilaiþ prapårya yaþ pa¤camaràgamudgiran .
     vrajàïganànàmapi gàna÷àlinàü jahàra mànaü sa hariþ punàtu vaþ ..>%

@<[Page 4,555c]>@
#<vrajyà>#, strã, (vrajanamiti . vraja gatau + %<vrajayajorbhàve kyap .>% 3 . 3 . 98 . iti kyap .) paryañanam . jigãùoþ prayàõam . gamanam . ityamaraþ .. vargaþ . iti medinã .. (sajàtãyànàmekatra sannive÷aþ . yathà, sàhityadarpaõe . 6 . 565 .
     %<koùaþ ÷okasamåhastu syàdanyonyànapekùakaþ .
     vrajyàkrameõa racitaþ sa evàtimanoharaþ ..>%) raïgaþ . iti dharaõiþ ..

#<vraõa>#, ÷abde . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøakaø-señ .) vraõati . iti durgàdàsaþ ..

#<vraõa>#, t ka aïgacårõe . iti kavikalpadrumaþ .. (adanta curàø-paraø-sakaø-señ .) aïgacårõaþ aïgabhedaþ . vraõayati gàtraü bàõena bhañaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<vraõaþ>#, puü, klã, (vraõayati gàtramiti . vraõa aïgacårõe + pacàditvàt ac .) kùatam . tatparyàyaþ . ãrmam 2 aruþ 3 . ityamaraþ .. ãrmaþ 4 . iti taññãkà .. (yathà, raghuþ . 12 . 55 .
     %<sa ràvaõahçtàü tàbhyàü vacasàcaùña maithilãm .
     àtmanaþ sumahat karma vraõairàvedya saüsthitaþ ..>%) atha vraõàdhikàraþ .
     %<vraõo dvidhà parij¤eyo doùajàgantubhedataþ .
     doùajo duùñadoùaiþ syàdanyaþ ÷astràdisambhavaþ ..>% tatra vàtikasya lakùaõamàha .
     %<stabdhaþ kañhinasaüspar÷o mandasràvo mahàrujaþ .
     tudyate sphuñita÷yàvo vraõo màrutasambhavaþ ..>% stabdhaþ acalaþ .. * .. paittikamàha .
     %<tçùõàmohajvarakledadàhaduþkhàvadàraõaiþ .
     vraõaü pittakçtaü vidyàt sàvairgandhai÷ca påtikaiþ ..>% kleda àrdratà . duþkhaü vyathàråpam . avadàraõaü vraõe vidàraõavat pãóà .. * .. ÷laiùmikamàha .
     %<bahupiccho guruþ snigdhastimito mandavedanaþ .
     pàõóuvarõo'lpasaükleda÷cirapàkã kaphavraõaþ ..>% bahupicchaþ bahupicchilaþ . alpasaükleda ãùadàrdraþ .. * .. raudhiraü dvandvajaü sànnipàtikamàha .
     %<rakto raktasrutã raktàddvitrijaþ syàttadanvayaþ .>% tadanvayaþ dvitridoùaliïgasambandhaþ .. * .. ÷uddhavraõaliïgamàha .
     %<jihvàtalàbho'timçduþ svasthaþ snigdho'lpavedanaþ .
     suvyavastho nirasràvaþ ÷uddhavraõa iti smçtaþ ..>% jihvàtalàbhaþ tala÷abdo'tra svaråpàrthaþ . tena jihvàvadraktaþ . suvyavasthaþ ucchanatàrahitaþ .. duùñavraõaliïgamàha .
     %<påtipåyàdiduùñàsçksràvyutsaïgã cirasthitiþ .
     duùñavraõo'tigandhàdiþ ÷uddhaliïgaviparyayaþ ..>% utsaïgã koñaravàn . atigandhàdiþ àdi÷abdena sràvavedanàvivarõatàdayaþ saügçhyante .. * .. saürohavraõasya liïgamàha .
     %<kapotavarõapratimà yasyàü tàlodavarjitàþ .
     sthirà÷ca pióakàvanto rohantãti tamàdi÷et ..>% kapotavarõapratimàþ pàõóudhåsaràþ . sthiràþ vidãrõatàrahitàþ . pióakàvantaþ saürohaõàrthà ye màüsàïkuràstadyuktàþ .. * .. saråóhaliïgamàha .
     %<råóhavartmànamagranthima÷ålamarujaü vraõam .
     tvaksavarõaü samatalaü samyagråóhaü vinirdi÷et ..>% råóhavartmànaü saüråóhasràvamàrgam . samatalaü animnam .. * .. sukhasàdhyatvàdikamàha .
     %<tvaïmàüsajaþ sukhe de÷e taruõasyànupadravaþ .
     dhãmato'bhinavaþ kàle sukhe sàdhyaþ sukhavraõaþ ..>% sukhe de÷e marmarahite . anupadravaþ jvaratçùõà÷vàsakàsàrocakàdirahitaþ . dhãmataþ pathyasevinaþ . sukhe kàle hemante ÷i÷ire ca .
     %<guõairanyatarairebhirhãnaþ kçcchro vraõaþ smçtaþ .
     sarvairvihãno vij¤eyastvasàdhyo nirupakramaþ ..>% ebhistvaïmàüsajatvàdibhiþ . nirupamakramaþ anupakrãtaþ ciramupekùita iti yàvat .
     %<vasàmedo'tha majjànaü mastuluïga¤ca yaþ sravet .
     àgantujo vraõaþ siddhenna siddheddoùasambhavaþ ..>% mastuluïgaü mastukàbhyantarasnehaþ .
     %<kuùñhinàü viùajuùñànàü ÷oùiõàü madhumehinàm .
     vraõàþ kçcchreõa sidhyanti yeùàü càpi vraõe braõaþ ..>% ariùñamàha .
     %<dahyante càntaratyarthaü bahiþ÷ãtà÷ca ye vraõàþ .
     dahyante bahiratyarthaü bhavantyata÷ca ÷ãtalàþ ..
     pràõamàüsakùaya÷vàsakàsàrocakapãóitàþ .
     pravçddhapåyarudhiraü vraõà ye càpi marmasu ..
     kriyàbhiþ samyagàrabdhà na sidhyanti ca ye vraõàþ .
     cikitsennaiva tàn vaidyaþ saürakùannàtmano ya÷aþ ..
     madyàgurvàjyasumanàþ padmacandanacampakam .
     sagandhà divyagandhà÷ca mumårùåõàü vraõàþ smçtàþ ..>% marmasu pàyunàbhihçdayàdiùu . sumanàþ jàtiþ . divyagandhàþ pàrijàtàdigandhàþ .. * .. athàïgavraõasya nidànamàha .
     %<nànàdhàràmukhaiþ ÷astrairnànàsthànanipàtitaiþ .
     bhavanti nànàkçtayo vraõàüstàüstànnibodha me ..>% nànàdhàràmukhàni yeùàü taiþ ÷astraiþ ardhacandrakhaógabhallakunta÷åla÷aràdibhiþ . nànàkçtayaþ ùaóàkçtayaþ . tà àkçtãràha .
     %<chinnaü bhinnaü tathà biddhaü kùataü piccitameva ca .
     ghçùñamàhustathà ùaùñhaü teùàü vakùyàmi lakùaõam ..>% atra chinnasya lakùaõamàha .
     %<tiryak chinna çjurvàpi yo vraõastvàyato bhavet .
     gàtrasya pàtanaü taddhi chinnamityabhidhãyate ..>% yo vraõaþ tiryakchinnaþ khaógàdikçtatiryakchedakçtaþ . çjurvàpi athavà khaógàdikçto rakto vraõaþ . àyataþ dãrghaþ . àyata iti tiryakchinnasya çjo÷ca vi÷eùaõam . gàtrasya pàtanaü gàtrasyaikade÷asya chedena pçthakkaraõaü và cchinnamityabhidhãyate .. * .. bhinnamàha .
     %<÷aktikunteùukhaógàgraviùàõairà÷ayo hataþ .
     yatki¤cit prasavettaddhi bhinnamityabhidhãyate ..>% à÷ayaþ koùñhaþ .. * .. koùñhabhedasya lakùaõamàha .
     %<sthànànyàmàgnipakvànàü måtrasya rudhirasya ca .
     hçduõóukaþ phuþphusa÷ca koùñha ityabhidhãyate ..
     tasmin bhinne raktapårõe jvaro dàha÷ca jàyate .
     måtramàrgagudàsyebhyo raktaü ghràõàcca gacchati ..
     mårchà÷vàsastçùàdhmànamabhaktacchanda eva ca .
     viõmåtravàtasaïga÷ca sveda÷yàvo'kùiraktatà ..
     lohagandhitvamàsyasya gàtradaurgandhyameva ca .
     hçdi ÷ålaü pàr÷vayo÷ca vi÷eùa÷càbhidhãyate ..>% tasmin koùñhe . bhinne ÷aktyàdibhiþ . raktapårõe koùñhe tasmàdaïgàdbhinnàt srutena raktena pårõe và jvaràdayo jàyante .. * .. àmà÷aye pakvà÷aye ca raktapårõe lakùaõabhedamàha .
     %<àmà÷ayasthe rudhire rudhiraü chardayatyapi .
     adhmànamatimàtra¤ca ÷åla¤ca bhç÷adàruõam ..
     pakvà÷ayagate rakte rujà gauravameva ca .
     adhaþkàye vi÷eùeõa ÷ãtatà ca bhavediha ..>% rujà ÷ålam . gauravaü pakvà÷aye . adhaþkàye nàbheradhode÷e vi÷eùeõa gauravamityanvayaþ . ÷ãtatà ca bhavediha . iha nàbheradhode÷e ÷ãtatà ca syàt . sà ca vyàdhisvabhàvàt .. * .. viddhamàha .
     %<såkùmàsya÷alyàbhihataü padaü gatvà÷ayaü vinà .>% uttuõóitaü nirgataü và tadviddhamiti nirdi÷et .. à÷ayaü vinà koùñhaü vinà . uttuõóitaü anirgata÷alyam . nirgataü và nirgata÷alyaü và .. * .. sa÷alyasya vraõasya lakùaõamàha .
     %<÷yàvaü sa÷othaü pióakàyuta¤ca muhurmuhuþ ÷oõitavàhana¤ca .
     mçdådgataü vudvudatulyamàüsaü vraõaü sa÷alyaü sarujaü vadanti ..>% muhurmuhuþ ÷oõitavàhanaü yadà yadà ÷alyaü calati tadà tadà rudhiraü vahati . udgataü utthitamukham .. * .. koùñhasthitasya ÷alyasya lakùaõamàha .
     %<tvaco'tãtya ÷iràdãni bhittvàïgaü parihçtya và .
     koùñhe pratiùñhitaü ÷alyaü kuryàduktànupadravàn ..>% tvacaþ saptàpi atikramya uktànupadravàn àñopànàhau vraõamukhenàtra purãùadar÷ana¤ca .. * .. asàdhyasya koùñhasya raktasya purãùasya lakùaõamàha .
     %<koùñhàntarlohitaü pàõóu ÷ãtapàdakarànanam .
     ÷ãtocchvàsaü raktanetramànaddha¤ca vivarjayet ..>% ànaddhaü ànàhavantam .. * .. kùatamàha .
     %<nàticchinnaü nàtibhinnamubhayorlakùaõànvitam .
     viùamaü vraõamaïge yattat kùataü parikãrtitam ..>% nàticchinnaü nàtidãrghaghàtam . nàtibhinnaü nàtigambhãraghàtam . ubhayo÷chinnabhinnayoþ . viùamaü vraõamaïge yat yadvraõamaïgavaiùamyakaram .. * .. piccitamàha .
     %<prahàrapãóanàbhyàntu yadaïgaü pçthutàü gatam .
     sàsthi tat piccitaü vidyàdraktamajjapariplutam ..>% prahàro mudgaràdinà . pãóanaü kapàñàdinà . pçthutàü cipiñatàm .. * .. ghçùñamàha .
     %<gharùaõàdapi ghàtàdvà yadaïgaü vigatatvacam .
     uùmasràvànvitaü tattu ghçùñamityabhidhãyate ..
     gharùaõàt karka÷eùñikàpàùàõabhinnàdibhiþ .. * ..>% màüsa÷iràsnàyusandhyasthimarmasu kùateùu sàmànyalakùaõamàha .
     %<bhramaþ pralàpaþ patanaü pramoho viceùñanaü glànirathoùõatà ca .
     srastàïgatà mårchanamårdhvavàtastãvrà rujo vàtakçtà÷ca tàstàþ ..
     màüsodakàbhaü rudhira¤ca gacchet sarvendriyàrthoparamastathaiva .
     da÷àrdhasaükhyeùvatha vikùateùu sàmànyato marmasu liïgamuktam ..>% patanaü bhåmau . viceùñanaü viruddhaü ceùñanaü hastapàdàdiprakùepaõàdikam . mårchanaü indriyamohaþ . pramoho manomàtramohaþ . tãvrà rujo vàtakçtà÷ca tàstàþ daõóàpatànakàdayaþ . rudhira¤ca gacchet mehanabhagagudàsyaghràõebhyaþ sravet . sarvendriyàrthoparamaþ indriyàõàü kàryanà÷aþ .. * .. atha marma÷iràsnàyusandhyasthnàü viddhànàü pçthaglakùaõamàha .
     %<surendragopapratimaü prabhåtaü raktaü sravettatkùayaja÷ca vàyuþ .
     karoti rogàn vividhàn yathoktàn ÷iràsu viddhàsvathavà kùatàsu ..>% surendragopo vàrùikotthitakãñavi÷eùaþ . vãrabahuñã iti loke siddham . prabhåtaü bahu . rogàn ÷iro'bhitàpàndhatàkùayakàdãn . viddhàsu ÷aràdinà . kùatàsu khaógàdinà .
     %<kaubjyaü ÷arãràvayavàvasàdaþ kriyà÷ca ÷aktistumulà rujà÷ca .
     ciràdvraõo rohati yasya càpi taü snàyuviddhaü puruùaü vadanti ..>% kaubjyaü viddhasyàïgasya vakratà . tumulà mahatã .
     %<÷othàtivçddhistumulà ruja÷ca balakùayaþ sarvata eva ÷othaþ .
     kùateùu sandhiùvacalàbaleùu syàt sandhikarmoparama÷ca liïgam ..>% sarvata eva ÷othaþ sarvasandhãn vyàpya ÷othaþ . uparamaþ nà÷aþ .
     %<ghorà rujo yasya ni÷àdineùu sarvàsvavasthàsu na caiti ÷àntim .
     bhiùagvipa÷cidviditàrthasåtrastamasthividdhaü puruùaü pravakti ..>% sarvàsvasthàsu ÷ayanàsanàdikàsu . viditàrthasåtraþ j¤àna÷alyatantram .. * .. atha marma÷iràdividdhaliïgàni pçthagabhidhàya marma÷iràdãnàü viddhànàü pçthagliïgànyatide÷enàha .
     %<yathàsvametàni vibhàvayecca liïgàni marmasvapi tàóiteùu .>% yathàsvaü ÷iràdãnàü viddhànàü etàni liïgàni pçthaguktàni liïgàni cakàràt bhramapralàpàdãni ca marmasvapi ÷iràdiùu tàóiteùu viddheùu . vibhàvayet jànãyàta .. * .. sarvavraõànàmupadravànàha .
     %<visarpapakùaghàta÷ca ÷iràstambho'patànakaþ .
     mohonmàdau vraõe pãóà jvarastçùõà hanugrahaþ ..
     kàsa÷chardiratãsàro hikkà ÷vàsaþ savepathuþ .
     ùoóa÷opadravàþ proktà vraõànàü vraõacintakaiþ ..>% athàgnidagdhasya nidànamàha .
     %<tatràgnirdbividho j¤eyaþ sneharåkùaþ samà÷ritaþ .
     snehastatra tu tailàdi råkùaü lauhàdi kathyate ..>% agnidagdhaü caturvidhamàha .
     %<agnidagdhaü caturdhà syàt pluùñaü durdagdhameva ca .
     samyagdagdhaü tathà tãvradagdha¤ca parikãrtitam ..>% teùàü lalaõamàha .
     %<yadvivarõamatipluùñaü tat pluùñamabhidhãyate .
     tãvradàho vyathàvanto yatra sphoñà bhavanti hi .
     cireõa te pra÷àmyanti taddurdagdhamudàhçtam ..
     tàmravarõamagambhãraü dàhapãóàsamanvitam .
     susaüsthita¤ca kathitaü samyagdagdhaü bhiùagvaraiþ ..
     tvaïmàüsaü yatra dagdhaü syàdvi÷leùo vapuùastathà .
     ÷iràsnàyvasthisandhãnàü taü vadantyatidagdhakam ..
     atyarthaü vedanà dàho jvarastçõmårchayà saha .
     syàdvraõastu ciràdadrohe råóho yàti vivarõatàm .. * ..>% atha vraõasya cikitsà .
     %<àdau ÷othaharo lepastatastu pariùecanam .
     vimlàpanamasçïmokùastataþ syàdupanàhanam ..
     pàcanaü bhedanaü pa÷càt pãóanaü ÷odhanaü tathà .
     ropaõaü varõakaraõaü vraõasyaite kramàþ smçtàþ ..>% kramà÷cikitsàþ . su÷ruteùu vraõasya ùaùñiråpakramà likhitàþ santi . te sarve'tra vistarabhayànna likhitàþ .. * .. tatràdau ÷othaharaü lepamàha .
     %<yathà prajvalite ve÷manyambhasà pariùecanam .
     kùipraü pra÷amayatyagnimevamàlepanaü rujam ..
     bãjapårajañàhiüsrà devadàru malauùadham .
     ràsnàgnimantho lepo'yaü vàta÷othavinà÷anaþ .. * maghukaü candanaü dårvà nalamålantu padmakam .
     u÷ãraü bàlakaü padmaü lepo'yaü pitta÷othahà ..
     nyagrodhodumbarà÷vatthaplakùavetasavalkalaiþ .
     sasarpiùkaiþ pradehaþ syàcchothe pittasamudbhave .. * ..
     àgantuje raktaje ca lepa eùo'bhipåjitaþ .
     ajagandhàja÷çïgã ca ma¤jiùñhà saralastathà .
     ekaikikà÷vagandhà ca lepo'yaü ÷leùma÷othahà ..>% aja÷çïgã meóhà÷çïgã . ekaikikà ÷yàmanisotaþ .
     %<kçùõà puràõapiõyàkaü ÷i÷utvak ÷ikatà ÷ivà .
     måtrapiùñaþ sukhoùõo'yaü pralepaþ ÷leùma÷othahà .. * ..
     na ràtrau lepanaü dadyàddattaü ca patitaü tathà .
     na ca paryuùitaü ÷uùyamàõaü tatraiva dhàrayet ..>% dattaü dattameva punarna dadyàt . patitaü dãyamànaü yadaïgàt patitam . paryuùitaü lepanadravyakalkãkçtaü yat paryuùitam .
     %<tamasà pihito hyuùmà romakåpamukhe sthitaþ .
     vinà lepena niryàti ràtrau nàlepayedataþ ..
     ràtràvapi pralepastu vidhàtavyo vicakùaõaiþ .
     apàki÷othe gambhãre raktapittasamudbhave .. * ..>% atha pariùecanamàha .
     %<yathàmbubhiþ sicyamànaþ ÷àntimagnirhi gacchati .
     doùàgnirevaü sahasà pariùekeõa ÷àmyati ..>% tadyathà --
     %<vàtaghnauùadhanikvàthaistailairmàüsarasairghçtaiþ .
     uùõaiþ saüsecayet ÷othaü vàtikaü kà¤jikena tu ..
     pittaraktàbhighàtotthaü ÷othaü si¤cettu ÷ãtalaiþ .
     kùãràjyamadhukhaõóekùurasaiþ pittaharaiþ ÷çtaiþ ..
     kaphaghnauùadhaniþkvàthaira÷ãtaiþ pariùecayet .
     tailakùàràmbusåtrai÷ca ÷othaü ÷leùmasamudbhavam .. * ..>% atha vimlàpanamàha .
     %<rujataþ kañhinasyàsya kàryaü vimlàpanaü ÷anaiþ .>% atha ÷othasya vimlàpanasya vidhimàha . su÷rutaþ .
     %<abhyajya svedayitvà tu veõunàóyà ÷anaiþ ÷anaiþ .
     vimardayedbhiùaïmandaü talenàïguùñhakena và ..>% veõunàóyà svedayitvà uùõasvedaü kçtvà .. * .. raktamokùaõamàha .
     %<vedanopa÷amàrthàya tathà pàkasamàya ca .
     acirotpatite ÷othe ÷oõitasràvaõa¤caret ..>% caret kuryàt .
     %<ekatastu kriyàþ sarvà raktamokùaõamekataþ .
     raktaü hi vedanàmålaü taccennàsti na càpi ruk ..
     vivarõe kañhine ÷yàve vraõe càtyantavedane .
     savi÷eùe vi÷eùeõa jalaukobhiþ ùadairapi ..>% ÷oõitasràvaõa¤caredityanenànvayaþ .. * .. athopanàhasvedamàha . tasya vidhirbheùajasàdhanaprakaraõe kathita evàsti .
     %<rujàvatàü dàruõànàü kañhinànàü tathava ca .
     ÷othànàü svedanaü kàryaü ye càpyevaü vicàraõàt ..>% ÷othànàü sàmànyànàü vraõàþ vraõa÷othàþ teùàmapi svedanaü kàryam .
     %<÷othayorupanàhantu dadyàdàmavidagdhayàþ .
     pra÷àmyatyavidagdhastu vidagdhaþ pàkameti ca ..>% avidagdhaþ àmaþ . vidagdhaþ pàkonmukhaþ . sa yathà --
     %<da÷amålã balà ràsnà vàjigandhà prasàriõã .
     målaü phala¤ca vàtàrisinduvàrapunarnavàþ ..
     ÷obhà¤janaþ kaõà càpi saindhavaü vi÷vabheùajam .
     ÷aõakàrpàsayorbãjamatasã ca kulatthikà ..
     tilà yavà÷ca siddhàrthaþ kuñhero målakaü misiþ .
     yathàpràptairamãbhistu dravyairamlena saüyutaiþ ..
     kalkãkçtaiþ sukhoùõai÷ca svedayedbidhivacchanaiþ .
     anena pra÷amaü yàti vàta÷otho na saü÷ayaþ ..>% da÷amålyàdiråpamàha .
     %<punarnavà dàru ÷uõñhã ÷igruþ siddhàrtha eva ca .
     amlapiùñaþ sukhoùõo'yaü pralepaþ sarva÷othahà ..>% punarnavàdiþ .. * .. atha pàcanamàha .
     %<na pra÷àmyati yaþ ÷othaþ pralepàdividhànataþ .
     dravyàõi pàcanãyàni dadyàttatropanàhane ..>% pàcanadravyàõyàha .
     %<÷aõakamåla÷igråõàü phalàni tilasarùapàþ .
     atasãsaktavaþ kiõvamuùõadravya¤ca pàcanam ..>% ÷aõaphalàdãnàmatasyantàþ saktavaþ kartavyàþ . kiõvaü suràbãjam . yavagodhåmadhànyàdiprakàraþ anyaccoùõadravyaü vraõasya pàcanaü bhavati .. * .. atha bhedanamàha .
     %<antaþpåyeùu vaktreùu tathaivotsaïgavatsvapi .
     gatimatsvatha rogeùu bhedanaü saüprayujyate ..>% utsaïgavatsu koñaravatsu . gatimatsu nàóãvraõeùu . bhedanaü ÷astramauùadhakarma ca .. * .. tatra ÷astreõa bhedanamàha .
     %<roge vyadhanasàdhye tu yathàde÷aü pramàõataþ .
     ÷astraü vidhàya doùastu sràvayet kathitaü yathà ..>% kvacicchastranikùepàpavàdamàha .
     %<bàlavçddhàsahakùãõàbhãråõàü yoùitàmapi .
     vraõeùu marmajàteùu bhedanaü dravyalepanam ..>% tatra bhedamàha .
     %<ciravilvo'gniko dantã citrako hayamàrakaþ .
     kapotakaïkagçdhràõàü malaü lepena dàraõam ..>% cirabilvaþ kara¤jaþ . agnikaþ bhallàtakaþ .
     %<bhallàtakàsahatve tu raktacandanamiùyate ..>% hayamàrakaþ karavãraþ . dàraõaü bhedanam .
     %<kùàradravyaü tathà kùàro dàraõaþ parikãrtitaþ ..>% kùàradravyaü apàmàrgàdi . kùàraþ svarjikà yavakùàràdiþ .
     %<hastidanto jale piùñho bindumàtraþ pralepataþ .
     atyantakañhine ÷othe kathito bhedanaþ paraþ .. * ..>% atha pãóanamàha .
     %<påyagarbhànanåddhàràn vraõàn marmagtànapi .
     yathoktaiþ pãóanadravyaiþ samantàt paripãóayet ..>% pãóanadravyàõyàha .
     %<dravyàõàü picchilànàntu tvaïmålàni prapãóyet .
     yavagodhåmamàùàõàü cårõàni ca samàsataþ ..
     ÷uùyamàõamupekùeta pralepaü pãóanaü prati .
     na càpi mukhamàlimpettathà doùaþ prasicyate ..>% pãóanaü prati pãóanadravyalepaü prati . pãóanadravyalepe ÷uùyantamapi dhàrayedityarthaþ . tathà vraõasya mukhe lepaü vinà prasicyate sravati .. * .. atha ÷odhanamàha .
     %<vraõasya tvavi÷uddhasya kvàthaþ ÷uddhikaraþ paraþ .
     pañolanimbapatrasya sarvathaiva prayujyate ..
     vàtike da÷amålànàü kùãriõàü paittike vraõe .
     àragvadhàdeþ kaphaje kaùàyaþ ÷odhane hitaþ ..
     a÷vatthoóumbaraplakùavañavetasajaü sçtam .
     vraõa÷othopadaü÷ànàü nà÷anaü kùàlanàt smçtam ..
     tailasaindhavayaùñyàhvanimbapatrani÷àyugaiþ .
     trivçdghanayutaiþ kàryaþ pralepo vraõa÷odhanaþ ..
     ekaikaü sàrivàmålaü sarvavraõavi÷odhanam .
     nimbapatratilàdantãtrivçtsaindhavamàkùikam .
     duùñavraõapra÷amano lepaþ ÷odhanake÷arã ..>% ÷odhanake÷arã ÷odhana÷reùñhaþ .
     %<lepànnimbadalaiþ kalkairvra õa÷odhanaropaõaþ .
     bhakùaõàcchardimandàgnipitta÷leùmakçmãn haret ..
     vraõàn vi÷odhayet vartyà såkùmà syàt sandhimarmajàn .
     abhayatrivçtàdantãlàïgalãmadhusaindhavaiþ ..
     nimbapatraghçtakùaudradàrvãmadhukasaüyutà .
     vastistilànàü kalko và ÷odhayedropayedvraõam .. * ..>% atha ropaõamàha .
     %<apetapåtimàüsànàü màüsasthànamarohatàm .
     kalkastu ropaõe deyastilajo madhusaüyutaþ ..
     a÷vagandhà ruhà lodhraþ kañphalaü madhuyaùñikà .
     samaïgà dhàtakãpuùpaü paramaü vraõaropaõam ..
     madhuyuktà ÷arapuïkhà sarvavraõaropaõã kathità .
     sukhavãpatradhattårabalà mocà kuñherakà ..
     pçthagete pralepena gambhãravraõaropaõàþ ..>% sukhavãpatra kalau¤jãpatra . asyà etadeva nàma pustake dhçtam . kuñheraka varavarã .
     %<kakubhoóumbarà÷vatthajambukañphalalodhrajaiþ .
     tvakcårõai÷cårõità lepàt prarohanti mahàvraõàþ ..
     priyaïgudhàtakãpuùpayaùñãmadhujatåni ca .
     såkùmacårõãkçtàni syå ropaõànyavadhånanàt ..
     yavacårõaü samadhukaü satailaü saha sarpiùà .
     dadyàdàlepanaü koùõaü dàha÷ålopa÷àntaye ..
     kara¤jàriùñanirguõóãlepo hanyàdvraõaü kçmãn .
     lasunasyàthavà lepo hiïgunimbakçto'thavà ..
     nimbapatravacàhiïgusarpirlavaõasarùapaiþ .
     dhåpanaü syàdvraõe rakùaþkçmikaõóårujàpaham ..
     ye kledapàkasrutigandhavanto vraõà÷cirotthàþ samatà÷ca ÷othàþ .
     prayànti te guggulumi÷ritena pãtena ÷àntiþ triphalàsçtena ..
     pañolanimbàsanasàradhàtrãpathyàkùaniryåhamarurmukhe tu .
     pibet drutaü guggulunà visarpavisphoñaduùñabraõa÷àntimicchan .. * ..>% atha savarõatàkaraõam .
     %<manaþ÷ilà sama¤jiùñhà salàkùà rajanãdvayam .
     pralepaþ saghçtakùaudrastvacaþ sàvarõyakçt smçtaþ .. *>% atha vraõino bhojanam .
     %<jãrõa÷àlyodanaü snigdhamalpamuùõaü dravottaram .
     bhu¤jàno jàïgalairmàüsaiþ ÷ãghraü vraõamapohati ..
     taõóulãyakajãvantãvàståkasuniùaõõakaiþ .
     bàlaü målakavàrtàkupañolaiþ kàravellakaiþ ..
     sadàóimaiþ sàmalakaiþ ghçtabhçùñaiþ sasaindhavaiþ .
     anyairevaü guõairvàpi mudgàdãnàü rasena ca ..>% ebhiþ saha jãrõa÷àlyodanaü bhu¤jànaþ ÷ãghraü vraõamapohatãtyanvayaþ .
     %<amlaü dadhi ca ÷àka¤ca màüsamànåpamodakam .
     kùãraü guråõi cànyàni vraõitaþ parivarjayet ..
     vraõe ÷vayathuràyàsàt sa ca ràga÷ca jàgaràt .
     tau ca ruk ca divàsvàpàt tà÷ca mçtyu÷ca maithunàt .. * ..>% athàïgavraõacikitsà .
     %<kruddhe sadyo vraõaü kuryàdårdhva¤càdha÷ca ÷odhanam .
     kriyà ÷ãtà prayoktavyà raktapittoùmanà÷inã ..
     laïghana¤ca balaü j¤àtvà bhojanaü càsramokùaõam .
     ghçùñe vidalite caiva sutaràmiùyate vidhiþ ..
     chinne bhinne tathà viddhe kùate vàsçgatisravet .
     raktakùayàttatra rujaþ karoti pavano bhç÷am ..
     snehapànaparãùekalepàstatropanàhanam .
     kurvãta snehavasti¤ca màrutaghnauùadhairbhiùak ..
     khaógàdicchinnagàtrasya tatkàlaü påtito vraõaþ .
     gàïgerukãmålarasaiþ sadyaþ syàt gatavedanaþ ..>% gàïgerukã nàgabalà gurasakarã iti loke .
     %<kaùàyamadhuràþ ÷ãtàþ kriyàþ sarvàþ prayojayet .
     sadyo vraõànàü saptàhàt pa÷càt pårvoktamàcaret ..
     àmà÷ayasthe rudhire vidadhyàdvamanaü naraþ .
     tasmin pakvà÷ayasthe tu gçhõãyàt sa virecanam ..
     kvàtho vaü÷atvageraõóasvadaüùñrà÷mabhidà kçtaþ .
     hiïgusaindhavasaüyuktaþ koùñhasthaü sràvayedasçk ..
     yavakolakulatthànàü nisnehena rasena ca .
     bhu¤jãtànnaü yavàguü và pibet saindhavasaüyutam ..
     jàtãnimbapañolapatrakañukàdàrvãni÷à÷àrivàma¤jiùñhàbhayatiktatutthamadhukairnaktàhvabãjaiþ samaiþ .
     sarpiþsiddhamanena såkùmavadanà marmà÷ritàþ sràviõo gambhãràþ sarujo vraõàþ sagatikàþ ÷udhyanti rohanti ca ..
     vçddhavaidyopade÷ena pàramparyopade÷ataþ .
     jàtãghçtena saüsiddhe kùeptavyaü sikthakaü budhaiþ ..>% iti jàtyàdighçtam .. * ..
     %<jàtãnimbapañàlànàü naktamàlasya pallavàþ .
     sikthaü samadhukaü kuùñhaü dve ni÷e kañurohiõã ..
     ma¤jiùñhà padmakaü pathyà lodhratvaknãlamutpalam .
     sàrivà tutthakaü càpi naktamàlaphalaü tathà ..>% sàrivàsthàne sanimba iti ca pàñhaþ .
     %<etàni samabhàgàni kalkãkçtya prayatnataþ .
     tilatailaü pacet samyak vaidyaþ pàkavicakùaõaþ ..
     viùavraõe samutpanne sphoñake kakùarogiõi .
     dadruvãsarparogeùu kãñadaùñeùu sarvathà ..
     sadyaþ ÷astraprahàreùu dagdhaviddheùu caiva hi .
     nakhadantakùate dedve duùñamàüsàpakarùaõe ..
     bhakùaõena hitaü tailamidaü ÷odhanaropaõam .
     tailaü jàtyàdi nàmnaitat prasiddhaü bhiùagàdçtam ..>% iti jàtyàditailam .. * ..
     %<citrakarasonaràmañha÷arapuükhàlàïgalãkasindåraiþ .
     saviùaistathà sakuùñhaiþ kañutailaü sàdhasaüyuktam ..
     viparãtamallatailaü duùñavraõaü tathà nàóãm .
     bahubheùajai rasàdhyàmapathyabhoktu÷ca nirõudati ..>% iti viparãtamallatailam .. * ..
     %<amçtàpañolamålatriphalàtrikañukçmighnànàm .
     samabhàgànàü cårõaü sarvasamo guggulorbhàgaþ ..
     prativàsaramekaikàü khàdedihàkùaparimàõàm .
     jetuü vraõavàtàsçggulmodara÷othavàtarogàü÷ca ..>% iti amçtàdigugguluþ .. * .. athàgnidagdhasya cikitsà .
     %<pluùñasyàgniprapatanaü kàryamuùõaü tathauùadham .
     samyakasvinne ÷arãre tu svinnaü bhavati ÷obhitam ..
     prakçtyà salilaü ÷ãtaü skandayantyati÷oõitam .
     tasmàt sukhayati pluùñaü na tu ÷ãtaü kadàcana ..>% skandayanti ÷oùayanti .
     %<÷ãtàmuùõà¤ca durdagdhe kriyàü kuryàttataþ punaþ .
     ghçtàlepaprasekàstu ÷ãtànevàsya kàrayet ..
     samyagdagdhe tugàkùãrãplakùacandanagairikaiþ .
     sàmçtaiþ sarpiùà yuktairàlepaü kàrayedbhiùak ..
     gràmyànåpaudakairmàüsaiþ piùñairenaü pralepalet .
     atidagdhe vi÷ãrõàni màüsànuddhçtya ÷ãtalàm ..
     kriyàü kuryàt tataþ pa÷càcchàlitaõóulakaõóanaiþ .
     tindukyà÷ca kaùàyairvà ghçtami÷raiþ pralepayet ..
     vadarãtvakkaùàyairvà ghçtami÷raiþ pralepanam .
     yavàn dagdhvà masãkçtya tailena yutayà tayà ..
     ayaü sarvàgnidagdheùu lepanàdvraõaropaõaþ .
     vraõaü gåóhavicitraü và chàdayedathavodanaiþ ..
     madhåcchiùñaü samadhukaü lepaü sarjarasaü tathà .
     ma¤jiùñhàcandanaü mårvàü piùñvà sarpiùi pàcayet .
     sarveùàmagnidagdhànàmetadropaõamuttamam ..>% iti sikthakàdighçtam .. * ..
     %<siddhaü kaùàyakalkàbhyàü pañolyà kañutailakam .
     vraõadagdharujà sràvadàhavisphoñanà÷anam ..>% iti pañolãtailam ..
     %<vàtoùõama÷rutaü duùñaü saü÷oùya grathitaü vraõam .
     kuryàt sadàhaü kaõóvàóhyaü vraõagratthistu sa smçtaþ ..
     kampilyakaü vióaïgàni tvacaü dàrvyàstathaiva ca .
     piùñvà tailaü pacettantu vraõagranthiharaü param ..>% iti vraõàgantuvraõàgnidagdhavraõàdhikàraþ .. * .. bhagnàdhikàrastu bhagna÷abde draùñavyaþ . nàóãvraõanidànaü nàóãvraõa÷abde draùñavyam .. * .. atha nàóãvraõasya cikitsà .
     %<snuhyarkadugdhadàrvãbhirvartiü kçtvà prapårayet .
     eùa sarva÷arãrasthàü nàóãü hanyàt prayogaràñ ..
     àragvadhani÷àkàlàcårõàñhyà kùaudrasaüyutà .
     såtravartirvraõe yojyà ÷odhanã gatinà÷inã ..>% kàlà ma¤jiùñhà .
     %<jàtyarkasampàkakara¤jadantãsindhåtthasauvarcalayàva÷åkaiþ .
     vartiþ kçtà hantyacireõa nàóãü snukkùãrapiùñà saha citrakeõa ..
     nàóyàþ ÷astreõa vadanaü bçhat kçtvà prave÷ayet .
     ku÷alo vastividhinà tailaü jàtyàdisàdhitam ..
     evamanyacca yattailaü ghçtaü và svarasaü tathà ..
     yattailaü yadghanaü pakvaü svarasaü và tathaiva ca ..>% iti và pàñhaþ ..
     %<nàóyà abhyantare vaidyo laghuhastaþ prave÷ayet .
     karpårakarasaistailaü siddhàrthakabhavaü bhiùak .
     pacet sindårakalkena nàóãduùñavraõàpaham ..
     guggulutriphalàvyoùaiþ samàü÷airàjyayojitam .
     akùapramàõàü guñikàü khàdecchãtàmbunà naraþ ..
     nàóãduùñavraõaü ÷ålamudàvartabhagandaram .
     gulma¤ca gudajàn hanyàt pakùiràñ pannagàniva ..>% saptàïgo gugguluþ . iti nàóãvraõàdhikàraþ .. * .. bhagandarasya nidànaü cikitsà ca bhagandara÷abde draùñavyam . upadaü÷asya nidànàdyupadaü÷a÷abde draùñavyam .. * .. athopadaü÷asya cikitsà . upadaü÷eùu sarveùu snigdhasvinnasya dehinaþ . meóhramadhye ÷iràü vidhyet pàtayedvà jalaukasaþ .. sadyo nirhçtadoùasya ruk÷othàvupa÷àmyataþ . pàko nivàryo yatnena ÷i÷nakùayakaraþ sa yat .. vañaprarohàrjunajambulodhrapathyàharidràracitaþ pralepaþ . vyathàü tathà ÷othamapàkaroti sarvopadaü÷eùu tato hito'yam .. upadaü÷eùu pakveùu vraõaprakùàlanaü hitam . triphalàyàþ kaùàyeõa bhçïgaràjarasena và .. nãlotpalaü sukumudaü padmaü saugandhikaü tathà . eùa cårõaü dhålanàrthaü pralepa÷càtra ÷asyate .. bandhåkadalacårõena rajasà dàóimatvacaþ . guõñhanàntadvraõe kuryàllepaü pågaphalena và .. dahet kañàhe triphalà tanmakhã madhusaüyutà . pralepenopadaü÷asya vraõaþ sadyaþ prarohayet .. pañolanimbatriphalàkiràtakvàthaü pibedbà khadiràsanàbhyàm . sagugguluü và triphalàyutaü và sarvopadaü÷opaharaþ prayogaþ .. bhånimbanimbatriphalàpañolakara¤jadhàtrãkhadiràsanànàm . kaùàyakalkaiþ ÷çtamà÷u càjyaü sarvopadaü÷opaharaü pradiùñam .. iti bhånimbàdighçtam ..
     %<ghçtàni yàni proktàni kuùñhe nàóãvraõe vraõe .
     upadaü÷e prayojyàni sekàbhya¤janabhojane ..
     kùàrasåtreõa saüchidya liïgavartima÷eùataþ .
     dahecca tàntatastàbhyàü cikitsàü vraõavaccaret ..>% ityupadaü÷àdhikàraþ .. * .. ÷åkadoùàdhikàraþ ÷åkadoùa÷abde draùñavyaþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. atha vraõanà÷akatailam .
     %<uóumbaraü vañaplakùaü jambudvayamathàrjunam .
     pippala¤ca kadamba¤ca palà÷alodhratindukam ..
     madhåkamàmrasarja¤ca vadaraü padmake÷aram .
     ÷irãùabãjaü katakametat kvàthena sàdhitam .
     tailaü hanti vraõàllepàccirakàlabhavànapi ..>% iti gàruóe 198 adhyàyaþ ..

#<vraõakçt>#, puü, (vraõaü karotãti . kç + kvip . tugàgama÷ca .) bhallàtakaþ . iti ratnamàlà .. kùatakàrake, tri ..

#<vraõaketughnã>#, strã, (vraõaketuü hantãti . hana + ñak . ïãp .) dugdhapheõãkùupaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vraõadviñ>#, [ù] puü, (vraõasya dbiñ ÷atruþ .) bràhmaõayaùñikà . iti ÷abdacandrikà .. vraõadveùake, tri ..

#<vraõahaþ>#, puü, (vraõaü hantãti . hana + óaþ .) eraõóavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. vraõaghàtake, tri ..

#<vraõahà>#, strã, (vraõaü hantãti . hana + óaþ . striyàü ñàp .) guóucã . iti ÷abdacandrikà ..

#<vraõahçt>#, puü, (vraõaü haratãti . hç + kvip . tuk ca .) kalikàrãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vraõàriþ>#, puü, (vraõasya ariþ ÷atruþ .) volam . agastyavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vrataü>#, klã puü, bhakùaõam . ityuõàdikoùaþ .. (vriyate iti . vç¤ varaõe + bàhulakàt atac . saca kit .) puõyajanakopavàsàdi . tatparyàyaþ . niyamaþ 2 puõyakam 3 . ityamaraþ .. niyàmaþ 4 saüyamaþ 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. atha vratavidhiþ . tadàrambhapratiùñhayorvarjyakàlamàha jyotiùe . gurorbhçgorastabàlye vàrddhake siühage gurau iti . vçddho bàlo dinatrayamityantam . mañhapratiùñhàtattvàdàvanusandheyam .. * .. budhàùñamãvrate vi÷eùo ràjamàrtaõóokto yathà --
     %<dvijendrasutasaüyuktà pårõà yà ca sitàùñamã .
     tasyàü niyamakartàro na syuþ khaõóitasampadaþ ..
     pataïge makare yàte deve jàgrati màdhave .
     budhàùñamãü prakurvãta varjayitvà tu caitrakãm ..
     prasupte ca jagannàthe sandhyàkàle madhau tathà .
     budhàùñamãü na kurvãta kçtà hanti puràkçtam ..>% atha vratànuùñhànam . tatra devalaþ .
     %<abhuktvà pràtaràhàraü snàtvà caiva samàhitaþ .
     såryàdidevatàbhya÷ca nivedya vratamàcaret ..
     brahmacaryaü tathà ÷aucaü satyamàmiùavarjanam .
     vrateùvetàni catvàri variùñhànãti ni÷cayaþ ..>% atra pràtarityasyàbhuktvetyatra nànvayaþ . kintu vratamityanenànvayo'bhyarhitatvàt .
     %<pràtaþ saïkalpayedbidbànupavàsavratàdikam .
     nàparàhõe na madhyàhre pitrakàlau hi tau smçtau ..>% iti varàhapuràõaikavàkyatvàcca . vata÷càbhuktvà pràtaràhàramiti .
     %<munibhirdvira÷anaü proktaü vipràõàü martyavàsinàü nityam .
     ahani ca tathà tamasvinyàü sàrdhapraharayàmàntaþ ..>% iti chandogapari÷iùñàdekàhàra pårvadine kçtà paradine snàtvàcamya såryàdidevebhyo nivedya . oü såryaþ somo yama ityàdimantreõa sànnidhyaü pràrthya vratamàcaret . tataþ saïkalpayet . yadvà såryàdidevebhyo nivedya påjanãyadravyàdi dattvà vratamàcaret vrataü kuryàt . tadvidhàna¤ca ÷àntiparvaõi .
     %<gçhãtvauóambaraü pàtraü vàripårõamudaïmukhaþ .
     upavàsantu gçhõãyàt yadvà vàryeva dhàrayet .. * ..>% karmàdau såryapåjàmàha brahmapuràõam .
     %<yàvanna dãyate càrghyaü bhàskaràya mahàtmane .
     tàvanna påjayedviùõuü ÷aïkaraü và mahe÷varãm ..>% navagrahapåjàmàha matsyapuràõam .
     %<navagrahamakhaü kçtvà tataþ karma samàrabhet .
     anyathà phaladaü puüsàü na kàmyaü jàyate kvacit ..>% àdityàdipåjàmàha padmapuràõam .
     %<àdityaü gaõanàtha¤ca devãü rudraü yathàkramam .
     nàràyaõaü vi÷uddhàkhyaü ante ca kuladevatàm ..>% yattu .
     %<devatàdau yadà mohàt gaõe÷a¤ca na påjayet .
     tadà påjàphalaü hanti vighnaràjo gaõàdhipaþ ..>% ityanena gaõe÷apåjanasyàditvamuktaü tat såryapåjetaraparam . kuladevatetyatra kulàdyupalakùaõam .
     %<vratayaj¤avivàheùu ÷ràddhe home'rcane jape .
     àrabdhe såtakaü na syàdanàrabdhe tu såtakam ..>% tatra vi÷eùayati matsyapuràõam . garbhiõã såtikà naktaü kumàrã ca rajasvalà yadà÷uddhà tadànyena kàrayet kriyate sadà .. upavàsà÷aktau tu naktaü bhojanaü kurvãta .
     %<upavàseùva÷aktànàü naktaü bhojanamiùyate .>% iti vacanàntaràt a÷uddhà cet påjàü kàrayet kàyika¤copavàsàdikaü sadà ÷uddhayà a÷uddhayà và svayaü kriyate . atyantàsàmarthye puttràdipratinidhidbàrà upavàsaþ kàryaþ . tadabhàve'nukalpaþ . garuóapuràõam .
     %<bhàryà bhartçvrataü kuryàt jàyàyàstu patistathà .
     asàmarthyàt dbayostàbhyàü vratabhaïgo na jàyate ..
     puttraü và vinayopetaü bhaginãü bhràtaraü tathà .
     eùàmabhàva evànyaü bràhmaõaü viniyojayet ..>% àrabdhavratasyàsamàptau maraõe'pi tatphalapràptimàhàïgiràþ .
     %<yo yadarthaü careddharmaü na samàpya mçto bhavet .
     sa tatpuõyaphalaü pretya pràpnuyànmanurabravãt ..>% pretya paraloke . ÷àmbapuràõam .
     %<lobhànmohàt pramàdàdbà vratabhaïgo yadà bhavet .
     upavàsatrayaü kuryàt kuryàdbà ke÷amuõóanam ..>% moho bhramaþ . pramàdo'navadhànatà . và÷abdaþ samuccaye tena muõóana¤ca kàryaü muõóanàkaraõe dviguõaü pràya÷cittam . upavàsatrayà÷aktau caturviü÷atipaõà deyàþ . padmapuràõam .
     %<vapanaü naiva nàrãõàü nànuvrajyàjapàdikam .
     na goùñhe ÷ayanaü tàsàü na ca dadhyàdgavàjinam ..
     sarvàn ke÷àn samuddhçtya chedayedaïgulidvayam .
     evameva tu nàrãõàü muõóamuõóanamàdi÷et ..>% iti govadhaprakaraõe vivecitam .
     %<pràya÷cittamidaü kçtvà punareva vratã bhavet .
     pårbaü gçhãtvà saïkalpaü pramàdànnàcaredyadi .
     jãvan bhavati caõóàlo mçtaþ ÷và càbhijàyate ..>% iti pràya÷cittavivekadhçtavacanam .. devalaþ .
     %<sarvabhåtabhayaü vyàdhiþ pramàdo guru÷àsanam .
     avrataghnàni kathyante sakçdetàni ÷àstrataþ ..>% bharturanuj¤ayà strãõàü vratakaraõe na doùaþ . kàmaü bharturanuj¤ayà vratopavàsaniyamejyàdãnàmabhyàsaþ strãdharma iti saüvatsarapradãpadhçta÷aïkhavacanàt .. atra kathà÷ravaõamàha devãpuràõam .
     %<taddhyànaü tajjapaþ snànaü tatkathà÷ravaõàdikam .
     upavàsakçto hyete guõàþ proktà manãùibhiþ ..>% atha vratapratiùñhàvidhiþ . ÷rãbhagavànuvàca .
     %<gopathàràmasetånàü mañhasaükramave÷manàm .
     niyamavratakçcchràõàü pratiùñhàü ÷çõu sattama ..
     bràhmyeõa vidhinà vahniü samàdhàya vicakùaõaþ .
     ÷ilàü pårõaghañaü kàüsyaü sambhave sthàpayedbudhaþ ..
     brahman sarvaü samàsàdya ÷rapayedyavamayaü carum .
     kùãreõa kapilàyàstu tadbiùõoriti sàdhakaþ ..
     praõavenàbhighàryàtha darvyà saüghaññayet tataþ .
     sàdhayitvàvatàryàtha tadviùõoriti homayet ..
     vyàhçtyà caiva gàyattryà tadvipràseti homayet .
     vi÷vata÷cakùurityuktvà vedàdyairhomayettathà ..
     oü bhåragnaye svàhà . oü såryàya svàhà . oü prajàpataye svàhà . oü antarãkùàya svàhà .
     oü dyauþ svàhà . oü brahmaõe svàhà . oü pçthivyai svàhà . oü mahàràjàya svàhà .
     oü somaü ràjànamiti juhuyàt . oü lokapàlebhyaþ svàhà . svasvamantrairjuhuyàdgrahebhya÷ca .
     evaü hutvà carorbhàgaü dadyàt da÷adi÷àü balim .
     tataþ palà÷asamidhà hunedaùñottaraü ÷atam ..
     àjyantu juhuyàt pa÷càdebhirmantraidvijottamaþ .
     tataþ puruùasåktai÷ca mantrairàjyantu homayet ..
     iràvatãti juhuyàt tilàn ghçtapariplutàn .
     hutvà ca brahmaviùõã÷adevànàmanuyàyinam ..
     grahàõàmàhutãrhutvà loke÷ànàmatho punaþ .
     parvatànàü nadãnà¤ca samudràõàü tathaiva ca ..
     hutvà vyàhçtibhirdadyàt ÷rucà pårõàhutitrayam .
     vauùaóantena mantreõa vaiùõavena surottama ..
     pa¤cagavya¤ca saüprà÷ya dadyàdàcàryadakùiõàm .
     tilapàtraü hemayuktaü savastraü gàmalaïkçtàm .
     prãyatàü bhagavàn viùõurityutsçjedvrataü naraþ .. * ..
     àràmaü kàrayedyastu nandane sa ciraü vaset .
     mañhapradànàt svarlokaü pràpnoti puruùaþ sadà ..
     setupradànàdindrasya lokamàpnoti mànavaþ .
     prapàdànàdvàruõa¤ca lokamàpnotyasaü÷ayam ..
     saükramàõàntu yaþ kartà durgatiü tarate naraþ .
     svargaloke ca nivaset iùñakàsetukçttathà ..
     gomàrgasya tathà kartà goloke krãóate ciram .
     niyamavratakçdyàti viùõulokaü narottamaþ ..
     kçcchrakçt svargamàpnoti sarvapàpavivarjitaþ .
     anena vidhinà martyaþ saüpårõaü phalamàpnuyàt .. * ..
     iyaü pratiùñhà sàmànyà sarvasàdhàraõànagha .
     kartavyà de÷ikendraistu pratiùñhà yatra vidyate ..
     iti saükùepataþ proktaþ samudàyavidhistava .
     sarveùàmeva varõànàü sarvakàmaphalapradaþ ..
     sarveùåkteùu kartavyà pratiùñhà vidhinà budhaiþ .
     phalàrthibhistvapratiùñhaü yasmànniùphalamucyate ..>% iti haya÷ãrùe samudàyapratiùñhàpañalaþ .. * .. bràhmyeõa vaidikena svagçhyoktavidhineti yàvat . ÷ileti udåkhalopalakùaõam . kàüsyaü agnipraõayanàrtham . kàüsyena agnipraõayanamàha . gçhyàsaügrahe .
     %<÷ubhaü pàtrantu kàüsyaü syàttenàgniü praõayedbudhaþ ..
     tasyàbhàve saràveõa navenàbhimukha¤ca tam .
     sarvataþ pàõipàdàntaþ sarvato'kùi÷iromukhaþ .
     vi÷varåpo mahànagniþ praõãtaþ sarvakarmasu ..>% eva¤càgnipraõayanànantaraü sarvata ityasya pàñho yuktaþ . praõãta iti mantraliïgàt . anyathà sthàpanànantaraü etadvidhànaü vyarthaü syàt .. * .. atra ca pàkàïgatvàt sàhasanàmànamagnimàha gçhyàsaügrahaþ .
     %<pràya÷citte vidhu÷caiva pàkayaj¤e tu sàhasaþ .
     pårõàhutyàü mçóo nàma ÷àntike varadastathà .
     àhåya caiva hotavyaü yatra yo vihito'nalaþ ..>% pràya÷citte homakarmavaiguõyasamàdhànàrthaü pràya÷cittàtmakamahàvyàhçtihomàdau . tathà ca chandogapari÷iùñam .
     %<yatra vyàhçtibhirhomaþ pràya÷cittàtmako bhavet .
     catasrastatra vij¤eyàþ strãpàõigrahaõe yathà ..
     api vàj¤àtamityeùà pràjàpatyàpi vàhutiþ .
     hotavyà trirvikalpo'yaü pràya÷cittavidhiþ smçtaþ ..>% atra trirvikalpa ityabhidhànàt sàmagànàü bhavadevabhaññokta÷àñhyàyanahomo niùpràmàõikaþ . atràmukàgne ihàgacchàgaccha ityuccàrya yavàbhàve vrãhyàdibhirapi homaþ .
     %<haviùyeùu yavà mukhyàstadanu vrãhayaþ smçtàþ .
     màùakodravagauràdãn sarvàbhàve vivarjayet ..
     yathoktavastvasampattau gràhyaü tadanukàri yat .
     yavànàmiva godhåmà vrãhãõàmiva ÷àlayaþ ..>% iti chandogapari÷iùñàt .. tatra gobhilena atha havirnirvapati vrãhãn yavàn và kàüsye carusthàlyàü và amuùmai tvà juùñaü nirvapàmãti devatànàmodde÷aþ . sakçdyajuùà dviståùõãmityanena nirvàpakramàbhidhànàt sàmagena tanmàtraü kartavyam . atra ca viùõave tvà juùñaü nirvapàmãtyanena yajuùà caru ityabhidhànàt havanãyanirvàpaõàdicaruniùpattiþ kartavyà . tatra chandogapari÷iùñam .
     %<devatàsaükhyayà gçhya nirvàpàü÷ca pçthak pçthak .
     tåùõãü dvireva gçhõãyàddhoma÷càpi pçthak pçthak ..>% atra devatàsaükhyayà pçthak pçthak nirvàpaþ . anunirvàpastantreõaiva . homo'pi pçthak pçthageveti . àlasyàdipuruùadoùeõa gçhãtataõóulenàpi mantreõa nirvàpàdikaü samàcaranti yàj¤ikàþ .
     %<ghàte nyåne tathà cchinne sànnàjye màntreke tathà .
     yaj¤e mantràþ prayoktavyà mantrà yaj¤àrthasàdhakàþ ..>% ityukteþ . màntrike mantramàdhye avaghàtàdau nyåne tatkàle mantrapàñhàbhàve mantràþ prayoktavyàþ . kapilàyà abhàve anyadhenorapi ghçtena sapraõavatadbiùõorityanenàbhidhàrya darvyà dakùiõàvartena saümi÷rayet . darvã ca pràde÷apramàõà dvyaïgulavistàrà gràhyà .
     %<idhmajàtãyamidhmàrdhapramàõaü mekùaõaü bhavet .
     vçttaü vàrkùa¤ca pçthvagramavadànakriyàkùamam ..
     eùaiva darvã yastatra vi÷eùastamahaü bruve .
     darvã dvyaïgulapçthvagrà turãyona¤ca mekùaõam ..>% iti chandogapari÷iùñàt . idhmàrdhapramàõaü pràde÷amàtram . pràde÷advayamidhmasya pramàõaü parikãrtitam . iti chandogapari÷iùñokteþ . athetyanena svagçhyokta÷eùakarmasamàpanànantaraü prakçtahomaþ . atra bahudevatàkacaruhomàdupaghàtahomaþ .
     %<carau tu bahudaivatye homaþ syàdupaghàtavat .>% iti chandogapari÷iùñadhçtavacanàt .. upaghàtalakùaõamàha gçhyàsaügrahaþ .
     %<pàõinà mekùaõenàtha sruveõaiva tu yaddhaviþ .
     håyate cànupastrãrya upaghàtaþ sa ucyate ..
     yadyupaghàtaü juhuyàccaràvàjyaü samàpayet .
     mekùaõena tu hotavyaü nàjyabhàgo na sviùñikçt ..>% anupastãrya ityanena sruci yaccaturàvartaü pa¤càvartaü và ghçtopastaraõàdikaü tadatra nàsti tena mekùaõàdinà sakçt gçhãtvà hotavyam .. * .. prakçtahomàt pràk vahnipåjanamàha màrkaõóeyapuràõam .
     %<påjayecca tato vahriü dadyàccàpyàhutãþ kramàt .>% tata iti vahnernàmakaraõadhyànànantaram . homànuùñhàne smçtiþ .
     %<mantreõoïkàrapårveõa svàhàntena vicakùaõaþ .
     svàhàvasàne juhuyàddhyàyan vai mantradevatàm ..>% tatastadbiùõoritimantreõa caruõà homayet . evaü vyàhçtyà pratyekaü bhårityàdinà . gàyattryà sàvitryà . tadbipràseti tadvipràso vipaõyavo jàgçvàüsa ityàdinà . vi÷vata iti vi÷vata÷cakùuruta vi÷vatomukha ityàdinà . vedàdyaiþ agnimãle ityàdinà . iùetvorjyetvà ityàdinà . agna àyàhi ityàdinà . ÷anno devãrityàdinà caturbhiþ . bhåragnaye ityàdyaùñabhiþ . tataþ somaü ràjànamityàdinà . tato lokapàlebhya ityàdinà svasvamantraistattadvedoktada÷adikpàlamantraiþ . tatra sàmagànàü indrasya tràtàramityàdinà . agne÷ca agniü dåtaü vçõãmahe ityàdinà . yamasya nàke suparõamityàdinà . nirçtervetthàhi nirçtãnàü ityàdinà . varuõasya ghçtavatã bhuvanànàmityàdinà . vàyoþ vàta àvàtu bheùajaü ityàdinà . somasya somaü ràjànamityàdinà . ã÷ànasya abhittà ÷åraõo numa ityàdinà . brahmaõo brahmayajj¤ànaü prathamamityàdinà . anantasya carùaõãdhçtamityàdità . tathà ca gobhilãyakarmapradãpe .
     %<tràtàramindramavitàramindrasya parikãrtitaþ .
     agniü dåtaü vçõãmahe vahrermantro yamasya vai ..
     nàke suparõasupayat vetthàhirõirçtestathà .
     ghçtavatãti varuõasya vàta àvàtu bheùajam ..
     vàyormantraþ samuddiùñaþ somaü ràjànamityçcà .
     somasya mantraþ kathitastvabhitve'tã÷a ucyate ..>% ã÷e ã÷ànasya .
     %<brahmayajj¤ànaü prathamaü brahmaõaþ parikãrtitaþ .
     carùaõãdhçtamiti ca sarpasya samudàhçtaþ ..>% grahebhyaþ navagrahebhyaþ svasvamantraiþ sarvavedasàdhàraõaiþ . såryasyàkçùõenetyàdinà . somasyàpyàyetyàdinà . maïgalasyàgnirmåddhà ityàdinà . budhasyàgne vivasvadityàdinà . bçhaspaterbçhaspate paridãyetyàdinà . ÷ukrasya ÷ukrante'nyadyajatanta ityàdinà . ÷anai÷carasya ÷anno devãrityàdinà . ràhoþ kayàna÷citretyàdinà . ketoþ ketuü kçõvannityàdinà . tathà ca matsyapuràõam .
     %<àkçùõeneti såryàya homaþ kàryo vijànatà .
     àpyàyasveti somàya mantreõa juhuyàt punaþ ..
     agnirmårdhà divo mantramiti bhaumàya kãrtayet .
     agne vivasvaduùasa iti somasutàya ca .
     bçhaspate paridãyà ratheneti gurormataþ .
     ÷ukrante'nyaditi ca ÷ukrasyàpi nigadyate ..
     ÷anai÷caràyeti punaþ ÷anno devãti homayet .
     kayàna÷citra àbhuva dåtã ràhorudàhçtaþ .
     ketuü kçõvanniti kuryàt ketånàmupa÷àntaye ..>% evaü caruhomaü samàpya caru÷eùeõa pràcyàdidigbhyaþ pàyasavaliü dadyàt . tadyathà . eùa pàyasavaliþ oü pràcyai di÷e namaþ ityàdinà . dakùiõàyai di÷e svàhà iti ÷rutidar÷anàt . hariharapaddhatikçtyapradãpàbhyàü svàhàntena balidànamuktam . vastutastu valiprakaraõa eva pràcyårdhàvàcãbhyo'harahartityaü prayoga iti gobhilasåtre strãliïganirde÷àt di÷àü devatàtvaü valau pratãyate . atra tvavàcãtipàñhàt ÷rutyuktahomãye dakùiõàyai ityanàdçtya oü avàcyai di÷e nama iti valau prayujyate . ebhirmantraistadviùõoþ paramaü padaü ityàdiyàvanmantraiþ . àjyantviti tu÷abdena samiddhome teùàü vyàvartanàt mantràkàïkùàyàü pràthamikatvena tadbiùõorityasya parigrahaþ . tatastadbiùõoriti mantreõa svàhàntena ghçtàktapalà÷asamidbhiraùñottara÷ataü juhuyàt . pårvoktamantraiþ pårboktadevatàbhyaþ sruveõàjyàhutãrjuhuyàt . puruùasåktastattadvedoktaþ . tatra sàmagànàm . oü idaü viùõuriti . prekùakasya viùõoriti . pràkàvyamuùaleva bruvàõa iti . sahasra÷ãrùeti . tripàdårdhva iti . puruùa evedamiti . etàvànasya iti . tato viràóiti . kayàna ityàdi puruùasåktam . tathà ca sàmidhenã ÷rutiþ . idaü viùõuþ prekùakasya viùõoþ pràkàvyamuùaleva bruvàõaþ iti vàràhamantyaü puruùavrate caiùà vaiùõarvànàmasahitenàü prayu¤jan viùõuþ prãõàti iti pràkàvyamuùaleva bruvàõa iti vàràhamantyamityanena eko mantraþ prakà÷itaþ . puruùa ityanena puruùapadayuktapa¤camantràþ . vrate ityanena kayàna÷citra ityeko mantraþ . sàmago juhuyàt . yajurvedã tu tatra prasiddhàbhiþ sahasra÷ãrùetyàdi çgbhiþ ùoóa÷àhutãrjuhuyàt . iràvatãti tilàn dhçtàktàn sakçjjuhuyàt . evaübrahmànuyàyibhyaþ mvàhà viùõvanuyàyibhyaþ svàhà ã÷ànànuyàyibhyaþ svàhà . evaü pårvoktanavagrahamantraiþ pårboktairdikpàlamantrai÷ca juhuyàt . evaü parvatebhyaþ svàhà nadãbhyaþ svàhà nadebhyaþ svàhà samudrebhyaþ svàhà bhåþ svàhà bhuvaþ svàhà iti juhuyàt . tataþ paribhàùàsiddhaü sva÷àkhoktamahàvyàhçtihomaü pràya÷cittahoma¤ca kçtvà srucà tadbiùõoriti mantreõa vauùaóantena pårõàhutitrayamutthàya juhuyàditi vi÷eùopàdànàt nàtra sva÷àkhoktapårõahomaþ . tataþ pa¤cagavyaü caru÷eùaü prà÷ya ghràtvà và hemayuktaü savastraü tilapàtraü alaïkçtàü gà¤ca dakùiõàmàcàryàya dadyàt . àcàryapada¤ca .
     %<udàharati vedàrthàn yaj¤avidyàþ smçtãrapi .
     ÷rutismçtisamàpannamàcàryaü taü vidurbudhàþ ..>% iti chandogapari÷iùñàt .. karmopadeùñuràcàryatvena àcàryapadaü svayaü hotçpakùe brahmaparaü anyahotçpakùe brahmahotçdvayaparam . svayaü brahmahotçkarmakaraõapakùe pustakadhàrakaparam .
     %<brahmaõe dakùiõà deyà yatra yà parikãrtità .
     karmànte'nucyamànàyàü pårõapàtràdikà bhavet ..
     vidadhyàddhautramanya÷ceddakùiõàrdhaharo bhavet .
     svaya¤cedubhayaü kuryàdanyasmai pratipàdayet ..>% iti chandogapari÷iùñaikavàkyatvàt .. evaü brahmavidhinà agnisthàpanàdi prãyatàü bhagavàn viùõurityantakarmasaüskçtagopathàdidànaniyamavratakçcchràdikaraõànyatararåpà samudàyapratiùñhà kartavyà . samudàyasya prakçtagopathàdeþ pratiùñhà samudàyapratiùñhà . tathà ca kapilapa¤caràtram .
     %<pratiùñhà÷abdasaüsiddhiþ pratipårbàcca tiùñhateþ .
     bahvarthatvànnipàtànàü saüskàràdau prateþsthitiþ ..>% tathà ca gopathàderuktakarmasaüskçtasya phalajanakatvam . apratiùñhantu niùphalamityukteþ . etadvratakarmaõà prãyatàü bhagavàn viùõuriti samàpnuyàt .. * .. atha vratapratiùñhàprayogaþ . tatra kçtanityakriyaþ kathàntaü vrataü samàpya tattaddevatàprãtikàmo yathà÷akti dànàdi dadyàt .
     %<vrate devagçhotsarge kåpàdãnàü pratiùñane .
     dadyàt ùoóa÷adànàni dviùaódànàni caiva và ..>% iti dànasàgaradhçtavacanàt .. oü tat sadityuccàrya oü adyetyàti amukagotro'mukadeva÷armà tattadvrataphalapràptikàmaþ kçtaitat amukavratapratiùñhàmahaü kariùye . strã cedvratakàriõã tadà amukagotràmukã devãtyàdyåhyaü iti saïkalpaü kuryàt . tato ghañaü saüsthàpya pa¤ca devàn saüpåjya gauryàdiùoóa÷amàtçkàþ saüpåjyàþ . puruùa÷cettadà nàndã÷ràddhaü kuryàt . tata uttaràbhimukhaü bràhmaõamupave÷ya tatsamãpe àsanamànãya pràïmukho yajamànaþ oü sàdhu bhavànàstàü iti kçtà¤jalirvadet . oü sàdhvahamàse iti prativacanam . oü arcayiùyàmo bhavantaü iti punarukte oü arcayeti prativacanam . tato vastràlaïkàragandhapuùpàdibhirabhyarcya dakùiõaü jànu dhçtvà oü adyetyàdi amukagotramamukadeva÷armàõamarcitaü kçtaitadamukavratapratiùñhàkarmaõi homàdikarmakaraõàya bhavantamahaü vçõe . oü vçto'smãti prativacanam . oü yathàvihitaü vçtakarma kuru . oü yathàj¤ànaü karavàõi iti prativacanam . tato vedãü pa¤cagavyenàbhyukùya pårve pa¤ca ghañàn ghañamekaü và saüsthàpya prathamalikhitakrameõa bhåta÷uddhyàdigaõe÷àdipåjàü vidhàyatattaddevatàü krameõa påjayet . tato hotà svagçhyoktavidhinàgniü saüsthàpya brahmasthàpanànantaraü caru÷rapaõaü kuryàt . anyat sarvaü pratiùñhàpaddhatau j¤eyam .. * .. atha vrataprayogaþ . svastivàcanaü kçtvà såryaþ soma iti pañhityà saïkalpaü kuryàt . adyetyàdi amukakàmo'mukavratamahaü kariùye . vratàvçttau àvçttisaükhyàmullikhet adyàrabhyeti ca . udaïmukho bhåtvà etat kuryàt . oü yasaþ kùityai nama iti sthaõóilaü màrjayet . oü sa ityabhyukùayet . vàmahastena sthaõóilaü gçhãtvà ku÷ena praõavapårvakaü caturthyantavratadevatànàma likhet . hastapramàõaü sthaõóilaü caturasraü sitataõóulenàpårya madhye vitastyårdhvakarõikaü haridràcårõena tadvahirvitastipramàõànyanyonyasaktàni aùñadalàni sitataõóulacårõena patramåle ke÷aràõi kusumbhacårõena patrasandhãrvilvàdipatracårõena pãñhagàtràõi dagdhapulàkajena kçtvà ghañaü saüsthàpya sàmànyàrghyaü kçtvà tadudakenàtmànaü påjopakaraõa¤càbhyukùya gaõe÷àdãn navagrahàü÷caiva påjayet . tato vratadevatàþ påjayet . iti vratatattvam .. * .. atha vratalakùaõam . dãrghakàlànupàlanãyasaïkalpo vratamiti nàràyaõopàdhyàyànàü svarasaþ . svakartavyaviùayo niyataþ saïkalpo vratamiti ÷rãdattaharinàthavardhamànaprabhçtayaþ .. saïkalpa÷ca bhàve mayaitat kartavyameva niùedhe na kartavyamiti j¤ànavi÷eùaþ . ataeva saïkalpaþ karmamànasamityàbhidhànikàþ . vastutastu pårboktavaràhapuràõavavanenaikàda÷yupavàsasya vratatvàbhidhànàt .
     %<ekabhaktena naktena tathaivàyàcitena ca .
     upavàsena caikena pàdakçcchra udàhçtaþ ..>% ityàdi yàj¤avalkyàdukteùu ekabhaktanaktàyàcitabhojanopavàsàdiùu pàdakçcchràditvàbhidhànàcca na saïkalpo vratam . kintu saïkalpaviùayatattatkarmaiva vratamiti . ataeva vratànàü saïkalpasambhavatvamàha manuþ .
     %<saïkalpamålaþ kàmo vai yaj¤àþ saïkalpasambhavàþ .
     vratà niyamadharmà÷ca sarve saïkalpajàþ smçtàþ ..>% anena karmaõà idamiùñaü phalaü sàdhyate ityevaü viùayà buddhiþ saïkalpastadanantaramiùñasàdhanatayà avagate tasmin icchà jàyate tatastadarthaü prayatnaü kurvãta ityevaü yaj¤àþ saïkalpasambhavàþ . vratà niyamaråpà dharmà÷caturthàdhyàye vakùyamàõàþ . sarve ityanena anye'pi ÷àstràrthàþ saïkalpàdeva jàyante iti kullåkabhaññaþ .. * .. saïkalpamàha varàhapuràõam .
     %<pràtaþ saïkalpayedbidbànupavàsavratàdikam .
     nàparàhõe na madhyàhre pitryakàlau hi tau smçtau ..>% saïkalpa vratasyàrambha ityuktaü ràghavadhçto viùõuþ .
     %<vratayaj¤avivàheùu ÷ràddhe home'rcane jape .
     àrabdhe såtakaü na syàdanàrabdhe tu såtakam ..
     àrambho varaõaü yaj¤e saïkalpo vratajàpayoþ .
     nàndã÷ràddhaü vivàhàdau ÷ràddhe pàkapariùkriyà .
     nimantraõantu và ÷ràddhe àrambhaþ syàditi ÷rutiþ ..>% pàkapariùkriyeti sàgnerdar÷a÷ràddhaviùayam . tatraiva tasyàgnyuddharaõavidhànena tadagnipàkasyàsàdhàraõatvàt .. * .. saïkalpavidhànantu saüvatsarapradãpe .
     %<pràtaþsandhyàü tataþ kçtvà saïkalpaü budha àcaret .>% ÷àntiparvaõi .
     %<gçhãtvauóumbaraü pàtraü vàripårõamudaïmukhaþ .
     upavàsantu gçhõãyàdyadbà saïkalpayedbudhaþ ..
     devatàstasya tuùyanti kàmikaü tasya sidhyati .
     anyathà tu vçthà martyàþ kli÷yanti svalpabuddhayaþ ..>% yadbeti pakùàntaram . tena tàmrapàtràbhàve saïkalpamàtraü karaõãyam .. * .. gçhãtavratàkaraõe doùamàha chàgaleyaþ .
     %<pårvaü vrataü gçhãtvà yo nàcaret kàmamohitaþ .
     jãvan bhavati càõóàlo mçtaþ ÷và caiva jàyate ..
     dvàda÷ãvratamàdàya vratabhaïgaü karoti yaþ .
     dvàda÷àbdaü vrataü cãrõaü niùphalaü tasya jàyate ..>% iti nàradãyavacanàt dvàda÷yàü vi÷eùo'pi .. * .. pràya÷cittamàha padmapuràõam .
     %<lobhànmohàt pramàdàdbà vratabhaïgo yadà bhavet .
     upavàsatrayaü kuryàt kuryàdbà ke÷amuõóanam .
     pràya÷cittamidaü kçtvà punareva vratã bhavet ..>% và÷abdaþ samuccaye tena muõóana¤ca kartavyamiti pràya÷cittavivekaþ .. pramàdàdasya sakçtkçtatve pratiprasåte devalaþ .
     %<sarvabhåtabhayaü vyàdhiþ pramàdo guru÷àsanam .
     avrataghnàni kathyante sakçdetàni ÷àstrataþ ..>% ityekàda÷ãtattvam .. * .. puõyajanakavratàni yathà . vai÷àkhasya ÷uklatçtãyàyàü akùayatçtãyàvratam 1 tasya ÷uklà dvàda÷ã pipãtakã 2 taccaturda÷ã nçsiühacaturda÷ã 3 tasya kçùõàùñamã trilocanàùñamã 4 tasya kçùõacaturda÷ã sàvitrã 5 jyaiùñha÷uklatçtãyà rambhàtçtãyà 6 tasya ÷uklà caturthã umàcaturthã 7 tasya ÷uklà ùaùñhã araõyaùaùñhã 8 taccaturda÷ã campakacaturda÷ã 9 àùàóhã ÷uklaikàda÷ã ÷ayanaikàda÷ã 10 ÷ràvaõã kçùõàùñamã ÷rãkçùõajanmàùñamã 11 bhàdra÷uklà caturthã ÷ivà caturthã 12 tasya ÷uklà ùaùñhã capeñà ùaùñhã 13 tasya ÷uklà saptamã lalità saptamã tatra kukkuñãvratam 14 tasya ÷uklàùñamã dårvàùñamã 15 ràdhàùñamã ca 16 tasya ÷uklà navamã tàlanavamã 17 tasya ÷uklaikàda÷yàü pàr÷vaparivartanavratam 18 tasya ÷uklà dbàda÷ã ÷ravaõadbàda÷ã 19 tasya ÷uklà caturda÷ã anantacaturda÷ã 20 tasya kçùõà caturthã gaõe÷acaturthã 21 à÷vina÷uklàùñamã mahàùñamã 22 kàrtika÷uklà navamã durgànavamã 23 tasya ÷uklaikàda÷ã utthànaikàda÷ã 24 tasya ÷uklà caturda÷ã pàùàõacaturda÷o 25 tanmàsãyaikàda÷yàdipa¤catithyàtmakaü vakapa¤cakam 26 vç÷cikasaükràntyàü sarvajayàvratam 27 kàrtikeyavrata¤ca 28 agrahàyaõasya ÷uklà ùaùñhã guhaùaùñhã 29 tasya ÷uklà saptamã mitrasaptamã 30 tasya ÷uklà dvàda÷ã akhaõóà dbàda÷ã 31 màgha÷uklà caturthã varadà caturthã 32 tasva ÷uklapa¤canyàü ÷rãpa¤camãvrataü ùaóvarùaniùpàdyam 33 tasya ÷uklà ùaùñhã ÷ãtalà ùaùñhã 34 tasya ÷uklà saptamã àrogyasaptamã 35 tasya ÷uklaikàda÷ã bhãmaikàda÷ã 36 taddvàda÷ã varàhadvàda÷ã 37 tasya kçùõà caturda÷ã ÷ivaràtriþ 38 phàlguna÷uklà dbàda÷ã govindadbàda÷ã 39 caitrakçùõà ùaùñhã skandaùaùñhã 40 caitra÷uklàùñamã a÷okàùñamã 41 tasya ÷uklà navamã ÷rãràmanavamã 42 tasya ÷uklà trayoda÷ã madanatrayoda÷ã 43 . iti smçtiþ .. * .. ayàcitavrataü naktavrataü umàmàhe÷varavrataü ÷aïkaranàràyaõavrataü devãpuràõe kçùõàùñamãvratanàmàdhyàye sammàrjanamàhàtmyàdhyàye ca draùñavyam .. * .. tithyàdivrataü gàruóe 116 adhyàye agastyàrghyavrataü gàruóe 119 adhyàye càturmàsyavratàni gàruóe 121 adhyàye bhãùmapa¤cakàdivrataü gàruóe 123 adhyàye draùñavyam .. * .. kàrtikasnànavrataü kàrtikavrataü kàrtikapradãpadànavrata¤ca pàdmottarakhaõóe 140 adhyàye draùñavyam .. * .. pratipatkalpe brahmavratam . dvitãyàkalpe puùpadbitãyàvrataü phaladbitãyàvrata¤ca . tçtãyàkalpe gaurãvratam . caturthãkalpe gaõe÷acaturthã . pa¤camãkalpe bhàdra÷uklà pa¤camã nàgapa¤camã . ùaùñhãkalpe bhàdra÷uklà ùaùñhã guhaùaùñhã . saptamãkalpe màgha÷uklasaptamã rathasaptamã . ÷uklapakùe ravivàre saptamyàü rohiõãnakùatrayoge vijayàsaptamã . ravivàre saükràntau àdityahçdayavratam . ÷uklapakùãyasaptamyàü pa¤catàrakanakùatrayoge jayà saptamã . màgha÷uklasaptamã jayantã . bhàdra÷uklasaptamã aparàjità saptamã . ÷uklapakùe saptamyàü ravisaükramaõe mahàjayà saptamã . màrga÷ãrùasya ÷uklà saptamã nandà saptamã . ÷uklasaptamyàü hastànakùatrayoge bhadràsaptamãvratam . phàlgunasya ÷uklà saptamã kàmadà saptamã . pàpanà÷inã saptamãvratam . bhànupadavratam . sarvavyàptisaptamãvratam . màrtaõóasaptamãvratam . bhàdra÷uklasaptamã natasaptamã . ÷ràvaõa÷uklasaptamã abhyaïgasaptamã . màrga÷ãrùasya sitasaptamyàü hastànakùatrayoge tritayapradàvratam . iti bhaviùyapuràõam .. * .. uttaràyaõe ÷uklapakùe budhavàre aùñamã budhàùñamã . amàvasyàvratam . vai÷àkhãpårõimà miùñapårõimà . meùasaükràntau madhusaükràntiþ . jalasaükràntiþ . phalasaükràntiþ . annasaükràntiþ . dadhisaükràntivrata¤ca .. * .. atha vratavidhiþ . tatra vratadharmàþ . tatra viùõuhàrãtau .
     %<dinànte nakharomàdãn pravàpya snànamàcaret .
     bhasmagomayamçdbàripa¤cagavyàdikalpitam ..
     malàpakarùaõaü kàryaü bàhyà÷aucàtmasiddhaye .
     dantadhàvanapårbeõa pa¤cagavyena saüyutam .
     vrataü ni÷àmukhe gràhyaü vahistàrakadar÷ane ..>% tena pràya÷cittavratàrambhe pårbadine pa¤cagavyaü prà÷ya dantadhàvanaü kçtvà sàyaü samaye vratasaïkalpaþ kartavyaþ . va÷iùñhaþ . ÷ma÷ruke÷anakhàn vàpayedakùiloma÷ikhàvarjam . ke÷adhàraõecchàyàü dviguõavratamàha hàrãtaþ .
     %<ràjà và ràjaputtro và bràhmaõo và bahu÷rutaþ .
     ke÷ànàü vapanaü kçtvà pràya÷cittaü samàcaret ..
     ke÷ànàü dhàraõàrthantu dviguõaü vratamàcaret .
     dbiguõe tu vrate cãrõe dakùiõà dviguõà bhavet .. *>% striyàþ ke÷avapanaü na kàryamityàha baudhàyanaþ . kçcchretrisavanamudakopaspar÷anamadhaþ÷ayanamekavàsatà ke÷a÷ma÷runakharomavàpanaü etadeva striyàþ ke÷avapanavarjam . pa¤cagavyaghçtaprà÷anayorvikalpaþ . tathà ÷aïkhalikhitau .
     %<vàpya ke÷anakhàn pårbaü ghçtaü prà÷ya vahirni÷i .
     pratyekaü niyataü kàlamàtmano vratamàdi÷et ..
     pràya÷cittamupàsãno vàgyatastrisavanaü spç÷et .
     ekavàsàrdravàsà và laghvà÷ã sthaõóile÷ayaþ ..
     snànã vãràsanã maunã mau¤jã daõóakamaõóalum .
     bhaikùacaryàgnikàrya¤ca kuùmàõóairjuhuyàdghçtam ..>% pratyekaü niyataü kàlamiti vratasaükhyà saïkalpavàkye ullekhanãyà ityarthaþ . vãràsanã bhittyàdyanà÷ritaþ . daõóakamaõóaluü àrùatvàt matupo lopena tenaitadyukta ityarthaþ . kuùmàõóairyaddevà devahelanamityàdimantraiþ . manuþ .
     %<mahàvyàhçtibhirhomaþ kartavyaþ svayamanvaham .
     ahiüsàsatyamakrodhamàrjava¤ca samàcaret .
     trirahrastrirni÷àyà¤ca savàsà jalamàvi÷et ..>% trirahrastrirni÷àyà¤ca iti ùañsnànaviùayamidam . pipãlikàmadhyacàndràyaõàditaptakçcchravarjaü phalàti÷ayàrthaü vahuùu trisavanavidhànàt . tathà .
     %<strã÷ådrapatitàü÷caiva nàbhibhàùeta karhicit .
     snànàsanàbhyàü vihareda÷akto'dhaþ÷ayã bhavet ..
     brahmacàrã vratã ca syàdgurudevadvijàrcakaþ .
     sàvitrã¤ca japennityaü pavitràõi ca ÷aktitaþ ..
     sarveùu ca vrateùvevaü pràya÷cittàrthamàdçtaþ ..>% brahmacàrã maithunavarjaü vratã chatropànahamàlyà¤janagandhàdivarjam . ÷ådreõa sàvitrãjapasthàne nàràyaõàdimantrajapaþ kàryaþ . anyadbàrà và kàrayitavyaþ . evamanyatràpi . yathà varàhapuràõam .
     %<amantrasya tu ÷ådrasya vipro mantreõa gçhyate ..>% jàvàlaþ .
     %<àrambhe sarvakçcchràõàü samàptau ca vi÷eùataþ .
     àjyenaiva hi ÷àlàgnau juhuyàdbyàhçtãþ pçthak ..
     àddhaü kuryàdvratànte ca gohiraõyàdidakùiõàm .
     gçhe gçhã vasan kurvan brahmaloke mahãyate ..
     strãõàü homo na kartavyaþ pa¤cagavyantathaiva ca .
     ÷ådràõàü pàpinà¤caiva saüvàdaü na ca kàrayet ..
     saüvàdastu na kartavyastrivarõai÷ca kadàcana .
     bràhmaõenaiva vaktavya utpanne pràõasaü÷aye ..>% ÷ràddhamiti ÷uddhyarthaü ÷ràddhaü dar÷itam . strãbhirhomo na kartavyaþ pa¤cagavyapàna¤ca kçtyànàü kartari veti ùaùñhã . pràrabdhavratapãóayà pràõasaü÷aye . anye varõà na praùñavyà bràhmaõa eva praùñavyaþ . vrataü maunaü pårboktaü . tatra vi÷eùamàha àpastambaþ . tatra maunamuktaü traividyavçddhairmunibhiranyairà÷ramibhirbahu÷utairdantairdantàn sandhàyàntarmukha eva yàvadyàvadarthaü bhàùate na mantralopo bhavatãti vij¤àyate . mantralopo vratalopaþ . bàlavçddhàdibhiraïgahãnamapi vrataü kàryamityàha kaghuviùõuþ .
     %<asaüskçto nirutsàho rogã navatijãvakaþ .
     yathà÷akti prakurvãta vrataü hyeùu na lupyate ..>% a÷aktàvanyadvàràpi kàryamiti ukta¤ca brahmapuràõe .
     %<rogã vçddhastu pogaõóaþ kurvantyanyairvrataü sadà .
     caturthàdvatsaràdårdhamaùñamaü yàvadeva hi ..
     ÷i÷orvrataü prakurvãran gurusambandhibàndhavàþ .
     gurviõã bàlavatsà ca rogã dravyaparàyaõaþ ..
     ete nakteùu bhu¤janti bàlà madhyàhna eva ca .
     vratasthaþ pràõarakùàrthaü kadàcidudakaü pibet ..
     phalamåle tathà kùãraü yaj¤a÷iùñaü tathà haviþ .
     vratamadhye tu rogàrto vaidyaproktamathauùadhama ..
     karoti ca gurorvàkyaü vratasthastatkùaõàdapi .
     bràhmaõasyàbhilaùitaü sàdhayedavicàrayan ..
     etànyaùñau vratasthànàmavrataghnàni kutracit .
     vrateùveteùu devàüstàn vratasthastu prapåjayet ..>% pogaõóo bàlaþ . dravyaparàyaõaþ kuñumbã dravyàrjanapàlanaparaþ sannityarthaþ . baudhàyanaþ .
     %<aùñau tànyavrataghnàni àpo målaü phalaü payaþ .
     havirbràhmaõakàmyà ca gurorvacanamauùadham ..>% hàrãtayamau .
     %<valaya÷copahàra÷ca havãüùi caravastathà .
     nirvi÷aïkena bhoktavyaü vratamasya na lupyate ..>% valirvai÷yadevàdidevatàbhyo dattaþ . upahàro naivedyam . caruþ pàrvaõasthàlãpàkàdi . atra caiùàü dattàva÷iùñaü bhakùaõãyamiti . devalaþ .
     %<upavàso vina÷yeta divàsvapnàkùamaithunaiþ .
     atyaye jalapànena nopavàsaþ praõa÷yati ..>% vçddha÷àtàtapaþ .
     %<gandhàlaïkàravastràõi puùpamàlyànulepanam .
     upavàse na duùyanti dantadhàvanama¤janam ..>% alaïkàravastrasindåràdi upavàsena hetunà ityarthaþ . tathà .
     %<strãõàü samprekùaõàt spar÷àt tàbhiþ saükathanàdapi .
     brahmacaryaü vipadyeta na dàrasaïgamàdapi ..>% saüprekùaõàt saükathanàt iti atra saràgatvaü saü÷abdasyàrthaþ . iti pràya÷cittavivekaþ .. * .. pràya÷cittàtmakavratàni yathà . vi÷vàmitraþ .
     %<kçcchracàndràyaõàdãni ÷uddhyabhyudayakàraõam .
     prakà÷e ca rahasye ca saü÷aye'nuktake'sphuñe ..
     pràjàpatyaþ sàntapanaþ ÷i÷ukçcchraþ paràkakaþ .
     atikçcchraþ parõakçcchraþ saumyaþ kçcchràtikçcchrakaþ ..
     mahàsàntapanaþ ÷uddhyai taptakçcchrastu pàvanaþ .
     jalopavàsakçcchrastu brahmakårcastu ÷odhakaþ ..
     ete vyastàþ samastà và pratyekameka÷o'pi và .
     pàtakàdiùu sarveùu pàpakeùu prayatnataþ ..
     kàryà÷càndràyaõairyuktàþ kevalà và vi÷uddhaye .
     ÷i÷ucàndràyaõaü proktaü yaticàndràyaõaü tathà ..
     yavamadhyaü tathà proktaü tathà pipãlikàkçti .
     upavàsastriràtrantu màsaþ pakùastadardhakam ..
     ùaóahardvàda÷àhàdi kàryaü ÷uddhiphalàrthinà .
     upapàtakayuktànàmanàdiùñeùu caiva hi ..
     prakà÷e ca rahasye ca abhisandhyàdyapekùayà .
     jàti÷aktiguõàn dçùñvà sakçdbuddhikçtaü tathà .
     anubandhàdikaü dçùñvà sarvaü kàryaü yathàkramam ..>% iti pràya÷cittatattvam .. * .. dbàda÷avàrùikàdivrataü pràya¤cittavivekàdau draùñavyam ..

#<vratatiþ>#, strã, (pra + tana vistàre + ktic . pçùodaràditvàt pasya vaþ .) vistàraþ . latà . ityamaraþ .. (yadà, çgvede . 8 . 40 . 6 .
     %<api vç÷ca puràõavadvratateriva guùpitamojo dàsasya dambhaya ..>% %<vratateriva yathà latàyà guùpitaü nirgatàü ÷àkhàü vç÷cati .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<vratatã>#, strã, (vratati + pakùe ïãù .) vistàraþ . latà . iti bharatadviråpakoùaþ .. (yathà, raghuþ . 14 . 1 .
     %<apa÷yatàü dà÷arathã jananyau chedàdivopaghnatarorvratatyau ..>%)

#<vratabhikùà>#, strã, (vrate upanayanakàle bhikùà .) upanayanakàlãnabhikùà . tasyà vidhiryathà . atha bhaikùya¤carati . atha ÷abdaståùõãmàdityopasthànamagnipradakùiõa¤ca ÷aüsati .
     %<pratigçhyepsitaü daõóamupasthàpa ca bhàskaram .
     pradakùiõaü parãtyàgniü caret bhaikùyaü yathàvidhi ..>% iti manuvacanàt .. bhikùàsamåhaü bhaikùyaü taccarati àvahati ityarthaþ . màtaramevàgre ye cànye suhçdo yàvatyo và sannihitàþ syuþ . yàcate ityadhyàhàryam . suhçde snigdhahçdaye svasràdye . tathà ca manuþ .
     %<màtaraü và svasàraü và màturvà bhaginãü nijàm .
     bhikùyeta bhikùàü prathamàü yà cainaü nàvamànayet ..>% sannihitàstadde÷asthàþ na tu pratigçhaü gatvà . bhavati bhikùàü dehãti bràhmaõabhikùàprayogaþ . tathà ca manuþ .
     %<bhavatpårvaü caret bhaikùyamupanãtadvijottamaþ .
     bhavanmadhyantu ràjanyo vai÷yastu bhavaduttaraüm ..
     àdimadhyàvasàneùu bhavacchabdopalakùità .
     bràhmaõakùattriyavi÷àü bhaikùyacaryà yathàkramam ..>% iti yàj¤avalkyavacanàcca .. iti saüskàratattvam ..

#<vratasaügrahaþ>#, puü, (vratasya saügrahaþ .) dãkùà . iti hemacandraþ ..

#<vratàde÷aþ>#, puü, (vratasyàde÷aþ .) upanayanam . yathà,
     %<àdantajananàt sadya àcåóàdekaràtrakam .
     triràtramàvratàde÷àt da÷aràtramataþ param ..>% iti ÷uddhitattvam ..

#<vratã>#, [n] puü, (vratamasyàstãti . vrata + iniþ .) yajamànaþ . ityamaraþ .. (brahmacàrã . yathà, manuþ . 2 . 188 .
     %<bhaikùeõa vartayennityaü naikànnàdã bhavedvratã .
     bhaikùeõa vratino vçttirupavàsasamà smçtà ..>%) vratavi÷iùñe, tri . yathà --
     %<tithyante cotsavànte và vratã kurvãta pàraõam ..>% iti tithyàditattvam ..

#<vra÷ca>#, å ÷a chede . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàøparaø-sakaø-veñ .) dantyopadhaþ cayogàt tàlavyaþ . tena kvipi ÷acchràjeti ùaïi nimittàbhàve naimittikasyàpyabhàva iti nyàyàt tàlavyasya dantyatve saüyogàdeþ sasya lope suvçñ iti . tathà ca .
     %<nakàrajàvanusvàrapa¤camau jhali dhàtuùu .
     sakàrajaþ ÷akàraþ syàt ùàññavargastavargajaþ ..>% iti vopadevaþ .. asyàrthaþ . dhàtuùu madhye jhali jhase pare anusvàrapa¤camau nakàrajau j¤eyau tàlavya÷akàra÷ca dantyasakàrajàtaþ mårdhanyaùakàràt paraùñavargo'pi tavargajàto j¤eya iti . ¤iùñhàsthàne ityàdãnà¤ca thakàràdiprakçtitve tasthau ityàdibodhyam . å, avra÷cãt avràkùãt . ÷a, vç÷cati . iti durgàdàsaþ ..

#<vra÷canaü>#, klã, (vra÷ca + lyuñ .) chedanam . vra÷cadhàtoranañpratyayena niùpannam .. (yathà, ÷atapathabràhmaõe . 3 . 6 . 4 . 7 .
     %<sa ràtamanà vra÷canàya bhavati ..>%)

#<vra÷canaþ>#, puü, (vra÷cati chinatti patikçtãriti . vra÷ca + lyuþ . yadvà, vç÷catyaneneti karaõe lyuñ .) svarõàdicchedikà . chenã iti bhàùà . tatparyàyaþ . patrapara÷uþ 2 . ityamaraþ .. patrapar÷uþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. svarõalohàdibhedakaþ 4 . iti jañàdharaþ .. vçkùacchedanajàtaniryàsaþ . yathà --
     %<devatàrthaü haviþ ÷igruü lohitàn vra÷canàüstathà .
     anupàkçtamàüsàni viójàni kavakàni ca ..>% iti yàj¤avalkyaþ .. vra÷canàn vçkùacchedanajàtàn lohitànapi . yathà, manuþ .
     %<lohitàn vçkùaniryàsàn vra÷canaprabhavàüstathà .>% iti mitàkùaràyàmàcàràdhyàyaþ .. (karaõe lyuñi tasya kuñhàràdivàcakatà vi÷eùyaliïgatà ca . yathà, kàtantre kçtsu karaõàdhikaraõayo÷cetyatra kalàpacandraþ . %<yuóanta÷ca ÷abdaþ pràyo vidheyaliïgagràhã yathà vra÷canaþ kuñhàro godohanã ghañã ñaïkaþ pàùàõadàraõa iti ..>%)

#<vràjiþ>#, strã, (vrajati gacchatãti . vraja gatau + %<vasivapiyajãti .>% uõàø 4 . 124 . iti i¤ .) vàyuþ . vrajadhàtorauõàdike¤pratyayena niùpannametat ..

#<vràtaþ>#, puü, samåhaþ . ityamaraþ .. (yathà, bhàgavate . 4 . 25 . 19 .
     %<bànàraõyamçgavràtairanàvàdhe munivrataiþ .
     àhåtaü manyate pàntho yatra kokilakåjitaiþ ..>%) vyàdhàdiþ . iti vràtya÷abdañãkàyàü bharataþ .. (manuùyaþ . iti nighaõñuþ . 2 . 3 . vç¤ varaõe %<tàtavràtalàtasupitta>% ityàdisåtreõa bhojaràjena kçtpratyaye àóàgamo nipàtyate . vçõvanti svamabhimataü devatàbhyaþ tapasàràdhitebhyaþ pravriyante và yaj¤àdau . yadvà, vràto dhànyàdisa¤cayaþ . tadbanto vràtà matvarthãyo'kàraþ . yadbà, vratamiti karmanàma annaü và . annamapi vratàyaitasmàdevetyukteþ tadãyàþ %<tasyedam>% ityaõ . %<karmaõà jàyate jantuþ karmaõaiva pramucyate>% ityukteþ karmaõàmadhikàritvàcca manuùyàõàü karmasambandhitvam . %<atho annàd bhåtàni jàyante jàtànyannena vardhante>% iti . annàt reto retasaþ puruùaþ iti ca ÷ruteþ manuùyàõàmannasambandhitvam . iti taññãkàyàü devaràjayajvà .. asminnarthe pràya÷o bahuvacanaprayogo dç÷yate .. * .. klã, ÷arãràyàsajãvikarma . iti kà÷ikà . 5 . 2 . 21 ..)

#<vràtãnaþ>#, puü, (÷arãràyàsena ye jãvanti teùàü karma vràtaü tena jãvatãti . vràta + %<vràtena jãvati .>% 5 . 2 . 21 . iti kha¤ .) saüghajãvã . iti hemacandraþ .. (yathà, bhaññiþ . 4 . 12 .
     %<vràtãnavyàladãpràstraþ sutvanaþ paripåjayan ..>%)

#<vràtyaþ>#, puü, (vràto vyàlàdiþ sa iva . %<÷àkhàdibhyo yat .>% 5 . 3 . 103 . iti yat .) da÷asaüskàrarahitaþ . ùoóa÷avarùàdårdhvaü akçtavratabandho bhraùñagàyattrãko và . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . saüskàrahãnaþ 2 . ityamaraþ .. sàvitrãpatitaþ 3 vàgduùñaþ 4 puruùoktikaþ 5 . iti jañàdharaþ .. tasya pràya÷cittàdi yathà --
     %<atha vràtyavidhiü devi ! pràya÷cittantu yadbhavet .
     tat ÷çõuùva mahe÷àni sarvavarõe vi÷eùataþ ..
     da÷a varùàõi pa¤caiva bràhmaõa÷copanãyate .
     ekaviü÷ativarùàõi yàvadvarùamupàva÷et .
     ata årdhvaü patanneva sarvadharmabahiùkçtaþ ..
     gàyattrãpatità vràtyà vràtyastomena saüskçtaþ .
     a÷akte caiva yaj¤asya caredauddànikaü vratam ..
     dvau màsau yàvakàhàro màsamekaü payaþ pibet .
     dadhnà ca pakùamekantu saptaràtraü ghçtena tu ..
     ayàcitena ùaóràtraü triràtraü bartayejjalaiþ .
     ahoràtraü na bhu¤jãta tataþ saüskàramarhati ..
     patità yasya gàyattrã da÷a varùàõi pa¤ca ca .
     pràya÷cittaü bhavettasya provàca bhagavàn ÷ivaþ ..
     sa÷ikhaü vapanaü kçtvà vrataü kuryàt samàhitaþ .
     haviùyaü bhojayedannaü bràhmaõàn sapta pa¤ca và ..
     ekaviü÷atiràtrantu pibet prasçtiyàvakam .
     tato yàvaka÷uddhasya tasyopanayanaü smçtam ..
     vratasyàcaraõà÷aktau kuryàccàndràyaõatrayam .
     sàvitrãpatità yeùàü de÷akàlàdiviplavàt ..
     càndràyaõaü caredyastu vratànte dhenumutsçjet .
     kùãraüvàpi pibenmàsaü dadyàdgàü vatsa÷àlinãm ..>% iti matsyasåkte pràya÷cittaprakaraõe 38 pañalaþ ..

@<[Page 4,564c]>@
#<vràtyastomaþ>#, puü, yaj¤avi÷eùaþ . yathà -- sàvitrãpatità vràtyà vràtyastomàdçte kratoþ .. iti gàruóe 94 adhyàye .. tathà, yàj¤avalkye . 1 . 38 ..

#<vrã>#, ga gi vçtyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (kryàøpyàø-paraø-sakaø-aniñ .) rephopadhaþ . gi, vriõàti . vrãõaþ vãõiþ . ga, yo vrãõàti jaya÷riyaü raõamukhe . vrãtaþ vrãtiþ . iti durgàdàsaþ ..

#<vrã>#, ya ïa o gatau . vçtyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (divàø àtmaø-sakaø-aniñ .) rephopadhaþ .. ya ïa, vrãyate . o, vrãõaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<vrãóa>#, ya ¤i kùipi . lajje . iti kavikalpadrumaþ .. (divàø-paraø-sakaø-lajje-akaø-señ .) rephayuktaþ . ya, vrãóyati bàõaü càpaþ . vrãóyati badhåþ . ¤i, vrãóito'sti . iti durgàdàsaþ ..

#<brãóaþ>#, puü, (vrãóa + bhàve gha¤ .) lajjà . ityamaraþ .. (yathà, kumàre . 7 . 67 .
     %<na nånamàråóharuùà ÷arãramanena dagdhaü kusumàyudhasya .
     vrãóàdamuü devamudãkùya manye sannyastadehaþ svayameva kàmaþ ..>%)

#<vrãóanaü>#, klã, (vrãóa + lyuñ .) lajjà . yathà --
     %<atha mandàkùamandàsyaü lajjà lajyà ca hrãstrapà .
     vrãóo vrãóà vrãóana¤ca lajjàparyàya ãritaþ ..>% iti ÷abdaratnàvalã ..

#<vrãóà>#, strã, (vrãóa + %<guro÷ca halaþ .>% 3 . 3 . 103 . ityaþ . ñàp .) lajjà . ityamaraþ .. (yathà àryàsapta÷atyàm . 357 .
     %<pràtarupàgatya mçùà vadataþ sakhi nàsya vidyate vrãóà .
     mukhalagnayàpi yo'yaü na lajjate dagdhakàlikayà ..>%)

#<vrãsa>#, ki vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-pakùe bhvàø-sakaø-señ .) ki, vrãsayati vrãsati . iti durgàdàsaþ ..

#<vrãhiþ>#, puü, (varhati vçddhiü gacchatãti . vçha vçddhau + %<igupadhàt kit .>% uõàø 4 . 119 . iti in . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) dhànyamàtram . à÷udhànyam . ityamaraþ .. asya sàmànyanàmagaõanà guõà÷ca yathà --
     %<dhànyaü bhogya¤ca bhogàrhamannàdyaü jãvasàdhanam .
     tacca tàvattridhà j¤eyaü ÷åka÷imbãtçõàhvayam ..
     vrãhyàdikaü yadi ha ÷åkasamanvitaü syàt yat ÷åkadhànyamayamudgamakuùñakàdi .
     ÷imbãnigåóhamiti tatpravadanti ÷imbãdhànyaü tçõodbhavatayà tçõadhànyamanyat .
     tatra tridoùa÷amanaü laghu ÷åkadhànyaü tejobalàti÷ayavãryavivçddhidàyi .
     ÷imbãbhavaü guru hima¤ca vibandhadàyi vàtàlakantu ÷i÷iraü tçõadhànyamàhuþ ..
     de÷e de÷e ÷åkadhànyeùu saükhyà j¤àtuü ÷akyà naiva tairdaivatairvà .
     asmàdeùàü yeùu bhogopabhogàstànyasmàbhirvyàkriyante kiyanti ..
     ÷àlayaþ kalamà rucyà vrãhi÷reùñhà nçpapriyàþ .
     dhànyottamà÷ca vij¤eyàþ kaidàràþ sukumàrakàþ ..
     ràjànnaùaùñikasitetararaktamuõóasthålàõugandhatiriyàdika÷àlisaüj¤àþ .
     vrãhistatheti da÷adhà bhuvi ÷àyanàþ syusteùàü krameõa guõanàmagaõaü bravãmi ..
     vrãhirgauro madhura÷i÷iraþ pittahàrã kaùàyaþ snigdho vçùyaþ kçmikaphaharastàparaktàpaha÷ca .
     puùñiü datte ÷rama÷amanakçdvãryavçddhiü vidhatte rucyo'tyantaü janayati mudaü vàtakçnmecako'nyaþ ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<vàrùikàþ kàõóitàþ ÷uklà vrãhaya÷cirapàkinaþ .
     kçùõavrãhiþ pàñala÷ca kukkuñàõóaka ityapi ..
     ÷àlamukho jatumukha ityàdyà vrãhayaþ smçtàþ .
     kçùõavrãhiþ sa vij¤eyo yatkçùõatuùataõóulàþ ..
     pàñalaþ pàñalàpuùpavarõako vrãhirucyate .
     kukkuñàõóàkçtirvrãhiþ kukkuñàõóaka ucyate ..
     ÷àlamukhaþ kçùõa÷åkaþ kçùõataõóula ucyate .
     làkùàvarõamukhaü tasya j¤eyo jatumukhastu saþ ..
     vrãhayaþ kathitàþ pàke madhurà vãryato himàþ .
     alpàbhiùyandino baddhavarcaskàþ ùaùñikaiþ samàþ ..
     kçùõavrãhirvarasteùàü tasmàdalpaguõàþ pare ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. tasya yaj¤ãyatvaü yathà --
     %<yaj¤àrthaü tantu bhåtànàü bhakùyamityeva vai ÷rutiþ .
     divyo bhaumastathà paitro mànuùo bràhma eva ca ..
     ete pa¤ca mahàyaj¤à brahmaõà nirmitàþ purà .
     bràhmaõànàü hitàrthàya itareùàü ca tanmukhàþ ..
     itareùàü tu varõànàü bràhmaõaiþ kàritàþ ÷ubhàþ .
     evaü kçtvà naro bhuktvàsmàddharitri ! vi÷udhyati ..
     anyathà vrãhayo'pyete ekaike mçgapakùiõaþ .
     mantavyà dàtçbhoktéõàü mahàmàüsaü tu tat smçtam ..>% iti vàràhe àdikçtavçttàntàdhyàyaþ .. tena pitçtçptiryathà . manuþ .
     %<tilairvãhiyavairmàùairadbhirmålaphalena và .
     dattena màsaü prãyante vidhivat pitaro nçõàm ..>% vrãhiþ ÷aratpakvadhànyam . yàj¤avalkyaþ .
     %<haviùyànnena vai màsaü pàyasena ca vatsaram .
     màtsyahàriõakaurabhra÷àkunicchàgapàrùataiþ ..
     aiõarauravavàràha÷à÷airmàüsairyathàkramam .
     màsavçddhyàbhitçpyanti datteneha pitàmahàþ ..>% hariùyànnena ÷àlivrãhyannena . iti . amàvàsyàstrisro'ùñakà màghã prauùñhapadyårdhvaü kçùõatrayoda÷ã vrãhiyavapàkau ca .
     %<etàüstu ÷ràddhakàlàn vai nityànàha prajàpatiþ .
     ÷ràddhameteùvakurvàõo narakaü pratipadyate ..>% iti viùõuvacanaü navànnàgama÷ràddhasyaiva vrãhiyavobhayapràptiviùayakatvena vidhàyakaü graiùmàdidhànyavyudàsàya . ÷àlidhànyasya tu pràptiþ .
     %<÷aradvasantayoþ kecit navayaj¤aü pracakùate .
     dhànyapàkava÷àdanye ÷yàmàko vaninaþ smçtaþ ..>% iti chandogapari÷iùñe vrãhyapràptyà nava÷asye'ùñau÷àlividhànàt yaj¤atulyanyàyàt ÷ràddhe'pi tathà kalpanàt . iti ca ÷ràddhatattvam .. * .. navànna÷ràddhakàlo yathà . viùõuþ . amàvasyàstisro'ùñakàstisro'nvaùñakà màghã prauùñapadyårdhvaü kçùõatrayoda÷ã vrãhiyavapàkau ca .
     %<etàüstu ÷ràddhakàlàn vai nityànàha prajàpatiþ .
     ÷ràddhameteùvakurvàõo narakaü pratipadyate ..
     vrãhipàke ca kartavyaü yavapàke ca pàrthiva .
     na tàvàdyau mahàràja vinà ÷ràddhaü katha¤cana ..>% iti malamàsatattvam .. tena yàgakaraõaü yathà -- vrãhibhiryajeta yavairyajeta iti ÷råyate .. tatra %<vrãhiprayoge pratãtayavapràmàõyaparityàgaþ . apratãtayavàpràmàõyakalpanam .>% ityekàda÷ãtattvam .. * .. vrãhyapràptau ÷àlidhànyena karmakaraõaü yathà --
     %<yathoktavastvasampattau gràhyaü tadanukàri yat .
     yavànàmiva godhåmà vrãhãõàmiva ÷àlayaþ ..>% iti tithyàditattvam ..

#<vrãhikaþ>#, tri, (vrãhirasyàstãti . vrãhi + %<vrãhyàdibhya÷ca .>% 5 . 2 . 116 . iti ñhan .) dhànyavi÷iùñaþ . iti siddhàntakaumudã ..

@<[Page 4,565c]>@
#<vrãhikà¤canaþ>#, puü, (vrãhiþ kà¤canamiva . abhidhànàt puüstvam .) masåraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vrãhiparõã>#, strã, (vrãheþ parõamiva parõamasyàþ . ïãù .) ÷àlaparõã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vrãhibhedaþ>#, puü, (vrãherbhedaþ .) dhànyavi÷eùaþ . cinà iti khyàtaþ . tatparyàyaþ . anuþ 2 . ityamaraþ ..

#<vrãhimayaþ>#, puü, (vrãheþ puroóà÷aþ . vrãhi + %<vrãheþ puroóà÷e .>% 4 . 3 . 148 . iti mayañ .) vrãhinirmitapuroóà÷aþ . iti siddhàntakaumudã .. (vrãhyàtmake, tri . yathà, mahàbharate . 13 . 115 . 56 .
     %<÷råyate hi purà kalpe nçõàü vrãhimayaþ pa÷uþ .
     yenàyajanta yajvànaþ puõyalokaparàyaõàþ ..>%)

#<vrãhiràjakaþ>#, puü, (vrãhãnàü ràjà . ñac samàse . tataþ kan .) kaïgudhànyam . cãnakadhànyam . iti medinã ..

#<vrãhi÷reùñhaþ>#, puü, (vrãhiùu ÷reùñhaþ) ÷àlidhànyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<vrãhã>#, [n] tri, (vrãhirasyàstãti . vrãhi + %<vrãhyàdibhya÷ca .>% 5 . 2 . 116 iti iniþ .) vrãhiyuktakùetràdi . iti siddhàntakaumudã ..

#<vrãhyagàraü>#, klã, (vrãhãnàmagàram .) dhànyagçham . tatparyàyaþ . kusålaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<vuóa>#, ÷i saüvçtisaühatyoþ . majje . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàø-kuñàø-paraø-sakaø-aka¤ca-señ .) rephayuktaþ . ÷i, vruóati avruóãt vuvroóa . majjo majjanam . iti durgàdàsaþ ..

#<vråsa>#, ki vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-pakùe bhvàø-sakaø-señ .) rephayukto dãrghã . ki, vråsayati vråsati . iti durgàdàsaþ ..

#<vraihaþ>#, tri, (vrãheravayavo vikàro và . vrãhi + %<bilvàdibhyo'õ .>% 4 . 3 . 136 . ityaõ .) vrãhinirmitaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<vraiheyaþ>#, tri, (vrãhãnàü bhavanaü kùetram . vãhi + %<vrãhi÷àlyoróhak .>% 5 . 2 . 2 . iti óhak .) à÷udhànyopayuktabhåmyàdiþ . ityamaraþ ..

#<vlã>#, ga, gi gativçtyoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (kryàø-pyàø-paraø-sakaø-aniñ .) antaþsthatçtãyopadhaþ . gi, vlinàti . vlãnaþ vãniþ . iti durgàdàsaþ ..

#<÷abdakalpadrumaþ . pa¤camakàõóam .>#

@<[Page 5,001a]>@
#<÷a>#, tàlavya÷akàraþ . ma tu ÷avargãyaprathamavarõaþ . vya¤janatriü÷advarõa÷ca . asyoccàraõasthànaü tàlu . iti tantravyàkaraõe .. (tathà ca ÷ikùàyàm . 17 .
     %<kaõñhyà vahàvicuya÷àstàlavyà oùñhajàvupå ..>%) asya svaråpaü yathà --
     %<÷akàraü parame÷àni ! ÷çõu varõaü ÷ucismite ! .
     raktavarõaprabhàkàraü svayaü paramakuõóalã ..
     caturvargapradaü devi ! ÷akàraü brahmavigraham .
     pa¤cadevamayaü varõaü pa¤capràõàtmakaü priye ! ..
     rajaþsattvatamoyuktaü tribindusahitaü sadà .
     tri÷aktisahita varõamàtmàditattvasaüyutam ..>% iti kàmadhenutantram .. * .. (vaïgãyavarõamàlàyàm .) tallekhanaprakàro yathà,
     %<ku¤cità vàmato dakùagatà ca gokçtistvadhaþ .
     punarårdhvagatà tàlu vahnicandradivàkaràþ .
     màtrà bhavànã vij¤eyà dhyànamasya pracakùate ..>% iti varõoddhàratantram .. * .. tadvàcakàni yathà --
     %<÷aþ savya÷ca kàmaråpo kàmaråpo mahàmatiþ .
     saukhyanàmà kumàro'sthi ÷rokaõñho vçùaketanaþ ..
     vçùaghnaþ ÷ayanaü ÷àntà subhagà visphuliïginã .
     mçtyurdevo mahàlakùmãmahendraþ kulakaulinã ..
     bàhurhaüso viyadvaktraü hçdanaïgàïku÷aþ khalaþ .
     vàmoruþ puõóarokàtmà kàntiþ kalyàõavàcakaþ ..>% iti yoginãtantre 3 bhàge 7 pañale varõàbhidhànam .. (kàvyàdàvasya prathamaprayoge sukhaü phalam . yathà, vçttaratnàkarañãkàyàm .
     %<÷aþ sukhaü sastu khedam ..>% dhàtvanubandhavi÷eùaþ . yathà, kavikalpadrumaþ .
     %< -- vo vçtàdiþ ÷tudàdikaþ ..>% etena tudau ¤a÷ vyathe tudati iti syàt ..)

#<÷aü>#, klã, ÷ubham . iti trikàõóa÷eùa÷abdaratnàvalyau .. (yathà, devãbhàgavate . 3 . 18 . 7 .
     %<na ca harmye vane ÷aü me dãrghiükàyàü na parvate ..>%)

@<[Page 5,001b]>@
#<÷aü>#, [m] vya, kalyàõam . (yathà, ràjendrakarõapure . 51 .
     %<yaþ kãrtau bhavato vato nçpaguõairyaþ ÷aütanuþ ÷antanuþ ..>%) ÷ubham . ÷àstram . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷aþ>#, puü, ÷ivaþ . ÷astram . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷aüyuþ>#, tri, (÷aü÷ubhamasyàstãti . ÷aü + %<kaü÷aübhyàü vabhayustitutayasaþ .>% 5 . 2 . 138 . iti yus .) ÷ubhànvitaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, bhaññiþ . 4 . 18 .
     %<kurvàõà pa÷yataþ ÷aüyån sragviõã suhasànanà ..>% puü, bçhaspatiputtro'gnivi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 218 . 2 .
     %<àhutiùveva yasyàgnerhaviùàjyaü vidhãyate .
     so'gnirvçhaspateþ puttraþ ÷aüyurnàma mahàbrataþ ..>%)

#<÷aüvaþ>#, puü, musalàgrasthalauhamaõóalakaþ . vajram . iti dharaõiþ ..

#<÷aüvaþ>#, tri, (÷amasyàstãti . ÷aü + %<kaü÷aübhyàmiti .>% 5 . 2 . 138 . iti vaþ .) ÷ubhànvitaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷aüvaraü>#, klã, (÷aü vçõotãti . vç + ac .) jalam . ityamaraþ ..

#<÷aüsa>#, u hiüsàstutyoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø-sakaø-señ . kvàveñ .) tàlavyàdiþ . u, ÷aüsitvà ÷astvà . yaþ ÷aüsati satàmiti halàyudhaþ .. anekàrthatvàt kathane'pyayam . yathà, raghau . ÷a÷aüsa vàcà punaruktayeveti . na me hriyà ÷aüsati ki¤cidãpsitamityàdi ca . iti durgàdàsaþ ..

#<÷aüsà>#, strã, (÷aüsa + aþ . striyàü ñàp .) vàkyam . và¤chà . iti medinã .. pra÷aüsà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷aüsitaþ>#, tri, (÷aüsa + ktaþ .) ni÷citaþ . iti halàyudhaþ .. hiüsitaþ . stutaþ . iti ÷ansadhàtoþ ktapratyayena niùpannametat .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 119 . 25 .
     %<bràhmaõà÷ca mahàtmànaþ somapàþ ÷aüsitavratàþ ..>%)

#<÷aüstà>#, [ç] puü, (÷aüsa + %<tçntçcau ÷aüsikùadàdibhyaþ saüj¤àyàü càniñau .>% uõàø 2 . 94 . iti tçn . yadvà, chandasi %<grasitaskabhitastabhiteti .>% 7 . 2 . 34 . iti nipàtanàt sàdhuþ .) stotà . hotà . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ .. (pra÷àstà . yathà, çgvede . 1 . 162 . 5 .
     %<hotàdhvaryuràvayà agnimindho gràvagràbha uta ÷aüstà suvipraþ ..>% %<÷aüstà pra÷àstà .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<÷aüsthaþ>#, tri, (÷aü ÷ubhe tiùñhatãti . ÷am + sthà + %<sthaþ kaca .>% 3 . 2 . 77 . iti kaþ .) ÷ubhànvitaþ . ÷aüpårvasthàdhàtoróapratyayena niùpannamidam ..

#<÷aüsthàþ>#, stri, (÷aü + sthà + %<sthaþ kaca .>% 3 . 2 . 77 . iti kkip .) ÷ubhànvitaþ . ÷ampårvasthàdhàtoþ kvippratyayena niùpannametat ..

#<÷aüsyaþ>#, tri, (÷aüsa + õyat . %<ãóavandavç÷aüsaduhàü õyataþ .>% 6 . 1 . 214 . ityàdyudàttaþ .) hiüsyaþ . stutyaþ . ÷ansadhàtoþ ghyaõpratyayena niùpannametat ..

#<÷aka>#, i ïa tràsa÷aïkayoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-tràse akaø-÷aïkàyàü sakaøseñ .) tràso bhayam . ÷aïkà saü÷ayàropaþ . i, ÷aïkyate vyàghràjjanena . ïa, ÷aïkate puruùatvaü sthàõau . sthàõurvà puruùo và iti saü÷ayamàropayatãtyarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<÷aka>#, na ir å ÷aktã . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø-akaø-sakaø-ca-veñ .) na, ÷aknotya÷akyamapyàjau vijetuü ya iti halàyudhaþ . ira, a÷akat a÷akãt a÷àkùãt . ëdittvenàsmànnityaü ïa ityanye . å, ÷akiùyati ÷akùyati . pçthakapàñhàdàdyo na svàdiþ . dvàvevànimàbityanye . ùaùñhasvarànubandhaþ keùà¤cidanarodhàt . dvàveva sakarmakau . tathà ca . ÷akyo'sya manyurbhavatà vinetumiti raghuþ . rajaþpariõàmabhedo na ÷akyate pratyàkhyàtumiti tattvakaumudyàü vàcaspatimi÷raþ . ÷akyà makhenàpi mudo'maràõàmiti naiùadham . iti durgàdàsaþ ..

#<÷aka>#, ya ¤a ÷aktau . iti kavikalpadrumaþ .. (divàø ubhaø-sakaø-señ .) ÷aktirdivàdipakùe kùamà khàdipakùe sàmarthyam . ya¤a, ÷akyati ÷akyate duþkhaü dãnaþ . iti durgàdàsaþ .

#<÷akaþ>#, puü, (÷aka + ac .) jàtibhedaþ . nçpabhedaþ . iti medinã .. sa ca nçpaþ ÷akàdityaþ iti ÷àlivàhana iti ca nàmnà khyàtaþ . tasya maraõadinàvadhi vatsaragaõanàïkaþ ÷akàbdeti nàmnà pa¤jikàyàü likhyate . sa ca mlecchajàtivi÷eùaþ . satyayuge sagararàjenàsya mastakàrdhaü muõóayitvà vedabàhyatvamakàri . yathà --
     %<tataþ ÷akàn sayavanàn kàmbojàn pàradàüstathà .
     pahnavàü÷càpi niþ÷eùàn kartuü vyavasito nçpaþ ..
     te hanyamànà bãreõa sagareõa mahaujasà .
     va÷iùñhaü ÷araõaü jagmuþ såryavaü÷apurohitam ..
     va÷iùñhaþ ÷araõàpannàna samaye sthàpya tànçùiþ .
     sagaraü vàrayàmàsa tebhyo dattvàbhayaü tadà ..
     sagarastàü pratij¤àntu ni÷amya sumahàbalaþ .
     dharmaü jaghàna teùà¤ca ve÷ànanyàü÷cakàra ha ..
     ardhaü ÷iraþ ÷akànàntu muõóayàmàsa bhåpatiþ .
     javanànàü ÷iraþ sarvaü kàmbojànàmapi dvija ..
     pàradànmuktake÷àüstu pahravàn ÷ma÷rudhàriõaþ .
     niþsvàdhyàyavaùañkàràn sarvàneva cakàra ha ..>% iti pàdme svargakhaõóe sagaropàkhyànam 15 aþ .. de÷abhedaþ . iti vi÷vaþ .. (yathà, màtsye . 120 . 45 .
     %<tuùàràn varvaràn kàràn pahravàn pàradàn ÷akàn .
     etàn janapadàn maïkùu plàvayitvodadhiü gatà ..>%)

#<÷akañaþ>#, puü, klã, (÷aknoti bhàraü voóhumiti . ÷ak + %<÷akàdibhyo'ñan .>% uõà 04 . 81 . iti añan .) yànavi÷eùaþ . gàóã iti bhàùà .. tatparyàyaþ . anaþ 2 . ityamaraþ .. akùaþ 3 . iti ÷abdaratnàvalau .. viùõuvadhyàsuravi÷eùaþ . dvisahasrapalaparimàõam . tatparyàyaþ . bhàraþ 2 àcitaþ 3 ÷àkañãnaþ 4 ÷alàñaþ 5 . iti hemacandraþ .. ukta¤ca .
     %<÷akañaþ ÷àkinã gàvo yànamaskandanaü vanam .
     anåpaþ parvato ràjà durbhikùe nava vçttayaþ ..>% iti bharataþ .. tinisavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (vyåhavi÷eùaþ . yathà, manuþ . 7 . 187 .
     %<daõóavyåhena tanmàrgaü yàyàttu ÷akañena và ..>% ÷akañàkçtitvàt rohiõãnakùatram . yathà, bçhatsaühitàyàm . 24 . 30 .
     %<rohiõã÷akañamadhyasaüsthite candramasya÷araõãkçtà janàþ .
     kàpi yànti ÷i÷uyàcità÷anàþ såryataptapiñharàmbupàyinaþ ..>%)

#<÷akañahà>#, [n] puü, (÷akañaü hantãti . han + kip .) ÷rãkçùõaþ . iti hemacandraþ .. (etadvivaraõaü bhàgavage 10 skandhe 7 adhyàye tathà harivaü÷e 61 adhyàye ca draùñavyama ..) ÷akañanà÷ake, tri ..

#<÷akañàhvà>#, strã, (÷akañamiti àhvà yasyàþ .) rohiõãnakùatrama . tasyàþ pa¤catàràmaya÷akañàkçtitvàt ..

#<÷akalaü>#, klã, (÷aknotãti . ÷ak + %<÷aki÷amyornit .>% uõàø 1 . 111 . iti kalaþ .) tvak . khaõóam . (yathà, raghuþ . 2 . 46 .
     %<athàndhakàraü girigahvaràõàü daüùñràmayåkhaiþ ÷akalàni kurvan ..>%) ràgavastu . valkalam . iti medinã .. ÷alkam . àü÷a iti bhàùà . iti ÷akalin÷abdadar÷atàt ..

#<÷akalaþ>#, puü, klã, (÷ak + kalaþ .) ekade÷aþ . (yathà, manuþ . 6 . 88 .
     %<pratigçhya puñenaiva pàõinà ÷akalena và ..>%) khaõóam . yathà --
     %<bhittaü ÷akalakhaõóe và puüsyardho'rdhvaü same'ü÷ake ..>% ityamaraþ .. (yathà, manuþ . 1 . 13 .
     %<tàbhyàü sa ÷akalàbhyà¤ca divaübhåmi¤canirmame ..>%)

#<÷akalã>#, [n] puü, (÷akalamasyàstãti . iniþ .) matsyaþ . ityamaraþ ..

#<÷akàntakaþ>#, puü, (÷akasya mle cchajàtivi÷eùasya antakaþ .) vikramàdityaràjaþ . iti kecit ..

#<÷akàraþ>#, puü, ràj¤aþ anåóhàyàþ striyà bhràtà . yathà, sàhityadarpaõe 3 paricchede ..
     %<madamårkhratàbhimànã duùkulata÷varyasaüyuktaþ .
     so'yamanåóhàbhràtà ràj¤aþ ÷yàlaþ ÷akàra ityuktaþ ..>%

#<÷akàriþ>#, puü, (÷akasya mlecchajàtivi÷eùasyàriþ ÷atruþ .) vikramàdityaràjaþ . sa tu ujjayanãde÷àdhipatiþ . yathà --
     %<sàhasàïkaþ÷akàriþ syàdvikramàditya ityapi ..>% iti jañàdharaþ ..

#<÷akunaü>#, klã, (÷aknoti ÷ubhà÷ubhaü vij¤àtumaneneti . ÷ak + %<÷akerunontontyunayaþ .>% uõàø 3 . 49 . iti unaþ .) ÷ubha÷aüsinimittam . iti medinã .. sagun itihindãbhàùà . phalalakùaõam . ityajayapàlaþ .. * .. atha ÷ubha÷akunàni .
     %<kãrtanàt ÷ravaõato vilokanàt spar÷anàt samadhikaü samottaram .
     maïgalàya dadhicandanàdikaü syàt pravàsabhavanaprave÷ayoþ ..
     dadhyàjyadårvàkùatapårõakumbhàþ middhànnasiddhàrthakacandanàni .
     àdar÷a÷aïkhàmiùamaunamçtsàgorocanàgomayagomadhåliþ .
     gãrvàõavãõàphalabhadrapãñhapuùpà¤janàlaïkaraõàyudhàni .
     tàmvålayànàsanavardhamànadhvajàtapatravyajanàmbaràõi ..
     ambhojabhçïgàrasamçddhavahnigajàjavàhyaþ ku÷acàmaràõi .
     ratnàni càmãkararåpyatàmrabaddhaióakà÷coùadhayaþ surà÷ca ..
     vanaspaternåtana÷àkamevaü màïgalyapa¤cà÷adidaü pradiùñam .
     ÷ubheùu kàryeùva÷ubheùu caiva kàrye gatànàü ÷ubhadàþ sadaiva ..
     etàni dçùñvà ÷ubhadar÷anàni kurvanti dçùñaþ pathi dakùiõena .
     sakçdvilokàda÷ubhàvahàni tyaktàni vàmena ÷ubhà bhavanti ..
     gàndhàraùaójàvçùabhastathànye svareùu gambhãramanoramà ye .
     vàditravedadhvanigãtançtyamityàdi÷astaü kila yatra rãdram ..
     àdàya riktaü kalasaü jalàrthã yadi vrajet ko'pi sahàdhvagena .
     pårõaü samàdàya nivartate'sau yathà kçtàrthaþ pathikastathaiva .. * ..
     aïgàrabhasme ndhanarajjupaïkapiõyàkakàrpàsatuùàsthiviùñhàþ .
     kçùõàyasàvaskarakçùõadhànyapàùàõake÷à bhujagauùadhàni ..
     tailaü guóaü carma vasà vibhinnaü rikta¤ca bhàõóaü lavaõaü tçõa¤ca .
     takràrgalà ÷çïkhalavçùñivàtàþ kàrye kvacit triü÷adime na ÷astàþ .. * ..
     svapàdayànaskhalanaü nçpàõàü bhaïgaþ kvacidyànapalàyana¤ca .
     dvàràbhighàtàdhvaga÷astrapàtàþ prasthànavighnaü kathayantu yàtuþ ..
     màrjàrayuddhàravadar÷anàni kaliþ kuñumvasya paraspara¤ca .
     cittasya kàluùyakara¤ca sarvaü gantuþ prayàõapratiùedhanàya ..
     dçùñe ÷ave rodana÷abdahãne mahàrthasiddhiþ kathitodyameùu ..
     gçhaprave÷eùu ÷avaþ ÷avatvaü rujaü sadãrghàmathavà dadàti ..
     gaõóåùamàvarjayatàü naràõàmantargalaü cet pravi÷atyakasmàt .
     bhavet tadàbhopsitasaukhyalàbho yaþ kautukã tena niråpyametat ..
     u¤jhitaü jhañiti dantadhàvanaü saümukhaü patati yatra vàsare .
     bhojanaü bhavati tatra vãkùitaü vyàsabhàùitamidaü hi nànçtam ..>% iti vasantaràja÷àkune vicàritàþ ÷ubhàvahàþ .. atha naràïkitavicàraþ .
     %<athàbhidhàsye dbipadeùu tàvat pradhànabhàvàt ÷akunaü naràõàm .
     naimittikaü yat pratibhàvya sarvaü phalaü ÷ubhà÷obhanayorbravãti ..
     naro'bhiråpaþ sitavastramàlyo vàcaü pra÷astàü madhurà¤ca jalpan .
     evaüvidhà yoùidapi prayàõe prave÷akàle ca karoti siddhim .. * ..
     vamaduvike÷o hatamànagarvaþ kùiõõàïganagnàntyajatailadigdhàþ .
     rajasvalà garbhavatã rudantã malànvitonmattajaràdhavà÷ca ..
     dãno dbiùatkçùõavimuktake÷àþ kramelakasthàþ kharasairibhasthàþ .
     sannyàsisàükrandanapuüsakàdyà duþkhàvahàþ sarvasamãhiteùu .. * ..
     pçthvãpatirbràhmaõaharùayukto ve÷yà kumàrã suhçdaþ suke÷àþ .
     nàryo narà÷cà÷vavçùàdhiråóhàþ ÷ubhàya dçùñàþ ÷akunodyameùu .. * ..
     kçùõàmbaràþ kçùõavilepanàóhyàþ kçùõàü srajaü bhårdhni vidhàrayantã .
     dçùñà sakopà yadi kçùõavarõà nàrã naraistadvipado bhavanti .. * ..
     ÷vetàmbarà ÷vetavilepanàóhyà màlàü sitàü mårdhni vidhàrayantã .
     dçùñà prakçùñà yadi gauravarõà nàrã naraiþ syàttadabhãùñasiddhiþ ..
     dhçtàtapatraþ suvi÷uklavàsàþ puùpànvita÷candanacitritàïgaþ .
     ni÷ràvayuktaþ kçtabhojano và vipraþ pañhan yacchati sarvasiddhim ..
     abhyupagacchati yasya hi yàne strãpuruùo'pyathavà phalahastaþ .
     sarvasamãhitasiddhirava÷yaü tasya narasya bhavatyacireõa ..>% iti vasantaràja÷àkune naràïkitekùitasaüj¤am .. * ..
     %<gaccheti pçùñhe puratastathaiva vàgãdç÷ã kenaciducyamànà .
     sarvà÷iùa÷càti÷ayena tàbhya÷cittasya tuùñirvijayàya puüsàm ..
     siddhyai viràvà jahi chindi bhindi cetyàdayaþ ÷atruvadhodyatànàm .
     kva yàsi màgacchata caivamàdyàþ prayojanàrambhanivàraõàrthàþ ..
     sthairye sthiràrthàdgamanaü tadarthàdvàkyànnivçttirvinivarcitàrthàt .
     làbhaü jayaü bhaïgamamaïgalaü và badhyeta tattatpratipàdanàrthàt ..
     ugraü bhavedrodanamagrabhàge bhayaü bhavedbahnivibhàgabhåte nairçtyakoõe raõamàrgarodho vàyavyakoõe ruditaü samçddhyai ..
     mçtyuþ sutànàü ruditena pçùñhe làbho bhavettatra nivartanena .
     mçtyustadàgre ruditena gantuþ siddhiü vidhatte ruditaü ripåõàm ..>% iti vasantaràja÷àkune naràïkite upa÷rutiprakaraõam .. * .. vakacakravàkañaïkañiññibhakàraõóavabhàsabhàradvàjamayårakapi¤jala-làvakagçdhrolåkakapotagovatsakukkuñakalaviïkabhàratãcàsakha¤janakàkapiïgalàråpàõi ÷akunàni ghoñakavçùamahiùakharagomahiùyajàjameùaióakoùñrachucchundarãmåùikamàrjàravànaramçgavaràhakçkalàsanakulavç÷cikapipãlikàpallã-kukkuràdiråpa÷akunànica vasantaràja÷àkune draùñavyàni . hasti÷a÷aka÷çgàlaùañpada÷arabhasarparåpàõi ÷akunàni tattacchabde draùñavyàni ..

#<÷akunaþ>#, puü, (÷aka + unaþ .) pakùimàtram . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 72 . 10 .
     %<taü vane vijane garbhaü siühavyàghrasamàkulaü .
     dçùñvà ÷ayànaü ÷akunàþ samantàt paryavàrayan ..>%) pakùivi÷eùaþ . gçdhra iti khyàtaþ . iti medinã .. ka÷yapapatnãtàmràyàþ ÷yenagçdhràdayaþ puttràþ . iti ÷rãbhàgavatam .. gçdhrasyà÷ubhaphalaü yathà --
     %<vàme'pasavye purata÷ca pçùñhe yuddhaü vibhedaü maraõaü striya÷ca .
     gçdhraþ sthitaþ san kurute krameõa ÷abdo'pasavyo'sya vipattihetuþ ..>% iti vasantaràja÷àkunam .. viprabhedaþ . ityuõàdikoùaþ . tadvivaraõaü bhàgavate uktam . gãtavi÷eùaþ . tattu utsavàdiùu maïgalàrthageyam . ityajayapàlaþ .. ÷ubha÷aüsã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷akunaj¤à>#, strã, (÷akunaü janàtãti . j¤à + kaþ . striyàmàp .) jyaiùñhã . iti trikàõóa÷eùaþ .. ÷akunaj¤àtari, tri .. (yathà, kathàsaritsàgare . 31 . 53 .
     %<pràhiõotpràïniùiddhàpi svasakhyà ÷akunaj¤ayà .
     svatantro'bhinavàråóho yuvatãnàü manobhavaþ ..>%)

#<÷akuniþ>#, puü, (÷aknoti unnetumàtmànamiti . ÷aka + %<÷akerunontontyunayaþ .>% uõà 03 . 49 . iti uniþ .) pakùã . ityamaraþ .. (yathà, manuþ . 5 . 11 .
     %<kravyàdàn ÷akunãn sarvàüstathà gràmanivàsinaþ .
     aniddiùñàü÷caika÷aphàüùñiññibha¤ca vivarjayet ..>%) cillapakùã . iti hemacandraþ .. sauvalaþ . sa tu kauravamàtulaþ . (ayaü hi duryodhanamantrã . dyåte pàõóavàn jitvà vanaü prerayàmàsa . asau hi kauravayuddhe sahadevena nihataþ . etadvivaraõaü mahàbhàrate ÷alyaparvaõi draùñavyam ..) vavàdyekàda÷akaraõàntargatàùñamakaraõam . iti medinã .. tatkaraõajàtaphalam .
     %<parajanadhanahartà va¤cakaþ kråraceùñaþ karadhçtakaravàlo vyàhatasvàmipakùaþ .
     ati÷ayaparadàràsaktacittaþ saroùo bhavati ÷akunijanmà mànavaþ ÷ãghrakarmà ..>% iti koùñhãpradãpaþ .. * .. duþsahaputtraþ . yathà --
     %<duþsahasyàbhavat bhàryà nirmàùñirnàma nàmataþ .
     jàtà kalestu pàpmàyàü çtau caõóàladar÷anàt ..
     tayorapatyànyabhavan jagadbyàpãni ùoóa÷a .
     aùñau kumàràþ kanyà÷ca tathàùñàvatibhãùaõàþ ..
     dantàkçùñistathokti÷ca parivartastathà paraþ .
     aïgadhuk ÷akuni÷caiva gaõóapràntaratistathà ..>% tasya pa¤ca puttrà yathà --
     %<÷yenakàkakapotàü÷ca gçghrolåkau ca vai sutàn .
     avàpa ÷akuniþ pa¤ca jagçhustàn suràsuràþ ..
     ÷yenaü jagràha vai mçtyuþ kàkaü kàlo gçhãtavàn .
     ulåkaü nirçti÷càpi jagràhàtibhayàvaham ..
     gçdhraü vyàdhistadã÷o'tha kapota¤ca svayaü yamaþ .
     eteùàmeva caivoktàþ kçtàþ pàpopapàdane ..
     tasmàt ÷yenàüdayo yasya nilãyante ÷irasyatha .
     tenàtmarakùaõàyàlaü ÷àntiþ kàryà dvijottama ..
     gehe prasåtireteùàü tadbannãóanive÷anam .
     na ÷astaü varjayedgehaü kapotàkràntamastakam ..
     ÷yenaþ kapoto gçdhro và kau÷iko và gçhe dvijaþ .
     praviùñaþ kathayantyantaü vasatàü tatra ve÷mani ..
     ãdçk parityajedgehaü ÷àntiü kuryàddvijottama .
     svapne'pi hi kapotasya dar÷anaü na pra÷asyate ..>% iti màrkaõóeyapuràõe duþsahavaü÷otpattinàmàdhyàyaþ .. * .. vikukùiputtraþ . yathà --
     %<vaivasvatamanoràsãdikùvàkuþ pçthivãpatiþ .
     tasya puttra÷ataü càsãdbikukùirjyeùñha ucyate ..
     so'yodhyàdhipatirvãrastasya pa¤cada÷a smçtàþ .
     ÷akunipramukhàþ puttrà rakùità romaharùitàþ ..>% iti vahnipuràõe sagaropàkhyànanàmàdhyàyaþ ..

#<÷akuniprapà>#, strã, (÷akunãnàü pakùiõàü pànàrthaü yà prapà .) pakùiõaþ pànãya÷àlà . tatparyàyaþ . ÷rãgrahaþ 2 . iti hàràvalã ..

#<÷akunã>#, strã, ÷yàmàpakùã . iti ràjanirghaõñaþ .. cañakã . iti kecit .. (pakùiråpadhàriõã påtanà . yathà, mahàbhàrate . 5 . 130 . 45 .
     %<anena hi hatà bàlye påtanà ÷akunã tathà .>% tathà ca harivaü÷e . 62 . 1 -- 2 .
     %<kasyacittvathakàlasya ÷akunãve÷adhàriõã .
     dhàtrã kaüsasya bhojasya påtaneti pari÷rutà ..
     påtanà nàma ÷akunã ghorà pràõibhayaïkarã .
     àjagàmàrdharàtre tu pakùau krodhàt vidhunvatã ..>%

@<[Page 5,004a]>@
#<÷akunã÷varaþ>#, puü, (÷akunãnàü pakùiõàmã÷varaþ .) garuóaþ . iti dhana¤jayaþ ..

#<÷akuntaþ>#, puü, (÷aknoti utpatitumiti . ÷aka + %<÷akerunontontyunayaþ .>% uõà 03 . 49 . iti untaþ .) pakùã . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 72 . 11 .
     %<nemàü hiüsyurvane bàlàü kravyàdà màüsagçddhinaþ .
     paryarakùanta tàü tatra ÷akuntà menakàtmajàm ..>%) kãñabhedaþ . bhàsapakùã . iti medinã ..

#<÷akuntalà>#, strã, (÷akuntaiþ pakùibhirlàlyate pàlyate iti . là + gha¤arthe kaþ . striyàmàp .) menakàpsaraþsu vi÷vàmitreõa janità kanyà . sà kaõvamuninà pratipàlità . duùmantaràjena vivàhità . asyàþ puttro bharataþ ràjacakravartã . asyà nàmakàraõaü yathà --
     %<nirjane tu vane yasmàt ÷akuntaiþ parirakùità .
     ÷akuntaleti nàmàsyàþ kçta¤càpi tato mayà ..>% iti mahàbhàrate . 1 . 72 . 15 .. asyà vivavaõaü kàlidàsakçtàbhij¤àna÷akuntalanàñake draùñavyam . pàdme svargakhaõóe prathamàdipa¤càdhyàyeùu mahàbhàrate àdiparvaõi 69 adhyàyamàrabhya ca j¤àtavyam ..

#<÷akuntalàtmajaþ>#, puü, (÷akuntalàyà àtmajaþ puttraþ .) bharataràjaþ . yathà --
     %<dauùmantirbharataþ sarvadamaþ ÷akuntalàtmajaþ ..>% iti hemacandraþ ..

#<÷akuntiþ>#, puü, (÷aknoti utpatitumiti . ÷aka + untiþ .) pakùimàtram . ityamaraþ .. (yathà, çgvede . 2 . 42 . 3 .
     %<avakranda dakùiõato gçhàõàü sumaïgalo bhadravàdã ÷akunte ! ..>%) bhàsapakùã . ityuõàdikoùaþ ..

#<÷akulaþ>#, puü, (÷aknoti gantuü vegeneti . ÷aka + %<madguràdaya÷ca .>% uõàø 1 . 42 . iti urac . rasya laþ .) matsyavi÷eùaþ . ityamaraþ .. ÷aula iti bhàùà .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 137 . 3 .
     %<nàtigàdhe jalàdhàre suhçdaþ ÷akulàstrayaþ .
     prabhåtamatsye kaunteya ! babhåvuþ sahacàriõaþ ..>%) asya guõàþ . madhuratvam . råkùatvam . gràhitvam . pittàmajittvam . gurutva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<÷akulagaõóaþ>#, puü, (÷akulasya gaõóa iva gaõóo yasya .) ÷àlamatsyaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷akulàkùakaþ>#, puü, ÷vetadårvà . ityamaraþ ..

#<÷akulàkùã>#, strã, gaõóadårvà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷akulàdanã>#, strã, (÷akulànàü adanaü yasyàþ . ïãp .) cakràïgã . ityamaraþ .. kañkã iti bhàùà .. ka¤caña÷àkaþ . iti medinã .. kàücaóàdàma iti bhàùà .. màüsã . ki¤culikà . jalapippalo . kañphalaþ . iti vi÷vaþ .. gajoùaõà . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 5,004b]>@
#<÷akulàrbhakaþ>#, puü, (÷akulasya arbhaka iva .) gaóakamatsyaþ . ityamaraþ .. (gaóuimàcha iti bhàùà ..)

#<÷akulã>#, strã, (÷akula + ïãù .) matsyavi÷eùaþ . mçgàl iti bhàùà . mahà÷akula iti kecit . asyà àkàro guõà÷ca .
     %<÷akulã rohitàkàrà bhåmau pràya÷caratyasau .
     gurvã pàke ca madhurà bhedikà doùakopanà ..>% iti ràjavallabhaþ .. pustakàntare ÷akalã iti ca pàñhaþ .. (nadãvi÷eùaþ . yathà, màrkaõóeye . 57 . 23 .
     %<sumerujà ÷uktimatã ÷akulã tridivà kramuþ .
     skandhapàdaprasåtà vai tàmànyà vegavàhinã ..>%)

#<÷akçt>#, klã, (÷aknoti sartumiti . ÷ak + %<÷akerçtin .>% uõàø 4 . 58 . iti çtin .) viùñhà . ityamaraþ .. (yathà, bhàgavate . 3 . 30 . 19 .
     %<sa dçùñvà trastahçdayaþ ÷akçnmåtraü vimu¤cati ..>%)

#<÷akçtkariþ>#, puü, strã, (÷akçt karotãti . ÷akçt + kç + %<stamba÷akçtorin .>% 3 . 2 . 24 . iti in .) vatsaþ . ityamaraþ .. dantyàdiriti vidyàvinodaþ ..

#<÷akçtkàraþ>#, tri, malatyàgakàrakaþ . ÷akçt karotãtyarthe ÷akçcchandàt kçdhàtoþ ùaõ (aõ) pratyayena niùpannaþ ..

#<÷akçddvàraü>#, klã, (÷akçto dbàram .) maladbàram . tatparyàyaþ . apànam 2 pàyuþ 3 gudam 4 cyutiþ 5 adhomarma 6 trivalãkaþ 7 valã 8 . iti hemacandraþ ..

#<÷akkaraþ>#, puü, vçùaþ . iti hemacandraþ ..

#<÷akkariþ>#, puü, vçùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷akkarã>#, strã, chandobhedaþ . nadãbhedaþ . mekhalà . iti medinã .. sà ca samavçttaùaóviü÷aticchando'ntargatacaturda÷acchandaþ . yathà --
     %<ukthàtyukthà tathà madhyà pratiùñhànyà supårvikà .
     gàyattryuùõiganuùõup ca bçhatã païktireva ca ..
     triùñup ca jagatã caiva tathàtijagatã matà .
     ÷akkarã sàtipårbà syàdaùñyatyaùñã tathà matà ..
     dhçti÷càtidhçti÷caiva kçtiþ prakçtiràkçtiþ .
     vikçtiþ saükçti÷càpi tathà caivàtisatkçtiþ ..
     ityàkhyàþ samavçttànàü chandasàü krama÷aþ kçtàþ ..>% tatra caturda÷àkùarapàdasaptacchandàüsi santi . teùàü nàmàni gaõà÷ca yathà . mo go go nau maþ ÷aranavabhirasaüvàdhà . 1 . j¤eyaü vasantatilakaü tabhajà jagau gaþ . 2 . nanarasalayugaiþ svarairaparàjità . 3 . nanabhanalagitipraharaõakalikà . 4 . masto no mo gau yadi gadità vàsantãyam . 5 . dviþ sapta chidi lolàmsau mbhau gau caraõe cet . 6 . svarabhidi yadi nau tau ca nàndãmukhãyam . 7 . iti chandoma¤jarã .. eteùàmudàharaõàni bàhulyabhiyà noktàni ..

#<÷aktaþ>#, tri, (÷aka + ktaþ .) ÷aktivi÷iùñaþ . samarthaþ . tatparyàyaþ . sahaþ 2 kùamaþ 3 prabhuþ 4 uùõuþ 5 . iti hemacandraþ .. (yathà, manuþ . 9 . 207 .
     %<bhràtéõàü yastu neheta dhanaü ÷aktaþ svakarmaõà .
     na nirbhàjyaþ svakàdaü÷àt ki¤ciddatvopajãvanam ..>%) priyaüvadaþ . iti ÷akna÷abdañãkàyàü svàmã ..

#<÷aktavaþ>#, puü, bhåmni, bhraùñayavàdicårõam . chàtu iti bhàùà . yathà --
     %<dhànà bhraùñhayave bhåmni striyàü puübhåmni ÷aktavaþ .
     kecittu ÷akturastrãti vandhurà bhåmani striyàm ..>% iti jañàdharaþ .. asya vivaraõaü ÷aktu÷abde draùñavyam ..

#<÷aktiþ>#, strã, (÷aka + ktin .) kàyajananasàmarthyam . yathà --
     %<yà devã sarvabhåteùu ÷aktiråpeõa saüsthità .>% iti devãmàhàtmyasya ñãkàyàü nàgojãbhaññaþ .. ÷akyate jetumanayà . sà prabhàvotsàhamantrajabhedàttrividhà . tatra prabhutve sàdhakatvàt koùadaõóau prabhu÷aktiþ 1 . vikrameõa sva÷aktyà visphuraõamutsàha÷aktiþ 2 . sandhyàdãnàü sàmàdãnà¤ca yathàvasthànaü mantra÷aktiþ 3 .. sàmarthyamàtram . tatparyàyaþ . draviõam 2 taraþ 3 sahaþ 4 balam 5 ÷auryam 6 sthàma 7 ÷uùmam 8 paràkramaþ 9 pràõaþ 10 . ityamaraþ .. ÷uùma 11 saham 12 . iti ÷abdaratnàvalã .. årjaþ 13 . iti jañàdharaþ .. kàsåþ . sà tu ÷arvalànàmàstram . iti nànàrthe amarabharatau .. gaurã . iti medinã .. lakùmãþ . iti ÷abdamàlà .. * .. tri÷aktayo yathà --
     %<eùà tri÷aktiruddiùñà nayasiddhàntagàminã .
     eùà ÷vetà parà sçùñiþ sàttvikã brahmasaüsthità ..
     eùaiva raktà rajasi vaiùõavã parikãrtità .
     eùaiva kçùõà tamasã raudrã devã prakãrtità ..
     paramàtmà yathà devo eka eva tridhà sthitaþ .
     prayojanava÷àcchaktirekaiva trividhàbhavat ..>% iti vàràhe tri÷aktimàhàtmyanàmàdhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<binduþ ÷ivàtmakastatra bãjaü ÷aktyàtmakaü smçtam .
     tayoryoge bhavennàdastebhyo jàtàstri÷aktayaþ ..>% iti kriyàsàraþ .. anyacca .
     %<icchà kriyà tathà j¤ànaü gaurã bràhmã tu vaiùõavã .
     tridhà ÷aktiþ sthità yatra tatparaü jyotiromiti ..>% iti gorakùasaühità .. * .. aùña ÷aktayo yathà --
     %<indràõã vaiùõavã ÷àntà brahmàõã brahmavàdinã .
     kaumàrã nàrasiühã ca vàràhã vikañàkçtiþ ..
     màhe÷varã mahàmàyà bhairavã bhãruråpiõã .
     aùñau ca ÷aktayaþ sarvà rathasthàþ prayayurmudà ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe bàõayuddhaü nàma 119 adhyàyaþ .. * .. nava ÷aktayo yathà --
     %<tatra padme càùñadale madhye ca bhaktipårbakam .
     vaiùõavã¤caiva brahmàõãü raudrãü màhe÷varãü tathà ..
     nàrasiühã¤ca vàràhãmindràõãü kàrtikãü tathà .
     sarva÷aktisvaråpà¤ca pradhànàü sarvamaïgalàm ..
     nava÷aktã÷ca saüpåjya ghañe devàü÷ca påjayet ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 61 adhyàyaþ .. * .. pa¤cà÷adviùõu÷aktayo yathà --
     %<kãrtiþ kàntistaùñipaùñã dhçtiþ ÷àntiþ kriyà dayà .
     medhà saharùà ÷raddhà syàllajjà lakùmãþ sarasvatã ..
     prãtã ratã ramà proktàþ krameõa svara÷aktayaþ .
     jayà durgà prabhà satyà caõóà vàõã vilàsinã ..
     virajà vijayà vi÷và vinadà sunadà smçtiþ .
     çddhiþ samçddhiþ ÷uddhi÷ca bhaktirmuktirmatiþ kùamà ..
     ramomà kledinã klinnà vasudà vasudhà parà .
     parà paràyaõà såkùmà sandhyà praj¤à prabhà ni÷à ..
     amoghà vidyutà ceti ÷aktayaþ sarvakàmadàþ .
     etàþ priyatamàïkeùu niùaõõàþ sasmitànanàþ ..
     vidyuddàmasamànàïgyaþ païkajàbhayabàhavaþ .. * ..>% pa¤cà÷adrudra÷aktayo yathà --
     %<guõodarã syàdbirajà ÷àlmalã tadanantaram .
     lolàkùã vartulàkùã ca dãrghaghoõà samãrità ..
     sadãrghamukhãgomukhyau dãrghajihvà tathaiva ca .
     kuõóodaryardhake÷yau ca tathà vikçtamukhyapi ..
     jvàlàmukhã tato j¤eyà pa÷càdulkàmukhã tataþ .
     su÷rãmukhã caiva vidyàmukhyetàþ svara÷aktayaþ ..
     mahàkàlãsarasvatyau sarvasiddhisamanvite .
     gaurã trailokyavidyà syànmantrasiddhistataþ param ..
     àtma÷aktirbhåtamàtà tathà lambodarã smçtà .
     dràvaõã nàgarã bhåyaþ khecarã càpi ma¤jarã ..
     råpiõã citriõã pa÷càt kàkodaryapi påtanà .
     syàdbhadrakàlã yoginyau ÷aïkhinã garjinã tathà ..
     kàlaràtri÷ca kubjinyà kapardinyapi vajrayà .
     jayà ca sumukhe÷varyà revatã màdhavã tataþ ..
     vàruõã vàrùavã proktà pa÷càdrakùovidàriõã .
     tata÷ca sahajà lakùmãrvyàpinã màyayànvità ..
     età rudràïkapãñhasthàþ sindåràruõavigrahàþ ..
     raktotpalakapàlàbhyàmalaïkçtakaràmbujàþ ..>% iti prapa¤casàraþ .. * .. kula÷aktayo yathà --
     %<÷aktayaþ parame÷àni ! vidagdhàþ sarvayoùitaþ .
     nañã kàpàlikã ve÷yà màlinã kuïkumàlinã ..
     càõóàlã ca kulàlã ca rajakã nàpitàïganà .
     gopinã yoginã ÷uddhà bràhmaõã ràjakanyakà ..
     kocàïganà ca deve÷i ! tathaiva ÷aïkhakàriõã .
     età ùaóviü÷atiþ kanyà devànàmapi durlabhà ..
     daivaj¤à vyàdhavàmà ca tathà màüsàpahàriõã .
     bauddhà ca javanã devi tathà rasapasàriõã ..
     ve÷yà caturvidhà proktà dvividhà kuïkumàlinã .
     dhãvarã dvividhà proktà tathaiva gaõikàïganà ..
     kumbhakàrã dvidhà proktà tathaiva gopinã smçtà .
     vàtavaidyàïganà devi javanã dbividhà smçtà ..
     bauddhakanyà tridhà devi tathà kocàïganà priyà .
     pårvoktàbhiþ sahaikatra catuþùaùñi÷ca ÷aktayaþ ..>% iti revatãtantre 3 pañalaþ .. * .. api ca .
     %<pa¤càcàreõa deve÷i ! kula÷aktiü prapåjayet .
     nañã kàpàlikã ve÷yà rajakã nàpitàïganà ..
     bràhmaõã ÷ådrakanyà ca tathà gopàlakanyakà .
     màlàkàrasya kanyà ca nava kanyà prakãrtitàþ .
     vi÷eùavaidagdhyayutàþ sarvà eva kulàïganàþ .
     råpayauvanaüsampannà ÷ãlasaubhàgya÷àlinã .
     påjanãyà prayatnena tataþ siddhirbhaved dhruvam ..>% iti guptasàdhanatantre 1 pañalaþ .. * .. tasyàþ pra÷aüsà yathà .
     %<÷aktiü vinà mahe÷àni ! sadàhaü ÷avaråpakaþ .
     ÷aktiyukto yadà devi ! ÷ivo'haü sarvakàmadaþ ..
     ÷aktiyuktaü japenmantraü na mantraü kevalaü japet .
     sàvitrãsahito brahmà siddho'bhånnaganandini ..
     dvàravatyàü kçùõadevaþ siddho'bhåt satyayà saha .
     tathà kocabadhåsaïgànmama siddhirvarànane ..
     ã÷varo'haü mahàdevi ! kevalaü ÷aktiyogataþ .
     ÷aktiyogena deve÷i yadi siddhirna jàyate ..
     tadaiva parame÷àni mama vàkyaü vçthà bhavet .
     yaddattaü jalagaõóåùaü ÷aktivaktre sure÷vari ! ..
     sindhuråpaü mahe÷àni ! tajjalaü nàtra saü÷ayaþ .
     svãyeùñadevãbhàvena bhojayettà¤ca yatnataþ ..
     ÷akti÷ca kathyate devi ÷çõuùva surasundari .
     trayo da÷àbdàdårdhvaü yà pa¤caviü÷ativàrùikã ..
     aprasåtà vi÷eùeõa pa¤came'pi bhavet priye .
     sundarã tu vi÷eùeõa prasåtà vàprasåtikà ..
     ava÷yaü pa¤camaü kuryàt ÷aktimàtre mahe÷vari ..>% iti ÷aktikàgamasarvasvam .. * .. tasyà utpattimàhàtmyàdiryathà -- nàràyaõa uvàca .
     %<saha buddhyà buddhimanto na vaktumucitaü suràþ .
     sarve ÷aktyàlayà vi÷ve ÷aktimanto hi jãvinaþ ..
     brahmàditçõaparyantaü sarvaü pràkçtikaü jagat .
     satyaü nityaü vinà mà¤ca mayà ÷aktiþ prakà÷ità ..
     avirbhåtà ca sà mattaþ sçùñau devã madãcchayà .
     tirohità ca sà ÷eùe sçùñisaüharaõe mayi ..
     sçùñikartrã ca prakçtiþ sarveùàü jananã parà .
     mama tulyà ca manmàyà tena nàràyaõã smçtà ..
     sucira¤ca tapastaptaü ÷ambhunà dhyàyatà ca màm .
     tena tasmai mayà dattà tapasàü phalaråpiõã ..
     vrata¤ca loka÷ikùàrthamasyà na svàrthameva ca .
     svayaü vratànàü tapasàü phaladàtrã jagattraye ..
     màyayà mohitàþ sarve kimasyà vàstavaü vratam .
     sàdhyamasyà vrataphalaü kalpe kalpe punaþ punaþ ..
     sure÷varà yadaü÷à÷ca brahmaviùõumahe÷varàþ .
     kalàþ kalàü÷aråpàste jãvina÷ca suràdayaþ ..
     mçdà vinà kulàla÷ca ghañaü kartuü yathàkùamaþ .
     vinà svarõaü svarõakàraþ kuõóalaü kartamakùamaþ ..
     vinà ÷aktyà tathàha¤ca svasçùñhiü kartumakùamaþ .
     ÷aktipradhànà sçùñi÷ca sarvadar÷anasammatà ..
     ahamàtmà ca nirlipto'dç÷yaþ sàkùã ca dehinàm .
     dehàþ pràkçtikàþ sarve na÷varàþ pà¤cabhautikàþ ..
     ahaü nitya÷arãrã ca bhànuvigrahavigrahaþ .
     sarvàdhàrà ca prakçtiþ sarvàtmàhaü jagatsu ca ..
     ahamàtmà mano brahmà j¤ànaråpo mahe÷varaþ .
     pa¤ca pràõàþ svayaü viùõurbuddhiþ prakçtirã÷varã ..
     ÷aktyo nidràdaya÷caitàþ sarvà÷ca prakçteþ kalàþ .
     sà ca ÷ailendrakanyeyaü iti vedaniråpitam ..>% iti brahmavaivarte gaõe÷akhaõóe 7 adhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<sà ÷aktiþ sçùñikàle ca pa¤cadhà ce÷varecchayà ..
     ràdhà padmà ca sàvitrã durgà devã sarasvatã ..
     pràõàdhiùñhàtçdevã yà kçùõasya paramàtmanaþ .
     pràõàdhikapriyatamà sà ràdhà parikãrtità ..
     ai÷varyàdhiùñhàtçdevã sarvamaïgalakàriõã .
     paramànandaråpà ca sà lakùmãþ parikãrtità ..
     vidyàdhiùñhàtçdevã yà parame÷asya durlabhà .
     veda÷àstrayogamàtà sà sàvitrã prakãrtità ..
     buddhyadhiùñhàtçdevã yà sarva÷aktisvaråpiõã .
     sarvaj¤ànàtmikà sarvà sà durgà durganà÷inã ..
     ràgàdhiùñhàtçdevã yà ÷àstraj¤ànapradà sadà .
     kçùõakaõñhodbhavà yà ca sà ca devã sarasvatã ..
     pa¤cadhàdau svayaü devã målaprakçtirã÷varã ..
     tataþ sçùñikameõaiva bahudhà kalayà ca sà .
     yoùitaþ prakçteraü÷àþ pumàüsaþ puruùasya ca ..>% iti ca brahmavaivarte gaõe÷akhaõóe 40 adhyàyaþ .. * .. brahmàõã÷aktyutpattiryathà .
     %<tato brahmàdayo devà bhayaü jagmuþ savàsavàþ .
     yadi syànnirjito devaþ kùayaþ sarvadivaukasàm ..
     etasminnantare ÷akra ! brahmà cintayate kriyàþ .
     strãråpadhàriõã bhåtvà sahàyatvaü mahe÷vare ..
     kùipraü kuru svakàrye tvaü evaü vi÷ve÷vare raõe .
     tato dyotitavàn ÷ambhuþ sva÷aktiü kiraõojjvalàm ..
     brahmaråpadharàü kintu lalanàkàravigrahàm .
     haüsasyandanamàråóhà svakãyàyudhadhàriõã ..
     tarjayantã mahaujena dànavànàü bhayaïkarã .
     tasya ghoràõi karmàõi dçùñvà sa vismayan ÷ivaþ .
     kà punaþ sraùñuþ susnehà sadàtipratipakùajit .
     tasyàþ ÷aktiü dbitãyà¤ca sçjàmi aparàjitàm ..>% iti devãpuràõe ruruvadhe brahmàõyutpattiþ .. * .. nandàtãrthe ÷aktimantravicàraniùedho yathà .
     %<yo'sàvanàdimadhyànta÷iva÷aktimayaþ paraþ .
     tasyaiva paramànandà sarvakilviùanà÷inã ..
     tatprabhàveõa pràpnoti tapoyaj¤àdikaü phalam .
     mantràõàü deva÷aktãnàü na vicàro varànane ..>% iti devãpuràõe nandàkuõóaprave÷aþ prathamàdhyàyaþ .. * .. prakçtiþ . yathà --
     %<pradhànaü prakçtiþ ÷aktirnityà càvikçtistathà .
     etàni tasyà nàmàni puruùaü yà samà÷rità ..>% tasyà guõànàha .
     %<sattvaü rajastamastrãõi vij¤eyàþ prakçterguõàþ .>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. ÷aktiviùayakapuùpàõi yathà --
     %<atha puùpaü pravakùyàmi karmayoge mahe÷vari .
     ÷çõuùva parayà bhaktyà yathoktaü brahmaõà purà ..
     kamale karavãre dve kusumbhe tulasãdvayam .
     jàtya÷oke ketakã dve kumàrãcampakotpalam ..
     kundamandàrapunnàgapàñalànàgacampakam .
     àragvadhaü karõikàraü pàvantã navamallikà ..
     saugandhikaü sakoraõóaü palà÷à÷okasarjakàþ .
     sindhuvàro hyapàmàrgavàpulãka¤ca kàmajam ..
     vyàghracelaü damanakaü maruvakaü tataþ param .
     lavaïgaü jalakarpåraü tagara¤ca javà tathà ..
     ÷ivapuùpaü droõapuùpaü kàmaràjaü suketakam .
     anyàni vanapuùpàõi jalajasthalajàni ca .
     girijàni de÷ajàni nànàpuùpàõyataþ param ..>% iti prapa¤casàraþ ..

#<÷aktigrahaþ>#, puü, (÷aktiü gçhõàtãti . ÷akti + graha + %<÷aktilàïgulàïku÷eti .>% 3 . 2 . 9 . ityasya vàrtikoktyà ac .) ÷ivaþ . kàrtikeyaþ . ÷aktiü gçhõàti yaþ ityarthe ÷akti÷abdapårvakagrahadhàtoralpratyayena niùpanna iti kecit .. (÷aktergraho grahaõam .) ÷abda÷aktij¤ànam . yathà . asmàt ÷abdàt ayamartho boddhavya itã÷varecchà ÷aktiriti tàrkikàþ . tajj¤ànantu vyàkaraõàdibhyaþ . ataeva .
     %<÷aktigrahaü vyàkaraõopamànakoùàptavàkyàdbyavahàrata÷ca .
     vàkyasya ÷eùàdvivçtervadanti sànnidhyataþ siddhapadasya vçddhàþ ..>% iti prà¤caþ . iti durgàdàsaþ ..

#<÷aktigràhakaþ>#, puü, vyàkaraõopamànàdiþ . ÷aktigrahãtà ca . ÷aktiü gràhayati gçhõàti ca ityarthe ¤yantà¤yantagrahadhàtorõaka(õvul)pratyayena niùpannametat ..

#<÷aktidharaþ>#, puü, (dharatãti . dhç + ac . ÷akterdharaþ .) kàrtikeyaþ . ityamaraþ .. (yathà, harivaü÷e . 73 . 9 .
     %<balena vapuùà caiva bàlyena caritena ca .
     syàtte ÷aktidharastulyo na tu ka÷cana mànuùaþ ..>%) ÷aktidhàrake, tri .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 58 . 41 .
     %<skandaþ kumàraråpaþ ÷aktidharo varhiketu÷ca ..>%)

#<÷aktiparõaþ>#, puü, saptaparõavçkùaþ . iti jañàdharaþ ..

#<÷aktipàõiþ>#, puü, (÷aktirastravi÷eùaþ pàõau yasya .) kàrtikeyaþ . iti halàyudhaþ ..

#<÷aktibhçt>#, puü, (÷aktiü bibhartãti . bhç + kvip . tuk ca .) kàrtikeyaþ . iti hemacandraþ .. ÷aktyastadhàrake, tri ..

@<[Page 5,006b]>@
#<÷aktihetikaþ>#, tri, (÷aktirhetiþ praharaõàstraü yasya .) ÷aktyastradhàriyoddhà . tatparyàyaþ . ÷àktãkaþ 2 . ityamaraþ .. lakùyàyudhadharaþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷aktuþ>#, puü, klã, (÷aka + bàhulakàt tun .) bharjitayavàdicårõam . chàtu iti bhàùà . yathà --
     %<dhànà bhçùñayave bhåmni striyàü puü bhåmni ÷aktavaþ .
     kecittu ÷akturastrãti bandhurà bhåmani striyàm ..>% iti jañàdharaþ .. asya guõàþ .
     %<yavànàü ÷aktavo råkùà lekhanà vahnivardhanàþ .
     vàtalàþ kapharogaghnà vàtavarco'nulomanàþ ..
     dhànàsaüj¤àstu te'tãva durjarà lekhanàþ smçtàþ .
     gurvã piõóãkçtàtyarthaü laghvã saiva viparyayàt .
     ÷aktånàmà÷u jãryeta mçdutvàdavalehikà ..>% iti ràjavallabhaþ .. atha ÷aktavaþ .
     %<dhànyàni bhràùñrabhçùñàni yantrapiùñàni ÷aktavaþ .>% tatra yava÷aktavaþ .
     %<yavajàþ ÷aktavaþ ÷ãtà dãpanà laghavaþ saràþ .
     kaphapittaharà råkùà lekhanà÷ca prakãrtitàþ ..
     te pãtà baladà vçùyà bçühaõà bhedanàstathà .
     tarpaõà madhurà rucyàþ pariõàme balàvahàþ ..
     kaphapitta÷ramakùuttçóvraõanetràmayàpahàþ .
     pra÷astà gharmadàhçdyà vyàyàmàrta÷arãriõàm ..>% atha caõakayava÷aktavaþ .
     %<nistuùai÷caõakairbhçùñaiståryàü÷ai÷ca yavaiþ kçtàþ .
     ÷aktavaþ ÷arkaràsarpiþ÷aktà grãùme'tipåjitàþ ..>% atha ÷àli÷aktavaþ .
     %<÷aktavaþ ÷àlisaübhåtà vahnidà laghavo himàþ .
     madhurà gràhiõo rucyàþ pathyà÷ca bala÷ukradàþ ..
     na bhuktvà na radai÷chittvà na ni÷àyàü na và bahån .
     na jalàntaritàn na dbiþ ÷aktånadyànna kevalàn ..
     pçthakpànaü punardànaü sàmiùaü payasà ni÷i .
     dantacchedanamuùña¤ca sapta ÷aktuùu varjayet ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. janmatithau tadbhakùaõaphalam . jyotiùe .
     %<÷aktån khàdati yastu tasya ripavo nà÷aü prayànti dhruvaü bhuïkte yastu niràmiùaü sa hi bhavet janmàntare paõóitaþ .>% iti tithyàditattvam .. meùasaükràntyàü taddànavidhiryathà . smçtiþ .
     %<meùàdau ÷aktavo deyà vàripårõà ca gargarã .>% mahàrõave .
     %<yo dadàti hi meùàdau ÷aktånambughañànvitàn .
     piténuddi÷ya viprebhyaþ sarvapàpaiþ pramucyate .
     viprebhyaþ pàduke chatraü pitçbhyo viùuve ÷ubham ..>% iti tithyàditattvam .. càturmàsyavrate pràtaþ snànasya ghçta÷aktavo dakùiõà yathà . nàradãyam .
     %<nityasnàne havirdadyànniþsnehe ghçta÷aktavaþ ..>% nityasnàne pràtaþsnàne . iti malamàsatattvam ..

@<[Page 5,006c]>@
#<÷aktukaþ>#, puü, viùabhedaþ . tasya lakùaõasvaråpe yathà,
     %<yadgranthiþ ÷aktukenaiva pårõamadhyaþ sa ÷aktukaþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<÷aktuphalà>#, strã, ÷amãvçkùaþ . ityamaraþ ..

#<÷aktuphalã>#, strã, ÷amãvçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷aktyardhaþ>#, puü, (÷akterardhaþ .) ÷ramadvàrà kukùilalàñagrãvàsåtpanno gharmaþ dãrghani÷vàsa÷ca . yathà --
     %<kukùau lalàñe grãvàyàü yadà gharmaþ pravartate .
     ÷aktyardhaü taü vijànãyàdàyatocchàsameva ca ..>% iti ràjavallabhaþ ..

#<÷aktriþ>#, puü, va÷iùñhamunerjyeùñhaputtraþ . iti puràõam .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 177 . 6 .
     %<apa÷yadajitaþ saükhye muniü pratimukhàgatam .
     ÷aktriü nàma mahàbhàgaü va÷iùñhakulavardhanam .
     jyeùñhaü puttraü puttra÷atàt va÷iùñhasya mahàtmanaþ ..>% ayaü hi ikùvàkuvaü÷ãyaü kalmàùapàdançpatiü a÷apat . sa ca nçpatã ràkùaso bhåtvà enamabhakùayat . etadvçttàntastu mahàbhàrate 1 . 177 adhyàye draùñavyaþ ..)

#<÷aknaþ>#, tri, priyaüvadaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<÷aknuþ>#, tri, priyaüvadaþ . ityamaraþ ..

#<÷akmà>#, [n] puü, (÷aka + %<a÷i÷akibhyàü chandasi .>% uõàø 4 . 146 . iti manin .) ÷aktiþ . ÷akadhàtorauõàdikamaninpratyayena niùpannam . iti siddhàntakaumudã .. (indraþ . ityujjvalaþ . 4 . 146 .. klã, ÷akyate'nenàbhimataü pràptuü ÷aknotãùñaü sàghayituü và ÷akyate kartumiti và . ÷aka + manin . karma . iti nighaõñuþ . 2 . 1 .. yathà, çgvede . 9 . 34 . 3 .
     %<duhanti ÷akmanà payaþ ..>% %<÷akmanà karmaõà .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<÷akyaþ>#, tri, (÷aka + %<÷akisaho÷ca .>% 3 . 1 . 99 . iti yat .) samarthanãyaþ . (yathà, raghuþ . 2 . 49 .
     %<÷akyo'sya manyurbhavatà vinetuü gàþ koñi÷aþ spar÷ayatà ghañodhnãþ ..>%) ÷aktyà÷rayaþ . (yadà bhàve yat syàt tadà klãvaliïgaþ syàt . yathà, gãtàyàm . 18 . 11 .
     %<nahi ÷akyaü dehabhçtà tyaktuü karmàõya÷eùataþ ..>% tathàca ràmàyaõe . 2 . 13 . 5 .
     %<tàni sarvàõi saüyattuü ÷akyaü ràma jitendriyaiþ ..>%) puü, vàcyo'rthaþ . yathà --
     %<÷akyo'rtho'bhidhayà j¤eyaþ lakùyo lakùaõayà mataþ .
     vyaïgyo vya¤janayà j¤eyastisraþ ÷abdasya vçttayaþ ..>% ityalaïkàra÷àstram .. anyacca .
     %<÷akye sàdç÷yabuddhistu bhavedupamitau guõaþ .>% iti bhàùàparicchedaþ .. api ca . %<ã÷varasaïketaþ ÷aktistayà arthabodhakaü padaü vàcakam . yathà gotvàdivi÷iùñabodhakaü gavàdipadaü tadvodhyo'rtho gavàdirvàcyaþ sa eva mukhyàrtha ityucyate .>% iti ÷aktivàdaþ ..

@<[Page 5,007a]>@
#<÷akyatàvacchedakaü>#, tri, (÷akyatàyà avacchedakam .) ÷akyàü÷e bhàsamànadharmaþ . yathà . %<eva¤ca tàdç÷adharmasya ÷akyatàvacchedakatvaü durvàrameva .>% iti ÷aktivàdaþ ..

#<÷akraþ>#, puü, (÷aknoti daityàn nà÷ayitum . ÷aka + %<sphàyita¤cãti .>% uõàø 2 . 13 . iti rak .) indraþ . ityamaraþ . (yathà, raghuþ . 3 . 39 .
     %<dhanurbhçtàmagrata eva rakùiõàü jahàra ÷akraþ kila gåóhavigrahaþ ..>%) kuñajavçkùaþ . arjunavçkùaþ . iti medinã .. jyeùñhànakùattram . yathà --
     %<÷akro nirçtistoyaü vi÷vaviri¤cã harirvasurvaruõaþ .
     ajapàdo'hivradhnaþ påùà cetã÷varà bhànàm ..>% iti jyotistattvam .. catudda÷andrà yathà --
     %<vi÷vabhuk ca vipa÷cidyaþ suvittiþ ÷ivireva ca .
     vibhurmanojava÷caiva tathaujasvã vaóistathà ..
     adbhuta÷ca tathà ÷àntistathà devacaro vçùaþ .
     çtadhàmà divaþsvàmã ÷uciþ ÷akrà÷caturda÷a .. *>% bràhmadinamàsàbdeùu indràõàü nà÷asaükhyà yathà .
     %<bràhme dine vai na÷yanti caturda÷a purandaràþ .
     ÷atàni màsi catvàri viü÷atyà sahitàni ca .
     abde pa¤casahasràõi catvàriü÷acchatàni ca ..>% ityàdye vahnipuràõe gaõabhedanàmàdhyàyaþ .. * .. indratvapràptikàraõaü yathà -- indra uvàca .
     %<ramàkànta bhavatprãtyai kçtaü kratu÷ataü purà .
     tena puõyena sampràptaü mayà paurandaraü padam ..
     idànãü nåtanaþ ko'pi jàto divi purandaraþ .
     na tena dharmo vihito na tena kratavaþ kçtàþ .
     mama siühàsanaü divyaü kathamàkràntamacyuta ..
     ityevaü vadatastasya ÷rutvà vàkyaü ramàpatiþ .
     unmãlitasmitàkùo'sàvuvàca madhuraü vacaþ ..
     ÷rãbhagavànuvàca .
     devàdayo manuùyàntà mama sevàparàyaõàþ .
     madyàjanaratà lokà madbhaktistutipàñhakàþ ..
     manmårtiùu kçtadhyànà matkathà÷ravaõà iha .
     matpàdodakanaivedyabhojino'nvahameva ye ..
     mannàmakãrtanaparà mama smçtiparàyaõàþ .
     manmantrajàpakà nityamananyà÷rayasampadaþ ..
     kiü vidhitvaü kimindratvaü devatvamaparaü kimu .
     teùàmalabhyaü yatki¤cit durlabhaü nàsti saüsçtau ..
     kiü dànairalpaphaladaiþ kiü tapobhiþ kimadhvaraiþ .
     sevyamànaiþ kùititale sa mama prãtimàn sadà ..
     indra uvàca .
     bhagavan karmaõà kena sa tvatprãtiparo bhavet .
     tadvadasva mahàbàho prapannabhayabha¤jana ..
     ÷rãbhagavànuvàca .
     anekadhà madbhajanaü mama prãtikaraü param .
     yadbhaktyà tat padaü lebhe tat ÷çõuùva purandara ..
     japatyaùñàda÷àdhyàyagãtànàü ÷lokapa¤cakam .
     tayà bhaktyà tu saüpràptaü tava sàmràjyamuttamam ..>% iti pàdmottarakhaõóe 96 adhyàyaþ .. (samarthe, tri . yathà, çgvede . 4 . 16 . 6 .
     %<vi÷vàni ÷akro naryàõi vidvànapo rireca sakhibhirnikàmaiþ ..>% %<vidbàn jànan ÷akraþ samartha indraþ .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<÷akrakrãóàcalaþ>#, puü, (÷akrasya krãóàcalaþ krãóàparvataþ .) sumeruparvataþ . iti halàyudhaþ ..

#<÷akragopaþ>#, puü, indragopakãñaþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, harivaü÷e . 66 . 5 .
     %<navavarùàvasiktàni ÷akragopàkulàni ca .
     naùñadàvàgnimàrgàõi vanàni pracakà÷ire ..>%)

#<÷akrajaþ>#, puü, (÷akràjjàyate iti . jana + óaþ .) kàkaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. indrajàte, tri ..

#<÷akrajàtaþ>#, puü, (÷akràjjàtaþ .) kàkaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. indrajàte, tri ..

#<÷akrajit>#, puü, (÷akraü jitavàniti . ji + kvip .) ràvaõaputtraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, raghuþ . 14 . 83 .
     %<api prabhuþ sànu÷ayo'dhunà syàt kimutsukaþ ÷akrajito'pi hantà ..>%) indrajetari, tri ..

#<÷akradrumaþ>#, (÷akrasya drumaþ .) devadàruvçkùaþ . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<÷akradhanuþ>#, [s] klã, (÷akrasya dhanuþ .) indradhanuþ . ityamaraþ .. gaõóã iti ràmadhanuka iti ca bhàùà ..
     %<indràyudhaü ÷akradhanuþ kau÷ikàyudhamityapi .
     airàvataü rohitaü syàdavakraü yadi taddhanuþ ..>% iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 5 . 56 . 11 .
     %<yathàkà÷e ÷akradhanuþ prakà÷ate na caikavarõaü na ca vedmi kinnu tat ..>%)

#<÷akradhvajaþ>#, (÷akrasya dhvajaþ .) indradhvajaþ . (yathà, àryàsaptasatyàm . 269 .
     %<te ÷reùñhinaþ kva samprati ÷akradhvaja ! yaiþ kçtastavocchràyaþ .
     ãùàü và meóhiü vàdhunàtanàstvàü vidhitsanti ..>%) tadvivaraõaü yathà -- nçpavàhana uvàca .
     %<bhagavan ÷rotumicchàmi tasya utthàpanaü yathà .
     kriyate dina çkùe ca dravyamantravidhiü vada ..
     agastya uvàca .
     brahmaõà kathitaü ÷akra bçhaspatisamãpataþ .
     yathà tathà pravakùyàmi vidhiü ketoþ samucchraye ..
     bçhaspatiruvàca .
     ÷ubhàhe çkùe karaõe muhårte ÷ubhamaïgale .
     daivaj¤aþ såtradhàra÷ca vanaü gacchet sahàyavàn ..
     devãpratiùñhàvidhinà yàtràyàü yà pracodità .
     gatvà bçkùaü ÷ubhaü puùpaü dhavàrjunapriyaïkaram ..
     uóumbaràjakarõa¤ca pa¤caite ÷obhanà hareþ .
     dhvajàrthe varjayedbatsa deva udyànajàn drumàn ..
     kanyà madhye tu yà yaùñãþ karamànena kalpayet .
     ekàda÷akarà vatsa nava pa¤ca karàparà ..
     aràlatàü krimicitàü tathà pakùiniketanàm .
     valmãkapitçvanajàü su÷uùkakoñaràntaràm ..
     kubjà¤ca ghañasiktà¤ca tathà strãnàmagarhitàm .
     vidyudvajrahatà¤caiva dagdhà¤ca parivarjayet ..
     alàbhe candanaü àmraü ÷àla÷àkamayaü tathà .
     kartavyaü ÷akracihràrthe na cànyaü vçkùajaü kvacit ..
     ÷ubhabhåmibhavaü gràhyaü ÷ubhatoyaü ÷ubhàvaham .
     tataþ saüpåjayedvçkùaü pràïmukhodaïmukho'pi và ..
     namo vçkùapate vçkùa tvàmarcayati pàrthivaþ .
     dhvajàrthaü tattvato nàtha anyathà upagamyatàm ..
     ràtrau deyo valistatra yugavçkùe tathava ca .
     vàsavànàü mahàvçkùaü kçtvà cànyatra gamyatàm ..
     dhvajàrthe devaràjasya na kùàntistava atra ca .
     påjayitvà tato vçkùaü baliü bhåtàya dàpayet ..
     prabhàte chedayedvçkùaü ÷ubhasvapnàdidar÷anaiþ .
     ÷uklàmbaradhara÷caiva samudrataraõaü nadã ..
     vçkùànnamràn ÷ubhàn kùãrànàrohet devatàlayam .
     devo dbijastathà sàdhuliïgabrahma harerapi ..
     pratimà påjità svapne kùipraü siddhiphalapradà .
     matsyamàüsadadhilàbhaü rudhiraü mçtarodanam ..
     agamyàgamanaü dçùñvà à÷u siddhiphalapradam .
     drumàüstilaü ghanaü dhànyaü ÷atrunà÷aü yathà ÷ubham ..
     phalaü puùpaü sità dårvà svapne labdhà jayàvahàþ .
     ÷aïkhagàvastathà dantilàbhà ràjyapradàyakàþ ..
     gauþ savatsà navasutà dçùñà puttraphalapradà .
     païkasyoddharaõaü kåpe vyàdhimokùakaraü ciràt ..
     evaü svapnàn ÷ubhàn dçùñvà tathà chindeta pàdapam .
     udaïmukhaþ pràïmukho pà madhuvajràktapar÷unà ..
     pårvottare ca patanaü ÷asto'÷abdo'vraõaþ ÷ubhaþ .
     alagnapàdape cànye anyathà tu parityajet ..
     aùñàïgulaü tyajet måle agre tantu jale kùipet .
     tathà tamànayedvatsa ÷akañena vçùairapi ..
     yuvànairbalasampannairneyaü tatpurataþ param .
     nãyamànà yadà yaùñã samà và caturasrakà ..
     vçttà và bhaïgamàdhatte ràj¤aþ puttraü purohitam .
     àrabhaïge balaü bhindyàdràjyanà÷aü kùayaü tathà ..
     arthasya akùabhaïgena ÷àntintatra tu kàrayet .
     indrarjacchatramantreõa jàtadevasamàpi và ..
     tathà nãtvà ÷ubhe lagne purastàdupave÷ayet .
     dbàra÷obhàü patharathyà gçhe haññe ca kàrayet ..
     yadà pañahanàdà÷ca ve÷yà÷aïkhadbijàtayaþ .
     saïkulairveda÷abdai÷ca tà neyà yatra ucchrayet ..
     tatrasthà¤citrakarmàvanirmitaistàntu veùñayet .
     vastrairaõóajaromotthaiþ ÷ubhaiþ ÷uklairyathàkram ..
     nandopanandasaüj¤à÷ca kumàryaþ prathamàü÷agàþ .
     devo jayavijayàkhyàþ ùoóa÷àü÷avyavasthitàþ ..
     adhike ÷atrujayitrã tathàrthajà daivatairdaõóàþ .
     dhvajaparimàõàrthaü saparidhiþ prathamaü piñam ..
     ùoóa÷àü÷avihãnàni kuryàccheùàõi buddhimàn .
     rasanàü vicitravarõàü prathamàü dadyàt svayambhåþ ..
     suraktàü caturasrà¤ca vi÷vakarmà dbitãyataþ .
     aùñàsràntu svayaü ÷akro nãlaraktàü pradàpayet ..
     kçùõaü yamena vçtta¤ca varuõena sahasrikam .
     ma¤jiùñhàjaladàkàraü vàsudevo masårakam ..
     nãlavarõa¤ca taü dadyàt skando bahuvicitritam .
     vçttantu dahano datyàt suvarõàbhaü tathàùñamam ..
     vaidåryasadç÷amindro graiveyaü dàpayed budhaþ .
     cakràïkàkçtintu såryo vi÷vedevàþ padmanibham ..
     çùayo niyamaü dadyurnãlaü nãlotpalàbhàsam .
     guruõà ÷ukreõa tato vi÷àlaü mårdhato nyastam ..
     gçhairvicitràõi bahumàtçbhiþ svàni råpàõi .
     yadyekenaiva dattantu ketostattasya bhåùaõam ..
     tadaiva taü vijànãyàdyantràdibhistamucchrayet .
     prathamaü pravi÷amànà bhåmiü yaùñirhanti ràùñram ..
     bàlànàü tàla÷abdena de÷avidhàtaü samàcaùñe .
     nçpavadhakarà vi÷ãrõà ÷ubhàvahà sarvasàndrà ca ..
     ÷ambhumåryayama÷akrasomadhanadavàruõaiþ .
     bahnã÷açùimantrà÷ca hotavyà dadhi càkùatàþ ..
     ÷ukraskandagururudraapsaràdi prapàñhayet .
     hutvà tu vidhivadbahnijvàlàü lakùeta buddhimàn ..
     sutejàþ sumano dãptaþ saühato ruciraprabhaþ .
     raktà÷okasamàkàro rathabherãsvanaþ ÷ubhaþ ..
     ÷aïkhadundubhimeghànàü nàdàþ ÷astàstu pàvake .
     tataþ sakadalãkùudaõóàn patàkàni samucchraye ..
     anyà÷ca vividhàþ ÷obhàþ ÷akraketusamucchraye .
     prauùñhapade tu aùñamyàü ÷uklàyàü ÷obhane çkùe ..
     à÷vine vàtha ÷uklàyàü ÷ravaõenàtha ucchrayet .
     paurajanalagnavçndaiþ pañabherãninàditam ..
     vitànadhvaja÷obhàñyaü patàkàbhiþ samujjvalam .
     viùõvã÷a÷akramantreõa siüharakùàkçtena ca ..
     dçóhamàtçkarandhrasthaü ÷ubhatoraõamàkulam .
     avilambitamutthànamabhagnapiñakaü samam ..
     na hutaü và samutthàpya ketuü vàsavajaü vibho .
     ucchritaü rakùayetpràj¤aþ kàkolåkakapotayoþ ..
     na samutthàpanaü dadyàdanyeùàmapi pakùiõàm .
     yantrodde÷ena taü kuryàt mukhaü ketoryathàvidhi ..
     tathà susaüsthitaü påjyaü mukhayantrasuyantritam .
     ràtrau jàgaraõaü kuryàdindramantrànukãrtanam ..
     purohitaþ sadaivaj¤aþ ÷ubha÷àntirataþ sadà .
     chatrapàto nçpaü hanyàt patàkà mahiùãvadham ..
     piñake yuvaràjasya sacivamanukampate .
     ràùñraü toraõapàtena dhvaje annakùayo bhavet ..
     patite ÷akradaõóe tu nçpamanyaü samàdi÷et .
     kçmijàlaka utthàne ÷alabhàttaskaràdbhayam .
     susame saüsthite ÷àntirnçpasya nagarasya ca ..
     yàcocchritantu tiùñhanti tàvat pauràþ sadà hçùñàþ .
     ketorniratà yajane bhu¤jãyàdviprakanyà÷ca ..
     pàte tu tathaiva kuryàdutthàne yàdç÷ã påjà .
     ràtrau ÷ubhakçt pàtanaü no dçùñaü kàkakapotaiþ ..
     yàti nçpaü saharàùñraü ya÷caiva kàrayet ketum .
     nagare và pure kheñe yadyevaü kurvate pauràþ ..
     pure nagarasya dvàre vçùasiühakhagotthitam .
     ketu samastaghoràõàü nà÷anaü jayadaü mahat ..
     evaü pårbaü hariþ ketuü pràptavàn vçùavàhanàt .
     tathà brahmasutenaiva brahmaõaþ ÷akramàgataþ ..
     tena somasya tadvçttaü tato dakùe samàgatam .
     tadàprabhçti kurvanti nçpà adyàpi ucchrayam ..
     evaü yaþ kàrayedràjà ketuü vijayakàrakam .
     tasya pçthvã balopetà sadbãpà va÷agà bhavet ..>% ityàdye devãpuràõe indradhvajalakùaõam 21 adhyàyaþ ..

#<÷akranandanaþ>#, puü, (÷akrasya nandanaþ .) arjunaþ . iti jañàdharaþ .. (indraputtramàtramapi .. ÷akraü nandayatãti . nandi + lyuþ .) indrànandakàrake, tri ..

#<÷akraparyàyaþ>#, puü, (÷akrasya paryàyo nàma yasya .) kuñajavçkùaþ . iti ratnamàlà .. indravàcaka÷ca ..

#<÷akrapàdapaþ>#, puü, (÷akrasya pàdapaþ .) devadàruvçkùaþ . ityamaraþ .. kuñajavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷akrapuùpikà>#, strã, (÷akrapuùpã + svàrthe kan . ata itvam .) agni÷ikhàvçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<÷akrapuùpã>#, strã, agni÷ikhàvçkùaþ . ityamaraþ ..

#<÷akrabãjaü>#, klã, indrajavaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷akrabhavanaü>#, klã, (÷akrasya bhavanam .) svargaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷akrabhit>#, [d] puü, (÷akraü bhinattãti . bhid + kvip .) indrajit . sa ca ràvaõaputtraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷akrabhåbhavà>#, strã, indravàruõã . iti ÷abdacandrikà ..

#<÷akramàtà>#, strã, (÷akrasya màteva .) bhàrgã . iti ràjanirghaõñaþ .. indrajananã ca ..

#<÷akramàtçkà>#, strã, (÷akrasya màtçkeva .) ÷akradhvajàïgayaùñivi÷eùaþ . yathà, kàlikàpuràõam .
     %<kumàryaþ pa¤ca kartavyàþ ÷akrasya nçpasattama .
     ÷àlamayyastu tàþ sarvàstvaparàþ ÷akramàtçkàþ ..
     ketoþ pàdapramàõena kàryàþ ÷akrakumàrikàþ .
     màtçkàrdhapramàõà tu yantraü hastadvayaü tathà ..
     evaü kçtvà kumàrã÷ca màtçkàü ketumeva ca .
     ekàda÷yàü site pakùe yaùñãnàmadhivàsanam ..>% iti tithyàditattvam ..

#<÷akramårdhà>#, [n] strã, (÷akrasyeva mårdhà yasya .) valmãkaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷akravalã>#, strã, (÷akrapriyà vallã .) indravàruõã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷akravàhanaþ>#, puü, (÷akraü vàhayatãti . vaha + õic + lyuþ .) meghaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<÷akra÷aràsanaü>#, klã, (÷akrasya ÷aràsanam .) indradhanuþ . iti halàyudhaþ ..

@<[Page 5,008c]>@
#<÷akra÷àkhã>#, [n] puü, (÷akranàmakaþ ÷àkhã .) kuñajavçkùaþ . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<÷akra÷àlà>#, strã, prati÷rayaþ . iti bhåriprayogaþ .. pustakàntare satra÷àlà iti pàñha÷ca .. (÷akrasya ÷àlà .) indragçha¤ca ..

#<÷akra÷iraþ>#, [s] klã, (÷akrasya ÷ira iva .) valmãkaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. indramastaka÷ca .. * ..

#<÷akrasàrathiþ>#, puü, (÷akrasya sàrathiþ .) màtaliþ . iti halàyudhaþ ..

#<÷akrasutaþ>#, puü, (÷akrasya sutaþ .) vàlivànaraþ . iti halàyudhaþ .. indraputtramàtra¤ca ..

#<÷akrasudhà>#, strã, (÷akrasya sudheva .) pàlaïkã . iti ÷abdacandrikà .. kundurukhoñã iti bhàùà ..

#<÷akrasçùñà>#, strã, (÷akreõa sçùñà .) harãtakã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷akràkhyaþ>#, puü, (÷akrasya àkhyà yasya .) pecakaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. indranàmake, tri ..

#<÷akràõã>#, strã, (÷akrasya patnã . ïãù . ànuk .) ÷acã . iti ÷abdamàlà .. (yathà, mahàbhàrate . 5 . 11 . 22 .
     %<bçhaspatirathovàca ÷akràõãü bhayamohitàm ..>%)

#<÷akrà÷anaü>#, klã, (÷akreõa a÷yate iti . a÷a + lyuñ .) bhaïgà . bhàï iti bhàùà . asya guõàþ .
     %<÷akrà÷anantu tãkùõoùõaü mohakçt kuùñhanà÷anam .
     balamedhàgnikçt ÷leùmadoùahàri rasàyanam ..>% iti ràjavallabhaþ .. anyat vijayà÷abde draùñavyam . indrabhojana¤ca ..

#<÷akrà÷anaþ>#, puü, (÷akra iti nàma a÷nute vyàpnotãti . a÷a + lyuþ .) kuñajavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<÷akràhvaþ>#, puü, (÷akrasya àhvà yasya .) indrayavaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. indranàmake, tri ..

#<÷akriþ>#, puü, (÷aka + bàhulakàt krin .) meghaþ . vajram . hastã . parvataþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<÷akrotthànaü>#, klã, (÷akrasya ÷akradhvajasya utthànam .) ÷akradhvajotsavaþ . asya vidhirlikhyate . ÷rãaurva uvàca .
     %<athàtaþ ÷çõu ràjendra ÷akrotthànadhvajotsavam .
     yatkçtvà nçpatiryàti no kadàcit paràbhavam ..
     ravau haristhe dvàda÷yàü ÷ravaõe sritapakùake .
     àràdhayennçpaþ samyak sarvavighnopa÷àntaye ..
     ràjoparicaro nàma vasunàmàparastu yaþ .
     nçpastenàyamatulo yaj¤aþ pràvartitaþ purà ..
     pràviñkàle ca nabhasi dvàda÷yàmasitetare .
     purohito bahuvidhairvàdyaiståryaiþ samanvitaþ ..
     prathamaü ÷akraketvarthe vçkùamàmantrya vardhayet .
     sàüvatsaro vàrddhaki÷ca kçtakautukamaïgalaþ ..
     udyàne devatàgàre ÷ma÷àne màrgamadhyataþ .
     ye jàtàstaravastàüstu varjayedvàsavadhvaje ..
     bahuvallãyutaü ÷uùkaü bahukaõñakasaüyutam .
     kubjaü vçkùàdanãyuktaü latàcchannaü taruü tyajet ..
     pakùivàsasamàkãrõaü koñarairbahubhiryutam .
     pavanànalavidhvastaü taruü yatnena varjayet ..
     nàrãsaüj¤à÷ca ye vçkùà atihrasvà atikç÷àþ .
     tàn sadà varjayeddhãraþ sarvadà ÷akrapåjane ..
     arjuno'pya÷vakarõa÷ca priyako dhava eva ca .
     auóumbara÷ca pa¤caite ketvarthe sattamàþ smçtàþ ..
     anye ca devadàrvàdyàþ ÷àlàdyàstaravastathà .
     pra÷astàstu parigràhyà nàpra÷astàþ kadàcana .
     ta¤ca vçkùaü tato ràtrau spçùñvà mantramimaü pañhet ..
     yàni vçkùe tu bhåtàni tebhyaþ svasti namo'stu vaþ .
     upahàraü gçhãtvemaü kriyatàü vàsavadhvajaþ ..
     pàrthivastvàü varayate svasti te'stu nagottama .
     dhvajàthadevaràjasya påjeyaü pratigçhyatàm ..
     tatopare'hni taü chittvà målamaùñàïgulaü punaþ .
     jale kùipettadagrasya chittvaivaü caturaïgulam ..
     tato nãtvà puradvàraü ketuü nirmàya tatra vai .
     ÷uklàùñamyàü bhàdrapade ketuü vedãü prave÷ayet ..
     dvàviü÷addhastamànastu adhamaþ keturucyate .
     dvàtriü÷atta tato jyàyàn dvàcatvàriü÷adeva ca .
     tato'dhikaþ samàkhyàto dvàpa¤cà÷attathottamaþ .
     kumàryaþ pa¤ca kartavyàþ ÷akrasya nçpasattama .
     ÷àlamayyastu tàþ sarvàstvaparàþ ÷akramàtçkàþ ..
     ketoþ pàdapramàõena kàryàþ ÷akrakumàrikàþ ..
     màtçkàrdhapramàõàttu yantraü hastadvayaü tathà .
     evaü kçtvà kumàrã÷ca màtçkàü ketumeva ca ..
     ekàda÷yàü site pakùe yaùñiü tàmadhivàsayet .
     adhivàsya tato yaùñiü gandhadvàràdimantrakaiþ ..
     dvàda÷yàü maõóalaü kçtvà vàsavaü vistçtàtmakam .
     acyuvaü påjayitvà tu ÷akraü pa÷càt prapåjayet ..
     ÷akrasya pratimàü kuryàt kànakãü dàravãü tathà .
     anyataijasabhåtàü và sarvàbhàve tu mçõmayãm ..
     tàü maõóalasya madhye tu påjayitvà vi÷eùataþ .
     tataþ ÷ume muhårte tu ketumutthàpayennçpaþ ..
     vajrahasta suràrinna bahunetra purandara .
     kùemàrthaü sarvalokànàü påjeyaü pratigçhyatàm ..
     ehyehi sarvàmarasiddhasaüghairabhiùñuto vajradharàmare÷a .
     samutthitastvaü ÷ravaõàdyapàde gçhàõa påjàü bhagavan namaste ..
     evamuttaratantroktairdahanaplavanàdibhiþ .
     iti mantreõa tantreõa nànànaivedyavedanaiþ ..
     àpåpaiþ pàyasaiþ pànairguóairdhànàbhireva ca .
     bhakùyairbhojyai÷ca vividhaiþ påjayet ÷rãvivçddhaye ..
     ghañeùu da÷adikpàlàn grahàü÷ca paripåjayet .
     sàdhyàdãn sakalàndevàn màtéþ sarvàstvanukramàt ..
     tataþ ÷ubhe muhårte tu j¤ànivardhakisaüyutaþ .
     ketorutthànabhåmintu yaj¤avedyà÷ca pa÷cime .
     vipraiþ prarohitaiþ sàrdhaü gacchedràjà sumaïgalaiþ ..
     rajjubhiþ pa¤cabhirbaddhaü yantra÷liùñaü samàtçkam .
     kumàrãbhi÷ca saüyuktaü dikpàlànà¤ca peñakaiþ ..>% peñakaiþ sthàne paññakairiti ca pàñhaþ .
     %<bçhadbhiratikàntai÷ca nànàdravyasupåritaiþ .
     yathàvarõairyathàde÷ayojitairvastraveùñitaiþ ..
     yuktaü taü kiïkiõãjàlairbçhadghaõñaughacàmaraiþ .
     bhåùitaü bahuratnai÷ca màlyairbahuvidhaistathà ..
     bahupuùpaiþ sugandhai÷ca bhåùitaü ratnamàlayà .
     citramàlyàmbaradharai÷caturbhirapi toraõaiþ ..
     utthàpayenmahàketuü ràjàmàtyaiþ ÷anaiþ ÷anaiþ .
     tamutthàpya mahàketuü påjitaü maõóalàntare ..
     pratimàü tàü nayenmålaü ketoþ ÷akraü vicintayan .
     yajettaü pårvavattatra ÷acãü màtalimeva ca ..
     jayantaü tanayaü tasya vajramairàvataü tathà .
     grahàü÷càpyatha dikpàlàn sarvà÷ca gaõadevatàþ ..
     apåpàdyaiþ påjayettu balibhiþ pàyasàdibhiþ .
     påjitànà¤ca devànàü ÷a÷vaddhomaü samàcaret ..
     homànte tu baliü dadyàt vàsavàya mahàtmane ..
     tilaü ghçtaü càkùata¤ca puùpaü dårvàü tathaiva ca .
     etaistu juhuyàddevàn svaiþ svairmantrairnarottamaþ ..
     tato homàvasàne tu bhojayedapi bràhmaõàn .
     evaü saüpåjayennityaü saptaràtraü dine dine ..
     bràhmaõaiþ sahito ràjà vedavedàïgapàragaiþ .
     sarvatra ÷akrapåjàsu yaj¤eùu parikãrtitaþ ..
     tràtàramiti mantro'yaü vàsavasya priyaþ sadà .
     evaü kçtvà divàbhàge ÷akrotthàpanamàditaþ ..
     ÷ravaõarkùayutàyàntu dbàda÷yàü pàrthivaþ svayam .
     antyapàde bharaõyàstu ni÷i ÷akraü visarjayet ..
     supteùu sarvalokeùu yathà ràjà na pa÷yati .
     ùaõmàsànmçtyumàpnoti ràjà dçùñvà visarjanam ..
     ÷akrasya nçpa÷àrdåla tasmànnekùeta taü nçpaþ .
     visarjanasya mantro'yaü puràvidbhirudãritaþ ..
     sàrdhaü suràsuragaõaiþ purandara ÷atakrato .
     upahàraü gçhãtvemaü mahendradhvaja gamyatàm ..
     såtaketusamutpanne vàre bhaumasya và ÷aneþ .
     bhåmikampàdikotpàte vàsavaü na visarjayet ..
     utpàte saptaràtrantu tathopaplavadar÷ane .
     vyatãtya ÷anirbhaumau ca hyanyarkùe'pi visarjayet ..
     mçtake tvatha saüpràpte vyatãte såtake punaþ .
     tasmiüstasmin dine caiva såtakànte visarjayet ..
     tathà rakùennçpaþ ketuü patanti ÷akunà yathà .
     na ketau nçpa÷àrdåla yàvannapi visarjanam ..
     ÷anaiþ ÷anaiþ pàtayettu yathotthàpanamàditaþ .
     kçtaü tathànyathà bhagne ketau mçtyumavàpnuyàt ..
     visçùñaü ÷akraketuü taü sàlaïkàraü tathà ni÷i .
     kùipedanena mantreõa tvagàghe salile nçpaþ ..
     tiùñha keto mahàbhàga yàvat saüvatsaraü jale .
     bhavàya sarvalokànàmantaràyavinà÷aka ..
     utthàpayettåryaravaiþ sarvalokasya vai puraþ .
     raho visarjayet ketuü vi÷eùo'yaü prapåjane ..
     evaü yaþ kurute påjàü vàsavasya mahàtmanaþ .
     sa ciraü pçthivãü bhuktvà vàsavaü lokamàpnuyàt ..
     na tasya ràjye durbhikùaü netayo nàpyadharmakçt .
     sthàsyanti mçtyurnàkàle janànàü tatra jàyate ..
     tattulyaþ ko'pi nànyo'sti priyaþ ÷akrasya pàrthiva .
     tasya påjà sarvapåjà ke÷avàdyà÷ca tatragàþ ..
     sakalakaluùahàri vyàdhidurbhikùanà÷i sakalabhavanive÷aü sarvasaubhàgyakàri .
     surapatigçhagàmãhàrcanaü ÷akraketoþ prati÷aradamanekaiþ påjayet ÷rãvivçddhyai ..>% iti ÷rãkàlikàpuràõe 88 adhyàyaþ ..

#<÷akrotsavaþ>#, puü, (÷akrasyotmavaþ .) indrasya utsavaþ . tatparyàyaþ . dhvajotthànam 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 63 . 27 .
     %<varadànamahàyaj¤aistathà ÷akrotsavena ca .
     saüpåjità maghavatà vasu÷cedã÷varo nçpaþ ..>%) asya vivaraõaü ÷akrotthàna÷abde draùñavyam ..

#<÷aklaþ>#, puü, (÷aka + %<måï÷akyavibhyaþ klaþ .>% uõàø 4 . 108 . iti klaþ .) priyaüvadaþ . iti ÷akna÷abdañãkàyàü bharataþ ..

#<÷akvaraþ>#, puü, vçùaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<÷akvarã>#, strã, (÷aknoti karmàõi kartumiti . ÷aka + %<snàmadipadãti .>% uõàø 4 . 112 . iti vaõip . %<vano raca .>% 4 . 1 . 7 . iti ïãbrau .) aïgulã . iti siddhàntakomudyàmuõàdivçttiþ .. nadãvi÷eùaþ . mekhalà . chandobhedaþ . iti medinã .. sa tu caturda÷àkùarapàdavçttam . tadbhedà yathà . asaüvàdhà 1 vasantatilakam 2 siühoddhatà 3 aparàjità 4 praharaõakalikà 5 vàsantã 6 lolà 7 nàndãmukhã 8 . iti chandoma¤jarã .. (çk . yathà, çgvede . 10 . 71 . 11 .
     %<çcàü tvaþ poùamàste pupuùvàn gàyattraü tvo gàyati ÷akvarãùu .. * ..>% ÷aknoti kùãràdipradànena tadbantaü prãõayituü spar÷anena và pàpamapanetumiti . ÷aka + vanip . ïãbrau ca . gauþ . iti nighaõñuþ . 2 . 11 ..)

#<÷akvà>#, [n] puü, (÷aknotãti . ÷ak + %<snàmadipadãti .>% uõàø 4 . 112 . iti vanip .) hastã . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<÷aïkaþ>#, puü, ÷akañàdivàhakavçùabhaþ . yathà --
     %<skandhavàhastu ÷aïka÷ca ÷çïgã gaurakùadhårtilaþ .>% iti hàràvalã ..

#<÷aïkaraþ>#, puü, (÷aü kalyàõaü karotãti . ÷am + kç + %<÷amidhàtoþ saüj¤àyàm .>% 3 . 2 . 14 . iti ac .) ÷ivaþ . ityamaraþ .. asya vyutpattiryathà --
     %<sadà dhyànàcca bhaktànàü pavanaü yanniràmayam .
     bhåtanàthatvamapyasmàttenàhaü ÷aïkaraþ smçtaþ ..>% iti skandapuràõam .. asya bhasmàsthidhàraõakàraõaü yathà --
     %<visçjya tàn brahmaviùõumayàna vçùabhavàhanaþ .
     àdàya sagaõàn sarvàn kàmaråpàntaraü yayau ..
     ugratàràü tato devãü gaõàü÷ca pràha ÷aïkaraþ utsàrayantu sakalàn imàn lokàn gaõà drutam .
     ugratàre mahàdevi tva¤càpyutsàraya drutam ..
     tato gaõàþ kàmaråpàddevã càpyaparàjità .
     lokànutsàrayàmàsuþ pãñhaü kartuü rahasyakam ..
     utsàryamàõe loke tu caturvarõairdvijàtibhiþ .
     sandhyàcalaü gato vipro va÷iùñhaþ kupito muniþ ..
     so'pyugratàrayà devyà utsàrayitumã÷ayà .
     gaõaiþ saha dhçtaþ pràha ÷àpaü kurvan sudàruõam ..
     yasmàdahaü dhçto vàme tvayotsàrayituü muniþ .
     tasmàttvaü vàmyabhàvena påjyà bhava samantrikà ..
     bhartsyanti mlecchavadyasmàdgaõàste mandabuddhayaþ .
     bhavantu mlecchàstasmàdvai bhavatyàþ kàmaråpake ..
     mahàdevo'pi yasmànmàü niþsàrayitumudyataþ .
     tapodhanaü muniü dàntaü mle ¤cavadvedapàragam .
     tasmàt mlecchapriyo bhåyàt ÷aïkara÷càsthibhasmadhçk ..>% iti kàlikàpuràõe 83 adhyàyaþ .. * .. ÷aïkaragãtà devãpuràõe 7 adhyàye draùñavyà .. ÷ivàvatàravi÷eùaþ . yathà --
     %<tadbhavàn lokarakùàrthamutsàdya nikhilàn khalàn .
     vartma sthàpayatu ÷rautaü jagadyena mukhaü vrajet ..
     ityuktroparatàn devànuvàca girijàpriyaþ .
     manorathaü pårayiùye mànuùyamavalambya vaþ ..
     duùñàcàravinà÷àya dharmasaüsthàpanàya ca .
     bhàùyaü kurvan brahmasåtratàtparyàrthavinirõayam ..
     mohayan prakçtidvaitadhvàntamadhyàhnabhànubhiþ .
     caturbhiþ sahitaþ ÷iùyai÷caturairharivadbhujaiþ ..
     yatãndraþ ÷aïkaro nàmnà bhaviùyàmi mahãtale .
     madvattathà bhavanto'pi mànuùãü tanumà÷ritàþ ..
     taü màmanusariùyanti sarve tridivavàsinaþ .
     tadà manorathaþ pårõo bhavatàü syànna saü÷ayaþ ..>% iti màdhavãyasaükùepa÷aïkarajaye 1 sargaþ .. * .. (ayaü hi dvàtriü÷advarùavayasi bhautika÷arãraü parityajya parabrahmaõi lãna àsãt . yathà, tatraiva .
     %<evaüprakàraiþ kila kalmaùaghnaiþ ÷ivàvatàrasya ÷ubhai÷caritraiþ .
     dvàtriü÷adasyojjvalakãrtirà÷eþ samà vyatãyuþ kila ÷aïkarasya ..>%) maïgalakàrake, tri . yathà --
     %<kùemaïkaro'riùñatàtiþ syànmadraïkara÷aïkarau ..>% iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà ca mahàbhàrate . 3 . 228 . 6 .
     %<hiraõyagarbha bhadraü te lokànàü ÷aïkaro bhava ..>%)

#<÷aïkarapriyaþ>#, puü, (÷aïkarasya priyaþ .) tittiripakùã . iti kecit .. ÷ivavallabhe, tri . (yathà, kathàsaritsàgare . 95 . 88 .
     %<etadgaõebhyaþ ÷rutvà sà ÷araõyà ÷aïkarapriyà .
     ÷àntànaïgàstrayo'pyete jãvantviti samàdi÷at ..>%)

@<[Page 5,010b]>@
#<÷aïkaràcàryaþ>#, puü, (÷aïkara àcàrya÷ca .) svanàmakhyàtàcàryaþ . sa tu advaitavàdã vedàntabhàùyakartà ca . yathà --
     %<÷rã÷aïkaràcàryanaràvatàraü vi÷ve÷varaü vi÷vaguruü praõamya .
     vedànta÷àstra÷ravaõàlasànàü bodhàya kurve kamapi prayatnam ..>% iti madhusådanasarasvatãkçtasiddhàntabinduprathama÷lokaþ ..

#<÷aïkaràvàsaþ>#, puü, (÷aïkarasya àvàsa iva ÷uklatvàt .) karpårabhedaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (÷aïkarasya mahàdevasya àvàsaþ .) kailàsa÷ca ..

#<÷aïkarã>#, strã, ma¤jiùñhà . iti ÷abdacandrikà .. ÷amã . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷aïkarabhàryà . yathà .
     %<÷aïkarã ÷ambhupatnã ca ÷ivà ÷ataninàdinã .
     ÷ubhà ÷ubhapradà nityà ÷atasåryasamaprabhà ..>% iti rudrayàmale annapårõàsahasranàmastotram ..

#<÷aïkà>#, strã, (÷aïka + aþ . striyàü ñàp .) tràsaþ . (yathà, hitopade÷e .
     %<÷aïkàbhiþ sarvamàkràntamannaü pàna¤ca bhåtale .
     pravçttiþ kutra kartavyà jãvitavyaü kathaü nu và ..>%) vitarkaþ . iti medinã .. (yathà, bhàgavate . 8 . 2 . 6 .
     %<yatra saügãtasannàdairnadadguhamamarùayà .
     abhigarjanti harayaþ ÷làghinaþ para÷aïkayà ..>%)

#<÷aïkitaþ>#, tri, (÷aïkà jàtà asya . ÷aïkà + itac .) bhãtaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà,
     %<a÷aïkamapi ÷aïketa nityaü ÷aïketa ÷aïkitàn ..>%) vitarkitaþ . iti ÷aïkà÷abdàrthadar÷anàt .. corakanàmagandhadravye, puü . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷aïkitavarõakaþ>#, puü, (÷aïkitaü atra ko'pyasti nàstãtyàdikaü và varõayati tarkayatãti . varõi + õvul .) cauraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷aïkuþ>#, puü, (÷aïkyate'smàditi . ÷aïka + %<kharu÷aïkupãyunãlaïguguligu .>% uõàø 1 . 37 . iti kupratyavena nipàtitaþ .) sthàõuþ . muóà gàcha iti bhàùà . matsyavi÷eùaþ . ÷àükoca iti bhàùà . ÷alyàstram . ÷ela iti bhàùà . ityamarabharatau .. saükhyàvi÷eùaþ . sa tu lãlàvatãmate da÷alakùakoñiþ . kãlaþ . goüja iti bhàùà . (yathà, manuþ . 8 . 271 .
     %<niþkùepyo'yomayaþ ÷aïkurjalannàsye da÷àïgulaþ ..>%) ã÷aþ . kaluùaþ . iti medinã .. patra÷iràjàlam . meóhraþ . iti hemacandraþ .. ràkùasaþ . iti ÷abdamàlà .. nakhãnàmagandhadravyam . iti jañàdharaþ .. dãpasåryayo÷chàyàparimàõàrthaü kàùñhàdinirmitaþ krameõa såkùmàgradbàda÷àïgulaparimitaþ kãlakaþ . yathà .
     %<arkàïgulà tu såcyagrà kàùñhã dvyaïgulamålikà .
     ÷aïkusaüj¤à bhaveccaiva tacchàyàü parikalpayet ..
     madhyàhnahãnairàdityayuktai÷chàyàïgulairharet .
     ùañpåritadivàdaõóaü labdhaü daõóàdikaü bhavet ..
     pårbàhõacchàyayàtãtaü paràhõacchàyayaiùyakam .
     ÷ånyaikaràmabàõebhadi÷o rudràþ . ø . 1 . 3 .
     5 . 8 . 10 . 11 . kramotkramaiþ ..
     àùàóhàdiùu màseùu cchàyà màdhyàhnikã matà .
     ayanàü÷ajamàsànte vyutkrameõàdito budhaiþ .
     saükhyoktànyadine bhàgahàre vçddhãtare tathà ..>% iti jyotistattvam .. tasya nàmàntaraü naraþ . yathà . atha karaõasåtram .
     %<÷aïkuþ pradãpatala÷aïkutalàntaraghna÷chàyà bhavedvinaradãpa÷ikhyauccyabhaktaþ .>% udàharaõam .
     %<÷aïkupradãpàntarabhåstrihastà dãpocchritiþ sàrdhakaratrayà cet .
     ÷aïkostathàrkàïgulasaümitasya tasya prabhà syàt kiyatã vadà÷u ..>% nyàsaþ . ÷aïkuþ 12 bhåþ 3 dãpaþ 7 labdhàni cchàyàïgulàni 12 . iti lãlàvatyàü chàyàvyavahàraþ dvàda÷àïgulaparimàõam . yathà . viùõudharnmottarãyaprathamakàõóam .
     %<dvàda÷àïgulikaþ ÷aïkustaddvayantu ÷ayaþ smçtaþ .
     taccatuùkaü dhanuþ proktaü kro÷o dhanuþsahasrikaþ ..>% iti tithyàditattvam .. (janamejayasya puttraþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 95 . 86 . %<bhavato vapuùñamàyàü dbau puttrau jaj¤àte ÷atànãkaþ ÷aïku÷ca ..>% * .. ugrasenasya puttravi÷eùaþ . yathà, bhàgavate . 9 . 24 . 24 .
     %<kaüsaþ sunàmà nyagrodhaþ kaïkaþ ÷aïkuþ suhustathà .
     ràùñrapàlo'tha dhçùñi÷ca tuùñimànaugrasenayaþ ..>%)

#<÷aïkukarõaþ># puü, (÷aïkå iva karõau yasya .) gardabhaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (dànavadi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e . 3 . 81 .
     %<÷aïkukarõo vivàda÷ca gaveùñho dundubhistathà ..>% nàgavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 57 . 15 .
     %<÷aïkukarõaþ piñharakaþ kuñhàrasukhasecakau ..>% ÷aïkusadç÷akarõavi÷iùñe, tri . yathà, bhàgavate . 7 . 9 . 15 .
     %<àntrasrajaþ kùatajake÷ara÷aïkukarõànnihràdabhãtadigibhàdaribhinnakhàgràt ..>%)

#<÷aïkuciþ>#, puü, ÷aïkumatsyaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷aïkutaruþ>#, puü, (÷aïkuriva taruþ .) ÷àlavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷aïkuraþ># tri, (÷aïkate'smàditi . ÷aïka + bàhulakàt urac .) tràsadàyã . iti hemacandraþ ..

#<÷aïkulà>#, strã, (÷aïkupårvàt làteþ %<àto'nupasarge kaþ .>% 3 . 2 . 3 . iti ke ÷aïkulà . ityuõàdivçttau ujjvalaþ . 1 . 37 .. %<÷aïkupårvàllàtergha¤arthe kavidhànamiti và kapratyayaþ .>% iti kà÷ikà . 6 . 2 . 2 .) utpalapatrikà . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ .. pågakartanã . jàütã iti bhàùà . iti kecit ..

#<÷aïkuvçkùaþ>#, puü, (÷aïkuriva vçkùaþ .) ÷àlavçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<÷aïkocaþ>#, puü, ÷aïkumatsyaþ . iti jañàdharaþ ..

#<÷aïkociþ>#, puü, matsyavi÷eùaþ . ÷àükoca iti bhàùà . yathà --
     %<atha ÷aïkuþ ÷aïkuciþ syàt ÷aïkociþ ÷aïkucãtyapi ..>% iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷aïkhaþ>#, puü, klã, (÷àmyati a÷ubhamasmàditi . ÷ama + %<÷ameþ khaþ .>% uõàø 1 . 104 . iti khaþ .) samudrodbhavajantuvi÷eùaþ . ÷àükha iti bhàùà . tatparyàyaþ . kambuþ 2 . ityamaraþ .. kambojaþ 7 abjaþ 4 jalajaþ 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. arõobhavaþ 6 pàvanadhvaniþ 7 antaþkuñilaþ 8 mahànàdaþ 9 ÷vetaþ 10 påtaþ 11 mukharaþ 12 dãrghanàdaþ 13 bahunàdaþ 14 haripriyaþ 15 . asya guõàþ . kañurasatvam . ÷ãtatvam . puùñhivãryabalapradatvam . gulma÷ålakapha÷vàsaviùadoùanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<kambu÷aïkhanakha÷càpi ÷ukti÷ambåkakarkañàþ .
     jãvà evaüvidhà÷cànye koùasthàþ parikãrtitàþ ..
     koùasthà madhuràþ snigdhàþ pittavàtaharà himàþ .
     vçühaõà bahuvarcaskà vçùyà÷ca balavardhanàþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. anyacca .
     %<÷aïkhodadhimalau ÷ãtau kaùàyàvatilekhanau .>% iti ràjavallabhaþ .. * .. asyotpattyàdiryathà .
     %<atha ÷ambhurhareþ ÷ålaü jagràha dànavaü prati .
     grãùmamadhyàhnamàrtaõóa÷atakarucamuttamam ..
     ÷åla¤ca bhramaõaü kçtvà papàta dànavopari .
     cakàra bhasmasàtta¤ca saratha¤càvalãlayà ..
     sa ÷ivastena ÷ålena dànavasyàsthijàlakam .
     premõà ca prerayàmàsa lavaõode ca sàdaram ..
     asthibhiþ ÷aïkhacåóasya ÷aïkhajàtirbabhåva ha .
     nànàprakàraråpà ca ÷a÷vatpåtà suràrcane ..
     pra÷astaü ÷aïkhatoya¤ca devànàü prãtidaü param .
     tãrthatoyasvaråpa¤ca pavitraü ÷ambhunà vinà ..
     ÷aïkha÷abdo bhavedyatra tatra lakùmã÷ca susthirà .
     sa snàtaþ sarvatãrtheùu yaþ snàtaþ ÷aïkhavàriõà ..
     ÷aïkhe hareradhiùñhànaü yataþ ÷aïkhastato hariþ .
     tatraiva satataü lakùmãrdårãbhåtamamaïgalam ..
     strãõà¤ca ÷aïkhadhvanibhiþ ÷ådrànà¤ca vi÷eùataþ .
     bhãtà ruùñà yàti lakùmãþ sthalamanyat sthalàttataþ ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 18 adhyàyaþ .. * .. atha ÷aïkhamàhàtmyam . brahmovàca .
     %<÷çõu ÷aïkhasya màhàtmyaü sarvapàpaharaü ÷ubham ..
     kapilà kùãramàdàya ÷aïkhe kçtvà janàrdanam .
     yaj¤àyutasahasrasya snàpayitvà labhet phalam ..
     payasvinyàþ ÷ubhaü kùãraü ÷aïkhe kçtvà tu nàrada .
     yaþ snàpayati deve÷aü sa gacchedbrahmaõaþ padam ..
     kùiptvà gaïgodakaü ÷aïkhe yaþ snàpayati màdhavam .
     namo nàràyaõetyuktvà mucyate yonisaïkañàt ..
     ÷aïkhalagnantu yattoyaü bhramitaü ke÷avopari .
     niþkùipenmårdhni satataü gaïgàsnànena tasya kim ..
     kçtvà pàdodakaü ÷aïkhe vaiùõavàya prayacchati .
     tilami÷raü tulasyà ca càndràyaõaphalaü labhet ..
     nadãtaóàgajaü vàri vàpãkåpahradodbhavam .
     gàïgeyaü tadbhavet sarvaü kçtaü ÷aïkhe haripriya ..
     gçhãtvà viùõupàdàmbu ÷aïkhe kçtvà ca vaiùõavaþ .
     yo vahet ÷irasà nityaü sa mune tàpasottamaþ ..
     trailokye yàni tãrthàni vàsådevàj¤ayà mune .
     ÷aïkhaü tànyadhitiùñhanti tasmàt ÷aïkhaü sadàrcayet ..
     tvaü purà sàgarotpanno viùõunà vidhçtaþ kare .
     namitaþ sarvadevai÷ca pà¤cajanya namo'stu te ..
     purato vàsudevasya sapuùpaphalacandanaiþ .
     ÷aïkhaþ samarcito yena tasya lakùmãrna durlabhà ..
     dar÷anenàpi ÷aïkhasya kimu tasyàrcanena ca .
     vilayaü yànti pàpàni himaþ såryodaye yathà ..
     garbhà devàrinàrãõàü vina÷yanti sahasradhà .
     tava nàdena pàtàle pà¤cajanya namo'stu te ..
     tãrthodakaü harermårdhni bhràmayet ÷aïkhasaüsthitam .
     dadàti muktiü deve÷aþ kùãrasàgarajàpriyaþ ..
     yamadåtà÷ca kuùmàõóapi÷àcoragaràkùasàþ .
     dçùñvà ÷aïkhodakaü mårdhni bhãtà yànti di÷o da÷a ..
     nitye naimittike kàmye snànàrcanavilepane .
     ÷aïkhaü samarcayati yaþ ÷vetadbãpe vaseddhi saþ ..>% iti pàdmottarakhaõóe 129 adhyàyaþ .. * .. atha dakùiõàvarta÷aïkhamàhàtmyam .
     %<dakùiõàvarta÷aïkhena gatvà pràk÷rotasaü nadãm .
     kçtvàbhiùekaü vidhivat tataþ pàpaiþ pramucyate ..
     dakùiõàvarta÷aïkhena tilami÷rodakena tu .
     udake nàbhimàtre tu yaþ kuryàdabhiùecanam ..
     pràk÷rotasyàü tu vai nadyàü narastatràmbhasàplutaþ .
     yàvajjãvakçtaü pàùaü tatkùaõàdeva na÷yati ..
     dakùiõàvarta÷aïkhena pàtra÷odhaü dhare sthitam .
     udakaü yaþ pratãccheta ÷irasà hçùñamànasaþ ..
     tasya janmakçtaü pàpaü tatkùaõàdeva na÷yati .
     na ÷aïkhena pibettoyaü na hanyànmatsya÷åkarau ..>% iti vàràdve prabodhanãmàhàtmyàdhyàyaþ .. * .. dakùiõàvarta÷aïkhatoyena viùõupåjàphalaü yathà . skànde .
     %<dakùiõàvarta÷aïkhasya toyena yo'rcayeddharim .
     saptajanmakçtaü pàpaü tatkùaõàdeva na÷yati ..>% ityàhnikàcàratattvam .. sa ca ÷aïkhaþ ratnavi÷eùaþ . tallakùaõàdi yathà --
     %<kùãrodakåle'pi suràùñrade÷e tadanyato'pi prabhavanti ÷aïkhàþ .
     aruùkavarõàþ ÷a÷i÷ubhrabhàsaþ susåkùmavaktrà guravo mahàntaþ ..
     te vàmadakùiõàvartabhedena dvividhà matàþ .
     dakùiõàvarta÷aïkhastu kuryàdàyurya÷o dhanam ..
     tenaiva ÷irasà yastu ÷raddadhànaþ pratãcchati .
     vàri hitvà sa pàpàni puõyamàpnoti mànavaþ ..
     vçttatvaü snigdhatàcchatvaü ÷aïkhasyeti guõatrayam .
     àvartabhaïgadoùo hi hemayogàdbina÷yati ..
     brahmàdijàtibhedena sa punastu caturvidhaþ .. * ..>% iti yuktikalpataruþ .. ÷rãkçùõàrjunàdi÷aïkhanàmàni yathà --
     %<pà¤cajanyaü hçùãke÷o devadattaü dhana¤jayaþ .
     pauõóraü dadhmau mahà÷aïkhaü bhãmakarmà vçkodaraþ ..
     anantavijayaü ràjà kuntãputtro yudhiùñhiraþ .
     nakulaþ sahadeva÷ca sughoùamaõipuùpakau ..>% iti ÷rãbhagavadgãtàyàm 1 adhyàyaþ .. ayantu raõavàdyavi÷eùaþ . yathà --
     %<bhaktatåryaü gandhatåryaü raõatåryaü mahàsvanaþ .
     saügràmapañahaþ ÷aïkhastathà càbhayaóiõóimaþ ..
     mahàdbandvo nçpàbhãrurbhãruþ kolàhalo'pi ca .
     yuddhavàdasya paryàya÷cànye bhedàþ ÷alàdayaþ ..>% iti ÷abdaratnàvalã .. lalàñàsthi . (yathà, su÷rute . 1 . 5 . %<tatra bhrågaõóa÷aïkhalalàñàkùipuñauùñhadantaveùñakakùàkukùivaïkhaõeùu tiryakcheda uktaþ ..>%) kuverasya nidhivi÷eùaþ . (yathà, mahàbhàrate . 2 . 10 . 36 .
     %<nidhipravaramukhyau ca ÷aïkhapadmau dhane÷varau ..>% yathà ca màrkaõóeye . 68 . 42 -- 45 .
     %<rajastamomaya÷cànyaþ ÷aïkhasaüj¤o hi yo nidhiþ .
     tenàpi nãyate vipra tadgunitvaü nidhã÷varaþ ..
     ekasyaiva bhavatyeùa naraü nànyamupaiti ca .
     yasya ÷aïkho nidhistasya svaråpaü krauùñuke ÷çõu ..
     eka evàtmanà sçùñamannaü bhuïakte tathàmbaram .
     kadannabhuk parijano na ca ÷obhanavastradhçk ..
     na dadàti suhçdbhàryà bhràtçputtrasnuùàdiùu .
     svapoùaõaparaþ ÷aïkhã naro bhavati sarvadà ..>%) nakhãnàmagandhadravyam . ityamaramedinãkàrau .. (yathà, su÷rute . 6 . 17 .
     %<manaþ÷ilà tryåùaõa÷aïkhamàkùikaiþ sasindhukàsãsarasà¤janaiþ kriyàþ ..>%) karõasamãpàsthi . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, yàj¤avalkye . 3 . 96 .
     %<karõau ÷aïkhau bhruvau daõóaveùñàvoùñhau kakundare ..>%) aùñanàganàyakàntargatanàgavi÷eùaþ . (yathà, manasàpåjàpaddhatau .
     %<ananto vàsukiþ padmo mahàpadmastu takùakaþ .
     kulãraþ karkañaþ ÷aïkho hyaùñau nàgàþ prakãrtitàþ ..>%) hastidantamadhyam . iti trikàõóa÷eùaþ .. da÷anikharvasaükhyà . lakùakoñiriti yàvat . yathà,
     %<ekaü da÷a÷ata¤caiva sahasramayutaü tathà .
     lakùa¤ca niyutaü caiva koñirarvudameva ca ..
     vçndaþ kharvo nikharva÷ca ÷aïkhapadmau ca sàgaraþ .
     antyaü madhyaü paràrdha¤ca da÷avçddhyà yathàkramam ..>% iti bharatadhçtabrahmàõóapuràõavacanam .. * .. dharma÷àstraprayojakamunivi÷eùaþ . yathà --
     %<manvatriviùõuhàrãtayàj¤avalkyo÷ano'ïgiràþ .
     yamàpastambasambartàþ kàtyàyanabçhaspatã ..
     parà÷aravyàsa÷aïkhalikhità dakùagotamau .
     ÷àtàtapo va÷iùñha÷ca dharma÷àstraprayojakàþ ..>% iti yàj¤avalkyavacanam ..

#<÷aïkhakaü>#, klã, balayaþ . iti medinã ..

#<÷aïkhakaþ>#, puü, klã, (÷aïkha + svàrthe kan .) kambuþ . ÷iroroge, puü . iti medinã .. tasya lakùaõàdi yathà -- ÷aïkhakamàha .
     %<pittaraktànilà duùñàþ ÷aïkhade÷e vimårchitàþ .
     tãvrarudgàharàgaü hi ÷othaü kurvanti dàruõam ..
     sa ÷iro viùavadbegànnirudhyà÷u galaü tathà .
     triràtràjjãvitaü hanti ÷aïkhako nàma nàmataþ .
     tryahàjjãvati bhaiùajyaü pratyàkhyeyasya kàrayet ..>% pittaraktànilàþ atra kapho'pi yojyaþ . kçtànutàpaþ kaphapittaraktairiti su÷rutavacanàt . vimårchitàþ pravçddhàþ . triràtràt triràtramadhye màrayati . iti bhàvaprakà÷aþ .. asya cikitsà ÷iroroga÷abde draùñavyà .. (lalàñàsthi . yathà, yàj¤avalkyaþ . 3 . 90 .
     %<dbau ÷aïkhakau kapàlàni catràri ÷irasastathà .
     åraþ saptada÷àsthãni puruùasthàsthisaügrahaþ ..>%)

#<÷aïkhakàraþ>#, puü, (÷aïkhaü karotãti . ÷aïkha + kç + aõ .) varõasaïkarajàtivi÷eùaþ . ÷àükhàri iti bhàùà . sa tu ÷ådràgarbhe vi÷vakarmaurasàjjàtaþ . iti brahmavaivartapuràõam .. tatparyàyaþ . ÷àïkhikaþ 2 kàmbajakaþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷àmbavikaþ 4 . iti jañàdharaþ ..

#<÷aïkhacarã>#, strã, (÷aïkhe lalàñàsthni caratãti . cara + ñaþ . striyàü ïãp .) lalàñikà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷aïkhacarcã>#, strã, lalàñikà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷aïkhacårõaü>#, klã, (÷aïkhasya cårõam .) ÷aïkhajàtacårõam . ÷àükhera cåõa iti bhàùà . asya guõàþ .
     %<÷aïkhacårõaü kañu kùàramuùõaü krimiharaü param ..>% iti ràjavallabhaþ ..

#<÷aïkhajaþ>#, puü, (÷aïkhàjjàyate iti . jana + óaþ .) kapotaóimbavadabçhanmuktà . iti kecit .. ÷aïkhajàtavastuni, tri ..

#<÷aïkhadràvakaþ>#, puü, (÷aïkhaü dràvayatãti . dru + õic + õvul .) auùadhavi÷eùaþ . yathà --
     %<arkasnuhã tathà ci¤cà tilàragvadhacitrakam .
     apàmàrgabhasmasamaü vastrapåtaü jalaü haret ..
     mçdvagninà pacettattu yàvallavaõatàü gatam .
     lavaõena samau gràhyau dbau kùàrau ñaïgaõaü tathà ..
     samudraphenagodantàkà÷ã÷aü sorakà tathà .
     dbiguõaü pa¤calavaõaü màtuluïgarasena ca ..
     kàcakupyàntu saptàhaü vàsayedamlayogataþ .
     ÷aïkhacårõapalaü dattvà vàruõãyantramuddharet ..
     sarvadhàtån harecchãghraü varàñã÷aïkhakàdikàn .
     udaràdisarvarogàõàü sadyo hi nà÷akaþ paraþ ..>% iti ÷aïkhadràvakaþ .. * .. api ca .
     %<yoginãbhairavàbhyà¤ca balimàdau pradàpayet .
     pa÷càdyantra¤ca kartavyamevàha parame÷varã ..
     rasaþ ÷aïkhadravo nàma ÷ambhudevena bhàùitaþ .
     guhyàdguhyatamaü guhyamidànãü kathyate mayà ..
     ÷aïkhacårõaü yavakùàraü sarjikàkùàrañaïgaõam .
     sama¤ca pa¤calavaõaü sphañikàrã nç÷àdaraþ ..
     kàcakupyàü tataþ kùiptvà vàruõãyantramuddharet .
     yàmàrdhaü dràvayatyeùa ÷aïkha÷uktivaràñakàn ..
     ar÷àüsi nà÷ayet ùañ ca måtrakçcchrà÷marãü tathà .
     udaràùñavidhaü hanti gulmaplãhodaràõi ca ..
     ajãrõaü nà÷ayecchãghraü grahaõã¤ca visåcikàm .
     bhukta÷eùe ca bhoktavyo màùamàtro rasottamaþ ..
     kùaõamàtràdbhavedbhasma punarbhojanamicchati .
     pratyahaü bhojanànte ca saüsevyo'yaü rasottamaþ ..
     na rujàyàü bhayaü kvàpi satyaü satyaü vadàmyaham .
     na deyaü yasya kasyàpi sadà gopya¤ca kàrayet .
     rasaþ ÷aïkhadravo nàma vaidyànàmupakàrakaþ ..>% ÷aïkhadràvako rasaþ . iti bhaiùajyaratnàvalã ..

#<÷aïkhadràvã>#, [n] puü, (÷aïkhaü dràvayatãti . dru + õic + õiniþ .) amlavetasaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷aïkhadharà>#, strã, (dharatãti . dhç + ac ñàp . ÷aïkhasya dharà .) hilamocikà . iti ratnamàlà ..

#<÷aïkhadhmaþ>#, puü, (÷aïkhaü dhamatãti . dhmà + kaþ .) ÷aïkhavàdakaþ . tatparyàyaþ . ÷àïkhikaþ 2 . iti jañàdharaþ .. (yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 30 . 19 .
     %<kro÷àya tåõavadhmamavaramparàya ÷aïkhadhmam ..>%

#<÷aïkhadhmàþ>#, puü, (÷aïkhaü dhamatãti . dhmà + kvip .) ÷aïkhavàdakaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<÷aïkhanakhaþ>#, puü, kùudra÷aïkhaþ . joïgaóà iti bhàùà . ityamarabharatau .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 50 . 20 .
     %<nagnaiþ ÷aïkhanakhairgàtraiþ kroóai÷citrairivàrpitam ..>%) nakhãnàmagandhadravyam . iti ÷abdaratnàvalã .. bçhannakhã . yathà --
     %<mahàüstvasau ÷aïkhanakhaþ ÷aïkhàkhyo gandhasàraõaþ .>% iti ratnamàlà ..

#<÷aïkhanakhà>#, strã, ÷aïkhanakhã . yathà --
     %<dvidhà ÷aïkhanakhàkhyànyà ÷uktyàkhyà vadarãcchadaþ .>% iti ratnamàlà ..

#<÷aïkhapuùpã>#, strã, (÷aïkhavat puùpaü yasyàþ . ïãù .) vçkùavi÷eùaþ . ÷aïkhàhulã iti óànakunã iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . supuùpã 2 ÷aïkhàhvà 3 kambumàlinã 4 pãtapuùpã 5 kambupuùpã 6 medhyà 7 malavinà÷inã 8 kiriñã 9 ÷aïkhakusumà 10 bhålagnà 11 ÷aïkhamàlinã 12 . asyà guõàþ . himatvam . tiktatvam . medhàsvarakàritvam . grahabhåtàdidoùanà÷itvam . va÷ãkaraõasiddhidàtçtva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<÷aïkhapuùpã tu tãkùõoùõà medhyà krimiviùàpahà ..>% iti ràjavallabhaþ .. annyacca .
     %<÷aïkhapuùpã tu ÷aïkhàhvà maïgalyà kusumàpi ca .
     ÷aïkhapuùpã sarà medhyà vçùyà mànasaroganut ..
     rasàyanã kaùàyoùõà smçtikàntibalàgnidà .
     doùàpasmàrabhåtàsçkkuùñhakrimiviùapraõut ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<÷aïkhaprasthaþ>#, puü, candrasya cihnam . yathà --
     %<liïgaü ÷çïga¤ca cihna¤ca ÷aïkhaprastho vidhoratha .>% iti ÷abdamàlà ..

#<÷aïkhabhçt>#, puü, (÷aïkhaü bibhartãti . bhç + kvip .) viùõuþ . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 120 .
     %<÷aïkhabhçnnandakã cakrã ÷àrïgadhanvà gadàdharaþ ..>%)

#<÷aïkhamukhaþ>#, puü, (÷aïkhavat mukhaü yasya .) kumbhãraþ . iti hemacandraþ .. (nàgavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 35 . 11 .
     %<nàgaþ ÷aïkhamukha÷caiva tathà kuùmàõóakaþ paraþ ..>%)

#<÷aïkhamålaü>#, klã, (÷aïkhavat ÷uklaü kramasåkùmaü và målaü yasya .) målakam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷aïkhàkhyaþ>#, puü, (÷aïkha iti àkhyà yasya .) bçhannakhã . iti ratnamàlà ..

#<÷aïkhàhvà>#, strã, (÷aïkha iti àhvà nàma yasyàþ .) ÷aïkhapuùpã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷aïkhikà>#, strã, (÷aïkhavat puùpamastyasyàþ . ÷aïkha + ñhan .) tçõavi÷eùaþ . coravahulã iti bhàùà . yathà . ÷aïkhinyàü ÷aïkhikà corà . iti ÷abdacandrikà ..

#<÷aïkhinã>#, strã, (÷aïkhavat puùpamastyasyàþ . ÷aïkha + iniþ .) corapuùpã . ityamaraþ .. ÷vetapunnàgaþ . iti vi÷vaþ .. ÷vetavçndà . iti medinã .. ÷vetacukrà . iti ÷abdaratnàvalã .. buddha÷aktibhedaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. yavatiktà . iti ràjanirghaõñaþ .. caturvidhastrãmadhye strãvi÷eùaþ . tallakùaõaü yathà --
     %<dãrghà sudãrghanayanà varasundarã yà kàmopabhogarasikà guõa÷ãlayuktà .
     rekhàtrayeõa ca vibhåùitakaõñhade÷à sambhogakelirasikà kila ÷aïkhinã sà ..
     ÷a÷akaü padminã tuùñà citriõã ramate mçgam .
     vçùabhaü ÷aïkhinã tuùñà hastinã ramate hayam ..
     padminã padmagandhà ca mãnagandhà ca citriõã .
     ÷aïkhinã kùàragaündhà syàt madagandhà ca hastinã ..>% iti rasama¤jarã .. ÷aïkhayuktà . yathà --
     %<÷aïkhinã càpinã vàõabhu÷uõóãparighàyudhà ..>% iti devãmàhàtmyam .. upadevatàvi÷eùaþ . ÷aïkhinãvàsa÷abdàrthadar÷anàt ..

#<÷aïkhinãphalaþ>#, puü, (÷aïkhinyàþ phalamiva phalaü yasya .) ÷irãùavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷aïkhinãvàsaþ>#, puü, (÷aïkhinyà vàsa à÷rayasthànam .) ÷àkhoñavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<÷aïkhã>#, [n] puü, (÷aïkho'syàstãti . ÷aïkha + iniþ .) viùõuþ . samudraþ . iti medinã .. ÷àïkhikaþ . ÷aïkhavi÷iùñe, tri . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, harivaü÷e bhaviùyaparvaõi . 9 . 12 .
     %<÷aïkhinaü cakriõaü viùõuü khaóginaü gadinaü vibhum ..>% ÷aïkhanidhivi÷iùñe ca tri . yathà, màrkaõóeye . 68 . 45 .
     %<svapoùaõaparaþ ÷aïkhã naro bhavati sarvadà ..>%)

#<÷aca>#, i ïa gatyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-sakaø-señ .) ïa, ÷a¤cate . iti durgàdàsaþ ..

#<÷aca>#, ïa vàci . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-sakaø-señ .) ïa, ÷acate . iti durgàdàsaþ ..

#<÷aciþ>#, strã, (÷aca vàci + %<sarvadhàtubhya in .>% uõàø 4 . 117 . iti in .) indrapatnã . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<÷acã>#, strã, (÷aci + kçdikàràditi ïãù .) indrapatnã . tatparyàyaþ . pulomajà 2 indràõã 3 . ityamaraþ .. ÷aciþ 4 sacã 5 saciþ 6 . iti bharataþ .. påtakratàyã 7 paulomã 8 . iti jañàdharaþ .. màhendrã 9 jayavàhinã 10 aindrã 11 ÷atàvarã 12 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, raghuþ . 3 . 23 .
     %<umàvçùàïkau ÷arajanmanà yathà yathà jayajantena ÷acãpurandarau .
     tathà nçpaþ sà ca sutena màgadhã nanandatustatsadç÷ena tatsamau ..>%) ÷atamålã . strãkaraõàntaram . tattu viùñikaraõamiti kecit .. iti medinã .. (karma . iti iti nighaõñuþ . 2 . 1 .. yathà, çgvede . 8 . 32 . 15 .
     %<na kirasya ÷acãnàü niyantà sunçtànàm ..>% praj¤à . iti nighaõñuþ . 3 . 9 .. vàk . iti ca nighaõñuþ . 1 . 11 ..)

#<÷acãpatiþ>#, puü, (÷acyàþ patiþ .) indraþ . ityamaraþ .. (yathà, màrkaõóeye . 15 . 70 .
     %<yadi jànàsi dharma tvaü tvaü và ÷akra ÷acãpate .
     mama yàvat pramàõantu ÷ubhaü tadbaktumarhataþ ..>% karmapàlake, tri . yathà çgvede . 7 . 67 . 5 .
     %<÷aktaü ÷acãpatã ÷acãbhiþ ..>% %<he ÷acãpatã ÷acãti karmanàma karmaõàü pàlakau .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

@<[Page 5,013b]>@
#<÷aña>#, sàde . ÷ãrõau . gatau . ruji . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø-akaø-gatau sakaøseñ .) sàdo'vasàdaþ . ÷ãrõirbhedaþ . ÷añati lokaþ avasãdati . vi÷çõàti . gacchati . rujati và ityarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<÷aña>#, ka ïa ÷làghe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøàtmaø-sakaø-señ .) ka ïa, ÷àñayate . iti durgàdàsaþ ..

#<÷añaþ>#, tri, amlaþ . ÷añadhàtoracpratyayena niùpannametat . iti siddhàntakaumudã ..

#<÷añà>#, strã, (÷aña + ac . ñàp .) sañà . jañà . ityamarañãkà ..

#<÷añiþ>#, strã, (÷aña + in .) ÷añã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷añã>#, strã, (÷añi + và ïãù .) svanàmakhyàtauùadhiþ . vana àdà iti bhàùà . kacåra iti hindã bhàùà . tatparyàyaþ . gandhamålã 2 ùaógranthikà 3 karvåraþ 4 palà÷aþ 5 . ityamaraþ .. sañã 6 ùañã 7 gandha÷añã 8 karvuraþ 9 karcåraþ 10 . iti bharatàdayaþ .. sugandhà 11 sañiþ 12 ÷añiþ 13 gandhamålà 14 gandholiþ 15 gandhamålakaþ 16 . iti ÷abdaratnàvalã .. gandhasañà 17 badhåþ 18 gandhamålam 19 . iti jañàdharaþ .. jãmåtamålam 20 kacchoram 21 himajà 22 . iti ratnamàlà .. haimã 23 ùaógranthiþ 24 suvratà 25 gandhàlã 26 palà÷à 27 himà 28 . iti granthàntaram .. ùaógranthà 29 àmlani÷à 30 sugandhamålà 31 gandhàlã 32 ÷añãkà 33 palà÷ikà 34 subhadrà 35 tçõã 36 dårvà 37 gandhà 38 pçthupalà÷ikà 39 saumyà 40 himodbhavà 41 gandhabadhåþ 42 . asyà guõàþ . tiktatvam . amlarasatvam . laghutvam . uùõatvam . rucikàritvam . jvarakaphàsrakaõóuvraõadoùaraktàmayadhvaüsakàritvam . hçdyatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca . atha gandhapalà÷ã sugandhadravyaü kà÷mãre prasiddham .
     %<÷añã palà÷ã ùaógranthà suvratà gandhamålikà .
     gandhàrikà gandhavadhårvadhåþ pçthupalà÷ikà ..
     bhavedgandhapalà÷ã tu kaùàyà gràhiõã laghuþ .
     tiktà tãkùõà ca kañukànuùõàsyamalanà÷inã .
     ÷oùakàsavraõa÷vàsa÷ålàdhmànagrahàpahà ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<÷aññakaü>#, klã, ghçtajalami÷rita÷àlicårõam . mayadàra ÷añà iti bhàùà . yathà,
     %<÷àlicårõaü ghçtaü toyaü mi÷ritaü ÷aññakaü vadet ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<÷añha>#, vadhakle÷akaitave . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) kle÷o duþkhànubhavaþ . kaitavaü mitrava¤canam . ÷añhati khalaþ sàdhuü va¤cayatãtyarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 5,013c]>@
#<÷añha>#, ka àlasye . gatyasaüskçtasaüskçte . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-paraø-akaø-señ .) ka, ÷àñhayati vçddhaþ kriyàsu mandaþ syàdityarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<÷añha>#, ka ïa ÷làghe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøàtmaø-akaø-señ .) ka ïa, ÷àñhayate . iti durgàdàsaþ ..

#<÷añha>#, t ka durvàci . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràø-paraø-sakaø-señ .) ÷añhayati nãcaþ kutsitaü vadatãtyarthaþ . ramànàthastu samyagbhàùaõe iti matvà ÷añhayati samyagvadatãtyartha ityàha . samyagbhàùaõe iti jaumaràþ . samagbhàve ityeke . iti durgàdàsaþ ..

#<÷añhaü>#, klã, (÷añha + ac .) tagaram . kuïkumam . loham . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷añhaþ>#, puü, madhyasthapuruùaþ . dhårtaþ . (yathà, manuþ .. 4 . 30 .
     %<pàùaõóino vikarmasthàn vaióàlavratikàn ÷añhàn .
     haitukàn vakavçttãü÷ca vàïmàtreõàpi nàrcayet ..>%) dhuståraþ . iti medinã .. ÷añhasya lakùaõam .. yathà --
     %<priyaü vakti puro'nyatra vipriyaü kurute bhç÷am .
     vyaktàparàdhaceùña÷ca ÷añho'yaü kathito budhaiþ ..>% iti viùõupuràõe . 3 . 18 . 21 . ÷lokañãkà .. caturvidhapatyantargatapativi÷eùaþ . tasya lakùaõam . kàminãviùayakapañapañuþ . yathà --
     %<maulau dàma vidhàya bhàlaphalake vyàlikhya patràvalãü keyåraü bhujayornidhàya kucayorvinyasya muktàsrajam .
     vi÷vàsaü samupàrjayan mçgadç÷aþ kà¤cãnive÷acchalànnãvãgranthimapàkaroti mçdunà hastena vàmabhruvaþ ..>% iti rasama¤jarã .. (vçùõivaü÷ãyavi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e . bhaviùyaparvaõi . 2 . 3 .
     %<balabhadraü ÷ineþ puttraü hàrdikyaü ÷añhasàraõau ..>%)

#<÷añhatà>#, strã, (÷añha + tal .) ÷añhasya bhàvaþ . tatparyàyaþ . màyà 2 ÷àñhyam 3 kusçtiþ 4 nikçtiþ 5 . iti hemacandraþ .. anyacca .
     %<astriyàü kapaño vyàja upadhirdambha eva ca .
     kåñaü kalkaü chalaü chadma miùakairavakaitavam ..
     atha ÷àñhya¤ca ÷añhatà kusçtirnikçti÷ca sà .
     hiüsàphale catuùkaü syàt ÷àñhyaparyàya ãritaþ ..
     pårvaþ kapañaparyàyaþ phale va¤canamàtrake .
     ubhayorekaparyàya iti kecit pracakùate ..>% iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷añhàmbà>#, strã, ambaùñhà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷aóa>#, i ïa saügharujoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-sakaø-señ .) tàlavyàdiþ . i, ÷aõóyate . ïa, ÷aõóate . kàõóo vãraü rujatãtyarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<÷aõa>#, ma dàne . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) ma, ÷aõayati . iti durgàdàsaþ ..

#<÷aõaü>#, klã, (÷aõa + ac .) kùupavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . bhaïgà 2 màtulànã 3 . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 145 . 11 .
     %<÷aõaü tailaü ghçta¤caiva jatu dàråõi caiva hi .
     tasmin ve÷mani sarvàõi niþkùipethàþ samantataþ ..>%)

#<÷aõaþ>#, puü, (÷aõa + pacàdyac .) svanàmakhyàtakùupaþ . tatparyàyaþ . màlyapuùpaþ 2 vamanaþ 3 kañutiktakaþ 4 ni÷àvanaþ 5 dãrgha÷àkhaþ 6 tvak sàraþ 7 dãrghapallavaþ 8 . asya guõàþ . amlatvam . kaùàyatvam . malagarbhàsrapàtanatvam . vàtakàritvam . pittakaphatãvràïgamardanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷aõaghaõñikà>#, strã, (÷aõasya ghaõñeva tattulya÷abdakàriphalavattvàt . ivàrthe kan . ñàpi ata itvam .) ÷aõapuùpã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷aõaparõã>#, strã, (÷aõasya parõamiva parõamasyàþ . ïãù .) a÷anaparõã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷aõapuùpikà>#, strã, (÷aõapuùpã + svàrthe kan . ata itvam .) ghaõñàravà . ityamarabharatau .. jhanajhaniyà iti vana÷oõa iti ca bhàùà ..

#<÷aõapuùpã>#, strã, (÷aõasya puùpamiva puùpamasyàþ .) kùupavi÷eùaþ . ÷aõahulã iti ÷aõai iti vana÷aõai iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . bçhatpuùpã 2 ÷aõikà 3 ÷aõaghaõñikà 4 pãtapuùpã 5 sthålaphalà 6 loma÷à 7 màlyapuùpikà 8 . asyà guõàþ . kùudratiktatvam . vamikàritvam . rasaniyàmakatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷aõasåtraü>#, klã, (÷aõasya såtram .) pavitrakam . ityamaraþ .. dve ÷aõasåtrajàle . ÷aõasya såtraü ÷aõasåtram . ÷aõati dadàti såtraü ÷aõaþ . ÷aõa ÷ranma dàne an . ÷aõaþ tàlavya÷àdirmårdhanyaõàntaþ iti bahavaþ . sano dantyasàdirdantyanànta iti kecit . tanmate ùana da ¤u dàne ityasya råpam . saõo dantyasàdirmårdhanyaõànta ityapare . saõakiõamaõikàkaõakoõakàõà iti mårdhanyaõànte vidyàbharaõam .. %<kàrpàsamupavãtaü syàdviprasyordhvavçtaü trivçt . sanasåtramayaü ràj¤o vai÷yasyàvikasautrikam ..>% iti manuvacanàt pavitrakamapi taducyate . ànàya ityàdi catuùkaü jàle ityeke . ànàya idyàdi ÷lokàrdhaü kvaciddç÷yate tat svàmyàdyupekùitamapi anyairàdçtamiti vivçtam . iti taññãkàyàü bharataþ ..

#<÷aõàlukaþ>#, puü, (÷aõàlureva . svàrthe kan .) àrevatavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷oõàlu iti bhàùà ..

@<[Page 5,014b]>@
#<÷aõikà>#, strã, (÷aõa + striyàü ñàp . kan . ata itvam .) ÷aõapuùpã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷aõãraü>#, klã, ÷oõamadhyasthapulinam . dardarãtañam . iti medinã ..

#<÷aõóaü>#, klã, padmàdisamåhaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷aõóaþ>#, puü, napuüsakam . gopatiþ . iti bharatadviråpakoùaþ ..

#<÷aõóatà>#, strã, (÷aõóasya bhàvaþ . tal .) ùaõóatvam . ÷aõóa÷abdàt bhàve tapratyayasyànantaraü àp pratyayena niùpannametat ..

#<÷aõóilaþ>#, puü, (÷aói rujàyàm + %<salikalyanimahibhaóibhaõói÷aõóãti .>% uõàø 1 . 55 . iti ilac .) munivi÷eùaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<÷aõóhaþ>#, puü, (÷àmyati gràmyadharmàt . ÷ama + %<÷ameróhaþ .>% uõàø 1 . 131 . iti óhaþ .) antarmahallikaþ . abhyantarastrãrakùako'yam . khojà iti bhàùà . tatparyàyaþ . varùavaraþ 2 . tallakùaõam yathà --
     %<ye tvalpasattvàþ prathamàþ klãvà÷ca strãsvabhàvinaþ .
     jàtyà na duùñàþ kàryeùu te vai varùavaràþ smçtàþ ..>% iti .. napuüsakam . hijóe iti bhàùà . ityamarabharatau .. gopatiþ . ÷àüóa iti bhàùà . iti medinã .. bandhyapuruùaþ . iti jañàdharaþ .. unmattaþ . iti dhana¤jayaþ ..

#<÷ataü>#, klã, (da÷a da÷ataþ parimàõamasyeti . %<paüktiviü÷atitriü÷aditi .>% 5 . 1 . 59 . iti taþ . da÷àõàü ÷abhàva÷ca nipàtyate .) da÷aguõitada÷asaïkhyà . eka÷ao iti hindãbhàùà . (yathà, ÷ànti÷atake .
     %<niþsvo vaùñi ÷ataü ÷atã da÷a÷ataü lakùaü sahasràdhipaþ ..>%) tatparyàyaþ . da÷atiþ 2 . iti puràõam .. tadvàcakàni . dhàrtaràùñraþ 1 ÷atabhiùàtàrà 2 puruùàyuùaþ 3 ràvaõàïguliþ 4 padmadalam 5 indrayaj¤aþ 6 abdhiyojanam 7 . iti kavikalpalatà .. (bahu . iti nighaõñuþ . 3 . 1 .. yathà, çgvede . 8 . 1 . 5 . %<vajrivo na ÷atàya ÷atàmagha .>% %<÷atàya bahunàmaitat aparimitàya .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<÷atakaþ>#, tri, (÷ataü parimàõamasya . ÷ata +
     %<saükhyàyà ati÷adantàyàþ kan . 5 . 1 . 22 .>% iti kan .) ÷atasaükhyàvi÷iùñaþ . yathà . ÷ànti÷atakàmaru÷atakàdiþ . ÷ata÷abdàt kapratyayena niùpannametat . (yathà, màrkaõóeye . 46 . 30 .
     %<sandhyàsandhyàü÷aka÷caiva ÷atakau samudàhçtau ..>%) svàrthe ke ÷ataka¤ca ..

#<÷atakãrtiþ>#, puü, bhàvyarhadvi÷eùaþ . iti hemacandraþ ..

#<÷atakundaþ>#, puü, (÷ataü kundà yasya .) karavãraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 5,014c]>@
#<÷atakumbhaþ>#, puü, parvatavi÷eùaþ . iti ÷àtakumbha÷abdañãkàyàü bharataþ .. (strã, nadãtãrthavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 84 . 10 .
     %<sugandhàü ÷atakumbhà¤ca pa¤cayakùà¤ca bhàrata .
     abhigamya nara÷reùñha svargaloke mahãyate ..>%)

#<÷atakoñiþ>#, puü, (÷ataü koñayo'gràþ ÷ikhà yasya .) vajram . ityamaraþ .. vçndasaükhyà lãlàvatãmate abjasaükhyà ..

#<÷atakratuþ>#, puü, (÷ataü kratavo yasya .) indraþ . iti dhana¤jayakoùaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 42 . 12 .
     %<àha màmara÷reùñhaþ pità tava ÷atakratuþ ..>% bahukarmà . bahupraj¤aþ . yathà, çgvede . 1 . 10 . 1 .
     %<brahmàõastvà ÷atakrata udvaü÷àmiva yemire ..>% %<he ÷atakrato bahukarman bahupraj¤a và .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<÷atakhaõóaü>#, klã, suvarõam . yathà --
     %<saumerukaü mahàdhàtuþ ÷atakhaõóaü mçdullakam ..>% iti ÷abdacandrikà .. ÷atabhàga÷ca ..

#<÷atagranthiþ>#, strã, (÷ataü granthayo yasyàþ .) dårvà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ataghnã>#, strã, (÷ataü hantãti . hana + ñak . ïãp .) ÷astrabhedaþ . asya lakùaõam . yathà --
     %<ayaþkaõñakasaüchannà ÷ataghnã mahatã ÷ilà .>% iti vijayarakùitaþ ..
     %<durga¤ca parikhopetaü cayàññàlakasaüyutam .
     ÷ataghnãyantramukhyai÷ca ÷ata÷a÷ca samàvçtam ..
     gopuraü sakavàña¤ca tatra syàt sumanoharam .
     sapatàkaü gajàråóho yena ràjà vi÷et puram ..>% iti màtsye ràjadharme durgasampattirnàma 191 adhyàyaþ .. * .. (yathà, raghuþ . 12 . 95 .
     %<ayaþ÷aïkucitàü rakùaþ ÷ataghnãmatha ÷atrave .
     hçtàü vaivasvatasyaiva kåña÷àlmalimakùipat ..>%
     %<atha rakùo ràvaõaþ ayasaþ ÷aïkubhiþ kãlai÷citàü kãrõàü ÷ataghnãü lauhakaõñakakãlitayaùñivi÷eùàm . ÷ataghnã tu catustàlà lohakaõñakasa¤cità . yaùñiþ -- .. iti ke÷avaþ ..>% iti taññãkàyàü mallinàthaþ ..) vç÷cikàlã . kara¤jakaþ . iti medinã .. galarogavi÷eùaþ . asya nidànalakùaõacikitsàþ rohiõã÷abde draùñavyàþ ..

#<÷atacchadaþ>#, puü, (÷ataü chadà yasya .) kàùñhakuññapakùã . kàññhokarà iti bhàùà . iti trikàõóa÷eùaþ .. ÷atadalapadma¤ca ..

#<÷atatamaþ>#, tri, ÷atasya påraõaþ . ÷ata÷abdàttamañpratyayena niùpannametat ..

#<÷atatàrà>#, strã, (÷ataü tàrà yasyàm .) ÷atabhiùànakùatram . iti kecit ..

#<÷atadantikà>#, strã, nàgadantã . iti ràjanirghaõñaþ .

#<÷atadruþ>#, strã, (÷atadhà dravatãti . ÷ata + dru . %<÷ateca>% uõàø 1 . 36 . iti kuþ .) nadãvi÷eùaþ . ÷atalaj iti hindã bhàùà . sà himàlayàdutpannà vipà÷àyàü milità . (asyà nàmaniruktiryathà, mahàbhàrate . 1 . 178 . 9 .
     %<÷atadhà vidrutà yasmàcchatadruriti vi÷rutà ..>%) tatparyàyaþ . ÷itadruþ 2 . ityamaraþ .. ÷utudriþ 3 ÷atadråþ 4 . puttra÷okasantapto va÷iùñhaþ kaõñhe ÷ilàü baddhvànadyàmasyàü praviùñastato bhãtyà iyaü ÷atadhà drutà iti ÷atadruþ . iti taññãkàyàü bharataþ .. (etadvçttàntastu mahàbhàrate . 1 . 178 . adhyàye draùñavyaþ ..) asyà jalaguõàþ .
     %<÷atadrorvipà÷àyujaþ sindhunadyàþ su÷ãtaü laghu svàdu sarvàmayaghnam .
     jalaü nirmalaü dãpanaü pàcana¤ca pradatte balaü buddhimedhàyuùa¤ca ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷atadhà>#, strã, dårvà . iti ÷abdacandrikà ..

#<÷atadhà>#, vya, (÷ata + dhàc .) ÷ataprakàram . yathà,
     %<àstãkavacanaü ÷rutvà yaþ sarpo na nivartate .
     ÷atadhà bhidyate mårdhni ÷irãùasya phalaü yathà ..>% iti mahàbhàratam ..

#<÷atadhàmà>#, [n] puü, (÷ataü dhàmàni varcàüsi yasya .) viùõuþ . iti jañàdharaþ ..

#<÷atadhàraü>#, klã, (÷ataü dhàràþ koõà yasya .) vajram . iti trikàõóa÷eùaþ .. ÷atadhàràyukte, tri . yathà --
     %<vasoþ pavitramasi ÷atadhàraü vasoþ pavitramasi sahasradhàram .
     vasoþ pavitreõa ÷atadhàreõa sutvà kàmadhukùva ..>% iti pa÷upatipaddhatiþ ..

#<÷atadhçtiþ>#, puü, indraþ . (yathà, mahimnaþ stotre .
     %<rathaþ kùauõã yantà ÷atadhçtiragendro dhanuratho ..>%) brahmà . iti medinã .. (yathà, bhàgavate . 7 . 4 . 1 .
     %<evaü vçtaü ÷atadhçtirhiraõyaka÷iporatha ..>%) svargaþ . iti vi÷vaþ ..

#<÷atapatraü>#, klã, (÷ataü patràõi yasya .) padmam . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 68 . 20 .
     %<imàmasitake÷àntàü ÷atapatràyatekùaõàm ..>%)

#<÷atapatraþ>#, puü, (÷ataü patràõi pakùà yasya .) mayåraþ . sàrasaþ . dàrvàghàñapakùã . iti medinã .. ràjakãraþ . nurã iti bhàùà . iti hemacandraràjanirghaõñau .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 108 . 8 .
     %<mayåraiþ ÷atapatrai÷ca jãva¤jãvakakokilaiþ ..>%)

#<÷atapatrakaþ>#, puü, (÷atapatra + svàrthe kan .) dàrvàghàñapakùã . ityamaraþ .. kàñhñhokrà iti bhàùà ..

#<÷atapatranivàsaþ>#, puü, (÷atapatre nivàso yasya .) brahmà . iti kavikalpatatà .. padmasthe, tri ..

#<÷atapatrã>#, strã, (÷ataü patràõi yasyàþ . ïãp .) puùpavi÷eùaþ . seutã iti bhàùà . pàñalavarõàsau golàva iti vadanti . tatparyàyaþ . sumanàþ 2 su÷ãtà 3 ÷ivavallabhà 4 saumyagandhã 5 ÷atadalà 6 suvçttà 7 ÷atapatrikà 8 . asyà guõàþ . himatvam . tiktatvam . kaùàyatvam . kuùñhamukhasphoñapittadàhanà÷itvam . rucyatvam . surabhitva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷atapatrikà>#, strã, (÷atapatrã + kan . ñàp . ata itvam .) ÷atapatrã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷atapathikaþ>#, tri, (÷atapathamadhãte tadveda iti và .)
     %<÷ataùaùñeþ ùikan patho bahulam . 4 . 2 . 60 .>% ityasya vàrtikoktyà ÷ata-÷abdottarapathin÷abdàt ùikanpratyayena niùpannaþ .) nànàmatàvalambã . nànàpathagàmã . iti siddhàntakaumudã ..

#<÷atapadacakraü>#, klã, (÷ataü padàni koùñhà yasya tacca taccakra¤ceti .) nàmnà nakùatraj¤ànàrthaü cakram . yathà --
     %<cakraü ÷atapadaü vakùye çkùàü÷àkùarasambhavam .
     nàmàdivarõato j¤eyà çkùarà÷yaü÷akàstathà ..
     tiryagårdhvagatà rekhà rudrasaükhyà likhedbudhaþ .
     jàyate koùñhakànà¤ca ÷ataikaü 100 nàtra saü÷ayaþ ..
     a-va-ka-ha-óà ai÷ànyàü ma-ña pa-ra-tà hariti càgneyyàm .
     na-ya-bha-ja-khà nairçtyàü ga-sa-da-ca-là vyàyavyàm ..
     pa¤ca pa¤ca krameõaiva viü÷avarõàn prayojayet .
     pa¤casvarasamàyoge ekaikaü pa¤cadhà kuru ..
     avarõàdyàstrayo j¤eyàþ sandhyakùarayutàstathà .
     sajàtãyaikyamàsthàya pa¤casvaravinirõayaþ ..
     çdëtorapyakàreõa ÷ena sasya parigrahaþ .
     kuryàt ku-pu-bhu-dusthàne trãõi trãõyakùaràõi ca ..
     ku-gha-ïa-chà bhavet stambhe raure tvã÷ànagocare .
     pu-ùa-õa-ñhà bhavet stambhe haste càgneyasaüj¤ake ..
     bhu-dha-pha-óhà bhavet stambhe pårvàùàóhe ca nairçte .
     du-tha-jha-ïà bhavet stambhe vàyavye bhàdra uttare ..
     evaü stambhacatuùka¤ca j¤àtavyaü svaravedibhiþ ..
     dhiùñyàni kçttikàdãni pratyekaü caturakùaraiþ .
     sàbhijintyaü÷akàstatra ÷ataikaü dbàda÷àdhikam ..
     yadçkùàü÷akakoùñhasthaþ kråraþ saumyo'pi và grahaþ .
     tatrastho vedhayet samyak puüso nàmàdimàkùaram ..
     saumyairviddhaü ÷ubhaü j¤eyama÷ubhaü pàpakhecaraiþ .
     mi÷rairmi÷raphalaü tatra nirvedhena ÷ubhà÷ubham ..
     yadbàcyaü sarvatobhadre grahopagrahavedhataþ .
     ÷umà÷ubhaphalaü sarvaü tadihàpi vicintayet ..>% pa¤casvarà a-i-u-e-okàràstairyoge dhiùñyàni nakùatràõi . atra caturbhirvarõairekanakùatraü yathà -- a i u e 3 . o va vi vu 4 . ve vo ka ki 5 . ku gha ïa cha 6 . ke ko ha hi 7 . hu he ho óa 8 . ói óu óe óo 9 . ma mi mu me 10 . mo ña ñi ñu 11 . ñe ño pa pi 12 . pu ùa õa ñha 13 . pe po ra ri 14 . ru re ro ta 15 . ti tu te to 16 . na ni nu ne 17 . no ya yi yu 18 . ye yo bha bhi 19 . bhu dha pha óha 20 . bhe bho ja ji 21 . ju je jo kha . ø . khi kha khe kho 22 . ga gi gu ge 23 . go ÷a ÷i ÷u 24 . ÷e ùo da di 25 . du tha jha ¤a 26 . de do ca ci 27 . cu ce co la 1 . li lu le lo 2 . çëyuktaþ akàrayuktena j¤eyaþ . hrasvena dãrgho j¤eyaþ . tàlavya÷akàreõa dantyasakàro j¤eyaþ . iti ÷atapadacakram . iti jyotistattvam ..

#<÷atapadã>#, strã, (÷ataü pàdà yasyàþ . ïãp .) bahupadayuktakãñavi÷eùaþ . kàõavichà iti kàõakoñàrã iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . karõajalaukàþ 2 . ityamaraþ .. karõakãñã 3 bhãruþ 4 ÷atapàdikà 5 karõajalukà 6 . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷atapàt 7 ÷atapàdã 8 . iti jañàdharaþ .. ÷atàvarã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷atapadmaü>#, klã, ÷vetakamalam . yathà --
     %<÷atapadmaü mahàpadmaü puõóarãkaü sitàmbujam ..>% iti ratnamàlà ..

#<÷ataparvà>#, [n] puü, (÷ataü parvàõi yasya .) vaü÷aþ . ityamaraþ .. ikùubhedaþ . yathà --
     %<÷ataparvà bhavet ki¤citko÷akàraguõànvitaþ .
     vi÷eùàt ki¤ciduùõa÷ca sakùàraþ pavanàpahaþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<÷ataparvà>#, strã, (÷ataü parvàõi yasyàþ .) dårvà . vacà . bhàrgavapatnã . (yathà, mahàbhàrate . 5 . 117 . 13 .
     %<bçhaspati÷ca tàràyàü ÷ukra÷ca ÷ataparvayà ..>%) kojàgarapårõimà . iti ÷abdaratnàvalã .. kañukà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ataparvikà>#, strã, (÷ataparvà + kan . ñàpi ata itvam .) dårvà . vacà . iti medinã .. yavaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷ataparve÷aþ>#, puü, (÷ataparvàyà ã÷aþ .) ÷ukragrahaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷atapàt>#, strã, (÷ataü pàdà yasyàþ . pàdsya pàt .) karõajalaukàþ . iti jañàdharaþ ..

#<÷atapàd>#, strã, (÷ataü pàdà yasyàþ . pàdsya pàt .) karõajalaukàþ . iti jañàdharaþ ..

#<÷atapàdikà>#, strã, (÷atapàda + svàrtha kan + ñàp . ata itvam .) kàkolã . iti jañàdharaþ .. karõajalaukàþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷atapuùpaþ>#, puü, bhàraviþ . sa tu kiràtàrjunãyagranthakartà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷atapuùpà>#, strã, (÷ataü puùpàõi yasyàþ .) ÷àkavi÷eùaþ . iti bharataþ .. ÷aluphà iti khyàtà . (yathà, bçhatsaühitàyàm . 51 . 15 .
     %<gandhamàüsi÷atapuùpayà vadet ..>%) tatparyàyaþ . sitacchatrà 2 aticchatrà 3 madhurà 4 misiþ 5 avàkpuùpã 6 kàravã 7 . ityamaraþ .. ÷atàkùã 8 ÷atapuùpikà 9 madhurikà 10 ÷atàhvà 11 chatrà 12 mi÷iþ 13 mi÷ã 15 . iti ÷abdaratnàvalã .. màdhavã 15 ghoùà 16 . iti jañàdharaþ .. asyà guõàþ . madhuratvam . vàtapittaharatvam . gurutva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. * .. kùupavi÷eùaþ . maurã iti bhàùà . tatparyàyaþ . ÷atàhvà 2 misiþ 3 ghoùà 4 potikà 5 aticchatrà 6 avàkpuùpã 7 màdhavã 8 kàravã 9 ÷iphà 10 saüghàtapatrikà 11 chatrà 12 vajrapuùpà 13 supuùpikà 14 ÷ataprasånà 15 vahalà 16 puùpàhvà 17 ÷atapatrikà 18 vanapuùpà 19 bhåripuùpà 20 sugandhà 21 såkùmapatrikà 22 madhurikà 23 aticchatrà 24 . asyà guõàþ . kañutvam . tiktatvam . snigdhatvam . ÷leùmàtisàrajvaranetravraõanà÷itvam . vastikarmaõi pra÷asyatva¤ca .. * .. taddalaguõàþ . uùõatvam . madhuratvam . gulma÷ålavàtanà÷itvam . dãpanatvam . pathyatvam . pittahàritvam . rucidàyakatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. api ca .
     %<÷atàhvàniladàhàma÷ålatçñchardinà÷inã .>% iti dravyaguõaþ .. anyacca .
     %<÷atapuùpà kañuþ snigdhà tiktoùõà kaphavàtakçt .
     rucyà vastihità netryà baddhaviñkçmi÷ukrahçt .
     saügràhã ÷ãtalà tiktà dàhanut vàtalà laghuþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ . anyanmadhurikà÷abde draùñavyam ..

#<÷atapuùpikà>#, strã, (÷atapuùpà + svàrthe kan . ñàpi ata itvam .) ÷atapuùpà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷ataprasånà>#, stro, (÷ataü prasånàni puùpàõi yasyàþ .) ÷atapuùpà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷atapràsaþ>#, puü, (÷ataü pràsà iva phalàni yasya .) karavãravçkùaþ . ityamaraþ ..

#<÷atabhiùak>#, [j] strã, (÷ataü bhiùaja iva tàrà yatra .) ÷atabhiùànakùatram . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 9 . 34 .
     %<÷atabhiùaji ÷auõóikànàmajaikape dyåtajãvinàü pãóà ..>% ÷atabhiùaji jàta, tri . atra %<vatsa÷àlàbhijida÷vayukchatabhiùajo và .>% 4 . 3 . 36 . iti jàtàrthapratyayasya luk ..)

#<÷atabhiùà>#, strã, a÷vinyàdisaptaviü÷atinakùatràntargatacaturviü÷anakùatram . tatparyàyaþ . ÷atabhiùak 2 . iti ÷abdaratnàvalã .. asyà àkçtirmaõóalàkàra÷atatàràmayã . yathà -- %<maõóalàbha÷atatàrakàkulairmadhyabhàji nabhasaþ pracetasi . bàõa÷ailadharaõãmitàþ kalàþ ÷àradendumukhi tàvureryayuþ ..>% daü 2 . paü 55 . iti kàlidàsakçtaràtrilagnamànaniråpaõam .. asyà adhiùñhàtçdevatà varuõaþ . yathà --
     %<a÷viyamadahanakamalaja÷a÷i÷ålabhçdaditijãvaphaõipitaraþ .
     yonyaryamadinakçttaùñçpavana÷akràgnimitràþ ..
     ÷akro nirçtistoyaü vi÷vaviri¤cã harirvasurvaruõaþ .
     ajapàdo'hivradhnaþ påùà cetã÷varà bhànàm ..>% sà tu adhomukhã . yathà --
     %<a÷leùavahniyamapitryavi÷àkhayuktaü pårvàtrayaü ÷atabhiùà ca navàpyuóåni .
     etànyadhomukhagaõàni ÷ivàni nityaü vidyàrghyabhåmikhananeùu ca tåùitàni ..>% iti jyotistattam .. * .. tatra jàtaphalam .
     %<÷ãtabhãtiratisàhasã sadà niùñhuro hi caturo naro bhavet .
     vairiõàmati÷ayena dàruõo vàruõoóu yadi yasya sambhave ..>% iti koùñhãpradãpaþ .. * .. tatra jàtasya mi÷raguõàþ . yathà .
     %<÷atànalàdityavi÷àkhamaitra÷akrodbhavà mi÷raguõàþ pradiùñàþ .
     ÷ivàjahastàhibhavà jaghanyàþ ÷eùodbhavàþ satpuruùà bhavanti .. * ..>% ravivàràdau ÷atabhiùàdiyoge jvarotpattiphalaü yathà --
     %<÷iva÷atabhiùàvàto yàmyasarpastripårvàþ ÷aniravikujavàre bhåtagoùñhãnavamyàm .
     iha hi maraõayoge yo hi rogopayuktaþ pa÷upatisamadehaþ so'pi mçtyuü prayàti ..
     uttare viü÷atirj¤eyà dbau màsau ÷ravaõe tathà .
     dhaniùñhàyàmardhamàsaü vàruõena da÷àhakam ..>% iti jyotiþsàradhçtakau÷ikavacanam ..

#<÷atabhãruþ>#, strã, mallikà . ityamaraþ .. ÷ataü bahavo viyogino bhãravo'syà iti ÷atabhãruþ . ÷ãtabhãruriti ca pàñhaþ . tadà graiùmikatvena ÷ãtàdvibhetãti ÷ãtabhãruþ . iti bharataþ ..

#<÷atamakhaþ>#, puü, (÷ataü makhà yaj¤à yasya .) indraþ . iti halàyudhaþ .. (yathà, kumàre . 2 . 64 .
     %<sahacaramadhuhastanyastacåtàïkurastraþ ÷atamakhamupatasthe prà¤jaliþ puùpadhanvà ..>%)

#<÷atamanyuþ>#, puü, (÷ataü manyavaþ kratavo yasya .) indraþ . ityamaraþ .. (yathà, bhàgavate . 1 . 8 . 6 .
     %<yàjayitvà÷vamedhaistaü tribhiruttamakalpakaiþ .
     tadya÷aþ pàvanaü dikùu ÷atamanyorivàtanot ..>% ÷atayaj¤akàriõi, tri . yathà, bçhatsaühitàyàm . 43 . 54 .
     %<tvamantakaþ sarvaharaþ kç÷ànuþ sahasra÷ãrùà ÷atamanyurãóyaþ ..>% bahukrodhe ca tri . yathà, çgvede . 10 . 103 . 7 .
     %<vãraþ ÷atamanyurindraþ .>% %<÷atamanyuþ bahuyaj¤aþ bahukrodho và .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<÷atamànaþ>#, puü, klã, råpyapalam . àóhakaþ . ityamarabharatau .. (yathà, manuþ . 8 . 137 .
     %<dharaõàni da÷a j¤eyàþ ÷atamànastu ràjataþ .
     catuþ sauvarõiko niùko vij¤eyastu pramàõataþ ..>% ÷atalokapåjye, tri . yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 19 . 93 .
     %<indrasya råpaü ÷atamànamàyu÷candreõa jyotiramçtaü dadhà÷aþ ..>% %<÷atànàmanekeùàü pràõinàü mànaü påjà yasmin tat jagatpåjyamityarthaþ .>% iti tadbhàùye mahãdharaþ ..)

#<÷atamàrjaþ>#, puü, (÷ataü ÷atavàraü màrjayati ÷astràõãti . mçja ÷uddhau + õic + ac .) astrakàrakaþ . iti kecit .. (kvacit ÷astramàrja iti pàñhaþ ..)

#<÷atamålà>#, strã, (÷ataü målàni yasyàþ .) dårvà . vacà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷atamålikà>#, strã, (÷ataü mulàni yasyàþ . tataþ svàrthe kan .) dravantã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷atamålã>#, strã, (÷ataü målàni yasyàþ . %<pàkakarõeti .>% 4 . 1 . 64 . ïãù .) svanàmakhyàtauùadhavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . bahusutà 2 abhãruþ 3 indãvarã 4 varã 5 çùyaproktà 6 bhãrupatrã 7 nàràyaõã 8 ÷atàvarã 9 aheruþ 10 . ityamaraþ .. raïgiõã 11 ÷añã 12 dbãpi÷atruþ 13 . iti jañàdharaþ .. çùyagatà 14 . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷atapadã 15 pãvarã 16 dhãvarã 17 vçùyà 18 divyà 19 dãpikà 20 darakaõñhikà 21 såkùmapatrà 22 supatrà 23 bahumålà 24 ÷atàhvayà 25 svàdurasà 26 ÷atàhvà 27 laghuparõikà 28 àtmaguptà 29 jañà 30 målà 31 ÷atavãryà 32 mahauùadhã 33 madhurà 34 ÷atamålà 35 ke÷ikà 36 ÷atapatrikà 37 vi÷vasthà 38 vaiùõavã 39 pàrùõã 40 vàmudevapriyaïkarã 41 durmanà 42 tailavallã 43 . asyà guõàþ . vçùyatvam . madhuratvam . himatvam . mehakaphavàtapittanà÷itvam . tiktatvam . ÷reùñhatvam . rasàyanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<÷atàvarã bahusutà bhãrurindãvarã varã .
     nàràyaõã ÷atapadã ÷atavãryà ca pãvarã ..
     mahà÷atàvarã tvanyà ÷atabhålyårdhvakaõñikà .
     sahasravãryà hetu÷ca çùyaproktà mahodarã ..
     ÷atàvarã guruþ ÷ãtà tiktà svàdvã rasàyaõã .
     medhàgnipuùñidà snigdhà netryà gulmàtisàrajit .
     ÷ukrastanyakarã balyà vàtapittàsra÷othajit ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. anyacca .
     %<÷atàvarã vàtapittamehakuùñhaharà sarà .>% iti ràjavallabhaþ ..

#<÷atayaùñikaþ>#, puü, (÷ataü yaùñayo gucchà yasya .) ÷atalatikahàraþ . tatparyàyaþ . devacchandaþ 2 . ityamaraþ ..

#<÷ataru(dri)drãyaü>#, tri, (÷ataü rudrà devatà asya . ÷atarudra + %<÷atarudràccha÷ca gha÷ca .>% 4 . 2 . 28 . ityasya vàrtikoktyà ghaþ pakùe cha÷ca .) haviràdikam . iti siddhàntakaumudã .. (yathà, mahàbhàrate . 7 . 79 . 13 .
     %<gçõantau vedavidvàüsau tadbrahma ÷atarudriyam ..>% yajurvedoktagranthavi÷eùe, klã . yathà, mahàbhàrate . 7 . 200 . 146 .
     %<pañhan vai ÷atarudrãyaü ÷çõvaü÷ca satatotthitaþ ..>%)

#<÷ataråpà>#, strã, (÷ataü råpàõi asyàþ .) brahmaõaþ kanyà patnã ca . yathà --
     %<evantattvàtmakaü kçtvà jagadvedhàstvajãjanat .
     sàvitrãü lokasiddhyarthaü hçdi kçtvà samàsthitaþ ..
     tataþ saüjapatastasya bhittvà dehamakalmaùam .
     strãråpamardhamakarodardhaü puruùaråpavat ..
     ÷ataråpà ca sà khyàtà sàvitrã ca nigadyate .
     sarasvatyatha gàyattrã brahmàõã ca parantapa ..
     dçùñvà tàü vyathitastàvat kàmavàõàrdito vibhuþ .
     upayeme sa vi÷vàtmà ÷ataråpàmaninditàm ..
     tataþ kàlena mahatà tataþ puttro'bhavanmanuþ .
     svàyambhuva iti khyàtaþ sa viràóiti naþ ÷rutam ..>% iti màtsye 3 adhyàyaþ .. (viùõupuràõamate iyaü svàyambhuvamanoþ patnã . yathà, tatraiva . 1 . 7 . 14 -- 16 .
     %<tato brahmàtmasambhåtaü pårvaü svàyambhuvaü prabhuþ .
     àtmànameva kçtavàn prajàpàlye manuü dvija ..
     ÷ataråpàü tu tàü nàrãü taponirdhåtakalmaùàm .
     svàyambhuvo manurdevaþ patnãtve jagçhe vibhuþ ..
     tasmàcca puruùàt devã ÷ataråpà vyajàyata .
     priyavratottànapàdau prasåtyàkåtisaüj¤itam ..>%)

#<÷atalumpaþ>#, puü, bhàraviþ . iti trikàõóa÷eùabhåriprayogau ..

#<÷atalumpakaþ>#, puü, bhàraviþ . iti trikàõóa÷eùabhåriprayogau ..

#<÷atavãryà>#, strã, (÷ataü vãryàõi yasyàþ .) ÷vetadårvà . ityamaraþ .. ÷atàvarã . kapiladràkùà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷atavedhã>#, [n] puü, (÷ataü vidhatãti . vidha + õiniþ .) amlavetasaþ . ityamaraþ ..

#<÷atasahasraü>#, klã, (÷ataguõitaü sahasram . madhyapadalopikarmadhàrayaþ .) ÷ataguõitasahasram . lakùamiti yàvat . yathà hàrãtaþ . maõivàso gavàdãnàü pratigrahe sàvitryaùñasahasraü japet pa¤ca madhyame da÷ottame dvàda÷aràtraü payovrataü ÷atasahasramasatpratigraheùviti . iti ÷uddhitattvam .. (yathà ca harivaü÷e . 121 . 13 .
     %<aùñau ÷atasahasràõi de÷ajà÷cottamà hayàþ ..>%)

#<÷atahnadà>#, strã, (÷ataü hradà arciüùi yasyàþ . yadvà, ÷ataü hràdàþ ÷abdàþ yasyàþ . nipàtanàt hrasvaþ .) vidyut . ityamaraþ .. (yathà, harivaü÷e . 146 . 48 .
     %<samudrameghaþ sa raràja ràjan ÷atahradàstrãprabhayàbhiràmaþ ..>%) vajram . iti medinã .. dakùakanyàvi÷eùaþ . yathà,
     %<dadau ca bàhuputtràya dvau taóicca ÷atahradà .
     tayoþ puttrà÷ca vidvàüsa÷catasro vidyutaþ ÷ubhàþ ..>% iti vahnipuràõe sargànukãrtane satãdehatyàgo nàmàdhyàyaþ ..

@<[Page 5,017b]>@
#<÷atàkùã>#, strã, ràtriþ . ÷atapuùpà . iti ÷abdaratnàvalã .. pàrvatã . yathà --
     %<bhåya÷ca ÷atavàrùikyàmanàvçùñyàmanambhasi .
     munibhiþ saüstutà bhåmau sambhaviùyàmyayonijà ..
     tataþ ÷atena netràõàü nirãkùiùyàmi yanmunãn .
     kãrtayiùyanti manujàþ ÷atàkùãmiti màü tataþ ..>% iti màrkaõóeyapuràõe devãmàhàtmye devyà÷caritastutinàmàdhyàyaþ ..

#<÷atàïgaþ>#, puü, (÷ataü aïgàni avayavà yasya .) rathaþ . ityamaraþ .. tinisavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (dànavavi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e . 232 . 6 .
     %<karàlo jvàlajihva÷ca ÷atàïgaþ ÷atalocanaþ ..>% ÷atàvayavavi÷iùñe, tri . yathà, mahàbhàrate . 1 . 189 . 22 .
     %<÷atàïgàni ca turyàõi vàdakàþ samavàdayan ..>%)

#<÷atànakaü>#, klã, ÷ma÷ànam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷atànandaþ>#, puü, (÷ataü bahulaþ ànando yasya .) munibhedaþ . sa tu janakaràjapurohitaþ . devakãnandanaþ . iti medinã .. brahmà . gautamamuniþ . iti hemacandraþ .. viùõurathaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 79 .
     %<svakùaþ svaïga ÷atànando nandirjyotirgaõe÷varaþ ..>%)

#<÷atànãkaþ>#, puü, (÷ataü anãkàni yasya .) vçddhaþ . munibhedaþ . sa tu vyàsa÷iùyaþ . ràjabhedaþ . sa ca caturthayuge candravaü÷ãyadvitãyaràjaþ . tasya pità janamejayaþ puttraþ sahasrànãkaþ . iti medinã .. sudàsaràjaputtraþ . iti ÷rãbhàgavate 9 skandhe 22 adhyàyaþ .. (nakulaputtraþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 234 . 10 .
     %<puttraste prativindhya÷ca sutasomastathà vibhuþ .
     ÷rutakarmàrjuni÷caiva ÷atànãka÷ca nàkuliþ ..
     sahadevàcca yo jàtaþ ÷rutasenastavàtmajaþ .
     sarve ku÷alino vãràþ kçtàstrà÷ca sutàstava ..>%)

#<÷atàraü>#, klã, (÷ataü àràõi asya .) vajram . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷atàruþ>#, [s] klã, kuùñhabhedaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. tasya råpamàha .
     %<raktaü ÷yàvaü sadàhàrti ÷atàruþ syàdvahuvraõam .>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<÷atàruùã>#, strã, kuùñhabhedaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. tasya råpamàha .
     %<raktaü ÷yàvaü sadàhàrti ÷atàruþ syàdvahuvraõam .>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<÷atàvarã>#, strã, (÷ataü àvçõateti . à + vç + ac . gauràditvàt ïãù .) ÷atamålã . ityamaraþ .. indrabhàryà . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷añã . iti medinã ..

#<÷atàvartaþ>#, puü, viùõuþ . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 50 .
     %<anukålaþ ÷atàvartaþ padmã padmanibhekùaõaþ ..>% %<dharmatràõàya ÷atamàvartamànàþ pràdurbhàvà asyeti ÷atàvartaþ . nàóã÷atena pràõaråpeõa vartate iti và ÷atàvartaþ .>% iti tatra ÷àïkarabhàùyam .. mahàdevaþ . yathà, mahàbhàrate . 12 . 284 . 6 .
     %<÷atodara ÷atàvarta ÷atajihva namo'stu te ..>%)

#<÷atàvartã># [n] puü, viùõuþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷atàhvà>#, strã, (÷ataü àhvà yasyàþ .) ÷atapuùpà . iti jañàdharaþ .. ÷atàvarã .. iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷atikaþ>#, tri, (÷ata + %<÷atàcca ñhan yatàva÷ate .>% 5 . 1 . 21 . iti ñhan .) ÷atena krãtaþ . ÷atasya vikàraþ . ÷atasambandhã . iti siddhàntakaumudã ..

#<÷ateraþ>#, puü, (÷ada ÷àtane + %<÷adesta ca .>% uõàø 1 . 61 . iti erak takàràntàde÷a÷ca .) ÷atruþ . hiüsà . ityuõàdikoùaþ ..

#<÷atyaþ>#, tri, (÷ata + %<÷atàcca ñhanyatàva÷ate .>% 5 . 1 . 21 . iti yat .) ÷atasya vikàraþ . ÷atena krãtaþ . dhanapatisaüyogaþ . ÷atamasmai vçddhiþ àyaþ làbhaþ ÷ulkamupadà và dãyate ityarthe ÷atyaþ ÷atikaþ . ÷atyaü ÷atikam . dakùiõàkùispandanaü ÷atasya nimittamityarthaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<÷attriþ>#, puü, (÷ad + %<rà÷adibhyàü trip .>% uõàø 4 . 67 . iti trip .) hastã . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. (ràjarùivi÷eùaþ . yathà, çgvede . 5 . 4 . 9 .
     %<÷attrimagna upamàü ketumaryaþ ..>% %<÷attriü etannàmakaü ràjarùim .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<÷atruþ>#, puü, (÷ad ÷àtane + %<ru÷adibhyàü krun .>% uõàø 4 . 103 . iti krun .) svade÷àdanantaro'vyavahitaikaviùayàbhinive÷iràjaþ . yathà --
     %<viùayànantaro ràjà ÷atrurmitramataþ param ..>% iti, ÷àtakaþ . nipàtakàrãtyarthaþ . tatparyàyaþ . ripuþ 2 vairiþ 3 sapatnaþ 4 ariþ 5 dvi÷aþ 6 dveùaõaþ 7 durhçd 8 dviñ 9 vipakùaþ 10 ahitaþ 11 amitraþ 12 dasyuþ 13 ÷àtravaþ 14 abhighàtã 15 paraþ 16 aràtiþ 17 pratyarthã 18 paripanthã 19 . iti càmaraþ .. vçùaþ 20 pratipakùaþ 21 . iti jañàdharaþ .. dviùan 22 ghàtakaþ 23 dveùã 24 vidviùaþ 25 hiüsakaþ 26 vidviñ 27 apriyaþ 28 abhighàtiþ 29 ahitaþ 30 daurhçdaþ 31 . iti ÷abdaratnàvalã .. tasya jayopàyo yathà -- matsya uvàca .
     %<sarveùàmapyupàyànàü dànaü ÷reùñhatamaü matam .
     svadatteneha bhavati dànenobhayalokajit ..
     na so'sti ràjan dànena va÷ayogo na jàyate .
     dànena va÷agà devà bhavantãha sadà vçõàm ..
     dànamevopajãvanti prajàþ sarvà nçpottama .
     priyo hidànavàn loke sarvasyaivopajàyate ..
     dànavànacireõaiva tathà ràjà paràn jayet .
     dànavàneva ÷aknoti saühatàn bhedituü paràn ..
     yadyapyalubdhà gambhãràþ puruùàþ sàgaropamàþ .
     na gçhõanti tathàpyete jàyante pakùapàtinaþ ..
     anyatràpi kçtaü dànaü karotyanyaü tathà va÷e .
     upàyebhyaþ pra÷aüsanti dànaü ÷reùñhatamaü janàþ ..
     dànaü ÷reyaskaraü ÷reùñhaü dànaü ÷reùñhakaraü param .
     dànavàneva lokeùu puttratve dhriyate sadà ..
     na kevalaü dànaparà jayanti bhårlokamekaü puruùàþ suvãràþ .
     jayanti te ràjasurendralokaü sudurjayaü yadvivudhàdhivàsam ..>% iti màtsye 224 adhyàyaþ .. * .. matsya uvàca .
     %<na ÷akyà ye va÷e kartumupàyatritayena tu .
     daõóena tàn va÷àn kuryàt daõóo hi va÷akçnnçõàm ..
     samyak praõayanaü tasya tathà kàryaü mahãkùità .
     dharma÷àstrànusàreõa susahàyena dhãmatà ..
     tasya samyakpraõayanaü tathà kàryaü mahãkùità .
     vànaprasthàü÷ca dharmaj¤àn nirmamàn niùparigrahàn .
     svade÷e parade÷e ca dharma÷àstravi÷àradàn .
     samãkùya praõayeddaõóaü sarvaü daõóe pratiùñhitam ..
     à÷ramã yadi và varõã påjyo vàtha gururmahàn .
     nàdaõóyo nàma ràj¤o'sti yaþ svadharme na tiùñhati ..
     adaõóyàn daõóayedràjà daõóyàü÷caivàpyadaõóayan .
     iha ràjyaparibhraùño narakaü pratipadyate ..
     tasmàdràjà vinãtena dharma÷àstrànusàrataþ .
     daõóapraõayanaü kàryaü lokànugrahakàmyayà ..
     yatra ÷yàmo lohitàkùo daõóa÷carati pàpahà .
     prajàstatra na muhyanti netà cet sàdhu pa÷yati ..
     vàlavçddhàturayatidvijastrãviklavàtmataþ ..
     sarve baliùñhà bhakùeran yadi daõóaü na pàtayet ..
     devadaityoragagaõàþ siddhabhåtapatatriõaþ .
     upakrameyurmaryàdàü yadi daõóaü na pàtayet ..
     eùa brahmàbhi÷àpeùu sarvapraharaõeùu ca .
     sarvavikramakopeùu vyavasàye ca tiùñhati ..
     påjyante daõóino devà na påjyante tvadaõóinaþ .
     na brahmàõaü vidhàtàraü na påùàryamaõàvapi ..
     ya ete mànavàþ kecit pra÷àntàþ sarvakarmasu .
     rudramagni¤ca ÷akra¤ca såryàcandramasau tathà .
     viùõuü devagaõàü÷cànyàn daõóinaþ påjayanti ca ..
     daõóaþ ÷àsti prajàþ sarvà daõóa evàbhirakùati .
     daõóaþ supteùu jàgarti daõóaü dharmaü vidurbudhàþ ..
     ràjadaõóabhayàdeke pàpàþ pàpaü na kurvate .
     yamadaõóabhayàdeke parasparabhayàdapi ..
     evaü hi sàttvike loke sarvaü daõóe pratiùñhitam .
     andhe tamasi majjeyuryadi daõóaü na pàtayet ..
     tasmàt daõóo damayati adaõóyaü daõóayatyapi .
     damanàddaõóanàccaiva tasmàt daõóaü vidurbudhàþ ..
     daõóasya bhãtaistrida÷aiþ sametairbhàgo dhçtaþ ÷åladharasya yaj¤e .
     bhavasya puttraü dhvajinãpati¤ca varaü ÷i÷ånà¤ca bhayàttu dustham ..>% iti màtsye 199 adhyàyaþ .. sàmabhedau tattacchabde draùñavyau ..

#<÷atrughnaþ>#, puü, (÷atrån hantãti . han + målavibhujàditvàt kaþ . yadvà, amanuùyakartçke'pi cetyapi ÷abdàt kçtaghna ÷atrughnàdayaþ siddhà iti durgasiühaþ .) ÷rãràmasya bhràtà . tatparyàyaþ . ÷atrumardanaþ 2 . iti ÷abdaratnàvalã .. sa tu sumitrayà hutocchiùñabhojanàdasàvi . yathà --
     %<niùñhàü gate dattrimasabhyatoùe vihitrime karmaõi ràjapatnyaþ .
     prà÷urhu tocchiùñamudàravaü÷yàstisraþ prasotuü caturaþ suputtràn ..
     kau÷alyayàsàvi sukhena ràmaþ pràk kekayãto bharatastato'bhåt .
     pràsoùña ÷atrughnamudàraceùñamekà sumitrà saha lakùmaõena ..>% iti bhaññikàvye 1 sargaþ .. (ayaü hi madhupuranivàsino lavaõàkhyaràkùasasya nihantà . etadvivaraõaü ràmàyaõe uttarakàõóe 73 adhyàyamàrabhya draùñavyam .. * .. ÷atruhantari, tri . yathà, ràmàyaõe . 2 . 1 . 1 .
     %<gacchatà màtulakulaü bharatena tadànaghaþ .
     ÷atrughno nitya÷atrughno nãtaþ prãtipuraskçtaþ ..>%)

#<÷atrughnajananã>#, strã, (÷atrughnasya jananã .) sumitrà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷atrujit>#, puü, (÷atrån jayatãti . ji + %<satsådviùeti .>% 3 . 2 . 61 . iti kvip . tatastuk .) ràjavi÷eùaþ . tasya puttraþ çtadhvajaþ . sa eva kuvalayà÷vaþ . iti màrkaõóeyapuràõam ..

#<÷atru¤jayaþ>#, puü, vimalàdriþ . iti hemacandraþ .. (nàgavi÷eùaþ . yathà, ràmàyaõe . 2 . 32 . 10 .
     %<nàgaþ ÷atru¤jayo nàma màtulo'yaü dadau mama .
     taü te niùkasahasreõa dadàmi dbijapuïgava ..>% ÷atruü jayatãti . ji + %<saüj¤àyàü bhçtévçjãti .>% 3 . 2 . 46 . iti khac . tato mum .) ÷atrujetari, tri ..

#<÷atruntapaþ>#, tri, (÷atruü tapati tàpayati và . tapa + %<saüj¤àyàü bhçtévçjãti .>% 3 . 2 . 46 . iti khac . tato mum .) vairitàpakçt . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (yathà, mahàbhàrate . 4 . 52 . 11 .
     %<÷atruntapaþ kopamamçùyamàõaþ samardayat kårmanakhena pàrtham ..>%)

#<÷atrumardanaþ>#, puü, (÷atruü mçdnàtãti . mçd + lyuþ .) ÷atrughnaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (÷atruhantari, tri . yathà, kathàsaritsàgare . 42 . 125 .
     %<adhyàste yamadaüùñràkhyaþ svàmã naþ ÷atrumardanaþ ..>%)

#<÷atvarã>#, strã, ràtriþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

@<[Page 5,018c]>@
#<÷ada>#, ë ja au ÷àte . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø-akaø-sakaø ca-aniñ .) ë, a÷adat . ja, ÷àdaþ ÷adaþ . au, ÷atsyati . ÷àtaþ patanaü pàtana¤ca . ÷ãyate patraü vçkùàt vàyuþ . ÷ado'pi mamityavviùaye àtmanepadam . kecidimaü tudàdau pañhitvà tatsàmarthyàt àtmanepadànityatve ÷ãyatã ÷ãyantãtyudàharanti . iti durgàdàsaþ ..

#<÷ada>#, au gatau . àïpårvo'yamiti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø-sakaø-aniñ .) tàlavyàdiþ . à÷ãyate . au, à÷àtsãt . iti durgàdàsaþ ..

#<÷adaþ>#, puü, phalamålàdiþ . ÷adadhàtoracpratyayena niùpannametat . iti siddhàntakaumudã ..

#<÷adriþ>#, puü, (÷ãyate iti . ÷ada + adi÷adibhå÷ubhibhyaþ krin . uõàø 4 . 65 . iti krin .) meghaþ . jiùõuþ . iti medinã .. hastã . ityuõàdikoùaþ ..

#<÷adriþ>#, strã, (÷ada gatau + adi÷adãti krin .) vidyut . iti hemacandraþ .. khaõóaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<÷adruþ>#, tri, (÷ada ÷àte + %<dàdheñsi÷adasado ruþ .>% 3 . 2 . 159 . iti ruþ .) patanakartà . gantà . iti ÷adadhàto rupratyayena niùpannametat . iti vyàkaraõam ..

#<÷anakàvaliþ>#, strã, gajapippalã . iti ÷abdacandrikà ..

#<÷anaparõã>#, strã, (÷anasyeva parõànyasyàþ . ïãù . pçùodaràditvàt õasya naþ .) kañukã . iti ÷abdacandrikà ..

#<÷aniþ>#, puü, ravyàdinavagrahàntargatasaptamagrahaþ . tatparyàyaþ . sauriþ 2 ÷anai÷caraþ 3 . ityamaraþ .. nãlavàsàþ 4 mandaþ 5 chàyàtmajaþ 6 . iti trikàõóa÷eùaþ .. pàtaïgiþ 7 grahanàyakaþ 8 chàyàsutaþ 9 bhàskariþ 10 nãlàmbaraþ 11 . iti ÷abdaratnàvalã .. àraþ 12 kroóaþ 13 vakraþ 14 kolaþ 15 saptàü÷uþ 16 païguþ 17 . iti jañàdharaþ .. kàlaþ 18 såryaputtraþ 19 asitaþ 20 . iti jyotistattvam .. asya varõaþ kçùõaþ . pa÷cimadiïnapuüsakàntyajajàtitamoguõakaùàyarasamakarakumbharà÷inãlakàntamaõisauràùñrade÷ànàmadhipatirayam . ka÷yapamunisantànaþ . ÷ådravarõaþ . såryamukhaþ . caturaïgulaparimàõaþ . kçùõavarõavastraþ . gçdhravàhanaþ . såryaputtraþ . caturbhujaþ . bhallavàõavara÷åladhanurdhàrã . asyàdhidevatà yamaþ . pratyadhidevatà prajàpatiþ . iti grahayàgatattvabçhajjàtakàdayaþ .. api ca .
     %<÷anirvihaïgo'nilavanyavandhyà ÷ådràïganà dhàtusamaþ sthira÷ca .
     kråraþ pratãcã tuvaro'tivçddho'karakùitãñ dãrghasunãlalauham ..>% iti nãlakaõñhãyajàtakam .. * .. asyotpattiryathà --
     %<marãceþ ka÷yapo jaj¤e tasmàjjaj¤e vibhàvasuþ .
     tasya bhàryàbhavat saüj¤à puttrã tvaùñuþ prajàpateþ ..
     nàtitejomayaü råpaü soóhuü sàlaü vivasvataþ .
     màyàmayãü tata÷chàyàü savarõàü nirmame svataþ ..
     saüj¤ovàca tata÷chàyàü savarõe ÷çõu me vacaþ .
     ahaü yàsyàmi sadanaü pitustvaü punaratra me .
     bhavane vasa kalyàõi nirvi÷aïkaü mamàj¤ayà ..
     iti cchàyàü gçhe sthàpya saüj¤àgàt pituràlayam .
     manyamàno'tha tàü saüj¤àü savarõàyàü tathà raviþ ..
     sàvarõiü janayàmàsa manu÷reùñhaü mahãpate .
     ÷anai÷caraü dbitãya¤ca sutaü bhadràü tçtãyikàm ..>% iti pàdme svargakhaõóe 11 adhyàyaþ .. tasya kråradçùñeþ kàraõaü yathà --
     %<etasminnantare tatra draùñuü ÷aïkaranandanam .
     àjagàma mahàyogã såryaputtraþ ÷anai÷caraþ ..
     atyantànamravadana ãùanmãlitalocanaþ .
     dvàriõaü ÷ålahasta¤ca vi÷àlàkùamuvàca ha ..
     ÷anai÷cara uvàca .
     ÷ivàj¤ayà ÷i÷uü draùñuü yàmi ÷aïkarakiïkara .
     viùõupramukhadevànàü munãnàmanurodhataþ ..
     vi÷àlàkùa uvàca .
     àj¤àvaho na devànàü nàhaü ÷aïkarakiïkaraþ .
     dvàraü dàtuma÷akto'haü vinà manmàturàj¤ayà ..
     dadau vartma grahe÷àya cakùuþkoõàj¤ayà tataþ .
     ÷anirabhyantaraü gatvà nanàmànamrakandharaþ ..
     ratnasiühàsanasthà¤ca pàrvatãü sasmitàü mudà .
     nataü såryasutaü dçùñvà durgà saübhàùya yatnataþ .
     ÷ubhà÷iùaü dadau tasmai pçùñvà tatku÷alaü ÷ubhà ..
     pàrvatyuvàca .
     kathamànamravaktrastvaü ÷rotumicchàmi sàmpratam .
     kathaü na pa÷yasi màü sàdho bàlaka¤ca grahe÷vara ..
     ÷aniruvàca .
     sarve svakarmaõaþ sàdhvi bhu¤jate và¤chitaü phalam .
     ÷ubhà÷ubhaü và yat karma koñikalpairna lupyate ..
     itihàsaü càtigopyaü ÷çõu ÷aïkaravallabhe .
     akathyaü jananãsàkùàllajjàjanakakàraõam ..
     àbàlàt kçùõabhakto'haü kçùõadhyànaikamànasaþ .
     tapasyàsu rataþ ÷a÷vadbiùaye virataþ sadà ..
     pità dadau vivàhena kanyàü citrarathasya ca .
     atitejasvinã ÷a÷vattapasyànuratà satã ..
     ekadà sà çtusnàtà suve÷aü svaü vidhàya ca .
     ratnàlaïkàrasaüyuktà munimànasamohinã ..
     haripàdaü dhyàyamànaü sà màü pa÷yetyuvàca ha .
     matsamãpaü samàgatya sasmitànanalocanà .
     ÷a÷àpa màmapa÷yantamçtunaùñà svakopataþ .
     bàhyaj¤ànavihãna¤ca dhyànaikatànamànasam ..
     na dçùñàhaü tvayà yena na kçtaü çturakùaõam .
     tvayà dçùñantu yadyattu måóha sarvaü vina÷yati ..
     aha¤ca virate dhyàne tàmatoùaü purà satãm .
     ÷àpaü moktuü na ÷aktà sà pa÷càttàpaü cakàra ha ..
     tena màtarna pa÷yàmi ki¤cidvastu svacakùuùà .
     tataþ prabhçti namràsyaþ pràõihiüsàbhayàdaham ..>% iti brahmavaivarte gaõapatikhaõóe 11 adhyàyaþ .. * .. asya bhogakàlo yathà --
     %<ravirmàsaü ni÷ànàthaþ sapàdadivasadvayam .
     pakùatrayaü bhåmiputtro budho'ùñàda÷a vàsaràn ..
     varùamekaü suràcàrya÷càùñàviü÷adinaü bhçguþ .
     ÷aniþ sàrdhadbayaü varùaü svarbhànuþ sàrdhavatsaram ..>% iti jyotistattvam .. tasya japamantro yathà --
     %<praõavaü vàgbhavaü màyàü ÷rãmuddhçtya ÷anai÷caram .
     caturthyantaü manuü proktaü ravisånornavàkùaram ..>% oü aiü hrãü ÷rãü ÷anai÷caràya . iti rudrayàmalam .. årdhvapàõistanmantraü japet . yathà --
     %<såryàraràhumandànàmårdhapàõau japedvudhaþ .
     somaketvoradhaþ pàõyoranyeùàü ÷uddhapàõikaþ ..>% iti ca rudrayàmalam .. tasya homamantro yathà . oü ÷anno devãrabhãùñaye ÷anno bhavantu pãtaye ÷aüyorabhisravantu naþ . yathà ÷anai÷caràyeti punaþ ÷anno devãti homayet . ityudvàhatattvadhçtamatsyapuràõam .. * .. vàravi÷eùaþ . tatra vàravelà yathà --
     %<kçtamuniyama÷aramaïgalaràmartubhàskaràdiyàmàrdhe .
     prabhavati hi vàravelà na ÷ubhà÷ubhakàryakaraõàya .. * ..>% tatra kàlavelà yathà --
     %<kàlasya velà ravitaþ ÷aràkùikàlànalàgàmbudhayo gajendå .
     dine ni÷àyàmçtuvaidanetranageùu ràmà vidhudantinau ca ..>% tatra kulikavelà yathà --
     %<ùaùñhàùñaikaü dine÷àt krama÷a iha dine mantricaõóe÷varoktaþ pårve vàràrdhayàmaþ kulika iha paro madhyama÷ceti kàlaþ .>% taddine pårvadiggamananiùedho yathà --
     %<÷ukràdityadine na vàruõadi÷aü na j¤e kuje cottaràü mandendo÷ca dine na ÷akrakakubhaü yàmyàü gurau na vrajet .. * ..>% tatra pathamarajoyoge doùo yathà --
     %<àditye vidhavà nàrã some caiva pativratà .
     ve÷yà maïgalavàre ca budhe saubhàgyameva ca ..
     bçhaspatau patiþ ÷rãmàn ÷ukre càpatyameva ca .
     ÷anau bandhyàü vijànãyàt prathame strã rajasvalà ..>% iti jyotistattvam .. atha navànàü grahàõàü dànàni .
     %<sårye dhenu¤ca tàmra¤ca godhåmaü raktacandanam .
     candre candana÷aïkhau ca vastra¤ca tilataõóulàn ..
     kuje vçùaþ pradàtavyo raktavastraü guóaudanam .
     budhe karpåramudga¤ca haridvastraü hiraõyakam ..
     pãtavastradvayaü jãve haridràkanakàni ca .
     a÷vaþ ÷ukre sito deyaþ ÷ukladhànyàni yàni ca ..
     ÷anau ca satilà deyà kçùõà gaurlauhamuttamam .
     ràhau ca mahiùãcchàgau màùà÷ca tilasarùapàþ ..
     ajàmeùau ca dàtavyau ketau cànna¤ca miü÷ritam .
     svarõagoviprapåjàbhiþ sarveùàü ÷àntiruttamà ..>% iti jyotistattvam .. grahàõàü valayo yathà --
     %<guóaudanaü pàyasa¤ca haviùyaü kùãraùaùñikam .
     dadhyodanaü havi÷cårõaü màüsaü citrànnameva ca ..
     dadyàt grahakramàccedaü dbijebhyo bhojanaü budhaþ .
     ÷aktito và yathàlàbhaü satkçtya vidhipårvakam ..>% grahàõàü dakùiõà yathà --
     %<dhenuþ ÷aïkhastathànaóvàn hema vàso hayastathà .
     kçùõà gauràyasaü chàgaetà vai dakùiõàþ kramàt ..>% iti saüskàratattvam ..

#<÷anicakraü>#, klã, (÷ane÷cakram .) nçõàü ÷ubhà÷ubhaj¤ànàrtha÷anibhogyanakùatràdisaptaviü÷atinakùatrayuktanaràkàracakram . yathà --
     %<÷anicakraü naràkàraü likhitvà sauribhàditaþ .
     nàma çkùaü bhavedyatra phalaü tatra ÷ubhà÷ubham ..
     ekaü mukhe dakùahaste catvàri ùañ padadbaye .
     hçdi pa¤ca kare vàme catvàri mastake trayam ..
     dvayaü netradbaye guhye dvayaü tatra nyasedbudhaþ .
     mukhe hànirjayo dakùe bhramaþ pàde ÷riyo hçdi .
     vàme bhãrmastake ràjyaü netre saukhyaü mçtirgude ..
     tåryàùñadbàda÷e çkùe yadà vighnakaraþ ÷aniþ .
     tadà saukhyaü vapuþsthantu hçcchãrùe netradakùayoþ ..
     tçtãyaikàda÷e ùaùñhe yadà saukhyakaraþ ÷aniþ .
     tadà vighnaþ ÷arãrastho guhye vaktre'ïghrivàmayoþ ..
     yasya pãóàkaraþ ÷auristasya cakre phalantvidam .
     likhitvà kçùõadravyeõa tailamadhye kùipettataþ ..
     nikùipya bhåmimadhyasthaü kçùõapuùpaiþ prapåjayet .
     tuùñiü yàti na sandehaþ pãóàü tyaktvà ÷anai÷caraþ ..>% iti jyotistattvam ..

#<÷aniprasåþ>#, strã, (÷aneþ prasårjananã .) chàyà . såryapatnã . iti bhåriprayogaþ ..

#<÷anipriyaü>#, klã, (÷aneþ piyam .) nãlamaõiþ . iti kecit ..

#<÷anivàraþ>#, puü, (÷anibhogyaþ ÷anervà vàraþ .) ÷anibhogyasàvanadinam . tattu udayàdodayakàlaþ . yathà --
     %<såtakàdiparicchedo dinamàsàbdapàstadhà .
     madhyamagrahabhukti÷ca sàvanena prakãrtitàþ ..>% dinàdhipasya ravyàderbhyogyaü dinaü vàraråpaü sàvanagaõanoktam .
     %<udayàdodayàdbhànorbhaumasàvanavàsaràþ ..>% iti tithyàditattvam .. ÷atabhiùànakùatrayuktamadhukçùõatrayoda÷yàü ÷anivàrayoge mahàvàruõã syàt . yathà . skandapuràõe .
     %<vàruõena samàtuktà madhau kçùõà trayoda÷ã .
     gaïgàyàü yadi labhyeta såryagraha÷ataiþ samà .
     ÷anivàrasamàyuktà sà mahàvàruõã smçtà ..>% iti tithyàditattvam .. * .. tatra jàtaphalaü yathà --
     %<kç÷aþ suve÷aþ kulakãrtihãno jvaràyuto madhyadhano'ïgahãnaþ .
     tamoguõaþ kle÷akaro naràõàü mandasya vàraprabhavo'timandaþ ..>% iti koùñhãpradãpaþ .. * .. tatra yàtràniùedho yathà --
     %<saütyajeddivase yàtràü såryàràrkãnduvakriõàm .>% iti jyotistattvam .. vàravelàdi ÷ani÷abde draùñavyam ..

#<÷anaiþ>#, [s] vya, adrutam . ityamaraþ . yathà --
     %<÷anairvidyà ÷anaiþ kanthà ÷anaiþ parvatamàruhet .
     ÷anaiþ kàma÷ca dharma÷ca pa¤caitàni ÷anaiþ ÷anaiþ ..>% iti gàruóe 109 adhyàyaþ .. ÷anai÷caraþ . iti medinã ..

#<÷anai÷caraþ>#, puü, (÷anairmandaü mandaü caratãti . caragatau + padàdyac .) ÷aniþ . ityamaraþ .. asya stotraü yathà --
     %<nãlà¤janacayaprakhyaü ravisånuü mahàgraham .
     chàyàyà garbhasambhåtaü vande bhaktyà ÷anai÷caram ..
     vyàsenoktamidaü stotraü yaþ pañhet prayato naraþ .
     divà và yadi và ràtrau ÷àntistasya na saü÷ayaþ ..>% iti vyàsabhàùitastotram ..

#<÷ap>#, vya, svãkàraþ . ÷ap karoti . iti siddhàntakaumudã ..

#<÷apa>#, ya ¤a au kro÷e . iti kavikalpadrumaþ . (divàø-bhvàø-ca-ubhaø-sakaøaniñ .) dbau tàlavyàdã . ya ¤a, ÷apyati ÷apyate . au, ÷aptà . au, a÷àpsãt . ¤a, ÷apati ÷apate . kro÷a uktivi÷eùaþ . nirbhartsanamiti caturbhujaþ . sahasra÷o'sau ÷apathànapa÷yat . kro÷o bhvàdipakùe gàlidànam . ÷apate . ¤itve'pi ÷apathà÷ãrgatyanukàreti niyamàt ÷apathe àtmanepadaü anyatra parasmaipadam . kçùõàya ÷apate gàpã . prajeti tvàü ÷a÷àpa sà . iti raghau . sakhyaþ ÷apàmi yadi ki¤cidapi smaràmi . iti vàcà ÷arãraspar÷anàbhàvàditi pàõinãyàþ . kecittu ÷apathe nityamàtmanepadaü anyatra vibhàùayà ityàhuþ . tena prativàcamadatta ke÷avaþ ÷apamànàya na cedibhåbhçte . iti màghaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<÷apa>#, au ¤a kro÷e . iti kavikalpadrumaþ . (divàø-bhvàø-ca-ubhaø-sakaøaniñ .) dbau tàlavyàdã . ya ¤a, ÷apyati ÷apyate . au, ÷aptà . au, a÷àpsãt . ¤a, ÷apati ÷apate . kro÷a uktivi÷eùaþ . nirbhartsanamiti caturbhujaþ . sahasra÷o'sau ÷apathànapa÷yat . kro÷o bhvàdipakùe gàlidànam . ÷apate . ¤itve'pi ÷apathà÷ãrgatyanukàreti niyamàt ÷apathe àtmanepadaü anyatra parasmaipadam . kçùõàya ÷apate gàpã . prajeti tvàü ÷a÷àpa sà . iti raghau . sakhyaþ ÷apàmi yadi ki¤cidapi smaràmi . iti vàcà ÷arãraspar÷anàbhàvàditi pàõinãyàþ . kecittu ÷apathe nityamàtmanepadaü anyatra vibhàùayà ityàhuþ . tena prativàcamadatta ke÷avaþ ÷apamànàya na cedibhåbhçte . iti màghaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<÷apaþ>#, puü, ÷apathaþ . iti hemacandraþ .. nirbhartsanam . gàlidànam . iti ÷apadhàtvarthadar÷anàt ..

#<÷apathaþ>#, puü, (÷apa kro÷e + %<÷ãï÷apiru÷amauti .>% uõàø 3 . 113 . iti athaþ .) ançtaü vadan ghoraü narakaü yàsyàmi ityevaü råpaü mithyàniramanam . satyàvadhàraõam . iti sà¤jhaþ . vàcà ÷arãraspar÷anam . iti goyãcandraþ .. ÷apatho divyam . iti ramànàthaþ . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . ÷apanam 2 . ityamaraþ .. ÷apaþ 3 . iti hemacandraþ .. satyam 4 samayaþ 5 ÷àpaþ 6 pratyayaþ 7 abhiùaïgaþ 8 . iti jañàdharaþ .. * .. catuùpàdavyavahàrasya kriyàpàdàïgam . yathà . atha ÷apathaþ .
     %<yuktiùvapyavasannàsu ÷apathairenamardayet .
     arthakàlavalàpekùamagnyambusukçtàdibhiþ ..>% arthasya vivàdàspadasya balaü bahvalpabhàvaþ . kàlasya ca balaü puõyàpuõyatvam . tadapekùaü yathà syàdityarthaþ . dårvàkaratvasya puttràdispar÷asya càgre dar÷anãyatvàt . atra mayaitat kçtaü na và iti pratij¤àmuccàryàgnau jale và hastaü prakùipet . etanmithyàtve mama sukçtaü na÷yediti và bråyàt . na tvagniparãkùàü jalaparãkùàü và kuryàt ityabhipràyavarõanaü yuktam . tasyà mahàbhiyogaviùayakatvena ÷apathasamabhivyàhàrànarhatvàt . sukçtàdibhirityàdinà dårvàsatyàbhyupagrahaþ . tathà ca viùõuþ . sarveùvevàrthajàteùu målyaü kanakaü prakalpayet . tatra kçùõalone ÷ådraü dårvàkaraü ÷àpayet . dvikçùõalone tilakaram . trikçùõalone jalakaram . catuþkçùõalone svarõakaram . pa¤cakçùõalone sãtoddhçtamahãkaram . suvarõàrdhone koùo deyaþ . ÷ådrasya yathàsamaye vihità kriyà tathà dbiguõe'rthe ràjanyasya triguõe'rthe vai÷yasya caturguõe'rthe bràhmaõasyeti . kçùõalaþ kà¤canarattikà tanmålyàdåne kçùõalone evamanyatra . manuþ .
     %<satyena ÷àpayedvipraü kùattriyaü vàhanàyudhaiþ .
     gobãjakà¤canairvai÷yaü ÷ådraü sarvaistu pàtakaiþ .
     puttradàrasya vàpyevaü ÷iràüsi spar÷ayet pçthak ..>% bràhmaõena mayaitat kçtaü na kçtaü veti pratij¤àmuccàrya satyamiti vaktavyam . tathaiva kùattriyeõa vàhanàyudhaü spraùñavyam . tathaiva vai÷yena gobãjakà¤canànàmanyatamaü spraùñavyam . ÷ådreõa tu pårvoktaü sarvameva spraùñavyam . teùàü vçthàkçtaspar÷ànàü pàtakahetutvàt pàtaka÷abdena nirde÷aþ . halàyudho'pyevam . daivakriyàviùayamàha nàradaþ .
     %<araõye nirjane ràtràvantarve÷mani sàhase .
     nyàsàpaharaõe caiva divyà sambhavati kriyà ..>% bçhaspatiþ .
     %<devabràhmaõapàdàü÷ca puttradàra÷iràüsi ca .
     ete tu ÷apathàþ proktà manunà svalpakàraõe .
     sàhaseùvabhi÷àpe ca divyàni tu vi÷odhanam ..>% atra ÷apathadivyayoþ pçthaktvapratãteþ ÷apathe na divyadharmàþ . kintu vaidhe karmaõi tatra ÷aucàrthaü snànàcamanàdi kàryam . divyàni tu divyatattve kathitàni nàtra likhitàni . atràbhiyuktena ÷apathaþ kartavya ityutsargaþ . ubhayecchayà abhiyoktàpi . ityàha nàradaþ .
     %<abhiyoktà ÷irovartã sarvatraiva prakãrtitaþ .
     icchayànyataraþ kuryàditaro vartayecchiraþ ..>% itaraþ ÷apathakartçbhinnaþ . tathà kàtyàyanaþ .
     %<àcaturda÷akàdahno yasya no ràjadaivikam .
     vyasanaü jàyate ghoraü sa j¤eyaþ ÷apathe ÷uciþ ..>% vyasanamàpat . dhoramatipãóàkaram . tathà ca koùàdhikàre yasya pa÷yedityanuvçttau viùõuþ .
     %<rogo'gnirj¤àtimaraõaü ràjàtaïkamathàpi và .
     tama÷uddhaü vijànãyàttathà ÷uddhaü viparyayàt ..>% kàtyàyanaþ .
     %<tasyaikasya na sarvasya janasya yadi sambhavet .
     rogo'gnirj¤àtimaraõamçõaü dadyàt dama¤ca saþ ..
     jvaràtisàravisphoñagåóhàsthiparipãóanam .
     netraruggalaroga÷ca tathonmàdaþ prajàyate ..
     ÷irorugagudabhaïga÷ca daivikà vyàdhayo nçõàm ..>% tasyaikasyeti na tu de÷avyàpakamaraõàdiþ . manuþ .
     %<na vçthà ÷apathaü kuryàt svalpe'pyarthe naro budhaþ .
     vçthà hi ÷apathaü kurvan pretya ceha ca na÷yati ..
     kàminãùu vivàheùu gavàü bhakùye tathendhane .
     bràhmaõàbhyupapattau ca ÷apathe nàsti pàtakam ..>% kàminãùviti rahasi kàminãsantoùàrthaü vçthà ÷apathaþ . evaü vivàhasiddhyarthaü gogràsàrthaü àva÷yakahomendhanàrthaü bràhmaõarakùàrthamaïgãkçtadhanàdau . yamaþ .
     %<vçthà tu ÷apathaü kçtvà kãñasya vadhasaüyutam .
     ançtena ca yujyeta vadhena ca tathà naraþ .
     tasmànna ÷apathaü kuryànnaro mithyàvadhepsitam ..>% kãñasyeti pràõimàtropalakùaõam . tadbadhapàpena vçthà÷apathakartà yujyata ityarthaþ . iti vyavahàratattvam ..

#<÷apanaü>#, klã, (÷apa kro÷e + lyuñ .) ÷apathaþ . ityamaraþ .. gàliþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷aptaþ>#, puü, (÷apa + ktaþ .) tçõavi÷eùaþ . iti ÷abdacandrikà .. ulu iti bhàùà .. abhi÷àpagraste, tri .. (yathà, bhàgavate . 1 . 18 . 41 .
     %<ni÷amya ÷aptamatadarhaü narendraü sa bràhmaõo nàtmajamabhyanandat ..>%)

#<÷aphaü>#, klã, gavàdãnàü khuraþ . (yathà, yàj¤avalkyaþ . 1 . 204 .
     %<hema÷çïgà ÷aphairaupyaiþ su÷ãlà vastrasaüyutà .
     sakàüsyapàtrà dàtavyà kùãriõã gauþ sadakùiõà ..>%) vçkùamålam . iti medinã ..

#<÷apharaþ>#, puü, strã, matsyavi÷eùaþ . ityamaraþ .. puüñã iti bhàùà .. (yathà --
     %<kaivartakarka÷akaràt ÷aphara÷cyuto'pi jàle punarnipatitaþ sakaro vipàkaþ ..>% yathà ca .
     %<agàdhajalasa¤càrã vikàro na ca rohitaþ .
     gaõóåùajalamàtreõa ÷apharã pharpharàyate ..>% ityudbhañaþ ..)

#<÷apharàdhipaþ>#, puü, (÷apharàõàü matsyànàü adhipaþ .) illã÷amatsyaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. tatparyàyaþ . illi÷aþ 2 vàrikarpåraþ 3 gàïgeyaþ 4 jamatàlaþ 5 . iti trikàõóa÷eùaþ .

@<[Page 5,021a]>@
#<÷abda>#, ka ÷abdakçtau . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøparaø-akaø-señ .) ka, ÷abdayati . sopasargastvàviùkçtau mataþ . pra÷abdayati gabhãramatyarthaü ÷iùyaþ sphuñãkarotãtyarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<÷abdaþ>#, puü, (÷abda + bhàve gha¤ . yadbà, ÷apa àkro÷e + %<÷à÷apibhyàü dadanau .>% uõà 0 4 . 97 . iti dan . pakàrasya bakàraþ .) ÷rotragràhyaguõapadàrthavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . ninàdaþ 2 ninadaþ 3 dhvaniþ 4 dhvànaþ 5 ravaþ 6 svanaþ 7 svànaþ 8 nirghoùaþ 9 nirhàdaþ 10 nàdaþ 11 niþsvànaþ 12 niþsvanaþ 13 àravaþ 14 àràvaþ 15 saüràvaþ 16 viràvaþ 17 . ityamaraþ .. saüravaþ 18 ràvaþ 19 . iti ÷abdacandrikà .. ghoùaþ 20 . iti jañàdharaþ .. sa ca dhvanyàtmako varõàtmaka÷ca . yathà,
     %<kaõñhasaüyogàdijanyà varõàste kàdayo matàþ .
     sarvaþ ÷abdo nabhovçttiþ ÷rotrotpannastu gçhyate ..
     vãcãtaraïganyàyena tadutpattistu kãrtità .
     kadambagolakanyàyàdutpattiþ kasyacinmate ..
     utpannaþ ko vinaùñaþ ka iti buddheranityatà .
     so'yaü ka iti buddhistu sàjàtyamavalambate .
     tadevauùadhamityàdau sajàtãye'pi dar÷anàt ..>% iti bhàùàparicchedaþ .. ÷abdaü niråpayati .
     %<÷abdo dhvani÷ca varõa÷ca mçdaïgàdibhavo dhvaniþ .
     sarvaþ ÷abdo nabhovçttiþ ÷rotrotpannastu gçhyate ..>% iti .. nabhovçttiràkà÷asamavetaþ . dårastha÷abdasyàgrahaõàdàha ÷rotrotpanna iti kaõñhasaüyogàdijanyà varõàste kàdayo matà iti . nanu mçdaïgàdyavacchedenotpanne ÷abde ÷rotre kathamutpattirata àha vãcãtaraïganyàyena tadutpattistu kãrtità iti . àdya÷abdasya bahirda÷adigavacchinno'nyaþ ÷abdastenaiva ÷abdena janyate tena càparastadvyàpaka evaü krameõa ÷rotrotpanno gçhyate iti . kadambagolakanyàyàdutpattiþ kasyacinmate iti . àdya ÷abdàt da÷adikùu da÷a ÷abdà utpadyante . tata÷cànye da÷a ÷abdà utpadyante iti bhàvaþ . asmin kalpe gauravàduktaü kasyacinmate iti . nanu ÷abdasya nityatvàdutpattiþ kathamata àha . utpannaþ ko vinaùñaþ ka iti buddheranityatà iti . ÷abdànàmutpàdavinà÷apratyaya÷àlitvàdanityatvamityarthaþ . nanu sa evàyaü kakàra ityàdi pratyabhij¤ànàcchabdànàü nityatvam . ittha¤cotpàdavinà÷abuddhibhramaråpà cetyata àha so'yaü ka iti buddhistu sàjàtyamavalambate . tadevauùadhamityàdau sajàtãyepi dar÷anàt iti .. tatra pratyabhij¤ànasya tatsajàtãyatvaü viùayaþ . nanu tadbyaktyabhedo viùayaþ uktapratãtivirodhàt . ittha¤ca dbayorapi buddhyorna bhramatvamiti . nanu sajàtãyatvaü so'yamiti pratyabhij¤àyàü bhàùate iti kutra dçùñamityata àha tadeveti . yadauùadhaü mayà kçtaü tadevànyenàpi kçtamityàdi dar÷anàditi bhàvaþ . iti siddhàntamuktàvalã .. * .. da÷avidha÷abdà yathà --
     %<ùaójarùabhasagàndhàramadhyamaþ pa¤camastathà .
     ataþ parantu vij¤eyo niùàdo dhaivatastathà .
     iùña÷càniùña÷abda÷ca saühataþ pravibhàgavàn ..>% ityà÷vamedhikaparva .. ÷abdavi÷eùàõàü nàmavi÷eùà yathà --
     %<÷abdo guõànuràgotthaþ praõàdaþ ÷ãtkçtaü nçõàm .
     pardanaü gudaje ÷abde kardanaü kukùisambhave ..
     kùveóà tu siühanàdo'tha krandanaü subhañadhvaniþ .
     kolàhalaþ kalakalastumulo vyàkulo ravaþ ..
     marmaro vastraparõàderbhåùaõànàntu ÷i¤jitam .
     heùà hneùà turaïgàõàü gajànàü garjavçühite ..
     visphàro dhanuùàü hambhàrambhe gorjaladasya ca .
     stanitaü garjitaü garjiþ svanitaü rasitàdi ca ..
     kåjitaü syàdvihaïgànàü tira÷càü rutavà÷ite .
     vçkasya reùaõaü revà vukkanaü bhaùaõaü ÷unaþ ..
     pãóitànàntu kaõitaü maõitaü ratakåjitam .
     prakkàõaþ prakkaõastantryà mardalasya tu gundalaþ ..
     kùãjanantu kãcakànàü bheryà nàdastu ñaññuraþ .
     tàro'tyuccairdhvanirmandro gambhãro madhuraþ kalaþ ..
     kàkalã tu kalaþ såkùma ekatàlo layànugaþ .
     kàkurdhvanivikàraþ syàt prati÷ruttu pratidhvaniþ ..>% iti hemacandraþ .. athaikàrthànulomavilomasama÷andàþ . nayana 1 nartana 2 kanaka 3 kaõñaka 4 mahima 5 kalaïka 6 kàlikà 7 sarasa 8 sahàsa 9 madhyama 10 sadasya 11 navena 12 tàvatà 13 tàratà 14 vibhavi 15 karaka 16 kambuka 17 kà¤cikà 18 nandana 19 dantada 20 dambhada 21 yogyayoþ 22 lagula 23 nutatanu 24 hàvavahà 25 patadàtapa 26 varabhairava 27 kalapulaka 28 varakairava 29 varapaurava 30 taruõãruta 31 radasodara 32 nadabhedana 33 dampatãpadam 34 laïkàkaïkàla 35 màdhavavallavavadhamà 36 nandanandana 37 taddhita 38 samàsa 39 kàrikà 40 pàdapàþ 41 jalaja 42 nànà 43 mama 44 .. * .. athànyàrthakànulomaviloma÷abdàþ . vande 1 deve 2 lekha 3 ravã 4 bhàno 5 haüsà 6 jãvà 7 yàmà 8 vibhu 9 vada 10 rama 11 yama 12 kampa 13 ràdhà 14 ràdhayà 15 såtràmà 16 nandaka 17 màlikà 18 kàlinã 19 ràjate 20 bhàratã 21 hàsikà 22 gagana 23 karakà 24 bhàrgava 25 kañakam 26 dãnarakùà 27 mahoragà 28 vàtàpinà 29 pinàkinà 30 sadàlikà 31 yamaràja 32 haridaive 33 savyàyàmà 34 bhovikartana 35 nandanavana 36 nalakåvara 37 sahasànuta 38 rasavibhavena 39 sàhamahamika 40 navatamasaümada 41 màra 42 vata 43 yuvà 44 sadà 45 va÷i 46 mayà 47 latà 48 nuta 49 lava 50 vibhà 51 .. * .. atha saüskçtapràkçtasamapuüliïga÷abdàþ . àhàra 1 hàra 2 vihàra 3 sàra 4 samara 5 sambhoga 6 roga 7 asura 8 saühàra 9 amara 10 vàra 11 vàraõa 12 gaõa 13 ñaïkàra 14 bhàra 15 àkara 16 lola 17 ullola 18 vilàsa 19 vàyasa 20 hara 21 ahaïkàra 22 hãra 23 aïkura 24 nãhàra 25 uraga 26 ràga 27 bhàla 28 tarala 29 govinda 30 kanda 31 udara 32 taruõa 33 taraõi 34 dàsa 35 moha 36 sandoha 37 màsa 38 khura 39 khara 40 tara 41 mala 42 saïgara 43 àrambha 44 hàsa 45 kara 46 kari 47 kiri 48 kãra 49 kola 50 kandola 51 dhãra 52 mala 53 malaya 54 karãra 55 vàmadeva 56 asi 57 vãra 58 nara 59 naraka 60 karaïka 61 daõóa 62 caõóàla 63 raïga 64 dara 65 sarala 66 kalaïka 67 kambala 68 àkàra 69 païka 70 khala 71 bahula 72 kuraïga 73 deha 74 sandeha 75 saïga 76 para 77 kurara 78 taraïga 79 càru 80 sa¤càra 81 bhaïga 82 ari 83 hari 84 pariõàha 85 kaõñha 86 kuõñha 87 ahi 88 dàha 89 parisara 90 ravi 91 hàhà 92 ma¤ju 93 ma¤jãra 94 vàha 95 acala 96 kula 97 kumàra 98 kumbha 99 kumbhãra 100 sàra 101 virala 102 kavala 103 jàra 104 kandara 105 udàra 106 pàra 107 jambãra 108 ke÷ari 109 varàha 110 muràri 111 kàla 112 kàkola 113 kuntala 114 camåru 115 viràma 116 bàla 117 àlola 118 bàhu 119 raõa 120 saïgara 121 cola 122 bhàra 123 saüsàra 124 kerala 125 samãraõa 126 ñaïka 127 tàla 128 àsàra 129 càmara 130 kulãra 131 turaïga 132 såra 133 kaïkàla 134 kandala 135 karàla 136 vikàsa 137 påra 138 heramba 139 kambu 140 vidhu 141 sindhu 142 budha 143 anubandha 144 kunda 145 indu 146 mandara 147 samãra 148 samaha 149 gandha 150 bhãma 151 aïka 152 saïkara 153 kirãña 154 tamàla 155 gu¤jà 156 hintàla 157 tomara 158 mahãruha 159 vimba 160 pu¤ja 161 hiõóãra 162 piõóa 163 vara 164 saüvara 165 koõa 166 kàõa 167 saürambha 168 soma 169 parirambha 170 vikàra 171 vàõa 172 vasanta 173 àsaba 174 vesanta 175 vàsa 176 vàsava 177 vàsara 178 kàsàra 179 sàra 180 sarasa 181 kiraõa 182 aruõa 183 vàraõa 184 .. * .. atha saüskçtapràkçtasamastrãliïga÷abdàþ . helà 1 khelà 2 kalà 3 màlà 4 rasàlà 5 kàhalà 6 acalà 7 kãlà 8 lãlà 9 valà 10 vàlà 11 lolà 12 dolà 13 alasà 14 masã 15 dharaõã 16 dhàraõã 17 goõã 18 rohiõã 19 ramaõã 20 maõã 21 vãõà 22 vàõã 23 vasà 24 veõã 25 rãóhà 26 gaïgà 27 taraïgiõã 28 kandalã 29 laharã 30 nàrã 31 ràmà 32 bherã 33 vasundharà 34 kàlã 35 karàlã 36 càmuõóà 37 caõóà 38 raõóà 39 tulà 40 mahã 41 .. * .. atha saüskçtapràkçtaklãvaliïgasama÷abdàþ . jala 1 phala 2 pala 3 måla 4 vàri 5 kãlàla 6 kåla 7 vala 8 palala 9 dukåla 10 liïga 11 gambhãra 12 kåla 13 salila 14 kamala 15 cãra 16 tuccha 17 ràjãva 18 nãra 19 hala 20 rajata 21 kuñãra 22 dàru 23 làla 24 pañãra 25 kàraõa 26 rohaõa 27 cela 28 kuhara 29 ambara 30 mandira 31 kuñmala 32 maõóala 33 tàmarasa 34 kuõóala 35 aïgada 36 pura 37 arabinda 38 loha 39 aïga 40 taóàga 41 karaõa 42 kula 43 toraõa 44 maraõa 45 tuïga 46 alam 47 àgàra 48 bhàsura 49 .. * .. atha saüskçtapràkçtasamakriyàpadàni . bhaõa 1 dehi 2 gaccha 3 saühara 4 kuru 5 coraya 6 màraya 7 avagaccha 8 avalokaya 9 avacintaya 10 khàda 11 .. * .. atha niroùñhyapuüliïga÷abdàþ . nãhàra 1 hàra 2 hariõa 3 aïka 4 hara 5 aññahàsa 6 kailàsa 7 kàsa 8 rada 9 nàrada 10 siüha 11 ÷aïkha 12 ÷eùa 13 ahi 14 haüsa 15 ghanasàra 16 hali 17 indra 18 nàga 19 hiõóãra 20 nirjhara 21 ÷aradvana 22 candrakànta 23 ÷çïgàra 24 sàgara 25 taóàga 26 jalà÷aya 27 aga 28 haryakùa 29 takùaka 30 nakha 31 kùata 32 dãkùita 33 akùa 34 nàràca 35 kàca 36 kaca 37 kãcaka 38 ca¤carãka 39 càõakya 40 càraõa 41 gaõa 42 kùaõa 43 kàõa 44 ÷oõa 45 saühàra 46 sàrasa 47 rasa 48 ari 49 rasàla 50 sàla 51 kaïkàla 52 kàla 53 kali 54 ÷aila 55 khala 56 anala 57 arka 58 ki¤jalka 59 kalka 50 kara 61 ÷aïkara 62 kãra 63 hãra 64 laïke÷a 65 ke÷a 66 gara 67 ke÷ava 68 de÷a 69 le÷a 70 ànanda 71 nandana 72 dhana¤jaya 73 kha¤jarãña 74 kãña 75 agni 76 kaõñaka 77 kañàha 78 kañàkùa 79 yakùa 80 dakùa 81 aïga 82 yaj¤a 83 janaka 84 a¤jali 85 yantra 86 yatna 87 ratnàkara 88 andhaka 89 dharàdhara 90 dhãra 91 ÷ãra 92 nàsãra 93 nàràyaõa 94 kçùõa 95 hçùãke÷a 96 .. * .. atha niroùñhyastrãliïga÷abdàþ . gaïgà 1 gãtà 2 satã 3 sãtà 4 siddhi 5 sandhyà 6 madà 7 gayà 8 à÷ãþ 9 kà÷ã 10 ni÷à 11 nàsà 12 kànti 13 ÷ànti 14 dayà 15 rasà 16 àrdrà 17 nidrà 18 haridrà 19 dçk 20 dràkùà 21 làkùà 22 dhçti 23 kçti 24 chàyà 25 jàyà 26 kathà 27 kàntà 28 dhàtrã 29 ràtri 30 rati 31 gati 32 kandharà 34 dhàraõà 34 dhàrà 35 tàrà 36 kàrà 37 jarà 38 dharà 39 àji 40 ràji 41 rajanã 42 arti 43 kãrti 44 kanyà 45 tañã 46 nañã 47 nàrã 48 sàrã 49 darã 50 dàsã 51 ghañikà 52 khañikà 53 jañà 54 kakùà 55 rakùà 56 ÷ikhà 57 saükhyà 58 kàlindã 59 kalikà 60 kalà 61 kàlã 62 karàlã 63 durgà 64 .. * atha niroùñhyaklãvaliïga÷abdàþ . caraõa 1 karaõa 2 cakra 3 kùattra 4 nakùatra 5 takra 6 rajata 7 ÷ata 8 ÷arãra 9 kùãra 10 nãra 11 akùi 12 tãra 13 dhana 14 kanaka 15 nidhàna 16 dhyàna 17 sandhàna 18 dàna 19 nalina 20 nagara 21 gàtra 22 chatra 23 netra 24 asthi 25 dàtra 26 àliïgana 27 sthàna 28 ÷iraþ 29 caritra 30 jala 31 sthala 32 sthàla 33 kalatra 34 citra 35 kãlàla 36 jàla 37 alaka 38 nàla 39 dainya 40 liïga 41 aïga 42 làvaõya 43 hiraõya 44 sainya 45 a¤ja 46 ajina 47 yàna 48 asçk 49 kà¤cana 50 ànana 51 kànana 52 hàñaka 53 nàñaka 54 nàñya 55 taila 56 cela 57 rasàtala 58 adana 59 sadana 60 j¤àna 61 nidàna 62 dadhi 63 candana 64 akùara 65 lakùaõa 66 lakùa 67 ÷astra 68 ÷àstra 69 dala 71 hala 71 .. * .. atha niroùñhyakriyàpadàni . à÷àste 1 asti 2 cakàsti 3 nindati 4 sçjati 5 à÷aüsati 6 krãóati 7 dhyàyati 8 arcati 9 yàcate 10 dyati 11 vahati 12 àràdhati 13 trasyati 14 ÷ete 15 gacchati 16 yacchati 17 icchati 18 nayati 19 àyàti 20 hanti 21 ãhate 22 a÷nàti 23 snàti 24 dadhàti 25 yàti 26 jayati 27 hasati 28 karoti 29 . iti kavikalpalatàyàü 1 stavake 2 kusumam ..

#<÷abdakàraþ>#, tri, (÷abdaü karotãti . kç + aõ .
     %<na ÷abda÷lokakalahagàtheti . 3 . 2 . 24 .>% iti ñapratiùedhaþ .) ÷abdaü karoti yaþ . yathà,
     %<satàmaruskaraü pakùã vairakàraü narà÷anam .
     hantuü kalahakàro'sau ÷abdakàraþ papàta kham ..>% iti bhaññau 5 sargaþ ..

#<÷abdagrahaþ>#, puü, (÷abdaü gçhõàtyaneneti . graha + %<grahavçdçni÷cigama÷ca .>% 3 . 3 . 58 . iti ap .) karõaþ . ityamaraþ .. ÷abdasya j¤àna¤ca ..

#<÷abdanaþ>#, tri, (÷abdaü kartuü ÷ãlamasya . ÷abda +
     %<calana÷abdàrthàdakarmakàdyuc . 3 . 2 . 149 .>% iti tacchãle yuc .) ÷abdakartà . tatparyàyaþ . ravaõaþ 2 . ityamaraþ .. (÷abda + bhàve lyuñ .) ÷abdamàtre, klã ..

@<[Page 5,022c]>@
#<÷abdabhedã>#, [n] puü, (÷abdamanusçtya bhettuü ÷ãlamasya . bhid + õiniþ .) arjunaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. pàyuþ . iti kecit .. vàõavi÷eùaþ . iti ràmàyaõam ..

#<÷abdavedhã>#, [n] puü, (÷abdamanusçtya veddhuü ÷ãlamasya . vidha + õiniþ .) arjunaþ . iti dhana¤jayaþ .. da÷aratharàjaþ . yathà --
     %<labdha÷abdena kau÷alye kumàreõa dhanuùmatà .
     kumàraþ ÷abdavedhãti mayà pàpamidaü kçtam ..>% iti vàlmãkãye ràmàyaõe 63 adhyàyaþ .. ÷abdavedhã ityevaü labdhakãrtineti yàvat . iti taññãkà ..

#<÷abdàdhiùñhànaü>#, klã, (÷abdasya adhiùñhànaü à÷rayasthànam .) karõaþ . iti hemacandraþ ..

#<÷ama>#, u bha ya ir ÷ame . iti kavikalpadrumaþ .. (divàø-paraø-akaø-señ . ktràveñ .) u, ÷amitvà ÷àntvà . bha ya, ÷àmyati . ir, a÷amat a÷amãt . puùàditvànnityaü ïa ityanye . ÷amaþ ÷àntãbhàvaþ . ÷a÷àma vçùñyàpi vinà davàgniriti raghuþ . ÷ama iti padasya ¤yantasyàpi sambhave ÷àntãkaraõe'pyayamiti dhàtupradãpaþ .
     %<vareõa ÷amituü lokànalaü dagdhuü hi tattapaþ ..>% iti kumàrasambhavam ..
     %<vaco ni÷amyàdhipatirdivaukasàm .>% ityàdàvanekàrthatvàt ÷rutvetyarthaþ .. và ÷ama yama ityatra và÷abdasya vyavasthàvàcitvàdasya ¤au nityaü hnasvaþ ÷amamati . iti durgàdàsaþ ..

#<÷ama>#, ïa ka ¤a àloce . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-àtmaø-ubhaø-iti kecit-sakaø-señ .) àlocaþ praõidhànam . và ÷ama yama ityatra và÷abdasya vyavasthàvàcitvàt asya svàrthe ¤au hnasvàbhàvaþ . ïa ka, ÷àmayate kàryaü sadhãþ . ¤a, ÷àmayati ÷àmayate .
     %<ni÷àmaya tadutpattiü vistaràdgadato mama ..>% ayamàtmanepadãtyanye . iti durgàdàsaþ ..

#<÷amaþ>#, puü, (÷amyata iti . ÷ama + hala÷ceti gha¤ nodàttopade÷eti vçddhyabhàvaþ .) ÷àntiþ . ityamaraþ .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 4 . 381 .
     %<viràga÷ailamathitàt tasya cittamahodadheþ .
     prakopakàlakåñasya pa÷càt ÷amasudhodayàt ..>%) mokùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. pàõiþ . iti ÷ama÷abdañãkàyàü ràmà÷ramaþ .. upacàraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. antarindriyanigrahaþ . iti vedàntasàraþ .. antaþkaraõasaüyamaþ . iti bhagavadgãtàda÷amàdhyàyasya 4 ÷lokañãkàyàm ÷rãdharasvàmã .. (yathà, gãtàyàm . 10 . 4 .
     %<buddhirj¤ànamasaümohaþ kùamà satyaü damaþ ÷amaþ ..>%) vikùepakakarmoparamaþ . iti ca tasyaiva 6 adhyàyasya 3 ÷lokañãkàyàü ÷rãdharasvàmã .. (vàhyendriyanigrahaþ . yathà, bhàgavate . 3 . 32 . 33 .
     %<satyaü ÷aucaü dayà maunaübuddhihnãþ ÷rãrya÷aþkùamà .
     ÷amo damo bhaga÷ceti yatsaïgàdyàti saükùayam ..>% sarvakarmanivçttiþ . yathà, gãtàyàm . 6 . 3 .
     %<yogàråóhasya tasyaiva ÷amaþ kàraõamucyate ..>% %<÷amaþ uparamaþ sarvakarmabhyo nivçttiþ .>% iti ÷aïkarabhàùyam .. ÷àntarasasya sthàyibhàvaþ . yathà, sàhityadarpaõe . 3 . 238 .
     %<÷àntaþ ÷amaþ sthàyibhàva uttamaþ prakçtirmataþ ..>% nivçttiþ . yathà, ràjataraïgiõyàm . 2 . 56 .
     %<abhavannirmalaü vyoma devãkçtyaiþ saha kramàt .
     sàkaü bhåpàla÷okena durbhikùa¤ca ÷amaü yayau ..>%)

#<÷amakaþ>#, tri, (÷àmayatãti . ÷ama + õic + õvul . %<nodàttopade÷eti .>% 7 . 3 . 34 . iti na dãrghaþ .) ÷àntikàrakaþ . ¤yanta÷amadhàtorõakapratyayena niùpannametat ..

#<÷amathaþ>#, puü, (÷ama + %<dç÷amidamibhya÷ca .>% iti athaþ . ityujjvaladattaþ . 3 . 114 .) ÷àntiþ . ityamaraþ .. mantrã . iti medinã ..

#<÷amanaü>#, klã, (÷ama + lyuñ .) yaj¤àrthapa÷uhananam . ityamaraþ .. ÷àntiþ . iti medinã .. (yathà, pàõinau . 5 . 1 . 38 . %<vàtasya ÷amanaü kopanaü và .>% iti kà÷ikà ..) carvaõam . iti dharaõiþ .. hiüsà . iti hemacandraþ .. (pratisaühàraþ . yathà, màrkarkaõóeye . 78 . 13 .
     %<nimeùakàùñhàdimayaþ kàlaråpaþ kùayàtmakaþ .
     prasãda svecchayà råpaü svatejaþ÷amanaü kuru ..>% nivàrakaþ . yathà, tatraiva devãmàhàtmye .
     %<durvçttavçtta÷amanaü tava devi ! ÷ãlam ..>%)

#<÷amanaþ>#, puü, (÷amayati pàpinàü karma àlocayatãti . kartari lyuþ .) yamaþ . ityamaraþ .. mçgabhedaþ . iti ÷abdacandrikà .. kalàyaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷amanasvasà>#, [ç] strã, (÷amanasya yamasya svasà .) yamunà . ityamaraþ ..

#<÷amanã>#, strã, (÷amayati nçõàü vyàpàràn . ÷ama + lyuþ . striyàü ïãp .) ràtriþ . iti ÷amanãùada÷abdadar÷anàt .. (÷àmyate anena ityarthe karaõe lyuñi ÷àntikàrake, tri . yathà, bhàgavate . 3 . 24 . 39 .
     %<màtre càdhyàtmikãü vidyàü ÷amanãü sarvakarmaõàm ..>%)

#<÷amanãùadaþ>#, puü, (÷amanyàü sãdantãti . sad + ac .) ni÷àcaraþ . ràkùasaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷amalaü>#, klã, (÷ama + %<÷àka÷amyornit .>% uõàø 1 .. 111 . iti kalaþ .) viùñhà . ityamaraþ .. pàpam . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ .. (yathà, bhàgavate . 2 . 7 . 3 .
     %<åce yayàtma÷amalaü guõasaïgapaïkam ..>%)

#<÷amàntakaþ>#, puü, (÷amasya ÷ànterantakaþ .) kàmadevaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷amiþ>#, strã, ÷imbà . iti hemacandraþ ..

@<[Page 5,023b]>@
#<÷amitaþ>#, tri, (÷ama + ktaþ .) ÷àntaþ . ityamaraþ ..

#<÷amiraþ>#, puü, ÷amãvçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷amirohaþ>#, puü, ÷ivaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷amã>#, strã, vçkùavi÷eùaþ . ÷àüi iti bhàùà . (yathà, ÷àkuntale . 3 .
     %<avehi tanayàü brahmannagnigarbhàü ÷amãmiva ..>%) tatparyàyaþ . ÷aktuphalà 2 ÷ivà 3 . ityamaraþ .. ÷aktuphalã 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷àntà 5 tuïgà 6 kacaripuphalà 7 ke÷amathanã 8 ã÷ànã 9 lakùmãþ 10 tapanatanayà 11 iùñà 12 ÷ubhakarã 13 havirgandhà 14 medhyà 15 duritadamanã 16 ÷aktuphalikà 17 samudrà 18 maïgalyà 19 surabhiþ 20 pàpa÷amanã 21 bhadrà 22 ÷aïkarã 23 ke÷ahantrã 24 ÷ivàphalà 25 supatrà 26 sukhadà 27 . asya guõàþ . råkùatvam . kaùàyatvam . raktapittàtisàranà÷itva¤ca . tatphalaguõàþ . gurutvam . svàdutvam . råkùatvam . uùõatvam . ke÷anà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<÷amã ÷aktuphalà tuïgà ke÷ahantrã ÷ivàphalà .
     maïgalyà ca tathà lakùmãþ ÷amãraþ svalpikà smçtà ..
     ÷amã tiktà kañuþ ÷ãtà kaùàyà recanã laghuþ .
     kampakàsa÷rama÷vàsakuùñhàr÷aþkçmijit smçtà ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. ÷imbà . chimaóà iti bhàùà . ityamaraþ .. vàgujiþ . iti medinã .. (karma . yathà, çgvede . 6 . 2 . 2 .
     %<ãje yaj¤ebhiþ ÷a÷ame ÷amãbhiþ .>%
     %<÷amãbhiþ karmabhiþ kçcchracàndràyaõàdibhiþ ..>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<÷amã>#, [n] tri, ÷àntaþ . ÷amo vidyate'sya ityarthe inpratyayena niùpannamidam ..

#<÷amãkaþ>#, puü, munivi÷eùaþ . yathà --
     %<jalà÷ayamacakùàõaþ pravive÷a tamà÷ramam .
     dadar÷a munimàsãnaü ÷àntaü mãlitalocanam ..>% iti ÷rãbhàgavate . 1 . 18 .. asyàrthaþ . acakùàõaþ apa÷yan . taü prasiddhamà÷ramaü tasmin muniü ÷amãkam . iti ÷rãdharasvàmã ..

#<÷amãgarbhaþ>#, puü, (÷amyà garbhaþ .) bràhmaõaþ . agniþ . iti hemacandraþ ..

#<÷amãdhànyaü>#, klã, (÷amã yaj¤àdikarma tadarthaü dhànyam .) màùàdiþ . ityamaraþ .. tatparyàyaguõàþ .
     %<÷amãjàþ ÷imbijàþ ÷imbàtaràþ såpyà÷ca vaidalàþ .
     vaidalà madhurà råkùàþ kaùàyàþ kañupàkinaþ ..
     vàtalàþ kaphapittaghnà baddhamåtramalà himàþ .
     çte mudgamasåràbhyàmanye tvàdhmànakàrakàþ ..>% mudgamasårayoràdhmànakàritvamanyadvaidalàpekùayà . natu sarvathà . etayorapi ki¤cidàdhmànakàritvadar÷anàt . iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. api ca .
     %<÷åkadhànyaü ÷amãdhànyaü samàtãtaü pra÷asyate .
     parato vàtakçdråkùaü pràyeõàtinavaü guru ..
     yavagodhåmamàùà÷ca tilà÷càtinavà hitàþ .
     puràõà virasà råkùà na tathàrthakarà matàþ ..>% iti ràjavallabhaþ ..

#<÷amãpatrà>#, strã, (÷amyàþ patràõãva patràõi yasyàþ .) lajjàluvçkùaþ . iti jañàdharaþ ..

#<÷amãraþ>#, puü, (hnasvà ÷amã . %<kuñã÷amã÷uõóàbhyo raþ .>% 5 . 3 . 88 . iti raþ .) alpà ÷amã . ityamaraþ ..

#<÷ampà>#, strã, vidyut . ityamaraþ ..

#<÷ampàkaþ>#, puü, àragvadhaþ . ityamaraþ .. vipàkaþ . yàvakaþ . iti hemacandraþ .. (hastinàpuravàsã ka÷cidbràhmaõaþ . yathà, mahàbhàrate . 12 . 176 . 23 .
     %<ityetaddhàstinapure bràhmaõenopavarõitam .
     sampàkena purà mahyaü tasmàttyàgaþ paro mataþ ..>%)

#<÷ampàtaþ>#, puü, àragvadhaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷amba>#, gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) ÷ambati . iti durgàdàsaþ ..

#<÷ambaþ>#, puü, (÷am + %<÷amervan .>% uõàø 4 . 94 . iti van . yadvà, ÷amastyasyeti . ÷aü + %<kaü÷aübhyàü vabhayustitutayasaþ .>% 5 . 6 . 138 . iti vaþ .) vajram . (yathà, çgvede . 10 . 42 . 7 .
     %<ugro yaþ ÷ambaþ puruhåta tena .>% %<÷amba iti vajranàma .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..) muùalàgrasthalohamaõóalakam . iti medinã .. lauhakà¤cã . iti hemacandraþ .. anulomakarùaõam . iti ÷ambàkçta÷abdañãkàyàü bharataþ .. daridraþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ .. bhàgyavati, tri . iti ràmà÷ramaþ ..

#<÷ambaraü>#, klã, salilam . vratam . vittam . iti nànàrtharatnamàlà .. citram . bauddhavratavi÷eùaþ . iti vi÷vahemacandrau .. (meghaþ . yathà, çgvede . 2 . 24 . 2 . %<adardarmanyunà ÷ambaràõi ..>% %<÷ambaràõi meghanàmaitat meghàn vyadardaþ varùaõàrthaü vidàritavàn ..>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<÷ambaraþ>#, puü, mçgavi÷eùaþ . daityavi÷eùaþ . iti medinã .. (yathà, çgvede . 1 . 51 . 6 .
     %<arandhayo tithigvàya ÷ambaram .>% %<÷ambaraü etannàmànamasuram .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. yathà ca mahàbhàrate . 1 . 65 . 22 .
     %<÷ambaro nasuci÷caiva pulomà ceti vi÷rutaþ .
     asilomà ca ke÷ã ca durjaya÷caiva dànavaþ ..>%) matsyavi÷eùaþ . ÷aivavi÷eùaþ . jinabhedaþ . iti vi÷vaþ .. yuddham . ÷reùñhaþ . iti dharaõiþ .. citrakavçkùaþ . lodhraþ . arjunavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷ambaràsurasya vadhopàkhyànaü ÷rãbhàgavate 10 skandhe 55 adhyàye draùñavyam ..

#<÷ambarakandaþ>#, puü, (÷ambaranàmakaþ kandaþ .) vàràhãkandaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 5,024a]>@
#<÷ambaracandanaü>#, klã, (÷ambaranàmakaü candanam .) candanavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . kairàtam 2 vahalagandham 3 balyam 4 gandhakàùñham 5 kairàtakam 6 ÷ailagandham 7 . asya guõàþ . ÷ãtalatvam . tiktatvam . uùõatvam . ÷leùmànila÷ramapittavisphoñapàmàdikuùñhatçùàtàpavimohanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ambarasådanaþ>#, puü, (÷ambaraü sådayatãti . såda + lyuþ .) kàmadevaþ . iti halàyudhaþ ..

#<÷ambaràriþ>#, puü, (÷ambarasyàriþ .) kàmadevaþ . ityamaraþ ..

#<÷ambarã>#, strã, àkhuparõã . iti medinã .. màyà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷ambalaþ>#, puü, klã, kålam . pàtheyam . matsaraþ . iti medinã ..

#<÷ambàkçtaü>#, tri, (÷amba + %<kç¤o dvitãyatçtãya÷ambabãjàt kçùau .>% 5 . 4 . 58 . iti óàc .) dbivàrakçùñakùetram . tatparyàyaþ . dviguõàkçtam 2 dbitãyàkçtam 3 dbihalyam 4 dvisãtyam 5 . ityamaraþ ..

#<÷ambuþ>#, puü, ÷ambukaþ . yathà --
     %<÷ambåkaþ ÷ambuko j¤eyaþ pårvaþ kàntastu sarvadà .
     kakàreõa vinà ÷eùo dç÷yate granthavistare ..>% iti haóóacandraþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<÷ambukaþ>#, puü, (÷ambu + svàrthe kan .) sçmbukaþ . yathà,
     %<÷ambåkaþ ÷ambuko j¤eyaþ pårbaþ kàntastu sarvadà .
     kakàreõa vinà ÷eùo dç÷yate granthavistare ..>% iti haóóacandraþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<÷ambukkaþ>#, puü, ÷ambåkaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷ambåkaþ>#, puü, strã, (÷am + %<ulåkàdaya÷ceti>% uõàø 4 . 41 . iti ukaþ vugàgama÷ca nipàtyate .) jalajantuvi÷eùaþ . ÷àmåka iti bhàùà . tatparyàyaþ . jala÷uktiþ 2 . ityamaraþ .. ÷ambukà 3 ÷ambukaþ 4 ÷ambukkaþ 5 ÷àmbukaþ 6 ÷ambuþ 7 ÷àmbukkaþ 8 . iti ÷abdaratnàvalã .. jalaóimbaþ 9 du÷caraþ 10 païkamaõóåkaþ 11 . iti hàràvalã .. puü, gajakumbhàntarbhàgaþ . ghoïgaþ . ÷ådratàpasaþ . (yathà, uttaracarite . 2 .
     %<dattàbhaye tvayi yamàdapi daõóadhàre sa¤jãvitaþ ÷i÷urayaü mama ceyamçddhiþ .
     ÷ambåka eùa ÷irasà caraõau nataste satsaïgajàni nidhanànyapi tàrayanti ..>%) iti medinã .. daityavi÷eùaþ . ÷aïkhaþ . iti hemacandraþ kùudra÷aïkhaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ambåkà>#, strã, (÷ambuka + ñàp .) jala÷uktiþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ambhalaþ>#, puü, gràmavi÷eùaþ . adhunà sambala-moradàvàda iti nàmnà khyàtaþ . tatra ùaùñitãrthàni santi kalkã càvirbhåya sahasraü samàþ sthàsyati . yathà --
     %<÷ambhale vasatastasya sahasraü parivatsaràþ .
     vyatãtà bhràtçputtrasvaj¤àtisambandhibhiþ saha ..
     ÷ambhale ÷u÷ubhe ÷reõãsabhàpaõakacatvaraiþ .
     patàkàdhvajacitràdyairyathendrasyàmaràvatã ..
     yatràste ùaùñitãrthànàü sambhavaþ ÷ambhale'bhavat .
     mçtyau mokùaþ kùitau kalkerakalkasya kùayà÷rayaþ ..
     vanopavanasantànanànàkusumasaïkulaiþ .
     ÷obhitaü ÷ambhalagràmaü manye mokùopamaü bhuvi ..
     mahãmà÷vàsya bhagavàn nijajanmakçtodyamaþ .
     ÷ambhalagràmaviprarùimàvive÷a paràtmakaþ ..
     sumatyàü viùõuya÷asà garbhamàdhatta vaiùõavam .
     dvàda÷yàü ÷uklapakùasya màdhave màsi màdhavaþ ..
     jàto dadç÷atuþ puttraü pitarau hçùñamànasau .
     dhàtrãmàtà mahàùaùñhã nàóãcchetrã tadàmbikà ..
     gaïgodakakledamokùà sàvitrã màrjanodyatà .
     tasya viùõoranantasya màtçkàdàt payaþsudhàm ..
     sumatistaü sutaü labdhvà viùõuü jiùõuü jagatprabhum .
     pårõakàmà vipramukhyànàhåyàdàt gavàü ÷atam ..
     taü bàlakaü naràkàraü viùõuü matvà munã÷varàþ .
     kalkiü kalkavinà÷àrthamàvirbhåtaü vidurbudhàþ .
     nàmàkurvaüstatastasya kalkirityabhivi÷rutam ..>% iti kalkipuràõe 1 adhyàyaþ ..

#<÷ambhalã>#, strã, (÷ambhaü kalyàõayuktaü nàyakàdikaü làti gçhõàtãti . là + kaþ . gauràditvàt ïãù .) kuññanã . ityamaraþ ..

#<÷ambhuþ>#, puü, (÷aü maïgalaü bhavatyasmàditi . ÷am +
     %<mitadrvàdibhya upasaükhyànam . 3 . 2 . 180 .>% ityasya vàrtikoktyà óuþ .) ÷ivaþ . ityamaraþ .. (yathà, bhàgavate . 4 . 7 . 57 .
     %<etadbhagavataþ ÷ambhoþ karmadakùàdhvaradruhaþ .
     ÷rutaü bhàgavatàt ÷iùyàduddhavànme bçhaspateþ ..>% ekàda÷arudràõàmanyatamaþ . yathà, viùõupuràõe . 1 . 5 . 123 -- 124 . hara÷ca bahuråpa÷ca tryambaka÷càparàjataþ . vçùàkapi÷ca ÷ambhu÷ca kapardã raivatastathà .. mçgavyàdha÷ca ÷arva÷ca kapàlã ca mahàmune . ekàda÷aite prathità rudràstribhuvane÷varàþ ..) brahmà . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 64 . 45 .
     %<tàmuvàca mahàràja bhåmiü bhåmipatiþ prabhuþ .
     prabhavaþ sarvabhåtànàmã÷aþ ÷ambhuþ prajàpatiþ ..>%) buddhaþ . iti medinã .. viùõuþ . iti halàyudhaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 43 . 7 .
     %<tricakùuþ ÷ambhurekastvaü vibhurdàmodaro'pi ca ..>%) siddhaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷vetàrkaþ . iti candrikà .. (agniþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 220 . 5 .
     %<÷ambhumagnimatha pràhurbràhmaõà vedapàragàþ .
     àvasathyaü dvijàþ pràhurdãptamagniü mahàprabham ..>% sukhasya bhàvayitari, tri . yathà, çgvede . 1 . 46 . 13 .
     %<manuùvacchambhå àgatam ..>% %<he ÷ambhå sukhasya bhàvayitàrau .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<÷ambhutanayaþ>#, puü, (÷ambhostanayaþ .) kàrtikeyaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. gaõe÷a÷ca ..

@<[Page 5,024c]>@
#<÷ambhunandanaþ>#, puü, (÷ambhornandanaþ .) gaõe÷aþ . iti ÷abdaratnàvalã .. kàrtikeya÷ca ..

#<÷ambhupriyà>#, strã, (÷ambhoþ priyà .) àmalakã . iti ÷abdacandrikà .. durgà ca ..

#<÷ambhuvallabhaü>#, klã, (÷ambhorvallabham .) ÷vetakamalam . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷ivapriye, tri ..

#<÷amyà>#, strã, (÷amyate'nayeti . ÷ama + yat . ñàp .) yugakãlakaþ . ityamaraþ .. (yathà, çgvede . 3 . 33 . 13 .
     %<udva årmiþ ÷amyàþ hantvàpo yoktràõi mu¤cata ..>%) dakùiõahastagçhãtatàlavi÷eùaþ . iti saïgãta÷àstram .. (daõóayaùñiþ . iti medhàtithiþ .. yathà, manuþ . 8 . 237 .
     %<÷amyàpàtàstrayo vàpi triguõo nagarasya tu ..>%)

#<÷amyàkùepaþ>#, puü, (÷amyàyàþ kùepo yatra .) bhramitakùiptayaùñipràptayàvadbhåprade÷aþ . yathà --
     %<bhràmayitvà bahuguõaü yaùñiþ kùiptà samàpnuyàt .
     bhuvaþ prade÷aü yàvantaü ÷amyàkùepaþ sa ucyate ..>% iti màrkaõóeyapuràõe viviü÷acaritaü nàmàdhyàyaþ .. (yaj¤avi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 90 . 5 .
     %<puõya¤càkhyàyate divyaü ÷ivamagni÷iro'nagha .
     sahadevo'yajat yatra ÷amyàkùepeõa bhàrata ! ..>% %<balavatà kùiptà ÷amyà laguóavi÷eùo yàvaddåraü patet tàvàn yaj¤amaõóapo yasmin yaj¤e na ÷amyàkùepastena .>% iti taññãkàyàü nãlakaõñhaþ ..)

#<÷ayaþ>#, puü, (÷ete sarvamasminniti pràyo vastunaþ karàdhãnatvàt . ÷ã + puüsãti ghaþ .) hastaþ . ityamaraþ .. ÷ayyà . sarpaþ . iti medinã .. nidrà . paõaþ . iti vi÷vaþ ..

#<÷ayaõóaþ>#, tri, (÷ete iti . ÷ã + aõóan . ityujjvalaþ . 1 . 128 .) nidrà÷ãlaþ . ityuõàdikoùaþ .. (puü, viùayaþ . de÷aþ . ityuõàdiñãkà . 1 . 128 ..)

#<÷ayataþ>#, puü, nidràluþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<÷ayathaþ>#, puü, (÷ete iti . ÷ãï + %<÷ãï÷apiru÷amijãvipràõibhyo'thaþ .>% uõàø 3 . 113 . iti athaþ .) ajagaraþ . mçtyuþ . nidràluþ . iti hemacandraþ .. varàhaþ . matsyaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ .. (maraõam . yathà, çgvede . 6 . 17 . 9 .
     %<vi÷vàyuþ ÷ayathe jaghàna ..>% %<÷ayathe ÷ayananimitte maraõàyetyarthaþ .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<÷ayanaü>#, klã, (÷ã + lyuñ .) nidrà . ÷ayyà . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 145 . 14 .
     %<àsanàni ca divyàni yànàni ÷ayanàni ca .
     vidhàtavyàni pàõóånàü yathà tuùyeta vai pità ..>%) maithunam . iti medinã .. atha sarvadeva÷ayanakàlaþ . pulastya uvàca .
     %<yadàùàóhã samàyàti vrajate cottaràyaõam .
     tadà svapiti deve÷o bhogibhoge ÷riyaþ patiþ ..
     pratisupte vibhau tasmin devagandharvaguhyakàþ .
     devànàü màtara÷càpi prasuptà÷càpyanukramàt ..
     nàrada uvàca .
     kathayasva suràdãnàü ÷ayane vidhimuttamam .
     sarva¤cànukrameõaiva puraskçtya janàrdanam ..
     pulastya uvàca .
     mithunàbhigate sårye ÷uklapakùe tapodhana .
     ekàda÷yàü jagatsvàmi÷ayanaü parikalpayet ..
     ÷eùàhibhogaparyaïkaü kçtvà saüpåjya ke÷avam .
     kçtvopavãtaka¤caiva samyak saüpåjya ca dbijàn ..
     anuj¤àü bràhmaõebhya÷ca dbàda÷yàü prayataþ ÷uciþ .
     labdhvà pãtàmbaradharaü svastinidràü samànayet ..
     trayoda÷yàü tataþ kàmaþ svapate ÷ayane ÷ubhe .
     kadambànàü sugandhànàü kusumaiþ parikalpite ..
     caturda÷yàü tato yakùàþ svapanti sukha÷ãtale .
     suvarõapaïkajakçte sukhàstãrõopadhànake ..
     paurõamàsyàmumànàthaþ svapate carmasaüstare .
     vaiyàghre ca jañàbhàraü samudgrathyànyacarmaõà ..
     tato divàkaro rà÷iü saüprayàti ca karkañam .
     tato'maràõàü rajanã bhavate dakùiõàyanam ..
     brahmà pratipadi tathà nãlotpaladale'nagha .
     talpe svapiti devànàü dar÷ayan màrgamuttamam ..
     vi÷vakarmà dvitãyàyàü tçtãyàyàü gireþ sutà .
     vinàyaka÷caturthyàntu pa¤camyàmapi dharmaràñ ..
     ùaùñhyàü skanda÷ca svapiti saptamyàü bhagavàn raviþ .
     kàtyàyanã tathàùñamyàü navamyàü kamalàlayà ..
     da÷amyàü bhujagendrà÷ca svapanti vàyubhojanàþ .
     ekàda÷yàntu kçùõàyàü sàdhyà brahman svapanti hi ..
     eùa kramaste gadito ni÷àyàü ÷ayane mune .
     svapatsu teùu deveùu pràvçñkàlaþ samàyayau ..
     kaïkàþ samaü valàkàbhiràrohanti nagottamàn .
     vàyasà÷càpi kurvanti nãóàni munipuïgava .
     vàyasya÷ca svapantyetà çtau garbhabharàlasàþ ..
     yasyàü tithyàü prasvapiti vi÷vakarmà prajàpatiþ .
     dvitãyà sà ÷ubhà puõyà supuõyà ÷ayanodità ..
     tasyàü tithàvarcya hariü ÷rãvatsàïkaü caturbhujam .
     paryaïkasthaü samaü lakùmyà gandhapuùpàdibhirmune ..
     tato devàya ÷ayyàyàü phalàni prakùipet kramàt .
     surabhãõi nivedyetthaü vij¤àpyo madhusådanaþ ..
     yathà hi lakùmyà na viyujyase tvaü trivikramànanta jagannivàsa .
     tathàstva÷ånyaü ÷ayanaü sadaiva tvasmàkameveha tava prasàdàt ..
     tadà tva÷ånyaü tava deva talpaü svayaü hi lakùmyà ÷ayane sure÷a .
     satyena tenàmitavãrya viùõo gàrhasthyaràgo mama càstu deva ..
     ityuccàrya praõamye÷aü prasàdya ca punaþ punaþ .
     naktaü bhu¤jãta devarùe tailakùàravivarjitam ..
     dvitãye'hni dbijàgryàya phalaü dadyàdbicakùaõaþ .
     lakùmãdhara prãyatàü me ityuccàrya nivedayet ..
     anena tu vidhànena càturmàsyavrataü caret .
     yàvadvç÷cikarà÷isthaþ pratibhàti divàkaraþ .
     tato vibudhyanti suràþ krama÷aþ krama÷o mune ..
     nabhasye màsi ca tathà yà syàt kçùõàùñamã ÷ubhà .
     yuktà mçga÷ireõaiva sà tu kàmàùñamã smçtà ..
     tasyàü sarveùu liïgeùu tithau svapiti ÷aïkaraþ .
     vasate sannidhàne tu tatra påjàkùayà smçtà ..>% iti vàmane 16 adhyàyaþ .. * .. atha hari÷ayanàdivyavasthà . bhaviùyanàradãyayoþ .
     %<maitràdyapàde svapitãha viùõurvaiùõavyamadhye parivartate ca .
     pauùõàvasàne ca suràrihantà prabudhyate màsacatuùñayena ..>% maitramanuràdhà . vaiùõavaü ÷ravaõà . pauùõaü revatã . bhaviùye .
     %<ni÷i svàpo divotthànaü sandhyàyàü parivartanam .
     anyatra pàdayoge tu dbàda÷yàmeva kàrayet ..>% ittha¤ca nakùatrayogapràptau phalàti÷ayaþ . etadvidhànaü vàmanapuràõe .
     %<ekàda÷yàü jagatsvàmi÷ayanaü parikalpayet .
     ÷eùàhibhogaparyaïkaü kçtvà saüpåjya ke÷avam ..
     anuj¤àü bràhmaõebhya÷ca dbàda÷yàü prayataþ ÷uciþ .
     labdhà pãtàmbaradharaü devaü nidràü samànayet ..>% anuj¤àü labdhvà ityanvayaþ . ekàda÷ãsamaye divà÷ayanãyakalpanaü ràtrau dvàda÷ãkùaõe nidreti . viùõudharmottare .
     %<svàstãrõa÷ayanaü kçtvà prãõayedbhoga÷àyinam .
     àùàóa÷ukladbàda÷yàü viùõuloke mahãyate ..>% svàstãrõa÷ayanaü ÷obhanàstaraõayuktaü khaññàdi . varàhapuràõe ÷rãbhagavànuvàca . anyattu saüpravakùyàmi karma saüsàramocanam . kadambakuñaja÷caiva dhavako'rjunakastathà .. ebhirabhyarcanaü kuryàdvidhidçùñena karmaõà . tataþ saüsthàpanaü kçtvà mama mantravidhiþ smçtaþ . namo nàràyaõàyoktvà imaü mantramudãrayet .. pa÷yantu meghànapi megha÷yàmaü hyupàgataü sicyamànaü mahãmimàm . nidràü bhagavàn gçhõàtu lokanàtha varùàsvimaü pa÷yatu meghavçndam .. j¤àtvaiva pa÷yaiva ca lokanàtha màsà÷catvàri vaikuõñhasya ca pa÷ya nàtha . àùàóha÷ukladvàda÷yàü sarva÷àntikaram ÷ivam .. ya etena vidhànena bhåmi ! me karma kàrayet . sa pumàn na praõa÷yettu saüsàreùu yuge yuge .. ÷ayane kuñajavidhànàt viùõudharmottarãyaniùedho'nyatra . dhavakaþ kapitthaþ . saüsthàpanaü samàpanam . bhåmi iti pçthivyàþ sambodhanam .
     %<evamuktena mantreõa kçùõaü suùvàpayettataþ .
     supte tvayi jagannàtha jagat suptaü bhavedidam .
     vibuddhe tvayi budhyeta jagat sarvaü caràcaram ..>% iti mantreõa påjayet .. * ..
     %<pràpte bhàdrapade màsi ekàda÷yàü site'hani .
     kañadànaü bhavedviùõormahàpåjà pravartate ..>% kañadànaü pàr÷vaparivartaþ . kàmaråpãyanibandhe .
     %<evaü saüpåjya vidhivat bhàdrasya dbàda÷ãdine .
     mantreõànena deve÷aü pàr÷vena parivartayet ..
     vàsudeva jagannàtha pràpteyaü dvàda÷ã tava .
     pàr÷vena parivartasva sukhaü svapihi màdhava ..
     tvayi supte jagannàtha jagat sarvaü caràcaram ..>% brahmapuràõe .
     %<ekàda÷yàntu ÷uklàyàü kàrtike màsi ke÷avam .
     prasuptaü bodhayedràtrau ÷raddhàbhaktisamanvitaþ ..>% ràtrau prasuptamityanvayaþ . bodhanantu divaiva ..
     %<kçtvà vai mama karmàõi dvàda÷yàü matparo naraþ .
     mamaiva bodhanàrthàya imaü mantramudãrayet ..
     mahendrarudrairabhinåyamàno bhavànçùirvanditavandanãyaþ .
     pràptà taveyaü kila kaumudàkhyà jàgçùva jàgçùva ca lokanàtha ..
     meghà gatà nirmalapårõacandraþ ÷àradyapuùpàõi ca lokanàtha .
     ahaü dadànãti ca puõyahetorjàgçùva jàgçùva ca lokanàtha ..
     evaü karmàõi kurvãran dbàda÷yàü ye ya÷asvini .
     mama bhaktà nara÷reùñhàste yànti paramàü gatim ..>% atra mantradbayapàñhànantaram .
     %<uttiùñhottiùñha govinda tyaja nidràü jagatpate .
     tvayà cotthãyamànena utthitaü bhuvanatrayam ..>% iti sampradàyàgatastçtãyaþ ÷loka iti vàcaspatimi÷ràþ .. ÷ayanotthànamantràstu kalpataruprabhçtigranthasaüvàdàllikhitàþ . tadevaü dbàda÷yàü ekàda÷yàü và revatyantapàdayogava÷àddivotthànaü nakùatrayogàbhàve tu dbàda÷yàmeva kàrayediti gurucaraõàþ . jãmåtavàhanastu bhaviùye .
     %<à-bhà-kà-sitapakùeùu maitra÷ravaõarevatã .
     àdimadhyàvasàneùu prasvàpàvartabodhanam ..>% à-bhà-kà-sitapakùeùu àùàóhabhàdrakàrtika÷uklapakùeùu . eùà¤ca dvàda÷yàü pràptau mukhyakalpaþ . bhaviùyapuràõam .
     %<ni÷i svàpo divotthànaü sandhyàyàü parivartanam .
     anyatra pàdayoge tu dvàda÷yàmeva kàrayet ..>% viùõudharmottare .
     %<viùõurdivà na svapiti na ràtrau pratibudhyate .
     dvàda÷yàmçkùasaüyoge pàdayogo na kàraõam ..
     apràpte dbàda÷ãmçkùe utthàna÷ayane hareþ .
     pàdayogena kartavyenàhoràtraü vicintayet ..>% vacanàntaram . revatyanto yadà ràtrau dbàda÷yà ca samanvita tadà vibudhyate viùõurdinànte pràpya revatãm .. dinànte tridhà vibhaktadinatçtãyabhàge divotthànamityanurodhàt . ataeva .
     %<ràtrau vibodho vinihanti pauràn svàpo divà ràùñrakulaü nçbhartuþ .
     sandhyàdbaye svalpaphalà dharitrã bhavennaràõàmapi rogaduþkham ..>% iti ÷rutiþ .. varàhapuràõe .
     %<dvàda÷yàü sandhisamaye nakùatràõàmasambhave .
     à-bhà-kà-sitapakùeùu ÷ayanàvartanàdikam ..>% tadevaü ÷ayanàdau kàlacatuùñayam . dvàda÷yàü ni÷àdau nakùatrayogaþ . tadabhàve'pi ni÷àdyanàdareõa tithyantare pàdayogaþ . tasyàpyabhàve'pi sandhyàyàü nakùatramàtrayogaþ . tasyàpyabhàve dvàda÷yàü sandhyàyàmiti . viùõudharmottare .
     %<kiü tanmaitràdyapàdena da÷amyaü÷ena yo divà .
     pauùõa÷eùeõa kiü tena pratipadyadha yo ni÷i ..>% iti da÷amãpratipadorniùedhàt ekàda÷yàdipaurõamàsyantànàü tithãnàmabhyanuj¤ànam .. * .. padmapuràõe sarvadeva÷ayanàdikamuktaü yathà --
     %<pratipaddhanadasyoktà pavitràrohaõe tithiþ .
     ÷riyà devyà dvitãyà tu tithãnàmuttamà smçtà ..
     tçtãyà tu bhavànyà÷ca caturthã tatsutasya ca .
     pa¤camã somaràjasya ùaùñhã proktà guhasya ca ..
     saptamã bhàskarasyoktà durgàyà÷càùñamã smçtà .
     màtéõàü navamã proktà da÷amã vàsukestathà ..
     ekàda÷ã çùãõàntu dbàda÷ã cakrapàõinaþ .>% cakrapàõina iti paõavyavahàra ityasmàt .
     %<trayoda÷ã tvanaïgasya ÷ivasyoktà caturda÷ã .
     mama caiva muni÷reùñha paurõamàsã tithiþ smçtà ..
     yasya yasya tu devasya yannakùatraü tithi÷ca yà .
     tasya devasya tasmiü÷ca ÷ayanàvartanàdikam ..>% atra hari÷ayanàdyàùàóhàdividhànàt tatsàhacaryàdanyeùàmapi tathà . jyotiùe'pi .
     %<vrajati yadà mithunaü vihàya karkaü ràjavivarjitàü tithiü såryaþ .
     bhavati tadà niyataü dbiràùàóhaþ sura÷ayanàdividhirdvitãye màsi ..>% ràj¤à candreõa vivarjitàü amàvàsyàm . pårvakçùõapakùe mithune saükrànte iti ÷eùaþ . harinàthopàdhyàyàstu . yamaþ .
     %<kùãràbdhau ÷eùaparyaïke àùàóhyàü saüvi÷eddhariþ .
     nidràü tyajati kàrtikyàü tayostaü påjayet sadà ..
     brahmahatyàsamaü pàpaü kùiprameva vyapohati .
     hiüsràtmakai÷ca kiü tasya yaj¤aiþ kàryaü mahàtmanaþ .
     prasvàpe ca prabodhe ca påjito yena ke÷avaþ ..>% àùàóha÷uklaikàda÷ãmàrabhya paurõamàsãparyantaü viùõornidràgrahaõaråpa÷ayanasamayaþ . ataeva ekàda÷yàü ÷ayanamabhidhàya tadàdidinapa¤cake karmakathanaü brahmapuràõe . varàhapuràõãye tu . ekàda÷ãkàlãnamantre nidràgrahaõàbhidhànam . yamasmçtau paurõamàsyàü ÷ayanàbhidhànam . àùàóhãpadasyànupàdhestatraiva pravçtteþ . eva¤ca brahmapuràõe yadyapyekàda÷yàü prabodhasamayaþ . tena varàhapuràõe dvàda÷yàü prabodhàbhidhànam . yamasmçtau kàrtikyàü prabodhàbhidhànam sarvasama¤jasamiti . evameva ÷rãdattopàdhyàyàþ . kalpatarustu ekàda÷yàmeva ÷ayanaü prabodha÷ca . yamasmçtàvàùàóhã kàrtikasyeyamiti vutpattyà na tatpratyayànupapattiþ . apavàdaviùayake kvacidutsargapravçtterityàha . ÷rãbhagavadvàkyam .
     %<macchayane madutthàne matpàr÷vaparivartane .
     phalamålajalàhàrã hçdi ÷alyaü mamàrpayet ..>% phalàhàrapadamana÷anaparam . tena sarvathà ana÷anaparatvam . ityekàda÷ãtattvam .. * .. martyànàü ÷ayanavidhiniùedhau yathà -- såta uvàca .
     %<upàsya pa÷cimàü sandhyàü hutvàgnãüstànupàsya ca .
     bhçtyaiþ parivçto bhuktvà nàtitçpto'tha saüvi÷et ..
     ÷uciü de÷aü viviktantu gomayena tu lepayet .
     pràgudakpravaõe caiva saüsvapeta sadà budhaþ ..
     pràk÷irà÷ca svapennityaü tathà vai dakùiõà÷iràþ .
     svapedudak÷irà naiva tathà pratyak÷irà na ca .
     na càntardhànahãne tu na tiryak ca kadàcana ..
     ÷ånyàlaye ÷ma÷àne tu ekavçkùe catuùpathe .
     mahàdevagçhe càpi màtçve÷mani na svapet ..
     na yakùanàgàyatane skandasyàyatane tathà .
     garbheùu ca vinà dãkùàü na svapecca katha¤cana ..
     dhànyagehe ca vipràõàü guråõà¤ca tathopari .
     nà÷ucau parõakãrõe tu nà÷ucirnà÷ikhastathà ..
     dine sandhau na nagna÷ca nottaràparamastakaþ .
     àkà÷e parvate ÷ånye na ca caityadrume tathà ..
     na tu dvàre'mbhasàkãrõe nàrdrapàdastvadhàvitaþ .
     pàlà÷e ÷ayane naiva bahudàrakçte na ca ..
     na dagdhe vidyutà caiva vahnipluùñe jale tathà .
     na svapet sandhyayornityaü na ÷irasyàsane kañe ..
     evaü khapan naro nityaü sukhasyeha paratrabhàk .
     vyatyaye ca bhavedduþkhã mçto narakama÷nute ..>% iti vahnipuràõe àhnikataponàmàdhyàyaþ .. * .. api ca . sati sårye ÷ayyà ca na pàtanãyà såryodayàt pårvamuttolanãyà . tathà ca smçtiþ .
     %<bhàskaràdçùña÷ayyàni nityàgnisalilàni ca .
     såryàvalokakidãpàni lakùmyà ve÷màni bhàjanam ..
     àsanaü vasanaü ÷ayyà jàyàpatyaü kamaõóaluþ .
     àtmanaþ ÷uciretàni na pareùàü kadàcana ..>% na kadàcana ityanumatiü vinà anyathàtithyànupapatteþ . vyàsaþ .
     %<÷ucau de÷e vivikte tu gomayenopaliptake .
     pràgudakplavane caiva saüvi÷ettu sadà budhaþ ..
     màïgalyaü pårõakumbha¤ca ÷iraþsthàne nidhàpayet .
     vaidikairgàruóairmantrai rakùàü kçtvà svapettataþ ..>% gargaþ .
     %<svagçhe pràk÷iràþ ÷ete àyuùye dakùiõà÷iràþ .
     pratyak÷iràþ pravàse tu na kadàcidudak÷iràþ ..>% màrkaõóeyapuràõe .
     %<pràk÷iràþ ÷ayane vidyàt dhanamàyu÷ca dakùiõe .
     pa÷cime prabalàü cintàü hàniü mçtyuü tathottare ..>% tathà .
     %<namaskçtyàvyayaü viùõuü samàdhisthaþ svapenni÷i .>% màrkaõóeyaþ .
     %<÷ånyàgàre ÷ma÷àne ca ekavçkùe catuùpathe .
     mahàdevagçhe càpi ÷arkaràloùñrapàü÷uùu ..
     dhànyagovipradevànàü guråõà¤ca tathopari .
     na càpi bhagna÷ayane nà÷ucau nà÷uciþ svayam ..
     nàrdravàsà na nagna÷ca nottaràparamastakaþ .
     nàkà÷e sarva÷ånye ca na ca caityadrume tathà ..>% na svapedityarthaþ . ityàhnikàcàratattvam .. * .. anyacca .
     %<bhuktvà ca vidhivanmantrairdvijo bhuktàva÷iùñakam .
     sasuhçdbàndhavajanaþ svapet ÷uùkapado ni÷i ..
     nottaràbhimukhaþ svapyàt pa÷cimàbhimukho na ca .
     na càkà÷e na nagno và nà÷ucirnàsane kvacit ..
     na ÷ãrõàyàntu khañvàyàü ÷ånyàgàre na caiva hi .
     nàpi vaü÷ye ca pàlà÷e ÷ayane và kadàcana ..>% iti kaurme upavibhàge 18 adhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<kçtapàdàdi÷auca÷ca bhuktvà sàyaü tato gçhã .
     gacchet ÷ayyàü samantrà¤ca athavà dàrunirmitàm ..
     ÷àlmalasya kadambasya nãpamandàrakasya ca .
     kiü÷ukasya vañasyàtha tathà ku÷amayasya ca ..
     àrohaõàta bhavet pàpaü tasmàtteùu na ca svapet .
     praroha÷ayyàü såtre và aparõe parame÷vari ! ..
     na ÷ukre nàpavitre ca na tçõe na ca bhåtale .
     tålikàyàü tathà vastre ÷ayyàbhàve svapedgçhã .
     svapenna paññavastre ca kalaïkã kambaleùu ca ..>% iti matsyasåkte 44 pañalaþ .. * .. api ca .
     %<såryeõàbhyudito yastu tyaktaþ såryeõa yaþ svapan .
     anyatràturabhàvàcca pràya÷cittãyate naraþ ..>% iti viùõupuràõe 3 aü÷e 11 adhyàyaþ .. yasmin supte sårya udeti sa såryeõàbhyuditaþ . yasmin supte astaü yàti sa såryeõa tyaktaþ .. såryodayàstasamayayoþ svapan pràya÷cittãyate pàtakã bhavedityarthaþ . iti tasya ñãkà ca .. ki¤ca .
     %<÷vàsànaùñau samuttànastàn dvi 16 pàr÷ve ca dakùiõe .
     tatastaddviguõàn 32 vàme pa÷càt svapyàt yathàsukham ..
     vàmadi÷àyàmanalo nàbherårdhvo'sti jantånàma .
     tasmàttu vàmapàr÷ve ÷ayãta bhuktaprapàkàrtham ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

@<[Page 5,027a]>@
#<÷ayanãyaü>#, klã, (÷ete'syàmiti . ÷ã + adhikaraõe anãyar .) ÷ayyà . ityamaraþ .. (yathà, màghe . 11 . 5 .
     %<ratiparicayana÷yannaidratandraþ katha¤cit gamayati ÷ayanãye ÷arvarãü kiü karotu .. * ..>%) ÷ayanayogye, tri .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 72 . 11 .
     %<÷ånyo'yaü ÷ayanãyaste paryaïko hemabhåùitaþ .
     na càyamikùvàkujanaþ prahçùñaþ pratibhàti me ..>%)

#<÷ayanãyakaü>#, klã, (÷ayanãyameva . svàrthe kan .) ÷ayyà . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, kathàsaritsàgare . 33 . 177 .
     %<gatvà kaliïgasenàyàþ suptàyàþ ÷ayanãyake .
     suptaü madanavegaü taü svaråpe sthitamaikùata ..>%)

#<÷ayanaikàda÷ã>#, strã, (÷ayanàya ÷ayanasya và ekàda÷ã .) ÷rãhareþ ÷ayanasambandhitithiþ . sà càùàóha÷uklaikàda÷ã . tadbivaraõaü ÷ayana÷abde hari÷ayana÷abde ca draùñavyam ..

#<÷ayànakaþ>#, puü, (÷ã + ÷ànac . tataþ kan . yadvà, %<ànakaþ ÷ãïbhiyaþ .>% iti ànak .) sarpaþ . ityuõàdikoùaþ .. kçkalàsaþ . iti hemacandraþ ..

#<÷ayàluþ>#, tri, (÷ayana÷ãlaþ . ÷ã + %<÷oïo grahaõaü kartavyam .>% 3 . 2 . 158 . ityasya vàrtikoktyà àluc .) nidràluþ . ityamaraþ .. (yathà, màghe . 2 . 80 .
     %<upàyamàsthitasyàpi na÷yantyarthàþ pramàdyataþ .
     hanti nopa÷ayastho'pi ÷ayàlurmçgayurmçgàn ..>%)

#<÷ayàluþ>#, puü, (÷ã + àluc .) ajagaraþ . kukaraþ . iti hàràvalã ..

#<÷ayitaþ>#, tri, (÷ã + ktaþ .) nidràluþ . ityamaraþ .. (kçta÷ayanaþ . yathà, kathàsaritsàgare . 56 . 187 .
     %<tayoþ snapitayoþ svàmi bhu¤je bhojitayostayoþ .
     ÷aye ÷ayitayostena j¤ànamãdçgvidhaü mama ..>%) vasantakusume, puü . yathà --
     %<vasantakusumaþ ÷eluþ ÷ayito dvijakutsitaþ ..>% iti ÷abdamàlà .. ÷ayane, klã ..

#<÷ayitavàn>#, tri, nidràluþ . ÷ãïdhàtoþ ktavatupratyayena niùpannametat ..

#<÷ayuþ>#, puü, (÷ete iti . ÷ã + uþ .) ajagaraþ . ityamaraþ .. (çùivi÷eùaþ . yathà, çgvede . 1 . 212 . 16 ..
     %<yàbhirnarà ÷ayave yàbhiratraye ..>% %<he narà netàràva÷vinau purà pårvasmin kàle ÷ayave etat saüj¤akàya çùaye .>% iti tadbhàùyam .. ÷ayàne, tri . yathà, çgvede . 4 . 18 . 12 .
     %<kaste màtaraü vidhavàmacakrat ÷ayuü kastvàmajighàüsaccarantam ..>% %<kastvatto'nyaþ ÷ayuü ÷ayànaü carantaü jàgrataü và tvàü ajighàüsat .>% iti tadbhàùyam ..)

@<[Page 5,027b]>@
#<÷ayunaþ>#, puü, ajagaraþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<÷ayyà>#, strã, (÷ã ÷ayane + %<saüj¤àyàü samajeti .>% 3 . 3 . 99 . iti kyap .) gumphanam . iti medinã .. ÷ãyate yatra sà . tatparyàyaþ . ÷ayanãyam 2 ÷ayanam 3 . ityamaraþ .. talpam 4 . iti jañàdharaþ .. ÷ayanãyakam 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. tasyà guõàþ .
     %<sukha÷ayyàsanaü sevyaü nidràpuùñidhçtipradam .
     ÷ramànilaharaü ÷astaü viparãtamato'nyathà ..
     bhå÷ayyànilapittaghnã vçühaõã ÷ukravardhinã .
     khañvà tu vàütalà proktà pañño råkùo'tivàtalaþ ..>% iti ràjavallabhaþ .. * .. api ca .
     %<tridoùa÷amanã khañvà tålã vàtakaphàpahà .
     bhå÷ayyà vçühaõã vçùyà kàùñhapaññã tu vàtalà ..>% anyat punaràha .
     %<bhå÷ayyà vàtalàtãva råkùà pittàsranà÷inã .
     su÷ayyà÷ayanaü hçdyaü puùñinidràdhçtipradam .
     ÷ramànilaharaü vçùyaü viparãtamato'nyathà ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. tadgamanavidhànaü yathà --
     %<kçtapàdàva÷auca÷ca bhuktvà sàyaü tato gçhã .
     gacchet ÷ayyàmasphuñitàmeva dàrumayãü nçpa ..
     nàvi÷àlàü na vai bhagnàü nàsamàü malinàü na ca .
     na ca jantumayãü ÷ayyàmadhigacchedanàstçtàm ..>% iti viùõupuràõe 3 aü÷e 11 adhyàyaþ .. * .. taddànaphalaü yathà . yàj¤avalkyaþ .
     %<gçhadhànyàbhayopànacchatramàlyànulepanam .
     yànaü vçkùaü priyaü ÷ayyàü dattvàtyantaü sukhã bhavet ..>% priyaü yadyasya harmyàdi . pratigrahasamarthena ÷ayyà na pratyàkhyeyà . yathà yàj¤avalkyaþ .
     %<ku÷àþ ÷àkaü payo matsyà gandhàþ puùpaü dadhi kùitiþ .
     màüsa÷ayyàsanaü dhànàþ pratyàkhyeyaü na vàri ca ..>% mçtodde÷yakadatta÷ayyàgrahaõe doùo yathà . brahmapuràõam .
     %<÷ayyàlaïkàravastràdi pratigçhya mçtasya ca .
     narakànna nivartante dhenuü tilamayãü tathà .. * ..>% sà ca auttànàïgirodevatàkà . yathà --
     %<chatraü kçùõàjinaü ÷ayyàü rathamàsanameva ca .
     upànahau tathà yànaü tathà yat pràõavarjitam .
     auttànàïgirasantvetat pratigçhõãta mànavaþ ..>% iti ÷uddhitattvam .. * .. puùpàbhiùeke ÷ayyàpaññakaü yathà --
     %<sarvaratnamalaïkàraü paññaü kàryaü dbihastakam .
     hastavistàra ucchràye da÷àïgulyaþ su÷obhanam ..
     snànàkhyaü sàrdhahastantu paññaü vçttàsanànvitam .
     ÷ayyàkhyaü dviguõà dairghyàddhanurmànaü sapãñhakam ..>% iti devãpuràõe trailokyàbhyudayapàde puùpàbhiùekanàmàdhyàyaþ ..

#<÷araü>#, klã, (÷é + ap .) jalam . iti medinã ..

@<[Page 5,027c]>@
#<÷araþ>#, puü, (÷éõàtyaneneti . ÷é gi hiüse + %<çdo rap .>% 3 . 3 . 57 . iti ap .) bàõaþ . ityamaraþ .. (yathà, raghuþ . 1 . 61 .
     %<tava mantrakçto mantrairdåràt pra÷amitàribhiþ .
     pratyàdi÷yanta iva me dçùñalakùyabhidaþ ÷aràþ ..>%) dadhyagrabhàgaþ . iti medinã .. dugdha÷arasya nàmàntaram . santàlikaþ . dadhi÷arasya nàmàntaram . dadhisàraþ . dadhisnehaþ . kaññara¤ca . iti ratnamàlàdayaþ .. tçõavi÷eùaþ . kàüóà iti hindã bhàùà . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 138 . 15 .
     %<àcàryaþ kalasàjjàto droõaþ ÷astrabhçtàüvaraþ .
     gautamasyànvavàye ca ÷arastambàcca gautamaþ ..>%) tatparyàyaþ . iùuþ 2 kàõóaþ 3 bàõaþ 4 mu¤jaþ 5 tejanaþ 6 gundrakaþ 7 . iti ratnamàlà .. utkañaþ 8 ÷àyakaþ 9 kùuraþ 10 ikùupraþ 11 kùurikàpatraþ 12 vi÷ikhaþ 13 . asya guõàþ . madhuratvam . satiktatvam . koùõatvam . kapha÷ràntimadàpahatvam . balavãryakàritvam . nityaü niùevita¤cet ki¤cidvàtakàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<bhadramu¤jaþ ÷aro bàõastejana÷cakùuveùñanaþ .
     mu¤jo mu¤jàtako vàõaþ sthåladarbhaþ sumedhasaþ ..
     mu¤jadvayantu madhuraü tuvaraü ÷i÷iraü tathà .
     dàhatçùõàvisarpàsramåtravastyakùirogajit .
     doùatrayaharaü vçùyaü mekhalàsåpayujyate ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. u÷ãraþ . mahàpiõóãtaruþ . iti ca ràjanirghaõñaþ .. hiüsà . iti ÷édhàtvarthadar÷anàt .. (jyotiùoktapa¤camàïkaþ . yathà, sàhityadarpaõe . 4 . 264 .
     %<vedakhàgni÷aràþ ÷uddhairiùuvàõàgnisàyakàþ ..>%)

#<÷arajaü>#, klã, (÷aràt jàyate yat tat . jan + óaþ .) haiyaïgavãnam . iti hemacandraþ .. navanãtam . iti kecit ..

#<÷arajanmà>#, [n] puü, (÷are ÷aravaõe janma yasya .) kàrtikeyaþ . ityamaraþ .. (yathà, raghuþ . 3 . 23 .
     %<umàvçùàïkau ÷arajanmanà yathà yathà jayantena ÷acãpurandarau .
     tathà nçpaþ sàca sutena màgadhã nanandatustatsadç÷ena tatsamau ..>%)

#<÷arañaþ>#, puü, (÷é + ÷akàditvàt añan .) kusumbha÷àkaþ . iti ratnamàlà .. kçkalàsaþ . ityamarañãkà .. (yathà --
     %<bhaññasya kañyàü ÷arañaþ praviùñaþ ..>% iti hàsyàrõave ..)

#<÷araõaü>#, klã, (÷çõàti duþkhamaneneti . ÷é + lyuñ .) gçham . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 106 . 4 .
     %<tato'mbikàyàü prathamaü niyuktaþ satyavàgçùiþ .
     dãpyamàneùu dãpeùu ÷araõaü pravive÷a ha ..>%) rakùità . ityamaraþ .. (yathà, vaivàgya÷atake . 91 .
     %<tyaja saüsàramasàraü bhaja ÷araõaü pàrvatãramaõam .
     vi÷vasihi ÷ruti÷ikharaü vi÷vamidaü tava nide÷akam ..>%) rakùaõam . vadhaþ . iti medinã .. ghàtakaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷araõà>#, strã, prasàraõã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷araõàgataþ>#, tri, (÷araõamàgataþ pràptaþ .) ÷araõàpannaþ . tatparyàyaþ . ÷araõàrpakaþ 2 abhipannaþ 3 ÷araõàrthã 4 . iti trikàõóa÷eùaþ .. tadrakùaõàrakùaõayoþ guõadauùau yathà --
     %<÷astrahãna¤ca bhãta¤ca dãna¤ca ÷araõàgatam .
     yo na rakùatyadharmiùñhaþ kumbhãpàke vasedyugam ..
     ràjasåya÷atànà¤ca rakùità labhate phalam .
     paramai÷varyayukta÷ca dharmeõa sa bhavediha ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 55 adhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<÷araõàgatarakùàü yaþ pràõairapi dhanairapi .
     kurute mànavo j¤ànã tasya puõyaü ni÷àmaya ..
     sarvapàpavinirmukto brahmahatyàmukhairapi .
     àyuùo'nte vrajenmokùaü yoginàmapi durlabham ..>% iti pàdme kriyàyogasàre gaïgàmàhàtmyaü nàma 8 adhyàyaþ .. anyacca .
     %<lobhàddveùàdbhayàdvàpi yastyajet ÷araõàgatam .
     brahmahatyàsamaü tasya pàpamàhurmanãùiõaþ ..
     ÷àstreùu niùkçtirdçùñà mahàpàtakinàmapi .
     ÷araõàgatahàtustu na dçùñà niùkçtiþ kvacit ..>% iti vahnipuràõe dànàvasthànirõayanàmàdhyàyaþ ..

#<÷araõàrthã>#, [n] tri, (÷araõaü arthayate iti . artha + õiniþ .) ÷araõàgataþ . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 162 . 10 .
     %<àgatasya gçhaü tyàgastathaiva ÷araõàrthinaþ .
     yàcamànasya ca vadho nç÷aüso garhito budhaiþ ..>%)

#<÷araõàrpakaþ>#, tri, (÷aràõàrthamarpayati àtmànamiti . arpa + õvul .) ÷araõàpannaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷araõiþ>#, strã, panthàþ . ityamaraþ .. sarantyanayeti saraõiþ nàmnãti aniþ idantàt pakùe ãpi saraõã ca .
     %<saraõiþ ÷roõivartmanoriti dantyàdau rabhasaþ .>% ÷é své gi hiüsane ityasmàt pårvavadanau ÷araõistàlavyàdi÷ca . ÷ubhaü ÷ubhe pradãpte ca ÷araõiþ pathi càvanàviti tàlavyàdàvajayaþ . iti taññãkàyàü bharataþ .. pçthvã . ityajayaþ .. (hiüsà . yathà, çgvede . 1 . 31 . 16 .
     %<imàmagne ÷araõiü mãmçùo naþ .>% %<he agne no 'smatsambandhinãü imàmidànãü sampàditàü ÷araõiü hiüsàü vrataloparåpàü mãmçùaþ kùamasva * * * ÷araõiü ÷é hiüsàyàmityasmàdauõàdikaþ aniþ pratyayaþ .>% iti tadbhàùyesàyaõaþ ..)

#<÷araõã>#, strã, (÷araõi + và ïãù .) panthàþ . prasàraõã . iti ÷abdaratnàvalã .. jayantã . iti ÷abdacandrikà ..

@<[Page 5,028b]>@
#<÷araõóaþ>#, puü, pakùã . kàmukaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. dhårtaþ . ÷arañaþ . bhåùaõabhedaþ . iti medinã .. catuùpàt . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<÷araõyaþ>#, tri, (÷çõàti bhayamiti . ÷é hiüsàyàm + %<÷éramyo÷ca .>% uõàø 3 . 101 . iti anyaþ . yadvà, ÷araõamiva . ÷araõa + %<÷àkhà dibhyo yaþ .>% 5 . 3 . 103 . iti yaþ .) rakùàkartà . yathà --
     %<dhyeyaü sadà paribhavaghnamabhãùñadohaü tãrthàspadaü ÷ivaviri¤cinutaü ÷araõyam .
     bhçtyàrtihaü praõatapàlabhavàbdhipotaü vande mahàpuruùa te caraõàravindam ..>% iti ÷rãbhàgavatam ..

#<÷araõyà>#, strã, (÷araõya + ñàp .) durgà . yathà --
     %<viùàgnibhayaghoreùu ÷araõyaü smaraõàdyataþ .
     ÷araõyà tena sà devã puràõe paripañhyate ..>% iti devãpuràõe devãniruktàdhyàyaþ ..

#<÷araõyuþ>#, puü, vàridaþ . vàtaþ . iti vi÷vaþ .. bharaõyuþ . iti ÷abdamàlà ..

#<÷arat>#, [d] strã, (÷é hiüsàyàm + %<÷é débhaso'diþ .>% uõàø 1 . 129 . iti adiþ .) vatsaraþ . (yathà, raghuþ . 10 . 1 .
     %<pçthivãü ÷àsatastasya pàka÷àsanatejasaþ .
     ki¤cidånamanånardheþ ÷aradàmayutaü yayau ..>%) çtuvi÷eùaþ . sa cà÷vinakàrtikamàsadvayàtmakaþ . ityamaraþ .. tatparyàyaþ . ÷àradà 2 kàlaprabhàtaþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. kàlaprabhàtam 4 . iti trikàõóa÷eùaþ .. varùàvasànaþ 5 meghàntaþ 6 pràvçóatyayaþ 7 . (yathà, raghuþ . 4 . 24 .
     %<saritaþ kurvatã gàdhàþ patha÷cà÷yànakardamàn .
     yàtràyai codayàmàsa taü ÷akteþ prathamaü ÷arat ..>%) tatra jalaguõàþ .
     %<varùàsu nàbhasaü vàri sevatodbhidameva và .
     sarvaü ÷aradi hemante taóàgaü sàrasantu và .. * ..>% tatra gràhyavàyuryathà --
     %<vasante dakùiõo vàto bhavet varùàsu pa÷cimaþ .
     uttaraþ ÷àrade kàle pårvo hemanta÷ai÷ire ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. * .. api ca .
     %<÷àrada¤cànabhiùyandi laghu tatparikãrtitam .
     haimantikaü jalaü snigdhaü balyaü vçùyaü hitaü guru ..>% iti ràjavallabhaþ .. * .. vaidyakamate bhàdrà÷vinamàsàtmakaþ . kecittu .
     %<çtuùañkaü samàkhyàtaü rave rà÷iùu saükramàt ..
     grãùmo meùavçùau proktaþ pràvçñ mithunakarkañau .
     siühakanye smçtà varùà tulàvç÷cikayoþ ÷arat .
     dhanurgràhau ca hemanto vasantaþ kumbhamãnakau ..>% anyetu .
     %<÷i÷iraþ puùpasamayo grãùmo varùà ÷araddhimaþ .
     màghàdimàsayugmaiþ syurçtavaþ ùañ kramàdamã ..>% tasyà guõàþ .
     %<÷araduùõà pittakartrã nçõàü madhyabalàvahà .>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. tatra jàtaphalam .
     %<naraþ ÷aratsaüj¤akalabdhajanmà bhavet sukarmà manujastarasvã .
     ÷uciþ su÷ãlo guõavàn sumànã dhanànvito ràjakulaprapannaþ ..>% iti koùñhãpradãpaþ .. * .. tatra varõanãyàni yathà . candrapañutà . ravipañutà . jala÷uùkatà . agastyaþ . haüsaþ . vçùaþ . sarpaþ . saptacchadaþ . padmam . ÷vetameghaþ . dhànyam . ÷ikhipakùamadapàtaþ . iti kavikalpalatà ..

#<÷aratkàmã>#, [n] puü, (÷aradi ÷aratkàle kàmayate kukkurãmiti . kama + õiï + õiniþ .) kukkuraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷aratpadmaü>#, klã, (÷aradaþ padmam .) sitàmbhojam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷aratparva>#, [n] klã, (÷aradaþ parva .) kojàgarapårõimà . yathà --
     %<kojàgaraþ ÷aratparva ÷àradã dyåtapårõimà .>% iti jañàdharaþ ..

#<÷aratpuùpaü>#, klã, (÷aradaþ puùpam .) àhulyam . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷aradudbhavakusuma¤ca ..

#<÷arad>#, strã, (÷é + adiþ .) ÷arat . ityamaraþ ..

#<÷aradantaþ>#, puü, (÷aradaþ tadàkhya-çtoranto yasmàt .) hemantaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷aradà>#, strã, vatsaraþ . ÷aradçtuþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷aradijaü>#, tri, (÷aradi jàyate yat . jana + óaþ . %<pràvçñ÷aratkàladivàü je .>% 6 . 3 . 15 . iti saptamyà aluk .) ÷aratkàlajàtam . yathà, nadyaþ pràvçùijàstu pãnasakapha÷vàsàrtikà÷apradàþ pathyà vàtakaphàpahàþ ÷aradijà hemantajà buddhidàþ . santàpaü ÷amayanti saüvidadhate ÷ai÷iryavàsantajàstçùõàdàhavami÷ramàrti÷amadà grã÷e yathàsvaü guõàþ .. iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷aradudà÷ayaü>#, klã, ÷aratkàlãnasarovaram . yathà --
     %<÷aradudà÷aye sàdhujàtasatsarasijodara÷rãmuùà dç÷à .
     suratanàtha te'÷ulkadàsikà varada nighnato neha kiü vadhaþ ..>% iti ÷rãbhàgavate . 10 . 31 . 2 .. ÷aradudà÷aye ÷aratkàlãnasarasi . iti ÷rãdharasvàmã ..

#<÷aradhiþ>#, puü, (÷arà dhãyante'sminniti . ÷ara + dhà + %<karmaõyadhikaraõe ca .>% 3 . 3 . 93 . iti kiþ .) tåõaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, ràjendrakarõapåre . 33 .
     %<dhçtvàïge kavacaü nibadhya ÷aradhiü kçtvà puro màdhavaü kàmaþ keravabàndhavodayadhiyà dhunvan dhanurdhàvati ..>%)

#<÷arapuïkhà>#, strã puü, (÷arasya puïkheva àkçtiryasyàþ .) nãlãvçkùàkçtivçkùavi÷eùaþ . ÷araphokà iti hindãbhàùà . tatparyàyaþ . kàõóapuïkhà 2 bàõapuïkhà 3 iùupuïkhikà 4 ÷àyakapuïkhà 5 iùupuïkhà 6 . tasyà guõàþ . kañutvam . uùõatvam . kçmivàtarujàpahatvam . ÷vetàyà guõàóhyatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<÷arapuïkho yakçtplãhagulmavraõaviùàpahaþ .
     tiktaþ kaùàyaþ kàsàsrajvara÷vàsaharo laghuþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. bàõasya pakùe, puü .. (klã, yantravi÷eùaþ . yathà, su÷rute . 1 . 7 . %<teùàü gaõóåpada÷arapuïkhasarpaphaõavaói÷amukhe dbe dve eùaõavyåhanacàlanàharaõàrthamudi÷yete ..>%)

#<÷ara(la)bhaþ>#, puü, (÷çõàti hinastãti . ÷é hiüsàyàm + %<ké÷é÷alikaligardibhyo'bhac .>% uõàø 3 . 122 . iti abhac .) mçgendravi÷eùaþ . ityamaraþ .. tatparyàyaþ . mahàmçgaþ 2 mahàskandhã 3 mahàmanàþ 4 aùñapàdaþ 5 mahàsiühaþ 6 manasvã 7 parvatà÷rayaþ 8 . iti ràjanirghaõñaþ .. asya lakùaõaü yathà --
     %<aùñapàdårdhvanayana årdhvapàdacatuùñayaþ .
     taü siühaü hantumàgacchanmunestasya nive÷anam ..>% iti mahàbhàratam . 12 . 117 . 12 .. karabhaþ . (yathà, çtusaühàre . 1 . 23 .
     %<bhramati gavayayåthaþ sarvatastoyamicchan ÷arabhakulamajihmaü proddharatyambu kåpàt ..>%) vànaravi÷eùaþ . iti medinã .. uùñraþ . iti jañàdharaþ .. (viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 52 .
     %<atulaþ ÷arabho bhãmaþ samayaj¤o havihariþ ..>% danuputravi÷eùaþ . yathà, tatraivra . 1 . 65 . 26 .
     %<÷arabhaþ ÷alabha÷caiva såryàcandramasau tathà .
     ete khyàtà danorvaü÷e dànavràþ parikãrtitàþ ..>% nàgavi÷eùaþ . yathà, tatraiva . 1 . 57 . 11 .
     %<vihaïgaþ ÷arabho medaþ pramodaþ saühatàpanaþ ..>%)

#<÷arabhåþ>#, puü, (÷are ÷aravaõe bhårutpattiryasya .) kàrtikeyaþ . iti hemacandraþ ..

#<÷aramayaü>#, tri, (÷arasya vikàro'vayavo và . ÷ara + %<nityaü vçddha÷aràdibhyaþ .>% 4 . 3 . 144 . iti mayañ .) ÷aranirmitam . yathà -- %<÷aramayavarhiùà ku÷amayavarhirvàdhavrat .>% iti smçtiþ ..

#<÷aramallaþ>#, puü, (÷are ÷aravaõe malla iva .) pakùivi÷eùaþ . iti ÷abdacandrikà .. go÷àlika iti bhàùà . (÷are bàõanikùepàdau mallaþ .) vàõayoddhà ca ..

@<[Page 5,029b]>@
#<÷arayuþ>#, strã, nadãvi÷eùaþ . iti dviråpakoùaþ .. dantyasàdirayaü ÷abdaþ . iti bahusammataþ ..

#<÷arayåþ>#, strã, nadãvi÷eùaþ . iti dviråpakoùaþ .. dantyasàdirayaü ÷abdaþ . iti bahusammataþ ..

#<÷aralaþ>#, tri, vigãtaþ . svacchahçdayaþ . vçkùavi÷eùe, puü . iti sàrasvatàbhidhànam .. dantyasàdirapyayamiti bahusammataþ ..

#<÷aralakaü>#, klã, jalam . iti ÷abdacandrikà ..

#<÷aravaõodbhavaþ>#, puü, (÷aravaõe udbhavo yasya .) kàrtikeyaþ . iti kecit .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 231 . 8 .
     %<khacàrã brahmacàrã ca ÷åraþ ÷aravaõodbhavaþ ..>%)

#<÷aravàõiþ>#, puü, ÷aramukham . padàtiþ . ÷arajãvã . iti hemacandraþ ..

#<÷aravyaü>#, klã, (÷arave hiüsàyai bàõa÷ikùàyai và sàdhu . ÷aru + %<ugavàdibhyo yat .>% 5 . 1 . 2 . iti yat . yadvà, ÷aràn vyayati . vye + óaþ .) lakùyam . ityamaraþ .. (yathà, màghe . 7 . 24 .
     %<vidadhàti janatàmanaþ÷aravyavyadhapañumanmathacàpanàda÷aïkàm ..>%)

#<÷aràghàtaþ>#, puü, (÷arasyàghàtaþ .) bàõàghàtaþ . tatparyàyaþ . pracalàkaþ 2 . iti jañàdharaþ ..

#<÷aràñiþ>#, strã, (÷araü jalaü añati pràpnotãti . añ + in .) ÷aràlipakùã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷aràóiþ>#, strã, ÷aràlipakùã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷aràtiþ>#, strã, (÷araü jalamatatãti . ata + in .) ÷aràlipakùã . ityamarañãkàyàü ràmà÷ramaþ ..

#<÷aràbhyàsaþ>#, puü, (÷aràõàmabhyàsaþ .) bàõa÷ikùà . tatparyàyaþ . upàsanam 2 . ityamaraþ .. vikarùaõam 3 khuralã 4 ÷astràbhyàsaþ 5 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷aràriþ>#, puü, (÷araü jalaü çcchatãti . çgatau + %<aca iþ .>% iti iþ .) ÷aràlipakùã . tatparyàyaþ . àñiþ 2 àóiþ 3 . ityamaraþ .. àóã 4 ÷aràóã 5 àóikà 6 ÷aràlã 7 ÷aràliþ 8 ÷aràñiþ 9 ÷aràlikà 10 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, çtusaühare . 4 . 9 .
     %<praphullanãlotpala÷obhitàni ÷aràrikàdambavighaññitàni .
     prasannatoyàni sa÷aivalàni saràüsi cetàüsi haranti yånàm ..>%) asya guõàþ . pavanàpahatvam . snigdhatvam . sçùñamalatvam . vçùyatvam . vàtaraktaharatvam . himatva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. api ca .
     %<haüsasàrasakàcàkùavakakrau¤ca÷aràrikàþ .
     nandãmukhãsakàdambàþ valàkàdyàþ plavàþ smçtàþ ..
     plavàþ pittaharàþ snigdhà madhurà guravo himàþ .
     vàta÷leùmapradà÷càpi bala÷ukrakaràþ saràþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

@<[Page 5,029c]>@
#<÷aràruþ>#, tri, (÷çõàtãti . ÷é + %<÷évandyoràruþ .>% 3 . 2 . 173 . iti àruþ .) hiüsraþ ityamaraþ ..

#<÷aràropaþ>#, puü, (÷arasyàropo yasmin .) dhanuþ . iti jañàdharaþ ..

#<÷aràliþ>#, strã, ÷aràripakùã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷aràlikà>#, strã, ÷aràripakùã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷aràlã>#, strã, ÷aràripakùã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷aràvaþ>#, puü, klã, (÷araü jalaü avati rakùatãti .. ava rakùaõe + aõ .) mçtpàtravi÷eùaþ . ÷arà iti bhàùà . tatparyàyaþ . vardhamànakaþ 2 . ityamaraþ .. màrtikaþ 3 saràvaþ 4 ÷àlàjiram 5 pàrthivam 6 mçtkàüsyam 7 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 126 .
     %<udite'pi tuhinagahane gaganaprànte na dãpyate tapanaþ .
     kañhinaghçtapårapårõe ÷aràva÷irasi pradãpa iva ..>%) kuóavadbayaparimàõam . tattu catuþùaùñitolakàtmakam . sera iti bhàùà . tatparyàyaþ . mànikà 2 . iti ÷abdamàlà vaidyakaparibhàùà ca ..

#<÷aràvatã>#, strã, (÷aràstçõavi÷eùàþ santyasyàmiti . ÷ara + matup . %<÷aràdãnà¤ca .>% 6 . 3 . 120 . iti dãrghaþ .) nadãvi÷eùaþ . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 6 . 9 . 20 .
     %<÷aràvatãü payoùõã¤ca veõõàü bhãmarathãmapi ..>% lavasya ràjadhànã . yathà, raghuþ . 15 . 97 .
     %<sa nive÷ya ku÷àvatyàü ripunàgàïku÷aü ku÷am .
     ÷aràvatyàü satàü såktaiþ janità÷rulavaü lavam ..>%)

#<÷aràvàrdhaü>#, klã, (÷aràvasya ardham .) kuóavaparimàõam . tattu dbàtriü÷attolakàtmakam . àdhasera iti bhàùà . iti vaidyakaparibhàùà ..

#<÷arà÷rayaþ>#, puü, (÷aràõàmà÷rayaþ .) tåõaþ . iti hemacandraþ ..

#<÷aràsanaü>#, klã, (÷arà asyante kùipyante'neneti . asa + karaõe lyuñ .) dhanuþ . ityamaraþ .. (yathà, raghuþ . 3 . 52 .
     %<sa evamuktvà maghavantamunmukhaþ kariùyamàõaþ sa÷araü ÷aràsanam ..>% puü, dhçtaràùñraputtràõàmanyatamaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 117 . 4 .
     %<citropacitrau citràkùa÷càrucitraþ ÷aràsanaþ ..>%)

#<÷aràsyaü>#, klã, (÷arà asyante'neneti . as + õyat .) dhanuþ . yathà --
     %<ciccheda tasya tàn vàõàn ÷aràsya¤ca mahàmune .
     yuyudhàte'tisaürabdhau parasparavadhaiùiõau ..>% iti màrkaõóeyapuràõe jaiminikhaõóaü puràõaü paripårõam ..

#<÷arimà>#, [n] puü, (÷çõàti yauvanamiti . ÷é + %<hçbhçdhçsçstç÷ébhya imaõic .>% uõàø 4 . 147 . iti imaõic .) prasavaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<÷arã>#, strã, erakàtçõam . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<÷arãraü>#, klã, (÷é + %<ké÷épékañipañi÷auñibhya ãran .>% uõàø 4 . 30 . iti ãran .) ÷ãryate rogàdinà yat . tatparyàyaþ . kalevaram 2 gàtram 3 vapuþ 4 saühananam 5 varùma 6 vigrahaþ 7 kàyaþ 8 dehaþ 9 mårtiþ 10 tanuþ 11 tanåþ 12 . ityamaraþ .. kùetram 13 puram 14 ghanaþ 15 aïgam 16 piõóam 17 . iti ràjanirghaõñaþ .. bhåtàtmà 18 svargaloke÷aþ 19 skandhaþ 20 pa¤jaraþ 21 kulam 22 balam 23 àtmà 24 . iti jañàdharaþ .. skandham 25 . iti ÷abdaratnàvalã .. indriyàyatanam 26 bhåþ 27 mårtimat 28 karaõam 29 veram 30 sa¤caraþ 31 bandhaþ 32 pudgalam 33 . iti hemacandraþ .. * .. ÷arãradharmà yathà --
     %<÷arãre bhasmasàdbhåte prativimbaþ sa càtmanaþ .
     jãvastatràntarãkùasya uvàca vinayaü vibhum ..
     jãva uvàca .
     saduktirvà kaduktirvà kopaþ santoùa eva ca .
     lobho moha÷ca kàma÷ca kùutpipàsàdika¤ca yat ..
     sthaulyaü kàr÷ya¤ca nà÷a÷ca dç÷yàdç÷yaü samudbhavam .
     sarvaü ÷arãradharma÷ca na jãvasya na càtmanaþ ..
     sattvaü rajastama iti ÷arãraü triguõàtmakam .
     tacca nànàprakàra¤ca prabodha kathayàmi te ..
     ki¤cit sattvàtirikta¤ca ki¤cideva rajo'dhikam .
     tamo'tiriktaü ki¤cicca na samaü kutracinmune ..
     sattvàddayà ca muktãcchà karmecchà ca rajoguõàt .
     tamoguõàjjãvahiüsà kopo'haïkàra eva ca ..
     kopàt kaduktirniyataü kaduktyà ÷atrutà bhavet .
     tayà càpriyatà sadyaþ ÷atruþ kaþ kasya bhåtale ..
     ko và priyo'priyo và kaþ kiü mitraü ko ripurbhuvi .
     indriyàõi ca jãvàni sarvatra ÷atrumitrayoþ ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 24 aþ .. * .. atha strãpuüsayoþ sarvàïgàni pàdàgràdi÷iraþparyantàni . prapadam 1 aïghriþ 2 gulphaþ 3 pàrùõiþ 4 jaïghà 5 jànu 6 åruþ 7 vaïkùaõaþ 8 kañiþ 9 trikam 10 nitambaþ 11 sphik 12 vastiþ 13 upasthaþ 14 kakundaram 15 jaghanam 16 jañharam 17 nàbhiþ 18 valiþ 19 stanaþ 20 cåcakam 21 kroóam 22 roma 23 kakùaþ 24 aüsaþ 25 vakùaþ 26 doþ 27 pàr÷vaþ 28 pragaõóaþ 29 kurparaþ 30 hastaþ 31 prakoùñhaþ 32 maõibandhaþ 33 aïguliþ 34 aïguùñhaþ 35 karabhaþ 36 nakhaþ 37 parva 38 capeñakaþ 39 kaõñhaþ 40 ÷irodhiþ 41 ÷ma÷ru 42 mukham 43 oùñhaþ 44 civukam 45 hanuþ 46 sçkkam 47 tàlu 48 radaþ 49 jihvà 50 nàsà 51 bhråþ 52 gaõóaþ 53 locanam 54 apàïgaþ 55 tàrà 56 karõaþ 57 bhàlaþ 58 mastakam 59 ke÷aþ 60 . iti kavikalpalatà .. * .. parame÷vara÷arãrato devànàmutpattiryathà --
     %<sarve devàþ sapitaro brahmàdyà÷càõóamadhyagàþ .
     viùõoþ sakà÷àdutpannà itãyaü vaidikã ÷rutiþ ..
     agnistathà÷vinau gaurã gajavaktro bhujaïgamaþ .
     kàrtikeyastathàdityo màtaro durgayà saha ..
     di÷o dhanapatirviùõurdharmo rudraþ ÷a÷ã tathà .
     pitara÷ceti saübhåtàþ pràdhànyena jagatpateþ ..
     hiraõyagarbhasya tanau sarva eva samudbhavàþ .
     pçthak pçthak tato garvaü vahamànàþ samantataþ ..
     ahaü yogyastvahaü yàjya iti teùàü svanomahàn .
     ÷råyate devasamitau kùubdhasàgarasannibhaþ ..
     teùàü vivadamànànàü vahnirutthàya pàrthiva .
     uvàca màü yajasveti dhyàyadhvaü màmiti bruvan ..
     pràjàpatyamidaü nånaü ÷arãraü madvinà kçtam .
     vinà÷amupapadyeta yato nàhaü mahànaham ..
     evamuktvà ÷arãrantu tyaktvà vahnirviniryayau .
     nirgate'pi tatastasmiüstaccharãraü na ÷ãryate ..
     tato'÷vinau mårtimantau pràõàpàna÷arãragau .
     àvàü pradhànàvityevamåcaturyàjyavattarau ..
     evamuktvà ÷arãraü tau vihàya kvacidàsthitau .
     tayorapi kùayaü kçtvà kùãõaü tatpuramàsthitaþ ..
     tata÷caivàbravãdgaurã pràdhànyamapi saüsthitam .
     sàpyevamuktvà kùetràttu ni÷cakràma bahiþ ÷ubhà ..
     tayà vinàpi tat kùetraü vàgånaü vyavatiùñhate .
     tato gaõapatirvàkyamàkà÷àkhyo'bravãttadà ..
     na mayà rahitaü ki¤ciccharãrastho'pi dårataþ .
     kàlàntaretyevamuktvà so'pi niùkramya dehataþ ..
     pçthagbhåtastathàpyetaccharãraü nàpyanãna÷at .
     vinà sàükhya¤ca tattvena tathàpi na vi÷ãryate ..
     ÷uùiraistu vihãnantu dçùñvà kùetraü vyavasthitam .
     ÷arãradhàtavaþ sarve te bråyurvàkyameva hi ..
     asmàbhirvyatiriktasya na ÷arãrasya dhàraõam .
     bhavatãtyevamuktvà te jahuþ sarve ÷arãriõaþ ..
     tairvyapetamapi kùetraü puruùeõa prapàlyate .
     taddçùñvà tvabravãt skandaþ so'haïkàraþ prakãrtitaþ ..
     mayà vinà ÷arãrasya sambhå tirapi neùyate .
     evamuktvà ÷arãràttu sovyapetaþ pçthak sthitaþ ..
     tenàkùatena tat kùetraü vinà muktavadàsthitam .
     taddçùñvà kupito bhànuþ sa àdityaþ prakãrtitaþ ..
     mayà vinà kathaü kùetramimaü kùaõamapãùyate .
     evamuktvàtha yàtaþ sa taccharãraü na ÷ãryate ..
     tataþ kàmàdirutthàya gaõo màtçkasaüj¤itaþ .
     na mayà vyatiriktasya ÷arãrasya vyavasthitiþ ..
     evamuktvà sa yàtastu ÷arãraü tanna ÷ãryate .
     tato màyàbravãt kopàt sà ca durgà prakãrtità ..
     na mayàsya vinà bhåtirityuktvàntardadhe punaþ .
     tato di÷aþ samuttasthuråcu÷caiva vaco mahat ..
     nàsmàbhã rahitaü kàyaü bhavatãti na saü÷ayaþ .
     catasra àgatàþ kàùñhà apayàtàþ kùaõàttadà ..
     tato dhanapatirvàyurmadhye tatpaktasambhavaþ .
     ÷arãrasyeti so'pyevamuktvà mårdhànago'bhavat ..
     tato viùõormano bråyàt nàyaü deho mayà vinà .
     kùaõamapyutsahe stràtumityuktvàntardadhe punaþ ..
     tato dharmo'bravãt sarvamidaü pàlitavàhanam .
     idànãü mayyupagate kathametadbhaviùyati .
     evamuktvà gate dharme taccharãraü na ÷ãryate ..
     tato'bravãnmahàdeva÷càvyakto bhåtanàyakaþ .
     mahatsaüj¤o mayà hãnaü ÷arãraü no bhavedyathà ..
     evamuktvà gataþ ÷ambhustaccharãraü na ÷ãryate .
     taddçùñvà pitara÷cocustanmàtrà yàvadasmabhiþ ..
     pràõàntarebhireta÷ca ÷arãraü ÷ãryate dhruvam .
     evamuktvà tu taü dehaü tyaktvàntardhànamàgatàþ ..
     agniþ pràõaþ apàna÷ca àkà÷a÷caiva dhàtavaþ .
     kùetraü tadbattvahaükàro bhànuþ kàmàdayo mayà ..
     kàùñhà vàyurviùõudharmau ÷ambhu÷caivendriyàrthakàþ .
     etairmuktantu tat kùetraü muktàviva susaüsthitam ..
     somena pàlyamànantu puruùeõenduråpiõà .
     evaü vyavasthite some ùoóa÷àtmanyathàkùare ..
     pràgvattatra guõopetaü kùetramutthàya yadbhavet .
     pràgavasthaü ÷arãrantu dçùñvà sarvaj¤apàlitam ..
     tàþ kùetradevatàþ sarvà vailakùyaü bhàvamà÷ritàþ tamevaü tuùñuvuþ sarvàstaü devaü parame÷varam ..>% iti vàràhe mahàtapopàkhyànanàmàdhyàyaþ .. * ÷arãrànnaü yathà --
     %<÷arãramàpaþ soma÷ca vividhaü cànnamucyate .
     pràõo hyagnistathàdityastribhoktà eka eva tu ..>% iti gàruóe 215 adhyàyaþ .. * .. mànasakàyikakle÷asàdhyavrataü yathà -- dharaõyuvàca .
     %<kathamàràdhyase deva bhaktimadbhirnarairvibho .
     strãbhirvà sarvametanme ÷aüsa tvaü bhåtabhàvana ..
     vàràha uvàca .
     bhàvasàdhyastvahaü devi na vittairna japairaham .
     sàdhyastathàpi bhåtànàü kàyakle÷aü vadàmi te ..
     karmaõà manasà vàcà maccitto yo naro bhavet .
     tasya vratàni vakùye'haü vividhàni nibodha me ..
     ahiüsà satyamasteyaü brahmacaryamakalkatà .
     etàni mànasànyàhurvratàni tu dharàdhare ..
     ekabhaktaü tathà naktamupavàsàdika¤ca yat .
     tat sarvaü kàyikaü puüsàü vrataü bhavati nànyathà ..>% iti vàràhe satyatapopàkhyànanàmàdhyàyaþ ..

#<÷arãrajaþ>#, puü, (÷arãràt jàyate iti . jana + óaþ .) rogaþ . kàmadevaþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 100 . 56 .
     %<nàkàmayata taü dàtuü varaü dà÷àya ÷àntanuþ .
     ÷arãrajena tãvreõa dahyamàno'pi bhàrata ..>%) puttraþ . iti dharaõiþ . (yathà, mahàbhàrate . 13 . 24 . 4 .
     %<iti pçùño mayà ràjan parà÷ara÷arãrajaþ .
     abravãnnipuõo dharme niþsaü÷ayamanuttamam ..>%) dehajàte, tri . yathà --
     %<÷arãrajaiþ karmadoùairyàti sthàvaratàü naraþ .
     vàcikaiþ pakùimçgatàü mànasairantyajàtitàm ..>% iti pràya÷cittatattvam ..

#<÷arãrasaüskàraþ>#, puü, (÷arãrasya saüskàraþ .) dehasaüskàrakarma . ÷arãrasya ÷obhanaü màrjana¤ca ..

#<÷arãràvaraõaü>#, klã, (÷arãrasya àvaraõam .) carma . iti ràjanirghaõñaþ .. kàyaveùñana¤ca .. (varma . yathà, mahàbhàrate . 7 . 185 . 42 .
     %<vicitrairvividhàkàraiþ ÷arãràvaraõairapi .
     vicitrai÷ca rathairbhagnairhatai÷ca gajavàjibhiþ ..>%)

#<÷arãrã># [n] puü, (÷arãramasyàstãti . ÷arãra + iniþ .) ÷arãravi÷iùñaþ . tatparyàyaþ .
     %<bhavodbhavau ca pràõã tu ÷arãrijanyujantavaþ .
     pràõabhçccetano janmã cittantu hçdayaü manaþ ..>% iti jañàdharaþ .. ÷arãrilakùaõaü yathà --
     %<garmà÷ayagataü ÷ukramàrtavaü jãvasaüj¤akaþ .
     prakçtiþ savikàrà ca tat sarvaü garbhasaüj¤akam ..
     kàlena vardhito garbho yadyaïgopàïgasaüyutaþ .
     bhavettadà sa munibhiþ ÷arãrãti nigadyate ..>% aïgopàïgasaüyutaþ vyaktàïgopàïgaþ .
     %<tasya tvaïgànyupàïgàni j¤àtvà su÷ruta÷àstrataþ .
     mastakàdabhidhãyante ÷iùyàþ ÷çõuta yatnataþ ..
     àdyamaïgaü ÷iraþ proktaü tadupàïgàni kuntalàþ .
     tasyàntarmastuluïga÷ca lalàñabhråyugaü tathà ..
     netradvayaü tayorantarvartate dbe kaõãnike .
     dçùñidvayaü kçùõagolau ÷vetabhàgau ca vartmani ..
     pakùmàõyapàïgau ÷aïkhau ca karõau tacchaskulãdbayam .
     pàõidvayaü kapolau ca nàsikà ca prakãrtità ..
     oùñhàdharau ca sçkkaõyau mukhaü tàlu hanudvayam .
     dantà÷ca dantaveùñà÷ca rasanà civukaü galaþ ..
     dvitãyamaïgaü grãvà tu yayà mårdhà vidhàryate .
     tçtãyaü bàhuyugalaü tadupàïgànyatho bruve ..
     tasyopari matau skandhau pragaõóau bhavatastvadhaþ .
     kaphoõiyugmaü tadadhaþ prakoùñhayugalaü tathà ..
     maõibandhau tale hastau tayo÷càïgulayo da÷a .
     nakhà÷ca da÷a te sthàpyà da÷a cchedyàþ prakãrtitàþ ..
     caturthamaïgaü vakùastu tadupàïgànyatha vruve .
     stanau puüsastathà nàryà vi÷eùa ubhayorayam ..
     yauvanàgamane nàryàþ pãvarau bhavataþ stanau .
     garbhavatyàþ prasåtàyàstàvetau kùãrapåritau ..
     hçdayaü puõóarãkeõa sadç÷aü syàdadhomukham .
     jàgratastadvikasati svapatastu nimãlati ..
     à÷ayastattu jãvasya cetanàsthànamuttamam .
     atastasmiüstamovyàpte pràõinaþ prasvapanti hi ..>% cetanàsthànamuttamamiti ayamabhipràyaþ .
     %<cetanànàmadhiùñhànaü mano deha÷ca sendriyaþ .
     ke÷alomanakhàgràntarmalaü dravyaguõairvinà ..>% ityuktavatà carakeõa sakalaü ÷arãraü cetanàsthànamuktaü tadapekùayà hçdayaü vi÷eùata÷cetanàvasthànamiti .
     %<kakùayorvakùasoþ sandhã jatruõã samudàhçte .
     kakùe ubhe samàkhyàte tayoþ syàtà¤ca vaükùaõau ..
     udaraü pa¤camaü bhàgaü ùaùñhaü pàr÷vadbayaü matam .
     sapçùñhavaü÷aü pçùñhantu samastaü saptamaü smçtam .. * ..
     upàïgàni ca kathyante tàni jànãhi yatnataþ ..
     ÷oõitàjjàyate plãhà vàmato hçdayàdadhaþ .
     raktavàhi÷iràõàü sa målaü khyàto maharùibhiþ ..
     hçdayàdvàmato'dha÷ca phupphuso raktapheõajaþ .
     adho dakùiõata÷càpi hçdayàdyakçtaþ sthitiþ ..
     tattu ra¤jakapittasya sthànaü ÷oõitajaü matam .
     adhastu dakùiõe bhàge hçdayàt kloma tiùñhati .
     jalavàhi÷iràmålaü tçùõàcchàdanakçnmatam ..>% kloma tilakaü etattu vàtaraktajam . atràha ca vçddhavàgbhañaþ .
     %<raktàdanilasaüyuktàt kàlãyaka samudbhavaþ .>% iti .
     %<medaþ÷oõitayoþ sàràdvukkayoryugalaü bhavet .
     tau tu puùñikarau proktau jañharasthasya medasaþ ..
     uktàþ sàrdhàstrayo vyàmàþ puüsàmantràõi såribhiþ .
     ardhavyàmena hãnàni yoùito'ntràõi nirdi÷et ..
     uõóuka÷ca kañã càpi trikaü vasti÷ca vaükùaõau .
     kaõóaràõàü prarohaþ syànmeóhràõàü vãryamåtrayoþ .
     sa eva garbhasyàdhànaü kuryàdgarbhà÷aye striyàþ ..
     ÷aïkhanàbhyàkçtiryonistryàvartà sà ca kãrtità .
     tasyàstçtãye tvàvarte garbha÷ayyà pratiùñhità ..
     vçùaõau bhavataþ sàràt kaphàsçïmàüsamedasàm .
     vãryavàhi÷iràdhàrau tau matau pauruùàvahau ..
     gudasya mànaü sarvasya sarvaü syàccaturaïgulam .
     tatra syurvalayastisraþ ÷aïkhàvartanibhàstu tàþ ..
     pravàhiõã bhavet pårvà sàrdhàïgulamità matà .
     utsarjinã tu tadadhaþ sà sàrdhàïgulasammità ..
     tasyà adhaþ÷ambaraõã syàdekàïgulasammità .
     ardhàïgulapramàõantu budhairgudamukhaü matam ..
     malotsargasya màrgo'yaü pàyurdehe vinirmitaþ .
     puüsaþ prothau smçtau yau tu tau nitambau ca yoùitaþ ..
     tayoþ kukundare syàtàü sakthinã tvaïgamaùñamam .
     tadupàïgàni ca vråmo jànunã piõóikàdbayam ..
     jaïghe dve ghuñike pàrùõã tale ca prapade tathà .
     pàdàvaïgulayastatra da÷a tàsàü nakhà da÷a ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (kùetraj¤o jãvàtmà . yathà, manuþ . 1 . 53 .
     %<tasmin svapiti tu svasthe karmàtmànaþ ÷arãriõaþ .
     svakarmabhyo nivartante mana÷ca glànimçcchati ..>%)

@<[Page 5,031c]>@
#<÷aruþ>#, puü, (÷é hiüsàyàm + %<÷ésvçsnihitrapyasãti .>% uõàø 1 . 11 . iti uþ .) krodhaþ . vajram . iti medinã .. bàõaþ . iti hemacandraþ .. àyudham . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. (hiüsà . yathà, çgvede . 6 . 27 . 6 .
     %<vçcãvantaþ ÷arave patyamànàþ .>% %<÷arave hiüsàyai .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. gandharvavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 123 . 55 .
     %<vi÷vàvasurbhumanyu÷ca sucandra÷ca ÷arustathà ..>% hiüsake, tri . yathà, tatraiva . 7 . 71 . 1 .
     %<divà naktaü ÷arumasmadyuyotam ..>% %<÷aruü hiüsakam .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<÷areùñaþ>#, puü, àmraþ . iti jañàdharaþ ..

#<÷arkarakaþ>#, puü, (÷arkara + %<vu¤chaõkañheti .>% 4 . 2 . 80 . ityanena kaþ .) madhurajambãraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷arkarajà>#, strã, (÷arkaràjjàyate iti . jana + óaþ . striyàü ñàp .) sitàkhaõóaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷arkarà>#, strã, khaõóavikçtiþ . cinã iti bhàùà . tatparyàyaþ . sità 2 . ityamaraþ .. ÷uklopalà 3 ÷uklà 4 sitopalà 5 . iti ratnamàlà .. mãnàõóã 6 ÷vetà 7 matsyaõóikà 8 ahicchatrà 9 susikatà 10 guóodbhavà 11 . asyà guõàþ . madhuratvam . ÷ãtatvam . pittadàha÷ramaraktadoùabhràntikçmikopanà÷itva¤ca . iti sàdhàraõa÷arkaràguõàþ .. * .. atha ÷arkaràvi÷eùaguõàþ .
     %<snigdhà puõóraka÷arkarà hitakarã kùãõe kùaye'rocake cakùuùyà balavardhanã sumadhurà råkùà ca vaü÷ekùujà .
     vçùyà tçptibalapradà ÷ramaharà ÷yàmekùujà ÷ãtalà snigdhà kàntikarã rasàlajanità raktekùujà pittajit ..>% iti pa¤cekùu÷arkaràguõàþ .. * ..
     %<yàvanàlã himotpannà himàlã hima÷arkarà .
     kùudra÷arkarikà kùudrà guóajà jalabindujà ..
     himajà ÷arkarà gaulyà soktà tiktàtipicchilà .
     vàtaghnã sàrikà rucyà dàhapittàsradàyinã ..>% iti yàvanàla÷arkaràguõàþ .. * ..
     %<÷ãtajànyà karkarajà màdhavã madhu÷arkarà .
     màkùikà ÷arkarà proktà sitàkhaõóa÷ca khaõóakaþ ..
     sitàkhaõóo'timadhura÷cakùuùya÷chardinà÷anaþ .
     kuùñhavraõakapha÷vàsahikkàpittàsradoùanut ..
     yavàsa÷arkarà tvanyà sudhàmodakamodakaþ .
     tavaràjaþ khaõóasàraþ khaõóajà khaõóamodakaþ ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. * .. api ca .
     %<matsyaõóikàþ khaõóasità guõa÷reùñhà yathottaram .
     vimalàþ ÷ãtalàþ snigdhà gurvyaþ svàdutaràþ saràþ ..
     vçùyàstçùàkùatakùãõaraktapittànilàpahàþ .
     matsyaõóã gràhiõã balyà kaùàyà vàtajidguruþ ..
     khaõóaü guru saraü rucyaü vàtaghnaü balapuùñidam .
     sitopalà sarà gurvã vàtaghnã na kaphapradà ..>% iti pathyàpathyavivekaþ .. * .. anyacca .
     %<÷arkarà jvarapittàsçïmårchàcharditçùàpahà .
     tçùõàghnastavaràjastu jvaradàhàsrapittanut ..
     lasikàphàõitaguóakhaõóamatsyaõóikàsitàþ .
     nirmalà laghavo kùeyàþ ÷ãtavãryà yathottaram .
     yathà yathaiùàü vaimalyaü bhavecchaityaü tathà tathà ..>% iti ràjavallabhaþ .. * .. ki¤ca .
     %<khaõóantu sikatàråpaü su÷vetaü ÷arkarà sità .
     sità sumadhurà rucyà vàtapittàsradàhajit .
     mårchàchardijvaràn hanti su÷ãtà ÷ukrakàriõã .. * ..
     bhavenmadhusità ÷ãtà raktapittaharã laghuþ .
     sitopalà sarà laghvã vàtapittaharã himà .. * ..
     madhujà ÷arkarà råkùà kaphapittaharã guruþ .
     chardyatãsàratçódàharaktakçttuvarà himà ..
     yathà yathaiùàü nairmalyaü madhuratvaü tathà tathà .
     snehalàghava÷aityàni rasatva¤ca tathà tathà ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. upalà . karparàü÷aþ . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 55 . 2 .
     %<tato vàyurmahàn ÷ãghro nãcaiþ ÷arkaravarùaõaþ ..>%) ÷arkarànvitade÷aþ . rogabhedaþ . ÷akalam . iti medinã .. ÷arkaràrogasya nidànacikitsàdirmåtrakçcchra÷abde draùñavyaþ .. (kårmacakrasya pucchade÷asthitade÷avi÷eùaþ . yathà, màrkaõóeye . 58 . 35 .
     %<tàrakùurà hyaïgatakàþ ÷arkaràþ ÷àlmave÷makàþ ..>%)

#<÷arkaràcalaþ>#, puü, (÷arkaràmayo'calaþ .) dànàrthakçtrima÷arkaràmayàcalavi÷eùaþ . asya vivaraõaü parvata÷abde draùñavyam ..

#<÷arkaràdhenuþ>#, strã, (÷arkaràbhirnirmità dhenuþ .) dànàrtha÷arkarànirmitadhenuþ . tadbidhiryathà -- ÷rãhotovàca .
     %<tadvatsa ÷arkaràdhenuü ÷çõu ràjan yathàrthataþ .
     anulipte mahãpçùñhe kçùõàjinaku÷ottare ..
     dhenuü ÷arkarayà ràjan kçtvà bhàracatuùñayam .
     uttamà kathyate sadbhi÷caturthàü÷ena vatsakam ..
     tadardhaü madhyamà proktà kaniùñhà bhàrakeõa tu .
     tadvat vatsaü prakurvãta caturthàü÷ena tattvataþ ..
     atha kuryàdaùña÷atairårdhaü nçpatisattama .
     sva÷aktyàü kàrayeddhenuü yathàtmànaü na pãóayet ..
     sarvabãjàni saüsthàpya caturdikùu samantataþ .
     sauvarõamukha÷çïgàõi mauktikànayane tathà ..
     guóena tu mukhaü kàryaü jihvà piùñamayã tathà .
     kambalaü paññasåtreõa kaõñhàbharaõabhåùitam ..
     ikùupàdàü raupyakhuràü navanãtamayastanãm .
     pra÷astapatra÷ravaõàü sitacàmaramåùitàm ..
     pa¤caratnasamàyuktàü vastrairàcchàditàü tathà .
     gandhapuùpairalaükçtya bràhmaõàya kuñumbine ..
     ÷rotriyàya daridràya sàdhuvçttàya dhãmate .
     vedavedàïgaviduùe àhitàgnervi÷eùataþ .
     aduùñàya pradàtavyà na tu matsariõe nçpa ..
     ayane viùuve puõye vyatãpàte ÷a÷ikùaye .
     eùu puõyeùu kàleùu yadçcchà và sadàrpayet ..
     satpàtrantu dvijaü dçùñvà àgataü ÷rotriyaü gçhe .
     tàdç÷àya pradàtavyà pucchade÷e vigçhya ca ..
     pårbàbhibhukhamàsthàya athavà sa udaïmukhaþ .
     gàü pårvàbhimukhãü kçtvà vatsamuttarato nyaset ..
     dànakàle tu ye mantràstàn pañhitvà samarpayet .
     saüpåjya vidhivadvipraü mudrikàkarõabhåùaõaþ ..
     sva÷aktyà dakùiõàü dattvà vitta÷àñhyavivarjitaþ .
     haste tu dakùiõàü dattvà gandhapuùpasacandanàm ..
     dhenuü samarpayettasya mukha¤ca na vilokayet .
     ekàhaü ÷arkaràhàro bràhmaõastridinaü vaset ..
     sarvapàpaharà dhenuþ sarvakàmapradàyinã .
     sarvakàmasamçddhastu jàyate nàtra saü÷ayaþ .
     dãyamànàü pra÷aüsanti te yànti paramàü gatim ..
     ya idaü ÷çõuyàdbhaktyà pañhate vàpi mànavaþ .
     mucyate sarvapàpebhyo viùõulokaü sa gacchati ..>% iti vàràhe ÷arkaràdhenumàhàtmyanàmàdhyàyaþ ..

#<÷arkaràprabhà>#, strã, (÷arkareva prabhà yasyàþ .) jinànàü narakavi÷eùaþ . yathà --
     %<ratna÷arkaràvàlukàpaïkadhåmatamaprabhà .
     mahàtamaprabhà vetyadho'dho narakabhåmayaþ ..>% iti hemacandraþ ..

#<÷arkaràrvudaþ>#, puü, klã, (÷arkaràvadarvudaþ .) kùudrarogavi÷eùaþ . tallakùaõaü yathà --
     %<pràpya màüsaü ÷iràþ snàyuü medaþ ÷leùmà tathànilaþ .
     granthiü karotyasau bhinno madhusarpirvasànibham ..
     sravatyàsràvamatyarthaü tatra vçddhiü gato'nilaþ .
     màüsaü vi÷oùya grathitàü ÷arkaràü janayatyataþ ..
     durgandhaklinnamatyarthaü nànàvarõaü tataþ ÷iràþ .
     ÷ravanti sahasà raktaü taü vindyàccharkaràrvudam ..>% ÷arkarà bàlukàtulyà . taccikitsà yathà --
     %<mero'rvudavidhànena sàdhayeccharkaràrvudam ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<÷arkaràvàn>#, [t] tri, (÷arkarà vidyate'smin . %<de÷elubilacau ca .>% 5 . 2 . 105 . iti matup .) karparàü÷abahulade÷aþ . tatparyàyaþ . ÷arkarà 2 ÷arkarilaþ 3 ÷àrkaraþ 4 . ityamaraþ ..

#<÷arkaràsaptamã>#, strã, (÷arkaràyà dànavidhàyikà saptamã .) vai÷àkhã÷uklà saptamã . tatra vratavidhiryathà -- ã÷vara uvàca .
     %<÷arkaràsaptamãü vakùye tadvat kalmaùanà÷inãm .
     àyuràrogyamai÷varyaü yayànantaü prajàyate ..
     màdhavasya site pakùe saptamyàü ÷uklapakùataþ ..
     pràtaþ snàtvà tilaiþ ÷uklaiþ ÷uklamàlyànulepanaiþ ..
     sthaõóile padmamàlikhyaü kuïkumena sakarõikam .
     tasmai namaþ savitre tu gandhapuùpaü nivedayet ..
     sthàpayedudakumbha¤ca ÷arkaràpàtrasaüyutam .
     ÷uklavastrairalaükçtya ÷uklamàlyànulepanaiþ .
     suvarõà÷vasamàyuktaü mantreõànena påjayet ..
     vi÷vavedamayo yasmàt vedavàdãti pañhyate .
     tvamevàmçtasarvasvamataþ kàntiü prayaccha me ..
     pa¤cagavyaü tataþ pãtvà svapettat pàr÷vataþ kùitau .
     saurasåktaü smarannàste puràõa÷ravaõena ca ..
     ahoràtre gate pa÷càt aùñamyàü kçtanaityikaþ .
     tat sarvaü vedaviduùe bràhmaõàya nivedayet ..
     bhojayecchaktito vipràn ÷arkaràghçtapàyasaiþ .
     bhu¤jãtàtailalavaõaü svayamapyatha vàgyataþ ..
     anena vidhinà sarvaü màsi màsi samàcaret ..
     saüvatsarànte ÷ayanaü ÷arkaràkalasànvitam .
     sarvopaskarasaüyuktaü tathaikàü gàü payasvinãm ..
     gçha¤ca ÷aktito dadyàt samastopaskarànvitam .
     sahasreõàtha niùkàõàü kçtvà dadyàt ÷atena và ..
     da÷abhirvàtha niùkàõàü tadardhenàtha ÷aktitaþ .
     suvarõà÷vaþ pradàtavyaþ pårbavanmantravàcanam ..
     vitta÷àñhyaü na kurvãta kurvan doùaü sama÷nute .
     amçtaü pibato vaktràt såryasyàmçtabindavaþ ..
     nipeturye tadutthàmã ÷àlimudgekùavaþ smçtàþ .
     ÷arkaràparamastasmàdikùusàro'mçtàtmakaþ ..
     iùñà raverataþ puõyà ÷arkaràhavyakavyayoþ .
     ÷arkaràsaptamã caiùà vàjapeyaphalapradà ..
     sarvaduþkhopa÷amanãü puttrasantativardhanãm .
     yaþ kuryàt parayà bhaktyà sa paraü brahma gacchati .
     kalpamekaü vaset svarge tato yàti mahat padam ..
     idamanaghaü ÷çõotiyaþ smaredbà paripañhatãha divàkarasya loke .
     matimapi ca dadàti so'pi daivairamarabadhåjanamàlayà ca påjyaþ ..>% iti màtsye 72 adhyàyaþ ..

#<÷arkarikaþ>#, tri, (÷arkarà vidyate asmin . %<bu¤chaõkañhajileti .>% 4 . 2 . 80 . iti kumudàditvàt ñhak .) ÷arkaràvàn . iti siddhàntakaumudã ..

#<÷arkarilaþ>#, tri, (÷arkarà vidyate asmin . %<de÷e lubilacau ca .>% 5 . 2 . 105 . iti ilac .) ÷arkaràvàn . ityamaraþ ..

#<÷arkarã>#, strã, chandovi÷eùaþ . nadã . mekhalà . iti hastalikhitamedinã .. lekhanã . iti dharaõiþ .. mudràïkitamedinãhemacandrayoþ repha÷ånyadvikakàramadhyapàñhaþ . asyà vivaraõaü ÷akkarã÷abde draùñavyam ..

@<[Page 5,033a]>@
#<÷arkarodakaü>#, klã, (÷arkaràyuktamudakam .) ÷arkaràyuktajalam . cinirapànà iti ÷aravat iti ca bhàùà . yathà --
     %<jalena ÷ãtalenaiva gholità ÷ubhra÷arkarà .
     elàlavaïgakarpåramaricai÷ca samanvità ..
     ÷arkarodakanàmnaitat prasiddhaü viduùàü mukhe .
     ÷arkarodakamàkhyàtaü ÷ukralaü ÷i÷iraü saram ..
     balyaü rucyaü laghu svàdu vàtapittàsranà÷anam .
     mårchàccharditçùàdàhajvara÷àntikaraü param ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<÷ardhaþ>#, puü, (÷çdhu ÷abdakutsàyà¤ca + gha¤ .) apànotsargaþ . ÷çdhadhàtorgha¤pratyayena niùpannametat .. (tejaþ . yathà, çgvede . 4 . 1 . 12 .
     %<pra ÷ardha àrta prathamaü vipanyà ..>% %<÷ardhastejaþ .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. samåhaþ . yathà, tatraiva . 1 . 64 . 1 .
     %<vçùõe ÷ardhàya sumakhàya vedhase .>% %<÷ardhàya samåhàya .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. prasahana÷ãle, tri . yathà, tatraiva . 1 . 37 . 4 .
     %<pravaþ ÷ardhàya ghçùvaye tveùa dyumnàya ÷uùmiõe .>% %<÷ardhàya prasahana÷ãlàya .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<÷ardhaüjahaþ>#, puü, (÷ardhaü jahàtãti . hà + %<ejeþ kha÷ .>% 3 . 2 .. 28 . ityatra . %<vàta÷unãtila÷ardheùviti .>% kha÷ . %<arurdviùadajantasyati .>% 6 . 3 . 67 . iti mum .) màùaþ . yathà . ÷ardhaü àrdratvaü jahàti iti ÷ardhaüjaho màùaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõañãkàyàü durgàdàsaþ ..

#<÷ardhanaü>#, klã, (÷ardha + lyuñ .) adhovàyuþ . iti manuñãkàyàü kallåka-bhaññaþ .. vàtakarma iti bhàùà ..

#<÷arva>#, hiüse . gatau . iti kavikalpadrumaþ .. ÷arvati . iti durgàdàsaþ ..

#<÷arma>#, [n] klã, (÷é + %<sarvadhàtubhyo manin .>% uõàø 4 . 144 . iti manin .) sukham . ityamaraþ .. (yathà, çgvede . 4 . 25 . 4 .
     %<tasmà agnirbhàrataþ ÷arma yaü sat .>% %<÷arma sukham .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. yathàca kathàsaritsàgare . 78 . 49 .
     %<svàmibhaktastadetasya ÷armopàyamimaü ÷çõu ..>%) tadvati, tri .. gçham . iti nighaõñuþ . 3 . 4 .. yathàca çgvede . 3 . 13 . 4 .
     %<sa naþ ÷armàõi vãtaye'gniryacchatu ÷antamà .>% %<÷armàõi ÷arma÷abdo gçhavàcã chàyà ÷armeti tannàmasu pàñhàt .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<÷armà>#, [n] puü, (÷çõàtya÷ubhamiti . ÷é + %<sarvadhàtubhyo manin .>% uõàø 4 . 144 . iti manin .) bràhmaõasyopàdhivi÷eùaþ . yathà --
     %<÷armannarghyàdike kàryaü ÷armà tarpaõakarmaõi .
     ÷armaõo'kùayyakàle ca pitéõàü dattamakùayam ..>% ÷armannityanena gotrasambandhanàmàni pitaõàü parikalpayannityekavàkyatayà ÷armàntaü nàma pratãyate . tathà ca viùõupuràõam .
     %<tata÷ca nàma kurvãta pitaiva da÷ame'hani .
     devapårbaü naràkhyaü hi ÷armavarmàdisaüyutam ..>% devàt pårbaü naràkhyaü naranàma tacca vi÷iùñaü ÷armayutam . etacca vipraparam .
     %<÷armà deva÷ca viprasya varma tràtà tta bhåbhujaþ .
     bhåtirdatta÷ca vai÷yasya dàsaþ ÷ådrasya kàrayet ..>% iti yamavacanàt .. atra cakàreõa deva÷armaõoþ samuccayaþ . atràpi ÷armàdyantatàmàha ÷àtàtapaþ ..
     %<÷armàntaü bràhmaõasya syàdvarmàntaü kùattriyasya ca .
     dhanànta¤caiva vai÷yasya dàsàntaü càntyajanmanaþ ..>% iti ÷ràddhatattvam .. (tathà ca viùõupuràõe . 3 . 10 . 8 -- 9 .
     %<tata÷ca nàma kurvãta pitaiva da÷ame'hani .
     devapårvaü naràkhyaü hi ÷armavarmàdisaüyutam ..
     ÷armeti bràhmaõasyoktaü varmeti kùattrasaü÷rayam .
     guptadàsàtmakaü nàma pra÷astaü vai÷ya÷ådrayoþ ..>% da÷ame'hani atãte iti ÷eùaþ . taccà÷aucàntopalakùaõam . atraiva kàlàntaramapyàha . yathà --
     %<nàmadheyaü da÷amyà¤ca kecidicchanti pàrthiva .
     dbàda÷yàmathavà ràtryàü màse pårõe tathàpare ..>% iti .. devapårvaü kuladevatànàmapårvakaü kuladevatàsambandhaü nàma kuryàt iti ÷aïkhokteþ . naràkhyaü puruùavàcakam . tatra prànta ÷armavarmàdisaüyutam . yathà, soma÷armà indravarmà candravarmà candraguptaþ ÷ivadàsaþ ityàdi . iti taññãkàyàü svàmã ..
     %<tatràdau nàma nirõayaþ .
     ÷armeti bràhmaõasyoktaü varmeti kùattrasaü÷rayam .
     guptadàsàtmakaü nàma pra÷astaü vai÷ya÷ådrayoþ ..>% ityatreti padasvarasena yadyapi ÷armapadàtmakameva nàmàvagamyate tathàpi tàvanmàtraü na nàma kintu tadvannàmeti nirõãyate dbyakùaraü caturakùaraü ityàdi gçhyadar÷anàt . eva¤ca hari÷armà nàràyaõa÷armetyàdi sidhyati ÷armapadamàtràtmakatvàt tannàmna÷caturakùaratà na syàdeva . tathàca nàràyaõàdipada÷armapadàbhyàü nirõãtameva nàma dvyakùaràdikantu ÷armapårvapratãkamàtrameva ataeva dànàdau nàmoccàraõe caitra÷armaõe ityeva ÷råyate . gobhilaþ .
     %<÷armannarghyàdike kàryaü ÷armà tarpaõakarmaõi .
     ÷armaõo'kùayyakàle syàdevaü kurvanna muhyati ..>% idamapyuttarapratãkamàtraparamuktagçhyena sahaikamålatvàt . etena ÷arma sukhanãyamiti karkadar÷anàt . ÷armapadamarthaparaü tena ÷ubhaïkaretyàdyeva nàmetyapàstaü gobhilavirodhàt . karkantu pårvapratãkamàtraparam . tena ÷ubhaïkara÷armà bhãma÷armetyàdi sidhyati eva¤ca havyakavye caitàdç÷ameva nàma teùàü prayojyam . apavàdakàbhàvàditi . atraiva manuþ .
     %<maïgalyaübràhmaõasya syàt kùattriyasya balànvitam .
     vai÷asya dhanasaüyuktaü ÷ådrasya tu jugupsitam ..
     ÷armavadbràhmaõasya syàdràj¤o rakùàsamanvitam .
     strãõàü sukhodyamakråraü vispaùñàrthaü manoharam .
     maïgalyaü dãrghavarõàntamà÷ãrvàdàbhidhànavat ..>% ÷armavarmaprabhçtãni uttarapadàni kàryàõãti manuñãkàpi . strãnàma tu ya÷odàdevãtyàdi strãõàü dàntamityapi pårvapratãkamàtraparam . vai÷yasya guptàntamiti tu parà÷araþ . eva¤ca dànàdau caitra÷armaõe bràhmaõàyetyàdi svaråpaü vàkyam .. iti dvaitanirõayaþ .. * ..)

#<÷armaraþ>#, puü, vastrabhedaþ . iti dharaõiþ ..

#<÷armarà>#, strã, dàruharidrà . iti dharaõiþ ..

#<÷aryà>#, strã, ràtriþ . yathà --
     %<triyàmà÷arvarã ÷aryà kùayaõã kùaõadà kùapà .>% iti bharatadhçtavàcaspatiþ .. (iùuþ . yathà, çgvede . 1 . 14 . 4 . %<÷aryàmasanà manudyån .>% %<÷aryà iùavaþ ÷aramayyaþ . iti yàskaþ ..>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. aïguliþ . yathà, tatraiva . 9 . 110 . 5 .
     %<÷aryàbhirnabharamàõogabhastyoþ .>% %<÷aryàbhiraïgulãbhiþ .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<÷aryàtiþ>#, puü, vaivasvatamanuputtraþ . tasya puttra ànartaþ . yathà --
     %<ànarto nàma ÷aryàteþ sukanyà nàma dàrikà ..
     ànartasyàbhavat puttro rocamàõaþ pratàpavàn .
     ànarto nàma de÷o'bhånnagarã ca ku÷asthalã ..>% iti màtsye 12 adhyàyaþ .. (asya vi÷eùavivaraõaü bhàgavate . 8 . 13 .. evaü 9 . 1 . adhyàye ca draùñavyam ..)

#<÷arva>#, hiüse . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsaka-señ .) ÷arvati . iti durgàdàsaþ ..

#<÷arvaþ>#, puü, (÷çõàti sarvàþ prajàþ saüharati pralaye saühàrayati và bhaktànàü pàpàni . ÷é + %<ké gé ÷é dé bhyo vaþ .>% uõàø 1 . 155 . iti vaþ .) ÷ivaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, raghuvaü÷e . 11 . 93 .
     %<katicidavanipàlaþ ÷arvarãþ ÷arvakalpaþ ..>%) dantyasàdirapyayam . viùõuþ . yathà --
     %<÷arvaþ sarvaþ ÷ivaþ sthàõurbhåtàdirnidhiravyayaþ .>% iti tasya sahasranàmastotram ..

#<÷arvaraü>#, klã, tamaþ . kandarpaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<÷arvarã>#, strã, (÷çõàti ceùñàmiti . ÷é + %<kégé÷évçcatibhyaþ ùvarac .>% uõàø 2 . 123 . iti ùvarac . ùitvàtïãù .) ràtriþ . ityamaraþ .. (yathà, çgvede . 5 . 52 . 3 .
     %<atiskandanti ÷arvarãþ ..>%) yoùit . iti medinã .. haridrà . iti vi÷vaþ .. sandhyà . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<÷arvalà>#, strã, tomaràstram . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ .. dantyasàdirapyayam ..

#<÷arvàõã>#, strã, (÷arvasya bhàryà . %<indravaruõabhaveti .>% 4 . 1 . 49 . iti ïãù .) pàrvatã . iti hemacandraþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 1 . 58 .
     %<nipatya pàdayostàbhyàü jayayà saha bodhità .
     ÷àpàntaü prati ÷arvàõã ÷anairvacanamabravãt ..>%) dantyasàdirapyayaü ÷abdaþ ..

#<÷ar÷arãkaþ>#, puü, (÷é + %<÷épévç¤àü dveruk càbhyàsasya .>% uõàø 4 . 19 . iti ãkan dbitvamabhyàsasya ruk ca .) hiüsraþ . khalaþ . ityuõàdikoùaþ .. a÷vaþ . maïgalàbharaõam . agniþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<÷ala>#, vege . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) ÷alati . iti durgàdàsaþ ..

#<÷ala>#, ka ïa ÷làghe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøàtmaø-sakaø-señ .) ka ïa, ÷àlayate paõóitaü dhãraþ . iti durgàdàsaþ ..

#<÷ala>#, ïa calane . stçtau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-akaø-sakaø-ca-señ .) ïa, ÷alate . calanaü kampaþ . stçtiriha saüvaraõam . iti durgàdàsaþ ..

#<÷ala>#, ja gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) ja, ÷àlaþ ÷alaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<÷alaü>#, klã, (÷ala + %<jvalitikasantebhyo õaþ .>% 3 . 1 . 140 . iti õaþ .) ÷allakãloma . sajàrukàüñà iti bhàùà . tatparyàyaþ . ÷alalã 2 ÷alalam 3 . ityamaraþ ..

#<÷alaþ>#, puü, ÷alalam . bhçïgã . kùetrabhedaþ . brahmà . iti medinã÷abdaratnàvalyau .. kuntàstram . iti trikàõóa÷eùaþ .. uùñraþ . iti hemacandraþ .. (vàsukivaü÷ãyasarpavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 57 . 5 .
     %<koñi÷o mànasaþ pårõaþ ÷alaþ pàlo halãmakaþ ..>% ÷antanuràjaputtraþ . yathà, bhàgavate . 9 . 22 . 18 .
     %<÷ala÷ca ÷antanoràsãt gaïgàyàü bhãùma àtmavàn .>% ÷alyaràjaþ . yathà, bhàgavate . 1 . 15 . 16 .
     %<naptçtrigarta÷alasaindhavavàhlikàdyaiþ ..>% kaüsàmàtyaþ . yathà, tatraiva . 10 . 36 . 21 .
     %<tato muùñikacàõåra÷alato÷alakàdikàn ..>%)

#<÷alakaþ>#, puü, markañaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. màkaósà iti bhàùà ..

#<÷alaïgaþ>#, puü, lokapàlaþ . lavaõavi÷eùaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<÷alabhaþ>#, puü, (÷ala + %<kç÷é ÷alikaligardibhyo'bhac .>% uõàø 3 . 122 . iti abhac .) kãñavi÷eùaþ . phaóiü iti païgapàla iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . pataïgaþ 2 . ityamaraþ .. patràïgaþ 3 patràïkaþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. sa tu ãtivi÷eùaþ . yathà --
     %<ativçùñiranàvçùñiþ ÷alabhà måùikàþ khagàþ .
     pratyàsannà÷ca ràjànaþ ùaóete ãtayaþ smçtàþ ..>% iti jyotistattvam .. (asuravi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e . 3 . 88 .
     %<÷arabhaþ ÷alabha÷caiva vipracitti÷ca vãryavàn ..>%)

#<÷alalaü>#, klã, (÷ala calanasaüvaraõayoþ + vç÷àditvàt kalaþ .) ÷alam . ityamaraþ ..

#<÷alalã>#, strã, (÷alala + gauràditvàjjàtitvàdbà ïãù .) ÷alam . ityamaraþ .. ÷alã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷alàkà>#, strã, (÷ala + %<balàkàyada÷ca .>% uõàø 4 . 14 . iti àkaþ . striyàü ñàp .) ÷alyam . madanavçkùaþ . ÷àrikà . ÷allakã . chatràdikàùñhã . (yathà, gurugãtàyàm .
     %<aj¤ànatimiràndhasya j¤ànà¤jana÷alàkayà .
     cakùurunmãlitaü yena tasmai ÷rãgurave namaþ ..>%) ÷araþ . iti medinã .. àlekhyakårcikà . iti hemacandraþ .. asthi . iti ÷abdacandrikà ..

#<÷alàkàpari>#, vya, ÷alàkàkrãóàyàü paràjayaþ . yathà . %<akùa÷alàkàsaükhyàþ pariõà .>% 2 . 1 . 10 . dyåtavyavahàre paràjaye evàyaü samàsaþ . akùe viparãtaü vçttam . akùapari . evaü ÷alàkàpari . ekapari . iti siddhàntakaumudã .. api ca . nanvekasyàkùasya ÷alàkàyà và dyåte'nyathàpàtanamityarthe akùapari ÷alàkàpari ityavyayãbhàve'vyàptistayoravyayagarbhatve'pi avyayapårvatvàbhàvàt . iti ÷abda÷aktiprakà÷ikà ..

#<÷alàkàpuruùàþ>#, puü, bauddhànàü triùaùñidaivapuruùàþ . tatra dbàda÷a cakravartinaþ . caturviü÷atirjinàþ . nava vàsudevàþ . nava baladevàþ . nava prativàsudevà÷ca . yathà --
     %<yaþ sarvamaõóalasye÷o ràjasåya¤ca yo'yajat .
     cakravartã sàrvabhaumaste tu dbàda÷a bhàrate ..
     àrùabhirbharatastatra sagarastu sumitrabhåþ .
     maghavà vaijayirathà÷vasenançpanandanaþ ..
     sanatkumàro'tha ÷àntikunthurarojinà api .
     ÷ubhåmastu kàrtavãryaþ padmaþ padmottaràtmajaþ ..
     hariùeõo harisuto jayo vijayanandanaþ .
     brahmasånurbra hmadattaþ sarve cekùvàkuvaü÷ajàþ ..
     pràjàpatyastripçùñho'tha dbipçùñho brahmasambhavaþ .
     svayambhå rudratanayaþ somabhåþ puruùottamaþ ..
     ÷aiviþ puruùasiüho'tha mahàsãraþ samudbhavaþ .
     syàt puruùapuõóarãkau datto'gniþ siühanandanaþ ..
     nàràyaõo dà÷arathiþ kçùõastu vasudevabhåþ .
     vàsudevà amã kçùõa nava ÷uklà balàstvamã ..
     acalo vijayo bhadraþ suprabha÷ca sudar÷anaþ .
     ànando nandanaþ padmo ràmo viùõudviùastvamã ..
     a÷vagrãvastàraka÷ca merako madhureva ca .
     ni÷umbhavaliprahlàdalaïke÷amagadhe÷varàþ .
     jinaþ saha triùaùñiþ syuþ ÷alàkàpuruùà amã ..>% iti hemacandraþ ..

#<÷alàñaþ>#, puü, ÷akañaparimàõam . yathà --
     %<tulàpala÷ataü tàsàü viü÷atyà bhàra àcitaþ .
     ÷akañaþ ÷àkañãna÷ca ÷alàñaste da÷àcitaþ ..>% iti hemacandraþ ..

@<[Page 5,034c]>@
#<÷alàñuþ>#, tri, apakvaphalam . ityamaraþ . 2 . 4 . 15 .. (yathà, su÷rute . 1 . 43 .
     %<madana÷alàñu cårõànyevaü và vakularamyakopayuktàni madhulavaõayuktànãti ..>%)

#<÷alàñuþ>#, puü, målavi÷eùaþ . ityuõàdikoùaþ .. vilvaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷alàbholiþ>#, puü, uùñraþ . iti hemacandraþ ..

#<÷alàlu>#, klã, sugandhidravyavi÷eùaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<÷alàlukaþ>#, tri, ÷alàlunà krãtaü vastu . yathà . %<÷alàluno'nyatarasyàm .>% 4 . 4 . 54 . iti pakùe ñhak . ÷alàlukaþ . ÷alàlukã . ÷alàlukaþ . ÷àlàlukã . ÷alàlu sugandhidravyavi÷eùaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<÷alã>#, strã, (÷alaü ÷allakãloma astyasyà iti . ÷ala + ac . ïãù .) svalpa÷alyakaþ . tatparyàyaþ . ÷alalã 2 ÷vàvit 3 . asya màüsaguõàþ . gurutvam . snigdhatvam . ÷ãtalatvam . kaphapittanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷alkaü>#, klã, (÷ala calane stçtau + %<iõbhãkàpà÷alyatimarcibhyaþ kan .>% uõàø 3 . 43 . iti kan .) khaõóam . valkalam . ityamaraþ .. matsyatvak . àüisa iti bhàùà . yathà --
     %<÷alkaü syàt valkale khaõóe ÷alkantu matsyavalkale ..>% iti bharatadhçtakoùaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 36 . 23 .
     %<abhakùyà bràhmaõairmatsyàþ ÷alkairye vai vivarjitàþ ..>%)

#<÷alkalaü>#, klã, matsyavalkalam . vçkùatvak . ÷aladhàtoþ kalacpratyayena niùpannametat . iti siddhàntakaumudã ..

#<÷alkalã>#, [n] puü, (÷alkalamasyàstãti . ÷alkala + iniþ .) matsyaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷alkã>#, [n] puü, (÷alkamasyàstãti . ÷alka + iniþ .) matsyaþ . iti hemacandraþ ..

#<÷alpadà>#, strã, medà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷alpaparõikà>#, strã, medà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷albha>#, ïa katthane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-sakaø-señ .) ïa, ÷albhate . katthanaü pra÷aüsà . iti durgàdàsaþ ..

#<÷almaliþ>#, puü, ÷àlmalãvçkùaþ . (yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 23 . 13 . %<÷àlmalirvçddhyà .>% %<÷àlmalirvçkùavi÷eùo vçddhyà tvàmavatu ÷almalirvanaspatãnàü varùiùñhaü vardhate iti ÷ruteþ .>% iti tadbhàùyam ..)

#<÷almalã>#, strã, ÷àlmalivçkùaþ . yathà --
     %<÷almaliþ syàt ÷àlmali÷ca ÷àlmalã ÷almalã tathà ..>% iti bharatadbiråpakoùaþ ..

#<÷alyaü>#, klã, (÷alati calatãti . ÷ala + %<sànasivarõasiparõasãti .>% uõàø 4 . 107 . iti yaþ .) kùveóaþ . iùuþ . (yathà, raghuþ . 9 . 75 .
     %<÷alyaprotaü prekùya sakumbhaü muniputtraü tàpàdantaþ÷alya ivàsãt kùitipo'pi ..>%) tomaram . iti medinã .. vaü÷akanvikà . iti vi÷vaþ .. duþsaham . durvàkyam . iti ÷abdaratnàvalã .. pàpam . iti trikàõóa÷eùaþ .. asthi . yathà . atha ÷alyoddhàravidhiþ .
     %<suni÷citàü mandirabhåmimàdau nikhàya toyàvadhi yatnatastàm .
     kuryàdbi÷alyàmathavà nçmànaü j¤àtvàthavà pra÷nava÷àdvidhij¤aþ ..
     dårvàprabàlàkùatapuùpapàõiþ ÷uciþ ÷uciü daivavidaü sametya .
     pçcchedvinãto madhurasvareõa ÷alyasya tattvaü bhavane tadã÷aþ ..
     tataþ pra÷nàdimo varõaþ sandhàryo yatnato'thavà .
     kramàt puùpàpagàdeva phalànàü bràhmaõàditaþ ..
     praõavo dharaõã dhàriõã karau ca tadanantaram .
     na bhåtyai nama ityeùa mantro vahnipriyàntakaþ ..>% vahnipriyà svàhà .
     %<mantreõànena kañhinãmabhimantrya vibhàjayet .
     navadhà sadanakùetraü tayà pa÷càdvilekhayet ..
     va-ka-ca-ta-e-hàþ ÷a-pa-ùà nava cet pra÷nà kùaràõi jàyante .
     pràgàdikoùñhe navake varõàste ÷alyamàkhyànti ..
     pra÷ne vakàraþ purato naràsthi bravãti ÷alyaü marakapradàyi .
     kùauõã÷adaõóoragahetumçtyupradaü kakàraþ khara÷alyamagnau ..
     yàmyàü cakàraþ plavagàsthi ve÷ma prabhorvinà÷aü prakaroti ÷alyam .
     rakùodi÷i ÷vàsthigçhasthitànàü mahadbhayaü vakti suni÷citaü taþ ..
     eþ pà÷idi÷yasthi ÷i÷orbravãti mçtyuü pravàsàdgçhameva ÷alyam .
     ho vàyukoõe nararåpamasthi dàridryamitrakùayakçdbidhatte ..>% dhanapadi÷i ÷akàraþ pràha vipràsthi vittakùayakçdatha pakàro vakti çkùàsthi ÷ambhau . tadiha kulavinà÷aü godhanànà¤ca hàniü vitarati gçhanàthasyàpi guptasya devaiþ .. yo madhyabhàge bhasitaü kapàlaü kàlàyasaü càha kulakùayàya . yatnàdapàsyànyadhanà pramàõaü sarvatra tathyaü kathayàmi ÷alye .. indrarakùojale÷àne ÷alyaü sàrdhakare kañau . vahnyantakakubereùu puruùe madhyavàtayoþ .. devãpuràõam .
     %<puruùàdhaþ sthitaü ÷alyaü na gçhe doùadaü bhavet .
     pràsàde doùadaü ÷alyaü bhavedyàvajjalàntakam ..
     gçhàrambhe'tikaõóåtiþ svàmyaïge yadi jàyate .
     ÷alyaü tvapanayettatra pràsàde bhavane'pi và ..>% iti jyotistattvam .. * .. sapta ÷alyàni yathà --
     %<nçpo na harisevako vyayadhano na kçùõàrpakaþ kavirna murajit kaviþ ÷rutagururna sadvaiùõavaþ .
     guõã na bhagavatparo rasikadhãrna kçùõà÷rayaþ sa na vrajajanànugo jagati sapta ÷alyàni ca ..>% iti pàdmottarakhaõóe 100 adhyàyaþ ..

#<÷alyaþ>#, puü, (÷ala gatau + yaþ .) madanavçkùaþ . ÷vàvit . ityamaraþ .. (yathà, bhàgavate . 8 . 2 . 22 .
     %<vçkà varàhà mahiùarkùa÷alyà gopuccha÷àlàvçkamarkañà÷ca ..>%) nçpabhedaþ . sa tu yudhiùñhiramàtulaþ . (ayaü hi duryodhanena kàpañyàt va÷ãkçtaþ kurupàõóavayuddhe duryodhanapakùaü samà÷rayat . yathà, mahàbhàrate . 1 . 2 . 216 .
     %<madraràja¤ca ràjànamàyàntaü pàõóavàn prati .
     upahàrairva¤cayitvà vartmanyeva suyodhanaþ ..
     varadaü taü varaü vavre sàhàyyaü kriyatàü mama .
     ÷alyastasmai prati÷rutya jagàmoddi÷yaü pàõóavàn ..>% karõàrjunayordbairathayuddhe ÷alyasya karõatejo bhaïgakaraõe pratij¤à . yathà, tatraiva . 5 . 8 . 37-45 . yudhiùñhira uvàca .
     %<sukçtaü te kçtaü ràjan ! prahçùñenàntaràtmanà .
     duryodhanasya yadbãra tvayà vàcà prati÷rutam ..
     ekaü tvicchàmi bhadrante kriyamàõaü mahãpate .
     ràjannakartavyamapi kartumarhasi màtula ..
     mama tvavekùayà vãra ÷çõu vij¤àpayàmi te .
     bhavàniha mahàràja vàsudevasamo yudhi ..
     karõàrjunàbhyàü saüpràpte dbairathe ràjasattama .
     karõasya bhavatà kàryaü sàrathyaü nàtra saü÷ayaþ ..
     tatra pàlyo'rjuno ràjan yadi matpriyamicchasi .
     tejovadha÷ca te kàryaþ sauterasmajjayàvahaþ .
     akartavyamapi hyetat kartumarhasi màtula ..
     ÷alya uvàca .
     ÷çõu pàõóava bhadraü te yadbravãti duràtmanaþ .
     tejovadhanimittaü màü såtaputtrasya ruüyuge ..
     ahaü tasya bhaviùyàmi saügràme sàrathirdhruvam .
     vàsudevena hi samaü nityaü màü sa hi manyate ..
     tasyàhaü kuru÷àrdåla pratãpamahitaü vacaþ .
     dhruvaü saïkathayiùyàmi yoddhukàmasya saüyuge ..
     yathà ca hçtadarpa÷ca hçtatejà÷ca pàõóava .
     bhaviùyati sukhaü hantuü satyametadbravãmi te ..>% yudhiùñhirastu enaü hatavàn . etadvçttàntastu mahàbhàrate ÷alyaparvaõi 17 adhyàye draùñavyaþ ..) sãmà . ÷alàkà . iti hemacandraþ .. vilvavçkùaþ . matsyabhedaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. ÷alyaniþsaraõauùadhaü yathà --
     %<rudra làïgalikàmålaü hijjalasya tathaiva ca .
     tena vraõamukhaü liptaü ÷alyo niþsarati vraõàt .
     cirakàlapraviùño'pi tena màrgeõa ÷aïkara ..>% iti gàruóe 193 adhyàyaþ ..

@<[Page 5,035c]>@
#<÷alyaþ>#, puü, klã, ÷astravi÷eùaþ . ÷ela iti bhàùà . tatparyàyaþ . ÷aïkuþ 2 . ityamaraþ .. dãrghàyudhaþ 3 ÷alaþ 4 kuntaþ 5 viùàïkuraþ 6 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷alyakaþ>#, puü, (÷alya iva . ÷alya + ivàrthe kan .) madanavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷allakãjantuþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, manuþ . 5 . 18 .
     %<÷vàvidhaü ÷alyakaü godhàü khaógakårma÷a÷àüstathà .
     bhakùyàn pa¤canakheùvàhuranuùñràü÷caikatodataþ ..>%)

#<÷alyakaõñhaþ>#, puü, (÷alyaü tadballoma kaõñhe'pi yasya .) ÷allakã . iti ÷abdacandrikà ..

#<÷alyaloma>#, [n] klã, (÷alyavat loma .) ÷alalã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷alyàriþ>#, puü, (÷alyasya aristannà÷akatvàt .) yudhiùñhiraràjaþ . iti hemacandraþ ..

#<÷alla>#, gatyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) ÷allakã . iti durgàdàsaþ .. sautradhàturayam ..

#<÷allaü>#, klã, tvak . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷allaþ>#, puü, bhekaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷allakaü>#, klã, (÷allameva . svàrthe kan .) tvak . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷allakaþ>#, puü, ÷oõavçkùaþ . iti jañàdharaþ .. (÷allakãjantuþ . yathà, yàj¤avalkye . 1 . 177 .
     %<bhakùyàþ pa¤canakhàþ sedhà godhàkacchapa÷allakàþ .
     ÷a÷à÷ca matsyeùvapi hi siühatuõóakarohitàþ ..>%)

#<÷allakã>#, strã, pa÷uvi÷eùaþ . ÷ajàru iti vaïgabhàùà . sàhila iti hindãbhàùà .. tatparyàyaþ . ÷vàvit 2 ÷alakà 3 ÷alyaþ 4 . iti jañàdharaþ .. krakacapàdaþ 5 chedàraþ 6 . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷alyakaþ 7 ÷alyamçgaþ 8 vajra÷alyaþ 9 vile÷ayaþ 10 . asyà màüsaguõàþ .
     %<÷alyamàüsaü gurusnigdhaü ÷ãtalaü kaphapittajit ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. bhàvaprakà÷oktaguõàþ vile÷aya÷abde draùñavyàþ .. vçkùavi÷eùaþ . (yathà, ràmàyaõe . 2 . 55 . 9 .
     %<kro÷amàtraü tato gatvà nãlaü prekùya ca kànanam .
     ÷allakãvadarãmi÷raü ràma vanyai÷ca yàmunaiþ .
     sa panthà÷citrakåñasya gatasya bahu÷o mayà ..>%) tatparyàyaþ . gajabhakùyà 2 suvahà 3 surabhiþ 4 rasà 5 maheraõà 6 kundurukã 7 hlàdinã 8 . ityamaraþ .. gajabhakùà 9 surabhã 10 maheruõà 11 mahàraõà 12 hnàdinã 13 sillakã 14 sallakã 15 . iti bharataþ .. surabhãrasà 16 ÷illakã 17 . iti ñãkàntaram .. sihlakã 18 sihlabhåmikà 19 . iti ÷abdaratnàvalã .. a÷vasåtrã 20 kuntã 21 . iti jañàdharaþ ..

#<÷allakãdravaþ>#, puü, sihlakaþ . iti jañàdharaþ ..

#<÷alvaþ>#, puü, ÷àlvade÷aþ . ityuõàdikoùaþ ..

@<[Page 5,036a]>@
#<÷ava>#, vikàre . gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø-sakaø-señ .) ÷avati cittaü kàmaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<÷avaü>#, klã, (÷avati gacchatãti . ÷ava + ac .) jalam . iti medinã ..

#<÷avaþ>#, puü, klã, (÷avati dar÷anena cittaü vikarotãti . ÷ava vikàre + ac .) mçta÷arãram . tatparyàyaþ . kuõapaþ 2 . ityamaraþ .. kùitivardhanaþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. mçtakam 4 . iti varàhapuràõam .. * .. taddàhavidhiryathà --
     %<naùñasaüj¤aü samuddi÷ya j¤àtvà mçtyuva÷aü gatam .
     mahàvanaspatiü gatvà gandhàü÷ca vividhànapi ..
     ghçtatailasamàyuktaü kçtvà vai deha÷odhanam .
     tejo vyapakaraü càsya tat sarvaü parikalpya ca ..
     dakùiõàyàü ÷iraþ kçtvà salile taü nidhàya ca .
     tãrthàdyàvàhanaü kçtvà snàpanaü tasya kàrayet ..
     gayàdãni ca tãrthàni ye ca puõyàþ ÷iloccayàþ .
     kurukùetra¤ca gaïgà ca yamunà ca saridvarà ..
     kau÷ikã ca payoùõã ca sarvapàpapraõà÷ino .
     gaõóakã bhadranàmà ca sarayårbaladà tathà ..
     vanàni nava vàràhaü tãrthaü piõóàrakaü tathà .
     pçthivyàü yàni tãrthàni catvàraþ sàgaràstathà ..
     sarvàõi manasà dhyàtvà snànamevantu kàrayet .
     pràõàdgatantu taü j¤àtvà citàü kçtvà vidhànataþ ..
     tasyà upari taü sthàpya dakùiõàgraü ÷irastathà .
     devànagnimukhàn dhyàtvà gçhyahaste hutà÷anam ..
     prajvàlya vidhivattatra mantrametadudãrayet .
     kçtvà suduùkaraü karma jànatà vàpyajànatà ..
     mçtyukàlava÷aü pràpya naraþ pa¤catvamàgataþ .
     dharmàdharmasamàyukto lobhamohasamàvçtaþ ..
     daha etasya gàtràõi devalokàya gacchatu .
     evamuktvà tataþ ÷ãghraü kçtvà caiva pradakùiõam ..
     jvalamànaü tadà vahniü ÷iraþsthàne pradàpayet .
     càturvarõeùu saüskàramevaü bhavati puttraka .
     gàtràõi vàsasã caiva prakùàlya vinivartayet ..
     mçtanàma tatoddi÷ya dadyàt piõóaü mahãtale .
     tadàprabhçti cà÷aucaü daivakarma na kàrayet ..>% iti vàràhe ÷ràddhotpattinàmàdhyàyaþ .. anyat dàha÷abde draùñavyam .. * .. tasya spar÷e doùo yathà -- vàràha uvàca .
     %<spçùñvà tu mçtakaü bhadre naraü pa¤catvamàgatam .
     mama ÷àstraü bahiþ kçtvà yaþ ÷ma÷ànaü prapadyate ..
     pitarastasya su÷roõi àtmàna¤ca pitàmahàþ .
     ÷ma÷àne jambukà bhåtvà bhakùayantaþ ÷avàüstathà ..
     tato harervacaþ ÷rutvà karmakàmà vasundharà .
     uvàca madhuraü vàkyaü sarvalokahitàya vai ..
     dharaõyuvàca .
     tava nàtha prapannànàü kva pàpaü vidyate prabho .
     pràya÷citta¤ca me bråhi yena mucyati kilviùàt ..
     vàràha uvàca .
     ÷çõu sundari ! tattvena yanmàü tvaü paripçcchasi .
     kathayiùyàmi te hãdaü ÷obhanaü pàpanà÷anam ..
     ekàhàraü dinàn sapta tridinaü càpyupoùitaþ .
     pa¤cagavyaü tataþ pãtvà ÷ãghraü mucyati kilviùàt ..
     ÷ave spçùñe'paràdhasya eùa te kathito vidhiþ .
     sarvathà varjanãyo vai sarvabhàgavatena tu ..
     ya etena vidhànena pràya÷cittaü samàcaret .
     vimuktaþ sarvapàpebhyaþ aparàdho na vidyate ..>% api ca . varàha uvàca .
     %<spçùñvà tu mçtakaü devi ! yo matkùetreùu tiùñhati .
     ÷ataü varùasahasràõi garbheùu parivartate ..
     da÷a varùasahasràõi caõóàla÷caiva jàyate .
     andhaþ saptasahasràõi maõóåka÷ca ÷ataü samàþ ..
     makùikà trãõi varùàõi ñiññibhaikàda÷aü samàþ .
     da÷a vai sapta cànyàni kçkalàso bhavet samàþ ..
     hastã varùa÷ata¤caiva kharo dvàtriü÷ako bhavet .
     màrjàro nava varùàõi vànaro da÷a pa¤ca ca ..
     evaü sa càtmadoùeõa mama karmaparàyaõaþ .
     pràpnoti sumahadduþkhaü devi ! evaü na saü÷ayaþ ..
     tato harervacaþ ÷rutvà duþkhena paripçcchati .
     sarvasaüsàramokùàya pratyuvàca vasundharà ..
     kimidaü bhàùase deva mànuùàõàü duràsadam .
     vàkyaü bhãùaõaka¤caiva mama karmapratodakam ..
     àcàràcca paribhraùñastava karmaparàyaõaþ .
     taranti yena durgàõi pràya÷cittaü tathà vada ..
     ÷rutvà pçthvyàstato vàkyaü lokanàtho janàrdanaþ .
     dharmasaürakùaõàrthàya pratyuvàca vasundharàm ..
     varàha uvàca .
     spçùñvà tu mçtakaü bhåme mama karmaparàyaõaþ .
     ekàhàraü tatastiùñhet dinàni da÷a pa¤ca ca ..
     tata evaü vidhiü kçtvà pa¤cagavyaü tu prà÷ayet .
     ÷uddhabhàvaü vi÷uddhàtmà karmaõà ca na lipyate ..
     etatte kathitaü devi spçùñvà mçtakameva ca .
     doùa¤caiva vibudhyàtha yattvayà pårvapçcchatam ..
     ya etena vidhànena pràya÷cittaü samàcaret .
     aparàdhavinirmukto mama lokaü sa gacchati ..>% iti vàràhe mçtadar÷anaspar÷anapràya÷cittanàmàdhyàyaþ .. * .. ÷avànugamanà÷aucaü yathà . kårmapuràõam .
     %<pretãbhåtaü dvijaü vipro yo'nugacchati kàmataþ .
     snàtvà sacelaü spçùñvàgniü ghçtaü prà÷ya vi÷udhyati ..
     ekàhàt kùattriye ÷uddhirvai÷ye ca syàt dbyahena tu .
     ÷ådre dinatrayaü proktaü pràõàyàma÷ataü punaþ ..>% etacca ghçtaprà÷anaü ÷uddhihetutvànniyamaparam . na tu pràya÷cittavadbhojanàbhàvaparam . tatra tapastvàttathà . anuþ sahàrthaþ . yattu yàj¤avalkavacanam .
     %<bràhmaõenànugantavyo na tu ÷ådraþ katha¤cana .
     anugamyàmbhasi snàtvà spçùñvàgniü ghçtabhuk ÷uciþ ..>% tatpramàdàdanugamane katha¤canetyabhidhànàt . ambhasi na tåddhçtodake .. * .. ÷ådrasya bràhmaõa÷avavahane doùo yathà --
     %<mçtabràhmaõadehàü÷ca daivàt ÷ådrà vahanti cet .
     padapramàõavarùa¤ca teùà¤ca narake sthitiþ ..
     tatasteùà¤ca sàhàyyaü karoti hariråpiõã .
     dadàti muktiü tebhyo'pi krameõa ca kçpàmayã ..
     janma puõyavatàü gehe kàrayitvà ca bhàrate .
     sthànaü dadàti vaikuõñhe ni÷citaü janmabhistribhiþ ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 44 adhyàyaþ ÷avadaùitagçhajalà÷ayàdãnàü ÷uddhiryathà -- brahmapuràõam .
     %<yeùàmabhakùyaü màüsa¤ca taccharãrairyuta¤ca yat .
     vàpãkåpataóàgeùu jalaü sarva¤ca duùyati ..>% taccharãrairmçta÷arãraiþ . uttaravacane kuõapagrahaõàt . yathà --
     %<sakuõapaü sakardamaü tebhyastoyamapàsya tat .
     prakùipet pa¤cagavya¤ca samantraü sarva÷uddhikçt ..
     apàsya kuõapaü tebhyo bahutoyebhya eva và .
     ÷ataü ùaùñyathavà triü÷at toyakumbhàn samuddharet ..>% vàpã sasopànà . niþsopànaþ kåpaþ . taóàgaþ padmàkaraþ . ÷atàdijalàlpatvàdyapekùayà atyalpasya sarvoddhàraõàbhidhànàt . evaü maraõasamaye gçhànniþsàryate anyathà gçhasya duùñatà syàt .. yathà, bçhanmanuþ .
     %<÷va÷ådrapatità÷càntyà mçtà÷ceddvijamandire .
     ÷aucaü tatra pravakùyàmi manunà bhàùitaü yathà ..
     da÷aràtràcchuni prete màsàcchådre bhavecchuciþ .
     dvàbhyàntu patite gehe antye màsacatuùñayàt .
     atyantye varjayedgehamityevaü manurabravãt ..>% dbàbhyàü màsàbhyàü màsasandaü÷apàñhàt . antyo mlecchaþ . atyantyaþ ÷vapàkaþ . iti vàcaspatimi÷ràþ .. yamaþ .
     %<dbijasya maraõe ve÷ma vi÷udhyati dinatrayàt .
     dinaikena bahirbhåmiragniprokùaõalepanaiþ .. * ..>% yathoktakàlànantarakartavyamàha sambartaþ .
     %<gçha÷uddhiü pravakùyàmi antastha÷avadåùite ..
     protsçjya mçõmayaü pàtraü siddhamannaü tathaiva ca .
     gçhàdapàsya tat sarvaü gomayenopalepayet .
     gomayenopalippàtha chàgenàghràpayedbudhaþ ..
     bràhmaõairmantrapåtai÷ca hiraõyaku÷avàribhiþ .
     sarvamabhyukùayedbe÷ma tataþ ÷udhyatyasaü÷ayaþ ..>% atra mantrànàde÷e gàyattrã . devalaþ .
     %<pa¤cadhà và caturdhà và bhåramedhyà vi÷udhyati .
     duùñà dvidhà tridhà vàpi ÷udhyate malinaikadhà ..
     dahanaü khananaü bhåmerupalepanavàpane .
     paryaõyavarùaõa¤càpi ÷aucaü pa¤cavidhaü smçtam ..
     prasåte garbhiõã yatra mriyate yatra mànuùaþ .
     càõóàlairåùitaü yatra yatra vinyasyate ÷avaþ ..
     viõmåtropahataü yacca kuõapo yatra dç÷yate .
     evaü ka÷malabhåyiùñhà bhåramedhyàti kathyate ..
     kçmikãñapadakùepairdåùità yatra medinã .
     epsayà karùaõaiþ kùiptà vàntairvà duùñatàü vrajet ..
     nakhadantatanåjatvaktuùapàü÷urajomalaiþ .
     bhasmapaïkatçõairvàpi pracchannà malinà bhavet ..>% vàpanaü mçdantareõa påraõam . åùitaü vàsaþ . epsà ghanãbhåta÷leùmàdi . caturdhàdau pa¤cànàü madhye yathàsambhavaü grahaõam . aïgiràþ .
     %<÷aucaü sahasraromàõàü vàyvagnyarkendura÷mibhiþ .
     retaspçùñaü ÷avaspçùñamàvikaü naiva duùyati ..>% sahasraromàõàü kambalànàm . iti ÷uddhitattvam .

#<÷avakàmyaþ>#, puü, (÷avaþ kàmyo yasya .) kukkuraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷avayànaü>#, klã, (÷avasya yànam .) ÷avavahanàrthakhaññà . maóàra khàña iti bhàùà . tatparyàyaþ . kàùñhamallaþ 2 . iti hàràvalã .. khoñaþ 3 khàñã 4 khàñikà 5 ÷avarathaþ 6 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷avaraþ>#, puü, (÷ava + bàhulakàdaraþ . yadvà, ÷avaü ràti gçhõàtãti . rà + kaþ .) mlecchajàtivi÷eùaþ . ityamaraþ .. mayårapucchaparidhàno mlecchaþ kiràtaþ . patraparidhànaþ ÷avaraþ . iti taññãkàyàü bharataþ .. pànãyam . ÷ivaþ . iti medinã .. ÷àstravi÷eùaþ . hastaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<÷avarathaþ>#, puü, (÷avasya rathaþ .) ÷avayànam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷avaralodhraþ>#, puü, ÷vetalodhraþ . iti ratnamàlà ..

#<÷avaràlayaþ>#, puü, (÷avarasyàlayaþ .) ÷avaragçham . tatparyàyaþ . pakvaõaþ 2 . ityamaraþ .. pakkaõaþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷avaràvàsaþ 4 . iti hemacandraþ ..

#<÷avaràvàsaþ>#, puü, (÷avarasyàvàsaþ .) ÷avaràlayaþ . iti hemacandraþ ..

#<÷a(ba)valaþ>#, puü, (÷apa àkro÷e + %<÷aperba÷ca .>% uõàø 1 . 107 . iti kalaþ ba÷càntàde÷aþ .) karvuravarõaþ . tadvati, tri . ityamaraþ .. (yathà, bhàgavate . 3 . 23 . 24 .
     %<aïga¤ca malapaïkena saüchannaü ÷avalastanam ..>%)

#<÷avalà>#, strã, (÷avala + striyàü ñàp .) ÷avalavarõà gauþ . ityamarabharatau ..

#<÷avalã>#, strã, (÷avalayogàdanyato ïãù .) ÷avalavarõà gauþ . ityamarabharatau ..

#<÷avasànaþ>#, puü, pathikaþ . iti siddhàntakaumudã .. vaidikapado'yam . ÷avadhàtorauõàdikasànacpratyayena niùpannametat ..

#<÷a÷a>#, plavane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøakaø-señ .) ÷a÷ã ÷a÷i÷u÷ãþ ÷a÷anniti kiràtayamakàt . ÷a÷ati bhekaþ plavena gaccha tãtyarthaþ . tç phala bhaja ityatra varjanamasyaiva . dantyànto'yamapãtyeke . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 5,037b]>@
#<÷a÷aþ>#, puü, (÷a÷ati plavena gacchatãti . ÷a÷a + ac .) mçgavi÷eùaþ . ityamaraþ .. ÷a÷àru iti kharago÷a iti ca bhàùà .. (yathà, manau . 2 . 270 .
     %<÷a÷akårmayostu màüsena màsànekàda÷aiva tu ..>%) asya màüsaguõàþ . svàdutvam . kaùàyatvam . malabaddhakàritvam . ÷ãtatvam . laghutvam . ÷othàtãsàrapittaraktanà÷atvam . råkùatva¤ca . iti ràjavallabhaþ . api ca .
     %<÷a÷amàüsaü tridoùaghnaü dãpanaü ÷vàsakàsanut ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. anyacca .
     %<÷a÷aþ ÷ålã lomakarõo vile÷ayaþ prakãrtitaþ .
     ÷a÷aþ ÷ãto ladhurgràhã råkùaþ svàduþ sadà hitaþ ..
     vahnikçt kaphapittaghno vàtasàdhàraõaþ smçtaþ .
     jvaràtãsàra÷oùàsra÷vàsàmayahara÷ca saþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. ÷ràddhe'sya màüsasya dànaphalaü yathà --
     %<haviùyànnena vai màsaü pàyasena ca vatsaram .
     màtsyahàriõakaurabhra÷àkunicchàgapàrùataiþ ..
     aiõarauravavàràha÷à÷airmàüsairyathàkramam .
     màsavçddhyàbhitçpyanti datteneha pitàmahàþ ..>% iti ÷ràddhatattvam .. viùõave etanmàüsasya deyatvaü yathà --
     %<màrgaü màüsaü tathà cchàgaü ÷à÷aü samanuyujyate .
     etàni hi priyàõi syuþ prayojyàni vasundhare ..>% ityekàda÷ãtattvam .. candralà¤chanaþ . iti dharaõiþ .. volaþ . lodhraþ . manuùyavi÷eùaþ . iti medinã .. sa tu caturvidhapuruùàntargatapuruùavi÷eùaþ . tasya lakùaõaü yathà --
     %<mçduvacanasu÷ãlaþ komalàïgaþ suke÷aþ sakalaguõanidhànaþ satyavàdã ÷a÷o'yam ..>% iti ratima¤jarã ..

#<÷a÷akaþ>#, puü, (÷a÷a + svàrthe kan .) ÷a÷aþ . yathà,
     %<÷a÷akaþ ÷allakã godhà khaógã kårma÷ca pa¤camaþ .
     bhakùyàþ pa¤canakheùvete na bhakùyà÷cànyajàtayaþ ..>% iti smçtiþ ..

#<÷a÷adharaþ>#, puü, (÷a÷asya dharaþ .) candraþ . (yathà, sàhityadarpaõe . 10 .
     %<idaü vaktraü sàkùàdvirahitakalaïkaþ ÷a÷adharaþ ..>%) karpåraþ . ityamaraþ ..

#<÷a÷aplutakaü>#, klã, nakhàghàtaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<÷a÷abinduþ>#, puü, viùõuþ . ràjavi÷eùaþ . iti medinã .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 1 . 225 .
     %<ràmaü dà÷arathi¤caiva ÷a÷abinduü bhagãratham ..>%) sa tu citrarathaputtraþ . iti puràõam ..

#<÷a÷abhçt>#, puü, (÷a÷aü bibhartãti . bhç + kvip .) candraþ . iti hemacandraþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 73 . 259 .
     %<gçhãto ràja÷a÷abhçt vaidyàsàdhyena yakùmaõà ..>%)

#<÷a÷abhçdbhçt>#, puü, (÷a÷abhçtaü candraü bibhartãti . bhç + kvip .) ÷ivaþ . yathà --
     %<àtmànaü yoganidrà¤ca cintayitvà manasvinã .
     dakùiõe sva÷arãrasya bhàgàrdhaü ÷a÷abhçdbhçtaþ ..>% iti kàlikàpuràõe 44 adhyàyaþ ..

#<÷a÷aloma>#, [n] klã, (÷a÷asya loma .) ÷a÷akasya roma . tatparyàyaþ . ÷a÷orõam 2 . ityamaraþ .. (puü, tannàmakaràjaþ . yathà, mahàbhàrate . 15 . 20 . 14 .
     %<÷a÷alomà sa ràjàsãt ràjan paramadhàrmikaþ ..>%)

#<÷a÷a÷imbikà>#, strã, jãvantã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷a÷asthalã>#, strã, antarvedã . iti trikàõóa÷eùaþ .. sà ca gaïgàyamunayormadhyade÷aþ . adhunà doyàva iti nàmnà khyàtaþ ..

#<÷a÷àïkaþ>#, puü, (÷a÷o'ïka ÷cihnaü aïke kroóe và yasya .) candraþ . iti halàyudhaþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 18 . 395 ..
     %<sa janairdadç÷e tatra ÷ikhare jvalitauùadhau .
     ÷a÷àïkaiva pårvàdrerudayastho vidåùakaþ ..>%) karpåraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷a÷àõóuliþ>#, strã, karkañãbhedaþ . tatparyàyaþ . bahuphalà 2 taõóulã 3 kùetrasambhavà 4 kùudràmlà 5 loma÷aphalà 6 dhåmrà 7 vçttaphalà 8 . asyà guõàþ .
     %<÷a÷àõóuli stiktakañu÷ca komalà kañvamlayuktà madhurà kaphàpahà .
     pàke tu sàmlà madhurà vidàhakçt kaphe tu ÷uùkà rucikçcca dãpanã ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷a÷àdaþ>#, puü, (÷a÷amattãti . ada + ac .) ÷yenapakùã . iti ràjanirghaõñaþ .. (ikùàkuputtraþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 221 . 1 .
     %<ikùàkau saüsthite ràjan ÷a÷àdaþ pçthivãmimàm .
     pràptaþ paramadharmàtmà so'yodhyàyàü nçpo'bhavat ..>% asya vikukùiriti nàma àsãt . ayaü hi pitranuj¤àtaþ ÷ràddàrthaü màüsamànetuü vanaü gataþ mçgàn vyàpàdayàmàsa . tato'ti÷ràntaþ kùutparãta ekaü ÷a÷amabhakùat ato'sya ÷a÷àda iti nàma ajàyata . etadbivaraõaü bhàgavate . 9 . 6 adhyàye tathà viùõupuràõe 4 . 2 adhyàye ca draùñavyam ..)

#<÷a÷àdanaþ>#, puü, (÷a÷amattãti . ada + lyuþ .) ÷yenapakùã . ityamaraþ ..

#<÷a÷ikalà>#, strã, pa¤cada÷àkùarapàdacchandovi÷eùaþ . yathà --
     %<gurunidhanamanu laghuriha ÷a÷ikalà .
     malayajatilakasamudita÷a÷ikalà vrajayuvatilasadalikagaganagatà .
     sarasijanayanahçdayasalilanidhiü vyatanuta vitatarabhasaparitaralam ..>% iti chandoma¤jarã .. (÷a÷inaþ kalà . candrakalà . yathà --
     %<kamalinã malinã divasàtyaye ÷a÷ikalà vikalà kùaõadàkùaye .
     iti vidhirvidadhe pramadàmukham bhavati vij¤atamaþ krama÷o janaþ ..>% ityudbhañaþ ..)

#<÷a÷ikàntaü>#, klã, (÷a÷ã kànto yasya .) kumudam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷a÷ikàntaþ>#, puü, (÷a÷ã kànto yasya .) candrakàntamaõiþ . iti ràjanirghaõñaþ .. yathà, bçhatsahitàyàm . 80 . 4 .
     %<vaidåryavipulakavimalakaràjamaõisphañika÷a÷ikàntàþ ..>%)

#<÷a÷idhvajaþ>#, puü, (÷a÷ã dhvaje yasya .) bhallàñapuraràjaþ . yathà --
     %<tataþ ÷a÷idhvajo ràjà yuddhàdàhåya puttrakàn .
     su÷àntàyà matiü buddhvà ramàü pràdàt sa kalkaye ..
     vi÷àkhayåpabhåpà÷ca rucirà÷va÷ca saüyugam .
     ÷ayyàkarõançpeõàpi bhallàñaü puramàyayuþ ..>% iti kalkipuràõe 25 adhyàyaþ ..

#<÷a÷iprabhaü>#, klã, (÷a÷inaþ prabheva prabhà yasya .) kumudam . iti ÷abdamàlà .. muktà . iti ràjanirghaõñaþ .. candraprabhàyukte, tri .. (candraprabhàsadç÷e ca, tri . yathà mahàmàrate . 1 . 96 . 4 .
     %<tasyà vàsaþ samuddhåtaü màrutena ÷a÷iprabham ..>%)

#<÷a÷iprabhà>#, strã, (÷a÷inaþ prabhà .) jyotsnà . iti jañàdharaþ ..

#<÷a÷ibhåùaõaþ>#, puü, (÷a÷ã bhåùaõaü yasya .) ÷ivaþ . iti ÷a÷i÷ekhara÷abdadar÷anàt ..

#<÷a÷ilekhà>#, strã, candrakalà . guóåcã . bçttabhedaþ . iti medinã .. tadvçttasya lakùaõàdi yathà --
     %<mrau mo yau cet bhavetàü saptàùñakai÷candralekhà .
     vicchede te muràre pàõóuprakà÷à kç÷àïgã mlànacchàyaü dukålaü na bhràjate bibhratã sà .
     ràdhàmbhodasya madhye lãlà yathà candralekhà ki¤càrtà tvàü smarantã dhatte dhruvaü jãvayogam ..>% iti chandoma¤jarã ..

#<÷a÷ivàñikà>#, strã, punarnavà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷a÷i÷ekharaþ>#, puü, (÷a÷ã ÷ekhare yasya .) ÷ivaþ . iti halàyudhaþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 1 . 22 .
     %<tasyàþ stutivaco hçùñastàmaïkamadhiropya saþ .
     kinte priyaü kàromãti babhàùe ÷a÷i÷ekharaþ ..>%) buddhabhedaþ . tatparyàyaþ . herambaþ 2 herukaþ 3 cakrasambaraþ 4 devaþ 5 vajrakapàlã 6 ni÷umbhã 7 vajrañãkaþ 8 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷a÷ã>#, [n] puü, (÷a÷o'syàstãti . ÷a÷a + iniþ .) candraþ . yathà --
     %<himàü÷u÷candramà÷candraþ ÷a÷ã candro himadyutiþ ..>% bharatadhçta÷abdàrõavaþ .. (yathà ca hitopade÷e .
     %<÷a÷inastulyavaü÷o'pi nirdhanaþ paribhåyate ..>%) arhaddhvajàvi÷eùaþ . iti hemacandraþ ..

#<÷a÷orõaü>#, klã, (÷a÷asya urõà . abhidhànàt klãvatvam .) ÷a÷asya loma . ityamaraþ ..

#<÷a÷vat>#, vya, (÷a÷a + bàhulakàdbat .) punaþpunaþ . ityamaraþ .. (yathà, gãtàyàm . 6 . 31 .
     %<kùipraü bhavati dharmàtmà ÷a÷vacchàntiü niyachati ..>%)

#<÷aùa>#, vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) ÷aùati . iti durgàdàsaþ ..

#<÷aùkulaþ>#, puü, chittiþ . iti ÷abdacandrikà .. óarakaramcà iti bhàùà ..

#<÷aùkulã>#, strã, (÷aùkula + gauràditvàt ïãù .) tilataõóulamàùami÷ritayavàguþ . iti ÷abdacandrikà .. karõarandhram . iti ÷abdaratnàvalã .. matsyabhedaþ . saurã . iti hindã bhàùà . asyà guõàþ .
     %<÷aùkulã gràhiõã hçdyà madhurà tuvarà smçtà .>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (piùñakavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 12 . 228 . 62 .
     %<pàyasaü kçsaraü màüsamapåpànatha ÷aùkulãþ ..>%)

#<÷aùpaü>#, klã, (÷aùa hiüsàyàm + %<khaùpa÷ilpa÷aùpavàùparåpaparpatalpàþ .>% uõàø 3 . 29 . iti ùatvaü nipàtyate .) bàlatçõam . ityamaraþ .. (yathà, raghuvaü÷e . 2 . 26 .
     %<gaïgàprapàtàntaviråóha÷aùpaü gaurãgurorgahvaramàvive÷a ..>%)

#<÷asa>#, u vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ . ktvàveñ .) u, ÷asitvà ÷astvà . iti durgàdàsaþ ..

#<÷asa>#, i ïa à÷iùi . àïpårvako'yam . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-sakaø-señ .) i, à÷aüsyate . ïa, à÷aüsate . à÷ãriùñàrtha÷aüsanam . icchàyàmityanye . iti durgàdàsaþ ..

#<÷asanaü>#, klã, (÷asa + lyuñ .) yaj¤àrthapa÷uhananam . iti ÷asana÷abdañãkàyàü ràmà÷ramaþ .. (÷asyate hanyate'tra ityadhikaraõe lyuñi hatyàsthànam . yathà, çgvede . 10 . 89 . 14 .
     %<mitrakruvo yacchasanena gàvaþ .>% %<÷asane vi÷asanasthàne .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<÷askulã>#, strã, piùñakavi÷eùaþ . pulã piñà iti bhàùà . (yathà, mahàbhàrate . 7 . 62 . 7 .
     %<modakàn pårikàpåpàn dhànàdhamaka÷askulãþ ..>%) asyà guõàþ .
     %<parpañà laghavo råkùàþ ÷askulyaþ kaphapittalàþ ..>% kà¤jikayuktatila÷askulã tyàjyà yathà --
     %<màüsairikùuvikàràü÷ca kà¤jikaistila÷askulãm .
     målakaü màùasåpena madhunà ca na bhakùayet ..>% iti ràjavallabhaþ .. * .. vçthà tadbhakùaõapràya÷cittaü yathà . vçthà pàyasapåpa÷askulãkç÷arasaüyàva÷igrulohitavçkùaniryàsàmedhyaprabhavàõàü bhakùaõe kàmatastryahopavàsaþ . akàmatastadardham . kùattriyàdãnàü pàdapàdahàniþ . iti pràya÷cittavivekaþ ..

#<÷asta>#, i ra lu svapne . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø-aka-señ .) i, ÷aüstyate . namadhyapàñhe'pi nasya upadhàtvàbhàvàt lopàbhàve idanubandho vedeùåccàraõabhedàrthaþ . lu, ÷aüsti . ra, vaidikaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<÷astaü>#, klã, (÷as + ktaþ .) kalyàõam . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 10 . 42 .
     %<lakùayitvà purodhàstu bahu÷astaü naràdhipam ..>%) ÷arãram . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷astaþ>#, tri, kalyàõayuktaþ . stutaþ . ityamaraþ .. pra÷astaþ . iti medinã .. (yathà, bhàgavate . 3 . 29 . 15 .
     %<kriyàyogena ÷astena nàtihiüsreõa nitya÷aþ ..>% nihataþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 40 . 3 .
     %<÷akràbhiùeke sumahaddhanurjaladanisvanam .
     pragçhya dànavàþ ÷astàstvayà kçùõena ca prabho ..>%)

#<÷astakaü>#, klã, aïgulitràõam . yathà --
     %<aïgulitraü ÷astaka¤ca tathà càïguùñharakùakam ..>% iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷astake÷akaþ>#, tri, (÷astàþ ke÷à yasya kan . pra÷astake÷ayuktaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷astraü>#, klã, (÷asyate hiüsyate anena . %<amicimidi÷asibhyaþ ktraþ .>% uõàø 4 . 163 . iti ktraþ . yadbà, %<dàmnã÷asuyuyujeti .>% 3 . 2 . 182 . iti ùñran .) loham . astram . ityamaraþ .. ÷astràstrairbahudhà muktairityàdidar÷anàt ÷astràstrayoþ ka÷cidbhedamàha . yena karadhçtena hanyate tat ÷astraü khaógàdi . yena kùiptena hanyate tadastraü kàõóàdi . iti taññãkàyàü bharataþ .. tatparyàyaþ .
     %<astre ÷astraü praharaõamudghàto hetiràyudhaþ .>% iti ÷abdaratnàvalã ..
     %<ekaikamastraü ÷astra¤ca devairmuktaü sahasradhà .
     ciccheda lãlayaive÷o jagatàü madhusådanaþ ..>% iti viùõupuràõe 5 aü÷e 30 adhyàyaþ .. astraü mantràbhimantritam . ÷astraü taditarat . iti taññãkà .. * .. ràj¤àü astràcàryo yathà --
     %<yantrayukte pàõiyukte ayukte yuktadhàrite .
     astràcàryo nirudbegaþ ku÷ala÷ca vi÷iùyate ..>% tadagàraniyuktasya lakùaõaü yathà --
     %<sthàpanàjàtitattvaj¤aþ satataü pratijàgçtà .
     ràj¤aþ syàdàyudhàgàre dakùaþ karmasu codyataþ ..>% iti màtsye 189 adhyàyaþ .. astracikitsà yathà . athàto'gropaharaõãyamadhyàyaü vyàkhyàsyàmaþ . trividhaü karma . pårbakarma pradhànakarma pa÷càtkarmeti . tadvyàdhi pratyupadekùyàmaþ . asmin ÷àstre ÷astra karma pràdhànyàt ÷astrakarmaiva tàvat pårbamupadekùyàmastatsambhàràü÷ca . tacca ÷astrakarmàùñavidham . tadyathà . chedyaü bhedyaü lekhyaü vedhyameùyamàhàryaü vi÷ràvyaü sãvyamiti .. * .. ato'nyatamaü karma cikãrùatà vaidyena pårvamevopakalpayitavyàni . tadyathà . yantra÷astrakùàràgni÷alàkà÷çïgatumbajalaukàlàvåjàmbavoùñhapicuplota-såtrapatrapaññamadhughçtavasàpayastailatarpaõakàùàyàlepanakalkavyajana÷ãtoùõodakakañàhàdãni parikarmiõa÷ca snigdhàþ sthirà valavantaþ . tataþ pra÷asteùu tithikaraõamuhårtanakùatreùu dadhyakùatànnapànaratnairagniü vipràn bhiùaja÷càrcayitvà kçtavalimaïgalasvastivàcanaü laghu bhuktavantaü pràïmukhamàturamupave÷ya yantrayitvà pratyaïmukho vaidyo marma÷iràsnàyusandhyasthidhamanãþ pariharannanulomaü ÷astraü nidadhyàdàpåyadar÷anàt sakçdevàpaharecchastramà÷u ca . mahatsvapi ca pàkeùu dbyaïgulaü tryaïgulaü bà ÷astrapadamuktam . tatràyato vi÷àlaþ samaþ suvibhakta iti braõaguõàþ . bhavata÷càtra .
     %<àyata÷ca vi÷àla÷ca suvibhakto nirà÷rayaþ .
     pràptakàlakçta÷càpi vraõaþ karmaõi ÷asyate ..
     ÷auryamà÷u kriyà ÷astrataikùõyakasvedavepathå .
     asaümoha÷ca vaidyasya ÷astrakarmaõi ÷asyate ..>% ekena và vraõenà÷uùyamàõenàntaràbuddhyàvekùya aparàn vraõàn kuryàt . bhavanti càtra .
     %<yato yato gatiü vidyàdutsaïgo yatra yatra ca .
     tatra tatra vraõaü kuryàdyathà doùo na tiùñhati ..>% tatra bhrågaõóa÷aïkhalalàñàkùipuñoùñhadantaveùñakakùàkukùivaïkùaõeùu tiryakcheda uktaþ ..
     %<candramaõóalavacchedàn pàõipàdeùu kàrayet .
     ardhacandràkçtãü÷càpi gude meóhre ca buddhimàn ..>% anyathà tu ÷iràsnàyucchedanàdatimàtraü vedanà ciràdvraõasaüroho màüsakandã pràdurbhàva÷ceti . måóhagarbhodaràr÷o'÷marãbhagandaramukharogeùvabhuktavataþ karma kårvãta . tataþ ÷astramavatàrya ÷ãtàbhiradbhiràturamà÷vàsya samantàt paripãóyàïgulyà vraõamabhimçjya prakùàlya kaùàyeõa plotenodakamàdàya tilakalkamadhusarpiþpragàóhàmauùadhayuktàü vartiü praõidadhyàt . tataþ kalkenàcchàdya nàtisnigdhàü nàtiråkùàü nàtighanàü kavalikàü dattvà vastrapaññena badhnãyàdvedanàrakùoghnairdhåpairdhåpayedrakùàghnai÷ca mantrai rakùàü kurvãta . tato guggulvagurusarjarasavacàgaurasarùapacårõairlavaõanimbapatravyà mi÷rairàjyayuktaidhåpairdhåpayet . àjya÷eùeõa càsya pràõàn samàlabheta . udakumbhàccàpo gçhãtvà prokùayan rakùàkarma kuryàttadvakùyàmaþ .. * ..
     %<kçtyànàü pratighàtàrthaü tathà rakùobhayasya ca .
     rakùàkarma kariùyàmi brahmà tadanumanyatàm ..
     nàgàþ pi÷àcà gandharvàþ pitaro yakùaràkùasàþ .
     abhidravanti ye ye tvàü brahmàdyà ghnantu tàn sadà ..
     pçthivyàmantarãkùe ca ye caranti ni÷àcaràþ .
     dikùu vàstunivàsà÷ca pàntu tvàü te namaskçtàþ .
     pàntu tvàü munayo bràhmyà divyà ràjarùayastathà .
     parvatà÷caiva nadya÷ca sarvàþ sarve'pi sàgaràþ ..
     agnã rakùatu te jihvàü pràõàn vàyustathaiva ca ..
     somo vyànamapànaü te paryaõyaþ parirakùatu ..
     udànaü vidyutaþ pàntu samàna stanayitnavaþ .
     balamindro balapatirmanurmanye matiü tathà ..
     kàmàüste pàntu gandharvàþ sattvamindro'bhirakùatu .
     praj¤àü te varuõo ràjà samudro nàbhimaõóalam ..
     cakùuþ såryo di÷aþ ÷rotre candramàþ pàtu te manaþ .
     nakùatràõi sadà råpaü chàyàü pàntu ni÷àstava ..
     retastvàpyàyayantvàpo romàõyoùadhayastathà .
     àkà÷aü svàni te pàtu dehaü tava vasundharà ..
     vai÷vànaraþ ÷iraþ pàtu viùõustava paràkramam .
     pauruùaü puruùa÷reùñho brahmàtmànaü dhruvo bhruvau ..
     età dehe vi÷eùeõa tava nityà hi devatàþ .
     etàstvàü satataü pàntu dãrghamàyuravàpnuhi ..
     svasti te bhagavàn brahmà svasti devà÷ca kurvatàm .
     svasti te candrasåryau ca svasti nàradaparvatau ..
     svastyagni÷caiva vàyu÷ca svasti devàþ sahendragàþ .
     pitàmahakçtà rakùà svastyàyurvardhatàü tava .
     ãtayaste pra÷àmyantu sadà bhava gatavyathaþ ..>% iti svàhà ..
     %<etairvedàtmakairmantraiþ kçtyà vyàdhivinà÷anaiþ .
     mayaivaü kçtarakùastvaü dãrghamàyuravàpnuhi .. * ..>% tataþ kçtarakùamàturamàgàraü prave÷yàcàrikamàdi÷et . tatastçtãye'hani vimucyaivaü badhnãyàdbastrapaññena . na cainaü tvaramàõo'paredyurmokùayet . dbitãyadivase parimokùaõàdvigrathito vraõa÷ciràdupasaürohati tãvraruja÷ca bhavati . ata årdhvaü doùakàlabalàdãnavekùya kaùàyàlepanabandhàhàràcàràn vidadhyàt . na cainaü tvaramàõaþ sàntardoùaü ropayet sa hyalpenàpyapacàreõàbhyantaramutsaïgaü kçtvà bhåyo'pi vikaroti . bhavanti càtra .
     %<tasmàdantarvahi÷caiva su÷uddhaü ropayedvraõam .
     råóhe'pyajãrõavyàyàmavyavàyàdãn vivarjayet ..
     harùaü krodhaü bhaya¤càpi yàvadàsthairyasambhavàt .
     màsàn ùañ sapta và néõàü vidhireùaþ pra÷asyate ..
     hemante ÷i÷ire caiva vasante càpi mokùayet .
     tryahàt dbyahàccharadgrãùmavarùàsvapi ca buddhimàn ..
     atipàteùu rogeùu necchedvidhimimaü bhiùak .
     pradãptàgàravacchighraü tatra kuryàt pratikriyàm ..
     yà vedanà ÷astranipàtajàtà tãvrà ÷arãraü pradunoti jantoþ .
     ghçtena sà ÷àntimupaiti siktà koùõena yaùñãmadhukànvitena ..>% iti su÷rute 5 adhyàyaþ ..

#<÷astraþ>#, puü, (÷asatyaneneti . ÷asa vadhe + %<asicimidi÷asibhyaþ ktraþ .>% uõàø 4 . 163 . iti ktraþ . yadvà, dàmnã÷asayuyujeti . 3 . 2 . 182 . iti ùñran .) khaógaþ . yathà --
     %<riùñiþ khaógastaravàriþ ÷astro bhadràtmaja÷ca saþ ..>% iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷astrakaü>#, klã, (÷astrameva . svàrthe kan .) loham . ityamaraþ ..

#<÷astrako÷ataruþ>#, puü, (÷astrasya khaógasya ko÷a iva taruþ .) mahàpiõóãtaruþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷astrajãvã>#, [n] (÷astreõa jãvatãti . jãva + õiniþ .) ÷astràjãvaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 17 . 24 .
     %<ravijena site vijite gaõamukhyàþ ÷astrajãvinaþ kùattram ..>%)

#<÷astradhàraõajãvakaþ>#, tri, (÷astradhàraõena jãvatãti . jãva + õvul .) ÷astràjãvaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷astrapàõiþ>#, tri, (÷astraü pàõau yasya .) ÷astrahastaþ . yathà --
     %<ulkàhasto'gnido j¤eyaþ ÷astrapàõi÷ca ghàtakaþ .
     ke÷àke÷igçhãta÷ca yugapat pàradàrikaþ ..>% iti vyavahàratattvam .. api ca .
     %<agnido garada÷caiva ÷astrapàõirdhanàpahaþ .
     kùetradàràpahàrã ca ùaóete àtatàyinaþ ..>% iti pràpa÷cittavivekaþ ..

#<÷astrabhçt>#, tri, ÷astradhàrã . ÷astraü bibhartãti . bhçdhàtoþ kvippratyayena niùpannametat .. (yathà, raghuþ . 2 . 40 .
     %<÷astreõa rakùyaü yada÷akyarakùaü na tadya÷aþ ÷astrabhçtàü kùiõoti ..>%)

#<÷astramàrjaþ>#, puü, (÷astràõi màrùñãti . mçja + aõ .) ÷astramàrjanakartà . sikalgara iti bhàùà . tatparyàyaþ . asidhàvakaþ 2 . ityamaraþ .. astramàrjaþ 3 asidhàvaþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷àõàjãvaþ 5 bhramàsaktaþ 6 . iti hemacandraþ ..

#<÷astrahataþ>#, tri, (÷astreõa hataþ .) ÷astràghàtena mçtaþ . tasyà÷aucàdi yathà . vyàghraþ .
     %<kùatena mriyate yastu tasyà÷aucaü bhaveddvidhà .
     àsaptàhàt triràtraü syàt da÷aràtramataþparam ..
     ÷astràghàte tryahàdårdhvaü yadi ka÷cit pramãyate .
     a÷aucaü pràkçtaü tatra sarvavarõeùu nitya÷aþ ..>% atra ÷astraghàtapadaü kùatetara÷astraghàtaparaü pàribhàùika÷astraghàtaparamapi . yathà, devãpuràõe .
     %<pakùimatsyamçgairye tu daüùñri÷çïginakhairhatàþ .
     patanàna÷anapràyairvajràgniviùavandhanaiþ .
     mçtà jalaprave÷ena te vai ÷astrahatàþ smçtàþ ..>% anyathà kùataü vinà patanàdibhirvilambamçtànàü dinagrahaõe anadhyavasàyaþ syàt . na ca ÷àstrãyavyavahàre'ntaraïgatvena pàribhàùikasyaiva yuktatvamiti vàcyaü ÷ràddhe pàribhàùikàpàribhàùika÷astraghàtagrahaõavadatràpi tathàyuktatvàt pàribhàùikatvàdeva na prakaraõaniyamaþ .. * ..
     %<krodhàt pràyaü viùaü vahniü ÷astramudbandhanaü jalam .
     girivçkùaprapàta¤ca ye kurvanti naràdhamàþ ..
     mahàpàtakino ye ca patitàste prakãrtitàþ .
     patitànàü na dàhaþ syànnàntyeùñirnàsthisa¤cayaþ ..
     na cà÷rupàtaþ piõóo và kàryaü ÷ràddhàdikaü kvacit .
     etàni patitànà¤ca yaþ karoti vimohitaþ .
     taptakçcchradvayenaiva tasya ÷uddhirna cànyathà .. * ..>% taditaratra marãciþ .
     %<viùa÷astra÷vàpadàhitiryagbràhmaõaghàtinàm .
     caturda÷yàü kriyà kàryà anyeùàntu vigarhità ..>% iti ÷uddhitattvam ..

#<÷astrahatacaturda÷ã>#, strã, (÷astrahatànàü caturda÷ã . yuddhàdihatànàü ÷ràddhàdikarmaõi pra÷astatayàsyàstathàtvam .) gauõà÷vinakçùõacaturda÷ã . gauõakàrtikakçùõacaturda÷ã ca . yathà, liïgapuràõam .
     %<dãpamàlàü tathà kçùõacaturda÷yàü ÷ivàgrataþ .
     catuùpathe ca nadyà¤ca catvareùu gçheùu ca .
     ekaviü÷akulopeto vasecchivapure naraþ ..>% atra ÷astrahatànàmulkàdànaü anyeùàntu dar÷e . iti saüvatsarakaumudã .. * .. anyacca . atha ÷astrahatacaturda÷ã tatra viùõuþ . yuddhahatànàü ÷ràddhakarmaõi caturda÷ã pra÷astà . yuddhahatànàmeveti na niyamàrthamidam . brahmapuràõe .
     %<pràyo'na÷ana÷astràgniviùàdyudbandhinàntathà .
     caturda÷yàntu kartavyaü tçptyarthamiti ni÷cayaþ ..>% pràyo mahàpathagamanam . vàyupuràõe .
     %<yuvànastu gçhe yasya mçùàsteùàntu dàpayet .
     ÷astreõa tu hatà ye vai teùàü dadyàccaturda÷ãm ..>% yuvàna eva pitràdayo mçtà ityarthaþ . marãciþ .
     %<viùa÷astra÷vàpadàhitiryagbràhmaõaghàtinàm .
     caturda÷yàü kriyà kàryà anyeùàntu vigarhità ..>% bràhmaõakçtaghàto'syàstãti bràhmaõaghàtã ye ca vai bràhmaõairhatà iti brahmapuràõavacanàt . na tu kçtabràhmaõaghàtaþ tasya patitatvàt anyeùàma÷astràdihatànàm . etacca ÷astrahata÷ràddhaü viùõvàdibhiþ sàmànyaprakaraõalikhanàt sakalakçùõapakùasàdhàraõaü pitràdãnàmeva pàrvaõavidhiprakaraõàt pàrvaõavidhinà kàryam .
     %<sapiõóãkaraõàdårdhvaü yatra yatra pradãyate .
     tatra tatra trayaü kuryàdbarjayitvà mçtàhani ..>% iti ÷aïkhavacanàcca .. * .. nanu anyeùàntu vigahità iti ÷ravaõàt . kathaü traipuruùikapàrvaõavidhiþ . na yasya puruùàstraya eva ÷astrahatàstasya traipuruùikavidhirupapadyate . evaü yasya dvau ÷astrahatàveko và tenàpi dvaipuruùikaikapuruùikaü pàrvaõaü kartavyam . yathà, manuþ .
     %<pità yasya tu vçttaþ syàt jãveccàpi pitàmahaþ .
     pituþ sanàmasaïkãrtya kãrtayet prapitàmaham ..>% tathà hàrãtaþ .
     %<pitàmahe'pi jãve vai pitaryeva samàpayet ..>% nanvekoddiùñameva ÷råyate . yathà ÷aïkhaþ .
     %<sapiõóãkaraõàdårdhvamçte kçùõacaturda÷ãm .
     pratisaüvatsaràdanyadekoddiùñaü na kàrayet ..>% yamaþ .
     %<sapiõóãkaraõàdårdhvaü yat pitçbhyaþ pradãyate .
     ekoddiùñavidhànena tat kàryaü ÷astraghàtine ..>% bhaviùyapuràõe .
     %<samatvamàgatasyàpi pituþ ÷astrahatasya ca .
     caturda÷yàntu kartavyamekoddiùñaü na pàrvaõam ..
     caturda÷yàntu yacchràddhaü sapiõóãkaraõe kçte .
     ekoddiùñavidhànena tatkàryaü ÷astraghàtine .. * ..>% ucyate . eùàü vacanànàmamålakatvàt samålatve'pi pàrvaõà÷aktaviùayàõyetàni viùõvàdivacaneùu pàrvaõàvagateþ . bhràtràdãnàntu ÷astrahatànàmekoddiùñavidhinà kàryam .
     %<aputtrà ye mçtàþ kecit striyo và puruùà÷ca ye .
     teùàmapi ca deyaü syàdekoddiùñaü na pàrvaõam ..>% ityàpastambavacanena pàrvaõaniùedhàt . tacca na sakalakçùõapakùasàdhàraõaü viùõvàdivacaneùu ÷ràddha÷abdasya pàrvaõaparatvokteþ . kintvà÷vinamàsãyakçùõapakùaviùayam . brahmapuràõe pràyo'na÷anetyàdinà sakalakçùõapakùasàdhàraõaü ÷ràddhamabhidhàya à÷vine . tarpaõãyà÷caturda÷yàü luptapiõóodakakriyà . iti yat punarabhidhànaü tacchastrahatabhràtràdiviùayaü ataeva tatraivàmàvàsyàyàü pitaraþ påjyà nàndãmukhà apãti vçddhaprapitàmahàdãnàmapi ÷ràddhaü dar÷itam . itya¤ca caturda÷yàma÷astrahata÷ràddhanindà à÷vinamàsãyapakùa÷ràddhàdikalpavyatiriktasàmànyakçùõapakùavihita÷ràddhakàmya÷ràddhaviùayà prakaraõabhedena ÷ràddhakarmabhedàt sàmànyavi÷eùanyàyàt itarathà caturda÷yàü saükrànti÷ràddhe'÷astrahatanindà syàt . ataeva kçùõapakùe da÷amyàdau varjayitvà catu rda÷ãmiti manuvacane'pi caturda÷ãvarjanaü pakùa÷ràddhàdivyatirikta÷ràddhaviùayam .. * .. nanu ÷astràdihatànàü ÷ràddhaniùedhaþ ÷ruyate . tathà chàgaleyaþ .
     %<÷astraviprahatànà¤ca ÷çïgidaüùñrisarãsçpaiþ .
     àtmanastyàginà¤caiva ÷ràddhameùàü na kàrayet ..>% satyaü buddhipårvahatànàmeva . pramàdamçtànàntu ÷ràddhàdikamàhàïgiràþ .
     %<atha ka÷cit pramàdena mriyate'gnyudakàdibhiþ .
     a÷aucaü tasya kartavyaü kartavyà codakakriyà ..>% abuddhipårvamapi ÷çïgyàdibhiþ krãóàü kurvatàü mçtànàü na kartavyam . yathà, brahmapuràõam .
     %<÷çïgidaüùñrinakhivyàlaviùavahnistriyà jalaiþ .
     àdaràt parihartavyaþ kurvan krãóàü mçtastu yaþ ..>% parihartavyaþ ÷ràddhàdau ÷àstrànumatyà buddhipårvamçtànàmapi kartavyam . yathàha vçddhagàrgyaþ .
     %<vçddhaþ ÷aucasmçterluptaþ pratyàkhyàtabhiùakkriyaþ .
     àtmànaü ghàtayedyastu bhçgvagnyana÷anàdibhiþ ..
     asya triràtrama÷aucaü dbitãye tvasthisa¤cayaþ .
     tçtoye tådakaü kçtvà caturtha ÷ràddhamiùyate ..>% evaü krãóàvyatirekeõàbuddhipårvaü mçtàþ ÷àstrànumatyà buddhipårvakamçtà api ÷ràddhàrhàþ kathaü luptapiõóodakatvamiti cet gauõamiti bråmaþ . buddhipårve piõóodakakriyàlopàditi . iti ÷ràddhavivekaþ ..

#<÷astrahastaþ>#, puü, ÷astraü haste yasya saþ . iti ÷astrapàõi÷abdadar÷anàt ..

#<÷astràjãvaþ>#, tri, (÷astreõa àjãvatãti . à + jãva + ac .) asijãvã . tatparyàyaþ . kàõóapçùñhaþ 2 àyudhãyaþ 3 àyudhikaþ 4 . ityamaraþ .. kàõóaspçùñaþ 5 . iti taññãkà .. kàõóapçùñaþ 6 ÷astradhàraõajãvakaþ 7 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷astràbhyàsaþ>#, puü, (÷astràõàü abhyàsaþ .) astra÷ikùà . tatparyàyaþ . khuralã 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷astràyasaü>#, klã, (÷astràrthaü yadàyasam .) loham . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷astrã>#, strã, (÷as + ùñran . striyàü ïãp .) churikà . iti medinã .. (yathà, màghe . 4 . 44 .
     %<÷astrã÷yàmairaü÷ubhirà÷udrutamambha÷chàyàmçcchati nãlã salilasya ..>%)

#<÷astrã>#, [n] tri, ÷astravi÷iùñaþ . astradhàrã . ÷astra÷abdàdinpratyayena niùpannametat .. (yathà, kàmandakãyanãtisàre . 7 . 37 .
     %<àpta÷astryanugataþ pravi÷ecca saïkañeùu gahaneùu na tiùñhet ..>%)

#<÷aspaü>#, klã, bàlatçõam . ityamarañãkàyàü bharataþ .. pratibhàhàniþ . iti jañàdharaþ ..

#<÷asyaü>#, klã, (÷asa + %<taki÷asicatiyatãti .>% 3 . 1 . 97 . ityasya vàrtikoktyà yat .) vçkùàdiniùpannam . tatparyàyaþ . phalam 2 . ityamaraþ .. vçkùàõàü latàdãnà¤ca phalaü niùpannatvamàgataü àmràdikaü ÷asyaü sasyapadavàcyaü ityanvayaþ . phalati niùpadyate phalaü phalaniùpattau pacàditvàdan . sasti svapiti sasyaü sasa lu ra svapne kçddhoriti yaþ sasyaü dbidantyam . gràmyakavikathànubandha iva nãrasasyamanoharo de÷a iti naladamayantã÷leùàt .
     %<÷raüsanaü sãsakaü sasyaü grastaü sàsnà ca sàdhvasam ..>% ityuùmavivekàcca .. tàlavyàdidantyànta÷ca tathà hi ÷ansu hiüsàstutyorityasmàt kç vçùa mçjeti kyapi yat ÷asyaü tat kriyàvàcye'pi phale'pi dç÷yate . tàlavyà api dantyà÷ca ÷asya÷åkarapàü÷ava ityuùmabhedaþ . iti taññãkàyàü bharataþ .. * .. kùetrasthadhànyàdi . yathà --
     %<÷asyaü kùetragataü pràhuþ satuùaü dhànyamucyate .
     àmaü vituùamityuktaü svinnamannamudàhçtam ..>% iti smçtiþ .. gràmya÷asyàni yathà --
     %<vrãhaya÷ca yavà÷caiva godhåmà÷càõavastilàþ .
     priyaïgavo hyudàrà÷ca koradåùàþ sacãnakàþ ..>% udàràþ dãrgha÷àlayaþ .
     %<màùà mudgà masårà÷ca niùpàvàþ sakulatyakàþ .
     àóhakya÷caõakà÷caiva ÷àõàþ saptada÷a smçtàþ ..
     ityetà oùadhãnàntu gràmyàõàü jàtayo mune ..>% gràmyàraõya÷asyàni yathà --
     %<oùadhyo yaj¤iyà÷caiva gràmyàraõyà÷caturda÷a .
     vrãhaya÷ca yavà màùà godhåmà÷càõavastilàþ ..
     priyaïgusaptamà hyete aùñamàstu kulatthakàþ .
     ÷yàmàkàstvatha nãvàrà jartilàþ sagavedhukàþ ..
     tathà veõuyavàþ proktàstathà markañakà mune .
     gràmyàraõyàþ smçtà hyetà oùadhyastu caturda÷a ..>% iti viùõupuràõe 1 aü÷e 6 adhyàyaþ .. * .. nava÷asyasambhoganakùatràõi yathà --
     %<anuràdhà mçga÷iro revatã cottaràtrayam .
     hastà citrà maghà puùyà ÷ravaõà ca punarvasuþ ..
     rohiõã nava÷asyàdinavadravyà÷anàdiùu .
     pra÷astaü navapãñhàdisambhogaü grahavidbadet .. * ..>% nava÷asya÷ràddhàdikàlo yathà --
     %<÷aradvasantayoþ kecinnavayaj¤aü pracakùate .
     dhànyapàkava÷àdanye ÷yàmàko vaninaþ smçtaþ ..>% ityanena ÷aradbasantavihitanava÷asyeùñeþ .
     %<÷yàmàkairvrãhibhi÷caiva yavairanyonyakàlataþ .
     pràgyaj¤aü yujyate'va÷yaü na tvatràgrayaõàtyayaþ ..>% iti kàlàntaradar÷anàt ÷ràddhe'pi tathà . àgrayaõaü nava÷asyeùñiþ .
     %<vç÷cike ÷uklapakùe tu navànnaü ÷asyate budhaiþ .
     apare kriyamàõaü hi dhanuùyeva kçtaü bhavet ..
     dhanuùi yat kçtaü ÷ràddhaü mçganetràsu ràtriùu .
     pitarastanna gçhõanti navànnàmiùakàïkùiõaþ ..>% apare kçùõapakùe .
     %<pauùe caitre kçùõapakùe navànnaü nàcaredbudhaþ .
     bhavet janmàntare rogã pitéõàü nopatiùñhate ..
     yadyapi vrãhipàke ca yavapàke ca pàrthiva .
     na tàvàdyau mahàràja vinà ÷ràddhaü katha¤cana ..>% iti viùõudharmottaravacane ÷ràddhaü prati vrãhiyavapàkayornimittatvaü pratãyate . tathàpi navodake navànne ca iti ÷àtàtapavacane pårvoktabahuùu vacaneùu ca navànnasya ÷ruternavànnatvenaivobhayasàdhàraõaü nimittaü làghavàt . abhilàpavàkye navànnàgamanimittamiti niyojyam . na tu yavànnàgamàdi . vç÷cike ÷uklapakùe ca iti tu dhanuràdiparyudastetaragauõakàlamadhye vç÷cikasya prà÷astyamàtràrthaü na tu ÷ràddhàntaràrthamiti . iti malamàsatattvam .. anyat navànna÷abde draùñavyam ..

#<÷asyadhvaüsã>#, [n] puü, (÷asyàni dhvaüsayatãti . dhvaüsa + õiniþ .) tunnavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. ÷asyanà÷ake, tri ..

@<[Page 5,041b]>@
#<÷asyama¤jarã>#, strã, (÷asyasya ma¤jarã .) abhinavanirgatadhànyàdi÷ãrùakam . ÷ãùa iti bhàùà .. tatparyàyaþ . kaõi÷am 2 . ityamaraþ .. kaõi÷aþ 3 kaõiùaþ 4 . iti taññãkà ..

#<÷asya÷åkaü>#, klã, (÷asyasya ÷åkam .) ÷asyasya tãkùõàgram . ÷uïà iti bhàùà . tatparyàyaþ . kiü÷àruþ 2 . ityamaraþ ..

#<÷asyasambaraþ>#, puü, sàlavçkùaþ . ityamaraþ ..

#<÷asyàt>#, tri, ÷asyabhakùakaþ . ÷asyaü atti ityarthe adaghàtoþ kartari kvippratyayena niùpannametat . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<÷asyàruþ>#, puü, kùudra÷amãvçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷àü÷apaþ>#, puü, ÷iü÷apàyà vikàra÷camasaþ . ÷iü÷apà÷abdàdaõpratyaye ikàrasya àïàde÷ena niùpannametat . iti siddhàntakaumudã ..

#<÷àü÷apàyanaþ>#, puü, munivi÷eùaþ . iti puràõam .. (yathà, viùõupuràõe . 3 . 6 . 19 .
     %<kà÷yapaþ saühitàkartà sàvarõiþ ÷àü÷apàyanaþ ..>%)

#<÷àkaü>#, klã, puü, (÷akyate bhoktumiti . ÷aka + gha¤ .) patrapuùpàdi . sàga iti hindãbhàùà . tatparyàyaþ . haritakam 2 ÷igruþ 3 . ityamaraþ .. sigruþ 4 . iti taññãkà .. hàritakam 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. atha ÷àkavargaþ . tatra ÷àkaniråpaõam .
     %<patraü puùpaü phalaü nàlaü kandaü saüsvedajaü tathà .
     ÷àkaü ùaóvidhamuddiùñaü guru vidyàt yathottaram ..>% atha ÷àkànàü guõàþ .
     %<pràyaþ ÷àkàni sarvàõi viùñambhãni guråõi ca .
     råkùàõi bahuvarcàüsi sçùñaviõmàrutàni ca ..
     ÷àkaü bhinatti vapurasthi nihanti netraü varõaü vinà÷ayati raktamathàpi ÷ukram .
     praj¤àkùaya¤ca kurute palita¤ca nånaü hanti smçtiü gatimiti pravadanti tajj¤àþ ..
     ÷àkeùu sarve nivasanti rogàþ sahetavo dehavinà÷anàya .
     tasmàdbudhaþ ÷àkavivarjana¤ca kuryàttathàmleùu sa eva doùaþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. api ca .
     %<sarva÷àkamacàkùuùyamalaïgheyamamaithunam .
     çte pañolavàståkakàkamàcãpunarnavàþ ..>% iti ràjavallabhaþ ..

#<÷àkaþ>#, puü, vçkùavi÷eùaþ . segon iti bhàùà . tatparyàyaþ . ÷àkavçkùaþ 2 ÷àkàkhyaþ 3 kharapatraþ 4 arjunopamaþ 5 . iti ratnamàlà .. krakacapatraþ 6 ÷arapatraþ 7 atipatraþ 8 ahãruhaþ 9 ÷reùñhakàùñhaþ 10 sthirasàraþ 11 gçhadrumaþ 12 . asya guõàþ . sàrakatvam . pittadàha÷ramàpahatva¤ca . asya valkalaguõàþ . kaphanà÷itvam . madhuratvam . råkùatvam . kaùàyatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. ÷aktiþ . iti medinã .. ÷irãùavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. nçpabhedaþ . iti vi÷vaþ .. dbãpavi÷eùaþ . tasya vivaraõaü yathà -- såta uvàca .
     %<÷àkadbãpasya vakùyàmi yathàvadiha ni÷cayam .
     kathyamànaü nibodhadhvaü ÷àkadbãpaü dvijottamàþ ..
     jambudvãpasya vistaràddviguõastasya vistaraþ .
     vistàràddviguõa÷càpi pariõàhaþ samantataþ ..
     tenàvçtaþ samudro'yaü dvãpena lavaõodadhiþ .
     tatra puõyà janapadà÷ciràcca mriyate janaþ ..
     kuta eva ca durbhikùaü kùamàtejoyuteùviha .
     tatràpi parvatàþ ÷ubhràþ saptaiva maõibhåùitàþ ..
     ÷àkadvãpàdidvãpeùu sapta sapta nagàstriùu .
     çjvàyatàþ pratidi÷aü niviùñà varùaparvatàþ ..
     ratnàkaràdrinàmànaþ ÷obhàvanto mahàcitàþ .
     samàcitàþ pratidi÷aü dvãpavistaramànataþ ..
     ubhayatràvagàóhà÷ca lavaõakùãrasàgarau .
     ÷àkadvãpe tu vakùyàmi sapta divyàn mahàcalàn ..
     devarùigandharvayutaþ prathamo merurucyate .
     pràgàyataþ sa sauvarõa udayo nàma parvataþ ..
     tatra meghàstu vçùñyarthaü prabhavanti ca yànti ca .
     tasyàpareõa sumahàn jaladhàro mahàgiriþ ..
     saiva candraþ samàkhyàtaþ sarvauùadhisamanvitaþ .
     tasmànnityamupàdatte vàsavaþ paramaü jalam ..
     nàrado nàma saivokto durga÷ailo mahàcitaþ .
     tatràcale samutpannau pårbaü nàradaparvatau ..
     tasyàpareõa sumahàn ÷yàmo nàma mahàgiriþ yatra ÷yàmatvamàpannàþ prajàþ pårvamimàþ kila ..
     sa eva dundubhirnàma ÷yàmaþ parvatasattamaþ .
     ÷abdamçtyuþ purà tasmin dundubhistàóitaþ suraiþ ..
     vajrajvàlàntaramayaþ ÷àlmala÷càntaràlakçt .
     tasyàpareõa rajato mahànambho giriþ smçtaþ ..
     saiva somaka ityukto devairyatràmçtaü purà .
     sambhçta¤ca hçta¤caiva màturarthe garutmatà ..
     tasyàpare càmbikeyaþ sumanà÷caiva sa smçtaþ .
     hiraõyàkùo varàheõa tasmin ÷aile nisåditaþ ..
     àmbikeyàt paro ramyaþ sarvauùadhisamanvitaþ .
     vibhràjastu samàkhyàtaþ sphàñikaþ sa mahàgiriþ ..
     yasmàdvibhàjate nityaü vibhràjastana sa smçtaþ .
     saiveha ke÷avetyukto yato vàyuþ pravàyati ..
     teùàü varùàõi vakùyàmi parvatànàü dbijottamàþ .
     ÷çõudhvaü nàmatastàni yathàvadanupårba÷aþ ..
     dvinàmànyeva varùàõi yathaiva girayastathà .
     udayasyodayaü varùaü jalaghàreti vi÷rutam ..
     nàmnà sàntabhayannàma varùaü tat prathamaü smçtam ..
     dbitãye jaladhàrasya sukumàramiti smçtam .
     tadeva ÷ai÷iraü nàma varùaü saüparikãrtitam ..
     raivatasya tu kaumàraü tathaiva ca sukhodayam .
     ÷yàmaparvatavarùantu maõãcakamiti smçtam ..
     ànandakamiti proktaü tadeva munibhiþ ÷ubham .
     somakasya ÷ubhaü varùaü vij¤eyaü kusumottaram ..
     tadeva ÷ivamityuktaü varùaü somakasaüj¤itam .
     àmbikeyasya medàkiü kùemaka¤caiva tat smçtam ..
     setuparvatakasyàpi mahàdrumamiti smçtam .
     tadeva dhruvamityuktaü varùaü bibhràjasaüj¤itam ..
     dvãpasya pariõàha¤ca hrasvadãrghatvameva ca .
     jamvudvãpena saükhyàtastasya madhye vanaspatiþ ..
     ÷àko nàma mahàvçkùastasya prajà mahànugàþ .
     eteùu devagandharvàþ siddhà÷ca saha càraõaiþ ..
     viharanti ramante ca dç÷yamànà÷ca taiþ saha .
     tatra puõyà janapadà÷càturvarõyasamanvitàþ ..
     teùu nadyastu vai sapta prativarùe samudragàþ .
     dbinàmna÷caiva tàþ sarvà gaïgàþ saptavidhàþ smçtàþ ..
     prathamà sukumàrãti gaïgà ÷ivajalà ÷ubhà .
     anutaptà ca nàmnaiùà nadã saüparikãrtità ..
     sukumàrã tapaþsiddhà dvitãyà nàmataþ satã .
     nandà ca pàvanã caiva tçtãyà parikãrtità ..
     ÷ivalokà caturthã syàt trividhà ca punaþ smçtà .
     ikùu÷ca pa¤camã j¤eyà tathaiva ca punaþ kaså ..
     dhenukà ca mçtà caiva ùaùñhã saüparikãrtità .
     sukçtà ca gabhastã ca saptamã parikãrtità ..
     etàþ sapta mahàbhàgà prativarùaü ÷ivodakàþ .
     pàvayanti janaü sarvaü ÷àkadvãpanivàsinam ..
     abhigacchanti tà÷cànyà nadãrnadyaþ saràüsi ca .
     bahådakaparisràvà yato varùati vàsavaþ ..
     àsàntu nàmadheyàni parimàõaü tathaiva ca .
     na ÷akyaü parisaükhyàtuü puõyàstàþ sariduttamàþ ..
     tàþ pibanti mahàhçùñà nadãrjanapadàstu te .
     ye te ÷àntatayà proktàþ pramodà÷ceti vai ÷ivàþ ..
     ànandà÷rumukhà÷caiva kùemakai÷ca dhruvaiþ saha .
     barõà÷ramàcàrayuktà de÷àste sapta vi÷rutàþ ..
     arogà balina÷caiva sarve maraõavarjitàþ .
     avasarpiõã na teùvasti tathaivotsarpiõã punaþ ..
     na tatràsti yugàvasthà caturyugakçtà kvacit .
     tretàyugasamaþ kàlastathà tatra pravartate ..
     ÷àkadbãpàdiùu j¤eyaü pa¤casveteùu sarva÷aþ .
     de÷asya tu vicàreõa kàlaþ khàbhàvikaþ smçtaþ ..
     na teùu ÷aïkaraþ ka÷cidbarõà÷ramakçtaþ kvacit .
     dharmasyàvyabhicàreõa ekàntasukhitàþ prajàþ ..
     na teùu màyà lobho và ãrùyàsåyà bhayaü tathà .
     viparyayo na teùvasti tadvai svàbhàvikaü smçtam ..
     kàlo na cava teùvasti na daõóo na ca dàõóikaþ .
     svadharmeõa ca dharmaj¤àste rakùanti parasparam ..>% iti màtsye 102 adhyàyaþ .. * .. api ca . evaü parastàt kùãrodàt parita upave÷itaþ ÷àkadvopo dvàtriü÷allakùayojanàyàmaþ samànena dadhimaõóodena parãtaþ . yasmin hi ÷àko nàma mahãruhaþ svakùetravyapade÷akaþ . yasya hi mahàsurabhigandhastadbãpamanuvàyati . tasyàpi praiyavrata evàdhipatinàmnà medhàtithiþ . so'pi vibhajya sapta varùàõi puttranàmàni teùu svàtmajàn purojavamanojavavepamànadhåmrànãkacitrarephabahuråpavi÷vàdhàrasaüj¤àn nidhàpyàdhipatãn svayaü bhagavatyananta àve÷itamatistapovanaü pravive÷a . eteùàü varùamaryàdàgirayo nadya÷ca sapta saptaiva . ã÷àna uru÷çïgo balabhadraþ ÷atake÷araþ sahasrasrotà devapàlo mahànasa iti . anaghà àyårdà ubhayaspçùñiraparàjità pa¤capadã sahasra÷rutirnijadhçtiriti . tadvarùapuruùà çtavratasatyavratadànavratànuvratanàmàno bhagavantaü vàyvàtmakaü pràõàyàmavidhåtarajastamasaþ paramasamàdhinà yajante . iti ÷rãbhàgavate 5 skandhe 20 adhyàyaþ .. * .. yudhiùñhiravikramàditya÷àlivàhanàdi÷akanarapatãnàmatãtàbdaþ . tasya pramàõaü dinapa¤jikàyàü draùñavyam .. (÷aktiþ . karma . yathà, çgvede . 6 . 24 . 4 .
     %<÷acãvataste puru÷àka ÷àkà gavàmiva ÷rutayaþ sa¤caraõãþ ..>%
     %<he puru÷àka bahukarmannindra ÷acãvataþ praj¤àvataste tvadãyàþ ÷àkàþ ÷aktayaþ karmàõi và .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. * .. samarthe, tri . yathà, çgvede . 5 . 30 . 10 .
     %<santà indro asçjadasya ÷àkairyadãü somàsaþ suùutà amandan ..>% %<÷àkaiþ ÷aktairmarudbhiþ saha .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<÷àkacukrikà>#, strã, ci¤cà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷àkañaü>#, tri, (÷akaña + aõ .) ÷akañasyedam . ÷akañavoóhà . iti medinã ..

#<÷àkañaþ>#, puü, ÷leùmàntakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (÷akañaü vahatãti . ÷akaña + %<÷akañàdaõ .>% 4 . 4 . 80 . ityaõ .) yugàdivoóhà . tatparyàyaþ . yugyaþ 2 pràsaïgyaþ 3 . ityamaraþ ..

#<÷àkañàkhyaþ>#, puü, (÷àkaña iti àkhyà yasya .) dhavavçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<÷àkañàyanaþ>#, puü, (÷akañasyàpatyaü pumàn . ÷akaña + %<naóàdibhyaþ phak .>% 4 . 1 . 99 . iti phak .) aùña÷àbdikàntargata÷àbdikavi÷eùaþ . yathà --
     %<indra÷candraþ kà÷akçtsnà pi÷alã ÷àkañàyanaþ .
     pàõinyamarajainendrà jayantyaùñàdi÷àbdikàþ ..>% iti kavikalpadrumaþ .. (ayantu nàmamàtraü dhàtuniùpannamàha . yathà, kàtantre kçtsu uõàdayo bhåte'pi ityatra trilocanaþ .
     %<nàma ca dhàtujamàha nirukte vyàkaraõe ÷akañasya ca tokaþ .
     yanna padàrthavi÷eùasamutthaü pratyayataþ prakçte÷ca tadåhyam ..>%)

#<÷àkañikaþ>#, tri, ÷akañagàmã . ÷akañena gacchatãtyarthe ñhakpratyayena niùpannametat . iti siddhàntakaumudã .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 10 . 4 .
     %<rohiõyàü ko÷alamadrakà÷ipà¤càla÷àkañikàþ ..>%)

#<÷àkañãnaþ>#, puü, viü÷atitulàparimàõam . tatparyàyaþ . bhàraþ 2 àcitaþ 3 ÷akañaþ 4 ÷alàñaþ 5 . iti hemacandraþ ..

#<÷àkataruþ>#, puü, (÷àkàkhyastaruþ .) ÷àkavçkùaþ . iti ÷abdamàlà .. sàgauna iti hindã bhàùà ..

#<÷àkapatraþ>#, puü, ÷igruþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷àkavàleyaþ>#, puü, brahmayaùñiþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷àkambharã>#, strã, (÷àkena bibharti . bhç + kha÷ . ïãù .) durgà . yathà --
     %<tato'hamakhilaü lokamàtmadehasamudbhaveþ .
     bhariùyàmi suràþ ÷àkairàvçùñaiþ pràõadhàrakaiþ ..
     ÷àkambharãti vikhyàtiü tadà yàsyàmyahaü bhuvi .
     tatraiva ca vadhiùyàmi durgamàkhyaü mahàsuram ..>% iti màrkaõóeyapuràõe nàràyaõãstutiþ .. api ca .
     %<bhåyaþ suràstiùyayuge nirà÷anànnirãkùya màrãcagçhe samà÷rità .
     lokàn bhariùyàmi tanåja÷àkaistadà bhaviùyàmi ÷àkambharãti ..>% iti vàmane 53 adhyàyaþ .. nagaravi÷eùaþ . ÷àmbharãti khyàtaþ . iti kecit ..

#<÷àkambharãyaü>#, klã, àjameràkhyade÷àntargata÷àmbharanagarãyajalà÷ayavi÷eùodbhavalavaõam . ÷àmbhari iti khyàtam . tatparyàyaguõà yathà --
     %<÷àkambharãyaü kathitaü gaóàkhyaü romakaü tathà .
     gaóàkhyaü laghu vàtaghnamatyuùõaü bhedi pittalam .
     tãkùõaü vyavàyi såkùma¤càbhiùyandi kañupàki ca ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<÷àkayogyaþ>#, puü, (÷àkasya yogyaþ .) dhànyakam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷àkaràjaþ>#, puü, (÷àkànàü ràjà nirdoùatvàt . %<ràjàhaþsakhibhyaùñac .>% 5 . 4 . 91 . iti ñac .) vàståkam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷àkalaþ>#, puü, ÷akalena proktamadhãyate ÷àkalàsteùàü saïgho'ïko ghoùo và . %<÷àkalàdvà .>% 4 . 3 . 128 . iti aõ . paramparàsambandho'ïkaþ . iti siddhàntakaumudã .. (dbãpavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 2 . 26 . 6 .
     %<÷àkaladvãpavàsà÷ca saptadvãpeùu ye nçpàþ .
     arjunasya ca sainyaistairvigrahastumulo'bhavat ..>%)

#<÷àkalakaþ>#, puü, ÷akalena proktamadhãyate ÷àkalàsteùàü saïgho'ïko ghoùo và . %<÷àkalàdvà .>% 4 . 3 . 128 . iti aõ . paramparàsambandho'ïkaþ . iti siddhàntakaumudã .. (dbãpavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 2 . 26 . 6 .
     %<÷àkaladvãpavàsà÷ca saptadvãpeùu ye nçpàþ .
     arjunasya ca sainyaistairvigrahastumulo'bhavat ..>%)

#<÷àkalikaþ>#, tri, ÷akalasambandhã . %<÷akalakardamàbhyàmupasaükhyànam .>% 4 . 2 . 2 . ityasya vàrtikoktyà ÷àkalikaþ kàrdamikaþ . àbhyàmaõapãti vçttikàraþ . ÷àkalaþ . kàrdamaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<÷àkavilvaþ>#, puü, (÷àke vilva iva .) vàrtàkuþ . iti jañàdharaþ ..

#<÷àkavilvakaþ>#, puü, (÷àkavilva + svàrthe kan .) vàrtàkuþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

@<[Page 5,043a]>@
#<÷àkavãraþ>#, puü, (÷àkeùu vãraþ .) vàståka÷àkaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. jãva÷àkaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷àkavçkùaþ>#, puü, (÷àkàkhyo vçkùaþ .) taruvi÷eùaþ . iti ratnamàlà .. segona iti bhàùà . asya paryàyaguõau ÷àka÷abde draùñavyau ..

#<÷àka÷àkañaü>#, klã, (÷àkànàü bhavanaü kùetram . ÷àka + %<bhavane kùetre ÷àkaña÷àkinau .>% iti ÷àkañaþ .) ÷àkakùetram . iti hemacandraþ ..

#<÷àka÷àkinaü>#, klã, (÷àkànàü bhavanaü kùetram . ÷àka + ÷àkinaþ .) ÷àkakùetram . iti hemacandraþ ..

#<÷àka÷reùñhaþ>#, puü, (÷àkeùu ÷reùñhaþ .) vàståka÷àkam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷àka÷reùñhà>#, strã, (÷àkeùu ÷reùñhà .) jãvantã . óoóãkùupaþ . vàrtàkuþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷àkà>#, strã, harãtakã . iti kecit ..

#<÷àkàkhyaü>#, klã, (÷àka iti àkhyà yasya .) patrapuùpàdi . ityamaraþ .. vya¤janayogyaü patrapuùpàdi ÷àkapadavàcyam . àdinà phalamålàdigrahaþ . yaduktam .
     %<målapatrakarãràgraphalakàõóàdhiråóhakam .
     tvak puùpaü karaka¤caiva ÷àkaü da÷avidhaü smçtam ..>% tatra målaü målakàdeþ . patraü pañolàdeþ . karãraü vaü÷àïkuràdi . agraü vetràdeþ . phalaü kuùmàõóàdeþ . kàõóaü utpalàdinàóã . adhiråóhaü tàlàsthimajjà . adhiråóho'ïkura iti kecit . tvak màtuluïgàdeþ . puùpaü kovidàràdeþ . karakaü chatrikà . ÷akyate bhoktumaneneti ÷àkam . ÷yati sàmarthyaü tanåkaroti ÷o tanåkaraõe bàhulyàt kaþ ÷àkamityanye . iti taññãkàyàü bharataþ ..

#<÷àkàkhyaþ>#, puü, (÷àka iti àkhyà yasya .) ÷àkavçkùaþ . iti ratnamàlà .. asya paryàyaguõau ÷àka÷abde draùñavyau ..

#<÷àkàïgaü>#, klã, (÷àkasya aïgamiva .) maricam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷àkàmlaü>#, klã, (÷àke amlo yasya .) vçkùàmlam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷àkàmlabhedanaü>#, klã, (÷àkàmlaü bhedana¤ca .) cukram . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷àkàlàvuþ>#, strã, ràjàlàvuþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷àkàùñakà>#, strã, (÷àkà aùñau pradeyà yatra .) ÷àkopakaraõaka÷ràddhàrhàùñamã . sà ca gauõaphàlgunakçùõàùñamã . tadbivaraõaü màüsàùñakà÷abde draùñavyam ..

#<÷àkinã>#, strã, (÷àko'styatreti . ÷àka + iniþ .) ÷àkayuktà bhåmiþ . yathà --
     %<÷akañaþ ÷àkinã gàvo jàlamaspandanaü vanam .
     anåpaü parvato ràjà durbhikùe nava vçttayaþ ..>% ÷akañà dhànyàdivahanadbàreõopajãvyaþ .
     %<patraü puùpaü phalaü kandaü nàlaü saüsvedajaü tathà .
     ÷àkaü ùaóvidhamuddiùñaü guru vidyàt yathottaram ..>% iti vaidyokta÷àkayogàt ÷àkinãgçhavàñikà÷àkàdyàharaõena . gàvo dugdhàdinà . jàlaü matsyàdyàharaõena . aspandanaü svasthànàdatyàgaþ çõàdilàbhena . vyayàdhikyanivçttyà ca . vanaü phalapuùpàdyàharaõena . anåpaü bahådakade÷aþ samçõàla÷àlåkàdyàharaõena . parvato gairikamçdàdyàharaõena . ràjà bhaikùàdinà . ityàhrikatattvam .. * .. durgàyà anucarãvi÷eùaþ . yathà --
     %<óàkinã yoginã caivakhecarã ÷àkinã tathà .
     dikùu påjyà imà devyaþ susiddhàþ phaladàyikàþ ..>% iti kàtyàyanãkalpaþ ..
     %<brahmà viùõu÷ca rudra÷ca ã÷vara÷ca sadà÷ivaþ .
     tataþ para÷ivo devi ùañ÷ivàþ parikãrtitàþ ..
     målàdhàre tu brahmàõaü óàkinãsahitaü nyaset ..
     sarvatraü tryakùarãmuktvà vàdisàntaü sabindukam ..
     svàdhiùñhànàkhyacakre tu saviùõuü ràkiõãü tathà .
     vàdilàntaü pravinyasya nàbhau tu maõipårake ..
     óàdiphàntàrõasahitaü rudra¤ca làkinãü tathà .
     anàhate kàdiñhàntaü ã÷varaü kàkinãü tathà ..
     vi÷uddhàkhye mahàcakre ùoóa÷asvarasaüyutam .
     sadà÷ivaü ÷àkinãntu vinyaset pårvavattataþ ..
     àj¤àcakre tu deve÷i ha-kùa-varõasamanvitam .
     paraü ÷ivaü brahmaråpaü hàkinãsahitaü nyaset ..>% iti tàrànyàsabhedaþ . iti tantrasàraþ ..

#<÷àkuõaþ>#, tri, parottàpã . iti ÷abdamàlà ..

#<÷àkunaþ>#, puü, (÷akunamadhikçtya kçto granthaþ . ÷akuna + aõ .) pa÷upakùyàdiråpa÷akunadvàrà manuùya÷ubhà÷ubhani÷càyakagranthaþ . tasyemau ÷lokau .
     %<÷ubhà÷ubhaj¤ànavinirõayàya heturnçõàü yaþ ÷akunaþ sa uktaþ .
     gatiþ svaràlokanabhàvaceùñàü saükãrtayàmo dbipadàdikànàm ..
     loko'munà ÷àkunasaüj¤akena j¤ànena vij¤àtasamastakàryaþ .
     nàpàyakåpe patati prasarpan ÷àstraü hi divyà dçgatãndriyeùu ..>% iti vasantaràja÷àkune 1 sargaþ .. (÷akunasyàyamiti . ÷akuna + %<tasyedam .>% 4 . 3 . 120 . iti aõ . pakùisambandhã . yathà, manuþ . 3 . 268 .
     %<dvau màsau matsyamàüsena trãnmàsàn hàriõena tu .
     aurabhreõàtha caturaþ ÷àkunenàtha pa¤ca vai ..>%)

#<÷àkunikaþ>#, puü, (÷àkunàn hantãti . ÷akuna +
     %<pakùimatsyamçgàn hanti . 4 . 4 . 35 .>% iti ñhak .) pakùihantà . pàkhimàrà iti cióimàra iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . jãvàntakaþ 2 . ityamaraþ .. (yathà, manuþ . 8 . 260 .
     %<vyàdhàn ÷àkunikàn gopàn kaivartàn målakhànakàn ..>%)

@<[Page 5,043c]>@
#<÷àkuneyaþ>#, puü, (÷akunerapatyam . ÷akuni + %<÷ubhràdibhya÷ca .>% 4 . 1 . 123 . iti óhak .) óuõóulapakùã . iti ràjanirghaõñaþ .. (÷akuniputtro vçkàsuraþ . yathà, bhàgavate . 10 . 88 . 29 .
     %<÷àkuneya bhavàn vyaktaü ÷ràntaþ kiü dåramàgataþ .
     kùaõaü vi÷ràmyatàü puüsa àtmàyaü sarvakàmadhuk ..>%) ÷akunasambandhini, tri ..

#<÷àkuntaleyaþ>#, puü, (÷akuntalàyà apatyamiti . ÷akuntalà + %<strãbhyo óhak .>% 4 . 1 . 120 . iti óhak .) bharataràjaþ . iti jañàdharaþ .. ÷akuntalàsambandhini, tri ..

#<÷àkulikaþ>#, tri, ÷akulàn hanti yaþ . ÷akula÷abdàt %<pakùimàüsamçgàn hanti .>% 4 . 4 . 35 . iti ñhakpratyayena niùpannametat . iti siddhàntakaumudã ..

#<÷àkkaraþ>#, puü, (÷akkara eva . svàrthe aõ .) anaóvàn . iti hemacandraþ ..

#<÷àktaþ>#, tri, ÷aktirdevatà asya . (÷akti + %<sàsya devatà .>% 4 . 2 . 24 . ityaõ .) ÷aktyupàsakaþ . asya pra÷aüsà yathà --
     %<svarge martye ca pàtàle nàsti ÷àktàt paraþ priyaþ .
     sauràõàü gàõapatyànàü vaiùõavànàü tathaiva ca ..
     tadante caiva ÷àktàþ syuþ krama÷aþ krama÷aþ priye .
     ÷çõu devi varàrohe nàsti ÷àktàt paro janaþ ..
     ÷àkto'pi ÷aïkaraþ sàkùàt paraü brahmasvaråpabhàk .
     àràdhità yena kàlã tàrà tribhuvane÷varã ..
     ùoóa÷ã caiva màtaïgã chinnà ca galavàmukhã .
     àràdhità mahe÷àni sa ÷ivo nàtra saü÷ayaþ ..
     atigopyaü mahe÷àni ÷àktànàü paramaü padam .
     yo jànàti mahãmadhye sa ÷ivo nàtra saü÷ayaþ ..
     brahmàdyarcitapàdàbjaü yo bhajet satataü mudà .
     sa yàtyacirakàlena muktimandirameva hi .
     pàrvatãcaraõadvandvabhajanàkiïkaro bhavet .
     svargabhoga÷ca mokùa÷ca ÷àktànàü na bhavet kimu ..
     ÷àktànà¤caiva nindàü ye kurvanti hi naràdhamàþ .
     teùàü lohitapànaü vai kurvanti bhairavãgaõàþ ..
     bhairavà÷caiva bhairavyaþ sadà hiüsanti pàmaràn .
     ÷àktàn hiüsanti garjanti nindanti bahujalpakàþ ..
     chinatti teùàü deve÷i ÷iràüsi haravallabhà .
     ÷àktebhya uttamo nàsti svarge martye rasàtale ..
     ÷àktastu ÷aïkaro j¤eyastrinetra÷candra÷ekharaþ .
     svayaü gaïgàdharo bhåtvà viharet kùitimaõóale ..>% devãü prati ÷ivavàkyam .
     %<madaü÷à÷caiva ye bhåtàste ÷aivà nàtra saü÷ayaþ .
     tvadaü÷à÷caiva ÷àktà÷ca satyaü vai girinandini .
     bahuvarùasahasrànte ÷aivàþ ÷aktiparàyaõàþ .
     ÷àktà vai ÷aïkarà devi yasya kasya kulodbhavàþ ..
     càõóàlà bràhmaõàþ ÷ådràþ kùattriyà vai÷yasambhavàþ .
     ete ÷àktà jagaddhàtri na manuùyàþ kadàcana ..
     pa÷yanti mànuùàn loke kevalaü karmacakùuùà .
     bràhmaõaiþ kùattriyairvai÷yaiþ ÷ådraireva ca jàtibhiþ ..
     vàmamàrgaprabhàveõa kartavyaü japapåjanam .
     ye ÷àktà bràhmaõà devi kùattriyà bràhmaõàþ smçtàþ ..
     vai÷yà÷ca bràhmaõà devi sarve ÷ådrà÷ca bràhmaõàþ .
     bràhmaõàþ ÷aïkarà÷caõói trinetrà÷candra÷ekharàþ ..>% iti muõóamàlàtantre 2 . 3 . 4 . 7 pañalàþ .. * ..
     %<÷àktà eva dbijàþ sarve na ÷aivà na ca vaiùõavàþ .
     upàsante yato devãü gàyattrãü paramàkùarãm ..>% iti nirvàõatantre 3 pañalaþ .. ÷aktyupàsanànantaramanyopàsananiùedho yathà --
     %<asyà÷càràdhanaü kçtvà nànyasyàràdhanaü caret .
     anyasya smaraõàddevi yoginã÷àpamàlabhet ..>% iti gandharvatantre 2 pañalaþ .. * .. tasya àbhyantarasnànaü yathà --
     %<÷àktamàbhyantarasnànamuktaü ÷rãpa¤camãmate .
     snànaprakàro dvividho bàhyàbhyantarabhedataþ ..
     àntaraü ànamatyantaü rahasyamapi sàdaràt .
     kathayàmi bhayadhvastyai caturvargaphalàptaye ..
     sambittrayamanusçtya caraõatrayamadhyataþ .
     sravaskaü saccidànandaprabhàvaü bhàvagocaram ..
     vimuktisàdhanaü puüsàü smaraõàdeva yoginàm .
     tena plàvitamàtmànaü bhàvayet bhaya÷àntaye ..>% iti vi÷vasàratantre 2 pañalaþ .. * .. tasya ku÷avi÷eùo yathà --
     %<tarjanyà rajataü dhàryaü svarõaü dhàryamanàmayà .
     eùa eva ku÷aþ ÷àkte na darbho vanasambhavaþ ..>% iti ÷yàmàrahasyam .. (÷aktimàn . yathà, çgvede . 7 . 103 . 5 .
     %<vàcaü ÷àktasyeva vadati ÷ikùamàõaþ ..>% %<÷ikùamàõaþ ÷ikùyamàõaþ ÷iùyaþ ÷àktasyeva ÷aktimataþ ÷ikùakasya vàcaü yathà anuvadati tadvat .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<÷àktãkaþ>#, puü, (÷aktiþ praharaõamasya . ÷akti + %<÷aktiyaùñyorãkak .>% 4 . 4 . 59 . iti ãkak .) ÷aktidhàrakaþ . tatparyàyaþ . ÷aktihetikaþ 2 . ityamaraþ ..

#<÷àktyaþ>#, tri, ÷aktyupàsakaþ . iti ÷akti÷abdàt ùõyapratyayena niùpannametat ..

#<÷àkyaþ>#, puü, (÷ako'bhidhànamasyeti . ÷aka + %<÷aõóikàdibhyo ¤yaþ .>% 4 . 3 . 92 . iti ¤yaþ .) buddhaþ . iti halàyudhaþ ..

#<÷àkyamuniþ>#, puü, ÷àkyavaü÷àvatãrõabuddhamunivi÷eùaþ . ityamaraþ .. asya sapta paryàyà gotama÷abde draùñavyàþ . paryàyàntaraü yathà . khajit 2 ÷vetaketuþ 3 dharmaketuþ 4 mahàmuniþ 5 pa¤caj¤ànaþ 6 sarvadar÷ã 7 mahàbodhiþ 8 mahàbalaþ 9 bahukùamaþ 10 trimårtiþ 11 siddhàrthaþ 12 ÷akaþ 13 . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷àkyavaü÷atvàt ÷àkyaþ ÷àkya÷càsau muni÷ceti ÷àkyamuniþ . tathà hi ÷àko vçkùavi÷eùaþ tatra bhavà vidyamànàþ ÷àkyàþ . pituþ ÷àpena kecidikùvàkuvaü÷yà gautamavaü÷ajakapilamunerà÷rame ÷àkavçkùe kçtavàsà÷ca ÷àkyà ucyante . taduktam .
     %<÷àkavçkùapraticchannaü vàsaü yasmàt pracakrire .
     tasmàdikùvàkuvaü÷yàste bhuvi ÷àkyà iti÷rutàþ ..>% ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<÷àkyasiühaþ>#, puü, (÷àkyaþ siüha iva .) ÷àkyamuniþ . ityamaraþ ..

#<÷àkrã>#, strã, durgà . yathà --
     %<indràõã indrajananã ÷àkrã ÷akraparàkramà .
     vajràïku÷akarà devã vajrà tenopagãyate ..>% iti devãpuràõe devãniruktàdhyàyaþ .. ÷akrapatnã ca ..

#<÷àkha>#, ç vyàptau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) ç, a÷a÷àkhat . iti durgàdàsaþ ..

#<÷àkhaþ>#, puü, kçttikàputtraþ . yathà --
     %<avàpa cànilàt puttramagnitulyaguõaü punaþ .
     agniputtraþ kumàrastu ÷arastambe vyajàyata ..
     tasya ÷àkho vi÷àkha÷ca naigameya÷ca pçùñhajaþ .
     apatyaü kçttikànà¤ca kàrtikeyastataþ smçtaþ ..>% iti màtsye 5 adhyàyaþ .. chittiþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<÷àkhà>#, strã, (÷àkhati gaganaü vyàpnotãti . ÷àkha + ac . ñàp .) vçkùàïgavi÷eùaþ . óàla iti bhàùà . (yathà, durgàpåjàpaddhatau .
     %<÷àkhàcchedodbhavaü duþkhaü na ca kàryaü tvayà prabho ! ..>%) tatparyàyaþ . latà 2 . ityamaraþ .. laïkà 3 . iti jañàdharaþ . ÷ikhà 4 . iti bharatadhçtamedinã .. pakùàntaram . bàhuþ . vedabhàgaþ . iti medinã .. (yathà, manau . 3 . 145 .
     %<yatnena bhojayecchràddhe bahvçcaü vedapàragam .
     ÷àkhàntagamathàdhvaryuü chandogantu samàptikam ..>%) granthabhedaþ . iti dharaõiþ .. antikaþ . iti vi÷vaþ .. (prakàraþ . yathà, gãtàyàm . 2 . 41 .
     %<bahu÷àkhà hyanantà÷ca buddhayo'vyava÷àyinàm ..>%)

#<÷àkhàkaõñaþ>#, puü, (÷àkhàyàü kaõño yasya .) snuhãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷àkhànagaraü>#, klã, (÷àkheva nagaram .) målanagaràdanyat puram . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 87 . 8 .
     %<÷àkhànagaramarhastu sahasrapatiruttamaþ ..>%) målanagare'sammitasya janaughasya sthànàya målanagarasya samãpe'ïke và yadanyat puraü nagaràntaraü kriyate tat ÷àkhànagaraü målanagarasya tarusthànãyasya ÷àkheva . abhiùyandi ramaõamapyatra . syàdabhiùyandi ramaõaü ÷àkhànagaramityapi . iti trikàõóa÷eùaþ . iti taññãkàyàü bharataþ .. api ca . yathà, ÷abdaratnàvalyàm .
     %<àrabhya målanagaràdaparaü nagaraü hi yat .
     tadabhiùyandi ramaõaü ÷àkhànagaramityapi ..>%

#<÷àkhàpittaþ>#, puü, pàõipàdàü÷amåladàhaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷àkhàpuraü>#, klã, (purasya ÷àkhà abhidhànàt pårvanipàtaþ . ÷àkheva puramiti và .) ÷àkhànagaram . tatparyàyaþ . upapuram 2 . iti hemacandraþ ..

#<÷àkhàmlà>#, strã, (÷àkhàyàmamlo yasyàþ .) vçkùàmlà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷àkhàmçgaþ>#, puü, (÷àkhàyà mçgaþ .) vànaraþ . ityamaraþ .. (yathà --
     %<muktàphalàya kariõaü hariõaü paülàya siühaü nihanti bhujavikramasåcanàya .
     kà nãtirãtiriyatã raghuvaü÷avãra ! ÷àkhàmçge jarati yastava vàõamokùaþ ..>% ityudbhañaþ ..

#<÷àkhàraõóaþ>#, puü, sva÷àkhàü parityajya ÷àkhàntaràdhyayanakartà . tatparyàyaþ . anya÷àkhakaþ 2 . iti hemacandraþ ..

#<÷àkhàrathyà>#, strã, ùoóa÷ahastaprasthapathaþ . yathà --
     %<dhanåüùi caiva catvàri ÷àkhàrathyàstu nirmitàþ .
     trikarà÷coparathyàstu dvikaràpyuparakùakàþ ..>% iti devãpuràõe gopuradbàralakùaõanàmàdhyàyaþ ..

#<÷àkhàlaþ>#, puü, (÷àkhàü làti à÷rayatãti . là + kaþ .) vànãravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷àkhà÷iphà>#, strã, (÷àkhàyàþ ÷iphà .) vañàdãnàü ÷àkhàsambandhi÷iphà . nàmnà iti khyàtà . tarormålàdàrabhya agraü yàvat gatà latàguóåcyàdiþ . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . avarohaþ 2 . ityamaraþ ..

#<÷àkhã>#, [n] puü, (÷àkhàstyasyeti . ÷àkhà + iniþ .) vçkùaþ . ityamaraþ .. (yathà --
     %<sãtàyà hçdi yacchirãùakusumapràye paphàloccakaiþ paulastyasya nitàntakuõñhakuli÷e vajràdhike vakùasi .
     àpuïkhaü nimamajja manmatha÷arastannaiva jànãmahe kaþ ÷àkhã sakhi ! yasya puùpamabhavat puùpàyudhasyàyudham ..>% ityudbhañaþ ..) vedaþ . turuùkàkhyajanaþ . iti medinã .. ràjabhedaþ . iti hemacandraþ ..

#<÷àkhoñaþ>#, puü, vçkùavi÷eùaþ . ÷yàoóà iti bhàùà .. tatparyàyaþ . pi÷àcadruþ 2 pãtaphalaþ 3 karka÷acchadaþ 4 . iti trikàõóa÷eùaþ .. bhåtavçkùaþ 5 sakañaþ 6 akùadharaþ 7 . ti bhåriprayogaþ .. gavàkùã 8 ghåkàvàsaþ 9 råkùapatraþ 10 pãtaþ 11 kai÷ikyojaþ 12 kùãranà÷anaþ 13 . asya guõàþ . tiktatvam . uùõatvam . pittakàritvam . vàtahàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<÷àkhoñaþ pãtaphalako bhåtàvàsaþ kharacchadaþ .
     ÷àkhoño raktapittàr÷ovàta÷leùmàtisàrajit ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<÷àkhyaþ>#, tri, ÷àkhàsambandhã . ÷àkhà÷abdàt ùõyapratyayena niùpannametat ..

#<÷àïkaraü>#, klã, (÷aïkara + aõ .) chandobhedaþ . iti medinã .. asya råpàntaraü ÷àkkaraü ÷àrkara¤ca .. (÷aïkaro devatàsya ityarthe aõi àrdrànakùatram . yathà, bçhatsaühitàyàm . 71 . 7 .
     %<mçge tu måùakàdbhayaü vyasutvameva ÷àïkare ..>%)

#<÷àïkaraþ>#, puü, (÷aïkarasyàyaü vàhanatvàt . ÷aïkara + aõ .) valãvardaþ . iti medinã .. (÷aïkarasambandhini, tri . yathà, kathàsaritsàgare . 46 . 201 .
     %<tatraiùàü tadguhàdvàrapràptànàü ÷àïkarà gaõàþ ..>%)

#<÷àïkariþ>#, puü, (÷aïkarasyàpatyaü pumàn . ÷aïkara + i¤ .) kàrtikeyaþ . gaõe÷aþ . iti medinã ..

#<÷àïkucã>#, strã, ÷aïkocanamatsyaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷àïkhaþ>#, tri, ÷aïkhasambandhi . ÷aïkha÷abdàt ùõapratyayena niùpannametat ..

#<÷àïkhikaþ>#, puü, (÷aïkhakaraõaü ÷ilpamasya iti . ÷aïkha + ñhak .) jàtivi÷eùaþ . ÷àükhàri iti bhàùà . tatparyàyaþ . kàmbavikaþ 2 . ityamaraþ .. ÷aïkhakàraþ 3 kàmbajakaþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷aïkhavàdakaþ . tatparyàyaþ . ÷aïkhadhmàþ 2 . iti jañàdharaþ ..

#<÷àïguùñhà>#, strã, gu¤jà . iti ratnamàlà ..

#<÷àñaþ>#, puü, vastrabhedaþ . ityamarabharatau .. yathà --
     %<dårataþ ÷obhate mårkho lamba÷àñapañàvçtaþ .
     tàvacca ÷obhate mårkho yàvat ki¤cinna bhàùate ..>% iti càõakya÷atakam ..

#<÷àñakaþ>#, puü klã, (÷àña + svàrthe kan .) pañaþ . (yathà, kathàsaritsàgare . 53 . 38 .
     %<sa ràjavandinàmà taddattvà ÷àñakamagrahãt ..>%) nàñakabhedaþ . ityamarabharatau ..

#<÷àñikà>#, strã, ÷àñã . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<÷àñã>#, puü strã, vastrabhedaþ . ÷àóã iti bhàùà . ityamaraþ .. asyà nirmàlyatvaü nirmàlya÷abde draùñavyam ..

#<÷àñyàyanaü>#, klã, prakçtakarmavaiguõyapra÷amanàthahomaþ . yathà . yattu prakçtakarmavaiguõyapra÷amanàya ÷àñyàyanahomàbhidhànaü bhavadevabhaññasammataü tanna pràmàõikaü tasmàdapi mahàpràmàõikairbhaññanàràyaõacaraõairgobhilabhàùye tadapramàõãkçtatvàt . chandogapari÷iùñe'pi pràya÷cittàrthaü prakàratrayamàtramuktam . yathà --
     %<yatra vyàhçtibhirhomaþ pràya÷cittàtmako bhavet .
     catasrastatra vij¤eyà strãpàõigrahaõe yathà ..
     api vàj¤àtamityeùà pràjàpatyàpi bàhutiþ .
     hotavyà trirvikalpo'yaü pràya÷cittavidhiþ smçtaþ ..>% trirvikalpa ityanena kalpàntaraniùedhàt gobhilãyakarmaõi ÷àñyàyanahomo na yuktaþ . kintu vyastasamastamahàvyàhçtibhi÷catasçbhiþ pràya÷cittahomo yuktaþ . vi÷àradaprabhçtayo'pyevam . ÷àñyàyanahomasya samålatve'pi ÷àkhyantarãyatvam . iti tithyàditattvam ..

#<÷àñyàyanaþ>#, puü, munivi÷eùaþ . iti puràõam ..

#<÷àñhyaü>#, klã, (÷añhasya bhàvaþ . ÷añha + ùya¤ .) ÷añhatà . (yathà . %<÷añhe ÷àñhyaü samàcaret ..>%) tatparyàyaþ . kapañaþ 2 vyàjaþ 3 dambhaþ 4 upadhiþ 5 chadma 6 kaitavam 7 kusçtiþ 8 nikçtiþ 9 . ityamaraþ .. nava ayathàrthavyavahàre . ÷añha vadhe kle÷akaitave tàlavyàdiþ al tasya karma ÷àñhyaü ùõyaþ . kapañàdiùañkaü chadmani kusçtyàditrayaü cittakauñilye ityeke . kapañàdiùañkaü va¤canamàtraphalam . kusçtyàditrikantu hiüsàphalamiti bhedaþ . iti sarvànando madhu÷ca . navaivaikàrthà iti vahavaþ . iti bharataþ .. api ca .
     %<astriyàü kapaño vyàja upadhirdambha eva ca .
     kåñaü kalkaü chalaü chadma miùakairavakaitavam ..
     atha ÷àñhya¤ca ÷añhatà kusçtirnikçti÷ca sà .
     hiüsàphale catuùkaü syàt ÷àñhyaparyàya ãritaþ ..
     pårvaþ kapañaparyàyaþ phale va¤canamàtrake .
     ubhayorekaparyàya iti kecit pracakùate ..>% iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷àóa>#, ç ïa ÷làghe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-sakaø-señ .) ç, a÷a÷àóat . ïa, ÷àóate guõinaü guõã . antaþsthatçtãyayuktàdirayamiti kasyacidbhramaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<÷àóvalaþ>#, puü, ÷àdvalaþ . iti kecit ..

#<÷àõaü>#, klã, (÷aõena nirmitamiti . ÷aõa + aõ .) ÷aõanirmitavastram . yathà . kùaumaü ÷àõaü và bràhmaõasya kàrpàsaü kùattriyasya àvikaü vai÷yasya . kùumà atasã tasyà idaü kùaumaü tasaràdi . ÷àõaü ÷aõatantubhavaü tadubhayaü bràhmaõasya . iti saüskàratattvam ..

#<÷àõaþ>#, puü, (÷aõyate j¤àyate guõàdiratreti . ÷aõa + gha¤ .) kaùapaññikà . kaùñipàtara iti bhàùà . tatparyàyaþ . nikaùaþ 3 kaùaþ 3 . ityamaraþ .. ÷ànaþ 4 nikasaþ 5 kasaþ 6 . iti bharataþ .. àkaùaþ 7 . iti ÷abdaratnàvalã .. màùacatuùñayam . càri màùà iti bhàùà . tatparyàyaþ . niùkaþ 2 ñaïkaþ 3 . iti vaidyakaparibhàùà .. yathà --
     %<màùai÷caturbhiþ ÷àõaþ syàt varaõaþ sa nigadyate .
     ñaïkaþ sa eva kathitastaddbayaü kola ucyate ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. lauhàdãnàü nikaùaþ . ÷ànapàtara iti bhàùà . iti medinã .. karapatram . karàt iti bhàùà . iti vi÷vaþ ..

@<[Page 5,045c]>@
#<÷àõàjãvaþ>#, puü, (÷àõena àjãvatãti . à + jãva + ac .) astramàrjakaþ . pathà --
     %<÷àõàjãvaþ ÷astramàrjo bhramàsakto'sidhàvakaþ ..>% iti hemacandraþ ..

#<÷àõiþ>#, puü, paññavçkùaþ . yathà --
     %<paññeràja÷aõaþ ÷àõi÷cimiþ kakkhañapatrakaþ ..>% iti ÷abdamàlà ..

#<÷àõitaþ>#, tri, tãkùõãkçtaþ . ni÷itaþ . kçta÷àõaþ . ÷àõa÷abdàditapratyayena niùpannametat ..

#<÷àõã>#, strã, (÷aõasya vikàraþ . ÷aõa + aõ . ñióóheti ïãp .) ÷aõasåtramayã paññikà . yathà --
     %<÷àõãpràyàõi vastràõi ÷amãpràyà mahãruhàþ .
     ÷ådrapràyàstathà varõà bhaviùyanti kalau yuge ..>% iti viùõupuràõe 6 aü÷e 1 adhyàyaþ .. ÷àõã ÷aõasåtramayã paññikà tattulyàni vastràõi . iti taññãkà .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 194 . 19 .
     %<vastràõàü pravarà ÷àõã dhànyànàü koradåùakaþ ..>%) pràvaraõàntaram . tàmbu iti bhàùà . iti medinã .. chidravastram . yathà . ÷àõã goõã chidravastre . iti hemacandraþ .. hastakañàkùàdisåcaõà . i÷àrà iti pàrasyabhàùà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷àõãraü>#, klã, ÷oõanadamadhyasthatañaþ . dardarãnadãtañaþ . iti vi÷vaþ ..

#<÷àõóilyaþ>#, puü, vilvavçkùaþ . ityamaraþ .. (yathà, mahàgaõapatistotre . 9 .
     %<herambaü praõamàmi yasya purataþ ÷àõóilyamåle ÷riyà bibhratyàmburuhe samaü bhadhuripuste ÷aïkhacakre vahan ..>%) vahnibhedaþ . (÷aõóilasya munergotràpatyamiti . ÷aõóila + %<gargàdibhyo ya¤ .>% 4 . 1 . 105 . iti ya¤ .) munivi÷eùaþ . iti medinã .. sa tu gotrakàraþ bhaktisåtrakàra÷ca . tatsåtrabhàùyàdya÷loko yathà --
     %<prapadya paramaü devaü ÷rãsvapne÷varasåriõà .
     ÷àõóilya÷atasåtrãyaü bhàùyamàbhàùyate'dhunà ..>%

#<÷àtaü>#, klã, (÷o + ktaþ . %<÷àcchoranyatarasyàm .>% 7 . 4 . 41 . iti pakùe itvàbhàvaþ .) sukham . tadvati, tri . ityamaraþ .. (vinà÷aþ . yathà, mu÷rute . 4 . 1 .
     %<pàõipràptaü pàõidàhaü nakha÷àtaü karoti ca ..>%)

#<÷àtaþ>#, tri, (÷o + ktaþ .) durbalaþ . ni÷itaþ . iti medinã .. dhuståraþ . ityamaraþ ..

#<÷àtakumbhaü>#, klã, (÷atakumbhe parvate bhavam . ÷atakumbha + aõ .) kà¤canam . (yathà, màghe . 9 . 9 .
     %<druta÷àtakumbhanibhamaü÷umato vapurardhamagnavapuùaþ payasi ..>%) dhuståraþ . ityamaraþ ..

#<÷àtakumbhaþ>#, puü, karavãravçkùaþ . iti medinã ..

#<÷àtakaumbhaü>#, klã, svarõam . iti bhataradviråpakoùaþ .. (suvarõanirmite, tri . yathà, ràmàyaõe . 2 . 3 . 11 .
     %<÷ata¤ca ÷àtakaumbhànàükumbhànàmagnivarcasàm ..>%)

#<÷àtanaü>#, klã, kàr÷yam . vinà÷anam . yathà --
     %<vasante sarva÷asyànàü jàyate patra÷àtanam .
     modamànà÷ca tiùñhanti yavàþ kaõi÷a÷àlinaþ ..>% iti sàrama¤jarã .. (chedake, tri . yathà, raghuþ . 3 . 42 .
     %<sa pårvataþ parvatapakùa÷àtanaü da÷ar÷a devaü naradevasambhavaþ ..>%)

#<÷àtapatrakaþ>#, puü, (÷àtapatraü padmamiva . kan .) candraprakà÷aþ . yathà --
     %<candrikà kaumudã jyotsnà prakà÷o dyota àtapaþ .
     akalkà candrikàyà¤ca prakà÷e ÷àtapatrakaþ ..>% iti ÷abdacandrikà ..

#<÷àtabhãruþ>#, puü, madanamàlã . mallikàbhedaþ . yathà --
     %<÷àtabhãrurbhadravallã bhåmimaõóo'ùñapàdikà ..>% iti ratnamàlà ..

#<÷àtamànaü>#, tri, (÷atamàna + %<÷atamànaviü÷atiketi .>% 5 . 1 . 27 . iti aõ .) ÷atamànena krãtam . iti siddhàntakaumudã ..

#<÷àtalà>#, strã, (÷àtaü chedaü làtãti . là + kaþ .) sàtalà . carmakaùà iti khyàtà . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<÷àtravaü>#, klã, (÷àtrorbhàvaþ samåho và . ÷atru + aõ .) ÷atrubhàvaþ . ÷atrusaühatiþ . iti medinã .. (÷atrusambandhini, tri . yathà, raghuþ . 4 . 42 .
     %<tàmbålãnàü dalaistatra racitàpànabhåmayaþ .
     nàrikelàsavaü yodhàþ ÷àtrava¤ca papurya÷aþ ..>%)

#<÷àtravaþ>#, puü, (÷atrureva . svàrthe aõ .) ÷atruþ . ityamaraþ .. (yathà, màghe . 14 . 44 .
     %<tatra nàbhavadasau mahàhave ÷àtravàdiva paràïmukho'rthinaþ ..>%)

#<÷àdaþ>#, puü, (÷o tanåkaraõe + %<÷à÷apibhyàü dadanau .>% uõàø 4 . 97 . iti daþ .) kardamaþ . ÷aùpam . ityamaraþ ..

#<÷àdaharitaþ>#, tri, (÷àdaiþ ÷aùpaiþ haritaþ .) ÷àdbalaþ . ityamaraþ ..

#<÷àdvalaþ>#, tri, (÷àda + %<naóa÷àdàt óvalac .>% 4 . 2 . 88 . iti óvalac .) navatçõabahulade÷aþ . ityamaraþ .. ÷àdo navatçõaü vidyate'tra ÷àdbalaþ . ÷aùpavàcina eva ÷àda÷abdàdvalaþ syàt na tu païkayàcino'nabhidhànàt . iti taññãkàyàü bharataþ .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 30 . 14 .
     %<÷àdvaleùu yadà ÷iùye vanànte vanagocarà .
     kuthàstaraõayukteùu kiü syàt sukhataraü tataþ ..>%)

#<÷àna>#, ¤a teje . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøubhaø-sakaø-señ .) ÷ànastikùõãkaraõam . ¤a, ÷ã÷àüsati ÷ã÷àüsate khaógaü karmakàraþ . iti durgàdàsaþ ..

#<÷ànaþ>#, puü, ÷àõaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<÷à(õa)napàdaþ>#, puü, pàripàtraparvataþ . (asya vivaraõaü harivaü÷e 131 adhyàye draùñavyam ..) candanagharùaõapàùàõaþ . iti mahàbhàrate harivaü÷aþ .. candanapióhi iti bhàùà ..

#<÷ànã>#, strã, indravàruõã . iti ÷abdacandrikà ..

#<÷àntaþ>#, tri, (÷ama + ktaþ . %<và dànta÷ànteti .>% 7 . 2 . 27 . iti nipàtitaþ .) upa÷amaü pràpitaþ . pràptopa÷amaþ . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . ÷amitaþ 2 . ityamaraþ .. ÷ràntaþ 3 jitendriyaþ 4 . iti hemacandraþ .. ÷amànvitaþ 5 . iti medinã ..

#<÷àntaþ>#, puü, abhiyuktaþ . rasabhedaþ . iti medinã .. ÷àntarasasya lakùaõàdi yathà --
     %<÷àntaþ ÷amaþ sthàyibhàva uttamaprakçtirmataþ .
     kundendusundaracchàyaþ ÷rãnàràyaõadaivataþ ..
     anityatvàdinà÷eùavastuniþsàratà tu yà .
     paramàthasvaråpaü và tasyàlambanamiùyate ..
     puõyà÷ramaharikùetratãrtharamyavanàdayaþ .
     mahàpuruùasaïgàdyàstasyoddãpanaråpiõaþ ..
     romà¤càdyà÷cànubhàvàstathà syurvyabhicàriõaþ .
     nirvedaharùasmaraõamatibhåtadayàdayaþ ..>% yathà --
     %<rathyànta÷caratastathà dhçtajaratkanthà navasyàdhvagaiþ satràsa¤ca sakautuka¤ca sadayaü dçùñasya tairnàgaraiþ .
     nirvãjãkçtacitsudhàrasamudà nidràyamàõasya me niþ÷aïkaü karañaþ kadà karapuñã bhikùàü viluõñhiùyati ..>% puùñhistu mahàbhàratàdau draùñavyà .
     %<nirahaïkàraråpatvàt dayàvãràdireùa no .>% dayàvãràdau hi jãmåtavàhanàdau antarà malayavatyàdyanuràgàderante ca vidyàdharacakravartitvàdyàpterdar÷anàdahaïkàropa÷amo na dç÷yate . ÷àntastu sarvaprakàreõàhaïkàrapra÷amaikaråpatvànna tatràntarbhàvamarhati . ata÷ca nàgànande ÷àntarasapradhànatvamapàstam . nanu .
     %<na yatra duþkhaü na sukhaü na cintà na dveùaràgau na ca kàcidicchà .
     rasaþ sa ÷àntaþ kathito munãndraiþ sarveùu bhàveùu samaprabhàõaþ ..>% ityevaüråpasya ÷àntasya mokùàvasthàyàmevàtmasvaråpàpattilakùaõàyàü pràdurbhàvàt . tatra sa¤càryàdãnàmabhàvàt kathaü rasatvamityucyate yuktaviyuktada÷àyàmavasthito yaþ ÷amaþ sa eva yataþ rasatàmeti tadasmin sa¤càryàdeþ sthiti÷ca na viruddhà . ya÷càsmin sukhàbhàvo'pyuktastasya vaiùayikasukhaparatvànna virodhaþ . uktaü hi .
     %<yacca kàmasukhaü loke yacca divyaü mahàsukham .
     tçùõàkùayasukhasyaite nàrhataþ ùoóa÷ãü kalàm ..
     sarvàkàramahaïkàrarahitatvaü vrajanti cet .
     atràntarbhàvamarhanti dayàvãràdayastadà ..>% àdi÷abdàt dharmavãradànavãradevatàviùayaratiprabhçtayaþ . tatra devatàviùayà ratiryathà --
     %<kadà vàràõasyàmiha suradhunãrodhasi vasan vasànaþ kaupãnaü ÷irasi nidadhàno'¤jalipuñam .
     aye gaurãnàtha tripurahara ÷ambho trinayana prasãdeti kro÷annimiùamiva neùyàmi divasàn ..>% iti sàhityadarpaõe 3 paricchedaþ ..

#<÷àntaü>#, [m] vya, vàraõam . iti medinã ..

#<÷àntanavaþ>#, puü, (÷àntanorapatyaü pumàn . ÷àntanu + aõ .) ÷àntanuràjaputtraþ . bhãùmaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 36 . 90 .
     %<tathà bhãùmaþ ÷àntanavo gaïgàyàmamitadyutiþ .
     vasuvãryàt samabhavat mahàvãryo mahàya÷àþ ..>%)

#<÷àntanuþ>#, puü, dbàparayugasya candravaü÷ãyaikaviü÷aràjaþ . sa tu gaïgàyàü bhãùmaü janayàmàsa . tasya pità pratãpaþ . yathà --
     %<jayasenastattanayo ràdhiko'to'yutàyvabhåt .
     tata÷càkrodhanastasmàt devàtithiramuùya ca ..
     çkùastasya dilãpo'bhåt pratãpastasya càtmajaþ .
     devàpiþ ÷àntanustasya vàhlãka iti càtmajàþ ..
     yaü yaü karàbhyaü spç÷ati jãrõaü yauvanameùyati .
     ÷àntimàpnoti caivàgryàü karmaõà tena ÷àntanuþ ..
     vàhlãkàt somadatto'bhåt bhårirbhåri÷ravàstataþ .
     ÷ala÷ca ÷àntanoràsãt gaïgàyàü bhãùma àtmavàn ..>% iti ÷rãbhàgavate 9 skandhe 22 adhyàyaþ .. tatparyàyaþ . mahàbhãùmaþ 2 . iti jañàdharaþ .. pràtãpaþ 3 . iti trikàõóa÷eùaþ .. pratãpaþ 4 pratipaþ 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. (÷antanuriti pàñhastu bahubhiràdçtaþ ..) karkañã . iti ratnamàlà ..

#<÷àntà>#, strã, da÷aratharàjakanyà . da÷arathena kanyàrthaü lomapàdàya ràj¤e pradattà . sà ca çùya÷çïgabhàryà . iti ràmàyaõam .. (yathà, uttaracarite 1 aïke .
     %<kanyàü da÷aratho ràjà ÷àntàü nàma vyajãjanat .
     apatyakçtikàü ràj¤e lomapàdàya yàü dadau ..>%) ÷amãbhedaþ . tatparyàyaþ . ÷ubhà 2 bhadrà 3 aparàjità 4 jayà 5 vijayà 6 . asyà guõàþ ÷amãvat . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷àntiþ>#, strã, (÷ama + ktin .) kàmakrodhàdipra÷amaþ . cittopa÷amaþ . iti bharataþ .. viùayebhya indriyoparamaþ . iti caõóãñãkàyàü nàgojãbhaññaþ .. tatparyàyaþ . ÷amathaþ 2 ÷amaþ 3 . ityamaraþ .. pra÷amaþ 4 upa÷amaþ 5 pra÷àntiþ 6 . iti ÷abdaratnàvalã .. tçùõàkùayaþ 7 . iti hemacandraþ .. tallakùaõaü yathà --
     %<yatki¤cidvastu saüpràpya svalpaü và yadi và bahu .
     yà tuùñirjàyate citte ÷àntiþ sà gadyate budhaiþ ..>% iti padmapuràõe kriyàyogasàre 15 adhyàyaþ .. bhadram . iti hemacandraþ .. gopãvi÷eùaþ . yathà, ràdhikovàca .
     %<÷àntyà gopyà yutastva¤ca dçùño'haü ràsamaõóale .
     vasantapuùpa÷ayyàyàü màlyavàn candanokùitaþ ..
     ratnapradãpairyukta÷ca ratnanirmàõamandire .
     ratnabhåùitabhåùàóhyo ratnabhåùitayà saha ..
     tayà datta¤ca tàmbålaü bhuktavàü÷ca purà vibho .
     sadyo macchabdamàtreõa tirodhànaü kçtaü tayà ..
     ÷àntirdehaü parityajya bhayàddãnà tvayi prabho .
     tatastasyàþ ÷arãra¤ca guõa÷reùñhaü babhåva ha ..
     saüvibhajya tvayà dattaü premõà prarudatà purà .
     vi÷ve viùayiõe ki¤cit sattvaråpàya viùõave ..
     ÷uddhasattvasvaråpàyai mahàlakùmyai purà vibho .
     tvanmantropàsakebhya÷ca vaiùõavebhya÷ca ki¤cana .
     tapasvibhya÷ca dharmàya dharmiùñhebhya÷ca ki¤cana ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 9 adhyàyaþ .. * .. durgà . yathà --
     %<utpattisthitinà÷eùu rajàditriguõà matà .
     sarvaj¤à sarvavettçtvàcchàntitvàcchàntirucyate ..>% iti devãpuràõe devãniruktàdhyàyaþ .. * .. dharmadbàrà grahadauþsthyaduþsvapnàdisåcitaihikàniùñahetuduritanivçttiþ . yathà --
     %<yathà ÷astraprahàràõàü kavacaü vinivàrakam .
     tathà daivopaghàtànàü ÷àntirbhavati vàraõam ..>% vàlagrahabhåtagrahanaràdhipaprabalatara÷atruduþsaharogàbhibhavàdbhutaduþsvapnagrahadauþsthyàdinimittakaü ÷àntikarmàpi malamàse kartavyam . ÷uddhakàlapratãkùàyàmasahatvenànanyagatikatvàt . ataevàtmànaü satataü gopàyãta iti ÷rutau satatamatyuktam . iti malamàsatattvam .. * .. upasarga÷àntigàthà yathà --
     %<eùàmindro mahàvãryastrailokyasye÷varo'bhavat .
     ÷ataü kratånàmàhçtya su÷àntirnàma nàmataþ ..
     tasyopasarganà÷àya nàmàkùaravibhåùità .
     adyàpi mànavairgàthà gãyate'tra mahãtale ..
     sa÷àntirdevaràñ ÷àntaþ su÷àntiü na prayacchati .
     sahitaþ ÷ivasatyàdyaistathaiva va÷avartibhiþ ..>% iti màrkaõóeyapuràõe uttamamanvantarasamàptàdhyàyaþ .. * .. athàdbhuta÷àntiþ . tatràdbhutaniråpaõam . adbhutasàgare àtharvaõàdbhutavacanam . prakçtiviruddhamadbhutamàpadaþ pràkprabodhàya devàþ sçjantãti . tenàpajj¤ànàya bhåmyàdãnàü pårvaü svabhàvapracyavo devakartçko'dbhuta iti . eva¤ca budhodayaparvaõi grahàdãnàü gaõitàgaõitatvena prakçtànàmapi yadutpàtatvaü tadbhàktam . tatkàraõa¤ca gargasaühitàbàrhaspatyayoþ .
     %<atilobhàdasatyàdvà nàstikyàdvàpyadharmataþ .
     naràpacàrànniyatamupasargaþ pravartate ..
     tato'pacàrànniyatamapavarjanti devatàþ .
     tàþ sçjantyadbhutàüstàüstu divyanàbhasabhåmijàn ..
     ta eva trividhà loke utpàtà devanirmitàþ .
     vicaranti vinà÷àya råpaiþ sambodhayanti ca ..>% tàü÷ca paraü na dar÷ayedityàha viùõuþ . notpàtaü dar÷ayediti . tatra velànakùatramaõóalaniråpaõam . yathà, dãpikàyàm .
     %<pràgdvitricaturbhàgairdyåni÷oradbhuteùu sarveùu .
     anilàgni÷akravaruõà maõóalapatayaþ ÷ubhà÷ubhai÷ca ..>% velàmaõóalaþ .
     %<aryamõàdicatuùkacandraturagàdityeùu vàyurbhavet devejyàjavi÷àkhayàmyayugale pitryadbaye cànalaþ .
     vi÷vàditrayadhàtçmaitrayugaleùvindro bhavenmaõóalaþ sarpopàntya÷atàntyamålayugale÷àneùvapàmã÷varaþ ..
     pavanadahanau neùñau yogastayoratidoùadaþ .
     surapativaruõau ÷astau yogastayorati÷obhanaþ ..
     savaruõamarunmi÷raþ ÷akrastathàgnisamàyutaþ .
     phalavirahitaþ sendro vàyustathàgniyuto'mbupaþ ..
     yanmaõóale'dbhutaü jàtaü ÷àntistaddevatà÷rayà .
     tathà ÷àntidvayaü kàryaü maõóaladvayajàdbhute .. * ..>% viùõudharmottare .
     %<graharkùavaikçtaü divyaü àntarãkùaü nibodha me .
     ulkàpàto di÷àü dàhaþ parive÷astathaiva ca ..
     gandharvanagara¤caiva vçùñi÷ca vikçtà tathà .
     evamàdãni loke'smin nàbhasàni vinirdi÷et ..
     carasthirabhavaü bhaumaü bhåkampamapi bhåmijam .
     jalà÷ayànàü vaikçtyaü bhaumaü tadapi kãrtitam ..
     bhaumaü càlpaphalaü j¤eyaü cireõa paripacyate .
     nàbhasaü madhyaphaladaü madhyakàlaphalapradam .
     divyaü tãvraphalaü j¤eyaü ÷ãghrakàrã tathaiva ca .. * ..
     ÷ãtoùõatàviparyàsaþ çtåtàü ripujaü bhayam .
     puùpe phale ca vikçte ràj¤o mçtyuü tathà di÷et ..
     akàlaprabhavà nàryaþ kàlàtãtàþ prajàstathà .
     vikçtàþ prasavà÷caiva yugmaprasavanaü tathà ..
     hãnàïgàþ adhikàïgà÷ca jàyante yadi và trayaþ .
     pa÷avaþ pakùiõa÷caiva tathaiva ca sarãsçpàþ ..
     vinà÷aü tasya dehasya kulasya ca vinirdi÷et ..
     pradoùe kukkuñàràvo hemante càpi kokilàþ .
     arkodaye'rkàbhimukhaþ ÷vàràvo nçbhayaü di÷et ..
     ulåko vasate yatra nipatedvà tathà gçhe .
     j¤eyo gçhapatermçtyurdhananà÷astathaiva ca ..
     gçdhraþ kaïkaþ kapota÷ca ulåkaþ ÷yena eva ca .
     cilla÷ca carmacilla÷ca bhàsaþ pàõóara eva ca ..
     gçhe yasya patantyete gehaü tasya vipadyate .
     pakùànmàsàttathà varùànmçtyuþ syàdgçhamedhinaþ .
     patnyàþ puttrasya và mçtyurdravya¤càpi vina÷yati ..
     bràhmaõàya gçhaü dattvà dattvà tanmålyameva và .
     gçhõãyàdyadi roceta ÷ànti¤cemàü prayojayet ..>% imàü vakùyamàõàm .. * ..
     %<màüsàsthãni samàdàya ÷ma÷ànàdgçdhravàyasàþ .
     ÷và ÷çgàlo'thavà madhye purasya pravi÷anti cet ..
     vikiranti gçhàdau ca ÷ma÷ànaü sà mahã bhavet .
     caureõa hanyate lokaþ paracakrasamàgamaþ ..
     saügràma÷ca mahàghoro durbhikùaü marakaü tathà .
     adbhutàni prasåyante tatra de÷asya vidravaþ ..
     akàle phalapuùpàõi de÷avidravakàraõam ..>% matsyapuràõe .
     %<ativçùñiranàvçùñirdurbhikùàdibhayaü matam .
     ançtau tu dinàdårdhvaü vçùñirj¤eyà bhayàya ca ..
     nirabhre vàtha ràtrau và ÷vetaü yasyottareõa tu .
     indràyudhaü tato dçùñvà ulkàpàtaü tathaiva ca ..
     digdàhaparive÷au ca gandharvanagaraü tathà .
     paracakrabhayaü vidyàdde÷opadravameva ca ..>% bhàso vanakukkuñaþ .. * .. kaüsanidhanasåcane harivaü÷aþ .
     %<vakramaïgàraka÷cakre citràyàü ghoradar÷anaþ .
     calatyaparvaõi mahã girãõàü ÷ikharàõi ca ..>% vàõotpàte sa eva .
     %<dakùiõàü di÷amàsthàya dhåmaketuþ sthito'bhavat .
     vakramaïgàraka÷cakre kçttikàsu bhayaïkaraþ .. * ..>% kçtyacintàmaõau .
     %<tyaktà÷aucavivekatattvavasudhà lokàþ kùudhàpãóitàþ viprà vedahatàstathà pracalità bahvà÷ino duþkhitàþ .
     kùauõãmandaphalà nçpà÷ca vikalàþ saügràmaghorà mahã pretàghàtadurantapãóitatarà devejyaràhvoryutau ..
     rakte ÷astrodyogo màüsàsthiva÷àdibhirmarakaþ .
     dhànyahiraõyatvakphalakusumàdye varùite bhayaü vidyàt .
     aïgàrapàü÷uvarùe vinà÷amupayàti tannagaram ..
     upalaü vinà jaladharairvikçtà và yadà pràõino vçùñyà .
     chidraü vàpyativçùñiü ÷asyànàmãtisaüjananam ..>% budhakau÷ikasaüvàde .
     %<vallyàþ prapàte ca phalaü ÷arañasya prarohaõe .
     ÷ãrùe ràja÷riyo'vàptirbhàle cai÷varyameva ca ..
     karõayorbhåùaõàvàptirnetrayorvandhudar÷anam .
     nàsikàyà¤ca saugandhyaü vaktre miùñànnabhojanam ..
     kaõñhe caiva ÷riyo'vàptirbhujayorvibhavo bhavet .
     dhanalàbho bàhumåle karayordhanavçddhidaþ ..
     stanamåle ca saubhàgyaü hçdi saukhyavivardhanam .
     pçùñhe nityaü mahãlàbhaþ pàr÷vayorbandhudar÷anam ..
     kañidvaye vastralàbho guhye mçtyusamàgamaþ .
     jaïghe càrthakùayo nityaü gude rogabhayaü bhavet ..
     urvostu vàhanàvàptirjànujaïghe'rthasaükùayaþ .
     vàmadakùiõayoþ pàde bhramaõaü niyataü bhavet ..
     vallyàþ prarohaõe caiva patane ÷arañasya ca .
     vyatyàsàcca phala¤caiva tadvadeva prajàyate ..
     vallyàþ prarohaõaü ràtrau ÷arañasya prapàtanam .
     nidhanàrthàya bhavati vyàdhipãóà viparyaye ..
     patanànantaraü caivàrohaõaü yadi jàyate .
     patane phalamutkçùñaü rohaõe'nyat phalaü bhavet ..
     àrohaõa¤cordhvavaktre adhovaktre ca pàtanam ..
     bhavediùñaphalaü tasya tatkàle jàyate dhruvam .. * ..
     spçùñamàtre tayoþ sadyaþ sacelaü jalamàvi÷et .
     pa¤cagavyaprà÷ana¤ca kuryàdarkàvalokanam ..
     vallãråpaü suvarõasya raktavastreõa veùñayet .
     påjayedgandhapuùpàdyaistadagre pårõakumbhake ..
     pa¤cagavyaü pa¤caratnaü pa¤càmçtaü sapallavam .
     pa¤cavçkùakaùàya¤ca nikùipyàvàhayettataþ ..
     påjayedgandhapuùpàdyairlokapàlàüstathà grahàn .
     mçtyu¤jayena mantreõa samidbhiþ khadiraiþ ÷ubhaiþ .
     tilairvyàhçtibhirhomamaùñottarasahasrakam ..>% vallã gçhagodhikà . mçtyu¤jayamantrastyrambakamantraþ iti vidyàkaraþ .. * .. gargasaühitàbàrhaspatyayoþ .
     %<ye teùu ÷àntiü kurvanti na te yànti paràbhavam .
     ye tu na pratikurvanti kriyayà ÷raddhayànvitàþ .
     dàmbhikyàdbà vimohàdvà vina÷yantyeva te'ciràt .. * ..>% atra nimittani÷cayavato'dhikàro'nyathà doùa ityàha matsyapuràõam .
     %<bhinnamaõóalavelàyàü ye bhavantyadbhutàþ kvacit .
     tatra ÷àntidbayaü kàryaü nimitta sati nànyathà .
     nirnimittakçtà ÷àntirnimittamupapàdayet ..>% etacca tattadvi÷eùavihita÷àntiviùayam . anyathà velàmaõóalasandehe ÷àntirna syàt .. * .. ataevoktaü yogiyàj¤avalkyena . yatra yatra ca saükãrõamàtmànaü manyate dvijaþ . tatra tatra tilairhomo gàyattryà samudàhçtaþ .. gàyattryà prayataþ ÷uddhaþ sarvapàpaiþ pramucyate . ÷àntikàma÷ca juhuyàt gàyattrãmakùataiþ ÷uciþ .. hantukàma÷ca nçpaterghçtena juhuyàt ÷uciþ . sàvitryà ÷àntihomàü÷ca kuryàt parvasu nitya÷aþ .. praõavavyàhçtibhyà¤ca svàhànto homakarmaõi . pratilomà prayoktavyà phañkàràntàbhicàrike .. màrkaõóeyapuràõam .
     %<digde÷ajanasàmànyaü nçpasàmànyamàtmani .
     nakùatragrahasàmànyaü naro bhuïkte ÷ubhà÷ubham .
     parasparàbhirakùà ca grahadoùeùu jàyate ..>% tathà .
     %<tasmàcchàntiparaþ pràj¤o lokavàdaratastathà .
     lokavàdàü÷ca ÷àntã÷ca grahapoóàsu kàrayet ..
     bhådohànupavàsàü÷ca ÷astaü caityàdivandanam .
     kuryàt homaü tathà dànaü ÷ràddhaü krodhavivarjanam ..
     adrohaü sarvabhåteùu maitrãü kurvanti paõóitàþ .
     varjayeduùatãü vàcamativàdàüstathaiva ca ..
     grahapåjà¤ca kurvãta sarvapãóàsu mànavaþ .
     evaü ÷àmyantya÷eùàõi ghoràõi dbijasattama .
     prayatànàü manuùyàõàü graharkùotthànyaneka÷aþ .. * ..>% lokavàdà÷ca tatraivoktà yathà --
     %<àkà÷àddevatànà¤ca devyàdãnà¤ca sauhçdàt .
     pçthivyàü pratiloke ca lokavàdà iti smçtàþ ..>% te ca sarvabhåtaóàkinyàdyabhibhava÷àntyarthaü laukikauùadhamantràdayaþ . viùaharãmaïgalacaõóikàgãtàdayaþ . caityavçkùàdau kùetrapàlakuladevatàpåjà ca .. * .. tathà càpastambaþ . strãbhyo'varavarõebhyo dharma÷eùàn pratãyàdityeka iti . dharma÷eùàt ÷rutismçtisadàcàreùvaprasiddhàn iti nàràyaõopàdhyàyàþ .. bhådoha÷ca pàtraü vinà bhåmau gostanaü niùpãóya dugdhotsargaþ . caityaþ påjyatvena khyàto gràmapradhànavçkùaþ . tathà ca bàõotpàte harivaü÷aþ .
     %<aneka÷àkha÷caitya÷ca nipapàta mahãtale .
     arcitaþ sarvakanyàbhirdànavànàü mahàtmanàm ..>% uùatãü akalyàõãm . ativàda÷ca påjyamatikramya bhàùaõam .. * .. matsyapuràõam .
     %<kàkasyaikarava÷ràvaþ prabhàte duþkhadàyakaþ .
     kàko maithunakàsaktaþ ÷veto và yadi dç÷yate ..
     ulåko vasate yatra nipatet và tathà gçhe .
     j¤eyo gçhapatermçtyurdhananà÷astathaiva ca .. * ..>% varàhasaühitàyàm .
     %<krãóànurakto ratimàüsalubdho bhãto rujàrtaþ patito vihaïgaþ .
     nàsau gçhasthasya vinà÷aheturdoùaþ samutpàdyata àhuràryàþ ..
     gçhe pakùivikàreùu kuryàccàmaratarpaõam .
     devàþ kapotà iti và japtavyaü saptabhirdvijaiþ ..
     gàva÷ca deyà vividhà dbijànàü sakà¤canà vastrayugottarãyàþ .
     evaü kçte pàpamupaiti ÷àntiü mçgairdvijairvàpi niveditaü tat ..>% dvijaiþ pakùibhiþ . apinà anyairapi .. * .. bhujabalabhãme .
     %<eko vçùastrayo gàvaþ saptà÷và nava dantinaþ .
     siühaprasåtikà÷caiva kathitàþ svàmighàtikàþ ..>% siühaprasåtikà gàvaþ .. * .. matsyapuràõe .
     %<aïge dakùiõabhàge tu ÷astaü visphuraõaü bhavet .
     apra÷astaü tathà vàme pçùñhasya hçdayasya ca ..
     là¤chanaü piñaka¤caiva j¤eyaü visphurjitaü tathà .
     viparyayeõa vihitaü sarvaü strãõàü phalaü tathà ..>% %<aniùñacihnopagame dbijànàü kàryaü suvarõena ca tarpaõaü syàt .>% ÷aïkhaþ . duþsvapnàniùñadar÷anàdau ghçtaü hiraõya¤ca dadyàditi .. * .. màtsye . namaste sarvaloke÷a namaste bhçgunandana . kave sarvàrthasiddhyarthaü gçhàõàrghyaü namo'stu te evaü ÷ukrodaye kurvan yàtràdiùu ca bhàrata . sarvàn kàmànavàpnoti viùõuloke mahãyate namaste'ïgirasàü nàtha vàkpate'tha bçhaspate . kråragrahaiþ pãóitànàmamçtàya namo namaþ .. saükràntàvapi kaunteya yàtràsvabhyudayeùu ca . kurvan bçhaspateþ påjàü sarvàn kàmàn sama÷nute .. * .. vaiùõavàmçte vyàsaþ .
     %<grahayaj¤aiþ ÷àntikai÷ca kiü kli÷yanti narà dvija .
     mahà÷àntikaraþ ÷rãmàn tulasyà påjito hariþ utpàdàn dàruõàn puüsàü durnimittànaneka÷aþ .
     tulasyà påjito bhaktyà mahà÷àntikaro hariþ ..>% atra brahmapuràõãyo mantraþ .
     %<namaste bahuråpàya viùõave paramàtmane svàheti .. * ..>% chandogapari÷iùñam . athàto rajasvalàbhigamane go'÷vabhàryàsu gamane yamajajanane vijàtãyajanane và kàkakaïkagçdhravaka÷yenabhàsacillakapotànàü gçhaprave÷e mànuùasyoparivi÷ràmaõe eùàmeva kriyamàõe gçhadvàràrohaõe anyeùu càdbhuteùu kalpadçùñena vidhinàgnimupasamàdhàya pràya÷cittàjyàhutãrjuhoti adbhutàya agnaye svàhà somàya viùõave rudràya vàüyave såryàya mçtyave vi÷vebhyo devebhyaþ svàheti sthàlãpàkàvçtànyaditi .. * .. kapotaü vi÷eùayati ÷aunakaþ .
     %<raktapàdaþ kapotàkhyo araõyaukàþ ÷ukacchaviþ .
     sa cecchàlàü vi÷ecchàlàsamãpa¤ca vrajedyadi .
     anyeùu gçhamadhye và valmãkasyodgamàdiùu ..>% kalpadçùñena vidhinà gçhyoktena pràya÷cittàjyàhutãþ adbhutadoùapra÷amanàrthàþ saptàjyàhutãþ adbhutàyàgnaye svàhà ityàdimantraiþ tatsthàlãpàketi kartavyatayà pàyasacarubhiretebhyo devebhyo juhuyàt . chandogapari÷iùñam . pa÷càt ghçtapàyasena bràhmaõàn bhojayitvà govaraü dattvà ÷àntirbhavatãti . govaraü go÷reùñham . dakùiõàü tàü gàü kçtvà doùa÷àntirbhavatãti . tathà coktam .
     %<gorvi÷iùñatamà loke vedeùvapi nigadyate .
     na tato'nyadvaraü yasmàt tasmàdgaurvaramucyate ..>% chandogapari÷iùñam . yastveùàmanyatamamàpannaþ pràya÷cittaü na kuryàttasya gçhapatermaraõaü sarvasvanà÷o và bhavati tasmàt pràya÷cittaü kartavyaü karmàpavarge vàmadevyagànaü ÷àntiþ ÷àntiriti . apavarge samàptau . vàmadevyagànaü ÷àntiþ kàryà . àvçttiþ prakaraõasamàptyarthà . bàrhaspatye .
     %<÷amayantyàsaptàhàt kampàdikçtaü nimittamà÷veva .
     ativarùaõopavàsavratadãkùàjapyahavanàni .. * ..>% varàhaþ .
     %<ye ca na doùaü janayantyutpàtàn tànçtusvabhàvakçtàn .
     çùiputtrakçtaiþ ÷lokairvidyàdebhiþ samàsoktaiþ ..>% tathà ca matsyapuràõam .
     %<vajrà÷animahãkampasandhyànirghàtanisvanàþ .
     parive÷arajodhåmaraktàrkàstamayodayàþ ..
     drumebhyo'tha rasasnehamadhupuùpaphalodgamàþ .
     gopakùimadavçddhi÷ca ÷ivàya madhumàdhave .. * ..
     tàrolkàpàtakaluùaü kapilàrkendumaõóalam .
     anagnijvaülanaü sphoñaü dhåmareõuniràkulam ..
     raktapadmàruõà sandhyà nabhaþ kùubdhàrõavopamam .
     sarità¤càmbusaü÷oùaü dçùñvà grãùme ÷ubhaü vadet .. * ..
     ÷akràyudhaparãve÷au vidyucchuùkavirohaõam .
     kampodvartanavaikçtyaü rasanaü daraõaü kùiteþ ..
     nadyudapànasarasàü vçùñyçddhyà bhavanaplavàþ .
     patana¤càdrigehànàü varùàsu na bhayàvaham ..>% harivaü÷e varùàvarõanàyàm .
     %<kvacit kandarahàsàóhyaü ÷ilãndhràbharaõaü kvacit .>% iti dar÷anàt varùàsu ÷ilãndhrodgamo na bhayàvahaþ ..
     %<divyastrãbhåtagandharvavimànàdbhutadar÷anam .
     grahanakùatratàràõàü dar÷ana¤ca divàmbare ..
     gãtavàditranirghoùo vanaparvatasànuùu .
     ÷asyavçddhã rasotpattirapàpàþ ÷aradi smçtàþ .. * ..
     ÷ãtànilatuùàratvaü nardanaü mçgapakùiõàm .
     rakùoyakùàdisattvànàü dar÷anaü vàgamànuùã ..
     di÷o dhåmàndhakàrà÷ca ÷alabhà vanaparvatàþ .
     uccaiþ såryodayàstatvaü hemante ÷obhanà matàþ .. * ..
     himapàtànilotpapàtaviråpàdbhutadar÷anam .
     dçùñvà¤janàbhamàkà÷aü tàrolkàpàtapi¤jaram ..
     citrà garbhodbhavàþ strãùu go'jà÷vamçgapakùiõàm .
     patràïkuralatànà¤ca vikàràþ ÷i÷ire ÷ubhàþ .. * çtusvabhàvajà hyete dçùñàþ svartau ÷ubhàvahàþ .
     çtàvanyatra cotpàtà dçùñàste bhç÷adàruõàþ .. * unmattànà¤ca yà gàthà ÷i÷ånàü ceùñita¤ca yat .
     striyo yacca prabhàùante tatra nàsti vyatikramaþ ..
     pårva¤carati deveùu pa÷càdgacchati mànuùàn .
     nàde÷ità vàgvadati satyà hyeùà sarasvatã ..>% bçhaspatiþ .
     %<jyotirj¤ànaü tathotpàtamaviditvà tu ye nçõàm .
     ÷ràvayantyarthalobhena vineyàste'pi yatnataþ ..>% vineyà daõóanãyàþ . iti jyotistattvam .. * .. bhaumadivyàntarãkùotpàta÷àntirmàtsye 202 adhyàyàvadhi 212 adhyàyaparyantaü draùñavyà . tathà devãpuràõe mahàbhyudayapàde sarvadaivakãsarvotpàta÷àntisamàptàdhyàye caõóã÷abde ca draùñavyà . tantroktà ÷àntiþ ùañkarma÷abde draùñavyà .. * .. atha ÷àntikapauùñikakarmadinam . tatra vàrà ravisomabudhabçhaspati÷ukràõàü tatra nakùatràõi uttaràùàóhà uttaraphalguõã uttarabhàdrapat rohiõã citrà anuràdhà mçga÷iraþ revatã puùyà a÷vinã hastà . tatra candraþ ÷obhanaþ . lagnaü ÷obhanam . iti jyotiùatattvam ..

#<÷àntiþ>#, puü, vçttàrhadvi÷eùaþ . jinacakravartivi÷eùaþ . iti hemacandraþ .. da÷amanvantarãyendraþ . yathà --
     %<dharmaputtrasya puttràüstu da÷amasya manoþ ÷çõu .
     sukùetra÷cottamaujà÷ca bhåmi÷reõya÷ca vãryavàn ..
     ÷atànãko niramitro vçùaseno jayadrathaþ .
     bhåridyumnaþ suvarcà÷ca ÷àntirindraþ pratàpavàn ..
     àpo mårtirhaviùmàü÷ca svakçti÷càvyayastathà .
     nàbhàgo'pratima÷caiva saurabhà çùayastathà ..
     pràõàkhyàþ ÷atasaükhyà÷ca devatànàü gaõàstathà .
     vàli÷atrustaü hari÷ca gadayà dhàtayiùyati ..>% iti gàruóe 87 adhyàyaþ ..

#<÷àntikàmaþ>#, tri, (÷àntiü kàmayate iti . kam + õiï + ac .) ÷àntyabhilàùã . yathà,
     %<÷rãkàmaþ ÷àntikàmo và grahayaj¤aü samàcaret .
     vçùñyàyuþpuùñikàmo và tathaivàbhicarannapi ..>% iti saüskàratattvam ..

#<÷àntigçhaü>#, klã, (÷àntergçham .) ÷àntyàlayaþ . yaj¤ànte ÷àntikumbhajalena snànasya gçham . tatparyàyaþ . àtharvaõam 2 . iti hemacandraþ .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 44 . 5 .
     %<kaõñheùu nibadhnãyàt puùñyarthaü ÷àntigçhagànàm ..>%)

#<÷àntvaü>#, klã, sàntvam . ityamarañãkàsàrasundarã ..

#<÷àntvatiþ>#, strã, bràhmaõayaùñikà . iti ÷abdacandrikà .. pustakàntare ÷vànnatiriti ca pàñhaþ ..

#<÷àpaþ>#, puü, (÷apanamimi . ÷apa + gha¤ .) àkro÷aþ . (yathà, raghuþ . 5 . 56 .
     %<saümocitaþ sattvavatà tvayàhaü ÷àpàccirapràrthitadar÷anena ..>%) divyam . iti medinã .. àdyasya paryàyaþ . akaraõiþ 2 . ityamaraþ .. ajãvaniþ 3 ajananiþ 4 avagrahaþ 5 nigrahaþ 6 . iti bharataþ .. abhisampàtaþ 7 . iti granthàntaram .. ÷eùasya paryàyaþ . ÷apanam 2 ÷apathaþ 3 . ityamaraþ .. mithyànirasanam 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. (upadravaþ . yathà, ràmàyaõe . 1 . 26 . 35 .
     %<uvàsa rajanãü tatra tàóakàyà vane sukham .
     mukta÷àpaü vanaü tacca tasminneva tadàhani .
     ramaõãyaü vibabhràja yathà caitrarathaü vanam ..>% %<mukta÷àpaü apagatopadravam .>% iti taññãkà .. jalam . yathà, çgvede . 10 . 28 . 4 .
     %<pratãpaü ÷àpaü nadyo vahanti .>% %<nadyo gaïgàdyàþ saritaþ pratãpaü pratikålaü ÷àpaü udakaü vahanti .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<÷àpañikaþ>#, puü, mayåraþ . iti kecit ..

#<÷àpàstraþ>#, puü, (÷àpa eva astraü yasya .) muniþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷àpharikaþ>#, puü, (÷apharàn hantãti . ÷aphara + %<pakùimatsyamçgàn hanti .>% 4 . 4 . 35 . iti ñhak .) matsyaghàrakaþ . iti kecit ..

@<[Page 5,049c]>@
#<÷àbdaþ>#, tri, (÷abdasyàyamiti . ÷abda + aõ .) ÷abdasambandhã . yathà . ekaþ ÷àbdo'para÷càrthaþ . iti dàyabhàgaþ .. (÷abdamayaþ . yathà, bhàgavate . 2 . 2 . 2 .
     %<÷àbdasya hi brahmaõa eùa panthà yannàmabhirdhyàyati dhãra pàrthaiþ ..>%) sarasvatyàü strã, ÷àbdã . iti kecit ..

#<÷àbdabodhaþ>#, puü, (÷àbdaþ ÷abdasambandhã bodhaþ .) ÷abdàrthaj¤ànam . nyàyamate padàrthaj¤ànajanyaj¤ànam . tasya karaõaü padaj¤ànam . tasya kàraõaü pada÷aktij¤ànam . kadàcit lakùaõàj¤ànam . evaü àkàïkùàyogyatàsattitàtparyaj¤àna¤ca . yathà --
     %<padaj¤ànantu karaõaü dvàraü tatra padàrthadhãþ .
     ÷àbdabodhaþ phalaü tatra ÷aktidhãþ sahakàriõã ..>% iti bhàùàparicchedaþ .. * .. ÷àbdabodhaprakàraü dar÷ayati padaj¤ànantviti . na tu j¤àyamànaü padaü karaõaü padàbhàve'pi mauni÷lokàdau ÷àbdabodhàt . padàrthadhãriti padajanyapadàrthasmaraõaü vyàpàraþ . anyathà padaj¤ànavataþ pratyakùàdinà padàrthopasthitàvapi ÷àbdabodhàpatteþ . tatràpi vçttyà padajanyatvaü bodhyaü anyathà ghañàdipadàt samavàyasambandhena àkà÷asmaraõe jàte àkà÷asyàpi ÷àbdabodhàpatteþ . vçttiþ ÷aktilakùaõànyatarasambandhaþ . atraiva ÷aktij¤ànasya upayogaþ . pårvaü ÷aktigrahàbhàve padaj¤àne'pi tatsambandhena smaraõànupapatteþ . padaj¤ànasya hi sambandhij¤ànavidheyàrthasmàrakatvam . * . ÷akti÷ca padena saha padàrthasya sambandhaþ . asmàcchabdàdayamartho boddhavya itã÷varecchàråpà àdhunike nàmni ÷aktirastyeva ekàda÷e'hani pità nàma kuryàditã÷varecchàyàþ sattvàt àdhunike tu saïkete na ÷aktiriti sampradàyaþ . navyàstu ã÷varecchà na ÷aktiþ kintvicchaiva tenàdhunikasaïkete'pi ÷aktirastãti vadanti . * . ÷aktigraha÷ca vyàkaraõàditaþ . tathà hi .
     %<÷aktigrahaü vyàkaraõopamànakoùàptavàkyàdbyavahàrata÷ca .
     vàkyasya ÷eùàdbivçtervadanti sànnidhyataþ siddhapadasya vçddhàþ ..>% dhàtuprakçtipratyayàdãnàü ÷aktigraho vyàkaraõàdbhavati kvacittu sati bàdhake tyajyate'pi . yathà, vaiyàkaraõairàkhyàtasya kartari ÷aktirucyate . caitraþ pacatãtyàdau kartrà saha caitrasyàbhedànvayastatra gauravànna janyate kintu kçtau ÷aktigraho làghavàt . kçti÷caitràdau prakàrãbhåya bhàsate . na ca karturanabhidhànàccaitràdipadànantaraü tçtãyà syàditi vàcyaü kartçsaükhyànabhidhànasya tatra tantratvàt . saükhyàbhidhànayogya÷ca karmatvàdyanavaruddhaþ . prathamàntapadopasthàpyakarmatvàdãtyasya vi÷eùaõatvatàtparyàviùayatvamarthaþ tena caitra iva gacchatãtyàdau na caitre saükhyànvayaþ . yatra karmàdau na vi÷eùaõatvatàtparyaü tadvàraõàya prathamànteti . yadvà dhàtvarthàtiriktàvi÷eùaõatvaü prathamadalàrthaþ tena caitra iva gacchatãtyatra caitràdervàraõaü stokaü pacatãtyàdau stokàdervàraõàya ca dvitãyadalam . tasya dvitãyàntopasthàpyatvàdbàraõam . evaü vyàpàre'pi na ÷aktirgauravàt . ratho gacchati ityàdau tu svavyàpàre à÷rayatve và lakùaõà . jànàti ityàdau tu à÷rayatve na÷yatãtyàdau pratiyogitve niråóhalakùaõà . upamànàdyathà ÷aktigrahastathoktam .. * .. evaü koùàdapi ÷aktigrahaþ sati bàdhake kvacittyajyate yathà nãlàdipadànàü nãlaråpàdau nãlàdivi÷iùñe ca ÷aktiþ koùe vyutpàdità tathàpi làghavàt nãlàdau ÷aktiþ nãlàdivi÷iùñe lakùaõeti .. * .. evamàptavàkyàdapi . yathà, kokilaþ pikapadavàcyaþ ityàdi÷abdàt pikàdi÷aktigrahaþ .. * .. evaü vyavahàràdapi . yathà, prayojakavçddhena ghañamànayetyuktaü tat ÷rutvà prayojyavçddhena ghaña ànãtastadavadhàrya pàr÷vastho bàlo ghañànayanaråpaü kàryam . ghañamànaya iti ÷abdaprayojyaü avadhàrayati tata÷ca ghañamapasàraya gàmànaya ityàdau àvàpodbàpàbhyàü ghañàdipadànàü kàryànvitaghañàdau ÷aktiü gçhõàti .. * .. evaü vàkya÷eùàdapi ÷aktigrahaþ . yathà yavamaya÷carurbhavatãtyatra yavapadasya dãrgha÷åkavi÷iùñe àryàõàü prayogaþ kaïgau ca mlecchànàm . tatra hi yathànyà oùadhayo mlàyante tathaite modamànà ivottiùñhanti ..
     %<vasante sarva÷asyànàü jàyate patra÷àtanam .
     modamànà÷ca tiùñhanti yavàþ kaõi÷a÷àlinaþ ..>% iti vàkya÷eùàt dãrgha÷åke ÷aktirnirõãyate kaïgau tu ÷aktibhramàt prayogaþ . nànà÷aktikalpane gauravàt . haripadàdau tu vinigamakàbhàvànnànà÷aktikalpanam .. * .. evaü vivaraõàdapi ÷aktigrahaþ . vivaraõantu tatsamànàrthapadàntareõa tadarthakathanam . yathà ghaño'sti ityasya kalaso'stãtyanena vivaraõàdvañapadasya kalase ÷aktigrahaþ . evaü pacati ityasya pàkaü karoti ityanena vivaraõàdàkhyàtasya yatnàrthakatvaü kalpyate .. * .. evaü prasiddhapadasànnidhyàdapi ÷aktigrahaþ . yathà . iha sahakàratarau madhuraü piko rauti ityàdau pikapadasya ÷aktigraha iti . tatra jàtàveva ÷aktirna tu vyaktau vyabhicàràdànantyàcca .. * .. ÷aktaü padantu kvacidyaugikaü kvacidråóhaü kvacidyogaråóhaü kvacidyaugikaråóham . yatràvayavàrtha eva budhyate tadyaugikaü yathà pàcakàdipadam . yatràvayava÷aktinairapekùeõa samudàya÷aktimàtreõa budhyate tadråóhaü yathà gopadamaõóapàdi padam . yatra tu avayava÷aktiviùaye samudàya÷aktirapyasti tadyogaråóhaü yathà païkajàdipadam . tathà hi païkajapadamavayava÷aktyà païkajanikartçråpamarthaü bodhayati samudàya÷aktyà ca padmatvena råpeõa padmaü bodhayati . yatra avayavàrtharåóhyarthayoþ svàtantryeõa bodhastadyaugikaråóhaü yathodbhidàdipadam . tatra hi årdhvabhedanakartà tarugulmàdirapi budhyate . iti siddhàntamuktàvalã ..

#<÷àbdikaþ>#, puü, (÷abdaü karotãti . ÷abda + %<÷abdadarduraü karoti .>% 4 . 4 . 34 . iti ñhak .) ÷abda÷àstravettà . vaiyàkaraõaþ . àdi÷àbdikà yathà --
     %<indra÷candraþ kà÷akçtsnà pi÷alã ÷àkañàyanaþ .
     pàõinyamarajainendrà jayantyaùñàdi÷àbdikàþ ..>% iti kavikalpadrumaþ .. navya÷àbdikà yathà . kramadã÷varaþ . sarvavarmà . padmanàbhami÷raþ . vopadevaþ . satsarvànandaþ . bharatamallikaprabhçtayaþ .. ÷abdasambandhini, tri ..

#<÷àma>#, [n] klã, sàma . ityamarañãkàsàrasundarã ..

#<÷àmanaü>#, klã, (÷amanameva . svàrthe aõ .) màraõam . ÷àntiþ . iti kecit ..

#<÷àmanaþ>#, puü, (÷amana eva . praj¤àdyaõ .) ÷amanaþ . iti puràõam ..

#<÷àmanã>#, strã, (÷amanasya yamasyeyamiti . ÷amana + aõ . ïãp .) dakùiõà dik . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷àmitraü>#, klã, yaj¤am . pa÷ubandhanam . yaj¤apàtram . iti kecit .. (÷amituridam . ÷amitç + aõ . pa÷uhiüsanam . yathà, bhàgavate . 1 . 16 . 8 .
     %<ihopahåto bhagavàn mçtyuþ ÷àmitrakarmaõi .
     na ka÷cinmriyate tàvad yàvadàste ihàntakaþ ..>%)

#<÷àmãlaü>#, klã, (÷amyàþ vikàraþ . %<÷amyàùñla¤ .>% 4 . 3 . 142 . iti ñla¤ .) bhasma . iti siddhàntakaumudã ..

#<÷àmãlã>#, strã, sruk . iti siddhàntakaumudã ..

#<÷àmbarã>#, strã, ÷ambaradaityanirmitamàyà . indrajàlàdimàyà . ityamarabharatau ..

#<÷àmbavikaþ>#, puü, ÷àïkhikaþ . iti jañàdharaþ ..

#<÷àmbukaþ>#, puü, ÷ambåkaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷àmuka iti bhàùà ..

#<÷àmbåkaþ>#, puü, ÷ambukaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<÷àmbhavaü>#, klã, (÷ambhorupave÷àya idam . aõ .) devadàru . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷àmbhavaþ>#, puü, karpåraþ . ÷ivamallã . gugguluþ . iti ràjanirghaõñaþ .. viùabhedaþ . iti ÷abdacandrikà .. ÷ambhuputtraþ . ÷ambhupåjakaþ . ÷ambhusambandhini, tri .. (yathà, kathàsaritsàgare . 12 . 167 .
     %<tatra ca pravi÷antyagre bahavaþ ÷àmbhavà gaõàþ ..>%)

#<÷àmbhavã>#, strã, nãladårvà . iti ràjanirghaõñaþ .. durgà . yathà --
     %<÷àmbhavã devamàtà ca cintà ratnapriyà sadà ..>% iti tantrasàre durgà÷atastotram ..

@<[Page 5,050c]>@
#<÷àyakaþ>#, puü, (÷àyayati ÷atrån . ÷ã + õic + õvul . yadvà, ÷ete tåõãre iti . ÷ã + õvul .) bàõaþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, naiùadhacarite . 4 . 101 .
     %<priyasakhãnivahena sahàtha sà vyaracayadgiramardhasamasyayà .
     hçdayamarmaõi manmatha÷àyakaiþ kùatatamà bahu bhàùitumakùamà ..>%) khaógaþ . ityamarañãkàyàü svàmã ..

#<÷àra>#, t ka daurbalye . iti kavikalpadrumaþ . (adanta curàø-paraø-akaø-señ .) a÷a÷àrat . iti durgàdàsaþ ..

#<÷àraü>#, tri, (÷é + gha¤ .) karvuravarõaþ . ityamaraþ ..

#<÷àraþ>#, puü, (÷ãryate'nena ÷çõàti và . ÷é + %<÷é vàyuvarõanivçtteùu .>% 3 . 3 . 21 . ityasya vàrtikoktyà gha¤ .) vàyuþ . ityamaraþ .. akùopakaraõam . iti medinã .. hiüsanam . karvuravarõaþ ku÷e, strã . iti kecit ..

#<÷àraïgaþ>#, puü, (÷ãryate àtapaiþ . ÷é + %<taratyàdibhya÷ca .>% uõàø 1 . 119 . iti aïgac .) càtakaþ . (yathà --
     %<aùñau màsàn jaladhara tavàpekùayà ÷uùkakaõñhaþ ÷àraïgo'haü niravadhivatavyàninàyàti kçtsnàt .
     àstàü tàvat salilakaõikàlàbhasambhàvanàpi varùàrambhaprathamasamaye dàruõo vajrapàtaþ ..>% ityudbhañaþ ..) hariõaþ . (yathà, ÷àkuntale . 1 .
     %<eùa ràjeva duùmantaþ ÷àraïgenàtiraühasà ..>%) hastã . bhçïgaþ . mayåraþ . karvuravarõavi÷iùñe, tri . ityamarañãkàyàü mukuñàdayaþ ..

#<÷àraïgã>#, strã, (÷àraïga + ïãù .) vàdyayantravi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷àradaü>#, klã, (÷aradi bhavam . ÷arad + %<sandhivelàdyçtunakùatrebhyo'õ .>% 4 . 3 . 16 . iti aõ .) ÷vetakamalam . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 61 . 34 .
     %<÷àradotpalapatràkùyà ÷àradotpalagandhayà .
     ÷àradotpalasevinyà råpeõa ÷rãsamànayà ..>%) ÷asyam . iti medinã÷abdaratnàvalyau ..

#<÷àradaþ>#, puü, (÷arad + aõ .) kàsaþ . vakulaþ . harinmudgaþ iti ràjanirghaõñaþ .. vatsaraþ . iti medinã .. pãtamudgaþ . iti hemacandraþ .. rogaþ . iti siddhàntakaumudã

#<÷àradaþ>#, tri, (÷aradi bhavaþ . ÷arad + aõ .) ÷arajjàtaþ . (yathà, manau . 6 . 11 .
     %<vàsanta÷àradairmeghairmunyannaiþ svayamàhçtaiþ ..>%) nåtanaþ . apratibhaþ . iti medinã .. ÷àlãnaþ . iti vi÷vaþ ..

#<÷àradà>#, strã, sarasvatã . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, mahimnastotre .
     %<likhati yadi gçhãtvà ÷àradà sarvakàlam ..>%) durgà . (yathà, bhàgavate . 10 . 2 . 12 ..
     %<màyà nàràyaõã÷ànã ÷àradetyambiketi ca ..>%) asyà vyutpattiryathà --
     %<÷aratkàle purà yasmàt navamyàü bodhità suraiþ .
     ÷àradà sà samàkhyàtà pãñhe loke ca nàmataþ ..>% iti tithyàditattvam .. vãõàvi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. bràhmã . sàrivà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷àradikaü>#, klã, (÷arad + %<÷ràddhe ÷aradaþ .>% 4 . 3 . 12 . iti ñha¤ .) ÷ràddham . iti siddhàntakaumudã ..

#<÷àradikaþ>#, puü, (÷arad + %<vibhàùà rogàtapayoþ .>% 4 . 3 . 13 . iti ñha¤ .) rogaþ . àtapaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<÷àradã>#, strã, (÷àrada + ïãp .) toyapippalã . saptaparõaþ . iti medinã .. kojàgarapårõimà . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷aratkàlãne, tri . yathà, skàndabhaviùyayoþ .
     %<÷àradãcaõóikàpåjà trividhà parigãyate .
     sàttvikã ràjasã caiva tàmasã ceti tàü ÷çõu ..
     sàttvikã japayaj¤àdyairnaivedyai÷ca niràmiùaiþ .
     màhàtmyaü bhagavatyà÷ca puràõàdiùu kãrtitam ..
     pàñhastasya japaþ proktaþ pañheddevãmanàþ priye .
     ràjasã validànena naivedyaiþ sàmiùaistathà ..
     suràmàüsàdyupahàrairjapayaj¤airvinà tu yà .
     vinà mantraistàmasã syàt kiràtànà¤ca sammatà ..>% iti tithyàditattvam .. (saüvatsarasambandhinã . yathà, çgvede . 1 . 131 . 4 .
     %<yadindra÷àradãravàtiraþ sà sahàno avàtiraþ ..>%)

#<÷àradãyamahàpåjà>#, strã, (÷àradãyà mahàpåjà .) ÷aratkàlãnadurgàmahàpåjà . yathà --
     %<÷àradãyà mahàpåjà catuþkarmamayã ÷ubhà .
     tàü tithitrayamàsàdya kuryàt bhaktyà vidhànataþ ..>% iti tithyàditattvam .. api ca .
     %<hate ghore mahàvãre suràsurabhayaïkare .
     devãmupàsakà devàþ prabhutà ràkùasàstathà ..
     sametàþ sarvadevàste devãü bhaktyà tutoùire .
     vali¤ca dadyurbhåtànàü mahiùàjàmiùeõa ca ..
     evaü tasmin dine vatsa pretabhåtasamàkulam .
     kçtavàn sarvadeva÷ca påjà÷ca ÷à÷vatãrmahàn ..
     jaladànte'÷vine màsi mahiùàrinivarhiõãm .
     devãü saüpåjayitvà tu aùñamãùvardharàtriùu ..
     ye ghàtayanti sadà bhaktyà te bhavanti mahàbalàþ .
     bali¤ca ye prayacchanti sarvabhåtavinà÷anam ..
     teùàntu tuùyate devã yàvat kalpantu ÷àïkaram .
     krãóate vividhairbhogairdevaloke sudurlabhe ..
     yàvadbhårvàyuràkà÷aü jalaü vahni÷a÷igrahàþ .
     tàvacca caõóikàpåjà bhaviùyati sadà bhuvi ..
     pràvçñkàle vi÷eùeõa à÷vine hyaùñamãùu ca .
     mahà÷abdo navamyà¤ca loke khyàtiü gamiùyati ..
     indra uvàca .
     à÷vine ghàtite ghore navamã prativatsaram .
     ÷rotumicchàmyahaü tàta upavàmavratàdikam ..
     mahàvrataü mahàpuõyaü ÷aïkaràdyairanuùñhitam .
     kartavyaü devaràjendra devãbhaktisamanvitaiþ ..
     kanyàsaüsthe ravau ÷akra ÷uklàmàrabhya nandikàm .
     apà÷ã tvatha vaikà÷ã naktà÷ã vàtha vàyvadaþ ..
     pràtaþsnàyã jitadvandbaþ trikàlaü ÷ivapåjakaþ .
     japahomasamàyuktaþ kanyakàü bhojayet sadà ..
     aùñamyàü navagehàni dàrujàni ÷ubhàni ca .
     evaü và cittabhàvena kàrayet surasattama ..
     tasmin devã prakartavyà haimã và ràjatã ca và .
     mçdvàrkùã lavanopetà khaóge ÷åle'tha påjayet ..
     sarvopahàrasampanno vastraratnaphalàdibhiþ .
     kàrayedrathadolàdãn påjà¤ca validaivakãm ..
     puùpàdidroõavilvàmrajàtãpunnàgacampakaiþ .
     vicitràü kàrayet påjàü aùñamyàmupavàsayet ..
     durgàgrato japenmantramekacittaþ subhàvitaþ .
     tadardhayàminã÷eùe vijayàrthe nçpottamaiþ ..
     pa¤càbdaü lakùaõopetaü gandhadhåpasragarcitam .
     vidhivata kàli kàlãti japtvà khaógena ghàtayet ..
     tasyotthaü rudhiraü màüsaü gçhãtvà påtanàdiùu .
     nairçtàya pradàtavyà mahàkau÷ikamantritam ..
     tasyàgrato nçpaþ snàyàcchakraü kçtvà tu piùñajam .
     khaógena ghàtayitvà tu dadyàt skandavi÷àkhayoþ ..>% tato devãü snàpayet pràj¤aþ kùãrasarpirjalàdibhiþ . kuïkumàgurukarpåracandanai÷càrudhåpakaiþ .. haimàni puùparatnàni vàsàüsi svàhatàni ca . nivedyaü suprabhåtantu deyaü devyàþ subhàvitaiþ .. a÷vamedhamavàpnoti bhaktimàn surasattama . mahànavamyàü påjeyaü sarvakàmapradàyikà .. sarveùu sarvavarõeùu tava bhaktyà prakãrtità . kçtvàpnoti ya÷o ràjyaü puttràyurdhanasampadaþ .. iti devãpuràõe 29 . 30 adhyàyàt saïkalitaü na tu sakramakam ..

#<÷àriþ>#, puü, (÷é hiüsàyàm + i¤ .) akùopakaraõam . pà÷akàderbalam . guñikà . iti medinã .. tatparyàyaþ . ÷àraþ 2 khelanã 3 . iti hemacandraþ ..

#<÷àriþ>#, strã, (÷é + %<÷raþ ÷akunau .>% uõàø 4 . 127 . iti i¤ .) ÷akunikàbhedaþ . yuddhàrthagajaparyàõam . vyavahàràntaram . iti medinã .. kapañaþ . iti dharaõiþ ..

#<÷àrikà>#, strã, (÷àrireva . svàrthe kan .) pakùivi÷eùaþ . mayanà iti bhàùà . tatparyàyaþ . pãtapàdà 2 goràñã 3 gokiràñikà 4 . iti hemacandraþ .. sàrikà 5 ÷àrã 6 citralocanà 7 ÷àriþ 8 . iti ÷abdaratnàvalã .. madana÷àrikà 9 ÷alàkà 10 . iti jañàdharaþ .. vãõàdivàdanam . tatparyàyaþ . koõaþ 2 . iti hemacandraþ ..

#<÷àriphalaü>#, klã puü, (÷àrãõàü khelanãnàü kalam .) ÷àripaññaþ . ÷àrikhelanàdhàraþ . chak iti bhàùà . tatparyàyaþ . aùñàpadam 2 . ityamaraþ .. phalakaþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. àkarùaþ 4 ÷àriphalakaþ 5 bindutantraþ 6 akùapãñhã 7 . iti jañàdharaþ ..

#<÷àriphalakaþ>#, puü, klã, (÷àrãõàü phalakaþ .) ÷àriphalam . iti jañàdharaþ ..

#<÷àrivà>#, strã, ÷yàmalatà . tatparyàyaþ . gopã 2 ÷yàmà 3 anantà 4 utpala÷àrivà 5 . ityamaraþ .. pa¤ca ÷yàmalatàyàm . nàgajihvàyàmiti kecit . gopyàditrayaü ÷yàmalatàyàü anantàdidbayaü anantamåle iti kecit . gupå rakùaõe ÷oõàditvàdãp gopà ca .
     %<gopã÷yàmà gopapatnã gopà gopàlikàpi ca .>% iti vàcaspatiþ .
     %<ekaü và ÷àrivàmålaü sarvavraõavi÷odhanam .>% iti vaidyakam . iti bharataþ .. asyà guõaþ . vàyupittaraktatçùõàcchardijvaranà÷itvam . iti ràjavallabhaþ ..

#<÷àri÷çïkhalà>#, strã, (÷àrãõàü ÷çïkhalà yatra .) pà÷akavi÷eùaþ . yathà --
     %<cu¤curã tintióã dyåtaü pa¤camã ÷àri÷çïkhalà .
     nayapãñhã càùñakàkùo nayaþ syàjjayaputtrakaþ .
     ete pà÷akabhedàþ syurjayakolàhalo'pi ca ..>% iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷àrã>#, strã, (÷é + i¤ . và ïãù .) ku÷à . iti kecit .. (÷akunikàbhedaþ . yathà, àryàsapta÷atyàm . 623 .
     %<sà virahadahanadånà mçtvà mçtvàpi jãvati varàkã .
     ÷àrãva kitava bhavatànukålità pàtitàkùeõa ..>%)

#<÷àrãraü>#, klã, vçùaþ . (÷arãre bhavaþ . ÷arãra + aõ .) ÷arãrajàte, tri . iti medinã .. * .. ÷àrãradaõóo yathà --
     %<digdaõóaü prathamaü kuryàt vàgdaõóaü tadanantaram .
     tçtãyaü dhanadaõóa¤ca vadhadaõóamataþ paramiti ..>% vadhadaõóo'pi ÷àrãro bràhmaõyavyatiriktànàm . iti mitàkùaràyàü vyavahàrakàõóam .. * .. ÷àrãraduþkhaü yathà --
     %<àdhyàtmiko vai dvividhaþ ÷àrãro mànambastathà .
     ÷àrãro bahubhirbhedairbhidyate ÷råyatà¤ca saþ ..
     ÷irorogaprati÷yàyajvara÷ålabhagandaraiþ .
     gulmàr÷a÷vayathu÷vàsacchardyàdibhiranekadhà ..
     tathàkùirogàtãsàrakuùñhàïgàmayasaüj¤akaiþ .
     bhidyate dehajastàpo mànasaü ÷rotumarhasi ..
     kàmakrodhabhayadbeùalobhamohaviùàdajaþ .
     ÷okàsåyàpamànerùyàmàtsaryàdibhayastathà ..
     mànaso'pi dvija÷reùñha tàpo bhavati naikadhà .
     ityevamàdibhirbhedaistàpo hyàdhyàtmikaþ smçtaþ ..
     duþkhaü sahasra÷o bhedairbhidyate munisattama .
     sukumàratanurgarbhe janturbahumalàvçte ..
     ulvasaüveùñito bhugnapçùñhagrãvàtisaühatiþ .
     atyamlakañutãkùõoùõalavaõairmàtçbhojanaiþ ..
     atitàpibhiratyarthaü vardhamànàtivedanaþ .
     prasàraõàku¤canàdau nàïgànàü prabhuràtmanaþ ..
     ÷akçnmåtramahàpaïka÷àyã sarvatra pãóitaþ .
     nirucchvàsaþ sacaitanyaþ smaran janma÷atànyatha ..
     àste garbhe'tiduþkhena nijakarmanibandhanaþ .
     jàyamànaþ purãùàsçïmåtra÷ukràvilànanaþ ..
     prajàpatyena vàtena pãóyamànàsthibandhanaþ .
     adhomukho vai hriyate pravalaiþ såtimàrutaiþ ..
     kle÷airniùkràntimàpnoti jañharànmàturàturaþ .
     mårchàmavàpya mahatãü saüspçùño bàhyavàyunà ..
     vij¤ànaü bhraü÷amàpnoti jàta÷ca munisattama .
     kaõñakairiva tunnàïgaþ krakacairiva dàritaþ ..
     påtivraõànnipatito dharaõyàü kramiko yathà .
     kaõóåyane'pi và÷aktaþ parivarte'pyanã÷varaþ ..
     snànapànàdikàhàramapyàpnoti parecchayà .
     a÷uciþ srastare suptaþ kãñadaü÷àdibhistathà ..
     bhakùyamàõo'pi naivaiùàü samartho vinivàraõe .
     janmaduþkhànyanekàni janmano'nantaràõi ca ..
     bàlabhàve yadàpnoti àdhibhautàdikàni ca .
     aj¤ànatamasàcchanno måóhàntaþkaraõo naraþ ..
     na jànàti kutaþ ko'haü kva và gantà kimàtmakaþ ..>% iti viùõupuràõe 6 aü÷e 5 adhyàyaþ .. * .. athàtaþ ÷arãrasaükhyàvyàkaraõaü ÷àrãraü vyàkhyàsyàmaþ . ÷ukra÷oõitaü garbhà÷ayasthamàtmaprakçtivikàrasaümårchitaü garbha ityucyate . tacca cetanàvasthitaü vàyurvibhajati . teja enaü pacati . àpaþ kledayanti . pçthivã saühanti . àkà÷aü vivardhayati . evaü vivardhitaþ sa yadà hastapàdajihvàghràõakarõanitambàdibhiraïgairupetastadà ÷arãramiti saüj¤àü labhate . tacca ùaóaïgaü ÷àkhàcatasno madhyaü pa¤camaü ùaùñhaü ÷ira iti .. * .. ataþ paraü pratyaïgàni kathyante . mastakodarapçùñhanàbhilalàñanàsàcivukavastigrãvà ityetà ekaikàþ . karõanetranàsàbhrå÷aïkhàüsagaõóakakùastanavçùaõapàr÷vasphikjànubàhåruprabhçtayo dve dve . viü÷atiraïgulayaþ . srotàüsi ca vakùyamàõàni . eùa pratyaïgavibhàga uktaþ .. * .. tasya punaþ saükhyànam . tvacaþ kalà dhàtavo malà doùà yakçtplãhànau phupphusa uõóuko hçdayamà÷ayà antràõi vçkkau srotàüsi kaõóarà jàlàni kårcà rajjavaþ sevanyaþ saüghàtàþ sãmantà asthãni sandhayaþ snàyavaþ pe÷yo marmàõi sirà dhamanyo yogavahàni srotàüsi ca .. * .. tvacaþ sapta . kalàþ sapta . à÷ayàþ sapta . dhàtavaþ sapta . sapta ÷irà÷atàni . pa¤ca pe÷ã÷atàni . nava snàyu÷atàni . trãõyasthi÷atàni . dve da÷ottare sandhi÷ate . saptottaraü marma÷atam . caturviü÷atirdhamanyaþ . trayo doùàstrayo malàþ . nava srotàüsi iti samàsaþ .. * .. vistàro'ta årdhvam . tvaco'bhihitàþ kalà dhàtavo malà doùà yakçtplãhànau phupphusa uõóuko hçdayaü vçkkau ca .. * .. à÷ayàstu vàtà÷ayaþ pittà÷ayaþ ÷leùmà÷ayo raktà÷aya àmà÷ayaþ pakvà÷ayo måtrà÷ayaþ strãõàü garbhà÷ayo'ùñama iti .. * .. sàrdhatrivyàmànyantràõi puüsàü strãõàmardhavyàmahãnàni . ÷ravaõanayanavadanaghràõagudameóhràõi nava srotàüsi naràõàü bahirmukhànyetànyeva strãõàmaparàõi ca trãõi dvestanayoradhastàdraktavaha¤ca .. * .. ùoóa÷a kaõóaràþ . tàsà¤catasraþ pàdayostàvatyo hastagrãvàpçùñheùu . tatra hastapàdagatànàü kaõóaràõàü nakhàþ prarohàþ . grãvàhçdayanibandhinãnàü adhobhàgagatànàü meóhraü ÷roõipçùñhanibandhinãnàü adhobhàgagatànàü vimbaþ . mårdhoruvakùo'kùapiõóàdãnà¤ca màüsasiràsnàyvasthijàlàni pratyekaü catvàri catvàri . tàni maõibandhagulphasaü÷ritàni parasparanibaddhàni parasparasaü÷liùñàni parasparagavàkùitàni ceti . yairgavàkùitamidaü ÷arãram .. * .. ùañ kårcàste hastapàdagrãvàmeóhreùu . hastayordvau pàdayordbau grãvàmeóhrayorekaikaþ . mahatyo màüsarajjava÷catasraþ pçùñhavaü÷amubhayataþ pe÷ãnibandhanàrthaü dve bàhye àbhyantare ca dve .. * .. sapta sevanyaþ . ÷irasi vibhaktàþ pa¤ca jihvàsephasorekaikà tàþ parihartavyàþ ÷astreõa .. * .. caturda÷àsthnàü saüghàtàþ . teùàü trayo gulphajànuvaïkùaõeùu . etenetarasakthibàhå ca vyàkhyàtau . trika÷irasorekaikaþ .. * .. caturda÷aiva sãmantàþ . te càsthisaüghàtavadgaõanãyà yatastairyuktà asthisaüghàtàþ . ye hyuktàþ saüghàtàstu khalvaùñàda÷aikeùàm .. * .. trãõi sa ùaùñhànyasthi÷atàni vedavàdino bhàùante . ÷alyatantre tu trãõyeva ÷atàni . teùàü saviü÷amasthi÷ataü ÷àkhàsu . saptada÷ottaraü ÷ataü ÷roõipàr÷vapçùñhodaroraþsu . grãvàü pratyårdhvaü triùaùñiþ . evamasthnàü trãõi ÷atàni påryante . ekaikasyàntu pàdàïgulyàü trãõi trãõi tàni pa¤cada÷a . talakårcagulphasaü÷ritàni da÷a . pàrùõyàmekam . jaïghàyàü dbe . jànunyekam . ekamåràviti . triü÷adevamekasmin sakthni bhavanti . etenetarasakthibàhå ca vyàkhyàtau . ÷roõyàü pa¤ca teùàü gudabhaganitambeùu catvàri . trikasaü÷ritamekam . pàr÷ve ùañtriü÷adevamekasmin dvitãye'pyevam . pçùñhe triü÷at . aùñàvurasi . dve akùakasaüj¤e . grãvàyàü navakam . kaõñhanàóyàü catvàri . dbe hanvoþ . dantà dbàtriü÷at . nàsàyàü trãõi . ekaü tàluni . gaõóakarõa÷aïkheùvekaikam . ùañ÷irasi . etàni pa¤cavidhàni bhavanti . tadyathà . kapàlarucakataruõabalayanalakasaüj¤àni . teùàü jànunitambàüsagaõóatàlu÷aïkha÷iraþsu kapàlàni . da÷anàstu rucakàni . ghràõakarõagrãvàkùikoùeùu taruõàni . pàõipàdapàr÷vapçùñhodaroraþsu balayàni . ÷eùàõi nalakasaüj¤àni .. * .. bhavanti càtra .
     %<abhyantaragataiþ sàrairyathà tiùñhanti bhåruhàþ .
     asthisàraistathà dehà dhriyante dehinàü dhruvam ..
     tasmàcciravinaùñeùu tvaïmàüseùu ÷arãriõàm .
     asthãni na vina÷yanti sàràõyetàni dehinàm ..
     màüsànyatra nibaddhàni ÷iràbhiþ snàyubhistathà .
     asthãnyàlambanaü kçtvà na ÷ãryante patanti và ..>% sandhayastu dvividhà÷ceùñàvantaþ sthirà÷ca .
     %<÷àkhàsu hanvoþ kañyà¤ca ceùñàvantastu sandhayaþ .
     ÷eùàstu sandhayaþ sarve vij¤eyà hi sthirà budhaiþ ..>% saükhyàtastu da÷ottare dve ÷ate . teùàü ÷àkhàsvaùñaùaùñirekonaùaùñiþ koùñhe . grãvàü pratyårdhvaü trya÷ãtiþ . ekaikasyàü pàdàïgulyàü trayastrayo dvàvaïguùñhe te caturda÷a . jànugulphavaïkùaõeùvekaikaþ . evaü saptada÷aikasmin sakthni bhavanti . etenetarasakthibàhå ca vyàkhyàtau . trayaþ kañãkapàleùu . caturviü÷atiþ pçùñhavaü÷e . tàvanta eva pàr÷vayoþ . urasyaùñau . tàvanta eva grãvàyàm . trayaþ kaõñhe . nàóãùu hçdayaklomanibaddhàsvaùñàda÷a . dantaparimàõà dantamåleùu . ekaþ kàkalake nàsàyà¤ca . dvau vartmamaõóalajau netrà÷rayau . gaõóakarõa÷aïkheùvekaikaþ . dvau hanusandhã . dbàvupariùñàdbhruvoþ ÷aïkhayo÷ca . pa¤ca ÷iraþkapàleùu . eko mårdhni .. * .. ta ete sandhayo'ùñavidhàþ . korodåkhalasàmudgaprataratunnasevanãvàyasatuõóamaõóala÷aïkhàvartàþ . teùàmaïgulimaõibandhagulphajànukårpareùu koràþ sandhayaþ . kakùàvaïkùaõada÷aneùådåkhalàþ . aüsapãñhagudabhaganitambeùu sàmudgàþ . grãvàpçùñhavaü÷ayoþ prataràþ . ÷iraþkañãkapàleùu tunnasevanã . hanvorubhayatastu vàyasatuõóàþ . kaõñhahçdayanetraklomanàóãùu maõóalàþ . ÷rotra÷çïgàñakeùu ÷aïkhàvartàþ .
     %<teùàü nàmabhirevàkçtayaþ pràyeõa vyàkhyàtàþ .
     asthnàntu sandhayo hyete kevalàþ parikãrtitàþ .
     pe÷àsnàyu÷iràõàntu sandhisaükhyà na vidyate ..>% navasnàyu÷atàni . tàsàü ÷àkhàsu ùañ ÷atàni . dbe ÷ate triü÷acca koùñhe . grãvàü pratyårdhvaü saptatiþ . ekaikasyàntu pàdàïgulyàü ùañ nicitàstàstriü÷at . tàvatya eva talakårcagulpheùu . tàvatya eva jaüghàyàm . da÷à jànuni . catvàriü÷adårau . da÷a vaïkùaõe . ÷atamadhyardhamevamekasmin sakthni bhavanti . etenetarasakthibàhå ca vyàkhyàtau . ùaùñiþ kañyàm . a÷ãtiþpçùñhe . pàr÷vayoþ ùaùñiþ . urasi triü÷at . ùañtriü÷at grãvàyàm . mårdhni catustriü÷at . evaü navasnàyu÷atàni vyàkhyàtàni .. * .. bhavanti càtra .
     %<snàyu÷caturvidhà vidyàttàstu sarvà nibodha me .
     pratànavatyo vçttà÷ca pçthvya÷ca ÷uùiràstathà ..
     pratànavatyaþ ÷àkhàsu sarvasandhiùu càpyatha .
     vçttàstu kaõóaràþ sarvà vij¤eyàþ ku÷alairiha ..
     àmapakvà÷ayànteùu vastau ca ÷uùiràþ khalu .
     pàr÷vorasi tathà pçùñhe pçthulà÷ca ÷irasyatha ..
     nauryathà phalakàstãrõà bandhanairbahubhiryutà .
     bhàrakùamà bhavedapsu nçyuktà susamàhità ..
     evameva ÷arãre'smin yàvantaþ sandhayaþ smçtàþ .
     snàyubhirbahubhirbaddhàstena bhàrasahà naràþ ..
     na hyasthãni na và pe÷yo na ÷irà na ca sandhayaþ .
     vyàpàditàstathà hanyuryathà snàyuþ ÷arãriõam ..
     yaþ snàyåþ pravijànàti vàhyà÷càbhyantaràstathà .
     sa gåóhaü ÷alyamàhartuü dehàcchaknoti dehinàm .. * ..>% pa¤ca pe÷ã÷atàni bhavanti . tàsàü catvàri ÷atàni ÷àkhàsu . koùñhe ùañùaùñiþ . grãvàü pratyårdhva¤catustriü÷at . ekaikasyàntu pàdàïgulyàü tisrastisrastàþ pa¤cada÷a . da÷a prapade . pàdopari kårcasanniviùñàstàvatya eva . da÷a gulphatalayoþ . gulphajànvantare viü÷atiþ . pa¤ca jànuni . viü÷atirårau . da÷a vaïkùaõe . ÷atamevamekasmin sakthni bhavanti . ete netarasakthibàhå ca vyàkhyàtau . tisraþ pàyau . ekà meóhre . sevanyàü càparà . dbe vçùaõayoþ . sphicoþ pa¤ca pa¤ca . dbe vasti÷irasi . pa¤codare . nàbhyàmekà . pçùñhordhvasaüniviùñàþ pa¤ca pa¤ca dãrghàþ . ùañ pàr÷vayoþ . da÷a vakùasi . akùakàüsau prati samantàt sapta . dve hçdayàmà÷ayayoþ . ùañ yakçtplãhoõóukeùu . grãvàyà¤catasraþ . aùñau hanvoþ . ekaikà kàkalakagalayoþ . dve tàluni . ekà jihvàyàm . oùñhayordve . ghoõàyàü dbe . dve netrayoþ . gaõóayo÷catasraþ . karõayordve . catasro lalàñe . ekà ÷irasãtyevametàni pa¤ca pe÷ã÷atàni .. * ..
     %<siràsràyvasthiparvàõi sandhaya÷ca ÷arãriõàm .
     pe÷ãbhiþ saüvçtànyatra balavanti bhavantvataþ ..>% strãõàntu viü÷atiradhikà . da÷a tàsàü stanayorekaikasmin . pa¤ca pa¤ca yauvane tàsàü parivçddhiþ . apatyapathe catasrastàsàü prasçte'bhyantarato dve mukhà÷rite vàhye ca pravçtte dve . garbhacchidrasaü÷ritàstisraþ . ÷ukràrtavaprave÷inyastisra eva . pittapakvà÷ayamadhye garbhà÷ayo yatra garbhastiùñhati . tàsàü bahalapelavasthålàõupçthuvçttahrasvadãrghasthiramçdu÷lakùõakarka÷abhàvàþ sandhyasthisiràsnàyupracchàdakà yathàde÷aü svabhàvataþ eva bhavanti .. * .. bhavati càtra .
     %<puüsàü pe÷yaþ purastàdyàþ proktà lakùaõamuùkajàþ .
     strãõàmàvçtya tiùñhanti phalamantargataü hi tàþ ..>% marmasirà dhamanãsrotasàmanyatra pravibhàgaþ .. * .. ÷aïkhanàbhyàkçtiryoniþ stryàvartà sà prakãrtità . tasyàstçtãye tvàvarte garbha÷ayyà pratiùñhità .. yathà rohitamatsyasya mukhaü bhavati råpataþ . tatsaüsthànàü tathàråpàü garbha÷ayyàü vidurbudhàþ .. àbhugno'bhimukhaþ ÷ete garbho garbhà÷aye striyàþ . sa yoniü ÷irasà yàti svabhàvàt prasavaü prati .. tvakparyantasya dehasya yo'yamaïgavini÷cayaþ . ÷alyaj¤ànàdçte naiùa varõyate'ïgeùu keùucit .. tasmànniþsaü÷ayaü j¤ànaü hartà ÷alyasya và¤chatà . ÷odhayitvà mçtaü samyak draùñavyo'ïgavini÷cayaþ .. pratyakùato hi yaddçùñaü ÷àstradçùña¤ca yadbhavet . samàsatastadubhayaü bhåyo j¤ànavivardhanam .. tasmàt samastagàtramaviùopahataü adãrghavyàdhipãóitamavarùa÷atikaü niþsçùñàntrapurãùaü puruùamavahantyàmàpagàyàü nibaddhaü pa¤jarasthaü mu¤javalkalaku÷a÷aõàdãnàmanyatamenàveùñitàïgaü aprakà÷e de÷e koyayet . samyakprakuthita¤coddhçtya tato dehaü saptaràtràdu÷ãrabàlaveõuvalkalakåcãnàmanyatamena ÷anaiþ ÷anairavadharùayaüstvagàdãn sarvàneva bàhyàbhyantaràïgapratyaïgavi÷eùàn yathoktàn lakùayeccakùuùà . ÷lokau càtra bhavataþ .
     %<na ÷akya÷cakùuùà draùñuü dehe såkùmatamo vibhuþ .
     dç÷yate j¤ànacakùurbhistapa÷cakùurbhireva ca ..
     ÷arãre caiva ÷àstre ca dçùñàrthaþ syàdvi÷àradaþ .
     dçùña÷rutàbhyàü sandehamavàpo hyàcaret kriyàþ ..>% ùaùñho'dhyàyaþ . athàtaþ pratyekamarmanirde÷aü ÷àrãraü vyàkhyàsyàmaþ . saptottaraü marma÷atam . tàni marmàõi pa¤càtmakàni . tadyathà . màüsamarmàõi . siràmarmàõi snàyumarmàõi . asthimarmàõi . sandhimarmàõi ceti . na khalu màüsasiràsnàyvasthisandhivyatirekeõànyàni marmàõi bhavanti yasmànnopalabhyante . tatrekàda÷a màüsamarmàõi . ekacatvàriü÷at ÷iràmarmàõi . saptaviü÷atiþ snàyumarmàõi . aùñàvasthimarmàõi . vi÷atiþ sandhimarmàõi . tadetat saptottaraü marma÷atam .. * .. teùàmekàda÷aikasmin sakthni bhavanti . etenetarasakthibàhå ca vyàkhyàtau . udarorasordvàda÷a . caturda÷a pçùñhe . grãvàü pratyårdhvaü saptatriü÷at . tatra sakthimarmàõi kùipratalahçdayakårcakårca÷irogulphendravastijànvàõyurvãlohitàkùàõi viñapa¤ceti . etenetarasakthi vyàkhyàtam .. * .. udarorasostu . gudavastinàbhihçdayastanamålastanarohitàpalàpànyapastambhau ceti . pçùñhamarmàõi tu kañãkataruõakukundara-nitambapàr÷vasandhibçhatyaüsaphalakànyaüsau ceti . bàhumarmaõi tu kùipratalahçdayakårcakårca÷iromaõibandhendravastikurparàõyurghãlohitàkùàõi kakùadhara¤ceti . etenetaro bàhurvyàkhyàtaþ . jatrårdhvaü marmàõi . catasro dhamanyo'ùñau màtçkàþ . dve kçkàñike . dve vidhure . dvau phaõau . dbàvapàïgau . dbàvàvartau . dvàvutkùepau . dbau ÷aïkhàvekà sthapanã . pa¤ca sãmantàþ . catvàri ÷çïgàñakànyeko'dhipatiriti . tatra talahçdayendravastigudastanarohitàni màüsamarmàõi . nãladhamanã-màtçkà÷çïgàñakàpàïgasthapanãphaõastanamålàpalàpàpastambhahçdayanàbhipàr÷vasandhivçhatãlohitàkùorvyaþsiràmarmàõi . àõiviñapakakùadharakårcakårca÷irovastikùipràüsavidhurotkùepàþ snàyumarmàõi . kañãkataruõanitambàüsaphalaka÷aïkhàstvasthimarmàõi . jànukurparasãmantàdhipatigulphamaõibandhakukundaràvartakçkàñikà÷ceti sandhimarmàõi . tànyetàni pa¤ca vikalpàni marmàõi bhavanti . tadyathà . sadyaþpràõaharàõi . kàlàntarapràõaharàõi . vi÷alyaghnàni . vaikalyakaràõi . rujàkaràõãti . tatra sadyaþpràõaharàõyekonaviü÷atiþ . kàlàntarapràõaharàõi trayastriü÷at . trãõi vi÷alyaghnàni . catur÷catvàriü÷adbaikalyakaràõi . aùñau rujàkaràõãti .. * .. bhavanti càtra .
     %<÷çïgàñakànyadhipatiþ ÷aïkho kaõñha÷irogudam .
     hçdayaü vastinàbhã ca ghnanti sadyohatàni tu ..
     vakùomarmàõi sãmantatalakùiprendravastayaþ .
     kañãkataruõe sandhã pàr÷vajau bçhatã ca yà ..
     nitambàviti caitàni kàlàntaraharàõi tu .
     utkùepau sthapanã caiva vi÷alyaghnàni nirdi÷et ..
     lohitàkùàõi jànårvã kårcà viñapakårparàþ .
     kukundare kakùadhare vidhure sakçkàñike ..
     aüsàüsaphalakàpàïgà nãle manye phaõau tathà .
     vaikalyakaraõànyàhuràvartau dvau tathaiva ca ..
     gulphau dvau maõibandhau dvau dve dve kårca÷iràüsi ca .
     rujàkaràõi jànãyàdaùñàvetàni buddhimàn .
     kùipràõi viddhamàtràõi ghnanti kàlàntareõa ca ..>% marmàõi nàma màüsa÷iràsnàyvasthisandhisannipàtàsteùu svabhàvata eva vi÷eùeõa pràõàstiùñhanti . tasmànmarmasvabhihatàstàüstàn bhàvànàpadyante . tatra sadyaþpràõaharàõyàgneyànyagniguõeùvà÷u kùãõeùu kùapayanti . kàlàntarapràõaharàõi saumyàgneyànyagniguõeùvà÷u kùãõeùu krameõa ca somaguõeùu kàlàntareõa kùapayanti . vi÷alyapràõaharàõi vàyavyàni ÷alyamuükhaniruddho yàvadantarvàyustiùñhati tàvajjãvatyuddhçtamàtre tu ÷alye marmasthànà÷rito vàyurniùkràmati tasmàt sa÷alyo jãvatyuddhçta÷alyo mriyate . vaikalyakaràõi saumyàni somo hi sthiratvàcchaityàcca pràõàvalambanaü karoti . rujàkaràõyagnivàyuguõabhåyiùñhàni vi÷eùata÷ca tau rujàkarau . pà¤cabhautikã¤ca rujàmàhureke . kecidàhurmàüsàdãnàü pa¤cànàmapi samastànàü vivçddhànà¤ca samavàyàt sadyaþpràõaharàõi . ekahãnànàmalpànàü và kàlàntarapràõaharàõi . dbihãnànàü vi÷alyapràõaharàõi . trihãnànàü vaikalyakaràõi . ekasminneva rujàkaràõãti . yata÷caiva mato'sthimarmasvapyabhihateùu ÷oõità gamanaü bhavati .. * ..
     %<caturvidhà yàstu ÷iràþ ÷arãre pràyeõa tà marmasu sanniviùñàþ .
     snàyvasthimàüsàni tathaiva sandhãn santarpya dehaü pratipàlayanti ..
     tataþ kùate marmaõi tàþ pravçddhaþ samantato vàyurabhistçõoti .
     vivardhamànastu sa màtari÷và rujaþ sutãvràþ pratanoti kàye ..
     rujàbhibhåtantu punaþ ÷arãraü pralãyate na÷yati càsya saüj¤à .
     ato hi ÷alyaü vinihantumicchan marmàõi yatnena parãkùya karùet ..>% etena ÷eùaü vyàkhyàtam . tatra sadyaþpràõaharamante viddhaü kàmàntareõa màrayati . kàlàntarapràõaharamante viddhaü vaikalyamàpàdayati . vi÷alyapràõaharamante viddhaü kàlàntareõa kle÷ayati rujà¤ca karoti . rujàkaramatãvravedanaü bhavati . tatra sadyaþpràõaharàõi saptaràtràbhyantarànmàrayanti . kàlàntarapràõaharàõi pakùànmàsàdvà . teùvapi tu kùipràõi kadàcidà÷u màrayanti . vi÷alyapràõaharàõi vaikalyakaràõi ca kadàcidatyabhihatàni màrayanti .. * .. ata årdhvaü pratyeka÷o marmasthànànyanuvyàkhyàsyàmaþ . tatra pàdàïguùñhàïgulyormadhye kùipraü nàma marma tatra viddhasyàkùepakeõa maraõam . madhyamàïgulãmanupårveõa madhye pàdatalasya talahçdayaü nàma tatràpi rujàbhirmaraõam . kùiprasyopariùñàdubhayataþ kårco nàma yatra pàdasya bhramaõavepane bhavataþ . gulphasandheradha ubhayataþ kårca÷iro nàma tatra rujà÷ophau . padajaïghayoþ sandhàne gulpho nàma tatra rujastabdhapàdatà kha¤jatà và . pàrùõiü prati jaïghàmadhye indravastirnàma tatra ÷oõitakùaye maraõam . jaïghorvoþ sandhàne jànu nàma tatra kha¤jatà jànuna årdhvamubhayatastryaïgulamàõirnàma tatra ÷ophàbhivçddhiþ stabdhasakthità ca . årumadhye årvã nàma tatra ÷oõitakùayàt sakthi÷oùaþ . årvyà urdhvamadhovaïkùaõasandherårumåle johitàkùaü nàma tatra lohitakùayeõa pakùàghàtaþ . vaïkùaõavçùaõayorantare viñapaü nàma tatra vàõóyamalpa÷ukratà và bhavati . evametànyekàda÷asakthimarmàõi vyàkhyàtàni . etenetarasakthibàhå ca vyàkhyàtau . vi÷eùatastu yàni sakthni gulphajànuviñapàni tàni bàhau maõibandhakårparakakùadharàõi . yathà vaïkùaõavçùaõayorantare viñapamevaü vakùaþkakùayormadhye kakùadharaü tasmin viddheta evopadravàþ . vi÷eùatastu maõibandhe kuõñhatà . kurparàkhye kuõiþ . kakùadhare kakùàghàtaþ . evametàni catu÷catvàriü÷acchàkhàsu marmàõi vyàkhyàtàni .. * .. ata årdhvamudarorasormarmasthànànyanuvyàkhyàsyàmaþ . tatra vàtavarconirasanaü sthålàntrapratibaddhaü gudaü nàma marma tatra sadyomaraõam . alpamàüsa÷oõito'bhyantarataþ kañyàü måtrà÷ayo vastirnàma tatràpi sadyomaraõama÷marãvraõàdçte . tatràpyubhayato bhinne na jãvatyekato bhinne måtrasràvã vraõo bhavati . sa tu yatnenopakrànto rohati . pakvàmà÷ayayormadhye siràprabhavà nàbhirnàma tatràpi sadya eva maraõam . stanayormadhyamadhiùñhàyorasyàmà÷ayadvàraü sattvarajastamasàmadhiùñhànaü hçdayaü nàma tatra sadya eva maraõam . stanayoradhastàt hçdaïgulamubhayatastanamåle nàma marmaõã tatra kaphapårõakoùñhatayà kàsa÷vàsàbhyàü mriyate . stanacåcukayorårdhvaü dbyaïgulamubhayataþ stanarohitau nàma tatra lohitapårõakoùñhatayà kàsa÷vàsàbhyà¤ca mriyate . aü÷akåñayoradhastàt pàr÷voparibhàgayorapalàpau nàma tatra raktena påyabhàvaü gatena maraõam . ubhayatroraso nàóyau vàtavahe apastambhau nàma tatra vàtapårõakoùñhatayà kàsa÷vàsàbhyà¤ca maraõam . evametànyudarorasordbàda÷a marmàõi vyàkhyàtàni .. * .. ata årdhvaü pçùñhamarmàõyanuvyàkhyàsyàmaþ . tatra pçùñhavaü÷amubhayataþ prati÷roõã kàõóamasthãni kañãkataruõe nàma marmaõã tatra ÷oõitakùayàt pàõóurvivarõo hãnaråpa÷ca mriyate . pàr÷vajaghanavahirbhàge pçùñhavaü÷amubhayato nàtinimne kukundare nàma marmaõã tatra spar÷àj¤ànamadhaþkàye ceùñopaghàta÷ca . ÷roõãkàõóayoruparyà÷ayàcchàdanau pàr÷vàntarapratibaddhau nitambau nàma tatràdhaþkàya÷oùo daurbalyàcca maraõam . adhaþpàr÷vàntarapratibaddhau jaghanapàr÷vamadhyayostiryagårdhva¤ca jaghanàt pàr÷vasandhã nàma tatra lohitapårõakoùñhatayà mriyate . stanamålàdubhayataþ pçùñhavaü÷asya bçhatã nàma tatra ÷oõitàtipravçttinimittairupadravairmriyate . pçùñhopari pçùñhavaü÷amubhayatastrikasambaddhe aüsaphalake nàma tatra bàhvoþ svàpaþ ÷oùo và . bàhumårdhvagrãvàmadhye'üsapãñhaskandhanibandhanàvaüsau nàma tatra stabdhabàhutà . evametàni caturda÷a pçùñhamarmàõi vyàkhyàtàni .. * .. ata årdhvaü jatrugatàni vyàkhyàsyàmaþ . tatra kaõñhanàóãmubhayata÷catasro dhamanyo dbe nãle dbe ca manye vyatyàsena tatra måkatà svaravaikçtamarasagràhità ca . grãvàyàmubhayata÷catasraþsiràmàtçkàstatra sadyomaraõam . ÷irogrãvayoþ sandhàne kçkàñike nàma tatra calamårdhvatà . karõapçùñhato'dhaþsaü÷rite vidhure nàma tatra vyàdhiryam . ghràõamàrgamubhayataþ srotomàrgapratibaddhe abhyantarataþ phaõe nàma tatra gandhàj¤ànam . bhråpucchàntayoradho'kùõorvàhyato'pàïgau nàma tatràndhyaü dçùñyupaghàto và . bhruvoruparinimnayoràvartau nàma tatràndhyaü dçùñyupaghàta÷ca . bhravoþ pucchàntayorupari karõalalàñayormadhye ÷aïkhau nàma tatra sadyomaraõam . ÷aïkhayorupari ke÷ànta utkùepau nàma tatra sa÷alyo jãvati pàkàt patita÷alyo và noddhçta÷alyaþ . bhruvormadhye sthapanã nàma tatrotkùepavat . pa¤ca sandhayaþ ÷irasi vibhaktàþ sãmantà nàma tatronmàdabhayacittanà÷airmaraõam . ghràõa÷rotràkùijihvàsantarpaõãnàü siràõàü madhye siràsannipàtaþ ÷çïgàñakàni tàni catvàri marmàõi tatràpi sadyomaraõam . mastakàbhyantaropariùñàt siràsandhisannipàto romàvartaþ adhipatistatràpi sadyomaraõam . evametàni saptatriü÷adårdhvajatrugatàni marmàõi vyàkhyàtàni .. * .. bhavanti càtra .
     %<årvyaþ ÷iràüsi viñape ca sakakùapàr÷ve ekaikamaïgulamità stanapårvamålam .
     viddhyaïguladbayamitaü maõibandhagulkaü trãõyeva jànu saparaü saha kurparàbhyàm ..
     hçdbasthikårcagudanàbhi vadanti mårdhni catvàri pa¤ca ca gale da÷a yàni ca dbe .
     tàni svapàõitalaku¤citasaümitàni ÷eùàõyavehi parivistarato'ïgulàrdham ..
     etat pramàõamabhivãkùya vadanti tajj¤àþ ÷astreõa karmakaraõaü parihçtya marma .
     pàr÷vàbhighàtitamapãha nihanti marma tasmàddhi marmasadanaü parivarjanãyam ..
     chinneùu pàõicaraõeùu ÷irà naràõàü saïkocamãyurasçgalpamato nireti .
     pràpyàmitavyasanamugramato manuùyàþ saüchinna÷àkhataruvannidhanaü na yànti ..
     kùipreùu tatra sataleùu hateùu raktaü gacchatyatãva pavana÷ca rujaü karoti .
     evaü vinà÷amupayànti hi tatra viddhà vçkùà ivàyudhavighàtanikçttamålàþ ..
     tasmàttayorabhihatasya tu pàõipàdaü chettavyamà÷u maõibandhanagulphade÷e .
     marmàõi ÷alyaviùayàrdhamudàharanti yasmàcca marmasu hatà na bhavanti sadyaþ ..
     jãvanti tatra yadi vaidyamuõena kecit te pràpnuvanti vikalatvamasaü÷ayaü hi .
     sambhinnajarjaritakoùñha÷iraþkapàlà jãvanti ÷astravihatai÷ca ÷arãrade÷aiþ .
     chinnai÷ca sakthibhujapàdakaraira÷eùairyeùàü na marmapatità vividhàþ prahàràþ ..
     somamàrutatejàüsi rajaþsattvatamàüsi ca .
     marmasu pràya÷aþ puüsàü bhåtàtmà càvatiùñhate ..
     marmasvabhihatàstasmànna jãvanti ÷arãriõaþ .
     indriyàrtheùvasaüpràptirmanobuddhiviparyayaþ ..
     ruja÷ca vividhàstãvrà bhavantyà÷uhare hate .
     hate kàlàntaraghne tu dhruvo dhàtukùayo nçõàm ..
     tato dhàtukùayàjjanturvedanàbhi÷ca na÷yati .
     hate vaikalyajanane kevalaü vaidyanaipuõàt ..
     ÷arãraü kriyayà yuktaü vikalatvamavàpnuyàt .
     vi÷alyaghneùu vij¤eyaü pårvoktaü yacca kàraõam ..
     rujàkaràõi marmàõi kùatàni vividhà rujaþ .
     kurvantyante ca vaikalyaü kuvaidyava÷ago yadi ..
     chedabhedàbhighàtebhyo dahanàddàraõàdapi .
     upaghàtaü vijànãyànmarmaõàntulyalakùaõam ..
     marmàbhighàta÷ca na ka÷cidasti yo'lpàtyayo vàpi niratyayo và .
     pràyeõa marmasvabhitàóitàstu vaikalyamçcchantyathavà mriyante ..
     marmàõyadhiùñhàya hi ye vikàrà mårchanti kàye vividhà naràõàm .
     pràyeõa te kçcchratamà bhavanti narasya yatnairapi sàdhyamànàþ .. * ..>% saptamo'dhyàyaþ . athàtaþ siràvarõanavibhaktinàma ÷àrãraü vyàkhyàsyàmaþ . sapta sirà÷atàni bhavanti . yàbhiridaü ÷arãramàràma iva jalahàriõãbhiþ kedàra iva ca kulyàbhirupasnihyate anugçhyate càku¤canaprasàraõàdibhirvi÷eùaiþ . drumapatrasevanãnàmiva ca tàsàü pratànàstàsàü nàbhirmålaü tata÷ca prasarantyårdhvamadhastiryak ca .. * .. bhavata÷càtra .
     %<yàvatyastu siràþ kàye sambhavanti ÷arãriõàm .
     nàbhyàü sarvà nibaddhàstà pratanvanti samantataþ ..
     nàbhisthàþ pràõinàü pràõà pràõànnàbhirvyupà÷rità .
     siràbhiràvçtà nàbhi÷cakranàbhirivàrakaiþ ..>% tàsàü målasirà÷catvàriü÷at . tàsàü vàtavàhinyo da÷a . pittavàhinyo da÷a . kaphavàhinyo da÷a . da÷a raktavàhinyaþ . tàsàntu vàtavàhinãnàü vàtasthànagatànàü pa¤casaptati÷ataü bhavati . tàvatya eva pittavàhinyaþ . pittasthàne kaphavàhinya÷ca . kaphasthàne raktavàhinya÷ca . yakçtplãhnorevametàni saptasirà÷atàni . tatra vàtavàhinyaþ sirà ekasmin sakthni pa¤caviü÷atiþ . etanetarasakthibàhå ca vyàkhyàtau . vi÷eùatastu koùñhe catustriü÷attàsàü gudameóhrà÷ritàþ . ÷roõyàmaùñau . dve dbe pàr÷vayoþ . ùañ pçùñhe . tàvatya eva codare . da÷a vakùasi . ekacatvàriü÷ajjatruõa årdhvam . tàsàü caturda÷a grãvàyàm . karõayo÷catasraþ . nava jihvàyàm . ùañ nàsikàyàm . aùñau netrayoþ . evametat pa¤casaptatyadhika÷ataü vàtavahànàü siràõàü vyàkhyàtam . eùa eva vibhàgaþ ÷eùàõàmapi . vi÷eùatastu pittavàhinyo netrayorda÷a . karõayordve . evaü raktavahà kaphavahà÷ca . evametàni sapta sirà÷atàni savibhàgàni vyàkhyàtàni .. * .. bhavanti càtra .
     %<kriyànàmapratãghàtamamãhaü buddhikarmaõàm .
     karotyanyàn guõàü÷càpi svàþ siràþ pavana÷caran ..
     yadà tu kupito vàyuþ svàþ siràþ pratipadyate .
     tadàsya vividhà rogà jàyante vàtasambhavàþ ..
     bhràjiùõutàmannarucimagnidãptimarogatàm .
     saüsarpat svàþ siràþ pittaü kuryàccànyàn guõànapi ..
     yadà prakupitaü pittaü sevate svavahàþ siràþ .
     tadàsya vividhà rogà jàyante pittasambhavàþ ..
     snehamaïgeùu sandhãnàü sthairyaü balamudãrõatàm .
     karotyanyàn guõàü÷càpi balàsaþ svàþ ÷irà÷caran ..
     yadà tu kupitaþ ÷leùmà svàþ siràþ pratipadyate .
     tadàsya vividhà rogà jàyante ÷leùmasambhavàþ ..
     dhàtåõàü påraõaü varõaü spar÷aj¤ànamasaü÷ayam .
     svàþ siràþ sa¤caradraktaü kuryàccànyàn guõànapi ..
     yadà tu kupitaü raktaü sevate svavahàþ siràþ .
     tadàsya vividhà rogà jàyante raktasambhavàþ ..
     na hi vàtaü siràþ kà÷cinna pittaü kevalaü tathà .
     ÷leùmàõaü và vahantyetà ataþ sarvavahàþ smçtàþ ..
     praduùñànàü hi doùàõàmucchritànàü pradhàvatàm .
     dhruvamunmàrgagamanamataþ sarvavahàþ smçtàþ ..
     tatràruõà vàtavahàþ påryante vàyunà siràþ .
     pittà duùñà÷ca nãlà÷ca ÷ãtà gauryaþ sthiràþ kaphàt .
     asçgvahàstu rohiõyaþ sirà nàtyuùõa÷ãtalàþ ..
     ata årdhvaü pravakùyàmi na vidhyedyàþ sirà bhiùak .
     vaikalyaü maraõa¤càpi vyadhàttàsàü dhruvaü bhavet ..
     sirà÷atàni catvàri vidyàcchàkhàsu buddhimàn .
     ùañtriü÷acca ÷ataü koùñhe catuþùaùñi¤ca mårdhani ..
     ÷àkhàsu ùoóa÷a siràþ koùñhe dvàtriü÷adeva tu .
     pa¤cà÷ajjànuna÷cordhvamavedhyàþ parikãrtitàþ ..>% tatra sirà÷atamekaikasmin sakthni bhavati tàsàü jàladharà tvekà tisra÷càbhyantaràþ . tatrorvãsaüj¤e dbe lohitàkùasaüj¤à caikaitàstvavedhyàþ . etenetarasakthibàhå ca vyàkhyàtàvevama÷astrakçtyàþ ùoóa÷a ÷àkhàsu . dvàtriü÷at ÷roõyàü tàsàmaùñàva÷astrakçtyàþ . dbe dve viñapayoþ kañãkataruõayo÷ca . aùñàvaùñàvekaikasmin pàr÷ve tàsàmekaikàmåddhvagàü pariharet . pàr÷vasandhigate ca dve . catasro viü÷ati÷ca pçùñhavaü÷amubhayatastàsàmårdhvagàminyau dbe dve pariharedvçhatã sire . tàvatya evodare tàsàü meóhropari romaràjãmubhayato dve dbe pariharet . catvàriü÷advakùasi tàsàü caturda÷à÷astrakçtyà . hçdaye dve dve . dve stanamåle . stanarohitàpalàpastambeùåbhayato 'ùñau . evaü dbàtriü÷ada÷astrakçtyàþ pçùñhodaroraþsu bhavanti . catuþùaùñi÷irà÷ataü jatruõa årdhvaü bhavati tatra ùañpa¤cà÷acchirodharàyàü tàsàmaùñau catasra÷ca marmasaüj¤àþ pariharet . dbe kçkàñikayoþ . dve vidhurayoþ . evaü grãvàyàü ÷oóa÷àvyadhyàþ . hanvorubhayato'ùñàvaùñau tàsàntu sandhidhamanyau dbe dbe pariharet . ùañtriü÷ajjihvàyàü tàsàmadhaþ ùoóa÷à÷astrakçtyàþ rasavahe dve vàgvahe ca dve . dbirdvàda÷a nàsàyàü tàsàmaupanàsikya÷catasraþ pariharet . tàsàmeva ca tàlunyekàü mçdàvadde÷e . aùñàtriü÷adubhayornetrayostàsàmekaikàmapàïgayoþ pariharet . karõayorda÷a tàsàü ÷abdavàhinãnàmaikaikàü pariharet . nàsànetragatàstu lalàñe ùaùñistàsàü ke÷àntànugatà÷catasraþ . àvartayorekaikà sthapanyà÷caikà parihartavyà . ÷aïkhayorda÷a tàsàü ÷aïkhasandhigatàmekaikàü pariharet . dvàda÷a mårdhni tàsàmutkùepayordbe pariharet . sãmanteùvekaikàmadhipatàviti . evama÷astrakçtyàþ pa¤cà÷ajjatruõa årdhvamiti . bhavati càtra .
     %<vyàpnuvantyabhito dehaü nàbhitaþ prasçtàþ siràþ .
     pratànàþ padminãkandàdvisàdãnàü yathà jalam ..>% aùñamo'dhyàyaþ . athàtaþ siràvyadhavidhi÷àrãraüvyàkhyàsyàmaþ . bàlasthaviraråkùakùatakùãõabhãrupari÷ràntastrãmadyàdhvakarùitamattavàntaviriktàsthàpitànuvàsitajàgaritaklãvakç÷agarbhiõãnàü kàsa÷vàsa÷oùapravçddhajvaràkùepakapakùàghàtopavàsapipàsàmårchàprapãóitànà¤ca siràü na vidhyet . yà÷càvyadhyà vyadhyà÷càdçùñà dçùñà÷càyantrità yantrità÷cànutthità iti . ÷oõitàvasekasàdhyà÷ca vikàràþ pràgabhihitàsteùu càpakveùvanyeùu cànukteùu yathàbhyàsaü yathànyàya¤ca siràü vidhyet . pratiùiddhànàmapi ca viùopasarga àtyayikeùu siràvyadhanamapratiùiddham . tatra snigdhasvinnamàturaü yathàdoùapratyanãkadravapràyamannaü bhuktavantaü yavàgåü pãtavantaü và yathàkàlamupasthàpyàsãnaü sthitaü và pràõànavàdhamàno vastrapaññacarmàntarvalkalalatànàmanyatamena yantrayitvà nàtigàóhaü nàti÷ithilaü ÷arãraprade÷amàsàdya yathoktaü ÷astraü gçhãtvà siràü vidhyet .. * ..
     %<naivàti÷ãte nàtyuùõe na pravàte na càbbhrite .
     siràõàü vyadhanaü kàryamaroge và kadàcana ..>% tatra vyadhyasiraü puruùaü pratyàdityamukhamaratnimàtrocchrite upave÷yàsane sakthnoràku¤citayornive÷ya kurparasandhidbayasyopari hastàvantargåóhàïguùñhakçtamuùñãmanyayoþ sthàpayitvà yantraõa÷àñakaü grãvàmuùñyorupari parikùipyànyena puruùeõa pa÷càt sthitena vàmahastenottànena ÷àñakàntardvayaü gràhayitvà tato vaidyo bråyàddakùiõahastena sirotthàpanàrthaü nàtyàyata÷ithilaü yantramàveùñayatyasçksràvaõàrthaü yantraü pçùñhamadhye ca pãóayediti karma puruùa¤ca vàyupårõamukhaü sthàpayedeùa uttamàïgagatànàmantarmukhavarjyànàü siràõàü vyadhena yantraõavidhiþ . tatra pàdavyadhyasirasya pàdaü same sthàne susthiraü sthàpayitvànyaü pàdamãùatsaïkucitamuccaiþ kçtvà vyadhyapàdaü jànusandheradhaþ ÷àñakenàveùñya hastàbhyàü prapãóya gulphaü vyadhyaprade÷asyopari caturaïgulaü plotàdãnàmanyatamena baddhàü pàdasiràü vidhyet . athopariùñàddhastau gåóhàïguùñhakçtamuùñã samyagàsane sthàpayitvà sukhopaviùñasya pårvavadyantraü baddhvà hastasiràü vidhyet . gçdhrasãvi÷vàcyoþ saïkucitajànukurparaþ syàt . ÷roõãpçùñhaskandheùånnàmitapçùñhasyàvàk÷iraskasya upaviùñasya visphåjitapçùñhasya vidhyet . udarorasoþ prasàritoraskasyonnamita÷iraskasya visphårjitadehasya bàhubhyàmavalambyamànadehasya pàr÷vayoþ . avanàmitameóhrasya meóhre . unnàmitavidaùñajihvàgrasyàdhojihvàyàm . ativyattànanasya tàluni dantamåleùu ca . evaü yantropàyànanyàü÷ca sirotthàpanahetån buddhyàvekùya ÷arãrava÷ena vyàdhiva÷ena ca vidadhyàt . màüsaleùvavakà÷eùu yavamàtraü ÷astraü nidadhyàdato'nyeùvardhayavamàtraü vrãhimàtraü và vrãhimukhena . asthnàmupari kuñhàrikayà vidhyedardhayavamàtram .. bhavanti càtra .
     %<vyabbhre varùàsu vidhyeta grãùmakàle tu ÷ãtale .
     hemantakàle madhyàhne ÷astrakàlàstrayaþ smçtàþ ..
     samyak ÷astranipàtena dhàrayà yà sravedasçk .
     muhårtaü ruddhvà tiùñhecca subiddhàntàü vinirdi÷et ..
     yathà kusumbhapuùpebhyaþ pårvaü sravati pãtikà .
     tathà siràsu viddhàsu duùñamagre pravartate ..
     mårchitasyàtibhãtasya ÷ràntasya tçùitasya ca .
     na vahanti sirà viddhàstathànutthitayantritàþ ..
     kùãõasya bahudoùasya mårchayà vidrutasya ca .
     bhåyo'paràhõe visràvyà sàparedyustryahe'pi và ..
     raktaü sa÷eùadoùantu kuryàdapi vicakùaõaþ .
     na càtiprasrutaü kuryàccheùaü saü÷amanairjayet ..
     balino bahudoùasya vayaþsthasya ÷arãriõaþ .
     paraü pramàõamicchanti prasthaü ÷oõitamokùaõe ..>% tatra pàdadàhapàdaharùàvavàhukañipyavisarpavàta÷oõitavàtakaõñakavicarcikàpàdadàrãprabhçtiùu kùipramarmaõa upariùñàt dbyaïgule vrãhimukhena siràü vidhyet . ÷lãpadeü taccikitsite yathà vakùyate . kroùñuka÷iraþkha¤japaïgulavàtavedanàsu jaïghàyàü gulphasyopari caturaïgule . apacyàmindravasteradhastàddvyaïgule . jànusandheruparyadho và caturaïgule gçdhrasyàm . årumålasaü÷ritàntu galagaõóe . etenetarasakthibàhå ca vyàkhyàtau .. vi÷eùatastu vàmabàhau kurparasandherabhyantarato bàhumadhye plãhni kaniùñhikànàmikayormadhye và . evaü dakùiõabàhau yakçddàlye kaphodare caitàmeva ca kàsa÷vàsayorapyàdi÷anti . gçdhrasyàmiva vi÷vàcyàm . ÷roõiprati samantàt dvyaïgule pravàhikàyàü ÷ålinyàü parikartikopadaü÷a÷åkadoùa÷ukravyàpatsu meóhramadhye . vçùaõayoþ pàr÷ve måtravçddhyàm . nàbheradha÷caturaraïgule sevanyà vàma pàr÷ve dakodare . vàmapàr÷ve kakùàstanayorantare'ntarvidradhau pàr÷va÷åle ca . bàhu÷oùàvabàhukayorapyeke vadantyaü÷ayorantare . trikasandhimadhyagatàü tçtãyake adhaþskandhasandhigatàmanyatarapàr÷vasaüsthità¤caturthake . hanusandhimadhyagatàmapasmàre . ÷aïkhake÷àntasandhigatàmuro'pàïgalalàñeùu conmàde'pasmàre ca . jihvàrogeùvadhojihvàyàü dantavyàdhiùu ca tàluni tàlavyeùu . karõayorupari samantàt karõa÷åle tadrogeùu ca . gandhàgrahaõe nàsàrogeùu ca nàsàgre timiràkùipàkaprabhçtiùvàmayeùåpanàsike . làlàñyàmapàïgyà¤caità eva ÷irorogàdhimanthaprabhçtiùu rogeùviti .. * .. ata årdhvaü duùñavyadhanaü anuvyàkhyàsyàmaþ . tatra durviddhàtividdhà ku¤cità piccità kuññità prasrutà atyudãrõà ante'bhihatà pari÷uùkà kåõità vepità anutthitaviddhà ÷astrahatà tiryagviddhà aviddhà avyàdhyà vidrutà dhenukà punaþ punarviddhà ÷iràsnàyvagnisandhimarmasu ceti viü÷atirduùñavyadhàþ . tatra yà såkùma÷astraviddhà na vyaktamasçk sravati rujà ÷ophavatã ca sà durviddhà . pramàõàtiriktaviddhàyàmantaþ pravi÷ati ÷oõitaü ÷oõitàtipravçttirvà sàtividdhà . ku¤citàyàmapyevam . kuõñha÷astrapramathità pçthulãbhàvamàpannà piccità . anàsàdità punaþpunarantayo÷ca bahu÷aþ ÷astràbhihatà kuññità . ÷ãtabhayamårchàbhirapravçtta÷oõità aprasrutà . tãkùõà mahàmukha÷astraviddhà atyudãrõà . alparaktasràviõyante viddhà ante'bhihatà . kùãõa÷oõitasyànilapårõà pari÷uùkà . caturbhàgàvasàdità ki¤citpravçtta÷oõità kåõità . duþsthànabandhanàdvepamànàyàþ ÷oõitasammoho bhavati sà vepità . anutthitaviddhàyàmapyevam . chinnàtipravçtta÷oõità kriyàsaïgakarã ÷astrahatà . tiryak praõihata÷astrà ki¤ciccheùà tiryagviddhà . bahu÷aþ kùatà hãna÷astrapraõidhànenàviddhà . a÷astrakçtyà avyàdhyà anavasthitaviddhà vidrutà . prade÷asya bahu÷o'vaghaññanàdàroyavyadhà muhurmuhuþ÷oõitasravà dhenukà . såkùma÷astravyadhanàdbahu÷o vicchinnà punaþpunarviddhà . snàyvasthi÷iràsandhimarmasu viddhà và rujàü ÷oùaü vaikalyaü maraõaü vàpàdayati .. * .. bhavanti càtra .
     %<siràsu ÷ikùito nàsti calà hyetàþ svabhàvataþ .
     matsyavat pari vartante tasmàdyatnena tàóayet ..
     ajànatà gçhãte tu ÷astre kàyanipàtite .
     bhavanti vyàpada÷caità bahava÷càpyupadravàþ ..
     snehàdibhiþ kriyàyogairna tathà lepanairapi .
     yàntyà÷u vyàdhayaþ ÷àntiü yathà samyak siràadhàt ..
     siràvyadha÷cikitsàrdhaü ÷alyatantre prakãrtitaþ .
     yathà praõihitaþ samyak vastiþ kàyacikitsite ..>% tatra snigdhasvinnavàntàvàraktàsthàpatànuvàsitasiràviddhaiþ parihartavyàni . krodhàyàsamaithunadivàsvapnavàg vyàyàmayànotthànàsanacaükramaõa÷ãtavàtàtapaviruddhà sàtmyàjãrõànyàvalalàbhànmàsameke manyante .. * .. eteùàü vistaramupariùñàdvakùyàmaþ . bhavata÷càtra .
     %<siràviùàõatumbaistu jalaukàbhiþ padastathà .
     avagàóhaü yathàpårvaü nirharedduùña÷oõitam ..
     avagàóhe jalaukà syàt pracchannaü piõóite hitam .
     siràïgavyàpake rakte ÷çïgàlàvutvaci sthite .. * ..>% navamo'dhyàyaþ . athàto dhamanãvyàkaraõaü ÷àrãraü vyàkhyàsyàmaþ . caturviü÷atirdhamanyo nàbhiprabhavà abhihitàþ . tatra kecidàhuþ siràdhamanãsrotasàmavibhàgaþ siràvikàrà eva dhamanyaþ srotàüsi ceti . tattu na samyak . anyà eva hi dhamanyaþ srotàüsi ca siràbhyaþ kasmàddhya¤janànyatvànmålasanniyamàt karmavai÷eùyàdàgamàcca kevalantu parasparasannikarùàt sadç÷àgamakarmatvàt saukùmyàcca vibhaktakarmaõàmapyavibhàga iva karmasu bhavati . tàsàntu nàbhiprabhavàõàü dhamanãnàmårdhvagà da÷a da÷a càdhogàminya÷catasrastiryaggàþ . årdhvagàþ ÷abdaspar÷aråparasagandhapra÷vàsocchvàsajç mbhitakùuddhasitakathitaruditàdãnvi÷eùànabhivahantyaþ ÷arãraü dhàrayanti . tàstu hçdayamabhiprapannàstridhà jàyante tàstriü÷at . tàsàntu vàtapittakapha÷oõitarasàn dve dve vahatastà da÷a ÷abdaråparasagandhànaùñàbhirgçhãte . dbàbhyàü bhàùate ca dbàbhyàü ghoùaü karoti dbàbhyàü svapiti dbàbhyàü pratibudhyate . dve cà÷ruvàhinyau . dve stanyaü striyà vahatastena saü÷rite te eva ÷ukraü narasya stanàbhyàmabhivahataþ . tàstvetàstriü÷at savibhàgà vyàkhyàtàþ . etàbhirårdhvaü nàbherudarapàr÷vapçùñhoraþskandhagrãvàbàhavo dhàryante yàpyante ca .. * .. bhavati càtra .
     %<årdhvaü gatàstu kurvanti karmàõyetàni sarva÷aþ .
     adhogamàstu vakùyàmi karma tàsàü yathàyatham ..>% adhogamàstu vàtamåtrapurãùa÷ukràrtavàdãnyadho vahanti . tàstu pittà÷ayamabhipratipannàstatrasthamevànnapànarasaü vipakvamauùõyàdvirecayantyo'bhivahantyaþ ÷arãraü tarpayantyarpayanti cordhvagatànàü tiryaggatànàü rasasthàna¤càbhipårayanti måtrapurãùasvedàücca virecayantyàmapakvà÷ayàntare ca tridhà jàyante tàstriü÷at . tàsàntu vàtapittakapha÷oõitarasàn dve dve vahataþ tà da÷a dbe annavàhinyàvantrà÷rite toyavahe dve måtravastimabhiprapanne måtravahe dve ÷ukravahe dbe ÷ukrapràdurbhàvàya dbe visargàya te eva raktamabhivahato nàrãõàmàrtavasaüj¤am . dbe varconirasanyau sthålàntraprativaddhe . aùñàvanyàstiryaggànàü dhamanãnàü svedamarpayanti . tàstvetàstriü÷at savibhàgà vyàkhyàtàþ . etàbhiradhonàbheþ pakvà÷ayakañãmåtrapurãùagudavastimeóhrasakthãni dhàryante yàpyante ca .. * .. bhavavi càtra .
     %<adhogamàstu kurvanti karmàõyetàni sarva÷aþ .
     tiryaggàþ saüpravakùyàmi karma tàsàü yathàyatham ..>% tiryaggànàntu catasçõàü dhamanãnàmekaikà ÷atadhà sahasradhà cottarottaraü vibhajyante tàstvasaükhyeyàstàbhiridaü ÷arãraü gavàkùitaü vivaddhamàtata¤ca . tàsàü mukhàni romakåpapratibaddhàni yaiþ svedamabhivahanti rasa¤càpi santarpayantyantarvahi÷ca taireva càbhyaïgapariùekàvagàhàlepanavãryàõyantaþ ÷arãramabhipadyante tyaci vipakvàni . taireva spar÷asukhamasukhaü và gçhõàti . tàstvetà÷catasro dhamanyaþ sarvàïgagatàþ savibhàgà vyàkhyàtàþ . bhavata÷càtra .
     %<yathà svabhàvataþ khàni mçõàleùu viseùu ca .
     dhamanãnàü tathà khàni raso yairupacãyate ..
     pa¤càbhibhåtàstvatha pa¤cakçtvaþ pa¤cendriyaü pa¤casu bhàvayanti .
     pa¤cendriyaü pa¤casu bhàvayitvà pa¤catvamàyànti vinà÷akàle .. * ..>% ata årdhvaü srotasàü målaviddhalakùaõamupadekùyàmaþ . tàni tu pràõànnodakarasaraktamàüsamedomåtrapurãùa÷ukràrtavavahàni yeùvadhikàra eteùàü bahåni . eteùàü vi÷eùà bahavaþ . tatra pràõavahe dve tayormålaü hçdayaü rasavàhinya÷ca dhamanyaþ . tatra viddhasya kro÷anavinamanamohanabhramaõavepanàni maraõaü và bhavati . annavahe dve tayormålamàmà÷ayo'nnavàhinya÷ca dhamanyastatra viddhasyàdhmànaü ÷ålànnadveùau chardiþ pipàsàndhyaü maraõaü và . udakavahe dve tayormålaü tàlukloma ca . tatra viddhasya pipàsà sadyomaraõa¤ca . rasavahe dve tayormålaü hçdayaü rasavàhinya÷ca dhamanyastatra viddhasya ÷oùaþ pràõavahaviddhavacca maraõaü talliïgàni ca . raktavahe dbe tayormålaü yakçtplãhànau raktavàhinya÷ca dhamanyastatra viddhasya ÷yàvàïgatà jvaro dàhaþ pàõóutà ÷oõitàtigamanaü raktanetratà ceti . màüsavahe dve tayormålaü snàyutvacaü raktavahà÷ca dhamanyastatra viddhasya ÷vayathurmàüsa÷oùaþ siràgranthayo maraõam . medovahe dbe tayormålaü kañãvçkkau ca tatra viddhasya svedàgamanaü snigdhàïgatà tàlu÷oùaþ sthåla÷ophatà pipàsà ca . måtravahe dve tayormålaü vastirmeóhra¤ca tatra viddhasyànaddhavastità måtranirodhaþ stabdhameóhratà ca . purãùavahe dbe tayormålaü pakvà÷ayo guda¤ca tatra viddhasyànàho durgandhatà grathitàntratà ca . ÷ukravahe dve tayormålaü stanau vçùaõau ca tatra viddhasya klãvatà ciràt praseko rakta÷ukratà ca . àrtavavahe dve tayormålaü garbhà÷ayaþ àrtavavàhinya÷ca dhamanyastatra viddhàyàü vandhyàtvaü maithunàsahiùõutvamàrtavanà÷a÷ca . sevanãcchedàdrujàpràdurbhàvaþ . vastigudaviddhalakùaõaü pràguktamiti . srotoviddhantu pratyàkhyàyopacareduddhçta÷alyantu kùatavidhànenopacaret .
     %<målàt khàdantaraü dehe prasçtantvabhivàhi yat .
     srotastaditi vij¤eyaü siràdhamanivarjitam .. * ..>% da÷amo'dhyàyaþ . athàto garbhiõãvyàkaraõaü ÷àrãraü vyàkhyàsyàmaþ . garbhiõã prathamadivasàt prabhçti nityaü prahçùñà ÷ucyalaïkçtà ÷uklavasanà ÷àntimaïgaladevatàbràhmaõaguruparà ca bhavenmalinavikçtahãnagàtràõi na spa÷eddargandhadurdar÷anàni pariharedudvejanãyà÷ca kathàþ ÷uùkaü paryuùitaü kuthitaü klinnaü cànnaü nopabhu¤jãta . vahirniùkramaõaü ÷ånyàgàracaitya÷ma÷ànavçkùà÷rayàn krodhabhayasaïkaràü÷ca bhàrànuccairbhàùyàdikaü pariharedyàni ca garbhaü vyàpàdayanti . na càbhãkùõaü tailàbhyaïgotsàdanàdãni niùeveta . na càyàsayeccharãraü pårvoktàni ca pariharet . ÷ayanàsanaü mçdvàstaraõaü nàtyuccamapà÷rayopetamasambàdhaü vidadhyàt . hçdyaü dravaü madhurapràyaü snigdhaü dãpanãyasaüskçta¤ca bhojanaü bhojayet sàmànyametadàprasavàt .. * .. vi÷eùatastu garbhiõã prathamadvitãyatçtãyamàseùu madhura÷ãtadravapràyamàhàramupaseveta . vi÷eùatastu tçtãye ùaùñikaudanaü payasà bhojayeccaturthe dadhnà pa¤came payasà ùaùñhe sarpiùà cetyeke . caturthe payonavanãtasaüsçùñamàhàrayejjàïgalamàüsasahitaü hçdyamannaü bhojayet . pa¤came kùãrasarpiþsaüsçùñam . ùaùñhe ÷vadaüùñràsiddhasya sarpiùo màtràü pàyayedyavàgåü và . saptame sarpiþ pçthak parõyàdisiddhamevamàpyàyyate garbhaþ . aùñame vadarodakena balàtibalà÷atapuùpapalalapayodadhimastutailalavaõamadanaphalamadhughçtami÷reõàsthàpayet . puràõapurãùa÷uddhyarthamanulomanàrtha¤ca vàyoþ . tataþ payomadhurakaùàyasiddhena tailenànuvàsayedanulome hi vàyau sukhaü prasåyate nirupadravà ca bhavati . ata årdhvaü snigdhàbhiryavàgåbhirjàïgalarasai÷copakramedàprasavakàlàdevamupakràntà snigdhà balavatã sukhamanupadravà prasåyate . navame màsi såtikàgàramenàü prave÷ayet pra÷astatithyàdau . tatràriùñaü bràhmaõakùattriyavai÷ya÷ådràõàü ÷vetaraktapãtakçùõeùu bhåmiprade÷eùu vilvanyagrodhatindukabhallàtakanirmitaü sarvàgàraü yathàsaükhyaü tanmayaparyaïkamupaliptabhittiü suvibhaktaparicchadaü pràgdvàramudagdbàraü dakùiõadvàraü vàùñahastàyata¤caturhastavistçtaü rakùàmaïgalasampannaü vidheyam .. * ..
     %<jàte hi ÷ithile kukùau mukte hçdayabandhane .
     sa÷åle jaghane nàrã j¤eyà sà tu prajàyinã ..>% tatropasthitaprasavàyàþ kañãpçùñhaü prati samantàdbedanà bhavatyabhãkùõaü purãùapravçttirmåtraü prasicyate yonimukhàt ÷leùmà ca . prajanayiùyamàõàü kçtamaïgalasvastivàcanàü kumàraparivçtàü punnàmaphalahastàü svabhyaktàmuùõodakapariùiktàmathainàü saghçtàü yavàgåmàkaõñhàt pàyayet . tataþ kçtopadhàne mçduvistãrõe ÷ayane sthitàmàbhugnasakthãmuttànàma÷aïkanãyà÷catasraþ striyaþ pariõatavayasaþ prajananaku÷alàþ kartitanakhàþ paricareyuriti .. * .. athàsyà vi÷ikhàntaramanulomamanumukhamabhyajyàt bråyàccainàmekà subhage pravàhasveti na càpràptàvã pravàhasva vi÷ikhàntaramapatyamàrgam . tato vimukte garbhanàóãprabandhe sa÷åleùu ÷roõivaïkùaõavasti÷iraþsu pravàhethàþ ÷anaiþ ÷anaiþ . tato garmanirgame pragàóhaü tato garbhe yonimukhaü prapanne gàóhataramàvi÷alyabhàvàt .. * .. akàlapravàhaõàt vadhiraü måkaü vyastahanu mårdhàbhighàtinaü kàsa÷vàsa÷oùopadrutaü kubjaü vikañaü và janayati . tatra pratilomamanulomayet . garbhasaïge tu yoniü dhåpayet kçùõasarpanirmokeõa piõóãtakena và . badhnãyàddhiraõyapuùpãmålaü hastapàdayordhàrayet suvarcalàü vi÷alyàü và .. * .. atha jàtasyolvaü mukha¤ca saindhavasarpiùà vi÷odhya ghçtàktaü mårdhni picuü dadyàt tato nàbhinàóãmaùñàïgulamàyamya såtreõa baddhvà chedayet tatsåtraikade÷a¤ca kumàrasya grãvàyàü samyagvadhnãyàt .. * .. atha kumàraü ÷ãtàbhiradbhirà÷vàsya jàtakarmaõi kçte madhusarpiranantàbràhmãrasena suvarõacårõamaïgulyànàmikayà lehayettato balàtailenàbhyajya kùãravçkùakaùàyeõa sarvagandhodakena và råpyahemaprataptena và vàriõà snàpayedenaü kapitthapatrakaùàyeõa và koùõena yathàkàlaü yathàde÷aü yathàvibhavaü ca .
     %<dhamanãnàü hçdisthànàü vivçtatvàdanantaram .
     catåràtràttriràtràdvà strãõàü stanyaü pravartate ..>% tasmàt prathame'hni madhusarpiranantàmi÷raü mantrapåtaü trikàlaü pàyayeddvitãye lakùmaõàsiddhaü sarpistçtãye ca . tataþ pràïnivàritastanyaü madhusarpiþ svapàõitalasammitaü dvikalaü pàyayet .. * .. atha såtikàü balàtailàbhyaktàü vàtaharauùadhaniþkvàthenopacaret sa÷eùadoùàntu tadahaþ pippalãpippalãmålahastipippalãcitraka÷çïgaveracavyacårõaü guóodakenoùõena pàyayet . evaü dviràtraü triràtraü và kuryàdàduùña÷oõitàt . vi÷uddhe tato vidàrigandhàdisiddhàü snehayavàgåü kùãrayavàgåü và pàyayet triràtram . tato yavakolakulatthasiddhena jàïgularasena ÷àlyodanaü bhojayedbalamagnibala¤càvekùya . anena vidhinà adhyardhamànamupasaüskçtà vimuktàhàràcàrà vigatasåtikàbhidhànà syàt . punaràrtavadar÷anàdityeke . dhanvabhåmijàtàü såtikàü ghçtatailayoranyatarasya màtràü pàyayet . pippalyàdikaùàyànupànà snehanityà ca syàtriràtraü pa¤caràtraü và balavatã . abalàü yavàgåü pàyayettriràtraü pa¤caràtraü và . ata årdhvaü sigdhenànnasaüsargeõopacaret . pràya÷a÷cainàü prabhatenoùõodakena pariùi¤cet . krodhàyàsamaithunàdãn pariharet .. * .. bhavata÷càtra .
     %<mithyàcàràt såtikàyà yo vyàdhirupajàyate .
     sa kçcchrasàdhyo'sàdhyo và bhavedatyayatarpaõàt ..
     tasmàttàü de÷akàlau ca vyàdhisàtsyena karmaõà .
     parãkùyopacaredevaü neyamatyayamàpnuyàt .. * ..>% athàparàpatantyànàhàdhmànau kurute tasmàt kaõñhamasyàþ ke÷aveùñitayàïgulyà pramçjet . kañukàlàbukçtavedhanasarùapasarpanirmokairvà kañatailavimi÷rairyonimukhaü dhåpayet . làïgalãmålakalkena vàsyàþ pàõipàdatalamàlimpet . mårdhni vàsyà mahàvçkùakùãramanuùecayet . kuùñhalàïgalãmålakalkaü và madyamåtrayoranyatareõa pàyayet . ÷àlimålakalkaü và pippalyàdiü và madyena siddhàrthakakuùñhalàïgalãmahàvçkùakùãrami÷reõa surà maõóena và sthàpayet . etaireva siddhena siddhàrthakatailenottaravastriü dadyàt . snigdhena và këptanakhena hastenàpaharet . prajàtàyà÷ca nàryà råkùa÷arãràyàstãkùõairavi÷odhitaü raktaü vàyunà tadde÷agenàtisaüruddhaü nàbheradhaþpàr÷vayorvastau và asthni và ÷irasi và granthiü karoti . tata÷ca nàbhivastyudarapçùñha÷ålàni bhavanti . såcãbhiriva nistudyate bhidyate dãryata iva ca pakvà÷ayaþ . samantàdàdhmànamudare måtrasaïga÷ca bhavatãti makkallalakùaõam . tatra vãratarvàdisiddhaü jalabhåùakàdipratãvàpaü pàyayet . yavakùàracårõaü và sarpiùà sukhodakena và lavaõacårõaü và pippalyàdikvàthena pippalyàdicårõaü và suràmaõóena varuõàdikvàthaü và pa¤cakolailàpratãvàpaü pçthak parõyàdikvàthaü và bhadradàrumaricasaüsçùñaü puràõaguóaü và trikañukacaturjàtakakustumburumi÷raü khàdedacchaü và pibedariùñamiti .. * .. atha bàlaü kùaumaparivçtaü kùaumavastràstçtàyàü ÷ayyàyàü ÷àyayet . pãluvadarãnimbaparåùaka÷àkhàbhi÷cainaü vãjayet . mårdhni càsyàharahastailapicumavacàrayet . dhåpayeccainaü rakùoghnairdhåpaiþ . rakùoghnàni càsya pàõipàda÷irogrã vàsvavasçjet . tilàtasãsarùapakaõàü÷càtra prakiret . adhiùñhàne càgniü prajvàlayet . vraõitopàsanãya¤càvekùeta . tato da÷ame'hani màtàpitarau kçtamaïgalakautukau svastivàcanaü kçtvà nàma kuryàtàü yadabhipretaü nakùatranàma và .. * .. tato yathàvarõàndhàtrãmupeyànmadhyamapramàõàü madhyamavayasàmarogàü ÷ãlavatãmacapalàmalolupàmakç÷àmasthålàü prasannakùãràü alambauùñhãmalambordhvastanãmavyaïgàmavyasaninãü jãvadvatsàü dogdhrãü vatsalàmakùudrakarmiõãü kule jàtàmato bhåyiùñhai÷ca guõairanvitàü ÷yàmàmàrogyabalavçddhaye bàlasya . tatrordhvastanã karàlaü kuryàt . lambastanã nàsikàmukhaü chàdayitvà maraõamàpàdayet . tataþ pra÷astàyàü tithau ÷iraþsnàtàmahatavàsasamudaïmukhaü ÷i÷umupave÷ya dhàtrãü pràïmukhãmupave÷ya dakùiõaü stanaü dhautamãùatparisutamabhimantrya mantreõànena pàyayet .. * ..
     %<catvàraþ sàgaràstubhyaü stanayoþ kùãravàhiõaþ .
     bhavantu subhage nityaü bàlasya balavçddhaye ..
     payo'mçtarasaü pãtvà kumàraste ÷ubhànane .
     dãrghamàyuravàpnotu devàþ prà÷yàmçtaü yathà ..>% ato'nyathà nànàstanyopayogasyàsàtmyàdvyàdhijanma bhavati . aparisrute'pyatistabdhastanyapårõastanapànàdutsnuhitasrotasaþ ÷i÷oþ kàsa÷vàsavamãpràdurbhàvaþ . tasmàdevaü vidhànaü stanyaü na pàyayet . krodha÷okàvàtsalyàdibhi÷ca striyàþ stanyanà÷o bhavati .. * .. athàsyàþ kùãrajananàrthaü saumanasyamutpàdya yavagodhåma÷àliùaùñikamàüsarasasuràsauvãrakapiõyàkala÷unamatsya-kaseruka÷çïgàñaka-visavidàrikanda-madhuka-÷atàvarã-nàlikàlàvåkàla÷àkaprabhçtãni vidadhyàt .. * .. athàsyàþ stanyamapsu parãkùeta . taccecchãtalamamalaü tanu ÷aïkhàvabhàsamapmu nyastamekãbhàvaü gacchatyaphenilamatantumannotplavate na sãdati và tacchuddhamiti vidyàttena kumàrasyàrogyaü ÷arãropacayo balavçddhi÷ca bhavati . na ca kùudhita÷okàrta-÷ràntapraduùñadhàtugarbhiõãjvaritàtikùãõàtisthåla-vidagdha-bhakùaviruddhàhàra-tarpitàyàþ stanyaü pàyayennàjãrõauùadha¤ca bàlaü doùauùadhamalànàü tãvravegotpattibhayàt .. * .. bhavanti càtra .
     %<dhàtryàstu gurubhirbhojyairviùamairdoùalaistathà .
     doùà dehe prakupyanti tataþ stanyaü praduùyati ..
     mithyàhàravihàriõyà duùñà vàtàdayaþ striyàþ .
     dåùayanti payastena ÷àrãrà vyàdhayaþ ÷i÷oþ ..
     bhavanti ku÷alastàü÷ca bhiùak samyagvibhàvayet .
     aïgapratyaïgade÷e tu rujà yatràsya jàyate ..
     muhurmuhuþ spç÷ati taü spç÷yamàne ca roditi .
     nimãlitàkùo mårdhasthe ÷iroroge na dhàrayet ..
     vastisthe måtrasaïgàrto rujà tçùyati mårchati .
     viõmåtrasaïgavaivarõyacchardyàdhmànàntrakåjanaiþ .
     koùñhe doùàn vijànãyàt sarvatrasthàü÷ca rodanaiþ ..>% teùu ca yathàbhihitaü mçducchedanãyamauùadhaü màtrayà kùãrapasya jãrasarpiùà dhàtryà÷ca kevalameva vidadhyàt . kùãrànnàdasyàtmani dhàtryà÷cànnàdasya kaùàyàdãnàtmanyeva na dhàtryàþ . tatra màsàdårdhvaü kùãrapàyàïguliparvadvayagrahaõasammitàmauùadhamàtràü vidadhyàt kolàsthisammitàü kalkamàtràü kùãrànnàdàya kolasammitàmannàdàyeti .. * ..
     %<yeùàü gadànàü ye yogàþ pravakùyante'gadaïkaràþ .
     teùu tatkalkasaüliptau pàyayeta ÷i÷uü stanau ..
     ekaü dbe trãõi càhàni vàtapittakaphajvare .
     stanyapàyàhitaü sarpiritaràbhyàü yathàrthataþ ..
     na ca tçùõàbhayàdatra pàyayeta ÷i÷uü stanau .
     virekavastivamanànyçte kuryàcca nàtyayàt ..
     mastuluïgakùayàdyasya vàyustàlvasthi nàmayet .
     tasya tçódainyayuktasya sarpirmadhurakaiþ ÷çtam ..
     pànàbhya¤janayoryojyaü ÷ãtàmbådvejanaü tathà .
     vàtenàdhmàpitàü nàbhiü sarujàü tuõóisaüj¤itàm ..
     màrutaghnaiþ pra÷amayet snehasvedopanàhanaiþ .
     gudapàke tu bàlànàü pittaghnãü kàrayet kriyàm .
     rasà¤janaü vi÷eùeõa pànàlepanayorhitam ..>% kùãràhàràya sarpiþ pàyayet siddhàrthakavacàmàüsã-payasyàpàmàrga÷atàvarã÷àrivàbràhmãpippalãharidràkuùñasaindhavasiddham . kùãrànnàdàya madhukavacàpippalãcitrakatriphalàsiddham . annàdàya dbipa¤camålãkùãratagarabhadradàrumaricamadhu vióaïgadràkùàdbibràhmãsiddham . tenàrogyabala medhàyåüùi ÷i÷orbhavanti .. * .. bàlaü punargàtra sukhaü gçhõãyànna cainaü tarjayet sahasà na pratibodhayedbitràsabhayàt . sahasà nàpaharedutkùipedvà vàtàdivighàtabhayàt . nopave÷ayet kaubjyabhayànnityaü cainamanuvarteta priya÷atairajighàüsuþ . evamanabhihatamanàstvabhivardhate nityamudagrasattvasampanno nãrogaþ suprasannamanà÷ca bhavati . vàtàtapavidyutprabhàpàdapalatàdar÷anadãpàvalokana÷ånyàgàranimnasthànagçhacchàyàdibhyo durgrahopasargata÷ca bàlaü rakùet .. * ..
     %<nà÷ucau visçjedbàlaü nàkà÷e viùame na ca .
     noùmamàrutavarùeùu rajodhåmodakeùu ca ..
     kùãrasàtmyatayà kùãramàjaü gavyamathàpi và .
     dadyàdàstanyaparyàpterbàlànàü vãkùya màtrayà ..>% ùaõmàsa¤cainamannaü prà÷ayellaghu hita¤ca . nityamavarodharata÷ca syàt kçtarakùa upasargabhayàt . prayatnata÷ca grahopasargebhyo rakùyà bàlà bhavanti .. atha kumàra udvijate trasyati roditi naùñasaüj¤o bhavati nakhada÷anairdhàtrãmàtmàna¤ca pariõudati dantàn khàdati kåjati jçmbhate bhruvau vikùipatyårdhvaü nirãkùate phenamudvamati sandaùñauùñhaþ kråro bhinnàmavarcàdãnàrtasvaro ni÷i jàgarti durbalo mlànàïgo matsyachucchundarãmatkuõagandho yathà purà dhàtryàþ stanyamabhilaùati tathà nàbhilaùatãti sàmànyena grahopasçùñalakùaõamuktaü vistareõottare vakùyàmaþ .. * .. ÷aktimanta¤cainaü j¤àtvà yathàvarõaü vidyàü gràhayet . athàsmai pa¤caviü÷ativarùàya dvàda÷avarùàü patnãmàvahek pitryadharmàrthakàmaprajàþ pràpsyatãti .. * ..
     %<ånaùoóa÷avarùàyàmapràptaþ pa¤caviü÷atim .
     yadyàdhatte pumàn garbhaü kukùisthaþ sa vipadyate ..
     jàto và na ciraü jãvet jãvedbà durbalendriyaþ .
     tasmàdatyantabàlàyàü garbhàdhànaü na kàrayet ..>% ativçddhàyàü dãrgharogiõyàmanyena và vikàreõopasçùñàyàü garbhàdhànaü naiva kurvãta . puruùasyàpyevaüvidhasya ta eva doùàþ saübhavanti . tatra pårvokteþ kàraõaiþ patiùyati garbhe garbhà÷ayakañãvaïkùaõavasti÷ålàni raktadar÷ana¤ca . tatra ÷ãtaiþ pariùekàvagàha-pradehàdibhi-rupacarejjãvanãya÷çta÷ãtakùãrapànai÷ca . garbhasphuraõe muhurmuhustatsandhàraõàrthaü kùãramutpalàdisiddhaü pàyayet . prasaüsamàne sadàhapàr÷vapçùñha÷ålàsçgudarànàhamåtrasaïgàþ . sthànàt sthàna¤copakràmati garbhe koùñhe saürambhastatra snigdhàþ ÷ãtàþ kriyàþ vedanàyàü mahàsahàkùudrasahàmadhuka÷vadaüùñràkaõñakàrikàsiddhaü payaþ ÷arkaràkùaudrami÷raü pàyayet . måtrasaïge darbhàdisiddham . ànàhe hiïgusauvarcalala÷unavacàsiddham . atyarthaü sravati rakte koùñhàgàrikàgàramçtpiõóasamaïgàdhàtakãkusumanavamàlikàgairikasarjarasarasà¤janacårõaü madhunàvalihyàt . yathàlàbhaü nyagrodhàditvak prabàlakalkaü và payasà pàyayedutpalàdikalkaü và ka÷eru÷çïgàñaka÷àlåkakalkaü và ÷çtena payasodumbaraphalaudakakandakvàthena và ÷arkaràmadhumadhureõa ÷àlipiùñaü nyagrodhàdisvarasaparipãtaü và vastràvayavaü yonyàü dhàrayet .. * .. athàdçùña÷oõitavedanàyàü madhukadevadàrupayasyàsiddhaü payaþ pàyayet tadevà÷mantaka÷atàvarãpayasyàsiddhaü vidàrigandhàdisiddhaü và vçhatãdvayotpala÷atàvarãsàrivàpayasyàmadhukasidbaü payasyàrkapuùpãsiddhaü và payaþ pàyayediti . evaü kùipramupakràntàyà upàvartante rujo garbha÷càpyàyate . vyavasthite ca garbhe gavyenoóumbara÷alàñusiddhena payasà bhojayet . atãte lavaõasnehavarjyàbhiryavàgåbhiruddàlakàdãnàü pàcanãyopasaüskçtàbhirupakrameta yàvanto màsà garbhasya tàvantyahàni . vastyudara÷åleùu puràõaguóaü dãpanãyasaüyuktaü pàyayedariùñaü và vàtopadravagçhãtattvàt . srotasàü lãyate garbhaþ so'tikàlamavatiùñhamàno vyàpadyate taü mçdunà snehàdikrameõopacaret . utkro÷arasasaüsiddhàmanalpasnehàü yavàgåü pàyayet . màùatilavilva÷alàñusiddhàn và kulmàùàn bhakùayenmadhumàdhvãkaü cànupibet saptaràtram . kàlàtãtasthàyini garbhe vi÷eùataþ sadhànyamudåkhalaü muùalenàbhihanyàt viùame và yànàsane seveta . vàtàbhipanna eva ÷uùyati garbhaþ . sa màtuþ kukùiü na pårayati mandaü spandate ca taü vçühaõãyaiþ payobhirmàüsarasai÷copacaret . ÷ukra÷oõitaü vàyunàbhiprapannamavakràntajãvamàdhmàpayatyudaram . tat kadàcit yadçcchayopa÷àntaü naigameyàpahatamiti bhàùante . tameva kadàcit pralãyamànaü nàgodaramityàhustatràpi lãnavat pratãkàraþ .. * .. ata årdhvaü màsànumàsikaü vakùyàmaþ .
     %<madhukaü ÷àkabãja¤ca payasyà suradàru ca .
     a÷mantakastilàþ kçùõàstàmravallã ÷atàvarã ..
     vçkùàdanã payasyà ca latà cotpalasàrivà .
     anantà sàrivà ràsnà padmà madhukameva ca ..
     bçhatyau kà÷marã càpi kùãri÷uïgàstvaco ghçtam .
     pç÷niparõã balà ÷igru svadaüùñrà madhuparõikà ..
     ÷çïgàñakaü visaü dràkùà ka÷eru madhukaü sitàþ .
     vatsaite sapta yogàþ syurardha÷lokasamàpanàþ ..
     yathàsaükhyaü prayoktavyà garbhasràve payoyutàþ .
     kapitthabçhatãvilvapañolekùunidigdhikàþ ..
     målàni kùãrasiddhàni pàyayedbhiùagaùñame .
     navame madhukànantàpayasyàsàrivàþ pibet ..
     kùãraü ÷uõñhãpayasyàbhyàü siddhaü syàdda÷ame hitam .
     sakùãrà và hità ÷uõñhã madhukaü suradàru ca .
     evamàpyàyyate garbhastãvrà ruk copa÷àmyati ..>% nivçttaprasavàyàstu punaþ ùaóbhyo varùebhya årdhvaü prasavamànàyà nàryàþ kumàro'lpàyurbhavati .. * .. atha garbhiõãü vyàdhyutpattàvatyaye chardayenmadhuràmlenànnopahitenànulomayecca saü÷amanãya¤ca mçdu vidadhyàdannapànayora÷nãyàcca mçduvãryaü madhurapràyaü garbhàviruddha¤ca garbhàviruddhà÷ca kriyà yathàyogaü vidadhãta mçdupràyàþ .. * .. bhavanti càtra .
     %<sauvarõaü sukçtaü cårõaü kuùñhaü madhu ghçta¤ca và .
     matsyàkùakaþ ÷aïkhapuùpã madhu sarpiþ sakà¤canam ..
     arkapuùpã madhu ghçtaü cårõitaü kanakaü vacà .
     hemacårõàni kaiñaryaþ ÷vetà dårvà ghçtaü madhu ..
     catvàro'bhihitàþ prà÷àþ ÷lokàrdheùu caturùvapi .
     kumàràõàü vapurmedhàbalabuddhivivardhanàþ ..>% iti su÷ruta àyurveda÷àstre tçtãyaü ÷àrãrasthànaü samàptam .. iïgerejãbhàùàyàü enàñomãtyuktametat .. * .. ÷àrãraü tapo yathà --
     %<devadbijagurupràj¤apåjanaü ÷aucamàrjavam .
     brahmacaryamahiüsà ca ÷àrãraü tapa ucyate ..>% iti bhagavadgãtàyàm 17 adhyàyaþ ..

#<÷àrãrakaü>#, klã, (÷arãrameva ÷àrãraü kutsitatvàt tannivàsã ÷àrãrako jãvastamadhikçtya kçto granthaþ . ÷àrãraka + aõ .) vedavyàsakçtavedàntamãmàüsàsåtram . yathà . tathà ca vayamasyàü ÷àrãrakamãmàüsàyàü pradar÷ayiùyàmaþ . vedàntamãmàüsà÷àstrasya vyàcikhyàsitasyedamàdimaü såtram . athàto brahmajij¤àseti . iti ÷aïkarabhàùyam .. (÷arãrameva ÷arãrakaü tatra bhavam . ÷arãraka + aõ . ÷arãrabhave, tri . yathà, bhàgavate . 3 . 31 . 19 .
     %<pa÷yatyayaü dhiyaõayà nanu saptavadhriþ ÷àrãrake dama÷arãryaparaþ svadehe ..>%)

#<÷àrãrikaþ>#, tri, (÷arãra + ñhak .) ÷arãrasambandhi . tatparyàyaþ . kàlevarikaþ 2 gàtrikaþ 3 vàpuùikaþ 4 sàühananikaþ 5 vàrùmikaþ 6 vaigrahikaþ 7 kàyikaþ 8 daihikaþ 9 maurtikaþ 10 tànavikaþ 11 . iti amarokta÷arãraparyàya÷abdàt ùõikapratyayena niùpannamidam ..

#<÷àrukaþ>#, tri, (÷çõàtãti . ÷é + %<laùapatapadastheti .>% 3 . 2 . 154 . iti uka¤ .) hiüsakaþ . ÷ésthàbhåkama gametyàdinà ¤ukapratyayena niùpannamidam . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (yathà, mugdhabodhe kàrakaprakaraõe .
     %<dçùñvà dadhiü ÷àrukametadarcakàn unnãtavantaü yatibhiþ sudar÷anam ..>%)

#<÷àrkaþ>#, puü, ÷arkarà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷àrkakaþ>#, puü, dugdhaphenaþ . ÷arkaràpiõóam . iti medinã ..

#<÷àrkaraþ>#, puü, dugdhaphenaþ . (÷arkaràstyatreti . ÷arkarà + %<de÷e lubilacau ca .>% 5 . 2 . 105 . iti aõ .) ÷arkarànvitade÷aþ . iti medinã .. ÷arkaràsambandhini, tri .. (÷arkareva . %<÷arkaràdibhyo'õ .>% 5 . 3 . 107 . ityaõ . ÷arkaràsadç÷am .. iti kà÷ikà .. * .. %<sikatà÷arkaràbhyàü ca .>% 5 . 2 . 104 . iti aõi ÷arkaràvi÷iùña¤ca .. yathà, ÷àrkaraü madhu . iti ca kà÷ikà ..)

#<÷àrkarakaþ># tri, ÷arkaràbahulade÷aþ . ÷arkarà÷abdàt kaõpratyayena ùõikapratyayena ca niùpannaþ ..

#<÷àrkarikaþ># tri, ÷arkaràbahulade÷aþ . ÷arkarà÷abdàt kaõpratyayena ùõikapratyayena ca niùpannaþ ..

#<÷àrkarãyaþ>#, tri, ÷arkaràyuktade÷aþ . ÷arkarà÷abdàt õãyapratyayena niùpannamidam ..

#<÷àrïgaü>#, klã, àrdrakam . iti ràjanirghaõñaþ .. (÷çïgasya vikàraþ . ÷çïga + aõ .) viùõudhanuþ . dhanurmàtram . iti medinã . ge, 26 .. (yathà, raghuþ . 4 . 62 .
     %<÷àrïgakåjitavij¤eyapratiyodhe rajasyabhåt ..>%) ÷çïgasambandhini, tri ..

#<÷àrïgaùñà>#, strã, mahàkara¤jaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. pustakàntare ÷àïgoùñhà iti ca pàñhaþ ..

#<÷àrïgã>#, [n] puü, (÷àrïgamasyàstãti . ÷àrïga + iniþ .) viùõuþ . ityamaraþ .. (yathà, raghuþ . 12 . 70 .
     %<sa setuü bandhayàmàsa plavagairlavaõàmbhasi .
     rasàtalàdivonmagnaü ÷eùaü svapnàya ÷àrïgiõaþ ..>%) dhanvimàtram . iti ÷àrïga÷abdàrthadar÷anàt ..

#<÷àrdålaþ>#, puü, (÷é hiüsàyàm + %<kharjipi¤jàdibhya årolacau .>% uõàø 4 . 90 . iti ålac pratyayena sàdhuþ .) vyàghraþ . uttarapade ÷reùñhàrthavàcakaþ . ityamaraþ .. ràkùasaþ . pa÷ubhedaþ . sa tu sarabhaþ . iti medinã .. pakùivi÷eùaþ . iti dharaõiþ .. citrakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷àrdålalalitaü>#, klã, dhçtivçttau aùñàda÷àkùarapàdacchandovi÷eùaþ . yathà --
     %<maþ so jaþsa-ta-sà dine÷a çtubhiþ ÷àrdålalalitam .
     kçtvà kaüsamçge paràkramavidhiü ÷àrdålalalitaü ya÷cakre kùitibhàrakàriùu suràràtiùvatidavam .
     santoùaü paramantu devanivahe trailokya÷araõaü ÷reyo vaþ sa tanotvapàramahimà lakùmãpriyatamaþ ..>% iti chandoma¤jarã 2 stavakaþ ..

#<÷àrdålavàhanaþ>#, puü, pa¤caviü÷atipårvajinàntargatajinavi÷eùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷àrdålavikrãóitaü>#, klã, atidhçtivçttau ånaviü÷atipàdacchandovi÷eùaþ . yathà --
     %<såryà÷vairma-sa-ja-sta-tàþ saguravaþ ÷àrdålavikrãóitam .
     govindaü praõamottamàïga rasane tvaü ghoùayàharni÷aü pàõã påjayataü manaþ smara pade tasyàlayaü gacchatam .
     eva¤cet kurutàkhilaü mama hitaü ÷arùàdayastaddhruvaü na prekùye bhavatàü kçte bhavamahà÷àrdålavikrãóitam .>% iti chandoma¤jarã 2 stavakaþ ..

@<[Page 5,060a]>@
#<÷àrvaraü>#, klã, andhatamasam . ghàtuke, tri . iti medinã .. (÷arvaryà idam . ÷arvarã + aõ .) ÷arvarãsambandhini, tri ..

#<÷àrvarã>#, strã, ràtriþ . ityamarañàkàyàü bharatadhçtavàcaspatiþ ..

#<÷àla>#, ïa ç katthane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-sakaø-señ .) katthane pra÷aüsàyàm . ïa, ÷àlate guõinaü guõã . ç, a÷a÷àlat . iti durgàdàsaþ ..

#<÷àlaþ>#, puü, (÷alyate pra÷aüsyate iti . ÷àla + gha¤ .) matsyabhedaþ . gajàóa iti khyàtaþ . pràkàraþ . vçkùavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . sarjaþ 2 kàrùyaþ 3 a÷vakarõakaþ 4 ÷asyasambaraþ 5 . ityamaraþ .. ÷aïkuvçkùaþ 6 . iti ratnamàlà .. nadabhedaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷àlançpaþ . sa tu ÷àlivàhanaràjaþ . iti vi÷vaþ .. vçkùamàtram . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. ÷àlo jhase dhãvara eva dà÷a ityuùmabhedàttàlavyàdiþ . dantyàdi÷ca . kaivarta iva baddharàjãvotpalasàlo vasantakàla àjagàma . iti vàsavadatta÷leùàt . kaivartapakùe sàlo matsyavi÷eùaþ . vasantapakùe sàlasya puùpaü sàlam . iti bharataþ ..

#<÷àlagràmaþ>#, puü, viùõumårtivi÷eùaþ . sa ca gaõóakyudbhavavajrakãñakçtacakrayukta÷ilà dvàrakodbhavatàdç÷a÷ilà ca . tasya màhàtmyalakùaõàdi yathà --
     %<prasaïgàt kathayiùyàmi ÷àlagràma÷ilàrcanam .
     niùkàmo muktimàpnoti mårtiü dhyàyan stuvan japan ..
     ÷aïkhacakragadàpadmaü ke÷avàkhyo gadàdharaþ .
     sàbjakaumodakãcakra÷aïkhã nàràyaõo vibhuþ ..
     sa ca ÷aïkhàbjapado màdhavaþ ÷rãgadàdharaþ .
     gadàbja÷aïkhacakrã và govindàkhyo gadàdharaþ ..
     padma÷aïkhàdigadine viùõu÷aïkhàya vai namaþ .
     sa÷aïkhàbjagadàcakramadhusådanamårtaye ..
     namo gadàsicakràbjayuktatraivikramàya ca .
     sàvikaumodakãpadma÷aïkhavàmanamårtaye ..
     ÷aïkhàbjacakragadine namaþ ÷rãdharamårtaye .
     hçùãke÷a sàvigadà÷aïkhapadminnamo'stu te ..
     sàbja÷aïkhagadàcakrapadmanàbhasvaråpiõe .
     dàmodara ÷aïkhagadàcakrapadminnamo'stu te ..
     sàvi÷aïkhagadàbjàya vàsudeva namo namaþ .
     ÷aïkhàbjacakragadine damaþ saïkarùaõàya ca ..
     ÷aïkhacakragadàbjàya dhçtapradyumnamårtaye .
     namo'niruddhàya gadà÷aïkhàbjavaradhàriõe ..
     sàbja÷aïkhagadàcakrapuruùottamamårtaye .
     namo'dhokùajaråpàya gadà÷aïkhavidhàriõe ..
     nçsiühamårtaye padmagadà÷aïkhavidhàriõe .
     padmàvi÷aïkhagadine namo'stvacyutamårtaye ..
     sa÷aïkhacakràbjagadaü janàrdanamiho namaþ .
     upendraü gadinaü sàvipadma÷aïkha namo'stu te ..
     sacakràbjagadà÷aïkhayuktàya harimårtaye .
     sagadàbjàvi÷aïkhàya namaþ ÷rãkçùõamårtaye ..
     ÷àlagràma÷ilàdbàragatalagnadvicakradhçk .
     ÷uklàbhàkhya÷ca so'vyàdbaþ sadaiva ÷rãgadàdharaþ ..
     lagnadvicakro cakràbhaþ pårvabhàgastu puùkalaþ .
     saïkarùaõo'tha pradyumnaþ såkùmacakrastu pãtakaþ ..
     sa dãrghaþ sa ÷ira÷chidro yo'niruddhastu vartulaþ .
     nànàhàradbirekha÷ca atha nàràyaõo'sitaþ ..
     madhye gadàkçtà rekhà nàbhipadmamahonnataþ .
     pçthucakro nçsiüho vaþ kapilo'vyàttribindukaþ ..
     athavà pa¤cabindustatpåjanaü brahmacàriõaþ .
     varàha÷aktiliïgo'vyàdviùamadbayacakrakaþ ..
     nãlastrirekhaþ sthålo'tha kårmamårtiþ svabindumàn .
     kçùõaþ savartulàvartaþ pàõóaronnatapçùñhakaþ ..
     ÷rãdharaþ pa¤carekho'vyàdvanamàlàgadàïkitaþ .
     vàmano vartulo nàma vàmacakraþ sure÷varaþ ..
     nànàvarõo'nekamårtirnàgabhogã tvanantakaþ .
     sthålo dàmodaro nãlo madhye cakraþ sunãlakaþ ..
     saükãrõadvàrako vo'vyàdatha brahmà sumohitaþ .
     sadãrgharekhà ÷uùira ekacakràmbujaþ pçthuþ ..
     pratyucchidraþ sthålacakraþ kçùõo'bindu÷ca bindumat .
     hayagrãvo'ïku÷àkàraþ pa¤carekhaþ mamantataþ ..
     vaikuõñho'malavadbhàti ekacakràtmako'sitaþ .
     matsyo dãrghàmbujàkàro dbàrarekhastu pàõóaraþ ..
     vàmacakro dakùarekhaþ ÷yàmo vo'vyàttrivikramaþ .
     ÷àlagràme dvàrakàyàü sthitàya gadine namaþ ..
     ekena lakùito vo'vyàdgadàdhàrã sudar÷anaþ .
     lakùmãnàràyaõo dvàbhyàü tribhirmårtistrivikramaþ ..
     caturbhi÷ca caturvyåho vàsudeva÷ca pa¤cabhiþ .
     pradyumnaþ ùaóbhirevàvyàt saïkarùaõa itaþ stutaþ ..
     puruùottamo'ùñabhiþ syàcca navavyåho navànnitaþ .
     da÷àvatàro da÷abhiraniruddho'vatàdatha .
     dvàda÷àtmà dvàda÷abhirata årdhvo hyanantakaþ ..>% iti pàdme pàtàlakhaõóe 10 adhyàyaþ .. api ca . ã÷vara uvàca .
     %<÷àlagràme maõau yantre maõóale pratimàsu ca .
     nityantu ÷rãhareþ påjà kevalena jalena tu ..
     gaõóakyàmekade÷e tu ÷àlagràmasthalaü mahat .
     pàùàõàntarbhavaü yattat ÷àlagràmamiti sthitam ..
     ÷àlagràma÷ilàspar÷àt koñijanmàghanà÷anam .
     kiü punarjananaü tatra hareþ sànnidhyakàraõam ..
     ÷àlagràmaikayajanàt ÷ataliïgaphalaü labhet .
     bahubhirjanmabhiþ puõyairyadi kçùõa÷ilàü labhet ..
     goùpadena ca cihnena tena vai tràyate naraþ .
     àdau ÷ilàü parãkùeta snigdhàü ÷reùñhà¤ca mecakàm ..
     akçùõà madhyamà proktà mi÷rà mi÷raphalapradà .
     sarvakàmapradà saumyà karàlà bhayaduþkhadà ..
     snigdhà ca ÷rãkarã nityaü råkùà dàridryadàyikà .
     kùudrà kùudraphalà proktà sthålà sthålaphalapradà ..
     sadà kàùñhe sthito vahnirmanthane ca prakà÷ate .
     yathà tathà harirvyàpã ÷àlagràme prakà÷ate ..
     pratyahaü dbàda÷a ÷ilàþ ÷àlagràmasya yo'rcayet .
     dvàravatyàþ ÷ilàyuktàþ sa vaikuõñhe mahãyate ..
     ÷àlagràma÷ilàyàntu gahvaraü lakùyate naraþ .
     pitarastasya tiùñhanti tçptàþ kalpàntaraü divi ..
     ÷àlagràma÷ilà yatra yatra dvàravatã÷ilà .
     mçte viùõupuraü yàti kçtàrthaü yojanatrayam ..
     japapåjà ca homa÷ca sarvaü koñiguõaü bhavet .
     manaskàmaþ sadàbhãùñaü kro÷amàtraü samantataþ ..
     kãkañe'pi mçto yàti vaikuõñhabhavanaü naraþ .
     ÷àlagràma÷ilàyàü yo målyamutpàdayennaraþ ..
     vikretà cànumantà ca yaþ parãkùànumodakaþ .
     sarva te narakaü yànti yàvadàhåtasaüplavam .
     atastaü varjayeddevi ! harivikrayaõakrayam .
     ÷àlagràmodbhavo devo yo devo dvàrakodbhavaþ .
     ubhayoþ saïgamo yatra muktistatra na saü÷ayaþ ..
     dvàrakodbhavaþ ÷ukla÷ca bahucakreõa cihnitaþ .
     cakramàsãt ÷ivàkàracitsvaråpanira¤janam ..
     namo'stvoïkàraråpàya sadànandasvaråpiõe .
     ÷àlagràme mahàbhàga bhaktasyànugrahaü kuru .
     tvayà yutasya dharmasya çõagrastasya me prabho ..>% iti tatraiva 11 adhyàyaþ .. apara¤ca . bràhmaõa uvàca .
     %<gaõóakãyaü nadã ràjan ! suràsuraniùevità .
     puõyodakaparãvàhairhatapàtakasa¤cayà ..
     dar÷anànmànasaü pàpaü spar÷anàt karmajaü dahet .
     vàcikaü svãyatoyasya pànataþ pàpasa¤cayam ..
     purà duùñàþ prajànàthaþ prajàþ sarvà vipàpmanaþ .
     svagaõóàdbipruùo'nekapàpaghnãü sçùñavànimàm ..
     enàü nadãü ye puõyodàü spç÷anti sutaraïgiõãm .
     te garbhabhàjo naiva syurapi pàpakçto naràþ ..
     tasyàü bhavà ye cà÷màna÷cakracihnairalaïkçtàþ .
     te sàkùàdbhagavanto hi svasvaråpadharàþ paràþ ..
     ÷ilàþ saüpåjayedyastu nityaü cakrayutàþ sadà .
     na jàtucijjananyà vai jañharaü samupàvi÷et ..
     påjayed yo naro dhãmàn ÷àlagràma÷ilàü varàm .
     tenàcàravatà bhàvyaü dambhamohaviyoginà ..
     paradàraparadravyavimukhena nareõa ca .
     påjanãyaþ prayatnena ÷àlagràmaþ sacakrakaþ ..
     dvàravatyà bhavaü cakraü ÷ilà vai gaõóakãbhavà .
     puüsàü kùaõàddharantyeva pàpaü janma÷atàrjitam ..
     api pàpasahasràõàü kartà tàvannaro bhavet .
     ÷àlagràma÷ilà àpaþ pãtvà påyeta tatkùaõàt ..
     bràhmaõaþ kùattriyo vai÷yaþ ÷ådro vedapathe sthitaþ .
     ÷àlagràmaü påjayitvà gçhastho mokùamàpnuyàt ..
     na kadàcit striyà kàryaü ÷àlagràmasya påjanam .
     bhartçdãnàtha subhagà sarvalokahitaiùayà ..
     mohàt spç÷eta mahilà janma÷ãlaguõànvità .
     hitvà puõyasamåhantu satvaraü narakaü vrajet ..
     strãpàõimuktapuùpàõi ÷àlagràma÷ilopari .
     parairadhikapàpàni vadanti bràhmaõottamàþ ..
     candanaü viùapaïkàbhaü kuïkumaü vajrasannibham .
     naivedyaü kàlakåñàbhaü bhavedbhagavataþ kçtam ..
     tasmàt sarvàtmanà tyàjyaþ striyàþ spar÷aþ ÷ilopari .
     kurvatã yàti narakaü yàvadindrà÷caturda÷a .. * ..
     api pàpasamàcàro brahmahatyàyuto'pi và .
     ÷àlagràma÷ilàtoyaü pãtvà yàti paràü gatim ..
     tulasã candanaü cakraü ÷aïkho ghaõñàtha cakrakam .
     ÷ilà tàmrasya pàtrantu viùõornàma padàmçtam ..
     padàmçtantu navabhiþ pàparà÷ipradàhakam .
     vadanti munayaþ ÷àntàþ sarva÷àstràrthakovidàþ ..
     sarvatãrthaparisnànàt sarvakratusamarcanàt .
     puõyaü bhavati yadràjan bindau bindau tadadbhutam ..
     ÷àlagràma÷ilà yatra påjyate puruùottamaiþ .
     tatra yojanamàtrantu tãrthakoñisamanvitam .. * ..
     ÷àlagràmàþ samàþ påjyàþ sameùu dvitayaü na hi .
     vi÷amà eva påjyà vai viùameùu trayaü na hi ..
     dvàravatãbhavaü cakraü tathà vai gaõóakãbhavam .
     ubhayoþ saïgamo yatra tatra gaïgà samudragà ..
     råkùàþ kurvanti puruùàn àyuþ÷rãbhirvivarjitàn .
     tasmàt snigdhà manohàriråpeõa dadati ÷riyam ..
     àyuùkàmo naro yastu dhanakàmo'pi yaþ pumàn .
     påjayan sarvamàpnoti pàpaü laukikamaihikam ..
     pràõàntakàle tu yasya bhavedbhàgyabalànnçpa .
     vàci nàma hareþ puõyaü ÷ilàkçtistadantike ..
     gacchatsu pràõamàrgeùu yasya vi÷rambhato'pi cet .
     ÷àlagràma÷ilàmårtistadà muktirna saü÷ayaþ ..
     purà bhagavatà proktamambarãùàya dhãmate .
     bràhmaõo nyàsino bhaktàþ ÷àlagràma÷ilà mama ..
     svaråpatritayaü mahyametaddhi kùitimaõóale .
     pàpinàü pàpanirvàraü kartuü dhçtamuda¤catàm ..
     nindanti pàpino ye và ÷àlagràma÷ilàü sakçt .
     kumbhãpàke pacantyà÷u yàvadàhåtasaüplavam ..
     påjàü samudyataü kartuü yo vàrayati måóhadhãþ .
     tasya màtà pità bandhuþ sarve narakagàminaþ ..
     yo vai kathayati ÷reùñhaü ÷àlagràmàrcanaü kuru .
     sa kçtàrtho nayatyà÷u vaikuõñhaü svantu pårvajaiþ ..>% iti ca tatraiva 20 adhyàyaþ .. * .. anyacca . ÷rãã÷vara uvàca .
     %<÷àlagràma÷ilàyàntu trailokyaü sacaràcaram .
     sadà vasati tenàtra viùõustiùñhati sarvadà ..
     ÷àlagràma÷ilàpåjàü prakuruùva ùaóànana .
     gaïgàmiva mahàpuõyàü caturvargaphalapradàm ..
     hçùñena manasà yena sthàpità påjità tathà .
     yaj¤akoñisamaü puõyaü à÷u tasmai prayacchati ..
     chinnastena mahàsena garbhavàsaþ sudàruõaþ .
     pãtaü yena sadà viùõoþ ÷àlagràma÷ilàjalam ..
     kàmàsakto'pi yo nityaü bhaktibhàvavivarjitaþ .
     ÷àlagràma÷ilàü pa÷yet tasya pàpakùayo bhavet ..
     ÷àlagràma÷ilà vipra hatyàkoñivinà÷inã .
     smçtà saükãrtità dhyàtà påjità ca namaskçtà ..
     ÷àlagràma÷ilàü dçùñvà yànti pàpàni dehinàm .
     siühaü dçùñvà yathà yànti vane mçgagaõà bhayàt ..
     namaskçtvà tu yaþ kuryàt ÷àlagràma÷ilàrcanam .
     bhaktyà và yadi vàbhaktyà sa muktiü samavàpnuyàt ..
     yaþ sevàü kurute nityaü ÷àlagràma÷ilàgrataþ .
     vaivasvatàdbhayaü tasya na syànmaraõajanmanã ..
     ÷àlagràma÷ilàcakraü payodadhighçtàdikaiþ .
     yaþ snàpayati nånaü sa kalpakoñiü vaseddivi ..
     ÷àlagràme namaskàro bhàvenàpi ca yaiþ kçtaþ .
     mànavàþ kiü kariùyanti madbhaktyà te mahãtale ..
     madbhaktiraõadarpiùñhà matprabhuü na namanti ye .
     vaiùõavàste na vij¤eyà madbhaktàþ pàpamohitàþ .
     ÷àlagràma÷ilà yatra tatra puttra vasàmyaham ..
     påjito'haü na tairmartyaiþ sthàpita÷ca na tairnaraiþ .
     na kçtaü martyaloke yaiþ ÷àlagràma÷ilàrcanam ..
     kimarcitairliïga÷atairviùõubhaktibahiùkçtaiþ .
     ÷àlagràma÷ilàcakraü nàrcitaü yadi puttraka ..
     janmakoñisahasreõa påjite mayi yat phalam .
     tat phalaü samavàpnoti ÷àlagràma÷ilàrcanàt ..
     anarhyaü mama naivedyaü patraü puùpaü phalaü jalam .
     ÷àlagràma÷ilàdçùñaü sarvaü yàti pavitratàm ..
     naivedyaü me na bhoktavyaü bhuktvà càndràyaõaü caret .
     bhuktvà ke÷avanaivedyaü koñibhaktiphalaü labhet ..
     sakçdabhyarcito viùõuþ ÷àlagràma÷ilàsthitaþ .
     dadàti vipulàü muktiü sarvasaïgavivarjitàm ..
     malliïgakoñibhirdçùñairyat phalaü påjitaiþ stutaiþ .
     tatphalaü samavàpnoti ÷àlagràmaikapåjanàt ..
     ÷àlagràma÷ilàcakraü yo vidvàn pa÷yati dhruvam .
     arcayedvaiùõavo nityaü tasya puõyaü nibodha me ..
     koñiliïgasahasrairyat påjitairjàhnavãtañe .
     kà÷ãvàsàdyugànyaùñau dinenaikena tadbhavet ..
     tasmàdbhaktyaiva madbhaktaiþ prãtyarthaü mama puttraka .
     kartavyaü sarvadà martyaiþ ÷àlagràma÷ilàrcanam ..
     ÷àlagràma÷ilàråpã yatra tiùñhati ke÷avaþ .
     tatra devàþ surà yakùà bhuvanàni caturda÷a ..
     ÷àlagràma÷ilàgre yaiþ sakçcchràddhaü kçtaü bhavet .
     vasanti pitarasteùàü viùõuloke na saü÷ayaþ ..
     ye pibanti narà nityaü ÷àlagràma÷ilàjalam .
     pa¤cagavyasahasraistu prà÷itaiþ kiü prayojanam ..
     pràya÷citte samutpanne kiü dànaiþ kimupoùaõaiþ .
     càndràyaõaiþ kiü hi tàdçk pãtvà pàdodakaü ÷uciþ ..>% iti pàdme uttarakhaõóe 127 adhyàyaþ .. * .. kalerda÷asahasravarùànantaraü sa ca bhàrataü tyaktrà yàsyati . yathà --
     %<÷àlagràmo harermåttirjagannàtha÷ca bhàratam .
     kalerda÷asahasrànte yayau tyaktrà hareþ padam ..>% iti braùõavaivarte prakçtikhaõóe 6 adhyàyaþ .. * .. tasyotpattilakùaõàdi yathà --
     %<÷àlagràmasamutpattiü ÷çõvantu paramàdbhutàm .
     gaõóakyà pràk tapastaptaü bhavantu mama devatàþ ..
     sarvàþ puttràþ sukhaü dàtuü janànàmiti te suràþ .
     tasyàstu tapasà hçùñà brahmaviùõumahe÷varàþ ..
     varaü dàtuü samudyuktà vavre sà svasya puttratàm .
     a÷aktàstaü varaü dàtuü tadà ÷aptàstayà krudhà ..
     pratàraõaü mama suràþ kçtaü yasmàt punaþ punaþ .
     kãñayoniü prapadyethàþ kruddhàste hya÷apaü÷ca tàm ..
     avicàrya vayaü ÷aptàstvayà yattapasoddhatàþ .
     tena karmavipàkena jaóà kçùõà nadã bhava ..
     anyonya÷àpaü ÷rutvetthaü mahàn kolàhalo'bhavat .
     prakampitàþ suràþ sà ca brahmàõante vyajij¤apat ..
     brahman tràhi mahà÷àpàdanyonyapatitàt krudhà .
     iti devavacaþ ÷rutvà brahmà ÷aïkaramabravãt ..
     ÷ivaþ provàca dhàtàramahaü saühàrakàrakaþ .
     tvaü sçùñikartà viùõustu pàlako buddhimattaraþ ..
     sa praùñavyo yathàsaïkhyamubhayoþ sambhavediti .
     iti màhe÷varaü ÷rutvà vacanaü viùõurabravãt ..
     ÷çõu brahman mahàdeva ÷çõu deva gajànana .
     madgaõau bràhmaõau gràhamàtaïgau ÷àpato'tra tu ..
     bhaviùyatastayormokùaü bhaviùyàmi kalevaram .
     ÷ãrõaü bhaviùyati yadà tanmedomajjasambhavàþ ..
     pàùàõàntargatà kãñà vajràkhyà prabhaviùyatha .
     adyaiva gaõóakã puõyà gaïgàtulyà mahànadã ..
     gaõóakyàü giriràjasya dakùiõe da÷ayojanam .
     vistãrõaü tanmanuü kùattraü puõyakùetraü mahãtale .
     cakratãrthamiti khyàtaü triùu lokeùu vi÷rutam ..
     ÷àlagràmagatà devà devodbàràvatãgataþ .
     ubhayoþ saïgamo yatra muktistatra na saü÷ayaþ ..
     sarvadevaprãtikarà bhuktimuktipradàyinã .
     bhavantvasyàntu pàùàõà ye tadantargatà suràþ ..
     pràrthitaü svaü vinà sarve vajrakãñà bhavantviti .
     anenaiva tu gaõóakyàþ puttratvaü bhavatàmapi ..
     bhaviùyati tadanta÷ca cihnaü taddaivatodbhavam .
     vij¤àya ye'rcayiùyanti sà prãtà tasya devatà ..
     na yantrasya na mårte÷ca na vçkùasyàpi påjanàt .
     santoùo jàyate teùàü gaõóakyàü màrjanàdyathà ..
     iti viùõuvacaþ ÷rutvà brahmà vacanamabravãt .. * ..
     kãdçk påjyà ÷ilà viùõoþ ki¤chidrà kasya vallabhà .
     kiü phalaü càdhikàrã ca kena màrgeõa tadvada ..
     iti brahmavacaþ ÷rutvà viùõurvacanamabravãt .
     svãyavarõà ÷ilà påjyà bràhmaõàdyaiþ sukhàptaye ..
     snigdhà ÷ilà mantrasiddhaü råkùà siddhiü karoti ca .
     mecakà kãrtità dhautàïgàravat sà ya÷oharà ..
     pàõóå råpàrtha÷amanã malinà pàpadhãkarà .
     pãtà puttraphalaü dadyàdàravarõà sutàn haret ..
     nãlà saüdi÷ate lakùmãü dhåmàbhà harate matim .
     rogapradà raktavarõà sindåràbhà mahàkalim ..
     dàridrakàriõã vakrà samà sarvàrthasàdhikà .
     sthålà nihanti caivàyuþ såkùmà svalpamatiü haret .
     påjàphalaü là¤chitayà niùphalaü là¤chanaü vinà .
     kapilà cittavaikalyaü netraroga¤ca karvurà ..
     bhagnà bhaïgakarã j¤eyà bahucakràpamànatàm .
     lakùaõàntarahãnà ca devacakrà viyogatàm ..
     bçhanmukhã kalatraghnã bçhaccakrà sutàn haret .
     saülagnacakrà tvasukhaü baddhacakrà mahàgadam ..
     bhagnacakrà tu dàridraü sarvanà÷aü tvadhomukhã .
     kuùñhàdikaü vyàlamukhã viùamà vividhàpadam ..
     vikçtàvartanàbhi÷ca vikàràn kurute bahån .
     vaü÷acchedo gçhasthànàü nàrasiühyàü prajàyate ..
     rekhàrtà duþkhadàtrã ca yathà såkùmà tathà sukham .
     yathà snigdhàstathà lakùmãstadvibhedàdataþ ÷çõu ..
     lakùmãhariþ sa vij¤eyo yatra padmaü sacakrakam .
     kevalà vanamàlà và gçhasthànàmabhãùñadaþ .. 1 ..
     vàsudevaþ sa vij¤eyo yaddvàraü cakrayugmakam .
     nirantaraü samaü càpi sa ÷vetaþ pàpanà÷anaþ .. 2 ..
     saïkarùaõaþ sa vij¤eyaþ pràk pa÷càccakrayugmakam .
     saülagnapårvabhàgasthaü mahadratnaþ su÷obhanaþ .. 3 ..
     pradyumnaþ såkùmacakraþ syàcchidraü dãrghaü vicitritam .
     susthiràntarvahi÷chidraü pãta iùñapradàyakaþ .. 4 ..
     aniruddhastu nãlàbho vartula÷càti÷obhanaþ .
     rekhàdbayantu taddvàri pçùñhaü padmena là¤chitam .. 5 ..
     ke÷avaþ sa tu vij¤eyastvekaü và dbayameva và .
     pràgvà pa÷càcca cakraü syàt catuùkoõaþ sa bhàgyakçt .. 6 ..
     nàràyaõaþ ÷yàmavarõaþ nàbhau cakraü tathonnatam .
     dãrgharekhàsamàyuktaü dakùiõe ÷uùiraü pçthu .. 7 ..
     hariråpà ÷ilà sà syàdyasyà årdhvaü mukhaü bhavet .
     harivaddç÷yate dbàraü bhuktimuktipradà tu sà .. 8 ..
     parameùñhã sa vij¤eyaþ padmacakrànvitastu yaþ .
     vilvàkçti÷ca ÷ukràbhaþ pçùñhe ca ÷uùiraü mahat .. 9 ..
     viùõustu kçùõavarõaþ syàt sthålacakre su÷obhane .
     dbàropari tathà rekhà dç÷yate madhyade÷ataþ .. 10 ..
     nàrasiühastu kapilaþ pçthucakro bçhanmukhaþ .
     trayo và pa¤ca và tatra bindavo gçhiõàü na sat .. 11 ..
     kapilo narasiühastu guóalàkùànibho bhavet .
     sthålacakradbayaü madhye dvàre rekhà su÷obhanà .. 12 ..
     mahànçsiüho vij¤eyaþ pårvoktairlakùaõaiyutaþ .
     rekhà÷ca ke÷aràkàrà mukhaü dãrghaü bhayànakam .. 13 lakùmãnçsiüho vij¤eya÷catu÷cakraþ sabindukaþ .
     pårvoktalakùaõairyukto vanamàlàviràjitaþ .. 14 ..
     varàho'sau ÷aktiliïge cakre ca viùame tathà .
     indranãlanibhaþ sthålastrirekhàlà¤chito bhavet .. 15 pçthvãvàràhanàtnã sà yà varàhàkçtiþ ÷ilà .
     àbhugnà caiva rekhaikà gataràjyapradàyikà .. 16 ..
     matsyàkhyà sà ÷ilà j¤eyà bindutrayavibhåùità .
     kàüsyàdbhàrà svaõanibhà dãrghà sà bhuktimuktidà .. 17 ..
     kårmàkhyà tu ÷ilà pçùñhe vartrulà connatà bhavet .
     haritaü varõamàùantu kaustubhena ca cihnità ..
     ÷ilàkårmaþ sa vij¤eyaþ kårmàkàrastu yo bhavet .
     cakràïkità tathà vçttà påjità sà padapradà .. 18 hayagrãvo'ïku÷àkàrà rekhà cakrà samãpagà .
     bahubindusamàyuktaü pçùñaü nãradanãlakam .. 19 ..
     j¤eyaþ saumyahayagrãvo hayagrãvàsamà ÷ilà .
     dãrghayà lekhayà yuktà rekhà và tàdç÷ã bhavet .. 20 ..
     haya÷ãrùaþ sa vij¤eyo mukhaü yasya hayàkçti .
     padmàkçti bhavedvàpi sàkùamàlaü ÷irastathà .. 21 vaikuõñhastilavarõàbha÷cakramekaü tathà dhvajam .
     dvàropari tathà rekhà påjyàkàrà su÷obhanà .. 22 ÷rãdharastu tathà deva÷cihnito vanamàlayà .
     kadambakusumàkàràrekhàpa¤cakabhåùitaþ .. 23 ..
     vàmanaþ sa tu vij¤eyo yo'tihrasva÷ca vartulaþ .
     atasãkusumaprakhyo bindunà pari÷obhitaþ .. 24 ..
     dadhivàmananàmà tu årdhvàdha÷cakrasaüyutaþ .
     mahàdyutiratihrasvaþ subhikùaþ kùemadàyakaþ .. 25 ..
     sudar÷anastathà devaþ ÷yàmavarõo mahàdyutiþ .
     vàmapàr÷ve tathà cakraü rekhaikaiva tu dakùiõe .. 26 ..
     sahasràrjunanàmàsau nànàrekhàmayã bhavet .
     cakràkàrà yantrapaïktiþ sa naùñadravyadàyakaþ .. 27 ..
     sthålo dàmodaro yasya madhye cakraü pratiùñhitam .
     dårvàbhaü dvàrasaïkãrõaþ pãtarekhà dhanapradaþ .. 28 ..
     ràdhàdàmodaro j¤eya årdhvàdha÷cakravadbilam .
     nàtidãrghamukhaü madhye lambarekhà sa bhogadaþ .. 29 ..
     dàmodaraþ sa vij¤eyo ya÷cakradbayalà¤chitaþ .
     såkùmaü bhavecca vivaraü påjitaþ sukhadaþ sadà .. 30 ..
     ananto bahuvarõaþ syànnàgabhogena cihnitaþ .
     anekacakrasaübhinnaþ sarvakàmaphalapradaþ .. 31 ..
     puruùottamanàmàsau yasya dikùu vidikùu ca .
     årdhvànyàsyàni dç÷yante puruùàrthaphalapradaþ .. 32 ..
     yoge÷varaþ sa vij¤eyo liïgaü yasya ÷irogatam .
     brahmahatyàdipàpànàü nà÷ako yogasiddhidaþ .. 33 padmanàbhastathà raktaþ païkajacchatrasaüyutaþ .
     tulasyà påjito nityaü daridrastvã÷varo bhavet .. 34 ra÷mijvàlo hiraõyàkùa÷candràbhaþ sphañikopamaþ .
     athavà jàyate nànàsvarõarekhàbhiranvitaþ .. 35 ..
     garuóaþ sa tu vij¤eyo madhye pakùadbayànvite .
     sudãrghà dç÷yate rekhà sa sarpaviùanà÷akaþ .. 36 ..
     janàrdanaþ sa vij¤eyaþ kevalàni sphuñàni ca .
     yasyodare tu cakràõi catvàri pitçtçptikçt .. 37 lakùmãnàràyaõo j¤eyo vanamàlàïkitodaraþ .
     såkùmadvàra÷catu÷cakro bhuktimuktipradàyakaþ .. 38 ..
     hçùãke÷aþ sa vij¤eyo yo'rdhacandràkçtirbhavat .
     tamabhyarcya labhet svargaü viùayàü÷ca samãhitàn ..
     29 ..
     lakùmãnaraharirj¤eyaþ kçùõavarõaþ sabindukaþ .
     vàmapàr÷ve same cakre gçhasthàbhãùñadàyakaþ .. 40 ..
     trivikramastu vij¤eyaþ ÷yàmavarõo mahàdyutiþ .
     vàmapàr÷ve cakrayuggamekarekhà tu dakùiõe .. 41 ..
     kçùõo j¤eyaþ ÷ilà kçùõà sacakrà và vicakrikà .
     pradakùiõàvartakçtavanamàlàvibhåùità .. 42 ..
     caturmukhaþ sa vij¤eyo dve cakre madhyade÷ataþ .
     catasraþ pàr÷vagà rekhà veda÷àstràgamapradaþ .. 43 ..
     viùõorbhedà ime proktà atraivàvàhayeddharim .
     visarjayecca påjànte pratiùñhàü nàtra kàrayet .. * ..
     ÷àlagràmàþ samàþ påjyà sameùu dbitayaü na hi .
     asamà naiva påjyante ekaþ påjyatamo mataþ ..
     ÷ilà dvàda÷a yo nityaü bhaktyà saüpåjayennaraþ .
     dine dine dharmavçddhiþ pàpanà÷a÷ca jàyate ..
     ÷àlagràma÷ilàü yastu bhaktyà saüpåjayennaraþ .
     ÷ataü dinàni yastena kçtaþ kàmaþ sa sidhyati .. * ÷àlagràmà matsvaråpàþ ÷çõu teùàntu lakùaõam .
     yatsevanàdbhavediùñamiha loke paratra ca ..
     ÷ivanàbhaþ sa vij¤eyaþ saliïgàkàratàïgataþ .
     svayambhuliïgàkçtimàn mantrasiddhividhàyakaþ .. 1 ..
     tryambakaþ sa tu vij¤eyo yo bindutrayabhåùitaþ .
     ÷ålàkàrà tathà rekhà gatapuüstvapradàyakaþ .. 2 ..
     dhårjañiþ sa tu vij¤eyo yatra rekhà jañàsamà .
     tisro yatra pradç÷yante so'rcito j¤ànadàyakaþ .. 3 ÷ambhastu pàõóaro j¤eyo bindukçùõastu mastake .
     vilvapramàõastejasvã påjitaþ strãva÷aïkaraþ .. 4 ..
     ã÷varaþ sa tu vij¤eyo rakto bindustu mastake .
     ekacakro dbicakro vàbhyantare'dha÷ca gopadam .. 5 ..
     mçtyu¤jayaþ sa vij¤eyaþ svalpamçtyuvinà÷akaþ .
     adha÷cakraü tadårdhva¤ca ÷vetà rekhà tri÷ålavàn .. 6 ..
     candra÷ekharanàmàsàvardhacandràkçtistu ke .
     madhye cakradbayaü tasya sevanàdroganà÷anam .. 7 ..
     rudraþ sa eva vij¤eyaþ kapilo mårdhni rakùitaþ .
     cakramadhye bhavedrekhà màrayedripusantatim .. 8 .. * ..
     ÷àlagràmànatho vakùye ÷aktikãñasamudbhavàn .
     yeùàü påjanato devã bhavànã suprasãdati ..
     ÷rãvidyà sà tale cakramårdhvechatraü pradç÷yate .
     vàhye ghaõñàïkito mårdhà snigdhà ÷yàmàkhileùñadà .. 1 ..
     mahàkàlã tu sà j¤eyà yonicihnasamanvità .. 2 dbicchidràdyà sarva÷ilà trikoõenàïkità ca yà .
     yadàyudhàkçti÷cordhvaü tàü devãü tatra nirdi÷et ..
     devã÷ilà sacakrà yà dakùamàrgeõa tàü yajet .
     sàrcità vàmamàrgeõa lokadvayasukhàvahà ..
     yà cakrarahità devã ÷ilà tàü vàmato'rcayet .
     spar÷akàryeõa vipràõàü nagabhàü kùobhakçdbhavet .. * ..
     saurã÷ilà durlabhaiva pràyaþ kaliyuge suràþ .
     sphañikàbhà bhavet sà tu gharmamuktà vimu¤cati ..
     tulasyordhva sthite vahniü sàbhiùiktà pravarùaõam .
     kurute ÷apathe mithyà kçte syàtkuùñhakàrikà .. * gaõe÷aþ sa tu vij¤eyaþ svalpa÷uõóàïkito bhavet .
     ÷uõóàkàrà ÷ilà vàpi gajànanasamàpi và .. * yasyà madhye mahaccakraü såkùmacakra¤ca yaddi÷i .
     sà ÷ilà tasya dikyasya sevyà taddi÷i ràjyadà .. * ..
     ardhacandràkçtiryatra dç÷yate ÷akaladbayam .
     sà tu candra÷ilà tryasrayuktà bhauma÷ilà matà .. * ..
     bàõàkàreõa cihnena j¤eyà budha÷ilà suràþ .
     dãrgheõa caturasreõa yuktà guru÷ilà matà .. * ..
     pa¤cakoõà tu ÷ukrasya càpàkàrà ÷anermatà .
     sårpàkàrà tu ràhoþ syàt ketostu dhvajaråpiõã .. * ..
     pràpte kaliyuge ghore vàmàcàravimi÷rite .
     bhakùyàbhakùyavicàràdirahite mlecchasaïkule ..
     kàmakrodhàdibhirvyàpte jane strãbhirvinirjite .
     kva ÷iùyaþ kva gururmantraþ kva japaþ kva ca siddhayaþ ..
     ayutàbde kaleryàte tyajedbiùõu÷ilà mahãm .
     tadardhàjjàhnavãtoyaü tadardhàddevatà÷ilà ..
     japa eva kalau ÷reyàn ÷àlagràmàrcanaü yathà ..>% iti merutantre 5 pañalaþ .. api ca . tulasyuvàca .
     %<he nàtha te dayà nàsti pàùàõasadç÷asya ca .
     chalena dharmabhaïgena mama svàmã tvayà hataþ ..
     pàùàõahçdayastva¤ca dayàhãno yataþ prabho .
     tasmàt pàùàõasadç÷astvaü bhaveha hare'dhunà ..
     ÷rãbhagavànuvàca .
     aha¤ca ÷ailaråpã ca gaõóakãtãrasannidhau .
     adhiùñhànaü kariùyàmi bhàrate tava ÷àpataþ ..
     vajrakãñà÷ca kçmayo vajradaüùñrà÷ca tatra vai .
     tacchilàkuhare cakraü kariùyanti madãyakam ..
     ekadvàre catu÷cakraü vanamàlàvibhåùitam .
     navãnanãradàkàraü lakùmãnàràyaõàbhidham ..
     ekadbàre catu÷cakraü navãnanãradopamam .
     lakùmãjanàrdanaü j¤eyaü rahitaü vanamàlayà ..
     dbàradbaye catu÷cakraü goùpadena samanvitam .
     raghunàthàbhidhaü j¤eyaü veùñitaü vanamàlayà ..
     atikùudraü dbicakrantu navãnanãradaprabham .
     dadhivàmanaü vij¤eyaü gçhiõà¤ca sukhapradam ..
     atikùudraü dvicakra¤ca vanamàlàvibhåùitam .
     ÷rãdharaü devi vij¤eyaü ÷rãpadaü gçhiõàü sadà ..
     sthåla¤ca vartulàkàraü rahitaü vanamàlayà .
     dbicakraü sphuñamatyantaü j¤eyaü dàmodaràbhidham ..
     madhyamaü vartulàkàraü dbicakraü bàõavikùatam .
     raõaràmàbhidhaü j¤eyaü ÷aratåõasamanvitam ..
     caturda÷acakraü sthåla¤ca navãnajaladaprabham .
     anantàkhya¤ca vij¤eyaü caturvargaphalapradam ..
     madhyamaü saptacakra¤ca chatratåõasamanvitam .
     ràjaràje÷varaü j¤eyaü ràjasampatkaraü nçõàm ..
     cakràkàraü dvicakra¤ca sa÷rãkaü jaladaprabham .
     sagoùpadaü madhyama¤ca vij¤eyaü madhusådanam ..
     sudar÷ana¤caikacakraü guptacakraü gadàdharam .
     dvi cakraü hayavaktràbhaü hayagrãvaü prakãrtitam ..
     atãvavistçtàsya¤ca dbicakraü vikañaü sati .
     narasiühàbhidhaü j¤eyaü sadyo vairàgyadaü nçõàm ..
     dbicakraü vistçtàsya¤ca vanamàlàsamanvitam .
     lakùmãnçsiühaü vij¤eyaü gçhiõàü sukhadaü sadà ..
     dbàrade÷e dvicakra¤ca sa÷rãka¤ca samaü sphuñam .
     vàsudeva¤ca vij¤eyaü sarvakàmaphalapradam ..
     pradyumnaü såkùmacakra¤ca navãnanãradaprabham .
     ÷uùire chidrabahulaü gçhiõà¤ca sukhapradam ..
     dve cakre caikalagne tu pçùñhe yatra tu puùkalam .
     saïkarùaõantu vij¤eyaü sukhadaü gçhiõàü sadà ..
     aniruddha¤ca pãtàbhaü vartula¤càti÷obhanam .
     sukhapradaü gçhasthànàü pravadanti manãùiõaþ .. * ..
     ÷àlagràma÷ilà yatra tatra sannihito hariþ .
     tatraiva lakùmãrvasati sarvatãrthasamanvità ..
     yàni kàni ca pàpàni brahmahatyàdikàni ca .
     tàni sarvàõi na÷yanti ÷àlagràma÷ilàrcanàt ..
     chatràkàre bhavedràjyaü vartule ca bhavet ÷riyaþ .
     duþkha¤ca ÷akañàkàre ÷ålàgre maraõaü dhruvam ..
     vikçtàsye ca dàridraü piïgale hànireva ca .
     lagnacakre bhaveddhànirvidãrõe maraõaü dhruvam ..
     vrataü dànaü pratiùñhà ca ÷ràddha¤ca devapåjanam .
     ÷àlagràma÷ilàyà÷caivàdhiùñhànàt pra÷astakam ..
     sa snàtaþ sarvatãrtheùu sarvayaj¤eùu dãkùitaþ .
     sarvadàne ca yat puõyaü pràdakùiõye bhuvastathà ..
     sarvayaj¤eùu tãrtheùu vrateùvana÷aneùu ca .
     pàñhe caturõàü vedànàü tapasàü karaõe sati .
     tat puõyaü labhate nånaü ÷àlagràma÷ilàrcanàt ..
     ÷àlagràma÷ilàtoyaü nityaü bhuïkteca yo naraþ .
     surepmitaü prasàda¤ca janmamçtyujaràharam ..
     tasya spar÷a¤ca và¤chanti tãrthàni nikhilàni ca .
     jãvanmukto mahàpåto'pyante yàti hareþ padam ..
     tatraiva hariõà sàrdhamasaükhyaü pràkçtaü layam .
     pa÷yantyeva hi dàsyeva niyukto dàsyakarmaõi ..
     yàni kàni ca pàpàni brahmahatyàdikàni ca .
     taü dçùñvà ca bhiyà yànti vainateyamivoragàþ ..
     tatpàdapadmarajasà sadyaþ påtà vasundharà .
     puüsàü lakùaü tatpitéõàü nistarettasya janmani ..
     ÷àlagràma÷ilàtoyaü mçtyukàle ca yo labhet .
     sarvapàpavinirmukto viùõulokaü sa gacchati ..
     nirvàõamuktiü labhate karmabhogàdvimucyate .
     viùõupàdapralãna÷ca bhaviùyati na saü÷ayaþ ..
     ÷àlagràma÷ilàü dhçtvà mithyàvàkyaü vadettu yaþ .
     sa yàti kårmadaüùñra¤ca yàvadvai brahmaõo vayaþ ..
     ÷àlagràma÷ilàü dhçtvà svãkàraü yo na pàlayet .
     sa prayàtyasipatra¤ca lakùamanvantaràvadhi ..
     tulasãpatravicchedaü ÷àlagràmaü karoti yaþ .
     tasya janmàntare kànte strãvi÷leùo bhaviùyati ..
     tulasãpatravicchedaü ÷aïkhaü yo hi karoti ca .
     bhàryàhãno bhavet so'pi rogã ca saptajanmasu ..
     ÷àlagràma¤ca tulasãü ÷aïkha¤caikatra eva ca .
     yo rakùati mahàj¤ànã sa bhavet ÷rãharipriyaþ ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 19 adhyàyaþ .. * .. ÷ådràõàü tatpåjane'nadhikàro yathà --
     %<viprakùattriyavai÷yànàü ÷àlagràma÷ilàrcane .
     adhikàro na ÷ådràõàü harerarcàrcane tathà ..>% iti tatraiva janmakhaõóe 21 adhyàyaþ .. * .. ÷àlagràme sadà viùõoþ sthitistatpåjane vi÷eùa÷ca yathà -- bhåmiruvàca .
     %<uktà yàþ pratimàþ sarvàþ suvarõàdivinirmitàþ .
     tàsu tiùñhasi sarvàsu ÷àlagràme ca sarvadà ..
     kati påjyà gçhàdau ca avi÷eùastu påjane .
     vi÷eùo và bhavettanme rahasyaü vada màdhava ..
     varàha uvàca .
     gçhe liïgadvayaü nàrcyaü ÷àlagràmadbayaü tathà .
     dve cakre dvàrakàyàstu nàrcyaü såryadvayaü tathà ..
     ÷àlagràma÷ilà bhagnà påjanãyà sacakrakà .
     khaõóità sphuñità vàpi ÷àlagràma÷ilà ÷ubhà ..
     ÷ilà dbàda÷a vai devi ÷àlagràmasamudbhavàþ .
     vidhivat påjità yena tasya puõyaü vadàmi te ..
     koñidbàda÷aliïgaistu påjitaiþ svarõapaïkajaiþ .
     yat syàt dvàda÷akalpaistu dinenaikena tadbhavet ..
     yaþ punaþ påjayedbhaktyà ÷àlagràma÷ilà÷atam .
     tatphalaü nava ÷akto'haü vaktuü varùa÷atairapi ..
     ÷àlagràmo na spraùñavyo hãnavarõairvasundhare .
     strã÷ådrakarasaüspar÷o vajraspar÷àdhiko mataþ ..
     mohàdyaþ saüspç÷et ÷ådro yoùidvàpi kadàcana .
     sa patennarake ghore yàvadàhåtasaüplavam ..
     yadi bhaktirbhavettasya strãõàü vàpi vasundhare .
     dåràdevàspç÷an påjàü kàrayet susamàhitaþ ..
     caraõàmçtapànena sarvapàpakùayo bhavet ..
     abhakùyaü ÷ivanirmàlyaü patraü puùpaü phalaü jalam .
     ÷àlagràma÷ilàyogàt pàvanaü tadbhavet sadà ..
     dadyàdbhaktàya yo devi ÷àlagràma÷ilàü naraþ .
     suvarõasahitàü tena saparvatavanàkarà .
     sasamudrà bhaveddattà satpàtràya vasundharà ..
     ÷àlagràma÷ilàyàstu maulyamudghàñayet kvacit .
     vikretà krayakartà và narake vai patet dhruvam ..
     påjàphalaü na ÷akyeta vaktuü varùa÷atairapi .
     etatte kathitaü guhyaü pratimàsthàpanaü prati ..
     ÷àlagràme vi÷eùa÷ca liïgàdãnà¤ca yo bhavet .
     påjanàdo vidhi÷càpi kimanyacchrotumicchasi ..>% ityàdi vàràhe raupyasauvarõàrcàsthàpananàmàdhyàyaþ .. * .. atha ÷àlagràma÷ilàmårtiniråpaõam .
     %<caturviü÷atimårtiþ sa ÷àlagràma÷ilàsthitiþ .
     dbàrakàdi÷ilàsaüstho dhyeyaþ påjyo'pi và hariþ ..
     manaso'bhãpsitaü pràpya devo vaimàniko bhavet .
     niùkàmo muktimàpnoti mårtãrdhyàyan stuvan japan ..>% ityàdi gàruóe mårtàmårtadhyànaü 44 adhyàyaþ .. api ca .
     %<÷aïkhacakragadàpadmã ke÷avàkhyo gadàdharaþ .
     sàbjakãmodakãcakra÷aïkhã nàràyaõo vibhuþ ..
     sacakra÷aïkhàbjagado màdhavaþ ÷rãgadàdharaþ .
     gadàbja÷aïkhacakrã và govindo'rcyo gadàdharaþ ..
     padma÷aïkhàsigadine viùõuråpàya vai namaþ .
     ÷aïkhà¤jacakragadine namaþ saïkarùaõàya ca ..
     su÷aïkhasugadàbjàvidhçte pradyumnamårtaye .
     namo'niruddhàya gadà÷aïkhàbjàvividhàriõe ..
     namo gadàsi÷aïkhàbjayuktatraivikramàya ca .
     sàsikaumodakãpadmagadine vàmanamårtaye ..
     cakràbja÷aïkhagadine namaþ ÷rãdharamårtaye .
     hçùãke÷a sàvigadà÷aïkhapadminnamo namaþ ..
     sàbja÷aïkhagadàcakrapadmanàbhasvaråpiõe .
     dàmodara ÷aïkhagadàcakrapadminnamo namaþ ..
     sàvi÷aïkhagadàbjàya vàsudevàya vai namaþ .
     ÷aïkhàbjacakragadiõe namaþ saïkarùaõàya ca ..
     sàbja÷aïkhagadàcakrapuruùottamamårtaye .
     namo'dhokùajaråpàya gadà÷aïkhàsipadmine ..
     nçsiühamårtaye padmagadà÷aïkhàbjadhàriõe .
     padmàbja÷aïkhagadine namo'stvacyutamårtaye ..
     sa÷aïkhacakràbjagadaü janàrdanamihàname .
     upendraü sagadaü sàviü padma÷aïkhinnamo namaþ ..
     sucakràbjagadà÷aïkhayuktàya harimårtaye .
     sagadàbjàvi÷aïkhàya namaþ ÷rãkçùõamårtaye ..
     ÷àlagràma÷ilàdvàragatalagnadvicakradhçk .
     ÷uklàbho vàsudevàkhyaþ so'vyàdvaþ ÷rãgadàdharaþ ..
     lagnadbicakro raktàbhaþ pårvabhàge tu puùkalaþ .
     saïkarùaõo'tha pradyumnaþ såkùmacakrastu pãtakaþ ..
     sadãrgha÷uùiracchidro yo'niruddhastu vartulaþ .
     nãlo dbàri trirekha÷ca atha nàràyaõo'sitaþ ..
     madhye gadàkçtã rekhà nàbhicakramahonnataþ .
     pçthucakro nçsiüho'tha kapilo'vyàt tribindukaþ ..
     athavà pa¤cabindustatpåjanaü brahmacàriõaþ .
     varàhaþ ÷aktiliïgo'vyàdbiùamadbayacakrakaþ ..
     nãlastrirekhaþ sthålo'tha kårmamårtiþ sa bindumàn .
     kçùõaþ savartulàvartaþ pàtu vonnatapçùñhakaþ ..
     ÷rãdharaþ pa¤carekho'vyàdvanamàlã gadànvitaþ .
     vàmano vartulo hrasvo vàmacakraþ sure÷varaþ ..
     nànàvarõo'nekamårtirnàgabhogã tvanantakaþ .
     sthålo dàmodaro nãlo madhye cakraþ sanãlakaþ ..
     saükãrõadvàrako vo'vyàdatha brahmà sulohitaþ .
     sadãrgharekhaþ ÷uùira ekacakràmbujaþ pçthuþ ..
     pçthucchidrasthålacakraþ kçùõo viùõu÷ca binduvat .
     hayagrãvo'ïku÷àkàraþ pa¤carekhaþ sakaustubhaþ ..
     vaikuõñho maõiratnàbha ekacakràmbujo'sitaþ .
     matsyo dãrghombujàkàro dbàrarekha÷ca pàtu vaþ ..
     vàmacakro dakùarekhaþ ÷yàmo vo'vyàttrivikramaþ .
     ÷àlagràme dbàrakàyàü sthitàya gadine namaþ ..
     ekena lakùito yo'vyàdgadàdhàrã sudar÷anaþ .
     ekadbàre catu÷cakraü vanamàlàvibhåùitam ..
     svarõarekhàsamàyuktaü gàùpadena viràjitam .
     kadambakusumàkàraü lakùmãnàràyaõaü viduþ ..
     lakùmãnàràyaõo dbàbhyàü tribhirmårtistrivikramaþ .
     caturbhuja÷caturvyaho vàsudeva÷ca pa¤cabhiþ ..
     pradyumnaþ ùaóbhireva syàt saïkarùaõa itastataþ .
     puruùottamo'ùñabhiþ syànnavavyåho navonnataþ ..
     da÷àvatàro da÷abhiraniruddho'vatàdatha .
     dbàda÷àtmà dbàda÷abhirata årdhvamanantakaþ ..
     viùõormårtimayaü stotraü yaþ pañhet sa divaü vrajet ..>% iti gàruóe 45 adhyàyaþ .. * .. apara¤ca . hariruvàca .
     %<nirlakùaõà ÷ubhà syàcca cakràïkita÷ilàrcanàt .
     àdau sudar÷ano mårtirlakùmãnàràyaõo'paraþ ..
     tricakro'sàvacyutaþ syàt catu÷cakra÷caturbhujaþ .
     vàsudeva÷ca pradyumnastataþ saïkarùaõaþ smçtaþ ..
     puruùottamo hyaùñamaþ syànnavavyåho da÷àtmakaþ .
     ekàda÷o'niruddhaþ syàddvàda÷o dbàda÷àtmakaþ ..
     ata årdhvamanantaþ syàccakrairekàdikaiþ kramaþ .
     sudar÷anàdyà lakùità÷ca påjitàþ sarvakàmadàþ ..
     ÷àlagràma÷ilà yatra devo dbàravatãbhavaþ .
     ubhayoþ saïgamo yatra tatra muktirna saü÷ayaþ ..>% iti gàruóe 65 adhyàyaþ .. * .. kùetravi÷eùaþ . yathà -- dharaõyuvàca .
     %<bhagavan devadeve÷a ÷àlaïkàyanako muniþ .
     kiü cakàra tapaþ kurvan tava kùetre vimuktide ..
     vàràha uvàca .
     atha dãrgheõa kàlena sa çùiþ saüsitavrataþ .
     tapyamàno yathànyàyaü pa÷yate ÷àlamuttamam ..
     vi÷ràmaü kurute tatra draùñukàmo'tha màü muniþ .
     màyayà mama måóhàtmà ÷akto draùñuü na màmabhåt ..
     tataþ pårveõa pàr÷vena tasya ÷àlasya sundari .
     vai÷àkhamàsadbàda÷yàü maddar÷anamupàgataþ ..
     dçùñvà màü tatra sa munistapasvã ÷aüsitavrataþ .
     tuùñàva vaidikaiþ såktaiþ praõamya ca punaþ punaþ ..
     tato'haü ståyamàno ùai çùimukhyena sundari .
     pràpto'smi paramàü prãtiü tamavocaü tataþ çùim ..
     tatrà÷rame mahàbhàga sthitvà tvaü tapasàünidhe .
     puttreõa paramaprãto matkùetre matsamo bhava ..
     anyacca guhyaü vakùyàmi ÷àlaïkàyana tacchçõu .
     tava prãtyà pravakùyàmi yenaitat kùetramuttamam ..
     ÷àlagràmamiti khyàtaü tannibodha mune ÷ubham .
     yo'yaü vçkùastvayà dçùñaþ so'hameva na saü÷ayaþ ..
     etat ko'pi na jànàti vinà devaü mahe÷varam .
     evaü tasmai varaü dattvà ÷àlaïkàyanakàya vai ..
     pa÷yatastasya vasudhe tatraivàntarhito'bhavat .
     vçkùaü dakùiõataþ kçtvà jagàma svà÷ramaü muniþ ..
     mama tadrocate sthànaü girikåña÷iloccaye .
     ÷àlagràma iti khyàtaü bhaktasaüsàramokùaõam ..>% iti vàràhe ÷àlagràmakùetramàhàtmyavarõananàmàdhyàyaþ ..

@<[Page 5,064c]>@
#<÷àlagràmagiriþ>#, puü, (÷àlagràmasya giriþ .) ÷àlagràmotpàdakaparvataþ . yathà -- vàràha uvàca .
     %<kathayiùyàmi te guhyaü ÷àlagràmamiti ÷rutam .
     tasmin kùetre haro devo matsvaråpeõa saüyutaþ ..
     ÷àlagràme girau tasmin ÷ilàråpeõa tiùñhati .
     ahaü tiùñhàmi tatraiva giriråpeõa nityadà ..
     tasmin ÷ilàþ samagràstu matsvaråpà na saü÷ayaþ .
     påjanãyàþ prayatnena kiü puna÷cakralà¤chitàþ ..
     liïgaråpeõa tu harastatra devàlaye girau .
     ÷ivanàbhàþ ÷ilàstatra cakranàbhàstathà ÷ilàþ ..
     some÷varàdhiùñhitastu ÷ivaråpo giriþ smçtaþ .
     ÷àlagràmagirirviùõurahaü some÷varàdhipaþ ..
     tayoþ parvatayoryo vai ÷ilà viùõu÷ilàbhidhàþ ..
     revayà ca kçtaü pårvaü tapaþ ÷ivasutuùñidam .
     mama tvatsadç÷aþ puttro bhåyàdabhihito tayà ..
     ahaü kasyàpi na sutaþ kiü kariùyàmi cintayan .
     revàyàkhu varo deyastvava÷yaü mçgalà¤chana .
     ni÷cityaivaü tadà proktaü prasannenàntaràtmanà ..
     liïgaråpeõa te devi gajànanapuraskçtaþ .
     garbhe tava vasiùyàmi puttro bhåtvà ÷ivapriye ..
     mama tvamaparà mårtiþ khyàtà jalamayã ÷ivà .
     ÷iva÷aktivibhedena àvàmekatra saüsthitau ..
     evaü dattavarà revà matsànnidhyamihàgatà .
     revàkhaõóamiti khyàtaü tataþ prabhçti gopate .. * ..
     gaõóakyàpi purà taptaü varùàõàmayutaü vidhe .
     ÷ãrõaparõà÷anaü kçtvà vàyubhakùàpyanantaram ..
     divyaü varùa÷ataü tepe viùõuü cintayatã tadà .
     tataþ sàkùàjjagannàtho harirbhaktajanapriyaþ ..
     uvàca madhuraü vàkyaü prãtaþ praõatavatsalaþ .
     gaõóaki ! tvàü prasanno'smi tapasà vismite'naghe ..
     anavacchinnayà ÷aktyà varaü varaya suvrate .
     kiü deyaü tadbadasvà÷u prãto'smi varavarõini ..
     gaõóakyapi puro dçùñvà ÷aïkhacakragadàdharam .
     daõóavat praõatà bhåtvà tataþ stotraü pracakrame ..
     aho deva mayà dçùño durdar÷o yoginàmapi .
     tvayà sarvamidaü sçùñaü jagat sthàvarajaïgamam ..
     tato himàü÷e sà devã gaõóakã lokatàriõã .
     prà¤jaliþ praõatà bhåtvà madhuraü vàkyamabravãt ..
     yadi deva prasanno'si deyo me và¤chito varaþ .
     mama garbhagato bhåtvà viùõo matputtratàü vraja ..
     tataþ prasanno bhagavàn cintayàmàsa gopate .
     kiü yàcitaü nimnagayà nityaü matsaïgalubdhayà ..
     dàsyàmi yàcitaü yena lokànàü bhavamokùaõam .
     ityevaü kçpayà devo ni÷citya manasà svayam ..
     gaõóakãü kathayàmàsa ÷çõu devi vaco mama .
     ÷àlagràma÷ilàråpã tava garbhagataþ sadà ..
     tiùñhàmi tava puttratve bhaktànugrahakàraõàt .
     matsànnidhyànnadãnàü tvamati÷reùñhà bhaviùyasi ..
     dar÷anàt spar÷anàt snànàt pànàccaivàvagàhanàt .
     hariùyasi mahàpàpaü vàïmanaþkàyasambhavam ..>% iti vàràhe some÷varàdiliïgamahimàvamuktikùetratriveõyàdimahimànàmàdhyàyaþ ..

#<÷àlaïkañaïkañaþ>#, puü, suke÷ãràkùasaþ . sa vidyutke÷ibhàryà÷àlaïkañaïkañàyàþ puttraþ . iti vàmanapuràõam ..

#<÷àlaïkàyanaþ>#, puü, (÷alaïkasyàpatyam . %<naóàdibhyaþ phak .>% 4 . 1 . 99 . iti phak .) munivi÷eùaþ . nandã . iti medinã ..

#<÷àlaïkàyanajãvasåþ>#, strã, vyàsamàtà . yathà --
     %<vyàsasyàmbà satyavatã vàsavã gandhakàlikà .
     yojanagandhà dàseyã ÷àlaïkàyanajãvasåþ ..>% iti hemacandraþ ..

#<÷àlaïkiþ>#, puü, munibhedaþ . yathà --
     %<va÷iùñho'rundhatãnàtho maitràvaruõirityapi .
     ÷àlàturãyaþ ÷àlaïkirdàkùãputtrastu pàõiniþ ..>% iti jañàdharaþ ..

#<÷àlajaþ>#, puü, (÷àlàjjàyate iti . jan + óaþ .) ÷àlamatsyaþ . yathà . ÷àlaþ ÷àlajagarjakau . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷àlaniryàsaþ>#, puü, (÷àlasya niryàsaþ .) sarjarasaþ . dhånà iti bhàùà . tatparyàyaþ . ÷àlanaþ 2 sarjaþ 3 sarjarasaþ 4 . iti ratnamàlà .. dhånakaþ 5 vahnivallabhaþ 6 sarjamaõiþ 7 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷àlaparõã>#, strã, (÷àlasya parõavat parõamasyàþ . ïãù .) vçkùavi÷eùaþ . ÷àlapàõã iti bhàùà . tatparyàyaþ . sudalà 2 supatrã 3 sthirà 4 saumyà 5 kumudà 6 guhà 7 dhruvà 8 vidàrigandhà 9 aü÷umatã 10 suparõikà 11 dãrghamålà 12 dãrghapatrikà 13 vàtaghrã 14 pãtinã 15 tanvã 16 sudhà 17 sarvànukàriõã 18 ÷ophaghrã 19 subhagà 20 devã 21 ni÷calà 22 vrãhiparõikà 23 sumålà 24 suråpà 25 ÷ubhapatrikà 26 suparõã 27 ÷àlipatrã 28 ÷àlidalà 29 . iti ràjanirghaõñaþ . vidàrã 30 sàlaparõã 31 . ityamarañãkàyàü bharataþ .. asyà guõàþ . gràhitvam . kaphapittanà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. tiktatvam . gurutvam . uùõatvam . vàtadoùaviùamajvaramehàr÷aþ÷ophasantàpanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<÷àlaparõã sthirà saumyà triparõã pãvarà guhà .
     vidàrigandhà dãrghàïghrirdãrghapatràü÷umatyapi ..
     ÷àlaparõã garacchardijvara÷vàsàtisàrajit .
     ÷oùadoùatrayaharã vçühaõyuktà rasàyanã .
     tiktà viùaharã svàduþ kùatakà÷akçmipraõut ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<÷àlabha¤jikà>#, strã, (÷àlena bhajyate nirmãyate iti . bhanja + %<kvun ÷ilpisaüj¤ayorapårvasyàpi .>% uõàø 2 . 32 . iti kvun . ñàpi ata itvam .) kàùñhàdinirmitaputtrikà . (yathà, ràjataraïgiõyàm . 2 . 66 .
     %<alolakãrtikalloladukålavasanojjvalàm .
     babhàra yadbhujastambho jaya÷rã÷àlabha¤jikàm ..>%) ve÷yà . iti jañàdharaþ ..

#<÷àlabha¤jã>#, strã, kàùñhàdinirmitaputtrikà . iti hemacandraþ ..

#<÷àlavaþ>#, puü, lodhraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷àlaveùñaþ>#, puü, (÷àlasya veùño niryàsaþ .) ÷àlaniryàsaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷àlasàraþ>#, puü, (÷àlasya sàraþ .) drumaþ . hiïguþ . iti vi÷vaþ ..

#<÷àlà>#, strã, (÷o + %<bàhulakàt ÷yaterapi kàlan .>% ityujjvaladattoktyà kàlan . 1 . 117 .) gçham . ityamaraþ .. (yathà, bhàgavate . 8 . 9 . 16 .
     %<dhåpàmodita÷àlàyàü juùñàyàü màlyadãpakaiþ ..>%) vçkùasya skandha÷àkhà . gçhaikade÷aþ . iti medinã ..

#<÷àlàkã>#, [n] puü, astravaidyaþ . nàpitaþ . ÷eladhàrã . iti kecit ..

#<÷àlàïkã>#, strã, puttalikà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷àlàjiraþ>#, puü, klã, saràvaþ . iti hemacandraþ ÷abdàratnàvalã ca ..

#<÷àlà¤ciþ>#, strã, ÷àkabhedaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷àlànã>#, strã, vidàrã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷àlàmçgaþ>#, puü, (÷àlàyà mçgaþ .) ÷çgàlaþ . iti hàràvalã ..

#<÷àlàraü>#, klã, (÷àlàü çcchatãti . ç + aõ .) hastinakhaþ . sopànam . pakùipa¤jaraþ . iti medinã ..

#<÷àlàvçkaþ>#, puü, (÷àlàyàü gçhe ÷àkhàyàü và vçka iva .) vànaraþ . kukkuraþ . ÷çgàlaþ . ityamaraþ .. mçgaþ . iti ÷abdaratnàvalã . vióàlaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷àliþ>#, puü, (÷çõàtãti . ÷é + bàlulakàt i¤ . rasya latvam .) gandhamàrjàraþ . iti medinã .. kalamàdidhànyam . ùaùñikàdidhànyam . ityamaraþ .. tatparyàyaþ . madhuraþ 2 rucyaþ 3 vrãhi÷reùñhaþ 4 nçpapriyaþ 5 dhànyottamaþ 6 kaidàraþ 7 sukumàrakaþ 8 . pustakàntare madhurasthàne kalama iti pàñhaþ . sa tu da÷avidhaþ . yathà --
     %<ràjànnaùaùñikasitetararaktamaõóasthålàõugandhatiriyàdika÷àlisaüj¤àþ .
     vrãhistatheti da÷adhà bhuvi ÷àlayaþ syusteùàü krameõa guõanàmagaõaü bravãmi ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. asya guõàþ .
     %<÷àlayo madhuràþ ÷ãtà laghupàkà balàvahàþ .
     pittaghnà÷cànilakaphàþ snigdhà baddhàlpavarcasaþ ..>% iti ràjavallabhaþ .. * .. atha ÷àlidhànyalakùaõam .
     %<kaõóanena vinà ÷uklà haimantàþ ÷àlayaþ smçtàþ ..>% ÷àlãnàü nàmàni yathà --
     %<rakta÷àliþ sakalamaþ pàõóukaþ ÷akunàdçtaþ .
     sugandhakaþ kardamako mahà÷àli÷ca dåùakaþ ..
     puùpàõóakaþ puõóarãkastathà mahiùamastakaþ .
     dãrgha÷åkaþ kà¤canako hàyano lodhrapuùpakaþ .
     ityàdyàþ ÷àlayaþ santi bahavo bahude÷ajàþ ..>% atha teùàü guõàþ .
     %<÷àlayo madhuràþ snigdhà balyà baddhàlpavarcasaþ .
     kaùàyà laghavo rucyà svaryà vçùyà÷ca vçühaõàþ ..
     alpànilakaphàþ ÷ãtàþ pittaghnà måtralàstathà .
     ÷àlayo dagdhabhåjàtàþ kaùàyà laghupàkinaþ ..
     sçùñamåtrapårãùà÷ca råkùàþ ÷leùmàpakarùaõàþ .
     kedàràþ vàtapittaghnà guravaþ kapha÷ukralàþ ..
     kaùàyà alpavarcaskà madhurà÷ca balàvahàþ ..>% kedàràþ kçùñakùetrajà uptàþ .
     %<sthalajàþ svàdavaþ pittakaphaghnà vàtavahnidàþ .
     ki¤cittiktàþ kaùàyà÷ca vipàke kañukà api ..>% sthalajà akçùñabhåmijàþ svayaüjàtàþ .
     %<vàpità madhurà vçùyà balyàþ pittapraõà÷anàþ ..
     ÷leùmalà÷càlpavarcaskàþ kaùàyà guravo himàþ ..>% vàpitàþ kçùõakùetre akçùõakùetre ca .
     %<vàpikebhyo guõaiþ ki¤ciddhãnàþ proktà avàpitàþ ..>% kçùõakùetre akçùñakùetre ca .
     %<ropitàstu navàþ vçùyàþ puràõà laghavaþ smçtàþ .
     ropitàropità bhåyaþ ÷ãghrapàkà guõàdhikàþ ..
     chinnaråóhà himà råkùà balyàþ pittakaphàpahàþ .
     baddhaviñkàþ kaùàyà÷ca laghava÷càlpatiktakàþ ..>% atha rakta÷àlerguõàþ ..
     %<rakta÷àlirvarasteùu balyo varõyastridoùajit .
     cakùuùyo måtralaþ svaryaþ ÷ukralastçójvaràpahaþ .
     viùavraõa÷vàsakàsadàhanudbahnipuùñidaþ .
     tasmàdalpàntaraguõàþ ÷àlayo mahadàdayaþ ..>% rakta÷àliþ dàudakhànã iti magadhade÷e prasiddhaþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. (pakùã . ityuõàdivçtto ujjvalaþ . 4 . 127 ..)

#<÷àlikà>#, strã, (÷àlireva . svàrthe kan . vidàdikà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷àli¤caþ>#, puü, ÷àkavi÷eùaþ . ÷à¤cyà iti bhàùà . tatparyàyaþ . ÷àla¤caþ 2 ÷itasàraþ 3 patrakeùñaþ 4 lohasàrakaþ 5 . asya guõàþ . dãpanatvam . tiktatvam . plãhàr÷aþkaphavàtanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷àli¤cã>#, strã, (÷àli¤ca + striyàü ïãù .) ÷àkabhedaþ . ÷à¤ce iti bhàùà . asya pramàõaü ÷aulpha÷abde draùñavyam ..

#<÷àlinãkaraõaü>#, klã, nyagbhàvanam . iti trikàõóa÷eùaþ .. tiraskàra iti yàvat ..

#<÷àliparõã>#, strã, (÷àleriva parõàni yasyàþ . ïãù .) màùaparõã . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 5,066a]>@
#<÷àlipiùñaü>#, klã, (÷àleþ piùñamiva ÷ubhratvàt .) sphañikam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷àlivàhanaþ>#, puü, ràjavi÷eùaþ . sa tu ÷akakartà vikramàditya÷atru÷ca ..

#<÷àlihotraþ>#, puü, ghoñakaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷àlã>#, [n] tri, (÷àlàsyàstãti . iniþ .) ÷àlàvi÷iùñaþ . padànte yuktavàcakaþ . yathà --
     %<candanacarcitanãlakalevarapãtavasanavanamàlã .
     kelicalanmaõikuõóalamaõóitagaõóayugasmita÷àlã ..>% iti jayadevaþ .. (÷làghyaþ . yathà, bhàgavate . 3 . 24 . 1 .
     %<dàyàluþ ÷àlinãmàha ÷uklàbhirvyàhçtaü smaran ..>%)

#<÷àlã>#, strã, kçùõajãrakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷àlãnaþ>#, tri, (÷àlàprave÷anamarhatãti . ÷àlà +
     %<÷àlãnakaupãne adhçùñàkàryayoþ . 5 . 2 . 20 .>% iti kha¤pratyayena nipàtanàt siddham .) adhçùñaþ . ityamaraþ .. (yathà, màrkaõóeye . 41 . 9 .
     %<atha nityaü gçhastheùu ÷àlãneùu caredyatiþ ..>%) ÷àlàsambandhã ca ..

#<÷àlãnà>#, strã, (÷àlina + ñàp .) mi÷rayà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷àlu>#, klã, (÷çõàti ÷ãtàgame . ÷é + bàhulakàt ¤uõ rephasya latva¤ca . ityujjvalaþ . 1 . 5 .) ÷àlåkam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷àluþ>#, puü, (÷é + ¤uõ rephasya latva¤ca .) kaùàyadravyam . caurakàkhyauùadhiþ . iti medinã .. bhekaþ . iti hemacandraþ ..

#<÷àlukaü>#, klã, kumudàdimålam . tatparyàyaþ . païka÷åraõam 2 ÷àlåkaþ 3 ÷àlu 4 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷àlåkaü>#, klã, (÷ala + %<÷alimaõóibhyàmåkaõ .>% uõàø 4 . 42 . iti åkaõ .) kumudàdimålam . ityamaraþ .. jàtãphalam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷àlåkaþ>#, puü, (÷ala + %<÷alimaõóibhyàmåkaõ .>% uõàø 4 . 42 . ityåkaõ .) kumudàdimålam . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 41 . 3 .
     %<mithunepi dhànya÷àradavallã÷àlåkakàrpàsàþ ..>%) maõóåkaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷àlåraþ>#, puü, (÷alate plavena gacchatãti . ÷ala + %<kharjipi¤jàdibhyaþ årolacau .>% uõàø 4 . 90 . iti åraþ .) bhekaþ . ityamaraþ ..

#<÷àleyaü>#, tri, (÷àlãnàü kùetram . ÷àli + %<vrãhi÷àlyoróhak .>% 5 . 2 . 2 . iti óhak .) ÷àlyudbhavakùetram . ityamaraþ .. ÷àlàsambandhi ÷àlasambandhi ca ..

#<÷àleyaþ>#, puü, madhurikà . ityamaraþ ..

#<÷àleyà>#, strã, (÷àleya + ñàp .) mi÷reyà . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 5,066b]>@
#<÷àlottarãyaþ>#, puü, (÷àlottare gràme bhavaþ . ÷àlottara + chaþ .) pàõinimuniþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷àlmalaþ>#, puü, ÷àlmalãvçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 64 . 3 .
     %<arjanàriùñasa¤channaü syandanai÷ca sa÷àlmalaiþ ..>%) dvãpavi÷eùaþ . iti ÷abdamàlà .. tadbivaraõaü yathà --
     %<ata årdhvaü pravakùyàmi ÷àlmalasya nibodhata .
     ÷àlmalo dbiguõo dvãpaþ krau¤cadvãpasya vistaràt ..
     parivàrya samudrantu dadhimaõóodakaü sthitaþ .
     tatra puõyà janapadà÷ciràcca mriyate janaþ ..
     kuta eva sudurbhikùaü kùamàtejoyutà hi te .
     prathamaþ såryasaïkà÷aþ sumanà nàma parvataþ ..
     pãtastu madhyamastatra ÷àtakaumbhamayo giriþ .
     nàmnà sarvasukho nàma divyauùadhisamanvitaþ ..
     tçtãya÷caiva sauvarõo bhçïgapatranibho giriþ .
     sa nàmnà rohito nàma divyo girivaro mahàn ..
     sumanàþ ku÷alo de÷aþ sukhodarkaþ sukhodayaþ .
     rohitastu tçtãyastu rohiõã nàma vi÷rutaþ ..
     tatra ratnànyanekàni svayaü rakùati vàsavaþ .
     prajàpatimupàdàya prasanno vidhivat svayam ..
     na tatra nadyo varùaü và ÷ãtoùõa¤caiva tadvidham .
     varõà÷ramàõàü vàrtà và triùu dvãpeùu vidyate ..
     na gçhaü na ca daõóo'sti ãrùyàsåyà bhayaü tathà .
     udbhidànyudakànyatra giriprasravaõàni ca ..
     bhojanaü ùaórasaü tatra teùàü svayamupasthitam .
     adhamottamo na teùvasti na lobho na parigrahaþ ..
     arogà balavanta÷ca ekàntasukhitàþ prajàþ .
     triü÷adbarùasahasràõi mànasãü siddhimàsthitàþ ..
     svasvamàyuþsvaråpa¤ca dharmai÷varyaü tathaiva ca .
     ÷àlmalàdyeùu vij¤eyaü dvãpeùu triùu sarva÷aþ ..
     vyàkhyàtaþ ÷àlmalàdyànàü dvãpànàntu vidhiþ ÷ubhaþ .
     parimaõóalastu sa dvãpa÷cakravat pariveùñitaþ .
     surodena samudreõa dviguõena samanvitaþ ..>% iti matsyapuràõe bhuvanakoùe saptadvãpanive÷anaü nàma 100 adhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<plakùadbãpapramàõàttu dviguõena samantataþ .
     saüveùñyekùurasàmbhodhiü ÷àlmaliþ saüvyavasthitaþ ..
     sapta varùàõi tatraiva tatraiva kulaparvatàþ .
     çjvàyatàþ suparvàõaþ sapta nadya÷ca suvratàþ ..
     kumuda÷connata÷caiva tçtãya÷ca balàhakaþ .
     droõaþ karõastu mahiùaþ kakudvàn sapta parvatàþ ..
     yonitoùà vibhçùñà ca candrà ÷uklà vimocanã .
     nivçtti÷ceti tà nadyaþ smçtàþ pàpaharàþ ÷ivàþ ..
     na teùu vidyate lobhaþ krodho và dvijasattamàþ .
     na caivàsti yugàvasthà janà jãvantyanàmayàþ ..
     yajanti satataü tatra varõà vàyuü sanàtanam .
     teùàü tasyàtha sàyujyaü svàråpya¤ca salokatàm ..
     kapilà bràhmaõàþ proktà ràjàna÷càruõàstathà .
     pãtà vai÷yàstathà kçùõà dbãpe'smin vçùalà dvijàþ ..>% iti kaurme bhuvanavinyàse 46 adhyàyaþ .. * .. mocarasaþ . iti ratnamàlà ..

#<÷àlmaliþ>#, puü, strã, vçkùavi÷eùaþ . ÷imula iti bhàùà .. (yathà manau . 8 . 46 .
     %<÷àlmalãn ÷àlatàlàü÷ca kùãriõa÷caiva pàdapàn ..>%) tatparyàyaþ . picchilà 2 påraõã 3 mocà 4 sthiràyuþ 5 . ityamaraþ .. duràrohà 6 ÷àlmalinã 7 ÷àlmalaþ 8 . iti ÷abdaratnàvalã .. tulinã 9 kukkuñã 10 raktapuùpà 11 kaõñakàrã 12 mocanã 13 . iti jañàdharaþ .. cirajãvã 14 picchilaþ 15 raktapuùpakaþ 16 tålavçkùaþ 17 mocàkhyaþ 18 kaõñakadrumaþ 19 raktotpalaþ 20 ramyapuùpaþ 21 bahuvãryaþ 22 yamadrumaþ 23 dãrghadrumaþ 24 sthålaphalaþ 25 dorghàyuþ 26 . iti ràjanirghaõñaþ .. kaõñakàùñhaþ 27 . iti bhàvaprakà÷aþ .. asya guõàþ . picchilatvam . vçùyatvam . balyatvam . madhuratvam . ÷ãtalatvam . kaùàyatvam . laghutvam . snigdhatvam . ÷ukra÷leùmavardhanatva¤ca . tadrasaguõàþ . gràhitvam . kaùàyatvam . kaphanà÷itva¤ca .. tatpuùpaü phala¤ca tadvidham . iti ràjanirghaõñaþ .
     %<÷àlmalã ÷ãlatà svàdvã rase pàke rasàyanã .
     ÷leùmalà snigdhabãjà ca vçühaõã raktapittajita ..
     ÷àlmalãpuùpa÷àkantu ghçtasaindhavasàdhitam .
     pradaraü nà÷ayatyeva duþsàdhya¤ca na saü÷ayaþ ..
     rase pàke ca madhuraü kaùàyaü ÷ãtalaü guru .
     kaphapittàsrajidgràhi vàtala¤ca prakãrtitam ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. narakavi÷eùaþ . tatra ÷àlmalikaõñakaiþ pãóyante ..

#<÷àlmalikaþ>#, puü, (÷àlmalã + %<vu¤chaõkañhajiti .>% 4 . 2 . 80 . iti kumudàditvàt ñhak .) rohitakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷àlmalinã>#, strã, ÷àlmalivçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷àlmalipatrakaþ>#, puü, (÷àlmalipatramiva patraü yasya .) saptacchadavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷àlmalisthaþ>#, puü, (÷àlmalau vçkùe tiùñhatãti . sthà + kaþ .) garuóaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷àlmalã>#, strã, (÷àlmali + kçdikàràditi và ïãù .) ÷àlmalivçkùaþ . ityamaraþ .. ÷alati dairghàt dåraü gacchati ÷àlmaliþ . ÷ala ja gatau nàmnãti maliõ vçddhiþ . dbayorityukte strãpakùe pàcchoõàdãti ãpi ÷almalã ca ÷àlmali÷ceti kecit tanmate vibhàùayà vçddhiþ . ÷almalã raktapuùpà ca kakuñã cirajãvikà iti koùàntaramiti mukuñaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<÷àlmalã>#, [n] puü, (÷àlmalaþ à÷rayatvenàstyasyeti . iniþ .) garuóaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

@<[Page 5,067a]>@
#<÷àlmalãkandaþ>#, puü, (÷àlmalyàþ kandaþ .) ÷àlmalivçkùamålam . tatparyàyaþ . vijulaþ 2 vanavàsakaþ 3 vanavàsã 4 malaghnaþ 5 malahantà 6 . asya guõàþ . madhuratvam . malasaügraharodhajayakàritvam . ÷i÷iratvam . pittadàhàrti÷ophasantàpanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷àlmalãphalaþ>#, puü, (÷àlmalyàþ phalamiva phalaü yasya .) tejaþphalavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷àlmalãveùñaþ>#, puü, (÷àlmalyà veùñaþ .) ÷àlmaliniryàsaþ . ÷imula àñhà iti bhàùà .. tatparyàyaþ . picchà 2 . ityamaraþ .. mocarasaþ 3 ÷àlmalaþ 4 ÷àlmalãveùñakaþ 5 . iti ratnamàlà .. mocasràvaþ 6 mocaniryàsaþ 7 . asya guõàþ .
     %<mocasràvo himo gràhã snigdho vçùyaþ kaùàyakaþ .
     pravàhikàtisàràmakaphapittàsradàhanut ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<÷àlmalãveùñakaþ>#, puü, (÷àlmalãveùña + svàrthe kan .) ÷àlmalãveùñaþ . iti ratnamàlà ..

#<÷àlvaþ>#, puü, de÷avi÷eùaþ . yathà --
     %<÷àlvàstu kàrakukùãyà maravastu da÷erakàþ ..>% iti hemacandraþ .. ràjavi÷eùaþ . iti mahàbhàratam .. (bhãùmeõa sahàsya yuddhavçttànto mahàbhàrate àdiparvaõi 102 adhyàye tathà kçùõena sahàsya yuddhavçttàntastatraiva vanaparvaõi 15 adhyàyamàrabhya draùñavyaþ ..)

#<÷àlvaõaþ>#, puü, vàtaghnauùadhagaõavi÷eùaþ . yathà --
     %<kàkolyàdiþ sa vàtaghnaþ sarvàmladravyasaüyutaþ .
     sànåpodakamàüsastu sarvasnehasamanvitaþ ..
     sukhoùõaþ spaùñalavaõaþ ÷àlvaõaþ parikãrtitaþ .
     tenãpanàhaü kurvãta sarvadà vàtarogiõàm ..>% iti su÷rute cikitsitasthàne 5 adhyàyaþ ..

#<÷àvaþ>#, puü, (÷avyate pràpyate iti . ÷ava gatau + gha¤ .) ÷i÷uþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà raghuvaü÷e . 6 . 3 .
     %<÷ilàvibhaïgairmçgaràja÷àvaþ tuïgaü nagotsaïgamivàruroha ..>% ÷avasyàyam . ÷ava + aõ .) ÷avasambandhini, tri .. yathà --
     %<grahaõe ÷àvamà÷aucaü vimukto sautikaü smçtam .
     tayoþ sampattimàtreõa upaspç÷ya kriyàkramaþ ..>% iti tithyàditattve brahmàõóapuràõam ..

#<÷àvakaþ>#, puü, (÷àva eva . svàrthe kan .) ÷i÷uþ . ityamaraþ .. (yathà, vçhatsaühitàyàm . 48 . 13 .
     %<dattàbhayakhagamåga÷àvakeùu teùvà÷rameùvathavà ..>%)

#<÷àvaraþ>#, puü, (÷avaràõàmayam . ÷avara + aõ .) pàpam . aparàdhaþ . lodhravçkùaþ . iti medinã .. ÷avarasvàmikçtabhàùyavi÷eùaþ . ÷ivakçtatantravi÷eùa÷ca . ÷avarasambandhini, tri . yathà --
     %<saüpåjya preùaõaü kuryàt da÷amyàü ÷àvarotsavaiþ ..>% iti tithyàditattvam ..

#<÷àvarabhedàkùaü>#, klã, tàmram . iti hemacandraþ ..

#<÷àvarã>#, strã, ÷åka÷imbã . iti medinã ..

#<÷àvarotsavaþ>#, puü, (÷àvaràõàmutsavaþ .) mlecchakçtotsavaþ . yathà --
     %<påjayitvà mahàùñamyàü navamyàü balibhistathà .
     visarjayet da÷amyàü tu ÷ravaõe ÷àvarotsavaiþ ..
     antaþpàdo divàbhàge ÷ravaõasya yadà bhavet .
     tadà saüpreùaõaü devyà da÷amyàü ÷àvarotsavaiþ ..
     ràgiõãbhiþ kumàrãbhirve÷yàbhirnartakaistathà .
     ÷aïkhatåryaninàdai÷ca mçdaïgaiþ pañahaistathà ..
     dhvajairvajrairbahuvidhairlàjapuùpaprakãrõakaiþ .
     dhålãkardamavikùepaiþ krãóàkautukamaïgalaiþ ..
     bhagaliïgavidhànai÷ca bhagaliïgapragãtakaiþ .
     bhagaliïgàdi÷abdai÷ca krãóayeyuralaü janàþ ..
     parairnikùipyate yastu yaþ paraü nàkùipatyapi .
     kruddhà bhagavatã tasya ÷àpaü dadyàt sudàruõam ..>% iti kàlikàpuràõe uttaratantre 60 adhyàyaþ ..

#<÷à÷vataü>#, tri, (÷a÷vadbhavam . ÷a÷vat + aõ .) nityam . ityamaraþ .. (yathà, ràmàyaõe . 1 . 2 . 15 .
     %<mà niùàda pratiùñhàü tvamagamaþ ÷à÷vatãþ samàþ .
     yat krau¤camithunàdekamavadhãþ kàmamohitam ..>%) pàribhàùika÷à÷vataü yathà --
     %<÷à÷vataü devapåjàdi vipradàna¤ca ÷à÷vatam .
     ÷à÷vataü saguõà vidyàþ suhçnmitra¤ca ÷à÷vatam ..>% iti gàruóe nãtisàgare 109 adhyàyaþ ..

#<÷à÷vataþ>#, puü, vedavyàsaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (÷ivaþ . yathà mahàbhàrate . 13 . 17 . 32 .
     %<pravçtti÷ca nivçtti÷ca niyataþ ÷và÷vato dhruvaþ ..>%)

#<÷àskulaþ>#, tri, màüsà÷ã . iti hemacandraþ ..

#<÷àskulikaü>#, klã, (÷askula + samåhàrthe ñhak .) ÷askulisamåhaþ . ityamaraþ ..

#<÷àsa>#, u kùa lu ÷àsane . iti kavikalpadrumaþ .. (adàø-paraø-sakaø-señ . ktàveñ .) u, ÷àsitvà ÷iùñvà . kùa, ÷àsati . lu, ÷àsti . ÷àsti ya÷càj¤ayà ràj¤aþ sa samràóityamaraþ . iti durgàdàsaþ ..

#<÷àsa># ïa u à÷iùi . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-adàø ca-àtmaø-sakaøseñ .) àïpårbà iti kevalànàmanyapårbàõà¤ca prayoganiràsàrtham . kintu idaü gurubhyaþ pårbebhyo namo vàkaü pra÷àsmahe . ityuttaracarite prapårbo'pi dç÷yate . ïa, à÷àsate . u, à÷àsitvà à÷àstvà . pa¤camasvarànubandhasàmarthyàt ktràpratyayasya na yap samàsàbhàvàditi govindabhaññaþ . kintu asya udanubandhaphalaü chandasyeveti dhàtupradãpaþ . la ïa, à÷àste ÷àsu ïiddhasa ïe ityatra jakùàdãya÷àstereva grahaõàdasyopadhàyà ikàro na syàt . à÷ãriùñàrthà÷aüsanam . icchàyàmityanye . iti durgàdàsaþ ..

#<÷àsa># la ïa à÷iùi . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-adàø ca-àtmaø-sakaøseñ .) àïpårbà iti kevalànàmanyapårbàõà¤ca prayoganiràsàrtham . kintu idaü gurubhyaþ pårbebhyo namo vàkaü pra÷àsmahe . ityuttaracarite prapårbo'pi dç÷yate . ïa, à÷àsate . u, à÷àsitvà à÷àstvà . pa¤camasvarànubandhasàmarthyàt ktràpratyayasya na yap samàsàbhàvàditi govindabhaññaþ . kintu asya udanubandhaphalaü chandasyeveti dhàtupradãpaþ . la ïa, à÷àste ÷àsu ïiddhasa ïe ityatra jakùàdãya÷àstereva grahaõàdasyopadhàyà ikàro na syàt . à÷ãriùñàrthà÷aüsanam . icchàyàmityanye . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 5,067c]>@
#<÷àsanaü>#, klã, (÷àsa + lyuñ .) àj¤à . (yathà, manau . 9 . 262 .
     %<kurvãta ÷àsanaü ràjà samyak sàràparàdhataþ ..>%) tatparyàyaþ . avavàdaþ 2 nirde÷aþ 3 nide÷aþ 4 ÷iùñiþ 5 . ityamaraþ .. ÷àstiþ 6 . iti bharataþ .. àde÷aþ 7 àde÷anam 8 . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷àstram 9 . iti jañàdharaþ .. ràjadattabhåmiþ . lekhà . ÷àstram . ÷àstiþ . iti medinã .. (dànalikhitatàmraphalakàdiþ . yathà, kathàsaritsàgare . 124 . 62-63 .
     %<÷àsanaü lekhayitvà ca tamevaü sa samàdi÷at .
     oükàrapãñhamàrgeõa bhadra gacchottaràü di÷am ..
     tatràmunà ÷àsanena gràmaü bhuïkùva madarpitam .
     nàmnà taü khaõóavañakaü pçcchan gacchannavàpsyasi ..>% yathàca màrkaõóeye . 36 . 8 .
     %<vàcyaü te ÷àsanaü paññe kùudràkùaranive÷itam ..>% striyàü dharmopade÷akartro . yathà, çgvede . 1 . 31 . 11 .
     %<iLàmakçõvanmanuùasya ÷àsanãm ..>%)

#<÷àsanaharaþ>#, puü, (haratãti . hç + ac . ÷àsanasya haraþ .) ràjadåtaþ . àj¤àvàhakaþ . iti kecit ..

#<÷àsitaþ>#, tri, (÷àsa + ktaþ .) kçta÷àsanaþ . yathà,
     %<sujãrõamannaü suvicakùaõaþ sutaþ su÷àsità strã nçpatiþ susevitaþ .
     sucintya coktaü suvicàrya yat kçtaü sudãrghakàle'pi na yàti vikriyàm ..>% iti pa¤caratnam ..

#<÷àsità>#, [ç] tri, (÷àsu + tçc .) ÷àstà . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, manau . 7 . 17 .
     %<sa ràjà puruùo daõóaþ sa netà ÷àsità ca saþ ..>% vyàkhyàtà . yathà, tatraiva . 2 . 150 .
     %<bràhmasya janmanaþ kartà svadharmasya ca ÷àsità ..>%)

#<÷àstà>#, [ç] tri, (÷àsu + %<tçntçcau ÷aüsãti .>% uõàø 2 . 94 . iti asaüj¤àyàmapi tçn . sa ca aniñ .) ÷àsanakartà . tatparyàyaþ . de÷akaþ 2 ÷àsità 3 . iti trikàõóa÷eùaþ .. yathà --
     %<dvau dhàtà ca vidhàtà ca pauràõau jagataþ patã .
     dvau ÷àstàrau triloke'smin dharmàdharmau prakãrtitau ..>% iti vahnipuràõe gaõabhedanàmàdhyàyaþ .. (yathà ca bhàgavate . 1 . 12 . 26 .
     %<ràjarùãõàü janayità ÷àstà cotpathagàminàm ..>%)

#<÷àstà>#, [ç] puü, (÷àsu + %<tçntçcau ÷asikùadàdibhyaþ saüj¤àyàü càniñau .>% uõàø 2 . 94 . iti tçn . sa ca aniñ .) buddhaþ . ityamaraþ .. upàdhyàyaþ . ràjà . pità . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

@<[Page 5,068a]>@
#<÷àstiþ>#, strã, (÷àsa + bàhulakàt tiþ . ityujjaladattaþ . 4 . 179 .) ÷àsanam . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, màrkaõóeye . 132 . 20 .
     %<pràhoccairastrametanme duùña÷àstisamudyatam ..>%)

#<÷àstraü>#, klã, (÷iùyate anena . ÷àsa + %<sarvadhàtubhyaùñran .>% uõàø 4 . 158 . iti ùñran .) nide÷aþ . granthaþ . ityamaraþ .. sa ca granthaþ aùñàda÷avidhaþ . tasya vivaraõaü vidyà÷abde draùñavyam .. * .. ÷àstrotpattiryathà -- matsya uvàca .
     %<tapa÷cacàra prathamamamaràõàü pitàmahaþ .
     àvirbhåtàstato vedàþ sàïgopàïgapadakramàþ ..
     puràõaü sarva÷àstràõàü prathamaü brahmaõà smçtam .
     nitya÷abdamayaü puõyaü ÷atakoñipravistaram ..
     anantara¤ca vaktrebhyo vedàstasya viniþsçtàþ .
     mãmàüsànyàyavidyà÷ca pramàõaü tarkasaüyutàþ ..
     vedàbhyàsaratasyàsya prajàkàmasya mànasàþ .
     manasaþ pårbasçùñà vai jàtà ye tena mànasàþ ..>% iti màtsye 3 adhyàyaþ .. * .. ÷àstroktakarma kartavyaü na tu ÷àstraviruddham . yathà --
     %<÷rutismçtisadàcàravihitaü karma kevalam .
     sevitavyaü caturvarõairbhajadbhiþ ke÷avaü sadà ..
     anyathà nirayaü yànti kumàrgàgamasevanàt .
     ato vedaviruddhàrthaü ÷àstroktaü karma saütyajet ..
     svabuddhiracitaiþ ÷àstraiþ pratàryeha ca bàli÷àn .
     vighnanti ÷reyaso màrgaü lokanà÷àya kevalam ..
     nindanti devatà vedàüstapo nindanti saddvijàn .
     tena te nirayaü yànti hyasacchàstraniùevaõàt ..
     ÷rutismçtisadàcàravihitaü karma ÷à÷vatam .
     svaü svaü dharmaü prayatnena ÷reyo'rthãha samàcaret ..
     svabuddhiracitaiþ ÷àstrairmohayitvà janaü naràþ .
     tena te nirayaü yànti yugànàü saptaviü÷atiþ ..>% iti pàdme uttarakhaõóe 17 adhyàyaþ .. * .. adhyàtma÷àstràtirikta÷àstranindà yathà --
     %<puràõaü bhàrataü vedadharma÷àstràõi yàni ca .
     àyuùaþ kùapaõàyaiva dharmata÷cenna càcaret ..
     puttradàràdisaübhàraþ puüsàü saümåóhacetasàm .
     viduùàü ÷àstrasaübhàraþ tadyogàbhyàsavighnakçt ..
     idaü j¤eyamidaü j¤eyaü yaþ sarvaü j¤àtumicchati .
     api varùa÷atenàpi ÷àstràntaü nàdhigacchati ..
     vij¤àyàkùaratanmàtraü jãvitu¤càpi sa¤calan .
     vihàya ÷àstrajàlàni pàralaukikamàcaret ..
     paõóito'pi hi mårkho'sau ÷aktiyukto'pya÷aktikaþ .
     yaþ saüsàrànna càtmànaü samuttàrayituü kùamaþ ..>% iti vahnipuràõe sunàmadbàda÷ãnàmàdhyàyaþ .. * .. vedaviruddha÷àstràõi yathà --
     %<anyàni caiva ÷àstràõi loke'sminmohanàni ca .
     vedavàdaviruddhàni mayaiva kathitàni tu ..
     vàmaü pà÷upataü yogaü nàkulaü caiva bhairavam .
     asevyametat kathitaü vedavàhyaü tathetarat ..
     vedamårtirahaü viprà nànya÷àstràrthavàdibhiþ .
     j¤àyate matsvaråpa¤ca tyaktvà vedaü sanàtanam ..>% iti kaurme upavibhàge 36 adhyàyaþ .. * .. api ca . kårmapuràõe himàlayaü prati devãvàkyam .
     %<yàni ÷àstràõi dç÷yante loke'smin vividhàni ca .
     ÷rutismçtiviruddhàni niùñhà teùàü hi tàmasã ..
     karàlabhairava¤càpi yàmalaü vàmanà÷ritam .
     evaüvidhàni cànyàni mohanàrthàni tàni tu .
     mayà sçùñàni cànyàni mohàyaiùàü bhavàrõave ..>% tasmàt sadbhiþ ÷rutismçtiviruddhe vartmani na kadàcit padaü nyastavyam . iti malamàsatattvam .. * .. pçthivyàü tantra÷àstràvataraõaü yathà -- ÷iva uvàca .
     %<lambodara mahàbhàga ÷çõu me paramaü vacaþ .
     idaü mahàsusandarbhaü mama vaktràdbinirgatam ..
     nirgataü pàrvatãvaktràttantraü paramadurlabham .
     vilikhya bahuyatnena gaccha siddhà÷ramaü suta ..
     yatra tiùñhanti munayo vedavedàïgapàragàþ .
     aõimàdiguõairyuktaþ ÷ãghraü tvaü bhava me suta ..
     ityuktaþ ÷aïkareõàsau càùñabàhurabhåttataþ .
     caturbhirhastaiþ saülikhya ÷ivàya vinivedayet ..
     ÷iva uvàca .
     gaccha puttra mahàbàho tantramàdàya satvaram .
     siddhà÷ramaü vanaü ramyaü yathendrasya ca nandanam .
     praõamya prayayau ÷ãghraü tantramàdàya tadvanam ..>% ityupakramya .
     %<munervàkyaü tataþ ÷rutvà tattantraü munaye dadau .
     evaü tantràõi sarvàõi vilikhya vinivedayet ..>% iti gàyattrãtantre da÷amabràhmaõapañalaþ .. * .. ÷aivapà÷upatàdi÷àstrotpattiryathà --
     %<prathamaü hi mayà proktaü ÷aivaü pà÷upatàdikam .
     macchaktyàve÷itairvipraiþ saüproktàni tataþ param ..
     kaõàdena ca saüproktaü ÷àstraü vai÷e÷ikaü mahat .
     gautamena tathà nyàyaü sàükhyantu kapilena tu ..
     dhiùaõena tathà proktaü càrvàkamatigarhitam ..
     daityànàü nà÷anàrthàya viùõunà buddharåpiõà .
     bauddha÷àstraü tathà proktaü lagnanãlapañàdikam ..
     àpatyaü ÷utivàkyànàü dar÷ayan lokagarhitam .
     karmasvaråpatyàjyatvamatra vai pratipadyate .
     sarvakarmaparibhraùñaü kalmaùantu taducyate ..
     gautamaprokta÷àstràrthaniratàþ sarva eva hi .
     ÷àrgàlãü yonimàpannàþ sandigdhàþ sarvakarmasu ..>% iti gandharvatantre prathamapañalaþ ..

#<÷àstrakçt>#, puü, (÷àstraü karotãti . kç + kvip .) çùiþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. ÷àstrakartari, tri .. (yathà, bhàgavate . 1 . 10 . 22 .
     %<vidhitsamàno'nusasàra ÷àstrakçt ..>%)

#<÷àstragaõóaþ>#, tri, praghañàvit . iti trikàõóa÷eùaþ .. hàràvalyàü chàtragaõóa iti pàñhaþ ..

@<[Page 5,068c]>@
#<÷àstracakùuþ>#, [s] klã, (÷àstreùu cakùuriva .) vyàkaraõam . iti kecit ..

#<÷àstracàraõaþ>#, tri, (÷àstraü càrayati pracàraya tãti . cara + õic + lyuþ .) ÷àstradar÷ã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷àstraj¤aþ>#, tri (÷àstraü jànàtãti . j¤à + kaþ .) ÷àstravettà . yathà --
     %<aniyukto niyukto và ÷àstraj¤o vaktumarhati .
     daivãü vàcaü sa vadati yaþ ÷àstramupajãvati ..>% iti vyavahàratattvadhçtanàradavacanam ..

#<÷àstratattvaj¤aþ>#, puü, (÷àstrasya tattvaü jànàtãti . j¤à + kaþ .) gaõakaþ . yathà, ÷abdaratnàvalyàm .
     %<daivaj¤o gaõako j¤ànã mauhårto daivalekhakaþ .
     vàrtàntiko jyotiùiko mauhårtikaprasåcakau ..
     saüvatsaro varùakoùo rekhàjãvã gaõàïkabhuk .
     tàntriko j¤àtasiddhàntaþ ÷àstratattvaj¤a ãritaþ ..>%

#<÷àstradar÷ã>#, [n] tri, (÷àstraü draùñuü ÷ãlamasya . õiniþ .) ÷àstraj¤aþ . tatparyàyaþ . antarvàõiþ 2 ÷àstravit 3 ÷àstracàraõaþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷àstravit>#, [d] tri, (÷àstraü vettãti . vid + satsådviùeti kvip .) ÷àstradar÷ã . ityamaraþ ..

#<÷àstravipratiùiddhaþ>#, tri, (÷àstreõa vipratiùiddhaþ .) ÷àstraniùiddhaþ . ÷àstra÷abdapårbakavipårbakasidhadhàtoþ karmaõi ktapratyayena niùpanno và ..

#<÷àstra÷ilpã>#, [n] puü, (÷àstraü ÷ilpamasyàstãti . iniþ .) kà÷mãrade÷aþ . tadde÷asthe, puü bhåmni . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷àstrã>#, [n] tri, ÷àstraj¤aþ . ÷àstraü vettãtyarthe õinpratyayena niùpannaþ ..

#<÷àsyaþ>#, tri, (÷às + õyat .) ÷àsanãyaþ . ÷àsitavyaþ . (yathà, manau . 8 . 191 .
     %<yo nikùepaü nàrpayati ya÷cànikùipya yàcate .
     tàvubhau cauravacchàsyau dàpyau và tatsamaü damam ..>% ÷ikùaõãyaþ . yathà, çgvede . 1 . 189 . 7 .
     %<abhipitte manave ÷àsyo bhåþ .>% %<÷àsyo bhåþ ÷ikùaõãyo bhava idaü kuru idaü kuru iti vidheyo bhava .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<÷i>#, na ¤a ni÷àne . iti kavikalpadrumaþ .. (svàøubhaø-sakaø-aniñ .) ni÷ànamiti ÷yate råpam . ÷àna ¤a teje ityasya nityasanantatvàt . anekàrthatvàt ni÷ànamiha tãkùõãkaraõam . na ¤a, ÷inoti ÷inute khaógaü karmakàraþ . iti durgàdàsaþ ..

#<÷iü÷apà>#, strã, vçkùavi÷eùaþ . ÷i÷u iti bhàùà . tatparyàyaþ . picchilà 2 aguruþ 3 kapilà 4 bhasmagarbhà 5 . ityamaraþ .. aguru÷iü÷apà 6 . iti bharataþ .. kçùõasàrà 7 . iti jañàdharaþ .. piïgalà 8 picchalà 9 bãrà 10 . iti ratnamàlà .. * .. yathà --
     %<÷iü÷apà gurusàrà ca picchilà guru÷iü÷apà .
     sà cet kapilavarõà syàdbhasmagarbhà nigadyate ..
     kvacittu kapilà bhasmagarbhà càguru÷iü÷apà .
     picchilà ÷iü÷apà yugmapatrikàguru cetyapi ..>% iti ÷abdaratnàvalã .. asyà guõàþ . %<÷iü÷apà vàtanà÷inã .>% iti ràjavallabhaþ .. api ca .
     %<÷iü÷apà kañukà tiktà kaùàyà ÷oùakàriõã .
     uùõavãryà harenmedaþ kuùñhacitravamikçmãn .
     vastivadbraõadàhàsravalàsàgarbhapàtinã ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (tatkàùñhanirmitarathastu dçóho bhavati . yathà, çgvede . 3 . 53 . 19 .
     %<abhivyayasva khadirasya sàramojo dhehi spandane ÷iü÷apàyàm .>% spandane rathasya gamane sati ÷iü÷apàyàü ÷iü÷apàkhyadàrunirmite rathasya phalake ojo dhehi dàróhyaü kuru . iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<÷ik>#, [c] strã, ÷ikyam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷ikkuþ>#, tri, avyavasàyã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷ikthaü>#, klã, madhujàtadravyavi÷eùaþ . mom iti bhàùà . tatparyàyaþ . ÷ikthakam 2 madhujam 3 vighasam 4 madhusambhavam 5 modanam 6 kàcam 7 ucchiùñamodanam 8 makùikàmalam 9 kùaudreyam 10 pãtaràgam 11 snigdham 12 màkùikajam 13 kùaudrajam 14 madhu÷eùam 15 dràvakam 16 màkùikà÷rayam 17 madhåtthitam 18 madhåttham 19 . asya guõàþ . picchilatvam . svàdutvam . kuùñhavàtàsranà÷itvam . mçdutvam . kañutvam . snigdhatvam . lepena sphuñitàïgavilopanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ikthakaü>#, klã, (÷iktha + svàrthe kan .) ÷iktham . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ikyaü>#, klã, (sraüsa + %<sraüseþ ÷i kuñ kicca .>% uõà 0 5 . 16 . iti yat . sa ca kit . kuóàgamaþ ÷iràde÷a÷ca .) dravyarakùàrtharajjumayàdhàravi÷eùaþ . ÷ikà iti bhàùà . tatparyàyaþ . kàcaþ 2 ÷ikyà 3 ÷ik 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, bhàgavate . 10 . 8 . 30 .
     %<hastàgràhye racayati vidhiü pãñhakolåkhalàdyai÷chidraü hyantarnihitavayunaþ ÷ikyabhàõóeùu tadvit ..>%)

#<÷ikyà>#, strã, (÷ikya + striyàü ñàp .) ÷ikyam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷ikyitaü>#, tri, (÷ikye sthàpitamityarthe pràtipadikàt dhàtvarthe iti õic tataþ ktaþ .) ÷ikyasthàpitavastu . tatparyàyaþ . kàcitaþ 2 . ityamaraþ ..

#<÷ikùa>#, ïa ÷ikùaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-sakaø-señ .) hrasvã . ïa, ÷ikùate . ÷ikùaõaü vidyàgrahaõam . a÷ikùatàstraü pitureva mantraviditi raghuþ . iti durgàdàsaþ ..

#<÷ikùaõaü>#, klã, (÷ikùa + lyuñ .) vidyopàdànam . iti ÷ikùà÷abdañãkàyàü bharataþ ..

@<[Page 5,069b]>@
#<÷ikùà>#, strã, (÷ikùa + %<guro÷ca halaþ .>% 3 . 3 . 103 . ityaþ . tataùñàp .) ÷ikùaõam . ÷yonàkavçkùaþ . iti ÷abdamàlà .. vedàïga÷àstravi÷eùaþ . ityamaraþ .. yathà --
     %<÷ikùà kalpo vyàkaraõaü niruktaü jyotiùàü gaõaþ .
     chandovicitirityetaiþ ùaóaïgo veda ucyate ..>% iti . tatra akàràdivarõànàü sthalakaraõaprayatnabodhikà a-ku-e-ha-visarjanãyàþ kaõñhyà ityàdikà ÷ikùà . iti taññãkàyàü bharataþ .. * .. * .. atha ÷ikùà÷àstraü likhyate . %<atha ÷ikùàü pravakùyàmi pàõinãyamataü yathà . ÷àstrànupårvaü tadvidyàdyathoktaü lokavedayoþ .. prasiddhamapi ÷abdàrthamavij¤àtamabuddhibhiþ . punarvyaktãkariùyàmi vàca uccàraõe vidhim .. triùaùñi÷catuþùaùñirvà varõàþ ÷ambhumate matàþ . pràkçte saüskçte càpi svayaü proktàþ svayambhuvà .. svarà viü÷atireka÷ca spar÷ànàü pa¤caviü÷atiþ . yàdaya÷ca smçtà hyaùñau catvàra÷ca yamàþ smçtàþ .. anusvàro visarga÷ca ZkaVpau càpi parà÷ritau . duþspçùña÷ceti vij¤eyaþ ëkàraþ pluta eva ca .. àtmà buddhyà sametyàrthànmano yuïkte vivakùayà . manaþ kàyàgnimàhanti sa prerayati màrutam .. màrutastårasi caranmandraü janayati svaram . pràtaþsavanayogantaü chando gàyattramà÷ritam .. kaõñhe màdhyandinayutaü madhyamaü traiùñubhànugam . tàraü tàrtãyasavanaü ÷ãrùaõyaü jàgatànugam .. sodãrõo mårdhnyabhihato vaktramàpadya màrutaþ . varõà¤janayate teùàü vibhàgaþ pa¤cadhà smçtaþ .. svarataþ kàlataþ sthànàt prayatnànupradànataþ . iti varõavidaþ pràhurnipuõaü taü nibodhata .. udàtta÷cànudàtta÷ca svarita÷ca svaràstrayaþ . hrasvo dãrghaþ pluta iti kàlato niyamà aci .. udàtte niùàdagandhàràvanudàtte çùabhadhaivatau . svaritaprabhavà hyete ùaójamadhyamapa¤camàþ .. aùñau sthànàni varõànàmuraþ kaõñhaþ ÷irastathà . jihvàmåla¤ca dantà÷ca nàsikauùñhau ca tàlu ca .. obhàva÷ca vivçtti÷ca ÷a-ùa-sà repha eva ca . jihvàmålamupadhmà ca gatiraùñavidhoùmaõaþ .. yadyobhàvaprasandhànamukàràdiparaü padam . svaràntaü tàdç÷aü vidyàdyadanyadvyaktamuùmaõaþ .. hakàraü pa¤camairyuktamantaþsthàbhi÷ca saüyutam . aurasyaü taü vijànãyàt kaõñhyamàhurasaüyutam .. kaõñhyàvahà vi-cu-ya-÷àstàlavyà oùñhajàvupå . syurmårdhanyà ç-ñu-ra-ùà dantyà ë-tu-la-sàþ smçtàþ .. jihvàmåle tu kuþ prokto dantyoùñhyo vaþ smçto budhaiþ . e ai tu kaõñhatàlavyà o au kaõñhoùñhajau smçtau .. ardhamàtrà tu kaõñhyà syàdekàraikàrayorbhavet . okàraukàrayormàtrà tayorvivçtasaüvçtam .. saüvçtaü màtrikaü j¤eyaü vivçtantu dbimàtrikam . ghoùà và saüvçtàþ sarve aghoùà vivçtàþ smçtàþ .. svaràõàmuùmaõà¤caiva vivçtaü karaõaü smçtam . tebhyo'pi vivçtàveïau tàbhyàmaicau tathaiva ca .. anusvàrayamàõà¤ca nàsikàsthànamucyate . ayogavàhà vij¤eyà à÷rayasthànabhàginaþ .. alàvuvãõànirghoùo dantyamålyasvarànanu . anusvàrastu kartavyo nityaü hroþ ÷a-ùa-seùu ca .. anusvàre vivçtyàntu viràme càkùaradvaye . dviroùñhyau tu vigçhõãyàdyatraikàravakàrayoþ .. vyàghrã yathà haret puttràn daüùñràbhyàü na ca pãóayet . bhãtà patanabhedàbhyàü tadbadvarõàn prayojayet .. yathà sauràùñrikà nàrã takraü ityabhibhàùate . evaü raïgàþ prayoktavyàþ khea-ràü iva khedayà .. raktavarõaü prayu¤jãran no graset pårvamakùaram . dãrghasvaraü prayu¤jãyàt pa÷cànnàsikyamàcaret .. hçdaye caikamàtraþ syàdardhamàtrastu mårdhani . nàsikàyàü tathàrdha¤ca raïgasyaivaü dvimàtratà .. hçdayàdutkare tiùñhan kàüsyena samanusvaram . màrdava¤ca dvimàtra¤ca jagharnvà iti nidar÷anam .. madhye tu kampayet kampamubhau pàr÷vau samau tathà . sa raïgaü kampayet kampaü rathãveti nidar÷anam .. evaü varõàþ prayoktavyà nàvyaktà na ca pãóayet . samyagvarõaprayogeõa brahmaloke mahãyate .. gãtã ÷ãghrã ÷iraþkampã tathà likhitapàñhakaþ . anarthaj¤o'lpakaõñha÷ca ùaóete pàñhakàdhamàþ .. màdhuryamakùaravyaktiþ padacchedastu susvaraþ . dhairyaü layasamartha÷ca ùaóete pàñhakà guõàþ .. ÷aïkitaü bhãtamudghçùñamavyaktamanunàsikam . kàkasvaraü ÷irasi gataü tathà sthànavivarjitam .. upàü÷uduùñaü tvaritaü nirastaü vilambitaü gadgaditaü pragãtam . niùpãóitaü grastapadàkùara¤ca vadenna dãnaü na tu sànunàsyam .. pràtaþ pañhennityamuraþsthitena svareõa ÷àrdålarutopamena . madhyaü dine kaõñhagatena caiva cakràhvasaükåjitasannibhena .. tàrantu vidyàt savanaü tçtãyaü ÷irogataü tacca sadà prayojyam . mayårahaüsànyabhçtasvaràõàü tulyena nàdena ÷iraþsthitena .. aco'spçùñà yaõastvãùannamaspçùñàþ ÷a-rastathà . ÷eùàþ spçùñà halaþ proktà nibodhànupradànataþ .. yamo'nunàsikà na hro nàdino ha-jhaùaþ smçtàþ . ãùannàdà yaõo ja÷ca ÷vàsina÷ca khaphàdayaþ .. ãùacchvàsàü÷caro vidyàt gordhàmaitat pracakùate . dàkùãputtraþ pàõininà yenedaü vyàpitaü bhuvi .. chandaþ pàdau tu vedasya hastau kalpo'tha pañhyate . jyotiùàmayanaü cakùurniruktaü ÷rotramucyate .. ÷ikùà ghràõantu vedasya mukhaü vyàkaraõaü smçtam . tasmàt sàïgamadhãtyaiva brahmaloke mahãyate .. udàttamàkhyàti vçùo'ïgulãnàü prade÷inãmålaniviùñamårdhà . upàntamadhye svaritaü dhçta¤ca kaniùñhikàyàmanudàttameva .. udàttaü prade÷inãü vidyàtpracayaü madhyatoïgulim . nihatantu kaniùñhikyàü svaritopakaniùñhikàm .. antodàttamàdyudàttamudàttamanudàttaü nãcasvaritam . madhyodàttaü svaritaü dvyudàttaü tryudàttamiti nava pada÷ayyà .. agniþ somaþ pra vo vãryaü haviùàü svarbçhaspatirindràbçhaspatã . agnirityantodàttaü soma ityàdyudàttaü pra ityudàttaü va ityanudàttaü vãryaü nãcasvaritam .. haviùàü madhyodàttaü svariti svaritam . bçhaspatiriti dvyudàttamindràbçhaspatã iti tryudàttam .. anudàtto hçdi j¤eyo mårdhnyudàtta udàhçtaþ . svaritaþ karõamåle tu sarvàsye pracayaþ smçtaþ . càùastu badate màtràü dvimàtrantveva vàyasaþ . ÷ikhã rauti trimàtrantuü nakulastvardhamàtrakam .. kutãrthàdàgataü dagdhamapavarõa¤ca bhakùitam . na tasya pàñhe mokùo'sti pàpàheriva kilviùàt .. sutãrthàdàgataü vyaktaü sàmnàyyaü suvyavasthitam . susvareõa suvaktreõa prayuktaü brahma ràjate .. mantro hãnaþ svarato varõato và mithyàprayukto na tamarthamàha . sa vàgvajro yajamànaü hinasti yathendra÷atruþ svarato'paràdhàt .. anakùaraü hatàyuùyaü vikharaü vyàdhipãóitam . akùatà ÷astraråpeõa vajraü patati mastake .. hastahãnantu yo'dhãte svaravarõavivarjitam . çgyajuþsàmabhirdagdho viyonimadhigacchati .. hastena vedaü yo'dhãte svaravarõàrthasaüyutam . çgyajuþsàmabhiþ påto brahmaloke mahãyate .. ÷aïkaraþ ÷àïkarãü pràdàddàkùãputtràya dhãmate . vàïmayebhyaþ samàhçtya daivãü vàcamiti sthitiþ .. yenàkùarasamàmnàyamadhigamya mahe÷varàt . kçtsnaü vyàkaraõaü proktaü tasmai pàõinaye namaþ .. yena dhautà giraþ puüsàü vimalaiþ ÷abdavàribhiþ . tama÷càj¤ànajaü bhinnaü tasmai pàõinaye namaþ .. aj¤ànàndhasya lokasya j¤ànà¤jana÷alàkayà . cakùurunmãlitaü yena tasmai pàõinaye namaþ .. trinayanamukhaniþsçtàmimàü ya iha pañhet prayata÷ca sadà dvijaþ . sa bhavati dhanadhànyapa÷uputtrakãrtimànatula¤ca sukhaü sama÷nute divãti divãti .. atha ÷ikùàmàtmodàtta÷ca hakàraü svaràõàü yathà sauràùñrikà . gãtyacospçùñodàttaü càùastu ÷aïkara ekàda÷a ..>% iti veda÷ikùàsamàptimagamat .. * .. api ca . agniruvàca .
     %<vakùye ÷ikùàü triùaùñiþ syurvarõà và caturàdhikàþ .
     svarà viü÷atireka÷ca spar÷ànàü pa¤caviü÷atiþ ..
     yàdaya÷ca smçtà hyaùñau catvàra÷ca yamàþ smçtàþ .
     anusvàro visarga÷ca ZkaVpau càpi parà÷ritau ..
     duþspçùña÷cati vij¤eyaþ ëkàraþ pluta eva ca .
     raïga÷ca khe aràü iva hakàraþ pa¤camairyutaþ ..
     antaþsthàbhiþ samàyuktaþ aurasyaþ kaõñhya eva saþ .
     àtmà buddhyà sametyàrthaü mano yuïkte vivakùayà ..
     manaþ kàyàgnimàhanti sa prerayati màrutam .
     màrutastårasi caranmantraü janayati svaram ..
     pràtaþsavanayogantaü chando gàyattramà÷ritam .
     kaõñhe màdhyandinayutaü madhyamaü traiùñabhànugam ..
     tàraü tàrtãyasavanaü ÷ãrùaõyaü jagatànugam .
     sodãrõo mårdhnyabhihato vaktramàpadya màrutaþ ..
     varõàn janayate teùàü vibhàgàþ pa¤cadhà smçtàþ .
     svaraþ kàlagataþ sthànàt prayatnànupradànataþ ..
     aùñau sthànàni varõànàmuraþ kaõñhaþ ÷irastathà .
     jihvàmåla¤ca dantà÷ca nàsikoùñhau ca tàlu ca ..
     o-bhàva÷ca vivçtti÷ca ÷a-ùa-sà repha eva ca .
     jihvàmålamupadhmà ca gatiraùñavidhoùmaõaþ ..
     yadyobhàvaprasandhànamukàràdiparaü padam .
     svaràntaü tàdç÷aü vidyàt yadanyadbyaktamuùmaõaþ ..
     kutãrthàdàgataü dagdhamapavarõa¤ca bhakùitam .
     evamuccàraõaü pàpamevamuccàraõaü ÷ubham ..
     sutãrthàdàgataü dravyaü snànàrthaü suvyavasthitam .
     susvareõa suvaktreõa prayuktaü brahma ràjata ..
     na karàlo na lamboùñho nàvyakto nànunàsikaþ .
     gadgadàbaddhajihva÷ca na varõàn vaktumarhati ..
     udàtta÷cànudàtta÷ca svarita÷ca svaràstrayaþ .
     hrasvo dãrghaþ pluta iti kàlato niyamà aci ..
     kaõñhyàvahà vi-cu-ya-÷àstàlavyà oùñhajàvupå .
     syurmårdhanyà ç-ñu-ra-ùà dantyà ë-tu-la-sàþ smçtàþ ..
     jihvàmåle tu kuþ prokto dantyoùñhyo vaþ smçto budhaiþ .
     eai tu kaõñhyatàlavyau o au kaõñhyoùñhajau smçtau ..
     ardhamàtrà tu kaõñhyà syàt ekàraikàrayorbhavet .
     ayogavàhà vij¤eyà à÷rayasthànabhàginaþ ..
     aco'spçùñà yaõastvãùannamaspçùñàþ ÷araþ smçtàþ .
     ÷eùàþ spçùñà halaþ prokto nibodhànupradànataþ ..
     yamo'nunàsikà na hro nàdino ha jhaùaþ smçtàþ .
     ãùannàdà yaõo ja÷ca ÷vàsina÷ca khaphàdayaþ .
     ãùacchvàsàü÷caro vidyàdgordhàmaitat pracakùate ..>% ityàgneye mahàpuràõe ÷ikùàniråpaõaü nàma 336 adhyàyaþ ..

@<[Page 5,070c]>@
#<÷ikùàkaraþ>#, puü, (karotãti . kç + ac . ÷ikùàyà karaþ .) vyàsaþ . iti ÷abdamàlà .. ÷ikùàkartari, tri ..

#<÷ikùàguruþ>#, puü, (÷ikùàyà guruþ .) vidyàdàtà guruþ . mantràdyupade÷akartà dãkùàguruþ . yathà . iyaü hi rasabhàvavi÷eùadãkùàgurorvikramàdityasyàbhiråpabhåyiùñhà pariùat . ityabhij¤àna÷akuntalàyàm 1 aïkaþ ..

#<÷ikùitaþ>#, tri, (÷ikùa + ktaþ .) vij¤aþ . ityamaraþ .. ÷ikùàyuktaþ . yathà --
     %<àparitoùàdviduùàü na sàdhu manye prayogavij¤ànam .
     balavadapi ÷ikùitànàmàtmanyapratyayaü cetaþ ..>% ityabhij¤àna÷akuntalàyàm 1 aïkaþ ..

#<÷ikùitàkùaraþ>#, puü, (÷ikùitàni akùaràõi yena .) ÷ikùàkàrã . chàtraþ . yathà --
     %<syàdakùaramukhaþ kàlàkùarikaþ ÷ikùitàkùaraþ .>% iti trikàõóa÷eùaþ .. (÷ikùite, tri . yathà, ràjataraïgiõyàm . 5 . 83 .
     %<sa suyyanàmà matimàn prabuddhaþ ÷ikùitàkùaraþ .
     kasyàpyàsãdgçhapaterarbhakàdhyàpako gçhe ..>%)

#<÷ikhakaþ>#, puü, lekhakaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<÷ikhaõóaþ>#, puü, mayårapucchaþ . ityamaraþ .. yathà --
     %<÷ikhaõóo'strã picchavarhe ÷ikhipuccha÷ikhaõóake .>% iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 281 . 58 .
     %<vçtrasya rudhiràccaiva ÷ikhaõóàþ pàrtha jaj¤ire .
     dvijàtibhirabhakùàste dãkùitai÷ca tapodhanaiþ ..>%) cåóà . iti medinã ..

#<÷ikhaõóakaþ>#, puü, (÷ikhaõóa iva . kan .) kàkapakùaþ . ityamaraþ . julpã iti bhàùà . dbe kùattriyakumàràõàü ÷ikhàtraye . ukta¤ca .
     %<bàlànà¤ca ÷iraþ kàryaü triü÷ikhaü muõóameva ceti .>% ÷ikhàpa¤cake ityanye . sàmànyena cåóàyàmityanye . kàkapakùàkàratvàt kàkapakùaþ . ÷irasi khaõóate ÷ikhaõóakaþ manãùàdiþ tàlavyàdiþ . ÷ikhaõóe tu ÷ikhàvarhe iti tàlavyàdau rabhasaþ . ÷ikhàõóaka÷ca . ÷ikhaõóaka÷ikhàõóakàviti vàcastatiþ . iti taññãkàyàü bharataþ .. (yathà, raghuþ . 11 . 5 .
     %<tau piturnayanajena vàriõà ki¤cidukùita÷ikhaõóakàvubhau .
     dhanvinau tamçùimanvagacchatàü pauradçùñikçtamàrgatoraõau ..>%) mayårapucche, klã ca .. iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷ikhaõóikaþ>#, puü, (÷ikhaõóãva kàyati ÷abdàyate iti . kai + kaþ . yadvà, ÷ikhaõóo'syàstãti . ÷ikhaõóa + ñhan .) kukkuñaþ . iti hemacandraþ .. ÷ikhaõóikà, strã, ÷ikhà . yathà --
     %<cåóà ke÷ã ke÷apà÷ã ÷ikhà ÷ikhaõóikà samàþ ..>% iti hemacandraþ ..

#<÷ikhaõóinã>#, strã, (÷ikhaõóa÷cåóà astyasyà iti . ini . ïãp .) yåthikà . gu¤jà . iti medinã .. drupadaràjakanyà . (yathà, mahàbhàrate . 5 . 192 . 2 .
     %<kanyà ÷ikhaõóinã jàtà puruùo vai niveditaþ ..>%) sà yakùasya puüstvagrahaõena puruùo bhåtvà ÷ikhaõóãti nàmnà khyàtaþ . etadbivaraõaü mahàbhàrate . 5 . 190 adhyàyamàrabhya vi÷eùato draùñavyam .. mayårã . ÷ikhaõóin-÷abdàt striyàü ãppratyayena niùpannà .. (vijità÷varàjastrã . yathà, bhàgavate . 4 . 24 . 3 .
     %<apatyatrayamàdhatta ÷ikhaõóinyàü susammatam ..>% ÷ikhaõóavi÷iùñà . yathà, mahàbhàrate . 4 . 35 . 1 .
     %<sà pràdravat kà¤canamàlyadhàriõã jyeùñhena bhràtrà prahità ya÷asvinã .
     sudakùiõà vedivilagnamadhyà sà padmapatràbhanibhà ÷ikhaõóinã ..>%)

#<÷ikhaõóã>#, [n] puü, mayårapucchaþ . gàïgeyàriþ . sa tu drupadaràjaputtraþ . (asya janmàdivivaraõaü mahàbhàrate . 5 . 190 adhyàye draùñavyam ..) mayåraþ . iti medinã .. (yathà, raghuþ . 1 . 39 .
     %<ùaójasaüvàdinãþ kekà dbidhàbhinnàþ ÷ikhaõóibhiþ ..>%) kukkuñaþ . bàõaþ . iti hemacandraþ .. gu¤jà . svarõayåthikà . iti ràjanirghaõñaþ .. viùõuþ . yathà . ÷ikhaõóã nahu÷o vçùeti tasya sahasranàmastotram .. (÷ivaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 31 .
     %<jañã carmã ÷ikhaõóã ca sarvàïgaþ sarvabhàvanaþ ..>%)

#<÷ikharaü>#, klã, (÷ikhàsyàstãti . %<vu¤chaõkañhajiti .>% 4 . 2 . 80 . a÷màditvàt raþ hrasva÷ca .) parvatàgram . tatparyàyaþ . kåñam 2 ÷çïgam 3 . ityamaraþ .. ÷ailàgrade÷akam 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 19 . 28 .
     %<vidàrayan giri÷ikharàõi patribhiþ ..>%)

#<÷ikharaþ>#, puü, klã, (÷ikhàstyasyeti . ÷ikhà + raþ . hrasva÷ca .) vçkùàgram . tatparyàyaþ . ÷iraþ 2 agram 3 . ityamaraþ .. ÷iram 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. pràgram 5 . iti ràjanirghaõñaþ .. parvata÷çïgam . pulakaþ . kakùaþ . pakvadàóimabãjàmamàõikyam . sakalàgram . iti medinã .. koñiþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷ikharavàsinã>#, strã, (÷ikhare vasatãti . vasa + õiniþ . ïãp .) durgà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷ikharà>#, strã, mårvà . iti ÷abdacandrikà ..

@<[Page 5,071b]>@
#<÷ikhariõã>#, strã, rasàlà . vçttabhedaþ . nàrãratnam . mallikà . romàvalã . iti medinã .. vçttabhedo yathà --
     %<rasai rudrai÷chinnà ya-ma-na-sa bhalà gaþ ÷ikhariõã .
     karàdasya bhraùñe nanu ÷ikhariõã dç÷yati ÷i÷orvilãnàþ smaþ satyaü niyatamavadheyaü tadakhilaiþ .
     iti trasyadgopànucitanibhçtàlàpajanitaü smitaü bibhrat devo jagadavatu govardhanadharaþ ..>% iti chandoma¤jaryàm 2 stavakaþ .. navamàlikà . dràkùàvi÷eùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. mårvà . iti ÷abdacandrikà ..

#<÷ikharã>#, [n] puü, (÷ikharo'syàstãti . ÷ikhara + iniþ .) parvataþ . (yathà, gãtàyàm . 10 . 23 .
     %<vasånàü pàvaka÷càsmi meruþ ÷ikhariõàmaham ..>%) vçkùaþ . apàmàrgaþ . iti medinã .. koññaþ . koyaùñiþ . iti hemacandraþ . vandàkaþ . karkaña÷çïgã . kundurukaþ . yàvanàlaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (koñivi÷iùñe, tri . yathà, mahàbhàrate . 1 . 74 . 4 .
     %<dantaiþ ÷uklaiþ ÷ikharibhiþ siühasaühananomahàn ..>%)

#<÷ikhalohitaþ>#, puü, vçkùavi÷eùaþ . iti ÷abdacandrikà .. kukuramuóà iti bhàùà ..

#<÷ikhà>#, strã, (÷ã + %<÷ãïo hrasva÷ca .>% uõàø 5 . 24 . iti khaþ hrasvo guõàbhàva÷ca . striyàü ñàp .) agnijvàlà . tatparyàyaþ . jvàlaþ 2 kãlaþ 3 arciþ 4 hetiþ 5 ÷ikhà 6 . ityamaraþ .. (yathà, màghe, . 1 . 20 .
     %<vidudyute vàóavajàtavedasaþ ÷ikhàbhirà÷liùña ivàmbhasàü nidhiþ ..>%) piõóita÷ikhàgneþ ÷ubhasåcakatvaü yathà, vàyupuràõe .
     %<arciùmàn piõóita÷ikhaþ sarpiþkà¤canasannibhaþ .
     snigdhaþ pradakùiõa÷caiva vahniþ syàt kàryasiddhaye .. * ..>% agnera÷ubhalakùaõaü yathà . brahmapuràõe .
     %<alpe råkùe sasphuliïge vàmàvarte bhayànake .
     àrdrakàùñhai÷ca sampanne phutkàravati pàvake ..
     kçùõàrciùi sudurgandhe tathà lihati medinãm .
     àhutãrjuhuyàt ya÷ca tasya nà÷o bhavet dhruvam ..>% iti tithitattvam .. * .. ÷iromadhyasthake÷aþ . tatparyàyaþ . cåóà 2 ke÷apà÷ã 3 . ityamaraþ .. juñikà 4 jåñikà 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. ke÷ã 6 ÷ikhaõóikà 7 . iti hemacandraþ .. * .. gàyattryà ÷ikhàbandhana yathà --
     %<gàyattryà tu ÷ikhàü baddhvà nairçtyàü brahmarandhrataþ .
     juñikà¤ca tato baddhvà tataþ karma samàrabhet .. *>% ÷ådrastha ÷ikhàbandhe mantro yathà --
     %<brahmavàõãsahasràõi ÷ivavàõã ÷atàni ca .
     viùõornàmasahasreõa ÷ikhàbandhaü karomyaham .. *>% ÷ikhàmocanamantro yathà --
     %<gacchantu sakalà devà brahmaviùõumahe÷varàþ .
     tiùñhatvatràcalà lakùmãþ ÷ikhàmuktaü karomyaham .. * ..>% ÷ikhàbandhanànantaramàcamanaü yathà --
     %<nibaddha÷ikha àsãno dvija àcamanaü caret .
     kçtvopavãtaü savye'ü÷e vàïmanaþkàyasaüyataþ .. * ..>% mukta÷ikhasyàcamane doùo yathà --
     %<÷iraþ pràvçtya kaõñhaü và muktakaccha÷ikho'pi và .
     akçtvà pàdayoþ ÷aucaü àcànto'pya÷ucirbhavet ..>% iti àhnikatattvam .. * .. ÷àkhà . varhicåóà . (yathà, mahàbhàrate . 12 . 282 . 53 .
     %<randhràgatamathà÷vànàü ÷ikhodbheda÷ca varhiõàm ..>%) làïgalikã . agramàtram . (yathà, bhàgavate . 3 . 13 . 44 .
     %<sañà÷ikhoddhåta÷ivàmbubindubhiþ ..>%) cåóàmàtram . prapadam . iti medinã .. pradhàõam . ÷iphà . ghçõiþ . iti hemacandraþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 21 . 85 .
     %<sphuradratna÷ikhàjàlaü dhàtrà mohatamopaham ..>%) smarajvaraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷ikhàkandaü>#, klã, (÷ikhàyuktaþ kando yasya .) gç¤janam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ikhàõóakaþ>#, puü, kàkapakùaþ . iti hemacandraþ ..

#<÷ikhàtaruþ>#, puü, (÷ikhàyàþ dãpa÷ikhàyàstaruriva .) dãpavçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. pilasuja iti bhàùà ..

#<÷ikhàdharaþ>#, puü, (÷ikhàyà dharaþ .) mayåraþ . iti ÷abdamàlà .. ma¤jughoùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷ikhàdhàraþ>#, puü, (÷ikhàü dharatãti . dhç + aõ .) mayåraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷ikhàmålaü>#, klã, (÷ikhàyuktaü målaü yasya .) gç¤janam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ikhàluþ>#, puü, mayåra÷ikhà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ikhàvatã>#, strã, (÷ikhà vidyate'syàþ . ÷ikhà + matup . masya vaþ . striyàü ïãp .) mårvà . iti ÷abdacandrikà ..

#<÷ikhàvaraþ>#, puü, (÷ikhà vidyate asya . ÷ikhà +
     %<danta÷ikhàt saüj¤àyàm . 5 . 2 . 133 .>% iti valca . rasya latvam .) panasavçkùaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<÷ikhàvalaþ>#, puü, (÷ikhà vidyate'sya . ÷ikhà +
     %<danta÷ikhàt saüj¤àyàm . 5 . 2 . 133 .>% iti valca .) mayåraþ . ityamaraþ .. (÷ikhàvalanagaram . ÷ikhàvalà sthåõà . iti kà÷ikà ..)

@<[Page 5,072a]>@
#<÷ikhàvalà>#, strã, (÷ikhà + valac . ñàp .) mayåra÷ikhà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ikhàvàn>#, [t] puü, (÷ikhà vidyate'sya . ÷ikhà + matup . masya vaþ .) agniþ . citrakavçkùaþ . ityamaraþ .. ketugrahaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷ikhàyukte, tri .. (yathà, manau . 1 . 38 ÷loke . %<ketavaþ ÷ikhàvanti jyotãüùi .>% iti medhàtithikullåkau ..)

#<÷ikhàvçkùaþ>#, puü, (÷ikhàyà vçkùaþ iva .) dãpavçkùaþ . iti ÷ikhàtaru÷abdadar÷anàt ..

#<÷ikhàvçddhiþ>#, strã, (÷ikheva vçddhiryasyàþ .) kàyikà vçddhiþ . pràtyahikadeyalàbhaþ . iti smçtiþ ..

#<÷ikhikaõñhaü>#, klã, (÷ikhino mayårasya kaõñha iva àkçtiryasya .) tuttham . iti ratnamàlà ..

#<÷ikhigrãvaü>#, klã, (÷ikhinaþ grãveva àkçtiryasya .) tuttham . ityamaraþ ..

#<÷ikhidhvajaþ>#, puü, (÷ikhino vahnerdhvaja iva .) dhåmaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (÷ikhã mayåro dhvajo yasya .) kàrtikeyaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷ikhinã>#, strã, (÷ikhà vidyate'syàþ . iniþ . striyàü ïãù .) mayåra÷ikhà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ikhipucchaü>#, klã, (÷ikhinaþ puccham .) mayårapiccham . yathà --
     %<÷ikhaõóo'strã picchavarhe ÷ikhipuccha÷ikhaõóake ..>% iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷ikhipriyaþ>#, puü, (÷ikhinaþ priyaþ .) laguvadaraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ikhimaõóalaþ>#, puü, varuõavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷ikhimodà>#, strã, (÷ikhinaü modayatãti . mud + õic + ac . ñàp .) ajamodà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ikhiyåpaþ>#, puü, ÷rãkàrã mçgaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ikhivardhakaþ>#, puü, (÷ikhinaü jañharàgniü vardhayatãti . vçdha + õvul .) kuùmàõóaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷ikhivàhanaþ>#, puü, (÷ikhã vàhanaü yasya .) kàrtikeyaþ . ityamaraþ ..

#<÷ikhivrataü>#, klã, (÷ikhino vratam .) vratavi÷eùaþ . yathà -- brahmovàca .
     %<vakùye pratipadàdãni vratàni vyàsa ÷råyatàm .
     pratipadyekabhaktà÷ã samàpte kapilàpradaþ .
     vai÷vànarapadaü yàti ÷ikhivratamidaü smçtam ..>% iti gàruóe 129 adhyàyaþ ..

#<÷ikhã>#, [n] puü, (÷ikhàsyàstãti . ÷ikhà + %<vrãhyàdibhya÷ca .>% 5 . 2 . 116 . iti iniþ .) mayåraþ . (yathà, bçhatsaühitàyàm . 3 . 28 .
     %<÷ikhipatranibhaþ salilaü na karoti dbàda÷àbdàni ..>%) agniþ . (yathà, mahàbhàrate . 4 . 51 . 9 .
     %<khaógã ca dhanvã ca vibhàti pàrthaþ ÷ikhã vçtaþ srugbhirivàjyasiktaþ ..>%) citrakavçkùaþ . ityamaraþ . balãvardaþ . ÷araþ . ketugrahaþ . drumaþ . kukkuñaþ . iti medinã .. ghoñakaþ . iti hemacandraþ .. ajalomà . iti ratnamàlà .. sitàvaraþ . methikà . iti ràjanirghaõñaþ .. parvataþ . bràhmaõaþ . dãpaþ . iti kecit .. ÷ikhàyukte, tri . iti medinã ..

#<÷igruþ>#, puü, (÷ete svalpepi vàyau . ÷ã + %<jatrvàdaya÷ca .>% uõàø 4 . 102 . iti ruþ . hrasvo gugàgama÷ca .) ÷àkam . ityamaraþ .. vçkùavi÷eùaþ . ÷ajinà iti bhàùà . tatparyàyaþ . harita÷àkaþ 2 ÷àkapatraþ 3 supatrakaþ 4 upadaü÷aþ 5 kùamàdaü÷aþ 6 komalapatrakaþ 7 bahumålaþ 8 daü÷amålaþ 9 tãkùõamålaþ 10 . asya guõàþ . kañutvam . tiktatvam . uùõatvam . tãkùõatvam . vàtakaphamukhajàóyavraõadoùaharatvam . dãpanatvam . rucyatva¤ca . tasya patra÷àkaguõàþ . rucyatvam . vàtakaphakçminà÷itvam . kañutvam . uùõatvam . dãpanatvam . pathyatvam . pàcanatva¤ca .. * .. api ca .
     %<÷obhà¤jano nãla÷igrustãkùõagandho janapriyaþ .
     mukhamodaþ kçùõa÷igru÷cakùuùyo rucirà¤janaþ ..
     ÷obhà¤janastãkùõakañuþ svàdåùõaþ picchilastathà .
     jantuvàtàrti÷ålaghna÷cakùuùyo rocanaþ paraþ .. * ..
     ÷veta÷igruþ sutãkùõaþ syànmukhabhaïgaþ sitàhvayaþ .
     samålaþ ÷vetamarico rocano madhu÷igrukaþ ..
     ÷veta÷igruþ kañustãkùõaþ ÷ophànilanikçntanaþ .
     aïgavyathàharo rucyo dãpano mukhajàóyanut .. * ..
     raktako rakta÷igruþ syànmadhuro bahulacchadaþ .
     sugandhiþ ke÷arã siüho mçgàri÷ca prakãrtitaþ ..
     rakta÷igrurmahàvãryo madhura÷ca rasàyanaþ .
     ÷ophàdhmànasamãràrtipitta÷leùmàpasàrakaþ ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. (bàõaprasthà÷ramiõàü tadbhakùaõaniùedho yathà manau . 6 . 14 .
     %<varjayenmadhumàüsa¤ca bhaumàni kavakàni ca .
     bhåstçõaü ÷igruka¤caiva ÷leùmàtakaphalàni ca ..>% %<÷igrukaü vàhlãkeùu prasiddhaü ÷àkam .>% iti medhàtithikullåkau ..)

#<÷igrujaü>#, klã, (÷igrorjàyate iti . jana + óaþ .) ÷obhà¤janabãjam . tatparyàyaþ . ÷vetamaricam 2 . ityamaraþ .. ÷igrubhave, tri ..

#<÷igrubãjaü>#, klã, (÷igrorbãjam .) ÷obhà¤janabãjam . iti ÷abdacandrikà ..

#<÷igha>#, i àghràõe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø paraø-sakaø-señ .) i, ÷iïghyate . iti durgàdàsaþ ..

#<÷iïghàõaü>#, klã, (÷iïgha + àõakaþ . pçùodaràditvàt kalopaþ . ityuõàdivçttau ujjvaladattaþ . 3 . 83 .) kàcapatram . lohamalam . nàsikàmalam . iti medinã .. ÷ikni iti bhàùà ..

#<÷iïghàõakaþ>#, puü, (÷iïghyate iti . ÷igha + %<àõako lådhå÷iüdhidhà¤bhyaþ .>% uõàø 3 . 83 . iti àõakaþ .) ÷leùmà . ityuõàdikoùaþ ..

#<÷iïghàõakaþ>#, puü, klã, (÷iïgha + àõakaþ .) nàsikàmalam . ityuõàdikoùaþ ..

#<÷iïghitaü>#, tri, (÷iïgha + ktaþ .) ghràtam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷ija>#, i la ki ïa asphuñadhvanau . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-pakùe bhvàø-adàø ca-àtmaøakaø-señ .) asphuñadhvaniriha bhåùaõakartçka eva . bhåùaõànàntu ÷i¤jitamityamaràt . i, ÷i¤jyate . la ïa, ÷iïkte . ki ïa, ÷i¤jayate ÷i¤jate ma¤jãram . tàlaiþ ÷i¤jadvalayasubhagairnartitaþ kàntayàne ityatra ÷i¤jaditi gaõakçtànityatvàditi ramànàthaþ . vastutastu ÷iïkte ÷i¤jaþ pacàditvàdan tataþ ÷i¤ja ivàcaratãti kvau ÷atrantam . iti durgàdàsaþ ..

#<÷i¤jà>#, strã, (÷iji avyakta÷abde + %<guro÷ca halaþ .>% 3 . 3 . 103 . ityaþ . ñàp .) bhåùaõa÷abdaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. dhanurguõaþ . iti hemacandraþ ..

#<÷i¤jitaü>#, klã, (÷i¤ja + ktaþ .) bhåùaõadhvaniþ . ityamaraþ .. (yathà --
     %<nakhàni vidhu÷aïkayà virahiõã kareõàvçõot tataþ ki÷alayabhramàt svayamathàkùipaddårataþ .
     tato valaya÷i¤jitaü bhramaragu¤jità÷aïkayà uhåriti kuhåravadhvanidhiyà tato mårchità ..>% ityudbhañaþ ..)

#<÷i¤jinã>#, strã, (÷i¤jati àkçùñamuktàü ÷abdàyate iti . ÷i¤ja + õiniþ . striyàü ïãp .) dhanurguõaþ . ityamaraþ .. nåpuraþ . iti hemacandraþ ..

#<÷i¤jã>#, [n] tri, bhåùaõa÷abdavi÷iùñaþ . ÷i¤jà vidyate'sya ityarthe inpratyayena niùpannaþ ..

#<÷iña>#, anàdare . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) ÷eñati khalaü lokaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<÷iõóàkã>#, strã, khàdyadravyavi÷eùaþ . yathà --
     %<÷iõóàkã ràjikàyuktaiþ syànmålakadaladravaiþ .
     sarùapasvarasairvàpi ÷àlipiùñakasaüyutaiþ .
     ÷iõóàkã rocanã gurvã pitta÷leùmakarã smçtà ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷itaü>#, tri, (÷o tanåkaraõe + ktaþ . %<÷àcchoranyatarasyàm .>% 7 . 4 . 41 . iti ikàràde÷aþ .) durbalaþ . ni÷itaþ . iti medinã .. (yathà, raghau . 6 . 42 .
     %<dhàràü ÷itàü ràmapara÷vadhasya sambhàvayatyutpalapatrasàràm ..>%) kç÷aþ . iti vi÷vaþ .. (puü, vi÷vàmitragotrãya çùiþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 4 . 53 .
     %<àïghriko naikaññak caiva ÷ilàyåpaþ ÷itaþ ÷uciþ ..>%)

#<÷itadruþ>#, strã, ÷atadrunadã . ityamaraþ .. ÷atalaj iti khyàtà .. kùãramorañaþ . iti ratnamàlà ..

#<÷ita÷åkaþ>#, puü, (÷itaü ni÷itaü ÷åkaü yasya .) yavaþ . ityamaraþ .. dantyàdirityeke iti bharataþ .. godhåmaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷itiþ>#, tri, (÷atiþ sautro dhàtuþ + %<kramitami÷atistambhàmata icca .>% uõàø 4 . 121 . iti in . sa ca kit . ata ikàra÷ca .) ÷uktraþ . kçùõaþ . (yathà, màghe . 15 . 48 .
     %<÷ititàrakànumitatàmranayanamaruõãkçtaü krudhà ..>%) bhårjavçkùe, puü . iti medinã .. yathà ce .
     %<÷itistriùu site kçùõe bhårje sàre'pi ca dvayoþ .>% iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷itikaõñhaþ>#, puü, (÷itiþ kaõñhe yasya .) ÷ivaþ . ityamaraþ .. (yathà, bhàgavate . 4 . 3 . 12 . yàsàü vrajadbhiþ ÷itikaõñha ! maõóitaü nabho vimànaiþ kalahaüsapàõóubhiþ ..) dàtyåhapakùã . iti trikàõóa÷eùaþ ..) yathà, mahàbhàrate . 1 . 90 . 6 .
     %<yadà tu tàn vitudante vayàüsi tathà gçdhràþ ÷itikaõñhàþ pataïgàþ ..>%)

#<÷iticàraþ>#, puü, ÷àkavi÷eùaþ . yathà --
     %<÷iticàraþ såtaputtro vitannaü suniùaõõakam ..>% iti jañàdharaþ ..

#<÷iticchadaþ>#, puü, (÷itã chadau yasya .) haüsaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷itipakùaþ>#, puü, (÷itã ÷uklau prakùau yasya .) haüsaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷itisàrakaþ>#, puü, (÷itiþ sàro yasya .) tinduvçkùaþ . ityamaraþ ..

#<÷ithilaü>#, tri, (÷ratha + %<ajira÷i÷ira÷ithileti .>% uõàø 1 . 54 . iti kiracpratyayena sàdhuþ .) ÷lathaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, bhàgavate . 4 . 28 . 15 .
     %<÷ithilàvayavo yarhi gandharvairhç tapauruùaþ ..>%)

#<÷ithilaü>#, klã, (÷ratha + kirac .) mandabandhanam . manyaratvam . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ .. saüyogavi÷eùaþ . yathà --
     %<pracayaþ ÷ithilàkhyo yaþ saüyogastena janyate .>% iti bhàùàparicchedaþ .. %<pracaya iti måle ÷ithilàkhya iti ki¤cidavayavàvacchedenàvayavàntarasaüyogini mahattvavati avayave vartamànaþ saüyogaþ pracaya ityeke . atra mahattvapada na deyaü paramàõusaüyogasya pracayatve'pi na kùatirityanye . bhåyo'vayavàvacchedenàvayavàntarasaüyoginyavayave vartamànaþ saüyogaþ pracayaþ tena paramàõusaüyogo dvyaõukasaüyogo và na pracaya ityamare .>% iti siddhàntamuktàvalãñãkàdinakarã ..

@<[Page 5,073b]>@
#<÷iniþ>#, puü, kùattriyabhedaþ . ityuõàdikoùaþ .. (yathà mahàbhàrate . 2 . 4 . 30 .
     %<akråraþ kçtakarmà ca satyaka÷ca ÷ineþ sutaþ ..>%)

#<÷inernaptà>#, [ç] puü, sàtyakiþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷ipaviùñaþ>#, puü, ÷ipiviùñaþ . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ ..

#<÷ipiþ>#, puü, ra÷miþ . yathà --
     %<÷aityàt ÷ayanayogàcca ÷ipivàri pracakùate .
     tatpànàdrakùaõàüccaiva ÷ipayo ra÷mayo matàþ .
     teùu prave÷àt vi÷ve÷aþ ÷ipiviùña ihocyate ..>% iti vyàsavanam ..

#<÷ipiviùñaþ>#, puü, khalatiþ . du÷carmà . mahe÷varaþ . ityamaraþ .. kuùñhã . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ .. asya råpàntaram . ÷ipaviùñaþ . ÷ipiviùñaþ . ityamarañãkà .. viùõuþ yathà --
     %<naikaråpã bçhadrupaþ ÷ipiviùñaþ prakà÷anaþ ..>% iti tasya sahasranàmastotraü ramànàtha÷ca .. (pa÷upraviùñe, tri . yathà, bhàgavate . 4 . 13 . 35 .
     %<puroóà÷aü niravapan ÷ipiviùñàya viùõave ..>% %<÷ipiùu pa÷uùu yaj¤aråpeõa praviùñàya . tathàca ÷rutiþ yaj¤o vai viùõuþ pa÷avaþ ÷ipiþ yaj¤a eva pa÷uùu pratitiùñhatãti .>% iti ÷rãdharasvàmã ..)

#<÷ipraþ>#, puü, sarovaravi÷eùaþ . yathà --
     %<evaü vivàhya vidhivat sauvarõe mànasàcale .
     arundhatãü va÷iùñhastu modamàpa tayà saha ..
     tatra yat patitaü toyaü mànasàcalakandare .
     vivàhàvabhçtàrthàya ÷àntyarthaü vasudhàkçtam ..
     brahmaviùõumahàdevapàõibhiþ samudãritam .
     tattoyaü saptadhà bhåtvà patitaü mànasàcalàt ..
     hemàdreþ kandare sànau sarasyà¤ca pçthak pçthak .
     tattoyaü patitaü ÷ipre devabhogye sarovare .
     tena ÷iprà nadã jàtà viùõunà prerità kùitim ..>% iti kàlikàpuràõe 23 adhyàyaþ ..

#<÷iprà>#, strã, nadãvi÷eùaþ . yathà --
     %<tato himavataþ prasthe pratãcyàü tatpurasya ca .
     ÷ipra nàmaü saraþ pårõaü dadç÷urdruhiõàdayaþ ..
     tadrahasthànamàsàdya brahma÷akràdayaþ suràþ .
     upaviùñà yathànyàyaü puraskçtya mahe÷varam ..
     taü ÷iprasaüj¤akàsàraü manoj¤aü sarvadehinàm .
     ÷ãtàmalajalaü sarvairguõairmànasasammitam ..
     dçùñvà kùaõaü harastasmin sautsuko'bhådavekùaõe .
     ÷ipràü nàma nadãü tasmànniþsçtàü dakùiõodadhim .
     gacchantã¤ca dadar÷àsau pàvayantãü jagajjanàn ..>% iti kàlikàpuràõe 19 adhyàyaþ .. (hanuþ . yathà, çgvede . 8 . 65 . 10 .
     %<uttiùñhannojasà saha pãtvã ÷ipre avepayaþ .>% %<÷ipre hanå .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<÷iphaþ>#, puü, ÷iphà . ityamarañãkàyàü vidyàvinodaþ ..

#<÷iphà>#, strã, vçkùàõàü jañàkàramålam . ÷ikaó iti khyàtam . tatparyàyaþ . jañà . 2 . ityamaraþ .. målam 3 . iti jañàdharaþ .. nadã (yathà çgvede . 1 . 104 . 3 .
     %<hate te syàtàü pravaõe ÷iphàyàþ .>% %<÷iphàyàþ ÷iphà nàma nadã tasyàþ .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..) màüsikà . màtà . iti medinã .. ÷atapuùpà . haridrà . iti ràjanirghaõñaþ .. padmakandaþ . iti mukuñadhçtasvàmã .. (latà . iti medhàtithiþ .. yathà, manau . 9 . 230 . ÷iphàvidalarajjvàdyairvidadhyànnçpatirdamam ..)

#<÷iphàkaþ>#, puü, (÷iphà iva . kan .) padmamålam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷iphàkandaþ>#, puü, (÷iphàyuktaþ kando yasya .) padmamålam . tatparyàyaþ . karahàñaþ 2 . ityamaraþ .. ÷iphàkaþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. padmakandaþ 4 karkañaþ 5 . iti jañàdharaþ .. ÷iphà 6 kandaþ 7 . iti mukuñadhçtasvàmã ..

#<÷iphàdharaþ>#, puü, (÷iphàyà dharaþ .) ÷àkhà . iti ÷abdacandrikà ..

#<÷iphàruhaþ>#, puü, (÷iphàyà rohatãti . ruha + kaþ .) vañavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷imçóã>#, strã, kùupavi÷eùaþ . càïgoni iti hindãbhàùà . tatparyàyaþ . matidà 2 balyà 3 païgulyahàriõã 4 dravatpatrã 5 vàtaghnã 6 gucchapuùpã 7 . asyà guõàþ . kañutvam . uùõatvam . vàtapçùñha÷ålanà÷itvam . rasàyane yuktà cet dehadàróhyakàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷imbaþ>#, puü, cakramardakaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<÷imbà>#, strã, (÷imba + ñàp .) kalayàditvak . suüñã iti chimóà iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . samã 2 . ityamaraþ .. simbà 3 simbã 4 ÷imbã 5 ÷imbikà 6 ÷amã 7 simbikà 8 ÷imbiþ 9 . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷amiþ 10 . iti hemacandraþ ..

#<÷imbiþ>#, strã, ÷imbà . iti hemacandraþ .. erakà . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<÷imbikaþ>#, puü, kçùõamudgaþ . yathà --
     %<kçùõe pravaravàsantaharimanthaja÷imbikàþ ..>% iti hemacandraþ ..

#<÷imbikà>#, strã, (÷imbi + kan . ñàp .) ÷imbà iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷imbiparõikà>#, strã, (÷imbiparõã + svàrthe kan .) mudgaparõã . iti ratnamàlà ..

#<÷imbiparõã>#, strã, (÷imbeþ parõamiva parõamasyàþ . ïãù .) mudgaparõã . iti ÷abdacandrikà ..

#<÷imbã>#, strã, (÷imbi + pakùe ïãù .) ÷imbà . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 1 . 111 . bhu¤jàne kacchagucchànàü ÷imbãrambujalocane .. mudgaparõã . kapikacchuþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷iraþ>#, puü, pippalãmålam . iti medinã . mastakam . iti jañàdhara .. (yathà -- %<piõóaü dadyàt gayà÷ire .>% iti vàyupuràõam ..
     %<÷iro vàñã ÷iro'danto rajovàñã rajastathà .>% iti koùàntaram ..) ÷ayyà . ajagaraþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<÷iraþ>#, [s] klã, (÷ri + %<÷rayateþ svàïge ÷iraþ kicca .>% uõàø 4 . 193 . asun . saca kit . dhàtoþ ÷iràde÷a÷ca .) ÷ikharam . (yathà, mahàbhàrate . 4 . 23 . 2 .
     %<yathà vajreõa vai dãrõaü parvatasya mahacchiraþ ..>%) mastakam . ityamaraþ .. (yathà, lakùmãcaritre .
     %<÷iraþ sapuùpaü caraõau supåjitau ..>%) tacca màsamàtreõa bhavati . iti sukhabodhaþ .. tadroganà÷akauùadham . yathà --
     %<÷irorogaharaü lepàt gu¤jàmålaü sakà¤jikam .>% iti gàruóe 188 adhyàyaþ .. pradhànam . (yathà, bhàgavate . 5 . 14 . 45 .
     %<yogàya sàükhya÷irase prakçtã÷varàya ..>%) senàgram . iti medinã ..

#<÷iraþkapàlã>#, [n] puü, (÷iraþkapàlo'syàstãti iniþ .) naramastakakapàladhàrã sannyàsã . iti kecit ..

#<÷iraþphalaþ>#, puü, (÷irastulyaü phalaü yasya .) nàrikelaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷iraþ÷ålaü>#, klã, (÷irasaþ ÷ålam .) mastakavedanàrogaþ . (yathà, kathàsaritsàgare . 13 . 155 .
     %<pràtaþ so'pi ÷iraþ÷ålavyapade÷ena veùñanam .
     kçtvà pracchàdayàmàsa lalàñatañamaïkitam ..>%) tasyauùadhaü yathà --
     %<÷vetàparàjitàmålaü pippalã÷uõñhisaüyutam .
     paripiùñaü ÷irolepàt ÷iraþ÷ålavinà÷anam ..>% iti gàruóe 188 adhyàyaþ ..

#<÷irajaþ>#, puü, (÷iràjjàyate iti . jana + óaþ .) ke÷aþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷irasijaþ>#, puü, (÷irasi jàyate iti . jana + óaþ .) ke÷aþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, màghe . 7 . 62 .
     %<÷latha÷irasijapà÷apàtabhàràdiva nitaràü natimadbhiraüsabhàgaiþ ..>%)

#<÷irasiruhaþ>#, puü, (÷ira÷i rohatãti . ruha + kaþ .) ke÷aþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷iraskaü>#, klã, ÷irastràõam . iti hemacandraþ .. ÷iraþsambandhini, tri ..

#<÷irastraü>#, klã, (÷irastràyate iti . trai + kaþ .) ÷irorakùaõasannàhaþ . ñop iti khyàtaþ . ityamarabharatau .. (yathà ràjataraïgiõyam . 5 . 47 .
     %<valgan madhye'÷vavàràõàü nçtyatyevàgravàjinà valgàïkenodvahallambaü ÷irastraü vàmapàõinà ..>%)

#<÷irastràõaü>#, klã, (÷irastràyate anena . trai + lyuñ .) ÷irorakùaõasannàhaþ . khopaóà iti ñop iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . ÷ãrùaõyam 2 ÷ãrùakama 3 ÷iraskam 4 . iti hemacandraþ .. ÷irastram 5 . ityamaraþ .. (yathà, raghau . 4 . 64 .
     %<apanãta÷irastràõàþ ÷eùàsta ÷araõaü yayuþ ..>%)

#<÷irasyaþ>#, puü, (÷iras + %<÷àkhàdibhyo yat .>% 5 . 3 . 103 . iti yat .) vi÷adakacaþ . tatparyàyaþ . ÷ãrùaõyaþ 2 . ityamaraþ .. dve svataþ snànàdinà và nirmale anyonyàsaüpçkte ke÷e . iti bharataþ ..

#<÷irà>#, strã, dhamaniþ . iti medinã .. ÷ira iti bhàùà . asyàþ paryàyàdikaü nàóã÷abde draùñavyam ..

#<÷iràpatraþ>#, puü, (÷iràyuktaü patraü yasya .) hintàlavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. kapitthaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<÷iràlaü>#, klã, (÷iràþ santi asya . %<pràõisthàdàto lajanyatarasyàm .>% 5 . 2 . 96 . iti lac .) karmaraïgam . iti ÷abdacandrikà .. (÷iràyukte, tri . yathà, bhaññau . 2 . 30 .
     %<àpiïgaråkùordha÷irasyabàlaiþ ÷iràlajaïgrairgirikåñadaghnaiþ ..>%)

#<÷iràlakaþ>#, puü, (÷iràla iva . kan .) asthibhaïgavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. hàóabhàïgà iti bhàùà ..

#<÷iràvçttaü>#, klã, sãsakam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷iriþ>#, puü, (÷çõàtyanena + %<kégé÷épékuñibhidichidibhya÷ca .>% uõàø 4 . 142 . iti iþ . sa ca kit .) khaïgaþ . ÷araþ . hiüsraþ . ityuõàdikoùaþ .. ÷alabhaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<÷irãùaþ>#, puü, (÷çõàti jhañiti mlàyatãti . ÷é + %<÷épébhyàü kicca .>% uõàø 4 . 27 . iti ãùan saca kit .) svanàmakhyàtavçkùaþ . (yathà, kumàre . 5 . 4 .
     %<padaü saheta bhramarasya pelavaü ÷irãùapuùpaü na punaþ patatriõaþ ..>%) tatparyàyaþ . kapãtanaþ 2 bhaõóilaþ 3 . ityamaraþ .. bhaõóiraþ 4 bhaõóãraþ 5 bhaõóãlaþ 6 . iti taññãkà .. mçdupuùpaþ 7 ÷ukataruþ 8 viùanà÷anaþ 9 . iti ratnamàlà .. ÷ãtapuùpaþ 10 bhaõóikaþ 11 svarõapuùpakaþ 12 ÷ukeùñaþ 13 varhapuùpaþ 14 viùahantà 15 supuùpakaþ 16 uddànakaþ 17 ÷ukrataruþ 18 loma÷apuùpakaþ 19 kapãtakaþ 20 kaliïgaþ 21 ÷yàmalaþ 22 ÷aïkhinãphalaþ 23 madhupuùpaþ 24 vçttapuùpaþ 25 . pustakàntare ÷ikhinãphalaþ 26 bhaõóã 27 plavagaþ 28 ÷ukapuùpaþ 29 . asya guõàþ . kañutvam . ÷ãtatvam . viùavàtapàmàsrakuùñhakaõóåtitvagdoùanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<÷irãùo bhaõóilo bhaõóã bhaõóãra÷ca kapãtanaþ ÷ukapuùpaþ ÷ukatarurmçdupuùpaþ ÷ukapiyaþ ..
     ÷irãùo madhuro'nuùõastikta÷ca tuvaro laghuþ .
     doùa÷othavisarpaghnaþ kà÷avraõaviùàpahaþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. kaõñaka÷irãùasya paryàyaþ .
     %<kañabhã kiõihã ÷vetà mahà÷vetà ca rohiõã .>% iti ratnamàlà .. * .. asya guõàþ .
     %<÷irãùo viùavãsarpasvedatvagdoùa÷othajit .>% iti ràjavallabhaþ ..

#<÷irãùapatrikà>#, strã, (÷irãùasya patramiva patramasyàþ . tataþ svàrthe kan . ñàpi ata itvam .) ÷vetakiõihã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷irogçhaü>#, klã, (÷iraso gçham .) aññàlikoparigçham . tatparyàyaþ . candra÷àlà 2 . iti hemacandraþ ..

#<÷irogrãvaü>#, klã, ÷ira÷ca grãvà ca dvayoþ samàhàraþ . yathà . dvandvaikatvaü avyayãbhàva÷ca klãve syàt dvandvasya samàsasya ekatvaü samàhàradvandva ityarthaþ . yathà, vàktvacaü ÷rãsrajaü pàõipadaü ÷irogrãvam . iti klãvaliïgasaügrahañãkàyàü bharataþ ..

#<÷irodharà>#, strã, (÷iraso dharà .) grãvà . iti hemacandraþ .. (yathà bhàgavate . 3 . 17 . 10 .
     %<saïgãtavadrodanavadunnamayya ÷irodharàm .
     vyamu¤can vividhà vàco gràmasiühàstatastataþ ..>% klãvaliïge'pi dç÷yate . yathà, tatraiva . 3 . 13 . 37 .
     %<dãkùànujanmopasadaþ ÷irodharam ..>%)

#<÷irodhiþ>#, strã, (÷iro dhãyate anayà . dhà + %<karmaõyadhikaraõe ca .>% 3 . 3 . 93 . iti kiþ .) grãvà . ityamaraþ ..

#<÷iromaõiþ>#, puü strã, (÷iraso maõiþ .) mastakadhàryaratnam . tatparyàyaþ . cåóàmaõiþ 2 ÷iroratnam 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. paõóitasya upàdhivi÷eùa÷ca .. (dvayorudàharaõam . yathà --
     %<yasya sàüsàrikã cintà cintà cintàmaõeþ kutaþ .
     tayaiva hi ÷iraþkampaþ kva ÷iromaõidhàraõam ..>% ityudbhañaþ ..)

#<÷iromarmà>#, [n] puü, (÷ira eva marma jãvàdhànaü yasya .) ÷åkaraþ . iti hemacandraþ ..

#<÷iroratnaü>#, klã, (÷iraso ratnam .) ÷iromaõiþ . ityamaraþ ..

#<÷irorujà>#, strã, (÷irasi rujatãti . ruja + kaþ . ñàp .) saptaparõavçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. mastakaroga÷ca ..

#<÷iroruñ>#, [h] puü, (÷irasi rohatãti . ruha + kvip .) ke÷aþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷iroruhaþ>#, puü, (÷irasi rohatãti . ruha + kaþ .) ke÷aþ . ityamaraþ .. (yathà, bhàgavate . 4 . 28 . 44 .
     %<cãravàsà vratakùàmà veõãbhåta÷iroruhà ..>%)

@<[Page 5,075a]>@
#<÷irorogaþ>#, puü, (÷iraso romaþ .) mastakapãóà . yathà -- atha ÷irorogàdhikàraþ . atra ÷irorogasya nidànaü sakhyà¤càha .
     %<÷irorogàstu jàyante vàtapittakaphaistribhiþ .
     sannipàtena raktena kùayeõa kçmibhistathà ..
     såryàvartànantavàta÷aükhakàrdhàvabhedakàþ .
     ekàda÷avidhasyàsya lakùaõàni pracakùate ..>% ÷irorogà atra ÷irorogaþ ÷ålaråpà rugabhidhãyate . vàtapittakaphaistribhiþ . nanu vàtapittakaphairityukte tattritvabodhàt . kimarthaü tribhiriti padam . vàtapittakaphànàü pçthakkàraõatvabodhanàrtham . tarhi sarva eva ÷irorogàþ sannipàtasamudbhavà iti katham . tadà vàtàdaya ulvaõatayà pçthakkàraõàni boddhavyàni . kùayeõa rasàdikùayeõa .. * .. vàtikasya lakùaõamàha .
     %<yasyànimittaü ÷iraso ruja÷ca bhavanti tãvrà ni÷i càtimàtram bandhopatàpaiþ pra÷ama÷ca yatra ÷iro'bhitàpaþ sa samãraõena ..>% bhavediti vi÷eùaþ . animittaü atarkitaviprakçùñanimittam . ni÷i càtimàtraü ràtrã ÷aityena rogàdhikyàt . pratàpaþ svedanam . ÷iro'bhitàpaþ ÷iraþpãóà .. * .. paittikamàha . yasyoùõamaïgàracitaü yathaiva bhavecchiro dahyati nàkùinà÷am . ÷ãtena ràtrau ca bhavecchama÷ca ÷iro'bhitàpaþ sa tu pittakopàt .. dahyatãtyàrùatvàt .. * .. ÷laiùmikamàha .
     %<÷iro bhavedyasya kaphopadigdhaü guru pratiùñabdhamatho hima¤ca .
     sånàkùinàsàvadana¤ca yasya ÷iro'bhitàpaþ sa kaphaprakopàt ..>% kaphopadigdhaü antaþkaphaliptam . pratiùñabdhaü stabdha÷iram .. * .. sànnipàtikamàha .
     %<÷iro'bhitàpe tritayapravçtte sarvàõi liïgàni samudbhavanti .. * ..>% raktajamàha .
     %<raktàtmikaþ pittasamànaliïgaspar÷àsahatvaü ÷iraso bhavecca ..>% paittikàdbhedakaliïgamàha . ÷iraþspar÷àsahatvamiti .. * .. kùayajamàha .
     %<vasàvalàsakùatasambhavànàü ÷irogatànàmatisaükùayeõa .
     kùayapravçttiþ ÷iraso'bhitàpaþ kaùño bhavedugrarujo'timàtram ..>% kùatasambhavaü rudhiram . kaùñaþ kçcchrasàdhyaþ .
     %<÷ramo bhramati tudyeta ÷iro vibhràntanetratà .
     mårchà gàtràvasàda÷ca ÷iroroge kùayàtmike ..>% kçmijamàha .
     %<nistudyate yasya ÷iro'timàtraü saübhakùyamàõaü sphuratãva càntaþ .
     ghràõàcca gacchedrudhiraü sapåyaü ÷iro'bhitàpaþ kçmibhiþ saghoraþ ..>% saübhakùyamàõaü kçmibhiriti ÷eùaþ . ghnàõàcceti cakàreõa kçminirgamo'pi bodhyate .. * .. såryàvartamàha .
     %<såryodayaü yà pratimandamandamakùibhruvaü ruk samupaiti gàóham .
     vivardhate càü÷umatà sahaiva såryàvavçttau vinivartate ca ..
     ÷ãtena ÷àntiü labhate ca ki¤ciduùõena jantuþ sukhamàpnuyàdvà .
     sarvàtmakaü kaùñatamaü vikàraü såryàvavartaü tamudàharanti ..>% såryodayamiti lakùãkçtya àrabhyeti yàvat . såryasyàvavçttã såryasyàdhogatau .. * .. anantavàtamàha .
     %<doùàstu duùñàþ svayameva manyàü saüpãóya ghàñàü svarujàü sutãvràm .
     kurvanti so'kùõi bhruvi ÷aïkhade÷e sthitiü karotyà÷u vi÷eùatastu ..
     gaõóasya pàr÷ve tu karoti kampaü hanugrahaü locanajàn vikàràn .
     anantavàtaü tamudàharanti doùatrayotthaü ÷iraso vikàram ..>% eva÷abdo'tràpyarthaþ . avyayànàmanekàrthatvàt . svarujàü svasya rujàü vyathàdàhagauravàdiråpàü doùàþ kurvanti . ayamanantavàtaþ . sa anantavàtaþ akùyàdiùu sthitiü karoti . vi÷eùataþ gaõóapàr÷ve sthitiü karoti . pãóayà sthitiü kçtvà kampàdãü÷ca karoti .. * .. ÷aïkhakamàha .
     %<pittaraktànilà duùñàþ ÷aïkhade÷e vimårchitàþ ..
     tãvrarugdàharàgaü hi ÷othaü kurvanti dàruõam ..
     sa ÷iroviùavadvegàn nirudhyà÷u galaü tathà .
     triràtràjjãvitaü hanti ÷aïkhako nàma nàmataþ .
     tryahàjjãvati bhaiùajyaü pratyàkhyeyasya kàrayet ..>% pittaraktànilàþ atra kapho'pi yojyaþ . kçtànutàpaþ kaphapittaraktairiti su÷rutavacanàt . vimårchitàþ pravçddhàþ . sa ÷othaþ . triràtràt triràtramadhye màrayati .. * .. ardhàvabhedakamàha .
     %<råkùà÷anàdyadhya÷anàva÷yàpràgvàtamaithunaiþ .
     vegasaüdhàraõàyàsavyàyàmaiþ kupito'nilaþ ..
     kevalaþ sakapho vàrdhaü gçhãtvà ÷iraso balã .
     manyàbhrå÷aïkhakarõàkùilalàñàrdheùu vedanàm ..
     ÷astrà÷aninibhàü kuryàttãvràü so'rdhàvabhedakaþ .
     nayanaü vàthavà ÷rotramabhivçddhau vinà÷ayet ..>% ava÷yà ava÷yàyaþ . àyàsaþ atibalena bhàrodvahanàdibhiþ . vyàyàmaþ svalpa÷ramaþ . ÷astrà÷aninibhàü ÷astrapàtenaiva vajrapàtenaiva vedanàm .. * .. atha ÷irorogàõàü cikitsyà .
     %<vàtajàte ÷iroroge snehasvedaü vivardanam .
     pànàhàropanàhàü÷ca kuryàdvàtàmayàpahàü ..
     kuùñhameraõóamåle ca nàgare tatra peùitam .
     kañåùõaü ÷irasaþ pãóàü bhàle lepanato haret ..
     rasaþ ÷vàsakuñhàrotthastasya nasyaü vi÷eùataþ .
     ÷iraþ÷ålaü haratyeva vidheyo nàtra saü÷ayaþ .. * ..>% atha ÷irovastividhiþ .
     %<à÷irovyàpi taccarma ùoóaùàïgulamucchritam .
     tenàveùñya ÷iro'dhastànmàùakalkena lepayet ..
     ni÷calasyopaviùñasya tailaiþ koùõaiþ prapårayet .
     dhàrayedàrujaþ ÷àntyai yàmaü yàmàrdhameva ca ..
     ÷irovastirharatyeùa ÷irorogaü marudbhavam .
     hanumanyàkùikarõàrtimarditaü mårdhakampanam .
     vinà bhojanamevaiùa ÷irovastyàþ prayujyate ..
     dinàni pa¤ca và sapta ruji tatparato'pi và .
     tato'panãtasnehastu mocayedvastibandhanam ..
     ÷irolalàñavadanagrãvàdãni vimardayet .
     sukhoùõenàmbhasà gàtraü prakùàlyà÷nàti yaddhitama ..
     àmiùaü jàïgalaü pathyaü tatra ÷àlyàdayo'pi ca .
     mudgàn màùàn kulatthàü÷ca khàdedvà ni÷i kevalàn ..
     kañukoùõànsasarpiùkànuùõaü kùãraü pibettathà .
     pittàtmake ÷iroroge ÷ãtànàü candanàmbhasàm ..
     kumudotpalapadmànàü spar÷àþ sevyà÷ca màrutàþ .
     sarpiùaþ ÷atadhautasya ÷irasà dhàraõaü hitam ..
     rasaþ ÷vàsakuñhàrotthaþ karpåraü kuïkumaü navam .
     ÷ãtaü chàgãpayaþ sarvaü vadanenànuvarùayet ..
     tasya nasyaü bhiùagdadyàt pittalàyàü ÷iroruji .
     kintu mastaka÷åleùu sarveùvevaü hitaü matam ..
     guóanàgarakalkasya nasyaü mastaka÷ålanut .. * ..
     raktaje pittavat sarvaü bhojanàlepasevanam ..
     ÷ãtoùõayo÷ca vinyàso vi÷eùo raktamokùaõam .
     kaphaje laïghanaü svedo råkùoùõaiþ pàvakàtmakaiþ .. * ..
     sannipàtabhave kàryà sannipàtaharã kriyà .
     puràõasarpisaþ pànaü vi÷eùeõa di÷anti hi ..
     eraõóamålaü tagaraü ÷atàhvà jãvantikà saindhavaràsnike ca .
     bhçïgaü vióaïgaü madhuyaùñikà ca vi÷vauùadhaü kçùõatilasya tailam ..
     ajàpayastailavimi÷rita¤ca caturguõaü bhçïgarase vipakvam .
     ùaóbindavo nàsikayoþ pradeyàþ sarvàõi hanyuþ ÷iraso vikàràn ..
     cyutàü÷ca ke÷àn palitàü÷ca dantàn nirbadhya målàn prakañãkaroti .
     suparõagçdhrapratima¤ca cakùuþ kurvanti bàhvoradhikaü bala¤ca ..>% jãvantikà atra harãtakã ÷àkavi÷eùa÷ca . iti ùaóbindutailam .. * ..
     %<kùayaje kùayanà÷àya kartavyo bçühaõo vidhiþ .
     pàne nasye ca sarpiþ syàdvàtaghnairmadhuraiþ ÷çtam .. * ..
     kçmije vyoùaõa¤càhuþ ÷igrubãjai÷ca làvaõam .
     ajàmåtrayutaü nasyaü kartavyaü kçminut param ..
     såryàvarte vidhàtavyaü nasyakarmàdibheùajam .
     yojayet saguóaü sarpirghçtapåpàü÷ca bhakùayet ..
     làvanaü kùãrasarpirbhyàü pàna¤ca kùãrasarpiùoþ .
     kùãrapiùñastilaiþ svedã jãvanãyai÷ca ÷asyate ..
     bhçïgaràjarasacchàgakùãratulyàrkatàpitaþ .
     såryàvartaü nihantyà÷u nasyenaiva prayogaràñ .. * ..
     ardhàvabhedake pårvaü snehasvedo hi bheùajam ..
     virekaþ kàya÷uddhi÷ca dhåpasnigdhoùõabhojaõam .
     vióaïgàni tilàn kçùõàn samàn piùñvà vilepayet ..
     nasyaü vàpyàcarettasmàdardhabhedaü vyapohati .
     pibet sa÷akaraü kùãraü nãraü và nàrikelajam ..
     su÷ãtaü vàpi pànãyaü sarpirvà nastatastayoþ ..>% nastataþ nàsikayà pibedityanvayaþ . tayoþ såryàvartàrdhabhedayoþ .. * ..
     %<anantavàte kartavyaþ såryàvartahito vidhiþ .
     ÷iràvyadha÷ca kartavyo'nantavàtapra÷àntaye ..
     àhàra÷ca pradàtavyo vàtapittavinà÷anaþ .
     madhumastakasaüyàvaghçtapåpairvi÷eùataþ ..>% saüyàvaþ pakvànnavi÷eùaþ . erakiyà iti loke . sa ca madhumastakaþ maghunopaliptaþ . ghçtapåro'påpaþ .
     %<pathyàkùadhàtrã rajanã guóåcã bhånimbanimbaiþ saguóaþ kaùàyaþ .
     bhrå÷aïkhakarõàkùi÷iro'rdha÷ålaü nihanti nàsànihitaþ kùaõena ..>% iti pathyàdikvàthaþ .. * ..
     %<dàrvã haridrà ma¤jiùñhà sanimbo÷ãrapadmakam .
     etatpralepanaü kuryàcchaïkhakasya vinà÷ayet ..
     pãtatoyàbhiùeka¤ca ÷ãtalakùãrasevanam .
     kalkai÷ca kùãravçkùàõàü ÷aïkhake lepanaü hitam ..>% sarvaùu .
     %<yaùñãmadhukamàùaþ syàt tåryàü÷antu viùambhavet .
     tayo÷cårõantu såkùmaü syàttaccårõaü sarùaponmitam ..
     nàsikàbhyantare nyastaü sarvàü ÷ãrùavyathàü haret .
     dçùñaprayogo yogo'yamanubhàvibhiràdçtaþ ..
     àrdraü yacchaktikàcårõaü cårõitaü navasàdaram .
     ubhayaü yojitaü gandhàttasya na÷yati ÷ãrùaruka ..>% iti bhàvaprakà÷e ÷irorogàdhikàraþ ..

#<÷iro'rtiþ>#, strã, (÷iraso'rtiþ .) ÷iraþpãóà . iti loke prasiddhiþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 13 . 152 .
     %<jàgareõàtipànena ÷iro'rtiü vyapadi÷ya ca .
     pràtaþ sa tasthau vastreõa veùñayitvàïkitaü ÷iraþ ..>%)

#<÷irovallã>#, strã, (÷iraso vallãva .) barhicåóà . iti ÷abdacandrikà ..

#<÷irovçttaü>#, klã, (÷ira iva vçttam .) maricam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷irovçttaphalaþ>#, puü, (÷irasi vçttaü phalaü yasya .) raktàpàmàrgaþ . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<÷iroveùñaþ>#, puü, (÷iro veùñayatãti . veùña + ac) uùõãùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷iroveùñanaü>#, klã, (÷iro veùñayatãti . veùña + lyuþ .) ÷iraþpràvaraõam . pàgóã iti bhàùà . tatparyàyaþ . uùõãùaþ 2 veùñanam 3 veùñakam 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷iroveùñaþ 5 celoõóukaþ 6 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷iro'sthi>#, klã, (÷iraso'sthi .) mastakàsthi . màthàra khuli iti bhàùà . tatparyàyaþ . karoñiþ 2 ÷irastràõam 3 ÷ãrùakam 4 . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ila>#, ÷a u¤che . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàøparaø-sakaø-señ .) u¤cha uddhçta÷asya÷eùàharaõam . ÷a, ÷ilati dhànyaü dãnaþ . ÷elità . iti durgàdàsaþ ..

#<÷ilaþ>#, puü, klã, (÷ila + kaþ .) u¤chaþ . iti medinã .. (yathà, bhàgavate . 11 . 17 . 41 .
     %<anyàbhyàmeva jãveta ÷ilairvà doùadçk tayoþ ..>%) jãvanopàyavi÷eùaþ . yathà --
     %<çtàmçtàbhyàü jãvettu mçtena pramçtena và .
     satyànçtàbhyàmapi và na ÷vavçttyà kadàcana ..
     çtamu¤cha÷ilaü j¤eyamamçtaü syàdayàcitam .
     mçtantu yàcitaü bhaikùaü pramçtaü karùaõaü smçtam ..>% iti mànave 4 adhyàyaþ .. %<avàdhitasthàneùu pathi và kùetreùu và apratihatàvakà÷eùu yatra yatrauùadhayo vidyante tatra tatràïgulãbhyàü ekaikaü kaõaü samuccayitvà iti baudhàyanadar÷anàt . ekaikadhànyàdiguóakoccayamu¤chaþ . ma¤jaryàtmakànekadhànyàccayanaü ÷ilaþ . u¤cha÷ca ÷ila÷ca ityekavadbhàvaþ . tat satyasamànaphalatvàdçtamityucyate .>% iti taññãkàyàü kullåkabhaññaþ .. (raghuvaü÷ãyapàriyàtrançpaputtraþ . yathà, raghuvaü÷e . 18 . 17 .
     %<tasyàbhavat sånurudàra÷ãlaþ ÷ilaþ ÷ilàpaññavi÷àlavakùàþ ..>%)

#<÷ilagarbhajaþ>#, puü, pàùàõabhedanaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ilà>#, strã, pàùàõaþ . (yathà, manau . 2 . 204 .
     %<go'÷voùñrayànapràsàdasrastareùu kañeùu ca .
     àsãta guruõà sàrdhaü ÷ilàphalakanauùu ca ..>%) dvàràdhaþsthitadàru . ityamaraþ .. stambha÷ãrùam . manaþ÷ilà . iti medinã .. karpåraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ilàkarõã>#, strã, (÷ileva karõaþ koõo yasyàþ . ïãù .) ÷allakãvçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<÷ilàkuññakaþ>#, puü, (÷ilàü kuññayati dàrayatãti . kuñña + õyul .) ñaïkaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷ilàjaü>#, klã, (÷ilàyà jàyate iti . jana + óaþ .) ÷aileyam . iti ÷abdacandrikà .. loham . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ilàjatu>#, klã, (÷ilàyà jatu .) parvatajàtopadhàtuvi÷eùaþ . ÷ilàjit iti hindãbhàùà . tatparyàyaþ . gaireyam 2 arghyam 3 girijam 4 a÷majam 5 . ityamaraþ .. ÷ilàjam 6 agajam 7 ÷ailam 8 adrijam 9 . iti ratnamàmàlà .. ÷aileyam 10 ÷ãtapuùpakam 11 . iti ÷abdacandrikà .. ÷ilàvyàdhiþ 12 . iti trikàõóa÷eùaþ .. a÷mottham 13 a÷malàkùà 14 a÷majatukam 15 jatva÷makam 16 . asya guõàþ . tiktatvam . kañutvam . uùõatvam . rasàyanatvam . mehonmàdà÷marã÷ophakuùñhàpasmaranà÷itvaü ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca . ÷arkaràsarvarogaharatvam . yogavàhitvam . atyuùõa÷ãtakatva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. asyotpattinàmalakùaõaguõàþ .
     %<nidàghe gharmasantaptà dhàtusàra dharàdharàþ .
     niryàsavat pramu¤canti tacchilàjatu kãrtitam ..
     sauvarõaü ràjataü tàmraü àyasaü taccaturbidham .
     ÷ilàjatvadrijatu ca ÷ailaniryàsa ityapi ..
     gaireyama÷maja¤càpi girijaü ÷ailadhàtujam .
     ÷ilàhvaü kañutiktoùõaü kañupàkaü rasàyanam ..
     chedi yogavahaü hanti kaphamedà÷ma÷arkaràþ .
     måtrakçcchraü kùayaü ÷vàsaü vàtàsràr÷àüsi pàõóutàm ..
     apasmàraü tathonmàdaü ÷othakåùñhodarakrimãn .
     sauvarõantu javàpuùpavarõaü bhavati tadrasàt ..
     madhuraü kañutiktantu ÷ãtalaü kañupàki ca .
     ràjataü pàõóuraü ÷ãtaü kañukaü svàdupàki ca ..
     tàmram mayårakaõñhàbhaü tattiktaü lavaõaü bhavet .
     vipàke kañukaü ÷ãtaü sarva÷reùñhamudàhçtam ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<÷ilà¤janã>#, strã, (÷ilàma¤jayatãti . a¤ja + lyuþ . striyàü ïãp .) kàlà¤janãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ilàñakaþ>#, puü, (÷ilàmañatãti . aña + õvul .) aññaþ . vilam . iti medinã ..

#<÷ilàtmajaü>#, klã, (÷ilàyà àtmajamiva .) loham . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ilàtmikà>#, strã, måùà . iti ÷abdacandrikà ..

#<÷ilàdadruþ>#, puü, (÷ilàyà dadruriva .) ÷aileyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ilàdhàtuþ>#, puü, (÷ilànàü dhàtuþ .) sitopalaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. khaóà iti bhàùà .. gairikabhedaþ . sa tu pãtavarõaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..
     %<sitopalaþ ÷ilàdhàturvarõarekhà ca makkalam .
     ÷ilàdhàtuvi÷eùastu vij¤eyo loka÷àstrataþ ..>% iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷ilàpaññaþ>#, puü, (÷ilàyàþ paññaþ .) peùaõàrtha÷ilà . ÷il iti bhàùà . iti kecit ..

#<÷ilàputtraþ>#, puü, (÷ilàyàþ puttra iva .) peùaõayogya÷ilà . loóà iti bhàùà . tatparyàyaþ . ghaùanàlaþ 2 ÷ilàputtrakaþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã .

#<÷ilàpuùpaü>#, klã, (÷ilàyàþ puùpamiva .) ÷aileyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 5,077a]>@
#<÷ilàbhavaü>#, klã, (÷ilàyà bhavaþ óatpattiryasya .) ÷aileyam . iti jañàdharaþ ..

#<÷ilàbhedaþ>#, puü, (÷ilàü bhinattãti . bhid + ac) pàùàõabhedã vçkùaþ . iti ratnamàlà .. prastarabhedakàstre, klã, ..

#<÷ilàrambhà>#, strã, (÷ileva dçóhà rambhà .) kàùñhakadalã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ilàvalkà>#, strã, (÷ileva kañhino valkoü yasyàþ .) auùadhadravyavi÷eùaþ . ÷ilàvàk iti hindã bhàùà . tatparyàyaþ . ÷ilajà 2 ÷ailavalkalà 3 valkalà 4 ÷ailagarbhàhvà 5 ÷ilàtvak 6 ÷vetà 7 . asyà guõàþ . himatvam . svàdutvam . kçcchramehamåtrarodhà÷marã÷ålajvarapittanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ilàvyàdhiþ>#, puü, (÷ilàyà vyàdhiriva .) ÷ilà jatu . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷ilàsanaü>#, klã, (÷ilà àsanaü yasya .) ÷aileyam . iti ÷abdaratnàvalã .. prastaranirmitàsana¤ca ..

#<÷ilàsàraü>#, klã, (÷ilàvat sàro yatra .) loham . iti hemacandraþ ..

#<÷ilàhvaü>#, klã, (÷ilàityàhvà yasya .) ÷ilàjatu . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<÷iliþ>#, puü, bhårjapatravçkùaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<÷iliþ>#, strã, dvàràdhaþsthitakàùñham . iti ÷abdaratnàvalã .. govaràñ iti bhàùà ..

#<÷ilindaþ>#, puü, matsyavi÷eùaþ . yathà --
     %<÷ilindaþ ÷leùmalo balyo vipàke madhuro guruþ .
     àmavàtakaro hçdyo vàtapittaharo mataþ ..>% iti ràjavallabhaþ ..

#<÷ilã>#, strã, (÷ili + kçdikàràditi ïãù .) dvàràdhaþsthitakàùñham .) iti ÷abdaratnàvalã .. gaõóåpadã . stambha÷ãrùam . iti medinã ..

#<÷ilãndhraü>#, klã, kadalãpuùpam . yathà, màghe . 6 . 32 .
     %<navakadambarajoruõitàmbarairadhipurandhri÷ilãndhrasugandhibhiþ ..>%) karakà . iti medinã .. tripuñà . iti vi÷vaþ ..

#<÷ilãndhraþ>#, puü, vçkùavi÷eùaþ . iti medinã .. matsyavi÷eùaþ . sa tu citraphalakamatsyaþ . iti jañàdharaþ ..

#<÷ilãndhrakaü>#, klã, gomayacchatrikà . yathà --
     %<gomayacchatrikàmàhurdilãra¤ca ÷ilãndhrakam .>% iti hàràvalã ..

#<÷ilãndhrã>#, strã, vihagãbhedaþ . gaõóåpadã . mçttikà iti medinã ..

#<÷ilãpadaþ>#, puü, (÷ilãva sthålaü padamasmàt .) pàdarogavi÷eùaþ . goda iti bhàùà . tatparyàyaþ padagaõóãraþ 2 ÷lãpadaþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. pàdavalmokaþ 4 . iti hemacandraþ .. ÷lãpadasya viprakçùñaü nidànamàha .
     %<puràõodakabhåyiùñhàþ sarvartuùu ca ÷ãtalàþ .
     ye de÷àsteùu jàyante ÷lãpadàni vi÷eùataþ ..>% vi÷eùata iti vacanenànyatràpi ÷lãpadàni bhavanti iti bodhyate .. * .. sàmànyaü lakùaõamàha .
     %<yaþ sajvaro vaükùaõajo bhç÷àrtiþ ÷otho nçõàü pàdagataþ krameõa .
     tat ÷lãpadaü syàt karakarõanetra÷i÷noùñhanàsàsvapi kecidàhuþ ..>% tattrividham . vàtikaü paittikaü ÷laiùmika¤ceti . teùàü lakùaõamàha .
     %<vàtajaü kçõaråkùaü hi sphuñitaü tãvravedanam .
     animittaruja¤càsya bahu÷o jvara eva ca .. * ..
     pittajaü pãtasaïkà÷aü dàhajvarayutaü bhç÷am .. * ..
     ÷laiùmikantu bhavet snigdhaü tathà pàõóuguru sthiram ..
     trãõyapyetàni jànãyàt ÷lãpadàni kaphocchrayàt .
     gurutva¤ca mahattva¤ca yasmànnàsti vinà kaphàn ..>% asàdhyamàha .
     %<valmãkamiva saüjàtaü kaõñakairupacãyate .
     sarvàtmakaü mahattva¤ca varjanãyaü vi÷eùataþ ..
     yat ÷leùmalàhàravihàrajàtairjàtaü tathà bhårikaphasya puüsaþ .
     sàsràvamapyunnatisarvaliïgaü sakaõñakaü vàpi vivarjãnãyam ..>% asya cikitsà .
     %<laïghanàlepanasvedarecanai raktamokùaõaiþ .
     pràyaþ ÷leùmaharairuùõaiþ ÷lãpadaü samupàcaret ..
     siddhàrtha÷obhà¤janadevadàruvi÷vauùadhairmåtrayutaiþ pralimpet .
     punarnavà nàgarasarùapàõàü kalkena và kà¤jikami÷ritena ..>% ÷lãpadamiti ÷eùaþ .
     %<dhattårairaõóanirguõóãvarùàbhå÷igrasarùapaiþ .
     pralepaþ ÷lãpadaü hanti cirotthamapi dàruõam ..
     asàdhyamapi yàtyantaü ÷lãpadaü cirakàlajam .
     målena sahacaràyàþ tàlami÷reõa lepanàt ..>% tàlasya phalaraso gràhyaþ .
     %<saptalàsthålapatràõàü kalkaü taptena vàriõà .
     saüsçùñaü lavaõopetaü sevitaü ÷lãpadaü haret ..
     ÷àkhoñavalkalakvàthaü gomåtreõa yutaü pibet .
     ÷lãpadànàü vinà÷àya medodoùanivçrtaye ..
     rajanãü guóasaüyuktàü gomåtreõa pibennaraþ .
     varùotthaü ÷lãpadaü hanti dadrukuùñhaü vi÷eùataþ ..
     varùàbhåtriphalàcårõaü pippalyà saha yojitam .
     sakùaudraü ÷lãpadaü lihyàccirotthaü ÷lãpadaü jayet ..
     gandharvatailasiddhàü harãtakãü go'mbunà pibati .
     ÷lãpadavibandhamukto bhavatyasau saptaràtreõa ..>% gandharvatailaü eraõóatailam . go'mbunà gomutreõa . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<÷ilãmukhaþ>#, puü, (÷ilãva mukhaü yasya .) bhramaraþ . (yathà, raghuþ . 4 . 57 .
     %<kañeùu kariõàü petuþ punnàgebhyaþ ÷ilãmukhàþ ..>%) bàõaþ . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 4 . 40 . 11 .
     %<kasyàyaü ÷àyako dãrghaþ ÷ilãpçùñaþ ÷ilãmukhaþ ..>%) yuddham . jaóãbhåtaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷ileyaü>#, klã, (÷ilàyàü bhavam . ÷ilà + óhaþ .) ÷ailajam . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷ilàsambandhini, tri, .. (÷ileva + %<÷ilàyà óhaþ .>% 5 . 3 . 102 . iti óhaþ . ÷ilàsadç÷e ca tri .. yathà, ÷ileyaü dadhi . iti kà÷ikà ..)

#<÷iloccayaþ>#, puü, (÷ilàyà uccayo yatra . parvataþ .. ityamaraþ .. (yathà, raghuvaü÷e . 2 . 27 .
     %<na pàdaponmålana÷aktiraühaþ ÷iloccaye mårchati màrutasya ..>%)

#<÷ilo¤chaþ>#, puü, u¤cha÷ilam . upàtta÷asyàt kùetràt ÷eùàvacayanam . u¤chena parica¤cvàdànavadgrahaõena ÷iùyate sa¤cãyate u¤cha÷ilama . uchi ÷u¤che ÷ila ÷u¤che kçddhorityukte kç ga j¤eti ijuïatvàt kaþ u¤cha÷ilaü saüghàtavigçhãtaü viparyastam .
     %<÷akyaü na cedu¤cha÷ilena vçttiþ phalena målena ca vàriõà ca .>% iti samàhàradvandve . u¤chaü ÷ila¤ca .
     %<u¤chabhaikùa¤ca yaccànyat tat parigrahaõaü tvçtam .>% iti nigamàbhidhàne klãvaü pumànu¤cha çtaü ÷ilaü iti vopàlite puüsyu¤chaþ .
     %<raghukàràhçtasàre pariõatavàk kalmakedàre .
     bhavabhåtikçta÷ilo¤che tattalapatitaü vayaü cinumaþ ..>% iti govardhanaþ . kecidu¤cha÷ilayorbhedamàhuþ . pratigrahàt ÷ilaü ÷reyastato'pyu¤chaþ pra÷asyate iti . tatra ÷àlyàdernipàtitaparityaktama¤jarãõàü àdànaü ÷ilam . ÷ilaü dhànyama¤jarãsaügraha iti svàmã ca . ekaika÷aþ kapotabaddhànyakaõodgrahaõamu¤chaþ . taduktaü u¤cho dhànyakaõoccaya iti . ÷ilaü tàlavyàdi dantyàdi ca . ityamarañãkàyàü bharataþ .. yathà, manau 7 . 33 .
     %<evaü vçttasya nçpateþ ÷ilo¤chenàpi jãvataþ .
     vistãryate ya÷o loke tailabinduribhàmbhasi ..>%)

#<÷ilotthaü>#, klã, ÷ilàyà uttiùñhatãti . ut + sthà + kaþ . (÷aileyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ilodbhavaü>#, klã, (÷ilàyà udbhabo yasya .) ÷aileyam . iti ràjanirghaõñaþ .. candanavi÷eùaþ . yathà --
     %<su÷ãtalaü candanaü yat tailaparõikamucyate .
     ubhau ca tasya paryàyau somayoni ÷ilodbhavam ..>% iti ÷abdacandrikà ..

#<÷ilaukàþ>#, [s] puü, (÷ilà parvataþ oko vàsasthànaü yasya .) garuóaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷ilpaü>#, klã, (÷ãla samàdhau + %<khaùpa÷ilpa÷aùpavàùparåpaparpatalpàþ .>% uõàø . 2 . 28 . iti paþ hrasva÷ca .) kalàdikaü karma . ityamaraþ .. hunara iti pàrasãkabhàùà . kàrãgarã iti hindãbhàùà .. vàtsyàyanoktançtyagãtavàdyàdi÷catuùaùñiþ vàhyakriyàþ tathà àliïganacumbanàdicatuùaùñiþ abhyantarakriyàþ kalàþ . àdinà svarõakàràdikàrukarmagrahaþ . etat sarvaü ÷ilpaü kathyate . iti taññãkàyàü bharataþ .. (yathà kathàsaritsàgare . 25 . 175 .
     %<te tanniråpya jagadurnedç÷o deva ÷akyate .
     aparaþ kartumetaddhi divyaü ÷ilpaü na mànuùam ..>%) sruvaþ . iti medinã ..

#<÷ilpakàraþ>#, puü, (÷ilpaü karotãti . kç + aõ .) ÷ilpã . ÷ilpavidyàvyavasàyã . kàrikara iti bhàùà . ÷ilpaü karoti ityarthe ùaõpratyayena niùpannaþ ..

#<÷ilpakàrã>#, [n] tri, (÷ilpaü kartuü ÷ãlamasya . õiniþ .) ÷ilpakarmakartà . tasyotpattyàdi yathà --
     %<vi÷vakarmà ca ÷ådràyàü vãryàdhànaü cakàra saþ .
     tato babhåvuþ puttrà÷ca navaite ÷ilpakàriõaþ ..
     màlàkàraþ karmakàraþ ÷aïkhakàraþ kuvindakaþ .
     kumbhakàraþ kaüsakàraþ ùaóete ÷ilpinàü varàþ ..
     såtradhàra÷citrakaraþ svarõakàrastathaiva ca .
     patitàste brahma÷àpàdajàtyà varõasaïkaràþ ..
     svarõakàraþ svarõacauryàt bràhmaõànàü dvijottama .
     babhåva sadyaþ patito brahma÷àpena karmaõà ..
     såtradhàro dvijàtãnàü ÷àpena patito bhuvi .
     ÷ãghra¤ca yaj¤akàùñha¤ca na dadau tena hetunà ..
     vyatikrameõa citràõàü sadya÷citrakarastathà .
     patito brahma÷àpena bràhmaõànà¤ca kopataþ ..
     ka÷cidvaõigvi÷eùa÷ca saüsargàt svarõakàriõaþ .
     svarõacãryàdidoùeõa patito brahma÷àpataþ ..>% iti brahmavaivarte brahmakhaõóe 10 adhyàyaþ ..

#<÷ilpa÷àlà>#, strã, klã, (÷ilpànàü ÷àlà .) svarõakàràdãnàü karmagçham . kàrakhànà iti pàrasãkabhàùà . tatparyàyaþ . àve÷anam 2 . ityamaraþ .. ÷ilpa÷àlà 3 ÷ilpa÷àlam 4 ÷ilpi÷àlam 5 . iti taññãkà ..

#<÷ilpa÷àstraü>#, klã, (÷ilpasya ÷àstram .) ÷ilpakarmagranthaþ . tacchàstràõi bahåni santi tanmadhye vàstu÷àstraikaü likhyate . yathà --
     %<strãputtràdikabhogasaukhyajanakaü dharmàrthakàmapradaü jantånàü layanaü sukhàspadamidaü ÷ãtàmbu gharmàpaham .
     vàpãdevagçhàdipuõyamakhilaügehàt samutpadyate gehaü påvvamu÷anti tena vibudhàþ ÷rãvi÷vakarmàdayaþ ..
     middhyai gçhàrambhamu÷anti vçddhà yathodite màmi valakùapakùe .
     ÷a÷àïkavãrye sudine nimitte ÷ubhaü ravau sãmyagate prave÷am ..
     caitre ÷okakaraü gçhàdi racitaü syànmàdhave'rthapradaü jyaiùñhe mçtyukaraü ÷ucau pa÷uharaü tadvçddhidaü ÷ràvaõe .
     ÷ånyaü bhàdrapade'÷vine kalikaraü bhçtyakùayaü kàrtike dhànyaü màrgasahasyayordahanabhormàghe ÷riyaþ phàlgune ..
     àditye harikarkanakraghañage pårvàparàsyaü gçhaü kartavyaü tulameùavç÷cikavçùe yàmyottaràsyaü tathà .
     dvàraü bhinnatathà karoti kumatã rogàrthanà÷astadà kanyàmãnadhanurgate mithunage càsminna kàryaü gçham ..
     kanyàditriùu pårvato yamadi÷i tyàjya¤ca càpàdito dvàraü pa÷cimatastrike jalacaràt sãmyeravau yugmataþ .
     yasmàdvatsamukhaü di÷àsu bhavanaü dvàràdikaü hànikçt siühaü vàpi vçùa¤ca vç÷cikaghañaü vàte hitaü sarvataþ ..
     pràcã meùatulàravàvudayati syàdvaiùõave vahnibhe citràsvàtribhamadhyagà nigadità pràcã budhaiþ pa¤cadhà .
     pràsàdo bhavanaü karoti nagaraü diïmåóhamarthakùayaü harmyedevagçhe pure canitaràmàyurdhanaü diïmukhe ..
     tàre màrkañike dhruvasya samatàü nãte bale vainate dãpàgreõa tadaikyata÷ca kathità såtreõa saumyà di÷à .
     ÷aïkornetraguõena 36 maõóalavare chàyà tayormatsyayorjàtà patrayutistu ÷aïkutalato yàmyottaraistattruñeþ ..
     rà÷onàmalimãnasiühabhavanaü pårvàmukhaü ÷obhanaü kanyàkarkañanakrarà÷igçhiõàü yàmyànanaü mandiram .
     rà÷erdhanvitulàyugasya sadanaü ÷astaü pratãcãmukhaü puüsàü kumbhavçùàjarà÷ibhajatàü saumyànanaü syàdgçham .. * ..>% atha bhåparigrahaþ .
     %<÷vetà bràhmaõabhåmikà ca ghçtavadgandhà ÷ubhasvàdinã raktà ÷oõitagandhinã nçpatibhåþ svàde kaùàyà ca sà .
     svàde'mlà tilatailagandhirudità pãtà ca vai÷yà mahã kçùõà matsyasaganvinã ca kañukà ÷ådreti bhålakùaõam ..
     svàde bhavedyà madhurà sitàbhà caturùu varõeùu mahã pra÷astà .
     snehànvità babhru bhujaïgayoryà sauhàrdavatyàkhuvióàlayorvà .. * ..
     parãkùitàyàü bhuvi vighnaràjaü samarcayet caõóikayà sametam .
     kùetràdhipaü càùñadi÷àdhinàthàn supuùpadhåpairbalibhiþ sukhàya ..
     khàtaü bhåmiparãkùaõe karamitaü tat pårayettanmçdà hãne hãnaphalaü same samaphalaü làbho rajovardhite .
     tat kçtvà jalapårõamà÷atapadaü gatvà parãkùyaü punaþ pàdone'rdhavihãnake'tha nibhçte madhyàdhameùñàmbuni bhåmeþ pràk pravaõa¤ca ÷aïkarakakupsaumyà÷ritaü saukhyadaü vahnau vahnibhayaü yame ca maraõaü cauràdbhayaü rakùasi vàyavye pravaõa¤ca dhànyaharaõaü syàcchokadaü vàruõaü vipràderanuvarõata÷ca sukhadaü sçùñikramàt saumyataþ agnau ràkùasavàyu÷aïkaradi÷i sthàpyàþ kramàt kãlakàþ a÷vatthàt khadiràt ÷irãùakakubhàt vçkùàt krameõa dvijàþ .
     varõànàü ku÷amu¤jakà÷a÷aõajaü såtraü kramàt såtraõe nimnà bhå sphuñitoùarà vilavatã ÷alyairyutà nà÷ubhà ..>% kakubhàdityatra vakulàditi ca pàñhaþ .. * ..
     %<pra÷natrayaü vàpi gçhàdhipena devasya vçkùasya phalasya vàpi .
     vàcyaü hi koùñhàkùarasaüyutena satyaü vilokyaü bhavaneùu sçùñyà ..
     và kà cà ñà tà e ha sà pàpavarõàþ pràcyàdisthe koùñhake ÷alyamuktam .
     ke÷àïgàràþ kàùñhalohàsthikàñyaü tasmàt kàryaü ÷odhanaü bhåmikàyàþ ..
     ÷alyaü gavàü bhåpabhayaü hayànàü rujaü ÷uno'tvoþ kalahapraõà÷au .
     svaroùñrayorhànimapatyanà÷aü strãõàmajasyàgnibhayaü tanoti .. * ..
     kanyàdau ravitastraye phaõimukhaü pårvàdisçùñikramaü khyàtaü vàstuvapurdi÷àtrayagataü làïgulapçùñhaü ÷iraþ dvàraü tasya mukhe gçhàdi bhayadaü kukùidvaye saukhyadaü duþkhaü pràkkhanane ÷iro'ïghrivapuùaþ kukùau sukhaü dakùiõe ..
     pràcyàü nàgamukhaü budhairnigaditaü bhàdrà÷vine kàrtike .
     màrgàt phàlaguna÷ukrataþ kramatayà yàmye jale cottare .
     kùetre càùñavibhàjite dinakaràdvàràllikhet koùñhagàn ÷anyaïgàrakayo÷ca tatra phaõinaþ ÷àrãrakaü no khanet .. * ..
     ÷ãrùe màtçpitçkùayaþ prathamataþ khàte rujà pucchake pçùñhe hànibhaye ca kukùikhanane syàt puttradhànyàdikam .
     pårvàsye'nilakhàtanaü yamamukhe khàtaü ÷ive kàrayet ÷ãrùe pa¤cimage ca vahnikhananaü saumye khanennairçte dakùiõakoõe pårvavibhàge påjanapårvaü ÷ilà samarpyà .
     sthàpyà ÷eùa÷ilà dakùiõataþ stambhàþ samarpyà vidhànena .. * ..>% brahma÷ambhuryathà .
     %<såtraü bhitti÷ilànyàsaü stambhasyàropaõaü tathà .
     pårvadakùiõormadhye kuryàdityàha kà÷yapaþ ..>% nàradaþ .
     %<nabhasyàdiùu màseùu triùu triùu yathàkramam .
     pårvàdidik÷irovàmapàr÷và÷àyàü pradakùiõam ..>% vàstu÷àstre'pyuktam . vàstoþ ÷irasi pucche ca vàmakukùau ca pçùñhataþ . àyuùkàmaþ khanennaiva dakùakukùau khaniþ ÷ubhà .. bhittermålaü sthàpanãyaü jalànte pàùàõe và hemaratnaiþ sagarbham . ÷ãrùe gurvo lepahãnàdhikà và sandhi÷reõiþ pàdahãnàrthahànyaiþ .. bhavanapurasuràõàü såtraõe pårvamuktaþ kathita iha pçthivyàþ ÷odhane'pi dvitãyaþ . tadanu mukhanive÷e stambhasaüropaõe syàdbhavanavasanakàle pa¤cadhà vàstuyaj¤aþ .. * .. vçkùà dugdhasakaõñà÷ca phalinastyàjyà gçhàd dårataþ ÷aste cambhakapàñale ca kadalã jàtã tathà ketakã . yàmàdårdhvama÷eùavçkùasurajà cchàyà na ÷astà gçhe pàr÷ve kasya hareravã÷apurato jainànucaõóyàþ kvacit .. sa dugdhavçkùà draviõasya nà÷aü kuvanti te kaõñakino'ribhãtim . prajàvinà÷aü phalinaþ samãpe gçhasya varjyàþ kaladhautapuùpàþ .. duùño bhåtasamà÷rito'pi viñapã nocchidyate ÷aktitaþ tadvilvã¤ca ÷amãma÷okavakulau punnàgasaccampakau . dràkùàpuùpakamaõóapa¤ca tilakàn kçùõàü vapeddàóimãü saumyàdeþ ÷ubhadau kapãtanavañàvaudumbarà÷vatthakau .. utsaïganàmàbhimukhaþ prave÷aþ syàt pçùñhabhaïgo bhavanasya pçùñhàt . vinà÷ahetuþ kathito'pasavyaþ sçùñyà pra÷asto bhavane'khile'sau .. pràve÷aþ pratikàyako varuõadigvaktro bhavet sçùñito vàmàvarta udàhçto yamamukhe'sau hãnabàhurbudhaiþ . utsaïgo naravàhanàbhivadanaþ sçùñyà yathà nirmitaþ pràgvaktro'pi ca pårõabàhurudito gehe caturdhà pure .. * .. hastaþ parvàùñayukto munivararacitaþ parva caikaü trimàtraü màtrà ùaõõàü yavànàmudaramilità nistvacàmuttamànàm . puùpai÷catvàri pårvaü tadanu ca vibhajedaïgulaiþ parvapuùpairnigranthã raktakàùñho madhumaya uditaþ khàdiro vaü÷adhàtvoþ .. jyeùñho'ùñàbhiryavodaraistu munibhirmadhyastu ùañ kanyaso màpyaü cottamakena gràmanagaraükro÷àdikaü yojanam . pràsàdapratime nçpasya bhavanaü madhyena harmyàdikaü yànaü ùaóyavasambhavena ÷ayanaü chatràsanàstràdikam .. * .. rudro vàyurvi÷vakarmà hutà÷o brahmà kàlastoyapaþ somaviùõuþ . puùpe devà målato'smiü÷ca madhyàt pa¤càùñàntyaü dvyagnivedairvibhajyam .. ã÷o màrutavi÷vavahnividhayaþ sårya÷ca rudro yamo vairåpo vasavo'ùña dantivaruõau ùaóvaktra icchà kriyà . j¤ànaü vittapatirni÷àkarajayau ÷rãvàsudevo halã kàmo viùõuritikrameõa maruto haste trayoviü÷atiþ .. * .. uccàñanaü rogabhaya¤ca duþkhaü vahnerbhayaü pãóanakaü prajàyàþ . mçtyurvinà÷o'pi dhanakùayaþ syànmohaþ kramàddaivatapãóanena .. * .. hasto yatnàt puùpayorantaràle tvaùñrà dhàryo mandiràdau nive÷e . hastàdbhåmau yàtyakasmàttadàsau kàrye vighnaü duþkhamàviùkaroti .. tàlo dvàda÷amàtrikàparimitastàladvayaü syàt karaþ pàdonadvikaro'pi kiùkurudita÷càpa÷caturbhiþ karaiþ . kro÷o daõóasahasrayugmamudito dvàbhyà÷ca gavyåtikà tàbhyàü yojanameva bhåmirakhilà koñã÷ataü yojanaiþ .. såtràùñakaü dçùñinçhastamau¤jaü kàrpàsajaü syàdavalambasaüj¤am . kàùñha¤ca sçùñàkhyamato'pi lekhyamityaùña såtràõi vadanti santaþ .. iti vàstu÷àstre ràjavallabhamaõóane mi÷rakà lakùaõavarõanaü nàma 1 adhyàyaþ .. * ..
     %<saügràme'ndhakarudrayostu patitaþ svedo mahe÷àt kùitau tasmàdbhåtamabhåcca bhãtijananaü dyàvàpçthivyàümahat .
     taddevai rabhasà vigçhya nihitaü bhåmàvadhovaktrakaü devànàü rasanàcca vàstupuruùastenaiva pujyo budhaiþ ..
     pràsàde bhavane taóàgakhanane kåpe ca vàpãvane jãrõoddhàrapure ca yàgabhavane pràrambhanirvartane .
     vàstoþ påjanakaü sukhàya kathitaü påjàü vinà hànaye pàdau rakùasi kaü ÷ive'ïghrikarayoþ sandhã ca koõadvaye ..
     kùetràkçtirvàsturihàrcanãyastvekàü÷atobhàgasahasrayuktaþ .
     sàdhàraõo'ùñàùñapado'pi teùu caikàdhikà÷ãtipadastathaiva .. * ..
     gràme bhåpatimandire ca nagare påjya÷catuþùaùñikairekà÷ãtipadaiþsamastabhavane jãrõe navàbdhyaü÷akaiþ .
     pràsàde'tha ÷atàü÷akaistu sakale påjyastathà maõóye kåpe ùaõõavacandrabhàgasahite 196 vàpãtaóàge vane ..
     ã÷o mårdhni samà÷ritaþ ÷ravaõayoþ parjanyanàmà ditiràpastasya gale tadaü÷ayugale prokto jaya÷càditiþ .
     uktàvaryamabhådharau stanayuge syàdàpavatso hçdi pa¤cendràdisurà÷ca dakùiõabhuje vàme ca nàgàdayaþ ..
     sàvitraþ savità ca dakùiõakare vàme dvayaü rudrato mçtyurmaitragaõastathoruviùaye syànnàbhipçùñhe vidhiþ meóhre ÷atrujayau ca jànuyugale tau vahnirogau smçtau påùõo nandigaõà÷ca sapta vibudhàþ kalpyàþ padoþ paitçkaþ .. * ..
     ã÷astu parjanyajayendrasåryàþ ÷atyo bhç÷àkà÷aka eva pårvai .
     vahni÷ca påùà vitathàbhidhàno gçhakùataþ pretapatiþ krameõa ..
     gandharvabhçïgau mçgapitçsaüïgau dvàrasthasugrãvakapuùpadantàþ .
     jalàdhinàtho'pyasura÷ca ÷eùaþ sa pàpayakùmàpi ca roganàgau ..
     mukhya÷ca bhallàñakuvera÷ailàstathaiva bàhye ditito'diti÷ca .
     dvàtriü÷adevaü kramato'rcanãyàstrayoda÷aiva trida÷à÷ca madhye ..
     pràgaryamà dakùiõato vivasvàn maitro'pare saumyadi÷àvibhàge .
     pçthvãdharo'sàvatha madhyato'pi brahmàrcanãyaþ sakaleùu madhye ..
     àpàpavatsau ÷ivakoõamadhye sàvitrako'gnau savità tathaiva .
     koõe mahendrendrajayau tçtãye rudro'nile'nyo'pi ca rudradàsaþ ..
     ã÷ànabàhye carakã dvitãye vidàrikà påtanikà tçtãye .
     pàpàbhidhà màrutakoõake tu påjyàþ surà uktavidhànatastu .. * ..
     brahmà vedapadastu tena samakà devàryamàdyàstvamã koõe'ùñau dvipadàstathàùñamarutaþ koõe'rdhabhàgàd bahiþ .
     ÷eùà ekapadàþ suràstu kathità vedartuke-64 'tho nava brahmà ùañpadino'ryamàdivibudhà ã÷àdaya÷caika÷aþ ..
     brahmà kalàü÷o vasuto'ryamàdyàþ koõe'ùña vàhye'pi ca sàrdhabhàgàþ .
     vidhàtçkoõe dvipadàstathàùñau ÷eùàþ surà ekapadàþ ÷atàü÷e .. * ..
     brahmàjinàü÷a 24 uditaþ ÷ivato'ryamàdyàþ koõeùu sàrdhapadato'pi tathaiva càùñau .
     ÷eùà dvibhàgasamakà ravibhàgako'yaü påjyo rathà÷vagajavàhanake'mbuyantre ..
     yantre trayoda÷apadairapi påjanãyastat pa¤caviü÷atirajo da÷ato'ryamàdyàþ .
     koõe'bdhayo'maragaõà vahike kalàü÷à bhadre'bdhikaü ravivibhàgapare ddhibhàgàþ .. * ..
     dvàtriü÷at kamalàsano'ryamamukhàþ syuþ såryabhàgà kramàt koõe'ntye'ùñasurà dvibhàgasahità bàhyeùu sàrdhàü÷akàþ .
     aùñau ràmapadàþ punardvipadakàþ ùaóbhàgino'ùñau suràþ kùetre ùaõõavacandrabhàgasahite 196 syàddevatànàü kramaþ .. * ..
     vedàü÷o vidhiraryamaprabhçtayastraü÷à navasvaùñake koõe'ntye'ùñapadàrdhagàþ parasuràþ ùaóbhàgahãne pade .
     vàstornandayugàü÷a 49 evamadhunàùñàü÷ai÷catuþùaùñike sandheþ såtramitàn sudhãþ pariharedbhittãstulàþ stambhakàt .. * ..
     rekhàdvayaü koõagataü vidheyamaü÷àntareõaiva tu karõasåtràt .
     yadaùñasåtraiþ kathitaü tu padmaü tatpãóanàt svàmidhanapraõà÷aþ ..
     proktaü caturviü÷atilàïgulaü yat pàdàrdhegaü hànikaraü prajàyàþ .
     paóa bhistu såtrairmaraõàya vajraü koõa tri÷åla¤ca riporbhayàya ..
     parãkùya bhåmãmavasecayettàü supa¤cagavyena tato vilekhyà .
     rekhà suvarõana maõiprabàlaiþ piùñàkùatairvàpi punastadårdhe ..
     dvàtri ÷adaü÷àþ pçthule ca dairghya koõeùu varjyà jinasaükhya 24 bhàgàþ .
     etatpadànàü kathitaü sahasraü kùetra¤ca sarvottamameva vàstoþ .. * ..
     madhye brahmà påjanãyaþ ÷atàü÷ai÷catvàriü÷adbhiþ padairbàhyavãthã .
     proktà devà aryamàdyà a÷ãtyà madhye koõe'ùñau ÷ataü càùñaùaùñyà ..
     koõe'bdhayo nandapadaiþ surà÷ca ÷eùà÷ca bàhye vasubhàgina÷ca .
     vãthã ca bàhye ravibhàgayuktaü ÷ataü padànàü kathitaü munindraiþ ..
     durgapratiùñhàviùaye nive÷a tathà mahàrcàsu ca koñihome .
     merau ca ràùñreùvapi jyeùñhaliïge vàstuþ sahasreõa padaiþ prapåjyaþ .. * ..
     trimekhalaü ÷aïkaradigvibhàge kuõóaü prakuryàt karato yugàsram .
     homaü suràõàü ÷atamaùñayuktaü pratyekamaùñàdhikaviü÷atiü và ..
     madhvàjyadugdhairdadhi÷arkaràbhyàü kçùõaistilairvrãhiyavairnavànnaiþ .
     palà÷adårvàïkuradugdhavçkùairhomaü tadante surapåjana¤ca ..
     ã÷e ghçtànnamapare saghçtodana¤ca dadyàjjayàya haritàmbarameva kårmam .
     ratnàni piùñakamayaü kuli÷aü surendre dhåmraü vitànamudita¤ca divàkarasya ..
     godhåmayuktaü ghçtameva satye matsyàn bhç÷e ÷aùkulimantarãkùe .
     vahnau sru caü påùõi tathaiva làjà dadyàdadharme caõakaudana¤ca ..
     madhvanna¤ca gçhakùatàya yamato màüsaudanaü dàpayet gandharve ÷atapatramodanayutaü bhçïge'jajihvàü tathà .
     proktà nãlajavà mçgàya pitçto deyà÷ca sanmodakàþ paiùñaü kçùõabaliü tathaiva vidhivaddadyàcca dauvàrike ..
     sugrãvàya ca påpakà gaõavare ÷vetaprasånaü payaþ padmaü vàruõake suràpyasurake tailaü tilàþ ÷eùake .
     pàpàkhye'pi ca pakvamàüsamuditaü rogàya sarvauùadhãþ gokùãraü phaõine ca mukhyavibudhe ÷rãkhaõóabhakùe tathà ..
     bhallàñàya suvarõakaü dhanapatau maõóàjyadugdhaü tathà ÷aktån parvatake'ditestu lapikàü dadyàdditau pårikàm .
     sakùãraü dadhikaü krameõà vihitaü tvàpàpavatse tathàpyaryamõe'ruõacandana¤ca payasà yuktà tathà ÷arkarà ..
     sàvitre'pi ca laóóukà÷ca savituþ påpà guóà sadghçtà deyaü vàtha vivasvata ghçtayutaü dugdhaü tathà modakàþ indràkhye kusumasragindrajayake deyaü tathà campakaü maitre dugdhaghçta¤ca gugguluyuto gandhastathà rudrake ..
     tatsiddhamannantvapi rudradàse sadratnamàlàü pçthivãdharàya .
     payasvalàü gàmamçtaü ghaña¤ca dadyàdvidhau svarõamato'khilebhyaþ ..
     suràsthimàüsaü vihitaü carakye tathaiva pãtaudanako vidàryai .
     raktaudanaiþ påtanikàrcanãyà matsyàsavenàpi tathaiva pàpàþ ..
     màüsaü pakvaü pilipi¤jàya tajjçmbhàyai vihitaü sadyaþ .
     skandàya tanmadiràyuktaü càryamõe di÷i pårvàdau ..
     yaþ påjayedvàstumananyayuktà na tasya duþkhaü bhavatãha ki¤cit .
     jãvatyasau varùa÷ataü sukhena svarge narastiùñhati kalpamekam ..>% iti ÷rãsåtradhàramaõóanaviracite vàstu÷àstre ràjavallabhe vàstulakùaõam 2 adhyàyaþ .. * ..
     %<àyarkùavyayatàrakàü÷akavidhuü rà÷iü gçhàdyaü tathà dhànyaü saukhyaya÷o'bhivçddhiradhikà yasmàdataþ kathyate .
     àyàstu dhvajadhåmasiüha÷unakà goràsabhebhàþ kramàt dhvàïkùastvaùñama àyabheùu viùamàþ ÷reùñhàþ suràõàü gçhe ..
     mànaü devagçhàdibhåpasadane ÷àstroktahastena tat gehe karmakarasya nàthakarataþ ÷àstreõa deyaü gçhe ayo daõóakaràïgulàdimapi te hastàïgulairaü÷ataþ kùetrasyàpyanumànato'pi nagare daõóena mànaü pure àyaþ kalpyo hastameyaiþ karai÷ca kùetre màtrànirmite màtçkàbhiþ .
     madhye paryaïkàsane mandire ca devàgàre maõóape bhittivàhye chatre devagçhe dvijasya bhavane syàdvedikàyàü jale vistàrocchrayavastrabhåùaõamañhàgàreùu ÷asto dhvajaþ dhåmo vahnyupajãvinàmapi gçhe kuõóe ca homodbhave siühadvàrançpàlaye'stranicaye siüha÷ca siühàsane ..
     caõóàle ÷unako vi÷àntu vçùabho harmye hayànàü hito bànijye dhanabhojanasya bhavane'tho bàhyagehe kharaþ .
     vàditre svarajãvinàmapi gçhe ÷audre gajo yojito yàne strãgçhavàhane ca ÷ayane ÷asto gçhe hastinàm ..
     dhvàïkùaþ ÷ilpitapasvinàü hitakarasteùàü mukhaü nàmavat dhvàïkùaþ kàkamukho vióàlavadano dhåmo dhvajo mànuùaþ .
     mava pakùipadà hareriva galo hastau narasyeva tu pràcyàþ sçùñigatàþ krameõa patayo hyaùñau ca te sammukhàþ .. * ..
     deyàþ siühagajadhvajàdivçùabhe siühadhvajau ku¤jare siüho vai dhvaja iùyate na vçùabho'nyatràpi deyo budhaiþ .
     siüho hastivçùàlaye mçtikarastvàyasya vaktraü gçhaü tasminneva ca vàmadakùiõadi÷àdvàre sa àyaþ ÷ubhaþ ..
     vyàse dairghyaguõe'ùñabhirvibhajite ÷eùo dhvajàdyàyako'ùñaghne tadguõite ca dhiùñyabhajite syàdçkùama¤càdikam .
     nakùatre vasubhirvyayo'pi bhajite hãnastu lakùmãpradastulyàya÷ca pi÷àcako dhvajamçte saüvardhito ràkùasaþ ..
     tanmåle vyayaharmyanàmasahite bhakte tribhistvaü ÷akaþ syàdindropamabhåpatikramava÷àddeve surendro hitaþ .
     vedyàmeva yamastu puõyabhavane nàge tathà bhairave ràjàü÷o gajavàjiyànanagare ràjàlaye mandire .. * ..
     yàvadgçharkùaü gaõayet svadhiùñyàttàràvibhakte navabhi÷ca ÷eùàþ .
     budhaistçtãyà sakale vivarjyà yà pa¤camã saptamikà na ÷astà ..
     dhiùñyànãha ca sapta÷aþ kramatayà vahrestu pårvàditaþ sçùñyà tàni bhavanti yatra gçhabhaü tatraiva candro bhavet .
     hàniü pçùñhagataþ karoti puratastvàyuþkùayaü candramàþ pàr÷ve dakùiõavàmake ÷ubhakaro'gre devabhåpàlaye ..
     prãtiþ syàt samasaptamã ca da÷amã caikàda÷ã ÷obhanà dàridryaü yugalà karoti maraõaü ùaùñhã kaliþ pa¤camã .
     meùo'÷vitritaye haristu pitçbhàccàpastraye målataþ ÷eùaiþ syurnava rà÷ayaþ paramate nandàü÷akaiste pçthak ..
     bhaumovç÷cikameùayorvçùatule ÷ukrasya ràùidvayaü kanyà yugmabudhasya karkasadanaü candrasya siüho raveþ .
     jãvo mãnadhanuþpatirmçgaghañau mandasya gehaü smçtaü mitràõyarkakujendudevaguravo'nye càrayaste mithaþ daivarkùaü ÷rutipuùyabhe'÷vibhamçga maitrànilaü pauùõabhaü hastàdityamatho'nurantakavidhã pårvottarà rudrabham .
     rakùomålavi÷àkhikàgnipitçbhaü citrà dhaniùñhàdvayaü jyeùñhà÷leùamapãha daityamanuje mçtyustu daive kaliþ vairaü cottaraphalgunãyugalayoþ svàtãbharaõyordvayorohiõyuttaraùàóhayoþ ÷rutipunarvasvorvirodhaü tathà .
     citràhastabhayo÷ca puùyaphaõinorjyeùñhàvi÷àkhàkhyayoþ pràsàde bhavanàsane ca ÷ayane nakùatravairaü tyajet ..
     vipràþ karkajhaùàlino nigaditàþ siühàjacàpà nçpà viñkanyà makaro vçùo'tha vçùalà yugma¤ca kumbhastulà .
     varõenottamakàminã ca bhavanaü varjyaü budhairyatnataþ ÷reùñhà dvàda÷a nandaràgaguõato vipra kramàdrà÷ayaþ ..
     a÷vo'÷vinã÷atabhayoryamapåùi hastã chàgo'gnipuùya urago'pi vidhàtçsaumye .
     målàrdrayoþ ÷unaka oturahàvaditye pårvà maghàsu mata undurureva yoniþ ..
     gaurbhadrottaraphalgunãta udità svàtau kare màhiùã vyàghràstvàùñravi÷àkhayo÷ca hariõo jyeùñhànuràdhàbhayoþ .
     påùàóha÷ravaõe kapirnigadito vai÷vàbhijinnàkulaü påbhàyàü vasubhe mçgendra udito vairaü tyajellokataþ àyarkùatàrà vyayamaü÷aka¤ca hyekatra kçtvà vibhajet krameõa .
     tithyà ca vàreõa tathaiva lagnaiþ ÷eùaistu bhànyeva bhaveyuraïkaiþ ..
     dairghyaü pçthutvena ca tàóanãyaü tayoryadaikyaü punarucchrayeõa .
     ÷eùe'dhinàtho vasubhàjite'smin samaþ pra÷asto viùamastu naiva .. * ..
     vargàùñakasya patayo garuóo vióàlaþ siühastathaiva ÷unakoragamåùakeõàþ .
     meóhàkakàraca-ña-tàþ pa-ya-÷à÷ca vargà yaþ pa¤camaþ sa ripureva budhairvivarjyaþ ..
     a÷vinyàdikabhatrayaü phaõinibhaü cakraü trinàóyudbhavaü hyekasyàü varakanyayo÷ca yadi bhaü tanmutyudaü càü÷ataþ nàóãsevakamitragehapuratastvekà ÷ubhà savyadhà àyàditrikapa¤casaptanavabhistvaïgairgçhaü saukhyadam guõagaõaü laghudoùasamanvitaü bhavanadevagçhàdikamiùyate .
     jalalavena ÷ikhã bahutàpavànna ÷amameti guõairadhiko yataþ ..>% iti ÷rãsåtradhàramaõóanaviracite vàstu÷àstre ràjavallabhe àyàdilakùaõaü 3 adhyàyaþ ..
     %<vàpãkåpataóàgadevabhavanànyàràmayàgàdikaü tãrthànàmavagàhana¤ca vidhivat kanyàpradànàdikam .
     sarvaü puõyamidaü nçpaþ sa labhate yaþ kàrayet pavate durgaü sarvajanàya ÷armajananaü vi÷ràmamekaü param ..
     siüho vairiparàbhavaü prakurute tiùñhan girau gahvare durgastho nçpatiþ prabhåtakañakaü ÷atruü jayet saïgare .
     kailàse nagaraü ÷ivena racitaü gauryàdisaürakùaõe durgaü pa÷cimasàgare ca hariõàpyeùàü kimatrocyate ..
     bhådurgaü jaladurgamadriviùaye durgaü bhavedgahvare teùàmuttamamadrimårdhni racitaü tadvairiõàü durgamam amlàdyairghçtatoyatailalavaõaiþ kàùñhaistçõàdyaistathà yantropaskarabàõa÷astrasubhañaiþ saüpårayedbhåmipaþ ..
     màhendraü caturasramàyatapuraü tat sarvatobhadrakaü vçttaü siühavilokanaü supçtanàyattaü tathà vàruõam nandàkhya¤ca vimuktakoõamatha nandàvartisvastyàkçti prokta tadyavavajjayantamapi taddivyaü girermastake puùpaü càùñadalopama¤ca puruùàkàraü puraü pauruùaü snehaü kukùiùu bhådharasya kathitaü daõóàbhidhaü dairghyakam .
     ÷àtraü pràk sarità paratra kamalaü yàmye nadã dhàrmikaü dvàbhyàü caiva mahàjaya¤ca dhanadà÷àyàü nadã saumyakam ..
     durgaikena yutaü ÷riyàkhyanagaraü dvàbhyàü ripughnaü puraü tvaùñàsraü kathayanti svastikamiti proktà guõà viü÷atiþ .
     bhåpànàü sukhadà ya÷o'rthaphaladàþ kãrtipratàpodbhavà lokànà¤ca nivàsato viracitàþ pràk÷ambhunaite guõàþ ..>% iti puràõàü viü÷atiguõàþ .. * ..
     %<vahnerbhãtikaraü trikoõanagaraü ùañkoõakaü kle÷adaü vajre vajrabhaya¤ca ÷àkañapure rogastri÷åle kaliþ proktaü taskarabhãtaye dvi÷akañaü karõàdhike'rthakùayo doùàþ sapta bhayàvahàþ prakañità ye vi÷vakarmo ditàþ ..>% iti puràõàü saptadoùàþ .. * ..
     %<vakùye'tho vividhaü puraü munimataü madhyottamaü kanyasaü teùàü hastasahasramantimapuraü madhyaü tataþ sàrdhakam .
     jyeùñhaü yugmasahasrameùu caramaü bhàgàùñakenàcitaü madhyaü dvàda÷abhàgataþ ÷a÷ikalaü jyeùñhaü vidadhyàt sudhãþ ..
     màrgàþ saptada÷aiva càdimapure hãnaü caturbhiþ puraü proktaü kanyasameva màrganavabhirdairghye tathà vistare gràma÷caiva puràrdhato hi tadanu gràmàrdhato kheñakaü kheñàrdhena tu kåñameva vibudhaiþ proktaü tataþ kharvañam ..
     hastànà¤ca yugàùñaùoóa÷asahasraü bhåpatãnàü puraü tanmadhye da÷adhà vadanti munayo vçddhyà sahasreõa tat .
     àyàme vasupàdasàrdhavasuto bhàgaþ pra÷asto'dhikastvekaika¤ca caturvidhaü nigaditaü kàryaü samaü karõayoþ ..
     ùañtriü÷ataþ ùañ kramato vivçddhyà daive pure catvarake krameõa .
     yadçcchayà mànamu÷anti kecit pràkàrakoùñhasya ca bhittikàyàþ .. * ..
     pårvàparàsyàþ purasammukhà÷ca devàþ ÷ubhà nottaradakùiõà÷ca .
     bhaïgaü purasyàpi paràïmukhàste kurvanti dhàtrarkajanàrdane÷àþ ..
     brahmà viùõu÷ivendrabhàskaraguhàþ pårvàparàsyàþ ÷ubhàþ proktau sarvadi÷àmukhau ÷ivajinau viùõurvidhàtà tathà .
     càmuõóà grahamàtaro dhanapatirdvaimàturo bhairavo devà dakùiõadiïmukhàþ kapivaro nairçtyavaktro bhavet ..
     màrgàþ saptada÷àïkapa¤ca÷ikhino yugmaü puràt kharvañaü màrgàþ ùoóa÷a såryaviü÷atikaràþ kàryàstridhà vistare .
     pràkàrodayaviü÷ahastamabhito dvàbhyàü vihãno'dhiko vyàsàrdhena tadårdhata÷ca kapi÷ãrùàõyaùñamàtràntaram ..
     pràkàre'pi ca koùñhakà da÷akaràþ såryendrahastàstathà proktàstena samaiva koõasahità vidyàdharã madhyamà .
     tasyà vàtha suvçttake ca vividhaü yuddhàsanaü kàrayet pràkàrodayato vidhàya parikhàvistàra ukto budhaiþ ..
     vidyàdharãkoùñhakayo÷ca madhye bàhupramàõaü ÷araràmahastam .
     pa¤càdhikaü pa¤cakareõa hãnamiti tridhà vàstumato hita¤ca .. * ..
     durgodayaü nandakarapramàõaü tithyà samaü saptada÷aiva kecit .
     ekonaviü÷aü puthulaü trayàõàü dikkàlasåryàùñakarà vadanti ..
     tàmbålaü phaladantagandhakusumaü muktàdikaü yadbhavet ràjadvàrasuràgrato hi sudhiyà kàryaü pure sarvataþ .
     pràgviprà÷ca nçpà hi dakùiõadi÷i syuþ saumyataþ ÷ådrakàþ kartavyàþ puramadhyato'pi baõijo vai÷và vicitrairgçhaiþ ..
     ã÷e raïgakaràþ kuvindarajakà vahnau ca tajjãvinaþ proktà antyajacarmakàravarañàþ syuþ ÷auõóikà ràkùase .
     paõyastrãnirçtau ca màrutayute koõe nyasellubdhakàn vàpãkåpataóàgakuõóamakhilaü toyaü tathà vàruõe siühadvàracatuùñaya¤ca khañakãdvàràõi càùñau tathà kartavyàni dçóhàrgalàni ruciraiþ kàpàñakaiþ sudçóhaiþ .
     kãrtistambhançpàlayàmaragçhairhaññaiþ sudhànirmitairharmyai÷copavanairjalà÷rayayutaiþ kàryaü puraü ÷obhanam ..>% iti nagarapramàõam .. * ..
     %<yantràþ puràõàmatha rakùaõàya saügràmavahnyambusamãraõàkhyàþ .
     vinirmitàste jayadà nçpàõàü bhavanti påjyàþ surayà ca màüsaiþ ..
     hastà aùña ca bhairavo narakara÷càndro da÷àdyo bhavedrudro bhãmagajo'pi bhàskarakarairyugmantu vi÷vaiþ ÷ikhã .
     prokto'sau yamadaõóa eva munibhistithyà mahàbhairavo hyaùñau ÷aïkaranirmità÷ca samare devàsure bhairave ..
     yantre càùñakare'ùñahastaphaõinãsåryàïgulà vistare stambhà markañikà ca pa¤jaramataþ ùañtriü÷ahastà kramàt .
     yaùñyà pçùñhavibhàgato'pi radanaistulyo'ùñamàtràïgulaiþ proktà kuõóalavallavã ca vahito madhyàda÷ãtyaïgulaiþ ..
     yaùñyà dçóhàü markañikàü vidadhyàllohasya kãlena ca carmaõàpi .
     yantraü prakuryàdçóhakàùñhaka¤ca tanmànayà jyotikayà sametam ..
     karàïgulaiþ pa¤jarakasya dairghaü keùàü mate hastamite ca yantre .
     yàñã kulã vahnijalànilàkhyàste lakùaõaj¤aiþ parikalpanãyàþ ..>% iti yantràùñakapramàõàni .. * ..
     %<nãrà÷rayaü puõyavatàü vidheyaü madhye purasyàpi tathaiva bàhye .
     vàpya÷catasro'pi tathaiva kåpà÷catvàri kuõóàni ca ùañ taóàgàþ .. * ..
     kåpàþ ÷rãmukhavaijayau ca tadanu pràntastathà dundubhistasmàdeva manohara÷ca parataþ proktastu cåóàmaõiþ .
     digbhadrojayananda÷aïkaramato vedàdihastairmità vi÷vàntaiþ kramavardhitai÷ca kathità vedàdadhaþ kåpikà .. * ..
     vàpã ca nandaikamukhà trikåñà ùañkåñikà yugmamukhà ca bhadrà .
     jayà trivaktrà navakåñayuktàstvarkaistu kåñairvijayà matà sà .. * ..
     saro'rdhacandra÷ca mahàsara÷ca vçttaü catuùkoõakameva bhadram .
     bhadraiþ subhardraü parighaikayugmaü vakasthalaikadvayameva yasmin ..
     jyeùñhaü mitaü daõóasahasrakaistu madhyaü tadardhena tataþ kaniùñham .
     jyeùñhaü karaiþ pa¤ca÷atàni dairghaistadardhamadhyaü tu tataþ kaniùñham .. * ..
     bhadràkhyakuõóaü caturasraka¤ca subhadrakaü bhadrayuta dvitãyam .
     nandàkhyakaü syàt pratibhadrayuktaü madhye subhadraü parighaü caturtham ..
     karàùñato hasta÷ataü pramàõaü dvàrai÷caturbhiþ sahitàni kuryàt .
     madhye gavàkùa÷ca di÷o vibhàge koõe catuùkàstvapi pañña÷àlàþ .. * ..
     gaïgadyà ravayo hare÷ca da÷akaü rudrà da÷aikàkikà durgà bhairavamàtçkà gaõapatirvahnestrikaü caõóikà durvàsà muninàradastu sakalà dvàràvatã lãlikà lokàþ pa¤ca pitàmahàdivibudhàþ syurmadhyabhittau sadà ..
     tasyordhvataþ ÷rãdharamàóakasya saüdar÷anàt pårvaphala¤ca kà÷yàþ .
     snànàcca gaïgàplavanasya puõyaü kçtaü bhaveccedvidhivadvidhij¤aiþ ..
     vidhàritaü jãvanameva yena tadgopadaikena samaü pçthivyàm .
     sa ùaùñisaükhyaü ca sahasravarùaü svarlokasaukhyànyakhilàni bhuïkte ..
     gràme vàtha pure narendrabhavane tatùoóa÷àü÷aü bhavet madhyàt pa÷cimadiksamà÷ritamidaü durge bhavedbhåva÷àt .
     dvàraü dakùiõavàmata÷ca purataþ kàryàstraya÷catvaràþ sarvaü vàstugçhàdivàsaracanà bhåpecchayà kàrayet ..>% iti såtradhàramaõóanaviracite vàsta÷àstre ràja vallabhe pràkàrayantravàpãkåpataóàgalakùaõam 4 adhyàyaþ .. * ..
     %<atho nçpàõàü bhavanàni vakùye tvekàtapatràvanipàlakasya .
     ÷ata¤ca hastàùñasamanvita¤ca vyàse gçhaü cottamameva tasya ..
     ye dvàpare bhåmibhujo babhåvusteùàü gçhaü hasta÷ataü dvihãnam .
     tattryaü ÷abhåmã÷varako nçnàthastvaùñàdhikà÷ãtikaraü gçhaü syàt ..
     gràmaikalakùadvayamasti yasya prokto mahàmaõóaliko nare÷aþ .
     pra÷ãtihastaü dvikareõa hãnaü kuryàdgçhaü ÷obhanameva tasya ..
     pa¤càyute÷o nçpamaõóalãko bhavedgçhaü tasya karàùñaùaùñiþ .
     sàmantyamukhyo dvyayutàdhipo'sau tadgehamaùñeùu karapramàõam ..
     tadve÷ma pa¤cà÷adapi dvihãnaü sàmantasaüj¤o'yutanàtha eva .
     tathà tçtãyo'pi tato dvihãnaü triü÷atkaràùñàdhikameva geham ..
     proktaþ pravãõai÷caturà÷iko'sau gràmà hi yasyaiva sahasramekam .
     aùñàdhikaü viü÷atihastaharmyaü siddhyai samastàni yathoditàni ..
     gràmàdhipà ye tu ÷atàdhipà÷ca te svalparàùñrà api sainikà÷ca .
     teùàü gçhà aùñada÷àdhikai÷ca karaiþ samànà munibhirmatà÷ca ..
     bhåpàlakàrdhena ca mantrigehaü yathàdhikàreõa bhavanti hãnam .
     vyàsàdda÷àü÷àdhikameva dairghaü kåryàdatho pa¤camabhàgamiùñam ..
     gçhaü caturhastamitaü karàdivçddhyà dviràmàntamiti pramàõam .
     tataþ paraü bhåpatimandiràõi yàvacchataü càùñakaràdiyuktam ..
     syàdbhåmirekà vasuhastagehe da÷àbhivçddhyà dvitayà puna÷ca .
     pràsàda evàmarabhåpayo÷ca harmyàõi loke muninoditàni ÷àlàyà navadhà ca pa¤cakarato màna¤ca vi÷vàntakaü bhittereva caturda÷àïgulamitiryàvat sapàdaü karam .
     àgàrasya tu ùoóa÷àü÷arahito'pyardhena hãno'thavà bhittermànamidaü tridhà viracitaü kalpyaü yathàyogataþ ..
     dairghye candrakalàïgulottama÷ilà madhyàïgulo nàntimà vyàse diïnavabhåbhçducchritirapi triü÷ena vistàrataþ .
     hastàdestrikarodayaü navavidhaü pãñhaü gçhe sarvato vipràde rasabhåtavedaguõakàþ syuþ pãñhaka mekhalàþ ..
     ùaùñyà vàtha ÷atàrdhasaptatiyutarvyàsasya hastàïgulaidvàrasyodayako bhavecca bhavane madhyaþ kaniùñhottamaiþ dairghyàrdhena tu vistaraþ ÷a÷ikalàbhàgo'dhikaþ saptaterdairghyaü tryaü÷avihãnamardharahitaü madhyaü kaniùñhaü kramàt ..
     jyeùñhà pratolã tithihastasaükhyà proktodaye vi÷vakarà ca madhyà .
     kaniùñhikà rudrakarà krameõa vyàse'ùña saptaiva ca ràgasaükhyà ..
     ve÷mavyàsakalàü÷akairyugaguõairhastaistrisàrdhairyutairharmyasya trividhodayaþ kùititalàdyàvacca paññordhvakam .
     ekaiko'pi punastridhà nigaditaþ sarveta ekàda÷a kùepàþ ùaõõavatau nakhàþ ÷a÷ikalà aùñàda÷àdyastridhà ..
     tristhàne yugaparvatà 84 stithiyutà dhiùñyaikaviü÷ànvità madhyo'yaü trikaraistadaü÷asahitaiþ proktaþ kaniùñhastridhà . * .
     vçkùaü dugdhavi÷uùkakaõñakayutaü nãóaistu caityadrumaü kùãraü màrutapàtita¤ca bhavane ci¤càvibhãtaü tyajet ..
     ÷àkaþ ÷àlamadhåkasarjakhadirà raktàsanàþ ÷obhanà eko'sau saralã'rjuna÷ca panasaþ ÷rãparõinã ÷iü÷apà .
     hàridraþ picumardacandanataruþ padmàkhyakastindukã naite'nyena yutà bhavanti phaladàþ ÷àkàdayaþ ÷obhanàþ .. * ..
     gehodayantu navadhà vibhajet ùaóaü÷aü stambhordhvabhàgasamakaü bharaõaü ÷ira÷ca .
     kumbhã hyudambarasamaikavibhàgatulyà pañña÷ca tattrikayuto'÷asamàna eva ..
     ÷àlàlãnda udàhçto hi vibudhairbàõeùu yugmàü÷akaþ saptàü÷eùu guõai÷ca nandapadato vedàü÷atulyastathà .
     kàpàñaü gçhadakùiõe nigaditaü vàme bhavedargalà sçùñyàniùkramaõaü kçtaü munivarairdvàreùu sarveùu yat ..
     ÷àlàjinàü÷aimanureva madhye trayo hayànte dvayamasya pàr÷ve .
     dvàrottamàïgena samànakarõàþ ÷astà na ÷astà bhavanàbhivaktràþ .. * ..
     dãpàlayo dakùiõadigvibhàge sadà vidheyo'rgalayà samànaþ .
     vàme ca madhye na ÷ubhàya gehe suràlaye vàmadi÷ãùñasiddhyai ..
     dvàràgre khañakãmukhe ca tadadho dvàþ ùoóa÷àü÷àdhikaü sarvaü và ÷ubhamicchatà ca satataü kàryantu paññàdadhaþ .
     tannyånaü na ÷ubhantulàtalagataü kukùau tathà pçùñhagaü kàùñhaü pa¤caka eva nãtarahitaü yanmålapårvàttaram ..
     dvàrordhe yaddvàramasya pramàõaü saükãrõaü và ÷obhanaü nàdhika tat .
     hrasvadvàràõyeva yàni pçthåni teùàü ÷ãrùàõyekasåtràõi kuryàt ..
     sarvaü dvàraü nãcamànaü rujàyai yadvà hrasvaü tat karotyarthanà÷am .
     gehàdyaü yat pårvavàstusvaråpaü teùàü bhaïgànnaiva saukhyaü kadàcit ..
     dvàravyàsaradàü÷ato'dhikamidaü kàryaü gçhaü dakùiõe tulyaü hastigçha¤ca vàjibhavanaü tenàdhikaü vàmataþ .
     aùñàü÷e'tha navàü÷ake ca vitathe toye jayendre hitaü dvàraü saumyagçhakùate ca kusume bhallàñake ÷asyate ..
     pràgdvàràùñakamadhyato'pi na ÷ubhaü sårye÷aparjanyato yàmyàyà¤ca yamàgnipauùõamapare ÷eùàsuraü pàpakam .
     saumyàyàmatha roganàgagirijaü tyàjyaü tathànyacchumaü kai÷ciddàruõasaumyakaü na hi hitaü prokta¤ca vàtàyane ..
     dvàraü viddhama÷obhana¤ca taruõàkoõabhramastambhakaiþ kåpenàpi ca màrgadevabhavanairviddhaü tathà kãlakaiþ .
     ucchràyàddviguõàü vihàya pçthivãü vedho na bhittyantare pràkàràntararàjamàrgaparato vedho na koõadvaye ..
     dairghye sàrdha÷atàïgula¤ca da÷abhirhãnam 140 . 130 .
     120 . 110 caturdhà vidhiþ proktaü vàtha ÷ataü tvagãtisahitaü 180 yugmaü 200 navatyà ÷atam 190 .
     tadvat ùoóa÷abhiþ ÷ata¤ca 116 navabhiryuktaü tathà÷ãtikam 89 dvàraü matsyamatànusàri da÷akaü yogyaü vidheyaü budhaiþ .. * ..
     svayamapi ca kapàñodghàñanaü và pighànaü bhayadamadhikahãnaü ÷àkhayorvà vicàle .
     puruùayuvatinà÷astambha÷àkhàvihãnaü bhayadamakhilakàùñhàgraü yadàdhaþsthitaü syàt ..
     devàlayaü và bhavanaü mañha÷ca bhànoþ karairvàyubhiratra bhinnam .
     tanmålabhåmau parivarjanãyà chàyà gatà yasya gçhasya kalpa ..
     naiko laghurvàmadi÷àvibhàge madhye dviùañ dàruõavarõagehe .
     stambhàsanaü hãnamapi kùayàya yadàdhikaü rogakara tadà syàt ..
     stambho'ùñàsrasuvçttabhadrasahito råpeõa càlaïghato yuktaþ pallavakastathàbharaõakaü yat pallavenàvçtam .
     kumbhã bhadrayutà kumàrasahitaü ÷ãrùaü tathà kinnaràþ patra¤ceti gçhe na ÷obhanamidaü pràsàdake ÷asyate ..
     stambho dvayomadhyagato na ÷asto ÷ubhaükarã paññayugàü÷ato dvau .
     gçha pra÷astà÷caturasrakàste stambhà na kandana vinà pra÷astàþ ..
     hànistulàmadhyagatà khanasya stambhabhadantàlayabhittimålam .
     saülagnacatvàryapi hànaye syuþ stambhàsanaü stambha÷ira÷ca ÷ãrùam ..
     utsedhàrdhavinirgataü ÷arayugàü÷enàdhikaü ÷asyate chàdyaü paññasamànakaü sukhakaraü nà÷àya nimnonnatam tat kàkasya ca pakùavacca kumudàbhaü såryakàlàyakaü pràlamba¤ca karàlaka¤ca vibudhaiþ prokta¤ca tat ùaóvidham ..
     bhåmyàrohaõamårdhvatastadupari pràdakùiõaü ÷asyate dvàraü tårdhvabhava¤ca bhåmiraparà hrasvàrkabhàgaiþ kramàt .
     pràsàde ca mañhe narendrabhavane ÷ailaþ ÷ubho no gçhe tasmin bhittiùu vàhyakàstu ÷ubhadàþ pràgbhåmikumbhyàü tathà .. * ..
     pçùñhe kùaõànantarameva bàhyàt gçhaprave÷o na ÷ubhaïkaro'sau .
     gçhasya pçùñhe yadi ràjamàrgastadàdibhåmerna hi pçùñhamãkùyam ..
     jãrõaü gçhaü bhittimagnaü vi÷ãrõaü tat pàtavyaü svarõanàgasya dantaiþ .
     go÷çïgairvà ÷ilpinà ni÷cayena påjàü kçtvà vàstudoùo na tasya ..
     harmyasyàpi samantato gçhapatirvçddhiü yadàpãhate sarvà÷àsu vivardhita¤ca phaladaü duùñaü tadekatra ca .
     pràïmitrairapi vairamuttaradi÷àbhàge manastàpakçt pa÷càdarthavinà÷adakùiõadi÷i ÷atrorbhayaü vardhate ..
     vàmàïge dhanavastradevabhavanaü dhàtuþ ÷riyo vàjino nàryastvauùadhibhojanasya bhavanaü syàdvàñikà vàmataþ .
     vahnergojaladanti÷astrasadanaü strãõàü tathà dakùiõe sthànaü màhiùamàjamaurõikamidaü yàmyàgnimadhye ÷ubham ..
     sugrãve varuõe'sure gaõavare syàdghoñakànàü gçhaü dvàþsthe yuddhagçha¤ca nçtyaramaõaü gàndharvavedà÷ritam ràj¤o màtçgçhaü gajendrajayake rudre mahiùyà gçhaü satye dharmagçhaü ravau vyayagçhaü proktaü jaye ÷rãgçham ..
     ã÷apràcyorantare garbhabhànàmuùñràõàü và sthànamevàtra kàryam .
     dhànyàgàraü syàttathà pràõakoõe bhçïge'pyevaü ÷ambhukoõe ÷ivàrcà ..
     pràk pa÷cime màrutavahnikoõe proktà pravãõairapi nçtya÷àlà .
     varcogçhaü ràtricarasya koõe syàt pa÷cime bhojana÷àlikà ca .. * ..
     pràk ÷obhà nçpamandire ca purataþ sthànaü tathà puttrakaü vàmàïge nçpatestathàyudhadharàþ kçùõàtapatràõi ca .
     chatraü càmaratàpasàþ svaguravastàmbåladhçgdakùiõe gehàdhã÷ayadçcchayà ca ÷ayanaü sarvàsu bhåmãùu ca ..
     vivasvadàkhye ÷ayanaü pra÷astaü vàditragehaü saviturvidheyam .
     påùà÷ritaü bhojanamandira¤ca mahànasaü vahnidi÷àvibhàge ..
     màhendràkhye gopuraü dvitribhåmiü bhànoþ saükhyà tasya madhye vidheyà .
     uktànuktaü mandiràdau nive÷e tvaùñrà kàryaü càkùayà bhåpatãnàm ..
     dik÷àlàntaü hyeka÷àlàdigehaü jyeùñhà madhyà kanyasà dakùiõàïgàt .
     ÷àlà kàryà lokagehe yugàntàt tridvyekàþ syurbhåmayasteùu nånam ..>% iti ÷rãsåtradhàramaõóanaviracive vàstu÷àstre ràjavallabhe ràjagçhanive÷àdilakùaõaü 5 aþ .. * ..
     %<athaika÷àlaü dviguõàbdhi÷àlaü prastàrato lakùaõameva teùàm .
     yathoditaü vàstumate tathaiva bravãmi ràj¤àmatha mànavànàm ..
     catvàro guravastu pårvaguruto'dho hrasvato'nye samàþ bhåyaþ pa÷cimapårita¤ca gurubhiryàvallaghutvaü bhavet .
     uddiùñe dviguõàïkakairlaghubhavaiþ saükhyaikami÷rãkçte naùñe sto viùame same gurulaghå råpe tadardhàrdhataþ sthàne laghoþ sadmamukhàdalindaü pradakùiõaü taü kramato vidadhyàt .
     prastàrataþ ÷oóa÷akaü gçhàõàü proktaü tathàkhyàü kathayàmi teùàm .. * ..
     dhruva¤ca dhànyaü jayanandasaüj¤e kharàkhyakanda¤ca manoramàkhyam .
     suvaktramasmàt kila durmukhàkhyaü kråraü vipakùaü dhanadaü kùaya¤ca ..
     àkrandakaü vaipulavaijaya¤ca phalàni nàmnà sadç÷àni teùàm .
     iti dhruvàdiùoóa÷agçhàõi .. * ..
     dhànyàdito'ùñau vijayàntakaü hi tvalindayugmaü mukhato vidadhyàt ..
     ramyaü ÷rãdharamodite ca paratastadvardhamànaü gçhaü kàràla¤ca sunàbhameva tadanu dhàïkùaü samçddhaü tathà iti ramyàùñakam .. * ..
     sarvàõi dhruvavadbhavanti niyataü ùaódàrukaiþ sundara proktaü tadvarada¤ca bhadrakumude'tho vaimukhàkhyaü÷ivam tatsarvalàbha¤ca vi÷àlasaüj¤aü tathà vilakùaü tva÷ubhaü dhvaja¤ca .
     udyotamevaü tvatha bhãùaõa¤ca ..
     saumyàjite staþ kulanandana¤ca ..>% iti såndaràdiùoóa÷agçhàõi .. * ..
     %<pårvàlindasamastakeùu yugalaü paññasya ÷àlàntare haüsa¤caiva sulakùaõa¤ca parataþ saumyaü hayaü bhàvukam tasmàduttamaraucire ca satataü kùemaü tathà kùepakam codvçttaü vçùamutthita¤ca vyayamànandaü sunandaü kramàt ..>% iti haüsàdiùoóaùagçhàõi .. * ..
     %<madhye'pavargaü dhruvaråpakàõàmalaïkçtàhvaü prathama¤ca tatra .
     tathàpyalaïkàramiti krameõa khyàtaü tadanyaü ramaõa¤ca pårvam ..
     tatre÷varaü tadanu puõyamataþ sugarbhaü proktaü gçha kalasadurgatameva riktam .
     syàdãpsitaü tadanu bhadrakava¤cite ca dãnaü gçhaü vibhavakàmadameva sakhyà ..>% ityalaïkçtàdiùoóa÷agçhàõi .. * ..
     %<ùaódàru sarveùvapavargakeùu prabhàvasaj¤aü tvatha bhàvita¤ca .
     rukmaü tathànyattilaka¤ca tatra sat krãóanaü saukhyamato ya÷odam ..
     kumudamapi ca kàlaü bhàsuraü bhåùaõa¤ca vasudharamatha gehaü dhànyanà÷aü tadanyat .
     kupitamapi ca vittaü vçddhidaü proktametattadanu kulasamçddhaü ùoóa÷aü proktamàdyaiþ ..>% iti prabhavàdiùoóa÷agçhàõi .. * ..
     %<sarve mukhàlindasamanvità÷ca dàrudviùañkaü hyapavargamadhye .
     tata÷ca cåóàmaõikaü prabhadraü kùemaü tathà ÷eùasamucchrita¤ca ..
     vi÷àlasaüj¤aü tvatha bhåtida¤ca hçùñaü virodhaü kathitaü krameõa .
     tatkàlapà÷aü hi niràmayantu su÷àlaraudre munisammatà÷ca ..
     vedyaü gçhaü caiva manorama¤ca subhadrasaüj¤aü kathità ca saükhyà .
     ityeka÷àlàni gçhàõi vidyàcchata¤ca catvàryadhikaü dhruvàdi ..
     apavarakaü yat kathitaü tadvàme dhãmatà gçhe kàryam .
     yat ùaódàrukamuditaü j¤eyà sà paññajà ÷reõã ..>% iti cåóàmaõyàdiùoóa÷agçhàõi . iti caturuttaraü ÷atameka÷àlagçhàõi .. * ..
     %<atha dvi÷àlàlayalakùaõàni padaistribhiþ koùñhakarandhrasaükhyà .
     tanmadhyakoùñhaü parihçtya yugmaü ÷àlà÷catasro hi bhavanti dikùu ..
     yàmyàgnigà ca kariõã dhanadàbhivaktrà pårvànanà ca mahiùau pitçvàruõasthà .
     gàvã yamàbhivadanàpi ca rogasaumye cchàgã mahendra÷ivayorvaruõàbhivaktrà ..
     hastinyà mahiùã dvi÷àlabhavanaü siddhàrthakaü tacchubhaü gàvã màhiùasaüj¤akaü mçtikaraü tadyàmasåryaü bhavet .
     daõóaü chàgagavànvitaü dhanaharaü hastinyajàbhyàü tathà kàcaü gokariõãyutaü na hi ÷ubhaü cullã ca parvàparam ..
     nàmànyataþ santata÷àntida¤ca syàdvardhamànaü tvatha kukkuñàkhyam .
     hastyàdito nàma catuùñaya¤ca harmyaü dvi÷àlaü prathamaü tathaiva ..
     yat svastikaü tadramadàrumadhye 'lindastathàgre kathitaü dvi÷àlam .
     haümàkhyakaü syàdatha vardhamànaü kãrtervinà÷aü bhavanaü caturtham ..
     alindayugmaü purato vidadhyàt ùaódàru madhye'pi ca ÷àntasaüj¤am .
     tasmàdgçhe harùaõavaipule ca tathà caturthaü kathitaü karàlam ..
     tasmin gçhe dakùiõato hyalinde vitta¤ca cittaü dhanakàladaõóe .
     vàme punarbandhudaputtradaü syàt sarvantu tasminnapi kàlacakram ..
     laghu÷ca pa÷càt purato'pi yummaü syàddakùiõaiko rasadàrumadhye .
     tattraipuraü sundarameva nãlaü syàt kauñila¤caiva yathà krameõa ..
     pradakùiõaikaþ purato'pi yugmaü ùañkaü gçhàntaþ kila ÷à÷vadàkhyam .
     tato dvitãyaü khalu ÷àstradaü syàcchãlaü tathà koñarameva saüj¤am ..
     saumyaü gçhaü maõóapasaüyuta¤ca tattulyaråpaü vibudhairvidheyam .
     subhadramasmàdapi vardhamànaü kråra¤ca sarveùva÷ubhaü caturtham ..
     mukhe trayaü dakùiõapa÷cimaikaþ ùaódàrukaü ÷rãdharanàmadheyam .
     prokte gçhe kàmadapuùñide ca caturthakaü kãrtivinà÷ameva ..
     vàme tathà dakùiõapa÷cimaiko yugma mukhe maõóapamagrata÷ca .
     ÷rãbhåùaõaü ÷rãvasanaü tata÷ca ÷rã÷obhakãrtikùayameva tadvat ..
     eko'pare dakùiõavàmata÷ca yanmadhyagaü ÷rãdharayugmapårvam .
     sarvàrthadaü syànmukhatastraya¤cet lakùmãnivàsaü kupita¤ca nàmnà ..
     yugmaü mukhe maõóapameva càgre yugmaü tathà dakùiõato'ntabhittiþ .
     pçùñhe tu udyotakabàhutejaþ suteja evaü kalahàvahaü syàt ..
     udyotake pa÷cimabhàgato dvau kuryàt dvi÷àla¤ca vahirnivàsam .
     tat puùñidaü kopasamànamantyamanuktaùañkaü kramato vidheyam ..
     laghutrikaü pårvadi÷àvibhàge eko bhaveddakùiõavàmapa÷càt .
     mahàntametanmahita¤ca dakùaü kulakùayaü maõóapasaüyutaü syàt ..
     bhramadvayaü diktritaye vibhàge mukhe trikaü maõóapamagrata÷ca .
     pratàpavardhanyamida¤ca divyaü mukhàdhikaü saukhyaharaü caturtham ..
     tasyaiva råpaü rasadàruyugmaü punastvalindo'jagajantata÷ca .
     syàt siühanàdaü tvatha hastiyànaü j¤eyaü tathà kaõñakametadantyam ..
     ÷àntàdigehàni ca ùoóa÷aiva dvi÷àlakànãha yathàkrameõa .
     nàmàni catvàryapi råpamekaü hastyàdibhedeþ kramato vidheyama ..>% iti såtradhàramaõóanaviracite vàstu÷àstreràjavallabhe ekadvi÷àlagahalakùaõaü 6 adhyàyaþ .. * ..
     %<dvi÷àlagehàni tu ùoóa÷aiva vàstådadheþ sàrataraü puna÷ca .
     vakùyàmyalindo'pi ùaõo laghu÷ca .
     dvau tindukàkhyau kathitàvalindau ..
     såryaü dvi÷àlaü laghurasya vàme mukhe trikaü dakùiõatastathaikaþ .
     mukhe tathà vàsavameva gehaü vàme'pasavye laghureka eva ..
     pràsàdasaüj¤aü mukhatastraya¤cet pradakùiõaü tindukaveùñitaü syàt .
     alindayuktaü vimalaü dvi÷àlaü tadvãryavantaü saha maõóapena ..
     atha dvi÷àleùu samastakeùu madhye vidadhyàdrasadàru caikam .
     tadà bhavedbhàsuramagrayugmameko laghurdakùiõadigvibhàge ..
     eko laghurdakùiõapårvagaþ syàt taddundubhàhvaü mukhamaõóapena .
     dvau pårvato dakùiõatastathaiko yugmaü bhavenmaõóapagaü sutejaþ ..
     mukhe guõà dakùiõatastathaiko dvau maõóape'smin hayajàbhidhànam .
     mahàntagehaü mukhaje trike tu yugmànvitaü maõóapametadeva ..
     mukhe tathà maõóapake ca yugmaü vàme'pasavye yugalaü lagho÷ca .
     lokatrayàóambaramasya nàma ùaóakùaraü ÷ambhugaõe÷ayo÷ca ..
     yugmaü mukhe maõóapagaü dvayaü syàttathà dvayaü dakùiõavàmata÷ca .
     eko hi pa÷càdvaradàbhidhànaü ÷rãvi÷vakarmoktamatàddvi÷àlam ..
     màlãnasaüj¤aü mukhagai÷caturbhiryuggaü bhaveddakùiõavàmabhàge .
     yugmaü tathà pa÷cimadig vibhàge tasyàgrato maõóapa eka eva ..
     pràgràmà laghavo vilàsabhavane vàme laghurdakùiõe taccenmaõóalasaüyuta¤ca kamalaü syàdvçddhidaü saukhyadam .
     vedàstådarake mukhe ca satataü vàmekùaõe dakùiõe tasyàgne mukhamaõóapasya phaladànevaü gçhàn ùoóa÷a ..>% iti såryàdiùoóa÷agçhàõi .. * ..
     %<atha tri÷àlaü trida÷ekùaõaikaü syàttraida÷àvàsamaråpasaüj¤am .
     tathà caturthaü kumudàbhidhànaü hastyàdibhedaiþ kramato vidheyam ..
     chatraü hyalinda¤ca tathaiva puttraü hara¤ca kàmantvatha hrasvabhadram .
     ùañka¤ca madhye svadhanaü kuberaü pakùaü tathà kàmadametadeva ..
     alindayugmaü tvatha bhadrayuktaü madhye kapàñaü jalajàbhidhànam .
     syànmeghajaü caiva gajaü kçpa¤ca ùaódàru madhye sakale yathàtaþ ..
     syàdvaijayaü maõóapahrasvabhadraü jayaü ninàdaü tvatha kãrtija¤ca .
     bhadronahrasvàdhikasàkalàhvaü nirlobhakaü vàsadakau÷ale ca ..
     tryekaü kramàdã÷varavàradàkhyaü bhãma¤ca kau÷alyamataþ krameõa .
     tadveda buddhasvajanaü tçtãyaü syàt kau÷alaü nãlamidaü caturtham ..
     mukhaguõalaghuvàme daciõe caika etadvarada÷aradamuktaü daõóakaü kàkapakùam .
     idamiha hi ninàdaü maõóapenàdhikaü syàttadanu ca gajanàdaü bàhulaü kãrtijàhvam ..
     sçùñyàdiråpamukhamaõóapameva siühaü j¤eye gçhe vçùagaje api ko÷asaüj¤am .
     vàme'dhika¤ca laghunà kathitaü subhadraü syànmàõibhadramapi ratnajakà¤canàkhye ..
     yugamukhamaparaiko bhairavaü dakùiõe ca bharata narajametat syàccaturthaü kuberam .
     punarapi laghu vàme hastiyànaü viyànaü hayajakçpajagehaü taccaturthaü krameõa ..
     varõànàü ÷ubhada¤ca sàgaragçhaü pa¤caiva hnasvàmukhe proktaü kùãradaratnadàhvayamidaü kolàhala¤càparam .
     ùaódàrudvayabhadrasaptalaghavastiryak yutaü ÷àlayà gàndharvaü kùitibhåùaõa¤ca kathitaü sarvaj¤akaü darpakam ..
     dhànyaü vçddhikaraü tri÷àlamuditaü ÷àlàü vinà pàvanã pràk÷àlà rahitaü ÷ubhaü nigaditaü sukùetramarthapradam .
     cullãsaüïgamidaü karoti maraõaü hãnaü tathà yàmyayà pakùaghnaü mahiùãmçte ca bhavanaü tatputtrabandhukùayam ..>% iti trida÷àdiùoóa÷agçhàõi .. * ..
     %<trai÷àlàni ca ùoóa÷a prathamataþ soma¤ca ùaódàrukaü taccaikena puro'pi ÷aïkaramidaü madhye kramàt pårvavat .
     rudre dvau mukhato'pi dakùiõalaghustvekàdhikaü sàgaraü catvàro nçpa÷obhita¤ca purataþ pràgdakùiõaiko laghuþ ..
     pa¤càgre sakalaü bhrama¤ca laghunà sarvasya tat saukhyadaü ràgàkhyaü bhramasaüyuta¤ca bhavanaü tat sarva÷àlaü bhavet .
     pràgvàõaïkulanandanaü kramatayà tvekadvayaikànvitaü tasmindakùiõasaüyute ca laghuke kalyàõasaüj¤aü tathà sarvà÷àsu laghutrayaü ÷aramukhaü tat paññayugmaü kramàt tatsaubhàgyavivardhana¤ca bhavanaü ràj¤àü sadà nirmitam .
     ànandaü sukharàjidakùiõalaghurvàme ca pçùñhe dvayaü ràgàsyaü jana÷obhanaü guõagaõaikenànvitaü sçùñitaþ syàdgovardhanamagrato rasayutaü yugmàgninetraiþ kramàt saptàgre triguõaü trika÷ca laghavo lokatrikaü sundaram .
     gehaü ÷rãtilakaü ca bhadrasahitaü hrasvena hãnaü mukhe tadyuktaü laghunà ca bhadrasahitaü viùõupriyaü bhåpateþ ..>% iti somàdiùoóa÷agçhàõi .. * ..
     %<ùaódàrukaü ÷rãtrida÷aü tri÷àlaü tat ÷rãnivàsaü mukhahrasvayuktam .
     ÷rãvatsataþ ÷rãdharameva vçddhyà ÷rãbhåùaõaü vedamukha¤ca geham ..
     bàõaiþ ÷rãjayamagrato'pi çtubhiþ ÷rãtailikaü mandiraü ràgàgraü rasadàruyugmasahitaü tat ÷rãvilàsaü bhavet .
     ÷rãtejojayamagrata÷ca munibhiþ ÷aóadàru yugmànvitaü somàditrida÷àdibhåpatigçhàþ pa¤càdhikà viü÷atiþ ..>% iti trida÷àdinavagçhàõi .. * ..
     %<bhavananavakamuktaü yaccatuþ÷àlamadhyàt nayanalaghumukhaü syàddakùiõaikena candram .
     bhavati sadanamadhye sarvato dàruùañkaü dbitayamapi ca teùàmantimaü yugmayuktam ..
     malayamatha ca gehaü vàmahrasvàdhikaü syàt bhavati ca guõahrasvaü ÷obhaõaü pårvato'pi .
     tribhirapi ca sukarõà pçùñhayàmye tathaikastadadhikamapi vàme ve÷ma nàgendrasaüj¤am ..
     cakraü catuùñayamukhaü sakaleùu ÷astaü gràmyottare hi laghunàpi jayàvahaü syàt .
     bhadràhvaya¤ca makaràhvayameva tasmin pçùñàgrahrasvamapi kàmadamagrabhadram ..>% iti vijayàdinavacatuþ÷àlagçhàõi .. * ..
     %<÷uddhàdayo munimate'ùñavidhà ca ÷àlàstàsàü ùaóeva kathità bhavanaprasaïge .
     ÷àlàlimadhyaracito'pi laghuþ sukhàya yadvà tadagraracitàþ pçthageva ÷àlàþ ..>% iti såtradhàramaõóanaviracite vàstu÷àstre ràjavallabhe dvi÷àlatri÷àlacatuþ÷àlagçhalakùaõavarõanaü saptamo'dhyàyaþ .. * ..
     %<÷ayanamatha nçpàõàü tvaïgulànàü ÷ataikaü navatirapi sutànàü mantriõaþ ùaóvihãnam .
     balapatiguõahastaü tryaïgulonaü guro÷ca tadanu yugalahãnaü bràhmaõàdeþ pra÷astam ..
     vyàsordhabhàge natadairghyata÷ca kalàüsamàtro'dhika eva ÷astaþ .
     tryaü÷ena pàdena samucchrayaþ syàt dvitryaïgulànàmadhiko na kàryaþ ..
     ÷rãparõã dhanadàsano'pi gadahàvittapradà tindukã vçddhiþ ÷iü÷apayàtha ÷àka÷ayane ÷armàpi ÷àlaiþ kçte .
     àyuþ padmakaje ca candanamaye ÷atrukùayaþ syàt sukhaü ÷reùñhaü caikamalaü ÷irãùajanitaü paryaïkayànàsanam ..>% iti ÷ayanam .. * ..
     %<siühàsanaü cottamamaïgulànàü ùaùñyà da÷ona¤ca paraü tathaiva .
     da÷àü÷avasvaü÷amato vihãnaü vyàse ca dairghyàrdhasamucchrayaþ syàt ..
     munibhiratha ÷ivairvà bhadrabhàgatrayaü syàdudaya iti vibhàgairbhàjite pãñhamaùñau .
     kanakamapi rasàü÷a saptadhà gràsapaññã ÷ivanavamuniratnairdantivàhau nivedyau ..
     chàdyaü syàdrasabhàgameva tithito bhàgena kakùàsanaü yuktaü stambhayugena toraõayutaü ratnaiþ ÷ubhai ràjitam .
     kartavyaü nçpavallabhaü matimatà jyeùñha¤ca siühàsanaü j¤àtavya¤ca ya÷o'bhivardhanaümibhaiþ sihairnçkakùàsanam ..
     naraistu vedã punareva chàdyaü sukhàsanaü toraõasaüyutaü syàt .
     pãñha¤ca kumbhaþ kalasaü viñaïkamuttaïgasaüj¤aü saha chàdyakena ..
     pãñhe goharivedike ca suya÷a÷chàdyena siühàsanaü hastã màtçkavedikàsanayutaü taddãpacitraü bhavet chatraü jyeùñhama÷ãtivedasahitaü dvàsaptatirmadhyamaü ùaùñyà kanyasamaïgulairnarapaterdaivaü ÷atàrdhaü ÷ubham ..>% iti siühàsanacchatralakùaõàni .. * ..
     %<vàtàyano lumbikayà vihãno budhairudãrõastripatàka eva .
     dvilumbika÷cobhayasaüj¤aka÷ca yaþ svastiko'sau yugalumbiyuktaþ ..
     syàdbàõaiþ priyavaktra eva sumukhaþ ùaóbhiþ puna÷ceti ca chàdyaikena yutaþ suvaktra udito dvàbhyàü priyaïgo bhavet .
     ekonaþ paripadmanàbha uditastaddãpacitro yugairvaicitraþ ÷arapaïktibhistu vividhàkàrairyutaþ pa¤ca ca ..
     siüho dairghyavivardhito hi pçthule haüso gavàkùo bhavet kumbho'sau matido'pi bhadrasahito j¤eyastu buddhyarõavaþ .
     dvàreõaiva yugàsrakeõa garuóaþ pakùadvaye jàlakaü proktàþ pa¤cada÷aiva råpamadalà vedyàdikakùàsanaiþ ..>% iti pa¤cada÷a gavàkùàþ .. * ..
     %<sabhà ca nandà parato'tha bhadrà jayà ca pårõà kramato'pi divyà .
     pakùã suratnodbhavikotpalàùñau rbudhairvidheyàvanipàlagehe ..
     kùetraü catuùñayapadairapi ùoóa÷àü÷aü madhye turãyapadamekapado laghu÷ca .
     nandeti bhadrasahità ca padena bhadrà tadvedata÷ca jayadà laghunà ca pårõà ..
     divyà sabhà kevalanandabhàgà bhadrai÷caturbhiþ sahità ca pakùã .
     ratnodbhavà syàdyugato'pi tulyaistathotpalàkhyà pratibhadrata÷ca ..
     stambhaistoraõaràjitai÷ca madalà niryåhavaitànakairlåcchàdyairgajasiüharàjavividhairnçtyànvitaiþ ÷obhitam .
     ratnasphàñikaraïgabhåminçpateþ krãóàspadaü maõóapaü kuryàddakùiõabhadrake ca ruciràü yanmadhyato vedikàm ..>% iti sabhàùñakam .. * ..
     %<vedã koõacatuùñayena sakale pàõigrahe svastikà kalyàõaü ravikoõakai÷ca nçpateþ sà bhadrikà sarvadà .
     koõaiþ ÷rãdharikà ca viü÷atimitaistrisro'maràõàü gçhe koõairaùñabhiranvità ca ÷ubhadà caõóyarcane padminã ..
     vipre saptakarà¤ca bhåpamavane ùañpa¤ca vai÷ye tathà kuryàddhastacatuùñayà¤ca vçùale triddhyekato hãnake tasyordhe ca nare÷varàsanamato màõóaü catustambhakaü hemnà mauktikapadçkålamaõimiþ saumyànanaü ràjitam ..>% iti vedikàcatuùñayam .. * ..
     %<dãpastambhaü trikaramudaye ùaómirånaü krameõa hastàntaü taü vihitamapi taiþ pãñhakumbhànvita¤ca dãpasyordhve kanakakalasaü ÷obhitaü kaïkaõàdyaiþ kuryàddhàtoratha tarumato nàgavaïge vivarjye ..>% iti ÷rãsåtradhàramaõóanaviracite vàstu÷àstre ràjavallabhe ÷ayanasiühàsanacchatragavàkùasabhàùñakavedikàcatuùñayadãpastambhalakùaõaü 8 adhyàyaþ
     %<gçhà vàstu÷àstrodadhau ràjayogyà anantà hi santyatra tebhyaþ kiyantaþ .
     mayoktà÷ca yogyà nçpàõàü samçddhyai su÷obhànvitàste ca kalyàõadà÷ca ..
     tri÷àlaü gçhaü dikatraye hrasvayugmaü mukhe vãyikàgre ca ùaó dàrumadhyam .
     guõàlindacàturdi÷aü caikavaktraü gavàkùa¤ca koõe ca bhadre vidheyam ..
     mukhe bhadrake ÷rãdharaü màõóayuktaü tathà bhåmikà pa¤casaptaikabhåmyàm .
     vinàcchàdanaü maõóapaü vedavaktrai ripughnaü gçhaü ràjyavardhanyametata ..
     madhye nimnantvaïgaõàgraü tathoccaiþ ÷astaü daivaü puttranà÷àya geham .
     stambha÷reõã madhyamànena kàryà nyånàdhikye naiva påjyà na ca ÷rãþ ..
     hãnastambhe ÷àlayorbàhyapaññe no vedyaþ syàdanyato vedha eva .
     bhåmerj¤eyaü rudrasaükhyàpramàõaü tulyà neùñà vardhamànàþ ÷ubhàþ syuþ ..
     sàrdhatrayena vibhajet karatattvasakhyamadhye navàü÷amudita¤ca karàrdhabhittiþ .
     stumbhà÷ca ùoóa÷agçhe'pi ca bhadrakeùu dantairmità÷ca sakalàsu caturmukhaü syàt ..
     bhadre ca bhåmidvayamårdhamàõóaü sàrdhatribhåmaü kathita¤ca geham .
     pratàpavardhanyamidaü nçpàõàü lakùmãvilàsa¤ca vadàmi tasmàt ..
     stambhà da÷a da÷a bhadra¤caikaü ùoóa÷amadhye tatsamaråpam .
     madana÷aràvanimàõóasametaü lakùmãþ karmakaroti ca nityam ..
     bhàgàþ pa¤caguõà÷ca pa¤ca bhavanaü ùaóviü÷atà stambhakaiþ kuóye càrdhapade ca nandapadakairbhadraü caturdvàrakaiþ .
     bhadre vaiguõabhadrakàõi sakale'ùñà÷ãtikà stambhakà màõóaü bhåtritaye ca sàrdha÷arabhåþ syàcchrãnivàsa gçham ..
     madhye stambha÷ata¤ca bhàgasamake bhitti÷caturdvàrakaü saptàü÷àdri÷aràü÷aràmasahitaü bhadraü catustriü÷atà .
     ùañtriü÷at dvi÷atã ca te tu sakalaþ stambhàþ kùitau pårvato nàmnà tat kamalodbhava¤ca kathitaü bhåmyardhasaptàndvitam ..
     harmyasyodayakaü vibhajya navadhà kumbhã bhavedbhàgataþ pàdonaü bharaõaü ÷ira÷ca kathitaü paññaþ sapàdo bhavet .
     stambhaþ pa¤capadonabhàga uditaþ koõàùñavçttastathà bhàgàrdhena jayantikà nigadità sà tantrakasyo pari ..
     gçhasyodayaü digvibhàgairvibhàjyaü dvibhàgena kakùàsanaü vedikà syàt .
     tribhàgena tatkaõñhato nimnamevaü gçhasyodayàrdhena pãñhaü nçpàõàm ..
     uttànapañño nçpamandire'sau haste ca haste dviyavonnataþ syàt .
     pàùàõataþ saukhyakaro nçpàõàü dhanakùayaü so'pi karoti gehe ..
     sudheùñake ÷arkarayà viyukte sakarkaraistaiþ sudçóhà gçhe bhåþ .
     ÷astà na ÷astaü bhavaneùu citraü kapotagçdhnàþ kapikàkaraudram ..
     ÷uddho'lindavi÷eùata÷ca sakalà bhåmyauccaraõóyànvità chàdyenàpyatha mattavàraõayutaü màõóaü tathàrdhodayam .
     mauóo bhadracatuùkikàbhirudito maõóena yuktastathà mallaistulyasapàdakaistu mukulo và ÷ãrùakaiþ ÷ekharaþ ..
     ràj¤o gçhaü chandacatuyaü syàt tathaiva ghaõñàkalasena yuktam .
     tuïgàrasaüj¤astvatha siühakarõaþ pràsàdake te'pi ùaóeva ÷astàþ ..
     ùaójàtigehaü tçõaparõapaññairvaü÷aiþ kaóairvàpi mçdà ÷ilàbhiþ .
     chatraü prakàraiþ kathita¤ca ùaóbhirlokaprasiddhyà ca parãkùaõãyam ..>% iti ràjagçhàdi .. * .. vàme bhàge dakùiõe và nçpàõàü tredhà kàryà vàñikà krãóanàrtham . ekadvitrirdaõóasaükhyà ÷ataü syànmadhye dhàràmaõóapaü toyayantreþ .. kùetraü saptavibhàgabhàjitamato bhadra¤ca bhàgatrayaü tanmadhye jalavàpikàjinapadairekàü÷ato vedikà stambhairdvàda÷abhi÷ca madhyaracitaþ koõeùu kåpànvitaþ kartavyo jalayantra eùa vidhivata bhogàya bhåmãbhujàm .. tasyàü campakakundajàtisumanovallyaþ sunirvàlukà jàtãhemasamànaketakirapi ÷vetà tathà pàñalà . nàraïgaþ karaõà vasantalatikà càraktapuùpàdikaü jambãro vadarã ca pågamadhukà jambå÷ca cåtadrumàþ .. màlåraþ kadalã ca candanavañàva÷vatthapathyà÷ivàci¤cà÷okakadambanimbataravaþ kharjårikà dàóimã . karpåràgurukiü÷ukà hayaripuþ punnàgako nimbukã proktà nàgalatà ca bãjanibhçtà syàt tindukã làïgalã .. dràkùailà ÷atapatrikà ca vakulà dhattårakaükolakau ÷àlastàlatamàlakau munivaro mandàrapàridrumau . anye bhojyavicitrakhàdyasuphalàste ropaõãyà budhaiþ yadyàpnoti na bhåtale ÷ubhataråüstaccampakàn vàpayet .. àsthànaü pratiùecanàya ca ghañãyantrastuùàrodbhave dolà strãjanakhelanàya rucire varùàvasantotsave . bàlàprauóhabadhåsumadhyavanitàgànairmanohàribhirgrãùme ÷àradake'tha ÷ãtalajalakrãóà ÷ubhe maõóape .. iti vàñikà .. * ..
     %<turaïgamàõàü gçhavàmabhàge ÷àlà catu ùaùñikarà vidheyà .
     ÷atàrdhato madhyamikà ca dairghye kanãyasã tairda÷abhirvihãnà ..
     vyàse ca jyeùñhà tithihastamànà trayoda÷aikàda÷akaiþ krameõa .
     tadvàhyabhitti÷ca karapramàõà pa¤càrdhapa¤càbdhikarodayà syàt ..
     tejohànimapãhayà vidadhate pårvàparàsyà nçõàü te yàmyottarato mukhàdi satataü kãrtirya÷o dhànyakam .
     kartavyo dhiùaõaü pratãha kalasasthànaü dvihastodayaü tasyàstoraõamacchrita¤ca munimihastaiþ su÷obhànvitam ..
     ùaùñyà sàdhuhayàïgulairnigadito vedàïgulenàdhikaþ ÷rãvatsastvahilàva eva ca manohàrã dbisaptàïgulaþ .
     ràgàdyaïgulakaistu vàjivijayo'÷ãtyà tathà bhairavaþ ÷àntàkhyastu yugàùñamàtra udaye mànaü hareþ saptadhà ..>% itya÷va÷àlà .. * .. siühadvàraü pårvamànena kàryaü tridvyekà và màlikà stambha÷ãrùe .. syàtàü madhye tàóakau rakùaõàrthaü tulyau bhàgenàdhikau vàpi sàrdhau .. bhàge dakùiõavàmake ca kariõàü ÷àlà harerdvàrataþ kartavyà sudçóhonnatà ca kalasairghaõñàdibhirbhåùità . saükãrõo rasano nagairnigadito mandà mçgà÷càùñataþ sarveùåttamabhadrajàtirudito nandaiþ karairucchritaþ .. iti gaja÷àlà .. * ..
     %<aùñottarahasta÷ataü pçthutve nçpàlayaü cottamameva tasmàt .
     aùñàbhiraùñàbhirato vihãnaü pa¤caiva bhàgàdhikato'pi dairghye ..
     a÷ãtito ràgakarai÷ca hãnàþ pa¤càlayà bhåpasutapriyà÷ca .
     tribhàgadairghye'dhikato vidheyà gçhàþ kramerõava yathodità÷ca ..
     proktaü catuþùaùñikaraü pçthutve krameõa ùaóbhi÷ca karairvihãnam .
     ùaóbhàgato dairghya mato'dhikaü syàdvalàdhipasyaiva ca pa¤cavçddhaiþ ..
     ùaùñyà hastairmantrigehaü pçthatve hãnaü hãnaü pa¤cakaü vedavedaiþ .
     kuryàddhastairaùñamàü÷o'dhiko'sau vyàmàdagre vardhito dairghya eva ..
     sàmantàdikabhåpate÷ca bhavanaü vidhyabdhihastaiþ samaü hastairvedavihãnakaiþ kramatayà bhàgàdhikaü dairghyataþ .
     daivaj¤a¤ca sabhàsadasya gurutaþ paurodhamaü bhaiùajaü viü÷atyaùñakaraü dvihastarahitaü dairghye dvidhà tadbhavet ..
     ve÷yàka¤cuki÷ilpinàmapi gçhe vedàdhikà vi÷atirmànaü hastacatuùñayairvirahitaü dairghye'dhikà vyàsataþ .
     harmyaü dyåtakaràntikasya racito hastaiþ samaü vistare hãnaü tvardhakareõa pa¤cakamidaü turyàü÷adairghyàdhikam ..
     dvàtriü÷atà mànamidaü dvijàderhãnaü caturbhiþ kramato vidheyam .
     digaùñaràgàbdhivibhàgata÷ca krameõa tadvarõacatuùñaye'pi ..
     karõàdhikaü vistarato'dhika¤ca ÷ãghraü vinà÷aü samupaiti geham .
     dvàraü nataü mårdhni yadàgrata÷ca tat santaterhànikaraü pradiùñam ..
     vyàse saptatihastaviyukte ÷àlàmànamidaü manubhukte .
     pa¤catriü÷at punarapi tasmin mànamu÷anti laghoriva vçddhàþ ..
     ekaü dvàraü pràïmukhaü ÷obhanaü syàt càturvaktraü dhàtçbhåpe÷ajaine .
     yugmaü pràcyàü pa÷cime syàttrikeùu målaü dvàraü dakùiõe varjanãyam ..>% iti vàstu÷àstre ràjavallabhamaõóane vàjagçhàdila kùaõaü nàma navamo'dhyàyaþ .. * ..

#<÷ilpikà>#, strã, tçõavi÷eùaþ . lahànasipã iti hindãbhàùà . tatparyàyaþ . ÷ilpinã 2 ÷ãtà 3 kùetrajà 4 mçducchadà 5 . asyà guõàþ . måtrarodhà÷marã÷ålajvarapittàpahàrakatvam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ilpinã>#, strã, koladalauùadhiþ . iti medinã

#<÷ilpi÷àlà>#, strã, klã, (÷ilpinàü ÷àlà .) ÷ilpa÷àlà . ityamarañãkàyàü svàmã ..

#<÷ilpã>#, [n] tri, (÷ilpaü kriyàkau÷alamasyàstãti ini .) ÷ilpakartà . (yathà, manau . 7 . 75 .
     %<bràhmaõaiþ ÷ilpibhiryantrairyavasenodakena ca ..>%) tatpaparyàyaþ . kàruþ 2 . ityamaraþ .. asya vivaraõaü ÷ilpakàra÷abde draùñavyam . ÷ilpasambandhã ca ..

#<÷ivaü>#, klã, (÷ã + %<sarvanighçùvariùvalaùva÷ivapadvaprahveùvà atantre .>% uõàø 1 . 153 . van pratyayena sàdhu .) maïgalam . ityamaraþ .. (yathà, raghuþ . 160 .
     %<upapannaü nanu ÷ivaü saptasvaïgeùu yasya me .
     daivãnàü mànuùãnà¤ca pratihartà tvamàpadàm ..>% susvam . jalam . ityuõàdikoùaþ .. maindhavam . samudralavaõam . ÷vetañaïkaõam . iti ràjanirghaõñaþ .. (maïgalavati, tri .. yathà, mahàbhàrate . 1 . 208 . 36 .
     %<tatra ramye ÷ive de÷e kauravasya nive÷anam ..>%)

#<÷ivaþ>#, puü, (÷ã + %<sarvanighçùveti .>% uõàø 1 . 153 iti vanpratyayena sàdhuþ .) brahmaõaþ saüj¤àvi÷eùaþ . tasya vyutpattiryathà . ÷ivaü kalyàõaü vidyate'sya ÷ivaþ . ÷yati a÷ubhamiti và . ÷erate'vatiùñhante aõimàdayo'ùñau guõà asmin iti và ÷ivaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. tatparyàyaþ . ÷ambhuþ 2 ã÷aþ 3 pa÷upatiþ 4 ÷ålã 5 mahe÷varaþ 6 ã÷varaþ 7 sarvaþ 8 ã÷ànaþ 9 ÷aïkaraþ 10 candra÷ekharaþ 11 bhåte÷aþ 12 khaõóapara÷uþ 13 girã÷aþ 14 giri÷aþ 15 mçóaþ 16 mçtyu¤jayaþ 17 kçttivàsàþ 18 pinàkã 19 pramathàdhipaþ 20 ugraþ 21 kapardã 22 ÷rãkaõñhaþ 23 ÷itikaõñhaþ 24 kapàlabhçt 25 vàmadevaþ 26 mahàdevaþ 27 viråpàkùaþ 28 trilocanaþ 29 kç÷ànaretàþ 30 sarvaj¤aþ 31 dhårjañiþ 32 nãlalohitaþ 33 haraþ 34 smaraharaþ 35 bhargaþ 36 tryambakaþ 37 tripuràntakaþ 38 gaïgàdharaþ 39 andhakaripuþ 40 kratudhvaüsã 41 vçùadhvajaþ 42 vyomake÷aþ 43 bhavaþ 44 bhãmaþ 45 sthàõuþ 46 rudraþ 47 umàpatiþ 48 . ityamaraþ .. vçùaparvà 49 rerihàõaþ 50 bhagàlã 51 pàü÷ucandanaþ 52 digambaraþ 53 aññahàsaþ 54 kàla¤jaraþ 55 puradviñ 56 vçùàkapiþ 57 mahàkàlaþ 58 varàkaþ 59 nandivardhanaþ 60 hãraþ 61 vãraþ 62 kharuþ 63 bhåriþ 64 kañapråþ 65 bhairavaþ 66 dhruvaþ 67 ÷ivipiùñaþ 68 guóàke÷aþ 69 devadevaþ 70 mahànañaþ 71 . iti jañàdharaþ .. tãvraþ 72 khaõóapar÷uþ 73 pa¤cànanaþ 74 kaõñhekàlaþ 75 bharuþ 76 bhãruþ 77 bhãùaõaþ 78 kaïkàlamàlã 79 jañàdharaþ 80 vyomadevaþ 81 siddhadevaþ 82 dharaõã÷varaþ 83 vi÷ve÷aþ 84 jayantaþ 85 hararåpaþ 86 sandhyànàñã 87 suprasàdaþ 88 candràpãóaþ 89 ÷åladharaþ 90 vçùàïkaþ 91 vçùabhadhvajaþ 92 bhåtanàthaþ 93 ÷ipiviùñaþ 94 vare÷varaþ 95 vi÷ve÷varaþ 96 bi÷vanàthaþ 97 kà÷ãnàthaþ 98 kule÷varaþ 99 asthimàlã 100 vi÷àlàkùaþ 101 hiõóã 102 priyatamaþ 103 viùamàkùaþ 104 bhadraþ 105 årdhvaretàþ 106 yamàntakaþ 107 nandã÷varaþ 108 aùñamårtiþ 109 arghã÷aþ 110 khecaraþ 111 bhçïgã÷aþ 112 ardhanàrã÷aþ 113 rasanàyakaþ 114 . iti ÷abdaratnàvalã .. uþ 115 pinàkapàõiþ 116 phaõadharadharaþ 117 kailàsaniketanaþ 118 himàdritanayàpatiþ 119 . iti kavikalpalatà .. tasya sahasranàmàni ÷rãmahàbhàrate anu÷àsanaparvaõi 17 adhyàye draùñavyàni .. * .. asya kapàlinàmakakàraõaü yathà -- ã÷vara uvàca .
     %<àsãttatra varàrohe brahmaõastu ÷iro'param .
     pa¤camaü ÷çõu su÷roõi jàtaü kà¤canasuprabham ..
     jvalantaü paramaü ÷ãrùaü jàtaü tasya mahàtmanaþ .
     sa evamabravãddevi ! janma jànàmi te hyaham ..
     ataþ krodhaparãtena saüraktanayanena ca .
     vàmàïguùñhanakhàgreõa chinnaü tasya ÷iro mayà ..
     brahmovàca .
     yasmàdanaparàdhena ÷ira÷chinnaü tvayà mama .
     tasmàcchàpasamàyuktaþ kapàlãtvaü bhaviùyasi ..>% iti màtsye 185 adhyàyaþ .. * .. atha ÷ivamantràþ . tatra ekàkùaramantro yathà -- %<sàntamaukàrasaüyuktaü bindubhåùitamastakam . pràsàdàkhyo manuþ prokto bhajatàü kàmado maõiþ ..>% hau .. * .. asya påjà . pràtaþkatyàdimàtçkànyàsaü pràõàyàma¤ca vidhàya ÷rãkaõñhàdinyàsaü màtçkàsthàneùu kuryàt . tataþ sàmànyapåjàpaddhatyuktapãñhanyàsaü kçtvà pãñha÷aktãrnyaseta . tataþ çùyàdinyàmaþ . tataþ karàïganyàsau . tataþ ã÷ànàdyàþ pa¤camårtãrnyaset . ÷ådrastu etatparyantaü nyàsaü kçtvà dhyàyet . anyatrànadhikàràt . tata årdhvapràg dakùiõottarapa÷cimeùu mukheùu ã÷ànasya pa¤cakalàþ pa¤ca brahma çcaþ padàdikàþ praõàvàdyà namo'ntà nyaset . tataþ pårvapa÷cimadakùiõottareùu tatpuruùasya catasraþ kalà vinyaset . tato hçdaye grãvàyàü aü÷advaye nàbhau kukùau pçùñhe vakùasi aghorasyàùñau kalàþ nyaset . tato guhye aõóakoùe årudvaye jànudvaye jaïghàdvaye kukùidvaye kañyàü pàr÷vayoþ vàmadevasya trayoda÷akalàþ vinyaset . tataþ pàr÷vayoþ stanayornàsikàyàü mårdhni bàhuyugme sadyo jàtasyàùñau kalà nyaset . tataþ pa¤càïgulãùu ã÷ànàdyàþ pa¤ca çco nyaset . evaü mårdhàsya hçdayaguhyapàdeùvetà çco nyaset . tato'ïganyàsàntaraü kuryàt . evaü vinyasya dhyàyet .
     %<muktàpãtapayodamauktikajavàvarõairmukhaiþ pa¤cabhistryakùaira¤citamã÷amindumukuñaü pårõendukoñiprabham .
     ÷ålaü ñaïkakçpàõavajradahanànnàgendraghaõñàïku÷àn pà÷aü bhãtiharaü dadhànamamitàkalpojjvalàïgaü bhaje ..>% evaü dhyàtvà mànasaiþ saüpçjya arghyasthàpanaü kçtvà ÷aivoktapãñhapåjàü vidhàya punardhyàtvà àvàhanàdipa¤capuùpà¤jalidànaparyantaü kçtvà àvaraõapåjàü vidhàya dhåpàdivisarjanàntaü karma samàpayet . asya pura÷caraõaü pa¤calakùajapaþ .. 1 .. * .. asyàùñàkùaramantro yathà --
     %<ùaóakùaraþ ÷aktiruddhaþ kathito'ùñàkùaro manuþ ..>% hroü oü namaþ ÷ivàya hrãü . asya påjà . pràtaþkçtyàdi÷aivoktaü pãñhamanvantaü nyàsaü vidhàya çùyàdinyàsakaràïganyàsàn pràõàyàma¤ca kçtvà dhyàyet .
     %<bandhukàbhaü trinetraü ÷a÷i÷akaladharaü smeravaktraü vahantaü hastaiþ ÷ålaü kapàlaü varadamabhayadaü càruhàsaü bhajàmi .
     vàmoråstambhagàyàþ karatalavilasaccàruraktotpalàyà hastenà÷liùñadehaü maõimayavilasadbhåùaõàyàþ priyàyàþ ..>% evaü dhyàtvà mànasaiþ saüpåjyàrghyasthàpanaü kçtvà ÷aivoktapãñhapåjàü vidhàya punardhyàtvàvàhya pa¤capuùpà¤jalidànaparyantaü vidhàyàvaraõapåjàü kçtvà dhåpadànàdivisarjanàntaü karma samàpayet . asya pura÷caraõaü caturda÷alakùajapaþ .. 2 .. * .. tasyàùñàkùaramantràntaraü yathà --
     %<tàro màyà viyadbindumanusvàravibhåùitam .
     pa¤càkùaramamàyukto vasuvarõo manurmataþ ..>% oü hrãü hauü namaþ÷ivàya . asya påjà . pràtaþkçtyàdi÷aivoktapãñhanyàsàntaü vidhàya pårvavadçùyàdinyàsaü karàïganyàsau ca kçtvà dhyàyet .
     %<vande sindåravarõaü maõimukuñalasaccàrucandràvataüsaü bhàlodyannetamã÷aü smitamukhakamalaü divyabhåùàïgaràgam .
     vàmorunyastapàõeraruõakuvalayaü saüdadhatyàþ priyàyà÷caõóottuïgastanàgre nnihitakaratañaü vedañaïke'ùñahastam ..>% evaü dhyàtvà mànasaiþ saüpåjyàrghyasthàpanaü kçtvà pãñhapåjàü vidhàya punardhyàtvàvàhanàdipa¤capuùpà¤jalidànaparyantaü vidhàya àvaraõapåjàü kçtvà dhåpàdivisarjanàntaü karma samàpayet . asya pura÷caraõamaùñalakùajapaþ .. 3 .. * .. athàsya mçtyu¤jayàkhyamantraþ .
     %<tàraü sthirà sakarõendurbhçguþ sargasamanvitaþ .
     tryakùaràtmà nigadito mantro mçtyu¤jayàtmakaþ ..>% oü juü saþ . asya påjà . pràtaþkçtyàdi÷aivoktapãñhanyàsàntaü vidhàya çùyàdinyàsaü karàïganyàsau ca kçtvà dhyàyet .
     %<candràrkàgnivilocanaü smitamukhaü padmadvayantaþsthitaü mudràpà÷amçgàkùasåtravilasatpràõiü himàü÷uprabham .
     koñãrendugalatsudhàplutatanuü hàràdibhåùojjvalaü kàntyà vi÷vavimohanaü pa÷upatiü mçtyu¤jayaü bhàvaye ..>% evaü dhyàtvà mànasaiþ sampåjyàrghyasthàpanaü kçtvà pãñhamanvantàü pãñhapåjàü vidhàya punardhyàtvàvàhanàdipa¤capuùpà¤jalidànaparyantaü kçtvà àvaraõapåjàü vidhàya dhåpàdivisarjanàntaü karma samàpayet . asya pura÷caraõaü lakùatrayajapaþ .. 4 .. * .. athàsyàparadvàda÷àkùaramçtyu¤jayamantraþ .
     %<mçtyu¤jayaü samuccàrya pàlaya dvitayaü vadet .
     mçtyu¤jayaü samuccàrya punareva vilomataþ ..
     dvàda÷àkùaro'yaü mantraþ syàt mçtyu¤jayàbhidho'paraþ .>% oü juü saþ pàlaya pàlaya oü juü saþ . asya dhyànapåjàdikaü sarvaü pårvavat .. 5 .. * .. asya dvàviü÷atyakùaramantraþ .
     %<praõavo hçdayaü pa÷càt tato bhagavate padam .
     ïe'nta¤ca dakùiõàmårtiü mahyaü medhàmudãrayet .
     prayaccha ñhadvayànto'yaü dvàviü÷atyakùaro manuþ ..>% oü namo bhagavate dakùiõàmårtaye mahyaü meghàü prayaccha svàhà . asya påjà . pràtaþkçtyàdi÷aivoktapãñhamanvantaü vinyasya çùyàdinyàsaü karàïganyàsau ca kçtvà dhyàyet .
     %<vañavçkùaü mahocchràyaü padmaràgaphalojjvalam .
     gàrutmatamayaiþ patrairvicitrairupa÷obhitam ..
     navaratnamahàkalpairlambamànairalaïkçtam .
     vicintya vañamålasthaü cintayellokanàyakam ..
     sphañikarajatavarõanmauktikãmakùamàlàmamçtakalasavidyàj¤ànamudràþ karàbjaiþ .
     dadhatamuragakakùaü candracåóaü trinetraü vidhçtavividhabhåùaü dakùiõàmårtimãóe ..>% evaü dhyàtvà mànasaiþ sampåjya arghyasthàpanàdi÷aivoktapãñhapåjàü vidhàya punardhyàtvàvàhanàdipa¤capuùpà¤jalidànaparyantaü vidhàyàvaraõapåjàü kçtvà dhåpàdivisarjanàntaü karma samàpayet . asya pura÷caraõaü lakùajapaþ .. 6 .. * .. athàsya mantràntaram .
     %<agnisambartakàdityarànilau ùaùñhabindumat .
     cintàmaõiriti khyàtaü bãjaü sarvasamçddhidam ..>% ra-kùa ma-ra ya-au åü .. prapa¤casàre .
     %<analaka-ùa-marepha-pràõasatyàntavàma÷rutihimarucikhaõóairmaõóito mantraràjaþ .>% asya påjà . pràtaþkçtyàdi÷aivoktapãñhamanvantaü vinyasya çùyàdinyàsaü karàïganyàsau ca kçtvà dhyàyet .
     %<nãlaprabàlaruciraü vilasattrinetraü pà÷àruõotpalakapàlaka÷ålahastam .
     ardhàmbike÷amani÷aü pravibhaktabhåùaü bàlendubaddhamukuñaü praõamàmi råpam ..>% evaü dhyàtvà mànasaiþ saüpåjyàrghyaü saüsthàpya ÷aivoktapãñhapåjàü vidhàya punardhyàtvàvàhanàdipa¤capuùpà¤jalidànaparyantaü kçtvà àvaraõapåjàü vidhàya dhåpàdivisarjanàntaü karma samàpayet . asya pura÷caraõaü lakùajapaþ . ayaü ardhanàrã÷varaþ .. 7 .. * ..
     %<pàr÷vo vahnisamàråóhastàravànàdyamãritam .
     dhànto vahnisamàråóhaståryasvarasamanvitaþ ..
     bindumàüstu dvitãyaþ syàt ñàntaþ sargã tçtãyakaþ .
     nãlakaõñhàtmako mantro viùadvayaharaþ paraþ ..>% pramàõàntaram .
     %<lohito'gnyàsanaþ satyo bindumàn praya punaþ .
     dvitãyà vahnibãjasthà dãrghà ÷àntãndubhåùità ..
     tçtãyà làïgalã sargã mantro bãjatrayàtmakaþ .
     nãlakaõñhàtmako mantro viùadvayaharaþ paraþ ..>% proü nrãü ñhaþ iti mantraþ . asya påjà . pràtaþ kçtyàdi÷aivoktapãñhanyàsàntaü kçtvà çùyàdinyàsaü karàïganyàsau ca vidhàya dhyànaü kuryàt .
     %<bàlàrkàyutatejasaü dhçtajañàjåñendukhaõóojjvalaü nàgendraiþ kçta÷ekharaü japavañãü ÷ålaü kapàlaü karaiþ .
     khaññàïgaü vidhçtaü trinetravilasatpa¤cànanaü sundaraü vyàghratvakparidhànamabjanilayaü ÷rãnãlakaõñhaü bhaje ..>% evaü dhyàtvà mànasaiþ saüpåjya arghyasthàpanàdi÷aivoktapãñhapåjàü vidhàya punardhyàtvà àvàhanàdipa¤capuùpà¤jalidànaparyantaü kçtvà àvaraõapåjàü vidhàya dhåpàdivisarjanàntaü karma samàpayet . asya pura÷caraõaü trilakùajapaþ . ayaü nãlakaõñhaþ .. 8 .. * .. asyàùñàkùaramantro yathà-- tàro hçnnãlakaõñhàya mantra÷càùñàkùaraþ param . oü namo nãlakaõñhàya . asya påjàdikaü sarvaü pårvavat .. 9 .. * .. asya pa¤càkùaramantraþ ùaóakùaramantra÷ca yathà --
     %<hçdayaü vaparaü sàkùin lànto'nantànvito marut .
     pa¤càkùaro manuþ proktastàràdyo'yaü ùaóakùaraþ ..>% namaþ ÷ivàya . oü namaþ ÷ivàya . asya påjà . pràtaþkçtyàdi÷aivoktapãñhamanvantaü nyàsaü vidhàya çùyàdinyàsaü kuryàt . tato mårtinyàsaþ . tataþ karàïganyàsau . tato golakanyàsaþ . tato vyàpakanyàsaü pràõàyàma¤ca kçtvà dhyàyet .
     %<dhyàyennityaü mahe÷aü rajatagirinibhaü càrucandràvataüsaü ratnàkalpojjvalàïgaü para÷umçgavaràbhãtihasta prasannam .
     padmàsãnaü samantàt stutamamaragaõervyàghrakçttiü vasànaü vi÷vàdyaü vi÷vabãjaü nikhilabhayaharaü pa¤cavaktraü trinaitram ..>% evaü dhyàtvà mànasaiþ sampåjyàrghyasthàpanaü kçtvà ÷aivoktapãñhapåjàü vidhàya punardhyàtvàvàhanàdipa¤capuùpà¤jalidànaparyantaü vidhàyàvaraõapåjàü kçtvà dhåpàdivisarjanàntaü karma samàpayet . asya pura÷caraõaü ùañtriü÷allakùajapaþ .. 10 .. * .. athàsya tryakùaramantraþ .
     %<argho÷o vahni÷ikharo làntastho dànta ãrãtaþ phaóanta÷caõóamantro'yaü trivarõàtmà samãritaþ ..>% årdhva phañ iti mantraþ . asya påjà . pràtaþkçtyàdi÷aivoktapãñhanyàsàntaü vidhàya çùyàdinyàsaü karàïganyàsau ca kçtvà dhyàyet .
     %<caõóe÷varaü raktatanuü trinetraü raktàü÷ukàóhyaü hçdi bhàvayàmi .
     ñaïkaü tri÷ålaü sphañikàkùamàlàü kamaõóaluü vibhrataminducåóam ..>% evaü dhyàtvà mànasaiþ saüpåjyàrghyasthàpanàdi÷aivo ktapãñhapåjàntaü vidhàya ñhamiti bãjena mårtiü saükalpya punardhyàtvàvàhanàdipa¤capuùpà¤jalidànaparyantaü vidhàyàvaraõapåjàü kçtvà dhåpàdivisarjanàntaü karma samàpayet . asya pura÷caraõaü trilakùajapaþ . ayaü caõóe÷varaþ .. 11 .. iti tantrasàre ÷ivamantràþ .. * .. * .. viùõu÷ivayorabhedo yathà -- varàha uvàca .
     %<÷ivo me dakùiõaü sthànaü tiùñhate vigatajvaraþ .
     lokànàü pravaraþ ÷reùñhaþ sarvalokavaro haraþ ..
     taü ye vindanti te devi ! nånaü màmeva vindati .
     ye màü vindati deve÷i ! te vindanti ÷ivaü param ..
     ahaü yatra ÷ivastatra ÷ivo yatra vasundhare .
     ahaü tatràpi tiùñhàmi àvayornàntaraü kvacit ..
     ÷ivaü yo vandate bhåme ! sa hi màmeva vandate .
     labhate puùkalàü siddhimevaü yo vetti tattvataþ ..>% iti vàràhe ÷àlagràmakùetramàhàtmyavarõananàmàdhyàyaþ .. * .. devãviùõu÷ivànàmabhedo yathà --
     %<ayaü nàràyaõo gaurã jaganmàtà sanàtanaþ .
     vibhajya saüsthito devaþ svàtmanaü bahudhe÷varaþ ..
     na me viduþ paraü mattvaü devàdyà na maharùayaþ .
     eko'yaü devadevàtmà bhavànã viùõureva ca ..
     ahaü hi niùkriyaþ ÷àntaþ kevalo niùparigrahaþ màmeva ke÷avaü devamàhurdevãmathàmbikàm ..>% iti kaurme 14 adhyàyaþ .. * .. ÷ivanindàniùedho yathà --
     %<paràt parataraü yànti nàràyaõaparà janàþ .
     na te tatra gamiùyanti ye dviùanti mahe÷varam ..
     dhyànaü homastapastaptaü j¤ànaü yaj¤àdiko vidhiþ teùàü vina÷yati kùipraü ye nindanti pinàkinam yo màü samà÷rayennityamekàntaü bhàvamà÷ritaþ .
     vinindandevamã÷ànaü sa yàti narakàyutam ..
     tasmàt sà parihartavyà nindà pa÷upaterdvija .
     karmaõà manasà vàcà tadbhakteùvapi yatnataþ ..>% iti kaurme 25 adhyàyaþ .. * .. tasya pralayakàrakatvaü yathà --
     %<gate paràrdhadvitaye kàle lokaprakàlakaþ .
     kàlàgnirbhasmasàt kartuü karoti nikhilaü matima ..
     àtmanyàtmànamàve÷ya bhåtvà devo mahe÷varaþ .
     daheda÷eùaü brahmàõóaü sadevàsuramànuùam ..
     tamàve÷ya mahàdevo bhagavànnãlalohitaþ .
     karoti lokasaühàraü bhãùaõaü lokamà÷ritaþ ..
     pravi÷ya maõóalaü ghoraü kçtvàsau bahudhà punaþ .
     nirdahatyakhilaü lokaü saptamårtisvaråpadhçk ..
     sa dagdhvà sakalaü sattvamastraü brahma÷iro mahat .
     devatànàü ÷arãreùu kùipatyakhiladàhakaþ ..
     dagdheùva÷eùadeheùu devã girivaràtmajà .
     eùà sà sàkùiõaþ ÷ambhostiùñhate vaidikã ÷rutiþ ÷ivaþ kapàlairdevànàü kçtasragvarabhåùaõaþ .
     àdityacandràdigaõaiþ pårayanromamaõóalam ..
     sahasranayano devaþ sahasràkçtirã÷varaþ .
     sahasrahastacaraõaþ sahasràrcirmahàbhujaþ ..
     daüùñràkaràlavadanaþ pradãptànalalocanaþ .
     tri÷ålaü kçttivasano yogamai÷varamàsthitaþ ..
     pãtvà tat paramànandaü prabhåtamamçtaü svakam .
     karoti tàõóavaü devamàlokya parame÷varaþ ..
     pãtvà nçtyàmçtaü devã bhartuþ paramamaïgalà .
     yogamàsthàya devasya dehamàyàti ÷ålinaþ ..
     sa bhuktvà tàõóavarasaü svecchayaiva pinàkadhçk .
     yàti svabhàvaü bhagavàn dagdhvà brahmàõóamaõóalam saüsthiteùvatha deveùu brahmaviùõupinàkiùu .
     guõairanekaiþ pçthivã vilayaü yàti vàriùu ..
     savàritattvaü saguõaü grasate havyavàhanaþ .
     tejaþsvaguõasaüyuktaü vàyau saüyàti saükùayam ..
     àkà÷e saguõo vàyuþ pralayaü yàti saükùayam .
     bhåtàdau ca tathàkà÷aü lãyate guõasaüyutam ..
     indriyàõi ca sarvàõi taijase yànti saükùayam .
     vaikàrike devagaõà pralayaü yànti sattamàþ ..
     vaikàrikàstejasa÷ca bhåtàdi÷ceti sattamàþ .
     trividho'yamahaïkàro mahate pralayaü vrajet ..
     mahàntamebhiþ sahitaü bràhmaõamamitaujasam .
     avyaktaü jagato yoniþ saüharedekamavyayaþ ..
     evaü saühçtya bhåtàni tattvàni ca mahe÷varaþ .
     viyojayatyathànyonyaü pradhànaü puruùaü param ..
     pradhànapuüsorajayoreùa saühàra ãritaþ .
     mahe÷varecchàjanito na svayaü vidyate layaþ .
     guõasàmyaü tadavyaktaü prakçtiþ parigãyate .
     pradhànaü jagato yoniràdyatattvamacetanam ..
     kåñastha÷cinmayo hyàtmà kevalaþ pa¤caviü÷akaþ .
     gãyate munibhiþ sàkùã mahànekaþ pitàmahaþ ..
     evaü saühàrakaraõã ÷aktirmàhe÷varã dhruvà .
     pradhàna¤ca vi÷eùàntaü dahedrudra iti ÷rutiþ ..
     yoginàmatha sarveùàü j¤ànavinyastacatasàm .
     àtyantika¤caiva layaü vidadhàtãha ÷aïkaraþ ..>% iti kaurme upavibhàge 43 adhyàyaþ .. * .. brahmaviùõu÷ivànàmabhedo yathà -- ÷rãbhagavànuvàca .
     %<na brahmà bhavato bhinno na ÷ambhurbrahmaõastathà .
     na càhaü yuvayorbhinno hyabhinnatvam sanàtanam ..
     pradhànasyàpradhànasya bhàgàbhàgasya råpiõaþ .
     jyotirmayasya bhàgo me'neko'neko'hamaü÷akaþ ..
     kastvaü ko'ha¤ca ko brahmà mamaiva paramàtmanaþ .
     aü÷atrayamidaü bhinnaü sçùñisthityantakàraõam ..
     cintayan svàtmanàtmànaü sambhavaü kuru càtmani .
     ekatvaü brahmavaikuõñha÷ambhånàü hçdgataü kuru ..
     ÷irogrãvàdibhedena yathaivaikasya dharmiõaþ .
     aïgàni me tathaikasya bhàgatrayamidaü hara ..
     yajjyotiragryaü svaparaprakà÷aü kåñasthamavyaktamanantaråpam .
     nitya¤ca dãrghàdivi÷eùaõàdyairhãnaü paraü tacca vayaü na bhinnàþ ..>% iti kàlikàpuràõe 11 adhyàyaþ .. api ca .
     %<tato brahmà ca ÷àrãraü tridhà cakre mahe÷vara .
     pradhànecchàbalàcchambho triguõaü triguõãkçtam ..
     tadårdhvabhàgaþ saüjàta÷caturvaktra÷caturbhujaþ .
     padmake÷aragauràïgakàyo brahmà mahe÷vara ..
     tanmadhyabhàgo nãlàïga ekavaktra÷caturbhajaþ .
     ÷aïkhacakragadàpadmapàõiþ kàyaþ sa vaiùõavaþ ..
     abhavattadadhobhàgaþ pa¤cavaktra÷caturbhujaþ .
     sphañikàbhrasamaþ kàyaþ ÷uklaþ sa candra÷ekharaþ ..
     ã÷astato brahmakàye sçùñi÷aktiü nyayojayat .
     svayamevàbhavat sçùñà brahmaråpeõa lokabhçt ..
     sthiti÷aktiü nijàü màyàü prakçtyàkhyàü nyayojayat .
     mahe÷o vaiùõave kàye j¤àna÷aktiü nijàü tathà ..
     sthitikartà bhavedviùõurahameva mahe÷varaþ .
     sarva÷aktiniyogena sadà tadåpatà mama ..
     anta÷aktiü tathà kàye ÷àmbhave saünyayojayat .
     antakartà bhavecchambhuþ sa eva parame÷varaþ ..
     tatastriùu ÷arãreùu svayameva prakà÷ate .
     j¤ànaråpaü paraü jyotiranàdirbhagavàn prabhuþ ..
     sçùñisthityantakaraõàdeka eva mahe÷varaþ .
     brahmà viùõuþ ÷iva÷ceti saüj¤àmapi pçthak pçthak ..
     atastva¤ca vidhàtà ca tathàhamapi na pçthak .
     evaü ÷arãraü råpa¤ca j¤ànamasmàkamantaram ..>% iti tatraiva 12 adhyàyaþ .. * .. màrkaõóeya uvàca .
     %<tato brahmàõóasaüsthànaü dar÷ayàmàsa ÷ambhave .
     vavçdhe toyarà÷istha brahmàõóa¤ca yathà purà ..
     tanmadhye padmagarbhàbhaü brahmàõaü jagataþ patim .
     jyotãråpaü prakà÷àrthaü sçùñyartha¤ca pçthaggatam ÷arãriõaü sa dadç÷e brahmàõóàntargataü muhuþ .
     caturbhujaü prakà÷antaü jyotirbhiþ kamalàsanam ..
     tatraiva ca tridhàbhåtaü vapurbràhmyaü dadar÷a sa .
     årdhvamadhyàntabhàgaistu brahmaviùõu÷ivàtmakam ..
     athordhabhàgo vapuùo brahmatvamagamattathà .
     madhyastadà viùõubhåto dadar÷àntasya ÷ambhutàm ..
     ekameva ÷arãrantu tridhàbhåtaü muhurmuhuþ .
     haro dadar÷a sve garbhe tathà sarvamidaü jagat ..
     kadàcit vaiùõavaü kàyaü bràhmye kàye layaü brajet .
     bràhmyaü tathà vaiùõave ca ÷àmbhavaü vaiùõave tathà ..
     ÷àmbhavaü vaiùõave kàye bràhmye càpyatha ÷àmbhavam .
     gacchantaü lãnatàü ÷ambhurekatà¤ca muhurmuhuþ ..
     dadar÷a vàmadevo'pi bhinna¤càpyapçthaggatam .
     paramàtmani gacchantaü lãnatàü tadvapu÷ca yat ..>% iti kàlikàpuràõe 13 adhyàyaþ .. * .. asya ÷arabharåpadhàraõakàraõaü yathà --
     %<iti teùàü nigadatàü ÷rutvà vàkyaü janàrdanaþ .
     uvàca ÷aïkaraü devaü brahmàõa¤ca vi÷eùataþ ..
     yatkçte devatàþ sarvàþ prajà÷ca sakalà imàþ .
     pràpnuvanti mahadduþkhaü ÷ãryate sakalaü jagat ..
     vàràhaü sakalaü kàyaü tyaktumicchàmi ÷aïkaraþ .
     tvaü tyàjayasva tat kàyaü yatnàtmà ÷aïkaràdhunà ..
     tvamàpyàyasva tejobhirbrahman svaraharaü muhuþ .
     àpyàyantu tadà devàþ ÷aïkaro hantu potriõam ..
     vàsudevo'pi tàn sarvàn visçjya trida÷àüstadà .
     vàràhaü tejasà hartuü svayaü dhyànaparo'bhavat ..
     ÷anaiþ ÷anairyadà teja àharatyeùa màdhavaþ .
     tadà dehantu vàràhaü sattvahãnaü vyajàyata ..
     tejohãnaü yadà dehaü j¤àtaü sarvairathàmaraiþ .
     àsasàda mahàdevo yaj¤avàràhamadbhutam ..
     brahmàdyàstrida÷àþ sarve mahàdevamupàpatim .
     anujagmustadà teja àdhàtuü smaranà÷ane ..
     tataþ sarvairdevagaõaiþ svaü svaü tejo vçùadhvaje .
     àdadhe tena balavàn so'tãva samajàyata ..
     tataþ ÷arabharåpã sa tatkùaõàdgiri÷o'bhavat .
     årdhàdhobhàgata÷càùñapàdayuktaþ subhairavaþ .
     dvilakùayojanocchràyaþ sàrdhalakùakavismçtaþ ..>% iti kàlikàpuràõe 29 adhyàyaþ .. asya vivàho yathà -- ã÷vara óavàca .
     %<hitàya sarvajagatàü sambhogàyàtmanastathà .
     dàràn grahãtumicchàmi tathà santànavçddhaye ..
     sàhàyyaü tatra kurvantu bhavanto mama sàüpratam .
     madarthe tanayàü kàlãü yàcantàntu himàcalam ..
     màrkaõóeya uvàca .
     haraü sambodhya munayo hyagacchan giriràógçham .
     tena saüpåjitàste tu procuste munayo girim ..
     ya÷candra÷ekharo devo devadeva÷ca yo mataþ .
     ÷àpànugrahaõe ÷akto ya eko jagatàü patiþ ..
     yaþ saüharati sarvàõi jaganti pralayodbhave .
     yo vibhåtiprado bhakte nànàråpo manoharaþ ..
     sa te duhitaraü kàlãü bhàryàmàdàtumicchati .
     yadi pa÷yati tvadyogyaü varaü tvaü duhituþ samam .
     tadà prayaccha tanayàü kàlãü ÷a÷ibhçte gire ..
     màrkaõóeya uvàca .
     ityuktastairgiripatirvaraü yaddhçdayasthitam .
     duhitu÷ca priyaü j¤àtvà pràpyaü mudamagàttadà ..
     dàsyàmi sambhave puttrãü yuùmàbhiþ pràrthitastvaham .
     pårvameva tapastaptvà taye÷aþ patirãhitaþ ..
     dhàturniyojanamidaü ko'nyàthà kartumutsahet .
     ko'nyaþ pràrthayituü ÷aktaþ sutàü mama vinà haràt ..
     hareõànugçhãtà yà tàmanyaþ kaþ samutsahet .
     haraü gçhãtvà manasà nànyaü sàpãha và¤chati ..
     ityuktvà menayà sàrdhaü sutàü dàtu¤ca ÷ambhave .
     aïgãkçtya visçùñàste munayo'gurmahe÷varam ..
     te gatvà munayaþ sarve marãcipramukhà dvijàþ .
     ÷ailaràjo yadàcaùña tadåcurmadanàraye ..
     himavàüstanayàü dàtuü tubhyamutsahate hara .
     yadidànãü tvayà kartuü yujyate kriyatàntu tat ..
     asmàü÷càppanujànãhi hara gantuü nijàspadam .
     siddhaü j¤àtvà haraþ sàdhyaü muditastàn visçùñavàn ..
     yathàyogyaü samàbhàùya kramàdekaika÷o munãn ..
     kàlãvivàhadivase yåyamàyàta màü prati .
     iti càpi hareõoktaü prati÷rutyarùayo yayuþ ..
     athànyonyapriyatayà kçtvà kçtvà gatàgatam .
     samayaü kàrayàmàsa vivàhàya haro girim ..
     màdhave màsi pa¤camyàü sitapakùe gurordine .
     candre cottaraphalgunyàü bharaõyàdau sthite ravau ..
     àgatà munayastatra marãcipramukhà muhuþ .
     hareõa cintitàþ sarve tathà brahmàdayaþ suràþ ..
     tathà ca sarve dikpàlà munayo ye tapodhanàþ .
     ÷acyà saha tadà ÷akro brahmànyàdyàstu màtaraþ ..
     nàrada÷ca gatastatra devaùirbrahmaõaþ sutaþ .
     etaiþ parikaraiþ sàrdhaü gaõairàpyàyitaþ svakaiþ .
     kanyàvivàhavidhinà giriputtrãü haro'grahãt ..
     vivàhe giriõà ÷ambhoþ sarpà ye'ùñau tanau sthitàþ .
     te jàmbånadasannaddhà alaïkàràstadàbhavan ..
     dvibhujo'bhånmahàdevo jañàþ ke÷atvamàgatàþ .
     ÷iraþsthita÷candrakhaõóaþ ÷ociùà jvalito'bhavat lalàñanetramabhavattaóhà ratnaü mahàrghyakam .
     vicitravasanaü vyàghrakçttiràsauttadà dvijàþ ..
     vibhåtilepo'bhåttasya sugandhimalayodbhavaþ .
     càruråpo harastatra babhåvàdbhutadar÷anaþ ..
     tato devàþ sagandharvàþ siddhvà vidyàdharoragàþ .
     vismayaü paramaü pràpurharaü dçùñvà tathàvidham .
     himavàn mudita÷càbhåt sahaputtrai÷ca menayà .
     j¤àtaya÷càsya mumuhurharaü dçùñvà tathàvidham ..
     idaü brahmà tatra jagau haraü dçùñvà manoharam ..
     sarvaü ÷ivakaraü yasmàdbhasmàdyasyàbhavat suràþ .
     tasmàt ÷ivo'yaü lokeùu nàsmàdanyo'dhikaþ ÷ivaþ ..
     mahe÷varasamàyuktamãdç÷aü yaþ smareddhçdà .
     satataü tasya kalyàõaü và¤chita¤ca bhaviùyati ..
     evaü kàlã mahàmàyà yoganidrà jagatprasåþ .
     pårvaü dàkùàyaõã bhåtvà pa÷càt girisutàbhavat svayaü samarthàpi satã kàlã sammohituü haram .
     tathàpyugraü tapastepe hitàya jagatàü ÷ivà .
     evaü sammohayàmàsa kàlikà candra÷ekharam ..
     ityetat kathitaü sarvaü tyaktadehà satã yathà .
     himavattanayà bhåtvà punaþ pràpa mahe÷varam ..>% iti kàlikàpuràõe 43 dhyàyaþ .. * .. asya gaõà yathà -- pulastya uvàca .
     %<haro'pi ÷ambare yàte samàhåyà÷u nandinam .
     pràhàmantraya ÷ailàdau ye sthitàstava ÷àsane ..
     tato mahe÷avacanànnandã sarvagaõàdhipaþ .
     upaspç÷ya jalaü dhãmàn sasmàra gaõanàyakàn ..
     nandinà saüsmçtàþ sarve gaõanàthàþ sahasra÷aþ .
     samutpatya tvaràyuktàþ praõatàstrida÷e÷varam ..
     àgatàü÷ca gaõànnandã kçtà¤jalipuño'vyayaþ .
     sarvànnivedayàmàsa ÷aïkaràya mahàtmane ..
     nandyuvàca .
     yànetàn pa÷yasi ÷ambho trinetràn jañilàn ÷ucãn .
     ete rudrà iti khyàtàþ koñya ekàda÷aiva ca ..
     vànaràsyàn pa÷yasi yàn ÷àrdålasamavikramàn .
     ete vai dvàrapàlàste mannàmàno ya÷odhanàþ ..
     ùaõmukhàn pa÷yasi yàü÷ca ÷aktipàõãn ÷ikhidhvajàn .
     ùañ ca ùaùñistathà koñyaþ skandanàmnaþ kumàrakàn ..
     etàvatyastathà koñyaþ ÷àkhà nàma ùaóànanàþ .
     vi÷àkhàstàvadevoktà naigameyà÷ca ÷aïkara ! ..
     saptakoñi÷atàþ ÷ambho amã vai prathamottamàþ .
     ekaikaü prati deve÷a tàvatyo hyapi màtaraþ ..
     bhagnàruõitadehà÷ca trinetràþ ÷ålapàõayaþ .
     ete ÷aivà iti proktàstava bhaktà gaõe÷varàþ ..
     tayà pà÷upatà÷cànye bhasmapraharaõà vibho .
     ete gaõàstvasaükhyàtàþ sàhàyyàrthaü samàgatàþ ..
     pinàkadhàriõo raudrà gaõàþ kàlamukhàþ pare .
     tava bhaktàþ samàyàtà jañàmaõóalino'dbhutàþ ..
     khaññàïgayodhino vãrà raktacarmasamàvçtàþ .
     ime pràptà gaõà yoddhvuü mahàvratina uttamàþ ..
     digvàsaso yaunina÷ca ghaõñàpraharaõàstathà .
     niràmayà nàma gaõàþ samàyàtà jagadguro ..
     sàrdhadvinetràþ padmàkùàþ ÷rãvatsàïkitavakùasaþ .
     samàyàtàþ khagàråóhà vçùabhadhvajino'vyayàþ ..
     mahàpà÷upatà nàma cakra÷åladharàstathà .
     bhairavo viùõunà sàrdhamabhedenàrcito hi yaiþ ..
     ime mçgendravadanàþ ÷ålabàõadhanurdharàþ .
     gaõàstvadromasambhåtà vãrabhadrapurogamàþ ..
     ete cànye ca bahavaþ ÷ata÷o'tha sahasra÷aþ .
     sàhàyyàrthaü tavàyàtà yathàpãtyàdi÷asva tàn tato'bhyetya gaõàþ sarve praõemurvçùaketanam ..>% iti vàmanapuràõe 64 adhyàyaþ .. asya liïgapåjàdi ÷ivaliïga÷abde draùñavyam .. asmàt kocavihàrade÷ãyaràjavaü÷otpattiryathà, ÷rãdevyu vàca .
     %<deve÷a parame÷àna sarvaj¤a sarbapåjita .
     kva gacchasi muhurnàtha kçpayà vada ÷aïkhara ..
     ã÷vara uvàca .
     kocàkhyàne ca de÷e ca yonigartasamãpataþ .
     sàdhvã satã vàmbikà hi revatã janavi÷rutà ..
     mlecchade÷odbhavà yà tu yoginã sundarã matà .
     tatkucau kañhinau dvandvau yonestasyà÷ca pãnatà ..
     bhikùàcàraprasaïgena gacchàmi ca divàni÷am .
     tatsannidhau mahe÷àni tayà me ramaõaü mahat ..
     devyuvàca .
     kutràsãt kiü tapastaptaü kathaü pràptaü mahãtalam .
     tvayà sàrdhaü ratiryat syàt nàlpasya tapasaþ phalam ..
     tavàpi ca kçpà tasyàü lakùyate mahatã mayà .
     idànãü kimabhåt sà hi kçpayà parayà vada ..
     ã÷vara uvàca .
     nagendratanaye bàle ÷çõu matpràõavallabhe .
     ÷àvarocaritaü ki¤cit kathayàmi ÷ucismite ..
     rasakrãóà¤cakàràhamekàmrakànena mudà .
     vedàïgasambhavà sàdhvã yoginã sà surã matà .
     nàbhåttasyàþ sutçptirme matkriyàyàü nagàtmaje màmàptumutkañaü taptaü dvaye me kùetrakàmade ..
     ekàmragahane devi parvate tãrthasaïkule .
     tatraiko bràhmaõo jàto bhikùàrthaü tàmuvàca ha ..
     na dattamuttaraü tasmai bhikùà tiùñhatu dårataþ .
     tataþ ÷a÷àpa viprastàü mlecchatàü yàhi durmade .
     ityuktvà sa yayau vipro mlecchatvamàpa yoginã .
     ato'rthinaþ samartha÷cet yàcitaü na dadàti ca ..
     sa durgatimavàpnotyasamartho vinaya¤caret .
     tasyàstu tapasà devi krãto'hamabhavaü sadà .. * ..
     atastayà ratirjàtà mama kàmini sarvadà .
     tasyàþ puttro vinusiüho madaurasasamudbhavaþ ..
     ekena jitavàn kàmàn saumàràn gauóapa¤camàn .
     vinirjitya nçpàn sarvàn ekaþ ÷rãmàn mahàmatiþ ..
     tasyàpi bahavaþ puttràþ pçthivãparipàlakàþ .
     kuvàcà dhàrmikàþ sarve ràjàno yuddhadurmadàþ ..
     tato'pi sa vinusiüho yogamà÷ritya vihvale .
     triùñhatyavyaktaråpeõa paññe àkalpamambike ..
     kàmàt sà màdhavã devi maddehe lãnatàü gatà yathà jàyà nandimàtà tatheyaü yoginã matà ..
     yathà puttro bhçïgarãñistathà vinurmamàtmajaþ .
     vinusiho'pi kalpànte paràü siddhimavàpsyati ..
     tadva÷ajàstu ràjànaþ sarve kailàsavàsinaþ .
     bhaviùyanti mahàtmàno gaõe÷àþ sarba÷àlinaþ ..
     råpayauvanasampannairdevakanyàgaõaiþ saha .
     viharanti sadà devi krãóanti bhairavà yathà .. * ..
     yadà yadà brahma÷àpaþ kàmàkhyàyàü bhavet punaþ tadà tadàvatãryàhaü vi÷vakàmasya pàlakaþ ..
     tathà tadvaü÷ajàþ sarve bhaveyuþ kàmapàlakàþ .
     kalpàntamevaü deve÷i yàvat ÷àpo vimucyate ..
     tàvadeva mahàmàye madvoryàt krãóate dhruvam .
     kalpamevaü mahe÷àni kalau varùa÷atatrayam ..
     yàvattu parame÷àni bhuïakte ÷àpaü paràtmike .
     kàmàkhyà hi mahàmàye tadante saphalà bhavet ..
     eva te kathitaü devi brahma÷àpavimocanam .
     kàmàkhyàyà mahe÷àni sàkalyena mayà dhruvam ..>% iti ÷rãyoginãtantredevã÷varasaüvàde caturviü÷ati sàhasre 13 pañalaþ .. mokùaþ . kãlagrahaþ . vàlukam . gugguluþ . vedaþ . puõóarãkadrumaþ . iti medinã .. kçùõadhuståraþ . pàradaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. devaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. liïgaþ . ityuõàdikoùaþ .. viùkumbhàdisaptaviü÷atiyogàntargataviü÷atitamayogaþ . tatra jàtaphalam .
     %<mahe÷abhaktaþ ÷rutipàradç÷vo jitendriya÷càrutanurmahàtmà .
     ÷ivàbhidhànaþ khalu yogaràjaþ prasåtikàle yadi mànavànàm ..>% iti koùñhãpradãpaþ ..

#<÷ivakaþ>#, puü, kãlakaþ . ityamaraþ .. dvekhoüñà iti khyàte . gavàü gàtrakaõóåyanàrthaü goùñhe nikhàtastambhe iti subhåtiþ . kaõóåyanàrthakàùñhe iti kecit . bandhanakhaññe iti kecit . yatra baddhà gaurduhyate iti kecit . ÷yati gàtrakaõóuü ÷ivaþ ÷o tanukaraõe nàmnãti óivaþ svàrthe kan kaþ ÷ivakastàlavyàdiþ . kãlyatevadhyate'smin kãla kãla bandhe gha¤ svàrthe kaþ kãlakaþ . iti bharataþ ..

#<÷ivakaraþ>#, puü, (÷ivasya karaþ .) caturviü÷atibhåtàrhadantargatajinavi÷eùaþ . iti hemacandraþ .. maïgalakàrake, tri ..

#<÷ivakà¤cã>#, strã, purãvi÷eùaþ . yathà --
     %<÷ivakà¤cã viùõukà¤cã kà¤cãyugga¤ca sammatam etàstu pçthivãmadhye na gaõyante kadàcana ..
     kà÷ã ÷ivatri÷ålasthà kà¤cã hariharàtmikà vàmadakùiõahastàbhyàü dadhàra dvijapuïgavàþ ..>% iti bhåta÷uddhitantram ..

#<÷ivakãrtanaþ>#, puü, (÷ivaü sukhakaraü kãrtanaü yasya .) bhçïgarãñaþ . viùõuþ . iti medinã .. ÷aivaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷ivagatiþ>#, puü, bhåtàrhadvi÷eùaþ . iti hemacandraþ ..

#<÷ivagharmajaþ>#, puü, (÷ivagharmàjjàtaþ . jan + óaþ .) maïgalagrahaþ . asya pramàõaü maïgala÷abde draùñavyam ..

#<÷ivaïkaraþ>#, tri, maïgalakartà . tatparyàyaþ . kùemaïkaraþ 2 ariùñatàtiþ 3 ÷ivatàtiþ 4 . iti hemacandraþ .. (puü, bàlagrahavi÷eùaþ . yathà, harivaü÷e . 166 . 75 .
     %<saüghaññanaþ saükucamaþ kàùñhabhåtaþ ÷ivaïkaraþ ..>%)

#<÷ivacaturda÷ã>#, strã, (÷ivapriyà caturda÷ã .) caturda÷ãkartavya÷ivavratavi÷eùaþ . yathà -- nandike÷vara uvàca .
     %<÷çõuùvàvahito brahman vakùye màhe÷varaü vratam triùu lokeùu vikhyàtà nàmnà ÷ivacaturda÷ã ..
     màrga÷ãrùe trayoda÷yàü sitàyàmekabhaktakam .
     pràthayeddevadeve÷aü tvàmahaü ÷araõaü gataþ ..
     caturda÷yàü niràhàraþ samabhyarcya ca ÷aïkaram .
     suvarõavçùabhaü dattvà bhokùyàmãti pare'hani ..
     evaü niyamakçt suptvà pràtarutthàya mànavaþ .
     kçtasnànajapaþ pa÷càdumayà saha ÷aïkaram ..
     påjayet kamalaiþ ÷uklairgandhadhåpànulepanaiþ .
     pàdau namaþ ÷ivàyeti ÷iraþ sarvàtmane namaþ ..
     lalàñaü vàmadevàya netràõi haraye namaþ .
     mukhamindumukhàyeti ÷rãkaõñhàyeti kandharam ..
     sadyojàtàya karõau tu vàmadevàya vai bhujau .
     aghorahçdayàyeti hçdaya¤càpi påjayet ..
     stanau tatpuruùàyeti tathe÷àyeti codaram .
     pàr÷ve cànantadharmàya j¤ànabhåtàya vai kañim ..
     årå cànantavairàjasiühàyeti ca påjayet .
     anantai÷varyanàthàya jànunã càrcayedbudhaþ ..
     pradhànàya namo jaïghegulphau vyomàtmane namaþ .
     vyomake÷àtmaråpàya pçùñhamabhyarcayennaraþ ..
     namaþ puùñyai namastuùñai pàrvatã¤càpi påjayet .
     tatastu vçùabhaü haimamudakumbhasamanvitam ..
     ÷uklamàlyàmbarayutaü pa¤caratnapariùkçtam .
     bhakùyairnànàvidhairyuktaü bràhmanàya nivedayet ..
     prãyatàü devadevo'tra sadyojàtaþ pinàkadhçk .
     tatastu viprànannena tarpayecchaktitaþ ÷ubhàn ..
     pçùadàjya¤ca saüprà÷ya svapedbhåmàvudaómukhaþ .
     pa¤cada÷yàü tataþ påjya vipràn bhå¤jãta vàgyataþ ..
     tadvat kçùõacaturda÷yàmetat sarvaü samàcaret .
     caturda÷ãùu sarvàsu kuryàt pårvavadarcanam ..
     ye tu màsavi÷eùàþ syustànnibodha kramàdiha .
     màrga÷ãrùàdimàseùu stavametadudãrayet ..
     ÷aïkaràya namamtubhyaü namaste karavãrakam .
     tryambakàya namaste'stu mahe÷vara namaþ param ..
     namaste'stu mahàdeva sthàõave ca tataþ param .
     namaþ pa÷upate nàtha namaste ÷ambhave punaþ ..
     namaste paramànanda namaþ somàrdhadhàriõe .
     namo bhãmàya ityevaü tvàmahaü ÷araõaü gataþ ..
     gomåtraü gomayaü kùãraü dadhi sarpiþ ku÷odakam .
     pa¤cagavyaü tathà vilvaü yavàn go÷çïgavàri ca ..
     tilàü÷ca kçùõàn vidhivat prà÷anaü krama÷aþ smçtam .
     pratimàsaü caturda÷yorekaikaü prà÷anaü smçtam ..
     mandàrairmàlatãbhi÷ca tathà dhustårakairapi .
     sindhåvàraira÷okai÷ca mallikàbhi÷ca pàñalaiþ ..
     arkapuùpakadambai÷ca ÷atapatraistathotpalaiþ .
     ekaikena caturda÷yàmarcayet pàrvatãpatim ..
     puna÷ca kàrtike màsi saüpràpte tarpayet dvijàn .
     annairnànàvidhairbhakùairvastramàlyavibhåùaõaiþ ..
     kçtvà nãlavçùotsargaü ÷rutyuktavidhinà naraþ .
     umàmahe÷varaü haimaü vçùabha¤ca gavà saha ..
     muktàphalàùñakayutaü sitanetratrayàvçtam .
     sarvopaskarayuktàyàü ÷ayyàyàmudakumbhayoþ ..
     tàmrapàtropari punaþ ÷àlitaõóulasaüyutam .
     sthàpya vipràya ÷àntàya vedavrataparàya ca ..
     jyeùñhasàmavide deyaü na vakavratine kvacit .
     guõaj¤e ÷rotriye dadyàdàcàrye tattvavedini ..
     avyaïgàïgàya saumyàya sadàkalyàõakàriõi .
     sapatnãkàya saüpåjya màlyavastravibhåùaõaiþ ..
     gurau sati gurordeyaü tadabhàve dvijàtaye .
     na vitta÷àñhyaü kurvãta kurvan mohàt patatyadhaþ anena vidhinà yastu kuryàt ÷ivacaturda÷ãm .
     so'÷vamedhasahasrasya phalamàpnoti mànavaþ ..
     brahmahatyàdikaü ki¤cidyadatràmutra và kçtam .
     pitçbhirbhràtçbhi÷caiva tat sarvaü nà÷amàpnuyàt ..
     dãrghàyuràrogyakulàbhivçddhiratràkùayàmutra caturbhujatvam .
     gaõàdhipatyaü divi kalpakoñi÷ataü vasitvà padameti ÷ambhoþ ..
     na bçhaspatirapyanantamasyàþ pahalmindro na pitàmaho'pi vaktum .
     na ca siddhagaõo'pyalaü na càhaü yadi jihvàyutakoñayo'pi vaktre ..
     bhavatyamaravallabhaþ pañhati yaþ smaredvà sadà ÷çõoti ca vimatsaraþ sakalapàpavidhvaüsinãm .
     imàü ÷ivacaturda÷ãmamarakàminãkoñayaþ stuvanti tamaninditaü kimu samàcaredyaþ sadà ..
     yà vàtha nàrã kurute ha bhaktyà bhartàramàpçccha sutaü guruü và .
     sàpi prasàdàt parame÷varasya paraü padaü yàti piõàkapàõaiþ ..>% iti màtsye ÷ivacaturda÷ãvrataü 80 adhyàyaþ .. * .. phàlgunã kçùõà caturda÷ã . tatra ÷ivavrataü kartavyam . tasya vivaraõaü ÷ivaràtri÷abde draùñavyam .. màgha phàlguna-caitra-vai÷àkha-÷ràvaõa-bhàdreùu divàdaõóà yathà .

@<[Page 5,093c]>@
#<÷ivaj¤à>#, strã, (÷ivaü jànàtãti . j¤à + kaþ .) ÷ivopàsikà . maïgalaj¤àtrã . ÷ivaü jànàti yà ityarthe óapratyayaþ ..

#<÷ivaj¤ànaü>#, klã, (÷ivasya j¤ànamasmàt .) ÷ubhà÷ubhakàlabodhaka÷àstram . yadà yàtràdikriyà ava÷yakartavyà jyotiþ ÷àstrokta÷ubhakùaõapràpti÷ca na bhavati tadà ÷ivaj¤ànokta÷ubhasamaye karma kartumucitaü bhavati . etacchivaj¤ànoktamàhendrayoge kçtayàtràdirjayaü amçtayoge kàryasiddhiü vakre kàryanà÷aü ÷ånye mçtyuü apamànaü và pràpnoti . divàràtrau màgha-phàlguna-caitravai÷àkha÷ràvaõabhàdreùu ete yogà ekarupàþ à÷vinakàrtikàgrahàyaõapauùeùu ekaprakàràþ jyaiùñhàùàóhayo÷ca ekaråpà bhavanti .. yathà --

#<màgha phàlguna-caitra-vai÷àkha-÷ràvaõa-bhàdreùu># divàdaõóà yathà . ravivàre mà 2 a 8 ÷å 8 mà 2 va 10 . somavàre a 4 va 8 a 6 va 6 mà 4 ÷å 2 . maïgalavàre va 4 ÷å 2 a 6 va 4 ÷å 2 a 4 ÷å 2 a 4 ÷å 2 . budhavàre a 4 va 6 a 4 ÷å 2 va 4 mà 4 a 4 ÷å 2 . guruvàre mà 4 ÷å 2 va 6 mà 6 ÷å 4 va 4 ÷å 4 . ÷ukravàre a 2 va 2 a 6 va 6 a 6 ÷å 4 a 4 . ÷anivàre ÷å 4 va 4 ÷å 2 a 8 ÷å 4 va 4 ÷å 4 .

#<teùu ràtridaõóà yathà .># ravivàre ÷å 2 mà 2 a 4 va 8 mà 8 ÷å 6 somavàre va 2 a 6 va 6 a 8 ÷å 8 . maïgalavàre a 2 va 4 ÷å 2 a 6 va 6 a 4 va 4 ÷å 2 . budhavàre ÷å 2 a 6 mà 4 va 4 ÷å 4 a 10 . guruvàre va 14 ÷å 4 va 4 a 2 ÷å 6 . ÷ukravàre va 4 a 4 ÷å 4 mà 2 va 6 ÷å 4 a 2 mà 2 ÷å 2 . ÷anivàre ÷å 2 va 4 a 6 va 4 a 4 va 2 a 4 ÷å 4 .

#<à÷vina-kàrtikàgrahàyaõapauùeùu># divàdaõóà yathà . ravivàre ÷å 2 a 6 va 8 a 8 ÷å 2 mà 2 ÷å 2 . somavàre a 4 ÷å 4 a 6 va 16 . maïgalavàre a 2 va 2 a 10 va 6 ÷å 6 va 4 . budhavàre a 2 mà 2 a 2 va 6 a 6 ÷å 2 mà 6 va 4 . guruvàre a 4 va 4 ÷å 4 va 6 ÷å 2 a 4 va 6 . ÷ukravàre a 2 va 2 a 6 va 6 a 8 ÷å 2 a 4 . ÷anivàre a 2 va 2 a 6 va 6 a 8 ÷å 2 a 4 .

#<teùu ràtridaõóà yathà .># ravivàre ÷å 2 va 4 a 4 va 6 a 4 ÷å 2 a 8 . somavàre va 6 a 8 va 8 a 2 va 6 . maïgalavàre mà 6 a 2 ÷å 2 a 6 va 4 mà 4 ÷å 2 a 4 . budhavàre va 2 a 2 va 4 a 16 va 2 ÷å 4 . guruvàre ÷å 2 a 8 va 6 a 8 ÷å 2 a 4 . ÷ukravàre va 2 a 8 va 6 a 8 ÷å 2 a 4 . ÷anivàre va 14 ÷å 4 va 4 a 2 ÷å 6 .

#<jyaiùñhàùàóhayordivàdaõóà yathà .># ravivàre ÷å 4 a 6 va 6 a 6 va 4 mà 2 ÷å 2 . somavàre va 8 a 4 ÷å 6 va 8 ÷å 4 . maïgalavàre a 6 ÷å 4 a 6 va 6 mà 2 a 2 mà 2 ÷å 2 . budhavàre ÷å 2 va 4 a 8 va 6 a 8 ÷å 2 . guruvàre mà 2 ÷å 2 va 6 mà 4 ÷å 4 va 6 a 6 . ÷ukravàre ÷å 2 mà 2 va 6 mà 2 ÷å 4 a 6 va 4 ÷å 4 . ÷anivàre mà 2 ÷å 2 va 6 mà 6 ÷å 4 va 4 a 6 .

#<tatra ràtridaõóà yathà .># ravivàre a 4 ÷å 4 va 4 a 6 va 8 ÷å 4 . somavàre va 8 a 8 ÷å 4 a 4 ÷å 2 mà 2 ÷å 2 . maïgalavàre a 2 va 4 mà 4 ÷å 4 va 2 a 6 ÷å 2 va 6 . budhavàre a 10 ÷å 2 va 4 a 4 ÷å 10 . guruvàre ÷å 2 a 6 ÷å 2 va 4 ÷å 2 a 6 ÷å 4 a 4 . ÷ukravàre a 6 ÷å 2 va 4 ÷å 6 a 6 ÷å 2 a 4 . ÷anivàre ÷å 2 a 2 va 8 ÷å 2 a 6 ÷å 4 a 6 . matàntare asya pramàõaü yathà --
     %<màhendre vijayo nityaü amçte kàrya÷obhanam .
     vakre kàryavilambaþ syàcchånye ca maraõaü dhruvam ..
     vai÷àkhàdi÷ràvaõàntaü ekabhàvena saüvahet .
     amçtàdi divàràtrau caturmàsaü yathàkramam ..
     yàmamànaü divàmàne j¤eyaü sarvatra màsake .
     tatpramàõena j¤àtavyaü daõóamànaü vicakùaõaiþ .
     ràtrimànapramàõena j¤eyo daõóapramàõakaþ ..
     na vàratithinakùatraü na yogakaraõaü tathà .
     ÷ivaj¤ànaü samàsàdya sarvaü munirvicàrayet ..>% tathà .
     %<bhàdràdimàrgaparyantaü saptavàre samàdi÷et .
     ÷ånyavakràdiyogaü hi pãùàdicaitratastathà ..>% iti jyotiùe ÷ivaj¤ànam .. * .. anekaprakàraü ÷ivaj¤ànaü ÷ivàj¤à ÷ivàlikhitaü amçtaghañã ca dçùñaü kintu parasparamanaikyaü jàtam ..

#<÷ivatàtiþ>#, strã, kalyàõakàriõã . iti hemacandraþ .. asya paryàyaþ ÷ivaïkara÷abde draùñavyaþ ..

#<÷ivadattaü>#, klã, (÷ivena dattam .) viùõucakram . iti kecit .. ÷ivena ÷ivàya và dattaü dravyamàtra¤ca ..

#<÷ivadàru>#, klã, (÷ivasya dàru .) devadàruvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ivadåtikà>#, strã, (÷ivadåtã + svàrthe kan .) màtçkàvi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷ivadåtã>#, strã, (÷ivena dåtayati sande÷aü pràpayatãnyarthe dåta + õic + pacàdyac . yadvà, ÷ivo dåto yasyàþ . gauràderàkçtigaõatvàt ïãù .) durgà . iti trikàõóa÷eùaþ .. yoginãvi÷eùaþ . yathà,
     %<brahmàõo prathamà proktà tato màhe÷varã parà .
     kãmàrã veùõavã caiva vàràhã pa¤camã tathà ..
     nàramiüho tathaivaindrã ÷ivadåtã tathàùñamã .
     etàþ påjyà mahàbhàgà yoginãþ kàmadàyinoþ ..>% tasyà utpattimantradhyànàdi yathà --
     %<kauùikyà hçdayàddevã niþsçtà dhyànato hareþ .
     ÷ivadåtãti vikhyàtà ÷ivà÷atasusaüvçtà ..
     mantramasyàþ pravakùyàmi dharmakàmàrthadàyakam .
     yat ÷rutvà sàdhako yàti durlabhaü ÷ivamandiram ..
     yenàràdhya mahàdevãü ÷ivadåtãü ÷ivàtmikàm .
     na ciràllabhate kàmànnaraþ sarvajayã bhavet ..
     antaþsamàptisahito bindvindubhyàü da÷àvarà .
     svareõa pàntyadantyena saüsçùño'ntena pårva÷aþ ..
     sa eva binduyugalapårvasthopàntyapàvakaþ .
     ùaùñhasvarakalà÷ånyaiþ saühitaþ prathamasthitaþ ..
     mantro'yaü ÷ivadåtyàstu ÷ivadåtãjayapradaþ .
     råpamasyàþ pravakùyàmi ÷çõu vatsaka saümatam ..
     caturbhujaü mahàkàyaü sindårasadç÷adyutim .
     raktadantaü muõóamàlàjañàjåñàrdhacandradhçk ..
     nàgakuõóalahàràbhyàü ÷obhitaü nakharojjvalam .
     vyàghracarmaparãdhànaü dakùiõe ÷ålacakradhçk ..
     vàme pà÷aü tathà carma bibhradårdhvaü parikramàt .
     sthålavaktra¤ca pãnoùñhaü tuïgamårtiü bhayaïkaram ..
     nikùipya dakùiõaü pàdaü santiùñhet kuõapopari .
     vàmapàdaü ÷çgàlasya pçùñhe pheru÷atairvçtam ..
     ãdç÷aü ÷ivadåtyàstu mårdhni dhyàyedvibhåtaye .
     dhyànamàtràdathaitasyà naraþ kalyàõamàpnuyàt ..
     påjanàdaciràddevo sarvàn kàmàn dadàti ca ..
     yaþ ÷ivàvirutaü ÷rutvà ÷ivadåtoü ÷ivapradàm .
     praõamet sàdhako bhaktyà tasya kàmàþ kare sthitàþ ..
     yadà jaghàna jagatàü raktabãjaü hitàya vai .
     mahàdevã mahàmàyà tadàsyàþ kàyataþ sçtà ..
     dåtaü prasthàpayàmàsa ÷ivaü ÷umbhàya sàmbikà .
     tena sà ÷ivadåtãti devaiþ sarvaiþ pragãyate ..
     kùemaïkarã ca ÷àntà ca vedamàtà mahodarã .
     karàlà kàmadà devã bhagàsyà bhagamàlinã ..
     bhagodarã bhagàhàrà bhagajihvà bhagà tathà .
     età dvàda÷a yoginyaþ påjane parikãrtitàþ ..
     età dvàda÷a yoginyaþ ÷ivadåtyàþ sadaiva hi .
     vicaranti svayaü devã yatra yatraiva gacchati ..>% iti kàlikàpuràõe uttaratantre 50 adhyàyaþ .. pramàõànantaraü vàmane 53 adhyàye màrkaõóeyapuràõe devãmàhàtmye raktabãjavadhàdhyàye ca draùñavyam ..

#<÷ivadrumaþ>#, puü, (÷ivapriyo drumaþ .) vilvavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ivadviùñà>#, strã, (÷ivena dviùñà tatpåjanànarhatvàt .) ketakã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ivadhàtuþ>#, puü, (÷ivasya dhàtuþ .) pàradam . pàradaü ÷ivavãryaü syàditi dar÷anàt . godantamaõiþ . iti kecit ..

#<÷ivanàbhiþ>#, puü, (÷ivasya nàbhiriva .) ÷ivaliïgavi÷eùaþ . yathà --
     %<uttamaü madhyamadhamaü trividhaü liïgamãritam .
     caturaïgulamutsedhe ramyavedikamuttakam ..
     uttamaü liïgamàkhyàtaü munibhiþ ÷àstrakovidaiþ .
     tadardhaü madhyamaü proktaü tadardhamadhamaü smçtam ..
     ÷ivanàbhimayaü liïgaü pratipåjya maharùibhiþ .
     ÷reùñha¤ca sarvaliïgebhyastasmàt påjyaü vidhànataþ ..>% iti vãramitrodayaþ ..

#<÷ivapurã>#, strã, (÷ivasya purã .) kà÷ã . iti hemacandraþ ..

#<÷ivapriyaü>#, klã, (÷ivasya priyam .) rudràkùam . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷ivasya priyadraùye tri ..

#<÷ivapriyaþ>#, puü, (÷ivasya priyaþ .) vakavçkùa . iti jañàdharaþ .. sphañikaþ . dhuståraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ivapriyà>#, strã, (÷ivasya priyà .) durgà . iti ÷abdamàlà ..

@<[Page 5,095a]>@
#<÷ivamallakaþ>#, puü, arjunavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ivamallikà>#, strã, (÷ivapriyà mallikà .) vasåkaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ivamallã>#, strã, (÷ivapriyà mallã .) vakavçkùaþ . ityamaraþ ..

#<÷ivarasaþ>#, puü, tryahàt paryuùitarasaþ . tatparyàyaþ . annodakajaþ 2 . asya guõàþ . dãpanatvam . madhuratvam . amlatvam . asçgdàhadatvam . laghutarpaõatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ivaràtriþ>#, strã, (÷ivapriyà ràtriþ .) ÷ivacaturda÷ã . yathà, kàlamàdhavãye skànde nàgarakhaõóam .
     %<màghamàsasya ÷eùe yà prathame phàlguõasya ca .
     kçùõà caturda÷ã sà tu ÷ivaràtriþ prakãrtità ..>% atraikasyàstithermàghãyatvaphàlgunãyatve mukhyagauõavçttibhyàü aviruddhe . tatastu màghyanantarà caturda÷ã ÷ivaràtriþ tasyàmupavàsaþ pradhànam .
     %<na snànena na vastrena na dhåpena na càrcayà .
     tuùyàmi na tathà puùpairyathà tatropavàsataþ ..>% iti ÷aïkarokteþ .. * .. skànde .
     %<tato ràtrau prakartavyaü ÷ivaprãõanatatparaþ .
     prahare prahare snànaü påjà¤caiva vi÷eùataþ ..>% atra vãpsayà praharacatuùñayasàdhyaü vrataü pratãyate narasiühàcàryadhçte÷varasaühitàyàm . ÷aivo và vaiùõavo vàpi yo và syàdanyapåjakaþ . sarvaü påjàphalaü hanti ÷ivaràtribahirma khaþ .. * .. saüvatsarapradãpe .
     %<dugdhena prathamaü snànaü dadhnà caiva dvitãyake .
     tçtãye ca tathàjyena caturthe madhunà tathà ..>% ã÷ànasaühitàyàm .
     %<màghe kçùõacaturda÷yàü ravivàro yadà bhavet .
     bhaumo vàpi bhaveddevi kartavyaü vratamuttamam ..
     ÷ivayogasya yaugena tadbhaveduttamottamam .
     ÷ivaràtrivrataü nàma sarvapàpapraõà÷anam .
     àcàõóàlamanuùyàõàü bhuktimuktipradàyakam ..>% nàgarakhaõóe .
     %<upavàsaprabhàveõa balàdapi ca jàgaràt .
     ÷ivaràtrestathà tasya liïgasyàpi prapåjayà .
     akùayànlabhate lokàn ÷ivasàyujyamàpnuyàt ..>% pàdme .
     %<varùe varùe mahàdevi naro nàrã pativratà .
     ÷ivaràtrau mahàdevaü kàmaü bhaktyà prapåjayet ..>% ã÷vànasaühitàyàm
     %<evameva vrataü kuryàt prati saüvatsaraü vratã .
     dvàda÷àbdikametaddhi caturviü÷àbdikaü tathà .
     sarvàn kàmànavàpnoti pretyaceha ca mànavaþ ..>% hemàdridhçtà smçtiþ .
     %<pradoùavyàpinã gràhyà ÷ivaràtricaturda÷ã ..>% pradoùamàha vatsaþ .
     %<pradoùo'stamayàdårdhvaü ghañikàdvayamiùyate ..>% årdhvamanantaram . vàyupuràõe .
     %<trayoda÷yastage sårye catasçùvapi nàóiùu .
     bhåtaviddhà tu yà tatra ÷ivaràtrivrata¤caret ..>% ã÷ànasaühitàyàm .
     %<màghe kçùõacaturda÷yàmàdidevo mahàni÷i .
     ÷ivaliïgatayodbhåtaþ koñisåryasamaprabhaþ ..
     tatkàlavyàpinã gràhyà ÷ivaràtrivrate tithiþ .
     ardharàtràdadha÷cordhvaü yuktà yatra caturda÷ã ..
     vyàptà sà dç÷yate yasyàü tasyàü kuryàt vrataü naraþ ..>% atra .
     %<mahàni÷à dve ghañike ràtrarmadhyamayàmayoþ ..>% iti devaloktà mahàni÷à gràhyà .. ghañikà ekadaõóaþ . eva¤ca yaddine pradoùani÷ithobhayavyàpinã caturda÷ã taddine vrataü ubhayavyàptyanurodhàt . kàlamàdhavãye'pyevam . etena paradine ubhayavyàpitve'pi pårvadivasãyaràtridvitãyayàmaprabhçticaturda÷ãsattve bahupraharavyàpitvena pårvadina eva vratamiti nirastam . yadà tu pårvedyurni÷ãthamàtravyàptiþ paredyuþ pradoùamàtravyàptistadà pårvedyurvratam . pradhànakàlavyàptyanurodhàt .
     %<pårvedyuraparedyurvà mahàni÷i caturda÷ã .
     vyàptà sà dç÷yate yasyàü tasyàü kuryàdvrataü naraþ ..>% itã÷ànasaühitàvacanàcca .. etadviùaya eva bhaviùyapuràõam .
     %<ardharàtràt purastàttu jayàyogo bhavedyadi .
     pårvaviddhaiva kartavyà ÷ivaràtriþ ÷ivapriyaiþ ..>% viùõudharmottare .
     %<jayantã ÷ivaràtri÷ca kàrye bhadrajayànvite .
     kçtvopavàsaü tithyante tadà kuryàcca pàraõam ..>% tithyante pàraõaü jayantãmàtraparaü atra caturda÷yàmeva tat .
     %<brahmàõóodaramadhye tu yàni tãrthàni santi vai påjitàni bhavantãha bhåtàyàü pàraõe kçte ..>% iti skàndàt .
     %<dinamànapramàõena yà tu ràtrau caturda÷ã .
     ÷ivaràtrista sà j¤eyà caturda÷yàntu pàraõam ..>% iti gautamãyàcca . yadà tu pårvadine na ni÷ãthavyàptiþ paradine pradoùamàtravyàpinã tadà parà gràhyà . pradoùavyàpinãti pràguktatvàt tithestrisandhyavyàpitvàcca . etadviùaya eva liïgapuràõam
     %<÷ivaràtrinrate bhåtàü kàmaviddhàü vivarjayet .
     ekenaivopavàsena brahmahatyàü vyapohati ..>% atràmàvàsyàyàmeva pàraõam .
     %<÷ivà ghorà tathà pretà sàvitrã ca caturda÷ã .
     kuhåyuktaiva kartavyà kuhvàmeva hi pàraõam ..>% iti vacanàt .. * .. tadayaü saükùepaþ . yaddine pradoùani÷ãthobhayavyàpinã caturda÷ã taddine vratam . yadà tu påvvadyurni÷ãthavyàpinã paredyuþ pradoùamàtravyàpinã tadà pårvedyurvratam . yadà tu na pårvedyurni÷ãthavyàptiþ paredyuþ pradoùa vyàpinãütadà paradine . pàraõantu paradine caturda÷ãlàbhe caturda÷yàü tadalàbhe amàvasyàyàm . tatra prayogaþ .. * .. pràtarudaïmukhaþ tat sadityuccàrya såryaþ soma iti pañhitvà jalàdãnyàdàya saïkalpayet .
     %<mantreõànena gçhnãyànniyamaü bhaktimànnaraþ .
     ÷ivaràtrivrataü hyetat kariùye'haü mahàphalam .
     nirvighnamastu me càtra tvatprasàdàjjagatpate ..>% iti ÷ivarahasyàt ÷ivaràtri ityàdinàniyamya .
     %<caturda÷yàü niràhàro bhåtvà ÷ambho pare'hani bhokùye'haü bhuktimuktyarthaü ÷araõaü me bhave÷vara ..>% iti garuóapuràõãyaü pañhet . ràtrau prathamaprahare pratiùñhite liïge apratiùñhite và pratiùñhàü vidhàya påjàü kuryàt . hauü astràya phaóiti pàdaghàtatrayeõa vighnànniþsàrya tenaiva tàlatrayeõa karacchoñikayà ca da÷adigbandhanaü kçtvà bhåta÷uddhiü vidhàya hàü hçdayàya nama ityàdinà ùaóaïgàni nyasya hauü iti mantreõa pràõàyàmaü vidhàya påjayet . pàrthivaliïge cettadà vakùyamàõapåjàvidhinà påjayet . tatràyaü vi÷eùaþ hauü ã÷ànàya nama iti prathamaprahare dugdhena snàpayitvà punarjalena snàpayitvà .
     %<÷ivaràtrivrataü deva påjàjapaparàyaõaþ .
     karomi vidhivaddattaü gçhàõàrghyaü mahe÷vara ..>% ityanenàrghyaü dattvà gandhàdibhiþ saüpåjyamålamantra japitvà praõamya gãtançtyàdibhistaü praharaü nayet ..
     %<taddhyànaü tajjapaþ snànaü tatkathà÷ravaõàdikam .
     upavàsakçtau hyete guõàþ proktà manãùibhiþ ..>% iti devãpuràõe sàmànyataþ ÷ravaõàt atràpi tathà .. * .. dvitãyaprahare tu vi÷eùaþ . hauü aghoràya nama iti dadhnà snànam . arghyamantrastu ..
     %<namaþ ÷ivàya ÷àntàya sarvapàpaharàya ca .
     ÷ivaràtrau dadàmyarghyaü prasãda umayàü saha .. * ..>% tçtãyaprahare tu . hauü vàmadevàya nama iti ghçtena snànam . arghyamantrastu . duþkhadàridyna÷okena dagdho'haü pàrvatã÷vara . ÷ivaràtrau dadàmyarghyamumàkànta gçhàõa me .. * .. caturthaprahare tu . hauü sadyojàtàya nama iti madhunà snànam . arghyamantrastu .
     %<mayà kçtànyanekàni pàpàni hara ÷aïkara .
     ÷ivaràtrau dadàmyarghyaü umàkànta gçhàõa me ..>% tato namaþ ÷ivàya iti målamantraü japitvà prabhàte'vighnena ityàdivakùyamànamantràn pañhet .. tathà ca garuóapuràõam .
     %<målamantraü tato japtvà prabhàte tat samàpayet .
     avighnena vrataü deva tvatprasàdàt samarpitam ..
     kùamasva jagatàü nàtha trailokyàdhipate hara .
     yanmayàdya kçtaü puõyaü tadrudrasya niveditam ..
     tvatprasàdànmayà deva vratamadya samarpitam .
     prasanno bhava me ÷rãman madbhåtiü pratipadyatàm .
     tvadàlokanamàtreõa pavitro'smi na saü÷ayaþ ..>% paradine bràhmaõàn bhojayitvà caturda÷ãlàbhe tatra tadalàbhe amàvasyàyàü pàraõaü kuryàt . tatra mantraþ .
     %<saüsàrakle÷adagdhasya vratenànena ÷aïkara .
     prasãda sumukho nàtha j¤ànadçùñiprado bhava .. * ..>% tatra pàrthiva÷ivaliïgapåjàvidhiþ . tatra ÷ivavàkyaü skànde . viprasya tu sadaivàhaü ÷ucerapya÷ucerapi . gçhvan valiü prahçùyàmi vipràõàmiva dar÷anàt .. valiü påjàm . tathà,
     %<÷ådraþ karmàõi yo nityaü svãyàni kurute priye .
     tasyàhamarcàü gçhvàmi candrakhaõóavibhåùite ..>% tathà,
     %<namo'ntena ÷ivenaiva strãõàü påjà vidhãyate ..>% evakàreõa praõavanivçttiþ . evaü ÷ådrasyàpi . tathà nçsiühatàpanãye . %<sàvitroü praõavaü yajurlakùmãü strã÷ådrayornecchanti . sàvitrãü praõavaü yajurlakùmãü strã ÷ådro yadi jànãyàt sa mçto'dho gacchati iti .>% necchanti paryantaü parà÷arabhàùye'pi likhitam . govindabhaññadhçtam .
     %<svàhàpraõavasaüyuktaü ÷ådre mantraü dadaddvijaþ .
     ÷ådro nirayamàpnoti bràhmaõaþ ÷ådratàmiyàt ..>% gautamaþ .
     %<ràtràvudaïmukhaþ kuryàt daivakàryaü sadaiva hi .
     ÷ivàrcanaü sadàpyevaü ÷uciþ kuryàdudaïmukhaþ ..>% sadà divàràtrau . atra hetumàha rudrayàmale .
     %<na pràcãmagrataþ ÷ambhornodãcãü ÷aktisaüsthitàm .
     na pratãcãü yataþ pçùñhamato dakùaü samà÷rayet ..>% yajamànaþ ÷ambhoþ pràcãmavasthitaye na samà÷rayet ÷ambhorjagatsaühàrakasyàgrataþ sàümukhyàt pa¤cavaktrapakùe pradhànaü vaktraü pràcyavasthitam .. ekavaktrapakùe sutaràü tathà . tadråpamàha bhaviùyapuràõam . saumyaü maulãndubhçt tryakùaü ekavaktraü caturbhujam ÷ivaråpaü gçhe kuryàt pràsàde vàpyaninditam .. atràgre pujàniùedhàt devàgre svasya càpyagre pràcã proktà gurukramaiþ . ityasya na viùayaþ . kintvabhidhànàdiprasiddhà pràcã gràhyà . etadanusàràdvakùyamàõapårvàdyàgneyyantapåjà . ataeva tantràntaram .
     %<yatraiva bhànustu viyatyudeti pràcãti tàü vedavido vadanti .
     tathà puraþ påjakapåjyayo÷ca sadàgamaj¤àþ pravadanti tàntu ..>% eva¤ca devatàntarapåjà pårvàhve pràïmukhena sàyaü papimàbhimukhena ràtràbudaïmukhena kàryà .
     %<pràkpa÷cimodagàsyastu pràtaþ sàyaü ni÷àsu ca ..>% iti vacanàt .. iti vàcaspatimi÷ràþ . maivaü påjà ratnàkaroktabhaviùyapuràõãyasaptàkùarasåryamantraprastàva eva pràgàdidiïniyamàbhidhànàt . vyavahàro'pi atra na tatheti .. * .. liïgapuràõe . vinà bhasmatripuõóreõa vinà rudràkùamàlayà . påjito'pi mahàdevo na syàttasya phalapradaþ . tasmànmçdàpi kartavyaü lalàñe'pi tripuõórakam .. nandipuràõe .
     %<àyuùmàn balavàn ÷rãmàn puttravàn dhanavàn sukhã .
     varamiùñaü labhelliïgaü pàrthivaü yaþ samàrcayet .
     tasmàttu pàrthivaü liïgaü j¤eyaü sarvàrthasàdhakam ..>% bhaviùye .
     %<mçdbhasmago÷akçtpiõóaü tàmrakàüsyamayaü tathà .
     kçtvà liïgaü sakçt påjya vaset kalpàyutaü divi ..
     vàrkùaü vittapradaü liïgaü sphàñikaü sarvakàmadam .
     narmadàgirijaü ÷reùñhamanyadapi hi liïgavat ..>% liïgavat liïgàkàram . kàlakaumudyàm . akùàdalpaparãmàõaü na liïgaü kutracinnaraþ . kurvãtàïguùñhato hrasvaü na kadàcit samàcaret .. akùo'÷ãtiraktikà . aïguùñhataþ bçhatparvagranthitaþ .
     %<aïguùñhàïgulimànantu yatra yatropadi÷yate .
     tatra tatra bçhatparvagranthibhirminuyàt sadà ..>% iti chandogapari÷iùñàt .. ÷ivadharme .
     %<sahasramarcayelliïgaü nirayaü sa na gacchati .
     rudrlokamavàpnoti bhuktvà bhogànanuttamàn ..>% tathà .
     %<vàlukàni ca liïgàni sahasràõi ca kàrayet sahasramarcanàt so'pi labhate và¤chitaü phalam ..>% tata÷càmukatithàvàrabhyàmukalàbhakàmaþ sahasramitapàrthiva÷ivaliïgapåjanamiti yathàsthàne vàkye deyam .. * .. brahmapuràõe .
     %<yàvanna dãyate càrghyaü bhàskaràya niveditam .
     tàvanna påjayedviùõuü ÷aïkaraü và mahe÷varãm ..>% ràghavabhaññadhçtam .
     %<sarvatraiva pra÷asto'bjaþ ÷ivasåryàrcanaü vinà ..>% abjaþ ÷aïkhaþ . agnipuràõe .
     %<talliïgaiþ påjayenmantraiþ sarvadevàn pçthak pçthak .
     dhyàtvà praõavapårvantu tannàmnà susamàhitaþ .
     namaskàreõa mantreõa puùpàõi vinyaset pçthak ..>% devãpuràõe .
     %<mçdàharaõasaüghaññapratiùñhàhvànameva ca .
     snapanaü påjana¤caiva visarjanamataþ param ..
     haro mahe÷vara÷caiva ÷ålapàõiþ pinàkadhçk .
     pa÷upatiþ ÷iva÷caiva mahàdeva iti kramàt ..>% atra pårvoktasaptakarmàõi paravacanoktasaptanàmabhiþ kriyànuråpavibhaktimadbhiryathàyathaü kàryàõi . adçùñàrthayorarthakramàsambhavena pàüñhakramàdeva àvàhanàt pràk pratiùñhà ÷ràddha ku÷àsanadànavat .. * .. tatrànuùñhànam . haràya nama iti mçdàharaõam . mahe÷varàya nama iti saüghaññanam . ÷ålapàõe iha supratiùñhito bhava iti pratiùñhà . dhyàyennityamityàdinà dhyàtvà pinàka ghçk ihàgaccha ityàdyàvàhanam . pa÷upataye nama iti snapanam . etat pàdyaü namaþ ÷ivàya nama evamarghyàdinà påjayet . visarjanàt pårvaü bhaviùyapuràõoktaü svabhàvasiddhapràcyai÷ànyàdidikùu vàmàvartena påjanam . yathà . sarvàya kùitimårtaye namaþ . bhavàya jalamårtaye namaþ . rudràya agnimårtaye namaþ . ugràya vàyumårtaye namaþ . bhãmàya àkà÷amårtaye namaþ . pa÷upataye yajamànamårtaye namaþ . mahàdevàya somamårtaye namaþ . ã÷ànàya såryamårtaye namaþ .
     %<mårtayo'ùñhau ÷ivasyaitàþ pårvàdikramayogataþ .
     àgne yyantàþ prapåjyàstà vedyàü liïge ÷ivaü yajet ..>% tato mahàdeva kùamasva iti saühàramudrayà visarjayet .. * .. nandipuràõe .
     %<gobhåtilahiraõyàdivalipuùpanivedane .
     j¤eyo namaþ ÷ivàyeti mantraþ sarvàrthasàghakaþ ..
     sarvamantràdhika÷càyamoïkàràdyaþ ùaóakùaraþ .
     tanmantrajàpã tatkarmaratastadgatamànasaþ .
     niùkàmaþ puruùo ràjan sa rudrapadama÷nute ..>% bhaviùye pa¤càkùaramupakramya .
     %<apavitraþ pavitro và sarvàvasthàü gato'pivà .
     mahàpàtakayukto và mantrasyàsya jape yathà .
     adhikàrã bhavet sarva iti devo'bravãcchivaþ ..>% iti tathetyarthaþ .. pårvoktayathàpadànurodhàt . tena yathàdhikàrã bhavettathàbravãdityarthaþ . tathà,
     %<sarveùàmeva pàtràõàü paraü pàtraü mahe÷varaþ .
     patantaü tràyate yasmàdatãva narakàrõavàt ..
     ÷ivamuddi÷ya yaddattaü sarva kàraõakàraõam .
     tadanantaphalaü dàturbhavatãha kimadbhutam ..
     dattvà naivedyavastràdi nàdadãta kadàcana .
     tyaktavyaü ÷ivamuddi÷ya tadàdàne na tatphalam ..>% àdàne grahaõe . ÷ivadharme .
     %<tasmàt puùpaiþ phalaiþ patraistoyairapi ca yatphalam tadanantaphalaü j¤eyaü bhaktirevàtra kàraõam ..>% bhaviùye .
     %<liïgànulepanaü kàryaü divyagandhaiþ sugandhibhiþ .
     varùakoñi÷ataü divyaü ÷ivaloke mahãyate ..>% ÷ivadharme .
     %<tasmàt puùpapradànena liïgeùu pratimàsu ca .
     a÷ãtivarùakoñãnàü durgatiü na naro vrajet ..>% skànde .
     %<÷uùkàõyapi ca patràõi ÷rãvçkùasya sadaiva hi ..>% dàtavyànãti ÷eùaþ . bhaviùye .
     %<dhustårakai÷ca yo liïgaü sakçt påjayate naraþ .
     sa golakùaphalaü pràpya ÷ivaloke mahãyate ..
     vilvapatrairakhaõóai÷ca yo liïgaü påjayet sakçt .
     sarvapàpairvinirmuktaþ ÷ivaloke mahãyate ..>% taüthà .
     %<sarvakàmapradaü vilvaü dàridrasya praõà÷anam .
     vilvapatràt paraü nàsti yena tuùyati ÷aïkaraþ ..>% tathà .
     %<ke÷akãñàpabiddhàni ni÷i paryuùitàni ca .
     svayaü patitapuùpàõi tyajedupahatàni ca ..>% tathà .
     %<devadàrumameta¤ca sarja÷rãvàsakundurum .
     ÷rãphalaü càjyami÷rantu dattvàpnoti paràü gatim>% sarjaþ ÷àlarasaþ . ÷rãvàsaþ saraladravaþ . kunduruþ ÷aileyam .
     %<ebhyaþ saugandhikaü dhåpaü ùañsahasraguõottaram .
     aguruü ÷atasàhasraü dviguõa¤càsitàgurum .
     gugguluü ghçtasaüyuktaü sàkùàt gçhvàti ÷aïkaraþ ..>% tathà .
     %<tailenàpi hi yo dadyàt ghçtàbhàvena mànavaþ .
     tena dãpapradànena ÷ivavadràjate bhuvi ..>% nandike÷vare .
     %<atha bhaktyà ÷ivaü påjya naivedyamupakalpayet .
     yadyadevàtmanaþ ÷reyastattadã÷àya kalpayet ..>% ÷àlitaõóulaprasthasya kuryàdannaü susaüskçtam . ÷ivàya taü caruü dadyàt caturda÷yàü vi÷eùataþ .. prasthamànaü pràguktam . ÷ivasarvasve skàndam . ekamàmraphalaü pakvaü yaþ ÷ambhorvinivedayet . varùàõàmayutaü bhogaiþ krãóate sa ÷ive pure .. ekaü mocàphalaü pakvaü yaþ ÷ivàya nivedayet . varùalakùaü tathàbhogaiþ ÷ivaloke mahãyate .. ÷ivapuràõe .
     %<naivedyaü ghçtasaüyuktaü madhuparkaü nivedayet .
     agniùñomasya yaj¤asya phalamàpnoti mànavaþ ..>% ÷ivasarvasve skàndam .
     %<paripakvaü susaümçùñamàjyasiktaü susaüskçtam .
     ÷ivàya màüsaü dattvà tuü÷çõu yat phalamàpnuyàt ..
     a÷eùaphaladànena yat phalaü parikãrtitam .
     tat phalaü pràpnu yànnityaü sarvaü màüsanivedanàt ..>% ÷ivadharme .
     %<liïgavedã bhaveddevã liïgaü sàkùàt mahe÷varaþ .
     tayoþ saüpåjanàt syàtàü devã deva÷ca påjitau ..>% devãpuràõe .
     %<savyaü vrajettato'savyaü praõàlaü naiva laïghayet .
     ekãbhåtamanà rudre yaþ kuryàt triþ pradakùiõam ..
     chinnastena bhavagranthirna tasya punarudbhavaþ ..>% bhaviùye .
     %<jànubhyàü caiva pàõibhyàü ÷irasà ca vicakùaõaþ .
     kçtvà praõàmaü deve÷e sarvàn kàmànavàpnuyàt ..>% liïgapuràõe .
     %<gandhapuùpanamaskàrairmukhavàdyai÷ca sarva÷aþ .
     yo màmarcayate tatra tadà tuùyàmyahaü sadà ..>% mahàbhàrate . sarvalakùaõahãno'pi yukto và sarvapàtakaiþ . sarvaü tarati tat pàpaü bhàvayan ÷ivamàtmanà . ràghavabhaññadhçtam .
     %<adhomukhe vàmahaste årdhvàsyaü dakùahastakam .
     kùiptvàïgulãraïgulãbhiþ saügçhya parivartayet .
     proktà saühàramudreyamarpaõe tu pra÷asyate ..>% arpaõe àtmanãti ÷eùaþ . skànde .
     %<nirmàlyaü yo hi madbhaktyà ÷irasà dhàrayiùyati .
     a÷ucirbhinnamaryàdo naraþ pàpasamanvitaþ ..
     narake pacyate ghore tiryagyonau ca jàyate .
     brahmahàpi ÷ucirbhåtvà nirmàlyaü yastu dhàrayet tasya pàpaü mahacchãghraü nà÷ayiùye mahàvrate ..>% ÷uciþ snànàdineti ÷eùaþ . eva¤ca .
     %<spçùñvà rudrasya nirmàlyaü savàsà àplutaþ ÷uciþ ..>% iti kàlikàpuràõãyama÷uciviùayam .. anupanãtaviùayamiti ÷rãdattaþ . bahvçcagçhyapari÷iùñam . agràhyaü ÷ivanaivedyaü patraü puùpaü phalaü jalam . ÷àlagràma÷ilàspar÷àt sarvaü yàti pavitratàm .. kàlikàpuràõe .
     %<yo yaddevàrcanarataþ sa tannaivedyabhakùakaþ .
     kevalaü saura÷aive tu vaiùõavo naiva bhakùayet ..>% iti tithyàditattvam .. * .. anyacca . brahmovàca .
     %<÷ivaràtrivrataü vakùye kathà¤ca sarvakàmadàm .
     yathà ca gaurã bhåte÷aü pçcchati sma paraü vratam ..
     ÷rãmahàdeva uvàca .
     màghaphàlgunayormadhye yà ca kçùõà caturda÷ã .
     tasyàü jàgaraõàdrudraþ påjito bhuktimuktidaþ ..
     kàmayukto haraþ påjyo dvàda÷yàmeva ke÷avaþ .
     upoùitaiþ påjitaþ sannarakàttàrayettathà ..
     niùàda÷càrvude ràjà pàpã sundarasenakaþ .
     sa kukkuraikasaüyukto mçgàn hantuü vanaü gataþ ..
     mçgàdikamasaüpràpya kùutpipàmàrdito girau .
     ràtrau taóàgatãre sa niku¤je jàgradàsthitaþ ..
     tatràsti liïgaü svaü rakùa¤charãraü càkùipattataþ .
     parõàni càpatanmårdhni liïgasyaivaü na jànataþ ..
     tena dhålinirodhàya kùiptaü nãra¤ca liïgake .
     ÷araþ pramàdenaikastu pracyutaþ karapallavàt ..
     jànubhyàmavanãü gatvà liïgaü spçùñvà gçhãtavàn evaü snànaü spar÷ana¤ca påjanaü jàgaro'bhavat ..
     pràtargçhàgato bhàryàdattànnaü bhuktavàn sa ca .
     kàle mçto yamabhañaiþ pà÷airbaddhvà tu nãyate ..
     tadà mama gaõairyuddhe jitvà muktãkçtaþ sa ca .
     kukkureõa sahaivàbhådgaõo matpàr÷vago'malaþ ..
     evamaj¤ànataþ puõyaü j¤ànàt puõyamathàkùayam .
     trayoda÷yàü ÷ivaü påjya kuryàttanniyamaü vratã ..
     pràtardeva caturda÷yàü jàgariùyàmyahaü ni÷i .
     påjàü dànaü japaü homaü kariùyàmyàtma÷aktitaþ ..
     caturda÷yàü niràhàro bhåtvà ÷ambho pare'hani .
     bhokùye'haü bhuktimuktyarthaü ÷araõaü me bhave÷vara ..
     pa¤cagavyàmçtaiþ snàtvà antakàle guruü ÷ritaþ .
     oü namo namaþ ÷ivàya gandhàdyaiþ påjayeddharam ..
     tilataõóulavrãhãü÷ca juhuyàt sva÷çtaü carum .
     hutvà pårõàhutiü dadyàt ÷çõuyàdgãtasatkathàm ..
     ardharàtre triyàme ca caturthe ca punaryajet .
     målamantraü tathà japtvà prabhàte ca kùamàpayet ..
     avighnena vrataü deva tvatprasàdàt samarpitam .
     kùamasva jagatàü nàtha trailokyàdhipate ÷iva ..
     yanmayàdya kçtaü puõyaü tacchivasya niveditam .
     tvatprasàdànmayà deva vratamadya samarpitam ..
     prasanno bhava me ÷rãman madgçhaü pratigamyatàm .
     tadàlokanamàtreõa pavitro'smi na saü÷ayaþ .
     bhojayeddhyànaniùñhàü÷ca vastracchatràdikaü dadet ..
     devàdideva bhåte÷a lokànugrahakàraka .
     yanmayà ÷raddhayà dattaü prãyatàü tena me prabhuþ ..
     iti kùamàpya ca yatãn kuryàt dvàda÷avàrùikam kãrti÷rãputtraràjyàdi pràpya ÷aivaü puraü vrajet ..
     dvàda÷asvapi màseùu prakuryàdiha jàgaram .
     yatãn dvàda÷a saüpåjya dãpadaþ svargamàpnuyàt ..>% iti gàruóe ÷ivaràtrivratakathà 124 adhyàyaþ ..

#<÷ivaliïgaü>#, klã, (÷ivasya liïgam .) mahàdevasya ÷ephaþ . tasyotpattiryathà --
     %<tatràpi gatvà madano dadar÷a vçùaketanam .
     dçùñvà prahartukàmo'sya tataþ sa pràdravaddharaþ ..
     tato dàruvanaü ghoraü madanàbhisçto haraþ .
     vive÷a çùayo yatra sapatnãkà vyavasthitàþ ..
     te càpi çùayaþ sarve dçùñvà mårdhnà natàbhavan .
     tatastàn pràha bhagavàn bhikùàü me pratidãyatàm tataste mauninastasthuþ sarva eva maharùayaþ .
     tadà÷ramàõi puõyàni paricakràma nàrada ! ..
     taü praviùñaü tadà dçùñvà bhàrgavàtreyayoùitaþ .
     prakùobhamagaman sarvà hãnasattvàþ samantataþ ..
     çte tvarundhatãmenàmanasåyà¤ca bhàvinãm .
     etàbhyàü bhartçpåjàsu kçtaü vai susthiraü manaþ ..
     tataþ saükùubhitàþ sarvà yatra yàti mahe÷varaþ .
     tatra prayànti kàmàrtà madavihvalitendriyàþ ..
     tyaktvà÷ramàõi ÷ånyàni khàni tà muniyoùitaþ .
     anujagmuryathà mattaü kariõya iva ku¤jaram ..
     tatastu çùayo dçùñvà bhàrgavàïgiraso mune .
     krodhànvitàbruvan sarve liïgo'sya patatàü bhuvi tataþ papàta devasya liïgaü pçthvãü vidàrayat .
     antardhànaü jagàmàtha tri÷ålã nãlalohitaþ ..
     tatastatpatitaü liïgaü vibhidya vasudhàtalam .
     rasàtalaü vive÷à÷u brahmàõóaü cordhvato'bhinat ..
     tata÷cacàla pçthivã girayaþ sarito nagàþ .
     pàtàlabhuvanàþ sarve jaïgamàjaïgamàþ sthitàþ ..
     saükùubdhàn bhuvanàn dçùñvà bhårlokàdãn pitàmahaþ .
     jagàma màdhavaü draùñuü kùãrodaü nàma sàgaram ..
     tatra dçùñvà hçùãke÷aü praõipatya ca bhaktitaþ .
     uvàca deva bhuvanàþ kimarthaü kùubhità vibho ..
     athovàca harirbrahman ÷àrvaü liïga maharùibhiþ .
     pàtitantasya bhàràrtà sa¤cacàla vasundharà ..
     tatastadadbhutamayaü ÷rutvà devaþ pitàmahaþ .
     tatra gacchàmi deve÷a evamàha punaþ punaþ ..
     tataþ pitàmaho devaþ ke÷ava÷ca jagatpatiþ .
     àjagàma tamudde÷aü yatra liïgaü bhavasya tat ..
     tato'nantaü harirliïgaü dçùñvàruhya khage÷varam .
     pàtàlaü pravive÷àtha vismayàttvarito vibhuþ ..
     brahmà padmavimànena årdhvamàkramya sarvagaþ .
     naivàntamalabhadbrahmà vismitaþ punaràgataþ ..
     viùõurgatvàtha pàtàlaü saptalokaparàyaõaþ .
     cakrapàõirviniùkrànto lebhe'ntaü na mahàmune ..
     viùõuü pitàmaha÷càha harirbrahmàõamàha ca .
     namo'stu te ÷ålapàõe namo'stu vçùabhadhvaja .
     jãmåtavàhana kave sarvatryambaka ÷aïkara ..
     mahe÷vara hare÷àna suvarõàkùa vçùàkape .
     dakùayaj¤akùayakara kàla rudra namo'stu te ..
     tvamàdirasya jagatastvaü madhyaü parame÷varaþ .
     bhavànanta÷ca bhagavàn sarvagastvaü namo'stu te ..
     pulastya uvàca .
     evaü saüståyamànastu tasmin dàruvane haraþ .
     suråpã tàvidaü vàkyamuvàca vadatàü varaþ ..
     hara uvàca .
     kimarthaü devatànàthau paribhåtakramantviha .
     màü stuvàte bhç÷àsusthaü kàmatàpitavigraham ..
     devàvåcatuþ .
     tavàïgapàtitaü liïgaü yadetadbhuvi ÷aïkara .
     etat pragçhyatàü bhåyastato deva vadàvahe ..
     hara uvàca .
     yadyarcayanti trida÷à mama liïgaü surottamau .
     tadetat pratigçhõãyàt nànyatheti katha¤cana ..
     tataþ provàca bhagavànevamastviti ke÷avaþ ..
     brahmà svaya¤ca jagràha liïgaü kanakapiïgalam .
     tata÷cakàra bhagavàü¤càturvarõyaü haràrcane ..
     ÷àstràõi caiùàü mukhyàni nànoktividitàni ca .
     àdyaü ÷aivaü parikhyàtamanyat pà÷upataü mune ..
     tçtãyaü kàlavadanaü caturtha¤ca kapàlinam .
     ÷aiva àsãt svayaü ÷aktrirva÷iùñhasya priyaþ sutaþ ..
     tasya ÷iùyo babhåvàtha gopàyana iti ÷rutaþ .
     mahàpà÷upatastvàsãdbhàradvàjastapodhanaþ ..
     tasya ÷iùyo'pyabhådràjà çùabhaþ somake÷varaþ .
     kàlàsyo bhagavànàsãdàpastambastapodhanaþ ..
     tasya ÷iùyo vako vai÷yo nàmnà kràthe÷varo mune .
     mahàvratã ca dhanadastasya ÷iùya÷ca vãryavàn ..
     kundodara iti khyàto jàtyà ÷ådro mahàtapàþ evaü sa bhagavàn brahmà påjanàya ÷ivasya ca ..
     kçtvà tu càturà÷ramyaü svameva bhavanaü gataþ .
     gate brahmaõi sarvo'pi tapaþ saühçtya taü tadà ..
     liïgaü citravane såkùmaü pratiùñhàpya cacàra ha ..>% iti vàmanapuràõe 6 adhyàyaþ .. * .. apica .
     %<tataþ sçùñiü cintayato brahmaõo mohitasya ca .
     bàlikhilyàþ samutpannàstapastaptaü samàrabhan ..
     divyaü varùasahasraü vai tepuste du÷caraü tapaþ .
     tataþ kàlena mahatà pàrvatã ca pativratà ..
     teùàü tapaþ samàlokya càti devã suduþkhità .
     prasàdya devadeve÷aü ÷aïkaraü pràha suvratà ..
     kli÷yanti bàlikhilyà÷ca prasàdàrthaü tava prabho .
     etebhyo'pi priyaü deva vidhivat kuru sevayà ..
     tacchrutvà vacanaü devyàþ pinàkã paracintakaþ .
     provàca kànte kàla¤ca vacanaü priyayà saha ..
     na vetsi devi tattvena dharmasya gahanà gatiþ .
     naite dharmaü vijànanti yathàrthaü dharmacàriõaþ ..
     na dàsyàmi varaü tebhyo yasmàtte måóhabuddhayaþ .
     etat ÷rutvàbravãt devã mà maivaü ÷aüsitavratàþ ..
     tato rudra uvàcedaü devã devaþ smitànanaþ .
     tiùñha tvamatra yàsyàmi yatraite munisattamàþ ..
     ityuktà tu tato devã ÷aïkareõa mahàtmanà .
     gacchasve tyàha mudità bhartàraü bhuvane÷varã ..
     yatra te munayaþ sarve kàùñhaloùñasamà÷ritàþ .
     tàn vilokya tato devo nagnaþ sarvàïgasundaraþ ..
     vanamàlàkçtàpãóo yuvà bhikùàkapàlabhçt .
     à÷rame paryañan bhikùàü munãnàü niyatàtmanàm ..
     dehi bhikùàü tata÷coktvà sa bhramannà÷ramaü yayau .
     taü vilokyà÷ramagataü yoùito brahmavàdinàm ..
     sakautukasvabhàvena tasya råpeõa mohitàþ .
     procuþ parasparaü kàryamasti pa÷yàma bhikùukam ..
     parasparamitãvoktvà gçhya målaphalaü bahu .
     gçhàõa bhikùàmåcustàstaü devaü muniyoùitaþ ..
     tasmai dattvaiva tàü bhikùàü papracchustàþ smaràturàþ nàrya åcuþ .
     kau'sau nàma vratavidhistayà tàpasa sevyate .
     yatra nagnena liïgena vanamàlàvibhåùitaþ ..
     bhavàn vai tàpaso hçdyo hçdyàþ smo yadi manyase .
     ityuktastàpasastàbhiþ provàca hasitànanaþ ..
     idaü mama vrataü ki¤cinna rahasyaü prakà÷ate .
     ÷çõvanti bahavo yatra tatra tatra na vidyate ..
     tasya vratasya subhagà iti matvà bhaviùyatha .
     evamuktàstadà tena tàþ pratyåcustadà munim ..
     tato'bhyetya gamiùyàmo mune naþ kautukaü mahat ityuktvà tàstadàtãva jagçhuþ pàõipallavaiþ ..
     kàciccakarùa bàhubhyàü kàcit kàmaparà tathà jànubhyàmaparà nàbhyàü kaceùu lalanàparà ..
     aparà tu kañãbandhe càparà pàdayorapi ! kùobhaü vilokya munaya à÷rameùu svayoùitàm ..
     hanyatàmiti saübhàùya kàùñhapàùàõapàõayaþ .
     pàtayanti ca devasya liïgamudbudhya bhãùaõam ..
     pàtite tu tato liïge gato'ntardhànamã÷varaþ .
     devyà sa bhagavàn rudraþ kailàsaü nagamà÷ritaþ ..
     patite devadevasya liïge naùñe caràcare .
     kùobho babhåva sumahànçùãõàü bhàvitàtmanàm ..
     uvàcaiko munivarastatra buddhimatàü varaþ .
     viri¤ciü ÷araõaü yàmaþ sa hi j¤àsyati ceùñitam ..
     evamuktvà sarva eva çùayo lajjità bhç÷am .
     brahmaõaþ sadanaü jagmurdevaiþ saha niùevitam ..
     çùaya åcuþ .
     aj¤ànàcca kçtaü brahmannasmàbhirj¤ànadurbalaiþ .
     tasyopa÷amane yatnaü kuru sarvopakàraka ..
     brahmovàca .
     gacchàmaþ ÷araõaü devaü ÷ålapàõiü trilocanam .
     prasàdàddevadevasya bhaviùyatha yathà purà ..
     ityuktvà brahmaõà sàrdhaü kailàsaü girimuttamam .
     dadç÷uste samàsãnamumayà sahitaü haram ..
     tataþ stotuü samàrabdho brahmà lokapitàmahaþ .
     anantàya namastubhyaü varadàya pinàkine ..
     evaü stuto mahàdevo brahmaõà çùibhistathà .
     uvàca màü mà vrajatu liïgaü bhoþ purataþ punaþ ..
     kriyatàü madvacaþ ÷ãghraü yena me prãtiruttamà .
     bhaviùyati prakçùñà yà liïgasyàtra na saü÷ayaþ ..
     ye liïgaü påjayiùvanti mama bhaktisamà÷ritàþ .
     na teùàü durlabhaü ki¤cit bhaviùyati hitaü phalam ..>% iti vàmane 42 adhyàyaþ .. * .. kurukùetrasthitàni liïgàni yathà -- sanatkumàra uvàca .
     %<vañasya dakùiõe bhàge cakratãrthaü prakãrtitam .
     sthàõorvañasya pårveõa mama tãrthaü prakãrtitam ..
     sthàõorvañasyottaratastãrthaü gàõe÷varaü matam .
     sthàõoñarvasya pa÷cimataþ skandatãrthaü prakãrtitam ..
     imàni puõyatãrthàni madhye rudravañaþ sthitaþ .
     mahàdevaü samabhyarcya pràpnoti paramaü padam ..
     vañasya cottare pàr÷ve takùakeõa mahàtmanà .
     pratiùñhitaü mahàliïgaü sarvakàmapradàyakam ..
     vañasya pårvadigbhàge vi÷vakarmakçtaü mahat .
     liïgaü pratyaïmukhaü dçùñvà siddhimàpnoti mànavaþ ..
     tatraiva liïgaråpeõa saüsthità yà sarasvatã .
     tàü praõamya prayatnena buddhiü medhà¤ca vindati ..
     vañapàr÷vasthitaü liïgaü brahmaõà tat pratiùñhitam .
     dçùñvà vañe÷varaü devaü prayàti paramaü padam ..
     tataþ sthàõuvañaü dçùñvà kçtvà càpi pradakùiõam .
     pradakùiõãkçtà tena sapta dvãpà vasundharà ..
     sthàõoþ pa÷cimadigbhàge nakulã÷o gaõaþ smçtaþ .
     tamabhyarcya prayatnena sarvapàpaiþ pramucyate ..
     tasya dakùiõadigbhàge tãrthaü rudràkaraü smçtam .
     tasmin snàtaþ sarvatãrthasnàto bhavati mànavaþ ..
     tasya cottaradigbhàge ràvaõena mahàtmanà .
     pratiùñhitaü mahàliïgaü gokarõaü nàma nàmataþ ..
     àùàóhamàse yà kçùõà bhaviùyati caturda÷ã .
     tasyàü pa÷yati gokarõaü tasya puõyaphalaü ÷çõu ..
     kàmato'kàmato vàpi yat pàpaü tena sa¤citam .
     tasmàdvimucyate pàpàt påjayitvà haraü ÷uciþ ..
     kaumàrabrahmacaryeõa yat puõyaü pràpyate naraiþ .
     tat puõyaü sakalaü teùàmaùñamyàü yo'rcayecchivam yadicchet paramaü råpaü saubhàgyaü dhanasampadam .
     kumàre÷varamàhàtmyàt sidhyate nàtra saü÷ayaþ ..
     tasya cottaradigbhàge liïgapåjàü vibhãùaõaþ .
     ajara÷càmara÷caiva kalpayitvà babhåva ha ..
     àùàóhasya tu màsasya ÷uklà yà càùñamã bhavet .
     tasyàmpåjya sopavàsa÷càmçtatvamavàpnuyàt ..
     pårvai÷ca påjitaü liïgaü tasmin sthàne dvijottama .
     påjayitvà prayatnena sarvakàmamavàpnuyàt ..
     dåùaõastri÷irà÷caiva tatra påjya mahe÷varam .
     yathàbhilaùitàn kàmànavàpaturmudànvitau ..
     caitre màsi site pakùe yo narastatra påjayet .
     tasya tau varadau devau prayacchetàü hi và¤chitam ..
     sthànorvañasya pårveõa hastipàde÷varaþ sthitaþ .
     taü dçùñvà mucyate pàpairanyajanmasamudbhavaiþ ..
     tasya dakùiõato liïgaü hàrãtasya çùeþ sthitam .
     yaü praõamya prayatnena siddhimàptoti mànavaþ ..
     tasya dakùiõapàr÷ve tu hàritasya mahàtmanaþ .
     liïgaü trailokyavikhyàtaü sarvapàpaharaü ÷ivam ..
     kaïkàlaråpiõà càpi rudreõà÷u mahàtmanà .
     pratiùñhitaü mahàliïgaü sarvapàpavinà÷anam ..
     bhuktimuktipradaü proktaü sarvakilviùanà÷anam .
     talliïgaspar÷anàdeva agniùñomaphalaü labhet ..
     tasya pa÷cimadigbhàge liïgaü siddhapratiùñhitam .
     siddhe÷varaü bhuvi khyàtaü sarvasiddhipradàyakam ..
     taddar÷anàt påjanàcca sarvasiddhiü hi bindati .
     tasya dakùiõadigbhàge mçkaõóena mahàtmanà ..
     pratiùñhitaü yattu liïgaü dar÷anàt siddhidàyakam .
     tasya pårve ca digbhàge àdityena mahàtmanà ..
     pratiùñhitaü liïgavaraü sarvakilviùanà÷anam .
     citràïgadastu gandharvo rambhà càpsarasàü varà ..
     parasparaü sànuràgau sthàõudar÷anakàïkùiõau .
     dçùñvà sthàõuü påjayitvà sànuràgau parasparam ..
     àgamya varadaü devaü pratiùñhàpya mahe÷varam .
     citràïgade÷varaü dçùñvà tathà rambhe÷varaü hija ..
     subhago dar÷anãya÷ca kule janma samàpnuyàt .
     tasya dakùiõato liïgaü ÷aktriõà sthàpitaü purà ..
     tasya prasàdàt sampràptaü manasàcintitaü phalam .
     parà÷areõa muninà tathaivàràdhya ÷aïkaram ..
     pràptaü kavitvaü paramaü dar÷anàcchaïkarasya ca .
     vedavyàsena muninà càràdhya parame÷varam ..
     sarvaj¤atvaü brahmaj¤ànaü pràptaü devaprasàdataþ .
     sthàõoþ pa÷cimadigbhàge vàyunà jagadàyunà ..
     pratiùñhitaü mahàliïgaü dar÷anàt pàpanà÷anam .
     tasyàpi dakùiõe bhàge liïgaü haimavate÷varam ..
     pratiùñhitaü puõyakçtà dar÷anàt siddhidàyakam .
     tasyàpi pa÷cime bhàge kàrtavãryeõa sthàpitam ..
     liïgaü pàpaharaü sadyo dar÷anàt puõyamàpnuyàt .
     tasyàpyuttaradigbhàge tatpàr÷ve sthàpitaü punaþ ..
     àràdhya hanumàü÷càpa siddhiü devaprasàdataþ .
     tasyaiva pårvadigbhàge viùõunà prabhaviùõunà ..
     àràdhya varadaü devaü cakraü labdhaü sudar÷anam .
     tasyàpi pårvadigbhàge indreõa varuõena ca ..
     pratiùñhitau liïgavarau sarvakàmapradàyakau .
     etàni munibhiþ sàdhyairàdityairvasubhistathà ..
     sevitàni prayatnena sarvapàpaharàõi vai .
     sthàõuliïgasya paritaþ çùibhistattvadar÷ibhiþ ..
     pratiùñhitàni liïgàni yeùàü saükhyà na vidyate .
     tathàhyuttarata÷caiva yàvadoghavatã nadã ..
     sahasramekaü liïgànàü devapa÷cimataþ sthitam .
     tasyàpi pårvadigbhàge bàlikhilyairmaharùibhiþ ..
     pratiùñhità rudrakoñiryàvat sannihitaü saraþ .
     dakùiõena tu devasya gandharvairyakùakinnaraiþ ..
     pratiùñhitàni liïgàni teùàü saükhyà na vidyate .
     tisraþ koñyardhakoñã ca liïgànàü vàyurabravãt ..
     asaükhyàtàþ sahasràõi ye rudrà sthàõumà÷ritàþ .
     etajj¤àtvà ÷raddadhànaþ sthàõuliïgaü samà÷rayet ..
     yasya pramàdàt pràpnoti manasà cintitaü phalam akàmo và sakàmo và pratiùñhya sthàõumandiram ..
     vibhuktaþ pàtakairghoraiþ pràpnoti paramaü padam .
     caitramàse trayoda÷yàü dine puõyatame ÷ubhe ..
     pratiùñhitaü sthàõuliïgaü brahmaõà lokadhàriõà .
     çùibhirdevasaüghai÷ca påjitaü ÷à÷vatãþ samàþ ..
     tasmin kàle niràhàrà mànavàþ ÷raddhayànvitàþ .
     påjayanti ÷ivaü ye vai te yànti paramaü padam ..
     sthàõutãrthamidaü j¤àtvà ye kurvanti pradakùiõam .
     pradakùiõãkçtà taistu saptadvãpà vamundharà ..>% iti vàmaõapuràõe 43 adhyàyaþ .. * .. ekagçhe liïgadvayàrcananiùedho yathà --
     %<gehe liïgadvayaü nàrcyaü ÷àlagràmadvayaü tathà .
     dve cakre dvàrakàyàstu nàrcyaü såryadvayaü tathà ..>% tannirmàlyabhakùaõavidhiniùedho yathà --
     %<abhakùyaü ÷ivanirmàlyaü patraü puùpaü phalaü jalam .
     ÷àlagràma÷ilàyogàt pàvanaü tadbhavet sadà ..>% iti vàràhe raupyasauvarõàrcàsthàpananàmàdhyàyaþ .. * .. liïgapåjàü vinànyapåjàkaraõaniùedho yathà --
     %<liïgapåjàü vinà devi ! anyapåjàü karoti yaþ viphalà tasya påjà syàdante narakamàpluyàt .
     tasmàlliïgaü mahe÷àni prathamaü paripåjayeta .. * ..>% tatpåjanapra÷aüsà yathà --
     %<yadràùñraü liïgapåjàyàü rahitaü satataü priye .
     tadràùñraü patitaü manye viùñhàbhåmisamaü smçtam ..
     brahmakùattriyaviñ devi yadi liïgaü na påjayet .
     tatkùaõàt parame÷àni traya÷càõóàlatàü vrajet ..
     ÷ådra÷ca parame÷àni sadà ÷åkaravat priye .
     påjayet parame÷àni catvàro bràhmaõàdayaþ ..
     ÷ivàrcanantu påjàsu yadgçhe varjitaü sadà .
     viùñhàgartasamaü devi tadgçhaü viddhi pàrvati ..
     ÷àkto và vaiùõavo vàpi ÷aivo và parame÷vari .
     àdau liïgaü samabhyarcya vilvapatrairvarànane ..
     pa÷càdanyaü mahe÷àni ÷ivaü pràrthya prapåjayet .
     ÷ivapåjàü vinà devi ! anyapåjàü karoti yaþ ..
     sa eva rasanàhãnaþ kumbhãro jàyate priye .
     nirmàya pàrthivaü liïgaü rudraü saühàraråpiõam ..
     à÷utoùaü mahàdevaü ÷aïkaraü vçùamadhvajam .
     nirmàya pàrthivaü liïgaü vidhivat påjayet ÷ivam ..
     ÷ivapåjà mahe÷àni yadgçhe satataü priye .
     kà÷ãpuraü mahe÷àni tadgçhaü varavarõini .
     ÷ivaliïgaü prapåjyàtha sarvapåjàphalaü labhed .. * ..>% caturvidhaliïgaü yathà --
     %<caturdhà pàrthivaü liïgaü mçtsnàbhedena pàrvati .
     ÷uklaü raktaü tathà pãtaü kçùõa¤ca parame÷vari ..
     ÷uklantu bràhmaõe ÷astaü kùattriye raktamiùyate .
     haritaü vai÷yajàtau tu kçùõaü ÷ådre prakãrtitam .
     candana¤ca mahe÷àni sarvajàtiùu ÷asyate ..>% iti liïgàrcanatantre 1 . 2 . 3 pañalàþ .. * .. asya pa¤cavaktràõi yathà --
     %<tat sarvaü ÷çõu càrvaïgi pàrthivasya mukhaü priye .
     vibhàvya mukhapadmaü hi ÷ivasya varavarõini ..
     sadyojàtaü vàmadevamaghora¤ca tataþ param .
     tatpuruùaü tathe÷ànaü pa¤cavaktraü prakãrtitam ..
     sadyojàta¤ca vai ÷uklaü ÷uddhasphañikasannibham .
     pãtavarõaü tathà saumyaü vàmadevaü manoharam ..
     kçùõavarõamaghora¤ca samaü bhãmavivardhanam .
     raktaü tatpuruùaü devaü divyamårtimanoharam ..
     ÷yàmala¤ca tathe÷ànaü sarvadeva÷ivàtmakam .
     cintayet pa÷cime càdyaü dvitãyantu tathottare ..
     aghoraü dakùiõe devaü pårve tatpuruùaü tathà .
     ã÷ànaü madhyato dhyeyaü cintayet bhaktitatparaþ ..>% iti tatraiva 6 pañalaþ .. * .. asya påjàyàü mukhavàdyakaraõàva÷yakatvaü yathà,
     %<saüpåjya pàrthivaü liïgaü paraü brahma svayaü priye .
     tatastu liïgakavacaü pañhitvà kamalànane ..
     mukhavàdyaü sançtyaü hi kçtvà tu parame÷vari .
     màtçkàmantrasahitaü mukhavàdyaü sudurlabham ..
     akàràdikùakàràntaü anulomavilobhataþ .
     uccàrya parame÷àni mukhavàdyaü ÷rucismite ..
     sabinduvarõamuccàrya pa¤cà÷anmàtçkàü priye .
     anulomavilomena sarveõa ca varànane ..
     anenaiva vidhànena mukhavàdyaü karoti yaþ .
     sa siddhaþ sagaõaþ so'pi sa ÷ivo nàtra saü÷ayaþ ..
     mçtyu¤jayo'haü deve÷i mukhavàdyaprasàdataþ .
     yasmin kàle mahe÷àni asuro balavadbhaveta ..
     tasmin kàle mahe÷àni mukhavàdyaü karomyaham tat ÷rutvà parame÷àni asurà ràkùa÷à÷ca ye ..
     palàyante mahe÷àni tat ÷rutvà parame÷varã .
     ye narà bhavi tiùñhanti makhavàdyaü vinà priye ..
     sa sarvayàtanà bhogã ante kumbhiratàü vrajet ..>% iti ca tatraiva 8 pañalaþ .. * .. asya nirmàlyabhojanadoùakàraõam yathà -- devyuvàca .
     %<durlabhaü tava nirmàlyaü brahmàdãnàü kçpànidhe .
     tatkathaü parame÷àna nirmàlyaü tava dåùitam ..
     ã÷vara uvàca .
     madhyasthànasthitaü yattu tanmukhaü parame÷vari .
     ÷yàmalaü tattu ã÷ànaü sadà urdhvaü ÷ucismite ..
     kàlàgniråpiõaü tattu sarva÷aktimayaü sadà .
     tejomayaü mahe÷àni mukhamårdhvaü varànane ..
     kùãrodamathane devi utthitaü garalaü mahat .
     tataþ karatalãkçtya tadviùaü parame÷vari ..
     nipãtaü tadviùaü såkùmaü tãkùõaü brahmàõóanà÷anam .
     tadviùaü kaõñhade÷e tu sthitaü hi sarvadà mama ..
     tataþprabhçti devi÷i mukhaü jvàlàyate sadà .
     patraü và yadi vàpuùpaü phalaü và varavaõini ..
     anyaü hi parame÷àni upacàraü manoharam .
     yo dadyàt parame÷àni manmukhopari pàrvati ..
     agràhyaü tattu nirmàlyaü sàkùàdbrahmamayaü yataþ etattu parame÷àni nirmàlyaü yastu dhàrayet ..
     ma bhraùñojàyate devi niùkç tirnàsti tatra vai .
     agràhyaü mama nirmàlyaü ataeba varànane ..
     yaddattaü sammukhe devi ùuùpaü và patramuttamam .
     tannirmàlyaü mahe÷ànti gçhnãyàt ÷irasà sadà prathamaü viùõave dattvà viùõumantreõa pàrvati .
     nirmàlyaü mama deve÷i viùõorgràhyaü varànane ..
     devàsuramanuùyà÷ca gandharvà kinnaràdayaþ .
     te sarve parame÷àni varàkàþ kùudrabuddhayaþ .
     nirmàlyeùu ca deve÷i adhikàrã kathaü bhavet ..>% iti ca tatraiva 13 . 14 pañalau .. * ..
     %<caturda÷yàü mahe÷àni ÷uklàyàü varavarõini .
     kçùõàyàü và mahe÷àni amàvàsyàü vi÷eùataþ .
     nirmàya ca caturda÷yàü liïgaü bhaktyà ca påjayet .
     ekahaste mahe÷àni nirmàya pàrthivaü ÷ivam ..
     dakùiõe vàmahaste và nirmàya ye ca pàrthivam .
     tatphala parame÷àni lakùaliïgasamaü bhavet ..>% iti liïgàrcanatantram .. * .. bàõaliïgalakùaõàdikaü bàõaliïga÷abdedraùñavyam .. atha raudraliïgalakùaõam . vãramitrodayadhçtam .
     %<nadã samudbhavaü raudramanyonyasya vighaùaõàt .
     nadãvegàt samaü snigdhaü sajàtaü raudramucyate ..>% mamuccaye'pi .
     %<saritpravàhasaüsthànaü bàõaliïgasamàkçti .
     tadanyadapi boddhavyaü raudraliïgaü sukhàvaham ..
     nadãsàranarmadàyàü bàõaliïgasamàkçti .
     tadanyadapi boddhavyaü liïgaü raudraü bhaviùyati ..
     raudraliïgaü tathàkhyàtaü bàõaliïgasamàkçti .
     ÷vetaraktaü tathà pittaü kçùõaü vipràdipåjitam ..
     svabhàvàt kçùõavarõaü và sarvajàtiùu siddhidam .
     narmadàsambhavaü raudraü bàõaliïgavadãritam ..>% iti raudraliïgalakùaõam .. ÷ivanàbhilakùaõaõaü tacchabde draùñavyam .. * .. atha daivaliïgalakùaõam . daivaliïgamadhikçtya siddhànta÷ekhare .
     %<karasaüpuñasaüspar÷aü ÷ålañaïkendubhåùitam .
     rekhàkoñarasaüyuktaü nimnonnatasamannitam .
     dãrghàkàra¤ca yalliïgaü brahmabhàgàdivarjitam ..>% atha golaliïgalakùaõam .
     %<liïgaü golamiti proktaü golakaü procyate'dhunà .
     kuùmàõóasya phalàkàraü nàgaraïgaphalopamam .
     kàkaóimbaphalàkàraü golaliïgamitãritam ..>% iti golaliïgalakùaõam .. * .. athàrùaliïgalakùaõam . tatraiva .
     %<nànàkolaphalàkàraü brahmasåtravivartanam .
     måle sthåla¤ca yalliïgaü kapitthaphalasannibham ..
     nàlasya và phalàkàraü madhye sthåla¤ca yadbhavet .
     madhye sthålaü varaü liïgamçùivàõamudãritam ..>% ityarghaliïgalakùaõam .. * .. liïgaü hi dvividhamakçtrimaü kçtrima¤ca . akçtrimaü svayambhåtaü svayambhu bàõaliïgàdi . kçtrimaü nirmitaü dhàtuliïgàdi . siddhànta÷ekhare . talliïgaü dvivighaü j¤eyamacala¤ca calaü tathà . pratthekaü trividhaü j¤eyaü liïgaü tadubhayàtmakam .. pràsàde sthàpitaü liïgamacalaü tacchilàdijam . sthàpitaü acalaü gehe sthiraü liïgamayojite .. pa¤cadhà tat sthitaü liïgaü svayambhu daivapàlakam . àrùa¤ca mànasaü liïgaü teùàü lakùaõamucyate .. siddhànta÷ekhare .
     %<nànàcchridrasusaüyuktaü nànàvarõasamanvitam .
     adçùñamålaü yalliïgaü karka÷aü bhuvi dç÷yate ..
     tat liïgantu svayambhatamaparaü lakùaõàcyutam .
     svayambhu liïgamityuktaü tacca nànàvidhaü matam ..
     ÷aïkhàbhamastakaü liïgaü vaiùõavaü tadudàhçtam .
     padmàbhamastakaü bràhmaü chatràbhaü ÷àkramacyate ..
     ÷iroyugmaü tathàgneyaü tripadaü yàmyamãritam .
     khaïgàbhaü nairçtaü liïgaü vàruõaü kalasàkçti ..
     vàyavyaü dhvajavàülliïgaü kauberantu gadànvitam .
     ã÷ànasya tri÷ålàbhaü lokapàlàdiniþsçtam .
     svayambhu liïgamàkhyàtaü sarva÷àstravi÷àradeþ ..>% iti svayambhuliïgalakùaõam .. * .. matsyasåkte .
     %<dçùñvà liïgaü mahe÷asya svayambhåtasya pàrvati .
     sarvapàpavinirmuktaþ pare brahmaõi lãyate .. * ..>% eteùàü påjàphalantu tatraiva .
     %<vi÷eùàcchailajaü muktyai bhuktaye cànuùaïgataþ .
     pàrthivaü bhuktaye ÷astaü muktaye cànuùaïgataþ ..
     evaü vai dàrujaü j¤eyaü cihnaliïgaü tathà punaþ .
     sthiralakùmãprada j¤eyaü haimaü ràjyaprada¤ca tat .
     puttravçddhikaraü tàmraü ràïgamàyuþpravardhanam ..>% padmapuràõam .
     %<pàrada¤ca mahàbhåtyai saubhàgyàya ca mauktikam .
     candrakàntaü mçtyujit syàdghàñakaü sarvakàmadam ..>% vãramitrodayadhçtakalpottare'pi .
     %<sarvà phalapradà bhåmirmaõayastadvadeva hi .
     anantàdyàþ smçtà hyaùñau maõayo vidyudujjvalàþ ..
     ràtrau prakà÷akàþ sarve viùàdyàghàtakàriõaþ .
     nànàvarõàstu vij¤eyà rasairgandhai÷ca råpataþ ..
     vajràdyàþ sphàñikàdyà÷ca guóànnàdivinirmitam .
     sarvakàmapradaü puüsàü liïgaü tàtkàlikaü matam ..>% lakùaõasamuccaye .
     %<gàndhaü saubhyàgyadaü liïgaü pauùpaü muktipradàyakam .>% tathà . nànàguõodbhavaü liïgaü nànàkàmapradàyakam . saikataü guõadaü liïgaü saubhyàgyàya ca làvaõam .. uccàñane tu pà÷àptaü maulaü ÷atrukùayàvaham . tàtkàlikaü daridra÷ca kçtvà bhaktyà samarcayet .. tathà .
     %<kasturikayà dvau bhàgau catvàra÷candanasya ca .
     kuïkumasya traya÷caiva ÷a÷inà ca catuþsamam ..
     etadvai gandhaliïgantu kçtvà saüpåjya bhaktitaþ .
     ÷ivasàyujyamàpnoti bandhubhiþ sahito naraþ ..
     kàryaü puùpamayaü liïgaü hayagandhasamanvitam .
     navakhaõóàü dharàü bhuktàü gaõe÷o'dhipatirbhavet ..
     rajobhirnirmitaü liïgaü yaþ påjayati bhaktitaþ .
     vidyàdharapadaü pràpya pa÷càt ÷ivasamo bhavet ..
     ÷rãkàmo go÷akçlliïgaü kçtvà bhaktyà prapåjayet svacchena kàpilenaiva gomayena prakalpayet ..
     kàryaü yaùñikramaü liïgaü yavagodhåma÷àlijam .
     ÷rãkàmaþ puùñikàma÷ca puttrakàmastadarcayet ..
     sitàkhaõóamayaü liïgaü kàryamàrogyavardhanam .
     va÷ye lavaõajaü liïgaü tàlatrikañukànvitam ..
     gavyadhçtamayaü liïgaü saüpåjya buddhivardhanam .
     lavaõena ca saubhàgyaü pàrthivaü sarvakàmadam ..
     kàmadaü tilapiùñotthaü tuùotthaü màraõe smçtam .
     bhasmotthaü sarvaphaladaü guóotthaü prãtivardhanam ..
     gandhotthaü guõadaü bhåri ÷arkarotthaü sukhapradam .
     vaü÷àïkurotthaü va÷akaraü gomayaü sarvarogadam ..
     ke÷àsthisambhava liïgaü sarva÷atruvinà÷anam .
     kùobhaõe màraõe piùñasambhavaü liïgamuttamam ..
     dàridyradaü drumodbhåtaü piùñaü sàrasvatapradam .
     dadhidugdhodbhavaü liïgaü kãrtilakùmãsukhapradam .
     dhànyadaü dhànyaja liïgaü phalotthaü phaladaü bhavet ..
     puùpotthaü divyabhogàyurmuktyai dhàvãphalodbhavam .
     navanãtodbhavaü liïgaü kãrtisaubhàgyavardhanam ..
     dårvàkàõóasamudbhåtamapamçtyuvinà÷anam .
     karpårasambhavaü liïgaü calà vai bhuktimuktidà .
     ayaskàntaü caturdhà tu j¤eyaü sàmànyasiddhiùu ..>% iti garuóapuràõam ..
     %<sarvaü maõibhavaü ÷reùñhaü tatra vajramaricchidi .
     yamaliïgaü mahàbhåtyai saubhàgyàya ca mauktikam ..
     puùñimålaü mahànolaü jyotistãrasamudbhavam .
     spa÷aka kulasannasatyai taijasaü såryakàntajam ..
     candràpãóaü mçtyujitaü sphàñikaü sarvakàmañam .
     ÷ålàkhyamaõijaü ÷atrukùayàthaü mauktikaü tathà ..
     àpatyaü hãrakaü j¤eya rogahçnmauktikodbhavam .
     ÷ubhakçt puùkalaü tãrthe vaiduryaü ÷atrudarpahçt .
     nãlaü lakùmãpradaü j¤eyaü sphàñikaü sarvakàmadam ..>% iti sàrasaügrahaþ ..
     %<mahàmuktipradaü haimaü ràjataü bhåtivardhanam .
     àrakåñaü tathà kàüsyaü ÷çõu sàmànyamuktidam ..
     trapusãsàyasaü liïgaü ÷atråõàü nà÷ane hitam .
     kãrtidaü kàüsyajaü liïgaü ràjataü puttravardvanam ..
     paittalaü bhuktimuktyarthaü mi÷rajaü sarvasiddhidam ..>% iti kàlottaratantram .. tatraiva ÷ivanàradasaüvàde .
     %<pitéõàü muktaye liïgaü pujyaü rajatasambhavam .
     haimajaü satyalokasya pràptaye påjayet pumàn .
     påjayettàmrajaü liïgaü puùñikàmo hi mànavaþ ..>% matsyasåkte .
     %<tàmraliïgaü kalau nàrcet raityasya sãsakasya ca raktacandanaliïga¤ca ÷aïkhakàüsyàyasaü tathà .. * ..>% màtçkàbhedatantre 12 pañale .
     %<pàrthive ÷ivapåjàyàü sarvasiddhiyuto bhavet .
     pàùàõe ÷ivapåjàyàü dviguõaü phalamãritam ..
     svarõaliïge ca påjàyàü ÷atråõàü nà÷anaü matam .
     sarvasiddhã÷varo raupye phalaü tasmàccaturguõam ..
     tàmre puùñiü vijànãyàt kàüsye ca dhanasaükùayaþ gaïgàyà¤ca lakùaguõaü làkùàyàü rogavàn bhavet ..
     sphàñike sarvasiddhiþ syàttathà marakate priye .
     laudvaliïge ripornà÷aü kàmadaü bhasmaliïgakam ..
     vàlukàyàü kàmyasiddhirgomaye ripuhiüsanam .
     savvaliïgasya màhàtmyaü dharmakàmàrthamokùadam saüskàreõa vinà devi pàùàõàdau na påjayet ..>% tatsaüskàrastatrai yathà --
     %<raupya¤ca svarõaliïga¤ca svarõapàtre nidhàya ca .
     tasmàduttolya talliïgaü dugdhamadhye dinatrayam ..
     tryambakeõa snàpayitvà kàlarudraü prapåjayet .
     voóa÷enopacàreõa vedyàntu pàrvatãü yajet ..
     tasmàduttolya talliïga gaïgàtoye dinatrayam .
     tato vedoktavidhinà saüskàramàcaret sudhãþ ..>% lakùaõahãnaliïgapåjane doùo yathà --
     %<liïga sulakùaõa kuryàt tyajelliïgamalakùaõam .
     dairghyahone bhavedvyàdhiradhike ÷atruvardhanam ..
     mànahãne vinà÷aþ syàdadhike ca ÷i÷ukùayaþ .
     vistàre càdhike hãne ràùñranà÷o bhavet dhruvam ..
     pãñhahãne tu dàridryaü ÷irohone kulakùayaþ .
     brahmasåtravihãne ca ràj¤àü ràùñva¤ca na÷yati .
     tasmàt sarvaprayatnena liïgaü kuryàt sulakùaõam ..>% atha liïgapramàõam . devyuvàca .
     %<liïgapramàõaü deve÷a kathayasva mayi prabho .
     pàrthive ca ÷ilàdau ca vi÷eùo yatra yadbhavet ..
     ÷rã÷iva uvà ca ! mçttikàtolakaü gràhyamathavà tolakadvayam .
     etadanyanna kurvota kadàcidapi pàrvati ! ..>% iti màtçkàbhedatantre 7 pañalaþ .. api ca .
     %<mçttikàtolakaü gràhyamathavà tolakadvayam .
     trisåtrasya pramàõena ghañanaü kàrayedbudhaþ .
     aïgu ùñhaparva mànantu kçtvà liïgaü prapåjayet ..>% iti ùañkarmadãpikàdhçtavi÷vasàratantram .. * .. trisåtrãkaraõamuktaü kàlottare .
     %<liïge vedyàü tathà pãñhe samasåtranipàtanàt .
     sama¤caiva vijànãyàt trisåtrãkaraõantvidam ..>% mçttikàbhadena bràhmaõàdãnàü påjàphalasya pra÷astatvamuktaü tatraiva .
     %<÷uklaü hi pàrthivaü liïgaü nirmàya yastu påjayet .
     sa eva parame÷àni trivargaphalabhàgbhavet ..
     kùattriyastu varàrohe raktaü nirmàya pàrthivam .
     påjayet satataü yastu trivagaphalabhàgbhavet ..
     haritaü pàrthivaü devi nirmàya yastu påjayet .
     sa ca vai÷yo mahe÷àni trivargaphalabhàgbhavet ..
     kçùõaü hi pàrthivaü liïgaü nirmàya yastu påjayet sa ÷ådraþ parame÷àni trivargaphalabhàgbhavet ..
     ÷ilàdau ca mahe÷àni sthåla¤ca phaladàyakam .
     aïguùñhamànaü deve÷i yadvà hemàdrimànakam ..
     krameõa devadeve÷i phalaü bahuvidhaü labhet .
     sthålàt sthålataraü liïgaü rudràkùaü parame÷vari .
     påjanàïgàraõàddevi phalaü bahuvidhaü smçtam ..>% sthålàt sthålataramiti pàrthivaliïge taraparam . mçttikàtolakaü gràhyamityàdivacanàt .. * .. ÷ilàsphàñikamarakatàdãnàü pa¤casåtrãkaraõamuktam . yathà --
     %<÷ivaliïgasya yanmànaü tanmànaü dakùasavyayoþ .
     yonyagramapi yanmànaü tadadho'pi tathà bhavet ..>% iti laiïgam ..
     %<liïgasya yàdçgvistàraþ pariõàho'pi tàdç÷aþ liïgasya dviguõà vedã yonistadardhasammità ..
     kurvotàïgaùñhato hrasvaü na kadàcidapi kvacit .
     ratnàdi÷ivanirmàõe mànamicchàva÷àdbhavet ..>% iti tantràntaram .. liïga÷abdavyutprattiryathà --
     %<àkà÷aü liïgamityàhuþ pçthivã tasya pãñhikà .
     àlayaþ sarvadevànàü layanàlliïgamucyate ..>% iti skandapuràõam .. * .. liïgamahimà yathà -- ÷iva ucàca .
     %<na tuùyàmyarcito'rcàyàü puùpadhåpanivedanaiþ .
     liïge'rcite tathàtyarthaü paraü tuùyàmi pàrvati ..
     eùa devi purà kçtye jãnà'haü sarvadaivataiþ ..
     liïgatvàlliïgamityuktaü sadevàsurakinnaraiþ ..
     prayacchàmi divaü devi yo malliïgàrcane rataþ .
     tyaktvà sarvàõi pàpàni nirgado dagdhakalpaùaþ .
     manmanà mannamaskàro màmeva pratipadyate ..>% iti vãramitrodayadhçtaskandapuràõam .. * .. dravyavi÷eùeõa påjàdiphalamapi tatraiva .
     %<vastrapåtajalairliïgaü snapitvà mama mànavàþ .
     lakùàõà¤cà÷vamedhànàü phalamàpnoti sattamaþ ..
     sugandhicandanaramairliïgamàlipya bhaktitaþ .
     àlipyate surastrãbhiþ sugandhaiyakùakardamaiþ .. * ..>% liïgapåjanàkaraõe doùastatpåjàphala¤ca tatraiva ÷ivanàradasaüvàde .
     %<vinà liïgàrcanaüyasya kàlo gacchati nitya÷aþ .
     mahàhànibhavettasya durgatasya duràtmanaþ ..
     ekataþ sarvadànàni vratàni vividhàni ca .
     tãrthàni niyamà yaj¤à liïgàràdhanamekataþ ..
     na liïgàràdhanàdanyat purà vede caturùvapi .
     vidyate sarva÷àstràõàmeùa eva suni÷citaþ ..
     bhuktimuktipradaü liïgaü vividhàpannivàraõam .
     påjayitvà naro nityaü ÷ivasàyujyamàpnu yàt ..
     sarvamanyat parityajya kriyàjàlama÷eùataþ .
     bhaktyà paramayà vidvàn liïgamekaü prapåjayet ..>% iti skandapuràõam .. * ..
     %<a÷vamedhasahasràõi vàjapeya÷atàni ca .
     mahe÷àrca napuõyasya kalàü nàrhanti ùoóa÷ãm ..>% iti matsyasåkte 16 pañalaþ .. * ..
     %<svayaü nàràyaõaþ prokto yadi ÷ambhuü prapåjayet .
     svarge martye ca pàtàle ye devàþ saüsthitàþ sadà .
     teùàü påjà bhaveddevi ÷ambhunàthasya påjanàt ..>% iti màtçkàbhedatantram .. * .. ùañkarmadãpikàyàm . asàre khalu saüsàre sàrametaccatuùñayam . kà÷yàü vàsaþ satàü saïgo gaïgàmbhaþ ÷ambhusevanam .. * .. atha pàrada÷ivaliïgamàhàtmam .
     %<jyotirmayaü mahàliïgaü kailà÷anagare priye .
     tasyaiva ùoóa÷àü÷aikaþ kà÷yàü vi÷ve÷varaþ sthitaþ ..
     pårõaliïgaü mahe÷àni ÷ivabãjaü na cànyathà .
     ÷ilàmadhye yathà cakraü lakùmãnàràyaõaþ param ..
     pàradasya ÷atàü÷aiko lakùmãnàràyaõo na hi .
     pakàraü viùõuråpa¤ca àkàraü kàlikà svayam ..
     rephaü ÷ivaü dakàra¤ca brahmaråpaü na cànyathà .
     pàradaü parame÷àni brahmaviùõu÷ivàtmakam .
     yo yajet pàradaü liïgaü sa eva ÷ambhuravyayaþ ..>% iti màtçkàbhedatantre 8 pañalaþ .. tasya nirmàõavidhànaü pàrada÷abde draùñavyam .. * .. prakàràntara÷ivaliïgotpattiryathà --
     %<tato vivàhaü nirvartya kçtakçtyà yathàgatàþ .
     gatàþ sarve mahe÷o'pi satyà saha tadà gçham .
     jagàma reme satyà ca ciraü nirbharamànasaþ ..
     atha kàle kadàcittu satyà saha mahe÷varaþ .
     reme na ÷eke taü soóhuü satã ÷ràntàbhavattadà .
     uvàca dãnayà vàcà devadevaü jagadgurum ..
     bhagavanna hi ÷aknomi tava bhàraü suduþsaham .
     kùamasva màü mahàdeva kçpàü kuru jagatpate ..
     ni÷amya vacanaü tasyà bhagavàn vçùabhadhvajaþ .
     nibharaü ramaõaü cakre gàóhaü nirdayamànasaþ ..
     kçtvà saüpårõaramaõaü satã ca tyaktamaithunà .
     utthànàya mana÷cakre ubhayosteja uttamam .
     papàta dharaõãpçùñhe tairvyàptamakhilaü jagat ..
     pàtàle bhåtale svarge ÷ivaliïgàstadàbhavan .
     tena bhåtà bhaviùyà÷ca ÷ivaliïgàþ sayonayaþ ..
     yatra liïgaü tatra yoniryatra yonistataþ ÷ivaþ .
     ubhayo÷caiva tejobhiþ ÷ivaliïgaü vyajàyata ..>% iti nàradapa¤caràtre 3 ràtram .. * .. kàmanàbhede pàrthivaliïgasaükhyà yathà --
     %<saükhyà pàrthivaliïgasya yathàkàmaü nigadyate .
     mçlliïgaü pàrthivaü nàma bhuktimuktikaraü param ..
     de÷akàlàdikaü j¤àtvà kuryàt liïgaü phalapradam na karoti yadà j¤àtvà na kàryaü tasya sidhyati vidyàrthã ÷atasàhasraü dhanàrthã ca tadardhakam .
     puttràrthã sàrdhasàhasraü kanyàrthã ca ÷atatrayam ..
     vidvàn liïgàyutaü kuryàt sarvapàpaharaü param .
     ràjyàrthã ÷atasàhasraü kàntàrthã ÷atapa¤cakam ..
     mokùàrthã koñiguõitaü bhåtikàmaþ sahasrakam .
     råpàrthã trisahasrantu tãrthàrthã dvisahasrakamam .
     suhçtkàmaþ sahasrantu vasvàrthaü ÷atamaùñakam ..
     màraõàrthaü sapta÷ataü mohanàrthaü ÷atàùñakam ..
     uccàñanava÷a÷caiva sahasrantu yathoktataþ .
     stambhane ca sahasrantu dàraõe ca tadardhakam ..
     mahàràjabhaye pa¤ca÷ata¤càpadi saïkañe .
     sahasramayutaü sarva kàmadaü parikãrtitam ..
     ekaü pàpaharaü proktaü dviliïga¤càrthasiddhidam .
     triliïgaü sarvakàmànàü kàraõaü paramãritam ..>% tathà .
     %<liïgànàmayutaü kçtvà påjà ràjabhayaü haret .
     sahasràõi ca liïgànàü nigaóànmocayeddhruvam ..
     kàràgçhavimuktyarthamayutaü kàrayedbudhaþ .
     óàkinyàdibhaye pa¤casahasraü kàrayettathà .
     sahasràõà¤ca pa¤cà÷adaputtro hi prakàrayet ..>% iti vãramitrodayadhçtam ..
     %<anena ca kramàddevi lakùaü yastu prapåjayet .
     sarvàbhãùñaphalaü devi labhate nàtra saü÷ayaþ .. * ..>% ekãkçtya liïgapåjàvidhiniùedhau yathà --
     %<ekãkçtya mahe÷àni yugalaü na tu påjayet .
     ekãkçtya mahe÷àni da÷a pa¤ca÷atàni ca ..
     pratyekenàthavà devi vilvapatraiþ prapåjayet .
     ekaikaü påjayelliïgaü yugalaü na tu påjayet .
     daridro jàyate devi yugalasya ca påjanàt ..>% iti liïgàrcanatantram .. * .. ÷ivaliïgamçttikàdiniråpaõaü yathà --
     %<tãrthamçtsnàü samàhçtya nirmàya liïgamadbhutam tãrthàbhàve mahe÷àni kùudrasya mçttikàü priye ..
     parvataprabhavà devi nadãnàmretyudàhçtam .
     etadbhinnà mahe÷àni nadã kùudrà iti priye ..
     nirjharasya ca deve÷i nadã sampatpradàyinã .
     sarvàbhàve mahe÷àni goùpadasthà¤ca mçttikàma .
     athavà parame÷àni yatra cittaü prasãdati ..
     supãnaü sundaraü ramyaü ÷arkaràrahitaü sadà ..
     nirmàya pàrthivaü liïgaü kuõóalãsahitaü priye ..
     yà liïgaü parame÷àni sa rudraþ parame÷varaþ .
     kuõóalã veùñanã tasya sà devã parame÷varã ..
     ÷ivasya påjanàt devi devãdevau ca påjitau ..>% iti matsyasåktam .. * .. bàõaliïganirmàlyagrahaõe pratiprasavo yathà --
     %<bàõaliïge na cà÷aucaü na ca nirmàlyakalpanà sarvaü bàõàrpitaü gràhyaü bhaktyà bhaktai÷ca nànyathà ..
     gràhyàgràhyavicàro'yaü bàõaliïge na vidyate .
     tadarpitaü jalaü patraü gràhyaü prasàdasaüj¤ayà ..
     bàõaliïge svayambhåte candrakàntendrasaüsthite .
     càndràyaõasamaü j¤eyaü ÷ambhornaivedyabhakùaõaiþ ..>% iti ÷ivanàradasaüvàdaþ ..

#<÷ivalokaþ>#, puü, (÷ivasya lokaþ .) kailàsaþ . yathà,
     %<vilvapatrairakhaõóai÷ca yo liïgaü påjayet sakçt .
     sarvapàpairvinirmuktaþ ÷ivaloke mahãyate ..>% iti tithyàditattvadhçtabhaviùyapuràõam .. ÷ivasya bhuvanaü jana÷ca ..

#<÷ivavallabhà>#, strã, (÷ivasya vallabhà .) ÷atapatrã . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷ivapriye tri ..

#<÷ivavallikà>#, strã, (÷ivasya vallikà .) liïginã iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ivavallã>#, strã, (÷ivasya vallã .) liïginã . ÷rãvallã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ivavàhanaþ>#, puü, (÷ivasya vàhanaþ .) anaóvàn . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ivavãjaü>#, klã, (÷ivasya vãjam .) pàradaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷iva÷ekharaþ>#, puü, (÷ivaþ sukhakaraþ ÷ivapriyo và ÷ekharo'gro yasya .) vakavçkùaþ . iti jañàdharaþ .. dhuståraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷ivasya mastaka¤ca ..

#<÷ivasàyujyaü>#, klã, (÷ivasya sàyujyam .) mokùavi÷eùaþ . sa ca ÷ivena saha yogaþ . yathà . nàgarakhaõóe .
     %<upavàsaprabhàveõa balàdapi ca jàgaràt .
     ÷ivaràtrestathà tasya liïgasyàpi prapåjayà .
     akùayàn labhate lokàn ÷ivasàyujyamàpnuyàt ..>% iti tithyàditattvam ..

#<÷ivasundarã>#, strã, (÷ivasya sundarã .) durgà . iti tantra÷àstram ..

#<÷ivà>#, strã, (÷iva + ñàp .) durgà . muktiþ . yathà --
     %<÷ivà muktiþ samàkhyàtà yoginàü mokùagàminã .
     ÷ivàya yàü japeddevãü ÷ivà loke tataþ smçtà ..>% iti devãpuràõe 45 adhyàyaþ .. api ca .
     %<÷ivà kalpàõaråpà ca ÷ivadà ca ÷ivapriyà .
     priye dàtari cà÷abdaþ ÷ivà tena prakãrtità ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 54 adhyàyaþ .. apara¤ca .
     %<÷a÷ca kalyàõavacana irevotkçùñavàcakaþ .
     samåhavàcaka÷caiva vàkàro dàtçvàcakaþ ..
     ÷reyaþsaüghotkçùñadàtrã ÷ivà tena prakãrtità .
     ÷ivarà÷irmårtimatã ÷ivà tena prakãrtità ..
     ÷ivo hi mokùavacana÷càkàro dàtçvàcakaþ .
     svayaü nirvàõadàtrã yà sà ÷ivà parikãttità>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 27 aghyàyaþ .. ÷amãvçkùaþ . harãtakã . ÷çgàlaþ . tàmalakã . ityamaraþ .. àmalakã . iti medinã .. buddha÷aktivi÷eùaþ . sa tu dvàviü÷ajinamàtà . iti trikàõóa÷eùaþ .. haridrà . dårvà . gorocanà . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. ÷çgàlasya dhvaneþ ÷ubhà÷ubhaü yathà --
     %<÷obhanaü ÷ubhaphalàptisåcakaü kathyatetyavitathaü ÷ivàrutam .
     ÷àntadãptakakubhàü vi÷eùato j¤ànamatra ca sadopayujyate ..
     dagdhà diguktà dinanàthayuktà vivasvadàptà bhavati pradãptà .
     sà dhåmità yàü savità prayàtaþ ÷eùà digantàþ kila pa¤ca ÷àntàþ ..
     dagdhà digai÷ã jvalità digaindrã pradhåmità cànaladikkrameõa .
     pratyekamekaü praharàùñakena bhuïkte di÷o'ùñau savità krameõa ..
     àdye dinasya prahare pravçtte mahe÷adeve÷ahutà÷adikùu .
     ÷ivà rañantã kurute naràõàü saütràsakàyavyayabandhanàni ..
     ahno dvitãye praharasya bhàge sahasranetrànalakàladikùu .
     ÷ivà rañantã kurute naràõàü saütràsakàyavyayabandhanàni ..
     bràhmye tçtãye prahare dinasya hutà÷avaivasvatayàtudikùu .
     ÷ivà rañantã kurute naràõàü saütràsakàyavyayabandhanàni ..
     samàgate'hnaþ prahare turãye prete÷arakùaþpatipà÷idikùu .
     ÷ivà rañantã kurute naràõàü saütràsakàyavyayabandhanàni ..
     àdye ni÷àyàþ prahare pravçtte rakùo'dhiyàdaþpativàtadikùu .
     ÷ivà rañantã kurute naràõàü saütràsakàyavyayabandhanàni ..
     tato dvitãyaprahare rajanyàstoyo'dhinàthànilasomadikùu ..
     ÷ivà rañantã kurute naràõàü saütràsakàyavyayabandhanàni ..
     yàme tçtãye'pi ca yàmavatyàþ samãradoùàkara÷ambhadikùu .
     ÷ivà rañantã kurute naràõàü satràsakàyavyayabandhanàni ..
     samàgate ràtriturãyayàme ni÷àkare÷ànasure÷adikùu .
     ÷ivà rañantã kurute naràõàü saütràsakàyavyayabandhanàni ..>% iti ÷ivàrute dagdhadãptadhåmitadiktrayayàmaprakaraõaü prathamam .. * ..
     %<itãritaü diktrayayàmayogàt phalaü viruddhaü virutaiþ ÷ivàyàþ .
     bråmo'tha dikpa¤cakayàmayogàt phalàni puüsàü kramataþ ÷ubhàni ..
     kçtàntarakùovaruõànilendudikùvàdyayàme rañitaiþ, ÷çgàlyàþ .
     syàdiùñavàrtà÷rutiriùñasiddhirlàbhaþ subhikùaü priyalokasaïgaþ ..
     rakùaþ praceto'nilasoma÷ambhudikùu dvitãye prahare rutena .
     syàdiùñavàrtà÷rutiriùñasiddhirlàbhaþ subhikùaü priyalokasaïgaþ ..
     jale÷avàtendu÷ivàmare÷adikùvàraveõa prahare tçtãye .
     syàdiùñavàrtà÷rutiriùñasiddhirlàbhaþ subhikùaü priyalokasaïgaþ ..
     samãrasome÷asure÷avahnidikùu svareõa prahare caturthe .
     syàdiùñavàrtà÷rutiriùñasiddhirlàbhaþ subhikùaü priyalokasaïgaþ ..
     ÷a÷àïkarudrenduhutà÷akàladikùvàravaiþ pa¤camayàmabhàge .
     syàdiùñavàrtà÷rutiriùñasiddhirlàbhaþ subhikùaü priyalokasaïgaþ ..
     ã÷àna÷akràgnikçtàntarakùodikùu svareõa prahare ca ùaùñhe .
     syàdiùñavàrtà÷rutiriùñasiddhirlàbhaþ mubhikùaü priyalokasaïgaþ ..
     indràgnikàlasrapapà÷apàõidikùvàravaiþ saptamayàmakàle .
     syàdiùñavàrtà÷rutiriùñasiddhirlàbhaþ subhikùaü priyalokasaïgaþ ..
     atyantakçnnairçtapà÷ivàtadikùvaùñame ca prahare raveõa .
     syàdiùñavàrtà÷rutiriùñasiddhirlàbhaþ subhikùaü priyalokasaïgaþ ..>% iti ÷rãvasantaràje ÷ivàrute digyàmaprakaraõaü dvitãyam .. * ..
     %<ekàdikànàü nidhanàùñamànàü ÷ivàrutànàmadhunà yadartham .
     pràcyàdikàsvaùñasu dikùva÷eùaü yadyat phalaü tattadudãrayàmaþ ..
     dhanànyabhãùñàptimabhãùñalàbhaü dhruvaü tato'rthasya phalaü ÷ubha¤ca .
     bhayaü pralàpaü sakala¤ca saukhyamekàdi÷abdaiþ kurute pra÷ànte ..
     bhayànyaniùña÷rutirarthahàniriùñairviyogo mahatã ca bhãtiþ .
     syàdvigrahàptirmaraõa¤ca dãpte tvekàdinà cet kçtasaptakena ..
     aindryàü ninàde prathame'rthalàbho bhaveddvitãye nidhidar÷ana¤ca .
     kanyàü tçtãye labhate caturthe adhvàgamaü pa¤camake'tha siddhim ..
     ùaùñhe rave kupyati bhåminàtho bhãþ saptame syàdviphalo'ùñameùu ..
     tràso'gnibhàge prathame dvitãye naràdhipaþ kupyati bhãstç tãye ..
     ghàta÷caturthe nagarasya ÷abde ÷ivàkçte pa¤camake ca yuddham .
     vadanti tajj¤àþ kalaha¤ca ùaùñhe bhãþ saptame syàdviphalo'ùñamastu ..
     àdye ÷ubhaü syàda÷ubhaü dvitãye yàmye mahàvyàdhibhayaü tçtãye .
     svare caturthe svajanàgamaþ syàt puttro bhavet pa¤casu phetkçteùu ..
     jàyeta kanyà rañite ca ùaùñhe bhoþ saptame syàdviphalo'ùñamastu .
     gràmasya ghàto di÷i ràkùasànàmàdye dvitãye'pi ca gokulasya ..
     mçtyustçtãye dvicatuùpadànàü hàni÷caturthe'pi ca pa¤came'tra .
     cauràdbhayaü ràjabhaya¤ca ùaùñhe bhãþ saptame syàdviphalo'ùñamastu ..
     ÷abde ÷ivàyà varuõasya bhàge àdye bhayaü hàniratha dvitãye .
     syàdràjadåtàgamanaü tçtãye dàha÷caturthe khalu caurabhãtiþ ..
     syàt pa¤came ràjabhaya÷ca ùaùñhe bhãþ saptame syàdviphalo'ùñamastu .
     vàyavyabhàge bhayameka÷abde bhayàtireko bhavati dvitãye ..
     vçùñistçtãye mahçtã caturthe meghàgamo varùati pa¤came ca .
     krodhaü vidhatte mçpate÷ca ùaùñhe bhãþ saptame syàdviphalo'ùñamastu ..
     di÷yuttarasyàü vihite viràve mriyeta ka÷cit prathame dvitãye .
     mahàbhayaü vipravadhastçtãye kùattraü caturthe khalu hanyate ca ..
     viñ pa¤came ùaùñharave ca ÷ådro bhãþ saptame syàdviphalo'ùñamastu .
     ràhostathà dar÷anamàdya÷abde ketordvitãye ca tathottareõa ..
     ulkàprapàtastriùu durdina¤ca caturùu bhadraü khalu pa¤came ca .
     saïgo bhavedvairijana÷ca ùaùñhe bhãþ saptame syàdviphalo'ùñamastu ..
     àdye bhaveddardinamã÷ade÷e vçùñirdvitãye ca rave ÷ivàyàþ .
     vàtastutãye tva÷ani÷caturthe mriyeta ka÷cit khalu pa¤came ca ..
     labheta pçthvãü ninade ca ùaùñhe bhãþ saptame syàdviphalo'ùñamastu ..>% iti ÷rãvasantaràje ÷ivàrute svaràùñakaprakaraõaü tçtãyam .. * ..
     %<kùemalàbhapunaràgamanànàü ni÷cayaü yamadhigamya vi÷aïkaþ .
     yena yàti pathikaþ parade÷aü taü ÷ivàrutamatha prathayàmaþ ..
     yaü yaü de÷aü gantumabhyudyatànàü puüsàü ÷abdànuccarantã ÷çgàlã .
     ÷àntàyàü sà siddhaye và¤chitànàü dãptàyàntu syàdabhãùñakùayàya ..
     pràcãü di÷aü sanmukhabhànuvimbaü pratiùñhamànasya narasya yasya .
     ÷abdaü ÷çgàlã purataþ karoti bandhaü vadhaü và prakaroti tasya ..
     pràcãdigã÷àbhimukhasya puüsaþ prasthànakàmasya ÷ivà sa÷abdà .
     bhiye'rthanà÷àya ca dakùiõà syàdvàmà punarvà¤chitakàryasiddhyai ..
     pratyarkamà÷àü calitasya pårvàü ÷ivà viràvaü puruùasya yasya .
     karoti pçùñhe prakaroti tasya sarvaprakàràmabhilàùasiddhim ..
     prasthàpino yasya ca dakùiõà÷àü ÷ivà ravaü mu¤cati dakùiõena .
     àdityamuktà yadi no tadànãü dhruvaü bhavettasya mahãpatitvam ..
     vaivasvatà÷àü calitasya yasya divàkarastiùñhati dakùiõena .
     ÷ivà ca vàmà kurute viràvaü sampadyate tasya samastamiùñam ..
     pumàn yadà yàmyakakuppravàsã karoti ÷abdaü purataþ ÷çgàlã .
     àste vivasvànapi sammu kha÷cet bhavet tadànãmacireõa mçtyuþ ..
     narasya yàmyàü kakubhaü yiyàsoþ ÷çgàlabhàryà yadi pçùñhabhàge .
     phetkàramàmu¤cati mànavasya mçtyu÷ca puttreõa bhavatyava÷yam ..
     di÷aü pratãcãü vrajataþ ÷çgàlã narasya yasyàbhimukhã virauti .
     ÷àntà sthità ÷àntaphalapradàtnã dãptà tu dãptaü phalamàtanoti ..
     pràcetasoü sa¤calitasya kàùñhàü ÷çgàlikà jalpati dakùiõena .
     yadà tadànãü subahånanarthàn karoti càrthànapi hanti puüsaþ ..
     di÷aü pravetaþparipàlyamànàü narasya yasya vrajataþ ÷çgàlã .
     vàmà viràvaü prakaroti ÷àntà bhavantyabhipretaphalàni tasya ..
     yo vàruõoü yàti di÷aü manuùyaþ ÷çõvan ÷ivàyà rañitàni pçùñhe .
     gatasya tasyà÷u hutà÷abhãtirasaü÷ayaü syàt draviõakùaya÷ca ..
     yasyottarà÷àü calitasya puümaþ pràcyàü ÷ivà mu¤cati phetkçtàni .
     bhànuþpratãcyàü vihitasthiti÷cedapekùitaü sidhyati tatkùaõena ..
     mu¤catyadãcãü calitasya pçùñhe ÷ivà viràvaü puruùasya yasya .
     àste ca madhye nabhaso vivasvàüstasyàrthahànirmaraõaü pradiùñam ..
     kuberakàùñhàü prati yaþ prayàti jvàlàmukhã càbhimukhã virauti .
     tasyàdhvagasyàbhimatàrthasiddhirbhavecca sampat punaràgama÷ca ..
     tiùñhati tãvrakaro di÷i yasyàü phet kurute yadi tatra ÷çgàlã .
     tadvrajataþ pathikasya bhavetàü ni÷cayato dhanajãvitanà÷au ..
     dakùiõataþ prathamaü yadi pa÷càt vàmagatà pathikasya ÷çgàlã .
     phet kurute kurute tadava÷yaü kùemadhanàptigçhàgamanàni ..
     adhyàsya ÷àntàü kakubhaü narasya vàmà ÷çgàlã yadi và rañantã ..
     tadàrthalàbhaü vitaratyava÷yamarthakùayaü dakùiõato rañantã ..
     vàmà pradãpte kakubhaþ prade÷e'làbhaü tathànarthamupàdi÷anti .
     ÷ivà rañantã pathi dakùiõà tu kùipatyanarthànatha saïkañeùu ..
     ÷ànte digante yadi và pradãpte pçùñhe prayàõe pratiùedhayitro .
     ÷abdàyamànà tu ÷ivà pugstàt nimajjayatyàpadagàdhasindhau ..
     vàme'pasavye purato'tha pçùñhe puümaþ ÷ivà jalpati yatra tatra .
     àyànti cauràþ prathame viràve dvayorbhavettaskaradar÷ana¤ca ..
     nçpàdaro'rthàgamanaü tçtãye turye kùatiþ pa¤camake'rthalàbhaþ .
     vàõijyasevàdiphalàya ùaùñhe bhoþ maptame syàdviphalo'ùñamastu ..
     hàhàravaü mu¤cati hçùñabhàvà hàsyaü tu tasyàstadudàharanti .
     agresarà và pathi yà yiyàsoþ sà dviprakàràpi manorathàptyai ..
     nçpasya yàtràsamaye purastàt prayàti cedvartma nivedayantã .
     kuryàcchivà vairiparàbhavaü tajjaya÷riya¤càbhimataü vidadhyàt ..
     kàryàntareùvapyanugamyamànà ÷reyaþpradà ÷àntadi÷i pradiùñà .
     ÷ivà pradãpte tu di÷i prade÷e samàrañantã mahate bhayàya ..
     bhayodgame dãptadi÷i pradãptairnàdainçõàü hanti bhayàni devã .
     mahànti sarvàõyapi ÷àntanàdàþ ÷àntasthità sarva bhayapradàtrã ..
     yadà ca nadyuttaragà naràõàü ÷abde ÷çgàlã kurute kadàcit .
     tañadvaye tat parirakùaõãyaü mahadbhayaü bhàvi jalecarebhyaþ ..>% iti ÷rãvasantaràje ÷ivàrute yàtràprakaraõaü caturtham .. * ..
     %<sthànasthitànàmapi yogabhàjàü naimittikànàmupadi÷yate tu .
     ÷ivàviràvaira÷ivaü ÷iva¤ca suni÷citàrthaü munisammatena ..
     karoti phe phe iti sarvadikùu yadà tadà sthànavighàtayuddhe .
     ÷ivà vidhatte kùudhità tvasaükhyàn raudràn svaràn mu¤cati cedupekùàm ..
     nirantaraü rauti vidikùu dikùu samandakàruõyaravàturà cet .
     apatyamohena yadà ÷çgàlã tyaktyaspç hà sà kathiteha tajaj¤aiþ ..
     sthitvà pradãpte kakubho vibhàge jvàlàmukhã phet kurute'tiraudram .
     gràmasya tasya prakaroti nà÷aü tasyàthavà tiùñhàta yasya madhye ..
     gràmasya madhyaü samavàpya yasya jvàlàmukhã mu¤cati phetkçtàni .
     sa ÷ånyatàü gacchati ni÷cayena lokasya và syàdasukha prabhåtam ..
     gràmàntike sapta dinàni yàvata mahàbhayotpàditaphetkçtàni .
     virauti cettat kurute ÷çgàlã tadvàsilokasya bhayaü prabhåtam ..
     madhyaü dine yàvadahàni pa¤ca ÷ivà samãpe nagarasya tasya virauti ghàtaü vidadhàti yasya bhaya¤ca vahniprabhavaü prabhåtam ..
     pa¤càrdharàtràõi katha¤cideùà krå ràravà vyàharate ÷çgàlã .
     yasyàntike taü bahavo hañhena muùõanti caurà janasannive÷e ..
     sthànasya yasyopagatà samãpaü dinàni pa¤coccarati prabhàve .
     svareõa raudreõa ÷çgàlabhàryà syàttatra hànirmahatã naràõàm ..
     surakùitasyàpi manuùyalakùairgràmasya ÷ãghraü grahaõaü vidhatte .
     trayaü dinànàü divasàvasàne ÷ivà rañanti paruùasvareõa ..
     dikùvàrañanti sakalàsu raudraü bhramatyakhinnà paritaþ pura÷cet .
     ÷çgàlabhàryà khalu tadvravãti yuddhaü mahattatra mahàbhighàtam ..
     jvàlàü vimu¤catyatiraudranàdà samàkulà dhàvati yà samantàt .
     kaumàrakaü yà janayatyakasmàt .
     kuryàcchivà sà yuvaràjapàtam ..
     romodgamaü yà janayatyakasmàt phe ityatikråraravà naràõàm .
     måtraü purãùantu turaïgamàõàü sà sarvadà syàda÷ivà ÷iveha ..
     taraïgiõãrodhasi saumyaråpàüstrãn pa¤ca và mucyati yà ninàdàn .
     ÷ivàü ÷ivàü tàü nçpatitvadàtrãü vandeta devãmabhivandanãyàm ..
     ÷ma÷ànabhåmau dinamadhyabhàge madhye rajanyàþ svagçhaprade÷e .
     yà rauti tasyai balimarghyayuktraü bhaktyà pradadyàdyadi bhadramicchet ..
     sarveùu kàryeùu samudyateùu baliþ ÷ivàyà vinivedanãyaþ .
     gçhõàti yanmin viùaye'bhyupetya devã baliü jalpati tatra siddhim ..>% iti ÷rãvasantaràje ÷ivàrute sthànasthitaprakaraõaü pa¤camam .. * ..
     %<kathyate balividhànamidànãü ÷àkunàgamamatena ÷ivàyàþ .
     divyamantrabalivàdhitadoùaü sàdhitàkhilasamudyatakàryam ..
     ÷ånyàlayaü rudragçhaü ÷ma÷ànaü catuùpathaü màtçgçhaü jalàntam .
     bandhyàvani÷catvaramevamàdyà balipradànàya matàþ prade÷àþ ..
     teùà¤ca madhyàducitaprade÷e vi÷odhitaü maõóalikaü vidadhyàt .
     pauràõika÷lokaparãkùitàyàþ saügçhya gorgomayamantarãkùàt ..
     atyantajãrõadehàyà bandhyàyà÷ca vi÷eùataþ .
     rogàrtanavasåtàyà na gorgomayamàharet ..
     tasmin vicitraü vitataü vidadhyàt piùñàktakenàùñadalaü sarojam .
     maüpåjayettatra suràdhipàdãn krameõa sarvànapi lokapàlàn ..
     madhye sutaiþ pa¤cabhirabhyupetà ÷ivànvità piùñamayã prasannà .
     påjyà ÷ivà tuùyati bhaktiyogàt prabhåtapuùpàkùatadhåpadãpaiþ ..
     sàjyaguóaudanamàùakulatthairyàvakapåpalikàmiùamadyaiþ .
     saübhçtiratra naràsanamàtraü buddhimatà balikarmaõi kàryà ..
     pràpyàùñamãü vàtha caturda÷ãü và saümantrya mantraõa ca saptakçtvaþ .
     bali ÷ivàyà ni÷i ni÷cayena dadyànmanuùyo yadi bhadramicchet ..
     atra mantraþ . oü ÷ive jvàlàmukhi baliü gçhàõa gçhàõa huü phañ svàhà . oü ÷ive ÷ivadåti bhagavati caõóe idamarghyaü balilãlàsamucitaü gçhàõa gçhàõa àgaccha àgaccha vàyuvegena ÷ubhaü kuru kuru svàhà . ityarghyamantraþ . balidànàya mantràntaram . oü namo bhagavati enaü enaü baliü gçhõa gçhõa gandhapuùpadhåpadãpàdikaü daha daha paca paca ghoraråpiõi bho bhagavati pibata pibata svàhà .
     etasya mantradvitayasya madhyàdekena kenàpyabhimantraõãyaþ .
     baliþ ÷ivàyàþ sumahàprabhàvaü pçthak pçthak mantrayugaü yadetat ..
     tàmbålavastràsanadakùiõàbhirnaimittikaü ÷àkuna÷àstradakùam .
     prapåjayettatra bhavatyabhãùñamàcàryavarye paritoùite hi ..
     a÷leùikàvahnikçtàntarudradhiùñyàni pårvàtritayena sàrdham .
     jyaùñhà¤ca santyajya virauti yeha ÷reyaskarã jambukagehinã sà ..
     hitaiùiõã sarvasamãhiteùu devã bhavànã bhuvi pheravà ca .
     kçtàdhivàsà kçpayà sadava ÷ivàrute tena yateta vidvàn ..>% iti ÷rãvasantaràja÷àkune sadàgamàrtha÷obhane samastasatyakautuke viracitaü ÷ivàrutaü ùaùñham .. * atha tàntrika÷ivàbaliþ . taduktaü kulacåóàmaõau
     %<vilvamåle pràntare và ÷ma÷àne vàtha sàdhakaþ .
     màüsapradhànaü naivedyaü sandhyàkàle nivedayet ..
     kàli kàlãti vaktavyaü tataþ sà ÷ivaråpiõã pa÷uråpà samàyàti parivàragaõaiþ saha ..
     bhuktvà rauti yadai÷ànyàü mukhamuttolya susvaram .
     tadaiva maïgala tasya nànyathà kulabhåùaõa ..
     ava÷yamannadànena niyataü toùayecchivàm .
     nitya÷ràddhaü tathà sandhyàvandanaü pitçtarpaõam ..
     tathaiva kulasevyànàü nityatà kulapåjane .
     pa÷uråpàü ÷ivàü devãü yo nàrcayati nirjane ..
     ÷ivàràveõa tasyà÷u sarvaü na÷yati ni÷citam .
     japapåjàvidhànàni yatki¤cit sukçtàni ca .
     gçhãtvà ÷àpaü dattvà ca ÷ivà roditi nirjane ..
     ekayà bhujyate yatra ÷ivayà deva bhairava .
     tatraiva sarva ÷aktãnàü prãtiþ paramadurlabhà ..
     pa÷u÷aktiþ pakùi÷aktirnara÷aktiryathàkramàt .
     påjanàt dviguõaü karma maïgalaü sàdhayettataþ ..
     tena sarvaprayatnena kartavyaü påjanaü mahat .
     ràjàdibhayamàpanne de÷àntarabhayàdike ..
     ÷ubhà÷ubhàni karmàõi vicintya balimàharet .
     gçhõa devi mahàbhàge ÷ive kàlàgniråpiõi ..
     ÷ubhà÷ubhaphalaü vyaktaü bråhi gçhõa baliü tava .
     evamuccàrya dàtavyo baliþ kulajanapriyaþ ..
     yadi no bhujyate vatsa tadà naiva ÷ubhaü bhavet .
     ÷ubhaü yadi bhavettatra bhujyate tada÷eùataþ .
     evaü j¤àtvà mahàdeva ÷àntisvastyayanaü caret ..>% iti tantrasàraþ ..

#<÷ivàkùaü>#, klã, (÷ivasyàkùi kàraõatvenàstyasyeti . ac .) rudràkùam . iti ràjanirghaõñaþ .. (asya vivaraõaü rudràkùa÷abde draùñavyam ..)

#<÷ivàñikà>#, strã, vaü÷apatrã . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<÷ivàtmakaü>#, klã, (÷ivaþ sukhakaraþ àtmà svaråpo yasya .) saindhavama . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷ivamaye, tri ..

#<÷ivànã>#, strã, (÷ivasya bhàryà . yadvà, ÷ivaü maïgalamànayatãti . à + nã + óaþ . gauràditvàt ïãù .) durgà . iti lokaprasiddhiþ .. jayantãvçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<÷ivàpriyaþ>#, puü, (÷ivàyàþ priyaþ .) chàgaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. ÷ivasya ÷ivàyà apriyavastuni ÷ivàyà vallabhe ca tri ..

#<÷ivàpãóaþ>#, puü, (÷ivasyàpãóa iva .) vakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷ivà÷ivayoþ ÷ekhara÷ca ..

#<÷ivàphalà>#, strã, (÷ivàyà iva phalamasyàþ .) ÷amãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ivàràtiþ>#, puü, (÷ivàyàþ ÷çgàlasyàràtiþ .) kukkuraþ . iti ÷abdamàlà .. ÷ivà÷ivayoþ ÷atru÷ca

#<÷ivàlayaü>#, klã, (÷ivà àlãyate'treti . à + lã + ac .) ÷ma÷ànam . iti hàràvalã .. (yathà, kathàsaritsàgare . 3 . 33 .
     %<bakhyarthaü yuddhyamànau ca puõye÷ånye ÷ivàlaye ..>%)

#<÷ivàlayaþ>#, puü, (÷ivàyàþ ÷ivasya và àlayaþ .) raktatulasã . iti ÷abdacandrikà .. ÷ivasya gçham . yathà, ràmàrcanacandrikàyàma .
     %<candrasåryagrahe tãrthe siddhakùetre ÷ivàlaye .
     mantramàtraprakathanamupade÷aþ sa ucyate ..>% iti tithyàditattvam ..

#<÷ivàluþ>#, puü, ÷çgàlaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ivà(ba)valiþ>#, puü, (÷ivàbhyo dãyamàno valiþ .) ràtrau ÷ivàdeyamàüsapradhànanaivedyam . yathà . atha ÷ivàvaliþ . kulacåóàmaõau . %<vilvamåle pràntare và ÷ma÷àne vàpi sàdhakaþ màüsapradhànanaivedyaü sandhyàkàle nivedayet .. kàli kàlãti vaktavye tatromà ÷ivaråpiõã . pa÷uråpadharàyàti parivàragaõaiþ saha .. bhuktvà rauti yadai÷yànyàü mukhamuttolya susvaram . tadaiva maïgalaü tasya nànyathàkula bhåùaõa .. ava÷yamannadànena niyataü toùayecchivàm . nitya÷ràddhaü tathà sandhyàvandanaü pitçtarpaõam .. tathaiva kulasevyànàü nityatà kulapåjane . pa÷urupàü ÷ivàü devãü yo nàrcayati nirjane .. ÷ivàràveõa tasyà÷u sarvaü na÷yati ni÷citam . japapåjàvidhànàni yatki¤cit sukçtàni ca .. gçhãtvà ÷àpaü dattvà ca ÷ivà roditi nirjane . ekayà bhujyate yatra ÷ivayà deva bhairava .. tatraiva sarva ÷aktãnàü prãtiþ paramadurlabhà . pa÷u÷aktiþ pakùi÷aktirnara÷aktiryathàkramàt .. påjanàt dviguõaü karma maïgalaü sàdhayettataþ . tena sarva prayatnena kartavyaü påjanaü mahat .. * .. ràjàdibhayamàpanne de÷àntarabhayàdike . ÷ubhà÷ubhàni karmàõi vicintya balimàharet .. gçhõa devi mahàbhàge ÷ive kàlàgniråpiõi . ÷ubhà÷ubhaphalaü vyaktaü bråhi gçhõa baliü tava .. evamuccàrya dàtavyo valiþ kulajanapriyaþ . yadi na bhujyate vatsa tadà naiva ÷ubhaü bhavet .. ÷ubhaü yadi bhavettatra bhujyate tada÷eùataþ . evaü j¤àtvà mahàdeva ÷àntisvastyayanaü caret .. naivedyopari målamantramaùñottara÷ataü japtvà valiü dadyàditi ÷eùaþ ..>% iti tantrasàraþ ..

#<÷ivàsmçtiþ>#, strã, jayantãvçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<÷ivàhlàdaþ>#, puü, (÷ivasyàhõàdo yasmàt .) vakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷ivasyànanda÷ca ..

#<÷ivàhvà>#, strã, (÷ivena àhvà yasyàþ .) rudrajañà iti ràjanirghaõñaþ .. ÷ivanàmake tri, ..

#<÷iviþ>#, puü, hiüsrapa÷uþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. bhårjavçkùaþ . ràjavi÷eùaþ . sa ca u÷ãnararàjaputtraþ . iti medinã .. tasya caritraü yathà -- maitreya uvàca .
     %<÷çõu ràjan ! pravakùyàmi svamàüsaü ÷ivinà yathà samàü÷aü dattvavàn satyaü purà hyau÷ãnaro yuvà ..
     satyadànarataü j¤àtvà ÷ivimindrà÷u÷ukùaõã .
     jij¤àsàrthaü sameyàtàü vartamàne mahàdhvare ..
     vahnirbhutvà kapotastu hari÷yenapuraþsaraþ .
     ÷araõàrtho mahãpàlaü nininye bhayavihvalaþ ..
     tràhi màü pçthivãpàletyavadat ÷yenajàdbhayàt .
     sa tamà÷vàsayàmàsa kapotaü ÷araõàgatam ..
     ràjànamupagamyàtha ÷yenaþ provàca saüsadi .
     vacanaü ÷çõu me ràjan ! kùudhàrtasya kuñumbinaþ ..
     dharmàtmànaü tvàmàhurvai pçthivyàü sarvapàrthivàþ .
     tadviruddhaü kathaü karma kartumicchasi pàrthiva ..
     sarvasya sampadaþ svàrthàþ svaparàrthàstu kasyacit .
     paràrthà bhavato nityaü saphalasya taroriva ..
     nopakàrapare'pye vamupakàraparo janaþ .
     apakàrapare'pi tvamupakàraparaþ sadà ..
     mamaiva vihito dhàtrà bhakùyo'yaü tvaü samutsçja .
     sa ÷yenamàha saüpràptastràõàrtho sannidhà mama ..
     tasmàttavàhaü na samarpayiùye kapotakaü ÷yena yadatra yuktam .
     tvaü manyase tat karavàõi sarvamçte kapotàt khalu satyamatra ..
     tubhyaü hi sumahadràjyaü prayacchàmi vihaïgama .
     yathà kàmayase cànyadvarjayitvà kapotakam ..
     ÷yenaþ pràha kimetatte prãtiràsãt khage dçóhà .
     katha¤cidasya tulyàni svamàüsàni prayaccha me ..
     ràjà tamabravãddhçùño yanme màüsàni yàcase .
     etadyacchàmi te sadyaþ svamàüsaü tulayà dhçtam ..
     evamuktvà svamàüsàni kapotena samaü nçpaþ .
     utkçtya tolayàmàsa prahçùño manasà tataþ ..
     tulayà dhriyamàõastu kapoto vyatiricyate .
     puna÷cotkçtya màüsàni tataþ pràdàt sa pàrthivaþ na vidyate yadà màüsaü kapotena samaü kvacit .
     tataþ prakùãõamàüso'pi sàdhuþ sukhayate param ..
     yadà tena na tulyaü tat sa tulàmàruhat svayam .
     antaþpurastrãùu na ràjye na ca jãvite ..
     karuõàsaktacittena tenàpekùà kçtà kvacit .
     paraduþkhàturà nityaü svasukhàni mahantyapi ..
     nàpekùante mahàtmànaþ sarvabhåtahite ratàþ .
     paràthamudyatàþ santaþ santaþ kiü kiü na kurvate ..
     tàdçgapyambudhervàri jaladaistat prapãyate .
     eka eva satàü màrgo yadaïgãkçtapàlanam ..
     dahantamakarot kroóe pàvakaü yadapàü patiþ .
     àtmànaü pãóayitvàpi sàdhuþ sukhayate param ..
     hlàdayan tàpitàn vçkùo duþkha¤ca sahate svayam atha tasmin samàråóhe puùpavarùaü papàta ca ..
     devadundubhayo nedustulàmau÷ãnare nçpe .
     tatastasya tadà j¤àtvà vàkyaü caitadabhàùata ..
     ÷akraþ svaråpamàsthàya dharme ràj¤aþ paristhitim .
     indro'hamasmi bhadraü te kapoto havyavàhanaþ ..
     jij¤àsamànau tvàü ràjannimaü yaj¤amupàgatau .
     mahàkàruõikeneha yat kçtaü tat suduùkaram ..
     naiva pårve nçpà÷cakrunaü kariùyanti càpare .
     yatte màüsàni gàtrebhyaþ samutkçttàni pàrthiva ..
     eùà te ÷à÷vatã kãrtirlokànanubhaviùyati .
     diùyaråpadhara÷caiva pàlayitvà mahãü ciram ..
     sarvàn lokànatikramya brahmalokaü gamiùyati .
     eva muktvà tamindràgnã jagmatustrida÷àlayam .
     ràjà tu kratumiùñà taü mumude devatàü tadà ..>% iti vahnipuràõe ÷iverupàkhyànanàmàdhyàyaþ ..

#<÷ivikà>#, strã, (÷ivaü karàtãti . ÷iva + õic tato õvul . ñàpi ata itvam .) yànavi÷eùaþ . jhàüpàn iti khyàtaþ . iti bharataþ .. óulã iti pàlko iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . yàpyayànam 2 . ityamaraþ .. ÷ivãrathaþ 3 . iti hàràvalã .. taddànavidhiryathà -- vahniruvàca .
     %<÷çõu tàvanmahãpàla mahàdànamanuttamam .
     yena vai dattamàtreõa mucyate narakàrõavàt ..
     màrga÷orghe ÷ubhe pakùe samupoùya harerdine .
     màghaphàlgunayorvàpi vai÷àkhasya ÷aratsu ca ..
     dvàda÷yàü harimabhyarca kalasoparisaüsthitam .
     ÷ivikàü cakravaü÷otthàü çjudàrumayãü tathà ..
     ànãya sannidhiü viùõoþ ÷ubhracchatrasamanvitàm saübhåùya ca sageõóåkàü jàgaraü tatra kàrayet ..
     vidyàbhijanasampannavidagdhaü ÷àstravittamam .
     àj¤àsàraü ÷uciü dakùaü kalatràpatyabhåùitam ..
     pràtaþ sabhàryamabhyarcya vàsobhiþ svarõabhåùaõaiþ .
     upànacchurikàü khaïgàü paññaka¤cukaveõukàm ..
     àdar÷asthagikàü pànãyapàtraü kàüsyabhàjanam .
     catvàro vçùabhà deyà dhenavaþ ÷ubhalakùaõàþ ..
     ÷ivikàvàhakànàntu tathà chatrasya dhàrake .
     vçttirdeyà tathànna¤ca varùànnaü bràhmaõasya tu ..
     varùe varùe punardeyaü bràhmaõasya tadaiva tu .
     vçttireva tvasampattau varùe varùe'pi vàrùikã ..
     ihàmutràtapatràõaü kuru ke÷ava me prabho .
     tvatprãõanàya me dattaü ÷àstravidbràhmaõàya vai ..
     yat prabho ÷ivikàü deva prãto bhava janàrdana .
     dattavàn j¤ànaviduùe sapatnãkàya puttriõe ..
     suràpastayakçtsaïgã vrahmahà gurutalpagaþ .
     ÷ivikàüdànamàhàtmyàt mucyate nàtra saü÷ayaþ ..
     pitçpakùànmàtçpakùàn patnãpakùàüstathaiva ca .
     àtmànaü bandhupakùàü÷ca tàrayennarakàrõavàt ..
     bhuktvà sa vipulàn bhogàn ihàmutra sukhapradàn .
     sapatnãkaþ sapitçko viùõusàyujyama÷nu te ..>% iti vahnipuràõe ÷ivikàdànàdhyàyaþ ..

#<÷ivipiùñaþ>#, puü, mahàdevaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷ipiviùña÷abdàrtho'pyatra ..

#<÷iviraü>#, klã, (÷erate ràjabalànyatra . ÷ãïa svapne + bàhulakàt kiracpratyayena sàdhu . ityuõàdivçttau ujjvaladattaþ . 1 . 54 .) nive÷aþ . ityamaraþ .. dve àgantukasainyavàse . kañake ityanye . nçpasya målasthàne ityeke . iti bharataþ ..
     %<÷ivirantu nive÷e ca klãvantu yuddhave÷mani ..>% ityuõàdikoùaþ .. * .. atha ÷iviralakùaõam . ÷rãbhagavànuvàca .
     %<÷iviraü parikhàyuktamuccaiþpràkàraveùñitam .
     yuktadvàda÷advàra¤ca siühadvàrapuraskçtam ..
     yuktaü citraivvicitrai÷ca kçtrimai÷ca kapàñakaiþ .
     niùiddhavçkùarahitaü prasiddhe÷ca puraskçtam .
     sulakùaõaü candravedhaü pràïgaõa¤ca tathaiva ca ..>% tatra vihitaniùiddhakàùñhe yathà -- vi÷vakàruruvàca .
     %<kasya kasya taroþ kàùñhaü pra÷astaü ÷ivire prabho .
     amaïgala¤ca keùàü và sarvaü màü vaktumarhasi ..
     ÷rãbhagavànuvàca .
     à÷rame nàrikela÷ca gçhiõà¤ca dhanapradaþ .
     ÷ivirasya yadã÷àne pårve puttrapradastaruþ ..
     sarvatra maïgalàrha÷ca taruràjo manoharaþ .
     rasàlavçkùaþ pårvasmin nçõàü sampatpradastathà ..
     ÷ubhaprada÷ca sarvatra surakàro ni÷àmaya .
     vilva÷ca panasa÷caiva jamboro vadarã tathà ..
     prajàprada¤ca pårvasmin dakùiõe dhanadastathà .
     sampatprada÷ca sarvatra yato hi vardhate gçhã ..
     jambu vçkùa÷ca dàóimbaþ kadalyàmràtakastathà .
     bandhuprada÷ca pårvasmin dakùiõe mitradastathà ..
     sarvatra ÷ubhada÷caiva dhanaputtra÷ubhapradaþ .
     harùaprado guvàka÷ca dakùiõe pa÷cime tathà ..
     ã÷àne sukhada÷caiva sarvatraivaü ni÷àmaya .
     sarvatra campakaþ ÷uddho bhuvi bhadrapradastathà ..
     alàvu÷càpi kuùmàõóaü màyàmbu÷ca sukàmukaþ .
     kharjårã karkañã càpi ÷ivire maïgalapradàþ ..
     vàståkaþ kàravella÷ca vàrtàku÷ca ÷ubhapradàþ .
     latàphala¤ca ÷ubhadaü sarvaü sarvatra ni÷citam .. * ..
     pra÷astaü kathitaü kàro nisiddha¤ca ni÷àmaya .
     vanyavçkùo niùiddha÷ca ÷ivire nagare'pi ca ..
     vaño nisiddhaþ ÷ivire nityaü caurabhayaü tataþ .
     nagareùu prasiddha÷ca dar÷anàt puõyadastathà ..
     he kàro tintióãvçkùo yatnàttaü parivarjaya .
     ÷areõa dhanahàniþ syàt prajàhànirbhavet dhruvam ..
     ÷ivire'tiniùiddha÷ca nagare ki¤cideva ca .
     na niùiddhaþ praùiddha÷ca nagareùu tathà pure ..
     vàñyàmatiniùiddha÷ca pràj¤astaü parivarjayet .
     kharjåra÷ca óahu÷caiva niùiddhaþ ÷ivire tathà ..
     na niùiddhaþ prasiddha÷ca gràmeùu nagareùu ca .
     vçkùa÷ca canakàdãnàü dhànya¤ca maïgalapradam ..
     gràmeùu nagare càpi ÷ivire ca tathaiva ca .
     ikùuvçkùa÷ca ÷ubhadaþ santataü ÷ubhadastathà ..
     a÷oka÷ca ÷irãùa÷ca kadamba÷ca ÷ubhapradaþ .
     kaccã haridrà ÷ubhadà ÷ubhada÷càrdrakastathà ..
     harãtakã ca ÷ubhadà gràmeùu nagareùu ca ..
     na vàñyàü bhadradà nityaü tathà càmalakã dhruvam ..
     gajànàmasthi ÷ubhadama÷vànà¤ca tathaiva ca .
     kalyàõamuccaiþ÷ravasàü vàstau sthàpanakàriõàm ..
     na ÷ubhapradamanye ùàmucchannakàraõaü param .
     vànaràõàü naràõà¤ca gardabhànàü gavàmapi ..
     kukkuràõàü ÷çgàlànàü màrjàràõàmabhadrakam .
     bheñakànàü ÷åkarànàü sarveùà¤cà÷ubhapradam ..
     ã÷àne càpi pårvasmin pa÷cime ca tathottare .
     ÷ivirasya jalaü bhadramanyatrà÷ubhameva ca .. * ..
     dãrghe prasthe samàna¤ca na kuryànmandiraü budhaþ .
     caturasre gçhe kàro gçhiõàü dhananà÷anam ..
     dãrghaprasthaþ parimito netràïkenàpi saühçtam .
     ÷ånyena rahitaü bhadraü ÷ånyaü ÷ånyapradaü nçõàm ..
     prasthe hastadvayàt pårvaü dãrghe hastatrayaü tathà .
     gçhiõàü ÷ubhadaü dvàraü pràkàrasya gçhasya ca .
     na madhyade÷e kartavyaü ki¤cinnyånàdhike ÷ubham ..
     caturasraü candravedhaü ÷iviraü maïgalapradam .
     abhadraü såryavedha¤ca ÷iviraü maïgalàpradam .
     abhadradaü såryavedhaü pràïgana¤ca tathaiva ca ..
     ÷iviràbhyantare bhadrà sthàpità tulasã nçõà dhanaputtrapradàtrã ca puõyadà haribhaktidà ..
     prabhàte tulasãü dçùñvà svarõadànaphalaü labhet .
     màlatã yåthikà kundamàdhavã ketakã tathà ..
     nàge÷varaü mallikà ca kà¤canaü vakulaü ÷ubham .
     aparàjità ca subhadà teùàmudyànamãpsitam ..
     pårve ca dakùiõe caiva ÷ubhadaü nàtra saü÷ayaþ .
     årdhvaü ùoóa÷ahastebhyo naivaü kuryàdgçhaü gçhã ..
     årdhvaü viü÷ati hastebhyaþ pràkàraü na ÷ubhapradam .
     såtradhàraü tailakàraü svarõakàra¤ca hãrakam ..
     vàñãmåle gràmamadhye na kuryàt sthàpanaü budhaþ .
     bràhmaõaü kùattriyaü vai÷yaü sacchådraü gaõakaü ÷ubham ..
     bhaññaü vaidyaü puùpakàraü sthàpayet ÷iviràntike .. * prasthe ca parikhàmànaü ÷atahastaü pra÷astakam .
     paritaþ ÷iviràõà¤ca gambhãraü da÷ahastakam ..
     saïketapårvaka¤caiva parikhàdvàramãpsitam .
     ÷atrãragamyaü mitrasya gamyameva sukhena ca ..
     ÷àlmalãnàü tintióãnàü hintàlànàü tathaiva ca .
     nimbànàü sindhåvàràõàü uóambaràõàmabhadrakam ..
     dhuståràõàü vañànà¤càpyeraõóànàmavà¤chitam .
     eteùàmatiriktànàü ÷ivire kàùñhamãpsitam ..
     vçkùa¤ca vajrahatakaü dårato varjayedbudhaþ .
     puttradàradhanaü hanyàdityàha kamalodbhavaþ ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 102 adhyàyaþ

#<÷ivãrathaþ>#, puü, yàpyayànam . iti hàràvalã ..

#<÷iveùñaþ>#, puü, (÷ivasya iùñaþ .) vakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷ivapriye, tri ..

#<÷iveùñà>#, strã, (÷ivasya iùñà priyà .) dårvà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷i÷iraþ>#, puü, (÷a÷ati itastato gacchatãti . ÷a÷a + kirac pratyayena sàdhuþ .) himaþ . iti medinã .. (viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 110 .
     %<÷abdàtigaþ ÷abdasahaþ ÷i÷iraþ ÷arvarãkaraþ ..>%)

#<÷i÷iraþ>#, puü, klã, (÷a÷ati gacchati vçkùàdi÷obhà yasmàt . ÷a÷a + %<ajira÷i÷ira÷ithileti .>% uõà 01 . 54 . iti kiracpratyayena sàdhuþ .) çtuvi÷eùaþ . ityamaraþ .. sa tu màghaphàlgunamàsadvayàtmakaþ . tatparyàyaþ . kampanaþ 2 ÷ãtaþ 3 himakåñaþ 4 koñanaþ 5 . kacit pustake koñanasthàne koóava iti pàñhaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. tatkàlãnajalaguõà jala÷abda draùñavyàþ .. * .. tatra jàtaphalam ..
     %<miùñànnabhogã madhurapraõàdã kalatrapçttràdiyutaþ kùudhàrtaþ .
     krodhã sudhã÷càrukalevara÷ca yasya prasåtiþ ÷i÷iràbhidhàne ..>% iti koùñhãpradãpaþ .. * .. tatra varõanãyàni . karãyadhåpaþ kundaþ padmanàhaþ ÷i÷irotkarùa÷ca . iti kavikalpalatà .. * .. asya guõàþ !
     %<÷i÷iraü ÷ãtalaü vçùyaü ÷ãtaü vàtaprakopaõam .>% iti ràjavallabhaþ .. api ca .
     %<÷i÷iraþ ÷ãtalo'tãvaråkùo vàtàgnivardhanaþ .>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<÷i÷iraþ>#, tri, (÷a÷a plutagatau + kiracpratyayena sàdhuþ .) ÷ãtaguõayuktaþ . yathàha amaraþ .
     %<÷ãtaü guõe tadvadarthàþ suùãmaþ ÷i÷iro jaóaþ .
     tuùàraþ ÷ãtalaþ ÷ãto himaþ saptànyaliïgakàþ ..>% (yathà, raghuþ . 14 . 3 . ànandajaþ ÷okajama÷ru vàùpastayora÷ãtaü ÷i÷iro bibheda ..)

#<÷i÷uþ>#, puü, (÷yatãti . ÷o + %<÷aþ kit sanvacca .>% uõà 0 1 . 21 . iti uþ .) bàlakaþ . tatparyàyaþ . potaþ 2 pàkaþ 3 arbhakaþ 4 óimbhaþ 5 pçthukaþ 6 ÷àvakaþ 7 . ityamaraþ .. ÷àvaþ 8 . arbhaþ 9 ÷i÷ukaþ 10 potakaþ 11 bhiùñakaþ 12 iti ÷abdaratnàvalã .. garbhaþ 13 . iti jañàdharaþ .. tasya lakùaõàdi yathà . vçddha÷àtàtapaþ .
     %<÷i÷orabhyukùaõaü proktaü bàlasyàcamanaü smçtam .
     rajasvalàdi saüspç÷ya snàtavyantu kumàrakaiþ ..
     pràk cåóàkaraõàdbàlaþ pràgannaprà÷anàcchi÷uþ .
     kumàrastu sa vij¤eyo yàvanmau¤jã na bandhanam ..>% iti gopàlanyàyapa¤cànanakçtasmçtinirõayaþ .. api ca .
     %<caturthàdvatsaràdårdhvaü yàvadaùñau samà vayaþ .
     ÷i÷orvrataü prakurvanti gurusambandhibàndhavàþ ..>% iti brahmapuràõavacanam ..
     %<jàtamàtraþ ÷i÷ustàvat yàvadaùñau samà vayaþ .
     sa hi garbhasamo j¤eyo vyaktimàtrapradar÷akaþ ..
     bhakùyàbhakùye tathà peye vàcyàvàcye tathànçte .
     tasmin kàle na doùaþ syàt sa yàvannopanãyate ..>% iti manuvacanam .. * .. tasyàdhyàpanakramo yathà --
     %<pràïmukho gururàsãno varuõàbhimukhaü ÷i÷um adhyàpayecca prathamaü dvijà÷ãrbhiþ prapåjitam ..>% iti malamàsatattve bçhaspativanam .. * .. ÷i÷uputtraü tyaktvà pravrajyà÷ramaniùedho yathà --
     %<màtaraü pitaraü vçddhaü bhàryà¤caiva pativratàm .
     ÷i÷u¤ca tanayaü hitvà nàvadhåtà÷ramaü vrajet ..>% iti mahànirvàõatantram .. anyadbàla÷abde draùñavyam .. * .. (kumàraþ . kàrtikeyaþ yathà, mahàbhàrate . 3 . 231 . 4 .
     %<÷i÷uþ ÷ãghraþ ÷uci÷caõóo dãptavarõaþ ÷ubhànanaþ ..>%)

#<÷i÷ukaþ>#, puü, (÷i÷oriva pratikçtiþ . ÷i÷u + ivàrthe kan .) jalajantuvi÷eùaþ . ÷u÷uk iti bhàùà . tatparyàyaþ . ulåpã 2 . ityamaraþ .. dve upala iti khyàte ati ca¤cale matsye . ÷i÷u màràkçtirmatsyabhedaþ ulåpã . iti kaliïgàdayaþ . ÷o÷u iti khyàto matsyavi÷eùaþ ulåpãtyanye . bhàügàla iti khyàte ityeke . ÷i÷umàra eva ucyate iti sarvasvam . tathà ca ratnakoùàdau %<culupã ÷i÷umàraþ syàdulåpã ÷i÷ukastathà .>% årdhvaü lumpati bhràmyati ulåpã lupa ë ÷apa¤au chede utpårvaþ grahàditvàõõin manãùàditvàt talopaþ lordãrgha÷ca dvihrasvokàro'pi . %<÷i÷ukastålupã bàlaþ proùñhã tu sapharã dvayoþ .>% iti vàcaspatiþ . culupãti cavargàdipàñha iti kecit . ÷i÷uriva ÷i÷ukaþ .
     %<÷i÷ukaþ ÷i÷umàre'pi bàlakolupinorapi ..>% iti rudraþ .. iti bharataþ .. api ca .
     %<ulupã syàdulupãva culumpã culukã tathà .
     ÷i÷uka÷ceti paryàyaþ ÷i÷umàràkçtau jhase .
     kai÷cidutpalamatsye tu paryàyo'yaü nigadyate ..>% iti ÷abdaratnàvalã ..
     %<÷i÷ukaþ ÷i÷umàra÷ca sa ca gràho varàhakaþ ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. * .. ÷i÷umàraþ . (yathà, mahàbhàrate . 12 . 29 . 27 .
     %<kårmàn karkañakàn nakràn makaràn ÷i÷ukànapi ..>%) bàlakaþ . iti medinã .. (yathà, kathàsaritsàgare . 21 . 39 .
     %<÷i÷ukadvayasaüyuktà bràhmaõã kàpi durgatà .
     dvàri sthità mahàràja devadar÷anakàïkùiõã ..>%) vçkùavi÷eùaþ . iti hemacandraþ ..

#<÷i÷ugandhà>#, strã, (÷i÷organdho yatra .) mallikàvi÷eùaþ . yathà --
     %<lakùmãpatirlavaïge syàt nomàlã navamàlikà ÷i÷ugandhà madhumallã tathà karuõamallyatha ..>% iti ÷abdamàlà ..

#<÷i÷ucàndràyaõaü>#, klã, (÷i÷uriva càndràyaõam . svalpacàndràyaõamityarthaþ .) vratavi÷eùaþ . yathà,
     %<caturaþ pràtara÷nãyàt piõóàn vipraþ samàhitaþ .
     caturo'stamite sårye ÷i÷ucàndràyaõaü smçtam ..>% iti manuþ ..

#<÷i÷utà>#, strã, (÷i÷orbhàvaþ . ÷i÷u + tal .) ÷i÷utvam . ÷i÷oravasthà . iti jañàdharaþ ..

#<÷i÷utvaü>#, klã, (÷i÷orbhàvaþ . ÷i÷u + tva .) ÷ai÷avam . ityamaraþ .. tatparyàyaþ bàlya÷abde draùñavyaþ ..

#<÷i÷upàlaþ>#, puü, cedide÷ãyaràjaþ . sa tu kçùõena hataþ . ÷i÷upàlavadhakàvyaü màghena kçtamà tatparyàyaþ . damadhoùasutaþ 2 caidyaþ 3 cadi ràó 4 . iti jañàdharaþ .. ÷i÷upàlakaþ 5 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, bhàgavate . 7 . 10 . 38 .
     %<tàvihàtha punarjàtau ÷i÷upàlakaråùajau .
     harau vairànubandhena pa÷yataste samãyatuþ ..>%)

#<÷i÷upàlakaþ>#, puü, ÷i÷upàla + svàrthe kan .) damaghoùasutaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. kelikadambavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. (÷i÷uü pàlayatãti . pàli + õval .) bàlakapàlake, tri .

#<÷i÷upàlahà>#, [n] puü, (÷i÷upàlaü hatavàniti . han + kvip .) ÷rãkçùõaþ . iti hemacandraþ ..

#<÷i÷ubhàvaþ>#, puü, (÷i÷orbhàvaþ .) ÷i÷utvam . tàntrikabhàvavi÷eùaþ . yathà --
     %<uktànukta¤ca yatki¤cit kriyate sarvadà priye .
     ÷i÷abhàva iti khyàtaþ sarvatantreùu gopitaþ ..>% iti tantram ..

#<÷i÷umàraþ>#, puü, (÷i÷ån màrayatãti . mç + õic + aõ .) jalajantubhedaþ . ÷oüùa iti ÷u÷uk iti ca khyàtaþ . ityamarabharatau .. (yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 24 . 30 . %<nãlaïgoþ kçmiþ samudràya ÷i÷umàro himavate hastã ..>% * ..) asya paryàyaþ ÷i÷uka÷abde draùñavyaþ . asya gaõanà guõà÷ca pàdi÷abde draùñavyàþ .. tàràtmakàcyutaþ . iti medinã .. tadvivaraõaü yathà --
     %<÷i÷umàrastu yaþ proktaþ sa dhruvo yatra tiùñhati .
     sannive÷a¤ca tasyàpi ÷çõuùva munisattama ..
     yadahnà kurute pàpaü dçùñvà tanni÷i mucyate .
     tàvatya÷cai va tàràstàþ ÷i÷umàrà÷rità divi ..
     tàvantyeva tu varùàõi jãvantyabhyadhikàni tu .
     uttànapàdastasyàtha vij¤eyo'pyuttaro hanuþ ..
     yakùo'dhara÷ca vij¤eyo dharmo mårdhànamà÷ritaþ .
     hçdi nàràyaõa÷càste a÷vinau pårvapàdayoþ ..
     varuõa÷càryamà caiva pa÷cime tasya sakthinã .
     ÷i÷naü saüvatsarastasya mitro'pànaü samà÷ritaþ ..
     pucche'gni÷ca mahendra÷ca ka÷yapo'tha tato dhruvaþ .
     tàrakà ÷i÷umàrasya nàstameti catuùñayam ..
     ityeùa sannive÷o'yaü pçthivyàü jyotiùàü tathà .
     dvãpànàmudadhãnà¤ca parvatànà¤ca kãrtitaþ ..
     varùàõà¤ca nadãnà¤ca ye ca teùu vasanti vai .
     taiùàü svaråpamàkhyàtaü saükùepaþ ÷råyatàü punaþ ..
     padantu vaiùõavaþ kàyastato vipra vasundharà .
     padmàkàrà samudbhåtà parvatàbdhyàdisaüyutà ..
     jyotãüùi viùõurbhuvanàni viùõurvanàni viùõurvidi÷o di÷a÷ca .
     nadyaþ samudrà÷ca sa eva sarvaü yadasti yannàsti ca vipravarya ..
     j¤ànasvaråpo bhagavàn yato'sà va÷eùamårtirna tu vastubhåtaþ .
     tato hi ÷ailàbdhidharàdibhedàn jànãhi vij¤ànavijmbhitàni ..
     yadà hi ÷uddhaü nijaråpasarvaü karmakùaye j¤ànamayàstadoùam .
     tadà hi saïkalpataroþ phalàni bhavanti no vastuùu vastubhedàþ ..
     mahoghañatvaü ghañataþ kapàlikà kapàlikàcårõarajastato'pyanuþ .
     janaiþ svakarmastimitàtmani÷cayaisalakùyate vastu kimatra vastu ..>% iti viùõupuràõe 2 aü÷e 12 adhyàyaþ .. * .. api ca . %<kecidetajjyotiranãkaü ÷i÷umàrasaüsthànena bhagavato vàsudevasya yogadhàraõàyàmanuvarõayanti . yasya pucchàgre'vàk÷irasaþ kuõóalãbhåtadehasya ghruva upakëptaþ . tasya làïgåle prajàpatiþ agnirindro dharma iti pucchamåle dhàtà vidhàtà ca kañyàü saptarùayaþ .. tasya dakùiõàvartakuõóalãbhåta÷arãrasya yànyudagayanàni dakùiõapàr÷ve nakùatràõi upakalpayanti . dakùiõàyanàni tu savye yathà ÷i÷umàrasya kuõóalàbhogasannive÷asya pàr÷vayorubhayorapyavayavàþ samasaükhyà bhavanti . pçùñhe tvajavãthã àükà÷agaïgà codarataþ . punarvasupuùyau dakùiõavàmayoþ ÷roõyoràdrà÷leùà ca dakùiõavàmayoþ pàdayorabhijiduttaràùàóhe dakùiõavàmayornàsikayoryayàsaükhyaü ÷ravaõapårvàùàóhe dakùiõavàmayorlocanayordhaniùñhàmåla¤ca dakùiõavàmayoþ karõayo rmaghàdãnyaùñanakùatràõi dakùiõàyanàni vàmapàr÷vavadhniùu yu¤jãta . vadhniùu asthiùu . tathaiva mçga÷ãrùàdãnyudagayanàni dakùiõapàr÷veùu pràti lomyena yu¤jãta . ÷atabhiùà jyeùñhe skandhayordakùiõavàmayornyaset . uttaràhanàvagastyaþ adharàhanau yamaþ mukhe càïgàrakaþ ÷anai÷cara upasthe bçhaspatiþ kakudi vakùasyàdityo hçdaye nàràyaõo manasi candro nàbhyàmu÷anàstanayora÷vinau budhaþ pràõàpànayo ràhurgale ketavaþ sarvàïgeùu ràmasu sarve tàràgaõàþ . etaduhaiva bhagavato viùõoþ sarvadevatàmayaü råpamaharahaþ sandhyàyàü prayato vàgyato nirãkùamàõa upatiùñheta namo namo jyotirlokàya kàlàyanàyànimiùàü pataye mahàpuruùàyàbhidhãmahãti . graharkùatàràmayamàdhidaivikaü pàpàpahaü mantrakçtàü trikàlam . namasyataþ smarato và trikàlaü na÷yeta tatkàlajamà÷u pàpam ..>% iti ÷ràbhàgavate 5 skandhe ÷i÷umàrasaüsthànam 23 adhyàyaþ ..

#<÷i÷uvàhakaþ>#, puü, (÷i÷uü vahatãti . vaha + õvul . vanacchàgalaþ . iti hemacandraþ .. bàlakavoóhari, tri ..

#<÷i÷uvàhyakaþ>#, puü, (÷i÷urvàhyo yasya . tataþ kan . vanacchàgaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷i÷naþ>#, puü, (÷a÷atãti . ÷a÷a + bàhulakàt nakpratyayena sàdhuþ .) meóhraþ . ityamaraþ .. (yathà, bhàgavate . 2 . 6 . 8 .
     %<paüsaþ ÷i÷na upasthastu prajàtyànandanirvçteþ ..>%) asya paryàyaþ liïga÷abde draùñavyaþ ..

#<÷i÷vidànaþ>#, tri, (÷vetitumicchatãti . ÷vita + san + %<÷viterda÷ca .>% uõàø 2 . 93 . iti ànac sano luk takàrasya ca dakàraþ . pàpakarmà . tatparyàyaþ . kçùõakarmà 2 . ityamaraþ .. dve pàpàcàre . ÷a÷vannindyate'sau ÷i÷vidàno manãùàdiþ dvitàlavyaþ . kçùõaü pàpàcàratvàt malinaü karmàsya kçùõakarmà . kecittu akçùõakarmà iti pañhanti . dve niùpàpe . ÷vidi ÷aukle ityasya kàne ÷i÷vidànaþ . akçùõaü niùpàpatvàt ÷uklaü karmàsya akçùõakarmà ÷uklakarmà ityarthaþ . iti vyàcakùate ca . iti bharataþ .. * ..
     %<÷i÷vidànaþ kçùõakarmà ÷uklakarmeti kasyacit ..>% iti jañàdharaþ .. (yathà, pradyumnavijaye . 7 . aïke .
     %<khàïgika ! chidyatàü chidyatàü eùa kùudraþ ÷i÷vidànaþ ..>%)

#<÷iùa>#, vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) ÷eùati . iti durgàdàsaþ ..

#<÷iùa>#, ë gha au vi÷eùe . iti kavikalpadrumaþ .. (rudhàø-paraø-sakaø-aniñ .) vi÷eùa upara¤janam . ë, a÷iùat . dha, vi÷inaùñi smaraü mårtyà yaþ . iti halàyudhaþ . mårtivi÷iùñaü karoti ityarthaþ . au, ÷eùñà . iti durgàdàsaþ .

#<÷iùa>#, ki asarvopayoge . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-pakùe-bhvàø-sakaø-señ . asarvopayogaþ pari÷eùãkaraõam . ki, ÷eùayati ÷eùati ya÷orà÷iü lokaþ ava÷iùñaü karoti ityarthaþ . verati÷àyane ÷iùa kiranuvartate . ki, vi÷eùayati vi÷eùati sampattyà bhåpaü vidhiþ . iti durgàdàsaþ ..

#<÷iùñaþ>#, tri, (÷àsa + ktaþ . %<÷àsa idaïhaloþ .>% 6 . 4 . 34 . iti upadhàyà ikàraþ . %<÷àsivasighasãnà¤ca .>% 8 . 3 . 60 iti sasya ùaþ .) ÷àntaþ . subuddhiþ . dhãraþ . tasya lakùaõaü yathà --
     %<na pànipàdacapalo na netracapalo muniþ .
     na ca vàgaïgacapala iti ÷iùñasya lakùaõam ..>% iti mahàbhàrate a÷vamedhaparva .. apica .
     %<dharmo nàbhigato yaistu vedaþ saparibçühaõaþ .
     te ÷iùñhà bràhmaõàþ proktà nityamàtmaguõànvitàþ ..>% iti kaurma upavibhàge 24 adhyàyaþ .. * .. anyacca .
     %<vi÷eùa÷abdaniùñhastu ÷eùaþ ÷iùñaþ pracakùate .
     manvantareùu ye ÷iùñà ihatiùñhanti dhàrmikàþ ..
     manuþ saptarùaya÷cava lokasantànakàraõàt .
     tiùñhantãha ca dharmàthaü tàn ÷iùñàn paricakùate .
     taiþ ÷iùñaiþ pàlitadharmaþ sthàpyate vai yuge yuge ..>% iti màtsye 120 adhyàyaþ .. (ava÷iùñaþ . yathà, gãtàyàm . 4 . 30 .
     %<yaj¤a÷iùñàmçtabhujo yànti brahmasanàtanam ..>%

#<÷iùñàcàraþ>#, puü, (÷iùña àcàraþ . ÷iùñànàmàcàro và .) sàdhuvyavahàraþ . yathà --
     %<tataþ smàrtaþ smçto dharmo varõà÷ramavibhàga÷aþ .
     evaü vai dvividho dharmaþ ÷iùñàcàraþ sa ucyate ..
     trayã vàrtà daõóanãtiþ prajà varõà÷ramejyayà .
     ÷iùñairàcaryate yasmàt ÷iùñàcàraþ sa ÷à÷vataþ ..
     dànaü yatyaü tapo'lobho vidyejyà påjanaü damaþ .
     aùñau vàni caritràõi ÷iùñàcàrasya lakùaõam ..
     ÷iùñà yasmàccarantyenaü manuþ saptarùaya÷ca ye .
     manvantareùu sarveùu ÷iùñàcàrastataþ smçtaþ ..
     ÷rutismçtibhyàü vihito dharmo varõà÷ramàtmakaþ .
     ÷iùñàcàravivçddhastu dharmaþ sa sàdhusammataþ ..>% iti màtsye 120 adhyàyaþ ..

#<÷iùñiþ>#, strã, (÷àma + ktin . %<÷àsa idaïhaloþ .>% 6 . 4 . 34 . iti upadhàyà iþ .) àj¤à . ÷àmanam . ityamaraþ .. (yathà, manuþ . 4 . 164 .
     %<anyatra puttràt ÷iùyàdvà ÷iùñyarthaü tàóayettu tau ..>%)

#<÷iùyaþ># tri, (÷iùyate'sàviti . ÷àsa + %<etistu÷àsvçdçjuùaþ kyap .>% 3 . 1 . 109 . iti kyap . %<÷àma idaïhaloþ .>% 6 . 4 . 34 . iti iþ . %<÷àsavamãti>% . 8 . 3 . 60 . iti ùaþ .) upade÷yaþ . tatparyàyaþ . chàtraþ 2 antevàsã 3 . ityamaraþ .. antesat 4 . anteùadaþ 5 . yathà --
     %<chàtràntevàsi÷iùyànteùada ekàrthatà ime ..>% iti jañàdharaþ .. tasya lakùaõaü yathà --
     %<vàïmanaþ kàyavasubhirguru÷u÷råùaõe rataþ .
     etàdç÷aguõopetaþ ÷iùyo bhavati nàrada ..
     devatàcàrya÷u÷råùàü manovàkkàyakarmabhiþ .
     ÷uddhabhàvo mahotsàho boddhà ÷iùya iti smçtaþ ..>% iti dãkùàtattvam .. apica .
     %<÷ànto vinãtaþ ÷uddhàtmà ÷raddhàvàn dhàraõakùamaþ .
     samartha÷ca kulãna÷ca pràj¤aþ maccarito vratã .
     evamàdiguõairyuktaþ ÷iùyo bhavati nànyathà .. * ..>% niùiddha÷iùyalakùaõamàha .
     %<pàpine kråraceùñàya ÷añhàya kçpaõàya ca .
     dãnàyàcàra÷ånyàya mantradveùaparàya ca ..
     nindakàya ca mårkhàya tãrthadveùaparàya ca .
     bhaktihãnàya deve÷i na deyà malinàya ca ..
     murutà ÷iùyatà vàpi tayorvatsaravàsataþ ..>% tathà coktaü sàrasaügrahe .
     %<madguruþ svà÷ritaü ÷iùyaü varùamekaü parãkùayet .
     varùekena bhavedyogyo vipro guõasamanvitaþ ..
     varùadvayena ràjanyo vai÷yastu vatsaraistribhiþ .
     caturbhirvatsaraiþ ÷ådraþ kathità ÷iùyayogyatà ..>% iti tantrasàraþ .. * .. anyacca .
     %<àcàre ÷àsayedyastu sa àcàrya udàhçta .
     yastvàcàryaparàdhãnastadvàkyaü ÷àsyate hçdi .
     ÷àmane sthiravçtti÷ca ÷iùyaþ sadbhirudàhçtaþ ..
     evaü lakùaõasaüyuktaü ÷iùyaü sarvaguõànvitam .
     adhyàpayedvidhànena mantraratnamanuttamam ..>% iti pàdmottarakhaõóe 25 adhyàyaþ .. * .. puttra÷iùyayostulyatvaü yathà --
     %<yathà puttrastathà ÷iùyo na bhedaþ pattra÷iùyayoþ .
     tarpaõe piõóadàne ca pàlane paripoùaõe ..
     yathàgnidàtà puttra÷ca tathà ÷iùya÷ca ni÷citam .
     itãdaü kàõva÷àkhàyàmuvàca kamalodbhavaþ ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 61 adhyàyaþ .. puttra÷iùyàbhyàü vi÷eùo yathà -- sanatkumàra uvàca .
     %<puttra evàsmi deve÷a yataþ ÷iùyo'smyahaü vibho .
     na vi÷eùo'sti puttrasya ÷iùyasya ca pitàmaha ..
     brahmovàca .
     vi÷eùaþ ÷iùyaputtràbhyàü vidyate dharmanandana .
     dharmakarmasamàyoge tathàpi gadataþ ÷çõu ..
     punnàmno narakàttràti puttrasteneha gãyate .
     ÷eùapàpaharaþ ÷iùyaitãyaü vaidikã ÷rutiþ ..
     sanat kumàra uvàca .
     ko'yaü punnàmako deva narakàttràti puttrakaþ .
     kasmàccheùaü tataþ pàpaü harecchiùya÷ca tadvada ..>% iti vàmane 57 adhyàyaþ .. brahmovàca .
     %<ataþ paraü pravakùyàmi ÷eùapàpasya lakùaõam .
     çõaü devarùibhåtànàü manuùyàõàü vi÷eùataþ ..
     pitéõà¤ca dvija÷reùñha sarvavarõeùu caikataþ .
     oü kàràdinivçtti÷ca pàpakàryakçti÷ca yà ..
     hatyàdikaü mahàpàpaü tvagamyàgamanaü tathà .
     ghçtàdivikrayaü ghoraü caõóàlàdipratigraham ..
     svadoùagopanaü pàpaü paradoùaprakà÷anam .
     ãrùyàviddhaü vàkyaduùñaü niùñhuratvaü ùaóambaram ..
     óhàkitvaü tàlavàditvaü nàmnà vàcàpyadharmajam .
     màraõatvamadhàrmikyaü narakàvahamucyate ..
     etaiþ pàpai÷ca saüyuktaþ pàtyate yadi ÷aïkaram .
     j¤ànàdhikama÷eùeõa ÷eùàt pàpàt jayettataþ ..
     ÷àrãraü vàcikaü yattu mànasaü trividhaü tathà .
     pitçmàtçkçtaü yacca kçtaü yaccà÷ritairnaraiþ ..
     j¤àtibhirbàndhavai÷càpi tasmin janmani dharmaja tatsarvaü vilayaü yàti karmaõà suta÷iùyayoþ ..
     tasmàt puttra÷ca ÷iùya÷ca vidhàtavyo vipa÷cità .
     ÷rutamarthamabhidhyàya ÷iùyàt ÷reùñhataraþ sutaþ .
     ÷eùàttàrayate ÷iùyaþ sarvatraiva hi puttrakaþ ..>% iti vàmane 58 adhyàyaþ ..

#<÷ihlaþ>#, puü, ÷ihlakaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<÷ihlakaþ>#, puü, (÷ihla eva . svàrthe kan .) gandhadravyavi÷eùaþ . ÷ilàrasaþ . ÷ihlà iti lovàn iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . kapinàmà 2 kapiþ 3 tailam 4 kçtrimam 5 kapilaþ 6 calà 7 turuùkaþ 8 muktimuktaþ 9 piõóàtaþ 10 varaþ 11 . iti ratnamàlà .. piõóakaþ 12 sihvaþ 13 yàvanaþ 14 . ityamaraþ .. asyànulepanaguõàþ .
     %<÷ihnakaþ paramà màüsã devadàru murà nakham .
     sarve'mã paramà lakùmã rakùoghnà jvaranà÷anàþ ..>% raukùyaghnà iti và pàñhaþ . iti ràjavallabhaþ .. anyat turuùka÷abde draùñavyam ..

#<÷ã>#, ïa la ¤i svapne . iti kavikalpadrumaþ .. (adàøàtmaø-akaø-señ . ïa la, ÷ete . ¤i, ÷ayito'sti . maõóape ÷ayàmãti gaõakçtànityatvàt parasmaipade ÷apo'lugbhàve ceti ramànàthaþ . vastutastu ÷ete ÷ayaþ pa÷càt ÷aya ivàcaratãti kvau sàdhyam . iti durgàdàmaþ ..

#<÷ãþ>#, strã, (÷ã + kvip .) ÷àntiþ . ÷ayanam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷ãka>#, ç ïa seke . sarpe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-sakaø-señ .) ç, a÷i÷ãkat . ïa, ÷ãkate . iti durgàdàsaþ ..

#<÷ãka>#, ki àmar÷e . seke . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-pakùe bhvàø-sakaø-señ .) ki, ÷ãkayati ÷ãkati . àmar÷aþ spar÷aþ . tathà ca .
     %<candràvatãtaraïgàrdrà ÷ãkayanti ca yadvapuþ .>% iti halàyudhaþ .. vàyavaþ spç÷anti ityarthaþ . bhaññamallastu àmarùaõa iti mårdhvanyaùamadhyaü pañhitvà kùamàrthamàha . iti durgàdàsaþ ..

#<÷ãkaraü>#, klã, (÷ãkyate'neneti . ÷ãka + bàhulakàt araþ .) ÷araladravaþ . iti medinã ..

#<÷ãkaraþ>#, paü, (÷ãkyate'neneti . ÷ãka + bàhulakàt araþ . ityujjvaladattaþ . 3 . 131 .) vàtàdipreritajalakaõà . ityamaraþ .. (yathà, kumàre . 1 . 15 .
     %<bhàgãrathãnirjhara÷ãkaràõàü voóhà muhuþ kampitadevadàruþ ..>%) vàyuþ . iti medinã ..

#<÷ãghraü>#, klã, (÷iïghati vyàpnotãti . ÷igha vyàptau + rakpratyayena sàdhu .) vilambàbhàvaþ . tatparyàyaþ . tvaritam 2 laghu 3 kùipram 4 aram 5 drutam 6 satvaram 7 capalam 8 tårõam 9 avilambitam 10 à÷u 11 . avyayàþ ÷ãghravàcakàþ yathà . sràk 12 jhañiti 13 a¤jasà 14 ahràya 15 sapadi 16 dràk 17 maükùu 18 . ityamaraþ .. tadvaidikaparyàyaþ . nu 1 makùu 2 dravat 3 oùam 4 jãràþ 5 jårõiþ 6 ÷årtàþ 7 ÷åghanà÷aþ 8 ÷ãbham 9 tçùu 10 tåyam 11 tårõiþ 12 ajiram 13 bhuraõyuþ 14 ÷u 15 à÷uþ 16 prà÷aþ 17 tåtujiþ 18 tåtujànaþ 19 tujyamànàsaþ 20 ajvàþ 21 sàcivit 22 dyugat 23 tàjat 24 taraõiþ 25 vàtaramhà 26 . iti ùaóviü÷atiþ kùipranàmàni iti vedanighaõñau . 2 . 15 .. làmajjakam . iti ràjanirghaõñaþ .. (puü, ku÷ava÷auyàgnivarõasya puttraþ . yathà, bhàgavate . 9 . 12 . 5 .
     %<sudar÷ano'thàgnivarõaþ ÷ãghrastasya maruþ sutaþ ..>%) ÷ãghravi÷iùñe, tri . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 67 . 6 .
     %<sa tvamàtiùñha yogaü taü yena ÷ãghrà hayà mama .
     bhaveyura÷vàdhyakùo'si vetanaü te ÷ataü ÷atàþ ..>%)

@<[Page 5,110a]>@
#<÷ãghragaþ>#, tri, (÷ãghraü gacchatãti . gam + óaþ .) drutagàmã . yathà --
     %<harite rogo'nutàpaþ ÷asyànàmãtibhi÷ca vidhvaü saþ .
     kapile ÷ãghragasatvamle cchadhvaüso'tha durbhikùam ..>% iti tithyàditattvam .. vàyau, puü, . ityamare à÷uga÷abdadar÷anàt .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 3 . 25 .
     %<manaþ suparõo bhåtàsiþ ÷ãghragaþ pràõadhàraõaþ ..>%)

#<÷ãghragàmã>#, [n] tri, à÷ugamana÷ãlaþ . ÷ãghraü gacchatãtyarthe ÷ãghra÷abdapårvakagamadhàtorõinpratyayena niùpannaþ ..

#<÷ãghracetanaþ>#, puü, (÷ãghraü cetatãti . cita + lyuþ .) kukkuraþ . iti ÷abdamàlà .. drutacetanàyukte, tri

#<÷ãghrajanmà>#, [n] puü, (÷ãghraü janma yasya .) kara¤javi÷eùaþ . kàüñàkara¤ja iti bhàùà . yathà --
     %<påtãkaþ pàü÷ulaþ poùñà ÷ãghrajanmà kuvçttikçt ..>% iti ÷abdacandrikà ..

#<÷ãghrapuùpaþ>#, puü, (÷ãghraü puùpaü yasya .) agastyavçkùaþ . iti ràjanirgha õñaþ ..

#<÷ãghravedhã>#, [n] puü, (÷ãghraü vidhatãti . vidha chidrãkaraõe + õiniþ .) kùipra÷aravedhakartà . tatparyàyaþ . laghuhastaþ 2 . iti hemacandraþ ..

#<÷ãghrà>#, strã, dantãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñhaþ ..

#<÷ãghrãyaü>#, tri, drutasambandhi . ÷ãghrabhavam . ÷ãghra÷abdàt õãyapratyayena niùpannam ..

#<÷ãtaü>#, klã, (÷yai ïa gatau + ktaþ . %<dravamårtispar÷ayoþ ÷yaþ .>% 6 . 1 . 24 . iti samprasàraõam . %<halaþ .>% 6 . 4 . 2 . iti dãrghaþ .) himaguõaþ . ityamaraþ .. (yathà, manuþ . 11 . 114 .
     %<uùõe varùati ÷ãte và màrute vàti và bhç÷am .
     na kurvãtàtmanastràõaü gorakçtvà tu ÷aktitaþ ..>%) jalam . iti ÷abdamàlà .. tvacam . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷ãtaü tuùàravànãrabahuvàradrumeùu ca iti bharatadhçtàjayaþ ..

#<÷ãtaþ>#, puü, (÷yai + ktaþ .) vetasavçkùaþ . bahuvàrakavçkùaþ . ityamaraþ .. a÷anaparõã . iti ÷abdaratnàvalã .. parpañaþ . nimbaþ . karpåraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. hima çtuþ . asya vivaraõaü hemanta÷abde draùñavyam ..

#<÷ãtaþ>#, tri, (÷yai + ktaþ .) ÷ãtalaþ . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 168 . 50 .
     %<÷ãtastatra sukho vàyuþsugandho jãvanaþ ÷uciþ ..
     sarvaratnavicitrà ca bhåmiþ puùpavibhåùità ..>%) alasaþ . iti medinã .. kvathitaþ . iti ÷abdacandrikà .. ÷ãtaladravyaguõàþ . pittanà÷itvam . balakaphavàyukàritvam . gurutva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<÷ãtakaþ>#, puü, (÷ãta + svàrthe kan .) ÷ãtakàlaþ . susthitaþ . dãrghasåtrã . iti medinã .. a÷anaparõã . iti ÷abdaratnàvalã .. vç÷cikaþ . iti ÷abdamàlà .. (de÷avi÷eùaþ . yathà, bçhatsaühitàyàm . 14 . 27 . màõahalahåõakohala÷ãtakamàõóavyabhåtapuràþ ..)

#<÷ãtakaraþ>#, puü, (÷ãtaþ ÷ãtalaþ karo yasya .) candraþ . iti himakara÷abdadar÷anàt .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 4 . 29 .
     %<bhasmanibhaþ paruùo'ruõamårtiþ ÷ãtakaraþ kiraõaiþ parihãõaþ ..>%) ÷ãtalapàõiyukte ÷ãtakàriõi ca tri ..

#<÷ãtakaùàyaþ>#, puü, (÷ãtasya kaùàyaþ .) himakaùàyaþ . yathà --
     %<kùuõõaü dravyaphalaü samyak ùaóabhirjalapalaiþ plutam .
     ÷arvarãmuùitaþ sa syàddhima÷ãtakaùàyakaþ ..>%) iti vaidyakam ..

#<÷ãtakàlaþ>#, puü, (÷ãtasya kàlaþ .) hima çtuþ . sa tu agrahàyaõapauùamàsadvayakàlàtmakaþ . tatparyàyaþ . ÷ãtakaþ 2 . iti medinã .. hemantaþ 3 . ityamaraþ .. sahàþ 4 . iti jañàdharaþ .. haimanaþ 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. yathà --
     %<kåpodakaü vañacchàyà ÷yàmà strã iùñakàgçham .
     ÷ãtakàle bhaveduùõaü uùõakàleca ÷ãtalam ..>% iti càõakyam ..

#<÷ãtakiraõaþ>#, puü, (÷ãtaü ÷ãtalaü kiraõaü yasya .) candraþ . yathà --
     %<kànte ko'yamudeti ÷ãtakiraõo jàtaþ kuto vàridhau kaste sundari sodaraþ karamaho datte tvadãye stane .
     dhanyà tvaü yuvatã satã kulavatã bhràtàpi dhanyastava itthaü ÷rãparihàsakelikalayà mugdho hariþ pàtu vaþ ..>% ityudbhañaþ ..

#<÷ãtakumbhaþ>#, puü, karavãraþ . iti ratnamàlà ..

#<÷ãtakumbhã>#, strã, jalajavçkùavi÷eùaþ . ÷ãulãchop iti bhàùà . yathà --
     %<÷ãtalã ÷ãtakumbhã ca ÷ukrapuùpà jalodbhavà .>% iti ratnamàlà ..

#<÷ãtakçcchraþ>#, puü, vratavi÷eùaþ . yathà . yadà tu ÷ãtaü kùãràdi pãyate tadà ÷ãtakçcchraþ .
     %<tryahaü ÷ãtaü pibettoyaü tryahaü ÷ãtaü payaþ pibet .
     tryahaü ÷ãtaü ghçtaü pãtvà vàyubhakùaþ paratryaham ..>% iti yamasmaraõàt . iti mitàkùarà ..

#<÷ãtakùàraü>#, klã, (÷ãtaþ kùàro yasya .) ÷vetañaïkaõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ãtagandhaü>#, klã, (÷ãto gandho yasya .) ÷vetacandanam . iti . ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ãtaguþ>#, puü, (÷ãtà gauþ kiraõo yasya .) candraþ . iti vopadevaþ .. (yathà, sàhityadarpaõe . 10 .
     %<bhujaïgakuõóalã vyakta÷a÷i÷ubhràü÷u÷ãtaguþ ..>%)

@<[Page 5,110c]>@
#<÷ãtacampakaþ>#, puü, darpaõam . pradãpaþ . iti medinã÷abdaratnàvalyau ..

#<÷ãtaparõã>#, strã, (÷ãtaü parõaü yasyàþ . ïãù .) arkapuùpikà . iti ratnamàlà .. arkahulã iti bhàùà ..

#<÷ãtapallavà>#, strã, (÷ãtaü pallavaü yasyàþ .) bhåmijambuþ . iti ratnamàlà ..

#<÷ãtapàkinã>#, strã, (÷ãte pàko'syà astãti . iniþ !) kàkolã . iti ÷abdamàlà .. mahàsamaïgà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ãtapàkã>#, strã, (÷ãte pàko yasyàþ . ïãù .) vàñyàlakaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. kàkolã . iti ratnamàlà .. gu¤jà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ãtapuùpa>#, klã, (÷ãtaü puùpaü yasya .) paripelam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ãtapuùpaþ>#, puü, (÷ãtaü puùpaü yasya .) ÷irãùavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ãtapuùpakaü>#, klã, (÷ãtaü puùpamiva . kan .) ÷aileyam . iti ÷abdacandrikà ..

#<÷ãtapuùpakaþ>#, puü, (÷ãtaü puùpaü yasya . bahubrãhau kan) arkavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ãtapuùpà>#, strã, (÷ãtaü puùpaü yasyàþ .) ativalà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ãtaprabhaþ>#, puü, (÷ãtà prabhà yasya .) karpåraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷ãtalaprabhàyukte, tri ..

#<÷ãtapriyaþ>#, puü, (÷ãtaþ priyo yasya .) parpañaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ãtaphalaþ>#, puü, (÷ãte phalaü yasya .) uóumbaraþ . ÷eluþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ãtabalà>#, strã, mahàsamaïgà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ãtabhànuþ>#, puü, (÷ãto bhànuryasya .) candraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷ãtabhãruþ>#, strã, (÷ãtàdbhãruþ .) mallikà . ityamaraþ . ÷ãtabhãte, tri ..

#<÷ãtama¤jarã>#, strã, (÷ãtà ma¤jarã yasyàþ .) ÷ephàlã . iti ràjanirgha õñaþ ..

#<÷ãtamayåkhaþ>#, puü, (÷ãto mayåkho yasya .) candraþ . karpåraþ . iti medinã ..

#<÷ãtamarãciþ>#, puü, (÷ãtà marãciryasya .) candraþ . karpåraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷ãtamålakaü>#, klã, (÷ãtaü målaü yasya . bahubrãhau kan .) u÷ãram . iti ràjanirgha õñaþ .. ÷ãtalamålayukte, tri ..

#<÷ãtaramyaþ>#, puü, (÷ãte ramyaþ .) pradãpaþ . iti jañàdharaþ .. ÷ãtaramaõãye, tri ..

#<÷ãtara÷miþ>#, puü, (÷ãto ra÷miryasya .) candraþ . yathà,
     %<heliþ sårya÷candramàþ ÷ãtara÷miþ .>% iti jyotistattvam .. karpåra÷ca .. candrasaüj¤aka iti dar÷anàt ..

#<÷ãtalaü>#, klã, (÷ãtaü làtãti . là + kaþ .) puùpakàsãsam . ÷ailajam . malayodbhavam . tattu candanam . iti medinã .. padmakam . mauktikam . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷aityam . iti ÷abdaratnàvalã .. vãraõamålam . iti ÷abdacandrikà ..

#<÷ãtalaþ>#, puü, a÷anaparõã . ityamaraþ .. arhadvi÷eùaþ . sa tu catuviü÷atitãrthaïkaramadhye da÷amatãrthaïkaraþ . iti hemacandraþ .. vratavi÷eùaþ . sa tu meùasaükràntyàü kartavyaþ . candraþ . iti ÷abdacandrikà .. campakaþ . karpårabhedaþ . ràlaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ãtalaþ>#, tri, (÷ãto'syàstãti . ÷ãta + %<sidhmàdibhya÷ca .>% 5 . 2 . 97 . iti lac .) ÷ãtaguõavi÷iùñaþ . tatparyàyaþ . suùãmaþ 2 ÷i÷iraþ 3 jaóaþ 4 tuùàraþ 5 ÷ãtaþ 6 himaþ 7 . ityamaraþ ..

#<÷ãtalakaü>#, klã, sitotpalam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ãtalakaþ>#, puü, maruvakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ãtalacchadaþ>#, puü, (÷ãtala÷chado yasya .) campakaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷ãtalapatra¤ca ..

#<÷ãtalajalaü>#, klã, (÷ãtalaü jalaü yasya .) utpalam . iti ràjanirghaõñaþ .. himavàri ca ..

#<÷ãtalatà>#, strã, (÷ãtalasya bhàvaþ . tal .) ÷ãtalatvam . ÷ãtalasya bhàva ityarthe tadbhàve tàtvamiti saükùiptasàrasåtreõa tàpratyayaniùpannà ..

#<÷ãtalatvaü>#, klã, (÷ãtalasya bhàvaþ . tva .) jaóatà . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷ãtalatà ca ..

#<÷ãtalapradaþ>#, puü, (÷ãtalaü pradadàti . pra + dà + kaþ .) candanam . iti kecit .. himadàtari, tri ..

#<÷ãtalavàtakaþ>#, puü, (÷ãtalo vàto yasya . kan .) a÷anaparõã . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷ãtalavàyuyukte, tri ..

#<÷ãtalà>#, strã, (÷ãtala + striyàü ñàp .) ÷ãtalãvçkùaþ . yathà --
     %<÷ãtalà ÷ãtalã ÷ãtakumbhã pàõóarapuùpikà .>% iti ÷abdacandrikà .. devãvi÷eùaþ . sà ca vasantavisphoñakàderadhiùñhàtrã devatà . yathà -- skanda uvàca . bhagavan devadeve÷a ÷ãtalàyàþ stavaü ÷ubham . vaktumarhasya÷eùeõa visphoñakabhayàpaham .. ã÷vara uvàca . namàmi ÷ãtalàü devãü ràsabhasthàü digambarãm . màrjanãkalasopetàü sårpàlaïkçtamastakàm .. iti skandapuràõam .. asyà vivaraõaü masårikà÷abde draùñavyam .. kuñumbinã . àràma÷ãtalà . vàlukà . iti ràjanirgha õñaþ ..

#<÷ãtalàùaùñhã>#, strã, (÷ãtalà ùaùñhã .) màgha÷uklà ùaùñhã . yathà --
     %<prasåtyà dvàda÷e màsi påjyàpatyavivçddhaye .
     sute jàte tathà ùaùñhyàü ùaùñhã dvàda÷aråpiõã ..
     vai÷àkhe càndanã ùaùñhã jyaiùñhe càraõyasaüj¤ità .
     àùàóhe kàrdamã j¤eyà ÷ràvaõe luõñhanã tathà ..
     bhàdre capeñã vikhyàtà durgàkhyà÷vayuje tathà .
     nàóyàkhyà kàrtike màsi màrge målakaråpiõã pauùe màsyannaråpà ca ÷ãtalà tapasi smçtà .
     goråpiõã phàlgune ca caitre'÷okà prakãrtità ..>% iti skandapuràõam ..

#<÷ãtalã>#, strã, jalajavçkùavi÷eùaþ . ÷iulãchop iti bhàùà . tatparyàyaþ . ÷ãtakumbhã 2 ÷uklapuùpà 3 jalodbhavà 4 kàlànusàrivà 5 . iti ratnamàlà ..

#<÷ãtavalkaþ>#, puü, (÷ãtalo valko yasya .) uómbaraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷ãtalavalkale, tri ..

#<÷ãtavãryakaþ>#, puü, (÷ãtaü vãryaü yasya . kan .) plakùavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷ãtalavãryayukte, tri ..

#<÷ãta÷ivaü>#, klã, (÷ãte ÷ãtakàle ÷ivaü maïgalapradam .) saindhavalavaõam . ÷aileyanàmagandhadravyam . ityamaraþ ..

#<÷ãta÷ivaþ>#, puü, (÷ãte ÷ãtakàle ÷ivaþ ÷ubhapradaþ . madhurikà . ityamaraþ .. ÷aktuphalàvçkùaþ . iti medinã ..

#<÷ãta÷ivà>#, strã, (÷ãte ÷ivà maïgalapradà .) mi÷reyà . iti ràjanirgha õñaþ .. ÷amãvçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<÷ãta÷åkaþ>#, puü, ÷ãte ÷åko yasya .) yavaþ . iti kecit .. ÷ãtala÷åkayukte, tri ..

#<÷ãtasahaþ>#, puü, (÷ãtaü sahate iti . saha + ac .) pãluvçkùaþ . iti jañàdharaþ .. ÷ãtasahanãye, tri ..

#<÷ãtasahà>#, strã, (÷ãtasaha + ñàp .) nãlasindhuvàraþ . vàsantã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ãtà>#, strã, ràmapatnã . iti ÷abdaratnàvalã .. làïgalapaddhatiþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. yathà --
     %<÷ãtà nabhaþsariditi làïgalapaddhatau ca ÷ãtà da÷ànanaripoþ sahadharmiõã ca .
     ÷ãtaü smçtaü himaguõe ca tadanvite ca ÷ãto'lase ca bahuvàratarau ca dçùñaþ ..>% iti tàlavyàdau dharaõiþ .. atibalà . kuñumbinã . dårvà . ÷ilpikàtçõam . iti ràjanirgha õñaþ ..

#<÷ãtàü÷uþ>#, puü, (÷ãtàþ aü÷avo yasya .) karpåraþ . iti ràjanirgha õñaþ .. candraþ . yathà --
     %<÷ãtàü÷urmiùñamannaü janayati satataü janmarà÷au naràõàm .>% iti jyotistattvam ..

#<÷ãtàü÷utailaü>#, klã, (÷ãtàü÷oþ karpårasya tailam .) karpåratailam . iti ràjanirgha õñaþ ..

#<÷ãtàïgã>#, strã, (÷ãtaü aïgamasyàþ ïãù .) haüsapadãvçkùaþ . iti ràjanirgha õñaþ .. ÷ãtalàïge, tri .. (yathà, su÷rute . 2 . 8 .
     %<pravidhyati ÷iro yàtu ÷ãtàïgã nirapatrapà .
     nãloddhata÷irà hanti sà garbhaü sa ca tàü tathà ..>%)

@<[Page 5,111c]>@
#<÷ãtàdaþ>#, puü, (÷ãtamàdatte iti . à + dà + kaþ .) dantarogavi÷eùaþ . tasya nidànaü danta÷abde draùñavyam . tadauùadhaü yathà --
     %<÷ãtàde hatarakte tu toyanàgarasarùapàn .
     niùkvàthya triphalà¤càpi kuryàdgaõóåùadhàraõam ..
     kàsãsalodhrakçùõà manaþ÷ilà sapriyaïgutejohlà etaccårõaü madhuyuk ÷ãtàde påtimàüsaharam ..>% tejohvà tejavalà .
     %<tailaü ghçtaü và vàtaghnaü ÷ãtàde saüpra÷asyate .>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<÷ãtàdriþ>#, puü, (÷ãtajanako'driþ . ÷ãtapradhàno'dririti và .) himàlayaparvataþ . iti kecit ..

#<÷ãtàbalà>#, strã, mahàsamaïgà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ãtàrtaþ>#, tri, (÷ãtena çtaþ pãóitaþ .) ÷ãtena pãóitaþ . tatparyàyaþ . ÷ãtàluþ 2 . iti jañàdharaþ .. (yathà, ÷ivaràtrivratakathàyàm .
     %<÷ãtàrta÷ca kùudhàrta÷ca kampànvitakalevaraþ .
     jajàgàra tadà ràtrau pluto nãhàravàriõà ..>%)

#<÷ãtàluþ>#, tri, (÷ãtaü na sahate iti . ÷ãta +
     %<÷ãtoùõatçprebhyastanna sahate . 5 . 2 . 122 .>% ityasya vàrtikoktyà àluc .) ÷ãtàrtaþ . iti jañàdharaþ ..

#<÷ãtà÷mà>#, [n] puü, (÷ãtaþ ÷ãtalo'÷mà .) candrakàntamaõiþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷ãtalaprastara÷ca ..

#<÷ãtãbhàvaþ>#, puü, (÷ãta + bhå + gha¤ . abhåtatadbhàve cviþ .) mokùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. ÷ãtalatva¤ca ..

#<÷ãtottamaü>#, klã, (÷ãteùu vastuùu madhye uttamam .) jalam . iti ÷abdacandrikà ..

#<÷ãtyaü>#, tri, sãtyam . kçùñam . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ .. ÷ãtayogya¤ca ..

#<÷ãtkàraþ>#, puü, (÷ãditi÷abdasya kàraþ karaõam .) varastrãõàü ratikàladhvaniþ . yathà --
     %<÷ãtkàro ratanàrãcaþ surate varayoùitàm .>% iti jañàdharaþ .. (÷ãtkçtimàtre . yathà, kathàsaritsàgare . 1 . 2 .
     %<sandhyànçtyotsave tàràþ kareõodbhåya vighnajit .
     ÷ãtkàra÷ãkarairanyàþ kalpayanniva pàtu vaþ ..>%)

#<÷ãtkçtaü>#, klã, (÷ãditi ÷abdasya kçtaü karaõam .) ÷ãtkàraþ . iti dharaõiþ ..

#<÷ãdhuþ>#, puü, klã, (÷ete'neneti . ÷ã + %<÷ãïo dhuglagvala¤ vànalaþ .>% uõàø 4 . 38 . iti dhuk .) pakvekùurasakçtamadyam . ityamarabharatau ..

#<÷ãdhupaþ>#, tri, (÷ãdhuü pàtãti . pà + kaþ .) ÷ãdhupànakartà . iti ÷àbdikàþ ..

#<÷ãdhugandhaþ>#, puü, (÷ãdhormadyavi÷eùasya gandho yatra .) vakulavçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. madyagandha÷ca ..

#<÷ãnaü>#, tri, (÷yaiïa gatau + ktaþ . %<dravamårtispar÷ayoþ ÷yaþ .>% 6 . 1 . 24 . iti samprasàraõam . %<÷yo'spar÷e .>% 8 . 2 . 47 . iti naþ .) ghanãbhåtaghçtàdi . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

@<[Page 5,112a]>@
#<÷ãnaþ>#, puü, (÷yai + ktaþ .) mårkhaþ . ajagaraþ . iti medinã ..

#<÷ãphàlikà>#, strã, ÷ephàlikà . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<÷ãbha>#, ç ïa kathane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø àtmaø-sakaø-señ .) ç, a÷i÷ãbhat . ïa, ÷ãbhate . katthanaü pra÷aüsà . iti durgàdàsaþ ..

#<÷ãbhavaþ>#, puü, ÷ãkaraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷ãbhyaþ>#, puü, ÷ãbhyate pra÷aüsyate iti . ÷ãbha + õyat .) ÷ivaþ . vçùaþ iti kecit .. (tri, àtma÷làghibhavaþ . jalapravàhabhavaþ . kùiprabhavaþ . yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 16 . 31 .
     %<÷ãbhyàya ca nama årmàya .>% %<÷ãbhç katthane ÷ãbhate katthate iti . ÷ãbha àtma÷làghã padàdyac . tatra bhavaþ ÷ãbhyaþ . ÷ãbho jalapravàho và ÷ãbhaþ kùipro và tatra bhavàya namaþ .>% iti taññãkàyàü mahãdharaþ ..)

#<÷ãraþ>#, puü, (÷ete iti . ÷ã + %<sphàyita¤cãti .>% uõàø 2 . 13 . iti rak .) ajagarasarpaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷ãrã>#, [n] puü, haridarbhaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. haridgarbha iti và pàñhaþ ..

#<÷ãrõaü>#, klã, (÷é + ktaþ .) sthauõeyakam . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<÷ãrõaü>#, tri, (÷é + ktaþ .) kç÷aþ . vi÷ãrõaþ . iti medinã .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 597 .
     %<÷ãrõapràsàdopari jigãùuriva kalaravaþ kvaõati ..>%)

#<÷ãrõamàlà>#, strã, pç÷niparõã . iti ÷abdacandrikà .. vi÷ãrõamàlya¤ca ..

#<÷ãrõapatraþ>#, puü, (÷ãrõaü patramasya .) karõikàravçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. paññikàlodhraþ . nimbaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. vi÷ãrõapatre, klã ..

#<÷ãrõaparõaþ>#, puü, (÷ãrõaü parõamasya .) nimbavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. vi÷ãrõapatre, klã ..

#<÷ãrõapàdaþ>#, puü, (÷ãrõau pàdau yasya . vimàtç÷àpàdevàsya tathàtvam .) yamaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. kç÷acaraõa÷ca ..

#<÷ãrõapuùpikà>#, strã, (÷ãrõaü puùpaü yasyàþ . ÷ãrõapuùpã . tataþ svàrthe kan .) avàkpuùpã . iti ÷abdacandrikà ..

#<÷ãrõavçntaü>#, klã, (÷ãrõaü vçntaü yasya .) vçhadgolam . iti ÷abdacandrikà .. taramuj iti bhàùà . tatparyàyaþ . sukhavàmaþ 2 . iti ratnamàlà .. sukhà÷aþ 3 . iti kecit .. asya guõàþ . kaphabhedàgniruci÷ukrakàritvam . kùàratvam . madhuratvam . ànàhaplãhanà÷itvam . laghupàkita÷ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<÷ãrõàïghriþ>#, puü, (÷ãrõau aïghrã yasya . vimàtç÷àpàdavàsya tathàtvam .) yamaþ . iti hemacandraþ . kç÷apàde, tri ..

@<[Page 5,112b]>@
#<÷ãrviþ>#, tri, (÷çõàtãti . ÷é + %<jç÷çstçjàgçbhyaþ kvin .>% uõàø 4 . 54 . iti kin .) apakàrakaþ . hiüsakaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<÷ãrùaü>#, klã, mastakam . ityamaraþ .. (yathà, harivaü÷e . 178 . 6 .
     %<÷ãrùàõàü vai sahasrantu vihitaü ÷àrïgadhanvanà .
     sahasra¤caiva kàyànàü vahan saïkarùaõastadà ..>%) kçùõàguruþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ãrùakaü>#, klã, (÷ãrùe kaü sukhamasmàt .) ÷irorakùaõasannàhaþ . ñop iti bhàùà . tatparyàyaþ . ÷ãrùaõyam 2 ÷irastram 3 . ityamaraþ .. ÷iro'sthi . iti ràjanirghaõñaþ .. jayaparàjayapatram . yathà, yàj¤avalkyaþ .
     %<tulàgnyàpo viùaü koùo divyànãha vi÷uddhaye .
     mahàbhiyogeùvetàni ÷ãrùakasthe'bhiyoktari ..>% vi÷uddhaye sandigdhàrthasya sandehanivçttaye .. mahàbhiyogeùu mahàpàtakàdigurutaràbhiyogeùu . ÷ãrùakasthe ÷ãrùakaü pradhànaü ÷iro vyavahàrasya catuùpàdaþ jayaparàjayalakùaõaþ . tena daõóo lakùyate tatra tiùñhatãti ÷ãrùakasthaþ tatprayuktadaõóabhàgãtyarthaþ . iti divyatattvam ..

#<÷ãrùakaþ>#, puü, (÷ãrùamiva . ivàrthe kan .) ràhugrahaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. mastake, klã ..

#<÷ãrùaghàtã>#, [n] tri, (÷ãrùaü hantãti . hana + %<kumàra÷ãrùayorõiniþ .>% 3 . 2 . 51 . iti õiniþ .) mastakacchedakaþ . ÷ãrùa÷abdapårvakahanadhàtoþ karmabhyàü kumàra÷ãrùàbhyàü hana iti maükùiptamàrasåtreõa õinapratyayena niùpannaþ ..

#<÷ãrùacchedikaþ>#, tri, (÷ãrùacchedamarhatãti . ÷ãrùaccheda + ñhak .) vadhàrhaþ . yathà --
     %<sa ÷ãrùacchedikaþ ÷ãrùacchedyo yo vadhamarhati ..>% iti hemacandraþ ..

#<÷ãrùacchedyaþ>#, tri, (÷ãrùacchedaü nityamarhatãti . %<÷ãrùacchedàta yacca .>% 5 . 1 . 65 . iti yata .) mastakacche danopayaktaþ . vadhyaþ . ityamaraþ .. (yathà, uttaracarite 2 aïke .
     %<÷amvako nàma bçùalaþ pçthivyàü tapyate tapaþ .
     ÷ãrùacchedyaþ sate ràma taü hatvà jãvaya dvijam ..>%) ÷ãrùaõyaü, klã, (÷irase hitam . ÷iras + %<÷arãràvayavàt yat .>% 5 . 1 . 6 . iti yat . %<ye ca taddhite .>% 6 . 1 . 61 . iti ÷irasaþ ÷ãrùannàde÷aþ .) ÷ãrùakam . ÷irastram . ityamaraþ .. trãõi ÷irorakùaõamannàhe ñop iti khyàte . ÷ãrùe kaü sukhamasmàt ÷ãrùakam . ÷ãrùamàro hati ÷ãrùaõyaü óhaghe kàditi yaþ . ÷irastràyate ÷irastraü óaþ . iti bharataþ ..

#<÷ãrùaõyaþ>#, puü, (÷irasi bhavaþ . ÷irasa + %<÷arãràvayavàcca .>% 4 . 3 . 55 . iti yat . %<và ke÷eùu .>% 6 . 1 . 61 . ityasya vàrtikoktyà ÷ãrùannàde÷aþ .) vi÷adakacaþ . tatparyàyaþ . ÷irasyaþ 2 . ityamaraþ .. dve svataþ snànàdinà và nirmale anyonyàsaüpçkte ke÷e . ÷ãrùe bhavaü ÷ãrùaõyaü óhaghe kàditi yaþ . pàdadantetyàdinà ÷ãrùasya ÷ãrùaõàde÷aþ . iti bharataþ .. (÷irasinibaddhe, tri . yathà, çgvede . 1 . 162 . 8 .
     %<÷ãrùaõyà rasanà rajjurasya .>%
     %<÷ãrùaõyà ÷irasi baddhà rasanà mekhalà iva .>% iti tadbhàvye sàyaõaþ .. * .. ÷reùñhe ca tri . yathà, bhàgavate . 5 . 4 . 15 .
     %<yadyacchãrùaõyàcaritaü tattadanuvartate lokaþ ..>% ÷ãrùaõyaþ ÷reùñhastenàcaritama . iti taññãkà ..)

#<÷ãrùarakùaü>#, klã, (÷ãrùaü mastakaü rakùatãti . rakùa + aõ .) ÷irastràõam . yathà --
     %<÷irastraü ÷ãrùarakùa¤ca ÷ãrùaõyaü ÷ãrùaka¤ca tat .>% iti hàràvalã . 73 ..

#<÷ãrùodayaþ>#, puü, (÷ãrùe ÷ãrùade÷e udayo yasya .) mithuna-siüha-kanyà-tulà-vç÷cika-kumbha-mãnalagnaråpaþ . yathà --
     %<ajagopatiyugma¤ca karkidhanvimçgàstathà .
     ni÷àsaüj¤àþ smçtà÷caite ÷eùà÷cànye dinàtmakàþ ..
     ni÷àsaüj¤à vimithunàþ smçtàþ pçùñhodayàstathà ..
     ÷eùàþ ÷ãrùodayà hyete mãna÷cobhayasaüj¤akaþ ..>% iti jyotistattvam ..

#<÷ãla>#, ¤i samàdhau . iti kavikalpadrumaþ .. (mvàø paraø-sakaø-señ .) ¤i, ÷ãlito'sti . samàdhiþ sevànubhàvanaü pravçttirvà . yaþ ÷ãlati sadà dharmamiti halàyudhaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<÷ãla>#, t ka abhyàse . ati÷àyane . iti kavikalpadrumaþ .. (adanta curàø-paraø-sakaø-señ .) ati÷àyanaü ati÷ayakaraõam . tàlavyàdi . a÷i÷ãlat . upadhàraõe ityanye . ÷ãlaya nãlanicolamiti jayadevaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<÷ãla>#, klã, (÷ãlayatãti . ÷ãlata ka ati÷àyana + ac . yadvà ÷oï svapne + %<÷ãïo dhuk lak vala¤a, vàlanaþ .>% uõàø 4 . 38 . iti lak . ardharcàditvàt puliïgamapi .) svabhàvaþ . sadvçttam . ityamaramedinyau .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 39 . 24 .
     %<sàdhvãnàntusthitànàntu ÷ãle satya ÷rute sthite strãõàü pavitraü paramaü patireko vi÷iùyate ..>%) brahmaõyatàditrayoda÷avidhadharmamålam . ràgadveùavarjanam . yathà --
     %<vedo'khilo dharmamålaü smçti÷ãle ca tadvidàm .
     àcàra÷caiva sàdhånàmàtmanastuùñireva ..>% iti mànave 2 adhyàyaþ .. * .. ÷ãlaü brahmaõyatàdiråpam . tadàha hàrãtaþ . brahmaõyatà devapitçbhaktatà saumyatà aparopatàpità anasåyatà mçdutà apàruvyaü maitratà priyavàditvaü kçtaj¤atà ÷araõyatà kàruõyaü pra÷ànti÷ceti trayoda÷avidhaü ÷ãlam . govindaràjastu . ÷ãlaü ràgadve ùaparityàga ityàha . iti taññãkàyàü kukkåkabhaññaþ ..

@<[Page 5,113a]>@
#<÷ãlaþ>#, puü, (÷ãla ati÷àyane + ac .) ajagarasarpaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. caritram . ityamarañãkàyàü nayanànandaþ ..

#<÷ãlanaü>#, klã, (÷ãla + lyuñ .) abhyàsanam . (yathà, mahàbhàrate . 12 . 321 . 43 .
     %<purà vçkà bhayaïkarà manuùyadehagocaràþ .
     abhidravanti sarvato yatasva puõya÷ãlane ..>%) ati÷àyanam . upadhàraõam . sevànubhàvanam . pravartanam . iti ÷oladhàtoranañpratyayena niùpannam .. pàñhani÷cayaþ . yathà --
     %<bhavinã guõanã ÷ãlanaü smçtam .>% iti brahmavarge trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷ãlavàn>#, [t] tri, (÷ãlamasyàstãti . ÷ãla + matup . masya vaþ .) ÷ãlavi÷iùñaþ . satsvabhàvaþ . yathà --
     %<pathyà÷inàü ÷ãlavatàü naràõàü sadvçttabhàjàü vijitendriyàõàm .
     evaüvidhànàmidamàyuratra cintyaü sadà vçddhamunipravàdaþ ..>% iti malamàsatattvam .. sadvçttaþ . iti ÷ãla÷abdàrthadar÷anàt ..

#<÷ãlà>#, strã, (÷ãlamasyà astãti . ÷ãla + ac . ñàp .) kauõóinyamunipatnã . yathà --
     %<madhyàhne bhojyavelàyàü samuttãrya sarittañe .
     dadar÷a ÷ãlà sà strãõàü samåhaü raktavàsasàm ..>% iti tithyàditattvam ..

#<÷ãlitaü>#, klã, (÷ãla + ktaþ .) cãrõam . iti trikàõóa÷eùaþ .. abhyaste, tri ..

#<÷ãvalaü>#, klã, (÷ã + bàhulakàt valaþ guõàbhàva÷ca .) ÷aileyam . ÷aivàlam . iti medinã ..

#<÷ãvà>#, [n] puü, (÷ete iti . ÷ã + %<÷ãïkru÷iruhãti .>% uõà 0 4 . 113 . iti kvanip .) ajagarasarpaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<÷uka>#, sarpe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) ÷okati . sarpo gamanam . iti durgàdàsaþ ..

#<÷uk>#, [c] strã, (÷uc ÷oke + kvip .) ÷okaþ . ityamaraþ .. (yathà, raghuþ . 12 . 75 .
     %<kàmaü jãvati me nàthaþ iti sà vijahau ÷ucam .
     pràïmatvà satyamasyàntaü jãvitàsmãti lajjità ..>%)

#<÷ukaü>#, klã, (÷obhate iti . ÷ubha dãptau + %<÷ukavalkolkàþ .>% uõàø 3 . 42 . iti kapratyayena nipàtanàn sàdhu .) granthiparõam . ityamaraþ .. vastram . vastrà¤calam . ÷irastràõam . iti hemacandraþ .. ÷oõakavçkùaþ . iti vi÷vaþ ..

#<÷ukaþ>#, puü, (÷ubha dãptau + kapratyayena sàdhuþ . uõàø 3 . 42 .) pakùivi÷eùaþ . ÷uyà iti vaïgabhàùà . ÷ugà iti hindã bhàùà . tatparyàyaþ . kãraþ 2 . ityamaraþ .. vakratuõóaþ 3 . medhàvã 4 dàóimapriyaþ 5 raktatuõóaþ 6 vakraca¤caþ 7 cimiþ 8 cimikaþ 9 . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷åkaþ 10 priyadar÷anaþ 11 . iti jañàdharaþ .. ma¤jupàñhakaþ 12 . (yathà, àryàsapta÷atyàm . 381 .
     %<prakañayati ràgamadhikaü lapanamidaü vakrimàõamàvahati .
     prãõayati ca pratipadaü dåti ÷ukasyeva dayitasya ..>% asya màüsagaõàþ . paramavçùyatvam . vipàke gurutvam . ÷ãtalatvan . kàsa÷vàsakùayaharatvam . saügràhitvam . laghutvam . dãpanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. tasya ÷ubhasåcakatvaü yathà,
     %<vàmaþ pañhan ràja÷ukaþ prayàõe ÷ubhaü bhaveddakùiõataþ prave÷e .
     vanecaràþ kàùñha÷ukàþ prayàtuþ syuþ siddhidàþ saümukhamàpatantaþ ..>% iti vasantaràja÷àkune 8 vargaþ .. * .. vyàsaputtraþ . sa ca parãkùitàya ÷rãmadbhàgavataü ÷ràvayàmàsa . tasyotpattyàdiryathà . harivaü÷e vàyavãye ca .
     %<parà÷arakulotpannaþ ÷uko nàma mahàya÷àþ .
     vyàsàdaraõyàü sambhåto vidhåmo'gniriva jvalan sa tasyàü pitçkanyàyàü pãvaryàü janayiùyati .
     kçùõaü gauraü prabhuü ÷ambhuü tathà bhåri÷rutaü jayam ..
     kanyàü kãrtimatãü ùaùñhãü yoginãü yogamàtaram .
     brahmadattasya jananãü gçhãõãmanuhasya ca ..>% iti viùõupuràõe 4 aü÷e 19 adhyàyañãkàyàü ÷rãdharasvàmã .. vahniparàõe prajàpatisarganàmàdhyàye'pye vam .. * .. api ca .
     %<dvaipàyanàcchuko jaj¤e bhagavàneùa ÷aïkaraþ .
     aü÷enaivàvatãryorvyàü saüpràpa paramaü padam ..
     ÷ukasyàpyabhavan puttràþ pa¤càtyantatapasvinaþ .
     bhåri÷ravàþ prabhuþ ÷ambhuþ kçùõo gaura÷ca pa¤camaþ .
     kanyà kãrtimatã caiva yogamàtà dhçtavratà ..>% iti kaurme 17 adhyàyaþ .. * .. (asyànyavidhotpattivivaraõaü yathà, devãbhàgavate . 1 . 14 . 1 -- 23 . ÷rãsåta uvàca .
     %<dçùñvà tàmasitàpàïgãü vyàsa÷cintàparo'bhavat .
     kiü karomi na me yogyà devakanye yamapsaràþ ..
     evaü cintayamànantu dçùñvà vyàsaü tadàpsaràþ .
     bhayabhãtà hi sa¤jàtà ÷àpaü màü visçjedayam ..
     sà kçtvàtha ÷ukãråpaü nirgatà bhayavihvalà .
     kçùõastu vismayaü pràpto vihaïgãü tàü vilokayan ..
     kàmastu dehe vyàsasya dar÷anàdeva saïgataþ .
     mano'tivismitaü jàtaü sarvagàtreùu vismitaþ ..
     sa tu dhairyeõa mahatà nigçhõan mànasaü muniþ .
     na ÷a÷àka niyantu¤ca sa vyàsaþ prasçtaü manaþ ..
     bahu÷o gçhyamàõa¤ca ghçtàcyà mohitaü manaþ .
     bhàvitvànnaiva vidhçtaü vyàsasyàmitatejasaþ ..
     manthanaü kurvatastasya muneragnicikãrùayà .
     araõyàmeva sahasà tasya ÷ukramathàpatat ..
     so'vicintya tathà pàtaü mamanthàraõimeva ca .
     tasmàcchukaþ samudbhåto vyàsàkçtimanoharaþ ..
     vismayaü janayan bàlaþ saüjàtastadaraõyajaþ .
     yathàdhvare samiddho'gnirbhàti havyena dãptimàn ..
     vyàsastu sutamàlokya vismayaü paramaïgataþ .
     kimetaditi sa¤cintya varadànàcchivasya vai ..
     tejoråpã ÷uko jàto'pyaraõãgarbhasambhavaþ .
     dvitãyo'gnirivàtyarthaü dãpyamànaþ svatejasà ..
     vilokayàmàsa tadà vyàsastu muditaü sutam .
     divyena tejasà yuktaü gàrhapatyamivàparam ..
     gaïgàmbhaþ snàpayàmàsa samàgatya girestadà .
     puùpavçùñistu khàjjàtà ÷i÷orupari tàpasàþ ! ..
     jàtakarmàdikaü cakre vyàsastasya mahàtmanaþ .
     devadundubhayo nedurnançtu÷càpsarogaõàþ ..
     jagurgandharvapatayo muditàste didçkùavaþ .
     vi÷vàvasurnàrada÷ca tumburuþ ÷ukasambhave ..
     tuùñuvurmuditàþ sarve devà vidyàdharàstathà .
     dçùñvà vyàsasutaü divyamaraõãgarbhasambhavam ..
     antarãkùàt papàtorvyàü daõóaþ kçùõàjinaü ÷abham kamaõóalustathà divyaþ ÷ukasyàrthe dvijottamàþ ..
     sadyaþ sa vavçdhe bàlo jàtamàtro'tidãptimàn .
     tasyopanayanaü cakre vyàso vidyàvidhànavit ..
     utpannamàtraü taü vedàþ sarahasyàþ sasaügrahàþ .
     upatasthurmahàtmànaü yathàsya pitarantathà ..
     yato dçùñaü ÷ukãråpaü ghçtàcyà sambhave tadà .
     ÷uketi nàma puttrasya cakàra munisattamàþ ! ..
     bçhaspatimupàdhyàyaü kçtvà vyàsasutastadà .
     vratàni brahmacaryasya cakàra vidhipårvakam ..
     so'dhãtya nikhilàn vedàn sarahasyàn sasaügrahàn .
     dharma÷àstràõi sarvàõi kçtvà gurukule ÷ukaþ ..
     gurave dakùiõàü dattvà samàvçtto munistadà .
     àjagàma pituþ pàr÷ve kçùõadvaipàyanasya ca ..>% asya dàraparigrahàdivçttàntastu tatraiva vi÷eùato draùñavyaþ .. * ..) sa ca ÷rãkçùõasya krãóàrthaü vçndàvane upanandasya kanyà abhåt . iti pàdme pàtàlakhaõóam .. * .. ràvaõamantrã . ÷irãùavçkùaþ . iti medinã .. vçkùavi÷eùaþ . iti ratnamàlà .. ÷eyàlakàüñà iti bhàùà ..

#<÷ukacchadaü>#, klã, (÷ukavat chado yasya .) granthiparõam . iti jañàdharaþ ..

#<÷ukajihvà>#, strã, (÷ukasya jihveva phalaü yasyàþ .) vçkùavi÷eùaþ . ÷uyàñhoüñã iti bhàùà .. yathà,
     %<÷ukàkhyà ÷ukanàmà ca ÷ukajihvà ÷ukànanà>% iti ratnamàlà ..

#<÷ukataruþ>#, puü, (÷ukavat taruþ . ÷ukavarõaparõavi÷iùñatvàdasya tathàtvam . ÷ukapriyastarurvà .) ÷irãùavçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<÷ukadrumaþ>#, puü, (÷ukavat drumaþ . tadvarõaparõavi÷iùñatvàt tathàtvam . yadvà, ÷ukapriyo drumaþ .) ÷irãùavçkùaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<÷ukanàmà>#, strã, (÷ukasya nàma nàma yasyàþ .) ÷ukajihvà . iti ratnamàlà .. ÷ukasaüj¤ake, tni ..

@<[Page 5,114a]>@
#<÷ukanà÷anaþ>#, puü, (÷ukaü nà÷ayatãti . na÷a + õic + lyuþ .) dadrughnaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷ukanà÷ake, tri ..

#<÷ukanàsaþ>#, puü, (÷ukasya nàseva phalaü yasya .) ÷yoõàkavçkùaþ . ityamaraþ .. ÷ukavannàsàyukte, tri ..

#<÷ukapiõóiþ>#, strã, ÷åka÷imbã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷ukapucchaþ>#, puü, (÷ukasya puccha iva .) gandhakaþ . iti hemacandraþ .. ÷ukasya làïgula¤ca ..

#<÷ukapucchakaü>#, klã, (÷ukasya puccha iva . kan .) sthauõeyam . iti ràjanirgha õñaþ .. ÷ukavatpucchayukte, tri ..

#<÷ukapuùpaü>#, klã, (÷ukapriyaü puùpamasya .) sthauõeyam iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<÷ukapuùpaþ>#, puü, (÷ukapriyaü puùpamasya .) ÷irãùavçkùaþ . iti ràjanirgha õñaþ ..

#<÷ukapriyaþ>#, puü, (÷ukasya priyaþ .) ÷irãùavçkùaþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. ÷ukavallabhe, tri ..

#<÷ukapriyà>#, strã, (÷ukasya priyà .) jambåþ . iti ràjanirgha õñaþ ..

#<÷ukaphalaþ>#, puü, (÷uka iva phalamasya . tadvarõaphalavattvàt tathàtvam .) arkavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ukavarhaü>#, klã, (÷ukasya varhamiva .) gandhadravyavi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. gàüñhiyàlà iti bhàùà ..

#<÷ukam>#, vya, ÷ãghram . iti kecit ..

#<÷ukavallabhaþ>#, puü, (÷ukasya vallabhaþ priyaþ .) dàóimaþ . iti ràjanirghaõñaþ . ÷ukapriye, tri ..

#<÷ukavàhaþ>#, puü, (÷uko vàho vàhanaü yasya .) kàmadevaþ . iti kecit .. ÷ukapakùivàhake, tri ..

#<÷uka÷imbà>#, strã, kapikacchuþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷uka÷imbiþ>#, strã, kapikacchuþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷ukàkhyà>#, strã, (÷ukasya àkhyà àkhyà yasyàþ .) vçkùavi÷eùaþ . ÷uyàñhoüñã iti bhàùà . tatparyàyaþ . ÷ukanàmà 2 ÷ukajihvà 3 ÷ukànanà 4 . iti ratnamàlà ..

#<÷ukàdanaþ>#, puü, (÷ukena adyate'sau iti . ad + karmaõi lyuñ .) dàóimaþ . iti ÷abdacandrikà .. ÷ukasyàdanãyadravyamàtre, tri ..

#<÷ukànanà>#, strã, (÷ukasyànanamiva phalaü yasyàþ . ÷ukàkhyàvçkùaþ . iti ratnamàlà .. ÷ukatulyamukhe, tri ..

#<÷ukã>#, strã, (÷uka + ïãù .) ka÷yapapatnã . yathà,
     %<÷ukã ÷yenã ca bhàùà ca sugrãvà ÷ucigçdhrikà ..>% atra ÷ucibhàùikà ityapi pàñhaþ .
     %<÷ukã ÷ukànajanayadulåkã pratyulåkakàn ..>% iti gàruóe 6 adhyàyaþ .. ÷ukapakùiõã ca ..

@<[Page 5,114b]>@
#<÷ukodaraü>#, klã, (÷ukasyodaramiva .) tàlã÷apatram . iti ràjanirgha õñaþ .. kãrajañhara¤ca ..

#<÷uktaü>#, klã, (÷uca klede + ktaþ .) màüsam . iti ÷abdacandrikà .. kà¤cikam . iti hàràvalã .. dravadravyavi÷eùaþ . yathà --
     %<kandamålaphalàdãni sasnehalavaõàni ca .
     yattaddravye'bhisåyante tacchraktamabhidhãyate ..>% asya guõàþ .
     %<÷uktaü tãkùõoùõalavaõaü pittakçt kañukaü ladhu .
     råkùaü kçmyudarànàha÷othàr÷oviùakuùñhanut ..>% iti ràjanirgha õñaþ .. * .. ÷ukta yanmadhuraü kàlava÷àdamlatàü gatam . iti pràya÷cittavivekaþ .. tasya bhakùaõaniùedho yathà . yamaþ .
     %<apåpà÷ca karambhà÷ca dhànà vañaka÷aktavaþ .
     ÷àkaü màüsamapåpa¤ca såpaü kç÷arameva ca ..
     yavàguü pàyasa¤caiva yaccànyat snehasambhavam .
     sarvaü paryuùitaü bhakùyaü ÷ukta¤ca parivarjayet ..>% tatpratiprasavo yathà . manuþ .
     %<dadhibhakùya¤ca ÷ukteùu marva¤ca dadhisambhavam ..>% iti tithyàditattvam .. (yathà ca manuþ . 2 . 177
     %<varjayenmadhurmàsa¤ca gandhaü màlyaü rasàn striyaþ .
     ÷uktàni yàni sarvàõi pràõinà¤caiva hiüsanam ..>%
     %<yàni svabhàvato madhuràdirasàni kàlava÷ena udakavàsàdinà càmlavanti tàni ÷uktàni .>% iti taññãkàyàü kullåkabhaññaþ

#<÷uktaü>#, tri, (÷uc + ktaþ .) niùñhuram . iti medinã .. påtam . amlam . iti vi÷vaþ .. ÷liùñam . nirjanam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷uktà>#, strã, (÷ukta + striyàü ñàp .) cukrikà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷uktiþ>#, strã, (÷uc + ktin .) jalajantuvi÷eùaþ . jhinuk iti bhàùà . tatparyàyaþ . muktàsphoñaþ 2 . ityamaraþ .. ÷uktikà 3 . iti jañàdharaþ .. muktiprasåþ 4 mahà÷uktiþ 5 tautikaþ 6 mauktikaprasavà 7 mauktika÷uktiþ 8 muktàmàtà 9 . asyà guõàþ . kañutvam . snigdhatvam . ÷vàsahçdgrahanà÷itvam . ÷ålapra÷amanatvam . rucyatvam . madhuratvam . dãpanatva¤ca . iti ràjanirgha õñaþ .. kapàlakhaõóam . ÷aïkhaþ . ÷aïkhanakhaþ . nakhã . a÷vàvartaþ . ar÷orogaþ . iti medinã .. cakùårogavi÷eùaþ . iti hemacandraþ .. tadvivaraõaü yathà --
     %<prastàri÷uklakùatajo'dhimàüsasràgvarmasaüj¤àþ khalu pa¤ca rogàþ .
     syàcchaktikà sàrjunapiùñakàkhyà jàlaü ÷iràõàü pióikà÷ca tàsàm ..
     rogà valàsagrathitena sàrdhamekàda÷oktàþ khalu ÷ukrabhàge ..>% ÷uktimàha .
     %<÷yàvàþ syuþ pi÷itanibhà÷ca bindavo'yaü ÷uklàbhàþ ÷itanicitàþ sa ÷uktisaüj¤aþ .>% ÷yàvà ityàdi varõatrayavikalpo boddhavyaþ .. * .. athàsyà÷cikitsà .
     %<seka à÷cotanaü piõóãvióàlastapaüõaü tathà .
     puñapàko'¤janaü caibhiþ kalpairnetramupàcaret ..>% iti kalpavidhiþ .. tatra sekavidhiryathà --
     %<sekastu divase kàryo ràtrau càtyantike gade .
     sekastu såkùmadhàràbhiþ sarvasminnayane hitaþ ..
     mãlitàkùasya martyasya pradeya÷caturaïgulam eraõóadalamålatvak÷çtamàjaü payo hitam .
     sukhoùõaü netrayoþ siktaü vàtàbhiùyandanà÷anam 1 ..
     yaùñãgairikasindhåtthadàrvãtàrkùaiþ samàüsakaiþ .
     jalapiùñairvahirlepaþ sarvanetràmayàpahaþ .. 2 ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. karùadvayaparimàõam . iti ÷abdamàlà .. catustolakaparimàõam . tatparyàyaþ . aùñamikà 2 . iti vaidyakaparibhàùà ..

#<÷uktikà>#, strã, (÷uktireva . svàrthe kan .) muktàsphoñaþ . iti jañàdharaþ .. cukrikà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷uktijaü>#, klã, (÷ukterjàyate yaditi . ÷ukti + jan + óaþ .) muktà . iti hemacandraþ .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 12 . 4 .
     %<pracalattimi÷uktija÷aïkhacitaþ salile'pahçte'pi patiþ saritàm ..>%)

#<÷uktibãjaü>#, klã, (÷ukterbãjamiva .) muktà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷uktimàn>#, [t] puü, parvatavi÷eùaþ . yathà --
     %<mahendro malayaþ sahyaþ ÷uktimàn gandhamàdanaþ .
     bindhya÷ca pàripàtra÷ca saptaite ca kulàcalàþ ..>% iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷ukraü>#, klã, (÷uca klede + %<çjre ndràgravajreti .>% uõàø 2 . 28 . iti ranpratyayena sàdhu .) majjajàtadhàtuþ . tatparyàyaþ . puüstvam 2 retaþ 3 bãjam 4 vãryam 5 pauruùam 6 tejaþ 7 indriyam 8 annavikàraþ 9 majjàrasaþ 10 rohaõam 11 balam 12 . iti ràjanirgha õñaþ .. tasyotpattiryathà -- rasàdraktaü tato màüsaü màüsànmedaþ prajàyate . medaso'sthi tato majjà majjàt ÷ukrasya sambhavaþ .. tasya svaråpaü yathà --
     %<÷ukraü ÷oùyaü sitaü snigdhaü balapuùñikaraü smçtam .
     garbhavãjaü vapuþsàro jãvasyà÷raya uttamaþ ..>% jãvasyà÷raya uttama iti . yata àha .
     %<jãvo vasati sarvasmin dehe tatra vi÷eùataþ .
     vãrye rakte male yasmin kùãõe yàti kùayaü kùaõàt .. * ..>% garbhasaüjanana÷ukrasya lakùaõaü yathà --
     %<sphañikàbhaü dravaü snigdhaü madhuraü madhugandhi ca .
     ÷ukramicchanti kecittu tailakùaudranibha¤ca tat ..>% tasya sthànamàha .
     %<yathà payami sarpistu gåóha÷cekùau ramo yathà .
     evaü hi makale kàye ÷ukraü tiùñhati dehinàm ..>% atra sarpirdçùñànto bahu÷ukre'lpamathanena sarpiþ÷ukrayorlàbhàt . ikùurasadçùñàntastu svalpa÷ukre pu si atipãóanenekùurasa÷ukrayorlàbhàt .. * .. tasya kùaraõamàrgo yathà --
     %<dvyaïgale dakùiõe pàr÷ve vastidvàrasya càppadhaþ .
     måtrasrotaþpathe ÷ukraü puruùasya pravartate .. * ..>% atha ÷ukrasya kùaraõakàraõamàha .
     %<kçtsradehasthitaü ÷akraü prasannamanasastathà .
     strãùu vyàyayuta÷càpi harùàttat saüpravattate ..>% strãùu vyàyayutaþ surataråpaü vyàyàmaü kurvataþ . anyacca .
     %<÷ukraü kàmena kàminyà dar÷anàt spar÷anàdapi .
     ÷abdasaü÷ravaõàt dhyànàt saübhogàcca pravartate ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. ÷ukrakùayakaradravyàõi yathà . sàrùapatailam 1 ràjamàùaþ 2 tilaþ 3 pañolavàståkakàkamàcãpunarnavà÷àkabhinnasarva÷àkam 4 tàvadamladravyam 5 kàravellakaphalam 6 karkoñakaphalam 7 vàdàmam 8 likucam 9 ÷uùkamaricam 10 guóatvak 11 pippalã÷aõñhãbhinnakañurasaþ 12 . iti ràjavallabhàt saügçhãtam .. * .. api ca .
     %<vojakùayakaraü nityaü bhakùyaü bhojya¤ca pànakam .
     varjayet kùàra÷àkàdyànatyambu bahutiktakam ..
     kàüsyaràjataraïgasthaü toyaü pàne'pyavardhanam .
     måtrànte måtravadbãjakùayakàri vivarjayet ..>% ÷ukravçddhikarajala yathà --
     %<tàmràyaþsvarõasãsànàü pàtrasthaü phalacarmaõoþ .
     ÷ukravçddhikaraü toyaü tattu peyaü prayatnataþ ..>% iti kàlikàpuràõe 89 adhyàyaþ .. * .. ÷ukravardhakadravyàõi yathà . pànãyam 1 vi÷eùataþ haimantikajalam 2 tàlàmbu 3 candanàdidravyànulepanam 4 rakta÷àlidhànyam 5 haimantikaùaùñikadhànyam 6 godhåmaþ 7 màùaþ 8 sàmànya÷uùkanàrãcapatra÷àkam 9 sàmànyaklinna÷uùkanàrãca patra÷àkajalam 10 kalambã÷àkam 11 kàkamàcã÷àkam 12 gokùura÷àkam 13 mu¤jàtakaþ 14 vàrtàkuþ 15 vidàrã 16 hastyàlukam 17 madhvàlukam 18 pakvàmram 19 dugdhàmram 20 nàgaraïgam 21 bahuvàraphalam 22 pakvakaõñàphalam 23 kaõñàphalàsthi 24 pakvatàlam 25 pakvakadalam 26 campakakadalam 27 dràkùà 28 kharjåram 29 dhàtrã 30 kuùmàõóamajjà 31 tàvanmatsyàþ 32 vçhanmatsyaþ 33 samudramatsyaþ 34 rohitamatsyaþ 35 bhàkåñamatsyaþ 36 pàñhãnamatsyaþ 37 bhegalimatsyaþ 38 citraphalamatsyaþ 29 vàu÷amatsyaþ 40 madguramatsyaþ 41 varmimatsyaþ 42 phalãmatsyaþ 43 ciïgañamatsyaþ 44 parvatamatsyaþ 45 elaïgamatsyaþ 46 ÷akalãmatsyaþ 47 campakundamatsyaþ 48 proùñhãmatsyaþ 49 dagdhamatsyaþ 50 sàmànyamàüsam 51 prasahàmàüsam 52 bhå÷ayàmàüsam 53 anåpamàüsam 54 jalajamàüsam 55 jalecaramàüsam 56 chàgamàüsam 57 vàràhamàüsam 58 kårmamàüsam 59 tittiri-60 kuliïga-61 cañakànàü màüsam 62 haüsamàüsam 63 haüsabãjam 64 ÷ukapakùimàüsam 65 mayåra-66 ÷aràri-67 madgu-68 kàdamba-69 valàkà-70 vakamàüsam 71 jãrõamadyam 72 samastakùãram 73 godugdham 74 hastinãdugdham 75 tàvatkùãrasantàlikà 76 màhiùadadhi 77 dadhisaraþ 78 dadhimastu 79 navanãtam 80 tàvadghçtam 81 tàvadikùuþ 82 vi÷eùataþ pauõóakekùuþ 83 dantaniùpãóitekùurasaþ 84 yantraniùpãóitekùurasaþ 85 agnipakve kùurasaþ 86 ikùuphàõitam 87 ikùuguóaþ 88 ikùukhaõóam 89 madhurã 90 ÷uùkapippalã 91 ÷uõñhã 92 àrdrakam 93 la÷unam 94 palàõóuþ 95 saindhavam 96 annam 97 satailalavaõànvitadagdhamatsyaþ 98 tailalavaõayuktapalàlaveùñitakardamalepitàïgàradagdhalavaõave÷avà rapuraskçtasàrdrakakañutailasantàlitamatsyaþ 99 ÷àkamatsyàkhyavya¤janam 100 màüsarasaþ 101 pari÷uùkàkhyamàüsam 102 ghçtapåraþ 103 madhumastakam 104 dugdhaphenakaþ 105 bhå÷ayyà 106 eraõóamålam 107 gokùuraþ 108 sàmànyavalà 109 vi÷eùataþ pãtavalà 110 a÷vagandhà 111 prasàraõã 112 màùaparõã 113 rudantã vçkùaþ 114 ràjavçkùaphalam 115 ÷ilàjatuþ 116 . iti ràjavallabhàt sagçhãtam .. * .. netrarogavi÷eùaþ . iti medinã .. asya vivaraõaü ÷ukla÷abde draùñavyam ..

#<÷ukraþ>#, puü, (÷uca + ran .) grahavi÷eùaþ . tatparyàyaþ daityaguruþ 2 kàvyaþ 3 u÷anàþ 4 bhàrgavaþ 5 kaviþ 6 . ityamaraþ .. sitaþ 7 àsphujit 8 ÷ataparve÷aþ 9 bhçgusutaþ 10 bhçguþ 11 ùoóa÷àrciþ 12 maghàbhåþ 13 ÷vetaþ 14 ÷vetarathaþ 15 iti ÷abdaratnàvalã .. ùoóa÷àü÷uþ 16 . iti jañàdharaþ .. * .. tasya ÷ukreti nàmakàraõaü yathà --
     %<nikumbhàdiùu daityeùu bhåya evotthiteùvatha .
     yuddhàyàbhyàgateùveva nandã ÷aïkaramabravãt ..
     mahàdeva vaco'sahyaü ÷çõu tvaü paramàdbhåtam .
     avicintyamasahya¤ca mçtànàü jãvanaü punaþ ..
     ye hatàþ pramathairdaityà yathà÷aktyà raõàjire .
     te sarve jãvità bhåyo bhàrgaveõàtha vidyayà ..
     tadidaü vai mahàdeva mahat karma kçtaü raõe .
     saüjàtamaphalaü deva ÷ukravidyàbalà÷rayàt ..
     ityevamukte vacane nandinà kulanandinà .
     pratyuvàca prabhuþ prãtyà svàrthasàdhanamuttamam .
     gaccha ÷ukraü gaõapate mamàntikamupànaya ..
     ahaü taü saüyatiùyàmi yathàyogaü sametyati ..
     ityevamukte rudreõa nandã gaõapatistataþ ..
     tamanantamupàgamya nandã saüpåjya vegavàn ..
     rathàdbhàrgavamàninye siühaþ kùudramçgaü yathà .
     tamàdàya haràbhyàsamàjagàma vinàyakaþ ..
     nipàtya rakùiõaþ sarvànatha ÷ukraü nyavedayat .
     tamànãtaü kaviü ÷arvaþ pràkùipadvadane prabhuþ ..
     sa ÷ambhunà kavi÷reùñho grasto jañharamàsthitaþ .
     tuùñàva bhagavantaü taü vàgmã vàgbhirathàdaràt ..
     ÷ukra uvàca .
     namo'stu te ÷aïkara ÷arva ÷ambho sahasranetràïghi÷iro namaste .
     dçùñvaiva sarvaü bhuvanaü tavodare ÷rànto bhavantaü ÷araõaü prapannaþ ..
     ityevamukte vacane mahàtmà ÷ambhurvacaþ pràha tato vihasya .
     nirgaccha puttro'si mamàdhunà tvaü ÷i÷nena bho bhàrga÷avaü÷acandraþ ..
     nàmnà tu ÷ukreti caràcaràstvàü stoùyanti naivàtra vicàraõàsti .
     ityevamuktvà bhagavàn mumoca ÷i÷nena ÷ukraþ sa ca nirjagàma ..
     vinirgato bhàrgavavaü÷acandraþ ÷ukratvamàpadya mahànubhàvaþ ..>% iti vàmane 66 adhyàyaþ .. * .. ayaü ÷yàmavarõàgnikoõastrãbràhmaõajàtiyajurvedarajoguõàmlarasavçùarà÷ihãrakaratnabhojakañade÷ànàmadhipatiþ . bhçgumunisantànaþ . navàïgula÷arãraþ . padmasthaþ . såryamukhaþ . ÷vetavarõaþ . caturbhujaþ . sadàjapamàlàvarakamaõóaludaõóadhàrã . ÷uklavastraþ . indràdidevatàkaþ . ÷acãpratyadhidevatàkaþ . ÷ubhagrahaþ . aparàhõakàle prabalaþ . jalacàrã . kaphaprakçtiþ . råpyadravyadhànyàdisvàmã . madhyavayaþ . ratã÷varaþ . jalabhåmicàrã . snigdharuciþ . dvipadamanuùyàõàü svàmã ca . iti bçhajjàtakagrahayàgatattvàdayaþ .. * .. tasya bhogyaü dinaü ÷ukravàraþ . tatra jàtaphalam .
     %<prasannacitto matimàn guõaj¤aþ suke÷ave÷aþ sitavastramàlyaþ .
     bandhupriyo bhàrgavavàrajàtaþ ÷ãghraprasàdaþ ku÷alo naraþ syàt ..>% tasya kùetrajàtaphalam .
     %<÷ukràlaye kàvyakalàvidagdho dàtàtitheyaþ ÷ruta÷àstradakùaþ .
     kalipriyo vàtakaphànvitaþ syànmedhànvito hàsyapañurmadàdyaþ ..>% tasya drãkkàõajàtaphalam .
     %<drekkàõe bhçgunandanasya sutanuþ pàtraü dharitrãpateþ sarvaj¤aþ svajanànuràgaku÷alo dàtà satàü vallabha saüpåõa÷ca varàïganàtmajadhanaiþ sphãtaþ kçpàluþ ÷uciþ ÷àntaþ satyarato'bhiyuktahçdayo dharmànurakto naraþ ..>% tasya navàü÷ajàtaphalam .
     %<nàrãrakto lalitanayano ma¤juke÷aþ kç÷àïgaþ kambugrãvo bhavati kanaka÷yàmavarõaþ suke÷aþ .
     krå raþ straiõaþ kaviratidhano dàna÷ãlo guõaj¤o vyànamràsyo vimalaya÷asà mànavo bhàrgavàü÷e ..>% tasya dvàda÷àü÷ajàtaphalam .
     %<÷åro bahudhano bhogo nçtyagãtapriyaþ sadà .
     ÷ucirdàtà kùamã bhoktà dvàda÷àü÷e bhçgonaraþ ..>% tasya triü÷àü÷ajàtaphalam .
     %<bahuguõaparipårõaþ sundara÷càrudçùñiryuvatijanavinodã labdhasaukhyàrthabhogaþ .
     dvijasuragurubhakto dàna÷ãlaþ kçpàlurasurapatiguroþ syànmànavastriü ÷akàü÷e ..>% iti koùñhãpradãpaþ .. viùkumbhàdi-saptaviü÷ati-yogàntargata-caturviü÷ayogaþ . tatra jàtaphalam .
     %<hàsyo vivàde vijayã sabhàyàü madgandhamàlyàmbararatnayuktaþ .
     jitendriyaþ syànmanujo mahaujàþ ÷ukràbhidhàne jananaü hi yasya ..>% iti koùñhãpradãpaþ .. * .. agniþ . citrakavçkùaþ . jyaiùñhamàsaþ . ityamaraþ .

#<÷ukrakaraþ>#, puü, (karotãti . kç + pacàdyac . ÷ukrasya karaþ .) majjà . iti hemacandraþ .. vãryakàrake, tri ..

#<÷ukrabhuk>#, [j] puü, (÷ukraü bhuïkte iti . bhuja + kvip .) mayåraþ . iti ÷abdacandrikà .. retobhojake, tri ..

#<÷ukrabhåþ>#, puü, (÷ukràt bhårutpattiryasya .) majjà . iti ÷abdacandrikà .. bãryajàtamàtre, tri ..

#<÷ukralà>#, strã, (÷ukraü làti dadàtãti . dà + kaþ uccañà . iti cakralà÷abdañãkàyàü bharataþ .. vãryadàtari, tri ..

#<÷ukravàraþ>#, puü, (÷ukrasya vàraþ .) ÷ukragrahabhogyadinam . yathà . tãrthetaratra pratiprasavamàha . smçtiþ .
     %<ayane viùuve caiva saükràntyàü grahaõeùu ca .
     upàkarmaõi cotsarge yugàdau mçtavàsare .
     sårya÷ukràdivàre'pi na doùastilatarpaõe ..>% iti pràya÷cittatattvam ..

#<÷ukra÷iùyaþ>#, puü, (÷ukrasya ÷iùyaþ .) asuraþ . ityamaraþ ..

#<÷ukràïgaþ>#, puü, mayåraþ . iti jañàdharaþ ..

#<÷ukriyaþ>#, tri, ÷ukrasambandhã . ÷ukra÷abdàt iyapratyaya niùpannaþ .. (÷ukro devatà asyeti . ÷ukra + %<÷ukràt . ghan .>% 4 . 2 . 26 . iti ghan . ÷ukradevatàko haviràdiþ . iti siddhàntakaumudã yathà, yàj¤avalkye ! 3 . 308 .
     %<÷ukriyàraõyakajapà gàyattryà÷ca vi÷eùataþ ..>%)

#<÷uklaü>#, klã, (÷uca ÷auce + %<çjrendreti .>% uõàø 2 . 28 . iti ran pratyayeõa màdhu .) rajatam . iti medinà .. navanàtam . iti cabdacandikà . akùirogavi÷eùaþ . iti jañàdharaþ .. sa tu cakùuþ÷uklabhàgajarogaþ . tadviraõaü yathà --
     %<prastàri÷uklakùatajàdhimàüsasàgvarmasaüj¤àþ khalu pa¤ca rogàþ ..>% tatra ÷uklamàha .
     %<su÷ve taü mçdu÷uklàrmaü ÷uklaü tadvardhate ciràt ..>% asya cikitsà .
     %<bhuktvà pàõitalaü ghçùñvà cakùuùoryadi dãyate .
     acireõaiva tadvàri timiràõi vyapohati ..
     snànaü kçùõatilairvàpi cakùuùyamanilàpaham .
     àmalaiþ satataü snànaü paradçùñibalàpaham ..
     ÷uõñhãnimbadalaiþ piõóãsukhoùõàsvalpasaindhavà .
     dhàryà netre'nila÷le ùma÷othakaõóåvyathàharã .
     triphalà piõóikà netre vàtapittakaphàpahà ..>% anyadauùadhaü ÷ukti÷ukra÷abdayordraùñavyam . kà¤jikàdi . yathà --
     %<kàrtike varjayettailaü kàrtike varjayenmadhu .
     kàrtike varja yetkàüsyaü kàrtike ÷uklasandhitam ..>% iti ÷rãgopàlabhaññavilikhite bhagavadbhaktivilàse 16 vilàmaþ .. ÷uklaü kà¤jikàdiparyuùitàmladraùyaü mandhita¤ca varjayet . iti ÷rãjãvagosvàmikçtataññãkà didgar÷anã ..

#<÷uklaþ>#, puü, (÷uca + ran . rasya laþ .) varõavi÷eùaþ sàdà iti bhàùà . tatparyàyaþ . ÷ubhraþ 2 ÷uciþ3 ÷vetaþ 4 vi÷adaþ 5 ÷yetaþ 6 pàõóaraþ 7 avadàtaþ 8 sitaþ 9 gauraþ 10 valakùaþ 11 dhavalaþ 12 arjunaþ 13 . ityamaraþ .. ÷vetà 14 ÷yetà 15 ÷yenã 16 viùadaþ 17 mità 18 avalakùaþ 19 . iti taññãkà .. ÷itiþ 20 pàõóuþ 21 . iti ÷abdaratnàvalã .. ràmaþ 22 kharuþ 23 . iti jañàdharaþ .. ÷akrayogaþ . iti medinã .. ÷veteraõóaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷uklapakùaþ . yathà ùañtriü÷anmatam .
     %<tatra pakùàvabhau màse ÷uklakçùõau krameõa hi .
     candravçddhikaraþ ÷uklaþ kçùõa÷candrakùayàtmakaþ ..>% iti tithyàditattvam .. ÷uklaguõayukte, tri .. * .. ÷uklavaståni yathà --
     %<sudhàü÷åccaiþ÷ravàþ ÷ambhukãrtijyotsnà÷aradghanàþ .
     pràsàdasaudhatagaramandàradruhimàdrayaþ ..
     såryendukàntakarpårakarambhà rajataü halã .
     nirmokabhasmahiõóãracandanaü karakà himam ..
     hàrorõanàbhatantvasthi svargaïgebharadàbhrakam .
     ÷eùàhiþ ÷arkarà dugdhaü dadhi gaïgà sudhà jalam ..
     mçõàlasikatàhasavakakairavacàmaram .
     rambhàgarbhaü puõóarãkaketakã÷aïkhanirjharàþ ..
     lodhrasiühadhvajacchatracårõa÷uktikapardakàþ .
     muktàkusumanakùatradantapuõyo÷anoguõàþ ..
     kailàsakà÷akàrpàsahàsavàsavaku¤jaràþ .
     nàradaþ pàradaþ kundakhañikàsphañikàdayaþ ..>% iti ÷vetàni .. * .. ÷uklakçùõavàcakàni vaståni yathà --
     %<sitakçùõau vidhuharã ÷ititàràbhrakanàgaràjaghanasàràþ .
     ràmapayorà÷yarjunasiühãjànantacandrahàmàdyàþ ..>% vidhu÷candro viùõu÷ca . hariþ kçùõaþ miüha÷ca . ÷itã dhavalamecakau . tàrà nakùatraü akùõaþ kanãnikà ca . abhrakaü nirijaü megha÷ca nàgaràjaþ ÷eùo gaja÷ca . ghanamàraþ karpåraü megha÷reùñha÷ca . ràmo balabhadro dà÷arathi÷ca . payoràrirdugdhamamåhaþ samadra÷ca . arjunaþ ÷ubhraþ pàrtha÷ca . miühãjaþ siüho ràhu÷ca . ananto balabhadraþ kçùõa÷ca . candrahàsaþ candrahàsyaü khaïga÷ca . ÷aïkhakaratàrake÷asadàkà÷avyomake÷atàlàïkàþ . nãlàü÷ukàdhike÷àriùñasadàsicayakalakaõñhàþ .. ÷aïkhakaraþ kambu kàntiþ kçùõa÷ca . tàrake÷a÷candraþ ujjvalabàka÷ca . sadàkà÷aþ sarvadàkà÷aþ sad gagana¤ca . vyomake÷aþ ÷ivo nabhobàlau ca . tàlàïko balabhadrastàlakalaïkau ca . nãlàü÷uko balabhadraþ kçùõakànti÷ca . adhike÷o adhika÷ivo adhikabàla÷ca . ariùñastakraü kàka÷ca sadàsicayaþ sicayo vastraü asicayaþ khaïgasamåha÷ca . kalakaõñho haüsaþ pika÷ca .
     %<kalakaõñhaþ pike pàràvate haüse kaladhvanau ..
     harijiùõughanàbdhibhyo gajàþ sindhurmuràritaþ .
     adbhyo vàho'bjàni kçùõàdyamunà kumbhito dviùaþ ..>% ÷ukla÷yàmàbhidhàyakà bhavantãti sambandha harigaja airàvataþ . evaü jiùõugajaþ . abdhigajaþ . ghanagajaþ . pakùe harirviùõurgajo hastã . evaü sarvatra . gajà iti bahuvacananirde÷àt gajaparyàyo gçhyate . muràrisindhurgaïgà kçùõasamudrau ca . ambuvàhaþ uccaiþ÷ravàþ megha÷ca . kçùõàbjaü nàbhãpuõóarãkaü nãlàbja¤ca . yamunàrirbalabhadro yamunàdveùã ca .
     %<kçùñàrthàgràttañinãvàcaka÷abdàt paro varo yojyaþ .
     nãradaghanopalasitasadàhimakara-sindhuveõipçthulàjàbhàþ ..>% sita÷yàmavàcakà iti pårva vat . kçùõàrthàgràttañinãvàcaka÷abdàdvaro yathà . kçùõanadãvarakàntiþ gaïgà÷reùñhakàntiþ . pakùe kçùõanadãvarasya samudrasyeva kàntiþ . nãrado ni÷cito danto megha÷ca . ghanopalasitaþ ghanopalaþ karakà tadvat sitaþ ghano meghaþ tadvadupalasitaþ kàntaþ . sadàhimakaraþ candraþ sarpamakarau ca . sindhuveõirnadãpravàhaþ samudrake÷avinyàsau ca . pçthulàjàbhaþ mahatã bhraùñadhànyasyevàbhà yasya kçùõasyeva ca . tathà ca .
     %<vahalakalabhavacchàyamandhakàràtidãdhitiþ .
     sadàdhike÷avacchàyo nekapãyasamacchaviþ ..
     vapurmahodadhicchàyaü bibhrat saindhavakàntimàn .
     sphàñikã ca lasallakùmoþ paññàü÷ukakañiü vahan ..
     dhautàmbara÷riyaü dhatte sphañikànta÷riyànvitaþ .
     arjunadyutividyotãtye vamàdi samunnayet .. * ..>% rakta÷vetavàcakàni vaståni yathà --
     %<rakta÷vetau hari÷ucipuùkara÷atapatrasåryakàntàbjàþ .
     navahasamahàpadmàrkakç÷odaràþ kamalakãlàle ..>% hari÷candrasåryayoþ . ÷uciþ ÷vetavai÷vànarayoþ . puùkaraü jalapadmayoþ . ÷ata÷atraü haüsapadmayoþ . såryakàntaþ sphañike såryakànte ca . abjaþ ÷aïghàmbujayoþ . navahaüsaþ navahaüse pratyagrasårye ca . mahàpadmaþ ÷vetanàge padme ca . arkaþ sphañikasåryayoþ . kamalaü jalàmbujayoþ . kãlàlaü jalaraktayoþ .
     %<suhçdratnàdibhirbhàno ratnenàgne radàü÷ukaiþ .
     jalebhyo janma÷obhàbhiþ sarojakumudàribhi ..>% bhànoþ parasmàt suhçdratnàdibhiþ sitaraktau yathà . ravimitraü candraþ ravitulya÷ca . bhànuratraü såryakànto ravipadmaràgauca . agniratnaü såryakànto agnipadmaràgau ca . radàü÷ukaü dantavastre adhara÷ca jala÷obhà jalajà càsau ÷obhà ceti pakùe padmakàntiþ . evaü sarojàri÷obhà sarojaspardhi÷obhà pakùe sarojàri÷candraþ . kumudàri÷obhà kumudaspardhi÷obhà . pakùe kumudàriràdityaþ .. * .. pãta÷vetavàcakàni vaståni yathà --
     %<pãta÷vetau gauradvijaràjakaparda÷ambhuharitàrkùyàþ .
     haimastomàùñàpadamahàrajatacandrakaladhautàþ ..>% gauraþ ÷vetapãtayoþ . dvijaràjo gurucandrayoþ . kapardaþ ÷ambhujañàjåñavaràñayoþ . ÷ambhurbrahmatrilãcanayoþ . hariþ piïgalasiühayoþ . tàkùryo garuóaþ pakùe uccaiþ÷ravàþ . haimastomaþ hemno'yaü haimaþ . pakùe himasyàyam . aùñàpadaü suvarõasarabhayoþ . mahàrajataü suvarõaråpyayoþ . candraþ svarõa÷a÷àïkayoþ . kaladhautaü hemaråpyayoþ .
     %<su÷obhitàrakåña÷rãþ svarõastomasamadyutiþ .
     dahanopalasatkàntirgàïgeyacchavipe÷alaþ ..>% tàrukåño råpyasamåhaþ . pakùe àrakåño rãtiþ . su÷obhanamarõaþ kanaka¤ca .. * .. atha ÷lokottãrõàni . gopatitàrkùyakàntiþ ravigaruóacchaviþ . pakùe gopatirindrastasya tàrkùyasturaïgaþ . vàmadevagirirmanoj¤ameruþ kailàsa÷ca . iti kavikalpalatàyàm 2 ÷leùe uddiùñavarõanaü 1 kusumam ..

#<÷uklakaþ>#, puü, (÷ukla + svàrthe kan .) ÷uklapakùaþ . yathà --
     %<pakùatyàdyàstu tithayaþ kramàt pa¤cada÷aü ssçtàþ .
     dar÷àntàþ kçùõapakùe tàþ pårõimàntà÷ca ÷uklake ..>% iti tithyàditattvan .. ÷vetavarõa÷ca ..

@<[Page 5,117b]>@
#<÷uklakaõñhakaþ>#, puü, (÷uklaþ kaõñho yasya . kan .) dàtyåhapakùã . iti ÷abdamàlà .. ÷vetagalayukte tri, ..

#<÷uklakandaþ>#, puü, (÷uklaþ kando yasya .) mahiùakandaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷vetamåla¤ca ..

#<÷uklakandà>#, strã, (÷uklaþ kando yasyàþ .) ativiùà .. iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷uklakarmà>#, [n] tri, (÷uklaü påtaü karma yasya .) akçùõakarmà . sukarma÷ãlaþ . iti jañàdharaþ ..

#<÷uklakuùñhaü>#, klã, (÷uklaü kuùñham .) ÷vetavarõakuùñharogaþ .. tasyauùadhaü yathà --
     %<somaràjasya bãjàni navanãtayutàni ca .
     madhunà svàditàni syuþ ÷uklakuùñhaharàõi vai ..>% iti gàruóe 195 adhyàyaþ ..

#<÷uklakùãrà>#, strã, (÷uklaü kùãraü yasyàþ .) kàlolã . iti ràjanirgha õñaþ .. ÷vetadugdhayukte, tri ..

#<÷uklatvaü>#, klã, (÷uklasya bhàvaþ . ÷ukla + tva .) ÷uklasya bhàva ityarthe tvapratyayena niùpannam ..

#<÷ukladugdhaþ>#, puü, (÷uklaü dugdhaü niryàso yasya .) ÷çïgàñakaþ . iti ÷abdacandrikà .. ÷vetadugdhayukte, tri ..

#<÷ukladhàtuþ>#, puü, (÷uklaþ ÷uklavarõo dhàtuþ .) kañhinã . iti hemacandraþ .. ÷vetavarõadhàtudravya¤ca ..

#<÷uklapakùaþ>#, puü, (÷uklaþ pakùaþ .) sitapakùaþ . candrasambandhi-vçddhyanukåla-pa¤cada÷akalàkriyà-pracayaþ tatparyàyaþ .
     %<sitastvàpåryamàõaþ syàt ÷ukla÷ca vi÷adaþ ÷uci ÷uklapakùaþ kçùõapakùo bahulo vadi ca smçtaþ ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. sa tu ÷uklapratipadàdirpaurõamàsyantapa¤cada÷atithyàtmakaþ . yathà --
     %<tatra pakùàvubhau màse ÷uklakçùõau krameõa hi .
     candravçddhikaraþ ÷uklaþ kçùõa÷candrakùayàtmakaþ ..>% iti tithyàditatvam .. * .. karmavi÷eùe tatrodayagàmitithergràhyatvaü yathà --
     %<÷uklapakùe tithirgràhyà yasyàmabhyudito raviþ .
     kçùõapakùe tithirgràhmà yasyàmastamito raviþ ..>% iti viùõudharmottaram .. saüskàrakarmaõaþ ÷uklapakùakartavyatà yathà . à÷valàyanaþ . udagayane àpåryamàõe pakùe kalyàõe nakùatre cauóakarmopanayanagodànavivàhàþ . vivàhaþ sàrvakàlika ityeke .. * .. vidyàrambhasya ÷uklapakùakartavyatà yathà . madanapàrijàte .
     %<ravergurorbhçgorlagne tatsthe'rke'pãnduvçddhitaþ .
     gurvarkendåóu÷uddhau ca vidyàrambhaþ pra÷asyate .. * ..>% puùkariõyàrambhasya ÷uklapakùakartavyatà yathà . matsyapuràõe .
     %<pràpya pakùaü ÷ubhaü ÷uklamatãte cottaràyaõe ..>% ityàdi .. devapratiùñhàyàþ ÷uklapakùakartavyatà yathà . vyavahàrasamuccaye .
     %<pratiùñhà sarvadevànàü ke÷avasya vi÷eùataþ .
     uttaràyaõa àpanne ÷uklapakùe ÷ubhe dine ..>% gçhàrambhagçhaprave÷ayoþ ÷uklapakùakartavyatà yathà . matsyapuràõe .
     %<÷uklapakùe bhavet saukhyaü kçùõe taskarato bhayam ..>% iti jyotistattvam .. navànna÷ràddhasya ÷uklapakùakartavyatà yathà . à÷vinàdhikàre .
     %<÷uklapakùe navaü dhànyaü pakvaü j¤àtvà su÷obhanam .
     gacchet kùetrã vidhànena gãtavàdyapuraþsaram .
     tena devàn pitéü÷caiva tarpayedarcayettathà ..>% api ca .
     %<vç÷cike ÷uklapakùe tu navànnaü ÷asyate budhaiþ ..>% iti tithyàditattvam ..

#<÷uklapuùpaþ>#, puü, (÷uklaü puùpamasya .) chatrakavçkùaþ . kundapuùpavçkùaþ . maruvakaþ . hati ratnamàlà .. ÷vetakusumayukte, tri ..

#<÷uklapuùpà>#, strã, (÷uklaü puùpamasyàþ .) nàgadantã . ÷ãtakumbhã . iti ratnamàlà ..

#<÷uklapuùpã>#, strã, (÷uklaü puùpamasyàþ . ïãù .) nàgadantã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷uklapçùñhakaþ>#, puü, (÷uklaü pçùñhaü yasya . kan .) sindhukavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. ÷vetavarõapçùñhayukte, tri ..

#<÷uklabalaþ>#, puü, jinavi÷eùaþ . yathà --
     %<vàsudevà amã kçùõà nava ÷uklà balàstvamã .
     acalo vijalo bhadraþ suprabha÷ca sudar÷anaþ .
     ànando nandanaþ padmo ràmo riùõudviùastvamã ..>% iti hemacandraþ ..

#<÷uklamaõóalaü>#, klã, (÷uklaü maõóalam .) cakùuþ÷vetakùetram . iti kecit .. ÷vetavarõagolavastu ca ..

#<÷uklarohitaþ>#, puü, (÷uklaþ ÷vetavarõo rohitaþ .) ÷vetarohitavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷ubhrarohitamatsya÷ca ..

#<÷uklalà>#, strã, (÷uklaü làtãti . là + kaþ .) uccañà . iti ratnamàlà .. ÷vetadàtari, tri ..

#<÷uklavargaþ>#, puü, (÷uklànàü vargaþ samåhaþ .) ÷vetavarõasajàtãyadravyam . tathà . ÷aïkha÷uktikapardakàdi . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷uklavàyasaþ>#, puü, (÷uklo vàyasa iva .) vakaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. ÷vetakàka÷ca ..

#<÷ukla÷àlaþ>#, puü, (÷uklaþ ÷àla iva .) girinimbaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷veta÷àlavçkùa÷ca ..

#<÷uklà>#, strã, (÷uklo varõo'styasyà iti . ac . ñàp .) sarasvatã . iti trikàõóa÷eùaþ .. ÷arkarà . iti ÷abdacandrikà .. kàkolã . vidàrã . snu hã . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷vetavarõà ca ..

#<÷uklàïgã>#, strã, (÷uklaü aïgaü yasyàþ . ïãù .) ÷ephàlikà . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷vetàvayavayukte, tri ..

@<[Page 5,118a]>@
#<÷uklàpàïgaþ>#, puü, (÷uklo apàïgau yasya .) mayåraþ . iti hemacandraþ .. ÷vetavarõanetrànte, tri .. (yathà, meghadåte . 23 .
     %<÷uklàpàïgaiþ sajalanayanaiþ svàgatãkçtya kekàþ pratyudyàtaþ kathamapi bhavàn gantumà÷u vyavasyet >%)

#<÷uklàmlaü>#, klã, (÷uklaü amlam .) amla÷àkaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷uklàrma>#, [n] klã, netrarogabhedaþ . yathà, . atha ÷uklabhàgajà rogàþ . teùàü nàmàni saükhyà¤càha .
     %<prastàri÷uklakùatajàdhimàüsasnàyvarmasaüj¤àþ khalu pa¤ca rogàþ .
     syàcchuktikà sàrjunapiùñakàkhyà jàlaü ÷iràõàü pióikà÷ca tàsàm ..
     rogà balàsagrathitena sàrdhamekàda÷oktàþ khalu ÷uklabhàge ..>% teùu prastàryarmaõo lakùaõamàha .
     %<prastàryarma tanustãrõaü ÷yàvaraktanibhaü sitam .>% tanuþ puttalã . stãrõaü vistãrõam . ÷yàvaraktamityatra vikalpo boddhavyaþ .. * .. ÷uklàrmàha .
     %<su÷vetaü mçdu ÷uklàrma ÷uklaü tadvardhate ciràt ..>% raktàrmàha .
     %<padmàbhaü mçduraktàrma yanmàüsaü cãyate site .>% padmàbhaü parõena raktamityarthaþ . cãyate upacãyate .. adhimàüsàrmàha .
     %<pçtha mçdvadhimàüsàrma bahula¤ca yakçnnibham .>% pçya vistãrõam . bahulaü puùñam . yakçnnibhaü ãùat kçùõalohitam .. * .. snàyvarmàha .
     %<sthiraü prasàri màüsàdyaü ÷uklaü snàyvarma pa¤camam .>% sthiraü kañhinam . ÷uklaü sràvarahitam .. * .. ÷uktimàha .
     %<÷yàvàþ syuþ pi÷itanibhà÷ca bindavo yaü ÷uklàbhàþ sitanicitàþ sa ÷uktisaüj¤aþ .>% ÷yàvà ityàdivarõatraye vikalpo boddhavyaþ .. * .. arjunamàha .
     %<eko yaþ ÷a÷arudhiraprabhastu binduþ ÷uklastho bhavati tamarjunaü vadanti ..>% piùñakamàha .
     %<÷leùmamàrutakopena ÷ukle màüsaü samunnatam .
     piùñavat piùñakaü viddhi malàktàdar÷asannibham ..>% piùñavat ÷vetam .. * .. ÷iràjàlamàha .
     %<jàlàbhaþ kañhinaþ ÷iro'ruõaþ ÷iràõàü mantàno bhavati ÷iràdijàlasaüj¤aþ ..>% giràdijàlasaüj¤aþ ÷iràjàlasaüj¤aþ .. * .. ÷iràpióikàmàha .
     %<gukrasthàþ sitapióikàþ ÷iràvçtà yàstà vidyàdasitasamopajàþ ÷iràjàþ .>% valàsagrathitamàha .
     %<kàüsyàbho'mçduraya vàribindukalpo vij¤eyo nayanasite valàsasaüj¤aþ .>% kàüsyàbhaþ ÷reta ityarthaþ . amçduþ kañhinaþ . vàribindukalpaþ etena manàgunnatatvaü bodhyate . valàsasaüj¤aþ valàsagrathitasaüj¤aþ . kvacidekade÷enàpi samudayàvagamàt . yathà bhãmo bhãmasena iti . ataeva su÷rute . nàmasaügrahe valàsagrathitapadaü nirdiùñam . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<÷uklimà>#, [n] puü, (÷uklasya bhàvaþ . ÷ukla + %<varõadçóhàdibhyaþ ùya¤ ca .>% 5 . 1 . 123 . imanic .) ÷uklatà . ÷ukla÷abdàdimanpratyayena niùpannaþ ..

#<÷uklopalà>#, strã, (÷ukla upala iva àkçtiryasyàþ .) ÷arkarà . iti ratnamàlà .. ÷vetaprastare, puü ..

#<÷ukùiþ>#, puü, (÷uùyatyaneneti . ÷uùa + %<pluùikuùi÷uùibhyaþ ksiþ .>% uõàø 3 . 155 . iti ksiþ .) vàyuþ . tejaþ . citram . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<÷uïgaþ>#, puü, vañavçkùaþ . àmràtakavçkùaþ . iti medinã .. ÷åkaþ . ÷åüyà iti bhàùà . iti ÷åka÷abdàrthe medinyu õàdikoùau ..

#<÷uïgà>#, strã, (÷uïgo'styasyà iti . ac . ñàp .) parkañãvçkùaþ . iti medinã .. navapallavako÷ã . iti hemacandraþ .. dhànyàdi÷åka¤ca . ÷uüyà yasya prasiddhiþ .. (yathà, su÷rute . 4 . 26 .
     %<a÷vatthaphalamålatvak÷uïgàsiddhaü payo naraþ .
     pãtvà sa÷arkarà kùaudraü kuliïga iva hçùyati ..>%)

#<÷uïgàkarma>#, [n] klã, puüsavanasaüskàravi÷eùaþ . yathà
     %<agnistu màruto nàma garbhàdhàne vidhãyate .
     puüsavane candranàmà ÷uïgàkarmaõi ÷obhanaþ ..>% iti tithyàditattvam .. tatkarmànuùñhànaü yathà . ÷obhananàmànamagniü saüsthàpya viråpàkùajapàntàü ku÷aõóikàü samàpya vañavçkùasya pårvottara÷àkhàyàü phalayugala÷àlinãü kçmibhiranupahatàü vaña÷uïgà yavànàü màùàõàü và tribhistribhirguóakaiþ saptavàràn saptabhirmantraiþ krãõãyàt . saptànàü mantràõàmçùyàdayaþ sàdhàraõàþ . prajàpatirçùiþ somavaruõavasurudràdityamarudvi÷vedevàdevatà nyagrodha÷uïgàparikrayaõe viniyogaþ . oü yadyasi saumã somàya tvà ràj¤e parikrãõàmi . iti guóakatrayeõa ekaü parikrayaõam .. yadyasi vàruõã varuõàya tvà ràj¤e parikrãõàmi . iti guóakatrayeõa dvitãyaü parikrayaõam .. yadyasi vasubhyo vasubhyastvà ràj¤e parikrãõàmi . iti guóakatrayeõa tçtãyaü parikrayaõam .. yadyasi rudre bhyo rudrebhyastvà ràj¤e parikrãõàmi . iti guóakatrayeõa caturthaü parikrayaõam .. yadyasi àdityebhyaþ àdityebhyastvà ràj¤e parikrãõàmi . iti guóakatrayeõa pa¤camaü parikrayaõam .. yadyasi marudbhyo marudbhyastvà ràj¤e parikrãõàmi . iti guóakatrayeõa ùaùñhaü parikrayaõam .. yadyasi vi÷ve bhyo devebhyo vi÷vebhyo devebhyastvà ràj¤e parikrãõàmi . iti guóakatrayeõa saptamaü parikrayaõam .. tataþ krãtàü vaña÷uïgàü anenaü mantreõa vçkùàdànayet . prajàpatiçùirosadhyo devatànyagrodha÷uïgàcchedane viniyogaþ . oùadhayaþ sumanaso bhåtvà asyà vãrya samàdhatta iyaü karma kariùyati . tatastàü vaña÷uïgàü tçõena veùñitàmantarãkùeõànãya antarãkùe sthàpayet . tataþ kçta÷obhananàmro agneruttarataþ prakùàlita÷ilàyàü brahmacàrã kumàrã bhagavatã và ÷rutasvàdhyàya÷ãlo và bràhmaõaþ àcàrato nãhàrajalenànàvçtaloùñre õa punaþ punaþ peùayet . tato'gneþ pa÷cimataþ uttaràgreùu ku÷eùu pa÷cimàbhimukhãü badhåü pårvadigànatamastakàü kçtvà pçùñhade÷e sthitaþ patirdakùiõapàõeraïguùñhànàmikàbhyàü vastrabaddhàü peùitavaña÷uïgàü gçhãtvà garbhavatyà dakùiõanàsàvivare ÷uïgàrasaü nikùipati anena mantreõa . prajàpatirç ùiranuùñupcchando'gnãndrabçhaspatayo devatà nyagrodha÷uïgàrasasya dàne viniyogaþ . pumànagniþ pumànindraþ pumàn devo bçhaspatiþ . pumàüsaü puttraü vindasba taü pumànanujàyatàm .. tato mahàvyàhçtihomaü kçtvà pràde÷apramàõàü ghçtàktàü samidhaü tåõãmagnau hutvà prakçtaü karma samàpya udãcyaü ÷àvyàyanahomàdivàmadevyagànàntaü karma samàpya karmakàrayitçbràhmaõàya dakùiõàü dadyàt . iti bhavadevaþ ..

#<÷uïgã>#, [n] puü, (÷uïgà astyasyeti . ÷uïgà + iniþ .) plahavçkùaþ . vañavçkùaþ . iti jañàdharaþ .. ÷uïgàvi÷iùñe, tri ..

#<÷ucaþ>#, ÷oke . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) tàlavyàdiþ . ÷ocati . ÷okaþ puttràderadar÷anàdduþkhànubhavaþ . kiü ÷ocatehàbhyudaye vatàsmàniti bhaññiþ . priyatamà màü ÷ocate ÷ocate . iti mahànàñakam . gaõakçtànityatvàdàtmanepadam . iti durgàdàsaþ ..

#<÷uca>#, ir, ya ¤a ã ÷auce . vi÷araõe . klede . iti kavikalpadrumaþ .. (divàø-ubhaø klede ÷auce ca akaø-anyatra sakaø-señ . niùñhàyàü aniñ .) ÷aucaü ÷uddhiþ . vi÷araõaü vibhedaþ . kledaþ àrdrabhàvaþ . ir a÷ucat a÷ocãt . ya ¤a, ÷ucyate lokaþ snànàt . ÷ucyati gàtraü bàõaþ . ÷ucyati vastramambhasà . ã, ÷åktaþ . ÷uci ra påtãbhàve iti prà¤caþ . ramànàthastu etadanurodhàdetànarthàn vyàkhyàti . iti durgàdàsaþ ..

#<÷ucà>#, strã, (÷uca ÷oke + kvip . pakùe ñàp .) ÷okaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷uciþ>#, puü, (÷ucyati aneneti . ÷uca + %<igupadhàt kit .>% uõà 0 4 . 119 . iti in . saca kit .) agniþ . (yathà, bhàgavate . 4 . 24 . 4 .
     %<pàvakaþ pavamàna÷caþ ÷ucirityagnayaþ purà .
     va÷iùñha÷àpàdutpannàþ punaryogagatiü gatàþ ..>%) citrakavçkùaþ . àùàóhamàsaþ . ÷uklavarõaþ . ÷çïgàrarasaþ . ityamaraþ .. grauùmaþ . ÷uddhamantrã . jyaiùñhamàsaþ . iti medinã .. sauràgniþ . yathà
     %<pàvakaþ pavamàna÷ca ÷uciragni÷ca te trayaþ .
     nirmathyaþ pavamànaþ syàt vaidyutaþ pàvakaþ smçtaþ ..
     ya÷càsau tapate såryaþ ÷uciragnistvasau smçtaþ .
     teùàntu santatàvanye catvàriü÷attu pa¤ca ca ..
     pàvakaþ pavamàna÷ca ÷ucisteùàü pità ca yaþ .
     ete caikonapa¤cà÷advahnayaþ parikãrtitàþ ..>% iti kaurme 12 adhyàyaþ .. såryaþ . yathà --
     %<tapanastàpana÷caiva ÷uciþ sapnà÷vavàhanaþ ..>% iti ÷àmbapuràõam .. candraþ . ÷ukraþ . bràhmaõaþ . iti kecit .. (andhakasya puttravi÷eùaþ . yathà, bhàgavate . 9 . 24 . 19 .
     %<kukuro bhajamàna÷ca ÷uciþ kambalabarhiùaþ ..>% kàrtikeyaþ . iti mahàbhàratam . 3 . 231 . 4 ..)

#<÷uciþ>#, strã, (÷uca + in .) ka÷yapapatnyàstàmràyàþ sutà . yathà --
     %<ùaña sutà÷ca mahàsattvàstàmràyàþ parikãrtitàþ .
     ÷ukã ÷yenã ca bhàùà ca sugrãvã ÷ucigçdhrikà ..>% iti gàruóe 6 adhyàyaþ ..

#<÷uciþ>#, tri, (÷uca + in .) ÷uklaguõavi÷iùñaþ . ityamaraþ .. ÷uddhaþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 128 . 49 .
     %<krãóàvasàne te sarve ÷ucivastràþ svalaïkçtàþ ..>%) anupahataþ . iti medinã .. * .. parasvarõaspar÷e hastakùàlanàt ÷uciryathà --
     %<daivàt parastriyaü dçùñvà viramed yo hariü smaran spçùñvà parasuvarõa¤ca hastaprakùàlanàt ÷uciþ ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 35 adhyàyaþ .. (niraparàdhã . yathà, mahàbhàrate . 1 . 149 . 14 .
     %<aho dhik dhçtaràùñrasya buddhirnàsti sama¤jasã yaþ ÷ucãn pàõóudàyàdàn dàhayàmàsa ÷atruvat ..>% ÷udvàntaþkaraõaþ . yathà, manuþ . 7 . 38 .
     %<vçddhàü÷ca nityaü seveta vipràn vedavido ÷ucãn vçddhasevã hi satataü rakùobhirapi påjyate ..>%)

#<÷ucità>#, strã, (÷ucerbhàvaþ . ÷uci + tal .) ÷ucitvam . yathà --
     %<÷aitthaü nàma guõastavaiva sahajaþ svàbhàvikã svacchatà kiü bråmaþ ÷ucitàü bhavanti ÷ucayaþ spar÷ena yasyàpare .
     ki¤cànyat kathayàma te stutipadaü tvaü jãvinàü jãvanaü tva¤cennãcapathena yàsyasi payaþ kastvàü niùeddhuü kùamaþ ..>% iti lakùmaõasenaþ ..

#<÷ucidrumaþ>#, puü, (÷uciþ pavitro drumaþ .) a÷vatthavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷uddhavçkùa÷ca ..

#<÷ucipraõãþ>#, puü, (÷uciü praõayatãti . pra + nã + kvip .) àcamanam . yathà --
     %<àcàmaþ syàdàcamanamupaspar÷aþ ÷ucipraõãþ .>% iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷ucimallikà>#, strã, (÷ucirmallikà .) navamàlikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ucirociþ>#, [s] puü, (÷uciþ ÷uklaü rociþ kiraõo yasya .) candraþ . iti kecit .. ÷uklakiraõe, tri ..

#<÷ucya>#, ã abhiùave . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-akaø-sakaø-ca-señ . niùñhàyàmaniñ .) tàlavyàdiþ . pa¤camasvarã . tàlaùyavargàdyopadhaþ . ã, ÷uktaþ . yadvà, yànto'yamityake . abhiùavaþ snànaü manthanaü pãóanaü sandhàna¤ca . iti durgàdàsaþ ..

#<÷uñãratà>#, strã, vãryam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷uñãryaü>#, klã, vãryam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷uña>#, khoñane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøakaø-señ .) khoñanamiha gatyàghàtaþ . ÷oñati payaþ setunà . iti durgàdàsaþ ..

#<÷uñha>#, i khoñane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-akaø-señ .) khoñanamiha gatyàghàtaþ . i, ÷uõñhyate . iti durgàdàsaþ ..

#<÷uñha>#, i ki ÷oùaõe . iti kavikalpadrumaþ . (curàø pakùe bhvàø-akaø-señ .) i, ÷uõñhyate . ki, ÷uõñhayati ÷uõñhati patramàtapàt . ramànàthastu bhvàdipakùe ÷uùkãbhàve . curàdipakùe ÷uùkãkaraõe'yamiti matvà bhvàdau ÷uõñhati patraü curàdau ÷uõñhayati kàùñhamàtapa ityudàhçtavàn . vastutastu ubhayatra ÷uùkãbhàvaþ anyathà bhauvàdikasyaiva preraõavàcitvàccuràdipàñho'narthakaþ syàt . iti durgàdàsaþ ..

#<÷uñha>#, ka àlasye . iti kavikalpadrumaþ .. curàparaø-akaø-señ .) ka, ÷oñhayati vçddhaþ kriyàsu mandaþ syàdityarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<÷uõñhiþ>#, strã, ÷uñhi ÷oùaõe + in .) ÷uõñhã . ityamarañãkà .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 271
     %<tasmin gatàdra bhàve vãtarase ÷uõñhi÷akala iva puruùe .
     api bhåtibhàji maline nàgara÷abdo bióambàya ..>%)

#<÷uõñhã>#, strã, (÷uõñhi + và ïãù .) ÷uùkàrdrakam . ÷uüñ iti bhàùà .. tatparyàyaþ . mahauùadham 2 vi÷vam 3 nàgaram 4 vi÷vabheùajam 5 . ityamaraþ .. ÷uõñhiþ 6 vi÷và 7 mahauùadhã 8 . iti taññãkà .. indrabheùajam 9 bheùajam 10 . iti ÷abdaratnàvalã .. vi÷vauùadham 11 kañugranthiþ 12 kañubhadram 13 kañåùõam 14 sauparõam 15 ÷çïgaveram 16 kaphàri 17 càndrakam 18 ÷oùaõam 19 nàgaràhvam 20 . asyà guõàþ . kañutvam . uùõatvam . snigdhatvam . kapha÷ophànila÷ålabandhodaràdhmàna÷vàsa÷lãpadanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. api ca .
     %<÷uõñhã rucyàmavàtaghnã pàcanã kañakà laghuþ .
     snigdhoùõà madhurà pàke kaphavàtavibandhanut ..
     vçùyà svaryà ca niþ÷vàsa÷ålakàsahçdàmayàn .
     hanti ÷lãpada÷othàr÷a-ànàhodaramàrutàn ..
     àgneyaguõabhåùñhiü toyàü÷aü pari÷oùayet .
     saügçhõanti malaü tattu gràhi ÷uõñhyàdayo yathà ..
     vibandhabhedinã yà tusà kathaü gràhiõã bhavet .
     ÷aktirvibandhabhede syàdyato na malapàtane ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. anyacca .
     %<÷uõñhã tu kaphavàtaghnã sasnehà laghudãpanã .
     vipàke madhurà vçùyà hçdyoùõà kañurocanã ..>% iti ràjavallabhaþ .. ÷uõñhyaü, klã, ÷uõñhã . iti ÷abdacandrikà ..

#<÷uõóaþ>#, puü, (÷una gatau + amantàt óaþ .) madanirjharaþ . iti hemacandraþ .. karikara÷ca .. (yathà, mahàbhàrate . 7 . 35 . 35 .
     %<ghaõñà÷uõóàn viùàõàgràn kùuramàkhyapadànugàn .
     ÷arairni÷itadhàràgraiþ ÷àtravàõàma÷àtayat ..>%)

#<÷uõóakaþ>#, puü, ÷auõóikaþ . iti ÷abdaratnàvalã . yuddhaveõuþ . iti ÷abdamàlà ..

#<÷uõóarohaþ>#, puü, (÷uõóavat rohatãti . ruha + ac .) bhåtçõam . iti ràjanirghaõñaþ .. pustakàntare ÷çïgaroha iti pàñhaþ ..

#<÷uõóà>#, strã, (÷un + óa . ñàp .) madyapànagçham . ambuhastinã . ve÷yà . surà . hastihastaþ . iti medinã .. ÷uüó iti bhàùà .. nalinã .. iti vi÷vaþ .. kuññanã . iti ÷abdamàlà ..

#<÷uõóàpànaü>#, klã, (÷uõóàyà àpànam .) madyapànagçham . tatparyàyaþ . madasthànam . ityamaraþ .. madasthalam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷uõóàraþ>#, puü, (÷uõóàü ràtãti . rà + kaþ .) ÷auõóikaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (hrasvà ÷uõóà . %<kuñã÷amã÷u õóàbhyo raþ .>% 5 . 3 . 88 . iti raþ . svalpa÷u õóà . iti siddhàntakaumudã ..)

#<÷uõóàlaþ>#, puü, (÷uõóena alatãti . ala paryàptau + ac .) hastã . iti dhana¤jayaþ ..

#<÷uõóikà>#, strã, alijihvà . iti kocat .. ÷uõóà÷abdàrthàpyeùà ..

#<÷uõóimåùikà>#, strã, (÷uõóinã ÷uõóavi÷iùñà måùikà .) chucchundarã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷uõóã>#, [n] puü, (÷a õóà astyasyeti . ÷u õóà + iniþ .) ÷auõóikaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. hastã ca ..

#<÷uõóã>#, strã, hasti÷u õóãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷utudriþ>#, strã, ÷atadrunadã . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<÷utudruþ>#, strã, ÷atadrunadã . iti bharatadviråpakoùaþ ..

#<÷uddhaü>#, klã, (÷udha + ktaþ .) saindhavam . maricam . iti ràjanirghaõñaþ .. maricaparyàye mçùaü yadbhikhitaü tada÷uham ..

@<[Page 5,120a]>@
#<÷uddhaþ>#, tri, (÷udha + ktaþ .) kevalam . (yathà, manuþ . 9 . 279 .
     %<taóàgamedakaü hanyàdapsu ÷uddhavadhena và .
     tadvàpi pratisaükuryàt dàpyaståttamasàhasam ..>%) nirdoùaþ . (yathà, bçhatsaühitàyàm . 49 . 4 .
     %<sarve ca ÷uddhakà¤canavinirmitàþ ÷reyaso vçddhyai ..>%) pavitraþ . iti medinã .. (ujjvalaþ . yathà, raghuþ . 1 . 46 .
     %<kàpyabhikhyà tayoràsãt vrajatoþ ÷uddhave÷ayoþ ..>%) ÷uklaþ . iti dharaõiþ .. ràgàntaràmi÷ritaràgaþ . iti saügãta÷àstram .. * .. ÷arãrà÷uddhatàkàraõaü yathà -- nàrada uvàca .
     %<mànavànàü dvijàdãnàü ÷arãrasyàpavitratà .
     bhavet kena prakàreõa kathyatàü tat sadà÷iva ..
     sarvavedapuràõàdi÷àstraj¤ànàü dvijanmanàm .
     jitendriyasmçtividàü tanoþ kathaya påtatàm ..
     sadà÷iva uvàca .
     yathà dehàpavitratvaü vipràdãnàü yato bhavet .
     devarùe ÷çõu tat sarvaü naràõàmànupårvikam ..
     jàtake mçtake'snàte jalaukobhiþ kùate tathà .
     apavitro dvijàdãnàü dehaþ sandhyàdikarmasu ..
     apåtatanurutsarge naro måtrapurãùayoþ .
     aspç÷yaspar÷ane naiva brahmayaj¤ajapàdiùu ..
     raktapàte nakha÷çïgadantakhaïgàdibhiþ kùate .
     vipràdera÷uciþ kàyaþ ÷astràstraiþ kaõñakàdibhiþ ..
     bhuktvà hastànanocchiùñe'pavitraþ kçtamaithune .
     ÷ayane bràhmaõàdãnàü ÷arãraü kùurakarmaõi ..
     jvaràdibhi÷catuþùaùñirogairyuktadvijanmanàm .
     vapuraprayataü påjàdànahomajapàdiùu ..
     dhåmodgàre vamau ÷ràddhapatitànnàdibhojanaiþ .
     tathà ca retaþskhalane martyadehàpavitratà ..
     apavitraü dbijàdãnàü vapuþ syàdràhudar÷ane .
     garhitadànagrahaõe patite pàtakàdibhiþ ..
     a÷aucàntena ÷uddhiþ syàt jàtake mçtake'pi ca .
     sarvavarõà÷ramàdãnàü tanoþ sandhyàdikarmasu ..>% iti pàdme uttarakhaõóe 19 adhyàyaþ ..

#<÷uddhajaïgaþ>#, puü, (÷uddhà jaïghà yasya .) gardabhaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. pavitrajaïghàyukte, tri ..

#<÷uddhadat>#, tri, ÷uddhà dantà yasya saþ . (%<agrànta÷uddha÷ubhravçùavaràhebhya÷ca .>% 5 . 4 . 145 . iti dantasya datràde÷aþ .) ÷ukladantayuktaþ . yathà --
     %<gate tammin jala÷uciþ ÷uddhadadràvaõaþ ÷ikhã .
     jaüjapçko'kùamàlàvàn dhàrayo mçdalàvunaþ ..>% iti bhaññau . 5 . 61 ..

#<÷uddhamatiþ>#, puü, (÷uddhà matiryasya .) caturvi÷atibhçtàrhadantargatajinavi÷eùaþ . iti hemacandraþ .. (÷uddhà matiþ .) pavitrabuddhã, strã . tadvati, tri .. (yathà, dvitopade÷e . 1 . 80 .
     %<upakàriõi vi÷rabdhe ÷uddhamatau yaþ samàcarati pàpam .
     taü janamasatyasandhaü bhagavati vasudhe kathaü vahasi ..>%

#<÷uddhamàüsaü>#, klã, (÷uddhaü màüsaü yasya .) màüsavya¤janavi÷eùaþ . yathà --
     %<pàkapàtre ghçtaü dadyàttailaü và tadabhàvataþ .
     tatra hiïguharidrà¤ca bharjayettadanantaram ..
     chàgàderasthirahitaü màüsaü tat khaõóakhaõóitam dhautanirgàlitaü tasmin ghçte tadbharjayecchanaiþ ..
     siddhayogyaü jalaü dattvà lavaõa¤ca pacet tataþ .
     siddhe jalena saüpiùya vesavàraü parikùipet ..
     dravyàõi vesavàrasya nàgavallã dalàni hi .
     taõóulà÷ca lavaïgàni maricàni samàsataþ .
     anena vidhinà siddhaü ÷uddhamàüsamiti smçtam ..
     ÷uddhamàüsaü paraü vçùyaü valyaü rucya¤ca bçühaõam .
     tridoùa÷amanaü ÷reùñhaü dopaõaü dhàtuvardhanam ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<÷uddhavallikà>#, strã, (÷uddhà vallikà latà .) guóåcau iti ÷abdacandrikà .. pavitralatà ca ..

#<÷uddhàntaþ>#, puü, ÷uddhaþ anto yasya . ÷uddhà rakùakàþ ante yasya iti và .) antaþpuram . (yathà, kumàre . 6 . 52 .
     %<vidhiprayuktasatkàraiþ svayaü màrgasya dar÷akaþ .
     sa tairàkramayàmàsa ÷uddhàntaü ÷uddhakarmabhiþ ..>%) nçpasyàsarvagocarakakùàntaram . ityamaramedinyau ràjayoùit . ityajayaþ .. (yathà, naiùadhe . 3 . 93 .
     %<÷uddhàntasaübhoganitàntatuùñe na naiùadhe kàryamidaü nigàdyam .
     apàü hi tçptàya na vàridhàrà svàduþ sugandhiþ svadate tuùàrà ..>%) a÷aucàntaþ . iti dharaõiþ .

#<÷uddhàntapàlakaþ>#, puü, (÷uddhàntaü pàlayatãti . pàli + õvul .) antaþpurarakùakaþ . tatparyàyaþ . gçhadauvàrikaþ 2 kakùàrakùakaþ 3 ràtrihiõóakaþ 4 . iti ÷abdamàlà .. tasya lakùaõaü yathà --
     %<vçddhaþ kulodgataþ såktaþ pitçpaitàmahaþ ÷uciþ .
     ràj¤àmantapuràdhyakùo vinãta÷ca tatheùyate ..>% iti màtsye 189 adhyàyaþ ..

#<÷uddhàntà>#, strã, (÷uddhàntaþ à÷rayatvenàstyasyàiti ac . ñàp .) ràj¤o . yathà --
     %<÷uddhànta÷ca vi÷uddhànte ÷uddhàntà ràjayoùitaþ ..>% iti dharaõiþ ..

#<÷uddhàpahnutiþ>#, strã, (÷uddhà apahnutiþ .) alaïkàravi÷eùaþ . yathà --
     %<÷uddhàpahnutiranyasyàropàrtho dharmanihnavaþ .
     nàyaü sudhàü÷uþ kiü tarhi vyomagaïgàsaroruham ..>% iti candràlokaþ ..

#<÷uddhiþ>#, strã, (÷utha + ktin .) durgà . yathà --
     %<smaraõàccintanàdvàpi ÷odhyate sa hi pàtakàt tena ÷u ddhiþ samàkhyàtà devã rudratanau sthità ..>% iti devãpuràõe devãniruktàdhyàyaþ 45 .. màrjanà . iti jañàdharaþ .. vaidikakarmàrhatvaprayojakasaüskàravi÷eùaþ . yathà . ÷uddhya÷uddhyoþ saüskàraråpatvena ekapuruùasyaikadobhayasthitirghañate a÷u ddherbhàvaråpatve ÷uddhe stadabhàvaråpatve naitat virodhàt . ataeva ÷aïkhaþ .
     %<tataþ ÷ràddhama÷u ddhau tu kuryàdekàda÷e tathà .
     kartustàtkàlikã ÷uddhira÷uddhaþ punareva saþ ..>% a÷uddhau caturthàhàdau . kathama÷uddhau ÷ràddhaü kàlà÷aucasyàdhikàrivi÷eùaõatvàdata àhakartustàtkàlikãti . ÷ràddhavidhànàkùepàttanmàtraniùñhà ÷uddhiþ kalpyate . sa punara÷uddha eva karmàntara eva . iti ÷ràddhavivekaþ .. evaü ÷uddherbhàvaråpatve a÷aucasya tadabhàvaråpatve virodhaþ . tathàtve a÷aucasaïkaro'pi na syàt . ekasmin ÷u ddhyabhàvaråpe a÷auce satyaparasya tadråpasya tadànãü tatpuruùãya÷u ddhiråpapratiyogyantaràbhàvàdanutpatteþ . tasmàt ÷uddhya÷u ddhyorbhàvaråpatvam . iti ÷uddhitatvam .. * .. athà÷auci÷uddhiþ .
     %<aghavçddhimadà÷aucamårdhva¤cettena ÷udhyati .
     atha cet pa¤camãü ràtrimatãtya parato bhavet .
     aghavçddhimadà÷aucaü tadà pårveõa ÷udhyati ..>% aghavçddhimattantu . sapiõóajananà÷aucàpekùayà svaputtrajananà÷aucasya sapiõóamaraõà÷aucàpekùayà pitçmàtçmartçmaraõà÷aucasya . * .
     %<jàte puttre pituþ snànaü sacelantu vidhãyate .
     màtà ÷udhyedda÷àhena snànàttu spar÷anaü pituþ ..>% ÷udhyet spar÷amàtre uttaravàkye tathà dar÷anàt . * . jananà÷aucamadhye tu yadyaparaü jananaü syàt tadà pårvà÷aucavyapagame ÷uddhiþ ràtri÷eùe dinadvayena prabhàte dinatrayeõa maraõà÷aucamadhye j¤àtimaraõe 'pyevamiti .. * ..
     %<yasya yasya tu varõasya yadyat syàt pa÷cimaü tvahaþ .
     sa tatra vastra÷u ddhi¤ca gçha÷uddhiü karotyapi ..
     samàpya da÷amaü piõóaü yathà÷àstramudàhçtam .
     gràmàdbahistato gatvà pretaspçùñe ca vàsasã ..
     antyànàmà÷ritànà¤ca tyaktvà snànaü karotyapi .
     ÷ma÷rulomanakhànà¤ca yattyàjyaü tajjahàtyapi ..
     gaurasarùapakalkena tilatailena saüyutaþ .
     ÷iraþ snànaü tataþ kçtvà toyenàcamya vàgyataþ ..
     vàsoyugaü navaü ÷u bhramavraõaü ÷uddhameva ca .
     gçhãtvà gàü suvarõa¤ca maïgalàni ÷ubhàni ca ..
     spçùñvà saükãrtayitvà tu pa÷càt ÷uddho bhavennaraþ ..>% gçha÷uddhiþ pràktanapàkabhàõóaparityàga upalepàdinà . tyàjyaü tyàgàrham .
     %<aghàhaþsu nivçtteùu susnàtàþ kçtamaïgalàþ .
     à÷ucyàdvipramucyeta bràhmaõàn svastivàcya ca svalpà÷aucasya madhye tu dãrghà÷aucaü bhavedyadi .
     na tu pårveõa ÷uddhiþ syàt svakàlenaiva ÷udhyati mamànaü laghu cà÷aucaü pårveõaiva vi÷u dhyati .
     yadi syàt såtake såtirmç take ca mçtirbhavet ..
     ÷eùeõaiva bhavecchuddhirahaþ÷eùe dviràtrakam .
     maraõotpattiyoge tu maraõàcchuddhiriùyate .. * ..
     arvàk ùaõmàsataþ strãõàü yadi syàt garbhasaüsravaþ .
     tadà màsasamaistàsàü divasaiþ ÷uddhiriùyite ..
     garbha÷rutyàü yathàmàsamacire tåttame tryahaþ .
     ràjanye tu catåràtraü vai÷ye pa¤càhameva ca ..
     aùñàhena tu ÷ådrasya ÷uddhireùà prakãrtità .
     ràtribhirmàsatulyàbhirgarbhasràve vi÷udhyati ..
     rajasyuparate sàdhvã snànena strã rajasvalà .
     ÷uddhà bhartu÷caturthe'hni a÷uddhà daivapaitrayoþ .
     daive karmaõi paitrye ca pa¤came'hani ÷udhyati .. * ..
     dattà nàrã piturgehe såyate mriyate'thavà .
     svama÷aucaü caret samyak pçthaksthànavyavasthità ..
     tadbandhuvargastvekena ÷udhyettu janakastribhiþ .
     yastaiþ sahàsanaü kuryàt ÷ayanàdãni caiva hi .
     bàndhavo và paro vàpi sa da÷àhena ÷udhyati ..
     strãõàmasaüskçtànàntu tryahàt ÷udhyanti bàndhavàþ .
     yathoktenaiva kalpena ÷udhyanti hi sanàbhayaþ .. * ..
     ùaõmàsàbhyantare ÷ådre mçte bàle tryahaü viduþ .
     anatãte dvivarùe vai mçte ÷udhyettu pa¤cabhiþ ..
     bàlastvantarda÷àhe tu pretatvaü yadi gacchati .
     sadya eva vi÷uddhiþ syànnà÷aucaü naiva såtakam ..
     nçõàmakçtacåóànàma÷uddhirnai÷ikã smçtà .
     nivçtacåóakànàntu triràtràcchuddhiriùyate .. * ..
     da÷àhena sapiõóàstu ÷udhyanti pretasåtake .
     triràtreõa sakukhyàstu snàtvà ÷udhyanti gotrajàþ ..
     ÷udhye dvipro da÷àhena dvàda÷àhena bhåmipaþ .
     vai÷yaþ pa¤cada÷àhena ÷ådro màsena ÷udhyati ..
     da÷ame'hani ÷ådrasya kàryaü saüspar÷anaü budhaiþ .
     màsenaiva vi÷uddhiþ syàt såtake mçtake'pi và ..
     saüsthite pakùiõãü ràtriü dauhitre bhaginãsute .
     saüskçte tu triràtraü syàditi dharmo vyavasthitaþ ..
     pitroruparame strãõàmåóhànàntu kathaü bhavet .
     triràtreõaiva ÷uddhiþ syàdityàha bhagavàn ÷ivaþ ..
     yadà bhojanakàle tu a÷ucirbhavati dvijaþ .
     bhåmau niþkùipya tadgràsaü snàtvà caiva vi÷udhyati .. * ..
     cikitsakau yat kurute tadanyena na ÷akyate .
     tasmàt cikitsakaspar÷e ÷uddho bhavati nitya÷aþ ..
     garbhiõã såtikà naktaü kumàrã ca rajasvalà .
     yadà÷uddhà tadànyena kàrayet kriyate sadà .. * ..
     pretãbhåtaü dvijaü vipro yo'nugacchati kàmataþ .
     snàtvà sacelaü spçùñvàgniü ghçtaü prà÷ya vi÷udhyati .
     ekàhàt kùattriye ÷uddhirvai÷ye ca syàddvyahena tu .
     ÷ådre dinatrayaü proktaü pràõàyàma÷ataü punaþ .. * ..
     nàraü spçùñvàsthi sasnehaü snàtvà vipro vi÷udhyati .
     àcamyaiva tu nisnehaü gàmàlabhyàrkamãkùya và ..
     asapiõóaü dvijaü pretaü vipro nirhçtya bandhuvat .
     vi÷udhyati triràtreõa màturàptàü÷ca bàndhavàn ..
     yadyannamatti teùàntu sa da÷àhena ÷udhyati .
     anadannannamahnaiva na cettasmin gçhe vaset .. * ..
     asthisa¤cayanàdarvàk yadi vipro'÷ru pàtayet .
     mçte ÷ådre gçhaü gatvà triràtreõa vi÷udhyati ..
     asthisa¤cayanàdårdhaü yàvanmàsaü dvijàtayaþ .
     divasenaiva ÷uddhiþ syàdvàsasàü kùàlanena ca .. * ..
     svajàterdivasenaiva tryahàt kùatriyavai÷yayoþ .
     spar÷aü vinànugamane ÷ådro naktena ÷udhyati .. * ..
     ajà gàvo mahiùya÷ca bràhmaõã ca prasåtikà .
     da÷aràtreõa ÷udhyanti bhåmiùñha¤ca navodakam .. * ..
     udakyà såtikà vàpi antyajaü saüspç÷edyadi .
     triràtreõaiva ÷uddhiþ syàditi ÷àtàtapo'bravãt .. * navakhàtajalaü gàvo mahiùya÷chàgayonayaþ .
     ÷u dhyanti divasaireva da÷abhirnàtra saü÷ayaþ ..
     kàle navodakaü ÷uddhaü na pàtavyantu tattryaham .. * ..>% atha dravya÷uddhiþ . bràhme .
     %<suvarõaråpya÷aïkhà÷ma÷u ktiratnamayàni ca .
     kàüsàyastàmraraityàni trapusãsamayàni ca ..
     nirlepàni vi÷u dhyanti kevalena jalena tu .
     ÷udrocchiùñàni ÷udhyanti tridhàkùàràmlavàribhiþ ..
     såtikà÷avaviõmåtrarajasvalàhatàni ca .
     prakùeptavyàni tànagnau yacca yàvat sahedapi ..>% raityaü pittalam . trapu raïgam . yatpàtraü yàvat . kàlamagniü saheta tat pàtraü prakùàlanàntaraü . tàvattàpanãyamityarthaþ .. * .. bçhaspatiþ .
     %<ambhasà hemaratnàyaþ kàüsyaü ÷udhyeta bhasmanà .
     amlaistàmra¤ca raitya¤ca punaþpàkena mçõmayam ..>% ràjadharme .
     %<pajjalocchiùñakàüsyaü yat gavàghràtamathàpi và .
     gaõóåùocchiùñamami ca vi÷udhyedda÷abhistu tat ..>% da÷abhirdinairiti ÷eùaþ . tathà ca .
     %<kàüsye na dhàvayet pàdau yatra syàdapi bhojanamiti .>% yatra pàtràntare bhojanaü tatra ÷rutasyaiva tasya sàhacaryàt kàüsyavacchuddhiþ .. * .. baudhàyanaþ .
     %<bhinnakàüsye ta yo'÷nãyàt nadyàü snàtvà japeddijaþ .
     gàyattryaùñasahasrantu ekabhaktastataþ ÷uciþ ..>% devalaþ . tàmrarajatasuvarõà÷masphañikànàü bhinnamabhinnam . iti bhinnatve'pi na doùa ityarthaþ .. * .. viùõuþ . ÷àrãrairmalaiþ suràbhirmadyairvà yadupahataü tadatyantopahataü sarvaü lauhabhàõóamagnau prataptaü ÷adhye ta . maõimayama÷mamayamabjamaya¤ca saptaràtraü mahãkhananena ÷çïgadantàsthimaya¤ca takùaõena dàru mayaü mçõmayaü jahyàditi . lauhapada suvarõàdyaùñakaparam .. * .. manuþ .
     %<trãõidevàþ pavitràõi bràhmaõànàmakalpayan adçùñamadbhirnirõiktaü yacca vàcà pra÷asyate ..>% adçùñamupaghàta÷aïkàdibhiraj¤àtam . aj¤àta¤ca sadà ÷uci iti yàj¤avalkyaikavàkyatvàt . vàceti upaghàta÷aïkàyàü pavitraü bhavatviti bràhmaõairyadvàcà pra÷asyate iti ÷ålapàõimahàmahopàdhyàyakullåkabhaññau .. * .. ÷àtàtapaþ .
     %<gokule kandu÷àlàyàü tailayantrekùuyantrayoþ .
     amãmàüsyàni ÷aucàni strãùu vàlàtureùu ca ..>% manuþ .
     %<makùikà vipruùa÷chàyà gaura÷vaþ såryara÷mayaþ .
     rajo bhårvàyuragni÷ca spar÷e medhyàni nirdi÷et ..>% baudhàyanaþ .
     %<aduùñàþ santatàdhàrà vàtoddhåtà÷ca reõavaþ .
     àkaràþ ÷ucayaþ sarve varjayitvà suràkaram ..>% ÷aïkhalikhitau . àkaradravyàõi prokùitàni ÷ucãni .. * .. yamaþ .
     %<àmamàüsaü ghçtaü kùaudraü snehà÷ca phalasambhavàþ .
     mlecchabhàõóasthità duùñà niùkràntàþ ÷ucayaþ smçtàþ ..>% viùõudharmbhottare .
     %<mukhavarja¤ca gauþ ÷uddhà màrjàra÷cakrame ÷uciþ .
     puùpàõà¤ca phalànà¤ca prokùaõàt ÷uddhiriùyate ..>% atriþ .
     %<makùikà santatàdhàrà bhåmistoyaü hutà÷anaþ .
     màrjàra÷càpi darvã ca màruta÷ca sadà ÷uciþ ..>% baudhàyanaþ . anekodvàhye dàru÷ile bhåmisame iùñakà÷ca saïkãrõãbhåtàþ iti . saïkãrõãbhåtàþ parasparasambaddhàþ .. * .. viùõuþ . prokùaõena pustakaü iti .. * .. ÷àtàtapaþ .
     %<tàpanaü ghçtatailànàü plàvanaü gorasasya ca .
     tanmàtramuddhçtaü ÷udhyet kañhinantu payo dadhi .
     avilãnaü tathà sarpirvilãnaü ÷rapaõena tu ..>% avilãnaü kañhinam .. * .. manuþ .
     %<dravyàõà¤caiva sarveùàü ÷uddhirutplavanaü smçtam .
     prokùaõaü saühatànà¤ca dvàravàõà¤ca takùaõam ..>% idantåcchiùñàdyalpadoùe . utplavanaü vastràntaranirvàpaõena kãñàdyapanayanam .. * .. ÷àtàtapaþ . klãvàbhi÷aptapatitaiþ såtikodakyanàstikaiþ . dçùñaü và syàt yadannantu tasya niùkç tirucyate .. abhyukùya ki¤ciduddhçtya bhu¤jãtàpyavi÷aïkitaþ .. * .. devalaþ .
     %<càõóàlena ÷unà vàpi dçùñaü havirayaj¤iyam .
     vióàlàdibhirucchiùñaü duùñamannaü vivarjayet ..>% anyatra hiraõyodakaspar÷àditi .. * .. manuþ .
     %<adbhistu prokùaõaü ÷aucaü bahånàü dhànyavàsasàm .
     prakùàlanena tvalpànàmadbhiþ ÷aucaü vidhãyate ..>% ÷uddhirityanuvçttau viùõuþ . guóànàmikùuvikàràõàü prabhåtànàü vàyvagnidànena sarvalavaõànà¤ceti .. * .. aïgiràþ .
     %<yathà yatastato hyàpaþ ÷uddhiü yànti nadãü gatàþ ÷ådràdvipragçheùvannaü praviùñantu sadà ÷uci ..>% praviùñaü svatvàpàdakapratigràhàdineti ÷eùaþ ..
     %<sakuõapaü sakardamaü tebhyastoyamapàsya tat .
     prakùipet pa¤cagavya¤ca samantraü sarva÷u ddhikçt ..
     apàsya kuõapaü tebhyo bahutoyebhya eùa và .
     ÷ataü ùaùñyathavà triü÷at toyakumbhàn samuddharet ..
     pa¤canavyaü tatasteùu prakùipenmantrapårvakam ..>% ÷atàdi alpatvàdyapekùayà atyalpasya sarvoddhàraõàbhidhànàt .. * .. bçhanmanuþ .
     %<÷va÷ådrapatità÷càntyà mçtà÷ce dvijamandire .
     ÷aucaü tatra pravakùyàmi manunà bhàùitaü yathà ..
     da÷aràtràcchuni prete màsàt ÷ådre bhavecchuciþ .
     dvàbhyàntu patite gehe antye màsacatuùñàyàt .
     anyantye varjayedgehamityevaü manuravravãt ..>% yamaþ .
     %<dvijasva maraõe ve÷ma vi÷udhyati dinatrayàt .
     dinaikena bahirbhumiragnikùepaõalepanaiþ .. * ..>% yathoktakàlànantaraü kartavyamàha sambartaþ .
     %<gçha÷uddhiü pravakùyàmi antaþstha÷avadåùite .
     protsçjya mçõmayaü pàtraü siddhamannaü tathaiva ca ..
     gçhàdapàsya tat sarvaü gomayenànulepayet .
     gomayenànulipyàtha chàgenàghràpayedbudhaþ ..
     vràhmaõairmantrapåtai÷ca hiraõyaku÷avàribhiþ .
     sarvamabhyu kùayedve÷ma tataþ ÷udhyatyasaü÷ayaþ ..>% mantrànàde÷e gàyattrã .. * .. devalaþ .
     %<pa¤cadhà và caturdhà và bhåramedhyà vi÷udhyati .
     duùñà dvidhà tridhà vàpi ÷udhyate malinaikadhà ..
     dahanaü khananaü bhåmerupalepanavàpane .
     parjanyavarùaõa¤càpi ÷aucaü pa¤cavidhaü smçtam ..
     prasåte garbhiõã yatra mriyate yatra mànuùaþ .
     càõóàlairuùitaü yatra yatra vinyasyate ÷avaþ ..
     viõmutropahataü yacca kuõapo yatra dç÷yate .
     evaü ka÷malabhåyiùñhà bhåramedhyàtikathyate ..
     kçmikãñapadakùepardåùità yatra medinã .
     trapsayà karùaõaiþ kùiptà vàntairvà duùñatàü vrajet ..
     nakhadantatanåjatvaktuùapàü÷urajomalaiþ .
     bhasmapaïkatçõairvàpi pracchannà malinà bhavet ..>% vàpanaü mçdantareõa påraõam . trapsà ghanãbhåta÷leùmàdi . iti ÷uddhitattvam .. * .. apica . yàj¤avalkya uvàca .
     %<dravya÷uddhiü pravakùyàmi tànnibodhata sattamàþ .
     sauvarõaràjatàbjànàü ÷àkavajràdicarmaõàm ..
     pàtràõàü camasànà¤ca vàriõà ÷uddhiriùyate .
     uùõavàrbhiþ ÷ruk÷ruvayordhànyàdeþ prokùaõena ca ..
     takùaõàt dàru÷çïgàderyaj¤apàtrasya màrjanàt .
     soùõairudakagomåtraiþ ÷udhyatyàvikakai÷ikam ..
     bhaikùaü yoùinmu khaü puõyaü punaþ pàkànmahãmayam .
     goghràte ca tathà ke÷amakùikàkãñadåùite .
     bhasmakùepàdvi÷uddhiþ syàdvi÷uddhirmàrjanàdinà ..
     trapusãsakatàmràõàü kùàràmlodakavàribhiþ .
     bhasmàdbhirlohakàüsyànàmaj¤àta¤ca sadà ÷uci ..
     amedhyàktasya mçttoyairgandhalepàpakarùaõàt .
     ÷uci gotçptidaü toyaü prakçtisthaü mahãgatam ..
     tathà màüsaü ÷vacàõóàlakravyadàdinipàtitam .
     ra÷miragnã raja÷chàyà gaura÷vo vasudhànilaþ ..
     a÷vàjavipra ùo medhyàstathà càmalabindavaþ .
     snàtvà pãtvà kùute supte bhuktà rathyopasarpaõe ..
     àcàntaþ punaràcàmet vàso vyutparidhàyaca .
     kùute niùñhãvite svàpe paridhàne'÷rupàtane ..
     pa¤casveteùu nàcàmet dakùiõaü ÷ravaõaü spç÷et .
     tiùñhantyagnyàdayo devà viprakarõe tu dakùiõe ..>% iti gàruóe 97 adhyàyaþ .. anyacca .
     %<maõivastraprabàlànàü tadvanmuktàphalasya ca .
     ÷ailadàrumayànà¤ca tçõagulmauùadhasya ca ..
     ÷àkadhànyàjinànà¤ca saühatànà¤ca vàsasàm .
     valkalànàma÷eùàõàmambunà ÷uddhiriùyate ..
     sasnehànàmathoùõena tilakalkena ÷odhanam .
     kàrpàsikànàü vastràõàü ÷uddhiþ syàt saha bhasmanà ..
     nàgadantàsthi÷çïgàõàü takùaõàcchuddhiriùyate .
     punaþpàkena bhàõóànàü mçõmayànà¤ca ÷uddhatà ..
     ÷uddhaü bhakùaü kàruhastaþ paõyaü yoùinmu kaü tathà .
     rathyàgatamavij¤àtaü dàsavargeõa yat kçtam ..
     vàkya÷astaü cirànãtamanekàntaritaü laghu .
     ceùñitaü bàlavçddhànàü bàlasya tu mukhaü ÷uci ..
     mle cchànàmapi go÷àlàstanandhayasutàþ striyaþ vàgvipruùo dvijendràõàü pàñhe vàgambubindavaþ ..
     bhåmirvi÷udhyate khàtadàhagokramasecanaiþ .
     lepàdulle khanàt sekàt ve÷masammàrjanàjjalàt ke÷akãñàvapanne'nne goghràte makùikànvite .
     mçdvàribhasmakùàràõi prakùeptavyàni ÷uddhaye ..
     uóambaràõà¤càmlena kùàreõa trapusãsayoþ .
     kàüsyànàü bhasmanà ÷uddhistoyàcchuddhirdravasya ca ..
     amedhyàktasya mçttoyairgandhàpaharaõena ca .
     anyeùàmapi taddravyaiþ ÷uddhirgandhàvahàrataþ ..
     màtuþ prasavane vatsaþ ÷akuniþ phalapàtane .
     gardabho bhàrahàritve ÷và mçgagrahaõe ÷uciþ ..
     rathyàkarda matoyàni nàvaþ pathi tçõàni ca .
     màrutenaiva ÷udhyanti pakveùñaracitàni ca ..
     ÷çtaü droõàóhakasyàntamamedhyàbhiplu taü bhavet .
     agramuddhçtya santyàjyaü ÷eùasya prokùaõaü smçtam ..
     upavàsaü triràtraü và dåùitànnasya bhojane .
     aj¤àte j¤àtapårve ca naiva ÷uddhirvidhãyate ..
     udakyà÷vànanagnàü÷ca såtikàntyàva÷àyinaþ .
     spçùñvà snàyãta ÷aucàrthaü tathaiva mçtahàriõaþ ..
     sasne hamasthi saüspç÷ya savàsàþ snànamàcaret .
     àcamyaiva tu niþsnehaü gàmàlabhyàrkamãkùya ca ..>% iti vàmanapuràõe 14 adhyàyaþ .. anyat màrkaõóeyapuràõe sadàcàràdhyàye draùñavyam .. jala÷uddhiryathà --
     %<gaïge ca yamune caiva godàvari sarasvati .
     narmade sindhukàveri jale'smin sannidhiü kuru ..>% bhåta÷uddhistu tacchabde draùñavyà .. * .. àsana÷uddhiryathà . %<ete gandhapuùpe àdhàra÷aktikamalàsanàya namaþ . àsanamantrasya merupçùñha çùiþ sutalaü chandaþ kårmo devatà àsanaparigrahe viniyogaþ . pçthvi tvayà dhçtà lokà devi tvaü viùõunà dhçtà tva¤ca dhàraya màü nityaü pavitraü kuru càsanam ..>% maõóapa÷uddhiryathà --
     %<pa¤cagavyena målena maõóapaü pari÷odhayet ..>% gautamãye .
     %<÷a¤cagavyena tadgehaü maõóala¤ca vi÷odhayet ..>% pa¤cagavyapramàõantu tatraiva .
     %<palamàtraü dugdhabhàgaü gomåtraü tàvadiùyate .
     ghçta¤ca palamàtraü syàt gomayaü tolakadvayam ..
     dadhi prasçtimàtraü syàt pa¤cagavyamidaü smçtam .
     athavà pa¤cagavyànàü samàno bhàga iùyate ..
     målamantreõa saümantrya tenaiva pari÷odhayet .
     tena sarvavi÷uddhiþ syàt sarvapàpanikçntanam ..>% iti tantrasàraþ .. * .. graha÷uddhirgocara÷abde draùñavyà ..

#<÷uddhodanasutaþ>#, puü, (÷uddhodanasya sutaþ .) buddhabhedaþ . iti hemacandraþ ..

#<÷udha>#, ë ya au ÷auce . iti kavikalpadrumaþ . (divàø paraø-akaø-aniñ .) ë, a÷udhat . ya, ÷udhyati lokaþ snànàt . au, ÷oddhà . rajasà ÷udhyate nàrãtyatra ÷udhyatãti kvipi ÷udhaü karotãti ¤au karmaõi yaki råpam . iti durgàdàsaþ ..

#<÷una>#, ÷a gatyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàøparaø-sakaø-señ .) ÷a, ÷unani . ÷onità . iti durgàdàsaþ ..

#<÷unaþ>#, puü, (÷unati sadà itastato gacchatãti . ÷una + kaþ .) kukkuraþ . yathà --
     %<kukku rastu ÷uniþ ÷vànaþ kapilo maõóalaþ ÷unaþ ..>% ityamarañãkàyàü bharatadhçtavàcaspatiþ .. (÷unati kùipraü gacchatãti . kaþ . vàyuþ . iti nighaõñu ñãkàyàü devaràjayajvà .. 5 . 3 . 34 . klã, sukham . iti çgvedabhàùye sàyaõaþ . 4 . 57 . 9 ..)

#<÷unaþ÷ephaþ>#, puü, munivi÷eùaþ . sa tu çcãkamuniputtraþ . ambarãùeõa yaj¤àrthaü krãtaþ vi÷vàmitreõa rakùita÷ca . iti ràmàyaõe vàlmãkãye bàlakàõóe 61 sargaþ .. (varuõa÷àpàt jalodararogapãóito hari÷candraþ ajãgartaputtraü ÷unaþ÷ephaü pa÷uü vidhàya varuõatuùñyarthaü yaj¤amàrabdhavàn . karuõàrdracitto ÷i÷vàmitrastu tamatãvavyàkulamavalokya mocayàmàsa . tataþ prabhçti ÷unaþ÷epho'yaü vi÷vàmitrasya puttra iti prasiddhvo'bhåt . etadvçttàntastu devãbhàgavate 7 skandhe 16 adhyàyamàrabhya draùñavyaþ .. kukku ra÷i÷ne, klã ..

#<÷unakaþ>#, puü, (÷unati itastato gacchatãti . ÷una gatau + %<kvun ÷ilpisaj¤ayorapårva syàpi .>% uõàø 2 . 32 . iti kvun . kukkuraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 127 . 16 .
     %<bhinnabhàõóa¤ca khañvà¤ca kukkuñaü ÷unakaü tathà .
     apra÷astàni sarvàõi ya÷ca vçkùo gçheruhaþ ..>% çùivi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 2 . 4 . 10 .
     %<asito devalaþ satyaþ ÷arpamàlã mahà÷iràþ .
     arkàvasuþ sumitra÷camaitreyaþ ÷unako baliþ ..>%)

#<÷unakaca¤cukà>#, strã, (÷unakasya ca¤cariva . ivàrthe kan .) kùudraca¤cukùupaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷unakacillã>#, strã, (÷unakapriyà cillã .) ÷àkavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . ÷vacillã 2 ÷vànacillikà 3 . asyà guõàþ . kañutvam . tãkùõatvam . kaõóåvraõanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .

#<÷unà÷ãraþ>#, puü, (÷unà÷ãrau vàyusårye asya sta iti . ar÷a-àditvàdac .) indraþ . iti bharatadviråpakoùaþ ..

#<÷unàsãraþ>#, puü, (÷unàsãrau vàyusårye asya sta iti . ÷una . sãra + ar÷aàdyac .) indraþ . yathà --
     %<÷unà÷ãro dvitàlavyaþ ÷unàsãro dvidantyakaþ tàlavyàdirdantthamadhyaþ ÷unàsãra÷ca dç÷yate ..>% ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, taittirãyasaühitàyàm . 1 . 8 . 7 . 1 .
     %<indràya ÷unàsãràya puroóà÷amiti .. * ..>% vàyusåryau . iti nighaõñuþ . 5 . 3 .. ÷u-÷abdàrthavi÷iùñàt ÷una gatau ityasmàt igupadhalakùaõaþ kaþ . kùipraü gacchatyantarikùamiti ÷uno vàyuþ yadvà, ÷u-÷abdopapadànnayatergatikarmaõaþ anyeùvapi dç÷yate iti óaþ . bhàùye tu ÷u etadarthato nirvacanaü pràyeõa . sarteþ %<óiõóãravànãragabhãra gambhora-kumbhãra-÷ãrakà÷mãrajambãrakãratãràdayaþ>% iti ãran-pratyayaùñilopa÷ca nipàtyate . sadà saraõàt sãra àdityaþ . ÷una¤ca sãra¤ca devatàdvandve ca ityaï . iti taññãkàyàü devaràjayajvà .. * .. indravàyå . yathà, çgvede . 4 . 57 . 9 .
     %<÷unàsãrà ÷unamasmàsu dhattam ..>%) %<he ÷unàsãrà indravàyvàdityau và .>% iti . tadbhàùye sàyaõaþ )

#<÷uniþ>#, puü, (÷unati kùipraü gacchatãti . ÷una gatau + %<igupadhàt kit .>% uõàø 4 . 119 . iti in . sa ca kit .) kukkuraþ . iti hemacandraþ

#<÷unã>#, strã, (÷van + gauràditvàt ïãù .) kukkurã . ityamaraþ .. (yathà, bhàgavate . 9 . 18 . 11 .
     %<aho nirãkùyatàmasyà dàsyàþ karma hyasàmpratam .
     asmaddhàryaü dhçtavatã ÷unãva haviraddhare ..>%) kuùmàõóã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷unãraþ>#, puü, kukkurãsamåhaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ÷undha, ka ÷uddhau . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøparaø-akaø-señ . ka, ÷rundhayati . ayamàtmane padãtyeke . iti durgàdàsaþ ..

#<÷undha>#, ¤a ÷uddhau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøubhaø-akaø-sakaø ca-señ .) ÷uddhiriha ÷uddhãbhàvaþ ÷uddhãkaraõa¤ca . ¤a, ÷undhati ÷undhate jalena lokaþ . yo gàü ÷undhati satyeneti halàyudhaþ . nàü vàcam . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 5,123b]>@
#<÷undhyuþ>#, puü, (÷undha ÷uddhvau + %<yajimani÷undhidasijanibhyo yuc .>% uõàø 3 . 20 . iti yuc .) agniþ . ityuõàdikoùaþ .. (àdityaþ . pakùivi÷eùaþ . yathà, çgvede . 1 . 124 . 4 .
     %<upo adar÷i ÷undhyuvo na vakùaþ ..>%
     %<÷undhyu ràdityaþ sarveùàü ÷odhakatvàt *** yadvà÷undhya riti jalacaraþ ÷vetavarõaþ pakùivi÷eùaþ .>% iti tadbhàùye màyaõaþ ..)

#<÷unbha>#, ÷a dãptihiüsanayoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàø-paraø-akaø-hiüsane sakaø-señ .) ÷a, ÷ubhati ÷umbhati . ÷u÷obha ÷u÷umbha . iti durgàdàsaþ ..

#<÷unyaü>#, klã, ÷unãsamåhaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. rikte, tri . iti jañàdharaþ .. (yathà, sàhityadarpaõe 3 paricchede .
     %<÷unyaü vàsagçhaü vilokya ÷ayanàdutthàya ki¤cit ÷anairnidràvyàjamupàgatasya suciraü nirbarõya patyurmukham ..>% ÷une hitam . ÷van + %<ugavàdibhyo yat .>% 5 . 1 . 2 . iti yat . %<÷unaþ samprasàraõaü và ca dãrghatvam .>% ityuktyà samprasàraõam ..)

#<÷ubha>#, pa ÷a dãptihiüsanayoþ . iti kavikalpadrumaþ . (tudàø-paraø-akaø-hiüsane sakaø-señ . pa ÷a, ÷umbhati ÷u÷obha . prà¤castu hvàdau ca ÷ubha ÷unbha bhàsanahiüsanayoriti pañhanti . iti durgàdàsaþ ..

#<÷ubha>#, ë ïa dãptau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-akaø-señ .) ë, a÷ubhat . ïa, ÷obhate . na ÷obhati sabhàmadhye iti gaõakçtànityatvàditi ramànàthaþ . vastutastu ÷obhate ÷obhaþ pacàditvàdan . tataþ ÷obha ivàcaratãti kvau sàdhyam . iti durgàdàsaþ ..

#<÷ubhaü>#, klã, (÷obhate iti . ÷ubha dãptau + kaþ .) maïgalam . ityamaraþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 124 . 112 .
     %<aho mårkho'yama÷ubhaü ÷ubhamityabhinandati ..>% padmakàùñham . iti ràjanirghaõñaþ .. (udakam . iti nighaõñuþ . 1 . 12 .. ÷ubhaparyàye ÷umamityavyayamapyasti . iti kà÷ikà . 5 . 2 . 140 ..) ÷ubhaþ, puü, (÷obhate iti . ÷ubha + kaþ .) viùkumbhàdisaptaviü÷atiyogàntargatatrayoviü÷ayogaþ . tatra jàtaphalam . yathà, koùñhãpradãpe .
     %<÷ubhaprasåtaþ ÷ubhakçnnaràõàü ÷ubhodayeùño viduùàü samàje .
     karoti nityaü ÷ubhakarma dhãmàn ÷obhàdhikaþ ÷obhanave÷adhàrã ..>%

#<÷ubhaþ>#, tri, (÷ubhamasyàstãti . ar÷aàdyac .) kùema÷àlã . (yathà, manuþ . 8 . 297 .
     %<pa¤cà÷attu bhaveddaõóaþ ÷ubheùu magapakùiùu ..>%) khasa¤càripuram . iti medinã . bhe, 8 ..

@<[Page 5,123c]>@
#<÷ubhaüyuþ>#, tri, (÷ubhamasyàstãti . ÷ubham + %<ahaü÷ubhamoryus .>% 5 . 2 . 140 . iti yus .) maïgalànvitaþ . ityamaraþ .. (yathà, raghuþ . 8 . 6 .
     %<adhikaü ÷u÷ubhe ÷ubhaüyunà dvitayena dvayameva saïgatam ..>%)

#<÷ubhagandhakaü>#, klã, (÷ubho gandho yasya .) volam . iti ràjanirghaõñaþ .. maïgalagandhayukte, tri ..

#<÷ubhagrahaþ>#, puü, (÷ubhaþ grahaþ .) saumyagrahaþ . sa tu guruþ ÷ukraþ pàpàyutabudhaþ ardhàdhikacandra÷ca . yathà --
     %<ardho nenduþ kujo ràhuþ ÷anistairyuta indujaþ .
     raviþ pàpà bhavantye te ÷ubhà÷cànye prakãrtitàþ ..>% iti sàrasaügrahaþ .. tadvàre ÷ubhakarmakaraõaü yathà --
     %<÷ubhagrahàrkavàre ca mçdukùipradhruveùu ca .
     ÷ubharà÷ivilagne ca ÷ubhaü ÷àntikapauùñikam ..>% iti saüskàratattvam ..

#<÷ubhaïkaraþ>#, tri, (÷ubhaü karotãti . ÷ubha + kç + khac .) maïgalakàrakaþ . yathà, bhåriprayoge .
     %<kùemaïkaraþ kùemakàro madraïkara÷ubhaïkarau ..>% svanàmakhyàtàïka÷àstrakàrake, puü, .. ÷ubhaïkarã, strã, (÷ubhaü karoti yà . kç + khac ïãù .) pàrvatã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷ubhadaþ>#, puü, (÷ubhaü dadàtãti . dà + kaþ .) a÷vatthavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷ubhadàtari, tri .. (yathà, vçhatsaühitàyàm . 9 . 22 .
     %<aparasyàü svàtyàdyaü jyeùñhàdyaü càpi maõóalaü ÷ubhadam ..>%)

#<÷ubhadantã>#, strã, (÷ubhau dantau yasyàþ . ïãù .) puùpadantabhayoùit . sudatã . iti medinã ..

#<÷ubhapatrikà>#, strã, (÷ubhàni patràõi yasyàþ . svàrthe kan . ñàpi ata itvam .) ÷àlaparõã . iti ràjanirghaõñaþ .. maïgalapatrikà ca ..

#<÷ubhavàsanaþ>#, puü, (÷ubhaü ÷obhanaü yathà tathà vàsayati mukhamiti . ÷ubha + vasa + õic + lyuþ .) mukhavàsakaragandhaþ . yathà --
     %<mukhavàsakaro gandha àmodã mukhavàsanaþ .
     sukhavàsana ityeke ÷ubhavàsana ityapi ..>% iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷ubhasåcanã>#, strã, (÷ubhaü såcayatãti . såc + nic + lyuþ . striyàü ïãù .) devãvi÷eùaþ . suvacanãti khyàtà . sà ca striyà påjyà . tasyàþ dhyànaü yathà --
     %<raktà padmacaturmukhã trinayanã càmãkaràlaïkatà pãnnottuïgakucàdukålavasanà haüsàdhiråóhà parà brahmànandamayã kamaõóalukaràkùàbhãtihastà ÷ivà dhyeyà sà ÷ubhasåcanã trijagatàmambàpaduddhàriõã ..>% ityàcàramortaõóaþ ..

#<÷ubhasthalã>#, strã, (÷ubhà sthalã .) yaj¤abhåmiþ . iti kecit .. maïgalabhåmi÷ca ..

@<[Page 5,124a]>@
#<÷ubhà>#, strã, ÷obhà . kàntiþ . icchà . iti medinã .. vaü÷arocanà . gorocanà . ÷amã . priyaïguþ . ÷vetadårvà . iti ràjanirghaõñaþ .. devasabhà . iti ÷abdaratnàvalã .. umàsakhãvi÷eùaþ . iti ÷abdamàlà .. maïgalajanikà ca ..

#<÷ubhàïgã>#, strã, (÷ubhàni aïgàni yasyàþ . ïãù .) kuberapatnã . kàmadevapatnã . iti kecit .. (kururàjapatnã . yathà, mahàbhàrate . 1 . 95 . 39 %<kuruþ khalu da÷àrhomupayeme ÷ubhàïgãü nàma tasyàmasya jaj¤e vidårathaþ ..>%) maïgalàvayavayukte, tri ..

#<÷ubhàcàrà>#, strã, (÷ubhaþ àcàro yasyàþ .) umàsakhã . iti ÷abdamàlà .. ÷obhanàcàravati, tri ..

#<÷ubhà¤janaþ>#, puü, ÷obhà¤janavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷ubhànvitaþ>#, tri, (÷ubhena anvitaþ .) maïgalayuktaþ . tatparyàyaþ . ÷ubhayuþ 2 . ityamaraþ ..

#<÷ubhraü>#, klã, (÷obhate iti . ÷ubha dãptau + %<sphàyi ta¤civa¤cãti .>% uõà 0 2 . 13 . iti rak .) abhrakam . iti medinã .. gaóalavaõam . raupyam kàsãsam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ubhraþ>#, puü, (bha dãptau + rak .) ÷uklavarõaþ . ityamaraþ .. candanam . iti ÷abdacandrikà ..

#<÷ubhraþ>#, tri, (÷ubha + rak .) uddãptaþ . ÷uklaguõayuktaþ . ityamaraþ .. (yathà, raghuþ . 2 . 69 .
     %<papau va÷iùñhe na kçtàbhyanuj¤aþ ÷ubhraü ya÷o mårtamivàtitçùõaþ ..>%)

#<÷ubhradantã>#, strã, (÷ubhrau dantau yasyàþ . ÷ubhadantã . sà tu puùpadantanàmadiggajakariõã . ityamarañãkà .

#<÷ubhrara÷miþ>#, puü, (÷ubhrà ra÷mayo yasya .) candraþ . iti kecit .. ÷vetakiraõa÷ca ..

#<÷ubhràü÷uþ>#, puü, (÷ubhrà aü÷avo yasya .) candraþ . ityamaraþ .. karpåraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ubhràluþ>#, puü, (÷ubhraþ ÷ukla àluþ .) mahiùakandaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷vetàlu÷ca ..

#<÷ubhriþ>#, puü, (÷obhate iti . ÷ubha + %<adi÷adibhå÷ubhibhyaþ krin .>% 4 . 65 . iti krin .) brahmà . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<÷umbhaþ>#, puü, dànavavi÷eùaþ . sa tu gaveùñhãputtraþ prahõàdapauttraþ ambikayà hata÷ca . yathà --
     %<virocanastu pràhlàdiþ pa¤ca tasyànujàþ smçtàþ gaveùñhã kàlanemi÷ca jambho vàskala eva ca ..
     ÷ambhuþ ÷reùñho'nujasteùàü puttràneùàmataþ ÷çõu .
     ÷umbha÷caiva ni÷umbha÷ca vi÷vakseno mahaujasaþ .
     gaveùñhinaþ sutà hyete jambhasya sutadundubhiþ ..>% ityàdye vahripuràõe kasyapãyaprajàsargàdhyàyaþ .. anyacca . pulastya uvàca . ka÷yapasya danurnàma bhàryàsãt dvijasattama . tasyàstu dvau sutàvàstàü sahasràkùàdvalàdhikau .. jyeùñhaþ ÷umbha iti khyàto ni÷unbha÷càparo'suraþ .. iti vàmanapuràõe 52 adhyàyaþ .. apara¤ca . çùiruvàca .
     %<ni÷umbhaü nihataü dçùñvà bhràtaraü pràõasammitam .
     hanyamànaü bala¤caiva ÷umbhaþ kruddho'bravãdvacaþ ..
     balàvalepaduùñe tvaü mà durge garvamàvaha .>% ityàdi ..
     %<sa kùipto dharaõãü pràpya muùñimudyamya vegitaþ .
     abhyàdhavata duùñàtmà caõóikànidhanecchayà ..
     tamàyàntaü tato devã sarvadaityajane÷varam .
     jagatyàü pàtayàmàsa bhittvà ÷ålena vakùasi .
     sa gatàsuþ papàtorvyàü devã÷ålàgravikùataþ ..>% iti màrkaõóeyapuràõe devãmàhàtme ÷umbhavadhaþ 10 adhyàyaþ ..

#<÷umbhaghàtinã>#, strã, (÷umbhaü hantãti . hana + õiniþ . ïãp .) durgà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷umbhapuraü>#, klã, (÷umbhasya puram .) ÷umbhadaityasya purã tatparyàyaþ . ekacakram 3 harigham 3 . iti bhåriprayogaþ .. adhunà ÷umbhalapura iti khyàtam ..

#<÷umbhapurã>#, strã, (÷umbhasya purã .) ÷umbhapuram . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷umbhamardinã>#, strã, (÷umbhaü mçdnàtãti . mçd + õiniþ .) durgà . iti hemacandraþ ..

#<÷ulka>#, ka bhàùe . sarjane . varjane . iti kavikalpadrumaþ .. (caràø-paraø-sakaø-señ .) ka, ÷ulkayati . ÷ulka ÷loka ityetayoretàvarthau kai÷cinna manyate . bhàùaþ kathanam . iti durgàdàsaþ ..

#<÷ulkaþ>#, puü, klã, (÷ulka + gha¤ .) ghaññàdideyam . màsula iti bhàùà . ityamaraþ .. ghaññaþ panthàþ tatra àdinà dravyakrayavikrayasthànàdau ca yaddeyaüdãyate sa ÷ulko jagàt iti ghañã iti ràja iti ca khyàtaþ . ÷alati pratibandho'neneti ÷ulkaþ . ÷ala ja gatau tàlavyàdiþ nàmnãtikaþ nipàtanàdata utvam . ghañña càle ghaññyate'tra iti gha¤i ghaññaþ . ghañño vartmoti màdhavã . ghañño ràjagràhyagrahaõasthànàdiriti mukuñaþ . ghañño ghàña iti khyàte iti ramànàthaþ . iti taññãkàyàü bharataþ .. (yathà, manuþ . 8 . 307 .
     %<yo'rakùan balimàdatte karaü ÷ulka¤ca pàrthivaþ .
     pratibhàga¤ca daõóa¤ca sa sadyo narakaü vrajet ..>%) varàdarthagrahaõam iti medinã .. (yathà, manuþ . 3 . 51 .
     %<na kanyàyàþ pità vidvàn gçhõãyàt ÷ulkamaõvapi .
     gçhõan ÷ulkaü hi lobhena syànnaro'patyavikrayã ..>% paõaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 191 . 4 .
     %<ityukto dhanuràyamya ÷ulkàvàptaü mahàbalaþ .
     bhràtà bhãsena sahitastasthau giririvàcalaþ ..>%)

#<÷ullaü>#, klã, rajjuþ . tàmram . ityamarañãkà ..

@<[Page 5,124c]>@
#<÷ulva>#, ka màne . sarge . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-paraø-saka-señ .) pa¤camasvarayuktastàlavyàdirantaþsthatçtãyopadhaþ . sargaþ sçùñiþ . ka, ÷ulvayati vedhàþ pçthivãü parimàti sçjati và ityarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<÷ulvaü>#, klã, (÷ulvayatyaneneti . ÷ulva màne + gha¤ . yadvà, ÷uca ÷oke + %<ulvàdaya÷ca .>% uõàø 4 . 95 . iti vanpratyayena nipàtanàt sàdhu ) tàmram . rajjuþ . ityamaraþ .. (yathà, bhàgavate . 2 . 7 . 30 .
     %<gçhõãta yadyadupabandhamamuùya màtà ÷ulvaü sutasya na tu tattadamuùya màti ..>%) tàmrapàtrapakvànnabhojanadoùo yathà --
     %<tàmre paktvà cakùurhànirmaõau bhavati vai kùayam .>% iti matsyasåkte 42 pañalaþ .. yaj¤akarma . àcàraþ . jalasannidhiþ . iti medinã ..

#<÷ulvàriþ>#, puü, (÷ulvasya ariþ .) gandhakaþ . iti hemacandraþ ..

#<÷u÷umà>#, strã, ÷ukrapatnã . iti kecit ..

#<÷u÷ruvàn>#, [s] tri, ÷rutavàn . ÷rudhàtoþ kvasupratyayena niùpannaþ . iti siddhàntakaumudã .. (yathà, bhaññiþ . 1 . 20 .
     %<sa ÷u÷ruvàn tadvacanaü mumoha ràjà sahiùõuþ sutaviprayogam ..>%)

#<÷a÷råþ>#, strã, màtà . yathà . %<÷i÷oþ ÷u÷råùaõàt ÷u÷råþ .>% iti mahàbhàrate . 12 . 265 . 32 ..

#<÷u÷råùaõaü>#, klã, (÷ru + san + lyåñ .) sevà yathà,
     %<÷u÷råùaõopàsana¤ca sevopàstirupàsanà .>% iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, bhàgavate . 10 . 78 . 39 .
     %<taü pàpaü jahi dàsàrha tannaþ÷u÷råùaõaü param ..>%

#<÷u÷råùà>#, strã, (÷ru + san %<a pratyayàt .>% 3 . 3 . 102 . iti aþ .) upàsanam . (yathà, manuþ . 2 . 112 .
     %<dharmàrthau yatra na syàtàü ÷u÷råùà vàpi tadvidhà tatra vidyà na vaptavyà ÷ubhaü bãjamivoùare ..>%) kathanam . ÷rotumicchà . iti medinã .. (yathà, kàmandakãye . 4 . 22 .
     %<÷u÷råùà ÷ravaõa¤caiva grahaõaü dhàraõantathà .
     uho'poho'rthavij¤ànaü tattvaj¤àna¤ca dhãguõàþ ..>%)

#<÷uùa>#, ya au í ÷oùe . iti kavikalpadrumaþ .. (divàø-paraø-akaø-aniñ .) ÷oùaþ sneharahitobhàvaþ . ya, ÷uùyati dhànyamàtapena . au, ÷oùñà í . a, a÷uùat . iti durgàdàsaþ .. ÷uùaþ puü,) ÷aùa + kaþ .) ÷oùaõam . gartaþ . itya jayapàlaþ ..

#<÷uùiþ>#, strã, (÷uùa + in . sa ca kit .) ÷oùaþ . vilam . iti medinã ..

#<÷uùiraü>#, klã, (÷uùa ÷oùaõe + %<iùimadimuditã .>% uõàø 1 . 52 . iti kisc . yadvà, ÷uùi÷chidramasyàstãti . ÷uùi + %<åùa÷uùimuùkamadho raþ .>% 5 . 2 . 107 . iti raþ .) vivaram . vaü÷yàdivàdyam . sarandhçe, tri . ityamaraþ .. (àkà÷aþ . ityujjvaladattaþ . 1 . 52 ..)

#<÷uùiraþ>#, puü, (÷uùirvilamasyàstãti . ÷uùi + raþ ... måùikaþ . iti medinã .. agniþ . iti vi÷vaþ

#<÷uùirà>#, strã, (÷uùira + ñàp .) nadã . iti dharaõiþ .. nalãnàmagandhadravyam . ityamaraþ ..

#<÷uùilaþ>#, puü, (÷uùa + %<gupàdibhyaþ kit .>% uõàø 1 . 57 . iti ilac . sa ca kit .) vàyuþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<÷uùkaþ>#, tri, (÷uùa ÷oùe + ktaþ . yadvà, %<sçvçbhå÷uùimuùibhyaþ kak .>% uõà 0 3 . 41 . iti kak . nisnehaþ . ÷uknà iti bhàùà . yathà --
     %<÷uùkaü paryuùitaü vàpi nãtaü và durade÷ataþ .
     kukkurasya mukhàdbhraùñaü tadannaü pàpanaü mahat ..>% iti skànde utkalakhaõóam .. (niùprayojanam . yathà, manuþ . 4 . 139 .
     %<÷uùkavairaü vivàda¤ca na kuryàt kenacit saha ..>%

#<÷uùkapatraü>#, klã, (÷uùkaü patram .) sneharahitadalam . àtapàdi÷oùitapañña÷àkam . nàlità iti ÷uktà iti ca bhàùà . tasya guõàþ .
     %<÷uùkapatraü payomi÷raü pitta÷le ÷majvaràpaham ..) tat ÷uùkapatraü jaladoùanà÷anaü vi÷eùataþ pittakaphajvaràpaham .
     jala¤ca tasyàpi ca pittahàrakaü surocanaü vya¤janayogakàrakam ..>% iti ràjavallabhaþ ..

#<÷uùkamatsyaþ>#, puü, ÷uùko matsyaþ .) àtapàdinà nisnehãkçtamãnaþ . ÷ukñã màcha iti bhàùà .. tasya guõà matsya÷abde draùñavyàþ ..

#<÷uùkamàüsaü>#, klã, (÷uùkaü màüsam .) àtapàdinà nisnehãkçtamàüsam . tatparyàyaþ . uttaptam 2 vallaram 3 . ityamaraþ .. vallårà 4 ÷uùkanã 5 . iti taññãkà .. asya guõàþ .
     %<vçddhànàü doùalaü màüsaü bàlànàü baladaü laghu .
     tridoùakçdvyàlajuùñaü ÷uùkaü ÷ålakaraü guru ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<÷uùkarevatã>#, strã, màtçkàvi÷eùaþ . yathà --
     %<asthibhya÷ca tathà kàlã sçùñà pårvaü mahàtmanà tathà tadrudhiraü pãtamandhakànàü mahàtmanàm .
     yà càsmin kathità loke nàmataþ ÷uùkarevatã ..>% iti matsyapuràõe 154 adhyàyaþ ..

#<÷uùkalaþ>#, tri, àmiùam . ityuõàdikoùaþ .. àmiùà÷ã .. ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<÷uùkalã>#, strã, ÷uùkamàüsam . màüsamàtram . yathà,
     %<÷uùkalã ÷uùkamàüse syànmàüsamatre'pi dç÷yate .>% iti ÷auùkala÷abdañãkàyàü bharataþ ..

#<÷uùkavçkùaþ>#, puü, (÷uùko vçkùaþ iva .) dhavavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 5,125b]>@
#<÷uùkavraõaþ>#, puü, (÷uùko vraõaþ .) kiõaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷uùkàïgaþ>#, puü, (÷uùkaü aïgaü yasya .) dhavavçkùaþ . iti vaidyakam .. sne ha÷ånyàvayave, tri ..

#<÷uùkàïgã>#, strã, (÷uùkàõãva aïgàni yasyàþ .) godhikà . iti ÷abdacandrikà ..

#<÷uùkàrdraü>#, klã, (÷uùkaü àrdram .) ÷uõñhã . iti ÷abdacandrikà ..

#<÷uùõaþ>#, puü, (÷uùyatyaneneti . ÷uùa + %<tçùi÷uùirasibhyaþ kit .>% uõà 0 3 . 12 . iti naþ . sa ca kit .) såryaþ . ityuõàdikoùaþ .. agniþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ .. (bale, klã . iti nighaõñuþ . 2 . 9 ..)

#<÷uùmaü>#, klã, ÷uùyatyaneneti . ÷uùa ÷oùe + %<avisivisi÷uùibhyaþ kit .>% uõàø 1 . 143 . iti man . sa ca kit .) tejaþ . iti medinã .. paràkramaþ . iti hemacandraþ ..

#<÷uùmaþ>#, puü, (÷uùyatyaneneti . ÷uùa + man .) såryaþ . iti medinã .. agniþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. vàyuþ . pakùã . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ .. arciþ . yathà . ÷uùmo'rciùi hutà÷ane . iti ÷ubhàïkaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<÷uùma>#, [n] klã, (÷uùa + manin . saüj¤àpårvakatvàt naguõaþ .) tejaþ . iti jañàdharaþ .. sauryam . iti hemacandraþ ..

#<÷uùmà>#, [n] puü, (÷uùyatyaneneti . ÷uùa ÷oùe + manin .) agniþ . citrakavçkùaþ . ityamaraþ .. adanto'pi ÷uùmeti sarvasvam . iti bharataþ ..

#<÷åkaþ>#, puü, klã, (÷o tanåkaraõe + %<ulåkàdaya÷ca .>% iti åkapratyayena sàdhuþ .) ÷lakùõatãkùõàgram . ÷uüyà iti bhàùà . tatparyàyaþ . kiü÷àruþ 2 . ityamaraþ .. ÷uïgà 3 ko÷ã 4 . iti hemacandraþ .. dayà . iti medinã .. saviùàlpaóuõóubhàdijalamalodbhavajantuþ . ÷åkapradhànaliïgavçddhikarayogaþ . tadvivaraõaü yathà . atha ÷åkadoùàdhikàraþ . tatra ÷åkadoùasya nidànamàha .
     %<akramàcchephaso vçddhiü yo'bhivà¤chati måóhadhãþ vyàdhayastasya jàyante da÷a càùñau ca ÷åkajàþ ..>% akramàt anucitavçddhikramàt . anucità ca vçddhiþ bhårivikàrajanakasya ÷åkasya yogena . ÷åkajàþ . ÷åko jala÷åkaþ saviùo jalajantu vi÷eùaþ . sa tu jalamalodbhavaþ . alpaóuõóubha ityàdikaþ . tathà ÷åkapradhàno liïgavçddhikaro vàtsyàyanàdyukto yogaþ ÷åka ucyate . yathà,
     %<bhallàtakàsthijala÷åkamathàbjapatramantarvidahya matimàn saha saindhavena .
     etadviråóhabçhatãphalatoyapiùñamàlepitaü mahiùavióvimalãkçte'ïge ..
     sthålaü mahadvaraturaïgamaliïgatulyaü ÷ephaþ karotyabhimataü na hi saü÷ayo'sti .>% ityàdi . yattu jala÷åkarahitama÷vagandhàditailaü taducitameva liïgavardhanam .
     %<a÷vagandhà varã kuùñhaü màüsã siühãphalànvitam caturguõena dugdhena tilatailaü vipàcayet .
     tattailaü meóhravakùojakarõapàõivivardhanam ..>% te ca ÷åkadoùà da÷a càùñau ca bhavanti .. * .. teùvàdau sarùapikàmàha .
     %<gaurasarùapasaüsthànà ÷åkadurbhagahetukà .
     pióikà ÷leùmavàtàbhyàü j¤eyà sarùapikà tu sà ..>% ÷åkadubhagahetukà ÷åkanimittà duùñayoninimittà ca .. * .. aùñhãlikàmàha .
     %<kañhinà viùamerbhugnairvàyunàùñhãlikà bhavet .>% aùñhãlà làhakàrasya bhàõóavi÷eùaþ . nihài iti loke . tadvat kañhinà ityaùñhãlikà . viùamairbhugnairiti vakùyamàõa÷åkavi÷eùaõam . viùa mairhra svadãrghaiþ . bhugnaiþ vakraiþ .. * .. grathitamàha . ÷åkeryat påritaü ÷a÷vat grathitaü nàma tat kaphàt yalliïgaü sadà ÷åkaiþ påritaü tadgrathitatvàdgrathi tam .. * .. kumbhikàmàha ..
     %<kumbhikà raktapittotthà jambukàsthinibhà sità ..>% kumbhikà kumbhatulyaphalatvàt .. * .. alajãmàha
     %<alajã syàttathà yàdçk pramehapióikàlajã .
     sà ca raktà sità sphoñadàruõà kathità ca sà ..>% eùà raktapittanimittà j¤eyà .. * .. mçditàmàha .
     %<mçditaü pãóitaü yattu saürabdhaü vàtakopataþ .
     pàõibhyàü bhç÷asaübhåóhe saümåóhapióikà bhavet ..>% ÷åkadoùe jàte pàõibhyàü bhç÷asaümåóhe piccite liïge atràpi vàtakopata ityanuvartate .. * .. avamanthamàha .
     %<dãrghà vàhya÷ca pióikà dãryate madhyamastu yàm so'vamanthaþ kaphà÷çgbhyàü vedanà lomaharùakçt ..>% dãrghà dãrghàïkuràþ .. * .. puùkarikàmàha .
     %<pióikà pióikàvyàptà pitta÷oõitasambhavà .
     padmakarõikasaüsthànà j¤eyà puùkariketi sà ..>% pióikàvyàptà kùudrapióikàvyàptà . ataeva padmakarõikasaüsthànà .. * .. spar÷ahànimàha .
     %<spar÷ahàni¤ca janayecchoõitaü ÷åkadåùitam .>% atra spar÷àsahatvameva lakùaõam .. * .. uttamàmàha .
     %<mudgamàsopamà raktà raktapittodbhavà ca sà .
     eùottamàkhyà pióikà ÷åke jãrõasamudbhavà * ..>% ÷atayonakamàha .
     %<cchidrairanumukhairliïgaüciraü yasya samantataþ .
     vàta÷oõitajo vyàdhirvij¤eyaþ ÷atayonakaþ ..>% ÷atayonakaü càlanã tattulyatvàcchatayonakaþ .. * .. tvakpàkamàha .
     %<vàtapittakçte j¤eyastvakpàko jvaradàhakçt .>% etasya liïgaü tvakpàkalakùaõam .. * .. ÷oõitàrvudamàha .
     %<kçùõaiþ sphoñaiþ saraktàbhiþ pióakàbhiþ prapãóitam .
     liïgaü vàsaruja÷cogrà j¤eyaü tat ÷oõitàrvudam ..>% vàsarujaþ sphoñakàdhisthàne vedanà .. * .. màüsàrvudamàha .
     %<màüsaduùñyà vijànãyàdarvudaü màüsasambhavam .>% màüsapàkamàha .
     %<÷ãryante yasya màüsàni yasya sarvà÷ca vedanàþ vidyàttaü màüsapàkantu sarvadoùakçtaü bhiùak ..>% ÷ãryantegalanti . sarvavedanàþ vàtapittakaphajàþ vidradhimàha . vidradhiü sannipàtena yathoktamabhinirdi÷et . uktaü sànnipàtikavidradhitulyaü kathayet .. * .. tilakàlakamàha .
     %<kçùõàni citràõyathavà ÷åkàõi saviùàõi tu patitàni pacantyà÷u meóhraü nirava÷eùataþ ..
     kalàni bhåtvà màüsàni ÷ãryante yasya dehinaþ .
     sannipàtasamutthàü÷ca vidyàttàü tilakàlakàn ..>% citràõi nànàvarõàni . ÷åkàni ÷åkavraõàni . ma¤càþ kro÷antãtivat . saviùàõi saviùa÷åkàkhyajantuvi÷eùakçtàni . ÷ãryante galanti kçùõatilatulyatvàt tilakàlakàþ .. * .. asàdhya màha .
     %<tatra màüsàrvudaü yacca màüsapàka÷ca yaþ smçtaþ .
     vidradhi÷ca na sidhyanti ye ca syustilakàlakàþ ..>% atha ÷åkadoùasya cikitsà .
     %<÷åkadoùeùu sarveùu viùaghnãü kàrayet kriyàm .
     jalokàbhirharedraktaü recayellaghu bhojayet ..
     gugguluü pàcayeccàpi triphalàkvàthasaüyutàm .
     kùãreõa lepasekàcca ÷ãtàneva hi kàrayet ..
     dàrvãsurasayaùñyàhvairgçhadhåmani÷àyutaiþ .
     sampakvaü tailamabhyaïgànmedrarogaü vinà÷ayet ..>% surasaü tulasã . dàrvãtailam .
     %<rasà¤janaü sàhvayamekameva pralepamàtreõa nayet pra÷àntim .
     sapåtipåyavraõa÷othakaõóå÷ålànvitaü sarvamanaïgarogam ..>% sàhvayamityanaïgarogasya vi÷eùaõam . anaïgarogasya nàmàpi dårãkaroti . iti ÷åkadopàdhikàraþ . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<÷åkakaþ>#, puü, (÷åkena kàyatãti . kai + kaþ .) pràvañaþ . rasaþ . iti medinã ..

#<÷åkakoñaþ>#, puü, (÷åkavi÷iùñaþ kãñaþ .) ÷åkayuktakãñavi÷eùaþ . ÷åyàpokà iti bhàùà . tatparyàyaþ . vç÷cikaþ 2 . ityamaraþ .. ÷åkakãñakaþ 3 iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷åkakãñakaþ>#, puü, (÷åkakãña + svàrthe kan .) ÷åkakoñaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷åkatçõaü>#, klã, (÷åkapradhànaü tçõam .) tçõavi÷eùaþ

#<÷åkaóã># iti hindã bhàùà . tatpraryàyaþ . ÷åkam 2 ÷åkàóhyam 3 kaniùñhakam 4 . asya guõaþ .
     %<durmarantu pa÷ånà¤ca ÷åkàbhàve hita¤ca tat ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. durmarantusthàne darjaranun iti pàñhaþ ..

@<[Page 5,126b]>@
#<÷åkadhànyaü>#, klã, (÷åkavi÷iùñaü dhànyam .) ÷uïgàyukta÷asyamàtram . sa tu dhànyayavàdiþ . yathà --
     %<vrãhyàdikaü yadiha ÷åkasamanvitaü syàt tat ÷åkadhànyamatha mudgamakuùñhakàdi .
     ÷imbãnigåóhamiti tat pravadanti ÷imbãdhànyaü tçõodbhavamatho tçõadhànyamanyat ..>% asya guõàþ .
     %<tatra tridoùa÷amanaü laghu ÷åkadhànyaü tejobalàti÷ayavãryavivçddhidàyi .
     de÷e de÷e ÷åkadhànyeùu saükhyà j¤àtuü ÷akyà naiva tairdaivatervà ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<÷åkadhànyaü ÷amãdhànyaü samàtãtaü pra÷asyate .
     parato vàtakçdråkùaü pràyeõàbhinavaü guru ..>% iti ràjavallabhaþ .. anyacca .
     %<yavastusita÷åkaþ syàt niþ÷åko'tiyavaþ smçtaþ tokmastadvat sa haritastataþ svalpa÷ca kãrtitaþ ..
     yavaþ kaùàyo madhuraþ ÷ãtalo lekhano mçduþ .
     vraõeùu tilavat pathyo råkùo medhàgnivardhanaþ ..
     kañupàko'nabhiùyandã saryo balaharo guruþ .
     bahuvàtamalo varõasthairyakàrã ca picchilaþ .
     kaõñhatvagàmaya÷le ùmapittamedapraõà÷anaþ ..
     pãnasa÷vàsakàsorustambhalohitatçñpraõut .
     asmàdatiyavo nyå nastokmo nyånatarastataþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<÷åkapiõóiþ>#, strã, (÷åkaiþ piõóate iti . piõóa saühatau + in .) ÷åka÷imbiþ . iti ÷abdamàlà÷abdaratnàvalyau ..

#<÷åkapiõóã>#, strã, (÷åkapiõói + và ïãù .) ÷åka ÷imbiþ . iti ÷abdamàlà÷abdaratnàvalyau ..

#<÷åkaraþ>#, puü, (÷åkaü tadvalloma ràtãti . rà + kaþ .) pa÷uvi÷eùaþ . ÷uora iti bhàùà . tatparyàyaþ . varàhaþ 2 stabdharomà 3 roma÷aþ 4 kiriþ 5 cakradaüùñraþ 6 kiñiþ 7 daüùñrã 8 kroóaþ 9 dantàyudhaþ 10 balã 11 pçthuskandhaþ 12 potrã 13 ghoõã 14 bhedanaþ 15 kolaþ 16 potràyudhaþ 17 ÷åraþ 18 bahvapatyaþ 19 radàyudhaþ 20 . vanyasya tasya màüsaguõàþ . gurutvam . vàtahàritvam . vçùyatvam . balasvedakaratva¤ca .. gràmyasya tasya màüsaguõàþ . vanyavaràhamàüsàdagurutvam . medobalavãryavçddhikàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<lulàpagaõóavàràhacamarãvàraõàdayaþ .
     ete kålecaràþ proktà yataþ kåle carantyamã ..
     kålecarà marutpittaharà vçùyabalàpahàþ .
     madhuràþ ÷ãtalàþ snigdhà måtralàþ ÷leùmavardhanàþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<÷åkarakandaþ>#, puü, (÷åkarapriyaþ kandaþ .) vàràhãkandaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 5,126c]>@
#<÷åkaradaüùñraþ>#, puü, kùudrarogavi÷eùaþ . tallakùaõamàha .
     %<sadàho raktaparyantastvakpàkã tãvravedanaþ .
     kaõóåmàn jvarakàrã ca sa syàcchåkaradaüùñrakaþ ..>% sa gudabhraü÷aþ .. * .. taccikitsà yathà --
     %<bhçïgaràjakamålasya rajanyà sahitasya ca .
     cårõantu sahasà lepàdvàràhadvijanà÷anam ..
     ràjãvamålakalkastu pãto gavyena sarpiùà pràtaþ ÷amayati ÷åkaradaüùñraü daüùñrodbhåtajvaraü ghoram ..
     rajanãmàrkavamålaü piùñaü ÷ãtena vàriõà .
     tallepàddhanti vãsarpaü vàràhada÷anàhvayam ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<÷åkarapàdikà>#, strã, (÷åkarasya pàdà iva målànyasyàþ . kan . ñàp . ata itvam .) kola÷imbã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷åkaràkràntà>#, strã, (÷åkareõàkramyate smeti . à + krama + ktaþ .) varàhakràntà . iti ÷abdacandrikà ..

#<÷åkarã>#, strã, (÷åkara + ïãù .) varàhakràntà . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷åkarapatnã ca ..

#<÷åkareùñaþ>#, puü, (÷åkaràõàmiùñaþ .) kaseruþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷åkarapriyadravye, tri ..

#<÷åkalaþ>#, puü, (÷åkavat kle÷aü làti dadàtãti . là + kaþ .) durvinãtà÷vaþ . iti hemacandraþ ..

#<÷åkavatã>#, strã, (÷åkàþ santyasyàþ . ÷åka + matup .) kapikacchuþ . iti ÷abdacandrikà .. ÷åkayukte, tri ..

#<÷åka÷imbà>#, strã, (÷åkavi÷iùñà ÷imbà yasyàþ .) kapikacchuþ . iti ÷abdacandrikà .

#<÷åka÷imbiþ>#, strã, (÷åkavi÷iùñà ÷imbiyasyàþ .) kapikacchuþ . ityamaraþ ..

#<÷åka÷imbikà>#, strã, (÷åkayuktà ÷imbikà yasyàþ .) kapikacchuþ . ityamarañãkà ..

#<÷åka÷imbã>#, strã, (÷åkayuktà ÷imbã yasyàþ .) kapikacchuþ . ityamarañãkà ..

#<÷åkà>#, strã, (÷åkàþ santthasyàþ iti ar÷a àditvàdac .) kapikacchuþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<÷åkàpåññaþ>#, puü, tçõamaõiþ . iti hàràvalã .. kàphuradànà iti kàharovà iti ca pàrasyabhàùà ..

#<÷åkùmaü>#, tri, alpam . ityuõàdikoùaþ .. asthalam . saru iti mihã iti ca bhàùà . yathà --
     %<bahutantusamàyuktaü paññasåtràdinirmitam .
     vàso devi su÷åkùma¤ca gçhàõa parame÷vari ..>% iti kàlikàpuràõam ..

#<÷åkùmaþ>#, puü, kçtakaþ . adhyàtmà . ityuõàdikoùaþ ..

#<÷åtiparõaþ>#, puü, àragvadhaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷ådraþ>#, puü, (÷ocatãti . ÷uca ÷oke + %<÷ucerda÷ca .>% uõàø 2 . 19 . iti rak da÷càntàde÷o dhàtordãrgha÷ca .) caturvarõàntargatacaturthavarõaþ . tatparyàyaþ . avaravarõaþ 2 vçùalaþ 3 jaghanyajaþ 4 . ityamaraþ .. dàsaþ 5 pàdajaþ 6 antyajanmà 7 jaghanyaþ 8 dvijasevakaþ 9 . iti ÷abdaratnàvalã .. padyaþ 10 . iti jañàdharaþ .. antyavarõaþ 11 pajjaþ 12 . iti hemacandraþ .. caturthaþ 13 dvijadàmaþ 14 upàsakaþ 15 . iti ràjanirghaõñaþ .. plakùadvãpe tasya saüj¤à matyàïgaþ . ÷àlmaladvãpe iùundharaþ . ku÷advãpe kulakaþ . krau¤cadvãpe sevakaþ . ÷àkadvãpe anavrataþ . puùkaradvope sarve ekavarõàþ . asyotpattirbrahmaõaþ pàdàt . asya ÷àstraniråpito dharmaþ jãvikà ca bràhmaõakùattriyavaisya÷u÷råùà . asyaikà÷ramo gàrhasthyaþ . iti ÷rãbhàgavatam .. * .. atha ÷ådradharmàdi .
     %<vipràõàmarcanaü nityaü ÷ådradharmo vidhãyate .
     taddveùã taddhanagràhã ÷ådra÷càõóàlatàü vrajet ..
     gçdhraþ koñisahasràõi ÷atajanmàni ÷åkaraþ .
     ÷vàpadaþ ÷atajanmàni ÷ådro vipradhanàpahà ..
     yaþ ÷ådro bràhmaõãgàmã màtçgàmã sa pàtakã .
     kumbhãpàke pacyate sa yàvadvai brahmaõaþ ÷atam ..
     kumbhãpàke taptataile bhuktaþ sarpairaharni÷am .
     ÷abda¤ca vikçtàkàraü kurute yamatàóanàt ..
     tadà càõóàlayoniþ syàt saptajanmasu pàtakã saptajanmasu sarpa÷ca jalaukà saptajanmasu ..
     janmakoñisahasra¤ca viùñhàyàü jàyate kçmiþ .
     yonikrimiþ puü÷calãnàü sa bhavet saptajanmasu ..
     gavàü vraõakçmiþ syàcca pàtakã saptajanmasu .
     yonau yonau bhramatyevaü na punarjàyate naraþ ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 83 adhyàyaþ .. api ca .
     %<dvijànàü pàda÷å÷råùà ÷ådraiþ kàryà sadà tviha pàdaprakùàlanaü gandhairbhojyamucchiùñamàtrakam ..
     te tu cakru stadà caiva tebhyo bhåyaþ pitàmahaþ .
     ÷å÷råùàrthaü mayà yåthaü turãye tu pade kçtàþ ..
     dvijànàü kùattravargàõàü vai÷yànà¤ca bhavaddvidhàþ .
     tribhyaþ ÷å÷råùaõà kàryà ityavàdãdvacastadà ..>% iti pàdme sçùñikhaõóe 16 adhyàyaþ .. ki¤ca . ÷å÷råùaiva dvijàtãnàü ÷ådràõàü dharmasàdhanam . kàrukarma tathàjãvaþ pàkayaj¤o'pi dharmataþ .. iti gàruóe 49 adhyàyaþ .. ÷ådraràjye vàsaniùedho yathà --
     %<dhàrmikairnàvçte gràme na vyàdhibahule bhç÷am .
     na ÷ådraràjye nivaset na pàùaõóajanairvçte ..>% ÷ådràya matidànaniùedho yathà -- na ÷ådràya matiü dadyàt kç÷araü pàyasaü dadhi . nocchiùñaü và madhu ghçtaü na ca kçùõàjinaü haviþ . na caivàsmai vrataü bråyàt na ca dharmàn vadedvudhaþ .. iti kaurme upavibhàge 15 adhyàyaþ .. * .. ÷ådràõàü vedàdhikàraniùedho yathà --
     %<trayovarõà mahàbhàga yaj¤asàmànyamàginaþ .
     ÷ådrà vedapavitrebhyo bràhmaõaistu bahiùkçtàþ ..>% iti vàràhe saüsàracakranàmàdhyàyaþ .. * .. kalau te dhanyàþ yathà,
     %<kaliþ sàdhviti yat proktaü ÷ådraþ sàdhviti yoùitaþ .
     yadàha bhagavàn sàdhurdha nyà÷ceti punaþ punaþ ..>% iti viùõupuràõe 6 . 2 . 12 .. tasya madyapànàdau doùo yathà --
     %<tathà madyasya pànena bràhmaõãgamanena ca .
     vedàkùaravicàreõa ÷ådra÷càõóàlatàü vrajet ..>% iti ÷ådrakamalàkaradhçtaparà÷aravacanam .. bràhmaõasya tadannabhojananiùedho yathà --
     %<÷ådrànnaü bràhmaõo'÷nan vai màsaü màsàrdhameva và .
     tadyonàvabhijàyeta satyametadvidurbudhàþ ..
     athodarastha÷ådrànno mçtaþ ÷vàno'pi jàyate .
     dvàda÷a da÷a càùñau ca gçdhra÷åkarapuùakaràþ ..
     udarasthita÷ådrànno hyadhãyàno'pi nitya÷aþ .
     juhvan vàpi japan vàpi gatimårdhvaü na vindati ..
     amçtaü bràhmaõasyànnaü kùattriyànnaü payaþ smçtam .
     vai÷yasya cànamevànnaü ÷ådrànnaü rudhiraü smçtam ..
     tasmàt ÷ådraü na bhikùeta yaj¤àrthaü saddvijàtayaþ .
     ÷ma÷ànamiva sacchådrastasmàttaü parivarjayet ..
     kaõànàmathavà bhikùàü kuryàccàtivikarùitaþ .
     sacchådràõàü gçhe kurvan tatpàpena na lipyate ..
     vi÷uddhànvayasaüjàto nivçtto madyamàüsataþ .
     dvijabhakto baõigvçttiþ ÷ådraþ sa parikãttitaþ ..>% iti bçhatparà÷arasaühitàyàm 4 adhyàyaþ .. * .. api ca . hàrãtaþ .
     %<÷ådrànnena tu bhuktena udarasthena yo mçtaþ .
     sa vai kharatvamuùñratvaü ÷ådratva¤càdhigacchati ..>% ÷ådrànnaü ÷ådrasvàmikànnaü taddattamapi bhojanakàletadgçhàvasthitaü yattadapi ÷ådrànnam . tadàhàïgiràþ .
     %<÷ådrave÷mani vipreõa kùãraü và yadi và dadhi .
     nivçttena na bhoktavyaü ÷ådrànnaü tadapi smçtam ..>% api÷abdàt sàkùàttaddattaghçtataõóulàdi . na tu taddattakapardakàdinà krãtamapi . svagçhàgate punaraïgiràþ . yathà yatastato hyàpaþ ÷åddhiü yànti nadãü gatàþ . ÷ådràdvipragçheùvannaü praviùñantu sadà ÷uci .. praviùñaü svatvàpàdakapratigrahàdineti ÷eùaþ . ataeva parà÷araþ .
     %<tàvadbhavati ÷ådrànnaü yàvanna spç÷ati dvijaþ .
     dvijàtikarasaüspçùñaü sarvaü taddhavirucyate ..>% spç÷ati pratigçhõàtãti kalpataruþ .. tacca saüprokùya gràhyamàha viùõupuràõam .
     %<saüprokùayitvà gçhõãyàcchådrànnaü gçhamàgatam ..>% tacca pàtràntare gràhyamàhàïgiràþ .
     %<svapàtre yattu vinyastaü ÷ådro yacchati nitya÷aþ pàtràntaragataü gràhyaü dugdhaü svagçhamàgatam ..>% etena svagçhamàgatasyava ÷uddhatvaü tadgçhagatasya ÷ådrànnadoùabhàgitvaü pratãyate . tata÷caitàdçgapi mumårùuõà sarva thà ÷ådrànnaü na bhoktavyam . iti ÷uddhitattvam .. * .. kalau ÷ådravi÷eùànnabhojananiùedho yathà --
     %<÷ådreùu dàsagopàlakulamitràrdha÷ãriõàm .
     bhojyànnatà gçhasthasya tãrthasevàtidårataþ ..
     etàni lokaguptyarthaü kaleràdau mahàtmabhiþ .
     nivartitàni karmàõi vyavasthàpårvakaü budhaiþ ..>% iti tithyàditattvam .. apara¤ca . vyàsa uvàca .
     %<nàdyàt ÷ådrasya vipro'nnaü mohàdvà yadi vànyataþ .
     sa ÷ådrayoniü vrajati yastu bhuïkte hyanàpadi ..
     ùaõmàsàn yo dvijo bhuïkte ÷ådrasyànnaü vigarhitam .
     jãvannaiva bhavet ÷ådro mçtaþ ÷và càbhijàyate ..
     bràhmaõakùattriyavi÷àü ÷ådrasya ca munã÷varàþ .
     yasyànnenodarasthena mçtastadyonimàpnuyàt ..>% kalãtaratra ÷ådravi÷eùànnabhojanavidhiryathà -- àrtijaþ kulamitra¤ca gopàlo dàsanàpitau ete ÷ådreùu bhojyànnà ya÷càtmànaü nivedayet .. ku÷ãlavaþ kumbhakàraþ kùetrakarmaka eva ca . ete ÷ådreùu bhojyànnà dattvà svalpaü paõaü budhaiþ . pàyasaü snigdhapakva¤ca yàvasa¤caiva ÷aktavaþ . piõyàka¤caiva taila¤ca ÷ådràdagràhyaü dvijàtibhiþ .. iti kaurme upavibhàge 16 adhyàyaþ .. api ca .
     %<kandupakvàni tailena pàyasaü dadhi÷aktavaþ .
     dvijairetàni bhojyàni ÷adragehakçtànyapi .. * ..>% anyacca .
     %<÷ådràstu ye dànaparà bhavanti vratànvità vipraparàyaõàstu .
     annaü hi teùàü satataü subhojyaü bhavedvijairdçùñamidaü puràtanaiþ ..
     tasmàddànaü prakartavyaü vratasthena prayatnataþ .
     sarvapàpavinà÷àya mahatsukhavivçddhaye ..>% iti vahnipuràõe vçùadànàdhyàyaþ .. * .. vaidiketaramantrapàñhe ÷ådràderapyadhikàraþ . vedamantravarjaü ÷ådrasyeti chandogàhrikàcàracintà maõidhçtasmçtau vedeti vi÷eùaõàt . eva¤ca puràõamadhikçtya .
     %<adhyetavyaü na cànye na bràhmaõaü kùattriyaü vinà .
     ÷rotavyamiha ÷ådreõa nàdhyetavyaü kadàcana ..>% iti bhaviùyapuràõavacanaü puràõamantretaraparam .. pa¤cayaj¤asnàna÷ràddheùu pauràõikamantro'pi niùiddhaþ ÷udramadhikçtya .
     %<namaskàreõa mantreõa pa¤cayaj¤ànna hàpayet ..>% iti yàj¤akalkyena ..
     %<brahmakùattravi÷àmeva mantravat snànamiùyate .
     tåùõãmeva hi ÷ådrasya sanamaskàrakaü matam ..>% iti yogiyàj¤avalkyena .. ÷ràddhamadhikçtya .
     %<ayameva vidhiþ proktaþ ÷ådràõàü mantravarjitaþ .
     amantrasya tu ÷ådrasya vipro mantreõa gçhyate ..>% iti varàhapuràõena ca .. namaskàreõeti tåùõãmiti mantravarjitamiti càbhidhànàdetatparaü vaidikapera¤ca ÷ådràdhikàre gotamavacanam . anumato'sya namaskàro mantra iti . sàvitrãü praõavaü yajurlakùmãü strã÷ådrayornecchanti . sàvitrãü praõavaü yajurlakùmãü strã ÷ådro yadi jànãyàt sa mçto'dho gacchatãti . iti tithyàditattvam .. * .. * .. prasaïgàdatra kàyasthotpattirlikhyate . pàdme sçùñikhaõóe .
     %<sçùñyàdau sadasatkarmaj¤aptaye pràõinàü vidhiþ .
     kùaõaü dhyàne sthitasyàsya sarvakàyàdvinirgataþ ..
     divyaråpaþ pumàn haste masãpàtra¤ca lekhanãm .
     citragupta iti khyàto dharmaràjasamãpataþ ..
     pràõinàü sadasatkarmalekhàya sa niråpitaþ .
     brahmaõàtãndrãyaj¤ànã devyàgnyoryaj¤abhuk sa vai .
     bhojanàcca sadà tasmàdàhutirdoyate dvijaiþ ..
     brahmakàyodbhavo yasmàt kàyastho jàtirucyate .
     nànàgotràcca tadvaü÷yàþ kàyasthà bhuvi santi vai .. * ..>% prakàràntaram yathà, skànda reõukàmàhàtmya .
     %<evaü hatvàrjunaü ràmaþ sandhàya ni÷itàn ÷aràn .
     eka eva yayau hantuü sarvànevàturàn nçpàn ..
     kecidgahanamà÷ritya kecit pàtàlamàvi÷an .
     sagarbhà candrasenasya bhàryà dàlabhyà÷ramaü yayau ..
     tato ràmaþ samàyàto dàlbhyà÷ramamanuttamam .
     påjito muninà sadyo'nvarthyapàdyàsanàdibhiþ ..
     dadau madhyàhnasamaye tasmai bhojanamàdaràt .
     ràmastu bhàvayàmàsa hçdisthaü svamanoratham .
     yàcayàmàsa ràmàcca kàmaü dàlbhyo mahàmuniþ ..
     tato dvau paramaprãtau bhojanaü cakraturmadà .
     bhojanànantaraü dàlbhyaþ papraccha bhàrgavaü prati .
     yattvayà pràrthitaü deva tattvaü ÷aüsitumarhasi ..
     ràma uvàca .
     tavà÷rame mahàbhàga sagarbhà strã samàgatà .
     candrasenasya ràjarùeþ kùattriyasya mahàtmanaþ ..
     tanme tvaü pràrthitaü dehi hiüseyaü tàü mahàmune .
     tato dàlabhyaþ pratyuvàca dadàmi tava và¤chitam dàlbhya uvàca .
     striyaü garbhamamuü bàlaü tanme tvaü dàtumarhasi .
     tato ràmo'bravoddàlbhyaü yadarthamahamàgataþ ..
     kùattriyàntakara÷càhaü tattvaü yàcitavànasi .
     pràrthita÷ca tvayà vipra kàyastho garbha uttamaþ ..
     tasmàt kàyastha ityàkhyà bhaviùyanti ÷i÷oþ ÷ubhàþ ..
     pavaü ràmo mahàbàhurhitvàntargarbhamuttamam ..
     nirjagàmà÷ramàttasmàt kùattriyàntakaraþ prabhuþ .
     kàyastha epa utpannaþ kùattriõyàü kùattriyàttataþ ..
     ràmàj¤ayà sa dàlbhyena kùattradharmàdvahiskçtaþ .
     kàyasthadharmo'smai datta÷citraguptasya yaþ smçtaþ ..
     tahotrajà÷ca kàyasthà dàlbhyagotràstato'bhavan .
     dàlbhyopade÷ataste vai dharmiùñhàþ satyavàdinaþ ..
     sadàcàraparà nityaü ratà hariharàrcane .
     devaviprapitéõà¤ca atithãnà¤ca påjakàþ .. * ..>% prakàràntaram .
     %<màhiùyavanitàsånurvaidehàt yaþ prasåyate .
     sa kàyastha iti proktastasya dharmo vidhãyate ..
     kùattràdvai÷yàyàü màhiùyà vai÷yàdvipràjo vaidehaþ .
     lipãnàü de÷ajàtànàü lekhanaü sa samàcaret ..
     gaõakatvaü vicitra¤ca bãjapàñã prabhedataþ .
     adhamaþ ÷ådrajàtibhyaþ pa¤casaüskàravànasau ..
     càturvarõasya sevàü hi lipilekhanasàdhanàm .
     vyavasàyaþ ÷ilpakarma tajjãvanamudàhçtam ..
     ÷ikhàü yaj¤opavãta¤ca vastramàraktamambhasà .
     spar÷anaü devatànà¤ca kàyasthàdyo vivarja yet ..>% iti kamalàkarabhaññakçta÷ådradharmatattvam ..

#<÷ådrakçtyaü>#, klã, (÷ådrasya kçtyam .) ÷ådrakartavyakarma yathà --
     %<praõamya saccidàsandaü ÷ådràõàü nyàyavartinàm .
     ÷ràddhàhaþkçtyayostattvaü vakti ÷rãraghunandanaþ ..>% tacca matsyapuràõam .
     %<evaü ÷ådro'pi sàmànyaü vçddhi÷ràddha¤ca sarvadà .
     namaskàreõa mantreõa kuryàdàmànnavadbçdhaþ ..
     dànaþ pradhànaþ ÷ådraþ syàdityàha bhagavàn prabhuþ .
     dànena sarva kàmàptirasya saüjàyate yataþ ..>% tato dànamevàpekùitaüna tu bhojanamapi . sàmànyaü sarvajanakartavyatvenapratimàsakçùõapakùàdivihita ÷ràddhaü àbhyu dayika÷ràddha¤ca evaü dvijàtivat ÷ådro'pi kuryàdityanvayaþ . namaskàreõa mantreõa natusvayaü pañhitamantreõa àmànnavadityanenajalaseka siddhànnavyàvçttiþ . svinnamannamudàhçtam . iti va÷iùñhe na svinnasyaivànnatvàbhidhànàt . kandupakvasye bhçùñatvaü natu sinnatvam . hàrãtena svedanabharjanayoþ pçthaktvamuktam . yathà . àdãpanatàpanasvedanabharjanapacanàdibhiþ pra¤camãti asyàrthaþ . àdãpanaü kàùñhànàm tàpanaü toyàdeþ . svedanaü dhànyàdeþ . bharjanaü yavàdeþ . pacanaü taõóulàdeþ . iti pa¤camã . sånà iti kalpataruþ . ataeva svinnadhànyena vyavahriyate .
     %<kandupakvàni tailena pàyasaü dadhi ÷aktavaþ .
     dvijairetàni bhojyàni ÷ådragehakçtànyapi ..>% iti kurmapuràõavacanena ÷ådrakartçkakandupakvàde rbràhmaõasya bhakùyatvena ÷ràddhe deyatvaü yuktam . kandu pakvaü jalopasekaü vinà kevalapàtreõa yadvahõinà pakvam . pàyasaü pàkena kàñhinyavikàràpannaü dugdham . paramànnaparatve puüliïganirde÷àpatteþ .. tathà càmaraþ . paramànnastu pàyasa iti .
     %<dine trayoda÷e pràpte pàkena bhojayeddvijàn .
     ayaü vidhiþ prayoktavyaþ ÷ådràõàü mantravarjitaþ ..>% iti ÷ràddhacintàmaõidhçtavaràhapuràõavacanamapi kandupakvaparam . evantu etadvacanaü sacchå draparaü maithiloktaü heyam . evaü àmamàüsasyàpi ÷ràddhe deyatvaü sàmaga÷ràddhatattve'nusandheyam . tatra dravyadevatàprakà÷àrthaü bràhmaõena mantràþ . pàñhyàþ .
     %<ayameva vidhiþ proktaþ ÷ådràõàü mantravarjitaþ .
     amantrasya tu ÷ådrasya vipro mantreõa gçhyate ..>% iti varàhapuràõàt .. ayaü ÷ràddhetikartavyatàko vidhiþ ÷ådrakartçkamantrapàñharahitaþ . ÷ådrasya mantrapàñhànadhikàrasiddhau yadamantrasyeti punarvacanaü tat striyà grahaõàrthaü paribhàùàrtha¤ca . tata÷ca tatkarmasambandhimantreõa viprastadãyakarmakàrayitçbràhmaõo gçhyato tena bàhmaõena tatra mantraþ pañhanãya iti tàtparyam . tatra yajurvediko mantraþ . tathà ca smçtiþ .
     %<àrùakrameõa sarvatra ÷adrà vàjasaneyinaþ .
     tasmàcchådraþ svayaü karma yajurvedãva kàrayet ..>% àrùakrameõamunyu ktakrameõa yajurvedisambandhigçhyàdinà .
     %<caturõàmapi varõànàü yàni proktàni vedhasà .
     dharma÷àstràõi ràjendra ÷çõu tàni nçpottama ..
     vi÷eùatastu ÷ådràõàü pàvanàni manãùibhiþ .
     aùñàda÷a puràõàni caritaü ràghavasya ca ..
     ràmasya kuru÷àrdula dharmakàmàrthasiddhaye .
     tathoktaü bhàrataü vãra pàrà÷aryeõa dhãmatà .
     vedàrthaü sakalaü yojyaü dharma÷àstràõi ca prabho ..>% iti bhaviùyapuràõavacanàtteùàü pauràõikàdividhiryojyo yojayitrà . atra ca ÷ràddhe vedamantravarjaü ÷ådrasyetivacane vedetyupàdànàt ÷ràddhe puràõamantraþ ÷ådreõa pañhanãya iti maithiloktam tanna varàhapuràõe ÷ådràõàü mantravarjita ityanena mantramàtraniùedhàt matsyapuràõena namaskàreõa mantreõa ityupàdànàcca . pauràõikasyàpi ÷ràddhe niùedhaþ pratãyate . evaü snàne'pi .
     %<brahmakùattravi÷àmeva mantravat snànamiùyate .
     tåùõãmeva hi ÷ådrasya sanamaskàrakaü matam ..>% ityanena namaskàravidhànàt pa¤cayaj¤e'pi .
     %<÷ådrasya dbija÷å÷råùà tathà jãvanavàn bhavet .
     ÷ilpairvà vividhaijãvet dvijàtihitamàcaran ..
     bhàryàratiþ ÷ucirbhçtyabhartà ÷ràddhakriyàrataþ .
     namaskàreõa manteõa pa¤cayaj¤ànna hàpayet ..>% iti namaskàramàtravidhànàt ÷ràddhàdiùu pauràõikamantraniùedhaþ tata÷ca snàna÷ràddhapa¤cayaj¤e taratra ÷ådrasya pauràõikamantrapàñhaþ pratãyate . atra .
     %<ùaùñhe'nnaprà÷anaü màsi yadveùñaü maïgalaü kule ..>% iti manuvacanàt . cåóà kàryà yathàkulaü iti yàj¤avalkyavacanàcca saüskàramàtre kulagharmànurodhena kàlàntarasya nàmavi÷eùoccàraõasyàbhi dhànàcca ÷ådràdãnàü nàmakaraõe vasughoùàdikapaddhatiyuktanàmakaraõasyaca pratãtervaidikakarmaõi ÷ådrànàü paddhatiyuktanàmàbhidhànaü kriyate iti .. ÷ådrastvàcamane daivatãrthena oùñhe jalaü sakçt kùipet na pibet . tathà ca yàj¤avalkyaþ .
     %<hçtkaõñhatàlugàdbhistu yathàsaükhyaü dvijàtayaþ .
     ÷uddheran strã ca ÷ådra÷ca sakçt spçùñàbhirantataþ ..>% antato hçdayàdisamãpena oùñhena uttarottaramapakarùàt . ataeva spçùñàbhirityuktaü na tu bhakùitàbhiriti .
     %<strã ÷ådraþ ÷udhyate nityaü kùàlanàcca karoùñhayoþ ..>% iti brahmapuràõavacana¤ca . yàj¤avalkyaþ .
     %<pràgvà bràhmyeõa tãrthena dvijo nityamupaspç÷et .>% atra dvijasyaiva àcamane bràhmyatãrthopàdànàt strã÷ådrayorõa tenàcamanam . evameva mitàkùaràyàü vyaktamuktaü marãcinà . %<striyàstraida÷ikaü tãrthaü ÷ådrajàtestathaiva ca . sakçdàcamanàcchudviretayoreva cobhayoþ ..>% iti . etadanantaraü indriyàdispar÷anantu bràhmaõavadeva . pramàõàntarantu vàjasaneyisàmaga÷ràddhàhnikatattvayoranusandheyam . iti vandyaghañãya÷rãharihara bhaññàcàryàtmaja-÷rãraghunandanabhadçàcàryaviracitaü ÷ådràhnikàcàratattvaü samàptam ..

#<÷ådradharmaþ>#, puü, (÷ådrasya dharmaþ .) ÷ådrasya ÷àstravihitàcàraþ . tasya vivaraõaü ÷ådrakçtya÷abde draùñavyam ..

#<÷ådrapriyaþ>#, puü, (÷ådràõàü priyaþ .) palàõóuþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷ådrasya priyadravye, tri ..

#<÷ådrapreùyaþ>#, puü, (÷ådrasya preùyaþ .) ÷ådrasyaüparicàrakabràhmaõàdiþ . iti kecit ..

#<÷ådra÷àsanaü>#, klã, (÷ådrasya ÷àsanam .) ÷ådrasyàdhikàro lekhyapatràdirvà . yathà --
     %<syàdabhiùyandiramaõaü ÷àkhànagaramityapi .
     ÷àsanaü dharmakãlaþ syànmakutiþ ÷ådra÷àsanam ..>% iti puravarge trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷ådrà>#, strã, (÷ådrasya jàtiþ . ÷ådra + %<÷ådrà càmahatpårvà jàtiþ .>% iti ñàp .) ÷ådrajàtistrã . ityamaraþ .. (yathà, manuþ . 3 . 13 ÷ådraiva bhàryà ÷ådrasya sà ca svà ca vi÷aþ smçte ..)

#<÷ådrànna>#, klã, (÷ådrasya annam .) ÷ådrasvàmikànnam . yathà --
     %<÷ådànne tu bhuktena udarasthena yo mçtaþ .
     sa va kharatvamuùñratvaü ÷ådratva¤càdhigacchati ..>% ÷ådrànnaü ÷ådrasvàmikànnam . iti ÷uddhitattvam .. anyat ÷ådra÷abde draùñavyam ..

#<÷ådràbhàryaþ>#, puü, ÷ådrà bhàryà yasya saþ . ÷ådràsvàmã iti vyàkaraõam ..

#<÷ådràrtà>#, strã, (÷ådreõa àrtà .) priyaïguvçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<÷ådràvedã>#, [n] puü, (÷ådràü vindatãti . vid + õiniþ .) ÷ådravivàhakartà . yathà --
     %<÷ådràvedã patatyatrerutathyatanayasya ca .
     ÷aunakasya sutotpattyà tadapatyatayà bhçgoþ ..>% iti dàyabhàgaþ ..

#<÷ådrã>#, strã, (÷ådrasya strã . %<puüyogàdàkhyàyàm .>% 4 . 1 . 48 . iti ïãùa .) ÷ådrasye bhàryà . ityamaraþ .. (yathà, yàj¤avalkya . 1 . 91 .
     %<vipràt mårdhàbhiùikto hi kùattriyàõyàü vi÷aþ striyàm .
     ambaùñhaþ ÷ådryàü niùàdo jàtaþ pàra÷avo'pi và ..>%)

#<÷ånaþ>#, tri, (ñu o ÷vi gativçdvyoþ + ktaþ . %<odita÷ca .>% 8 . 2 . 45 . iti niùñhàtasya naþ . vacisvapiyajàdãnàü kiti . 6 . 1 . 15 . iti saüprasàraõam .) halaþ . 6 . 4 . 2 . iti dãrghaþ . %<÷vãdito niùñhàyàm .>% 7 . 2 . 14 . iti ióàgama÷ca na .) vardhitaþ . iti vyàkaraõam .. (yathà, su÷rute . 5 . 2 .
     %<durvarõe harite ÷åne jàyate càsya locane ..>% ÷ånye, tri . yathà çgvede . 7 . 1 . 11 . mà ÷åne agne niùadàma nçõàm .. %<he agne ! ÷åne ÷ånye puttràdirahite gçhe mà niùadàma na nivasàma .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ)

#<÷ånavàn>#, [t] tri, (ñu o ÷vi gativçddhyoþ + ktavatu .) vardhitaþ . iti vyàkaraõam ..

#<÷ånà>#, strã, (÷vayanti mçtyuü gacchanti kãñàdayo yatra . ÷vi + ktaþ . ñàp .) pràõivadhasthànam . iti halàyudhaþ .. pa¤cavidhà ÷ånà yathà --
     %<pa¤ca ÷ånà gçhasthasya cullã peùaõyupaskaraþ .
     kaõóanã codakumbha÷ca vadhyate yà÷ca vàhayan ..>% pa¤ca÷ånàpàpanà÷o yathà, manuþ .
     %<adhyàpanaü brahmayaj¤aþ pitçyaj¤astu tarpaõam .
     homo daivã valirbhauto nçyaj¤o'tithipåjanam ..
     pa¤caitàn yo mahàyaj¤àn na hàpayati ÷aktitaþ .
     sa gçhe'pi vasannityaü ÷ånàdoùairna lipyate ..>% iti pràya÷cittatattvam .. adhojihvikà . iti hàràvalã ..

#<÷ånàvàn>#, [n] puü, (÷ånà + matup . masya vaþ .) ÷ånà vidyate yasya saþ . kasài iti bhàùà . iti kecit ..

#<÷ånyaü>#, klã, àkà÷am . iti ÷abdacandrikà .. (yathà, bhàgavate . 6 . 13 . 20 .
     %<sa vai tvàùñravadho bhåyànapi pàpacayo nçpa .
     nãtastenaiva ÷ånyàya nãhàra iva bhànunà ..>%) bindu iti hemacandraþ ..

#<÷ånyaþ>#, tri, ati÷ayena ånaþ . abhàvavi÷iùñaþ . asampårõaþ . khàli iti pàrasyabhàùà . tatparyàyaþ . va÷ikaþ 2 tucchaþ 3 riktakaþ 4 . ityamaraþ .. ÷unyam 5 . iti taññãkàyàü bharataþ ..
     %<avidyajãvanaü ÷ånyaü dik ÷ånyà cedabàndhavà .
     puttrahãnaü gçhaü ÷ånyaü sarva÷ånyà daridratà ..>% iti càõakyam .. (÷ånyàyai pràõihiüsàyai hitaþ rahasyasthànatvàt ÷ånà + yat . yadvà, ÷åne hitam . ÷van + ÷unaþ . samprasàraõaü và ca dãrghatvam . 5 . 1 . 2 . ityasya vàrtikoktyà yat samprasàraõaü dãrghatva¤ca .) nirjanaþ . iti medinã .. (yathà, bhaññiþ . 18 . 29
     %<kena saüvidrate nànyastvato vàndhavavatsalaþ .
     viraumi ÷ånyaü prorõaumi kathaü manyusamudbhavam ..>%)

@<[Page 5,129c]>@
#<÷ånyamadhyaþ>#, puü, (÷ånyaü madhyaü yasya .) nalaþ .) iti ràjanirghaõñaþ .. ÷ånyagarbhavastuni, tri ..

#<÷ånyavàdã>#, [n] puü, (÷ånyaü vadatãti . vad + õiniþ .) saugataþ . iti jañàdharaþ .. nàstika÷ca ..

#<÷ånyà>#, strã, nalã . iti vi÷vamedinyau .. mahàkaõñakinã . iti ÷abdacandrikà .. phaõãmanasà iti khyàtà . bandhyà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ånyàlayaþ>#, puü, (÷ånya àlayaþ .) nirjanagçham . atra ÷ayananiùedho yathà . màrkaõóeyaþ .
     %<÷ånyàlaye ÷ma÷àne ca ekavçkùe catuùpathe .
     mahàdevagçhe càpi ÷arkaràloùñapàü÷uùu ..
     dhànyagovipradevànàü guråõà¤ca tathopari .
     na càpi bhagna÷ayane nà÷ucau nà÷uciþ svayam ..
     nàrdravàsà na nagna÷ca nottaràparamastakaþ .
     nàkà÷e sarva÷ånye ca na ca caityadrume tathà ..>% na svapedityarthaþ . ityàhnikatattvam ..

#<÷åpakàraþ>#, puü, (÷åpaü karotãti . kç + aõ .) ÷ådràõàü pàcakaþ . yathà --
     %<÷ådrapàkopajãvã yaþ ÷åpakàraþ iti smçtaþ .>% iti brahmavevarte prakçtikhaõóe 27 adhyàyaþ .. anyat dantyasakàràdau draùñavyam ..

#<÷åra>#, ïa ya ã stanbhe . hiüse . iti kavikalpadrumaþ .. (divàø-àtmaø-stambhe akaø-hiüse sakaø-señ . niùñhàyàmaniñ .) ïa ya, ÷åryate . ã, ÷årõaþ . stambho jaóãbhàvaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<÷åra>#, t ka ïa vikrameü . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràø-àtmaø-akaø-señ .) ïa, a÷u÷årat . vikramaþ udyamaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<÷åraþ>#, puü, (÷årayati vikràmatãti . ÷åra + ac . yadvà, ÷avati vãryaü pràpnotãti . ÷å + %<÷åsicimi¤àü dãrgha÷ca .>% uõàø 2 . 25 . iti kran dãrgha÷ca .) voraþ . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 109 . 4
     %<÷årà÷ca kçtavidyà÷ca santa÷ca sukhino'bhavan ..>%) yàdavaþ . sa tu ÷rãkçùõasva pitàmahaþ . iti medinã .. (yathà, bhàgavate . 9 . 24 . 26 .
     %<÷åro vidårathàdàsãt bhajamànastu tatsutaþ ..>% såryaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. siühaþ . ÷åkaraþ .. citrakaþ . sàlaþ . lakucaþ . masåraþ . iti ràjanirghaõñaþ

#<÷åraõaþ>#, puü, (÷åryate iti . ÷åra hiüse + lyuþ .) målavi÷eùaþ . ola iti bhàùà . tatparyàyaþ . ar÷oghnaþ 2 kandaþ 3 . ityamaraþ .. såraõaþ 4 . iti taññãkà .. olaþ 5 . iti jañàdharaþ .. ollaþ 6 . iti medinã .. kaõóålaþ 7 kandã 8 sukandã 9 sthålakandakaþ 10 dgarnàmàriþ 11 suvçttaþ 12 vàtàriþ 13 kanda÷åraõaþ 14 tãvrakaõñhaþ 15 kandàrhyaþ 16 kandavardhanaþ 17 bahukandaþ 18 rucyakandaþ 19 ÷åraõakandaþ 20 . asya guõàþ . kañutvam . rucyatvam . dãpanatvam . pàcanatvam . kçmikaphànila÷vàsakàsavamanàr÷aþ ÷ålagulmanà÷itvam . asradoùakàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<÷åraõo dãpano råkùaþ kaùàyaþ kaõóukçt kañuþ viùñambhã viùado rucyaþ kaphàr÷aþ kçntano laghuþ ..
     vi÷eùàdar÷ase pathyaþ plãhagulmavinà÷anaþ .
     sarveùàü kanda÷àkhànàü ÷åraõaþ ÷reùñhaþ ucyate ..
     dadråõàü raktapittànàü kuùñhànàü na hito hi saþ .
     sandhànayogasaüpràptaþ ÷åraõo guõakçttamaþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. anyacca .
     %<÷åraõo dãpano rucyaþ kaphaghno vi÷ado laghuþ .
     vi÷eùàdar÷asàü pathyo gràmyakandastu doùalaþ ..>% iti ràjavallabhaþ .. ÷yonàkavçkùaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<÷åraõodbhujaþ>#, puü, haridràïgapakùã . iti ÷abdacandrikà ..

#<÷åradevaþ>#, puü, caturviü÷atibhàvyarhadantargatàrhadvi÷eùaþ . iti hemacandraþ ..

#<÷årasenaþ>#, puü, (÷åràþ senà yasya .) ràjavi÷eùaþ . de÷avi÷eùaþ . yathà --
     %<÷åraseno yadupatirmathuràmàvasan purãm .
     màthuràn ÷årasenàü÷ca viùayàn bubhuje purà ..>% iti ÷rãbhàgavate 10 skandhe 1 adhyàyaþ ..

#<÷årpa>#, ka màne . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøparaø-sakaø-señ .) ùaùñhasvarã . ka, ÷årpayati dhànyaü gçhã . iti durgàdàsaþ ..

#<÷årpaþ>#, puü, klã, (÷årpayati dhànyàdãniti . ÷årpa + ac . yadvà ÷éhiüsàyàm + %<ùu÷ébhyàü nicca .>% uõàø 3 . 26 . iti paþ . cakàràt sa ca kit .) taõóulàdisphoñanàrthaü vaü÷àdinirmitapàtravi÷eùaþ . kulà iti bhàùà . tatparyàyaþ . prasphoñanam 2 . ityamaraþ .. sårpaþ 3 kulyaþ 4 prasphoñanã 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà,
     %<visçjya sårpavat doùàn guõàn gçhõanti sàdhavaþ ..>%) droõadvayaparimàõam . iti ÷abdamàlà ..

#<÷årpakaþ>#, puü, (÷årpa iva pratikçtirasya . ive pratikçtau . iti kan .) asuravi÷eùaþ . sa ca kàmadevasya ÷atruþ . iti hemacandraþ ..

#<÷årpakarõaþ>#, puü, (sårpàviva karõã yasya .) hastã . iti trikàõóa÷eùaþ .. kulyatulya÷rutiyukte, tri (yathà, kathàsaritsàgare . 55 . 165 .
     %<ghañodaraþ ÷årpakarõo gaõàdhyakùo madotkañaþ ..>%)

#<÷årpakàràtiþ>#, puü, (÷årpakastannàmàsuraþ aràtiryasya .) kàmadevaþ . iti halàyudhaþ ..

#<÷årpakàriþ>#, puü, (÷årpakaþ ariryasya .) kàmadevaþ . iti halàyudhaþ ..

#<÷årpaõakhà>#, strã, (÷årpà iva nakhà yasyàþ . %<pårvapadàt saüj¤àyàmagaþ .>% 8 . 4 . 3 . iti õacam . %<nakhamukhàt saüj¤àyàm .>% 4 . 1 . 58 . iti na ïãpa .) ràvaõabhaginã . iti ÷abdamàlà÷abdaratnàvalyau .. (yathà, raghuþ . 12 . 38 .
     %<råpaü ÷årpaõakhànàmnaþ sadç÷aü pratyapadyata ..>%)

#<÷årpaõakhã>#, strã, (÷årpàkàràõi nakhàni yasyàþ . kevalayaugikatve ïãù .) ràvaõabhaginã . iti ÷abdamàlà÷abdaratnàvalyau ..

#<÷årpaparõã>#, strã, (÷årpà iva parõàni yasyàþ . ïãù .) ÷imbãvi÷eùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<÷årpavàtaþ>#, puü, (÷årpasya vàtaþ .) ÷årpasya vàyuþ . kulàra vàtàsa iti bhàùà . tatparyàyaþ . phullaphàlaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷årpa÷rutiþ>#, puü, (÷årpau iva ÷rutã yasya .) hastã . iti hàràbalã ..

#<÷årpã>#, strã, (÷årpa + gauràdityàt ïãù) kùudrasårpaþ . ityuõàdikoùaþ .. ÷årpaõakhà . iti ÷abdamàlà ..

#<÷årmaþ>#, puü, lauhapratimà . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<÷årmiþ>#, strã, lauhapratimà . iti bharatadviråpakoùaþ ..

#<÷armikà>#, strã, lauhapratimà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷årmã>#, strã, lauhapratimà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷åla>#, rujàyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) dãrghã . ÷ålati lokaü rogaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<÷ålaþ>#, puü, klã, (÷ålati lokàniti . ÷åla roge + ac .) rogavi÷eùaþ . astravi÷eùaþ . var÷à iti bhàlà iti ca bhàùà . ityamaraþ .. mçtyuþ . ketanaþ . viùkambhàdisaptaviü÷atiyogàntargatanavamayogaþ . iti medinã .. tadyogajàtaphalam . yathà --
     %<bhãto daridro dahitàpriya÷ca ÷ålodbhavaþ ÷åla iva svabandhoþ .
     vidyàmayàbhyàü rahito'tha ÷ålã karoti loke na hitaü kadàcit ..>% iti koùñhãpradãpaþ .. sutãkùõaþ . ayaþkãlaþ . iti dharaõiþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 107 . 12 .
     %<tataste ÷åla àropya taü muniü rakùiõastadà .
     pratijagmurmahãpàlaü dhanànyàdàya tànyatha ..>%) vyathà . iti kecit .. vikre tavyam . yathà --
     %<añña÷ålà janapadàþ ÷iva÷ålà÷catuùyathàþ .
     pramadàþ ke÷a÷ålinyo bhaviùyanti kalau yuge ..>% iti mahàbhàrate àdiparva .. * .. atha ÷ålàdhikàraþ . tatra ÷ålasya sannikçùñaü nidànamàha .
     %<doùaiþ pçthak samastàmadvandvaiþ÷ålo'ùñadhà bhavet sarveùveteùu ÷åleùu pràyeõa pavanaþ prabhuþ ..>% prabhuþ kartà .. * .. vàtikasya viprakçùñanidànasaüpràptilakùaõamàha .
     %<vyàyàmapànàdatimaithånàcca prajàgaràcchãtajalàdipànàt .
     kalàyamudgàóhakikoradåùàt atyartharukùàdhya÷anàbhighàtàt ..
     kaùàyatiktàtiviråóhajànnaviruddhavallåraka÷åùka÷àkaiþ .
     viñchukramåtrànilasannirodhàt ÷okopavàsàdatihàsyabhàùàt ..
     vàyuþ pravçddho janayeddhi ÷ålaü hçtpçùñhapàr÷vatrikavastide÷e .
     jãrõe pradoùe ca ghanàgame ca ÷ãte ca kopaü samupaiti gàóham ..
     muharmuhu÷copa÷amaprakopairviõmutrasaüstambhanatodabhedaiþ .
     sasvedanàbhya¤janamardanàdyaiþ snigdhoùõabhojyai÷ca samaü prayàti ..>% vyàyàmo mallayuddhàdiþ . pànaü gurugarayàdi . maithanaü strãsevà . prajàgaraü ràtrau . eùàmatiyogàt . kalàyastripuñaþ . àóhakã tuvarã . koradåùakaþ kodravaþ . atyartharåkùadravyasevà . adhya÷anaü bhuktasyopari bhojanam . abhighàto loùñàdibhiþ . kaùàyatiktarasasevà . viråóhajànnaü viråóhamaïkaritamannakalàya÷àkàdi tajjamannaü bhakùyam . vallåraü ÷uùkamàüsam . tasya ÷ålasya de÷amàha . hçdayàdiùu .. * .. tasya hçcchålasya pçthagapi lakùaõaü pañhati .
     %<kaphapittàvaruddhastu màruto rasavardhitaþ .
     hçdisthaþ kurute ÷ålamucchvàsasyàvarodhakam .
     sa hçcchåla iti khyàto rasamàrutakopajaþ ..>% pàr÷va÷ålasyàpi lakùaõamàha . kaphaü nigçhya pavanaþ ÷åcãbhiriva nistudan . pàr÷vasthaþ pàr÷vayoþ ÷åla kuryàdàdhmànasaüyutam . tenocchvasiti vaktreõa naro'nna¤ca na kàïkùati . nidrà¤ca nàpnu yàdeùa pàr÷va÷ålaþ prakãrtitaþ .. vasti÷ålasyàpi lakùaõamàha .
     %<saürodhàt kupito vàyurasthi saü÷rittha tiùñhati .
     vastivaïkùaõanàóãùu tataþ ÷ålastu jàyate ..>% viõmu travàtasaürodhã vasti÷ålaþ sa ucyate .. prakçtamanusarati . jãrõe bhukte .. pradoùe ràtryàgame ràtribhava÷ãtena vàtaprakopàt . ghanàgame varùàsu meghodaye ca .. * .. tathaiva paittikamàha . kùàràtitãkùõoùõavidàhitailaniùpàvapiõyàkakålatthayåùaiþ . kañvamlasauvãrasuràvikàraiþ krodhànalàyàsaravipratàpaiþ .. gràmyàtiyogàda÷anairvidagdhaiþ pittaü prakupyà÷u karoti ÷ålam . tçõmohadàhàrtikaraü hi nàbhyàü sasve damårchàbhrama÷oùayuktam .. madhyaü dine kupyati càrdharàtre nidàghakàle jaladàtyaye ca . ÷ãte'ti÷ãtaiþ samupaiti ÷àntiü susvàdu÷ãtairapi bhojanai÷ca .. niùpàvo ràjamàùaþ . sauvãraü sandhànabhedaþ . suràvikàraiþ . paripakvànnasandhànasamutpannà surà matà . tasyà vikàraiþ . ravipratàpaþ àtapaþ . gràmyàtiyogo maithunàdhikyam . vidàhãtyuktvàpi a÷anairvidagdhairiti bodhayati . avidàhivastuno'pi pittava÷àdvidàhitvaü bhavati . jaladàtyaye ÷aradi . ÷ãte ÷ãtakàle . ÷ãtairvàtàdibhiþ .. * .. ÷laiùmikamàha .
     %<ànupavàrijakilàñapayovikàrairmàüsekùupiùñakç÷aràtila÷askulãbhiþ .
     anyai rvalàsajanakairapi hetubhi÷ca ÷leùmà prakopamupagamya karoti ÷ålam ..
     hçllàsakàsasadanàrucisaüprasekairàmà÷aye stimitakoùñha÷irogurutvaiþ .
     bhuktaiþ sadaiva hi rujaü kurute'timàtraü såryodaye'tha ÷i÷ire kusumàgame ca ..>% ànåpaü bahujalade÷ajaü bhakùyama . vàrijaü ÷àlåkàdi . kilàñaþ .
     %<pakvaü dadhnà samaü kùãraü vij¤eyà dadhikårcikà .
     takreõa takrakårco syàttayoþ piõóaþ kilàñakaþ ..>% payovikàraþ pàyasàdiþ . piùñaü màùàdi . anyaiþ gurvàdibhiþ stimitamàrdracarmàvaguõñhitamiva yat koùñhaü ÷ira÷ca tayorgurutvaiþ saha . såryodaya iti tridhàvibhaktadivasaprathamabhàgasyopalakùaõam . ÷i÷ire tatra kaphasyàtisa¤cayàt . kusumàgame vasante .. * .. dvandvajamàha .
     %<dvidoùalakùaõairetairvidyàcchålaü dvidoùajam ..>% tridoùajamàha .
     %<sarveùu de÷eùu samastaliïgaü vidyàdbhiùak sarvabhavaü hi ÷ålam .
     sukaùñamenaü viùavajratulyaü vivarjanãya¤ca vadanti tajj¤àþ ..>% sarveùu de÷eùu hçtpçùñhapàr÷vatrikavastinàbhyàmà÷ayeùu . sarva bhavaü tridoùajaü ÷ålaü vindyàt . sukaùñasàdhyaü viùavajratulyaü màraõàtmakatvàt .. * .. àmajamàha . àñopahçllàsavamãgurutvaü staimityamànàhakaphaprasekaiþ . kaphasya liïgena samànaliïgamàmodbhavaü ÷ålamudàharanti .. kaphasya kapha÷ålasya . àmodbhavaü àmàdudbhavo yasya taü ÷ålam . atràmàcchåle jàte pa÷càddoùasambandhaþ . ataeva ÷ålasyàùñatvamuktam . sa ca prathamamàmà÷aye bhavatipa÷càt sambandhidoùairvastinàbhihçtpàr÷vakukùiùu bhavati yathà doùasambandhaþ .. * .. àma÷ålasya doùavi÷eùeõa de÷avi÷eùamàha .
     %<vàtàtmakaü vastigataü vadanti pittàtmakaü càpi vadanti nàbhyàm .
     hçtpàr÷vakukùau kaphasanniviùñaü sarveùu de÷eùu ca sannipàtàt ..>% hçtpàr÷vakukùau hçtpàr÷vàbhyàü sahite kukùau . kaphasanniviùñaü kaphenàviùñam .. * .. tantràntaroktamàma÷ålamàha .
     %<atimàtraü yadà bhuktaü pàvake mçdutàü gate .
     sthirãkçtantu tat koùñhe vàyunàvçtya tiùñhati ..
     yadànnaü na gataü pàkaü tacchålaü kurute bhç÷am .
     mårchàdhmànavidàhàü÷ca hçtkle÷aü savilambikam kampavàtamatãsàraü pramohaü janayedapi .
     avipàkodbhavaü ÷ålametamàhurmanãùiõaþ ..>% avipàkodbhavaü àmodbhavamityarthaþ .. * .. ÷ålasyopadravànàha .
     %<vedanàtitçùà mårchà ànàhã gauravaü jvaraþ .
     bhramo'ruciþ kç÷atva¤ca balahànistathaiva ca .
     upadravà da÷aivaite yasya ÷ålasya nàsti saþ ..>% ÷alasyaiva bhedaü pariõàmamàha .
     %<svairnidànaiþ prakupito vàyuþ sannihito yadà kaphapitte samàvçtya ÷ålakàrã bhavedbalã ..
     bhukte jãryati yacchålaü tadeva pariõàmajam ..>% svairnidànairityàdinà nidànapårvikà saüpràptiruktà . bhukte jãryatãtyàdinà lakùaõamuktam . samàvçtya vyàpya .. * .. athànnadravanàmànaü ÷ålavi÷eùamàha .
     %<jãrõe jãryatyajãrõe và yacchålamupajàyate .
     pathyàpathyaprayogeõa bhojanàbhojanena và .
     na ÷amaü yàti niyamàt so'nnadrava udàhçtaþ ..>% nedaü ÷ålamasàdhyaü cikitsàbhidhànàt .. * .. atha ÷ålasya cikitsà . vamanaü laïghanaü svedaü pàcanaü phalavartayaþ . kùàracårõàni guñikàþ ÷asyante ÷åla÷àntaye .. vij¤àya vàta÷ålantu snehasvedairupàcaret . ÷åla÷alyàkulasya syàt sveda eva sukhàvahaþ .. mçttikàü sajalàü pàkàddhanãbhåtàü pañe kùipet . kçtvà tatpoñalãü ÷ålã tayà svedaü vidhàpayet .. iti mçttikàsvedaþ ..
     %<kàrpàsàsthikulatthikàtilayavaireraõóamålàtasãvarùàbhåùaõabãjakà¤jikayutairekãkçtairvà pçthak svedaþ syàdatha kårparodara÷iraþsphigjànupàdàïgalãgulphaskandhakañãrujo vijayate niþ÷eùavàtàrtihà ..>% iti kàrpàsàsthyàdisvedaþ .. tilai÷ca guñikàü kçtvà bhràmayejjañharopari . ÷ålaü sudustaraü tena ÷àntiü gacchati satvaram .. nàbhilepàjjayecchålaü madanaü kà¤jikànvitam .. madanaü mayanaphalam .. * ..
     %<vi÷vameraõóamålantu kvàthaü kçtvà ÷çtaü pibet .
     hiïgusauvarcalopetaü sadyaþ ÷ålanivàraõam .. * ..
     guóa÷àliyavàþ kùãraü sarpiþpànaü virecanam .
     jàïgalàni ca màüsàni bheùajaü pitta÷ålinàm ..>% maõãrajatatàmràõàü bhàjanàni guråõi ca . toyenaparipårõàni ÷ålasyopari dhàrayet .. * .. virecanaü pittaharaü pra÷astaü ramà÷ca ÷astàþ ÷a÷alàvakànàm . * . saguóàü ghçtasaüyuktàü bhakùayedvà harãtakãm . pralihyàcchåla÷àntyarthaü dhàtrãcårõaü samàkùikam .. ÷àlyannaü jàïgalaü màüsamariùñaü kañukaü rasam .. madhåni jãrõagodhåmaü kapha÷åle prayojayet .. ariùñaü bheùajakvàthasiddhaü madyam .. * ..
     %<lavaõatrayasaüyuktaü pa¤cakolaü saràmañham .
     sukhoùõenàmbunà pãtaü kapha÷ålaü praõà÷ayet . * àma÷åle kriyà kàryà kapha÷ålapraõà÷inã .
     sevyamàmaharaü sarvaü madyamagnivivardhanam .. * ..
     tãkùõàya÷cårõasaüyuktaü triphalàcårõamuttamam .
     prayojyaü madhusarpibhyàü sarva÷ålanivàraõam ..>% tãkùõà ràjikà .. * ..
     %<dàruhaimavatãkuùñha÷atàhàhiïgusaindhavaiþ .
     amlapiùñaiþ sukhoùõai÷ca limpecchålayutodaram ..
     målaü vailvaü tathairaõóaü citrakaü vi÷vabheùajam .
     hiïgu saindhavasaüyuktaü sadyaþ ÷ålanivàraõam ..>% vàtarogàntargatàdhmànacikitsàyàü likhito nàràcanàmà raso'nyacca virecanaü ÷åle hitam ..
     %<kuùmàõóa tanu kçtvà tu chittvà gharme vi÷oùayet sthàlyàü nikùipya tat sarvaü pidhànena vidhàpya ca ..
     cullyàü nive÷ya vahni¤ca jvàlayet ku÷alo janaþ .
     yathà tatra bhavedbhasma kintvaïgàro dçóho bhavet ..
     tadà nirvàpayecchãtaü cårõitaü cårõayettu tam .
     màùadvayamitaü tàvacchañãcårõa¤ca mi÷ritam ..
     jalena bhakùayennityaü mahà÷ålàkulo naraþ .
     asàdhyamapi yacchålaü tadapye tena ÷àsyati ..>% iti kuùmàõóakùàraþ .. * .. atha pariõàma÷ålasya cikitsa .
     %<laïghanaü prathamaü kuryàdvamanaü savirecanam .
     pakti÷ålopa÷àntyarthaü tatra vàntervidhiryathà ..
     pãtvà tu kùãramàkaõñhamadanakvàthasaüyutam .
     kàntàrakasya pauõórasya ko÷akàrasya và rasam kaùàyaü vàtha nimbasya kañutumbãrasaü vacàm .
     yathàvidhi vameddhãmàn pakti÷ålàrdito janaþ ..
     trivçtà ca tathà dantyàstailenairaõóajena và .
     dattaü virecanaü sadyaþ pakti÷ålaü nivàrayet ..
     vióaïgaü taõóulaü vyoùaü trivçddantisacikrakam .
     sarvàõyetàni saügçhya såkùmacårõàni kàrayet ..
     guóena modakàn kçtvà khàdeduùõena vàriõà .
     jayettridoùajaü ÷ålaü pariõàmasamudbhavam ..>% iti vióaïgàdi modakaþ .. * ..
     %<nàgaratilaguóakalkaü payasà saüpiùya yaþ pumàn lihyàt .
     ugraü pariõati÷ålaü na÷yettasya triràtreõa .
     pãtaü ÷ambåkajaü bhasma jalenoùõena tatkùaõàt .
     paktijaü nà÷ayatyeva ÷ålaü viùõurivàsuràn ..
     lohapathyàkaõà÷uõñhãcårõaü samadhusarpiùà .
     vilihan vinihantyeka ÷ålaü hi pariõàmajam ..>% iti pathyàdiloham .. * ..
     %<nàrikelaü satoya÷ca lavaõena supåritam .
     mçdàvaveùñitaü ÷uùkaü pakvaü gomayavahninà ..
     pippalyà bhakùitaü hanti ÷ålaü hi pariõàmajam .
     vàtikaü paittika¤càpi ÷leùmikaü sànnipàtikam ..>% iti nàrikelakùàraþ .. * .. athànnadravasya cikitsà .
     %<annadràvàkhye ÷åle tu na tàvat svàsthyama÷nute yàvat kañukapãtàmlamannaü na cchardayeddravam ..
     jàtamàtre jaratpitte ÷ålamà÷u vinà÷ayet .
     pittàrtaü vamanaü kçtvà kaphàrta¤ca virecanam ..
     atradrave ca tat kàryaü jaratpitte yadãritam .
     jaratpitte'pi tat pathyaü proktamannadrave tu yat ..
     àmapakvà÷aye ÷uddhe gacchedannadravaþ ÷amam .
     màùeõóarãü salavaõàü susvinnàü tailapàcitàm ..
     tàdç÷oü sarpiùà khàdedannadravanipãóitaþ .
     dhàtrãphalabhavaü cårõamaya÷cårõasamanvitam .
     yaùñãcårõena và yuktaü lihyàt kùaudreõa tadgade .
     ÷yàmakataõóulaiþ siddhaü siddhaü kodravataõóulaiþ ..
     priyaïgutaõóulaiþ siddhaü pàyasaü masitaü hitam ..>% priyaïgaþ kaïgavi÷eùaþ .
     %<gauóikaü ÷auraõaü kandaü kuùmàõóamapi bhakùayet .
     kalàyayava÷aktån tà ÷aktån và làjasaüyutàn ..>% gauóikaü guóena saüskçtaü pakvànnam .. * ..
     %<kulattha÷aktå nathavà dadhnàdyàddadhikaü tathà ..
     caõakànàmatho ÷aktån kodravasyaudanaü tathà ..>% dadhikaü dadhnà saüskçtaü bhaktam . maheri iti loke .. * ..
     %<godhåmamaõóakaü tatra sarpiùà guóasaüyutam ..
     sasitaü ÷ãtadugdhena mçditaü kvathitaü hitam ..
     annadravo du÷cikitsyo durvij¤e yo mahàgadaþ .
     tasmàttasya pra÷amane paraü yatnaü samàcaret ..
     annadrave jaratpitte vahnirmando bhavedyataþ .
     tasmàdatrànnapànàni màtràhãnàni kàrayet ..
     kalàyayavagodhåmàþ ÷yàmàkàþ koradåùakàþ .
     ràjamàùà÷ca màùà÷ca kulatthàþ kaïgu÷àlayaþ ..
     dadhiluptarasaü kùãraü sarpirgavyaü samàhiùam .
     vàståkaü kàravallã ca karkoñakaphalàni ca ..
     varhiõo hariõà matsyà rohitàdyàþ kapi¤jalàþ .
     etasminnàmaye ÷astà matà municikitsakaiþ ..>% dadhiluptarasaü dadhnà luptaþ kçto raso yasya tat . kùoraü dadhiyuktaü kùauramityarthaþ .. * ..
     %<guóàmalakapathyànàü cårõaü pratyeka÷aþ palam .
     tripalaü lohakiññasya tat sarvaü madhusarpiùà ..
     samàloóya sama÷nãyàdakùamàtraü pramàõataþ .
     àdimadhyàvasàneùu bhojanasya nihanti tat ..
     annadravaü jaratpittamamlapittaü sudàruõam .
     pariõàmasamuttha¤ca ÷ålaü saüvatsarotthitam ..>% iti guóamaõóåram .. * ..
     %<vyàyàmaü maithunaü madyaü lavaõaü kañukaü rasam .
     vegarodhaü ÷ucaü krodhaü vidalaü ÷ålavàn tyajet ..>% iti ÷ålàmapariõàma÷ålànnadravajaratpittàdhikàraþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. api ca .
     %<arkapatraü gçhãtvà tu mandàgnau tàpayecchanaiþ .
     niùpãóya pårayet karõau karõa÷ålaü vina÷yati .. * ..
     sà¤jana¤ca ghçtaü kùaudraü lavaõaü tàmrabhàjane .
     ghçùñaü payaþsamàyuktaü cakùuþ÷ålaharaü param ..>% sà¤jana¤ca ityatra tàmbåla¤ca iti và pàñhaþ ..
     %<cårõamàmalakasyaiva pãtaü ÷ålaharaü param ..>% iti gàruóe 183 . 195 . 194 adhyàyàþ .. ki¤ca .
     %<sàmadraü saindhavaü kùàro ràjikà lavaõa vióam .
     kañu loharajaþ kiññaü trivçt ÷åraõakaü samam ..
     dadhigomåtrapayasà mandapàvakapàcitam .
     etaccàgnibalaü carõaü pibeduùõena vàriõà ..
     jãrõe jãrõe ca bhu¤jãta màùàdighçtabhojanam .
     nàbhi÷ålaü måtra÷ålaü gulmaplãhabhava¤ca yat ..
     sarvaü ÷ålaharaü cårõaü jañharànaladãpanam .
     pariõàmasamutthasya ÷ålasya ca hitaü param ..>% iti gàruóe 199 adhyàyaþ .. tasya upapàpajatvaü yathà --
     %<jalodarayakçtplãha÷ålarogavraõàni ca .
     ÷vàsàjãrõajvaracchardirbhramamohagalagrahàþ .
     raktàrvudavisarpàdyà upapàpodbhavà gadàþ ..>% iti ÷àtàtapãyakarmavipàkaþ ..

#<÷ålakaþ>#, puü, (÷åla iva durvinãtatvàt . kan .) durvçttaghoñakaþ . iti halàyudhaþ .. atra ÷åkala ityapi pàñho dç÷yate . yathà --
     %<vinãtastu sàdhuvàhã durvinãtastu ÷ålakaþ .>% iti hemacandraþ ..

#<÷ålagranthiþ>#, strã, màlàdårvà . iti ràjanirghaõñaþ

#<÷ålaghàtanaü>#, klã, (÷ålaü tadrogaü ghàtayatãti . hana + õic + lyuþ .) maõóåram . iti ÷abdacandrikà ..

#<÷ålaghnaþ>#, puü, (÷ålaü hantãti . hana + ñak . tumburuvçkùaþ . iti ratnamàlà .. ÷ålaghàtake, tri, .. (yathà, su÷rute . 1 . 45 .
     %<sarpirmaõóastu madhuraþ saro yoni÷rotràkùi÷irasàü ÷ålaghnaþ iti ..>%)

#<÷åladviñ>#, [ù] puü, (÷ålasya dviñ ÷atruþ .) hiïguþ . iti ratnamàlà ..

#<÷åladhanvà>#, [n] puü, (÷ålo dhanuryasya .) ÷ivaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷åladharaþ>#, puü, (÷ålasya dharaþ .) ÷ivaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷åladharà>#, strã, (÷ålasya dharà .) durgà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷åladhàriõã>#, strã, (÷ålaü dharati yà . dhç + õiniþ .) durgà . yathà --
     %<satã sàdhvã bhavaprãtà bhavànã bhavamocanã .
     àryà durgà jayà àdyà trinetrà ÷åladhàriõã ..>% iti tantrasàradhçtatacchutanàmastotram ..

@<[Page 5,132c]>@
#<÷åladhçk>#, [j] strã, (÷ålaü dharjatãti . dhçj + kvip .) durgà . iti trikàõóa÷eùaþ .. mahàdeve, puü .. (÷åladhçt-ityeva kvacita pàñhaþ ..)

#<÷ålanà÷anaü>#, klã, (÷ålaü nà÷ayatãti . nar÷a + õic + lyuþ .) sauvarcalalavaõam . iti hemacandraþ ..

#<÷ålapatrã>#, strã, (÷ålavat patramasyàþ . ïãù .) ÷ålãtçõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷åla÷atruþ>#, puü, (÷ålasya ÷atruþ . eraõóabçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<÷ålahantrã>#, strã, (÷ålaü hantãti . hana + tçc . ïãp .) yavànã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ålahçt>#, puü, (÷ålaü haratãti . hç + kvip .) hiïgåþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷ålà>#, strã, duùñavadhàrthakãlakaþ . ve÷yà . iti vi÷vaþ ..

#<÷ålàkçtaü>#, tri, (÷ålena kçtam . %<÷ålàt pàke .>% 5 . 4 . 65 . iti óàc .) lauhàdi÷alàkayà viddhaü pakvamàüsam . kàvàv iti pàrasyabhàùà . tatparyàyaþ . bhañitran 2 ÷ålyam 3 . ityamaraþ .. vàsitàram 4 . iti jañàdharaþ .. ÷ålikam 5 iti ÷abdacandrikà .. asya guõàþ ÷ålya÷abde draùñavyàþ ..

#<÷ålikaü>#, klã, (÷ålaþ nimittatve nàstyasyeti . ÷åla + ñhan .) ÷ålàkçtam . iti ÷abdacandrikà ..

#<÷ålikaþ>#, puü, ÷a÷akaþ . iti hemacandraþ .. (÷ålaþ asyàstãti . ñhan .) ÷ålayukte, tri, ..

#<÷ålinaþ>#, puü, bhàõóãravçkùaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<÷ålinã>#, strã, (÷ålaü asyà astãti . ÷åla + ini . ïãp .) durgà . yathà --
     %<khaïginã ÷ålinã ghorà gadinã cakriõã tathà ..
     ÷aïkhinã càpinã bàõabhuùuõóãparighàyudhà ..>% iti devãmàhàtmyam ..

#<÷ålã>#, [n] puü, ÷ålamasyàstãti . ÷åla + iniþ . ÷ivaþ ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 84 . 84 .
     %<tato gçdhravañaü gacchet svànaü devasya ÷ålinaþ ..>% ÷a÷aþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. ÷ålàstradhàrake ÷ålarogayukteca tri . yathà -- barjayedvidalaü ÷ålã kuùñhã màüsaü kùayã striyam . iti vaidyakam .. tasya kàraõaü pràya÷citta¤ca yathà --
     %<÷ålã paropatàpena jàyate tatpramàrjakaþ .
     so'nnadànaü prakurvãta tathà rudraü japennaraþ ..>% iti ÷àtàtapãyakarmavipàkaþ ..

#<÷ålã>#, strã, tçõabhedaþ . tatparyàyaþ . ÷ålapatrã 2 a÷àkhà 3 dhumramålikà 4 jalà÷rayà 5 madhulatà 6 picchilà 7 mahiùãpriyà 8 . asyà guõàþ . picchilatvam . koùõatvam . gurutvam . gaulyatvam . balapradatvam . pittadàhaharatvam . rucyatvam . dugdhavçddhikàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 5,133a]>@
#<÷ålotkhà>#, strã, somaràjã . iti ÷abdacandrikà ..

#<÷ålyaü>#, tri (÷ålena saüskçtam . ÷åla + %<÷ålotkhàt yat .>% 4 . 2 . 17 . iti yat) ÷ålàkçtam . ityamaraþ .. kàvàv iti pàrasyabhàùà . tatpàkaprakàro yathà --
     %<kàlakhaõóàdimàüsàni grathitàni ÷alàkayà .
     ghçtaü salavaõaü dattvà nirdhåme dahane pacet .
     tatta ÷ålyamiti proktaü pàkakarmavicakùaõaiþ ..>% asya guõàþ .
     %<÷ålyaü balyaü sudhàtulyaü rucyaü vahnikaraü laghu .
     kaphavàtaharaü vçùyaü ki¤cit pittaharaü hi tat ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. asya paryàyaþ ÷ålàkçta÷abde draùñavyaþ ..

#<÷ålyapàkaþ>#, puü, (÷ålyena pàko yasya .) ÷ålaviddhàïgàrapakvamàüsàdi . iti pàkaràje÷varaþ .. kàvàva iti pàrasyabhàùà ..

#<÷åya>#, prasave . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraømakaø-señ .) ÷åyati . iti durgàdàsaþ ..

#<÷çkàlaþ>#, puü, ÷çgàlaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<÷çgàlaþ>#, puü, (sçjati màyàmiti . sçja + kàlan pçùodaràditvàt sàdhuþ .) pa÷uvi÷eùaþ . ÷eyàl iti bhàùà . tatparyàyaþ . ÷ivà 2 bhårimàyaþ 3 gomàyuþ 4 mçgadhårtakaþ 5 va¤cakaþ 6 kroùñuþ 7 pheruþ 8 pheravaþ 9 jambukaþ 10 . ityamaraþ .. sçgàlaþ 11 jambåkaþ 12 måtramattaþ 13 kuravaþ 14 ghorabàsanaþ 15 vana÷và 16 pheraþ 17 ÷vadhårtaþ 18 . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷àlàvçkaþ 19 gomã 20 kañasvàdakaþ 21 . iti jañàdharaþ .. ÷ivàluþ 22 pheraõóaþ 23 vyàghranàyakaþ 24 . iti ràjanirghaõñaþ .. daityabhedaþ . iti medinã .. vàsudevaþ . niùñhuraþ . khalaþ . iti sàrasvatàbhidhànam .. bhãruþ . ityanekàrthakoùaþ .. * .. ÷çgàla÷abdàdãnàü ÷ubhà÷ubhasåcakatvaü yathà --
     %<anarthaheturgati÷abdahãnaþ sadà ÷çgàlaþ khalu dçùñamàtraþ .
     ÷astà hi vàmà gatirasya ÷asto vàmo ninàdo ni÷i yo bahånàm ..
     huvà huveti prathamaü tatastu ñañeti dãghaþ sutaràü ravo yaþ .
     syàjjambukànàü sa nataþ pra÷astastadanyaråpaþ kathitaþ pradãptaþ ..
     ÷çgàla÷abdo bhavane ni÷àyàmuccàñanàrthaü di÷i pa÷cimàyàm .
     pràcyàü bhayàyottarataþ ÷ivàya bhavatyavàcyàü bhayanà÷anàya ..>% iti vasantaràja÷àkunam ..

#<÷çgàlakaõñakaþ>#, puü, (÷çgàlarodhakaþ kaõñako yasva .) kùupavi÷eùaþ . iti ÷abdacandrikà .. ÷eyàlakàñà iti bhàùà ..

#<÷çgàlakoliþ>#, puü, (÷çgàlapriyaþ koliryasya .) kùudrakolivçkùaþ . ÷eyàkul iti bhàùà . tatparyàyaþ . karkandhuþ 2 . iti ratnamàlà .. apica .
     %<atha ghoõñà 3 gopaghoõñà 4 vadaraü 5 vàdira¤ca 6 tat .
     vadarãsadç÷e såkùmaphale vçkùe catuùñayam ..>% iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷çgàlaghaõñã>#, strã, kokilàkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷çgàlajambuþ>#, strã, (÷çgàlasya jamburiva .) goóumbaþ . ghoõñàphalam . iti medinã ..

#<÷çgàlavinnà>#, strã, (÷çgàlairvinnà .) pç÷niparõã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷çgàlikà>#, strã, ÷çgàlapatnã . tràsàt palàyanam . iti medinã .. bhåmikuùmàõóaþ iti . jañàdharaþ .. kùudra÷çgàlaþ . kheük÷eyàlã . iti bhàùà . tatparyàyaþ . lomàlikà 2 dãptajihvà 3 kikhiþ 5 ulkàmukhã 5 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷çgàlã>#, strã, vidravaþ . palàyanamiti yàvat . iti trikàõóa÷eùaþ . kokilàkùaþ . vidàrã . iti ràjanirghaõóaþ .. ÷çgàlikà ca ..

#<÷çïkhalaþ>#, tri, puüsàü kañyàbharaõam . goñ iti bhàùà .. hastyàdãnàü lauhamayapàdabandhopakaraõam àüdu iti dàüóukà iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . undukaþ 2 nigaóaþ 3 . ityamaraþ .. ÷çïkhalà 4 . iti taññãkàyàü bharataþ .. (yathà, raghuþ . 5 . 72 .
     %<÷ayyàü jahàtyubhayapakùavinãtanidràþ stamberamà mukhara÷çïkhalakarùiõaste ..>%) lauharajjuþ . ÷ikala veói ityàdi bhàùà .. bandhanam . iti hemacandraþ ..

#<÷çïkhalakaþ>#, puü, (÷çïkhalaü bandhanamasya . %<÷çïkhalamasya bandhanaü karabhe .>% 5 . 2 . 79 . iti kan .) uùñraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, màghe . 12 . 7 . tãvrotthitàstàvadasahyaraühaso vi÷çïkhalaü ÷çïkhalakàþ pratasthire ..) palàyananiùedhàya pàdeùu dàrumayapà÷alakùitakarabhaþ . ityamarabharatau .. (svàrthe kan .) ÷çïkhala÷ca ..

#<÷çïkhalà>#, strã, nigaóaþ . puüskañãvastrabandhaþ . iti medinã .. anyat ÷çïkhala÷abde draùñavyam ..

#<÷çïkhalitaþ>#, tri, (÷çïkhalo jàto'syeti . itac .) ÷çïkhalàyuktaþ . nigaóitaþ . iti dhana¤jayaþ ..

#<÷çïkhalã>#, strã, kokilàkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷çïgaü>#, klã, (÷éhiüse + %<÷çõàterhrasva÷ca .>% uõàø 1 . 125 . iti gan . dhàtorhrasvatvaü kittvaü nuñ ca pratyayasya .) parvatoparibhàgaþ . tatparyàyaþ . kåñam 2 kåñaþ 3 ÷ikharam 4 . ityamaraþ .. dantaþ 5 pràgbhàraþ 6 . iti jañàdharaþ .. ÷ailàgram 7 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, raghuþ . 13 . 26 . etadgirermàlyavataþ purastàdàvirbhavatyambaralekhi ÷çïgam ..) sànuþ . iti nànàrthe amaraþ .. prabhutvam . cihnam . krãóàjalayantram . (yathà raghuþ 16 . 70 .
     %<varõodakaiþ kà¤cana÷çïgamuktaistamàyatàkùyaþ praõayàdasi¤can ..>%) viùàõam . (yathà, raghuþ . 16 . 12 .
     %<vanyairidànãü mahiùaistadambhaþ ÷çïgàhataü kro÷ati dãrghikàõàm ..>%) utkarùaþ . iti medinã .. (yathà, raghuþ . 9 . 62 .
     %<÷çïgaü sa dçptavinayàdhikçtaþ pareùà matyucchritaü na mamçùe na tu dãrghamàyuþ ..>% årdhvam . (yathà, kumàre . 7 . 40 .
     %<vimàna÷çïgàõyavagàhamànaþ ÷a÷aüsa devàvasaraü surebhyaþ ..>%) tãkùõam . païkajam . iti ÷abdaratnàvalã .. (koñiþ . yathà, kumàre . 2 . 64 .
     %<atha salalitayoùid bhrålatàcàru÷çïgaü rativalayapadàïke càpamàsajya kaõñhe ..>% stanam . yathà, bhàgavate . 5 . 2 . 11 .
     %<kiü sambhçtaü rucirayordvija ÷çïgayoste madhye kç÷o vahasi tatra dç÷iþ ÷rità me ..>% %<stanàvàlakùyàha . ÷çïgayoþ stanayoþ kiü sambhçtaü kiü pårõamasti manoharaü ki¤cidasti itye tàvat jànàmi .>% iti taññãkàyàü svàmã .. * ..) mahiùàdi÷çïganirmitavàdyavi÷eùaþ . ÷iïga iti bhàùà . yathà --
     %<kvacidvanà÷àya mano dadhadvrajàt pràtaþ samutthàya vayasyavatsapàn .
     prabodhayan ÷çïgaraveõa càruõà vinirgato vatsapuraþsaro hariþ ..>% iti ÷rãbhàgavate 10 skandhe 12 adhyàyaþ .. kàmodrekaþ . yathà, sàhityadarpaõe . 3 . 210 .
     %<÷çïgaü hi manmathodbhedastadàgamanahetukaþ .
     uttamaprakçtipràyo rasaþ ÷çïgàra iùyate .. * ..>% go÷çïgabhaïgapràya÷cittaü yathà . bhavadevabhaññadhçtaü yamavacanam .
     %<asthibhaïgaü gavàü kçtvà làïgulacchedanaü tathà .
     pàñane karõa÷çïgàõàü màsàrdhantu yavàn pibet ..>% aïgiràþ .
     %<÷çïgabhaïge'sthibhaïge ca carmanirmocane'pi và .
     da÷aràtraü caredvajraü susthà sà yadi gaurbhavet ..>% bhavadevabhaññaharinàthopàdhyàyadhçtaü saüvartavacanam .
     %<÷çïgabhaïge'sthibhaïge ca kañibhaïge tathaiva ca .
     yadi jãvati ùaõmàsàn pràya÷cittaü na vidyate ..>% atra ùaõmàsottaramaraõe taddoùa÷amanàya pràya÷cittaü nàsti tadabhyantaramaraõe vadhapràya÷cittaü bhavati . eva¤ca ÷çïgabhaïgàdinimittakapàpe pçthak pràya÷cittaü na kartavyam . vadhapràya÷cittenaiva guruõà prasaïgàttadapagamasiddheþ . ùaõmàsottarantu ÷çïgabhaïgàdinimittakapårvoktamàsàrdhayàvakapànaü pràjàpatyaü và kartavyam . iti pràya÷cittatattvam ..

#<÷çïgaþ>#, puü, (÷é + gan . uõàø 1 . 125 .) kårca÷ãrùakavçkùaþ . iti medinã .. munibhedaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

@<[Page 5,134a]>@
#<÷çïgakaþ>#, puü, (÷çïga iva . kan .) jãvakavçkùaþ . iti jañàdharaþ ..

#<÷çïgakandaþ>#, puü, (÷çïgavat kando yasya .) ÷çïgàñakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷çïgajaü>#, klã, (÷çïgàt jàyate iti . jana + óaþ .) aguruþ . iti ratnamàlà .. ÷are, puü, . yathà . ÷çïgàccharo jàyate . iti saükùiptasàrakàrakapàdaþ .. ÷çïgajàte, tri ..

#<÷çïgaberaü>#, klã, (÷çïgasyeva beraü ÷arãraü yasya .) àrdrakam . ityamaraþ .. ÷uõñhã . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, su÷rute . 1 . 38 .
     %<pippalãmarãca÷çïgaberàõi trikañukam ..>%) guhacaõóàlapuram . yathà --
     %<màrute gaccha ÷ãghraü tvamayodhyàü bharataü prati .
     jànãhi ku÷alã ka÷cit jano nçpatimandire ..
     ÷çïgaberapuraü gatvà bråhi mitraü guhaü mama .
     jànakãlakùmaõopetamàgataü màü nivedaya ..>% ityadhyàtmaràmàyaõe laïkàkàõóe 14 adhyàyaþ ..

#<÷çïgaberakaü>#, klã, (÷çïgaberameva . svàrthe kan .) àrdakam . iti hemacandraþ ..

#<÷çïgaberàbhamålakaþ>#, puü, (÷çïgaberàbhaü målaü yasya . kan .) erakà iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<÷çïgamålaþ>#, puü, (÷çïgavat målaü yasya .) ÷çïgàñakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷çïgamohã>#, [n] puü, (÷çïgàya manmathodbhe dàya mohayatãti . muha + õic + õiniþ .) campakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷çïgalà>#, strã, (÷çïgavat làtãti . là + kaþ .) aja÷çïgã . iti ÷abdacandrikà ..

#<÷çïgavàn>#, [t] puü, (÷çïgàõi santi asyeti . ÷çïga + matup . masya vaþ .) kuruvarùãyasãmàparvataþ . sa tu dãrghe 80000 a÷ãtisahasrayojanàni . prasthe 2000 dvisahasrayojanàni . vistàre tayaiva . yathà --
     %<himavaddhemakåña÷ca niùadha÷càsya dakùiõe .
     nãlaþ ÷veta÷ca ÷çïgã ca uttare varùaparvatàþ ..
     lakùapramàõau dvau madhyau da÷ahãnàstathà pare .
     sahasradvitayocchràyàstàvadvistàriõa÷ca te ..>% iti viùõupuràõe 2 aü÷e 2 adhyàyaþ .. lakùapramàõau dvau pràkpa÷cimato dairdhyeõa niùadhanãlau . yadyapi jambu dvãpamaõóalàkàrasya lakùayojanapramàõatvànmadhyarekhàyàmeva mukhyaü lakùapramàõatvam . niùadhanãlau tu tanmadhyarekhàto dakùiõata÷cottarata÷ca saptada÷ayojanasahasràntaritatvàdãùannyånau . tathàpi sthåladçùñyà lakùapramàõàvityuktam . apare tu hemakåñàdayo da÷ahãnàda÷ada÷anyånàþ hemakåña÷vetau navatiyojana sahasrapramàõau himavacchçïgiõàva÷ãtiyojanapramàõau . taduktaü vàràhe .
     %<dvãpasya maõóalãbhàvàt hràsavçddhã prakãrtite ..>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã .. bhàgavatamate dairghye 10000 da÷amahasrayojanàni prasthe 2000 dvisahasrayojanàni . yathà . uttarottareõelàvçtaü nãlaþ ÷vetaþ ÷çïgavàn iti trayo ramyakahiraõmayakuråõàü varùàõàü maryàdàgirayaþ pràgàyatà ubhayataþ kùàrodàvadhayo dvisahasrayojanapçthava ekaika÷aþ pårvasmàt pårvasmàduttarottaro da÷àü÷àdhikàü÷ena dairghya eva hrasanti . evaü dakùiõenelàvçtaü niùadho hemakåño himàlaya iti pràgàyatà yathà nãlàdayaþ . ayutayojanotsedhà harivarùakiüpuruùabhàratànàü yathàsaükhyam .. iti ÷rãbhàgavate 5 skandhe 16 adhyàyaþ ..

#<÷çïgàñaü>#, klã, (÷çïgamutkarùaü añatãti . añ + ac .) catuùpatham . iti hemacandraþ dharaõi÷ca ..

#<÷çïgàñaþ>#, puü, (÷çïgavat kaõñakaü añatãti . añ + ac .) jalakaõñakaþ . iti bhåriprayogatrikàõóa÷eùau .. svàdukaõñakaþ . iti ÷abda ratnàvalã .. kàmàkhyàde÷asthaparvataþ . yathà --
     %<dãpavatyàþ pårvatastu ÷çïgàño nàma parvataþ .
     tatra bhargasya devasya liïgamekaü pratiùñhitam ..
     sarittu siddhà trisrotà dakùiõodadhigàminã .
     ÷çïgàñakasya satataü svanantã gràvlipàdataþ .
     dakùiõaü sàgaraü yàti bhargasya priyakàriõã ..
     salile yo naraþ snàti tisrotàyàü narottamaþ .
     ÷çïgàñakaü samàruhya påjayelliïga÷aïkaram ..
     sa dãptakàyaþ ÷uddhàtmà pràpya kàmànihàtulàn .
     ante bhargagçhaü yàti tato mokùamavàpnu yàt ..>% iti kàlikàpuràõe 82 adhyàyaþ ..

#<÷çïgàñakaü>#, klã, (÷çïgàñameva . svàrthe kan .) catuùpatham . ityamaraþ .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 71 . 45 .
     %<tàü ÷ånya÷çïgàñakave÷marathyàü rajo'ruõadvàrakapàñayantràm ..>%) jalaja-latàphalavi÷eùaþ . pàniphala iti ÷iïgàóà iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . jalasåciþ 2 saüghàñikà 3 vàrikaõñakaþ 4 . iti jañàgharaþ .. ÷çïgàñaþ 5 vàrikubjakaþ 6 . iti trikàõóa÷eùaþ .. kùãra÷uklaþ 7 jalakaõñakaþ 8 iti ÷abdamàlà .. ÷çïgàñakaþ 9 ÷çïgaruhaþ 10 jalavallã 11 jalà÷ayaþ 12 ÷çïgakandaþ 13 ÷çïgamålaþ 14 viùàõã 15 . asya guõàþ . ÷oõitapittaharatvam . laghutvam . saratvam . vçùyatamatvam . vi÷eùàt tridoùavàtabhrama÷ophanà÷itvam . rucipradatvam . mehanadàróhyahetutva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca . gurutvam . viùñambhitvam . ÷ãtalatva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. khàdyavi÷eùaþ . samåsà iti hindã bhàùà .. yathà, bhàvaprakà÷e .
     %<÷uddhamàüsaü tanåkçtya kartitaü sveditaü jale .
     lavaïgaü hiïgusahitaü lavaõàrdrakasaüyutam ..
     elàjãrakadhanyàkanimbårasasamanvitam ..
     ghçte sagandhe tadbhçùñaü påraõaü procyate budhaiþ ..
     ÷çïgàñakaü samitayà kçtaü påraõapåritam .
     punaþ sarpiùi saübhçùñaü màüsaü ÷çïgàñakaü vadet ..
     màüsaü ÷çïgàñakaü rucyaü bçhaõaü balakçt guru .
     vàtapittaharaü vçùyaü kaphaghnaü vãryavardhanam ..>%

#<÷çïgàñakaþ>#, puü, (÷çïgàña eva . svàrthe kan .) jalakaõñakaþ . iti ràjavallabhaþ ..

#<÷çïgàraü>#, klã, (÷çïgaü pràdhànyaü çcchatãti . ç + aõ .) lavaïgam . sindåram . cårõam . iti medinã .. àrdrakam . iti ÷abdacandrikà .. kàlàguruþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷çïgàraþ>#, puü, (÷çïgaü kàmodre kamçcchatãti . ç gatau + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ . yadvà, ÷é hiüsàyàm + %<bhçïgàra÷uïgàrau .>% uõàø 3 . 136 . iti àranpratyayena sàdhuþ .) surataþ . nàñyarasaþ . gajabhåùaõam . iti medinã .. * .. nàñyarasasya lakùaõaü yathà --
     %<puüsaþ striyàü striyàþ puüsi saüyogaü prati yà spçhà .
     sa ÷çïgàra iti khyàto ratikrãóàdikàraõam ..>% ityamarañãkàyàü bharataþ .. api ca .
     %<÷çïgaü hi manmathodbhedastadàgamanahetukaþ .
     uttamaprakçtipràyo rasaþ ÷çïgàra iùyate ..
     paroóhàü varjayitvàtra ve÷yà¤cànanuràgiõãm .
     àlambanaü nàyikàþ syurdakùiõàdyà÷ca nàyakàþ ..
     candracandanarolambarutàdyuddãpanaü matam .
     bhråvikùepakañàkùàdiranubhàvaþ prakãrtitaþ ..
     tyaktogryamaraõàlasyajugupsàvyabhicàriõaþ .
     sthàyã bhàvo ratiþ ÷yàmavarõo'yaü viùõudaivataþ ..>% sa ca dvidhà . vipralambhaþ saübhoga÷ca . iti sàhityadarpaõam .. anyat maithuna÷abde draùñavyam .. * .. ÷çïgàràdibhaïge narako yathà --
     %<÷çïgàràhàranidràõàü ya÷ca bhaïgaü karoti ca .
     sa vrajet kàlasåtra¤ca svàmina÷ca vi÷eùataþ ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 42 adhyàyaþ ..

#<÷çïgàrakaü>#, klã, (÷çïgàrameva . svàrthe kan .) sindåram . iti ràjanirgha õñaþ .. ÷çïgavi÷iùñe, tri . ÷çïga÷abdàt %<÷çïgavçndàbhyàmàrakan vaktavyaþ .>% 5 . 2 . 122 . ityasya vàrtikoktyà àrakanpratyayena niùpannaþ . iti siddhàntakaumudã .. svàrthe ke ÷çïgàra÷ca tatra puü ..

#<÷çïgàrabhåùaõaü>#, klã, (÷çïgàrasya bhåùaõam .) sindåram . iti hemacandraþ ..

#<÷çïgàrayoniþ>#, puü, (÷çïgàre yonirutpattiryasya .) kàmadevaþ . iti halàyudhahemacandrau ..

#<÷çïgàrã>#, [n] puü, (÷çïgàro'syàstãti . iniþ .) pågaþ . gajaþ . sa÷çïgàraþ . suve÷aþ . iti medinã .. màõikyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷çïgiþ>#, strã, matsyavi÷eùaþ . ÷iïgãmàcha iti bhàùà . yathà --
     %<madgurasyapriyà ÷a ïgã ÷çïgirityapi kutracit syàdapriyà madgurasãti ca nàmadvayam kacit ..>% iti ÷abdaratnàvalã ..

@<[Page 5,135a]>@
#<÷çïgikaü>#, klã, viùabhedaþ . iti halàyudhaþ ..

#<÷çïgikà>#, strã, pativiùà iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷çïgiõaþ>#, puü, (÷çïgestaþ asyeti . ÷çïga + %<jyosnàtamisreti .>% 5 . 2 . 114 . iti inac .) meùaþ . iti hemacandraþ ..

#<÷çïgiõã>#, strã, (÷çïge staþ asyà iti . ÷çïga + iniþ . ïãù .) gauþ . ityamaraþ .. ÷leùmaghnãvçkùaþ . mallikàvçkùaþ . jyotiùmatãvçkùaþ . iti medinã ..

#<÷çïgã>#, [n] puü, (÷çïga + iniþ .) hastã . vçkùaþ . parvataþ . (yathà, raghuþ . 12 . 80 .
     %<rurodha ràmaü ÷çïgãva ñaïkacchinnamanaþ÷ilaþ ..>% çùivi÷eùaþ . sa tu ÷amãkaputtraþ . abhimanyåjaþ parikùit anenàbhi÷aptaþ .) ÷çïgayukte, tri . iti medinã .. yathà, ràmàyaõe . 2 . 25 . 20 .
     %<mahiùàþ ÷çïgiõauraudrà nate druhyantu puttraka ..>%)

#<÷çïgã>#, strã (÷çïgi + và ïãù .) matsyavi÷eùaþ . ÷iïgã iti jiyala iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . madgurapriyà 2 . ityamaraþ madhu÷ca .. madgarã 3 . iti kaliïgaþ .. madgurasã 4 apriyà 5 ÷çïgiþ 6 . iti keciditi bharataþ .. asyà guõàþ . svàduramatvam . snigdhatvam . bçühanatvam . kaphakopanatvam . ÷othapàõóumarutpittanà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. ativiùà . çùabhauùadham . ityamaraþ .. karkaña÷çïgã . plakùaþ . vañaþ . viùam . iti ràjanirghaõñaþ .. alaïkàrasuvarõam . yathà . strã ÷çïgã maõóanasvarõe . iti bharatadhçtaratnakoùaþ ..

#<÷çïgãkanakaü>#, klã (÷çïgã maõóanasvarõam . tadeva kanakam .) alaïkàrasuvarõam . ityamaraþ .. alaïkàrasya kuõóalàderyat suvarõaü tat ÷çïgãkanakamucyate ÷çïgã alaïkhàraþ tadarthaü kanakaü÷çïgãkanakaü alaïkàrasuvarõasya ÷çïgãti ca nàma . strã ÷çïgã maõóanasvarõe iti ratnakoùaþ .. ÷çïgã hrasvàntà ca ÷çïgati karõàdãn ÷çïgiþ ÷ragi ÷lagi vraje nàmnãti iþ nipàtanàt jiþ pàcchoõàdãti ãpi ÷çïgã . iti bharataþ ..

#<÷çõiþ>#, strã, aïku÷aþ . ityamaraþ .. ÷çõàti marmasthàõaü ÷çõiþ . ÷é své gi hiüsane kégéjyàglàhàlvàderniriti lvàditvàt kterniþ nipàtanàdiha hrasvaþ . nàmnãti óçõirvà .
     %<÷çõiraïku÷avàcã ca kà÷a÷ca tçõavàcakaþ .>% iti ÷abhedàt tàlavyàdiþ . sarati marmasthànaü gacchati sçõirdantyàdirityanye . striyàmityatra dvayoriti pàñhaþ . iti medinã .. àvakùamagnamavamatya ÷çõiü ÷itàgramiti màghaþ . striyàmiti pràyikatvàduktamiti mukuñaþ . iti bharataþ ..

#<÷çtaü>#, tri, (÷rà pàke + ktaþ .) %<÷çtaü pàke .>% 6 . 1 . 27 . iti ÷çbhàvaþ .) pakvakùãràjyapayàüsi . ityamaraþ .. ÷çtamannaü vivarjayedititvàrùam . iti bharataþ .. kathitam . iti ÷abda candrikà ratnamàlà ca .. * .. atha kvàthavidhiþ .
     %<pànãyaü ùoóa÷aguõaü kùuõõa dravyapale kùipet .
     mçtpàtre kvàthayet gràhyamaùñamàü÷àva÷eùitam ..
     karùàdau tu palaü yàvat dadyàt ùoóa÷ikaü jalam .
     tajjalaü pàyayeddhãmàn koùõaü mçdvagnisàdhitam .
     ÷çtaþ kàthaþ kaùàya÷ca niryåhaþ sa nigadyate ..>% kvàthapànamàtràmàha .
     %<màtrottamà palena syàttribhirakùaistu madhyamà .
     jaghanyà ca palàrïgrena snehakvàthauùadhena ca ..>% tantràntare .
     %<kvàthadravyapale vàri dviraùñaguõamiùyate .
     caturbhàgàva÷iùñantu peyaü palacatuùñayam ..
     dãptànalaü mahàkàyaü pàyayet dvya¤jaliü jalam .
     anye tvardhaü parityajya prasçtantu cikitsakàþ ..
     kvàthatyàgamanicchantastvaùñabhàgàva÷eùitam .
     pàramparyopade÷ena vçddhavaidyàþ paladvayam ..>% aùñabhàgàva÷eùitasya caturbhàgàva÷iùñàpekùayà gurutvàddãptànalaü mahàkàyaü paladvayaü pàyayenmadhyamàgnimalpakàyaü palamàtraü pàyayet . màtrottamà palena syàdityàdivacanàt .
     %<kvàthe kùipet sitàma÷ai÷caturthàùñamaùoóa÷aiþ .
     vàtapittakaphàtaïke viparãtaü madhu smçtam ..
     jãrakaü gugguluü kùàraü lavaõa¤ca ÷ilàjatu .
     hiïgu trikañuka¤caiva kvàthe ÷àõonmitaü kùipet ..
     kùãraü ghçtaü guóaü tailaü måtraü cànyata dravaü tathà .
     kalkaü cårõàdikaü kvàthe nikùipet karùasammitam ..
     tatropavi÷ya vi÷ràntaþ prasannavadanekùaõaþ .
     auùadhaü hema rajataü mçdbhàjanaparisthitam ..
     pibet pramannahçdayaþ pãtvà pàtramadhomukham .
     vidhàyàcamya salilaü tàmbålàdyupayojayet ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. anyacca .
     %<dravyàdàpotthitàttoye vahninà paritàpitàt .
     niþ÷çto yo rasaþ påtaþ sa ÷çtaþ samudàhçtaþ ..>% iti vaidyakam ..

#<÷çdha>#, va ëïa u parde . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-akaø-señ . ktàveñ .) va, ÷artsyati ÷i÷çtsati . ë, a÷çdhat . ïa, ÷ardhate . u, ÷ardhitvà ÷çddhvà . pardo'pànotsargaþ . ÷çdhu prahasane iti curàdiparasmaipadãdhàturanyairna manyate . prahasanaü vidravaþ . iti govindabhaññaþ . ÷ardhayati vçddhaü kutsita÷abdairbàlaþ . iti ramànàthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<÷çdha>#, u ¤a kledane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøubhaø-akaø-señ . ktvàviñ .) u, ÷addhitvà ÷çddhvà . ¤a ÷ardhati ÷ardhate . kledanamàdrabhàvaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<÷çdhuþ>#, puü, (÷çdha + bàhulakàt kuþ .) buddhiþ . gudam . iti vi÷vaþ ..

#<÷çdhåþ>#, puü, (÷çdha + %<nçti÷çdhyoþ kåþ .>% uõàø 1 . 93 . iti kåþ .) kutsitaþ . apànam . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

@<[Page 5,135c]>@
#<÷é>#, gi hiüsane . iti kavikalpadrumaþ .. kryàøparaø-sakaø-señ .) gi, ÷çõàti . ÷ãrõaþ ÷ãrõiþ . iti durgàdàsaþ ..

#<÷ekharaü>#, klã, lavaïgam . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷igrumålam . iti ÷abdacandrikà ..

#<÷ekharaþ>#, puü, (÷ikhi gatau + bàhulakàt arapratyayena sàdhuþ .) ÷ikhàvasthitamàlyam . ityamaraþ .. yathà --
     %<÷ikhàvinyastamàlàyàmàpãóaþ ÷ekharo'pi ca ..>% iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, màghe . 11 . 46 .
     %<navakaranikareõa spaùñabandhåkasånastavakaracitamete ÷ekharaü bibhratãva ..>% ÷irobhåùaõamàtram . yathà, kumàre . 7 . 32 .
     %<babhåva bhasmaiva sitàïgaràgaþ kapàlamevàmala÷ekhara÷rãþ ..>%) gãtasya dhruvavi÷eùaþ . tallakùaõaü yathà --
     %<dvàda÷àkùarapàdaþ syàt sa càlpa÷ubhakçt prabhoþ .
     haüsake ca rase vãre gãyate ÷ekharo dhruvaþ ..>% iti saïgãtadàmodaraþ .. laghu÷ekharo yathà --
     %<laghurgururbhavedyatra sa bhavellaghu÷ekharaþ ..>% iti tatraiva .. (÷çïgam . yathà, kathàsaritsàgare . 28 . 189 .
     %<tato'stagiri÷ekharaü vrajati vàsare÷e ÷anaiþ sakhãü punarupàgamapraõayiõãü samàpçcchya tàm .
     kùaõaü janitavismayà gaganamàrgamutpatya sà jagàma vasatiü nijàü prasavameva somaprabhà ..>%)

#<÷ekharã>#, strã, vandà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷epaþ>#, puü, (÷ã + bàhulakàt paþ .) ÷ephaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, vàjasaneyasaühitàyàra 19 . 88 .
     %<vastirna ÷epo harasà tarasvã ..>%)

#<÷epàlaþ>#, puü, (÷ã + vàlan . bàhulakàt vakàrasya pakàraþ . ityuõàdivçttau ujjvaladattaþ . 4 . 38 . ÷aivàlaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷ephaþ>#, puü, ÷i÷naþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 10 . 7 . 38 .
     %<vikañàþ kàlalambauùñhà bçhacchephàõóapiõóakàþ ..>%)

#<÷ephaþ>#, [s] klã, (÷ete retaþpàtànantaramiti . ÷ã + %<vçï÷ãïbhyàü svaråpàïgayoþ puñ ca .>% uõàø 4 . 200 . iti asun . atra kecit pha ceti pañhanti ityataþ phaþ .) ÷i÷naþ . ityamaraþ .. ÷ukapàte sati ÷ete patati iti ÷ephaþ . ÷ãï dhàtornàmnãti phaspratyayaþ . ÷ephasa÷epasã ÷epha÷epau ÷aiva÷ceti pa¤ca råpàõi bhavantãtyà càryàþ . iti bharataþ .. (yathà, bçhatsahi tàyàm . 68 . 8 .
     %<çjuvçtta÷ephaso lagu÷iràla÷i÷nà÷ca dhanavantaþ ..>%)

@<[Page 5,136a]>@
#<÷ephàliþ>#, strã, (÷erate iti ÷ephàþ ÷ayana÷àlinastàdç÷à alayo bhçïgà yatra .) ÷ephàlikà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷ephàlikà>#, strã, (÷ephàli + svàrthe kan .) puùpavçkùavi÷eùaþ . ÷iulã iti bhàùà .. (yathà --
     %<÷ephàlikàü vidalitàmavalokyaü tanvã pàõàn katha¤cidapi dhàrayituü prabhuþ sà .
     àkarõya sasprati rutaü caraõàyudhànàü kiüvà vyavasyati na vedmi tapasvinã sà ..>% ityådbhañaþ ..) tatparyàyaþ . suvahà 2 nirguõóã 3 nãlikà 4 . ityamaraþ .. catvàri ÷ephàlikàmàtre . ÷iyalãti khyàtanãlapuùpàyàü ÷ephàlikàmiti kecit . ÷ephàlikàdidvayaü ÷ephàlikàmàtre nirguõóyàdidvayaü nãlapuùpa÷ephàlikàyàmiti kecit . iti taññãkàyàü bharataþ .. ÷ephàlã 5 malikà 6 rajanãhàsà 7 ni÷ipuùpikà 8 . mà ÷uklà cet ÷vetasurasa 9 bhåtave÷ã 10 . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷uklàïgã 11 ÷ãtama¤jarã 12 vijayà 13 vàtàriþ 14 bhåtake÷ã 15 . asyà muõàþ . kañutvam . tiktatvam . uùõatvam . råkùatvam . vàtakaphàïgamandhivàtagudavàtàdidoùanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ephàlã>#, strã, (÷ephàli + kçdikàràditi và ïãù .) ÷ephàlikà . iti ÷abdaratnàvalã .. nãlasindhuvàraþ . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<÷emuùã>#, strã, (÷ete iti ÷eþ mohaþ . ÷ã + vic ta muùõàtãti . muùa steye + målavibhujàditvàt kaþ . gauràditvàt ïãù . ityamarañãkà .) baddhiþ . ityamaraþ . 1 . 5 . 1 .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 3 . 206 .
     %<svinnasya hi viparyeti tattvaj¤asyàpi ÷emuùã ..>% ÷ela, ç càlagatyoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø-sakaø-señ .) ç, a÷i÷elat . iti durgàdàsaþ ..

#<÷eluþ>#, puü, (÷elatãti . ÷ela gatau + uþ .) bahuvàrakavçkùaþ . ityamaraþ .. (yathà, su÷rute . 4 . 38 .
     %<vidàrvyairàvatã÷elu÷àlmalãdhavalàïkuràþ ..>% tatphalamapi . yathà, manuþ . 5 . 6 .
     %<÷eluü gavya¤ca peyåùaü prayatnena vivarjayet ..>%)

#<÷evaþ>#, puü, (÷ete retaþpàtànantaramiti . ÷ã + %<iõ ÷ãïbhyàü van .>% uõàø 1 . 152 . iti van . meóhraþ . ahiþ . unnate, tri . ityuõàdikoùaþ .. (klã, sukham . iti nighaõñuþ . 3 . 6 .. tri, sukhakaram . yathà, çgvede . 1 . 58 . 6 .
     %<mitraü na ÷evaü divyàya janmane ..>% %<mitraü na ÷evaü yathà sakhà sukhakaro bhavati tadvat sukhakaramityarthaþ .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<÷evadhiþ>#, puü, (÷evaü sukhaü dhãyate'sminniti . dhà + kaþ .) nidhiþ . ityamaraþ .. (yathà, manuþ . 2 . 114 .
     %<vidyà bràhmaõametyàha ÷evadhiste'smi rakùa màm .
     asåyakàya màü màdàstathàsyàü vãryavattamà ..>%

#<÷evalaü>#, klã, ÷aivàlam . iti ÷abdaratnàvalã .. (manuùyanàma . iti pàõiniþ . 5 . 3 . 84 ..)

#<÷evalinã>#, strã, (÷evalaü ÷aivàlamasyà astãti . iniþ .) nadã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷evàlaü>#, klã, (÷ete jale iti . ÷ã + %<÷ãïo dhuklagvala¤ vàlanaþ .>% uõàø 4 . 38 . iti vàlan .) ÷aivàlam . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà ràjendrakarõapure . 25 .
     %<÷aïke païke patati yatate bàla÷evàlamåle kåle lolaþ kimapi kurute karma vaikuõñhakårmaþ ..>%

#<÷evàlã>#, strã, àkà÷amàüsã . iti, ràjanirghaþ ..

#<÷eùaü>#, klã, (÷iùyate yaditi . ÷iùa + gha¤ .) prasàdaþ . iti medinã . ùe, 28 ..

#<÷eùaþ>#, puü, (÷eùati saïkarùatãti . ÷iùa hisàyàm + ac .) saïkarùaõaþ . sa tu baladevaþ . (yathà, màghe . 2 . 68 .
     %<ni÷amya tàþ ÷eùagavã rabhidhàtumadhokùajaþ .
     ÷iùyàya bçhatàü patyuþ prastàvamàdi÷at dç÷à ..>% ÷iùa vadhe + bhàve gha¤ .) vadhaþ . anantaþ . sa ca sarparàjaþ . iti medinã .. (yathà, kumàre . 3 . 3 . vyàdi÷yate bhådharatàmavekùya kçùõena dehodvahanàya ÷eùaþ ..) tasya dhyànaü yathà --
     %<phaüõàsahasrasaüyuktaü caturbàhuü kirãñinam .
     navàmrapallavàkàraü piïgala÷ma÷rulocanam ..
     pãtàmbaradharaü devaü ÷aïgvacakragadàdharam .
     karàgre dakùiõe padmaü gadàü tasyàpyadhaþkare .
     dadhànaü sarvaloke÷aü sarvàbharaõabhåùitam .
     kùãràbdhimadhye ÷rãmantamanantaü påjayettataþ ..>% iti bhaviùyapuràõam .. gajaþ . nàgaþ . svãkçtetaravastu . ityajayapàlaþ .. bhagavato dvitãyà mårtiþ . yathà --
     %<ekà bhagavato mårtirj¤ànaråpà ÷ivàmalà .
     vàsudevàbhidhànà sà guõàtãtà suniùkalà ..
     dvitãyà kàlasaüj¤ànyà tàmasã ÷eùasaüj¤ità .
     nihanti sakalàü÷cànte vaiùõavã paramà tanuþ ..>% iti kaurme 48 adhyàyaþ .. ÷eùa÷ayanaprakàro yathà --
     %<anantastatra gatvà tu yatra kùãrodasàgaraþ .
     tatra svayaü ÷riyà yuktaü suùupsantaü janàrdanam ..
     tasyopadhànamakarodananto dakùiõàü phaõàm .
     uttaràü pàdayo÷cakre upadhànaü mahàbalaþ .
     tàlavçntaü tadà cakre sa ÷eùaþ pa÷cimàü phaõàm ..
     svayantu bãjayàmàsa ÷eùaråpã janàrdanam ..
     ÷aïkhaü cakraü nandakàsimiùudhã dve mahàbalaþ .
     ai÷ànayàtha phaõayà sa dadhre garuóaü tadà ..
     gavàü padma¤ca ÷àrïga¤ca tathaiva vividhàyudham .
     yàni cànyàni tasyàsannàgne yyà phaõayà dadhau ..
     evaü kçtvà svakaü kàya ÷ayanãyaü tadà hareþ .
     bhåtabhavyajagannàthaü paràparapatiü harim ..
     dadhàra ÷irasànantaþ svayameva svakàü tanum .
     evaü brahmadinasyaiva pramàõena ni÷àü hariþ .
     sandhyà¤ca samadhipràpya ÷ete nàràyaõo'vyayaþ ..>% iti kàlikàpuràõe 27 adhyàyaþ ..

#<÷eùaþ>#, puü, klã, (÷iùyate iti . ÷iùa + gha¤ .) upayuktetaravastu . iti medinã .. ÷eùo'va÷iùñamava÷iùñatà ca ÷eùaþ ÷eùa¤ce tyàdi . anante tu ÷eùaþ puüliïga eva ÷iùñaprayogàt . uktàdanyaþ ÷eùaþ yathà . ÷aïkhapadmau nidhivàcakau puliïgau jalaje tåbhayaliïgau iti sarvànandaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. * .. çõàdi÷eùarakùaõanivedho yathà --
     %<çõa÷eùa¤càgni÷eùaü ÷atra÷eùaü tathaiva ca .
     punaþ punaþ pravardhante tasmàt ÷eùaü na kàrayet ..>% iti gàruóe 116 adhyàyaþ .. (ava÷iùñe, tri . yathà, raghuþ . 4 . 64 .
     %<apanãta÷irastràõàþ ÷eùàstaü ÷araõaü yayuþ ..>% tathàca ràmàyaõe . 2 . 26 . 32 . vandhitavyastvayà nityaü yàþ ÷eùà mama màtaraþ

#<÷eùatvaü>#, klã, (÷eùasya bhàvaþ . ÷eùa + tva .) upakàritvam pàràrthyam . parodde÷yapravçttikatvam . yathà --
     %<÷eùatvamupakàritvaü draùyàdàvàha vàdariþ .
     pàràrthyaü ÷eùatà tacca sarveùvastãti jaiminiþ ..>% ityadhikaraõamàlàyàü màdhavàcàryaþ .. ÷eùasya bhàvaþ . iti vyàkaraõam .. ÷eùaràtriþ, strã, (÷eùà ava÷iùñà ràtriþ .) ràtri÷eùaþ . tatparyàyaþ . uccandraþ 2 aparàtraþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷eùà>#, strã, (÷iùyate'sau . ÷iù + gha¤a . ñàp .) svanirmàlyàrpaõam . iti medinã . (yathà, kumàre . 3 . 22 .
     %<tatheti ÷eùàmiva bhartåràj¤àmàdàya mårdhnà madanaþ pratasthe ..>%)

#<÷aikùaþ>#, puü, (÷ij¤àmadhãte iti . ÷ikùà + aõ .) pràthamakalpikaþ . ityamaraþ .. dve prathamàrabdhavedàdhyayane . ÷ikùaõaü ÷ikùà . semaktàt saroriti aþ . ÷ikùà prathamopade÷aþ tatsàhacaryàt grantho'pi ÷ikùà tàmadhãyate ÷aikùàþ . óhaghe kàditi ùõaþ prathamaü ÷ikùaõãyaü kalpaü ÷àstraü adhãyate pràthamakalpikàþ . iti bharataþ .. (÷ikùà ÷ãlamasyeti . %<chatràdibhyo õaþ .>% 4 . 62 . iti õaþ . ÷ikùà÷ãle, tri ..)

#<÷aikùikaþ>#, tri, ÷ikùà÷àstravettà . ÷ikùàü vetti adhãte và ityarthe ùõikapratyayena niùpannaþ ..

#<÷aikharikaþ>#, puü, (÷ikhare pràyeõa bhavatãti ÷ikhara + ñha¤ .) apàmàrgaþ ityamaraþ ..

#<÷aikhareyaþ>#, puü, (÷ikhare bhavaþ . ÷ikhara + óh2a¤ .) apàmàrgaþ . iti bharatadhçtaratnakoùaþ ..

#<÷aityaü>#, klã, (÷ãtasya bhàvaþ ÷ãta + %<varõadçóhàdibhyaþ ùya¤ ca .>% 5 . 1 . 123 . iti ùya ¤a .) ÷ãtalatvam . yathà --
     %<÷aityaü nàma guõastavaiva sahajaþ svàbhàvikã svacchatà kiü brumaþ ÷ucitàü bhavanti ÷ucayaþ spar÷ena yasyàpare .
     kiü vànyat kayayàmi te stutipadaü tvaü jãvinàü jãvanaü tva¤cennãcapathena gacchasi payaþ kastvàü niùeddhuü kùamaþ ..>% iti lakùmaõasenaþ ..

#<÷aithilyaü>#, klã, (÷ithila + bhàve ùya¤ .) ÷ithilatvam . ÷ithilasya bhàva ityarthe ùõyapratyayena niùpannam .. (yathà, màrkaõóeye . 109 . 22 .
     %<bhavantu ke÷àþ palitàþ valayaþ santu me ÷ubhe .
     ÷aithilyametu me kàyaþ kçtakçtyo'smi mànini ..>%

#<÷aineyaþ>#, puü, (÷inergotràpatyamiti . ÷ini + %<ita÷càni¤aþ .>% 4 . 1 . 122 . iti óhak .) sàtyakiþ . sa tu ÷rãkçùõasàrathiþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, bhàgavate . 1 . 8 . 7 .
     %<àmantrya pàõóuputtràü÷ca ÷ainayoddhavasaüyutaþ .
     dvaipàyanàdibhirvipraiþ påjitaiþ pratipåjitaþ ..>%)

#<÷airãyakaþ>#, puü, nãlajhiõñã .. iti ratnamàlà .. ÷aireyako'pi pàñhaþ . dantyasàdi÷ca ..

#<÷ailaü>#, klã, (÷ilàyà bhavam . ÷ilà + aõ .) ÷aileyam . tàrkùya÷ailam . iti medinã .. ÷ilàlatu . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ailaþ>#, puü, (÷ilàþ santyatreti . ÷ilà + jyotsnàditvàdaõ .) parvataþ . ityamaraþ .. (yathà, raghuþ . 4 . 71 .
     %<tato gaurãguru ÷ailamàrurohà÷vasàdhanaþ .
     vardhayanniva tatkåñànuddhåtairdhàtureõubhiþ ..>% ÷ilàsambandhini, tri . yathà, bhàgavate . 11 . 27 . 12 .
     %<÷ailãdàrumayã lauhã lepyà lekhyà ca saikatã manomayã dàrumayã pratimàùñavidhà smçtà ..>%)

#<÷ailakaü>#, klã, (÷ailameva . svàrthe kan .) ÷ailajam . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 77 . 10 .
     %<harãtakã÷aïkhaghanadravàmbubhirguóotpalaiþ ÷ailakamustakànvitaiþ .
     navàntapàdàdivivardhitaiþ kramàt bhavanti dhåpà bahavo manoharàþ ..>%)

#<÷ailagandhaü>#, klã, (÷ailasya gandho yatra .) ÷àvaracandanam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ailagarbhàhvà>#, strã, ÷ilàvalkà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ailajaü>#, klã, (÷aile parvate jàyate iti . jana + óaþ .) sugandhidravyavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . ÷ãta÷ivam 2 ÷aileyam 3 ÷ilàsanam 4 ÷ileyam 5 ÷ãtalam 6 ÷ailam 7 kàlànusàryam 8 ÷ailakam 9 vçddham 10 kàlànusàri 11 a÷vapuùpam 12 ÷ailakhyam 13 ÷ilàpuùpam 14 gçham 15 itióa ratnamàlà .. asya guõàþ ÷aileya÷abde draùñavyàþ .. parvatajàte, tri, ..

#<÷ailajà>#, strã, (÷aile jàyate'sau iti . jana + óaþ . ñàp .) saiühalã . gajapippalã . iti ràjanirghaõñaþ .. durgà . hima÷ailajatvàt . yathà,
     %<tat ÷rutvà bhagavadvàkyaü vismità hima÷ailajà .>% iti ÷ivaràtrivratakathà ..

#<÷ailadhanvà># [n] (puü, (÷ailavat dçóhaü dhanurasya . dhanuùo dhanvannàde÷aþ .) mahàdevaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷ailadharaþ>#, puü, (÷ailasya govaddhanasyadharaþ .) ÷rãkçùõaþ iti dhana¤jayaþ ..

#<÷ailaniryàsaü>#, klã, (÷ailasya niryàsa iva raso yatra .) ÷aileyam . iti kecit ..

#<÷ailapatraþ>#, puü, (÷ailavat sugandhi patramasya .) vilvavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ailavãjaþ>#, puü, (÷ailavat kañhinaü bãjamasya .) bhallàtakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ailabhittiþ>#, strã, (÷ailànàü bhittirbhedo yasyàþ .) ñaïkaþ . iti jañàdharaþ ..

#<÷ailaràjaþ>#, puü, (÷ailànàü ràjà . %<ràjàhaþ sakhibhyaùñac .>% 5 . 4 . 91 . iti ñac .) himàlayaparvataþ . (yathà, kumàre . 7 . 68 .
     %<mårdhànamàli kùitidhàraõoccamuccaistaraü vakùyati ÷ailaràjaþ ..>%)

#<÷ailaràjasutà>#, strã, (mailaràjasya sutà .) durgà yathà --
     %<aråpà parabhàvatvàdvahuråpà kriyàtmikà .
     jàtà ÷ailendragehe sà ÷ailaràjasutà tataþ ..>% iti devãpuràõe 45 adhyàyaþ .. (gaïgà . yathà, mahàbhàrate . 3 . 109 . 4
     %<prayàcasva mahàbàho ÷ailaràjasutàü nadãm .
     patamànàü sarit÷reùñhàü dhàrayiùye tripiùñapàt ..>%

#<÷ailavalkalà>#, strã, (÷ailaü ÷ilà valkalaü yasyàþ ..) ÷ilàvalkalà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷aila÷iviraü>#, klã, (÷ailànàü÷iviramiva samudragarbhe bahuparvatàvasthànatvàttathàtvam .) samudraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷ailasutà>#, strã, (÷ailasya sutà .) pàrvatã . yathà --
     %<màtaþ ÷ailasutàsapatni vasudhà÷çïgàrahàràvali svargàrohaõavaijayanti bhavatãü bhàgãrathãü pràrthaye ..>% iti vàlmikãyagaïgàùñakam .. jyotiùmatã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ailàkhyaü>#, klã, (÷ailamiti àkhyà yasya .) iti ratnamàlà ..

#<÷ailàgraü>#, klã, (÷ailasya agram .) ÷ikharam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷ailàjaü>#, klã, (÷ailàdàjàyate iti . à + jana + þ .) ÷aileyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 5,137c]>@
#<÷ailàñaþ>#, puü, (÷aile añatãti . aña + ac .) devalaþ . siühaþ . ÷uklakàcaþ . kiràtaþ . iti medinã ..

#<÷ailàdiþ>#, puü, nadã . yathà --
     %<nimittànãdç÷àn dçùñvà bhåtabhavyabhavo vibhuþ .
     ÷ailàdiü pràha vacanaü sasmitaü ÷a÷i÷ekharaþ ..
     hara uvàca .
     nandin jayo'dya bhàvã no na katha¤cit paràjayaþ .
     nimittànãha dç÷yante ÷ubhadàni gaõe÷vara ..
     tacchambhuvacanaü ÷rutvà ÷ailàdiþ pràha ÷aïkaram .
     kaþ sandeho mahàdeva yat tvaü jayasi ÷àtravàn ..>%) iti vàmane 65 adhyàyaþ ..

#<÷ailàlã>#, [n] puü, (÷ilàlinà proktaü nañasåtramadhãte iti . ÷ilàli + %<pàrà÷arya÷ilàlibhyàü bhikùunañasåtrayoþ .>% 4 . 3 . 110 iti õiniþ .) nañaþ . ityamaraþ ..

#<÷ailikyaþ>#, puü, sarvaliïgã . iti jañàdharaþ ..

#<÷ailã>#, strã, (÷ãlasyeyamiti . ÷ãla + aõ . ïãù .) saïketaþ . yathà --
     %<praj¤aptiþ paribhàùà ÷ailã saïketasamayakàrà÷ca .>% iti trikàõóa÷eùaþ .. àcàryàõàmiyaü ÷ailã yat sàmànyenàbhidhàya vi÷eùeõa vivçõoti . iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ .. (÷ilàpratimà . yathà, ràmàyaõe . 1 . 64 . 12 .
     %<yanmàü lobhayase rambhe kàmakrodhajayaiùiõam .
     da÷avarùasahasràõi ÷ailã sthàsyasi durbhage ..>%)

#<÷ailåùaþ>#, puü, ÷ilåùasyàpatyamiti . ÷ilåùa + aõ nañaþ . (yathà, màghe . 1 . 69 .
     %<athopapattiü chalanàparo'paràmavàpya ÷ailåùa ivaiùa bhåmikàm ..>%) vilvavçkùaþ . ityamaraþ .. dhårtaþ . tàladhàrakaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷ailåùikaþ>#, puü, nañavçttyanveùã . yathà -- vçttyanveùã nañànàntu sa tu ÷ailåùikaþ smçtaþ .. iti brahmapuràõoktam .. iti pràya÷cittavivekaþ ..

#<÷ailåùikã>#, strã, ÷ailåùikajàtistrã . tadgamanapràya÷cittaü yathà . saüvartaþ . nañãü ÷ailåùikãü caiva rajakãü veõujãvinãm . kàmatastu yadà gaccheccareccàndràyaõadvayam .. tata÷càj¤ànata÷càndràyaõam . càndràyaõe dhenvaùñakam . iti pràya÷cittatattvam ..)

#<÷ailendraþ>#, puü, (÷ailànàmindraþ .) himàlayaþ . yathà --
     %<dadç÷uste tato devãmãùaddhàsàü vyavasthitàm .
     siühasyopari÷ailendra÷çïge mahati kà¤cane ..>% iti devãmàhàtmyam ..

#<÷ailendrasthaþ>#, puü, (÷ailendre tiùñhatãti . sthà + kaþ . bhårjavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 5,138a]>@
#<÷aileyaü>#, klã, (÷ilàyàü bhavam . ÷ilà + óhak .) ÷ailajàkhyagandhadravyam . ÷eleyaka iti randåca iti charilà iti ca khyàtam . tatparyàyo yathà --
     %<÷eleyaü ÷ailajaü vçddhaü ÷ilàpuùpaü ÷ilodbhavam .
     sthaviraü palitaü jãrõaü tathà kàlànusàryakam ..
     ÷ilottha¤ca ÷ilàdadruþ ÷ailàjaü giripuùpakam .
     ÷ilàprasånaü subhagaü ÷ailakaü ùoóa÷àhvayama ..>% asya guõàþ .
     %<÷aileyaü ÷i÷iraü tiktaü sugandhi kaphapittajit .
     dàhatçùõàvami÷vàsavraõadoùavinà÷anam ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. àüpa ca .
     %<÷aileyantu ÷ilàpuùpaü vçddhaü kàlànusàryakam .
     ÷aileyaü ÷ãtalaü hçdyaü kaphapittaharaü laghu .
     kaõóåkuùñhà÷marãdàhaviùahçdgudaraktahçt ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. tàlaparõã . saindhavam . iti medinã ..

#<÷aileyaü>#, tri, (÷aile bhavam . ÷aila + óhak .) ÷ailasambhavam . iti hemacandraþ .. ÷ilàtulyam . iti ÷abdaratnàvalã .. (÷ileva . ÷ilà + %<÷ilàyà óhaþ .>% 5 . 3 . 102 . iti yogavibhàgena óha¤ ..)

#<÷aileyaþ>#, puü, (÷aile bhavaþ . ÷aila + óhak .) siühaþ . bhramaraþ . iti ÷abdaratnàlã ..

#<÷aileyã>#, strã, (÷aile bhavà . ÷aila + óhak . ïãù .) pàrvatã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷ailodbhavà>#, strã, (÷ailàt udbhavo yasyàþ .) kùudrapàùàõabhedã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ailyaü>#, tri, (÷ilà + ùya¤ .) ÷ilàsambandhi . ÷ilàyà idaü ityarthe ùõyapratyayena niùpannam ..

#<÷aivaü>#, klã, ÷aivàlaþ . iti ÷abdacandrikà .. (÷ivamadhikçtya kçto granthaþ . ÷iva + aõa .) ÷ivapuràõam . yathà --
     %<aùñàda÷a puràõàni puràõaj¤àþ pracakùate .
     bràhmaü pàdmaü vaiùõava¤ca ÷aivaü bhàgavataü tathà ..>% iti malamàsatattve viùõupuràõam .. (÷ivasyedamiti . ÷iva + aõ .) ÷ivasambandhini, tri (yathà . kathàsaritsàgare . 40 . 89 .
     %<pràpadàyatanaü ÷aivaü nadyàstasyàstañasthitam ..>%) ÷aivaþ, puü, (÷iva + aõ .) vasukaþ . dhuståraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. àcàravi÷eùaþ . yathà --
     %<aùñàïgayogasaüyukto yajeddevãü vidhànataþ .
     yàvaddhyànaü samàdhi÷ca tàvat ÷aivaþ pracakùate ..>% ityàcàrabhedatantram .. * .. ÷ivopàsakaþ . tatparyàyaþ . aurdhva÷rotasikaþ 2 iti trikàõóa÷eùaþ . etadbhedà yathà --
     %<tata÷cakàra bhagavàn càturvarõyaü haràrcane .
     ÷àstràõi caiùàü mukhyàni nànoktividitànica àdyaü ÷aivaü parikhyàtamanyat pà÷upataü mune ! .
     tçtãyaü kàlavadanaü caturtha¤ca kapàlinam ..
     ÷aiva àsãt svayaü ÷aktirva ÷iùñasya priyaþ sutaþ .
     tasya ÷iùyo babhåvàtha gopàyana iti ÷rutaþ ..
     mahàpà÷upatastvàsãdbhàradvàjastapodhanaþ .
     tasya ÷iùyo'pyabhådràjà çùabhaþ somake÷varaþ ..
     kàlàsyo bhagavànàsãdàpastambastapodhanaþ .
     tasya ÷iùyo vako va÷yo nàmnà kràthe÷varo mune ..
     mahàvratã ca dhanadastasya ÷iùya÷ca vãryavàn .
     kullodara iti khyàto jàtyà ÷ådro mahàtapàþ ..
     evaü sa bhagavàn brahmà påjanàya ÷ivasya ca .
     kçtvà tu càturà÷ramyaü svameva bhavanaü gataþ ..>% iti vàmane 6 adhyàyaþ .. * .. tasya svaråpaü yathà . àyàntaü ÷aivamàlokyàha .
     %<÷rãmànasàveti jañàlamaulirvyàghratvagàlambitamadhyabhàgaþ .
     vibhåtisaübhåùitabhàsvadaïgo rudràkùamàlàkalitordhvadehaþ ..>% iti vidvanmodataraïgiõyàü 2 taraïgaþ ..

#<÷aivalaü>#, klã, (÷ete iti . ÷ã + %<÷ãïo dhuglagvala¤ vàlanaþ .>% uõà 04 . 38 . iti vala¤ .) padmakàùñham . ÷aivàle, puü, . iti medinã .. (yathà kumàre . 5 . 9 .
     %<na ùañpada÷reõibhireva païkajaü sa÷aivalàsaïgamapi prakà÷ate ..>% vindhyasamãpadakùiõabhàgavartigirivi÷eùaþ . yathà, ràmàyaõe . 7 . 88 . 13 .
     %<÷ai valasyottare pàr÷ve dadar÷a sumahat saraþ ..>%)

#<÷aivalinã>#, strã, (÷aivalamasyà astãti . iniþ .) nadã . ityamaraþ ..

#<÷aivàlaü>#, klã, (÷ã + bàhulakàt vàla¤ .) jalajadravyavi÷eùaþ . ÷eyàlà iti bhàùà . (yathà, mahàbhàrate . 4 . 60 . 17 .
     %<pràvartayannadãü ghoràü ÷onitodàü taraïgiõãm .
     ke÷a÷aivàlasaüvàdhàü yugànte kàlanirmitàm ..>%) tatparyàyaþ . jalanãlã 2 ÷aivalaþ 3 . ityamaraþ .. ÷epàlam 4 ÷evalam 5 ÷ãvalam 6 ÷epàlaþ 7 jalanãlikà 8 . iti vàcaspatiþ .. jalanãlaþ 9 . iti mukuñàdayaþ . iti bharataþ .. saivàlam 10 ÷ebàlam 11 vàricàmaraþ 12 ÷aivalam 13 salilakuntalam 14 hañaparõã 15 ambutàlam 16 . iti ÷abdaratnàvalã .. arakaþ 17 jalake÷aþ 18 kàvàram 19 . iti hàràvalã .. jalajam 20 . asya guõàþ . ÷ãtalatvam . snigdhatvam . santàpavraõanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷aivyaþ>#, puü, ÷rãkçùõasya ghoñakavi÷eùaþ . yathà --
     %<turagàþ ÷aivyasugrãvameghapuùpabalàhakàþ .>% iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà ca mahàbhàrate . 1 . 221 . 3 .
     %<rathena kà¤canàïgena kalpitena yathàvidhi .
     ÷aivyasugrãvayuktena kiïkiõãjàlamàlinà ..>%) pàõóavasenàpativi÷eùaþ . yathà -- dhçùñaketu÷cekitànaþ kà÷ãràja÷ca vãryavàn . purujit kuntibhoja÷ca ÷aivya÷ca narapuïgavaþ .. iti ÷nãbhagavadgãtàyàm . 1 . 5 . (strã, pratãpasya ràj¤aþ patnã . iti mahàbhàratam . 1 . 95 . 44 .. sagarasya ràj¤aþ patnã . sà tu asama¤jaso jananã . yathà, mahàbhàrate . 3 . 107 . 39 .
     %<asama¤jà iti khyàtaþ sagarasya suto'hyabhåt .
     yaü ÷aivyà janayàmàsa pauràõàü sa hi dàrakàn .
     galeùu kro÷ato gçhya nadyàü cikùepa durbalàn ..>% ÷ivasambandhini, tri ..

#<÷ai÷avaü>#, klã, ÷i÷orbhàvaþ . (÷i÷u + %<igantàcca laghupårvàt .>% 5 . 1 . 131 . iti aõa .) bàlyam . ityamaraþ .. yathà,
     %<÷ai÷ave'bhyastavidyànàü yauvane viùayaiùiõàm .
     vàrddhake munãvçttãnàü yogenànte tanutyajàm ..>% iti raghuvaü÷e 1 sargaþ ..

#<÷ai÷iraþ>#, puü, (÷i÷ire çtau bhavaþ . ÷i÷ira + aõ . ÷yàmacañakaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷i÷irasambani, tri, . yathà . ÷rutiþ . tapastapasyau ÷ai÷iràvçtuþ . iti tithyàditattvam ..

#<÷aiùyopàdhyàyikà>#, strã, (÷iùyopàdhyàyànàübhàvaþ karma và . ÷iùyopadhyàya + %<dvandvamanoj¤àdibhya÷ca .>% 5 . 1 . 133 . iti vu¤ .) ÷iùyàdhyàpanà . iti siddhàntakaumudã ..

#<÷o>#, ya ni÷àne . iti kavikalpadrumaþ .. (divàøparaø-sakaø-aniñ .) ni÷ànamihàlpãkaraõam . ya, ÷yati ÷attuü ÷åraþ . iti durgàdàsaþ ..

#<÷okaþ>#, puü, ÷uca + gha¤ .) cittavikalatà . iùñaviyogànucintanam . iti nàgojãbhaññaþ .. bandhvàdiviyogajanità manaþpãóà . iti bhàvaprakà÷aþ .. tatparyàyaþ . manyuþ 2 ÷uk 3 . ityamaraþ .. ÷ucà 4 ni÷amaþ 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷ocanam 6 khedaþ 7 . iti hemacandraþ .. tannivàraõaheturyathà --
     %<bharataü patitaü dãnaü ÷ocantaü subhç÷aü tadà .
     ÷ocamànaü va÷iùñhastu vàrayàmàsa hetubhiþ ..
     ÷ocamànastu sasnehà bàndhavàþ suhçdastathà .
     pàtayanti gataü svargàda÷rupàtena ràghava ..
     bhåridyumno gataþ svargaü puõyena patitaþ punaþ .
     ÷ocito bandhuvarga÷ca mçtasne haü parityaja ..>% iti vahnipuràõam .. api ca . atha ÷okàpanodanam . yàj¤avalkyaþ ..
     %<kçtodakàn samuttãrõàn mçdu÷àdvalasaüsthitàn .
     snàtànapanudeyustànitihàsaiþ puràtanaiþ ..
     mànuùye kadalãstambhe niþsàre sàramàrgaõam .
     yaþ karoti sa saümåóho jalavudvudasannibhe ..
     pa¤cadhà saübhçtaþ kàyo yadi pa¤catvamàgataþ .
     karmabhiþ sva÷arãrotthaistatra kà parivedanà ..
     gantrã vasumatã nà÷amudadhirdaivatàni ca .
     phenaprakhyaþ kathaü nà÷aü martyaloko na yàsyati ..
     ÷le ùmà÷ru bàndhavairmuktaü preto bhuïkte yato'va÷aþ .
     ato na roditavyahi kriyàkàryà vidhànataþ ..>% iti ÷uddhitattvam .. anyacca . ÷rãbhagavànuvàca .
     %<a÷ocyànanva÷ocastvaü praj¤àvàdàü÷ca bhàùase .
     gatàsånagatàsaü÷ca nànu÷ocanti paõóitàþ ..
     avyakto'yamacintyo'yamavikàryo'yamucyate .
     tasmàdevaü viditvainaü nànu÷ocitumarhasi ..
     atha cainaü nityajàtaü nityaü và manyase mçtam .
     tathàpi tvaü mahàbàho nainaü ÷ocitumarhasi ..
     jàtasya hi dhruvo mçtyurdhnuvaü janma mçtasya ca .
     tasmàdaparihàrye'rthe na tvaü ÷ocitumarhasi ..
     dehã nityamavadhyo'yaü dehe sarvasya bhàrata .
     tasmàt sarvàõi bhåtàni na tvaü ÷ocitumarhasi ..>% iti ÷rãbhagavadgãtàyàm 2 adhyàyaþ ..

#<÷okanà÷aþ>#, puü, (÷okasya nà÷o yasmàt .) a÷okavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷okahàrã>#, strã, (÷okaü haratãti . hç + aõ . ïãù .) vanavarvarikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷okàriþ>#, puü, (÷okasya ariþ .) kadambavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<÷ocanaü>#, klã, (÷uc + lyuñ .) ÷okaþ . iti hemacandraþ .. (÷ocatãti . ÷uca ÷oke + %<jucaïkramyadandramyasçgçdhãti .>% 3 . 2 . 150 . iti yuc . ÷oka÷ãle, tri ..)

#<÷ocanà>#, strã, ÷okotpàdanà . ÷oci õiïantàt ïanapratyayàntàdàtpratyayaniùpannà . iti saükùiptasàravyàkaraõam ..

#<÷ociþ>#, [s] klã, (÷ucyatyaneneti . ÷uca + %<arci÷ucihusçpãti .>% uõàø 2 . 109 . iti isiþ .) prabhà . ityamaraþ .. (yathà, bhàgavate . 3 . 15 . 26 .
     %<tadvi÷vagurvadhikçtaü bhuvanaikavandyaü divyaü vicitravibudhàgryavimàna÷ociþ ..>%)

#<÷ociùke÷aþ>#, puü, (÷ocãüùi ke÷à iva yasya . niyataü samàse'nuttarapadasthasyeti ùatvam .) agniþ . citrakavçkùaþ . ityamaraþ .. (kvacit vàcyaliïgo 'pi . tathà, çgvede . 1 . 45 . 6 .
     %<÷ociùke÷aü purupriyàgne havyàya vohlave .>% %<÷ociùke÷aü dãptiråpake÷opetam .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..) ÷ocyakaþ, tri, avaraþ . kùudraþ . iti ÷abdamàlà ..

#<÷oñãryaü>#, klã, vãryam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷oñhaþ>#, tri, mårkhaþ . alasaþ . iti medinã .. dhårtaþ . nãcaþ . pàparataþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷oõa>#, ç gatau . varõe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø-sakaø-varõe akaø-señ .) varõa÷ceha raktãbhàvaþ . ÷oõati såryaþ sandhyàyàm . iti durgàdàsaþ ..

#<÷oõaü>#, klã, (÷oõatãti . ÷oõa varõe + pacàdyac .) sindåram . rudhiram . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷oõaþ>#, puü, (÷oõa varõe + ac .) raktotpalatulyavarõaþ . tatparyàyaþ . kokanadacchaviþ 2 . ityamaraþ .. raktotpalanibhaþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. raktotpalàbhaþ 4 . iti jañàdharaþ .. (yathà, bhàgavate . 1 . 11 . 2 .
     %<sa uccakà÷e dhavalodarodaro'pyurukramasyàdhara÷oõa÷oõimà ..>%) nadavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . hiraõyavàhuþ . ityamaraþ .. hiraõyavàhaþ 3 . iti bharataþ .. sa tu amarakaõñakade÷àt pàñaliputtre gaïgàyàü militaþ . tajjalaguõàþ . rucidatvam . santàpa÷oùàpahatvam . pathyatvam . vahnikaratvam . balakùãõàïgavçddhipradatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. agniþ . ÷yonàkaþ . lohità÷vaþ . kokanadacchàye, tri . iti medinã .. samudravi÷eùaþ . iti dharaõiþ .. raktekùuþ . ÷yonàkaprabhedaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (raktavarõe, tri . yathà, kumàre . 1 . 7 .
     %<nyastàkùarà dhàturasena yatra bhåjjatvacaþ ku¤jarabindu÷oõàþ ..>%)

#<÷oõakaþ>#, puü, (÷oõa eva . svàrthe kan .) ÷oõàkavçkùaþ . ityamaraþ ..

#<÷oõajhiõñikà>#, strã, (÷oõà raktavarõà jhiõñikà .) raktasaireyaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷oõajhiõñã>#, strã, (÷oõà raktavarõà, jhiõñã .) kuruvakaþ . kaõñakinã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷oõapatraþ>#, puü, (÷oõavat raktàni patràõi yasya .) raktapunarnavà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷oõapadmakaü>#, klã, (÷oõaü raktavarõaü padmakam .) rakta kamalam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷oõapuùpakaþ>#, puü, (÷oõaü puùpaü yasya . kan .) kovidàraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷oõapuùpã>#, strã, (÷oõavat puùpamasyàþ . ïãù .) sindårapuùpã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷oõaratnaü>#, klã, (÷oõaü raktavarõaü ratnam .) padmaràgamaõiþ . ityamaraþ ..

#<÷oõà>#, strã, (÷oõo raktavarõo'styasyà iti . ac . ñàp .) ÷oõavarõayuktà . iti jañàdharaþ ..

#<÷oõàkaþ>#, puü, vçkùavi÷eùaþ . ÷oõà iti khyàtaþ . tatparyàyaþ . ÷yonàkaþ 2 ÷ukanàsaþ 3 çkùyaþ 4 dãrghavçntaþ 5 kuñannañaþ 6 araluþ 7 svarõavalkalaþ 8 dhvànta÷àtravaþ 9 . iti ÷abdamàlà .. maõóåkaparõaþ 10 patrorõaþ 11 nañaþ 12 kañvakuþ 13 ñuõñukaþ 14 ÷oõakaþ 15 aralaþ 16 . ityamaraþ .. syonàkaþ 17 arañuþ 18 . iti taññãkà ..

#<÷oõitaü>#, klã, (÷oõa varõe + ktaþ .) ÷oõa + jàtàrthe itac và .) raktam . ityamaraþ .. (yathà, manuþ . 11 . 208 .
     %<÷oõitaü yàvataþ pàü÷ån saügçhõàti mahãtale .
     tàvantyabdasahasràõi tatkartà narake vaset ..>%) tasyotpattirgarbhasthasya pa¤came màsi bhavati . iti sukhabodhaþ .. kuïkumam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷oõitacandanaü>#, klã, (÷oõitavat candanam .) raktacandanam . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 5,139c]>@
#<÷oõitapuraü>#, klã, (÷oõitàkhyaü puram .) bàõapuram . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷oõitàhvayaü>#, klã, (÷oõitaü àhvayo yasya .) kuïkumam . iti ratnamàlà ..

#<÷oõitotpalaü>#, klã, (÷oõitavat raktamutpalam .) raktotpalam . iti kecit ..

#<÷oõã>#, strã, (÷oõa + %<÷oõàt pràcàm .>% 4 . 1 . 43 . iti ïãùa .) raktotpalatulyavarõà strã . iti vyàkaraõaü jañàdhara÷ca .. (baóavà . iti kà÷ikà ..)

#<÷oõopalaþ>#, puü, (÷oõo raktavarõa upalaþ .) màõikyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷othaþ>#, puü, (÷avatãti . ÷u gatau + bàhulakàt than . ityuõàdivçttau ujjvalaþ . 2 . 4 .) rogavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . ÷ophaþ 2 ÷vayathuþ 3 . ityamaraþ .. ÷othakaþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. atha ÷othàdhikàraþ . tatra ÷othasya viprakçùñaü nidànamàha .
     %<÷uddhyàmayàbhaktakç÷àbalànàü kùàràmlatãkùõoùõaguråpasevà .
     dadhyàmamçcchàkavirodhipiùñagaropasçùñànnaniùevaõa¤ca ..
     ar÷àüsyaceùñà vapuùo hya÷uddhirmarmopaghàto viùamà prasåtiþ .
     mithyopacàraþ pratikarmaõà¤ca nijasya hetuþ ÷vayathoþ pradiùñà ..>% ÷uddhirvamanavirekàdi . àmayàþ pàõóurogàdayaþ . abhaktaü abhojanam . àmaþ apakvo bhuktasya rasaþ . piùñagaropasçùñànnaü piùño yo garaþ saüyogajaü viùaü tena upasçùñamannam . vapuùo hya÷uddhiþ ÷odhanàrhasya vapuùo'÷odhanam . marmopaghàtaþ doùakçta eva j¤eyaþ . bàhyahetukçtastu marmopaghàtaþ àgantuja÷othahetureva . viùamà prasåtiþ àmagarbhapatanàdinà . pratikarmaõàü vamanàdãnàü pa¤cakarmaõàm . mithyopacàraþ asamyakkaraõam . ÷vayathoþ ÷othasya . nijasya àtmãyasya . sannikçùñasya hetorvàtàdeþ . hetuþ råkùoùõamadhuràdi .. * .. sannikçùñanidànamàha .
     %<doùaiþ puthak dvayaiþ sarvairabhighàtàdviùàdapi .
     sarvo hetuvi÷eùaistu råpabhedo navàtmakaþ .. * ..>% saüpràptipårvakaü sàmànyaü lakùaõamàha .
     %<raktapittakaphàn vàyurduùño duùñàn vahiþ÷iràþ nãtvà ruddhagatistairhi kuryàt tvaïmàüsasaü÷rayam utsedhaü saühataü ÷othaü tamàhurnicayàdataþ ..
     sagauravaü syàdanavasthitatvaü sotsedhamuùmàtha ÷iràtatatvam .
     salomaharùa¤ca vivarõatà ca sàmànyaliïgaü ÷vayathoþ pradiùñam ..>% utsedhaþ unnatatvaü kiü vi÷iùñamutsedhaü ataþ pårvoktànnicayàt raktapittakaphavàtànàü samudàyàt . saühataü ghanam . tamutsedhaü ÷othamàhurityanvayaþ .. * .. tasya ÷othasya kiü syàdityàkàïkùayàmàha . anavasthitatvaü syàdaniyatà sthitiþ syàdityarthaþ . cikitsàvyatirekeõàpi nivçtteþ . taccànavasthitatvaü sagauravaü syàt . gauravamapyanavasthitaü syàt . atha ca sotsedhaü syàt . unnatatvamapyanavasthitaü syàdityarthaþ .. * .. vàtikaü ÷othamàha .
     %<carastanustvakparuùo'ruõo'sitaþ prasuptiharùàrtiyuto nimittataþ .
     pra÷àmyati pronnatameti pãóito divà balã syàt ÷vayathuþ samãraõàt ..>% caraþ sa¤càrã . prasuptiþ spar÷àj¤atà . harùo'tra jhinijhinã romà¤co và . artiþ pãóà . etadyutaþ . divàvalãvikçtiviùamasamavàyàrabdhàt . ataevoktaü carakeõa .
     %<snehoùmamardanàdyairyaþ pra÷àmyet sa ca vàtikaþ .
     ya÷càpyaruõavarõaþ syàt ÷otho naktaü pra÷àmyati .. * ..>% paittikamàha .
     %<mçduþ sugandho'sitapãtaràgavàn bhramajvarasvedatçùàmadànvitaþ .
     ya uùyate spar÷arugakùiràgakçt sa pitta÷otho bhç÷adàhapàkavàn ..>% uùyate santapyate . bhç÷adàhapàkavàn bhç÷adàho yaþ pàkastadyuktaþ .. * .. ÷laiùmikamàha .
     %<guruþ sthiraþ pàõóararocakànvitaþ prasekanidrà vamivahnimàndyakçt .
     sa kçcchrajanmapra÷amo nipãóito na connamedràtrivalãkaphàtmakaþ .. * ..>% dvandvajamàha . nidànàkçtisaüsargàt j¤eyaþ ÷otho dvidoùajaþ .. sànnipàtikamàha . sarvàkçtiþ sannipàtàcchotho vyàmi÷ralakùaõaþ vyàmi÷ralakùaõa ityukte sarvàkçtiriti uktavàtajàdi÷othasakalalakùaõaniyamàrtham .. * .. abhighàtajamàha .
     %<abhighàtena ÷astràdicchedabhedakùatàdibhiþ .
     himànilodadhyanilairbhallàtakapikacchujaiþ ..
     rasaiþ ÷åkai÷ca saüspar÷àt ÷vayathuþ syàdvisarpavàn .
     bhç÷oùmà lohitàbhàsaþ pràya÷aþ pittalakùaõaþ ..>% chedaþ khaógàdinà bhedaþ pàùàõàdinà kùataü ÷aràdinà nàóãbraõàdi ca . àdi÷abdena laguóaprahàràdi gçhyate . bhallàtajaiþ rasaiþ . kapikacchujaiþ ÷åkaiþ . visarpavàn prasaraõa÷ãlaþ . pittalakùaõaþ paittika÷othalakùaõaõaþ .. * .. viùajamàha .
     %<viùajaþ saviùapràõiparisarpaõamåtraõàt .
     daüùñràdantanakhàghàtàdaviùapràõinàmapi ..
     viõmåtra÷ukropahatamalavadvastrasaükañàt .
     viùavçkùànilaspar÷àt garayogàvacårõanàt ..
     mçdu÷calo'valambã ca ÷ãghro bahurujàkaraþ .>% parisarpaõaü ÷arãropari sa¤caraõam . daüùñràdviguõã kçtà dantàvalã . cau ha iti loke . dantà agre bhavàþ . aviùapràõinàmapãtyanena daüùñrà dantanakhànàü svabhàvàdeva saviùatvamuktam . kintu sarpàdiviùaü màrakaü bhavati . aviùapràõinàü daüùñràdiviùaü ÷othavyathàdikaraü bhavatãti vi÷eùaþ viõmåtretyàdivióàdyupahataü malina¤ca yadvastram tathà saïkaraþ saümàrjanãniþkùipto dhålyàdiþteùàü samparkàt . garayogàvacårõanàt garaþ saüjogajaü viùaü tasya yogo yasya tena vastunàvadhånanàt . avalambã lambamànaþ . ayamapyàgantujastathàpi sàmànyàgantuja÷othacikitsàto'sya vi÷iùñacikitsàbhidhànàt pçthaka pañhitaþ .. * .. yatra sthità doùà yatra ÷othaü kurvanti tadàha .
     %<doùàþ ÷vayathumårdhaühi kurvantyàmà÷aye sthitàþ .
     pittà÷ayasthà madhye tu varcasthànagatàstvadhaþ ..
     kçtsraü dehamanupràptàþ kuryuþ sarvasaraü tathà .>% årdhaü uraþprabhçtyårdham . madhye pakkà÷ayamadhye . aghaþ pakvà÷ayàdadhaþ .. * .. upadravànàha .
     %<÷vàsaü pipàsà chardi÷ca daurbalyaü jvara eva ca .
     yasya cànne rucirnàsti ÷othinaü taü vivarjayet ..>% kaùñasàdhyatvàdikamàha .
     %<yo madhyade÷e ÷vayathuþ sa kaùñaþ sarvaga÷ca yaþ .
     ardhàïge'riùñabhåta÷ca ya÷cordhaü parisarpati ..>% madhyade÷e uraþpakvà÷ayamadhye . sarvagaþ sakala÷arãrabhavaþ . sarvaja iti pàñhe sànnipàtikaþ . ardhàïge ardhanàrã÷varàkàre . yasvordhvaü parisarpatãti puruùaviùayam . tathà ca .
     %<årdhagàmã naraü padbhyàmadhogàmã mukhàt striyam .
     ubhayaü vastisaüjàtaþ ÷otho hanti na saü÷ayaþ ..>% årdhagàmã mukhagàmã . tathà ca tantràntare .
     %<pàdapravçttaþ ÷vayathurnçõàü yaþ pràpnu yànmukham ..>% iti .. sa na sidhyatãti ÷eùaþ . adhogàmã pàdagàmã . tathà ca tantràntate . %<strãõàü vaktràt padaü yàti vastija÷ca na sidhyati .>% iti .. ubhayaü naraü nàrã¤ca . apara¤ca .
     %<ananyopadravakçtaþ ÷othaþ pàdasamutthitaþ .
     puruùaü hanti và nàroümukhajo vastijo dvayam ..>% ayamarthaþ . pàdasamutthitaþ pàdàbhyàmutthito mukhagàmãti yàvat ÷othaþ puruùaü hanti sa kiü vi÷iùñaþ ananyopadravakçtaþ . ÷ophàdanye vyàdhayo 'tãsàragrahaõyar÷aþprabhçtayaþ teùàmupadravaiþ kçtaþ . tadupadraveõa jàta ityarthaþ . na anyopadravakçtaþ . ananyopadravakçtaþ . arthàt svahetubhireva jàtaþ . ÷othavyàdhireva tu punarmukhajaþ mukhàjjàtaþ padagàmãti yàvat nàrãü hanti . so'pyananyopadravakçta eva . vastijaþ dvayaü puruùaü nàrã¤ca hanti so'pyananyopadravakçta eva .. * .. atha ÷othasya cikitsà .
     %<÷uõñhãpunarnavairaõóapa¤camålã÷çtaü jalam .
     vàtike ÷vayathau ÷astaü pànàhàraparigrahaiþ .. * ..
     pañolatriphalàriùñadàrvãkvàthaþ sagugguluþ .
     hanti pittakçtaü ÷othaütçùõàjvarasamanvitam .. * ..
     snu kkùãrabhàvitàþ kçùõà pathyà måtreõa và yutàþ yojitàþ ÷amayantyà÷u ÷othaü ÷leùmasamutthitam ..
     mi÷re mi÷rakriyàü kuryàt sarvaje sarvameva hi .
     vilvapatrarasaü påtaü ÷oùaõaü tribhave pibet .. * ..
     ÷othe tvàgantuje kuryàt sekalepàdi÷ãtalam .
     bhallàtakyà harecchothaü satilà kçùõamçttikà .
     mahiùyà navanãta¤ca lepàddagdhatilànvitam ..>% atra dugdhaü mahiùyà eva . yata àha .
     %<mahiùãkùãrasaüpiùñairnavanãtasamanvitaiþ .
     tilairliptaþ samaü yàti ÷otho bhallàtakotthitaþ ..
     yaùñidugdhatilairlepo navanãtena saüyutaþ .
     ÷othamàruskaraü hanti cårõaiþ ÷àladalasya ca ..>% viùaja÷othacikitsà tu viùacikitsàyàüdraùñavyà tratha sàmànyacikitsà .
     %<pathyà ni÷à bhàrgyamçtàgnidàrvãpunarnavà dàru mahauùadha¤ca .
     kvàthaü prapãyodarapàõipàdamukhàgataü hantyacireõa ÷otham ..>% iti pathyàdikvàthaþ .. * .. phalatrikodbhavaü kvàthaü gomåtreõaiva sàdhayet . vàta÷leùmabhavaü ÷othaü hanyàdvçùaõasambhavam .. * .. vç÷cãvadevadrumanàgareõa dantã trivçtryåùaõacårõakairvà . dugdhaü susiddhaü vidhinà nipãtaü gãtaü paraü ÷othaharaü bhiùagbhiþ .. vç÷cãvaþ varùàbhåþ .. * ..
     %<ke÷astathàrkavarùàbhårnimbakvàthena ÷othahçt .
     gomåtreõàpi kurvãta sukhoùõe nàvasecanam .. * ..
     punarnavà dàru ÷uõñhã ÷igruþ siddhàrthakastathà .
     amlapiùñaþ sukhoùõo'yaü pralepaþ sarva÷othahçt ..
     guóàrdrakaü và guóanàgaraü và guóàbhayàü và guóapippalãü và karùàbhivçddhyà tripalapramàõaü khàdennaraþ pakùamathàpi màsam ..
     ÷othaprati÷yàyagalàsyarogàn sa÷vàsakàsàrucipãnasàdãn jãrõajvaràr÷ograhaõãvikàràn hanyàt tathànyàn kaphavàtarogàn .. * ..
     vi÷vaü guóena tulyaü vç÷cãvarasànupànamadhyastam .
     vinihanti sarva÷othaü ghanavçndaücaõóavàyuriva .. * ..
     kaõànàgarajaü cårõaü saguóaü ÷othanà÷anam .
     àmàjãrõapra÷amanaü ÷ålaghnaü vasti÷odhanam .. * ..
     guóàt palatrayaü gràhyaü ÷çïgaberaü palatrayam .
     ÷aïgaberasamà kçùõà lohaviñtilayoþ palam ..
     cårõametat samuddiùñaü sarva÷vayathunà÷anam ..>% iti guóàdivañikà .
     %<mànakakvàthakalkàbhyàü ghçtaprasthaü vipàcayet ekajaü dvandvajaü ÷othaü tridoùa¤ca vyapohati ..>% iti mànakaghçtama ..
     %<÷uùkamålavarùàbhådàruràsnàmahauùadhaiþ .
     pakvamabhya¤janàttailaü sa÷ålaü ÷vayathuü haret ..>% ÷uùkamålakatailam . iti ÷othàdhikàraþ . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<÷othakaþ>#, puü, (÷otha eva . svàrthe kan .) ÷othaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷othaghnã>#, strã, (÷othaü hantãti . han + %<amanuùyakartake ca .>% 3 . 2 . 53 . iti ñak .) punarnavà . ityamaraþ . ÷àlaparõã . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷othanà÷ake, tri ..

#<÷othajit>#, puü, (÷othaü jayatãti . ji + kvip .) bhallàtakaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷othajihmaþ>#, puü, (÷othe jihmaþ kuñila iva . tannàü÷akatvàt .) punarnavà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷othahçt>#, puü, (÷othaü harati nà÷ayatãti . hç + kvip .) bhallàtakaþ . iti ratnamàlà .. ÷ophahàrake, tri ..

#<÷odhanaü>#, klã, (÷odhayatãti . ÷udha + õic + lyuþ ) kaïkuùñham . iti ràjanirghaõñaþ .. (÷udha + bhàve lyuñ .) ÷aucam . iti ÷udhadhàtvarthadar÷anàt .. (pràya÷cittam . yathà, manuþ . 11 . 161 .
     %<abhojyamannaü nàttavyamàtmanaþ ÷uddhimicchatà .
     aj¤ànabhuktantåttàryaü ÷odhyaü vàpyà÷u ÷odhanaiþ ..>%) viùñhà . iti ÷abdacandrikà .. kàsãsam . iti ràjanirghaõñaþ .. vihitàvihitamàsàdivicàraõam . yathà --
     %<såryagrahaõakàlena samàno nàsti ka÷cana .
     tatra yadyat kçtaü sarvamanantaphaladaü bhavet .
     na màsatithivàràdi÷odhanaü såryaparvaõi ..>% iti malamàsatattvam .. * .. dhàtunirdoùãkaraõam . yathà --
     %<pattalãkçtapatràõi hemno vahrau pratàpayet .
     niùi¤cettaptataptàni tailacakre ca kà¤jike ..
     gomåtre ca kulatthànàü kaùàye tu tridhà tridhà .
     evaü hemnaþ pareùà¤ca dhàtånàü ÷odhanaü bhavet .. * ..>% vraõàdipariùkaraõam . yathà --
     %<vraõasya tvavi÷uddhasya kvàthaþ ÷uddhikaraþ paraþ .
     pañolanimbapatrasya sarvatraiva prayujyate ..
     vàtike da÷amålànàü kùãriõàü paittike vraõe .
     àragvadhàdeþ kaphaje kaùàyaþ ÷odhanaü hitam ..>% api ca .
     %<aùñamenàü÷a÷eùeõa caturthenàrdhakena và .
     athavà kvàthanenaiva siddhamuùõodakaü vadet .
     ÷lesmàmavàtamedoghnaü vasti÷odhanadãpanam ..>% iti ca bhàvaprakà÷aþ .. * .. likhitapatràdeþ pramàõãkaraõam . yathà . lekhya÷odhanamàha kàtyàyanaþ .
     %<svahastalekhyasandehe jãvato và mçtasya ca .
     tat svahastakçtairanyaiþ patraistallekhyanirõayaþ .. *>% viruddhalikhitasya ÷uddhãkaraõam . thathà . tacchodhanamàha bçhaspatiþ .
     %<nyånàdhikaü pårvapakùaü tàvadvàdã vi÷odhayet .
     na dadyàduttaraü yàvat pratyarthã sabhyasannidhau ..>% kàtyàyanaþ .
     %<÷odhayet pårvapakùantu yàvannottaradar÷anam .
     uttareõàvaruddhasya nivçttaü ÷odhanaü bhavet ..>% iti vyavahàratattvam .. * .. aïkhasya haraõam . yathà -- bhàjyàddharaþ ÷udhyati yadguõaþ syàdantyàt phalaü tat khalu bhàgahàre . samena kenàpyapavartya hàrabhàjyau bhajedvà sati sambhave tu .. iti lãlàvatã .. anyat ÷uddhi÷abde draùñavyam ..

#<÷odhanaþ>#, puü, (÷odhayatãti . ÷udha + õic + lyuþ .) nimbåkaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷odhanaþ>#, tri, (÷odhayatãti . ÷udha + õic + lyuþ .) ÷uddhikàrakaþ . yathà --
     %<mahàsàntapanaþ ÷uddhyai taptakçcchrastu pàvanaþ .
     jalopavàsakçcchrastu brahmakårcastu ÷odhanaþ ..>% iti pràya÷cittatattvadhçtavi÷vàmitravacanam .. yathà ca . tailasaindhavayaùñyàhvanimbapatrani÷àyugaiþ . trivçdghanayutaiþ piùñaiþ pralepo braõa÷odhanaþ .. iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<÷odhanã>#, strã, (÷odhyate'nayeti . ÷udha ÷auce + õic + karaõe lyuñ . ïãp .) saümàrjanã . ityamaraþ .. tàmravallã . nãlã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷odhanãbãjaü>#, klã, (÷odhanyà bãjamiva bãjaü yasya .) jayapàlaþ . iti ràjanirghaõñhaþ ..

#<÷odhanãyaþ>#, tri, ÷odhitavyaþ . ÷odhyaþ . ÷udhadhàtoranãyapratyayena niùpannaþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 53 . 141 .
     %<bhuktaü mayà tadannaü yat÷odhanãyaü mayàpi tat ..>%

#<÷odhitaü>#, tri, (÷odhyate smeti . ÷udha + õic + ktaþ . makùikàdyapanayanenakçta÷odhanavya¤janàdi . tatparyàyaþ . saümçùñam 2 . ityamarabharatau .. api ca .
     %<vya¤cane ke÷akãñàdi÷uddhe saümçùña÷odhite ..>% iti ÷abdaratnàvalã .. apanãtamalam . tatparyàyaþ . niniktam 2 mçùñam 3 niþ÷odhyam 4 anavaskaram 5 . ityamarabharatau ..

#<÷ophaþ>#, puü, (÷u gatau . vàhulakàt phaþ .) ÷othaþ . ityamaraþ .. (yathà, su÷rute . 1 . 14 .
     %<tadduùñaü ÷oõitamanirhriyamàõaþ kaõóå÷opharàgadàhapàkavedanà janayet ..>%)

#<÷ophaghnã>#, strã, (÷ophaü hantãti . hana + ñak . ïãp .) ÷àlaparõã . raktapunarnavà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ophanà÷anaþ>#, puü, (÷ophaü nà÷ayatãti . na÷a + õic + lyaþ .) nãlavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷authanà÷ake, tri ..

#<÷ophahçt>#, puü, (÷ophaü haratãti . hç + kip .) bhallàtakaþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. ÷othahàrake, tri ..

@<[Page 5,141c]>@
#<÷obhanaü>#, klã, (÷obhate iti . ÷ubha + lyuþ .) padmam . iti ÷abdacandrikà .. (÷ubha + bhàve lyuñ . ÷ubham . yathà, bhàgavate . 5 . 19 . 21 .
     %<aho vataiùàü kimakàri ÷obhanaü prasanna eùàü sviduta svayaü hariþ ..>%)

#<÷obhanaþ>#, puü, (÷ubha + lyuþ .) grahaþ . iti dharaõiþ .. viùkambhàdisaptaviü÷atiyogàntargatapa¤camayonaþ . iti medinã .. tatra jàtaphalam .
     %<syàcchobhanaþ ÷obhanayogajanmà dakùo vipakùapratilabdhavittaþ .
     saduttara÷càruvapuþ suüdhãraþ saümànayukto manujaþ pravãõaþ ..>% iti koùñhãpradãpaþ ..

#<÷obhanaþ>#, tri, (÷obhate iti . ÷ubha + lyuþ .) sundaraþ . iti medinã .. asya paryàyo manoj¤a÷abde draùñavyaþ ..

#<÷obhanakaþ>#, puü, (÷obhate iti . ÷ubha + lyuþ . tataþ kan .) ÷obhà¤janavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. ÷obhana÷abdakàrake, tri ..

#<÷obhanà>#, strã, (÷obhana + ñàp .) haridrà . gorocanà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷obhà>#, strã, ÷obhante'nayà . (÷ubha + karaõe gha¤ . ñàp .) dãptiþ . tatparyàyaþ . kàntiþ 2 dyutiþ 3 chaviþ 4 . ityamaraþ .. dyutã 5 chavã 6 iti taññãkà .. abhikhyà 7 . iti jañàdharaþ .. ÷ubhà 8 bhàþ 9 ÷rãþ 10 bhàsà 11 bhà 12 iti ÷abdaratnàvalau .. suùamà 13 chàyà 14 vibhà 15 dçkpriyà 16 bhànam 17 bhàtiþ 18 kamà 19 ramà 20 . iti ràjanirghaõñaþ .. tasyà lakùaõam .
     %<sà ÷obhà råpabhogàdyairyat syàdaïgavibhåùaõam .
     ÷obhaivakàntiràkhyàtà manmathàpyàyanojjvalà ..>% ityujjvalanãlamaõiþ .. * .. gopãvi÷eùaþ . yathà --
     %<dçùñastvaü ÷obhayà gopyà yukta÷candanakànane .
     sadyo macchabdamàtreõa tirodhànaü kçtaü tvayà ..
     ÷obhà dehaü parityajya jagàma candramaõóalam .
     tatastasyàþ ÷arãra¤ca snigdhaü tejo babhåva ha ..
     saüvibhajya tvayà dattaü hçdayena vidåyatà .
     ratnàya ki¤cit svarõàyaki¤cinmaõivaràya ca ..
     ki¤cit strãõàü mukhàbjebhyaþ ki¤cidabjàya ki¤cana .
     ki¤cit ki÷alayebhya÷ca puùpebhya÷càpi ki¤cana ..
     ki¤ciccandanapaïke bhyastoyebhya÷càpi ki¤cana .
     ki¤cit phalebhyaþ ÷asyebhyaþ supakke bhya÷ca ki¤cana .
     ki¤cinnåtanavastrebhyo dugdhe bhya÷càpi ki¤cana ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 9 adhyàyaþ .. * .. haridrà . gorocanà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷obhà¤janaþ>#, puü, (÷obhaü ruciraü a¤janaü yasmàt .) vçkùavi÷evaþ . ÷ajinà iti bhàùà . tatparyàyaþ . ÷igruþ 2 tãkùõagandhakaþ 3 akùãvaþ 4 mocakaþ 5 . ityamaraþ .. tãkùõagandhaþ 6 sutãkùõaþ 7 ghanapallavaþ 8 ÷vetamaricaþ 9 . iti jañàdharaþ .. tãkùõaþ 10 gandhaþ 11 gandhakaþ 12 kàkùãvakaþ 13 àkùãvaþ 14 ÷ubhà¤janaþ 15 strãcittahàrã 16 draviõanà÷anaþ 17 . iti ÷abdaratnàvalã .. kçùõagandhà 18 målakaparõã 19 . iti ratnamàlà .. nãla÷igruþ 20 janapriyaþ 21 mukhamodaþ 22 kçùõa÷igruþ 23 cakùuùyaþ 24 rucirà¤janaþ 25 . asya guõàþ . tãkùõatvam . kañutvam . svàdutvam . uùõatvam . picchilatvam . jantuvàtàrti÷ålanà÷itvam . cakùurhitatvam . rocanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<÷obhà¤janaþ kañustiktaþ ÷othavidradhigulmanut .>% iti ràjavallabhaþ .. anyacca . atha ÷obhà¤janaþ ÷yàmaþ ÷vetaþ rakta÷ca .
     %<÷obhà¤jana÷igrutãkùõagandhakàkùãvamocakàþ .
     tadbãjaü ÷vetamaricaü madhu÷igraþ salohitaþ ..
     ÷igruþ kañuþ kañuþ pàke tãkùõoùõo madhuro laghuþ .
     dãpano rocano råkùaþ kùavastikto vidàhakçt ..
     saügràhya÷ukralo hçdyaþ pittaraktaprakopaõaþ .
     cakùuùyaþ kaphavàtaghno vidradhi÷vayathukçmãn ..
     medopacãviùaplãhagulmagaõóavraõàn haret .
     ÷vetaþ proktaguõo j¤eyo vi÷eùàddàhakçdbhavet ..
     plãhànaü vidradhiü hanti vranaghnaþ pittaraktakçt .
     madhu÷igruþ proktaguõo vi÷eùàddãpanaþ saraþ .
     ÷igruvalkalapatràõàü svarasaþ paramàrtihçt .. * ..
     kùakùuùyaü ÷igrujaü bã¤aü tãkùõoùõaü viùanà÷anam .
     savçùyaü kaphavàtaghnaü tannasyena ÷iro'rtinut ..
     ÷igru ÷àkaü himaü svàdu cakùuùyaü vàtapittahçt .
     bçühaõaü ÷ukrakçt snigdhaü rucyaü madakçmipraõut ..>% asya puùpaguõàþ .
     %<÷igroþ puùpantu kañukaü tãkùõoùõaü snàyu÷othanut .
     kçmihçt kaphavàtaghnaü vidradhiplãhagulmajit ..>% asya phalaguõàþ .
     %<÷obhà¤janaphalaü svàdu kaùàyaü kaphapittanut .
     ÷ålakuùñhakùaya÷vàsagulmahçt dãpanaü param ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. atha rakta÷obhànaparyàyaþ .
     %<suraïgã svàdugandhà ca madhulagnaþ ÷ubhà¤janaþ ..>% iti ratnamàlà .. anyacca .
     %<rakta÷obhà¤jane tulyau madhu÷igru madhudravau .>% iti ÷abdaratnàvalã .. asya puùpaguõàþ .
     %<madhu÷igrostvakùihitaü raktapittaprasàdanam ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. anyat rakta÷igru ÷abde draùñavyam ..

#<÷olã>#, strã, vanaharidrà . iti ràjanirghaõñaþ .

#<÷oùaþ>#, puü, (÷uù + bhàve gha¤ . ÷oùanam . iti medinã .. (÷uùyatyaneneti . ÷uù + karaõe gha¤ .) yakùmarogaþ . ityamaraþ .. tadrogasyaupadhaü yathà --
     %<vayà trikañuka¤caiva kara¤jaü devadàru ca .
     ma¤ciùñà triphalà ÷vetà ÷irãùo rajanãdvayam priyaïgunimbatrikañu gomåtreõàvagharùitam .
     nasyamàlepana¤caiva snànamudvartanaü tathà ..
     apasmàraviùonmàda÷oùàlakùmãjvaràpaham .
     bhåtebhya÷ca bhayaü hanti ràjadvàre ca ÷àmanam ..>% iti gàruóe 199 adhyàyaþ ..

#<÷oùaõaü>#, klã, (÷uù + lyuñ .) rasàkaùaõam . coùaõa iti bhàùà . tatparyàyaþ . rasàdanam 2 . iti hemacandraþ .. sne harahitãkaraõam . yathà --
     %<÷oùaõena ÷arãrasya tapasàdhyayanena ca .
     pàpakçnmucyate pàpàddànena ca damena ca ..>% iti pràya÷cittatattvam .. ÷uõñhã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷oùaõaþ>#, puü, (÷oùayatãti . ÷uùa + õic + lyuþ .) kàmadevasya bàõavi÷eùaþ . yathà --
     %<unmàdanaþ ÷oùaõa÷ca tàpanaþ stambhanastathà .>% iti jañàdharaþ .. ÷yonàkavçkùaþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. (÷oùaõakàrake, tri ..)

#<÷oùasambhavaü>#, klã, (÷oùàya rasàkarùaõàya sambhavo yasya .) pippalãmålam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷oùàpahà>#, strã, (÷oùaü apahantãti . hana + óaþ ñàp .) klãtanakam . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷oùanà÷ake, tri ..

#<÷oùitaþ>#, tri, (÷uùa + õic + ktaþ .) kçta÷oùaõaþ . yathà --
     %<àtàpirbhakùito yena vàtàpi÷ca mahàsuraþ .
     samudraþ ÷oùito yena sa me'gastyaþ prasãdatu ..>% iti malamàsatattvam ..

#<÷aukaü>#, klã, (÷ukànàü samåhaþ . ÷uka + %<khaõóikàdibhya÷ca .>% 4 . 2 . 45 . itya¤ .) ÷ukagaõaþ . ityamaraþ .. strãõàü karaõam . iti medinã ..

#<÷aukaraü>#, klã, (÷åkarasyedamiti . ÷åkara + aõ .) tãrthavi÷eùaþ . yathà -- varàha uvàca .

#<÷aukaravaü>#, klã, (÷åkarasyedamiti . ÷åkara + aõ .) tãrthavi÷eùaþ . yathà -- varàha uvàca .
     %<÷çõu me paramaü guhyaü yattvayà paripçcchitam .
     mama kùetraü para¤caiva ÷uddhaü bhàgavatapriyam ..
     paraü kokàmukhaü sthànaü tathà kubjàmrakaü param .
     paraü ÷aukaravaü sthànaü sarvasaüsàdamokùaõam ..
     yatra saüsthà ca me dedi hyuddhçtàsi rasàtalàt .
     yatra bhàgãrathã gaïgà mama ÷aukarave sthità ..
     dharaõyuvàca .
     keùu lokeùu yàntã÷a ÷aukare ye mçtàþ prabho ! .
     kiü và puõyaü bhavettatra snàtasya pibatastathà ..
     kati tãrthà vi÷àlàkùa . kùetre ÷aukarave tava .
     dharmasaüsthàpanàrthàya tadviùõo ! vaktumarhasi ..
     varàha uvàca .
     ÷çõu tattve na me devi ! yattvaü màü paripçcchasi .
     kàü gatiü te prapadyante narà ÷aukarave mçtàþ ..
     teùàü snànasya vai puõyaü gatasyaiva mçtasya và .
     tatra yàni ca tãrthàni mama saüsthànasaüsthitàþ ..
     ÷çõu puõyaü mahàbhàge mama kùetreùu sundari .
     pràpnu vanti mahàbhàge gatvà ÷aukaravaü prati ..
     da÷a pårvàparàü÷càpi aparàn sapta pa¤ca ca .
     svargaü gacchanti te tatra ye mçtàsteùu jantavaþ ..
     gamanàdeva su÷roõi ! mukhasya mama dar÷anàt .
     saptajanmàntare bhadre jàyate vipule kule ..
     dhanadhànyasamçddheùu råpavàn guõavàn ÷uciþ .
     madbhakta÷caiva jàyete mama karmaparàyaõaþ ..
     evaü vai mànuùo bhåtvà aparàdhavivarjitaþ .
     gamanaü tasya kùetrasya maraõaü tatra kàraõam ..
     ye mçtàstatra su÷roõi kùetre ÷aukarave mama .
     ÷aïkhacakragadàpadmacaturhastà÷caturbhujàþ .
     tyaktvà kalevaraü tårõaü mama lokàya gacchati ..>% iti vàràhe ÷aukaratãrthamàhàtmye àdityavarapradànagçdhrajambukopàkhyànanàmàdhyàyaþ ..

#<÷auktikeyaü>#, klã, (÷uktikàyàü bhavamiti . ÷uktikà + óhak .) muktà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷aukteyaü>#, klã, (÷uktau bhavabhiti . ÷ukti + óhak .) muktà . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷uktisambandhini, tri ..

#<÷auklyaü>#, klã, (÷uklasya bhàvaþ . ÷uka + %<varõadçóhàdibhyaþ ùya¤ ca .>% 5 . 1 . 123 . iti ùya¤a .) ÷uklatà yathà --
     %<palitaü jarasà ÷auklyaü ke÷àdau visrasà jarà .>% ityamaraþ .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 4 . 3 .
     %<tyajato'rkatalaü ÷a÷inaþ pa÷càdavalambate yathà ÷auklyam ..>%)

#<÷aucaü>#, klã, (÷ucerbhàvaþ . ÷uci + %<igantàcca laghu pårvàt .>% 5 . 1 . 131 . ityaõ .) ÷ucità . ÷ucitvam . ÷uddhiþ . tasya lakùaõàdi yathà --
     %<abhakùyaparihàrastu saüsarga÷càpyaninditaiþ .
     svadharme ca vyavasthànaü ÷aucametat prakãrtitam ..>% ityekàda÷ãtattve bçhaspativacanam .. anyacca .
     %<sarveùàmeva ÷aucànàmartha÷aucaü vi÷iùyate .
     yo'rthàrthaira÷uciþ ÷aucànna mçdà vàriõà ÷uciþ ..
     satya÷aucaü manaþ÷aucaü ÷aucamindriyanigrahaþ .
     sarva bhåtadayà÷aucaü jala÷aucantu pa¤camam ..
     yasya satya¤ca ÷auca¤ca tasya svargo na durlabhaþ ..>% iti gàruóe 110 adhyàyaþ .. apica .
     %<yàvatà ÷uddhiü manyeta tàvacchaucaü samàcaret .
     pramàõaü ÷aucasaükhyàyà na ÷iùñairupadi÷yate ..
     ÷aucantu dvividhaü prokta bàhyamàbhyantaraü tathà .
     mçjjalàbhyàü smçtaü bàhyaü bhàva÷uddhirathàntaram ..>% iti gàruóe 215 adhyàyaþ .. pàdàdi÷aucaguõà yathà --
     %<medhyaü pavitramàyuùyamalakùmãkalinà÷anam .
     pàdayormalasargàõàü ÷aucàdhànamabhãkùõa÷aþ ..>% iti ràjavallabhaþ .. api ca .
     %<uddhçtàmbhomçttikàbhyàmitthaü nàrada yatnataþ .
     kçtvotsargaü tataþ kuryàt ÷aucaü måtrapurãùayoþ ..>% iti pàdmottarakhaõóe 109 adhyàyaþ .. prasaïgàda÷auca¤càtra likhyate . vyàsa uvàca .
     %<da÷àhaü pràhura÷aucaü sapiõóeùu vipa÷citaþ .
     mçteùu càtha jàteùu bràhmaõànàü dvijottamàþ ..
     nityàni caiva karmàõi kàmyàni ca vi÷eùataþ .
     na kuryàdvihitaü ki¤cit svàdhyàyaü manasàpi ca ÷ucãnanidhanàüstvanyàn ÷àlàgnau hàvayeddvijàn ÷uùkàünnena phalairvàpi vaitànàjuhuyàttataþ .. * ..
     na spç÷eyurimànanye na ca tebhyaþ samàharet .
     caturthe pa¤came vàhni saüspar÷aþ kathito budhaiþ ..
     såtake tu sapiõóànàü saüspar÷o na praduùyati .
     såtakaü såtikà¤caiva varjayitvà nçõàü punaþ ..
     da÷àhaü nirguõe proktama÷aucaü càtinirguõe .
     ekadvitriguõairyuktaü catustryekadinaiþ ÷uciþ ..
     da÷àhàttu paraü samyagadhãyãta juhoti ca .
     caturthe tasya saüspar÷aü manuþ pràha prajàpatiþ .. * ..
     kriyàhãnasya mårkhasya mahàrogiõa eva ca .
     yatheùñàcaraõasyàhurmaraõàntama÷aucakam .. * ..
     triràtraü da÷aràtraü và bràhmaõànàntu ÷àvakam .
     pràk saüskàràt triràtraü syàdasmàdårdhaü da÷àhakam ..
     ånadvivàrùike prete màtàpitrostadiùyate .
     triràtreõa ÷ucistvanyo yadi hyatyantanirguõaþ ..
     àdantajàtamaraõe pitrorekàhamiùyate .
     jàtadante triràtraü syàdyadi syàtàntu nirguõau ..
     àdantajananàt sadya àcåóàdekaràtrakam .
     triràtramaupanayanàt sapiõóànàmudàhçtam ..
     jàtamàtrasya bàlasya yadi syànmaraõaü pituþ .
     sadyaþ÷aucaü sapiõóànàü kartavyaü sodarasya ca ..
     årdhvaü da÷àhàdekàhaü sodaro yadi nirguõaþ .
     athordhaü dantajananàt sapiõóànàma÷aucakam ..
     ekàhaü nirguõànàntu cåóàdårdhaü triràtrakam .
     adantajàtamaraõaü sambhavedyadi sattamàþ ..
     ekaràtraü sapiõóànàü yadi te'tyantanirguõàþ .
     vratàde÷àt sapiõóànàmarvàk snànaü vidhãyate .
     sarveùàmeva guõinàmårdhvantu viùamaü punaþ .. * ..
     arvàk ùaõmàsataþ strãõàü yadi syàdgarbhasaüsravaþ .
     tadà màsasamaistàsàma÷aucaü divasaiþ smçtam ..
     ataårdhvantu patane strãõàü syàdda÷aràtrakam .
     sadyaþ÷aucaü sapiõóànàü garbhasràvàcca và tataþ ..
     garbhacyutàvahoràtraü sapiõóe'tyantanirguõe .
     yatheùñàcaraõe j¤àtau triràtramiti ni÷cayaþ .. * ..
     yadi syàt såtake såtirmaraõe và mçtirbhavet .
     ÷eùeõaiva bhavecchuddhirahaþ÷eùe triràtrakam .
     maraõotpattiyoge tu maraõàcchuddhiriùyate ..
     aghavçddhimadà÷aucamårdha¤cettena ÷udhyati .
     atha cet pa¤camoü ràtrimatãtya parato bhavet .
     aghavçddhimadà÷aucaü tadà pårveõa ÷udhyati .. * ..
     de÷àntaragataü ÷rutvà såtakaü ÷àvameva tu .
     tàvadaprayato martyo yàvaccheùaþ samàpyate .. * ..
     atãte mçtake proktaü sapiõóànàü triràtrakam .
     tathaiva maraõe snànamårdhvaü saüvatsaràdyadi ..
     vedàrthavidadhãyàno yo'gnimàn vçttikarùitaþ .
     sadyaþ÷aucaü bhavettasya sarvàvasthàsu sarvadà ..
     strãõàmasaüskçtànàntu pradànàt parataþ sadà .
     sapiõóànàü triràtraü syàt saüskàràdbhartureva ca ..
     atastaddattakanyànàma÷ãcaü maraõe smçtam .
     ånadvivarùànmaraõe sadyaþ÷aucamudàhçtam ..
     àdantàt sodare sadya àcauóàdekaràtrakam .
     àpradànàt triràtraü syàdda÷aràtramataþ param ..
     màtàmahànàü maraõe triràtraü syàda÷aucaka m .
     ekodakànàü maraõe såtake caitadeva hi .
     pakùiõã yonisambandhe bàndhaveùu tathaiva ca ..
     ekaràtraü samuddiùñaü gurau sabrahmacàriõàm .
     prete ràjani sajyotiryasya syàdviùaye sthitiþ ..
     gçhe mçtàsu dattàsu kanyakàsu tryahaü pituþ .
     parapårvàsu bhàryàsu puttreùu kçtakeùu ca ..
     triràtraü syàttathàcàrye svabhàryàsvanyagàsu ca ..
     àcàryaputtre patnyà÷ca ahoràtramudàhçtam ..
     ekàhaü syàdupàdhyàye svagràme ÷rotriye'pi ca .
     triràtramasapiõóeùu svagçhe saüsthiteùu ca ..
     ekàhaü và ÷va÷urye syàdekaràtra¤ca ÷iùyake .
     triràtraü ÷va÷råmaraõe ÷va÷ure caitadeva hi ..
     sadyaþ÷aucaþ samuddiùñaü sagotre saüsthite sati .. * ..
     ÷udhyedvipro da÷àhena dvàda÷àhena bhåmipaþ .
     vai÷yaþ pa¤cada÷àhena ÷ådro màsena ÷udhyati .. * ..
     kùattraviñ÷ådradàyàdà ye syurviprasya bàndhavàþ .
     teùàma÷auce viprasya da÷àhàcchuddhiriùyate ..
     ràjanyavai÷yàvapyevaü hãnavarõàsu yoniùu .
     svameva ÷aucaü kuryàtàü vi÷uddhyarthaü na saü÷ayaþ ..
     sarvetåttamavarõànàü ÷aucaü kuryuratandritàþ .
     udvarõavidhidçùñena svantu ÷aucaü svayoniùu ..
     ùaóràtraü và triràtraü syàdekaràtraü krameõa tu .
     vai÷yakùattriyavipràõàü ÷ådre ùvà÷aucameva tu ..
     ardhamàso'tha ùaóràtraü triràtraü dvijapuïgavàþ .
     ÷ådrakùattriyavipràõàü vai÷yeùvà÷aucamiùyate ..
     ùaó ràtraü dvàda÷àha¤ca vipràõàü vai÷ya÷ådrayoþ .
     a÷aucaü kùattriye proktaü krameõa dvijapuïgava ..
     ÷ådraviñkùattriyàõàntu bràhmaõe saüsthite sati .
     da÷aràtreõa ÷uddhiþ syàdityàha kamalodbhavaþ .. * ..
     asapiõóaü dvijaü pretaü vipro nirhçtya bandhuvat .
     a÷itvà ca sahoùitvà da÷aràtreõa ÷udhyati ..
     yadyannamatti teùàntu triràtreõa tataþ ÷uciþ .
     anadannannamahnai va na ca tasmin gçhe vasan ..
     sodareùvetadeva syànmàturàpteùu bandhuùu .
     da÷àhena ÷avaspar÷e sapiõóa÷caiva ÷udhyati ..
     ùaóràtreõàthavà sarve triràtreõàthavà punaþ .
     anàtha¤caiva nirhçtya bràhmaõaü dhanavarjitam ..
     snàtvà saüprà÷ya tu ghçtaü ÷udhyanti vràhmaõàdayaþ .
     avara÷cedvaraü varõamavaraü và varo yadi ..
     a÷auce saüspç÷et snehàttadà÷aucena ÷udhyati .. * ..
     pretãbhåtaü dvijaü vipro yo'nugacchati kàmataþ .
     snàtvà sacelaü spçùñvàgniü ghçtaü prà÷ya vi÷udhyati ..
     ekàhàt kùattriye ÷uddhirvai÷yànàü syàt dvyahena tu .
     ÷ådre dinatrayaü proktaü pràõàyàma÷ataü punaþ .. * ..
     anasthisa¤cite ÷ådre rauti cedbràhmaõaþ svakaþ .
     triràtraü syàdathà÷aucamekàhaü tvanyathà smçtam ..
     asthisa¤cayanàdarvàgekàhaü ve÷ya÷ådrayoþ .
     anyathà caiva sajyotirbràhmaõe snànameva tu ..
     anasthisa¤cite vipre bràhmaõo rauti cettadà .
     snànenaitadbhavecchuddhiþ sacelena na saü÷ayaþ .. * ..
     yastaiþ sahà÷anaü kuryàcchayanàdãni caiva hi .
     bàndhavo và paro vàpi sa da÷àhena ÷udhyati .. * ..
     yasteùàmannama÷nàti sakçdevàpi kàmataþ .
     tadà÷auce nivçtte'sau snànaü kçtvà vi÷udhyati ..
     yàvattadannama÷nàti durbhikùopahato naraþ .
     tàvantyahànya÷aucaü syàt pràya÷cittaü tata÷caret ..
     dàhàdya÷aucaü kartavyaü dbijànàmagnihotriõàm .
     sapiõóànàntu maraõe maraõàditareùu ca .. * ..
     sapiõóatà tu puruùe saptame vinivartate .
     samànodakabhàvamtu janmanàmnoravedane ..
     pità pitàmahà÷cai va tathaiva prapitàmahaþ .
     lepabhàja÷caturthàdyàþ sàpiõóyaü sàptapauruùam ..
     anåóhànàü tathà strãõàü sàpiõóyaü sàptapauruùam jàyànàü bhartçsàpiõóyaü pràha devaþ pitàmahaþ ..
     ye caikajàtà bahavo bhinnayonaya eva ca .
     bhinnavarõàstu sàpiõóyaü bhavetteùàü tripauruùam .. * kàravaþ ÷ilpino vaidyà dàsã dàsastathaiva ca .
     dàtàro niyamã caiva brahmavidbrahmacàriõau ..
     satriõo vratinastàvat sadyaþ÷aucà udàhçtàþ .
     ràjà caivàbhiùikta÷ca vipràþ satriõa eva ca ..
     yaj¤e vivàhakàle ca devayàge tathaiva ca .
     sadyaþ÷aucaü samàkhyàtaü durbhikùe vàpyavadrave ..
     óimbàhavahatànà¤ca vidyutà pàrthivairdvijaiþ .
     sadyaþ÷aucaü samàkhyàtamaj¤àtimaraõe tathà ..
     agnau maruprapatane vãràdhvanyapyanà÷ake .
     bràhmaõàrthe ca saünyaste sadyaþ÷aucaü vidhãyate .. * ..
     naiùñhikànàü vanasthànàü yatãnàü brahmacàriõàm .
     nà÷aucaü kãrtyate sadbhiþ patite ca tathà mçte ..
     patitànàü na dàhaþ syànnàntyeùñirnàstisa¤cayaþ .
     na cà÷rupàtaþ piõóo và kàryaü ÷ràddhàdikaü kvacit ..
     vyàpàdayedathàtmànaü svayaü yo'gniü viùàdibhiþ .
     vihitaütasya nà÷aucaü nàgnirnàpyudakàdikam .. * atha ka÷cit pramàdena mçiyate'gniviùàdibhiþ .
     tasyà÷aucaü vidhàtavyaü kàrya¤caivodakàdikam . * .
     jàte kumàre tadahaþ kàmaü kuryàt pratigraham .
     hiraõyadhànyagovàsastilànnaguóasarùapàn ..
     phalàni puùpaü ÷àka¤ca lavaõaü kàùñhameva ca .
     toyaü dadhi ghçtaü kùãramauùadhaü tailameva ca .
     a÷aucinàü gçhàdgràhyaü ÷uùkànnamevanitya÷aþ ..>% iti kaurme upavibhàge 22 adhyàyaþ .. anyat pàdmottarakhaõóe 109 adhyàye draùñavyam ..

#<÷aucàcàraþ>#, puü, (÷aucaþ àcàraþ .) ÷uddhikarma . yathà --
     %<÷aucàcàravihãnasya samastà niùphalàþ kriyàþ ..>% ityàhnikàcàratattve brahmapuràõam .. anyacca .
     %<upanãya guruþ ÷iùyaü mahàvyàhçtipårvakam .
     vedamadhyàpayedenaü ÷aucàcàràü÷ca ÷ikùayet ..>% iti yàdmavalkyaþ ..

#<÷aucikaþ>#, puü, (÷aucaü gçhàdeþ ÷ucità kàryatvenàstyasyeti . ÷auca + ñhan .) varõasaïkaravi÷eùaþ . yathà --
     %<kaivartasya ca kanyàyàü ÷auõóikàdeva÷aucikaþ ..>% iti parà÷arapaddhatiþ ..

#<÷auceyaþ>#, puü, (÷aucena vastràdi÷ucitvena vyavaharatãti . ÷auca + óhak .) rajakaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷auña>#, ç garva . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-akaø-señ .) caturda÷asvarã . ç, a÷u÷auñat . ÷auñati vãraþ . iti durgàdàsaþ ..

#<÷auñãraþ>#, puü, (÷auñatãti . ÷auña garve + %<ké÷épé kañipañi÷auñibhyaþ ãran .>% uõàø 4 . 30 . iti ãran .) tyàgã . voraþ . ityuõàdikoùaþ .. garvànvite, tri . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 83 . 43 .
     %<santuùñaþ sammataþ satyaþ ÷auñãro dveùyapàpakaþ .
     mantravit kàlavit ÷åraþ samantraü ÷rotumarhati ..>%

#<÷auñãryaü>#, klã, (÷auñãrasya bhàvaþ karma và . ÷auñãra + %<guõavacanabràhmaõàdibhyaþ karmaõi ca .>% 51 . 124 . iti ùya¤ .) vãryam . iti ÷abdaratnàvalã .. garvaþ . ÷auñãra÷abdàt bhàve ùõyapratyayena niùpannam ..

#<÷auóa># ç garve . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-akaø-señ .) caturda÷asvarã . ç, a÷u÷auóat . iti durgàdàsaþ ..

#<÷auõóaþ>#, tri, (÷uõóàyàü madye rataþ . ÷uõóà + aõ . mattaþ . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 233 . 11 .
     %<caõóà÷ca ÷auõóà÷ca mahà÷anà÷ca caurà÷ca duùñà÷ca palà÷ca varjyàþ ..>%)

#<÷auõóikaþ>#, puü, (÷uõóàpaõyabhasya . ÷uõóà + %<tadasya paõyam .>% 4 . 4 . 51 . iti ñhak .) jàtivi÷eùaþ . ÷uóau iti bhàùà . tatparyàyaþ . maõóahàrakaþ 2 ityamaraþ .. ÷uõóàraþ 3 ÷auõóã 4 ÷uõóakaþ 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. dhvajaþ 6 pànaþ 7 paõaþ 8 . iti jañàdharaþ .. kalpapàlaþ 9 suràjãvã 10 . vàpivàmaþ 11 pànabaõik 12 dhvajã 13 . àsutãbalaþ 14 . iti hemacandraþ .. tasyotpatiryathà -- tato gàndhikakanyàyàü kaivartàdeva ÷auõóikaþ . kaivartasya ca kanyàyàü ÷auõóikàdeva ÷aucikaþ .. iti parà÷arapaddhatiþ .. (asya gçhe bhojananiùedho yathà, manuþ . 4 . 216 .
     %<÷vavatàü ÷auõóikànà¤ca celanirnejakasya ca .
     ra¤jakasya nç÷aüsasya yasya copapatirgçhe ..>% eùàü gehe nàdyàt ityarthaþ .. * .. ÷uõóikàdàgate, tri, . atra %<÷uõóikàdibhyo'õ .>% 4 . 3 . 76 . ityaõ ..)

#<÷auõóã>#, [n] puü, (÷uõóà surà eva ÷auõóaü madyam . svàrthe aõ . tat paõyatvenàstyasyeti . ÷auõóa + in .) ÷auõóikaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷auõóã>#, strã, (÷uõóàyàü madyapànagehe bhavà . mattànàü rucipradatvàt . ÷uõóà + aõ . ïãp .) pippalã . cavyam . iti vi÷vaþ ..

#<÷auõóãraþ>#, tri, (÷auñatãti . ÷auña + ãran . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) ahaïkàrã . yathà --
     %<÷auõóãro garvi tastabdho mànã càhaïkçduddhataþ .
     udgrãva uddharo'këpto nãca÷ca pi÷uno'dhamaþ ..>% iti dhana¤jayakoùaþ ..

#<÷auddhodaniþ>#, puü, (÷uddhodanasyàpatyaü pumàniti . ÷uddhodana + %<ata i¤ .>% 4 . 1 . 95 . iti i¤ .) ÷àkyavaü÷àvatãrõabuddhamunivi÷eùaþ . itya maraþ .. ÷uddhamodanasya iti manãùàdiþ . ÷uddhodano nàma ràjà . tathàhi .
     %<÷uddhodano yato bhuïkte nyàyavat ÷uddhamodanam .>% ityàrùàbhidhànam .. ÷uddhodanasyàpatyaü ÷auddhodaniþ . bàhvàdyata iti ùõiþ . iti bharataþ ..

#<÷audraþ>#, puü, (÷ådràyàü bhavaþ . ÷ådrà + aõ .) dvàda÷avidhaputtràntargataputtravi÷eùaþ . sa tu bràhmaõakùattriyavai÷yànyatamàt ÷ådràyàü jàtaþ . yathà --
     %<aurasaþ kùetrajo datto måóhotpanna÷ca kçtrimaþ .
     krãtàpaviddhakànãna÷audrapaunarbhavà api ..
     svayaü dattaþ sahoóho'pi dvàvurasyaurasau samau ..>% iti jañàdharaþ .. (yathà, manuþ . 9 . 160 .
     %<kànãna÷ca sahoóha÷ca krãtaþ paunarbhavastathà .
     svaya datta÷ca ÷audra÷ca ùaóadàyàdabàndhavàþ .. * ..>% ÷ådrasyedamiti . aõ .) ÷ådrasambandhinã, stri, .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 62 . 4 .
     %<kùàttràõi vai÷yàni ca sevamànaþ ÷audràõi karmàõi ca bràhmaõaþ san .
     asmiülloke nindito mandacetàþ pare ca loke nirayaü prayàti ..>%)

#<÷audhikà>#, strã, raktakaïgaþ . iti hemacandraþ ..

#<÷aunakaþ>#, puü, (÷unakasyàpatyamiti . ÷unaka + %<ançùyànantarthe vidàdibhyo'¤>% . 4 . 1 . 104 . iti a¤ . munivi÷eùaþ . yathà --
     %<sapiõóãkaraõàdårdhvaü na dadyàt pratimàsikam .
     ekoddiùñavidhànena dadyàdityàha ÷aunakaþ ..>% iti tithyàditattvam ..

#<÷aunikaþ>#, (÷ånà pràõivadhasthànaü prayojanamasya . ÷ånà + ñhak .) màüsavikrayakartà . yathà --
     %<vaitaü sikaþkauñika÷ca màüsikaþ ÷aunikaþ samàþ .>% iti jañàdharaþ hemacandra÷ca .. mçgayà . iti ÷abdamàlà ..

#<÷aubhaü>#, klã, (÷obhàyai hitam . ÷omà + aõ .) hari÷candrapuram . iti trikàõóa÷eùaþ .. tatparyàyaþ . vyomacàripuram 2 . iti bhåriprayogaþ (purametat ÷àlvasya nçpateràsãt . kçùõenedaü vinà÷itam . etadvçttàntastu bhàgavate 10 skandhe 77 adhyàye draùñavyaþ ..)

#<÷aubhaþ>#, puü, (÷ubhàya hitaþ . ÷ubha + aõ .) devatà iti trikàõóa÷eùaþ .. guvàkaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<÷aubhaneyaþ>#, tri, ÷obhanasambandhã . ÷obhana÷abdàt ùõeyapratyayena niùpannaþ ..

#<÷aubhà¤janaþ>#, puü, (÷obhà¤jana eva . svàrthe aõ .) ÷obhà¤janavçkùaþ . iti bharatadviråpakoùaþ ..

#<÷aubhikaþ>#, puü, (÷aubhaü vyomacàripuraü upalakùaõena tadvadà÷caryakaraü vastu sàdhanatvenàstyasyeti . ÷aubha + ñhan .) indrajàlikaþ . iti ÷abda÷àlà ..

#<÷aubhreyaþ>#, tri, (÷ubhrà + %<÷ubhràdibhya÷ca .>% 4 . 1 . 123 . iti óhak .) ÷ubhràyà apatyam . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. ÷ubhrasambandhini ca ..

#<÷auriþ>#, puü, (÷årasyàpatyamiti . ÷åra + i¤ .) viùõuþ . (yathà, ànandalaharyàm 2 .
     %<tanãyàüsaü pàü÷u tava caraõapaïkeruhabhavaü viri¤ciþ sa¤cinvan viracayati lokànavikalam vahatyenaü ÷auriþ kathamapi sahasreõa ÷irasàü haraþ saükùubhyainaü bhajati bhasitoddhånanavidhim ..>%) ÷anai÷caragrahaþ . ityamarabharatau .. (÷åravaü÷ãyamàtre . vasudevaþ . yathà, bhàgavate . 3 . 1 . 26 .
     %<kvacit kuråõàü paramaþ suhçnno bhàmaþ sa àste sukhamaïga÷auriþ ..>% baladevaþ . yathà, mahàbhàrate . 5 . 7 . 25 .
     %<tato'bhyayàdbhãmabalo rauhiõeyaü mahàbalam .
     sarva¤càgamane hetuü sa tasmai saünyavedayat .
     pratyuvàca tataþ ÷aurirdhàrtaràùñramidaü vacaþ ..>% kçùõaþ . yathà, bhàgavate . 1 . 10 . 33 .
     %<atha dåragatàn ÷auriþ kauravàn virahàturàn .
     saünivartya dçóhaü snigdhàn pràyàt svanagarãü priyaiþ ..>%)

#<÷aurpaþ>#, tri, (÷årpa + %<÷årpàdanyatarasyàm .>% 5 . 1 . 26 . iti a¤ pakùe ñha¤ . ÷årpaparimitam . ÷årpa÷abdàt ùõapratyayena ùõikapratyayena ca niùpannau ..

#<÷aurpikaþ>#, tri, (÷årpa + %<÷årpàdanyatarasyàm .>% 5 . 1 . 26 . iti a¤ pakùe ñha¤ . ÷årpaparimitam . ÷årpa÷abdàt ùõapratyayena ùõikapratyayena ca niùpannau ..

#<÷auryaü>#, klã, (÷årasya bhàvaþ karma và . ÷åra x vya¤ .) ÷aktiþ . (yathà, ràmàyaõe . 6 . 15 . 3 .
     %<sattvena vãryeõa paràkrameõa dhairyeõa ÷auryeõa ca tejasà ca ..>%) àrabhañã . iti medinã ..

#<÷aulkaü>#, tri, ÷ulkasambandhi . ÷ulka÷abdàt ùõapratyayena niùpannam ..

#<÷aulkikaþ>#, puü, (÷ulke adhikçtaþ . ÷ulka + ñha¤ .) ÷ulkàdhyakùaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, yàj¤avalkye . 2 . 176 .
     %<÷aulkikaiþ sthànapàlairvà naùñàpahçtamàhçtam .
     arvàksaüvatsaràt svàmã hareta parato nçpaþ ..>%)

#<÷aulkikeyaþ>#, puü, viùabhedaþ . ityamaraþ .. ÷ulkiko de÷abhedastatra bhavaþ ÷aulkikeyaþ . ùõeyaþ . tàlavyàüdiþ . iti bharataþ ..

#<÷aulphaü>#, klã, ÷àkavi÷eùaþ . ÷ulphà iti bhàùà . bhåtacaturda÷yàü caturda÷a÷àkamadhye tadbhakùaõãyam . yathà, nirõayàmçte .
     %<olaü kemukavàståkaü sarùapaü kàla¤ca nimbaü jayàü ÷àlã¤cãü hilamocikà¤ca pañukaü ÷aulphaü guóucãntathà .
     bhaõñàkãü sunisannakaü ÷ivadine khàdanti ye mànavàþ pretatvaü na ca yànti kàrtikadine kçùõe ca bhåte tithau ..>% iti tithyàditattvam .. asya paryàyaguõàþ ÷atapuùpà÷abde draùñavyàþ ..

#<÷aulvikaþ>#, puü, kaüsakàraþ . kàüsàri iti bhàùà . tatparyàyaþ . tàmrakuññakaþ 2 . ityamaraþ .. kàmandamã 3 kàüsyakàraþ 4 . iti jañàdharaþ .. tàmrikaþ 5 tàmrakàrakaþ 6 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷auvaü>#, klã, (÷van + %<÷unaþ saïkoca upasaükhyànam .>% 6 . 4 . 144 . ityasya vàrtikoktyà aõi sàdhu .) ÷unaþ saïkocaþ . ÷uno vçndam . ÷vobhavam iti saükùiptasàravyàkaraõam ..

#<÷auvanaü>#, klã, (÷van + aõ .) ÷uno bhàvaþ . ÷uno'patyam . iti saükùiptasàravyàkaraõam .. (÷unaþ samåhaþ . ÷van + %<khaõóikàdibhya÷ca .>% 4 . 2 . 45 . itya¤ . kukkurasamåhaþ . iti vyàkaraõam .. ÷uno màüsam . iti kà÷ikà . 6 . 4 . 133 ..)

#<÷auvastikaü>#, tri, (÷vo bhavam . ÷vas + %<÷vasastuñ ca .>% 4 . 3 . 15 . iti ñha¤a tuóàgama÷ca .) bhàvidinasthàyivastu . yathà -- àtmambharistvaü pi÷itairnaràõàü phalegrahãn haüsi vanaspatãnàm . ÷auvastikatvaü vibhavà na yeùàü vrajanti teùàü dayase na kasmàt .. iti bhaññau 2 sargaþ ..
     %<yeùàü vibhavàþ sampadaþ ÷auvastikatvaü bhàvidinasthitatvaü na vrajanti teùàü kasmànna dayase . ÷vobhavaþ ÷auvastikaþ ÷vaso bhavàrthe kaõvidhànàt kaõi manãùàditvàt tyàgamaþ dvàrasvaretium õittve vririti vriþ tvatau bhàve iti tvam .>% iti taññãkàü ..

#<÷auvàpadaü>#, tri, (÷vàpadasyedamiti . ÷vàpada + aõ . %<pàdàntasyànyatarasyàm .>% 7 . 3 . 9 . iti pakùe aic .) ÷vàpadasambandhi . ÷vàpada÷abdàt ùõapratyayena niùpannam . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (yathà, anargharàghave . 1 . 25 .
     %<kaccit kàntàrabhàjàü bhavati paribhavaþ ko'pi ÷auvàpado và pratyåhena kratånàü na khalu makhabhujo bhu¤jate và havãüùi ..>%)

#<÷auùkalaþ>#, puü, (÷uùkalaü paõyamasyeti . aõ .) ÷uùkamàüsasya paõakaþ . iti medinã ..

#<÷auùkalaþ>#, tri, (÷uùkalãmattãti . ÷uùkalã + aõ .) àmiùà÷ã . ityamaraþ .. matsyamàüsabhojana÷ãlaþ . àmiùaü a÷nàti àmiùà÷ã grahàdittvàõõin . ÷uùkalã ÷uùkamàüse syànmàüsamàtre'pi dç÷yate . tàmatti ÷auùkalaþ ùõaþ . tàlavyàdimårdhanyamadhyaþ . ÷uùkaü màüsaü làti iti ÷uùkalaþ praj¤àditvàt aõi ÷auùkalaþ . iti vidyàvinodaþ . ÷àùkalaþ iti pàñhaþ . iti svàmã . iti bharataþ ..

#<÷cuta># ir kùaraõe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø-akaø-señ .) dvautàlavyavargàdyayuktatàlavyàdã . ÷eùo'ntaþsthàdiyukta÷ca . nakàrajàvanusvàrapa¤camàvityàdiniyame'pyanayostàlavyàditvaü tadvacanasya vyabhicàrasåcanàrthaü tena culumpa lope ityàdãnàmoùñhyavarga÷eùopadhatvaü saïgacchate . tena kvipi saüyogàntalope culum ityàdi siddham . kintu dvau dantyàdã iti dhàtupradãpakramadã÷varau . tena ghçtaü ÷cotati iti ghçta÷cut tamàcaùñe iti ¤au ¤ãmaü÷ceti óitvàññilope ghçta÷cayati punaþ kvipi ¤erlope ghçtaska iti sthite saüyogàdeþ sasya lope ghçtak iti kecit .. ira, a÷cutat a÷cotãt . a÷cyutat a÷cyotãt . kùara iti àsecanaü kùaraõa¤ca . raktamà÷cyotati kùura iti . idaü kavacama÷cyotãditi . ni÷cyotante sutanukavarã bindavo yàvadete . iti màlatyàü gaõakçtànityatvam . iti durgàdàsaþ ..

#<÷cyuta># ir kùaraõe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø-akaø-señ .) dvau tàlavyavargàdyayuktatàlavyàdã . ÷eùo'ntaþsthàdiyukta÷ca . nakàrajàvanusvàrapa¤camàvityàdiniyame'pyanayostàlavyàditvaü tadvacanasya vyabhicàrasåcanàrthaü tena culumpa lope ityàdãnàmoùñhyavarga÷eùopadhatvaü saïgacchate . tena kvipi saüyogàntalope culum ityàdi siddham . kintu dvau dantyàdã iti dhàtupradãpakramadã÷varau . tena ghçtaü ÷cotati iti ghçta÷cut tamàcaùñe iti ¤au ¤ãmaü÷ceti óitvàññilope ghçta÷cayati punaþ kvipi ¤erlope ghçtaska iti sthite saüyogàdeþ sasya lope ghçtak iti kecit .. ira, a÷cutat a÷cotãt . a÷cyutat a÷cyotãt . kùara iti àsecanaü kùaraõa¤ca . raktamà÷cyotati kùura iti . idaü kavacama÷cyotãditi . ni÷cyotante sutanukavarã bindavo yàvadete . iti màlatyàü gaõakçtànityatvam . iti durgàdàsaþ ..

#<÷cyotaþ>#, puü, (÷cyotanamiti . ÷cyu + gha¤ .) pràghàraþ . ityamaraþ ..

#<÷ma>#, [n] klã, mukham . iti ÷ma÷ru÷abdañãkàyàü bharataþ .. (÷arãram . iti niruktiþ . 3 . 5 .. ÷avaþ . iti puràõam . asya pramàõaü ÷ma÷àna÷abde draùñavyam ..)

#<÷ma÷ànaü>#, klã, (÷manàü ÷avànàü ÷ànaü ÷ayanaü yatra . yadvà, ÷avànàü ÷ayanamiti . %<pçùodaràdãni yathopadiùñàni .>% 6 . 3 . 109 . iti ÷ava÷abdasya ÷màde÷aþ ÷ayana÷abdasyàpi ÷àna÷abda àde÷aþ .) ÷avadàhasthànam . tatpaparyàyaþ . pitçvanam 2 . ityamaraþ .. ÷atànakam 3 rudrà krãóaþ 4 dàhasaraþ 5 iti trikàõóa÷eùaþ .. anta÷ayyà 6 pitçkànanam 9 . iti jañàdharaþ .. * .. tasya vyutpattiryathà --
     %<÷ma÷abdena ÷avaþ proktaþ ÷ànaü ÷ayanamucyate .
     nirvacanti ÷ma÷ànàrthaü mune ÷abdàrthakovidàþ ..
     mahàntyapi ca bhåtàni pralaye samupasthite .
     ÷erate'tra ÷avà bhåtvà ÷ma÷ànantu tato bhavet ..>% mahà÷ma÷ànaü yathà --
     %<vàràõasãti vikhyàtà rudràvàsa iti dvijàþ .
     mahà÷ma÷ànamityevaü proktamànandakànanam ..>% iti ÷rãskànde kà÷ãkhaõóe 30 adhyàyaþ .. * ..
     %<utsave vyasane caiva durbhikùe ÷atru vigrahe .
     ràjadvàre ÷ma÷àne ca yastiùñhati sa bàndhavaþ ..>% iti càõakyam . 17 .. * .. ÷ma÷àne gatvà viùõuspar÷e doùo yathà -- varàha uvàca .
     %<÷ma÷ànaü yo naro gatvà asnàtvaiva tu màüspç÷et .
     mama doùàparàdhasya ÷çõu tattvena yat phalam ..
     jambuko jàyate bhåme varùàõàü nava pa¤ca ca .
     gçdhrastu saptavarùàõi jàyate khacare÷varaþ ..
     carantau mànuùaü màüsaü ubhau tau gçdhrajambu kau .
     pi÷àco jàyate tatra varùàõi nava pa¤ca ca ..
     tatastu kuõapocchiùñaü triü ÷addharùàõi khàdati .
     tato nàràyaõàcchru tvà dharaõã vàkyamabravãt ..
     etanme paramaü guhyaü lokanàtha janàrdana .
     paraü kautåhalaü deva nikhilaü vaktumarhasi ..
     ÷ma÷ànaü puõóarãkàkùa ã÷vareõa pra÷aüsitam .
     tatra kiü viguõaü deva pàvitre ÷ivabhàùite ..
     sa tatra ramate nityaü bhagavàüstu mahàdyutiþ .
     kapàlaü gçhya devo'tra dãptimantaü mahaujasam ..
     pra÷aüsita¤ca rudreõa bhavatà kiü vininditam .
     ÷ma÷àõaü padmapatràkùa rudrasya ca ni÷i priyam ..
     varàha uvàca .
     ÷çõu tattve na me devi idamàkhyànamuttamam .
     adyàpi te na jànanti anaghe ÷aüsitavratàþ ..
     kçtvà suduùkaraü karma sarvabhåtapatirharaþ .
     hatvà ca bàlavçddhàni tripure råpiõãþ striyaþ ..
     tena pàpena sambaddho na ÷aknoti viceùñitum .
     tata ã÷o mayà cokto vàkyameva sukhàvaham ..
     kimidaü tiùñhase rudra ka÷malena samàvçtaþ .
     tava caiva priyàrthàya yenàhamidamàgataþ ..
     tato mama vacaþ ÷rutvà labdhasaüj¤o mahe÷varaþ .
     uvàca madhuraü vàkyaü pàpasantaptalocanaþ ..
     tava viùõo prasàdena mayà tattripuraü hatam .
     nihatà dànavàstatra garbhiõya÷ca nipàtitàþ ..
     bàlavçddhà hatàstatra viùphuranto di÷o da÷a .
     tasya pàpasya doùeõa na ÷aknomi viceùñitum ..
     pranaùñayogamàya÷ca naùñe÷varya÷ca màdhava .
     kiü mayà viprakartavyameno'vasthena màdhava ..
     viùõo tattvena me bråhi ÷odhanaü pàpanà÷anam .
     yena vai kçtamàtreõa ÷ãghnaü mucyeta kilviùàta ..
     evaü cintàtmanastatra mayà rudrasya bhàùitam .
     kapàlamàlàü saügçhya samalaü gaccha ÷aïkara ..
     mamaivaü vacanaü ÷rutvà bhagavàn parame÷varaþ .
     uvàca màü punarvyaktaü màü bodhaya jagatpate ..
     kãdç÷aþ samalo viùõo yatra gacchàmahe vayam ..
     tatastasya vacaþ ÷rutvà ÷aïkarasya ya÷asvini .
     tatpàpa÷odhanàrthàya mayàvàsaü prabhàùitam ..
     ÷ma÷ànaü samalo rudra påtiko vraõagandhikaþ .
     svayaü tiùñhati vai tatra manujà vigataspçhàþ ..
     tatra gçhya kapàlàni rama tatraiva ÷aïkara .
     tatra varùasahasràõi divyànyeva dçóhavrataþ ..
     tato bhakùaya màüsàni pàpakùayacikãrùukaþ .
     hiüsyamànàni bhojyàni ye ca bhojyàstava priyàþ evaü sarvairgaõaiþ sàrdhaü rama tatra suni÷citaþ .
     pårõe varùasahasre tu sthitvà tvaü samale punaþ ..
     eùyasi svà÷ramaü puõyaü gautamasya mahàmuneþ .
     tatra j¤àsyasi càtmànaü à÷rame vidhisaüsthite ..
     prasàdàt gotamasyàtha bhavità gatakilviùaþ .
     evaü tasya varaü dattvà tatrai vàntaradhãyata ..
     rudro'pi bhramate tatra ÷ma÷àne pàpasaüvçte .
     evaü na rocate bhåme ÷ma÷ànaü me kadàcana ..
     yatra rudrakçtaü pàpaü sthitaü kila bhayàvaham .
     etatte kathitaü bhadre ÷ma÷ànaü me jugupsitam ..
     viùñvàpi kçtasaüskàro mama karmaparàyaõaþ .
     pràya÷cittaü pravakùyàmi yena ÷udhyati kilviùàt kçtvà caturthabhakùantu dinàni da÷a pa¤ca ca .
     àkà÷a÷ayanaü kuryàt ekabhaktaþ ku÷àstare ..
     prabhàte pa¤cagavyantu pàtavyaü karma÷odhanam .
     pramuktaþ sarvapàpebhyo mama lokàya gacchati ..>% iti vàràhe ÷ma÷ànaprave÷àparàdhapràya÷rittanàmàdhyàyaþ ..

#<÷ma÷ànakàlã>#, strã, (÷ma÷ànasya kàlã .) kàlikàvi÷eùaþ . atha ÷ma÷ànakàlã . taduktaü kàlãtantre .
     %<vàõãü moyàü tato lakùmãü kàmabãjamataþ param kàlike saüpuñatvena catuùkaü bãjamàlikhet ..
     ekàda÷àrõà deve÷i catuvargapradàyinã .. * ..>% asyà yantram .
     %<padmamaùñadalaü vçttaü tadbàhye dharaõãtalam .
     caturdvàrasamàyukta madhye målaü samàlikhet ..
     daleùvaùñasu vilekhet kavargàdyaùñavargakam .
     dharaõyàü vilisvedàdyaü catuùka¤ca catuùkake .
     pårvàdi uttarànta¤ca madhye devãü prapåjayet .. * ..>% asyàþ påjàkramaþ . pràtaþ kçtyàdipràõàyàmàntaü karma kçtvà çùyàdinyàsaü kuryàt yathà . ÷irasi bhçguçùaye namaþ . hçdi ÷ma÷ànakàkikàyai devatàyai namaþ . guhye vàgvãjàya namaþ . pàdayormàyà÷aktaye namaþ . sarvàïge kàmabãjakãlakàya namaþ . tataþ karàïganyàsau . aiü aïgaùñhàbhyàü namaþ . hrãü tarjanãbhyàü svàhà . ÷rãü madhyamàbhyàü vaùaña . klãü ànàmikàbhyàü huü . kàlike kaniùñhàbhyàü vauùañ . klãmàdivàgbhavàntaü karatalapçùñhàbhyàü phañ . evaü hçdayàdiùu .. * .. tato dhyànam .
     %<a¤janàdrinibhàü devãü ÷ma÷ànàlayavàsinãm raktanetràü muktake÷ãü ÷uùkamàüsàtibhairavàm ..
     piïgàkùãü vàmahastena madyapårõaü samàüsakam .
     sadyaþkçtta÷iro dakùahastena dadhatãü ÷ivàm .
     smitavaktràü sadà càmamàüsacarvaõatatparàm .
     nànàlaïkàrabhåùàïgãü nagnàü mattàü sadàsavaiþ ..
     evaü dhyàtvà japeddevãü ÷ma÷àne tu vi÷eùataþ .
     gçhe vàpi gçhastho'pi matsyamàüsaiþ subhojanaiþ .
     nagno bhåtvà mahàpåjàü kuryàdràtrau vi÷eùataþ .. * ..>% påjanantu dhyàtvà mànasaiþ saüpåjyàrghyasthàpanaü kuryàt . punardhyàtvà yathopacàraiþ saüpåjya patreùu bràhyàdikaü påjayet . tadvahirasitàïgàdikaü påjayet . asyàþ pura÷caraõaü ekàda÷alakùajapaþ . tathà ca .
     %<varõalakùaü japenmantraü tadda÷àüsena homayet .>% mantràntaram . tatraiva .
     %<kàmabãjaü samàlikhya kàlikàyai samàlikhet namo'ntena ca deve÷i saptàrõo manuruttamaþ .
     sarvàïge kàlikà devã anyat sarvantu pårvavat ..>% iti tantrasàraþ ..

#<÷ma÷ànavàsã>#, [n] puü, (÷ma÷àne vasatãti . vasa + õiniþ .) ÷ivaþ . yathà --
     %<kùetrapaþ kùetrapàla÷ca kùetraj¤aþ kùatriyo viràñ .
     ÷ma÷ànavàsau màüsà÷ã kharparà÷ã makhàntakçt ..>% iti vañukabhairavastotram .. * .. ÷ma÷àne vàsakartari, tri, . yathà . ÷avasambandhi vastràdikaü ÷ma÷ànavàsicaõóàlàdibhyo dadyàt iti ÷uddhitattvam ..

#<÷ma÷ànave÷mà>#, [n] puü, (÷ma÷ànaü ve÷ma yasya .) mahàdevaþ . iti hemacandraþ ..

#<÷ma÷ànavàsinã>#, strã, (÷ma÷àne vasati yà . vasa + õiniþ . ïãp .) kàlã . yathà --
     %<÷ma÷ànavàsinã saumyà ÷ivànã ÷ivavallabhà .>% iti kàlikà÷atanàmastotram ..

#<÷ma÷ànàlayavàsinã>#, strã, (÷ma÷ànàlaye ÷ma÷ànagçhe vasatãti . vasa + õiniþ . ïãp .) kàlã . yathà --
     %<ghoraràvàü mahàrodrãü ÷ma÷ànàlayavàsinãm .>% iti tantrasàre dakùiõakàlikà dhyànam ..

#<÷ma÷ru>#, strã, (÷ma mukhaü ÷rayati à÷rayatãti . ÷ma + ÷ri + %<÷mani ÷rayateróum .>% uõàø 5 . 28 . óun .) puümukhe vardhitaloma . ityamaraþ .. dàóã iti bhàùà .. puümukhe puruùàsye teùàü vçddhau satyàü talloma ÷ma÷ru ucyate . ÷manniti mukha nàmeti smutiþ ÷mani mukhe ÷råyate upalabhyate ÷ma÷ru nàmnàti óuþ ÷ma÷ru klãvamudantam . ÷ma mukhaü ÷rayati ÷manaþ ÷rayateróunniti óuni ÷ma÷ru nàntamityanye . iti bharataþ .. * .. tasya ÷rubhà÷ubhalakùaõaü yathà --
     %<nisnaü vaktramaputtràõàü kçpaõànà¤ca hrasvakam .
     saüpårõaü bhoginàü kàntaü ÷ma÷ra snigdhaü ÷ubhaü mçdu ..
     saühataü càsphu ñitàgraü rakta÷ma÷ru÷ca caurakaþ .
     raktàlpaparuùa÷ma÷rukarõàþ syuþ pàpamçtyavaþ ..>% iti gàruóe 66 adhyàyaþ .. * .. krodhàrtasyàvartanaü yathà -- màrkaõóeya uvàca .
     %<iti pratij¤àya tadà nariùyantasuto damaþ .
     kopàmarùavivçttàkùaþ ÷ma÷ru màvartya pàõinà ..
     hà hato'smãti pitaraü dhyàtvà daivaü vinindya ca .
     provàca mantriõaþ sarvànàninàya purohitam ..>% iti màrkaõóeyapuràõe ÷eùàdhyàyaþ .. * .. asya dhàraõaphalaü yathà . dànadharme .
     %<ke÷a÷ma÷ru dhàrayatàmagryà bhavati santatiþ .. *>% tasya kùaurakramo yathà . varàhapuràõam .
     %<÷ma÷ru karma kàrayitvà nakhacchedamanantaram .>% gobhilaþ .
     %<ke÷a÷ma÷rulomanakhàni vàpayãta ÷ikhàvarjama .>% iti ÷uddhitattvam ..

#<÷ma÷rumukhã>#, strã, (÷ma÷ru mukhe yasyàþ . ïãù .) ÷ma÷ru yuktà nàrã . tatpraryàyaþ . pàliþ 2 pàlã 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. poñà 4 . iti jañàdharaþ ..

#<÷mãla>#, nimiùaõe . itikavikalpadrumaþ .. (bhvàø paraø akaø-señ .) oùñhyavarga÷eùayuktaþ . ÷mãlati cakùuþ pakùmabhiràvçtaü syàdityarthaþ . iti durmàdàsaþ ..

#<÷yànaþ>#, tri, gataþ . ÷yaidhàtoþ ktapratyayena niùpannaþ .. ÷yàmaü, klã, (÷yaiïa gatau + %<iùiyudhãndhãti .>% uõàø 1 . 144 . iti mak .) maricam . sindhulavaõam . iti medinã ..

#<÷yàmaþ>#, tri, (÷yàyate mano yasmàt . ÷yai + mak .) kçùõaguõavi÷iùñaþ . (yathà, manuþ . 7 . 25 .
     %<yatra ÷yàmo lohitàkùo daõóa÷carati pàpahà .
     prajàstatra na muhyanti netà cet sàdhu pa÷yati ..>%) haridguõavi÷iùñaþ . ityamaraþ ..

#<÷yàmaþ>#, puü, (÷yai + mak .) prayàgasya vañaþ . (yathà raghuþ . 13 . 53 .
     %<tvayà purastàdupayàcito yaþ so'yaü vañaþ ÷yàma iti pratãtaþ .
     rà÷irmaõãnàmiva gàruóànàü sapadmaràgaþ phalito vibhàti ..>%) meghaþ . vçddhadàrakaþ . kokilaþ . kçùõavarõaþ . haridvarõaþ . iti medinã .. dhuståraþ . pãluvçkùaþ . ÷yàmàkaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. damanakavçkùaþ . gandhatçõam . iti vi÷vaþ .. * .. ÷yàmavaståni yathà -- kçùõàni ke÷avaþ sãricãraü candràïkaràhavaþ . vindhyà¤janàdrivçkùàhivanabhairavaràkùasàþ .. ÷ivakaõñhaghanadvaipàyanaràmadhana¤jayàþ . ÷anirdrupadajà kàlã kalikolayamàsuràþ .. ke÷akajjvalakastårãràjapaññavidårajam . viùakoùakuhå÷astràgurupàpatamoni÷àþ .. masãpaïkamadàmbhodhiyamunàdhåmakokilàþ . golàïgulàsyagu¤jàsye kaõñhaþ kha¤janakekinoþ .. ÷avalaü tàlatàpi¤jatilendãvaravallayaþ . rasavidbhåta÷çïgàrau kañàkùo'liþ kaõãnikà .. nãlã jambåphalaü mustà kàkakçtyàkukãrtayaþ . bhinna÷chàyà gajàïgàrakhalàntaþkaraõàdayaþ .. iti kavikalpalatàyàü 2 ÷leùastavake 4 kusumam ..

#<÷yàmakaü>#, klã, (÷yàma + saüj¤àyàü kan .) rohiùatçõam . iti ràjanirghaõñaþ .. (kçùõavarõe, tri . yathà, bçhatsaü hitàyàm . 61 . 8 .
     %<÷yàmakapuùpacitàïgo bhasmàruõasannibho vióàlàkùaþ ..>%)

#<÷yàmakaþ>#, puü, (÷yàmaü tadvarõaü akatãti . aka gatau + aõ . ÷akandhvàditvàt sàdhuþ .) ÷yàmàkaþ . iti hemacandraþ .. (÷årasya puttravi÷eùaþ . sa tu vasudevasya bhràtà . iti bhàgavatam . 9 . 24 . 29 ..)

#<÷yàmakaõñhaþ>#, puü, (÷yàmaþ kaõñho yasya .) mayåraþ . iti halàyudhaþ .. ÷ivaþ . pakùivi÷eùaþ . iti nãlakaõñha÷abdadar÷anàt ..

#<÷yàmakandà>#, strã, (÷yàmaþ kando yasyàþ .) ativiùà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷yàmakàõóà>#, strã, (÷yàmaþ kàõóo yasyàþ .) gaõóadårvà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷yàmagranthiþ>#, strã, (÷yàmo granthiryasya .) gaõóadårvà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷yàmapatraþ>#, puü, (÷yàmàni patràõi yasya .) tamàlavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<÷yàmalaþ>#, puü, (÷yàmavarõaþ astyasyeti . ÷yàma + %<sidhmàdibhya÷ca .>% 5 . 2 . 97 . iti lac .) kçùõavarõaþ . pippalaþ . itimedinã .. kçùõaguõavati, tri . ityamaraþ .. (yathà mukundamàlàyàm . 2 .
     %<jayatu jayatu megha÷yàmalaþ komalàïgo jayatu jayatu pçthvãbhàranà÷o mukundaþ ..>%)

#<÷yàmalacåóà>#, strã, (÷yàmalà cåóà yasyàþ .) gu¤jà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷yàmalatà>#, strã, (÷yàmà latà .) svanàmakhyàtalatà . tatparyàyaþ . yathà, ÷abdaratnàvalyàm .
     %<gopã gopà gopavallã sàrivolpalasàrivà .
     anantà ÷àrivà ÷yàmà hyaùñau ÷yàmalatàhvaye ..>% api ca .
     %<kàlapeùã mahà÷yàmà subhadrotpalasàrivà .
     dãrghamålà ca pàlindã masåravidalà ca sà ..>% iti ratnamàlà .. ràjanirghaõñoktaparyàyaguõau sàrivà÷abde draùñavyau

#<÷yàmalà>#, strã, pàrvatã . ÷yàmaü ÷rãkçùõaü làti dadàtãti vyutpattisiddhà . iti kecit .. a÷vagandhà . kañabhã . jambåþ . kastårã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷yàmalikà>#, strã, nãlã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷yàmalekùuþ>#, puü, (÷yàmalaþ kçùõavarõaþ ikùuþ .) kçùõekùuþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 5,147b]>@
#<÷yàmasundaraþ>#, puü, (÷yàmaþ sundara÷ca .) ÷rãkçùõaþ . yathà --
     %<yàvanti ca ÷arãràõi bhogàrhàõi mahàmune .
     pràkçtàni ca sarvàõi ÷rãkçùõavigrahaü vinà ..
     dhyàyante yoginasta¤ca ÷uddhaü jyotiþ svaråpiõam hastapàdàdirahitaü nirguõaü prakçteþ param ..
     vaiùõavàstaü na manyante tadbhaktà såkùmadar÷inaþ .
     kuto babhåva tajjyotiraho tejasvinaü vinà .
     jyotirabhyantare nityaü ÷arãraü ÷yàmasundaram ..>% iti brahmavaivarte gaõapatikhaõóe 41 adhyàyaþ .. * .. anyacca . ÷yàmasundara te dàsyaþ karavàma tavoditam . dehi vàsàüsi dharmaj¤a no cedràj¤e bruvàmahe .. iti ÷rãmàgavate da÷amaskandhe 22 adhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<dadar÷a ÷rãhariü brahmà ÷aïkara÷ca suraiþ saha vasantaü tanmadhyade÷e yathendraü tàrakàvçtam ..
     amålyaratnanirmàõasarvabhåùaõabhåùitam .
     kirãñinaü kuõóalinaü vanamàlàvibhåùitam ..
     ÷aïkhacakragadàpadmadhàriõa¤ca caturbhujam .
     navãnanãrada÷yàmasundaraü sumanoharam ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 14 adhyàyaþ ..

#<÷yàmà>#, strã, (÷yàmo varõo'styasyà iti . ac . ñàp .) ÷àrivauùadhã . aprasåtàïganà . priyaïguþ . vàgujiþ . yamunà . ràtriþ . kçùõatrivçtikà . nãlikà . iti medinã .. gugguluþ . somalatà . gundrà . kçùõà . ambikà . iti vi÷vaþ .. guóåcã . kastårã . vañapatrã . vandà . nãlapunarnavà . pippalã . haridrà . nãladårvà . tulasã . padmavãjam . gauþ . strã . chàyà . kçùõasàrivà . ÷iü÷apà . iti ràjanirghaõñaþ .. (nàrãvi÷eùaþ . yathà, bhaññiþ . 5 . 18 .
     %<yoùidvçndàrikà tasya dayità haüsanàdinã .
     dårvàkàõóamiva ÷yàmà nyagrodhaparimaõóalà ..>% tallakùaõaü yathà, taññãkàyàm .
     %<÷ãte sukhoùõasarvàïgã grãùme ca sukha÷ãtalà .
     taptakà¤canavarõàbhà sà strã ÷yàmeti kathyate ..>%) pakùivi÷eùaþ . ÷àmà iti bhàùà . tatparyàyaþ . varàhã 2 ÷akunã 3 kumàrã 4 durgà 5 devã 6 cañakà 7 kçùõà 8 potakã 9 pàõóavikà 10 vàmà 11 kàlikà 12 ÷itisimbinã 13 . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. ÷yàmàyà utpattiryathà,
     %<tataþ sà kàlikà devã yoganidrà jaganmayã .
     pårvatyaktasatãråpà janmàrthaü menakàü yayau ..
     samayasyànuråpeõa menakà jañhare ÷ivà .
     sambhåya ca samutpannà sà lakùmãriva sàgaràt ..
     vasantasamaye devã navamyàü mçgayogataþ .
     ardharàtrau samutpannà gaïgeva ÷a÷imaõóanàt ..
     tatastasyàntu jàtàyàü prasannà÷càbhavan di÷aþ .
     sànukålo vavau vàyurgambhãro gandhilaþ ÷ubhaþ ..
     babhåva puùpavçùñi÷ca toyavçùñiþ parà tathà .
     jajvalu÷càgnayaþ ÷àntà jagarju÷ca ghanà ghanam ..
     tasyàntu jàyamànàyàü sarvaü svàsthyamapadyata .
     tàntu dçùñvà yathàjàtàü nãlotpaladalànugàm ..
     ÷yàmàü sà menakà devã mudamàpàti harùità .
     devà÷ca harùamatulaü pràpustatra muhurmuhuþ ..
     tuùñuvustàmantarãkùe gandharvà÷càpsarogaõàþ .
     tàntu nãlotpaladala÷yàmàü himavataþ sutàm ..
     kàlãti nàmnà himavànàjuhàva kçte dine .
     bàndhàvàstu svasantànàü nàmnà tàü pàrvatãti ca .
     kàlãti ca tathà nàmnà kãrtità girinandinã ..>% iti kàlikàpuràõe 40 adhyàyaþ .. * .. atha ÷yàmàmantràþ . krãü krãü krãü håü håü hrãü hrãü dakùiõe kàlike krãü krãü krãü håü håü hroü hrãü svàhà . yathà, kàlãtantre .
     %<kàmatrayaü vahnisaüsthaü ratibindusamanvitam .
     kårcayugmaü tathà lajjàyugalaü tadantaram ..
     dakùiõe kàlike ceti pårvabãjàni coccaret .
     ante vahnibadhåü dadyàt vidyà ràj¤ã prakãrtità ..>% manvarthamàha yàmale .
     %<kakàràjjalaråpatvàt kevalaü mokùadàyinã .
     jvalanàrõasamàyogàt sarva tejomayã ÷ubhà .
     màyàtrayeõa deve÷i sçùñisthityantakàriõã ..
     bindånàü niùphalatvàcca kaivalyaphaladàyinã .
     vãjatrayà ÷àmbhavã sà kevalaü j¤ànacitkalà ..
     ÷abdabãjadvayenaiva ÷abdarà÷iprabodhinã .
     lajjàbãjadvayenaiva sçùñisthityantakàriõã ..
     sambodhanapadenaiva sadà sannidhikàriõã .
     svàhayà jagatàü màtà sarvapàpapraõà÷inã ..>% asyàþ påjàprayogaþ . pràtaþkçtyàdikaü kçtvàü mantràcamanaü kuryàt . yathà --
     %<kàlikàbhiþ stribhiþ pãtvà kàlyàdibhirupaspç÷et .
     dvàbhyàmoùñhau dvirunmçjya cakena kùàlayet karam ..
     mukhaghràõekùaõa÷rotranàbhyuraskaü bhujau kramàt .
     àcamyaivaü bhavet kàlã vatsaràttàü prapa÷yati ..>% kaü ÷iraþ . tadyathà . krãmiti triràcàmet . oü kàlyai namaþ kapàlinyai namaþ iti oùñhau dvirunmçjet . oü kullàyai namaþ iti karaü kùàlayet . oü kurukullàyai namaþ iti mukhe . oü virodhinyai namaþ iti dakùiõanàsàyàm . oü vipracittàyai namaþ iti vàmanàsàyàm . oü ugràyai namaþ oü ugraprabhàyai namaþ iti netrayoþ . oü dãptàyai namaþ oü nãlàyai namaþ iti ÷rotrayoþ . oü ghanàyai namaþ iti nàbhau . oü valàkàyai namaþ iti vakùasi . oü màtràyai namaþ iti ÷irasi . oü mudràyai namaþ oü mitàyai namaþ ityaüsayoþ . iti mantràcamanam . * . tato bhåta÷uddhyantaü vidhàya màyàbãjena yathàvidhi pràõàyàmatrayaü kuryàt .. * .. çùyàdinyàsaþ . yathà . asya mantrasya bhairava çùiruùõik chando dakùiõakàlikà devatà hrãü bãjaü håü ÷aktiþ krãü kãlakaü puruùàrthacatuùñayasiddhyarthe viniyogaþ . tathà ca kàlãkrame .
     %<kãlakaü càdyabãjaü syàt caturvargaphalapradam .>% ÷irasi vairavàya çùaye namaþ . mukhe uùõikachandase namaþ . hçdi dakùiõakàlikàyai devatàyai namaþ . guhye hrãü bãjàya namaþ . pàdayoþ håü ÷aktaye namaþ . sarvàïge krãü kãlakàya namaþ .. tataþ karàïganyàsau . taduktaü kàlãtantre .
     %<aïganyàsakaranyàsau yathàvadabhidhãyate .
     bhairavo'sya çùiþ proktaþ uùõik chanda udàhçtam .
     devatà kàlikà proktà lajjàbãjantu bãjakam ..
     kãlakaü càdyabãjaü syàccaturvargaphalapradam ..
     ÷akti÷ca kårcabãjaü syàdaniruddhà sarasvatã .
     kavitvàrthe niyogaþ syàdityàdi tena màyayà ..>% ùaóaïganyàsaþ .
     %<ùaódãrghabhàjà bãjena praõavàdyena kalpayet .>% vãratantre'pi .
     %<dãrghaùañkayutàdyena praõavàdyena kalpayet .>% iti và . tañyathà . oü kràü aïgaùñhàbhyàü namaþ . oü krãü tarjanãbhyàü svàhà . oü kråü madhyamàbhyàü vaùañ . oü kraiü anàmikàbhyàü huü . oü krauü kaniùñhàbhyàü vauùañ . oü kraþ karatalapçùñhàbhyàü phañ . evaü hçdayàdiùu . oü kràü hçdayàya namaþ ityàdi . evaü oü hràü aïguùñhàbhyàü namaþ ityàdi và .. * .. tato varõanyàsaþ . aü àü iü ãü uü åü çü éü ëü íü namaþ iti hçdaye . eü aiü oü auü aü aþ kaü khaü gaü ghaü namaþ iti dakùiõabàhau . ïaü caü chaü jaü jhaü ¤aü ñaü ñhaü óaü óhaü namaþ . iti vàmabàhau . õaü taü thaü daü dhaü naü paü phaü baü bhaü namaþ iti dakùiõapàde . maü yaü raü laü vaü ÷aü ùaü saü haü vvaü kùaü namaþ iti vàmapàde . viråpàkùamate sabindurayaü nyàsaþ . yathà vãratantre . aü àü iü ãü uü åü çü éü ëü íü vai hçdaye nyasedityàdi . punarnirbinduryathà . a à i ã u å ç é ë í vai hçdayaü spç÷edityàdi . kintu sabindån và nyasedetàn nirbindån vàtha varõakàn ityàcàryaparigçhitabhairavãyavàkyàt ubhayameva yuktam .. * .. atha ùoóhànyàsaþ . taduktaü vãratantre . kevalàü màtçkàü kçtvà màtçkàü tàrasaüpuñàm . màtçkàpuñitaü tàraü nyaset sàdhakasattamaþ .. ÷rãbãjapuñitàü tàntu màtçkàpuñitantu tat . kàmena puñitàü devoü tatpuñaü kàmameva ca .. ÷aktyà ca puñitàü devãü ÷akti¤ca tatpuñàü nyaset . koü dvandva¤ca punarnyastvà ç-é-ë-í-¤ca pårvavat
     %<målena puñitàü devãü tatpuñaü mantrameva ca ..
     anulomavilomena nyastvà mantraü yathàvidhi .
     målenàùña÷ataü kurvyàdvyàpakaü tadanantaram ..>% yathà oü aü oü evaü màtçkàpuñitatàram . evaü ÷rãbãjapuñitàü tàm . tatpuñitaü ÷rãbãjam . evaü kàmena puñitàü màtçkàm . màtçkàpuñitaü kàmam . evaü ÷aktyà puñitàü màtçkàü màtçkàpuñitàü ÷aktiü nyaset . tathà krãü dvandva¤ca ç-éë-í-¤ca pårvavat . tatpuñitàü màtçkàü nyaset màtçkàpuñita¤ca tat . mantrapuñitàü màtçkàü tatpuñitaü manum . punaranulomavilomena kevalaü màtçkàsthàne nyasya målenàùña÷atena vyàpakaü kuryàt ayaü nyàsastàràyà api kàryaþ .
     %<iti gupte na durgàyà aïgaùoóhàþ prakãrtitàþ .
     tàràyàþ kàlikàyà÷ca unmukhà÷ca tathàpare ..
     etasmin nyàmavarye ca sarvaü pàpaü praõa÷yati ..>% tatastattvanyàsaþ . yathàmålaü trikhaõóaü vidhàya prathamakhaõóànte oü àtmatattvàya svàheti pàdàdinàbhiparyantam . dvitãyakhaõóànte oü vidyàtattvàya svàhà iti nàbhyàdihçdayàntam . tçtãyakhaõóànte oü ÷ivatattvàya svàhà iti hçdayàdi÷iraþparyantaü nyaset . taduktaü svatantre .
     %<målavidyàtrikhaõóànte praõavàdyairyathàvidhi .
     àtmavidyà ÷ivaistattvaistattvanyàsaü samàcaret ..>% atha vãjanyàsaþ . taduktaü kumàrãkalpe .
     %<brahmarandhe bhruvormadhye lalàñe nàbhide÷ake .
     guhye vaktre ca sarvàïge saptabãjaü kramànnyaset ..>% yathà àdyabãjaü brahmarandhre dvitãyabãjaü bhråmadhye tçtãyabãjaü lalàñe caturthabãjaü nàbhau pa¤camabãjaü guhye ùaùñhabãjaü vaktre saptamabãjaü sarvàïge . etattrayaü kàmyam .. * .. tato målena saptadhà vyàpakanyàsaü kçtvà yathàvidhi mudràü pradar÷ya dhyàyet . yathà kàlãtantre .
     %<karàlavadanàü ghoràü muktake÷ãü caturbhujàm .
     kàlikàü dakùiõàü divyàü muõóamàlàvibhåùitàm sadya÷chinna÷iraþkhaïgavàmàdhordhakaràmbujàm .
     abhayaü varada¤caiva dakùiõordhvàdhaþpàõikàm ..
     mahàmeghaprabhàü ÷yàmàü tathà caiva digambarãm .
     kaõñhàvasaktamuõóàlãgaladrudhiracarcitàm ..
     karõàvataüsatànãta÷avayugmabhayànakàm .
     ghoradaüùñràü karàlàsyàü pãnonnatapayodharàm ..
     ÷avànàü karasaüghàtaiþ kçtakà¤cãü hasanmukhãm .
     sçkkadvayagaladraktadhàràvisphuritànanàm ..
     ghoraràvàü mahàraudrãü ÷ma÷ànàlayavàsinãm .
     bàlàrkamaõóalàkàralocanatritayànvitàm ..
     danturàü dakùiõavyàpimuktàlambikacoccayàm .
     ÷avaråpamahàdevahçdayoparisaüsthitàm ..
     ÷ivàbhirghoraràvàbhi÷caturdikùu samanvitàm .
     mahàkàlena ca samaü viparãtaratàturàm ..
     sukhaprasannavadanàü smerànanasaroruhàm .
     evaü sa¤cintayet kàlãü savvakàmàrthasiddhidàm .. * ..>% ÷avayurameti ghorabàõàvataüseti pretakarõàvataüseti ca . ÷akuntapakùasaüyuktabàõakarõavibhåùitàmiti vigatàsuki÷oràbhyàü kçtakarõàvataüminãmitica dar÷anàdubhayameva pàñhaþ .. * .. dhyànàntaraü svatantre
     %<a¤janàdrinibhàü devãü karàlavadanàü ÷ivàm .
     muõóamàlàvalãkãrõàü muktake÷ãü smitànanàm ..
     mahàkàlahçdambhojasthitàü pãnapayodharàm .
     viparãtaratàsaktàü ghoradaüùñràü ÷ivaiþ saha ..
     nàgayaj¤opavãtàóhyàü candràrdhakçta÷ekharàm .
     sarvàlaïkàrayuktà¤ca muõóamàlàvibhåùitàm ..
     mçtahastasahasraistu baddhakà¤cãü digaü÷ukàm .
     ÷ivàkoñisahasrestu yoginãbhirviràjitàm ..
     raktapårõamukhàmbhojàü madyapànapramattikàm .
     vahnyarka÷a÷inetrà¤ca raktavisphuritànanàm ..
     vigatàsuki÷oràbhyàü kçtakarõàvataüsinãm .
     kaõñhàvasaktamuõóàlãgaladrudhiracarcitàm ..
     ÷ma÷ànavahnimadhyasthàü brahmake÷avavanditàm .
     sadyaþkçtta÷iraþkhaïgavaràbhãtikaràmbujàm ..>% dhyànàntaraü rahasye . yathà --
     %<÷avàråóhàü mahàbhãmàü ghoradaüùñràü hasanmukhãma .
     caturbhujàü khaïgamuõóavaràbhayakarà paràm ..
     muõóamàlàdharàü devãü lalajjihvàü digambarãm .
     evaü sa¤cintayet kàloü ÷ma÷ànàlayavàsinãm ..>% evaü dhyàtvà mànasaiþ sampåjya ÷aïkhasthàpanaü kuryàt yathà . svavàme bhåmau håïkàragarbhaü trikoõaü vilikhya arghyapàtraü saüsthàpya målena ÷uddhajalàdinà . ÷aïkhàdipàtramàpårya gandhàdikaü dattvà oü gaïge cetyàdinà tãrthamàvàhya maü vahnimaõóalàya da÷a kalàtmane namaþ ityàdhàram . aü såryamaõóalàya dvàda÷akalàtmane namaþ iti ÷aïkham . uü somamaõóalàya ùoóaùakalàtmane namaþ iti jalaü sampåjya . oü hràü hçdayàya namaþ . oü hrãü ÷irase svàhà . oü hråü ÷ikhàyai vaùañ . oü hraiü kavacàya håü ityagnã÷àsuravàyuùu . agre oü hrauü netratrayàya vauùañ . caturdikùu oü hraþ astràya phañ . ityabhyarcya tadupari matsyamudrayàcchàdya målaü da÷adhà japtvà dhenumudrayà amçtãkçtya astreõa saürakùya bhåtinãyonimudre pradar÷ya tajjalaü ki¤cit prokùaõãpàtre niþkùipya målena tenodakenàtmànaü påjopakaraõa¤càbhyukùya pãñhapåjàmàrabhet .. * .. asyàþ påjàyantram . àdau binduü svabãjaü bhuvane÷ã¤ca vilikhya tatastrikoõaü tadvàhye trikoõacatuùñayaü vçttamaùñadalaü padmaü punarvçttaü caturdvàràtmakaü bhågçhaü likhet . taduktaü kàlãtantre .
     %<àdau trikoõamàlikhya trikoõaü tadvahirlikhet tato vai vilikhenmantrã trikoõatrayamuttamam ..
     tato vçttaü samàlikhya likhedaùñadalaü tataþ .
     vçttaü vilikhya vidhivallikhedbhåpuramekakam ..>% kumàrãkalpe . madhye tu baindavaü cakraü bãjamàyàvibhåùitam .. iti .. * .. atra vi÷eùàdhàro muõóamàlàyàm .
     %<tàmrapàtre kapàle và ÷ma÷ànakàùñhanirmite .
     ÷anibhãmadine vàpi ÷arãre mçtasambhave ..
     svarõe raupye 'tha lauhe và cakaü kàryaü vidhànataþ ..>% yantràntaramàha tantre .
     %<÷aktyagnibhyà¤ca ùañkoõaü ÷aktibhi÷ca navàtmakam padme vasudale bhåmipu÷caturdvàrasaüyuteti .. * ..
     pãñhapåjàü tataþ kuryàdàdhàra÷aktipårvakam .
     prakçtiü kamañha¤caiva ÷eùaü pçthvãü tathaiva ca ..
     sudhàmbadhiü maõidvãpaü cintàmaõigçhaü tathà .
     ÷ma÷ànaü pàrijàta¤ca tanmåle ratnavedikàm ..
     tasyopari maõeþ pãñhaü nyaset sàdhakasattamaþ .
     caturdikùu munãn devàn ÷ivà÷ca ÷avamuõóakàn ..>% dharmàdyadharmàdãü÷ce tyàdi hrãü j¤ànàtmane namaþ ityuntaü saüpåjya ke÷areùu pårvàdikrameõa påjayet .
     %<icchà j¤ànà kriyà caiva kàminã kàmadàyinã ..
     ratã ratipriyà nandà madhye caiva manonmanã ..>% sarvatra praõavàdinamo'ntena påjayet . tadupari hasauþ sadà÷ivamahàpretapadmàsanàya namaþ .. * .. tataþ punardhyàtvà puùpà¤jalàvànãya målamantrakalpitamårtàvàvàhayet .
     %<oüdeve÷i bhaktisulabhe parivàrasamanvite .
     yàvattvàü påjayiùyàmi tàvat tvaü susthirà bhava ..>% tato målamuccàrya amukãdevi ihàvaha iha tiùñha iha sannidhehi iha sannirudhyasva iha sannihità bhava . tataþ håmityavaguõñhya aïgamantraiþ sakalãkçtya dhenumudrayà amçtãkçtya paramãkaraõamudrayà paramãkçtya bhåtinyàkarùiõãyonimudràþ pradar÷ya pràõapratiùñhàü vidhàya målena pàdyàdibhiþ påjayet . tato målamuccàrya etat pàdya mamukadevatàyai namaþ . evamardhyaü svàhà . àcamanãyaü svadhà . snànãyaü nivedayàmi . punaràcamanãyaü svadhà . eùa gandho namaþ . etàni puùpàõi vauùañ . tato målena pa¤ca puùpà¤jalãn dattvà dhåpadãpau dadyàt . vanaspatãtyàdi pañhan målamuccàrya eùa dhåpo namaþ . dãpamantrastu .
     %<suprakà÷o mahàdãpaþ sarvatastimiràpahaþ .
     sabàhyàbhyantaraü jyotirdãpo'yaü pratigçhyatàm ..>% målamuccàrya eùa dãpo namaþ . tataþ oü jayadhvanimantramàtaþ svàhà iti ghaõñàü saüpåjyavàma hastena tàü vàdayan nãcairdhåpaü dattvà dçùñiparyantaü dãpaü dadyàt . tato målena puùpà¤jalitrayaü dattvà yathopapannaü naivedyaü dattvà àvaraõapåjàü kuryàt .. ÷rãamukãdevi àvaraõaü te påjayàmi ityàj¤àü gçhãtvà ke÷areùvagnyàdikoõeùu oü hràü hvadayàyanamaþ . oü hrãü ÷irase svàhà . oü håü ÷ikhàyai vaùañ . oühraiü kavacàya håü . oührauü netratrayàya vrauùañ . caturdikùu oü hraþ astràya phañ . bahiþùañkoõe oü kàlyai namaþ . sarvatra praõavàdinamo'ntena kapàlinyai kullàyai kurukullàyai virodhinyai vipracittàyai ugràyai ugraprabhàyai dãptàyai ityantastryasne . oünãlàyai namaþ evaü dhanàyai valàkàyai iti dvitãyatryasre . evaü màtràyai mudràyai mitàyai iti tçtãyatryasre .
     %<sarvàþ ÷yàmà asikarà muõóamàlàvibhåùitàþ tarjanãü vàmahastena dhàrayantyaþ ÷ucismitàþ ..
     digambaryo hasanmukhyaþ svasvavàhanabhåùitàþ ..>% evaü dhyàtvàrcayet .. * .. tato'ùñapatreùu pårvàdikrameõa oü bràhmyai namaþ . evaü nàràyaõyai màhe÷varyai càmuõóàyai kaumàryai aparàjitàyai vàràhyai nàrasiühyai età gandhàdibhiþ påjayet . patràgre asitàïgàdibhairavàn påjayet . tato målena puùpà¤jalitrayaü dattvà pàdyàdinà mahàkàlaü påjayet .. * .. tasya dhyànam .
     %<mahàkàlaü yajeddevyà dakùiõe dhåmravarõakam .
     bibhrataü daõóakhadçàïgau daüùñràbhãmamukhaü ÷i÷um ..
     vyàghracarmàvçtakañiü tundilaü raktavàsasam .
     trinetraü muktake÷a¤ca muõóamàlàvibhåùitam ..
     jañàbhàralasaccandrakhaõóamugraü jvalannibham ..>% tathà ca kumàrãkalpe .
     %<devyàstu dakùiõe bhàge mahàkàlaü prapåjayet .>% håü kùrauü yàü ràü làü vàü àü kroü mahàkàlabhairava sarvavighnànnà÷aya nà÷aya hrãü ÷rãü phañ svàhà ityanena pàdyàdibhiràràdhyatristarpayitvà målena devãü pa¤copacàraiþ påjayet . tathà ca kàlãtantre .
     %<mahàkàlaü yajedyatnàt pa÷càddevãü prapåjayet .>% kàlãkalpe .
     %<kavacaü kùrauü samudvçtya yàü ràü làü vàü àü ca krontataþ .
     mahàkàlabhairaveti sarvavighnànnà÷ayeti ca ..
     nà÷ayeti punaþ procya màyàü lakùmãü samuddharet .
     phañ svàhayà samàyukto mantraþ sarvàrthasàdhakaþ ..>% tato devãü dhyàtvà yathà÷akti japtvà guhye tyàdinà vàmahaste japaü samarpya àtmasamarpaõaü kuryàt . tataþ stutvà pradakùiõãkçtya aùñàïgapraõàmaü kçtvà ÷rãjaganmaïgalaü nàma kavacaü pañhet .. * .. tata àvaraõadevatà devyaïge vilopya saühàramudrayà amukãdevã kùamasveti visçjya tattejaþpuùpeõa samaü svahçdyàropayet .
     %<uttare ÷ikhare devi bhåmyàü parva tavàsini .
     brahmayonisamutpanne gaccha devi mamàntaram ..>% iti mantreõa .. * .. tatastannaivedyaü ki¤ciducchiùñacàõóàlinyai namaþ ityai÷ànyàü di÷i dattvà ÷eùamiùñebhyo dattvà ki¤cit svãkçtya pàdodakaü pãtvà nirmàlyaü ÷irasi vidhçtya yathecchaü viharet .. * .. tato yantralepaü vàmahaste kçtvà savyahastakaniùñhayà màyàbãjaü vilikhya tayà tilakaü kuryàt . tathà tra .
     %<vàme kçtvà yantralepaü màyàü savyakaniùñhayà .
     vilikhya tilakaü kuryàt mantreõànena sàdhakaþ ..
     oü yaü yaü spç÷àmi pàdena yo màü pa÷yati cakùuùà .
     sa eva dàsatàü yàtu ràjàno duùñadasyavaþ ..>% japakàle tu karpårayuktà jihvà kàryà .
     %<karpåràóhyà sadà jihlà kartavyà japakarmaõi .>% iti vi÷vasàravàkyàt iyaü kàmyajapa iti tattvam . tatomålenàùñottara÷atàbhimantritaü puùpaü candana¤ca dhçtvà trailokyaü va÷amànayet .
     %<sarvasiddhiyuto bhåtvà bhairavo vatsaràdbhavet .>% asya pura÷caraõaü lakùadvayajapaþ . tathà ca kàlãtantre .
     %<lakùamekaü japenmantraü haviùyà÷ã divà ÷uciþ .
     ràtrau tàmbålapåràsyaþ ÷ayyàyàü lakùamànataþ ..>% vyavasthàmàha svatantre .
     %<divà lakùaü ÷ucirbhåtvà haviùyà÷ã japennaraþ ..>% tatastu tadda÷àü÷ena homayet haviùà priye .. atràïgasya kàlàntaramàha nãlasàrasvate .
     %<lakùamekaü japenmantraü haviùyà÷ã divà ÷uciþ .
     a÷uci÷ca tathà ràtrau lakùamekaü tathaiva ca ..>% %<da÷àü÷aü homayenmantrã tapayedabhiùecayet .>% iti sàmpradàyikàþ . vastutastu . kumàrãkarape . lakùamekaü japedvidyàü haviùyà÷ã divà ÷uciþ . ràtrau tàmbålapåràsyaþ ÷ayyàyàü lakùamànataþ .. ràtrijape tu kàlo muõóamàlàyàm .
     %<gate tu prathame yàme tçtãyapraharàvadhi .
     ni÷àyàstu prajaptavyaü ràtri÷eùe japenna tu ..
     evaü lakùadvayaü japtvà tadda÷àü÷ena mantravit .
     ayutaü homayeddevi divàràtrivibhedataþ ..>% tena divà lakùaü japtvà taddà÷àü÷aü homaü kuryàt . ràtrau lakùaü japtvà tadda÷àü÷aü homaü kuryà diti rahasyàrthaþ .
     %<dvijàtãnà¤ca sarveùàü divà vidhirihocyate .
     ÷ådràõà¤ca tathà proktaü ràtràviùñaü mahàphalam ..>% anyatra ca .
     %<divaiva prajapenmantraü na tu ràtrau kadàcana .. * ..>% atha mantrabhedàþ . krãü . 1 . krãü krãü krãü . 3 . anayoþ påjàprayogaþ sarvaü pårvavat . dhyànaü siddhe÷varatantre .
     %<÷avàråóhàü mahàbhãmàü ghoradaüùñràü varapradàm ..
     hàsyayuktàü trinetrà¤ca kapàlakartçkàkaràm ..
     muktake÷ãü lalajjihvàü pibantãü rudhiraü muhuþ .
     caturbàhuyutàü devãü varàbhayakaràü smaret ..>% anayoþ pura÷caraõaü lakùajapaþ .. * .. oü hrãü hrãü håü håü krãü krãü krãü dakùiõe kàlike krãü krãü krãü håü håü hrãü hrãü . 21 . asyàþ påjàdikaü dakùiõàvat kàryam . pura÷caraõaü lakùajapaþ .. * .. oü hrãü hrãü håü håü krãü krãü krãü dakùiõe kàlike krãü krãü krãü håü håü hrãü hrãü svàhà . 23 .. * .. hrãü hrãü håü håü krãü krãü krãü dakùiõe kàlike krãü krãü krãü håü håü hrãü hrãü svàhà . 22 .. * .. hrãü hrãü håü håü krãü krãü krãü dakùiõe kàlike krãü krãü krãü håü håü hrãü hràü 20 . dhyànapåjàdikaü dakùiõàvat .. * .. krãü krãü kråü . 3 .. * .. oü hrãü krãü me svàhà . 6 asyàþ påjàprayogaþ . asya bhairava çùirviràñ cchandaþ siddhakàlã brahmaråpà bhuvane÷varã devatà nijabãjaü bãjaü lajvàbãjaü ÷aktiþ . varõanyàsàdi dakùiõàvat . dhyànantu .
     %<khaïgàdbhinnendukhaõóasravadamçtarasàplàvitàïgã trinetrà .
     savye pàõau kapàlodgaladasçjamatho muktake÷ã pibantã .
     digvastràbaddhakà¤cãmaõimayamukuñàdyairyutàü dãptajihvà pàyànnãlotpalàbhà ravi÷a÷ivisatkuõóalàlãóhapàdà ..>% evaü dhyàtvà dakùiõàvat sarvaü kàryam . pu÷caraõantu ekaviü÷atisahasrajapaþ .. * .. krãü hrãü hrãü 3 .. * .. krãü krãü krãü svàhà . 5 .. * .. krãü krãü krãü phaña svàhà . 6 .. * .. krãü krãü krãü krãü krãü krãü svàhà . 8 .. * .. aiü namaþ . krãü aiü namaþ . krãü kàlikàyai svàhà . 14 .. * .. etasyàþ påjàprayogaþ . asya dakùiõà mårtiçùiþ paükticchandraþ kàlikà devatà . dhyànantu
     %<caturbhujà kçùõavarõà muõóamàlàvibhåùità .
     khaïga¤ca dakùiõe pàõau bibhratãndãvaradvayam ..
     kartç¤ca kharpara¤caiva kramàdvàmena bibhratã .
     dyàü likhantãü jañàmekàü bibhratã ÷irasàdvayã ..
     muõóamàlàdharà ÷ãrùe grãvàyàmatha càparàm .
     vakùasà nàgahàra¤ca bibhratã raktalocanà ..
     kçùõavastradharà kañhyàü vyàghràjinasamannità .
     bàmapàdaü ÷avahçdi saüsthàpya dakùiõaü padam ..
     vilàpya siühapçùñhe tu lelihànà ÷avaü svayam .
     sàññahàsà mahàghoraràvayuktà subhãùaõà ..>% dhyànamevaü anyat sarvaü dakùiõàvat . pura÷caraõaü lakùadvayajapaþ . anyàsàü mantravarõasaükhyalakùajapaþ .. * .. krãü hrãü hrãü dakùiõe kàlike svàhà .. 11 .. krãü håü hrãü dakùiõe kàlike phañ . 10 .. * .. krãü krãü håü håü hrãü hrãü dakùiõe kàlike krãü krãü håü håü hrãü hrãü svàhà . 20 etàsàü dakùiõà mårtiçùiþ paükticchando dakùiõa kàlikà devatà . anyat sarvaü dakùiõàvat .. * .. krãü svàhà 3 . bhairavo'sya çùiþ .. * .. krãü krãü håü håü hrãü hrãü svàhà . 8 .. * .. krãü håü hrãü svàhà . 5 . asya pa¤cavaktra çùiþ .. * .. krãü krãü krãü håü håü hrãü hrãü svàhà . 9 .. * krãü dakùiõe kàlike svàhà . 9 .. * .. krãü .. håü hrãü krãü håü hrãü svàhà . 8 .. * .. krãü .. krãü krãü hrãü hrãü håü håü krãü krãü krãü hrãü hrãü håü håü svàhà . 16 .. * .. namaþ aiü krãü krãü kàlikàyai svàhà . 11 .. * .. namaþ àü àü kroü kroü phañ svàhà kàli kàli håü . 14 .. * .. etàsàü çùyàdikaü påjàdika¤ca dakùiõàvat . pura÷caraõaü lakùajapaþ .. * .. atha guhyakàlikàmantràþ . krãü krãü krãü håü håü hrãü hrãü guhye kàlike krãü krãü krãü håü håü hrãü hrãü svàhà . 21 .. * .. krãü håü hrãü guhye kàlike krãü krãü håü håü hrãü hrãü svàhà . 16 .. * .. krãü krãü krãü håü håü hrãü hrãü guhye kàlike svàhà . 14 .. * .. krãü håü hrãü guhye kàlike håü håü hrãü hrãü svàhà . 14 .. * .. krãü håü hrãü dakùiõe kàlike håü håü hrãü hrãü svàhà . 15 .. * .. håü hrãü guhye kàlike krãü krãü håü håü hrãü hrãü svàhà 15 .. * .. krãü guhye kàlike krãü svàhà . 9 .. * .. krãü dakùiõe kàlike krãü svàhà . 10 .. * .. etàsàü sarvaü pårvavat . balimantrastu . ehye hi jaganmàtarjagatàü janani gçhõa gçhõa mama baliü siddhiü dehi dehi ÷atrukùayaü kuru kuru kråü kråü hrãü hrãü phañ phañ oükàli kàyai namaþ phañ svàhà .. * .. yadvà guhyakàlyà ayaü mantraþ . ehyehi guhyakàli mama baliü gçhõa gçhõa mama ÷atran nà÷aya nà÷aya khàdaya khàdaya sphu ra sphu ra chindhi chindhi siddhiü dehi dehi kråü phañ svàhà .. * .. atha bhadrakàlyàdimantràþ krãü krãü krãü håü håü hrãü hrãü bhadrakàlyai krãü krãü krãü håü håü hraü hraü svàhà . 20 . * .. krãü krãü krãü håü håü hrãü hrãü ÷ma÷ànakàli krãü krãü krãü håü håü hrãü hrãü svàhà . 21 .. * .. krãü krãü krãü håü håü hrãü hrãü mahàkàli krãü krãü krãü håü håü hrãü hrãü svàhà . 20 .. * .. etàsàü påjàdikaü dakùiõàvat . dhyànantu .
     %<mahàmeghaprabhàü devãü kçùõavastrapidhàyinãm .
     lalajjihvàü ghoradaüùñràü koñaràkùãü hasanmukhãm ..
     nàgahàralatopetàü candràrdhakçta÷ekharàm .
     dyàü likhantãü jañàmekàü lelihànàü ÷avaü svayam ..
     nàgayaj¤opavãtàïgãü nàga÷ayyàniùeduùãm .
     pa¤cà÷anmuõóasaüyuktavanamàlàü mahodarãm ..
     sahasraphaõasaüyuktamanantaü ÷irasopari .
     caturdikùu nàgaphaõàveùñitàü guhyakàlikàm ..
     takùakasarparàjena vàmakaïkaõabhåùitàm .
     anantanàgaràjena kçtadakùiõakaïkaõàm ..
     nàgena rasanàhàrakalpitàü ratnanåpuràm .
     vàme ÷ivasbaråpantaü kalpitaü vatsaråpakam ..
     dvibhujàü cintayeddevãü nàgayaj¤opavãtinãm .
     naradehasamàbaddhakuõóala÷rutimaõóitàm ..
     prasannavadanàü saumyàü navaratnavibhåùitàm .
     nàradàdyairmunigaõaiþ sevitàü ÷ivamohinãm .
     sàññahàsàü mahàbhãmàü sàdhakàbhãùñadàyinãm ..>% guhyakàlã ityupalakùaõam .. * .. bhadrakàlãmantràntaram .
     %<prasàdabãjamuddhçtya kàlãti padamuddharet .
     mahàkàlãpadaü coktvà kiliyugmaü tataþ param ..
     astramagnipriyànto'yaü bhadrakàlyà mahàmanuþ ..>% oü kàli mahàkàli kili kili phañ svàhà .. * .. dhyànaü yathà --
     %<kùutkùàmà koñaràkùã masimalinamukhã muktake÷ã rudantã nàhaü tçptà vadantã jagadakhilamidaü gràsamekaü karomi .
     hastàbhyàü dhàrayantã jvaladanala÷ikhàsannibhaü pà÷ayugamaü dantairjambåphalàbhaiþ pariharatu bhayaü pàtu màü bhadrakàlã ..>% asyàþ pura÷caraõàdikaü dakùiõakàlãtantravat . iti kecit .. vastutastu pura÷caraõamaùñottarasahasrajapaþ . iti kçùõànandakçtatantrasàraþ .. * .. ÷ma÷ànakàlãmantràdikaü tacchabde draùñavyam .. * .. atha dãpanvità÷yàmàpåjà . yàmale .
     %<kàrtike màsi kçùõàyàü pa¤cada÷yàü mahàni÷i påjayet yo'tiyatnena kàlã vidyà prasãdati ..
     mçõmayãü pratimàü kçtvà mahàkàlãü prapåjayet ..>% vyomake÷asaühitàyàm . %<tulàrke yastvamàvàsyàü ni÷àrdhe ghoradakùiõàm påjayedvidhivadbhaktyà sarvasiddhã÷varo bhavet ..>% iti .. eva¤ca ardharàtraü påjàyà mukhyakàlaþ . sa ca kàlo yadyu bhayadine tadà pårvadine påjà . yatha tatraiva .
     %<tatrobhayadine ÷astakàle bhåtayutà yadi .
     umà màhe÷varã sà ca tithiþ siddhipradà satàm ..
     validànaü valitithàvàtmanà÷akaraü param .
     tatastatra na kartarvye balidànavisarjane ..
     mantrasiddhikaraü tatra pare'hni japasàdhanam .
     ràtrau påjà prakartavyà ràtràveva visarjanam .
     prakà÷e siddhihàniþ syàdgopane siddhiruttamà ..>% tathà kàlãkalpe .
     %<tulàrke bahule pakùe pa¤cada÷yàü mahe÷varãm .
     yathopacàraiþ saüpåjya mahàni÷i nçpo bhavet .
     ÷anibhaumadine cet syàttataþ ÷ataguõaü phalam ..
     tatrobhayadine bhåtayuktakuhvàü mahàni÷i ..
     imàü yàtràü kàrayitvà cakravartã bhavennçpaþ ..>% iti .. mahe÷varãü dakùiõakàlãü tatprakaraõoktatvàt .. * . kàrtikàmàvàsyàyàü kàlãpåjàhetumàha vi÷vasàre .
     %<kàrtike kçùõapakùetu pa¤cada÷yàü mahàni÷i .
     àvirbhåtà mahàkàlã yoginãkoñibhiþ saha ..
     ato'tra påjanãyà sà tasminnahani mànavaiþ .
     balipåjàdikaü sarvaü ni÷àyàü kriyate tu yat .
     tattadakùayatàü yàti kàlã vidyà prasãdati ..>% mahàni÷i ardharàtre . tathà ca uttarakàmàkhyàtantre .
     %<÷aratkàle ca deve÷i dãpayàtràdine'pi ca .
     amàvàsyàü samàsàdya madhyaràtrau vicakùaõaþ ..
     mçõmayãü puttalãü kçtvà dãpàdibhiralaïkçtàm .
     baliü nànàvidhaü dadyàt vàdyabhàõóasamanvitam ..
     nçtyagãtaü kautuka¤ca yàvat såryodayaü bhavet .
     pràtaþkàle ÷uddhatoye sthàpayedarinà÷inãm ..>% iti .. etenàsyà dãpayàtràpyardharàtre bodhyà . àvirbhutetyanenàrdharàtre janma÷ravaõàt tatraiva påjà mukhyeti . tathà bçhaddharmapuràõe . %<ràtrau ni÷ãthavyàptàyàmamàvàsyàmihaiva tu . pçthvãtalaü mamàyàtà kàlã digvasanàmbikà .. atastàmatra vai bhaktyà devadevãü dvijàtayaþ . påjayedàtmano bhaktyà pa÷upuùpàrghyasampadà ..>% iti tathà guptasàdhanatantre .
     %<ni÷à tu parame÷àni sårye càstamupàgate .
     prahare ca gate ràtrau ghañike dve pare ca ye ..
     mahàni÷à samàkhyàtà tata÷càtimahàni÷à .
     ardharàtre gate devi pa÷ubhàvo na påjayet ..>% ardharàtre gate ardharàtràt param . tathà .
     %<da÷adaõóe tu yà påjà tat sarvamakùayaü bhavet .
     ùaùñhakro÷e mahe÷àni tat sarvamamçtopamam ..
     saptamakro÷ake devi sarvaü kùãropamaü bhavet .
     aùñamakro÷ake devi ! dravyatulyaü na saü÷ayaþ ..
     ataþ paraü mahe÷àni viùatulyaü na saü÷ayaþ .
     etat sarvaü mahe÷àni pa÷ubhàve mayoditam ..>% ardharàtrasya gauõatva÷ravaõàt pa÷ånàü yatra pårvadine ardharàtravyàpinyamàvàsyà na tu tatpårvaü pràptiþ paradine ca ràtreþ pa¤camamuhårtavyàpinã tadà paredyuþ påjeti cenna guptasàdhanatantroktava ca na¤ca nityapåjàdiparam . kàrtikàmàvàsyàyàmardharàtre janmanimittakapåjàyà vi÷eùeõàbhidhànàt . pa÷ubhirapi evaübhåtasthale pårvadineardharàtra eva påjà kàryà . yathà ÷rãkçùõapåjàyàþ sàmànyato ni÷àyàmakartavyatve'pi janmàùñamyàmardharàtrakartavyatà mukhyatameti parantu yatra pårvadine ardharàtràt paramamàvàsyà paradine ardharàtràt pårvameva tatra pa÷ubhàvinaþ para dine vãradivyayo÷ca pårvadine påjà kàryà iti pramàõaü gopyagopanalãlàgamãyaùaùñhapañale . evaü yatra pårvadine ardharàtravyàpinyamàvàsyà paradine tathà bhåtàpi kujavàràdiyuktà tatràpi pårvadine påjà guõaphalakujavàràdikamapekùya caturda÷ãyogasya mukhyatvàt . tathoktaü vyomake÷atantre
     %<kujavàre lakùaguõaü pårvaviddhà tato'dhiketi .>% kujavàra iti ÷anivàropalakùaõam . ÷anibhaumadine cet syàttataþ ÷ataguõaü phalam . iti ÷ravaõàt .. kàrtikàmàvàsyàyàü kàlãpåjàyà nityatàmàha màyàtantre .
     %<varùe varùe ca kartavyaü kàlikàyà mahotsavam .
     kàrtike tu vi÷eùeõa amàvàsyàü ni÷àrdhake ..>% iti .. devyàgame ca . pratisaüvatsaraü kuryàt kàlikàyà mahotsavam kàrtike tu vi÷eùeõa amàvàsyàü ni÷àrdhake . tra saüpåjayeddevãü bhogamokùapradàyinãm .. iti . eva¤càtra kàrtikapadaü gauõacàndrakàrtikaparaü janmatithikçtyatvàt . na tu nànàvacane tulàrka ÷ravaõàt saurakàrtikaparam . tathà sati yasmin varùe tulàrke ràtrau nàmàvàsyàpràptistadvarùe kçtyalopaþ syàt . evaü yatra varùe tulàrke dar÷advayaü tatrànadhyavasàyàpatteþ . spaùñamuktaü vidyotpattitantre
     %<kàrtikasyàpyamàbàsyà gauõacàndrapramàõataþ .
     ni÷ãthavyàpi nã yà tu tasyàü påjàü samàcaret ..>% ni÷ãthamardharàtram . eva yatra pårvadine ni÷ãthavyàpinyamàvàsyà kanyàrke paradine ca tulàrke'rdharàtràt paraü muhårtàdivyàpinã tatràpipårvadine ni÷ãthasya mukhyakàlatvànurodhàt bhåtatithiyogànurodhàcca tulàrkasya dinabhedaniyàmakatvena ÷rutatvàt . parantu tulàrkapadaü nànàvacane yadyasti tatpràyikàbhipràyeõaguõaphalàbhipràyeõa và bodhyam . ataeva tithitattvadhçtamàdipuràõam .
     %<çkùarà÷ivi÷eùeõa yat karma vihitaü naraiþ .
     daivaü vàpyathavà paitryaü tadanyatràpi dç÷yate ..>% iti . agastyasaühitàyàm .
     %<meùaü påùaõi saüpràpte lagne karkañakàhvaye .
     àviràsãt sakalayà kau÷alyàyàüparaþpumàn ..>% iti .. atra meùàrke janma÷ravaõaü mãnàrke'pi kadàcit upavàsaþ . yattu tantrãyamiti kçtvà pañhanti .
     %<tulàrke tvardharàtre yà dãpayàtrà tithirbhavet .
     tatra saüpåjayet kàlãü sarvakàmàrthasiddhaye ..
     ni÷àrdhe sà tithirnàsti tadadhaþkàlasaüyutà .
     tatràpi påjayet kàlãü tulàrkaü naiva laïghayet ..>% iti tadamålam . samålakatve'pi tulàrke ityatra tu÷abdaþ kanyàrkagràhakaþ . tena tulàrke kanyàrke và ityarthaþ . tulàrkamàtraparatve pratisaüvatsara ityasya vàdhàpatte ruktatvàt . tulàrka naiva laïghayedityasya tulàrkavihitapåjàü na tyajet ityarthaþ tulàrkavihitapåjàyàgauõakàrtikatvenakartavyatàyàü vidhestàtparyasyoktatvàt . yadvà sarvatra tulàrkaghañitavacaneùu tulàrkasyàmàvàsyàyàmupalakùaõatayànvayaþ . na tu vi÷eùaõatayà . na và påjàyàmapi tadanvayaþ . tena tulàrkopalakùitàmàvàsyàyàü ni÷ãthe kàlãü påjayet itividhistenagauõacàndrakàrtikàmàvàsyàlàbhaþ . tasyàmeva tulàrkasambandhaniyamàt . anyathà tulàstharavyàrabdhatvàbhàvena kadàcit tatparapratipadàdidar÷àntasya mukhyakàrti katvànupapattiþ . mukhyakàrti kàmàvàsyàyàþ kadàcitvç÷cike sattvàt na tu tulàrke niyamaþ . tathà ca tulàrkaniyatàmàvàsyàyàü ni÷ãthe kàlãü påjayediti paryavasitam . tulàrkaü naiva laïghayedityatra tulàrkapada¤ca tulàrkopalakùitàmàvàsyàpåjàparam . saükalpavàkye tu kàrtike màsãtyullekhyaü na tu rà÷yullekho'pi gauõacàndreõa vidhànàt . kecittu upalakùaõatayà amàvàsyàyàü anvayatàtparyeõa tulàrà÷isthe bhàskare ityullekhyaü iti bhàskara padottarasaptamyà upalakùaõatayà tatkàlasambandhabodhanasàmarthyàt iti vadanti .. * .. tantràntare .
     %<tulàrà÷iü gate bhànau dãpayàtràni÷àsu ca .
     påjayet kàlikàü devãü dharmakàmàrthasiddhaye ..>% tantre .
     %<ardharàtràt purastàttu yàvadvai ghañikàdvayam .
     sà mahàràtriruddiùñà yaddattamakùayaü bhavet ..
     mahàni÷àtra vij¤e yà ardharàtràt paraü ÷ive .
     nàóãcatuùñayaü ÷astaü tatra påjà mahàphalà ..>% vidyotpattitantre .
     %<dãpotsavacaturda÷yàmamàyà yoga eva ca .
     kàlaràtrirmahe÷àni kàlã tàrà priyaïkarã ..>% j¤ànàrõave .
     %<mahàràtràvamàvàsyàü dakùiõàyàþ prapåjanam .
     kàrtike màsi su÷roõi kàlãprãtikaraü param ..
     tatràpi ca ni÷ãthe tanmàhàsiddhipradaü nçõàm .
     ni÷ãthàt parato devi yattu nàóãcatuùñayam ..
     sà mahàràtrirutkçùñà tatra påjà mahàphalà .
     tàratamyena deve÷i påjàyàþ phalakalpanam ..>% kulàrõave'pi .
     %<bhåtayuktà mahe÷àni mahàràtrau tu yà kuhåþ .
     sà kàlaràtriruddiùñà kàlãtàrà priyaïkarã ..
     tatra påjà tayoþ kàryà nànàpa÷uvihiüsanam .
     balidànaü balitàthàvàtmanà÷akaraü ÷ive ! ..>% kulacåóàmaõau .
     %<tithibhyaþ ÷ataguõaü parva dar÷aþ koñiguõottaraþ .
     phalopacàrabahulaijyaiùñhe såryendusaïgame .
     påjayitvà mahàkàlãü naro nirvàõamçcchati ..
     caturvargapradaü dar÷e kàrtike kàlikàrcanam .
     anantaphaladaü tatra parvayukte ca parvaõi ..
     ni÷àrdhe påjayaddevoü nçmuõóàü muõóamàlinãm .
     pa÷càjjhillãrave ghore sarvapràõibhayaïkare ..>% kàlãkulasadbhàve .
     %<dãpotsargacaturda÷yà saümi÷rà yà bhavet kuhåþ .
     tasyàü yà tàmasã ràtriþ socyate kàlaràtrikà ..
     tasyàü påjà prakartavyà kàlã tàrà priyaïkarã ..
     tulàmakarameùeùu kanyàyàü mithune tathà .
     bhåtaviddhàpyamàvàsyà påjyà bhavati yatrataþ ..>% iti jãmåtavàhanakçtadharmaratne kàlavivekadhçta hàrãtavacanam .. * .. ÷ivaràtriprakaraõe devaloktamahàni÷à yathàþ --
     %<mahàni÷e dve ghañike ràtrermadhyamayàmayoþ ..>% iti gaïgàmàhàtmyaprakaraõe gçhastharatnàkaradhçtà tu .
     %<mahàni÷à tu vij¤eyà madhyamaü praharadvayam .
     tatra snànaü na kurvãta nityanaimittikàdçte ..>% brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe .
     %<ùaõmuhårte vyatãte tu ràtràveva mahàni÷à .>% kçtyatattvàrõave baudhàyanaþ .
     %<mahàni÷à tu vij¤eyà madhyaü madhyamayàmayoþ .>% davyàgame .
     %<amàvàsyàmardharàtre dakùiõàü påjayetparàm .
     kulaçkùe ca yaþ kuryàt sa gacchecchivasannidhim ..
     tulàyàü bhaumavàre ca amàvàsyà yadà bhavet .
     tithiþ sàpi mahàpuõyà ÷ivena parikãrtità ..
     varùe÷caturbhiryat puõyaü vidhivat påjya caõóikàm tatphalaü labhate vãra amàvàsyàü ni÷àrdhake ..>% kàlãkulatantre .
     %<ni÷àrdhe påjayeddevãü ÷ma÷ànàlayavàsinãm ..>% iti .. màlinãtantre .
     %<etatsandhyàtrayeõaiva ardharàtrau tu vandanà .
     mahàràtràvapi tathà kàryà de÷ikasattamaiþ .. *>% svàpakàlo yathà -- ÷rãdevyuvàca .
     %<devadeva mahàdeva saüsàràrõavatàraka .
     devatàyàþ svàpakàlaü kathayasva dayànidhe ..
     ÷rã÷iva uvàca .
     caturdaõóàt paraü devi ràtreþ prathamayàmakaþ .
     svàpakàlastu kathitaþ påjànarthaphalapradà .
     påjà homastotranatã jàgratkàle pra÷asyate ..>% iti kàlãkulàmçtatantre .. * ..
     %<samudramathane devi devàsuragaõàþ purà .
     nàràdhya tvàü pramathnãyuratastvaü viùaråpiõã ..
     àvirbhåtà mahàkàlã brahmàõóanà÷anà÷inã .
     taddçùñvà devà daityà÷ca bhãtà màü ÷araõaü gatàþ ..
     teùàmapi bhayaü dçùñvà bhãto'haü viùasannidhau .
     gatvà dhyànaparo bhåtvà viùaü pàtuü samàrabhe ..
     pårvoktà yà mahàvidyà àvirbhåtà ca me hçdi .
     tulàü kuhvàü ni÷àrdhe ca devadànavanidrite ..
     manuùyapa÷upakùyàdau nidrite cànyajantuùu .
     tasmin kàle mayà påjyà indreõàpyasureõa tu ..
     devyuvàca .
     kutra kàle tvayà påjyà indreõàpyasureõa ca ..
     mahàdeva uvàca .
     ardharàtrànmurte ca mayà cendreõa påjità .
     tato muhårte saüpåjyà vãreõàpyasureõa ca ..
     ata àdyaþ pà÷avaþ syàt vairaþ ÷eùaþ prakãrtitaþ .
     mvàyambhuvena manunà martye tena prapåjità ..>% iti gopyagopanalãlàgame 6 pañalaþ .. * .. kàlãkulasarvasve .
     %<ni÷àrdhe sà tithirnàsti tadårdhve bhåtasaüyutà .
     tatràpi påjayeddevoü bhåtayuktàü na laïghayediti ..>% atha rakùàkàlãpåjàpramàõam . uttarakàmàkhyàtantre .
     %<màrãbhaye samàyàte durbhikùabhayapãóite .
     påjayet parayà bhaktyà kàlãü kàlavinà÷inãm ..
     rakùaõàt sarvabhåtànàü rakùàkàlãtiü sà smçtà ..>% j¤ànàrõave .
     %<sarvavighnopa÷àntyarthaü rakùàkàlãü prapåjayet .
     ÷animaïgalavàre ca pradoùe påjayet ÷ivàm ..
     caturda÷yàmamàyàü và navamyàmaùñamãtithau .
     påjanàt varadà kàlã yathepsitaphalapradà ..>% kàlãkålasarvasve .
     %<ni÷àmukhe mahe÷ànã kàlã rakùàrthamàdaràt påjanãyà nçbhiþ sarvairupacàrasamanvitaiþ .
     vitta÷àñhyaü na kartavyaü yathàvibhavavistaraiþ ..>% niruttaratantre . balidànantu vidhivat madhubhiþ pàyase na ca . påpairmodakasaüghai÷ca pçthukaiþ ÷rãphalairapi .. nànàphalaiþ ÷àkasåpaiþ pa¤catattvai rmahe÷varãm . påjayedvighna÷àntyarthaü kàlãü rakùàvidhàyinãm .. pradoùasamaye påjà kartavyà bhåtimicchatà . ràtrau visarjanaü kàryaü krãóàkautukamaïgalaiþ .. bhairavatantre .
     %<atha vakùye mahe÷àni ghore màrãbhaye tathà .
     autpàtike ca durbhikùe yuddhe ràùñrabhayàgate .
     påjàü kuryàt mahàkàlyà rakùàrthaü pa¤caparvasu ..
     pradoùakàle saüpåjya ni÷àyàntu visarjayet .
     muhårtadvitayaü kàlaþ pradoùo'stamayàttataþ ..>% tantràntare .
     %<ni÷àmukhe mahàkàlãü mahàmàrãbhaye ÷ivàm kàlãü trailokyarakùàrthaü påjayet rakùaõàtmikàm .. * ..>% atha phalahàrãpåjàpramàõam .
     %<madhumàse sitàùñamyàü vai÷àkhatritaye'hani .
     paurõamàsyàü tathà jyaiùñhe amàyà¤ca mahe÷vari ..>% ityàdi .
     %<àmàyàü kàrtike caivanavamyàü ÷uklapakùake .>% iti kàtyàyanãtantre 78 pañalaþ ..
     %<jyaiùñhe màsi tathàmàyàü saphalaü kàlikàrca nam .>% ityuttarakàmàkhyàtantre 11 pañalaþ ..
     %<jyaiùñhe màsi amàyàü vai madhyaràtre mahe÷vari .
     påjayet kàlikàü devãü nànàdravyopahàrakaiþ ..
     tatraiva sitapakùe tu pa¤cada÷yàü ni÷àrdhake .
     påjayecca phalairlakùaiþ ÷aktito vàpi kàlikàm ..>% iti màyàtantre 27 pañalaþ .. atha rañantãpåjàpramàõam .
     %<màghe màsyasite pakùe rañantyàkhyà caturda÷ã .
     tasyàü ni÷àrdha samaye påjayenmuõóamàlinãm ..>% iti màyàtantre 17 pañalaþ ..
     %<makarasthe ravau kçùõacaturda÷yàü ni÷àrdhake .
     påjayeddakùiõàü kàlãü dharmakàmàrthasiddhaye ..>% ityutarakàmàkhyàtantre 9 pañalaþ ..

#<÷yàmàkaþ>#, puü, (÷yàmaü ÷yàmavarõamakatãti . aka gatau + aõ .) tçõadhànyamedaþ . ÷àmà iti bhàùà . tatparyàyaþ . ÷yàmakaþ 2 ÷yàmaþ 3 tribãjaþ 4 avipriyaþ 5 sukumàraþ 6 ràjadhànyam 7 tçõavãjottamaþ 8 . asya guõàþ . madhuratvam . tiktatvam . kaùàyatvam . laghutvam . ÷ãtalatvam . vàtakàritvam . kaphapittavraõadoùanà÷itvam . sugràhitva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<÷yàmàkaþ ÷oùaõo råkùo vàtalaþ kaphapittakçt ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<÷yàmàïgaþ>#, puü, (÷yàmàni aïgàni yasya . budhagrahaþ . ititrikàõóa÷eùaþ .. kçùõakalevare, tri yathà --
     %<÷yàmàïgãü ÷a÷i÷ekharàü nijakarairdàna¤ca raktotpalaü ratnàóhyaü casakaü paraü bhayaharaü saübibhratãü ÷à÷vatãm .
     muktàhàralasatpayodharanatàü netratrayollàlinãü vande'haü surapåjitàü harabadhåü raktàravindasthitàm ..>% iti tantrasàre bhuvane÷varãdhyànam ..

#<÷yàmàmlã>#, strã, (÷yàmà càsau amlã ceti karmadhàrayaþ .) nãlàmlã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷yàlaþ>#, puü, (÷yàyate narmàrthaü pràpyate'sau iti . ÷yai + bàhulakàt kàlan .) patnãbhràtà . ityamaraþ .. ÷àlà iti bhàùà .. (yathà, gãtàyàm . 1 . 34 .
     %<màtulàþ ÷va÷uràþ pauttràþ ÷yàlàþ sambandhinastathà .
     etànna hantumicchàmi ghnato'pi madhusådana ..>%) tatparyàyaþ . vàkkãraþ 2 ÷yàlikaþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷va÷uryaþ 4 àtmavãraþ . iti jañàdharaþ .. tanmaraõe ekaràtrà÷aucaü yathà . àcàryapatrãputtropàdhyàyamàtula÷va÷ura÷va÷uryasahàdhyàyi÷iùyeùve karàtreõeti . iti ÷uddhitattvam .. dantyasàdi÷ca . (bhaginãpatiþ . yathà, brahmavaivarte . 1 . 10 . 151 .
     %<bhagnã puttro bhàgineyo bhràtçputtra÷ca bhràtçjaþ ÷yàlastu bhaginãkànto bhaginãpatireva ..>%)

#<÷yàlakaþ>#, puü, ÷yàla eva . svàrthe kan .) ÷yàlaþ . iti ratnàvalã .. (yathà, brahmavaivarte . 1 . 10 . 149 .
     %<patnãbhràtà ÷yàlaka÷ca patnãbhagnã ca ÷yàlikà ..>%)

#<÷yàlikà>#, strã, patnyà bhaginã . ÷àlã iti bhàùà . tatparyàyaþ . (÷yàlã 2 keliku¤cikà 3 iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, brahmavaivarte . 1 . 10 . 149 .
     %<patnãbhràtà ÷yàlaka÷ca patnãbhagnã ca ÷yàlikà ..>%)

#<÷yàvaþ>#, puü, (÷yai + bàhulakàt vaþ .) kapi÷aþ . ityamaraþ .. sa tu kçùõapãtami÷ravarõaþ . iti bharataþ .. tadyukte, tri .. (yathà bçhatsaühitàyàm . 4 . 29 .
     %<÷yàvatanuþ sphuñitaþ sphuraõo và kùutsamaràmayacaurabhayàya ..>%)

#<÷yàvadan>#, [t] tri, (÷yàvà dantà yasya . %<vibhàùà ÷yàvàrokàbhyàm .>% 5 . 4 . 144 . iti datràde÷aþ .) kçùõapãtami÷ritavarõadantayuktaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<÷yàvadantaþ>#, tri, (÷yàvà dantà yasya . %<vibhàùa . ÷yàvàrokàbhyàm .>% 5 . 4 . 144 . iti vibhàùayà datràde÷o na . svàrthe kan ca .) svàbhàvikakçùõavarõada÷anayuktaþ . pradhànadantadvayamadhyasthakùudradantavi÷iùñaþ . pradhànadantoparidantàntarayuktaþ . yathà viùõuþ . atha narakànubhåtaduþkhànàü tiryaktvamuttãrõànàü mànuùye lakùaõàni bhavanti . kuùñhyatipàtakã . brahmahà yakùmã . suràpaþ ÷yàvadantakaþ . suvarõahàrã kunakhã . gurutalpago du÷carmà ityàdi . ÷yàvadantakaþ svabhàvakçùõadantaþ . pradhànadantadvayamadhyavartikùudradantaþ . pradhànadantopari dantàntaramiti kecit .. kunakhã saïkacitanakhaþ . du÷carmà svabhàvataþ anàvçtameóhraþ . ataeva mahàrogiõo yàvajjãvama÷ãcamàha kårmapuràõam .
     %<kriyàhãnasya mårkhasya mahàrogiõa eva ca .
     yatheùñàcaraõasyàhurmaraõàntama÷aucakam ..>% kriyàhãnasya nityanaimittikakriyànanuùñhàyinaþ . mårkhasya gàyatrãrahitasya . sàrthagàyatrãrahitasyeti rudradharaþ .. mahàrogiõaþ pàparogàùñakànyatamarogavataþ . te ca unmàdastvagdoùo ràjayakùmà ÷vàso madhumeho bhagandara udaro'÷marã ityaùñau pàparogà nàradoktàþ . yatheùñàcaraõasya dyåtave÷yàdyàsaktasya . eva¤ca bhaviùyapuràõoktaü yaticàndràyaõapràya÷cittaü akçtapràya÷cittànàü kuùñhyàdãnàü dàhe boddhavyam . anyathaiùàü pràya÷cittopade÷o viphalaþ syàt . yathà viùõuþ . kunakhã ÷yàvadanta÷cadvàda÷aràtraü kçcchraü caritvoddhareyàtàü taddantanakhau iti . atra dvàda÷aràtraü paràkaråpaü tatra pa¤cadhenavaþ . na tu pràjàpatyam . taddàhakarturyaticàndràyaõena viùama÷iùñatvàt . atra bahånàmekadharmàõàmiti vacanàt àkàïkùitatvàt kuùñhyàdãnàmapi pràya÷cittam . ataeva pràya÷cittaviveke'pyuktaü evaü du÷carmàdiùvapyåhyamiti . mahàpàtakàdatipàtakasya gurutvàt taccheùe'pi pràya÷cittaü dviguõam . iti ÷uddhitattvam ..

#<÷yàvadantakaþ>#, tri, (÷yàvà dantà yasya . %<vibhàùa . ÷yàvàrokàbhyàm .>% 5 . 4 . 144 . iti vibhàùayà datràde÷o na . svàrthe kan ca .) svàbhàvikakçùõavarõada÷anayuktaþ . pradhànadantadvayamadhyasthakùudradantavi÷iùñaþ . pradhànadantoparidantàntarayuktaþ . yathà viùõuþ . atha narakànubhåtaduþkhànàü tiryaktvamuttãrõànàü mànuùye lakùaõàni bhavanti . kuùñhyatipàtakã . brahmahà yakùmã . suràpaþ ÷yàvadantakaþ . suvarõahàrã kunakhã . gurutalpago du÷carmà ityàdi . ÷yàvadantakaþ svabhàvakçùõadantaþ . pradhànadantadvayamadhyavartikùudradantaþ . pradhànadantopari dantàntaramiti kecit .. kunakhã saïkacitanakhaþ . du÷carmà svabhàvataþ anàvçtameóhraþ . ataeva mahàrogiõo yàvajjãvama÷ãcamàha kårmapuràõam .
     %<kriyàhãnasya mårkhasya mahàrogiõa eva ca .
     yatheùñàcaraõasyàhurmaraõàntama÷aucakam ..>% kriyàhãnasya nityanaimittikakriyànanuùñhàyinaþ . mårkhasya gàyatrãrahitasya . sàrthagàyatrãrahitasyeti rudradharaþ .. mahàrogiõaþ pàparogàùñakànyatamarogavataþ . te ca unmàdastvagdoùo ràjayakùmà ÷vàso madhumeho bhagandara udaro'÷marã ityaùñau pàparogà nàradoktàþ . yatheùñàcaraõasya dyåtave÷yàdyàsaktasya . eva¤ca bhaviùyapuràõoktaü yaticàndràyaõapràya÷cittaü akçtapràya÷cittànàü kuùñhyàdãnàü dàhe boddhavyam . anyathaiùàü pràya÷cittopade÷o viphalaþ syàt . yathà viùõuþ . kunakhã ÷yàvadanta÷cadvàda÷aràtraü kçcchraü caritvoddhareyàtàü taddantanakhau iti . atra dvàda÷aràtraü paràkaråpaü tatra pa¤cadhenavaþ . na tu pràjàpatyam . taddàhakarturyaticàndràyaõena viùama÷iùñatvàt . atra bahånàmekadharmàõàmiti vacanàt àkàïkùitatvàt kuùñhyàdãnàmapi pràya÷cittam . ataeva pràya÷cittaviveke'pyuktaü evaü du÷carmàdiùvapyåhyamiti . mahàpàtakàdatipàtakasya gurutvàt taccheùe'pi pràya÷cittaü dviguõam . iti ÷uddhitattvam ..

#<÷yetaþ>#, puü, (÷yaiïa gatau + %<hç÷yàbhyàmitan .>% uõà 03 . 93 . iti itan .) ÷uklavarõaþ . tadvati, tri . ityamaraþ ..

#<÷yetakolakaþ>#, puü, (÷yetaþ kolaþ kroóade÷o yasya . kan .) matsyavi÷eùaþ . puüñã iti bhàùà . yathà . sapharaþ ÷yetakolakaþ . iti hàràvalã ..

#<÷yenaþ>#, puü, (÷yai ïa gatau + ÷yàstyàhç¤avibhya inac . uõàø 2 . 46 . iti inac .) pàõóuravarõaþ . iti medinã .. pakùivi÷eùaþ . sa¤càlaþ iti vàj iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . ÷a÷àdanaþ 2 patrã 3 . ityamaraþ .. kapotàriþ 4 patadbhãruþ 5 . iti ÷abdaratnàvalã . ghàtipakùã 6 gràhakaþ 7 màrakaþ 8 . iti jañàdharaþ .. ÷a÷àdaþ 9 kravyàdaþ 10 kråraþ 11 vegã 12 khagàntakaþ 13 karagaþ 14 nãlapicchaþ 15 lambakarõaþ 16 raõapriyaþ 17 raõapakùã 18 picchavàõaþ 19 sthålanãlaþ 20 bhayaïkaraþ 21 . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷a÷aghàtakaþ 22 . iti bhàvaprakà÷aþ .. asya màüsaguõàþ prasaha÷abde draùñavyàþ .. * .. tasya ÷ubhà÷ubhasåcakatvaü yathà --
     %<pradakùiõãkçtya naraü vrajanto yàtràsu vàmena gatàþ prave÷e .
     ÷yenàþ pra÷astàþ prakçtasvaràste ÷àntàþ pradãptà vitatasvaràste ..
     ÷yeno nçõàü dakùiõavàmapçùñhabhàgeùu bhàgyaiþ sthitimàdadhàti .
     tiùñhan purastànmçtaye karoti yuddhe jayaü channarathadhvajasthaþ ..>% iti vasantaràja÷àkune aùñamavargaþ ..

#<÷yenaghaõñà>#, strã, dantãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷yenacit>#, puü, (÷yenena cayati anyapakùiõa iti . ci + kvip ..) ÷yenapakùirakùakaþ . itikecit (÷yena iva cãyate iti . karmaõyagnyàkhyàyàm . 3 . 2 . 92 . iti kvip . agnyartha iùñakàcayaþ . iti kà÷ikà ..)

#<÷yenã>#, strã, ÷vetavarõà . iti jañàdharaþ .. ÷yenapatnã ca .. (sà tu ka÷yapàt dakùakanyàyàü tàmràyàü samutpannà . yathà, màrkaõóeye . 104 . 8 .
     %<tàmrà ca suùuve ÷ye nãpramukhàþ kanyakà dvija .
     yàsàü prasåtàþ khagamàþ ÷yenabhàsa÷ukàdayaþ ..>%)

#<÷yai>#, ïa gatau . iti kavikalmadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-sakaø-aniñ .) tàlavyàdirantasthàdyopadhaþ . ïa, ÷yàyate . iti durgàdàsaþ ..

#<÷yainampàtà>#, strã, (÷ye napàto'syàü vartate iti .
     %<gha¤aþ sàsyàü kriyeti ¤aþ . 4 . 2 . 58 .>% iti ¤aþ . %<÷yenatilasya pàte ¤e .>% 6 . 3 . 71 . iti mumàgamaþ .) mçgayà . ityamaraþ . (yathà, naiùadhe . 19 . 12 .
     %<nabhasimahasàü dhvàntadhvàïkùapramàpaõapatriõàmiha viharaõaiþ ÷yainampàtàü raveravadhàrayan ..>%)

#<÷yo(õà)nàkaþ>#, puü, (÷yàyate iti . ÷yai ïagatau + piõàkàda÷ceti nipàtanàt sàdhuþ .) vçkùavi÷eùaþ . ÷onàgàcha iti bhàùà . tatparyàyaþ . maõóåkaparõaþ 2 patrorõaþ 3 nañaþ 4 kañvaïgaþ 5 ñuõñukaþ 6 ÷ukanàsaþ 7 çkùaþ 8 dãrghavçntaþ 9 kuñannañaþ 10 ÷oõakaþ 11 araluþ 12 . ityamaraþ .. syonàkaþ 13 . iti bharataþ .. ÷oõaþ 14 avañuþ 15 dãrghavçndakaþ 16 . iti ÷abdaratnàvalã .. pçthu÷imbiþ 17 ÷allakaþ 18 . iti jañàdharaþ .. kañambharaþ 19 mayårajaïghaþ 20 aralukaþ 21 priyajãvaþ 22 . tadbhedà yathà --
     %<÷yonàkaþ pçthu÷imbo'nyo bhallåko dãrghavçntakaþ ñendrakaþ pãtavçkùa÷ca bhåtasàro munidrumaþ ..
     niþsàraþ phalavçntàkaþ påtipatro vasantakaþ .
     maõóåkavarõaþ pãtàïgo jambukaþ pãtapàdakaþ ..
     vàtàriþ pãtakaþ ÷oõaþ kulaña÷ca virocanaþ .
     bhramareùño vahnijaïgho netranetramitàbhidhaþ ..>% pustakàntare ñendrakasthàne ñuõñakaþ phalavçntàkasthàne phalguvçntàkaþ pãtapàdakasthàne pãtapàdapaþ kulañasthàne kunañaþ vahnijaïghasthàne varhijaïgha iti ca pàñhaþ .. tayorguõàþ .
     %<÷yonàkayugalaü tiktaü ÷ãtala¤ca tridoùajit .
     pitta÷leùmàtisàraghnaü sannipàtajvaràpaham ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. * .. apica .
     %<÷yonàkaþ ÷oùaõa÷ca syànnañakañvaïgañuõñukàþ .
     maõóåkaparõapatrorõa÷ukanàsakuñannañàþ ..
     dãrghavçnto'ralu÷càpi pçthu÷imbaþ kañambharaþ .
     ÷yonàko dãpanaþ pàke kañukastuvaro himaþ ..
     gràhã tikto'nila÷le ùmapittakrà÷àmanà÷anaþ .
     kañukasya phalaü bàlaü råkùaü vàtakaphàyaham ..
     hçdyaü kaùàyaü madhuraü rocanaü laghu dãpanam .
     gulmàr÷aþ kçmihçt proktaü guru vàtaprakopaõam ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<÷raka>#, i ïa sarpe iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-sakaø-señ .) rephayuktàdyaþ . i, ÷raïkyate ïa, ÷raïkate . sarpo gatiþ . iti durgàdàsaþ ..

#<÷raga>#, i vraje . iti kavikalpadrumaþ .. (svàøparaø-sakaø-plutau akaø-señ .) rephàntatàlavyàdiþ . ayaü plutagatàviti bhaññamallaþ . i, ÷raïgyate . iti durgàdàsaþ ..

#<÷raõa>#, kandàne . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøparaø-sakaø-señ .) ka, ÷ràõayati . svamate asya¤yaïi hnasvavikalpane'pyaùñamasvarànubandhàbhàvo'nye ùàmanurodhàt . iti durgàdàsaþ ..

#<÷raõa>#, ma dàne . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø paraø sakaø-señ . tàlavyàdã rephayuktaþ . ma, ÷raõayati . iti durgàdàsaþ .. ÷rat, vya, ÷radvà . iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ .. (satyam . iti nighaõñuþ . 3 . 10 ..)

#<÷ratha>#, i ïa ÷aithilye . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø àtmaø-akaø-sakaø-ca señ .) ÷aithilyamiha ÷ithilãbhàvastatkaraõa¤ca .. i, ÷ranthyate . ïa, ÷ranthate vastraü ÷ithilaü syàdityarthaþ . ÷ranthate vastraü lokaþ ÷ithilaü karoti ityarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<÷ratha>#, ka yatne . pratihçùi . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-paraø-yatne akaø-pratiharùe sakaø señ . ka, ÷ràthayati pañhituü ÷iùyaþ . ÷ràthayati ÷i÷uü lokaþ punaþpunarharùayati ityarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 5,154a]>@
#<÷ratha># ki vadhe . mokùe . vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-pakùe bhvàø-sakaø-señ .) ki, ÷ràthayati ÷rathayati . ÷làghyaü ÷ràthayati sphuñàrthamadhuraü gadya¤ca padyaü sadà bhàvàlaïkçtipe÷alaü ÷rathayati spaùñàkùaraü nàñakam . ÷rathnàti prathitàvadàtacaritaþ ÷àstraü vicitra¤ca ya iti halàyudhoktaü ÷rathayatãti ÷ratha t ka daurbalye ityadantasya råpam . anekàryatvàt badhnàtãtyarthaþ . iti durgàdàsaþ

#<÷ratha>#, t ka daurbalye . iti kavikalpadrumaþ .. (adanta curàø-paraø-akaø-señ .) ÷rathayati . iti durgàdàsaþ ..

#<÷ratha>#, ma vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) ma, ÷rathayati ! iti durgàdàsaþ ..

#<÷rathanaü>#, klã, (÷ratha + lyuñ .) vadhaþ . yatnaþ . punaþpunarharùaõam . bandhanam . mokùaõam . ÷ithilãkaraõam . iti ÷rathadhàtoranañpratyayena niùpannam ..

#<÷raddadhànaþ>#, tri, (÷radvatte iti . ÷rat + dhà + ÷ànac .) ÷radvàyuktaþ . yathà --
     %<tacchraddadhànà munayo j¤ànavairàgyayuktayà .
     pa÷yantyàtmani càtmànaü bhaktyà ÷rutagçhãtayà ..>% iti ÷rãbhàgavate 1 skandhe 2 adhyàyaþ ..

#<÷raddhà>#, strã, (÷raddhànamiti . ÷rat + dhà + %<ùidbhidàdibhyo'ï .>% 3 . 3 . 104 . ityaï . ñàp .) saüpratyayaþ . spçhà . ityamaraþ .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 38 . 2 .
     %<ciccheda jãvite ÷raddhàü dharme ya÷asi càtmanaþ ..>% àdaraþ . ÷uddhiþ . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷àstràrthe dçóhapratyayaþ . yathà --
     %<pratyayo dharmakàryeùu yathà ÷raddhetyudàhçtà .
     nàsti hya÷raddadhànasya dharmakçtye prayojanam ..>% iti smçtiþ .. (yathà, raghuþ . 2 . 16 .
     %<babhau ca sà tena satàü matena .
     ÷raddheva sàkùàt vidhinopapannà ..>%) cetasaþ prasàdaþ . iti pàta¤calabhàùye vedavyàsaþ .. sà trividhà . yathà -- ÷rãbhagavànuvàca .
     %<trividhà bhavati ÷raddhà dehinàü sà svabhàvajà .
     sàttvikã ràjasã caiva tàmasã ceti tàü ÷çõu ..
     sattvànuråpà sarvasya ÷raddhà bhavati bhàrata .
     ÷raddhàmayo'yaü puruùo yo yacchaddhaþ sa eva saþ ..
     yajante sàttvikà devàn yakùarakùàüsi ràjasàþ .
     pretàn bhåtagaõàü÷cànye yajante tàmasà janàþ ..>% iti ÷rãbhagavadgãtàyàü 17 adhyàyaþ .. * .. tasyàþ pra÷aüsà yathà -- brahmovàca .
     %<÷raddhàpårvà ime dharmàþ ÷raddhà madhyàntasaüsthitàþ .
     ÷raddhà nityà pratiùñhà÷ca dharmàþ ÷raüddhaiva kãrtitàþ ..
     ÷rutimàtrarasàþ såkùmàþ pradhànapuruùe÷varàþ .
     ÷raddhàmàtreõa gçhyante na kareõa na cakùuùà ..
     kàyakle÷airna bahubhistathavàrthasya rà÷ibhiþ .
     dharmaþ saüpràpyate såkùmaþ ÷raddhàhãnaiþ surairapi ..
     ÷raddhà dharmaþ paraþ såkùmaþ ÷raddhà j¤ànaü hutaü tapaþ .
     ÷raddhà svarga÷ca mokùa÷ca ÷raddhà sarvamidaü jagat ..
     sarvasvaü jãvitaü vàpi dadyàda÷raddhayà yadi .
     nàpnuyàttatphalaü ki¤cit ÷raddhàdànaü tato bhavet ..
     evaü ÷raddhànvayàþ sarve sarvadharmàþ prakãrtitàþ .
     ke÷avaþ ÷raddhayà gamyo dhyeyaþ påjya÷ca sarvadà ..>% iti vahnipuràõe dhenudànamàhàtmyàdhyàyaþ .. devalaþ .
     %<arthànàmudite pàtre ÷raddhayà pratipàdanam .
     dànamityabhinirdiùñaü vyàkhyànantasya vakùyate ..>% udite ÷àstrakathite . ÷raddhà devaloktà yathà,
     %<satkçti÷cànasåyà ca sadà ÷raddheti kãrtità ..>% ataeva bhagavadgãtàsu .
     %<a÷raddhayà hutaü dattaü tapastaptaü kçtantu yat .
     asadityucyate pàrtha na ca tat pretya neha ca ..>% harivaü÷e baliü prati bhagavadvàkyam . a÷rotriyaü ÷ràddhamadhãtamavrataü tvadakùiõaü yaj¤amançtvijà hutam . a÷raddhayà dattamasaüskçtaü havirbhàgàþ ùaóete tava daityapuïkava .. iti ÷uddhitattvam .. yàj¤avalkyaþ .
     %<÷raddhàvidhisamàyuktaü karma yat kriyate nçbhiþ .
     suvi÷uddhena bhàvena tadànantyàya kalpyate ..>% yogiyàj¤avalkyaþ .
     %<vidhihãnaü bhavedduùñaü kçtama÷raddhayà ca tat .
     taddharantyasuràstasya måóhasya duùkçtàtmanaþ ..>% iti pràya÷cittatattvam ..

#<÷raddhàluþ>#, strã, (÷raddadhàtãti . ÷rat + dhà + spçhi gçhipatidayinidreti . 3 . 2 . 158 . iti àluc .) dohadavatã . ÷raddhàyukte, tri . ityamaraþ .. (yathà, bhàgavate . 3 . 8 . 10 .
     %<so'haü tavaitat kathayàmi vatsa ÷raddhàlave nityamanuvratàya ..>%)

#<÷raddhàvàn>#, [t] tri, (÷raddhà vidyate'syeti . ÷raddhà + matup . masya vaþ .) ÷raddhàyuktaþ . yathà --
     %<÷raddhàvàn labhate j¤ànaü tatparaþ saüyatendriyaþ .
     j¤ànaü labdhvà paràü ÷àntimacireõàdhigacchati ..>% iti bhagavadgãtàyàü 4 adhyàyaþ ..

#<÷rantha>#, ki darbhe . vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-pakùe bhvàø-sakaø-señ .) ki, ÷ranthayati ÷ranthati . darbho granthanam . iti durgàdàsaþ ..

#<÷rantha>#, ga mokùe . pratihçùi . iti kavikalpadrumaþ .. (kryàø-paraø-sakaø-señ .) ga, ÷rathnàti vatsaü lokaþ mocayatãtyarthaþ . ÷rathnàti ÷i÷uü lokaþ punaþ punarharùayati ityarthaþ . ÷a÷rantha . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 5,154c]>@
#<÷ranthaþ>#, puü, (÷rathnàti mocayati bhaktàn saüsàràditi . ÷rantha + ac .) viùõuþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (÷rantha + bhàve gha¤ .) ÷ranthadhàtvartho'pyatra ..

#<÷ranthanaü>#, klã, (÷rantha + bhàve lyuñ .) granthanam . yathà --
     %<sandarbho rasanà gumphaþ ÷ranthanaü granthanaü samàþ .>% iti hemacandraþ ..

#<÷ranthitaþ>#, tri, granthitaþ . baddhaþ . kçtavadhaþ . muktaþ . harùitaþ . iti ÷ranthadhàtoþ ktapratyayena niùpannaþ ..

#<÷rapitaü>#, tri, (÷rapa + ktaþ .) ghçtadugdhajalabhinnapakvadravyam . yathà --
     %<niùpakvaü kvathite pakvantvàjyaü kùãraü payaþ smçtam .
     anyattu ÷rapitaü ÷ràõaü samudaktoddhçte same ..>% iti jañàdharaþ ..

#<÷rapità>#, strã, (÷rapa + ktaþ . ñàp .) kà¤jikam . iti kecit ..

#<÷rabha># u bha ya ¤i ir tapaþkhedayoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (divàø-paraø-akaø-señ . ktvàveñ .) u, ÷ramitvà ÷ràntvà . bha ya, ÷ràmyati lokaþ tapaþ karoti khidyati vetyarthaþ . ¤i, ÷rànto'sti . ir a÷ramat a÷rãt . asmàt puùàditvànnityaü ïa ityanye . dhåryàn vi÷ràmayeti sa iti raghau ÷ràma t ka mantre ityadantasya råpam . iti durgàdàsaþ ..

#<÷ramaþ>#, puü, (÷rama + gha¤ . nodàttopade÷asyeti vçddhyabhàvaþ .) tapaþ . khedaþ . iti ÷ramadhàtvarthadar÷anàt .. ÷ràntiþ . tatparyàyaþ . klamaþ 2 . kle÷aþ 3 pari÷ramaþ 4 prayàsaþ 5 àyàsaþ 6 vyàyàmaþ 7 . iti hemacandraþ .. klamathaþ 8 . ityasaraþ .. (yathà, bhàgavate . 5 . 19 . 14 .
     %<yathaihikàmuùmikakàmalampañaþ suteùu dàreùu dhaneùu cintayan .
     ÷aïketa vidvàn kukalevaràtyayàt yastasya yatnaþ ÷rama eva kevalam ..>%) ÷astràbhyàsaþ . tatparyàyaþ . svuralã 2 yogyaþ 3 abhyàsaþ 4 . iti ca hemacandraþ ..

#<÷ramaõaþ>#, puü, (÷ràmyati tapasyatãti . ÷rama + syu .) yativi÷eùaþ . iti medinã .. (sa tu baudvasannyàsã .) tatparyàyaþ .
     %<muktirmokùo'pavargo'tha mumukùuþ ÷ramaõo yatiþ .
     vàcaüyamo vratã sàdhuranagàra çùirmuniþ ..
     nirgrantho bhikùurasya syaü tapoyoga÷amàdayaþ .>% iti hemacandraþ .. (yathà, ràmàyaõe . 1 . 14 . 12 .
     %<tàpasà bhå¤jate càpi ÷ramaõà÷caiva bhu¤jate ..>%) nindyajãviniü tri, . iti medinã ..

#<÷ramaõà>#, strã, sudar÷anà . màüsã . muõóãrã . ÷avarãbhedaþ iti medinã ..

#<÷ramã># [n] tri, ÷ramavi÷iùñaþ . ÷rama÷abdàdastyarthe inpratyayena niùpannaþ . (yadvà, ÷ràmyatãti . ÷rama tapaþ khedayoþ + %<÷amityaùñàbhyo ghinuõ .>% 3 . 2 . 141 . iti ghinuõ ..)

#<÷rayaþ>#, puü, (÷ri + %<erac .>% 3 . 3 . 56 . iti ac .) à÷rayaþ . ÷ridhàtoralpratyayena niùpannaþ

#<÷rayaõaü>#, klã, (÷ri + lyuñ .) à÷rayaþ . tatparyàyaþ ÷ràyaþ 2 . ityamaraþ .. (yathà, bhàgavate . 8 . 9 . 28 .
     %<tatràmçtaü suragaõàþ phalama¤jasàpuryatpàdapaïkajarajaþ÷rayaõànna datyàþ ..>%)

#<÷ravaþ>#, puü, (÷råyate'neneti . ÷ru + %<çdorap .>% 3 . 3 . 57 . ityap .) karõaþ . (yathà, kathàsaritsàgare . 103 . 158 .
     %<tumulaprolla sacchabdapihitànyarava÷ravaþ .
     cacàla sa balàmbhodhistayorgambhãrabhãùaõaþ ..>% cu + bhàve ap .) ÷ravaõam . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, raghuþ . 11 . 71 .
     %<saptasarpa iva daõóaghaññanàt roùito'smi tava vikrama÷ravàt ..>% ÷råyate iti . karmaõi ap . ÷abdaþ . yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 16 . 34 .
     %<napto vanyàya ca kakùyàya ca namaþ ÷ravàya ca prati÷ravàya ca ..>%)

#<÷ravaþ>#, [s] klã, (÷råyate'neneti . ÷ru + %<sarvadhàtubhyo'sun ..>% ityasun .) karõaþ . ityamaraþ .. (annam . iti nighaõñuþ . 2 . 7 .. yathà, çgvede . 3 . 19 . 5 .
     %<adhi÷ravàüsi dhehi nastanåùu ..>% dhanam . iti nighaõñuþ . 2 . 10 .. ya÷aþ . yathà, bhàgavate . 4 . 17 . 6 .
     %<÷ravaþ su÷ravasaþ puõyaü sarvadehakathà÷rayam ..>% ÷abdaþ . yathà, tatraiva . 5 . 11 . 9 .
     %<gandhàkçti spar÷arasa÷ravàüsi visargavatyartyabhijalpa÷ilpàþ ..>%)

#<÷ravaõaü>#, klã, (÷råyate'neneti . ÷ru + karaõe lyuñ .) karõaþ . ityamaraþ .. na striyàü ÷ravaõaþ karõaþ . iti hemamàlã . iti taññãkàyàü bharataþ .. ùaõmàsàbhyantare ÷ravaõayo÷chidraü bhavati . iti sukhabodhaþ .. ÷rutiþ . sà tu karõendriyaj¤ànam . iti medinã .. ÷onà iti bhàùà .. (yathà, manuþ . 8 . 74 .
     %<samakùadrar÷anàt sàkùyaü ÷ravaõàccaiva sidhyati ..>% tattu nãti÷àstroktadhãguõànàmanyatamam . yathà, kàmandakãye . 4 . 22 .
     %<÷u÷råùà ÷ravaõa¤caiva grahaõaü dhàraõaü tathà .
     ådvo'poho'rthavij¤ànaü tattvaj¤àna¤ca dhãguõàþ ..>%) vaóvidhaliïgaira÷eùavedàntànàmadvitãye vastuni tàtparyàvadhàraõam . liïgàni tu upakramopasaühàràbhyàsàpårvatà phalàrthavàdopapattyàkhyàni . iti vedàntasàraþ ..

#<÷ravaõaþ>#, puü, klã, ÷ravaõànakùatram . iti medinã .. (yathà ca smçtiþ .
     %<amàrkapàte ÷ravaõaü yadi syàditi ..>%)

@<[Page 5,155b]>@
#<÷ravaõadvàda÷ã>#, strã, (÷ravaõayuktà dvàda÷ã .) ÷ravaõànakùatrayuktabhàdra÷ukladvàda÷ã . yathà -- pitàmaha uvàca .
     %<÷ravaõadvàda÷ãü vakùye bhuktimuktipradàyinãm .
     ekàda÷ã dvàda÷ã ca ÷ravaõena ca saüyutà ..
     vijayà sà tithiþ proktà haripåjàdi càkùayam .
     ekabhaktena naktena tathaivàyàcitena ca ..
     upavàsena bhakùyeõa naivàdvàda÷iko bhavet .
     kàüsyaü màùaü tathà kùaudraü lobhaü vitathabhàùaõam ..
     vyàyàma¤ca vyavàya¤ca divàsvapnamathà¤janam .
     ÷ilàpiùñaü masåra¤ca dvàda÷yàü varjayennaraþ ..
     màsi bhàdrapade ÷ukle dvàda÷ã ÷ravaõànvità .
     mahatã dvàda÷ã j¤eyà upavàse mahàphalà ..
     saïgame saritaþ snànaü budhayuktà mahàphalà .
     kumbhe saratne sajale yajet svarõantu vàmanam ..
     sitavastrayugacchannaü chatropànadyugànvitam .
     oü namo vàsudevàya ÷iraþ saüpåjayettataþ ..
     ÷rãdharàya mukhaü tadvat kaõñhaü kçùõàya vai namaþ .
     namaþ ÷rãpataye vakùo bhujau sarvàstradhàriõe ..
     vyàpakàya namaþ kakùau ke÷avàyodaraü budhaþ .
     trailokyapataye meóhraü jaïghàü sarvapate namaþ ..
     sarvàtmane namaþ pàdau naivedyaü ghçtapàyasam .
     kumbhàü÷ca modakàn dadyàt jàgaraü kàrayenni÷i ..
     snàtvà prãto'rcayitvà tu kçtapuùpà¤jalirvadet .
     namo namaste gobinda budha ÷ravaõasaüj¤aka ..
     aghaughasaükùayaü kçtvà sarvasaukhyaprado bhava .
     prãyatàü deva deve÷o viprebhyaþ kalasàn dadet .
     nadyàstãre'thavà kuryàt sarvàn kàmànavàpnuyàt ..>% iti gàruóe 141 adhyàyaþ .. anyat dvàda÷ã÷abde draùñavyam ..

#<÷ravaõa÷ãrùikà>#, strã, ÷ràvaõãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ravaõà>#, strã, puü, nakùatravi÷eùaþ . iti medinã .. sà tu a÷vinyàdyantargatadvàviü÷anakùatram . tasyàþ svaråpaü ÷aràkàratàràtrayàtmakam . tasyàdhidevo hariþ . yathà -- %<tàrakàtrayamite ÷aràkçtau ke÷ave gaganamadhyavartini . mattavàraõagate'jalagnato niryayurgajamahãdhraliptikàþ ..>% daü 1 . paü 18 . iti kàlidàsakçtaràtrilagnaniråpaõam .. * .. tatra jàtaphalam . ÷àstrànurakto bahuputtramitraþ satputtrabhaktirvijitàrivargaþ . cejjanmakàle ÷ravaõà hi yasya premà puràõa÷ravaõe pravãõaþ .. iti koùñhãpradãpaþ .. * .. tatra gçhàrambhàryatçõakàùñhàdicchedanasaügrahadakùiõàdikgamananiùedhà yathà --
     %<chedanaü saügraha¤caiva kàùñhàdãnàü na kàrayet .
     ÷ravaõàdau budhaþ ùañke na gaccheddakùiõàü di÷am ..
     agnipãóà bhayaü ÷oko ràjapãóà dhanakùayaþ .
     saügrahe tçõakàùñhànàü kçte vasvàdipa¤cake ..>% iti jyotistattvam ..

#<÷ravaõà>#, strã, muõóarikàvçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<÷ravàyyaþ>#, puü, (÷ru ÷ravaõe + %<÷rudakùispçhigçhibhya àyyaþ .>% uõàø 3 . 96 . iti àyyaþ .) baliyogyapa÷uþ . yaj¤iyapa÷uþ . iti siddhàntakaumudã .. (÷ravaõãye, tri . yathà, çgvade . 1 . 27 . 8 .
     %<vàjo asti ÷ravàyyaþ ..>% %<÷ravàyyaþ ÷ravaõãyo vàjo'sti balavi÷eùo'sti .>% iti tadbhàùyam ..)

#<÷raviùñhà>#, strã, (÷ravaõamiti ÷ravaþ . so'syà astãti . matup . ati÷ayena ÷ravavatã . ati÷ayane tamabiùñhanau iti iùñhan . vinmatuporlugiti matupo luk .) dhaniùñhànakùatram . ityamaraþ .. (yathà, vàmanapuràõe 77 adhyàye .
     %<÷raviùñhàyàü tathà pçùñhaü ÷àlibhakta¤ca dohade .
     puùye mukhaü påjayeta dohade ghçtapàyasam ..>%)

#<÷raviùñhàjaþ>#, puü, (÷raviùñhàyàü jàyate iti . jan + óaþ .) budhagrahaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. tatra jàte, tri ..

#<÷ravyaþ>#, tri, ÷rotavyaþ . ÷ravaõàrhavàkyàdiþ . ÷rudhàto ryapratyayena niùpannaþ .. (yathà, ràdhàtantre . 9 . 3 .
     %<yat÷rutvà parame÷àni ÷ravyamanyanna rocate ..>%) ÷rà, la svede . iti kavikalpadrumaþ .. adàøparaø-akaø-aniñ .) rephayuktastàlavyàdiþ . la, ÷ràti . iti durgàdàsaþ ..

#<÷rà>#, la ma pàke . itikavikalkadrumaþ .. (adàøparaø-sekaø-aniñ .) rephayuktastàlavyàdiþ . la, ÷ràti . ma, ÷rapayati . iti durgàdàsaþ ..

#<÷ràõaü>#, tri, (÷rà + ktaþ .) pakvam . iti medinã .. ghçtadugdhajalabhinnapakvadravyam . iti jañàdharaþ ..

#<÷ràõà>#, strã, (÷ràyate smeti . ÷rà + ktaþ ) yavàgåþ . ityamaraþ ..

#<÷ràddhaü>#, klã, (÷raddhà prayojanamasya . ÷raddhà + %<cåóàdibhya upasaükhyànam .>% 5 . 1 . 110 . ityasya vàrtikoktyà aõ .) ÷àstroktavidhànena pitçkarma . ityamaraþ .. pitru dde÷yaka÷raddhayànnàdidànam . tasya lakùaõam . yathà --
     %<saüskçtavya¤janàóhya¤ca payodadhighçtànvitam .
     ÷raddhayà dãyate yasmàt ÷ràddhaü tena nigadyate ..>% iti pulastyavacanàt ÷raddhayà annàderdànaü ÷ràddhaü iti vaidikaprayogàdhãnayaugikam . iti ÷ràddhatattvam .. api ca . sambodhanapadopanãtàn pitràdãn caturthya ntapadenoddi÷ya havistyàgaþ ÷ràddham . tattu dvàda÷avidhaü yathà . vi÷vàmitraþ .
     %<nityaü naimittikaü kàmyaü vçddhi÷ràddhaü sapiõóanag pàrvaõa¤ceti vij¤eyaü goùñhyàü ÷uddhyarthamaùñamam ..
     karmàïgaü navamaü proktaü daivikaü da÷amaü smçtam .
     yàtràrthaikàda÷aü proktaü puùñyarthaü dvàda÷aü smçtam ..>% etadbhaviùyapuràüõe vivçtam . yathà, bhaviùye .
     %<ahanyahani yacchràddhaü tannityamabhidhãyate .
     vai÷vadevavihãnaü tada÷aktàvudakena tu ..
     ekoddiùñantu yacchràddhaü tannaimittakamucyate .
     tadapyadaivaü kartavyamayugmànàsayeddvijàn ..
     kàmyàya tu hitaü kàmyamabhipretàrthasiddhaye .
     pàrvaõena vidhànena tadapyuktaü khagàdhipa ..
     vçddhau yat kriyate ÷ràddhaü vçddhi÷ràddhaü taducyate .
     sarvaü pradakùiõaü kàryaü pårvàhõe tåpavãtinà ..
     gandhodakatilaiyuktaü kuryàt pàtracatuùñayam .
     aghyàrthaü pitçpàtreùu pre tapàtraü prasecayet ..
     ye samànà iti dvàbhyàmetajj¤eyaü sapiõóanam .
     nityena tulyaü ÷eùaü syàdekoddiùñaü striyà api ..
     ÷ramàvàsyàü yat kriyate tat pàrvaõamudàhçtam kriyate và parvaõi yat tat pàrvaõamiti sthitiþ goùñyàü yat kriyate ÷ràddhaü goùñhã÷ràddhaü taducyate bahånàü viduùàü sampatsukhàrthaü pitçtçptaye ..
     kriyate ÷uddhaye yattu bràhmaõànàntu bhojanam .
     ÷uddhyathamiti tat proktaü venateya manãùibhiþ ..
     niùekakàle some ca sãmantonnayane tathà .
     j¤eyaü puüsavane caiva ÷ràddhaü karmàïgameva ca ..
     devànuddi÷ya yacchràddhaü taddaivikamihocyate .
     haviùyeõa vi÷iùñena saptamyàdiùu yatnataþ ..
     gacchan de÷àntaraü yattu ÷ràddhaü kuryàcca sarpiùà yàtràrthamiti tat proktaü prave÷e ca na saü÷ayaþ ..
     ÷arãropacaye ÷ràddhamarthopacaya eva ca .
     puùñyarthametadvij¤e yamãpacàyikamucyate .. * ..>% tasya pa¤cavidhatvaü yathà . bçhaspatiþ .
     %<nityaü naimittikaü kàmyaü vçddhi÷ràddhaü tathaiva ca pàrvaõa¤ceti manunà ÷ràddhaü pa¤cavidhaü smçtam ..>% kårmapuràõe .
     %<ahanyahani nityaü syàt kàmyaü naimittikaüpunaþ ekoddiùñantu vij¤eyaü bçddhi÷ràddha¤ca pàrvaõam ..
     eta t pa¤cavidhaü ÷ràddhaü manunà parikãrtitam ..>% matsyapuràõe traividhyamuktaü yathà --
     %<nitya naimittikaü kàmyaü trividhaü ÷ràddhamucyate ..>% tasya dvaividhyam . viùõunà nityakàmyaråpatayà dvaividhyaü vakùyate . tatra nityapadamàva÷yakaråpatayà pàrvaõaikoddiùñayorapi parigrahàrtham . kàmyapadamanàva÷yakatvàrtham . iti ÷ràddhavivekaþ .. * .. àdàvàtreyamuniputtreõa niminà tatputtrasya ÷ràddhaü kçtam . yathà -- dharaõyuvàca .
     %<ko guõaþ pitçyaj¤asya kathameva prapåjyate .
     kena cotpàditaü ÷ràddhaü kasminnarthe kimàtmakam etadicchàmyahaü ÷rotuü vistareõa vavesva me ..
     vàràha uvàca .
     manostu vaü÷asambhåta àtreya iti vi÷rutaþ .
     àtreyasyàtmajo vipro niminàmà tapodhanaþ ..
     nimiputtrastu dharmàtmà triùu lokeùu vi÷rutaþ .
     varùàõà¤ca sahasràõi tapastaptvà vasundhare ..
     mçtyukàlamanupràptastataþ pa¤catvamàgataþ .
     naùña¤ca taü sutaü dçùñvà nimeþ ÷oka upàvi÷at .
     puttra÷okàbhisaüyukto divà ràtrau ca cintayan ..
     nimiþ kçtvà tataþ ÷okaü vidhinà tatra màdhavi tameva gatasaïkalpastriràtre pratyapadyata ..
     tasya prativi÷uddhasya màghamàse tu dvàda÷ãm .
     manaþ saüsçjya viùayaü buddhirvistàragàminã ..
     sa nimi÷cintayàmàsa ÷ràddhakalpaü samàhitaþ .
     yàni tasyaiva bhojyàni målàni ca phalàni ca ..
     yàni kàni ca bhakùyàõi nava¤ca rasasambhavam .
     yàni tasyaiva ceùñàni sarvametadudàharat ..
     àmantrya bràhmaõaü pårvaü ÷ucirbhåtvà samàhitaþ .
     dakùiõàvartataþ sarvaü çùiþ svayamakurvata .
     sapta kçtvà tatastatra yugapat samupàvi÷at ..
     dattvà tu màüsa÷àkàni målàni ca phalàni ca påjayitvà tu vipràn sa saptakçtvastu sundari ..
     kçtvà tu dakùiõàgràü÷ca ku÷àü÷ca prayataþ ÷uciþ .
     pradadau ÷rãmate piõóaü nàmagotramudàharan ..
     etasminnantare devi nàrado dvijasattamaþ .
     jagàma tàpasàraõyaü çùyà÷ramavibhåùitam ..
     taü dçùñvà påjayàmàsa svàgatenàtha màdhavi .
     bhãto gadgadayà vàcà ni÷vasaü÷ca muhurmuhuþ ..
     savrãóo bhàùate vipraþ kàruõye na samanvitaþ .
     kçtaþ sneha÷ca puttràrthe mayà saükalpya yat kçtam ..
     tarpayitvà dvijàn sapta annàdyena phalena ca .
     pa÷càdvisarjitaü piõóaü darbhànàstãrya bhåtale ..
     udakànayana¤caiva tvapasavyena pàyitam .
     ÷okasne haprabhàveõa etat karma mayà kçtam ..
     na ca ÷rutaü mayà pårvaü na devairç ùibhiþ kçtam .
     bhayaü tãvraü prapa÷yàmi muni÷àpàt sudàruõàt nàrada uvàca .
     na bhetavyaü dvija÷reùñha pitaraü ÷araõaü vraja .
     adharmaü na ca pa÷yàmi dharmeõaivàtra saü÷ayaþ ..
     nàradenaivamuktastu nimirdhyànamupàvi÷at .
     karmaõà manasà vàcà pitaraü ÷araõaü gataþ ..
     tato'ticintayàmàsa vaü÷akartàramàtmanaþ .
     dhyàyamànastato'pyà÷u àjagàma tapodhanaþ ..
     puttra÷okena santaptaü puttraü dçùñvà tapodhanaþ .
     puttramà÷vàsayàmàsa vàgbhiriùñàbhiravyayaiþ ..
     nime saïkalpita÷reyàn pitçyaj¤astapodhana .
     pitçyaj¤eti nirdiùño dharmo'yaü brahmaõà svayam ..
     tato hyatitaro dharmaþ kraturekaþ pratiùñhitaþ .
     kçtaþ svayambhuvà pårvaü÷ràddhe yo vidhiruttamaþ ..>% iti vàràhe ÷ràddhotpattinàmàdhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<apasavyena dàtavyaü màsi màsi tilodakam .
     praõamya ÷irasà devãrnirvàpasya ca dhàriõãþ .
     vaùõavã kà÷yapã ceti ajayà ceti nàmataþ ..
     evaü dattena prãyante pitara÷ca na saü÷ayaþ .
     paramàtmà ÷arãrastho devatànàü mayà kçtaþ ..
     trayastatra varàrohe devagàtràdvinismçtàþ .
     pitçdevà bhaviùyanti bhoktàraþ pitçpiõóakàn .
     devatàsuragandharvà yakùaràkùasapannagàþ .
     piõóaü ÷ràddhasya pa÷yanti vàyubhåtà na saü÷ayaþ ..
     pitçyaj¤aü vi÷àlàkùi ye kurvanti vido janàþ .
     àyuþ kãrtirbalaü tejo dhanaü puttrapa÷ustriyaþ ..
     dadanti pitarastasya àrogyaü nàtra saü÷ayaþ .
     àtmakarmava÷àllokàn pràpnu vantãha ÷obhanàn .
     tiryakùa ca vimucyante pretabhàvàcca mànavàþ .
     narake pacyamànànàü tràtà bhavati mànavaþ ..
     påjakaþ pitçdevànàü sarvakàlaü gçhà÷rame .
     dvijàtãüstarpayitvàü tu pårõena vidhinà naraþ ..
     akùayaü tasya manyante pitaraþ ÷ràddhatarpitàþ .
     narà ye pitçbhaktàste pràpnu vanti paràü gatim .. * pakvànnaü tatra vai kàryaü suvisçùña¤ca ÷uddhitaþ .
     vçtte tu tatra madhyàhne ÷ràddhàrambhantu kàrayet ..
     svàgata¤ca tathà kçtvà pàdyàrthaü maõóalaü ÷uciþ .
     pàdyaü dattvà tu vipràya gçhasyàbhyantaraü nayet ..
     àsanaü kalpayitvà tu àvàhya tadanantaram .
     arghyaü dadyàdvidhànena gandhamàlyaiþ prapåjya ca ..
     dhåpaü dãpaü tathà vastraü tilodakamathàpi và .
     pàtra¤ca bhojanasyàrthe vipràgre dhàrayettathà ..
     bhasmanà maõóalaü kàryaü paüktidoùanivàrakam .
     agnikàryaü tataþ kçtvà anna¤ca parive÷ayet ..
     tatra kàryastu saïkalpaþ piténuddi÷ya sundari .
     yayàsukhena bhoktavyamiti bråyàddvijaü prati ..
     rakùoghnamantrapàñhàü÷ca àcameta vicakùaõaþ .
     tçptàüstu bràhmaõàn j¤àtvà dadyàdvai vikiraü tataþ ..
     uttaràpo÷anaü dattvà piõóapra÷nantu kàrayet .
     dakùiõàbhimukho bhåtvà darbhànàstãrya bhåtale ..
     piõóadànaü prakurvãta pitràditritaye tathà .
     piõóànàü påjanaü kàryaü tantuvçddhyai yathàvidhi ..
     bràhmaõasya ca haste tu dadyàdakùayyamàtmavàn .
     piõóàstrayastu vasudhe yàvattiùñhanti bhåtale ..
     àpyàyamànàþ pitarastàvattiùñhanti vai gçhe .
     upaspç÷ya ÷ucirbhåtvà dadyàt ÷àntyudakàni ca ..
     praõamya ÷irasà bhåmau nirvàpasya ca dhàriõãþ .
     vaiùõavã kà÷yapã ceti akùayyà ceti nàmataþ ..
     bhakùayet prathamaü piõóaü patnyai deya¤ca madhyamam .
     tçtãyamudake dadyàt ÷ràddhe evaü vidhiþ smçtaþ ..
     pitçdevaü visçjyàtha bhaktyà tu praõamettu tàn .
     evaü dattena tuùyanti pitçdevà na saü÷ayaþ ..
     dãrghàyuùyaü prayacchanti puttrapauttradhanàni ca .
     tenottameùu vipreùu dadyàt ÷ràddhaü vidhànataþ ..
     anyathà tattu vai ÷ràddhaü niùphalaü nàsti saü÷ayaþ .
     mantrahãnaü kriyàhãnaü yat ÷ràddhaü kurute dvijaþ .
     madbhaktasyàsurendrasya phalaü bhavati bhàgataþ ..>% iti vàràhe pitçyaj¤anirõayanàmàdhyàyaþ .. * .. tasyàdhikàrikramo yathà --
     %<puttraþ pauttraþ prapauttro và bhràtà và bhràtçsantatiþ .
     sapiõóasantatirbàpi kriyàrhà nçpa jàyate ..
     teùàmabhàve sarveùàü samànodakasantatiþ .
     màtçpakùasya piõóena sambaddhà ye jalena và ..
     kuladvaye'pi cotsanne strãbhiþ kàryà kriyà nçpa .
     saüghàtàntargatairvàpi kàryàþ pretasya yàþ kriyàþ ..
     utsannabandhurikthàdvà kàrayedavanãpatiþ .
     pårvàþ kriyà madhyamà÷ca tathà caivottaràþ kriyàþ ..
     triprakàràþ kriyàstvetàstàsàü bhedaü ÷çõuùva me .
     àdàhavàryàyudhàdispar÷àdyantàstu yàþ kriyàþ ..
     tàþpårvà madhyamà màsi màsyekoddiùñasaüj¤itàþ .
     prete pitçtvamàpanne sapiõóãkaraõàdanu ..
     kriyante yàþ kriyàþ pitryàþ procyantetà nçpottaràþ .
     pitçmàtçsapiõóaistu samànasalilaistathà ..
     saüghàtàntargatai÷caiva ràj¤à và dhanahàriõà .
     pårvàþ kriyàstu kartavyàþ puttràdyaireva cottaràþ .
     dauhitrairvà nara÷reùñha kàryàstattanayaistathà .
     mçtàhani ca kartavyàþ strãõàmapyuttaràþ kriyàþ ..
     pratisaüvatsaraü ràjanne koddiùñaü vidhànataþ ..>% iti viùõupuràõe 3 aü÷e 13 adhyàyaþ .. * .. yàj¤avalkya uvàca .
     %<atha ÷ràddhavidhiü vakùye sarvapàpapraõà÷anam .
     amàvàsyàùñakàvçddhiþ kçùõapakùo'yanadvayam ..
     dravyaü bràhmaõasampattirviùuvat såryasaükramaþ .
     vyatãpàto majacchàyà grahaõaü candrasåryayoþ ..
     ÷ràddhaü pratiruci÷caiva ÷ràddhakàlàþ prakãttitàþ .. * ..
     agro yaþ sarvavedeùu ÷rotriyo vedavidyuvà .
     vedàrthavijjyeùñhasàmàstrimadhustrisuparõikaþ ..
     svasrãyaçtvig jàmàtçyàjya÷va÷uramàtulàþ .
     triõàciketadãhitra÷iùyasambandhibàndhavàþ ..
     karmaniùñhàstaponiùñhàþ pà¤càgnirbrahyacàriõaþ .
     pitçmàtçparà÷caiva bràhmaõàþ ÷ràddhadevatàþ .. * ..
     rogã hãnàtiriktàïgaþ kàõaþ paunarbhavastathà ..
     avakãrõyàdayo ye ca ye càcàravivarjitàþ .
     avaiùõavà÷ca ye sarve na ÷ràddhàrhàþ kadàcana .. * ..
     nimantrayecca pårvedyurdvijairbhàvya¤ca saüyataiþ .
     àcànta÷caiva pårvàhõe hyàsane såpave÷ayet ..
     yugmàndaive tathà pitre suprade÷e sva÷aktitaþ .
     dvau daive pràgudakpitrye trãõyekaü cobhayoþ pçthak ..
     màtàmahànàmapyevaü tantraü và vai÷yadevikam .
     hastaprakùàlanaü dattvà viùñaràrthaü ku÷ànapi ..
     àvàhya tadanuj¤àto vi÷vedevàsa ityçcà .
     yavairanvavakãryàtha bhàjane sapavitrake ..
     ÷anno devyà payaþ kùiptvà yavo'sãti yavàüstathà .
     yà iti mantreõa hasteùve va vinikùipet ..
     nandhodake tathà dhåpamàlyadànapradãpakam .
     apasavyaü tataþ kçtvà pitéõàmapradakùiõam ..
     dviguõàüstu ku÷àn dattvà uùantastvetyçcà pitén .
     àvàhya tadanuj¤àto japedàyàntu nastataþ ..
     yavàrthastu tilaiþ kàryaþ kuryàdarghyàdi pårvavat .
     dattvà tu saü÷ravàüsteùàü pàtre kçtvà vidhànataþ ..
     pitçbhyaþ sthànamasãti nyubjaü pàtraü karotyadhaþ .
     agnau kariùyetyàdàya pçcchatyannaü ghçtaplu tam ..
     kuruùveti tathokto'gnau hutvàsau pitçyaj¤ataþ .
     huta÷eùaü pradadyàcca bhàjaneùu samàhitaþ ..
     yathàlàbhopapanneùu raupyeùu ca vi÷eùataþ .
     dattvànnaü pç thavã te pàtramiti pàtràbhi mantraõam ..
     kçtvedaü viùõurityanne nijàïguùñhaü nive÷ayet .
     savyàhçtikàü gàyattrãü madhuvàtetyçcaü tathà ..
     japtvà yathàsukhaü vàcyaü bhu¤jãraüste'pi vàgyatàþ .
     annamiùñaü haviùya¤ca dadyàdakrodhano'tvaraþ ..
     àtçpte÷ca pavitràõi japtvà pårvajapantathà .
     annamàdàya tçptàþ stha ÷eùa¤caivànumanya ha ..
     tadannaü prakiredbhåmau dadyàccàpaþ sakçt sakçt .
     sarva mannamupàdàya satilaü dakùiõàmukhaþ ..
     ucchiùñasannidhau piõóàn pradadyàt pitçyaj¤avat .
     màtàmahànàmapyevaü dadyàccàcamanaü tataþ ..
     svasti prãyantàmiti càhaivaü vi÷vedevàn jalaü dadat .
     svastivàcya tato dadyàdakùayyodakameva ca ..
     dattvà tu dakùiõàü ÷aktyà svadhàkàramudãrayet .
     vàcyatàmityunuj¤àtaþ pitçbhya÷ca svadhocyatàm ..
     viprairastu svadhetyukto bhåmau si¤cettato jalam .
     dàtàro no'bhivardhantàü vedàþ santatireva ca ..
     ÷raddhà ca no mà vyagamat . bahu deya¤ca no'stviti ityuktvàpi priyaü vàcaü praõipatya visarjayet ..
     vàje vàje iti prãtyà pitçpårvaü visarjanam .
     yasmi ste saü÷ravàþ pårva marghyapàtre nipàtitàþ ..
     pitçpàtraü taduttànaü kçtvà vipràn visarjayet .
     pradakùiõamanuvrajya bhu¤jãta pitçsevitam ..
     brahmacàrã bhavettàntu rajanãü bhàryayà saha .
     evaü pradakùiõaü kçtvà vçddhau nàndimukhànapi ..
     yajeta yavakarkandhumi÷ràþ piõóà yavaiþ ÷ritàþ .
     ekoddiùñaü daivahãnamekàrghyaikapavitrakam .
     àvàhanàgnau karaõarahitaü apasavyavat .
     upatiùñhatàmityakùayyasthàne vipràn visarjayet ..
     abhiramyatàü prabråyàt bråyuste'bhiratàþ sma ha .
     gandhodakatilaimi÷raü kuryàt pàtracatuùñayam ..
     arghyàthaü pitçpàtreùu pretapàtraü prasecayet .
     ye samànà iti dvàbhyàü ÷eùaü pårvavadàcaret ..
     etat sapiõóãkaraõamekoddiùñaü striyà api .
     arvàk sapiõóãkaraõaü yasya saüvatsaràdbhavet ..
     tasyàpyannaü sodakumbhaü dadyàt saüvatsaraü dvija .
     piõóàüstu go'javiprebhyo dadyàdagnau jale'pi và ..
     haviùyànnena vai màsaü pàyasena tu vatsaram .
     màtsyahàriõakaurabhra÷àkunacchàgapàrùataiþ ..
     aiõarauravavàràha÷à÷airmàüsairyathàkramam .
     màsavçddhyàpi tuùyanti dattairiha pitàmahàþ ..
     dadyàdvarùà trayoda÷yàü maghàsu ca na saü÷ayaþ .
     pratipatprabhçtiùvevaü kanyàdãn ÷ràdvado bhavet ..
     ÷astreõa nihatànàntu caturda÷yàü pradãyate .. * ..
     svargaü hyapatyamoja÷ca ÷auryaü kùetraü balaü tathà ..
     puttra÷reùñhàn sasaubhyàmyànapatyaü mukhyatàü ÷ubham .
     pravçttacakratàü puttràn bàõijyaprabhçtãüstathà ..
     arogitvaü ya÷o vãta÷okatàü paramàü gatim .
     dhanaü vidyàü bhiùaksiddhiü kupyaü go'jàvikaü tathà ..
     a÷vànàyu÷ca vidhivadyaþ ÷ràddhaü saüprayacchati .
     kçttikàdibharaõyantaü sakàmànàpnuyàdimàn ..
     vastràdyàþ prãõayantyeva navaü ÷ràddhaü kçtaü dvijàþ .
     àyuùprajàü dhanaü vidyàü svargaü mokùaü sukhàni ca ..
     prayacchati tathà ràjyaü prãto nityaü pitàmahaþ ..>% iti gàruóe 99 adhyàyaþ .. * .. apica .
     %<vyà÷a÷ràddhamahaü vakùye bhuktimuktipradaü nçõàm .
     pårvaü nimantrayedvipràn ni÷i syurbrahmacàriõaþ ..
     pradakùiõopavãtena devàn vàmopavãtinà .
     piténnimantrayet pàdau kùàlayedvàkyamantrataþ ..
     oü svàgataü bhavadbhiriti pra÷naþ . oü susvàgatamiti tairukte oü vi÷vebhyo devebhya etat pàdokamarghyaü svàhà pitçbhyaþ svadhà iti devabràhmaõapàdayordevatãrthenàbhugnaku÷ajalakusumadànam . tato dakùiõàmukhasya vàmopavãtena amukagotrebhyaþ asmatpitçpitàmahaprapitàmahebhyo yathànàma÷armabhyaþ sapatnãkebhya etat pàdàdakamarghyaü svadhà iti pitràdibràhmaõapàdayoþ pitçtãrthena bhugnaku÷atilakusumajaladànam . evaü màtàmahà diùu . etadva àcamanãyaü svàhà svadheti bràhmaõahaste . eùa vo arghyaþ iti bràhmaõahasta'rdhyadànam . etadvaþ puùpaü iti bràhmaõahastepuùpadànam . oü siddhamidamàsanaü ihàsadhvamityabhidhàya oü bhåþ oü bhuvaþ oü svaþ oü mahaþ oü janaþ oü tapaþ oü satyaü saptavyàhçtibhiþ pårva mukhadevavràhmaõopave÷anam . uttaràbhimukhàþ pitaraþ oü devatàbhyaþ pitçbhya÷ca mahàyogibhya evaca . namaþ svadhàyai svàhàyai nityameva namo namaþ iti trirjapet . oü adyàsminde÷e amukamàse amukarà÷igate savitari amukasyàü tithau amukagotràõàmasmatpitçpitàmahaprapitàmahànàü yathànàma÷armaõàü vi÷vedevapårvakaü ÷ràddhamahaü kariùye oü vi÷vebhyo devebhya idamàsanaü svàhà . oü vi÷vàn devànàvàhayiùye oü àvàhaya ityukte oü vi÷vedevàsa àgata ÷çõutàma imaü havaü edaü varhirniùãdata . oü vi÷vadevàþ ÷çõutemaü havaü ye me antarãkùe ya upadyaviùña ye'gnijihvà uta và yajatrà àsadyàsmin varhiùi màdayadhvam . oü oùadhayaþ samavadanta somena saha ràj¤à yasmai kçõoti bràhmaõastvaü ràjan pàrayàmasi .
     oü àgacchantu mahàbhàgà vi÷vedevà mahàbalàþ ye yatra vihitàþ ÷ràddhe sàvadhànà bhavantu te ..
     oü apahatàsuràrakùàüsi vedisadaþ . iti tribhiryavavikiraõam . oü pavitramahaü kariùye oü kuruùveti tenokte sàgraku÷apatraddhayaü pràde÷apramàõaü kçtvà oü pavitre stho vaiùõavyau anenaü ku÷àntareõa chittvà oü viùõurmanasà påte sthaþ ityubhya kùya ku÷àntareõa trivçtaü kçtvà pàtre pavitranive÷anam . ÷anno devãrabhãùñaye àpo bhavantu pãtaye ÷aüyorabhisravantu naþ . iti pàtre jaladànam . oü yavo'si yavayàsmadde ÷o yavayàràtã iti yavadànam .
     oü gandhadvàràü duràdharùàü nityapuùñàü karãùiõãm .
     ãkharãü sarvabhåtànàü tvàmihopahvaye ÷riyam ..
     iti gandhadànam ..
     oü ÷rã÷ca te lakùmã÷ca patnyà iti puùpadànam .
     oü yà divyà àpaþ payasà sambabhåvuryà antarãkùà utapàrtha vãryà hiraõyavarõà yaj¤iyàstà na àpaþ ÷ivàþ saü÷yonàþ suhavà bhavantu oü dhurilocanasaüj¤akebhyo vi÷ve bhyo devebhya eùo'rghyo namaþ . iti haste'rghyaü dattvà anenaiva pàtreõa saplavapavitragrahaõaü prathamapàtreõa saüplavaü pavitra¤ca gçhãtvà bràhmaõadakùiõapàr÷ve ku÷opari urdhvamukhapàtre sthàpanaü tadupari ku÷adànam . tataþ oü dhurilocanasaüj¤akebhyo vi÷vebhyo devebhya etàni gandhapuùpadhåpadãpavàsoyugasottarãyayaj¤opavãtàni namaþ . gandhàdidànamacchridramastu saükalpasiddhirastu . bràhmaõavàcanam . tataþ pitçpitàmahaprapitàmahamàtàmahapramàtàmahavçddhapramàtàmahànàü sapatnãkànàü ÷ràddhamahaü kariùye . anuj¤àpanam . oü kuruùveti bràhmaõairukte . oü devatàbhyaþ tçibhya÷ca mahàyogibhya eva ca . iti trirjapet . tata oü amukasagotràõàü asmatpitçpitàmahaprapitàmahànàü yathànàma÷armaõàü sapatnãkànàü ÷ràddhaü yuùmàsvahaü kariùye . oü kuruùva ÷ràddhakaraõànuj¤ànam . oü amukasagotrebhyaþ asmatpitçpitàmahaprapitàmahebhyo yathànàma÷armabhyaþ sapatnãkebhya idamàsanaü svadhà .
     bràhmàõavàmapàr÷ve àsanam . oü piténàvàhayiùye oü àvàhayetyukte oü u÷antastvànidhãmahyu÷antaþ samidhãmahã . u÷annu ÷ata àvaha pitén haviùe attave . oü àyàntu naþ pitaraþ saumyàso agniùvàttàþ pathibhirdevayànaiþ .
     asmin yaj¤e svadhayà madanto'dhibruvantu te'vantvasmàn . ityàvàhanam . oü apahatàsurà rakùàüsi vedisadaþ . tristilavikiraõam . oü tilo'pi somadaivatyo gosavo devanirmitaþ .
     pratnamadbhiþ pçktaþ svadhayà pitén lokàn prãõàhi naþ svàhà . tiladànam . gandhapuùpaü hastàbhyàü dattvà pitçpàtramutthàpya yà diùyeti pañhitvà amukagotra asmatpitaþ amuka÷arman sapatrãka eùa te arghyaþ svadhà . evaü pitàmahàdau .
     sapavitraü pàtraü gçhãtvà bràhmaõavàmapàr÷ve ñakùiõàgraku÷opari oü pitçbhyaþ sthànamasãti adhomusvapàtrasthàpanam . oü ÷undhantàü lokàþ pitmadanàþ pitçsadanamasi . adhomukhapàtraspar÷anam . tataþ amukasagotrebhyaþ asmatpitçpitàmahaprapitàmahebhyaþ mapatnãkebhyaþ etàni gavapuppadha padãpavàsoyugasottarãyayaj¤opavãtàni svadhà . pitçtãrthena gandhàdidànam . gandhàdidànamacchidramastu saïkalpasiddhirastu . bràhmaõavàcanam . evaü màtàmahàdãnàmanuj¤àpanàdi karma . oü yà divyeti bhåmisammàrjanam . tato ghçtàktamannaü gçhãtvà dakùiõopavãtaü pitçbràhmaõam . oü agnau karaõamahaü kariùye oü kuruùveti tenokte oü agnaye kavyavàhanàya svàhà oü somàya pitçmate svàhà . àhutidvayaü devabràhmaõahaste dattvà ava÷iùñàrdhaüpiõóàrthaü sthàpayitvà aparamardhaü pitràdipàtre màtàmahàdipàtre ca niþkùipet . pàtre annàdinidhàya ku ÷aüdattva adhomukhàbhyàü pàõibhyàü pàtraü gçhãtvà . oü pçthivã te pàtraü dyauþ pidhànaü bràhmaõasya mukhe amçte amçtaü juhomi svàhà . pàtràbhimantraõam . idaü viùõurvicakrame tredhà nidadhe padam . samåóhamasya pàü÷ule viùõo havyaü rakùasva .
     ityannoparyadhomukhadvijàïgaùñhanive÷anam . oü apahateti triryavavikaraõam .
     oü nihanmi sarvaü yadamedhyavadbhavet hatà÷ca sarve'suradànavà mayà .
     rakùàüsi yakùàþ sapi÷àcasaüghà hatà mayà yàtudhànà÷ca sarve ..
     iti siddhàrthavikiraõam ..
     tataþ oü dhurilocanasaüj¤akebhyo vi÷ve bhyo devebhya etadannaü saghçtaü sapànãyaü savya¤janaü svàhà iti vàriku÷àdyairannasaïkalpanam . oü ÷ràddhamidamacchidramastu saïkalpasiddhirastu . tato vàmopavãtena savya¤janaü saghçtamannaü pitràdipàtre nidhàya tadupari bhåmisaülagnaku÷aü dattvà oü pçthivã te pàtraü abhimantraõam . uttànàbhyàü pàõibhyàü pàtraü gçhãtvà oü idaü viùõurityannopari uttànàïguùñhaü nive÷ayet oü apahatà iti tilavikiraõam . bhåmipàtitavàmajànuþ . amukagotrebhyaþ asmatpitçpitàmahaprapitàmahebhya amukàmuka÷armabhyaþ sapatnãkebhya etadannaü saghçtaü sapànãyaü savya¤janaü pratiùiddhavarjitaü svadhà .
     annasaïkalpaþ . oü årjaü vahantãramçtaü ghçtaü payaþ kãlàlaü parisru taü svadhàsta tarpayata me pitén . dakùiõàmukhavàrityàgaþ . oü annamidamacchidramastu saïkalpasiddhirastu . tataþ savyàhçtikayà gàyattryà visarjayitvà madhuvàtà çtàyate madhu kùaranti sindhavaþ màdhvãrnaþ santvoùadhãþ . madhunaktamutoùaso madhumat pàrthivaü rajaþ madhu dyaurastu naþ pità . madhumànno vanaspatirmadhumànastu såryo màdhvãrgàvo bhavantu naþ ..
     madhu madhu madhu iti japaþ . yathà sukhaü bàgyatà juùadhvamiti bråyàt . bhuktavatsu saptavyàdhàdikaü pitçstotraü japat .
     oü saptavyàdhà da÷àrõeùu mçgàþ kàlà¤jare girau .
     cakravàkàþ saradvãpe haüsàþ sarasi mànase ..
     te'pi jàtàþ kurukùetre bràhmaõà vedapàragàþ .
     prasthità dåramadhvànaü yåyaü tebhyo'vasãdata ..
     tatastçpteùu . dakùiõàmukho vàmopavãtã ucchiùñhàgrataþ .
     oü agnidagdhà÷ca ye jãvàþ ye'pyadandhàþ kule mama .
     bhåmau dattana tçpyantu tçptà yàstu paràü gatim ..
     iti bhåmau ku÷opari saghçmannaü jalaplutaü vikiret . tato devabràhmaõakrameõa jalagaõóåùa dattvà pårvavat punaþ savyàhçtikàü sàvitrãü madhuvàtetyçcaü madhu madhviti ca japtvà oü rucitaü bhavadbhiriti devabràhmaõapra÷naþ . surucitamiti tenokte oü ÷eùamannamapyastãti pra÷naþ . iùñaiþ saha bhuïkùveti tenokte pitràdibràhmaõe vàmopavãtena oü tçptàstha iti pra÷naþ . oü tçptàsma ityakta ÷eùamanneti pra÷naþ . oü iùñaiþ saha bhuïkùveti tenokte màtàmahàdibràhmaõe tathaiva pra÷naþ . tataþ pitràdibràhmaõe piõóànahaü pàtayiùye pàtayetyukte . taducchiùñàgrato'bhyukùaõaü maõóala¤ca catuùkoõaü tilavikiraõaü oü amukagotra asmatpitaþ amuka÷arman sapatnãka etatte piõóàsanaü svadhà itthaü rekhàmadhye pitàmahàya prapitàmahàya ca . savyàhçtikàü gàyattrãü madhuvàteti trirjapan annaü sàjyaü piõóa kçtvà ku÷opari amukagotràsmatpitaþ amuka÷arman sapatnãka eùa te piõóaþ ye càtra tvàmanu yàü÷ca tvamanu tasmai te svadhà . evaü pitàmahaprapitàmahamàtàmahapramàtàmahavçddhapramàtàmahebhyaþ . piõóa÷eùavikiraõaü piõóàntike . oü lepabhujaþ prãyantàü iti staraõaku÷eùu hastamàrjanam . prakùàlitena piõóapàtrodakena amuka gotra asmatpitaþ amuka÷arman sapatnãka etatte jalamavanenikùva oü ye càtra tvàmanu yàü÷ca tvamanu tasmai te svadheti pitçpiõóasecanam .
     piõóapàtramadhomukhaü kçtvà baddhà¤jali oü atra pitaro màdayadhvaü yathàbhàgamàvçùàyadhvamiti japaþ . apaþ spçùñvà vàmena paràvçtya udaïmukha÷ca pràõàstriþ saüyamya .
     oü vasantàya namastubhyaü grãsmàya ca namo namaþ .
     varùàbhya÷ca ÷aratsaüj¤a çtave ca namaþ sadà ..
     hemantàya namastubhyaü namaste ÷i÷iràya ca .
     màsasaüvatsarabhya÷ca divasebhyo namo namaþ ..
     oü ùaóbhya çtubhyo namaþ pitçbhyo namaþ . iti japaþ . vàmeneva paràvçtya dakùiõàmukhaþ amã madanta pitaro yathàbhàgamàvçùàyiùata . iti japaþ . vàsaþ ÷ithilãkçtyà¤jaliü kçtvà oü namo vaþ pitaraþ pitaro namo vaþ . iti japaþ .
     gçhànnaþ pitaro datta . iti gçhavãkùaõam ..
     oü sado vaþ pitaro deùmaþ . iti piõóavãkùaõam . oü etadvaþ pitaro vàsaþ ityuccàrya amukagotra ityàdinà etatte vàsaþ oü ye càtra tvàmanu yàü÷ca tvamanu tasmai te svadhà .
     da÷àbhavasåtradànam . vàmena pàõinà udaka pàtraü gçhãtvà . oü årjaü vahantãramçtaü ghçtaü payaþ kãlàlaü ityàdinà piõóopari bàridhàràtyàgaþ . pårvasthàpitapàtra÷eùodakaiþ pratyekaü piõóasecanam . piõóavàhyena gandhàdidànam . piõóopari ku÷aü hasta¤ca dattvà oü akùannamã madantahyavapriyà adhåùata astoùata svabhànavo viprà na viùñayà matãyo yànnvindra te harãti japaþ .
     itthaü màtàmahàderbràhmaõànàmàcamanaü susuprokùitamastviti bhåmyabhyukùaõaü kçtvà .
     apàü madhye sthità devà sarvamapsu pratiùñhitam .
     bràhmaõasya kare nyastàþ ÷ivà àpo bhavantu naþ ..
     ÷ivà àpaþ santviti haste bràhmaõasya jaladànam .
     lakùmãrvasati puùpeùu lakùmãrvasati puùkare .
     lakùmãrvaste sadà goùñhe saumanasyaü sadàstu me ..
     mãmanasyamastu puùpadànam .
     oü akùata¤càstu me puõyaü ÷àntiþ puùñirdhçti÷ca me .
     yadyat ÷reyaskaraü loke tattadastu sadà mama ..
     oü akùata¤càriùña¤càstu yavataõóuladànam . amukagotràõàmasmat pitç-pitàmaha-prapitàmahànàü sapatnãkànàü dattamidamannapànàdikamakùayyamastu iti pitràdibràhmaõahaste satilajaladànam .
     yajamànasya pra÷ne astviti bràhmaõo vadet .
     evaü màtàmahàdãnàmakùayyam . à÷iùaþ .
     oü aghoràþ pitaraþ santu gotraü no vardhatàm .
     dàtàro no'bhivardhantàü vedàþ santatireva ca .
     ÷raddhàca no mà vyagamadvahu deya¤ca no'stviti ..
     anna¤ca no bahu bhavedatithoü÷ca labhemahi .
     yàcitàra÷ca naþ santu mà ca yàciùma ka¤cana ..
     età evà÷iùaþ santu saumanasyamastu susukhaü càstu ityukte piõóapàtre arghyasambandhàn ku÷àn pavitràõi càstãrya pitràdibràhmaõaü spçùñvà svadhàü vàcayiùye oü vàcyatàü oü pitçpitàmahaprapitàmaha-màtàmaha-pramàtàmaha-vçddhapramàtàmahebhyo yathànàma÷armabhyaþ sapatnãkebhyaþ svadhocyatàü asta svadhà ityukte årjaü vahantãramçtaü ghçtaü iti piõóànàmupari vàridhàràü dadyàt .
     tata oü vi÷vedevà asmin yaj¤e prãyantàü devabràhmaõahaste yavodakadànaü oü prãyantàmiti tenokta oü devatàbhya iti trirjapet . adhomukhapiõóapàtràõi càlayitvà àcamyadakùiõo pavotã pårvàbhimukhaþ oü amukasagotràya amuka÷armaõe bràhmaõàya sapatnãkàya ÷ràddhapratiùñhàrthaü dakùiõàmidaü rajataü tubhyamahaü dade iti dakùiõàü dadyàt evaü màtàmahàdau tato devabràhmaõàya dakùiõàdànam . tataþ pitçbràhmaõe . piõóapàtramuttànaü kçtvà oü piõóàþ sampannàþ oü susampannà iti piõóe kùãradhàràü dattvà piõóacàlanam .
     oü vàje vàje vatavàjino no dhaneùu viprà amçtà çtaj¤àþ .
     asya madhvaþ pibata màdayadhvaü tçptà yàta pathibhirdevayànaiþ ..
     iti pitràdivisarjanam ..
     oü à mà vàjasya prasavo jagamyàdeme dyàvà pçthivã vi÷varåpe .
     à mà gantu pitarà màtarà yuvamà mà somo'mçtatvàya gamyàt ..
     iti devavisarjanam ..
     oü abhiramyatàmityukte abhiratàþ sma iti bràhmaõairanuj¤àtasya nivartanam . gavàdiùu piõóapratipàdanamiti .
     eùa ÷ràddhavidhiþ proktaþ pañhatàü pàpanà÷anaþ .
     anena vidhinà ÷ràddhaü kçtaü vai yatra kutracit ..
     akùayaü syàt pitéõà¤ca svargapràptirdhruvà tathà .
     ityuktaü pàrvaõa÷ràddhaü pitéõàü brahmalokadam ..>% ityàdye gàruóe pàrvaõa÷ràddham 222 adhyàyaþ .. brahmovàca . %<nitya÷ràddhaü pravakùyàmi pårvavattadvi÷eùayet .. oü amukasagotràõàmasmatpitçpitàmahaprapitàmahànàmamuka÷armaõàü sapatnãkànàü ÷ràddhaü siddhànnena yuùmabhyamahaü kariùye . àsanàdikamatra syàdvi÷ve devavivarjitam . vçddhi÷ràddhaü pravakùyàmi påvvavattadvi÷eùakam .. jàtaputtramukhadar÷anàdau vçddhi÷ràddhe pårvàbhimukheùu dakùiõopavãtiùu madhuyavavadarami÷ràþ piõóà daiva tãrthena namaskàràntena dakùiõopacàreõakartavyam dakùiõajànu gçhãtvà oü adyàsmadãyàmukavçddhau amuka-gotràõàmasmatpitç-pitàmahaprapitàmaha-màtàmaha-pramàtàmaha-vçddhapramàtàmahànàü amuka÷armaõàü sapatnãkànàü nàndãmukhànàü ÷ràddhekartavye vasusatyasaüj¤akànàü vi÷veùàü devànàü ÷ràddhaü siddhànnana yuùmàsu mayà kartavyam . iti devabràhmaõàmantraõaü oü kariùyasãti tenokte itthameva màtçpitàmahãprapitàmahãnàü devabràhma õàmantraõam . tata oü amukagotràyà matpratitàmahyà amuko devyà nàndomukhyàþ ÷ràddhaü siddhànnena yuùmàsu mayà kartavyamiti prapitàmahãbràhmaõàmantraõam . kariùyasãti tenokte itthameva pitàmahàbràhmaõàmantraõaü màtçbràhmaõà mantraõa¤ca . tata oü adyàmukavçddhau amukagotràõàmasmat-prapitàmaha-pitàmaha-pitéõàü nàndomukhànàü ÷ràddhaü siddhànnena yuùmàsu mayà kartavyamiti bràhmaõàmantraõaü oü kariùyasãti tenokte itthameva vçddhapramàtàmahàdibràhmaõàmantraõam . devapitçsarvadevabràhmaõa÷ràddhakaraõànuj¤àpanam . àsane oü vi÷ve devàsa àgata ÷çõutàm imaü havaü edaü varhirniùãdata oü vi÷vedevàþ ÷çõutemaü havaü ye me'ntarãkùe ya upadyaviùña ye agnijihvà utavà yajatrà àsadyàsmin varhiùi màdayadhvam . oü àgacchantu mahàbhàgà vi÷vedevà iti vi÷vedevàvàhanam . gandhàdidàna¤ca . acchidràvadhàraõavàcanam . tataþ prapitàmahãprabhçtãnàmanuj¤àpanaü àsanaü gandhàdidànaü acchidràvadhàraõam . itthaü prapitàmahàdãnàü anuj¤àpanam . àsanaü àvàhane gandhàdidànam . evaü vçddhapramàtàmahàdãnàü anuj¤àpanàdikaraõam . oü vasusatyasaüj¤akebhyo vi÷vebhyo devebhya etadannaü saghçtaü sapànãyaü savya¤janaü savadare sadadhi pratiùiddhavarjitaü namaþ . iti annasaïkalpanam . oü amukamotre matprapitàmahi amukãdevi nàndimukhi etadannaü savadaraü sadadhi namaþ . itthaü pitàmahaumàtçbràhmaõe . tataþ prapitàmahàdibràhmaõapàtre oü amukagotrebhyo matprapitàmahapitàmahapitçbhya etadannaü savadaraü sadadhi savya¤janaü sapànãyaü namaþ . evaü vçddhapramàtàmahàdibhyaþ .. * .. ekoddiùñaü puràva÷yaü tadvi÷eùaü vade ÷çõu .. prathamaü nimantraõaü pàdaprakùàlanaü àsanam . adya amukagotrasya matpiturasukadeva÷armaõaþ pratisàüvatmarikamekoddiùñaü ÷ràddhaü siddhànnena yuùmàsu ahaü kariùye . ÷ràddhakaraõànuj¤àpanam . àsanaü arghyaþ . gandhàdidànaü pitçsthàpanam . annasaüïkalpanaü japyaü nivãtã uttaràbhimukhãbhåyàtithi÷ràddhaü kuryàt . tatastçptiü j¤àtvà dakùiõàbhimukho vàmopavãtã ucchiùñasamãpe ye agnidagdhà iti annavikiraõam . oü amukagotra pituramukadeva÷arman etatte jalamavanenikùva ye càtra tvàmanu yàü÷ca tvamanu tasmai te svadhà iti rekhopari dakùiõàmukhavàridhàràdànam .>% iti gàruóe 223 adhyàyaþ .. * .. brahmovàca .
     %<sapiõóãkaraõaü vakùye pårõe'bde tatkùayàhani .
     kçtvà kutapakàle tu pretàdeþ pitçlokadam .
     sapiõóãkaraõaü kuryàt aparàhve tu pårvavat ..
     pitàmahàdibràhmaõanimantranam . oü puroravo màdravaþsaüj¤akebhyo devebhya etadàsanaü namaþ .
     vàmapàr÷ve càsanadànam . tataþ pitàmahaprapitàmahavçddhaprapitàmahànàü sapatnãkànàü ÷ràddhamahaü kariùye . ityanuj¤àgrahaõam . pàtratrayakaraõaü pàtropari ku÷aü dattvà pàtràntareõa pidhàya acchidràvadhàraõàntaü parisamàpya tathaiva piturapi sapatnãkasya pretàntanàmnà ÷ràddhakaraõànuj¤àpanam . devapàtràcchidràvadhàraõam . taü parisamàpya pitàmahaprapitàmahavçddhaprapitàmahapitçkrameõa pàtràõàü manàk vàcanaü uddhàñanaü kçtvà ye samànàþ saümanasaþ pitaro yamaràjye .
     teùàü lokaþ svadhà namo yaj¤o deve÷a kalpyatàm ..
     ye samànàþ samanaso jãvà jãveùu màmakàþ .
     teùàü ÷rãrmayã kalpyatàü asmin loke ÷ataü samàþ ..
     etanmantradvayena pitçpàtrodakaü pitàmahaprapitàmahavçddhaprapitàmahapàtre dattvà vçddhaprapitàmahapàtraü parityajya pitàmahaprapitàmahayorudakaü pavitra¤ca pitçpàtre nikùipet . tataþ pitçbràhmaõahaste pavitradànam . pàtrapuùpeõa ÷irasaþ karapàdàrcanaü haste'nyajaladànaü hastàbhyàü pàtramutthàpya oü yà divyeti ca pañhitvà amukagotra matpitaramuka preta eùa te arghyo ye càtra tvàmanu yàü÷ca tvamanu tasmai te svadhà iti pitçbràhmaõahaste stokamarghyodakaü pitçtãrthena dattvà pitàmahabràhmaõahaste pavitradànaü pàtrapuùpeõa ÷iraþ karapàdàrcanaü haste'nyajaladànam .
     hastàbhyàü pàtramutthàpya yà divyeti pañhitvà amukagotra matpitàmaha amukadeva÷arman sapatnãka eùa te'rghyaþ svadhà . pitçpàtreõaiva pitàmahabràhmaõahaste stokamarghyodakaü dattvà÷eùamudavàü piõóasecanàrthaü pàtràntare nidhàya tenaiva pàtreõa pitàmahabràhmaõànàü hastasthaü udakaü pavitra¤ca gçhãtvà pitçbràhmaõavàmapàr÷vedakùiõàgraku÷opari pitçbhyaþ sthànamasãti adhomukhapàtrasthàpanam . pitàmahànàü gandhàdidànaü agnaukaraõam . devànàü ava÷iùñànnaü pitàmahàdipàtre kùipet . pitàmahàdipàtràbhimantraõàdivàcanaparyantaü krameõa samàpya pitç bràhmaõapàtràbhimantraõaü aïguùñhanive÷anaü tilavikiraõam . siddhànnavikiraõaü kçtvà amukagotra matpitaramuka preta etatte annaü saghçtaü sapànãyaü savya¤janaü pratiùiddhavarjitaü ye càtra tvàmanu yàü÷ca tvamanu tasmai te svadhà . tato devaprabhçti àpo÷ànaü dadyàt . atithau pràpte atithi÷ràddhaü kuryàt asminnavasare .
     tato vikiraõam . pitàmahàdau pra÷naü kçtvà pitçbràhmaõe oü svaditaü bhavadbhiriti pra÷naþ amukagotra matpitàmaha amuka÷arman sapatrãka eùa te piõóo ye càtra tvàmanu yàü÷ca tvamanu tasmai te svadhà . evamanyayoþ . piõóadànamacchidramastu . saïkalpasiddhirastu iti vàcanaü kçtvà tataþ pitapre tapiõóapàtanaü oü saükalpasiddhirastviti vàcanam . taüsamàpya piõóaü tridhà kçtvà ye samànàþ samanasaþ iti mantradvayaü pañhitvà pitàmahaprapitàmahavçddhaprapitàmahapiõóeùu kùipet . piõóeùu gandhàdikaü piõóacàla nam . atithibràhmaõe svaditamityàdi pra÷naþ .
     bràhmaõànàmàcamanaü bhuktakrameõa tàmbåladànaü susuprokùitamastu ÷ivà àpaþ santu vçddhaprapitàmahàdikrameõa bràhmaõànàü haste jaladànam .
     gotrasyàkùayyamastu pitçbràhmaõahaste oü upatiùñhatàmiti satilajaladànaü nàmagotreõa upatiùñhatàmiti tenokte aghoràþ pitaraþ santu mantviti ukte svadhàü vàcayiùye iti pitàmahàdibràhmaõànuj¤àpanam oü vàcyatàmityukte pitàmahàdibhyaþ svadhocyatàm astu svadhà ityukte pitçbràhmaõe pitçbhyaþ svadhocyatàü iti astu svadhà ityukte oü årjaü vahantãramçtaü iti dakùiõàbhimukhavàridhàràtyàgaþ . oü vi÷vedevà asmin yaj¤e prãyantàmiti devabràhmaõahaste yavodakadànam . oü devatàbhya iti trirjapaþ .
     piõóàn pàtre tolayitvà àcamya pitàmahàdibhyo dakùiõàü dattvà tataþ pitçbràhmaõàya tato atithibràhmaõàya ca . à÷iùo me dãyantàmityà÷ãþpràrthanaü à÷iùaþ pratigçhyantàü ityukte dàtàro no'bhivardhantàmiti pàtramuttànaü kçtvà vàje vàje iti visarjanam . abhiramyatàmiti pitçbràhmaõavisarjanam .
     sapiõóãkaraõa÷ràddhaü vyàsaproktaü mayà tava .
     ÷ràddhaü viùõuþ ÷ràddhakartà phalaü ÷ràddhàdikaü hariþ ..>% iti gàruóe 224 adhyàyaþ .. * .. tithyàdivi÷eùe ÷ràddhakaraõaphalaü yathà -- vyàsa uvàca .
     %<atha ÷ràddhamamàvàsyàü pràpya kàryaü hijottamaiþ .
     piõóànnàhàryakaü bhaktabhuktimuktiphalapradam ..
     piõóànnàhàryakaü ÷ràddhaü kùãõe ràjani ÷asyate .
     aparàhõe dvijàtãnàü pra÷aste nàmiùeõa tu ..
     pratipatprabhçti hyetàstithayaþ kçùõapakùake .
     caturda÷ãü varja yitvà pra÷astà hyuttarottaràþ ..
     amàvàsyàùñakàstisraþ pauùamàghàdiùu triùu .
     tisra÷cànvaùñakàþ puõyà màghasya da÷amã tathà ..
     trayoda÷ã maghàyuktà varùàsu tu vi÷eùataþ .
     ÷asyapàka÷ràddhakàlà nityaü proktà dine dine ..
     naimittikaü hi kartavyaü grahaõe candrasåryayoþ .
     bàndhavànà¤ca maraõe nàrakã syàdathànyathà ..
     kàmyàni caiva ÷ràddhàni ÷asyanti grahaõàdiùu .
     ayane viùuve caiva vyatãpàte'pyanantakam ..
     saükràntyàmakùayaü ÷ràddhaü tathà janmadineùvapi .
     nakùatreùu ca sarveùu tathà kàme vi÷eùataþ ..
     svargantu labhate kçtvà kçttikàsu dvijottamaþ .
     apatyamatha rohiõyàü saumye tu brahmavarcasam ..
     mudràõàü karmaõàü siddhimàrdràyàü ÷asyameva ca .
     punarvasau tathà bhåmiü ÷riyaü puùpe tathaiva ca ..
     sarvàn kàmàn tathà sarpepaitre saubhàgyameva ca aryamaõe ta dhanaü vidyàt phàlgunyàü pàpanà÷anam ..
     j¤àti÷reùñhaü tathà haste citràyàü subahån sutàn .
     bàõijyasiddhiü svàtau ca vi÷àkhàyàü suvarõakam .
     maitre bahåni mitràõi ràjyaü ÷akre tathaiva ca .
     måle kçùiü labhedyànaü siddhimàpye tathaiva ca ..
     sarvàn kàmàn vai÷vadeve ÷raiùñhantu ÷ravaõe punaþ .
     ÷raviùñhàyàü tathà kàmàn vàruõeca kùa paraü balam ajaikapàdake kuryàdahivradhne gçhe ÷ubham .
     revatyàü bahavo rogà hya÷vinyàü turagàüstathà ..
     yàmye càjãvanaü tasmàt yadi ÷ràddhaü prayacchati àdityavàre càrogyaü càndre saubhàgyameva ca ..
     kauje sarvatra vijayaü sarvàn kàmàn budhasya ca vidyàmabhãùñaü jãve tu dhanaü vai bhàrgave punaþ .
     ÷anai÷care labhedàyuþ pratipatsu ÷ubhàn sutàn .
     kanyakàü vai ddhitãyàyàü tçtãyàyàü bhuvantathà ..
     pa÷ån kùudràü÷caturthyàntu pa¤camyàü ÷obhanàn sutàn .
     ùaùñhyàü dyutiü kçùi¤càpi saptamyàü labhate naraþ ..
     aùñamyàmapi bàõijyaü labhate ÷ràddhadaþ sadà .
     syànnavamyàmekasvuraü da÷amyàü dvikhuraü bahu ..
     ekàda÷yàntathà råpyaü brahmavarcasvinaþ sutàn dvàda÷yàü jàtaråpantu rajataü raupyameva ca ..
     j¤àti÷raiùñhaü trayoda÷yàü caturda÷yàntu kuprajàþ pa¤cada÷yàü sarvakàmamàpnoti ÷ràddhadaþ sadà ..
     tasmàcchràddhaü na kartavyaü caturda÷yàü dvijàtibhiþ .
     ÷astreõa tu hatànàü vai tatra ÷ràddhaü prakalpayet ..
     dravyabràhmaõasampattã na kàlaniyamaþ kçtaþ .
     tasmàdbhogàpavargàrthaü ÷ràddhaü kuryàt dvijàtibhiþ .
     karmàrambheùu sarveùu kuryàdàbhyudayaü punaþ .
     puttrajanmàdiùu ÷ràddhaü pàrvaõaü parvaõi smçtam ..
     ahanyahani nityaü syàt kàmyaü naimittikaü tathà ekoddiùñantu vij¤eyaü vçddhi÷ràddha¤ca pàrvaõam ..
     etat pa¤cavidhaü ÷ràddhaü manunà parikãrtitam .
     yàtràyàü ùaùñhamàkhyàtaü tat prayatnena pàlayet ..
     ÷uddhaye saptamaü ÷ràddhaü brahmaõà parikãrtitam .
     daivikaü càùñamaü ÷ràddhaü yat kçtvà mucyate bhayàt ..
     sandhyàràtryorna kartavyaü ràtroranyatra dar÷anàt .
     de÷ànà¤ca vi÷eùeõa bhavet puõyamanuttamam ..
     gayàyàmakùayaü ÷ràddhaü prayàge'marakaõñake .
     gàyanti pitaro gàthàü kãrtayanti manãùiõaþ ..
     eùñavyà bahavaþ puttrà yadyeko'pi gayàü vrajet .
     yajet và÷vamedhena nãlaü và vçùamutsçjet ..
     eùñavyà bahavaþ puttràþ ÷ãlavanto guõànvitàþ .
     teùàntu samavetànàü yadyoko'pi gayàü vrajet ..
     gayàü pràpyànuùaïgeõa yaþ ÷ràddhaü samyagàcaret .
     tàritàþ pitarastena sa yàti paramàü gatim ..
     varàhaparvate caiva gaïgàyà¤ca vi÷eùataþ .
     vàràõasyàü vi÷eùeõa yatra devaþ svayaü haraþ ..
     gaïgàdvàre prabhàse ca vindhyake nãlaparvate .
     kurukùetre ca kubjàmre bhçïgatuïge mahàlaye ..
     kedàre phalgutãrthe ca naimiùàraõya eva ca .
     sarasvatyàü vi÷eùeõa puùkare ca vi÷eùataþ ..
     narmadàyàü ku÷àvarte ÷rã÷aile bhadrakarõake .
     vetravatyàü vipà÷àyàü godàvaryàü vi÷eùataþ ..
     evamàdiùvathànyeùu tãrtheùu pulineùu ca .
     nadãnà¤caiva tãreùu tuùyanti pitaraþ sadà .. * ..
     brãhibhi÷ca yavairmàüsairadbhirmålaphalena ca .
     ÷yàmakai÷ca tathà ÷àkairnãvàrai÷ca priyaïgubhiþ ..
     godhåmai÷ca tilairmudnermàsaü prãõayate pitén .
     àmrànàmràtakànikùån mçddhãkàü÷ca sadàóimàn ..
     vidàrã÷ca bharuõóàü÷ca ÷ràddhakàle pradàpayet .
     làjanmàdhuyutàndadyàt ÷aktån ÷arkayà saha dadyàcchràddhe prayatnena ÷çïgàñakaka÷erukàn ..
     dvau màsau matsyamàüsena trãnmàsàn hàriõena tu .
     aurabhre õàtha caturaþ ÷àkunena tu pa¤ca ca ..
     ùaõmàùàn chàgamàüsena pàùatenàtha sapta va .
     aùñàveõasya màüsena rauraveõa navaiva tu ..
     da÷amàsàüstu tapyanti varàhamahiùàmiùaiþ .
     ÷a÷akårmayostu màüsena màsànekàda÷aiva tu ..
     saüvatsarantu gavyena payasà pàyasena và .
     vàdhrãõasasya màüsena tçptirdvàda÷avàrùikã ..
     kàla÷àkaü mahà÷alkaü khaïgino'pyàmiùaü madhu .
     ànantyàyaiva kalpyante munyannàni ca sarva÷aþ ..
     krãtvà labdhvà svayaüvàtha mçtànàhçtyavai dvijaþ .
     dadyàt ÷ràddhe prayatnena yadasyàkùayamucyate .. * ..
     pippaliü ÷igru ka¤caiva tathà caiva masårakam ..
     kuùmàõóàlàvavàrtàkàn bhåtçõaü surasaü tathà .
     kusumbhaü piõóamålaü vai taõóulãyakameva ca ..
     ràjamàùàüstathà kùãraü màhiùa¤ca vivarjayet .
     kodravàn kovidàràü÷ca pàlaïkãü maricaü tathà .
     varjayet sarvayatnena ÷ràddhasthàne dvijottamaþ ..>% iti kaurme upavibhàge 19 adhyàyaþ .. vyàsa uvàca .
     %<sràtvà yathoktaü saütarpya pitén candrakùaye dvijaþ piõóànvàhàryakaü ÷ràddhaü kuryàt saumyamanàþ ÷uciþ ..
     pårvameva parãkùeta bràhmaõaü vedapàragam .
     tãrthaü taddhavyakavyànàü pradàne vàtithiþ smçtaþ ..
     ye somapà virajaso dharmaj¤àþ ÷àntacetasaþ .
     vratino niyamasthà÷ca çtukàlàbhigàminaþ ..
     pa¤càmnirapyadhãyàno yajurvedavideva ca .
     subahvçk ca triùavaõastrimadhurvàtha yo bhavet ..
     triõàciketa÷chandogo jye ùñhasàgama eva ca .
     atharva ÷iraso'dhyetà rudràdhyàyã vi÷eùataþ ..
     amnihotraparo vidvàn nyàyavicca ùaóaïgavit .
     mantrabràhmaõaviccaiva ya÷ca syàddharmapàñhakaþ .
     çùivratã çùika÷ca tathà dvàda÷avàrùikaþ ..
     brahmadeyàrthasantàno garbha÷uddhaþ sahasradaþ .
     càndràyaõabratacaraþ satyavàdã puràõavit .
     gurudevàgnipåjàsu prasakto j¤ànatatparaþ ..
     vimuktaþ sarvato dhãro brahmabhåto dvijottamaþ .
     mahàdevàrcanarato vaiùõavaþ paüktipàvanaþ ..
     ahiüsànirato nityamapratigràhakastathà .
     satriõo dànaniratà vij¤eyàþ paüktipàvanàþ ..
     màtàpitrorhite yuktaþ pràtaþsnàyã ca và dvijaþ adhyàtmavinmunirdànto vij¤eyaþ paüktipàvanaþ ..
     j¤ànaniùñho mahàyogã vedàntàrthavicintakaþ .
     ÷raddhàluþ ÷ràddhanirato bràhmaõaþ paüktipàvanaþ ..
     vedavidyàvratasnàto brahmacaryàparaþ sadà .
     àtharvaõo mumukùu÷ca bràhmaõaþ paüktipàvanaþ ..
     asamànapravarako hyasagotrastathaiva ca .
     asambandhã ca vij¤eyàþ bràhmaõàþ paüktipàvanàþ ..
     bhojayedyoginaü pårvaü tattvaj¤ànaratiü yatim .
     alàme naiùñhikaü dàntamupakurvàõakaü tathà ..
     tadalàbhe gçhasthaü và mumukùuü saïgavarjitam .
     sarvàlàbhe sàdhakaü và gçhasthamapi bhojayet ..
     prakçterguõatattvaj¤o yasyà÷nàti yatirhaviþ .
     phalaü vedavidàü tasya sahasràdatiricyate ..
     tasmàt yatnena yogãndramã÷varaj¤ànatatparam .
     yojayeddhaùyakavyeùu tvalàbhe tvitaràn dvijàn ..
     eva vai prathamaþ kalpaþ pradàne havyakavyayoþ .
     anukalpastvayaü j¤eyaþ sadà sadbhiratuùñhitaþ .. * ..
     màtàmahaü màtula¤ca svasrãyaü ÷va÷uraü guruma .
     dauhitraü viñpatiü bandhumçtvigyàjyau ca bhojayet .. * ..
     na ÷ràddhe bhojayenmitraü dhanaiþ kàryo'sya saügraþ .
     pai÷àcã dakùiõà sà hi naivàmutra phalapradà ..
     kàmaü ÷ràddhe'rcayenmitraü nàbhiråpamapi tvarim .
     dviùatà hi havirbhuktaü bhavati pretya niùphalam ..
     bràhmaõastvanadhãyànastuõàgniriva ÷àmyati .
     tasmai havyaü na dàtavyaü na ca bhasmani håyate ..
     yathauùare bãjasuptvà na vaptà labhate phalam .
     tathànçce havirdattvà na dàtà labhate phalam ..
     yàvato grasate piõóàn havyakavye ùvamantravit .
     tàvato grasate pretya dãptàn ÷ålarùñyayoguóàn ..
     api vidyàkulairmuktà hãnavçttà naràdhamàþ .
     yatrete bhu¤jate havyaü tadbhavedàsuraü dvijàþ ..
     yasya veda÷ca vedã ca vicchidyete tripåruùam .
     eùa tvabràhmaõo nàrhaþ ÷ràddhàdiùu kadàcana ..
     ÷ådrapreùyo bhçto ràj¤à vçùalagràmayàjakaþ .
     vadhabandhopajãvã ca ùaóete brahmabandhavaþ ..
     dattàtmayogo vçttyarthaü patitànmanurabravãt .
     vedavikrayiõo hyete ÷ràddhàdiùu vigarhitàþ ..
     ÷rutivikrayiõo ye tu parapårvàsamudbhavàþ .
     adhamàn ye yàjayanti patitàste prakãrtitàþ ..
     asaüskçtàdhyàpakà ye bhçtyarthe'dhyàpayanti ye .
     adhãyate tathà vedàn patitàste prakãrtitàþ ..
     buddha÷ràvakanirgranthàþ pa¤caràtrivido janàþ .
     kàpàlikàþ pà÷upatàþ pàùaõóà ye ca tadvidhàþ ..
     yasyà÷nanti havoüùyete duràtmànastu tàmasàþ .
     na tasya tadbhavecchràddhaü pretya ceha phalapradam ..
     anà÷ramã yo dvijaþ syàdà÷ramã và nirarthakaþ .
     mithyà÷ramã ca ye viprà vij¤eyàþ paüktidåùakàþ ..
     du÷carmà kunakhã kuùñhã ÷vitrã ca ÷yàvadantakaþ .
     viddhaprajanana÷caiva stenaþ klãvo'tha nàstikaþ ..
     madyapo vçùalãsakto vãrahà didhiùåpatiþ .
     agàradàhã kuõóà÷ã somavikrayiõo dvijàþ ..
     parivettà tathà hiüsràþ parivittirniràkçtiþ .
     paunarbhavaþ ku÷ãdã ca tathà nakùatradar÷akaþ ..
     gãtavàditranirato vyàdhitaþ kàõa eva ca .
     hãnàïga÷càtiriktàïgo hyavakãrõã tathaiva ca ..
     kanyàdåùã kuõóagolauü hyabhi÷asto'tha devalaþ .
     mitradhruk pi÷una÷caiva nityaü bhàryànuvartakaþ ..
     màtàpitrorgurostyàgã dàratyàgã tathaiva ca .
     gotrabhidbhraùña÷auca÷ca kàõóapçùñhastathaiva ca ..
     anapatyaþ kåñasàkùã yàcako raïgajãvanaþ .
     mamudrayàyã kçtahà tathà samayabhedakaþ ..
     vedanindàpara÷cai va paradàraratàstathà .
     dvijanindàratà÷caiva varjyàþ ÷ràddhàdikarmasu ..
     kçtaghnaþ pi÷ånaþ kråro nàstiko vedanindakaþ .
     mitradhruk kuhaka÷caiva vi÷eùàt paüktidåùakàþ ..
     sarve punarabhojyànnàstadànàrhà hi karmasu .
     bràhmabhàvànnirastà÷ca varja nãyàþ prayatnataþ ..
     ÷ådrànnarasapuùñàïgaþ sandhyopàsanayarjitaþ .
     mahàyaj¤avihãna÷ca bràhmaõaþ paüktidåùakaþ ..
     adhãtanà÷ana÷caiva snànahomavivarjitaþ .
     tàmaso ràjasa÷caiva bràhmaõaþ paüktidåùakaþ ..
     bahunàtra kimuktena vihitàn ye na kurvate .
     ninditànàcarantyeva varjanãyàþ prayatnataþ ..>% iti kaurme upavibhàge 20 adhyàyaþ .. * ..
     %<gomayenodakairbhåmiü ÷odhayitvà samàhitaþ .
     sannipàtra dvijàn sarvàn sàdhubhiþ sannimantrayet ..
     ÷vo bhavipyati me ÷ràddhaü pårvedyurabhipåjya ca .
     asambhave paredyurvà yathoktalakùaõairyutàn ..
     tasya te pitaraþ ÷rutvà ÷ràddhakàlamupasthitam .
     anyonyamanasà dhyàtvà sampatanti manojavàþ ..
     bràhmaõaiste sahà÷nanti pitaro hyantarãkùagàþ .
     vàyubhåtà÷ca tiùñanti bhuktvà yànti paràü gatim ..
     àmantrità÷ca te vipràþ ÷ràddhakàla upasthite .
     vaseyurniyatàþ sarve brahmacaryaparàyaõàþ ..
     akrodhano'tvaro'mattaþ satyavàdã samàhitaþ .
     bhàraü maithunamadhvànaü ÷ràddhakçdvarjayejjapam ..
     àmantrito bràhmaõo yaþ anyaü vai kurute kùaõam sa yàti rauravaü ghoraü ÷åkaratvaü prayàti ca ..
     àmantrayitvà yo mohàdaparaü mantrayet dvijam .
     sa tasmàdadhikaþ pàpã viùñhàkãño'bhijàyate ..
     ÷ràddhe nimantrito vipro methunaü yo'dhigacchati brahmahatyàmavàpnoti tiryagyonau sa gacchati ..
     ÷ràddhaü kçtvà tu bhuktvà ca yo'dhvànaü pratipadyate .
     bhavanti pitarastasya tanmàsaü pàü÷ubhojanàþ ..
     nimantritastu yaþ ÷ràddhe prakuryàt kalahaü dvijaþ bhavanti tasya tanmàsaü pitaro malabhojanàþ ..
     tasmànnimantritaþ ÷ràddhe niyatàtmà bhavet dvijaþ akrodhanaþ ÷aucaparaþ kartà caiva jitendriyaþ ..
     ÷vobhåte dakùiõàü gatvà di÷aü darbhàn samàhitaþ samålànàharedvàpi dakùiõàgràn sunirmalàn ..
     dakùiõàplavanaü snigdhaü viviktaü ÷ubhalakùaõam .
     ÷uciü de÷aü vivikta¤ca gomayenopalepayet ..
     nadãtãreùu tãrtheùu svabhåmau caiva sànuùu .
     vivikteùu ca tuùyanti datte ca pitaraü sadà ..
     pàrakye bhåmibhàge tu pitéõàü naica nirvapet .
     svàmibhistadvihanye ta mohàt yat kriyate nareþ ..
     añavyaþ parvatàþ puõyàstãrthànyàyatanàni ca .
     sarvàõyasvàmikànyàhurna hi teùu parigrahaþ ..
     tilànavakirettatra sarvato bandhayedajàn .
     asuropahataü sarvaü tilaiþ ÷udhyatyajena và ..
     tato'nnaü bahusaüskàraü naikavya¤janamacyutam .
     coùyapeyasamçddha¤ca yathà÷aktyà prakalpayet ..
     tato nivçtte madhyàhne nyu ptalomanakhàn dvijàna abhigamya yathàmàrgaü prayaccheddantadhàvanam ..
     tailamabhya¤janaü snànaü snànoya¤ca pçthambigham .
     pàtrairauóumbaraiþ kuryàt vai÷vadevatyapårvakam ..
     tataþ snàtvà vivçttemyaþ pratyutthàya kçtà¤jaliþ .
     pàdyamàcamanãya¤ca saüprayacchedyathàkramam ..>% pustakàntare vivçttebhyaþ sthàne nimittebhya iti nivçttebhya iti ca pàñhaþ ..
     %<ye càtra vi÷vadevànàü dvijàþ pårvaü nimantritàþ pràïmu khànyàsanànyeùàü dvidarbhopahitàni ca ..
     dakùiõàsukhayuktàni pitéõàmàsanàni ca .
     dakùiõàgraikadarbhàõi prokùitàni tilodakaiþ ..
     teùåprave÷ayedetànàsanaü saüspç÷an dvijaþ .
     àsadhvamiti saüjalpannàsãraüste pçthak pçthak ..
     dvau daive pràïmu khau pitre traya÷codadmukhàstathà .
     ekaikaü và bhavettantraü devamàtàmaheùvapi ..
     satkriyàü de÷akàlau ca ÷aucaü bràhmaõasampadam .
     pa¤caitàn vistaro hanti tasmànneheta vistaram ..
     api và yojayedekaü bràhmaõaü vedapàragam .
     ÷ruta÷ãlàdisampannamalakùaõavivarjitam ..
     uddhçtya pàtre cànnaü tat sarvasmàt pràkçtàt punaþ .
     devatàyatane tasmai nivedyànnaü pravartayet ..
     pràsyedagnau tadannantu dadyàdvà brahmacàriõe .
     tasmàdekamapi ÷reùñhaü viddhàüsaü bhojayet dvijam ..
     bhikùukùo brahmacàrã và bhojanàrthamupasthitaþ .
     upaviùñeùu yaþ ÷ràddhe kàmaü tamapi bhojayet ..
     atithiryasya nà÷nàti na tat ÷ràddhaü pra÷asyate .
     tasmàt prayatnàt ÷ràddhveùu påjyà hyatithayo dvijaiþ ..
     àtithyarahita÷ràddhe bhu¤jate ye dvijàtayaþ .
     kàkayoniü vrajantyete dàtà caiva na saü÷ayaþ .. * ..
     hãnàïgaþ patitaþ kuùñhã braõã pukkasanàstikau .
     kukkuñàþ ÷åkaràþ ÷vàno varjyàþ ÷ràddheùu dårataþ ..
     vãbhatsama÷uciü nagnaü mattaü dhårtaü rajasvalàm .
     nãlakàùàyavasanaü pàùaõóàü÷ca vivarjayet ..
     yattatra kriyate karma paitçkaü bràhmaõàn prati .
     tat sarvameva kartavyaü vai÷vadaivakapårva kam ..
     yathopadiùñàn sarvàüstànalaü kuryàdvibhåùaõaiþ .
     sragdàmabhiþ ÷iroveùñidhåpavàso'nulepanaiþ ..
     tatastvàvàhayeddevàn bràhmaõànàmanuj¤ayà .
     udaïmukho yathànyàyaü vi÷vadevàsa ityçcà ..
     dve pavitre gçhãtvà ca bhàjane kùàlite punaþ .
     ÷anno devyà jalaü kùiptvà yavo'sãti yavàüstathà yà divyà iti mantreõa haste tvarghyaü nivedayet .
     pradadyàdgandhamàlyàni dhåpàdãni ca ÷aktitaþ ..
     apasavyaü tataþ kçtvà pitéõàü dakùiõàmukhaþ .
     àvàhanaü tataþ kuryàt u÷antastve tyucà budhaþ ..
     àvàhya tadanuj¤àto japedàyàntu nastataþ .
     ÷anno devyodakaü pàtre tilo'sãtitilàü stathà kùiptvà càghye yathàpårvaü dattvà hasteùu vai punaþ .
     maümravàü÷ca tataþ sarvàn pàtre kuryàt samàhitaþ ..
     pitçbhyaþ sthànametena nyubjaü pàtraü nidhàya tu .
     agnã kariùyetyàdàya pçcchatyannaü ghçtaplutam ..
     kuruùveti hyanuj¤àto juhuyàdupavãtavat .
     yaj¤opavãtinà homaþ kartaùyaþ ku÷apàõinà .
     pràcãnàvãtinà pitryaü vai÷vadevantu homayet .
     dakùiõaü pàtayejjànuü devàn paricaran madà ..
     pitéõàü paricaryàsu pàlayeditaraü tathà .
     somàya vai pitçmate svadhà nama iti bruvan ..
     agnaye kavyavàhanàya svadheti juhuyàttataþ .
     agnyabhàve tu viprasya pàõàvevopapàdayet ..
     mahàdevàntike vàtha goùñhe và susamàhitaþ .
     tatasterabhyanuj¤àto gatvà vai dakùiõàü di÷am ..
     gomayenopalipyorvoü sthànaü kçtvà tu saikatam .
     maõóalaü caturasraü và dakùiõàvanataü ÷ubham .
     trirullikhettasya madhyaü darbheõaikena caiva hi ..
     tataþ saüstãrya tatsthàne darbhàn vai dakùiõàgrakàn .
     trãn piõóàn nirvapettatra haviþ÷eùàn samàhitaþ ..
     nyupya piõóàüstu taddhastaü nirmçjyàllepabhàginàm .
     teùu darbheùvathàcamya triràyamya ÷anairasån ..
     ùaóapyçtånnamaskuryàt piténeva ca mantravat .
     udakaü ninayeccheùaü ÷anaiþ piõóàntike punaþ ..
     avajighreùu tàn piõóàn yathàbhyuptàn samàhitaþ .
     atha piõóàva÷iùñànnaü vidhinà bhojayeddvijàn ..
     màüsàn pupàü÷ca vividhàn dadyàt kç÷arapàyasam .
     såpa÷àkaphalànãkùån payo dadhi ghçtaü madhu ..
     anna¤caiva yathàkàmaü vividhaü bhakùyapeyakam .
     yaduddiùñaü dvijendràõàü tattatsarvaü nivedayet ..
     dhànyàüstilàü÷ca vividhàn ÷arkarà vividhàstathà uùõamannaü dvijàtibhyo dàtavyaü ÷reya icchatà ..
     anyatra phalamålebhyaþ pànakebhyastathaiva ca .
     nà÷råõi pàtayejjàtu na kupyennànçtaü vadet ..
     na pàdena spç÷edannaü na caitadavadhånayet ..
     krodhena caiva yaddattaü yaddattaü tvarayà punaþ ..
     yàtudhànà vilumpanti jalpatà copapàditam .
     svinnagàtro na tiùñheta sannidhau ca dvijanmanàm na càtra ÷yenakàkàdãn pakùiõaþ pratiùedhayet .
     na dadyàdatra haste na pratyakùalavaõaü tathà ..
     na càyasena pàtreõa na caivà÷raddhayà punaþ .
     kà¤canena tu pàtreõa ràjatauóumbareõa ca ..
     dattamakùayatàü yàti khàïgena ca vi÷eùataþ .
     pàtre tu mçõmaye yo vai ÷ràddhe bhojayate pitén ..
     sa yàti narakaü ghoraü bhoktà caiva purodhasà .
     na paüktyà viùamaü dadyàt na yàcenna ca dàpayet yàcità dàpità dàtà narakàn yàntidàruõàn .
     bhu¤cãta vàgyatàþ spçùñà na bråyuþ pràkçtàn guõàn ..
     tàvaddhi pitora'÷nanti yàvannoktà havirguõàþ .
     nàgràsanopaviùñastu bhu¤jãta prathamaü dvijaþ ..
     bahånàü pa÷yatàü so'j¤aþ paüktyà harati kilviùam .
     na ki¤cidvarjayecchràddhe niyuktastu dvijottamaþ ..
     na màüsaü pratiùedheta navànyasyànnamãkùayet .
     yo nà÷nàti dvijo màüsaü niyuktaþ pitçkarmaõi sa pretya pa÷utàü yàti sambhavànekaviü÷atim ..
     svàdhyàyaü ÷ràvayedeùàü dharma÷àstràõi caiva hi .
     itihàsapuràõàni ÷ràddhakalpàü÷ca ÷obhanàn ..
     tato'nnamutsçjedbhukteùvagrato vikiran bhuvi .
     spçùñvà svaditamityevaü tçptànàcamayettataþ ..
     àcàntànanujànãyàdabhito ramyatàmiti .
     svadhàstviti ca taü bråyurbràhmaõàstadanantaram ..
     tato bhuktavatàü teùàmanna÷eùaü nivedayet .
     yathà bråyustathà kuryàdanuj¤àto dvijottamaiþ ..
     pitre svaditamityevaü vàcyaü goùñheùu su÷rutam .
     sampannamityabhyudaye daive rucitamityapi ..
     visçjya bràhmaõàüsthàn vai pitçpårvantu vàgyataþ dakùiõàü di÷amàkàïkùan yàcetemàn varàn pitén ..
     dàtàro no'bhivardhantàü vedàþ santatireva ca .
     ÷raddhà ca no mà vyagamadvahu deya¤ca no'stviti ..
     piõóàüstu go'javiprebhyo dadyàdagnau jale'pi và madhyamantu tataþ piõóamadyàt patnã sutàrthinã prakùàlya hastàvàcamya j¤àtãn ÷eùeõa bhojayet j¤àtiùvapi ca bhukteùu svàn bhçtyàn bhojayettataþ pa÷càt svaya¤ca patnãbhiþ ÷eùamannaü samàharet .
     nodvàsayettaducchiùñaü yàvannàstaü gato raviþ ..
     brahmacàrã bhavetàntu dampatã rajanãntu tàm .
     dattvà ÷ràddhaü tathà bhuktvà sevate yastu maithunam ..
     mahàrauravamàsàdya kãñayoniü vrajet punaþ .
     ÷ucirakrodhanaþ ÷àntaþ satyavàdã samàhitaþ ..
     svàdhyàya¤ca tathàdhvànaü kartà bhoktà ca varjayet ..
     ÷ràddhaü kçtvà para÷ràddhe bhu¤jate ye dvijàtayaþ .
     mahàpàtakibhistulyà yànti te narakàn bahån eùa vo'bhihitaþ samyak ÷ràddhakalpaþ sanàtanaþ .
     anena vartayennityamudàsãno'tha tattvavit ..
     anagniradhvago vàpi tathaiva vyasanànvitaþ .
     àma÷ràddhaü dvijaþ kuryàt vçùalastu sadaivahiþ ..
     àma÷ràddhaü yadà kuryàt vidhij¤aþ ÷raddhayànvitaþ tenàgnau karaõaü kuryàt piõóàüstenaiva nirvapet ..
     yo'nena vidhinà ÷ràddhaü kuryàt saüyatamànasaþ .
     vyapetakalmaùo nityaü yatãnàü vartate padam ..
     tasmàt sarvaprayatnena ÷ràddhaü kuryàt dvijottamaþ àràdhito bhavedã÷astena samyak sanàtanaþ .
     api målaphalairvàpi prakurvannirdhano dvijaþ ..
     tilodakaistarpayedvà pitén snàtvà samàhitaþ .
     na jãvatpitçko dadyàddhàmàntaü và vidhãyate .
     yeùàü vàpi pità dadyàtteùà¤caike pracakùate .
     pitàpitàmaha÷caiva tathaiva prapitàmahaþ ..
     yo yasya mriyate yasmai deyaü nàmnàsya tena tu .
     bhojayedvàpi jãvantaü yathàkàmantu bhaktitaþ ..
     na jãvantamatikramya dadàti ÷råyate ÷rutiþ .
     dvyàmuùyàyaõiko dadyàdvãjikùetrikayoþ samam ..
     çkthàdardhaü samàdadyàt niyogotpàdito yadi aniyuktàt suto yastu ÷ulkato jàyate dvijaþ ..
     pradadyàdvãjine piõóaü kùetriõe tu tato'nyathà .
     dvã piõóau nirvapettàbhyàü kùetriõe bãjine tathà .
     kortayedatha caikasmin bãjinaü kùetriõaü tataþ .
     mçtàhani tu kartavyamekoddiùñaü vidhànataþ ..
     a÷auce sve parikùãõe kàmyaü vai kàmatastataþ .
     pårvàhõe caiva kartavyaü ÷ràddhamabhyudayàrthinà ..
     devavat sarvameva syànna vai kàryà tilakriyà .
     darbhà÷ca çjavaþ kàryà yugmàn vai bhojayet dvijàn ..
     nàndãmukhàste pitaraþ prãyantàmiti vàcayet .
     màtç÷ràddhantu pårvaü syàt pitéõàü syàdanantaram ..
     tato màtàmahànà¤ca vçddhau ÷ràddhatrayaü smçtam .
     devapårvantu dadyàdvai na kuryàdapradakùiõam ..
     pràïmukho nirvapet piõóànupavãtau samàhitaþ .
     pårvaü vai màtaraþ påjyà bhaktyà caiva gaõe÷varaþ ..
     sthaõóileùu pavitreùu pratimàsu dvijàtiùu .
     puùpai rdhåpai÷ca naivedyairgandhàdyairbhåùaõairapi ..
     påjayitvà màtçgaõàn kuryàt ÷ràddhatrayaü budhaþ .
     akçtvà màtçyàgantu yaþ ÷ràddhaü parive÷ayet .
     tasya krodhasamàviùñà hiüsàmicchanti màtaraþ ..>% iti kaurme upavibhàge 21 adhyàyaþ .. màtsye 16 . 17 . 18 . adhyàyeùu cànyat draùñavyam .. * .. ÷ràddhe kadalãpatraü niùiddhaü bhojanapàtratayà . iti hemàdrivyàkhyà ÷ràddhakhaõóe .. na jàtãkusumàni dadyàt na kadalãpatram . iti kratuvacanam .. * .. ÷ràddhottaraniùiddhàni yathà --
     %<yàtrà yuddhaü nadãpàraü mithyàlàpo dvibhojanam .
     dyåtakrãóà divànidrà ÷ràddhe sapta vivarjayet ..>% iti karmalocanam .. smçtiþ . dyåta¤ca kalaha¤caiva sàyaüsandhyàü divà÷ayam . ÷ràddhakartà ca bhoktà ca punarbhukta¤ca varjayet .. api ca . viùõupuràõam .
     %<varjyàni kurvatà ÷ràddhaü kopo'dhvagamanaü tvarà .
     bhokturapyatra ràjendra trayametanna ÷asyate ..>% ràjamàrtaõóe .
     %<punarbhojanamadhyànaü dyutàdhyayanamaithunam .
     dànaü pratigrahaü sandhyàü ÷ràddhaü kçtvàùña varjayet ..>% navyavardhamànadhçtà smçtiþ .
     %<punarbhojanamadhvànaü bhàràdhyayanamaithunam .
     dànaü sandhyàü punaþ snànaü ÷ràddhaü kçtvàùña varjayet ..>% iti ÷ràddhatattvam .. atha vaiùõava÷ràddhavidhiþ .
     %<pràpte ÷ràddhadine'pi pràgannaü bhàgavate'rpayet .
     taccheùeõaiva kurvãta ÷ràddhaü bhàgavato naraþ ..>% yacca smçtau .
     %<gçhàgni÷i÷udevànàü yatãnàü brahmacàriõàm .
     pitçpàkona dàtavyo yàvat piõóànna nirvapet ..>% iti ..
     %<ãdçk sàmànyavacanaü vi÷eùavacanaghrajaiþ .
     ÷rutismçtipuràõàdivartibhirvàdhyate dhruvam ..>% tathà ca pàdme .
     %<viùõorniveditànne na yaùñavyaü devatàntaram .
     pitébhya÷càpi taddeyaü tadànantyàya kalpyate ..>% mokùadharme nàradoktau .
     %<sàtvataü vidhimàsthàya pràk såryamukhaniþsçtam .
     påjayàmàsa deve÷aü taccheùeõa pitàmahàn ..>% brahmàõóapuràõe .
     %<yaþ ÷ràddhakàle haribhukta÷eùaü dadàti bhaktyà pitçdevatànàm .
     tenaiva piõóàüstulasãvimi÷rànàkalpakoñiü pitaraþ sutçptàþ ..>% skànde ÷rã÷ivoktau .
     %<devàn pitén samuddi÷ya yadviùõorviniveditam tànuddi÷ya tataþ kuryàt pradànaü tasya caiva hi ..
     prayànti tçptimatulàü sodakena tu tena vai .
     mukundagàtralagnena bràhmaõànàü vilepanam ..
     candanena tu piõóànàü kartavyaü pitçtçptaye .
     devànà¤ca pitéõà¤ca jàyate tçptirakùayà ..
     evaü kçte mahãpàla mà bhavet saü÷ayaþ kvacit ..>% tatraiva ÷rãpuroùottamakhaõóe .
     %<annàdyaü ÷ràddhakàle tu patitàdyairnirãkùitam .
     tulasãdalami÷reõa salilenàbhiùi¤cayet ..
     tadannaü ÷uddhatàmeti viùõornaivedyami÷ritam .
     viùõornaivedya÷eùantu tasmàddeyaü dvijanmanà .
     piõóe caiva vi÷eùeõa pitéõàü tçptimicchatà ..>% tatraiva ÷rãbrahmanàradasaüvàde .
     %<piténuddi÷ya yaiþ påjà ke÷avasya kçtà naraiþ .
     tyaktvà te nàrakãü pãóàü muktiü yànti mahàmune ..
     dhanyàste mànavà loke kalikàle vi÷eùataþ .
     ye kurvanti harernityaü pitrarthaü påjanaü mune ..
     kiü dattairbahubhiþ piõóairgayà÷ràddhàdibhirmune ..
     yairarcito harirbhaktyà pitrartha÷ca dine dine ..
     yamuddi÷ya hareþ påjà kriyate munipuïgava ..
     uddhçtya narakàvàsàttaü nayet paramaü padam ..
     yo dadàti hareþ sthànaü piténuddi÷ya nàrada .
     kartavyaü hi pitéõàü yattat kçtaü tena bho dvija .. *>% ÷rutau ca . eka eva nàràyaõa àsãt na brahmà neme dyàvàpçthivyau sarve devàþ sarve pitaraþ sarve manuùyàþ viùõunà a÷itama÷nati viùõunà ghràtaü jighranti viùõunà pãtaü pibanti tassàdvidvàüso viùõåpahçtaü bhakùayeyuriti . ataevoktaü ÷rãbhagavatà viùõudharme .
     %<pràõebhyo juhuyàdannaü manniveditamu ttamam .
     tçpyanti sarvadà pràõà manniveditabhakùaõàt ..
     tasmàt sarvaprayatnena pradeyaü manniveditam .
     mamàpi hçdayasthasya pitéõà¤ca vi÷eùataþ ..>% ki¤ca tatrai vànyatra . bhakùyaü bhojya¤ca yatki¤cidanivedyàgrabhoktari . na deyaü pitçdevebhyaþ pràya÷cittã yato bhavet .. sargàdau kathito devairagrabhuk bhagavàn hariþ . yaj¤abhàgabhujo devà tatastena prakalpitàþ .. iti ÷rãharibhaktivilàse 9 vilàsaþ .. * .. athopavàsadine ÷ràddhaniùedhaþ . pàdme puùkarakhaõóam .
     %<ekàda÷yàü yadà ràma ÷ràddhaü naimittikaü bhavet .
     taddine tu parityajya dvàda÷yàü ÷ràddhamàcaret ..>% tatraivottarakhaõóe .
     %<ekàda÷yàntu pràptàyàü màtàpitrormçte'hani dvàda÷yàü tat pradàtavyaü nopavàsadine kvacit ..
     garhitànnaü na cà÷nanti pitara÷ca divaukasaþ ..>% skànde .
     %<ekàda÷ã yadà nityà ÷ràddhaü naimittikaü bhavet upavàsaü tadà kuryàt dvàda÷yàü ÷ràddhamàcaret ..>% brahmavaivarte .
     %<ye kurvanti mahãpàla ÷ràddhaü tvekàda÷ãdine .
     trayaste narakaü yànti dàtà bhoktà paretakaþ ..>% iti ÷rãharibhaktivilàse 12 vilàsaþ ..

#<÷ràddhaü>#, tri, (÷raddhà astyasyeti . ÷raddhà + %<praj¤à ÷raddhàrcàvçttibhyo õaþ .>% 5 . 2 . 201 . iti õaþ .) ÷raddhàsamanvitam . iti hemacandraþ ..

#<÷ràddhakartà>#, [ç] tri, (karotãti . kç + tçc . ÷ràddhasya kartà .) ÷ràddhakàrakaþ . yathà --
     %<÷ràddhakartà ca bhoktà ca punarbhukta¤ca varjayet ..>% iti ÷ràddhatattvam ..

#<÷ràddhadevaþ>#, puü, (÷ràddhasya devaþ .) yamaþ . ityamaraþ .. (yathà, màrkaõóeye . 8 . 156 .
     %<÷ràddhadevena kathitaü vi÷vàmitrasya ceùñitam ..>%) sa tu vivasvataþ saüj¤àyàü patnyàü jàtaþ .. manumedaþ . iti puràõam .. (yathà, màrkaõóeye . 106 . 4 .
     %<manurvaivasvato jyeùñhaþ ÷ràddhadevaþ prajàpatiþ .
     tato yamo yamã caiva yamalau sambabhåvatuþ ..>%)

#<÷ràddha÷àkaü>#, klã, (÷ràddhe deyaü ÷àkam .) kàla÷àkam . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<÷ràddhikaþ>#, tri, (÷ràddhamanena bhuktamiti . ÷ràddha +
     %<÷ràddhamanena bhuktaminiñhanau . 5 . 2 . 85 .>% iti ñhan .) ÷ràddhabhoktà . iti siddhàntakaumudã .. ÷ràddhasambandhidravyàdi . yathà, yàj¤avalkyaþ .
     %<sandhyàgarjitanirghàte bhåkampolkànipàtane .
     samàpya vedaü dyuni÷amàraõyakamadhãtya ca ..
     pa¤cada÷yàü caturda÷yàmaùñamyàü ràhusåtake .
     çtusandhiùu bhuktvà và ÷ràddhikaü pratigçhya ca ..>% iti tithyàditattvam ..

#<÷ràddhã>#, [n] tri, ÷ràddhabhoktà . ÷ràddha + %<÷ràddhamanena bhuktaminiñhanau .>% 5 . 2 . 85 . iti såtre õa iniþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<÷ràntaþ>#, puü, (÷rama + ktaþ .) ÷àntaþ . jitendriyaþ . iti hemacandraþ .. ÷ramayukte, tri . ÷rama tapaþkhedayoþ ityasmàt ktapratyayena niùpannaþ . yathà --
     %<sakhi matpràõanàthantu sàdhayantã nirantaram .
     ati÷ràntàsi sadbhàvasnehayoriyamaucitã ..>% iti kàvyacandrikà ..

@<[Page 5,164a]>@
#<÷ràntasaüvàhanaü>#, klã, (÷ràntasya saüvàhanam .) ÷ramànvitasya àsanàdipradànadvàrà ÷ramopa÷amanam . iti kecit ..

#<÷ràma>#, t ka mantre . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràø-paraø-sakaø-señ .) a÷a÷ràmat . mantro'bhimukhãkaraõam . guptoktirityeke . iti durgàdàsaþ ..

#<÷ràmaþ>#, puü, (÷ràmayatãti . ÷ràma + ac .) màsaþ . maõóapaþ . kàlaþ . iti medinã ..

#<÷ràmaõeraþ>#, puü, jinabhikùu÷iùyaþ . tatparyàyaþ . celukaþ 2 pravrajitaþ 3 mahàpàsakaþ 4 gomã 5 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷ràyaþ>#, puü, (÷ri ÷raye + %<÷riõãbhuvo'nupasarge .>% 3 . 3 . 24 . iti gha¤ .) ÷rayaõam . à÷rayaþ . ityamaraþ .. (yathà, bhaññiþ . 7 . 36 .
     %<yàta yåthaü yama÷ràyaü di÷aü nàyena dakùiõàm ..>%) ÷rãsambandhini, tri . yathà . ÷rãrdevatà asya ÷ràyaü haviþ . iti ÷rã÷abdàdaõpratyayena niùpannamiti siddhàntakaumudã ..

#<÷ràyasaþ>#, tri, (÷reyas + aõ . %<devikà÷iü÷apeti .>% 7 . 3 . 1 . iti àderacaþ àt .) ÷reyasi bhavaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<÷ràvaþ>#, puü, ÷ravaõam . ÷rudhàtorgha¤pratyayena niùpannaþ . ikùvàkuvaü÷ãyançpativi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 201 . 3 .
     %<àrdràttu yuvanà÷vastu ÷ràvastasyàtmajo'bhavat ..>%)

#<÷ràvakaþ>#, puü, (÷çõotãti . ÷ru + õvul .) ÷àkyamuni÷iùyavi÷eùaþ . kàkaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (÷ràvayatãti . ÷ru + õic + õvul . dåradhvaniþ . yathà, màghe . 11 . 1 .
     %<praõijagadurakàku÷ràvakasnigdhakaõñhàþ pariõatimiti ràtre rmàgadhà màgadhàya ..>%) ÷rotari, tri . (yathà, puràõam .
     %<çgveda÷ràvakaü pailaü jagràha vidhivaddvijam .
     yajurvedapravaktàraü vai÷ampàyanameva ca ..>%)

#<÷ràvaõaþ>#, puü, (÷ravaõenàcarati na tu kàryeõeti . ÷ravaõa + aõ . pàùaõóaþ . iti medinã .. (÷ravaõena gçhyate iti . ÷ravaõa + %<÷eùe .>% 4 . 2 . 92 . ityaõ . ÷abdaþ . iti kà÷ikà ..) vaigàkhàdi-dvàda÷amàsàntargata-caturtha-màsaþ . ÷ravaõànakùatrayuktà paurõamàsã ÷ràvaõã sà yatra màse saþ . (÷ravaõà + aõ .) tatparyàyaþ . nabhàþ 2 ÷ràvaõikaþ 3 . ityamaraþ .. nabhaþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã . sa ca dvividhaþ saura÷càndra÷ca . karkañastharaviko màmaþ saura÷ràvaõaþ . karkañastharavipràrabdha÷uklapratipadàdidar÷ànto màsa÷càndra÷ràvaõaþ . càndro'pi dvividho mukhyo gauõa÷ca . tatra mukhyacàndra÷ràvaõoyakçùõapratipadàdipaurõamàsyanto màso gauõacàndraþ ÷ràvaõaþ . mukhyalakùarõa pràgevoktam . iti malamàsatattvam .. * .. tatra jàtaphalam .
     %<lokapramiddho dhanavàn vadànyaþ suhçtkalatràtmajadàsayuktaþ .
     àj¤àkarà yasya janasya sarve sa ÷ràvaõàkhye sutaràü prasåtaþ ..>% atha ÷ràvaõakçtyam . tatra devãpuràõam .
     %<supte janàrdane kçùõe pa¤camyàü bhavanàïgane .
     påjayenmanasà devãü snuhãviñapasaüsthitàm ..>% snu hã sijavçkùaþ .
     %<devãü saüpåjya natvà ca na sarpabhayamàpnuyàt .
     pa¤camyàü påjayennàgànanantàdyàn mahoragàn .
     kùãraü sarpi÷ca naivedyaü deyaü sarpaviùàpaham ..>% gàruóe .
     %<anantaü vàsukiü ÷aïkhaü padmaü kambalameva ca .
     tathà karkoñakaü nàgaü dhçtaràùñra¤ca ÷aïkhakam ..
     kàlãyaü takùaka¤càpi piïgalaü maõibhadrakam .
     yajettànasitànnàgàna daùñamukto divaü brajet ..>% puràõàntare'pi . ananto vàsukiþ padmo mahàpadmo'tha takùakaþ . kulãraþ karkañaþ ÷aïkho hyaùñau nàgàþ prakãrtitàþ .. pàdme . ÷eùaþ padmo mahàpadmaþ kulãraþ ÷aïkhapàlakaþ . vàsukistakùaka÷caiva kàlãyo maõibhadrakaþ . airàvato dhçtaràùñraþ karkoñakadhana¤jayau .. ratnàkare .
     %<picumardasya patràõi sthàpayedbhavanodare .
     svaya¤càpi tada÷nãyàt bràhlaõànapi bhojayet ..>% picumardasya nimbasya .. * .. tatra prayogaþ . hari÷ayanànantaraü gauõacàndreõa ÷ràvaõakçùõanavamyàü kçtasnànàdirudaïmukhaþ . adya ÷ràvaõe màsi kçùõe pakùe pa¤camyàü tithau amukagotraþ ÷rãamukadeva÷armà sarpabhayàbhàvakàmo manasàdevãpåjàmahaü kariùye . iti saïkalpya snuhãvçkùe påjayet . tadabhàve ghañe jale và nyàsàdikaü kçtvà devãmambeti dhyàtvà manasàdevi ihàgaccha ihàvàhya etat pàdyaü oü manasàdevyai namaþ . ityanena yathà÷akti gandhapuùpadhåpadãpanaivedyàni dadyàt . tato'nantàdãn nàgàn påjayet tatra kùãrasarpirnaivedyaü pradhànam . anantàdikaü pàdyàdibhiþ saüpåjya . oü yo'sàvanantaråpeõa brahmàõóaü sacaràcaram . puùpavaddhàrayenmådhni tasmai nityaü namo namaþ .. ityanena triþ påjayet . evaü praõavàdinamo'ntena svasvanàmnà påjayet . oü vàsukaya namaþ . oü ÷aïõàya namaþ . oü kambalàya namaþ . oü karkoñakàya namaþ . oü ÷aïkhakàya namaþ . oü kàlãyàya namaþ . oü takùakàya namaþ . oü piïgalàya namaþ . oü mahàpadmàya namaþ . oü kulikàya namaþ . oü maõibhadràya namaþ . oü dhana¤jayàya namaþ . oü ÷eùàya namaþ . oü airàvatàya namaþ . a÷aktau gandhapuùpàbhyàü påjayet . nimbapatràõi gçhe sthàpayet bràhmaõebhyo dadyàt svayaü bhakùayecca . ubhayadine pårvàhõe muhårtànyånapa¤camãlàbhe pårvadine påjà yugmàt . ÷ràvaõyàü paurõamàsyàü ÷ràddhamàva÷yakam . iti kçtyatattvam .. ÷ravaõànakùatrasambandhini, tri ..

#<÷ràvaõà>#, strã, dadhyàlãkavçkùaþ . iti medinã .

#<÷ràvaõikaþ>#, puü, (÷ravaõà paurõamàsyasminnastãti . ÷ravaõà + %<vibhàùà phàlgunã÷ravaõàkàrtikãcaitrãbhyaþ .>% 4 . 2 . 26 . iti ñhak .) ÷ràvaõamàsaþ . ityamaraþ ..

#<÷ràvaõã>#, strã, (÷ravaõena nakùatreõa yuktà paurõamàsã . ÷ravaõa + %<nakùatreõa yuktaþ kàlaþ .>% 4 . 2 . 3 . ityaõ . ïãp .) ÷ràvaõamàsãyapårõimà . yathà, paurõamàsã tathà màghã ÷ràvaõã ca narottama . etàüstu ÷ràddhakàlàn vai nityànàha prajàpatiþ .. iti ÷ràddhatattvam .. bçkùavi÷eùaþ . muõóã iti tholakuóiyà iti ca hindãbhàùà . tatparyàyaþ . muõóitikà 2 bhikùuþ 3 ÷ravaõa÷ãrùikà 4 ÷ravaõà 5 pravrajità 6 parivràjã 7 tapodhanà 8 . asyà guõàþ . kaùàyatvam . kañutvam . uùõatvam . kaphavàtàmàtisàrakàsaviùacchardinà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<muõóã bhikùurapi proktaþ ÷ràvaõã ca tapodhanà .
     ÷ravaõàhnà muõóitikà tathà ÷ravaõa÷ãrùikà ..
     mahà÷ràvaõikànyà tu sà smç tà bhåkadambikà kadambapuùpikà ca syàdavyathà tu tapasvinã .
     muõóitikà kañuþ pàke vãryoùõà madhurà laghuþ medhyà gaõóà pacã kçcchrakçmiyonyartipàõóunuta ..
     ÷lãpadàrucyapasmàraplãhamedogudàrtihçt .
     mahàmuõóã ca tattulyà guõairuktà maharùibhiþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. anyat muõóitikà÷abde draùñavyam ..

#<÷ràvantã>#, strã, dharmapattanàkhyade÷aþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷ràviùñhãyaþ>#, tri, (÷raviùñhàsu jàtaþ . + ÷raviùñhà + %<÷raviùñhàphalgunyanuràdheti .>% 4 . 3 . 34 . itichaõ .) ÷ravaõànakùatrajàtaþ .. iti siddhàntakaumudã ..

#<÷ri>#, ¤a sevane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøubhaø-sakaø-señ .) ¤a, ÷rayati ÷rayate . iti durgàdàsaþ ..

#<÷ritaþ>#, tri, (÷ri + ktaþ . %<÷ryukaþ kiti .>% 7 . 2 . 11 iti ióàgamo na .) sevitaþ . à÷ritaþ . iti siddhàntakaumudã .. (yathà, raghuþ . 11 . 61 .
     %<bhàskara÷ca di÷amadhyuvàsa yàü tàü ÷ritàþ pratibhayaü vavà÷ire ..>% pakvaþ . yathà, ràmàyaõe . 2 . 56 . 28 .
     %<lakùmaõaþ puruùavyàghramatha ràghavamabravãt .
     ayaü sarvaþ samastàïgaþ ÷ritaþ kçùõamçgo mayà .
     devatà devasaïkà÷a yajasva ku÷alo hyasi ..>%)

#<÷ritavàn>#, [t] tri, (÷ri + ktavatu . ÷ryukaþ kiti . 7 . 2 . 11 . iti ióàgamo na) sevàkàrakaþ . iti middhàntakaumudã ..

@<[Page 5,165a]>@
#<÷riyaümanyà>#, strã, àtmànaü÷riyaü manyate yà . iti mugdhabodhavyàkaraõõam .. (yathà, bhaññiþ . 5 . 71 .
     %<mithyaiva ÷rãþ ÷riyaümanyà ÷rãmanmanyo mçùàhariþ ..>%)

#<÷riùa>#, udàhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø paraø sakaø-señ .) ktvàveñ .) u, ÷reùitvà ÷riùñvà . iti durgàdàsaþ ..

#<÷rã>#, ¤a ga pàke . iti kavikalpadrumaþ .. [kryàøubhaø-sakaø-señ .) ¤a ga ÷rãõàti ÷rãõãte . iti durgàdàsaþ ..

#<÷rãþ>#, strã, (÷rayatãti . ÷ri + %<kvipvacipracchãti .>% uõàø 2 . 57 . iti kvip dãrgha÷ca .) lakùmãþ (yathà, viùõupuràõe . 1 . 8 . 13 .
     %<÷riya¤ca devadevasya patnã nàràyaõasya ca yà ..>% lavaïgam . ityamaraþ .. ve÷aracanà . ÷obhà . (yathà, ràmàyaõe . 2 . 94 . 10 . evamàdibhiràkãrõaþ ÷riyaü puùyatrayaü giriþ ..) sarasvatã . saralavçkùaþ . trivargaþ . sampattiþ . (yathà --
     %<na dàtuü nopabhoktuü và ÷aknoti kçpaõaþ ÷riyam ..>%) vidhà . óapakaraõam . vibhåtiþ . matiþ . iti medinã .. adhikàraþ . prabhà . kãrtiþ . iti dharaõiþ .. vçddhiþ . siddhiþ . iti ÷abdaratnàvalã .. vçttàrhanmàtà . iti hemacandraþ .. kamalam . vilvavçkùaþ . vçddhinàmauùadham . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. devàdinàmnaþ pårvaü ÷rã÷abdaprayogaþ kartavyaþ . yathà --
     %<devaü guruü gurusthànaü kùetraü kùetràdhidevatàm .
     siddhaü siddhàdhikàràü÷ca ÷rãpårvaü samudãrayet ..>% iti ràghavabhaññadhçtaprayogasàradar÷anàt svargagàmitvàdinà siddho'dhikàro yeùàü naràõàü ityanena jãvatàü ÷rã÷abdàditvaü nàmraþ . na tu mçtànàü tatheti ÷iùñàcàraþ . iti saüskàratattvam .. * .. patrapçùñhe ÷rã÷abdadànapramàõaü patra÷abde draùñavyam .. (ekàkùaracchandovi÷eùaþ . yathà chandoma¤jaryàm . %<g÷rãþ .>% udàharaõam . %<÷rãste . [sàstàm ..>%)

#<÷rãþ>#, puü, (÷ri + kvip dãrgha÷ca .) ràgavi÷eùaþ . sa tu hanumanmate ùaóràgàntargatapa¤camaràgaþ . pçthivyà nàbhito nirgataþ . asya jàtiþ sampå rõà . tasya svaràvaliþ . ùa ç ga ma pa dha ni asya gçhaü ùaójasvaraþ . hemantartau aparàhõe gànasamayaþ . ràgamàlàyàü asyàkàraþ . sundarapuruùaþ . ÷uklavastraparãdhànaþ . matàntare raktavastraparãdhànaþ . sphàñikapadmaràgamaõimàlàgalaþ . padmapuùpahastaþ . vicitrasiühàsanàråóhaþ . asya saümukhe gàyanti gàyakàþ .. hanumanmate asya bhàryàþ pa¤ca . yathà . prathamà màla÷roþ . [tasyàþ sampårõajàtiþ . asyàþ svaràvaliþ . ùa ç ga ma pa dha ni . asyà gçhaü ùaójasvaraþ . himartaudvitãyapraharadivase gànasamayaþ . ràgamàlàyàü tasyàþ svaråpam . raktavarõà strã . komalàïgã . pãtavastraparãdhànà . kautukàdbhramantã satã nàyakàdabhinnà sakhãgaõena saha hàsyayuktàmratarutalopaviùñà .. 1 .. dvitãyà màravà athavà màlavà . asyàþ ùàóavajàtiþ . asyàþ svaràvaliþ . ùa pa ga ma dha ni . asyà gçhaü ùaójasvaraþ . himartau ÷eùavelàyàü gànasamayaþ . ràgamàlàyàü tasyàþ svaråpaü yathà . svarõavastraparãdhànà . puùpamàlyadharà . nàyakamelanàrthamekàkinãsaïketasthànopaviùñà .. 2 .. tçtãyà dhanà÷rãþ . asyàþ ùàóavajàtiþ . asyàþ svaràvaliþ . ùa pa dha ni ç ga . gçhaü ùaójasvaraþ . himartau dvitãyapraharadivase ÷eùavelàyàü và gànasamayaþ . ràgamàlàyàü tasyàþ svaråpam . viyoginã nàrã . raktavastraparãdhànà . viyogajasantàpena duþkhitàtikç÷à . ekàkinã rorudyamànà bakulatarutalopaviùñà .. 3 .. caturthã vasantaràgiõã . asyàþ sampårõà jàtiþ . asyàþ svaràvaliþ . ùa ç ga ma pa dha ni . asyà gçhaü ùaójasvaraþ . himartau madhyàhne vasantartau divà màtre ca gànasamayaþ . ràgamàlàyàü tasyàþ svaråpam . sundarapuruùàkçtiþ . kasyacinmate ÷yàmavarõà . raktavasanà . mayårapuccha÷ikhà . àmramukulahastà . yauvanamadanamadamattà . puùpamàlyagalade÷à . puùpodyàne saha nartakãsusvaragàyanãbhiþ sukhena ràgaraïgayutà . vàmahastadhçtatàmbålavãñikà . strãgaõasahitahàsyakautukakrãóànçtyagãtavàdyàsaktà . ràgamàlàntare uktaguõaüyuktà ÷rãkçùõamårtisadç÷amårtirlikhità .. 4 .. pa¤camã à÷àvarã . asyà auóavajàtiþ . asyàþ svaràvaliþ . dha ni ùa ma pa . asyàþ gçhaü dhaivatasvaraþ . himartau dvitãyapraharadivase gànasamayaþ . ràgamàlàyàü asyàþ svaråpam . ÷yàmavarõà strã . komalàïgã . ÷veta÷àñãparidhànà . karpårànulepanà . hastapadayorbçhatsarpaveùñità ke÷airbaddhacåóà . jalamadhyasthaparvataguhàyàmupaviùñà . ràgamàlàntare uktaguõayuktà vçkùapatrabaddhakañide÷à nagnà lisvità .. 5 .. * .. asya puttrà aùñau . yathà . sindhuþ 1 màlavaþ 2 gauüóaþ athavà goõóaþ 3 asya sthàne kecit kalyàõaþ iti kecicca hàmãra iti pañhanti . nuõa sàgaraþ 4 kumbhaþ 5 gambhãraþ 6 ÷aïkaraþ athavà àgaóaþ 7 vihàgaraþ 8 .. * .. kallinàthamate ÷rãràgaþ prathamaràgaþ asya bhàryà ùañ . yathà . gaurã 1 gaulàhalã 2 dhavalã 3 rudràõã 4 màlakau÷a arthàt kau÷ikã 5 devagàndhàrã 6 . tanmate puttrà aùñau hanumanmatatulyàþ . kintu gauüóa÷aïkaravihàgarasthàne kalyàõa àgaóà vigaóà likhitàþ .. * .. some÷varamate'pi prathamaràgo'yam . asya ràgiõyaþ ùañ . yathà . màlavã athavà maravà 1 triveõã athavà tiravanã 2 gaurã 3 kedàrà 4 madhumàdhavã 5 pàhàóikà athavà pàhàóã 6 . asya puttràþ pårvoktamatadvayatulyàþ . tanmate asya ràgasya ràgiõãsahitasya ÷i÷irartau gànamamayaþ .. * .. bharatamate pa¤camaràgo'yam . asya ràgiõyaþ pa¤ca . yathà . sindhuvã 1 . kàphã 2 ñhumarã 3 pårvade÷e vistàra iti khyàtà . vicitrà 4 ÷irahañã athavà sorahañhã 5 tanmate asyàùña puttràþ yathà . ÷rãramaõaþ 1 kolàhalaþ 2 sàmantaþ 3 ÷aïkaraõaþ 4 ràke÷varaþ 5 khañaràgaþ 6 vaóahaüsaþ 7 de÷akàraþ 8 . teùàü bhàryà yathà . viyyà 1 dhàyyà 2 kumbhà 3 suhanã 4 ÷aradà 5 kùemà 6 ÷a÷arekhà 7 surasatã 8 . iti nànàsaïgãta÷àstrataþ saügçhãtam ..

#<÷rãkaõñhaþ>#, puü, (÷rãþ ÷obhà kaõñheyasya .) ÷ivaþ . ityamaraþ .. kurujàïgalade÷aþ . sa tu hastinàpurasya uttarapa÷cime vartate . iti hemacandraþ .. (pakùivi÷eùaþ . yathà, bçhatsaühitàyàm . 86 . 38 .
     %<strãsaüj¤à bhàsabhaùakakapi÷rãkarõachikkaràþ .
     ÷ikhi÷rãkaõñhapippãkaruru÷yena÷ca dakùiõàþ ..>%)

#<÷rãkaõñhapadalà¤chanaþ>#, puü, (÷rãkaõñha iti padaü là¤chanaü yasya .) bhavabhåtiþ . sa tu màlatãmàdhavàdinàñakakartà . iti ÷abdamàlà .. (yathà, uttaracarite prastàvagàyàm .
     %<asti khalu tatrabhavàn kà÷yapaþ ÷rãkaõñhapadalà¤chano bhavabhåtirnàma ..>%)

#<÷rãkaõñhasakhaþ>#, puü, (÷rãkaõñhasya mahàdevasya sakhà . samàse ñac .) kuberaþ . iti halàyudhaþ ..

#<÷rãkandà>#, strã, (÷rãþ ÷obhà tadyuktaþ kando yasyàþ .) bandhyàkarkoñakã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷rãkaraü>#, klã, raktotpalam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷rãkaraþ>#, puü, viùõuþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. smçtigranthakàravi÷eùaþ . yathà . ÷rãkaràcàryàdigranthàdaraparàhatavivekànàm . iti dàyabhàgàdya÷lokañãmàyàü ÷rãkçùõatarkàlaïkàraþ .. (÷riyaþ ÷obhàyàþ karaþ) . ÷rãkàrake, tri ..

#<÷rãkaraõaü>#, klã, (÷rãþ kriyate'neneti . kç + karaõe lyuñ .) lekhanã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷rãkàntaþ>#, puü, (÷riyàþ kàntaþ .) viùõuþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷rãkàrã>#, [n] puü, (÷riyaü ÷obhàü karotãti . kç + õiniþ .) mçgavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . ÷ikhiyåpaþ 2 kuraïgaþ 3 mahàyavaþ 4 yavanaþ 5 vegihariõaþ 6 jaïghàlaþ 7 jàïghikàhvayaþ 8 . asya màüsaguõàþ . laghutvam . hçdyatvam . balapradatva¤ca iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷rãkhaõóaþ>#, puü, klã, (÷riyaþ ÷obhàyàþ khaõóa iva yatra .) candanam . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, gãtagovinde . 9 . 10 .
     %<tadyuktaü viparãtakàriõi tava ÷rãkhaõóacarcà viùaü ÷ãtàü÷ustapano himaü hutavahaþ krãóàmudo yàtanàþ ..>%)

#<÷rãgarbhaþ>#, puü, (÷rãrgarbhe'sya .) viùõuþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. khaïgaþ . yathà --
     %<asirviùa÷anaþ khaïgastãkùõadhàro duràsadaþ .
     ÷rogarbho vinaya÷caiva dharmapàla namo'stu te ..>% iti tithyàditattvam ..

#<÷rãgrahaþ>#, puü, (÷riyaþ graho yatra .) pakùiõaþ pànãya÷àlà . tatparyàyaþ . ÷akuniprapà 2 . iti hàràvalã ..

#<÷rãghanaü>#, klã, (÷riyà ghanam .) dadhi . iti jañàdharaþ ..

#<÷rãghanaþ>#, puü, (÷riyà buddhyà ghanaþ .) buddhaþ . ityamaraþ ..

#<÷rãcakraü>#, klã, (÷riyà÷cakram .) tripurasundaryàþ påjàyantravi÷eùaþ . yathà --
     %<÷rãcakrasyoddhçtiü vakùye tatra påjàprasiddhaye .
     bindugarbhaü trikoõantu kçtvà càùñàramuddharet ..
     da÷àradvayamanvasràùñàraùoóa÷akoõakam .
     trirekhàtmakabhågehaveùñitaü yantramàlikhet ..>% iti mantramahodadhau 11 taraïgaþ .. apica . atha ÷rãcakram . yathà bindumat tryasra aùñakoõaü etatrayaü saühàracakram . dvida÷àraü caturda÷àraü sthiticakrametattrayam . aùñapatraü ùoóa÷adalaü vçttatrayam . bhåsadanatrayaü caturdàrasamàyuktametat sçùñyàtmakam . taduktaü yàmale .
     %<bindutrikoõavasukoõada÷àrayugmamanvasranàgadalasaïgataùoóa÷àram .
     vçttatraya¤ca dharaõãsadanatraya¤ca ÷rãcakraràjamuditaü paradevatàyàþ ..>% cakraràjaü sindårakuïkumàdinà likhitaü suvarõarajatapa¤caratnasphañikatàmràdyutkãrõaü kuryàt . tathà bhåtabhairavatantre .
     %<akçtvà susamàü rekhàü nàlikhya susamaü mukham yo'tra yantre pravarteta tasya sarvaü haràmyaham ..
     yasyà yatra sthitirdevi tatra tàü nàrcayedyadi .
     tanmàüsarudhireõaiva pàraõà tasya jàyate ..
     pa÷oràlokanaü na syàttathà kuruta yatnataþ .
     yadi daivàt pa÷oragre likhitaü vidyate kvacit .
     mamàïgakùatirevàtra kriyate pàpabuddhinà ..>% tathà bhåtabhairave .
     %<yo'smin yantremahe÷àni ke÷aràõi prakalpayet yoginãsahitàstasya hiüsàü kurvanti bhairavàþ ..>% iti vacanànnàtra ke÷aràõi .
     %<na ràtràvaïkayet yantraü sàdhakastu kadàcana .
     pramàdàdaïkite yantre ÷àpo bhavati tatkùaõàt ..
     tatràparàjitàpuùpe karavãre javàsu ca .
     tatra devã vasennityaü tadyantre påjanaü mama ..>% tathà sacchandabhairave .
     %<kuryàcca sthaõóile yantraü hastamàtraü susundaram .
     ratnàdiùu ca nirmàõe mànamicchàva÷àdbhavet ..
     ekatolaü dvitolaü và tritolaü vedatolakam .
     ito'dhikaü naraþ kçtvà pràya÷cittãbhavet dhruvam ..
     raktena rajasàpårya ÷rãcakraü bhuvi påjayet .
     na÷yanti sarvavighnàni pràpyate ca yathepsitam ..
     da÷abhàgaü suvarõasya tàmrasya dvàda÷aü tathà .
     ùaóda÷aü rajatasyàtha caitallohatrayaü bhavet ..
     cakre'smit påjayedyo hi sa saubhàgyamavàpnuyàta aõimàdyaùñasiddhãnàmadhipo jàyate'ciràt ..
     vidrume racite yantre padmaràge'thavà priye .
     indranãle'tha vaidårye sphàñike marakate'pi và .
     dhanaü puttraü tathà dàràn ya÷àüsi labhate dhruvam .
     tàmrantu kàntidaü proktaü suvarõaü ÷atrunà÷anam ..
     ràjataü kùemada¤caiva sphàñikaü sarvasiddhidam ..>% etadadyantramàtre j¤eyam .. * .. atha ÷rãcakranà÷e pràya÷cittam .
     %<dagdhaü ca sphuñitaü yantraü hçtaü caureõa và priye .
     upavàsaü prakurvota dinamekamatandritaþ ..
     lakùamàtraü japedvidyàü homatarpaõapårvakam .
     sadbhaktyà ca guruü toùya bràhmaõànapi bhojayet ..>% lakùaü japtvà da÷àü÷ahomaþ tadda÷àü÷a¤ca tarpaõam . lakùamayutamityeke .
     %<kadàcilluptacihnaü và sphu ñitàdi vidåùaõam bhagnaü karoti yo martyo mçtyustasya drutaü bhavet tasmàcca tãrtharàje và gaïgàdisaritàü vare ..
     samudre và kùipeddevi cànyathà duþkhamàpnuyàt ..>% idantu yantramàtraviùayam .. * .. atha ÷rãcakrapàdodakamàhàtmyam .
     %<gaïgàpuùkaranarmadàsu yamunàgodàvarãgomatãgaïgàdvàragayàprayàgavadarãvàràõasãsindhuùu .
     revàsetusarasvatãprabhçtiùu brahmàõóabhàõóodare tãrthasnànasahasrakoñiphaladaü ÷rãcakrapàdodakam>% atha dar÷anaphalam . samyak ÷atakratån kçtvà yat phalaü samavàpnuyàt tat phalaü labhate bhaktyà kçtvà ÷rãcakradar÷anam .. ùoóa÷aü và mahàdànaü kçtvà yallabhate phalam . tat phalaü samavàpnoti kçtvà ÷rãcakradar÷anam .. sàrdhatrikoñitãrtheùu snàtvà yat phalama÷nute . tat phalaü labhate bhaktyà kçtvà ÷rãcakradar÷anam .. iti tantrasàraþ ..

#<÷rãjaþ>#, puü, (÷riyaþ jàyate iti . jan + óaþ .) kàmadevaþ . ÷riyà jàtatvàt . ÷àmbaþ . iti kecit ..

#<÷rãtàlaþ>#, puü, (÷rãyuktastàlaþ .) tàlavçkùasaddç÷avçkùavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . mçdutàlaþ 2 lakùmãtàlaþ 3 mçducchadaþ 4 vi÷àlapatraþ 5 lekhàrhaþ 6 masãlekhyadalaþ 7 ÷iràlapatrakaþ 8 yàmyodbhåtaþ . asya guõàþ . madhuratvam . ÷ãtatvam . ãùat kaùàyatvam . pittanà÷itvam . kaphakàritvam . ãùadvàtaprakopaõatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 5,166c]>@
#<÷rãdaþ>#, puü, (÷riyaü dadàtãti . dà + kaþ .) kuberaþ . ityamaraþ .. ÷obhàdàtari, tri, ..

#<÷rãdharaþ>#, puü, (dharatãti . dhç + ac . ÷riyà dharaþ .) viùõuþ . (yathà, mukundamàlàyàm . 9 .
     %<mà bhairmandamano vicintya bahudhà yàmã÷ciraü yàtanà nàmã naþ prabhavanti pàparipavaþ svàmã nanu ÷rãdharaþ .
     àlasyaü vyapanãya bhaktisulabhaü dhyàyasva nàràyaõaü lokasya vyasanàpanodanakaro dàsasya kiü na kùamaþ ..>%) bhåtàrhadbhedaþ . iti hemacandraþ .. ÷àlagràmacakre, klã, . yathà --
     %<atikùudraü dvicakrantu vanamàlàvibhåùitam .
     ÷rãdharaü devi vij¤eyaü ÷rãpradaü gçhiõàü sadà ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 19 adhyàyaþ ..

#<÷rãnandanaþ>#, puü, (÷riyàþ nandanaþ .) kàmadevaþ . iti hemacandraþ .. lakùmãputtra÷ca ..

#<÷rãniketanaþ>#, puü, (÷riyaü niketayati vàsayatãti . ni + kita + õic + lyuþ .) viùõuþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, bhàgavate . 9 . 18 . 13 .
     %<bhagavànapi vi÷vàtmà pàvanaþ ÷rãniketanaþ ..>% ÷riyaþ à÷rayasthàne, tri . yathà, bhàgavate . 3 . 3 . 20 .
     %<snigdhasmitàvalokena vàcà pãyåùakalpayà .
     caritre õànavadyena ÷rãniketena càtmanà ..>%)

#<÷rãnivàsaþ>#, puü, (÷riyo nivàsa à÷rayasthànam . viùõuþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷rãpaü>#, tri, (÷rã + pà + kaþ .) ÷riyaü pàti yat . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<÷rãpa¤camã>#, strã, (÷riyaþ sarasvatyàþ pa¤camã .) màgha÷uklapa¤camã . yathà -- caturthã varadà ÷uklà tatra gaurã supåjità . saubhàgyamatulaü kuryàt pa¤camyàü ÷rãrapi ÷riyam .. sarasvatãpåjànadhyàya÷càtra gauóàcàraþ . atra ÷rãpa¤camyàmàrabhya pratimàsaü ùaóabdasamàpyaü ÷rãpa¤camãvrataü kurvanti pañhanti ca . iti saüvatsarakaumudãdhçtabrahmapuràõavacanam ..

#<÷rãpatiþ>#, puü, (÷riyaþ patiþ .) viùõuþ . ityamaraþ .. (yathà, mukundamàlàyàm . 16 .
     %<sevyaþ ÷ropatireva sarvajagatàmekàntataþ sàkùiõaþ prahlàda÷ca vibhãùaõa÷ca kariràñ pà¤càlyahalyà dhruvaþ ..>%) pçthivãnàthaþ . iti medinã ..

#<÷rãpathaþ>#, puü, (÷riyaþ panthàþ . %<çkpårabdhåþpathàmànakùe .>% 5 . 4 . 74 . iti aþ .) ràjapathaþ . iti hemacandraþ ..

#<÷rãparõaü>#, klã, (÷rãvi÷iùñàni parõàni yasya .) padmam . agnimanthavçkùaþ . iti medinã ..

#<÷rãparõikà>#, strã, (÷rãparõã eva . svàrthe kan .) vàñphalavçkùaþ . ityamaraþ ..

@<[Page 5,167a]>@
#<÷rãparõã>#, strã, (÷rãyuktàni parõàni yasyàþ . ïãù) gambhàrãvçkùaþ . ityamaraþ . kañphalavçkùaþ . iti medinã .. ÷àlmalãvçkùaþ . hañhavçkùaþ . iti hemacandraþ . agnimanthavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷rãpiùñaþ>#, puü, (÷riyaþ saraladrumasya piùñaþ .) saralavçkùarasaþ . ityamarañãkàyàü ràmà÷ramaþ ..

#<÷rãputtraþ>#, puü, a÷vaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (÷riyaþ puttraþ .) kàmadeva÷ca ..

#<÷rãpuùpaü>#, klã, (÷rãyuktaü puùpamasya .) lavaïgam . iti ràjanirghaõñaþ .. padmakàùñham . iti ratnamàlà ..

#<÷rãphalaþ>#, puü, (÷rãyuktaü phalamasya .) vilvavçkùaþ . ityamaraþ . ràjàdanã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷rãphalà>#, strã, (÷rãvi÷iùñaü phalamasyàþ .) nãlã . kùudrakàravellã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷rãphalikà>#, strã, (÷rãphalà + svàrthe kan . ñàpi ata itvam .) kùudrakàravellã . mahànãlãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷rãphalã>#, strã, (÷rãyuktaü phalamasyàþ . ïãù .) àmalakã . nãlã . iti medinã ..

#<÷rãbhadrà>#, strã, bhadramustakaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷rãbhàgavataü>#, klã, (÷rãmat bhàgavatamiti madhyapadalopisamàsaþ .) aùñàda÷amahàpuràõàntargatàùñàda÷asahasra÷lokayuktapuràõavi÷eùaþ ! (tattu matabhedena viùõubhàgavatadevãbhàgavatabhedàt . dvividham .) yathà --
     %<aùñàda÷aü bhàgavataü sàramàkçùya sarvataþ .
     kçtavàn bhagavàn vyàsaþ ÷uka¤càdhyàpat sutam ..
     skandherdvàda÷abhiryuktaü brahmavidyàsamanvitam .
     vedavedàntasàraü tat puràõànà¤ca sattama ..
     yatra saükãrtitaþ kçùõo bhagavàn vai pade pade .
     ÷rãbhàgavatamityeva ye smaranti naràþ kvacit .
     mucyante sarvapàpebhyo yathà nàmnà gadàbhçtaþ ..
     mahãbhçtàü yathà merurdevànàü ke÷avo yathà .
     surabhiþ kàmadhenånàmapsarassu yathorva÷ã ..
     kàrùõànàü pàrvatãnàtho ràj¤àü dà÷arathiryathà .
     saptãnà¤ceva gandharvà nadãnàü jàhnavã yathà .
     puràõànàü tathà ràjan ÷rãbhàgavatamuttamam ..
     ambarã÷a uvàca .
     puràõaü taü bhàgavataü pañha me purato hareþ .
     caritaü daityaràjasya prahlàdasya ca matpateþ ..
     gautama uvàca .
     ambarã÷a ÷ukaproktaü nityaü bhàgavataü ÷çõu .
     pañhasva svamukhenàpi yadãcchati bhavakùayam ..
     skandhe skandhe'÷vamedhasya phalamàpnoti mànavaþ .
     pratyadhyàyaü ràjasåyaphalena pariyujyate ..
     prati÷lokaü vàjapeyaphalaü tasyopajàyate .
     pade pade mahàràja tãrthasnànaphalaü labhet ..
     etadbhàgavataü devi puràõaü muktisàdhakam .
     tatràpi da÷amaskandhaþ sarvabhaktamanoharaþ .
     tatràpi ràsalãlàóhyà pa¤càdhyàyã mahàphalà ..
     ÷rãpàrvatyuvàca .
     sarva¤ca harilãlàóhyaü ÷rãmadbhàgavataü yadi .
     skandhasya da÷amasyàyaü mahibhà kena hetunà ..
     ràsalãleti tatràpi kathyate sarvato'dhikà .
     tatra me kàraõaü ÷rotumutkaõñhà vardhate bhç÷am ..
     ÷rãsadà÷iva uvàca .
     svayaü bhagavato janma tasya lãlà ca varõyate .
     ÷rutãnà¤ca stutiryatra sarvavedàrthasammità ..
     svayaü bhagavato lãlà sarva÷akti÷ca dar÷ità .
     da÷amaskandhamàhàtmyaü etadvai kàraõaü matam ..
     tatràpi ràsalãlàyà yanmàhàtmyamudãritam .
     tatràpi kàraõaü vacmi ÷çõu parvatanandini ..
     yaþ svayaü bhagavàn kçùõaþ pårõai÷varya itãryate .
     sa sarva÷aktisampårõaþ sarvalãlàprakà÷akaþ ..
     tasyaiva ÷aktayo gopyaþ proktàþ sarvottamà yataþ .
     ÷aktãnà¤ca ÷aktimato lãlà yatraikataþ sthità .
     sà lãlà sarvataþ ÷raùñhà kãrtità paramarùibhiþ ..>% iti pàdme pàtàlakhaõóe 71 adhyàyaþ .. (tathàca ÷ivapuràõe .
     %<bhagavatyà÷ca durgàyà÷caritaü yatra vidyate .
     tattu bhàgavataü proktaü natu devãpuràõakam ..>% asya vi÷eùavivçtistu puràõa÷abda-bhàgavata÷abdayordraùñavyam ..)

#<÷rãbhràtà>#, puü, (÷riyaþ bhràtà samudrajàtatvàt .) a÷vaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. candraþ . samudrotpannatvàt ..

#<÷rãmatiþ>#, strã, ràdhà . yathà --
     %<÷rãràdhà ÷rãmatiþ ÷reùñhà ÷reùñharåpà ÷rutipriyà ..>% iti nàradapa¤caràtre tasyàþ sahasranàmastotram ..

#<÷rãmatã>#, strã, (÷rãrvidyate'syà iti . matupa . ïãp .) ÷rãyuktà . yoùinnàmnaþ pårvaü etacchabdo yojyaþ . iti ÷iùñàcàraþ ..

#<÷rãmastakaþ>#, puü, (÷rãyuktaü mastakamasya .) rasonaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (÷riyo mastakaþ .) lakùmã÷ira÷ca ..

#<÷rãmàn>#, [t] puü, (÷rãrvidyate'syeti . matup .) tilakavçkùaþ . ityamaraþ .. a÷vatthavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. viùõuþ . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷ivaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. kuberaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<÷rãmàn>#, [t] tri, (÷rã + matup .) manoj¤aþ . (yathà, màghe . 1 . 1 . ÷riyaþ pratiþ ÷rãmati ÷àsituü jagat jagannivàso vasudevasadmani . vasan dadar÷àvatarantamambaràt hiraõyagarbhàïgabhuvaü muniü hariþ ..) dhanã . iti medinã .. tatparyàyaþ . lakùmãvàn 2 lakùmaõaþ 3 ÷rãlaþ 4 . ityamaraþ .. (yathà --
     %<÷rãmannàtha bhavadya÷oviñapinaþ khe tàrakàþ korakàsteùàmekatamaþ purà vika÷ito yaþ pårõimàcandramàþ .
     tenedaü ÷aradindusundarasudhàsyandairjagat maõóita ÷eùeùveùu vikasvareùu bhavità kãdçk na jàrnà mahe ..>% iti kàlidàsaþ ..)

#<÷rãmalàpahà>#, strã, dhåmrapatrà . iti ràjanirghaõñhaþ ..

#<÷rãmukhaþ>#, puü, kàlacakrasya saptamavatsaraþ . iti kecit .. patrapçùñhe ÷rã÷abdalikhanam . iti lokaprasiddhiþ .. ÷obhàyuktànane, klã ..

#<÷rãmårtiþ>#, strã, (÷rãyuktà mårtiþ .) devavigrahaþ . viùõupratimà . yathà . atha ÷rãmårtayaþ . ekàda÷askandhe .
     %<÷ailã dàrumayã lauhã lepyà lekhyà ca maikatà manomayã maõimayã pratimàùñavidhà matà ..
     calàcaleti dvividhà pratiùñhà jãvamandiram .
     udvàsàvàhane na staþ sthiràyàmuddhavàrcane ..
     asthiràyàü vikalyaþ syàt sthaõóile tu bhavet dvayam .
     snapanaü tvavilepyàyàmanyatra parimàrjanam ..
     gopàlamantroddiùñatvàt tacchrãmårtirapekùità .
     tathàpi vaiùõavaprãtyai lekhyàþ ÷rãmårtayo'khilàþ ..>% atha ÷rãmårtilakùaõàni . haya÷ãrùapa¤caràtre . bhagavacchrãhaya÷ãrùabrahmasaüvàde . àdimårtirvàsudevaþ saïkarùaõamathàsçjat . caturmurtiþ paraü proktaü ekaiko bhidyate tridhà .. ke÷avàdiprabhedena mårtidvàda÷akaü smçtam . païkajaü dakùiõe dadyàt pà¤cajanyaü tathopari .. vàmopari gadà yasya cakraü càdhovyavasthitam . àdimårtestu bhedo'yaü ke÷aveti prakãrtyate .. 1 .. adharottarabhàvena kçtametattu yatra vai . nàràyaõàkhyà sà mårtiþ sthàpità bhuktimuktidà .. 2 .. savyàdhaþ païkajaü yasya pà¤cajanyaü tathopari . dakùiõordhe gadà yasya cakraü càdhovyavasthitam .. àdimårtestu bhedo'yaü màdhaveti prakãrtyate .. 3 .. dakùiõàdhaþsthitaü cakraü gadà yasyoparisthità .. vàmordhvasaüsthitaü padmaü ÷aïkhaü càdhovyavasthitam . saïkarùaõasya bhedo'yaü govindeti prakãrtyate .. 4 .. dakùiõopari padmaü tu gadà càdhovyavasthità . saïkarùaõasya bhedo'yaü viùõurityabhi÷abdyate .. 5 .. dakùiõopari ÷aïkha¤ca cakraü càdhaþ pradç÷yate . vàmopari tathà padmaü gadà càdhaþ pradç÷yate . madhusådananàmàyaü bhedaþ saïkarùaõasya ca .. 6 .. trivikramamårtimàha . dakùiõordhe gadà yasya païkajaü càpyadhaþ sthitam . vàmordhe saüsthitaü cakramadhaþ ÷aïkhaü pradç÷yate . brahmàõóagaü vàmapàdaü dakùiõaü ÷eùapçùñhagam .. 7 .. ÷rovàmanamårtimàha . baliva¤canasayukta vàmanaü càpyadhaþsthitam . vàmordhe kaumodã yasya puõóarãkamadhàsthitam .. dakùiõordhaü sahasràraü pà¤cajanyamadhaþ sthitam . saptatàlapramàõena vàmanaü kàrayet sadà .. 8 .. årdhaü dakùiõata÷cakramadhaþ padmaü vyavasthitam . vàmordhe kaumodã yasya pà¤cajanyamadhaþsthitam .. padmà padmakarà vàme pàr÷ve tasya vyavasthità . sthito vàpyupaviùño và sànuràgavilàsavàn .. pradyumnasya hi bhedo'yaü ÷rãdhareti prakãrtyate .. 9 .. dakùiõordhaü mahàcakraü kaumodã tadadhaþsthità .. vàmordha nalinaü yasya adhaþ ÷aïkhaü viràjate . hçùãke÷eti vij¤eyaþ sthàpitaþ sarvakàmadaþ .. 10 dakùiõordhe puõóarãkaü pà¤cajanyamadhastathà . vàmordhe saüsthitaü cakraü kaumodã tadadhaþsthità .. padmanàbheti sà mårtiþsthàpità mokùadàyinã 11 dakùiõordhe pà¤cajanyamadhastàttu ku÷e÷ayam .. savyordhaü kaumodã devã hetiràjamadhaþsthitam . aniruddhasya bhedo'yaü dàmodara iti sthitaþ .. 12 .. eteùàntu striyau kàrye padmavãõàdhare ÷ubhe . iti krameõa màrgàdimàsàdhipàþ ke÷avàdayo dvàda÷a .. * .. atha siddhàrthasaühitàyàü caturvi÷atimårtayaþ .
     %<vàmudevo gadà÷aïkhacakrapadmadharo mataþ . 1 .
     padmaü ÷aïkhaü tathà cakraü gadàü vahati ke÷avaþ .. 2 ..
     ÷aïkhaü padmaü gadàü cakraü dhatte nàràyaõaþ sadà . 3 .
     gadàü cakraü tathà ÷aïkhaü padmaü vahati màdhavaþ .. 4 ..
     cakraü padmaü tathà ÷aïkhaü gadà¤ca puruùottamaþ . 5 .
     padmaü kaumadakãü ÷aïkhaü cakraü dhatte'pyadhokùajaþ .. 6 ..
     saïkarùaõo gadà÷aïkhapadmacakradharaþ smçtaþ . 7 .
     cakraü gadàü padma÷aïkhau govindo dharate bhuje .. 8 ..
     gadàü padmaü tathà ÷aïkhaü cakraü viùõurvibhartiyaþ . 9 .
     cakraü ÷aïkhaü tathà padmaü gadà¤ca madhusådanaþ .. 10 ..
     gadàü sarojaü cakra¤ca ÷aïkhaü dhatte'cyutaþ sadà . 11 .
     ÷aïkhaü kaumodakãü cakramupendraþ padmamudvahet .. 12 ..
     ÷aïkhacakragadàpadmadharaþ pradyumna ucyate . 13 .
     padmaü kaumodakãü cakraü ÷aïkhaü dhatte trivikramaþ .. 14 ..
     ÷aïkhaü cakraü gadàü padmaü vàmano vahate sadà . 15 .
     padmaü cakraü gadàü ÷aïkhaü ÷rãdharo vahate bhuje .. 16 ..
     cakraü padmaü gadàü ÷aïkhaü narasiüho bibharti yaþ . 17 .
     padmaü sudar÷anaü ÷aïkhaü gadàü dhatte janàrdanaþ .. 18 ..
     aniruddha÷cakragadà÷aïkhapadmalasadbhujaþ . 19 .
     hç÷ãke÷o gadàü cakraü padmaü ÷aïkha¤ca dhàrayet .. 20 ..
     padmanàbho vahet ÷aïkhaü padmaü cakraü gadàü tathà . 21 .
     padmaü cakraü gadà÷aïkhaü dhatte dàmodaraþ sadà .. 22 ..
     ÷aïkhaü cakraü saroja¤ca gadàü vahati yo hariþ . 23 .
     ÷aïkha kaumodakãü padmaü cakraü kçùõo vibharti yaþ .. 24 ..
     età÷ca mårtayo j¤eyà dakùiõàdhaþkarakramàt ..>% matsyapuràõe ca .
     %<etadudde÷ataþ proktaü pratimàlakùaõaü tathà .
     vistareõa na ÷aknoti bçhaspatirapi dvijàþ ..>% iti . sevàniùñhà hareþ ÷rãmadvaiùõavàþ pà¤caràtrikàþ . pràkañyàdakhilàïgànàü ÷rãmårtiü bahu manyate .. sevyà nijanijaireva mantraiþ svasve'ùña mårtayaþ . ÷àlagràmàtmake råpe niyamo naiùa vidyate .. dvibhujà jalada÷yàmà tribhaïko madhuràkçtiþ .. sevyà dhyànànuråpaiva ÷rãmårtiþ kçùõadaivataiþ .. anyà÷ca vividhàþ ÷rãmadavatàràdimårtayaþ . pràdurbhàvavidhàvagre lekhyàstattadvi÷eùataþ .. nityakarmaprasaïge'tra mårtijanmapratiùñhayoþ . vidhirna lekhituü yogyaþ sa tu lekhiùyate'grataþ .. iti ÷rãharibhaktivilàse 181 vilàsaþ ..

#<÷rãyuktaþ>#, tri, (÷riyà yuktaþ .) lakùmãvi÷iùñaþ . ÷rãmàn . jãvatpuruùanàmnaþ pårvaü dàtavyo'yam ..

#<÷rãyutaþ># tri, (÷riyà yutaþ .) lakùmãvi÷iùñaþ . ÷rãmàn . jãvatpuruùanàmnaþ pårvaü dàtavyo'yam ..

#<÷rãrasaþ>#, puü, (÷riyaþ raso niryàsaþ .) ÷rãveùñaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷rãraïgapattanaü>#, klã, de÷avi÷eùaþ . sàraüpañan iti bhàùà . iti màdaràjàkhyade÷e prasiddham ..

#<÷rãràgaþ>#, puü, ùaóràgàõàü madhye tçtãyaràgaþ . iti halàyudhaþ . asya ràgiõyo yathà --
     %<gàndhàrã devagàndhàrã màlava÷rã÷ca sàravã .
     ràmakãryapi ràgiõyaþ ÷rãràgasya priyà imàþ ..>% iti saïgãtadàmodaraþ .. vistàrastu ÷rã÷abde draùñavyaþ ..

#<÷rãràmaþ>#, puü, (÷rãyuto ràmaþ .) ràmacandraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷rãràmanavamã>#, strã, (÷rãràmasya navamã tajjanma dinatvàt .) caitra÷uklanavamã . sà ca ÷rãràmasya janmatithiþ .. tadvratakathà yathà --
     %<puraikadà sukhàsãna brahmàõaü jagatàü patim .
     uvàca sahasàgatya sanakaþ saüjitendriyaþ ..
     sanaka uvàca .
     ràj¤à da÷arathenaiva ràj¤yà ko÷alyayàpi và .
     kasmàt karmava÷àllabdhaþ puttro'sau jagatãpatiþ .
     dårvàdala÷yàmaràmo vistàrya kathayasva me ..
     brahmovàca .
     sàdhu pçùñaü tvayà vatma jagatàü hitakàrakam .
     purà ràjà da÷arathaþ kau÷alyà ca samàhitau ..
     jajàpa mantraü durgàyàþ ÷ivasya ca vi÷eùataþ .
     tayorjapena tuùñaþ san ÷ivaþ pratyakùatàü gataþ ..
     da÷aratha uvàca .
     adya me saphalaü janma adya me saphalaü tapaþ .
     adya me saphalaü cakùuryatastvamavalokitaþ ..
     ÷rã÷iva uvàca .
     kinte kàmyaü mahàràja kathayasva dadàmi tat ..
     da÷aratha uvàca .
     devadevàpyaputtro'hamiti duþkhena duþkhitaþ .
     ciraü vicàrya manasà ÷ivàràdhanatatparaþ ..
     iti ÷rutvà mahàdevastamuvàca dayàparaþ .
     kuru ràjan vaü÷ayaj¤aü tataste jagatãpatiþ ..
     ÷rãràmanàmà puttro'sau kau÷alyàyàü bhaviùyati .
     ityuktvà taü mahàdevastayorantarhito'bhavat .. * ..
     iti rudramukhàt ÷rutvà ràjà da÷arathaþ sukhã .
     tata÷cakre va÷ayaj¤aü sa devyà saha tatparaþ ..
     tataþ kàle mahàràj¤ã garbhaü dhatte manoharam caitre màsi site pakùe navamyàü ÷obhane dine .
     atipuõyasusaülagne jàto ràmaþ svayaü hariþ .
     punavvasvakùasaüyuktà sà tithiþ sarvakàmadà .
     ÷rãràmanavamã proktà koñisåryagrahàdhikà ..
     asmin dine mahàpuõye ràmamuddi÷ya bhaktitaþ .
     yatki¤cit kriyate karma tadakùayakaraü smçtam ..
     upoùaõaü jàgaraõaü piténuddi÷ya tarpaõam .
     tasmin dine tu kattavyabrahmapràptimabhãpasubhiþ .
     tasmin dine mahàpuõye ràmamuddi÷ya bhaktitaþ japedekànta àsãno yàvat syàdda÷amaudinam ..
     tenaiva syàt pura÷caryà da÷amyàü bhojayeddhijàn .
     bhakùyabhojyairbahuvidhairbhaktyà dadyàcca dakùiõàm .
     kçtakçtyo bhavettena sadyo ràmaþ prasãdati ..
     yastu ràmanavamyàntu bhuïkte martyo vimåóhadhãþ .
     kumbhopàkeùu ghoreùu pacyate nàtra saü÷ayaþ ..
     kuryàdràmanavamyàü ya upoùaõamatandritaþ .
     na ÷ete màtçjañhare svayaü ràmo bhavettu saþ ..
     ÷rãràmanavamã nàma puõyàt puõyatamayratam .
     iti ÷rutvà susaütuùñaþ sanakaþ punarabravãt .
     vidhinà kena kartavyaü vada me kamalodbhava .. * ..
     brahmovàca .
     vratapårvadine snàtvà sakçdbhuktvà niràmiùam .
     tyaktvà ca yoùicchayanaü ÷ayãta sthaõóile ku÷e ..
     bràhme muhårte cotthàya kçtvà pràtaþ kriyàü tataþ .
     pràtaþ snàtvà ÷ucirbhåtvà saïkalpaü vidhinàcaret pratimàyàü ghañe vàpi pañe và yantrato'pi và .
     ÷àlagràma÷ilàyàntu tulasãdalakalpità ..
     påjà ÷rãràmacandrasya koñikoñiguõàdhikà .
     kau÷alyà påjanãyàdau ràjà caiva tataþ param ..
     ùaóaïgaü påjayettatra lakùmaõàdãn vi÷eùataþ .
     påjayet parayà bhaktyà parivàraü tataþ param ..
     tato grahàü÷ca dikpàlàüstadastràõi ca påjayet .
     uccasthe grahapa¤cake suragurau sendau navamyàü tithau lagne karkañake punarvasudine meùaü gate påùaõi .
     nirdagdhuü nikhilàþ palà÷asamidho madhyàdayodhyàraõeràvirbhåtamabhådapårvavibhavaü yatki¤cidekaü mahaþ ..
     tato vàdyàdikaü kçtvà dadyàdarghyaü vi÷eùataþ .
     målamantreõa dadyàdvai bhaktyà puùpà¤jalitrayam ..
     evamaùñasu yàmeùu aùñadhà ca japedvratã .
     itihàsakathàü ÷rutvà gãtançtyairni÷àü nayet ..
     tataþ paradine pràtaþ snànaü kçtvà vidhànataþ .
     ràmaü dårvàdala÷yàmaü bhaktyà bhaktyà prapåjayet .
     dakùiõàü vidhivaddattvà tato'cchidràvadhàrayet .
     bhojayitvà tato vipràn svayaü pàraõamàcaret .
     ya idaü ÷çõuyànnityaü puõyàhe ca vi÷eùataþ .
     bahuputtro dhanàóhya÷ca ante brahmatvamàpnuyàt ..
     saügràme vairiõo hantà sarvatra vijayã bhavet ràjadvàre mahàghore saügràme ÷atrusaïka le ..
     dårvàdala÷yàmaràmastasya rakùàkaro bhavet ..
     bhaktyà yaþ ÷çõuyàdrogã ullàùaþ sa bhavet sadà bandhyà puttravatã sà ca paticittànuvartinã .
     sapatnãdarpadalanã sà bhavennàtra saü÷ayaþ ..
     daridro labhate vittaü bhãto bhavati nirbhayaþ .
     yaj¤adànatapàüsyasya tãrthasnànàdikàþ kriyàþ ..
     na ràmanavamã-nàma-vratasyaikakalà-samàþ .
     yasmai kasmai na dàtavyaü na prakà÷yaü kadàcana ..
     ÷iùyàya bhaktiyuktàya ÷ucaye'pi pradàpayet .
     ÷añhàya paratantràya vikatthanaratàya ca ..
     bhramàdapi na vaktavyaü yadãcchedàtmano hitam .
     mayaitat kathitaü vatsa tava snehàdvratottamam ..
     ya idaü kurute bhaktyà ÷rãràmanavamãvratam .
     sarvapàpapramukta÷ca ante brahmatvamàpnuyàt ..>% iti ÷rãràmabhaktitaraïgiõyàü brahmasanakasaüvàde ÷rãràmanavamãvratakathà samàptà ..

#<÷rãlaþ>#, tri, (÷rãrvidyate'syeti . ÷rã + sidhmàditvàt lac .) lakùmãvàn . ityamaraþ .. ÷obhàyukta÷ca ..

#<÷rãlatà>#, strã, (÷rãvi÷iùñà latà .) mahàjyotiùmatã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷rãvatsaþ>#, puü, (÷rãyuktaü vatsaü vakùo yasya .) viùõuþ . viùõucihnavi÷eùaþ . sa tu vakùasya÷uklavarõadakùiõàvartalomàvalã . (yathà, raghuþ . 10 . 10 .
     %<prabhànulipta÷rãvatsaü lakùmãvibhramadarpaõam .
     kaustubhàkhyamapàüsàraü bibhàõaü bçhatorasà ..>%) arhatàü dhvajaþ . iti hemacandraþ .. suruïgàbhedaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷rãvatsakã>#, [n] puü, ÷rãvatsakaþ ÷rãvatsavat cihnamastyasyeti . ÷rãvatsaka + iniþ .) hçdvakràvartahayaþ . iti hemacandraþ ..

#<÷rãvatsabhçt>#, puü, (÷rãvatsaü bibhartãti . bhç + kvip .) viùõuþ . iti hemacandraþ ..

#<÷rãvatsalà¤chanaþ>#, puü, viùõuþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 22 ..
     %<÷rãvatso là¤chanaü cihnaü yasya ÷rãvatsalà¤chanaþ .
     vakùasyananyamahàpuruùalakùaõaü ÷vetaromàvartavi÷eùaþ ÷rãvatsa iti sarvasve . ÷rãvatso hçtsaïgatamaõivi÷eùaþ kaustubhavaditi kçùõadàsaþ .>% ityaramañãkàyàü bharataþ ..

#<÷rãvatsàïkaþ>#, puü, (÷rãvatsaþ aïka÷cihnaü yasya .) viùõuþ . iti halàyudhaþ .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 43 . 3 .
     %<labdhavaràþ kùãrodaü gatvà te tuùñuvuþ suràþ sendràþ .
     ÷rãvatsàïkaü kaustubhamaõikiraõodbhàsitoraskam ..>%)

#<÷rãvaràhaþ>#, puü, (÷riyà yukto varàhaþ .) viùõuþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷rãvallã>#, strã, (÷rãyutà vallã .) kaõñakavçkùabhedaþ . tatparyàyaþ . ÷ivavallã 2 kaõñavallã 3 ÷àvalã 4 amlà 5 kañuphalà 6 duràrohà 7 . asyà guõàþ . kañutvam . amlatvam . vàta÷ophakaphàpahatva¤ca . tatphalaü tailalepaghnamatyamlaü rucikçt param . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷rãvàñã>#, strã, nàgavallãbhedaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷rãvàrakaþ>#, puü, (÷riyaü vàrayati kàmayate iti . vç + õic + õyul .) sitàvara÷àkaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷rãvàsaþ>#, puü, (÷riyaü saralavçkùaü vàsayatãti . vasa + õic + ac .) saralavçkùarasaþ . ñàrapin iti bhàùà . tatparyàyaþ . pàyasaþ 2 vçkadhåpaþ 3 ÷rãveùñaþ 4 saraladravaþ 5 . ityamaraþ .. tailaparõã 6 ÷rãpiùñaþ 7 . iti jañàdharaþ .. ÷rãve÷aþ 8 . iti ÷abdaratnàvalã .. asya guõàþ .
     %<÷rãvàsaþ saralaü påtiþ kundururgranthiparõakam .
     sihlakaþ paramà màüsã devadàru murà nakham .
     sarve'mã paramà lakùmã rakùoghnà jvaranà÷anàþ ..>% iti ràjavallabhaþ .. anyata ÷rãveùña÷abde draùñavyam .. (÷riyo lakùmyà vàsaþ à÷rayasthànam .) padmam . (yathà, ràjendra karõapåre . 42 .
     %<÷rãvàso ya÷asàü padaü sumanasàmapyàspadaü sampadàü yatràgacchati gocaraü nayanayoþ kà÷mãramãnadhvajaþ ..>%) viùõuþ . iti medinã .. ÷ivaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷rãvàsàþ>#, [s] puü, ÷riyaü saralavçkùaü vàsayatãti . vasa + õic + asun .) saraladravaþ . ityamarañãkà ..

#<÷rãvidyà>#, strã, (÷riyà vidyà .) mahàvidyàvi÷eùaþ . sà tu tripurasundarã . tasyàþ ùañtriü÷adbhedàþ granthabàhulyabhiyà na likhitàþ . atha ÷rãvidyà . tatra meruþ . j¤ànàrõave .
     %<bhumi÷candraþ ÷ivo màyà ÷aktiþ kçùõàdhvamàdanau .
     ardhacandra÷ca bindu÷ca navàrõo merurucyate ..
     mahàtripurasundaryà mantrà merusamudbhavàþ .
     sakalà bhuvane÷ànã kàme÷ã bãjamuddhçtam .
     anena sakalà vidyàþ kathayàmi varànane ..
     ÷aktyantasturyavarõo'yaü kalamadhye sulocane .
     vàgbhavaü pa¤cavarõàñhyaü kàmaràjamathocyate ..
     màdanaü ÷ivacandràñhyaü ÷ivàntaü mãnalocane .
     kàmaràjamidaü bhadre ùaóvarõaü sarvamohanam ..
     ÷aktibãjaü varàrohe candràdyaü sarvamohanam .
     etàmupàsya deve÷i kàmaþ sarvàïgasundaraþ .
     kàmaràjo bhaveddevi vidyeyaü brahmaråpiõã ..>% asyàrthaþ . ÷aktirekàraþ tårya ãkàraþ tena kakàra ekàra ãkàralakàramahàmàyà vàgbhavakåñam . ÷ivo hakàraþ candraþ sakàraþ tena hakàramakàralakàramahàmàyà iti kàmaràjakåñam . candraþ sakàraþ tena sakàrakakàralakàramahàmàyà iti ÷aktikåñam . tena tribhiþ kåñaiþ kàmaràjavidyeyam .. * .. asyàþ dhyànaü yathà --
     %<bàlàrkamaõóalàbhàsàü caturbàhuü trilocanàm pà÷àïgu÷a÷aràü÷càpaü dhàrayantãü ÷ivàü ÷raye ..>% evaü dhyàtvà mànasapåjàdikaü kuryàt . iti tantrasàraþ ..

#<÷rãvçkùaþ>#, puü, (÷rãpradaþ ÷rãpriyo và vçkùaþ . ÷àka pàrthivàdivat sabhàsaþ .) a÷vatthavçkùaþ . iti hemacandraþ .. vilvavçkùaþ . yathà --
     %<iùe màsyasite pakùe navamyàmàrdrayogataþ .
     ÷rãvçkùe bodhayàmi tvàü yàvat påjàü karomyaham ..>% iti tithyàditattvadhçta÷rãdurgàbodhanamantraþ .. (viùõorvakùasthaþlastha÷ubhàvartavi÷eùaþ . yathà, viùõupàdàdike÷àntavarõanastotre . 28 .
     %<vakùaþ ÷rãvçkùa-kàntaü madhukaranikara÷yàmalaü ÷àrïgapàõeþ saüsàràdhva÷ramàttairupavanamiva yat sevitaü tat prapadye ..>% a÷vasya hvadàvartaþ . iti màghañãkàyàü mallinàthaþ . 5 . 56 ..)

#<÷rãvçkùakaþ>#, puü, (÷rãvçkùa eva . svàrthe kan .) a÷vasya hçdàvartaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (asya pramàõaü màghe . 5 . 56 . ityasya ñãkàyàü draùñavyam .. * ..)

#<÷rãveùñaþ>#, puü, (÷riyaþ saralavçkùasya veùñaþ niryàsaþ .) saralavçkùasya niryàsaþ . tatparyàyaþ .
     %<÷rãveùño vçkùadhåpa÷ca citàgandho rasàyakaþ .
     ÷rãvàsaþ ÷rãraso veùño lakùmãveùñastu veùñakaþ ..
     veùñasàro rasàveùñaþ kùãra÷ãrùaþ sudhåpakaþ .
     dhåpàïgastilaparõa÷ca saralàïgo'pi ùoóa÷a ..>% tadguõàþ .
     %<÷rãveùñaþ kañutikta÷ca kaùàyaþ ÷leùmapittajit .
     yonidoùarujàjãrõavraõaghnàdhmànadoùanut ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. * .. api ca .
     %<÷rãvàsaþ saralaþ ÷ràvaþ ÷rãveùño vçkùadhåpakaþ .
     ÷rãvàso madhurastiktaþ snigdhoùõastuvaraþ saraþ ..
     pittalàvàtamårdhàkùisvararogakaphàpahaþ .
     rakùo'÷rãsve dadaurgandhyayåkàkaõóåvraõapraõut ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<÷rã÷aþ>#, puü, (÷riyà ã÷aþ .) viùõuþ . (yathà, mugdhabodhe .
     %<÷rã÷o'dhi÷ete'himadhiùñhito'bdhimadhyàsya ghoùaü mathuràmanåùya .
     yo dvàrakàmadhyu ùito vikuõñhamupàvasaccàvasatàt sa hçnnaþ ..>%) ÷rãràmaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷rãsaüj¤aü>#, klã, (÷riyaþ saüj¤à saüj¤à yasya .) lavaïgam ityamaraþ ..

#<÷rãsahodaraþ>#, puü, (÷riyàþ sahodaraþ samudrajàtatvàt .) candraþ . iti kecit ..

#<÷rãhastinã>#, strã, (÷rãyuktà hastãnãva .) vçkùavi÷eùaþ . hàti÷åóà iti bhàùà . tatparyàyaþ påruõóã 2 . ityamaraþ .. nàgadantã 3 . iti jañàdharaþ ..

#<÷ru>#, gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-aniñ .) ÷ravati . repharahito'pyayamiti kecit . ÷avati . iti durgàdàsaþ ..

#<÷ru>#, na gatau . ÷rutau . iti kavikalpadrumaþ .. (svàø-paraø-sakaø-aniñ . na, ÷çõoti . rakùàüsãti puràpi saü÷çõumahe . iti muràrau vyatãhàràdàtmanepadam . saü÷çõuùva mayàkhyàtam . iti gaõakçtànityatvàt . àkhyàta÷abdasya kriyàvi÷eùaõatayàkarmakatve samo gamçcchetyàdinà ma và . iti durgàdàsaþ ..

#<÷rugvàruþ>#, puü, vikaïkatavçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<÷rughnikà>#, strã, sarjikàkùàraþ . iti ratnamàlà ..

#<÷rutaü>#, klã, (÷ruyate sma yaditi . ÷ru + ktaþ .) ÷àstram . ityamaraþ .. (yathà, raghuþ . 2 . 21 .
     %<÷rutasya yàyàdayamantamarbhakastathà pareùàü yudhi ceti pàrthivaþ .
     avekùya dhàtorgamanàrthamarthavit cakàra nàmnà raghumàtmasambhavam ..>%) ÷ravaõagocaraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, màõóåkyopaniùadi . 3 . 2 . 3 .
     %<nàyamàtmà pravacanena labhyo na medhayà na bahudhà ÷rutena ..>% puü, kàlindãgarbhajàtaþ kçùõasya puttravi÷eùaþ . yathà, bhàgavate . 10 . 61 . 14 .
     %<÷rutaþ kavirvçùo vãraþ mubàhurbhadra ekalaþ .
     ÷àntirdar÷aþ pårõamàsaþ kàlindyàþ somako'varaþ ..>%)

#<÷rutaþ>#, tri, (÷ru + ktaþ .) avadhçtaþ . ityamaraþ .. àkarõitaþ . iti medinã .. (yathà, raghuþ . 1 . 78 .
     %<sa ÷àpo na tvayà ràjan na ca sàrathinà ÷rutaþ ..>%)

#<÷rutakãrtiþ>#, strã, (÷rutà kãrtiryasyàþ .) janakabhràtçku÷adhvajaràjakanyà . sà ÷atrughnapatnã . yathà
     %<÷atrughna¤càpi dharmàtmà abravãnmithile÷varaþ .
     ÷rutakãrtermahàbàho pàõiü gçhõãùva pàõinà ..>% iti vàlmãkãye ràmàyaõe bàlakàõóe 73 sargaþ .. api ca . evaü bhavat bhadraü te ku÷adhvajasute ime . patnyau bhajetàü sahitau ÷atru ghnabharatàvubhau .. iti tatraiva 72 sargaþ .. devarùau, puü, . (draupadãgarbhajàte arjunasya puttre ca puü . yathà, mahàbhàrate . 1 . 63 . 120 .
     %<arjunàt ÷rutakãrti÷ca ÷atànãka÷ca nàkuliþ ..>%) kãrtiyukte, tri . iti kecit ..

#<÷rutadevã>#, strã, (trutasya ÷àstrasva devã .) sarasvatã . iti hemacandraþ ..

#<÷rutabodhaþ>#, puü, (÷rutasya bodho yasmàt . ÷rutamàtraü bodhayatãti và . budha + õic + ac .) kàlidàsakçtacchandogranthavi÷eùaþ . yathà -- chandasàü lakùaõaü yena ÷rutamàtreõa budhyate . tadahaü kathayiùyàmi ÷rutabodhamavistaram .. iti tadgranthasyàdya÷lokaþ ..

#<÷rutarùiþ>#, puü, (÷rutapradhàna çùiþ .) çùivi÷eùaþ . satu su÷rutàdiþ . iti trikàõóa÷eùaþ . yathà --
     %<saühità çgyajuþsàmnàü sahitàstaiþ ÷rutarùibhiþ .
     sàmànyàdvai kçtà÷caiva dç÷yante dvàpare tviha ..>% iti màtsye 120 adhyàyaþ ..

#<÷ruta÷ravo'nujaþ>#, puü, (÷ruta÷ravaso'nujaþ .) ÷anai÷caragrahaþ . iti hàràvalã ..

#<÷ruta÷roõã>#, strã, dravantã . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<÷rutàdànaü>#, klã, (÷rutasyàdànam .) brahmayàdaþ . iti hàràvalã ..

#<÷rutàdhyayanasampannaþ>#, tri, (÷rutasya ÷àstrasya adhyayane sampannaþ yuktaþ .) dharma÷àstraj¤aþ . yathà, yàj¤avalkyaþ . ÷rutàdhyàyanasampannàþ kulãnàþ satyavàdinaþ . ràj¤à sabhàsadaþ kàryàþ ÷atrau mitre ca ye samàþ .. iti vyavahàratattvam ..

#<÷rutànvitaþ>#, tri, (÷rutena ÷ru÷àstreõa anvitaþ .) ÷àstraj¤aþ . yathà --
     %<abhånnçpo vibudhasakhaþ parantapaþ ÷rutànnito da÷aratha ityudàhçtaþ .
     guõairvaraü bhuvanahitacchalena yaü sanàtanaþ pitaramupàgamat svayam ..>% iti bhaññiþ . 1 . 1 ..

#<÷rutàrthaþ>#, puü, (÷ruto'rthaþ .) ÷àbdabodhaviùayãbhåtàrthaþ . ÷ravaõamàtrabodhyo'rthaþ . yathà --
     %<÷rutàrthasya parityàgàda÷rutàrthasya kalpanàt .
     pràptasya vàdhàdityevaü parisaïkhyà tridoùikà ..>% iti pràya÷cittatattvam .. (tri, ÷ruto'rtho yena saþ . yathà, harivaü÷e . 115 . 27 .
     %<÷rutàrtho deva guhyasya bhavàn yatra vayaü sthitàþ ..>%)

#<÷rutàyuþ>#, puü, såryavaü÷ãyaràjavi÷eùaþ . sa tu ku÷asya caturda÷apuruùaþ . yathà --
     %<nàbhàgasyàmbarãùo'bhåt sindhudvãpastato'bhavat tataþ ÷rutàyuþ puttro'bhåta çtupàlastato'bhavat ..>% iti màtsye 13 adhyàyaþ ..

#<÷rutiþ>#, strã, (÷råyate'nayeti . ÷ru + %<÷ruyajistubhyaþ karaõe .>% 3 . 3 . 94 . ityasya vàrtikoktyà karaõe . ktin .) vedaþ . (yathà, manuþ . 2 . 10 .
     %<÷rutistu vedo vij¤eyo dharma÷àstrantu vai smçtiþ ..>%) karõaþ . ityamaraþ .. (yathà, bhàgavate . 9 . 4 . 18 .
     %<karau harermandiramàrjanàdiùu ÷rutiü cakàràcyu tasatkathodaye ..>%) garbhasthasya pa¤camàsaiþ ÷rutirbhavati . iti sukhabodhaþ .. ÷rutondriyagràhyaþ ÷abdaþ ÷abdatvàdiþ . yathà --
     %<ghràõasya nocaro gandho gandhatvàdirapi smçtaþ .
     tathà raso rasaj¤àyàstathà ÷abdo'pi ca ÷ruteþ ..>% iti bhàùàpariccheda .. karõasya ÷ubhà÷ubhalakùaõamàha .
     %<raktàlpaparuùa÷ma÷rukarõàþ syuþ pàpamçtyavaþ .
     nirmàüsai÷cipiñairbhogàþ kçpaõà hrasvakarõakà .
     ÷aïkukarõà÷ca ràjàno romakarõàþ ÷atàyuùaþ .
     bçhatkarõà÷ca ràjàno dhaninaþ parikãrtitàþ ..>% iti gàruóe 66 adhyàyaþ .. (÷ru + bhàve ktin .) ÷rotrakarma . (yathà, bhàgavate . 9 . 5 . 16 .
     %<yannàma÷rutimàtreõa pumàn bhavati nirmalaþ tasya tãrthapadaþ kiüvà dàsànàmava÷iùyate ..>%) vàrtà . iti medinã .. (yathà, raghuþ . 1 . 27 .
     %<vyàvçttà yatparasve bhyaþ ÷rutau taskaratà sthità ..>%) ÷ravaõànakùatram . iti ÷abdaratnàvalã .. ùaójàdyàrambhikà . iti hemacandraþ .. ÷orat iti bhàùà . (yathà, ÷i÷upàlavadhe . 1 . 10 . raõadbhiràghaññanayà nabhasvataþ pçthakvibhinna÷rutimaõóalaiþ svaraiþ ..) sà ca dvàviü÷atiprakàrà yathà --
     %<nàndã càlanikà rasà ca sumukhã citrà vicitrà ghanà màtaïgã sarasàmçtà madhukarã maitrã ÷ivà màdhavã .
     bàlà ÷àrïgaravã kalà kalaravà màlà vi÷àlà jayà màtreti ÷rutayaþ puràõakavibhirdvàviü÷atiþ kãrtitàþ ..
     nàndã-vi÷àlà-sumukhã-vicitràsambhavaþ sadà .
     ùaójo mato munãndreõa bharatena ÷ivena ca ..
     citrà ghanà càlanikà nive÷àt saüjàyate'sau çùabhastathaiva .
     svaro'pi màlà sarasànive÷àt gàndhàranàmà prathitaþ pçthivyàm ..
     màtaïgã màdhavã maitrã ÷ivàjàtastu pa¤camaþ .
     kalà kalaravà bàlà ÷àrïgaravyàstu pa¤camaþ ..
     jàyàmçtàrasànàntu saüyogàddhaivatasvaraþ .
     màtrà madhukarã yogàt niùàdaþ saüprajàyate ..
     ÷rutisthàne svaràn vaktuü nàlaü brahmàpi tattvataþ jale ca sutaràü màrgo mãnànàü nopalakùyate ..
     gagane pakùiõàü yadvat tadvat svaragatà ÷rutiþ .
     ÷rutirnàdava÷à proktà tathàóhyà ca kalà matà .
     yathà tailagataü sarpiryathà kàùñhagato'nalaþ .
     j¤àyate'tropade÷ena yathà svaragatà ÷rutiþ ..
     vãõàdestu ÷rutij¤ànaü svaraj¤ànantu vaü÷ajam .
     a÷vinau vasavo rudràþ sahaiõàïkena ÷u÷ruvuþ .
     pra÷a÷aüsurharernàdamato dvàviü÷atiþ ÷rutiþ ..>% iti saïgãtadàmodaraþ . anyacca .
     %<tãvràkumudvatãmandàchandovatyastu ùaójagàþ .
     dayàvatã ra¤janã ca ratikà çùabhe sthitàþ ..
     rãdrã krodhà ca gàndhàre vajjikàtha prasàriõã .
     proti÷ca màrjanãtyetàþ ÷rutayo madhyamà÷ritàþ ..
     kùitã raktà ca sandãpanyàlàpinyapi pa¤came .
     madantã rohiõã ramyetyetà dhaivatasaü÷rayàþ .
     ugrà ca kùobhiõãti dve niùàde vasataþ ÷rutã ..>% iti saïgãtaratnàkaraþ ..

#<÷rutikañaþ>#, puü, (÷rutiü kañatãti . kañ + ac .) prà¤callohaþ . ahiþ . pàpa÷odhanam . iti medinã ..

#<÷rutikañuþ>#, puü, (÷rutau kañuþ .) kañhora÷abdaþ . alaïkàrasya doùavi÷eùaþ . yathà -- %<÷rutikañu÷cyatasaüskçtirakramoktyançcitàkavijuùñavimandhikàþ .>% udàharaõam .
     %<vàcà madhurayà tanvi smitàpàïgataraïgayà .
     manàgvadanamuttolya kàrtàrthyaü kuru màdç÷àm ..>% iti kàvyacandrikà ..

#<÷rutikathitaþ>#, tri, (÷rutau kathitaþ .) ÷rutyuktaþ . vedoktaþ . iti lokaprasiddhiþ ..

#<÷rutijãvikà>#, strã, (÷rutireva jãvikà yasyàþ .) dharma÷àstram . yathà --
     %<smçtirdharmasaühità ca saühità ÷rutijãvikà .>% iti ÷abdaratnàvalã .. vedajãvanopàya÷ca ..

#<÷rutitatparaþ>#, tri, (÷rutau tatparaþ .) sakarõaþ . iti jañàdharaþ .. vedàbhyàsarata÷ca ..

#<÷rutidharaþ>#, tri, (÷rutyà ÷ravaõamàtreõa dharatãti . dhç + ac . ÷rutimàtradhàrakaþ . ÷ravaõamàtreõàbhyàsakartà . (yathà, gãtagovinde . 1 . 4 .
     %<spardhã ko'pi na vi÷rutaþ ÷rutidharo dhoyã kaviþ kùmàpatiþ ..>%) tadauùadhaü yathà -- hariruvàca .
     %<hastikarõasya vai målaü gçhãtvà cårõayeddhara .
     sarvarogavinirmuktaü cårõaü pala÷ataü ÷iva ..
     sakùãraü bhakùitaü kuryàt saptàhena vçùadhvaja .
     naraü ÷rutidharaü ÷åraü mçgendragativikramam ..
     padmagaurapratãkà÷aü yuktaü da÷a÷atàyuùà .
     ùoóa÷àbdàkçtiü vipra satataü dugdhabhojitam ..
     madhusarpiþsamàyuktaü jagdhamàyuùkaraü bhavet .
     tajjagdhaü madhunà sàrdhaü da÷avarùasahasriõam .
     kuryànnaraü ÷rutidharaü pramadàjanavallabham ..>% iti gàruóe 191 adhyàyaþ ..

#<÷rutivarjitaþ>#, tri, (÷rutyà varjitaþ .) vadhiraþ . iti jañàdharaþ .. vedarahita÷ca ..

#<÷rutivedhaþ>#, puü, (÷ruteþ karõasya vedho yatra .) karõavedhaþ . tasya vihitakàlo yathà dãpikàyàm .
     %<no janmendumamàsasåryaravijakùmàjàhasuptàcyute ÷aste'rke laghuyugmaviùõumçdubhe svàtyuttaràdityabhe saumyaistryàyatrikoõakaõñakagataiþ pàpaistrilàbhàrigairojo'bde ÷rutivedha ityasitabhe lagne tu kàle ÷ubhe ..>% iti jyotistattvam .. anyacca . tatra tithayaþ riktàbhinnàþ pra÷astàþ . vàràþ bçhaspatibudha÷ukràõàü pra÷astàþ . nakùatràõi a÷vinã revatã hastà citrà punarvasudhaniùñhà mçga÷iraþ puùyaþ ÷ravaõànuràdhà uttaraphalgunã uttaràùàóhà uttarabhàdrapatsvàtã . lagnàni vçùatulàdhanurmãnasaüj¤akàni . ayugmavarùe . janmamàsacaitrapauùàgrahàyaõabhinnamàsàþ pra÷astàþ . ÷uklapakùe candratàràdi÷uddhau hari÷ayanabhinnakàle kàla÷uddhau ÷rutivedhaþ kàryaþ . iti jyotiùam ..

#<÷rutisphoñà>#, strã, (÷rutiü sphoñayatãti . sphuñ + ac . ñàp .) karõasphoñà latà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ruvaþ>#, puü, (÷ru + kaþ .) yàgaþ . iti jañàdharaþ .. sruve, klã . iti kecit ..

#<÷ruvà>#, strã, mårvà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷ruvàvçkùaþ>#, puü, vikaïkatavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ

#<÷reóhã>#, strã, aïkavi÷eùaþ . bhinnaü bhinnaü yatki¤ciddravyàdikamekãkriyate tadgaõanàyàþ ÷reóhyà mi÷ra pràyatvàttadgaõanànantaramàrabdhaþ ÷reóhãvyavahàraþ . iti munã÷varagaõakakçtalãlàvatãñãkà .. asyàdyasåtraü yathà . atha ÷reóhãvyavahàre karaõasåtram .
     %<saikapadaghnapadàrdha mathaikà dyaïkayutiþ kila saükalitàkhyà .
     sà dviyutena padena vinighnã syàt trihçtà kila saükalitaikyam ..>% udàharaõam .
     %<ekàdãnàü navàntànàü pçthak saükalitàni me teùàü saükalitaikya¤ca pracakùva gaõaka drutam ..>% nyàsaþ . 1 . 2 . 3 . 4 . 5 . 6 . 7 . 8 . 9 . labdhànye teùàü saükalitàni . 1 . 3 . 6 . 10 . 15 . 21 . 28 . 36 . 45 . atha teùàü saükalitaikyàni . 1 . 4 . 10 . 20 . 35 . 56 . 84 . 120 . 165 . tasya ÷eùasåtraü yathà . karaõasåtraü sàrdhamàryà .
     %<pàdàkùaramite gacche guõavargaphala¤caye dviguõe .
     samavçttànàü saükhyà tadvargo vargavarga÷ca . svasvapadonau syàtàü ardhasamànà¤ca viùamàõàm ..>% udàharaõam .
     %<samànàmardhatulyànàü viùamàõàü pçthak pçthak .
     vçttànàü vada me saükhyàmanuùñu pchandasàü drutam ..>% nyàsaþ uttaro dvi 2 guõaþ gacchaþ 8 labdhà samavçttànàü saükhyà 256 . tathàrdha samàna¤ca 65280 viùamàõà¤ca 4294901760 . iti lãlàvatã ..

#<÷reõiþ>#, puü, strã, (÷rayati ÷rãyate và . ÷ri + %<varhi÷ri÷ruyudviti .>% uõàø 4 . 51 . iti õiþ .) ni÷chidrapaüktiþ . tatparyàyaþ . paüktiþ 2 ÷reõã 3 vi¤jolã 4 vãthã 5 àliþ 6 pàliþ 7 àvaliþ 8 àlã 9 pàlã 10 àvalã 11 vãthiþ 12 vãthikà 13 ràjã 14 ràjiþ 15 rekhà 16 lekhà 17 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, kumàre . 5 . 9 .
     %<na ùañpada÷reõibhireva païkajaü sa÷aivalàsaïgamapi prakà÷ate ..>%) samàna÷ilpisaühatiþ . iti medinã .. kompàni iti iïgarejãyabhàùà .. sekapàtram . iti vi÷vaþ ..

#<÷reõikaþ>#, puü, magadhade÷ãyaràjavi÷eùaþ . iti hemacandraþ ..

#<÷reõã>#, strã, (÷reõi + kçdikàràditi ïãù .) ÷reõiþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, raghuþ . 1 . 41 .
     %<÷reõãbandhàt vitanvadbhirastambhàü toraõasrajam .
     sàrasaiþ kalanirhràdaiþ kacidunnamitànanau ..>%

#<÷reyaþ>#, [sa] klã, (idamanayorati÷ayena pra÷asyam . pra÷asya + ãyasun . %<pra÷asyasya ÷raþ .>% 5 . 3 . 60 . iti ÷raþ .) dharmam . muktiþ . ityamaraþ .. (caturvarga eva ÷reyaþ . yathà, manuþ . 2 . 224 .
     %<dharmàrthàvucyate ÷reyaþ kàmàrtho dharma eva ca ..
     artha eveha và÷reyastrivarga iti tu sthitiþ ..>% %<dharmàrthakàmàtmakaþ parapsaràviruddhastrivarga eva puruùàrthatayà ÷reya iti vini÷cayaþ . eva¤ca bubhukùån pratyupade÷o na mumukùån . mumukùåõàntu mokùa eva ÷reyaþ iti ùaùñhe vakùyate .>% iti taññãkàyàü kullåkaþ ..) ÷ubham . iti medinã .. (yathà, raghuþ . 1 . 79 .
     %<pratibadhnàti hi ÷reyaþ påjyapåjàvyatikramaþ ..>%)

#<÷reyasã>#, strã, (iyamanayorati÷ayena pra÷asyà . pra÷asya + iyasun . pra÷asyasya ÷raþ . ugitvàt ïãp .) harãtakã . pàñhà . karipippalã . ityamaraþ .. ràsnà . iti vi÷vaþ .. ÷ubhayuktà ca ..

#<÷reyàüsaþ>#, puü, vçttàrhadvi÷eùaþ . iti hemacandraþ ..

#<÷reyàn>#, [sa] tri, (ayamanayorati÷ayena pra÷asyaþ . pra÷asya + iyasun . %<pra÷asyasya ÷raþ .>% 5 . 3 . 60 . iti ÷raþ .) ÷reùñhaþ . ityamaraþ .. (yathà, manuþ . 10 . 112 .
     %<pratigrahàcchilaþ ÷reyàüstato'pyu¤chaþ pra÷asyate ..>% ÷ubhayukta¤ca ..

#<÷reùñhaü>#, klã, (ayameùàmati÷ayena pra÷asyaþ . pra÷asya + iùñhan . pra÷asyasya ÷raþ 5 . 3 . 60 . iti ÷raþ .) godugdham . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷reùñhaþ>#, puü, (pra÷asya + iùñhan .) kuberaþ . nçpaþ . dvijaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. viùõuþ . iti tasya sahasranàmastotram .. (mahàdevaþ . yathà, mahàbhàrate tasya sahasranàmastotre . 13 . 17 . 40 .
     %<vi÷varåpaþ svayaü ÷reùñho valavãro balo gaõaþ ..>%)

#<÷reùñhaþ>#, tri, (pra÷asya + iùñhan .) pra÷astaþ . varaþ . (yathà, ràmàyaõe . 2 . 1 . 20 .
     %<iùvastre ca pituþ ÷reùñho babhåva bharatàgrajaþ ..>%) tatparyàyaþ . ÷reyàn 2 puùkalaþ 3 sattamaþ 4 ati÷obhanaþ 5 . ityamaraþ .. mukhyaþ 6 vareõyaþ 7 pramukhaþ 8 agraþ 9 agraharaþ 10 uttamaþ 11 pragrahaþ 12 anuttamaþ 13 agrãyaþ 14 pravekaþ 15 agryaþ 16 agriyaþ 17 . iti ÷abdaratnàvalã .. anavaraþ 18 agrimaþ 19 pràgraþ 20 pràgraharaþ 21 pravarhaþ 22 . iti jañàdharaþ .. vçddhaþ . jyeùñhaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷reùñhakàùñhaþ>#, puü, ÷reùñhaü kàùñhamasya .) ÷àkavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷reùñhà, strã, (iyamàsàmati÷ayena pra÷asyà . iùñhan . ñàp .) sthalapadminã . iti ràjanirghaõñaþ .. medà . iti kecit .. uttamà nàrã ca ..

#<÷reùñhàmlaü>#, klã, (÷reùñhaü astam .) vçkùàslam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷reùñhà÷ramaþ>#, puü, (÷reùñha à÷ramaþ .) gçhasthà÷ramaþ . à÷ramatrayàõàü pàlakatvàt ..

#<÷reùñhã>#, [n] puü, (÷reùñhaü dhanàdikamastyasyeti . iniþ .) kulottama÷ilpã . yathà --
     %<kulãkastu kulã÷reùñhã kula÷reùñhini ÷ilpinàm ..>% iti jañàdharaþ .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 29 . 10 .
     %<÷reùñhã suvarõapuùpaiþ padmairvipràþ purohitàþ kumudaiþ ..>%)

#<÷rai>#, svede . iti kavikalpadrumaþ .. (mvàø-paraøakaø-aniñ .) ÷ràyati raudràllokaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<÷rai># ma pacane . iti kalpadrumaþ .. bhvàø-paraøsakaø-aniñ .) ma, ÷rapayati . iti durgàdàsaþ ..

#<÷roõa>#, ç saüghàte . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) ç a÷u÷roõat . saüghàto rà÷ãkaraõam . iti durgàdàsaþ ..

#<÷roõaþ>#, puü, (÷roõatãti . ÷roõa saüghàte + ac . yadvà ÷çõotãti . ÷ru ÷ravaõe bàhulakàt naþ . ityuõàdiñãkàyàü ujjvaladattaþ . 3 . 6 .) païgaþ . ityamaraþ ..

#<÷roõà>#, strã, (÷roõasaüghàte + ac .) ÷ravaõànakùatram . (yathà, bhàgavate . 8 . 18 . 5 .
     %<÷roõàyàü ÷ravaõadvàda÷yàü muhårte'bhijiti prabhuþ sarve nakùatratàràdyà÷cakru stajjanmadakùiõam ..>%) kà¤jikam . pakve, tri . iti kecit ..

#<÷roõiþ>#, strã, (÷roõa maüghàte + in . yadvà, ÷ru÷ravaõe + %<vahi÷ri÷ruùviti .>% uõàø 4 . 51 . iti niþ .) kañiþ . ityamaraþ .. (yathà, bçhatmaühitàyàm . 56 . 7 .
     %<phullatãradrumottaüsàþ saïgama÷roõimaõóalàþ .
     pulinàbhyu nnatorasyà haüsahàsà÷ca nimnagàþ ..>%) sà tu garbhasthasya màsadvayena bhavati . iti sukhabodhaþ .. panthàþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

@<[Page 5,172b]>@
#<÷roõiphalaü>#, klã, (÷roõiþ phalaü phalakamiva .) kañiþ iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷roõiphalakaü>#, klã, (÷roõiphala + svàrthe kan .) kañipàr÷vaþ . tatparyàyaþ . kañaþ 2 . ityamaraþ .. phalakaü carma tadàkàratvàt ÷roõiþ phalakamiva ÷roõiphalakam . kañyate àvriyate kañaþ kañe varùàvaraõayoþ al . kañiþ . iti kecit . iti bharataþ

#<÷roõibimbaü>#, klã, kañisåtram . iti dhana¤jayaþ ..

#<÷roõisåtraü>#, klã, (÷roõisthitaü såtrama .) khaïgabandhanasåtram . paratalà iti hindãbhàùà .. kañibandhanasåtram . iti kecit .. ghun÷ã iti bhàùà ..

#<÷roõã>#, strã, (÷roõi + và ïãù .) kañiþ . panthàþ . iti bharatadviråpakoùaþ ..

#<÷rotaþ>#, [s] klã, (÷ru + asun . tuñ ca .) karõaþ . nadãvegaþ . iti jañàdharaþ .. indriyam . yathà,
     %<hçùãkamakùaü karaõaü ÷rotaþ khaü viùayãndriyam ..>% iti hemacandraþ ..

#<÷rotavyaü>#, tri, (÷ru + tavya .) ÷ravaõãyam . yathà,
     %<adhye tavyaü na cànyena bràhmaõaü kùattriyaü vinà .
     ÷rotavyamiha ÷ådreõa nàdhyetavyaü kadàcana ..>% iti tithyàditattvam ..

#<÷rotà>#, [ç] tri, (÷çõotãti . ÷ru + tçc .) ÷ravaõakartà . yathà --
     %<apriyasya ca pathyasya vaktà ÷rotà ca durlabhaþ ..>% iti hitopade÷aþ .. puràõa÷rotçtve pramàõamàha .
     %<pañhedarthaü budhyamànaþ ÷ràvayedvai narottame .
     ÷rotà tu pràïmu kho bhåtvà ÷çõuyàt bhaktitatparaþ ..>% iti pàdme pàtàlakhaõóe 71 adhyàyaþ ..

#<÷rotraü>#, klã, (÷rå yate'neneti . ÷ru + %<huyàmà÷rubhasibhyastran .>% uõà 05 . 167 . iti tran .) karõam . ityamaraþ .. (yathà, raghuþ . 7 . 16 .
     %<ityudgatàþ paurabadhåmukhebhyaþ ÷çõvan kathàþ ÷rotrasukhàþ kumàraþ ..>%) ÷rotriyatà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷rotriyaþ>#, puü, (chando'dhãte iti . chandas + ÷rotriyaü÷chando'dhãte . 5 . 2 . 84 . iti ghanpratyayena sàdhuþ .) vedàdhyetçvràhmaõaþ . tatparyàyaþ . chàndasaþ 2 . ityamaraþ .. ÷råyate dharmàdharmàvanena iti ÷rotro vedaþ tràsusiti traþ ÷rotraü vetti adhãte và ÷rotriyaþ dhaghe kàditi iyaþ . chando'dhãte ityarthe iye chandaþ÷abdasya ÷rotràde÷aþ . iti pare . chando vetti adhãte và chàndasaþ . iti pårveõa ùõaþ . iti bharataþ .. * .. tasya lakùaõaü yathà --
     %<janmanà bràhmaõo j¤eyaþ saüskàrairdvija ucyate vidyàbhyàsã bhavedvipraþ ÷rotriyastribhireva hi ..>% iti pàdme uttarakhaõóe 116 adhyàyaþ .. mànave màrkaõóeyapuràõe càpyevam .. * .. apica . ekàü ÷àkhàü sakalpàü và ùaóbhiraïgairadhãtya ca ùañkarmanirato vipraþ ÷rotriyo nàma dharmavit .. iti dànakamalàkaraþ ..

#<÷rotriyatà>#, strã, (÷rotriyasya bhàvaþ . ÷rotriya + tal .) ÷rotriyadharmaþ . tatparyàyaþ . ÷rotram 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷rautaü>#, klã, (÷rutau bhavam . ÷ruti + aõ .) gàrhapatyàhavanãyadakùiõàgnayaþ . yathà --
     %<trayo ye gàrhapatyàhavanãyadakùiõàgnayaþ .
     idamagnitrikaü ÷rautaü tretàgnihotramityapi ..>% iti jañàdharaþ ..

#<÷rautaþ>#, tri, (÷rutau bhavaþ . ÷ruti + aõ .) ÷rutivihitadharmàdiþ . yathà -- dharmaj¤airvihito dharmaþ ÷rautaþ smàrto dvidhà dvijaiþ dànàgnihotrasambandhamijyà ÷rautasya lakùaõam .. smàrto varõà÷ramàcàro yamai÷ca niyamairyutaþ . pårvebhyo vedayitveha ÷rautaü saptarùayo'bruvan .. çco yajåüùi sàmàni brahmaõo'ïgàni sà ÷rutiþ manvantarasyàtãtasya smçtvà tanmanurabravãt .. tataþ smàrtaþ smç to dharmo varõà÷ramavibhàga÷aþ . evaü vai dvividho dharmaþ ÷iùñàcàraþ sa ucyate .. ijyàvedàtmakaþ ÷rautaþ smàrto varõà÷ramàtmakaþ .. iti màtsye 120 adhyàyaþ .. api ca . adhikaraõamàlàkçnmàdhavàcàryadhçtaparà÷arabhàùye ÷àtàtapaþ .
     %<÷rautaü karma svayaü kuryàdanyo'pi smàrtamàcaret a÷aktau ÷rautamapyanyaþ kuryàdàcàramantataþ ..>% iti tithyàditattvam ..

#<÷rautraü>#, klã, ÷rotrameva . praj¤àditvàdaõ .) karõaþ . (÷rotriyasya bhàvaþ karma và . %<hàyanàntayuvàdibhyo'õ .>% 5 . 1 . 130 . ityaõ . %<÷rotriyasya yalopa÷ca vàcyaþ .>% iti yalopaþ .) ÷rotriyakarma . tatparyàyaþ . ÷rautriyatà 2 . iti ÷abdaratnàvalã .. (÷rotrasya bhàvaþ karma và . aõ .) ÷rotrakarma ca .. (÷rotràõàü samåhaþ %<bhikùàdibhyo'õ .>% 4 . 2 . 38 . iti aõ ..)

#<÷rauùañ>#, vya, devahavirdànam . ityamaraþ . devahavirdànaü ityanenàyaü mantraþ såcitaþ . iti bharatamatam ..

#<÷ryàhvaü>#, klã, ÷riya àhvà àhvà yasya .) padmam . iti kecit ..

#<÷laka>#, i ïa sarpe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-sakaø-señ .) antaþsthatçtãyavarõayuktàdiþ . i, ÷laïkyate . ïa, ÷laïkate . sarpo gatiþ iti durgàdàsaþ ..

#<÷lakùõaü>#, tri, (÷liùa àliïgane + %<÷liùeraccopadhàyàþ .>% uõàø 3 . 19 . iti ksnaþ akàra÷copadhàyàþ .) alpam . ityamaraþ .. manoharam . ityuõàdikoùaþ .. (yathà, manuþ . 2 . 159 .
     %<ahiüsayaiva bhåtànàü kàryaü ÷reyo'nu÷àsanam vàk caiva madhurà ÷lakùõà prayojyà dharmamicchatà ..>%)

@<[Page 5,173a]>@
#<÷lakùõakaü>#, klã, pågaphalam . iti ràjanirghaõñaþ .. (tri, ÷lakùõameva . svàrthe kan .) manohara¤ca ..

#<÷lakùõatvak>#, [c] puü, (÷lakùõà manoharà tvak yasya .) a÷mantakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. sundaravalkala÷ca ..

#<÷laga>#, i vraje . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) . antaþsthatçtãyavarõayuktatàlavyàdiþ . i, ÷laïyate . iti durgàdàsaþ ..

#<÷latha>#, t ka dãrbalye . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràø-paraø-akaø-señ .) antasthaþtçtãyayuktàdiþ . ka, ÷lathayati . iti durgàdàsaþ ..

#<÷latha>#, tri, (÷lathayatãti . ÷latha + ac .) ÷ithilaþ .. yathà . %<÷ithilaþ pra÷lathaþ ÷lathaþ .>% iti lañàdharaþ .. (yathà, màghe . 7 . 62 .]
     %<÷latha÷irasijapàtabhàràdiva nitaràü natimadbhiraüsabhàgaiþ ..>%) durbalaþ . iti ÷lathadhàtvarthadar÷anàt ..

#<÷làkha>#, ç ùyàptau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø paraø-sakaø-señ .) antaþsthatçtãyayuktaþ . ç, a÷a÷làkhat . iti durgàdàsaþ ..

#<÷làgha>#, ç ïa katthane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø àtmaø-sakaø-señ .) antaþsthatçtãyayuktaþ tàlavyàdiþ . katthanaü pra÷aüsà . ç, a÷làghat . ïa, ÷làghate guõinaü guõã . iti durgàdàmaþ .. ÷làdhà, strã, (÷làgha katthane + aþ . ñàp .) pra÷aümà . (yathà, raghuþ . 1 . 22 .
     %<j¤àne maunaü kùamà ÷aktau tyàge ÷làghàviparyayaþ .
     guõà guõànuvandhitvàt tasya saprasavà iva ..>%) paricaryà . abhilàsaþ . iti medinã ..

#<÷làghyaþ>#, tri, (÷làgha + õyat .) ÷làghanãyaþ . pra÷aüsyaþ . yathà --
     %<mauravitàstvàcàryami÷ràþ ÷làghyàstatrabhavanmukhàþ ..>% iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, raghuþ . 11 . 86 .
     %<àhito jayaviparyayo'pi me ÷làghya eva parameùñhinà tvayà ..>%)

#<÷liku>#, klã, (÷liùyati grahàdãniti . ÷liùa + %<÷liùeþ ka÷ca .>% uõàø 1 . 33 . iti kuþ . ka÷càntàde÷aþ .) jyotiþ÷àstram . ityaõàdikoùaþ ..

#<÷likuþ>#, puü, (÷liùa àliïgane + kuþ .) mçtyaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. ùiïgaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<÷liùa>#, u dàhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø sakaø-señ . ktvàveñ .) antaþsthatçtãyayuktaþ . u, ÷leùitvà ÷liùñvà . iti durgàdàsaþ ..

#<÷liùa>#, au ya ë ¤i ÷laùe . iti kavikalpadrumaþ .. (divàø-paraø-sakaø-aniñ .) antaþsthatçtãyayuktàdiþ . au ÷leùñà . ya, ÷liùyati . ë, a÷liùat . àliïgane tu a÷likùat . ¤i ÷liùño'sti . ÷leùa àliïganam . tacca bàhubhyàmeva råóham . ÷liùyati kàmapãti jayadevaþ . pràptàvapyayam . ÷liùyati vçkùaü latà . iti durgàdàsaþ ..

#<÷liùa>#, ka ÷leùe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-paraø sakaø-señ .) antaþsthatçtãyayuktaþ . ka, ÷leùayati . iti durgàdàsaþ ..

#<÷liùà>#, strã, àliïganam . trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷liùñaþ>#, tri, (÷liùa + ktaþ .) ÷leùayukta÷abdàdiþ . bhinnàrthakaikaråpànvitavàkyam . tasya lakùaõaü yathà --
     %<÷liùñamiùñamavispaùñamekaråpànvitaü vacaþ .>% iti sarasvatãkaõñhàbharaõam ..

#<÷lãpadaü>#, klã, (÷rãyuktaü vçddhimat padamatreti . pçùo daràditvàt sàdhu .) sphãtapàdàdi . goda iti bhàùà . tatparyàya . pàdavalbhãkam 2 . iti hemacandraþ .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 485 .
     %<yannopakàrakaü yanna bhåùaõaü yat prakopamàtanute .
     guruõàpi tena kàryaü padena kiü ÷lãpadeneva ..>%) atha ÷lãpadàdhikàraþ . tatra ÷lãpadasya viprakçùñaü nidànamàha .
     %<puràõodakabhåyiùñhàþ sarvartuùu ca ÷ãtalàþ .
     ye de÷àsteùu jàyante ÷lopadàni vi÷eùataþ ..>% vi÷eùata iti vacanenànyatràpi ÷lãpadaü bhavati iti bodhyate .. * .. sàmànyaü lakùaõamàha ..
     %<yaþ sajvaro vaükùaõajo bhç÷àrtiþ ÷otho nçõàü pàdagataþ krameõa .
     tat ÷lãpadaü syàt karanetrakarõa÷i÷noùñhanàsàsvapi kecidàhuþ ..>% tat trividham . vàtikaü paittikaü ÷laiùmika¤ceti . teùàü lakùaõamàha .
     %<vàtajaü kçùõaråkùaü hi sphuñitaü tãvravedanam .
     animittarujaü càsya bahu÷o jvara eva ca ..
     pittajaü pãtasaïkà÷aü dàhajvarayutaü bhç÷am .
     ÷laiùmikantu bhavet snigdhaü tathà pàõóuguru sthiram ..
     trãsyapyetàni jànãyàt ÷lãpadàni kaphocchrayàt .
     murutva¤ca mahattva¤ca yasmànnàsti vinà kaphàt ..>% asàdhyamàha .
     %<valmãkamiva saüjàtaü kaõñakairupacãyate .
     sarvàtmakaü mahattvantu varjanãyaü vi÷eùataþ ..
     yat ÷leùmalàhàravihàrajàtairjàtaü tathà bhårikaphasya puüsaþ .
     sàsràvamapyatra tu sarvaliïgaü sakaõóukaü vàpi vivarjanãyam .. * ..>% ÷lãpadasya cikitsà . laïghanàlepanasvedarecanai raktamokùaõaiþ . pràyaþ ÷leùmaharairuùõaiþ ÷lãpadaü samupàcaret .. 1 .. siddhàrtha÷obhà¤janadevadàruvi÷vauùadhairmåtrayutaiþ pralimpet . punarnavànàgarasarùapàõàü kalkena và kà¤jikami÷ritena .. ÷lãpadamiti ÷eùaþ .. 2 ..
     %<dhattåraiõóanirguõóãvarùàbhå÷igrusarùapaiþ .
     pralepaþ ÷lãpadaü hanti cirotthamapi dàruõam .. 3 ..
     asàdhyamapi yàtyantaü ÷lãpadaü cirakàlajam .
     målena sahacaràyàstàlami÷reõa lepanàt ..
     tàlasya phalaraso gràhyaþ .. 4 ..
     saptalàsthålapatràõàü kalkaü taptena vàriõà .
     saümçùñaü lavaõopetaü sevitaü ÷lãpadaü haret .. 5 ..
     ÷àkhoñavalkalakvàthaü gomåtreõa yutaü pibet .
     ÷lãpadànàü vinà÷àya medodoùanivçttaye .. 6 ..
     rajanãü guóasaüyuktàü gomåtreõa pibennaraþ .
     varùotthaü ÷lãpadaü hanti dadrukuùñhaü vi÷eùataþ .. 7 ..
     varùàbhåtriphalàcårõaü pippalyà saha yojitam .
     sakùaudraü ÷lãpadaü lihyàt cirotthaü ÷lãpadaü jayet ..
     gandharvatailasiddhàü harãtakãü go'mbunà pibati .
     ÷lãpadavibandhamukto bhavatyasau saptaràtreõa ..>% gandharvatailaü eraõóatailam . go'mbunà gomåtreõa .. 9 iti ÷lãpadàdhikàraþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. tasya karmavipàko yathà . gotamo'pi kvacidvi÷eùamàha . ançtavàgulvaõo muhurmuhuþ saülagnavàk jalodaro dàratyàgã kåñasàkùã ÷lãpadã .. iti mitàkùaràyàü pràya÷cittàdhyàyaþ .. kåñamàkùyasya såràpànasamatve nànupàtakatvàt tatkarmajanya÷lãpadarogayuktena paràkavrataü kartavyam . iti manvàdimatam ..

#<÷lãpadaprabhavaþ>#, puü, (÷lãpadavata prabhavatãti . pra + bhå + ac .) àmravçkùaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<÷lãpadàpahaþ>#, puü, (÷lãpadaü apahantãti . hana + óaþ .) puttrajãvavçkùaþ . iti trikàõóa ÷eùaþ ..

#<÷lãlaþ>#, tri, (÷rãrvidyate'syeti . ÷rã + lac . rasya laþ .) lakùmãvàn . iti ÷rãla÷abdañãkàyàü svàmã ..

#<÷leùaþ>#, puü, (÷liùa + gha¤ .) saüyogaþ . tatparyàyaþ .. sandhiþ 2 . ityamaraþ .. dàhaþ . àliïganam . iti ÷liùadhàtvarthadar÷anàt .. * .. (yathà àryàsaptasatyàm . 388 .
     %<pulakitakañhorapãvarakucakala÷a÷leùavedanàbhij¤aþ .
     ÷ambhorupavãtaphaõã và¤chati mànagrahaü devyàþ .. * ..>% ÷liùyatãti . ÷liùa + %<÷yàdvyadhàsrusaüsrviti .>% 3 . 1 . 141 . iti õaþ .) ÷abdàlaïkàravi÷eùaþ . tasya lakùaõàdiryathà --
     %<vàcyabhedena bhinnà yadyugapadbhàùaõaspç÷aþ .
     ÷liùyanti ÷abdàþ ÷le÷o'sàvakùaràdibhiraùñadhà ..>% arthabhedena ÷abdabheda iti dar÷ane kàvyamàrge svaro na gaõyate iti ca na ye vàkyabhedena bhinnà api ÷abdà yadyugapaduccàraõena ÷liùyanti bhinnasvaråpamapahnuvate sa ÷leùaþ .. * .. sa ca varõapadaliïgabhàùàprakçtipratyayavibhaktivacanànàü bhedàdaùñadhà . krameõodàharaõam .
     %<alaïkàraþ ÷aïkàkaranarakapàlaü parijano vi÷ãrõàïgo bhçïgã vasu ca vçùa eko bahuvayàþ .
     avastheyaü sthàõorapi bhavati sarvàmaragurorvidhau vakre mårdhni sthitavati vayaü ke punaramã ..
     pçyukàrtasvarapàtraü bhåùitaniþ÷eùaparijanaü deva .
     vilasatkareõugahanaü samprati samamàvayoþ sadanam bhaktiprahvavilokanapraõayiõã nãlotpalaspardhinã dhyànàlambanatàü samàdhiniratairnãte hitapràptaye .
     làvaõyaikamahànidhã rasikatàü lakùmãdç÷ostanvatã yuùmàkaü kurutàü bhavàrti÷amanaü netre tanurvà hareþ ..>% eùa eva vacana÷leùo'pi .
     %<mahade sura sandhamme tamavasamàsaü gamàgamà haraõe .
     hara vahu ÷araõaü taü cittamohamabasara ume sahamà ..
     ayaü sarvàõi ÷àstràõi hçdi j¤eùu ca vakùyati sàmarthyakçdamitràõàü mitràõà¤ca nçpàtmajaþ ..
     rajaniramaõamauleþ pàdapadmàvalokakùaõasamayaparàptà pårvasampatsahasram .
     prathamanivahamadhye jàtu cittaprasàdàdahamucitruciþ syànnandità sà tathà me ..
     sarvasvaü hara sarvasya tvaü bhavacchedatatparaþ .
     nayopakàrasàmmukhyamàyàsi tanuvartanam ..>%
     %<bhedàbhàvàt . prakçtyàderbhedo'pi navamo bhavet ..>% navamo'pãtyapirbhinnakramaþ . udàharaõam .
     %<yo'sakçt paragotràõàü pakùacchedakùaõakùamaþ .
     ÷atakoñidatàü bibhradvibudhendraþ sa ràjate ..>% atra prakaraõàdiniyamàbhàvàt dvàvapparthau vàcyau nanu svaritàdiguõabhedàt bhinnaprayatnoccàryàõàü tadabhedàdabhinnaprayatnoccàryàõà¤ca ÷abdànàü bandhe'niyamenàlaïkàràntarapratibhotpattihetuþ . ÷abda÷leùo'rtha÷leùa÷ceti dvividho'pyayamarthàlaïkàramadhye gaõito'nyairiti kathamayaü ÷abdàlaïkàraþ . ucyate . iha doùaguõàlaïkàràõàü ÷abdàrthagatatvena yo vibhàgaþ so'nvayavyatirekàbhyàmeva vyavatiùñhate . tathà hi kaùñatvàdigàóatvàdyanupràsàdayo vyarthatvàdiprauóhatvàdyupamàdayaþ sadbhàvatadabhàvànuvidhàyitvàdeva ÷abdàrthagatatvena vyavapyante . tathàhi .
     %<svaya¤ca pallavàtàmrabhàsvatkaraviràjità .>% ityabhaïga÷leùaþ .. prabhàtasandhye và ÷vàpaphalalubdhe hitapradeti sabhaïga÷abda÷leùa÷ceti dvàvapi ÷abdaikasamà÷rayàviti dvayorapi ÷abda÷leùatvamupapannam na tvàdyasyàrtha÷leùatvam . athe÷leùasyatu sa viùayaþ yatra ÷abdaparivartane'pi na ÷leùatvakhaõóanà . yathà,
     %<stàkenonnatimàyàti stokenàyàtyadhogatim aho svasadç÷ã vçttistulàkoñeþ khalasya ca ..>% na càyamupamàpratibhotpattihetuþ ÷leùaþ . api tu ÷leùapratimotpattiheturupamà . tathà hi . yathà kamalamiva mukhaü manoj¤ametat kacatitaràmityàdau guõasàmye kriyàsàmye ubhayasàmye và upamà tathà sakalakalaü purametajjàtaü saüprati ca sitàü÷uvimbamivetyàdau ÷abdamàtrasàmye'pi yuktaiva tathà hyuktaü rudrañena . sphuñaü arthàlaïkàràvetau upamàsamuccayau kintu . à÷ritya ÷abdamàtraü sàmànyamihàpi sambhavata iti . na ca kamalamiva mukhyamityàdi sàdhàraõadharmaprayoga÷ånya upamàviùaya iti vaktuü yuktaü pårõopamàyà nirviùayatvàpatteþ . devatvameva pàtàlamà÷ànàü tvaü nibandhanam . tva¤càmaramarud bhåmireko lokatrayàtmakaþ . ityàdi÷leùasya copamàdyalaïkàravivikto'sti viùayaþ . iti dvayoryoge saïkara eva upapattiparyàlocane tu upamàyà evàyaü yukto vipayaþ anyathà viùayàpahàra eva pårõopamàyàþ syàt . na ca abindusundarã nityaü galallàvaõyavinduketyàdau virodhapratibhotpattihetuþ ÷leùaþ . api tu ÷leùapratibhotpattiheturvirodhaþ . na hyatràrthadvayapratipàdakaþ ÷abdaþ ÷leùaþ dvitãyàrthasya pratibhàtamàtrasya prarohàbhàvàt . na ca virodhàbhàrà iva virodhaþ . ÷leùàbhàsa iva ÷leùastasmàdevamàdiùu vàkyeùu ÷leùapratibhotpattiheturalaïkàràntarameva sàdhãyaþ . tathà ca sadvaü ÷amuktàmaõirnànyaþ kaviriva svalpa÷loko deva mahàn bhavàn
     %<anuràgavatã sandhyà divasastatpuraþsaraþ .
     aho daivagati÷citrà na tathàpi samàgamaþ ..
     àdàya càpamacalaü kçtvà hãnaü guõaü viùamadçùñiþ .
     ya÷citramacyu ta÷aro lakùamabhàïkùãnnamastasmai ..>% ityàdàvekade÷avivartiråpa÷le ùavyatirekasamàso ktivirodhatvamucitaü na tu ÷le ùatvaü ÷abda÷le ùa iti cocyate . arthàlaïkàramadhye ca lakùata iti ko'yaü nayaþ kintu vaicitryamalaïkàraþ itiyatraiva kavipratibhàsaürambhagocarastatraiva vicitrateti saivàlaïkàrabhåmiþ . arthamukhamapekùitvameteùàü ÷abdànàmiti cet anupràsàdãnàmapi tathaiveti te'pyarthàlaïkàràþ kiü nocyante rasàdivya¤jakasvaråpavàcyavi÷eùavyapekùetyanupràsàdãnàmalaïkàratà÷abdaguõadoùàõàmapyarthàpekùayaiva guõadoùatà . arthaguõadoùàlaïkàràõàü ÷abdàpekùayaiva ùyavasthitiriti te'pi ÷abdagatatvenocyantàm . vidhau vakre mårdhi khyitavatãtyàdau ca varõàdi÷leùe ekaprayatnoccàryatve'rtha÷leùatvaü ÷abdabhede'pi prasajyatàmityevamàdi svayaü vicàryam . iti kàvyaprakà÷e ÷abdàlaïkàranirõayà nàma 9 ullàsaþ ..

#<÷leùmakaþ>#, puü, (÷leùmà eva . svàrthe kan .) kaphaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<÷leùmaghnà>#, strã, (÷leùmàõaü hantãti . hana + ñak abhidhànàt ñàp .) mallikà . ketakau . iti vi÷vamedinyau .. ÷leùmanà÷ake, tri .. ÷leùmaghnã, strã, (÷leùmàõaü hantãti . hana + ñak ) ñitvàt ïãù .) jyotiùmatã . iti jañàdharaþ .. mallikà . iti medinã .. trikañuþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷leùmaõaþ>#, tri, (÷leùmà astyasyeti ÷leùman +
     %<lomàdipàmàdipicchàdibhyaþ ÷anelacaþ . 5>% 2 . 100 . iti naþ .) kaphã . ityamaraþ .. ÷leùmaõà, strã, (÷leùman + pàmàditvàt naþ . ñàp .) vçkùavi÷eùaþ . yathà --
     %<guruskandhastarpaõã ca ÷leùmaõà ca vçùàpi ca .>% iti ÷abdamàlà ..

#<÷leùmalaþ>#, tri, (÷leùmàstyasyeti . ÷leùman + %<sidhmàdibhya÷ca .>% 5 . 2 . 97 . iti lac .) ÷leùmayuktaþ . ityamaraþ ..

#<÷leùmalaþ>#, puü, ÷leùman + laca .) vçkùavi÷eùaþ . vahuyàra iti khyàtraþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<÷leùmahaþ>#, puü, (÷leùmàõaü hantãti . hana + óaþ .) kañphalavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà . kaphanà÷ake, tri ..

#<÷leùmà>#, [n] puü, ÷liùa + %<sarvadhàtubhyo maõin .>% uõàø 4 . 144 . iti maõin .) kaphaþ . ityamaraþ .. tasya prakopaheturyathà --
     %<gurumadhurarasàtisnigdhadugdhekùubhakùyadravadadhidinanidràpåpamarpiþprapåraiþ .
     tuhinapatanakàle ÷leùmaõaþ saüprakopaþ prabhavati divasàdau bhuktamàtre vasante .. * ..>% tasya lakùaõaü yathà,
     %<staimityaü madhuràsyatà ÷i÷iratà ÷auklyaü praseko malapràcuryaü sthiratà rasa÷ca lavaõaþ kaõóåratisvalpatà àlasyaü cirakàrità kañhinatà ÷othàruciþ snigdhatà tandrà tçptyupadehakàsagurutà etàþ kaphoktà rujaþ .. * ..>% asya pra÷amatàkàraõaü yathà --
     %<guru÷ãtamçdusnigdhaü madhurasthirapicchilàþ .
     ÷leùmaõaþ pra÷amaü yànti viparãtaguõairguõàþ ..
     råkùakùàrakaùàyatiktakañukavyàyàmaniùñhãvanastrãsevàdhvaniyuddhajàgararatikrãóàpadàghàtanam dhåmàtyuùõa÷irãvirekavamanasve dopanàhàdikaü pànàhàravihàrabheùajamidaü ÷leùmàõamugraü jayet .. * ..>% sa ca pa¤cavidho yathà --
     %<avalambaka ityekaþ kledakaþ ÷leùmako'paraþ .
     bodhakastarpaka÷ceti ÷leùmà pa¤cavidhaþ smçtaþ .. *>% eteùàü lakùaõàni yathà --
     %<kaphadhàmnàntu ÷eùàõàü yat karotyavalambanam .
     tato'valambakàkhyàtiü ÷leùmà pràpnotyuraþsthitaþ ..
     àmà÷ayà÷ritaþ so'nnakle danàt kledakaþ smçtaþ .. 2 ..
     ÷leùmakaþ ÷leùaõàt sandheþ sa ca sandhyàü vyavasthitaþ .. 3 ..
     rasanàvasthitastveùa bodhako rasabodhanàt . 4 .
     ÷irasi prasthita÷càsau tarpako netratarpaõàt .. 5 ..>% asya sthànàni .
     %<uraþkaõñha÷iraþklomaparvàõyàmà÷ayo rasaþ .
     medo ghràõa¤ca jihvà ca kaphasthànamuraþ param ..>% tatprakçtikalakùaõam . yathà --
     %<gambhãrabuddhiþ sthålàïgaþ snigdhake÷o mahàbalaþ .
     svapne jalà÷ayàlokã ÷leùmaprakçtiko naraþ .. * ..
     sneho bandhaþ sthiratva¤ca gauravaü vçùyatà balam .>% kùamà dhçtiralobha÷ca kaphakarmàvikàrajam .. iti sukhabodhaþ .. * .. ÷leùmakaradravyàõi yathà --
     %<bhojanànantaraü snànaü jalapànaü vinà tçùà .
     tilatailaü snigdhatailaü snigdhamàmalakãdravam ..
     paryuùitànnaü takra¤ca pakvarambhàphalaü dadhi .
     màyàmbu÷arkaràtoyaü susnigdhasthalasevanam ..
     nàrikelodakaü råkùasnànaü paryuùitaü jalam .
     tarumu¤jàpakvaphalaü supakvakarkañãphalam ..
     khàtasnàna¤ca varùàùu målakaü ÷leùmakàraõam .
     tajjalatvaü brahmarandhre ca mahadvãryavinà÷anam .. * ..>% iti brahmavaivarte brahmakhaõóe 16 adhyàyaþ .. apica . eraõóatailam 1 anåpade÷avàri 2 vàrùikapànãyam 3 pàlvalajalam 4 sàmànya÷àlidhànyam 5 màùaþ 6 atasã 7 nåtanadhànyam 8 madhuranàrãca÷àkam 9 ka¤caña÷àkam 10 kalambã÷àkam 11 utpadikà÷àkam 12 madhyamakuùmàõóaphalam 13 alàvuphalam 14 ÷ãrõavçntaphalam 15 celànam 16 dãrghapañolikà 17 alàvunàóikà 18 piõóàlukam 19 karãùapalàlakùitiveõubhyo jàtaü chatrikà÷àkam 20 vi÷eùataþ palàlajàtasaüsvedaja÷àkam 21 madhukukkuñikà 22 bahuvàraphalam 23 bàlàmlikàphalam 24 cãrukam 25 pakvakaõñàphalam 26 kaõñàphalàsthi 27 pakvakadalam 28 tàvanmatsyaþ 29 pàõóaramatsyaþ 30 kvathitamatsyaþ 31 lavaõabhàvitamatsyaþ 32 bhàkuñamatsyaþ 33 pàñhãnamatsyaþ 34 ÷ilindamatsyaþ 35 mekalimatsyaþ 36 garamatsyaþ 37 karõaphalamatsyaþ 38 illi÷amatsyaþ 39 ÷çïgãmatsyaþ 40 ciïgañamatsyaþ 41 vàcamatsyaþ 42 ciïgañãmatsyaþ 43 gavàcãmatsyaþ arthàtpàükàlamatsyaþ 44 kuliïga pakùimàsam 45 tàvatkùãram 46 àmadugdham 47 àvikadadhi 48 màhiùadadhi 49 svàdudadhi 50 atyamladadhi 51 tàvadghçtam 52 màhiùaghçtam 53 tàvadikùuþ 54 vi÷eùato bhãrunàmakekùuþ 55 kàntàrãkùuþ 56 ikùuþphàõitam 57 ikùukhaõóaþ 58 navànnam 59 cipiñaþ 60 ghçtapåraþ 61 pàyasaþ 62 ÷askulã 63 sarasaguvàkaphalam 64 madhurarasaþ 65 ati÷ayàmlabhojanam 66 lavaõarasaþ 67 ÷ãtavãryadravyam 68 kundukapuùpam 69 yåthikàpuùpam 70 vandhåkapuùpam 71 tàvajjanturasaþ 72 tàvajjantumajjà 73 . iti dravyaguõàt saügçhãtam .. ÷leùmanà÷akadravyàõi yathà --
     %<vahnisvedaü bhçùñabhaïgaü pakvatailaü vi÷oùakam .
     bhramaõaü ÷uùkabhakùya¤ca ÷uùkapakvaharãtakã ..
     piõóàrakamapakva¤ca rambhàphalamapakvakam .
     ve÷avàrasindhuvàramanàhàramapànakam ..
     saghçtaü rocanàcårõaü saghçtaü ÷uùka÷arkaram .
     marãcaü pippalãü ÷uùkamàrdrakaü jãrakaü madhu .
     dravyàõyetàni gandharvi ! sadyaþ÷leùmaharàõi ca ..>% iti brahmavaivarte brahmakhaõóe 16 adhyàyaþ .. * .. api ca . sàrùapatailam 1 tailàbhyaïgaþ 2 udvartanam 3 ÷ai÷irajalam 4 vàpyajalam 5 kaupajalam 6 nairjharajalam 7 nàdeyajalam 8 sàmànyoùõodakam 9 vi÷eùataþ pàda÷eùoùõodakam 10 peùitavacàmustakasaüyuktajalasnànam 11 aguru 12 kuïku mam 13 patrakam 14 kakkolam 15 ÷añã 16 dagdhabhåmijàta÷àlidhànyam 17 atiropyadhànyam 18 yavaþ 19 ÷yàmàkadhànyam 20 kodravadhànyam 21 kaïgudhànyam 22 hasti÷yàmàkadhànyam 23 cãnakadhànyam 24 mudgaþ 25 mukuùñam 26 ràjamàùaþ 27 masåraþ 28 caõakaþ 29 kulatthaþ 30 tuvarã 31 nànà÷imbà 32 jalasaüyogisàmànya÷uùkanàrãcapatra÷àkam 33 hilamocã÷àkat 34 ÷àla¤cã÷àkam 35 grãùmasundara÷àkam 36 pånarnavà÷àkam 37 kalàya÷àkam 38 brahmã÷àkam 39 càïgerã÷àkam 40 pçkkà÷àkam 41 pàlaïkã÷àkam 42 caõakapatra÷àkam 43 kausumbha÷àkam 44 oùaõã÷àkam 45 mahàràùñrã÷àkam 46 kadalãmocakam 47 kùudravàrtàkuphalam 48 aïgàrapakvavàrtàkuþ 49 pàõóuraïgaphalam 50 kàravellaphalam 51 karkoñakaphalam 52 pañolanàóã 53 kuùmàõóanàóikà 54 vetràgram 55 ÷åraõaþ 56 kecukamålam 57 ghçtatailàbhyàü siddhaü målam 58 målakapuùpam 59 khaõóakarõaþ 60 målakaphalam 61 vàràhãkandamålam 62 àmrapeùã 63 amlarasadàóimam 64 màtuluïgatvak 65 limpàkam 66 jambãram 67 karkandhuþ 68 ÷uùkasamastakolaphalam 69 a¤jãram 70 javanàlam 71 lavalãphalam 72 jàmbavam 73 pakvàmlikàphalam 74 pakvatindukam 75 amlavetasam 76 mahàrdram 77 karuõam 78 kocàmraphalam 79 tàlàsthimajjà 80 bàlavilvam 81 vilvapeùikà 82 dhàtrã 83 vibhãtakam 84 vibhãtamajjà 85 dhàtrãmajjà 86 nandyàvartamatsyaþ 87 kavayãmatsyaþ 88 elaïgamatsyaþ 89 daõóikamatsyaþ 90 trikaõñamatsyaþ 91 proùñhãmatsyaþ 92 matsyàõóam 93 kårmàõóam 94 khagàõóam 95 eõamàüsam 96 khaïgimàüsam 97 kårmapàdaþ 98 kapi¤jalamàüsam 99 vartikàpakùimàüsam 100 prasannàmadyam 101 ariùñamadyam 102 arghyamadh 103 puràõamadhu 104 nåtanamadhu 105 meùokùãram 106 uùñrãkùãram 107 ÷çtoùõadugdham 108 chàgadadhi 109 hàstinadadhi 110 dadhimastuþ 111 dadhisaraþ 112 mathitatakrama 113 àvikaghçtam 114 auùñrakaghçtam 115 pakvekùurasaþ 116 hiïgu 117 jãrakam 118 vàspikà 119 ÷uùkadhanyàkam 120 kàsundãvañikà 121 haridrà 122 yamànã 123 ÷uùkapippalã 124 àrdrapippalã 125 ÷uõñhã 126 àrdrakama 127 sarùapaþ 128 siddhàrthaþ 129 palàõóuþ 130 guóatvak 131 patram 132 yavakùàraþ 133 sarjikàkùàraþ 134 ñaïkaõakùàraþ 135 maõóaþ 136 bhçùñataõóulaþ 137 làjàþ 138 làjamaõóaþ 139 apakvayava÷aktuþ 140 vàñyamaõóaþ sa tu bhçùñayavamaõóaþ 141 mudgayåùaþ 142 ràgayåùaþ sa ca dàóimadràkùàyuktamu dgayåùaþ 143 masårayåùaþ 144 kulatthayåùaþ 145 khaóayåùaþ 146 kàmbalikayåùaþ sa tu lavaõaghçtàditilamàùami÷ritapakvadadhi 147 palàlaveùñita-kardama-lepitàïgàra-dagdhalavaõave÷a vàrapuraskçtasàrdrakakañutailasantolitamatsyaþ 148 pradigdham 149 ÷àlipiùñakam 150 tàmbålam 151 cårõam 152 khadiraþ 153 elà 154 jàtãphalam 155 karpåram 156 kañurasaþ 157 tiktarasaþ 158 kaùàyarasaþ 159 uùõasvabhàvadravyam 160 màlatãpuùpam 161 mallikàpuùpam 162 padmapuùpam 163 vakulapuùpam 164 punnàgapuùpam 165 kahlàrapuùpam 166 utpelapuùpam 167 pàñalapuùpam 168 campakapuùpam 169 ràtrijàgaraõam 170 vilvamålam 171 pàñalà 172 ÷àlaparõã 173 pç÷niparõã 174 eraõóamålam 175 kaõñakàrikà 176 vi÷àlà 177 lodhraþ 178 bhçïgaràjaþ 179 ke÷aràjaþ 180 droõapuùpã 181 jhiõóã 182 vacà 183 ÷akrà÷anam 184 haridrà 185 dàrvo 186 avalgujaþ 187 eóagajaþ 188 reõukà 189 bhårjaþ 190 àsanà 191 nimbapatram 192 bhånimbaþ 193 kuñajaþ 194 yàsaþ 195 duràlamà 196 kañukã 197 tràyantã 198 ÷çïgã 199 kañphalam 200 kuùñham 201 pàribhadraþ 202 vàsakaþ 203 madhuyuktaguóåcã 204 pippalãmulam 205 cavikà 206 gajapippalã 207 arkaþ 208 dhuståraþ 209 sàmànyagulguluþ 210 nåtanapuràtanagugguluþ 211 aruõà trivçtà 212 sità trivçtà 213 sindhuvàraþ 214 mano'ïgà 215 sauràùñrã 216 tàmram 217 kàüsyam 218 .. iti dravyaguõàt sagçhãtam ..

#<÷leùmàtaþ>#, puü, ÷leùmàõamatatãti . ata + aca .) ÷leùmàtakavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷leùmàtakaþ>#, puü, (÷leùmàta eva . svàrthe kan .) nahu vàrakavçkùaþ . ityamaraþ .. (yathà manuþ 6 . 14 .
     %<varjayet madhumàüsa¤ca bhaumàni kavakàni ca .
     bhåstç õaü ÷igruka¤caiva ÷la ùmàtakaphalàni ca ..>%)

#<÷leùmàntakaþ>#, puü, (÷leùmaõà svasevanajanitakaphena antayati nà÷ayatãti . anta + õica + õvula .) vçkùavi÷eùaþ . vahuyàra iti vaïgabhàùà . lasoóà iti hindã bhàùà . tatparyàyaþ . bahuvàraþ 2 picchilaþ 3 dvijakutsitaþ 4 ÷eluþ 5 ÷ãtaphalaþ 6 ÷otaþ 7 ÷àkañaþ 8 karvudàrakaþ 9 bhåtadrumaþ 10 gandhapuùpaþ 11 . asya guõàþ . kañutvam . himatvam madhuratvam . kaùàyatvam . svàdutvam . pàcanatvam kçmi÷ålaharatvam . àmàsradoùamalarodhabahuvraõàrtivisphoña÷àntikaratvam . kaphakàrakatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. asyàmaphalaguõàþ . viùñambhitvam . råkùatvam . pittakaphàsranà÷itva¤ca . tatpakvaphalaguõàþ . madhuratvam . snigdhatvam . ÷leùmatvam . ÷ãtalatvam . gurutva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<÷leùmikaü>#, tri, (÷leùmaõaþ ÷amanaü kopanaü và . ÷leùman + %<vàtapitta÷leùmabhyaþ ÷amanakopanayoþ .>% 5 . 1 . 38 . ityasya vàrtikoktyà ñha¤ . kapha÷amanam . kaphakopanam . iti vyàkaraõam ..) ÷leùmodbhavam . ÷leùmamambandhoyam . iti ÷leùma÷abdàt ùõikapratyayena niùpannam .. (yathà, su÷rute . 1 . 3 .
     %<cikitsàpravibhàgãye vàtàbhiùyandavaràõaþ .
     pettikasya ÷laiùmikasya raudhirasya tathaiva ca ..>%)

#<÷loka>#, ç ïa saüghàte . varjane . sarjane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-akaø-sakaø-ca-señ . maghàta iha chandovi÷iùñavàkyaracanam . ç, a÷a÷lokat . ïa, ÷lokate kaviþ . iti durgàdàsaþ ..

#<÷lokaþ>#, puü, (÷lokyate iti . ÷lokasaüghàte + gha¤ .) padyam . ya÷aþ . ityamaraþ .. * .. (vàk . iti nighaõñuþ . 1 . 11 .. ÷ru÷ravaõe %<iõ bhãkàpà÷alyatimacibhyaþ kan>% iti kanpratyayo vàhulakàdbhavati guõaþ kavilakàditvàllatvam . ÷råyate iti ÷lokaþ . yadvà ÷loka saüghàte %<puüsi saj¤àyàü ghaþ .>% ÷lokyate padyate råpeõa saühanyate kavibhiþ ÷lokaþ . iti taññãkà ..) ÷lokanàma kàraõam . yathà --
     %<mà nipàda pratiùñhàü tvamagamaþ ÷à÷vatãþ samàþ .
     vatkrau¤camithunàdekamavadhoþ kàmamohitam ..
     tasyenthaü bruvata÷cintà babhåva hçdi vãkùataþ .
     gokàrtenàsya ÷akuneþ kimidaü vyàhçtaü mayà ..
     cintayan sa mahàpràj¤a÷cakàra matimàn matim .
     ÷iùya¤jaivàbravãdvàkyamidaü sa munipuïgavaþ ..
     pàdabandho'kùarasamastantrãlayasamanvitaþ .
     gokàrtasya pravçtto me ÷loko bhavatu nànyathà ..>% iti ràmàyaõe vàlmãkãye bàlakàõóe 2 svargaþ ..

#<÷loõa>#, ç sahàte . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) ç, a÷u÷loõat . saühàto rà÷ãkaraõam . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 5,176b]>@
#<÷vaþ>#, [s] vya, anàgatàhaþ . ityamaraþ .. kàli iti bhàùà .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 64 . 36 .
     %<÷vo mayà saha gantàsi jananyà ca samedhitaþ ..>%)

#<÷vaþ÷reyasaü>#, klã, (÷vaþ àgàmikàle ÷reyo yatra . %<÷vasã vasãyaþ÷reyasaþ .>% 5 . 4 . 80 . iti ac .) kalyàõam . ityamaraþ .. (yathà, bhaññiþ . 4 . 38 .
     %<÷vaþ÷reyasamavàptàsi bhràtçbhyàü pratyabhàõi sà ..>%) paramàtmà . ÷arma . iti medinã .. kalyàõayukte, tri ..

#<÷vaka>#, i ïa sarpe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-sakaø-señ .) vakàrayuktàdyaþ . i, ÷aïkyate . ïa ÷vaïkate . sarpo gatiþ . iti durgàdàsaþ ..

#<÷vagaõaþ>#, puü, (÷unàü gaõaþ .) kukvurasamåhaþ . yathà . dvàràdeyavayorimumau syàtàü õittaddhite pare . ÷vàpadanyaïkostu và . na tu ÷vagaõaprabhçtãnàm . iti mugdhabodhavyàkaraõañãkàyàü durgàdàsaþ .. (yathà, harivaü÷e bhaviùyaparvaõi . 8 . 14 .
     %<÷vagaõà nàtra dç÷yante pi÷àcà màümabhojanàþ ..>%)

#<÷vaca>#, ïa gatyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-sakaø-señ .) dvau vakàrayuktàdã . punaþpàñhàdàdyo nedanubandhaþ . ïitau tu dvau . eka evetpàñhabalàdvàdhya iti niyamàt . ïa, ÷vacate . i, ÷va¤cyate . ïa, ÷va¤cate . iti durgàdàsaþ ..

#<÷vaca>#, i ïa gatyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-sakaø-señ .) dvau vakàrayuktàdã . punaþpàñhàdàdyo nedanubandhaþ . ïitau tu dvau . eka evetpàñhabalàdvàdhya iti niyamàt . ïa, ÷vacate . i, ÷va¤cyate . ïa, ÷va¤cate . iti durgàdàsaþ ..

#<÷vañha>#, ka gatau . asaüskçte . saüskçte . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-paraøsakaø-señ .) dvau vakàrayuktau punaþpàñhàdàdyo nedanubandhaþ . trayaþ arthàþ . ka, ÷vàñhayati . i ka ÷vaõñhayati janaþ . gacchati kimapi saüskaroti và ityarthaþ . saüskàragatyoriti kecit . iti durgàdàsaþ ..

#<÷vañha>#, i ka gatau . asaüskçte . saüskçte . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-paraøsakaø-señ .) dvau vakàrayuktau punaþpàñhàdàdyo nedanubandhaþ . trayaþ arthàþ . ka, ÷vàñhayati . i ka ÷vaõñhayati janaþ . gacchati kimapi saüskaroti và ityarthaþ . saüskàragatyoriti kecit . iti durgàdàsaþ ..

#<÷vañha>#, t ka durvàci . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràø-paraø-sakaø-señ .) vakàrayuktaþ . ÷vañhayati nãcaþ . kutsitaü vadatãtyarthaþ . ramànàthastu samyagbhàùaõe iti matvà ÷vañhayati samyagvadatãtyartha ityàha . samyagbhàga ityapyeke iti durgàdàsaþ ..

#<÷vadaüùñraka>#, puü, (÷uno daüùñreva kaõñako'sya .) gokùuraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷vadaüùñrà>#, strã, (÷uno daüùñreva kaõñakàvçtatvàt .) gokùurakaþ . ityamaraþ .. (yathà, su÷rute . 1 . 46 .
     %<pippalyàdãnàü ÷vadaüùñàvasukàmavaþ kuùmàõóàdãnàü dàrvãkaràmavaþ ..>%)

#<÷vadhårtaþ>#, puü, (÷uni dhårtastadva¤cakatvàt .) ÷çgàlaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷vani÷aü>#, klã, (÷unàü ni÷à . %<suràsenàcchàyà÷àlàni÷à striyà¤ca .>% iti liïgànu÷àsanasåtreõa vibhàgayà klãvatvam .) ÷unàü ni÷à . ityamarabharatau .. matta-

#<÷vani÷à>#, strã, (÷unàü ni÷à . %<suràsenàcchàyà÷àlàni÷à striyà¤ca .>% iti liïgànu÷àsanasåtreõa vibhàgayà klãvatvam .) ÷unàü ni÷à . ityamarabharatau .. mattakukkarani÷à . yathà -- kukkarani÷à . yathà --
     %<yasyàü mattà ni÷i ÷vànaþ ÷vani÷aü ÷vani÷à ca sà ..>% iti jañàdharaþ ..

#<÷vapak># [ca] puü, (÷vànaü pacatãti . paca + kvip . caõóàlaþ . yathà . niùàdaþ . ÷vapacaþ ÷vapak . iti bharatadhçtavopàlitaþ .. (yathà, manuþ . 3 . 92
     %<÷unà¤ca patitànà¤ca ÷vapacàü pàparogiõàm .
     vàyasànàü kçmãõà¤ca ÷anakairnirvapet bhuvi ..>%)

#<÷vapacaþ>#, puü, (÷vànaü pacatãti . paca + ac .) caõóàlaþ . ityamaraþ .. tasya saüj¤à antyàvasàyã . tasya dharmo yathà --
     %<caõóàla÷vapacànàntu bahirgràmàt prati÷rayaþ .
     apapàtrà÷ca kartavyà dhanaü yeùàü ÷vagardabham ..
     vàsàüsi mçtacelàni bhinnabhàõóeùu bhojanam .
     kàrùõàyaþ samalaïkàraþ parivrajyà ca nitya÷aþ ..
     na taiþ samayamanvicchet puruùo dharmamàcaran .
     vyavahàro mithasteùàü vivàhaþ sadç÷aiþ saha ..
     annaü yeùàü paràdhãnaü deyaü syàdbhinnabhàjane .
     ràtrau na vicareyuste gràmeùu nagareùu ca ..
     divà careyuþ kàryàrthaü cihnità ràja÷àsanaiþ .
     abàndhavaü ÷ava¤caiva nirhareyuriti sthitiþ ..
     badhyàü÷ca hanyuþ satataü yathà÷àstraü nçpàj¤ayà .
     vadhyavàsàüsi gçhõãyuþ ÷ayyà÷càbharaõàni ca .. * .
     càõóàlaþ ÷vapacaþ kùattà mçto vaidehakastathà .
     màgadhàyogavau caiva saptaite'ntyàvasayinaþ ..>% tasyànnabhakùaõe pràya÷cittaü yathà --
     %<antyàvasàyinàmannama÷nãyàdyastu kàmataþ .
     sa tu càndràyaõaü kuryàt taptakçcchamathàpi và ..>% iti pràya÷cittatattvadhçtàïgirovacanam ..

#<÷vapàkaþ>#, puü, (÷unàü pàkaþ kàryavena yasya .) caõóàlaþ . ityamaraþ .. tasyotpattiryathà --
     %<kùatturjàtastathogràyàü ÷vapàka iti kãrtyate ..>% iti mànave 10 adhyàyaþ .. * .. rajasvalàyàstasya spar÷ane pràya÷cittaü yathà --
     %<càõóàlena ÷vapàkena saüspçùñà cet rajasvalà .
     atikramya tànyahàni pràya÷cittaü samàcaret ..
     triràtramupavàsaþ syàt pa¤cagavyena ÷udhyati .
     tàü ni÷àntu vyatikramya svajàtyuktanta kàrayet ..>% iti vacanàntaradar÷anàt etat kàmataþ . atràj¤àne båhaspatiþ .
     %<patitàntya÷vapàkaistu saüspçùñà strã rajasvalà .
     tànyahàni vyatikramya pràya÷cittaü samàcaret ..
     prathame'hni triràtrantu dvitãye dvyahamàcaret .
     ahàràtraü tçtoye'hni caturthe naktamàcaret ..>% caturthe'hnãti ÷uddhisnànàt pårvam . itipràya÷cittatattvam ..

#<÷vaphalaþ>#, puü, (÷vapriyaü phalamasya .) bãtapuraþ . iti ratnamàlà ..

#<÷vaphalkaþ>#, puü, vçùõiputtraþ . ma ca akrårapità . yathà . anamitvasyànvaye'nyà vçùõiþ . tasmàt ÷vaphalkaþ . tatprabhàvaþ kathitaeva . ÷vapalvasthànyaþ kanãyàn citrako nàma bhàtà . ÷vaphalkàdakråro gàndinyàmabhavat . iti viùõupuràõe 4 a÷a 14 adhyàyaþ ..

#<÷vabhãruþ>#, puü, (÷unaþ kukkuràt bhãrurbhaya÷ãlaþ .) ÷çgàlaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<÷vabhra>#, ka vile . gatã . taïke . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-paraø-sakaø-taïke akaø-señ .) vilaü randhrakaraõam . ka, ÷vabhrayati bhàõóaü bàlakaþ . taïka iti taki dauþsthye ityasya råpam . ÷vabhrayati dãnaþ duþkhena jãvatãtyarthaþ . taïkasthàne tantra ityapapàñhaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<÷vabhraü>#, klã, (÷vabhryate yaditi . ÷vabhra vile + karmaõi gha¤ .) chidram . ityamaraþ .. (yathà, màrkaõóeye . 43 . 29 .
     %<patato yasya vai garte svapne dvàraü pidhãyate .
     na cottiùñhati yaþ ÷vabhràt tadantaü tasya jãvitam ..>%)

#<÷vayathuþ>#, puü, (ñu o ÷vi gativçddhyoþ + %<ñvito'thuc .>% 3 . 3 . 89 . athuc .) ÷othaþ . ityamaraþ .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 32 . 10 .
     %<÷vayathu÷vàsonmàdajvarakàsabhavà vaõikpãóà ..>%)

#<÷vayãcã>#, strã, (÷vayatãti . ÷vi gativçddhyoþ + %<÷vayate÷cit .>% uõàø 4 . 71 . iti ãciþ . và ïãù .) pãóà . iti siddhàntakaumudã ..

#<÷vala>#, vege . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøakaø-señ . vakàrayuktàdiþ . ÷valati . vegaþ ÷ãghragatiþ . iti durgàdàsaþ ..

#<÷valka>#, ka bhàùe . iti kavikalpadrumaþ . (curàøparaø-sakaø-señ .) vakàrayuktastàlavyàdirantaþsthatçtãyopadhaþ . ka, ÷valkayati . bhàùaþ kathanam . iti durgàdàsaþ ..

#<÷valla># vege . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøakaø-señ .) vakàrayuktàdiþ ladvayàntaþ . ÷vallati . vegaþ ÷ãghragatiþ . iti durgàdàsaþ ..

#<÷vavçttiþ>#, strã, (÷unaþ kukkurasyeva paràdhonà vçttiþ . savà . ityamaraþ .. càkrã iti bhàùà . ÷una iva vçttiþ parapiõóopajãvanàt . iti bharataþ .. api ca .
     %<satyànçtantu vàõijyaü tena caivàpi jãvyate .
     sevà ÷vavçttiràkhyàtà tasmàttà parivarjayet ..>% iti mànave 4 adhyàye 6 ÷lokaþ .. %<sevà tu dãnadçùñisandar÷anasvàmitarjananãcakriyàdidharmayogàt ÷una iva vçttirataþ ÷vavçttiruktà tasmàttàü prakçto bràhmaõastyajet .>% iti kullåkabhaññaþ ..

#<÷vavyàghraþ>#, puü, (÷uno vyàghraþ .) hiüsrapa÷uþ . yathà,
     %<÷àrdåntaþ puõóarãka÷ca dvãpã càtha sçgàdanaþ .
     ÷vavyàghra÷ca tarakùu÷ca vyàóa÷ca ÷vàpadaþ samau ..>% iti jañàdharaþ ..

#<÷va÷uraþ>#, puü, (÷u à÷u a÷yate vyàpyate iti . a÷a + %<÷àva÷eràptau .>% uõàø 1 . 45 . iti uran . %<÷u÷abdo'trà÷u÷abdàbhidhàyã . à÷u vyàptavyaþ ÷va÷ura iti dhàtupàràyaõam .>% iti taññãkàyàü ujjvaladattaþ ..) patipatnyoþ pità . ityamaraþ .. (yathà --
     %<masàre khalu saüsàra sàraþ ÷va÷uramandiram .
     himàlaye haraþ ÷ete hariþ ÷ete mahodadhau ..>% ityudbhañaþ ..) påjyaþ . iti medinã ..

#<÷va÷urau>#, puü, (÷va÷rå÷ca ÷va÷ura÷ca tau . %<÷va÷uraþ ÷va÷rvà .>% 1 . 2 . 71 . iti pàkùika eka÷eùaþ .) ÷va÷rå÷va÷urau . dvivacanànto'yam . ityamaraþ .. ÷va÷ura ÷à÷uóã iti bhàùà ..

#<÷va÷uryaþ>#, puü, (÷va÷urasyàpatyamiti . ÷va÷ura + %<ràja÷va÷uràt yat .>% 4 . 1 . 137 . iti yat .) devaraþ . ÷yàràþ . ityamaraþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 19 . 57 . dadau vaidehade÷e ca ràjyaü gopàlakàya saþ . satkàrahetornçpatiþ ÷va÷uryàyànugcchate ..)

#<÷va÷råþ>#, strã, (÷va÷urasya strã . ÷va÷ura + %<÷va÷urasyokàralopa÷ca .>% 4 . 1 . 68 . ityasya vàrtikoktyà åï ukàralopa÷caü .) patipatnyoþ prasåþ . ityamaraþ .. ÷à÷uóã iti bhàùà .. * .. tasyàþ snuùàbhiþ sahàvi÷vàsakàraõaü yathà -- dharmavyàdha uvàca .
     %<mayà te duhità dattà puttràrthe varavarõinã .
     sà ca tvadbhàryayà proktà duhità jantughàtinaþ ..
     ato'rthamàgato'haü te gçhaü prati samãkùitum .
     àcàraü devapåjà¤ca atithãnà¤ca tarpaõam ..
     eteùàgekamapyatra kurvannapi na dç÷yate .
     tadgçhaü gantumicchàmi pitéõàü ÷ràddhakàmyayà ..
     svagçhe naiva bhu¤jàmi pitéõàü kàryamityuta .
     ahaü vyàdho jãvaghàtã na tu tallokahiüsakaþ ..
     matsutà jãvaghàtasya yadåóhà tvatsutena ca .
     tvanmahatva¤ca saüpràptaü pràya÷cittaü tapodhana ..
     evamuktvà sa cotthàya ÷aptvà nàrãü tadà dhare .
     mà snuùàbhiþ samaü ÷va÷rvà vi÷vàso bhavatu kvacit mà ca snuùà kadàcit syàt yà ÷va÷råü jãvatãmiùet .
     evamuktvà gato vyàdhaþ svagçhaü prati bhàmini ..>% iti vàràhe àdikçtavçttàntanàmàdhyàyaþ ..

#<÷va÷rå÷va÷urau>#, puü, (÷va÷rå÷ca ÷va÷ura÷ca tau .) ÷va÷rå÷va÷urayoþ sahoktiþ . tatparyàyaþ . ÷va÷urau 2 . ityamaraþ ..

#<÷vasa>#, gha lu pràõane . iti kavikalpadrumaþ .. (adàø paraø-akaø-señ .) vakàrayuktàdiþ . gha lu, ÷vasiti lokaþ jãvatãtyarthaþ . à÷vaseyurni÷àcaràn . iti bhaññau . na vi÷vaset pårvavirodhitasyeti . pa¤catantre .
     %<tavikhasedavi÷vastaü vi÷vaste nàtivi÷vaset .>% ityàdau ca gaõakçtamanityamiti nyàyàt ÷apaþ sthitau sàdhyam . athavà hàderàkçtigaõatvàt tatra daùñavyam . vastutastu %<pacàditvàdani ÷vasa ivàcaratãti kvau sàdhyam .>% iti durgàdàsaþ ..

#<÷vasa>#, lura svapne . iti kavikalpadrumaþ .. (adàøparaø-akaø-señ .) lu, ÷vasti . ra, vaidikaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<÷vasanaü>#, klã, (÷vasa + lyuñ .) ÷vasitam . ni÷vàsaþ . iti medinã .. (yathà, kiràte . 10 . 34 .
     %<÷vasanacalitapallavàdharoùñhe navanihiterùyamivàvadhånayantã .. * ..>% spar÷anam . iti ÷rãdharasvàmã .. yathà, bhàgavate 2 . 2 . 29 .
     %<dhràõena gandhaü ramanena vai rasaü råpa¤ca dçùñyà ÷vasanaü tvacaiva ..>%)

#<÷vasanaþ>#, puü, ÷vasitãti . ÷vasa + lyuþ .) vàyuþ . (yathà, bçhatsaühitàyàm . 34 . 2 .
     %<indrayamavaruõanirçti÷vamane÷apitàmahàgnikçtàþ ..>%) madanavçkùaþ . ityamaraþ ..

#<÷vasanà÷anaþ>#, puü, (÷vasano vàyura÷anaü bhakùyaü yasya . sarpaþ . iti hàràvalã .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 1 . 225 .
     %<jagàda taü dvijanmànaü ni÷vasya ÷vasanà÷anaþ ..>%)

#<÷vasane÷varaþ>#, puü, (÷vasana ã÷varo yasya ..) arjunavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<÷vasanotsukaþ>#, puü, (÷vasanàya utsukaþ . sarpaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷vasitaü>#, klã, (÷vasa + ktaþ .) ÷vàsaþ . yathà -- ÷vàsastu ÷vasitaü so'ntarmukhe ucchàsa àharaþ àno bahirmukhastu syànniþ÷vàsaþ pàna etanaþ .. iti hemacandraþ ..

#<÷vasunaþ>#, puü, (÷vasa + bàhulakàt ugan .) kùataghnavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. kukura÷oïgà iti bhàùà ..

#<÷vastanaü>#, tri, (÷vo bhavam . ÷vas + %<eùamohyaþ ÷vaso'nyatarasyàm .>% 4 . 2 . 105 . iti tyabbhàve ñyuñyulau tuñ ca .) bhaviùyadvastu . iti ÷abdamàlà .. (yathà, bhàgavate . 11 . 8 . 12 .
     %<sàyantanaü ÷vastanaü và na saügçhõãta bhikùukaþ .
     makùikà iva saügçhõan saha tena vina÷yati ..>%) bhaviùyatkàle, klã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷vastyaü># tri, (÷vo bhavamiti . ÷vas + %<eùamohyaþ ÷vaso'nyatarasyàm .>% 4 . 2 . 105 . iti tyab .) ÷vobhavavastu . iti ÷abdamàlà ..

#<÷và>#, [n] puü, (÷vayati gacchatãti . ÷vigatau + %<÷van ukùan påùanniti .>% uõàø 1 . 158 . iti kaninpratyayena sàdhu .) kukkuraþ . tatparyàyaþ . kukkuraþ ÷và ca bhaùakaþ ÷unako mçgadaü÷akaþ . kauleyako rantidevaþ sàrameyo ratavraõaþ ..
     %<kukkuro dãrghasurataþ ÷vàno gràmamçgo'pi ca .
     vakrapucchaþ ÷ayàluþ syàt ÷aratkàmyaratatrapaþ ..
     auùadhàdiyogitaþ ÷và syàdalarko'pyalarkakaþ .
     mçgayàku÷alaþ ÷và tu vi÷vakadruþ pumànayam ..>% iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷vàgaõikaþ>#, tri, ÷vagaõena carati yaþ . %<÷vagaõàt ñha¤ ca .>% 4 . 4 . 11 . iti ñha¤ . ÷vagaõena carati . ÷vàgaõikaþ ÷vàgaõikã ÷vagaõikaþ ÷vagaõikã . iti siddhvàntakaumudã ..

#<÷vàdantaþ>#, puü, (÷uno danta iva danto yasya . %<÷uno dantadaüùñreti .>% 6 . 4 . 137 . ityasya vàrtikoktyà dãrghaþ .) kukkurada÷anaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<÷vànaþ>#, puü, (÷và eva . ÷van + svàrthe aõ .) kukkuraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (÷unàü samåhaþ saõóikàditvàt a¤ . kukkurasamåhe, klã ..)

#<÷vànacillikà>#, strã, (÷vànapriyà cillikà .) ÷unakacillã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷vànã>#, strã, (÷vàna + striyàü ïãù .) kukkurã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷vàpadaþ>#, puü, (÷una iva padaü yasya . %<÷uno dantadaüùñràkarõakundavaràhapucchapadeùu .>% 6 . 4 . 137 . ityasya vàrtikoktyà dãrghaþ .) hiüsrapa÷uþ . iti hemacàdraþ .. (yathà, viùõupuràõe . 1 . 5 . 51 .
     %<÷vàpado dvikhuro hastã vànaraþ pakùipa¤camaþ .
     audakàþ pa÷avaþ ùaùñhàþ saptamàstu sarãsçpàþ ..>%) vyàghaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷vàvit>#, [dh] puü, (÷vànaü vidhyatãti . vyadha + kkip . %<nahi vçtãti .>% 6 . 3 . 116 . iti dãrghaþ .) ÷alyaþ . ityamaraþ .. sajàru iti bhàrùà .. (yathà, manuþ . 5 . 18 .
     %<÷vàvidhaü ÷alyakaü godhàü khaïgakårma÷a÷àüstathà .
     bhakùyàn pa¤canakheùvàhuranuùñràü÷caikato dataþ ..>%)

#<÷vàvid>#, (dh) puü, (÷vànaü vidhyatãti . vyadha + kvip . %<nahivçtàti .>% 6 . 3 . 116 . iti dãrghaþ .) ÷alyaþ . ityamaraþ .. sajàru iti bhàùà ..

#<÷và÷vþ>#, puü, (÷và kukkuraþ a÷va iva vàhanaü yasya .) bhairava . kukkuravàhanatvàt . iti kecit ..

#<÷vàsaþ>#, puü, (÷vasityaneneti . ÷vasa + karaõe gha¤ . yadvà, ÷vasitãti . ÷vasa + %<÷yàdvyadheti .>% 3 . 1 . 141 . iti õaþ .) ÷vasitam . vàyuþ . iti hemacandraþ .. tatparyàyaþ . pràõaþ 2 . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, sàhityadarpaõe . 1 . 147 .
     %<÷vàsàn mu¤cati bhåtale viluñhati tvanmàrgamàlokate dãrghaü roditi vikùipatyata itaþ kùàmàü bhujàvallarãm ..>%) rogavi÷eùaþ . sa tu balavàn mahàpàtakajaþ . yathà --
     %<unmàda÷catvacàü doùo ràjayakùmà÷marã tathà .
     ÷vàsa÷ca madhumehau dvàvudarã pàpasaüj¤akàþ ..
     iti nàradoktam ..>% iti ÷uddhitattvam . sa ca hãnabala upapàtakajaþ yathà -- jalodasyakatamãha÷ålarogavraõàni ca . ÷vàsàjãrõajvaracchardibhramamohagalagrahàþ . raktàrvudavisarpàdyà upapàpodbhavà gadàþ .. iti malamàsatattvam .. * .. atha ÷vàsàdhikàraþ . tatra nidànamàha .
     %<yaireva kàraõairhikkà dehinàü saüpravartate .
     taireva bahubhiþ ÷vàso vyàdhirghoraþ prajàyate ..>% ÷vàsasya bhedànàha .
     %<mahordhacchinnatamakùudrabhedaistu pa¤cadhà .
     bhidyate sa mahàvyàdhiþ ÷vàsa eko vi÷eùataþ ..>% pårvaråpamàha .
     %<pràgråpaü tasya hçtpãóà ÷ålamàdhmànameva ca .
     ànàho vaktravairasyaü ÷aïkhanistoda eva ca .. * ..>% maüpràptimàha .
     %<yadà srotàüsi saürudhya màrutaþ kaphapårtakaþ .
     vi÷vagvrajatisaü ruddhastadà ÷vàsaü karoti saþ ..>% srotàüsi pràõodakànnavahàni . kaphapårvakaþkaphaþ pårvaþ pradhànaü yasya saþ . vi÷vagvrajati sarvato vimàrgàn yàti . saüruddhaþ kaphena ruddhamàrgaþ .. * .. mahà÷vàsasya lakùaõamàha .
     %<uddhåyamànavàto yaþ ÷abdavat duþkhito naraþ .
     uccaiþ ÷vasiti sannaddho mattarùabha ivàni÷am ..
     pranaùñaj¤ànaviüj¤ànastathà vibhràntalocanaþ .
     vivçtàkùyànano baddhamåtravarcà vi÷ãrõavàk ..
     dãnaþ pra÷vasitaü càsya dåràt vij¤àyate bhç÷am .
     mahà÷vàsopasçùñastu kùiprameva vipadyate ..>% uddhåyamànavàtaþ årdhvaü nãyamàno vàto yasya saþ ÷abdavat ÷abdaü yathà syàt kãdçk sa ÷abdastadbodhayitumàha . mattarùabha iva uccaiþ ÷vasitãtyanvayaþ . sannaddhaþ ànaddhaþ ànàhayukta iti yàvat . j¤ànaü ÷àstram . vij¤ànaü tadarthavini÷cayaþ . vi÷ãrõavàk skhalitavacanaþ . dãnaþ glànaþ . màraka÷càthaü mahà÷vàsaþ .. * .. årdha÷vàsamàha .
     %<årdhvaü ÷vasiti yo'tyarthaü na ca pratyàharatyadhaþ .
     ÷leùmàvçtamukhasrotaþ kruddhagandhavahàrditaþ .
     årdhvadçùñirvipa÷yaüstu vibhràntàkùa itastataþ .
     pramuhyan vedanàrta÷ca ÷uùkàsyo ratipãóitaþ ..
     årdhva÷vàse prakupite hyadhaþ÷vàso nirudhyate .
     muhyatastàmyata÷cordhvaü ÷vàsastasyaiva hantyasån ..>% sarveùu ÷vàseùårdhaü ÷vasate . atra atyarthamiti vi÷eùaþ . na ca pratyàharatyadhaþ na ÷vàsamadhaþ karoti . ÷leùmàvçtetyàdi . ÷veùmaõà àvçtaü yanmukhaü srotàüsi ca taiþ kråddho yo gandhavahaste nàrditaþ . vipa÷yan itastato vikçtaü yathà syàdevaü pa÷yan . adhaþ÷vàso nirudhyate ÷vàso nàdhaþ pravartata ityarthaþ .. * .. årdha÷vàsasyàriùñasya lakùaõamàha . muhyato mohaü pràpnuvataþ tàmyato glàniü pràpnuvata÷ca årdha÷vàsaþ asån pràõàn hanti . tasyaiveti na tu mohaglànirahitasya .. * .. chinna÷vàsamàha .
     %<yastu ÷vasiti vicchinnaü sarvapràõena pãóitaþ .
     na cà÷vasiti duþkhàrto marmacchadarujàrditaþ ..
     ànàhasvedamårchàrto dahyamànena vastinà .
     viplutàkùaþ parikùãõaþ ÷vasan raktaikalocanaþ ..
     vicetàþ pari÷uùkàsyo vivarõaþ pralapannaraþ .
     chinna÷vàsena vicchinnaþ sa ÷ãghraü vijahàtyasån ..>% vicchinnaü savicchedam . sarvapraþõena yàvadbalena . marmacchedarujàrditaþ hçdaya÷ira÷chedavedanayeva pãóitaþ . dahyamànena vastinà óapalakùitaþ . viplutàkùaþ a÷rupårõanetraþ . vicetà udvignacittaþ . chinna÷vàsena vicchinnaþ saþ . yastu ÷vasiti vicchinnamityàdilakùaõayukto yaþ sa nara÷chinna÷vàsena vicchinnaþ pãóito boddhavya ityarthaþ . màraka÷càyaü vicchinna÷vàsaþ .. * .. tamaka÷vàsamàha .
     %<pratilomaü yathà vàyuþ srotàüsi pratipadyate .
     grãvàü ÷ira÷ca saügçhya ÷leùmàõaü samudãrya ca ..
     karoti pãnasantena kaõñhe ghurghurakaü tathà .
     atãva tãvravega¤ca ÷vàsaü pràõaprapãóakam ..
     pratàmyati sa vegena trasyate saünirudhyate .
     pramohaü kàsamàna÷ca sa gacchati muhurmuhuþ ..
     ÷leùmaõà mucyamànena bhç÷aü bhavati duþkhitaþ .
     tasyaiva ca vimokùànte muhårtaü labhate sukham ..
     tathàsyoddhaüsate kaõñhaþ kçcchràcchaknoti bhàùitum na càpi nidràü labhate ÷ayànaþ ÷vàsapãóitaþ ..
     pàr÷ve tasyàvagçhõàti ÷ayànasya samãraõaþ .
     àsãno labhate saukhyamuùõa¤caivàbhinandati ..
     ucchritàkùo lalàñena klidyatà bhç÷amàrtimàn vi÷uùkàsyo muhuþ ÷vàso muhu÷caivàvadhamyate ..
     meghàmbu÷ãtapràgvàtaiþ ÷leùmalai÷ca vivardhate .
     sa yàpyastamakaþ ÷vàsaþ sàdhyo và syànnavotthitaþ ..>% saügçhya vyathayà samudãrya vardhayitvà . pãnasaü nàsàsràvam . tena ÷leùmaõà ghurghurakaü ghurghura÷abdam . pràõaprapãóakaü pràõàdhiùñhànahçdayaprapãóakam . pratàmyati tamasi pravi÷atãva . vegena ÷vàsavegena . saünirudhyate ni÷ceùño bhava tãti cakraþ . saünirudhyate ÷vàsa iti jejjañaþ . ÷leùmaõà amucyamànena . sukhaü sukhamiva . uddhaüsate vyathito bhavati . ÷ayànaþ ÷ayyànihitàïgaþ avagçhlàti pãóayati . uùõa¤caivàbhinandati ityanena tamako vàtakaphàrabdha iti bodhavyam . ucchritàkùaþ ÷ånàkùaþ . lalàñena svidyatà upalakùitaþ . avadhamyate gajàråóhasyeva sarvagàtra càlyate .. * .. tamakasyaiva pittànubandhajanitajvaràdiyogena pratamakasaüj¤àmàha .
     %<jvaramårchàparãtasya vidyàt pratamakaü tu tat .
     udàvartarujo'jãrõaklinnakàyanirodhataþ ..
     tamasà vardhate'tyarthaü ÷ãtai÷cà÷u pra÷àmyati .
     majjatastamasã càsya vidyàt pratamakaü tu tat ..>% kùudra÷vàsamàha .
     %<råkùàyàsodbhavaþ koùñhe kùudro vàta udãrayan .
     kùu÷vadràmena so'tyarthaü duþkhenàïgapravàdhakaþ ..
     hinasti na ca gàtràõi na ca dukho yathetare .
     na ca bhojanapànànàü niruõaddhyucitàü gatim ..
     nendrimàõàü vyathà¤càpi kà¤cidutpàdayedrujam .
     sa sàdhya ukto balinaþ sarve và vyaktalakùaõàþ ..>% kùudraþ alpanidànaliïgaþ . udãrayan årdhvaügacchan . duþkhaþ duþkhapradaþ . sarve mahà÷vàsàdayo'pi .. * .. ÷vàsànàü sàdhyatvàdikamàha .
     %<kùudraþ sàdhyatamasteùàü tamakaþ kçcchra ucyate .
     trayaþ ÷vàsà na sidhyanti tamako durbalasya ca ..
     kàmaü pràõaharà rogà bahavo na jvaràdayaþ .
     tathà yathà ÷vàsahikke harato jãvamà÷u te ..>% atha ÷vàsasya cikitsà .
     %<÷vàsahikkàturaü pràyaþ snigdhaiþ svedairupàcaret .
     yuktairlavaõatailàbhyàü tairasya grathitaþ kaphaþ ..
     ÷vàso vilayamàyàti màruta÷copa÷àmyati .
     snigdhaü j¤àtvà tata÷cainaü bhojayecca rasodanam ..
     svarasaü ÷çïgaverasya màkùikeõa samanvitam .
     pàyayet ÷vàsakàsaghnaü prati÷yàyakaphàpaham ..>% ÷çïgaveramàrdrakam .
     %<prasthaü vibhãtakànàü asthi vinà sàdhayedajàmåtre .
     ayamavaleho lãóho madhusahitaþ ÷vàsakàsaghnaþ ..
     da÷amålã ÷añã ràsnà pippalã vi÷vapauùkarau ..
     ÷çïgatàmalakãbhàrgãguóåcãnàgaràgnibhiþ ..
     yavàgåü vidhinà siddhàü kaùàyaü và pibennaraþ .
     ÷vàsahçdgrahapàr÷vàrtihikkàkàsapra÷àntaye ..>% tàmalakã bhåmyàmalakã .
     %<da÷amålasya và kvàthaþ pauùkareõàvacårõitaþ .
     ÷vàsakàsapra÷abhanaþ pàr÷va÷ålavinà÷anaþ ..
     rambhàkunda÷irãùàõàü kusumaü pippalãyutam .
     piùñvà taõóulatoyena pãtvà ÷vàsamapohati ..
     ÷çïgãmahauùadhakaõàghanapuùkaràõàü cårõaü ÷añãmaricayo÷ca sitàvimi÷ram .
     kvàthena pãtamamçtà vçùapa¤camålyà ÷vàsaü tryahena vinihanti hi ghoraråpam ..
     pa¤camålã tu sàmànyàt pitte yojyà kanãyasã mahatã màrute deyà saiva deyà kaphe'dhike ..
     kuùmàõóaka÷iphàcårõaü pãtaü koùõena vàriõà .
     ÷ãghraü ÷amayati ÷vàsaü kàsa¤càpi sudàruõam ..
     haridràü maricaü dràkùàü kaõàü ràsnàü ÷añãü guóam .
     kañutailaü lihan hanyàt ÷vàsàn pràõaharànapi ..
     ÷ataü saügçhya bhàrgyàstu da÷amålyàstathàparam .
     ÷ataü harãtakãnà¤ca pacettoye caturguõe ..
     pàdàva÷eùe tasmiüstu rase vastranipãóite .
     àloóya ca tulàü påtàü guóasya tvabhayàü tataþ ..
     punaþ pacettu mçdvagnau yàvallehatvameti tat .
     ÷ãte ca madhunastatra ùañ phalàni vinikùipet ..
     trikañu trisugandha÷ca palamàtraü pçthak pçthak .
     yavakùàraü karùayugmaü saücårõya prakùipettataþ ..
     bhakùayedabhayàmekàü lehasyàrdhaü pala tathà .
     ÷vàsaü sudàruõaü hanti kàsaü pa¤cavidhaü tathà ..
     ar÷àüsyarocakaü gulmaü ÷akçdbhedaü kùayaü tathà .
     svaravarõaprado hyeùa jañharàgne÷ca dãpanaþ .
     nàmnà bhàrgãguóakhyàto bhiùagbhiþ sakalairmataþ ..>% iti bhàrgãguóaþ ..
     %<raso gandho viùa¤càpi daïkaõa¤ca manaþ ÷ilà .
     etàni karùamàtràõi maricaü càùñakarùakam ..
     kañutrayaü karùayugbhaü pçthagatra viniþkùipet .
     rasaþ ÷vàsakuñhàro'yaü sarva÷vàsanivàraõaþ ..>% ÷vàsakuñhàro rasaþ . iti ÷vàsàdhikàraþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. anyacca .
     %<vibhãtakasya vai cårõaü samadhu ÷vàmanà÷anam .
     pippalãtriphalàcårõaü madhusaindhavasaüyugam .
     sarvarogajvara÷vàsa÷oùapãnasahçdbhavet ..>% iti gàruóe 189 adhyàyaþ .. * .. tasya puràõoktanidànaü yathà -- dhanvantariruvàca .
     %<athàtaþ ÷vàsarogasya nidànaü pravadàmyaham .
     kàsavçddhyà bhavecchvàsaþ pårvo và doùakaupanaiþ ..
     àmàtisàravamathuviùapàõóujvarairapi .
     rajodhåmànilairmarmaghàtàdapi himàmbunà ..
     kùudrakastamaka÷chinno mahànårdhva¤ca pa¤camaþ .
     kaphoparuddhagamanaþ pavano vi÷vamàsthitaþ ..
     pràõodakànnavàhãni duùñasrotàüsi dåùayan .
     uraþsthaþ kurute ÷vàsamàmà÷ayasamudbhavam .. * ..
     pràgråpaü tasya hçtpàr÷va÷ålaü pràõavilomatà .
     ànàhaþ ÷aïkhabheda÷ca tatràpàsãta bhojanaiþ ..
     preritaþ prerayan kùudraü svayaü sasamalaü marut .
     pratilomaü ÷irà gacchet udãrya pavanaþ kapham ..
     parigçhya ÷irogrãvamåraþpàr÷ve ca pãóayan .
     kàsaü ghurghurakaü mohamaruciü pãnasaü bhç÷am ..
     karoti tãvravega¤ca ÷vàsaü pràõopatàpanam .
     prabhràmyettasya vegena niùñhåtànte kùaõaü sukhã ..
     kçcchràcchayànaþ ÷vasiti niùaõõaþ svàsthyamicchati .
     ucchritàkùo lalàñena svidyatà bhç÷amàrtimàn ..
     vi÷uùkàsyo muhuþ ÷vàsaþ kàükùatyuùõaü savepathum .
     mevàmbu ÷ãtapràgvàtaiþ ÷leùmalai÷ca vivardhate ..
     sa yàpyastamakaþ sàdhyo narasya balino bhavet .
     jvaramårchàyutaþ ÷ãtaiþ ÷àmyet pratamakastu saþ ..
     kàsa÷vasitavicchinnamarmacchedarujàrditaþ .
     sasvedamårchaþ sànàho vastidàhanirodhavàn ..
     adhodçùñiþ plutàkùastu muhyanraktakalocanaþ .
     ÷uùkàsyaþ pralapan dãno naùñacchàyo vicetanaþ ..
     mahatàmahatà dãno nàdena ÷vasiti kvathan .
     uddhåyamànaþ saürabdho mattarùabha ivàni÷am ..
     pranaùñaj¤ànavij¤àno vibhràntanayanànanaþ .
     akùa samàkùipanbaddhamåtravarcà vi÷ãrõavàk ..
     ÷uùpakaõñhà muhurmuhuþ karõa÷aïkha÷iro'bhiruk .
     yo dãrghamucchasityårdhvaü na ca pratyàharatyadhaþ ..
     ÷leùmàvçtamukha÷rotraþ kruddhagandhavahàrditaþ .
     årdhvadçgvãkùate bhràntamakùiõã paritaþ kùipan ..
     marmasu cchidyamàneùu paridevã niruddhavàk .
     ete siddheyuravyaktà vyaktàþ pràõaharà dhnuvam ..>% iti gàruóe ÷vàsaroganidànaü 154 adhyàyaþ .. atha ÷vàsarogasya karmavipàkaþ .
     %<÷vàsarogo mahànugro dehidehàvaghàtakaþ .
     karmaõà yena bhavati tanme nigadataþ ÷çõu .
     mahordhvacchinnatamakakùudràbhedo'sya pa¤cadhà ..
     ÷vàsaþ saüjàyate néõàü pçthak karmànusàratà ..
     yastu yaj¤aü samàsàdya pa÷u÷vàsaü nirudhya ca hanti khàdanti vàta¤ca mahà÷vàsena gçhyate .. 1 ..
     pauràõikakathàmadhye yastu vàcànyathà bhavet .
     sa årdhva÷vàsamàsàdya dunotyaharaharni÷am .. 2 ..
     niùiddhadànagrahaõàt chinna÷vàsena gçhyate . 3 .
     martyaþ ÷àstràrthanirõãtavàkyaü yo dåùayatyapi ..
     pãóyate tamaka÷vàsaiþ kùudraiþ pàkasya vighnataþ . 4 . 5 paratra karmato dehi narakeùu vipacyate ..
     narakànte punarvyàghrayoniü ÷åkaravàyasãm .
     pçthakkarmava÷àdyoniü gatvà saüpràpya tapyate ..
     mànuùatvamanupràpya pårvoktenopagçhyate .
     ÷rutvà tågrantu kadanaü ÷vàüsarogasamudbhavam .
     praõamya bharataþ ÷rãmàn bhçguü vàcamuvàcaha ..
     ràjovàca .
     ÷vàsakarmakùayaü yena dànena niyamena ca .
     kçtena mukto bhavati tanme vada prasàdataþ ..
     bhçguruvàca .
     hàñakãü kàrayenmårtiü bhaktyà varuõavàtayoþ .
     tàmrapàtropari sthàpya tatpàtraü kalasopari .
     ràjataü kàrayet pà÷aü dhvaja¤caiva paladvayam .
     vàmadakùiõato mårtiü sapà÷àü gandhadãpakeþ ..
     vàyordhvajasamàyuktàü gandhamàlyapariùkçtàm .
     varuõasyàpasavye tu kuryàdvàyoþ prapåjanam ..
     na ca ÷vàsaü vinàkàsastacchvàsaþ kàsato'pi và tasmàt påjyàvimau samyak vàyurvaruõa eva ca ..
     vàruõaü kàrayeddhomaü varuõasye ti mantrataþ .
     ghçtakùaudratilayavaiþ sahasraü và sva÷aktitaþ ..
     vàyostilayavaiþ kàryaü manovàteti mantrataþ .
     sàdaraü bràhmaõaü påjya vastramàlyàkùatàdibhiþ ..
     karmopa÷amavàkyena bràhmaõàya nivedayet .
     sadakùiõà¤ca tanmårtiü dattvà gàthàü pañhennaraþ .
     oü namaþ pà÷abhçte tubhyaü dhvajàtipataye namaþ .
     jalàdhipataye tubhyaü vàyo sarvajanapriya ..
     ÷ucaye dãyate dànaü dhvajapà÷au tu ràjatau .
     ÷vàsakàsau hareyàtàü prãtau sarvajanapriyau ..
     pårvajanmavipàkotthau ÷vàsakàsau ca dàruõam .
     sahiraõyaü prayacchàmi mukto'haü tvatprasàdataþ ..
     sàdaraü màdhavaü natvà digdevàn bhàskaraü ÷ivam .
     vastràntaraü kçtaü vipraü punarbhànumudãrayet ..
     ataþ paraü prakurvãta yadà so'dbhutadurvahau .
     ÷vàsakàsau jvaravyàdhã dànaü tasyopa÷àntaye ..
     pa÷ughatodbhave ÷vàse kuryàdagnestu tapa õam .
     oü agne mårdheti mantreõa chàgaü dadyàt sadakùiõam kathàvighnodbhave roge kuryàt sàrasvataü nçpa .
     dadhipàtraü sarajataü sarasvatyai nivedayet ..
     nipiddhadànagrahaõe gãdànantu samàcaret .
     icchàhàreõa santarpya dvija¤càpi prajàpatim ..
     homenànena dànena mukto bhavati karmataþ .
     màdaraü màdhavaü natvà santarpya dvijapuïgavàn ..
     snàtvà kalasatoyena mukto bhavati mànuùaþ ..>% iti bhçgubharatokta÷vàsakàsakarmavipàkaþ .. api ca .
     %<pi÷uno narakasyànte jàyate ÷vàsakàsavàn .
     ghçtaü tena pradàtavyaü sahasrapalasammitam ..>% iti ÷àtàtapãyakarmavipàkaþ ..

#<÷vàsakàsaþ>#, puü, (÷vàsayuktaþ kàsaþ .) ÷vàsayuktakàsarogaþ . ÷vàsajanakakàsaþ . yathà --
     %<kàsavçddhyà bhavecchvàsaþ pårvo và doùakopanaiþ .>% iti gàruóe 154 adhyàyaþ .. anyat ÷vàsa÷abde draùñavyam ..

#<÷vàsakuñhàraþ>#, puü, (÷vàsasya kuñhàra iva tannà÷akatvàt .) ÷vàsarogasya auùadhavi÷eùaþ . yathà --
     %<raso gandho viùa¤càpi ñaïkaõa¤ca manaþ÷ilà .
     etàni karùamàtràõi marica¤càùñakarùakam ..
     kañutrayaü karùayugmaü pçthagatra viniþkùipet .
     rasaþ ÷vàsakuñhàro'yaü sarva÷vàsanivàraõaþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<÷vàsapra÷vàsadhàraõaü>#, klã, (÷vàsapra÷vàsayordhàraõaü yatra .) pràõàyàmaþ . iti hemacandraþ ..

#<÷vàsahetiþ>#, strã, (÷vàsasya hetiriva .) nidrà . iti hemacandraþ ..

#<÷vàsàriþ>#, puü, (÷vàsasya ariþ .) puùkaramålam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷vàsã>#, [n] puü, (÷vàsayatãti . ÷vasa + õic + õiniþ .) vàyuþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (÷vàso'syàstãti . iniþ .) ÷vàsayukte, tri .. (yathà, su÷rute . 1 . 29 . vàmàcàrà rudanta÷ca ÷vàsino vikçtekùaõàþ . yàmyàü di÷aü prà¤jalayo viùamaikapade sthitàþ . vaidàü ya upasarpanti dåtàste càpi garhitàþ .. ÷vàsarogayukte ca tri . yathà, tatraiva . 6 . 51 .
     %<snehavastiü vinà kecidårdha¤càdha÷ca ÷odhanam .
     mçdupràõavatàü ÷reùñhaü ÷vàsinàmàdi÷anti hi ..>%

#<÷vi>#, ñu ai o ir gativçddhyoþ . iti kavikalpadrumaþ .. bhvàø-paraø-sakaø-señ .) tàlavyàdiþ . ñu, ÷vayathuþ . ai, ÷åyàt . o, ÷ånaþ . ir, a÷vata a÷vayãt . iti durgàdàsaþ ..

#<÷vita>#, ë à ïa ÷auklye . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-akaø-señ .) vakàrayuktaþ . ë, a÷vitat . à, ÷vititaü ÷vittam . ïa, khatate pràsàdaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<÷vitraü>#, klã, (÷vetate iti . ÷vita ÷auklye + %<sphàyita¤civa¤cãti .>% uõàø 2 . 13 . iti rak .) ÷vetakuùñham . tatparyàyaþ . kuùñham 2 . vatyamaraþ .. ÷vetam 3 ÷vetram . iti taññãkà .. (yathà, bhàgavate . 7 . 1 . 18 .
     %<÷apatorasakçdviùõuü yadbrahma paramavyayam .
     ÷vinaü na jàtaü jihàyàü nàndhaü vivi÷atustamaþ ..>%) atha tvagçùñisàmyàt kuùñhabhedatvaccàtraiva ÷vitramàha .
     %<kuùñhaikasambhavaü ÷vitraü kilàsa¤càruõaü bhavet .
     nirdiùñamaparisràvi tridhàtådbhavasaü÷rayam ..>% kuùñhaikasambhavaü kuùñhona saha ekastulyaþ sambhavo nidànaü yasya tat . ÷vitrasya bhedànàha . kilàsaü càruõaü bhavet . ÷vitrameva raktamàüsà÷rayàt kilàsamaruõaü bhavet ityanvayaþ . nanu kuùñhasya ÷vitrasya ko bhedaþ ityata àha . nirdiùñamaparisràvãti . ÷vitramaparisràvi bhavati kuùñhantu sràvi athaca tridhàtådbhavasaü÷rayamiti trayo dhàtavo vàtapittakaphàstebhyaþ pçthagbhåtebhya udbhavo yasya tat . atha ca trayo dhàtavo raktamàüsamedàüsi saü÷rayo'dhiùñhànaü yasya tat . kuùñhaü sànnipàtikaü sarvadhàtugata¤ca bhavati iti bhedaþ .. doùabhedena lakùaõabhedamàha .
     %<vàtàdråkùàruõaü pittàttàmraü kamalapatravat .
     sadàhaü romavidhvaüsi kaphàcchetaü ghanaü guru ..
     sakaõóåkaü kramàt raktaü màüsamedaþ sa càdi÷et .
     varõenaivedamubhayaü kaùñaü taccottarottaram ..>% aruõamãùallohitam . kamalapatravat ityanena madhye ÷vetabhante lohitaü bodhayati .
     %<ghanaü puùñaü kramàdraktaü màüsamedàsu càdi÷et .>% tathà ca carakaþ .
     %<aruõaü raktage vàte tàmraü pitte palaïgate .
     ÷vetaü ÷leùmaõi medaþsthe ÷vitraü kuùñhaü paraü param ..>% iti .. ubhayaü dvividhamapi ÷vitraü varõena ãdçgeva . aruõaü tàmraü ÷veta¤ca doùabhedàt . dvividhaü doùajaü vraõaja¤ca . tathà ca bhojaþ .
     %<÷vitra¤ca dvividhaü vidyàddoùajaü braõajaü tatheti ..>% ÷vitraü sàdhyamasàdhyamàha .
     %<a÷uklaromàvahalamasaüsçùñaü mitho navam ..
     anagnidagdhajaü sàdhyaü ÷vitraü varjyamato'nyathà ..>% avahalaü tanu . anyacca .
     %<guhyapàõitalauùñeùu jàtamapyacirantanam .
     varjanãyaü vi÷eùeõa kilàsaü siddhimicchatà ..>% muhya mehanaü bhaga¤ca . talamatra pàdatalam . su÷rutenànte jàtamiti sàmànyato nirdiùñatvàt .. * .. atha ÷vitrasya cikitsà .
     %<vibhãtakatvaï malapåjañànàü kvàthena kçtvà guóasaüyutena .
     avalgujaü bãjamapàkaroti ÷vitràõi kçcchràõyapi puõóarãkam ..>% malapåþ kañuvarã . avalgujaþ vàkucã .. 1 ..
     %<kuóavàvalgujabãjaü haritàlaü taccaturthàü÷am .
     manaþ÷ilà tàlakàrdhà gu¤càphalamagnimåla¤ca ..
     måtreõa gavàü piùñaü savarõatàkàrakaü ÷vitrasyà . 2 .>%
     %<÷vitrakuùñhaü vrajatyastaü pakùàrdhenàdhikena và .
     girikarõyàþ sitàyà÷ca målena parilepitam ..>% girikarõã nãlàparàjità . dhanvantarauti loke .. 3 ..
     %<kàthaþ savàkucãcårõaü dhàtrãkhadirasàrayoþ .
     ÷aïkhendukundadhavalaü ÷vitraü saüsevito hanti .. 4 ..
     mathitena pibeccårõaü kàkodumbaravalgurjam .
     tailàktaü gharmasevã syàttakrà÷ã ÷vitrahçdbhavet ..>% mathitaü nirjalaü viloóitaü dadhi . takraü caturthàü÷a jalayuktaü vastraputaü dadhi .. 5 ..
     %<khadirasya palànyaùñau somaràjyàþ paladvayam .
     triphalà picumarda÷ca dàrudàrvyatha parpañaþ ..
     pçthak phalàn samuddhçtya siühikàyàþ paladvayam jalàóhakadvaye sàdhyaü yàvat pàdàva÷eùitam ..
     kvàthyamàna¤ca mçdvagnau ghçtaprasthaü vipàcayet .
     catuþpalaü somaràjyàþ khadirasya palaü tathà ..
     pañolamålatriphalàtràyamàõà duràlabhà .
     kaùàrdhaü kañuka¤càpi kàrùikàn såkùmapevitàn ..
     paladvayaü kauùikasya ÷uddhasyàtra pradàpayeta .
     siddhaü sarpiridaü ÷vitraü hanyàdambha ivànalam ..
     aùñàda÷ànàü kuùñhànàü paramaü vai tathauùadham .
     somaràjãghçtaü nàma nirmitaü brahmaõà purà ..
     lokànàmupakàràya ÷vitrakuùñhàdirogiõàm ..>% iti somaràjãghçtam .. 6 .. mahauùadhaü mahàmedàü nimbapatràõi sarùapàþ . manaþ÷ilà ca sindåraü padmavàriõyavalgujam .. haridre haritàla¤ca triphalà pãtagandhakàn . etàni samabhàgàni viùàrdhàü÷àni yojayet .. sarpiùa÷ca palànya ùñau devadàrurasaü ÷ubham . higuõaü triguõaü kùãraü gomåtra¤ca caturguõam .. tàmrapàtre tu saüsthàpya ÷anairmçdvagninà pacet . caturbhàgàva÷eùantu sakalkamavatàrayet .. agnau kùiptantu niþ÷abdaü jalamuktaü vicakùaõaþ . abhyaïgapànayogàttadà÷u sarvàn gadàn jayet aùñàda÷ànàü kuùñhànàü dadråõàü ÷vitriõàü tathà duùñanàóãùu martyànàü sràviõàü kãñinàü tathà . asçksàvaparãtà ye ye ca tyaktabhiùakkriyàþ sarvagrahaviyuktànàü ÷ãrõàïgànàü vi÷eùavaþ .. sarvadhàtugate kuùñhe patitabhrå÷iroruham . ghargharàvyaktaghoùàõàü tathà sarvàïgavàtinàm .. pàne'bhyaïge tathà nasye vastikarmaõi nitya÷aþ . saptaràtraprayàgeõa sarvakuùñhàni nà÷ayet .. dvisaptàhaprayogeõa pårõacandranibhànanaþ . jàtake÷anakha÷ma÷rurbhàti ùoóa÷avarùavat .. anaïgasahitaü sàkùàt sarvàmayavinà÷anaþ . etadghçtaü mahà÷reùñhaü bhàrgaveõàvatàritam .. manuùyàõàü hitàrthàya sarvavyàdhiharaü param . mahàmàrtaõóakamidaü ghçtaü sarvàmaràrcitam .. 7 .. iti bhàvaprakà÷aþ .. api ca .
     %<dhàtrãkhadirayoþ kvàthaü pãtvà ca jambusaüyutam .
     ÷aïkendudhavala÷vitraü hanti tårõaü na saü÷ayaþ ..>% iti gàruóe 175 adhyàyaþ ..

#<÷vitraghnã>#, strã, (÷vita hantãti . hana + ñak . ïãù .) pãtaparõã . iti ÷abdacandrikà .. vichuñã iti bhàùà ..

@<[Page 5,181a]>@
#<÷vitrã>#, [n] tri, (÷vitramastyasyeti . ÷vitra + iniþ .) ÷vitrarogayuktaþ . yathà --
     %<÷vitrã vastraü÷và rasantu cãrã lavaõahàrakaþ ..>% iti yàj¤avalkyaþ . 3 . 215 ..

#<÷vida>#, i ïa ÷auklye . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-akaø-señ .) vakàrayuktaþ . i, ÷vindyate . ïa, ÷vindate puõóarãkam . iti durgàdàsaþ ..

#<÷vetaü>#, klã, (÷vetate iti . ÷vita + ac .) råpyam . ityamaraþ ..

#<÷vetaþ>#, puü, (÷vetate iti . ÷vita ÷auklye + pacàdyac .) ÷uklavarõaþ . dvãpavi÷eùaþ (yathà, mahàbhàrate . 12 . 335 . 8 .
     %<kùãrodaveryottarato hi dvãpaþ ÷vetaþ sa nàmnà prathito vi÷àlaþ ..>%) parvatabhedaþ . iti medinã .. (sa tu jambudvãpaparvatànàmanyatamaþ . yathà, màrkaõóeye . 54 . 9 .
     %<himavàn hemakåña÷ca çùabho merureva ca .
     nãlaþ ÷vetastathà ÷çïgã saptàsmin varùaparvatàþ ..>% ÷vetaparvatasya parimàõàdi yathà . %<uttarottare õelàvçtaü nãlaþ ÷vetaþ ÷çïgavàniti trayo ramyakahiraõmayakuråõàü maryàdàgirayaþ pràgàyatàþ ubhayataþ kùàrodàvadhayo dvisahasrayojanapçthava ekaika÷aþ pårvasmàt pårvasmàduttarottaro da÷àü÷àdhikàü÷ena dairghya eva hrasanti . evaü dakùiõenelàvçtaü niùadhà hemakåño himàlaya iti pràgàyatnà yathà nolàdayaþ . ayutayojanotsedhà harivarùakiüpuruùabhàratànàü yathàsaükhyam .>% iti ÷rãbhàgavate 5 skandhe 16 adhyàyaþ .. * .. kapardakaþ . iti hemacandraþ .. ÷ukragrahaþ . ÷vetàbhraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷aïkhaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. jãvakaþ . iti jañàdharaþ .. ÷ivàvatàravi÷eùaþ . yathà --
     %<vedavyàsàvatàràõi dvàpare kathitàni tu .
     mahàdevàvatàràõi kalau ÷çõuta suvratàþ ..
     àdau kaliyuge ÷veto devadevo mahàdyutiþ .
     nàmnà hitàya vipràõàmabhådvaivasvate'ntare ..
     himavacchikhare rasye chagale parvatottame .
     tasya ÷iùyàþ ÷ikhàyuktà babhåvuramitaprabhàþ ..
     ÷vetaþ ÷veta÷ikha÷caiva ÷vetàsyaþ ÷vetalohitaþ .
     catvàraste mahàtmàno vràhmaõà vedapàragàþ ..
     subhàvo damana÷càtha suhotraþ kaïkaõastathà .
     lokàkùiratha yogãndro jaigãùavyastu saptame ..
     aùñame dadhibàhuþ syànnavame vçùabhaprabhuþ .
     bhçgustu da÷ame pràktastastàdugraþ paraþ smçtaþ ..
     dvàda÷e'triþ samàkhyàto bàlã càtha trayoda÷e .
     caturda÷e gautamastu veda÷ãrprà tataþ param ..
     gokaõa÷càbhavattasmàt guhàvàsaþ ÷ikhaõóyatha .
     jañàmàlyaññahàsa÷ca dàruko làïgalo kramàt ..
     ÷va tastathàparaþ ÷ålã tiõóã muõóã ca vai kramàt sàhaùõuþ soma÷armà ca nakulã÷o'ntime prabhuþ ..
     vavasvate'ntare ÷ambhoravatàràstri÷ålinaþ .
     aùñàviü÷atiràkhyàtà hyante kaliyuge prabhoþ ..>% iti kaurme 50 adhyàyaþ .. * .. ràjavi÷eùaþ . yathà -- brahmovàca .
     %<÷vetàbhijanasampannaþ satyavàganasåyakaþ .
     tvayàdhãtaü hutaü dattaü guravaþ paritoùitàþ ..
     na te dattaü dvijebhyo'nnaü kadàciddhi bubhukùite .
     tasmàttovreha saüjàtà kùudhà te nçpasattama ..
     annadànàdçte puüsàü na syàttçptirmahãtale .
     sarge vàpi tathà nàtra annadànaü tato'dhikam ..>% iti vahnipuràõe annadànanàmàdhyàyaþ .. (nàgavi÷eùaþ . yathà, bhàgavate . 5 . 24 . 31 .
     %<tato'dhastàt pàtàle nàgalokapatayo vàsukipramukhàþ ÷aïkhakulikamahà÷aïkha÷vetadhana¤jayadhçtaràùñra÷aïkhacåóakambalà÷vataradevadattàdayo mahàbhogino mahàmarùà nivasanti ..>%)

#<÷vetaþ>#, tri, (÷veto varõo'syàstãti . ÷veta + ar÷a àdyacu .) ÷uklavarõayuktaþ . ityamaraþ .. * .. (yathà, raghuþ . 1 . 83 .
     %<lalàñodayamàbhugnaü pallavasnigdhapàñalà .
     bibhratã ÷vetaromàïkaü sandhyeva ÷a÷inaü navam ..>%) ÷vetavaståni yathà . atha ÷vetàni .
     %<sudhàü÷åccaiþ÷ravaþ ÷ambhukãrtijyotsnà÷aradghanàþ .
     pràsàdasaudhatagaramandàradruhimàdrayaþ ..
     såryendukàntakarpårakarambhàrajataü halã .
     hirmokabhasma hiõóãracandanaü karakà himam ..
     hàrorõanàbhatantvasthi svargaïgebharadàbhrakam .
     ÷eùàhiþ ÷arkarà dugdhaü dadhi gaïgà sudhàjalam ..
     mçõàlasikatà haüsavakakairavacàmaram .
     rambhàgarbhapuõóarãkaketako÷aïkhanirjharàþ ..
     lodhrasiühadhvajacchatracårõasåktikapardakàþ .
     muktàkusumanakùatradantapuõyo÷anoguõàþ ..
     kalàsakàsakàrpàsahàsavàsavaku¤jaràþ .
     nàradaþ pàradaþ kundakhañikà sphàñikàdayaþ ..>% iti kavikalpalatàyàü dvitãye ÷leùastavake varõo nàma dvitãyaü kusumam ..

#<÷vetakaü>#, klã, (÷vatameva . svàrthe kan .) råpyam . iti ràjanighaõñaþ ..

#<÷vetakaþ>#, puü, (÷veta eva . svàrthe kan .) varàñakaþ . iti bhåriprayogaþ .. (÷veta÷abdàrtho'pyatra .. ÷vetaguõavi÷iùñe, tri . yathà, bçhatsaühitàyàm . 81 . 19 .
     %<kçùõa÷vetakapotakatàmràõàmãùadapi ca viùamàõàbh ..>%)

#<÷vetakaõñakàrã>#, strã, (÷vetà kaõñakàrã .) ÷uklakaõñakàrikà . ÷veta reïganã iti hindãbhàùà . tatparyàyaþ . sitakaõñakàrikà 2 . ÷vetà 3 kùetradåtã 4 lakùmaõà 5 sitasiühã 6 sitakùudà 7 kùudravàrtàkinã 8 sità 9 siktà 10 kañuvàrtàkinã 11 kùetrajà 12 kapañe ÷varã 13 niþsnehaphalà 14 vàmà 15 sitakaõñhà 16 mahãùadhã 17 gardabhã 18 candrikà 19 càndrã 20 candrapuùpà 21 priyaïkarã 22 nàkulã 23 durlabhà 24 ràsnà 25 . arayà gaõàþ . rucyatvam . kañutvam . óaùõatvam . kaphavàtanà÷itvam . cakùuùyatvam . dãpanatvam . rasaniyàmakatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. anyacca .
     %<÷vetà kùudrà candrahàsà lakùmaõà kùetradåtikà .
     gardebhà candrabhà càndrã candrapuùpà priyaïkarã ..
     kaõñakàrã sarà tiktà kañukà dãpanã laghuþ .
     råkùoõà pàcanã kàsa÷vàsajvarakaphànilàn .
     nihanti pãnasaü pàr÷vapãóàkçmihçdàmayàn .
     tayoþ palaü kañurasaü pàke ca kañukaü bhavet ..
     ÷ukrasya recanaü bhedi tiktà pitàgnikçllaghaþ .
     hanyàt kaphamarutkaõóåkàsamedaþkçmijvaràn ..
     tadvat proktà sità kùudrà vi÷eùàdgarbhakàriõã ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<÷vetakandà>#, strã, (÷vetà kandà .) ativiùà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷vetakiõihã>#, strã, (÷vetà kiõihã .) vçkùati÷eùaþ . tatparyàyaþ . sitàbhikañabhã 2 girikarõikà 3 ÷irãùapatrã 4 kàlindã 5 ÷atapatrà 6 viùaghnikà 7 mahà÷vetà 8 mahà÷auõóã 9 mahàdikañabhã 10 . asyà guõàþ . kañutvam . uùõatvam . gulmapiùàdhmàna÷åladoùanà÷itvam . vàtakaphajãrõaroga÷amanatva¤ca . ÷vetà ca tatra guõayuktà . iti ràjanirghaõñaþ .. pustakàntare sitàmikañabhãsthàne sitàlikañabhã . bhahàdikañabhãsthàne mahàlikañabhauti ca pàñhaþ ..

#<÷vetaku¤jaraþ>#, puü, (÷vetaþ ku¤jaraþ .) airàvatahastã . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷uklagaja÷ca ..

#<÷vetaku÷aþ>#, puü, (÷votaþ ku÷aþ .) tçõavi÷eùaþ . tattparyàyaþ . sitadarbhaþ 2 hrasvaku÷aþ 3 påtaþ 4 yaj¤ãyapatrakaþ 5 vajràþ 3 brahmapavitraþ 7 tãkùõaþ 8 yaj¤abhåùaõaþ 9 såcãmukhaþ 10 puõyatçõaþ 11 barhiþ 12 påtayaõaþ 12 . asya målaguõàþ . himatvam . rucyatvam . madhuratvam . pittarakta'dharataùà÷vàsakàmalàdoùanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷vetaketuþ>#, puü, (÷vetaþ keturyasya .) buddhaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. ketugrahavi÷eùaþ . yathà --
     %<ketavo hyatra dç÷yante vàruõàstraya eva te .
     årmiketuþ ÷vetaketurdhåmaketustçtãyakaþ ..
     ÷vetaketuryadà dç÷yet ÷vetàsthi kurute mahãm .
     tadà mànuùamàüsàni bhakùayantãha mànuùàþ ..
     kùudbhayàrtaü jagat kçtasvaü cakravadbhramate tadà ..>% api ca .
     %<÷vetaþ ÷astràkulaü kuryàtlohitastvagnijaü bhayam kùudbhayaü pãtakaþ kuryàt kçùõo rogamatholvaõam ..>% anyacca .
     %<avantã puùkaràraõyaü yàvaddhanyàttathàparàn .
     de÷àn kacit kçcidrogadurbhikùaiþ paripãóitàn ÷vetàkhyastu jañàkàrã ÷yàmo vyomatribhàgagaþ .
     nivartate'pasavyena tribhàgãkurute prajàþ ..>% iti samayàmçtam .. (munivi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 5 . 3 . 7 .
     %<uddàlakaþ pramatakaþ ÷vetaketu÷ca piïgalaþ ..>% sa tu uddàlakamuneþ puttraþ . purà kila nàryaþ pràya÷aþ pårvapatiü parityajya patyantaraü jagçhuþ . anena tu taddoùamapàkçùya samàjamaryàdà sthàpità . yathà, mahàbhàrate . 1 . 122 . 9 -- 20
     %<bamåvoddàlako nàma mahaùiriti naþ ÷rutam .
     ÷vetaketuritikhyàtaþ puttrastasyàbhavanmuniþ ..
     maryàteyaü kçtà tena dharmyà vai ÷vetaketunà .
     kopàtkamasapatràkùi ! yadarthaü taü nibodha me ..
     ÷vetaketoþ kila purà samakùaü màtaraü pituþ .
     jagràhaü bràhmaõaþ pàõau gacchàva iti càbravãt ..
     çùiputtrastataþ kopaü cakàràmarùacoditaþ .
     màtaraü tàü tathà dçùñvà nãyamànàü balàdiva ..
     kråddhaü tantu pità dçùñvà ÷vetaketumuvàca ha .
     mà tàta kopa kàrùãstvameùa dharmaþ sanàtanaþ ..
     anàvçtà hi sarveùàü varõànàmaïganà bhuvi .
     yathà gàvaþ sthitàstàta sve sve varõe tathà prajàþ ..
     çùiputtro'tha taü dharmaü ÷vetaketurna cakùame .
     cakàra caiva maryàdàmimàü strãpuüsayorbhuvi ..
     mànuùeùu mahàbhàge na tvevànyeùu jantuùu .
     tadàprabhçti maryàdà sthiteyamiti naþ ÷rutam ..
     vyuccarantyàþ patiü nàryà adyaprabhuti pàtakam .
     bhråõahatyàsamaü ghoraü bhaviùyatyasukhàvaham ..
     bhàyyàü tathà vyuccarataþ kaumàrabrahmacàriõãm .
     patitratàmetadeva bhavità pàtakaü bhuvi ..
     patyà niyuktà yà caiva patnã puttràrthameva ca .
     na kariùyati tasyà÷ca bhaviùyati tadeva hi ..
     iti tena purà bhãru maryàdà sthàpità balàt uddàlakasya puttreõa dharmyà vai ÷vetaketunà ..>%)

#<÷vetake÷aþ>#, puü, (÷vetàþ ke÷à yasmàt .) rakta÷ipruþ . iti jañàdharaþ .. (÷vetaþ ke÷aþ .) ÷uklakaca÷ca ..

#<÷vetakolaþ>#, puü, (÷vetaþ kolaþ kroóade÷o yasya .) ÷apharamatsyaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<÷vetakhadiraþ>#, puü, (÷vetaþ khadiraþ .) ÷uklakhadiraþ . tatparyàyaþ . kadaraþ 2 ÷vetasàraþ 3 kàrmukaþ 4 . kubjakaõñakaþ 5 somasàraþ 6 somavçkùaþ 7 somavatkaþ 8 pathidrumaþ 9 . asya guõàþ . tiktatvam . kaùàyatvam . kañutvam . uùõatvam . kaõóåtibhåtakuùñhakaphavàtarvaõanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. pustakàntare kàrmukasthàne kàmukaþ kubjakaõñakasthàne kuùñhakaõñhakaþ iti ca pàñaþ .. * .. anyacca .
     %<khadiraþ ÷vetasàro'nyaþ kadaraþ somavalkalaþ .
     kadaro vi÷ado'vraõyo mukharogakaphàsrajit ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

@<[Page 5,182b]>@
#<÷vetagajaþ>#, puü, (÷vetaþ ÷uklo gajaþ .) indrahastã . iti hebhacandraþ .. ÷uklavarõahastã ca ..

#<÷vetagarut>#, puü, (÷vetaþ garut pakùo yasya .) haüsaþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 23 ..

#<÷vetagu¤jà>#, strã, (÷vetà gu¤jà .) ÷uklagu¤jà . sàdà kuüca iti bhàùà . tatparyàyaþ . ÷vetakàmbojã 2 bhçõñikà 3 kàkàdanã 4 kàkapãluþ 5 cakra÷alyà 6 cåóàlà 7 . asyà guõàþ . tãkùõatyam . uùõatvam . tasyà bãjaü vàntikaram . tasyàþ ÷iphà ÷ålaviùanà÷inã . tasyàþ patraü va÷ye ÷astam . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<÷vetà raktoccañà proktà kçùõalà càpi sà smçtà .
     raktà sà kàkaci¤cã syàt kàkanantã ca raktikà ..
     kàkàdanã kàkapãluþ sà smçtàïgàravallarã .
     gu¤jàdvayantu ka÷yaü syàt vàtapittajvaràpaham ..
     mukha÷oùabhrama÷vàsatçùõàmadavinà÷anam .
     netràmayaharaü vçùyaü balyaü kaõóåü vraõaü haret .
     kçmãndraluptakuùñhàni raktà ca dhavalàpi ca ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. anyyacca .
     %<gu¤jà ÷ikhaõóikà tàmrà raktikà kàka÷àntikà .
     ÷vetànyà cakrikà cåóà dumàùà kàkapãlukà ..
     yu¤jà ke÷yà balakarà rucyà pittakaphàpahà .
     netràmayaharà vçùyà hanti kaõóugrahavraõàn .
     kçmãndraluptakuùñhàni tadvacchvetàpi ÷asyate ..>% iti madanapàlanirghaõñaþ ..

#<÷vetacandanaü>#, klã, (÷vetaü candanam .) ÷uklacandanam . iti ràjanirghaõñaþ .. asya paryàyaguõau candana÷abde draùñavyau ..

#<÷vetacillã>#, strã, (÷vetà cillã .) ÷àkabhedaþ . tatparyàyaþ . vàstukã 2 supathyà 3 ÷vetacillikà 4 sitacillã 5 upacillã 6 jvaraghnã 7 kùudravàstukã 8 . asyà guõàþ .
     %<÷vetacillã sumadhurà kùàrà ca ÷i÷irà ca sà .
     tridoùa÷amanã pathyà jvaradoùavinà÷inã ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷vetacchadaþ>#, puü, (÷vetaþ cchadoyasya .) haüsaþ . iti halàyudhaþ .. gandhapatraþ . iti ÷abdacandrikà .. bàbui tulasã iti bhàùà ..

#<÷vetajãrakaþ>#, puü, (÷veto jãrakaþ .) gaurajãrakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷vetañaïkakaü>#, klã, (÷vetaü ñaïkakam .) ÷vetañaïkaõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷vetañaïkaõaü>#, klã, (÷vetaü ñaïkaõam .) kùàravi÷eùaþ . sàdà sohàgà iti bhàùà . tatparyàyaþ . ÷vetañaïkakam 2 lohi 3 sindhukaram 4 sibdhu 5 màlatãtãrasambhavam 6 ÷ivam 7 dràvakaram 8 r÷àütakùàram 9 ñaïkaõam 10 . asya guõàþ . snigdhatvam . kañutvam . uùõatvam . kaphavàtàmakùaya÷vàsavi÷vakàsamalanà÷itva¤ca . iti ràja nirghaõñaþ ..

#<÷vetadårvà>#, strã, (÷vetà dårvà .) ÷ukladårvà . tatparyàyaþ . golamã 2 sitàkhyà 3 caõóà 4 bhadrà 5 bhàrgavã 6 durmarà 7 gaurã 8 vighne÷ànakàntà 9 anantà 10 ÷vetà 11 divyà 13 ÷vetakàõóà 13 pracaõóà 14 sahasravoryà 15 sahasrakàõóà 16 sahasraparvà 17 suravallabhà 18 ÷ubhà 19 suparvà 20 sitacchadà 21 svacchà 22 kacchàntaruhà 23 . asyà guõàþ . ati÷i÷iratvam . madhuratvam . vàntipittàmàtisàrakàsadàhatçùànà÷itvam . rucyatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷vetadvipaþ>#, puü, (÷vetaþ ÷uklo dvipaþ .) indrahastã . iti trikàõóa÷eùaþ .. ÷uklagaja÷ca ..

#<÷vetadvãpaþ>#, puü, klã, (÷veto dvãpaþ .) candradvãpaþ . sa ca vaikuõñhàkhyaviùõudhàma . yathà --
     %<÷vetadvãpaü gatavati tvayi draùñuü tadã÷varam .
     tatra hàyamabhåt pra÷nastvaü màü yamanupçcchasi ..>% iti ÷rãbhàgavate 10 skandhe 87 adhyàyaþ .. api ca .
     %<ekadà brahmaõo lokàdàyàntaü nàradaü munim .
     paryañan ràvaõo lokàn dçùñvà natvàbravãdvacaþ ..
     bhagavan ! bråhi me yuddhaü kutra santi mahàbalàþ .
     yoddhumicchàmi balibhistvaü jànàsi jagattrayam ..
     munirdhyàtvà tu suciraü ÷vetadvãpanivàsinaþ .
     mahàbalà mahàkàyàsta tra yàhi mahàmate ..
     viùõupåtàratà ye vai viùõunà nihatà÷ca ye .
     ta eva tatra saüjàtà ajeyà÷ca såràsuraiþ ..
     ÷rutvà tadràvaõo vegànmantribhiþ puùpakeõa tàn .
     yàddhukàmaþ samàgatya ÷vetadvãpasamãpataþ ..
     tatprabhàhatatejaskaü puùpakaü nàcalattataþ .
     tyaktvà vimànaü prayayau mantriõa÷ca da÷ànanaþ ..
     pravi÷anneva taddvãpaü dhçto hastena yoùità .
     pçùña÷ca tvaü kutaþ ko'si preùitaþ kena và vada ..
     ityukto lãlayà strãbhirhasantãbhiþ punaþ punaþ ..
     kçcchràddhastàdbinirmuktastàsàü strãõàü da÷ànanaþ ..
     à÷caryamatula labdhvà cintayàmàsa durmatiþ .
     viùõunà nihato yàmi vaikuõñhamiti ni÷citaþ ..
     mayi viùõuryathà kupyettathà kàryaü karomyaham ..
     iti ni÷citya vaidehãü jahàra vipine'suraþ ..
     j¤àtvaiva paramàtmànaü sa jahàràvanãsutàm ..>% iti ÷rãbrahmàõóapuràõe ÷rãmadadhyàtmaràmàyaõe uttarakàõóe 4 adhyàyaþ .. anyacca .
     %<÷vetàü gaïgàü naraþ snàtvà yaþ pa÷yet ÷vetamàdhavam .
     matsyàkùaü màdhava¤caiva ÷vetadvãpaü sa gacchati ..>% iti tãrthacintàmaõiþ ..

#<÷vetadhàtuþ>#, puü, (÷veto dhàtuþ .) khañikà . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷uklavarõadhàtudravya¤ca ..

@<[Page 5,183a]>@
#<÷vetadhàmà>#, [n] puü, (÷vetaü dhàma kiraõaü yasya .) candraþ . karpåraþ . samudraphenaþ . iti medinã ..

#<÷vetanãlaþ>#, puü, (÷veto nãla÷ca . varõo varõeneti samàsaþ .) meghaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷uklanãlavarõa÷ca ..

#<÷vetapatraþ>#, puü, (÷vetaü patraü pakùo yasya .) hasaþ . iti ÷vetapatraratha÷abdàrthadar÷anàt . ÷uklaparõe, klã ..

#<÷vetapatrarathaþ>#, puü, ÷vetapatro haüso ratho vàhanaü yasya . brahmà . iti ÷abdamàlà ..

#<÷vetapadmaü>#, klã, (÷vetaü ÷uklaü padmam .) sitàmbhojam . tatparyàyaþ . sitàbjam 2 puõóarãkam 3 ÷vetavàrijam 4 harinetram 5 ÷aratpadmam 6 ÷àradam 7 ÷ambhuvallabham 8 . asya guõàþ . himatvam . tiktatvam . madhuratvam . pittadàhàsrabhramadoùapipàsànà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷vetaparõà>#, strã, (÷vetàni parõàni yasyàþ .) vàriparõo . iti ratnamàlà .. pànà iti bhàùà .. (bhadrà÷vavarùasya parvatavi÷eùe, puü . yathà, màrkaõóeye . 59 . 4 .
     %<pårveõa yat sthitaü varùaü bhadrà÷vaü tannibodha me .
     ÷vetaparõa÷ca nãla÷ca ÷aivàla÷càcalottamaþ .
     kaura¤jaþ paõa÷àlàgraþ pa¤caite tu kulàcalàþ ..>%) ÷vetaparõàsaþ, puü, (÷vetaþ parõàsaþ .) ÷vetatulasã . yathà --
     %<arjakaþ ÷vetaparõàso gandhapatraþ kuñherakaþ ..>% iti ratnamàlà ..

#<÷vetapàñalà>#, strã, (÷vetà pàñalà .) ÷uklapàñalàvçkùaþ . iti jañàdharaþ ..

#<÷vetapiïgaþ>#, puü, (dehena ÷vetaþ jañayà piïga÷ca . varõo varõeneti samàsaþ .) siühaþ . iti hemacandraþ ..

#<÷vetapiïgalaþ>#, puü, (÷vetaþ piïgala÷ca .) siühaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. ÷uklakapilavaõayukte, tri .. (mahàdevaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 136 .
     %<mahàprasàdo damanaþ ÷atruhà ÷vetapiïgalaþ ..>%)

#<÷vetapiïgalakaþ>#, puü, (÷vetapiïgala + svàrthe kan .) siühaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<÷vetapiõóãtakaþ>#, puü, (÷vetaþ ÷uklaþ piõóãtakaþ .) mahàpiõóãtaruþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷vetapuùpaþ>#, puü, (÷vetàni puùpàõi yasya .) sindhuvàravçkùaþ . iti jañàdharaþ ràjanighaõña÷ca .. (÷vetaü puùpam .) ÷uklakusume, klã . (yathà, su÷rute . 1 . 11 .
     %<÷vetapuùpa-raktapuùpa-sahasraü juhuyàt ..>%)

#<÷vetapuùpakaþ>#, puü, (÷vetàni puùpàõi yasya . kap .) karavãravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷uklapuùpayukte, tri ..

#<÷vetapuùpà>#, strã, (÷vetaü puùpaü yasyàþ .) ghoùàtakã . ÷vetaghoùà iti bhàùà . iti ratnamàlà . nàgadantã . mçgervàruþ . iti ràjanirghaõñhaþ ..

@<[Page 5,183b]>@
#<÷vetapuùpikà>#, strã, (÷vetaü puùpaü yasyàþ . tataþ svàrthe kan . ñàpi ata itvam .) putradàtrã . mahà÷aõapuùpikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷vetaprasanakaþ>#, puü, (÷vetàni prasånàni yasya . kap . vçkùavi÷eùaþ . yathà --
     %<tiktaþ ÷àkataruþ setuvçkùaþ ÷vetaprasånakaþ .>% iti ÷abdamàlà .. ÷uklapuùpayukte, ti ..

#<÷vetabçhatã>#, strã, (÷vetà bçhatã .) ÷uklakùudravàrtàkã . tatparyàyaþ . ÷vetà 2 ÷vetamahoñikà 3 ÷vetasiühã 4 ÷vetaphalà 5 ÷vetavàrtàkinã 6 . asyà guõàþ .
     %<vij¤eyà ÷vetabçhatã vàta÷leùmavinà÷inã .
     ruvyà vya¤janayogena nànànetràmayàpahà ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷vetabhaõóà>#, strã, (÷vetà bhaõóà .) ÷vetàparàjità . iti ratnamàlà ..

#<÷vetamandàrakaþ>#, puü, (÷veto mandàrakaþ .) vçkùavi÷eùaþ . ÷veta àka iti hindã bhàùà .. tatparyàyaþ . pçthvãkuruvakaþ 2 dãrghàyuùyaþ 3 sitàlarkaþ 4 dãrghàlarkaþ 5 sitàhvayaþ 6 . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷vetamaricaü>#, klã, (÷vetaü maricamiva .) ÷obhà¤janabãjam . ityamaraþ .. ÷uklamarica¤ca ..

#<÷vetamàlaþ>#, puü, (÷vetà ÷uklavarõà màlà yasya .) meghaþ . dhåmaþ . iti vi÷vaþ .. medinã÷abdaratnàvalyoþ khatamàla iti pàñhaþ ..

#<÷vetaraktaþ>#, puü, (÷veto rakta÷ca .) pàñalavarõaþ . ityamaraþ .. yolàvã raï iti bhàùà ..

#<÷vetara¤janaü>#, klã, (÷vetaü sitàbhraü ra¤cayatãti . ra¤ja + lyuþ .) sãsakam . iti kecit ..

#<÷vetarathaþ>#, puü, (÷veto ratho yasya .) ÷ukragrahaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷uklavarõasyandana÷ca ..

#<÷vetaràjã>#, strã, (÷vetena varõena ràjate iti . ràja + ac . gauràditvàt ïãù .) caceõóà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷vetarociþ>#, [s] puü, (÷vetaü rociryasya .) candraþ . iti halàyudhaþ .

#<÷vetarohitaþ>#, puü, (puùpeõa ÷vetaþ phalena lohitaþ lasya raþ .) vçkùavi÷eùaþ . ÷veta rohióa iti hindã bhàùà . tatparyàyaþ . sitapuùpaþ 2 sitàhvayaþ 3 sitàïgaþ 4 ÷uklarohitaþ 5 lakùmãvàn 6 janavallabhaþ 7 . asya guõàþ . kañutvam . snigdhatvam . kaùàyatvam . su÷ãtalatvam . kçmidoùavraõaplãharaktanetnàmayanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷vetalodhraþ>#, puü, (÷veto lodhraþ .) paññãkàlodhraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷vetavacà>#, strã, (÷vetà vacà .) ativiùà . ÷uklavacà . sàdà vac iti bhàùà . tatparyàyaþ . medhyà 2 ùaógranthà 3 dãrghapatrikà 4 tãkùõagandhà 5 haimavatã 6 maïgalyà 7 . asyà guõàþ . atiguõàñhyatvam . matimedhàyuþsamçddhidatvam . kaphanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. anyacca .
     %<pàrasãkavacà ÷uklà proktà haimavatãti sà .
     haimavatyudità tadvacchålaü hanti vi÷eùataþ ..>% tadvat vacàvat . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<÷vetavalkalaþ>#, puü, (÷vetaü valkalaü yasya .) uóumbaravçkùaþ . iti jañàdharaþ .. ÷uklatvak ca ..

#<÷vetavàjã>#, [n] puü, (÷veto vàjã ghoñako yasya .) candraþ . iti hemacandraþ .. arjanaþ iti jañàdharaþ .. ÷uklaghoñaka÷ca ..

#<÷vetavàsàþ># [s] puü, ÷vetaü vàso yasya .) ÷uklavastradhàrisannyàsã . iti halàyudhaþ .. parihita ÷uklavasane, tri ..

#<÷vetavàþ>#, [h] puü, (÷vetena vàhanena uhyate iti vaha + õviþ .) indraþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<÷vetavàhaþ>#, puü, (÷vetaþ ÷uklo vàho ghoñako yasya .) arjunaþ . indraþ . iti kecit ..

#<÷vetavàhanaþ>#, puü, (÷vetaü vàhanaü yasya .) candraþ . arjyunaþ . iti medinã .. (yathà, mahàbhàrate . 4 . 42 . 15 .
     %<÷vetàþ kà¤canasannàhà rathe yujyanti me hayàþ .
     saügràme yudhyamànasya tenàhaü ÷vetavàhanaþ ..>%) makaraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (ràjàdhidevasya puttraþ . sa tu vidårathasya pauttraþ . yathà, harivaü÷e . 38 . 2 .
     %<ràjàdhidevaþ ÷åra÷ca vidårathasuto'bhavat .
     ràjàdhidevaputtràstu jaj¤ire vãryavattaràþ .
     dattàtidattau balinau pàna÷vaþ ÷vetavàhanaþ ..>%)

#<÷vetavàhã>#, [n] puü, (÷vetavàhaþ ÷vetaghoñako'syàstãti . iniþ .) arjunaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<÷vetavuhnà>#, strã, (÷vetà vuhnà .) vanatiktà . yathà -- ÷vetavuhnà kapãtastu vanatiktà visarpiõã . ÷aïkhinã càkaciccà ca girijà dhåsaracchadà .. iti ratnamàlà ..

#<÷vetavçkùaþ>#, puü, (÷veto vçkùaþ .) varuõavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷uklataru÷ca ..

#<÷veta÷arapuïkhà>#, strã, (÷vetà ÷arapuïkhà .) kùupavi÷eùaþ . ÷veta ÷araphoükà iti hindã bhàùà . tatparyàyaþ . sita÷àyakà 2 sitapuïkhà 3 ÷vetapuïkhà 4 ÷ubhrapuïkhà 5 . asyà guõàþ . kañutvam . uùõatvam . kçmivàtarujàpahatvam . guõàñhyatva¤ca iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷veta÷igruþ>#, puü, (÷vetaþ ÷uklaþ ÷igruþ .) ÷ukla ÷obhà¤janaþ . sàdà ÷ajinà iti bhàùà . tatparyàyaþ . sutãkùõaþ 2 mukhabhaïgaþ 3 sitàhvayaþ 4 sumålaþ 5 ÷vetamaricaþ 6 rocanaþ 7 madhu÷igrukaþ 8 . asya guõàþ . kañutvam . tãkùõatvam . ÷ophànilàïgavyathàmukhajàóyanà÷itvam . rucyatvam . dãpanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..
     %<÷igruvalkalapatràõàü surasaþ paramàrtihçt .
     cakùuùyaü ÷igrujaü vãjaü tãkùõoùõaü viùanà÷anam .
     avçùyaü kaphavàtaghna tannasyena ÷iro'rtinut ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<÷veta÷iü÷apà>#, strã, (÷vetà ÷iü÷apà .) ÷ukla÷iü÷apàvçkùaþ . tatparyàyaþ . ÷votapatrà 2 ÷vetacillikà 3 . asyà guõàþ . tiktatvam . ÷i÷iratvam . pittadàhanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷veta÷uïgaþ>#, puü, (÷vetà ÷uïgà yasya .) yavaþ . iti jañàdharaþ .. ÷ukla÷åïgàyukte, tri ..

#<÷veta÷åraõaþ>#, puü, (÷vetaþ ÷åraõaþ .) vana÷åraõaþ . iti ràjatirghaõñaþ ..

#<÷vetasarpaþ>#, puü, varuõavçkùaþ . iti jañàdharaþ .. (÷vetaþ sarpaþ .) ÷uklavarõàhi÷ca ..

#<÷vetasàraþ>#, puü, (÷vetaþ sàro yasya .) khadiraþ . iti jañàdharaþ ..

#<÷vetasurasà>#, strã, (÷vetà surasà .) ÷ukla÷ephàlikà . ityamaraþ ..

#<÷vetaspandà>#, strã, aparàjità . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷vetahayaþ>#, puü, (÷veto hayaþ .) indrà÷vaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (÷veto hayo yasya .) arjunaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 7 . 27 . 3 .
     %<tataþ ÷vetahayaþ kçùõamabravãdajita¤jayaþ .
     eùa màü bhràtçbhiþ sàrdhaü su÷armàhvayate'cyuta ! ..>%) indraþ . ÷uklavarõagho'ka÷ca ..

#<÷vetahastã>#, [n] puü, (÷veto hastã .) airàvataþ . iti bhåriprayogaþ .. ÷uklagaja÷ca ..

#<÷vetà>#, strã, varàñikà . kàùñhapàñalà . ÷aïkhinã . iti medinã .. ativiùà . iti ratnamàlà .. aparàjità . ÷vetabçhatã . ÷vetakaõñakàrã . pàùàõabhedã . ÷ilàvalkalà . ÷vetadårvà . vaü÷arocanà . sphañã . ÷arkarà . vçkùabhedaþ . kenà iti kanne iti ca hindã bhàùà . tatparyàyaþ . churikàpatrã 2 parvamålà 3 avipriyà 4 . asyà guõàþ . atimadhuratvam . ÷ãtalatvam . stanyadàtçtvam . rucikàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷vetàtrivçt>#, strã, ÷uklatrivçtà . sàdà teuóã iti bhàùà . tatparyàyaþ . tribhaõóã 2 trivçtà 3 tripuñà 4 sarvànubhåtã 5 saralà 6 ni÷ottarà 7 recanã 8 . asyà guõàþ . recanatvam . svàdutvam . uùõatvam . sasãrapittajvara÷leùmapitta÷othodaranà÷itvam . råkùatva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .

#<÷vetàmliþ>#, strã, kùupavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . amlikà 2 piùñoóã 3 piõóikà 4 . asyà guõàþ . madhuratvam . vçùyatvam . pittanà÷itvam . baladàtçtva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷vetàrkaþ>#, puü, (÷vetaþ ÷uklavarõaþ arkaþ .) ÷uklàrkavçkùaþ . sàdà àkanda iti bhàùà . tatparyàyaþ . tapanaþ 2 ÷vetaþ 3 pratàpaþ 4 sitàrkakaþ 5 ÷arkaràpuùpaþ 6 vçttamallikà 7 . asya guõàþ . kañtvam . tiktatvam . uùõatvam . mala÷odhanakàrakatvam . måtrakçcchràsra÷ophàrtivraõadoùavinà÷anatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷vetàvaraþ>#, puü, (÷vetaü ÷uklavarõamàvçõotãti . à vç + ac .) sitàvara÷àkaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷vetàhvà>#, strã, (÷vetà àhvà yasyàþ .) sitapàñalà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷vetekùuþ>#, puü, (÷veta ikùuþ .) ÷uklavarõekùuþ . sàdà àk iti bhàùà . tatparyàyaþ . sitekùuþ 2 koùñhekùuþ 3 vaü÷apatrakaþ 4 suve÷aþ 5 pàõóurekùuþ 6 . asya guõàþ . kañhinatvam . rucyatvam . gurutvam . kaphamåtrakàritvam . dãpanatvam . pittadàhanà÷itvam . vipàke koùõalatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<÷vetodaraþ>#, puü, (÷vetaü udaraü yasya .) kuberaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (darvãkarasarpàõàmanyatamaþ . yathà, su÷rute kalpasthàne 4 adhyàye . %<÷vetodaro mahà÷irà alagardo à÷ãviùa iti ..>%) ÷uklavarõajañhara÷ca ..

#<÷vetraü>#, klã, ÷vitram . ityamarañãkà .

#<÷vetauhã>#, strã, (÷vetavàha + ïãù .) indràõã . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<÷vovasãyasaü>#, klã, (vasu÷abdaþ pra÷astavàcã tata ãyasuni vasãyaþ . ÷vaþ ÷abda uttarapadàrthapra÷aüsàmà÷ãrviùayatàmàha . mayåravyaü sakàditvàt samàsaþ . %<÷vaso vasãyaþ÷reyasaþ .>% 5 . 4 . 80 iti ac .) kalyàõam . yathà --
     %<÷vaþ÷reyasaü ÷ubha÷ive kalyàõaü ÷vovasãyasaü ÷reyaþ .
     kùemaü bhàvukabhavikaku÷alapraïgalabhadramadra÷astàni ..>% iti hemacandraþ .. tadvati, tri ..

#<ùa>#

#<ùa>#, måddha nyaùakàraþ . sa tu ekapa¤cà÷advarõàntargatasaptacatvàriü÷advarõaþ . catustriü÷advya¤janàntargataikatriü÷attamavya¤jana¤ca . asyoccàraõasthànaü mårdhà . iti vyàkaraõam .. (yathà, ÷ikùàyàm . 17 . syurmårdhanyà çñurasà dantyà låtulasàþ smçtàþ ..) tatparyàyaþ .
     %<ùaþ ÷veto 1 vàsudeva÷ca 2 pãtà 3 pràj¤à 4 vinàyakaþ 5 .
     parameùñhã 6 vàmabàhuþ 7 ÷reùñho 8 garbhavimocanaþ 9 ..
     lambodaro 10 yamauje÷aþ 11 kàmadhuk 12 kàmadhåmakaþ 13 .
     su÷rãþ 14 u÷nà 15 vçùo 16 lajjà 17 marudbhakùyaþ 18 priyaþ 19 ÷ivaþ 20 ..
     såryàtmà 21 jañharaþ 22 koùo 23 mattà 24 vakùo 25 vidàriõã 26 .
     kalakaõñho 27 madhyabhinnà 28 yuddhàtmà 29 malapåþ 30 ÷iraþ 31 ..>% iti tantram .. * .. api ca .
     %<ùakàraþ ÷veta àkhyàto mårdhanyo vçùasaüj¤akaþ .
     pittaü ÷ikti÷ca màyà ca mahàyoniþ svabindumat ..>% iti mantràbhidhànam .. asya svaråpaü yathà --
     %<ùakàraü ÷çõu càrvaïgi ! aùñakoõamayaü sadà .
     raktacandrapratãkà÷aü svayaü paramakuõóalã ..
     caturvargamayaü varõaü sudhànirmitavigraham .
     pa¤cadevamayaü varõaü pa¤capràõamayaü sadà ..
     rajaþsattvatamoyuktaü tri÷aktisahitaü sadà .
     tribindusahitaü varõaü àtmàditattvasaüyutam ..
     sarvadevamayaü varõaü hçdi bhàvaya pàrvati ..>% iti kàmadhenutantram .. asya lekhanaprakàro yathà --
     %<catuùkoõàtmikà rekhà vàmadakùiõataþ kramàt vahnãndraviùõavastàsu tiùñhanti kramataþ sadà ..
     årdhvamàtrà ÷aktiråpà mahàlakùmãsamà smçtà .
     màtrà madhyagatà yà tu vàgdevã sà parà smçtà ..>% asya dhyànaü yathà -- caturbhujàü cakoràkùãü càrucandanacarcitàm . ÷uklavarõàü trinayanàü varadà¤ca ÷ucismitàm .. ratnàlaïkàrabhåùàñhyàü ÷vetamàlyopa÷obhitàm . devavçndairabhivandyàü sevitàü mokùakàïkùibhiþ .. evaü dhyàtvà ùakàrantu tanmantraü da÷adhà japet .. iti ca varõoddhàratantram .. (dhàtvanubandhavi÷eùaþ . yathà, kavikalpadrume .
     %<÷iþ kuñàdiþ ùaþ kçdaïvàn kùo jakùàdã ra vaidikaþ ..>% %<àkhyàtikasyàïo'pràptyarthaü kçditi vi÷eùaõam . svamate tåbhayatra ïa eva . óu ¤au ùa paca pàke . bhãùicintãti pacà .>% iti taññãkà ..)

#<ùaþ>#, puü, kacaþ . iti medinã .. mànavaþ . sarvaþ . ÷reùñhaþ . garbhavimocanaþ . iti ka÷cidekàkùarakoùaþ ..

#<ùaþ>#, tri, vij¤aþ . ÷reùñhaþ . iti medinã ..

#<ùaga>#, ma e savçtau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) ma, siùagayiùati . e, asagãt . iti durgàdàsaþ ..

#<ùagha>#, na hiüse . iti kavikalpadrumaþ .. (svàø-paraøsakaø-señ .) na, saghnoti . asãùaghat . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 5,185a]>@
#<ùaca>#, sambandhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø sakaø-señ .) sacati . iti durgàdàsaþ ..

#<ùaca>#, ïa secane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-makaø-señ .) ïa, sacate jalaü meghaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<ùaña>#, aü÷ake . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøakaø-señ .) aü÷ake avayave . sañati pañaþ avayavã svàdityarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<ùañ>#, [ùa] tri, saükhyàvi÷eùaþ . chaya iti bhàùà . tadvàcakàni yathà, . vajrakoõaþ 1 tri÷ironetram 2 tarkaþ 3 aïgam 4 dar÷anam 5 cakravartã 6 kàrtikeyamukham 7 guõaþ 8 rasaþ 9 çtuþ 10 jvarabàhuþ 11 råpam 12 . iti kavikalpalatà ..

#<ùañkarma>#, [n] klã, (ùañprakàraü karma .) ùañprakàra÷àntyàdikarma . yathà, ÷àradàyàm .
     %<athàbhidhàsye tantre'smin samyak ùañkarmalakùaõam .
     sarvatantrànusàreõa prayogaþ phalasiddhidaþ ..
     ÷àntiva÷yastambhanàni vidveùoccàñane tataþ .
     màraõàntàni ÷aüsanti ùañkarmàõi manãùiõaþ ..
     rogakçtyà grahàdãnàü nirà÷aþ ÷àntirãrità .
     va÷yaü janànàü sarveùàü vidheyatvamudãritam ..
     pravçttirodhaþ sarveùàü stambhanaü tadudàhçtam .
     sniügdhànàü kle÷ajananaü mithovidveùaõaü matam ..
     uccàñanaü svade÷àderbhraü÷anaü parikãrtitam .
     pràõinàü pràõaharaõaü màraõaü tadudàhçtam ..
     svadevatàdikkàlàdon j¤àtvà karmàõi sàdhayet ratirvàõã ramà jyeùñhà durgà kàlã yathàkramam .
     ùañkarmadevatàþ proktàþ karmàdau tàþ prapåjayet ..
     ã÷acandrendranirçtivàyvagnãnàndi÷o matàþ .
     såryodayaü samàrabhya ghañikàda÷akaü kramàt ..
     çtavaþ syurvasantàdyàþ ahoràtraü dine dine .
     vasantagrãùmavarùàkhya÷araddhemanta÷ai÷iràþ ..>% yadvà --
     %<ardharàtraü ÷aratkàlo hemanta÷ca prabhàtakaþ .
     pårvàhõa÷ca vasantaþ syàt madhyàhno grãùma eva ca ..
     pràvçóaråpo'paràhõaþ syàt pradoùaþ ÷i÷iraþ smçtaþ ..>% athavà --
     %<åùoyoge ca hemantaþ prabhàte ÷i÷iràgamaþ .
     praharàrdhe vasantaþ syàt grãùmo madhyandinàgame .
     turyayàme ca varùàkhyaþ ÷aradastaü gate ravau .. * ..>% atha kàlaniyamaþ .
     %<hemantaþ ÷àntike prokto vasanto va÷yakarmaõi .
     ÷i÷iraü stambhane prokto vidveùe grãùma eva ca .
     pràvçóuccàñane j¤eyà ÷aranmàraõakarmaõi .. * ..>% atha tithiniyamaþ . gra¤camo ca dvitãyà ca tçtãyà saptamã tathà . budhejyabàrasaüyuktà vij¤eyà dveùakarmaõi .. kçùõà caturda÷ã tadvadaùñamã mandavàrakàþ . uccàñane tithiþ ÷astà pradoùe ca vi÷eùataþ .. caturda÷yaùñamã kçùõà amàvàsyà tathaiva ca . mandabhaumadinopetà ÷astà màraõakarmaõi .. budhacandradinopetà pa¤camã da÷amã tathà . paurõamàsã tu vij¤eyà tithiþ stambhanakarmaõi .. ÷ubhagrahodaye kuryàt ÷ubhàni ca ÷ubhodaye . raudrakarmàõi riktàrke mçtyuyoge ca màraõam .. * japet pårvamukho va÷ye dakùiõa¤càbhicàrake . pa÷cime stammanaü vidyàt uttare ÷àntikaü bhavet .. àkarùaõamathàgneye nairçte màraõaü tathà . uccàñanantu vàyavye ai÷ànyàü mokùadàyakam .. * .. athàbhicàre kàryà ca dakùiõàplavanà mahã . vasanaü lohitaü proktaü uùõãùaü lohitaü smçtam .. bhåùaõaü lauhadravyeõa vàmena påjanàdikam . narasnàyuvi÷eùeõa màraõe rajjurãrità mçtasya yuddha÷ånyasya dantasya gardabhasya và . kçtvàkùamàlàü japtavyaü ÷atråõàü vadhamicchatà .. bhagnebhadantamaõibhirjapedàkarùakarmaõi . sàdhyake÷asåtraprotasturaïgada÷adanodbhavaiþ . akùamàlàü samàlokya vidveùoccàñane japet .. * padmàkùaü svastikaü bhåyo vikañaü kukkuñaü punaþ . vajraü bhadrakamityàhuràsanàni manãùiõaþ .. padmàsanantu saüyojya jànårvorantare karau . nive÷ya bhåmau saüsthàpya vyomasthaü kukkuñàsanam .. anyàni vaktavyàni .. * ..
     %<ùaõmudràþ kramato j¤eyàþ padmapà÷agadàhvayàþ .
     muùalà÷anikhaïgàkhyàþ ÷àntikàdiùu karmasu ..
     jalaü ÷àntividhau ÷astaü va÷ye vahnirudãritaþ .
     stambhane pçthivã ÷astà vidveùe vyoma kortitam ..
     uccàñane smçto vàyurbhåyo'gnirnmàraõe smçtaþ .
     tattadbhåtodaye samyak tattanmaõóalasaüyutam .
     tattat karma vidhàtavyaü mantriõà ni÷citàtmanà .. * ÷ãtàü÷usalilakùauõãvyomavàyuhavirbhujàm .
     varõaþ syurmantrabãjàni ùañkarmasu yathàkramam ..
     granthana¤ca vidarbha÷ca saüpuño rodhanaü tathà .
     yogaþ pallava ityete vinyàsyàþ ùañsu karmasu ..
     mantràrõàntaritàn kuryàt sàdhyavarõàn yathàvridhi .
     granthataü tadvijànãyàt pra÷astaü ÷àntikarmaõi ..
     mantràõadvayamadhyastaü sàdhyànàmàkùaraü likhet ..
     vidarbha eùa vij¤eyo mantribhirva÷yakarmaõi ..
     àdàyante ca mantraþ syànnàmnàsau saüpuñaþ smçtaþ .
     eùa syàt stambhane ÷asta ityukto mantravedibhiþ ..
     nàmna àdyantamadhyeùu mantraþ syàdrodhanaü matam .
     vidveùaõavidhàneùu pra÷astamidamãritam ..
     mantrasyànte bhavennàmayogaþ proccàñane mataþ .
     ante nàmno bhavenmantraþ pallavo màraõe mataþ ..
     sitaraktapotami÷rakçùõadhåmràþ prakãrtitàþ .
     varõato mantrasaüproktà devatàþ ùañsu karmasu .. * ..
     mantràõàü likhanadravyaü candanaü rocanaü ni÷à .
     gçhadhåmacitàïgàrau màraõe'ùña viùàõi ca ..
     ÷yenàgnilolapittàni dhustårakarasastataþ .
     gçhadhåmastrikañukaü viùàùñakamitãritam ..
     devatàkàlamudràdãn samyak j¤àtvà vicakùaõaþ .
     ùañkarmàõi prayu¤jãta yathoktaphalasiddhaye .. * ..
     uccàñane vaùañ proktaü håü phaóanta÷ca màraõe .
     stanbhane ca namaþ proktaü svàhà ÷àntikapauùñike ..
     homatarpaõayoþ svàhà nyàsapåjanayornamaþ .
     mantrànte yojayenmantrã japakàle yathàsthiti ..>% asyàrthaþ etàni tattatkarmaõi japakàle mantrànte yojayitvà mantraü japet . homàdiùu nàyaü niyamaþ . homa iti ka÷cit tanna .
     %<agnikàrye japet svàhà namaþ sarvatra càrcane ÷àntipuùñiva÷adveùàkarùoccàñanamàraõe ..
     svàhà-svadhà-vaùañ-hå¤ca vauùañ phañ yojayet kramàt .
     va÷yàkarùaõasantàpajvare svàhà prakãrtità ..
     krodhopa÷amane ÷àntau prãtau yojyaü namo budhaiþ .
     vauùañ sammohanoddãpapuùñimçtyu¤jayeùu ca ..
     håïkàraü prãtinà÷e ca màraõe cchedane tathà .
     uccàñane ca vidveùe vaùañ païgukçtau vaùañ .
     mantroddãpanakàryeùu làbhàlàbhe vaùañ smçtaþ ..>% iti vi÷eùavacanàddhome nàyaü vidhiþ .. * .. ÷àntikàdau mantralikhanapatràdiniyamastatra eva
     %<÷àntike ràjataü tàmraü bhårjapatra¤ca va÷yake .
     sarvakàryaiùu sauvarõaü kråre syàt pretakarpañam ..
     trigandhaü ÷àntike proktaü pa¤cagandhantu va÷yake .
     sarvakàrye'ùñagandhaþ syàt kråre càùñaviùàõi ca ÷àntike lekhanã dårvà va÷yàdau ÷ikhipucchikà ..
     hemrà sarvàõi kàryàõi kråre syàt kàkapucchikà ..
     gçheùu ÷àntikarma syàt va÷ya¤ca caõóikàgçhe devàlaye ca sarvàõi ÷ma÷àne krårakarma ca .. * ..>% atha bhåtànàmudayaþ .
     %<daõóàkàrà gatirbhåmeþ puñayorubhayorapi .
     toyasya pàvakasyordhe gatistiryak nabhasvataþ ..
     gatirvyomno bhavenmadhye måtànàmudayaþ smçtaþ .
     dharaõerudaye kuryàt stambhanaü va÷yamàtmavit ..
     ÷àntikaü pauùñikaü karma toyasya samaye vasoþ .
     màraõàdãni maruto vipakùoccàñanàdike .
     kùveóàdinà÷ane ÷astamudaye ca vihàyasaþ .. * ..>% atha bhåtànàü maõóalàni .
     %<vçttaüdivastat ùaóbindulà¤chitaü màtari÷vanaþ trikoõaü svastikopetaü vahnerardhendusaüyutam ..
     ambhojasanbhaso bhåme÷caturasraü savajrakam .
     tattadbhåtasamàbhàni maõóalàni vidurbudhàþ ..
     varõaiþ sve ra¤jitànyàhuþ svasvanàmàvçtànyapi .
     svayaü viyat marut kçùõo rakto'gniviùadaü payaþ ..>% pãóàbhåtàdiprayogànantaraü kulàrõave .
     %<ekalakùaü japenmantraü dhyànanyàsasamanvitam .
     prayogadoùa÷àntyarthamàtmarakùàrthakàraõam na cet phala¤ca nàpnoti devatà÷àpamàpnuyàt ..>% yattu .
     %<na ÷astaü màraõaü karma kuryàccedayutaü japet .>% tat pràya÷cittaparam . iti tantrasàraþ .. * .. yogàïgaùañprakàrakriyà . tadyathà --
     %<dhautirvastistathà netirnaulikã tràñakastathà .
     kapàlabhàti÷caitàni ùañakarmàõi samàcaret ..
     antadhautirdantardhautihç ddhautirmala÷odhanam .
     dhautya÷caturvidhàþ proktà ghañaü kurvanti nirmalam ..
     vàtasàraü vàrisàraü vahrisàraü bahiùkçtam .
     ghañasya nirmalàrthàya antardhauti÷caturvidhà .. * ..>% prayogaþ .
     %<kàkaca¤cuvadàsyena pibedvàyuü ÷anaiþ ÷anaiþ .
     càlayedudaraü pa÷càdvartmanà recayet ÷anaiþ ..
     vàtasàraü paraü gopyaü dehanirmalakàrakam .
     sarvarogakùayakaraü dehànalavivardhakam .. 1 ..
     àkaõñhaü purayedvàri vaktreõa ca pibet ÷anaiþ .
     càlayedudareõaiva codaràdrecayedadhaþ ..
     vàrisàraü paraü dhautaü dehanirmalakàrakam .
     sàdhayedyaþ prayatnena devadehaü prapadyate .. 2 ..
     nàbhigranthiü merupçùñhaü ÷atavàra¤ca kàrayet .
     udaràmayajàü tyaktvà jañharàgniü vivardhayet .
     vahnisàramidaü dhautaü yoginàü yogasiddhidam .. 3 ..
     kàkãmudràü sàdhayitvà purayedudaraü marut .
     dhàrayedardhayàmantu càlayedadhavartmanà ..
     idaü dhautaü paraü gopyaü na prakà÷yaü kadàcana .
     nàbhimagnajale sthitvà ÷aktinàóãü visarjayet ..
     karàbhyàü kùàlayennàóãü yàvanmalavisarjanam .
     tàvat prakùàlya nàóã¤ca udare ve÷ayet punaþ ..
     idaü prakùàlanaü gopyaü devànàmapi durlabham .
     kevalaü dhautimàtreõa devadeho bhavet dhruvam ..
     yàmàrdhadhàraõàt ÷aktiü yàvanna sàdhayennaraþ .
     vahiùkçtamahaddhautistàvannaiva na jàyate .. 4 ..
     dantamålaü jihvàmålaü randhre ca karõayugbhayoþ .
     kapàlarandhraü pa¤caite dantadhautirvidhãyate . .. * ..>% prayogaþ
     %<khàdireõa rasenàtha mçttikàbhi÷ca ÷uddhibhiþ .
     màrjayeddantamåla¤ca yàvat kilviùamàharet ..
     dantamålaü paraü dhautiryoginàü yogasàdhane .
     nityaü kuryàt prabhàte ca dantarakùàya yogavit ..
     dantamålaü dhàraõàdikàryeùu yoginàü yataþ . 1 .
     athàtaþ saüpravakùyàmi jihvà÷odhanakàraõam ..
     jaràmaraõarogàdi nà÷ayet dãrghalambikà .
     tarjanã madhyamànàmà aïgulitrayayogataþ ..
     ve÷ayedgalamadhye tu màrjayellambikàmalam .
     ÷anaiþ ÷anairmàrjayitvà kaphadoùaü nivàrayet ..
     màrjayennavanãtena dohayecca punaþ punaþ .
     tadagraü lohayantreõa gharùayitvà punaþ punaþ ..
     nityaü kuryàt prayatnena raverudayake'stake .
     evaü kçte tu nitye ca lambikà dãrghatàü gatà .. 2 tarjanyaïgulyakàgreõa màrjayet karõarandhrayoþ .
     nityamabhyàsayogena nàdàntaraprakà÷anam .. 3 .. 4 ..
     vçddhàïguùñhena dakùeõa màrjayedbhàlarandhrakam .
     evamabhyàsayogena kaphadoùaü nivàrayet ..
     nàóãnirmalatàü yàti divyadçùñiþ prajàyate .
     nidrànte bhojanànte ca divànte ca dine dine .. 5 hçddhautiü trividhàü kuryàt daõóavajjalavàsasà .
     rambhàdaõóaü hariddaõóaü vetradaõóantathaiva ca ..
     hçmadhye càlayitvà tu punaþ pratyàharet ÷anaiþ .
     kaphapittaü tathà kledaü recayedårdhavartmanà .
     daõóadhautividhànena hçdrogaü nà÷ayet dhruvam ..>% hariddaõóaü vañajhuri .. 1 ..
     %<bhojanànte pibedvàri àkaõñhaü pårõitaü sudhãþ .
     årdhvadçùñiü kùaõaü kçtvà tajjalaü vamayet punaþ .
     nityamabhyàsayogo'yaü kaphapittaü nivàrayet .. 2 caturaïgulavistàraü såkùmavastraü ÷anairgraset .
     punaþ pratyàharedetat procyate dhautakarmakam ..
     gulmajvaraplãhakuùñhaü kaphapittaü vina÷yati .
     àrogyaü balapuùñi÷ca bhavettasya dine dine .. 3 ..
     apànakråratàü tàvanmalaü yàvanna ÷odhayet .
     tasmàt sarvaprayatnena mala÷odhanamàcaret ..
     pãtamålasya daõóena madhyamàïgulinàpi và .
     yatnena kùàlayedguhyaü vàriõà ca punaþ punaþ ..
     vàrayet koùñhakàñhinyamàmàjãrõaü nivàrayet .
     kàraõaü kàntipuùñyo÷ca dãpanaü vahnimaõóalam .. * ..
     jalavastiþ ÷uùkavastirvastã ca dvividhau smçtau .
     jalavastiü jale kuryàt ÷uùkavastiü kùitau sadà ..
     nàbhimagnajale pàyuü nyastanàlotkañàsanam .
     àku¤canaü prakà÷a¤ca jalavastiü samàcaret ..
     prameha¤ca gudàvartaü kråravàyuü nivàrayet .
     bhavet svacchandadeha÷ca kàmadevasamo bhavet ..>% nyastanàlotkañàsanaü årudvaye hasta dattvà ÷àraïgavadudaraü kuryàdityarthaþ . 1 .
     %<vastiü pa÷cimatànena càlayitvà ÷anaiþ ÷anaiþ .
     a÷vinãmudrayà pàyuü àku¤cayet prakà÷ayet ..
     evamabhyàsayogena koùñhadoùo na vidyate .
     vivardhayet jàñharàgniü àmavàtaü vinà÷ayet .. 2 vitastimànaü såkùmasåtraü nà÷ànàle prave÷ayet .
     mukhànnirmamayet pa÷càt procyate netikarmakam ..
     sàdhanànnetikarmàpi khecarãsiddhimàpnuyàt .
     kaphadoùà vina÷yanti divyadçùñi÷ca jàyate .. * ..
     amandavege tunda¤ca bhràmayedubhapàr÷vayoþ .
     sarvarogànnihantãha dehànalavivardhanam ..>% iti naulikã .. * ..
     %<nimeùonmeùakaü tyaktvà såkùmalakùyaü nirãkùayet .
     yàvada÷ru nipatati tràñakaü procyate budhaiþ ..
     evamabhyàsayogena ÷àmbhavã jàyate dhruvam .
     na jàyate netrarogo divyadçùñipradàyakam .. * ..
     sãtkçtya pãtvà vaktreõa nàsànàlairvirecayet .
     vyutkrameõa vyutkrameõa sãtkrameõa vi÷eùataþ ..
     bhàlabhàtiü tridhà kuryàt kaphadoùaü nivàrayet ..
     ãóayà pårayedvàyuü recayet piïgalayà punaþ .
     piïgalayà pårayitvà puna÷candreõa recayet ..
     pårakaü recakaü kçtvà vegena na tu dhàrayet .
     evamabhyàsayogena kaphadoùaü nivàrayet .. * ..
     nàsàbhyàü jalamàkçùya vaktreõa recayet punaþ .
     pàyaü pàyaü prakurvaü÷cet ÷leùmadoùaü nivàrayet ..
     na jàyate vàrddhaka¤ca jvarã naiva prajàyate ..>% iti gheraõóasaühitàyàü ùañkarma÷odhanaü prathamo'dhyàyaþ ..

#<ùañkarmà>#, [n] puü, (ùañ kammàõi yajanàdãni yasya . yàgàdibhiryuto bràhmaõaþ . ityamaraþ . tathà ca .
     %<ijyàdhyayanadànàni yàjanàdhyàpane tathà .
     pratigraha÷ca tairyuktaþ ùañkarmà vipra ucyate ..>% ùañ karmàõyasya iti bahubrãhiþ . iti bharataþ .

#<ùañkåñà>#, strã, bhairavãvi÷eùaþ . yathà -- atha ùañkåñà bhairavã .
     %<óàkinã ràkinã bãje làkinã kàkinãyugam .
     sàkino hàkinã bãje àhçtya surasundari ..
     àdyamaikàrasaüyuktamanyadãkàramaõóitam .
     ÷akrasvarànvitaü devi tàrtãyaü bãjamàlikhet .
     bindunàdakalàkràntaü tritayaü ÷ailasambhave ..>% tçtãyabãjaü savisargaü ityapi kecit . tantràntare .
     %<årau kùmàmàdanaü jãvaü ÷ivamatra tridhà likhet arkeõa màyà÷akràbhyàü kramàttaü maõóitaü kuru ..
     bindunàdànvitaü càdyadvayamantyaü visargavat .
     dhyànamasyàþ pravakùyàmi sarvabhåtanikçntanam ..
     bàlasåryaprabhàü devãü javàkusumasannibhàm .
     muõóamàlàvalãramyàü bàlasåryasamàü÷ukàm ..
     suvarõakalasàkàrapãnonnatapayodharàm .
     pà÷àïku÷au pustaka¤ca tathà ca japamàlikàm ..>% dadhatãmiti ÷eùaþ .
     %<dviràvçttyà ùaóaïgàni vidhàya parame÷vari .
     yantramasyà varàrohe trikoõaü tatpuñaü likhet ..
     vahiraùñadalaü padmaü ravipatraü tato likhet .
     caturasraü caturdvàramevaü maõóalamàlikhet ..
     ùaóaïgàvaraõaü devi ! påjayet pårvavacchive .
     ratyàdi tritayaü devi trikoõe paripåjayet ..
     óàkinyàdyà÷ca ùañkoõe vasupatre tataþ param .
     bràhmyàdi yugalaü pa÷càdravipatre tataþ param ..
     bàlàyàþ pãñha÷aktãstu vàmàdyàþ påjayet kramàt .
     caturasre lokapàlàn sàyudhàn parame÷vari .
     anenaiva vidhànena nityàkhyàü bheravãü yajet ..>% iti tantrasàraþ ..

#<ùañkoõaü>#, klã, lagnàt ùaùñhagçham . tattu ripusthànam . yathà --
     %<pàtàlaü hibukaü caiva suhçdambha÷caturthakam .
     tritrikoõa¤ca navamaü du÷cikyaü syàt tçtãyakam ..
     dhãsthànaü pa¤camaü j¤eyaü yàmitraü saptamaü smçtam .
     dyunaü dyunaü tathàstàkhyaü ùañkoõaü ripumandiram ..>% iti jyotistattvam .. * .. (ùañ koõà yasya .) vajram . iti ràjanirghaõñaþ .. ùaóasrantantrokto yantrabhedaþ . yathà, gaõe÷ayantram .
     %<vãjaü ùañkoõamadhyaü sphu radanalapure tàragaü dikùu lakùmãþ màyà kandarpabhåmistadanu rasapuñeùvàlikhedbãjaùañkam .>% iti tantrasàraþ ..

#<ùañcakraü>#, klã, (ùaõõàü cakràõàü samàhàraþ .) ÷arãrasthapadmàkàraùañprakàracakram . yathà --
     %<saptapadmàni tatraiva santi lokà iva prabho .
     gude pçthvãsamaü cakraü haridvarõaü caturdalam ..
     liïgetu ùaódalaü cakraü svàdhiùñhànamiti smçtam .
     trilokavahninilayaü taptacàmãkaraprabham ..
     nàbhau da÷adalaü cakraü kuõóalinyà samanvitam .
     nãlà¤jananibhaü brahmasthànaü pårvakamandiram ..
     maõipåràbhidhaü svacchaü jalasthànaü prakãrtitam .
     udyadàdityasaükà÷aü hçdi cakramanàhatam ..
     kumbhakàkhyaü dbàda÷àraü vaiùõavaü vàyumandiram .
     kaõñhe vi÷uddha÷araõaü ùoóa÷àraü purodayam ..
     ÷àmbhavãvaracakràkhyaü candrabinduvibhåùitam .
     ùaùñhamàj¤àlayaü cakraü dvidalaü ÷vetamuttamam ..
     ràdhàcakraümiti khyàtaü manaþsthànaü prakãrtitam .
     sahasradalamekàrõaü paramàtmaprakà÷akam ..
     nityaj¤ànamayaü satyaü sahasràdityasannibham .
     ùañ cakràõãha bhedyàni naitadbhedyaü katha¤cana ..>% iti pàdme svargakhaõóe 27 adhyàyaþ .. * .. anyacca .
     %<tattvasvaråpamekaü tat ùañcakraü pratilakùayet .
     ùañcakre'pi mahàmàyàü kùaõaü dhyàtvà prayatnataþ ..
     lambayenmålamantreõa àdiùoóa÷acakrakam .
     àdiùoóa÷acakrasthàü sàdhakànandakàriõãm ..
     cintayan sàdhako devãü japakarma sabhàrabhet .
     bhruvorupari nàóãnàü trayàõàü prànta ucyate .
     tatpràntaü tripathasthànaü ùañkoõaü caturaïgulam ..
     raktavarõantu yogaj¤airàj¤àcakramitãritam ..
     kaõñhe trayàõàü nàóãnàü veùñanaü vidyate nçõàm .
     suùumneóàpiïgalànàü ùañkoõaü tat ùaóaïgrulam ..
     tat ùañcakramiti proktaü ÷uklaü kaõñhasya madhyagam .
     trayàõàmatha nàóãnàü hçdaye caikatà bhavet ..
     tatsthànaü ùoóa÷àsraü syàt saptàïgulapramàõataþ .
     tat pãtamuktaü yogaj¤airàdiùoóa÷acakrakam ..
     dhyànànàmatha mantràõàü cintanasya japasya ca .
     yasmàdàdya¤ca hçdayaü tasmàdàdãti gadyate ..>% iti kàlikàpuràõe 54 adhyàyaþ .. * .. apara¤ca .
     %<målàdhàre trikoõàkhye icchàj¤ànakriyàtmake madhye svayambhuliïgantu koñisåryasamaprabham ..
     tadårdhe kàmabãjantu ka-la-÷àntãndånàdakam .
     tadårdhe tu ÷ikhàkàrà kuõóalã brahmavigrahà ..
     taddhàhye hemavarõàbhaü va-sa-varõacaturdalam .
     drutahemasamaprakhyaü padmaü tatra vibhàvayet ..
     tadårdhe'gnisamaprakhya ùaódalaü hãrakaprabham .
     vàdilàntaùaóarõena yuktàdhiùñhànasaüj¤akam ..
     målamàdhàraùañkànàü målàdhàraü tato viduþ ! sva÷abdena paraü liïgaü svàdhiùñhànaü tato viduþ ..
     tadårdhve nàbhide÷e tu maõipåraü mahatprabham .
     meghàbhaü vidyudàbha¤ca bahutejomayaü tataþ .
     maõivadbhinnaü tat padmaü maõipåraü tathocyate ..
     da÷abhi÷ca dalairyuktaü óàdiphàntàkùarànvitam .
     ÷ivenàdhiùñhitaü padmaü vi÷valokaikakàraõam ..
     tadårdhve'nàhataü padmamudyadàdityasannibham .
     kàdiñhàntàkùarairarkapatrai÷ca samadhiùñhitam ..
     tanmadhye vàõaliïgantu såryàyutasamaprabham .
     ÷abdabrahmamayaü ÷abdo'nàhatastatra dç÷yate ..
     tenàhatàkhyaü padmaü tat munibhiþ parikãrtyate .
     ànandasadanaü takùu puruùàdhiùñhitaü param ..
     tadårdhvantu vi÷uddhàkhyaü dalaùoóa÷apaïkajam .
     svaraiþ ùoóa÷akairyuktaü dhåmravarõaü mahatprabham ..
     vi÷uddhiü tanute yasmàt jãvasya haüsalokanàt .
     vi÷uddhaü padmamàkhyàtaü àkà÷àkhyaü mahat param àj¤àcakraü tadårdhve tu àtmanàdhiùñhitaü param .
     àj¤àsaükramaõaü tatra guroràj¤eti kãrtitam ..
     kailàsàkhyaü tadårdhe tu bodhanãntu tadårdhataþ .
     eva¤ca ÷ivacakràõi proktàni tava suvrata ..
     sahasràràmbujaü bindusthànaü tadårdhvamãritam .
     ityetat kathitaü sarvaü yogamàrgamanuttamam ..>% iti tantrasàraþ ..

#<ùañcaraõaþ>#, puü, (ùañ caraõà yasya .) bhramaraþ . iti halàyudhaþ .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 587 .
     %<ùañcaraõakãñajuùñaü paràgaghuõapårõamàyudhaü tyaktvà .
     tvàü muùñimeyamadhyàmadhunà ÷aktiü smaro vahati ..>%) yåkà . iti ràjanirghaõñaþ .. ùañpàda÷ca ..

#<ùaññaþ>#, ka niketane . hiüse . dàne . bale . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-paraø vàse bale ca akaø-hiüse dàne ca sakaø-señ .) mårdhanyàdiùñadvayàntaþ . ka, ùaññayati lokaþ . nivasati hanti balã syàt dadàti và ityarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<ùañtilã>#, [n] tri, (udvartanàdibhadena ùañprakàràstilàþ santyasyeti . ùañtila + iniþ .) janmatithyàdau tilakaraõakaùañkarmakàrã . yathà --
     %<tilodvarto tilasnàyã tilahomã tilapradaþ .
     tilabhuk tilavàpã ca ùañtilã nàvasãdati ..>% iti tithyàditattvam ..

#<ùañtriü÷at>#, strã, (ùaóadhikà tri÷at . madhyapadalopi samàsaþ .) saükhyàvi÷eùaþ . chatri÷a iti bhàùà . yathà, àhnikacintàmaõau .
     %<àsanàbhya¤jane tadvadudbartanaviråkùaõe .
     sanmàrjanaü sarpiràdisnapanàvàhane tathà ..
     pàdyàrghyàcamanãya¤ca snànãyamadhuparkakau .
     punaràcamanãya¤ca vastrayaj¤opavãtake ..
     alaïkàro gandhapuùpadhåpadãpau tathaiva ca .
     tàmbålàdikanaivedyaü puùpamàlàü tathaiva ca ..
     anulepa÷ca ÷ayyà ca càmaravyajanaü tathà .
     àdar÷adar÷ana¤caiva namaskàro'tha nartanam ..
     gotavàdye ca dànàni stutihomapradakùiõam .
     dantakàùñhapradàna¤ca tato devavisarjanam ..
     upacàrà ime j¤eyàþ ùañtriü÷at surapåjane ..>% ityekàda÷ãtattvam ..

#<ùañtriü÷anmataü># klã, (ùañtriü ÷atastatsaükhyakadharma÷àstrakàriõàü munãnàü matam .) ùaóadhikatriü÷atsaïkhyakadharma÷àstraprayojakamunãnàmabhipràyaþ . yathà . tathà ca ùañtriü÷anmatam . iti tithi svaråpakathane tithyàditattvam . teùàü nàmàni yathà --
     %<manurviùõuryamo dakùaþ aïgiro'tribçhaspatã .
     àpastamba÷co÷anà ca kàtyàyanaparà÷arau ..
     va÷iùñhavyàsasaüvartà hàrãtagotamàvapi .
     pracetàþ ÷aïkhalikhitau yàj¤avalkya÷ca kà÷yapaþ ..
     ÷àtàtapo loma÷a÷ca jamadagniþ prajàpatiþ .
     vi÷vàmitrapaiñhãnasã baudhàyanapitàmahau ..
     chàgaleya÷ca jàvàlo marãci÷cyavano bhçguþ .
     çùya÷çïgo nàrada÷ca ùañtriü÷at smçtikàrakàþ ..
     eteùàntu mataü yattu ùañtriü÷anmatamucyate ..>% iti ÷aïkhalikhitau ..

#<ùañpadaþ># puü, (ùañ padàni yasya .) bhramaraþ . ityamaraþ .. (yathà, raghuþ . 6 . 69 .
     %<na hi praphullaü sahakàrametya vçkùàntaraü kàïkùati ùañpadàlã ..>%) tacchakunàni yathà --
     %<ye ùañpadàdyàþ ÷akunàni teùàmà÷caryaråpàõi niråpayàmaþ .
     ÷rayeta vàmo yadi ma¤ju gu¤jan pa÷yeta và vàmadi÷aü prasarpan .
     àsvàdayedvà kusumaü pra÷astaü bhçïgastadà syàt sumahàn pramodaþ .
     atràpare santi ca ùañpadà ye yàtràsu te vàmagatàþ pra÷astàþ ..>% iti vasantaràja÷àkune ùañpadàdayaþ 15 vargaþ .. * yåkà . iti ràjanirghaõñaþ .. ùañcaraõe, tri .. (ùañpadavi÷eùñe ca tri . yathà, mahàbhàrate . 14 . 5 . 16 .
     %<pura¤ca te suguptaü syàt dçóhapràkàratoraõam .
     adçàññàlakasaüvàdhaü ùañpadaü sarvatodi÷am ..>%)

#<ùañpadapriyaþ>#, puü, (ùañpadànàü bhramaràõàü priyaþ .) nàgake÷aravçkùaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<ùañpadàtithiþ>#, puü, (ùañpadaþ atithiriva yatra . àmravçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ùañpadànandavardhanaþ>#, puü, (ùañpadànàmànandaü vardhayatãti . vçdha + lyuþ .) kiükiràtavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ùañpadã>#, strã, (ùañpadàni yasyàþ . ïãù .) yåkà . iti hemacandraþ .. bhramarapatnã ca ..

@<[Page 5,188a]>@
#<ùañpraj¤aþ>#, puü, (ùañsu raseùu praj¤à yasya .) kàmukaþ . yathà --
     %<ùiógau vyalãkaþ ùañpaj¤aþ kàmakelirvidåùakaþ pãñhakeliþ pãñhamardo bhavila÷chiduro viñaþ ..>% iti trikàõóa÷eùaþ .. (ùañsu dharmàdiùu praj¤à yasya .) dharmàdi÷àstravij¤aþ . yathà --
     %<dharmàrthakàmamokùeùu lokatattvàrthayorapi .
     ùañsu praj¤àsti yasyoccaiþ sa ùañpraj¤a iti smçtaþ ..>% iti ca trikàõóa÷eùaþ ..

#<ùaóakùãõaþ>#, puü, (ùañsu raseùu akùãõaþ .) matsyaþ . iti kecit ..

#<ùaóaïgaü>#, klã, (ùaõàü aïgànàü samàhàraþ . ÷arãrasya ùaóavayavam . yathà --
     %<jaïghe bàhå ÷iro madhyaü ùaóaïgamidamucyate ..>% iti ÷abdacandrikà .. vedàïgaùañ÷àstràõi . yathà --
     %<÷ikùà kalpo vyàkaraõaü niruktaü jyotiùaü tathà chanda÷ceti ùaóaïgàni vedànàü vaidikà viduþ ..>% iti ÷abdaratnàvalã .. * .. api ca . aïgànyàha ÷ikùàpadyam .
     %<chandaþpàdau tu vedasya hastau kalpo'tha kathyate .
     jyotiùàmayanaü netraü niruktaü ÷rotramucyate ..
     ÷ikùàghràõantu vedasya mukhaü vyàkaraõaü smçtam .
     tasmàt sàïgamadhãtyaiva brahlaloke mahãyate ..>% iti tithyàditattvam .. * .. àdya÷ràddhãyadànàïgapãñhàdikam . iti lokaprasiddham .. * .. ùañprakàragavyavi÷eùaþ . yathà -- gomåtraü gomayaü kùãraü sarpirdadhi ca rocanà . ùaóaïgametanmàïgalyaü pavitraü sarvadà gavàm .. iti smçtiþ .. * .. hçdayàdiùaóavayavam . tatpramàõaü nyàsa÷abde draùñavyam ..

#<ùaóaïgaþ>#, puü, (ùañ aïgàni yasya .) kùudragokùurakaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (vedaþ . yathà --
     %<÷ikùàkalpo vyàkaraõaü niruktaü chandasà¤cayaþ .
     jyotiùàmayana¤caiva ùaóaïgo veda ucyate ..>%)

#<ùaóaïgajit>#, puü, (ùaóaïgaü jitavàniti . ji + kvip . viùõuþ . iti ÷abdamàlà .. ùaóaïgajetari, tri ..

#<ùaóabhij¤aþ>#, puü, (ùañùu dharmàrthakàmamokùalokatattvàrtheùu abhij¤à yasya . buddhaþ .. ityamaraþ ..

#<ùaóa÷ãtiþ>#, strã, ravisaükràntivi÷eùaþ . sà tu mithunakanyàdhanurmãnarà÷iùu bhavati . yathà, bhaviùyamàtsyajyotiùeùu .
     %<mçgakarkañasaükràntã dve tådagdakùiõàyane .
     viùuvatã tulàmeùe golamadhye tathàparàþ ..
     dhanurmithunakanyàsu mãne ca ùaóa÷ãtayaþ .
     vçùavç÷cikakumbheùu siühe viùõupadã smçtà ..>% iti tithyàditattvam .. asyàþ puõyakàlaþ saükrànti÷abde draùñavyaþ .. * .. ùaóadhikà÷ãtisaükhyà . ityaïka÷àstram .. cheyà÷ã iti bhàùà ..

@<[Page 5,188b]>@
#<ùaóa÷ãticakraü>#, klã, (ùaóa÷ãte÷cakram .) mithuna kanyàdhanurmãnarà÷istharaveþ ÷ubhà÷ubhaphalaj¤ànàrthaü nakùatràïganaràkàracakram . yathà --
     %<mukhe caikaü kare vedàþ pàdayugme dvayaü dvayam .
     kroóe vàõastathà vedàþ kare savyetare'pi ca ..
     dvayaü dvayaü tathà netre mastake tritayaü tathà .
     dvaya¤caiya tathà guhye ùaóa÷ãtyàü svabhe sthite ..
     mukhe duþkhaü kare làbhaþ pàdayorbhramaõaü hçdi .
     kàntà syàdbandhanaü vàme haste syàt svãyabhe nçõàm ..
     sammànaü netrayo÷caiva apamàna¤ca mastake .
     guhye caiva bhavenmçtyuþ ùaóa÷ãtiphala÷rutiþ ..>% iti jyotistattvam ..

#<ùaóaùñakaü>#, klã, yogavi÷eùaþ . sa tu varakanyayoþ svasvarà÷yapekùayà parasparaùaùñhàùñamarà÷isambandhaþ sa ca mitràribhedena dvividhaþ . tatra mitraùaóaùñakaü yathà . ÷rãpatiratnamàlàyàm .
     %<makarasametaü mithunaü kanyàkalasau mçgendramãnau ca .
     vçùabhatule alimeùau karkaùñadhanuùã ca mitravidhau ..>% ùaóaùñakàviti ÷eùaþ .. * .. ariùaóaùñakamàha .
     %<makaraþ karikularipunà kanyà meùeõa maha jhaùastulayà .
     karkighañau vçùadhanuùã vç÷cikamithune càrividhau ..
     yadi kanyàùñame bhartà bhartuþ ùaùñhe ca kanyakà .
     ùaóaùñakaü vijànãyàt varjitaü tridra÷airapi .. *>% ùaóaùñakàdau tàràniyamamàha . bhãmaparàkramaþ .
     %<sãhçdye hyubhayordvayorapi tayoraikàdhipatye'pivà tàràùañ ca sumitramitrajananakùemàrthasampadyadi ùañkàùñe nava pa¤cake vyathadhane yoge ca yuüyoùitoþ prãtthàyuþsukhavçddhipuùñijanakaþ kàryo vivàhastadà ..>% gargaþ .
     %<maraõaü tàravirodhe graharipubhàbe cireõa .
     rogàdi naranàrvyoþ ùañkàùñe vairaü bhavedà÷u ..>% vyàsaþ .
     %<maitràdiyoge'pi ùaóaùñakàdau tàrà vipatpratyarinaidhanàkhyàþ .
     varjyà vivàhe puruùoóuto hi prãtiþ parà janmasu tàrakàsu ..>% iti jyotistattvam .. * .. matàntaraü yathà --
     %<siühena makaraþ ÷reùñho kanyayà meùa uttamaþ .
     tulayà saha mãnastu kumbhena saha karkañaþ ..
     dhanuùà vçùabhaþ ÷reùñho mithunena ca vç÷cikaþ .
     etat ùaóaùñakaü prãtyai bhavatyava na saü÷ayaþ ..>% iti gàruóe 61 adhyàthaþ ..

#<ùaóànanaþ>#, puü, (kçttikàdãnàü ùaõõàü stanapànàrthe ùañ ànanàni yasya .) kàrtikeyaþ . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 231 . 20 .
     %<stoùyàmi devairçùibhi÷ca juùñaü bhaktyà guhaü nàmabhiraprameyam .
     ùaóànanaü ÷aktidharaü suvãraü nibodha caitàni kurupravãra ! ..>%) tasya kàrtikeyanàmakàraõaü yathà --
     %<agniputtraþ kumàrastu ÷arastambe vyajàyata .
     tasya sàkho vi÷àkha÷ca naigameya÷ca pçùñhajaþ ..
     apatyaü kçttikànà¤ca kàrtikeyastataþ smçtaþ ..>% iti màtsye 5 adhyàyaþ .. (ùañsu vadaneùu, klã . yathà, raghaþ . 14 . 22 .
     %<sarvàsu màtçùvapi vatsalatvàt sa nirvi÷eùapratipattiràsãt .
     ùaóànanàpãtapayodharàsu netà camånàmiva kçttikàsu ..>%)

#<ùaóàmnàyàþ>#, puü, (ùañ àmnàyàþ .) ÷ivasya ùaóvaktravinirgataùañprakàratantra÷àstram . yathà, ÷rã÷iva uvàca .
     %<athedànãü pravakùyàmi àmnàyakathanaü pçthak .
     pårvàmnàyo yadà mantrastadà pràcãdi÷i sthita sadà÷ivo'haü bhagavànàcàraþ parikãrtitaþ .
     evaü vai dakùiõàmnàyo dakùiõasyàü di÷i sthita evaü hi pa÷cimàmnàyaþ pa÷cimàyàü di÷i sthita evamevottaràmnàya uttarasyàü di÷i sthitaþ ..
     mukhamårdhakçtaü devi ! yat proktaü tava sannidhau .
     årdhàmnàya÷ca kathito devànàmapi durlabhaþ ..
     yadà càdhomukhaü devi yat proktaü girije priye .
     adha àmnàya ityuktaþ satyaü satyaü sumadhyame .
     ùaóàmnàyà÷caü kathità÷cotpattikramanàmataþ .. * ..
     yasmin yasmiü÷ca ye devàþ kathità÷ca varànane .
     tàndevàü÷ca pravakùyàmi sàdhakànàü hitàya bai ..
     ÷rãvidyàbhedasahità tàrà ca tripurà tathà .
     bhuvane÷ã cànnapårõà pårvàmnàye prakãrtitàþ ..
     vagalàmukhã ca va÷inã tvarità dhanadà tathà .
     va÷inã bàlabhairavotyarthaþ .
     mahiùaghnã mahàlakùmãrdakùiõàmnàyakãrtitàþ ..
     mahàsvarasvatã vidyà tathà vàgvàdinã parà .
     pratyaïgirà bhavànã ca pa÷cimàmnàyakãrtitàþ ..
     kàlikà bhedasahità tàràbhedai÷ca saüyutà .
     màtaïgã bhairavã cchinnà tathà dhåmàvatã parà .
     uttaràmràyakathitàþ kalau ÷ãghraphalapradàþ ..
     samastabhedasahitàþ kàlikàyàþ prakãrtitàþ .
     dvàviü÷atyakùarã tàsàü dakùiõàsnàyakãrtità ..
     ekajañà ùaóàmnàye mahàmokùapradàyinã .
     tatparà paramà vidyà na vidyàntaragopità ..
     paraprasàdamantra÷ca årdhvàmnàye prakãrtitaþ .
     vàgã÷varàdayo devà adha àmnàyakãrtitàþ ..
     årdhvàmnàyo adha÷caiva kevalaü mokùado bhavet .
     dharmàrthakàmamokùàrthe àmnàyànye prakãrtitàþ ..
     yathoktavidhinà bhadre kçtvà phalamavàpnuyàt .. * ..
     pårvàmnàyàdisarvàsàü vidhànaü ÷çõu sundari .
     kçtvà yenà÷u labhate phalaü yaduttamottamam ..
     ùañkarmaphaladà néõàü ùaóàmnàyàþ prakãrtitàþ .
     uttaràmràyo deve÷i teùàmà÷u phalapradaþ ..>% iti samayàcàratantre 2 pañalaþ .. * .. tatra àmràyabhedenàcàrabheda uktaþ . yathà --
     %<pårvàmnàyoditaü karma pà÷avaü kathitaü priye .
     yaduktaü dakùiõàmràye tadeva pà÷avaü smçtam ..
     pa÷cimàmnàyajaü karma pa÷uvãrasamà÷ritam .
     uttaràmnàyajaü karma divyavãrà÷ritaü priye ..
     divyo'pi vãrabhàvena sàdhayet pitçkànane .
     vãràsanaü vinà divyaþ påjayet pitçkànane .
     årdhvàmnàyoditaü karma diùyabhàvà÷ritaü priye ..>% iti niruttaratantre 1 pañalaþ ..

#<ùaóåùaõaü>#, klã, (ùaõõàmåùaõànàü samàhàraþ .) mi÷ritaùañkañudravyam . yathà --
     %<pippalã maricaü ÷uõñhã trayametadvimi÷ritam .
     trikañu tryuùaõaü vyoùaü kañutrikamathocyate .
     granthikànalacavyaistu catuþ pa¤ca ùaóåùaõam ..>% iti ÷abdacandrikà .. api ca .
     %<pa¤cakolaü samaricaü ùaóåùaõamudàhçtam .
     pa¤cakolaguõaü tattu råkùamuùõaü viùàpaham ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<ùaógayà>#, strã, ùaóvidhagayà . yathà --
     %<gayàgajo gayàdityo gàyattrã ca gadàdharaþ .
     gayà gayàsura÷caiva ùaógayà muktidàyikà ..>% iti vàyupuràõe gayàpaddhatiþ ..

#<ùaógavaü>#, tri, (ùañ gàvo yatra . samyase ac .) goùañkayuktahalàdi . yathà --
     %<aùñàgavaü dharmyahalaü ùaógavaü jãvikàrthinàm .
     caturgavaü nç÷aüsànàü dvigavaü brahmaghàtinàm ..>% ityàhnikàcàratattvam .. * .. pratyayavi÷eùaþ . (satu . %<prakçtyarthasya ùañtve ùaógavac .>% 5 . 2 . 29 . ityasya vàrtikoktyà bhavati ..) yathà --
     %<pa÷ubhyo goyugaü yugme paraü ùañtve tu ùaógavam ..>% iti hemacandraþ .. (yathà ca mahàbhàrate . 8 . 38 . 6 .
     %<anyaü tasmai varaü dadyàü sauvarõaü hastiùaógavam ..>%) ùaõõàü gavàü samàhàraþ . iti dvigusamàsaniùpannam . tatra, klã ..

#<ùaógranthà>#, (ùañ granthà yasyàþ sà .) vacà . iti bhàvaprakà÷aþ .. ÷vatavacà . ÷añã . mahàkara¤jaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ùaógranthi>#, klã, (ùañ granthayo yasya) pippalãmålam . iti vaidyakam .. ùañparvaõi, puü, bhåmni ..

#<ùaógranthikà>#, strã, (ùaógranthà eva . svàrthe kan . ñàpi ata itvam .) ÷añã . ityamaraþ ..

#<ùaógranthã>#, strã, (ùañ granthà yasyàþ . ïãù .) vacà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ùaójaþ>#, puü, (ùaóbhyaþ sthànebhyaþ jàyate iti . jana + óaþ .) tantrãkaõñhotthitasvaravi÷eùaþ . ityamaraþ .. asya vyutpattiryathà --
     %<nàsàü kaõñhamurastàlu jihvàü dantàü÷ca saü÷ritaþ .
     ùaóbhyaþ saüjàyate yasmàt tasmàt ùaója iti smçtaþ ..>% sa ca mayårasvaratulyasvaraþ . yathà --
     %<ùaójaü rauti mayåro hi gàvo nardanti carùabham .
     ajà virautigàndhàraü klau¤co nadati madhyamam ..>% iti bharataþ .. (asmin catasraþ ÷rutayo vasanti . yathà, saïgãtadapaõe . 53 .
     %<tãvrà kumudvatã mandà chandovatyastu ùaójagàþ ..>%) tànasenamate saptasvaràõàü madhye prathamasvaro'yam . svaraj iti loke khyàtaþ . asyoccàraõasthànaü kaõñhaþ . ayaü vipravarõaþ . asyàrcikaü nàma . arthàt ekasvaramilitaþ . sarvasvaràpekùayà kùudrasvaro'yam . asya tàla ekaþ . asyàùñau bhedà bhavanti . iti saïgãta÷àstram ..

#<ùaódurgaü>#, klã, (ùañ prakàraü durgam .) ùañprakàrakoññam . tadyathà . dhanvadurgam 1 mahãdurgam 2 giridurgam 3 manuùyadurgam 4 mçddargam 5 vanadurga¤ca 6 . iti mahàbhàrate ràjadharmaþ .

#<ùaódhà>#, vya, (ùaù + dhàc .) ùañprakàram . iti vyàkaraõam ..

#<ùaóbinduþ>#, puü, viùõuþ . iti trikàõóa÷eùaþ . kãñabhedaþ . iti medinã . ÷irorogasya pakvatailavi÷eùaþ . yathà --
     %<eraõóamålaü tagaraü ÷atàhvà jãvantikà saindhavaràmnike ca .
     bhçïgaü vióaïgaü madhuyaùñikà ca vi÷vauùadhaü kçùõatilasya tailam ..
     ajàpayastailavimi÷rita¤ca caturguõe bhçïgarase vipakvam .
     ùaóbindavo nàsikayoþ pradeyàþ sarvànnihanyu ÷iraso vikàràn ..
     cyutàü÷ca ke÷àn palitàü÷ca dantàn nirvadhya målàn sudçóhãkaroti suparõagçdhrapratima¤ca cakùuþ kuvvanti bàhvoradhikaü bala¤ca ..>% jãvantikàtra harãtakã÷àkavi÷eùaþ . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<ùaóbhujaþ>#, tri, (ùañ bhujà yasya .) ùaóhastayuktaþ . yathà --
     %<bhãmastripàdastri÷iràþ ùaó bhujo navalocanaþ .
     bhagnapraharaõo raudraþ kàlàntakayamopamaþ ..>% iti brahmavaivartapuràõe màhe÷varajvararåpam .. (yathà ca mahànirvàõatantre . 4 . 17 .
     %<caturbhujà tvaü dvibhujà ùaóbhujàùñabhujà tathà .
     tvameva vi÷varakùàrthaü nànà÷astràrthadhàriõã ..>%) caitanyadeve, puü, . sa tu puruùottamakùetre ùaóbhujo bhåtvà ÷rãjagannàthadeva÷arãre lãno'bhåt . iti lokaprasiddhiþ ..

@<[Page 5,189c]>@
#<ùaóbhujà>#, strã, (ùañ bhujà iva rekhà yasyàm .) phalalatàvi÷eùaþ . kharavujà iti bhàùà . (asminnarthe klãvaliïge'pi dç÷yate ..) tatparyàyaþ . madhu phalà 2 ùaórekhà 3 vçttakarkañã 4 tiktà 5 tiktaphalà 6 madhupàkà 7 vçttervàruþ 8 ùaõmukhà 9 . asyàþ phalaguõàþ .
     %<tiktaü bàlye tadanu madhuraü ki¤cidamla¤ca pàke niùpakva¤cet tadamçtasamaü tarpaõaü puùñidàyi .
     vçùyaü dàha÷ramavi÷amanaü måtra÷uddhaü vidhatte pittonmàdàpaharakaphadaü ùaóbhujaü vãryakàri ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. * .. caõóikà . yathà . pårvadale caõóikàü pãnavakùaþsthalaruhàü agniprabhàü ùaóbhujàü dakùiõe gadàbhayavajradharàü vàme ÷akti÷ålapara÷udharàü devãmitã .. * .. rudracaõóà . yathà . dakùiõadale rudracaõóàü kçùõavarõàü divyàbharaõabhåùitàü prasannavadanàü ùaóbhujà dakùiõe vajra÷ålapara÷udharàü vàme pà÷àïku÷ake÷adharàü devãmiti .. * .. caõóavatã . yathà . vàyudale caõóavatãü dhåmravarõàü prasannavadanàü sarvàlaïkàrabhåùitàü ùaóbhujàü dakùiõe aïku÷apà÷àkùasåtradharàü vàme daõóa÷ålaóamarudharàü devãmiti .. iti bçhannandike÷varapuràõoktadurgàpåjàpaddhatiþ ..

#<ùaórasaþ>#, puü, (ùañprakàro rasaþ .) madhuràdiùañprakàrarasaþ . yathà --
     %<madhuro lavaõastiktaþ kaùàyo'mlaþ kañustathà .
     santãti rasanãyatvàdannàdye ùaóamã rasàþ ..>% eùàü nàmalakùaõe .
     %<madhuraü gaulyamityàhurikùvàdau sa ca lakùyate .
     lavaõastu pañuþ proktaþ saindhavàdau sa dç÷yate ..
     tiktastu picumardàdau vyaktamàsàdyate rasaþ .
     kaùàyastuvaraståktaþ sa ca pågãphalàdiùu .
     kañustu kùàrasaüj¤aþ syànmarãcàdau sa ceùyate ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. eùàü guõàstattacchabde draùñavyàþ ..

#<ùaóràtraü>#, klã, (ùaõõàü ràtrãõàü samàhàraþ .) ùaóahaþ . yathà -- sadyaþ÷aucaü bhavedvidvan tathà coktaü caturvidham . garbhasràve ca vedoktaü pårvakàle tvacetasaþ .. bràhmaõànàmahoràtraü kùattriyàõàü dinatrayam . ùaóràtra¤caiva vai÷yàõàü ÷ådràõàü dvàda÷àhnikam .. iti vàmane 14 adhyàyaþ ..

#<ùaórekhà>#, strã, (ùañrekhà yatra .) ùaóbhujà . iti ràjanirghaõñaþ .. ùaóràjã ca ..

#<ùaólavaõaü>#, klã, (ùañguõitaü lavaõam .) mçjjopetaü pa¤calavaõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ùaóvaktraþ>#, puü, (ùañvaktràõi yasya .) kàrtikeyaþ . yathà --
     %<yatastato vi÷àkho'sau khyàto lokeùu ùaõmukhaþ .
     skando vi÷àkhaþ ùaóvaktaþ kàrtikeya÷ca vi÷rutaþ ..>% iti matsyapuràõa 134 adhyàyaþ

@<[Page 5,190a]>@
#<ùaóvidhaü>#, tri, (ùañ vidhàþ prakàrà yatra .) ùañ prakàram . yathà --
     %<saüj¤à ca paribhàùà ca vidhirniyama eva ca .
     atide÷o'dhikàra÷ca ùaóvidhaü såtralakùaõam ..>% iti sugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ .. api ca .
     %<tatra kùitirgandhaheturnànàråpavatã matà .
     ùaóvidhastu rasastratra gandho'pi dvividho mataþ ..>% iti bhàùàparicchedaþ ..

#<ùaõóaþ>#, puü, (ùaõu dàne + %<¤amantàt óaþ .>% uõàø 1 . 113 . iti óaþ . bahulavacanàt satvàbhàvaþ .) vçùabhaþ . ùàüóa iti bhàùà . tatparyàyaþ . gopatiþ 2 iñcaraþ 3 . ityamaraþ .. ùaõñaþ 4 ÷aõóaþ 5 ÷aõñaþ 6 . iti ÷abdaratnàvalã .. klãvam . iti jañàdharàmarañãke .. samåhaþ . iti vçddhàþ .. (yathà, harivaü÷e . 33 . 32 .
     %<natà ni÷calamårdhàno babhåvuste mahoragàþ .
     sàyàhne kadalãùaõóe kampitàstasya vàyunà ..>%)

#<ùaõóaþ>#, puü, klã, (ùaõu dàne + óaþ .) abjàdikadambam . padmakusudàdisamåhaþ . ityamaraþ . (yathà, màghe . 11 . 15
     %<kalaravamupagãte ùañ padaughena dhattaþ kumudakamalaùaõóe tulyaråpàmavasthàm ..>% cihnam . yathà, bhàgavate . 4 . 19 . 23 .
     %<yàni råpàõi jagçhe indro hayajihãrùayà .
     nagate pàpasya ùaõóàni liïgaü ùaõóamihocyate ..>%)

#<ùaõóàlã>#, strã, tailamànam chañàk iti bhàùà . sarasã . (ùaõóena vçùabhavat kàmukapuruveõa alati paryàpnotãti . ala + ac . gauràdilàt ïàù . kàmukastrã . iti medinã .. mudràïkitamedinya . dantyasakàràdau likhità ..

#<ùaõóhaþ>#, puü, (÷àmyati ÷i÷ràmàvàt . ÷ama + %<÷ameróhaþ .>% uõàø 1 . 101 . iti óhapratyayena sàdhåþ .) napuüsakaþ . iti ràjanirghaõñaþ hemacandra÷ca .. sa ca caturda÷avidhaþ vi÷atividha÷ca . yathà nàradaþ .
     %<parãkùyaþ puruùaþ puüstve nijairevàïgalakùaõaiþ .
     caturda÷avidhaþ ÷àstre ùaõóho dçùño manãùibhiþ ..
     cikitsya÷càcikitsya÷ca teùàmukto vidhiþ kramàt .
     nisargaùaõóho vaddha÷ca pakùaùaõóastathaiva ca ..
     prati÷àpàdguro rogàt devakrodhàttathaiva ca .
     ãrùyàùaõóa÷ca sevya÷ca vàtaretà mukhebhagaþ ..
     àkùiptamoghabãjau ca ÷àlino'nyàpatistathà ..>% 14 .. kàmatantre tu .
     %<nisargaùaõóho baddha÷ca pakùaùaõóa÷ca kãlakaþ .
     ÷àpàdiùaõóhastabdha÷ca ãrùakaþ sevyakastathà ..
     àkùiptamoghabãjau ca ÷àlãno'nyàpatistathà .
     makhebhago vàtaretàþ kumbhãkaþ paõóanaùñakau ..
     àsevya÷ca sugandhã ca ùaõóhaþ klãvàni viü÷atiþ ..>% 20 .. teùàü lakùaõàni yathà --
     %<dhvajàdirahitotpanno nisargaùaõóha ucyate . 1 .
     galitàõóo bhavedbaddhaþ 2 pakùàntarita÷aktimàn ..
     pakùaùaõóhaþ 3 kãlakastu yaþ klaivyàdàtmanaþ striyam pareõa saha saüyojya pa÷càttàmeva sevate .. 4 ..
     ÷àpàdiùaõóho gurvàdi÷àpàdevàpraharùaõaþ . 5 .
     sadà stambhitaretàstu ratistabdhaþ 6 sa ãrùakaþ ..
     dçùñvà vyavàyamanyeùàü vyavàye yaþ pravartate . 7 .
     bahustrãsevanàjjàtavirasaþ sevyakaþ smçtaþ .. 8 ..
     pratyakpravçttavãryo yo visargasamaye bhavet .
     àkùiptabãjaþ sa j¤eyo 9 moghabãjastu sa smçtaþ ..
     dhçùñastrãsannidhànàderyo bhavet patidhvajaþ . 10 .
     atra ÷àlãnalakùaõaü patitam .. 11 ..
     parasyàmeva yasyàstipuüstvaü so'nyàpatirmataþ 12 vaktra eva tu yaþ kuryànmaithunaü sa mukhebhagaþ .. 13 ..
     vàtaretà visarge yo vàtaü liïgena mu¤cati . 14 kumbhãkaþ sa tu vo nàryàþ pàõàveva pravartate ..
     15 ..
     avikàridhvajaþ paõóo 16 naùño rogàda÷ukrakaþ .
     17 .
     ÷ukrapràõyadhvajocchràyã àsevyaþ 18 sasugandhikaþ ..
     yo yonisephasorgandhamàghràya labhate balam . 10 ùaõóhaþ strãtulyavàkceùñaþ strãdharmà chinnaliïgakaþ .. 20 ..>% iti vàcaspatikçtasmçtiratnàvakhyàmudvàharahasyavikà÷aþ .. taddar÷anaspar÷anayoþ pràya÷cittaü yathà --
     %<nàlapejjanavidviùñàn vãrahãnàü tathà striyam devatàpitçsacchàstrayaj¤asatràdinindakaiþ ..
     kçtvà tu spar÷anàlàpaü ÷uddhetàrkàvalokanàt .
     avalokya tathodakyàmantyajaü patitaü ÷avam ..
     vidharmisåtikàùaõóhavivastràntàvasàyinaþ .
     mçtaniryàtakàü÷caiva paradàraratà÷ca ye ..
     etadeva hi kartavyaü pràj¤aiþ ÷odhanamàtmanaþ .
     abhojyasåtikàùaõóhamàrjàràkhå÷ca kukkuñàn ..
     patitàpaviddhacàõóàlamçtahàràü÷ca dharmavit .
     saüspç÷ya ÷udhyate snànàdudakyàgràma÷åkarau ..>% iti màrmàrkaõóeye sadàcàràdhyàyaþ ..

#<ùaõõàóãcakraü>#, klã, (ùaóvidhaü nàóãcakram .) naràõàü janmàdiùaõõakùatraghañitacakravi÷eùaþ . yathà --
     %<janmàdyaü karma tato'pi da÷amaü sàühàtikaü ùoóaùabham .
     samudàyamaùñàda÷abhaü vinà÷asaüj¤aü trayoviü÷am ..
     àdyàttu pa¤caviü÷aü mànasamevaü naraþ ùaóçkùaþ syàt .. * ..>% teùàü phalam .
     %<ihàdehàrthahàniþ syàjjanmarkùa upatàpite .
     karmarkùe karmaõàü hàniþ pãóà manasi mànase ..
     mårtidraviõabandhånàü hàniþ sàühàtike tathà ..
     santapte sàmudayike mitrabhçtyàrthasaïkùayaþ .
     vainàsike vinà÷aþ syàddehadraviõasampadàm ..>% iti jyotistattvam ..

#<ùaõmàsyaþ>#, tri, (ùaõmàse bhavaþ . ùaõmàsa + %<ùaõmà sàt õyacca .>% 5 . 1 . 83 . iti yat .) ùàõmàsyaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<ùaõmukhaþ>#, puü, (ùañ mukhàni yasya .) kàrtikeyaþ . iti halàyudhaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 231 . 16 .
     %<tvaü krãóase ùaõmukha kukkuñena yatheùñanànàvidhakàmaråpã ..>%) ùañ saükhyakavadane, klã . tadvati, tri ..

#<ùaõmukhà>#, strã, (ùañ mukhànãva rekhà yasyàm .) ùaóbhujà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ùatvaü>#, klã, (ùasya bhàvaþ . ùa + tva .) mårdhanyaùakàrasya bhàvaþ . yathà . etvaùatve . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<ùada>#, ë ja au ÷a viùàde . ÷araõe . gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàø-paraø-sakaø-viùàde akaø-aniñ .) ë, asadat . ja, sàdaþ sadaþ . au asàtsãt . ÷a, sãdatã sãdantã . viùàda àkulãbhàvaþ . sãdati ràdhà ràsagçhe . ÷araõaü hiüsà . iti durgàdàsaþ .

#<ùada>#, ka gatau . àïpårvo'yam . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-paraø-sakaø-señ .) mårdhanyàdi . ka, àsàdayati . iti durgàdàsaþ ..

#<ùana>#, sambhaktau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) sambhaktiþ sevanam . sanati guruü lokaþ . iti durgàdàsaþ .

#<ùana>#, da ¤a u dàne . iti kavikalpadrumaþ .. (tanàøubhaø-sakaø-señ . ktvàveñ .) da ¤a, sanoti sanute . u sanitvà satvà . iti durgàdàsaþ ..

#<ùanca>#, gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) sa¤cati . iti durgàdàsaþ ..

#<ùanja>#, au ¤i saïgre . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-akaø-aniñ .) au, asàïkùãt . ¤i, sakto'sti . sajati vapuùi vàsaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<ùapa>#, sambe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøakaø-señ .) sapati . asãùapat . sambaþ sambandhaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<ùama>#, vaiklavye . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøakaø-señ .) vaiklavyaü vihvalãbhàvaþ .
     %<samanti yadviyogena sãmantinyaþ smaràturàþ .>% iti durgàdàsaþ ..

#<ùama>#, t ka vaiklavye . iti kavikalpadrumaþ .. (adanta curàø-paraø-akaø-señ .) siùamayiùati . iti durgàdàsaþ ..

#<ùamba>#, sarpaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) sambati . iti durgàdàsaþ ..

#<ùarja>#, arjane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) siùarjayiùati . sarjati dhanaü lokaþ . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 5,191a]>@
#<ùarva>#, sarpaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) sarvati . iti durgàdàsaþ ..

#<ùarùapã>#, strã, pakùivi÷eùaþ . yathà --
     %<hàputtrikà kha¤janikàùarùapã kha¤janàkçtau .>% iti ÷abdaratnàvalã ..

#<ùala>#, gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) salati . siùàlayiùati . iti durgàdàsaþ ..

#<ùaùñiþ>#, strã, (ùaó da÷ataþ parimàõamasya . %<païktiviü÷atitriü÷aditi .>% 5 . 1 . 59 . iti nipàtanàt sàdhuþ .) saükhyàvi÷eùaþ . ùàña iti bhàùà . iti jyotiùam .. (yathà, manuþ . 3 . 177 .
     %<vãkùyàndho navateþ kàõaþ ùaùñeþ ÷vitrã ÷atasya tu .
     pàparogã sahasrasya dàturnà÷ayate phalam ..>%)

#<ùaùñikaþ>#, puü, (ùaùñiràtreõa pacyante iti . %<ùaùñikàþ ùaùñiràtreõa pacyante .>% 5 . 1 . 90 . iti kanpratyayena nipàtitaþ .) dhànyavi÷eùaþ . ùaùñiràtreõa pacyate ùàñiyà iti svàmisubhåtã . ityamarabharatau .. tatparyàyaþ . ùaùñi÷aliþ 2 ùaùñijaþ 3 snigdhataõóulaþ 4 ùaùñivàsarajaþ 5 . asyà guõàþ .
     %<gauro nãlaþ ùaùñiko'yaü dvidhà syàdàdyo rucyaþ ÷ãtalo doùahàrã .
     balyaþ pathyo dãpano vãryavçddhiü datte tasmàt ki¤cidåno dvitãyaþ ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. ùaùñisaükhyàkrãte, tri ..

#<ùaùñikà>#, strã, (ùaùñika + striyàü ñàp .) ùaùñikadhànyam . yathà --
     %<haimantikaü sitàsvinnaü dhànyaü mudgàstilà yavàþ kalàyakaïganãvàrà bàståkaü hilamocikà .
     ùaùñikà kàla÷àka¤ca målakaü kemuketarat ..>% iti tithyàditattve haviùyànnaprakaraõãyasmçtivacanam .. ki¤ca . ÷aradi ùaùñikàbhiþ pàrvaõaü nityamiti vàcaspatimi÷ràþ ..

#<ùaùñikyaü>#, tri, (ùaùñikànàü bhavanaü kùetram . ùaùñika + %<yavayavakaùaùñikàt yat>% 5 . 2 . 3 . iti yat .) ùaùñikadhànyopayuktakùetràdi . ityamaraþ . 2 . 9 . 7 ..

#<ùaùñitamaþ>#, tri,) ùaùñi + %<ùaùñhyàde÷càsaükhyàdeþ .>% 5 . 2 . 58 . iti tamañ .) ùaùñeþ påraõaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<ùaùñidhà>#, vya, ùaùñiprakàram . ùaùñi÷abdàt dhàcpratyayena niùpannam ..

#<ùaùñimattaþ>#, puü, (ùaùñyà varùairmattaþ .) hastã . ùaùñivarùaparyantaü vayaþpårvàrdhasthityà ùaùñimattaþ . iti sàrasvatàbhidhànaü ÷abdamàlà ca ..

#<ùaùñilatà>#, strã, bhramaramàrã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<ùaùñisaüvatsaràþ>#, puü, (ùaùñiguõitàþ saüvatsaràþ .) prabhavàdiùaùñisaükhyakavarùam . yathà -- atha ùaùñisaüvatsaragaõanà .
     %<÷àkendrakàlaþ pçthagàkçtighnaþ 22 ÷a÷àïkanandà÷viyugaiþ 4291 sametaþ .
     ÷aràdrivasvindu 1875 hçtaþ salabdhaþ ùaùñyàva÷iùñàþ prabhavàdayo'bdàþ ..
     varùavarjantuyaccheùaü såryaiþ saüpårya khormibhiþ 60 .
     hçtavyutkramataþ khàgnihçte'ü÷e màsakàdayaþ ..>% asyàrthaþ . ÷àkendrakàlaþ ÷akaràjàbdakàlaþ pçthak dviùñhaþ tatraiva àkçtighnaþ 22 dvàviü÷atyà påritaþ ÷a÷àïkanandà÷viyugairekanavatyadhika÷atadvayàdhikacatuþsahasraiþ sameto'ïkaþ . ÷aràdrivasvinduhçtaþ pa¤casaptatyadhikàùñàda÷a÷atairyàvatsakhyaü hartuü ÷aknoti tàvatà hçtaþ kartavyaþ . salabdhaþ pårva÷akàbdaþ ÷aretyàdinà labdhasaükhyayà yutaþ kàryaþ ùaùñyàpta÷eùe pa÷càdeùo'ïkaþ pårvavat ùaùñyà hçte labdhasyàva÷iùñe prabhavàdayaþ . ekàva÷eùe prabhavaþ dvyàdyava÷iùñe vibhavàdiþ . varùavarjantu yaccheùaü varùàtiriktaü ÷aràdrivasvinduhçtàva÷iùñaü tat såryairdvàda÷abhiþ saüpårya khormibhiþ ùaùñyà hçte vyutkramata ityanena paùñihçtàva÷iùñàþ aïkà daõóàþ ùaùñihçtalabdhàü÷ake khàgnihçte triü÷atà hçte ava÷iùñà aü÷akà labdhà màsàþ syuriti .. * .. prabhavàdiùaùñivarùàõyupakramya .
     %<àdyà tu viü÷atirbràhmã dvitãyà vaiùõavã smçtà .
     tçtãyà rudradaivatyà ÷reùñhà madhyàdhamà bhavet ..>% bhaviùyapuràõe . bharava uvàca .
     %<ùaùñyabdaü kathayàmyatra kråràþ saumyà÷ca ye priye .
     saüvatsaraphalaü mukhyaü prabhavàdau varànane ..
     bahutoyàstathà meghàþ sarva÷asyà ca medinã .
     bahukùãràstathà gàvo vyàdhirogavivarjitàþ .
     pra÷àntàþ pàrthivà÷caiva prabhave parikãrtitàþ .. 1 subhikùaü kùemamàrogyaü sarve vyàdhivivarjitàþ .
     pra÷àntà mànavàþ sarve bahu÷asyà vasundharà .
     hçùñàstuùñà janàþ sarve vibhave ca varànane .. 2 ..
     rogà bahuvidhà÷caiva manuùyà vàjiku¤jaràþ .
     sarva eva praõa÷yanti ÷ukre varùe varànane .. 3 ..
     unmatta¤ca jagat sarvaü dhanadhànyasamàkulam .
     nityotsavaþ prajàvçddhiþ pramode jàyate priye .. 4 nãrogà÷ca niràvàdhà mànavà vigatadviùaþ .
     bahukùãràstathà gàvaþ pràjàpatye varànane .. 5 ..
     niràtaïkaü jagat sarvaü dhanayauvanagarvitam .
     aïgirasi prajà sarvà nityotsàhà varànane .
     .. 6 ..
     subhij¤aü kùemamàrogyaü varùàkàlaü su÷obhanam .
     ÷asyavçddhiü vijànãyàt ÷rãmukhe suravandite .. 7 bahukùãràstathà gàvo dhànya¤ca balavattaram .
     jàyante sarva÷asyàni bhàve varùe varànane .. 8 ..
     mahàrghaü jàyate sarvaü ghçtatailarasàdikam .
     prajànà¤ca bhavedvçddhiryåni saüvatsare ÷ubhe .. 9 ..
     niùpattiþ sarva÷asyànàü madhyà dhàtari kãrtità ikùukùãraguóàdãnàü prabalatvaü varànane .. 10 ..
     subhikùaü kùemamàrogyaü kàrpàsasya mahàrghatà .
     lavaõaü madhu gavya¤ca ã÷vare durlabhaü priye .. 11 ..
     subhikùaü kùemamàrogyaü pra÷àntàþ pàrthivàþ priye .
     taskaropahataü vittaü bahudhànye varànane .. 12 ..
     ràùñrabhaïga÷ca durbhikùaü taskarai÷copapãóanam .
     jànãyàdvigrahaü ghoraü pramàthini varànane .. 13 ..
     jàyante sarva÷asyàni medinã nirupadravà .
     lavaõaü madhu gavya¤ca mahàrghaü vikrame priye .. 14 ..
     kodravàþ ÷àlimudgà÷ca ÷aktumàùàstathaiva ca .
     mahàrghaü jàyate sarvaü vçùe ca suravandite .. 15 ..
     caõakà mudgabhàùà÷ca anyacca vidalaü priye ..
     mahàrghaü jàyate sarvaü citrabhànau varànane .. 16 ..
     subhikùaü kùemamàrogyaü vi÷va¤ca nirupadravam .
     vyavahàro bhavet ÷reyàn svarbhànau devapåjite .. 17 ativçùñi÷ca jàyeta dhànyasyàtha prapãóanam .
     ÷asyaü bhavati sàmànyaü dàruõe devavandite .. 18 ..
     bahu÷asyàni jàyante sarvade÷e sulocane .
     sauràùñre nàñade÷e ca pàrthive nàtra saü÷ayaþ .. 19 ..
     durbhikùaü jàyate ghoraü sarvopadravasaüyutam .
     anàvçùñiþ samàkhyàtà vyaye saüvatsare priye .. 20 ..
     udyato varùaõe megho jalaü naivopayacchati .
     mahàrghaü sarvajidvarùe sarvameva varànane .. 21 ..
     kodravàþ ÷àlimugdà÷ca kaïgumàùàstathaiva ca .
     sulabhaü jàyate susthaü jagadvai sarvadhàriõi .. 22 ..
     anagniprabalà lokà dhànyoùadhiprapãóanam .
     jàyate mànuùe kaùñaü virodhini na saü÷ayaþ .. 23 ..
     sarvàþ prajàþ prapãóyante vyàdhiþ ÷oka÷ca jàyate ÷irovakùo'kùirogà÷ca pàpàddhi vikçte janàþ .. 24 ..
     upadrutaü jagat sarvaü taskarairmåùikaiþ khagaiþ .
     pãóità÷ca prajàþ sarvàþ de÷abhaïgaþ khare priye .. 25 subhikùaü kùemamàrogyaü ÷asyaü bhavati ÷obhanam .
     bahukùãràstathà gàvo nandanaü nandane priye .. 26 ..
     alpatoyàstathà meghà varùanti khaõóamaõóale .
     na÷yanti sarva÷asyàni vijaye nàtra saü÷ayaþ .. 27 ..
     kùattriyà÷ca tathà vai÷yàþ ÷ådrà÷ca nañanartakàþ .
     pãóitàste varàrohe jaye sarve na saü÷ayaþ .. 28 ..
     saroga¤ca tathà devi dàhajvarasamanvitam .
     abhibhåtaü jagat sarvaü manmathe suravandite .. 29 ..
     tuùadhànyakùayo devi sarva÷asyamahàrghatà .
     vyavahàrà÷ca na÷yanti durmukhe durmukhàþ prajàþ .. 30 pãóyante sarva÷asyàni de÷e de÷e ÷ucismite .
     hemalambeprajàþ sarvàþ kùãyante nàtra sa÷ayaþ .. 31 taskaraiþ pàrthivai÷caiva abhibhåtamidaü jagat .
     artho bhavati sàmànyo vilambe tu bhayaü mahat .. 32 viùamasthaü jagat sarvaü virodhe bhavasaüplavam .
     vikàrã sarvato'pàyo mama vàkyantu nànyathà 33 kvacidvarùati pajjanyo de÷e saüchinnamaõóalaþ .
     durbhikùaü sarvarãvarùe vyavahàro viparyayaþ .. 34 ..
     durbhikùaü jàyate sarvà medinã duùyati priye .
     pleve pavanti toyàni mànavà du khità bhuvi .. 35 suvarõaråpyadhànyàni jagat sarvaü su÷obhanam .
     bràhmaõà baõijastuùñàþ subhikùe ÷ubhakçt priye .. 36 subhikùaü kùemamàrogyaü tçptà gobràhmaõàþ priye .
     susthitàþ ÷obhane varùe prajàþ sarvàþ sulocane .. 37 viùamasthaü jagat sarvaü vyàkulaü samudàhçtam .
     janànàü jàyate bhadre krodhe krodhaþ parasparam .. 38 sarvatra jàyate kùemaü sarva÷asyamahàrghatà .
     vi÷vàvasau varàrohe kàrpàsasya mahàrghatà .. 39 ..
     pàrthivairnçpasainyai÷ca samastaiþ khaõóamaõóale .
     prapãóyante janàþ sarve bhayabhãtàþ paràbhave .. 40 ..
     tçõadhànyàni pãóyante grãùme varùati vàsavaþ .
     plavaïga pãóitàþ sarvàþ prajà÷ca suravandite .. 41 ..
     jàyante sarva÷asyàni subhikùaü nirupadravam .
     saumyadçùñirbhavedràjà kàlike ca ÷ubhaü vadet .. 42 mubhikùaü kùemamàrogyaü sukha¤ca nirupadravam .
     saumyadçùñibhavedràjà saumye saukhyaü prakãrtitam .. 43 tàyapårõo bhavenmegho varvate ca dine dine .
     nirupadravà÷ca ràjànaþ sarvasàdhàraõe priye .. 44 vàsavo varùate devi de÷e càkhaõóamaõóale .
     ahichatre kànyakubje virodhi kçùinà÷akçt .. 45 abhibhåtaü jagat sarvaü kle÷airbahuvidhaiþ priye .
     màrutaiþ phaladàhai÷ca parivàriõi ÷obhane .. 46 ..
     niùpattiþ sarva÷asyànàü subhikùaü bhavati priye .
     pramàthini jalodgàrã jalado modate prajà .. 47 .
     niùpattiþ sarva÷asyànàü sarva÷asyàmahàrghatà .
     ghçtaü tailasamaü yàti ànande nandati prajà .. 48 ..
     kodravàþ ÷àlimudgà÷ca pãóyante varavarnini .
     sarvauùadhàni dhànyàni ràkùase niùñhuràþ prajàþ .. 49 ..
     durbhikùaü jàyate ghoraü dhànyauùadhiprapãóanam .
     anale ca samàkhyàtaü nàtra kàryà vicàraõà .. 50 de÷abhaïgaþ sudurbhikùaü samàsàt kathayàmyaham .
     piïgale càrupadmàkùi durbhikùaü narmadàtañe .. 51 ..
     gomahiùyo vina÷yanti ye cànye nañanartakàþ .
     vàsavo varùate devi ÷asya¤ca nahi jàyate ..
     tilasarùapamàùàdikàrpàsànàü mahàrghatà .
     gomahiùyaþ suvarõàni kàüsyatàmràdya÷eùataþ ..
     tatsarvaü devi vikrãya kartavyo dhànyasa¤cayaþ .
     tena dhànyena loko'yaü nistariùyati durdinam .
     pàrthivàümoùakàdãnàþ kàlayukte prapãóitàþ .. 52 toyapårõàþ smçtà meghà bahu÷asyà ca medinã .
     niùñhuràþ pràrthivà devi siddhàrthe ca varànane .. 53 alpatoyà ghanà÷caiva kãñakàþ prabalàþ smçtàþ .
     viruddhàþ pràrthivà devi raudre saüvatsare priye .. 54 durbhikùaü madhyamaü proktaü vyavahàro na vacate .
     bhavedvai madhyamà vçùñirdurmatau samupasthite .. 55 ..
     durbhikùaü jàyate lokàþ sarve draviõavarjitàþ .
     pràõinàü jàyate'harùo dundubhau baravarõini .. 56 ..
     mahiùãgohiraõyàditàmrakàüsyàdya÷eùataþ .
     tat sarvaü devi vikrãya kartavyo dhànyasa¤cayaþ ..
     rakte saüvatsare devi krårabuddhirnaràdhipaþ .
     mànavàþ kråraceùñà÷ca sagràme rudhiraübhavet .. 57 ..
     durbhikùaü maraõaü ghoraü dhànyauùadhiprapãóanam .
     pàparogo bhaveddevi raktàkhye'maravandini .. 58 ..
     rogo maraõadurbhikùaü virodho bahusaïkulam .
     krodhe tu viùamaü sarvaü samàkhyàtaü harapriye .. 59 medinã labhate devi sarvabhåtaü caràcaram .
     de÷abhaïga÷ca durbhikùaü kùaye saükùãyate prajà ..
     sauràùñre màlave de÷e dakùiõe koïkaõe tathà .
     darbhikùaü jàyate ghoraü kùaye saüvatsare priye ..
     kaumudãnarmadàdyà÷ca yamunànarmadàtañam .
     vindhyàyàü saindhava¤càpi vina÷yati na saü÷ayaþ ..
     siühalaü madhyade÷a¤ca kàla¤jaraü tathaiva ca .
     kùaye kùayanti sarvàõi nànyathà varavarõini .. 60>% iti jyotistattvam ..

#<ùaùñihàyanaþ>#, puü, (ùaùñirhàyanà àyuþkàlo yasya .) gajaþ . dhànyavi÷eùaþ . iti medinã ràjanirghaõña÷ca .. ùaùñisakhyakavatsaraþ . tatsaükhyavayoyute, tri, .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 154 . 44 .
     %<vabha¤jatustadà vçkùàüllatà÷càkarùatustadà .
     mattàviva ca saürabdhau vàruõau ùaùñhihàyanau ..>%)

#<ùaùñhaþ>#, tri, (ùaù + tasya påraõe óañ . 5 . 2 . 48 . óañ . ùañkatikatipayacaturàü thuk . 5 . 2 . 51 . iti thuk .) ùaõmàü påraõaþ . iti medinã .. (yathà, raghuþ . 17 . 78 .
     %<pa¤camaü lokapàlànàmåcuþ sàdharmayogataþ .
     bhåtànàü mahatàü ùaùñhamaùñamaü kulabhåbhçtàm ..>%)

#<ùaùñhakaþ>#, tri, ùaùñhaþ . ùaùñha÷abdàt svàrthe kanpratyayena niùpannaþ .. (ùaùñho bhàgaþ . %<mànapa÷vaïgayoþ kanlukau ca .>% 5 . 3 . 51 . iti kan . %<ùaùñhako bhàgo màna¤cadbhavati .>% iti kà÷ikà ..)

#<ùaùñhàlukàlakaü>#, klã, dvitryahànantarabhuktam . yathà
     %<dvyantare tryantare bhuktamàhuþ ùaùñhàlukàlakam .>% iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<ùaùñhikà>#, strã, (ùaùñhã + svàrthe kan .) yathà . càmuõóatyatra ùaùñhiketyåhyam . iti durgotsavãyabalidànaprakaraõe tithyàditattvam ..

#<ùaùñhã>#, strã, (ùaùñha + ïãp .) kàtyàyanã . iti medinã .. ùoóa÷amàtçkàntargatamàtçkàvi÷eùaþ . sà prakçteþ ùaùñhãkalà skandabhàryà ca . tasyàþ svaråpàdiryathà --
     %<pradhànàü÷asvaråpà yà devasenà ca nàrada ! .
     màtçkàsu påjyatamà sà ca ùaùñhã prakãrtità ..
     ÷i÷ånàü prativi÷veùu pratipàlanakàriõã .
     tapasvinã viùõubhaktà kàrtikeyasya kàminã ..
     ùaùñhàü÷aråpà prakçtestena ùaùñhã prakãrtità .
     puttrapauttrapradàtrã ca dhàtrã trijagatàü satã ..
     sundarã yuvatã ramyà santataü bharturantike .
     sthàne ÷i÷ånàü paramà vçddharåpà ca yoginã ..
     påjà dvàda÷amàseùu yasyà vi÷veùu santatam .
     påjà ca såtikàgàre parà ùaùñhadine ÷i÷oþ .
     ekaviü÷atime caiva påjà kalyàõahetukã .
     ÷a÷vanniyamità caiùà nityà kàmyàhutiþ parà ..
     màtçråpà dayàråpà ÷a÷vadrakùaõaråpiõã .
     jale sthale càntarãkùe ÷i÷ånàü svapnagocare ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 1 adhyàyaþ .. * .. api ca . ÷rãnàràyaõa uvàca . ùaùñhàü÷à prakçteryà ca sà tu ùaùñhã prakãrtità . tasyàþ påjàvidhau brahman itihàsamimaü ÷çõu .. ràjà priyavrata÷càsãt svàyambhuvamanoþ sutaþ . yogãndro na vahedbhàryàü tapasyàsu rataþ sadà .. brahmàj¤ayà ca yatrena kçtadàro babhåva saþ . suciraü kçtadàra÷ca na lebhe tanayaü tataþ .. puttreùñiyaj¤aü ta¤càpi kàrayàmàsa ka÷yapaþ . màninyai tasya kàntàyai muniryaj¤acaruü dadau .. bhuktvà caru¤ca tasyà÷ca sadyo garbho babhåva ha . dadhàra ta¤ca sà devã daivaü dvàda÷avatsaram .. tataþ suùàva sà brahman kumàraü kanakaprabham . sarvàvayavasampannaü mçtamuttànalocanam .. ÷ma÷àna¤ca yayau ràjà gçhãtvà bàlakaü mune . etasminnantare tatra vimàna¤ca dadar÷a ha .. dadar÷a tatra devã¤ca kamanãyàü manoharàm . dçùñvà tàü purato ràjà tuùñàva paramàdaram .. papraccha ràjà tàü dçùñvà grãùmasåryasamaprabhàm . tejasà jvalitàü kàntàü ÷àntàü skandasya nàrada .. priyavrata uvàca . kà tvaü su÷obhane kasya kànte kàntàsi suvrate . kasya kanyà varàrohà dhanyà mànyà ca yoùitàm .. devasenovàca . brahmaõo mànasã kanyà devasenàhamã÷varã . dçùñvà màü manasà dhàtà dadau skandàya bhåmipa .. màtçkàsu ca vikhyàtà skandabhàryà ca suvratà bi÷ve ùaùñhãti vikhyàtà ùaùñhà÷à prakçteryataþ .. ityevamuktvà sà devã gçhãtvà bàlakaü mune . mahàj¤ànena tapasà jãvayàmàsa lãlayà .. gçhãtvà bàlakaü devã gaganaü gantumudyatà . punastuùñàva tàü ràjà ÷uùkakaõñhauùñhatàlukaþ .. nçpastotreõa sà devã parituùñà babhåva ha . uvàca taü nçpaü brahman ! vedoktaü karmanirmitam .. devasenovàca . triùu lokeùu ràjà tvaü svàyambhuvamanoþ sutaþ . mama påjà¤ca sarvatra kàrayitvà svayaü kuru .. tadà dàsyàmi puttrante kulapadmamanoharam . ityevamuktvà sà devã tasmai tadbàlakaü dadau .. ràjà cakàra svãkàraü tatpåjàrtha¤ca suvrataþ . jagàma devã svarga¤ca dattvà tasmai ÷ubhaü varam .. àjagàma mahàràjaþ svagçhaü hçùñamànasaþ . devãü tàü påjayàmàsa bràhmaõebhyo dhanaü dadau .. ràjà ca pratimàseùu ÷uklaùaùñhyàü mahotsavam . ùaùñhyà devyà÷ca yatnena kàrayàmàsa sarvataþ .. bàlànàü såtikàgàre ùaùñhàhe yatnapårvakam . tàpåjàü kàrayàmàsa caikaviü÷ativàsare .. bàlànàü ÷ubhakàrye ca ÷ubhànnaprà÷ane tathà . sarvatra vardhayàmàsa svayameva cakàra ha .. dhyànaü påjàvidhàna¤ca stãtraü matto ni÷àmaya . yat ÷rutaü dharmavaktreõa kauthumokta¤ca suvrata .. ÷àlagràme ghañe vàtha vañamåle'thavà mune . bhittau puttalikàü kçtvà påjayedvà vicakùaõaþ .. ùaùñhàü÷àü prakçteþ ÷uddhàü supratiùñhà¤ca suprabhàm . suputtradà¤ca ÷ubhadàü dayàråpàü jagatprasåm .. ÷vetacampakavarõàbhàü ratnabhåùaõabhåùitàm . pavitraråpàü paramàü devasenàmahaü bhaje .. iti dhyàtvà sva÷irasi puùpaü dattvà vicakùaõaþ punardhyàtvà ca målena påjayet suvratàü satãm .. pàdyàrghyàcamanãyai÷ca gandhadhåpapradãpakaiþ . naivedyairvividhai÷càpi phalena ÷obhanena ca .. målenauü hrãü ùaùñhãdevyai svàheti vidhipårvakam aùñàkùaraü mahàmantraü yathà÷akti japennaraþ .. tataþ stutvà ca praõamedbhaktiyuktaþ samàhitaþ . stotra¤ca sàmavedoktaü varaputtraphalapradam .. aùñàkùaraü mahàmantraü lakùadhà yo japenmune . sa puttraü labhate nånamityàha kamalodbhavaþ .. * .. stotraü ÷çõu muni÷reùñha sarvakàma÷ubhàvaham . àj¤àprada¤ca sarveùàü gåóhaü vedeùu nàrada .. priyavrata uvàca . namo devyai mahàdevyai siddhyai ÷àntyai namo namaþ ÷ubhàyai devasenàyai ùaùñhyai devyai namo namaþ .. varadàyai puttradàyai dhanadàyai namo namaþ . sukhadàyai mokùadàyai ùaùñhãdevyai namo namaþ .. ÷aktiùaùñhàü÷aråpàyai siddhàyai ca namo namaþ . màyàyai siddhayoginyai ùaùñhãdevyai namo namaþ .. sàràyai sàradàyai ca pàràyai sarvakàriõyai . bàlàdhiùñhàtçdevyai ca ùaùñhãdevyai namo namaþ .. kalyàõadàyai kalyàõyai phaladàyai ca karmaõàm . pratyakùàyai ca bhaktànàü ùaùñhãdevyai namo namaþ .. påjyàyai skandakàntàyai sarveùàü sarvakarmasu . devarakùaõakàriõyai ùaùñhãdevyai namo namaþ .. ÷uddhasattvasvaråpàyai vanditàyai nçõàü sadà . hiüsàkrodhavarjitàyai ùaùñhãdevyai namo namaþ .. dhanaü dehi priyàü dehi puttraü deti sure÷vari . dharmaü dehi ya÷o dehi ùaùñhãdevyai namo namaþ .. dehi bhåmiü prajàü dehi vidyàü dehi supåjite . kalyàõa¤ca jayaü dehi ùaùñhãdevyai namo namaþ .. iti devã¤ca saüståya lebhe puttraü priyavrataþ . ya÷asvina¤ca ràjendraü ùaùñhãdevãprasàdataþ .. ùaùñhãstotramidaü brahman yaþ ÷çõoti ca vatsaram . aputtro labhate puttraü varaü sucirajãvinam .. varùameka¤ca yà bhaktà saüstutyedaü ÷çõoti ca . sarvapàpavinirmuktyà mahàbandhyà prasåyate .. vãraü puttra¤ca guõinaü vidyàvantaü ya÷asvinam . ÷uciü ciràyuùmantameva ùaùñhãdevãpasàdataþ .. kàkabandhyà ca yà nàrã mçtàpatyà ca yà bhavet varùaü ÷rutvà labhet puttraü ùaùñhãdevãprasàdataþ .. rogayukte ca bàle ca pità màtà ÷çõoti cet màsa¤ca mucyate bàlaþ ùaùñhãdevãprasàdataþ .. iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 40 adhyàyaþ .. * .. candrasya ùaùñhakalàkriyàråpatithivi÷eùaþ . sa tu ÷uklakçùõapakùabhedena dvividhaþ . tatra candrasya vçddhyanukålaùaùñhakalàkriyàråpaþ ÷uklapakùãyaþ . tasya hràsànukålaùaùñhakalàkriyàråpaþ kçùõapakùãyaþ . * .. vai÷àkhàdiùu tasyà vi÷eùanàmàni yathà --
     %<prasåtyà dvàda÷e màsi sampåjyàpatyavçddhaye .
     sute jàte tathà ùaùñhyàü ùaùñhã dvàda÷aråpiõã ..
     vai÷àkhe càndanã ùaùñhã jyaiùñhe càraõyasaüj¤ità .
     àùàóhe kàrdamã j¤eyà ÷ràvaõe luõñhanã tathà ..
     bhàdre capeñã vikhyàtà durgàkhyà÷vayuje tathà .
     nàóyàkhyà kàrtike màsi màrge målakaråpiõã pauùe màsyannaråpà ca ÷ãtalà tapasi smçtà .
     goråpiõã phàlgune ca cetre'÷okà prakãrtità ..>% iti skandapuràõam .. tatkçtyàdi yathà -- atha ùaùñhã sà saptamãyutà gràhyà yugmàt . ràjamàrtaõóe .
     %<jyaiùñhe màsi site pakùe ùaùñhã càraõyasaüj¤ità vyajanaikakaràstasyàmañanti vipine striyaþ ..
     tàü vindhyavàsinãü skandaùaùñhãmàràdhayanti ca .
     kandamålaphalàhàrà labhante santatiü ÷ubhàm ..>% kandaü såraõàdi . målaü taditarat . bhaviùye .
     %<yeyaü màrga÷ire màsi ùaùñhã bharatasattama .
     puõyà pàpaharà dhanyà ÷ivà ÷àntàguhapriyà ..>% devãpuràõe caitramadhikçtya .
     %<ùaùñhyàü skandasya kartavyà påjà sarvopacàrikà tahaiva sukhasaubhàgyamante viùõupuraü vrajet ..>% iyameva skandaùaùñhã pa¤camãyutaivopoùyà .
     %<kçùõàùñamã skandaùaùñhã ÷ivaràtricaturda÷ã .
     etàþ pårvayutàþ kàryàstithyante pàraõaü bhavet ..>% iti brahmavaivartavacanàt .. viùõudharmottare .
     %<aùñamã¤ca tathà ùaùñhãü navamã¤ca caturda÷ãm .
     ÷iro'bhyaïgaü na kurvãta parvasandhau tathaiva ca ..>% iti tithyàditattvam .. * .. sà ca kàrtikeyàbhiùekatithiþ . yathà --
     %<svayaü skando mahàdevaþ sarvapàpapraõà÷anaþ .
     tasya ùaùñhãü tithiü pràdàdabhiùeke pitàmahaþ ..
     asyàü phalà÷ano yastu yajenniyatamànasaþ .
     aputtro'pi labhet puttràn adhano'pi labhet dhanam yaü yamiccheta manasà taü taü labhati mànavaþ ..
     ya÷caitat pañhati stotraü kàrtikeyasya mànavaþ .
     tasya gehe kumàràõàü kùemàrogyaü bhaveddhruvam ..>% iti vàràhe skandotpattinàmàdhyàyaþ .. * .. tatra jàtaphalam .
     %<vidvàn variùñha÷caturaþ sukãrtiþ pralambabàhurvraõakãrõagàtraþ .
     satyapratiùñho dhanaputtrayuktaþ ùaùñhãprasåto manuja÷ciràyuþ ..>% iti koùñhãpradãpaþ .. * .. tatra yàtràkaraõadoùo yathà --
     %<pa¤camyàmãpsitàrthaþ syàt ùaùñhyàü vyàdhiyuto bhavet .
     saptamyàmarthalàbhaþ syàdaùñamyàmastrapãóanam .
     ùaùñhyaùñamãdvàda÷ãùu na gacchettridinaspç÷i ..>% iti jyotistattvam ..

#<ùasa>#, lu ra svàpe . iti kavikalpadrumaþ .. (adàøparaø-akaø-señ .) mårdhanyàdiþ . lu, sasti . ra, vaidikaþ . svàpaþ ÷ayanam . iti durgàdàsaþ ..

#<ùasja>#, sarpaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) dantyasopadhaþ . kvipi saüyogàdilope sak . sajjati . vaco'pi paruùàkùaraü na ca padeùu saüsajjate . iti ÷àkuntale gaõakçtànityatvàt . iti durgàdàsaþ ..

#<ùasta>#, i lu ra svapne . iti kavikalpadrumaþ .. (adàøparaø-akaø-señ .) mårdhanyàdiþ dantyasopadhaþ . i, saüstyate . namadhyapàñhe'pi nasyopadhatvàbhàvàdeta lopàbhàve idanubandho vedeùåccàraõabhedàrthaþ . lu, saüsti . ra, vaidikaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<ùaha>#, ja ïa ÷aktau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-sakaø-señ .) ihàpi ÷aktiþ kùamà . ja, sàhaþ sahaþ . ïa, anyàyaü sahate nàsau . iti halàyudhaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<ùaha>#, ya ki ÷aktau . iti kavikalpadrumaþ .. (divàø curàø-bhvàø-ca-paraø-sakaø-señ .) ÷aktiriha daivàdikasya ÷akadhàto råpaütena kùamà ityarthaþ . ya, sahyati duþkhaü lokaþ sahata ityarthaþ . ki, sàhayati . sa evàyaü nàgaþ sahati kalabhebhyaþ paribhavam . iti durgàdàsaþ ..

#<ùahasànuþ>#, puü, kùamàvàn . yaj¤aþ . mayåraþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<ùàñ>#, vya, sambodhanam . iti kecit ..

#<ùàóavaþ>#, puü, gànam . rasaþ . iti medinã .. ràgasya jàtivi÷eùaþ . sa ca ùañsvaramilitaràgaràgiõyau . yathà --
     %<auóavaþ pa¤cabhiþ proktaþ svaraiþ ùaóbhistu ùàóavaþ ..
     sampårõaþ saptabhirj¤eya evaü ràgastridhà mataþ ..>% iti saïgãtadarpaõam ..

#<ùàóguõyaü>#, klã, (ùaóguõà eva . %<càturvarõyàdãnàü svàrthe .>% 5 . 1 . 124 . ityasya vàrtikoktyà ùya¤ .) ràj¤àü ràjyarakùaõe upàyàþ ùañ . yathà . sandhànàsanaü sandhiü kçtvà ava sthànam 1 . yàtràsandhànaü yuddhàrthayànam 2 . vigçhyàsanaü vairaü kçtvàvasthànam 3 . yàtràü saüparigçhyàsanaü ÷atrorbhayapradar÷anàrthaü yànaü pradar÷ya svasthàne avasthànam 4 . dvaidhãbhàvaþ ubhayatra sandhãkaraõam 5 . anyeùàü saü÷rayaþ durgàdermahàràjasya và à÷rayaþ 6 . iti mahàbhàrate ràjadharmaþ .. (yathà, màghe . 2 . 93 .
     %<ùàóguõyamupayu¤jãta ÷aktyapekùaü rasàyanam .
     bhavantyasyaivamaïgàni sthàsnåni balavanti ca ..>%) ùàõmàturaþ, puü, (ùaõõàü màtéõàmapatyamiti .
     %<màturutsaükhyàsaübhadrapårvàyàþ . 4 . 1 . 115 .>% iti aõ . ukàra÷càntàde÷aþ .) kàrtikeyaþ . ityamaraþ ..

#<ùàtvaõatvikaþ>#, tri, ùatvaõatvavidhàyaka÷àstravyàkhyànam . tatra bhavaþ . yathà . ùatvaõatvayorvidhàyakaü ÷àstraü ùàtvaõatvaü tasya vyàkhyànàntatra bhavo và ùàtvaõatvikaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<ùàdha>#, o na ya siddhau . iti kavikalpadrumaþ .. (svàø-divàø ca-paraø-akaø-aniñ .) au, ÷iùàtsati . na, sàdhnoti . ya, sàdhyati . siddhirniùpattiþ . iti durgàdàsaþ ..

#<ùàntva>#, ka sàmayoge . itikavikalpadrumaþ .. (curàø paraø-sakaø-señ .) ka, sàntvayati ÷okàrtaü dayàluþ . siùàntvayiùati . iti durgàdàsaþ ..

#<ùàùñhaþ>#, tri, ùaùñhaþ . ùaùñha÷abdàt svàrthe ùõa (aõ) pratyayena niùpannaþ .. (puü, ùaùñho bhàgaþ . %<ùaùñhàùñamàbhyàü ¤a ca .>% 5 . 3 . 50 . iti ¤aþ . iti siddhàntrakaumudã ..)

#<ùi>#, ga ¤a na bandhe . iti kavikalpadrumaþ .. (kryàøsvàø-ca-ubhaø-sakaø-aniñ .) mårdhanyàdiþ . ga ¤a, sinàti sinãte . na, sinoti sinute . ãti durgàdàsaþ ..

#<ùica>#, pa ÷a ¤a au kùaraõe . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàø-ubhaø-sakaø-aniñ .) pa ÷a ¤a, si¤cati si¤cate . au, sektà . siùicuravanimambuvahàþ . iti bhàraviþ . iti durgàdàsaþ .. ùiña, anàdare . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) mårdhvanyàdiþ . señati khalaü lokaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<ùiógaþ>#, puü, (ùiñ anàdare + bàhulakàt ato'pi gan satvàbhàva÷ca . ityaõàdiñãkàyàü ujjvalaþ . 1 . 123 .) kàpukaþ . loccà iti bhàùà . tatparyàyaþ . vidagdhaþ 2 nàgaraþ 3 bhavilaþ 4 chiduraþ 5 viñaþ 6 vyalãkaþ 7 ùañpraj¤aþ 8 kàmakeliþ 9 vidåùakaþ 10 . iti bhåriprayogaþ .. pãñhakeliþ 11 pãñhamardaþ 12 . iti trikàõóa÷eùaþ .. pallavikaþ 13 . iti hemacandraþ .. (yathà, màghe . 5 . 34 .
     %<panthànamà÷u vijahãhi puraþ stanau te pa÷yan pratidviradakumbhavi÷aïkicetàþ .
     stamberamaþ pariõinaü surasàvupaiti ùiógairagadyata sasambhramameva kàcit ..>%)

#<ùidha>#, gatyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) sedhati . niùñhàyàü sidhitaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<ùidha>#, u gatyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ . kvà veñ .) sedhati . u, medhitvà siddhvà . kvàveñtvànnem ïã÷vãti imo nipedhe middhaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<ùidha>#, u ya au siddhau . iti durgàdàsaþ .. (divàø-paraø-akaø-aniñ . kvàveñ .) u, sedhitvà siddhvà . ya, sidhyati . au, asaitsãt . asmàt puùàditvànnityaü ïa ityanye . siddhirniùpattiþ . sidhyati ghaño niùpannaþ syàt ityarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<ùidha>#, å ÷ive . ÷àstre . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø-÷ive akaø-anu÷àsane sakaøveñ .) mårdhanyàdiþ . å, asedhãt asaitsãt . ÷ivaü maïgalam . tadàkarmakaþ . siddhvo varõasamàmnàya iti kàtantrasyàdyasåtram . ÷àstramanu÷àsanam . sedhati ÷iùyaü guruþ . iti durgàdàsaþ ..

#<ùinbha>#, u hiüsane . dãptau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø-sakaø-dãptau akaø-señ . kvàveñ u, simbhitvà sibdhvà . iti durgàdàsaþ ..

#<ùila>#, ÷a u¤che . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàø paraø-sakaø-señ .) u¤cha uddhçta÷asya÷eùàpaharaõam . ÷a, silati dhànyaü dãnaþ . selità . iti durgàdàsaþ ..

#<ùiva>#, ya u tantutatau . iti kavikalpadrumaþ .. (divàø-paraø-sakaø-señ . kvàveñ .) tantutatistantubhirgranthanam . ya, sãvyati vastraü saucikaþ . u, sevitvà syåtvà . iti durgàdàsaþ ..

#<ùu>#, gatau . ai÷varyaprasavayo÷ca . iti kavikalpadrumaþ (bhvàø-paraø-sakaø-aniñ .) savati . iti durgàdàsaþ ..

#<ùu>#, ¤a gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-ubhaø sakaø-aniñ .) ¤a, suùàva suùuve . iti durgàdàsaþ ..

#<ùu>#, na ¤a sandhàkledapãóamanthe . iti kavikalpadrumaþ .. (svàø-ubhaø-sakaø-akaø ca-aniñ .) mårdhanyàdiþ . na ¤a, sunoti sunute . sandhà sandhànam . kleda iha snànaü maïgalasnànaü và . tathàca ùu ¤a abhiùave . iti prà¤caþ . abhiùavaþ pãóanaü manthanaü veti trilocanàdayaþ . snàna¤ceti durgaþ . sandhànaü maïgalasnànaü veti dhàtupradãpaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<ùu>#, la ai÷varyaprasavayoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (adàø-paraø-akaø-sakaø caseñ .) la, sauti . iti durgàdàsaþ ..

#<ùuþ>#, puü, garbhavimocanam . ityekàkùarakoùaþ ..

#<ùuñña>#, ka taucchye . anàdare . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-paraø-sakaø-señ .) pa¤camasvarã ñadvayàntaþ . ka, suññhayati . dantyàdirayamiti bhãmaþ . taucchyamalpãbhàvaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<ùunbha>#, dãpanahiüsayoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø-dãpane akaø-hiüsàyàü sakaø-señ .) mårdhanyàdiþ . pa¤camasvarã . sumbhati suùumbha . iti durgàdàsaþ ..

#<ùura>#, ÷a bhe÷yayoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàøparaø-akaø-señ .) mårdhanyàdiþ . ÷a, surati sorità suùora . bhà dãptiþ . ai÷yamai÷varyam . iti durgàdàsaþ ..

#<ùuha>#, la ya tçpi . ÷aktau . iti kavikalpadrumaþ .. (divàø-paraø-sakaø-señ .) ÷aktiþ kùamà . ë, asuhat . ya, suhyati duþkhaü muniþ sahata ityarthaþ . suùoha . iti durgàdàsaþ ..

#<ùa>#, ïa la såtau . iti kavikalpadrumaþ .. (adàø àtmaø-sakaø-aniñ .) mårdhanyàdiþ . ïala, såte . iti durgàdàsaþ ..

#<ùå>#, ya ïa au såtau . iti kavikalpadrumaþ .. (divàø àtmaø-sakaø aniñ .) ya ïa, såyate . o, sånaþ . såtirgarbhavimocanam . såte puttraü nàrã . anyatràpi dharmo'rthaü prasåyate . iti durgàdàsaþ ..

#<ùå>#, ÷a kùepe . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàø-paraø sakaø-aniñ .) mårdhanyàdiþ . ÷a, suvati . iti durgàdàsaþ ..

#<ùåþ>#, stro, garbhavimocanam . iti ka÷cidekàkùarakoùaþ ..

#<ùåda>#, kùaõane . iti prà¤caþ . (bhvàø-paraø-sakaø señ .) kùaõanamavadàraõaü hiüsopalakùaõamiti ramànàthena vyàkhyàtam . iti durgàdàsaþ ..

#<ùåda>#, ka à÷rutihatyoþ . niràse . iti kavikalpa drumaþ .. (curàø-paraø-sakaø-señ .) à÷rutiraïgãkàraþ . ka, sådayati dhanaü vipràya dàtuü dàtà . ramànàthastu àsravaõa iti dantyasakàraü pañhitvà sådayati madirà bhàõóàt kùarati ityartha ityàha . iti durgàdàsaþ .

#<ùåda>#, ïa niràse . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-sakaø-señ .) ùaùñhasvarã . ïa, sådate . niràso niþkùepaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<ùåra>#, ïa ya ã stambhe . hiüse iti kavikalpadrumaþ .. (divàø-àtmaø-stambhe akaø-hiüse sakaøseñ . niùñhàyàü aniñ .) ïa ya, såryate . ã, sårõaþ . kai÷cidayaü na manyate . stambho jaóãbhàvaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<ùårkùa>#, nàdare . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) rephayuktaþ . ùaùñhasvarã . sårkùati duùñaü lokaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<ùårkùya>#, ãrùe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøakaø-señ .) sårkùyati suùårkùya . ùadvayànto'yamityeke . iti durgàdàsaþ ..

#<ùåùa>#, prasave . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) ùaùñhasvarã mårdhanyàdiþ . såùati . iti durgàdàsaþ ..

#<ùeka>#, ç ïa sarpaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø àtmaø-sakaø-señ .) mårdhanyàdiþ . asya ùopade÷avidhau varjane'pãha pàñhaþ kasyacidanurodhàt . ç, asiùekat . ïa, ùekate . iti durgàdàsaþ ..

#<ùela>#, ç càlagatyoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø paraø-sakaø-señ .) mårdhvanyàdiþ . ç, asiùelat . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 5,195a]>@
#<ùeva>#, ç ¤a ïa sevane . itikavikalpadrumaþ .. (bhvàø ubhaø-àtmaø-ca-saka-señ .) ç, asiùevat . ¤a, sevati sevate . ïa, sevate . sevanamàràdhanamupabhoga à÷rayaõa¤ca . viùõuü sevate susvaü sevate tãrthaü sevate sàdhuþ . anye tvasmàt parasmaipadamamanyamànàþ nãcaü samçddhamapi sevati nãca eva . svàdhãne vibhave'pyaho narapatiü sevanti kiü mànina ityàdau gaõakçtànityatvamàhuþ . iti durgàdàsaþ ..

#<ùai>#, kùaye . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøakaø-aniñ .) mårdhanyàdiþ . sàyati . iti durgàdàsaþ ..

#<ùo>#, ya nà÷e . iti kavikalpadrumaþ .. (divàøparaø-sakaø-aniñ .) mårdhanyàdiþ . nà÷a iha naùñãkaraõam . ya, syati yamo jantån . iti durgàdàsaþ ..

#<ùoóan>#, [t] puü, (ùañ dantà asya . %<pçùodaràdãni yathopadiùñam .>% 6 . 3 . 109 . iti ùaùa utvaü datçda÷adhàsåttarapadàdeùñutva¤ca .) ùaódantayuktavçùaþ . iti hemacandraþ ..

#<ùoóa÷a>#, [n] tri, (ùañ ca da÷a ca . %<pçùodaràdãni yathopadiùñam .>% 6 . 3 . 109 . iti sàdhuþ .) saükhyàvi÷eùaþ . ùaóadhikà da÷a . ùola iti bhàùà . tadvàcakau indukalàmàtçkà÷abdau . iti kavikalpalatà .. nityabahuvacanànto'yam .. (yathà, manuþ . 11 . 249 .
     %<savyàhçtipraõavakàþ pràõàyàmàstu ùoóa÷a .
     api bhråõahanaü màsàt punantyaharahaþkçtàþ ..>%)

#<ùoóa÷aþ>#, tri, ùoóa÷ànàü påraõaþ . ùoóa÷an÷abdàt uñpratyayena niùpannaþ . iti siddhàntakausudã . (yathà, bhàgavate . 2 . 9 . 6 .
     %<spar÷eùu yat ùauóa÷amekaviü÷aü niùka¤canànàü nçpa yaddhanaü viduþ ..>%)

#<ùoóa÷akalàþ>#, strã, (ùoóa÷asaükhyànvitàþ kalàþ .) candramaõóalasya ùaóadhikada÷abhàgàþ . tàsàü nàmàni yathà . tata÷candrasya amçtàdiùoóa÷akalàþ pårvavat pràõapratiùñhàü kçtvà påjayet . aü amçtàyai namaþ 1 . àü mànadàyai 2 . iü påùàye 3 . ãü tuùñyai 4 . uü puùñyai 5 . åü ratyai 6 . çü dhçtyai 7 . éü ÷a÷inyai 8 . ëü candrikàyai 9 . íü kàntyai . 10 eü jyotsnàyai 11 . aiü ÷riyai 12 . oü prãtyai 13 . auü aïgadàyai 14 . aü pårõàya 25 . aþ pårõàmçtàyai 16 . namaþ sarvatra . ÷akta÷cet pratyekamàvàhya gandhàdibhiþ påjayet . iti tantrasàraþ ..

#<ùoóa÷adànaü>#, klã, (ùoóa÷aprakàraü dànam .) ÷ràddhàdau ùoóa÷aprakàradeyadravyam . tatkramamàhuþ sàmpradàyikàþ .
     %<bhåbhyàmanaü jalaü vastraü pradãpo'nnaü tataþ param .
     tàmbalacchatragandhà÷ca màlyaü phalamataþ param ..
     ÷ayyà ca pàdukà gàvaþ kà¤canaü rajataü tathà .
     dànametat ùoóa÷akaü pretamuddi÷ya dãyate ..>% tat ùoóa÷aùoóa÷akaireko dànasàgaro bhavati .. tatra bhåmeþ påjàyàü dànavàkye ca priyadatteti vi÷eùaõam . bhåmerdevatà viùõuþ ùaùñhivarùasahasràvacchinnasvargavàsaþ phalam . pratigrahe tadbhåmeþ pradakùiõãkaraõam . tadbhåmerasannidhàne tàmuddi÷ya pradakùiõam .. 1 .. àsanasya uttànàïgiraso devatà ràjyasthànànuttamasvargapràptiþ phalam . tatra vi÷eùànupade÷àt karamadhyàtmàgneyena tãrthena pratigrahaþ . evamanyatràpi àgneyaü karatalam .. 2 .. jalasya varuõo devatà tçptipràptiþ phalam .. 3 .. vastrasya bçhaspatirdevatà candrasàlokyapràptiþ phalam . pratigrahe da÷àntagrahaõaparidhàne .. 4 .. dãpasya agnirdevatà uttamacakùuþ pràptiþ phalam .. 5 .. annasya prajàpatirdevatà akùayasukhapràptiþ phalam . pratigrahe muùñigrahaõam .. 6 .. tàmbålasya vanaspatirdevatà medhàvitvasubhagatvapràj¤atvadar÷anãyatvapràptiþ phalam .. 7 .. chatrasya uttànàïgiraso devatà sarvavyàdhivinirmuktatva÷rãmattvabahuputtratvapràptiþ phalam . pratigrahe daõóadhàraõam .. 8 .. gandhasya gandharvo devatà brahmapadaprayàõaü phalam .. 9 .. màlyasya vanaspati rdevatà atyantasukhitvabhavanaü phalam .. 10 phalasyavanaspatirdevatà mudà yuktatvaü phalam .. 11 .. ÷ayyàyàþ uttànàïgiraso devatà atyantasukhitva bhavanaü phalam . pratigrahe àrohaõam .. 12 .. pàdukàyugalasya uttànàïgiraso devatà sarvalokasukhagamanaü phalam . pratigrahe àrohaõam .. 13 .. dheno rudro devatà såryalokapràptiþ phalam . tatra dhenuü pràïmukhãmàtmasamãpamànãya .
     %<oü yà lakùmãþ sarvabhåtànàü yà ca deveùvavasthità .
     dhenuråpeõa sà devã mama ÷àntiü prayacchatu ..
     oü devasthà yà ca rudràõã ÷aïkarasya ca yà priyà .
     dhenuråpeõa sà devã mama ÷àntiü prayacchatu ..
     oü viùõorvakùasi yà lakùmãryà lakùmãrdhanadasya ca .
     yà lakùmãþ sarvabhåtànàü sà dhenurvaradàstu me ..
     oü caturmukhasya yà lakùmãþ svàhà caiva vibhàvasoþ .
     candràrka÷akra÷aktiryà dhenuråpàstu sà ÷riye ..
     oü svadhà tvaü pitçsaüghànàü svàhà yaj¤abhåjàü yataþ .
     sarvapàpaharà dhenustasmàcchàntiü prayaccha me ..
     sarvadevamayãü devãü sarvavedamayãntathà .
     sarvalokanimittàya sarvalokamapi sthiràm .
     prayacchàmi mahàbhàgàmakùayàya sukhàya ca ..>% ityuccàrya utsçjet . pratigrahe pucchadhàraõam .. 14 .. hiraõyasyàgnirdevatà dãrghàyuþpràptiþ phalam .. 15 .. rajatasya candramà devatà uttamaråpapràptiþ phalam .. 16 .. iti ÷uddhitattvam .. * .. gayàpaddhatyuktaùoóa÷adàdanaü yathà,
     %<svarõaü raupyaü tathà tàmraü kàüsyaü gàvo gajà hayàþ .
     gçhaü bhåmirvçùo vastraü ÷àyyà kùetramupànahau ..
     dàsyannaü pitçyaj¤eùu dànaü ùoóa÷akaü matam ..>% iti vàyupuràõe gayàmàhàtmyam ..

#<ùoóa÷abhujà>#, strã, (ùoóa÷a bhåjà yasyàþ .) ùoóa÷ahastayuktà durgà . yathà --
     %<yadà tu ùoóa÷abhujàü mahàmàyàü prapåjayet .
     durgàtantreõa mantreõa vi÷eùaü tatra vai ÷çõu ..
     kanyàyàü kçùõapakùasya ekàda÷yàmupoùitaþ .
     dvàdaùyàmekabhaktantu naktaü kuryàt pare'hani ..
     caturda÷yàü mahàmàyàü bodhayitvà vidhànataþ .
     gãtavàditranirùoùairnànànaivedyavedanaiþ ..
     ayàcitaü budhaþ kuryàt upavàsaü pare'hani .
     evameva vrataü kuryàt yàvadvai navamã bhavet ..
     jyeùñhàyàntu samabhyarcya målena pratipåjayet .
     uttareõàrcanaü kçtvà ÷ravaõànte visarjayet ..>% iti kàlikàpuràõe 59 adhyàyaþ ..

#<ùoóa÷amàtçkàþ>#, strã, (ùoóa÷asaükhyakàþ màtçkàþ .) ùoóa÷asaükhyakadevovi÷eùaþ . yathà . gauryàdiùoóa÷amàtçkàbhyo namaþ . iti durgotsavapaddhatiþ .. tàsàü nàmàni yathà, ÷ràddhatattve .
     %<gaurã padmà ÷acã medhà sàvitrã vijayà jayà .
     devasenà svadhà svàhà màtaro lokamàtaraþ ..
     ÷àntiþ puùñirdhçtistuùñiràtmadevatayà saha .
     àdau vinàyakaþ påjyaþ ante ca kuladevatà ..>%

#<ùoóa÷artvikkratuþ>#, puü, (ùoóa÷a çtvijo yatra . tàdç÷aþ kratuþ .) ùoóa÷apurohitasàdhyayàgavi÷eùaþ . sa tu jyotiùñomayàgaþ . dvàda÷àhasàdhyasatrayàga÷ca . yathà . jyotiùñome dvàda÷a÷atagodakùiõàvibhàgaþ ùoóa÷artvijàü tadvikçtãbhåte satràtmake dvàda÷àhasàdhye ÷atenàrdhino dãkùayantãtyàdidar÷anena nirõãyate . tatra vibhàraü manurapyàha .
     %<sarveùàmardhino mukhyàstadardhenàrdhino'pare .
     tçtãyinastçtãyàü÷à÷caturthà÷caikapàdinaþ ..>% dakùiõà go÷atavibhàgàya ÷rautakàtyàyano'pi . atha dvàda÷a dvàda÷a àdyebhyaþ ùañ ùañ dvitãyebhya÷catasra÷catasrastçtãyebhyastisrastisra itarebhyaþ . ityatra ùoóa÷artvijàü catura÷caturaþ kçtvà catvàro vargàþ . iti malamàsatattvam .. * .. eùàü çtvijàü nàmàni yathà brahmà 1 bràhmaõàcchaüsã 2 àgnidhraþ 3 potà 4 . ete sàrvavedãyàþ . hotà 5 maitràvaruõaþ 6 acchàvàk 7 gràvastotà 8 . ete çgvedinaþ . adharyuþ 9 pratiprasthàtà 10 neùñà 11 unvetà 12 . ete yàjuùàþ . udgàtà 13 prastotà 14 pratihartà 15 subrahmaõyaþ 16 . ete sàmagàþ . iti mahàbhàrate mokùadharme 105 adhyàye nãlakaõñhañãkà

#<ùoóa÷àü÷uþ>#, puü, (ùoóa÷a aü÷avo yasya .) ÷ukraþ . iti ÷abdamàlà .. ùoóa÷akiraõayukte, tri

@<[Page 5,196a]>@
#<ùoóa÷àïgaþ>#, puü, (ùoóa÷a dravyàõi aïgàni yasya .) ùoóa÷aprakàrasugandhidravyami÷ritadhåpaþ . yathà --
     %<gugguluü saralaü dàru patraü malayasambhavam .
     hrãveramaguruü kuùñhaü guóaü sarjarasaü ghanam ..
     harãtakãü nakhãü làkùàü jañàmàüsã¤ca ÷ailajam .
     ùoóa÷àïgaü vidurdhåpaü daive paitrye ca karmaõi ..>% iti tantrasàraþ .. ùoóa÷àvayavayukte, tri ..

#<ùoóa÷àïghriþ>#, puü, (ùoóa÷a aïghrayo yasya .) karkañaþ . iti hemacandraþ .. ùoóa÷acaraõayukte, tri ..

#<ùoóa÷àraü>#, klã, (ùoóa÷a aràõi iva dalàni yasya .) ùoóa÷adalapadmam . yathà, tantre .
     %<àdhàre liïganàbhau hçdayasarasije tàlumåle lalàñe dve patre ùoóa÷àre dvida÷ada÷adale dvàda÷àrdhe catuùke .
     vàsànte vàdilànte óa-pha-ka-ñha-sahite kaõñade÷e svaraõàü hakùau kodaõóamadhye sakaladalagataü varõaråpaü namàmi ..>% jalà÷ayotsargãyavedikoparikartavyacakram . yathà, matsyapuràõe .
     %<rajasà maõóalaü kuryàt pa¤cavarõena tattvavit .
     ùoóa÷àraü bhaveccakraü padmagarbhaü caturmukham ..
     caturasrantu parito vçttaü madhye guõottaram .
     vedyà÷copari tat kçtvà grahàllokapatãüstathà .
     vinyasenmantrataþ sarvàn pratidikùu vicakùaõaþ ..>% iti jalà÷ayotsargatattvam ..

#<ùoóa÷àrciþ>#, [s] puü, (ùoóa÷a arcãüùi yasya .) ÷ukragrahaþ . iti bhåriprayogaþ .. ùoóa÷a÷ikhàyukte, tri ..

#<ùoóa÷àvartaþ>#, puü, (ùoóa÷a àvartà yasya .) ÷aïkhaþ . iti hemacandraþ .. ùoóa÷àvartanayukte, tri .

#<ùoóa÷ikàmraü>#, klã, palaparimàõam . iti vaidyakaparibhàùà ..

#<ùoóa÷ã>#, [n] puü, yaj¤apàtravi÷eùaþ . yathà atiràtre ùoóa÷inaü gçhõàti nàtiràtre ùoóa÷inaü gçhõàtãti . ùoóa÷ã sasomakapàtravi÷eùaþ . iti malamàsatattvam ..

#<ùoóa÷ã>#, strã, dvàda÷amahàvidyàntargatavidyàvi÷eùaþ . yathà --
     %<kàlã tàrà mahàvidyà ùoóa÷ã bhuvane÷varã .
     bhairavã chinnamastà ca vidyà dhåmàvatã tathà ..
     vagalà siddhavidyà ca màtaïgã kamalàtmikà .
     età da÷a mahàvidyàþ siddhavidyàþ prakãrtitàþ ..>% tatra pàribhàùikãü ùàóa÷ãmàha j¤ànàrõave .
     %<candràntaü vàruõànta¤ca ÷akràdimahitaü pçthak .
     vàmàkùibindunàdàóhyaü vi÷vamàtçkalàtmakam ..
     vidyàdau yojayeddevi sàkùàt jàgratsvaråpiõã .
     vikuñàþ sakalà bhedàþ pa¤cakåñà bhavanti hi .
     vaiùõavã vasukåñà syàt ùañkåñà ÷àïkarã bhavet ..>% asyàrthaþ candràntaü hakàraþ . vàruõàntaü ÷akàraþ . ÷akràdã rephaþ . vàmàkùi ãkàraþ . vidyàdau purvoktadvàda÷avidyàdau .
     %<vedàdimaõóità devi ÷iva÷aktimayã sadà .
     tadà bhedàstu sakalàþ ùañkåñà parame÷vari .
     vaiùõavã navakåñà syàt saptakåñà ca ÷àïkarã ..>% asyàrthaþ ÷iva÷aktimayã pårvoktà bãjadvayavatã . vedàdiþ praõavaþ . maõóità àdau bhåùità .. * .. atha mahàùoóa÷ã .
     %<àdyavãjadvayaü bhadre viparãtakrameõa hi .
     vilikhya parame÷àni tato'nyàni samuddharet ..
     antarmukhã varàrohe kumàrã tripure÷varã .
     ebhistu pa¤casaükhyàkairbãjaiþ saüpuñitàü yajet ..
     ùañkåñàü parame÷àni vidyeyaü ùoóa÷àkùarã .
     trikåñàþ saphalà bhadre ùoóa÷àrõà bhavanti hi .
     vaiùõavyekonaviü÷àrõà ÷aivã saptada÷àkùarã ..>% asyàrthaþ . àdyabãjadvayaü màyàramàtmakam . viparãtakramaþ àdau ramà pa÷cànmàyà . antarmadhya sthitaü kàmabãjaü mukhe àdau yasyàþ kumàryàþ . ebhiþ pa¤casaükhyàkairbãjaiþ ùañkåñàü saptakåñàü navakåñàü và saüpuñitàü saüpuñavat kçtàü tenàünulomavilomataþ saüpuñitàmityarthaþ . yoginãtantre .
     %<÷rãbãjamàyàsmarayoni÷aktistàra¤ca màyà kamalàtha vidyà .
     ÷aktyàdibãjai÷ca vilomatoktyà ÷rãùoóa÷ãya¤ca ÷ivapradiùñà ..>% tathà ca rudrayàmale .
     %<÷rãrmàyà madano vàõã parà tàraü ÷ivapriyà .
     haripriyà trikåñà sà parà vàõã manobhavaþ .
     màtàlakùmãrmahàvidyà ÷rãbãjaü ùoóa÷ã parà ..>% atha bãjàvalã ùoóa÷ã . rudrayàmale .
     %<÷rãbãjamàye saülikhya tathaiva ca kumàrikàm .
     ÷rãbãjamàye kàma¤ca vàïmàyà kamalà tathà ..
     paràü kàma¤ca vàgbãjaü màyà ÷rãbã jameva ca .
     bãjàvalã ùoóa÷ãyaü sarvatantreùu gopità ..
     ràjyaü deyaü ÷iro deyaü na deyà ùoóa÷àkùarã .. * ..>% tantràntare .
     %<àdyà kuõóalinã ÷aktiþ ÷aktiràdyà tataþ parà nive÷ayettayormadhye devi govindavallabhàm ..
     tatastu manmathaü bãjaü ÷rãbãjaü tadanantaram .
     hçllekhà rabhayorvaktre vedavaktraü viniþkùipet ..
     tato lopà nyaseddevi trikåñàmathavà paràm .
     àdyàni pa¤cabãjàni pa÷càdvinyasya sundari .
     ùoóa÷ãyaü sugopyà hi snehàddevi prakà÷ità ..
     asyà màhàtmyamatulaü jihvàkoñi÷atairapi .
     vaktuü na ÷akyate devi ki punaþ pa¤cabhirmukhaiþ ..
     api priyatamaü deyaü sutadàradhanàdikam .
     ràjyaü deyaü ÷iro deyaü na deyà ùoóa÷àkùarã ..>% tantràntare .
     %<sindårarajasà vàpi kuïku mena vilepite .
     likhitvà dar÷ayedbhåmau na ca karõe prakà÷ayet ..
     tataþ svàtmavi÷uddhyarthaü lakùamekaü japedguruþ .. * ..>% bãjaùoóa÷ãmàha . siddhayàmale . kàmo màyà ramà bàlà trikåñà strã bhagàïku÷au . kàlã kàmakalà kårcaü sarvàdau praõavaþ priye .. ÷rãmahàùoóa÷ãya¤ca yà khyàtà bhuvanatraye . j¤ànena mçtyuhà vidyà sarvàmnàyairnamaskçtà .. saptalakùamahàvidyàstantràdau kathitàþ priye . sàràtsàratarà bhåtà yà yà vidyàþ sugopitàþ .. bahunà kimihoktena tàsàü sàrà tu ùoóa÷ã . prakà÷ità mahàdevã yà pçùñà te punaþ punaþ .. * ÷àktakàmaràjantu ÷rãkrame .
     %<màyàbãjaü tathà jhiõñã kàmaü ÷akraü viyat kramàt .
     jàtavedo mçgàïkena là¤chitaü parame÷varã ..
     etadvàgbhavakåña¤ca pårvavat kàmaràjakam .
     tathaiva ÷aktibãjantu sundaryeùà prakãrtità ..>% atràpi pårvavadbãjasaüyogaþ . màyà ãkàraþ . jhiõñã ekàraþ . punaþ ÷àktamàha .
     %<etadbhagaü tato màyà brahmà ÷akro haro'gninà vàmanetreõa saüyukto nàdabinduvibhåùitaþ .
     etadvàgbhavamuddiùñaü pårvavat kàma÷aktikam ..>% bhaga ekàraþ . atràpi pårvavadbãjasaüyogaþ . atra vi÷eùaþ .
     %<brahmabãjaü yadà dadyàt trikåñeùu varànane .
     prathamà sundarã devã dvitãyà brahmasundarã ..
     ÷aktikåñe mahe÷àni anantasundarã matà .
     eùà tu sundarã vidyà matabhedena dar÷ità ..
     trikåñànte haüsavãjaü bindusargavibhåùitam .
     eùà ÷rãpràõasaüyuktà dàridyraduþkhamocinã ..>% iti tantrasàraþ .. * .. ånaviü÷atipiõóadànakriyà . yathà -- preta÷iloktarãtyà dvàda÷apiõóàn ùoóa÷ãpiõóàü÷ca dadyàt . iti tãrthayàtràprayogatattvam tadvidhànaü yathà -- amàvasyàntu kanyàrke tãrthapràptau tathà nçpa kçtvà ÷ràddhaü vidhànena dadyàt ùoóa÷apiõóakam .. vàyupuràõãyastatprayogo yathà . ånaviü÷atidàsyamànapriõóasthànàni yathàdakùiõaü bhàgacatuùñayena kçtàni tatra dakùiõàgràn ku÷àn àstãrya .
     %<asmatkule mçtà ye ca gatiryeùàü na vidyate .
     àvàhayiùye tàn sarvàn darbhapçùñhe tilodakaiþ ..
     màtàmahakule ye ca gatiryeùàü na vidyate .
     àvàhayiùye tàn sarvàt darbhapçùñhe tilodakaiþ bandhuvargakule ye ca gatiryeyàü na vidyate .
     àvàhayiùye tàn sarvàn darbhapçùñhe tilodakaiþ ..>% ityetaistilodakairàvàhya .
     %<àbrahmastambaparyantaü devarùipitçmànavàþ .
     tçpyantu pitaraþ sarve màtçmàtàmahàdayaþ ..
     atãtakulakoñãnàü saptadvãpanivàsinàm .
     àbrahmabhuvanàllokàdidamastu tilodakama .>% ityetàbhyàü tilodakà¤jalãn dadyàt . tato målàditaþ pitçtãrthena piõóàn dadyàt . tatra kramaþ asmatkule mçtà ye ca gatiryeùàü na vidyate . teùàmuddharaõàrthàya imaü piõóaü dadàmyaham .. 1 .. màtàmahakule ye ca gatiryeùàü na vidyate . teùàmuddharaõàrthàya imaü piõóaü dadàmyaham .. 2 .. bandhuvargakule ye ca gatiryeùàü na vidyate . teùàmuddharaõàrthàya imaü piõóaü dadàmyaham .. 3 .. ajàtadantà ye kecit ye ca garbhe prapãóitàþ . teùàmuddharaõàrthàya imaü piõóaü dadàmyaham .. 4 .. agnidagdhà÷ca ye kecinnàgnidagdhàstathà pare . vidyuccaurahatà ye ca tebhyaþ piõóaü dadàmyaham .. 5 dàvadàhe mçtà ye ca miühavyàghrahatà÷ca ye . daùñribhiþ ÷çïgibhirvàpi tebhyaþ piõóaü dadàmyaham .. 6 .. udbandhanamçtà ye ca viùa÷astrahatà÷ca ye . àtmàpaghàtino ye ca tebhyaþ piõóaü dadàmyaham .. 7 araõye vartmani vane kùudhayà tçùayà hatàþ . bhåtapratapi÷àcà÷ca tebhyaþ piõóaü dadàmyaham .. vane jale .. 8 .. raurave càndhatàmisre kàlasåtre ca ye sthitàþ . teùàmuddharaõàrthàya imaü piõóaü dadàmyaham .. 9 .. anekayàtanàsaüsthàþ pretaloke ca ye gatàþ . teùàmuddharaõàrthàya imaü piõóaü dadàmyaham .. 10 .. anekayàtanàsaüsthà ye nãtà yamakiïkaraiþ . teùàmuddharaõàrthàya imaü piõóaü dadàmyaham .. 11 .. narakeùu samasteùu yàtanàsu ca ye sthitàþ . teùàmuddharaõàthayi imaü piõóaü dadàmyaham .. 12 .. pa÷uyonigatà ye ca pakùikãñasarãsçpàþ . athavà vçkùayonisthàstebhyaþ piõóa dadàmyaham .. 13 .. jàtyantarasahasreùu bhramantaþ svena karmaõà . mànuùyaü durlabhaü yeùàü tebhyaþ piõóaü dadàmyaham .. 14 divyantarãkùabhåmiùñhàþ pitaro bàndhavàdayaþ . mçtà asaüskçtà ye ca tebhyaþ piõóaü dadàmyaham .. 15 .. ye kecit pretaråpeõa vartante pitaro mama . te sarve tçptimàyàntu piõóadànena sarvadà .. 16 ye'bàndhavà bàndhavà và ye'nyajanmani bàndhavàþ . teùàü piõóo mayà dattaþ akùayyamupatiùñhatàm .. 17 pitçvaü÷e mçtà ye ca màtçvaü÷e ca ye mçtàþ . guru÷va÷urabandhånàü ye cànye bàndhavà mçtàþ .. ye me kule luptapiõóàþ puttadàravivarjitàþ . kriyàlopagatà ye ca jàtyandhàþ païgavastathà .. viråpà àmagarbhà÷ca j¤àtàj¤àtàþ kule mama . teùàü piõóo mayà dattaþ akùayyamupatiùñhatàm .. 18 àbrahmaõo ye pitçvaü÷ajàtà màtustathà vaü÷abhavà madãyàþ . kuladvaye ya mama dàsabhåtà bhçtyàstayaivà÷ritasevakà÷ca .. mitràõi sakhyaþ pa÷ava÷ca vçkùà dçùñà hyadçùñà÷ca kçtopakàràþ . janmàntare ye mama dàsabhåtàstebhyaþ svadhà piõóamahaü dadàni .. 19 .. atronaviü÷atipiõóe ùoóa÷apiõóatvaü pàribhàùikaü pa¤càmravat . iti tithyàditattvam .. * .. eteùàü mantràõàü strãliïgohena strãùoóa÷ãtvaü bhavati .. * atha màtçùoóa÷ã . garbhàdavagame caiva viùame bhåmivartmani . tasyà niùkramaõàrthàya màtçpiõóaü dadàmyaham .. màsi màsi kçtaü kaùñaü vedanà prasaveùu ca . tasyà niùkramaõàrthàya màtçpiõóaü dadàmyaham .. ÷aithilye prasave caiva màturatyantaduùkaram . tasyà niùkramaõàrthàya màtçpiõóaü dadàmyaham .. padbhyàü janayate màturduþkha¤caiva sudustaram . tasyà niùkramaõàrthàya màtçpiõóaü dadàmyaham .. padbhyàmityatra dadbhyàmiti ca pàñhaþ .. 4 .. agninà ÷oùate dehaü triràtràna÷aneùu ca . tasyà niùkramaõàrthàya màtçpiõóaü dadàmyaham .. pibecca kañudravyàõi kle÷àni vividhàni ca . tasyà niùkramaõàrthàya màtçpiõóaü dadàmyaham .. durlabhaü bhakùadravyasya tyàge vindati yat phalam . tasyà niùkramaõàrthàya màtçpiõóaü dadàmyaham .. ràtrau måtrapurãùàbhyàü bhidyate màtçkarpañam . tasyà niùkramaõàrthàya màtçpiõóaü dadàmyaham .. puttraü vyàdhisamàyuktaü màtçduþkhamaharni÷am . tasyà niùkramaõàrthàya màtçpiõóaü dadàmyaham .. yadà puttro na labhate tadà màtu÷ca ÷ocanam . tasyà niùkramaõàrthàya màtçpiõóaü dadàmyaham .. kùudhayàü vihvale puttre dadàti nirbharaü stanam . tasyà niùkramaõàrthàya màtçpiõóaü dadàmyaham .. divà ràtrau yadà màtuþ ÷oùaõa¤ca punaþ punaþ . tasyà niùkramaõàrthàya màtçpiõóaü dadàmyaham .. pårõe tu da÷ame màsi màturatyantaduùkaram . tasyà niùkramaõàrthàya màtçpiõóaü dadàmyaham .. gàtrabhaïgo bhavenmàtustçptiü naiva prayacchati . tasyà niùkramaõàrthàya màtçpiõóaü dadàmyaham .. alpàhàravatã màtà yàvat puttro'sti bàlakaþ tasyà niùkramaõàrthàya màtçpiõóaü dadàmyaham .. yamadvàre mahàdhãre pathi màtu÷ca ÷ocanam . tasyà niùkramaõàrthàya màtçpiõóaü dadàmyaham .. iti gayàyàü prasiddhiþ ..

#<ùoóa÷opacàraþ>#, puü, (ùoóa÷aprakàra upacàraþ .) ùoóa÷aprakàrapåjàdravyam . yathà --
     %<àsanaü svàgataü pàdyamarghyamàcamanãyakam .
     madhuparkàcamanasnànavasanàbharaõàni ca ..
     sugandhisusanodhåpadãpanaivedyavandanam .
     prayojayedarcanàyàü upacàràüstu ùoóa÷a ..>% iti tantrasàraþ ..

#<ùoóhà>#, vya, (ùaù + dhàc . pçùodaràditvàt sàdhu . ùañprakàram . yathà --
     %<saprasaïga upoddhàto hetutàvasarastathà .
     nirvàhakaikakàryatve ùoóhà saïgatiriùyate ..>% ityanumitau jàgadã÷ã ñãkà .. saükhyàyà dhàcprakàre . iti såtreõa ùaù÷abdàt dhàcpratyayena nipàtanànniùpannam . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<ùoóhànyàsaþ>#, puü, (ùoóhà ùaódhà nyàsaþ .) vidhinà ÷arãre mantravinyàsaþ . yathà . atha ùoóhànyàsaþ . taduktaü vãratantre .
     %<kevalàü màtçkàü kçtvà màtçkàü tàrasaüpuñàm .
     màtçkàpuñitaü tàraü nyaset sàdhakasattamaþ .. 1 ..
     ÷rãbãjapuñitàü tàntu màtkàpuñitantu tat .. 2 kàmena puñitàü devãü tatpuñaü kàmameva ca .. 3 ..
     ÷aktyà ca puñitàü devãü ÷akti¤ca tatpuñàü nyaset krãü dvandva¤ca punarnyastvà ç-é-ë-í¤ca pårvavat .. 5 målena puñitàü devãü tatpuñaü mantrameva ca .. 6 ..
     anulomavilomena nyastvà mantraü yathàvidhi .
     målenàùña÷ataü kuryàt vyàpakaü tadanantaram ..>% yathà, praõavapuñitàü màtçkàm . evaü màtçkàpuñitaü tàram . evaü ÷rãbãjapuñitàü tàm . tatpuñitaü ÷rãbãjam . evaü kàmena puñitàü màtçkàm . màtçkàpuñitaü kàmam . evaü ÷aktyà puñitàü màtçkàm . màtçkàpuñitàü ÷aktiü nyaset . tathà krãü dvandva¤ca ç-é-ë-í¤ca pårvavat . tatpuñitàü màtçkàü nyaset . màtçkàpuñi ta¤ca tat . mantrapuñitàü màtçkàm . tatpuñitaü mantram . punaranulomavilomena kevalaü màtçkàsthàne nyasya målenàùña÷atena vyàpakaü kuryàt . ayaü nyàsastàràyà api kàryaþ .
     %<iti guptena durgàyà aïgaùoóhà prakãrtità .
     tàràyàþ kàlikàyà÷ca unmukhyà÷ca tathàpare .
     etasmin nyàsavarye ca sarvaü pàpaü praõa÷yati ..>% iti tantrasàraþ ..

#<ùñaka>#, ma pratãghàte . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø paraø-sakaø-señ .) ma, tiùñakayiùati . iti durgàdàsaþ ..

#<ùñaga>#, ma e saüvçtau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) ma, tiùñagayiùati . dantyavargadvitãyopadha iti kecit . iti durgàdàsaþ ..

#<ùñana>#, mi ÷abde . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-akaø-señ .) mi, stanayati stànayati atiùñanat . iti durgàdàsaþ ..

#<ùñabha>#, i ïa stambhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-akaø-sakaø-caseñ .) i, stambhyate . ïa, stambhate . tiùñambhayiùati . ikàrasya punaruktiþ pårvatra tatsambandhaniùedhàyaiva ïitastusarve . eka evet pàñhabalàt vàdhya iti vat . stambho jaóã bhàvaþ jaóãkaraõa¤ca . stambhau sthåõàjaóãbhàvau ityamarokteþ . ÷ãtenàvastabdhaþ jaóãkçta ityarthaþ . iti kramadã÷varokte÷ca . stambha iha kriyà nirodhaþ . iti bhãmaþ . dãùavçddhiriti govinda bhaññaþ . stambho ruddhãkaraõa¤ca . stambhate kabàñena dvàraü lokaþ . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 5,198a]>@
#<ùñama>#, vaiklavye . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøakaø-señ .) vaiklavyaü vihvalãbhàvaþ . stamati . atiùñamat . iti durgàdàsaþ ..

#<ùñama>#, t ka vaiklavye . iti kavikalpadrumaþ .. (adanta curàø-paraø-akaø-señ .) mårdhanyàdiþ . ùopade÷apàñho bhvàdyàdãti dantyatve kçtasakàràditvàt ùatvàrthaþ . tiùñamayiùati . evaü sarvatra . iti durgàdàsaþ ..

#<ùñigha>#, na ïa àskadi . iti kavikalpadrumaþ .. (svàø-àtmaø-sakaø-señ .) àskat àskandanam . abhiyoga iti bhaññamallaþ . na ïa, stighnute nadãü pànthaþ . tiùñighe . iti durgàdàsaþ ..

#<ùñipa>#, ç ïa ÷cyuti . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-akaø-señ .) ç, atiùñepat . ïa, stepate tiùñepe . ÷cyuti kùaraõe . iti durgàdàsaþ ..

#<ùñima>#, ya klede . iti kavikalpadrumaþ .. (divàøparaø-akaø-señ .) ya, stimyati tiùñema . kledaþ àrdrabhàvaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<ùñãma>#, ya klede . iti kavikalpadrumaþ .. (divàøparaø-akaø-señ .) ya, ùñãmyati tiùñãma . kleda àrdrabhàvaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<ùñu>#, ¤a la stutau . iti kavikalpadrumaþ .. adàøubhaø-sakaø-aniñ .) mårdhanyàdiþ . ¤a la, stauti stavãti stute . iti durgàdàsaþ ..

#<ùñuca>#, ïa prasàde . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-sakaø-señ .) mårdhanyàdistamadhyaþ . prasàdaþ prasannãbhàvaþ . ïa, stocate janaü toùñucyate . ùasyàdho mårdhanyaõa iti kecit . snocate mosnucyate . iti durgàdàsaþ ..

#<ùñubha>#, u ïa stambhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø àtmaø-akaø-sakaø ca-señ . ktvàveñ .) u, stobhitvà . stubdhvà . ïa, stobhate tuùñobhayiùati . stambho jaóãbhàvaþ tatkaraõa¤ca . stambhau sthåõàjaóãbhàvàvityamarokteþ . ÷ãtenàvastabdho jaóãkçta ityarthaþ . iti kramadã÷varokte÷ca .
     %<÷àstreõa stobhate bhåyo laghuprakçtiko naraþ .>% iti halàyudhaþ . stobhate vçùaü ÷ãto vàyuþ . iti caturbhujaþ . stambha iha kriyànirodhaþ . iti bhãmaþ . doùavçddhiriti govindabhaññaþ . iti durgàdàsaþ .

#<ùñåpa>#, ka ucchràye . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøparaø-sakaø-señ .) ùaùñhasvarã . ucchràyo rà÷ãkaraõam . ka, ståpayati dhànyaü kçùakaþ . tuùñåpayiùati . iti durgàdàsaþ ..

#<ùñåpa>#, ya ir ucchràye . iti kavikalpadrumaþ .. (divàø-paraø-sakaø-señ .) ùaùñhasvarã . ya, ståpyati . ir, aståpat aståpãt . puùàditvànnityaü ïa ityanye . atuùñåpat . iti durgàdàsaþ ..

#<ùñçkùa>#, gamane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø sakaø-señ .) saptamasvarayuktaþ tamadhyaþ . stçkùati tarãùñçkùyate . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 5,198b]>@
#<ùñçha>#, å ÷a vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàøparaø-sakaø-veñ .) mårdhanyàdiþ tamadhyaþ . å, astarhãt . astçkùat . ÷a, stçhatã stçhantã . tiùñarhayiùati . iti durgàdàsaþ ..

#<ùñéha>#, å ÷a vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàøparaø-sakaø-veñ .) mårdhanyàdiþ tamadhyaþ . aùñamasvarã . å, astéhãt astékùat . ÷a stéhatã stéhantã . tiùñéhayiùati . iti durgàdàsaþ ..

#<ùñepa>#, ç ïa ÷cyuti . itikavikalpadrumaþ .. (bhvàø àtmaø-akaø-señ .) é, atiùñepat . ïa, stepate tiùñepe . ÷cyuti kùaraõe . iti durgàdàsaþ ..

#<ùñyåmaþ>#, puü, candraþ . dãptiþ . iti kecit ..

#<ùñyai>#, saühatau . dhvanau . itikavikalpadrumaþ .. (bhvàø paraø-akaø-aniñ .) antaþsthàdyayuktadantyavargàdyamadhyaþ ùayogàt ñaþ . tena taùñyau . taùñyàsati . tàùñyàyate . saühatiþ samåhaþ . ùñyàyati lokaþ ekatra samåhàyate ÷abdàyate và ityarthaþ .. dantyavidhau ùñyaiùvakkaùñhivàü varjanànna dantyaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<ùñhaga>#, ma e saüvçtau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvà paraø-akaø-señ .) mårdhanyàdisthamadhyaþ ùayogàt ñhaþ . ma, tiùñhagayiùati . e, asthagãt . dantyavargaprathamamadhyaþ iti kecit . tiùñhagayiùati atiùñhagat . iti durgàdàsaþ ..

#<ùñhala>#, ja sthitau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-akaø-señ .) ja, sthàlaþ sthalaþ . sthalati lokastiùñhatãtyarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<ùñhà>#, ¤i sthàne . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-akaø-aniñ .) ¤i, sthito'sti . sthànaü gatinivçttiþ . tiùñhati sàdhurdharme . pçùñhatastiùñhamàna iti vãracarite prakà÷àrthe àtmanepadavidhànàt ÷ànaþ . athavà tàcchãlye ÷atuþ ÷ànaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<ùñhiva>#, u niràse . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø paraø-sakaø-señ . ktvàveñ .) u, ùñhevitvà ùñhyutvà . asya nem ïã÷vã ityàdinà imo niùedhe niùñhàyàü ùñhyåta iti bhedaþ . niràsa iha phutkàra iti bhaññamallaþ . mukhena ÷leùmàdervamanamiti kecit . iti durgàdàsaþ ..

#<ùñhiva>#, ya niràse . iti kavikalpadrumaþ .. (divàø paraø-sakaø-señ .) ya, ùñhãvyati . iti durgàdàsaþ ..

#<ùñhãva>#, niràse . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø paraøsakaø-señ .) ùñhãvati . yaü hrasvinaü matvà ùñhivuklamàcamo'pãti dãrghiõaü vidadhàmaþ sa evàyaü ùñhãviùyati ityàdisàdhanàya dãrgho pañhyate . tena hrasvino grahaõenàsmin gçhãte bhvàdyàdi ùõaþ sna ityàdinà mårdhanyaùasya dantyaso na syàt evaü ùñhivajàdyoþ kherityàdinà kheùñhakàrasya takàre tiùñhãva ñiùñhãvaityapi syàt . yattu satyapyasminnanañi ùñhãvanamiti nipàtanaü tadasya sarvasammatatvàbhàvàt . niràsa iha phutakàra iti bhaññamallaþ . mukhena ÷leùmàdervamanamiti kecit . ùñhãvatyannaü lokaþ . ùñhãvàsi ÷uùkekùulatàsthikalpam . iti durgàdàsaþ ..

#<ùõasa>#, ya ë u mi nivàse . iti kavikalpadrumaþ . (divàø-paraø-akaø-señ . ktvàveñ .) mårdhanyàdirdantyanakàrayuktaþ . ùa, snasyati . ë, asnasat . u, snasità snustvà . mi, snasayati snàsayati . iti durgàdàsaþ ..

#<ùõà>#, la ÷odhane . iti kavikalpadrumaþ .. (adàø paraø-akaø-aniñ .) mårdhanyàdirayam . dantyàdirayamiti ka÷cit . la, snàti gaïgàyàü dhãraþ . anupasargasya ¤au jvalahvaletyàdinà hrasvo và snapayati snàpayati . sopasargasya tu prasnàpayati . iti durgàdàsaþ ..

#<ùõiha>#, å ya ë ¤i prãtau . iti kavikalpadrumaþ .. (divàø-paraø-akaø-veñ .) å, snehiùyati snekùyati . ya, snihyati bandhuþ . ë, asnihat . ¤i, snigdhaþ snãóho'sti . iti durgàdàsaþ ..

#<ùõiha>#, ka srehane . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø para-akaø-señ .) snehanaü snigdhãbhàvaþ . ka, snehayati vartikà tailena . iti durgàdàsaþ ..

#<ùõu>#, ¤a la stutau . iti kavikalpadrumaþ .. (adàø ubhaø-sakaø-aniñ .) ¤a la, stauti stavãti stute . iti durgàdàsaþ ..

#<ùõuca>#, ïa secane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-sakaø-señ . snocate suùõuce . iti durgàdàsaþ ..

#<ùõuma>#, ya bhakùe . iti kavikalpadrumaþ .. (divàø paraø-sakaø-señ .) dantyanakàrayuktaþ . ya, snumyati suùõoma . iti durgàdàsaþ ..

#<ùõuha>#, ya å ë udgàre . iti kavikalpadrumaþ .. (divàø-paraø-sakaø-veñ .) dantyanakàrayuktaþ . udgàro vàntiþ . ya, snuhyatyannaü lokaþ . å, snohiùyati snokùyati . ë, asnuhat . iti durgàdàsaþ ..

#<ùõai>#, veùñe . iti kavikalpadrumaþ (bhvàø-paraø-sakaø aniñ .) prakçtyà dantyavarga÷eùopadhaþ . snàyati vçkùaü latà . anupasargasya ¤au jvalahvaletyàdinà hrasvo và . snapayati snàpavati . sopasargasya tu prasnàpayati . iti durgàdàsaþ ..

#<ùmi>#, ïa smite . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-akaø-aniñ . smitamãùaddhàsyam . ïa, smayate badhåþ . vismàpayate . iti durgàdàsaþ ..

#<ùvakka>#, ïa sarpaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-saka-señ .) vakàrayuktàdiþ kopadhaþ . ïa, ùvakkate ùiùvakkiùate ùàùvakkyate . dantyavidhàvasya varjanànna dantyaþ . candrodayastu imaü pa¤camasvariõaü matvà ùukkate ùuùukkiùate ùoùukkyate ityàha .. iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 5,199a]>@
#<ùvada>#, ka svàde . chede . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-paraø-sakaø-señ .) svàdo rasopàdànam . ka, svàdayati kùãraü lokaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<ùvada>#, ïa prãtilihoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-akaø-señ .) prãtiþ prãtãkaraõam . liñ rasopàdànam . ïa, apàü hi tçptàya na vàridhàrà svàduþ sugandhiþ svadate tuùàrà . iti ÷rãharùaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<ùvanja>#, au ¤i ïa àliïge . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-sakaø-aniñ .) vakàrayuktàdiþ . àliïga àliïganam . au, svaïktà . ¤i, svakto'sti . ïa, svajate yuvatãü yuvà . pariùvajati pà¤càlã madhyamaü pàõóunandanamiti gaõakçtànityatvàt . iti durgàdàsaþ ..

#<ùvapa>#, au gha lu ¤i ÷aye . iti kavikalpadrumaþ .. (adàø-para-akaø-aniñ .) vakàrayuktamårdhanyàdiþ . au, asvàpsãt . gha lu, svapiti . ¤i, supto'sti . ÷ayaþ ÷ayanam . iti durgàdàsaþ ..

#<ùvarta>#, ka gatyàm . taïke . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-paraø-sakaø-taïke akaø-señ .) vakàrayuktamårdhanyàdiþ . taïko duþkhena jãvanam . ka, svartayati jano gacchati duþkhena jãvati vetyarthaþ . asiùvartat . iti durgàdàsaþ ..

#<ùvida>#, ë au ya à ¤i svidi . iti kavikalpadrumaþ .. (divàø-paraø-akaø-aniñ .) ë, asvidat . au, svettà . ya, svidyati . à, sveditaü svinnaü tena . ¤i, svinno'sti . svidãti mohasnehamokùeùviti vopadevaþ . gàtraprakùaraõe iti prà¤caþ . na ca svidyati tasyàïgamiti halàyudhaþ .. iti durgàdàsaþ ..

#<ùvida>#, ¤i à ïa ë mohasnehamokùeùu . iti kavikalpadrumaþ . (bhvàø-àtmaø-akaø-señ .) ¤i, svinno'sti .. à, sveditaü svinnaü tena . ïa, svedate tilaþ tailaü mu¤cati ityarthaþ . ë, asvidat snehaþ snigdhãbhàvaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<sa>#

#<sa>#, dantyasakàraþ . sa tu vya¤janadvàtriü÷avarõaþ . asyoccàraõasthànaü dantaþ . iti vyàkaraõam .. (tathàca ÷ikùàyàm . 17 .
     %<syurmårdhanyà çñuraùà dantyà ëtulasàþ smçtàþ ..>%) tatsvaråpaü yathà --
     %<sakàraü ÷çõu càrvaïgi ÷aktivãjaü paràtparam .
     koñividyullatàkàraü kuõóalãtrayasaüyutam ..
     pa¤cadevamayaü devi pa¤capràõàtmakaü sadà .
     rajaþsattvatamoyuktaü tribindusahitaü sadà ..>% iti kàmadhenutantram .. * .. asya lekhanaprakàro yathà --
     %<ku¤cità vàmato dakùagatà ca gokçtilvadhaþ .
     punarårdhvagatà tàsu vahnicandradivàkaràþ .
     màtrà bhavànã vij¤eyà dhyànamasya pracakùyate ..>% asya dhyànàdi .
     %<÷uklàmbaràü ÷uklavarõàü dvibhujàü raktalocanàm .
     ÷vetacandanaliptàïgãü muktàhàropa÷obhitàm ..
     gandharvagãyamànà¤ca sadànandamayãü paràm .
     aùñasiddhipradàü nityàü bhaktànandavivardhinãm ..
     evaü dhyàtvà sakàrantu tanmantraü da÷adhà japet ..
     tri÷akti sahitaü varõaü àtmàditattvasaüyutam .
     praõamya satataü devi hçdi bhàvaya sundari ..>% iti varõoddhàratantram .. * .. tatparyàyaþ
     %<so haüsaþ suya÷à viùõurbhçgvã÷a÷candrasaüj¤akaþ .
     jagadvãjaü ÷aktinàmà so'haü ve÷avatã bhçguþ ..
     prakçtirã÷varaþ ÷uddhaþ prabhà ÷vetà kulojjvalaþ .
     dakùapàdo'mçtaü bràhmã paramàtmà paro'kùaraþ ..
     suråpà ca guõe÷o gauþ kalakaõñho vçkodarã .
     pràõàdyà÷ca puràdevã lakùmãþ somo hiraõyapåþ .
     durgottàriõi sammohàjjãvo mårtirmanoharaþ ..>% iti tantram ..

#<saü>#, [m] vya, ÷obhanàrthaþ . samàrthaþ . saïgatàrthaþ . prakçùñàrthaþ . iti medinã .. upasargavi÷eùaþ . asyàrthàþ yathà . sam prakarùà÷leùanairantaryaucityàbhimukhyeùu . iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ ..

#<saþ>#, puü, ã÷varaþ . sarpaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. pakùã . ityekùàkarakoùaþ .. viùõuþ . yathà . saþ syàdviùõau hare sarpe . iti bharataikàrthasaügrahaþ .. pårvyoktaparàmar÷akaþ . se iti bhàùà . tacchabdasya prathamaikavacananiùpannaþ . yathà bhaññiþ . 1 . 2 .
     %<sau'dhyaiùña vedàüstrida÷ànayaùña piténapàrãt samamaüsta bandhån ..>% samàsapårvapadatve sahàrthaþ . yathà . samàtçkaþ . kvacit samànàrtha÷ca . yathà . saråpaþ . iti vyàkaraõam ..

#<saügràhã>#, [n] puü, saügçhõàtãti . saü + graha + õiniþ .) kuñajavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. dhàrake, vi .. (yathà, su÷rute . 1 . 45 .
     %<dãpanaü laghu saügràhi ÷vàsakà÷àsrapittanut ..>% saügrahakàrake ca . yathà, kàmandakãyanãtisàre . 4 . 10 .
     %<prakhyàtavaü÷amakråraü lokasaügràhiõaü ÷ucim .
     kurvãtàtmahitàkàïkùã parivàraü mahãpatiþ ..>%

#<saüj¤aü>#, klã, pãtakàùñham . yathà --
     %<jàyakaü jhàvukaü saüj¤aü pracelaü pràviraþ pumàn .
     kàlãyaka¤ca kàlànusàrya¤càtha samarthakam ..>% jàyakàdisaptapãtakàùñhe . iti ÷abdacandrikà ..

#<saüj¤aþ>#, tri, (samyakprakàreõa jànàti yaþ . saü + j¤à + kaþ .) lagnajànukaþ . yathà --
     %<praj¤uþ pragatajànuþ syàt praj¤o'traiva ca dç÷yate .
     saüj¤uþ saühatajànu÷ca bhavet saüj¤o'pi tatra hi ..>% iti sàhasàïkaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

@<[Page 5,199c]>@
#<saüj¤apanaü>#, klã, (saü + j¤à + õic + lyuñ .) màraõam . ityamaraþ .. (yathà, bhàgavate . 4 . 5 . 22 .
     %<dçùñvà saüj¤apanaü yogaü pa÷ånàü sa patirmakhe .
     yajamànapa÷oþ kasya kàyàttenàharacchiraþ ..>%) vij¤àpana¤ca ..

#<saüj¤aptiþ>#, strã, (saü + j¤à + õic + ktin .) màraõam . iti hemacandraþ .. vij¤àpana¤ca ..

#<saüj¤à>#, strã, (saü + j¤à + bhàve aï .) cetanà . (yathà, kumàre . 6 . 44 .
     %<ratikhedasamutpannà nidrà saüj¤àviparyayaþ ..>%) buddhiþ . (j¤ànam . yathà, bhàgavate . 6 . 7 . 17 .
     %<gurornàdhigataþ saüj¤àü parãkùan bhagavàn svaràñ .
     dhyàyan dhiyà surairyuktaþ ÷arma nàlabhatàtmanaþ ..>% tathà ca gãtàyàm . 1 . 7 .
     %<nàyakà mama sainyasya saüj¤àrthaü tàn bravãmite ..>% nàma . àkhyà . (yathà, manuþ . 8 . 131 .
     %<÷okasaüvyavahàràrthaü yàþ saüj¤àþ prathità bhuvi .
     tàmraråpyasuvarõànàü tàþ pravakùyàmya÷eùataþ ..>%) hastàdyairarthasåcanà . hastabhrålocanàdibhiþ prayojanasya j¤àpanà . ityamarabharatau .. (yathà kumàre . 3 . 41 .
     %<mukhàrpitaikàïgulisaüj¤ayaiva mà càpalàyeti gaõàn vyanaiùãt ..>%) gàyattrã . såryapatnã . iti medinã .. (yathà, màrkaõóeye . 77 . 1 .
     %<màrtaõóasya raverbhàryà tanayà vi÷vakarmaõaþ .
     saüj¤à nàma mahàbhàga tasyàü bhànurajãjanat ..>% asyà vi÷eùavivaraõantu tatraivàdhyàye draùñavyam ..)

#<saüj¤àsutaþ>#, puü, (saüj¤àyàþ sutaþ .) ÷aniþ . iti kecit ..

#<saüj¤uþ>#, tri, (saühate saülagnejànunã yasya . prasaübhyàü jànunorj¤uþ . 5 . 4 . 129 . iti j¤uþ .) sahatajànukaþ . ityamaraþ ..

#<saüjvaraþ>#, puü, (saüjvarayatãti . saü + jvara + õic + ac .) agnijatàpaþ ityamaraþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 55 . 63 .
     %<kadalãpatrapavanairvãjyamànàü sakhãjanaiþ .
     pàõóukùàmàmabhivyaktasmarasaüjvaralakùaõàm ..>%)

#<saüyaþ>#, puü, kaïkàlaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<saüyat>#, puü, strã, (saüyamyate'treti . saü + yam + kvip . %<gamàdãnàm .>% 6 . 4 . 40 . ityamya vàrtikoktyà malopaþ . tuk .) yuddham . ityamarabharatau .. (yathà, raghuþ . 7 . 39 .
     %<utthàpitaþ saüyati reõura÷vaiþ sàndrãkçtaþ syandanavaü÷acakraiþ ..>%)

#<saüyataþ>#, tri, (saü + yam + ktaþ .) baddhaþ . ityamaraþ .. (yathà, ràbhàyaõe . 1 . 10 . 25 .
     %<màyàmiva paribhraùñàü hariõãmiva saüyatàm ..>% kçtasaüyamaþ . yathà brahmapuràõam .
     %<yo yaþ ka÷cittãrthayàtràntu gacchet susaüyataþ sa ca pårvaü gçhe sve .
     kçtopavàsaþ ÷ucirapramattaþ saüpåjayedbhaktinamro gaõe÷am ..>% iti pràya÷cittatattvam ..

#<saüyatvaraþ>#, puü, vàgyataþ . jantusamåhaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<saüyadvaraþ>#, puü, (saüyacchatoti . saü + yama + chitvaracchatvareti . uõàø 3 . 1 . iti ùvaracpratyayena sàdhu .) nçpaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<saüyattà>#, [ç] tri saüyamanakartà . niyantà . saüpårvayamadhàtostçnpratyayena niùpannaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 4 . 62 . 48 .
     %<taü visaüj¤amapovàha saüyantà rathavàjinàm .
     upade÷amanusmçtya rakùamàõo mahàratham ..>%)

#<saüyamaþ>#, puü, (saü + yama + %<yamaþ samupaniviùu ca .>% 3 . 3 . 63 . iti ap .) vratàdyaïgapårvadinakattavyàcàraþ . tatparyàyaþ . viyàmaþ 2 viyamaþ 3 yàmaþ 4 yamaþ 5 saüyàmaþ 6 . ityamaraþ .. saüyamanam 7 niyamaþ 8 iti dharaõiþ .. tadvidhànaü yathà . atha da÷amãniyamàþ . sårisantoùe .
     %<kàüsyaü màüsaü masåra¤ca caõakaü koradåùakam .
     ÷àkaü madhu parànna¤ca tyajedupavasan striyam ..>% atropavasanniti taddine bhojanàsambhavàt sàmãpyàt pårvàparadinayorgrahaõam . smçtiþ .
     %<÷àkaü màùaü masåra¤ca punarbhojanamaithune .
     dyutamatyambupàna¤ca da÷amyàü vaiùõavastyajet ..
     kàüsyaü màüsaü suràü kùaudraü lobhaü vitathabhàùaõam .
     vyàyàma¤ca vyavàya¤ca divàsvapnaü tathà¤janam ..
     tilapiùñaü masåra¤ca da÷amyàü varjayet pumàn .
     da÷amyàkekabhakta¤ca kurvãta niyatendriyaþ ..
     àcamyadantakàùñha¤ca khàdeta tadanantaram .
     pårvaü haridinàllokàþ sevadhvaü caikabhojanam ..
     avanãpçùñha÷ayanàþ striyàþ saïgavivarjitàþ .
     sevadhvaü devadeve÷aü puràõaü puruùottamam .
     sakçdbhojanasaüyuktà dvàda÷yà¤ca bhaviùyatha ..>% ityekàda÷ãtattvam .. * .. ÷ràddhapårvadinakartavyaniyamo yathà . devalaþ .
     %<÷vaþ kartàsmãti ni÷citya dàtà viprànnimantrayet .
     niràmiùaü sakçt bhuktvà sarvamuptajane gçhe .
     asambhave paredyurvà bràhmaõàüstànnimantrayet ..>% varàhapuràõam .
     %<vastra÷aucàdi kartavyaü÷vaþ kartàsmãti jànatà .
     sthànopalepana¤caiva kçtvà viprànnimantrayet .
     dantakàùñha¤ca visçjet brahmacàrã ÷ucirbhavet ..>% visçjet ÷ràddhãyabràhmaõebhyo dadyàt . màrkaõóayapuràõam .
     %<nimantrayecca pårvedyuþ pårvoktàn dvijasattamàn .
     apràptau taddine vàpi hitvà yoùitprasaïginam ..>% yamaþ .
     %<pràtheyet pradoùànte bhuktànna ÷ayitàn ddhijàn .
     sarvàyàsavinirmuktaþ kàmakrodhavivarjitaiþ ..
     bhavitavyaü bhavadbhi÷ca ÷vobhåte ÷ràddhakarmaõi .
     dakùiõaü jànu càlabhya tvaü mayàtra nimantritaþ .
     evaü nimantrya niyamàn ÷ràvayet paitçkànbudhaþ ..>% tanniyamamàha .
     %<akrodhanaiþ ÷aucaparaiþ satataü brahmacàribhiþ .
     bhavitavyaü bhavadbhi÷ca mayà ca ÷ràddhakarmaõi ..>% iti ÷ràddhatattvam .. * .. tãrthayàtràpårvadinakartavyaniyamamàha . brahmapuràõam .
     %<yo yaþ ka÷cittãrthayàtràntu gacchet susayataþ sa ca pårvaü gçhe sve .
     kçtopavàsaþ ÷ucirapramattaþ saüpåjayedbhaktinamro gaõe÷ama ..
     devàn pitén bràhmaõàü÷caiva sàdhån dhãmàn prãõayan vitta÷aktyà prayatnàt .
     pratyàgata÷càpi punastathaiva devàn pitén bràhmaõàn påjayecca ..>% evaü prakurvatastasya tãrthàdyaduktaü phalaü tat syànnàtra sandeha eva . susaüyataþ pårvadine kçtaikabhaktàdiniyamastaduttaradine kçtopavàsa ityàdi . upavàsadine muõóanamapi .
     %<prayàge tãrthayàtràyàü pitçmàtçviyogataþ .
     kacànàü vapanaü kàryaü vçthà na vikaco bhavet ..>% iti viùõupuràõàt . iti pràya÷cittatattvam .. pràya÷cittapårvàhakçtyaü yathà . ÷aïkhalikhitau .
     %<vàpya ke÷anakhàn pårvaü ghçtaü prà÷ya vahirni÷i pratyekaü niyataü kàlamàtmano vratamàdi÷et ..>% iti pràya÷cittatattvam .. (bandhanam . yathà, sàhityadarpaõe . 3 . 155 .
     %<kàpi kuntalasaüvyànasaüyamavyapade÷ataþ .
     bàhumålaü stanau nàbhipaïkajaü dar÷ayet sphuñam ..>% saükocaþ . yathà, màrkaõóeye . 77 . 4 .
     %<mayi dçùñe sadà yasmàt kuruùe netrasaüyamam .
     tasmàjjaniùyate måóhe prajàsaüyamanaü yamam ..>%)

#<saüyamakaþ>#, tri, (saüyacchatãti . saü + yam + õvul . niyantà . yathà --
     %<sa eva dhàtà sarvasya tanniyogakarà vayam .
     yamasaüyamane tyaktaþ so'smatsaüyamako hariþ ..>% iti vahnipuràõe nàrasiühapràdurbhàvàdhyàyaþ .. saüyamã ca ..

#<saüyamanaü>#, klã, (saü + yama + lyuñ .) bandhanam . (yathà, sàhityadarpaõe . 6 . 318 . %<yathàvà veõyàü draupadãke÷asaüyamanaheturbhãmasenakrodhàpacito yudhiùñirotsàhaþ ..>%) vratam . iti medinã .. catuþ÷àlam . iti sa¤javana÷abdañãkàyàü bharataþ .. (yamagçham . yathà, mahàbhàrate . 3 . 163 . 9 .
     %<etat saüyamanaü puõyamatãvàdbhutadar÷anam .
     pretaràjasya bhavanamçddhyà paramayà yutam ..>% ÷àsanam . damanam . yathà, bhàgavate . 10 . 16 . 6 .
     %<taü caõóavegaviùavoryamavekùya tena .
     duùñàü nadã¤ca khalasaüyamanàvatàraþ .. * ..>% saüyacchatãti . saü + yama + lyuþ . niyantari, tri . yathà, màrkaõóeye . 77 . 4 .
     %<tasmàjjaniùyate måóhe prajàsaüyamanaü yam ..>%)

#<saüyamanã>#, strã, (saümamyate'syàmiti . saü + yam + adhikaraõe lyuñ .) yamapurã . iti medinã .. (yathà, bhàgavate . 10 . 45 . 42 .
     %<tataþ saüyamanãü nàma yamasya dayitàü purãm .
     gatvà janàrdanaþ ÷aïkhaü pradadhmau sahalàyudhaþ ..>%)

#<saüyamitaþ>#, tri, jàtasaüyamaþ . saüyama÷abdàt ito 'sya jàte ityanena itapratyayena niùpannaþ ..

#<saüyamã>#, [n] puü, (saüyamo'syàstãti . saüyama + iniþ .) muniþ . iti dharaõiþ .. nigçhãtendriye, tri . yathà --
     %<yà ni÷à sarvabhåtànàü tasyàü jàgarti saüyamã yasyàü jàgrati bhåtàni sà ni÷à pa÷yato mune ..>% iti ÷rãbhagavadgãtàyàm 2 adhyàyaþ ..

#<saüyàtrà>#, strã, dvãpàntaragamanam . saüpårvo yàtirdvãpàntaragamanavçttistatastràsusiti traþ striyàmàp saüyàtrà . dvãpàntaragamanaü samyagyàtrà saüyàtrà và . iti sàüyàtrika÷abdañãkàyàü bharataþ ..

#<saüyànaü>#, klã, samyaggamanam . saüpårvayàdhàtoranaña(lyuñ) pratyayena niùpannam .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 19 . 5 .
     %<sa tvaü sàtvatamukhyàdya labdhasaüj¤o yadçcchayà .
     pa÷ya me hayasaüyàne ÷ikùàü ke÷avanandana ! ..>% pretanirhàraþ . yathà, ràmàyaõe . 1 . 76 . 2 .
     %<alaü ÷okena bhadraü te ràjaputtra mahàya÷aþ .
     pràptakàlaü narapateþ kuru saüyànamuttamam ..>%)

#<saüyàmaþ>#, puü, (saü + yama + %<yamaþ samupaniviùu ca .>% 3 . 3 . 63 . iti pakùe gha¤ .) saüyamaþ . ityamaraþ ..

#<saüyàvaþ>#, puü, (saü + yu + %<sami yudruduvaþ .>% 3 . 3 . 23 . iti gha¤ .) ghçtakùãràdipakvagodhåmaþ . yathà --
     %<saüyàvastu ghçtakùãraguóagodhåmapàkajaþ .>% iti ÷abdacandrikà .. piùñakavi÷eùaþ . peràkã iti bhàùà . yathà --
     %<paryañyaþ sàjyasamità nirmità ghçtabharjitàþ kuññità÷càlitàþ ÷uddhàþ ÷arkaràbhirvimarditàþ ..
     taccårõe prakùipedelàü lavaïgamaricàni ca .
     nàlikelaü sakarpåraü vàrabãjànyaneka÷aþ ..
     ghçtàktasamitàpuùñaroñikà racità tataþ .
     tasyàü tatpuraõàttasya kuryànmudràü dçóhàü sudhãþ ..
     sarpiùi pracure tàntu supacennipuõo janaþ .
     prakàraj¤aiþ prakàro'yaü saüyàva iti kãrtitaþ .
     maõñhako'pi samo j¤eyaþ saüyàvo'pi guõairjanaiþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<saüyuk># [j] tri, (saü + yuj + kvip .) guõavàn . yathà --
     %<sambandhã guõavàn saüyuk mitrayuïmitravatsalaþ .>% iti trikàõóa÷eùaþ . (yathà, mahàbhàrate . 2 . 36 . 22 .
     %<àcàryamçtvija¤caiva saüyuja¤ca yudhiùñhira .
     snàtaka¤ca priyaü pràhuþ ùaóarghàrhàn nçpaü tathà ..>%) saüyukta÷ca ..

#<saüyuktaþ>#, tri, (saü + yuj + ktaþ .) saüyogà÷rayaþ . yathà, tithyàditattve .
     %<kuryàdalàbhe saüyuktàü nàlàbhe'pi prave÷inãma ..>%

#<saüyugaþ>#, puü, (yujira yoge + gha¤ . ukthàdiùu yuga÷abdasya pàñhàt nipàtanàdaguõatvam . %<vi÷eùo'sau nipàtanamiùyate kàlavi÷eùe rathàdyupakara÷e ca .>% iti vçttiþ . saïgatà rathayugà yasmin và . iti niruktañãkàyàü devaràjayajvà . 2 . 17 . 29 .) yuddham . ityamaraþ . 2 8 . 105 .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 17 . 5 .
     %<anayasyànupàyasya saüyuge paramaþ kùayaþ .
     sa÷ayo jàyate sàmyàt jaya÷ca na bhavet dvayoþ ..>% saüyoga÷ca ..

#<saüyutaþ>#, tri, saüyuktaþ . yathà --
     %<caturthãsaüyutà kàryà pa¤camã parayà na tu .
     daive karmaõi petre ca ÷uklapakùe tathàsite ..>% iti tithyàditattvam ..

#<saüyogaþ>#, puü, (saü + yuj + gha¤ .) melanam . nyàyamate guõapadàrthaþ . sa ca sambandhavi÷eùaþ . apràptavastudvayasya pràptiþ . sa ca trividho yathà . ekakarmajanyaþ . yathà parvate pakùisaüyogaþ .. 1 .. ubhayamarmajanyaþ . yathà meùadvayasaüyogaþ .. 2 .. saüyogajanyasaüyogaþ . yathà kapàlatarusaüyogajanyatarukumbhasaüyogaþ .. 3 .. karmajanyasaüyogo'pi dvividhaþ . abhighàtaþ . tasmàt ÷abdo jàyate .. 1 .. nodanaþ . tasmàt ÷abdo na jàyate .. 2 .. atra pramàõam .
     %<apràptayostu yà pràptiþ saiva saüyoga ãritaþ .
     kãrtitastrividhastveùa àdyo'nyatarakarmajaþ ..
     tathobhayoþ karmajanyo bhavet saüyogajo'paraþ .
     àdimaþ ÷yena÷ailàdisaüyogaþ parikãrtitaþ ..
     meùayoþ sannipàto yaþ sa dvitãya udàhçtaþ .
     kapàlatarusaüyogàt saüyogastarukumbhayoþ ..
     dvitãyaþ syàt karmajo'pi dvidhaiva parikãrtitaþ abhighàto nodana÷ca ÷abdaheturihàdimaþ .
     ÷abdàheturdvitãyaþ syàdvibhàgo'pi tridhà bhavet ..>% iti bhàùàparicchedaþ .. * .. udayàt pårvaü da÷abhyàþ ÷eùaþ . yathà --
     %<udayàt pràk da÷amyàstu ÷eùaþ saüyoga iùyate .
     upariùñàt prave÷astu tasmàt tàü parivarjayet ..>% iti tithyàditattvam .. sambandhamàtram . iti saüyogapçthaktvanyàyàrthadar÷anàt ..

#<saüyogapçthaktvaü># klã, (saüyogena phalasambandhabhedena pçthaktvaü, nànàvidhatvaü yatra .) nyàyavi÷eùaþ . yathà . ekasya karmaõo nityatvakàmyatvàbhyàü dvairåpyàïgãkàre nityànityasaüyagavirodhaþ . maivaü saüyogapçthaktvanyàyàt . sa ca nyàya÷caturthàdhyàye uktaþ . yathà . khàdire pa÷uü badhnàti khàdiraü vãryakàmasya yåpaü kurvãta iti ÷råyate . a÷ra sa÷ayaþ . kiü kàmyasyaiva khàdiratà nitye'pi syàduta neti . tatra phalàrthatvenànityatayà nityaprayogàïgatà na yuktà . yattu nitya'pi khàdiratva÷ravaõaü tat kàmyasyaiva pa÷unandhanàya yåpà÷rayaj¤àpanàrthaü ato na nitye khàdiratà iti pràpte ràddhàntàya caturthàdhyàyasåtram . ekasya tåbhayatve saüyogapçthaktvamiti . atra saüyogaþ sambandhamàtraü pçthaktvaü bhedaþ . ekasya khàdirasya kratvarthatvapuruùàrthatvaråpobhayàtmakatve vàkyadvayena cakratu÷eùatvaphala÷eùatvalakùaõasaüyogabhedàvagamànna nityànityasaüyogavirodhaþ . na cà÷rayaj¤ànàrthaü nityavàkyaü sannidhànàdevà÷rayalàbhàt . ata ubhayàrthà khàdirateti . evaü dadhnà juhoti dadhnendriyakàmasya ityàdàvubhayàrthataiva . dadhitvasya dvedhà÷ravaõàt . iti pràya÷cittatattvam ..

#<saüyogaviruddhaü>#, klã, (saüyogena viruddham .) parasparasaüyogena rogajanakakhàdyadravyam . yathà --
     %<÷àkàmlapalapiõyàkakulatthalavaõàmiùaiþ .
     karãradadhimàùai÷ca pràyaþ kùãraü virudhyate ..
     pràõahàrã tu hàrãto haridràlavaõaiþ ÷çtaþ .
     rurostaile'nalairbhçùñaü viùaü màyåramàmiùam ..
     varàhavasayà bhçùñà valàkà tu haratyasån .
     saüyuktà saiva vàruõyà kulmàùaü÷ca birudhyate ..
     aviü kusumbha÷àkena matsyatailaiþ kaõàü tyajet .
     màüsairikùavikàràü÷ca kà¤jikaistila÷askulãm ..
     kapotaþ sàrùape bhçùño ghçtaü kàüsye da÷àhagam .
     viùaü ghçtasamaü kùaudraü madhunà gaganàmbu ca ..
     målakaü màùasåpena madhunà ca na bhakùayet .
     ekatra sarvamàüsàni virudhyante parasparam ..
     ràtryandhavãsarpadakodaràõàü viùphoñikonmàdabhagandaràõàm .
     mårchàmadàdhmànagalagrahàõàü pàõóvàmayasyàmaviùasya caiva ..
     kilàsakuùñhagrahaõãgadànàü ÷othàtisàrajvarapãnasànàm .
     santànadoùasya tathaiva mçtyorviruddhamannaü pravadanti hetum ..
     viruddhàhàrajàn rogàn vinihanti virecanam .
     vamanaü ÷amanaü vàpi pårvaü và hitasevanam ..>% iti saüyogaviruddham . iti ràjavallaþ ..

#<saüyogitaþ>#, tri, jàtasaüyogaþ . saüyoga÷abdàditapratyayena niùpannaþ . iti saüyojita÷abdañãkàyàü bharataþ ..

#<saüyogã>#, [n] tri, (saüyogo'syàstãti . saüyoga + iniþ .) saüyogavi÷iùñaþ . yathà -- %<agre vçkùaþ kapisaüyogã na måle .>% iti siddhàntalakùaõajàgadã÷ã ..

#<saüyojanaü>#, klã, (saü + yuj + lyuñ .) maithunam . iti hàràvalã .. saüyoga÷ca ..

@<[Page 5,201c]>@
#<saüyojitaþ>#, tri, (saü + yuja + õic + ktaþ .) padàrthaþ padàrthàntareõa saüyuktãkçtaþ . tatparyàyaþ upàhitaþ 2 . ityamaraþ .. saüyogitaþ 3 . iti bharataþ .. (yathà, bhàgavate . 5 . 23 . 3 .
     %<yathàmedhãstambha àkramaõapa÷avaþ saüyojitàþ .
     tribhiþ savanairyathàsthànaü maõóalàni caranti ..>%)

#<saürambhaþ>#, puü, (saü + rabha + gha¤ . num .) krodhaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, manuþ . 4 . 166 .
     %<tàóayitvà tçõenàpi saürambhàt matipårvakam .
     ekaviü÷atimàjàtãþ pàpayoniùu jàyate ..>%) àñopaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (sambhramaþ .. yathà, bhàgavate . 8 . 6 . 24 .
     %<na saürambheõa sidhyanti sarvàrthàþ sàntvayà yathà ..>%) vegaþ . yathà, tatraiva . 8 . 11 . 45 .
     %<saüyamya manyusaürambhaü mànayanto munervacaþ .
     upagãyamànàmucarairyayuþ sarve triviùñapam ..>%) utsàhaþ . yathà --
     %<kàryàrambheùu saürambhaþ stheya utsàha iùyate .>% iti sàhityadarpaõe 3 paricchedaþ ..

#<saüràvaþ>#, puü, (saü + ru la dhvanau + %<upasargeruvaþ .>% 3 . 3 . 22 . iti gha¤ .) ÷abdaþ . ityamaraþ .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 3 . 342 .
     %<tatastasya saritpàte muktasaüràvamagrataþ .
     årdhvabàhurmahadbhåtaü pràduràsãt mahaujasaþ ..>%)

#<saüràvã>#, [n] tri, pra÷asta÷abdavi÷iùñaþ . saüràva÷abdàdatsyarthe inpratyayena niùpannaþ ..

#<saüråóhaþ>#, tri, (saü + ruha + ktaþ .) prauóhaþ . aïkuritaþ . iti medinã .. (yathà, mahàbhàrate .. 12 . 228 . 2 .
     %<tanno manasi saüråóhaü kariùyàmastathà ca tat ..>%

#<saürodhaþ>#, puü, (saü + rudha + gha¤ .) rodhanam . (yathà, bhàgavate . 10 . 73 . 2 .
     %<kùutkùàmàþ ÷uùkavadanàþ saürodhaparikar÷itàþ dadç÷uste ghana÷yàmaü pãtakau÷eyavàsasam ..>%) kùepaþ . iti medinã ..

#<saülagnaþ>#, tri, saüyuktaþ . saüpårvalagadhàtoþ ktapratyayena niùpannaþ .. yathà, kathàsaritsàgare . 123 . 111 .
     %<sa càbdhivelayà nãtvà vidhigatyeva rodhasi .
     kùiptastaddvãpasaülagno mahàmatsyo'vasannavàn ..>%

#<saülayaþ>#, puü, (saü + lã + ac .) nidrà . iti hemacandraþ .. pralaya÷ca ..

#<saülàpaþ>#, puü, (saü + lapa + gha¤ .) parasparabhàùaõam . ityamaraþ .. anyonyaü prãtibhàùaõaü saülàpaþ . uktipratyuktibhàvena virodharahita manyonyabhàùaõaü saülàpaþ . iti pare'pi . rahasi bhàùaõaü saülàpaþ . iti kaumudã . mitho'nyonya rahasyapi . iti vakùyati . samantàllapanaü saülàpa priyàdikathà gha¤ . yastvàlàpaþ sa tu kenàpi kriyate . idantu parasparabhàùaõameveti bhedaþ . iti bharataþ .. %<uktipratyuktimadvàkyaü saülàpa iti kãrtyate .>% ityujjvalanãlamaõiþ ..

@<[Page 5,202a]>@
#<saüvat>#, vya, vatsaraþ . ityamaraþ .. adhunà vikrimàdityaràjavatsaraþ saüvat iti khyàtaþ .. (strã bhåmivi÷eùaþ . yathà, vàjesaneyasaühitàyàm . 11 . 12 .
     %<variùñhàmanu saüvatam .>% %<vana sambhaktau saüvanyate samyagbhajyate mçddharaõàrthaü sevyate iti saüvat saüpårvasya vanateþ chipyetadåpam . mçtkhananayogyà bhåmiþ saüvat . sà ca pàùàõàdyabhàvenàtipra÷astatvàdvariùñhetyucyate .>% iti tadbhàùyam .. * .. saügràmaþ . iti nighaõñuþ . 2 . 17 ..)

#<saüvatsaraþ>#, puü, (sa vasanti çtavau yatra . saü + vasa nivàse + %<saüpårvàt cit .>% uõàø 3 . 72 . iti tasaran .) vatsaraþ . ityamaraþ .. %<saüvasanti çtavo atra saüvatsaraþ . vasa au nivàse nàmrãti saraþ sasya taþ . saüvadati bhàvàn iti vado råpaüvà .>% iti bharataþ .. pa¤cavidhavatsaràntargataprathamavatsaraþ . yathà --
     %<÷akàbdàt pa¤cabhiþ ÷eùàt samàdyàdiùu vatsaràþ .
     saüparãdànupårvà÷ca tathodàpårvakà matàþ ..>% saübatsaràdiphalaü viùõudharmottare .
     %<saüvatsare tathà dànaü tilasya ca mahàphalam .
     paripårve tathà dànaü yavànà¤ca dvijottamàþ ..
     idàpårve'nnavastràõàü dhànyànà¤cànupårvake .
     udàsaüvatsare dànaü rajatasya mahàphalam ..
     jyotirvidastvijyamadhyàt prabhavàde÷ca sambhavam .
     åcustadvat samàdyàdivarùàõàmapi sambhavam ..>% iti malamàsatattvam ..

#<saüvadanaü>#, klã, (saü + vad + lyuñ .) àlocanam . va÷ãkaraõam . iti medinã .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 232 . 57 .
     %<etajjànàmyahaü kartuü bhartuþ saüvadanaü mahat .
     asatstrãõàü samàcàraü nàhaü kuryànna kàmaye ..>%) saüvàdaþ . iti hemacandraþ ..

#<saüvadanà>#, strã, saüvadanam . va÷akriyà . yathà . maõimantrauùadhairva÷ãkaraõaü saüvadanam . saüpårvo vadirva÷ãkaraõe bhàve'nañ . saüvadanà ceti kecit . karaõe'nañi va÷akriyàsàdhane maõimantràdàvapi . jaya÷riyaþ saüvadanaü yatastaditi raghuþ . saücalanamiti pàñhàntaram ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<saüvananaü>#, klã, (saü + vana + lyuñ .) saüvadanam . ityamarañãkàyàü ràmà÷ramaþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 34 . 169 .
     %<hçdayànuprave÷o hi prabhoþ saüvananaü mahat ..>%)

#<saüvaraü>#, klã, (saü + vç + %<grahavçdçni÷cigama÷ca .>% 2 . 3 . 58 . iti ap .) jalam . bauddhavratavi÷eùaþ . iti kecit .. rabhase makàramadhyapàñhaþ . tatra sambadhàtorarapratyayena niùpannam ..

#<saüvaraþ>#, puü, daityavi÷eùaþ . matsyavi÷eùaþ . hariõavi÷eùaþ . iti kecit .. rabhasakoùe sambara iti pàñhaþ .. (kvacit ÷ambara iti ca dç÷yate ..)

@<[Page 5,202b]>@
#<saüvartaþ>#, puü, (saü + vçt + gha¤ .) pralayaþ . ityamaraþ .. (yathà, bhàgavate . 8 . 15 . 26 .
     %<dahanniva di÷o digbhiþ saüvartàgnirivotthitaþ ..>%) munivi÷eùaþ . (yathà, màrkaõóeye . 130 . 11 .
     %<çtvik tasya tu saüvarto babhåvàïgirasaþ sutaþ .
     bhràtà bçhaspatervipra mahàtmà tapasàü nidhiþ ..>% ayaü hi dharma÷àstraprayojakànàmanyatamaþ ..) karùaphalavçkùaþ . iti medinã .. meghaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, harivaü÷e . 120 . 90 .
     %<÷u÷ruve sumahàn ÷abdaþ savartaninado yathà ..>%) meghanàyakàüva÷eùaþ . tasya vivaraõaü yathà --
     %<triyute ÷àkavarùe tu caturbhiþ ÷eùite kramàt .
     àvartaü viddhi saüvartaü puùkaraü droõamambudam ..
     àvarto nirjalo meghaþ saüvarta÷ca bahådakaþ .
     puùkaro duùkarajalo droõaþ ÷asyaprapårakaþ ..>% iti jyotistattvam .. saüpårvakàntaþsthavakàràdivçtadhàtoþ gha¤pratyayena niùpannatvàdanusvàramadhyaþ . makàramadhyo'pyayam ..

#<saüvartakaþ>#, puü, (saüvartayatãti . saü + vçt + õic õvul .) baladevaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. baladevasya làïgalam . baóavànalaþ . iti hemacandraþ .. (yathà bhàgavate . 12 . 4 . 9 .
     %<tataþ saüvartako vahniþ saïkarùaõamukhotthitaþ .
     dahatyanilavegotthaþ ÷ånyàn bhåvivarànatha ..>%)

#<saüvartakã>#, [n] puü, (saüvartako'syàstãti . iniþ .) baladevaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<saüvartiþ>#, strã, (samyakprakàreõa vartate iti . saü + vçt + %<hçpiùiruhãti .>% uõàø 4 . 118 . iti in .) saüvartikà . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<saüvartikà>#, strã, padmasya ke÷arasamãpasthadalam . ityamaraþ .. padmàdãnàü jañikàkàre navavatre ityanye . samyak vartate vardhate iti saüvartikà õakaþ . saüvartayati veùñayatãti và nàmnãti ipratyaye saüvartirapi . saüvartinavapatriketi vopà litaþ . pàcchoõàdãti ãpi saüvartã ca ataþ svàrthe ke saüvartikà . sàmànyanåtanapatre'pi saüvartiketi haóóacandraþ .. dalamàtre ca saüvartiketi madhuþ . kurvàõà samakocayadda÷a÷atànyambhojasaüvartiketi muràriþ . iti bharataþ ..

#<saüvardhakaþ>#, tri, (saüvardhayatãti . saü + vçdh + õic + õvul .) saüvardhanakàrã . iti hemacandraþ ..

#<saüvardhanaü>#, klã, (saü + vçdh + lyuñ .) samyagvçddhiþ . sandãpanam . saüpårvavçdhadhàtàranañpratyayena niùpannam ..) yathà, mahàbhàrate 1 . 63 . 101 .
     %<puruùaþ sa vibhuþ kartà sarvabhåtapitàmahaþ .
     dharmasaüvardha nàrthàya prayaj¤e'ndhakavçùõiùu ..>% krãóanam . yathà, ràmàyaõe . 111 . 10 .
     %<nitya¤ca priyavàdena tathà saüvardhanena ca ..>% %<saüvardhanaü krãóanam .>% iti taññãkà ..)

@<[Page 5,202c]>@
#<saüvardhitaþ>#, tri, (saü + vçdh + õic + ktaþ .) samyagvçddhivi÷iùñaþ . yathà --
     %<atha prabhàvopanataiþ kumàraü kalpadrumotthairavakãrya puùpaiþ .
     uvàca vàgmã da÷anaprabhàbhiþ saüvardhitoraþsthalatàrahàraþ ..>% iti radhau 5 sargaþ ..

#<saüvalitaþ>#, tri, (saü + vala + ktaþ .) mi÷ritaþ . ekatrãkçtaþ . yathà . prakçtagranthasthasvarasaüvalitasyaiva pàñhasya dhartumucitatvàdvyàptyavadhàraõaü yuktam . iti pakùatàjàgadã÷ã ñãkà .. anyacca .
     %<pratãyamànaþ pratyekaü prathamaü heturucyate .
     tataþ saüvalitaþ sarvo vibhavàdiþ sacetasàm ..>% iti sàhityadarpaõe 3 paricchedaþ ..

#<saüvasathaþ>#, puü, (saüvasatyatreti . saü + vasa + %<upasarge vaseþ .>% uõàø 3 . 114 . iti athaþ .) gràmaþ . ityamaraþ ..

#<saüvahaþ>#, puü, (saüvahatãti . saü + vaha + ac . saptavàyvantargatapra÷astavàyuþ . sa tu udvahavàyorupariùñhaþ . iti siddhànta÷iromaõiþ .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 328 . 42 .
     %<caturthaþ saüvaho nàma vàyuþ sa girimardanaþ .
     yena vegavatà rugnà rukùeõàrujatà nagàn ..
     vàyunà sahità meghàste bhavanti balàhakàþ .
     dàruõotpàtasa¤càro nabhasaþ stanayitnumàn ..>% saüvàñikà, strã, ÷çïgàñakaþ . iti jañàdharaþ ..

#<saüvàdaþ>#, puü, (saü + vad + gha¤ .) sande÷avàkyam . samàcàra iti yàvat . tatparyàyaþ . vàcikam 2 sande÷aþ 3 . iti jañàdharaþ .. sande÷avàk 4 . ityamaraþ .. vàcikaü tadbhavedyatra dåtatvenàbhi÷aüsanam . iti ÷abdaratnàvalã .. (mithaþsambhàùaõam . yathà, gãtàyàü . 18 . 70 .
     %<adhyeùyate ca ya imaü dharmaü saüvàdamàvayoþ .
     j¤ànayaj¤ena tenàhamiùñaþ syàmiti me matiþ ..>%)

#<saüvàsaþ>#, puü, (saüvasantyatreti . saü + vas + gha¤ .) gçham . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 95 . 13 .
     %<bhayado janasaüvàsàt yadi bhàõóànyapanayet kàkaþ ..>%) puravàsinàü vihàràrthaü puramadhye bahirvà anàvçtasthànam . tatparyàyaþ . sannive÷aþ 2 sannikarùaõam 3 . iti jañàdharaþ .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 49 . 4 .
     %<÷çõvan vàco manuùyàõàü gràmasa vàsavàsinàm .
     ràjànaü dhik da÷arathaü kàmasya va÷amàsthitam ..>% ekatràvasthànam . yathà, manuþ . 8 . 273 .
     %<bràtyayà saha saüvàse càõóàlyà tàvadeva tu ..>%

#<saüvàhaþ>#, puü, (saüvàhatãti . saü + vaha + õic + ac .) aïgavimardakaþ . iti jañàdharaþ .. (sapràkàramudyànam . iti nãlakaõñhaþ .. yathà, mahàbhàrate . 3 . 160 . 37 .
     %<dvàratoraõanirvåhadhvajasaüvàda÷obhinà ..>% saü + vaha + gha¤ . vimardanam . yathà, màrkaõóeye . 16 . 15 .
     %<taü tathà vyàdhitaü bhàryà patiü devamiyàrcayat .
     pàdàbhyaïgàïgasaüvàhasnànàcchàdanabhojanaiþ ..>%)

#<saüvàhakaþ>#, tri, (saüvàhayatãti . saü + vaha + õic + õvul .) aïgamardakàrakaþ . tatparyàyaþ . aïgamardakaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. aïgamardaþ 3 . iti hemacandraþ .. (yathà, kàmandakãyanãtisàre . 12 . 45 .
     %<prasàdhakà bhojakà÷ca gàtrasaüvàhakà api .
     jalatàmbålakusumagandhabhåùaõadàyakàþ .
     kartavyà÷ca sadà hyete ye cànye'bhyàsavartinaþ ..>%

#<saüvàhanaü>#, klã, (saü + vaha + õic + lyuñ .) aïgamardanam . (yathà, màrkaõóeye . 10 . 74 .
     %<tailàbhyaïgã bàndhavànàmaïgasaüvàhana¤ca yat .
     tena càpyàyyate janturyaccà÷nanti sabàndhavàþ ..>%) bhàràdivahanam . iti medinã ..

#<saüvittiþ>#, strã, (saü + vid + ktin .) pratipattiþ janasyàvivàdaþ . iti medinã .. cetanà . buddhiþ . iti ÷abdaratnàvalã hemacandra÷ca .. (yathà, kiràte . 16 . 32 .
     %<chàyàü vinirdhåya tamomayãntàü tattvasya saüvittirivàpa vidyàma ..>% anubhavaþ . yathà tatraiva . 11 . 34 ..
     %<÷vastvayà sukhasaüvittiþ smaraõãyàdhunàtanã .
     iti svapnopamàn matvàkàmàn màgàstadaïgatàm ..>%)

#<saüvit>#, strã, (saü + vid + kvip .) aïgãkàraþ . j¤ànam . (yathà, ÷rãdharasvàmã .

#<saüvit>#, strã, (saü + vid + kvip .) aïgãkàraþ . j¤ànam . (yathà, ÷rãdharasvàmã .
     %<vàgã÷à yasya vadane lakùmãryasya ca vakùasi .
     yasyàsti hçdaye saüvit taü nçsiühamahaü bhaje ..>% sambhàùà . kriyàkàraþ . yuddham . ityamaraþ .. àcàraþ . (yathà, màghe . 12 . 35 .
     %<ojasvivarõojjvalavçtta÷àlinaþ prasàdino'nujjhitagotramaüvidaþ .
     ÷lokànupendrasya puraþ sma bhåyaso guõàn samuddi÷ya pañhanti vandinaþ ..>%) saïketaþ . (yathà, raghuþ . 7 . 31 .
     %<sa ràjalokaþ kçtapårvasaüvit àrambhasiddhau samayopalabhyam .
     àdàsyamànaþ pramadàmiùaü tat àvçtya panthànamajasya tasthau ..>%) nàma . toùaõam . iti medinã .. samàdhiþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<saüviditaþ>#, tri, (saü + vid + ktaþ .) aïgãkçtaþ . ityamaraþ ..

#<saüviùà>#, strã, (saü samyak viùo yatra .) ativiùà . iti ÷abdacandikà ..

@<[Page 5,203b]>@
#<saüvãkùaõaü>#, klã, (saü + vi + ãkùa + lyuñ .) anveùaõam . apahçtavastunastàtparyeõànveùaõam . ityamaraþ .. samyaktàtparyeõa vividhaprakàrerãkùaõaü saüvãkùaõaü anañ . iti bharataþ ..

#<saüvãtaü>#, tri, (saü + vye + ktaþ .) ruddham . àvçtam . ityamaraþ .. (yathà, manuþ . 4 . 49 .
     %<tiraskçtyoccaret kàùñhaloùñapatratçõàdinà .
     niyamya payato vàcaü saüvãtàïgo'vaguõñhitaþ ..>%)

#<saüvçtaþ>#, puü, àvçtaþ . saüpårvavç¤dhàtoþ ktapratyayena niùpannaþ ..

#<saüvçttaþ>#, puü, (saü + vçt + ktaþ .) varuõaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<saüvçttiþ>#, strã, (saü + vçt + ktin .) samyakprakàreõa vartanam . (yathà, kathàsaritsàgare . 56 . 414 .
     %<hasatà hçdi bhãmabhåbhujà kçtasaüvçttyupacàrasatkriyaþ .
     çtupàrõançpo'pi taü nalaü pratipåjyàtha jagàma ko÷alàn ..>%) àvaraõam . iti saüpårvakavçtdhàtoþ ktipratyayena niùpannà .. (devãvi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 2 . 11 . 39 .
     %<saüvçttirà÷à niyatiþ sçùñirdevã ratistathà .
     età÷cànyà÷ca vai devya upatasthuþ prajàpatim ..>%)

#<saüvegaþ>#, puü, (saü + vija + gha¤ .) bhayàdijanitatvarà . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 72 . 14 .
     %<atha sabhyàþ sabhàmadhye samucchritakaràstadà .
     åcurudbignamanasaþ saüvegàt sarva eva hi ..>%) samyakvega÷ca .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 4 . 390 .
     %<abhagna÷amasaüvegalabdhasiddhirnaràdhipaþ .
     ÷rãparvatàdàvadyàpi bhavyànàmeti dçkpatham ..>%)

#<saüvedaþ>#, puü, (saü + vid + gha¤ .) anubhavaþ . tatparyàyaþ . vedanà 2 . ityamaraþ .. dve anubhave . vida la matau gha¤ saüvedaþ . ¤ãùi÷ranthãti ane vedanà . na netyukteþ klã vedanam . tatra vi÷eùeõàpi sàmànyaü vàdhyate na kvacit kçtãti anañ . iti bharataþ .. (yathà, harivaü÷e . 203 . 23 .
     %<saüvedajananã dhàtrã ceti màtrà pracodità .
     anutàü tanutà¤caiva jantånàü karmabhoginàm ..>%

#<saüve÷aþ>#, puü, (saü + vi÷a + gha¤ .) nidrà . ityamaraþ .. (yathà, raghuþ . 93 .
     %<atha pradoùe doùaj¤aþ saüve÷àya vi÷àüpatim .
     sånuþ sånçtavàk sraùñuþ visasarjodita÷riyam ..>% strãratabandhaþ . iti medinã .. pãñhaþ . iti hemacandraþ .. (upabhogasthànam . iti svàmã .. yathà, bhàgavate . 3 . 23 . 20 .
     %<vihàrasthànavi÷ràmasaüve÷apràïganàjiraiþ .
     yathopajoùaü racitairvisàpinamivàtmanaþ ..>%)

@<[Page 5,203c]>@
#<saüve÷anaü>#, klã, (saü + vi÷a + lyuñ .) ratikriyà . iti hemacandraþ .. (upave÷anam . yathà, bhàgavate . 5 . 9 . 10 .
     %<÷ãtoùõavàtavarùeùu vçùa ivànàvçtàïgaþ pãnaþ saühananàïgaþ sthaõóilasaüve÷anàmardanàmajjanarajasà mahàmaõiriva *** vicacàra ..>%)

#<saüvyànaü>#, klã, (saüvãyate'neneti + saü + vya + lyuñ .) uttarãyavastram . ityamaraþ .. (yathà, kiràte . 4 . 28 .
     %<vipàõóu saüvyànamivàniloddhataü nirundhatãþ saptapalà÷ajaü rajaþ ..>%) vastram . iti medinã ..

#<saü÷aptakaþ>#, puü, samayàt saügràmàdanivartã . ityamaraþ .. samayàt kulàcàràt ÷apathàdvà saügràmàdanivartino'paràïmukhà apalàyamànà÷càkro÷anti te saü÷aptakàþ . ÷aperbhàve kte ÷aptaü samyak satyaü ÷aptaü yeùàü te saü÷aptakàþ . iti bharataþ .. nàràyaõãsenàvi÷eùaþ . iti mahàbhàratam .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 1 . 187 .
     %<tadà÷rauùaü càsmadãyàn mahàrathàn vyavasthitànarjunasyàntakàya .
     saü÷aptakàn nihatànarjunena tadà nà÷aüse vijayàya sa¤jaya ..>% etadvadhavçttàntàdikaü mahàbhàrate droõaparvaõi 17 adhyàyamàrabhya draùñavyam ..)

#<saü÷ayaþ>#, puü, (saü + ÷ã + ac .) sandehaþ . ityamaraþ .. tasya lakùaõaü yathà --
     %<sa saü÷ayo bhavedyà dhãrekatràbhàvabhàvayoþ .
     sàdhàraõàdidharmasya j¤ànaü saü÷ayakàraõam ..>% iti bhàùàparicchedaþ .. %<saü÷ayaü lakùayati saü÷ata iti . ekadharmikaviruddhabhàvàbhàvaprakàrakaü j¤ànaü saü÷aya ityarthaþ . sàdhàraõeti ubhayasàdhàraõo yo dharmastajj¤ànaü saü÷ayasàdhanam . yathà uccaistaratvaü sthàõutvasàdhàraõaü j¤àtvà ayaü sthàõurna veti sandigdhe . evamasàdhàraõaj¤ànaü saü÷ayakàraõam . yathà ÷abdatvaü nityànityavyàvçttaü ÷abde gçhãtvà ÷abdo nityo na veti sandigdhe . vipratipattistu ÷abdo'nityo na veti ÷abdàtmikà na saü÷ayakàraõaü ÷abdavyàptij¤ànàdãnàü ni÷cayamàtrajanakatvasvàbhàvyàt . kintvatra ÷abdena koñidvayaj¤ànam janyate saü÷ayastu mànasa eveti . evaüj¤àne'pràmàõyasaü÷ayàdviùayasaü÷ayaþ . evaü vyàpyasaü÷ayàdapi vyàpakasaü÷aya ityàdikaü bodhyam . kintu saü÷aye dharmij¤ànaü dharmãndriyasannikarùo và kàraõamiti .>% iti taññãkà siddhàntamuktàvalã ..

#<saü÷ayànaþ>#, tri, saü÷ayayuktaþ . saüpårva÷ãïdhàtoþ ÷ànapratyayena niùpannaþ ..

#<saü÷ayàpannamànasaþ>#, tri, (saü÷ayamàpannaü mànasaü yasya yatreti và .) saü÷ayaviùayaþ . saü÷ayayuktaþ . tatparyàyaþ . sàü÷ayikaþ 2 . ityamaraþ .. dve saü÷ayaviùaye sthàõvàdau . saü÷ayamàpannaþ sàü÷ayikaþ ùõikaþ . saü÷ayamàpannaü mànasaü yatra sthàõvàdau sa tathà . saü÷ayamàpannaü mànasaü yasya sa tatheti ùaùñhyanyapadàrthatve saü÷ayitari puruùàdàvapye tacchabdadvayapravçttiþ syàt . iti bharataþ ..

#<saü÷ayàluþ>#, . tri, saü÷ayità . iti hemacandraþ ..

#<saü÷ayità>#, [ç] tri, (saü + ÷ã + tçc .) saü÷ayakartà . iti hemacandraþ ..

#<saü÷araõaü>#, klã, (saü + ÷é + lyuñ .) raõàrambhaþ . iti ÷abdamàlà .. (saürakùaõam . yathà, kàmandakãye . 6 . 4 .
     %<lokànugrahamanvicchan ÷arãramanupàlayet .
     ràj¤aþ saü÷araõaü dhàma ÷arãraü dharmasàdhanam ..>%)

#<saü÷itaü>#, tri, (saü + ÷o + ktaþ .) samyaksampàditam . vrataviùayakayatnavàn . yathà saü÷itaü vratam . samyak sampàditamityarthaþ . saü÷ito bràhmaõaþ . vrataviùakayatnavànityarthaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<saü÷uddhiþ>#, strã, (saü + ÷udha + ktin .) samyak ÷ãdhanam . ÷arãramàrjanam . yathà -- samammàrjana¤ca saü÷uddhiþ saü÷odhanavi÷odhane .. iti ratnamàlà ..

#<saü÷uùkaü>#, tri, àtapàdinà saü÷oùitavastu . saüpårva÷uùadhàtoþ ktapratyayena niùpannam ..

#<saü÷odhanaü>#, klã, (saü + ÷udha + lyuñ .) saü÷uddhiþ . iti ratnamàlà ..

#<saü÷odhitaü>#, tri, (saü + ÷udha + ktaþ .) ÷uddhãkçtavastu . yathà --
     %<ya lepàþ kuùñhànàü yujyante nirgatà÷radoùàõàm saü÷odhità÷ayànàü sadyaþ siddhirbhavetteùàm ..>% iti madhumatã ..

#<saü÷cat>#, klã, (saücinoti màyàmiti . saü + ci + %<ma÷cattçpadvehat .>% uõàø 2 . 85 . iti atipratyayena nipàtanàt sàdhu .) kuhakaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<saü÷yànaþ>#, tri, (saü + ÷yai + ktaþ .) ÷ãtena saïkucitaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<saü÷rayaþ>#, puü, (saü + ÷ri + ac .) à÷rayaþ . yathà, stutà suraiþ pårva mabhoùñasaü÷rayàttathà surendreõa dineùu sevità . karotu sà naþ ÷ubhaheturo÷varã ÷ubhàni bhadràõyabhihantu càpadaþ .. iti màrkaõóeyapuràõe devãmàhàtmye 5 adhyàyaþ .. (à÷rayasthànam . yathà, ràmàyaõe . 2 . 41 . 6 .
     %<aho ni÷catano ràjà jãvalokasya saü÷rayam .
     dharmo satyavratraü ràmaü vanavàse pravatsyati ..>%)

#<saü÷ravaþ>#, puü, (saü + ÷ru + ap .) aïgãkàraþ . ityamaraþ .. (mamyak ÷ravaõam . yathà, mahàbhàrate . 15 . 3 . 6 .
     %<aya bhãmaþ suhçnmadhye bàhu÷abdaü tadàkarot .
     sa yave dhçtaràùñrasya gàndhàryà÷ca . pyamarùaõaþ ..>%)

@<[Page 5,204b]>@
#<saü÷ritaþ>#, tri, (saü + ÷ri + ktaþ .) à÷ritaþ . yathà,
     %<na pàcãmagrataþ ÷ambhornodãcãü ÷aktisaü÷ritàm .
     na pratãcoü yataþ pçùñhamato dakùaü samà÷rayet ..>% iti tithyàditattvam ..

#<saü÷rutaþ>#, tri, (saü + ÷ru + ktaþ .) aïgãkçtaþ . ityamaraþ .. (yathà, ràmàyaõe . 3 . 10 . 36 .
     %<mayà caitadvacaþ ÷rutvà kàrtsyena paripàlanam .
     çùoõàü daõóakàraõya saü÷rutaü janakàtmaje ..>%)

#<saü÷liùñaþ>#, tri, à÷liùñaþ . militaþ . saüpårva÷liùadhàtoþ ktapratyayena niùpannaþ ..

#<saü÷leùaþ>#, puü, (saü + ÷liùa + gha¤ .) àliïganam . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 133 . 17 .
     %<saü÷leùa¤ca parastrãbhirdasyuretàni varjayet ..>%) melanam .. (yathà màrkaõóeye . 37 . 15 .
     %<anantarai÷ca saü÷leùamabhyetya tadanantaram .
     teùàmanyatamairbhçrtyaþ samàkramyànayadva÷am ..>%)

#<saü÷vat>#, klã, (saü + ÷vi + atipratyayena nipàtanàt siddham . %<saüpårvàt ÷vayateþ saü÷vaditi subhåticandraþ .>% ityuõàdiñãkàyàü ujjvaladattaþ . 2 . 85 .) màyà yathà --
     %<saü÷cattu kuhake j¤eyaü saü÷vat tatraiva te mame .>% ityuõàdikoùaþ ..

#<saüsaktaþ>#, tri, (saü + sa¤ja + ktaþ .) saülagnaþ . avyavahitaþ . ityamaraþ ..

#<saüsaktiþ>#, strã, saüsaktatà . saüpårvaùanjadhàtorbhàve ktinpratyayena niùpannà ..

#<saüsat>#, strã, (saüsãdantyasyàmiti . saü + sad + kvip .) sabhà . ityamaraþ .. (yathà, raghuþ . 16 . 24 .

#<saüsad># strã, (saüsãdantyasyàmiti . saü + sad + kvip .) sabhà . ityamaraþ .. (yathà, raghuþ . 16 . 24 .
     %<tadadbhutaü saüsadi ràtrivçttaü pràtardvijebhyo nçpatiþ ÷a÷aüsa ..>%)

#<saüsaraõaü>#, klã, (saü + sç gatau + lyuñ .) pràõijanma . asaüvàdhasainyagamanam . ghaõñàpathaþ . ityamaraþ .. raõàrambhaþ . medinã .. gamanam . iti ÷abdaratnàvalã .. (saüsàraþ . yathà, bhàgavate . 10 . 40 . 28 .
     %<puüso bhavedyarhi saüsaraõàpavargastayyabjanàbha sadupàsanayà matiþ syàt ..>%)

#<saüsargaþ>#, puü, (saü + sçj + gha¤ .) sambandhaþ . sa ca samavàyàdiþ . iti nyàya÷àstram .. * .. pàpiùñhàntyajàdisaüsargapràya÷cittam . yathà -- steyàdinà patità ityupakramya uktam . atràj¤ànato vatsareõa pàtityam .
     %<saüvatsareõa patati patitena sahàcaran .
     yàjanàdhyàpanàdnàdaka÷ayyàsanà÷anàt ..>% iti hàrãtavacanàt . j¤ànato vatsaràrdheneti . tadasaüsraùñustaddoùàbhàva eva .
     %<bàndhavo'pi pçthagbhçtvà tat pàpaü nàpnuyàt kvacit .>% iti devalavacanàt .. * .. yastasya bhuïkte pakvànnaü kçcchràrdhaü tasya nirdi÷et . ÷uùkànnabhojinaþ pàdamityàha bhagavàn manuþ .. tasyàvij¤àtacaõóàlasahitaikave÷masthasaïkarãkaraõaråpamålapàkakartuþ dvitãyasaüsargiõaþ . tathà càpastambaþ .
     %<antyajàtiravij¤àto nivasedyasya ve÷mani .
     sa vai j¤àtvà tu kàlena kuryàttasya vi÷odhanam ..
     càndràyaõaü paràko và dvijàtãnàü vi÷odhanam .
     pràjàpatyastu ÷ådràõàü tathà saüsargadåùaõe ..
     yaistatra bhuktaü pakvànnaü kçcchraü teùàü vinirdi÷et .
     teùàmapi ca yairbhuktaü teùàmardhaü vidhãyate .
     teùàmapi ca yairbhuktaü kçcchapàdo vidhãyate ..>% atra tçtãyasaüsargiõa eva pràya÷cittadar÷anàt caturthasaüsarge doùo nàsti . pràya÷cittaviveko'pyevam . iti pràya÷cittatattvam .. * .. atha saüsarganiråpaõam . tatra mahàpàtakisaüsargasya pàpahetutvamàha manuþ .
     %<brahmahatyà suràpànaü steyaü gurvaïgaõàgabhaþ .
     mahànti pàtakànyàhuþ saüsarga÷càpi taiþ saha ..>% pràya÷cittamapi dar÷itam .
     %<eùàü pàpakçtàmuktà caturõàmapi niùkçtiþ .
     patitaiþ saüprayuktànàmimàþ ÷çõuta niùkçtãþ ..
     yo yena patitenaiùàü saüsagaü yàti mànavaþ .
     sa tasyaiva vrataü kuryàt tatsa sargavi÷uddhaye ..
     pràya÷cittãyatàü pràpya daivàt pàpakçtena và .
     na saüsargaü vrajet sadbhiþ pràya÷citte'kçte dbijaþ ..>% pàpiùñhasaüsargã pàtakã bhavati iti kalpya÷rutiþ .. viùõuþ . ya÷ca yena pàpàtmanà maha saüsçjet sa tasyaiva pràya÷cittaü kuryàt . gotamo'pyàha . brahmahasuràpagurutalpagapitçmàtçyonisambandhàgastenàbhakùyabhakùyanàstikanindakaninditakarmàtyàgipatitàtyàgyapatitatyàginaþ patitàþ pàtakasaüprayokà÷ca tai÷càbdaü samàcaran . niùiddhapatitasaüsargàt patatãti ÷rutiþ kalpyà .. ke te saüsargaprakàrà ityatràha bçhaspatiþ .
     %<eka÷ayyàsanaü païktirbhàõóapakvànnami÷raõam .
     yàjanàdhyàpanaü yonistathà ca sahabhojanam .
     navadhà saïkaraþ prokto na kartavyo'dhamaiþ saha ..>% chàgaleyaþ .
     %<àlàpàt gàtrasaüspar÷àt ni÷vàsàt sahabhojanàt .
     saha÷ayyàsanàdhyàyàt pàpaü saükramate nçõàm ..>% yamaþ .
     %<daùkçtaü hi manuùyàõàmannamà÷ritya tiùñhati .
     yo yasyànnamihà÷nàti sa tasyà÷nàti kilviùam ..>% devalaþ .
     %<patitena sahoùitvà jànan saüvatsaraü naraþ .
     mi÷ritastena so'bdànte svaya¤ca patito bhavet ..
     yàjanaü yonisambandhaü svàdhyàyaü sahabhojanam .
     kçtvà sadyaþ patantyete patitena na saü÷ayaþ ..>% vyàsaþ .
     %<brahmahà madyapaþ steno gurutalpaga eva ca .
     mahàpàtakinastvete ya÷ca taiþ saha saüvaset ..
     saüvatsarantu patitaiþ saüsargaü kurute tu yaþ .
     yàna÷ayyàsatairnityaü jànan sa patito bhavet ..>% nanu dvitãyatçtãyasaürgiõi pramàõaü nàsti ataeva vçddha÷àtàtapaþ .
     %<a÷uciü saüspç÷edyastu eka eva sa duùyati .
     tatspçùñyanyo na duùyeta sarvadravyeùvayaü vidhiþ ..>% tathà .
     %<saühatànàntu pàtràõàü yadyekamupahanyate .
     tasya tat ÷odhanaü proktaü na tu tatspçùñinàmapi ..>% ucyate . ya÷ca yena pàpàtmaneti yo yena saüpibedirti saüsargã yena saüsargamiti viùõuvyàsajàvàlavacanaiþ sàmànyena pàpiùñhasaüsargã pàpã bhavati iti pratipàdanàt saüsargapàpiùñhasyàpi saüsargã pàpayukto bhavatãti ebhireva pratipàditam .. * .. patitotpannànàü ÷uddhimicchatàü patitànàü pràya÷cittasya tçtãyo bhàgastatpràya÷citte j¤eyam . strã ca patitotpannà tçtãyabhàgasya tçtãyabhàgaü kuryàt . iti pràya÷cittavivekaþ ..

#<saüsargàbhàvaþ>#, puü, (saüsargeõa sambandhena avacchinno'bhàvaþ .) sambandharahitatvam . nyàyamate abhàvapadàrthavi÷eùaþ . sa tu bhedabhinnàbhàvaþ . sa ca trividhaþ . pràgabhàvaþ 1 dhvaüsaþ 2 antyatàbhàvaþ 3 . yathà --
     %<abhàvastu dvidhà saüsargàndhonyàbhàvabhedataþ .
     pràgabhàvastathà dhvaüso'pyatyantàbhàva eva ca ..
     evaü traividhyamàpannaþ saüsargàbhàva iùyate ..>% iti bhàùàparicchedaþ .. * .. bhedatvaü tàdàtmyasambandhàvacchinnapratiyogitàkàbhàvatvam . vinà÷yabhàvatvaü pràgabhàvatvam 1 janyàbhàvatvaü dhvaüsatvam 2 nityasaüsargàbhàvatvamatyantàbhàvatvam 3 . iti siddhàntamuktàvalã ..

#<saüsargã>#, [n] (saüsargã'syàstãti . iniþ . yadvà, saü + sçja + %<saüpçcànurudheti .>% 3 . 2 . 142 . iti ghiõun .) saüsargavi÷iùñaþ . yathà . vibhàgànantaraü maitryàt pitçbhràtçpitçùyabhràtçputtràõàü yathàyathaü ekatràvasthànaü saüsargaþ . tadyuktaþ saüsargã . evambhåtasya saüsargiõo mçtasya dhanaü tajjàtasyàpatyasya tadapatyàbhàve saüsargã svayaü gçhõãyàt . iti dàyatattvam ..

#<saüsarpaþ>#, puü, samyakprakàreõa gamanam . sarpàdigamanavadgamanam . saüpårvasçpadhàtorgha¤ pratyayena niùpannaþ ..

#<saüsarpã>#, [n] tri, saüsarpa÷abdàdinpratyayena saüpårvakasçpadhàtorõinpratyayena và niùpannaþ .. saüsarpaviviùñaþ . samyaggamana÷ãlaþ .. (yathà, raghuþ . 7 . 26 .
     %<kapolasaüsarpi÷ikhaþ sa tasyàþ muhurtakarõotpalatàü prapede ..>%)

#<saüsàraþ>#, puü, (saüsaratyasmàditi . saü + sç gatau + gha¤ .) mithyàj¤ànajanyavàsanà . iti naiyàyikàþ .. yathà . saüsàra÷ca mithyàdhãprabhavà vàsanà . iti pràmàõyavàdagàdàdharã ñãppanã .. svàdçùñopanibaddha÷arãraparigrahaþ . iti kalàpañãkàyàü gopãnàthaþ .. saüsaraõam . iti ÷abdaratnàvalã .. tatparyàyaþ . duþkhalokaþ 2 bhavaþ 3 kaùñakàrakaþ 4 . iti trikàõóa÷eùaþ .. apica .
     %<asmàdvijàyate vi÷vamatraiva pravilãyate .
     abhàyã màyayà baddhaþ karoti vividhàstanåþ ..
     na càpyayaü saüsarati na ca saüsàrayet prabhuþ .
     nàyaü pçthvã na salilaü na tejaþ pavano na tat ..
     na pràõo na mano vyaktaü na ÷abdaþ spar÷a eva ca .
     na råparasagandhà÷ca nàhaü kartà na vàgapi ..
     na pàõipàdau no pàyurna copastho dvijottamàþ .
     na kartà na ca bhoktà và na ca prakçtipåruùau ..
     na màyà naiva ca pràõa÷caitanyaü paramàrthataþ .
     ahaü kartà sukhã duþkhã kç÷aþ sthåleti yà matiþ sà càhaïkàrakartçtvàdàtmanyàropyate janaiþ .
     vadanti vedaviddhàüsaþ sàkùiõaü prakçteþ param ..
     bhoktàramakùaraü ÷uddhaü sarvatra samavasthitam .
     tassàdaj¤ànamålo'yaü saüsàraþ sarvadehinàm ..>% iti kaurme ã÷varagãtàsu 2 adhyàyaþ .. ki¤ca .
     %<pitçmàtçsuhçdbhràtçkalatràdikçtena ca .
     haùño'sakçttathà dainyama÷rupårõànano gataþ ..
     evaü saüsàracakre'smin bhramatà tàta saïkañe .
     j¤ànametanmayà pràptaü mokùasaüpràptikàrakam ..>% iti màrkaõóeyapuràõe pitàputtrasaüvàdanàmàdhyàyaþ ..

#<saüsàraguruþ>#, puü, (saüsàrasya guruþ .) kàmadevaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. jagadguru÷ca ..

#<saüsàramàrgaþ>#, puü, (saüsàrasya màrgaþ .) yoniþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<saüsàramokùaõaü>#, tri, (saüsàrasya mokùanaü yasmàt .) bhavatàrakam . yathà --
     %<evametanmahà÷àstraü devi ! saüsàramokùaõam .
     mama bhaktavyavasthàyai prayuktaü paramaü mayà ..>% iti vàràhe sutasvàmimàhàtmyanàmàdhyàyaþ .. * (saüsàrasya mokùaõam .) bhavamocane, klã . tadupàyà yathà -- baliruvàca .
     %<saüsàràrõavamagnànàü naràõàmanyacetasàm .
     taraõe yo bhavet potastanme vyàkhyàtumarhasi ..
     prahlàda uvàca .
     ye ÷aïkhacakràbjakaraü tu ÷àrïgiõaü khagendraketuü varadaü ÷riyaþ patim .
     samà÷rayante bhavabhãtinà÷anaü saüsàragartena patanti te punaþ ..
     vaikuõñhaü khaõóapara÷uü bhavabandhasamucchidam .
     praõipatya mahàtmànaü saüsàre na punarbhavet ..
     dhyàyet dàmodaraü yastu bhaktinamro'rcayeta và .
     na sa saüsàragarte'smin majjate dànave÷vara ! ..
     ye mànavà vigataràgaparàvaraj¤à nàràyaõa suraguruü satataü smaranti .
     te dhautapàõóarapañà iva ràjahaüsàþ saüsàrasàgarajalasya taranti pàram ..>% iti vàmane 90 adhyàyaþ ..

#<saüsàrã>#, [n] puü, (saüsàro'styasyeti . iniþ .) saüsàravi÷iùñapràõã . iti halàyudhaþ .. ÷arãrã . yathà . saüsàriõàmiti saüsàritvaü ÷arãritvam . ÷arãritva¤ca bhogàvacchedakatvaü na tu ceùñàvattvam . ata ã÷varaparigçhãtaràmakçùõàdi÷arãravyudàsaþ mithyàj¤ànajanyavàsanàyà adçùñasya và na saüsàrapadena vivakùàsambhavaþ . iti bauddhàdhikàrasya gàdàdharã ñippanã ..

#<saüsiddhiþ>#, strã, (sa + sidha + ktin .) prakçtiþ . svabhàvaþ . ityamaraþ .. samyaksiddhiþ . madãgrà . iti medinã .. paramà siddhiþ . mokùaþ . yathà,
     %<màmupetya punarjanma duþkhàlayama÷à÷vatam .
     nàpnuvanti mahàtmànaþ saüsiüddhiü paramàü gatàþ ..>% iti ÷rãbhagavadgãtàyàü 8 adhyàye 15 ÷lokaþ .. (phalam . iti svàmã .. yathà, bhàgavate . 1 . 2 . 13 .
     %<ataþ puübhirdvija÷reùñhà varõà÷ramavibhàga÷aþ .
     svanuùñhitasya dharmasya saüsiddhirharitoùaõam ..>%)

#<saüsçtiþ>#, strã, (saü + sç + ktin .) saüsàraþ .. iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, bhàgavate . 1 . 1 . 14 .
     %<àpannaþ saüsçtiü ghoràü yannàma viva÷o gçõan .
     tataþ sadyo vimucyeta yadbibheti svayaü bhayam ..>%) pravàhaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<saüsçùñaþ>#, tri, (saü + sçja + ktaþ .) saüsargaþ . vamanàdinà saü÷uddhaþ . iti medinãkarahemacandrau .. vibhàgànantaraü maitryàt pitçbhràtçpitçvyabhràtçputtràõàü yathàyathaü ekatràvasthànasaüsargastadyuktaþ . atha saüsçùñadhanavibhàgaþ . ekapitçjàtayorapi sodaravimàtçjayormçtadeyaùañpuruùapiõóadàtçtvena sodarasyaiva dhanàdhikàro na tu pitràditrayamàtrapiõóadàturvimàtçjasya . kvacittu saüsçùñatvena vimàtçjasyàpyasaüsçùñasodareõa saha tulyàdhikàrità sodaramya saüsçùñatve sa eva gçhõãyànna saüsçùñyapi vimàtçja iti . tathà ca yàj¤avalkyaþ .
     %<saüsçùñinantu saüsçùñã sodarasya tu sodaraþ .
     dadyàccàpaharedaü÷aü jàtasya ca mçtasya ca ..
     anyodaryastu saüsçùñã nànyodaryo dhanaü haret .
     asaüsçùñyapi càdadyàt saüsçùño nànyamàtçjaþ ..>% saüsçùñinamàha bçhaspatiþ .
     %<vibhakto yaþ punaþ pitrà bhràtrà caikatra saüsthitaþ .
     pitçvyeõàthavà prãtyà sa tu saüsçùña ucyate ..>% tena vibhàgànantaraü maitryàt pitçbhràtçpitçvyabhràtçputtràõàü yathàyathaü ekavàvasthànaü saüsargaþ tadyuktaþ saüsargã . evambhåtasya saüsargiõo mçtasya dhanaü tajjàtasyàpatyasya tadapatyàbhàve saüsargo svayaü gçhõãyàt . evaü sodarasya tu sodaraþ ! .. * .. tata÷ca sa sçùñinastu saüsçùñãtyetadvacanaü tulyaråpasambandhisaüsargakçtavi÷eùapratipattyarthaü tena sodaràõàü sàpatnànàü bhràtçputtràõàü pitçvyàõàü tulyànàü sadbhàve saüsargã gçhõãyàt vàkyàdavi÷eùa÷ruteþ . pårvavacane sarveùàmeva prakçtatvàt sarveùu càkùepàsambhavàt . ato na bhràtçmàtraviùayamidaü vacanamiti jãmåtavàhanaþ .. sodare tvasaüsçùñini saüsçùñinyasodare ca sati katarastàvat gçhõãyàt . evaüsodaràsodarayoþ saüsçùñayoþ sadbhàve katara ityatra prathamata àha anyodaryastviti . anyodaryaþ punaþ saüsçùñã san gçhõãyàt nànyodaryamàtraþ kintu asaüsçùñyapi pårvavacanasthasodarapadànuùaïgàt pràptaþ sodara÷ca gçhõãyàt . tena ekatra viùaye pårvavacanoktasaüsçùñatvasodaratvayoreka÷astulyatvàdubhayorvibhajya grahaõam . tadubhayasattve ca asodaryasyàsaüsçùñino'tulyaråpatvàtneti . dvitãye àha saüsçùño nànyamàtçja iti . sodare saüsçùñini sati anyamàtçjaþ saüsçùñyapi na gçhõãyàt . arthàttatra saüsçùñã sodara eva gçhõãyàt . saüsçùñatvàvi÷eùe'pi sodaratvena tasya balavattvàt . dàyabhàgakàràstu anyodaryastu saüsçùñã san satyapi sodare'saüsçùñini dhanaü haret nànyodaryaþ saüsçùñyapi gçhõãyàditi pårvàrdhasyàrthaþ . tatra kiü sodarastadànãü na gçhõãyàdevetyapekùàyàmuttaràrdhenoktaüasaüsçùñyapi càdadyàt sodara ityanuùajyate na saüsçùño'nyamàtçjaþ kevalaþ . kintu ubhàbhyàmeva vibhajya grahãtavyamityàhuþ . mitàkùaràdayo'pyevam . yàj¤avalkyadãpakalikàyàü ÷ålapàõimahàmahãpàdhyàyastu . anyodaryastu saüsçùñã nànyodarthyã dhanaü haret . asaüsçùñyapi sodara eva gçhõãyàt na tu saüsçùñaþ sàpatnyo bhràtà . saüsçùña iti gabhasaüsçùñaþ sodara iti kecit . nànyodaryo dhanaü haret iti pàñhe anyodaryaþ san dhanaü na gçhõãyàt iti vyàkhyà asaüsçùñasodarasyàdhikàràrthamidaü vacanamato na punaruktirityàhuþ . ratràkaraprabhçtayastu kalpatarau nànyodaryadhanaü hare diti pàñho dç÷yate sa målabhåtayàj¤avalkyamità kùaràpàrijàtahalàyudhagrantheùu nànyodaryo dhanaü harediti pàñhadar÷anàt tadanusàravyàkhyàdar÷anàcca lipikarapramàda ityàhuþ . iti dàyatattvam ..

#<saüsçùñatvaü>#, klã, (saüsçùña + tva .) saüsçùñasya bhàvaþ . yathà . tena ekatra viùaye pårvavacanoktasaüsçùñatvasodaratvayoreka÷astulyatvàdubhayorvibhajya grahaõam . iti dàyatattvam ..

#<saüsçùñã>#, [n] puü, saüsçùñaü saüsçùñatvamasyàstãti . iniþ .) saüsçùñatvavi÷iùñaþ . yathà, yàj¤avalkyaþ ..
     %<saüsçùñinantu saüsçùñã sodarasya tu sodaraþ .
     dadyàccàpaharedaü÷aü jàtasya ca mçtasya ca ..
     anyodaryastu saüsçùñã nànyodaryo dhanaü haret .
     asaüsçùñyapi càdadyàt saüsçùño nànyamàtçjaþ ..>% iti dàyatattvam ..

#<saüskàraþ>#, puü, (saü + kç + gha¤ .) pratiyatnaþ . anubhavaþ . mànasakarma iti medinã .. nyàyamate guõavi÷eùaþ . sa ca trividhaþ . vegàkhyasaüskàraþ 1 ayaü mårtapadàrthasthàyã . kvacidvegajanyaþ kkacitkarmajanya÷ca . sthitisthàpakasaüskàraþ 2 ayaü pçthivãguõaþ keùà¤cinmate pçthivyàdicatuþpadàrthaguõaþ . ayaü atindriyaþ spandanakàraõa¤ca . bhàvanàkhyasaüskàraþ 3 ayaü àtmanaþ atãndriyaguõaþ . upekùànàtmakani÷cayajanyaþ . ayaü smaraõapratyabhikùayoþ kàraõa¤ca .. * .. asya pramàõam .
     %<saüskàrabhedo vego'tha sthitisthàpakabhàvane .
     mårtamàtre tu vegaþ syàt karmajo vegajaþ kvacit ..
     sthitisthàpakamaüskàraþ kùitau keciccaturùvapi .
     atãndriyaþ sa vij¤eyaþ kvacit spande'pi kàraõam ..
     bhàvanàkhyastu saüskàro jãvavçttiratãndriyaþ .
     upekùànàtmakastasya ni÷cayaþ kàraõaü bhavet ..
     smaraõe pratyabhij¤àyàmapyasau heturucyate ..>% iti bhàùàparicchedaþ .. * .. ÷uddhiþ adçùñavi÷eùajanakakarma . yathà . yadyagnisthàpanàntaraü karmakàle vçùñyàdi÷aïkayà saüsphçtàgniranyatrànãyate tadà punarbhåsaüskakàraþ kartavyaþ . saümuhya upalipya ullikhya uddhçtya abhyukùayet eùa saüskàro'nugato'gnau bhåyaþ . iti gçhyàntaràt . iti saüskàratattvam .. * .. da÷avidhasaüskàrà yathà . vivàhaþ 1 garmàdhànam 2 pusavanam 3 sãmantonnayanam 4 jàtakarma 5 nàmakaraõam 6 annaprà÷anam 7 cåóàkaraõam 8 upanayanam 9 samàvartanam 10 . yathà hàrãtaþ . garbhàdhànavadupeto brahmagarbhaü sandadhàti puüsavanàt puüsãkaroti phalasthàpanàt màtàpitçja pàpmànamapohati retoraktagarbhopaghàtaþ pa¤caguõo jàtakarmaõà prathamamapohati nàmakaraõena dvitãyaü prà÷anena tçtãyaü cåóàkaraõena caturthaü snàpanena pa¤camaü etairaùñàbhiþ saüskàrairgarbhopaghàtàt påto bhavatãti . snànamatra samàvartanaråpamiti kalpataruþ . iti saüskàratattvam .. * .. yàj¤avalkyaþ .
     %<garbhàdhànamçtau puüsaþ savanaü spandanàt purà .
     ùaùñhe'ùñame và sãmantaþ prasave jàtakarma ca ..
     ahanyekàda÷e nàma caturthe màsi niùkramaþ .
     ùaùñhe'nnapà÷anaü màbhi cåóà kàryà yathàkulam ..
     evamenaþ ÷amaü yàti bãjagarbhasamudbhavam ..>% iti malamàsatattvam .. * .. saüskçtànàmadhikàramàha yàj¤avalkyaþ .
     %<asaskçtàstu saüskàryà bhràtçbhiþ pårvasaüskçtaiþ bhaginya÷ca nijàdaü÷àddattvàü÷antu turãyakam ..>% asaüskçtà bhràtaro bhaginya÷ca pårvasaüskçtairupanãtaiþ . anyathà mantrapàñhànadhikàràpatteþityudbàhatattvam .. eùàü vivaraõaü tattacchabde draùñavyam . garuóapuràõoktasaüskàràstatraiva 93 . 94 . 95 adhyàyeùu draùñavyàþ .. * .. atha jãrõadevagçhàdisaüskàraphalam . atha cejjãrõasaüskàravidhiþ puõyo mahàmune ! devatàdiùu kartavyo mahàbhogaphalepsubhiþ .. målàdaùñaguõaü puõyaü jãrõasaüskàrato bhavet . tasmàdanàthajãrõeùu kàryaü saüskaraõaü mune ! . svakãyaü parakãyaü và yathàvibhavavistaraiþ .. svato và parato vàdya yastu saüskurute suràn . sa yàvaccandrasåryau gaustàvatkàlaü sukhãbhavet .. lokeùu teùu devànàü virajaskeùu hçùñadhãþ . yathà gomedhayaj¤eùu pa÷uromasamàþ samàþ .. vasate divi hçùñàtmà jãrõasaüskàrakàrakaþ . anàthà và sanàthà và påjanãyàþ sadà suràþ .. iti devãpuràõe påjàvidhinàmàdhyàyaþ ..

#<saüskàrajaþ>#, tri, saüskàreõa jàtaþ . saüskàra÷abdapårvakajanadhàtoróapratyayena niùpannaþ ..

#<saüskàravarjitaþ>#, puü, (saüskàreõa jàtaþ .) upanayanasaüskàrahãnaþ . tatparyàyaþ . vràtyaþ 2 . iti hemacandraþ .. da÷asaüskàrahãne, tri ..

#<saüskàrahãnaþ>#, puü, (saüskàrahãnaþ .) vràtyaþ . ityamaraþ .. saüskàrahãnatvakàlamàha . yamaþ .
     %<patità yasya sàvitrã da÷avarùàõi pa¤ca ca .
     bràhmaõasya vi÷eùeõa tathà ràjanyavai÷yayoþ .
     pràya÷cittaü bhavedeùàü provàca vadatàü varaþ ..>% tathà màrkaõóeyaþ .
     %<viprasya ùoóa÷àdbarùàt ràj¤o dvàviü÷ateþ param .
     vai÷yasyàùñàdhikàdabdàt sàvitrãpatanaü bhavet ..>% viùõudharmottare .
     %<ùoóa÷àbdà hi viprasya ràjanyasya dviviü÷atiþ .
     viü÷atiþ sacaturthã ca vai÷yasya parikãrtità ..
     sàvitrã nàtiricyeta ata årdhvaü nivartate ..>% iti malamàsatattvam ..

#<saüskçtaü>#, klã, (saü + kç + ktaþ .) lakùaõopetam . iti medinã .. pàõinyàdikçtavyàkaraõasåtreõa upeta upagato lakùaõopetaþ sàdhu÷abdaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. sa tu devavàõã . yathà,
     %<gaurvàõavàõãvadanaü mukundasaükãrtana¤cetyubhayaü hi loke .
     sudurlabha tacca na mugdhabodhànna labhyate'taþ pañhanãyametat ..>% iti mugdhabodhavyàkaraõapra÷aüsà÷lokaþ ..

#<saüskçtaþ>#, tri, (saü + kç + ktaþ .) kçtrimaþ . ityamaraþ .. karaõena nirvçttaþ kçtrimà ghañàdiþ . iti bharataþ .. pakvaþ . svato guõàntaràdhànam . ityamarañãkàyàü svàmã .. ÷astaþ . bhåùitaþ . iti medinã .. ÷odhitaþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, devãbhàgavate . 1 . 2 . 11 .
     %<puràõamuttamaü puõyaü ÷rãmadbhàgavatàbhidham .
     aùñàda÷asahasràõi ÷lokàstatra tu saüskçtàþ ..>%)

#<saüskriyà>#, strã, (saü + kç + %<kç¤aþ ÷aca .>% 3 . 3 . 100 . iti ÷aþ .) ÷avadàhàdikriyà . iti trikàõóa÷eùaþ .. saüskàra÷ca ..

#<saüstaraþ>#, puü, (saüstãryate iti . saü + sté + ap .) ÷ayyà . yaj¤aþ . iti hemacandraþ .. pallavàdiracita÷ayyà . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, raghuþ . 8 . 57 .
     %<navapallavasaüstare'pi te mçdu dåyet yadaïgamarpitam .
     tadidaü viùahiùyate kathaü vada bàmoru citàdhirohaõam ..>%)

#<saüstavaþ>#, puü, (saü + stu + ap .) paricayaþ . ityamaraþ .. (yathà, kiràte . 4 . 25 .
     %<vihàya và¤chàmudite madàtyayàdaraktakaõñhasya rute ÷ikhaõóinaþ .
     ÷rutiþ ÷rayatyusmadahasaniþsvanaü guõàþ priyatve'dhikçtà na saüstavaþ ..>%) samyakstuti÷ca .. (yathà, bhàgavate . 11 . 13 . 14 .
     %<iti me chinnasandehà munayaþ sanakàdayaþ .
     samàjayitvà parayà bhaktyà gçõata saüstavaiþ ..>%)

#<saüstavànaþ>#, tri, (saüstavãtãti . saü + stu + %<samyànac stuvaþ .>% uõàø 3 . 89 . iti ànac .) sadvaktà . ityuõàdikoùaþ .. vàgmã . udgàtà . harùaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<saüstàvaþ>#, puü, (sametya stuvanti yasmin de÷e chandogà iti . sam + stu + %<yaj¤e sami stuvaþ .>% 3 . 3 . 31 . iti gha¤ .) kratuùu dvijanmanàü stutibhåmiþ . ityamaraþ .. yaj¤eùu stutikàriõàü bràhmaõànàü avasthànabhåmiþ saüstàva ucyate . kratuùu yaj¤aviùayeùu dvijànàü yà stutibhåmiþ sthànaü sa saüstàva ityanvayaþ . sametya ståyate chandogaratra iti saüstàvaþ gha¤ . iti bharataþ ..

#<saüstutaþ>#, tri, (saü + stu + ktaþ .) samyakprakàreõa stutipràþ . samyakstavaviùayãbhåtaþ . yathà --
     %<bhåya÷ca ÷atavàrùikyàmanàvçùñyàmanambhasi .
     munibhiþ saüstutà bhåmau sambhaviùyàmyayonijà ..>% iti devãmàhàtmyam ..

#<saüstyàyaþ>#, puü, (saü + styai + gha¤ . àto yuk .) saüghàtaþ . sannive÷aþ . ityamaraþ .. saüsthànam . vistçtiþ . iti medinã .. gçham . iti hemacandraþ ..

#<saüsthaþ>#, puü, (saütiùñhate svapararàùñreùu iti . saü + sthà + kaþ .) caraþ . iti medinã .. nijaràùñrakaþ iti hemacandraþ .. (yathà, kàmandakãye . 12 . 36 .
     %<sasthàþ syu÷càrasaüsthityai dattadàyàþ ÷ubhà÷ayàþ ..>%)

@<[Page 5,207b]>@
#<saüsthaþ>#, tri, (saütiùñhate iti . saü + sthà + kaþ .) avasthitaþ . iti medinã .. (yathà, hariva÷e bhaviùyaparvaõi . 8 . 66 .
     %<yadà me maraõaü bhåyàt tadà mà bhåt smçtibhramaþ .
     dine dine kùaõaü cittaü tvayi saüsthaü bhavatviti ..>%) mçtaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<saüsthà>#, strã, (saütiùñhate'nayeti . saü + sthà + aï .) nyàyyapathasthitiþ . ityamaraþ .. santiùñhate'nayà samyagavasthànaü và saüsthà . iti bharataþ .. asyàþ paryàyo maryàdà÷abde draùñavyaþ .. (yathà, upade÷a÷atake . 90 .
     %<api ÷aktaþ parihartuü yayàti÷àpaü harirhate kaüse .
     ràjàsanaü na bheje puràtanãü pàlayet saüsthàm ..>% pratij¤à . yathà, raghuþ . 11 . 38 .
     %<tasya vãkùya lalitaü vapuþ ÷i÷oþ pàrthivaþ prathitavaü÷ajanmanaþ .
     svaü vicintya ca dhanurdurànamaü pãóito duhitç÷ulkasaüsthayà ..>%) sthitiþ sàdç÷yam . nà÷aþ . iti medinã .. vyavasthà . (yathà, manuþ . 1 . 21 .
     %<sarveùàntu sa nàmàni karmàõi ca pçthak pçthak .
     veda÷abdebhya evàdau pçthak saüsthà÷ca nirmame ..>%) vyaktiþ . krutubhedaþ . (yathà, bhàgavate . 10 . 23 . 8 .
     %<dãkùàyàþ pa÷usaüsthàyàþ sotràmaõyà÷ca sattamàþ .
     anyatra dãkùitasyàpi nànnama÷nan hi duùyati ..>% samàptiþ . iti hemacandraþ .. pralayacatuùñayam . yathà --
     %<naimittikaþ pràkçtiko nitya àtyantiko layaþ .
     saüstheti kavibhiþ prokta÷caturdhàsya svabhàvataþ ..>% iti puràõam ..

#<saüsthànaü>#, klã, (saü + sthà + lyuñ .) sannive÷aþ . (yathà, manuþ . 8 . 371 .
     %<bhartàraü laïghayet yà tu strãj¤àtiguõadarpità .
     tàü ÷vabhiþ khàdayedràjà saüsthàne bahusaüsthite ..>%) catuùpathaþ . ityamaraþ .. àkçtiþ . mçtyuþ . iti medinã .. cihnam . ityajayapàlaþ .. samyak sthiti÷ca .. (vyavasthà . yathà, bhàgavate . 3 . 9 . 27 .
     %<lokasaüsthànavij¤àna àtmànaü parikhidyataþ .
     tàmàhàgàdhayà vàcà ka÷malaü ÷amayanniva ..>%)

#<saüsthàpanaü>#, klã, (sa + sthà + õic + lyuñ .) samyaksthitipràpaõam . sthirãkaraõam . yathà,
     %<paritràõàya sàdhånàü vinà÷àya ca duùkçtàm .
     dharmasaüsthàpanàrthàya saübhavàmi yuge yuge ..>% iti bhagavadgãtàyàm 3 adhyàyaþ ..
     %<sàdhurakùaõena duùñavadhena ca dharmaü sthirãkartum .>% iti taññãmàyàü ÷rãdharasvàmã ..

@<[Page 5,207c]>@
#<saüsthitaþ>#, tri, (sa + sthà + ktaþ .) mçtaþ . ityamaraþ .. (yathà, manuþ . 9 . 190 .
     %<saüsthitasyànapatyasya sagotràt puttramàharet .
     yatra yadçkthajàtaü syàt tattasmin pratipàdayet ..>%) samyaksthitivi÷iùña÷ca .. (yathà, kaurme . 1 . 21 .
     %<idantu pa¤cada÷amaü puràõaü kaurmamuttamam .
     caturdhàsaüsthitaü puõyaü saühitànàü prabhedataþ ..>%

#<saüsthitiþ>#, strã, (saü + sthà + ktin .) saüsthànam . (yathà, manuþ . 6 . 90 .
     %<yathà nadãnadàþ sarve sàgare yànti saüsthitim .
     tathaivà÷ramiõaþ sarve gçhasthe yànti saüsthitim ..>% mçtyuþ . gçham . iti kecit ..

#<saüspar÷aþ>#, puü, (saü + spç÷a + gha¤ .) samyakspar÷aþ . sa tu tvagindriyagràhyaguõavi÷eùaþ . yathà, chàgaleyaþ .
     %<àlàpàt gàtrasaüspar÷àt ni÷vàsàt sahabhojanàt .
     saha÷ayyàsanàdhyàyàt pàpaü saükramate nçõàm ..>% iti pràya÷cittavivekaþ ..

#<saüspar÷à>#, strã, (saüspç÷yate'sau iti . saü + spç÷a + karmaõi gha¤ . ñàp .) janãnàmagandhadravyam . ityamaraþ ..

#<saüsphàlaþ>#, puü, (samyak sphàlaþ sphuraõaü yasya .) meùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<saüsphuñaþ>#, tri, (saüsphuñatãti . saü + sphuña + igupadheti kaþ .) vikasitaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<saüspheñaþ>#, puü, (saü + sphiña anàdare + adhikaraõe gha¤ .) yuddham . ityabharañãkàyàü bharataþ ..

#<saüsphoñaþ>#, puü, (saüsphoñatyatreti . saü + sphuñ bhedane + gha¤ .) yuddham . ityamaraþ ..

#<saüsmaraõaü>#, klã, (saü + smç + lyuñ .) saüsmçtiþ . saüskàrajanyaj¤ànam . yathà, yogiyàj¤avalkyaþ .
     %<dhyàyennàràyaõaü nityaü snànàdiùu ca karmasu .
     tadviùõoriti mantreõa snàyàdapsu punaþ punaþ ..
     gàyattrã vaiùõavã hyeùà viùõoþ saüsmaraõàya vai .>% iti tithyàditattvam ..

#<saüsmçtiþ>#, strã, saüsmaraõam . saüpårvasmçdhàtoþ ktinpratyayena niùpannà .. (yathà, kathàsaritsàgare . 55 . 206 .
     %<tacchrutvà saüsmçtiü labdhvà sa ràjà pratyuvàca tam ..>%)

#<saühataþ>#, tri, (saü + hana + ktaþ .) dçóhasandhiþ . ityamaraþ .. militaþ . dçóhaþ . iti medinãkarahemacandrau .. samyakprakàreõa hata÷ca ..

#<saühatajànuþ>#, tri, (saühate jànunã yasya .) lagnajànukaþ . yathà --
     %<praj¤uþ pragatajànuþ syàt praj¤o'traiva ca dç÷yate saüj¤uþ saühatajànu÷ca bhavet saüj¤o'pi tatra hi .
     årdhvaj¤u rårdhvajànuþ syàdårdhvaj¤o'pyårdhvajànukaþ ..>% iti bharatadhçtasàhasàïkaþ ..

@<[Page 5,208a]>@
#<saühatajànukaþ>#, tri, (saühatajànureva . svàrthe kan .) lagnajànukaþ . tatparyàyaþ . saüj¤uþ 2 . ityamaraþ .. saühatajànuþ 3 saüj¤aþ 4 . iti taññãkàyàü bharataþ ..

#<saühatalaþ>#, puü, (saühataü parasparayormelanaü làtãti . là + kaþ .) militapàõidvayam . ityamaraþ .. dvau vàmadakùiõau pratalau saühatau militau saühatala ucyate . prataladdhayaü militaü saühatalaþ . syàdityarthaþ . saühataü làti saühatalaþ hanajanàditióaþ . nirvisargapàñhe dvau vàmadakùiõau pàõã saühatau militau cret tadà saühatalapatalàvucyete . asminnarthe pratalo'yaü capeñe saühatale ca vartamànatvàt nànàrthaþ . iti bharataþ ..

#<saühatiþ>#, strã, (saü + hata + ktin .) samåhaþ . ityamaraþ .. (yathà, hitopade÷e .
     %<alpànàmapi vastånàü saühatiþ kàryasàdhikà .
     tçõairguõatvamàpannairvadhyante mattadantinaþ ..>%)

#<saühananaü>#, klã, (saühanyate iti . saü + hana + lyuñ .) ÷arãram . ityamaraþ .. (yathà, bhàgatate . 5 . 2 . 21 .
     %<àgnãdhrasutàste màturanugraõàdautpattikenaiva saühananabalopetàþ pitrà vibhaktà àtmatulyanànàmi yathàvibhàgaü jambådbãpavarùàõi bubhujuþ ..>% samyagghàtana¤ca .. (kañhine, tri . yathà, bhàgavate . 5 . 9 . 10 . %<÷ãtoùõavàtavarùeùu vçùa ivànàdhçtàïgaþ pãnaþ saühananàïgaþ * * * vicacàra ..>% %<saühanyante nivióãbhavanti aïgàni yasya . kañhinàvayava ityarthaþ ..>% iti taññãkàyàü svàmã ..)

#<saüharàkhyaþ>#, puü, (saühara iti àkhyà yasya .) pàvakanàmàgniþ . iti matsyapuràõam ..

#<saüharùaþ>#, puü, (saü + hçùa + gha¤ .) pramodaþ . spardhà . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 218 . 24 .
     %<saüharùàdvàrayan krodhaü dhanvã srasvã rathasthitaþ .
     samare nà÷ayet ÷atrånamogho nàma pàvalaþ ..>% vàyuþ . iti vi÷vamedinyau .. (lomaharùaþ . yathà, su÷rute . 6 . 6 .
     %<dàhasaüharùatàbhratva÷okanistodagauravaiþ ..>%)

#<saühavanaü>#, klã, samyakprakàreõàhutiþ . saüpårvahudhàtorbhàve'nañ (lyuñ) pratyayena niùpannam ..

#<saühàraþ>#, puü, (saühriyate'neneti . saü + hç + %<adhyàyanyàyeti .>% 3 . 3 . 122 . iti gha¤antaþ sàdhuþ .) narakavi÷eùaþ . ityamaraþ .. pralayaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, manuþ . 1 . 80 .
     %<manvantaràõyasaükhyàni sargaþ saühàra eva ca .
     kàóavivaitat kurute parameùñhã punaþ punaþ ..>%) makùepaþ . iti jañàdharaþ .. saüharaõa¤ca .. (yathà, raghuþ . 5 . 57 .
     %<saümohanaü nàma sakhe ! mamàstraü prayàgama hàravibhaktamantram ..>%)

#<saühàramadà>#, strã, (saühàrasya mudrà .) visarjanamudrà . yathà, ràghavabhaññadhçtam .
     %<adhomukhe vàmahaste årdhvàsyaü dakùahastakam .
     kùiptàïgulãraïgulãbhiþ saügçhya parivartayet .
     proktà saühàramudreyamarpaõe tu pra÷asyate ..>% arpaõe àtmanãti ÷eùaþ . iti tithyàditattvam .. bhairavavi÷eùaþ . yathà --
     %<asitàïgo ruru÷caõóaþ krodha unmatta eva ca .
     kapàlã bhãùaõa÷caiva saühàrà÷càùña bhairavàþ ..>% iti tantram ..

#<saühitaþ>#, tri, militaþ . saüpårvadhàdhàtoþ ktapratyayena niùpannaþ ..

#<saühitapuùpikà>#, strã, (saühitàni militàni puùpàõi yasyàþ . kàpi ata itvam .) mi÷reyà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<saühità>#, strã, samyak (dhãyate smeti . dhà + karmaõi ktaþ . yaddhà samyak hitaü pratipàdyaü yasyàþ .) manvàdipraõãtadharma÷àstram . tatparyàyaþ . smçtiþ 2 dharmasaühità 3 ÷rutijãvikà 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. saühitàvi÷eùà yathà --
     %<evaü puràõasaükhyànaü caturlakùamudàhçtam .
     aùñàda÷apuràõànàmevameva vidurbudhàþ .
     eva¤copapuràõànàmaùñàda÷a prakãrtitàþ ..
     itihàso bhàrata¤ca vàlmãkaü kàvyameva ca .
     pa¤cakaü pa¤caràtràõàü kçùõamàhàtsyamuttamam ..
     và÷iùñhaü nàradãya¤ca kàpilaü gautamãyakam .
     paraü sanatkumàrãyaü pa¤caràtra¤ca pa¤cakam .
     pa¤camyaþ sahitànà¤ca kçùõabhaktisamanvitàþ .
     bragmaõa÷ca ÷ivasyàpi prahràdasya tathaiva ca .
     gautamasya kumàrasya saühitàþ parikãrtitàþ ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 132 adhyàyaþ .. api ca .
     %<idantu pa¤cada÷amaü puràõaü kaurmamuttamam ..
     caturdhà saüsthitaü puõyaü saühitànàü prabhedataþ ..
     bràhmã bhàgavatã ÷aivã vaiùõavã ca prakãrtità .
     catasraþ saühitàþ puõyà dharmakàmàrthamokùadàþ ..
     iyantu saühità bràhmã caturvedaiþ samanyità .
     bhavanti ùañsahasràõi ÷lokànàmatra saükhyayà ..>% iti kaurme 1 adhyàyaþ .. tatra skandapuràõoktaùañsaühità yathà --
     %<skàndamadyàbhivakùyàmi puràõaü ÷rutisammitam .
     ùaóvidhaü saühitàbhedaiþ pa¤cà÷atkhaõóamaõóitam ..
     àdyà sanatkumàroktà dvitãyà såtasaühità .
     tçtãyà ÷àïkarã viprà÷caturthã vaiùõavã matà ..
     tatparà saühità bràhmã sauràntyà saühità matà .
     granthataþ pa¤capa¤cà÷atsahasreõopalakùità ..
     àdyà tu saühità viprà dvitãyà ùañsahasrikà .
     tçtãyà granthatastriü÷at sahasreõopalakùità .
     turãyà saühità pa¤casahasreõopalakùità .
     tato'nnà trisahasreõa granthenaiva vinirmità .
     anyà sahasrataþ sçùñà granthataþ paõóitottamàþ ..>% iti skandapuràõe såtasaühitàyàü ÷ivamàhàtmyakhaõóe 1 adhyàyaþ ..

@<[Page 5,208c]>@
#<saühåtiþ>#, strã, (saü + hve + ktin .) bahubhiþ kçtàhvànam . ityamaraþ ..

#<saühçtaþ>#, tri, (saü + hç + ktaþ .) kçtasaühàraþ . yathà,
     %<ahaü vibhåtyà bahubhiriha råpairyadà sthità .
     tat saühçtaü mayaikaiva tiùñhàmyàjau sthiro bhava ..>% iti màrkaõóeyapuràõãyadevãmàhàtmyam ..

#<saühçtiþ>#, strã, (saü + hç + ktin .) saühàraþ . yathà --
     %<visçùñau sçùñiråpà tvaü sthitiråpà ca pàlane .
     tathà saühçtiråprànte jagato'sya jaganmaye ..>% iti màrkaõóeyapuràõe devãmàhàtmyam ..

#<saükùayaþ>#, puü, (saü + kùi + ac .) nà÷aþ . yathà --
     %<ripavaþ saükùayaü yànti kalyàõaü copapadyate .
     nandate ca kulaü puüsàü màhàtmyaü mama ÷çõvatàm ..>% iti màrkaõóeyapuràõe devãmàhàtmyam .. pralayaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<saükùiptaþ>#, tri, (saü + kùip + ktaþ .) kçtasaükùepaþ . saükùepavi÷iùñaþ . yathà --
     %<sasàhçtyànyatantràõi saühiptaiþ pratisaüskçtaiþ .
     sampårõamucyate vargairnàmaliïgànu÷àsanam ..>% ityamaraþ .. saükùiptaiþ alpenaiva bahvarthapratipàdakatayàbhihitaiþ . iti taññãkàyàü bharataþ ..

#<saükùepaþ>#, puü, (saü + kùip + gha¤ .) stokena bhåyaso'bhidhànam . ityamarañãkàyàü bharataþ .. cumbaka iti svalpa iti ca khyàtaþ ..

#<saükùubdhaþ>#, tri, (saü + kùubha + ktaþ .) sa¤calanavi÷iùñaþ . iti kùubhadhàtvarthadar÷anàt . àkulaþ . yathà --
     %<dçùñvà samastaü saükùubdhaü trailokyamamaràrayaþ .
     sannaddhàkhilasainyàste samuttastharudàyudhàþ ..>% iti màrkaõóeyapuràõe devãmàhàtmam ..

#<saükùepaõaü>#, klã, (saü + kùip + lyuñ .) vistãrõànàü saükùepaþ . prapa¤cakaraõavaiparãtyam . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . samasanam 2 . ityamaraþ .. saühàraþ 3 samàhàraþ 4 saügrahaþ 5 samàsaþ 6 . iti jañàdharaþ ..

#<saükùobhaþ>#, puü, (saü + kùubha + gha¤ .) cà¤calyam . sa¤calanam . yathà . %<saükùobhamakùarayuùàmapi cittatanvoþ .>% iti ÷rãbhàgavatam ..

#<sakaþ>#, puü, pårvoktaparàmar÷akaþ . se iti bhàùà . tacchabdasya ñeþ pårvaü aki paratra àppratyaye ca kçte prathamaikavacaõaniùpannaü padadvayam .. (yathà, çgvede . 1 . 191 . 11 .
     %<iyattikà ÷akuntikà sakà jaghàsa te viùam ..>%)

#<sakà>#, strã, pårvoktaparàmar÷akaþ . se iti bhàùà . tacchabdasya ñeþ pårvaü aki paratra àppratyaye ca kçte prathamaikavacaõaniùpannaü padadvayam .. (yathà, çgvede . 1 . 191 . 11 .
     %<iyattikà ÷akuntikà sakà jaghàsa te viùam ..>%)

#<sakañaþ>#, puü, (kañena a÷ucinà ÷avàdinà saha vartamànaþ .) ÷àkhoñavçkùaþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<sakañànnaü>#, klã, (kaña÷abdenà÷aucaü lakùyate tatsahacaritamannaü sakañànnam . iti mitàkùarà .) a÷uddhànam . iti kecit .. (yathà, yàj¤avalkyaþ . 3 . 15 .
     %<àcàryapitrupàdhyàyànnirhçtyàpi vratã vratã .
     sakañànnaü na cà÷nãyàt na ca taiþ saha saüvaset ..>%

@<[Page 5,209a]>@
#<sakaõñakaþ>#, puü, (kaõñakena saha vartamànaþ .) ÷aivàlaþ . iti ÷abdacandrikà .. kara¤javi÷eùaþ . iti ratnamàlà .. nàñàkara¤ja iti bhàùà .. kaõñakayukte, tri . yathà --
     %<÷ãtaloùõasamàyuktasakaõñakadalànvita .
     hara pàpamapàmàrga bhràmyamàõaþ punaþ punaþ ..>% iti tithyàditattvam .. (lomà¤cite ca tri . yathà, kathàsaritsàgare . 25 . 220 .
     %<sa taü sàhasikaspar÷abhãtairiva sakaõñakaiþ .
     aïgaiþ praõatamàliïgya mumude bhåpati÷ciram ..>%) sakaraþ, tri, hastayuktaþ . ràjasvavi÷iùñaþ . ÷uõóayuktaþ . kiraõavi÷iùñaþ . kareõa saha vartate yo'sau . iti bahuvrãhisamàsaniùpannaþ ..

#<sakaruõaþ>#, tri, (karuõayà saha vartamànaþ !) karuõàyuktaþ . sadayaþ . yathà --
     %<bhavàni tvaü dàse mayi vitara dçùñiü sakaruõàmiti stotuü vàcchan kathayati bhavàni tvamiti yaþ .
     tadaiva tvaü tasmai di÷asi nijasàyujyapadavãü mukundabrahyendrasphuñamukuñanãràjitapadàm ..>% ityànandalaharã ..

#<sakarõaþ>#, tri, (karõàbhyàü saha vartamànaþ .) ÷ravaõa÷ãlaþ . tatparyàyaþ . ÷rutitatparaþ 2 . iti jañàdharaþ .. karõayukta÷ca ..

#<sakarmakaþ>#, puü, (karmaõà saha vartamànaþ . kap .) karmayuktadhàtuþ . karmànvayikriyàrthakaþ . yathà . kvacit sakarmakàddhàtorbhàve'pi kriyàvyàptirasti . yathà . kàü di÷aü gantavyam . iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ .. (karmayukte, tri . yathà, bhàgavate . 5 . 20 . 32 . %<tadvarùapuruùà bhagavantaü brahmaråpiõaü sakarmakeõa karmaõàràdhayanti ..>% %<sakarmakeõa brahmasàlokyàdisàdhanena .>% iti taññãkà ..)

#<sakalaü>#, tri, (kalayà saha vartamànam .) samudàyaþ . tatparyàyaþ ! samam 2 sarvam 3 vi÷vam 4 a÷eùam 5 kçtsnam 6 samastam 7 nikhilam 8 akhilam 9 niþ÷eùam 10 samagram 11 pårõam 12 akhaõóam 13 amålakam 14 . ityamaraþ .. anantam 15 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, bhàgavate . 4 . 28 . 4 .
     %<dvàrbhiþ pravi÷ya subhç÷aü pràrdçyan sakalàü purãm ..>% kalà prakçtistayà saha vartate iti . saguõam . yathà mahàbhàrate . 13 . 16 . 8 .
     %<niùkalaü sakalaü brahma nirguõaü guõagocaram ..>%)

#<sakàmaþ>#, tri, (kàmena saha vartamàna iti .) kàmanàvi÷iùñaþ . yathà --
     %<akàmo và sakàmo và yatra kvàpi bahirjale iha càmutra duþkhàni màghasnàyã na pa÷yati ..>% iti tithyàditattvam ..

#<sakà÷aþ>#, puü, (kà÷aþ prakà÷astena saha vartate iti .) samãpaþ . yathà --
     %<devi daitye÷varaþ ÷umbhastrai lokye parame÷varaþ .
     dåto'haü preùitastena tvatsakà÷amihàgataþ ..>% iti màrkaõóeyapuràõe devãmàhàtmyam .. kà÷ayukte, tri ..

#<sakuruõóaþ>#, puü, sàkuruõóavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sakulaþ>#, puü, (kulena saha vartate iti .) ÷akulamatsyaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sakulyaþ>#, tri, (samàne kule bhavaþ . yat .) sagotraþ . yathà --
     %<jàro laïgaþ sagotràstu svajanaj¤àtibàndhavàþ .
     sakulyabandhudàyàdasvasamànodakà api ..>% iti jañàdharaþ .. * .. svàvadhyårdhvatanàùñamàvadhida÷amapuruùaparyantapuruùatrayam . teùàü da÷amapuruùaparyantasantatiþ . svàvadhyadhastanàùñamàvadhida÷amapuruùaparyantasantati÷ca .. teùàma÷aucaü yathà, bçhaspatiþ .
     %<da÷àhena sapiõóàstu ÷udhyanti pretasåtake .
     triràtreõa sakulyàstu snàtvà ÷udhyanti gotrajàþ ..>% iti ÷uddhitattvam .. * .. dàyàdhikàrisakulyàstu pa¤camapuruùàvadhayaþ . yathà . baudhàyanaþ . prapitàmahaþ pitàmahaþ pità svayaü sodaryabhràtaraþ savarõàyàþ puttraþ pauttraþ prapauttro và etànavibhaktadàyàdàn sapiõóàn àcakùate . vibhaktadàyàdàn sakulyàn àcakùate satsaïgajeùu tadgàmã hyartho bhavatãti . iti dàyatattvaü ÷uddhitattva¤ca .. * .. tasya kanyàdànàdhikàritvaü yathà . viùõuþ . pità pitàmaho bhràtà sakulyo màtàmahã màtà ceti kanyàpradaþ pårvanà÷e prakçtisthaþ paraþ paraþ . nàrada÷ca .
     %<pità dadyàt svayaü kanyàü bhràtà vànumataþ pituþ màtàmaho màtula÷ca sakulyo bàndhavastathà ..
     màtà tvabhàve sarveùàü prakçtau yadi vartate .
     tasyàmaprakçtisthàyàü kanyàü dadyuþ svajàtayaþ ..>% ityudvàhatattvam ..

#<sakulã>#, strã, matsyavi÷eùaþ . asyà guõàdistàlavya÷akàràdi÷akula÷abde draùñavyaþ ..

#<sakçt>#, vya, (eka + %<ekasya sakçcca .>% 5 . 4 . 19 . iti suc sakçdàde÷a÷ca . saüyogàsyeti suco lopaþ .) ekavàram . (yathà --
     %<sakçdaü÷o nipapati sakçt kanyà pradãyate .
     sakçdàha dadànãti trãõyetàni sakçt sakçt ..>% iti mahàbhàratam ..) saha . ityamaraþ .. viùñhà . iti taññãkà .. (asminnarthe tàlavya÷akàrasya prayogaþ pràya÷o dç÷yate ..)

#<sakçtprajaþ>#, puü, (sakçt prajà yasya .) kàkaþ . ityamaraþ .. jàtaikamàtràpatye, tri ..

#<sakçtphalà>#, strã, (sakçt phalàni yasyàþ .) kadalã . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 5,209c]>@
#<sakçdgarbhaþ>#, puü, (sakçt garbho yasya .) khesaraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ekamàtragarbhiõyàü, strã ..

#<sakçdvãraþ>#, puü, (sakçt vãra iva .) ekavãravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<saktaþ>#, tri, (sanja + ktaþ .) avirataþ . iti hemacandraþ .. àsaktaþ .. (yathà, ràmàyaõe . 6 . 4 . 118 .
     %<anyonyairàhatàþ saktà sasvanurbhãmaniþsvanàþ årmayaþ sindhuràjasya mahàbherya ivàhave ..>%)

#<saktiþ>#, strã, saïgaþ . sanjadhàtoþ ktipratyayena niùpannà .. (yathà, kiràte . 5 . 46 .
     %<saktiü javàdapanayatyanile latànàü vairocanairdviguõitàþ sahasà mayåkhaiþ .
     rodhobhuvàü muhuramutra hiraõmayãnàü bhàsastaóidvilasitàni vióambayanti ..>%)

#<saktuþ>#, puü, (sacyate sicyate iti . saca secane + %<sitanigamimasisacãti .>% uõàø 1 . 70 . iti tun .) bhçùñayavàdicårõaþ . chàtu iti bhàùà . yathà --
     %<bhçùñà yavàþ punardhànà dhànàcårõantu saktavaþ ..>% iti hemacandraþ .. asya guõàdiþ tàlavyàdi÷aktu÷abde draùñavyaþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 4 . 122 .
     %<ekaþ ÷aràvaþ saktånàmekaþ pratyahamambhasaþ .
     ÷akañàlasya tatràntaþ saputtrasya nyadhãyata ..>% ardharcàditvàt klãvaliïge'pi dç÷yate .. pràya÷o 'yaü ÷abdaþ bahuvacane prayujyate ..)

#<saktukaþ>#, puü, (sakturiva . kan .) viùabhedaþ . iti hemacandraþ .. svàrthe ke saktu÷ca ..

#<saktuphalà>#, strã, (saktava iva phalàni yasyàþ . ajàditvàt ñàp .) ÷amãvçkùaþ . ityamaraþ ..

#<saktuphalã>#, strã, (saktava iva phalàni yasyàþ . ïãù .) ÷amãvçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sakthi>#, [n] klã, (sajyate iti . sanja saïge + %<asisa¤jibhyàü kthin .>% uõàø 3 . 154 . kthin .) åruþ . ityamaraþ .. (yathà, màrkaõóeye . 18 . 49 .
     %<nçõàü pade sthità lakùmãrnilayaü saüprayacchati .
     sakthno÷ca saüsthità vastraü tathà nànàvidhaü vasu ..>%) ÷akañàvayavavi÷eùaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<sakùamaþ>#, tri, kùamatàvi÷iùñaþ . kùamàvi÷iùñaþ . kùameõa kùamayà và saha vartamànaþ . iti bahuvrãhiniùpannaþ ..

#<sakùàraþ>#, tri, lavaõayuktaþ . kùàreõa saha vartamànaþ . iti bahuvrãhisamàsaniùpannaþ .. (yathà, su÷rute . 1 . 45 .
     %<vàta÷leùmaharaü vàpyaü sakùàraü kañupittalam ..>%)

#<sakhà>#, [i] puü, (samànaþ khyàyate iti . samàna + khyà + %<samàne khyaþ sacodàttaþ .>% uõàø 4 . 136 . iti i¤ . ñilopayalopau samànasya svabhàva÷ca .) sauhàrdayuktaþ . samànaþ khyàyate janaiþ nàmnãti óiþ manãùàditvàt khyàteryalopaþ samànasya sabhàva÷ca sakhyçdbhyàmiti seróà . ityamarañãkàyàü bharataþ .. tatparyàyaþ . àkrandaþ 2 mitram 3 suhçt 4 . iti jañàdharaþ .. vayasthaþ 5 savayàþ 3 snigdhaþ 7 sahacaraþ 8 . iti hemacandraþ .. (yathà màghe . 2 . 36 .
     %<sakhàgarãyàn ÷atru÷ca kçtrimastau hi kàryataþ syàtàmamitrau mitre ca sahajapràkçtàvapi ..>%) sahàyaþ ! iti medinã .. tatpatnãgamane doùo yathà -- gurutalpavrataü kuryàt retaþ tiktvà svayoniùu . sakhyuþ puttrasya ca strãùu kumàrãùvantyajàsu ca .. iti pràya÷cittatattvam ..

#<sakhità>#, strã, (sakhyurbhàvaþ . sakhi + tal .) sakhyam . yathà --
     %<mãmàüse bahusevitàsi suhçdastarkàþ samastàþ sthame vedàntàþ paramàtmabodhaguravo yåyaü mayopàsitàþ jàtà vyàkaraõàti bàlasakhità yudmàbhirabhyarthaye pràpto'yaü samayo manåktavivçtau sàhàyyamàlambyatàm ..>% iti manuñãkàyàü kullåkabhaññaþ ..

#<sakhitvaü>#, klã, (sakhyurbhàvaþ . sakhi + tva .) sakhyam . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 137 . 15 .
     %<kçtaü sarveõa me'nyena sakhitvantu tvayà vçõe .
     dvandvayuddha¤ca pàrthena kartumicchàmyahaü prabho ! ..>%)

#<sakhã>#, strã, (%<sakhya÷vi÷vãti bhàùàyàm .>% 4 . 1 . 62 . iti ïãù .) sahacarã . tatparyàyaþ . àliþ 2 vayasyà 3 . ityamaraþ . sadhrãcã 4 . iti hemacandraþ .. (yathà, raghuþ . 3 .
     %<athepsitaü bharturupasthitodayaü sakhãjanodvãkùaõakomudãmukham .
     nidànamikùvàkukulasya santateþ sudakùiõà daurhçdalakùaõaü dadhau ..>%)

#<sakhyaü>#, klã, (sakhyurbhàvaþ karma và . sakhi + yat .) mitratà . tatparyàyaþ . sauhçdam 2 sauhàddam 3 sàptapadãnam 4 maitram 5 jarjyam 6 saïgatam 7 . iti hemacandraþ .. (yathà, raghuþ . 13 . 57 .
     %<vadhanirdhåta÷àpasya kavandhasyopade÷ataþ .
     mumårcha sakhyaü ràmasya samànavyasane harau ..>%)

#<saga>#, ma e saüvçtau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) ma, sisagayiùati . e, asagãt . iti durgàdàsaþ ..

#<sagandhaþ>#, puü, (gandhana saha vartamàna iti .) j¤àtiþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. gandhayukte, tri .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 43 . 36 .
     %<dviradamadamahãsarojalàjairghçtamadhunà ca hutà÷ane sagandhe ..>%)

#<sagaraþ>#, puü, (gareõa saha vartamànaþ .) arhadbhedaþ . iti hemacandraþ .. såryavaü÷ãyaràjavi÷eùaþ . sa tu ayodhyàdhipatibàhuràjaputtraþ tasyotpattyàdi yathà -- såryavaü÷e mahàràjã bàhurnàma mahànabhåt . tasya ràjyaü hçtaü sarvaü haihayaistàlajaïghakaiþ .. kàmbojàþ pahravà÷caiva pàradà yavanàþ ÷akàþ . ete pa¤cagaõà brahman haihayàrthe paràkraman .. hçtaràjyaþ sa vai vipra tadà bàhurvanaü yayau . patnã tu yàdavã tasya gurviõyàsãt pativratà .. tatsapatnã pårvameva tasyà garbhajighàüsayà . bhojanena saha pràdàt garaü dharmànavekùayà .. yàdavyàstu tapoyogàt garbho maiva mamàra ha . na mamàra ca sà ràj¤ã devànàmanukampayà .. patiü sànuyayau sàdhvã siùeve taü vane sadà ! sa ràjà vipine tasmin pràõàüstatyàja yogavàn .. sà tu bhartu÷citiü kçtvà vane tàmadhyarohata . aurvastàü bhàrgavastàta kàruõyàt samavàrayat .. tasyà÷rame ca sà garbhaü suùuve jvalanaprabham . vyajàyata mahàbàhurgareõaiva saha dvija .. sagaro nàma tenàbhåt bàlako'timanoharaþ . aurvastu jàtakarmàdi tasya kçtvà mahàtmanaþ .. adhyàpya vedànakhilàn ÷astràõi pratyapàdayat . àgneyantu mahàghoramamarairapi duþsaham .. sa tenàstrabalenàjau balena ca samanvitaþ ! haihayàüstàlajaïghàü÷ca jaghna rudraþ pa÷åniva .. janayàmàsa loke'smin kãrtiü kãrti matàüvaraþ tataþ ÷akàn sayavanàn kàmbojàn pàradàüstathà . pahravàü÷càpi niþ÷eùàn kartuü vyavasito nçpaþ .. te hanyamànà vàreõa sagareõa mahãjasà . va÷iùñhaü ÷araõaü jagmuþ såryavaü÷apurohitam .. va÷iùñhaþ ÷araõàpannàn samaye sthàpya tànçùiþ . sagaraü vàrayàmàsa tebhyà dattvàbhayaü tadà .. sagarastàü pràütaj¤àntu ni÷amya sumahàbalaþ . dharmaü jaghàna teùà¤ca ve÷ànanyàü÷cakàra ha .. ardhaü ÷iraþ ÷akànàntu muõóayàmàsa bhåpatiþ . yavanànàü ÷iraþ sarvaü kàmbàjànàmapi dvija .. pàradàn muktake÷àstu pahravàn ÷ma÷rudhàriõaþ . nisvàdhyàyavaùañkàràn sarvàneva cakàraha .. kàlisarpà màhiùakà dàrvà÷colàþ sakeralàþ khasàstuùàrà÷cãnà÷ca madràþ kiùkindhakàstathà . kontalà÷ca tathà bandhàþ ÷àmbàþ koïkaõakàstathà . sarve te kùattriyàstàta dharmàsteùàü niràkçtàþ .. puràhitasya vàkyana kçtà vikçtave÷inaþ . va÷a kçtya saràjanyàn svaràjyamanva÷àsata .. iti pàdme svargakhaõóe 15 adhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<rohitàcca vçko jàto vçkàdvàhurajàyata ..
     sagarastasya puttro'bhåt ràjà paramadhàrmikaþ ..
     dve bhàrye sagarasyàpi prabhà bhànumatã tathà .
     tàbhyàmàràdhitaþ pårva maurvo'gniþ puttrakàmyayà aurvastuùñastuyàþ pràdàt yatheùñaü varamuttamam .
     ekà ùaùñisahasràõi sutamekaü tathà parà ..
     gçhõàtu vaü÷akartàraü prabhà gçhõàdbahåü stathà .
     ekaü bhànumatãputtramagçhõàdasama¤jasam ..
     tataþ ùaùñisahasràõi suùuve yàdavã prabhà .
     khanantaþ pçthivãü dagdhà viùõunà ye'÷vamàrgaõe ..
     asama¤jasastu tanayaþ aü÷umàn nàma vi÷rutaþ .
     tasya puttro dilãpastu dilãpàttu bhagãrathaþ ..
     yena bhàgãrathã gaïgà tapaþ kçtvàvatàrità .
     bhagãrayasya tanayo nàbhàga iti vi÷rutaþ ..>% iti màtsye 12 adhyàyaþ ..

#<sagarbhaþ>#, puü, (samàno garbhoyasya . samànasya saþ .) sahodaraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. tri, abhya ntaritasåkùmapatràdiyuktaþ . yathà --
     %<darbhàn sagarbhànàdàya nava sapta ca pa¤ca và .
     sàgràn samålànacchinnàn dvijo dakùiõapàõinà .
     anvàrabdhena savyena tarpayet ùaóvinàyakàn ..>% iti kà÷ãkhaõóe sadàcàro nàma 35 adhyàyaþ .. (garbhavi÷iùñe ca tri .. yathà kathàsaritsàgare . 20 . 84 .
     %<analo'pi sagarbhobhåt tena voryeõa dhårjañeþ ..>%

#<sagarbhà>#, strã, (garbheõa saha vartamànà .) garbhavatã . yathà --
     %<kecidgahanamà÷ritya kecit pàtàlamàvi÷an .
     sagarbhà candrasenasya bhàryà dàlbhyà÷ramaü yayau ..>% iti pàdme sçùñikhaõóe 1 adhyàyaþ .. sahodarà . iti sagarbha÷abdadar÷anàt ..

#<sagarbhyaþ>#, puü, (samàne garbhe bhavaþ . %<sagarbhasayåthasanutàt yan .>% 4 . 4 . 114 . iti yan .) sahodaraþ . ityamaraþ .. (yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 4 . 20 .
     %<anu tvà màtà manyatàmanu pitànu bhràtà sagarbho'nu sakhà sayåthyaþ ..>%)

#<sagotraü>#, klã, (samànaü gàtramiti . samànasya saþ .) kulam . yathà --
     %<kulaü gautraü sagotra¤ca tulyagotre nigadyate .>% iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sagotraþ>#, puü, (samànaü gotramasya . %<jyotirjanapadaràtrãti .>% 6 . 3 . 85 . iti samànasya saþ .) j¤àtiþ . yathà --
     %<sagotrabàndhavaj¤àtibandhusvasvajanàþ samàþ ..>% ityamaraþ .. (yathà, manuþ . 9 . 190 .
     %<saüsthitasyànapatyasya sagotràt putramàharet ..>%)

#<sagdhiþ>#, strã, sahabhojanam . ityamaraþ .. samànà saha và jagdhiþ sagdhiþ . adaþ ktiþ jagdhà'do iti jagdhaü jagdhiþ nipàtanàt sagdhiràde÷aþ . sagdhirapi chandasãti pare . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<sagha>#, na hiüse . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) na, saghnoti . asãsaghat . iti dargàdàsaþ ..

@<[Page 5,211a]>@
#<saïkañaþ>#, tri, (sam + %<saüproda÷ca kañac .>% 5 . 2 . 29 . iti kañac .) saüvàdhaþ . ityamaraþ .. dve alpàvakà÷e vartmàdau . samyak kañati àvçõoti saïkañaü al . samyaganyonyaü vàdhanta'tra saüvàdhaþ gha¤ . vàcyaliïgatà ca . saüvàdhaü bçhadapi tadbabhåva vartma iti màghaþ . iti bharataþ .. duþkhe, klã . yathà --
     %<sarvàbàdhàsu ghoràsu vedanàbhyardito'pi và .
     smaranmamaitaccaritaü naro mucyeta saïkañàt ..>% saïkañaü duþkhamuttaràrdhamuttarànvayi . iti devãmàhàtmyasya ñãkàyàü nàgojãbhaññaþ ..

#<saïkañà>#, strã, (samyak kañati àvçõoti yà . sam + kañ + ac . ñàp .) devãvi÷eùaþ . sà ca vàràõasyàü prasiddhà . yoginãvi÷eùaþ . yathà,
     %<maïgalà piïgalà dhanyà bhràmarã bhadrikà tathà .
     ulkà siddhiþ saïkañà ca yoginyo'ùñau prakãrtitàþ ..>% iti jyotiùam ..

#<saïkañàkùaþ>#, puü, (saükañaü akùatãti . akùa vyàptau + aõ .) dhavavçkùaþ . iti vi÷vaþ ..

#<saïkathanaü>#, klã, (samyak kathanam .) samyagbhàùaõam . yathà --
     %<upavàsaphalaü na÷yet divàsvapnàkùamethunàta .
     strãõàü saprekùaõàta spar÷àttàbhiþ saïkathanàdapi ..>% ityekàda÷ãtattvam ..

#<saïkathà>#, strã, (samyak kathà .) parasparabhàùaõam . yathà --
     %<ullàpaþ kàkuvàganyonyoktiþ saülàpasaïkathe .>% iti hemacandraþ .. (yathà, bhàgavate . 10 . 82 . 17 .
     %<pçthà bhràtén svasérvãkùya tatputtràn pitaràvapi .
     bhràtçpatnãrmukunda¤ca jahau saükathayà ÷ucaþ ..>%) samyakkathana¤ca ..

#<saïkaraþ>#, puü, (saïkãryate iti . saü + ké vikùepe + ap .) sammàrjanyà kùiptadhålyàdiþ . tatparyàyaþ . avakaraþ 2 . ityamaraþ .. saïkàraþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. agnicañatkàraþ . iti . medinãhàràvalyau .. mi÷ritatvam . yathà --
     %<bhedàkhyànàya na dvandvo naika÷eùo na saïkaraþ .>% ityamaraþ .. parasparàtyantàbhàvasamànàdhikaraõayorekàdhikaraõyam . yathà . mårtatvaü manasi vartate bhåtatvaü nàsti àkà÷e bhåtatvaü vartate mårtatvaü nàsti . pçthivyàü bhåtatvaü vattate mårtatva¤càstãti jàtisàïkaryam . tathà coktam .
     %<vyakterabhedastulyatvaü saïkaro'thànavasthitiþ .
     råpahànirasambandho jàtivàdhakasaügrahaþ ..>% iti siddhàntamuktàvalã .. * .. varõa÷aïkarajàtiþ . yathà -- yàj¤avalkà uvàca .
     %<vakùye saïkarajàtyàdi gçhasthàdividhiü param .
     viprànmårdhàvasikto hi kùatriyàyàü vi÷aþ striyàm ..
     jàto'mbaùñhastu ÷udràyàü niùàdaþ pàrùato'pi và .
     màhiùyograu prajàyete viñ÷udràïganayornçpàt ..
     ve÷yàü ÷udràcca ràjanyàü màhiùyograu sutau smçtau .
     ÷ådràyàü karaõo vai÷yàt vidvàn eùa vidhiþ smçtaþ ..
     bràhmaõyàü kùattriyàt såto vai÷yàdvaidehakastathà .
     ÷ådràjjàtastu càõóàlaþ sarvadharmabahitaùkçtaþ ..
     kùattriyà màgadhaü vai÷yàt ÷ådràt kùattàrameva ca .
     ÷ådràdàyogavaü vai÷yà janayàmàsa vai sutam ..
     màhiùyeõa karaõyàntu rathakàraþ prajàyate .
     asaüstutà÷ca vij¤eyàþ pràtilomànulomajàþ ..
     jàtyutkarùàddvijo j¤eyaþ saptame pa¤came'pi và .
     vyatyaye karmaõàü sàmye pårvavaccottaràvaram ..>% iti gàruóe 96 adhyàyaþ ..

#<saïkarã>#, strã, (saü + ké + ap . gauràditvàt ïauù .) navadåùitakanyà . iti medinã ..

#<saïkarãkaraõaü>#, klã, (asaïkaraþ saïkaraþ kriyate'neneti . saïkara + kç + lyuñ . abhåtatadbhàve cvi .) navavidhapàpàntargatapàpavi÷eùaþ . yathà, viùõuþ . atha puruùasya kàmakrodhalobhàkhyaü riputrayaü bhavati . parigrahaprasaïgena vi÷eùàdgçhà÷ramiõaþ . tenàyamàkrànto'tipàtakamahàpàtakànupàtakopapàtakeùu vartate . jàtibhraü÷akareùu saïkarakaraõeùvapràtrãkaraõaùu malàvaheùu prakãrõakeùu . tadyathà --
     %<kharà÷voùñramçgebhànàmajàvikavadhastathà .
     saïkarãkaraõaü j¤ayaü mãnàhimahiùasya ca ..>% tasya pràya÷cittaü yathà --
     %<saïkaràpàtrakçtyàsu màsa ÷odhanamaindavam .
     malinãkaraõãyeùu taptaþ syàdyàvakastryahaþ ..>% tathà viùõuþ .
     %<gràmyàraõyàõàü pa÷ånàü hiüsà saïkãrõokaraõam .
     saïkarãkaraõaü kçtvà màsama÷nàti yàvakam .
     kçcchràtikçcchamathavà pràya÷cittantu kàrayet ..>% iti pràya÷cittavivekaþ ..

#<saïkarùaõaü>#, klã, àkarùaõam . samyakprakàreõa karùaõam . saüpårvakçùadhàtoranañpratyayena niùpannam .. (yathà, bhàgavate . 10 . 2 . 13 .
     %<garbhasaükarùaõàt taü vai pràhuþ saïkaùaõaü bhuvi ..>% ekãkaraõam . iti svàmã .. yathà, bhàgavate . 5 . 25 . 1 .
     %<tasya målade÷e triü÷ayojanasahasràntare àste yà vai kalà bhagavatastàmasã samàkhyàtà ananta iti sàtvatãyà draùñçdç÷yayoþ saïkarùaõaü ahamityabhimànalakùaõaü yaü saïkarùaõa ityàcakùate ..>%)

#<saïkarùaõaþ>#, puü, (samyak karùatãti . saü + kçù + lyuþ .) baludevaþ . ityamaraþ .. (asya nàmaniruktiryathà, harivaü÷e . 59 . 6 .
     %<karùaõenàsya garbhasya svagarbhàccàvitasya vai .
     saïkarùaõo nàma ÷ubhe tava puttro bhaviùyati ..>% tathà ca bhàgavate . 10 . 2 . 13 .
     %<garbhasaükarùaõàt taü vai pràhuþ saïkarùaõaü bhuvi ..>%)

#<saïkalaþ>#, puü, saïkalanam . yogaþ . saüpårvaükaladhàtorbhàve alpratyayena niùpannaþ ..

#<saïkalanaü>#, klã, (saü + kala + lyuñ .) ekatrãkaraõam . yojanam . iti lãlàvatã .. ñhika deoyà iti bhàùà ..

#<saïkalitaþ>#, tri, (saü + kala + ktaþ .) lekhàdinà saüvçtaþ . tatparyàyaþ . saügåóhaþ 2 . ityamarabharatau .. yojitàïkam . ñhika deoyà àüka iti bhàùà . yathà . atha saïkalitavyavakalitayoþ karaõasåtram . iti lãlàvatã .. pu¤jãkçtadhànyàdi . iti kecit ..

#<saïkalpaþ>#, puü, (saü + kçpa + bhàve gha¤ . guõe kçte rasya laþ .) karmaõo mànasam . ityamaraþ .. saïkalpa ukto hàrãtena . yathà . manasà saïkalpayati vàcà abhilapati karmaõà copapàdayati iti . bhaviùyapuràõavacanena ca .
     %<saïkalpena vinà ràjan yatki¤cit kurute naraþ .
     phala¤càlpàlpakaü tasya dharmasyàddhakùayo bhavet ..>% iti . brahmapuràõenàpi .
     %<à÷àsya ca ÷ubhaü kàryamuddi÷ya ca manogatam .>% ityagastyapåjane uktam . manogataü ÷ubhaü phalaü à÷àsya manasà saïkalpya uddi÷ya vàcà abhilapya kàryaü karmaõà upapàdyam . bhaviùye .
     %<÷ukti÷aïkhà÷mahastai÷ca kàüsyaråpyàdibhistayà .
     saïkalpo naiva kartavyo mçõmayena kadàcana ..
     gçhãtvauóumbaraü pàtraü vàripårõaü guõànvitam .
     darbhatraya sàgramålaü phalapuùpatilànvitam ..
     jalà÷ayàràmakåpe saïkalpe pårvadiïmukhaþ .
     sàdhàraõe cottaràsya ai÷ànyàü nikùipejjalam ..>% atra kevalahastaniùedhastu pàtràntarasadbhàvaviùayaþ . ÷aïkhàdisàhacaryàt ekahastaparo và .
     %<gçhãtvauóumbaraü pàtraü vàripårõamudaïmukhaþ .
     upavàsantu gçhõãyàd yadvà vàryeva dhàrayet ..>% iti varàhapuràõadar÷anàt . iti tithyàditattvam .. * .. saïkalpa÷ca bhàve mayaitart kartavyameva niùadhe tu mayaitanna kartavyamiti j¤ànavi÷eùaþ . vratàdãnàü saïkalpasambhavatvaü yathà --
     %<saïkalpamålaþ kàmo vai yaj¤àþ saïkalpasambhavàþ .
     vratà niyamadharmà÷ca sarve saïkalpajàþ smçtàþ ..>% ityekàda÷otattvam .. tadvàkyaracanà yathà --
     %<÷rãpada pårvamuccàrya tato viùõupadaü vadet .
     oü tat sadityuccàrya nàma gotraü tato vadet ..
     tata iùñaprotikàmo målabãjaü samunnayet .
     tato'syà¤ca varàrohe gaïgàsnànamahaü tataþ ..
     kariùye iti saïkalpya ÷iraþsnànaü samàcaret .
     triþ snàtvà ca¤calàpàïgi ! iti -- vàkyaü suràccite ! ..
     adyetyàdyasya càrvaïgi ! rahasyaü pravadàmi te ..>% iti kàmadhenutantre 32 pañalaþ .. * .. api ca . atha saïkalpavidhànam .
     %<asaïkalpitamartyo yannyånàdhikamathàpi và .
     na samyakphalabhàgbhåyàttasmànniyamamàcaret ..
     tàmrapàtraü sadåva¤ca satilaü jalapåritam .
     saku÷a¤ca phalairdevi ! gçhãtvàcamya kalpataþ ..
     abhyarcya ca ÷iraþpadme ÷rãguruü karuõàmayam .
     yakùe÷avadano vàpi devendravadano'pi và ..
     màsaü pakùaü tithi¤caiva devaparvàdikantathà .
     àdyantakàla¤ca tathà gotraü nàma ca kàminàm kriyàhvayaü kariùye'ntamevaü samutasçjet payaþ ..>% iti yoginãtantre prathamakhaõóãyaþ 2 pañalaþ .. * .. anyacca . ÷ivapåjàyàü mànasasaïkalpo yathà --
     %<tatastu parame÷àni ! kçtvà saïkalpamànasam .
     yathàpårvaü mahàdevi ! brahmàõóasthitimànasaþ ..
     tathà bhavatu sarvàïgaü iti saïkalpya mànasaþ .
     na gotraü mama deve÷i ! na nàma parame÷vari ..
     na màtà parame÷àni na pità mama kàmini .
     tasmin kàle mahe÷àni mama sarvaü na hi priye ..
     na vàraü na tithiü devi tasmin kàle ÷ucismite na kàùñhàü na kalàü devi tasmin kàle varànane na divà parame÷àni na ràtriü parame÷vari .
     ataeva mahe÷àni saïkalpaü mànasaü smçtam ..
     mànasaü yadi àyàti tadà sthànena kiü priye .
     saïkalpaü mànasaü devi catuvvargapradàyakam ..
     sthålaü hi parame÷àni saïkalpaü vyarthamucyate ..
     saïkalpena vinà devi yatki¤cit kçtavànsudhãþ taduktaü parame÷àni tat sarvaü mànasaü param ..
     yaduktaü parame÷àni muninà kùudrabuddhinà .
     tat sarvaü parame÷àni vyarthaü bhavati pàrvati .
     iti saïkalpamàcarya jãvanyàsaü samàcaret ..>% iti liïgàrcanatantre 5 pañalaþ ..

#<saïkalpajanmà>#, [n] puü, (saïkalpàt janma yasya .) kàmadevaþ . iti halàyudhaþ .. (yathà, kathàmaritsàgare . 49 . 238 .
     %<dagdho'pi kàmaþ saïkalpajanmà ÷arveõa nirmitaþ ..>%)

#<saïkalpabhavaþ>#, puü, (saïkalpàt bhava utpattiryasya .) kàmadevaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (abhilàùasambhåtamàtre, tri . yathà, mahàbhàrate . 13 . 41 . 8 .
     %<tvadarthamàgataü viddhi devendraü màü ÷ucismite .
     kli÷yamànamanaïgena tvatsaïkalpabhavena ha ..>%)

#<saïkalpayoniþ>#, puü, (saïkalpàt yoniryasya .) kàmadevaþ . iti hemacandraþ ..

#<saïkamukaþ>#, tri, (samyak kasati itastato gacchatãti . sasa + kasa gatau + %<sami kaserukan .>% uõàø 2 . 29 . iti ukan .) asthiraþ . ityamaraþ .. durbalaþ . ityuõàdikoùaþ .. mandaþ . iti sidvàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. saükãrõaþ . apavàda÷ãlaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 193 . 13 .
     %<loùñamardã tçõacchedã nakhakhàdã tu yo naraþ .
     nityocchiùñaþ saïkasuko nehàyurvindate mahat ..>%

#<saïkàraþ>#, puü, (saükãryate iti . saü + ké + vikùepe + gha¤ .) sammàrjanyà kùiptadhålyàdiþ . iti ÷abdaratnàvalã .. agnicañatkàraþ . iti medinã ..

#<saïkàrã>#, strã, navadåùitakanyà . iti medinã ..

#<saïkà÷aþ>#, tri, (samyak kà÷ate prakà÷ate iti . kà÷a + pacàdyac .) sadç÷aþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 123 . 3 .
     %<àjagàma tato devo dharmo mantrabalàt tataþ .
     vimàne såryasaïkà÷e kuntã yatra japasthità ..>%) antikaþ . iti vi÷vaþ ..

#<saïkilaþ>#, puü, dahanolkà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<saïkãrõaü>#, tri, (saü + kç + ktaþ .) janàdibhirniravakà÷aþ . iti bharataþ .. nànàjàtisaümilitam . iti bhànudãkùitaþ .. tatparyàyaþ . saïkulam 2 àkãrõam 3 . ityamaraþ .. nicitam 4 . iti nànàrthe amaraþ .. vyàptam 5 samàkãrõam 6 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 134 . 29 .
     %<droõaþ saïkãrõayuddhe ca ÷ikùayàmàsa vãryavàn ..>%) saïkañaþ . ityajayaþ . parasparavijàtãyaþ . yathà,
     %<vi÷eùyanighnaiþ saükãrõairnànàrthairavyayairapi .>% ityamara÷lokañãkàyàü bharataþ .. a÷uddhaþ . iti nànàrthe amaraþ ..

#<saïkãrõaþ>#, puü, (saü + ké + ktaþ .) ambaùñhakaraõàdicàõóàlaparyantami÷rajàtiþ . ityamaraþ .. mi÷ritaràgaþ . iti saügãta÷àstram ..

#<saïkãrtanaü>#, klã, strã, (saü + kãrta + lyuñ .) samyakprakàreõa devatànàmoccàraõam . guõàdikathanam . yathà --
     %<kçùõavarõaü tviùà kçùõaü sàïgopàïgàstrapàrùadam yaj¤aiþ saïkãrtanapràyairyajanti hi sumedhasaþ ..>% iti ÷rãmadbhàgavate 11 skandhe 5 adhyàyaþ .. %<råkùatàü vyàvartayati . tviùà kàntyà kçùõaü indranãlamaõivadujjvalam . yadvà tviùà kçùõaü kçùõàvatàraü anena kalau kçùõàvatàrasya pràdhànyaü dar÷ayati . aïgàni hçdayàdãni . upàïgàni kaustubhàdãni . astràõi sudar÷anàdãni . pàrùadàþ sunandàdayaþ . tatsahitaü yaj¤airarcanaiþ . saïkãrtanaü nàmoccàraõaü stuti÷ca tatpradhànaiþ . sumedhaso vivekinaþ .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã .. * .. tanmàhàtmya yathà --
     %<saïkãrtanadhvaniü ÷rutvà ye cançtyanti mànavàþ .
     teùàü pàdarajaþspar÷àt sadyaþ påtà vasundharà ..>% iti bçhannàradãyapuràõam .. api ca .
     %<nàmasaïkãrtanaü yatra kçùõasya paramàtmanaþ .
     sthànaü tattu pavitraü syànmçtànàü tattu muktidam ..>% iti padmapuràõam .. * .. prathamasaïkãrtanàrambhapramàõaü yathà . puùkaratãrthe nàradaü prati brahmavàkyam .
     %<÷rãkçùõarasasaïgãtaü vãõàdhvanisamanvitam .
     kuru vatsàdhunàtraiva ÷çõvantu munayaþ suràþ ..
     gopãnàü vastraharaõaü paraü ràsamahotsavam .
     tàbhiþ sàrdhaü jalakrãóàü harerutkãrtanaü kuru ..
     kçùõasaïkãrtanaü tårõaü punàti ÷rutimàtrataþ .
     ÷rotàra¤ca pravaktàraü puruùaiþ saptabhiþ saha ..
     yatraiva prabhavedvatsa ! tamnàmaguõakãrtaõam .
     tatra sarvàõi tãrthàni puõyàni maïgalàni ca ..
     tatkãrtanadhvaniü ÷rutvà sarvàõi pàtakàni ca ..
     dåràdeva palàyante vaitaneyamivoragàþ ..
     taddinaü saphalaü dhanyaü ya÷asyaü sarvamaïgalam .
     ÷rãkçùõakãrtanaü yatra tatra vai nàyuùo'vyayaþ ..
     kçùõasaükãrtanasthàne ye ca nçtyanti vaiùõavàþ .
     teùàü pàdarajaþspar÷àt sadyaþ påtà vasundharà ..
     utkãrtanaü bhavedyatra kçùõasya paramàtmanaþ .
     sthànaü tacca bhavettãrthaü mçtànàü tatra muktidam ..
     nàtra pàpàni tiùñhanti puõyàni susthiràõi ca .
     tapasvinà¤ca vratinàü vratànàü tapasàü sthalam ..
     vartante pàpinàü dehe pàpàni trividhàni ca .
     mahàpàpopapàpàtipàpànyeva smçtàni ca ..
     kçùõasaükãrtanàddhyànàttanmantragrahaõàdaho .
     mucyante pàtakaistai÷ca pàpinastrividhà janàþ ..>% iti nàradapa¤caràtre j¤ànàmçtasàre prathamaikaràtre mahotsavàrambho nàma 10 adhyàyaþ ..

#<saïkãrtitaþ>#, tri, (saü + kãrta + ktaþ .) samyaguccaritaþ . saüstutaþ . yathà --
     %<aj¤ànàdathavà j¤ànàduttama÷lokanàma yat .
     saükãrtitamaghaü puüso dahededho yathànalaþ ..>% iti ÷rãbhàgavate 6 skandhe 2 adhyàyaþ ..

#<saïkucitaü>#, klã, (saü + kuc + ktaþ .) saüïkocayuktam . apraphullam . tatparyàyaþ . nidràõam 2 mãlitam 3 mudritam 4 . iti hemacandraþ .. suptam 5 militam 6 natam 7 niku¤citam 8 . sanidram 9 alasam 10 . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 654 .
     %<saïkucitàïgãü dviguõàü÷ukàü manomàtravisphuranmadanàm .
     dayitàü bhajàmi mugdhàmiva tuhina iva prasàdena ..>%)

#<saïkulaü>#, klã, (saïkulatãti . saü + kulaü saüstyàne + igupadheti kaþ .) yuddham . ityajayaþ .. (yathà, harivaü÷e . 91 . 95 .
     %<tato balena mahatà gajànãkena càpyatha .
     ubhayorantaraü tàbhyàü saïkulaü samapadyata ..>%) parasparaparàhatavàkyam . tatparyàyaþ . kliùñam 2 . ityamaraþ .. dve pårvàparaviruddhe vàkye . yathà --
     %<yàvajjãvamahaü maunã brahmacàrã pità mama .
     màtà ca mama bandhyà syàt smaràmo'nupamo bhavàn ..>% kulajabandhusaühatyoþ saüpårvaþ ijuïatvàt kaþ . kli÷yateþ ktaþ kliùñam . parasparaü paràhataü viruddhaü parasparaparàhatam . tatra sarasvatãkaõñhàbharaõe tu kliùñalakùaõaü yathà --
     %<dåre yasyàrthasaüvittiþ kliùñaü neùñaü hi tat satàm .>% yathà --
     %<vijitàtmabhavadveùigurupàdahato janaþ .
     himàpahàmitradharairvyàptaü vyomàbhinandati ..>% asyàrthaþ . vinà garuóena jita indrastasyàtmabhavo'rjunastasya dveùã karõaþ tasya guruþ pità såryaþ tasya pàdai ra÷mibhirhato jano lokaþ vyoma àkà÷amabhinandati . kãdç÷aü himàpaho'gnistasyàmitraü jalaü taddhàrayanti ye tairmeghairvyàptam . iti taññãkàyàü bharataþ .. (saïkãrõatà . yathà, mahàbhàrate . 3 . 142 . 38 .
     %<etasmin saïkule tàta vartamàne bhayaïkare .
     atibhàràt vasumatã yojanànàü ÷ataü gatà ..>%)

#<saïkulaü>#, tri, (saü + kula saüstyàne + kaþ .) janàdibhirniravakà÷am . tatparyàyaþ . saïkãrõam 2 . àkãrõam 3 . ityamaraþ .. kalilam 4 gahanam 5 . iti kecit .. saïkãryate sma janàdibhirnirantaraü vyàpyate sma saïkãrõaü kç÷a vikùepe ktaþ . saükulati saïkulaü kula ja bandhusaühatyoþ saüpårvejuïtvàt kaþ . saükulaü dantyàdi . ÷akidhàtorule ÷aïkulaü tàlavyàdãti svàmã . àkãrõaü saïkãrõavat . iti bharataþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 113 . 26 .
     %<tataþ senàmupàdàya pàõóurnànàvidhadhvajàm .
     prabhåtahastya÷vayutàü padàtirathasaïkulàm ..>%)

#<saïketaþ>#, puü, saïkityate ucyate'tra . (saü + kita + dha¤ .) svàbhipràyaùya¤jakaceùñàvi÷eùaþ . tatparyàyaþ . praj¤aptiþ 2 paribhàùà 3 ÷ailã 4 samayaþ 5 àkàraþ 6 . iti trikàõóa÷eùaþ .. udàharaõaü yathà --
     %<saïketapriya÷aïkayà nijapatiü pràvocadadhva÷ramam .>% iti rasasaügrahaþ .. (yathà ca sàhityadarpaõe .
     %<saïketakàlamanasaü viñaü j¤àtvà vidagdhayà .
     hasannetràrpitàkutaü lãlàpadmaü nimãlitam ..>%) nyàyamate yathà . saïketo lakùaõà càrthe padavçttiþ . vçttyà padapratipàdyo'rtha eva padàrtha ityabhidhãyate . idaü padamimarthaü bodhayatviti asmàcchabdàdayamartho boddhavya iti vecchà saïketaråpà vçttiþ . tatràdhunikasaïketaþ paribhàùà . tayà arthabodhakaü padaü pàribhàùikam . yathà ÷àstrakàràdisaïketitanadãvçddhyàdipadam . ã÷varasaïketaþ ÷aktiþ . tayà arthabodhakaü padaü vàcakam . yathà gotvàdivi÷iùñabodhakagavàdipadam . tadbodhyo'rtho gavàdirvàcyaþ sa eva mukhyàrtha ityucyate . iti ÷aktivàde gàdàdharã ñãkà ..

@<[Page 5,213b]>@
#<saïketaniketanaü>#, klã, (saïketasya niketanam .) priyamelanàrthàvadhàritagçham . yathà -- saïketaniketane priyamanavalokya samàkulahçdayà vipralabdhà .
     %<saïketakeligçhametya nirãkùya ÷ånyameõãdç÷o nibhçtaniþ÷vasitàdharàyàþ .
     addhakùiraü vacanamardhavikà÷i netraü tàmbålamardhakavalãkçtameva tasthau ..>% saïketasthalaü prati bharturanàgamanakàõaü cintayati yà sotkaõñhità .. iti rasama¤jarã ..

#<saïkocaü>#, klã, saïkucatãti . saü + kuc + ac .) kuïkumam . ityamaraþ ..

#<saïkocaþ>#, puü, (saükucatãti . saü + kuc + ac .) matsyabhedaþ . (saü + kucbhàve gha¤ .) bandhaþ . iti medinã .. (yathà, kathàsaritsàgare . 90 . 65 .
     %<ninàya ca ni÷àminduviùamàmabjinãva tàm baddhamohàlipañale hçdi saïkocametya sà ..>%) bahuviùayaka-vàkyàrthàderalpaviùaya-sthàpanam . yathà, sàmànya÷abdàrthasya vi÷eùaniùñhatvaü saïkocaþ iti ÷ràddhavivekaþ .. rodhaþ . jaóãbhàva ityarthaþ . yathà --
     %<yasmin pramudite ràj¤i tamaþ saïkocati kùitau ..>% iti kavikalpadrumañãkàyàü durgàdàsaþ ..

#<saïkocanã>#, strã, (saïkucatãti . saü + kuc + lyuþ . ïãù .) lajjàlulatà . iti ratnamàlà ..

#<saïkocapi÷unaü>#, klã, (saïkocena pi÷unam .) kuïkumam . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<saïkrandanaþ>#, puü, (saïkrandayati asuràniti . saü + kranda + õic + lyuþ .) indraþ . ityamaraþ .. (bhautyasya manoþ puttravi÷eùaþ . yathà, màrkaõóeye . 100 . 32 .
     %<strãmàõã ca pratãra÷ca viùõuþ saïkradanastathà .
     tejasvã subala÷caiva bhautyasyaite manoþ sutàþ ..>% saü + kranda + bhàve lyuñ .) rodane, klã . (yathà, mahàbhàrate . 11 . 23 . 4 .
     %<diùñyà nainaü mahàràja dàruõaü bharatakùayam .
     kuru saükrandanaü ghoraü yugàntamanupa÷yasi ..>% saïkrandayati ÷atråniti . ÷atrutàpake, tri . yathà, mahàbhàrate . 4 . 5 . 26 .
     %<tasya maurvãmapàkarùat ÷åraþ saïkrandano yudhi .
     kule nàsti samo råpe yasyeti nakulaþ smçtaþ ..>%)

#<saïkramaþ>#, puü, klã, durgasa¤caraþ . sàüko iti bhàùà . ityamaraþ .. saükràmati anena saükramyate asau và saükramaþ . gha¤ . durgaü setvàdi sa¤caratyanena durgasa¤caraþ karaõe al . sa¤caro nirgamo'mbupathaþ . iti ratnakoùaþ . iti bharataþ .. (yathà, manuþ . 9 . 285 .
     %<saükramadhvajayaùñãnàü pratimànà¤ca bhedakaþ .
     pratikuryàcca tatsarvaü pa¤ca dadyàt ÷atàni ca ..>%)

@<[Page 5,213c]>@
#<saïkramaþ>#, puü, (saü + krama + gha¤ .) kramaõam . samyagrà÷isa¤càravastu . iti dharaõiþ .. (yathà, bhàgavate . 4 . 12 . 48 .
     %<dinakùayevyatãpàte saïkrame'rkadine'pi và ..>%) ravisaükramakàlo yathà --
     %<truñeþ sahasrabhàgo yaþ sa kàlo ravisaïkramaþ ..>% iti tithyàditattvam ..

#<saïkramaõaü>#, klã, (saü + krama + lyuñ .) gamanam . såryasya rà÷yantaraprave÷aþ . yathà . kàlakaumudyàü jàvàliþ .
     %<pårõe cedardharàtre tu ravisaïkramaõaü bhavet .
     pràhurdinadvayaü puõyaü tyaktvà makarakarkañau ..>% devãpuràõe .
     %<ravisaïkramaõe puõye na snànàyàt yastumànavaþ .
     saptajanma bhavet kuùñhã daridra÷copajàyate ..>% iti tithyàditattvam .. (pràpaõam . yathà, harivaü÷e . 32 . 16 .
     %<atraivodàharantãmaü bharaddhàjasya dhãmataþ .
     dharmasaïkramaõa¤càpi marudbhirbharatàya vai ..>%

#<saïkràntaþ>#, tri, (saükràntirasyàstãti . ac .) saükràntivi÷iùñaþ . yathà --
     %<asaïkràntamàso'dhimàsaþ sphuñaþ syàt dvisaükràntamàsaþ kùayàkhyaþ kadàcit .>% iti malamàsatattvam .. (saü + kram + ktaþ .) pràptaþ . gataþ . kramàpatadhanàdi . yathà . strãsaïkràntadhanasya strãdhanatvàbhàvàt adhikàravi÷eùasyàtra vacanàdapràptyàkàïkùayà kalpane sàdç÷yàt strãsaïkràntadhanamàtrasya pårvasvàmidàyàdaråpo'dhikàrã kalpanãya etadarthaü patnãpadasya strãlakùakatvamiti bhàvaþ . iti dàyabhàgañãkàyàü ÷rãkçùõatarkàlaïkàraþ ..

#<saïkràntiþ>#, strã, (saü + krama + ktin .) rà÷yantarasaüyogànukålavyàpàraþ . yathà -- nàóãnakùatradivase ravibhauma÷anai÷caràþ . saïkràntiü yasya kurvanti tasya kle÷o'bhijàyate .. iti tithyàditattvam .. ravisaükràntiryathà . bhaviùyamàtsyajyotiùeùu .
     %<mçgakarkañasaükràntã dve tådagdakùiõàyane .
     viùuvatã tulàmeùe golamadhye tathàparàþ ..>% mçgo makaraþ . golo rà÷icakram .
     %<dhanurmithunakanyàsu mãne ca ùaóa÷ãtayaþ .
     vçùavç÷cikasiüheùu kumbhe viùõupadã smçtà ..>% devãpuràõam .
     %<yàvadviü÷akalà bhuktàstat puõyaü cottaràyaõe .
     niraü÷e bhàskare dçùñe dinàntaü dakùiõàyane ..
     ardharàtre tvasaüpårõe divà puõyamanàgatam .
     ardharàtre vyatãte tu vij¤eyaü càpare'hani ..
     saüpårõe càrdharàtre ca udaye'stamaye'pi và .
     mànàrdhaü bhàskare puõyamapårõe ÷arvarãdale ..
     sampårõe tåbhayorj¤eyamatireke pare'hani .
     ùaóa÷ãtimukhe'tãte vçtte ca viùuvadvaye ..
     bhaviùyatyayane puõyamatãte cottaràyaõe .
     àdau puõyaü vijànãyàt yadyabhinnà tithirbhavet ..>% viü÷akalà viü÷atitamã kalà saükràntikùaõàdårdhvaü yàvadbhavati tàvat puõyam . niraü÷e'ü÷a÷ånye saükràntikàle hi bhàskaro'ü÷arahito bhavati tasmin dçùñe diveti yàvat . dina¤ca dinakarakarasaüskçtàstriü÷annàóikà iti jyotirvidaþ . tadantaü tatsamàptiü yàvat tàvat puõyam . tathà ca bçhadva÷iùñhaþ . triü÷atkarkañake nàóyo makare viü÷atiþ smçtàþ . nàóã daõóaþ .
     %<utpalàdvipalaü ùaùñyà vipalàttu palaü nayet .
     palàtùaùñyà nayennàóoü tatùaùñyà tu raverdinam ..>% iti siddhàntasandarbhàt .. tata÷ca devãpuràõabçhadva÷iùñhayorekavàkyatayà kalànàóyoþ paryàyatà .. * .. ràtrisaükramaõe tvàha ardharàtre tviti . asampårõe kalànyånàrdharàtre .
     %<kalànyånàrdharàtre tu yadi saükramaõaü bhavet .
     tadahaþ puõyamicchanti gàrgagàlavagàtamàþ ..>% iti kçtyacintàmaõivarùakçtyadhçtagargavacanàt . kàlakaumudyà¤ca gàlavetyatra hàrãta iti pàñhaþ . tata÷ca kalànyånàrdharàtràbhyantare dvàda÷asveva saükràntiùu anàgataü nàgataü saükramaõena yatra divà tadeva puõyaü puõyajanakam . tattu pårvadinaü tadaiva saükrànteranàgatatvasanbhavàta . tena saükramaõakàlàdarvàgeva divàparàrdhe snànàdikaü kartavyamityarthaþ . ardharàtre vyatãte kàlàdhikàrdha ràtre vyatãte . saüpårõe ardharàtre ràtrimadhyakalayoþ . kalànyånàrdharàtre tviti vacanànantaraü bhujabalabhãme .
     %<ardharàtre kalàdhikye yadà sa kramate raviþ .
     tadottaradinaü gràhya snànadànajapàdiùu ..
     addha ràtre tu saüpårõe yadà saükramate raviþ .
     pràhuddinadvaya puõyaü tyaktvà bhakarakarkañau ..>% iti vacanàbhyà tathà pratãteþ . kàlaviveke kàlakaumudyà¤ca ÷àtàtapajàvàlã .
     %<pårõe cedardharàtre tu ravisaükramaõa bhavet .
     pràhurdinadvayaü puõyaü tyaktvà makarakarkañau ..>% etayorvyavasthà àha kàlamàdhavãye bhaviùyottarãyam . miyunàt karkisaükràntiryadi syàdaü÷umàlinaþ . pradoùe và ni÷ãthe và kuryàdahani pårvataþ .. kàrmukantu parityajya jhaùa saükramate raviþ . prabhàta vàrdharàtre và snàna kuryàt pare'hani .. tata÷ca ràtrimadhyadaõóadvayàtmakàrdharàtrasaükràntàvadaye'stamaya'pi và ityanena udayopakramamastamayànta¤ca mànàrdhaü puõyam . eva¤cobhayadine puõyakàle pårvadinàkaraõa eva paradine .
     %<÷vaþ kàryasadya kattavya pårvàhõe càparàhõi kam .
     na hi pratãkùate mçtyuþ kçtamasya na và kçtam ..>% iti liïgapuràõàt mokùadharmàcca .. tatràpi dakùiõàyane pårvadinàrdhamàtramiti vi÷eùaþ . uttaràyaõe paradinàrdhamàtramiti vi÷eùaþ . mànàrdhamiti bhàskare bhàskaropalakùite kàle diveti yàvat tasmin saükramaõe'pi mànàrdhaü puõyam . etacca viùuvaùaóa÷ãtiviùayam ! ayanakàlayoþ pårvamuktatvàt viùõupadyà¤cobhayataþ ùoóa÷akalànàü pa¤cada÷anàóikànàü và puõyatvasya ÷àtàtapàdivacanena vakùyamàõatvàt . tena divàsaükramaõa evàyanàditvena puõyakàle vi÷eùaþ . ràtrisaükramaõe tu ardharàtrãyamakarakarkañasaükramaõavyatirikte sarveùàü tulyateti . apårõe ÷arvarãdale kalànyånàrdharàtre ityatràpi mànàrdhamityanuùajyate . divàpuõyamiti yat pràguktaü atra tadeva mànàrdhatvena vi÷eùitamityapunaruktiþ . evamudayàstamaye yanmànàrdhaü puõyaü tat kimekadine dinayorveti tatràha saüpårõe tåbhayoriti ubhayoþ pårvàparadinayormànàrdhaü puõyaü tena pårvadinasyàstamayaparyantaü paradinasya udayamàrabhya mànàrdhaü puõyamityarthaþ . atireke ardharàtràt parataþ saükramaõe pare'hani mànàrdbaü puõyamityanuùajyate . mànàrdhantu praharadvayam .
     %<ardharàtràdadhastasmin madhyàhnasyoparikriyà .
     årdhvaü saükramaõe bhànorudayàt praharadvayam .
     pårõàrdharàtrasaükràntau dve dinàrdhe tu puõyade ..>% iti sa vatsarapradãpagaïgàvàkyàvalãdhçtava÷iùñhasauradharmavacanaikavàkyatvàt !
     %<ardharàtràdadha÷caiva dinàrdhasyopari kriyà .
     årdhaü saükramaõe bhànorudayàt praharadbayam ..>% iti bhojaràjakçtyacintàmaõidhçtaikavàkyatvàcca adhaþ pårvaü årdha parata . kriyà snànàdikà . eva¤ca gargavacanasthatadahariti yàmadvayaparam . anyathà målabhåta÷rutyantarakalpanàpatteþ . eva¤ca ùaóa÷ãtimukhe'tãte ityàdi divàsaükramaõaviùayam . tena divà ùaóa÷ãtisaükramaõe bhåte bhaviùyanmànàrdhaü puõyaü evaü viùuvadvaye'pi . divottaràyaõe'pi bhaviùyadviü÷atidaõóànàü puõyatvam . atrãttaràyaõasya pçthagabhidhànàt ayana iti pada dakùiõàyanaparaü gãvalãvardanyàyàt . tena divà dakùiõàyane bhaviùyati bhåtatriü÷addaõóànàü puõyatvama . eva¤ca ùaóa÷ãtyàdiùvapyavakà÷amalabhamànam .
     %<arvàk ùoóa÷a vij¤ayà nàóyaþ pa÷càcca ùoóa÷a .
     kàlaþ puõyo'kasakràntervidvadbhiþparikãttitaþ ..>% iti ÷àtàtapoyam .
     %<atãtànàgato bhogo nàóyaþ pa¤cada÷a smçtàþ .>% iti devãpuràõãya¤ca vacana divà viùõapadã viùayam . ataeva jàvàlibçhadva÷iùñhau .
     %<puõyàyàü viùõupadyà¤ca pràk pa÷càdapi ùoóa÷a .>% ardharàtre vi÷eùamàha àdàvityàdi . ardharàtrasaükràntàvàdau pårvadina eva mànàrdhaü puõyam . yadyabhinnà saükràntikàle pårvadine ca ekaiva tithirbhavet tena madhyaràtre saükramaõeyadumayadinamànàrdhaü puõyamuktaü tadbhinnatithiviùayam . atãte punarardharàtre pårveõàhnà tithyabhede'pi paradinasyaiva pårvàrdhaü puõyamiti tàtparyàrthaþ .. eva¤ca ràtrisaükràntau dina eva puõyatvàbhidhànàt .
     %<ràhudar÷anasaükràntivivàhàtyayavçddhiùu .
     snànadànàdikaü kuryurni÷i kàmyavrateùu ca ..>% iti devalena dinasaükramaõasya ràtripraviùñapuõyakàlàü÷e sakràntinimittena snànadànàdi vidhãyate iti .. * .. yattu .
     %<mandà mandàkinã dhvàïkùã ghorà caiva mahodarã ràkùasã mi÷rità proktà saükràntiþ saptadhà nçpa mandà dhnuveùu vij¤eyà mçdo mandàkinã tathà .
     kùipre dhvàïkùãü vijànãyàdugre ghorà prakãrtità care mahodarã j¤eyà krårairçkùai÷ca ràkùasã .
     mi÷rità caiva vij¤eyà mi÷ritarkùaistu saükrame ..>% ityetairdbàda÷asveva saükràntiùu dhruvàdinakùatrayogànmandàdiråpatayà saptadhàbhinnàsu .
     %<tri catuþ pa¤ca saptàùña nava dvàda÷a eva ca .
     krameõa ghañikà hyetàstatpuõyaü pàramàrthikam ..>% iti devãpuràõe eva tricaturàdighañikànàü puõyatvamuktaü taddivàràtryostattatkàlopade÷àt avakà÷amalabhamànaü sandhyàdvayasaükràntiviùayamiti samayaprakà÷aþ .. * .. dhruvàdigaõastu dãpikàyàm
     %<ugraþ pårvamaghàntakàþ dhruvagaõastrãõyuttaràõi svabhårvàtàdityaharitrayaü caragaõaþ puùyà÷vihastà laghuþ .
     citràmitramçgàntyabhaü mçdugaõastãkùõo'hirudrendrayuk mi÷ro'gniþ savi÷àkhabhaþ ÷ubhaphalàþ sarvesvakutye gaõàþ ..>% antako bharaõã . svabhå rohiõau . vàtàdityaharitrayaü svàtã punavasuþ ÷ravaõà dhaniùñhà ÷atabhiùà . mitramçgàntyabhaü anuràdhàmçga÷iro revatyaþ . ahirudrandrayuk a÷laùà àrdrà jyeùñhà målà . àgnaþ kçttikà . kalpatarustu . krameõa yathàsaükhyana età ghañikàstatpuõyaü tasya sakramaõasya puõyahetutvàt puõyaü pàramàrthika mukhyam .
     %<truñeþ sahasrabhàgo yaþ sa kàlo ravisaükramaþ .>% ityuktasåkùmasaïkramakàlànànuùñhànajanyapuõyasamapuõyahetavaü ityàha . truñistu .
     %<laghvakùaracaturbhàgastruñirityabhidhãyate .
     truñidvaya lavaþ proktà nimeùastu lavadvayam ..>% iti smçtyuktà .. etadeva mata yuktam . ataeva devalena .
     %<yà yàþ sannihità nàóyastàstàþ puõyatamàþ smçtàþ .>% ityaktam . eva¤cetà ghañikàþ puõyatamàþ mànàrdhàdikantu puõyamàtramiti tasmànmandetyàdi na sandhyàsaükrànti viùayakamiti . sandhyàsaükràntiviùayatve pàramàrthikamityanupapatteþ . puõyamityanenaiva siddhiþ . pàramàrthikamityatra kalpataruvyàükhyànàvalokanàt ravisaükrama iti pàñhakalpanaü kalpanameva . samayaprakà÷akçtàpi tathà pañhitatvàt . jãmåtavàhanà'pi kàlaviveke .
     %<ahri saükramaõe puõyamahaþ kçtsnaü prakãrtitam .
     ràtrau saükramaõe bhànordinàrdhaü snànadànayoþ ..>% iti bçhadva÷iùñhàdivacanaparyàlàcanayà divàsaükràntau dinamàtraü puõyaü puõyataràstu vi÷eùavihità nàóyaþ ityàha . ataeva taddhçtajàbàlibçhaspati÷àtàtapavacanamapi saïgacchate . yathà --
     %<vartamàne tulàmeùe nàóyaståbhayato da÷a ..>% kàlamàdhavãye'pi . ahrãtyabhidhàya prà÷astyatàratamyamuktam . eva¤ca divàsaükràntau kçtsnaü dinaü puõyaü ùaóa÷ãtimukhe'tãte iti vacanaü puõyataraparam .. * .. nanu devãpuràõe divàràtryoþ saükramaõe vi÷iùyakàlàbhidhànàt sandhyàsaükrànteþ kaþ kàla iti cet .
     %<triü÷anmuhårtaü kathitamahoràtrantu yanmayà .>% iti viùõupuràõena sandhyayoþ pçthaganupàdànàt divàràtrisambandhitvànmuhårtàrdhena tayorantarbhàvaþ tathà ca dakùaþ .
     %<ahoràtrasya yaþ sandhiþ såryanakùatravarjitaþ .
     sà tu sandhyà samàkhyàtàmunibhistattvadar÷ibhiþ ..>% yogiyàj¤avalkyaþ .
     %<hràsavçddhã ca satataü dinaràtryoryathàkramam .
     sandhyà muhårtamàkhyàtà hràse vçddhau samà smçtà ..>% varàhaþ .
     %<ardhàstamayàt sandhyà vyaktãbhåtà na tàrakà yàvat ..>% tejaþparihàniruùà bhànorardhodayaü yàvat .. ataeva kenàpi muninà nànàde÷ãyasaügrahakàreõa ca sandhyàsaükràntitvena vi÷eùo nàbhihitaþ .. * .. * .. tadayaü saükùepaþ . dinasaükramaõe kçtsnaü dinaü puõyam . ùaóa÷ãtimukhe'tãte ityàdyuktaü puõyataraü . mandà mandàkinãtyàdiråpeõa tricaturàdighañikàþ puõyatamàþ . dinavçttottaràyaõàdivihitaviü÷atidaõóàdãnàü ràtripraviùñabhàgasyàpi puõyatvam . ràtrisaükramaõe tu kalànyånaprathamàrdharàtragate taddivasãya÷eùayàmadvayaü puõyam . kalàdvayàtmakamadhyaràtragate taddivasãyatithirabhede taddivasãya÷eùayàmadvayaü puõyam . bhede tu taddivasãya÷eùayàmadvayaü paradivasãyàdyayàmadvaya¤ca puõyam . ubhayadine puõyakàle'pi pårvadinàkaraõa eva paradine tadvihitaü kàryam . tithibhedàbhedayordakùiõàyane taddivasãya÷eùayàmadvayaü uttaràyaõe tu paradivasãyàdyayàmadvayaü puõyamiti . madhyaràtrãyakalottara÷eùàrdharàtrasaükramaõamàtre tu paradinàdyayàmadvayaü puõyamiti . sandhyàsaükramaõe tu dinadaõóedinasya ràtridaõóe ràtrervyavastheti .. * .. * .. brahmapuràõe .
     %<÷uklapakùasya saptamyàü yadà saükramate raviþ .
     mahàjayà tadà proktà saptamã bhàskarapriyà ..
     snànaü dànaü tapo homaþ pitçdevàbhipåjanam .
     sarvaü koñãguõaü proktaü tapanena mahaujasà ..>% atra .
     %<màsapakùatithãnà¤ca nimittànà¤ca sarva÷aþ .>% ityanena pràptatithyullekhe tadvi÷eùaõatvena mahàjayà ityullekhyam . saüj¤àvidheretadeva prayojanaü yattayà nirde÷a ityuktatvàt . eva¤ca saükràntivi÷eùasya nimittatvena pràptau viùuvàdyullekho'pi .. * .. skànde .
     %<ekàntato mayà proktàþ kàlàþ saükràntisaüj¤akàþ .
     naiteùu vidyate'niùñaü yata÷càkùayasaüj¤itàþ ..
     a÷raddhayàpi yaddattaü kupàtrebhyo'pi mànavaiþ .
     akàle'pi hi tat sarvaü satyamakùayatàü vrajet ..>% màtsye .
     %<ayane koñiguõitaü lakùaü viùõupadãùu ca .
     ùaóa÷ãtisahasrantu ùaóa÷ãtyàmudàhçtam ..
     ÷atamindukùaye puõyaü sahasrantu dinakùaye .
     viùuve ÷atasàhasramà kà-mà-vaiùvanantakam ..>% à-kà-mà-vaiùu àùàóãkàrtikãmàghãvai÷àkhãpårõimàsu . devãpuràõe .
     %<ravisaükramaõe puõye na snàyàdyastu mànavaþ .
     saptajanmasvasau rogã nirdhana÷copajàyate .. * ..>% dãpikàyàm . nàóãnakùatradivase ravibhauma÷anai÷caràþ . saükràntiü yasya kurvanti tasya kle÷o'bhijàyate .. gomåtrasarùapaiþ snànaü sarvauùadhijalena ca . vi÷uddhaü kà¤canaü dadyànnàóãdoùopa÷àntaye .. nàóãnakùatràõi càdyada÷aùoóa÷àùñàda÷atrayoviü÷atipa¤caviü÷atayaþ . ratnamàlàyàm .
     %<tàràbalàdindurathenduvãryàddivàkaraþ saükramamàõa uktaþ .
     grahà÷ca sarve saviturbalena mahãsutàdyàþ krama÷aþ pra÷astàþ .. * ..>% saüvatsarapradãpe .
     %<dhustårabãjasalilaiþ snàyàt saükrànti÷àntaye tathà sarvauùadhãbhi÷ca viùõumantrà÷ca saüjapet ..
     yadàhri meùasaükràntistulàsaükramaõaü ni÷i .
     tadà prajà vivardhante dhanadhànyasamçddhibhiþ ..
     kujàrka÷anivàreõa mahàsaükramaõaü yadà .
     tadà bhavet prajànà÷o durbhikùàdibhayaü mahat ..>% ùañtriü÷anmatanigamau .
     %<saükràntyàü pa¤cada÷yà¤ca dvàda÷yàü ÷ràddhavàsare .
     vastraü na pãóayettatra na ca kùàreõa yojayet ..
     saükràntyà¤ca trayoda÷yàü pakùànte navamãdine .
     saptamyàü ravivàre ca snànamàmalakaistyajet ..>% ÷àtàtapaþ .
     %<ravivàre'rkasaükràntyàü ùaùñhyàü vai saptamãtithau .
     àrogyakàmastu naro nimbapatraü na bhakùayet .. *>% kçtyacintàmaõã guõisarvasve ca .
     %<caitre màsi ca sampåjyo ghaõñàkarõo ghañàtmakaþ .
     àrogyàya snuhãmålaü sakràntyàü tatra kàrayet ..>% påjàmantraþ .
     %<ghaõñàkarõa mahàvãra sarvavyàdhivinà÷ana .
     visphoñakabhaye pràpte rakùa rakùa mahàbala ! ..>% ÷ivapuràõe .
     %<ghaõñàkarõo gaõaþ ÷rãmàn ÷ivasyàtãvavallabhaþ .. * ..>% kçtyacintàmaõau .
     %<masåraü nimbapatra¤ca yo'tti meùagate ravau .
     api roùànvitastasya takùakaþ kiü kariùyati ..>% saüvatsarapradãpe tåttaràrdhe .
     %<meùasthe ca vidhau tasya nàstyaïge viùajaü bhayam ..>% smçtiþ .
     %<meùàdau ÷aktavo deyà vàripårõà ca gargarã ..>% vàridànamantraþ .
     %<eùa dharmaghaño datto brahmaviùõu÷ivàtmakaþ .
     asya pradànàt saphalà mama santu manorathàþ ..
     vai÷àkhe yo ghañaü pårõaü sabhojyaü vai dvijanmane .
     dadàtyabhuktvà ràjendra sa yàti paramàü gatim ..>% pårõaü jaleneti ÷eùaþ . mahàrõave .
     %<yo dadàti hi meùàdau ÷aktånambåghañànvitàn piténuddi÷ya viprebhyaþ sarvapàpaiþ pramucyate ..
     viprebhyaþ pàduke chatraü pitçbhyo viùuve ÷ubham .>% pitçmyaþ piténuddi÷ya ityarthaþ . atra viùuvasya puõyavi÷eùajanakatvena vivakùitatvàt meùàdàviti viùuvasaükràntipuõyakàlaparam . anyathà kàladvayakalpanàpatteþ .. * .. karmopade÷inyàü vyàsaþ .
     %<saükràntyàü pakùayorante dvàda÷yàü ÷ràddhavàsare .
     sàyaüsandhyàü na kurvãta kçte ca pitçhà bhavet ..>% devãpuràõe .
     %<atãtànàgato bhogo nàóyaþ pa¤cada÷a smçtàþ .
     sànnidhyantu bhavettatra grahàõàü saükrame raveþ ..
     puõyapàpavibhàgena phalaü devã prayacchati .>% bhogaþ puõyapàpajananayogyakàlaþ . puõyapàpavivecane vi÷vàmitraþ .
     %<yamàryàþ kriyamàõaü hi ÷aüsantyàgamavedibhiþ .
     sa dharmo yaü vigarhanti tamadharmaü pracakùate ..>% àgamavedibhiþ kriyamàõamiti sambandhaþ . tàntrikàstu .
     %<vihitakriyayà sàdhyo dharmaþ puüso guõo matà .
     pratiùiddhakriyàsàdhyaþ sa guõo'dharma ucyate ..>% atraikasminneva kàle puõyapàpaphaladànadar÷anàt saükramaõapuõyakàla eva snànàdivattailàdityàgaþ evameva gurucaraõàþ . ekàda÷ãprakaraõoktasakràntyu pavàsasya vratatvena bhàvaråpatvàt bhàvaghañitatvàdvobhayathàpi tatra påjye vidhervçttirityanena puõyakàlayuktàhoràtrakartavyatà aùñamyupavàsavat . ekàda÷ãtattve etadbahudhà vimçùñam . eva¤ca ràtripràgardhasaükràntau divà÷eùàrdhamàtrasya tatpuõyakàlatvàdràtrimuhurtàrdhe sàyaü sandhyopàsanaü kàryameva . * . brahmapuràõe .
     %<nityaü dvayorayanayornityaü viùuvatordvayoþ .
     candràrkayorgrahaõayorvyatãpàteùu parvasu ..
     ahoràtroùitaþ snànaü ÷ràddhaü dànaü tathà japam .
     yaþ karoti prasannàtmà tasya syàdakùaya¤ca tat ..>% ahoràtroùitaþ pårvadine kçtopavàsaþ . etataparameva .
     %<ardharàtre vyatãte tu saükràntiryadaharbhavet .
     pårve vratàdikaü kuryàt paredyuþ snànadànayoþ ..>% iti bhãmaparàkramãyam .. snànadànayorityatra saptamãnirdeùàt paradivasàyasnànadànàdinimittakaü pårvadine upavàsasaüyamaråpaþ vratàdikaü kuryàdityarthaþ . iti tithyàditattvam .. * .. atha ravisaükràntigaõanam
     %<navàùña÷akrahãnena ÷akàbdàïkena påritàþ .
     bhårvàõacandràvekàmnã kuràmau vedayugmake ..
     1 . 15 . 31 . 31 . 24 ..
     aïkà anupalàdestu ùaùñyà labdhàïkami÷ritàþ .
     daõóàt khàmbã hayeùå ca 30 . 57 . palàddhitvà tataþ punaþ ..
     saptàva÷iùñà vàràþ syustato daõóàdikàþ pare .
     meùasaükramaõe bhànoþ siddhàntasphuñasammatàþ ..
     bhujau ùaóiùå ràmàgnã 2 . 56 . 33 . kàlo jàtirgajàvanã . 6 . 22 . 18 ràma÷candro'gniyugma÷ca 3 . 1 . 23 . tarko'ïka dçïnavà÷ubhau .. 6 . 29 . 59 ..
     dvàvaïkadçgvedabàõà 2 . 29 . 54 . abdhirvàõa÷arau suràþ . 4 . 55 . 33 .
     ùaõàgavedau ÷ånyendå 6 . 48 . 10 . ekaü ÷ailabhuvau ÷aràþ .. 1 . 17 . 5 ..
     dvau ùaóagnã tathà kàlà 2 . 36 . 6 . abdhãràmàþ ÷aràvanã . 4 . 3 . 15 .
     pa÷càgnãùå tathà rugrà 5 . 53 . 11 . meùasaükramavàrataþ .
     aïkeryojyà vçùàdestu vàràdyàþ saükrame raveþ ..>% iti jyotistattvam ..

#<saïkrànticakraü>#, klã, (saükràntyà÷cakram .) naràõàü ÷umà÷ubha-j¤ànàrthanakùatràïkitanaràkàracakram . yathà --
     %<mårdhni sapta mukhe trãõi hçdaye pa¤ca vinyaset .
     tritayaü hastapàdeùu mahàviùuvabhakramàt ..
     mastake bhåpateþ saukhyaü vadane pañutà svabhe .
     hçdaye ca dhanàdhyakùo'rthapràptirdakùiõe kare ..
     vàmakare mahaddukhaü sukhaü pàde ca dakùiõe .
     bhramaõaü vàmapàde ca kathitaü viùuvatphalam ..>% iti mahàviùuvacakram .. * ..
     %<ùaómårdhni vadane pa¤ca catvàri hçdaye tathà .
     tritayaü karapàdeùu payoviùuvabhakramàt ..
     mànaü mårdhni mukhe caivaü hçdaye sukhasambhavaþ .
     doþ padordakùayorbhogastràsa÷ca vàmayoþ svabhe ..>% iti jalaviùuvacakraphalam .. * ..
     %<÷ãrùe pa¤ca mukhe trãõi hasthayo÷ca trayaü trayam .
     hçdi pa¤ca ÷a÷ã nàbhau gude ca pàdayo rasàþ .
     uttaràyaõabhàjj¤eyaü svanakùatrasthiteþ phalam ..
     ÷ãrùe'rthalàbho vadane sukhàni dakùe kare'ïghrau hçdaye ca saukhyam .
     nàbhau ÷ubhaü vàmakare'rthanà÷o guhye bhayaü vàmapade pravàsaþ ..>% ityuttaràyaõacakraphalam .. * ..
     %<÷ãrùe trãõi mukhe trãõi hçdaye pa¤ca hastayoþ .
     aùñau pàdadvaye'pyaùñau dakùiõàyanabhakramàt ..
     ÷ãrùe mànaü mukhe vidyà hçdaye vittasa¤cayaþ .
     pravàsaþ syàt kare vàme bhikùàlàbha÷ca dakùiõe .
     niùphalaü vàmapàde ca ki¤cillàbha÷ca dakùiõe ..>% iti dakùiõàyanacakraphalam .. * ..
     %<çkùe saükrasaõaü yatra viùõupadyàü mukhe ca tat .
     catvàri dakùiõe bàhau trãõi trãõi padadbaye ..
     catvàri vàmavàhau ca hçdaye pa¤ca nirdi÷et .
     akùõordvayaü dbayaü yojyaü mårdhni dvau caikakaü gude ..
     rogo bhogastathà yànaü bandhanaü làbha eva ca .
     ai÷varyaü ràjapåjà ca apamçtyuriti kramàt ..>% iti viùõupadãcakraphalam .. * ..
     %<mukhe caikaü kare vedàþ pàdayugme dbayaü dbayam .
     kroóe vàõastathà vedàþ kare savyetare'pi ca ..
     dvayaü dvayaü tathà netre mastake tritayaü tathà .
     dvaya¤caiva tathà guhye ùaóa÷ãtyàü svabhe sthite ..
     mukhe duþkhaü kare làbhaþ pàdayorbhramaõaü hçdi .
     kàntà syàdbandhanaü vàme haste syàt svãyabhe nçõàm ..
     sammànaü netrayo÷caiva apamàna¤ca mastake .
     guhye caiva bhavenmçtyuþ ùaóa÷ãtiphala÷rutiþ ..>% iti ùaóa÷ãticakraphalam .. * .. iti jyotistattvam ..

#<saïkràmaþ>#, puü, (saü + krama + gha¤ .) durgasa¤caraþ . iti hemacandraþ ..

#<saïkledaþ>#, puü, (saü + klid + gha¤ .) àrdrãbhàvaþ . (yathà, harivaü÷e . 53 .
     %<anayà saha jàhnaùyà modamàno mamàj¤ayà .
     imaü salilasaükledaü vismariùyasi sàgara ! ..>%)

#<saïkhyaü>#, klã, (samyak khyàyate'treti . saü + khyà + bàhulakàt kaþ .) yuddham . ityamaraþ .. (yathà, gãtàyàm . 1 . 46 .
     %<evamuktvàrjunaþ saükhye rathopastha upàvi÷at ..>% saïkhyeye, tri ..

#<saïkhyatà>#, strã, saïkhyatvam saïkhyeyatà . saïkhya÷abdàt bhàve tapratyayena niùpannam ..

#<saïkhyà>#, strã, (saükhyàyate'nayeti . saü + khyà + aï . ñàp .) buddhiþ . iti ràjanirghaõñaþ .. vicàraõà . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 57 . 7 .
     %<yo vetti saükhyàü nikçtau vidhij¤a÷ceùñàsvakhinnaþ kitavo'kùajàsu .
     mahàmatirya÷ca jànàti dyåtaü sa vai sarvaü sahate prakriyàsu ..>%) ekatvàdiþ . iti medinã .. saïkhyeye, tri . yathà --
     %<vipaõo vikrayaþ saïkhyàþ saïkhyeye hyàda÷a triùu viü÷atyàdyàþ sadaikatve sarvàþ saïkhyeyasaïkhyayoþ ..
     saïkhyàrthe dvibahutve stastàsu cànavateþ striyaþ .
     païkteþ ÷atasahasràdi kramàdda÷aguõottaram ..>% iti càmaraþ .. àda÷a da÷a÷rutiparyantaü aùñàda÷a yàvat ekàdikàþ saükhyà÷abdàþ saükhyeye dravye vartante . triùu liïgeùu tena saükhyàsaükhyeyayoþ sàmànàdhikaraõyena vçttiþ . yathà ekà ÷àñã ekaþ pañaþ ekaü kuõóam . hi ÷abdo avadhàraõe saükhyeya eva na tu saükhyàyàmityarthaþ . tena ghañà da÷a iti sàdhurna ghañànàü da÷eti . kintu dvyekayordvivacanaikavacane iti såtre dvyekayoriti nirde÷àt saükhyàmàtre'pi sambhava iti bhàvyam . ghañànàü pa¤ca ityapi syàditi subhåtiþ . vàrtàkureùà guõasaptayuktà iti vaidyakam . àï÷abdena da÷a÷abdasyàvyayãbhàvaþ . da÷a÷abdasya triliïgatvàt napuüsakatvapakùe klãvàdveti pakùe aþ tena àda÷aü àda÷eti pàñhaþ . viü÷aþ . aùñàda÷aparà viü÷atyàdyàþ sarvà eva sakhyàþ saükhyàyàü saükhyeye ca nityamekavacanàntà bhavanti yathà viü÷atirbhàvaþ gavàü viü÷atiþ . saükhyà . iha saükhyà saükhyàntaraü anyathà pårveõa virodhaþ syàt saükhyà arthaþ abhidheyo yasya sa saükhyàrthaþ tatra saükhyàrthe viü÷atyàdau saükhyàyàü saükhyyeye ca sàmànàdhikaraõyàt dvivacanabahuvacane mavataþ yathà dbe viü÷atã gàvaþ gavàü và tisro viü÷atayo gàvaþ gavàü và evaü dve ÷ate da÷a ÷atànãtyàdi . ayamabhipràyaþ sadà viü÷atyàdãnàmanàvçttirekaiva viü÷atirekameva ÷atamityevaü syàt tadà pårveõa ekavacanàntataiva yathoktaü viü÷atirgàvaþ gavàü viü÷atiriti . yadà viü÷yatyàderàbçttirviü÷atidvayaü ÷atadvayamityevaü syàt tadà anena dvivacanabahuvacanàntatà syàt yathoktaü dve viü÷atã tisro viü÷atayaþ . ataeva pare paribhàùante . viü÷atyàderanàvçttau bahutve'pyekavacanaü iti eka÷eùàt dve viü÷atã tisro viü÷atayaþ ityanye'pi . svamate'pi tryàdayaþ saükhyà÷abdàvvàntà ityukteþ ñerlopa iti såtre viü÷atestestvàïàviti ïivarjanenaiva ekavacanà ntatàj¤àpakàt kvadvavvàni ityanena càvçttau dvitvabahutvasambhavàccàyamartho'vagamyaþ . tàsu saükhyàsu viü÷atàdyà navatyagtyàþ strãliïgàþ bhinnaliïgenàpi sàmànàdhikaraõye stiya eva yathà viü÷atyà puruùaiþ viü÷atiþ kulànãti viü÷atiþ ÷rutiraùñàviü÷atiyàvat evaü triü÷at ÷rutiraùñàtriü÷adyàvat evaü catvàriü÷adàdau . païktirda÷asaïkhyà tàmàrabhya paràrdhantaü da÷aguõottaraü da÷aguõàdhikaü kramàt ÷atasahasràdi bhavati . kramàditipadopàdànàdayamarthaþ ekaü da÷aguõitaü païktirucyate . da÷apaïktayaþ ÷atam . da÷a÷atàni sahasram . evaü da÷aguõitaü sahasramayutam . evaü lakùaniyutàdi j¤eyam . tathà ca . brahmàõóapuràõam .
     %<ekaü da÷a ÷ata¤caiva sahasramayutaü tathà .
     lakùa¤ca niyuta¤caiva koñirarvudameva ca ..
     vçndaþ kharvo nikharva÷ca ÷aïkhapadmau ca sàgaraþ .
     antyaü madhyaü paràrdha¤ca da÷avçddhyà yathàkramam ..>% ÷ataü tàlavya÷akàram . sahasraü dvidantyasakàram . iti bharataþ .. * .. nyàyamate asyà gaõanavyavahàre kàraõatvam . ekatvaü nityavastuni nityam . anyatra anityam . dbitvàdiparàrdhaparyantaü apekùàbuddherjàyate . evaü apekùàbuddhinà÷e teùàü nà÷aþ . paryàptisambandhena anekà÷raye tiùñhanti . yathà --
     %<gaõanavyavahàre tu hetuþ saükhyà vidhãyate .
     nityeùu nityamekatvamanitye'nityamiùyate ..
     dvitvàdayaþ paràrdhantà apekùà buddhijà matàþ .
     anekà÷rayaparyàptà ete tu parikãrtitàþ ..
     apekùàbuddhinà÷àcca teùàü nà÷o niråpitaþ .
     anekaikatvabuddhiryà sàpekùà buddhirucyate ..>% iti bhàùàparicchedaþ .. * .. api ca . ÷rãmaitreya uvàca .
     %<paràrdhasaükhyàü bhagavan ! mamàcakùa yayà tu saþ .
     dviguõãkçtayà j¤eyaþ pràkçtaþ pratisa¤caraþ ..
     ÷rãparà÷ara uvàca .
     sthànàt sthànaü da÷aguõamekasmàdguõyate dvija .
     tato'ùñàda÷ame bhàge paràrdhamabhidhãyate ..
     paràrdhadvitayaü yattu pràkçtaþ pralayo dvijaþ .
     tadàvyakte'khilaü vyaktaü sahetau layameti vai ..>% iti viùõupuràõe 6 aü÷e 3 adhyàyaþ ..

#<saïkhyàtaü>#, tri, (saü + khyà + ktaþ .) kçtasaïkhyam . tatparyàyaþ . gaõitam 2 . ityamaraþ .. (yathà, bhàgavate . 6 . 14 . 3 .
     %<ijobhiþ samasaükhyàtàþ pàrthivairiha jantavaþ .
     teùàü ye kecanehante ÷reyo vai manujàdayaþ ..>%)

#<saïkhyànaü>#, klã, (saü + khyà + lyuñ .) saïkhyà . saüpårvakhyàdhàtoranañpratyayena niùpannam .. (yathà, manuþ . 8 . 400 .
     %<mithyàvàdã ca saükhyàne dàpyo'ùñaguõamatyayam ..>% prakà÷aþ yathà, bhàgavate 5 . 17 . 17 .
     %<oü namo bhagavate mahàpuruùàya sarvaguõasaükhyànàyànantàyàvyaktàya nama iti ..>%
     %<sarveùàü guõànàü saükhyànaü prakà÷o yasmàt .>% iti tatra ÷rãdharasvàmã ..)

@<[Page 5,217b]>@
#<saïkhyàvàn>#, puü, (saükhyyà buddhirastyasyeti . matup . masya vaþ .) paõóitaþ . ityamaraþ .. (yathà, kà÷ãkhaõóe . 82 . 8 .
     %<raõàïgaõe kçtàntàbhaþ saïkhyàvàü÷ca sadojire ..>%) saïkhyàyukte, tri . iti medinã ..

#<saïkhyeyaü>#, tri, (saükhyàtuü yogyamiti . saü + khyà + yat .) saïkhyàyomyam . tatparyàyaþ . gaõeyam 2 gaõanãyam 3 . iti jañàdharaþ .. gaõyam 4 . iti hemacandraþ .. (yathà, sàhityadarpaõe . 4 ! 255 .
     %<eko'pi bhedo'nantatvàt saïkhyeyastasya naiva yat ..>%)

#<saïgaþ>#, puü, (sa¤jasaïge + gha¤ .) melanam . tatparyàyaþ . melakaþ 2 saïgamaþ 3 . ityamaraþ .. (yathà, devãbhàgavate . 1 . 20 . 67 .
     %<ambikà ca yadà snàtà nàrã çtumatã tadà saïgaü pràpya muneþ puttramasåtàndhaü mahàbalam ..>%) ràgaþ . yathà . %<ràgasaïgau tu gçdhnutà .>% iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, kumàre . 1 . 27 .
     %<anantapuùpasya madhorhi cåte dvirephamàlà savi÷eùasaïgà .. * ..>%) saïgadoùo yathà --
     %<sa me samàdhirjalavàsamitramatsyasya saïgàt sahasaiva naùñaþ .
     parigrahaþ saïgakçto mamàyaü parigrahotthà÷ca mahàvivitsàþ ..>% iti viùõupuràõe 4 aü÷e 2 adhyàyaþ .. anyacca .
     %<aho'sya dàrasaüyogaþ kathaü tamårdharetasaþ .
     dçùñvà tayo÷ca ÷çïgàraü muniþ kàmã babhåva ha .
     jitendriye'satàü saïgàt doùaþ sàüsargiko bhavet ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 23 adhyàyaþ .. api ca .
     %<asatàü saïgadoùeõa ko na yàti paràbhavam .
     trida÷aivandito vahnirbhasmanà sahito yathà ..>% iti càõakyam .. ki¤ca .
     %<yatra yatra sthito jãvastamoyogena lajjate .
     upahàsàya kiü na syàdasatsaïgo manãùiõàm ..>% iti jyotistattvam ..

#<saïgaõikà># strã, apratiråpakathà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<saïgataü>#, klã, (saü + gam + ktaþ .) sauhàrdam . iti hemacandraþ .. yathà, kumàre . 5 . 39 .
     %<yataþ satàü sannatagàtri ! saïgataü manãùibhiþ sàptapadãnamucyate ..>%) yuktiyuktavàkyam . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . hçdayaïgamam 2 .. ityamaraþ . 1 . 6 . 18 .. (mauryavaü÷ãyançpativi÷eùe, puü . yathà, bhàgavate . 12 . 1 . 13 ..
     %<suya÷à bhavità tasya saïgataþ suya÷aþ sutaþ ..>%)

@<[Page 5,217c]>@
#<saïgatiþ>#, strã, (saü + gama + ktin .) saïgamaþ . j¤ànam . iti medinã .. nyàyamate . ànantaryàbhidhànaprayojakajij¤àsàjanakaj¤ànaviùayo hmarthaþ . sà ca ùoóhà . prasaïgaþ 1 . saïgatitve sati upodghàtàdibhinnaþ . yathà sàmànyalakùaõàyàü prasaïgasaïgatiþ . upodghotaþ 2 . nirdiùñopapàdakatvam . yathà paràmar÷apravartakaj¤àne ca upodghàtasaïgatiþ ! hetutà 3 . yathà . pratyakùapramàõe hetutàsaïgatiþ . avasaraþ 4 . anantaravaktavyatvam . yathà . upamàne avasarasaïgatiþ . nirvàhakam 5 . kàraõatàninirvàhakaü kàryatvam yathà . anugàne kàryatàsaïgatiþ . ekakàryatvam 6 . ekakàryakàritvam . yathà hetvàbhàse ekakàryakàritvasaïgatiþ . iti anumitigranthe jagadã÷atarkàlaïkàraþ .. (melanam . yathà, mohamudgare . 6 .
     %<kùaõamiha sajjanasaïgatirekà bhavati bhavàrõavataraõe naukà ..>% yuktiþ . yathà --
     %<tvamadya bhava no ràjà ràjaputtra mahàya÷aþ .
     saïgatyà nàparàdhnoti ràjyametadanàyakam ..>% iti ràmàyaõe . 2 . 79 . 3 ..)

#<saïgamaþ>#, puü, klã, (saü + gama + %<grahavçdçni÷cigama÷ca .>% 3 . 3 . 58 . iti ap .) saïgaþ . ityamaraþ .. (yathà, sàhityadarpaõe .
     %<saïgamavirahavikalpe varamiha viraho na saïgamastasyàþ .
     saïgame saiva tathaikà tribhuvanamapi tanmayaü virahe ..>%) nadyàdimelakaþ . iti puünapuüsakaliïgasaügrahañãkàyàü bharataþ .. strãpuüsormithunãbhàvaþ . sa trividhaþ . prathamaþ 1 . madhyamaþ 2 . uttamaþ 3 . yathà --
     %<trividhaü tatsamàkhyàtaü prathamaü madhyamottamam .
     ade÷akàlabhàùàbhirnirjane ca parastriyàþ .
     kañàkùàvekùaõaü hàsyaü prathamaü sàhasaü smçtam .. 1 ..
     preraõaü gandhamàlyànàü dhåpabhåùaõavàsasàm .
     pralobhana¤cànnapànairmadhyamaü sàhasaü smçtam .. 2 ..
     sahàsanaü vivikteùu parasparasamà÷rayaþ .
     ke÷àke÷igraha÷caiva samyaksaügrahaõaü smçtam .. 3 ..>% iti mitàkùaràdhçtavyàsavacanam ..

#<saïgaraü>#, klã, (saügãryate iti . saü + gé + ap .) ÷amãvçkùaphalam . iti medinã ..

#<saïgaraþ>#, puü, (saügçõanti ÷abdàyante vãrà yatra . saü + gé÷abde + ap .) yuddham . (yathà, kathàsaritsàgare . 31 . 93 .
     %<saïkañe hi parãkùyante pràj¤àþ ÷årà÷ca saïgare ..>%) àpat . aïgãkàraþ . (yathà, raghuþ . 5 . 26 .
     %<tatheti tasyà vitathaü pratãtaþ pratyagrahãt saïgaramagrajanmà ..>%) saüvit . ityamaraþ .. kriyàkàraþ . viùam . iti medinã ..

@<[Page 5,218a]>@
#<saïgavaþ>#, puü, (saïgatàþ gàvo dohanàrthaü yatra . nipàtanàt sàdhuþ .) pràtaþkàlàt paraü muhårtatrayam . yathà --
     %<pràtaþkàlo muhårtàüstrãn saïgavastàvadeva tu .
     madhyàhnastrimuhårtaþ syàdaparàhlastataþ param .
     sàyàhnastrimuhårtaþ syàcchràddhaü tatra na kàrayet ..>% iti tithyàditattvam .. (yathà, çgvede . 6 . 76 . 3 .
     %<utàyàtaü saïgave pràtarahno madhyandina udità såryasya ..>%
     %<ahnodvedhà tredhà pa¤cada÷adheti samànà vibhàgàþ santi iha pa¤cadhà vibhàga àttaþ utàpicàyàtaü àgacchataü kadà saïgave saïgavakàle . saïgacchante gàvo dohanabhåmiü yasmin kàle sa saïgavaþ .
     ràtryaparakàle hi gàvo vane himatçõàni bhakùayitvà punardohàya saïgave pratinivartante ..>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<saïgã>#, [n] tri, (saïgo'syàstãti . iniþ .) saïgavi÷iùñaþ . yathà --
     %<àmçtyuto naiva pnanorathànàmanto'sti vij¤àtamidaü mayàdya ! manorathàsaktiparasya cittaü na jàyate vai paramàrthasaïgi ..>% iti viùõupuràõe 4 aü÷e 2 adhyàyaþ ..

#<saïgãtaü>#, klã, (saü + ge + ktaþ .) prekùaõàrthançtyagãtavàdyam . yathà, hemacandraþ .
     %<gãtavàdyançtyatrayaü nàñyaü tauryatrika¤ca tat .
     saïgãtaü prakùaõàrthe'smin ÷àstrokte nàñyadharmikà ..>% nçtyagãtavàdyasya ÷àstram . tattu some÷varabharatahanåmatkallinàthamatabhedàt caturvidham . adhunà hanåmanmataü pracalitam . tasya adhyàyàþ sapta . svaràdhyàyaþ 1 ràgàdhyàyaþ 2 tàlàdhyàyaþ 3 nçtyàdhyàyaþ 4 bhàvàdhyàyaþ 5 kokàdhyàyaþ 6 hastàdhyàya÷ca 7 . iti saïgãta÷àstram .. * .. saïgãtàvasàne tàmbåladànapramàõaü yathà --
     %<tà vàsudevo'pyanuraktacittaþ saünçtya gãtàbhinayairudàraiþ .
     narendrasåno paritoùitena tàmbålayogena varàpsarobhiþ ..
     tadàgatàbhirnçvaràhçtàstu kçùõepsayà mànamayàstathaiva .
     phalàni gandhottamavanti vãrà÷chàlikyagàndharvamathàhçta¤ca ..
     kçùõecchayà ca tridivànnçdeva anugrahàrthaü bhåvi mànuùàõàm .
     sthita¤ca ramyaü haritejaseva prayojayàmàsa sa raukmiõeyaþ .
     chàlikyagàndharvamudàrabuddhisteneva tàmbålamatha prayuktam ..>% iti hariva÷e bhànumatãharaõe jalakrãóàyàm 148 adhyàyaþ ..

@<[Page 5,218b]>@
#<saïgãtiþ>#, strã, (saü + gai + %<sthàgàpàpaco bhàve .>% 3 . 3 . 95 . iti ktin .) àlàpaþ . iti halàyudhaþ .. saïgãta¤ca ..

#<saïgãrõaü>#, tri, (saü + gé + ktaþ .) aïgãkçtam . ityamaraþ ..

#<saïguptaþ>#, puü, (saü + gu + ktaþ .) budvabhedaþ . iti hemacandraþ .. saïgopanà÷raye, tri ..

#<saïgåóhaþ>#, tri, (saü + guha + ktaþ .) lekhàdinà saüvçtaþ . iti bharataþ .. rekhàdinà pu¤jãkçtadhànyàdiþ . iti nãlakaõñhaþ .. tatparyàyaþ . saïkalitaþ 2 ityamaraþ ..

#<saïgopanaü>#, klã, (saü + gupa + lyuñ .) samyakprakàreõaügopanam . saüpårvagupadhàtoranañpratyayena niùpannam ..

#<saïgrahaþ>#, puü, (saü + graha + ap .) samàhçtiþ . ityamaraþ .. (yathà, raghuþ . 17 . 60 .
     %<ko÷enà÷rayaõãyatvamiti tasyàrthasaügrahaþ .
     ambugarbho hi jãmåta÷càtakairabhinandyate ..>%) saükùepeõa gçhyante nànàsthàne viprakãrõà arthà budhyante'nena saügrahaþ . saüpårvàt graha àdàne'l .
     %<vistareõopadiùñànàmarthànoü såtrabhàùyayoþ .
     nibandhà yaþ samàsena saügrahaü taü vidurbudhàþ ..>% iti .. itastata àkçùya ekatra nibandhanaü saügrahaþ . iti kalpataruprabhçtayaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. nànàgranthasthà arthàþ saügçhyante ekasthànasthàþ kriyante iti saügraho granthavi÷eùaþ . iti ÷ràddhavivekañãkàyàü ÷rãkçùõatarkàlaïkàraþ .. * .. (yathà, harivaü÷e . 89 . 7 .
     %<catuùpàdaü dhanurvedaü ÷àstragràmaü sasaïgraham .
     acireõaiva kàlena gurustàvabhya÷ikùayat ..>%) bçhat . uttuïgaþ . grahaõam . (yathà, raghuþ . 1 . 66 .
     %<nånaü mattaþ paraü vaü÷yàþ piõóavicchedadar÷inaþ .
     na prakàmabhujaþ ÷ràddhe svadhàsaügrahatatparàþ ..>%) saükùepaþ . iti medinã .. muùñiþ . iti vi÷vaþ .. svãkàraþ . mahodyogaþ . iti nànàrtharatnamàlà ..

#<saïgrahaõã>#, strã, (sa¤cità grahaõã .) grahaõãrogaþ . tasya nidànàdi grahaõã÷abde draùñavyam . atha sàmànyagrahaõãrogasya cikitsàmàha .
     %<grahaõãmà÷ritaü rogamajãõavadupàcaret .
     laïghanairdãpanãyai÷ca mandàtãsàrabheùajaiþ ..
     doùaü sàmaü niràma¤ca vidyàdatràtisàravat .
     atisàroktavidhinà tasyàma¤ca vipàcayet ..
     peyàdi pañu laghvannaü pa¤cakolàdibhiryutam .
     dãpanàni ca takra¤ca grahaõyàü yojayodbhaùak ..
     kapitthavilvacàïgerãtakradàóimasàdhità .
     yavàgåþ pàcayatyàmaü sakçt saüvartayatyapi ..>% saüvattayati ghanãkarãti .. * .. auùadhànyàha .
     %<jàtãphalalavarïgalàpatratvaï nàgake÷araiþ .
     karpåraü candanantilvatvakkùãratagaràmalaiþ ..
     tàlãsapippalãpathyàsthålajãrakacitrakaiþ .
     ÷uõñhãvióaïgamaricaiþ samabhàgairvicårõitaiþ ..
     yàvantyetàni sarvàõi dadyàdbhaïgà¤ca tàvatãm .
     sarvacårõasamànàü÷à pradeyà ÷ubhra÷arkarà ..
     karùamàtramidaü khàdenmadhunàplàvitaü janaþ .
     nà÷ayedgrahaõãü kàsaü kùayaü ÷vàsamarocakam ..>% iti jàtãphalàdicårõam .. *
     %<citrakaü pippalãmålaü kùàrau lavaõapa¤cakam .
     vyoùaü hiïgvajamodà¤ca cavyaü caikatra cårõayet ..
     vañikà màtuluïgasya rasairvà dàóimasya và .
     kçtà vipàcayatyàmaü pradãpayati cànalam ..>% kùàrau svarjikàyavakùàrau . lavaõapa¤cakamiti . saindhavaü rucaka¤caiva vióaü sàmudrikaü gaóamiti . vyoùaü ÷uõñhãpippalãmaricàni . ajamodàtra yavànikà . màtuluïgaü bãjapårakam . citrakàdivañikà .. * ..
     %<÷rãphala÷alàdukalko nàgaracårõena mi÷ritaþ saguóaþ .
     grahaõãmadamatyugraü takrabhujà ÷ãlito jayati ..>% ÷rãphala÷alàduþ vilvasyàmaü phalam . guóasyàtra bhàgadvayam . vilvakalkaþ .. * ..
     %<catuùpalaü sudhàkàõóaü triphalaü lavaõatrayam .
     vàrtàkoþ kuóava¤càkamålàdvilve tathànalàt ..
     dagdhadraveõa vàrtàkorguñikà bhojanottaram .
     bhuktàbhuktaü pacatyà÷u nà÷ayedgrahaõãgadam .
     kàsaü ÷vàsaü tathàr÷àüsi visåcã¤ca hçdàmayam ..>% iti vàrtàkuguñikà .. * ..
     %<mustakàtiviùàvilvakauñajaü såkùmacårõitam .
     madhunà ca samàülãóhaü grahaõãü sarvajàntyajet ..>% kauñajaü indrayavaþ . mustàdicårõam .. * ..
     %<÷veto và yadi và raktaþ supakvo grahaõãgadaþ .
     guóenàdhikasarjena bhakùitenà÷u na÷yati ..>% sarjaþ ràla iti loke . sarjarasacårõam .. * ..
     %<vilvàbda÷akrayavabàlakamocasiddhamàjaü payaþ pibati yo divasatrayeõa .
     so'tipravçddhacirajaü grahaõãvikàraü sàmaü sa÷oõitamasàdhyamapi kùiõoti ..>% moco mocarasaþ . kùiõoti hanti .
     %<prasthatraye tvàmalakãrasasya ÷uddhasya dattvàrdhatulàü guóasya .
     cårõãkçtairgranthitajãracavyavyoùebhakçùõàhavuùàjamodaiþ ..
     vióaïgasindhutriphalàyavànã pàñhàgnidhànyai÷ca palapramàõaiþ dattvà trivçccårõapalàni càùñàvaùñau ca tailasya pacedyathàvat ..
     taü bhakùayedakùaphalapramàõaü yatheùñaceùñastrisugandhiyuktam .
     anena sarvà grahaõãvikàràþ sa÷vàsakàsasvarabheda÷othàþ ..
     ÷àmyanti càyaü ciramantaràgnerhatasya puüstvasya ca vçddhihetuþ .
     strãõàntu bandhyàmayanà÷anaþ syàt kalyàõako nàma guóaþ prasiddhaþ ..
     taile manàk trivçt bhçùñà trisugandhipalaü palam .
     siddhe nidheyamatraiva guóe kalyàõapårvake ..>% iti kalyàõakaguóaþ .. * ..
     %<pippalã pippalãmålaü cavyakaü gajapippalã .
     dhànyaka¤ca vióaïgàni yavànã maricàni ca ..
     triphalà càjamodà ca nalinã jãrakastathà .
     saindhavaü raumakaü càpi sàmudraü rucakaü vióam ..
     àràgvadha÷ca tvak patraü såkùmailà copaku¤cikà .
     ÷uõñhã ÷akrayavà÷caiva pratyekaü karùasammità ..
     mçdvãkàyàþ palànyatra catvàri kathitàni hi .
     trivçtàyàþ palànyaùñau guóasyàrdhatulà tathà ..
     tilatailapalànyaùñau càmalakyà rasasya tu .
     prasthatrayamidaü sarvaü ÷anairmçdvagninà pacet ..
     uóambaraü càmalakaü vàdaraü và yathàphalam .
     tàvanmàtramidaü khàdedbhakùayedvà yathànalam ..
     nikhilàn grahaõãrogàn pramehàü÷caikavi÷atim .
     uroghàtaü prati÷yàyaü daurbalyaü vahnisaükùayam ..
     jvarànapi haret sarvàn kuryàt kàntiü matiü svaram .
     picupàñhànvayàddhanti raktapitta¤ca cidgraham ..
     dhàtukùãõo vayakùãõaþ strãùu kùãõaþ kùayã ca yaþ .
     tebhyo hita÷ca bandhyàyai mahàkalyàõako guóaþ ..>% iti mahàkalyàõakaguóaþ .. * ..
     %<kuùmàõóànàü supakvànàü ÷vitrànàü likucatvacàm sarpiþprasthe pala÷ataü tàmrapàtre ÷anaiþ pacet ..
     pippalã pippalãmålaü citrakaü gajapippalã .
     dhànyakàni vióaïgàni nàgaraü maricàni ca ..
     triphalà càjamodà ca kaliïgàjàjisaindhavam .
     ekaikasya palaü caikaü trivçto'ùñapalàni ca ..
     tailasya ca palànyaùñau guóàt pa¤cà÷adeva tu .
     àmalakyà rasasyàtra prasthatrayamudãritam ..
     tàvat pàkaüprakurvãta mçdunà vahninà bhiùak .
     yàvat darvãpralepaþ syàt tadainamavatàrayet ..
     auóumbaraü càmalakaü vàdaraü và yathàphalam .
     tàvanmàtramidaü khàdedbhakùayedvà yathànalam ..
     anenaiva vidhànena prayukta÷ca dine dine .
     nihanti grahaõãrogàn kuùñhànyar÷obhagandaràn ..
     jvaramànàhahçdogagulmodaravisåcikàþ .
     kàmalàü pàõóuroga¤ca pramehàü÷caikaviü÷atim ..
     vàta÷oõitavãsarpadadrupakùahalãmakàn .
     vàtapittakaphàn sarvàn duùñàn ÷uddhàn samàcaret vyàdhikùãõà vayaþkùãõà strãùu kùãõà÷ca ye naràþ .
     tebhyo hito guóo'yaüsyàt bandhyànàmapi puttradaþ .
     vçùyà balyo bçühaõa÷ca vayasaþ sthàpanaþ paraþ ..>% iti kuùmàõóakalyàõaguóaþ .. * .. atãsàràdhikàralikhitaü vilvaü taila¤càtra hitam . iti grahaõãrogàdhikàraþ . iti bhàvaprakà÷aþ .

#<saïgràma>#, ïa ¤a t ka yuddhe . iti kavikalpadrumþ .. (adanta curàø-àtmaø-ubhaø-ca-akaø-señ .) asasaügràsat . ïa, saügràmayate . ïa, saügràmayati saügràmayate . ¤itaivobhayapadasiddhau ïitkaraõaü aphalavatkartari àtmanepadàrtham . evaü sarvatra . kintu ayamàtmanepadãti prà¤caþ kadàcit parasmaipadàrtho ¤akàraþ . iti durgàdàsaþ ..

#<saïgràmaþ>#, puü, (saïgràma + õic + bhàve gha¤ .) yuddham . ityamaraþ .. (yathà, manuþ . 7 . 87 .
     %<na nivarteta saügràmàt kùàttraü dharmamanusmaran ..>%)

#<saïgràmapañahaþ>#, puü, (saïgràmasya pañahaþ .) raõavàdyam . yathà, trikàõóa÷eùe .
     %<raõatåryantu saügràmapañaho'bhayaóiõóimaþ .>%

#<saïgràhaþ>#, puü, (saügrahaõamiti . saü + graha + %<sami muùñau .>% 3 . 3 . 36 . iti gha¤ .) phalakasya muùñiþ . phalakagrahaõasthànamiti yàvat . muùñibandhanakriyà . tatparyàyaþ . muùñibandhaþ 2 . dve muùñibandhanakriyàyàm . muùñerbandho'ïgulivinyàso muùñibandhaþ . muùñinà bandho dçóagrahaõaü saügràha ityapare . muùñyàmeva saügraha ityanye . muùñiþ striyà¤ca saügraha iti vopàlitaþ . saüpårvagrahergha¤ saügràhaþ . ityamarabharatau .. (yathà, mahàbhàrate . 5 . 154 . 20 .
     %<susaügràhàþ susampannàþ hemabhàõóaparicchadàþ .>%
     %<padàtino naràstatra babhåburhemamàlinaþ ..>%)

#<saïgràhã>#, [n] puü, (saügçhõàti malamiti . saü + graha + õiniþ .) kuñajavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (malasandhàrake, tri . yathà, su÷rute . 1 . 45 .
     %<dãpanaü laghu saügràhi ÷vàsakà÷àsrapittanut ..>% saügràhake, tri . yathà, kàmandakãye . 4 . 10 .
     %<prakhyàtavaü÷amakråraü lokasaügràhiõaü ÷ucim .
     kurvãtàtmahitàkàïkùã parivàraü mahãpatiþ ..>%)

#<saïghaþ>#, puü, (saü + hana + %<saüghodghau gaõapra÷aüsayoþ .>% 3 . 3 . 86 . iti ap óhilopo ghatva¤ca nipàtyate .) samåhaþ . ityamaraþ .. sajàtãyànàü vijàtãyànà¤ca jantånàü vçnde saïghasàrthau syàtàm . yathà bhikùusaïghaþ baõiksàrthaþ . saühanyate paricchidyate'neneti saïghaþ . saüpårvàt hanadhàtornàmnãti óaþ nipàtnàt hasya ghaþ . iti bharataþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 120 . 1 .
     %<tatràpi tapasi ÷reùñhe vartamànaþ sa vãryavàn .
     siddhacàraõasaïghànàü babhåva priyadar÷anaþ ..>%)

#<saïghacàrã>#, [n] påü, (saddhvena caratãti . cara + õiniþ .) matsyaþ . iti hemacandraþ .. bahubhiþ sahagàmini, tri .. (yathà mahàbhàrate . 9 . 11 . 19 .
     %<tatastadyuddhamatyugramabhavat saïghacàriõàm ..>%)

#<saïghajãvã>#, [n] puü, (saïghena jãvatãti . jãva + õiniþ .) vràtãnaþ . iti hemacandraþ ..

#<saïghaññaþ>#, puü, (saü + ghañña + gha¤ .) anyonyavimardanam . yathà --
     %<naivànyatra madàndhasindhuraghañàsaïghaññadhaõñàraõatkàratrastasamastavairivanitàlabdhastutirbhåpatiþ .>% iti vàlmãkikçtagaïgàùñakastàtram .. gañhanam . yathà --
     %<mçdàharaõasaïghaññapratiùñhàhvànameva ca .
     snapanaü påjana¤caiva visarjanamataþ param ..>% iti tithyàditattvam .. cakravi÷eùa÷ca ..

#<saïghaññacakraü>#, klã, (saüghañña eva cakram .) yuddhavicàràrthanakùatràïkitacakravi÷eùaþ . yathà --
     %<a÷vinyàdi likheccakraü saptaviü÷atitàrakaiþ .
     trikoõaü navabhirvedhaþ kartavyastiryagàkçtiþ ..
     a÷vinãrevatãvedho a÷vinãjyeùñhayostathà .
     maghàpuùõoþ sarpapitrora÷leùàmålayostathà ..
     jyeùñhàmålakayorvedho bhavet saïghaññacakrake .
     evaü saïghaññacakre ca kàryà çkùagatà grahàþ ..
     bhåpanàmarkùasaïghaññe yuddhaü bhavati nànyathà .
     nirvedhe saumyavedhe ca yuddhaü nàstiüraõe÷ayoþ ..
     kruravedhe bhavedyuddhaü tatkàle ghoradàruõam .
     yuddhàkàïkùã bhavedràjà yasya bhaü kråravedhitam ..
     yuddhadveùã bhavet saumyairbhe ca vedhavivarjite .
     saumyakråravibhàgena mitràmitrakrameõa ca .
     vakràticàragatyà ca yuddhamatràsti nàsti ca ..>% iti svarodaye saïghadçkàlànalacakram ..

#<saïghaññanaü>#, klã, strã, (saü + ghañña + lyuñ . striyàü yuc .) melanam . gañhanam . ghañanà . iti kecit .. (yathà, sàhityadarpaõe . 9 . 624 .
     %<padasaüghaññanà rãtiraïgasaüsthàvi÷eùavat .
     upakartrã rasàdãnàü sà punaþ syàccaturvidhà ..>%)

#<saïghaññà>#, strã, (saüghaññate iti . saü + ghañña + ac + ñàp .) latà . iti ÷abdacandikà .

#<saïghatalaþ>#, puü, (saïghe saühate tale yatra .) militaprataladvayam . ityamaraþ .. yoóa hàta iti bhàùà ..

#<saïghapuùpã>#, strã, (saüïghàni puùpàõi yasyàþ .) dhàtakã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<saïgharùaþ>#, puü, (saü + ghçùa + gha¤ .) saïgharùaõam . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 18 . 23 .
     %<teùàü saïgharùaja÷càgnirarcirbhiþ prajvalan muhuþ .
     vidyudbhiriva nãlàbbhramàvçõot mandaraü girim ..>%) spardhà . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 76 . 5 .
     %<suràõàmasuràõà¤ca samajàyata vai mithaþ .
     ai÷varyaü prati saügharùastrailokye sacaràcare ..>%) saüsarpaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<saïghàñikà>#, strã, (saüghàñayatãti . saü + ghaña + õic + õvul . ñàpi ata itvam .) yugmam . kuññanã . jalakaõñakam . iti medinã .. ghràõam . iti vi÷vaþ ..

#<saïghàtaþ>#, puü, (saü + hana + gha¤ .) samåhaþ . (yathà, kumàre . 5 . 55 .
     %<na jàtu bàlà labhate sma nirvçtiü tuùàrasaïghàta÷ilàtaleùvapi ..>%) narakabhedaþ . ityamaraþ .. hananam . iti medinã . (nivióasaüyogaþ . yathà, kumàre . 2 . 11 .
     %<dravaþ saïghàtakañhinaþ sthålaþ såkùmo laghurguruþ .
     vyakto vyaktetara÷càsi pràkàmyaü te vibhåtiùu ..>%) kaphaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. nàñake gativi÷eùaþ . iti kecit ..

#<saïghàtapatrikà>#, strã, (saïghàtayuktàni patràõi yasyàþ . kàpi ata itvam .) ÷atapuùpà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<saïghuùitaü>#, tri, samyagghoùaõà÷rayaþ .. saüpårvaghuùadhàtoþ ktapratyaye kçte và ruùàmahçùatvarasaüghuùàsvana ityanena vikalpena imà niùpannam . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (yathà, mahànirvàõatantre . 1 . 4 .
     %<mattakokilasandohasaüghuùñavipinàntare ..>%)

#<saïghuùñaü>#, tri, samyagghoùaõà÷rayaþ .. saüpårvaghuùadhàtoþ ktapratyaye kçte và ruùàmahçùatvarasaüghuùàsvana ityanena vikalpena imà niùpannam . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (yathà, mahànirvàõatantre . 1 . 4 .
     %<mattakokilasandohasaüghuùñavipinàntare ..>%)

#<saciþ>#, strã, (saca samavàye + %<sarvadhàtubhya in .>% uõàø 4 . 117 . iti in .) ÷acã . ityamarañãkàyàü ràmà÷ramaþ ..

#<sacillakaþ>#, tri, klinnacakùuþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sacivaþ>#, puü, (saca samavàye + in . tathà san vàtãti . và + kaþ .) mantrã . sahàyaþ . ityamaraþ .. (yathà, devãbhàgavate . 2 . 9 . 42 .
     %<ityuktvà sacivàn ràjà kalpayitvà surakùakàn .
     kàrayitvàtha pràsàdaü saptabhåmikamuttamam .
     àrurohottaràsånuþ sacivaiþ saha tatkùaõam ..>%) kçùõadhattårakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sacivàmayaþ>#, puü, (sacivànàmàmayaþ .) visarpaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sacã>#, strã, (saci + kçdikàràditi ïãù .) ÷acã . indràõã . ÷acate vyaktaü vyakti ÷acã ÷aca ïa vàti tàlavyàdiþ nàmnãti iþ pàcchoõàdãti pakùe ãpi ÷acã . kau÷ikã ca ÷acã ko÷àtakãti varõàde÷amàlàyàü tàlavya÷eùu pañhyate . sacã dantyàdi÷ca tatra sacate àpyàyayati indramiti ùa ca ïa secane pårvavana iþ ãpa ca . ityamarañãkàyàü bharataþ .. saciþ ÷acãti bharatadviråpakoùa÷ca ..

#<sacãnandanaþ>#, puü, (sacyà nandanaþ .) ÷acãsutaþ . sa ca jayantaþ . caitanyadevaþ . yathà --
     %<÷àke munivyomayugendugaõye puõye tithau phàlmunapaurõamàsyàm ..
     trailokyabhàgyodayapuõyakãrtidavaþ sacãnandana àviràsãt ..>% iti caitanyacandrodayanàñakam ..

#<saceùñaþ>#, puü, àmraþ . iti ÷abdamàlà .. ceùñayà maha vartamàne, tri ..

#<saccàrà>#, strã, haridrà . iti ÷abdacandrikà ..

#<saccit>#, klã, brahma . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<saccidànandaþ>#, puü, (saü÷càsau ciccàsau ànanda÷ceti tripade karmadhàrayaþ .) nityaj¤ànasukhasvaråpaü brahma . yathà --
     %<ahaü devo na cànyo'smi brahmaivàsmi na ÷okabhàk .
     saccidànandaråpo'haü nityamuktasvabhàvavàn ..>% ityàhnikatattvam .. sàkàradevavi÷eùaõe, tri . yathà --
     %<mukundaü saccidànandaü praõipatya praõãyate .>% ityàdi mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<sajambàlaþ>#, tri, (jambàlena païkena saha vartamànaþ .) païkilaþ . ityamaraþ ..

#<sajàtiþ>#, puü, (samànà jàtirasya . samànasya saþ .) samànajàtistrãpuüsoþ puttraþ . yathà --
     %<savarõebhyaþ savarõàsu jàyante hi sajàtayaþ .
     anindyeùu vivàheùu puttràþ santànavardhanàþ ..>% iti mitàkùaràyàü àcàràdhyàyaþ .. samànajàtau, tri ..

#<sajàtãyaþ>#, tri, (jàtau bhavaþ jàtãyaþ . samàno jàtãyaþ . samànasya saþ .) samànagharmàkràntaþ . yathà --
     %<sajàtãyaiþ kulaü yåthaü tira÷càü puü napuüsakam .>% ityamaraþ ..

#<sajåþ>#, [ù] vya, sahàrthaþ . iti ÷abdaratnàvalã bharata÷ca .. (yathà, bhàgavate . 6 . 18 . 67 .
     %<sajårindreõa pa¤cà÷at devàste maruto'bhavan ..>%)

#<sajåþ>#, [ù] juùa seve + kvip . juùà saha vartate iti . sahasya saþ . %<sasajuùo ruþ .>% 8 . 2 . 66 . iti ruþ . rvoriti dãrghaþ .) prãtiyuktà . sevàyuktà . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. %<juùã prãtisevanayoþ . joùaõaü juñ saha juùà vartate yà sà sajåþ .>% iti taññãkàyàü durgàdàsaþ .. tàpasaþ . iti saükùiptasàravyàkaraõam ..

#<sajjaþ>#, tri, (sajjatãti . sajja + ac .) sannaddhaþ . ityamaraþ .. sambhçtaþ . iti vi÷vamedinyau .. nibhçtaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. sajjàyukta÷ca .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 2 . 232 .
     %<te tasya vacanaü ÷rutvà mantrayitvà tu yaddhitam .
     sàügràmikaü tataþ sarvaü sajja¤cakruþ parantapàþ ..>%)

#<sajjanaü>#, klã, (sajja + õic + lyuñ .) rakùaõàrthaü sainyasthànam . caukãti khyàtam . tatparyàyaþ . uparakùaõam 2 . ityamaraþ .. ghaññaþ . iti medinã .. sajjà ca ..

#<sajjanaþ>#, puü, (san càsau jana÷ceti .) satkulodbhavaþ . tatparyàyaþ . mahàkulaþ 2 kulãnaþ 3 àryaþ 4 sabhyaþ 5 sàdhuþ 6 . ityamaraþ .. kulajaþ 7 sambaþ 8 sàdhujaþ 9 . iti ÷abdaratnàvalã .. medinãkàrabhate vàcyaliïgo'yam . tallakùaõaü yathà -- dànta uvàca .
     %<nijàcàragràhiõo ye kurvanto vedasammatam .
     pàpàbhilàùarahitàþ sajjanàste prakãrtitàþ ..>% iti pàdme kriyàyogasàre 16 adhyàyaþ .. tatsaïgapra÷aüsà yathà --
     %<nalinãdalagatajalavattaralaü tadvajjãvanamati÷ayacapalam .
     kùaõamiha sajjanasaïgatirekà bhavati bhavàrõavataraõe naukà ..>% iti ÷rã÷aïkaràcàryakçtamohamudgaraþ ..

@<[Page 5,220c]>@
#<sajjanà>#, strã, (sajja + õic + nyàsa÷rantheti yuc . ñàp .) nàyakasyàrohaõàrthaü gajasajjãkaraõam . tatparyàyaþ . kalpanà 2 . ityamaraþ .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 316 .
     %<nijapadagatiguõara¤jitajagatàü kariõà¤ca satkavãnà¤ca .
     vahatàmapi mahimànaü ÷obhàyai sajjanà eva ..>%)

#<sajjà>#, strã, ve÷aþ . sàja iti bhàùà sannàhaþ . sàüjaoyà iti bhàùà . ùasjadhàtorbhàve àtpratyayaniùpannà . iti vyàkaraõam ..

#<sajjitaþ>#, tri, bhåùitaþ . kçtasajjaþ . varmitaþ . sannaddhaþ . ùasjadhàtoþ ktapratyayena niùpannaþ ..

#<sa¤caþ>#, puü, (saücinoti varõàniti . saü + ci + óaþ .) pustakalesvanàrthapatracayaþ . sàüc iti bhàùà . yathà --
     %<÷rãtàóãpatraje sa¤ce same patrasusa¤cite .
     vicitrakaü vipàr÷ve ca carmaõà saüpuñãkçte ..
     raktena atha kçùõena mårdhanyàvardhitena ca .
     dçóhasåtrasubandhena evaüvidhakçtena ca ..
     yastu dvàda÷asàhasrãü saühitàmupalekhayet .
     dadàti càbhiyuktàya sa yàti paramàü gatim ..>% iti devãpuràõe vidyàdànamàhàtmyaphalanàmàdhyàyaþ ..

#<sa¤cat>#, puü, (%<saü÷cattçpadvehat .>% uõàø 2 . 85 . ityatra %<sa¤cat>% iti pàñhena atipratyayànto nipàtyate .) pratàrakaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<sa¤cayaþ>#, puü, (sa¤cãyate iti . sam + ci + %<erac>% 3 . 3 . 56 . ityac .) samåhaþ . ityamaraþ .. yathà, kathàsaritsàgare . 18 . 128 .
     %<tasthau sa sevamànastaü ràjànaü sa tadà÷ritaþ .
     bhu¤jàna÷ca sahànyai stairbràhmaõairgràmasa¤cayam ..>%) saügrahaþ . yathà,
     %<÷aktenàpi hi ÷ådreõa na kàryo dhanasa¤cayaþ .
     ÷ådro hi dhanamàsàdya bràhmaõàneva bàdhate ..>% ityàhlikàcàratattvam .

#<sa¤cayanaü>#, klã, (saü + ci + lyuñ .) sa¤cayaþ . yathà, saüvartaþ .
     %<caturthe'hani kartavyamasthisa¤cayanaü dvijaiþ .
     tataþ sa¤cayanàdårdhamaïgaspar÷o vidhãyate ..>% iti ÷uddhitattvam .

#<sa¤cayã>#, [n] tri, sa¤cayavi÷iùñaþ . saügrahakartà . sa¤caya÷abdàdastyarthe inpratyayena niùpannaþ ! yathà, sa¤cayã nàvasãdati . iti mahàbhàratam ..

#<sa¤caraþ>#, puü, (sa¤carante'neneti . sam + cara + %<gocarasaücareti .>% 3 . 3 . 119 . iti ghaþ .) setuþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. sa¤caro nirgamo'mbupathaþ . iti bharatadhçtaratnamàlà .. (màrgaþ . iti siddhàntakaumudã .. yathà, kumàre . 6 . 43 .
     %<yathauùadhiprakà÷ena naktaü dar÷itasa¤caràþ .
     anabhij¤àstamisràõàü durdineùvabhisàrikàþ ..>%) dehaþ . iti hemacandraþ ..

@<[Page 5,221a]>@
#<sa¤calanaü>#, klã, kampanam . saüpårvacaladhàtoranañ(lyuñ) pratyayena niùpannam .. (yathà, màrkaõóeye . 9 . 18 .
     %<kecidgirinipàtena kecidambhodhivàriõà .
     kecit mahãsa¤calanàt prayayuþ pràõinaþ kùayam ..>%

#<sa¤cànaþ>#, puü, ÷yenapakùã . iti kecit .. ÷ikre iti bhàùà ..

#<sa¤càyyaþ>#, puü, (saücãyate'smin soma iti . saü + ci + %<kratau kuõóapàpyasa¤càyyau .>% 3 . 1 . 130 . iti õyadàyàde÷au nipàtyete .) yaj¤avi÷eùaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<sa¤càraþ>#, puü, (saü + cara + gha¤ .) durgasa¤caraþ . ityamarañãkà .. gamanam . yathà . sa¤càro ratimandiràvadhi ityàdi kàvyaprakà÷aþ .. (yathà, raghuþ . 2 . 15 .
     %<sa¤càrapåtàni digantaràõi kçtvà dinànte nilayàya gantuü .
     pracakrame pallavaràgatàmrà prabhà pataïgasya mune÷ca dhenuþ ..>%) grahàde rà÷yantarasaükramana¤ca .. (yathà, yàj¤avalkye . 3 . 172 .
     %<tàrà nakùatrasa¤càrairjàgaraiþ svapnajairapi .. * ..>% sa¤caratyasminniti . adhikaraõe gha¤ . de÷aþ . iti ràmàyaõañãkà .. yathà, ràmàyaõe . 2 . 119 . 18 .
     %<tàvåcuste vanacaràstàpasà dharmacàriõaþ .
     vanasya tasya saü¤càraü ràkùasaiþ samabhiplutam ..>%)

#<sa¤càrajãvã>#, [n] tri, (sa¤càreõa jãvatãti . jãva + õiniþ .) ÷araõàpannaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<sa¤càrikà>#, strã, (sa¤càrayati nàyakayorvàrtàmitã . saü + cara + õic + õvul .) dåtã . ityamaraþ .. yugalam . kuññanã . ghràõam . iti medinã ..

#<sa¤càrã>#, [n] puü, (sa¤caratãti . saü + cara + õiniþ .) dhåpaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. vàyuþ .. iti ÷abdacandrikà .. bhàvavi÷eùaþ . yathà --
     %<sthàyisàttvikasa¤càrimabhedaiþ syàdratiþ punaþ .>% iti hemacandraþ .. anyacca .
     %<sa¤càriõaþ pradhànàni devàdiviùayà ratiþ .
     udbuddhamàtrasthàyã ca bhàva ityabhidhiyate ..>% api ca .
     %<nànàbhinayasambandhàn bhàvayanti rasàn yataþ .
     tasmàdbhàvà amã proktàþ sthàyisa¤càrisàttvikàþ ..>% vàtmalyarasasa¤càriõo yathà --
     %<sa¤càriõo'niùña÷aïkàharùagarvàdayo matàþ ..>% vãrarasasa¤càriõastu . %<dhçtimatigarva smçtitarkaromà¤càþ .>% iti sàhityadarpaõe 3 paricchedaþ .. (gati÷ãle, tri . yathà, gãtagovinde . 6 . 11 .
     %<aïgeùvàbharaõaü karoti bahu÷aþ patre'pi sa¤càriõi pràptaü tvàü pari÷aïkate vitanute ÷ayyàü ciraü dhyàyati ..>%)

#<sa¤càriõã>#, strã, (sa¤caratãti . saü + cara + õiniþ . ïãp .) haüsapadã . iti ràjanirghaõñaþ .. (gati÷ãlà . yathà, kumàre . 3 . 54 .
     %<paryàptapuùpastavakàvanamrà sa¤càriõã pallavinã lateva ..>%)

#<sa¤càlã>#, strã, gu¤jà . yathà --
     %<sa¤càlã procyate gu¤cà sà tisro råpakaü bhavet ..>% iti yuktikalpataruþ ..

#<sa¤citrà>#, strã, (samyak citramasyàmiti .) måùãkarõã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sa¤ceyaü>#, tri, sa¤cayanãyam . sa¤cetaùyam . saüpårvakaci¤adhàtoþ karmaõi yapratyayena niùpannam ..

#<sa¤jaþ>#, puü, (samyak jàyate iti . saü + jana + óaþ . samyak jayatãti . ji + anyeùvapãti và óaþ .) brahmà . ÷ivaþ . iti medinã ..

#<sa¤javanaü>#, klã, (sa¤javanti saümilantyatreti . saü + ju gatau + adhikaraõe lyuñ .) anyonyàbhimukhagçhacatuùñayam . tatparyàyaþ . catuþ÷àlam 2 . ityamaraþ .. sayamanam 3 catuþ÷àlã 4 . iti bharataþ .. sa¤jãvanam 5 ÷àlà 6 nilayaþ 7 catuþ÷àlakam 8 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, harivaü÷e . 155 . 56 .
     %<tasmin suvihitàþ sarve rukmadaõóàþ patàkinaþ sadane vàsudevasya màrgasa¤javanadhvajàþ ..>%)

#<sa¤jà>#, strã, chàgã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<sa¤jãvanaü>#, klã, (sa¤jãvyate'sminniti . saü + jãva + adhikaraõe lyuñ .) sa¤javanam . iti ÷abdaratnàvalã .. (saü + jãva + bhàve lyuñ .) sasyakprakàreõa pràõadhàraõa¤ca .. (yathà, mukundamàlàyàm . 30 .
     %<vyàmohoddalanauùadhaü munimanovçttipravçttyauùadhaü daityànarthakarauùadhaü trijagatàü sa¤jãvanaikauùadham .
     bhaktàrtipra÷amauùadhaü bhavabhayapradhvaüsi divyauùadhaü ÷reyaþ pràptikarauùadhaü piba manaþ ÷rãkçùõanàmauùadham ..>% narakavi÷eùaþ . yathà, manuþ . 4 . 89 .
     %<narakaü kàlasåtra¤ca mahànarakameva ca .
     sa¤jãvanaü sahàvãciü tapanaü sampratàpanam ..>% strã, vidyàvi÷eùaþ . yathà mahàbhàrate . 1 . 76 . 33 .
     %<tataþ sa¤jãvanãü vidyàü prayujya kacamàhvayat ..>%)

#<sa¤j¤aü>#, klã, saüj¤am . iti ÷abdacandrikà ..

#<sa¤j¤aþ>#, tri, saüj¤aþ . ityamarañãkvàyàü bharataþ ..

#<sa¤j¤apanaü>#, klã, (saü + j¤à + õic + lyuñ .) saüj¤apanam . ityamaraþ ..

#<sa¤j¤aptiþ>#, strã, (saü + j¤à + õic + ktin .) saüj¤aptiþ . iti hemacandraþ ..

@<[Page 5,221c]>@
#<sa¤j¤à>#, strã, (saü + j¤à + aï .) saüj¤à . iti medinã ..

#<sa¤j¤uþ>#, tri, (saühate jànunã yasya . %<prasaübhyàü jànunorj¤uþ .>% 5 . 4 . 129 . iti j¤uþ .) saüj¤uþ . ityamaraþ ..

#<sa¤jvaraþ>#, puü, (samyak jvaraþ .) saüjvaraþ . ityamaraþ ..

#<sañaü>#, klã, (sañatãti . sañ avayave + ac .) jañà . yathà --
     %<jañà jañirjañã jåño juñakantu sañaü sañà .
     kauñãraü jåñakaü hastaü ÷ikhàyàü vratinàmapi ..>% iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sañà>#, strã, (saña avayave + ac .) jañà . ke÷araþ . iti medinã .. (yathà, raghuþ . 9 . 60 .
     %<taü vàhanàdavanatottarakàyamãùat vidhyantamuddhçtasañàþ pratihantumãyuþ ..>%) ÷ikhà . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, bhàgavate . 4 . 5 . 2 .
     %<kruddhaþ sudaùñauùñhapuñaþ sa dhårjañirjañàü taóitvahnisañograrociùam .>%)

#<sañàïkaþ>#, puü, (sañà aïka÷cihnaü yasya .) siühaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sañiþ>#, strã, (sañatãti . saña avayave + ina .) ÷añã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sañikà>#, strã, gandhapatrà . sañã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sañã>#, strã, (sañi + và ïãù .) gandhadravyavi÷eùaþ .. vana àdà iti amlaharidrà iti ca bhàùà . àvehaladã iti koïkaõe prasiddhà . tatparyàyaþ . ÷iñã 2 gandha÷añã 3 sugandhà 4 sañiþ 5 ÷añiþ 6 gandhamålà 7 gandhamålã 8 palà÷aþ 9 karvuraþ 10 ùaógranthikà 11 karvåraþ 12 gandholiþ 13 gandhamålakaþ 14 . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷añhã 15 ùaógranthà 16 amlani÷à 17 badhåþ 18 gandhàrã 19 sañikà 20 palà÷ikà 21 samudrà 22 tçõã 23 dårvà 24 gandhà 25 pçthupalà÷ikà 26 saumyà 27 himodbhavà 28 gandhabadhåþ 29 . asyà guõàþ . sutiktatvam . amlarasatvam . laghutvam . uùõatvam . rucipradatvam . jvarakaphàsrakaõóåvraõadoùavaktràmayanà÷itvam . hçdyatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sañvà>#, strã, pakùibhedaþ . vàdyam . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<sañha>#, ka ÷vañhàrthe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøparaø-sakaø-señ .) dantyàdiþ . ka, sàñhayati sañhàrthe gatyasaüskçtasaüskçteùu . iti durgàdàsaþ ..

#<sañhã>#, strã, ÷añhã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<saõasåtraü>#, klã, (saõasya såtram .) ÷aõasåtram . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<saõóaþ>#, puü, ùaõóaþ . ityamarañãkà ..

@<[Page 5,222a]>@
#<saõói÷aþ>#, puü, sandaü÷aþ . sàüóà÷i iti bhàùà . yathà --
     %<pàyasaü kçùaràcchàgaü devànnàni ca yàni vai .
     bhuktàni yairasaüskçtya teùàmantràõi pàpinàm ..
     nipàtitànàü bhåpçùñhe uddhçtàkùi nirãkùatàm .
     saõói÷airapakçùyante narairyàmyairmukhàttataþ ..>% iti màrkaõóeyapuràõe 14 adhyàyaþ ..

#<saõóãnaü>#, klã, khagagatikriyà . ityamaraþ .. khagànàü pakùiõàü gatau sthànàntarasa¤càre etàþ kriyàþ vyàpàràþ . kàstà ityàha prathamaóãnaü uóóayanàya kramabandhaþ . årdhaü óãnaü uóóãnaü viyadgamanam . saügataü óãnaü saõóãnaü vçkùàdau patanamiti . pçthak pçthak pakùigatikriyàsu praóãnaü saïgatagamanamityanye . o óo ïa ya gatau óãïa ca nabhogatau bhàve ktaþ sulvàdyoditi natvam . iti bharataþ ..

#<satataü>#, klã, (santanyate smeti . saü + tana + ktaþ . samo và hitatatayoriti pakùe malopaþ .) nirantarakriyà . tadvati, tri . ityamaraþ .. tatparyàyaþ anavarata÷abde nitya÷abde ca draùñavyaþ . api ca .
     %<satate tvanavaratànàratà÷ràntasantatam .
     prasaktàsaktanityàjasrànaddhàviratàni÷am ..>% iti jañàdharaþ .. (yathà, manuþ . 4 . 22 .
     %<etàneka mahàyaj¤àn yaj¤a÷àstravido janàþ .
     anãhamànàþ satatamindriyeùveva juhvati ..>%)

#<satattvaü>#, klã, svabhàvaþ . iti hemacandraþ . 6 . 13 ..

#<satarkaþ>#, tri, tarkeõa saha vartamànaþ . sàvadhànaþ . iti lokaprasiddhaþ ..

#<satànandaþ>#, puü, gautamamuniputtraþ . sa ca janakaràjapurohitaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<satiþ>#, strã, (sanu dàne + ktic . %<sanaþ ktici lopa÷càsyànyatarasyàm .>% 6 . 4 . 45 . iti nalopaþ .) dànam . avasànam . iti sàti÷abdañãkàyàü bharataþ .

#<satã>#, strã, (astãti . as + ÷atç . ugitvàt ïãp .) durgà . sàdhvã . iti medinã . (yathà, kumàre . 1 . 21 .
     %<satã satã yogavisçùñadehà tàü janmane ÷ailabadhåü pradepe ..>%) sauràùñramçttikà . iti hemacandraþ .. dànam . avasànam . iti nànàrthasàti÷abdañãkàyàü bharataþ .. * .. sthànavi÷eùe satyaùñottara÷atanàmàni yathà -- devyuvàca .
     %<sarvagà sarvabhåteùu draùñavyà sarvato bhuvi .
     saptalokeùu yatki¤cidrahitaü na mayà vinà ..
     tathàpi yeùu sthàneùu draùñavyàþ siddhimãpmubhiþ .
     smartavyà bhåtikàmairvà tà vakùyàmi prayatnataþ ..
     vàràõasyàü vi÷àlàkùã naimiùe liïgadhàriõã .
     prayàge lalità devã kàmukà gandhamàdane ..
     mànase kumudà nàma vi÷vakàyà tathe÷vare .
     gomante gomatã nàma mandare kàmacàriõã ..
     madotkañà caitrarathe jayantã hastinàpure .
     kànyakubje tathà gaurã rambhà malayaparvate ..
     ekàmrake kãrtimatã vi÷vàü vi÷ve÷vare viduþ .
     puùkare puruhåteti kedàre màrgadàyinã ..
     nandà himavataþ pçùñhe gokarõe bhadrakarõikà .
     sthàne÷vare bhavànã tu vilvake vilvapatrikà ..
     ÷rã÷aile màdhavã nàma bhadrà bhadre÷vare tathà .
     jayà varàha÷aile tu kamalà kamalàlaye ..
     rudrakoñyàntu rudràõã kàlã kàla¤jare tathà .
     mahàliïge tu kapilà sàkoñe kamale÷varã ..>% atra kapilàmbarà iti ca pàñhaþ .
     %<÷àlagràme mahàdevã ÷ivaliïge janapriyà .
     màyàpåryàü kumàrã tu santàne lalità tathà ..
     utpalàkùã sahasràkùe hiraõyàkùe mahotpalà .
     gayàyàü maïgalà nàma vimalà puruùottame ..
     vipà÷àyàmaghoràkùã pàñalà puõóravardhane .
     nàràyaõã supàr÷ve tu trikåñe rudrasundarã ..
     vipule vipulà nàma kalyàõã malayàcale .
     kauñavã koñitãrtheùu sugandhà màdhave vane ..
     godà÷rame trisandhyà tu gaïgàdvàre ratipriyà .
     ÷ivakuõóe ÷ivànandà nandinã devikàtañe ..
     rukmiõã dvàravatyàntu ràdhà vçndàvane vane .
     devakã mathuràyàntu pàtàle parame÷varã ..
     citrakåñe tathà sãtà vindhye vindhyàdhivàsinã sahyadvàre karãrà tu hari÷candre tu candrikà ..
     ramaõà ràmatãrthe tu yamunàyàü mçgàvatã .
     karavãre mahàlakùmãrumàdevã vinàyake ..
     arogà vaidyanàthe tu mahàkàle mahe÷varã .
     abhayetyuùõatãrthe tu amçtà vindhyakandare ..>% uùõatãrthetyatra a÷vatãrtheti ca pàñhaþ .
     %<màõóavye màõóavã nàma svàhà màhe÷vare pure .
     chagalàõóe pracaõóà tu caõóikàmarakaõñake ..
     some÷vare varàrohà prabhàve puùkaràvatã .
     devamàtà sarasvatyàü pàrà pàràtañe matà ..
     mahàlaye mahàbhàgà payoùõyàü piïgale÷varã .
     siühikà kçta÷auce tu kàrtikeye tu ÷aïkarã ..
     utpalàvattake lolà subhadrà ÷oõasaïgame .
     mahàsiddhavane lakùmãranaïgà bharatà÷rame ..
     jàlandhare vi÷vamukhã tàrà kiùkindhaparvate .
     devadàruvane puùñirmeghà kà÷mãramaõóale ..
     bhãmàdevã himàdrau ca tuùñirvastre÷vare tathà .
     kapàlamocane ÷uddhirmàyà kàyàvarohaõe ..
     ÷aïkhoddhàne dhanirnàma dhçtiþ piõóàrake tathà .
     kàlà tu candrabhàgàyàmacchode ÷ivacàriõã .
     veõvàyàmamçtà nàma vadaryàü varcasã tathà .
     auùadhã cottarakurau ku÷advãpe ku÷odakà .
     manmathà hemakuñe tu kumude satyavàdinã .. * ..
     a÷vatthe vandanoyà tu nidhirvai÷ravaõàlaye .
     gàyattrã vedavadane pàrvatã ÷ivasannidhau ..
     devaloke tathendràõã brahmàsyeùu sarasvatã .
     såryavimbe prabhà nàma màtéõàü vaiùõavã tathà ..
     arundhatã satãnàntu ràmàsu ca tilottamà .
     citte brahmakalà nàma ÷aktiþ sarva÷arãriõàm ..
     etadudde÷ataþ proktaü nàmàùña÷atamuttamam .
     aùñottara¤ca tãrthànàü ÷atametadudàhçtam .
     yaþ pañhecchçõuyàdvàpi sarvapàpaiþ pramucyate ..
     eùu tãrtheùu yaþ kçtvà snànaü pa÷yati mànavaþ .
     sarvapàpavinirmuktaþ kalpaü ÷ivapure vaset ..
     yastu matparamaþ kàlaü karotyeteùu mànavaþ .
     sa bhittvà brahmasadanaü padamabhyeti ÷àïkaram ..
     nàmàùña÷atakaü yastu ÷ràvayecchivasannidhau .
     tçtãyàyàmathàùñamyàü bahuputtrã bhavennaraþ ..
     godàne ÷ràddhakàle và ahanyahani và punaþ .
     devàrcanavidhau vidvàn pañhan brahmàdhigacchati ..
     evaü vadantã sà tatra dadàhàtmànamàtmanà .
     svàyambhuve'pi kàle ca dakùapràcetaso'bhavat ..
     pàrvatã càbhavaddevã ÷ivadehàrdhadhàriõã .
     menàgarbhasamutpannà bhuktimuktiphalapradà ..
     arundhatã japantyetattadàptà yogamuttamam .
     pururavà÷ca ràjaùirlokeùu jayatàmagàt ..
     yayàtiþ puttralàbhantu dhanalàbhantu bhàrgavaþ .
     tathànye devadaityà÷ca bràhmaõàþ kùattriyàstathà .
     vai÷yàþ ÷ådrà÷ca bahavaþ siddhimãyuryathepsitàm ..
     yatretallikhitaü tiùñhet påjyate devasannidhau .
     na tatra ÷okadaurgatyaü kadàcidapi jàyate ..>% iti matsyapuràõe 13 adhyàyaþ .. * .. sàvitrã . yathà -- yama uvàca .
     %<sàvitrãvaradànena tvaü sàvitrãkalà satã .
     pràptà purà bhåbhçtà ca tapasà tatsamà ÷ubhe ..
     yathà ÷rãþ ÷rãpateþ kroóe bhavànãva bhavorasi .
     saubhàgyà supriyà tva¤ca bhava satyavati priye ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 24 adhyàyaþ .. * .. vidyamànà . (yathà --
     %<tathà samakùaü dahatà manobhavaü pinàkinà bhagnamanorathà satã .
     nininda råpaü hçdayena pàrvatã priyeùu saubhàgyaphalà hi càrutà ..>% iti kumàrasambhave . 5 . 1 ..)

#<satãnaþ>#, puü, vaü÷aþ . iti ÷abdamàlà .. satãlakaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, su÷rute . 1 . 46 .
     %<hareõavaþ satãnà÷ca vij¤eyà baddhavarcasaþ .. * ..>% klã, jalam . iti nirghaõñuþ . 1 . 12 ..)

#<satãnakaþ>#, puü, (satãna eva . svàrthe kan .) satãlakaþ . ityamarañãkà ..

#<satãrthaþ>#, puü, (samànastãrtho gururyasya . samànasya saþ .) parasparaikaguru÷iùyaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<satãrthyaþ>#, puü, (samàne tãrthe vàsãti . %<samànatãrthe vàsã .>% 4 . 4 . 107 . iti yat . %<tãrthe ye ..>% 6 . 3 . 87 . iti samànasya saþ .) parasparaikaguru÷iùyaþ . ityamaraþ .. eko'bhinno gururyeùàü te'nyonyaü satãrthyàþ . samàne tãrthe gurã vasanti satãrthyàþ . óhaghekàditi yaþ . jyotirjanapadetyàdinà saþ . tãrthamçùiyuùñajale gurau iti vakùate . iti bharataþ .. api ca .
     %<syàt satãrthaþ satãrthyo'pi tathaikagururityapi .>% iti ÷abdaratnàvalã ..

#<satãlaþ>#, puü, vaü÷aþ . iti hàràvalã .. vàyuþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ .. (%<tãlena tãlavat kçùõavarõacihnena saha vartate iti . nipàtanàdikàrasya dãrghaþ .>% iti bharataþ ..) kalàyaþ . yathà,
     %<kalàyastripuñaþ proktaþ satãlo vartulo mataþ .>% iti bharatadhçtavyàóiþ ..

#<satãlakaþ>#, puü, (satãla eva . svàrthe kan .) kalàyaþ . yathà --
     %<kalàyastu satãlakaþ hareõukhaõóikau càsmin>% ityamaraþ .. catvàri kalàye . mañara iti khyàte . kalàya÷abdo vi÷eùe sàmànye ca ataeva màùakalàya ityàdiprayogaþ . kaóyate bhujyate kalàyaþ . kaóa bhakùaõe nàmnãti àyaþ manãùàditvàt óasya laþ . tilena tilavat kçùõavarõacihnena saha vartate satãlaþ nipàtanàdikàrasya dãrghaþ svàrthe ke satãlakaþ dantyàdiþ . hriyate bhakùaõàrthaü harati mano và hareõuþ nàmnãti eõuþ . khaõóyate vidàryate khaõóikaþ pårveõa ikaþ . %<kalàyastripuñaþ proktaþ satãlo vartulo mataþ . hareõuþ kaõñakà j¤eyà -- iti tu vyàóiþ .>% iti bharataþ ..

#<satãlà>#, strã, kalàyavi÷eùaþ . teoóà iti bhàùà . yathà . satãlà niõóikà tiõñãti ÷abdacandrikà ..

#<satuùaü>#, klã, (tuùeõa saha vartamànam .) tuùayukta÷asyam . dhànyam . yathà --
     %<÷asyaü kùetragataü pràhuþ satuùaü dhànyamucyate .
     àmaü vituùamityuktaü khinnamannamudàhçtam ..>% iti ÷ràddhatattvam ..

#<satçñ>#, [ù] tri, (tçùà saha vartamànaþ .) tçùõàyuktaþ . tatparyàyaþ . tçùitaþ 2 taùitaþ 3 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<sateraþ>#, puü, tuùaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ .

#<sat>#, klã, (astãti . asa + ÷atç) brahma . yathà . bhagavadgãtàyàm .
     %<om tatsaditi nirde÷o brahmaõastrividhaþ smçtaþ bràhmaõàstena vedà÷ca yaj¤à÷ca vihitàþ purà ..>% om tat saditi trividho brahmaõo jagadã÷varasya nirde÷o'bhidhànaü brahmavidbhi÷cintitam . tatra tàvadomitibrahmetyàdi ÷rutiprasiddheromiti brahmaõo nàma . pàta¤jalirapyàha asyava vàcakaþ praõavaþ . asya brahmaõaþ . omkàro bhagavàn viùõurityàdi tu vàcyavàcakayorabhedena . tathà ca . jagatkàraõatvena prasiddhatvàdaviduùàü parokùatvàcca tacchabdo'pi brahmaõo nàma . evaü paramàrthasattvasàdhutvapra÷astatvàdibhiþ sacchabdo'pi atastena trividhanirde÷enà yadvà yasyàyaü trividho nirde÷astena paramàtmanà bràhmaõàdayo nirmitàþ .. vaidike karmaõi teùàü prathamato nirde÷o yathà --
     %<tasmàdomityudàhçtya yaj¤adànatapaþkriyàþ .
     pravartante vidhànoktàþ satataü brahmavàdinàm ..>% yasmàdevaü brahmaõo nirde÷astasmàdomityudàhçtya uccàrya kçtà vedavàdinàü yaj¤àdyàþ ÷àstroktàþ kriyàþ satatamaïgavaikalye'pi pravartante prakarùeõa vartante saguõà bhavantãti bhagavàn ÷aïkaràcàryacaraõàþ ..
     %<tadityanabhisandhàya yaj¤adànatapaþkriyàþ .
     dànakriyà÷ca vividhàþ kriyante mokùakàïkùibhiþ ..>% taditi brahmaõo'bhidhànamudàhçtya ityanuùaïgaþ . anabhisandhàya karmaõaþ phalamiti ÷eùaþ . tasmàt phalàbhisandhànaü vinà mumukùuõà karma kartavyamityapi bodhyam .
     %<sadbhàve sàdhubhàve ca sadityetat prayujyate .
     pra÷aste karmaõi tathà sacchabdaþ pàrtha yujyate ..>% yato vidyamànajanmani utkçùñacarite ca sadityetat prayujyate . ato yaj¤àdau karmaõi prathamataþ sacchabdaþ prayujyate . ityekàda÷ãtattvam .. * ..

#<sat>#, tri, (astãti . asa + ÷atç .) satyam . sàdhuþ . (yathà, mugdhabodhe .
     %<ràmaünamati sànandaü dharmànabhinivi÷ya sa san .>%) vidyamànam . (yathà, hitopade÷e .
     %<durjanaþ parihartavyo vidyayàlaïkçto'pi san .
     maõinà bhåùitaþ sarpaþ kimasau na bhayaïkaraþ ..>%) pra÷astam . abhyarhitam . ityamaraþ .. dhãraþ . iti medinã ..

#<satkadambaþ>#, puü, (san kadambaþ .) kelikadambaþ . yathà --
     %<kelivçkùaþ satkadambo vrajabhåþ ÷i÷upàlakaþ .>% iti ÷abdacandrikà ..

#<satkartà>#, [ç] puü, (satàü kartà .) viùõuþ . yathà . satkartà satkçtaþ sàdhuriti tasya sahasranàmastotram ..

#<satkarma>#, [n] klã, (sat pra÷astaü karma . vedavihitakriyà . yathà . viùõupuràõe .
     %<satkarmayogyo na jano naivàpaþ ÷aucakàraõam yasminnanudite tasmai namo devàya bhàsvate ..>% iti pràya÷cittatattvam ..

#<satkà¤canàraþ>#, puü, (san kà¤canàraþ .) raktakà¤canaþ . yathà --
     %<kovidàte camarikaþ kuddàlo yugapatrakaþ .
     satkà¤canàraþ kàmàlurhayavàhana÷aïkaraþ ..>% iti ÷abdacandrikà ..

#<satkàõóaþ>#, puü, cilaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<satkàraþ>#, puü, (satkaraõamiti . sat + kç + gha¤ . påjà . yathà . evambhåtàþ sabhàsadaþ sabhàyàü yathà sãdanti upavi÷anti tathà dànamànasatkàrai ràj¤à kartavyà . iti vyavahàratattvam .. (yathà, kumàre . 6 . 52 .
     %<vidhiprayuktasatkàraiþ svaya màrgasya dar÷akaþ .
     sa tairàkramayàmàsa ÷uddhàntaü ÷uddhakarmabhiþ ..>% utsavavi÷eùaþ . yathà, manuþ . 2 . 59 .
     %<tasmàdetàþ sadà påjyà bhåùaõàcchàdanà÷aõaiþ .
     bhåtikàmairnarairnityaü satkàreùåtsayeùu ca ..>% %<satkàreùu kaumudyàdiùu utsaveùu upanayanàdiùu .>% iti taññãkàyàü kullåkaþ .. * ..) ÷avadàhàdikriyà . iti lokaprasiddhiþ ..

#<satkulãnaþ>#, puü, (satkule jàtaþ . satkula + khaþ . san pra÷astaþ kulãna iti và .) satkulodbhavaþ . yathà --
     %<satkulãnàya ÷àntàya çjave dambhavarjite .
     dadyàt stotramidaü puõyaü sarvakàmaphalapradam ..>% iti vi÷vasàratantre vañukabhairavastotram ..

#<satkçtaþ>#, tri, (sat + kç + ktaþ .) påjitaþ . kçtasatkàraþ . yathà --
     %<tasthau ka¤cit sa kàla¤ca muninà tena satkçtaþ .>% iti devãmàhàtmyam .. (mahàdeve, puü . iti mahàbhàratam . 13 . 17 . 113 ..)

#<satkçtiþ>#, strã, (sat + kç + ktin .) satkàraþ . satkriyà÷abdàrthadar÷anàt .. (yathà, bhàgavate . 20 . 15 . 43 .
     %<tatsatkçtiü samadhigamya vive÷a goùñhaü savrãóahàsavinayaü yadapàïgamokùam ..>% puü, viùõuþ . iti mahàbhàratam . 13 . 149 . 88 ..)

#<satkriyà>#, strã, (satã kriyà .) ÷avadàhàdikriyà . tatparyàyaþ . saüskriyà 2 . iti trikàõóa÷eùaþ . saüskàraþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. yathà, mahàbhàrate . 1 . 44 . 5 .
     %<tato nçpe takùakatejasà hate prayujya sarvàþ paralokasatkriyàþ .
     ÷ucirdvijo ràjapurohitastadà tathaiva te tasya nçpasya mantriõaþ ..>% pariùkàraþ . yathà, raghuþ . 11 . 3 .
     %<yàvadàdi÷ati pàrthivastayornirgamàya puramàrgasatkriyàm .
     tàvadà÷u vidadhe marutsakhaiþ sà sapuùpajalavarùibhirghanaiþ ..>%) sammànam . yathà, manuþ .
     %<ghañe'pavarjite j¤àtimadhyastho yavasaü gavàm .
     pradadyàt prathamaü gobhiþ satkçtasya hi satkriyà ..>% iti pràya÷cittatattvam ..

#<sattamaþ>#, tri, (ayameùàmati÷ayena san . sat + tamap .) ati÷obhanaþ . ityamaraþ .. påjyatamaþ . sàdhãyàn . uttamaþ . iti medinã .. (yathà, devãbhàgavate . 11 . 16 . 3 .
     %<tadbhedànapi vakùyàmi ÷çõu devarùisattama ! ..>%)

#<sattà>#, strã, jàtivi÷eùaþ . iti bhàùàparicchedà .. (sato bhàvaþ . sat + tal .) vidyamànatà . yathà . yadyapi pàpasya kàryànanvitatvena tatsattàyàmapràmàõyaü pratibhàti . iti pràya÷cittatattvam .. sàdhutà . sato bhàya ityarthe sacchabdàt tapratyayena niùpannà ..

#<sattraü>#, klã, (sataþ sàdhån tràyate iti . trai + kaþ . yadvà, sãdanti sajjanà yatra . sada gatau + %<gudhçvãpacivacãti .>% uõàø 4 . 166 . iti traþ .) yaj¤aþ . (yathà, bhanuþ . 8 . 303 .
     %<abhayasya hi yo dàtà saüpåjyaþ satataü nçpaþ .
     sattraü hi vardhate tasya sadaivàbhayadakùiõam ..>%) sadàdànam . àcchàdanam . araõyam . (yathà, kiràte . 13 . 9 .
     %<ayameva mçgavyasattrakàmaþ prahariùyan mayi màyayà samasthe .
     pçthubhirdhvajinãravairakàrùãt cakitodbhràntamçgàõi kànanàni ..>%) kaitavam iti medinã .. (yathà, mahàbhàrate . 4 . 36 . 38 .
     %<sattreõa nånaü channaü hi carantaü pàrthamarjunam .
     uttaraþ sàrathiü kçtvà niryàto nagaràt bahiþ ..>%) dhanam . gçham . dànam sarovaram . ityanekàrthakoùaþ .. yàgavi÷eùaþ . yathà --
     %<naimiùe'nimiùakùetre çùayaþ ÷aunakàdayaþ .
     sattraü svargàya lokàya sahasrasamabhàsata ..
     kalimàgatamàj¤àya kùetre'smin vaiùõave vayam .
     àsonà dãrghasatreõa kathàyàü sakùaõà hareþ ..>% iti ÷rãbhàgavate 1 skandhe 1 adhyàyaþ .. * .. dvàda÷àhasàdhyasattraü yathà . jyotiùñome dvàda÷ago÷atadakùiõàvibhàgaþ ùoóa÷artvijàü tadvikçtãbhåte sattràtmake dvàda÷àhasàdhye ÷atenàddhinã dãkùayantãtyàdidar÷anena nirõãyate . tacca sàvanamànena kartavyam . yathà --
     %<sattràõyupàsyànyatha sàvanena laukya¤ca yat syàdvyavahàramarma .>% iti malamàsatattvam .. * .. sadakùiõaü satatànnadànam . tannindakaspa÷anàdiniùedho yathà --
     %<nàlapejjanavidviùñàn vãrahãnàü tathà striyam .
     devatàpitçsacchàstrayaj¤asattràdinindakaiþ .
     kçtyà tu spar÷anàlàpaü ÷uddhyetàrkàvalokanàt ..>% iti màrkaõóeyapuràõe sadàcàràdhyàyaþ .. sattraü sadakùiõaü satatànnadànam . iti taññãkà ..

#<sattraü>#, [m] vya, saha . iti ÷abdaratnàvalã jañàdhara÷ca ..

#<sattra÷àlà>#, strã, (sattrasya ÷àlà .) annàdidànagçham . tatparyàyaþ . prati÷rayaþ 2 . iti hemacandraþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 21 . 74 .
     %<tataþ sà sattra÷àlàntaþ pravive÷a baõiksutà .
     anvagàt ràjaputtro'pi sa tàü guptamavekùitum ..>% sattrà, vya, saha . ityamaraþ ..

@<[Page 5,224b]>@
#<satràjit>#, puü, ràjavi÷eùaþ . sa tu ÷rãkçùõasya ÷va÷uraþ . pare bhallàñanagare ÷a÷idhvajaràjo babhåva . iti kalkipuràõe 27 adhyàyaþ ..

#<sattriþ>#, puü, meghaþ . hastã . jaya÷ãle, tri . ityuõàdikoùaþ ..

#<sattrijàtakaü>#, klã, (sat sàdhu trijàtakaü tulyatvagelàpatràdikaü yatra .) vya¤janavi÷eùaþ . yathà --
     %<màüsaü bahughçte bhçùñaü siktvà coùõàmbånà muhuþ .
     jãrakàdyaiþ samàyuktaü pari÷uskaü taducyate .
     tadeva ghçtatakràóhyaü pradigdhaü sattrijàtakam ..>% iti ÷abdacandrikà ..

#<sattrã>#, [n] puü, (sattramastyasyeti . iniþ .) gçhapatiþ . ityamaraþ .. dve gçhasthe . sattraü sadà dànaü vidyate'sya sattrã in . sadestraü sattraü dvitakàram . sattramàcchàdane yaj¤e sadà dàne ca kaitave . iti vi÷vaþ . gçhasya patirgçhapatiþ . iti bharataþ .. nityapravçttànnadànaþ . yathà viùõuþ . nà÷aucaü ràj¤àü ràjakarmaõi na vratinàü vrate na sattriõàü satrena kàruõàü svakarmaõi na ràjàj¤àkàriõàü tadicchayà na devapratiùñhàvivàhayoþ pårvasaüvçtayoþ . iti . sattriõàü nityapravçttànnadànànàü sattre'nnadàne . iti ÷uddhitattvam .. (yaj¤àndhite, tri . yathà, mahàbhàrate . 14 . 7 . 3 .
     %<sanyametadbhavànàha sa màü jànàti sattriõam .
     kathayasva tadetanme kva nu samprati nàradaþ ..>%)

#<sattvaü>#, klã, (sato bhàvaþ . sat + tva .) prakçterguõavi÷eùaþ . atra sattvaü prakà÷akaj¤ànaü sukhahetuþ . sato bhàvaþ sattvam . tvatau bhàve iti tvaü nipàtanàttalopa iti kecit . sattvaü hitakàra miti bahavaþ . ityamarabharatau .. * .. (yathà, manuþ . 12 . 24 .
     %<sattvaü rajastama÷caiva trãn vidyàdàtmano guõàn .
     ryairvyàpyemàn sthito bhàvàn mahàn sarvàna÷eùataþ ..>%) mahàbhàratamate sukhajanakaguõaþ . tasya dharmàþ . prasàdaþ 1 harùaþ 2 prãtiþ 3 asandehaþ 4 dhçtiþ 5 smçtiþ 6 . iti mokùadharmaþ .. dravyam . asuþ . (yathà, ràmàyaõe . 2 . 60 . 1 .
     %<tato bhåtopasçùñeva vepamànà punaþ punaþ .
     dharaõyàü gatasattveva kau÷alyà såtamabravãt ..>%) vyavasàyaþ ! ityamaraþ .. pi÷àcàdiþ . (yathà, ràmàyaõe . 2 . 33 . 10 .
     %<adya nånaü da÷arathaþ sattvamàvi÷ya bhàùate .
     na hi ràjà priyaü puttraü vivàsayitumarhati ..>%) balam . (yathà, raghuþ . 4 . 72 .
     %<÷a÷aüsa tulyasattvànàü sainyaghoùe'pyasambhramam .
     guhà÷ayànàü siühànàü parivçttyàvalokitam ..>%) svabhàvaþ . (yathà, kiràte . 12 . 39 .
     %<sattvavihitamatulambhujayorbalamasya pa÷yata mçdhe'dhikupyataþ ..>%) àtmà . cittam . iti medinã .. rasaþ . àyuþ . iti dharaõiþ .. kuberaþ . iti hemacandraþ .. dhanam . àtmatà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sattvaþ>#, puü, klã, (sattvamastyasyeti . ar÷aàditvàdac .) jantuþ . ityamaraþ .. (yathà, raghuþ . 2 . 8 .
     %<rakùàpade÷ànmunihomadhenoþ vanyàn vineùyanniva duùñasattvàn ..>%)

#<sattvatà>#, strã, sattvasya bhàvaþ . sattva÷abdàt bhàve tapratyayànantaraü àppratyayena niùpannà ..

#<sattvasampannaþ>#, tri, (sattvaü sampannaþ .) sattvapràptaþ . iti lokaprasiddhiþ ..

#<sattvasthaþ>#, tri, (sattve tiùñhatãti . sthà + kaþ .) sattvavçtti÷àlã . sattvapradhànaþ . yathà --
     %<årdhvaü gacchantisattvasthà madhye tiùñhanti ràjasàþ jaghanyaguõavçttasthà adho gacchanti tàmasàþ ..>% iti bhagavadgãtàyyam . 14 . 18 .

#<satpatraü>#, klã, (satpatraü yasya .) padmasya navadalam . iti ÷abdacandrikà ..

#<satpathaþ>#, puü, (san panthàþ . ñac .) pra÷astapathaþ . tatparyàyaþ . atipanthàþ 2 supanthàþ 3 arcitàdhvà 4 . ityamaraþ .. supathaþ 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, bhàgavate . 4 . 12 . 50 .
     %<j¤ànamaj¤àtatattvàya yo dadyàt satpathe'mçtam kçpànordãnanàthasya devàstasyànu gçhõate ..>%)

#<satpa÷uþ>#, puü, (san pa÷uþ .) yaj¤ãyapa÷uþ . iti kecit .. ÷obhanapa÷u÷ca ..

#<satputtraþ>#, puü, (san puttraþ .) uttamasantànaþ . vedàdivihitapitràdikàryakartà . yathà --
     %<punnàmno narakàdyasmàttràyate pitaraü sutaþ .
     mukhasandar÷anenàpi tadutpattau yateta saþ ..>% iti bçhaspatyuktanarakanistàràya çõamasmin samannayati amçtatva¤ca vindati . iti pità puttrasya jàtasya pa÷yecca jãvato mukham . iti va÷iùñhoktarõàpanayanàya ca yat pa÷yediti niyamavidhànaü tadakçtaputtrakàryaputtraparam . satputtrastu mukhadar÷anaü vinàpi narakanistàrakaþ . tathà ca viùõupuràõam .
     %<satputtreõa tu jàtena veõo'pi tridivaü yayau .
     punnàmno narakàttràtaþ sa tena sumahàtmanà ..>% brahmapuràõe'pi .
     %<samutpannena bho vipràþ satputtreõa mahàtmanà .
     tràtaþ sa puruùavyàghraþ punnàmno narakàttadà ..>% iti ÷uddhitattvam ..

#<satpuruùaþ>#, puü, (san puruùaþ .) påjyamànapuruùaþ . iti saükùiptasàrasamàsapàdaþ . (yathà, ràmàyaõe . 2 . 48 . 8 .
     %<ekaþ satpuruùo loke lakùaõaþ saha sãtayà .
     yo'nugacchati kàkutsthaü ràmaü paricaran vane ..>%)

#<satpratigrahaþ>#, puü, sadbhyaþ sàdhubhyaþ pratigraho dànagrahaõam . sàdhujanadattadravyagrahaõam . yathà --
     %<saptavittàgamà dharmyà dàyo làbhaþ krayo jayaþ prayogaþ karmayoga÷ca satpratigraha eva ca ..>% iti mànave 10 adhyàyaþ ..

#<satpratipakùaþ>#, puü, (san pratipakùaþ .) tulyavyaktiþ . pratiyogã . nyàyamate . sàdhyàbhàvavvàpyavat pakùaþ . yathà . hrado vahnimàn dhåmàdityàdau vahnyabhàvavàpyavaddhradàdiþ . iti satpratipakùagranthaþ . tallakùaõaü yathà . sàdhyavirodhyu pasthàpanasamarthasamànabalopasthityà pratiruddhakàryaliïgatvaü tattvaü bala¤ca vyàptipakùadharmato virodhibodhakànyagamakataupayikaråpasampattimattayà j¤àyamànena pratiruddhakàryatvaü và tattvam . iti gaïge ÷opàdhyàyakçtacintàmaõiþ ..

#<satphalaþ>#, puü, (sat phalaü yasya .) dàóimavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. ÷obhanaphalavadvçkùa÷ca ..

#<satyaü>#, klã, (sate hitam . sat + yat .) kçtayugam . ÷apathaþ . yathàrtham . (yathà, raghuþ . 12 . 75 .
     %<kàmaü jãvati me nàtha iti sà vijahau ÷ucam .
     pràïmatvà satyamasyàntaü jãvitàsmãti lajjità ..>%) tadvati, tri . iti medinã .. (yathà, yàj¤avalkye . 3 . 149 .
     %<mahàbhåtàni satyàni yathàtmàpi tathaiva hi ..>%) siddhàntaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. * .. yathàrthasya paryàyaþ . tathyam 2 çtam 3 samyak 4 . ityamaraþ .. avitatham 5 bhåtam 6 . iti jañàdharaþ .. tallakùaõam . yathà --
     %<yathàrthakathanaü ya÷ca sarvalokasukhapradam .
     tat satyamiti vij¤eyamasatyaü tadviparyayam ..>% iti pàdme kriyàyogasàre 16 adhyàyaþ .. * .. tadàkàrà yathà --
     %<satya¤ca samatà caiva dama÷caiva na saü÷ayaþ .
     amàtsaryaü kùamà caiva hrãstitikùànasåyatà ..
     tyàgo dhyànamathàryatvaü dhçti÷ca satataü dayà .
     ahiüsà caiva ràjendra satyàkàràstrayoda÷a ..>% iti mahàbhàrate ràjadharmaþ .. * .. tasyàpàlane doùo yathà --
     %<kçtvà ÷apatharåpa¤ca satyaü hanti na pàlayet .
     sa kçtaghnaþ kàlasåtre vaseddevacaturyugam ..
     saptajanmasu kàka¤ca saptajanmasu pecakaþ .
     tataþ ÷ådro mahàvyàdhã janmasapta tataþ ÷uciþ ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 48 adhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<satyena lokaü jayati satyantu paramaü tapaþ .
     yathàbhåtaprasàdantu satyamàhurmanãùiõaþ ..>% iti kaurmeupavibhàge 14 adhyàyaþ .. * .. tasya pra÷aüsà yathà --
     %<satyamàyàsyati hariþ satyaü niùkapañaü vada .
     vada tat svabhayaü tyaktvà satyaü bråhi susaüsadi ..
     varaü kåpa÷atàdvàpã varaü vàpã÷atàt kratuþ .
     varaü kratu÷atàt puttraþ satyaü puttra÷atàt kila ..
     nahi satyàt paro dharmo nànçtàt pàtakaü parama nahi màtuþ paro bandhurna gururmantradàt paraþ ..>% iti brahmavaivarte janmakhaõóe 95 adhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<tasmàt satyaü paraü brahma satyameva paraü tapaþ .
     satyameva paro yaj¤aþ satyameva paraü ÷rutam ..
     satyaü vedeùu jàgarti satya÷ca paramaü padam .
     kãrtirya÷a÷ca puõya÷ca pitçdevarùipåjanam ..
     àdyo vidhi÷ca vidyà ca sarvaü satye pratiùñhitam .
     satyaü yaj¤astathà vedà mantrà devàþ sarasvatã ..
     vratacaryà tathà satyaü oïkàraþ satyameva ca .
     satyena vàyurabhyeti satyena tapate raviþ ..
     satyenàgnirdahennityaü svargaü satyena gacchati .
     satyena càpaþ kùipati parjanyo dharaõãtale ..
     pareõa sarvadevànàü sarvatãrthàvagàhanam .
     satyasya vacanàlloke sarvamàpnotyasaü÷ayam ..
     a÷vamedhasahasra¤ca satya¤ca tulayà dhçtam .
     a÷vamedhasahasràddhi satyameva vi÷iùyate ..
     satyena devàþ prãyante pitara çùayastathà .
     manuùyàþ siddhagandharvàþ satyàt siddhimito gatàþ ..
     agàdhe vipule ÷uddhe satyatãrthe ÷ucihnade .
     snàtavyaü manasà yuktaiþ snànaü tat paramaü smçtam ..
     àtmàrthe và paràrthe và puttràrthe vàpi mànavàþ .
     ançtaü ye na bhàùante te budhàþ svargagàminaþ ..
     tasmàt satyakçtaü pa¤ca tadanantaphalaü bhavet ..>% iti vahnipuràõe dànàvasthànirõayanàmàdhyàyaþ .. api ca .
     %<taóàga÷atadànena yat puõyaü labhate naraþ .
     tato'dhika¤ca labhate vàpãdànena ni÷citam ..
     da÷avàpãpradànena yat phalaü labhate naraþ .
     tato'dhika¤ca labhate puõyaü kanyàpradànataþ ..
     da÷akanyàpradànena yat phalaü labhate naraþ .
     tato'dhika¤ca labhate yaj¤a kena naràdhipaþ ..
     ÷atayaj¤ena labhate yat puõyaü puõyakçjjanaþ .
     tato'dhika¤ca labhate puttràsyadar÷anena ca ..
     dar÷ane ÷ataputtràõàü yat puõyaü labhate naraþ .
     tat puõyaü labhate nånaü puõyavàn satyapàlanàt ..
     nahi satyàt paro dharmo nànçtàt pàtakaü naraþ .
     nahi gaïgàsramaü tãrthaü na devaþ ke÷avàt paraþ ..>% iti brahmavaivartapuràõam .. * .. anyacca .
     %<satyamålaü jagat sarvaü sarvaü satye pratiùñhitam .
     siddhaü labhante satyena çùayo vedapàragàþ ..
     satyena dãyate kanyà satyaü jalpanti bràhmaõàþ .
     satyaü vadanti ràjànaþ satyena vasudhà dhçtà ..
     satyena gamyate svargaü mokùaü satyena pràpyate .
     såryastapati satyena somaþ satyena ràjate ..
     yamaþ satyena harati satyenendro viràjate .
     varuõa÷ca kubera÷ca tau ca satye pratiùñhitau ..
     tat satyaü mama na÷yeta yadyahaü nàgame punaþ ..>% iti vàràhe mathuràmàhàtmye andhakatãrthaprabhàvavarõananàmàdhyàyaþ .. * .. anyacca .
     %<satyaü santova àstikyaü tathà cendriyanigrahaþ .
     devatàbhyarcanaü påjà bràhmaõànàü vi÷eùataþ ..
     satyaü bhåtahitaü vàkyamasteyaü svàgatamparam .
     niyamàþ pa¤ca satyàdyà bàhyamàbhyantaraü dvidhà ..>% iti gàruóe 49 adhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<ye'rthà dharmeõa te satyà ye'dharmeõa gata÷riyaþ .
     satya÷aucaü manaþ÷aucaü ÷aucamindriyanigrahaþ ..
     sarvabhåtadayà ÷aucaü jala÷auca¤ca pa¤camam .
     yasya satya¤ca ÷auca¤ca tasya svargo na durlabhaþ ..
     satyaü hi vacanaü yasya so'÷vamedhàdvi÷iùyate ..>% iti gàruóe 113 adhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<na sà sabhà yatra na santi vçddhà vçddhà na te ye na vadanti dharmam .
     nàsau dharmo yatra no satyamasti no tat satyaü yacchalenànuviddham ..
     bràhmaõo'pi manuùyàõàmàditya÷caiva tejasàm .
     ÷iro'pi sarvagàtràõàü vratànàü satyamuttamam ..>% iti gàruóe 115 adhyàyaþ .. brahma . yathà . yaþ sarvaj¤aþ sarvavit yasya j¤ànamayaü tapaþ sarvasya va÷ã sarvasye÷ànaþ yaþ pçthivyàü tiùñhan pçthivyà antaraþ so'kàmayata bahusyàü sa ãkùata tattejo'sçjat satyaü j¤ànamanantaü brahma ityàdyàþ . iti ÷rãbhàgavatada÷amaskandhãya 87 adhyàyãyatçtãya÷lokañãkàyàü ÷rãdharasvàmã .. * .. api ca .
     %<ahamàtmà paraü brahma satyaü j¤ànamanantakam .
     vij¤ànamànando brahma sattattvamasi kevalam ..
     nityaü ÷uddhaü buddhiyuktaü satyamànandamadvayam .
     yo'sàvàdityapuruùaþ so'sàvahamaõaõóataþ .
     iti dhyàyan vimucyeta brahmaõo bhavabandhanàt ..>% iti gàruóe 49 adhyàyaþ .. tadvaidikaparyàyaþ . vaña 1 ÷rat 2 satrà 3 addhà 4 itthà 5 çtam 6 . iti ùañ satyanàmàni . iti vedanighaõñau . 3 . 10 ..

#<satyaü>#, [m] vya, pra÷naþ . svãkàraþ . itiratnàvalã ..

#<satyaþ>#, puü, (sate hitaþ . sat + yat .) ÷rãràmaþ . yathà --
     %<kau÷alyànandanaþ ÷rã÷aþ satyo da÷amustràntakaþ ..>% iti ÷abdaratnàvalã .. viùõuþ . yathà --
     %<auttame'pyantare viùõuþ satyaiþ saha syadhottamaiþ .
     satyàyàmabhavat satyaþ satyaråpo janàrdanaþ ..>% iti kaurnme 48 adhyàyaþ .. * .. anyacca .
     %<satyavrataü satyaparaü trisatyaü sattyasya yoniü nihita¤ca sattya .
     sattyasya satyamçtasatyanetraü satyàtmakaü tvàü ÷araõaü prapannàþ ..>% iti ÷rãbhàgavate 10 skandhe 1 adhyàyaþ .. * .. %<prati÷rutaü satyaü kçtamiti hçùñàþ prathamaü satyatvena stuvanti satyavratamiti . satyaü vrataü saïkalpo yasya . satyaü paraü ÷reùñhaü pràptisàdhanaü yasmin tam . trisatyaü triùvapi kàleùu sçùñeþ pårvaü pralayànantaraü sthitisamaye ca satyaü avyabhicàreõa vartamànam . tata evàhuþ . sattyasya yonimiti . sacchabdena pçthivyaptejàüsi . tya÷abdena vàyvàkà÷au . evaü sacca tya÷ca sattyaü bhåtapa¤cakam . taü sattyamityàcakùate iti ÷ruteþ . tasya yoniü kàraõaü anena sçùñeþ pårvaü vartamànàtoktà . tathà sattye tasminneva nihitaü antaryàmitayà sthitaü anena sthitisamaye ca satyatvamuktam . tathà sattyasya satyaü tasyaiva sattyasya satyaü pàramàrthikaü nà÷e'pi ava÷iùyamànaü råpaü anena pralaye'pyavadhitvena satyatvaü dar÷itaü evaü trisatyatvamupapàditam . tathà çtasatyanetram . çta¤ca sånçtà vàõã satya¤ca samadar÷anam . tathà bhagavatà vyàkhyàsyamànatvàt satya¤ca samadar÷anamiti çta¤ca sånçtà vàõã kavibhiþ parikãrtità .. iti tayornetraü nayanasàdhanaü netàraü pravartakamiti yàvat . evaü sarvaprakàreõa satyàtmakaü tàü vayaü ÷araõaü prapannà ityarthaþ .>% iti ÷raudharasvàmã .. * .. a÷vatthavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. nàndãmukha÷ràddhadevaþ . yathà,
     %<iùñi÷ràddhe kraturdakùaþ satyo nàndãmukhe vasuþ .
     naimittike kàlakàmau kàmyeca dhurilocanau ..>% iti ÷ràddhatattvam .. * .. (munivi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 2 . 4 . 10 .
     %<asito devalaþ satyaþ sarpamàlã mahà÷iràþ ..>% devagaõavi÷eùaþ . yathà, màrkaõóeye . 71 . 1 -- 2
     %<manvantare tçtãye'smin uttamasya prajàpateþ .
     devànindrànçùãn bhåpàn nibodha gadato mama ..
     svadhàmànastathà devà yathànàmànukàriõaþ .
     satyàkhya÷ca dvitãyo'nyastrida÷ànàü tathà gaõaþ ..>%) tapolokàdårdhvalokaþ . iti vi÷vaþ .. asya vivaraõaü satyaloka÷abde draùñavyam ..

#<satyakaü>#, klã, satyaïkàraþ . iti kecit .. (satyameva . svàrthe kan .) satyam . tadyukte tri .. (vçùñivaü÷ãyavi÷eùe, puü, . yathà, bhàgavate . 9 . 24 . 13 .
     %<anamitrasuto yo'nyaþ ÷inistasya ca satyakaþ ..>%

#<satyaïkàraþ>#, puü, (satyasya kàra iti . kç + gha¤ . %<kàre satyàgadasya .>% 6 . 3 . 70 . iti mum .) ava÷yaü mayaitat kretavyamiti satyàkaraõam . tatparyàyaþ . satyàpanam 2 satyàkçtiþ 3 . ityamaraþ .. satyàpanà 4 . iti vopàlitaþ .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 6 . 71 .
     %<lebhire nidhanantasmàt satyaïkàràt padàtayaþ ..>%

#<satyaïkàrakçtaþ>#, tri, (satyaïkàreõa kçtaþ .) ava÷yaü mayetat kra taùyamiti satyaü kçtvà yaddeyam . vàyanà iti bhàùà . iti mitàkùarà .. (yathà, yàj¤avalkyaþ . 2 . 61 .
     %<satyaïkàrakçtaü dravyaü dviguõaü pratipàdayet ..>%)

@<[Page 5,226b]>@
#<satyatapàþ>#, [s] puü, (satyaü tapo yasya .) munivi÷eùaþ . sa tu purà vyàdha àsãt tatastapaþ kçtvà durvàsaso vareõa vedàdisarva÷àstraj¤o bhåtvà etannàmà babhåva . yathà --
     %<tamasthi÷eùaü vyàdhantu kùudhàdurbalatàü gatam .
     uvàca vedàþ sàïgàste sarahasyapadakramàþ .
     brahmavidyàpuràõàni pratyakùàõi bhavantu te ..
     evaü pràdàdvaraü tasya durvàsà nàma càkarot .
     bhavàn satyatapà nàma çùiràdyo bhaviùyati ..>% iti vàràhe satyatapaupakhyànanàmàdhyàyaþ ..

#<satyadhçtiþ>#, puü, (satyà dhçtiþ .) çùivi÷eùaþ . yathà --
     %<saraddhatastu dàyàdamahalyà saüprasåyate .
     ÷atànandaü çùi÷reùñhaü tasyàpi sumahàtapàþ .
     tasya satyadhçtirnàma munirvedasya pàragaþ ..>% iti màtsye 48 adhyàyaþ .. (satya÷ãle, tri . yathà, ràmàyaõe . 2 . 82 . 6 .
     %<ràmastathà satyadhçtiþ satàü dharmamanusmaran .
     nàjahàt pituràde÷aü ÷a÷ã jyosnàmivoditaþ ..>%)

#<satyanàràyaõaþ>#, puü, (satyo nàràyaõaþ .) devatàvi÷eùaþ . satyapãra iti bhàùà . tasya vratakathà yathà --
     %<ekadà munayaþ sarve sarva lokahite ratàþ .
     suramye naimiùàraõye goùñhã¤cakrurmanoramàm ..
     tatràntare mahàtejà vyàsaviùyo mahàya÷àþ .
     såtaþ ÷iùyagaõairyuktaþ samàyàto hariü smaran ..
     tamàyàntaü samàlokya såtaü ÷àstràrthapàragam .
     nemuþ sarve samutthàya ÷aunakàdyàstapodhanàþ ..
     so'pi tàn sahasà bhaktyà munãn paramavaiùõavàn nanàma daõóavadbhåmau sarvadharmavidàüvaraþ ..
     varàsane mahàbudvistairdatte munipuïgavaiþ .
     uvàsa sa sabhàmadhye sarvaiþ ÷iùyagaõaivçtaþ ..
     tatropaviùñaü taü såtaü ÷aunako munisattamaþ .
     baddhà¤jalirimàü vàcamuvàca vinayànvitaþ ..
     ÷aunaka uvàca .
     maharùe såta sarvaj¤a kalikàle samàgate .
     kenopàyena bhagavan haribhaktirbhavennçõàm ..
     kalau sarve bhaviùyanti pàpakarmaparàyaõàþ .
     vedavidyàvihinà÷ca teùàü ÷reyaþ kathaü bhavet ..
     kalàvannagatapràõà lokàþ svalpàyuùastathà .
     nidhanà÷ca bhaviùyanti nànàpãóàprapãóitàþ ..
     prayàsasàdhyaü sukçtaü ÷àstreùu ÷råyate dvija .
     tasmàt ke'pi kariùyanti kalã na sukçtaü janàþ ..
     sukçteùu vinaùñeùu pravçtte pàpakarmaõi .
     savaü÷àþ pralayaü sarve gamiùyanti durà÷ayàþ ..
     svalpa÷ramairalpavittairalpakàlai÷ca sattama ..
     yathà bhavenmahàpuõyaü tathà kathaya såta naþ ..
     yasyopade÷ataþ puõyaü pàpaü và kurute janaþ .
     sa tadbhàgã bhavenmartya iti ÷àstreùu ni÷citam ..
     puõyopade÷ã sadayaþ kaitavai÷ca vivarjitaþ .
     pàpàyanavirodhã ca catvàraþ ke÷avopamàþ ..
     j¤ànaü saüpràpya saüsàre yaþ parebhyo na yacchati .
     j¤ànaråpã haristasmai prasanna iva nekùate ..
     j¤ànaratnai÷ca ratrai÷ca parasantoùakçnnaraþ .
     sa j¤eyaþ sukçtirnånaü nararåpadharo hariþ ..
     vratena tapasà kiüvà pràpyate và¤chitaü phalam .
     sarvaü tat ÷rotumicchàmi kathayasva mahàmate ..
     tvameva muni÷àrdåla vedavedàïgapàragaþ .
     tvadçte nahi vaktànyo yatastvaü vyàsa÷àsitaþ ..
     såta uvàca .
     dhanyo'si tvaü muni÷reùñha tvameva vaiùõavàgraõãþ .
     yataþ samastalokànàü hitaü vàcchasi sarvadà .
     ÷çõu ÷aunaka vakùyàmi yat tvayà ÷rotumiùyate ..
     nàradenaivamuktaþ san bhagavàn kamalàpatiþ .
     surarùaye yathaivàha tat ÷çõuùva samàhitaþ .. * ..
     ekadà nàrado yogã parànugrahakàïkùayà .
     paryañan vividhàn lokàn martyalokamupàgatam ..
     tatra dçùñà janàþ sarve nànàduþkhasamanvitàþ .
     nànàyonisamutpannàþ kli÷yante pàpakarmabhiþ ..
     kenopàyena caitaùàü duþkhanà÷o bhaveddhruvam .
     iti sa¤cintya manasà viùõulokaü gatastadà ..
     tatra nàràyaõaü devaü ÷uklavaõaü caturbhujam .
     ÷aïkhacakradharaü devaü vanamàlàvibhåùitam ..
     dçùñvà taü devadeve÷aü stotuü samupacakrame .
     nàrada uvàca .
     namaste vàïmano'tãtaråpàyànanta÷aktaye .
     àdimadhyàntahãnàya nirguõàya guõàtmane ..
     sarveùàmàdibhåtàya bhaktànàmàrtinà÷ine .
     ÷rutvà stotraü tato viùõurnàradaü pratyabhàùata ..
     ÷rãbhagavànuvàca .
     kimarthamàgato'si tvaü kinte manasi vartate .
     kathayasva mahàbhàga tat sarvaü kathayàmi te ..
     nàrada uvàca .
     martyaloke janàþ sarve nànà÷okasamanvitàþ .
     nànàyonisamutpannàþ pacyante pàpakarmaõà ..
     tat kathaü ÷amayennàtha laghåpàyena tadvada .
     ÷rotumicchàmi tat sarvaü kçpàsti yadi te mayi ÷rãbhagavànuvàca .
     sàdhu pçùñaü tvayà vatsa ! lokànugrahakàmyayà .
     yat kçtvà mucyate mohàt tat ÷çõuùva vadàmi te vratamasti mahàpuõyaü svarge ca bhuvi durlabham .
     tava snehànmayà vipra prakà÷ãkriyate'dhunà .. * ..
     satyanàràyaõasyaitadvrataü samyagvidhànataþ .
     kçtvà sadyaþ sukhaü bhuktvà paratra mokùamàlabhet ..
     tat ÷rutvà bhagadvàkyaü nàradaþ punarabravãt ..
     kiü phalaü kiü vidhàna¤ca kçtaü keneti và vratam .
     tat sarvaü vistaràdbråhi kadà kàryaü hi tadvratam ..
     ÷rãbhagavànuvàca .
     duþkha÷okàdi÷amanaü dhanadhànyavivardhanam .
     saubhàgyasantatikaraü sarvatra vijayapradam ..
     yasmin kasmin dine martyo bhakti÷raddhàsamanvitaþ satyanàràyaõaü devaü yajettuùño ni÷àmukhe ..
     bàndhavairbràhmaõai÷caiva sahito dharmatatparaþ .
     naivedyaü bhaktito dadyàt sapàdaü bhakùyamuttamam ..
     rambhàphalaü ghçtaü kùãraü godhåmasya ca cårõakam .
     abhàve ÷àlicårõaü và ÷arkaràü và guóaü tathà ..
     sapàdasarvabhakùyàõi ekãkçtya nivedayet .
     vipràya dakùiõàü dadyàt kathàü ÷rutvà janaiþ saha ..
     tata÷ca bandhubhiþ sàrdhaü viprebhyaþ pratipàdayan .
     prasàdaü bhakùayet bhaktyà nçtyagãtàdikaü caret ..
     tataþ stutvà gçhaü gacchet satyanàràyaõaü smaran .
     evaü kçte manuùyàõàü và¤chàsiddhirbhaveddhnuvam ..
     vi÷eùataþ kaliyuge nànyopàyo'sti bhåtale .
     kathàmasya pravakùyàmi kçtakçtyo bhavet dvijaþ .. * ..
     ka÷cit kà÷ãpure gràme àsãdvipra÷ca nirdhanaþ .
     kùudhàtçùõàkulo bhåtvà satataü bhramate mahãm ..
     duþkhitaü bràhmaõaü dçùñvà bhagavàn bràhmaõapriyaþ .
     vçddhabràhmaõaråpaþ san papraccha dvijamàdaràt ..
     kimarthaübhramase vipra ! mahãü kçtkhà¤ca duþkhitaþ .
     tat sarvaü ÷rotumicchàmi kathyatàü yadi rocate ..
     vipra uvàca .
     bràhmaõo'tidaridro'haü bhikùàrthaü bhramate mahãm upàyaü yadi jànàsi kçpayà kathaya prabho ..
     vçddha uvàca .
     satyanàràyaõo devo và¤chitàrthaphalapradaþ .
     tasya tvaü dvija÷àrdåla kuruùva vratamuttamam ..
     yat kçtvà sarvaduþkhebhyo mukto bhavati mànavaþ ..
     vidhàna¤ca vratasyàsya vipràyàbhàùya yatnataþ .
     satyanàràyaõo vçddhastatraivàntaradhãyata ..
     tataþ pràtaþ kariùyàmi vrataü manasi cintitam iti sa¤cintya vipro'sau ràtrau nidràü na càlabhat ..
     tataþ pràtaþ samutthàya satyanàràyaõavratam .
     kariùye'ha¤ca saïkalpya bhikùàrthamagamaddvijaþ ..
     tasminneva dine vipraþ pracuraü pràptavàn dhanam .
     tenaiva bandhubhiþ sàrdhaü satyasya vratamàcarat ..
     sarvaduþkhavinirmuktaþ sarvasampatsamanvitaþ .
     babhåva sa dvija÷reùñho vratasyàsya prabhàvataþ .
     tataþ prabhçtikàla¤ca màsi màsi vrataü kçtam ..
     såta uvàca .
     evaü nàràyaõasyedaü vrataü kçtvà dvijottamaþ .
     sarvapàpavinirmukto durlabhaü mokùamàpnuyàt ..
     vrata¤ca tadyathà vipraþ pçthivyàü sa¤cariùyati .
     tadaitat sarvaduþkhaü hi taràõà¤ca vina÷yati ..
     evaü nàràyaõenoktaü nàradàya mahàtmane .
     mayàpi kathitaü vipra kimanyat kathayàmi te ..>% iti ÷rãskandapuràõe revàkhaõóe satyanàràyaõaviprasaüvàdo nàma 1 adhyàyaþ .. * .. ÷aunaka uvàca .
     %<tasmàdvipra vrataü kena pçthivyàü caritaü mune .
     tat sarvaü ÷rotumicchàmi ÷radvàsmàkaü prajàyate ..
     såta uvàca .
     ÷çõudhvaü munayaþ sarve tasmàdyena kçtaü bhuvi .
     ekadàsa dvijavaro yathàvibhavavistareþ ..
     bandhubhiþ svajanaiþ sàrdhaü vrataü kartuü samudyataþ .
     etasminneva kàle tu kàùñhaketuþ samàgataþ .
     bahiþ kàùñha¤ca saüsthàpya viprasya mandiraü yayau ..
     tçùõayà pãóitàtmà sa vipraü dçùñvà tathàvidham .
     praõipatya dvija÷reùñhaü kimidaü kriyate tvayà .
     kçte kiü phalamàpnoti vistaràdvada me prabho ..
     vipra uvàca .
     satyanàràyaõasyedaü vrataü sarvepsitapradam .
     duþkha÷okàdi÷amanaü sarvatra vijayapradam ..
     dhanàdisantatikaraü sarveùàmãpmitapradam .
     yasya prasàdànme sarvaü dhanadhànyàdikaü mahat ..
     tatastu sa vrataü j¤àtvà kàùñhakartàtiharùitaþ .
     papau jalaü prasàda¤ca bhuktvà tannagaraü yayau ..
     satyanàràyaõaü devaü cintayan sthiramànasaþ .
     kàùñhaü vikrãya nagare pràpsyate càdya yaddhanam .
     tenaiva satyadevasya vratamadya karomyaham ..
     iti sa¤cintya manasà kàùñhaü kçtvà tu mastake .
     jagàma nagare ramya dhaninàü yatra sasthitiþ .
     taddine kàùñhamåla¤ca dviguõaü pràptavànasau ..
     tataþ prasannahçdayaþ supakvakadalãphalam .
     ÷arkarà¤ca ghçtaü dugdhaü godhåmasya ca cårõakam ..
     pratyekantu sapàda¤ca gçhãtvà gçhamàyayau .
     tato bandhån samàhåya cakàra vidhinà vratam ..
     tadvratasya prasàdena dhanaputtrànvito'bhavat .
     iha loke sukhaü bhuktvà cànte satyapuraü yayau ..>% iti ÷rãskandapuràõaü revàkhaõóe satyanàràyaõakathàyàü viprakàùñhaketusaüvàdo nàma 2 adhyàyaþ .. såta uvàca .
     %<punaranyat pravakùyàmi ÷çõudhvaü munisattamàþ .
     àsãdulkàmukho nàma nçpatirbalinàü varaþ ..
     jitendriyaþ satyavàdã yayau devàlayaü prati .
     dine dine dhanaü dattvà dvijàn santoùayet sudhãþ bhàryà tasya pramugdhà ca sarojavadanà satã .
     sasmitàsyà ÷aradinduü sakañàkùaü ca bibhratã ..
     kà¤cã¤ca bibhratã ÷yàmà màlatãmàlyabhåùità bhadra÷ãlà vrataü satyaü sindhutãre'karonmune ..
     etasminnantare natra sàdhuþ ko'pi samàgataþ .
     bàõijyàrthaü bahudhanai ratnàdyaiþ paripåritaþ ..
     nàvaü saüsthàpya tattãre jagàma tattañaü prati .
     dçùñvà tatra vrataü samyak papraccha vinayànvitaþ ..
     sàdhuruvàca .
     kimidaü kuruùe ràjan bhaktiyuktena cetasà .
     prakà÷aü kuru tat sarvaü ÷rotumicchàmi samprati ..
     ràjovàca .
     påjanaü kriyate sàdho viùõoratulatejasaþ .
     vrata¤ca svajanaiþ sàrdhaü puttràdipràptaye mayà ..
     pratyuvàca tato natvà ràjànaü madhuraü vacaþ .
     satyaü kathaya me ràjan vratametat karomyaham ..
     mamàpi santatirnàsti satyametat sutavratam .
     tato nivçttya bàõijyàt sànandaü gçhamàgataþ ..
     bhàryàyai kathita sarvaü vrata¤ca santatipradam .
     tadà vrataü kariùyàmi yadà me santatirbhavet ..
     yatki¤ciddivase tasya bhàryà lãlàvatã satã .
     garbhayuktànandacittàbhavaddharmaparàyaõà ..
     pårõe garbhe tato jàtà bàlikà càtinirmalà .
     dine dine vardhamànà ÷uklapakùe yathà ÷a÷ã ..
     tato baõik sutàyà÷ca jàtakarmàdika¤caran .
     nàmnà kalàvatã ceti tannàmakaraõaü kçtam ..
     tato lãlàvatã pràha svàminaü madhuraü vacaþ .
     na karoùi kimarthaü và purà yacca prati÷rutam ..
     vivàhasamaye'pyasyàþ kariùyàmi vrataü priye .
     iti bhàryàü samà÷vàsya jagàma nagaraü prati ..
     tataþ kalàvatã kanyà vardhità pitçve÷mani .
     dçùñvà kanyàü tataþ sàdhurnagare bandhubhiþ saha .
     mantrayitvà drutaü dåtaü prerayitvà sa dharmavit .
     vivàhàrtha¤ca kanyàyà varaü ÷reùñhaü vicàrayan ..
     tenàj¤apta÷ca dåto'sau kà¤canaü nagaraü yayau .
     tasmàdekaü baõikputtraü samàdàyàgato hi saþ ..
     dçùñvà taü sundaraü bàlaü baõikputtraü guõànvitam .
     j¤àtibhirbandhubhiþ sàrdhaü parituùñena cetasà ..
     dattavàn sàdhuràhåya kanyàü vidhividhànataþ .
     tato bhàgyava÷àttena vismçtaü vratamuttamam ..
     vivàhasamaye'pyasyàstena ruùño'bhavadvibhuþ ..
     tataþ kàlena kiyatà nijadharmavi÷àradaþ .
     bàõijyàrthaü gataþ ÷ãghraü jàmàtrà sahito baõik ..
     ratnasàrapure ramye gatvà sindhusamãpataþ .
     bàõijyaü kurute sàdhurjàmàtrà ÷rãmatà saha ..
     purãü nirmàya nagare candraketornçpasya ca .
     etasminneva kàle tu satyanàràyaõaþ prabhuþ ..
     bhraùñapratij¤amàlokya ÷àpaü tasmai pradattavàn .
     adyaprabhçti kàla¤ca mahàduþkhaü bhaviùyati ..
     tasminneva dine ràj¤o dhanamàdàya taskaraþ .
     tenaiva vartmanà yàtaþ pçùñhade÷aü vilokayan ..
     tatpa÷càddhàvakàn dåtàn dçùñvà bhãtena cetasà .
     dhanaü saüsthàpya tatraiva gataþ ÷ãghramalakùitaþ ..
     tato dåtàþ sagàyàtà yatràste sajjano baõik ..
     dçùñvà nçpadhanaü tatra baddhvà dåtà baõiksutau ..
     haùayuktà dhàvamànà åcurnçpasamãpataþ .
     taskarau dvau samànãtau vilokyàj¤àpaya prabho ..
     te nçpàj¤àü samadàya dçóhaü baddhvà tu tàvubhau .
     sthàpitau dvau mahàdurge kàràgare'vicàrayan ..
     såta uvàca .
     màyayà satyadevasya na ÷ruta¤ca tayorvacaþ .
     tatastayordhanaü yacca gçhãtaü candraketunà ..
     tacchàpàcca tayorgehe bhàryà ca duþkhitàbhavat .
     caureõàpahçtaü sarvaü gçhe yacca sthitaü dhanam ..
     àdhivyàdhisamàyuktà kùutpipàsàtipãóità .
     annacintàparà bhåtvà bhramate ca gçhe gçhe .
     tataþ kalàvatã kanyà babhràma prativàsare ..
     ekasmin divase ràtrau kùudhàrtà dvijamandiram .
     gatvàpa÷yadvrataü tatra satyanàràyaõasya sà ..
     upavi÷ya kathàü ÷rutvà varaü pràrthayatã mudà .
     prasàdabhakùaõaü kçtvà yayau ràtrau gçhaü prati ..
     tato lãlàvatã kanyàü bhartsayàmàsa tàü bhç÷am .
     påtri . ràtrau sthità kutra kinte manasi vattate ..
     dvijàlaye vrataü bhàtardçùñaü và¤chitasiddhidam ..
     tat ÷rutà kanyakàvàkyaü vrataü kartuü samudyatà .
     sasutà sà baõigbhàryà satyanàràyaõasya ca ..
     vrataü cakre ca vai sàdhvã bandhubhiþ svajanaiþ saha .
     bhartçjàmàtarau kùipramàgacchetàü mamà÷ramam ..
     iti devaü varaü yàce satyadevaü punaþ punaþ .
     aparàdhantu bharturme jàmàtuþ kùantumarhasi ..
     vratena tasyàstuùño'sau satyanàràyaõaþ prabhuþ .
     dar÷ayàmàsa svapnaü hi candraketuü nçpottamama ..
     vandinau mocaya pràtarbaõijau nçpasattam ! .
     deyaü dhana¤ca tat sarvaü vidhinà dviguõãkçtam ..
     no cet tvàü nà÷ayiùyàmi saràjyadhanaputtrakam .
     evamàbhàùya ràjànaü dhyànagamyo'bhavat prabhuþ ..
     tataþ prabhàtasamaye ràjà ca svajanaiþ saha .
     upavi÷ya sabhàmadhye pràha dåtajanaü prati ..
     baddhau mahàjanau ÷ãghraü mocayadhvaü baõiksutau .
     iti ràj¤o vacaþ ÷rutvà mocayitvà mahàjanau ..
     samànãya nçpasyàgre procu÷ca vinayànvitàþ .
     ànitau dvau baõikputtrau muktau nigaóabandhanàt ..
     tato mahàjanau natvà candraketuü nçpottamam .
     smçtvà ca pårvavçttàntaü vismayàdbhayavihvalau ..
     ràjà baõiksutau vãkùya provàca sàdaraü vacaþ .
     daivàt pràptaü mahat kaùñamidànãü nàsti te bhayam ..
     idànãmeva muktastvaü kùurakarmàdika¤cara ..
     tato nçpavaraþ ÷rãmàn svarõaratnavibhåùaõaiþ .
     alaïkçtya baõikputtrau vacasàprãõayadbhç÷am .
     purànãta¤ca yaddravyaü dviguõãkçtya dattavàn ..
     provàca tau tato ràjà gaccha sàdho nijà÷ramam .
     ràjànaü praõipatyàha gantavyaü tvatprasàdataþ ..
     yàtràü kçtvà tataþ sàdhurmaïgalàcàrapårvikàm .
     bràhmaõebhyo dhanaü dattvà saharùo nagaraü yayau ..
     kiyaddåre gate sàdhau satyanàràyaõaþ prabhuþ .
     jij¤àsàü kçtavàn sàdho kimasti taraõau tava ..
     tato mahàjano matto helayà ca prahasya ca .
     kathaü pçcchasi bho daõóina ! mudràü kiü labdhumicchasi ..
     latàpatràdika¤caiva vartate taraõau mama .
     niùñhura¤ca vacaþ ÷rutvà satyaü bhavatu te vacaþ ..
     evamuktvà gataþ ÷ãghra daõóã tasya samãpataþ .
     kiyaddåre tato gatvà sthitaþ sindhusamãpataþ ..
     gate daõóini sàdhu÷ca kçtanityakriyastadà .
     utthitastaraõãü dçùñvà vismayaü paramaü yayau ..
     latàpatràdikaü dçùñvà mårchito nyapatadbhuvi .
     labdhasaüj¤o baõikputrastata÷cintàparo'bhavat ..
     ÷va÷ruraü duhituþ kànto vacana¤cedamabravãt ..
     jàmàtovàca .
     kimathe kurute ÷okaü ÷àpàdetacca daõóinaþ .
     ÷akyate tena sarvaü hi kartuü hartuü na saü÷ayaþ ..
     tatastaccharaõa yàmo và¤chitàrtho bhaviùyati .
     jàmàtu÷ca vacaþ ÷rutvà tatsakà÷aü gatastadà ..
     dçùñvà ca daõóinaü bhaktyà natvà provàca sàdaram .
     kùamasva càparàdhaü me yaduktaü tava sannidhau ..
     mayà duràtmanà deva mugdho'haü tava màyayà .
     yaduktaü tadvaco nàtha duùñaü me kùantumarhasi ..
     yataþ parakrtàþ sarve kùamàsàrà hi sàdhavaþ .
     punaþ punastato natvà ruroda ÷okavihvalaþ ..
     tamuvàca tato daõóã vilapantaü vilokya ca .
     mà rodãþ ÷çõu me vàkyaü mama påjàparàïmukhaþ ..
     màmavaj¤àya durbuddhe ! labdhaü duþsnaü muhurmuhuþ .
     tat ÷rutvà bhagavaddhàkyaü stutiü kartuü samudyataþ ..
     sàdhuruvàca .
     tvanmàyàmohitàþ sarve brahmàdyàstridivaukasaþ .
     na jànanti guõaü råpaü tavà÷caryamidaü prabho ..
     måóho'haü tvàü kathaü jàne mohitastava màyayà .
     prasãda påjayiùyàmi yathàvibhavavistaraiþ ..
     puttraü vitta¤ca maccittaü pàhi màü ÷araõàgatam ..
     ÷rutvà bhaktiyutaü vàkyaü parituùño janàrdanaþ .
     vara¤ca và¤chitaü dattvà tatraivàntaradhãyata ..
     tato'sau nàvamàruhya dçùñvà ratnàdipåritàm .
     kçpayà satyadevasya yat phalaü và¤chitaü mama ..
     ityuktvà svajanaiþ sàrdhaü påjàü kçtvà yathàvidhi .
     harùeõa mahatà sàdhuþ prayàõaü càkarot dvijaþ ..
     nàvaü saüyojya vegena svade÷amagamattadà ..
     tato jàmàtaraü pràha pa÷ya vatsa purãü mama .
     dåta¤ca prerayàmàsa nijavittasya rakùakam ..
     tato'sau nagaraü gatvà sàdhubhàryàü vilokya ca .
     uvàca và¤chitaü vàkyaü natvà baddhà¤jalistadà ..
     nikañe nagarasyaiva jàmàtrà sahito baõik .
     àgatau bandhuvargai÷ca dhanairbahuvidhaistathà ..
     ÷rutvà dåtamukhàdvàkyaü mahàharùayutà satã .
     satyapåjàü tataþ kçtvà provàca tanujàü prati .
     vrajàmi ÷ãghramàgaccha sàdhusandar÷anàya ca ..
     iti màtçvacaþ ÷rutvà vrataü kçtvà samàpya ca .
     prasàdaü saüparityajya gatà sà ca patiü prati ..
     tena ruùñaþ satyadevo bhartàraü taraõãntathà .
     saühçtya ca dhanaiþ sàrdhaü jale tasmin samarpayat ..
     tataþ kalàvatãkanyà nàlokya baõijaü patim .
     ÷okena mahatà tatra rudantã càpatadbhuvi ..
     dçùñvà tathàvidhàü kanyàü na dçùñvà tatpatiü tarãm .
     bhãtena mahatà sàdhuþ kimà÷caryamidaü mahat ..
     vicintyamànàste sarve babhåbustarivàhakàþ .
     tato lãlàvatã sàdhvã dçùñvà tadvihvalà satã .
     vilalàpàtiduþkhena bhartàra¤ce damabravãt ..
     idànãü naukayà sàrdhamadç÷yo'bhådalakùitam .
     na jàne kena daivena helayà vàpahàritam ..
     satyadevasya màhàtmyaü kiü j¤àtuü nahi ÷akyate .
     ityuktvà vilalàpàtha tatrasyà svajanaiþ saha ..
     tato lãlàvatã kanyàü kroóe kçtvà ruroda ca .
     tataþ kalàvatã kanyà naùñe svàmini duþkhità ..
     gçhãtvà pàdukràü tasya anugantuü mano dadhe .
     kanyàyà÷caritaü dçùñvà sabhàryaþ sujano baõik ..
     ati÷okena santapta÷cintayàmàsa dharmavit ..
     hçto hi satyadevena jàmàtà satyamàyayà .
     satyapåjàü kariùyàmi yathàvibhavavistaraiþ ..
     iti sarvàn samàhåya kathita¤ca manoratham .
     bhatvà ca daõóavadbhåmau satyadevaü punaþ punaþ ..
     tatastuùñaþ satyadevo gaganàdvaõijaü prati .
     jagàda vacana¤cedaü naivedyamavamanya ca .
     àgatà svàminaü draùñumato'dç÷yo'bhavat prabhuþ ..
     gçhaü gatvà prasàda¤ca bhuktvà càyàti sà punaþ .
     labdhabhartçsukhà sàdho bhaviùyati na saü÷ayaþ ..
     tata÷ca pràõadaü vàkyaü ÷rutvà gaganamaõóalàt .
     kùipraü tadà gçhaü gatvà prasàdaü pratibhåjya ca ..
     apa÷yat punaràgatya patiü nàvaü janaiþ saha .
     tataþ kalàvatã tuùñà jagàda pitaraü prati ..
     ehi tàta gçhaü yàhi vilambaü kuruùe katham .
     tat ÷rutvà kanyakàvàkyaü santuùño'bhåddhaõikasutaþ påjanaü satyadevasya kçtvà vidhividhànataþ .
     dhanairbandhugaõaiþ sàrdhaü jagàma nijamandiram ..
     paurõamàsyà¤ca saükràntyàü påjàü kçtvà yathàvidhi .
     iha loke sukhaü bhuktvà cànte satyapuraü yayau ..>% iti ÷rãskandapuràõe revàkhaõóe ÷rãsatyanàràyaõa kathàyàü baõiksàdhumokùavarõano nàma 3 adhyàyaþ .. * .. såta uvàca .
     %<atha cànyat pravakùyàmi ÷çõudhvaü munisattamàþ .
     àsãdvaü÷adhvajo ràjà prajàpàlanatatparaþ ..
     prasàdaü satyadevasya tyaktvà duþkhamavàpa saþ .
     ekadà sa yanaü gatvà hatvà ca vividhàn mçgàn àgatya vañamåle ca dçùñvà satyasya påjanam .
     gopàþ kurvanti santuùñà bhaktiyuktàþ sabàndhavàþ ràjà dçùñvà tu darpeõa nàgato na nanàma saþ .
     tato gopagaõàþ sarve prasàdaü nçpasannidhau ..
     saüsthàpya punaràgatya bhuktvà sarve yathepsitam .
     tataþ prasàdaü saütyajya ràjà duþkhamavàsa saþ ..
     tasya puttra÷ataü naùñaü dhanadhànyàdika¤ca yat .
     satyadevena tat sarvaü nà÷itaü mama ni÷citam ..
     atastatraiva gacchàmi yatra devasya påjanam .
     manaseti vini÷citya yayau gopàlasannidhim ..
     tato'sau satyadevasya påjàü gopagaõaiþ saha .
     bhakti÷raddhànvito bhåtvà cakàra vidhivannçpaþ ..
     satyadevaprasàdena dhanaputtrànvito'bhavat .
     iha loke sukhaü bhuktvà cànte viùõuparaü yayau ..
     ya idaü kurute satyavrataü paramadurlabham .
     ÷çõoti ca kathàü puõyàü bhaktimuktiphalapradàm ..
     dhanadhànyàdikaü tasya bhavet satyaprasàdataþ .
     daridro labhate vittaü baddho mucyeta bandhanàt ..
     bhãto bhayàt pramucyeta satyametanna saü÷ayaþ .
     ãpsita¤ca phalaü bhuktvà cànte satyapuraü vrajet ..
     iti vaþ kathitaü vipràþ satyanàràsaõavratam .
     yat kçtvà sarvaduþkhebhyo mukto bhavati mànavaþ ..
     vi÷eùataþ kaliyuge satyapåjàkathàphalam .
     satyanàràyaõaü kecit satyadevaü tathàpare ..
     nànàråpadharo bhåtvà sarveùàmãpsitapradaþ .
     bhaviùyati kalau satyavrataråpã sanàtanaþ ..
     ya idaü pañhate nityaü ÷çõoti munisattamàþ .
     tasya na÷yanti pàpàni satyadevaprasàdataþ ..>% iti ÷rãskandapuràõe revàkhaõóe satyanàràyaõakathànàma 4 adhyàyaþ .. * .. iti ÷rãsatyanàràyaõavratakathà samàptà .. kvacit pustake adhyàyanàma nàsti . kvacit bhaviùyapuràõe iti kçtvà etatkathà likhità .. * .. atha satyanàràyaõa påjàpaddhatiþ . àdau svastivàcanapårvakaü saïkalpaü kuryàt . adyetyàdi amukatithau ràtrau armukagotraþ ÷rãamukadeva÷armà amukakàmaþ ga÷ce÷àdidevatàpåjàpårvaka÷rãsatyanàràyaõapåjanakathà÷ravaõamahaü kariùye . tataþ såktaü pañhet . tata àsana÷uddhyàdikaü kçtvà gaõe÷àdidevatrànavagrahadikpàlàn påjayet . lakùmãsarasvatyàdipuruùànàdipuruùa÷rãràmalakùmaõapåjàü kçtvà yavatilaiþ satyanàràyaõamàvàhayet . praõavavyàhçtãþ samuccàrya bhagavan satyanàràyaõa ihàgaccha ihàgaccha iha tiùñha iha tiùñha mama påjàü gçhàõa ityàdinà àvàhya puùpaü gçhãtvà dhyàyet .
     %<dhyàyet satyaü guõàtãtaü guõatrayasamanvitam .
     lokanàthaü triloke÷aü pãtàmbaradharaü harim ..
     indãvaradala÷yàmaü ÷aïkhacakragadàdharam .
     nàràyaõaü caturbàhuü ÷rãvatsapadabhåùitam .
     govindaü gokulànandaü jagataþ pitaraü gurum ..>% iti dhyàtvà etat pàdyaü satyanàràyaõàya namaþ . ardhyamantrastu .
     %<vyaktàvyaktasvaråpàya hçùãkapataye namaþ .
     mayà nivedito bhaktyà arghyo'yaü pratigçhyatàm ..>% eùo'rghyaþ ÷rãsatyanàraõàya namaþ . puùpà¤jaliü gçhãtvà .
     %<namaste vi÷varåpàya ÷aïkhacakradharàya ca .
     padmanàbhàya devàya hçùãkapataye namaþ .
     namo'tantasvaråpàya triguõàtmavibhàsine ..>% naivedyaü gçhãtvà .
     %<tvadãyaü vastu govinda tubhyameva samarpitam .
     gçhàõa sumukho bhåtvà prasãda puruùottama ..>% tataþ a¤jaliü baddhvà pañhet .
     %<acyutaü puõóarãkàkùaü nçsiühaü daityasådanam .
     hçùãke÷aü jagannàthaü vàgã÷aü varadàyakam ..
     guõatrayaü guõàtãtaü govindaü garuóaghvajam .
     janàrdanaü janànandaü jànakãvallabhaü jayam ..
     praõamàmi sadà satyanàràyaõamataþ param durgame viùame ghore ÷atrubhiþ paripãóite ..
     vividhàpatsu duùñeùu tathànye ùvapi yadbhayam .
     nàmànyetàni saïkãrtyaü ãpsitaü phalamàpnuyàt ..
     satyanàràõaü devaü vande'haü kàmadaü ÷ubham .
     lãlayà ca tataü vi÷vaü yena tasmai namo namaþ ..>% tato dakùiõàndadyàt . acchidràvadhàraõaü kuryàt . iti satyanàràyaõapåjàpaddhatiþ ..

@<[Page 5,229b]>@
#<satyapuraü>#, klã, (satyaü puram .) viùõulokaþ . yathà,
     %<ãpsita¤ca phalaü bhuktvà cànte satyapuraü vaset .
     iti vaþ kathitaü vipràþ satyanàràyaõavratam ..>% iti skandapuràõãyasatyanàràyaõavratakathà ..

#<satyaphalaþ>#, puü, (satyaü phalaü yasya .) vilvavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<satyabhàmà>#, strã, kçùõapatnãbhedaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. sà ca ÷rãkçùõasyàùñamahiùyantargatamahiùãvi÷eùaþ . yathà -- aùñau mahiùpastàþ sarvà rukmiõyàdyà mahàtmanaþ . rukmiõã satyabhàmà ca kàlindã ca ÷ucismità .. mitravindà jàmbavatã nàgnajitã sulakùaõà . su÷ãlà nàma tanvaïgã mahiùya÷càùñamàþ smçtàþ .. iti pàdme uttarakhaõóe 69 adhyàyaþ ..

#<satyabhàrataþ>#, puü, (satyaü bhàrataü yasya .) vedavyàsaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<satyayugaü>#, klã, (satyaü yugam .) caturyugànàü prathamayugam . yathà --
     %<kçtaü satyayugaü tretàgnàyã dvàparayaj¤iyau .
     kalirjharjharakaþ karmayugaü pàpantu pàtakam ..>% iti trikàõóa÷eùaþ .. * .. tasya kçtanàmakàraõaü yathà --
     %<tadupàdhikçtaþ kàlo brahmaõo janmamçtyukçt .
     ÷atasaüvatsare brahmà layaü pràpnoti hi tvayi ..
     layànte tannàbhimadhyàdutthitaþ sçjati prabhuþ .
     tataþ kçtayugànte'haü kàlaü saddharmapàlakam ..
     kçtakçtyàþ prajà yatra tannàmnà màü kçtaü viduþ ..>% iti kalkipuràõe 19 adhyàyaþ .. * .. taddharmà yathà --
     %<dharma÷catuùpàdamavat kçte pårõe jagattrayam .
     devà yathoktaphaladà÷caranti bhuvi sarvataþ ..
     sarva÷asyà vasumatã hçùñapuùñajanàvçtà .
     ÷àñhyacauryànçtairhãnà àdhivyàdhivivarjità ..
     viprà vedavidah sumaïgalayutà nàryastu caryàvrataiþ påjàhomaparàþ pativratadharà yàgodyatàþ kùakùiyàþ .
     vai÷yà vastuùu dharmato vinimayaiþ ÷rãviùõupåjàparàþ ÷ådràstu dvijasevanàddharikathàlàpàþ saparyàparàþ ..>% iti kalkipuràõe 28 adhyàyaþ .. * .. tadyugamànaü yathà,
     %<catvàri trãõi dve caikaü kçtyàdiùu yathàkramam saükhyàtàni sahasràõi dviguõàni ÷atàni ca ..>% iti ÷rãbhàgavate 12 skandhe 4 adhyàye 2 ÷lokañãkàyàü ÷rãdharasvàmã .. tasyotpattyàdiryathà . vai÷àkha÷uklapakùe tçtãyàyàü ravivàre satyayugotpattiþ . tatràvatàracatuùñayaü matsyakårmavaràhançsiühàþ . pårõaü puõyam . pàpaü nàsti . kurukùetraü tãrtham . grahàü÷o bràhmaõaþ . majjàgatàþ pràõàþ . icchàmçtyuþ . ekaviü÷atihastaparimito mànavadehaþ . lakùavarùaü paramàyuþ . suvarõanirmitabhojanapàtram . satyayugàbdàþ 1728000 . satyayugasya ràjà baliþ veõaþ màndhàtà puroravà dhundhumàrikaþ kàrtavãryaþ ete ùañ cakravartinaþ .. satyayugasya lakùaõam .
     %<satyadharmarato nityaü tãrthànà¤ca sadà÷rayam .
     nandanti devatàþ sarvàþ satye satyaparà naràþ ..>% tatra tàrakabrahmanàma yathà --
     %<nàràyaõaparà vedà nàràyaõaparàþ kùaràþ .
     nàràyaõaparà muktirnàràyaõaparà gatiþ ..>% iti mudràïkitapa¤jikàtaþ saügçhãtam ..

#<satyayugàdyà>#, strã, (satyayugasya àdyà tithirityarthaþ .) kçtayugàrambhakatithiþ . sà tu vai÷àkhu÷uklatçtãyà . tadvivaraõaü yugàdyà÷abde draùñavyam ..

#<satyayauvanaþ>#, puü, (satyameva yauvanamiva yasya .) vidyàdharaþ . iti jañàdharaþ ..

#<satyarataþ>#, puü, (satye rataþ .) satyavrataràjaputtraþ . yathà --
     %<tridhanvanaþ suto jàtastrayyàruõa iti smçtaþ .
     tasya satyavrato nàma tasmàt satyarataþ smçtaþ ..
     tasya puttro hari÷candro hari÷candràcca rohitaþ .>% iti màtsye 12 adhyàyaþ ..

#<satyalokaþ>#, puü, (satyo lokaþ .) saptalokàntargatalokavi÷eùaþ . yathà --
     %<ùaóguõena tapolokàt satyaloko viràjate .
     apunarmàrakà yatra brahmaloko hi sa smçtaþ ..>% iti viùõupuràõe 2 aü÷e 7 adhyàyaþ .. janalokàpekùayaiva ùaóguõena dvàda÷akoñyucchràyeõa tapolokànantaraü satyalokaþ . na tu tapolokàt ùaóguõeneti mantavyam . tathà satyaùñacatvàriü÷atkoñyucchràyatvena brahmàõóe tasyàvakà÷àbhàvàt . såryàõóagolayorantaþkoñyaþ syuþ pa¤caviü÷atiriti ÷ukokteþ . satyaloka eva kakùàbhedena brahmadhiùñyàt paraü vaikuõñhalokàdi j¤eyam . eva¤ca bhåtalàdårdhvaü pa¤cada÷alakùottaràstrayoviü÷atiþ koñyo bhavanti . satyalokàdårdhva¤ca pa¤cada÷alakùonakoñidvayàdaõóakañàha iti j¤eyam . apunarmàrakàþ punarmçtyu÷ånyàþ . iti taññãkà ..

#<satyavacàþ>#, [s] puü, (satyaü vaco yasya .) çùiþ . ityamaraþ .. satyavàdini, tri ..

#<satyavatã>#, strã, (satyamastyasyeti . satya + matup . masya vaþ . ïãp .) vyàsamàtà . tatparyàyaþ . kàlã 2 yojanagandhà 3 gandhakàlã 4 jhaùodarã 5 vyàsamàtà 6 satyà 7 citràïgadaprasuþ 8 vicitravãryasåþ 9 kastrà 10 dàseyã 11 dàsanandinã 12 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, bhàgavate . 1 . 3 . 21 .
     %<tataþ saptada÷e jàtaþ satyavatyàü parà÷aràt .
     cakre vedataroþ ÷àkhà dçùñvà puüso'lpamedhasaþ ..>%) nàradapatnã . (yathà, mahàbhàrate . 5 . 117 . 15 .
     %<damayantyàü nala÷caiva satyavatyà¤ca nàradaþ ..>%) çcãkamunipatnã . iti medinã .. (yathà, harivaü÷e . 27 . 18 .
     %<gàdheþ kanyà mahàbhàgà nàmnà satyavatã ÷ubhà .
     tàü gàdhiþ kàvyaputtràya çcãkàya dadau prabhuþ ..>% satyavi÷iùñe, tri .. yathà, bhàgavate . 4 . 21 . 46 .
     %<puttrena jayate lokàniti satyavatã ÷rutiþ .
     brahmadaõóahataþ pàpo yadveõo'tyatarattamaþ ..>%) çcãkapatnyàþ pramàõàntaraü yathà --
     %<brahmaputtro bhçgurnàma çcãkastatsuto'bhavat .
     sa bhàryàrthã caran bhåmau kànyakubjaü gataþ purà ..
     dadar÷a càraõyagataü jahnorvaü÷asamudbhavam .
     ku÷ikasya sutaü gàdhiü tapasthaü nçpasattamam ..
     araõyasthasya tasyàtha puttrakàmasya bhåbhçtaþ .
     sabhàryasya sutà jaj¤e devakanyàsamà guõaiþ ..
     çcãko bhçguputtrastàü bhàryàrthaü samayàcata .
     gàdhiü nçpati÷àrdålaü sa covàca nçpo munim ..
     ekataþ ÷yàmakarõànàma÷vànàü candravarcasàm .
     sahasramekaü yo dadyàttasmai puttrã pratãyate ..
     çcãka uvàca .
     dàsyàmya÷vasahasrantu tava ràjaüstathàvidham .
     ka¤citkàlaü pratãkùasva yàvattadahamànaye ..
     gaïgàjalàdutthitantu dattaü samyak pracetasà .
     àdàyà÷vasahasraü sa munirgàdhimathàbhyayàt ..
     tàna÷vàn gàdhiràdàya puttrãü satyavatãü svakàm çcãkàya dadau lakùmãü ke÷avàyeva sàgaraþ ..
     çcãko gàdhitanayàü labdhvà bhàryàmaninditàm muditaþ sa tayà reme yathàkàmaü svamà÷rame ..
     kçtadàraü sutaü ÷rutvà draùñuü puttraü svakaü bhçguþ .
     athàjagàma matimàn snuùàü dçùñvà nananda ca ..
     dampatã taü samàsãnaü bhçguü devagaõàrcitam .
     påjayitvà samàsãnaü tasthatustau kçtà¤jalã ..
     tato bhçguþ snuùàü svãyàü suprãta idamabravãt .
     varaü vçõãùva dàsyàmi và¤chitaü varavarõini .
     adeyaü duùkaraü vàpi yatra te vartate spçhà ..
     tataþ satyavatã puttraü tapa àmnàyapàragam .
     màtu÷ca vãramatulaü puttraü varamayàcata ..
     sa caivamastvityuktvaiva bhåtvà dhyànaparastadà .
     vi÷vamàvatya manasà yatnàt ÷vàsaü sasarja saþ ..
     tasya niþ÷vàsavàtàttu niþsçtaü vai carudvayam .
     tasyai tat dvitayaü dattvà bhçgustàmidamabravãt ..
     carudvayaü gçhàõa tvaü snuùe satyavati svayam .
     snàtvà çtau çtau màtà tadà tva¤ca kariùyathaþ ..
     àliïgyà÷vatthavçkùaü te màtà puüsavanàya vai .
     carumàraktakaü camaü sà bhokùyati sutastataþ ..
     tva¤coóumbaravçkùantu samàliïgya sitaü carum .
     bhakùasvaitena puttraste bhaviùyati sanàtanaþ ..
     evamuktvà bhçguryàto yathecchaü sàpi saümudam .
     avàpa màütrà mahità bhartrà pitrà ca bhàvigã ..
     atha snànadine'÷vatthamàliïgyàraktakaü carum .
     adyàt satyavatã tasyà màtà phalguü sitaü carum .. * ..
     parivartantu taü j¤àtvà divyaj¤àno bhçgurmuniþ .
     athàgattha snuùàü tàntu vacana¤cedamabravãt ..
     viparyayastvayà bhadre vçkùàliïganakarmaõi .
     tathà caruprà÷ane ca tatredante bhaviùyati ..
     bràhmaõaþ kùattriyàcàrastava puttro bhaviùyati .
     kùattriyo bràhmaõàcàro màtuste bhavità sutaþ ..
     ityuktvà bhçguõà sàdhvã tadà satyavatã bhçgum .
     punaþ prasàdayàmàsa pauttro me'stviti tàdç÷aþ .
     evamastviti proktvà sa tatraivàntardadhe bhçguþ ..
     atha kàle sutaü dãptaü jamadagni¤ca gàdhijà .
     suùuve jananã tasyà vi÷vàmitraü tapodhanam ..
     jamadagnistato vedàn caturaþ pràpa mà ciram .
     pràduràsaddhanurvedaþ svayaü tasmin mahàtmani ..
     vi÷vàmitro'pi sakalàn vedànapi tathàciràt dhanurvedaü tathà kçtsnaü vipra÷càbhåttapodhanaþ ..
     jàjvalyamànastejasvã jamadagnirmahàtapàþ .
     vedaistapobhiþ sa munãnatyakràmacca såryavat ..>% iti ÷rãkàlikàpuràõe jàmadagnyopàkhyàne 84 adhyàyaþ ..

#<satyavatãsutaþ>#, puü, (satyavatyàþ sutaþ .) vyàsaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 157 . 12 .
     %<evaü sa tàn samà÷vàsya vyàsaþ satyavatãsutaþ .
     ekacakràmabhigataþ kuntãmà÷vàsayat prabhuþ ..>% jamadagniþ . iti puràõam ..)

#<satyavàk>#, [c] puü, (satyà vàk yasya .) çùiþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (ka÷yapapatnyà muneþ puttravi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 65 . 43 .
     %<satyavàgarkaparõa÷ca prayuta÷càpi vi÷rutaþ ..>%) kàkaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (sàvarõamanuputtravi÷eùaþ . yathà, màrkaõóeye . 80 . 11 .
     %<virajà÷càrvavãra÷ca nirmohaþ satyavàk kçtiþ .
     viùõvàdyà÷caiva tanayàþ sàvarõasya manornçpàþ ..>%) satyavàdini, tri .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 29 . 11 .
     %<kàla÷càyaü samutpannaþ satyavàg bhavatu dvijaþ ..>%

#<satyavàdã>#, [n] tri, (satyaü vadatãti . vad + õiniþ .) yathàrthavaktà . tatparyàyaþ . satyodyaþ 2 . iti ÷abdamàlà .. (yathà, mahànirvàõatantre . 3 . 99 .
     %<asmin dharme mahe÷i ! syàt satyavàdã jitendriyaþ .
     paropakàranirato nirvikàraþ sadà÷ayaþ ..>%)

#<satyavàn>#, [t] puü, (satyamastyasyeti . satya + matup . masya vaþ .) ràjavi÷eùaþ . sa tu sàvitrãpatiþ . iti medinã .. (asya nàmaniruktiryathà, mahàbhàrate . 3 . 293 . 12 .
     %<satyaü vadatyasya pità satyaü màtà prabhàùate .
     tato'sya bràhmaõà÷cakrurnàmaitat satyavàniti ..>% asya vi÷eùavçttàntastu tatraiva 292 adhyàyamàrabhya draùñavyaþ .. * .. càkùuùamanuputtavi÷eùaþ . yathà, bhàgavate . 4 . 13 . 16 .
     %<sa cakùuþ sutamàkutyàü patnyàü manumavàpa ha .
     manorasåta mahiùã virajànnaóvalà sutàn .
     puru' kçtsnamçtaü dyumnaü satyavantaü mçtaü vratam ..>% satyavati tri .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 75 . 34 .
     %<satyavantaþ svargaloke modante bharatarùabha ..>%)

#<satyavçttaþ>#, tri, (satyaü vçttaü yasya .) satyavàdã . iti kecit .. (saccaritre klã . yathà, mahàbhàrate . 13 . 73 . 11 .
     %<yàvajjãvaü satyavçtte rata÷ca dàne rato yaþ kùamã càparàdhe ..>%)

#<satyavrataþ>#, puü, (satyameva vrataü yasya .) tretàyuge såryavaü÷ãyapa¤caviü÷aràjaþ . yathà --
     %<tridhanvanaþ suto jàtastrayyàruõa iti smçtaþ .
     tasya satyavrato nàma tasmàt satyarataþ smçtaþ ..>% iti màtsye 12 adhyàyaþ .. sa ca tri÷aïku ràjaþ . yathà -- %<tridhanvanastrayyàruõantrayyàruõàt satyavrataþ . yo'sau tri÷aïkusaüj¤àmavàpa càõóàlatàmupagata÷ca dvàda÷avàrùikyàmanàvçùñyàü vi÷vàmitrasya kalatràpatyapoùaõàrthe càõóàlaparigrahapariharaõàrtha¤ca jàhnavotãre nyagrodhe mçgamàüsamanudinaü vabandha . parituùtena ca vi÷vàmitreõa sa÷arãraþ svargaü àropitaþ . tri÷aïkorhari÷candraþ .>% itiviùõupuràõe 4 aü÷e 2 adhyàyaþ .. (dhçtaràùñrasya puttravi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 63 . 117 .
     %<jayaþ satyavrata÷caiva purumitra÷ca bhàrata ..>% mahàdevaþ . iti mahàbhàratam . 13 . 17 . 150 .. satyaråpavrate, klã . yathà, ràmàyaõe . 2 . 26 . 37 .
     %<sà tvaü vaseha kalyàõi ràj¤aþ samanuvartinã .
     bharatasya ratà dharme satyavrataparàyaõà ..>% satyavratavi÷iùñe, tri . yathà, harivaü÷e . 31 . 58 .
     %<ete'hi vaü÷ajàþ sarve ràjànaþ kãrtità mayà .
     satyavratà mahàtmànaþ prajàvanto mahàrathàþ ..>%)

#<satyasaïkà÷aþ>#, tri, (satyasya saïkà÷aþ sadç÷aþ .) satyasannibhaþ . iti kecit ..

#<satyasaïgaraþ>#, puü, (satyaþ saïgaraþ pratij¤à yuddhaü và yasya .) kuberaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. anyàyarahitayuddha¤ca .. (çùivi÷eùaþ . iti mahàbhàratam . 2 . 7 . 15 ..)

#<satyasandhaþ>#, puü, (satya sandhà abhisandhiryasya .) ràmànujabharataþ, . janamejayaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (viùõuþ . iti mahàbhàratam . 13 . 149 . 67 .. dhçtaràùñraputtraþ . iti ca mahàbhàratam . 1 . 117 . 8 ..) satyapratij¤e, tri .. yathà --
     %<ràjendraü satyasandhaü da÷arathatanayaü ÷yàmalaü ÷àntamårtiü vande lokàbhiràmaü raghukulatilakaü ràghavaü ràvaõàrim ..>% iti mahànàñake 1 aïkaþ .

#<satyasandhà>#, strã, (satye sandhàbhisandhiryasyàþ .) draupadã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<satyà>#, strã, (satyamastyasyà iti . satya + ac . ñàp .) sãtà . sà ca ràmapatnã . satyavatã . sà tu vyàsamàtà . iti ÷abdaratnàvalã .. durgà . iti brahmavaivarte prakçtikhaõóam .. (satyabhàmà . sà ca kçùõapatnã . yathà, bhàgavate . 1 . 14 . 37 .
     %<yatpàda÷u÷rå ùaõamukhyakarmaõà satyàdayo dbyaùña-sahasrayoùitaþ .
     nijjitya saükhye trida÷àüstadà÷iùo haranti vajràyudhavallabhocitàþ ..>% tathà ca mahàbhàrate . 3 . 234 . 2 .
     %<àrurukùå rathaü satyàmàhvayàmàsa ke÷avaþ ..>% ÷aüyupatnã . yathà, mahàbhàrate . 3 . 218 . 4 .
     %<÷aüyorapratimà bhàryà satyà satyàya dharmajà .
     agnistasya suto dãptastisraþ kanyà÷ca suvratàþ ..>%)

#<satyàkçtiþ>#, strã, (satyasya àkçtiþ karaõam . %<satyàda÷apathe .>% 5 . 4 . 66 . iti óàc .) ava÷yaü mayaitat kretavyamiti satyakaraõam . tatparyàyaþ . satyaïkàraþ 2 satyàpanam 3 . ityamaraþ ..

#<satyàgniþ>#, puü, (sasyatya agniþ .) agastyamuniþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<satyànçtaü>#, klã, bàõijyam . ityamaraþ ki¤cit satyaü ki¤cadasatyaü satyasahitamançtaü và yatra . iti bharataþ .. (yathà, manuþ . 4 . 6 .
     %<satyànçta¤ca bàõijyaü tena caivàpi jãvyate .
     sevà ÷vavçttiràkhyàtà tasmàttàü parivarjayet ..>% satya¤cànçta¤ceti dvandve kçte dvivacanaprayogaþ syàt . yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 19 . 77 .
     %<dçùñvà råpe vyàkarot satyànçte prajàpatiþ ..>%)

#<satyàpanaü>#, klã, (satyasya karaõam . satya + satyàpapà÷eti . 3 . 1 . 25 . iti õic àpukca tato lyuñ .) satyàkçtiþ . ityamaraþ ..

#<satyàpanà>#, strã, (satyasya karaõam . satya + satyàpapà÷eti . 3 . 1 . 25 . iti õic àpuk ca tato yuc .) satyàkçtiþ . ityamarañãkàyàü vopàlitaþ ..

#<satyàdyaþ>#, tri, (satyasya vadanam . vad + kyap .) satyavàdã iti ÷abdamàlà ..

#<satra>#, t ïa ka sambandhe . santatau . iti kavikalpadrumaþ .. (adanta-curà-àtma-saka-señ .) dantyavargàdyamadhyaþ . santatirnirvàhakriyeti bhaññamallaþ . ïa satrayate . satràpayate pratij¤àü sàdhuþ . santatirvistàraõamiti govindabhaññaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<satraü>#, klã, (satryate saütanyate iti . satra + gha¤ .) yaj¤avi÷eùaþ . yathà --
     %<naimiùe'nimiùakùetre çùayaþ ÷aunakàdayaþ .
     satraü svargàya lokàya sahasrasamamàsata ..
     kalimàgatamàj¤àya kùetre'smin vaiùõave vayam .
     àsãnà dãrghasatreõa kathàyàü sakùaõà hareþ ..>% iti ÷rãbhàgavate 1 skandhe 1 adhyàyaþ ..

#<satràjit>#, puü, (satreõa àjayati lokàniti . tà + ji + kvip .) ràjavi÷eùaþ . sa ca ÷rãkçùõa÷va÷uraþ . satyabhàmàpità . pare ÷a÷idhvajaràja÷ca babhåva . iti kalkipuràõe 27 adhyàyaþ .. (tri, santatajaya÷ãlaþ . yathà, çgvede . 2 . 21 . 1 .
     %<satràjite nçjita urvaràjite .>% %<satràjite satrà santataü jaya÷ãlàya .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<satrijàtakaü>#, klã, (trijàtakena saha vartamànam .) màüsavya¤janavi÷eùaþ . yathà --
     %<màüsaü bahughçte bhçùñaü siktvà coùõàmbunà muhuþ .
     jãrakàdyaiþ samàyuktaü pari÷uùkaü taducyate .
     tadeva ghçtatakràóhyaü pradigdhaü satrijàtakam ..>% iti ÷abdacandrikà ..

#<satvaraü>#, klã, saha tvarayà vartate iti . ÷ãghram . ityamaraþ .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 39 . 14 .
     %<ràjà satvaramàhåya vyàpçtaü vittasa¤caye .
     uvàca de÷akàlaj¤o ni÷citaü sarvataþ ÷uciþ ..>%) tadvati, tri, . iti bharataþ .. (yathà, manuþ . 9 . 94 .
     %<triü÷advarùo vahet kanyàü hçdyàü dbàda÷avàrùikãm tryaùñavarùo'ùñavarùàü và dharme sãdati satvaraþ ..>%)

#<satsàraþ>#, puü, (san sàro yasya .) vçkùavi÷eùaþ . citrakaraþ . kaviþ . iti kecit .. uttamasàrayukte tri .. sathutkàraü, klã, ambukçtam . iti hemacandraþ .. thutkàreõa saha vartamàna¤ca ..

#<sadaü÷akaþ>#, puü, (daü÷akena saha vartamànaþ .) karkañaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. daü÷ayukte, tri ..

#<sadaü÷avadanaþ>#, puü, (sadaü÷aü daü÷àkàrasahitaü vadanaü yasya .) kaïkapakùo . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sada¤janaü>#, klã, (sat a¤janam .) kusumà¤janam . yathà --
     %<rãtipuùpaü puùpaketuü pauùpakaü kusumà¤janam .
     sada¤jana¤ca càkùuùyaü màkùikaü dhàtumàkùikam ..>% iti ÷abdacandrikà ..

#<sadana>#, klã, (sãdantyatreti . sad + adhikaraõe lyuñ . gçham . ityamaraþ .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 64 . 36 . tiùñha mà màgamaþ puttraþ yamasya sadanaü prati . ÷vo mayà saha gantàsi jananyà ca samedhitaþ ..) jalam . iti medinã ..

#<sadaþ>#, [s] strã, klã, (sãdantyasyàmiti . sad + %<sarvadhàtubhyo'sun .>% uõàø 4 . 188 . iti asun .) sabhà . ityamaraþ .. (yathà, hitopade÷e .. vipadi dhairyamathàbhyudaye kùamà sadasi vàkpañutà yudhi vikramaþ . ya÷asi càbhirucau vyasanaü ÷rutau prakçtisiddhamidaü hi mahàtmanàm ..)

#<sadasyaþ>#, puü, (sadasi sàdhuþ . sadas + yat .) vidhidar÷ã . ityamaraþ .. nyånàtiriktatàü viparyàsa¤ca parihartuü vidhiü vedoktayaj¤akriyàkalàrpa draùñaü ÷ãlaü yeùàü te sadasyàþ . sadasi sàdhavaþ kàrakà itivikàrasaüghetyàdinà yaþ . iti bharataþ .. tasya nàmàntaraü pra÷navaktà . yathà --
     %<ekaþ karmaniyuktaþ syàt dvitãyastantradhàrakaþ .
     tçtãyaþ pra÷nakaü bråyàttataþ karma samàcaret ..>% karmaniyuktaþ àcàryaþ sa ca brahmàïgake homakarmaõi brahmà . svayaü homàkaraõe hotàpi . svayaü pradhànakarmàkaraõe pratinidhirapi . tantradhàrakaþ pustakadhàrakaþ . pra÷navaktà sadasyaþ . iti saüskàratattvam .. * .. sabhyaþ . yathà . sabhyàþ sadasyàþ pàrùadyàþ sabhàstàràþ sabhàsadaþ . sàmàjikà ityàdi hemacandraþ ..

#<sadà>#, vya sarvakàlaþ . sarvadà . ityamaraþ .. yathà,
     %<paropakàraniyataþ sadà bhava mahàjana .>% itiviùõupuràõam ..

#<sadàgatiþ>#, puü, (sadà sarvadà gatiryasya .) vàyuþ . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 72 . 1 .
     %<evamuktastayà ÷akraþ sandide÷a sadàgatim .
     pràtiùñhata tadà kàle menakà vàyunà saha ..>%) såryaþ . nirvàõam . sadã÷varaþ . iti medinã .. (sarvadà gamana÷ãle, tri . yathà, mahàbhàrate . 3 . 133 . 25 .
     %<catuviü÷atiparva tvàü ùaõõàbhi dvàda÷apradhi .
     tattriùaùñi÷atàraü vai cakraü pàtu sadàgati ..>%)

#<sadàcàraþ>#, puü, (satàü sàdhånàmàcàraþ .) sàdhånàmàcaraõam . tallakùaõàdi yathà --
     %<sarasvatãdç÷advatyordevanadyoryadantaram .
     taddevanirmitaü de÷aü brahmàvartaü pracakùate ..
     tasmin de÷e ya àcàraþ pàramparyakramàgataþ .
     varõànàü sàntaràlànàü sadàcàraþ sa ucyate ..>% iti manuþ .. * .. anyacca . aurvauvàca .
     %<sadàcàreùu ràjendra vi÷eùàn ÷çõu saüprati .
     yànava÷yaü nçpaþ kuryàttànmattaþ sakalàn ÷çõu ..
     sàdhavaþ kùãõadoùà÷ca sacchabdaþ sàdhuvàcakaþ .
     teùàmàcaraõaü yattu sadàcàraþ sa ucyate ..
     àgameùu puràõeùu saühitàsu yathoditàn .
     samuddiùñasadàcàràüstàn gçhõãyàdgçhasthavat ..
     çùãn yajedvedapàñhairdevàn homaistu påjayet .
     ÷ràddhaiþ pitén yajedannairbhåtàni balibhistathà ..
     maitraü prasàdhanaü snànaü dantadhàvanama¤janam .
     sarvaü gçhasthavat kuryàt niùekàdyaü vidhiü tathà ..
     ùañkarmasu niyu¤jãta ràjà vipràn samantataþ .
     tathaiva kùattriyàdãni sve sve karmaõi yojayet ..
     yaþ svadharmaü parityajya paradharmaü samàcaret .
     taü ÷atena nçpo daõóyaþ punastasminniyojayet ..
     sàüvatsareùu kçtyeùu vi÷eùyaitàn samàcaret .
     ava÷yaü pàrthivo ràjan vi÷eùàüstu ÷çõuùva me ..
     ÷aratkàle mahàùñamyàü durgàyàþ paripåjanam .
     nãràjanaü da÷amyàntu kuryàdvai balavçddhaye ..
     pauùe màsi tçtãyàyàü kuryàt puùyàbhiùecanam påjayitvà ÷riyaü devãü ÷rãpa¤camyàü nçpa÷caret ..
     ÷rãyaj¤aü dhanadhànyasya vçddhaye nçpasattamaþ .
     jyaiùñhe da÷aharàyàntu viùõoriùñaü samàcaret ..
     ravau haristhe dvàda÷yàü ÷akrapåjàü samàcaret .
     vi÷eùyaitàüstu nçpatiþ kuryàt sarvaü bahuvyayaiþ .
     ebhiþ kçtairbalaü ràjyaü koùa÷càpi vivardhate ..
     akçteùveùu yaj¤eùu durbhikùaü marakaü tathàü .
     jàyate ca nçpastasmàdeùu yaj¤aü samàcaret ..
     ÷aratkàle mahàùñamyàü durgàyàþ påjane vidhiþ .
     purà proktastu vidhinà tena kàryantu påjanam ..>% iti kàlikàpuràõe 86 adhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<sadàcàre vi÷eùo'yaü kathitastava pàrthiva ! .
     niùedheùu vi÷eùàüstu ÷çõu yena ÷riyeùyate ..
     asaüpåjya tathà viùõuü ÷ivàmagniü purandaram .
     adattvà ca tathà dànaü na bhu¤jãyànnçpaþ kvacit ..
     hàvayedagnihotrantu nityameva purohitaiþ .
     ahutvà càgnihotrantu bhu¤jannarakamàpnuyàt ..
     nàrakùite gçhe ràjà ratnardhiparivarjite .
     svapettathà striyà sàrdhaü na kadàcana saüvi÷et ..
     bhuktvànnaü ÷rãphalaü nàdyàttathà dhàtrãphalaü nçpaþ .
     buddhikùayakarà età màùa àsavamçttikàþ ..
     nimbàñaråùavçttà÷ca buddhivçddhikarà na tàþ .
     buddhivçddhiharànnityaü tyajedràjà ca bhojane ..
     bhojayedanvahaü vuddhivçddhihetuü nçpottamaþ .
     na paryàyavihãnantu pràrohedàsanaü nçpaþ ..
     na yànaü na gajàna÷vamàrohedvãkùya bràhmaõam .
     naikantu vicaredràjà kadàcidapi nirjane ..
     madahetuü na bhu¤jãyàt kadàcidapi bhojane ..
     kadàpi nopaseveta hyaùñamyàü màüsamaithune ..
     amàsnànaü gayà÷ràddhaü tilaistarpaõameva ca .
     na jãvatpitçko bhåpaþ kuryàt kçtvàghamàpnuyàt na kùetrajàdãüstanayàn ràjà ràjye'bhiùecayet .
     pitéõàü ÷ràddhayennityamaurase tanaye sati ..
     aurasaþ kùetraja÷caiva dattaþ kçtrima eva ca .
     gåóhotpanno'paviddha÷ca bhàgàrhàstanayà ime ..
     kànãna÷ca sahoóha÷ca krãtaþ paunarbhavastathà .
     svayaüdatta÷ca poùya÷ca ùaóime puttrapàü÷ulàþ ..
     abhàve pårva pårveùàü paràn samabhiùecayet .
     paunarbhavaü svayaü dattaü dàsaü ràjye na yojayet ..
     dattàdyà÷càpi tanayà nijagotreõa saüsthitàþ .
     àyànti puttratàü samyaganyabãjasamudbhavàþ ..
     piturgotreõa yaþ puttraþ saüskçtaþ pçthivãpate .
     àcåóàntaü na puttraþ saþ puttratàü yàti cànyataþ ..
     cåóàdyà yadi saüskàrà nijagotreõa vaikçtàþ .
     dattàdyàstanayàste syuranyathà dàsa ucyate ..
     årdhvantu pa¤camàdvarùaddattàdyà÷ca sutà nçpa .
     gçhãtvà pa¤cavarùãyaü puttreùñiü prathamaü caret ..
     paunarbhavantu tanayaü jàtamàtraü samànayet .
     kçtvà paunarbhavaü stomaü jàtamàtrasya tasya vai ..
     sarvàüstu kuryàt saüskàrànjàtakarmàdikànnaraþ kçte punarbhavastome sutaþ paunarbhavastathà ..
     ekoddiùñaü pituþ kuryànna ÷ràddhaü pàrvaõàdikam krãtàdyà vanità målyaiþ sà dàsãti nigadyate ..
     tasyàü yo jàyate puttro dàsaþ puttrastu sa smçtaþ .
     na ràj¤o ràjyabhàk syàdvipulànapi ÷ràddhakçt .
     adhamaþ sarvaputtrebhyastaü tasmàt parivarjayet ..
     puràõadharma÷àstràõi saühità¤ca munãritàm .
     nàdhyàpayennçpaþ ÷ådrairvihitànyat yadçcchayà ..
     yasya ràjye sadà ÷ådràþ puràõaü saühitàü tathà .
     pañhanti syànmahãnà÷o ràjà ràùñreõa sànvayaþ .
     mohàdvà kàmataþ ÷ådraþ puràõaü saühitàü smçtim .
     pañhannarakamàpnoti pitçbhiþ saha pàpakçt ..
     ÷ådroktyà vihitaü yacca yacca mantra udàhçtaþ .
     taddvayaü vipravadànàdgràhyaü ÷ådraiþ sadaiva hi ..
     na yojayennçpaþ ÷ådraü vyavahàrasya dar÷ane .
     niyojya tatra taü bhåpa ! tàmisre tena pacyate .
     hãnàyu÷ca bhavelloko ràjà càpi sahànvayaþ ..
     kàõaü vyaïgamandhaputtraü vànabhij¤amajitendriyam .
     na hrasvaü vyàdhitaü vàpi nçpaþ kuryàtpurohitam ..
     kçpaõasya dhanaü ràjà na gçhõãyàt kadàcana .
     na dvijànàü tathà dadyàddhanàni vipulànyapi ..
     nàrohet kàmukonmattaü gajaü ràjà kadàcana .
     àruhya kàmukaü tantu paratreha viùãdati ..
     anàyuùyaü na kuryàttu karma bhåpaþ kadàcana .
     satataü àyuùo vçddhyai yateta sakalairbalaiþ ..
     na kråravàre nàùñamyàü na ùaùñhyàü nçpasattamaþ .
     a¤janàbhya¤jane kuryàttàmbålasyàpi bhojanam ..
     atisåkùmaü tathà pårõaü grahaõaü candrasåryayoþ .
     nàlokayet svayaü ràjà raktaü såryaü tathaiva ca ..
     utpàtaü jàyate yattu divyaü bhauma¤ca nàbhasam .
     nekùeta yatnànnçpatirdçùñvà nàdyàt tryahaü panaþ ..
     sarvadà maïgalaü ratnaü dhàrayet saha dårvayà .
     avastràcchàditaü gàtraü na viprebhyaþ pradar÷ayet ..
     na toye svaü mukhaü pa÷ye nnàdyànmàüsàni parvasu .
     nàroheta kharaü coùñraü na vàmãmapi gurviõãm ..
     evaü nayayuto ràjà caturaïgaü vivardhayan .
     àtsànaü satataü rakùan sadà vãryaü vivardhayet ..
     bãjakùayakaraü nityaü bhakùyaü bhojya¤ca pànakam .
     varjayet kùàra÷àkàdyànatyambu bahutiktakam ..
     kàüsyaràjataraïgasthaü toyaü pàne'pyavardhanam .
     måtravçddhikaraü bãjakùayakàri vivarjayet ..
     tàmràyaþsvarõasãsànàü pàtrasthaü phalacarmaõoþ .
     ÷ukravçddhikaraü toyaü tadupàsãta yatnataþ ..
     sarvamåleùu kçtyeùu sadàcàrekhanuùñhitaþ .
     bhuktveha vividhàn bhogànaindraü sthànaü vrajet pare ..
     ÷rãmàrkaõóeya uvàca .
     evamaurvastu sagaraü ÷a÷àsa munipuïgavaþ .
     ÷àstràõi caiva sarvàõi sadàcàràn saüguhyakàn .
     bahu÷aþ kathayàmàsa sagaràya mahàtmane ..
     tannàsti yat puraurveõa kathitaü sagaràya na .
     ràjanãtiþ satàü nãtiryaccànyacchàstrasambhavam ..
     saühitàsu puràõeùu yaccàgamacaye sthitam .
     sarvaü ÷u÷ràva sagaro mukhàdaurvasya dhãmataþ ..
     teùàntu kathitaü ki¤ciduddhçtya dvijasattamàþ .
     viùõudharmottare pårvaü mayà rahasi bhàrate ..
     ràjanãtiü sadàcàraü vedavedàïgasaïgatam .
     rahasyaü satataü viùõorvãkùadhvaü dvijasattamàþ ..
     yaccànuditamanyatra gaditaü và sasaü÷ayam .
     saü÷ayacchedanaü teùu yuùmabhyaü kathitaü tvidam ..
     anuktaü saü÷ayacchedi puràõaü kàlikàhvayam .
     yo'bhyaset satataü vipraþ sa vedànàü phalaü labhet ..>% iti ÷rãkàkipuràõe 89 adhyàye ràjanãtisadàcàràdikaü samàptam .. * .. anyacca . çùaya åcuþ .
     %<sadàcàro nigaditastava yo'smàbhiràdaràt .
     lakùaõaü tasya vakùyàmastacchçõuùva ni÷àcara ..
     gçhasthena sadà kàryamàcàraparipàlanam .
     na hyàcàravihãnasya bhadramatra paratra ca ..
     yaj¤adànatapàüsãha puruùasya na bhåtaye .
     bhavanti yaþ samullaïghya sadàcàraü pravartate ..
     duràcàro hi puruùo neha nàmutra nandati .
     kàryo yatnaþ sadàcàre àcàro hantyalakùaõam ..
     tasya svaråpaü vakùyàmaþ sadàcàrasya ràkùasa .
     ÷çõuùvaikamanàstva¤ca yadi ÷reyo hi và¤chasi ..
     dharmo'sya målaü dhanamasya ÷àkhà puùpa¤ca kàmaþ phalamasya mokùaþ .
     asau sadàcàrataruþ suke÷in saüsevito yena sa puõyabhoktà ..
     bràhme muhurte prathame vibudhye danusmareddevavaraü maharùãn .
     pràbhàtikaü maïgalameva vàkyaü yaduktavàn devapatistrinetraþ ..
     suke÷ã uvàca .
     kiü taduktaü suprabhàtaü ÷aïkareõa mahàtmanà .
     prabhàte yat pañhan martyo mucyate pàpabandhanàt ..
     çùaya åcuþ .
     ÷råyatàü ràkùasa÷reùñha suprabhàta haroditam .
     ÷rutvà smçtvà pañhitvà ca sarvapàpaiþ pramucyate ..
     brahmà muràristripuràntakàrã bhànuþ ÷a÷ã bhåmisuto budha÷ca .
     guruþ sa÷ukraþ saha bhànujena kurvantu sarve mama suprabhàtam ..
     bhçgurva÷iùñhaþ kraturaïgirà÷ca manuþ pulastyaþ pulahaþ sagotamaþ .
     raibhyo marãci÷cyavano ribhu÷ca kurvantu sarve mama suprabhàtam ..
     sanatkumàraþ sanakaþ sanandanaþ sanàtano'pyàsuripiïgalau ca .
     saptasvaràþ sapta rasàtalà÷ca kurvantu sarve mama suprabhàtam ..
     pçthvã sugandhà sarasàstathàpaþ sasyar÷avàyurjvalita¤ca tejaþ .
     nabhaþ sa÷abdaü mahatà sahaiva kurvantu sarve mama suprabhàtam ..
     saptàrõavàþ sapta kulàcalà÷ca saptarùayo dvãpavarà÷ca sapta .
     bhåràdi kçtvà bhuvanàni sapta kurvantu sarve mama suprabhàtam ..
     itthaü prabhàte paramaü pavitraü yaþ saüsmaredvà ÷çõuyàcca bhaktyà .
     duþsvapnanà÷o nanu suprabhàte bhavecca satyaü bhagavatprasàdàt ..
     tataþ samutthàya vicintayecca dharmaü tathàrtha¤ca vihàya ÷ayyàm .
     utthàya pa÷càddharirityudãrya gacchettadotsargavidhiü hi kvartum ..
     na devagobràhmaõavahnimàrge na ràjamàrge na catuùpathe ca .
     kuryàdyathotsargamapãha goùñhe pracchàdya ÷ãrùaü mukhanàsika¤ca ..
     tata÷ca ÷aucàrthamupàharenmçdaü gude trayaü pàõitale ca sapta .
     tathobhayoþ pa¤ca catustathaikàü liïge tathaikàü mçdamàharecca ..
     nàntarjalàdràkùasamåùikasthalànna càva÷iùñà sadanàdibhagnà .
     valmãkamçccaiva hi ÷aucanàya gràhyà saràcàravidà nareõa .
     udaïmukhaþ kùàlya padau bhuvisthaþ samàcamedadbhiraphenilàbhiþ .
     àcamya ca triþ parimçjya ca dvistataþ spç÷eccàtma÷iraþ kareõa ..
     sandhyàü sa nirvartya tataþ krameõa ke÷àü÷ca saü÷odhya ca dantadhàvanam .
     kçtvà tathà darpaõadar÷ana¤ca kçtvà ÷iraþsnànamathàhnika¤ca ..
     saüpåjya toyena pitén sadevàn homa¤ca kçtvàlabhanaü ÷ubhànàm .
     kçtvà bahirnirgamaõaü pra÷astaü dårvàü dadhi sarpirathodakumbham ..
     dhenuü savatsàü vçùabhaü suvarõaü mçdgomayaü svastikamakùatàni .
     làjà madhu bràhmaõakanyakà÷ca ÷vetàni puppàõyatha ÷obhanàni ..
     hutà÷anaü candanamarkavimbama÷vatthavçkùa¤ca samàlabheta .
     tatastu kuryànnijajàtidharmaü de÷ànu÷iùñaü kuladharmamagryam ..
     svagotradharmaü na hi santyajeta tenàpi siddhiü samupàcareta .
     nàsatpralàpaü na ca satyahãnaü na niùñhuraü nàgama÷àstrahãnam ..
     vàkyaü vadet sàdhujanena yena nindyo bhavennaiva ca dharmabhedã .
     saïgaü na càsatsu janeùu kuryàt sandhyàsu bhakùyaü surataü divà ca .
     sarvàsu yonãùu paràbalàsu rajasvalàsveva jaleùu dhãraþ ..
     vçthàñanaü vçthàdànaü vçthà ca pa÷umàraõam .
     na kartavyaü gçhasthena vçthà dàraparigraham ..
     vçthàñanànnityahànirvçthàdànàddhanakùayaþ .
     vçthàpa÷ughnaþ pràpnoti ghàtanànnarakaü mahat ..
     santatyà hànira÷làghyà varõasaïkarato bhayam .
     bhetavya¤ca bhavelloke vçthàdàraparigrahàt ..
     parasve paradàre ca na kàryà buddhiruttamaiþ .
     parasvaü narakàyaiva paradàrà÷ca mçtyave ..
     nekùet parastriyaü nagnàü na sambhàùecca taskaràn .
     udaktyà dar÷anaü spar÷aü sambhàùà¤ca vivarjayet ..
     naikàsane tathà stheyaü sundaryà parajàyayà .
     tathaiv asyànna màtu÷ca tathaiva duhitustvapi ..
     na bhàryà vãkùyate nagnà puruùeõa kadàcana .
     na ca snàyãta vai nagno na ÷ayãta kadàcane ..
     digvàsaso'pi na tathà paribhramaõamiùyate .
     bhinnàsanaü bhàjanàdãn dårataþ parivarjayet ..
     nandàsu nàbhyaïgamupàcareta kùaura¤ca riktàsu jayàsu màùam .
     pårõàsu yoùit parivarjanãyà bhadràsu sarvàõi samàlabheta ..
     nàbhyaïgamarke na ca bhåmiputtre kùaura¤ca ÷ukre ravije ca màüsam .
     budheùu yoùinna samàcareta ÷eùeùu sarvàõi sadaiva kuryàt ..
     citràsu haste ÷ravaõeùu tailaü .
     kùauraü vi÷àkhàsvabhijitsu varjyam .
     måle mçge bhàdrapadàsu màüsaü yauùinmaghàkçttikayottaràsu ..
     sadaiva varjyaü ÷ayane hyudak÷irastathà pratãcyàü rajanãcare÷a .
     bhu¤jãta naiveha ca dakùiõàmukho na ca pratãcãmamibhojanãyam ..
     devàlayaü caityataruü catuùpathaü vidyàdhika¤càpi guruü pradakùiõam .
     kuryànna vàmaü gamane ca dhãmàn dvijàn mçgàn gà÷ca ni÷àcare÷a ..
     màlyànulepaü vasanàni yatnato nànyairdhçtànyeva hi dhàrayeta .
     snàyàcchiraþsnànatayà ca nityaü niùkàraõaü caiva vinà ni÷àmu ..
     grahoparàge svajanàmighàte muktà ca janmarkùagate ÷a÷àïke .
     nàvyaïgitaü kàyamupaspç÷ecca snàto na ke÷àn vidhunãta càpi ..
     gàtràõi caivàmbarapàõinà ca snàto'vamçjyadrajanãcare÷a .
     vasecca de÷eùu suràjakeùu susaühitasvãyajaneùu nityam ..
     akrodhanà nyàyaparà amatsaràþ kçùãbalà hyauùadhijàtaya÷ca .
     na teùu de÷eùu vasecca buddhimàn yasminnçpo daõóarucistva÷aktaþ .
     jano'pi nityotsavabaddhavairaþ sadà jigãùu÷ca ni÷àcarendra ..
     çcaya åcuþ .
     yanna bhojyaü mahàbàho sadà dharmasthitairnaraiþ .
     yadbhojya¤ca samuddiùñaü kathayiùyàmahe vayam .
     tyajyamannaü paryuùitaü snehàktaü cirasaübhçtam .
     asnehà vrãhayaþ ÷lakùõà vikàràþ pàyasàstathà ..
     ÷a÷akaþ ÷allako godhà tathà khaïgã ca kacchapaþ .
     tadvaddvidalakàdãni bhojyàni manurabravãt ..
     maõivastraprabàlànàü tadvanmuktàphalasye ca .
     ÷ailadàrumayànà¤ca tçõagulmauùadhasya ca ..
     ÷àkadhànyàjinànà¤ca saühatànà¤ca vàsasàm .
     balkalànàma÷eùàõàmambunà ÷uddhiriùyate ..
     sasnehànàmayoùõena tilakalkena càvikam .
     kàrpàsikànàü vastràõàü ÷uddhiþ syàt saha bhasmanà ..
     nàgadantàsthi÷çïgàõàü takùaõàcchuddhiriùyata .
     punaþpàkena bhàõóànàü mçõmayànà¤ca ÷uddhatà ..
     ÷uddhaü bhaikùyaü kàruhastaþ puõyaü yoùinmukhaü tathà .
     rathyàgatamavij¤àtaü dàsavargeõa yat kçtam ..
     vàkyapåtaü cirànãtamanekàntaritaü laghu .
     ceùñitaü bàlavçddhànàü bàlasya tu mukhaü ÷uci ..
     mlecchànàmapi go÷àlà stanandhayasutà striyaþ .
     vàgvipruùo dvijendràõàü pàñhe vàgambubindavaþ ..
     bhåmirvi÷udhyate khàtadàhagokramasecanaiþ .
     lepàdullekhanàt sekàt ve÷masammàrjanàjjalàt ..
     ke÷akãñàvapanne'nne goghràte makùikànvite .
     mçdvàribhasmakùàràõi prakùeptavyàni ÷uddhaye ..
     uóumbaràõà¤càmlena kùàreõa trapusãsayoþ .
     kàüsyànàü bhasmanà ÷uddhistoyàcchuddhirdravasya ca ..
     amedhyàktasya mçttoyairgandhàpaharaõena ca .
     anyeùàmapi taddravye ÷uddhirgandhàvahàrataþ ..
     màtuþ prasavane vatsaþ ÷akuniþ phalapàtane .
     gardabho bhàrahàritve ÷và mçgagrahaõe ÷uciþ ..
     rathyàkardamatoyàni gàvaþ pathi tçõàni ca .
     màrutenaiva ÷udhyanti pakveùñakacitàni ca ..
     ÷çtaü droõàóhakasyànnamamedhyàbhiplutaü bhavet .
     agramuddhçtya santyejyaü ÷eùasya prokùaõaü smçtam ..
     upavàsaü triràtraü và dåùitànnasya bhojane .
     aj¤àte j¤àtapårve ca naiva ÷uddhirvidhãyate ..
     udakyà÷ca tu nagnà÷ca såtikàntàva÷àyinaþ .
     spçùñvà snàyãta ÷aucàrthaü tathaiva mçtahàriõaþ ..
     sasnehamasthi saüspç÷ya savàsàþ snànamàcaret .
     àlabhyaiva tu nisnehaü gàmàlabhyàrkamãkùya ca ..
     na laïghayet naraü kçùõavartmànaü durbalaü tathà .
     gçhàducchiùñaviõmåtrapàdàdbhàüsi kùipedvahiþ ..
     pa¤capiõóànanuddhçtya na snàyàt paravàriõi .
     snàyãta devakhàteùu sarohradasaritsu ca ..
     nodyànàdau vikàleùu pràj¤astiùñhet kadàcana .
     nàlapejjanavidviùñaü vãrahãnàü tathà striyàm ..
     devatàpitçsacchàstrayaj¤asatràdinindakaiþ .
     kçtvà tu spar÷anàlàpaü ÷udhyate'rkàvalokanàt ..
     abhojyàþ såtikàùaõóhamàrjyàràkhu÷vakukvuñàþ patitàpaviddhanagnà÷ca càõóàlà÷càdhamà÷ca ye ..
     suke÷ã uvàca .
     bhavadbhiþ kãrtità bhojyà ya ete såtikàdayaþ .
     amãùàü ÷rotumicchàmi tattvato lakùaõàni ca ..
     çùaya åcuþ .
     bràhmaõã bràhmaõa÷caiva yàvaccheùatvamàgatau .
     tàbabhau såtiketyuktau tayorannaü vigarhitam ..
     na juhotyucite kàle na snàti ca dadàti ca .
     pitçdevàrcanàddhãnaþ sa ùaõóhaþ parigãyate ..
     dambhàrthaü japate ya÷ca tapyate yajate tathà .
     na paratràrthamudyukto màrjàraþ parikãrtitaþ ..
     vibhave sati naivàtti na dadàti juhoti ca .
     tamàhuràkhuü tasyànnaü bhuktvà kçcchreõa ÷udhyati ..
     sabhàgatànàü yaþ sabhyaþ pakùapàtaü samà÷rayet .
     tàmàhuþ kukkuñaü devàstasyàpyannaü vigarhitam ..
     svadharmaü yaþ samutsçjya paradharmaü samàcaret .
     anàpadi sa vidvadbhiþ patitaþ parikãrtyate ..
     vedatyàgã pitçtyàmã guruvahnyuhyakastathà .
     gobràhmaõastrãvadhakçdapaviddhaþ sa ucyate ..
     yeùàü kule na vedo'sti na ÷àstraü naiva ca vratam .
     te nagnàþ kãrtitàþ sadbhisteùàmannaü vigarhitam ..
     à÷àrtànàmadàtà ca dàtu÷ca pratiùedhakaþ .
     ÷araõàgataü yastyajati sa càõóàlàdhamo naraþ ..
     yo bàndhavaiþ parityaktaþ sàdhubhirbràhmaõairapi .
     kuõóà÷ã ya÷ca asyànnaü bhuktvà càndràyaõaü caret ..
     yo nityakarmaõo hàniü kuryànnaimittikasya ca .
     bhuktvànnaü tasya ÷udhyeta triràtropoùito naraþ ..
     nityasya karmaõo hàniþ kevalaü mçtajanmasu .
     na tu naimittikocchedaþ kartavyo hi katha¤cana ..
     jàte puttre pituþ snànaü sacelasya vidhãyate .
     mçte ca sarvabandhånàmityàha bhagavàn bhçguþ ..
     pretàya salilaü deyaü bahirdagdhvà tu gotrajaiþ .
     prathame'hni caturthe và saptame vàsthisa¤cayam ..
     årdhvaü sa¤cayanàtteùàmaïgaspar÷o vidhãyate .
     sodakaistu kriyà kàryà a÷uddhaistu sapiõóakaiþ ..
     viùodvandhana÷astràmbuvahnipàtamçteùu ca .
     tathà gçhãtasannyàse de÷àntaramçte tathà ..
     madyaþ÷aucaü bhavedvidvan taccàpyuktaü caturvidham .
     garbhamràve tadevoktaü pårõakàle na vai caret ..
     bràhmaõànàmahoràtraü kùattriyàõàü dinatrayam .
     ùaóràtraü caiva vai÷yasya ÷ådràõàü dvàda÷àhnikam ..
     da÷advàda÷amàsàrdhaü màsasaükhyàdinai÷ca taiþ .
     snàtvà karmakriyàþ kuryuþ sarve varõà yathàkramam ..
     pretamuddi÷ya kartavyamekoddiùñaü vidhànataþ .
     sapiõóãkaraõaü kàryaü pretasya vatsaràntaraiþ ..
     tataþ pitçtvamàpanne dar÷apaurõàdibhiþ ÷ubhaiþ .
     prãõanantasya kartavyaü yathà÷rutinidar÷anam ..
     piturarthaü samuddi÷ya bhåmikoùàdika¤ca yat .
     kuryàdyenàsya suprãtà pitaro yànti ràkùasa ..
     yadyadiùñanamaü ki¤cit yaccàsya dayitaü gçhe .
     tattadguõavate deyaü tadevàkùayamicchatà ..
     adhyetavyà trayã nityaü bhàvya¤ca viduùà sadà .
     dharmato dhanamàhàryaü yaùñavya¤càpi ÷aktitaþ ..
     àcàraü kurvato nàtmà jugupsàmeti ràkùasa .
     tat kartavyama÷aïkena yatna gopyaü mahàjane ..
     evamàcarto loke puruùasya gçhe sataþ .
     dharmàrthakàmasaüpràptiþ paratreha ca ÷obhanà ..
     eùa tådde÷ataþ prokto gçhasthà÷rama uttamaþ .. * ..
     vànaprasthà÷ramaü dharmaü te vakùyàmo'vadhàryatàm .
     apatyasantatiü dçùñvà pràj¤o dehasya càyatim .
     vànaprasthà÷ramaü gacchedàtmanaþ ÷uddhikàraõam ..
     tatràraõyopabhogena tapobhi÷càtmakarùaõam .
     bhåmau ÷ayyà brahmacaryaü pitçdevàtithikriyà ..
     homastrisavanasnànaü jañàvalkaladhàraõam .
     vanyasnehaniùevitvaü vànaprasthavidhistvayam .. * ..
     sarvasaïgaparityàgo brahmacaryamamànità .
     jitendriyatvamàvàse naikasmin vasate ciram ..
     anàrambhastathàhàre bhikùà vipre hyanindite .
     àtmaj¤ànaü viveka÷ca tathàhyàtmàvabodhanam ..
     caturthe cà÷rame dharmà hyasmàbhiste prakãrtitàþ ..
     varõadharmàõi cànyàni ni÷àmaya ni÷àcara ..
     gàrhasthyaü brahmacarya¤ca vànaprasthaü trayà÷ramàþ .
     kùattriyasyàpi gadità ya àcàro dvijasya hi ..
     vaikhànasatvaü gàrhasthyamà÷ramadvitayaü vi÷aþ .
     gàrhasthamuttamaü tvekaü ÷ådrasya kùaõadàcara ..
     svàni varõà÷ramoktàni dharmàõãha na hàpayet .
     yo hàpayati tasyàsau parikupyati bhàskaraþ ..
     kupitaþ kulanà÷àya deharogavivçrdhaye .
     varùmà÷u patate tasya narasya kùaõadàcara ..
     tasmàt svadharmaü na hi saütyajeta na hàpayeccàpi tathàtsavaü÷am .
     yaþ saütyajeccàpi nijaü hi dharmaü tasmai prakupyeta divàkara÷ca ..
     pulastya uvàca .
     ityevamukto munibhiþ suke÷ã praõamya tàn brahmaçùãnmaharùãn .
     jagàma cotpatya puraü svakãyaü muhurmuhurdharmamavekùamàõaþ ..>% iti ÷rãvàmanapuràõe 14 adhyàyaþ .. * .. anyat pàdme svargakhaõóe 29 . 30 . 31 adhyàyeùu viùõupuràõe 3 aü÷e 11 adhyàye màrkaõóeyapuràõe sadàcàranàmàdhyàye càlokanãyam . (san sàdhuràcàro yasya . sadàcàraõa÷ãle, tri . yathà, kathàsaritsàgare . 2 . 7 .
     %<kàtthàyano jagàdainamupaviùñaþ kùaõàntare .
     sadàcàro bhavànevaü kathametàü gatiü gatà ..>%)

#<sadàcàravàn>#, [t] tri, sadàcàravi÷iùñaþ . sadàcàrã . sadàcàra÷abdàdastyarthe vatupratyayaniùpannaþ .. (yathà, manuþ . 4 . 158 .
     %<sarvalakùaõahãno'pi yaþ sadàcàravàn naraþ .
     ÷raddadhàno'nasåya÷ca ÷ataü varùàõi jãvati ..>% sadàtanaþ, puü, (sadà bhavaþ . sadà + sàyaüciramiti . 4 . 3 . 23 . iti ñyañyulau tuñ ca .) viùõuþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. nitye, tri . ityamaraþ .. (yathà, bhaññiþ . 5 . 65 .
     %<sàyantanãü tithipraõyaþ païkajànàü divàtanãm .
     kàntiü kàntyà sadàtanyà hrepayantã ÷ucismità ..>%)

#<sadàtoyà>#, strã, (sadà toyaü yatra .) elàparõã . iti ÷abdacandrikà .. karatoyà . iti sadànãrà÷abdadar÷anàt ..

#<sadàdànaþ>#, puü, (sadà dànaü madajalaü yasya .) airàvataþ . gaõe÷aþ . mattahastã . iti medinã .. nityadàne, klã ..

#<sadànandaþ>#, puü, (sadà ànando yasya .) ÷ivaþ . yathà --
     %<sadà÷ivaþ sadàkartà sadàhartà sadàgatiþ .
     sadànandaþ sadàvartà sadàsaïgavivarjitaþ ..>% iti ÷rã÷ivayàmale pàrva tã÷varasaüvàde ÷ivasahasranàmastotram .. satatàhõàdayukte, tri . yathà,
     %<mamànande sadànandaþ sadànando bhaviùyati .
     mamànande nirànando nirànando bhaviùyati ..>% iti puràõe bhagavatãvàkyam ..

#<sadànartaþ>#, puü, (sadà nçtyatãti . nçt + ac .) kha¤janapakùã . iti ÷abdacandrikà .. sarvadànçtyakàrake, tri ..

#<sadànãravahà>#, strã, (vahatãti . vaha + ac . sadà sarvadà nãrasya vahà .) karatoyà nadã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sadànãrà>#, strã, (sadà nãraü yasyàþ .) karatoyà nadã . ityamaraþ .. gaurãvivàhasayaye ÷aïkarakaragalitasampradànatoyaprabhavatvàt karasya toyaü vidyate atreti karatoyà ar÷a àditvàdaþ . ÷ràvaõe etadvarjaü sarvà nadyo rajasvalà iyantu na rajasvalà . ataeva sadà sarvadà nãramasyà iti sadànãrà . tathà ca smçtiþ .
     %<athàdau karkañe devã tryahaü gaïgà rajasvalà .
     sarvà raktavahà nadyaþ karatoyàmbuvàhinã ..>% iti bharataþ .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 20 . 27 .
     %<gaõóakã¤ca sadànãràü ÷arkaràvartameva ca .
     ekaparvatake nadyaþ kramenaityàvrajantu te ..>% nirantarajalapårõe a÷rujalapårõe ca tri . yathà, àryàsapta÷atyàm . 224 .
     %<cirapathikadràghimamiladalakalatà÷aibalàvaligrathità .
     karatoyeva mçgàkùyà dçùñiridànãü sadànãrà ..>%)

#<sadàpuùpaþ>#, puü, (sadà puùpaü yasya .) nàrikelavçkùaþ . iti ÷abdamàlà .. sarvadàkusumayukte, tri .. (yathà, mahàbhàrate . 14 . 35 . 20-22 .
     %<avyaktabãjaprabhavo buddhiskandhamayo mahàn .
     mahàhaïkàraviñapa indriyàïkurakoñaraþ ..
     mahàbhåtavi÷eùa÷ca vi÷eùaprati÷àkhavàn .
     sadàparõaþ sadàpuùpaþ sadà÷ubhaphalodayaþ ..
     àjãvaþ sarvabhåtànàü brahmabãjaþ sanàtanaþ .
     etajj¤àtvà ca tattvàni j¤ànena paramàsinà ..
     chittvà càmaratàü pràpya jahàti mçtyujanmanã ..>%

#<sadàpuùpã>#, strã, (sadà puùpaü yasyàþ . ïãù .) raktàrkavçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<sadàprasånaþ>#, puü, (sadà prasånaü yasya .) rohitakaþ . arkaþ . kundaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sadàphalaþ>#, puü, (sadà phalamasya .) skandhaphalaþ . nàrikelaþ . uóambaraþ . iti medinã .. vilvaþ . iti jañàdharaþ ..

#<sadàphalà>#, strã, (sadà phalaü yasyàþ .) trisandhipuùpam . iti ràjanirghaõñaþ .. vàrtàkuvi÷eùaþ . salà veguna iti kulã veguna iti daüko veguna iti ca bhàùà . asyà guõàþ .
     %<sadàphalà tridoùaghnã raktapittaprasàdanã .
     kaõóukacchåharã caiva vàrtàkãguõavattarà ..>% iti ràjavallabhaþ ..

#<sadàbhadrà>#, strã, (sadà bhadramasyàþ .) gambhàrãvçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<sadàyogã>#, [n] puü, (sadà sarvasmin kàle yogã . viùõuþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. hari÷ayane madhumàüsavarjanaphalabhàgã . yathà --
     %<sadàmuniþ sadàyogã madhumàüsasya varjanàt .
     niràdhãrnãrugojasvã viùõubhakta÷ca jàyate ..>% iti tiùyàditattvam ..

#<sadçk>#, [÷] tri, (samàna iva dç÷yate'sau . samàna + dç÷ + %<samànànyayo÷ceti vaktavyam .>% 3 . 2 . 60 . ityasya vàrtikoktyà kvin . %<dçkdç÷avatuùu .>% 6 . 3 . 89 . iti samànasya saþ .) tulyam . ityamaraþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 39 . 88 .
     %<na tvayà savçganyo'sti trailokye'pi dhanurdhara>%

#<sadçkùaþ>#, tri, (samàna iva dç÷yate iti . samàna + dç÷a + ksaþ . samànasya sàde÷aþ .) sadç÷aþ . ityamaraþ .. (yathà, bhàgavate . 3 . 1 . 29 .
     %<ka÷ciddhareþ saumya sutaþ sadçkùa àste'graõã rathinàü sàdhu sàmbaþ ..>%)

#<sadç÷aþ>#, tri, (samàna iva dç÷yate'sau . samàna + dç÷a + ka¤ . %<dçkdç÷avatuùu .>% 6 . 3 . 89 . iti samànasya saþ .) samaþ . ityamaraþ .. (yathà, raghuþ . 1 . 15 .
     %<àkàrasadç÷apraj¤aþ praj¤ayà sadç÷àgamaþ .
     àgamaiþ sadç÷àrambha àrambhasadç÷odayaþ ..>%) ucitaþ . iti medinã ..

#<sadç÷aspandanaü>#, klã, niùpandaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<sade÷aþ>#, tri, (de÷ena saha vartamànaþ .) nikañaþ . ityamaraþ .. de÷ànvitaþ . yathà --
     %<sade÷asave÷au nikañe de÷ave÷ànvitau kramàt .>% iti dharaõiþ ..

#<sadbhåtaþ>#, tri, (san bhåtaþ .) satyam . iti hemacandraþ .. (yathà, harivaü÷e . 148 . 44 .
     %<tadbhavadbhirguõà càcyàþ pradyumnasya mahàtmanaþ .
     sadbhåtàþ kularåpasya ÷ãlasya vayasastathà ..>%)

#<sadma>#, [n] klã, (sãdantyatreti sada + manin .) gçham . ityamaraþ .. (yathà, raghuþ . 3 . 19 .
     %<na kevalaü sadmani màgadhãpateþ pathi vyajçmbhanta divãkasàmapi .. * ..>% %<vi÷ãryate ÷ilàdiùu pàtàt vi÷ãryante'nena kuóyàdaya iti và . gacchati vàgacchati nimnaü gamyate và pràõibhiþ . avasàdayati pipàsàyuktaü và . sadë vi÷araõagatyavasàdaneùu + manin .>% iti nighaõñuñãkà . 1 . 12 . 66 .) jalam . iti medinã .. (sàdyantye avasàdyante pràõino yatreti . saügràmaþ . iti nighaõñuþ . 2 . 17 ..)

#<sadyaþ>#, [s] vya, (samàne'hani iti . %<sadyaþ parutparàryaiùama iti .>% 5 . 3 . 22 . iti dyapratyayaþ samànasya sabhàva÷ca nipàtyate .) tatkùaõam . tatparyàyaþ . sapadi 2 . ityamaraþ .. dve tatkùaõe tatkàle . samàne'hni sadyaþ kutaþ kva kuha ityàdinànipàtaþ . sadyaþ patati màüsena iti sapadi mukulitàkùãm . dbayaü dantyàdi . iti bharataþ ..

#<sadyaþkçtaü>#, klã, (sadyastatkùaõàt kçtam .) nàma . iti trikàõóa÷eùaþ .. tatkùaõakçte, tri ..

#<sadyaþpràõakaraþ>#, tri, (sadyastatkùaõàt pràõasya balasya karaþ .) tatkùaõàt balakàrakadravyàdiþ . yathà, càõakye .
     %<sadyomàüsaü navànna¤ca bàlà strã kùãrabhojanam .
     ghçtamuùõodaka¤caiva sadyaþpràõakaràõi ùañ ..>%

#<sadyaþpràõaharaþ>#, tri, (sadyaþ pràõasya balasya haraþ . tatkùaõàt balàyuùàrnà÷akadravyàdi . yathà -- ÷uùkaü màüsaü striyo vçddhà bàlàrkastaruõaü dadhi . prabhàte maithunaü nidrà sadyaþpràõaharàõi ùañ .. iti càõakyam ..

#<sadyaþ÷uddhiþ>#, strã, (sadyastatkùaõàt ÷uddhiþ .) sadyaþ÷aucam . yathà --
     %<de÷àntaramçte bàle sadyaþ÷uddhiryatau mçte ..>% iti gàruóe 107 adhyàyaþ ..

#<sadyaþ÷othà>#, strã, (sadyaþ÷otho yasyàþ . kapikacchåþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<sadyaþ÷aucaü>#, klã, (sadya eva ÷aucaü ÷uddhiþ .) tatkùaõàcchaddhiþ . yathà --
     %<÷ilpinaþ kàravo vaidyà dàsãdàsà÷ca bhçtyakàþ agnimàn ÷rotriyo ràjà sadyaþ÷aucàþ prakãrtitàþ ..>% iti gàruóe 107 adhyàyaþ .. * .. anyacca .
     %<kàravaþ ÷ilpino vaidyà dàsãdàsàstathaiva ca .
     dàtàro niyamã ceva brahmavidvrahmacàriõau ..
     satriõo vratinastàvat sadyaþ÷aucà udàhçtàþ .
     ràjà caivàbhiùikta÷ca pràtaþ satriõa eva ca ..
     yaj¤e vivàhakàle ca devayàge tathaiva ca .
     sadyaþ÷aucaü samàkhyàtaü durbhikùe vàpyupadrave ..
     óimbàhavahatànà¤ca vidyutà pàrthivardijaiþ .
     sadyaþ÷aucaü samàkhyàtaü sajàtimaraõe tathà ..
     agnau maruprapatane vãràdhvasyàpyanà÷ake .
     bràhmaõàrthe ca saünyaste sadyaþ÷aucaü vidhãyate ..>% iti kaurme upavibhàge 22 adhyàyaþ .. * .. apara¤ca . atha sadyaþ÷aucam . tatra viùõuþ . nà÷aucaü ràj¤àü ràjakarmaõi na vratinàü vrate na satriõàü satre na kàråõàü svakarmaõi na ràjàj¤àkàriõàü tadicchayà na devapratiùñhàvivàhayoþ pårvasaüvçtayoþ iti . satriõàü nityapravçttànnadànànàü satre annadàne . kàravaþ såpakàràdyàþ . àdipuràõe .
     %<såpakàreõa yat karma karaõãyaü nareùviha .
     tadanyo naiva ÷aknoti tasmàcchuddhaþ sa såpakçt ..>% kårmapuràõe .
     %<kàravaþ ÷ilpino vaidyà dàsà dàsyastathaiva ca .
     dàtàro niyamã caiva brahmavidvrahmacàriõau .
     satriõo vratinastàvat sadyaþ÷aucà udàhçtàþ ..>% àdipuràõe .
     %<÷ilpina÷citrakàràdyàþ karma yat sàdhayantyuta .
     tat karma nànyo jànàti tasmàt ÷uddhaþ svakarmaõi ..
     dàsà dàsya÷ca yat karma kurvantyapi ca lãlayà .
     tadanyo na kùamaþ kartuü tena te ÷ucayaþ smçtàþ ..>% citrakaràdyaråpàþ ÷ilpinaþ . àdya÷abdàccelanirõejakàdyàþ . ÷àtàtapaþ .
     %<målyakarmakaràþ ÷udrà dàsà dàsyastathaiva ca .
     snàne ÷arãrasaüskàre gçhakarmaõyadåùitàþ ..>% smçtiþ .
     %<sadyaþspç÷yo garbhadàso bhaktidàsastryahàcchuciþ ..>% vaidyà api cikitsàyàmeva . tathà ca smçtiþ .
     %<cikitsako yat kurute tadanyena na ÷akyate .
     tasmàt cikitsakaþ spar÷e ÷uddho bhavatinitya÷aþ ..>% dàtàra àva÷yakapratyahaü gobhåmihiraõyàdidàne pravçttàþ . teùàü taddàna eva . pratyahaü dàna¤ca . dàtavyaü pratyahaü pàtre iti yàj¤avalkyàt . kàdàcitkadànakàriõàntu dàne prakrànte a÷aucaü nàsti tàvat yàvattat karma kurvanti iti . hàralatàpyevam . pårvasaïkalpitadravyadàne'pi nà÷aucam . yathà ca mitàkùaràyàm .
     %<pårvasaïkalpitaü dravyaü dãyamànaü na duùyati ..>% iti .. àdipuràõe .
     %<nivçtte kçcchrahomàdau bràhmaõàdiùu bhojane .
     gçhãtaniyamasyàpi na syàdanyasya kasyacit ..
     nimantriteùu vipreùu pràrabdhe ÷ràddhakarmaõi .
     nimantraõàddhi viprasya svàdhyàyàdviratasya ca .
     dehe pitçùu tiùñhatsu nà÷aucaü vidyate kvacit ..>% pràjàpatyàdikçcchre samàpte homayàgajapeùu samàpteùu sampårõàrthamava÷yaü mayà bràhmaõà bhojayitaùyà iti gçhãtaniyamo yastasyà÷auce'nyakulajàtànàmapi bhu¤jànànàü doùàbhàvaþ . kasyaciddàtçbhoktvorityarthaþ . evaü pràrabdha÷ràddhe'pi kvacidityanena dàtçbhoktrora÷aucàbhàvaþ . tathà ca viùõuþ .
     %<vratayaj¤avivàheùu ÷ràddhe home'rcane jape .
     àrabdhe såtakaü na syàdanàrabdhe tu såtakam ..>% iti .. parà÷araþ .
     %<dãkùiteùvabhisikteùu vratatãrthapareùu ca .
     tapodànaprasakteùu nà÷aucaü mçtasåtake ..>% yajamànàü somayàgàïgadãkùaõãyeùñau kçtàyàü dãkùitatvaü bhavati tena dãkùaõãyeùñyuttarakàlaü yajamànasya yat karma tatrà÷aucaü nàsti . abhiùikteùu kùattriyançpatiùu . tãrthaü gaïgàdi . gururiti ka÷cit .. kàlamàdhavãye kårmapuràõam .
     %<kàmyopavàse prakrànte antarà mçtasåtake .
     tatra kàmyavrataü kuryàt dànàrcanavivarjitam ..>% tatra dànàrcanaü svayaü varjayet anyadvàrà tu kàrayet . tathà ca matsyapuràõam .
     %<garbhiõã såtikà naktaü kumàrã ca rajasvalà .
     yadà÷uddhà tadànyena kàrayet kriyate sadà ..>% upavàsàcaraõe garbhàdipãóàsambhàvanàyàü naktaü bhojanaü kuryàt .
     %<upavàseùva÷aktasya tadeva phalamicchataþ .
     anabhyàsena rogàõàü kimiùñaü vratamucyatàm ..>% iti nàradapra÷nànantaram .
     %<upavàsaùva÷aktànàü naktaü bhojanamiùyate .>% iti matsyapuràõa eve÷varaprativacanàt . svayama÷uddhà ÷uddhadvàrà påjàdikaü kàrayet . kàyikamupavàsàdi sadà ÷uddhya÷uddhikàle svayaü kriyate . smçtiparibhàùàyàmapyevam . viùõuþ .
     %<bahukàlikasaïkalpo gçhãta÷ca purà yadi .
     såtake mçtake caiva vrataü tannaiva duùyati ..>% etatkàmyavrataparam . nityànàntvàrabdhànàmanàrabdhànàmavi÷eùeõa kartaùyatà . nà÷aucamityanuvçttau brahmapuràõam .
     %<naiùñhikasyàthavànyasya bhikùàrthaü prasthitasya ca ..>% naiùñhikasya brahmacàrivi÷eùasya . anyasya caturthà÷ramiõaþ . a÷aucibhikùàgrahaõe doùàbhàvaþ . iti hàralatàprabhçtayaþ .. kaurme .
     %<sadyaþ÷aucaü samàkhyàtaü durbhikùe càpyupaplave .
     óimbàhavahatànà¤ca vidyutà pàrthivairdvijaiþ .
     sadyaþ÷aucaü samàkhyàtaü ÷àpàdimaraõe tathà ..>% upaplave ràjaviplave . aupasargikàtyantamarakapãóane ca sadyaþ÷aucamuktam . tathà ca parà÷araþ .
     %<upasargamçte caiva sadyaþ÷aucaü vidhãyate .>% ataeva .
     %<àpadyapi ca kaùñàyàü sadyaþ÷aucaü vidhãyate .>% iti yàj¤avalkyavacane aniruddhabhañña÷ålapàõiprabhçtibhiraupasargikàtyantamarakapãóàyàü sadyaþ÷aucaü vidhãyate ityuktam . upasarga÷ca trividhotpàtaþ . tathà ca gargasaühitàbàrhaspatyayoþ .
     %<atilobhàdasatyàdvà nàstikyàdvàpyadharmataþ .
     naràpacàrànniyatamupasargaþ pravartate ..
     ato'pacàrànniyatamapavarjanti devatàþ .
     tàþ sçjantyadbhutàüstàvaddivyanàbhasabhåmijàn ..
     ta eva trividhà loke utpàtà devanirmitàþ .
     vicaranti vinà÷àya råpaiþ sambhàvayanti ca ..>% yadyapyupasargaþ smçto rogabhedopaplavayorapãti vi÷vakoùàdupasargasyobhayavàcakatvaü tathàpyatra muniprayuktatvenàntaraïgatvàt trividhotpàtàtmakopasargo gçhyate na tu rogavi÷eùàtmaka iti . etenopasçjantãti vyutpattyà dehàbhyantara eva yàvadvartate tàvatkàlamaraõa eva sadyaþ÷aucaü bahirbhàve vraõaparamparayà maraõe sati svajàtyuktà÷aucameveti tryahamiti dar÷anasmçtisàrapradãpà iti vàcaspatimi÷roktaü heyam . dvijairbràhmaõaiþ ÷àpàdãtyàdi÷abdenàbhicàramçtasya grahaõam . brahmakårmapuraõàbhyàü yadbràhmaõahatasyà÷aucàbhàva uktaþ sa buddhipårvakahanane boddhavyaþ . pramàdahate tva÷aucàdyastyeva anyathà marãcivacanaü nirviùayaü syàt . yathà -- viùa÷astra÷vàpadàhitiryagbràhmaõaghàtinàm caturda÷yàü kriyà kàryà anyeùàntu vigarhità viùàdisàhacaryàt bràhmaõakçtaghàto'syàstãti pratãyate . yaccàtra ye ca vai bràhmaõairhatà iti brahmapuràõãyaü sàdhakatvenopanyastaü ÷ràddhaviveke taccintyam .
     %<mahàpàtakino ye ca patitàste udàhçtàþ .>% ityattaràrdhena pàtityamabhidhàya teùàü ÷ràddhaniùedhàt . jàvàlaþ .
     %<durbhikùe ràùñrasampàte ÷astragobrahmaghàtite .
     patite'na÷anaprete vide÷asthe ÷i÷au na ca ..>% nà÷aucamityarthaþ . iti ÷uddhitattvam ..

#<sadyaskaþ>#, tri, (sadyaþ kàyatãti . kai + kaþ .) nåtanam . iti hemacandraþ .. (yathà, su÷rute . 1 . 45 .
     %<navanãtaü punaþ sadyaskaü laghu sukumàraü madhuramiti ..>%)

#<sadyojàtaþ>#, puü, (sadyastakùaõàt jàtaþ .) vatsaþ . iti ÷abdacandrikà .. ÷ivaþ . yathà --
     %<bhakùairnànàvidhairyuktaü bràhmaõàya nivedayet .
     prãyatàü devadevo'tra sadyojàtaþ pinàkadhçk ..>% iti mmatsye ÷ivacaturda÷ãvrate 79 adhyàyaþ .. sadyojàtàya namaþ . iti ÷ivaràtrivrate ÷ivaüsnànamantraþ . iti tithyàditattva¤ca .. tatkùaõotpanne tri ..

#<sadyobhàvã>#, [n] puü, (sadyo bhavatãti . bhå + õiniþ .) tarõakaþ . sadyojàtavatsaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<saduþ>#, tri, (sãdati gacchatãti . sada gatau + %<dàdheñsi÷adasado ruþ .>% 3 . 2 . 159 . iti ruþ .) gamanakartà . iti siddhàntakaumudã ..

#<sadvasathaþ>#, puü, gràmaþ . sacchabdapårvakavasadhàtorathac pratyayena niùpannaþ . iti kecit .. kintusaüpårvavasadhàtorathapratyaye saüvasatha iti siddhàntakaumudyàü niùpàditam ..

#<sadvçttaü>#, klã, (sat vçttam .) sàdhusvabhàvaþ . saccaritram . iti jañàdharaþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 51 . 227 .
     %<saca naravàhanadattaþ sadbçttamanoramàmudàraguõàm pràpyàlaïkàravatãü vàõãmiva sukaviràsta tadrasikaþ ..>%) tadyukte tri . yathà --
     %<nàsama¤jasa÷ãlaistu sahàsãta kadàcana .
     sadvçttasannikarùo hi kùaõàrdhamapi ÷asyate ..>% iti tithyàditattvam ..

#<sadvçttibhàk>#, [j] tri, (sadbçttiü bhajatãti bhaja + kvip .) sadvçttivi÷iùñaþ . yathà, sàràvalyàm .
     %<pathyà÷inàü ÷ãlavatàü naràõàü sadvçttibhàjàü vijitendriyàõàm .
     evaüvidhànàmidamàyuratra cintyaü sadà vçddhamunipravàdaþ ..>% iti malamàsatattvam ..

#<sadharmacàriõã>#, strã, (sahadharmaü caratãti . cara + õiniþ . vopasarjanasya . 6 . 3 . 82 . iti sahasya saþ .) bhàryà . yathà --
     %<sadharmacàriõã patnã jàyà ca gçhiõã gçhà ..>% iti halàyudhaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 150 . 48 .
     %<etanme saü÷ayaü sarvaü vaktumarhasi vai prabho .
     sadharmacàriõã càhaü bhaktà ceti vçùadhvajaþ ..>%

#<sadharmà>#, [n] tri, (samàno dharmo yasya . %<dharmàdanic kevalàt .>% 5 . 4 . 124 . iti anic .) sadç÷aþ . yathà --
     %<tulyaþ samànaþ sadçkùaþ saråpaþ sadç÷aþ samaþ .
     sàdhàraõasadharmàõau savarõaþ sannibhaþ sadçk ..>% iti hemacandraþ .. samànadharmayukta÷ca .. (yathà, manuþ . 10 . 41 .
     %<sajàtijànantarajàþ ùañsutà dvijarmiõaþ .
     ÷udràõàntu sadharmàõaþ sarve'padhvaüsajàþ smçtàþ ..>%)

@<[Page 5,237a]>@
#<sadharmiõã>#, strã, (saha dharmo'syà astãti . %<dharma÷ãlavarõàntàcca .>% 5 . 2 . 132 . iti iniþ . %<vopasarjanasya .>% 6 . 3 . 82 . iti sahasya saþ .) bhàryà . yathà --
     %<suvàsinã badhåñã syàcciraõñyatha sadharmiõã .
     patrã sahacarã pàõigçhitã gçhiõã gçhà ..>% iti hemacandraþ ..

#<sadharmo>#, [n] tri, (saha dharmo'styasyeti . %<dharma÷ãlavarõàntàcca .>% 5 . 2 . 132 . iti iniþ . %<vopasarjanasya .>% 6 . 3 . 82 . iti sahasya saþ .) samànadharmàcàrã . yathà --
     %<pa÷ånàü samajo'nyeùàü samàjo'tha sadharmiõàm ..>% ityamaraþ ..

#<sadhavà>#, strã, (dhavena bhartrà saha vartamànà .) jãvatpatikà . tatparyàyaþ . sabhartçkà 2 pativatnã 3 sanàthà 4 . iti jañàdharaþ .. asyà dharmà yathà --
     %<bhartuþ ÷u÷råùaõaü strãõàü paro dharmo hyamàyayà .
     tadbandhånà¤ca kalyàõyaþ prajànà¤cànupoùaõam ..
     duþ÷ãlo durbhago vçddho jaóo rogyadhano'pi và .
     patiþ strãbhirnahàtavyo lokepsubhirapàtakã ..>% iti ÷rãbhàgavate 10 skandhe 29 adhyàyaþ ..

#<sadhiþ>#, puü, agniþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<sadhiþ>#, [s] puü, (sahate iti . saha + saherdha÷ca . uõàø 2 . 114 . iti isin dha÷càntàde÷aþ .) vçùabhaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<sadhrãcã>#, strã, (saha a¤cati yà sà . a¤ca + çtvigàdinà kvin . sahasya sadhriþ . a¤cate÷copasaükhyànaü iti ïãp . aca ityakàralopaþ . càviti dãrghaþ .) sakhã . iti hecandraþ .. (yathà, bhaññiþ . 6 . 7 .
     %<sãtàüsaumitriõà tyaktàü sadhrãcãü trasnumekikàm vij¤àyàmaüsta kàkutasthaþ kùaye kùemaü sudurlabham ..>%)

#<sadhryaï>#, [c] tri, (saha a¤catãti . a¤ca gatau + çtvigàdinà kvin . sahasya sadhriþ .) sahacaraþ ityamaraþ .. (yathà, bhàgavate . 2 . 7 . 47 .
     %<sadhyraï niyamya yatayo yamakartahetiü .
     jahyuþ svaràóiva nipànakhanitramindraþ ..>% samyak . yathà, tatraiva . 4 . 27 . 1 .
     %<itthaü pura¤janaü sandhragva÷amànãya vibhramaiþ .
     pura¤janã mahàràja reme ramayatã patim ..>%)

#<san>#, puü, vyàkaraõãyapratyayavi÷eùaþ . tatsåtràdi yathà . sannicchàyàm . dhoþ paraþ san syàdicchàyàm . attu micchati jighatsati . iti mugdhabodhavyàkaraõe sanantapàdaþ .. * .. prathamaikavacanàntapuüliïgasacchabdaråpo'pyevam . tadudàharaõam . yathà --
     %<ràmaü namati sànandaü dharmànabhinivi÷ya san ..>% iti tatraiva kàrakapàdaþ ..

#<sanaþ>#, puü, strã, hastikarõàsphàlaþ . yathà . karõàsphàle sanaþ sanã . iti ÷abdaratnàvalã ..

@<[Page 5,237b]>@
#<sanaþ>#, puü, ghaõñàpàñalivçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. (sanatkumàraþ . sanakaþ . sanandanaþ . sanàtanaþ . dàne, klã, . akhaõóite, tri .. yathà, bhàgavate . 2 . 7 . 5 .
     %<taptaü tapo vividhalokasisçkùayà ma àdau sanàt svatapanaþ sa catuþsano'bhåt ..>% %<sa hariþ catusano'bhåt . sanatkumàraþ sanakaþ sanandanaþ sanàtana iti catvàraþ sana÷abdà nàmni yasya saþ . kathambhåtàt svatapasaþ sanàt akhaõóitàt yadvà svatapasaþ sanàt dànàt samarpaõàdityarthaþ sanu dàne .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã ..)

#<sanakaþ>#, puü, viùõupàriùabhedaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. sa tu brahmaõa÷catuùputtràntargataputtravi÷eùaþ . yathà --
     %<dçùñvà pàpãyasãü sçùñiü nàtmànaü bahvamanyata .
     bhagavaddhyànapåtena manasànyàüstato'sçjat ..
     sanaka¤ca sananda¤ca sanàtanamathàtmabhåþ .
     sanatkumàra¤ca munãn niùkrayànårdhvaretasaþ ..
     tàn babhàùe svabhåþ puttràn prajàþ sçjata puttrakàþ tannaicchanmokùadharmàõo vàsudevaparàyaõàþ ..>% iti ÷rãbhàgavate 3 skandhe 12 adhyàyaþ .. tasya vàsasthànaü janalokaþ . iti kà÷ãkhaõóam ..

#<sanat>#, puü, brahmà . iti trikàõóa÷eùa÷abdaratnàvalyau ..

#<sanat># vya sarvadà . ityamarañãkàyàü ràmà÷rayaþ ..

#<sanatkumàraþ>#, puü, (sanato brahmaõaþ kumàraþ .) brahmaõaþ puttraþ . tatparyàyaþ . vaidhàtraþ 2 . ityamaraþ .. vaidhàtakiþ 3 . iti bharataþ .. dhàtçputtraþ 4 vedhàyaþ 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. tannàmavyutpattiryathà . sanat brahmà tasya kumàraþ sanatkumàraþ . sannityakumàrastena sanatkumàro vàpãti svàmimatam . iti bharataþ .. tannàmakàraõam . yathà --
     %<yathotpannastathaivàhaü kumàra iti viddhi màm .
     tasmàt sanatkumàreti nàmaitanme pratiùñhitam ..>% iti mahàbhàrate harivaü÷aþ .. * .. sa ca dharmasyaurasena ahiüsàyàü jàtaþ pa÷càt brahmaõo dattaputtraþ . ayaü sàdhyagaõaþ . yathà -- ÷rãnàrada uvàca .
     %<ko'yaü sanatkumàreti yasyoktaü brahmaõà svayam .
     tavàpi tena gaditaü vada màmanupårvataþ ..
     pulastya uvàca .
     dharmasya bhàryàhiüsàkhyà tasyàü puttracatuùñayam .
     saspàptaü muni÷àrdåla yoga÷àstravicàrakam ..
     jyeùñhaþ sanatkumàrà'bhåt dvitãya÷ca sanàtanaþ ..
     tçtãyaþ sanako nàma caturtha÷ca sanandanaþ ..
     sàükhyavettàramaparaü kapilaü voóhumàsurim .
     dçùñvà pa¤ca÷ikhaü ÷reùñhaü yogayuktaü taponidhim ..
     j¤ànayogaü na te dadyurjyàyàüso'pikanãyasàm .
     j¤ànamàdyaü mahàyogaü kapilàdirna càvadat ..
     sanatkumàra÷càbhyetya brahmàõaü kamalodbhavam .
     apçcchadyogavij¤ànaü tamuvàca prajàpatiþ ..
     kathayiùyàmi te sàükhyaü yadi puttreti me vacaþ .
     ÷çõoùi kuruùe tacca j¤ànaü sàükhyaü ÷ruto bhava ..
     pitàmahavacaþ ÷rutvà sàdhyaþ pràha tapodhana .
     satyaü hi tava puttro'haü deva yogaü vadasva màm ..
     tamuvàca mahàyogã tvanmàtàpitarau yadi .
     dàsyete ca tataþ sånurdàyàdo me'si puttrakaþ ..
     sanatkumàraþ provàca dàyàdaparikalpanà .
     yeùàü hi bhavatà proktà tàn me vyàkhyàtumarhasi ..
     taduktaü sàdhyamukhyena vàkyaü ÷rutvà pitàmahaþ ..
     pràha prahasya bhagavàn ÷çõu vatmeti nàrada ! ..>% iti vàmane 57 . 58 adhyàyau .. sa ca pa¤cahàyanavayaskaþ cåóàdisaüskàravedasandhyàvihãna÷ca . yathà --
     %<tacchutvà sç¤jayo ràjà ratnabhåùaõabhåùitàm .
     gçhãtvà kanyakàü ramyàü nàradàya dadau mudà ..
     gçhãtvà ca sabhàryaü taü puttraü dhàtà mudànvitaþ .
     prayayau brahmaloka¤ca devendrairmunibhiþ saha ..
     tatràjagàma nagna÷ca prajvalan brahmatejasà .
     sanatkumàro bhagavàn sàkùàcca bàlako yathà ..
     sçùñeþ pårva¤ca vayasà yathaivaü pa¤cahàyanaþ .
     acåóo'nupavãta÷ca vedasandhyàvihãnakaþ ..
     kçùõeti mantraü japati yasya nàràyaõo guruþ .
     anantakàlakalpa¤ca bhràtçbhi÷ca tribhiþ saha ..
     vaiùõavànàmagraõã÷o j¤àninà¤ca gurorguruþ .
     àràddvaùñvà nàradastaü bhràtara¤ca satàü varam ..
     sahasà ÷irasà bhåmau daõóavat praõanàma tam .
     uvàca nàradaü bàlaþ prahasya paramàrthakam ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 129 adhyàyaþ .. jinamate dvàda÷asàrvabhaumàntargatasàrvabhomabhedaþ iti hemacandraþ ..

#<sanandaþ>#, puü, brahmaõaþ puttracatuùñayàntargataputtravi÷eùaþ sa tu janalokavàsã . iti kà÷ãkhaõóam .. .. sa eva divyamanuùyaþ . asya tarpaõaü nivãtinà pratyaïmukhena pràjàpatyatãrthena sàgamena kartavyam taditareõa udaïmu khena kartavyam . yathà dakùaþ .
     %<pràde÷amàtramuddhçtya salilaü pràïmukhaþ suràn .
     udaïmanuùyàüstçpyeta pitén dakùiõatastathà ..
     agraistu tarpayeddevàn manuùyàn ku÷amadhyataþ .
     pitéüstu ku÷amålàgre vidhiþ kau÷o yathàkrasam ..
     kçtopavãtã devebhyo nivãtã ca bhavettataþ .
     manuùyàüstarpayedbhaktyà çùiputtrànçùãüstathà ..
     sanaka÷ca sananda÷ca tçtãya÷ca sanàtanaþ .
     kapi÷càsuri÷caiva voduþ pa¤canikhastathà .
     sarve te tçptimàyàntu maddattenàmbunà sadà ..>% anenà¤jalidvayam yathà --
     %<ekaikama¤jaliü devà dvau dvau tu sanakàdayaþ .
     arhanti pitarastrãü strãn striyastvekaikama¤jalim ..>% pari÷iùñaprakà÷adhçtaü sàmavedãyaùañtriü÷adbràhmaõam . manuùyàõàmeùà dik yà pratãcãti . tathà ca jyotiùñome ÷råyate . pràcãü devà abhajanta dakùiõàü pitaraþ pratãcãü manuùyàþ udãcãmasuràþ apareùàmudãcãü manuùyàþ . viùõupuràõe ..
     %<pràjàpatyena tãrthena manuùyàüstarpayet pçthak .>% ityàhnikàcàratattvam ..

#<sanaparõã>#, strã, (sanasya parõamiva parõamasyàþ . pàkakarõeti ïãù .) asanaparõã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sanasåtraü>#, klã, (sanasya såtram .) pavitrakam . dve ÷aõasåtrajàle . ÷aõasya såtraü ÷aõasåtraü ÷aõati dadàti såtraü ÷aõaþ . ÷aõa ÷ranma dàne an ÷aõastàlavyàdimårdhanyaõàntaþ . iti bahavaþ . sano dantyasàdirdantyanàntaþ . iti kecit . tanmate ùana du ¤a dàne ityasya råpam . saõo dantyasàdirmårdhanyaõànta ityapare . saõa kiõa maõi kàkaõa koõa kàõà iti måãnyaõànte vidyàbharaõaþ .
     %<kàrpàsamupavãtaü syàt viprasyordhavçtaü trivçt .
     sanasåtramayaü ràj¤o vai÷yasyàvikasautrikam ..>% iti manuvacanàt pavitrakamapi taducyate . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<sanà>#, vya nityam . ityamaraþ .. (yathà, çgvede . 3 . 54 . 9 .
     %<sanà puràõamadhye myàràt ..>%)

#<sanàt>#, vya, nityam . ityamarañãkàyàü ràmà÷ramaþ .. (ciràt . yathà, çgvede . 4 . 20 . 6 .
     %<sanàdeva sahase jàta ugraþ ..>% %<sanàdeva ciràdeva jàta utpannaþ ..>% iti tad bhàvye sàyaõaþ ..) viùõuþ . iti tasya sahasranàmastotram ..

#<sanàtanaþ>#, puü, (sanà bhavaþ . %<sàya¤ciraüpràhle prage iti .>% 4 . 3 . 23 . iti ñyuñyulau tuñ ca .) viùõuþ . ÷ivaþ . brahmà . pitéõàmatithiþ . iti hemacandraþ .. divyamanuùyaþ . asya pramàõaü sananda÷abde draùñavyam . sa ca brahmaõaþ puttraþ . yathà --
     %<sanatkumàro dharma÷ca sanaka÷ca sanàtanaþ .
     sananda÷càpi sårya÷ca ye'nye và brahmaõaþ sutàþ ..
     vicakùaõà na yadvaktuü ke vànye jaóabuddhayaþ ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 31 adhyàyaþ .. sa tu janalokavàsã . iti kà÷ãkhaõóam .. vahnipuràõamate tu tapolokastha iti bhedaþ . vaiùõavaràjaþ . iti matsyapuràõam ..

#<sanàtanaþ>#, tri, (sanàbhavaþ . sàya¤ciramiti ñyuñyulau tuñ ca .) nityam . ityamaraþ .. suni÷calaþ . iti vi÷vaþ .. (yathà, manuþ . 7 . 98 .
     %<eùo'nupaskçtaþ prokto yodhadharmaþ sanàtanaþ .
     asmàddharmànna cyaveta kùattriyo ghnan rane ripån ..>%)

#<sanàtanatamaþ>#, puü, (ayameùàmati÷ayena sanàtanaþ . tamap .) viùõuþ . iti mahàbhàrate tasya sahasranàmastotre . 13 . 149 . 109 ..

@<[Page 5,238b]>@
#<sanàtanã>#, strã, (sanatana + ñitvàt ïãù .) durgà . lakùmãþ . sarasvatã . iti ÷abdaratnàvalã .. tasyà vyutpattiryathà --
     %<sarvakàle sanà proktà vidyamàne tanãti ca .
     sarvatra sarvakàleùu vidyamànà sanàtanã ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 54 adhyàyaþ .. api ca .
     %<nirguõasya ca nityasya bàcaka÷ca sanàtanaþ .
     sadà nityà nirguõà yà kãrtità sà sanàtanã ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 27 adhyàyaþ .. anyacca .
     %<sthitiü karoti bhåtànàü saiva kàle sanatanã .>% iti devãmàhàtmyam ..

#<sanàthà>#, strã, (nàthena saha vartamànà .) jãvadbhartçkà . iti jañàdharaþ .. (prabhuvi÷eùñe, tri . yathà, bhàgavate . 1 . 11 . 8 .
     %<aho sanàthà bhavatà sma yadvayaü traipiùñapànàmapi dåradar÷anam .
     premasmitasmigdhanirãkùaõànanaü pa÷yema råpaü tava sarvasaubhagam ..>%)

#<sanàbhiþ>#, puü, (samàno nàbhirgotramasya . %<jyotirjanapadeti .>% 6 . 3 . 85 . iti samànasya saþ .) sapiõóaþ . j¤àtiþ . ityamaramedinãkarau .. (yathà, manuþ . 5 . 72 .
     %<yathoktenaiva kalpena ÷udhyanti tu sanàbhayaþ ..>%)

#<sanàbhiþ>#, tri, (samàno nàbhiryasyeti . samànasya saþ .) tulyaþ . iti medinã .. snehayuktaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sanàmakaþ>#, puü, ÷obhà¤janaþ . iti ÷abdacandrikà .. (samànaü nàma yasya .) samànanàmayukte, tri .. (yathà, harivaü÷e . 31 . 14 .
     %<sa tàsu janayàmàsa puttrikàsu sanàmakàn .
     da÷a puttràn mahàtmàsau tapasyugre ratàn sadà ..>%)

#<saniþ>#, puü, (sana + %<khanikaùya¤jãti .>% uõàø 4 . 139 . iti iþ .) påjà . dànam . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. (yathà, çgvede . 1 . 100 . 13 .
     %<taü sacante sanayastaü dhanàni ..>% %<sanayo dhanasya dànàni sacante sevante .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<saniþ>#, puü, strã, (sana + %<khanikaùya¤jãti .>% uõàø 4 . 139 . iti iþ .) adhyeùaõà . ityamaraþ .. gurvàdeþ satkàrapårvakaü kvacidarthe niyojanam . tacca he guro asmàkaü karma kurvi tyàdiråpam . sàyate dãyate puùpàdikamatra saniþ ùana du ¤a dàne nàmnãti iþ pàcchoõàdãti ãpi sanã ca . anveùaõàdivadadhyeùaõà . iti bharataþ .. dik . iti ÷abdamàlà ..

#<sanitaþ>#, tri, pratipannaþ . iti hemacandraþ ..

#<saniùñhãvaü>#, klã, (niùñhãvena saha vartamànam .) saniùñhevam . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

@<[Page 5,238c]>@
#<saniùñhevaü>#, klã, ambukçtam . ityamaraþ .. niùñhevo mukhavàribinduþ tena saha vartate iti saniùñhevaü nipårvaùñhivergha¤ guõaþ saniùñhãvamiti kvacit pàñho lipikarapramàdàditi mukuñaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<sanã>#, strã, (sana + iþ . và ïãù .) saniþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. hastikarõàsphàlaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sanãóaþ>#, tri, (nãóena vàsasthànena saha vartamànaþ .) nikañaþ . ityamaraþ .. (yathà, bhaññiþ . 5 . 31 .
     %<sampatya tatsanãóe'sau taü vçttàntama÷i÷ravat ..>%) nãóayukta÷ca ..

#<santaþ>#, puü, saühatalaþ . iti ÷abdacandrikà .. sacchabdasya prathamàbahuvacanàntaråpa¤ca .. (yathà, raghuþ . 1 . 10 . taü santaþ ÷rotumarhanti sadasadvyaktihetavaþ . hemnaþ saülakùyate hyagnau vi÷uddhiþ ÷yàmikàpi và ..)

#<santataü>#, klã, (sam + tana + ktaþ . samo và hitatatayoþ iti pakùe malopàbhàvaþ .) satatam . tadvati, tri . ityamaraþ ..

#<santatàbhyàsaþ>#, puü, (santataü yathà tathà abhyàsaþ .) nirantaràbhyàsaþ . yathà . svàdhyàyaþ santatàbhyàsaþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<santatiþ>#, strã, (sam + tana + ktin .) gotram . ityamaraþ .. (yathà, raghuþ . 1 . 69 .
     %<santatiþ ÷uddhavaü÷yàhi paratreha ca ÷armaõe ..>%) paüktiþ . (yathà, kathàsaritsàgare . 11 . 51 .
     %<tat ÷rutvà netrayugalàt saràgàda÷rusantatim .
     hçdayàddhãratà¤càpi samaü kanyà mumoca sà ..>%) vistàraþ . (yathà, bhàgavate . 1 . 4 . 19 .
     %<vyadadhàt yaj¤asantatyai vedamekaü caturvidham ..>%) parasparàbhavaþ . puttraþ . kanyà . iti vi÷vaþ .. (yathà, smçtiþ .
     %<santatyà pitéõantu ÷odhayitvà parivrajet ..>%)

#<santaptaþ>#, tri, (sam + tapa + ktaþ .) adhvagamanàdinà ÷ràntaþ . tatparyàyaþ . santàpitaþ 2 dhåpitaþ 3 dhåpàyitaþ 4 dånaþ 5 . ityamaraþ .. taptaþ 6 . iti ÷abdaratnàvalã .. agnijatàpayuktaþ . yathà --
     %<àdikùadàdãptakç÷ànukalpaü siühàsanaü tasya sapàdapãñham .
     santaptacàmãkaravalguvajraü vibhàgavinyastamahàrgharatnam ..>% iti bhaññikàvye 3 sargaþ ..

#<santamasaü>#, klã, (samantàt tamaþ . %<avasamandhebhyastamasaþ .>% 5 . 4 . 79 . iti ac . vi÷vaktamaþ . vyàpakàndhakàraþ . ityamaraþ .. (yathà, màghe . 9 . 22 .
     %<avadhàrya kàryagurutàmabhavanna bhayàya sàndratamasantemasam ..>%) mohaþ . yathà --
     %<mamàpi kiü no dayase dayàdhana tvadaïghrimagnaü yadi vettha me manaþ .
     nimajjayan santamase parà÷ayaü vidhistu vàcyaþ kva tavàgasaþ kathà ..>% iti naiùadhe 9 sargaþ ..

#<santarpaõaü>#, klã, (santarpayati indriyàõãti . saü + tçp + õic + lyuþ .) dràkùàdàóimakharjurãkadalã÷arkaràlàjàcårõamadhvàjya-saümilitam . iti ràjanirghaõñaþ .. tçptikàrake, tri . yathà,
     %<puõyo mahàbrahmasamåhajuùñaþ santarpaõo nàükasadàü vareõyaþ .
     jajvàla lokasthitaye sa ràjà yathàdhvare vahnirabhipraõãtaþ ..>% iti bhaññikàvye 1 sargaþ ..

#<santànaþ>#, puü, (santanoti vistàrayati patrapuùpàdãniti . sam + tana vistàre + %<tanoterupasaükhyànam .>% 3 . 1 . 140 . ityasya vàrtikoktyà õaþ .) kalpavçkùaþ . (saütanyate iti . tana + gha¤ .) vaü÷aþ . ityamaraþ .. vistàraþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 103 . 10 .
     %<tayorutpàdayàpatyaü santànàya kulasya naþ .
     manniyogàt mahàbàho dharmaü kartumihàrhasi ..>%) apatyam . iti medinã .. (yathà, manuþ . 9 . 59 .
     %<devaràdvà sapiõóàdvà striyà samyak niyuktayà prajepsitàdhigantavyà santànasya parikùaye ..>%) tadvaidikaparyàyaþ . tuk 1 tokam 2 tanayaþ 3 tokma 4 takma 5 ÷eùaþ 6 apnaþ 7 gayaþ 8 jàþ 9 apatyam 10 yahuþ 11 sånuþ 12 napàt 13 prajà 14 bãjam 15 . iti pa¤cada÷àpatyanàmàni . iti vedanighaõñau . 2 . 2 .. (astravi÷eùe, klã . yathà, mahàbhàrate . 5 . 96 . 40 .
     %<santànaü nartakaü ghoramàsyamodakamaùñamam .
     etairviddhàþ sarva eva maraõaü yànti mànavàþ ..>%

#<santànikà>#, strã, (santàno vistàro'styasyà iti . santàna + ñhan .) kùãrasaraþ . markañajàlakaþ . churikàphalam . phenaþ . iti hàràvalã .. àdyasya guõàþ .
     %<santànikàguruþ ÷ãtà vçùyà pittàsravàtajit>% iti ràjanirghaõñaþ .. miùñànnavi÷eùaþ . sarabhàjà iti bhàùà . tatkaraõaprakàro yathà . dugdhaü ÷aràvacatuùñayaü ÷arkaràrdha÷aràvaparimitàghçtaü ÷aràvapàdaika¤ca gçhãtvà taddugdhe àvartanena ghanãbhåte uùõesthite manthànadaõóena mathanena bahutarapheno bhaviùyati . tatphena sahitadugdhasya taptàïgàraparirakùaõàt saro jàyate . taü saramastreõa catuùkoõàkçtiü nirmàya ghçtena bhçùñvà ekatàravaddha÷arkaràrasemagnaü kuryàt kintu tatràdhikakùaõaü na rakùet . iti pàkaràje÷varaþ .. (jàlakarajjuþ . yathà, su÷rute . 1 . 1 . 8
     %<ata årdhaü vraõabandhanadravyàõyupadekùyàmaþ . tadyathà kùaumakàrpàsa-* * vidalarajjutålaphalasantànikàlauhànãti ..>%)

@<[Page 5,239b]>@
#<santàpaþ>#, puü, (saü + tapa + dha¤ .) agnijatàpaþ . tatparyàyaþ . saüjvaraþ 2 . ityamaraþ .. tàpaþ 3 proùaþ 4 uùõà 5 . iti ràjanirghaõóhaþ .. samyak tàpana¤ca .. (yathà, kathàsaritsàgare . 15 . 75 .
     %<janmanà jvarasantàpapãóà gàóhamavàpa saþ ..>% duþkham . yathà, bhàgavate . 6 . 14 . 41 .
     %<dàsãnàü ko'nusantàpaþ svàminaþ paricaryayà .
     abhãkùõaü labdhamànànàü dàsyà dàsãva durbhagàþ ..>%

#<santàpanaþ>#, puü, (santàpayatãti . saü + tapa + õic + lyuþ .) kàmadevasya pa¤cabàõàntargatabàõavi÷eùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. samyaktàpakàrake, tri .. (yathà, bhàgavate . 7 . 10 . 26 .
     %<diùñyà te nihataþ pàpo lokasantàpano'suraþ ..>%)

#<santàpitaþ>#, tri, (saü + tapa + õic + ktaþ . adhvàdinà ÷ràntaþ . ityamara-bharatau .. asya paryàyaþ santapta÷abde draùñavyaþ ..

#<santiþ>#, strã, (sanu dàne + ktic . %<sanaþ ktici lopa÷càsyànyatarasyàm .>% 6 . 4 . 45 . iti nalopàbhàvaþ .) dànam . avasànam . ityamare sàti÷abdañãkàyàü nãlakaõñhaþ .. sati÷ca sàti÷ca satisàtã . sanoterà÷iùi tigantasya etau nipàtyau . pakùe sanutàt iti vàkye tikikçte havatrateriti imniùedhe vanatanetyatra tikivarjanàt nalopàbhàve santiþ . iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ .. santi÷abdo nirvisarga÷cet asa la bhàve ityasmàt antipratyayena niùpannaþ . yathà --
     %<santi ramyà janapadà bahvannàþ paritaþ kurån .>% iti mahàbhàrate viràñaparva ..

#<santuùñaþ>#, tri, (saü + tuùa + ktaþ .) santoùayuktaþ . yathà --
     %<gacchadhvamamaràþ sarve gçhãtvàrcàü svamàlayam santuùñà varamasmàkaü dattvedànãü supåjitàþ ..>% iti chandogavçùotsargatattvam ..

#<santoùaþ>#, puü, (saü + tuùa + gha¤ .) santuùñiþ . tatparyàyaþ . dhçtiþ 2 svàsvyam 3 . iti hemacandraþ .. (yathà, hitopade÷e .
     %<santoùàmçtatçptànàü yat sukhaü ÷àntacetasàm kutastaddhanalubdhànàmita÷ceta÷ca dhàvatàm ..>%)

#<sandaü÷aþ>#, puü, (sanda÷atãveti . saü + dan÷a + ac .) kaïkamukhaþ . iti hemacandraþ .. sàüóàsã iti bhàùà .. (yathà, màrkaõóeye . 24 . 63 .
     %<nipàtitànàü bhåpçùñhe udvétyàkùi nirãkùatàm sandaü÷aiþ pa÷ya kçùyante narairyàmyairmukhàttataþ ..>% vaidya÷àstroktayantravi÷eùaþ . yathà, su÷rute . 1 . 7 .
     %<tatra manaþ÷arãràvàdhakaràõi ÷alyàni teùàmàharaõopàyo yantràõi . tàni ùañprakàràõi .
     tadyathà . svastikayantràõi . sandaü÷ayantràõi .
     *** dve sandaü÷ayantre *** sanigraho'nigra÷ca sandaü÷au ùoóa÷àïgulau bhavatastvagmàüsa÷iràsnàyugata÷alyoddharaõàrthamupadi÷yete ..>%)

#<sandaü÷ikà>#, strã, (sandaü ÷atãveti . saü + daü÷a + õvul . ñàpi ata itvam .) sucuñã . sàüóàsã iti cimñà iti ca bhàùà . lauhayantravi÷eùaþ .. kàtàri iti bhàùà . iti medinã ..

#<sandarbhaþ>#, puü, (saü + dçbha granthane + gha¤ .) racanà . iti halàyudhaþ .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 700 .
     %<kavisamarasiühanàdaþ svarànuvàdaþ sudhaikasaüvàdaþ .
     vidvadvinodakandaþ sandarbho'yaü mayà sçùñaþ ..>%) prabandhaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. granthanam . yathà --
     %<sandarbho rasanà gumphaþ ÷ranthanaü granthanaü samàþ .>% iti hemacandraþ .. tasya lakùaõaü yathà --
     %<gåóhàrthasya prakà÷a÷ca sàroktiþ ÷reùñhatà tathà .
     nànàrthavattvaü vedyatvaü sandarbhaþ kathyate budhaiþ ..>% iti råpasanàtanagosvàmikçta÷rãbhàgavatãyaùañsandarbhasya prathamasandarbhakàrikà ..

#<sandar÷anaü>#, klã, (saü + dç÷a + lyuñ .) samyakprakàreõa danar÷am . yathà --
     %<sandar÷anàrthamambàyà nadãpulinasaüsthitaþ .
     sa ca vai÷yastapastepe devãsåktaü paraü japan ..>% iti màrkaõóeyapuràõe devãmàhàtmyam .. (saü + dç÷a + õic + lyuñ . kàritadar÷anam . yathà, mahàbhàrate . 1 . 2 . 180 .
     %<astrasandar÷adàrambho dharmaràjasya sannidhau ..>%)

#<sandànaü>#, klã, (saü + dà + lyuñ .) dàma . ityamaraþ .. samyagdàna¤ca ..

#<sandànaþ>#, puü, gajasyàùñhãvatoradhobhàgaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<sandànikà>#, strã, arikhadiraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sandànitaþ>#, tri, (sandànaü jàtamasyeti . sandànaü + itac .) baddhaþ . ityamaraþ ..

#<sandàninã>#, strã, gogçham . iti hemacandraþ .. goyàli iti bhàùà ..

#<sandàvaþ>#, puü, (saü + du + %<sami yudruduvaþ .>% 3 . 3 . 23 . iti gha¤ .) palàyanam . ityabharaþ ..

#<sandàhaþ>#, puü, (saü + daha + gha¤ .) mukhatàlvoùñhadàhaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sandigdhaþ>#, tri, (saü + diha + ktaþ .) sandehayuktaþ . yathà --
     %<na tàvat sandigdhasàdhyadharmatvaü pakùatvamiti pakùatàmålam ..>%

#<sandigdhamatiþ>#, tri, sandehaviùayãbhåtabuddhiyuktaþ . sandigdhà matiryasya iti bahubrãhisamàsaniùpannaþ ..

#<sandigdhàrthaþ>#, puü, (sandigdho'rthaþ .) sandehaviùayãbhåtàrthaþ . (sandigdho'rtho yasya .) tadvi÷iùñe tri ..

@<[Page 5,240a]>@
#<sanditaþ>#, tri, (saü + do avakhaõóane + ktaþ .) baddhaþ . ityamaraþ ..

#<sandiùñaü>#, klã, (saü + di÷a + ktaþ .) vàrtà . iti ÷abdaratnàvalã .. kathite, tri ..

#<sandiùñàrthaþ>#, puü, (sandiùño'rtho yasya .) sande÷aharaþ . iti kecit ..

#<sandihànaþ>#, tri, (saü + diha + ÷ànac .) sandigdhaþ . yathà, jañàdharaþ .
     %<sandihànaþ sàü÷ayikaþ saü÷ayàpannamànasaþ ..>%

#<sandã>#, strã, khaññà . yathà . niùadyà khaññikà sandã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<sandãpyaþ>#, puü, mayåra÷ikhàvçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<sande÷aþ>#, puü, (saü + di÷a + gha¤ .) saüvàdaþ ! iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, meghadåte . 7 .
     %<sande÷aü me hara dhanapatikrodhavi÷leùitasya gantavyà te vasatiralakà nàma yakùe÷varàõàm ..>%) svanàmakhyàtamiùñànnavi÷eùa÷ca ..

#<sande÷avàk>#, [c] strã, (sande÷a eva vàk .) saüvàdaþ . tatparyàyaþ . vàcikam 2 . ityamaraþ ..

#<sande÷aharaþ>#, puü, (haratãti . hç + ac . sande÷asya haraþ .) dåtaþ . ityamaraþ .. (yathà, raghuþ . 3 . 66 .
     %<tavaiva sande÷aharàt vi÷àüpatiþ .
     ÷çõoti loke÷a ! tathà vidhãyatàm ..>%)

#<sande÷ahàrakaþ>#, puü, (sande÷aü saüvàdaü haratãti . hç + õvul .) dåtaþ . iti hemacandraþ ..

#<sandehaþ>#, puü, (saü + diha + gha¤ .) ekadharmikaviruddhabhàvàbhàvaprakàrakaü j¤ànam . iti siddhàntamuktàvalã .. tatparyàyaþ . vicikitsà 2 saü÷ayaþ 3 dvàparaþ 4 . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 57 . 11 .
     %<tàn samãkùya tataþ sarvàn nirvi÷eùàkçtãn sthitàn .
     sandehàdatha vaidarbhã nàbhyajànànnalaü nçpam ..>%)

#<sandohaþ>#, puü, (saü + duha + gha¤ .) samåhaþ . ityamaraþ .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 589 .
     %<stananåtananakhalekhàlambã tava gharmabindusandohaþ .
     àbhàti paññasåtre pravi÷anniva mauktikaprasaraþ ..>%)

#<sandràvaþ>#, puü, (saü + dru + %<sami yudruduvaþ .>% 3 . 3 . 23 . iti gha¤ .) palàyanam . ityamaraþ ..

#<sandhà>#, strã, (saü + dhà + aï .) sthitiþ . pratij¤à . iti medinã .. (yathà, raghuþ . 14 . 52 .
     %<gaïgàü niùàdàhçtanauvi÷eùastatàra sandhàmiva satyasandhaþ ..>%) sandhànam . iti ÷abdaratnàvalã .. sandhyà . yathà . sandhà dbijamaitrã pitçprasåþ . iti bharatadhçtavàcaspatiþ ..

#<sandhànaü>#, klã, (sandhãyate yaditi . saü + dhà + lyuñ .) madyasajjãkaraõam . iti nayanànandaþ .. tatparyàyaþ . abhiùavaþ 2 . ityamaraþ .. sandhànã 3 sandhikà 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. sandhãyate sandhànaü vaü÷àïkuraphalàdãn bahukàlaü sandhàya, yat kriyate . iti bharataþ .. saïghaññanam . iti medinã .. (yathà, kumàre . 5 . 27 .
     %<mukhena sà padmasugandhinà ni÷i pravepamànàdharapatra÷obhinà .
     tuùàravçùñikùatapadmasampadàü sarojasandhànamivàkarodapàm ..>%) kà¤jikam . iti halàyudhaþ .. madirà . avadaü÷aþ . sauràùñram . iti ràjanirghaõñaþ .. dhanuùi bàõayojanam . yathà --
     %<tadà÷u kçtasandhànaü pratisaühara ÷àyakam .
     àrtatràõàya vaþ ÷astraü na prahartumanàgasi ..>% ityabhij¤àna÷akuntalàyàm 1 aïkaþ .. anveùaõam . iti lokaprasiddham .. (sandhiþ . yathà mahàbhàrate . 5 . 10 . 33 .
     %<evaü kçte tu sandhàne vçtraþ pramudito'bhavat .
     yattaþ samabhavaccàpi ÷akro harùasamanvitaþ ..>%) sandadhàtãti . saü + dhà + lyuþ . dhàrake, tri . yathà, su÷rute . 1 . 45 .
     %<madhu tu madhuraü kaùàyànurasaü * * hçdyaü sandhànaü ÷odhanaü ropaõamiti ..>%)

#<sandhànikà>#, strã, (sandhànamastyasyà iti sandhàna + ñhan .) khàdyadravyavi÷eùaþ . àcàra iti bhàùà . tatkaraõaprakàrako yathà . apakvàmraphalàni viü÷atiþ ràjikà ÷aràvaùoóa÷aikabhàgamità maricaü tolakadvayaü lavaõaü ùañtolakaü methikàdvitolakaü jãrakaü tolakadvayaü haridràtolakaikaü nàgaramustakamekatolakaü kçùõajãrakaü tolakaikaü gçtãtvà àmrabhinnaü sakaladravyaü cårõayitvà ekatrãkuryàt . àmrantu dãrghaü dvikhaõóaü catuùkhaõóaü và kçtvà aùñhãü dårãkçtya tadabhyantare pårvoktacårõaü pårayityà ÷alàkayà viddhàkhaõóàmravat kuryàt . tatastaile nimajjayet . iti pàkaràje÷varaþ ..

#<sandhànitaþ>#, tri, sandhànavi÷iùñaþ . saïghaññitaþ . sandhàna÷abdàditapratyayena niùpannaþ ..

#<sandhàninã>#, strã, gogçham . iti kecit ..

#<sandhànã>#, strã, (sandhãyate yasyàmiti . saü + dhà + lyuñ . ïãp .) kupya÷àlà . iti hemacandraþ .. sandhànam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sandhiþ>#, puü, (sandhànamiti . saü + dhà + kiþ .) ràjàdãnàü ùaóguõàntargataguõavi÷eùaþ . sa tu svarõàdidànena bandhubhiþ prãtyutpàdanàt mitrãkaraõam . mela iti aikya iti ca bhàùà . tadvivaraõaü yathà --
     %<panabaddho bhavet sandhiþ svayaü hãnastamàcaret .
     maryàdollaïghanaü nàsti yadi ÷atroriti sthitiþ ..
     maryàdollaïghanaü yatra ÷atrau saü÷ayitaü bhavet .
     na taü saü÷ayitaü kuryàdityuvàca bçhaspatiþ ..
     balavadvigçhãtaþ san nçpo'nanyaprati÷rayaþ .
     àpannaþ sandhibhàvena vidadhyàt kàlayàpanàm ..
     ye ca daivenopahatà ràùñraü yeùà¤ca durgatam .
     bahavo ripavo yeùàü teùàü sandhirvidhãyate ..
     durmantro bhinnamantra÷ca nãcadharmarata÷ca yaþ .
     etaiþ sandhiü na kurvãta vi÷eùàt pårvapãóitaiþ .
     sandhiü hi tàdç÷aiþ kurvan pràõairapi hi hãyate ..>% iti bhojaràjakçtayuktikalpataruþ .. * .. ùoóa÷avidhasandhiryathà --
     %<balãyasàbhiyuktastu nçpo nànyapratikriyaþ .
     àpannaþ sandhimanvicchet kurvàõaþ kàlayàpanam kapàla 1 upahàra÷ca 2 santànaþ 3 saïgata-4 stathà .
     upanyàsaþ 5 pratãkàraþ 6 saüyogaþ 7 puruùàntaraþ 8 ..
     adçùñanara 9 àdiùña 10 àtmàdiùña 11 upagrahaþ 12 .
     parikraya-13 stathocchinna-14 stathà ca parabhåùaõaþ 15 ..
     skandhopaneyaþ 16 sandhi÷ca ùoóa÷aite prakãrtitàþ iti ùoóa÷akaü pràhuþ sandhiü sandhivicakùaõàþ ..>% teùàü lakùaõàni . yathà --
     %<kapàlasandhirvij¤eyaþ kevalaü samasandhitaþ . 1 .
     sampradànàdbhavati ya upahàraþ sa ucyate .. 2 ..
     santànasandhirvij¤eyo dàrikàdànapårvakaþ . 3 sadbhistu saïgataþ sandhirmaitrãpårvaü udàhçtaþ ..
     yàvadàyuþpramàõastu samànàrthaprayojanam .
     sampattau và vipattau và kàraõairyo ta bhidyate ..
     saïgataþ sandhirevàyaü prakçùñatvàt suvarõavat .
     tathànyaiþ sandhiku÷alaiþ kà¤canaþ sa udàhçtaþ .. 4 ..
     dravyàtmà kàryasiddhistu samudi÷ya kriyeta yaþ .
     sa upanyàsaku÷alairupanyàsa udàhçtaþ .. 5 ..
     mayàsyopakçtaü pårvaü mamàpyeùa kariùyati .
     iti yaþ kriyate sandhiþ pratãkàraþ sa ucyate ..>% anyacca .
     %<upakàraü karomyasya mamàpyeùa kariùyati .
     aya¤càpi pratãkàro ràmasugrãvayoriva .. 6 ..
     ekàrthàü samyaguddi÷ya kriyàü yatra hi gacchati .
     samaü hi tatpramàõena sa ca saüyoga ucyate .. 7 ..
     àvayoryodhamukhyaistu madarthaþ sàdhyatàmiti .
     yasmin paõastu kriyate sa sandhiþ puruùàntaraþ .. 8 tvayaikena madãyo'rthaþ saüprasàdhyastvasàviti .
     yatra ÷atruþ paõaü kuryàt so'dçùñapuruùaþ smçtaþ .. 9 ..
     yatra bhåmyekade÷ena paõena ripuvarjitaþ .
     sandhãyate sandhividbhiþ sa càdiùña udàhçtaþ .. 10 ..
     svasainyena tu sandhànamàtmàdiùña udàhçtaþ . 11 .
     kriyate pràõarakùàrthaü sarvadànàdupagrahaþ .. 12 ..
     koùàü÷enàrdhakoùeõa sarvakoùeõa và punaþ .
     ÷iùñasya pratirakùàrthaü parikraya udàhçtaþ .. 13 ..
     bhuvàü sàravatãnàntu dànàducchinna ucyate . 14 .
     bhåmyutthaphaladànena sarveõa parabhåùaõaþ .. 15 ..
     praticchinnaü phalaü yatra pratiskandhena dãyate .
     skandhaupaneyaü taü pràhuþ sandhiü sandhivicakùaõàþ .. 16 ..
     parasparopakàrastu maitrãsambandhakastathà .
     upahàra÷ca vij¤eyà÷catvàra÷caiva sandhayaþ ..>% iti viõùu÷armakçtahitopa÷e sandhirnàma caturthakathàsaügrahaþ .. saüyogaþ . tatparyàyaþ . ÷leùaþ 2 . ityamarabharatau .. (yathà, manuþ . 8 . 248 .
     %<taóàgànyu dapànàni vàpyaþ prasravaõàni ca .
     sãmàsandhiùu kàryàõi devatàyatanàni ca ..>%) suruïgà . bhagam . saïghaññanam . råpakàõàü sukhàdyaïgam . sàvakà÷aþ . iti medinã .. bhedaþ . iti vi÷vaþ .. (sàdhanam . yathà, raghuþ . 19 . 16 .
     %<tasya sàvaraõadçùñasandhayaþ kàmyavastuùu nareùu saïginaþ .
     vallabhàmirupasçtya cakrire sàbhimuktaviùayàþ samàgamàþ ..>%) vyàkaraõamate varõadvayasya melanam . (yathà, kathàsaritsàgare . 6 . 113 -- 117 .
     %<athaikà tasya mahiùã ràj¤aþ stanabharàlasà .
     ÷irãùasukumàràïgã krãóantã klamamabhyagàt ..
     sà jalairabhiùi¤cantaü ràjànamasahà satã .
     abravãnmodakairdeva paritàóaya màmiti ..
     tacchrutvà modakàn ràjà drutamànàyayan bahån tato vihasya sà ràj¤ã punarevamabhàùata ..
     ràjannavasaraþ ko'tra modakànàü jalàntare .
     udakaiþ si¤ca mà tvaü màmityaktaü hi mayà tava ..
     sandhimàtraü na jànàsi mà÷abdodaka÷abdayoþ .
     na ca prakaraõaü vetsi mårkhastvaü kathamãdç÷aþ ..>%) tasya lakùaõàdiryathà . ardhamàtroccàraõakàlenàvyavahitayorvarõayordrutataroccàraõaü sandhiþ . ata eva ÷lokàrdhvayormantràrdhayorvà na sandhiþ . tatra ardhamàtroccàraõakàlavyavadhànasyocitatvàditi prà¤caþ . svamate tu sandhyadhyàyasåtravihitakàryaü sandhiriti sandhilakùaõam . tena pipakùàdi÷abdànàü saüyogàntalupi lupi na sandhyàdyavidhã iti niùedhe'pi sandhigrahaõàt sandhilupyeva na sandhiriti niyamàt jhapajhasorityanena capajapau pipak pipag iti . bhinnapade tu sandhirvibhàùayeti bodhyam . tathà ca .
     %<sandhirekapade nityo nityo dhàtåpasargayoþ .
     såtreùu ca bhavennityaþ saivànyatra vibhàùayà ..>% iti prà¤caþ . ekapade iti svabhàvàdekapade samàse'pi . yathàdànaü bhavet nadyau ityàdi . samàse muràriþ hçùãke÷aþ tryambakaþ gavã÷aþ ityàdi . dhàtåpasargayostu adhãte upetya ityàdi . anyatra atra ambhaþ atràmbhaþ iha induþ ihenduþ ityàdi . dhàtåpasargayoþ samàsasya nityatvàdekapadagrahaõenaiveùñasiddhau tayoþ punarupàdànaü anityasamàse kadàcidekapade'pi sandhirvibhàùyate iti j¤àpanàrtham . tena uccàritaruciraçcàü cànanànàü caturõàü ityàdi siddhiþ . iti mugdhabodhavyàkaraõañãkàyàü durgàdàsaþ .. * .. sarvàïkurasandhirmàsatrayeõa bhavati . gàtrasandhiþ saptamàsairbhavati . iti sukhabodhaþ .. yugasandhiryuga÷abde dehasandhirmarma÷abde ca draùñavyaþ ..

#<sandhikà>#, strã, (sandhà eva . svàrthe kan .) madyasandhànam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sandhicauraþ>#, puü, (sandhikçt suruïgàkàrã cauraþ . sandhinà caura iti và .) cauravi÷eùaþ . siüdhàla cora iti bhàùà . yathà . sandhicaurastu hàrakaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<sandhijaü>#, klã, (sandherjàyate yaditi . jana + óaþ .) àsavàdi . yathà, kà÷ãkhaõóe .
     %<kàrtike varjayettailaü kàrtike varjayenmadhu .
     kàrtike varjayet kàüsyaü kàrtike màsi sandhijam ..>% sandhijamàsavàdi . iti tithyàditattvam .. (sandhisamutpanne, tri . yathà, su÷rute . 6 . 2 .
     %<pakvaþ ÷ophaþ sandhijaþ saüsravedyaþ sàndraü påyaü påti påyàlasaþ saþ ..>%)

#<sandhijãvakaþ>#, tri, (sandhinà abhisandhinà jãvatãti . jãva + õvul .) kusçtyà vibhavànveùã . tatparyàyaþ . pàr÷vakaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .

#<sandhitaþ>#, tri, (sandhà jàtàsyeti . sandhà + itac .) sandhiyuktaþ . militaþ . yathà --
     %<asmadvaràddivyavapuþ sandhitaþ sandhimànasau .
     àryatvàdàryaràjàkhyaþ khyàto bhuvi bhaviùyati ..>% iti ràjataraïgiõyàm 2 taraïgaþ .. àsavàdi . yathà --
     %<kàrtike varjayet kàüsyaü kàrtike ÷uklasandhitam .>% iti ÷rãharibhaktivilàse 16 vilàsaþ .. ÷uklaü kà¤jikàdiparyuùitadravyaü sandhita¤ca varjayet . iti taññãkà ..

#<sandhinã>#, strã, (sandhàstyasyà iti . iniþ . ïãp .) vçùabheõàkràntà gauþ . ityamaraþ .. yà çtumatã vçùabheõa àkràntà niùpàditamaithunà sà sandhinã . garbheõa sandhànaü sandhà sà vidyate asyàþ sandhinã in . iti bharataþ .. akàladugdhà gauþ . iti medinã ÷abdaratnàvalã ca .. (yathà, yàj¤avalkyaþ . 1 . 170 .
     %<sandhinyanirda÷àvatsàgopayaþ parivarjayet ..>%)

#<sandhipåjà>#, strã, (sandhau aùñamãnavamãsandhikùaõe påjà .) ÷àradãyamahàpåjàntargatatçtãyà påjà . yathà kàlikàpuràõavacanàntaram .
     %<aùñamãnavamãsandhau tçtãyà khalu kathyate .
     tatra påjyà tvahaü puttra yoginãgaõasaüyutà ..>% jyoti÷e .
     %<aùñamyàü sandhiyoge sakalaparijanaiþ påjayet sattvabhàvai, .>% saptamãpåjàvatmahàùñamyàdikçtyamapi ùaùñidaõóàtmikàyàbheva na tu paradivasãyakhaõóatithau kintu pårvoktasandhyanurodhànni÷àdàviva khaõóatithàvapi sandhipåjà . eva¤ca pårõàùñamyàü mahàùñamãpåjà tatparadine aùñamãnavamyoþ sandhipåjà tatparadine mahànavamãpåjà pràguktanandike÷varapuràõàdyuktodayagàmitithyanurodhàt . tatparadine da÷amyàü visarjanaü påjànurodhenàdhikadinalàbhàt . anyat durgà÷abde draùñavyam ..

#<sandhibandhaþ>#, puü, (sandhiü badhnàtãti . bandha + ac .) bhåmicampakaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<sandhibandhanaü>#, klã, (sandherbandhanaü yasmàt .) ÷irà . iti kecit ..

#<sandhimatiþ>#, puü, kà÷mãrade÷ãyajayendraràjamabhtrã . sa ca pare ràjà babhåva . yathà --
     %<suto mahãmahendrasya jayendrastasya bhåpateþ .
     kùmàmàjànubhujo ràjà bubhojàtha prathuprathaþ ..
     tasyàbhådadbhu todantabhavabhaktivibhåùitaþ .
     ràj¤aþ sandhimatirnàma mantrã matimatàüvaraþ ..
     asmadvaràddivyavapuþ sandhitaþ sandhimànasau .
     àryatvàdàryaràjàkhyaþ khyàto bhuvi bhaviùyati ..>% iti ràjataraïgiõyàm 2 taraïgaþ ..

#<sandhirandhrakà>#, strã, (sandhirandhreõa kàyatãti . kai + kaþ . ñàp .) suruïgà . iti kecit ..

#<sandhilà>#, strã, (sandhiü làtãti . là + kaþ .) suruïgà . nadã . madirà . iti medinã ..

#<sandhivelà>#, strã, (sandhiråpà velà .) kàlavi÷eùaþ . sa tu ahoràtràdimelanakàlaråpaþ . yathà . vyàsaþ .
     %<upàste sandhivelàyàü ni÷àyà divasasya ca .
     tàbheva sandhyàü tasmàttu pravadanti manãùiõaþ ..>% ityàhnikatattvam ..

#<sandhihàrakaþ>#, puü, (sandhinà haratãti . hç + õvul .) sandhicauraþ . yathà --
     %<vandicauro màcalaþ syàt kumbhilaþ sandhihàrakaþ .>% iti hàràvalã ..

#<sandhyà>#, strã, (saü samyak dhyàyatyasyàmiti sa + dhyai cintane + àta÷copasarge . ityaï . yadbà, sandadhàtãti . saü + dhà + %<aghnyàdaya÷ca .>% uõàø 4 . 112 . iti yakpratyayena nipàtitaþ .) kàlavi÷eùaþ . sa tu divàràtrisambandhidaõóadvayaråpaþ . tatparyàyaþ . pitçprasåþ 2 . ityamaraþ .. sandhà 3 dvijamaitrã 4 . iti bharatadhçtavàcaspatiþ . sàyam 5 dinàntam 6 ni÷àdi 7 divasàtyayam 8 . iti ràjanirghaõñaþ .. sàyàhnaþ 9 vikàlaþ 10 brahmabhåtiþ 11 sàyaþ 12 . iti ÷abdaratnàvalã .. sà ca kàlasya bhàryà . yathà --
     %<kàlasya tisro bhàryà÷ca sandhyàràtridinàni ca yàbhirvinà vidhàtrà ca saükhyàü kartuü na ÷akyate ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 1 adhyàyaþ .. * .. ràtreràdyantadaõóacatuùñayàtmakakàlaþ . yathà --
     %<triyàmàü rajanãü pràhustyaktvàdyantacatuùñayam .
     nàóãnàü tadubhe sandhye divasàdyantasaüj¤ite ..>% iti pràya÷cittatattvam .. tatsàrthakyaü yathà --
     %<samudre himavatpàr÷ve nadyàmasyà¤ca durmate .
     ràtràvahani sandhyàyàü kasya guptaþ parigrahaþ ..>% iti tithyàditattvam .. * .. trisandhyàkàlãnopàsanà . tatkàlopàsyà devatà . yathà . atha sandhyopàsanam . tatra chandogapari÷iùñam .
     %<ata årdhvaü pravakùyàmi sandhyopàsanikaü vidhim anarhaþ karmaõàü vipraþ sandhyàhãno yataþ smçtaþ ..>% ataþ pràtaþsnànànantaram . tathà --
     %<etat sandhyàtrayaü proktaü bràhmaõyaü yadadhiùñhitam yasya nàstyàdarastatra na sa bràhmaõa ucyate ..>% ÷àtàtapaþ .
     %<abràhmaõàstu ùañ proktà çùiõà tattvavàdinà .
     àdyo ràjabhçtasteùàü dvitãyaþ krayavikrayã ..
     tçtãyo bahuyàjyaþ syàccaturtho gràmayàjakaþ .
     pa¤camastu bhçtasteùàü gràmasya nagarasya ca ..
     anàgatàntu yaþ pårvàü sàdityà¤caiva pa÷cimàm .
     nopàsãta dvijaþ sandhyàü sa ùaùñho'bràhmaõaþ smçtaþ ..>% ràjabhçto ràjasevakaþ . gràmàderbhçto bharaõãyaþ . gràmalakùaõamàha màrkaõóeyapuràõam . tathà ÷ådrajanapràyàþ susamçddhakçùãbalàþ . kùetropayogabhåmadhye vasatirgràmasaüj¤ikà .. atra sandhyàtrayasya nityatvàbhidhànàt .
     %<sarvakàlamupasthànaü sandhyàyàþ pàrthiveùyate .
     anyatra såtakà÷aucavibhramàturabhãtitaþ ..>% iti viùõupuràõãye sandhyàyà ityekavacanàntapàñho dharmakoùokto yuktaþ . evameva navyavardhamànaþ . sarvakàlaü pràtarmadhyàhnasàyaüråpakàlatraye . anyathà tadupàdànaü vyarthaüsyàt . vibhrama÷cittavikùepaþ . tena kùatàdàvapi sandhyàmàcaranti . ataeva yàj¤avalkyaþ .
     %<sarvàvastho'pi yo vipraþ sandhyopàsanatatparaþ .
     bràhmaõyàcca na hãyeta antyajanmagato'pi san ..>% sarvàvastho'pi nityaü sevakàdikarmarato'pi . yathocita÷auce'pya÷akto'pi iti ratnàkaraþ .. andhàdyavasthàpanno'pãti yuktam .. * .. sandhyàtrayasàdhàraõalakùaõamàha yogiyàj¤avalgyaþ .
     %<trayàõà¤caiva vedànàü brahmàdãnàü samàgamaþ .
     sandhiþ sarvasuràõà¤ca tena sandhyà prakãrtità ..>% sandhyàdvayakàlastu ahoràtrasambandhimuhårtàtmakaþ . tathà ca dakùaþ .
     %<ahoràtrasya yaþ sandhiþ såryanakùatravarjitaþ .
     sà ca sandhyà samàkhyàtà munibhistattvavàdibhiþ ..>% såryanakùatravarjitaþ . ardhàstamitàrdhoditasåryamaõóalaprakçùñatejonakùatravarjitaþ . tathà ca varàhaþ .
     %<ardhàstamayàt sandhyà vyaktãbhåtà na tàrakà yàvat .
     tejaþparihàniruùà bhànorardhodayaü yàvat ..>% atra àdyantatà uktà . parimàõamàha dakùaþ .
     %<ràtryantakàle nàóyau dve sandhyàdiþ kàla ucyate .
     dar÷anàdravirekhàyàstadanto munibhiþ smçtaþ ..>% nàóãdaõóaþ . yogã yàj¤avalkaþ .
     %<hràsavçddhã ca satataü dinaràtryoryathàkramam .
     sandhyà muhårtamàkhyàtà hràse vçddhau samà smçtà ..>% atropàsanàyà api sandhyàtvamàha vyàsaþ .
     %<upàste sandhivelàyàü ni÷àyà divasya ca .
     tàmeva sandhyàü tasmàttu pravadanti manãùiõaþ ..>% upàste yadvakùyamàõapràõàyàmàdikriyayeti yàvat .. * .. tatkàle upàsyà api devatà sandhyà . tathà ca yàj¤avalkyaþ .
     %<sandhau sandhyàmupàsãta nàstage nodgate ravau ..>% upàsanopakramamàha saüvartaþ .
     %<pràtaþsandhyàü sanakùatràmupàsãta yathàvidhi .
     sàdityàü pa÷cimàü sandhyàü ardhàstamitabhàskaràm ..>% sanakùatràmityanena tadyuktakàle upakramya pràtaþ sandhyàmupàsãta . evamevàrdhàstamitabhàskaràrabdhàü pa÷cimàü sàdityàmityanena tadyuktakàle upakramya upàsãtetyarthaþ .. * .. madhyàhnasandhyàyà aùñamamuhårtaü kàlamàha smçtiþ ..
     %<pårvàpare tathà sandhye sanakùatre prakãrtite .
     samasårye'pi madhyàhne muhårtasaptamopari ..>% sàükhyàyanagçhyam . araõye samitpàõiþ sandhyàmupàste nityaü vàgyata uttaràparàbhimukho'nvaùñamadi÷amànakùatradar÷anàt . atikràntàyàü mahàvyàhçtãþ sàvitrãü svastyayanàdi japtvà evaü pràtaþ pràïmukhastiùñhan àmaõóaladar÷anàditi . uttaràparàbhimukho vàyukoõàbhimukhaþ . koõaü vivçõoti anvaùñamadi÷amiti . ubhayadigaùñamabhàgamiti yàvat . vyàsaþ .
     %<gàyatrã nàma pårvàhõe sàvitrã madhyame dine sarasvatã ca sàyàhne saiva sandhyà triùu smçtà ..
     pratigrahànna doùàcca pàtakàdupapàtakàt .
     gàyatrã procyate tasmàt gàyantaü tràyate yataþ ..
     savitçdyotanàt saiva sàvitrã parikãrtità .
     jagataþ prasavitrãtvàt vàgråpatvàt sarasvatã ..>% taittirãyabràhmaõam . udyantamastaü yàntaü àdityamabhidhyàyan kurvan bràhmaõo vidvàn sakalaü bhadrama÷nute . asàvàdityo brahmà iti brahmeva san brahmàbhyeti ya evaü vedetyayamarthaþ . vakùyamàõaprakàreõa pràõàyàmàdikaü kurvan yathoktanàmaråpopetaü sandhyà÷abdasya vàcyamàdityaü brahmeti dhyàyan aihikamàmutrika¤ca sakalabhadrama÷nute . ya evamuktadhyànena ÷uddhàntaþkaraõo brahmasàkùàt kurute sa pårvamapi brahmaiva san praj¤àvàn cirajãvitvaü pràpto yathoktaj¤ànenàj¤ànopasame brahmaiva pràpnoti . iti parà÷arabhàùye màdhavàcàryaþ .. ataeva vyàsaþ .
     %<na bhinnàü pratipadyeta gàyattrãü brahmaõà saha .
     so'hamasmãtyupàsãta vidhinà yena kenacit .. * ..>% gàyattãsthabhargapadapratipàdya ã÷varaþ . ahaü jãvaråpo'smi bhavàmi iti . ajahatsvàrthalakùaõayà jãve÷varayorahaükàrapratiphalitatvopàdhirahitena cidråpeõaikyam . ghañàkà÷agçhàkà÷ayorupàdhirityavagamàt . aikyamiva bhàvayan upàsãta . yàj¤avalkyo'pi .
     %<yà sandhyà sà tu gàyattrã dvidhà bhåtvà pratiùñhità .
     sandhyà upàsità yena viùõustena upàsitaþ .. *>% upàsanàyàþ phalamàha sa eva .
     %<gavàü sarpiþ ÷arãrasthaü na karotyaïgapoùaõam .
     niþsçtaü karmasaüyuktaü punastàsàü tadauùadham ..
     evaü sa hi ÷arãrasthaþ sarpirvat parame÷varaþ .
     vinà copàsanàdeva na karoti hitaü nçùu ..
     praõavavyàhçtibhyà¤ca gàyattryà tritayena ca .
     upàsyaü paramaü brahma àtmà yatra pratiùñhitaþ ..>% tritayena praõavàditritayena brahmapratipàdakenoccàritena tadarthàvagamena upàsyaü prasàdanãyam . tadàha sa eva .
     %<vàcyaþ sa ã÷varaþ prokto vàcakaþ praõavaþ smçtaþ vàcake'pi ca vij¤àte vàcya eva prasãdati ..
     bhårbhuvaþsvastathà pårvaü svayameva svayambhuvà .
     vyàhçtà j¤ànadehena tasmàt vyàhçtayaþ smçtàþ ..>% j¤ànadehena tattvaj¤ànasya cidråpe÷varasya dehena ÷arãraråpeõa vyàhçtà uktàþ . tena tadvàcyo'pã÷varaþ . kårmapuràõam .
     %<pradhànaü puruùaþ kàlo brahmaviùõumahe÷varàþ .
     sattvaü rajastamastisraþ kramàdvyàhçtayaþ smçtàþ ..>% etadråpeõàpi bhàvanãyàþ . ityàhnikàcàratattvam .. * .. api ca .
     %<dinàntasandhyàü såryeõa pårvàmçkùairyutàü budhaþ .
     upatiùñhet yathànyàyaü samyagàcamya pàrthiva ..
     sarvakàlamupasthànaü sandhyàyàþ pàrthiveùyate .
     anyatra såtakà÷aucavibhramàturabhãtitaþ ..
     såryeõàbhyudito yastu tyaktaþ såryeõa yaþ svapan anyatràturabhàvàcca pràya÷cittãyate naraþ ..
     tasmàdanudite sårye samutthàya mahãpate .
     upatiùñhennaraþ sandhyàü sasåryà¤ca dinàntajàm ..
     upatiùñhanti vai sandhyàü ye na pårvàü na pa÷cimàm vrajanti te duràtmànastàmisraü narakaü nçpa ..>% iti viùõupuràõe 3 aü÷e 11 adhyàyaþ .. * .. dãkùitavi÷eùasya sandhyàvi÷eùà yathà -- bhåmiruvàca .
     %<devadeva kathaü sandhyàü dãkùitaþ kurute vada .
     kena mantreõa và bhaktastava karmaparàyaõaþ ..
     varàha uvàca .
     ÷çõu màdhavi tattvena sandhyàmantramanuttamam .
     yathà vadanti vai såryaü sandhyàü pårvaü ciràü tathà ..
     jalà¤jaliü gçhãtvà ca mama bhaktyà vyavasthitaþ .
     muhåttaü dhyànamàsthàya imaü mantramudàharet ..
     mantraþ . bhavodbhavamàdiü vyaktamadvayamàdityaü sarve devà brahmarudrendràstà¤ca kçùõo yathàsãt dhyànayogasthità te sandhyà saüj¤à vàsudevaü namanti vayaü devamàdi vyaktaråpaü kçtvà càtmani devasaüsthà tathàpi saüsàràrthaü karma tatkàraõameva sandhyà saüsthà vàsudeva namo namaþ .
     anenaiva tu mantreõa sandhyàü kuryàttu dãkùitaþ ..>% iti vàràhe caturvarõadãkùànàmàdhyàyaþ .. * .. sandhyàpra÷aüsà yathà -- munayaþ åcuþ .
     %<kathaü mune divaü yàti bràhmaõo dagdhakilviùaþ .
     anagniko hi me bråhi yaduktaü vahninà purà ..
     såta uvàca .
     sàyaü pràta÷ca yaþ sandhyàmupàste'skannamànasaþ .
     japan hi pàvanãü devãü gàyattrãü vedamàtaram ..
     tapasà bhàvito devyà bràhmaõaþ påtakilviùaþ .
     na sãdet pratigçhõàno api pçthvãü sasàgaràm ..
     ye cànye dàruõàþ kecit grahàþ såryàdayo divi .
     te càsya saumyatàü yànti ÷ivàþ ÷ivataràstathà ..
     yatra tatra gataü cainaü dàruõàþ pi÷ità÷anàþ .
     ghoraråpà mahàkàyàþ prabhavanti na ràkùasàþ ..>% iti vahnipuràõe à÷vamedhikanàmàdhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<nityaü nityaü trisandhyà¤ca kariùyasi dine dine .
     madhyàhne càpi sàyàhne pràtareva ÷uciþ sadà ..
     sandhyàhãno'÷ucirnityamanarhaþ sarvakarmasu .
     yadahnà kurute karma na tasya phalabhàgbhavet ..
     nopatiùñhati yaþ pårvàü nopàste yastu pa÷cimàm .
     sa ÷ådravadvahiþ kàryaþ sarvasmàt dvijakarmaõaþ ..
     yàvajjãvanaparyantaü yastrisandhyaü karoti ca .
     sa ca såryasamo viprastejasà tapasà sadà ..
     tatpàdapadmarajasà sadyaþpåtà vasundharà .
     jãvanmuktaþ sa tejasvã sandhyàpåto hi yo dvijaþ ..
     tãrthàni ca pavitràõi tasya saüspar÷amàtrataþ .
     tataþ pàpàni yàntyeva vainateyàdivoragàþ ..
     na gçhõanti suràsteùàü pitaraþ piõóatarpaõam .
     svecchayà ca dvijàti÷ca trisandhyarahitasya ca ..
     viùõumantravihãna÷ca trisandhyarahito dvijaþ .
     ekàda÷ãvihãna÷ca viùahãno yathoragaþ ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 21 adhyàyaþ .. anyat kaurme 17 adhyàye gàruóe 215 . 220 adhyàyayordraùñavyam .. * .. jananamaraõà÷auce tanniùodho yathà --
     %<sandhyàü pa¤camahàyaj¤aü naityikaü smçtikarma ca .
     tanmadhye hàpayetteùàü da÷àhànte punaþ kriyà ..>% iti ÷uddhitattvam .. * .. sàyaüsandhyàniùedhakàlà yathà . karmopade÷inyàü vyàsaþ .
     %<saükràntyàü pakùayorante dvàda÷yàü ÷ràddhavàsare .
     sàyaüsandhyàü na kurvãta kçte ca pitçhà bhavet ..>% iti tithyàditattvam .. * .. tatkàle ÷ayanàdiniùedho yathà --
     %<svapnamadhyayanaü snànamudvartaü bhojanaü gatiþ .
     ubhayoþ sandhyayornityaü madhyàhne caiva varjayet ..>% iti kaurme 15 adhyàyaþ .. nadãvi÷eùaþ . yugasandhiþ . iti medinã .. cintà . saü÷ravaþ . sãmà . sandhànam . kusumavi÷eùaþ . iti hemacandraþ ..

#<sandhyàü÷aþ>#, puü, (sandhyàyà aü÷aþ .) yugasandhiþ . yathà --
     %<catvàryàhuþ sahasràõi varùàõàntu kçtaü yugam .
     tasya tàvacchatã sandhyà sandhyàü÷a÷ca tathàvidhaþ ..
     itareùu sasandhyeùu sasandhyàü÷eùu ca triùu .
     ekàpàyena vartante sahasràõi ÷atàni ca ..>% iti mànave . 1 . 69-70 .. catvàryàhuriti . catvàri varùasahasràõi kçtayugaü kàlaü manvàdaüyo vadanti tasya tàvadvarùa÷atàni sandhyà sandhyàü÷a÷ca bhavati yugasya pårvà sandhyà uttara÷ca sandhyàü÷aþ . taduktaü viùõupuràõe .
     %<tatpramàõaiþ ÷ataiþ sandhyàü pårvàü tatràbhidhãyate .
     sandhyàü÷aka÷ca tattulyo yugasyànantaro hi yaþ ..
     sandhyàsandhyàü÷ayorantaryaþ kàlo munisattama .
     yugàkhyaþ sa tu vij¤eyaþ kçtatretàdisaüj¤akaþ ..>% varùasaükhyà ceyaü divyamànena tasyaivànantaraprakçtatvàta .
     %<divyairvarùasahasraistu kçtatretàdisaüj¤itam .
     caturyugaü dvàda÷abhistadvibhàgaü nibodha me ..>% iti viùõupuràõavacanàcca . itareùviti anyeùu tretàdvàparakaliyugeùu sandhyà sandhyàü÷asahiteùu ekahànyà sahasràõi ÷atàni ca bhavanti . tenedaü sampadyate . trãõi varùasahasràõi tretàyugaü tasya trãõi varùa÷atàni sandhyà sandhyàü÷a÷ca . evaü dve varùasahasre dvàparaþ tasya dbe varùa÷ate sandhyà sandhyàü÷a÷ca . evaü varùasahasraü kaliþ . tasyaikavarùa÷ataü sandhyà sandhyàü÷a÷ca . iti kullåkabhaññaþ ..

#<sandhyàcalaþ>#, puü, (sandhyàyà acalaþ .) parvatavi÷eùaþ yathà --
     %<àràdhanopade÷àya kàpotasya vacaþ smaran .
     jagmaturdakùiõàü kàùñhàü yatra sandhyàcalaþ sthitaþ ..
     kàntà nàma nadã tatra va÷iùñhe nàvatàrità .
     tasyàstãre mahà÷aile snigdhacchàyà latà tadà .
     sandhyàü va÷iùñhaþ kçtavàn tatra yasmàdvidheþ sutaþ .
     ataþ sandhyàcalaü nàma tasya gàyanti devatàþ ..>% iti kàlikàpuràõe 50 adhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<kùobhakàkhyànmahà÷ailàdai÷ànyàü parvatottamaþ .
     tuïgaþ sandhyàcalo nàma va÷iùñho yatra ÷aptavàn ..
     nimernàmnà tu ràjarùeþ ÷àpàdbrahmasutaþ purà .
     va÷iùñho hya÷arãro'bhåttacchàpàcca nimistathà ..
     tato brahmopade÷ena nirjane kàmaråpake .
     sandhyàcale tapastepe tasya viùõurabhåttadà ..
     pratyakùastasya devasya varadànànmahàmuniþ .
     amçtànyavatàryarthe kuõóaü kçtvà giristañe ..
     tatra snàtvà ca pãtvà ca ÷arãraü pràpa påritam .
     tasmàdamçtakuõóàttu sandhyà nàma nadãvarà .
     niþsmçtà tatra càplutya ciràyuragado bhavet ..>% iti ca kàlikàpuràõe 81 adhyàyaþ ..

#<sandhyànàñã>#, [n] puü, (sandhyàyàü nañatãti . naña + iniþ .) ÷ivaþ . iti ÷abdaratnàvalãtrikàõóa÷eùau ..

#<sandhyàpuùpã>#, strã, (sandhyàyàü puùpaü yasyàþ . ïãù .) jàtã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sandhyàbalaþ>#, puü, (sandhyàyàü balaü yasya .) ràkùasaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<sandhyàbaliþ>#, puü, ÷ivàlayasthitamçtkàùñhàdirmitavçùaþ . yathà --
     %<ye ÷ivàyatanotsçùñàste sandhyàbalayo vçùàþ .>% iti hàràvalã ..

#<sandhyàbhraü># klã, (sandhyàyà abhramiva tadvarõatvàt .) suvarõagairikam . iti ràjanirghaõñaþ .. (sandhyàkàlãnameghaþ . yathà, raghuþ . 12 . 28 .
     %<sandhyàbhrakapi÷astasya viràdho nàma ràkùasaþ .
     atiùñhanmàrgamàvçtya ràmasyendoriva grahaþ ..>%)

#<sandhyàràgaü>#, klã, (sandhyàyà ràga iva ràgo yasya .) sindåram . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 392 .
     %<pràcãràntaritayaü priyasya vadane'dharaü samarpayati .
     pràggiripihità ràtriþ sandhyàràgaü dinasyeva ..>%)

#<sandhyàràmaþ>#, (sandhyàyàü ràmo ramaõaü yasya .) brahmà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sannaþ>#, puü, (sada + ktaþ .) piyàlavçkùaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. avasanne, tri .. (yathà, ràmàyaõe . 6 . 113 . 87 .
     %<ka÷malàbhihità sannà babhau sà ràvaõorasi ..>%

#<sannakaþ>#, puü, (sãdati smeti . sada + ktaþ . tataþ svàrthe kan .) kharvaþ . iti sannakadru÷abdañãkàyàü bharataþ ..

#<sannakadruþ>#, puü, piyàlavçkùaþ . ityamaraþ .. sannakaþ kharvo druþ skandho'syeti sannakadruriti svàmã . sannako dru÷ceti dve nàmanã iti somanandã . iti bharataþ ..

#<sannatiþ>#, strã, (saü + nama + ktin .) praõatiþ . (yathà, bhàgavate . 10 . 70 . 24 .
     %<ye ca digvijaye tasya sannatiü na yayurnçpàþ .
     prasahya ruddhàste nàsannayute dve girivraje ..>%) dhvaniþ . iti medinã .. namratà yathà, harivaü÷e .
     %<yatra hrãþ ÷rãþ sthità tatra yatra ÷rãsta trasannatiþ sannatirhrãstathà÷rã÷ca nityaü kçùõe mahàtmani ..>% iti tithyàditattvam .. (tathà ca ràmàyaõe . 5 . 64 . 20 .
     %<tava cedaü susadç÷aü vàkyaü nànyasya kasyacit .
     sannatirhi tavàkhyàti bhaviùyacchubhayogyatàm ..>%

#<sannaddhaþ>#, tri, (saü + naha + ktaþ) varmitaþ . kçtasannàhaþ . (yathà, bhàgavate . 7 . 10 . 66 . sannaddho rathamàsthàya ÷araü dhanurupàdade ..) vyåóhaþ . vyåhavinyàsayuktaþ . iti medinã .. àtatàyã . vadhodyataþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ .. mantràdisaüyutaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (àbaddhaþ . yathà, abhij¤àna÷akuntale 1 aïke .
     %<kusumamiva lobhanãyaü yauvanamaïgeùu sannaddham ..>% sa¤jàtaþ . iti mallinàthaþ .. yathà, raghuþ . 3 . 7 .
     %<puràõapatràpagamàdanantaraü lateva sannaddhamanoj¤apalluvà ..>%)

#<sannayaþ>#, puü, (saü + nã + ac .) samåhaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 190 . 6 .
     %<asmin ràjasamàvàye devànàmiva sannaye .
     kimayaü sadç÷aü ka¤cit nçpatiü naiva dçùñavàn ..>% pçùñhasthàyibalaþ . ityamaramedinãkarau ..

#<sannàhaþ>#, yuü, (saünahyate'sau iti . saü + naha + gha¤ .) aïgatràõam . sàüjoyà iti bhàùà . tatparyàyaþ . varma 2 kaïkañaþ 3 jagaraþ 4 kavacam 5 daü÷aþ 6 tanutram 7 màyã 8 uracchadaþ 9 . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 4 . 30 . 17 .
     %<pçthak kà¤canasannàhànratheùva÷vànayojayan ..>% udyogaþ . iti ràmànujaþ .. yathà, ràmàyaõe . 6 . 75 . 40 .
     %<tato ràma÷aràn dçùñvà vimàneùu gçheùu ca .
     sannàho ràkùasendràõàü tumulaþ samapadyata ..>%)

#<sannàhyaþ>#, puü, (saünahyate iti . saü + naha + õyat .) yuddhayogyagajaþ . yathà --
     %<ràjavàhyastå pavàhyaþ sannàhyaþ samarocitaþ .>% iti hemacandraþ ..

#<sannikarùaþ>#, puü, (saü + ni + kçùa + gha¤ .) sànnidhyam . tatparyàyaþ . pàr÷vam 2 samãpam 3 savidham 4 samãpàbhyàsam 5 save÷aþ 6 antikaþ 7 sade÷am 8 abhyagram 9 sanãóam 10 sannidhànam 11 upàntam 12 nikañam 13 upakaõñham 14 sannikçùñam 15 samaryàdam 16 abhyarõam 17 àsannaþ 18 sannidhiþ 19 . iti hemacandraþ (yathà, kumàre . 3 . 74 .
     %<strãsannikaùaü parihartumicchan antardadhe bhåtapatiþ sabhåtaþ ..>%) nyàyamate viùayendriyasambandhaþ . sa ca j¤ànasya kàraõam . sa tu dvividhaþ . laukikasannikarùaþ alaukikasannikarùa÷ca . laukikasannikarùa÷ca ùaóvidhaþ . indriyasaüyogaþ 1 indriyasaüyuktasamavàyaþ 2 indriyasaüyuktasamavetasamavàyaþ 3 ÷rotràdisamavàyaþ 4 ÷rotràdisamavetasamavàyaþ 5 tadàdivi÷eùaõatà 6 .. alãkikasannikarùastu trividhaþ . sàmànyalakùaõà 1 j¤ànalakùaõà 2 yogajaþ 3 . yathà --
     %<mahattvaü ùaóvidhe heturindrithaü karaõaü matama .
     viùayendriyasambandho vyàpàraþ so'pi ùaóvidhaþ dravyagrahastu saüyogàt saüyuktasamavàyataþ .
     dravyeùu samavetànàü tathà tatsamavàyataþ ..
     tatràpi samavetànàü ÷abdasya sasavàyataþ .
     tadvçttãnàü samametasamavàyena tadgrahaþ ..
     vi÷eùaõatayà tadvadabhàvànàü graho bhavet .
     yadi syàdupalabhyetetyevaü yatra prasajyate ..
     pratyakùaü samavàyasya vi÷eùaõatayà bhavet .
     alaukikaþ sannikarùastrividhaþ parikãrtitaþ ..
     sàmànyalakùaõà j¤ànalakùaõà yogajastathà .
     àsattirà÷rayàõàntu sàsànyaj¤ànamiùyate ..
     tadindriyajataddharmabodhasàmagyra pekùyate .
     viùayã yasya tasyaiva vyàpàro j¤ànalakùaõaþ ..
     yogajo dvividhaþ prokto yaktayu¤jànabhedataþ .
     yuktasya sarvadà bhànaü cintàsahakçto'paraþ ..>% iti bhàùàparicchedaþ ..

#<sannikarùaõaü>#, klã, (saü + ni + kçùa + lyuñ .) sannidhànam . tatparyàyaþ . sannidhiþ 2 . iti saïkãrõavarge amaraþ .. sannidham 3 . iti bharataþ .. (sambandhaþ . yathà, bhàgavate . 11 . 28 . 12 .
     %<yàvaddehendriyapràõairàtmanaþ sannikarùaõam .
     saüsàraþ phalavàüstàvadapàrtho'pyavivekinaþ ..>%)

#<sannikçùñaþ>#, tri, (saü + ni + kçùa + ktaþ .) sannikarùavi÷iùñaþ . nikañaþ . iti vi÷eùyanighnavarge amaraþ .. asya paryàyaþ samãpa÷abde draùñavyaþ ..

#<sannidhaü>#, klã, (saü + ni + dhà + kaþ .) sannidhànam . iti bharatadhçtavopàlitaþ ..

#<sannidhànaü>#, klã, (saü + ni + dhà + lyuñ .) nikañam . iti hemacandraþ .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 21 . 53 .
     %<÷reyo muhårtaü tava sannidhànaü mamaiva kçsnàdapi jãvalokàt .. * ..>% samyaïnidhãyate'sminniti .) à÷rayaþ . yathà,
     %<àrambhaþ saü÷ayànàmavinayabhavanaü pattanaü sàhasànàü doùàõàü sannidhànaü kapaña÷atamayaü kùetramapratyayànàm .
     dustyàjyaü yanmahadbhiþ suranaravçùabhaiþ sarvamàyàkaraõóaü strãråpaü kena loke viùamamçtamayaü dharmanà÷àya sçùñam ..>% iti ÷ànti÷atakam .. (avasthànam . yathà, màrkaõóeye . 97 . 35 .
     %<yasmin gehe ca likhitametat tiùñhati nityadà sannidhànaü kçte ÷ràddhe tatràsmàkaü bhaviùyati ..>%)

#<sannidhiþ>#, strã, (saü + ni + dhà + kiþ .) sannikarùaþ . ityamaraþ .. (yathà, manuþ . 2 . 194 .
     %<hãnànnavastrave÷aþ syàt sarvadà gurusannidhau ..>% indriyagocaraþ . iti medinã .. (avasthànam . yathà, jala÷uddhiprakaraõe . gaïge ca yamune caiva godàvari sarasvati . narmade sindhukàveri jale'smin sannidhiü kuru ..

#<sannipatitaþ>#, tri, ekatrãkçtaþ . mi÷ritaþ . saünipårvakapatadhàtoþ ktapratyayena niùpannaþ ..

#<sannipàtaþ>#, puü, (samyak nipàto patanaü yatra .) tàlabhedaþ . yathà --
     %<eka eva gururyatra sannipàtaþ sa ucyate .>% iti saïgãtdàmodaraþ .. (samyak nipàto yasmàt .) vikàrotpàdakamilitadoùatrayam . asya trayoda÷a nàmalakùaõàni yathà --
     %<÷ãghragastàntrika÷caivamasàdhya÷cittavibhramaþ .
     kaùñasàdhyaþ kaõñhakubjaþ karõiko jimbhagastathà ..
     kaùñàt kaùñatamo j¤eyo rugdàho hanti mànavam .
     antako bhagnanetra÷ca raktaùñhãvã nipàtakaþ ..
     ÷ãtàïga÷ca pralàpa÷ca abhinyàso'timàrakaþ .
     j¤àtavyàþ sarvadà vaidyaiþ sannipàtàstrayoda÷a ..>% màõóavãye . ÷ãghragastàntrika÷cittavibhramaþ kaõñhakubjakaþ . karõiko jimbhaka÷caiva jagràha÷càntakastathà .. bhagnanetro vilàpa÷ca pralàpaþ ÷ãtalàïgakaþ . abhinyàsa÷ceti vidyàt sannipàtàstrayoda÷a .. * sadàsyaü ÷leùmaõà pårõaü ÷ålaü kàso'tivedanà . ÷otha÷ca lakùaõànyevaü ÷ãghrage sànnipàtike .. 1 .. atitandrà jvaraþ ÷vàsakàsastàpo'tisàrakaþ . sthålakaõñhaþ sità ÷yàmà jihvà kaõñhe ca kåjati .. ÷rutiralpà ceti vidyàt tàntrike sànnipàtike .. 2 .. mado moho bhramastàpo hàsya÷ãtapralàpanam . nityaü vaikalpità pãóà vikañàkùanirãkùaõam . lakùaõaiþ sannipàto'yaü j¤àtavya÷cittavibhramaþ .. 3 kaõñhagraho jvaro mårchà dàhaþ kampavilàpanam mohastàpaþ ÷iro'rti÷ca vàtàrtaþ pralayaü gataþ .. kaõñhakubjaü sannipàtaü kaùñasàdhyaü vinirdi÷et .. 4 jvaraþ karõànta÷otha÷ca ÷vàsaþ kampaþ pralàpanaþ .. svedaþ kaõñhagrahastàpastçõmoho bhayameva ca . karõike sannipàte ca lakùaõàni bhavantihi . 5 .. saïkañà kañhinà jihvà kàsaþ ÷vàsoü'tivihvalaþ . måko vadhiratà tàpo balahàni÷ca lakùaõam .. jimbhagaþ sannipàto'yaü kaùñàt kaùñataraþ paraþ .. 6 .. mohastàpaþ pralàpa÷ca vyathà kaõñhe bhramaþ ÷ramaþ .. vedanà ca tçùà jàóyaü ÷vàsa÷ca lakùaõairibhaiþ . kaùñàt kaùñataro j¤eyaþ kagràhaþ sànnipàtikaþ .. dàho mohaþ ÷iraþkampo hikkà ÷vàsàïgamadda nam . santàpa÷càntako j¤eyaþ sannipàto'timàrakaþ .. 8 ÷vasanaü locane bhugne smçtiþ sthålà jvaro'dhikaþ . mohaþ pralàpanaü kampo bhramo nidrà ca lakùaõaiþ .. j¤àtavyo bhugnanetro'yaü sannipàtaþ kùayaükaraþ .. 9 .. raktaniùñhãvanaü mårchà jvaro mohastçùà bhramaþ . vàntirhikkàtisàra÷ca saüj¤ànà÷o hçdi vyathà .. maõóalaü ÷yàvarakta¤ca deheùu lakùaõairimaiþ . j¤àtavyaþ sannipàto'yaü raktaùñhãvã nipàtakaþ .. 10 pralàpatàpakarõàrtiþ praj¤ànà÷o'titàpavàn . j¤eyaþ pralàpaka÷cihnaiþ sannipàto'timàrakaþ .. 11 ÷arãraü himavat ÷ãtamatisàra÷ca kampanam . karõanàdo hastatàpo hikkà ÷vàsaþ kramottaram . sarvàïga÷ãtalo hanti ÷ãtàïgaþ sannipàtakaþ .. 12 .. tridoùa¤ca mukhaü ÷uùkaü nidràvaikalyakaùñavàk . ni÷cetanamati÷vàso mandàgnirbalahãnatà .. mçtyutulyamabhinyàsaü sannipàta¤ca lakùayet .. 13 .. iti cakrapàõidattaþ .. * .. yaü dçùñvà yasya sambhavaþ sa tasya sannipàtaþ . sannipàtavidhiranimittaü tadvighàtàya . iti kalàpavyàkaraõe 4 vçttau 2 prakaraõam .. samåhaþ . yathà --
     %<dhåmajyotiþsalilamarutàü sannipàtaþ kva meghaþ sande÷àrthàþ kva pañukaraõaiþ pràõibhiþ pràpaõãyàþ .
     ityautsu kyàdaparigaõayan guhyakastaü yayàce kàmàrtà hi prakçtikçpaõà÷cetanàcetaneùu ..>% iti meghadåtam .. samyakprakàreõa patanaü maraõa¤ca ..

#<sannipàtajvaraþ>#, puü, (samyak nipàto nà÷o yasmàt tàdç÷o jvaraþ .) tridoùajajvaraþ . sa tu aùñaprakàrajvaràntargatajvaravi÷eùaþ . aùñatvaü vivçõoti . vàtikaþ paittikaþ ÷laiùmika÷ceti trayaþ . dvandvajà÷ca trayaþ . vàtapaittikaþ vàta÷laiùmikaþ pitta÷laiùmika÷ceti . saüghàtanaþ sannipàtika ekaþ
     %<dvyulvaõaikolvaõaiþ ùañ syurhãnamadhyàdikai÷ca ùañ samai÷caiko vikàràste sannipàtàstrayoda÷a ..>% iti carakeõa trayoda÷a sannipàtà uktàþ .. te yathà . vàtolvaõaþ 1 pittolvaõaþ 2 kapholvaõaþ 3 . vàtapittolvaõaþ 4 vàta÷leùmolvaõaþ 5 pitta÷leùmolvaõaþ 6 evaü ùañ . adhikavàto madhyapitto hãnakaphaþ 1 adhikavàto madhyakapho hãnapittaþ 2 adhikapitto madhyavàto hãnakaphaþ 3 adhikapitto madhyamakapho hãnavàtaþ 4 adhikakapho madhyavàto hãnapittaþ 5 adhikakapho madhyapitto hãnavàta÷ceti 6 ùañ . tryulvaõa ekaþ 1 . evaü trayoda÷a . atra tu tridoùajatvena sàmyàt sànnipàtika eka eva gaõitaþ . àgantujo'pi eka eva . atra àgantuja÷abdena abhighàtàdayo hetava ucyante . kutracidvyàdhayaþ kàryakàraõayorabhedopacàràt . iti jvaràdhikàre bhàvaprakà÷aþ .. * .. atha sannipàtajvaràdhikàramàha . tatra sannipàtajvarasya viprakçùñasannikçùñakàraõakathanapårvikàü sampràptimàha .
     %<tridoùajanakairvàtapitta÷leùmàmagehagàþ .
     bahirnirasya koùñhàgniü rasagà jvarakàriõaþ ..>% pårvaråpamàha .
     %<pràgråpàõi tridoùàõàü syustridoùajvare nçõàm .>% sannipàtajvarasya sàmànyàni lakùaõànyàha .
     %<kùaõe dàhaþ kùaõe ÷ãtamasthi sandhi÷irorujà .
     sàsràve kaluùe rakte nirbhugne càpi locane ..
     sasvanau sarujau karõau kaõñhaþ ÷åkairivàvçtaþ .
     tandrà mohaþ pralàpa÷ca kàsa÷vàso'rucirbhramaþ ..
     paridagdhà kharaspar÷à jihvà srastàïgatà parà .
     ùñhãvanaü raktapittasya kaphenonmi÷ritasya ca ..
     ÷iraso loñhanaü tçùõà nidrànà÷o hçdi vyathà .
     svedamåtrapurãùàõàü ciràddar÷anamalpa÷aþ ..
     kç÷atvaü nàtigàtràõàü pratataü kaõñhakåjanam .
     koñhànàü ÷yàvaraktànàü maõóalànà¤ca dar÷anam ..
     måkatvaü srotasàü pàko gurutvamudarasya ca .
     ciràt pàka÷ca doùàõàü sannipàtajvaràkçtiþ ..>% locane sàsràve sà÷ruõã . kaluùe'svacche . nirbhugne nirgate kåñile ca . kaõñhaþ ÷åkairiva dhànyàgrairivàvçtaþ . jihvà paridagdhà paridagdheva j¤àyate . athavà paridagdheva kçùõà dç÷yate . srastàïgatà ÷ithilagàtratà . parà ati÷ayità . ùñhãvanamityàdi kaphasaüyuktasya raktasya pittasya ca ùñhãvanam . ÷iraso loñhanamitastataþ ÷ira÷càlanam . kç÷atvaü nàtigàtràõàü gàtràõàmati÷ayitaü kàryaü na vyàdhiprabhavàt . pratataü nirantam . koñhaþ varañãdaùñasaüsthànaþ koñha ityabhidhãyate . ÷yàvaþ kapi÷o varõaþ . måkatvamavacanatvamalpavacanatvaü và . srotasàü karõanàsàdãnàm .. * .. nanu vàtàdayaþ parasparaviruddhaguõàsteùàü sambhåyaikakàryàrambhakatvaü nopapadyate parasparopaghàtàt dahanasalilayoriva tat kathaü vàtapittakaphà militvà vikàrotpàdakàþ . atra samàdhànamuktaü dçóhabalena .
     %<viruddhairapi na tvete guõairghnanti parasparam .
     doùàþ sahajasàtmyatvàdviùaü ghoramahãniva ..>% gadàdharastu hetvantaramuktavàn . %<daivàddoùasvabhàvàdvà doùàõàü sànnipàtike . viruddhai÷ca guõaiþ ka÷cinnopaghàtaþ parasparam ..>% iti nanu bhinnacayaprakopakàlànàü vàtapittakaphànàü yugapadutthànàbhàvàt kathaü sambhåya sannipàtajvaràrambhakatvamupapadyate . ucyate . tridoùajanakanidànabalena yugapadeùàü prakopàditi siddhàntaþ .. * .. atha sàmànyasannipàtajavarasya trayoda÷a vi÷eùànàha .
     %<ekolvaõastrayaste syurdvyulvaõa÷ca tatheti ùañ .
     tryulvaõa÷ca bhavedeko vij¤eyaþ sa tu saptamaþ ..
     pravçddhamadhyahãnaistu vàtapittakaphai÷ca ùañ .
     sannipàtajvarasyaivaü syurvi÷eùàstrayoda÷a ..>% tatra pravçddhavàto madhyapitto hãnakaphaþ 1 madhyavàtaþ pravçddhapitto hãnakaphaþ 2 hãnavàtaþ pravçddhapitto madhyakaphaþ 3 pravçddhavàto hãnapitto madhyakaphaþ 4 madhyavàto hãnapittaþ pravçddhakaphaþ 5 hãnavàto madhyapittaþ pravçddhakapha÷ceti ùañ 6 . teùàü nàmàni kramàdàha .
     %<visphàraka÷cà÷ukàrã kampano vabhru saüj¤akaþ .
     ÷ãghrakàrã tathà bhalluþ saptamaþ kåñapàkalaþ ..
     sammohakaþ pàkala÷ca yàmyaþ krakaca ityapi .
     tadvat karkañakaþ proktastato vaidàrikàbhidhaþ ..>% tantràntare visphàraka ityatra visphuraka iti pàñhaþ . babhrusthàne vibhuriti pàñhaþ . kutràpi viddha ityapi pàñhaþ . bhallurityatra phalguriti pàñhaþ . yàmya ityatra saügràma iti pàñhaþ . karkañaka ityatra karkoñaka iti pàñhaþ .. * .. tatra vàtolvaõasya lakùaõamàha .
     %<÷vàsaþ kàso bhramo mårchà pralàpo mohavepathuþ .
     pàr÷vasya vedanà jçmbhà kaùàyatvaü mukhasya ca ..
     vàtolvaõasya liïgàni sannipàtasya lakùayet .
     eùa visphàrako nàmnà sannipàtaþ sudàruõaþ .. 1>% atha pittolvaõasya lakùaõamàha . atisàro bhramo mårchà mukhapàkastathaiva ca . gàtre ca bindavo raktà dàho'tãva prajàyate . pittolvaõasya liïgàni sannipàtasya lakùayet . bhiùagbhiþ sannipàto'yamà÷ukàrã prakãrtitaþ .. 2 .. * .. atha kapolvaõasya lakùaõamàha .
     %<jaóatà gadgadà vàõã ràtrau nidrà bhavatyapi .
     prastabdhe nayane caiva mukhamàdhåryameva ca ..
     kapholvaõasya liïgàni sannipàtasya lakùayet .
     munibhiþ sannipàto'yamuktaþ kampanasaüj¤akaþ .. 3 ..>% atha vàtapittolvaõasya lakùaõamàha .
     %<vàtapittàdhiko yasya sannipàtaþ prakupyati .
     tasya jvaro madastçùõà mukha÷oùapramãlakàþ .
     àdhmànàrucitandrà÷ca kàsa÷vàsabhrama÷ramàþ .
     munibhirbabhrunàmàyaü sannipàta udàhçtaþ .. 4 .. *>% atha vàta÷leùmolvaõasya lakùaõamàha .
     %<vàta÷le ùmàdhiko yasya sannipàtaþ prakupyati .
     tasya ÷ãtajvaro murchà kùuttçùõà pàr÷vanigrahaþ ..
     ÷ålamasvidyamànasya hikkà ÷vàsa÷ca jàyate .
     asàdhyaþ sannipàto'yaü ÷ãghrakàrãti kathyate ..
     na hi jãvatyahoràtramanenàviùñavigrahaþ .. 5 ..>% atha pitta÷leùmolvaõasya lakùaõamàha .
     %<pitta÷leùmàdhiko yasya sannipàtaþ prakupyati .
     antardàho bahiþ ÷ãtaü tasya tçùõà pravardhate ..
     tudyate dakùiõaü pàr÷vamuraþ÷ãrùagalagrahàþ .
     ùñhãvati ÷leùmapitta¤ca kçcchràt kaõña÷ca dåyate ..
     vióbhedaþ ÷vàsahikkà÷ca vardhante sapramãlakàþ .
     çùibhirbhallu nàmàyaü sannipàta udàhçtaþ .. 6 ..>% atha vàtapitta÷leùmolvaõasya lakùaõamàha .
     %<sarvadoùolvaõe yasya sannipàtaþ prakupyati .
     trayàõàmapi doùàõàü tasya råpàõi lakùayet ..
     vyàdhibhyo dàruõa÷caiva vajra÷astràgnisannibhaþ .
     kevalocchàsaparamastabdhàïgastabdhalocanaþ ..
     triràtroparame tasya jantorharati jãvitam .
     tadavasthantu taü dçùñvà måóho vyàharate janaþ ..
     dharùito ràkùasairnyånamavelàyàü caranti ye .
     ambayà bruvate kecit yakùiõyà brahmaràkùasaiþ ..
     pi÷àcairguhyakai÷caiva tathànyairmastake hatam .
     kuladevàrcanàhãnaü dharùitaü kuladaivataiþ ..
     nakùatrapãóàmapare garakarmeti càpare .
     sannipàtamimaü pràhurbhiùajaþ kåñapàkalam .. 7 ..>% atha pravçddhamadhyahãnavàtàdijanitasannipàtajvaràõàü lakùaõànyàha .
     %<pravçddhamadhyahãnaistu vàtapittakaphai÷ca yaþ .
     tena rogàsta evoktà yathàdoùabalà÷rayàþ ..
     pralàpàyàsasammohakampamårchàratibhramàþ .
     ekapakùàbhighàta÷ca tatràpyetadvi÷eùataþ .
     eùa sammohako nàmnà sannipàtaþ sudàruõaþ ..>% rogàsta evoktà uktà eva te rogàþ vyathàvepathunidrànà÷aviùñambhàdayo vàtajàþ . dàhatçùõoùõatà svedàdayaþ pittajàþ . gauravàgnimàndyotkàsikà mukhaprasekàdayaþ kaphajàþ . tatràpi pralàpàdayaþ pakùàghàtàntà vi÷eùàdbhavanti .. * .. nanu vàtaþ pravçddhaþ san jvaraü karivyati pittantu madhyaü samamiti yàvat tat kathaü jvaraü kariùyati . yata àha .
     %<dhàtavastanmalà doùà nà÷ayantyasamàstanum .
     samàþ sukhàya vij¤eyà balàyopacaràya ca ..>% iti . ucyate . atra pittaü madhyamapi aprakçtameva yato'prakçtayorvàta÷le ùmaõorapekùayà madhyaü tena madhyaü madhyakupitamityarthaþ .. * .. nanu kaphaþ kùãõaþ sa kathaü jvaraü kariùyati hãna÷aktikatvàt . ucyate . doùàþ kùãõà api vyàdhãn kurvantyeva . yata àha .
     %<vàtakùaye'lpaceùñatvaü mandavàktvaü visaüj¤atà .
     pittakùaye'dhika÷leùmà vahnirmandaþ prabhàkùayaþ ..
     ÷ithilàþ sandhayo mårchà raukùyaü dàho kaphakùayaþ ..>% ityà÷aïkà siddhànta÷càparatràpi .. 8 .. * .. madhyapravçddhahãnaistu vàtapittakaphai÷ca yaþ . tena rogàsta eboktà yathàdoùabalà÷rayàþ .. mohapralàpamårchàþ syurmanyàstambhaþ ÷irograhaþ .. kàsa ÷vàso bhramastandrà saüj¤ànà÷o hçdigrahaþ .. khebhyo raktaü visçjati tandrà syàt stabdhanetratà . tatràpyete vi÷eùàþ syurmçtyurarvàk trivàsaràt bhiùagbhiþ sannipàto'yaü kathitaþ pàkalàbhidhaþ .. 9 .. hãnapravçddhamadhyaistu vàtapittakaphai÷ca yaþ . tena rogàsta evoktà yathàdoùabalà÷rayàþ .. hçdayaü dahyate càsya yakçtplãhàntraphupphusàþ . pacyante'tyarthamårdhvàdhaþ påya÷oõitanigamaþ .. ÷ãrõadanta÷ca mçtyu÷ca tatràpyetadvi÷eùataþ . bhiùagbhiþ sannipàto'yaü yàmyanàmà prakãrtitaþ .. 10 .. * .. atha pravçddhavàtamadhyapittahãnakasya sannipàtasya lakùaõamàha .
     %<pravçddhamadhyahãnaistu vàtapittakaphai÷ca yaþ .
     tena rogàsta evoktà yathàdoùàbalà÷rayàþ ..
     pralàpàyàsasaümohakampamårchàratibhramàþ .
     manyàstambhena mçtyu÷ca tatràpyetadvi÷eùataþ .
     uktaþ krakacanàmàyaü sannipàto bhiùagvaraiþ .. 11 .. * ..
     manyahãnapravçddhaistu vàtapittakaphai÷ca yaþ .
     tena rogàstathaivoktà yathàdoùabalà÷rayàþ ..
     antardàho vi÷eùo'tra na ca vaktuü sa ÷akyate .
     raktamàlaktakeneva lakùyate mukhamaõóalam ..
     yatnenàkarùitaþ ÷leùmà hçdayànna prasicyate .
     iùuõevàhataü pàr÷vaü tudyante khanyate hçdi ..
     pramãlaka÷vàsahikkà vardhate tu dinaü dinam .
     jihvà dagdhà kharaspar÷à galaþ ÷åkairivàvçtaþ ..
     visargaü nàbhijànàti kåjeccàpi kapotavat .
     atãva÷le ùmaõà pårõaþ ÷uùkavaktroùñhatàlukaþ ..
     tandrànidràtiyogàrto hatavàõirhatadyutiþ .
     na càtilabhate glàniü viparãtàni cecchati ..
     àyamyate ca bahu÷o raktaü ùñhãvati càlpa÷aþ .
     eùa karkañako nàmnà sannipàtaþ sudàruõaþ .. 12 .. * ..
     hãnamadhyapravçddhaistu vàtapittakaphai÷ca yaþ .
     tena rogàsta evoktà yathàdoùabalà÷rayàþ ..
     alpaü ÷ålaü kañãtodo madhyo dàho rujà bhramaþ bhç÷aü klamaþ ÷iro vaktramanyà hçdayavàgrujaþ ..
     pramãlakaþ ÷vàsahikkàkà÷ajàóyavisaüj¤atàþ .
     prathamotpannametantu sàdhayanti kadàcana ..
     etasmin sannivçtte tu karõamåle sudàruõà .
     pióakà jàyate jantoryayà kçcchreõa jãvati ..
     sa vaidàrikasaüj¤o'yaü sannipàtaþ sudàruõaþ .
     triràtroparame tasya vyarthamauùadhakalpanam .. 13 ..>% atha tantràntare . vàtolvaõàdãnàü sannipàtajvaravi÷eùàõàü trayoda÷ànàü ÷ãtàïgàdãni trayoda÷a nàmàntaràõi lakùaõàntaràõi càha .
     %<÷ãtàïgastrimalodbhavajvaragaõe tandrã pralàpã tato raktaùñhãvayità ca tatra gaõitaþ sambhugnanetrastathà sàbhinyàsakajihvaka÷ca kathitaþ pràkasandhigo'thàntako rugdàhaþ sahacittavibhrama iha dvau karõakaõñhagrahau ..>% tandrã tandrikaþ . pralàpã pralàpakaþ . raktaùñhãvayità raktaùñhãvã . sambhugnanetro bhugnanetraþ . abhinyàsakaþ abhinyàsaþ . karõakaõñhagrahau karõagrahaþ karõakaþ . kaõñhagrahaþ kaõñhakubjakaþ .. * .. atha teùàü pratyekalakùaõàni .
     %<hima÷i÷ira÷arãraþ sannipàtajvarã yaþ ÷vasanakasanahikkàmohakampapralàpaiþ .
     klamabahukaphatàntardàhavamyaïgapãóàsvaravikçtibhiràrtaþ ÷ãtagàtraþ sa uktaþ .. 1 ..
     tandràtãva tatastçùàtisaraõaü ÷vàso'dhikaþ kàsaruk santaptàtitanurgale ÷vayathunà sàrdha¤ca kaõóåþ kaphaþ .
     su÷yàmà rasanà klamaþ ÷ravaõayormàdya¤ca dàhastathà yatra syàt sa hi tandriko nigadito doùatrayottho jvaraþ .. 2 ..
     yatra jvare nikhiladoùanitàntadoùajàte pralàpabahulà sahasotthità÷ca .
     kampavyathàpatanadàhavisaüj¤atàþ syurnàmnà pralàpaka iti prathitaþ pçthivyàm .. 3 ..
     niùñhãvo rudhirasya raktasadç÷aü kçùõaü tanau maõóalaü lauhityaü nayane tçùàrucivami÷vàsàtisàrabhramàþ àdhmàna¤ca visaüj¤atà ca tapanaü hikvàïgapãóà bhç÷aü raktaùñhãvini sannipàtajanite liïgaü jvare jàyate .. 4 ..
     bhç÷aü nayanaraktatà÷vasanakàsatandràbhramàþ pralàpamadavepathu÷ravaõahànimohàstathà .
     ado nikhiladoùaje bhavati yatra liïgaü jvare puràtanacikitsakaiþ sa iha bhugnanetro mataþ .. 5 ..
     doùàstãvratarà bhavanti balinaþ sarve'pi yatra jvare moho'tãva viceùñatà vikalatà ÷vàso bhç÷aü måkatà .
     dàha÷cikkaõamànana¤ca dahano mando balasya kùayaþ so'bhinyàsa iti prakãrtita iha pràj¤airbhiùagbhiþ purà .. 6 ..
     tridoùajanite jvare bhavati yatra jihvà bhç÷aü vçtà kañhinakaõñakaistadanu måkatà måóhatà .
     ÷rutikùatibalakùatã ÷vasanakàsasantaptayaþ puràtanabhiùag varàstamiha jihvakaü cakùate .. 7 ..
     vyathàti÷ayità bhavecchrvayathusaüyutà sandhiùu prabhåtakaphatà mukhe vigatanidratà kàsaruk .
     samastamiti kãrtitaü bhavati lakùma yatra jvare tridoùajanite budhaiþ sa hi nigadyate sandhigaþ .. 8 ..
     yasmin lakùaõametadasti sakalairdoùairudãte jvare'jasraümårdhavidhånanaü sakasanaü sarvàïgapãóàdhikà .
     hikkà÷vàsasadàhamohasahità dehe'tisantaptatà vaikalya¤ca vçthàvacàüsi munibhiþ saïkãrtitaþ so'ntakaþ .. 9 ..
     dàho'dhiko bhavati yatra tçùà ca tãvrà ÷vàsapralàpavirucibhramamohapãóàþ .
     manyà hanuvyathanakaõñharujà ÷ramà÷ca rug dàhasaüj¤a uditastribhavo jvaro'yam .. 10 ..
     gàyati nçtyati hasati pralapati vikçtaü nirã kùate muhyet .
     dàhavyathàbhayàrto doùatrayacittavibhramo jvaravàn .. 11 ..
     niþ÷eùadoùajanitajvara÷eùajanmà syàt karõamålaviùaye ÷vayathurvyathà ca .
     kaõñhagraho vadhiratà÷vasanapralàpaprasvedamohadahanàni ca karõakàkhye .. 12 ..
     kaõñhaþ ÷åka÷atàbaruddhavadati ÷vàsaþpralàpo'rucirdàho deharujà tçùàpi ca hanustambhaþ ÷iro'rtistathà .
     moho vepathunà saheti sakalaü liïgaü tridoùajvare yatra syàt sa hi kaõñhakubja uditaþ pràj¤ai÷cikitsàbudhaiþ .. 13 .. * ..
     sndhigasteùu sàdhyaþ syàttandrika÷cittavibhramaþ .
     karõako jihvakaþ kaõñhakubjaþ pa¤càpi kaùñakàþ ..
     rugdàhastvatikaùñena saüsàdhyasteùu bhàùitaþ .
     raktaùñhãvã bhugnanetraþ ÷ãtagàtraþ pralàpakaþ .
     abhinyàso'ntaka÷caite ùaóasàdhyàþ prakãrtitàþ .. * ..>% atha tantràntare . vàtolvaõàdãnàü sannipàtajvaravi÷eùàõàü trayoda÷ànàü kumbhãpàkàdãni trayoda÷a nàmàntaràõi lakùaõàntaràõi càha .
     %<kumbhãpàkaþ prorõunàvaþ pralàpã hyantardàho daõóapàto'ntaka÷ca .
     eõãdàha÷càtha hàridrasaüj¤o bhedà ete sannipàtajvarasya ..
     ajaghoùabhåtahàsau yantràpãóa÷ca saünyàsaþ .
     saü÷oùã ca vi÷eùàstasyaivoktàstrayoda÷a ca ..>% athaiùàü lakùaõàni .
     %<ghonàvivarajharadvahu÷oõàsitanãlalohitaü sàrti .
     viluñhan mastakamabhitaþ kumbhãpàkena pãóitaü vidyàt ..
     utkùipya yaþ svamaïgaü kùipatyadhastànnitàntamucchasiti .
     taü prorõunàvajuùñaü vicitrakaùñaü vijànãyàt ..
     svedabhramàïgapãóà kampo davathurvamã vyathà kaõñhe gàtra¤ca gurvatãdaü pralàpijuùñasya jàyate liïgam ..
     antardàhaþ ÷aityaü bahiü÷ca yasyà vi÷eùataþ ÷vàsaþ aïgamiva dagdhakalpaü so'ntardàhàrditaþ kathitaþ ..
     naktaü divà na nidràmupaiti gçhõàti måóhadhãrnabhasaþ .
     utthàya daõóapàte bhramàturaþ sarvato bhramati ..>% nabhaso gçhõàti àkà÷àt ki¤cidgrahãtuü karau prasàrayati ityarthaþ .
     %<saüpåryate ÷arãraü granthibhirabhitastathodaraü marutà ÷vàsàturasya satataü vicetanasyàntakàrtasya ..
     paridhàvatãva gàtre rukpàtre bhujagapatagahariõagaõaþ .
     vepathumataþ sadàhasyaiõãdàhajvaràrtasya ..>% rukpàtre pãóàbhàjane . gàtrasya vi÷eùaõametat
     %<yasyàtipãtamaïganayane sutaràmalaü tato'pyaüdhikam .
     dàho'ti÷ãtatà bahirasya sa hàridrako j¤eyaþ ..
     chagalaka÷arãragandhaþ skandharujàvànniruddhagalarandhraþ .
     ajaghoùasannipàtàdàtàmràkùaþ pumàn bhavati ..
     ÷abdàdãnadhigacchati na svànviùayàn yadãndriyagràmaþ .
     hasati pralapati paruùaü sa j¤eyo bhåtahàsàrtaþ ..
     yena muhurjvaravegàdyantreõevàvapãóyate gàtram .
     raktaü pãta¤ca vamet yantràpãóaþ sa vij¤eyaþ ..
     atisarati vamati kåjati gàtràõyabhita÷ciraü naraþ kùipati .
     sa nyàsasannipàte pralapati bhugnàkùimaõóalo bhavati ..
     mecakavapuratimecakalocanayugalo'balo malotsargàt .
     saü÷oùiõi sitapióakàmaõóalayukto jvare bhavati nàràyaõa eva bhiùagbheùajameteùu jàhnavãnãram .
     nairujyahetureko nityaü mçtyu¤jayo'dhyeyaþ .. * ..>% athàsàdhyasannipàtajvarasya lakùaõamàha .
     %<sannipàtajvarasyànte karõamåle sudàruõaþ .
     ÷othaþ saüjàyate tena ka÷cideva pramucyate ..>% sudàruõaþ màrakatvàt yatastena ÷othena ka÷cideva pramucyate . ko'pi jãvitaü tyajati ityarthaþ .
     %<sannipàtajvaràn kaùñànasàdhyànapare jaguþ .
     doùe vibaddhe naùñe'gnau sarvasampårõalakùaõaþ .
     sannipàtajvaro'sàdhyaþ kaùñasàdhyastato'nyathà ..>% doùe pittakaphe . vibaddhe apakve sarvasampårõalakùaõaþ sarvàõi dàha÷ãtàdãni sampårõàni anyånàni prauóhànãti yàvat lakùaõàni yasya saþ . tato'nyathà doùe pakve agnau dãpte svalpalakùaõakaþ kaùñasàdhya ityarthaþ .. * .. * .. atha sàmànyasannipàtajvarasya cikitsà .
     %<sannipàtàrõave magnaü yo'bhyuddharati mànavam .
     kastena na kçto dharmaþ kà¤ca påjàü na so'rhati ..
     mçtyunà saha yoddhavyaü sannipàtaü cikitsatà .
     ya÷ca tatra bhavejjetà sa jetàmayasaïkule ..
     ÷leùmanigrahamevàdau kuryàdbyàdhau tridoùaje .
     niraste ÷leùmaõi hyasya srotaþsåddvàñiteùu ca .
     làghavaü jàyate sadyastçùõà caivopa÷àmyati .. * ..>% bheóo'pyàha .
     %<sannipàtajvare pårvaü kuryàdàmakaphàpaham .
     pa÷càt ÷leùmaõi saükùãõe ÷amayet pittamàrutau ..>% iti .. * .. nanu tantràntare prathamaüpittasya pratikriyà proktà yathà -- %<÷amayet pittamevàdau jvareùu samavàyiùu . durnivàrataraü taddhi jvaràrteùu vi÷eùataþ ..>% iti anyatràpi .
     %<samavàye tridoùàõàü pårvaü pittamupàcaret .
     jvare caiyàtisàre ca sarva trànyatra màrutaþ ..>% iti .. tathànyatra prathamaü vàyoþ pratikriyà proktà . yathà --
     %<vàtasyànujayet pittaü pittasyànujayet kapham .>% iti .. * .. tatra vyavasthàmàha tantràntare . jvare tridoùaje sàme ÷amayet prathamaü kapham . jãryatyàme jayet pittaü niràme tvanilaü jayet .. iti . prathamamiti sthànatraye'pi sambadhyate . anye tviti samàdadhate .
     %<trayàõàü và jayet pårvaü taü yaþ syàdvalavattaraþ .>% iti . tathà ca . %<saüsarge yo garãyàn syàdupakramyaþ sa vai bhavet ÷eùadoùàvirodhena sannipàte tathaiva ca ..>% iti .. saüsarge doùadvayasaüsarge . garãyàn balavattvaraþ .
     %<aü÷àü÷aü yatra doùàõàü vivektuü naiva ÷aknu yàt ..
     kriyàü sàdhàraõãü tatra vidadhãt cikitsakaþ ..
     laïghanaü vàlukàsvedo nasyaü niùñhãvanaü tathà .
     avaleho'¤jana¤caiva pràk prayojyaü tridoùaje ..>% jvara iti ÷eùaþ .. * .. nanu .
     %<kriyàyàstu guõàlàbhe kriyàmanyàü prayojayet pårvasyàü ÷àntavegàyàü na kriyàsaïkaro hitaþ ..>% iti vacanena kriyàsaïkarasya niùiddhatvàt kathamatra nasyaniùñhãvanàvalehà¤janàni yugapadvidhãyante ityà÷aïkhàyàmàha .
     %<kriyàbhistulyaråpàbhiþ kriyàsàïkaryamiùyate .
     bhinnaråpatayaitàstu nahi kurvanti dåùaõam .. * ..>% tatra laïghanasya avadhimàha .
     %<triràtraü pa¤caràtraü và da÷aràtramathàpi và .
     laïghanaü sannipàteùu kuryàdvàrogyadar÷anàt ..>% laïghane triràtràdivikalpa ulvaõavàtàdyapekùayà doùàõàü ÷ãghramadhyamanda÷aktikatvàt vyàdhisvabhàvàcca . àrogyadar÷anàt iti yàvadarogatàdar÷anaü syàttàvadvà laïghana kuryàt . etena triràtràdyavadheraniyatatvaü såcitam . ataeva su÷rutaþ pràha .
     %<saptame divase pràpte da÷ame dvàda÷e'pi và .
     punarghorataro bhåtvà pra÷amaü yànti hanti và ..>% ghoratara iti ghoraþ svabhàvàdeva tadà ghorataro bhåtveti .. * .. hananapra÷amanayoþ kàraõamàha .
     %<pittakaphànilavçddhyà da÷adivasadvàda÷àhasaptàhàt .
     hanti vimu¤catyathavà tridoùajo dhàtumalapàkàt ..>% tridoùajo jvara iti ÷eùaþ . dhàtumalapàkàt dhàtupàkàddhanti malapàkàdvimu¤catãtyarthaþ . dhàtumalapàke pràktanakarmaiva hetuþ . tatra yadi jãvanasaüvardhakaü karmàsti tadà malapàko'nyathà dhàtupàkaþ . sa ca rasàdi÷ukràntadhàtånàü pàko boddhavyaþ .. * .. tatra dhàtupàkasya lakùaõamàha .
     %<nidrànà÷o hçdi stambho viùñambho gauravàrucã .
     aratirbalahàni÷ca dhàtånàü pàkalakùaõam ..>% viùñambha udarasya . gauravaü gàtràõàm . anyacca .
     %<saüvàdhyamàno hçdi nàbhide÷e gàtreùu và pàkarujàyuteùu .
     pãóàjvaràrto'ïgulibhi÷ca gacchet sa dhàtupàkã kathito bhiùagbhiþ ..>% apara¤ca .
     %<nàbherårdhaü hçdo'dhastàt pãóyate vyathayà yadi dhàtoþ pàkaü vijànãyàdanyathà tu malasya ca ..>% malapàkalakùaõamàha .
     %<doùaprakçtivaikçtyaü laghutà jvaradehayoþ .
     indriyàõà¤ca vaimalyaü malànàü pàkalakùaõam ..>% doùaprakçtivaikçtyaü doùà vàtàdayasteùàü prakçtirvepathudàhagauravàdikaraõaü tasya vaikçtyaü vaiparãtyam . vemalyaü malaràhityam . malànàü doùàõàm . anyacca .
     %<÷a÷vaddhãndriyapa¤cakasya pañutà vahne÷ca yatra kramàt tçùõàdipra÷amo jvarasya mçdutà taü doùapàkaü vadet .
     hçnnàbhyorativedanàtisaraõaü tãvro jvarastçõmada ÷vàsàdhikyamarocako ratiriti syàddhàtupàkàkçtiþ .. * ..>% àmasyàdhikyena saptamadivasàdyavadhyatikrame paramàvadhimàha . hàrãtaþ .
     %<saptamã dviguõà yàvannavamyekàda÷ã tathà .
     eùà tridoùamaryàdà mokùàya ca vadhàya ca ..>% navamyekàda÷ã càgamanadivasaü saüvihàya boddhavyà tenàgamanadivasaü nãtvà da÷amã dvàda÷ã ca atra ràtrirityadhyàhriyate .
     %<sannipàtajvarã pårvaü samyaglaïghanamàcaret .
     ÷çtaü ÷ãtaü pibedambhaþ samaye bheùajaü bhavet ..
     sannipàtena tçùyantaü pàr÷varuk tàlu÷oùitam .
     yaþ pàyayejjalaü ÷ãtaü sa mçtyurnaravigrahaþ ..>% ÷ãtaü akvathitam . ÷çtaü tu ÷ãtaü vihitameva iti laïghanam .. * .. atha vàlukàsvedaþ .
     %<vàta÷le ùmakçte svedàt kàrayedrå kùanirmitàt snigdhaþ svedo niùiddho'tra vinà kevalavàtajàn kharparabhçùñapañasthitakà¤jikasaüsiktavàlukàsvedaþ ÷amayati vàtakaphàmayamastaka÷ålàïgabhaïgàdãn ..
     ÷rotasàmàrdravaü kçtvà nãtvà pàvakamà÷ayam .
     hatvà vàtakaphastambhaü svedo jvaramapohati ..>% iti vàlukàsvedaþ .. * .. atha nasyam .
     %<saindhavaü ÷vetamaricaü sarùapàþ kuùñhameva ca .
     vastamåtreõa saüpiùñaü nasyaü tandrànivàraõam ..>% ÷vetamaricaü ÷igru bãjam . saindhavàdinasyam ..
     %<madhåkasàrasindhåtthavacoùaõakaõàþ samàþ .
     ÷lakùõaü piùñvàmbhasà nasya dadyàt saüj¤àprabodhanam ..>% iti madhåkasàràdinasyam ..
     %<màtuluïgàrdrakarasaü koùõaü trilavaõànvitam .
     anyadvà siddhavihitaü nasyaü tãkùõaü prayojayet ..
     tena prabhidyate ÷leùmà prabhinna÷ca prasivyate .
     ÷irohçdayakaõñhàsyapàr÷varuk copa÷àmyati ..
     mohàmayena mugdhaü bodhayituü yàdç÷aþ ÷aktaþ .
     kalpatarunàmadheyo raso na tàdçk paraü ki¤cit ..>% iti nasyam .. * .. atha niùñhãvanam .
     %<jihvàtàlugalakloma marutpittena cocchritaþ .
     tadà sa càrayecchoùaü jihvàyàþ kharatàü tathà ..
     sphuñana¤ca tadà jihvàü lepayenmadhupiùñayà .
     dràkùayà sàjyapàtena jihvà syàt sarasà mçduþ ..
     àrdrakasya rasopetaü saindhavaü kañukatrayam .
     àkaõñhàddhàrayedàsye niùñhãvecca punaþ punaþ ..
     tenàsya hçdayaklomamanyàpàr÷va÷irogalàt .
     nãlo'pyàkçùyate ÷leùmà làghavaü càsya jàyate ..
     parvabhedo jvaro mårchà nidrà÷vàsagalàmayàþ .
     mukhàkùigauravaü jàóyamutkle÷a÷copa÷àmyati ..
     sakçt dvistri÷catuþ kuryàddéùñvà doùabalàbalam .
     etaddhi paramaü pràhurbheùajaü sannipàtinàm ..>% iti kavalagrahaþ .. * .. athàvalehaþ .
     %<kañphalaü pauùkaraü ÷çïgã vyoùaü yàsa÷ca kàravã ÷lakùõacårõãkçtaü caitat madhunà saha lehayet ..
     eùàvalehikà hanti sannipàtaü sudàruõam .
     hikkàü ÷vàsa¤ca kàsa¤ca kaõñharoga¤ca nà÷ayet .
     etadyojyaü kaphodreke cårõamàrdrakajai rasaiþ ..>% tantràntare ca uktam .
     %<aùñàïgaü madhunà lihyàdàrdra kasya rasena và .
     saümohaü dàruõaü hanyàttandràkàsasamanvitam ..>% iti . sarveùu sannipàteùu na kùaudramavacàrayet . ÷ãtopacàri kùaudraü syàcchãta¤càtra virudhyate .. ayamabhipràyaþ . sannipàtajvareùu ÷leùmanigrahàrthaü sarvadà svedo hita uktaþ . atràgnisambandhàddehasyoùõatà tiùñhedeva . uùõena madhunà virodhaþ . ukta¤ca su÷rutena .
     %<uùõairvirudhyate sarvaü viùànvayatayà madhu .
     uùõàrtamuùõairuùõa¤ca tannihanti yathà viùam ..>% iti .. ÷ãtopacàri kùaudramiti . ÷ãtenopacàro'syàstãti ÷ãtopacàri . ÷ãta¤càtra sannipàte virudhyate . ayamavalehaþ pràyeõordhvajatrujarogaharatvàt sàyamupayujyate . yata uktaü carakeõa .
     %<årdhvajatru gadaghnã yà sà sàyamavalehikà .
     adhorogaharã yà sà bhojanàt pràk prayujyate ..>% pauùkaraü puùkaramålaü tadalàbhe kuùñhaü deyam . ÷çïgã karkaña÷çïgã . vyoùaü ÷uõñhãpippalãmaricàni . yàso yavàsaþ . kecidyàsasthàne yavànãü prakùipanti . kàravã magarailà iti loke . aùñàïgàvalehikà .. * ..
     %<svinnamàmalakaü piùñvà dràkùayà saha melayet .
     vi÷vabheùajasaüyuktaü madhunà saha lehayet .
     tenà÷u ÷àmyati ÷vàsaþ kàso mårchàrucistathà ..>% ityavalehaþ .. * .. athà¤janam .
     %<÷irãùabãjagomåtrakçùõàmaricasaindhavaiþ .
     a¤janaü syàt prabodhàya sarasona÷ilàvacaiþ ..>% iti ÷irãùabãjàdya¤janam .. * ..
     %<ayorajaþ ÷vetalodhrama¤janaü maricaü tathà .
     gopittena samàyuktaü tandrànà÷anamuttamam ..>% gopittaü gorocanà . lauhacårõàdya¤janam .. * ..
     %<a¤janaü samyagàrabdhaü madhusindhu÷iloùaõaiþ .
     pramohadrohi bhavati bhàùitaü bhiùajàü varaiþ ..>% ÷ilà manaþ÷ilà . uùaõaü maricam . itya¤janam .. * .. atha kvàthaþ .
     %<såtaü viùa¤ca maricaü tutthakaü navasàdaram .
     cårõitaü svarasairmadyaü dhårtapatrarasonayoþ ..
     sannipàtakçte mohe mårdhni limpet padopari .
     asthivyathàsvanenaiva lepaü kuryàt padopari ..>% padaü pãcha iti loke .
     %<vilva÷yonàkagambhàrãpàñalàgaõikàrikàþ .
     pàcanaü vàtakaphahçt pa¤camålamidaü mahat ..
     ÷àlaparõã pç÷niparõã bçhatã kaõñakàrikà .
     gokùuro vàtapittaghnaü kanãyaþ pa¤camålakam ..
     ubhayaü da÷amålaü tat pippalãcårõasaüyutam .
     sannipàtajvaraü hanti hçtkaõñhagrahanà÷anam ..
     tandràvàtakaphàtaïka÷vàsapàr÷vàrtikàsanut .
     mahànti yàni målàni kàùñhagarbhàõi yàni ca .
     teùàntu valkalaü gràhyaü hrasvamålàni kçtsna÷aþ ..>% atra vilvàdãnàü pa¤cànàü målasya valkalaü gràhyam . da÷amålakvàthaþ .. * ..
     %<da÷amålãkaùàyastu sa pauùkarakaõànvitaþ .
     sannipàtajvare deyaþ ÷vàsakàsasamanvite ..>% iti dvàda÷àïgakvàthaþ .. * ..
     %<cirajvare vàtakapholvaõe và tridoùaje và da÷amålami÷raþ .
     kiràtatiktàdigaõaþ prayojyaþ ÷uddhyarthine và trivçtà vimi÷raþ ..>% kiràtatiktàdiryathà -- kiràtatiktako mustaü guóåcã vi÷vabheùajam . kiràtàdigaõo hyeùa càturbhadrakamityapi .. iti caturda÷àïgakvàthaþ .. * ..
     %<da÷amålã ÷añhã ÷çïgã pauùkaraü saduràlabham .
     bhàrgã kuñajabãja¤ca pañolaü kañurohiõã .. ..
     aùñàda÷àïga ityeùa sannipàtajvaràpahaþ .
     kàsahçdgrahapàr÷vàrti ÷vàsahikkàvamãharaþ ..>% ityaùñàda÷àïgakvàthaþ .. * ..
     %<bhånimbadàruda÷amålamahauùadhàbdatiktendrabãjadhanikebhakaõàkaùàyaþ .
     tandràpralàpakasanàrucidàhamoha÷vàsatridoùajanitajvaranà÷anaþ syàt ..>% iti dvitãyo'ùñàda÷àïgakvàthaþ .. etasyaiva guõa ukto vaïgasenena .
     %<aùñàda÷àïgamityeùa mçtyukalpaü jvaraü jayet ..>% iti .. * .. atha sannipàtajvare rasàþ .
     %<viùaü trikañukaü gandhaü ñaïkaõaü mçta÷ulvakam .
     dhustårasya ca bãjàni hiïgulaü navamaü smçtam ..
     etàni samabhàgàni dinaikaü vijayàdravaiþ .
     mardayeccaõakàkàrà kartavyà vañikàtha sà ..
     bhakùaõãyà tu pàtavyoravimålakaùàyakaþ .
     mçtasaüjãvatã nàmnà sannipàtajvaràntakçt ..>% iti mçtasa¤jãvanã vañikà .. * .. sannipàtajvare rasapradãpe .
     %<÷uddhasåtasamaü gandhaü såtàü÷aü mçtatàmrakam .
     tribhistulyairgavàü kùãrairmardayedàtape khare ..
     mardayeddinamekantu nirguõóã÷igrajadravaiþ .
     vidhàya golaü taü golamandhamåùàgataü pacet ..
     triyàmàn vàlukàyantre tataþ khalle vicårõayet .
     aùñamàü÷aü viùaü tatra kùipettenàpi mardayet ..
     trinetràkhyo raso hyeùa j¤eyo gu¤jàdvayonmitaþ .
     pa¤cakolakaùàyeõa chàgãdugdhena và saha ..
     rasenànena bhuktena sannipàtajvaro mahàn .
     saükùayaü vrajati kùipraü kartavyo nàtra saü÷ayaþ ..>% iti trinetro rasaþ .. * .. sannipàtajvare rasapradãpe .
     %<bhasma ùoóa÷aniùkaü syàdàraõyopalasambhavam .
     maricaü niùkamàtna¤ca viùaü niùkaü vicårõayet ..
     raso bhasme÷varo nàmnà sannipàtajvaràntakçt .
     ekagu¤jàmito bhakùya àrdrakasya draveõa hi ..>% iti bhasme÷varo rasaþ .. * .. sannipàtajvare rasendracintàmaõau .
     %<dvau karùau såtakàdgràhyau gandhakàddvau tathaiva ca .
     yatnataståbhayaü mardyaü dinaü haüsapadãrasaiþ ..
     kalkasya vañikàü kçtvà niþkùet kàcabhàjane .
     karùaikamamçtaü tatra kùiptvà vaktraü nirodhayet ..
     kupikàyàþ parau bhàgau vàlukàbhi÷ca pårayet .
     sàrdhaü yàvadahoràtraü tàvattatra pacedrasam ..
     dãpamàtro'nalo deyaþ sàïga÷ãtaü tamuddharet .
     tolàrdhamamçtaü tatrakùipettàvattathoùaõam ..
     bhakùito raktikàmàtro rasastvagnikumàrakaþ .
     sannipàtajvaraü hanyàdvàtaü mandàgnitàmapi ..
     ÷ålaü saügrahaõãü gulmaü kùayaü pàõóugadaü tathà .
     ÷vàsakàsàdikàn sarvàn gadàneùa vinà÷ayet ..>% iti agnikumàro rasaþ .. * .. sannipàtajvaràdiùu rasendacintàmaõau .
     %<gandhe÷añaïkamaricaü viùaü dhartårajairdravaiþ .
     dinasaümarditaü ÷uùkaü pa¤cavaktro raso bhavet ..
     àrdrakasya draveõaiùa dàtavyo raktikàmataþ .
     sannipàtajvaraü ghoraü nà÷ayennàtra saü÷ayaþ ..>% ã÷aþ pàradaþ . ñaïkaþ ñaïkaõaþ . ùa¤cavakto rasaþ .. * .. sannipàtajvare rasendracintàmaõau . atha ÷ãtajvare rasàþ .
     %<såtakaü gandhaka¤caiva haritàlaü manaþ÷ilàm .
     ekaniùkaü dviniùka¤ca caturniùkaü tathaiva ca ..
     pa¤caniùkarasaiþ kàravellyàþ kalka prakalpayet .
     tàmrapatràõi tulyàni tena kalkena lepayet ..
     saràvasaüpuñe tàni kçtvà teùàmuparyapi .
     dadyàttàü piùñikàü pa÷càt puñapàkena pàcayet ..
     tataþ saücårõayedeva rasaþ kùaudreõa bhakùitaþ .
     yavaikamàtrayà hanti ghoraü ÷ãtajvaraü dhruvam ..>% pàràñaïkaþ 1 gandhakañaïkaþ 2 haritàlañaïkaþ 4 manaþ÷ilàñaïkaþ 5 tàmrapatrañaïkaþ 12 . iti ÷ãtajvaràrirasaþ .. * .. rasapradãpe .
     %<pàradaü gandhakaü tutthaü darada¤ca viùaü samam .
     viùàdaùñaguõaü yojyaü maricaü vi÷vabheùajam ..
     a÷vagandhà tu vijayà kàsamardakañhillakaþ .
     caturõà¤ca rasairetaccårõaü yatnena mardayet ..
     tulasyàstu dalaiþ sàrdhaü bhakùito raktikàmitaþ .
     hanti ÷ãtajvaraü ghoraü nàmràyaü ÷ãtake÷arã ..>% iti ÷ãtake÷arãrasaþ .. * .. rasapradãpe .
     %<tàlakaü ÷åktikàcårõaü tulyaü tatrobhayopari .
     navamàü÷a¤ca tutthaü syàt mardayet kanyakàdravaiþ ..
     tattu saü÷uùkamupalairvanyairgajapuñe pacet .
     ÷ãtaü taccårõayedardhaü gu¤jàmàtraü ÷itàyutam ..
     prabhàte bhakùayettena yàti ÷ãtajvarakùayam .
     vàntirbhavati kasyàpi kasyàpi na bhavatyapi ..>% iti ÷ãtabha¤jã .. * ..
     %<rasakaü pàradaü tutthaü tàlakaü gandhañaïkaõam .
     sarvametat samaü cårõaü kàravellãrasairdinam ..
     mardayettena ÷uddhasya rasakàdisamasya tu .
     tàmrasya bhàjanasyàntarlimpedardhàïgu lonmitam ..
     tat pacedvàlukàyantre yavà yàvat sphuñanti hi .
     ÷ãtalaü taddhi gçhõãyàttàmrapàtrodaràdbhiùak ..
     ÷ãtabha¤jã raso màùamàtro maricasaüyutaþ .
     bhakùitaþ parõakhaõóena nà÷ayedviùamajvaràn ..>% iti ÷ãtabha¤jã rasaþ .. * .. ÷ãtajvaràdiviùamajvareùu rasendracintàmaõau .
     %<tàlako daradodbhå tapàrado gandhakaþ ÷ilà .
     kramàdbhàgàrdharahitaü kàravellyambumarditam ..
     anenàsya pramàõena tàmrapàtrãü pralepayet .
     adhomukhãü dçóhe bhàõóe tànnirudhyàtha pårayet ..
     cullyàü vàlukayà ghasramagniü prajvàlayedçóham .
     ÷ãtaü saücårõya màùo'sya nàgavallãdale sthitaþ ..
     bhakùito maricaiþ sàrdhaü samastàn viùamajvaràn ÷ãtadàhàdikàn hanti pathyaü ÷àlyaudanaü payaþ ..>% iti ÷ãtabha¤jãrasaþ .. * .. rasaratnapradãpe .
     %<rasaü gandhaü viùa¤caiva samaü ÷uddha¤ca ñaïkaõam .
     mardayet khallamadhye tu yàvat kajjalasannibham ..
     nakulasya mukhe kùiptvà mçdà saüveùñayeddçóham .
     sthàpayet mçõmaye pàtre adho'rdhalavaõaü nyaset ..
     mukhe bhàõóaü saünirudhya caturyàmaü dçóhàgninà .
     sàïga÷ãtaü samuddhçtya kçtvà khalleùu kajjalãm .
     gu¤jàdvayapramàõena nasyakarmaõi yojayet .
     vàmabhàge jvaraü hanti tatkùaõàt kautukaü mahat yojayeddakùiõe bhàge àrogyaü ni÷citaü bhavet ..>% ityardhanàrãnàñe÷varo rasaþ .. * .. ÷ãtajvaràdiviùamajvareùu rasaratnapradãpe .
     %<kañphalaü triphalàdàrucandanaü saparåùakam .
     kañukàpadmako÷ãraü vipacet karùakaü jale ..
     tridoùadàhatçùõàghnaü pànamàtreyapåjitam .
     dãrghakàlajvaràrtànàmetat syàdamçtomam ..>% karùaü kañphalàdyu÷ãràntànàü samuditànàü jale prasthamite vipacet ardha÷eùam . kañphalàdipànaü tçùõàyàü dàhe ca .
     %<sannipàte tu dàhàrtaü yaþ si¤cecchãtavàriõà àturaþ sa kathaü jãvedbhiùagvà sa kathaü bhavet ..>% eùa sannipàtino dàhe ÷ãtàmbusekaniùedho rugdàhànyatra tatra vyàpyàdyavagàhanasyoktatvàt .. * .. athànnamàha .
     %<duþspar÷agokùurakùudàsiddhamàhàramarpayet .
     doùa÷àntibalàgnyarthaü tridoùajvariõe bhiùak ..>% duþspar÷o yavàsaþ . àhàramucitamannam ..
     %<làja÷aktån sama÷nãyàt saindhavena samanvitàn te cejjãryantyavighnena jvarã jãvettadà dhruvam ..>% iti kecit .. raktapitte hitatvena tçùõàdàhajvareùu ca . làjànàü ÷aktavaþ ÷ãtà na ca te'tra hità matàþ .. pàcano dãpanaþ soùõo làjamaõóo yataþ smçtaþ . da÷amålàdisaüsiddhaþ sannipàtajvare hitaþ .. sannipàtajvarã yastu kampate pralapatyapi . ki¤cideva na jànàti cikitsà tasya kathyate .. abhya¤jayet puràõena sarpiùà pårvameva tam . balàràsnàguóåcyàdyaistailai÷ca pariùecayet .. vartako vartakà làvo vàrtàkastittiriþ ÷a÷aþ . kuliïga÷ca rasenaiùàü tarpayeta yathànalam .. vartakaþ vañera iti loke . vartakà bañaã iti loke . vàrtàko vàtacañaka iti nirghaõñaþ .. vagerà iti loke . kuliïgo garagaraiyà iti loke .
     %<sannipàte kùudhàrtaü yo bhojayet pi÷itaudanam sa kathaü bhiùagàkhyàntu labhate manujàdhamaþ .. * ..>% atha vàtolvaõasannipàtajvarasya cikitsà .
     %<pa¤camålãkaùàyantu dadyàd vàtottare jvare .
     bhç÷oùõaü và sukhoùõaü và dçùñvà doùabalàbalam ..>% pa¤camålã mahatã prathamaü pràptàyàstyàge vacanàbhàvàt .. * .. atha pittolvaõasannipàtajvarasya cikitsà .
     %<paråùakàõi triphalà devadàru ca kañphalam .
     candanaü pradmakaü caiva tathà kañukarohiõã ..
     pç÷nãparõã ÷çtaü tvebhiruùitaü ÷ãtalaü jalam .
     pittottare nçõàmetat sannipàte cikitsitam ..>% iti paråùakàdikvàthaþ .. * ..
     %<kiràtatiktakaü mustaü guóåcã vi÷vabheùajam .
     pàñhodãpyaü mçõàla¤ca ÷çtaü pittàdhike pibet ..>% iti kiràtàdisaptakam .. * .. atha kapholvaõasannipàtajvarasya cikitsà .
     %<bçhatyau pauùkaraü bhàrgã ÷añã ÷çïgã duràlabhà .
     vatsakasya tu vãjàni pañolaü kañurohiõã ..
     bçhatyàdirgaõaþ ÷astaþ sannipàte kaphottare .
     ÷vàsàdiùu ca sarveùu hitaþ sopadraveùvapi ..>% iti bçhatyàdikvàthaþ .. * .. atha vàtapittolvaõasannipàtajvarasya cikitsà
     %<vàtapittaharaü vçùyaü kanãyaþ pa¤camålakam .
     tatkvàtho madhunà hanti vàtapittottaraü jvaram ..>% iti laghupa¤camålam .. * .. atha vàta÷leùmolvaõasannipàtajvaracikitsà . kiràtatiktakaü mustaü guóåcã vi÷vabheùajam . càturbhadrakamityàhurvàta÷leùmolvaõe jvare .. iti càturbhadrakakvàthaþ .. * .. atha pitta÷leùmolvaõasannipàtajvaracikitsà .
     %<parpañaþ kañphalaü kuùñhamu÷ãraü candanaü jalam .
     nàgaraü mustakaü ÷çïgã pippalyeùàü ÷çtaü hitam .
     tçùõàdàhàgnimàndyeùu pitta÷leùmolvaõe jvare ..>% iti parpañàdikvàthaþ .. * .. atha vàtapitta÷leùmolvaõasannipàtajvaracikitsà .
     %<nàgaraü dhànyakaü bhàrgã padmakaü raktacandanam .
     pañolaü picumarda÷ca triphalà madhukaü balà ..
     ÷arkarà kañukà mustà gajàhvà vyàdhighàtakaþ .
     kiràtatiktamamçtà da÷amålã nidigdhikà ..
     yogaràjo nihantyeùa sannipàtatrikolvaõam .
     sannipàtasamutthànaü mçtyumapyàgataü jayet ..>% gajàhvà gajapippalã . vyàdhighàtakaþ àramvadhaþ . nidigdhikà dvaiguõyàrthaü pçthak pañhità . iti yogaràjakvàthaþ .. * .. atha pravçddhamadhyahãnavàtàdijanitasannipàtajvaràõàü ùaõmàü tantreõa cikitsàmàha .
     %<pravçddhaü karùayeddoùaü kùãõaü saüvardhayedbhiùak .
     cikitseyaü vidhàtavyà doùayorvçddhahãnayoþ ..>% asyàyamarthaþ . pravçddhaü doùaü karùayet tatkùaiõyahetubhirauùadhànnavihàraiþ kç÷ãkçtya samãkuryàt kùoõaü doùaü saüvardhayet . tadvçddhihetubhirauùadhànnavihàrairvardha yitvà samãkuryàdityarthaþ .
     %<pravçddhe samite doùe madhyamaþ svayameva hi .
     ÷àntiü yàti samaü nãte tvanubandhye'nubandhavat ..>% abhyàyamarthaþ . varùàsu vàyuranubandhyaþ sevyaþ . pradhànamiti yàvat . pitta÷leùmàõàvanubandhau vàyoranucarau ÷aradi pittamanubandhyaü kapho'nubandhaþ . vasante kapho'nubandhyo vàtapitte anubandhau tatra yathànubandhye pra÷amaü nãte'nubandhaþ svayameva gàntiü yàti . tathà pravçddhe doùe ÷amite hràsayitvà samãkçte madhyamo doùo hi ni÷cayena svayameva gàntiü yàti prakçto bhavatãtyarthaþ .. * .. atha gotàïgàdãnàü sannipàtajvaràõàü trayoda÷ànàü vi÷iùñà cikitsà . tatra ÷ãtàïgasya cikitsàmàha .
     %<bhàsvanmålaü jãrakaü vyoùabhàrgãvyàghrã÷uõñhãpuùkaraü gojalena .
     siddhaü sadyaþ ÷ãtagàtràdimoha÷vàsa÷leùmodrekakàsànnihanti ..>% bhàsvanmålaü arkamålam .
     %<karkoñikàkandarajaþ kulatthakçùõàvacàkañphalakçùõajãraiþ .
     kiràtatiktànalakañvalàvupathyàbhirudvartanamatra ÷astam ..>% karkoñikàkandarajaþ khakhasàmålarajaþ .
     %<rasaviùamaricamahe÷apriyaphalabhassaikabhåcaturvasubhiþ .
     bhàgairmitamuddhånanamidamamitasveda÷aityaharam .. *>% atha tantrikasya cikitsà .
     %<kùudràmçtànàgarapauùkaràõi ÷çtàni pãtàni ÷ivàyutàni .
     ÷uõñhãkaõàgastirasoùaõàni nasyena tandràvijayolvaõàni ..
     maricakacapa¤capacà vacà ruk kçmihaüranàgara÷arvarãgavàkùyaþ .
     chagalakajalakalkità nitàntaü nasi nihità nanu tantrikaü jayanti ..>% kacaþ bàlakaþ . pa¤capacà dàruharidrà . ruk kuùñham . kçmiharo vióaïgaþ . ÷arvarã haridrà . gavàkùã idravàruõã . nasi nàsikàyàm .
     %<turaïgalàlàlavaõottamendraþ manaþ÷ilàmàgadhikàmadhåni .
     niyojitànyakùiõi ni÷citaü dràk tandràü sanidràü vinivàrayanti ..>% lavaõottamaü saindhavam . indraþ karpåraþ . nidrà atinidrà .. * .. atha pralàpakasya cikitsà .
     %<satagaravaratikto revatàmbhodatiktànaladaturagagandhàbhàratãhàrahåràþ .
     malayajada÷amålã÷aïkhapuùpãsupakvàþ pralapanamapahanyuþ pànato nàtidåràt ..>% varatikto'tra parpaño na tu mahànimbastantràntarànurodhàt . naladaü làmajjakam . tadalàbhàdu÷ãraü gràhyam bhàratã bràhmã . varambhã iti loke . hàrahårà dràkùà .
     %<sàntvanaira¤janairnasyaistãkùõaistimitasevanaiþ .
     sarvato vikçtaü cittamasya prakçtimànayet .. * ..>% atha raktaùñhãvina÷cikitsà .
     %<rauhiùadhanvayavàsakavàsàparpañagandhalatàkañukàbhiþ .
     ÷arkarayà samameùa kaùàyaþ kùatajaùñhãvina udita upàyaþ ..>% rauhiùaü sugandhatçõavi÷eùaþ . rohita iti loke . gandhalatà priyaïguþ . padmakacandanaparpañamustà jàtivaràruõacandanavàri . klãtakanimbayutaü paripakvaü vàri bhavediha ÷oõitahàri .. klãtakaü yaùñãmadhukam . iha raktaùñhãvini .
     %<madhukamadhåkaparåùakaùàya÷candanapallavadàrusanàthaþ .
     ÷rãparõãphala÷ãtakaùàyaþ sa÷ita iha syàdasrajayàya ..>% pallavaü patrakam . pàthaþ bàlaþ . sanàthaþ sapradhànaþ . ÷rãparõã gambhàrã .. * .. atha bhumnanetrasya cikitsà .
     %<turaïgagandhàlavaõogragandhàmadhåkasàroùaõamàgadhãbhiþ .
     vastàmbu÷uõñhãlasunànvitàbhirnasyaü tvasambhugnadç÷aü karoti .. * ..>% athàbhinyàsasya cikitsà .
     %<÷çïgãbhàrgya bhayàjàjãkaõàbhånimbaparpañaiþ .
     devadàruvacàkuùñhayàsakañphalanàgaraiþ ..
     mustadhànyàkatiktendrayavapàñhàhareõubhiþ .
     hastipippalyapàmàrgapippalãmålacitrakaiþ ..
     vi÷alàragvadhàriùña÷añãvàkucikàphalaiþ .
     vióaïgarajanãdàrvãyavànãdvayasaüyutaiþ ..
     samàü÷airvihitaþ kvàtho hiïgvàrdrakarasànvitaþ .
     abhinyàsajvaraü ghoraü hanti tandrà¤ca tatkùaõàt pramohaü karõa÷åla¤ca sannipàtàüstrayoda÷a .
     hikkàü ÷vàsa¤ca kàsa¤ca tathà sarvànupadravàn ..>% iti ÷çïgyàdikvàthaþ .. * .. atha jihvakasya cikitsà .
     %<kiràtatiktàkulakçtkali¤jakarcårakçùõàkañutailayuktaþ .
     amladravaþ saü÷amayedrasaj¤à doùàüstuto dà÷arathiryathàbdhim ..>% àkulakçt akarakarahà iti loke . kali¤jaü kuli¤jana iti loke . amladravaþ vãjapuràdirasaþ . iti kiràtàdikavalaþ .. * ..
     %<÷àlåraparõã màlåramålàmayamadhuplutà .
     ÷ambåkapuùpã sahità sevyà vàcàü vi÷uddhaye ..>% ÷àlåraparõã bràhmã . màlåramålaü vilvamålam .. àmayaþ kuùñham . ÷ambåkapuùpã ÷aïkapuùpã . ÷àlåraparõyàdiravalehaþ .. * ..
     %<kùudrà nàgarapuùkaràmçtalatà bràhmã vacàsuvratà .
     bhàrgã vàsakayà satoyasurasà kvàtho jayejjihvakam .
     vi÷vàvarmavibhàvarãyugavaràvatsàdanãvàridavyàghrãnimbapañolapuùkarajañàrugdàrubhirvà kçtaþ ..>% puùkaraü puùkaramålam . tathà càmarasiühaþ .
     %<måle puùkarakà÷mãrapadmapatràõi pauùkare .>% suvratà gandhapalà÷ã kà÷mãre prasiddhà . surasà tulasã . vi÷vàdiryogàntaram . varma parpañaþ .. vibhàvarãyugaü haridrà dàruharidrà ca . varà triphalà . vatsàdanã guóåcã . vyàghrã kaõñakàrikà . ruk kuùñham .. * .. atha sandhinasya cikitsà .
     %<÷añãsurataråttamàþ sthaviradàruràsnàþ samàþ sanàgarasudhànvitàþ piba ÷atàvarãsaüyutàþ .
     mçdujvalanapàcitàþ saha pureõa sandhigrahavyathàpahataye vçthà ÷i÷irasevanaü mà kçthàþ ..>% uttamà triphalà . sthaviradàru vighàrà iti loke . sudhà guóåcã . puro gugguluþ .
     %<vacàkavacakacchuràsahacaràmçtàbhaïguràsuràhvaghananàgaràtaruõadàruràsnàpuràþ .
     vçùàtaruõabhãrubhiþ saha bhavanti sandhigrahavyathorujaóimaklamabhramaõapakùaghàtadruhaþ ..>% kavacaþ parpañakaþ . kacchurà yavàsaþ . bhaïgurà atiùiùà . suràhvaü devadàru . ataruõadàru vçddhadàru . puro gugguluþ . vçùà bçhaddantã eraõóavat patraviñapà tadalàbhe dantã ca gràhyà samànaguõatvàt . taruõa eraõóaþ . bhãruþ ÷atàvarã .
     %<suradàru ÷añã sudhàlatà suvahà ÷uõñhiyutà ÷çtà jale .
     sapuràþ ÷amayanti sevitàþ satataü sandhigataü sadàgatim ..>% suvahà ràmnà .
     %<mustairaõóapràõadàvàõadàrucchinnàràsnàbhãrukarcåratiktà .
     vàsà vi÷và pa¤camålãyugàóhyà hanyànmanyàstambhasandhigrahàrtãþ ..>% pràõadà haritakã . bàõaþ nãlapuùpasahacaraþ . tiktà kañukà .. * .. athàntake vidhiþ .
     %<ihàpahàya vratamuùõavàri jvaràripåyàdigadàpahàri .
     jvaracchidaü jãvitada¤ca nityaü mçtyu¤jayaü cetasi cintayasva ..>% iha antake vrataü laïghanàdiniyamam .
     %<karpåraprakaràvadàtavapuùaü sadyogamudràjuùaü ÷a÷vadbhaktajaneùu bhàvukajuùaü bhàlasphu raccakùuùam .
     saüpårõàmçtakumbhasambhçtakaraü ÷ubhràkùamàlàdharaü piïgottuïgajañàkalàparuciraü candràrdhamauliü stuhi ..
     bhiùagbhiriti nirõãtaü sannipàte'ntakàbhidhe .
     bheùajaü jàhnavãnãraü vaidyo govinda eva hi .. *>% atha rugdàhasya cikitsà .
     %<u÷ãracandanodãcyadràkùàmalakaparpañaiþ .
     ÷çtaü ÷ãtaü jalaü dadyàddàhatçójvara÷àntaye ..>% iti ùaóaïgapànam .. * ..
     %<sa÷ito ni÷i paryuùitaþ pràtardhànyàkataõóula kvàthaþ .
     pãtaþ ÷amayatyaciràdantardàhaü jvaraü pattam ..>% dhànyàkataõóulàþ kaõóitadhànyakàni . iti dhànyàkakvàthaþ .. * ..
     %<pathyàü tailaghçtakùaudrairlihan dàhajvaràpahàm .
     kàsàsçkpittavãsarpa ÷vàsàn hanti vamãmapi ..>% telaghçtakùaudrairityatra na samuccayaþ snehena kevalena madhunàpi lihyàt . iti pathyàvalehaþ .. * ..
     %<pra÷amayati dàhamaciràt dadhiyukkarkandhupallavairlepaþ .
     lepo himakaramalayajanimbadalaistakrapiùñairvà ..>% himakaraþ karpåraþ . tathà ca ghanasàra÷candrasaüj¤a ityamaraþ ..
     %<uttànasuptasya gabhãratàmrakàüsyàdipàtre nihite ca nàbhau .
     ÷ãtàmbudhàrà bahalà patantã nihanti dàhaü tvaritaü jvara¤ca ..
     ÷ãtàmbhasà tu ÷ata÷a÷ca viloóitena gavyena candanayutena ghçtena digdhà .
     dàhajvarã sakamalotpalamàlyadhàrã kùipraü vi÷et salilakoùñhamanalpakàlam ..
     kà¤jikàrdrapañenàvaguõñhanaü dàhanà÷anam .
     atha gotakrasaüsvinna÷ãtalãkçtavàsasà .. * ..>% athànnamàha .
     %<dàhàvamarditaü kùàmaü nirannaü tçùõayànvitam .
     ÷arkaràmadhusaüyuktaü pàyayellàjatarpaõam ..>% làjatarpaõaü làja÷aktubhirupatarpaõam .
     %<vàpyaþ kamalahàsinyo jalayantragçhàþ ÷ubhàþ .
     nàrya÷candanadigdhàïgyo dàhadainyaharà matàþ ..
     muktàvalã candana÷ãtalànàü sugandhapuùpàmbarabhåùitànàm .
     nitambinãnàü supayodharàõàmàliïganànyà÷u haranti dàham ..
     prahlàdaü càsya vij¤àya tàþ strãrapanayet punaþ .
     hita¤ca bhojayedannaü yenàpnoti sukhaü mahat ..>% prahlàdakaü kàmakçtaü harùam .. * .. atha cittabhramasya cikitsà .
     %<kaõoùaõogràlavaõottamàni kara¤jabãjaü kùaõadàmalàni .
     pathyàkùasiddhàrthakahiïgu÷uõñhãyutàni vastàmbuvimi÷ritàni ..
     piùñvà guñãyaü nayane vidheyà pracetaneti prathitànvitàrthà .
     cittabhramàpasmçtibhåtadoùa÷iro'kùirogabhramanà÷ahetuþ ..>% vastàmbu chàgamåtram .
     %<kumbhodbhavatarorambhoguóavi÷vàkaõànvitam .
     nihitaü nasi nånaü syàt cittabhramavinà÷anam ..>% kumbhodbhavatarorambhaþ agastivçkùatvakkalkarasaþ .
     %<muràmårdha jamedhàhvàmadhåkamalayodbhavaiþ .
     maruttarumadhånmi÷raiþ purapàõijapàü÷ubhiþ ..
     lohalàmajjakailàbhirdhåpa÷cittabhramàpahaþ .
     grahadoùaharaþ ÷rãdaþ saubhàgyakara uttamaþ ..>% murà ekàïgã . mårdhajo bàlà . maruttaruþ devadàruþ . puraþ gugguluþ . pàõijaþ nakhaþ . pàü÷uþ parpañakaþ . lohaü aguruþ . làmajjakaü u÷ãravat pãtacchavitçõavi÷eùaþ . tadalàbhe u÷ãraü gràhyam .
     %<mçddãkàmaradàrumatsya÷akalàmustàmalakyo'mçtà pathyàrevataràmasenakarajoràjãphalaiþ saüyutàþ .
     hanyu÷cittarujo'tha dardu radalà dràkùà pañolã payaþ pathyà parpañaràjavçkùakañukà÷ambåkapuùpaþ ÷çtàþ ..>% mçddãkà dràkùà . matsya÷akalà kañukà . àrevataþ àragvadhaþ . ràmasenakaþ kiràtatiktakaþ . rajaþ parpañakaþ . ràjãphalaþ pañolaþ . atha yogàntaramàha . darduladalà maõóåkaparõã . sà ca tryarthà bràhmã ma¤jiùñhà ÷oõaka÷ca . tathàpyatra bràhmã gràhyà . yata uktaü guõagranthe . bràhmã matipradà medhyà jvarahantrã rasàyanãti bràhmã varambhã iti loke . payaþ bàlakaü ràjavçkùa àragvadhaþ . ÷ambåkapuùpã ÷aïkhapuùpã .. * .. atha karõakasya cikitsà .
     %<pralepaþ samastaü nayatyalpamekaþ samudrikta÷otha¤ca raktàvasekaþ .
     vipakva¤ca ÷astrakriyà påyajit sà vraõatvaü gata¤ca drutaü taccikitsà ..>% ayamarthaþ . alpaü taü karõakaü ekaþ pralepaþ astaü nà÷aü nayati . taccikitsà vraõacikitsà .
     %<ni÷àvi÷àlàmayamàõimanthadàrvãïgadãmålakçtaþ pralepaþ .
     prabhàkarakùãrayutaprabhàvàdvyastaþ samasto'pyatha karõakaghnaþ ..>% kulatthaþ kañaphalaü ÷uõñhã kàravã ca samàü÷akaiþ . sukhoùõairlepanaü kàryaü karõamåle muhurnmuhuþ .. gairikaü kañhinã÷uõñhãkañphalaiþ savacaiþ samaiþ . uùõaiþ kà¤jikasaüpiùñaiþ pralepaþ karõamålanut .. ÷igruràjikayoþ piùñvà karõamålaü pralepayet . karõamålabhavaþ ÷othastena lepena ÷àmyati .. a÷i÷irajalaparimçditaü maricakaõàjãrasindhujaü tvaritam . nasyavidhisevitaü nanu karõakaruk nà÷akçdgaditam .. bhàrgãjayàpauùkarakaõñakàrãkañtrikogràghanakuõóalãbhiþ . kulãra÷çïgãkañukàrasàbhiþ kçtaþ kaùàyaþ kila karõakaghnaþ .. bhàrgã vabhaneñã iti loke . tadalàbhe kaõñakàrãmålaü gràhyam . jayà gaõiyàra iti loke . pauùkaraü puùkaramålam . ugrà vacà . kuõóalã guóåcã . kulãra÷çïgã karkaña÷çïgã . rasà ràsnà .
     %<da÷amålamatsya÷akalàcapalàtriphalàmahauùadhikiràtayutam .
     maricaü parikvathitamà÷u balàdapahanti karõarujaþ sakalà ..>% capalà pippalã .. * .. atha kaõñhakubjasya cikitsà .
     %<phalatrikatryåùaõamustakadvikaliïgasiühànana÷arvarãbhiþ .
     kàthaþ kçtaþ kçntati kaõñhakubjaü kaõñhãravaþ ku¤jaramà÷u yadvat ..>% siühànano vàsakaþ . ÷arvarã haridrà .
     %<kiràtakañukàkaõàkuñajakaõñakàrã÷añãkalidrukilimàbhayàkañukakañphalàmbhodharaiþ .
     viùàmalakapuùkarànalakulãra÷çïgãvçùairmahauùadhasakhairayaü jayati kaõñhakubjaü gaõaþ ..>% ÷añã kaccåraþ . kalidruþ vibhãtakaþ . kilimaü devadàruþ . kañukaü maricam . viùà ativiùà . puùkaraü puùkaramålam . vçùaþ vàsakaþ . vçùàdibhiþ kivi÷iùñaiþ mahauùadhasakhaiþ mahauùadhasya sakhibhiþ . tena etaiþ sahitena mahauùadhena ityarthaþ .. * .. atholvaõavàtàdipravçddhamadhyakùãõavàtàdihetukànàü kumbhãpàkàdisannipàtajvaràõàü trayoda÷ànàü cikitsàbhidhãyate sà ca tulyahetukànàü visphu rakàdãnàü trayoda÷ànàmiva vidhàtavyà . iti sannipàtajvaràdhikàraþ . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<sannipàtanut>#, puü, (sannipàtaü nudatãti . nud + kvip .) nepàlanimbaþ . iti ràjanirghaõóhaþ ..

#<sannibaddhaþ>#, tri, samyagbandhanayuktaþ . saünipårvabandhadhàtoþ karmaõi ktapratyayena niùpannaþ ..

#<sannibandhanaü>#, klã, samyaïni÷citabandhanam . samyag vibandhanam . saünipårvakabandhadhàtoranañpratyayena niùpannam ..

#<sannibhaþ>#, tri, (samyak nibhàtãsi . saü + ni + bhà + kaþ .) sadç÷aþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, bhàgavate . 3 . 13 . 22 .
     %<bhagavàn yaj¤apuruùo jagarjàgendrasannibhaþ ..>%)

#<sanniruddhagudaþ>#, puü, (saüniruddhaü gudaü yasmàt .) guhyadvàrodbhavarogavi÷eùaþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. (yathà, su÷rute . 4 . 20 . 42 .
     %<saüniruddhagudaü rogaü valmãkaü vadgirohiõami .
     pratyàkhyàya yathàyogaü cikitsitamathàcaret ..>% tannidànàdi kùudraroga÷abde draùñavyam ..

#<sanniviùñaþ>#, tri, (saü + ni + vi÷ + ktaþ .) upaviùñaþ . yathà --
     %<dhyeyaþ sadà savitçmaõóalamadhyavartã nàràyaõaþ sarasijàsanasanniviùñaþ .
     keyåravàn kanakakuõóalavàn kirãñã hàrã hiraõmayavapurdhçta÷aïkhacakraþ ..>% ityàdityahçdayam .. nikañaþ . iti kecit ..

#<sannivçttiþ>#, strã, (saü + ni + vç + ktin .) samyaï nivartanam . (yathà, raghuþ . 10 . 27 .
     %<gatistvaü vãtaràgàõàmabhåyaþ sannivçttaye ..>%)

#<sannive÷aþ>#, puü, (saünivi÷ante atreti . saü + ni + vi÷a + gha¤ .) pattanàdiùu digàdiparicchinnaprade÷aþ . pårvaddigàdyavacchinnagçham . iti kaliïgaþ .. puràderbahirviharaõabhåmiþ . iti svàmyàdayaþ .. tatparyàyaþ . nikarùaõam 2 . ityamarabharatau .. ki¤ca .
     %<nagaràdibahiþ svairavihàracàrubhåmiùu .
     tatra dvayaü nigaditaü sannive÷o nikarùaõam ..>% iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, raghuþ . 14 . 76 . a÷ånyatãràü munisannive÷aistamo'pahantrãü tamasàü vagàhya .. saüsthànam . yathà, kumàre . 3 . 45 .
     %<uttànapànidvayasannive÷àt praphullaràjãvamivàïkamadhye ..>%)

#<sannihitaü>#, tri, (saü + ni + dhà + ktaþ .) nikañasthitam . yathà . brahmapuràõe .
     %<ùaùñhyàdau kçùõapakùe tu bhåmau sannihità bhavet yàvat puõyamamàvàsyàü dinàni da÷a pa¤ca ca ..>% iti pràya÷cittatattvam .. (agnivi÷eùe, puü, . yathà, mahàbhàrate . 3 . 220 . 19 .
     %<pràõànà÷ritya yo dehaü pravartayati dehinàm .
     tasya sannihito nàma ÷abdaråpasya sàdhanaþ ..>%)

#<sannyastaþ>#, tri, (saü + ni + as + ktaþ .) samyaï nyàsãkçtaþ . samarpitaþ . yathà --
     %<yogasannyastakarmàõaü j¤ànasaüchinnasaü÷ayam .
     àtmavantaü na karmàõi nibadhnanti dhana¤jaya ..>% iti bhagavadgãtàyàm 4 adhyàyaþ ..

#<sannyàsaþ>#, puü, (saü + ni + as + gha¤ .) jañàmàüsã . iti ÷abdacandrikà .. kàmyakarmaõàü nyàsaþ . hathà --
     %<kàmyànàü karmaõàü nyàsaü sannyàsaü kavayo viduþ sarvakarmaphalatyàgaü pràhustyàgaü vicakùaõàþ ..>% iti ÷rãbhagavadgãtàyàm 18 adhyàyaþ .. api ca .
     %<sannyàsaþ karmaõàü nyàsaþ kçtànàmakçteþ sahà ku÷alàku÷alàbhyàntu prahàõaü nyàsa ucyate ..>% iti màtsye 120 adhyàyaþ .. * .. caturthà÷ramaþ . tadà÷ramadharmà yathà --
     %<sarvasaïgaparityàgo brahmacaryasamanvitaþ .
     jitendriyatvamàvàse naikasmin vasati÷ciram ..
     anàrambhastathàhàre bhikùà vipre hyanindite .
     àtmaj¤ànaviveka÷ca tathà hyàtmàvabodhanam ..
     caturthe cà÷rame dharmo hyasmàbhiste prakãrtitaþ ..>% iti vàmane 14 adhyàyaþ .. * .. tadà÷ramakàlàdi yathà --
     %<evaü vanà÷rame sthitvà tçtãyaü bhàgamàyuùaþ .
     caturthamàyuùo bhàgaü sannyàsena nayet kramàt ..
     agnãnàtmani saüsthàpya dvijaþ pravrajito bhavet .
     yogàbhyàsarataþ ÷ànto brahmavidyàparàyaõaþ ..
     yadà manasi sampannaü vaitçùõaü sarvavastuùu .
     tadà sannyàsami cchettu patitaþ syàdviparyaye ..
     pràjàpatyànniråpyeùñimàgneyãmathavà punaþ .
     dàntaþ pakvakaùàyo'sau brahmà÷ramamupà÷rayet ..>% iti kaurme upavibhàge 27 adhyàyaþ .. * .. kalau kùattriyabai÷yayoþ sannyàsaniùedho yathà --
     %<a÷vamedhaü gavàlambhaü sannyàsaü palapaitçkam .
     devareõa sutotpattiü kalau pa¤ca vivarjayet ..>% iti kalau sannyàsaniùedhakaü kùattriyavai÷ya viùayakam iti malamàsatattvam .. sarnyàsapratiùedha÷ca kalau kùattravi÷ãrbhavet . iti malamàsatattvapratij¤àyàü ÷rãraghunandanabhaññàcàryaþ .. * .. caitramàse sannyàsakaraõapramàõaü yathà --
     %<caitre ÷ivotsavaü kuryàt nçtyagãtamahotsaveþ .
     snàyàt trisandhyaü ràtrau ca haviùyà÷ã jitendriyaþ .
     ÷ivasvaråpatàü yàti ÷ivaprãtikaraþ paraþ ..
     kùattriyàdiùu yo martyo dehaü saüpãóya bhaktitaþ .
     a÷vamedhaphalaü tasya jàyate ca pade pade ..
     sarvakarmaparityàgã ÷ivotsavaparàyaõaþ .
     bhaktairjàgaraõaü kuryàdràtrau nçtyakutåhalaiþ ..
     nànàvidhairmahàvàdyainnçtyai÷ca vividhairapi .
     nànàve÷adharairnçtyaiþ prãyate ÷aïkaraprabhuþ ..
     kimalabhyaü bhagavati prasanne nãlalohite .
     tasmàt sarvaprayatnena toùaõãyo mahe÷varaþ ..
     ÷aïkhavàdyaü ÷aïkhatoyaü varjayeta ÷ivasannidhau .
     gràmàdvahirimaü ÷ambhorutsavaü kàrayenmudà .
     upoùya hutvà saükràntyàü vratametat samàpayet ..>% iti bçhaddharmapuràõe uttarakhaõóe 9 adhyàyaþ ..

#<sannyàsã>#, [n] puü, (saünyàso'syàstãti . iniþ . sannyàsà÷ramavi÷iùñaþ . caturthà÷ramã . tatparyàyaþ pàrà÷arã 2 maskarã 3 parivràñ 4 karmandã 5 ÷ramaõaþ 6 bhikùuþ 7 . iti jañàdharaþ .. tasya lakùaõàdi yathà . sarvaü gçhàdikaü tyaktvà muõóitamuõóo gairikakaupãnàcchàdanaü daõóaü kamaõóalu¤ca bibhrat bhikùàvçttirnirjane tãrthe và sthitvà kevalamã÷varàràdhanaü karoti yaþ sa sannyàsã . sa tu saturvidhaþ . kuñãcaraþ 1 bahådakaþ 2 haüsaþ 3 paramahaüsaþ 4 . tasya dharmà yathà --
     %<sadanne và kadanne và loùñre và kà¤cane tathà samabuddhiryasya ÷a÷vat sa sannyàsãti kãrtitaþ ..
     daõóaü kamaõóaluü raktavastramàtra¤ca dhàrayet .
     nityaü pravàsã nekatra sa sannyàsãti kãrtitaþ ..
     ÷uddhàcàradvijànna¤ca bhuïkte lobhàdivarjitaþ .
     kintu ki¤cinna yàceta sa sannyàsãti kãrtitaþ na vyàpàrã nà÷ramã ca sarva karmavivarjitaþ .
     dhyàyennàràyaõaü ÷a÷vat sa sannyàsãti kãrtitaþ ÷a÷vanmaunã brahmacàrã sambhàùàlàpavarjitaþ .
     sarvaü brahmamayaü pa÷yet sa sannyàsãti kãrtitaþ ..
     sarvatra samabuddhi÷ca hiüsàmàyàvivarjitaþ .
     krodhàhaïkàrarahitaþ sa sannyàsãti kãrtitaþ ..
     ayàcitopasthita¤ca miùñàmiùña¤ca bhuktavàn .
     na yàceta bhakùaõàrthã sa sannàsãti kãrtitaþ ..
     na ca pa÷yet mukhaü strãõàü na tiùñhettatmamãpataþ dàravãmapi yoùà¤ca na spç÷ed yaþ sa bhikùukaþ .
     ayaü sannyàsinàü dharma ityàha kamalodbhavaþ ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 33 adhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<sarvanyàsã harau bhåpa dharmaþ sannyàsinàü dhruvam raktaikavàsà daõóã ca bibharti mçtkamaõóalum ..
     sarvatra samadar÷ã ca smarennàràyaõaü sadà .
     karoti bhramaõaü nityaü gehe gehe na tiùñhati ..
     vidyàmantra¤ca kasmaicit na dadàti ca daivatam .
     karoti nà÷ramaü bhikùuþ karoti nànyavàsanàm ..
     karoti nànyasaïga¤ca nirmohaþ saïgavarjitaþ .
     na svàdu bhuïkte daivàcca strãmukhaü na hi pa÷yati ..
     na và¤chitaü bhakùyavastu yàcate gçhiõaü vratã .
     iti sannyàsinàü dharmamityàha kamalodbhavaþ ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 95 adhyàyaþ .. anyacca .
     %<tapasà karùito'tyarthaü yastu dhyànaparo bhavet .
     sannyàsãha sa vij¤eyo vànaprasthà÷rame sthitaþ ..
     yogàbhyàsarato nityamàrurukùurjitendriyaþ .
     j¤ànàya vartate bhikùuþ procyate pàrameùñhikaþ ..
     yastvàtmaratireva syànnityatçpto mahàmuniþ .
     samyak ca damasampannaþ sa yogã bhikùurucyate ..
     bhaikùyaü ÷ruta¤ca maunitvaü tapo dhyànaü vi÷eùataþ .
     samyak ca j¤ànavairàgyaü dharmo'yaü bhikùuke mataþ ..
     j¤ànasannyàsinaþ kecit vedasannyàsino'pare .
     karmasannyàsinaþ kecit trividhaþ pàrameùñhikaþ ..
     yogã ca trividho j¤eyo bhautiko mokùa eva ca .
     tçtãyo'ntyà÷ramã prokto yogamårtisamà÷ritaþ ..
     prathamà bhàvanà pårve mokùe tvakùarabhàvanà .
     tçtãye càntimà proktà bhàvanà pàrame÷varã ..
     yatãnàü yatacittànàü nyàsinàmårdhvaretasàm .
     ànandaü brahma tatsthànaü yasmànnàvartate muniþ ..
     yoginàmamçtaü sthànaü vyomàkhyaü paramàkùaram .
     ànandamai÷varaü yasmànmukto nàvartate naraþ ..>% iti gàruóe 49 adhyàyaþ .. * .. apara¤ca .
     %<j¤ànasannyàsinaþ kecidvedasannyàsino'pare .
     karmasannyàsinastvanye trividhàþ parikãrtitàþ ..
     yaþ sarvasaïganirmukto nirdvandva÷càpi nirbhayaþ .
     procyate j¤ànasannyàsã svàtmanyeva vyavasthitaþ ..
     vedamevàbhyasennityaü nirà÷ãrniùparigrahaþ .
     procyate vedasannyàsã mumukùurvijitendriyaþ ..
     yastvagnãnàtsasàt kçtvà brahmàrpaõaparo dvijaþ .
     j¤eyaþ sa karmasannyàsã mahàyaj¤aparàyaõaþ ..
     trayàõàmapi caiteùàü j¤ànã tvabhyadhiko mataþ .
     na tasya vidyate karma na liïgàdyà vipa÷citaþ ..
     nirmamo nirbhayaþ ÷ànto nirdvandvaþ parõabhojanaþ .
     jãrõakaupinavàsàþ syànnagno và dhyànatatparaþ ..
     brahmacàrã mitàhàro gràmànnànnaü samàharet .
     adhyàtmaratiràsãta nirapekùo niràmiùaþ .
     àtmanaiva sahàyena svargàrthaü vicarediha ..>% svargàrthamityatra sukhàrthamiti ca pàñhaþ .
     %<nàbhinandeta maraõaü nàbhinandeta jãvitam ..
     kàlameva pratãkùeta nide÷aü bhçtako yathà .
     nàdhyetavyaü na vaktavyaü na ÷rotavyaü kadàcana ..
     evaü j¤ànaparo yogã brahmabhåyàya kalpate .
     ekavàso'thavà vidvàn kaupãnàcchàdano'thavà muõóaþ ÷ikhã vàtha bhavet tridaõóã niùpariprahaþ .
     kaùàyavàsàþ satataü dhyànayogaparàyaõaþ ..
     gràmànte vçkùamåle và vàsaü devàlaye'pi và .
     samaþ ÷atrau tathà mitre tathà mànàpamànayoþ ..
     bhaikùeõa vartayennityaü naikànnàdã bhavet kvacit .
     yastu mohena cànyasmàdekànnàdã bhavedyadi ..
     na tasya niùkçtiþ kàcidvarma÷àstreùu kathyate .
     ràgadveùavimuktàtmasamaloùñà÷makà¤canaþ ..
     pràõihiüsànivçtta÷ca maunã syàt sarvaniùpahaþ dçùñipåtaü nyaset pàdaü vastrapåtaü jalaü pibet .
     satyapåtàü vadedbàõãü manaþpåtaü samàcaret ..
     naikatra nivasedde÷e varùàbhyo'nyatra bhikùukaþ .
     snàna÷aucarato tityaü kamaõóalukaraþ ÷uciþ ..
     brahmayaj¤arato nityaü vanavàsarato bhavet .
     mokùa÷àstreùu nirato brahmasåtrã jitendriyaþ ..
     dambhàhaïkàranirmukto nindàpai÷unyavarjitaþ .
     àtmaj¤ànaguõopeto yatirmokùamavàpnuyàt .. * ..
     abhyaset satataü vedaü praõavàkhyaü sanàtanam .
     snàtvàcamya vidhànena ÷acirdevàlayàdiùu ..
     yaj¤opavãtã ÷àntàtmà ku÷apàõiþ samàhitaþ .
     dhautakàùàyavasano bhasmacchannatanåruhaþ ..
     adhiyaj¤aü brahma japedàdhidaivikameva ca .
     àdhyàtsika¤ca satataü vedàntàbhimata¤ca yat ..
     puttreùu vàtha nivasan brahmacàrã yatirmuniþ .
     vedamevàbhyasennityaü sa yàti paramàü gatim ..
     ahiüsà satyamasteyaü brahmacaryaü tapaþ param .
     kùamà dayà ca santoùo vratànyasya vi÷eùataþ ..
     vedàntaj¤ànaniùñho và pa¤cayaj¤àn samàhitaþ .
     kuryàdaharahaþ snàtvà bhaikùànnenaiva tena hi ..
     homamantràn japennityaü kàle kàle samàhitaþ .
     svàdhyàyaü cànvahaü kuryàt sàvitrãü sandhyayorjapet ..
     dhyàyãta satataü devamekànte parame÷varam .
     ekànnaü varjayennityaü kàmaü krodhaü parigraham .
     ekavàsà dvivàsà và ÷ikhã yaj¤opavãtavàn .
     kamaõóalukaro vidvàüstridaõóã yàti tatpadam ..>% iti kaurme upavibhàge 27 adhyàyaþ .. * .. vyàsa uvàca .
     %<etattvà÷ramaniùñhànàü yatãnàü niyatàtmanàm .
     bhaikùena vartanaü proktaü phalamålairathàpi và ..
     ekakàlaü caredbhaikùaü na prasajyeta vistare .
     bhaikùe prasakto hi yatirviùayeùvapi sajjati ..
     saptàgàraü caredvaikùamalàbhe dve puna÷caret .
     prakùàlya pàtre bhu¤jãyàdadbhiþ prakùàlayettu tat ..
     athavànyadupàdàya pàtraü bhu¤jãta nitya÷aþ .
     bhuktvà ca santyajet pàtraü yàtràmàtramalolupaþ ..
     vidhåme sannamuùale vyaïgàre bhuktavajjane .
     vçtte ÷aràvasaüpàte bhikùàü nityaü yati÷caret ..
     godohamàtraü tiùñheta kàlaü bhikùuradhomukhaþ .
     bhikùetyuktvà sakçttåùõãma÷nãyàdvàgyataþ ÷uciþ ..
     prakùàstha pàõipàdau ca samàcamya yathàvidhi .
     àditye dar÷ayitvànnaü bhu¤jãta pràïmukho'tvaraþ ..
     hutvà pràõàhutãþ pa¤cagràsànaùñau samàhitaþ .
     àcamya devaü brahmàõaü dhyàyãta parame÷varam ..
     alàvuü dàrupàtra¤ca mçõmayaü vaiõavaü tathà .
     catvàri yatipàtràõi mamuràha prajàpatiþ ..
     pradoùe pararàtre ca madhyaràtre tathaita ca .
     sandhyàsvahni vi÷eùeõa cintayennityamã÷varam ..
     kçtvà hçtpadmanilaye vi÷vàkhyaü vi÷vasambhavam .
     àtmànaü sarvabhåtànàü paratvàttamasaþ sthitam ..
     sarva syàdhàramavyaktamànandaü jyotiravyayam .
     pradhànapuruùàtãtamàkà÷aü dahanaü param ..
     tadantaþ sarvabhàvànàmã÷varaü brahmaråpiõam .
     dhyàyedanàdimadvaitamànandàdiguõàlayam ..
     mahàntaü paramaü brahma puruùaü satyamavyayam .
     sitetaràruõàkàraü mahe÷aü vi÷varåpiõam ..
     oïkàrànte'thavàtmànaü saüsthàpya paramàtmani .
     àkà÷e devamã÷ànaü dhyàyãtàkà÷amavyayam ..
     kàraõaü sarvabhåtànàmànandaikasamà÷rayam .
     puràõaü puruùaü ÷ambhuü dhyàyanmucyeta bandhanàt ..
     yadvà guhàyàü prakçtau jagatsammohanàlaye .
     vicintya paramaü vyoma sarvabhåtaikakàraõam ..
     jãvanaü sarvabhåtànàü yatra lokaþ pralãyate .
     ànandaü brahmaõaþ såkùmaü yat pa÷yanti mumukùavaþ ..
     tanmadhye nihitaü brahma kevalaü j¤ànalakùaõam .
     anantaü satyamã÷ànaü vicintyàsãta saüyataþ ..
     guhyàdguhyatamaü j¤ànaü yatãnàmetadã÷varam .
     yo'nutiùñheta satataü so'÷nute yogamã÷varam ..
     tasmàt dhyànarato nityamàtmavidyàparàyaõaþ .
     j¤ànaü samabhyasedbràhmyaü mucyeta bhavabandhanàt ..
     yadvà pçthaktvamàtmànaü sarvasmàdeva kevalam .
     ànandamakùaraü j¤ànaü dhyàyãta ca punaþ param ..
     yasmàdbhavanti bhåtàni yadgatvà neha jàyate .
     sa tasmàdã÷varo devaþ parastàdyo'dhitiùñhati ..
     yadantare tadugamanaü ÷à÷vataü ÷ivamavyayam .
     yamàhustatparo yastu sa devaþ syànmahe÷varaþ ..
     vratàni yàni bhikùåõàü tathaivopavratàni ca .
     ekaikàtikrame teùàü pràya÷cittaü vidhãyate ..
     upetya ca striyaü kàmàt pràya÷cittaüsamàhitaþ .
     pràõàyàmasamàyuktaü kuryàt sàntapanaü ÷uciþ ..
     tata÷careta niyamàn kçtsnàn saüyatamànasaþ .
     punarà÷ramamàgatya caredgikùaratandritaþ ..
     na narmayuktamançtaü hinastãti manãùiõaþ .
     tathàpi na ca kartavyaþ prasaïgo hyeùa dàruõaþ ..
     ekaràtropavàsa÷ca pràõàyàma÷ataü tathà .
     uktvànçtaü prakartavyaü yatinà dharmalipsunà ..
     paramàpadgatenàpi na kàryaü steyamanyataþ .
     steyàdabhyadhikaþ ka÷cit nàstyadharma iti smçtiþ ..
     hiüsà caiùà parà tçùõàyà càtmaj¤ànanà÷ikà .
     yadetaddraviõaü nàma pràõàste tu bahi÷caràþ ..
     sa tasya harate pràõàn yo yasya harate dhanam ..
     evaü kçtvà sa duùñàtmà bhinnavçttau vratacyutaþ .
     bhåyo nirvedamàpanna÷careccàndràyaõaü vratam ..
     vidhinà ÷àstradçùñena saüvatsaramiti ÷rutiþ .
     bhåyo nirvedamàpanna÷caredbhikùuratandritaþ ..
     akasmàdapi hiüsàntu yadi bhikùuþ samàcaret .
     kuryàt kçcchràtikçcchrantu càndràyaõamathàpi và skandedindriyadaurbalyàt striyaü dçùñvà yatiryadi tena dhàrayitavyà vai pràõàyàmàstu ùoóaùa ..
     divà svapne triràtraü syàt pràõàyàma÷ataü tathà ekànne madhumàüse ca nava÷ràddhe tathaiva ca ..
     pratyakùalavaõe coktaü pràjàpatyaü vi÷odhanam .
     dhyànaniùñhasya satataü na÷yate sarvapàtakam ..
     tasmànmahe÷varaü dhyàtvà tasya dhyànarato bhavet .
     yadbrahya paramaü jyotiþ pratiùñhàkùayamakùayam .
     yo'ntaràtmà paraü brahma sa vij¤eyo mahe÷varaþ ..
     eùa devo mahàdevaþ kevala parame÷varaþ .
     tadevàkùayamadvaitaü tadàdityàntaraü param ..
     yasmàt mahãyate deva svadhàmni j¤ànasaüj¤ite .
     àtmayogàhvaye tattve mahàdevastataþ smçtaþ ..
     nànya devaü mahàdevàdvyatirikta prapa÷yati .
     tamevànmànamanveti yaþ sa yàti paraü pañam ..
     manyante ye svamàtmànaü vibhinnaü parame÷varàt .
     na te pa÷yanti taü devaü vçtha teùàü pari÷ramaþ ..
     ekameva paraü brahma vij¤eyaü tattvamavyayam .
     sa devaratu mahàdevo naitadvij¤àya vadhyate ..
     tasmàdyatnena niyataü yatiþ saüyatamànasaþ .
     j¤ànayogarataþ ÷ànto mahàdevaparàyaõaþ ..
     eùa vaþ kathito viprà yatãnàmà÷ramaþ ÷ubhaþ .
     pitàmahena prabhuõà munãnàü pårvamãritaþ ..
     na puttra÷iùyayogibhyo dadyàdidamanuttamam .
     j¤ànaü svayambhuvà proktaü yatidharmà÷ramaü ÷ivam ..
     iti yatiniyamànàmetaduktaü vidhànaü pa÷upatiparitoùe yadbhavedekahetuþ .
     na bhavati punareùàmudbhavo và vinà÷aþ praõihitamanasà ye nityamevàcaranti ..>% iti kaurme upavibhàge yatidharmo nàma 28 adhyàyaþ .. * .. yugabhede sannyàsinàü nàmàni upàdhaya÷ca yathà . àdau vedàntàcàryo brahmà . dvitãyàcàryo viùõuþ . tçtãyàcàryo rudraþ . caturthàcàryo va÷iùñhaþ . pa¤camàcàryaþ ÷aktriþ . ùaùñhàcàryaþ parà÷araþ . saptamàcàryo vyàsaþ . aùñamàcàryaþ ÷ukaþ . navamàcàryo gauóaþ . da÷amàcàryo govindaþ . ekàda÷aþ ÷rã÷aïkaràcàryaþ . satyayugamadhye àcàryatrayaü brahmaviùõurudàþ . tretàyuge àcàryatrayaü va÷iùña÷aktripara÷aràþ . dvàpare àcàryadvayaü vyàsa÷ukau . kaliyuge àcàryatraya gauóagovinda÷aïkaràcàryàþ . ÷aïkaràcàryasya catvàraþ ÷iùyàþ svaråpàcàryaþ padmàcàryaþ troñakàcàryaþ pçthvãdharàcàryaþ iti .. * .. atha da÷a nàmàni . svaråpàcàryasya ÷iùyaþ tãrtha à÷rama÷ca . padmàcàryasya ÷iùyadvayaü vanaþ araõya÷ca . troñakàcàryasya ÷iùyatrayaü giriparvatasàgarà iti . pçthvãdharàcàryasya ÷iùyatrayam . sarasvatã bhàratã purã ceti . iti ÷rã÷aïkaràcàryaviracitaü saptamasåtram .. * .. api ca .
     %<tãrthà÷ramavanàraõyagiriparvatasàgaràþ .
     sarasvatã bhàratã ca purãti da÷a kãrtitàþ ..>% teùàü lakùaõàni yathà --
     %<triveõãsaïgame tãrthe tattvamasyàdilakùaõe .
     snàyàttattvàrthabhàvena tãrthanàmà sa ucyate .. 1 ..
     à÷ramagrahaõe prauóha à÷àpà÷avivarjitaþ .
     yàtàyàtavinirmukta etadà÷ramalakùaõam .. 2 ..
     suramye nirjhare de÷e vane vàsaü karoti yaþ .
     à÷àpà÷avinirmukto vananàmà sa ucyate .. 3 ..
     araõye saüsthito nityamànandanandane vane .
     tyaktvà sarvamidaü vi÷vamànandalakùaõaü kila .. 4 ..
     vàso girivare nityaü gãtàbhyàse hi tatparaþ .
     gambhãràcalabuddhi÷ca girinàmà sa ucyate .. 5 ..
     vaset parvatamåleùu prauóho yo dhyànadhàraõàt .
     sàràt sàraü vijànàti parvataþ parikãrtitaþ .. 6 ..
     vaset sàgaragambhãro vanaratnaparigrahaþ .
     maryàdà÷ca na laïgheta sàgaraþ parikãrtitaþ .. 7 ..
     svaraj¤ànava÷o nityaü svaravàdã kavã÷varaþ .
     saüsàrasàgare sàràbhij¤o yo hi sarasvatã .. 8 ..
     vidyàbhàreõa sampårõaþ sarvabhàraü prarityajet .
     duþkhabhàraü na jànàti bhàratã parikãrtitaþ .. 9 ..
     j¤ànatattvena saüpårõaþ pårõatattvapade sthitaþ .
     padabrahmarato nityaü purãnàmà sa ucyate .. 10 ..>% iti bçhacchaïkaravijaye vidyàraõyasvàmidhçtam .. ÷rãsadà÷iva uvàca .
     %<avadhåtà÷ramo devi kalau sannyàsa ucyate .
     vidhinà yena kartavyaü tat sarvaü ÷çõu sàmpratam ..
     brahmaj¤àne samutpanne virate svargakarmaõi .
     adhyàtmavidyànipuõaþ sannyàsà÷ramamàcaret ..
     vihàya vçddhau pitarau ÷i÷uübhàryàü pativratàm .
     tyaktràsamarthàn bandhåü÷ca pravrajannàrakã bhavet ..
     sampàdya gçhakarmàõi paritoùyàgamànapi .
     nirmamo nilayàdgacchenniùkàmo vijitendriyaþ ..
     àhåya svajanàn bandhåna gràmasthàn prativàsinaþ .
     prãtyànumatimanvicchedgçhàjjigamiùurnaraþ ..
     teùàmanuj¤àmàdàya praõamya paradevatàm .
     gràmaü pradakùiõãkçtya nirapekùo gçhàdiyàt ..
     muktaþ saüsàrapà÷airyaþ paramànandavçühitaþ .
     kulàvadhåtaü brahmaj¤aü gatvà saüpràrthayedidam ..
     gçhà÷rame paraü brahman mamaitadvigataü vayaþ .
     prasàdaü kuru menàtha sannyàsagrahaõaü prati ..
     nivçttagçhakarmàõaü vicàrya vidhivadguruþ .
     ÷àntaü vivekinaü vãkùya dvitãyà÷ramamàdi÷et ..
     tataþ ÷iùyaþ kçtasnàno yatàtmà vihitàhrikaþ .
     çõatrayavimuktyarthaü devarùãü ÷càrcayet pitén ..
     devà brahmà ca viùõu÷ca rudra÷ca svagaõaiþ saha .
     çùayaþ sanakàdyà÷càtràdyà devarùayastathà ..
     atra ye pitaraþ påjyà vakùyàmi ÷çõu tànapi .
     pità pitàmaha÷caiva prapitàmaha eva ca ..
     màtà pitàmahã devi tathaiva prapitàmahã .
     màtàmahàdayo'pyevaü màtàmahyàdayo'pi ca ..
     pràcyàmçùãn yajeddevàn dakùiõasyàü pitén yajet .
     màtàmahàn pratãcyàntu påjayennyàsakarmaõi ..
     pårvàdikramato dadyàdàsanànàü dvayaü dvayam .
     devàdãn kramatastatràvàhya påjàü samàcaret ..
     samarcya vidhivattebhyaþ piõóàn dadyàt pçthak pçthak .
     piõóapradànavidhinà dattvà piõóaü yathàkramam ..
     kçtà¤jalãpuño bhåtvà pràrthayet pitçdevatàþ .
     tçpyadhvaü pitaro devà devarùimàtçkàgaõàþ ..
     guõàtãtapade yåyamançõãkurutàciràt ..
     ànçõyamarthayitvà tu praõaõya ca punaþ punaþ .
     çõatrayavinirmuktamàtma÷ràddhaü prakalpayet ..
     pità hyàtmaiva sarveùàü tatpità prapitàmahaþ .
     àtmanyàtmàrpaõàrthàya kuryàdàtmakriyàü sudhãþ ..
     uttaràbhimukho bhåtvà pårvavat kalpitàsane .
     àvàhyàtmapitén devi dadyàt piõóaü samarcayan ..
     pràgagràn dakùiõàgràü÷ca pa÷cimàgràn yathàkramàt .
     piõóàrthamàstareddarbhànudagagràn svakarmaõi ..
     samàpya ÷ràddhakarmàõi gurudar÷itavartmanà .
     mumukùu÷citta÷uddhyarthamimaü mantraü ÷ataü japet ..
     hnãü tryambakaü yajàmahe sugandhiü puùñivardhanam .
     urvàrukamiva bandhanànmçtyormukùãya mà mçtàt upàsanànusàreõa vidyàmaõóalapårvakam .
     saüsthàpya kalasaü tatra muruþ påjàü samàrabhet ..
     tatastu paramabrahma dhyàtvà ÷àmbhavavartmanà .
     vidhàya påjàü brahmaj¤o brahmasthàpanamàcaret ..
     pràguktasaüskçte vahnau saïkalpoktàhutiü guruþ .
     dattvà ÷iùyaü samàhåya sàkalyaü hàvayettu tam .
     àdau vyàhçtibhirhutvà pràõahomaü prakalpayet .
     pràõo'pànaþ samàna÷codànavyànau ca vàyavaþ ..
     tatra homaü tataþ kuryàddehàmedhyatvamuktaye .
     pçthivã salilaü vahnirvàyuràkà÷ameva ca ..
     gandho rasa÷ca råpa÷ca sàr÷aþ ÷abdo yathàkramàt .
     tato vàkpàõipàda÷ca pàyåpasthau tataþ param ..
     ÷rotraü tvak nayanaü jihvàghràõabuddhãndriyàõi ca etàni me padànte ca ÷udhyanti padamuccaret ..
     hrãü jyotirahaü virajà vipàpmà bhåyàsaü dviñha ityapi .
     caturviü÷atitattvàni karmàõi vaidikàni ca .
     hutvàgnau niùkriyo dehaü mçtavaccintayettataþ ..
     vibhàvya mçtavat kàyaü rahitaü sarvakarmaõà .
     smaran tat paramaü brahma yaj¤asåtraü samuddharet ..
     aiü klãü huü iti mantreõa skandhàduccàryaü tattvavit yaj¤asåtraü kare dhçtvà pañhitvà vyàhçtitrayam .
     vahnijàyàü samuccàrya ghçtàktamanale kùipet ..
     hutvaivamupavãta¤ca kàmabãjaü samuccaran .
     chittvà ÷ikhàü kare kçtvà ghçtamadhye niyojayet ..
     brahmaputtri ÷ikhe tvaü hi bàõãråpà sanàtanã .
     dãyate pàvake sthànaü gaccha devi namo'stu te ..
     kàümaü màyàü kårcamantraü vahnijàyàmudãrayet .
     ÷ikhàmà÷ritya pitaro devo devarùayastathà .
     sarvàõyà÷ramakarmàõi nivasanti ÷ikhopari ..
     tataþ santarpya tàþ sarvàþ devarùipitçdevatàþ .
     ÷ikhàsåtraparityàgàt dehã brahmamayo bhavat ..
     yaj¤asåtra÷ikhàtyàgàt sannyàsaþ syàddvijanmanàm ÷ådràõàmitareùà¤ca ÷ikhàü hutvaiva saüskriyà ..
     tato mukta÷ikhàsåtraþ praõameddaõóavadgurum .
     gururutthàpya taü ÷iùyaü dakùakarõe vadedimam ..
     tattvamasi mahàpràj¤a haüsaþ so'haü vibhàvaya .
     nirmamo nirahaïkàraþ svabhàvena sukhaü cara ..
     tato ghaña¤ca vahni¤ca visçjya brahmatattvavit .
     àtmasvaråpaü taü matvà praõamecchirasà gurum ..
     namastubhyaü namo mahyaü tubhyaü mahyaü namo namaþ .
     tvameva tvadahameva vi÷varåpaü namo'stu te ..
     brahmamantropàsakànàü tattvaj¤ànàü jitàtmanàm .
     svamantreõa ÷ikhàcchedàt sannyàsagrahaõaü bhavet ..
     brahmaj¤ànavi÷uddhànàü kiü yaj¤aiþ ÷ràddhapåjanaiþ .
     svecchàcàraparàõàntu pratyavàyo na vidyate ..
     tato nirdvandvaråpo'sau niùkàmaþ sthiramànasaþ .
     nirmamo viharet ÷iùyaþ sàkùàdbrahmamayo bhuvi ..
     mukto vidhiniùedhàbhyàü niryogakùema àtmavit .
     sukhaduþkhasamo dhãro jitàtmà vigataspçhaþ ..
     sthiràtmà pràptaduþkho'pi sukhe pràpte'pi niùpçhaþ sadànandaþ ÷uciþ ÷ànto nirapekùo niràkulaþ ..
     nodvejakaþ syàjjãvànàü sadà pràõihite rataþ .
     vigatàmarùabhãrdànto niþsaïkalpo nirudyamaþ ..
     ÷okadveùavimuktaþ syàcchatrau mitre samo bhavet .
     ÷ãtavàtàtapasahaþ samo mànàpamànayoþ ..
     samaþ ÷ubhà÷ubhe tuùño yadçcchàlàbhavastunà .
     nistraiguõyo nirvikalpo nirlobhaþ syàttvasa¤cayã yathàsatyanupà÷ritya mçùà vi÷vaü pratiùñhate .
     àtmà÷ritastathà deho jànannevaü sukhã bhavet ..
     indriyàõyeva kurvanti svaü svaü karma pçthak pçthak àtmà sàkùã vinirlipto j¤àtvaivaü mokùabhàgbhavet ..
     dhàtupratigrahaü nindàmançtaü krãóanaü striyà .
     retastyàgamasåyà¤ca sannyàsã parivarjayet ..
     sarvatra samadçùñiþ syàt kãñe daive tathà nare .
     sarvaü brahmeti jànãyàt parivràñ sarvakarmasu .
     viprànnaü ÷vapacànnaü và yasmàttasmàt samàgatam de÷aü kàlaü tathà cànnama÷nãyàdavicàrayan .
     adhyàtma÷àstràdhyayanaiþ sadà tattvavicàraõaiþ ..
     avadhåto nayet kàlaü svecchàcàraparàyaõaþ .
     sannyàsinàü mçtaü kàyaü dàhayenna kadàcana ..
     saüpåjya gandhapuùpàdyairnikhanedvàpsu majjayet .
     apràptayogamartyànàü sadà kàmàbhilàùiõàm ..
     prabhàvàjjàyate devi pravçttiþ karmasaükule .
     atràpi te sànuraktà dhyànàrcàjapasàdhane ..
     ÷reyastadeva jànantastatraiva dçóhani÷cayàþ .
     ataþ karmavidhànàni proktàni citta÷uddhaye ..
     nàmaråpaü bahuvidhaü tadarthaü kalpitaü mayà .
     brahmaj¤ànaü vinà devi karmasaünyasanaü vinà ..
     kurvan kalpa÷ataü karma na bhavenmuktibhàjanaþ .
     kulàvadhåtastattvaj¤o jãvanmukto naràkçtiþ ..
     sàkùànnàràyaõaü matvà gçhasthastaü prapåjayet .
     yaterdar÷anamàtreõa vimuktaþ sarvapàtakàt .
     tãrthavratatapodànasarvayaj¤aphalaü labhet ..>% ityavadhåtà÷ramaþ . iti mahànirvàõatantre aùñamollàsaþ ..

#<sapa>#, sambandhe . (bhvàø-paraø-sakaø-señ .) asãsapat . iti durgàdàsaþ .. kavikalpadrume mårdhanyàdirayam ..

#<sapattràkaraõaü>#, klã, (sapattra + kç + lyuñ . %<sapattraniùpattràdativyathane .>% 5 . 4 . 61 . iti óàc .) atyantapãóanam . iti halàyudhaþ ..

#<sapattràkçtaþ>#, puü, (sapattra + kç + ktaþ . óàc .) kùatamçgàdiþ . atyantapãóite, tri . iti kecit ..

#<sapattràkçtiþ>#, strã, (sapattra + kç + ktin . óàc .) atyantapãóanam . tatparyàyaþ . niùpattràkçtiþ 2 . iti hemacandraþ ..

#<sapatnaþ>#, puü, (saha patati ekàrthe iti . pata + naþ . sahasya saþ .) ÷atruþ . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 145 . 5 .
     %<saürakùa tàta mantra¤ca sapatnàü÷ca mamoddhara .
     nipuõenàbhyupàyena yadbravãmi tathà kuru ..>%)

#<sapatnàriþ>#, puü, (sapatnasya ÷atroraririva durgaprabhavàtvàt .) vaü÷avi÷eùaþ . veyuóa vàü÷a iti bhàùà . yathà --
     %<brahmayaùñiþ sapatnàrirbahusantatirà÷upaþ .>% iti ÷abdacandrikà ..

#<sapatnã>#, strã, (samànaþ ekaþ patiryasyàþ . %<nityaü sapantyàdiùu .>% 4 . 1 . 35 . iti ïãp . patyurnakàràde÷aþ samànasya sabhàvo'pi nipàtyate .) samànapatikà . satãna iti bhàùà .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 463 . yà nãyate sapatnyà pravi÷ya yà varjità bhujaïgena . yamunàyà iva tasyàþ sakhi malinaü jãvanaü manye .. yathà ca . dauhitràbhàve sapatnãputtraþ . tasya puttratvasmaraõàt . yathà manuþ .
     %<sarvàsàmekapatnãnàmekà cet puttriõã bhavet .
     sarvàstàstena puttreõa pràha puttravatãrmanuþ ..>% ekapatnãnàmiti ekaþ patiryàsàmiti . atra sapatnãputtrasya puttratvàtide÷àt tatsattve'pi strãõàü sapiõóanaü maithilairuktam . tanna .
     %<puttreõeva tu kartavyaü sapiõóãkaraõaü striyàþ .
     puruùasya punastvanye bhràtçputtràdayo'pi ye ..>% iti laghuhàrãtavacane evakàreõàtidiùñaputtraniùedhàt . iti ÷uddhitattvam ..

@<[Page 5,255c]>@
#<sapadi>#, vya, (saüpadyate iti . pada gatau + in . pçùodaràditvàt malopaþ .) drutam . tatkùaõaþ . ityamaraþ .. (yathà, kumàre . 3 . 76 .
     %<sapadi mukulitàkùãü rudrasaürambhabhãtyà duhitaramanukampàmadriràdàya dorbhyàm .
     suragaja iva bibhrat padminãü dantalagnàü pratipathagatiràsãt vegadãrghãkçtàïgaþ ..>%)

#<saparyà>#, strã, (sapara påjàyàm + %<kaõóvàdibhyo yak .>% 3 . 1 . 27 . iti yak . %<a pratyayàt .>% 3 . 3 . 102 . iti aþ . tataùñàp .) påjà . ityamaraþ .. (yathà, màghe . 1 . 14 .
     %<tamarghyamarghyàdikayàdipåruùaþ saparyayà sàdhu sa paryapåpujat ..>%)

#<sapàdaþ>#, tri, pàdena saha vartamànaþ . sa tu caraõayukta÷caturthabhàgasahita÷ca . yathà --
     %<sapàdapalamànena velà tru ñyati ni÷citam .>% iti satkçtyamuktàvalã ..

#<sapàdapãñhaü>#, tri, (sapàdaü pàdasahitaü pãñhaü yatra .) pàdapãñhayuktasiühàsanàdi . yathà --
     %<àdikùadàdãptakç÷ànukalpaü siühàsanaü tasya sapàdapãñham .
     santaptacàmãkaravalguvajraü vibhàgavinyastamahàrgharatnam ..>% iti bhaññau 3 sargaþ ..

#<sapiõóaþ>#, puü, (samànaþ piõóo målapuruùo nivàpo và yasya . samànasya saþ .) saptapuruùàntargataj¤àtiþ . tatparyàyaþ . sanàbhiþ 2 . ityamaraþ .. sa ca a÷aucavivàhadàyabhedàt trividhaþ . tatrà÷aucasapiõóasya lakùaõaü yathà . saptapuruùàntargatatve sati gotraikye sati dàtçtvabhoktçtvànyatarasambandhena piõóalepànyataravattvam . dattakanyànàntu bhartçsàpiõóyena sàpiõóyam . adattànàü pitravadhitripuruùasàpiõóam . vivàhasapiõóàstu . pitçpitçbandhvapekùayà saptamapuruùàvadhayaþ màtàmahamàtçbandhvapekùayà pa¤camapuruùàvadhaya÷ca . yathà --
     %<pa¤camàt saptamàdårdhvaü màtçtaþ pitçtaþ kramàt .
     sapiõóatà nivarteta sarvavarõeùvayaü vidhiþ ..>% ityudvàhatattvadhçtanàradavacanam .. dàyasapiõóàstu . tripuruùàvadhayaþ . te ca pitçpitàmahaprapitàmahàþ teùàü puttrapauttraprapauttradauhitràþ . màtàmahapramàtàmahavçddhapramàtàmahàþ . tatputtrapauttraprapauttrà÷ca . iti dàyabhàgaþ .. * .. atha sapiõóàdivicàraþ . matsyapuràõam .
     %<lepabhàja÷caturthàdyàþ pitràdyàþ piõóabhàginaþ piõóadaþ saptamasteùàü sàpiõóye sàptapauruùam ..>% nanvevaü bhràtràdibhiþ saha piõóatallepamoktçtvàsambhavàt kathaü sapiõóatvamiti ceducyate . teùàmapi piõóalepayoþ sambandho'sti . tathà ca baudhàyanaþ . prapitàmahaþ yitàmahaþ pitaþ svayaü sodaryabhràtaraþ . savarõàyàþ puttraþ pauttraþ prapauttro và etànavibhaktadàyàdàn sapiõóànàcakùate vibhaktadàyàdàn sakulyànàcakùate satsvaïgajeùu tadgàmã hyartho bhavati iti . asyàrthaþ . pitràdipiõóabayeùu sapiõóanena bhoktçtvàt . puttràdibhistribhistatpiõóadànàt . ya÷ca jãvan yasya piõóadàtà sa mçtaþ san sapiõóanena tatpiõóabhoktà evaü sati madhyasthitaþ puruùaþ pårveùàü jãvan piõóadàtà mçtaþ san tatpiõóabhoktàpareùàü jãvatàüpiõóasampradànamåta àsãt mçtai÷ca taiþ saha dauhitràdideyapiõóabhoktà . ato yeùàmayaü piõóadàtà ye càsya piõóabhoktàraste'vibhaktaü piõóaråpaü dàyaü a÷nantãti avibhaktadàyàdàþ sapiõóà iti . ida¤ca sapiõóatvaü sakulyatva¤ca dàyagrahaõàrtham . a÷aucàdyarthantu piõóalepabhujàmapi . lepabhàja÷caturthàdyàþ pitràdyàþ piõóabhàginaþ .. iti pràguktamatsyapuràõàt vakùyamàõakårmapuràõa÷aïkhalikhitavacanàcca piõóe yathà parasparaü bhoktçtvaü tathà lepe tulyanyàyàt . hàralatàyàü kårmapuràõam .
     %<sapiõóatà tu puruùe saptame vinivartate .
     samànodakabhàvastu janmanàmnoravedane ..
     pità pitàmaha÷caiva tathaiva prapitàmahaþ .
     lepabhàja÷caturthàdyàþ sàpiõóyaü sàptapauruùam ..>% lepabhàgibhyastårdhvaü yàvajjanmanàmnoravedanaü yàvadamukanàmno'smàt pårvapuruùàdayaü jàtaþ iti vi÷eùaþ . ayamasmatkule jàta iti sàmànyato và smaryate tàvat samànodakatvamiti hàralatà .. atra paravacanenaiva sàpiõóyasiddhau pårvavacanapårvàrdhaü jãvatpitçkatvàdinà adhikapuruùeùu piõóalepasambandhe'pi sapiõóatànivçttij¤àpanàya . sarvade÷ãyàcàro'pi tathà . yathà ÷ràddhaviveke'pi pàrvaõa÷ràddhànantaraü titya÷ràddhe vikalpa uktaþ . màrkaõóeyapuràõam .
     %<nityakriyàü pitéõàntu kecidicchanti sattamàþ na pitéõàü tathaivànye ÷eùaü pårvavadàcaret ..>% atra pårvàrdhàt pitéõàü pràptau na piténàmityatra punaþ pitéõàü grahaõaü sanakàdãnàmannotsargàbhyanuj¤ànàtha iti phalàntaramuktam . hari÷armaõàpi anyàrthaü punarvacanamiti likhitam . atha yaþ khalu piõóàn dattvaiva mçtaþ parata÷càpràptapitçbhàvaþ sa kathaü sapiõóaþ ekapiõóadàtçtvabhoktçtvalakùaõasambandhàbhàvàditi cet tadyogyatayeti bråmaþ . yogyatàprayojaka¤ca sàmànya÷àstraviùayatvam . tata÷ca atyativçddhaprapitàmahàvadhikàdhastanànàü ùaõõàü puüsàü pratyekàpekùayà saptànàmekagotràõàü svàvadhiparatanànàü saptànà¤ca sàpiõóyaü piõóalepayordàtçtvabhoktçtvasambandhàditi . strãõàntu bhartçsàpiõóyena sàpiõóyam . prattànàü bhartçsàpiõóyamiti vacanàt . nanvevaü kanyàyàþ kathaüsapiõóateti cet àdipuràõavacanàt traipuruùaü sàpiõóam . yathà --
     %<sapiõóatà tu kanyànàü savarõànàü tripauruùã .>% atra kanyànàmanåóhànàm . aprattànàü tripauruùamiti va÷iùñhavacanàt . tena àtmapa¤came vçddhaprapitàmahe sàpiõóyaü nivartata iti pratipàditam . ataeva kanyàyàþ prapitàmahabhràtrà tatsantatibhi÷ca saha sàpiõóyàbhàvàt kanyàmaraõajananayosteùàü sapiõóà÷aucaü nàsti kintu samànodakanimittamevà÷aucamiti . evaü teùàmapi jananamaraõayoþ kanyànàmiti ÷ålapàõimahàmahopàdhyàyàþ .. yattu kårmapuràõam .
     %<aprattànàü tathà strãõàü sàpiõóyaü sàptapauruùam .
     prattànàü bhartçsàpiõóyaü pràha devaþ pitàmahaþ ..>% iti ratnàkaradhçtaü tadvivàhe pitçpakùaviùayam . yathà, viùõupuràõam .
     %<saptamãü pitçpakùàcca màtçpakùàcca pa¤camãm .
     udvaheta dvijo bhàryàü nyàyena vidhinà nçpa ..>% saptamãü pa¤camãü hitvà iti ÷eùaþ . bhartçsàpiõóyamityatra sàptapauruùamityanuùajyate . tena bhartçsamànasàpiõóyamityarthaþ . ÷aïkhalikhitau .
     %<sapiõóatà tu sarveùàü gotrataþ sàptapauruùã .
     piõóa¤codakadàna¤ca ÷aucà÷aucaü tadànugam ..>% gotrataþ gautraikye tena màtàmahakule kadàcit ùañpuruùaparyantaü piõóasambandhe'pi na sapiõóatà tàn saptapuruùàn à samantàtkàreõa piõóàdikamanugacchatãti tadànugam . etena sapiõóatà eka÷arãràvayavànvayena bhavati . tathà, hi . pituþ ÷arãràvayavànvayena pitrà saha eva pitàmahàdibhirapi pitçdvàreõa taccharãràvayavànvayàt . evaü màtç÷arãràvayavànvayena màtràdibhirapi . evaü patyà saha patnyà eka÷arãràrambhakatayà sàpiõóyam . tathà ca garbhopaniùadi . etat ùàñkoùikaü ÷arãraü trãõi pitçtaþ trãõi màtçtaþ asthisnàyumajjànaþ pitçtaþ tvaïmàüsarudhiràõi màtçta÷ceti . tatra tatràvayavànvayapratipàdanàt nirvàpya piõóànvaye tu sàpiõóye bhràtçpitçvyàdisàpiõóyaü na syàt . atiprasaïgastu saptànyatamatvena prayogopàdhinà nirasanãyaþ . yadyevaü màtàmahàdãnàmapi maraõe sapiõóatvena da÷àhà÷aucaü pràpnoti syàdetat yadi màtàmahànàü maraõe triràtraü syàda÷aucakaü ityàdivi÷eùavacanaü na syàt . yatra tu vi÷eùavacanaü nàsti tatra da÷àhamiti mitàkùaràratnàkaràdimatamapàstam . lepabhàja ityàdivàcanike'rthe sàpiõóe eka÷arãràvayavànvayaråpasvakapolaracitàrthànavakà÷àt . nirvàpyapiõóasambandhenabhràtràdãnàü sàpiõóyasya matsyapuràõabaudhàyanàbhyàü pårvamuktatvàt . kàmadhenuhàralatàkalpatarupàrijàtakàràdibhistathaivavyàkhyàtatvàcca . retaþ÷oõitapariõàmaråpatvàdapatya÷arãrasya bhavatu và tathà . patyà saha patnyà eka÷arãràrambhakatàyàþ pratyakùavàdhitatvàt kathaü sàpiõóyaü pramàtàmahàdãnàü vi÷eùavacanàbhàvàt sapiõóatvena da÷àhàdya÷aucaprasaïgàt màtàmahàdau sàpiõóyasya lokaviruddhatvàcca . bhavatu và tathà ÷arãradvàrà sàpiõóyaü tathàpi vacanàt yathà saptàntargatatvaü tantraü tathà gotrataþ sàptapauruùãti vacanàt gotraikyamapi pràguktavacanàt . kanyàstriyauruùaü sàpiõóyaü åóhàyà÷ca bhartçsàpiõóyena sàpiõóyamiti cet tadetanmate'pi vyavasthàyàü na kùatiriti . ataeva sumantuvacanàbhihitaü yadda÷amapuruùaparyantama÷aucaütatsaptamapuruùàbhyantarà÷aucànnyånaü triràtram . yathà bràhmaõànàmekapiõóasvadhànàmàda÷amàt dharmavicchittirbhavati àsaptamàt çkthavicchittirbhavati àtçtãyàt svadhàvicchittirbhavati anyathà piõóà÷aucakriyàdyucchedàt brahmatulyo bhavatãti . asyàrthaþ . ekà samànà piõóasvadhà yeùàü te tathà . yathà ekoddiùñasya piõóe tu anu÷abdo na yujyate ityatrànu÷abdenànu÷abdayukto mantro lakùyate anuyuktamantrastu ye càtra tvàmanu yàü÷ca tvamanu tasmai te svadhà iti tathàpiõóasvadhà÷abdena piõóasambandhisvadhà÷abdayuktamantrakaraõakadeyajalaü lakùitam . tathà ca . årjyaü vahantãramçtaü ghçtaü payaþ kãlàlaü pari÷rutaü svadhàstarpayata me pitén ityanena piõóàn si¤cedityuktam . tata÷ca ekapiõóasvadhànàü samànodakànàmityarthaþ . ataeta manuþ .
     %<janmanyekodakànàntu triràtràt ÷uddhiriùyate .>% viùõupuràõam .
     %<màtçpakùasya piõóena sambaddhà ye jalena và .>% màtçpakùasya màtàmahapakùasya piõóena sambaddhàþ sapiõóàþ jalena sambaddhàþ samànodakà iti ÷ràddhaviveke'pi vyàkhyàtam .
     %<asambandhà bhavedyàtu piõóenaivodakena và ..>% iti vivàhe'pyuktam . atra puttrikàyàþ pàrvaõe piõóodakayoþ sambandhàtkanyàmàtre'pi tadyogyatàyàþ sattvàt kanyà piõóodakasambandhocyate . etadanusàràdapi tasyàþ sapiõóatà boddhavyà tasmàdekapiõóasvadhànàmityanena samànodakabhàvaþ samàkhyàtaþ . na tu da÷amapuruùaparyantaü pitràdijãvanàdinà piõóasambandhe'pi sàpiõóyaü vihitaü pràguktayukteþ svadhetyasya tadanupayuktatvena vaiyaryàpatteþ . aputtradhanàdhikàrastu sannihitataràbhàve saptamapuruùaparyantam . mçtapitçkasya svadhopalakùita÷ràddhàdhikàraþ puruùatrayaparyantamiti . atra svadhà÷abdo mantraparaþ pitçbhakùaparo'pi . tathà ca guõaviùõudhçtà ÷rutiþ . svadhà vai pitéõàmannamiti . da÷amapuruùànantaraü samànodakatve'pi na triràtraü kintu pakùiõyàdi . tathà hi . udakakriyàmaghikçtya pàraskaraþ . sarve j¤àtayo bhàvayanti . àsaptamàdda÷amàdvà samànagràmavàsena yàvat sambandhamanusmareyurvà iti . bhàvayanti niùpàdayanti . atra yàvat sambandhamanusmareyurekakulajàtà vayamiti smaraõaü bhavatãtyananaiva sarveùàmudakadàne pràpte yadàsaptamàdda÷amàdvetyuktaü tat sannikarùatàratamyenà÷aucabhede'pyudakakarmasamànàrthamiti . a÷aucamedastu saptamapuruùaparyantaü sapiõóatvàdda÷àhaþ . tata÷ca da÷amapuruùaparyantaü tryahaþ . tathà ca viùõubçhaspatã .
     %<da÷àhena sapiõóàstu ÷udhyanti mçtasåtake .
     triràtreõa sakulyàstu snàtvà ÷udhyanti gotrajàþ ..>% tata÷caturda÷apuruùaparyantaü pakùiõã . tata÷ca janmanàmasmçtiparyantamekàhaþ . tathà ca mitàkùaràvivàdacintàmaõyorbçhanmanuþ .
     %<sapiõóatà tu puruùe saptame vinivartate .
     samànodakabhàvastu nivartetàcaturda÷àt ..
     janmanàmasmçtereke tatparaü gotramucyate ..>% atra samànodakatve dvividhe . pårvatra gotamaþ pakùiõãmasapiõóe iti . paratra hàrãtaþ .
     %<màtàmahe triràtraü syàdekàhastvasapiõóake ..>% atraiva gotrajànàmahaþ smçtamiti jàvàlavacanam . tataþ paraü sarvathà samànodakatànivçtteþ snànamàtramiti . snàtvà ÷udhyanti gotrajà iti bçhaspatyuktatvàditi . iti ÷uddhitattvam ..

#<sapiõóãkaraõaü>#, klã, (sapiõóa + kç + lyuñ . abhåtatadbhàve cviþ .) pårõasaüvatsarakriyamàõapàrvaõaikoddiùñetikartavyatàka÷ràddham . yatra pretapiõóasya pitçpiõóena saha mi÷rãkaraõam . yathà --
     %<sapiõóãkaraõaü proktaü pårõe saüvatsare punaþ .
     kuryàccatvàri pàtràõi pretàdãnàüdvijottamàþ ..
     pretàrthaü pitçpàtreùu pàtramàsecayettataþ .
     ye samànà iti dvàbhyàü piõóànapyevameva hi ..
     sapiõóãkaraõa÷ràddhaü devapårvaü vidhãyate .
     piténàvàhayedyatra pçthak piõóa¤ca nirdi÷et ..
     ye sapiõóãkçtàþ pretà na teùàü syàt pçthak kriyà .
     yastu kuryàt pçthak piõóaü pitçhà so'pi jàyate ..>% iti kårmapuràõe upavibhàge 22 adhyàyaþ .. * .. anyacca .
     %<tataþ saüvatsare pårõe sapiõóãkaraõaü bhavet .
     sapiõóãkaraõàdårdhvaü pretaþ pàrvaõabhugyataþ ..
     vçddhipårteùu yogya÷ca gçhastha÷ca bhavettataþ .
     sapiõóãkaraõaü ÷ràddhaü devapårvaü nijojayet ..
     piténevà÷ayettatra pçthak pretaü vinirdi÷et .
     gandhodakatilairyuktaü kuryàt pàtracatuùñayam .
     arghyàrthaü pitçpàtreùu pretapàtraü prasecayet ..
     tadvat saïkalpya caturaþ piõóàn piõóapradastadà ye samànà iti dvàbhyàmàdyantu vibhajettridhà ..
     caturthasya punaþ kàryaü na kadàcit yato bhavet tataþ pitçtvamàpannaþ sa caturthastadà pumàn ..
     agnisvàttàdimadhyantu pràpnotyamçtamuttamam .
     sapiõóãkaraõàdårdhvaü tasmai tasmànna dãyate ..>% iti màtsye 18 adhyàyaþ .. apara¤ca . atha sapiõóãkaraõam . tatra gobhilaþ . pårõe saüvatsare ùaõmàse tripakùe yadaharvà vçddhiràpadyeta tadaha÷catvàryudakapàtràõi satilagandhapuùpodakàni pårayitvà trãõi pitéõàmekaü pretasya pretapàtraü pitçpàtreùvàsi¤cati . ye samànàþ samanasaþ pitaro yamaràjye teùàü lokaþ svadhà namo yaj¤o deveùu kalpatàm .
     %<ye samànàþ samanaso jãvà jãveùu màmakàþ .
     teùàü ÷rãrmayi kalpatàmasmin loke ÷ataü samàþ ..>% iti .. etenaiva piõóo vyàkhyàta iti . pårõe saüvatsare iti mukhyakalpaþ . tada÷aktau navamo màsaþ . saüvatsarànte visarjanaü navamamàsyamityeke . iti paiñhãnasivacanàt . tada÷aktau ùaùñho màsaþ . tatràpya÷aktau tripakùaþ tatràpya÷aktau a÷aucàpagame prathamamàsasya dvàda÷abhirdinairdvàda÷amàsikàni ÷ràddhàni nirvartya trayoda÷àhaþ sapiõóãkaraõakàlaþ . ÷ådrasya dvàda÷àho na tu trayoda÷àha eva màsikàrthavat dvàda÷àha÷ràddhaü kçtvà trayoda÷e'hni và tat kuryànmantravarjyaü hi ÷ådràõàü dvàda÷e'hnãti viùõuvacanàt . màsikàrthavaditi màsikàrtho màsi màsi kriyamàõa÷ràddhaprayojanaüpretàpyàyanàditadyuktaü dvàda÷àhakriyamàõa÷ràddhamityarthaþ .. * .. yatra tvekàda÷amàsàbhyantare'dhimàsapàtaþ tatra trayoda÷asu dineùu trayoda÷a màsikàni kçtvà caturda÷e'hni sapiõóanaü kàryamiti . saüvatsaràbhyantare yadyadhimàso bhavati tadà màsikàrthaü dinamekaü vardhayet . iti viùõuvàkyàt . ÷ådrasya trayoda÷adineùu trayoda÷amàsikàni trayoda÷e'hni sapiõóanaü dçùñaparikalpanànyàyàt . eva¤ca ÷ràddhavçddhimàtraü na dinavçddhiriti mi÷roktaü heyam . taddhçtaviùõusåtre dinamekaü vardhayediti ÷råteþ . ÷ràddhàdhikyamàha satyavrataþ .
     %<saüvatsarasya madhye tu yadi syàdadhimàsakaþ .
     tadà trayoda÷e ÷ràddhaü kàryantadadhikaü bhavet ..>% tatràpya÷aktau prathamamàsasyaikàha eva dvàda÷amàsikasahitasapiõóãkaraõakàlaþ .
     %<mukhyaü ÷ràddhaü màsi màsi aparyàptàvçtuü prati .
     dvàda÷àhena và kuryàdekàhe dvàda÷àthavà ..>% iti marãcivacanàt . aparyàptau a÷aktau çturmàsadvayam . atra kalpe ùaùñhamàsikadine pa¤camamàsikaü kçtvà prathamaùàõmàsikaü kçtvà ùaùñhamàsikaü kàryaü tadàdyutkarùanyàyàt . na tu tatpårvaü ùàõmàsikaü vyutkramàpatterna ca pa¤camamàsikamapi pårvadine mçtatithyabhàvàt evameva vàcaspatimi÷raþ .. * .. apakarùanibhittamàha vyàghraþ .
     %<ànantyàt kuladharmàõàü puüsà¤caivàyuùaþ kùayàt .
     asthite÷ca ÷arãrasya dvàda÷àhaþ pra÷asyate ..>% eta¤ca dvàda÷àhapadaü ÷àvà÷aucàntatçtãyadinamàtraparamiti pràcãnamaithilàþ ajahatsvàrthalakùaõayà svajàtyuktà÷aucàntatçtãyadinamàtropalakùakaü iti ÷ràddhapradãpa÷ràddhacintàmaõã . taddhayamapyayuktam . dvàda÷àhena và kuryàt iti marãcivacanadvàda÷àha÷ràddhaü kçtvà trayoda÷e'hni và kuryàt iti viùõuvacanàbhyàmekavàkyatayà dvàda÷àhamityasya dvàda÷adinaparatvàt . kuladharmàõàmiti kuladharmajyotiràgamàdisiddhànantarabhàvinà÷aparacakrabhayotpannamlecchade÷agamanàdibhirnimittaiþ a÷aucàpagame dvàda÷adinàni ùoóa÷a÷ràddhàpakarùakàla iti ÷ålapàõyupàdhyàyavyàkhyànàt . marãcinaiva ekàhe dvàda÷àthaveti sàmànyata eva ekàhavidhànàcca . ataeva ekàhàpekùayà prà÷astyàbhidhànamapi saïgacchate ataeva prathamamàsasya ekàha eva dvàda÷amàsikasahitasapiõóãkaraõakàlaþ iti ÷ràddhavivekaþ . atra yàni ekàhakartavyatayà dvàda÷amàsika÷ràddhànyuktàni tàni ÷ådreõàpi àdyamàsikadina eva kàryàõi . na tvàdyamàsikaü kçtvà tatparadine ekàda÷amàsikànãti j¤eyam eva¤ca teùàmapakarùe tanmadhyatadantakàlakartavyatayà ùàõmàùikadvayasapiõóãkaraõàpakarùaþ sidhyatãti sudhãbhirvibhàvyam .. * .. yadaharvà vçddhiriti vçddhirà÷àsyamànaü puüsavanàdi . àpadyeta àsannà bhavati taddine sapiõóãkaraõam . tathà hi pràgàvartanàdahnaþ kàlaü vidyàt . iti gobhilasåtreõa puüsavanàdiråpavçddheryàmadvayàbhyantare vidhànàt sapiõóãkaraõasya càparàhõe vidhànàttayoþ kàlayoravàdhàya vçddhipårvadine apakarùaþ .. * .. nanu sapiõóãkaraõasyàparàhõikatve kiü pramàõamiti cet aparàhõe tu paitçkamityutsargavacanam . ki¤ca %<yadyapyadantakaþ påùà paiùñamatti sadà carum . agnãndre÷varasàmànyàttaõóulo'tra vidhãyate .>% iti chandogapari÷iùñavacane yathà bahånàmanurodhàttaõóulacarurnaikànurodhàt paiùñacaruþ . viruddhadharmasamavàye bhåyasàü syàt sadharmakatvam . iti jaiminisåtràt . tadvadatràpi bahudevatàkapàrvaõànurodhàdekoddiùñakàlavàdha iti . eva¤ca saüvatsaraü adhikçtya .
     %<sapiõóãkaraõaü tasmin kàle ràjendra tat ÷çõu ekoddiùñavidhànena kàryaü tadapi pàrthiva ..>% iti viùõupuràõãyamekoddiùñàü÷e taditikartavyatàparaü na tu tatkàlaparam . tathà ca pari÷iùñaprakà÷adhçtam .
     %<÷ràddhadvayamupakramya kurvãta sahapiõóatàm .
     tayoþ pàrvaõavat pårvamekoddiùñamathàparam ..>% iti .. * .. eva¤ca ÷uddhitattvalikhita-syamantakopàkhyànavat vçddhiü ni÷citya kçtaü sapiõóãkaraõaü tadànãü vighnena vçddhyabhàve'pi vçddhyàrambhakàlàntaraü pårõasaüvatsaraü và pràpya pitçtvapràpakaü iti na sapiõóanàntaram . atra ÷vaþ kartàsmãti ni÷citya dàtà viprànnimantrayet . itivanni÷cityeti utkañakoñikasambhàvanopalakùaõam . bhaviùyannimittasya karmaõaþ pratyåhàrhatvàt . eva¤ca vçddhi÷ràddhaü yadarthaü kçtaü tatkarma cet vighnàttaddine na kriyate tadà dinàntare tatkarmaõi kriyamàne tadaïgatvàt punarvçddhi÷ràddhaü kartavyameva .
     %<pradhànasyàkriyà yatra sàïgaü tat kriyate punaþ .
     tadaïgasyàkriyàyàntu nàvçttirna ca tat kriyà ..>% iti chandogapari÷iùñena sàïgakaraõàbhidhànàt hemàdridhçtam . pårõe saüvatsare ÷ràddhaü ùoóa÷aü parikãrtitam . tenaiva ca sapiõóatvaü tenaivàbdikamiùyate .. atra pårõasaüvatsarakriyamàõa÷ràddhàdyathobhayanirvàhaþ . tathàpakçùñasapiõóanàdapyubhayanirvàhànna pårõasaüvatsare àbdikàntaraü kàryam . eva¤ca pa¤cada÷a÷ràddhe kçte'pyunneyam .. * .. udakapàtràõi iti arghyàrthamudakayuktapàtràõi . atra trãõi pitéõàmekaü pretasyeti pàñhakramadar÷anàt sarvatra chandogànàü yajurvedinà¤ca gçhyànurodhàt sapiõóãkaraõe pretakarmakaraõaü pitçkarmapårvakam . tayoþ pàrvaõavat pårvamekoddiùñamathàparam . iti pårvalikhitavacane ÷àbdakramadar÷anàt . devakçtyapitçkçtyayormadhye pretakçtyena vyavadhànasyàyuktatvàcca . etena atha sapiõóãkaraõaü saüvatsaramekaü piõóamuddi÷ya saüvatsarànte catvàryudakapàtràõi prayunakti tatraikaü pretasya trãõi itarebhyaþ . ityà÷valàyanadar÷anàt sarva÷àkhinàü sapiõóãkaraõe pretàditvaü maithiloktaü nirastam . etadvacanasya tacchàkhimàtraparatvàt . kintvarghyadànamàtre pàñhakramàcchàbdakramasya balavattvàt brahmapuràõe pretàrghyadànàntaraü tataþ pitàmahàdibhyaþ iti ÷abdakramasyàvàdhàyàrghyapàtreùu gandhapuùpadànaparyantaü pitçpårvakatà utsarge tu pretapårva kateti . tathà brahmapuràõam .
     %<caturbhya÷càrghyapàtrebhya ekaü vàmena pàõinà .
     gçhãtvà dakùiõenaiva pàõinà ca tilodakam ..
     sammàrjayitvà pçthivãü ye samànà iti smaran .
     pretaviprasya haste tu caturbhàgaü jalaü kùipet ..
     tataþ pitàmahàdibhyastanmantrai÷ca pçthak pçthak .
     ye samànà iti dvàbhyàü tajjalantu samarpayet ..
     arghyaü tenaiva vidhinà pretapàtràcca pårvavat .
     tebhya÷càrghyaü nivedyeva pa÷càcca svayamàcamet ..>% ekaü pretapàtraü vàmena anantaraüdakùiõena gçhãtvà iti sambandhaþ . ye samànà iti mantradvayaü pañhan pretapàtrasthaü utsçùñajalaü ku÷arekhàtrayeõa caturdhà vibhajya bhàgamekaü pretabràhmaõahaste kùipet dadyàt . utsçùñajalapiõóayorvibhàge mantrasya karaõatvaü vyaktamàha ÷àtàtapaþ .
     %<niråpya caturaþ piõóàn piõóadaþ pratinàmataþ .
     ye samànà iti dvàbhyàmàdyantu vibhajet tridhà .
     eùa eva vidhiþ pårvamarghyapàtracatuùñaye ..>% tatastadanantaraü tanmantraiþ pitàmahàdibhedena triràvçttairyà divyà iti mantrai÷cakàràt pitàmahàdyutsargavàkyairarghyamutsçjya ye samànà iti dvàbhyàü mantràbhyàmarghyaü puùpodaka tajjalaü pretapàtrasthajalaü tenaiva vidhinà pratyekena pårvavat caturbhàgaråpaü pretapàtràt samarpayet . tebhyaþ pitàmahàdibhyastribhyastanmi÷ritapuùpatilodakaråpamarghyaü nivedya tattadbràhmaõahaste prakùipya pa÷càdàcamedityarthaþ . tena pretabràhmaõahaste utsçjya dattasyaivàrghyajalasya tadava÷iùñajalasya bhàgatrayaü pitàmahàdyutsçùñàrghyajaleùu mi÷rãkartavyamiti pratãyate . ataeva dattasyaiva preta piõóasya mi÷rãbhàva iti ÷ràddhavivekaþ .. * .. yacca na càtra devaü bhojayet pràgeva daive arghyaü mannàdya¤ca dattvà gandhamàlyaiþ pàtramarcayitvà huta÷eùaü pitçbhyaþ pàtreùu dadyàt ityà÷valàyanavacane pitçpàtre daivaü na mi÷rayediti kalpataruvyàkhyànurodhena maithiloktaü sarva÷àkhinàntathàcaraõam . tannayuktam . à÷valàyanena kàõóànu÷ayasyoktatvàt bahvçcànàmeva tathà yuktatvàt . na sàmagayajurvedinoþ . tayoþ padàrthànu÷ayasyoktatvàta . atra sàmayajurvedinoþ ÷ràddhasåtre samanvaye mantradar÷anàttatraiva mantrànvayaþ pitçdayitàdàvuktaþ . vastutastu pauràõikatvàt devatàbhya ityasya pàñhavat sàdhàraõasmçtikàra÷àtàtapoktatvàcca vibhàge'pi mantrànvayo yuktaþ ataeva maithilairapi tathà likhitamiti .. * .. eva¤ca pàrvaõe pràguktavacanena ÷eùadravyeõa piõóadànavidhànàt tadvikçtàvapi sapiõóãkaraõe tanniyamàt yadyapi ÷eùàbhàve piõóanivçttiràyàti tathàpi .
     %<yathoktavastvasaüpràptau gràhyaü tadanukàri yat .
     yavànàmiva godhåmà brãhãõàmiva ÷àlayaþ ..>% iti chandogapari÷iùñavacanàt mukhyàbhàve pratinidhiþ ÷àstràrtha iti nyàyàcca madhvàdyabhàve guóàdigrahaõavat dravyàntareõàpi piõóadànam ÷eùadravyaniyamastu tatsambhave dravyàntaratyàgàya . anyathà tadaïgàbhàve karmavaiguõyaü syàt . sahapiõóakriyàyàü iti manåkteþ pretapiõóasya sahami÷rãkaraõaü yatreti sapiõóãkaraõasamàkhyàsiddhyarthaü sutaràü tatra tathàcaraõam . pratipattiråpakarmàïga eva pratipàdyàbhàve tannivçttiþ . pa÷uyàge lohitaü nirasyati sakçnnirasyati ityàdàvuktà . ataeva yaj¤avàsturåpapratipattiyàge'pi yaj¤o yatra vasati iti yaj¤avàstusamàkhyànurodhenàstçtaku÷avinà÷e'pi ku÷àntaraprati nidhirbhaññanàràyaõaiþ gobhilabhàùye uktaþ . pràk sviùñikçta àvàpaþ iti gobhilasåtrasya vyàkhyàne'pi à ucyate ityàvàpaþ pradhànahomaþ sa tu sviùñikçddhomàt pràk na pa÷càdityarthaþ . eva¤ca mukhyahome tvakçte yadi carurnaùño duùño và bhavati tadànyaþ pàcyaþ mukhye kçte cennà÷aduùñã syàtàü tadàjyenaiva sviùñikçddhoma iti ÷aralà . etena ÷eùanà÷e piõóanivçttiriti vàcaspatimi÷roktaü heyam .. * .. etena piõóa iti . etenàrghyadànavidhànena . piõóaþ piõóami÷raõaprakàro vyàkhyàtaþ . tathà ca brahmapuràõam .
     %<atha tenaiva vidhinà darbhamåle'vanejanam .
     piturdattvà tu piõóantu dadyàdbhaktyà tu pårvavat ..
     dattvàpiõóàn pitçbhyastu pa÷càt pretàya pàr÷vataþ tantu piõóaü tridhà kçtvà ànupårvyà ca santatam ..
     nidadhyàttriùu piõóeùu evaü saüsarjane vidhiþ ..>% pitçbhyaþ pitçpitàmahàdibhyaþ piõóàn dattvà pa÷càt pretàya pàr÷vataþ pårvade÷e piõóaü dadyàdityarthaþ . taü pretàya dattapiõóam . ànupårvyà pitàmahàdikrameõa . saüsarjane pretapiõóami÷raõe . bhaviùyapuràõam .
     %<gandhodakatilairyuktaü kuryàt pàtracatuùñayam .
     arghyàrthaü pitçpàtreùu pretapàtraü prasecayet ..>% ye samànà iti dvàbhyàmetajj¤eyaü sapiõóanam . nityena tulyaü ÷eùaü syàdekoddiùñaü striyà api .. nityenàva÷yakena tata÷ca pàrvaõàü÷e pàrvaõena ekoddiùñàü÷e ekoddiùñena ÷eùaü aïgajàtaü tulyam . ekoddiùñamiti ekoddiùñaü taddharmagràhitvàt sapiõóãkaraõa¤cetyubhayaparam . etat sapiõóãkaraõamekoddiùñaü striyà api . iti yàj¤avalkyavacanaikavàkyatvàt . tena ÷ràddheùu madhye etacchràddhadvayaü striyàþ kartavyaü na tvàbhyudayika÷ràddhàdi . atra và kartari kçtye iti kartari ùaùñhãti kartçtvaniyamaþ . vçddhi÷ràddhàdau strãõàü bhojanadar÷anànna bhoktçtvaniyamaþ .. * .. pitari pårvamçte tadvarùàbhyantare pitàmahe prapitàmahe ca mçte yathà kartavyaü tathàha chandogapari÷iùñe kàtyàyanaþ .
     %<pituþ sapiõóatàü kçtvà kuryànmàsànumàsikam asaüskçtau na saüskàryau pårvau pauttraprapauttrakaiþ .
     pitaraü tatra saüskuryàditi kàtyàyano'bravãt ..
     pàpiùñhamapi ÷uddhena ÷uddhaü pàpakçtàpi và .
     pitàmahena pitaraü saüskuryàditi ni÷cayaþ ..>% pituþ sapiõóatàü kçtvà pretãbhåtayorapi pitàmahaprapitàmahayoþ satoþ pratimàsavihitaü pàrvaõaü pitçvçddhaprapitàmahàtivçddhaprapitàmahànàü kartavyaü na tu tayoþ sapiõóãkaraõàpekùà kàryà .. * .. nan sapiõóanenàsaüskçtàbhyàü pitàmahaprapitàmahàbhyàü saha pituþ kathaü sapiõóanàkhyasaüskàrastasmàt tadarthaü tayoþ sapiõóãkaraõamapakarùaõãyaü pitureva và sapiõóanamutkarùaõãyamityata àha asaüskçtàviti . utkarùàprakarùau na kàryàvityanena vacanenoktam . kathamasaüskçtena saha saüskàra ityatra àha pàpiùñhamapãti . pàpiùñhamakçtasapiõóãkaraõaü ÷uddhena kçtasapiõóãkaraõena pitàmahena pàpakçtà và akçtasapiõóãkaraõenàpi ÷uddhaü kuryàditi ÷àstrani÷cayaþ . ato vacanabalàdadoùaþ iti tàtparyam . atra tu pretãbhåtapitàmahena pituþ saüpiõóane pitàmahasyaikoddiùñameva .
     %<asapiõóãkçtaü pretamekoddiùñena tarpayet ..>% iti pràguktajàvàlavacanàt . evamanyatràpi bodhyam . vçddhaprapitàmahasya pretatve tena saha na kàryamiti tàtparyam .. * .. atra màtuþ sapiõóane ÷va÷uràrya÷va÷urayoþ piõóau ku÷airàcchàdyau . tathà ca gàrgyaþ .
     %<patinaikena kartavyaü sapiõóãkaraõaü striyàþ .
     sà gatà hi mçtaikatvaü ku÷airantarayan pitén ..
     ÷va÷urasyàgrato yasmàcchiraþpracchàdanakriyà .
     puttrairdarbheõa sà kàryà màturabhyudayàrthibhiþ ..>% antarayantãtyarthe antarayanniti liïgavyatyayena puüstyamiti halàyudhaþ . paravacanaü gobhila÷ràddhasåtrabhàùyakçtàpi likhitam . ataeva pravrajite patite và pitari mçte na pitàmahàdibhirmàtuþ sapiõóãkaraõaü kintu pitàmahyàdibhireva .
     %<svena bhatrà sahaivàsyàþ sapiõóãkaraõaü striyàþ ekatvaü sà gatà yasmàccarumantràhutivrataiþ .
     tasmin sati sutàþ kuryuþ pitàmahyà sahaiva tu ..>% ityata tasmin satãti ÷ràddhànarhabharturupalakùaõam . ataeva .
     %<tasyà¤caiva tu jãvantyàü tasyàþ ÷va÷veti ni÷cayaþ .>% iti laùuhàritena ÷va÷rujãvane tasyà ÷va÷retyuktaü na tu ÷va÷ureõeti kvacidapyuktam .. * .. evaü pitàmahyàdibhirmàtuþ sapiõóãkaraõe'pi sàmagena ye càtra tvàmanu yàü÷ca tvamanu tasmai te svadhà iti mantro na pàñhyaþ mantraliïgavirodhàt . ataeva àbhyu dayike màtçpakùe ÷rãdattàdibhirmantràü ntaraü likhitaü na tu ye càtra tvàmiti . vastutastu àbhyu dayike chandogànàü màtçpakùa eva nàstãti vakùyate . eva¤ca .
     %<arghyàrthaü pitçpàtreùu pretapàtraü prasecayet .
     ye samànà iti dvàbhyàü ÷eùaü pårva vadàcaret ..>% etat sapiõóãkaraõamekoddiùñaü striyà api . iti yàttavalkyena pàrvaõaikoddiùñavikçtãbhåtapuüsapiõóanàtide÷àt tadvikçtãbhåtastrãsapiõóane 'pi ye samànà iti mantradvayasya pàrva õoktasya ye càtra tvàmiti mantrasya ca liïgàrthàsamavetatve'pi prakçtyarthasya samavetàrthatvàt pàñhaþ .
     %<tata÷ca màtàmahànàmapyevaü ÷ràddhaü kuryàddhicakùaõaþ .
     mantrohena yathànyàyaü ÷eùàõàü mantravarjitam ..>% ityanena yaccheùàõàü mantravarjanamityuktaü tat ÷undha¤càü pitaraþ ÷undhantàü pitàmahàþ ityàdi prakçtyåhayogyamantravarjanaparamiti pràguktam . màrkaõóeyapuràõam .
     %<sarvàbhàve striyaþ kuryuþ svabhartéõàmamantrakam tadbhàve ca nçpatiþ kàrayet svakuñumbavat ..
     strãõàmapye vamevaitadekoddiùñamudàhçtam .
     mçtàhani yathànyàyaü néõàü yadvadihoditam ..>% striyo'tra asavarõoóhà apariõãtà veti ÷ràddhavivekaþ . savarõoóhàyàþ puttrapauttraprapauttràbhàva eva vidhànàt . tathà ÷aïkhaþ .
     %<pituþ puttreõa kartavyà piõóadànodakakriyà .
     tadabhàve tu patnã syàttadabhàve sahodaraþ ..>% strãõàmiti tu sampradànaparam . strãkartçkatvasya pårvàrdha evoktatvàt . ekamevàmantrakamityarthaþ . iti ÷ràddhavivekaþ .. atra striya ityasyàsavarõoóhà apariõãtàparatvavyàkhyànàt strãõàü mantraniùedho'pi tatsampradànaka÷ràddha evàvagamyate . na tu strãsampradànakamàtre . kalpatarau tu strãõàmapyevamiti yàdç÷ena sambandhena pitçvyatvàdinà puruùàõàmekàda÷àhàdi÷ràddhaü tàdç÷ena sambandhenaiva strãõàmetat kartavyamiti . etadvyàkhyàne strãsampradànaka÷ràddhe sutaràü mantràþ pàñhyàþ . yàj¤avalkyenàpi samantrakamekoddiùñaü sapiõóãkaraõa¤coktvà etat sapiõóãkaraõamekoddiùñaü striyà apãtyanena striyà api tathaivoktam .
     %<màtuþ sapiõóãkaraõaü pitàmahyà sahoditam .
     yathoktenaiva kalpena puttrikàyà na cet sutaþ ..>% iti chandogapari÷iùñenàpi yathoktenaiva kalpena ityanena mantràdikasarvamatiddiùñaü vyavahàro'pi tatheti . amantrakaü strãkartç kamantrapàñharahitam amantrà hi striyo matàþ . iti baudhàyanena sàmànyato'bhidhànàt . na tu bràhmaõakartçkamantrapàñharahitam . tathà ca varàhapuràõam .
     %<ayameva vidhiþ proktaþ ÷ådràõàü mantravarjitaþ .
     amantrasya tu ÷ådrasya vipro mantreõa gçhyate ..>% atràmantrasyeti vi÷eùaõasya yàvadamantravyàptyartha tvena paribhàùàråpatvànna preta÷ràddhamàtraviùayaþ na và ÷ådrakartç ka÷ràddhamàtraviùayaþ . kintu strokartç ka÷ràddhamapyasya viùayaþ . vyaktaü bràhme .
     %<strãbhi÷càvaravarõai÷ca ÷ràddhaü viprànu÷àsanàt .
     mantravadvidhipårvantu vahnipàkavivarjitam ..>% viprànu÷àsanàt viprapàñhanàt . mantravanmantrayuktam . vahnipàkavivarjitamityasavarõastrãkartçka ÷ràddhaparam . patikartçka÷ràddhe'pi patnyàþ pàkàdhikàradar÷anàt . tathà ca chandogapari÷iùñam . ÷àka¤ca phàlgunàùñamyàü svayaü patnyathavà pacet . patnãtva¤ca savarõoóhàyàþ . jyeùñhà patnãti vacanàt . jyaiùñhyamàha manuþ .
     %<yadi svà÷ca parà÷caiva vinderan yoùito dvijàþ tàsàü varõakrameõaiva jyaiùñhyaü påjà ca ve÷ma ca ..>% kuberopàdhyàyadhçtam .
     %<asaüskçtapramãtànàü pità na ÷ràrdhamàcaret .
     yadi snehena kurvãta sapiõóãkaraõaü vinà ..>% asaüskçtapramãtànàm anupanãtamçtànàm . laghuhàrãtaþ .
     %<puttreõaiva tu kartavyaü sapiõóãkaraõaü striyàþ .
     puruùasya punastvanye bhràtçputtràdayo'pi ye ..>% àdi÷abdagràhyànàha sa eva .
     %<bhràtà và bhràtçputtro và sapiõóaþ ÷iùya eva và .
     sahapiõóakriyàü kçtvà kuryàdabhyu dayaü tataþ ..>% bhràtà và iti và ÷abdàt bhràtrapekùayà pradhànatvena pårvàdhikàriõàü dauhitràntànàü samuccayaþ ataeva sapiõóatvenaiva bhràtçtatputtrayoradhikàrsiddhau pçthagupàdànaü pràdhànyaj¤àpanàrtham .. * ..
     %<mahàgurau pretãbhåte vçddhikarma na yujyate ..>% iti ÷ålapàõilikhitavacanena .
     %<pramãtau pitarau yasya dehastasyà÷ucirbhavet .
     nàpi daivaü na và paitraü yàvat pårõo na vatsaraþ ..>% iti devãpuràõavacanena ca pretãbhåtamàtàpitçkasya pituþ pretãbhåtamàtàpitçkasya saüskàryasya pretãbhåtamàtàpitçkàyàþ anåóhàyaþ kanyàyà÷ca vaidikakarmakartçtvakarmatvànarhatvena tatparãhàràya yadaharvà vçddhiràpadyeta ityanena pårvadine sapiõóanaü kçtvà pitràdiþ paradine abhyu dayam nàmakaraõàdikaü kuryàt . åóhàyàstu patireke guruþ strãõàm . iti vacanoktaikapadena patyureva mahàgurutvàbhidhànàt tatpretatvamàtre tasyàþ karmànadhikàraþ . eva¤ca pitçmàtrormahàgurutvavyàvçttestayormaraõe åóhàyà na karmànadhikàraþ atràbhyudayasapiõóanayorànantaryamàtraü ktvàpratyayàrthaþ na tvekakartçtvamapi . anyathà sapiõóatàdhikàriõyàþ patnyàþ sattve abhudayàdhikàriõo bhràtuþ sapiõóanàdhikàràpatteþ . yathà --
     %<nàniùñvà tu pitén ÷ràddhaiþ karma vaidikamàrabhet ..>% iti ÷àtàtapavacane pitçkartç kavçddhi÷ràddhànantarameva puttreõa vivàhaþ kriyate . na tu puttreõa ÷ràddhàntaraü kriyate .. * .. atra puruùasya punastvanye ityanena puttravat ÷iùyàntasya sapiõóane sàmànyato'dhikàrapratipàdanàt abhyudayaü vinàpi puruùasya sapiõóanaü pratãyate .
     %<saha piõóakriyàü kçtvà kuryàdabhyudayaü tataþ .>% iti tu sapiõóãkaraõàt pårvamabhyudayàbhàvàrthaü na tvabhyudayasattva eva sapiõóãkaraõàrthamiti .. * .. yatu .
     %<yàni pa¤cada÷àdyàni aputtrasyetaràõyapi .
     ekasyaiva tu dàtavyamaputtràyà÷ca yoùitaþ ..>% iti chandogapari÷iùñhãyaü sapiõóãkaraõetarapa¤cada÷a÷ràddhavidhàyakaü tacchiùyaparyantàbhàve puruùasya bodhyam . itaràõi ekoddiùñavidhànenaiva yàniü pràptàni pratyàbdika÷ràddhàni tànyeva dàtavyaü dàtavyàni ityarthaþ . aputtràyà÷ceti cakàro'nuktasamuccàyakaþ patirahitàyà iti samuccinoti . aputtràyàü mçtàyàntu patiþ kuryàt sapiõóatàm . iti paiñhãnasivacanaikavàkyatvàt . atra chandogapari÷iùñe aputtràyàþ pa¤cada÷a÷ràddhavidhànàt .
     %<sapiõóãkaraõaü tàsàü puttràbhàve na vidyate .>% iti màrkaõóeyapuràõàcca bàlakaputtrasattve sapiõóãkaraõaü anyenàpi kartavyamiti pratãyate . evaü patiþ kuryàdityatràti patisattvamàtraü vivaj¤itam . tena åóhayà duhitrà sapiõóanaü kàryam . atra .
     %<sarvàsàmekapatnãnàmekà cet puttriõã bhavet sarvàstàstena puttreõa pràha puttravatãrmanuþ ..>% iti manuvacane sapatnãputtrasya puttratvàtide÷àt tatsattve'pi strãõàü sapiõóanaü maithilairuktam . tanna . pràguktalaghuhàrãtavacane puttreõaivetyevakàreõàtidiùñaputtraniùedhàt . ataeva taduttaràrdhe bhràtçputtropàdànaü saïgacchate . anyathà bhràtçputtrasattve .
     %<yadyekajàtà bahavo bhràtara÷ca sahodaràþ .
     ekasyàpi sute jàte sarve te puttriõo matàþ ..>% iti bçhaspativacanena puttratvàtide÷àt bhràtçputtrasya pitçvya÷ràddhàdhikàre pràpte bhràtçputtopàdànaü vyarthaü syàt . puttràtide÷aphalantu tatsattve puttràntaràkaraõaü punnàmanarakatràõa¤ca .. * .. laghuhàrãtaþ .
     %<sapiõóãkaraõàntàni yàni ÷ràddhàni ùoóa÷a pçthaïnaiva sutàþkuryuþ pçthagdravyà api kvacit ..
     pretasaüskàrakarmàõi yàni ÷ràddhàõi ùoóa÷a .
     yathàkàlantu kàryàõi nànyathà mucyate tataþ ..>% pçthagdravyà api vibhaktadhanà api pçthak na kuryuþ sutaràmapçthagdhanàþ pçthak na kuryuþ kintvapçthak kuryuþ . atra vi÷eùayati marãciþ .
     %<mçte pitari puttreõa kriyà kàryà vidhànataþ .
     bahavaþ syuryadà puttràþ piturekatra vàsinaþ ..
     sarveùàntu mataü kçtvà jyeùñhenaiva tu yat kçtam .
     dravyeõa càvibhaktena sarvaireva kçtaü bhavet ..>% puttreõetyavi÷eùàt sarveùàmadhikàre pràpte jyeùñhasya sàkùàt kartavyatàmàha bahava iti . jyeùñhenàpi sarveùàü bhràtéõàü matkaraõenaiva karaõaü bhavatu iti mataü j¤ànaü kçtvàvibhaktatvena dravyasaü÷leùeõa ca kçtaü karma sarvaireva kçtameva bhavet . tadànãü dravyàsaü÷leùe ca tasmàt dravyaü pràptavyamiti kçtvà kartavyam . yadi tena tanna pari÷udhyate tadà sa çõã bhavati pratyavàyã ca bhavati . na tu tena ÷ràddhàntaraü kartavyamiti ÷ràddhavivekoktaü yuktam . pçthaïnaiva sutàþ kuryurityanena pçthakkaraõasya paryudastatvenànadhikàràt . yathàkàlamiti agaucàntadvitãyadinadvàda÷amàsamçtatithyekàhanyånapaõmàsadvitayasaüvatsareùu . na ca vidhànasàmarthyàdeva tattatkàlapràpteranarthakamidamiti vàcyam tacatkàlànàü dvàda÷ahàdyapekùayà pràdhànyabodhanàryatvàt .. * .. atra .
     %<ànantyàt kuladharmàõàü puüsà¤caivàyucaþ kùayàt .
     asthite÷ca ÷arãrasya dvàda÷àhaþ pra÷asyate ..>% iti vyàghravacanoktapra÷asyata ityanena kulàcàrajyotiþ÷àstràdij¤ànajhañitimaraõaràùñropaplavàdimlecchade÷àdigamanànusàràdeva sapiõóãkaraõàpakarùe dvàda÷àhàpekùayà pràguktanavamamàsàdigauõakàlaparigrahaþ . athavà yathàkàlamityàderyadaharvà vçddhiràpadyeta ityanenàva÷yakanàmakaraõàdivçddhyarthamevàpakarùo na tvanàva÷yaka iùñà pårtàdyarthàpakarùaþ kàrya iti tàtparyam . ataeva laghuhàrãtena . tathaiva kàmyaü yat karma vatsaràt prathamàdçte ityanena kàmyasyàpakarùanimittatà nàstãtyuktam . yadi tvàva÷yakavçddhinimikùenàpakarùaþ kçtastadà iùñàpårtàdikàmyaü vatsaràbhyantare'pi kartavyamiti . ÷ràddhayiveko'pyevam . yadyapi gobhilasåtràdau sapiõóãkaraõasyaivàpakarùaþ pràguktastathàpi sapiõóãkaraõàpakarùe tatpårvakartavya÷ràddhànàmapi tadàditadantanyàyàdapakarùà .
     %<sapiõóãkaraõàntà tu j¤eyà pretakriyà budhaiþ .>% iti ÷àtàtapavacane pretakriyàyàþ sapiõóãkaraõàntatva pratãyate .. * .. atra kçddhininittaü vinaþ sapiõóanàpakarùe kçte pårõasaüvatsarakàlaü pràpya pretatvaparihàramàha viùõudharmottaram .
     %<kçte sapiõóãkaraõe naraþ savatsaràt param .
     pretadehaü parityajya bhogadehaü prapadyate ..>% vçddhinimittakasapiõóãkaraõàpakarùe kçte tatkùaõàdeva pretatvaparãhàraþ . tadartha evàpakarùàt eva¤cànyanimittakàpakarùevçddhikàlaüpràpyapretatvaparãhàraþ . tatkàlasya pårõasaüvatsarakàlatulyatvàt . arvàk saüvatsaràdvçddhau pårõe saüvatsare'pi và ye sapiõóãkçtàþ pretà na teùàntu pçthakkriyà .. iti ÷àtàtapavacanàt . iti ÷ràddhatattvam ..

#<sapãtakaþ>#, puü, ràjakoùàtakã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sapãtiþ>#, strã, (pà pàne + ktin . %<ghumàsthàgeti .>% 6 . 4 . 66 . iti ãtvam . saha ekatra pãtiþ pànam . sahasya saþ .) àtmãyajanasahamilitaikakàlapànam . tatparyàyaþ . tulyapànam 2 . ityamaraþ .. sahapãtiþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, vàjasaneyasahitàyàm . 18 . 9 .
     %<sagdhi¤ca me sapãti÷ca me kçùi÷ca me * * * yaj¤ena kalpantàm ..>%)

#<sapãtikà>#, strã, hastighoùà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sapta>#, [n] tri, (sap samavàye + kanin . tuñ ca ityujjvalaþ . 1 . 156 .) saükhyàvi÷eùaþ . sàta iti bhàùà . bahuvacanànto'yam . tadvàcakàni yathà . pàtàlam 1 bhuvanam 2 muniþ 3 dvãpaþ 4 såryà÷vaþ 5 vàraþ 6 samudraþ 7 svaraþ 8 ràjyàïgam 9 vrãhiþ 10 vahni÷ikhà 11 parvataþ 12 . iti kavikalpalatà .. saptasaükhyàvi÷iùñaþ . yathà,
     %<sapta sapta vilikhet prarekhikàstiryagårdhvamatha kçttikàdikam .
     lekhayedabhijità samanvitaü caikarekhagakhagena vivyage ..>% iti jyotistattve dãpikà .. api ca .
     %<kramàt svaràõàü saptànàmàroha÷càvarohaõam .
     mårchanetyucyate gràmatraye tàþ sapta sapta ca ..>% iti saügãtadarpaõam ..

#<saptakaþ>#, tri, (saptan + kan .) saptànàü påraõaþ . yathà --
     %<yoñake saptake meùatule yugmahayã tathà .
     siühaghañau sadà varjyau mçtiü tatràbravãcchivaþ ..>% iti jyotistattvam .. saptasaükhyàva÷iùñaþ . yathà --
     %<yakùa jagç daridrà ca cakàsç ÷àstireva ca .
     dãdhi vevã ca vij¤eyo yakùàdiþ saptako gaõaþ ..>% iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ .. saptasaükhyà . sapta eva saptakaþ svàrthe kapratyayaþ ..

#<saptakã>#, strã, (saptamiþ svarairiva kàyati ÷abdàyate iti . kai + kaþ . gauràditvàt ïãù .) kà¤cã . ityamaraþ ..

#<saptamagodàvaraü>#, klã, saptànàü nodànarãõàü samàhàraþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 85 . 44 .
     %<saptagodàvare snàtvà niyato niyatà÷anaþ .
     mahat puõyabhavàpnoti devaloka¤ca gacchati ..>%)

#<saptacchadaþ>#, puü, (sapta saptacchadà yasya .) vçkùavi÷eùaþ . chàtim iti bhàùà .. (yathà, raghuþ . 5 . 48 .
     %<saptacchadakùãrakañupravàhamasahyamàghràya madaü tadãyam .
     vilaïghitàdhoraõatãvayatnàþ senàgajendrà vimukhà babhåvuþ ..>%) tatparyàyaþ . gucchapuùpaþ 2 yugmaparõaþ 3 maõicchadaþ 4 bçhattvak 5 bahuparõaþ 6 ÷àlmalipatrakaþ 7 bhadagandhaþ 8 gandhiparõaþ 9 . asya gaõàþ . tiktatvam . uùõatvam . tridoùaghratvam . dãpanatvam . madagandhitvam . vraõaraktàmayakçmiü nà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõóhaþ .. anyat saptaparõa÷abde draùñavyam ..

#<saptajihvaþ>#, puü, saptajihvà kàlyàdayo àhutigrasanàrthà yasya .) agniþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 74 . 16 .
     %<sukçtaj¤atayàïganà gatàsån avagåhya pravi÷anti saptajihvam ..>%) tasya saptajihvànàü nàmàni yathà --
     %<kàlã karàlã ca manojavà ca sulohità caiva sudhåmravarõà .
     ugrà pradãptà ca kçpãñayoneþ saptaiva kãlàþ kathità÷ca jihvàþ ..>% ñãkàsarvasve tu ugràpradãptayoþ sthàne sphuliïginã vi÷vanadàkhyeti nàmadvayam . ityamarañãkàsàramundarã .. karmavi÷eùe tàsàü nàmàntaràõi yathà . hiraõyà 1 kanakà 2 raktà 3 kçùõà 4 suprabhà 5 bahuråpà 6 atiraktà 7 etàþ sàttvikyo yàgakarmaõi . kàmyakarmaõi tu padmaràgà 1 suvarõà 2 bhadralohità 3 lohità 4 ÷vetà 5 dhåminã 6 karàlikà 7 età ràjyasyaþ . krårakakarmaõi tu . vi÷vamårtiþ 1 sphuliïginã 2 dhåmravarõà 3 manojavà 4 lohità 5 karàlà 6 kàlã 7 etàstàmasyaþ .. * .. etàsàmadhiùñhàtçdevatà yathà --
     %<amartyapitçgandharvayakùanàgapi÷àcakàþ .
     ràkùasaþ saptajihvànàmãrità adhidevatàþ ..>% etàsàü varõadiïniyamau yathà . gaõe÷avimarùiõyàm .
     %<hiraõyà taptahemàbhà ÷ålapàõerdi÷i sthità .
     vaidåryavarõà kanakà pràcyàü di÷i samà÷rità ..
     taruõàdityasaïkà÷à raktà jihvàgnisaüsthità .
     kçùõà nãlàbhrasaïkà÷à nairçtyàü di÷i saüsthità suprabhà padmaràgàbhà vàruõyàü di÷i saüsthità .
     atiraktà javàbhàsà vàyavyàü di÷i saüsthità .
     tadduråpà yathà khyàtà dakùiõottarasaüsthità ..>% iti tantrasàraþ ..

#<saptajvàlaþ>#, puü, (sapta jvàlà yasya .) agniþ . iti hemacandraþ ..

#<saptatantuþ>#, puü, (saptabhirbhåràdibhirmahàvyàhçtibhiragnijihvàbhirvà tanyate iti . tana vistàre + %<sitanigamãti .>% uõàø 1 . 70 . iti tun . sapta tantavaþ saüsthà yasyeti và .) yaj¤aþ . ityamaraþ .. (yathà, màghe . 14 . 6 .
     %<saptatantumadhigantumicchataþ kurvanugrahamanuj¤ayà mama .
     målatàmupagate khalu tvayi pràpi dharmamayavçkùatà mayà ..>%)

#<saptatiþ>#, strã, (sapta da÷ataþ parimàõamasya . %<paüktiviü÷atitriü÷aditi .>% 5 . 1 . 59 . iti nipàtanàt sàdhuþ .) saïkhyàvi÷eùaþ . sattora iti bhàùà . yathà --
     %<navatiryojanànà¤ca sahasràõà¤ca saptatiþ .
     yàvadghañikamàtreõa tàvaccalati bhàskaraþ ..>% ityàdityahçdayam ..

#<saptatitamaþ>#, tri, (saptati %<tasya påraõe óañ .>% 5 . 2 . 48 . iti óañ . %<ùaùñyàde÷càsaükhyàdeþ .>% 5 . 2 . 58 . iti óañastamaóàgamaþ .) saptateþ påraõaþ . saptati÷abdàt påraõàrthe mayañpratyayaniùpannaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<saptada÷a>#, [n] tri, (saptàdhikà da÷a . saïkhyàvi÷eùaþ . sataro iti bhàùà . tatsaükhyàvi÷iùñaþ . yathà . eùa vai saptada÷a prajàpatiyaj¤e yaj¤e anvàyattaþ . iti malamàsatattvam .. bahuvacanànto'yam ..

#<saptada÷aþ>#, tri, (saptada÷an + %<tasya påraõe óañ .>% 5 . 2 . 48 . iti óañ .) saptada÷ànàü påraõaþ . yathà,
     %<tataþ saptada÷e jàtaþ satyavatyàü parà÷aràt .
     cakre vedataroþ ÷àkhà dçùñvà puüso'lpamedhasaþ ..>% iti ÷rãbhàgavate 1 skandhe 3 adhyàyaþ ..

#<saptadãdhitiþ>#, puü, sapta dãdhitayo yasya .) agniþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<saptadvãpapatiþ>#, puü, (saptànàü dvãpànàü patiþ .) saptadvãpànàmadhipatiþ . yathà --
     %<na målyamàdàdve÷yàtaþ sabhàryaçddhisaüyutaþ .
     saptadvãpapatirjàtaþþ såryàyutasamaprabhaþ ..>% iti tithyàditattvadhçtamatsyapuràõam ..

#<saptadvãpà>#, strã, (saptadvãpà yasyàm .) pçthivã . yathà,
     %<manoþ svàyambhuvasyàsan da÷aputtràstu tatsamàþ yairiyaü pçthivã sarvà saptadãpà sapattanà .
     sasamudraþ karavatã prativarùaü vive÷ità ..>% iti màrkaõóeyapuràõam .. teùàü nàmàdi dvãpa÷abde draùñavyam ..

#<saptadhà>#, vya, (saptan + dhàp .) saptaprakàram . yathà, saptavàrànupothaiva saptadhà saüyatendriyaþ . saptajanmakçtàt pàpàt mucyate nàtra saü÷ayaþ .. iti tithyàditattvam ..

#<saptadhàtavaþ>#, puü, (saptaguõità dhàtavaþ .) ÷arãrasthasaptasaükhyakadhàtavaþ . tadyathà --
     %<rasàsramàüsamedo'sthimajjànaþ ÷ukrasaüyutàþ .
     ÷arãrasthairyadà samyak vij¤eyàþ saptadhàtavaþ ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..

#<saptanàóãcakraü>#, klã, (saptanàóãnàü cakram .) vçùñij¤ànàrthaü grahanakùatràïkitasaptanàóikasarpàkàracakram . yathà . atha saptanàóãcakram .
     %<athàtaþ saüpravakùyàmi yaccakraü saptanàóikam .
     yena vij¤ànamàtreõa vçùñiü jànanti ptàdhakàþ ..
     kçttikàdãni çkùàõi sàbhijidvai krameõa ca .
     saptanàóãvyadhastatra kartavyaþ pannagàkçtiþ ..
     tàràcatuùkavedhena nàóikaikà prajàyate .
     tàsàü nàmànyahaü vakùye tathà caiva phalàni ha ..
     kçttikà ca 3 vi÷àkhà ca 16 maitràkhyà 17 bharaõã 2 tathà .
     årdhvàdyà ÷aninàóã syàccaõóanàóyabhidhà matà ..
     rohiõã 4 svàtã 15 jyeùñhà 18 ÷vi 1 dvitãyà nàóikà matà .
     àdityaprabhavà nàóã vàyunàóã tathaiva ca ..
     saumyam 5 citrà 14 tathà målam 19 pauùõarkùa¤ca 27 caturthakam .
     tçtãyàïgàrakà nàóã dahanàkhyà ca sammatà ..
     raudram 6 hastam 13 tathà pårvàùàóhà 20 bhàdrapadottarà 26 .
     caturthã jãvanà nàóã saumyanàóã prakãrtità punarvaså-7 ttaraphalgunyu-12 ttaràùàóha-21 tàrakàþ .
     pårvabhàdrà ca 25 ÷ukràkhyà pa¤camã nãranàóikàþ .
     puùyarkùam 8 phalgunã pårvà 11 abhijit 0 ÷atatàrakàþ 24 .
     ùaùñhã nàóã ca vij¤eyà budhàkhyà jalanàóikà ..
     a÷leùarkùam 9 maghà 10 viùõu 22 rdhaniùñhàbhaü 23 tathaiva ca .
     amçtàkhyàhi sà àndrã saptamã candranàóikà madhyanàóãsthità saumyà nàóã tasyàgrapçùñhataþ .
     saumyayàmyagataü j¤eyaü nàóikànàü trikaü mikam ..
     krårà yàmyagatà j¤eyà saumyà saumyadi÷isthità madhyanàóã ca madhyamà graharåpaphalapradàþ ..
     ekanàóãgatà dvyàdyà grahàþ kråràþ ÷ubhà yadi tato nàóãphalaü vàcyaü ÷ubhaü và yadi và÷ubham ..
     grahàþ kuryurmahàvàtaü gatà÷caõóàkhyanàóikàm .
     vàyunàóãnatà vàyuü dahanà÷càmidàhakàþ ..
     saumyanàóãgatà madhyà nãrasthà medhavàhakàþ .
     jalàyàü vçùñida÷candra÷candranàóãgatàstathà ..
     eko'pi tat phalaü datte svanàóãsaüsthito grahaþ bhåsutaþ sarva nàóãùu datte nàóãsamaü phalam ..
     pràvçñkàle tu saüpràpte raudraçkùagate ravau .
     nàóãvedhasamàyoge jalayogaü vadàmyaham ..
     yatra nàóãsyita÷candrastatra syuþ õecarà yadi .
     kråràþ saumyà vimi÷rà÷ca taddine vçùñiruttamà ..
     ekaçkùasamàyogo jàyate yàde khevaraiþ .
     tatkàle ca mahàvçùñiryàvadasyàü÷ake ÷a÷ã ..
     kevalaiþ saumyaiþ pàpairvyà grahairviddho yadà ÷a÷ã .
     tadà tu tucchapànãyaü durdina¤ca bhavedhruvam ..
     yasya grahasya nàóãstha÷candragàstadgraheõa ca .
     dçùño yuktaþ karotyambho yadi kùãõo na jàyate ..
     striyau sitàsitau caiva saurisaumyau napuüsakau .
     puruùàþ puruùairvàyuþ klãvau tu budhakàruõau ..
     strãpuruùasamàyoge vçùñistu prabalà bhavet ..
     pãyåùanàóãga÷candrastatra kheñàþ ÷ubhà÷ubhàþ ..
     dvi÷catuþpa¤ca pànãyaü tinànyekatrisaptakam .
     evaü jalàkhyanàóãsthe candrami÷ragrahànvite ..
     dinàrdhaü divasaü pa¤ca dinàni jàyate jalam .
     nãranàóãsthite candre atrasthaiþ pårvavadgrahaiþ ..
     yàmaü dinàrdhakaü trãõi dinàni jàyate jalam .
     amçtàdi trinàóãùu yadi syuþ sarvakhecaràþ ..
     tatra vçùñiþ kramàjj¤eyà dhçtyarkarasavàsaràn .
     saubhyanàóãgatàþ sarve vçùñidàste dinatrayam ..
     ÷eùànàóyàü mahàràja duùñavçùñipradà grahàþ .
     nirjalà jaladà nàóã bhavedyogã ÷ubhàdhikaþ ..
     kråràdhikasamàyoge jaladà÷càpi nirjalàþ .
     yàmyanàóãgatàþ krårà anàvçùñiprasåcakàþ ..
     ÷ubhayuktà jalà÷asthà÷càtivçùñiþ ÷ubhà grahàþ .
     ekanàóãsamàyuktau candramodharaõãsutau ..
     yadi tatra bhavejjãvastadà vàrimayã mahã .
     budha÷ukrau yadaikatra guruõà ca samanvitau ..
     candrayoge tadà kàle jàyate vçùñiruttamà .
     jalayogagatau syàtàü yadà candrasitau grahau ..
     kråradçùñau yutau vàpi tadà megho'lpavçùñidaþ .
     udayàstagate màrge vakrayukte ca saükramau ..
     jalanàóãgatàste tu mahàvçùñipradà grahàþ ..>% iti svarodaye saptanàóãcakram ..

#<taccakraråpaü yathà .># saptanàóãcakraü

[phicture]

#<saptanàmà>#, strã, (sapta nàmàni yasyàþ . %<óàbubhàbhyàmanyatarasyàm .>% 4 . 1 . 13 . iti óàp .) àdityabhaktà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<saptapatraþ>#, puü, (sapta sata patràõi yasya .) mudgaravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<saptapadã>#, strã, saptànàü padànàü mamàhàraþ . (%<dvigoþ .>% 4 . 1 . 21 . iti ïãp .) iti vyàkaraõam .. vivàhàïgasaptapadãgamanaü yathà . tato jàmàtà pràgudãcãü gatvà badhåü saptamirmantraiþ saptamaõóalikàsu saptapadàni nayet . bavç÷ca dakùiõapàdaü nãtvà pa÷càdvàmapàdaü maõóalikàü nayat jàmàtà ca badhåü bråyàt . vàmena pàdena dakùiõaü pàdamàkramayeti . saptànàü mantràõàmçùyàdayaþ sàdhàraõàþ . prajàpatirçùirekapàdviràñ chando viùõurdevatà pàdàkràmaõe viniyogaþ . oü ekamiùe viùõustvà nayatu . dve årje viùõustvà nayatu . trãõiüvratàya viùõustvà nayatu . catvàri màyo bhavàya viùõustvà nayatu . pa¤capa÷ubhyo viùõustvà nayatu . ùaóràyaspoùàya viùõustvà nayatu . saptasaptabhyo hotràbhyo viùõustvà nayatu .. tataþ saptamaü padaü gatàü badhåü patirà÷àste . prajàpatirçùirmàmakãpaükticchandaþ kanyà devatà pàdàkràmaõànantaramà÷àsane viniyogaþ . sakhà saptapadãbhava sakhyante gameyaü sakhyante mà yoùà sakhyante màyoùñhyàþ . iti saptapadãgamanam . iti bhavadevabhaññaþ ..

#<saptaparõaü>#, klã, (saptànàü dràkùàdãnàü parõamiva yatra .) miùñànnavi÷eùaþ . yathà --
     %<dràkùàdàói makharjåramçjitàmraü sa÷arkaram .
     làjacårõaü samadhvàjyaü saptaparõamudàhçtam ..>% iti ÷abdacandrikà ..

#<saptaparõaþ>#, puü, (sapta sapta parõàni yasya .) vçkùavi÷eùaþ . chàtim iti bhàùà .. (yathà, raghuþ . 4 . 23 .
     %<prasavaiþ saptaparõànàü madagandhibhiràhatàþ .
     asåyayeva tannàgàþ saptadhaiva prasusruvuþ ..>%) tatparyàyaþ . vi÷àlatvak 2 ÷àradã 3 viùamacchadaþ 4 . ityamaraþ .. ÷àradaþ 5 devavçkùaþ 6 dànagandhiþ 7 ÷irorujà 8 grahanà÷aþ 9 ÷rutiparõaþ 10 gçhà÷ã 11 grahanà÷anaþ 12 . iti ÷abdaratnàvalã .. gutsapuùpaþ 13 ÷aktiparõaþ 14 suparõakaþ 15 . iti jañàdharaþ .. bçhatvak 16 iti ratnamàlà .. asya guõàþ .
     %<saptapaõo brahma÷leùmavàtakuùñhàsrajantujit .
     dãpanaþ ÷vàsagulmaghnaþ snigdhoùõastuvaraþ smçtaþ ..>% anyat saptacchada÷abde draùñavyam ..

#<saptaparõã>#, strã, (sapta sapta parõànyasyàþ . ïãù .) lajjàlulatà . iti ratnamàlàràjanirghaõñau ..

#<saptapàtàlaü>#, klã, (saptànàü pàtàlànàü samàhàraþ .) saptasaükhyakàdhobhuvanam . yathà --
     %<àdityara÷mito devo rudraråpã janàrdanaþ .
     niþsçtya prathamaü yàtaþ pàtàlatalamantataþ ..
     saptapàtàlasaüsthàüstu nàgagandharvaràkùasàn .
     devànçùãü÷ca ÷eùàü÷ca jaghàna vara÷åladhçk ..>% iti kàlikàpuràõe 24 adhyàyaþ .. tannàmàni yathàha bharataþ .
     %<atalaü vitala¤caiva nitala¤ca gabhastimat .
     mahàkhyaü sutala¤càgraü pàtàlaü saptamaü viduþ ..>%

#<saptaputtrasåþ>#, strã (sapta puttràn såte iti . så + kvip .) saptaputtraprasåtà . tatparyàyaþ . sutavaskarà 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<saptabhadraþ>#, puü, (saptasu sthàneùu bhadramasya .) ÷irãùavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<saptamaþ>#, tri, (saptan + %<tasya påraõe óañ .>% 5 . 2 . 48 . iti óañ . %<nàntàdasaükhyàdermañ .>% 5 . 2 . 49 . iti óaño maóàgamaþ .) saptànàü påraõaþ . sàtai ityàdi bhàùà . yathà --
     %<lepabhàja÷caturthàdyàþ pitràdyàþ piõóabhàginaþ piõóadaþ saptamasteùàü sàpiõóyaü sàptapauruùam ..>% iti ÷uddhitattvam ..

#<saptamã>#, strã, (saptan + ñittvàt ïãp .) tithivi÷eùaþ . candrasya saptamakalàkriyà . tatra ÷uklapakùe amçtapårtyavacchinnasaptamakalàkriyà . kçùõa pakùe tu amçtahràsànukålasaptamakalàkriyeti vi÷eùaþ . pa¤cikàyàü tasyà aïkaþ ÷uklapakùe 7 kçùõapakùe 22 .. * .. tatra jàtaphalam .
     %<kanyàprajo vairãkulebhasiüho vi÷àlanetraþ prathitaprabhàvaþ .
     devadvijàrcàrasiko mahàtmà syàt saptamãjaþ pitçvittahartà ..>% iti koùñhãpadãpaþ .. * .. atha saptamã . sà ca ùaùñhãyutà gràhyà yugmàt . paiñhãnasivacanàcca . yathà --
     %<pa¤camã saptamã caiva da÷amã ca trayoda÷ã .
     pratipannavamã caiva kartavyà sàümukhã tithiþ ..>% sàümukhyamuktaü skànde .
     %<sàümukhyaü nàma sàyàhnavyàpinã dç÷yate yadà .>% ataeva paradine trisandhyakàlàvyàpitve ùaùñhãyuktasaptamyàmupavàsamàha bhaviùyapuràõam .
     %<ùaùñhãsametà kartavyà saptamã nàùñamãyutà .
     pataïgopàsanàyeha ùaùñhyàmàhurupoùaõam ..>% yathà upoùaõe tathà karmàntare . tathà .
     %<ùaùñhyà yutà saptamã ca kartavyà sarvadà tithiþ .
     ùaùñhã ca saptamã yatra tatra sannihito hariþ ..>% iti skandapuràõàt .. tathà .
     %<÷uklapakùasya saptamyàü såryavàro yadà bhavet .
     saptamã vijayà nàma tatra dattaü mahàphalam ..>% bhaviùye .
     %<÷àlitaõóulaprasthasya kuryàdannaü susaüskçtam .
     såryàya carukaü dattvà saptamyà¤ca vi÷eùataþ ..
     yàvantastaõóulàstasminnaivedye parisaükhyayà .
     tàvadvarùasahasràõi såryaloke mahãyate ..>% gopathabràhmaõam .
     %<dvàtriü÷atpalikaü prasthamuktaü svayamatharvaõà ..>% jyotiùe .
     %<palantu laukikairmànaiþ sàùñarattidvimàùakam .
     tolakatritayaü j¤eyaü jyotirj¤aiþ smçtisammatam ..>% tena catårattikàdhikamàùapa¤cakàdhikaùaóadhika÷atatolakamitàþ prasthataõóulàþ . iti . eva¤caitannyå nàdhikayoþ phalatàratamyaü bodhyam . evaü devatàntare'pi tattallokamahitatvaphalena kalpayituü yuktam . ataeva ÷ive'pyevaü vakùyate .. * .. varàhapuràõe .
     %<athàparaü mahàràja vratamàromyasaüj¤itam .
     kathayàmi paraü puõyaü sarvapàpapraõà÷anam ..
     tasyaiva màghamàsasya saptamyàü samupoùitaþ .
     påjayedbhàskaraü devaü viùõuråpaü sanàtanam ..
     àditya bhàskara rave bhàno sårya divàkara .
     prabhàkareti saüpåjyo devaþ sarve÷varo raviþ ..
     ùaùñhyà¤caikakçtàhàraþ saptamyàü samupoùitaþ .
     aùñamyà¤caiva bhu¤jãta eùa eva vidhiþ smçtaþ ..
     anena vatsaraü pårõaü vidhinà yo'rcayedravim .
     tasyàrogyaü dhanaü dhànyamiha janmani jàyate ..
     paratra ca ÷ubhaü sthànaü yadgatvà na nivartate .>% saptamyàü samupoùita iti àdikarmaõi ktaþ . tena saptamyàü samupavastumàrabdhavànityarthaþ . tata÷ca pràtaþ saptamyàmevopavàsasaïkalpaþ . ravi÷ca viùõuråpatayà påjàkàle dhyeyaþ . abhilàpe tu tattithàvityuktvà àrabhyeti aihikàrogyadhanadhànyapàralaukika÷ubhasthànalàbhakàmaþ saüvatsaraü yàvadàrogyavratamiti vi÷eùaþ . tataþ prabhçtisaptamyàmupavàsaü kurvan .
     %<àditya bhàskara rave bhàno sårya divàkara .
     prabhàkara namastubhyaü asmàdrogàdvimocaya ..>% iti mantreõa påjayet . atra ùaùñhyàdiùu tattatkarmavidhànàt ùaùñhãsametetyasya na viùayaþ . kàlikàpuràõe bhaktaü prati såryavàkyam .
     %<adçùñvà màü na bhu¤jãta viõmåtraü naiva dar÷ayet ..>% tathà .
     %<madarcàdhçtanirmàlyaü ÷arãre na tu dhàrayet ..>% arcà pratimà .. * .. atha vidhànasaptamã . kçtyacintàmaõau .
     %<arkàgraü ÷uci gomayaü sumaricaü toyaü phala¤cà÷nute målaü naktamupoùaõa¤ca vidhivat kçtvaikabhaktaü naraþ .
     kùãraü vàyva÷anaü ghçtà÷anamiti proktànyamåni kramàt kçtvà dvàda÷a saptamãrdinakçtaþ pràpnotyabhãùñaü phalam ..>% atra càrkàgràdãtarabhojananivçttiravasãyate . tapastvàt . tathà ca matsyapuràõam .
     %<tapobhiþ pràpyate'bhãùñaü nàsàdhyaü hi tapasyataþ .
     durbhagatvaü vçthà loko vahate sati sàdhane ..>% tapasaþ kle÷asvabhàvatvaü tatraivoktam .
     %<ume'ticapalà puttri na kùamaü tàvakaü vapuþ .
     soóhuü kle÷asvabhàvasya tapasaþ saumyadar÷ane ..>% vyaktamuktaü yathà --
     %<arkapatràïkuramàtramantarãkùagçhãtakam .
     kapilàvióyavamàtraü ma¤julaü maricaü jalam ..
     kadalãphalamadhyantu kaõàmàtramapakvakam .
     ku÷amålaü yavamàtraü svacchàyàdviguõe kùaõe ..
     bhakùyaü mitaudanaü naktaü ÷uddhopavasanaü tathà .
     ekabhaktaü mayåràõóapramàõaü bhojanaü matam ..
     ardhaprasçtibhàtrantu kapilàdugdhabhakùaõam .
     snàtvà sampåjya màrtaõóaü pràïmukho vàyumà÷ayet ..
     vçtaü svalpaü pauùamàse màghàdabdaü samàcaret .
     bràhmaõàn bhojayedbhaktyà guóakùãraniràmiùaiþ ..
     vipràya dakùiõà deyà vibhavasyànuråpataþ .
     aùñamyàü pàraõaü kuryàt kañvamlarahitena ca ..
     mudgamàùatilàdãni ghçta¤caiva vivirjayet .
     ekasiddhaü bhakùyamuktamarkatantrànusàrataþ .. * ..>% etadvratasya màdhàdibhàsavi÷eùavihitakarmatvena malamàsetarakartavyatvaü àha va÷iùñhaliïgapuràõam .
     %<pràrabdhe tu vrate pa÷càt sampràpte tvadhimàsake .
     pårvamànena taü tyaktvà kàryaü dvàda÷amàsikam ..>% pårvamànena malimluca÷ånyàbdamànena . taü malamàsam . dvàda÷amàsekaü dvàda÷amàseùveva kàryaü na malamàsa ityarthaþ . yattu .
     %<màse malimluce'pyevaü yajeddevãü sa÷aïkaràm .
     kintu nodyàpanaü kàryamityàha bhagavàn ÷ivaþ ..>% hati viùõurahasyavacanam .. tanmàsavi÷eùànaïkitamàsamàtrakattavyàmàvàsyàdivratakartavyatàparam . udyàpanaü pratiùñhà . evamàrambho'pi niùiddhaþ . gàrgyaþ .
     %<astaü gate gurau ÷ukre bàle vçddhe malimlu ce .
     upàyanamupàrambhaü vratànàü naiva kàrayet ..>% upàyanaü pratiùñhà . upàrambhamàrambham . enacca kàlà÷uddhimàtraparaü tattanmàtravidhikalpane gauravàt .. * .. bhaviùye .
     %<bhàdre màsi site pakùe saptamyàü niyamena yà .
     snàtvà ÷ivaü lekhayitvà maõóale ca sahàmbikam påjayecca tadà tasyà duùpràpaü naiva vidyate ..>% idaü kukkuñãvratatvena khyàtam .. * .. bhaviùye .
     %<såryagrahaõatulyà hi ÷uklà màghasya saptamã .
     aruõodayavelàyàü tasyàü snànaü mahàphalam ..
     màghe màsi site pakùe saptamã koñibhàskarà .
     dadyàt snànàrghya dànàbhyàmàyuràrogyasampadaþ ..
     aruõodayavelàyàü ÷uklà màghasya saptamã .
     gaïgàyàü yadi labhyeta såryagraha÷ataiþ samà ..>% koñibhàskarà koñisaptamãtulyà . såryagrahaõaphalaü snànajaü sannihite buddhirantaraïgeti nyàyàt tena bahu÷atasåryagrayaõakàlãnagaïgàsnànajanyaphalasamaphalapràptiþ phalamatra j¤eyam . atra bahu÷atasåryagrahàõàü pratyekàdhikaraõatàsaüsargeõànvayàt kàlànàü snànànàü tatphalànàmapi bahu÷atatvaü labhyate ato nàprasiddhiþ . pårõasaptamyàü pårva parayoryatràruõodayakàle saptamã pårva dine tatkàle snànam .
     %<catasro ghañikà pràtararuõodaya ucyate .
     yatãnàü snànakàlo'yaü gaïgàmbhaþsadç÷aþ smçtaþ ..
     triyàmàü rajanãü pràhustyaktvàdyantacatuùñayam .
     nàóãnàü tadubhe sandhye divasàdyantasaüj¤ite ..>% iti kàlalàdhavãyadhçtabrahmavaivartãyena pårvasya tatkàlasya pårvatithisambandhidinakartavyakarmàïga tvena itarasya cetaràïgatvenàbhidhànàt ataeva dakùeõa tatkàlamàrabhyàhnikakçtyamabhihitam . atràruõodayakàle muhårtànyå natithilàbha eva snànam .
     %<vratopavàsasnànàdau ghañikaikà yadà bhavet .
     udaye sà tithirgràhyà ÷ràddhàdàvastagàminã ..>% iti viùõudharmottaràt . pratra ghañikà muhårtaü ÷ràddhayogyakàlànurodhàt iti vakùyate . brahmavaivartavacane ghañikà daõóaråpà paravacane nàóãnàmàdyantacatuùñayamityekavàkyatvàt .. * .. ye tu såryodayàt pràgapi pràtaþsnànavidhànàt tatraiva màghasaptamyàkhyaguõaphalavidhirlàghavàdityàhustaccintyam . prakaraõànyatve prayojanànyatvaü iti jaiminisåtreõa prakaraõabhede guõavidhyasiddheþ . ataeva kalpataruratnàkarayoþ .
     %<ya icchedvipulàn bhogàn candrasåryagrahopamàn .
     pràtaþsnàyã bhavennityaü dvau màsau màghaphàlgunau ..>% iti viùõusmçtau nityasnànaprakaraõàt prakaraõàntaràsnànàt prakaraõàntaràdhikaraõanyàyena kàmyasnànàntaramidamityuktaü na tu guõaphalavidhiþ . kintu kàmyakaraõe prasaïgànnityasiddhiriti . atra màghamàsanimittakamàghasaptamãnimittakakàmyasnànayoþ pràtarvidhànàt naimittikatvena pràya÷cittavat sakçdanuùñhànam .
     %<pradhànasyàkriyà yatra sàïgaü tat kriyate punaþ .
     tadaïgasyàkriyàyàntu nàvçttirna ca tatkriyà ..>% iti kàtyàyanavacanàt ..
     %<na snànagàcaredbhuktvà nàturo na mahàni÷i .
     na vàsobhiþ sahàjasraü nàvij¤àte jalà÷aye ..>% iti manuvacanenaikadàjasrasnànaniùedhàcca .
     %<dharmavinnàcaret snànamàhnika¤ca punaþpunaþ .>% iti manuvacanàcca . ataeva nàndãmukhaprakaraõa÷eùe pradhànànàmapi kàmyànàü tattadde÷akàlavihitànàü tantreõaiva siddhiriti ÷ràddhacintàmaõiþ . niùkàmaviùõuprãtikàmayoþ sutaràü sakçdanuùñhànaü guõatàratamyàt phalatàratamyaü iti nyàyena phalaü bodhyam . tattu ikùukùãraguóàdimàdhuryabhedavannirdeùñu ma÷akyam .
     %<pakùàntare'pi kanyàsthe ravau ÷ràddhaü pra÷asyate .
     kanyàgate pa¤came tu vi÷eùeõaiva kàrayet ..>% iti hemàdridhçtàdityapuràõoktavat . etadvacanapràgardhaü kàrtikamalamàsàbdaviùayam .
     %<de÷akàlà÷ramakùetradravyadàtçmanoguõàþ .
     sukç÷asyàsi dànasya phalàti÷ayahetavaþ ..>% iti brahmapuràõoktavacca . tãrthabhede tvekadàpi nànàsnànam .
     %<viùuvaddivase pràpte pa¤catãrthã vidhànataþ .>% iti brahmapuràõàdivacanàt tãrthabhede tantraprasaïgayorasambhavàcca . ataeva gaïgàvàkyàvalã÷ràddhacintàmeõyoþ . yattu prayàge tryahasnànakroóãkçte'pi màghasaptamãsnànàdàvasàdhàraõasaïkalpena punastathaiva pràtaþsnànàcaraõaü tadayuktam . tadà sakçtsnànasyaiva vihitatvàt anyathà tattryahaphalakàmanàyàü tadànantyàpatterityuktam . * . snàne pàrapàñãmàha kçtyakalpalatàyàü viùõuþ . saptavadarapatràõi saptàrkapatràõi ca ÷irasi nidhàya .
     %<yadyajjanmakçtaü pàpaü mayà saptasu janmasu .
     tanme roka¤ca ÷oka¤ca màkarã hantu saptamã ..>% ityaccàrya snàyàditi ÷eùaþ . rokaü chidram . tithikçtyasya paurõamàsyantamàsàïgakatvànmàkarãti padaü makaràrkàrabdhacàndramàsãyatithiparam
     %<tithikçtye ca kçùõàdiü vrate ÷uklàdimeva ca .
     vivàhàdau ca sauràdiü màsaü kçtye vinirdi÷et ..>% iti brahmapuràõàt .. manvantaràditvena tathà yuktatvàcca . yathà, matsyapuràõe .
     %<yasmànmanvantaràdau tu rathamàpurdivàkaràþ .
     màghamàsasya saptamyàü tasmàt sà rathasaptamã .
     aruõodayavelàyàü tasyàü snànaü mahàphalam ..>% ataeva nàrasiühe rathyàkhyàyàmityuktam . yathà,
     %<mahànavamyàü dvàda÷yàü bharaõyàmapi caiva hi .
     tathàkùayatçtãyàyàü ÷iùyànnàdhyàpayedbudhaþ .
     màghamàse tu saptamyàü rathyàkhyàyàntu varjayet ..>% dbàda÷yàü ÷ayanotthànadvàda÷yàm . bharaõyàü ÷akradhvajapàtabharaõyàm . iti kalpataruþ . atra mahànavamyàdisàhacaryàdgauõacàndratvaü pratãyate . ataeva caturda ÷amanvantaràdigaõane kvàpi na rà÷yullekhaþ . yathà, bhaviùyamàtsyayoþ .
     %<a÷vayuk÷uklanavamã dvàda÷ã kàrtikã tathà .
     tçtãyà caitramàsasya tathà bhàdrapadasya ca ..
     phàlgunasyàpyamàvàsyà pauùasyaikàda÷ã tathà .
     àùàóhasyàpi da÷amã tathà màghasya saptamã ..
     ÷ràvaõasyàùñamã kçùõà tathàùàóhasya pårõimà .
     kàrtikã phàlgunã caitrã jyaiùñhã pa¤cada÷ã sità .
     manvantaràdayastvetà dattasyàkùayakàrikàþ ..>% atràmàvàsyàùñamãvyatiriktàþ ÷uklàþ . punaþ punastathàpadopàdànàt upakramopasaühàrayoþ ÷uklatvakãrtanàcca . atra kàmadhenau tçtãyà caiva màghasyeti . kalpatarau tu tçtãyà caitramàsasyeti likhitam . atra pàñhadvaidhe ÷rãpatiratnamàlàyàm . a÷vayuji ÷uklanavamã dvàda÷yårje madhau tçtãyà ceti pàñhàccaitratçtãyaiva gràhyà . ÷rãdatto'pyevam . màghasaptamyà÷càndratvaü sauràgame'pi .
     %<arkapatraiþ savadarairdårvàkùatasacandanaiþ .
     aùñàïgavidhinà càrghyaü dadyàdàdityatuùñaye ..
     màghe'tha phàlgune vàpi bhavedvai màghasaptamã .
     màkarãti ca yat proktaü tat pràyovçttidar÷anàt ..>% añàïgavidhinà .
     %<yo'ùñàïgamarghya màpårya bhànormåddhni nivedayet .
     tàmrapàtràrghyadànena puõyaü da÷aguõaü smçtam ..>% iti viùõupuràõãyena . àdityapuràõe .
     %<çkùarà÷ivi÷eùeõa yat karma vihitaü naraiþ .
     daivaü vàpyathavà paitraü tadanyatràpi dç÷yate ..>% arghamantrastu .
     %<jananã sarvabhåtànàü saptamã saptasaptike .
     saptavyàhçtike devi namaste ravimaõóale ..>% praõàmamantrastu .
     %<saptasaptãvaha prãta saptalokapradãpana .
     saptamyàü hi namastubhyaü namo'nantàya vedhase ..>% saptira÷vaþ . iti tithyàditattvam .. * .. saptamãvratavi÷eùà yathà -- brahmovàca .
     %<bhagavat bhavasaüsàrasàgarottàrakàrakam .
     ki¤cidvrataü samàcakùva svargàrogyasukhapradam ..
     ÷rãbhagavàn uvàca .
     ÷auradharmaü pravakùyàmi nàmnà kalyàõasaptamãm .
     vi÷okasaptamãü tadvat phaladàü pàpanà÷inãm ..
     ÷arkaràsaptamãü puõyàü tathà kamalasaptamãm .
     mandàrasaptamãü puõyàü tathaiva ÷ubhasaptamãm ..
     sarvàþ sarvaphalàþ proktàþ sarvadevarùipåjitàþ .
     vidhànamàsàü vakùyàmi yathàvadanupårva÷aþ ..
     yadà tu ÷uklasaptabhyàmàdityasya dinaü bhavet .
     sà tu kalyàõinã nàma vijayà tu nigadyate ..>% àsàü itikartavyatàkàlau ca matsyapuràõe 69 adhyàyàvadhi 75 adhyàyaparyantaü draùñavyau .. * .. sà såryamårtiprakà÷ikà tithiþ . yathà --
     %<evamuktastadà devaiþ saumyàü mårtimathàkarot .
     prakà÷atvaü jagàmà÷u devatànàü mahàprabhaþ ..
     etat sarvaü suràõàntu dahanaü ÷àmitaü purà .
     saptamyàü khalu såryeõa mårti¤ca kçtavàn bhåvi ..>% iti vàràhe suryotpattinàmàdhyàyaþ ..

#<saptaraktaü>#, klã, (saptànàü raktànàü tadvarõànàü samàhàraþ .) ÷arãrasya raktavarõasaptàvayavàþ . te ca hastapàdatalanetràntaratàlukàdharajihvànakhàþ . yathà, sàmudrake .
     %<pàõipàdatalau raktau netràntaranakhàni ca .
     tàlukàdharajihvà÷ca saptaraktaü pra÷asyate ..>%

#<saptarùayaþ>#, puü, bhåmni, (sapta çùayaþ .) saptasaükhyakarùayaþ teùàü nàmàni yathà . marãciþ 1 atriþ 2 aïgiràþ 3 pulastyaþ 4 pulahaþ 5 kratuþ 6 va÷iùñhaþ 7 . ityamaraþ .. api ca .
     %<maptarùimaõóalaü tasmàddç÷yate sarvatopari .
     tatra saptarùayaþ santi viniyuktàþ prajàsçjà ..
     marãciratniþ pulahaþ pulastyaþ kraturaïgiràþ .
     va÷iùñha÷ca mahàbhàga brahmaõo mànasàþ sutàþ ..
     saptabràhmaõa ityete ucyante brahmavàdibhiþ .
     saübhåtiranasåyà ca kùamà prãti÷ca sannatiþ ..
     arundhatistathà lajjà tatpatnyau lokamàtaraþ .
     etàsàü tapasà caitaddhàryate bhuvanatrayam ..
     sandhyàtrayamupàsãnà gàyattrãjapatatparàþ .
     tasminloke vasantyete bràhmaõàþ brahmavàdinaþ ..>% iti pàdme svargakhaõóe 11 adhyàyaþ .. (pratimanvantare saptarùayo bhinnà evàsan . tadvçttàntastu çùi÷abde draùñavyaþ ..)

#<saptalà>#, strã, (sapta làtãti . là + kaþ .) navamàlikà . ityamaraþ .. carmakaùà . gu¤jà . pàñalà . iti medinã ..

@<[Page 5,264c]>@
#<sapta÷atã>#, strã, saptànàü ÷atànàü samàhàrà . iti vyàkaraõam .. (%<dvigoþ .>% 4 . 1 . 21 . iti ïãp .) sapta÷atikà . sapta÷ata÷lokàtmadyadevãmàhàtmyam . caõóãti khyàtam . yathà -- argalaü kãlaka¤càdau pañhitvà kavacaü tataþ . japet sapta÷atãü caõóãü krama eva ÷ivoditaþ .. ityargalastotram .. tathà ca nàgojãbhaññaþ .
     %<tatràdye caritàdhyàye ÷lokà a÷ãtiruttamàþ atha madhye caritre tu pa¤càùñaikasusaükhyakàþ ..
     trayo'dhyàyà÷catuþsaptacaturvedakhavedakàþ .
     athottaracaritre tu ùañùaóagni÷lokabhàk .
     agnãsomàdhyàyavatã gãtà sapta÷atã smçtà ..>%

#<sapta÷alàkaþ>#, puü, (sapta ÷alàkàþ tadvatrekhà yatra .) vivàhasya ÷ubhà÷ubhadinaj¤ànàrthaü tiryagårdhvasaptarekhàvi÷iùñatrakravi÷eùaþ . yathà --
     %<kçttikàdicatuþsaptaresnàrà÷au paribhraman .
     graha÷cedekarekhàstho vedhaþ sapta÷alàkajaþ ..
     sapta sapta vilikhet prarekhikàstiryagårdhvamatha kçttikàdikam .
     lekhayedabhijità samanvitaü caikarekhagakhagena vidhyate ..
     vai÷yasya caturthe'ü÷e ÷ravaõàdau liptikàcatuùke ca abhijit tasthe khacare vij¤eyà rohiõãviddhà ..>% liptikà daõóaþ .
     %<yasyàþ ÷a÷ã sapta÷alàkabhinnaþ pàpairapàpairathavà vivàhe .
     raktàü÷ukenaiva tu rodamànà ÷ma÷ànabhåmiü pramadà prayàti ..>% iti sapta÷alàkavedhaþ . iti jyotistattvam .. taccakraråpaü yathà . 2 -- 10 1 -- 11 27 -- 12 26 -- 13 25 -- 14 24 -- 15 23 -- 16 3 -- 22 4 -- 0 5 -- 21 6 -- 20 7 -- 19 8 -- 18 9 -- 17

#<sapta÷irà>#, strã, (sapta ÷irà yasyàþ .) nàgavallã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<saptasaptiþ>#, puü, (sapta saptayo ghoñakà yasya .) såryaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, raghuþ . 13 . 41 .
     %<havirbhujàmedhavatàü caturõàü, madhye lalàñantapasaptasaptiþ .
     asau tapasyatyaparastapasvã nàmnà sutãkùõa÷caritena dàntaþ ..>%)

@<[Page 5,265a]>@
#<saptasàgaraþ>#, puü, (sapta sagarà iva kuõóàni yatra .) mahàdànavi÷eùaþ . yathà -- matsya uvàca .
     %<athàtaþ saüpravakùyàmi mahàdànamanuttamam .
     saptasàgarakaü nàma sarvapàpavinà÷anam ..
     puõyaü dinamathàsàdya kçtvà bràhmaõavàcanam .
     tulàpuruùavat kuryàt loke÷àvàhanaü budhaþ ..
     çtviïmaõóapasaübhàrabhåùaõàcchàdakàdikam .
     kàrayet sapta kuõóàni kanakàni vicakùaõaþ ..
     pràde÷amàtràõi tathàratnimàtràõi và punaþ .
     kuryàt saptapalàdårdhvamàsahasràcca ÷aktitaþ ..
     saüsthàpyàni ca sarvàõi kçùõàjinatilopari .
     prathamaü pårayet kuõóaü lavaõena vicakùaõaþ ..
     dbitãyaü payasà tadbat tçtãyaü sarpiùà punaþ .
     caturthantu guóenaiva dadhnà pa¤camameva ca ..
     ùaùñhaü ÷arkarayà tadbat saptamaü tãrthavàriõà .
     sthàpayellavaõasthantu brahmàõaü kà¤canaü ÷ubham ..
     ke÷avaü kùãramadhye tu ghçtamadhye mahe÷varam .
     bhàskaraü guóamadhye tu dadhimadhye suràdhipam ..
     ÷arkaràyàü nyaset lakùmãü jalamadhye tu pàrvatãm .
     sarveùu sarvaratnàni dhànyàni ca samantataþ ..
     tulàpuruùavat ÷eùamatràpi parikalpayet .
     tato vàruõahomànte snàpito vedapuïgavaiþ .
     triþ pradakùiõamàvçtya mantrànimànudãrayet ..
     namo vaþ sarvasindhånàü àdhàrebhyaþ sanàtanàþ .
     jantånàü pràõadebhya÷ca samudrebhyo namo namaþ ..
     kùãrodakàjyadadhimàdhavalàvaõekùusàràmçtena bhuvanatrayajãvasaüghàn .
     ànandayanti vasubhi÷ca yato bhavantastasmànmamàpyaghavighàtamalaü vidadhvam ..
     yasmàt samastabhuvaneùu bhavanta eva tãrthàmaràsurasuvandyamaõipratànam .
     pàpakùayàddharavilopanabhåùaõàya lokasya bibhrati tadastu mamàpi lakùmãþ ..
     iti dadàti rasàmbarasaüyutàn ÷uciravismayavàniha sàgaràn .
     amalakà¤cananavaratnamayànasau padamupaiti hareramaràvçtaþ ..
     sakalapàpavighàtaviràjitaü pitçpitàmahaputtrakalatrakam .
     narakalokasamàkulamapyalaü jhañiti netumasau ÷ivamandiram ..>% iti matsyapuràõe mahàdànànukãrtane saptasàgarapràdàniko nàma 261 adhyàyaþ ..

#<saptasåþ>#, strã, (sapta såte iti . så + kvip .) saptaputtraprasåtà . tatparyàyaþ . sutavaskarà 2 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<saptàü÷upuïgavaþ>#, puü, (saptabhiraü÷ubhiþ puïgava iva ÷reùñhatvàt .) ÷anigrahaþ . iti jañàdharaþ ..

#<saptàrciþ>#, [s] puü, (sapta arcãüsi yasya .) agniþ . (yathà, raghuþ . 10 . 21 .
     %<saptasàmopagãtaü tvàü saptàrõavajale÷ayam .
     saptàrcirmukhamàcakùuþ saptalokaikasaü÷rayam ..>%) citrakavçkùaþ . ityamaraþ .. ÷anigrahaþ . iti hemacandraþ .. kråracakùuùi, tri . iti medinã .. agneþ saptànàmarciùàü nàmàni saptajihva÷abde draùñavyàni ..

#<saptà÷vaþ>#, puü, (sapta a÷và yasya .) såryaþ . arkavçkùaþ . ityamaraþ .. (kvacit vàcyaliïge'pi dç÷yate . yathà, çgvede . 5 . 45 . 9 .
     %<à såryo yàtu saptà÷vaþ kùetraü yadasyorviyàdãrghayàthe ..>% %<såryaþ sarvasya prerako devaþ saptà÷vaþ sarpaõasvabhàvà÷vopetaþ saptasaükhyàkà÷vo và àyàtu asmadabhimukhamàgacchatu ..>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<saptà÷vavàhanaþ>#, puü, (sapta a÷và vàhanànyasya .) såryaþ . yathà --
     %<lokasàkùã triloke÷aþ kartà hartà tamisrahà .
     tapanastàpana÷caiva ÷uciþ saptà÷vavàhanaþ ..>% iti ÷àmbapuràõe såryastotram ..

#<saptiþ>#, puü, (ùapa samavàye . %<sapinasivasipadibhyastip>% iti ÷rãbhojadevaþ . sapati saïgràmeùu sahasàmevaiti . gatikarmaõo và saptiþ . sapateþ spar÷àrthàt iti màdhavaþ . sçpi gatau . asmàdvà tipratyaye guõe ca rephalopo bàhulakàt sarpati saptiþ . iti nighaõñuñãkàyàü devaràjayajvà . 1 . 14 . 5 .) a÷vaþ . ityamaraþ .. (yathà, çgvede . 8 . 4 . 14 .
     %<arvà¤caü tvà saptayo'dhvara÷riyo vahantu savanedupa ..>%)

#<sapharaþ>#, puü, matsyavi÷eùaþ . puñã iti bhàùà .. ÷ayànà sphurati pàr÷vena gacchatãti ÷apharã manãùàdiþ nadàditvàdãp . ÷oõi÷apharã÷ayyà÷akaña÷ilà÷araõa÷atapadya ityuùmabhedàt tàlavyàdiþ . dantyàdirapãti kecit . ÷aphara÷ca . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<sapharã>#, strã, (saphara + ïãù .) matsyavi÷eùaþ . iti bharataþ .. puüñã iti bhàùà .. tatparyàyaþ . ÷apharã 2 proùñhã 3 . ityamaraþ .. ÷apharaþ 4 ÷vetakolaþ 5 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà --
     %<agàdhajalasa¤càrau rohito'pi sthiràyate .
     gaõóåùajalamàtreõa sapharã pharpharàyate ..>% ityudbhañaþ ..)

#<saphalaü>#, tri, (phalena saha bartamànam .) phalavi÷iùñam . tatparyàyaþ . amogham 2 . iti jañàdharaþ .. (yathà, màrkaõóeye . 61 . 37 .
     %<saphalaü me bhavejjanma yadi màü nàvamanyase ..>% sa÷asyam . yathà, kathàsaritsàgare . 25 . 12 .
     %<apa÷yadà÷ramapadaü saphalasnigdhapàdapam ..>%)

#<sabalaþ>#, tri, (balena saha vartamànaþ .) sainyayuktaþ . sàmarthyavàn . yathà --
     %<sabale ca gçhe pàpe dinamàtraü pracakùate .
     madhye bale tathà màsaü varùaü vidyàttathàbale ..>% iti pa¤casvarà ..

#<sabaliþ>#, puü, vikàlaþ . iti hemacandraþ ..

#<sabàdhaþ>#, tri, pãóàyuktaþ . niùedhayuktaþ . bàdhayà bàdhena ca saha vartamàno yaþ iti bahuvrãhisamàsaniùpannaþ ..

#<sabrahmacàrã>#, [n] puü, (brahma vedastadadhyayanàrthaü yadvrataü tadapi brahma taccaratãti brahmacàrã samàno brahmacàrã . yadbà, samàne brahmaõi caratãti . õiniþ . %<caraõe brahmacàriõi .>% 6 . 3 . 86 . iti samànasya saþ .) parasparaikabrahmavratàcàraþ . ityamaraþ .. ekasmàdgurorbrahmaõe vedàya arthàt vedàdhyayanàya vrataü abhi brahmacaryàkhyaü àcaranti ye te'nyonyaü sabrahmacàriõa ucyante . upacàràt brahmàdhyayanàrthaü vratamapi brahma . samànaü brahma carantãti grahàditvàõõini jyotirjanapadetyàdinà samànasya sabhàve sabrahmacàriõaþ . ekabrahmavratàcàrà ityatra ekasmàdbrahmaõe brahmàdhyetuü vratamàcarantãti tumarthe caturthyà vigçhõatãti pare . sabrahmacàrã bhinnaguru÷iùya iti hàralateti nayanànandaþ . iti bharataþ ..

#<sabhartçkà>#, strã, (bhartrà saha vartamànà . sahasya saþ .) vidyamànapatikà . tatparyàyaþ . pativatnã 2 . ityamaraþ .. sadhavà 3 sanàthà 4 . iti jañàdharaþ ..

#<sabhà>#, strã, (saha bhànti ÷obhante yatreti . bhà dãptau + bhidàditvàt adhikaraõe aï . sahasya saþ .) saha bhànti atra . majlis iti pàrasãka bhàùà . pa¤càyita iti hindã bhàùà . miñiü iti iïgarejã bhàùà . tatparyàyaþ . samajyà 2 pariùat 3 goùñhã 4 samitiþ 5 saüsat 6 àsthànã 7 àsthànam 8 sadaþ 9 samàjaþ 10 . ityamaraþ .. parùat 11 iti jañàdharaþ .. tallakùaõàdi yathà . manuþ .
     %<yasmin de÷e niùãdanti viprà vedavidastrayaþ .
     ràj¤aþ pratikçto vidvàn bràhmaõastàü sabhàü viduþ .. * ..>% vidvatsaühatàvapi sabhàparyàyapariùacchabdamàha sa eva .
     %<traividyo haitukastarkã nirukto dharmapàñhakaþ .
     traya÷cà÷ramiõaþ pårve pariùat syàdda÷àvaràþ ..>% traividyaþ trivedapàragaþ . haitukaþ sadyuktivyavahàrã . ataevàmarasiühaþ . sabhà sadasi sabhye ca . atra bhà dãptiþ prakà÷o j¤ànamiti yàvat . tayà saha sàkùàt paramparayà và vartate iti sabhà .. * .. kàtyàyanaþ .
     %<kula÷ãlavayovçttavittavadbhiradhiùñhitam .
     baõigabhiþ syàta katipayaiþ kulavçddhairadhiùñhitam ..>% sada iti ÷eùaþ . iti vyavahàratattvam .. * .. sàmàjikaþ . dyåtam . eham . iti medinã . samåhaþ . iti hemacandraþ .. * .. sabhàyàü ekàkigamananiùedho yathà --
     %<naika÷caret sabhàü vipraþ samavàya¤ca varjayet ..>% iti kaurme upavibhàge 15 adhyàyaþ ..

#<sabhàja>#, t ka sevane . prãtau . dar÷ane . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràø-paraø-sakaøseñ .) asasabhàjat . iti durgàdàsaþ ..

#<sabhàjanaü>#, klã, (sabhàja t ka sevane prãtau + lyuñ .) gamanàgamanàdisamaye suhçdàdeþ àliïganàrogyapra÷nasvàgatàdinànandotpàdanam . tatparyàyaþ . ànandanam 2 àpracchanam 3 . ityamaraþ .. ñu nadi saüvçdhi sabhàja t ka sevanaprãtidar÷ane pracchau ÷a j¤ãpse anañ . nandatiþ pçcchati÷càïpårvàliïganàdàviti subhåtiþ . gamanasabhaye suhçdamàliïgya gamanànuj¤àgrahaõam . àgatasya và svàgatàrogyàdipçcchà ànandanamiti ramànàthaþ . iti bharataþ .. (yathà, raghuþ . 13 . 43 .
     %<sabhàjane me bhujamårdhvabàhuþ savyetaraü pràdhvamitaþ prayuïkte ..>% sabhàjayatãti . sabhàja t ka prãtau + lyuþ . prãtidàyake, tri . yathà, mahàbhàrate . 4 . 13 . 10 .
     %<prabhåtanàgà÷varathaü sabhàjanaü samçddhiyuktaü bahupànabhojanam .
     manoharaü kà¤canacitrabhåùaõaü gçhaü mahat ÷obhayatàmiyaü mama ..>%)

#<sabhàpatiþ>#, puü, (sabhàyàþ patiþ .) samàjàdhipatiþ . (yathà, bhàgavate . 6 . 17 . 7 .
     %<jañàdharastãvratapà brahmavàdã sabhàpatiþ .
     aïgãkçtya striya¤càste gatahrãþ pràkçto yathà ..>%) dyåtagçhasvàmã . iti kecit ..

#<sabhàsat># puü, (sabhà + sad + kvip .) sabhàbhàü sãdati upavi÷ati yaþ . tatparyàyaþ . sabhàstàraþ 2 sabhyaþ 3 sàmàjikaþ 4 . ityamaraþ .. pariùadvalaþ 5 parùadvalaþ 6 pariùadaþ 7 pàrùadaþ 8 parisabhyaþ 9 . iti ÷abdaratnàvalã .. tallakùaõàdi yathà . kàtyàyanaþ .

#<sabhàsad># puü, (sabhà + sad + kvip .) sabhàbhàü sãdati upavi÷ati yaþ . tatparyàyaþ . sabhàstàraþ 2 sabhyaþ 3 sàmàjikaþ 4 . ityamaraþ .. pariùadvalaþ 5 parùadvalaþ 6 pariùadaþ 7 pàrùadaþ 8 parisabhyaþ 9 . iti ÷abdaratnàvalã .. tallakùaõàdi yathà . kàtyàyanaþ .
     %<sabhyatàva÷yavaktavyaü dharmàrthasahitaü vacaþ .
     ÷çõoti yadi no ràjà syàttu sabhyastadànçõaþ ..>% sabhyaþ samàyàü sàdhuþ . tathàvidhànàha yà¤javalkyaþ .
     %<÷rutàdhyayanasampannàþ kulãnàþ satyavàdinaþ .
     ràj¤à sabhàsadaþ kàryàþ ÷atrau mitre ca ye samàþ ..>% ÷rutàdhyanasampannàþ dharma÷àstraj¤àþ . kulãnàþ saïkaràdi-doùa÷ånyamàtàpitçvaü÷a-paramparàkàþ . gavasmåtàþ mabhàsadaþ sabhàyàü yathà sãdanti tatha dànamànasatkàrai ràj¤à kartavyàþ . iti vyavahàratattvam .. * .. anyacca .
     %<samaþ ÷atrau ca mitre ca dharma÷àstravi÷àradaþ .
     vipamukhyaþ kulãna÷ca dharmadhikaraõe bhavet ..
     kàryàstathàvidhàstatra dvijamukhyàþ sabhàsadaþ ..>% iti matsyapuràõe 189 adhyàyaþ .. bçhaspatistu sapta pa¤ca trayo và sabhàsado bhavantãtyàha .
     %<lokavedaj¤adharmaj¤àþ sapta pa¤ca trayo'pi và .
     yatropàviùñà vipràþ syuþ sà yaj¤asadç÷ã sabhà ..>% ki¤ca .
     %<sapràóvivàkaþ sàmàtyaþ sabràhmaõapurohitaþ .
     sasabhyaþ prekùako ràjà svarge tiùñhati dharmataþ ..>% tatra bràhmaõà aniyuktàþ sabhàsadastu niyuktà iti bhedaþ . tatra niyuktànàü yathàvasthitàrthakathane'pi yadi ràjànyathà karoti tadàsau nivàraõãyo'nyathà doùaþ . ukta¤cakàtyàyanena .
     %<anyàyenàpi taü yàntaü ye'nuyànti sabhàsadaþ .
     te'pi tadbhàginastasmàdrodhanãyaþ sa tairnçpaþ ..>% iti mitàkùarà ..

#<sabhàstàraþ>#, puü, (sabhàü stçõàtãti . stç¤ àcchàdane + %<karmaõyaõ .>% 3 . 2 . 1 . ityaõ .) sabhàsad . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 49 . 2 .
     %<ke ca tatra sabhàstàrà ràjàno brahmavittama ! ..>%)

#<sabhikaþ>#, puü, (sabhà dyåtasabhà à÷rayatvenàstyasyeti . sabhà + vrãhyàditvàt ñhan .) dyåtakàrakaþ . ityamaraþ .. dve sahiyàra iti khyàte . sabhà dyåtamasyà÷rayatvenàsti sabhikaþ vikàrasaügheti ùõikaþ . sabhà dyåtaü sabhà gçhamiti rudraþ . dyåtaü kàrayati dyåtakàrakaþ ùaõantàt svàrthekaþ . iti bharataþ .. tatparyàyaþ .
     %<durodara¤ca nirgranthadyåtakàrakalagnakàþ .
     sabhikaþ pratibhå÷ceti -- ..>% iti jañàdharaþ .. (yathà, yàj¤avalkye . 2 . 202 .
     %<mlahe ÷atikavçddhestu sabhikaþ pa¤cakaü ÷atam .
     gçhõãyàt dhårtakitavàditaràdda÷akaü ÷atam ..>%)

#<sabhãkaþ>#, puü, dyåtakàrakaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sabhocitaþ>#, puü, (sabhàyàmucitaþ .) paõóitaþ . iti dhana¤jayaþ .. sabhàyogye, tri ..

#<sabhyaþ>#, puü, (sabhàyàü sàdhuþ . sabhà + %<sabhàyà yaþ .>% 4 . 4 . 105 . iti yaþ .) sàdhuþ . sabhàsad . ityamaraþ .. (yathà, manuþ . 8 . 10 .
     %<so'sya kàryàõi saüpa÷yet sabhyaireva tribhirvçtaþ ..>% asminnarthe vàcyaliïge'pi dç÷yate . yathà, raghuþ . 1 . 55 .
     %<tasmai sabhyàþ sabhàryàya goptre guptatamendriyàþ .
     arhaõàmarhate cakrurmunayo nayacakùuùe ..>%) sabhikaþ . iti jañàdharaþ ..

#<sabhyaþ>#, tri, (sabhà + yaþ .) pratyayitaþ . iti jañàdharaþ .. sabhàsambandhã ca ..

#<sam>#, vya, samàrthaþ . prakçùñàrthaþ . saïgataþ . ÷obhanaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. samuccayaþ . iti hemacandraþ .. caturthopasargaþ . iti vyàkaraõam .. asyàrthavi÷eùàþ saü÷abde draùñavyàþ ..

@<[Page 5,266c]>@
#<samaþ>#, tri, (samatãti . sama vaiklavye + pacàdyac .) sarvam . (asminnarthe sarvanàmasaüj¤à bhavati . yathà, mugdhabodhe .
     %<namaþ samasmàt pårvasmà antarasmà amedhasàm ..>%) samànam . ityamaraþ .. (asminnarthe sarvanàmasaüj¤à na bhavati . yathà, mugdhabodhe .
     %<samàyaiùu paràyaiùàü muktaye'rthàntaràya ca ..>%) sàdhuþ . iti medinã ..

#<samaþ>#, puü, (sama vaiklavye + pacàdyac .) rà÷ivi÷eùàõàü saüj¤àvi÷eùaþ . te tu rà÷ayaþ vçùakarkañakanyàvç÷cikamakaramãnàþ . yathà --
     %<kråro'tha saumyaþ puruùo'ïganà ca ojo'tha yugmaü viùamaþ sama÷ca .
     carasthiradbyàtmakanàmadheyà meùàdayo'mã krama÷aþ pradiùñàþ ..>% iti jyotistattvam .. * .. mànasya prakàravi÷eùaþ . sa tu yadà gãtavàdyayostàlaþ gàyakasya hastapàdàdicàlana¤ca ekadà samabhàvena patati tadà bhavati . iti saïgãta÷àstram .. * .. vargamålànayanàrthaü aïkoparidatta çjurekhàvi÷eùaþ . yathà --
     %<tyaktvàntyàdviùamàt kçtiü dviguõayenmålaü same taddhçte tyaktvà labdhakçtiü tadàdyaviùamàllabdhaü dvinighnaü nyaset ..>% ityàdi lãlàvalã ..

#<samakanyà>#, strã, (samà vivàhatulyà kanyà .) vivàhopayuktà . iti dhana¤jayaþ .. sadç÷akumàrã ca ..

#<samakolaþ>#, puü, (samaþ kolo yasya .) sarpaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<samaknaþ>#, tri, gamanakartà . saüpårvakàncadhàtoþ ktapratyayena niùpannaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<samakùaü>#, tri, akùõoþ samãpam . saüpårvàkùi÷abdàt apratyayena niùpannam . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (yathà, kumàre . 5 . 1 .
     %<tathà sabhakùaü dahatà manobhavaü pinàkinà bhagnamanorathà satã .
     nininda råpaü hçdayena pàrvatã priyeùu saubhàgyaphalà hi càrutà ..>%)

#<samagandhakaþ>#, puü, (samàstulyà gandhà gandhadravyàõi yatra . kap .) kçtrimadhåpaþ . yathà --
     %<vçkadhåpe bhaktakaro giriþ syàt samagandhakaþ .>% iti ÷abdacandrikà ..

#<samagandhikaü>#, klã, (samastulyo gandho'styatreti . ñhan .) u÷ãram . iti ràjanirghaõñaþ .. tulyagandhayukte, tri ..

#<samagraþ>#, tri, (samaü samakàlameva gçhõàtãti . graha + óaþ .) sakalam . (yathà, ràmàyaõe . 2 . 52 . 84 .
     %<caturda÷a hi varùàõi samagràõyuùya kànane .
     bhràtrà saha mayà caiva punaþ pratyàgamiùyati ..>%) pårõam . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 154 . 13 .
     %<avekùamàõastasyà÷ca hióimbo mànuùaü vapuþ .
     sagdàmapårita÷ikhaü samagrendunibhànanam ..>%)

#<samaïgà>#, strã, ma¤jiùñhà . ityamaraþ . lajjàlulatà . varàhakràntà . iti ratnamàlà .. bàlà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<samacittaü>#, klã, (samaü tulyaü cittam .) ekaviùayakàntaþkaraõavçttiþ . yathà --
     %<mano buddhi÷ca citta¤ca te hyanã÷àþ ÷arãriõàm .
     ekacittaü manaþ kçtvà j¤ànena pçthulocane ..
     samacittaü prapadyante na te limpanti mànavàþ .
     sarvabhakùyàõi bhakùantaþ peyàpeyaü tathaiva ca .
     samaü cittaü mayi yadi tadà tasya na ca kriyà ..>% iti vàràhe guhyakarmamàhàtmyavarõanaü nàmàdhyàyaþ .. (samaü sarveùu padàrtheùu tulyaråpaü cittaü yasyeti vigrahe sarvatra tulyadar÷ake, tri . yathà, bhàgavate . 7 . 13 . 9 .
     %<na yaterà÷ramaþ pràyo dharmaheturmahàtmanaþ .
     ÷àntasya samacittasya vibhçyàduta và tyajet ..>%)

#<samajaü>#, klã, (samajanti pa÷avo yatra . sam + aja gatau + ap .) vanam . iti medinã ..

#<samajaþ>#, puü, (saü + aja gatau + %<samudorajaþ pa÷uùu .>% 3 . 3 . 69 . iti ap .) pa÷usamåhaþ . ityamaraþ .. mårkhasaühatiþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<samaj¤à>#, strã, (samaiþ sarvairj¤àyate iti . j¤à + gha¤arthe kaþ .) kãrtiþ . ityamaraþ .. samàj¤à samajyà samàkhyà iti ca pàñhaþ . iti bharataþ ..

#<samajyà>#, strã, (samajanti saïgacchante'syàmiti . sam + aja + %<saüj¤àyàü samajaniùadeti .>% 3 . 3 . 99 . iti kyap .) sabhà . ityamaraþ .. kãrtiþ . iti taññãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<sama¤jasaü>#, klã, (samyak a¤ja aucityaü yatra . ac .) ucitam . ityamaraþ ..

#<sama¤jasaþ>#, tri, (samyak a¤ja aucityaü yatra . ac .) samãcãnaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, bhàgavate . 6 . 9 . 35 .
     %<àhosvidàtmàràma upa÷ama÷ãlaþ sama¤jasadar÷ana udàsta itiha vàva na vidàma ..>%) abhyastaþ . ityajayapàlaþ ..

#<samaõñhaþ>#, puü, gaõóãraþ . iti ÷abdaratnàvalã hàràvalã ca ..

#<samatà>#, strã, samatvam . samasya bhàvaþ ityarthe sama ÷abdàt tapratyayena niùpannà .. (yathà, raghuþ . 9 . 6 .
     %<samatayà vasuvçùñivisarjanaiþ niyamanàdasatà¤ca naràdhipaþ ..>%)

#<samatiriktaü>#, klã, samyagadhikam . samyakprakàre õàtiriktaü iti tatpuruùasamàsaniùpannam ..

#<samatrayaü>#, klã, (samaü trayaü yatra .) samabhàgaharãtakãnàgaraguóam . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 5,267b]>@
#<samadar÷ã>#, [n] tri, (samaü pa÷yatãti . dç÷a + õiniþ .) sarvabhåteùu tulyadar÷ana÷ãlaþ . yathà --
     %<vidyàvinayasantanne bràhmaõe gavi hastini .
     ÷uni caiva ÷vapàke ca paõóitàþ samadar÷inaþ ..>% iti ÷rãbhagavadgãtà ..

#<samadçùñiþ>#, strã, (samà dçùñiþ .) sarvatra tulyadar÷anam . yathà --
     %<duþkhe sukhe ca viprendra yà dçùñirvartate sadà .
     tatha ÷atrau ca mitre ca samadçùñi÷ca sà smçtà ..>% iti pàdme kriyàyogasàre 16 adhyàyaþ .. (samà dçùñiryasya .) samadar÷ini, tri ..

#<samadhikaþ>#, tri, (samyak adhikaþ .) adhikaþ . tatparyàyaþ . atiriktaþ 2 . ityamaraþ .. (yathà, raghuþ . 18 . 53 .
     %<pratikçtiracanàbhyo dåtisandar÷itàbhyaþ samadhikatararåpàþ ÷uddhasantànakàmaiþ .
     adhivividuramàtyairàhçtàstasya yånaþ prathamaparigçhãte ÷rãbhuvau ràjakanyàþ ..>%)

#<samantaþ>#, puü, sãmà . samyakprakàreõa antaþ iti tatpuruùasamàsaniùpannaþ ..

#<samantataþ>#, [s] vya, caturdigabhivyàptaþ . tatparyàyaþ . paritaþ 2 sarvataþ 3 vi÷vak 4 . ityamaraþ .. samantàt 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 57 . 34 .
     %<striya÷ca sarvà ruruduþ samantataþ puraü tadàsãt punareva saïkulam ..>%)

#<samantadugdhà>#, strã, (samantàt dugdhaü kùãramasyàþ .) snuhãvçkùaþ . ityamaraþ ..

#<samantapa¤cakaü>#, klã, (samantàt pa¤cakaü hradapa¤cakaü yatra .) kurukùetram . tacca kurupàõóavayoryuddhasthànam . tatra purà para÷uràmaþ kùattriyarudhireõa pa¤ca hradàn cakàra . yathà --
     %<triþsaptakçtvaþ pçthivãü kçtvà niþkùattriyàü prabhuþ .
     samantapa¤cake pa¤ca kçtavàn rudhirairhradàn ..
     sa teùu tarpayàmàsa pitén bhçgukulodvahaþ .
     sàkùàt dadar÷a pitaraü sa ca ràmaü nyavàrayat ..>% iti pàdme bhåmikhaõóe 124 adhyàyaþ .. * .. anyacce .
     %<triþsaptakçtvaþ pçthivãü kçtvà niþkùattriyàü prabhuþ .
     samantapa¤cake cakre ÷oõitodàn hradàn nava ..>% iti ÷rãbhàgavate 9 skandhe 16 adhyàyaþ .. * .. tasya màhàtmyaü sãmà ca yathà --
     %<pçthivyàü naimiùaü tãrthamantarãkùe ca puùkaram .
     trayàõàmapi lokànàü kurukùetraü vi÷iùyate ..>% ityàrabhya --
     %<tarantukàrantukayoryadantaraü ràmahradànà¤ca macakrukasya ca .
     etat kurukùetrasamantapa¤cakaü pitàmahasyottaravedirucyate ..>% iti mahàbhàratãyavanaparvaõi 83 adhyàyaþ ..

#<samantabhadraþ>#, puü, (samantàt bhadramasya .) buddhaþ . ityamaraþ ..

@<[Page 5,267c]>@
#<samantabhuk># [j] puü, (samantàt bhuïkte iti . bhuj + kvip .) agniþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<samantàt>#, vya, samantataþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, çtusaühàre . 1 . 22 .
     %<dinakaraparitàpàt kùãõatoyàþ samantàt vidadhati bhayamuccairvãkùyamàõà vanàntàþ ..>%)

#<samanyuþ>#, puü, (manyunà kratunà krodhena và saha vartamànaþ .) ÷ivaþ . iti kecit .. krodhayukta÷ca .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 268 . 4 .
     %<buddhiü samàcchàdya ca me samanyuruddhåyate pràõapatiþ ÷arãre ..>%)

#<samanvitaþ>#, tri, (sam + anu + iõ + ktaþ .) saüyuktaþ . yathà, tithyàditattve .
     %<vispaùñamadrutaü ÷àntaü spaùñàkùarapadaü tathà .
     kalasvarasamàyuktaü rasabhàvasamanvitam ..>%

#<samapadaü>#, klã, (same pade yatra .) dhanvinàü pàdayostulyaråpatayà dhàraõam . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<samapadaþ>#, puü, (same pade caraõe yatra .) ratibandhavi÷eùaþ . yathà --
     %<yoùitpàdau hçdi sthàpya karàbhyàü pãóayet stanau .
     yatheùñaü tàóayedyoniü bandhaþ samapadaþ smçtaþ ..>% iti ratima¤jarã smaradãpikà ca ..

#<samapàdaü>#, klã, (samau pàdau yatra .) dhanvinàü pàdayostulyaråpatayà dhàraõam . iti hemacandraþ ..

#<samabhivyàhàraþ>#, puü, (sam + abhi + vi + à + hç + gha¤ .) sahitaþ . ghañamànaya ityatra bhavati càvyavahitapårbavartitàlakùaõasamabhivyàhàrasambandhena ghañapadaniùñhasyànusvàrapadasya vyatirekaprayukto ghañavat karmatvamiti bhedànvayabuddhyabhàva iti tàdç÷ànvayabodhe ghañapadasyànusvàrapadavattvamàkàïkùà evaü vinigamanàvirahàdavyavahitottaravartitàråpasamabhivyàhàrasambandhena anusvàrapadaniùñhasya ghañapadasya vyatirekaprayukto'pi ghañavat karmatvamiti bhedànvayabuddhyabhàva ityanusvàrapadasya ghañapadavattvamapi tàdç÷ànvayabodhe àkàïkùà . iti àkàïkùàgranthe bhathurànàthaþ ..

#<samabhivyàhçtaþ>#, puü, (sam + abhi + vi + à + hç + ktaþ .) sahoccaritaþ . sahitaþ . yathà nimittànàü utpattividhisamabhivyàhçtaniyatànàm . iti tithyàditattvam ..

#<samabhihàraþ>#, puü, (sam + abhi + hç + gha¤ . paunaþpunyam . bhç÷àrthaþ . iti medinã ..

#<samabhåmiþ>#, strã, (samàbhåmiþ .) samànasthànam tatparyàyaþ . àjiþ 2 . iti jañàdharaþ .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 56 . 11 .
     %<samabhåmitale ramye drumairbahubhiràvçte .
     puõye raüsyàmahe tàta citrakåñasya kànane ..>%)

#<samam>#, vya, sahitam . yathà . sàrdhantu sàkaü satraü samaü saha . ityamaraþ .. (yathà, manuþ . 2 . 113 .
     %<vidyayaiva samaü kàmaü martavyaü brahmavàdinà .
     àpadyapi hi ghoràyàü natvenàmariõe vapet ..>%)

#<samayaþ>#, puü, (samyagetãti . sam + iõ gatau + pacàdyac .) kàlaþ . (yathà, uttaracarite 1 aïke .
     %<samayaþ samavartata ivaiùa yatra màü samanandayat sumukhi ! gautamàrpitaþ .
     ayamàgçhãtakamanãyakaïkaõastava mårtimàniva mahotsavaþ karaþ ..>%) ÷apathaþ . àcàraþ . (yathà, mahàbhàrate . 13 . 90 . 50 .
     %<çùãõàü samaye nityaü ye caranti yudhiùñhira ! .
     ni÷citàþ sarvadharmaj¤àstàn devàn bràhmaõàn viduþ ..>%) siddhàntaþ . saüvit . ityamaraþ .. kriyàkàraþ . nirde÷aþ . bhàùà . (yathà, mahàbhàrate . 5 . 33 . 116 .
     %<de÷àcàràn samayàn jàtidharmàn babhåùate yaþ saþ paràvaraj¤aþ ..>%) saïketaþ . iti medinã .. (vyavahàraþ . yathà, manuþ . 10 . 53 .
     %<na taiþ samayamanvicchet puruùo dharmamàcaran ..>%) sampat . niyamaþ . (yathà, bhàgavata . 3 . 22 . 18 .
     %<ato bhajiùye samayena sàdhvãü yàvattejo vibhçyàdàtmano me ..>%) avasaraþ . iti hemacandraþ .. * .. kàlapra÷aüsà . yathà -- para÷uràma uvàca .
     %<ràjendrottiùñha samaraü kuru sàhasapårvakam .
     kàlabhede jayo néõàü kàlabhede paràjayaþ ..
     kàle siühaþ ÷çgàla¤ca ÷çgàlaþ siühameva ca .
     kàle vyàghraü naro hanti gajendraü hariõastathà ..
     mahiùaü makùikà kàle garuóa¤ca yathoragaþ .
     kiïkaraþ stauti ràjendraü kàle ràjà ca kiïkaram ..
     indrà÷ca manavaþ kàle kàle ràjà mariùyati .
     tirohità ca prakçtiþ kàle ÷rãkçùõavigrahe ..
     mariùyanti suràþ sarve trilokasthà÷caràcaràþ .
     sarve kàle layaü yànti kàlo hi duratikramaþ ..
     kàlasya kàlaþ ÷rãkçùõaþ sraùñuþ sraùñà yathecchayà .
     saühartà caiva saühartuþ pàtuþ pàtà paràtparaþ ..
     mahàsthålàt sthålatamaþ såkùmàt såkùmatamaþ kç÷aþ paràõuþ paramaþ kàlaþ kàla÷ca kàlabhedakaþ ..>% iti brahmavaivarte gaõapatikhaõóe 40 adhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<kàlaþ karoti saüsargaü bandhånàü bandhubhiþ samam .
     kàlaþ karoti vicchedaü virodhaü prãtimeva ca ..
     kàlaþ sçùñi¤ca kurute kàla÷ca paripàlanam .
     kàlaþ karoti sànandaü kàlaþ saüharate prajàþ ..
     sukhaü duþkhaü bhayaü ÷okaü jaràü mçtyu¤ca janma ca .
     sarvaü karmànurodhena kàla eva karoti ca .
     sarvaü kàlakçtaü tàta vismayaü na vraja vraja ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 90 adhyàyaþ .. atha kàlaniråpaõam .
     %<ànandanandanasyaiva paripårõatamasya ca .
     ÷çõu kàlagatiü vatsa madãyaj¤ànagocaràm ..
     naràõà¤ca pitéõà¤ca suràõà¤càpi brahmaõaþ .
     nàgànàü ràkùasàdãnàü tatpareùà¤ca puttraka ..
     kathayàmi nigåóhàrthaü sàvadhànaü ni÷àmaya .
     sarvasmàcca paraþ sthålaþ sarvàdhàro mahàn viràñ ..
     yasya lomasu vi÷vàni càsaükhyàni ca tàni ca .
     sarvasmàcca paraü såkùmaü paramàõuü ni÷àmaya ..
     kàlàrambhàtmakaü sarvasyànåhaü paramãpsitam .
     paramaþ sadbi÷eùàõàmaneko'yuta÷astathà ..
     paramàõuþ sa vij¤eyo nçõàmaikyabhramo yathà .
     paramàõudbayenàõustrasareõustu te trayaþ ..
     trasareõutrikeõàpi truñiruktà manãùibhiþ .
     vedhastnuñi÷atenaiva trivedhena lavastathà ..
     trilavena nimeùa÷ca trinimeùeõa ca kùaõaþ .
     kàùñhà pa¤cakùaõenaiva laghu÷ca da÷akàùñhayà ..
     laghupa¤cada÷e daõóastatpramàõaü ni÷àmaya .
     dbàda÷àrdhapalonmà ca caturbhi÷caturaïgulaiþ ..
     svarõamàùaiþ kçtacchidraü yàvat pracchajalaplutam .
     daõóadvaye ca muhårtaþ ùaùñidaõóàtmikà tithiþ ..
     tadaùñabhàgaþ praharaþ pramàõa¤ca niråpaõam .
     caturbhiþ praharai ràtri÷caturbhirdinameva ca ..
     tithipa¤cada÷enaiva pakùamànaü prakãrtitam .
     pakùadbayena màsaþ syàt ÷uklakçùõàbhidhena ca ..
     çturmàsadvayenaiva tatùañkenaiva vatsaraþ .
     vasantagrãùmavarùà÷ca ÷araddhemanta÷ãtakam ..
     varùàþ pa¤cavidhà j¤eyàþ kàlavidbhirniråpitàþ .
     saüvatsaraþ pravatsara÷ca ilàvatsara eva ca ..
     anuvatsaro vatsaro'yamiti kàlavido viduþ .
     abdo dbiùañkamàsai÷ca tannàma ÷çõu coddhava .. * ..
     vai÷àkho jyaiùñha àùàóhaþ ÷ràvaõo bhàdra eva ca .
     à÷vinaþ kàrtiko màrgaþ pauùo màghastu phàlgunaþ ..
     caitrastu caramo j¤eyo varùa÷eùo niråpitaþ .
     vasanta÷caitravai÷àkhau màsau yugmena kãrtitaþ ..
     jyaiùñhàùàóhadvayenaiva grãùmastu parikãrtitaþ .
     varùà ÷ràvaõabhàdreõa cà÷vine kàrtike ÷arat ..
     màrge pauùe ca hemantaþ ÷i÷iro màghaphàlgune .
     abdastu càyane dve caivottare dakùiõàyane ..
     màghàdiùañkaü niyataü uttaràyaõamãpsitam .
     ÷ràvaõàdimàsaùañkaü dakùiõàyanameva ca ..
     màghàdàùàóhaparyantaü dinavçddhiü krayeõa vai .
     naktaü vçddhaü ÷ràvaõàcca pauùaparyantameva ca .. * ..
     pratipadaþ pårõimàntaþ ÷uklaþ pakùaþ prakãrtitaþ .
     pårõimàyàþ pratipadaþ amàvàsyànta eva ca ..
     kçùõapakùastu vij¤eyo vedavidbhirniråpitaþ .
     dbitãyà ca tçtãyà ca caturthã pa¤camã tathà ..
     ùaùñhã ca saptamã caiva hyaùñamã navamã tathà .
     da÷amyekàda÷ã càpi dvàda÷ã ca trayoda÷ã .
     caturda÷ã kuhåryàvaddinantu gaõanaü smçtam .. * ..
     a÷vinã bharaõã càpi kçttikà rohiõã tathà .
     mçga÷iràstathàrdrà ca nakùatre dbe punarvasuþ ..
     puùyà÷leùà maghà caiva pårvà cottaraphalgunã .
     hastà citrà tathà svàtã vi÷àkhà cànuràdhikà ..
     jyeùñhà målà tathà j¤eyà pårvàùàóhottarà tathà .
     ÷ravaõàpyabhijiccaiva dhaniùñhà ca prakãrtità ..
     tataþ ÷atabhiùà j¤eyà pårvabhàdrapadastathà .
     tathottarastu vij¤eyo revatã caramà smçtà ..
     aùñàviü÷acca nakùatraü kalatraü ÷a÷inoddhava .
     krameõa tàbhiþ sàrdha¤ca candrastiùñhati nitya÷aþ ..
     saptaviü÷atinakùatraü kalatra¤ca ÷rutau ÷rutam .
     abhijicchravaõàcchàyà tenàùñàviü÷atiþ smçtà ..
     ekadà ca madhau candro rohiõyà ràmayà saha .
     reme divàni÷aü dçùñvà ÷ravaõà ca cukopa sà ..
     chàyàü dattvà ca candràya yayau tàtàntikaü bhiyà .
     tataþ pitaramànãya sà pracakre vibhàgakam ..
     babhåva tena nakùatramabhijinnàmakaü purà .
     etat ÷rutaü kçùõamukhàcchata÷çïge ca parvate .
     nakùatraü kathitaü vatsa tithyàü bhramati nitya÷aþ .. * ..
     yoga¤ca karaõa¤caiva madvaktreõa ni÷àmaya .
     viùkambhaþ prãtiràyuùmàn saubhàgyaþ ÷obhanastathà ..
     atigaõóaþ sukarmà ca dhçtiþ ÷ålastathaiva ca .
     gaõóoü vçddhirdhruva÷caiva vyàghàto harùaõastathà ..
     vajra÷càsçgvyatãpàto varãyàn parighaþ ÷ivaþ .
     siddhaþ sàdhyaþ ÷ubhaþ ÷ukro brahmendro vaidhçtistathà ..
     kãrtitastu yogagaõaþ karaõaü ÷råyatàmiti .
     vava÷ca bàlava÷caiva kaulavastaitilastathà ..
     gara÷ca baõija÷càpi viùñi÷ca ÷akunistathà .
     catuùpàccàpi nàga÷ca kintughna iti kãrtanam ..
     naràõà¤càpi màsena pitéõà¤ca divàni÷am .
     ÷ukle teùàü dina¤càpi kçùõe naktaü prakãrtitam ..
     vatsareõa naràõàntu suràõà¤ca divàni÷am .
     dinanteùàmuttareõa nakta¤ca dakùiõàyaõe ..
     manvantarantu divyànàü yugànàmekasaptatiþ .
     manoràyuþparimitaü ÷akrasyàyuþ prakãrtitam ..
     pa¤caviü÷atsahasra¤ca tathà pa¤ca÷ataü param .
     tatra såryagatirnàsti ÷akrapàtànusàrataþ ..
     yugànàü ùaùñimadhikaü naràõà¤ca prakãrtitam .
     kàlenaitena ÷akrasya patana¤ca manostathà .. * ..
     caturda÷endràvacchinnakàlena brahmaõo dinam .
     etenaiva ca tadyuktamuktaü dhàturdivàni÷am ..
     evanteùàü nipatanaü boddhavyaü taddivàni÷am .
     tatra såryagatirnàsti ÷akrapàtànusàrataþ ..
     divàni÷a¤ca jànanti brahmalokanivàsinaþ .
     daõóadvayaü lavapalaü ÷akrapàtena tatpalam ..
     evaü triü÷addinenaiva dhàturmàsaþ prakãrtitaþ .
     abdo dvàda÷abhirmàsairevantasya ÷atàyuùaþ ..
     brahmaõaþ patanenaiva nimeùaþ ÷rãharerapi .. * ..
     dhàtuþ pàtànusàreõa vaikuõñhena divàni÷am .
     tatra såryagatirnàsti caivaü golokataþ smçtam ..
     vaikuõñhavàsinaþ sarve tena jànantyaharni÷am ..
     candrasyàpi grahàõà¤ca gatirnàstãti tatra vai .
     cakraü naiva bhramatyeva rà÷ãnàmicchayà hareþ ..
     dina¤ca tejasà dãptaü kçùõasya paramàtmanaþ .
     naktaü tejovihãna¤ca harau ca mandiraü gate ..
     evaü kàlagatistatra viùõuloke'sti santatam .
     kàlasvaråpo bhagavàn paramàtmà niràkçtiþ ..
     candrasåryagatirnàsti pàtàleùu ca saptasu .
     tadvàsina÷ca jànanti saïketena divàni÷am ..
     dine ca mårdhni nàgànàü maõirjvalati nitya÷aþ .
     sandhyàyàü dãptihãna÷ca ràtri÷ca tamasàvçtà ..
     kàlaü tandrãpramàõena jànanti tannivàsinaþ .
     yathà bhuvi tathà tatra parimàõaü prakãrtitam .. * ..
     kçtaü tretà dbàpara¤ca kali÷ceti caturyugam .
     divyairdvàda÷asàhasrairvatsarai÷càpi sammitam ..
     aùñau ÷atànyapyadhikaü sahasràõàü catuùñayam .
     divyairvarùaiþ kçtayugaü kàlavidbhirniråpitam ..
     aùñàviü÷atsahasràõyapyavikaü parimàõakam .
     lakùàõà¤ca saptada÷a nçmàõaü parikãrtitam ..
     adhikaü ùañ÷atànyeva sahasràõàü trayaü tathà .
     divyairvarùai÷ca treteti vatsa kàlavido viduþ ..
     ùaõõavatisahasràõi lakùairdbàda÷abhiþ saha .
     nçõàü varùai÷ca treteti kàlavidbhiþ prakãrtitaþ ..
     catuùñayaü ÷atànà¤càpyadhikaü dvisahasrakam .
     varùaü divyaü dbàpara¤ca kàlaj¤aiþ parikãrtitam ..
     catuþùaùñisahasràõi lakùairaùñabhireva ca .
     nçõàü varùairdvàpara¤ca kàlaj¤aiþ parikãrtitam ..
     adhikaü dvi÷ata¤caiva divyaü varùasahasrakam .
     evaü mitaü kaliyugaü vatsa pràj¤aiþ prakãrtitam ..
     dbàtriü÷acca sahasra¤ca caturlakùaü nçmàõakam .
     varùa¤ceti kaliyugaü cakàra kàlakovidaþ ..
     lakùaistricatvàriü÷adbhiþ saha viü÷atsahasrakaiþ .
     nçmàõavarùaiþ kàlaj¤airvyaktameva caturyugam ..
     iti te kathitaü vatsa kàlasaükhyàniråpaõam .
     yathà÷rutaü yathàj¤ànaü gaccha vatsa hareþ puram ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóeràdhoddhavasaüvàde kàlaniråpaõam 96 adhyàyaþ .. * .. api ca . màrkaõóeya uvàca .
     %<nimeùo nàma kàlàïgo netronmeùavilakùitaþ .
     tairaùñàda÷abhiþ kàùñhà kàùñhànàü triü÷atà kalà ..
     kalàbhistàvatãbhistu kùaõàkhyaþ parikãrtitaþ .
     kùaõairdvàda÷abhiþ prokto muhårtastaistu triü÷atà ..
     mànuùyaþ syàdahoràtraþ pakùaste da÷a pa¤ca ca .
     pakùàbhyàü manuùo màsaþ pitéõàü tadaharni÷am ..
     màsairdvàda÷abhirvarùo devànàü tadaharni÷am ..
     kçùõapakùaþ pitéõàntu karmàrthaü divaso mataþ ..
     svapnàrthaü ÷uklapakùastu rajanã parikãrtità .
     devànàntu dinaü proktaü ùaõmàsà uttaràyaõam ..
     ràtriþ svapnàya devànàü ùaõmàsà dakùiõàyanam .
     dvàbhyàü dbàbhyàntu màsàbhyàmarkajàbhyàmçtuþ smçtaþ ..
     çtubhi÷càyanaü proktaü tribhistanmànuùaü matam .
     çtubhirvatsaraþ ùaóbhistàü÷ca ÷çõu pçthak pçthak .. * ..
     caitràdiyugalaiþ saüj¤à taistaiþ ùaóbhirdbijottamàþ .
     vasanta÷caitravai÷àkhau grãùmo jyaiùñhaþ ÷ucistathà ..
     pràvçñ nabhonabhasyau tu ÷arat syàdi÷akàrtikau .
     sahaþpauùau ca hemantaþ ÷i÷iro màghaphàlgunau ..
     ùaóime çtavaþ proktàþ yaj¤àdau vihitàþ pçthak .
     nçõàü mànena da÷abhirlakùaiþ saptabhiruttaraiþ ..
     sàùñàviü÷atisàhasrairmànaü kçtayugasya ca .
     sandhyà catuþ÷atànãha varùàõàmantaràlataþ ..
     sandhyàü÷astàvatà proktastadantargata ãpsitaþ .
     tretà dbàda÷abhirlakùairmànuùairvatsarairbhavet ..
     ùaõõavatyà sahasrai÷ca sandhyà ca syàt ÷atatrayam .
     ÷atatrayantu sandhyàü÷astadantaþ parikãrtitaþ ..
     catuþùaùñisahasràõi lakùàõyaùñau pramàõataþ .
     bhavedyugaü dvàparàkhyaü teùu sandhyà ÷atadbayam ..
     ÷atadvayantu sandhyàü÷astadantargata iùyate .
     dbàtriü÷attu sahasràõi caturlakùàõi vai kaleþ .
     saüvatsarairbhavenmànaü sandhyaikaü procyate ÷atam ..
     vatsaràõàmeka÷ataü sandhyàü÷a÷ca tadantare .
     evaü kçta¤ca tretà ca dbàpara÷ca tathà kaliþ ..
     mànuùeõa pramàõena bhavedyugacatuùñayam .
     tricatvàriü÷atà lakùairmànaü caturyugaü bhavet ..
     sahasrairapi viü÷atyà sandhyàsandhyàü÷asaüyutam .
     daivaü dinaü vatsareõa mànuùeõa saràtrakam ..
     evaü kramaü gaõitvà tu mànuùãyai÷caturyugam .
     daivaü dvàda÷asàhasraü vatsaràõàü prakãrtitam ..
     daivairdbàda÷asàhasrairvatsarairdaivikaü yugam .
     tadvaccaturyugaü néõàü sandhyàsandhyàü÷asaüyutam ..
     devànàntu kçtaü tretà dbàparàdivyavasthayà .
     na yugavyavahàro'sti na ca dharmàdibhinnatà ..
     kintu càturyugaü nàraü bhaveddevayugaü sadà .
     daivaireva ca saptatyà yugairmanvantaraü bhavet ..
     daive yugasahasre dbe brahmaõaþ syàdaharni÷am .
     caturyugasahasre dbe nçõàü mànena tadbhavet ..
     ekasmin bràhmyadivase manavaþ syu÷caturda÷a .
     evaü bràhmyeõa mànena divasaistu tribhiþ ÷ataiþ ..
     saùaùñibhirvatsaraþ syàdbràhmyo varùo nçõàü yathà .
     bràhmyaiþ pa¤ca÷atà varùaiþ paràrdhaþ parikãrtitaþ ..
     tadã÷varasya divasaü tàvatã ràtririùyate .
     ÷atana brahmaõo varùaiþ kàlaþ syàt dbiparàrdhakaþ ..
     paràrdhedvitaye'tãte brahmaõaþ pralayo bhavet .
     pralãne brahmaõi pare jagatàü pràkçto layaþ ..
     samastajagadàdhàramavyayaü yat paràtparam .
     tasya brahmasvaråpasya divàràtra¤ca tadbhavet .
     tatparaü nàma tasyàrdhaü paràrdhamabhidhãyate ..>% iti ÷rãkàlikàpuràõe 24 adhyàyaþ .. * .. ki¤ca .
     %<akùipakùmaparij¤eyo nimeùaþ parikãrtitaþ .
     dbau nimeùau truñirnàma dve truñã tu lavaþ smçtaþ ..
     dbilavaþ kùaõa ityuktaþ kàùñhà proktà da÷a kùaõàþ .
     da÷a kàùñhàþ kilà nàma tatsaükhyà syàcca ghàñikà ..
     ghañike dve muhårtaþ syàttaistriü÷atyà divàni÷am .
     caturviü÷ativelàbhirahoràtraü pracakùate ..
     såryodayàdivij¤eyo muhårtànàü kramaþ sadà .
     pa÷cimàdardharàtràdihoràõàü vidyate kramaþ ..>% iti vahnipuràõe gaõabhedanàmàdhyàyaþ .. * .. aparaü nçsiühapuràõe 2 adhyàye kaurme 6 adhyàye ca draùñavyam ..

#<samayakàraþ>#, puü, (samayasya kàraþ karaõam .) saïketaþ yathà --
     %<praj¤àptiþ paribhàùà ÷ailã saïketasamayakàrà÷ca .>% iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<samayà>#, vya, (samayanamiti . sam + iõ gatau + %<àþ samiõnikaùibhyàm .>% uõàø 4 . 174 . iti àpratyayaþ .) nikañaþ . asya paryàyaþ . bikaùà 2 hiruk 3 . ityamaraþ .. (yathà, ÷i÷upàlavadhe . 6 . 73 .
     %<kuñajàni vãkùya ÷ikhibhiþ ÷ikharãndraü samayàvanau ghanamadabhramaràõi .
     gagana¤ca gãtaninadasya giroccaiþ samayà vanaughanamadabhramaràõi ..>%) madhyaþ . iti càmaraþ . 3 . 3 . 251 ..
     %<samayà nikañhe madhye madhye ca nikaùàntike .
     hiruïmadhye vinàrthe ca -- ..>% iti rudraþ .. hirugukta¤ca sàmãpye . ityamaramàlà .. kàkhavij¤àpanam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<samaraþ>#, puü, klã, (samyak araõaü pràpaõamiti saü + ç gatau + ap . yadbà, samyak çcchatyatreti . %<mandarakandara÷ãkareti .>% bàhulakàt arapratyayena sàdhuþ . ityujjvalaþ . 3 . 131 .) yuddham . ityamaraþ .. (yathà, raghuþ . 12 . 82 .
     %<itaràõyapi rakùàüsi peturvànarakoñiùu .
     rajàüsi samarotthàni tacchoõitanadãùviva ..>%)

#<samarabhaþ>#, puü, (samaravat bhàtãti . bhà + kaþ .) ratibandhavi÷eùaþ . tasya lakùaõaü yathà --
     %<svajaïghàdbayasaüyuktaü kçtvà yoùitpadadvayam .
     stanau dhçtvà ramet kàmã bandhaþ samarabhaþ smçtaþ ..>% iti ratima¤jarã ..

#<samaråpyaþ>#, tri, (samàdàgata iti . sama + %<hetumanuùyebhyo'vyatarasyàü råpyaþ .>% 4 . 3 . 81 . iti råpyaþ .) samasya sàdhorbhåtapårvo gavàdiþ . sama÷abdàt råpyapratyayena niùpannaþ ..

#<samarthaþ>#, tri, (samarthayate iti . saü + artha + pacàdyac .) ÷aktiùñhaþ . (yathà, tithitattve .
     %<ye samarthà jagatyasmin sçùñisthityantakàriõaþ .
     te'pi kàlena lãyante kàlo hi balavattaraþ ..>%) sambandhàrthaþ . hitaþ . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 5 . 26 .
     %<nàrhase màü sahasràkùa drumaü tyàjayituü ciràt .
     samarthamupajãvyemaü tyajeyaü kathamadya vai ..>%)

@<[Page 5,270a]>@
#<samarthatà>#, strã, (samarthasya bhàvaþ . samartha + tal .) sàmarthyam . ÷aktiþ . samarthatvam . samartha÷abdàt tapratyayena niùpannà ..

#<samarthanaü>#, klã, (sam + artha + lyuñ .) idamucitamidamanucitamiti ni÷cayaþ . tatparyàyaþ . saüpradhàraõà 2 . ityamaraþ .. samarthanà 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, kathàsaritsàgare . 25 . 73 .
     %<÷aktidevasya pàr÷vastho viùõudattaþ samarthanam .
     vinodapårbakaü kurvan kathàü kathitavànimàm ..>%) sàmarthya¤ca .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 130 . 10 .
     %<sa tu j¤ànagarãyastvàt tapasa÷ca samarthanàt .
     avatasthe mahàpràj¤o dhairyeõa parameõa ha ..>%)

#<samarthanà>#, strã, (sam + artha + yuc . ñàp .) a÷akye'dhyavasàyaþ . yathà . sindhumapi ÷oùayàõi . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. samarthanam . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 4 . 4 . 24 .
     %<samarthanàsu sarvasu hita¤ca priyameva ca .
     maüvarõayettadevàsya priyàdapi hitaü vadet ..>%)

#<samardhakaþ>#, tri, (samçdhrotãti . sam + çdhu vçddhau + õvul .) varadaþ . iùñaphaladàtçdevatàdiþ . ityamaraþ ..

#<samarpaõaü>#, klã, saüpårvasya çdhàtor¤au (õici) kçte pani kçte'nañ (lyuñ) pratyayaniùpannam . samyakprakàreõàrpaõam . soüpona iti bhàùà . yathà,
     %<pràõàyàmaü tataþ kçtvà prajapet sàdhakàgraõãþ .
     devyà haste japaphalasamarpaõamathàcaret ..>% iti toóalatantre 3 pañalaþ ..

#<samaryàdaþ>#, puü, (maryàdayà saha vartamànaþ .) samãpaþ . maryàdàsahite, tri . iti medinã ..

#<samalaü>#, klã, (malena saha vartamànam .) biùñhà . iti ÷abdaratnàvalã .. àvile, tri . iti jañàdharaþ .. (kalaïkavi÷iùñe ca tri . yathà, kathàsaritasàgare . 106 . 62 ..
     %<samalo vyomni dçùño'dya candro'neneti kautukàt .
     avyomni dar÷itaü dhàtrà candramanyamivàmalam ..>%)

#<samavakàraþ>#, puü, (samavakãryante bahavo'rthà yasminniti . sam + ava + kç + gha¤ .) nàñakabhedaþ . yathà --
     %<syànnàñakaü prakaraõaü bhàõaþ prahasanaü óimaþ .
     vyàyogaþ samavakàro vithyaïkehàmçgà iti .
     abhineyaprakàràþ syurbhàùàþ ùañ saüskçtàdikàþ ..>% iti hemacandraþ .. (tallakùaõàdikaü yathà -- atha samavakàraþ . %<vçttaü samavakàre tu õyàtaü devàsurà÷rayam . sandhayo nirvimarùàstu trayo'ïkàstatra càdime .. sandhã dbàvantyayostadvadeka eko bhavet punaþ . nàyakà dbàda÷odàttàþ prakhyàtà devadànavàþ .. phalaü pçthak pçthak teùàü vãramukhyo'khilo rasaþ . vçttayo mandakau÷ikyo nàtra binduprave÷akau .. vãthyaïgàni ca tatra syuryathàlàbhaü trayoda÷a . gàyatryuùõiïmukhànyatra chandàüsi vividhàni ca .. tri÷çïgàrastrikapañaþ kàrya÷càyaü trividravaþ . vastu dbàda÷anàóãbhirniùpàdyaü prathamàïkagam .. dbitãye'ïke ca tisçbhirdbàbhyàmaïke tçtãyake .. nàóikà ùañikàdbayamucyate . binduprave÷akau ca nàñakoktàvapi neha vidhàtavyau . tatra . dharmàrthakàmaistrividhaþ ÷çïgàraþ kapañaþ punaþ . svàbhàvikaþ kçtrima÷ca daivajo vidravaþ punaþ .. acetanai÷cetanai÷ca cetanàcetanaiþ kçtaþ .. tatra ÷àstràvirodhena kçto dharma÷çïgàraþ . arthalàbhàrthakalpitaþ artha÷çïgàraþ . prahasana÷çïgàraþ kàma÷çïgàraþ . tatra kàma÷çïgàraþ prathamàïka eva . anyayostu na niyama ityàhuþ . cetanàcetanà gajàdayaþ . samavavãryante bahavo'rthà asminniti samavakàraþ . yathà, samudramathanam .>% iti sàhityadarpaõe . 6 . 515 -- 516 ..)

#<samavatàraþ>#, puü, tãrtham . samavapårvakatçdhàtorgha¤pratyayena niùpannaþ .. (yathà, kiràte . 5 . 7 .
     %<dadhatamàkaribhiþ karibhiþ kùataiþ samavatàrasamairasamaistañaiþ ..>%)

#<samavartã>#, [n] puü, (samaü vartate iti . sam + vçt + õiniþ .) yamaþ . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 207 . 35 .
     %<÷àsitàra¤ca pàpànàü pitéõàü samavartinam .
     asçjat sarvabhåtàtmà nidhipa¤ca dhane÷varam ..>%) tulyavartana÷ãle, tri ..

#<samavàyaþ>#, puü, (samavàyyate iti . sam + ava + aya + gha¤ .) samåhaþ . ityamaraþ .. (yathà, manuþ . 4 . 108 .
     %<anadhyàyo rudyamàne samavàye janasya ca ..>%) sambandhavi÷eùaþ . yathà --
     %<ghañàdãnàü kapàlàdau dravyeùu guõakarmaõoþ .
     teùu jàte÷ca sambandhaþ samavàyaþ prakãrtitaþ ..>% iti bhàùàparicchedaþ .. avayavàvayavinorguõaguõinoþ kriyàkriyàvatorjàtivyaktyornityadravyavi÷eùayocca yaþ sambandhaþ sa samavàthaþ . iti siddhàntamuktàvalã ..

#<samavetaþ>#, tri, (sam + ava + iõ + ktaþ .) militaþ . yathà --
     %<dharmakùetre kurukùetre samavetà yuyutsavaþ .
     màmakàþ pàõóavà÷caiva kimakurvata sa¤jaya ..>% iti bhagavadgãtàyàm 1 adhyàyaþ .. samavàyasambandhena vçttiþ . yathà --
     %<yat samavetaü kàryaü bhavati j¤eyanta samavàyijanakaü tat .>% iti bhàùàparicchedaþ ..

#<sama÷nuvànaþ>#, tri, samyakprakàreõa vyàptivi÷iùñaþ . saüpårvakà÷adhàtoþ ÷ànacpratyayena niùpannaþ ..

#<samaùñiþ>#, strã, (saü + a÷a vyàptau + ktin .) samastaþ . militaþ . yathà --
     %<samaùñirã÷aþ sarveùàü svàtmatàdàtmyavedanàt .
     tadabhàvàttadanye tu j¤àyante vyaùñisaüj¤ayà ..>% iti pa¤cada÷ã ..

#<samaùñhilaþ>#, puü, (samaü tiùñhatãti . sthà + bàhulakàt ilac .) kùupavi÷eùaþ . kokuyàü iti hindã bhàùà . tatparyàyaþ . bhaõóãraþ 2 nadyàmraþ 3 àmragandhakaþ 4 kokàgraþ 5 kaõñakiphalaþ 6 upadaü÷aþ 7 . asya guõàþ . kañutvam . uùõatvam . rucyatvam . mukhavi÷odhanatvam . kaphavàtapra÷amanatvam . dàhakàritvam . dãpanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<samaùñhilà>#, strã, (samaùñhila + striyàü ñàp .) gaõóãraþ . ityamaraþ .. dve ÷asà iti khyàte ÷amañha iti khyàte . anapade÷aje ÷àke iti kecit . guõñhiyà iti khyàte ÷àke iti sarvànandaþ . gaõóãni granthiyuktàni aïgàni ãrayati gaõóãraþ ùaõ . gaõóaü rogavi÷eùaü ãrayati gaõóãraþ ÷åraõakandàdirityanye . samyagasthi làti samaùñhilà óaþ manãùàditvàt sasya ùatvam . iti bharataþ ..

#<samaùñhãlà>#, strã, samaùñhilà . yathà --
     %<samaùñho'pi ca gaõóãraþ samaùñhãlà samaùñhilà .>% iti ÷abdaratnàvalã ..

#<samasanaü>#, klã, (sam + as + lyuñ .) saükùepaõam . ityamaraþ .. (samàsaþ . iti kecit ..)

#<samasuptiþ>#, puü, (sameùàü sarveùàü suptiryatra .) kalpàntaþ . mahàpralayaþ . iti hemacandraþ . 2 . 75 .. (strã, samà suptiriti .) tulya÷ayana¤ca ..

#<samastaü>#, tri, (sam + as + ktaþ .) sampårõam . tatparyàyaþ . samam 2 sarvam 3 vi÷vam 4 a÷eùam 6 kçtsnam 6 nikhilam 7 akhilam 8 niþ÷eùam 9 samagram 10 sakalam 11 pårõam 12 akhaõóam 13 anånakam 14 . ityamaraþ .. anantam 15 . iti ÷abdaratnàvalã .. anyånam 16 anånam 17 . iti jañàdharaþ .. (yathà, tiùõupuràõe . 1 . 4 . 33 .
     %<såktànya÷eùàõi ÷añàkalàpo ghràõaü samastàni havãüùi deva ..>%)

#<samasthaþ>#, tri, (same tiùñhatãti . sthà + kaþ .) samànaþ . samabhàvena sthitaþ . sama÷abdapårvakasthàdhàtoróapratyayena niùpannaþ .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 50 . 20 .
     %<parato na vi÷eùaphalaü viùamasamasthàstu pàpa÷ubhaphaladàþ ..>%)

#<samasthalã>#, strã, (samà sthalã .) gaïgàyamunayormadhyade÷aþ . tatparyàyaþ . antarvediþ 2 . iti hemacandraþ ..

#<samasyà>#, strã, (samasanaü uktyà saükùepaõam . sam + as + õyat . saüj¤àpårvakatvàt vçddhyabhàvaþ .) samasyate saükùipyate'nayà samasyà asyu ir kùepe ÷ãvrajayajetyàdinà kyap bhinnàbhipràyasya ÷lokàdesta dãyatvena pratyabhij¤àyamànànàü bhàgànàü svakçtena parakçtena và bhàgàntareõa samasanaü saüghañanaü samasyeti màdhavã .. ÷lokasya pàdenaikena dvàbhyàü tribhirvà påraõam . yathà --
     %<mumårùoþ kiü tavàdyàpi citrakànananàgaraiþ .
     smara nàràyaõaü yena tretàyàü ràvaõo hataþ ..>% ityàdi÷lokàdau pàde påraõaråpeõàyamityeke . iti ràyamukuñaþ .. tatparyàyaþ . samàsàrthà 2 . ityamaraþ .. samasyàrthà 3 samàptyarthà 4 . iti bharataþ ..

#<samasyàrthà>#, strã, (samasyà artho yasyàþ .) samasyà . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<samahyà>#, strã, ya÷aþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<samà>#, strã, (sama vaiklavye + pacàdyac . tataùñàp .) vatsaraþ . ityamaraþ .. samati vikalayati bhàvàn samà sama ùñama vaiklavye pacàditvàdan àp . samà nityabahuvacanàntàþ striyàmiti vàmanàdayaþ . samàü samàü vij¤àyate ityekatve'pi dç÷yate iti svàmã . ataeva samà iti bahuvacanena kvacit pàñhaþ . sameti kvacidekavacanena . iti taññãkàyàü bharataþ .. (yathà, ràmàyaõe . 1 . 2 . 15 .
     %<mà niùàda pratiùñhàü tvamagamaþ ÷à÷vatãþ samàþ .
     yat krau¤camithunàdekamavadhãþ kàmamohitam ..>%)

#<samàü÷ahàrã>#, [n] tri, (samàü÷aü haratãti . hç + õiniþ .) samabhàgàrhaþ . yathà, dàyatattve .
     %<samàü÷ahàriõã màtà puttràõàü syàt mçte patau ..>%

#<samàü÷ikaþ>#, tri, (samàü÷o'styasyeti . ñhan .) samabhàgàrhaþ . yathà --
     %<yadi kuryàt samànàü÷àn patnyaþ kàryàþ samàü÷ikàþ .
     na dattaü strãdhanaü yàsàü datte tvardhaü prakãrtitam ..>% iti dàyatattvam ..

#<samàü÷ã>#, [n] tri, (samàü÷o'styasyeti . iniþ .) tulyabhàgavi÷iùñaþ . samànabhàgã . yathà --
     %<jyeùñhaü và ÷reùñhabhàgena sarve và syuþ samàü÷inaþ ..>% iti dàyatattvam ..

#<samàüsamãnà>#, strã, (samàü samàü vijàyate iti . %<samàü samàü vijàyate .>% 5 . 2 . 12 . iti khaþ .) prativarùaprasåtagavã . ityamaraþ ..

#<samàkarùã>#, [n] puü, (samàkarùati cittamiti . sam + à + kçù + õiniþ .) atidåragàmigandhaþ . tatparyàyaþ . nirhàrã 2 . ityamaraþ .. tçùõàjanakagandhayukte bhakùyàdidravye dvayametaditi sà¤jhaþ .. tatra, tri ..

#<samàkhyà>#, strã, (samàkhyàyate'nayeti . sam + à + khyà + aï .) kãrtiþ . iti ÷abdaratnàvalã .. saüj¤à . yathà -- %<sapiõóãkaraõasamàkhyàsiddhyarthaü sutaràü tatra tathàcaraõam ..>% iti tithyàditattvam ..

#<samàgataþ>#, tri, (sam + à + gama + ktaþ .) samyagàgamanavi÷iùñaþ . àgamanà÷rayaþ . yathà --
     %<kairmayà saha yoddhavyamasmin raõasamudyame .
     yotsyamànànavekùe'haü ya ete'tra samàgatàþ ..>% iti bhagavadgãtàyàm . 1 . 22 ..

#<samàgatiþ>#, strã, samàgamanam . samàïpårvagamadhàtoþ ktipratyayaniùpannam ..

#<samàgamaþ>#, puü, (saü + à + gama + gha¤ .) samyagàgamanam . sampràptiþ . yathà --
     %<rati÷aktiþ striyaþ kàntà bhojyaü bhojana÷aktità .
     dàna÷aktiþ savibhavà råpamàrogyasampadaþ .
     ÷ràddhapuùpamidaü proktaü phalaü brahmasamàgamaþ ..>% iti ÷ràddhatattvadhçtamatsyapuràõavacanam ..

#<samàghàtaþ>#, puü, (samàhanyate'treti . saü + à + hana + gha¤ .) yuddham . ityamaraþ .. (yathà, sàhityadarpaõe . 6 . 421 .
     %<sampheñastu samàghàtaþ kruddhasatvarayordvayoþ ..>%) vadhaþ . iti medinã ..

#<samàcàraþ>#, puü, (sam + à + cara + gha¤ .) samyagàcaraõam . yathà --
     %<puõyastrãõàü samàcàraü ÷rotumicchàmi tattvataþ .>% iti màtsye 66 adhyàyaþ .. saüvàdaþ . iti lokaprasiddhaþ ..

#<samàjaþ>#, puü, (saüvãyate'treti . saü + aja + gha¤ . %<ajervyagha¤apoþ .>% 2 . 4 . 56 . iti vãbhàvo na . %<ajivrajyo÷ca .>% 7 . 3 . 60 . iti kutvaniùedhaþ .) pa÷ubhinnànàü saüghaþ . ityamaraþ .. sabhà . iti hemacandraþ .. (yathà, bhàgavate . 10 . 44 . 9 .
     %<dharmavyatikramo'hyasya samàjasya dhruvaü bhavet .
     yatràdharmaþ samuttiùñhenna stheyaü tatra karhicit ..>%) hastã . iti anekàrthakoùaþ ..

#<samàj¤à>#, strã, (samàj¤àyate iti . sam + à + j¤à + %<àta÷copasarge .>% ityaï . ñàp .) samaj¤à . ityamarañãkàyàü bharataþ .

#<samàdànaü>#, klã, (sam + à + dà + lyuñ .) samãcãnagrahaõam . samyaggrahaõam . (yathà, mahàbhàrate . 13 . 94 . 35 .
     %<sarvapàpasamàdànaü nç÷aüse cànçte ca yat .
     tattasyàstu sadà pàpaü yaste harati puùkaram ..>%) saugatàhnikam . bauddhànàü nityakarma . iti medinã ..

#<samàdhàþ>#, puü, niùpattiþ . virodhabha¤janam . iti lokaprasiddham . samàdhànam . samàïpårvadhàdhàtorvicpratyayena niùpannaþ ..

#<samàdhànaü>#, klã, (sam + à + dhà + lyuñ .) brahmaõi manaþsthirãkaraõam . cittaikàgram . tatparyàyaþ . avadhànam 2 praõidhànam 3 samàdhiþ 4 . iti hemacandraþ .. nigçhãtasya manasaþ ÷ravaõàdau tadanuguõaviùaye ca samàdhiþ samàdhànam . iti vedàntasàraþ .. idànãü samàdhànaü lakùayati . nigçhãtasyeti . ÷abdàdiviùayebhyo nigçhãtasyàntaþkaraõasya ÷ravaõàdau tadanuguõeùu tadupakàrakeùu amànitvàdisàdhanaviùayeùu samàdhinairantaryeõa taccintanaü samàdhànamityarthaþ . iti taññãkàsubodhanã .. (yathà, bhàgavate . 3 . 28 . 6 .
     %<svadhiùõyànàmekade÷e manasà pràõadhàraõà .
     vaikuõñhalãlàbhidhyànaü samàdhànaü tathàtmanaþ ..>%) pårvapakùasyottaram . iti lokaprasiddham .. (nàñakàïgavi÷eùaþ . yathà, sàhityadarpaõe . 6 . 338 .
     %<upakùepaþ parikaraþ parinyàso vijobhanam .
     yuktiþ pràptiþ samàdhànaü vidhànaü paribhàvanà .
     udbhedaþ karaõaü meda etànyaïgàni vai mukhe ..>% tallakùaõàdikaü yathà, tatraiva . 6 . 345 . bãjasyàgamanaü yatta tat samàdhànamucyate . yathà, veõãsaühàre . nepathye bho bho viràñadrupadaprabhçtayaþ ! ÷råyatàm .
     %<yat satyavratabhaïgabhãrumanasà yatnena mandãkçtaü yadvismartumapãhitaü ÷amavatà ÷àntiü kulasyecchatà .
     taddyåtàraõisambhçtaü nçpasutàke÷àmbaràkarùaõaiþ krodhajyotiridaü mahat kurubale yaudhiùñhiraü jçmbhate ..>% atra %<susthà bhavanti mayi jãvatãti>% àdibãjasya pradhànanàyakàbhimatatvena samyagàhitatvàt samàdhànam .. * ..)

#<samàdhiþ>#, puü, (samàdhãyate'smin mano janairiti . sam + à + dhà + %<upasarga dhoþ kiþ .>% iti kiþ .) samarthanam . nãvàkaþ . niyamaþ . ityamaraþ .. (yathà, kumàre . 5 . 6 .
     %<ayàcatàraõyanivàsamàtmanaþ phalodayàntàya tapaþsamàdhaye ..>%) samarthanaü a÷akye adhyavasàyaþ durghañasya ghañanatvaü và . nãvàko vacanàbhàvaþ . iti svàmã .. dhànyàdiùu målyotkarùapårbako janàdaraþ . iti subhåtiþ .. niyamaþ aïgãkàraþ . ete samàdhayaþ . samàdhãyate'smin mano janairiti kiþ . iti bharataþ .. dhyànam . kàvyaguõavi÷eùaþ . iti medinã .. (arthàlaïkàravi÷eùaþ . yathà, sàhityadarpaõe . 10 . 740 .
     %<samàdhiþ sukare kàrye daivàdbastvantaràgamàt ..>% yathà --
     %<mànamasyà niràkartuü pàdayorme patiùyataþ .
     upakàràya diùñyedamudãrõaü ghanagarjitam ..>% samàdhãyate'neneti karaõe kiþ . kàraõasàmagrã . yathà, raghuþ . 1 . 29 .
     %<taü vedhà vidadhe nånaü mahàbhåtasamàdhinà .
     tathàhi sarve tasyàsan paràrthaikaphalà guõàþ ..>%) indriyanirodhanam . iti ÷abdaratnàvalã .. * .. samàdhilakùaõaü yathà, gàruóe 44 adhyàye .
     %<nityaü ÷uddhaü buddhiyuktaü satyamànandamadvayam .
     turãyamakùaraü brahma ahamasmi paraü padam .
     ahaü brahmetyavasthànaü samàdhiriti gãyate ..>% api ca tatraiva 240 adhyàye .
     %<dbàda÷adhyànaparyantaü mano brahmaõi yo naraþ .
     tuùñe tu saüyato muktaþ samàdhiþ so'bhidhãyate ..
     dhyeyameva hi sarvatra dhyàtà tallayatàü gataþ .
     pa÷yati dvatarahitaü samàdhiþ so'bhidhãyate ..>% anyacca viùõupuràõe . 6 . 7 . 90 .
     %<tasyaiva kalpanàhãnaü svaråpagrahaõaü hi yat .
     manasà dhyànaniùpàdyaü samàdhiþ so'bhidhãyate ..>% apara¤ca .
     %<imaü guõasamàhàramanàtmatvena pa÷yataþ .
     antaþ ÷ãtalatà yasya samàdhiriti kathyate ..>% iti yogavà÷iùñhe upa÷amaprakaraõam .. yogàïgavi÷eùaþ . yathà . samàdhistu dvividhaþ . savikalpako nirvikalpa÷ceti . tatra savikalpako nàma j¤àtçj¤ànàdivikalpalayànapekùayà dvitãyavastuni tadàkàràkàritàyàccittavçtteravasthànam . tadà mçõmayagajàdibhàõe'pi mçdbhàõavat dvaitabhàõe'pyadvaitaü vastu bhàsate . taduktamabhiyuktaiþ .
     %<dç÷i svaråpaü gaganopamaü paraü sakçdvibhàtaü tvajamekamavyayam .
     alepakaü sarvagataü yadadvayaü tadeva càhaü satataü vimuktam ..
     dç÷istu ÷uddho'hamavikriyàtmako na me'sti baddho na ca me vimokùaþ ..>% ityàdi .. * .. nirvikalpakastu . j¤àtçj¤ànàdibhedalayàpekùayà dvitãyavastuni tadàkàràkàritàyà buddhivçtteratitaràmekãbhàvenàvasthànam . tadà tu jalàkàràkàritalavaõànavabhàsena jalamàtràvabhàsavadadvitãyavastvàkàràükàritacittavçttyanavabhàsenàdvitãyavastumàtramevàvabhàsate . tata÷càsya suùupte÷càbheda÷aïkà na bhavati ubhayatra vçttyabhàõe samàne'pi tatsadbhàvàsadbhàvamàtreõànayorbhedopapatteþ .. asyàïgàni . yamaniyamàsanapràõàyàmapratyàhàradhàraõàdhyànasamàdhayaþ . tatra ahiüsàsatyàsteyabrahmacaryàparigrahàþ yamàþ . 1 . ÷aucasantoùatapaþsvàdhyàye÷vaõpraõidhànàni niyamàþ . 2 karacaraõàdisaüsthànavi÷aùalakùaõàni padmasvastikàdãni àsanàni . 3 . recakapårakakumbhakalakùaõàþ pràõanigrahopàyàþ pràõàyàmàþ . 4 . indrivaraõàü svasvaviùayebhyaþ pratyàharaõaü pratyàhàraþ . 5 . advitãyavastunyantarindriyadhàraõaü dhàraõà . 6 . tatràdbitãyavastuni vicchidya vicchidya antarindriyavçttipravàho dhyànam . 7 . samàdhistu uktaþ savikalpaka eva . 8 . evamasyàïgino nirvikalpakasya layavikùepakaùàyarasàsvàdalakùaõa÷catvàro vighnàþ sambhavanti . layastàvat akhaõóavastvanavalambanena cittavçtternidrà . 1 . akhaõóavastvanavalambanena cittavçtteranyàvalambanaü vikùepaþ . 2 . layavikùepàbhàve'pi cittavçtte ràgàdivàsanayà stabdhãbhàvàt akhaõóavastvanavalambanaü kaùàyaþ . 3 . akhaõóavastvanavalambanenàpi cittavçtteþ savikalpànandàsvàdanaü rasàsvàdaþ . samàdhyàrambhasamaye savikalpànandàsvàdanaü và . 4 . anena vighnacatuùñayena rahitaü cittaü nirvàtadãpavadacalaü sadakhaõóacaitanyamàtramavatiùñate yadà tadà nirvikalpakaþ samàdhirityucyate .. * .. taduktam .
     %<laye sambodhayet cittaü vikùiptaü ÷amayet punaþ .
     sakaùàyaü vijànãyàt ÷amapràptaü na càlayet ..
     nàsvàdayedrasaü tatra niþsaïgaþ praj¤ayà bhavet ..>% ityàdi . yathà dãpo nivàtastho neïgate ityàdi ca . iti ÷rãsadànandayogãndraviracitavedàntasàraþ .. (svanàmakhyàtavai÷yavi÷eùaþ . ayaü hi mahàmàyàmàràdhya paraü j¤ànamalabhat . asya vi÷eùavçttàntastu devãmàhàtmyato draùñavyaþ ..)

#<samàdhisthaþ>#, tri, (samàdhau tiùñhatãti . sthà + kaþ .) samàdhiyuktaþ . yathà --
     %<manaþ saükalparahitamindriyàrthànacintayan .
     yasya brahmaõi saülãnaü samàdhisthaþ sa kãrtitaþ ..
     dhyàyataþ paramàtmànamàtmasthaü yasya yoginaþ .
     manastallayatàü yàti samàdhisthaþ sa kãrtitaþ ..>% iti gàruóe gãtàsàre 240 adhyàyaþ ..

#<samànaü>#, tri, (samànãti samyakprakàreõa pràõitãti . sam + à + ana + lyuþ . yadvà, samànaü mànamasya . samànasya cchandasãti saþ .) sat . samam . (yathà, raghuþ . 2 . 74 .
     %<bhuje bhujaïgendrasamànasàre bhåyaþ sa bhåmerdhuramàsasa¤ja ..>%) ekam . iti medinã .. (yathà, manuþ . 4 . 40 .
     %<nopagacchet pramatto'pi striyamàrtavadar÷ane .
     samàna÷ayane caiva na ÷ayãta tayà saha .. * ..>% mànena saha vartamànamiti vigrahe garvasahita¤ca . yathà, bhàgavate . 1 . 16 . 36 .
     %<sthairyaü samànamaharat madhumàninãnàü romotsavo mama yadaïghriviñaïkitàyàþ ..>%)

#<samànaþ>#, puü, (samantàdanityaneneti . sam + ana + gha¤ .) ÷arãrasthavàyuvi÷eùaþ . sa tu nàbhisaüsthitaþ . ityamarabharatau .. (yathà --
     %<hçdi pràõo gude'pànaþ samàno nàbhisaüsthitaþ ..>%) ùarõabhedaþ . iti hemacandraþ .. sa tu ekasthànoccàryavarõaþ . yathà . sàmyantvekasthànatvam . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<samànakàlãnaþ>#, tri, (samànakàle bhavaþ . samànakàla + chaþ .) tulyakàlotpattikaþ . yathà . goùu duhyamànàsu àgataþ dugdhàsvàgata ityàdau samànakàlãnatvaü bhàùate . tena goviùayakavartamànadohanakàlãnagamanànukulakçtimàn . evaü goviùayakàtãtadohanasamànakàlãnàtãtagamanànukålakçtimàniti bodhaþ . iti sàrama¤jarã ..

#<samànodakaþ>#, puü, (samànaü ekaü tarpaõakàle deyamudakaü yasya .) ekodakaþ . sa tu j¤àtivi÷eùaþ . tarpaõe samànaü ekamudakamasya . yathà,
     %<jàro naïgaþ sagotrastu svajanaj¤àtibàndhavàþ .
     sakulyabandhudàyàdasvasamànodakà api ..>% iti jañàdharaþ .. sa tu caturda÷apuruùaparyyantaþ janmanàmasmçtiparyanta÷ca . tatra àdyasyaikàda÷apuruùàvadhicaturda÷apuruùaparyantasyà÷aucaü pakùiõã dvitãyasyaikàhaþ . yathà . udakakriyàmadhikçtya pàraskaraþ . sarve j¤àtayo bhàvayanti . àsaptamàdda÷amàdvà samànagràmavàsena yàvat sambandhamanusmareyurvà iti bhàvayanti niùpàdayanti atra yàvat sambandhamanusmareyurekakulajàtà vayamiti smaraõaü bhavatãtyanenaiva sarveùàmudakadàne pràpte yadàsaptamàdda÷amàduktaü tatsannikarùatàratamyenà÷aucabhede'pyudakakarma samànàrthamiti . a÷aucabhedastu saptamapuruùaparyantaü sapiõóatvàdda÷àhaþ . tata÷ca da÷amapuruùaparyantaü tryahaþ . tathà ca viùõubçhaspatã .
     %<da÷àhena sapiõóàstu ÷udhyanti mçtasåtake .
     triràtreõa sakulyàstu snàtvà ÷udhyanti gotrajàþ ..>% tata÷caturda÷apuruùaparyantaü pakùiõã tata÷ca janmanàmasmçtiparyantamekàhaþ . tathà ca mitàkùaràvivàdacintàmaõyorbçhanmanuþ .
     %<sapiõóatà tu puruùe saptame vinivartate .
     samànodakabhàvastu nivartetàcaturda÷àt ..
     janmanàmasmçtereke tatparaü gotramucyate ..>% atra samànodakatve dvivighe pårvatra gotamaþ pakùiõãmasapiõóe . paratra hàrãtaþ . màtàmahe triràtraü syàdekàhastvasapiõóake iti . atraiva gotrajànàmahaþ smçtamiti jàvàlavacanam tataþ paraü sarvathà samànodakatànivçtteþ snànamàtramiti snàtvà ÷udhyanti gotrajà iti bçhaspatyuktatvàditi . iti ÷uddhitattvam ..

#<samànodaryaþ>#, puü, (samàne udare ÷ayitaþ . %<samànodare ÷ayita o codàttaþ .>% 4 . 4 . 108 . iti yat . %<vibhàùodare .>% 6 . 3 . 88 . iti pakùe sàde÷o na .) sahodaraþ . ityamaraþ .. (yathà, bhaññiþ . 7 . 86 .
     %<samànodaryamasmàkaü jañàyu¤ca stuthàdaràt ..>%)

#<samàpaþ>#, puü, (samà àpo yasmin . çkpårityaþ .
     %<samàpa ãtve pratiùedho vaktavyaþ . 6 . 3 . 97 .>% ityasya vàrtikoktyà ãtvapratiùedhaþ .) devayajabham . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<samàpakaþ>#, tri, samàpanakartà . samàpayati yaþ saüpårvàpadhàtorõakapratyayena niùpannaþ . yathà -- %<àkhyàtàstibàdayasteùà¤ca pradhànatvaü vàkyasamàpakatvàt .>% iti durgàdàsaþ ..

#<samàpanaü>#, klã, (sam + àp + lyuñ .) paricchedaþ . samàptiþ . (yathà, manuþ . 5 . 88 .
     %<àdiùñã nodakaü kuryàdàvratasya samàpanàt .
     samàpte tådakaü kçtvà triràtreõaiva ÷udhyati ..>%) vadhaþ . iti medinã .. samàdhànam . iti vi÷vaþ .. labdham . iti dharaõiþ ..

#<samàpannaü>#, tri, (sam + à + pad + ktaþ .) samàptaþ . pràptaþ . kliùñaþ . vadhaþ . iti vi÷vaþ ..

#<samàpikà>#, strã, (samàpayatãti . sam + àpa + õvul . ñàpi ata itvam .) vàkyasamàpakakriyà . tatra tibàdayo bhavanti . yathà . devadatto gacchati . kvacit ktàntàdipadenàpi vàkyasamàptiþ . yathà . nàmnà dçùñaþ ÷ivo janaiþ . kvacit tavyàdyantakriyàyà api vàkyasamàpakatvam . yathà . mayà kàü di÷aü gantavyam . kàrdantikã kriyà asamàpikà . tatra ÷atràdayo bhavanti . yathà . gacchan bhuïkte . bhuktvà vrajati . iti vyàkaraõañãkà ..

#<samàpitaü>#, tri, (sam + àp + õic + ktaþ .) kçtasamàpanam . yathà --
     %<àrabdhaü malamàsàt pràk yat karma na samàpitam .
     àgate malamàse'pi tat samàpyaü na saü÷ayaþ ..>% iti malamàsatattvam ..

#<samàptaþ>#, tri, (sam + àp + ktaþ .) samàpanapràptaþ . samàptivi÷iùñaþ . yathà --
     %<samàpte yadi jànãyànmayaitadanyathàkçtam .
     yatastadanyathàbhåtaü tata eva samàpayet ..>% iti tithyàditattvam ..

#<samàptàlaþ>#, puü, (samàptàya alatãti . ala + ac .) patiþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<samàptiþ>#, strã, (sam + àp + ktin .) avasànam . (yathà, kumàre . 3 . 27 .
     %<sadyaþ prabàlodgamacàrupatre nãte samàptiü navacåtabàõe .
     nive÷ayàmàsa madhurdvirephàn nàmàkùaràõãva manobhavasya ..>%) samarthanam . iti medinã .. paripràptiþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<samàptyarthà>#, strã, (samàptyà artho yasyàþ .) samasyà . iti samàsàrthà÷abdañãkàyàü bharataþ ..

#<samàpyaü>#, tri, (sam + àp + õyat .) samàpanãyam . samàpitavyam . asya pramàõaü samàpita÷abde draùñavyam ..

#<samàyogaþ>#, puü, (sam + à + yuja + gha¤ .) saüyogaþ . (yathà, manuþ . 9 . 33 .
     %<kùetrabhåtà smçtà nàrã bãjabhåtaþ smçtaþ pumàn .
     kùetrabãjasamàyogàt sambhavaþ sarvadehinàm ..>%) samavàyaþ . prayojanam . iti medinã ..

#<samàlambã>#, [n] puü, (samàlambate iti . sam + à + lamba + õiniþ .) bhåtçõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<samàlambhaþ>#, puü, (sam + à + labha + gha¤ . %<upasargàt khalagha¤oþ .>% 7 . 1 . 67 . iti num .) kuïkumàdivilepanam . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 131 . 9 .
     %<gorocanàsamàlambho vacàhasta÷ca yo bhavet .
     ghçtàkùata¤ca yo dadyàt mastake tatparàyaõaþ .
     ye ca màüsaü na khàdanti tànna ÷aknuma hiüsitum ..>% màraõam . yathà, mahàbhàrate . 12 . 34 . 28 .
     %<vçthà pa÷usamàlambhaü naiva kuryànna kàrayet ..>%)

#<samàlambhanaü>#, klã, (sam + à + lambha + lyuñ .) kuïkumàdivilepanam . tatparyàyaþ . vicchittiþ 2 kaùàyaþ 3 . iti trikàõóa÷eùaþ .. samàlambhaþ 4 vilepanam 5 . ityamaraþ .. (yathà, ràmàyaõe . 4 . 26 . 28 .
     %<samàlambhanamàdàya goracanamanaþ÷ilàm .
     àjagmukhatra mudità varàþ kanyà÷ca ùoóa÷a ..>%) samyaïmàraõam . samyakspar÷anam . yathà . ata årdhvamasamàlambhanamàda÷aràtràditi gobhilasåtram ..

#<samàlã>#, strã, kusumàkaraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<samàvartanaü>#, klã, (sam + à + vçt + lyuñ .) vedàdhyayanànantaraü gàrhasthàdhikàraprayojakaü karma . yathà . atha samàvartanam . jyotiùe .
     %<bhaumabhànujayorvàre nakùatre ca vratodite .
     tàràcandravi÷uddhau ca samàvartanamiùyate ..>% gobhilaþ . athàplavanam . atha vratànantaramàplavanaü snànaü kuryàditi ÷eùaþ . uttarataþ purastàdàcàryakulasya parivrataü bhavati . àcàryagçhàduttarasyàü pårbasyàü và snànàrthamàvçtaü snànaü kuryàt . atra pràgagreùu darbheùu udagàcàrya upavi÷ati tatràvçte udak udaïmukhaþ pràk brahmacàryudagagreùu darbheùu . pràk pràïmukha upavi÷atãtyanvayaþ . sarvauùadhivirphàõóàbhiradbhirgandhavatãbhiþ ÷ãtoùõàbhiràcàryo'bhiùi¤cet . sarvauùadhaya÷ca .
     %<vrãhayaþ ÷àlayo mudgà godhåmàþ sarùapàstilàþ .
     yavà÷cauùadhayaþ sapta vipado ghnanti dhàritàþ ..>% iti chandogapari÷iùñoktàstàbhiþ saha yà àpo virphàõóà vipakvà uùõãkçtàstàþ sarvauùadhivirphàõóàstàbhirgandhavatãbhi-÷candanàdi-gandhadravyayuktàbhiþ ÷ãtoùõàbhiþ ÷ãtodakami÷ritàbhiriti bhaññabhàùyam .. svayamiva tu mantravarõo bhavati . iva÷abda evàrthe . svayameva brahmacàrã atmànamabhiùi¤cet . àcàryakartçkàbhiùekastu paramato yato mantravarõà bhavanti . mantravarõaþ abhiùekamantraliïgaü tacca tenàhaü màmabhiùi¤càmi iti tena màmabhiùi¤citamiti ca . tadvidhimàha . ye'psvantaragnayaþ praviùñà ityapàma¤jalimavasi¤cati . ye'psvantaragnaya iti mantreõa kàsàmapàma¤jaliü brahmacàrã avasi¤cati . kva bhåmau kutaþ avasi¤cati vacanàt . tanmantrasthàbhihitàn sçjàmãti yadapàmiti mantrasyàbhihitàn sçjàmi iti mantraliïgadvayàcca sarvàdhàratvena pràptàyàü bhåmau tyajati . yadapàü ghoraü yadapàü kråraü yadapàma÷àntamiti ca . apàma¤jalimavasi¤catãti vartate cakàràt . yo rocanastamiha gçhõàmãtyàtmànamabhiùi¤cati . prakçtànàmapàma¤jalinà yo rocana iti mantreõa brahmacàrã àtmànamabhiùi¤cati . om ya÷ase tejate iti ca . àtmànamabhiùi¤catãti vartate . yena striyamakçõvatamiti ca . àtmànamabhiùi ¤catãti vartate . tåùõãü caturtham . àtmànamabhi ùi¤catãti vartate . abhiùekaþ ÷irasi kartavyaþ ÷iraþ pradhànamaïgànàmiti vacanàt . upotthàyàdityamupatiùñheta udyan bhràjabhçùñibhirityetatprabhçtimantreõa . àcàryasamãpàdutthàya udyannityetatprabhçtimantreõa mà hiüsãrityantamantreõàdityamupatiùñheta upànmantreõa cetyàtmanepadam . mekhalàmavamu¤cate uduttamaü varuõamiti . avamu¤cate adhastàdavatàrayati ava÷abdo adhastàdarthe . bràhmaõàn bhojayitvà svayaü bhuktvà ke÷a÷ma÷ruromanakhàni vàpayatãti ÷ikhàvarjam . bràhmaõàn bhojayitvà svayaü bhuktvà nàpitena muõóayãta . atra ÷ikhàvarjamiti vacanàt pràk sa÷ikhaü vapanamiti dar÷ayati . ukta¤ca . sa÷ikhaü vapanaü kàryamàsnànàt brahmacàriõà iti . snàtvà alaïkçtyàhate vàsasã paridhàya srajamàvadhnãta ÷rãrasi mayi ramasveti . alaïkçtya kuõóalàdinàtmànaü yojayitvà àhate .
     %<ãùaddhautaü navaü ÷ubhraü sadç÷aü yanna dhàritam .
     àhataü tadvijànãyàt sarvakarmasu pàvanam ..>% iti va÷iùñhoktalakùaõe . ãùat såkùmam . na dhàritaü na paridhànàdi kçtam . srajaü grathitapuùpaü àvadhnãta ÷irasãti ÷eùaþ . ÷rãrasãti mantreõa . netrau stho nayataü màmityupànahau . àvadhnãtetyanuvartate . upànahau carmapàduke yogyatvàt pàdayoþ . gandharvo'sãti mantreõa vaiõavaü daõóaü gçhõàti . vaiõavaü vaü÷aprabhavaü gandharvo'sãti mantreõa . àcàryaü sapariùatkamabhyetyàcàryapariùadamãkùate . yakùamiva cakùuùaþ priyo vo bhåyàsamiti . sapariùatkaü ÷iùyàdisabhàsahitaü abhyetyàbhimukhena gatvà àcàryaü pariùada¤cekùate yakùamiti mantreõa . upopavi÷ya mukhyàn pràõàn saüspç÷an oùñhàpidhànà nakulãti upàcàryasamãpe mukhyàn pràõàn mukhaprabhavàn vàyån saüspç÷an snàtakaþ . oùñhàpidhànamiti mantraü japet . atrainamàcàryo'rhayet . atràvasare enaü snàtakaü vivàhoktavaràrhaõavidhinàrcayet . tada÷aktau gandhapuùpàbhyàm . goyuktaü rathamupakramya pakùasã kåvaravàkråràbhimçùet . vanaspativióvaïgo hi bhåyà iti . pakùasã cakra . kåvaraü rathikasthànam . vàkråraü ratharekhetyarthaþ . vanaspatãti mantreõàbhimçùet spç÷et . àsthà te jayatu jetvànãtyàtiùñhati . rathamàruhya àsthà te jayatu jetvànãti vanaspate ityàdimantrasya caturthapàdenàtiùñhati . upavi÷ati pràgvà udagvàbhiprayàya pradakùiõamàvçtyà upayàti . tena rathena pràïmukho và prayàya prakarùeõa gatvà upayàti àcàryasamãpamàgacchati upayàtàyàrghyamiti kohanãyàþ . upayàtàyàcàryasamãpamàgatàyàrghyaü deyamiti kohanãyà àcàryà àhuþ . rathàbhàve'pi mantrapàñhàcàraþ . carukaraõe taõóulàdàvavaghàtàdivat . asya karmaõaþ samàvartanasaüj¤àpi .
     %<guruõànumataþ snàtvà samàvarto yathàvidhi .
     udvaheta dvijo bhàryàü savarõàü lakùaõànvitàm ..>% iti manåkteþ .. spaùñaü ÷aunakakàrikàyàm . kurvãta svayamevaitat samàvartanasaüj¤akam . iti saüskàratattvam ..

#<samàvàyaþ>#, puü, samåhaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ . (yathà, bhàgavate . 2 . 8 . 13 .
     %<yasmin karmasamàvàyo yathà yenopagçhyate .
     guõànàü guõinàü caiva pariõàmamabhãpsatàm ..>%)

#<samàvçtaþ>#, tri, (sam + à + vç + ktaþ .) samyakprakàreõa àvçtaþ . yathà --
     %<jaya tvaü kàli sarve÷e sarvabhåtasamàvçte .
     rakùamàü nijabhåtebhyo baliü bhuïkùva namo'stu te ..>% iti durgàrcàprayogatattvam ..

#<samàvçttaþ>#, puü, (sam + à + vçt + ktaþ .) vedàdhyayananivçttaþ . tatparyàyaþ . labdhànuj¤aþ 2 . ityamaraþ .. sàïgavedàdhyayanànantaraü tvamidànãü gçhastho bhava iti gàrhasthyàya pràptànumatiþ samàvçtta ucyate . samàvartate adhyayanànnivartate iti samàïpårvàtvçteþ kartari kte samàvçttaþ . iti bharataþ ..
     %<ataþ paraü samàvçttaþ kuryàddàraparigraham .>% iti udvàhatattva¤ca .. * .. tasya sarvà÷auce muõóanaü yathà a÷aucàdhikàre àpastambaþ . anubhàvinà¤ca parivàpanamiti . anubhàvinàü svà÷aucamanubhavatàü samàvçttànàü sarvà÷auce muõóanam . yat punaràpastambaþ . na samàvçttà vapeyuranyatra vãhàràdityeke . vãhàràt dar÷apaurõamàsàïgayàgavi÷eùàdanyatra samàvçttà gçhasthà na vapeyuþ . ityekeùàü matam . tat kàmyaparam . iti ÷uddhitattvam ..

#<samàvçttakaþ>#, puü, (samàvçtta eva . svàrthe kan .) samàvçttaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<samàve÷aþ>#, puü, (sam + à + vi÷a + gha¤ .) ekatra sahàvasthànam . yathà . arthasàdhanatvaü balavadniùñànanubandhãùñasàdhanatvam . anarthasàdha natvaü balavadaniùñasàdhanatvam . na cànayorekatra samavi÷aþ . iti tithyàditattve vaidhahiüsàvidhàraþ .. (yathà, harivaü÷e bhaviùyaparvàõa . 1 . 6 .
     %<parasparasamàve÷àt jagataþ pàlane sthitau .
     tayostatra yathàbçttaü kelà÷e parvatottame ..>%)

@<[Page 5,274b]>@
#<samàve÷itaþ>#, tri, sahàvasthitaþ . praviùñaþ . samàve÷apràptaþ . samàve÷a-÷abdàditapratyayena niùpannaþ ..

#<samà÷rayaþ>#, puü, (sam + à + ÷ri + ac .) samyagà÷rayaþ . (yathà, raghuþ . 8 . 12 .
     %<tamaraõyasamà÷rayonmukhaü ÷irasà veùñana÷obhinà sutaþ .
     pitaraü praõipatya pàdayoraparityàgamayàcatàtmanaþ ..>%) samyagàdhàraþ . sahàyaþ . samàïpårvaka÷ridhàtoralpratyayena niùpannaþ ..

#<samà÷ritaþ>#, tri, (sam + à + ÷ri + ktaþ .) samyakprakàreõà÷ritaþ . yathà --
     %<raveþ kaveþ kiü samarasya sàraþ kçùerbhayaü kiü kimadanti bhçïgàþ .
     sadà bhaya¤càpyabhaya¤ca keùàü bhàgãrathãtãrasamà÷ritànàm ..>% ityantarlàpikà ..

#<samàsaþ>#, puü, (sam + as + gha¤ .) saükùepaþ . (yathà, manuþ . 7 . 202 .
     %<sarveùàntu viditvaiùàü samàsena cikãrùitam .
     sthàpayet tatra tadbaü÷yaü kuryàcca samayakriyàm ..>%) samarthanam . iti medinã .. samàhàraþ . iti halàyudhaþ .. ekapadyam . iti hemacandraþ .. samasanaü padayoþ padànàü và ekapadãkaraõaü samàsaþ . iti saükùiptasàravyàkaraõam .. sa ca ùaóvidhaþ . dvandbaþ 1 bahuvrãhiþ 2 karmadhàrayaþ 3 tatpuruùaþ 4 dviguþ 5 avyayãbhàvaþ 6 . teùàü lakùaõaü yathà . bhinnànyaikàrthadvyàdisaükhyàvyàdãnàü ca-haya-ùa-ga-vàþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. * .. api ca .
     %<nàmnàü samàso yuktàrthastatsthà lopyà vibhaktayaþ ..>% iti vaiyàkaraõàþ .. tasya samànyalakùaõaü yathà . abhidhànà÷ritalopàbhàvavadanyamadhyavartivibhakti÷ånyanàma-samudàyatvaü samàsatvam . tatra karmadhàraya-dbigutatpuruùa-bahuvrãhi-dbandbàvyayãbhàvàþ ùañ samàsà bhavanti . tatra karmadhàrayatvaü samàsaniyatalakùaõà÷ånyàsaüj¤àsthasaükhyàvàcaka pårvapadakànyamadhyavartivibhakti÷ånyatulyàdhikaraõapadasamudàyatvam . yathà nãlotpalamityàdi .. 1 ..
     tatra dbigutvam . samàsàdhãnalakùaõà÷ånyamadhyapadavartivibhakti-÷ånyàsaüj¤àsthasaükhyàvàcaka-pårvapadaka-tulyàdhikaraõanàmasamudàyatvam . sa ca taddhitàrthe viùayãbhåte taddhitàrthe'bhidheye uttarapade và samàhàre vàbhidheye bhavati . uttarapadaü pàribhàùikaü yatpadaghañitasamàsàntarvarti dbigusthapadaü tat padam . tena ca pa¤cagàvo dhanànãtyevàsamastaprayogo na tu pa¤cagavàni dhanàni iti . taddhitàrthe viùayãbhåte yathà pa¤ca gargaråpyaþ pa¤cabràhmaõyaþ pa¤canàpitiþ dbainàvikamityàdi . taddhitàrthe'bhidheye yathà pa¤cakapàlaþ odanaþ . samàsasya saüskato'rthaþ saüskàre prayojyatàsambandhena pa¤cakapàlasyànvayo vyutpattivaicitryàt tathà ca pa¤cakapàlaprayojyasaüskàrà÷rayàbhinna odanaþ . taddhitàrthasya samàsenàbhidhànàt na taddhitapratyayàþ samàhàre'bhidheye yathà pa¤cagavaü catuùpathaü dvipàtraü tribhuvanaü caturyugamityàdayaþ . uttarapade yathà . pa¤cagavadhanaþ ityàdi .. 2 ..
     tatpuruùatvantu . samàsàdhãnalàkùaõikavi÷eùaõapadakamadhyavartivibhakti-÷ånyanàmasamudàyatvam . yathà . ràjapuruùaþ . kaùñà÷ritaþ . puruùottamaþ . ityàdi .. 3 ..
     samàsaprayuktalakùaõàniyatottarapadakasamàsatvaü bahuvrãhitvam . samàsàdhãnalàkùaõikavi÷eùyavàcakapadakamadhyavartivibhakti÷ånyanàmasamudàyatvaü và sambandhilàkùaõikatvavyàpyottarapadakatvaü và bahuvrãhitvam . bahuvrãhi÷ca dvividhaþ . samànàdhikaraõo vyadhikaraõa÷ca . yathà citraguþ . gçhadhànyaka÷caitraþ . àråóhavànaro vçkùaþ . ityàdi .. 4 ..
     svaghañakãbhåtapratyekapadàrthànvitàrthakasottaravibhaktikamadhyavarti vibhakti÷ånyanàmasamudàyatvaü dbandbatvam . yathà dhavakhadirapalàsàücchindhi . iti . dvividho dbandbaþ . itaretarayogaþ samàhàra÷ca . yatra samàhàrasyàvayavàrthaþ pradhànaü tatretaretarayogaþ dbivacane'pi tatraiva . yathà . devadattayaj¤adattau . dhavakhadirapalàsàþ . iti . yatra saühatipràdhànyaü tatra samàhàrastatraikavacanaü napuüsakaliïgatà ca . yathà vàgdç÷adaü hastya÷vam . ityàdi .. 5 ..
     samàsaprayuktalakùaõà÷ånyàvayavapårvapadakamadhyavartivibhakti÷ånyatatpuruùànyanàmasamudàyatvaü avyayãbhàvatvam . yathà . upakumbhaü aghañaü nirmakùikaü adhistri ityàdi .. 6 .. iti samàsavàdaþ .. * .. anyacca . yaugikeùu samàsaü lakùayati .
     %<yàdç÷asya mahàvàkyasyàntastvàdinijàrthake .
     yàdç÷àrthasya dhãhetuþ sa samàsastadarthakaþ ..>% yàdç÷amahàvàkyottaraþ tvatalàdiþ svàrthasya yàdç÷àrthàvacchinnaviùayatà÷àlibodhe hetustàdç÷aü tadvàkyaü tathàvidhàrthe samàsaþ . vibhajate .
     %<sa càyaü ùaóvidhaþ karmadhàrayàdiprabhedataþ .
     ya÷copapadasaüj¤o'nyastenàsau saptadhà mataþ ..
     pårvamadhyàntyasarvànyapadapràdhànyataþ punaþ .
     pràcyaiþ pa¤cavidhaþ proktaþ samàso và bhañàdibhiþ ..>% teùu karmadhàrayaü lakùayati .
     %<kramikaü yannàmayugamekàrthe'nyàrthabodhakam .
     tàdàtmyena bhavedeùa samàsaþ karmadhàrayaþ ..>% kramikaü yannàmadvayaü tayorekasya nànmo'rthe dharmiõi tàdàtmyenàparanàmno'rthasya anvayabodhaü prati samarthaü tàdç÷anàmadvayaü karmadhàrayaþ . yathà nãlotpalam .. 1 .. dviguü lakùayati .
     %<saükhyà÷abdayutaü nàma tadalakùyàrthabodhakam .
     abhedenaiva yat svàrthe sa dbigustrivadho mataþ ..>% saükhyàvacchinna÷akta-yat-padottaratvavi÷iùñayannàmasvàrthadharmikaü tàdàtmyena tadalakùyàrthasyànvayabodhaü prati samarthaü tannàmottaratàpannaü tannàmaiva tadalakùyàrthàbhinnasyàrthe dvigurucyate . tatra taddhitàrthadbiguü lakùayati .
     %<taddhitàrthànvitasvàrthastaddhitàrthadvigurmataþ .
     taddhitàrthe làkùaõikasvàntyanàma tvasarvagaþ ..
     yo dviguþ sa uttarataddhitàrthànvitasvàrthakaþ ..>% uttarapadadbiguü lakùayati .
     %<svàntarniviùña÷abdàbhyàü ÷abdàntarasamàsagaþ .
     yo dbiguþ ÷àbdikairuktaþ sa uttarapadadbiguþ ..>% yo dviguþ svaghañakanàmabhyàü saha sàkàïkùanàmàntareõa samàsasyàntargataþ sa uttarapadadviguþ . yathà pa¤cagavadhanaþ . samàhàradviguü lakùayati .
     %<svàrthànvitasamàhàralakùakaþ svàntya÷abdakaþ .
     uktàbhyàmitaraþ kiü và samàhàradvigurdviguþ ..>% svopasthàpyàrthasya samàhàralakùako yadãyàntya÷abdaþ sa dviguþ samàhàradviguþ . yathà pa¤capulãtyàdi .. 2 .. tatpuruùaü lakùayati .
     %<yadãyena subarthena yutayadbodhanakùamaþ .
     yaþ samàsastasya tatra sa tatpuruùa ucyate ..>% yadarthagatena subarthena vi÷iùñasya yadarthasyànvayabodhaü prati yaþ samàsaþ svaråpayogyaþ sa tadarthasya tadarthe tatpuruùaþ . na tu yannàmottaraü yannàma yadarthagatasubarthàvacchinnasya yat svàrthasya bodhakaü taduttaratannàmaiva tadarthayostatpuruùaþ . pårvakàyo'rdhapippalãtyàdàvavyàpteþ . vibhajate .
     %<dvitãyàdisubarthasya bhedàdeva ca ùaóvidhaþ .
     kriyànvayã ddhitãyàderarthaþ pràyo'tra yojitaþ .. 3 ..>% avyayãbhàvaü lakùayati .
     %<uttaràrthànvitasvàrthàvyayapårvastu yo bhavet .
     samàsaþ so'vyayãbhàvaþ strãpuüliïgavivarjitaþ ..>% yaþ samàsaþ so'ttarapadopasthàpyena yadarthenànvitasya yadarthasya bodhakàvyayapårvabhàgakaþ sa tadvi÷iùñasya tadarthasya bodhane avyayãbhàvaþ . yathà nirmakùikaü upakumbhamityàdi .
     %<amàde÷aü vinà ÷råyamàõaùaùñhã na bodhikà .
     svàrthe yadarthasya yadbà so'vyayãbhàva iùyate ..>% amàde÷aü vinà ÷råyamàõaùaùñhã svàrthe yat samàsàrthasyànvayabodhaü pratyasamarthà sa eva vàvyayãbhàvaþ ÷råyamàõaiva ùaùñhã svàrthe samàsàntaràrthasyànvayabodhane'samarthà na tu luptàpi .. 4 .. bahuvrãhiü lakùayati .
     %<bahuvrãhiþ svagarbhàrthasambandhitvena bodhakaþ .
     niråóhayà lakùaõayà svàü÷aj¤àpaka÷abdavàn ..>% svàü÷asya niråóhalakùaõayà j¤àpakena ÷abdena ghañitaþ svagarbhasya yàdç÷àrthasya sambandhitvaprakàreõànvayabodhaü prati samarthaþ samàsaþ svagarbhatàdç÷àrthasambandhibodhane bahuvrãhiþ .
     %<asyaikaü prathamàntaü sat subantairitaraiþ saha .
     yadà bhedasubantena sàkàïkùa nàma vigrahaþ ..>% asya bahuvrãherghañakamekaü nàma prathamàntaü sat subanteritaranàmabhiþ saha bhedàrthakasubantayacchabdena sàkàïkùaü vigrahaþ kathyate . bahuvrãhiü vibhajate .
     %<tadatadguõasaüvij¤ànau dbau bhedau tadàdimaþ .
     vigrahasya vi÷eùyo yastadbi÷eùyakabodhakçt ..>% tatra vigrahavàkyasya vi÷eùyavidhayà pratyàyyo yo'rthastadvi÷eùyakabodhakçt bahuvrãhistayoràdimaþ tadguõasaüvij¤ànaþ . tasya svàrthaguõãbhåtasya samyagvi÷eùyavidhayà vij¤ànaü yasminniti vyutpattyà svàrthànvayaþ saüj¤àtvàt tadbhinna÷càtadguõasaüvij¤àna÷carama ityarthàdavagamyate . pràcàü matena tadguõasaüvij¤ànabahuvrãhimanyathà nirvakti .
     %<yaþ svàrthaghañakàrthasya svàrthàndhayini bodhane .
     anukålo bahuvrãhiþ sa tayorathavàdimaþ ..>% yo bahuvãhiþ svàrthasyànvayini svàrthaghañakasyàpyarthasyànvayabodhane samarthaþ sa tayostadguõàtadguõayoràdimaþ . lambakarõamànaya hàragrãvaü pa÷ya ityàdi . punarvibhajate .
     %<svàntarniviùñadbitryàdinàmabhirvigrahàt punaþ .
     bahuvrãhirbahuvidho dbipadatripadàdikaþ ..>% dvitricaturàdibhireva svaghañakanàmabhirvigrahava÷àt dvipdatripadacatuùpadàdiko bahuvrãhirbodhyaþ .. 5 .. dbandbaü lakùayati .
     %<yadyadarthakayannàmavyåho yadyatprakàrake .
     bodhe samarthaþ sa dbandbaþ samàsastàvadarthakaþ ..>% yadyadarthopasthàpakasya kramikayàdç÷anàmastomasya ni÷cayastadarthaprakàrakànvayavodhaü prati tattvena samarthastàdç÷anàmanivaha eva tàvadarthako dbandbasamàsaþ . dbandbaü vibhajate .
     %<dvau bhedàvasya ÷àstroktau samàhàretaretarau .
     ekànyavacanàkàïkùà hànopàdànata÷ca tau ..>% asya dvandbasya dvau bhedau samàhàra itaretara÷ca ÷àstrasiddhau . tatraikavacanànyasuvàkàïkùàvihãnaþ samàhàraþ . tathàvidhasuvàkàïkùa÷cetaretaraþ . yathà . pàõipàdaü hastya÷vaü dhavakhadirau . ityàdi .. 6 .. upapadasamàsaü lakùayati .
     %<yaduttarapadaü nàmànuttaraü yadabodhakam .
     dhàtukçjjamupapadasamàsaþ sa tadantakaþ ..>% dhàtukçdbhyàü niùpannaü yasyottarapadaü ÷abdànuttaraü sa yàdç÷àrthasya bodhaü pratyasamarthaü tàdç÷àrthe tàdç÷àrthakàntyapadakaþ samàsa upapadasaüj¤akaþ . kumbhakàraþ kùãrapàyãtyàdi . vibhajate .
     %<kàrakaikopapadakaþ ùaóvidho'yamiti bhramaþ .
     karmakartràdyupapadabhedàt bahuvidhastvasau .. 7 ..>% iti ÷abda÷aktiprakà÷ikà ..

#<samàsaktaþ>#, tri, (sam + à + sa¤ja + ktaþ .) saüyuktaþ . yathà, karpåràkhyastotre .
     %<tripa¤càre pãñhe ÷ava÷ivahçdi smeravadanàü mahàkàlenoccairmadanarasalàvaõyaniratàm .
     samàsakto naktaü svayamapi ratànandanirato jano yo dhyàyettvàmayi janani sa syàt smaraharaþ ..>%

@<[Page 5,275c]>@
#<samàsa¤janaü>#, klã, (saü + à + sa¤ja + lyuñ .) samàsaïgaþ . melanam . saüyogaþ . samàïpårbakasanjadhàtoranañpratyayena niùpannam ..

#<samàsannaü>#, tri, nikañastham . samàïpårvasadadhàtoþ ktapratyayena niùpannam .. (yathà, raghuþ . 10 . 35 .
     %<atha velàsamàsanna÷ailarandhrànunàdinà .
     svareõovàca bhagavàn paribhåtàrõavadhvaniþ ..>%)

#<samàsavàn>#, [t] puü, (samàsaþ saükùepo'styasyeti . samàsa + matup . masya vaþ .) tunnavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. samàsavi÷iùñe, tri ..

#<samàsàditaþ>#, tri, (sam + à + sad + õic + ktaþ .) àhçtaþ . pràptaþ . samàïpårva¤yantasadadhàtoþ ktapratyayena niùpannaþ ..

#<samàsàdyaü>#, tri, (sam + à + sad + õyat .) pràpyam . ityamaraþ .. anusvàra÷ånya¤cet pràptyanantarabodhakakriyà .. (yathà, mahàbhàrate . 5 . 16 . 16 .
     %<apàü phenaü samàsàdya viùõutejo'bhivçühitam .
     tvayà vçtro hataþ pårvaü devaràja ! jagatpate ! ..>%)

#<samàsàrthà>#, strã, (samàsena saükùepeõa artho yasyàþ .) samasyà . ÷lokasya pàdenaikena dbàbhyàü tribhirvà påraõam . ityamarabharatau ..

#<samàharaõaü>#, klã, (saü + à + hç + lyuñ .) samàhàraþ . samàïpårvakahç¤dhàtoranañpratyayena niùpannam ..

#<samàhàraþ>#, puü, (saü + à + hç + gha¤ .) samuccayaþ . ityamaraþ .. bahånàü bhinnànàü bàhyavyàpàreõa buddhyà và pa¤camålã tribhuvanavat rà÷ãkaraõam . iti bharataþ .. saükùepaþ . yathà,
     %<samàsastu samàhàraþ saükùepaþ saügraho'pi ca .>% iti hemacandraþ .. samàhàradvandvasamàhàradvigusamàsayorvivaraõaü samàsa÷abde draùñavyam ..

#<samàhitaþ>#, tri, (sam + à + dhà + ktaþ .) samàdhisthaþ . (yathà, devãbhàgavate . 1 . 17 . 66 .
     %<snàtvà pràtaþkriyàü kçtvà punaràste samàhitaþ ..>%) uktasiddhàntaþ . àhitaþ . nirvivàdãkçtaþ . pratij¤àtaþ . iti medinã .. niùpannaþ . iti dharaõiþ .. ÷ucau, puü . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<samàhçtaþ>#, tri, samyakprakàreõa àharaõãkçtaþ . saügçhãtaþ . ekatrãkçtaþ . saükùepeõa pratipàditaþ . samàïpårvakahçdhàtoþ ktapratyayena niùpannaþ ..

#<samàhçtiþ>#, strã, (sam + à + hç + ktin .) saügrahaþ . ityamaraþ .. ekakartçkàõàmanekakartçkàõàü và ekàbhipràyàõàü vàkyànàü samàharaõaü samàhçtiþ . samàhriyate saükùepeõa prati-) padyate anayà samàhçtiþ . saüpårvàt àïpårvàt hç ¤a haraõe ityasmàt ktiþ . iti bharataþ ..

#<samàhvayaþ>#, puü, (samàhåyate'treti . sam + à + hve + puüsãti ghaþ . bàhulakàt nàtvam .) dyåtam . àhvànam . iti ÷abdaratnàvalã .. pa÷upakùidyåtam . saïgaram . iti medinã .. * .. tasya niùiddhatvaü yathà --
     %<dyåtaü samàhvaya¤caiva ràjà ràùñrànnivàrayet .
     ràjyàntakaraõàvetau dbau doùau pçthivãkùitàm ..
     prakà÷ametat taskaryaü yaddevanasamàhvayau .
     tayornityaü pratãghàte nçpatiryatnavàn bhavet ..
     apràõibhiryat kriyate talloke dyåtamucyate .
     pràõibhiþ kriyate yastu sa vij¤eyaþ samàhvayaþ ..
     dyåtaü samàhvaya¤caiva yaþ kuryàt kàrayeta và .
     tàn sarvàn ghàtayedràjà ÷ådràü÷ca dvijaliïginaþ ..>% iti mànave . 9 . 221 -- 224 ..

#<samàhvà>#, strã, (samyak àhvà yasyàþ .) gojihvàvçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. samàkhyà ca ..

#<samikaü>#, klã, ÷elam . iti ÷abdaratnàvalã .. vaüósà iti bhàùà ..

#<samit>#, strã, (samãyate'treti . sam + iõ + kvip .) yuddham . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 5 . 22 . 23 .
     %<pàõóya÷ca ràjà samitãndrakalpo yudhi pravãrairbahubhiþ sametaþ ..>%)

#<samit>#, [dh] strã, (samãdhyate'nayeti . indha + kvip .) agnisandãpanàrthatçõakàùñhàdiþ . tatparyàyaþ . indhanam 2 edham 3 idhmam 4 edhaþ 5 . ityamaraþ .. samindhanam 6 . etasmin såkùme kili¤jam . iti ÷abdaratnàvalã .. * .. homãyasamillakùaõaü matsyapuràõe .
     %<pràde÷amàtràþ sa÷ikhàþ savalkà÷ca palàsinãþ .
     samidhaþ kalpayet pràj¤aþ sarvakarmasu sarvadà ..>% lakùaõàntaraü yathà, chandogapari÷iùñam .
     %<nàïguùñhàdadhikà nyånà samit sthålatayà kvacit .
     na nirmuktatvacà caiva na sakãñà na pàñità ..
     pràde÷àt nàdhikà nonà na tathà syàdvi÷àkhikà .
     na sapatrà na nirvãryà homeùu ca vijànatà ..>% iti saüskàratattvam .. * .. tasya niùiddhalakùaõaü yathà --
     %<vi÷ãrõà vidalà hrasvà vakràþ sthålà dvidhàkçtàþ .
     kçmidaùñà÷ca dãrghà÷ca samidho naiva kàrayet ..>% atra doùo yathà --
     %<vi÷ãrõayuþkùayaü kuryàdbidalà puttranà÷inã .
     hsvà nà÷ayate patnãü vakrà bandhuvinà÷inã ..
     kçmidùñà rogakarã vidveùakaraõã dvidhà .
     pa÷ån màrayate dãrghà sthålà càrthavinà÷inã ..>% iti tantram .. * .. navagrahàõàü samidho yathà --
     %<arkaþ palà÷aþ khadirastvapàmàrgo'tha pippalaþ .
     uóumbaraþ ÷amã dårvàþ ku÷à÷ca samidhaþ kramàt ..>% iti saüskàratattve yàj¤avalkyavacanam ..

@<[Page 5,276b]>@
#<samità>#, strã, (samyakprakàreõa ità pràptà .) godhåmacårõam . iti hemacandraþ .. mayadà iti bhàùà .. tasyà lakùaõaü yathà --
     %<godhåmà dhavalà dhautàþ kuññitàþ ÷oùitàstataþ .
     prakùiptàþ sà viniùpiùñà÷càlitàþ samità smçtà ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..

#<samitiþ>#, strã, (saüyantyasyàmiti . saü + iõ + ktin .) sabhà . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 2 . 224 .
     %<prabhàte ràjasamitau sa¤jayo yatra và vibhoþ .
     aikyàtmyaü vàsudevasya proktavànarjunasya ca ..>%) yuddham . (yathà, bhàgavate . 2 . 7 . 34 .
     %<ye và mçdhe samiti÷àlina àttacàpàþ kàmbojamatsyakurusç¤jayakaikayàdyàþ ..>%) saïgaþ . ityamaramedinãkarau .. sàmyam . iti hemacandraþ .. (sannipàtaþ . iti ÷rãdharasvàmã .. yathà, bhàgavate . 11 . 25 . 8 .
     %<pravçttilakùaõe niùñhà pumàn yarhi gçhà÷rame .
     svadharme cànutiùñheta guõànàü samitirhi sà ..>%)

#<samithaþ>#, puü, (sametãti . sam + iõ + %<samãõaþ .>% uõàø 2 . 11 . iti thak .) agniþ . ityuõàdikoùaþ .. yuddham . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. (yathà, çgvede . 4 . 20 . 8 .
     %<÷ikùànaraþ samitheùu prahàvàn vasvo rà÷imabhinetàsi bhårim ..>% asminnarthe kvacit klãve'pi dç÷yate . yathà, tatraiva . 1 . 55 . 5 .
     %<sa inmahàni samithàni majjanà kçõoti yudhma ojasà janebhyaþ ..>%) àhutiþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<samid>#, [dh] strã, (samidhyate'nayeti . saü + indha + kvip .) samit . ityamaraþ .. (yathà, manuþ . 2 . 176 .
     %<nityaþ snàtvà ÷uciþ kuryàt devarùipitçtarpaõam .
     devatàbhyarcana¤caiva samidàdhànameva ca ..>%)

#<samiddhaþ>#, puü, (saü + indha + ktaþ .) pradãptaþ . yathà, kàtyàyanaþ .
     %<yo'narciùi juhotyagnau vyaïgàriõi ca mànavaþ .
     mandàgniràmayàvã ca daridra÷ca sa jàyate .
     tasmàt samiddhe hotavyaü nàsamiddhe kadàcana ..>% iti saüskàratattvam ..

#<samidhaþ>#, puü, (samidhyate iti . saü + indha + kaþ .) agniþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 24 . 6 .
     %<ayantu màmàtmabhavastavàdar÷anamàrutaþ .
     vilàpaduþkhasamidho rudità÷ruhutàhutiþ ..>%)

#<samindhanaü>#, klã, (samidhyate'neneti . saü + indha + lyuñ .) samit . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, bhaññiþ . 2 . 28 .
     %<tapomarudbhirbhavatàü ÷aràgniþ saüdhukùyatàü no'risamindhaneyu ..>%)

@<[Page 5,276c]>@
#<samiraþ>#, puü, vàyuþ . iti hemacandraþ . 4 . 172 ..

#<samãkaü>#, klã, (sam + alãkàdaya÷ceti ãkaþ .) yuddham . ityamaraþ .. (yathà, çgvede . 4 . 24 . 3 .
     %<taminnaro vihvayante samãke ririkvàüsastanvaþ kçõvatatràm ..>%)

#<samãkçtaü>#, tri, ekãkçtam . samànãkçtam . kç¤dhàtau pare sama÷abdàt cvipratyayena niùpannam ..

#<samãkùaü>#, klã, (samyagãkùyate'neneti . sam + ãkù + gha¤ .) sàïkhya÷àstram . iti trikàõóa÷eùaþ .. samyagdar÷ana¤ca ..

#<samãkùaõaü>#, klã, samyakprakàreõa dar÷anam . prekùaõam . saüpårvekùadhàtoranañ(lyuñ)pratyayena niùpannam .. (prakà÷ake tri . yathà, bhàgavate . 8 . 24 . 50 .
     %<tvamarkadçksarvadç÷àü samãkùaõo vçto gururna svagatiü bubhutsatàm ..>%)

#<samãkùà>#, strã, (sam + ãkùa + guro÷cetyaþ . ñàp .) tattvam . buddhiþ . nibhàlanam . iti medinã .. mãmàüsà÷àstram . yatnaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (àtmavidyà . iti svàmã .. yathà, bhàgavate . 11 . 28 . 34 .
     %<evaü samãkùà nipuõà satã me hanyàt tamindraü puruùasya buddheþ ..>% samyagdar÷anam . yathà, bhàgavate . 3 . 4 . 10 .
     %<à÷çõvato màmanuràgahàsasamãkùayà vi÷ramayannuvàca ..>%)

#<samãcaþ>#, puü, (saüyanti nadyo yasminniti . saü + iõ + %<samãõaþ .>% uõàø 4 . 92 . iti cañ . dãrgha÷ca .) samudraþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<samãcakaþ>#, puü, maithunam . iti kecit ..

#<samãcã>#, strã, (saüyàtãti . saü + iõ + cañ . ïãp .) mçgã . ityuõàdikoùaþ .. vandanà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<samãcãnaü>#, klã, (samyageva . samyak + %<vibhàùà¤ceradik striyàm .>% 5 . 4 . 8 . iti khaþ .) yathàrtham . tatparyàyaþ . satyam 2 samyak 3 çtam 4 tathyam 5 yathàtatham 6 yathàsthitam 7 sadbhåtam 8 . iti hemacandraþ .. tadbati, tri .. (yathà, bhàgavate . 2 . 4 . 5 .
     %<samãcãnaü vaco brahman sarvaj¤asya tavànagha .
     tamo vi÷ãryate mahyaü hareþ kathayataþ kathàm ..>%)

#<samãdaþ>#, puü, godhåmacårõam . iti kecit ..

#<samãnaþ>#, tri, (samàmadhãùño bhçto bhåto bhàvã và . samà + %<samàyàþ khaþ .>% 5 . 1 . 85 . iti khaþ .) vatsarasambandhã . samà÷abdàt õãnapratyayena niùpannaþ ..

#<samãnikà>#, strã, prativarùaprasåtà gauþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<samãpaþ>#, tri, (saïgatà àpo yatra . %<çk pårabdhåþpathàmànakùe .>% 5 . 4 . 74 . iti aþ .
     %<dbyantarupasargebhyo'pa ãt . 6 . 3 . 97>% iti ãt .) nikañaþ . ityamaraþ .. (klãve'pi dç÷yate . yathà, manuþ . 2 . 104 .
     %<apàü samãpe niyato naityakaü vidhimàsthitaþ .
     sàvitrãmapyadhãyãta gatvàraõyaü samàhitaþ ..>%)

#<samãpatà>#, strã, naikañyam . samãpatvam . sàmãpyam . samãpa÷abdàt talpratyayena niùpannam ..

#<samãyaþ>#, tri, (sama + %<gahàdibhya÷ca .>% 4 . 2 . 138 . iti chaþ .) samasambandhã . tulyakàraõakaþ . sama÷abdàt õãyapratyayena niùpannah ..

#<samãraþ>#, puü, (samyagãrte gacchatãti . saü + ãra gatau + kaþ .) vàyuþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 65 .. (yathà, màghe . 4 . 54 .
     %<samãra÷i÷iraþ ÷iraþsu vasatàü satàü javanikà nikàmasukhinàm ..>%) ÷amãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<samãraõaþ>#, puü, (samãrayatãti . sam + ãra + lyuþ .) vàyuþ . (yathà, kumàre . 1 . 8 .
     %<yaþ pårayan kãcakarandhrabhàgàn darãmukhotthena samãraõena .
     udgàsyatàmicchati kinnaràõàü tànapradàyitvamivopagantum ..>%) maruvakaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 79 .. pathikaþ . iti medinã .. (klã, saü + ãra + lyuñ . preraõam . yathà, mahàbhàrate . 8 . 84 . 23 .
     %<÷aràbhighàtàcca ruùà ca ràjan svayà ca bhàsàstrasamãraõàcca .. * ..>% prerake, tri . yathà, harivaü÷e . 102 . 22 .
     %<so'pibat pàõóuràbhràbhastatkàlaü j¤àtibhirvçtaþ .
     vanàntaragato ràmaþ pànaü madasamãraõam ..>%)

#<samukhaþ>#, tri, (mukhena saha vartamànaþ .) vàgmã . vàvadåkaþ . iti hemacandraþ ..

#<samucitaþ>#, tri, (samyagucitaþ . upayuktaþ . yathà --
     %<vadàmasta kiüvà janani vayamuccairjaóadhiyo na dhàtà nàpã÷o harirapi na te vetti paramam .
     tathàpi tvadbhaktirmukharayati càsmàkamasite tadetat kùantavyaü na khalu pa÷uroùaþ samucitaþ ..>% iti tantrasàradhçta÷yàmàstotram ..

#<samuccayaþ>#, puü, (saü + ut + ci + ac .) samàhàraþ . ityamaraþ . 3 . 2 . 16 .. yathà --
     %<rà÷au dvayorbahånà¤ca samàhàraþ samuccayaþ ..>% iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, kumàre . 1 . 49 .
     %<sarvopamàdravyasamuccayena yathàprade÷aü vinive÷itena .
     sà nirmità vi÷vasçjà prayantàdekasthasaundaryadidçkùayeva ..>%)

#<samucchedaþ>#, puü, vinà÷aþ . saüpårvotpårvacchidadhàtorgha¤pratyayena niùpannaþ .. (yathà, kiràte . 11 . 49 .
     %<vaü÷alakùmãmanuddhçtya samucchedena vidbiùàm .
     nirvàõamapi manye'hamantaràyaü jaya÷riyaþ ..>%)

#<samucchrayaþ>#, puü, (saü + ut + ÷ri + ac .) virodhaþ . utsedhaþ . iti medinã .. (yathà, raghuþ . 9 . 20 .
     %<kanakayåpasamucchraya÷obhino vitamasà tamasàsarayåtañàþ ..>%)

@<[Page 5,277b]>@
#<samucchràyaþ>#, puü, samucchrayaþ . samutpårva÷ridhàtorgha¤ pratyayena niùpannaþ ..

#<samucchritaþ>#, tri, uccaiþ . samutpårva÷ridhàtoþ ktapratyayena niùpannaþ ..

#<samujjhitaþ>#, tri, (sam + ujjha utsarge + ktaþ .) tyaktaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 107 ..

#<samutkramaþ>#, puü, årdhvagamanam . samutpårbakramadhàtoralpratyayena niùpannaþ ..

#<samutkro÷aþ>#, puü, (samutkro÷atãti . saü + ut + kru÷a + ac .) kurarapakùã . iti ÷abdaratnàvalã .. (bhàve gha¤ .) uccaiþ÷abda÷ca ..

#<samutthaþ>#, tri, (samuttiùñhatãti . saü + ut + sthà + kaþ .) samudbhavaþ . samutthitaþ . samutpårvasthàdhàtoróapratyayena niùpannaþ .. (yathà, manuþ . 7 . 45 .
     %<da÷a kàmasamutthàni tathàùñau krodhajàni ca .
     vyasanàni durantàni prayatnena vivarjayet ..>%)

#<samutthànaü>#, klã, (sam + ut + sthà + lyuñ .) samudyogaþ . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 32 . 7 .
     %<sarvehi svaü samutthànamupajãvanti jantavaþ .
     api dhàtà vidhàtà ca yathàyamudake vakaþ ..>%) vyàdhãnàü nirõayaþ . iti medinã .. (yathà, manuþ . 8 . 287 .
     %<aïgàvapãóanàyà¤ca vraõa÷oõitayostathà .
     samutthànavyayaü dàpyaþ sarvadaõóamathàpi và ..>%) årdhvagamanam . samyakprakàreõa utthànam .. uttolanam . yathà --
     %<indradhvajasamutthànaü pramàdànna kçtaü yadi .
     tadà dbàda÷ame varùe kartavyaü nàntarà punaþ ..>% iti tithyàditattvam ..

#<samutthitaþ>#, puü, (sam + ut + sthà + ktaþ .) samyagutthitaþ . yathà --
     %<samutthitastvaü ÷ravaõàdyapàde gçhàõa påjàü bhagavannamaste ..>% iti tithyàditattve ÷akrotthànapåjàmantraþ ..

#<samutpannaþ>#, tri, (sam + ut + pada + ktaþ .) samudbhåtaþ . yathà --
     %<pustakasthà ca yà vidyà parahastagataü dhanam .
     kàryakàle samutpanne na sà vidyà na taddhanam ..>% iti càõakyam ..

#<samutpi¤jaþ>#, tri, (mam + ut + piji hiüsàyàm + ac .) atyantavyàkulaþ . yathà --
     %<utpi¤jalasamutpi¤japi¤jalà bhç÷amàkule ..>% iti hemacandraþ ..

#<samutpi¤jaþ>#, puü, (sam + ut + pi¤ja + pacàdyac .) bhç÷amàkulasainyam . ityamaraþ . 2 . 8 . 99 ..

#<samutsukaþ>#, tri, (samyagutsukaþ .) samyagutkaõñhitaþ . iti hemacandre utsuka÷abdàrthadar÷anàt .. samyagiùñàrthodyuktaþ . ityamare utsuka÷abdàrthadar÷anàt .. (yathà, raghuþ . 1 . 33 .
     %<tasyàmàtmànuråpàyàmàtmajanmasamutmukaþ .
     vilambitaphalaiþ kàlaü sa ninàya manorathaiþ ..>%)

@<[Page 5,277c]>@
#<samudaktaü>#, tri, (samudacyate smeti . sam + ut + anca + ktaþ .) uddhçtam . kåpàderuddhçtajalàdi . ityamaraþ . 3 . 1 . 90 ..

#<samudbhåtaþ>#, tri, (sam + ut + bhå + ktaþ .) samutpannaþ . yathà, devãmàhàtmye .
     %<sàbravãttàn suràn subhrårbhavadbhiståyate'tra kà .
     ÷arãrakoùata÷càsyàþ samudbhåtàbravãcchivà ..>%

#<samudayaü>#, klã, (sam + ut + iõ + ac .) lagnam . yathà --
     %<sàmarthyaü tanu kalyate samudaye vittaü kuñumbaü tato vikràntiü sahajaü tçtãyabhavane yodha¤ca sa¤cintayet .>% ityàdi jyotistattvam .. ùaõõàóãcakràntargatacaturthanàóã . sà tu janmanakùatràvadhikàùñàda÷anakùatraråpà . tatparyàyaþ . sàmudàyikam 2 . yathà, jyotistattve .
     %<janmarkùaü karma tato da÷amaü sàüghàtikaü ùoóa÷abham .
     samudayamaùñàda÷abhaü vinà÷asaüj¤aü trayoviü÷am ..
     santapte sàmudàyike mitrabhåtyarthasaükùayaþ ..>%

#<samudayaþ>#, puü, (sam + ut + iõ + ac .) samåhaþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 40 .. (yathà, kathàsaritsàgare . 10 . 196 .
     %<tamupàjagmatustau ca senàsamudayànvitau .
     taü vij¤àyaiva saübandhaü mudà duhitçvatsalau ..>%) yuddham . (yathà, mahàbhàrate . 6 . 113 . 44 .
     %<droõaþ pà¤càlaputtreõa samàgamya mahàraõe .
     mahàsamudayaü cakre ÷araiþ sannataparvabhiþ ..>%) samudgamaþ . iti medinã .. divasaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<samudàgamaþ>#, puü, (sam + ut + à + gama + gha¤ .) samantàjj¤ànam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<samudàcàraþ>#, puü, (sam + ut + à + cara + gha¤ .) à÷ayaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<samudàyaþ>#, puü, (sam + ut + aya + gha¤ .) samåhaþ . yuddham . ityamaraþ . 2 . 5 . 40; 2 . 8 . 106 .. pçùñhasthàyibalam . ityajayaþ .. samucchrayaþ . iti medinã ..

#<samuditaþ>#, tri, (samyakprakàreõa kathitaþ . saüpårvavadadhàtoþ ktapratyayena niùpannaþ . udayaü pràptaþ . samudbhåtaþ . saüpårvotpårvenadhàtoþ ktapratyayena niùpannaþ ..

#<samudgaþ>#, puü, (samudgacchatãti . sam + ut + gam + anyeùvapãti óaþ .) sampuñakaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 91 . 75 .
     %<÷uklàü÷candanakalkàü÷ca samudgeùvavatiùñhataþ ..>% mudgena saha vartamànaþ .) mudgasahita÷ca ..

#<samudgakaþ>#, puü, (samudga eva . svàrthe kan .) sampuñakaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 139 .. sàpåóà iti khyàte . samudgacchatãti hanajanàdgamàderiti óe samudgaþ tataþ svàrthe kaþ . sampuñati druvyeþ saü÷liùño bhavati sampuñakaþ puña ÷i ÷laùe ijuïtvàt kaþ tataþ svàrthe kaþ . iti bharataþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 38 . 47 .
     %<bhikùuþ prapa¤cabuddhyàkhyaþ samudgakamupànayat ..>%) chandovi÷eùa÷ca ..

#<samudgamaþ>#, puü, årdhvagatiþ . utpattiþ . saüpårvotpårvagamadhàtoþ al pratyayena niùpannaþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 111 . 98 .
     %<juhvatàmagnihotràõi dhåmaràjisamudgamaiþ .
     pradar÷ayadivàrohamàrgaü divi tapasvinàm ..>%)

#<samudgãtaü>#, tri, uccairgãtam . samutpårvagaidhàtoþ ktapratyayena niùpannam ..

#<samudgãrõaþ>#, tri, vamitaþ . uttolitaþ . kathitaþ . samutpårvagédhàtoþ ktapratyayena niùpannaþ ..

#<samuddhataþ>#, tri, (sam + ut + hana + ktaþ .) avinãtaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 2 .. samudgãrõaþ . iti hemacandraþ ..

#<samuddharaõaü>#, klã, (sam + ut + hç + lyuñ .) vàntànnam . unnayaþ . ityamaraþ .. vàntàrtha udgãrõàrthaþ unnayaþ kåpàderjalàdyuttolanaü vçkùàdyunmålanaü và anayoþ samuddharaõam . samuddhriyate uttolyate yat samuddharaõaü karmaõyanañ . bhuktojjhitonmålitayoþ syàduddharaõamunnaye . iti rabhasaþ . iti bharataþ .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 327 . 18 .
     %<so'mçùyamàõastadvàkyaü samuddharaõani÷citaþ .
     jagràha tàü tadà ÷aktiü na cainàü sa vyakampayat ..>%)

#<samuddhçtaü>#, tri, (sam + ut + hç + ktaþ .) samutkãrõam . apanãtam . iti medinã .. samyakprakàreõa uddhçtam . utthàpitam . yathà --
     %<jalaughamagnà sacaràcarà dharà viùàõakoñhyàkhilavi÷vamårtinà .
     samuddhçtà yena varàharåpiõà sa me svayambhurbhagavàn prasãdatu ..>% iti pàõóavagãtà ..

#<samudraþ>#, puü, jalasamåhasthànam . tasya vyutpattiryathà . candrodayàt àpaþ samyagundanti klidyanti atra . candrodayàt samundayanti và samudraþ . undadhã klede nàmnãti rak hasuï nalopa iti nalopaþ .
     %<apàü caiva samunnena sa samudra iti smçtaþ .>% iti vàyupuràõam .. mudrà maryàdà tayà saha vartate iti và samudraþ . samyagudgato ro'gniratra iti . mudaü ràti dadàtãti óe . mudràõi ratnàdãni taiþ saha vartate iti và . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . abdhiþ 2 akåpàraþ 3 pàràvàraþ 4 saritpatiþ 5 udanvàn 6 udadhiþ 7 sindhuþ 8 sarasvàn 9 sàgaraþ 10 arõavaþ 11 ratnàkarah 12 jalanidhiþ 13 yàdaþpatiþ 14 apàüpatiþ 15 . ityamaraþ . 1 . 7 . 1 .. mahàkacchaþ 16 nadãkàntaþ 17 tarãyaþ 18 dvãpavàn 19 jalendraþ 20 manthiraþ 21 kùauõãpràcãram 22 makaràlayaþ 23 . iti jañàdharaþ .. saritàmpatiþ 24 jaladhiþ 25 nãranidhiþ 26 nãradhiþ 27 ambudhiþ 28 pàthonidhiþ 29 pàdhodhiþ 30 yàdasàmpatiþ 31 nadãnaþ 32 indujanakaþ 33 timikoùaþ 34 vàràünidhiþ 35 vàrinidhiþ 36 vàrdhiþ 37 vàridhiþ 38 toyanidhiþ 39 kãlàladhiþ 40 dharaõãpåraþ 41 kùãràbdhiþ 42 dharaõiplavaþ 43 vàïkaþ 44 kacaïgalaþ 45 peruþ 46 mitadruþ 47 vàhinãpatiþ 48 gaïgàdharaþ 49 dàradaþ 50 timiþ 51 pràõabhàsvàn 52 årmimàlã 53 mahà÷ayaþ 54 ambhonidhiþ 55 ambhodhiþ 56 tariùaþ 57 kålaïkaùaþ 58 tàriùaþ 59 . iti ÷abdaratnàvalã .. vàrirà÷iþ 60 ÷aila÷iviram 61 paràkuvaþ 62 tarantaþ 63 mahãpràcãram 64 . iti trikàõóa÷eùaþ .. payodhiþ 65 sarinnàthaþ 66 ambhorà÷iþ 67 dhunãnàthah 68 nityaþ 69 kandhiþ 70 apàünàthaþ 71 . asya jalaguõàþ . visratvam . lavaõaraktàmayapradatvam . uùõatvam . vaivarõadoùajanakatvam . vi÷eùàddàhàrtipittakàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<sàmudramudakaü kùàraü sarvadoùaprakopaõam ..>% iti ràjavallabhaþ .. mudràyukte, tri .. * .. sa ca samudro brahmaõo meóhràjjàtaþ . yathà --
     %<hçdi kàmo bhruvoþ krodho lobha÷càdharadacchadàt .
     àsyàdvàk sindhavo meóhràt nirçtiþ pàyoraghà÷rayaþ ..>% iti ÷rãbhàgavate . 3 . 12 . 14 .. kalpabhede ÷rãkçùõaurasena virajàgarbhajàtaþ . yathà,
     %<÷rãkçùõo virajàü dçùñvà saridråpàü priyàü satãm .
     uccai ruroda virajàtãre nãramanohare ..
     jalàdutthàya càgaccha vidhàya tanu nåtanam .
     àjagàma hareragraü sàkùàdràdheva sundarã ..
     tà¤ca råpavatãü dçùñvà premõodrekàü jagatpatiþ .
     cakàràliïganaü tårõaü cucumba ca muhurmuhuþ ..
     nànàprakàra÷çïgàraü viparãtàdikaü prabhuþ .
     rahasi preyasãü pràpya cakàra ca punaþ punaþ ..
     virajà sà rajoyuktà dhçtvà vãryamamoghakam .
     sadyo babhåva tatraiva dhanyà garbhavatã satã .
     tasthau tatra sukhàsãnà sàrdhaü putrai÷ca saptabhiþ ..
     ekadà hariõà sàrdhaü vçndàraõye sunirjane .
     vijahàra punaþ sàdhvã ÷çïgàràsaktamànasà ..
     etasminnantare tatra màtuþ kroóaü jagàma ha .
     kaniùñhaputtrastasyà÷ca bhràtçbhiþ pãóito bhiyà ..
     bhãtaü svatanayaü dçùñvà tatyàja tàü kçpànidhiþ .
     kroóe cakàra bàlaü sà kçùõo ràdhàgçhaü yayau ..
     prabodhya bàlaü sà sàdhvã na dadar÷àntike priyam .
     vilalàpa bhç÷aü tatra ÷çïgàràtçptamànasà ..
     ÷a÷àpa svasutaü kopàt lavaõodo bhaviùyati .
     kadàpi te jalaü kena na khàdiùyanti jãvinaþ ..
     ÷a÷àpa sarvàn bàlàü÷ca yàntu måóhà mahãtalam .
     gacchadhva¤ca mahãü måóhà jambudbãpaü manoharam ..
     sthitirnaikatra yuùmàkaü bhaviùyati pçthak pçthak .
     dbãpe dbãpe sthitiü kçtvà tiùñhantu sukhinaþ sutàþ .
     dbãpasthàbhirnadãbhi÷ca saha krãóantu nirjane ..
     kaniùñho màtç÷àpàcca lavaõodo babhåva ha .
     kaniùñhaþ kathayàmàsa màtç÷àpa¤ca bàlakàn ..
     àjagmurduþkhitàþ sarve màtçsthàna¤ca bàlakàþ .
     ÷rutvà vivaraõaü sarve prajagmurdharaõãtalam ..
     praõamya màtu÷caraõaü bhaktinamràtmakandharàþ .
     saptadvãpe samudrà÷ca sapta tasthurvibhàga÷aþ ..
     kaniùñhàdbçddhaparyantaü dviguõaü dviguõaü mune ! .
     lavaõekùusuràsarpirdadhidugdhajalàrõavàþ ..
     eteùà¤ca jalaü pçthvyàü ÷asyàrtha¤ca bhaviùyati .
     vyàptàþ samudràþ saptaiva saptadvãpà vasundharàm ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 3 adhyàyaþ .. tasya hràsavçddhikàraõaü yathà --
     %<apàü caiva samudrekàt samudra iti saüj¤itaþ .
     udayatãndau pårve tu samudraþ påryate sadà ..
     prakùãyamàõe bahule kùãyate'stamitena vai .
     àpåryamàõo hyudadhiràtmanaivàbhipåryate ..
     tato vai kùãyamàõasya svàtmanyeva kùapàü kùayaþ .
     uddãpyante'gnisaüyogàt ukhàsvàpo yathà svayam ..
     tathà svataþ samudro'pi vardhate ÷a÷inodaye .
     anyånànatiriktàstà vardhantyàpo hrasanti ca ..
     udayàstamayeùvindoþ pakùayoþ ÷uklakçùõayoþ .
     kùayo vçddhi÷ca udadheþ somavçddhikùayau yathà ..
     da÷ottaràõi pa¤càhuraïgulànàü ÷atàni ca .
     apàü vçddhiþ kùayo dçùñaþ samudràõàntu parvasu ..>% iti màtsye 100 adhyàyaþ .. anyat viùõupuràõe 2 . 4 adhyàye draùñavyam .. * .. samudre varõanãyàni yathà --
     %<abdhau dvãpàdriratnormipotayàdojalaplavàþ .
     viùõukulyàgama÷candràdçddhiraurvàïgapåraõam ..>% iti kavikalpalatàyàm 1 stavake 3 kusumam .. * .. kalau dbijànàü samudrayàtràdiniùedho yathà, udbàhatattvadhçtabçhannàradãyavacanam .
     %<sasudrayàtràsvãkàraþ kamaõóaluvidhàraõam .
     dbijànàmasavarõàsu kanyàsåpayamastathà ..
     devareõa sutotpattirmadhuparke pa÷orvadhaþ .
     màüsàdanaü tathà ÷ràddhe vànaprasthà÷ramastathà ..
     dattàyà÷caiva kanyàyàþ punardànaü varasya ca .
     dãrghakàlaü brahmacaryaü naramedhà÷vamedhakau ..
     mahàprasthànagamanaü gomedha¤ca tathà makham .
     imàn dharmàn kaliyuge varjyànàhurmanãùiõaþ ..>% (keùà¤cimate kalàvapi samudrayàtràsvãkàre na doùaþ ..) kùãrodasamudrasya manthanavçttanto yathà, bhàgavate . 8 . 7 . 1 -- 10 .
     %<kçtasthànavibhàgàste evaü ka÷yapanandanàþ .
     mamanthuþ paramaü yattà amçtàrthaü payonidhim ..
     mathyamàne'rõave so'driranàdhàro hyapo'vi÷at .
     dhriyamàõo'pi balibhirgauravàt pàõóunandana ..
     te sunirvinnamanasaþ parimlànamukha÷riyaþ .
     àsan supauruùe naùñe daivenàtibalãyasà ..
     vilokya vighne÷avidhiü tade÷varo durantavãryo'vitathàbhisandhiþ .
     kçtvà vapuþ kàcchapamadbhutaü mahat pravi÷ya toyaü girimujjahàra ..
     tamutthitaü vãkùya kulàcalaü punaþ samudyatà nirmathituü suràsuràþ .
     dadhàra pçùñhena sa lakùayojanaprastàriõà dvãpa ivàparo mahàn ..
     suràsurendrairbhujavãryavepitaü paribhramantaü girimaïga pçùñhataþ .
     bibhrattadàvartanamàdikacchapo mene'ïgakaõóåyanamaprameyaþ ..>% tathà tatraiva . 8 . 7 . 18 -- 19 .
     %<nirmathyamànàdudadherabhådbiùaü maholvaõaü hàlàhalàhvamagrataþ .
     saübhràntamãnonmakaràhikacchapàt timidbipagràhatimiïgilàkulàt ..
     tadugravegaü di÷i di÷yuparyadho visarpadutsarpadasahyamaprati .
     bhãtàþ prajà dudruvuraïga se÷varà arakùamàõàþ ÷araõaü sadà÷ivam ..>% tathà ca tatraiva . 8 . 7 . 36 -- 43 .
     %<tadbãkùya vyasanaü tàsàü kçpayà bhç÷apãóitaþ .
     sarvadevasuhçddeva idamàha satãü priyàm ..
     aho vata bhavànyetat prajànàü pa÷ya vai÷aùam .
     kùãrodamathanodbhåtàt kàlakåñàdupasthitam ..
     àsàü pràõaparãpsånàü vidheyamabhayaü hi me .
     etàvàn hi prabhorartho yaddãnaparipàlanam ..
     pràõai÷ca pràõinaþ pànti sàdhavaþ kùaõabhaïguraiþ ..
     baddhavaireùu bhåteùu mohiteùvàtmamàyayà ..
     puüsaþ kçpayato bhadre sarvàtmà prãyate hariþ .
     prãte harau bhagavati prãye'haü sacaràcaraþ ..
     tasmàdidaü garaü bhu¤je prajànàü svastirastu me .
     evamàmantrya bhagavàn bhavànãü vi÷vabhàvanaþ ..
     tadbiùaü jagdhumàrebhe prabhàvaj¤ànvamodata .
     tataþ karatalãkçtya vyàpi hàlàhalaü viùam ..
     abhakùayanmahàdevaþ kçpayà bhåtabhàvanaþ .
     tasyàpi dar÷ayàmàsa svavãryaü jalakalmaùaþ ..
     yaccakàra gale nãlaü tacca sàdhorvibhåùaõam ..>% tathà tatraiva . 8 . 8 . 1 -- 9 .
     %<pãte gare vçùàïkeõa prãtàste'maradànavàþ .
     mamanthustarasà sindhuü havirdhànã tato'bhavat tàmagnihotrãmçùayo jagçhurbrahmavàdinaþ .
     yaj¤asya devayànasya medhyàya haviùe nçpa ..
     tata uccaiþ÷ravà nàma hayo'bhåccandrapàõóaraþ .
     tasmin baliþ spçhà¤cakre nendra ã÷vara÷ikùayà ..
     tata airàvato nàma vàraõendro vinirgataþ .
     dantai÷caturbhiþ ÷vetàdrerharan himavato mahãm ..
     airàvaõàdayastvaùñau diggajà abhavaüstataþ .
     abhramuprabhçtayo'ùñau ca kariõyastvabhavannçpa ..
     kaustubhàkhyamabhådratnaü padmaràgaü mahodadheþ .
     tasmin maõau spçhà¤cakre vakùo'laïkaraõe hariþ ..
     tato'bhavat pàrijàtaþ suralokavibhåùaõam .
     pårayatyarthino yo'rthaiþ ÷a÷vadbhuvi yathà bhavàn ..
     tata÷càpsaraso jàtà niùkakaõñhyaþ suvàsasaþ .
     ramaõyaþ sargiõàü balgugatilãlàvalokanaiþ ..
     tata÷càvirabhåt sàkùàt ÷rãramà bhagavatparà .
     ra¤jayantã di÷aþ kàntyà vidyutsaudàmanã yathà ..
     tasyàü cakruþ spçhàü sarve sasuràsuramànavàþ .
     råpaudàryavayovarõamahimàkùiptacetasaþ ..>% tathà tatraiva . 8 . 8 . 25 .
     %<tasyàþ ÷riyastrijagato janako jananyà vakùonivàsamakarot paramaü vibhåteþ .
     ÷rãþ svàþ prajàþ sakaruõena nirãkùaõena yatra sthitaidhayata sàdhipatãüstilokàn ..>% tatraiva . 8 . 8 . 30 -- 36 .
     %<athàsãdvàruõã devã kanyà kamalalocanà .
     asurà jagçhustàü vai hareranumatena te ..
     athodadhermathyamànàt kà÷yapairamçtàrthibhiþ .
     udatiùñhanmahàràja puruùaþ paramàdbhutaþ ..
     dorghapãvaradordaõóaþ kambugrãvo'ruõekùaõaþ .
     ÷yàmalastaruõaþ sragvã sarvàbharaõabhåùitaþ ..
     pãtavàsà mahoraskaþ mumçùñamaõikuõóalaþ .
     snigdhaku¤citake÷àntasubhagaþ siühavikramaþ ..
     amçtàpårõakalasaü vibhradvalayabhåùitaþ .
     sa vai bhagavataþ sàkùàdbiùõoraü÷àü÷asambhavaþ ..
     dhanvantaririti khyàta àyurvedadçgãjyabhàk .
     tamàlokyàsuràþ sarve kalasaü càmçtàbhçtam ..
     lipsantaþ sarvavaståni kalasaü tarasàharan .
     nãyamàne'suraistasmin kalase'mçtabhàjane .
     viùaõõamànasà devà hariü ÷araõamàyayuþ ..>% tatraiva . 8 . 8 . 41 .
     %<etasminnantare viùõuþ sarvopàyavidã÷varaþ .
     yoùidråpamanirde÷yaü dadhàra paramàdbhutam ..>% tatraiva . 8 . 9 . 12 .
     %<tato gçhãtvàmçtabhàjanaü harirbabhàùa ãùatsmita÷obhayà girà .
     yadyabhyupetaþ ka ca sàdhvasàdhu và kçtaü mayà vo vibhaje sudhàmimàm ..>% tatraiva . 8 . 9 . 20 .
     %<kalpayitvà pçthakpaóktãrubhayeùàü jagatpatiþ .
     tàü÷copave÷ayàmàsa sveùu sveùu ca païktiùu ..
     daityàn gçhãtakalaso va¤cayannupasa¤caraiþ .
     dårasthàn pàyayàmàsa jaràmçtyuharàü sudhàm ..>% tatraiva . 8 . 9 . 24 .
     %<devaliïgapraticchannaþ svarbhànurdevasaüsadi .
     praviùñaþ somamapibaccandràrkàbhyà¤ca såcitaþ ..
     cakreõa kùuradhàreõa jahàra pibataþ ÷iraþ .
     haristasya kabandhastu sudhayà plàvito'patat ..
     ÷irastvamaratàü nãtamajo grahamacãkëpat .
     yastu parvaõi candràrkàvabhiùàvati vairadhãþ ..
     pãtapràye'mçte devairbhagavàn lokabhàvanaþ .
     pa÷yatàmasurendràõàü svaråpaü jagçhe hariþ ..>% pàdme uttarakhaõóe 69 adhyàye'pyevam .. (antarikùam . iti nighaõñuþ . 1 . 3 .. asya vyutpattiryathà, taññãkàyàm . %<samuddravanti saïgatà årdhvaü dravanti gacchantyasmàdàpo ra÷mibhiràkçùyamàõà àdityamaõóalam . samut-pårbàt dravatergatyarthàt anyeùvapi dç÷yate iti apàdàne óa-pratyaye ñi-lope ca råpam . yadbà, saühatà abhidravantyenamàpo bhaumarasalakùaõà vàyunà preryamàõàþ àdityamaõóalàdbà varùàkàle ra÷mibhiþ pravartamànàþ . atra udityeùa upasargo'bhãtyarthe vartate . karmaõi óa-pratyaya iti vi÷eùaþ . sammodante'smin bhåtàni antarikùacàrãõãti và . sampårvàt muda harùe ityasmàt sphàyita¤civa¤ci ityàdinà adhikaraõe rakpratyaye samo ma-lope ca råpam . yadvà, sam ityekãbhàve udakàt ucchabdaþ ro matvarthãyaþ . ekãbhåtamudakamasmin vidyate varùàsviti udaka÷abdasyodbhàva÷chàndasaþ . yadbà sampårvàt undã kledane ityasmàt sphàyita¤civa¤ci ityàdinà kartari rak-pratyaye kittvànnalope ca samudraþ ..>% iti devaràjakçtanirvacanam ..)

#<samudrakaphaþ>#, puü, (samudrasya kapha iva .) samudraphenaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<samudrakàntà>#, strã, (samudrasya kàntà .) nadã . iti halàyudhaþ .. pçkkà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<samudragà>#, strã, (samudraü gacchatãti . gama + óaþ .) nadã . iti hemacandraþ .. gaïgà . yathà --
     %<yavyadbayaü ÷ràvaõàdi sarvà nadyo rajasvalàþ .
     tàsu snànaü na kurvãta gharjayitvà samudragàm ..>% iti pràya÷cittatattve chandogapari÷iùñavacanam .. (yathà ca mahàbhàrate . 3 . 109 . 10 .
     %<sà babhåva visarpantã tridhà ràjan samudragà .
     phenapu¤jàkulajalà haüsànàmiva païktayaþ ..>%) samudragàmini, tri ..

#<samudragçhaü>#, klã, (samudra iva jalayuktaü gçham .) jalayantragçham . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<samudraculukaþ>#, puü, (samudra÷culuka iva anàyàsena peyatvàt yasya .) agastyamuniþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<samudradayità>#, strã, (samudrasya dayità .) nadã . iti hemacandraþ ..

#<samudranavanãtaü>#, klã, (samudrasya kùãrodasya navanãtamiva .) amçtam . candraþ . iti medinã ..

#<samudraphalaü>#, klã, (samudrasya phalamiva .) abdhiphalam . auùadhavi÷eùaþ . yathà --
     %<samudranàma prathamaü pa÷càt phalamudàharet .
     samudraphalamityàdi nàma vàcyaü bhiùagvaraiþ ..
     phalaü samudrasya kañåùõakàri vàtàpahaü bhåtanirodhakàri .
     tridoùadàvànaladoùahàri kaphàmayabhràntivirodhakàri ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..

#<samudraphenaþ>#, puü, (samudrasya phenaþ .) svanàmakhyàtadravyam . tatparyàyaþ . phenaþ 2 abdhikaphaþ 3 arõavajamalaþ 4 . iti ratnamàlà .. hiõóãraþ 5 . ityamaraþ . 2 . 9 . 105 .. samudrakaphaþ 6 jalahàsaþ 7 phenakaþ 8 . iti trikàõóa÷eùaþ .. samudraphenam 9 phenam 10 vàrdhiphenam 11 payodhijam 12 suphenam 13 abdhihiõóãram 14 sàmudram 15 . asya guõàþ . ÷i÷iratvam . kaùàyatvam . netrarogakaphakaõñhàmayàrucikarõaroganà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<samudraphena÷cakùuùyo lekhanaþ ÷ãtala÷ca saþ .
     kaùàyo viùapittaghnaþ karõarukkaphahçllaghuþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<samudramekhalà>#, strã, (samudraþ mekhaleva yasyàþ .) pçthivã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<samudrayàtrà>#, strã, (samudre yàtrà gamanam .) samudragamanam . (yathà, harivaü÷e . 145 . 4 .
     %<dvàravatyàü nivasato viùõoratulatejasaþ .
     samudrayàtrà sampràptà tãrthe piõóàrake nçpa! ..>%) kaliyuge tanniùedho yathà --
     %<samudrayàtràsvãkàraþ kamaõóaluvidhàraõam .>% ityupakramya .
     %<imàn dharmàn kaliyuge varjyànàhurmanãùiõaþ ..>% ityudbàhatattve uktavàn ..

#<samudrayànaü>#, klã, (samudrasya yànam .) potam . jàhàja iti bhàùà . yathà --
     %<punastatraiva gamane baõigbhàve matirgatà .
     samudrayàne ratnàni mahàmaulyàni sàdhubhiþ .
     ratnapàrãkùakaiþ sàrdhamànayiùye bahåni ca ..
     evaü ni÷citya manasà mahàsàrthapuraþsaraþ .
     samudrayàyibhirlokaiþ saüvidaü såcya nirgataþ ..>% ityupakramya .
     %<÷ukena saha saüpràpto mahàntaü lavaõàrõavam .
     potàråóhàstataþ sarve potavàhairupoùitàþ ..>% iti vàràhe gokarõamàhàtmyanàmàdhyàyaþ .. (samudragamanam . yathà, manuþ . 8 . 157 .
     %<samudrayànaku÷alà de÷akàlàrthadar÷inaþ .
     sthàpayanti tu yàü vçddhiü sà tatràdhigamaü prati ..>%)

#<samudrayàyã>#, [n] tri, (samudre gacchatãti . gam + õiniþ .) samudragàmã . yathà, vàràhe .
     %<samudrayàyibhilàkaiþ saüvidaü såcya nirgataþ ..>% (asya nindà yathà, manau . 3 . 158 .
     %<àgàradàhã garadaþ kuõóà÷ã somavikrayã .
     samudrayàyã vandã ca tailikaþ kåñakàrakaþ ..
     * * * etàn vigarhitàcàrànapàïkteyàn dbijàdhamàn .
     dbijàtipravaro vidvànubhayatra vivarjayet ..>%)

@<[Page 5,280b]>@
#<samudraramaõà>#, strã, (samudro ramaõa iva yasyàþ .) pçthvã . iti halàyudhaþ .. (kvacit samudrarasanà iti pàñho dç÷yate ..)

#<samudralavaõaü>#, klã, (samudrajàtaü lavaõam .) samudrajalajàtalavaõam . karakac lavaõa iti bhàùà . tatparyàyaþ . sàmudrakam 2 sàmudram 3 ÷ivam 4 va÷iram 5 sàrottham 6 akùãvam 7 lavaõàbdhijam 8 . asya guõàþ . laghutvam . hçdyatvam . palitàsrapittadatvam . vidàhitvam . kaphavàtaghnatvam . dãpanatvam . rucikàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca, bhàvaprakà÷e .
     %<sàmudraü yattu lavaõamakùãvaü va÷ira¤ca tat .
     sàmudraü madhuraü pàke satiktaü madhuraü guru ..
     nàtyuùõaü dãpanaü bhedi akùàramavidàhi ca .
     ÷leùmalaü vàtanuttiktamaråkùaü nàti÷ãtalam ..>%

#<samudravahniþ>#, puü, (samudrasya vahniþ .) bàóavànalaþ . iti halàyudhaþ ..

#<samudravijayaþ>#, puü, vçttàrhatpità . iti hemacandraþ ..

#<samudrasubhagà>#, strã, (samudrasya subhagà .) gaïgà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<samudrà>#, strã, sañã . (samyagudgato ro'gniryasyàþ .) ÷amã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<samudràntaü>#, klã, (samudrasya anta utpattisthànatvenàstyasyeti . ac .) jàtãphalam . iti ÷abdacandrikà .. (samudrasya antam .) samudratãram .. (samudraþ anto rasyeti . samudràntavi÷iùñe, tri . yathà, bhàgavate . 10 . 47 . 33 .
     %<etadantaþ samàmnàyo yogaþ sàükhyaü manãùiõàm .
     tyàgastapo damaþ satyaü samudràntà ivàpagàþ ..>%)

#<samudràntà>#, strã, (samudrasya antaþ utpattisthànatvenàstyasyà iti . ac . ñàp .) duràlabhà . ityamaraþ . 2 . 4 . 92 .. kàrpàsã . pçkkà . iti medinã .. yavàsaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<samudràmbarà>#, strã, (samudraþ ambaramiva yasyàþ .) pçthivã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<samudràruþ>#, puü, (samudraü çcchatãti . ç + uõ .) kumbhãraþ . setubandhaþ . timiïgilamatsyaþ . iti medinã ..

#<samudriyaþ>#, tri, (samudre bhava iti . samudra + %<samudràbhràdghaþ .>% 4 . 4 . 118 . iti ghaþ .) samudrabhavaþ . samudrasambandhã . (yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 11 . 46 .
     %<vçùàgniü vçùaõaü bharannapàü garbhaü samudriyam ..>%)

#<samudrãyaþ>#, tri, samudrasambandhã . samudra÷abdàt õãyapratyayena niùpannaþ ..

#<samundanaü>#, klã, (sam + unda + lyuñ .) àrdrãbhàvaþ . tatparyàyaþ . temaþ 2 stemaþ 3 . ityamaraþ . 3 . 2 . 29 ..

#<samunnaü>#, tri, (sam + unda + ktaþ .) àrdram . ityamaraþ . 3 . 1 . 105 ..

#<samunnataþ>#, tri, (sam + ut + nama + ktaþ .) samunnaddhaþ . stambhabhedaþ . iti dharaõiþ ..

@<[Page 5,280c]>@
#<samunnatiþ>#, strã, (sam + ut + nama + ktin .) ucchràyaþ . utsedhaþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, kumàre . 6 . 66 .
     %<upapannamidaü sarvamataþ paramapi tvayi .
     manasaþ ÷ikharàõà¤ca sadç÷ã te samunnatiþ ..>%)

#<samunnaddhaþ>#, tri, (sam + ut + naha + ktaþ .) paõóitammanyaþ . garvitaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 103 .. prabhuþ . ityajayaþ .. samudbhåtaþ . iti medinã .. årdhvabaddhaþ . iti hemacandraþ ..

#<samupajoùaü>#, [m] vya, (sam + upa + juùa + am .) ànandaþ . ityamarañãkàyàü ràmà÷ramaþ . 3 . 4 . 10 .. tàlavya÷akàràdi ca ..

#<samupeyivàn>#, [s] tri, gamanakartà . gamanavi÷iùñaþ . samupapårvedhàtoþ kvasupratyayena niùpannaþ ..

#<samullasat>#, tri, samyagullàsayuktam . samutpårvalasadhàtoþ ÷atçpratyayena niùpannam ..

#<samullikhan>#, [t] tri, (sam + ut + likha + ÷atç .) pàdàdinà bhåmikhananakartà . yathà --
     %<tuùàrasaüghàta÷ilàþ kùuràgraiþ samullikhan darpakalaþ kakudmàn .
     dçùñaþ katha¤cidgavayairvivignairasoóhasiühadhvanirunnanàda ..>% iti kumàrasambhave . 1 . 56 ..

#<samåóhaþ>#, tri, (sam + vaha + ktaþ .) pu¤jitaþ . (yathà, màghe . 1 . 4 .
     %<navànadho'dho bçhataþ payodharàn samåóhakarpåraparàgapàõóaram ..>%) bhugnaþ . sadyojàtaþ . anupaplutaþ . iti medinã .. damitaþ . vivàhitaþ . iti dharaõiþ .. ÷odhitaþ . iti jañàdharaþ .. måóhena sahita÷ca ..

#<samåraþ>#, puü, mçgabhedaþ . iti hemacandraþ ..

#<samåruþ>#, puü, mçgavi÷eùaþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 9 ..

#<samålaü>#, tri, målena saha vartamànam . målasahitam . yathà --
     %<adharmeõaidhate ràjaüstato bhadràõi pa÷yati .
     tataþ sapatnàn jayati samålantu vina÷yati ..>% iti mahàbhàrate ÷àntiparvaõi ràjadharme yudhiùñhiraü prati bhãùmavàkyam ..

#<samåhaþ>#, puü, (samåhyate iti . sam + åha + gha¤ .) anekaþ . tatparyàyaþ . nivahaþ 2 vyåhaþ 3 sandohaþ 4 visaraþ 5 vrajaþ 6 stomaþ 7 oghaþ 8 nikaraþ 9 vràtaþ 10 vàraþ 11 saüghàtaþ 12 sa¤cayaþ 13 samudàyaþ 14 samudayaþ 15 samavàyaþ 16 cayaþ 17 gaõaþ 18 saühatiþ 19 vçndam 20 nikurambam 21 kadambakam 22 . ityamaraþ . 2 . 5 . 39-40 .. pågaþ 23 sannayaþ 24 skandhaþ 25 nicayaþ 26 jàlam 27 agram 28 pañalam 29 kàõóam 30 maõóalam 31 cakram 32 . iti jañàdharaþ .. vistaraþ 33 utkàraþ 34 samuccayaþ 35 àkaraþ 36 prakaraþ 37 saüghaþ 38 pracayaþ 39 jàtam 40 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, manuþ . 8 . 221 .
     %<evaü daõóavidhiü kuryàddhàrmikaþ pçthivãpatiþ .
     gràmajàtisamåheùu samayavyabhicàriõàm ..>%)

#<samåhanã>#, strã, (samåhyate'nayeti . sam + åha + lyuñ . striyàü ïãp .) sammàrjanã . iti hemacandraþ ..

#<samåhyaþ>#, puü, (samåhyate iti . sam + åha + õyat .) yaj¤àgniþ . tatparyàyaþ . paricàyyaþ 2 upacàyyaþ 3 . ityamaraþ . 2 . 7 . 20 .. samyagåhayogye, tri . nirvisarga÷cedànantaryàrthaþ . yathà --
     %<pràgudakplavanaü de÷aü samaü và parisamåhya ..>% iti gobhilasåtram ..

#<samçddhaþ>#, tri, (sam + çdhu vçddhau + ktaþ .) samçddhiyuktaþ . tatparyàyaþ . adhikardhiþ 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 11 .. adhisampatti÷àlã 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 14 . 27 ..
     %<saühçùñamanujopetàü samçddhavipaõàpaõàm ..>% nàgavi÷eùe, puü . iti mahàbhàratam . 1 . 57 . 17 ..)

#<samçddhiþ>#, strã, (sam + çdh + ktin .) samyagvçddhiþ . ati÷ayasampattiþ . tatparyàyaþ . edhà 2 . ityamaraþ . 3 . 2 . 10 .. vidhà 3 . iti jañàdharaþ .. (yathà, raghuþ . 9 . 13 .
     %<caraõayornakharàgasamçddhibhirmukuñaratnamarãcibhiraspç÷an ..>%)

#<sametaþ>#, tri, (sam + à + iõ + ktaþ .) samyakpràptaþ . saüyuktaþ . yathà --
     %<nàmasametaü kçtasaïketaü vàdayate mçdu veõum .
     bahu manute tanute tanusaïgatapavanacalitamapi reõum ..>% iti ÷rãjayadevaþ ..

#<samedhitaþ>#, tri, samyagvardhitaþ . saüpårvaidhadhàtoþ ktapratyayena niùpannaþ ..

#<samodakaü>#, klã, (samaü udakaü yatra .) mathitàrdhàmbudadhi . ardhajalayuktagholam . iti hemacandraþ .. tatparyàyaþ . uda÷vit 2 . ityamaraþ . 2 . 7 . 139 ..

#<sampaþ>#, puü, patanam . iti bhåriprayogaþ ..

#<sampattiþ>#, strã, (saü + pad + ktin .) vibhavotkarùaþ . tatparyàyaþ . ÷rãþ 2 lakùmãþ 3 sampad 4 . ityamaraþ . 2 . 8 . 82 .. çddhiþ 5 . iti jañàdharaþ .. bhåtiþ 6 . iti medinã .. (yathà, kathàsaritsàgare . 24 . 161 .
     %<tadaiva ca dadau tasmai sutàü kle÷avivardhitàm .
     nijàü ÷ivàya sampattimiva måóhatvahàritàm ..>%)

#<sampat>#, [d] strã, (saü + pad + kvip .) sampattiþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 81 .. (yathà, raghuþ . 1 . 64 .
     %<tvayaivaü cintyamànasya guruõà brahmayoninà .
     sànubandhàþ kathaü na syuþ sampado me niràpadaþ ..>%) guõotkarùaþ . (yathà, kiràte . 5 . 24 .
     %<guõasampadà samadhigamya paraü mahimànamatra mahite jagatàm .
     naya÷àlini ÷riya ivàdhipatau viramanti na jvalitumauùadhayaþ ..>%) hàrabhedaþ . iti medinã ..

#<sampadaü>#, klã, (samyak padaü yatra .) samaü padayugam . iti ÷abdamàlà ..

#<sampadvaraþ>#, puü, (saü + pada + ùvarac . iti puruùottamadevaþ . ityuõàdiñãkàyàmujjvaladattaþ .) ràjà . iti siddhàntakaumudã ..

#<sampannaþ>#, tri, (saü + pada + ktaþ .) sàdhitaþ . (yathà, pa¤cada÷ã . 8 . 81 .
     %<laukikaü vacanaü sàrthaü sampannaü tvatprasàdataþ ..>%) sampattiyuktaþ . iti medinã ..

#<samparàyaþ>#, puü, (samyak pare kàle ãyate iti . iõ + gha¤ .) àpat . yuddham . uttarakàlaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 150 ..

#<samparàyakaü>#, klã, yuddham . ityamarañãkàyàü bharataþ . 2 . 8 . 104 ..

#<samparàyikaü>#, klã, yuddham . ityamarañãkàyàü svàmã . 2 . 8 . 104 ..

#<samparkaþ>#, puü, (sam + pçc + gha¤ .) melakaþ . ratiþ . iti medinã .. saüsargaþ . yathà --
     %<samparkàddaùyate vipro janane maraõe'pi và .
     samparkavinivartànàü na pretaü naiva såtakam ..>% iti ÷uddhitattvam ..

#<samparkã>#, [n] tri, (saü + pçcã samparke + %<saüpçceti .>% 3 . 2 . 142 . iti ghinuõ .) samparkavi÷iùñaþ . samparka÷abdàdinpratyayena niùpannaþ . iti kecit ..

#<samparkãyaþ>#, tri, samparkayuktaþ . sambandhãyaþ . samparka÷abdàt õãyapratyayena niùpannaþ ..

#<sampà>#, strã, (saüpatatãti . saü + pata + óaþ . ñàp .) vidyut . yathàha ka÷cit .
     %<ràgàndhà tamaso visàrivirahajvàlàtivçùñeþ smaràviùñhà bhåtagaõàt patho'tiviùamàdbhraùñà badhåþ satpathàt .
     païkàdena madena païkilatanuþ sampàti sampàtataþ sampàbhànubhujaïgasadma vijahau yàntã bhujaïgàdbhayam ..>%

#<sampàkaþ>#, puü, (samyak pàko yasya .) àragvadhavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 23 .. (yathà, su÷rute uttaratantre 61 adhyàye .
     %<sampàka÷reyasãsaptaparõyapàmàrgapãlubhiþ ..>%) samyakpàka÷ca ..

#<sampàkaþ>#, tri, (samyak pàko yasya .) tarkakaþ . dhçùñaþ . iti medinã .. alpaþ . lampañaþ . iti dharaõiþ ..

#<sampàñaþ>#, puü, tarkuþ . iti ÷abdamàlà ..

#<sampàtaþ>#, puü, (sam + pata + gha¤ .) patanam . iti bhåriprayogaþ .. (yathà, gãtàyàm . 1 . 20 .
     %<pravçtte ÷astrasampàte dhanurudyamya pàõóavaþ .
     hçùãke÷aü tadà vàkyamidamàha mahãpate ! ..>%) pakùiõàü gativi÷eùaþ . iti jañàdharaþ ..

#<sampàtiþ>#, puü, aruõaputraþ . sa ca jañàyuùo'grajo bhràtà . yathà, ràmàyaõe . 4 . 56 . 2 .
     %<sampàtirnàma nàmnà tu cirajãvã vihaïgamaþ .
     bhràtà jañàyuùaþ ÷rãmàn vikhyàtabalapauruùaþ ..>% (yathà ca tatraiva garuóavàkye . 3 . 14 . 32 .
     %<dvau putrau vinatàyàstu garuóo'ruõa eva ca .
     tasmàjjàto'hamaruõàt sampàti÷ca mamàgrajaþ ..>% yathàca mahàbhàrate . 1 . 66 . 70 .
     %<aruõasya bhàryà ÷yenã tu vãryavantau mahàbalau .
     sampàtiü janayàmàsa vãryavantaü jañàyuùam ..>% tathà tatraiva . 3 . 278 . 1 .
     %<sakhà da÷arathasyàsãt jañàyuraruõàtmajaþ .
     gçdhraràjo mahàvãraþ sampàtiryasya sodaraþ ..>% asya pakùadahana-viraraõam . yathà, ràmàyaõe . 4 . 58 . 4 -- 7 .
     %<purà vçtravadhe vçtte sa càha¤ca jayaiùiõau .
     àdityamupayàtau khe jvalantaü ra÷mimàlinam ..
     àvçtyàkà÷amàrgeõa javena svargatau bhç÷am .
     madhyaü pràpte tu sårye tu jañàyuravasãdati ..
     tamahaü bhràtaraü dçùñvà såryara÷mibhirarditam .
     pakùàbhyàü chàdayàmàsa snehàt paramaviklavam ..
     nirdagdhapakùaþ patito bindhye'haü vànararùabhàþ .
     ahamasmin vasan bhràtuþ pravçttiü nopalakùaye .
     jañàyuùastvevamukto bhràtrà sampàtinà tadà ..>%)

#<sampàtikaþ>#, puü, (sampàtireva . svàrthe kan .) garuóajyeùñhaputtraþ . iti ÷abdamàlà (aruõasya jyeùñhaputtraþ . iti puràõam ..)

#<sampàdakaþ>#, puü, (sampàdayatãti . saü + pad + õic + õvul .) niùpàdakaþ . sampannakartà ..

#<sampàdanaü>#, klã, niùpàdanam . saüpårvaka¤yantapadadhàtoranañ-(lyuñ) pratyayena niùpannam .. (yathà, kathàsaritsàgare . 15 . 149
     %<saübhàvya siddhyudayamàtmacikãrùitasya sampàdanàya sutaràü jagçhuþ prayatnam ..>%)

#<sampàditaþ>#, tri, niùpàditaþ . saüpårva¤yantapadadhàtoþ ktapratyayena niùpannaþ ..

#<sampãóanaü>#, klã, samyakprakàreõa vyathanam . saüpårvapãóadhàtoranañ (lyuñ) pratyayena niùpannam ..

#<sampãtiþ>#, strã, samyakpànam . saüpårvapàdhàtoþ ktinpratyayena niùpannam ..

#<sampuñaþ>#, puü, (saü + puñ + kaþ .) kuruvakaþ . ityajayaþ .. peñà . iti hemacandraþ .. ekajàtãyobhayamadhyavartã . yathà, tantrasàraþ .
     %<sakàmaþ saüpuño japyo niùkàmaþ saüpuñaüvinà .>% tathà ca tatraiva .
     %<kevalàü màtçkàü kçtvà màtçkà tàrasaüpuñà .
     màtçkàpuñitaü tàraü nyaset sàdhakasattamaþ ..>% ratibandhavi÷eùaþ . tallakùaõaü yathà --
     %<saüprasàryobhayoþ pàdau ÷ayyàgatakapolakaþ .
     bhagaliïgasya saüyogàt ramate saüpuño hi saþ ..>% iti ratima¤jarã ..

#<sampuñakaþ>#, puü, (sampuñyate iti . saü + puña + kvun .) àdhàravi÷eùaþ . sàüpuóà iti khyàtaþ . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . samudgakaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 139 .. samudgaþ 2 sampuñaþ 4 . iti hemacandraþ ..

#<sampårõaü>#, tri, (saü + pé + ktaþ .) samagram . paripårõam . sàïgam . yathà --
     %<gçhãte'smin vrate deva ! yadyapårõe tvahaü mriye .
     tanme bhavatu saüpårõaü tvatprasàdàjjanàrdana ! ..>% iti tithyàditattvam ..

#<sampårõaþ>#, puü, (saü + pé + ktaþ .) ràgasya jàtivi÷eùaþ . sa tu saptasvarami÷ritaràgiõyaþ . yathà,
     %<auóavaþ pa¤cabhiþ proktaþ svaraiþ ùaóbhistu ùàóavaþ .
     sampårõaþ saptabhiþ prokto ràgajàtistridhà matà ..>% iti saïgãtaratnàkaraþ .. api ca . sampårõasvaràþ sà ç ga ma pa dha ni . sampårõaràgàþ saptabhiþ svarairyathà . nàñavasantàdayaþ . iti saïgãtadàmodaraþ ..

#<sampårõà>#, strã, (sampårõa + ñàp .) ekàda÷ãvi÷eùaþ . sà tu pårvàruõodayavyàpinã satã ùaùñidaõóàtmikà . yathà --
     %<àdityodayavelàyàþ pràïmuhårtadbayànvità .
     saikàda÷ã hi saüpårõà viddhànyà parikãrtità ..>% iti tithyàditattvam ..

#<sampçktaþ>#, tri, (saü + pçc + ktaþ .) mi÷ritaþ . tatparyàyaþ . karambaþ 2 kavaraþ 3 mi÷raþ 4 khacitaþ 5 . iti hemacandraþ ..

#<samprati>#, vya, (sam ca prati ca dvayoþ samàhàraþ .) asmin kàle . tatparyàyaþ . etarhi 2 idànãü 3 adhunà 4 sàüpratam 5 . ityamaraþ . 3 . 4 . 23 .. (yathà, bhàgavate . 7 . 1 . 17 .
     %<sampratyamarùã govinde dantavakra÷ca durmatiþ ..>%)

#<sampratiþ>#, puü, atãtakalpãyàrhadbhedaþ . iti hemacandraþ ..

#<sampratipattiþ>#, strã, (saü + prati + pad + ktin .) uttaravi÷eùaþ . yathà --
     %<mithyàsaüpratipatti÷ca pratyavaskandanaü tathà .
     pràïnyàyà÷cottaràþ proktà÷catvàraþ ÷àstravedibhiþ ..
     ÷rutvàbhiyogaü pratyarthã yadi taü pratipadyate .
     sà tu saüpratipattiþ syàcchàstravidbhirudàhçtà ..>% abhiyujyate abhiyogaþ . pratipadyate aïgãkaroti . taü sàdhyàrtham . iti vyavahàratattvam .. (saumanasyam . yathà, màghe . 19 . 38 .
     %<na tasthau bhartçtaþ pràptamànasampratipattiùu .
     raõaikasargeùu bhayaü mànasaü prati pattiùu ..>%)

#<sampratirodhakaü>#, tri, (samyakpakàreõa pratiruõadvãti . saü + prati + rudha + õvul .) pratibandhakam . sampra tipårvarudhadhàtorõakapratyayena niùpannam ..

@<[Page 5,282b]>@
#<sampratãtiþ>#, strã, samyakkhyàtiþ . samyagj¤ànam . saüpratipårvenadhàtoþ ktinpratyayena niùpannam ..

#<sampradàtà>#, [ç] tri, (saü + pra + dà + tçc .) saüpradànakartà . yathà, ÷uddhitattve kàtyàyanavacanam .
     %<trayàõàmudakaü kàryaü triùu piõóaþ pravartate .
     caturthaü saüpradàtaiùàü pa¤camo nopapadyate ..>%

#<sampradànaü>#, klã, (saü + pra + dà + lyuñ .) samyakprakàreõa dànam . ùañkàrakàntargatakàrakavi÷eùaþ . sa ca ditsàsåyàkrodherùàrucidrohasthàhnu÷làghaspçhi÷apràdhãkùàprati÷rupratyanugçdhàryarthànàü viùayaþ . tatra caturthã vibhaktiþ syàt . mukhyasaüpradànantu prakçùñaü dànaü yo labhate saþ . tathà coktam .
     %<sampradànaü tadeva syàt påjànugrahakàmyayà .
     dãyamànena saüyogàt svàmitvaü labhate yadi ..>% iti mugdhabodhavyàkaraõañãkàyàü durgàdàsaþ .. api ca .
     %<gatyàdibhinne dhàtvarthe caturthyà vigrahasthayà .
     yaþ svàrtho bodhanãyastat saüpradànatvamãritam ..>% gatyàdibhinne yaddhàtåpasthàpya yàdç÷àrthe vigrahasthacaturthyà yaþ svàrtho bodhayituü ÷akyate sa taddhàtåpasthàpya tàdç÷akriyàyàü saüpradànatvamucyate . bràhmaõàya dànaü dhanasya ityàdau dadàteþ svatvajanakastyàgo'rthaþ tanniviùñe ca svatve bràhmaõàdeþ pratiyogitvaü niråpitatvaü và caturthyà bodhyate iti tadeva tatra saüpradànatvaü bràhmaõàdipratiyogikaü yaddhanavçttisvatvaü tajjanakastyàga ityevaü tatra pratyayàt dhàtvarthatàvacchedakãbhåtasvatvàkhyaphalavattayà dhanàderdànakarmatvàt . na caivaü pa÷ukàmanayà yàgakaraõada÷àyàü caitraþ svàtmane pa÷uü dadàtãtyapi prayogàpattiþ tàdç÷ayàgasya caitrãyaü yat pa÷uniùñaü svatvaü tajjanakatyàgatvàditi vàcyaü svatvadhvaüsajanakakriyàparyavasannasya tyàgasyaikade÷e svatvadhvaüse'pi dvitãyàdyarthasyànvayena pa÷uphalakayàge pa÷uniùñhasya svatvadhvaüsasya janakatvavirahàdetadbàkyasyàpramàõatvàt . gràmàya gata ityàdau vigrahasthacaturthyà dhàtvarthe bodhyamapi karmatvaü na gatyàdibhinne . vçkùàya secaka ityàdau gatyàdibhinne caturthyà bodhanãyo'pi saüvardhayitumityàdi tumartho na vigrahasthayeti na tatra prasaïgaþ . saüpradàna÷abdastu svà÷rayagocaratyàgajanyasvatvasya pratiyoginyeva ÷akta iti svatvapratiyogitvaü saüpradànamityàdiko na prayogaþ . na ca dànasya svatvahetutve pramàõàbhàvaþ .
     %<sapta vittàgamà dharmyà dàyo làbhaþ krayo jayaþ .
     prayogaþ karmayoga÷ca satpratigraha eva ca ..>% ityàdi manvàdivacanaistasya svatvahetutvàpratipàdanàditi vàcyam . bràhmaõàya tyaktàyàü gavi gauriyaü bràhmaõasya na tu mametyàdi sàrvajanãnapratãtereva tatra pramàõatvàt pradànaü svàmyakàraõamiti vacanàcca ataeva vide÷asthaü pàtramuddi÷ya tyaktadhane svãkàramantareõaiva pàtrasya maraõasthale pitçdàyatvena taddhanaü puttràdibhirvibhajya gçhyate anyathà tairiva udàsãnairapi taddhanasyàraõyaku÷àderivopàdàne yatheùñaniyoge ca pratyavàyo na syàt nanvevaü dànàdeva svatvasiddherdattavastuni svãkàro vyartha iti cenna labdhvà càùñaguõaü phalamityàdi smçteþ pratigçhãtadravyadànasya phalavi÷eùaü prati hetutvena tàdç÷aphalasampattyarthameva pratigrahasyopayogàt yàjanàdhyàpanapratigrahairdvijo dhanamarjayedityàdi÷rutyà pràguktasmçtyà ca pratigrahasyàpi svatvahetutvabodhanàcca . svatvajanakavyàpàrasyaivàrjanapadàrthatvàt . dàsàya bhakùyaü dadàti bhçtakàya vetanaü dadàtãtyàdàvapi svatvajanakatyàgaü pratipàdayan dadàtirmukhya eva puõyajanakantu na tàdç÷aü dànamavaidhatvàt . yattu svãkàrajanyasya svatvasya janakastyàgo dànaü manasà pàtramuddi÷ya dhanatyàgantu na dànaü kintåtsargamàtraü pratigrahajanyasvatvaü prati hetubhåtavaidhatyàgasyaiva tathàtvàt upekùà tu svatvadhvaüsamàtrajanakastyàgo na tu tatra svatvajanakasyàntarbhàva iti maithilairuktaü tanna yuktaü làghavena svatvajanakatyàgasyaiva dadàtyarthatvàt . tilànasmai pratiyacchati turagamasmai vikrãõãte ityàdau dravyàntaragrahaõapårbaka dànamava pratidànam . målyagrahaõapårvakaü dànameva vikraya iti tatràpi mukhyameva saüpradànatvaü caturthyà bodhyate . tilàdika¤ca na mçlyaü paõapuràõàdereva ÷àstre tathàtvopade÷àt . adçùñàrthaü dattasyaiva ca svãkàraþ pratigraha iti pareõa pratidattasya vikrãtasya và tilaturagàdeþ svãkàro na doùàvahaþ . maitràya rocate modaka ityatra caturthyà dhàtvarthànvitaü àdheyatvaü dhàtunà ca bhakùyatvaprakàrakecchopasthàpyate tiïà tu prakà÷ata ityàdàviva viùayatvalakùaõaü kartçtvaü tathà ca maitraniùñhàyàþ bhakùyatvaprakàrakecchàyà viùayatàvàn modakaþ ityàkàrakastatra bodhaþ . gurave gàü dhàrayate ityatra dhçïà gçhàvasthitiþ dvitãyayà tadanvitaü kartçtvaü caturthyà ca tanniviùñagçhànvitaü sambandhitvamupasthàpyate tena gokartçkàyà gurusambandhigçhàvasthiteranukålavyàpàravàn ityàkàrakastatra bodhaþ . dhàtåttaraõicà vyàpàrabodhanàditi kàlàpàþ . pàõinãyàstu dhàreruttamarõe iti såtrànusàreõa caitràya ÷ataü dhàrayate ityàdàviva gurave gàü dhàrayate ityàdàvapi çõagrahaõaü dhàraõaü dattatva¤ca caturthyarthaþ tathà ca gurudattàü gàü çõatvena gçhõàti ityàkàrastatra vàkyàrthaþ pa÷càt ÷odhyatvenàïgãkçtya gçhãta¤ca dravyamçõamityàhuþ . puttràya ràdhyati puttràyekùata ityàdau daivaniråpaõaü dhàtvarthaþ tanniviùñe ca daiva subarthasya sambandhasyànvayastena puttrasya daivaü niråpayati ityevaü tatra bodhaþ . gurave gàü prati÷çõoti à÷çõoti ityàdau deyatve nàbhyupagamaþ ÷çõoterarthastatra gorvi÷iùyatvena tadekade÷e ca dàne guroruddi÷yatvenànvayastena gurådda÷yakadànakarmatvena gàmabhyupagacchatãtyevaü tatra bodhaþ . hotre pratigçõàtãtyàdau harùànukålavyàpàralakùaõaü protsàhanaü gçõàterarthastadekade÷e ca harùe hotràderanvayaþ tena hotçniùñhaharùànukålavyàpàravàn ityàkàrakastatra bodhaþ . caitràya kupyatãtyàdau dhàtvartha utkañadbeùastatra viùayitvalakùaõaü saüpradànatvaü caturthyà bodhyate tena caitraviùayakotkañadbeùavàn ityàkàrakastatra bodhaþ . puttre kopo na yujyate ityatra kçdantasya kopapadasyaivàrthe puttra ityasyànvayo na tu dhàtvarthe . pañàya yatate ityàdàvapi dhàtvarthakçtau supà pañasya viùayitvaü bodhyate tatra udde÷yatvameva caturthyarthaþ kathamanyathà pañecchayà tantunirmàõada÷àyàü pañàya yatate ityàdikaþ prayoga ityapi vadanti . mitràya druhyati ityatra dbiùñàcaraõaü drohastena mitrasya dviùñamàcaratãtyarthaþ . ÷iùyàya ãrùyati ityatra aniùñànupekùaõamãrùà tathà ca ÷iùyàniùñaü nopekùata ityarthaþ . puttràyàsåyati ityatràsåyà guõadveùastena puttrasya guõaü dbeùñi ityàkàrakastatra bodhaþ . mitraü druhyati ÷iùyamãrùyati puttramasåyatãtyapi prayogàt druhàdikarmaõaþ saüpradànatvaü vaikalpikamityunnãyate . kopapårvakasya drohàderdruhàdidhàtuvàcyatve tatkarmaõaþ saüpradànatvaü drohàdimàtrasya tathàtve tu karmatvameveti punaþ kaumàràþ . sopasargayostu krudhadruhoþ karmaõaþ karmataiva na tu saüpradànatà ataeva ÷iùyasyàbhikroddhà mitrasyàbhidroóhetyàdau kçdyoge karmaõi ùaùñhyeva pramàõam . iti ÷abda÷aktiprakà÷ikà ..

#<sampradàyaþ>#, puü, (saü + pra + dà + gha¤ . %<àto yuk ciõkçtoþ .>% 7 . 3 . 33 . iti yuk .) guruparamparàgatasadupade÷aþ . ÷iùñaparamparàvatãrõopade÷aþ . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . àmnàyaþ 2 . ityamaraþ . 3 . 2 . 7 .. (yathà, màghe . 14 . 79 .
     %<sampradàyavigamàdupeyuùãreùa nà÷amavinà÷ivigrahaþ .
     smartumapratihatasmçtiþ ÷rutãrdatta ityabhavadatrigotrajaþ ..>%) guruparamparàgatasadupadiùñavyaktisamåhaþ . yathà,
     %<saüpradàyànurodhena paurvàparyànusàrataþ .
     ÷rãbhàgavatabhàvàrthadãpikeyaü pratanyate ..>% iti ÷rãdharasvàmã .. tadbhedà yathà, ÷rãpadmapuràõe .
     %<÷rãmannàràyaõo brahmà nàrado vyàsa eva ca .
     ÷rãlamadhvaþ padmanàbho nçharirmàdhavastathà ..
     akùobho jayatãrtha÷ca j¤ànasindhurmahànidhiþ .
     vidyànidhi÷ca ràjendro jayadharmamunistathà ..
     puruùottamo brahmaõyo vyàsatãrthamunistathà .
     ÷rãmàllakùmãpatiþ ÷rãmànmàdhavendrapuristathà ..
     saüpradàyavihãnà ye mantràste niùphalà matàþ .
     ataþ kalau bhaviùyanti catvàraþ saüpradàyinaþ .
     ÷rãmàdhvirudrasanakà vaiùõavàþ kùitipàvanàþ ..>% tantrãktavaiùõavasaüpradàyà yathà -- ÷rã÷iva uvàca .
     %<vaikhànaþ sàmavedàdau ÷rãràdhàvallabhã tathà .
     gokule÷o mahe÷àni ! tathà vçndàvanã bhavet ..
     pà¤caràtraþ pa¤camaþ syàt ùaùñhaþ ÷rãvãravaiùõavaþ .
     ràmànandã haviùyà÷ã nimbàrka÷ca mahe÷vari ..
     tato bhàgavato devi da÷a bhedàþ prakãrtitàþ .
     ÷ikhã muõóã jañã caiva dbitridaõóã krameõa ca ..
     ekadaõóã mahe÷àni vãra÷avastathava ca .
     sapta pà÷upatàþ proktà da÷adhà vaùõavà matàþ ..
     eteùàü vàsanaü devi ! ÷çõu yatnena ÷àmbhavi .
     veveùñi savvaü saüvyàpya yastiùñhati sa vaiùõavaþ ..
     vaikhànasàdidakùàdyairbhåùitaþ smàrtavaiùõavaþ .
     ÷rãràdhàvallabhaü devi ÷çõu yatnena ÷àmbhavi ..
     vaiùõavàcàranirato viùõutantraikapàragaþ .
     ananyacetàþ ÷àntàtmà viùõucintàparàyaõaþ ..
     ÷rãràdhàvallabhã devi gokule÷aü ÷çõu priye .
     nànàbhåùaõasampanno nànàsugandhibhåùitaþ ..
     gavàü kulaü prãõayità kelikçùõasvaråpadhçk .
     ÷arãramarthaü pràõàü÷ca tannivedanakàrakam ..
     antaþ÷aktiparo devi vahirvaiùõavaråpadhçk .
     gandharvàcàranirato latàveùñanatatparaþ ..
     saüpradàyo gokule÷aþ sarvasiddhikaro bhuvi .
     vçndàvanàkhyaü deve÷i ÷çõu yatnena sàüpratam ..
     vigatà÷aþ prasannàtmà viùõubhaktiparàyaõaþ .
     kàminãsaïgacapalo vanakrãóàvinodadhçk ..
     saugandhabhåùitatanuþ strãdhyànaikaparàyaõaþ .
     viùõusàråùyatattvaj¤aþ prokto vçndàvanã ÷ive ..
     pà¤caràtro maheõàni tathaiva vãravaiùõavaþ .
     pårbameva mahe÷àni kãrtitaþ parame÷vari ..
     rà÷aktiriti vikhyàtà ma ÷ivaþ parikãrtitaþ .
     tadànandã ÷àntacittã prasannàtmà vicàradhçk ..
     sarvatra samaråpa÷ca ràmànandã prakãrtitaþ .
     haviùyà÷aü mahe÷àni yathàvadavadhàraya .
     pàpasaüharaõà÷akto viùõubhakto jitendriyaþ ..
     yamàdiniyamairyukto bhaktàcàraparàyaõaþ .
     svopayogaphalàgràhã parakàryaparàyaõaþ ..
     haviùyà÷ã mahe÷àni ÷ivabhaktisvaråpadhçk .
     nimbàrkàkhyaü saüpradàyaü ÷çõu yatnena sàüpratam ..
     nityàrcanakramàsaktaþ svatantraikaparàyaõaþ .
     bàhyapåjàdinirato nànyabhaktaþ prasannadhãþ ..
     àryapakùànvitaþ svacchaþ svacchandàcàratatparaþ .
     svatantraþ smàrtavidbeùã nimbàrko bhagavàn hariþ ..
     atha bhàgavataü devi kathyate ÷çõu sàüpratam ..
     viùõubhaktaikanipuõo vijàtàtmà prasannadhãþ .
     smàrtagarvànvito devi tadanyàcàratatparaþ ..
     àryapakùànvito devi tathà svaråpave÷adhçk .
     ÷aivadbeùã tasya saïgàt punaþ snànaparàyaõaþ .
     kevalaü viùõutattvaj¤aþ prokto bhàgavataþ ÷ive ..>% iti ÷aktisaïgamatantre 1 khaõóe 8 pañalaþ ..

#<sampradhàraõà>#, strã, (sam + pra + dhç + õic + yuc . ñàp .) ucitànucitani÷cayaþ . tatparyàyaþ . samarthanam 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 25 ..

#<samprapadaü>#, klã, (saü + pra + pada gatau + kaþ .) bhramaõam . paryañanam . iti kecit .. (yathà, yàj¤avalke . 3 . 51 .
     %<svapyàd bhåmau ÷ucau ràtrau divàsaüprapadairnayet .
     sthànàsanavihàrairvà yogàbhyàsena và tathà ..>%)

#<samprayogaþ>#, puü, (saü + pra + yuja + gha¤ .) nidhuvanam . ratam . anvitiþ . sambandhaþ . (yathà, raghuþ . 5 . 54 .
     %<uùõatvamagnyàtapasaüprayogàt ÷aityaü hi yat sà prakçtirjalasya ..>%) kàrmaõam . va÷ãkaraõàdikarma . iti medinã karahemacandrau .. arthite, tri . ityajayaþ ..

#<samprayogã>#, [n] puü, (saüprayogo'syàstãti . iniþ .) kalàkeliþ . kàmukaþ . saüprayojakaþ . iti medinã ..

#<samprasàraõaü>#, klã, (saü + pra + sç + õic + lyuñ .) vya karaõasya saüj¤àvi÷eùaþ . yathà . igyaõaþ saüprasàraõam . yaõasthàne prayujyamàno ya ik sa saüprasàraõasaüj¤aþ syàt . iti siddhàntakãmudã ..

#<samprahàraþ>#, puü, (samyakprakàreõa prahnãyate'treti . saü + pra + hç + gha¤ .) yuddham . ityamaraþ . 2 . 8 . 105 .. (yathà, raghuþ . 7 . 52 .
     %<vya÷vau gadàvyàyatasaüprahàrau bhagnàyudhau bàhuvimardaniùñhau ..>%) gamanam . iti medinã .. hananam . iti dharaõiþ ..

#<sampràptaþ>#, tri, (saü + pra + àp + ktaþ .) samyakprakàreõa pràptaþ . yathà . skandapuràõam .
     %<saüpràpte makaràditye puõye puõyaprade sadà .
     kartayo niyamaþ ka÷cidbrataråpã narottamaiþ ..>% iti tithyàditattvam ..

#<sampràptiþ>#, strã, (saü + pra + àp + ktin .) samyakpràpaõam . yathà --
     %<àtmanepadasaüpràptau parasmai kutracidbhavet ..>% iti saükùiptasàravyàkaraõam ..

#<sampraiùaþ>#, puü, (saü + pra + iùa + gha¤ .) niyogaþ . vidhiþ . iti hemacandraþ ..

#<samphàlaþ>#, puü, (samyak phàlo gamanaü yasya .) meùaþ . iti hemacandraþ ..

#<samphullaþ>#, tri, (saü + phala + ktaþ . %<utphullasaüphullayoriti vaktavyam .>% 8 . 2 . 55 . ityasya vàrtikoktyà nipàtitaþ .) vikasitaþ . praphullaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 7 ..

#<samba>#, sarpaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) dantyàdiþ . oùñhyavarga÷eùopadhaþ . sambati . sisambayiùati . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 5,284a]>@
#<samba>#, ka, sambandha . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøparaø-sakaø-señ .) oùñhyavarga÷eùopadhaþ . ka, sambayati dhanaü lokaþ saübadhnàtãtyarthaþ . tàlavyàdirayamiti dhàtupradãpaþ . mårdhanyàdirityapyeke . iti durgàdàsaþ ..

#<sambaü>#, klã, (sambati sarpatãti . samba + ac .) jalam . iti jañàdharaþ .. vàradvayakarùaõam . iti sambàkçta÷abdadar÷anàt ..

#<sambaddhaþ>#, tri, (saü + bandha + ktaþ .) sambandhayuktaþ . yathà sumantuþ . màtçpitçsambaddhà àsaptamàdavivàhyàþ kanyà bhavanti . ityudvàhatattvam .. (yathà ca bhàgavate . 2 . 9 . 1 .
     %<àtmamàyàmçte ràjan parasyànubhavàtmanaþ .
     na ghañetàrthasambandhaþ svapnadraùñurivà¤jasà ..>%) bandhanavi÷iùñaþ . (yathà, ràmàyaõe . 5 . 56 . 27 .
     %<dantauùñhapuñasaübaddhaü vaktraü sàpi tadàkarot ..>%)

#<sambandhaþ>#, puü, (sambadhyate iti . saü + bandha + gha¤ .) mamçddhiþ . nyàyaþ . ityajapaþ .. (sakhyam . iti mallinàthaþ .. yathà, raghuþ . 2 . 58 .
     %<sambandhamàbhàùaõapårvamàhurvçttaþ sa nau saïgatayorvanànte ..>%) saüsargaþ . yathà . ekapadàrthe aparapadàrthasaüsargaþ saüsargamaryàdayà bhàsate sa ca pratiyogyanuyogyàdhàràdheyaviùayaviùayibhàvàdiþ . iti prathamavyutpattivàdãyagàdàdharã .. samparkaþ . sa ca trividhaþ . vidyàjaþ 1 yonijaþ 2 prãtijaþ 3 . tadvivaraõaü yathà --
     %<sambandho yeùu yeùàü yaþ sarvajàtiùu sarvataþ .
     taü tvàü bravãmi vedoktaü brahmaõà kathitaü purà ..
     pità tàtastu janako janmadàtari vartate .
     ambà màtà ca lananã garbhadhàtryàü prasåriti ..
     pitàmahaþ pitçpità tatpità prapitàmahaþ .
     ata årdhvaü j¤àtaya÷ca sagotràþ parikãrtitàþ ..
     màtàmahaþ pità màtuþ pramàtàmaha eva ca .
     màtàmahasya janakastatpità vçddhapårvakaþ ..
     pitàmahã piturmàtà tat÷va÷råþ prapitàmahã .
     màtàmahã màtçmàtà màtçtulyà ca påjità ..
     pramàtàmahãti vikhyàtà pramàtàmahakàminã ..
     vçddhapramàtàmahã j¤eyà tatpituþ kàminã tathà .
     pitçbhràtà pitçvyaþ syànmàturbhràtà tu màtulaþ .
     pituþ svasà piturbhagnã màturbhagnã ca màsurã ..
     sånu÷ca tanayaþ puttro dàyàda÷càtmajastathà .
     dhanabhàk vãryaja÷caiva puüsi janye ca vartate ..
     janyàyàü duhità kanyà càtmajà parikãrtità .
     påttrapatnã badhårj¤eyà jàmàtà duhituþ patiþ ..
     patiþ priya÷ca bhartà ca svàmã kànte ca vartate .
     patnãbhràtà ÷yàlaka÷ca patnãbhagnã ca ÷yàlikà ..
     devaraþ svàmino bhràtà nanandà svàminaþ svasà .
     ÷va÷uraþ svàminastàtaþ ÷va÷rå÷ca svàminaþ prasåþ ..
     bhàryà jàyà priyà kàntà strã ca patnyà¤ca vartate .
     patnãmàtà tathà ÷va÷råstatpità ÷va÷uraþ smçtaþ ..
     sagarbhaþ sodaro bhràtà sagarbhà bhaginã smçtà .
     bhagnãputtro bhàgineyo bhràtçputtra÷ca bhràtçjaþ ..
     ÷yàlastu bhaginãkànto bhaginãpatireva ca .
     ÷yàlãpatistu bhràtà ca ÷va÷uraikatvahetunà .
     ÷va÷urastu pità j¤eyo janmadàtuþ samo mune ..
     annadàtà bhayatràtà patnãtàtastathaiva ca .
     vidyàdàtà janmadàtà pa¤caite pitaro nçõàm ..
     annadàtu÷ca yà patnã bhaginã gurukàminã .
     màtà ca tatsapatnã ca kanyà puttrapriyà tathà ..
     màturmàtà piturmàtà ÷va÷råþ pitroþ svasà sutà .
     pitçvyàõã màtulànã màtara÷ca caturda÷a ..
     pauttrastu puttraputtre ca prapauttrastatsuto'pi ca .
     tatputtràdyà÷ca ye vaü÷à kulajàtà÷ca kãrtitàþ ..
     kanyàputtra÷ca dauhitrastatputtràdyà÷ca bàndhavàþ .
     bhàgineyasutàdyà÷ca puruùà bàndhavàþ smçtàþ ..
     bhràtçputtrà÷ca puttràdyàste punarj¤àtayaþ smçtàþ ..
     guruputtrastathà bhràtà poùyaþ paramabàndhavaþ .
     gurukanyà ca bhaginã poùyà màtçsamà mune ..
     puttrasya ca gururbhràtà poùyaþ susnigdhabàndhavaþ .
     puttrasya ÷va÷urabhràtà bandhurvaivàhikaþ smçtaþ ..
     kanyàyà÷ca ÷va÷ure tatsambandhaþ parikãrtitaþ .
     guru÷ca kanyakàyà÷ca puruùà bàndhavàþ smçtàþ ..>% puruùà bàndhavàþ smçtà ityatra bhràtà susnigdhabàndhavà ityapi kvacit pàñhaþ .
     %<guruþ ÷va÷urabhràtéõàü gurutulya÷ca påjitaþ .
     bandhutà yena sàrdha¤ca tanmitraü parikãrtitam .
     mitraü sukhapradaü j¤eyaü duþkhado ripurucyate .
     bàndhavo duþkhado daivàt niþsambandhã sukhapradaþ ..
     sambandhastrividhaþ puüsàü viprendra ! jagatãtale .
     vidyàjo yonija÷caiva prãtija÷ca prakãrtitaþ ..
     mitrantu prãtijaü j¤eyaü sa sambandhaþ sudurlabhaþ .
     mitramàtà mitrabhàryà màtçtulyà na saü÷ayaþ ..
     mitrabhràtà mitrapità bhràtçpitçsamo nçõàm .
     caturthaü nàma sambandhamityàha kamalodbhavaþ ..
     jàra÷coparatirbandhurduùñàsaübhogakartari .
     upapatnyàü navaïgã ca preyasã cittahàriõã ..
     svàmitulya÷ca jàra÷ca navaïgã gçhiõãsamà .
     sambandho de÷abhede ca sarvade÷e vigarhitaþ ..
     avaidiko ninditastu vi÷vàmitreõa nirmitaþ .
     dustyàjyastu mahadbhi÷ca de÷abhede ca sa¤caret ..
     akãrtijanakaþ puüsàü yoùità÷ca vi÷eùataþ .
     tejãyasàü na doùàya vidyamàno yuge yuge ..>% iti brahmavaivarte brahmakhaõóe sambandhajàtinirõayo nàma 10 adhyàyaþ .. * .. kårmapuràõe .
     %<ekodakànàü maraõe såtakaü caitadeva hi .
     pakùiõãü yonisambandhe bàndhaveùu tathaiva ca ..>% yonisambandhe màtçsvasãyabhàgãneyeùu .. api ca . asambandhino dbijàn dahitvà vahitvà sadyaþ÷aucaü sambandhe tu triràtram . iti ÷uddhitattvam .. ÷abdavyàkaraõayorvyutpàdyavyatpàdakabhàvaþ sambandhaþ . granthàdau tasya vaktavyatà yathà --
     %<siddhàrthaü siddhasambandhaü ÷rotuü ÷rotà pravartate .
     granthàdau tena vaktavyaþ sambandhaþ saprayojanaþ ..>% saprayojana ityatra kvacit pustake sàbhidheyaka iti pàñhaþ . iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ ..

#<sambandhaþ>#, tri, (sambadhyate iti . saü + bandha + gha¤ .) ÷aktaþ . hitaþ . ityajayaþ ..

#<sambandhã>#, [n] tri, (sambandho'syàstãti . iniþ .) sambandhavi÷iùñaþ . tatparyàyaþ . guõavàn 2 saüyuk 3 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, manuþ . 8 . 64 .
     %<nàrthasambandhino nàptà na sahàyà na vairiõaþ .
     na dçùñadoùàþ kartavyà na vyàdhyàrtà na dåùitàþ ..>% puü, màtçpakùãyaþ . ÷va÷uràdiþ . jàmàtà . ÷yàlakàdiþ . yathà, manuþ . 2 . 132 .
     %<viproùya tåpasaügràhyà j¤àtisambandhiyoùitaþ ..>% %<j¤àtayaþ pitçpakùàþ pitçvyàdayaþ . sambandhino màtçpakùàþ ÷va÷uràdaya÷ca teùàü jyeùñhànàü yà striyaþ .>% iti kullåkabhaññaþ .. * .. tathàca manuþ . 4 . 179 .
     %<bàlavçddhàturairvaidyairj¤àtisambandhibàndhavaiþ ..>% %<j¤àtayaþ pitçpakùàþ . sambandhino jàmàtç÷yàlakàdayaþ .>% iti taññãkàyàü kullåkaþ .. * .. vaivàhikaþ . yathà, uttaracarite . 4 aïke .
     %<sa sambandhã ÷làghyaþ priyasuhçdasau tacca hçdayaü sa cànandaþ sàkùàdapica nikhilaü jãvitapadam ..>% mitram . iti mallinàthaþ .. yathà, raghuþ . 2 . 58 .
     %<tadbhåtanàthànuga nàrhasi tvaü sambandhino me praõayaü vihantum ..>%)

#<sambàkçtaü>#, tri, (sambaü kçtam . óàc .) vàradvayakçùñakùetram . ityamaraþ . 2 . 9 . 9 .. tàlavya÷àdi ca ..

#<sambàdhaþ>#, puü, (samyak bàdhà yatra .) saïkañaþ . (yathà, màghaþ . 8 . 2 .
     %<saüsaktairvipulatayà mitho nitambaiþ sambàdhaü bçhadapi tadbabhåva vartma ..>%) bhagam . iti medinã .. bhayam . (yathà, mahàbhàrate . 4 . 38 . 7 .
     %<vyàyàmasahamatyarthaü tçõaràjasamaü mahat .
     sarvàyudhamahàmàtraü ÷atrusambàdhakàrakam ..>%) narakavartma . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sambàdhanaü>#, klã, (samyak bàdhanaü yatra .) madanasya dbàram . ÷ålàgram . dbàrapàlaþ . iti medinã ..

#<sambuddhaþ>#, puü, (saü + budha + ktaþ .) buddhàvatàraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. samyag bodhà÷raye, tri ..

#<sambuddhiþ>#, strã, (saü + budha + ktin .) sambodhanam . yathà . lyarthasambuddhyuktàrthe prã . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<sambodhaþ>#, puü, (saü + budha + gha¤ .) bodhanam . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 312 . 85 .
     %<j¤ànaü tattvàrthasambodhaþ ÷ama÷cittapra÷àntatà .
     dayàsarvasukhaiùitvamàrjavaü samacittatà ..>%) kùepaþ . iti medinã .. nà÷aþ . ityajayapàlaþ ..

@<[Page 5,285a]>@
#<sambodhanaü>#, klã, (saü + budha + lyuñ .) anyatra vyàsaktasya kàryàntare niyojanàrthamàbhimukhyavidhànam . yathà he viùõo . iti vyàkaraõam .. he vçkùa he late he phala ityàdàvacetane tåpacàraþ . iti durgàdàsaþ .. tatparyàyaþ . àmantraõam 2 . iti hemacandraþ .. sambuddhiþ 3 . iti mugdhabodhaþ .. (yathà, sàhityadarpaõe . 6 . 513 .
     %<sambodhanoktipratyuktã kuryàdàkà÷abhàùitaiþ ..>%)

#<sambhalã>#, strã, kuññanã . ityamaraþ . 2 . 6 . 19 .. %<dveparapuruùeõa saha paranàrãü yojayantyàü kuññanã iti khyàtàyàm . kuññayati chinatti strãpuruùavaimatya kuññanã nandyàdiþ . ÷aü kalyàõaü bhalate niråpayati ÷ambhalã bhala ïa niråpaõe pacàditvàdan nadàditvàdãp ÷ambhalã tàlavyàdiþ . samyak bhalate sambhalã dantyàdirityanye .>% iti bharataþ ..

#<sambhavaþ>#, puü, (saü + bhå + ap .) hetuþ . utpattiþ . (yathà, àryàsapta÷atyàm . 458 .
     %<mahatà priyeõa nirmitamapriyamapi subhaga ! sahyatàü yàti .
     sutasambhavena yauvanavinà÷anaü na khalu khedàya ..>%) melakaþ . àdheyasya àdhàrànatiriktatvam . iti medinã .. saïketaþ . apàyaþ . ityajayaþ .. vartamànakalpãyàrhadbhedaþ . iti hemacandraþ ..

#<sambhavyaþ>#, puü, (saü + bhå + yat .) kapitthaþ . iti ÷abdacandrikà .. sambhavanãye, tri ..

#<sambhàraþ>#, puü, (saü + bhç + gha¤ .) sambhåtiþ . samåhaþ . iti medinã .. sarvapårõatvam . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yaj¤àdikàryopakaraõadravyam . yathà, devãbhàgavate . 1 . 19 . 23 .
     %<kçtvà tasya makhaü pårõaü kariùyàbhi tavàpi vai .
     tàvat kuruùva ràjendra sambhàrantu ÷anaiþ ÷anaiþ ..>% tathà tatraiva . 2 . 9 . 4 .
     %<vivàhàrtha¤ca sambhàraü racayàmàsaturvane ..>% saügrahaþ . iti mallinàthaþ .. yathà, kumàre . 2 . 36 .
     %<paryàyasevàmutsçjya puùpasambhàratatparàþ .
     udyànapàlasàmànyamçtavastamupàsate ..>%)

#<sambhàvanaü>#, klã, (sambhàvayatyaneneti . saü + bhå + õic + lyuñ .) alaïkàravi÷eùaþ . yathà --
     %<sambhàvanaü yadãdaü syàdityåho'nyasya siddhaye .
     yadi ÷eùo bhavedbaktà kathitàþ syurguõàstava ..>% iti candràlokaþ .. sambhàvanaü kriyàsu yogyatàdhyavasàyaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (sambhàvake, tri . yathà, bhàgavate . 4 . 17 . 26 .
     %<pumàn yoùiduta klãva àtmasambhàvano'dhamaþ .
     bhåteùu niranukro÷o nçpàõàü tadbadho'vadhaþ ..>%)

#<sambhàvanà>#, strã, (saü + bhå + õic + yuc . ñàp .) utkañakoñikasaü÷ayaþ . saüpårvakàt bhå ka ÷uddhicintayorityasmàt ¤ãùi÷ranthãtyàdisåtreõànapratyayaniùpannà . yathà, %<evaü koñhyaü÷e autkañyaråpaü sambhàvanàtvamapi viùayatàvi÷eùaþ . iti dhyeyam .>% iti satpratipakùacintàmaõidãdhitigàdàdharã .. dhåmadar÷anànantaraü vahnyàdivyavahàrastu sambhàvanàmàtràditi kusumà¤jaliñãkàyàü haridàsaþ . pauràõikàstu sambhavanàmakaü pramàõàntaraü manyante tatpramàõajanyà pramitiþ sambhàvanà iti vadanti . tanmatantu na catuùñayamaitihyàrthàpattisambhavàbhàvapràmàõyàt iti såtreõopanyasya ÷abda aitihyànarthàntarabhàvàdanumàne'rthàpattisambhavàbhàvànàmanarthàntarabhàvàccàpratirùedha iti såtreõa bhagavadakùapàdapàdairniràkçtam . ni÷cityeti utkañakoñikasambhàvanopalakùaõaü iti tithyàditattve smàrtabhaññàcàryalikhanantu sambhàvanà÷abdasya saü÷ayamàtraparatayà saïgamanãyam . iti nànàgranthebhyaþ saügçhãtam ..

#<sambhàvitaþ>#, tri, (saü + bhå + õic + ktaþ .) sambhàvanàvi÷iùñaþ . sambhavanayogyaþ . bahumataþ . yathà, bhagavadgãtàyàm . 2 . 34 .
     %<akãrtiü càpi bhåtàni kathayiùyanti te'vyayàm .
     sambhàvitasya càkãrtirmaraõàdatiricyate ..>% %<sambhàvitasya bahumatasya .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã ..

#<sambhàùaõaü>#, klã, (saü + bhàùa + lyuñ .) kathanam . àlàpanam . yathà --
     %<kçte sambhàùaõàdeva tretàyàü spar÷anena tu .
     dbàpare tvarthamàdàya kalau patati karmaõà ..>% ityudvàhatattvam ..

#<sambhàùà>#, strã, (saü + bhàùa + aï . ñàp .) sambhàùaõam ..

#<sambhinnaþ>#, tri, (saü + bhid + ktaþ .) samyagbhedavi÷iùñaþ . yathà --
     %<sambhinnakàüsyavadghoùo nireti vadanàdayam .
     kàsa ityacyate loke tàlavyànto na kãrtitaþ ..>% iti pràcãnakàrikà ..

#<sambhuþ>#, tri, (saü + bhå + %<viprasaübhyo óvasaüj¤àyàm .>% 3 . 2 . 180 . iti óuþ .) sambhavati yaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<sambhåtaþ>#, tri, (saü + bhå + ktaþ .) utpannaþ . yathà, màrkaõóeyapuràõe . 84 . 34 .
     %<ityetat kathitaü bhåpa sambhåtà sà yathà purà .
     devã deva÷arãrebhyo jagattrayahitaiùiõã ..>%

#<sambhåtavijayaþ>#, puü, (sambhåto vijayo yasya .) ÷rutakevalisaüj¤akabauddhavi÷eùaþ . iti hemacandraþ ..

#<sambhåyasamutthànaü>#, klã, (sambhåya militvà samutthànaü karmakaraõaü yatra .) militvaikamatyà baõijàü karmakaraõam . tattu vivàdapadavi÷eùaþ . yathà, sambhåyasamutthànaü nàma vivàdapadamidànãmabhidadhàti .
     %<samavàyena baõijàü làbhàrthaü karma kurvatàm .
     làbhàlàbhau yathàdravyaü yathà và saüvidà kçtau ..>% sarve vayamidaü karma militàþ kurma ityevaüråpà sampratipattiþ samavàyastena ye baõiïnañanartakaprabhçtayo làbhalipsavo bhåtvà pràtisvikaü karma kurvate teùàü làbhàlàbhàvupacayau yathàdravyaü yena yàvaddhanaü paõyagrahaõàdyarthaü dattaü tadanusàreõàvaseyau . yadbà . pradhànaguõabhàvaparyàlocanayàsya bhàgadbayamasyaiko bhàga ityevaüråpayà saüvidà samayena yathà saüpratipattau tathà veditavyàü . ki¤ca .
     %<pratiùiddhamanàdiùñaü pramàdàt yacca nà÷itam .
     sa taddadyàdviplavàcca rakùitàdda÷amàü÷abhàk ..>% teùàü sambhåya pracaratàü madhye paõyamidamitthaü na vyavahartavyamiti pratiùiddhamàcaratà yannà÷itaü anàdiùñamananuj¤àtaü và kurvàõena tathà pramàdàt praj¤àhãnatayà và yena yannà÷itaü sa tatpaõyaü baõigbhyo dadyàt . yaþ punasteùàü madhye cauraràjàdijanitàt vyasanàt paõyaü pàlayati sa tasmàdrakùitàt paõyàt da÷amamaü÷aü labhate .
     %<arghaprakùepaõàdviü÷aü bhàgaü ÷ulkaü nçpo haret .
     vyàsiddhaü ràjayogya¤ca vikrãtaü ràjagàmi tat ..>% iha yataþ paõyasyeyanmålyaü ityarghastasya prakùepaõàt ràjaniråpaõàddhetorasau målyàdviü÷atitamamaü÷aü ÷ulkàrthaü gçhõãyàt . yat punarvyàsiddhamanyatra na vikreyamiti ràj¤à pratiùiddham . yacca ràjayogyaü màõikyàdyapratiùiddhamapi tadràj¤e anivedya làbhalobhena vikrãta¤cedràjagàbhimålyadànanirapekùaü tat sarvaü paõyaü ràjàpaharedityarthaþ .
     %<mithyà vadan parãmàõaü ÷ulkasthànàdapàsarat .
     dàpyastvaùñaguõaü pa¤ca savyàjakrayavikrayã ..>% yaþ punarbaõik ÷ulkava¤canàrthaü parãmàõaü nihnute ÷ulkagrahaõasthànàdvàpasarati ya÷càsyedamasya vetyevaü vidàdàspadãbhåtaü paõyaü krãõàti vikrãõãte và te sarve paõyàùñaguõaü daõóanãyàþ . api ca .
     %<tarikaþ sthalajaü ÷ulkaü gçhõan dàpyaþ paõàn da÷a .
     bràhmaõapràtive÷yànàmetadevànimantraõe ..>% ÷ulkaü hi dbividhaü sthalajaü jalaja¤ca . tatra sthalajamarghaprakùepaõàdbiü÷aü bhàgaü ÷ulkaü nçpo haredityuktam . jalajantu mànave'bhihitam .
     %<paõaü yànaü tare dàpyaü puruùo'rdhapaõantare .
     pàdaü pa÷u÷ca yoùicca pàdàrdhaü riktakaþ pumàn ..
     bhàõóapårõàni yànàni tàryaü dàpyàni sàrataþ .
     riktabhàõóàni yatki¤cit pumàüsa¤càparicchadàþ ..>% ÷ulkadbaye'pyayamaparo vi÷eùaþ . %<na bhinnakàrùàpaõamasti ÷ulkaü na ÷ilpavçttau na ÷i÷au na dåte . na bhaikùyalabdhe na hçtàva÷eùe na ÷rotriye pravrajite na yaj¤e ..>% iti . tãryate'neneti taro nàvàdistajjanya÷ulke'dhikçtastarikaþ sa yadà sthalodbhavaü ÷ulkaü gçhõàti tadà da÷apaõàn daõóanãyaþ . ve÷o ve÷ma prative÷a iti svave÷màmimukhaü svave÷mapàr÷vasthaü cocyate tatra bhavàþ prative÷yàþ . bràhmaõà÷ca te pràtive÷yà÷ca bràhmaõapràtive÷yàsteùàü ÷rutavçttasampa nnànàü ÷ràddhàdiùu vibhave satyanimantraõe etadeva da÷apaõàtmakaü daõóanaü veditavyam .. * .. de÷àntaramçtabaõigrikthaü pratyàha .
     %<de÷àntaragate prete dravyaü dàyàdabàndhavàþ .
     j¤àtayo và hareyustadàgatàstairvinà nçpaþ ..>% yadà sambhåyakàriõàü madhye yaþ ka÷cidde÷àntaraü gato mçtastadà tadãyamaü÷aü dàyàdaþ puttràdyapatyavargaþ bàndhavàþ màtçpakùãyàþ màtulàdyàþ j¤àtayo'patyavargavyatiriktàþ sapiõóà và àgatàþ sambhåyavyavahàriõo ye de÷àntaràdàgatàste và gçhõãyustairvinà dàyàdyabhàve ràjà gçhõãyàt . và÷abdena ca dàyàdãnàü vaikalpikaü adhikàraü dar÷ayati . paurvàparyaniyamastu patnã duhitara ityàdi pratipàdita evàtràpi vij¤eyaþ . ÷iùyasabrahmacàribràhmaõaniùedho baõikpràpti÷ca vacanaprayojanam . baõijàmapi madhye yaþ piõóadànarõadànàdisamarthaþ sa gçhõãyàt . sàmarthyàvi÷eùe punaþ sarve baõijaþ saüsçùñino vibhajya gçhõãyusteùàmabhàve da÷avarùaü dàyàdyàgamanaü pratãkùyànàgateùu svayameva ràjà gçhõãyàt tadidaü nàradena spaùñamuktam .
     %<ekasya cet syàt maraõaü dàyàdo'sya tadàpnuyàt .
     anyo vàsati dàyàde ÷akta÷cet sarva eva te ..
     tadabhàve tu guptaü tat kàrayedda÷avatsaràt .
     asvàmikamadàyàda da÷avarùasthitaü tataþ ..
     ràjà tadàtmasàt kuryàt evaü dharmo na hãyate ..>% ki÷ca .
     %<jihmaü tyajeyurnirlàbhama÷akto'nyena kàrayet .>% jihmo va¤cakaþ taü nirlàbhaü nirgatalàbhaü làbhamàcchidya tyajeyuþ bahiùkuryuþ . ya÷ca sambhåyakàriõàü madhye bhàõóapratyavekùaõàdikaü kartumasamartho'sàvanyena svaü karma bhàõóabhàravàhanaü tadàyavyayaparãkùaõàdikaü kàrayet . iti mitàkùarà ..

#<sambhçtaþ>#, tri, (saü + bhç + kta .) samyakpuùñaþ . samyagbhçtaþ . samyakprakàreõa dhçtaþ .

#<sambhçtiþ>#, strã, (saü + bhç + ktin .) samyakapoùaõam . samyagbharaõam . samyagdhàraõam . (sambhàraþ . yathà, kathàsaritsàgare . 103 . 171 .
     %<anyedyurgaõakaiþ sånorlagnàhe ni÷cite nçpaþ .
     cakàràmaradatto'tra tadvivàhàya sambhçtim ..>%)

#<sambhedaþ>#, puü, (saü + bhid + gha¤ .) sindhunadyoþ saïgamaþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 35 .. (yathà, manuþ . 8 . 356 .
     %<parastriyaü yo'bhivadet tãrthe'raõye vane'pi và .
     nadãnàü vàpi sambhede sa saügrahaõamàpnuyàt ..>%) sphuñanam . (yathà, su÷rute . 2 . 5 .
     %<kauõyaü gatikùayo'ïgànàü sambhedaþ kùatasarpaõam ..>%) melanam . iti medinã ..

#<sambhogaþ>#, puü, (saü + bhuj + gha¤ .) bhogaþ . (yathà, manuþ . 8 . 200 .
     %<sambhogo dç÷yate yatra na dç÷yetàgamaþ kvacit .
     àgamaþ kàraõaü tatra na sambhoga iti sthitiþ ..>%) suratam . (yathà, mahàbhàrate . 4 . 13 . 28 .
     %<ratyunmàdasamàrambhàþ sàkùàtkàrakarà mama .
     àtmapradànasambhogàt màmuddhartuü tvamarhasi ..>%) jina÷àsanam . iti medinã .. harùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. kelinàgaraþ . iti jañàdharaþ .. ÷çïgàrabhedaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. tasya lakùaõaü yathà, sàhityadarpaõe 3 paricchede .
     %<dar÷anaspar÷anàdãni niùevete vilàsinau .
     yatrànuraktàvanyo'nyaü sambhogaþ samudàhçtaþ ..>%

#<sambhogã>#, [n] puü, (sambhogo'syàstãti . iniþ .) kelinàgaraþ . iti bhåriprayogaþ .. sambhogavi÷iùñe, tri ..

#<sambhramaþ>#, puü, (saü + bhrama + gha¤ .) bhayàdijanitatvarà . (yathà, raghuþ . 11 . 25 .
     %<vãkùya vedimatha raktabindubhibandhujãvapçthabhiþ pradåùitàm .
     saübhramo'bhavadapoóhakarmaõàü çtvijàü cyutavikaïkatasrucàm ..>%) tatparyàyaþ . saüvegaþ 2 . ityamaraþ . 1 . 7 . 34 .. àvegaþ 3 . iti taññãkà .. pravegaþ 4 tvarà 5 tvariþ 6 . iti vàcaspatiþ .. bhayam . (yathà, ràmàyaõe . 4 . 2 . 14 .
     %<sambhramastajyatàmeùa sarvarvàlikçte mahàn ..>%) àdaraþ . iti medinã .. mahàbhramaþ . såtram . ityajayapàlaþ ..

#<sammatiþ>#, strã, (saü + mana + ktin .) abhilàùaþ . anuj¤à . iti medinã .. (yathà, kiràte . 10 . 36 .
     %<kathamiva tava sammatirbhavitrã samamçtubhirmuninàvadhãritasya ..>%) àtmaj¤ànam . ityajayapàlaþ ..

#<sammadaþ>#, puü, (sam + mad + %<pramadasaümadau harùe .>% 3 . 3 . 68 . iti ap .) harùaþ . (yathà, sàhityadarpaõe . 3 . 167 .
     %<madasammadapãóàdyairvaisvaryaü gadgadaü viduþ ..>%) matsyavi÷eùaþ . yathà, viùõupuràõe . 4 . 2 . 19 . %<bahvçca÷ca saubharirnàma maharùirantarjale dvàda÷àbdaü kàlamuvàsa . tatra càntarjale matsyaþ sammado nàmàtibahuprajo'tipramàõo mãnàdhipatiràsãt ..>% tadvati, tri . ityamaraþ . 1 . 4 . 24 ..

#<sammardaþ>#, puü, (saümçdyate'treti . saü + mçd + gha¤ .) yuddham . iti kecit .. (yathà, mahàbhàrate . 5 . 168 . 10 .
     %<jave prahàre saümarda sarva evàtimànuùàþ .
     sarvairjità mahãpàlà digjaye bhatararùabha .. * ..>% parasparavimardaþ . yathà, raghuþ . 15 . 101 .
     %<yadgopratarakalpo'bhåt saümardastatra majjatàm .
     atastadàkhyayà tãrthaü pàvanaü bhuvi paprathe ..>%)

#<sammàdaþ>#, puü, (saü + mad + gha¤ .) samyakprakàreõa mattatà ..

#<sammànaþ>#, puü, (sam + mana + gha¤ .) samàdaraþ . yathà, tithyàditattve .
     %<janmarkùayuktà yadi janmamàse yasya dhruvaü janmatithirbhavecca .
     bhavanti tadvatsarameva yàvannairujyasammànasukhàni tasya ..>%

#<sammànitaþ>#, tri, (sammàno'sya jàtaþ . sammàna + itac .) samàdçtaþ . gauravitaþ . yathà, màrkaõóeyapuràõe . 82 . 70 .
     %<anyairapi surairdevã bhåùaõairàyudhaistathà .
     sammànità nanàdoccaiþ sàññahàsaü muhurmuhuþ ..>%

#<sammàrjakaþ>#, puü, (sammàrjayatãti . saü + mçj + õvul .) sammàrjanã . iti ÷abdaratnàvalã .. samyaïmàrjanakartari, tri ..

#<sammàrjanaü>#, klã, (saü + mçja + lyuñ .) saü÷odhanam . yathà, ratnamàlàyàm .
     %<sammàrjana¤ca saü÷uddhiþ saü÷odhanavi÷adhine ..>%

#<sammàrjanã>#, strã, (saümçjyate'nayeti . saü + mçj + lyuñ . ïãp .) dhålyàdimàrjanasàdhanã . koüstà iti jhàüñà iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . ÷odhanã 2 . ityamaraþ . 2 . 2 . 18 .. åhanã 3 samåhanã 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. bahukarã 5 vardhanã 6 . iti hemacandraþ ..

#<sammitaþ>#, tri, (saü + mà + ktaþ .) samànaparimàõaþ . sadç÷aþ . iti jañàdharaþ ..

#<sammi÷raþ>#, tri, (samyak prakàreõa mi÷rayatãti . mi÷ra mi÷raõe + ac .) saüyuktaþ . mi÷ritaþ . yathà, tithyàditattve .
     %<sammi÷rà yà caturda÷yà amàvasyà bhavet kvacit .
     kharvitàü tàü viduþ kecidupedhvamiti càpare ..>%

#<sammukhaþ>#, tri, (samyak mukhaü yasya .) abhimukhàgataþ . tatparyàyaþ . bhagnapçùñhaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 27 . 138 .
     %<tasyàü vikramasiühàkhyo babhåvànvarthayàkhyayà .
     ràjà vairimçgà yasya naivàsan sammukhàþ kvacit ..>% abhimukhe, klã . sumukha iti bhàùà .. yathà, kathàsaritsàgare . 4 . 70 .
     %<nà÷akat sammukhe sthàtuü kaùño hyavinayakramaþ ..>% tathà ca sàhityadarpaõe . 3 . 154 .
     %<dçùñà dar÷ayati vrãóàü sammukhaü naiva pa÷yati ..>% sarvaü mukhamiti nipàtanàt antalope sammukhamiti siddham . iti ÷abdàrthacintàmaõiþ .. samastamukhe ca klã . iti kà÷ikà . 5 . 2 . 6 ..)

#<sammukhã>#, [n] puü, (sammukhamasyàstãti . iniþ .) darpaõam . iti kecit ..

#<sammukhãnaþ>#, tri, (sarvasya mukhasya dar÷anaþ . sammukha + %<yathàmukhasammukhasya dar÷anaþ khaþ .>% 5 . 2 . 6 . iti khaþ .) abhimukhaþ . iti hemacandraþ . 6 . 73 .. (yathà, raghuþ . 15 . 17 .
     %<apa÷ålaü tamàsàdya lavaõaü lakùmaõànujaþ .
     rurodhasammukhãno hi jayo randhraprahàriõàm ..>%)

@<[Page 5,287a]>@
#<sammåóhaþ>#, tri, (saü + muha + ktaþ .) samyaïmohayuktaþ . mugdhaþ . yathà, ÷uddhitattve .
     %<mànuùye kadalãstambhe niþsàre sàramàrgaõam .
     yaþ karoti sa sammåóho jalavudvudasannibhe ..>%

#<sammårchajaþ>#, puü, (samyakprakàreõa mårchati vyàpnotãti . mårcha vyàptau + ac . tathàvidhaþ san jàyatre iti . jana + óaþ .) tçõàdiþ . iti hemacandraþ ..

#<sammårchanaü>#, klã, (saü + mårcha vyàptau mohe ca + lyuñ .) sarvayo vyàptiþ . tatparyàyaþ . abhivyàptiþ 2 . ityamaraþ . 3 . 2 . 6 .. ucchràyaþ . mohaþ . iti medinã ..

#<sammårchanodbhavaþ>#, puü, (saümårchanàdudbhavatãti . ut + bhå + ac .) matsyàdiþ . iti hemacandraþ ..

#<sammçùñaþ>#, tri, (saü + mçja + ktaþ .) saü÷odhitaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 46 .. dve makùikàdyapanayanena ÷odhite vya¤janàdau . iti bharataþ ..

#<sammodaþ>#, puü, (saü + mud + gha¤ .) prãtiþ . harùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<samyak>#, vya, samudayaþ . iti kecit .. yathà --
     %<samyak saüsàdhanaü karma kartavyamadhikàriõà .
     niùkàmeõa sadà pàrtha kàmyaü kàmànvitena ca ..>% iti pràya÷cittatattvam ..

#<samyak>#, [c] tri, (saü + a¤ca + çtvigàdinà kvin . %<samaþ sami .>% 6 . 3 . 93 . iti samyàde÷aþ .) satyavacanam . arthena saha sama¤cati saïgacchate . ityamarabharatau .. manoj¤aþ . saïgataþ . iti medinã .. (yathà, çgvede . 2 . 3 . 6 .
     %<tantuü tataü saüvayantã samãcã yaj¤asya pe÷aþ sudughe payasvatã ..>%)

#<samràñ>#, [j] puü, (samyak ràjate iti . saü + ràja + kvip . %<mo ràji samaþ kvau .>% 8 . 3 . 25 . iti samo makàrasya màde÷astena nànusvàraþ .) yena ràjasåyena iùñam . yo maõóalasye÷varaþ . àj¤ayà ràj¤aþ ÷àsti yaþ . ityamaraþ .. ràjasåya÷cakravartisàdhyo yàgavi÷eùaþ . tena yena iùñaü yàgaþ kçtaþ . yo maõóalasya dbàda÷aràjamaõóalasya ã÷varaþ . ya÷ca ràj¤o nçpàn àj¤ayà ÷àsti bhçtyavadvyàpàreùu niyojayati sa samràóucyate . kecittu samuccayena trãõyetànyàhuþ . ràjasåyayàjã yaþ sa samràñ caturabdhisãmàvacchinnàyà bhåmerya ã÷varaþ so'pi . ya÷ca kiyatparimàõàyà bhåmeþ patãnàj¤ayà ÷àsti so'pi . iha paratra ca samyak ràjate iti kvip samràñ dànte ma ityatra samràóvarjanànnànusvàraþ . iti bharataþ .. (yathà, raghuþ . 2 . 5 .
     %<àmvàdayadbhiþ kavalaistçõànàü kaõóåyanairdaü÷anivàraõai÷ca .
     avyàhataiþ svairagataiþ sa tasyàþ samràñ samàràdhanatatparo'bhåt ..>%)

@<[Page 5,287b]>@
#<sayoniþ>#, puü, (yonibhiþ saha vartamànaþ .) indraþ . iti kecit .. yonyà saha vartamàne samànotpattisthànake ca, tri .. (yathà çgvede . 3 . 1 . 6 .
     %<sanà atra yuvatayaþ sayonãrekaü garbhaü dadhire saptavàõãþ ..>%
     %<samànamantarikùaü yonisthànaü yàsàü tàþ .>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<saraü>#, klã, (saratãti . sç + ac .) sarovaraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. jalam . iti jañàdharaþ ..

#<saraþ>#, puü, (sç gatau + pacàdyac .) dadhyagram . tatparyàyaþ .
     %<sara÷ca dadhyuttaragaü dadhisnehastu kañvaram .>% iti ratnamàlà .. gatiþ . iti medinã .. bàõaþ . lavaõaþ . iti hemacandraþ .. nirjhare, puü strã . iti bharatadviråpakoùaþ ..

#<saraþ>#, tri, (sç + ac .) sàrakaþ . bhedakaþ . yathà, ràjavallabhaþ .
     %<pippalã madhurà vçùyà kañukà dãpanã sarà ..>% gamanakartari, tri ..

#<saraþ>#, [s] klã, (saratãti . sç + %<sarvadhàtubhyo'sun .>% uõàø 4 . 188 . iti asun .) sarovaraþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 26 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 156 . 24 .
     %<tathaiva vanadurgeùu puùpitadrumasànuùu .
     saraþsu ramaõãyeùu padyotpalayuteùu ca ..>%) asya vivaraõaü taóàgapadmàkara÷abdayordraùñavyam .. asya jalaguõàþ . yathà, ràjavallabhaþ .
     %<sàrasaü laghu tçùõàghnaü balyaü svàdu kaùàyavat ..>% nãram . yathà . saro nãre taóàge ca . iti rudraþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<saraþkàkaþ>#, puü, (sarasaþ kàkaþ .) haüsaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<saraþkàkã>#, strã, (sarasaþ kàkã .) haüsã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sarakaü>#, klã, (sarameva . svàrthe kan .) sarovaraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. àkà÷am . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<sarakaþ>#, puü, klã, (saratãti . sç + vun .) ÷ãdhupàtram . ÷ãdhupànam . ikùu÷ãghu . acchinnàdhvagapaïktiþ . iti medinã .. madyaparive÷anam . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, kathàsaritmàgare . 54 . 199 .
     %<pràptàyàü ni÷i papraccha nijaü parijana¤ca saþ .
     kimadya ràtriparyàptamasti naþ sarakaü na và ..>%)

#<sarakaþ>#, tri, (suùñu saratãti . sç + %<prasçlvaþ samabhihàre vun .>% 3 . 1 . 149 . iti vun .) gati÷ãlaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<saraghà>#, strã, (saraü madhuvi÷eùaü hantãti . hana + óaþ . nipàtanàt sàdhuþ .) madhumakùikà . ityamaraþ . 2 . 5 . 26 .. (yathà, raghuþ . 4 . 63 .
     %<bhallàpavarjitaisteùàü ÷irobhiþ ÷ma÷rulairmahãm .
     tastàra saraghàvyàptaiþ sakùaudrapañalairiva ..>%)

#<saraïgaþ>#, puü, (saratãti . sç + aïgac .) catuùpàt . pakùã . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<sarajaü>#, klã, (saràt jàyate iti . jana + óaþ .) navanãtam . haiyaïgavãnam . iti hàràvalã .. (malinam . yathà, bhàgavate . 3 . 23 . 23 .
     %<sà tadbhartuþ samàdàya vacaþ kuvalayekùaõà .
     sarajaü bibhratã vàso veõãbhåtàn svamårdhajàn ..>%)

#<sarajàþ>#, [s] strã, (rajasà saha vartamànà .) çtumatã strã . tatparyàyaþ . maliùñhà 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (païkaje, klã . iti kà÷ikà . 5 . 4 . 77 ..)

#<sarañ>#, puü, (saratãti . sç gatau + %<sarterañiþ .>% uõàø 1 . 133 . iti añiþ .) vàyuþ . meghaþ . ityuõàdikoùa .. madhumakùikà . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. kçkalàsaþ . ityamarañãkà ..

#<sarañaþ>#, puü, (saratãti . sç gatau + ÷akàditvàdañan .) kçkalàsaþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 12 .. giragiñ iti kàükalosa iti ca bhàùà .. tatpatanàdiphalaü yathà --
     %<vallyàþ prapàte ca phalaü sarañasya prarohaõe .
     ÷ãrùe ràja÷riyo'vàptirbhàle cai÷varyameva ca ..
     karõayorbhåùaõàvàptirnetrayorbandhudar÷anam .
     nàsikàyà¤ca saugandhyaü vaktre miùñànnabhojanam ..
     kaõñhe caiva ÷riyo'vàptirbhujayorvibhavo bhavet .
     dhanalàbho bàhumåle karayordhanavçddhayaþ ..
     stanamåle ca saubhàgyaü hçdi saukhyavivardhanam .
     pçùñhe nityaü mahãlàbhaþ pàr÷vayorbandhudar÷anam ..
     kañidbaye vastralàbho guhye mçtyusamàgamaþ .
     jaïghe càrthakùayo nityaü gude rogabhayaü bhavet ..
     årvo÷ca vàhanàvàptirjànujaïgha'rthasaükùayaþ .
     vàmadakùiõayoþ pàdorbhramaõaü niyataü bhavet ..
     vallyàþ prarohaõe caiva patane sarañasya ca .
     vyatyàsàcca phalaü caiva tadvadevaü prajàyate ..
     vallyàþ prarohaõaü ràtrau sarañasya prapàtanam .
     nidhanàrthàya bhavati vyàdhipãóàviparyayau ..
     patanànantaraü caivàrohaõaü yadi jàyate .
     patane phalamutkçùñaü rohaõe'nyat phalaü bhavet ..
     àrohaõa¤cordhvavaktre adhovaktre ca pàtanam .
     bhavediùñaphalaü tasya tatphalaü jàyate dhruvam ..
     spçùñamàtreõa yaþ sadyaþ sacelaü jalamàvi÷et .
     pa¤cagavyaprà÷ana¤ca kuryàdarkàvalokanam ..
     vallãråpaü suvarõasya raktavastreõa veùñayet .
     påjayet gandhapuùpàdyaistadagra pårõakumbhake ..
     pa¤cagavyaü pa¤caratnaü pa¤càmçtaü sapallavam .
     pa¤cavçkùakaùàya¤ca niþkùipyàvàhayettataþ ..
     påjayedgandhapåùpàdyairlokapàlàüstathà kramàt .
     mçtyu¤jayena mantraõa sabhidbhiþ khàdiraiþ ÷ubhaiþ ..
     tilairvyàhçtibhirhomamaùñottarasahasrakam ..>% vallã gçhagoùikà . mçtyu¤jayamantrastryambakamantraþ . iti vidyàkaraþ iti jyotistattvam .. (vàtaþ . ityuõàdiñãkàyàmujjvaladattaþ . 4 . 105 ..)

#<sarañiþ>#, puü, (saratãti + sç + añin .) vàyuþ . meghaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<sarañuþ>#, puü, (sç + añuþ .) kçkalàsaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<saraõaü>#, klã, (saratãti . sç gatau + %<jucaïkramyadandramyasçgçdhãti .>% 3 . 2 . 150 . iti yuc .) lohamalam . iti hemacandraþ .. (sç + lyuñ .) gamanam .. (yathà, mahàbharate . 1 . 231 . 5 .
     %<ajàtapakùà÷ca sutà na ÷aktàþ saraõe mama ..>%)

#<saraõà>#, strã, (saratãti + sç + yuc .) prasàraõã . ityamaraþ . 2 . 4 . 152 .. gandhabhàdàli iti bhàùà .. trivçtà . iti ÷abdamàlà .. teuóã iti bhàùà .. gamanakartari, tri ..

#<saraõiþ>#, strã, (sarantyanayeti . sç gatau + %<artisçdhçdhamãti .>% uõàø 2 . 103 . iti aniþ .) païktiþ . panthàþ . iti medinã .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 3 . 401 .
     %<saralàü saraõiü tyaktvà jãvitaspçhayà samam .
     guhà tena tataþ sàndratamobhãmà vyagàhyata ..>%) prasàraõã . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<saraõã>#, strã, (saraõi + và ïãù .) païktiþ . panthàþ . iti medinã .. prasàraõã . ityamarañãkàyàü bharataþ . 2 . 4 . 15 ..

#<saraõóaþ>#, puü, (saratãti . sç + %<aõóan kçsçbhçvç¤aþ .>% uõàø 1 . 128 . iti aõóan .) dhårtaþ . sarañaþ . bhåùaõabhedaþ . iti medinã .. kàmukaþ . pakùã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<saraõyaü>#, tri, (saraõa + ùya¤ .) gamyam . gantavyam . saraõa÷abdàt ùõyapratyayena niùpannam ..

#<saraõyuþ>#, puü, (saratãti . sç gatau + %<sçyuvacibhyo'nyujàgajaknucaþ .>% uõàø 3 . 81 . iti anyuc .) meghaþ . vàyuþ . jalam . iti ÷abdaratnàvalã .. vasantaþ . agniþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<sarat>#, klã, (sç + ÷atç .) såtram . iti ÷abdamàlà .. (gantari, tri ..)

#<saratniþ>#, puü strã, ratniþ . iti kecit ..

#<saradvàn>#, [t] puü, gautamamuniþ . gotamamuniputtraþ . iti puràõam .. tàlavya÷àdi÷ca ..

#<sarapatrikà>#, strã, (sarapatraü jalasthapatramastyasyà iti . ñhan . ñàpi ata itvam .) padmam . padmapatram . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<saramà>#, strã, (ramayà ÷obhayà saha vartamànà .) ràkùasãbhedaþ . sà ca vibhãùaõapatnã . (iyaü laïkàvàsasamaye sãtàyàþ praõayinã àsãt . etadbçttàntastu ràmàyaõe laïkàkàõóe . 33 . 34 . adhyàyayordraùñavyaþ ..) kukkurã . deva÷unã . iti medinã .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 3 . 11 . %<janamejaya evamukto deva÷unyà saramayà bhç÷aü sambhrànto viùaõõa÷càsãt ..>%) ka÷yapapatnãvi÷eùaþ . tadapatyàni bhramaràdayaþ . yathà --
     %<golàïgula÷cakora÷ca caityàpatyaü tathaiva ca .
     apatyaü saramàyà÷ca gaõo vai bhramaràdayaþ ..>% iti vahnipuràõe kà÷yapãyavaü÷anàmàdhyàyaþ ..

#<sarayuþ>#, puü, (saratãti . sç gatau + %<sarterayuþ .>% uõàø 3 . 22 . iti ayuþ .) vàyuþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<sarayuþ># strã, (saratãti . sç gatau + %<sarterayuþ .>% uõàø 3 . 22 . iti ayuþ . %<sarterayåþ .>% iti kecit .) nadãvi÷eùaþ . ityuõàdikoùaþ . asyà jalaguõàþ .
     %<sarayåsalilaü svàdu balapuùñipradàyakam .>% iti ràjanirghaõñaþ .. tasyà utpattiryathà --

#<sarayåþ># strã, (saratãti . sç gatau + %<sarterayuþ .>% uõàø 3 . 22 . iti ayuþ . %<sarterayåþ .>% iti kecit .) nadãvi÷eùaþ . ityuõàdikoùaþ . asyà jalaguõàþ .
     %<sarayåsalilaü svàdu balapuùñipradàyakam .>% iti ràjanirghaõñaþ .. tasyà utpattiryathà --
     %<evaü vivàhya vidhivat sauvarõe mànasàcale .
     arundhatãü va÷iùñhastu modamàpa tayà saha ..
     tatra yat patitaü toyaü mànasàcalakandare .
     tattoyaü saptadhà bhåtvà mànasàcalakandaràt ..
     hemàdreþ kandare sànau sarasyà¤ca pçthak pçthak .
     yattoyaü saïgataü kuryàddhaüsà vaóavasannidhau .
     tenàbhåt sarayårnàmnà nadã puõyatamà ÷ubhà ..>% iti kàlikàpuràõe 23 adhyàyaþ ..

#<saralaþ>#, puü, (saratãti . sç + %<vçùàdibhya÷cit .>% uõàø 1 . 108 . iti kalac . bàhulakàt guõaþ . ityujjvaladattaþ .) vçkùavi÷eùaþ . (yathà, kumàre . 1 . 9 .
     %<kapolakaõóåþ karibhirvinetuü vighaññitànàü saraladrumàõàm .
     yatra srutakùãratayà prasåtaþ sànåni gandhaþ surabhãkaroti ..>%) tatparyàyaþ . pãtadruþ 2 påtikàùñham 3 . ityamaraþ . 2 . 4 . 60 .. dhåpavçkùakaþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. pãtadàruþ 5 bhadradàruþ 3 manoj¤aþ 7 . iti ratnamàlà .. pãtaþ 8 snigdhadàrusaüj¤aþ 9 snigdhaþ 10 maricapatrakaþ 11 pãtavçkùaþ 12 surabhidàruþ 13 . asya guõàþ . kañutvam . tiktatvam . uùõatvam . kaphavàtatvagdoùa÷ophakaõóåtivraõanà÷itvam . koùñha÷uddhidàtçtvam . iti ràjanirghaõñaþ .. anyacca bhàvaprakà÷e .
     %<saralaþ pãtavçkùaþ syàt tathà surabhidàrukaþ .
     saralo madhukastiktaþ kañupàkaraso laghuþ ..
     snigdhoùõaþ karõakaõñhàkùirogarakùoharaþ smçtaþ .
     kaphànilasvadayåkakàmalàkùivraõàpahaþ ..>% buddhaþ . agniþ . iti dharaõiþ ..

#<saralaþ>#, tri, (sç + kalac . bàhulakàt guõaþ .) udàraþ . avakraþ . iti medinã .. (yathà, kathàsaritsàgare . 4 .
     %<àdi÷yànàyayàmàsa gaõakàn saralà÷ayaþ ..>%)

#<saraladravaþ>#, puü, (saralasya dravaþ .) saralavçkùarasaþ . ñàrapãna iti bhàùà . tatparyàyaþ . pàyasaþ 2 ÷rãvàsaþ 3 vçkadhåpaþ 4 ÷rãvaùñaþ 4 . ityamaraþ . 2 . 6 . 129 .. tailaparõã 6 ÷rãpiùñaþ 7 . iti jañàdharaþ .. ÷rãva÷aþ 8 yàsaþ 9 yavàsaþ 10 ghçtàhvayaþ 11 dadhyàhvayaþ 12 kùãràhvayaþ 13 avakraþ 14 kùãra÷rãþ 15 vàyasaþ 16 . iti ÷abdaratnàvalã .. asya guõàþ ÷rãveùña÷abde draùñavyàþ ..

#<saralà>#, strã, (sarala + ñàp .) tripuñà . ityamaraþ . 2 . 4 . 108 .. nadãbhedaþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<saralàïgaþ>#, puü, (saralaþ pãtadruraïgamasya .) ÷rãveùñaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<saravyaü>#, klã, (saraü ràgaü vyayatãti . vye + óaþ .) lakùyam . ityamarañãkà .. tàlavya÷àdi÷ca ..

#<sarasaü>#, klã, (rasena jalena saha vartamànam .) sarovaraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. rasayukte, tri . yathà --
     %<kavità komalavanità àyàtà sukhadàyikà .
     balàdànãyamànà sà sarasà virasà bhavet ..>% ityudbhañaþ ..

#<sarasamprataü>#, klã, trikaõñavçkùaþ . tekàüñàsij iti bhàùà .. yathà, ÷abdacandrikàyàm .
     %<trikaõñaþ patragupta÷ca peùaõaþ sarasampratam ..>%

#<sarasà>#, strã, (rasena saha vartamànà .) ÷vetatrivçtà . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<sarasijaü>#, klã, (sarasi jàyate iti . jana + óaþ . saptamyà aluk .) padmam . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, ÷àkuntale 1 aïke .
     %<sarasijamanuviddhaü ÷aivalenàpi ramyaü malinamapi himàü÷orlakùma lakùmãü tanoti .
     iyamadhikamanoj¤à valkalenàpi tanvã kimiva hi madhuràõàü maõóanaü nàkçtãnàm ..>% sarovarajàte, tri . yathà, su÷rute . 1 . 46 .
     %<adhastàdguravo j¤eyà matsyàþ sarasijàþ smçtàþ ..>%)

#<sarasã>#, strã, (sç + asun . gauràditvàt ïãù .) sarovaraþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 28 .. (yathà, raghuþ . 1 . 43 .
     %<sarasãùvaravindànàü vãcivikùobha÷ãtalam .
     àmodamupajidhrantau svani÷vàsànukàriõam ..>%)

#<sarasãkaþ>#, puü, (sarasyàü kàyati ÷abdàyate iti . kai + kaþ .) sàrasapakùã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sarasãruhaü>#, klã, (sarasyàü rohatãti . ruha + kaþ .) padmam . ityamaraþ . 1 . 10 . 40 .. (yathà, gãtagovinde . 8 . 2 .
     %<tàmanusara sarasãruhalocana yà tava harati viùàdam ..>%)

#<sarasvatã>#, strã, (saro nãraü tadbat raso vàstyasyà iti . saras + matup . masya vaþ . tasau matvartha iti bhatvànna vadakàryam .) nadã . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 214 . 3 .
     %<te tayà tai÷ca sà vãraiþ patibhiþ saha pa¤cabhiþ .
     babhåva paramaprãtà nàgairiva sarasvatã ..>%) bàõã . (yathà, raghuþ . 15 . 46 .
     %<uccacàra purastasya gåóharåpà sarasvatã ..>%) strãratnam . gauþ . nadãbhedaþ . manupatnã . iti medinã .. jyotiùmatã . bràhmã . iti ràjanirghaõñaþ .. somalatà . iti ÷abdacandrikà .. buddha÷aktivi÷eùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. durgà . yathà, devãpuràõe 45 adhyàye .
     %<svaràþ svaraõa÷ãlatvàt geyàkhyàþ sapta kãrtitàþ .
     atipràpaõadàne và tena devã sarasvatã ..>% vàgdevatà . tatparyàyaþ . bràhmã 2 bhàratã 3 bhàùà 4 gãþ 5 vàk 6 bàõã 7 . ityamaraþ .. irà 8 sàradà 9 girà 10 giràüdevã 11 gãrdevã 12 ã÷varã 13 vàcà 14 vacasàmã÷à 15 vàgdevã 16 varõamàtçkà 17 . iti ÷abdaratnàvalã .. gauþ 18 ÷rãþ 19 . iti jañàdharaþ .. vàkye÷varã 20 antyasandhye÷varã 21 sàyaüsandhyàdevatà 22 . iti kavikalpalatà .. * tasyà utpattyàdi yathà, brahmavaivarte brahmakhaõóe . 3 . 52 -- 63 . sautiruvàca .
     %<àvirbabhåva kanyaikà dharmasya vàmapàr÷vataþ .
     muktirmårtimatã sàkùàt dbitãyà kamalàlayà ..
     àvirbabhåva tatpa÷cànmukhataþ paramàtmanaþ .
     ekà devã ÷uklavarõà vãõàpustakadhàriõã ..
     koñipårõendu÷obhàóhyà ÷aratpaïkajalocanà .
     vahni÷uddhàü÷ukàdhànà ratnàbharaõabhåùità ..
     sasmità sudatã vàmà sundarãõà¤ca sundarã .
     ÷reùñhà ÷rutãnàü ÷àstràõàü viduùàü jananã parà ..
     vàgadhiùñhàtçdevã sà kavãnàmiùñadevatà .
     ÷uddhasattvasvaråpà ca ÷àntaråpà sarasvatã ..
     govindapurataþ sthitvà jagau prathamataþ sukham .
     tannàmaguõakãrti¤ca vãõayà sà nanarta ca ..
     kçtàni yàni karmàõi kalpe kalpe yuge yuge .
     tàni sarvàõi hariõà tuùñàva saüpuñà¤jaliþ ..
     sarasvatyuvàca .
     ràsamaõóalamadhyasthaü ràsollàsasamutsukam .
     ratnasiühàsanastha¤ca ratnabhåùaõabhåùitam ..
     ràse÷varaü ràsakaraü varaü ràse÷varã÷varam .
     ràsàdhiùñhàtçdeva¤ca vande ràsavinodinam ..
     ràsàyàsapari÷ràntaü ràse ràjavihàriõam .
     ràsotsukànàü gopãnàü kàntaü ÷àntaü manoharam ..
     praõamya taü yàmãtyuktvà prahçùñavadanà satã .
     uvàsa sà sakàmà ca ratnasiühàsane vare ..
     iti vàõãkçtaü stotraü pràtarutthàya yaþ pañhet .
     buddhimàn so'pi vidyàvàn lakùmãvàn puttravàn sadà ..>% api ca tatraiva gaõe÷akhaõóe . 40 . 61 -- 67 .
     %<sà ca ÷aktiþ sçùñikàle pa¤cadhà ce÷varecchayà .
     ràdhà padmà ca sàvitrã durgà devã sarasvatã ..
     pràõàdhiùñhàtrã yà devã kçùõasya paramàtmanaþ .
     pràõàdhikapriyatamà sà ràdhà parikãrtità ..
     ai÷varyàdhiùñhàtçdevã sarvamaïgalakàriõã .
     paramànandaråpà ca sà lakùmãþ parikãrtità ..
     vidyàdhiùñhàtrã yà devã parame÷asya durlabhà .
     veda÷àstrayogamàtà sà sàvitrã prakãrtità ..
     buddhyadhiùñhàtrã yà devã sarva÷aktisvaråpiõã .
     sarvaj¤ànàtmikà sarvà sà durgà durganà÷inã ..
     vàgadhiùñhàtrã yà devã ÷àstraj¤ànapradà sadà .
     kçùõakaõñhodbhavà yà ca sà ca devã sarasvatã ..
     pa¤cadhàdau svayaü devã målaprakçtirã÷varã .
     tataþ sçùñikrameõaiva bahudhà kalayà ca sà .. * ..>% tasyàþ påjàdiryathà -- ÷rãnàràyaõa uvàca .
     %<àdau sarasvatãpåjà ÷rãkçùõena vinirmità .
     yatprasàdànmuni÷reùñha mårkho bhavati paõóitaþ ..
     àvirbhåtà yadà devã vaktrataþ kçùõayoùitaþ .
     iyeùa kçùõaü kàmena kàmukã kàmaråpiõã ..
     sa ca vij¤àya tadbhàvaü sarvaj¤aþ sarvamàtaram .
     tàmuvàca hitaü satyaü pariõàmasukhàvaham ..
     ÷rãkçùõa uvàca .
     bhaja nàràyaõaü sàdhvã madaü÷aü taü caturbhujam .
     yuvànaü sundaraü sarvaguõayukta¤ca matsamam ..
     kàmaj¤aü kàminãnà¤ca tàsà¤ca kàmapårakam .
     koñikandarpalàvaõyalãlànyakkçtamã÷varam ..
     kànte kànta¤ca màü kçtvà yadi sthàtumihecchasi .
     tvatto balavatã ràdhà na te bhadraü bhaviùyati ..
     yo yasmàt balavàn vàõi tato'nyaü rakùituü kùamaþ .
     kathaü paràn sàdhayati yadi svayamanã÷varaþ ..
     sarve÷aþ sarva÷àstàhaü ràdhàü vàdhitumakùamaþ .
     tejasà matsamà sà ca råpeõa ca guõena ca ..
     pràõàdhiùñhàtrã devã sà pràõàüstyaktu¤ca kaþ kùamaþ .
     pràõato'pi priyaþ kutra keùàü vàsti ca ka÷cana ..
     tvaü bhadre gaccha vaikuõñhaü tava bhadraü bhaviùyati .
     patiü tamã÷varaü kçtvà modasva suciraü sukham ..
     lobhamohakàmakopamànahiüsàvivarjità .
     tejasà tatsamà lakùmã råpeõa ca guõena ca ..
     tayà sàrdhaü tava prãtyà ÷a÷vatkàlaü prayàsyati .
     gauravaü madbaràttulyaü kariùyati patirdvayoþ ..
     prativi÷veùu te påjàü mahatãü te mudànvitàþ .
     màghasya ÷uklapa¤camyàü vidyàrambhe ca sundari ..
     mànavà manavo devà munãndrà÷ca mumukùavaþ .
     santa÷ca yoginaþ siddhà nàgagandharvaràkùasàþ ..
     madbareõa kariùyanti kalpe kalpe layàvadhi .
     bhaktiyuktà÷ca dattvà caivopacàràõi ùoóa÷a .
     kàõva÷àkhoktavidhinà dhyànena stavanena ca ..
     jitendriyàþ saüyatà÷ca ghañe ca pustake'pi ca .
     kçtvà suvarõaguñikàü gandhacandanacarcitàm ..
     kavacaü te grahãùyanti kaõñhe và dakùiõe bhuje .
     pañhiùyanti ca vidvàüsaþ påjàkàle ca påjite ..
     ityuktvà påjayàmàsa tàü devãü sarvapåjitaþ .
     tatastatpåjana¤cakrurbrahmaviùõumahe÷varàþ ..
     ananta÷càpi dharma÷ca munãndràþ sanakàdayaþ .
     sarve devà÷ca manavo nçpà÷ca mànavàdayaþ .
     babhåva påjità nityà sarvalokaiþ sarasvatã ..
     nàrada uvàca .
     påjàvidhànaü stavanaü dhyànaü kavacamãpsitam .
     påjopayuktanaivedyaü puùpa¤ca candanàdikam ..
     vada vedavidàü ÷reùñha ÷rotuü kautåhalaü mama .
     vardhate sàmprataü ÷a÷vat kimidaü ÷rutisundaram ..
     ÷rãnàràyaõa uvàca .
     ÷çõu nàrada vakùyàmi kàõva÷àkhoktapaddhatim .
     jaganmàtuþ sarasvatyàþ påjàü vidhisamanvitàm ..
     màghasya ÷uklapa¤camyàü vidyàrambhadine'pi ca .
     pårve'hni saüyamaü kçtvà tatràhni saüyataþ ÷uciþ ..
     snàtvà nityakriyàü kçtvà ghañaü saüsthàpya bhaktitaþ .
     saüpåjya devaùañka¤ca naivedyàdibhireva ca ..
     gaõe÷a¤ca dine÷a¤ca vahniü viùõuü ÷ivaü ÷ivàm .
     saüpåjya saüyato gehã tato'bhãùñaü prapåjayet ..
     dhyànena vakùyamàõena dhyàtvàvàhya ghañe budhaþ .
     dhyàtvà punaþ ùoóa÷opacàreõa påjayedvratã ..
     påjopayuktaü naivedyaü yadyadvede niråpitam .
     vakùyàmi sàüprataü ki¤cit yathàdhãtaü yathàgamam ..
     navanãtaü dadhi kùãraü làja¤ca tilalaóóukam .
     ikùumikùurasaü ÷uklavarõapakvaguóaü madhu ..
     svastikaü ÷arkarà ÷ukladhànyasyàkùatamakùatam .
     asvinna÷ukladhànyasya pçthukaü ÷uklamodakam ..
     ghçtasaindhavasaüskàrairhaviùyànna¤ca vya¤janaiþ .
     yavagodhåmacårõànàü piùñakaü ghçtasaüskçtam ..
     piùñakaü svastikasyàpi pakvarambhàphalasya ca .
     paramànna¤ca saghçtaü piùñànna¤ca sudhopamam ..
     nàrikelaü tadudakaü ke÷araü målamàrdrakam .
     pakvarambhàphalaü càru ÷rãphalaü vadaraü phalam ..
     kàlade÷odbhavaü pakvaphalaü ÷uklaü susaüskçtam .
     sugandhi ÷uklapuùpa¤ca sugandhi ÷uklacandanam ..
     navãna÷uklavastra¤ca ÷aïkha¤ca sundaraü mune .
     màlya¤ca ÷uklapuùpàõi ÷uklahàra¤ca bhåùaõam ..
     yaddçùña¤ca ÷rutau dhyànaü pra÷asyaü ÷rutisundaram .
     tannibodha mahàbhàga bhayabha¤janakàraõam ..
     sarasvatãü ÷uklavarõàü sasmitàü sumanoharàm .
     koñicandraprabhàmuùñapuùña÷rãyuktavigrahàm ..
     bahni÷uddhàü÷ukàdhànàü sasmitàü sumanoharàm ..
     ratnasàrendranirmàõavarabhåùaõabhåùitàm .
     supåjitàü suragaõairbrahmaviùõu÷ivàdibhiþ ..
     vande bhaktyà ca vandyàü tàü munãndramanumànavaiþ .
     evaü dhyàtvà ca målena sarvaü dattvà vicakùaõaþ ..
     saüståya kavacaü dhçtvà praõameddaõóavadbhuvi .
     yeùàü yeùàmiùñadevã teùàü nityà kriyà mune ..
     vidyàrambhe ca varùànte sarveùàü pa¤camãdine .
     sarvopayukto måla÷ca vaidikàùñàkùaraü param ..
     yeùàü yenopade÷o và teùàü sa måla eva ca .
     sarasvatãcaturthyanto vahnijàyànta eva ca ..
     lakùmãrmàyàdika÷caiva mantro'yaü kalpapàdapaþ .
     purà nàràyaõa÷cemaü vàlmãkàya kçpànidhiþ ..
     pradadau jàhnavãtãre puõyakùetre ca bhàrate .
     bhçgurdadau ca ÷ukràya puùkare såryaparvaõi ..
     candraparvaõi màrãco dadau vàkpataye mudà .
     bhçgave ca dadau tuùño brahmà vadarikà÷rame ..
     àstãkàya jaratkàrurdadau kùorodasannidhau .
     vibhàõóako dadau merau çùya÷çïgàya dhãmate ..
     ÷ivaþ kaõàdamunaye gotamàya dadau mudà .
     sårya÷ca yàj¤avalkyàya tathà kàtyàyanàya ca ..
     ÷eùaþ pàõinaye caiva bharadvàjàya dhãmate .
     dadau ÷àkañàyanàya sutale balisaüsadi ..
     caturlakùajapenaiva mantraþ siddho bhavennçõàm .
     yadi syàt siddhamantro'pi bçhaspatisamo bhavet ..
     kavacaü ÷çõu viprendra yaddattaü vidhinà purà .
     vi÷va÷reùñhaü vi÷vajayaü bhçgave gandhamàdane ..
     bhçguruvàca .
     brahman brahmavidàü ÷reùñha brahmaj¤ànavi÷àrada .
     sarvaj¤a sarvajanaka sarve÷a sarvapåjita ..
     sarasvatyà÷ca kavacaü bråhi vi÷vajayaü prabho .
     ayàtayàmamantràõàü samåhasaüyutaü param ..
     brahmovàca .
     ÷çõu vatsa pravakùyàmi kavacaü sarvakàmadam .
     ÷rutisàraü ÷rutisukhaü ÷rutyuktaü ÷rutipåjitam ..
     uktaü kçùõena goloke mahyaü vçndàvane vane .
     ràse÷vareõa vibhunà ràse ca ràsamaõóale ..
     atãvagopanãya¤ca kalpavçkùaparaü varam .
     a÷rutàdbhutamantràõàü samåhai÷ca samanvitam ..
     yaddhçtvà pañhanàdbrahman buddhimàü÷ca bçhaspatiþ .
     yaddhçtvà bhagavàn ÷ukraþ sarvadaityeùu påjitaþ ..
     pañhanàddhàraõàdbàgmã kavãndro vàlmiko muniþ .
     sàyambhuvo manu÷caiva yaddhçtvà sarvapåjitaþ ..
     kaõàdo gotamaþ kaõvaþ pàõiniþ ÷àkañàyanaþ .
     grantha¤cakàra yaddhçtvà dakùaþ kàtyàyanaþ svayam ..
     dhçtvà vedavibhàga¤ca puràõànyakhilàni ca .
     cakàra lãlàmàtreõa kçùõadbaipàyanaþ svayam ..
     ÷àtàtapa÷ca saüvarto va÷iùñha÷ca parà÷araþ .
     yaddhçtvà pañhanàdgranthaü yàj¤avalkya÷cakàra saþ ..
     çùya÷çïgo bharadbàja÷càstãko devalastathà .
     jaigãùavyo yàjali÷ca yaddhçtvà sarvapåjitaþ ..
     kavacasyàsya viprendra çùireva prajàpatiþ .
     svayaü chanda÷ca bçhatã devo ràse÷varaþ prabhuþ ..
     sarvatattvaparij¤ànasarvàrthasàdhaneùu ca .
     kavitàsu ca sarvàsu viniyogaþ prakãrtitaþ ..
     ÷rãü hrãü sarasvatyai svàhà ÷iro me pàtu sarvataþ .
     ÷rãü vàgdevatàyai svàhà bhàlaü me sarvadàvatu ..
     oü sarasvatyai svàheti ÷rotraü pàtu nirantaram .
     oü ÷rãü hrãü bhàratyai svàhà netrayugmaü sadàvatu .
     oü hrãü vàgvàdinyai svàhà nàsàü me sarvato'vatu ..
     hrãü vidyàdhiùñhàtçdevyai svàhà coùñhaü sadàvatu ..
     oü ÷rãü hrãü bràhmyai svàheti dantapaktiü sadàvatu .
     aimityekàkùaro mantro mama kaõñhaü sadàvatu ..
     oü ÷rãü hrãü pàtu me grãvàü skandhaü me ÷rãü sadàvatu .
     oü vàgadhiùñhàtçdevyai svàhà sarvaü sadàvatu ..
     oü sarvakaõñhavàsinyai svàhà pràcyàü sadàvatu .
     oü sarvajihvàvàsinyai svàhàgnidi÷i rakùatu ..
     oü aiü hrãü ÷rãü klãü sarasvatyai budhajananyai svàhà .
     satataü mantraràjo'yaü dakùiõe màü sadàvatu ..
     aiü hrãü ÷rãü tryakùaro mantro nairçtyàü sarvadàvatu ..
     oü aiü kavijihvàgravàsinya svàhà màü vàruõe'vatu ..
     sadambikàyai svàhà ca vàyavye màü sadàvatu .
     oü gadyapadyavàsinyai svàhà màmuttare'vatu ..
     aiü sarva÷àstravàsinyai svàhai÷ànye sadàvatu .
     oü hrãü sarvapåjitàyai svàhà corïghe sadàvatu ..
     aiü hrãü pustakavàsinyai svàhàdho màü sadàvatu .
     oü granthabãjasvaråpàyai svàhà màü sarvato'vatu ..
     iti te kathitaü vipra sarvamantraughavigraham .
     idaü vi÷vajayaü nàma kavacaü brahmaråpiõam ..
     purà ÷rutaü dharmavaktràt parvate gandhamàdene .
     tava snehànmayàkhyàtaü pravaktavyaü na kasyacit ..
     gurumabhyarcya vidhivat vastràlaïkàracandanaiþ .
     praõamya daõóavadbhåmau kavacaü dhàrayet sudhãþ ..
     pa¤calakùajapenaiva siddhantu kavacaü bhavet .
     yadi syàt siddhakavaco bçhaspatisamo bhavet ..
     mahàvàgmã kavãndra÷ca trailokyavijayã bhavet .
     ÷aknoti sarvaü jetu¤ca kavacasya prasàdataþ ..
     ida¤ca kàõva÷àkhoktaü kavacaü kathitaü mune .
     stotraü påjàvidhàna¤ca dhyàna¤ca vandanaü tathà ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe sarasvatãkavacam . 4 . 59 -- 91 .. * .. ÷rãnàràyaõa uvàca .
     %<vàgdevatàyàþ stavanaü ÷råyatàü sarvakàmadam .
     mahàmuniryàj¤avalkyo yena tuùñàva tàü purà ..
     guru÷àpàcca sa munirhatavidyo babhåva ha .
     tadà jagàma duþkhàrto ravisthàna¤ca puõyadam ..
     sa pràpa tapasà såryaü lolàrke dçùñigocare .
     tuùñàva såryaü ÷okena ruroda ca muhurmuhuþ ..
     såryastaü pàñhayàmàsa vedavedàïgamã÷varaþ .
     uvàca stuhi vàgdevãü bhaktyà ca smçtihetave .
     tamityuktvà dãnanàtho'pyantardhànaü cakàra saþ .
     muniþ snàtvà ca tuùñàva bhaktinamràtmakandharaþ ..
     yàj¤avalkya uvàca .
     kçpàü kuru jaganmàtarmàmeva hatatejasam .
     guru÷àpàt naùñasmçtiü vidyàhãna¤ca duþkhitam ..
     j¤ànaü dehi smçtiü dehi vidyàü vidyàdhidaivate .
     pratiùñhàü kavitàü dehi ÷aktiü ÷iùyaprabodhikàm ..
     granthakartçtva÷akti¤ca sacchiùyaü supratiùñhitam .
     pratibhàü satsabhàyà¤ca vicàrakùamatàü ÷ubhàm ..
     luptaü sarvaü daivadoùàt dårãbhåtaü punaþ punaþ .
     yathàïkuraü bhasmani ca karoti devatà punaþ ..
     brahmasvaråpà paramà jyotãråpà sanàtanã .
     sarvavidyàdhidevã yà tasyai vàõyai namo namaþ ..
     yayà vinà jagat sarvaü ÷a÷vajjãvanmçtaü param .
     j¤ànàdhidevã yà tasyai sarasvatyai namo namaþ ..
     yayà vinà jagat sarvaü måkamunmattavat sadà .
     vàgadhiùñhàtçdevã yà tasyai nityaü namo namaþ ..
     himacandanakundendukumudàmbhojasannibhà .
     varõàdhidevã yà tasyai càkùaràyai namo namaþ ..
     visargabindumàtràsu yadadhiùñhànameva ca .
     tadadhiùñhàtçdevã yà tasyai vàõyai namo namaþ ..
     yayà vinàtra saükhyàvàn saükhyàü kartuü na ÷akyate .
     kàlasaükhyàsvaråpà yà tasyai devyai namo namaþ ..
     vyàkhyàsvaråpà yà devã vyàkhyàdhiùñhàtçdevatà .
     bhramasiddhàntaråpà yà tasyai devyai namo namaþ ..
     smçti÷aktirj¤àna÷aktirbuddhi÷aktisvaråpiõã .
     pratibhàkalpanà÷aktiryà ca tasyai namo namaþ ..
     sanatkumàro brahmàõaü j¤ànaü papraccha yatra vai .
     babhåva jaóavat so'pi siddhàntaü kartumakùamaþ ..
     tadàjagàma bhagavànàtmà ÷rãkçùõa ã÷varaþ .
     uvàca satataü stauhi vàõãmiti prajàpate ..
     sa ca tuùñàva tvàü brahmà càj¤ayà paramàtmanaþ .
     cakàra tvatprasàdena tadà siddhàntamuttamam ..
     yadàpyanantaü papraccha j¤ànamekaü vasundharà .
     babhåva måkavat so'pi siddhàntaü kartumakùamaþ ..
     tadà tvàü sa ca tuùñàva saütrastaþ ka÷yapàj¤ayà .
     tata÷cakàra siddhàntaü nirmalaü bhramabha¤janam ..
     vyàsaþ puràõasåtra¤ca papraccha vàlmikaü yadà .
     maunãbhåtaþ sa sasmàra tvàmeva jagadambikàm ..
     tadà cakàra siddhàntaü tvadvareõa munã÷varaþ .
     saüpràpa nirmalaü j¤ànaü bhramàndhadhvaüsadãpakam ..
     puràõasåtraü ÷rutvà sa vyàsaþ kçùõakalodbhavaþ .
     tvàü siùeve ca dadhyau ca ÷atavarùa¤ca puùkare ..
     tadà tvatto varaü pràpya sa kavãndro babhåva ha .
     tadà vedavibhàga¤ca puràõa¤ca cakàra saþ ..
     tadà mahendraþ papraccha tattvaj¤ànaü ÷ivà÷ivam .
     kùaõaü tvàmeva saücintya tasmai j¤ànaü dadau vibhuþ ..
     papraccha ÷abda÷àstra¤ca mahendra÷ca bçhaspatim .
     divyaü varùasahasra¤ca sa tvàü dadhyau ca puùkare ..
     tadà tvatto varaü pràpya divyaü varùasahasrakam .
     uvàca ÷abda÷àstra¤ca tadartha¤ca sure÷varam ..
     adhyàpità÷ca ye ÷iùyà yairadhãtaü munã÷varaiþ .
     te ca tvàü parisaücintya pravartante sure÷vari ..
     tvaü saüstutà påjità ca munãndramanumànavaiþ .
     daityendrai÷ca surai÷càpi brahmaviùõu÷ivàdibhiþ ..
     jaóãbhåtaþ sahasràsyaþ pa¤cavaktra÷caturmukhaþ .
     yàü stotuü kimahaü stàmi tvàmekàsyena mànavaþ ..
     ityuktrà yàj¤avalkya÷ca bhaktinamràtmakandharaþ .
     praõanàma niràhàro ruroda ca muhurmuhuþ ..
     tadà jyotiþsvaråpà sà tenàdçùñàpyuvàca tam .
     sukavãndro bhavetyuktvà vaikuõñha¤ca jagàma ha ..
     yàj¤avalkyakçtaü vàõãstotraü yaþ saüyataþ pañhet .
     sukavãndro mahàvàgmã bçhaspatisamo bhavet ..
     mahàmårkha÷ca durmedhà varùamekaü vadà japet .
     sa paõóita÷ca medhàvã sukavi÷ca bhaveddhruvam ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe sarasvatyupàkhyànam . 5 . 1 -- 35 .. * .. api ca . saüvatsarapradãpe .
     %<pa¤camyàü påjayellakùmãü puùpadhåpànnavàribhiþ .
     masyàdhàraü lekhanã¤ca påjayenna likhettataþ ..
     màghe màsi site pakùe pa¤camã yà ÷riyaþ priyà .
     tamyàþ pårvàhõa eveha kàryaþ sàrasvatotsavaþ ..>% sàrasvata ityupàdànàt ÷riyaþ sarasvatyàþ . tathà ca vyàóiþ .
     %<lakùmãsarasvatãdhãtrivargasampadvibhåti÷obhàsu .
     upakaraõave÷aracanàvidhàsu ca ÷rãriti prathità ..>% tathà coktaü gàü dadyàdityàdau nànàrtha÷abdasyàpi prasiddhàrthatvena vyavahàraþ viparãtàrthagràhakavàkya÷eùasattva tu aprasiddhàrthatvena ca vyavahriyate sarvadà nànàrthànàü vyavahàrastu ÷leùakàvyàdàviti .
     %<taruõa÷akalamindorbibhratã ÷ubhrakàntiþ kucabharanamitàïgã sanniùaõõà sitàbje .
     nijakarakamalodyallekhanãpustaka÷rãþ sakalavibhavasiddhyai pàtu vàgdevatà naþ ..>% iti ÷àradoktaü dhyàyet .. pàdyàdibhiþ påjayitvà .
     %<bhadrakàlyai namo nityaü sarasvatyai namo namaþ .
     vedavedàntavedàïgavidyàsthànebhya eva ca svàhà ..>% iti brahmapuràõãyena triþ påjayet .. matsyasåkte .
     %<bandhujãva¤ca droõa¤ca sarasvatyai na dàpayet ..>% sarasvatãü saüpåjya .
     %<yathà na devo bhagavàn brahmà lokapitàmahaþ .
     tvàü parityajya santiùñhettathà bhava varapradà ..
     vedàþ ÷àstràõi sarvàõi nçtyagãtàdika¤ca yat .
     na vihãnaü tvayà devi tathà me santu siddhayaþ ..
     lakùmãrmedhà dharà puùñirgaurã tuùñiþ prabhà dhçtiþ .
     etàbhiþ pàhi tanubhiraùñàbhirmàü sarasvati ..>% iti matsyapuràõãyaiþ pràrthayet .. iti tithyàditattvam .. * .. atha sarasvatãmantràdi .
     %<adrirvaruõasaüruddho davàgvàdiniñhadvayam .
     sarasvatyà da÷àrõo'yaü vàgai÷varyaphalapradaþ ..>% mantro yathà . vada vada vàgvàdini vahnivallabheti da÷àkùaraþ . tathà nibandhe .
     %<bhuvane÷varãsaüpuño'yaü mahàsàrasvatapradaþ .. * ..>% asya yantram .
     %<vyomendbau rasanàrõakarõikamacàü dbandbaiþ sphuratke÷araü patràntargatapa¤cavargaya÷alà varõàdivargaü kramàt .
     àsàsva÷riùu làntalàïgaliyujà kùauõãpureõàvçtaü yantraü kalpitamatra påjayatu tàü varõàtmikàü devatàm ..>% gotamãye .
     %<karõikàyàü pretabãjaü vidhinà vilikhet guruþ .
     tataþ ùoóa÷ake÷areùu vilikhet ùoóa÷a svaràn ..
     tathàùñadalamadhye ca vargàùñakaü yathàvidhi .
     kàdimàntàþ pa¤ca pa¤ca vargàþ syurmàtçkoditàþ ..
     yàdivàntàþ ÷àdihàntà La-kùamã÷e pravinyaset .
     caturasraü caturdbàraü dikùu vaü ñhaü vidikùu ca .. * ..>% asya påjàprayogaþ . pràtaþkçtyàdipãñhanyàsàntaü karma vidhàya ke÷areùu madhye ca pãñha÷aktãrnyaset . yathà, %<oü medhàyai namaþ . oü praj¤àyai samaþ . oü prabhàyai namaþ . oü vidyàyai namaþ . oü dhiyai namaþ . oü dhçtyai namaþ . oü smçtyai namaþ . oü buddhyai namaþ . oü vidye÷varyai namaþ . madhye tadupari oü padmàsanàya namaþ .>% praõavàdinamo'ntena påjayet . tathà ca sàradàtilake .
     %<àdhàra÷aktimàrabhya pãñha÷aktyantamarcayet .
     medhàpraj¤àprabhàvidyàdhãdhçtismçtibuddhayaþ ..
     vidye÷varã ca samproktà tàràdyà nava ÷aktayaþ .
     varõàbjenàsanaü dadyàt mårtiü målena kalpayet ..>% tata çùyàdinyàsaþ . tadyathà . ÷irasi oü kaõvaçùaye namaþ . màyàpuñita÷cet oü bçhaspataye çùaye namaþ . mukhe viràñchandase namaþ . hçdi vàgã÷varyai devatàyai namaþ .. * .. atra mantranyàsaþ . ÷irasi vaü namaþ . ÷ravaõayordaü namaþ vaü namaþ . cakùuùordaü namaþ vàü namaþ . nàsikayorvàü namaþ diü namaþ . vadane niü namaþ . liïge svàü namaþ . guhye hàü namaþ .. * .. tato màtçkàyàþ karàïganyàsau kçtvà dhyàyet . tathàca nibandhe .
     %<÷iraþ÷ravaõadçïnàsàvadanàndhugudeùvimàn .
     nyasya varõàn ùaóaïgàni màtçkoktàni kalpayet ..>% tato dhyànam .
     %<taruõa÷akalamindorbibhratã ÷ubhrakàntiþ kucabharanamitàïgã sanniùaõõà sitàbje .
     nijakarakamalodyallekhanãpustaka÷rãþ sakalavibhavasiddhyai phatu vàgdevatà naþ ..>% evaü dhyàtvà mànasaiþ saüpåjya ÷aïkhasthàpanaü kuryàt . tataþ pãñhapåjàü kçtvà ke÷areùu madhye dikùu ca medhàdipãñhamanvantaü saüpåjya punardhyàtvàvàhanàdipa¤capuùpà¤jalidànaparyantaü karma vidhàya àvaraõapåjàü kuryàt . agnikoõe aü kaü khaü gaü ghaü ïaü àü hçdayàya namaþ . evaü nairçte iü caü chaü jaü jhaü ¤aü ãü ÷irase svàhà . vàyukoõe uü ñaü ñhaü óaü óhaü õaü åü ÷ikhàyai vaùañ . ã÷àne eü taü thaü daü dhaü naü aiü kavacàya huü . madhye oü paü phaü baü bhaü maü auü netratràya vauùañ . dikùu aü yaü raü laü vaü ÷aü ùaü saü haü Laü kùaü aþ karatalapçùñhàbhyàü astràya phañ . tataþ patreùu pårbàdiùu oü yogàyai namaþ . oü satyàyai namaþ . oü vimalàyai namaþ . oü j¤ànàyai namaþ . oü buddhyai namaþ . oü smçtyai namaþ . oü medhàyai namaþ . oü praj¤àyai namaþ . dalàgreùu . bràhmàdyà màtaraþ påjyàþ praõavàdinamo'ntikàþ . tadvahirindràdãn vajràdãü÷ca påjayet . tato dhåpàdivisarjanàntaü karma samàpayet .. * .. asya påra÷caraõaü da÷alakùajapaþ . tathà ca .
     %<da÷alakùaü japenmantraü da÷àü÷aü juhuyàttataþ .
     puõóarãkaiþ payo'bhyaktaistilaistrimadhurànvitaþ ..>% iti .. * .. mantràntaram .
     %<hçdayànte bhagavati vada÷abdayugaü tataþ .
     vàgdevivahnijàyàntaü vàgbhavàdyaü samuccaret ..>%
     asya påjàprayogaþ . pràtaþkçtyàdipãñhanyàsàntaü karma vidhàya ke÷areùu madhye ca pårvoktamedhàdipãñha÷aktãþ pãñhamanu¤ca nyaset . tataþ pårvoktamçùyàdinyàsaü kçtvà karàïganyàsau kuryàt . tadyathà . aiü aïguùñhàbhyàü namaþ . namastarjanãbhyàü svàhà . bhagavati madhyamàbhyàü vaùañ . vada vada anàmikàbhyàü huü . vàgdevi kaniùñhàbhyàü vauùañ . svàhà karatalapçùñhàbhyàü phañ . evaü hçdayàdiùu . tathà ca nibandhe .
     %<manoþ ùaóbhiþ padaiþ kuryàt jàtiyuktaü ùaóaïgakam .. * ..>% tato dhyànam .
     %<÷ubhràü svacchavilepamàlyavasanàü ÷ãtàü÷ukhaõóojjvalàü vyàkhyàmakùaguõaü sudhàóhyakalasaü vidyà¤ca hastàmbujaiþ .
     bibhràõàü kamalàsanàü kucanatàü vàgdevatàü sasmitàü vande vàgvibhavapradàü trinayanàü saubhàgyasampatkarãm ..>% evaü dhyàtvà mànasaiþ saüpåjya ÷aïkhasthàpanaü kuryàt . tataþ pårvoktakrameõa påjayet . kintvaïgamantre vi÷eùaþ . asya pura÷caraõamaùñalakùajapaþ . tathà ca .
     %<haviùyà÷ã japenmantraü vasulakùamananyadhãþ .
     da÷àü÷aü juhuyàdante tilairàjyapariplutaiþ ..
     tàro màyàdharo binduþ ÷aktistàraþ sarasvatã .
     ïe'nto namo'ntako mantraþ prokta ekàda÷àkùaraþ .. * ..>%
     asyàþ påjàprayogaþ . pràtaþkçtyàdipårvoktapãñhamanvantaü vinyasya pårvoktaü çùyàdinyàsaü kuryàt . tato mantranyàsaþ . oü namo brahmarandhre . hrãü namo bhråmadhye . aiü namaþ hrãü nama÷cakùuùoþ . oü namaþ saü namaþ karõayoþ . raü namaþ svaü namo nàsikayoþ . tyaiü namo mukhe . naü namo liïge . maü namo guhye . tataþ karàïganyàsau . aiü aïguùñhàbhyàü namaþ . aiü tarjanãbhyàü svàhà . ityàdi . evaü hçdayàdiùu . tathà ca nibandhe .
     %<mantravarõàn nyasenmantrã vàgbhavenàïgakalpanà .>% ityàdi .. * .. tato dhyànam .
     %<vàõãü pårõani÷àkarojjvalamukhãü karpårakundaprabhà¤candràrdhàïkitamastakàü nijakaraiþ saübibhratãmàdaràt .
     vãõàmakùaguõaü sudhàóhyakalasaü vidyà¤ca tuïgastanãü divyairàbharaõairvibhåùitatanuü haüsàdhiråóhàü bhaje ..>%
     evaü dhyàtvà mànasaiþ saüpåjya ÷aïkhasthàpanaü kuryàt . tataþ pãñhapåjàü vidhàya ke÷areùu madhye ca pårvoktapãñha÷aktãþ pãñhamanu¤ca yajet . tataþ punardhyàtvà àvàhanàdi pa¤capuùpà¤jalidànaparyantaü karma samàpya àvaraõapåjàü kuryàt . devyà dakùiõe oü saüskçtàyai vàïmayyai namaþ . vàme oü pràkçtàyai vàïmayyai namaþ . tataþ ke÷areùu agnikoõe aiü hçdayàya namaþ . nairçte aiü ÷irase svàhà . vàyavye aiü ÷ikhàyai vaùañ . ã÷àne aiü kavacàya huü . madhye aiü netratrayàya vauùañ . dikùu aiü astràya phañ . tataþ pårvàdipatreùu oü praj¤àyai namaþ evaü medhàyai ÷rutyai ÷aktyai smçtyai vàgã÷varyai matyai svastyai . tataþ patràgreùu bràhmyàdyàþ påjayet . tathà ca nibandhe .
     %<devyà dakùiõataþ påjyà saüskçtà vàïmayã ÷ubhà .
     pràkçtà vàïmayã påjyà vàmataþ sarvadà ÷ubhà ..
     iùñvà pårbavadaïgàni praj¤àdyàþ påjayet punaþ .
     praj¤à medhà ÷rutiþ ÷aktiþ smçtirvàgã÷varã matiþ .
     svasti÷ceti samàkhyàtà bràhmyàdyàstadanantaram ..>% tadbahirindràdãn vajràdãü÷ca påjayet . tato dhåpàdivisarjanàntaü karma samàpayet . asya pura÷caraõaü dvàda÷alakùajapaþ . tathà ca .
     %<japet dbàda÷alakùàõi tatsahasraü sitàmbujaiþ .
     nàgacampakapuùpairvà juhuyàt sàdhakottamaþ .. * ..>% mantràntaraü ÷àradàyàm .
     %<vàcaspate'mçte bhåyaþ pluvapluriti kãrtayet .
     vàgàdyo manuràkhyàto rudrasaükhyàkùaro'paraþ ..>%
     asya påjàdikaü pårvavat . karàïganyàsantu aiü aïguùñhàbhyàü namaþ . vàcaspate tarjanãbhyàü svàhà . amçte madhyamàbhyàü vaùañ . pluva anàmikàbhyàü huü . pluþ kaniùñhàbhyàü phañ . evaü hçdayàdiùu . tathà ca nibandhe .
     %<kuryàdaïgàni vidhivat vàgàdyaiþ pa¤cabhiþ padaiþ ..>% dhyànantu .
     %<àsãnà kamale karairjaùavañãü padmadvayaü pustakaü bibhràõà taruõendubaddhamukuñà muktendukundaprabhà .
     bhàlonmãlitalocanà kucabharàkràntàbhavadbhåtaye bhåyàdbàgadhidevatà munigaõairàsevyamànàni÷am ..>% evaü dhyàtvà pårbavat påjàdikaü kuryàt . asya påra÷caraõamekàda÷alakùajapaþ . tathà ca .
     %<rudralakùaü japenmantraü da÷àü÷aü juhuyàdghçtaiþ .. *>% mantràntaraü ÷àradàyàm .
     %<topasthaü ÷ayanaü viùõoþ sakevalacatumukham .
     aghoü÷enduyuto vahnirbindumatyàmbumàn bhçguþ .
     uktàni troõi bãjàni sadbhiþ sàrasvatàrthinàm ..>%
     toyaü vakàraþ viùõoþ ÷ayanamàkàraþ kevalena àkàrarahitena kakàreõa sahitaþ tena vàgiti siddhaü vàgbhavamityarthaþ . kecittu lakùitalakùaõàbhayàdevaü vadanti àkàrayukto vakàraþ ke mastake valate kevalo'nusvàraþ tadyuktena kakàreõa saha vartate tena kvàmiti . tanna . niråóhalakùaõàyàþ ÷aktitulyatvàt . vàk vàgbhavaü iti paryàyaþ . vastutastu aiü ruü svom .
     %<dvàda÷asvaramuddhçtya bindunàdavibhåùitam .
     bindunàdasamàyuktaü vahnibãjaü samuddharet ..
     ùaùñhasvarasamàyuktaü dvitãyaü bãjamuddharet .
     candrabãjaü samuddhçtya varuõaü yojayettataþ .
     trayoda÷asvaràråóhaü bindunàdavibhåùitam ..>%
     iti vi÷vasàravacanàt vàgbhavabãjameva . asya påjàdikaü pårbavat . karàïganyàsastu dviruktaistribhirbãjairvidheyaþ . tathà ca nibandhe .
     %<aïgàni kalpayenmantrã dviruktairjàtisaüyutaiþ ..>% dhyànantu .
     %<muktàhàràvadàtàü ÷irasi ÷a÷ikalàlaïkçtàü bàhubhiþ svairvyàkhyàü varõàkùamàlàü maõimayakalasaü pustaka¤codvahantãm .
     àpãnottuïgavakùoruhabharavilasanmadhyade÷àmadhã÷àü vàcàmãóe ciràya tribhuvananamitàü puõóarãke niùaõõàm ..>%
     evaü dhyàtvà pårbavat påjàdikaü kuryàt . asya pura÷caraõaü trilakùajapaþ . tathà ca .
     %<trilakùaü prajapenmantraü juhuyàttadda÷àü÷ataþ .
     pàyasairàjyasaüsiktaiþ saüskçte havyavàhane .. * ..>%
     atha pàrijàtasarasvatãmantràþ . mantradevaprakà÷ikàyàm . sa ca praõavahçllekhà saüpuñitahakàrasakàraukàrabinduyuktaþ sarasvatã ïe'ntà nati÷ca . asya påjà . pràtaþkçtyàdipãñhamanvantaü vinyasya çùyàdinyàsaü kuryàt . ÷irasi kaõvaçùaye namaþ . mukhe tçùõupchandase namaþ . hçdi pàrijàtasarasvatyai devatàtai namaþ . tato màtçkoktakaràïganyàsau kuryàt . mårdhni bhråmadhyanetrakarõanàsàpuñadvayajihvàliïgapàyuùu ekàda÷àkùaranyàsaþ . tato hsàü aïguùñhàbhyàü nama ityàdinà karàïganyàsau kuryàt . anyat sarvaü pårvavat . dakùiõàmårtisaühitàyàntu .
     %<sampatpradàyà bhairavyà vàgbhavaü bãjamàlikhet .
     tàreõa parayà devi saüpuñãkçtya mantravit .
     sarasvatyai hçdanto'yaü rudràrõo manurãritaþ ..>% tathàca prapa¤casàre .
     %<àdyantapraõava÷aktimadhyasaüsthà vàk bhåyo bhavati ca sarasvatã ïe'ntà .
     natyanto manurayamã÷asaükhyavarõaþ saüprokto bhajamànaþ pàrijàtaþ ..
     dakùiõàmårtirçùiþ prokto gàyattrã cchanda ãritam .
     pàrijàte÷varã vàõã devatà parikãrtità ..
     tçtãya¤ca dvitãya¤ca bãja÷aktã ca tàrakam .
     kãlakaü parame÷àni mahàsàrasvatapradam ..
     ùaódãrghasvarasaübhinnabãjenàïgàni vinyaset ..>% tato dhyànam .
     %<haüsàråóhà harahasitahàrendukundàvadàtà vàõã mandasmitataramukhã maulibaddhendurekhà .
     vidyàvãõàmçtamayaghañàkùasrajà dãptahastà ÷ubhràbjasthà bhavadabhimatapràptaye bhàratã syàt ..>%
     asya påjàdikaü pårboktaikàda÷àkùarãvat . pura÷caraõantu dbàda÷alakùajapaþ . sitapadmairnàgacampakairvà juhuyàddvàda÷asahasramiti . iti tantrasàraþ .. * .. nadãvi÷eùasya paryàyaþ . plakùasamudbhavà 2 vàkpradà 3 brahmasutà 4 bhàratã 5 vedàgraõãþ 6 payoùõijàtà 7 vàõã 8 vi÷àlà 9 kuñilà 10 . tajjalaguõàþ . svàdutvam . påtatvam . sarvarujàpahatvam . rucyatvam . dãpanatvam . pathyatvam . dehakàntikaratvam . laghutva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. sà tu de÷abhede saptanàmnã yathà . puùkare pitàmahayaj¤e àhåtà suprabhà 1 naimiùàraõye satrayàjibhirçùibhiràhåtà kà¤canàkùã 2 gayade÷e gayaràjayaj¤e àhåtà vi÷àlà 3 uttarako÷alàyàü auddàlakamuniyaj¤e samàhåtà manoramà 4 çùabhadvãpe kurukùetre kururàjayaj¤e samàhåtà oghavatã 5 gaïgàdvàre dakùaprajàpatiyaj¤e samàhåtà sureõuþ 6 himàlayaparvate brahmaõaþ punaryaj¤e samàhåtà vimalodà 7 . tatra saptasarasvatyaþ samàgatàþ . ataeva tat tãrthaü saptasàrasvatanàmnà khyàtam . iti mahàbhàrate ÷alyaparva .. * .. tasyà utpattirbrahmapatnãtvakàraõa¤ca yathà -- nàràyaõa uvàca
     %<sarasvatã sà vaikuõñhe svayaü nàràyaõàntike .
     gaïgà÷àpena kalayà kalahàdbhàrate sarit ..
     puõyadà puõyajananã puõyatãrthasvaråpiõã .
     puõyavadbhirniùevyà ca sthitiþ puõyavatàü mune ..
     tapasvinàü taporåpà tapasyàkararåpiõã .
     kçtapàpedhmadàhàya jvaladagnisvaråpiõã ..
     j¤àne sarasvatãtoye magnaü yairmànavairbhuvi .
     teùàü sthiti÷ca vaikuõñhe suciraü harisaüsadi ..
     bhàrate kçtapàpã ca snàtvà tatràvalãlayà .
     mucyate sarvapàpebhyo viùõuloke vasecciram ..
     càturmàsyàü paurõamàsyàmakùayàyàü dinakùaye .
     vyatãpàte ca grahaõe'nyasmin puõyadine'pi ca ..
     ànuùaïgeõa yaþ snàti helayà ÷raddhayàpi và .
     sàråpyaü labhate nånaü vaikuõñhe sa harerapi ..
     sarasvatãmanuü tatra màsameka¤ca yo japet .
     mahàmårkhaþ kavãndra÷ca sa bhavennàtra saü÷ayaþ ..
     nityaü sarasvatãtoye yaþ snàti muõóayennaraþ .
     na garbhavàsaü kurute punareva sa mànavaþ ..
     ityevaü kathitaü ki¤cit bhàratãguõakãrtanam .
     sukhadaü puõyadaü sàraü kiü bhåyaþ ÷rotumicchasi .. * ..
     nàrada uvàca .
     kathaü sarasvatã devã gaïgà÷àpena bhàrate .
     kalayà kalahenaiva babhåva puõyadà sarit ..
     nàràyaõa uvàca .
     ÷çõu nàrada vakùyàmi kathàmetàü puràtanãm .
     yasyàþ ÷ravaõamàtreõa sarvapàpaiþ pramucyate ..
     lakùmãþ sarasvatã gaïgà tisro bhàryà harerapi .
     premõà samàstàstiùñanti santataü harisannidhau ..
     cakàra saikadà gaïgà viùõormukhanirãkùaõam ..
     sasmità ca sakàmà ca sakañàkùaü punaþ punaþ .
     vibhurjahàsa tadvaktraü nirãkùya ca kùaõaü mudà .
     kùamàü cakàra taddçùñvà lakùmãrnaiva sarasvatã ..
     bodhayàmàsa tàü padmà sattvaråpà ca sasmità .
     krodhàviùñà ca sà vàõã na ca ÷àntà babhåva ha ..
     uvàca gaïgàü bhartàraü raktàsyà raktalocanà .
     kampità kãpavegena ÷a÷vatprasphuritàdharà ..
     sarasvatyuvàca .
     sarvatra samatàbuddhiþ sadbhartuþ kàminãü prati .
     dharmiùñhasya variùñhasya viparãtà khalasya ca ..
     j¤àtaü saubhàgyamadhikaü gaïgàyàü te gadàdhara .
     kamalàyà¤ca tattulyaü na ca ki¤cinmayi prabho ..
     gaïgàyàþ padmayà sàrdhaü prãti÷càsti susammatà .
     kùamàü cakàra tenedaü viparãtaü haripriyà ..
     kiü jãvanena me'traiva durbhagàyà÷ca sàmpratam .
     niùphalaü jãvanaü tasyà yà patyuþ premava¤cità ..
     tvàü sarve÷aü sattvaråpaü ye vadanti manãùiõaþ .
     te ca mårkhà na vedaj¤à na jànanti matiü tava ..
     sarasvatãvacaþ ÷rutvà dçùñvà tàü kopasaüyutàm .
     manasà sa samàlocya prajagàma bahiþsabhàm ..
     gate nàràyaõe gaïgàmuvàca nirbhayaü ruùà .
     vàgadhiùñhàtçdevã sà vàkyaü ÷ravaõaduùkaram ..
     he nirlajje he sakàme svàmigarvaü karoùi kim .
     adhikaü svàmisaubhàgyaü vij¤àpayitumicchasi ..
     mànacårõaü kariùyàmi tavàdya harisannidhau .
     kiü kariùyati te kànto mamaiva kàntavallabhe ..
     ityevamuktvà gaïgàyàþ ke÷aü grahãtumudyatà .
     vàrayàmàsa tàü padmà madhyade÷e sthità satã ..
     ÷a÷àpa vàõã tàü padmàü mahàkopavatã satã .
     vçkùaråpà saridråpà bhaviùyasi na saü÷ayaþ ..
     atyunnatà¤ca tàü dçùñvà kopaprasphuritàdharà .
     uvàca gaïgà tàü devãü padmà¤ca raktalocanà ..
     gaïgovàca .
     tvamutsçja mahogrà¤ca padme kiü me kariùyati .
     vàgduùñà vàgadhiùñhàtrã devãyaü kalahapriyà ..
     ityevamuktvà sà devã vàõyai ÷àpaü dadàviti .
     saritsvaråpà bhavatu sà yà tvà¤ca ÷a÷àpa ha ..
     adhomartyaü sà prayàtu santi yatraiva pàpinaþ .
     kalau teùà¤ca pàpàü÷aü labhiùyasi na saü÷ayaþ ..
     ityevaü vacanaü ÷rutvà tàü ÷a÷àpa sarasvatã .
     tvameva yàsyasi mahãü pàpipàpaü labhiùyasi ..
     etasminnantare tatra bhagavànàjagàma ha .
     caturbhuja÷caturbhi÷ca pàrùadai÷ca caturbhujaiþ ..
     sarasvatãü kare dhçtvà vàsayàmàsa vakùasi .
     bodhayàmàsa sarvaj¤aþ sarvaj¤ànaü puràtanam ..
     ÷rãnàràyaõa uvàca .
     lakùmi tvaü kalayà gaccha dharmadhvajagçhaü ÷ubhe .
     ayonisambhavà yonau tasya kanyà bhaviùyasi ..
     tatraiva daivadoùeõa vçkùatva¤ca labhiùyasi .
     madaü÷asyàsurasyaiva ÷aïkhacåóasya kàminã ..
     bhåtvà pa÷càcca matpatnã bhaviùyasi na saü÷ayaþ .
     trailokyapàvanã nàmnà tulasãti ca bhàrate ..
     kalayà ca saridbhåtvà ÷ãghraü gaccha varànane .
     bhàrate bhàüratã÷àpàt nàmnà padmàvatã bhava ..
     gaïge yàsyasi pa÷càttvamaü÷ena vi÷vapàvanã .
     bhàrataü bhàratã÷àpàt pàpadàhàya pàpinàm ..
     bhagãrathasya tapasà tena nãtà suduùkaràt .
     nàmnà bhàgãrathã påtà bhaviùyasi mahãtale ..
     madaü÷astha samudrasya jàyà bhava mamàj¤ayà .
     matkalàü÷asya tasyaiva ÷àntano÷ca sure÷vari .. * ..
     gaïgà÷àpena kalayà bhàrataü gaccha bhàrati .
     kalahasya phalaü bhuïkùva sapatnãbhyàü sahàcyute ..
     svaya¤ca brahmasadanaü brahmaõaþ kàbhinã bhava .
     gaïgà yàtu ÷ivasthànamatra padmaiva tiùñhatu ..
     ÷àntà ca krodharahità madbhaktà sattvaråpiõã .
     mahàsàdhvã mahàbhàgà su÷ãlà dharmacàriõã ..
     yadaü÷akalayà sarvà dharmiùñhà÷ca pativratàþ .
     ÷àntaråpàþ su÷ãlà÷ca prativi÷veùu yoùitaþ ..
     tisro bhàryàstri÷àlà÷ca trayo bhçtyà÷ca bàndhavàþ .
     dhruvaü vedaviruddhà÷ca na hyete maïgalapradàþ ..
     gaccha gaïge ÷ivasthànaü brahmasthànaü sarasvatã .
     atra tiùñhatu madgehe su÷ãlà kamalàlayà ..
     ityuktvà jagatàü nàtho viraràma ca nàrada .
     atyuccai rurudurdevyaþ samàliïgya parasparam ..
     tà÷ca sarvàþ samàlocya krameõocuþ sadã÷varam .
     kampitàþ sà÷runetrà÷ca ÷okena ca bhayena ca ..
     sarasvatyuvàca .
     vidàyaü dehi me nàtha duùñàyà janma÷odhanam .
     satsvàminà parityaktà kuto jãvanti kàþ striyaþ ..
     dehatyàgaü kariùyàmi yogena bhàrate dhruvam .
     atyucchrito nipatanaü pràptumarhati ni÷citam ..
     gaïgovàca .
     aha kenàparàdhena tvayà tyaktà jagatapate .
     dehatyàgaü kariùyàmi nirdoùàyà vadhaü labha ..
     nirdoùàü kàminãü tyàgaü karoti yo jano bhave .
     sa yàti narakaü kalpaü kiü te sarve÷varasya và ..
     mahàlakùmãruvàca .
     nàtha sattvasvaråpastvaü kopaþ kathamaho tava .
     prasàdaü kuru bhàrye dve sadã÷asya kùamà varam ..
     bhàrataü bhàratã÷àpàt yàsyàmi kalayà vibho .
     katikàlaü sthitistatra kadà drakùyàmi te padam ..
     dàsyanti pàpinaþ pàpaü mahyaü snànàvagàhanàt .
     kena tena vimuktàhamàgamiùyàmi tvatpadam ..
     kalayà tulasãråpà dharmadhvajasutà satã .
     bhåtvà kadà lamiùyàmi tvat pàdàmbujamacyuta ..
     vçkùaråpà bhaviùyàmi tvadadhiùñhàtçdevatà .
     màmuddhariùyasi kadà tanme bråhi kçpànidhe ..
     gaïgà sarasvatã÷àpàt yadi yàsyati bhàratam .
     sà kena muktà pàpàcca kadà tvàü và labhiùyati ..
     gaïgà÷àpena sà vàõã yadi yàsyati bhàratam .
     kadà ÷àpàdbinirmucya labhiùyati padaü tava ..
     tàü vàõãü brahmasadanaü gaïgàü và ÷ivamandiram .
     gantuü vadasi he nàtha tat kùamasva ca te vacaþ ..
     ityuktvà kamalà kàntapadaü dhçtvà nanàma ca .
     svake÷airveùñanaü kçtvà ruroda ca punaþ punaþ ..
     uvàca padmanàbhastàü padmàü kçtvà svavakùasi .
     ãùaddhàsyaprasannàsyo bhaktànugrahakàtaraþ ..
     ÷rãnàràyaõa uvàca .
     tvadbàkyamàcariùyàmi svavàkya¤ca sure÷vari .
     ÷amatà¤ca kariùyàmi ÷çõu tatkramameva ca ..
     bhàratã yàtu kalayà saridråpà ca bhàratam .
     ardhàü÷à brahmasadanaü svayaü tiùñhatu madgçhe ..
     bhagãrathena nãtà sà gaïgà yàsyati bhàratam .
     påtaü kartuü tribhuvanaü svayaü tiùñhatu madgçhe ..
     tatraiva candramaule÷ca mauliü pràpsyati durlabham .
     tataþ svabhàvataþ påtàpyatipåtà bhaviùyati ..
     kalàü÷àü÷ena tvaü gaccha bhàrataü kamale bhava .
     padmàvatã saridråpà tulasã vçkùaråpiõã ..
     kaleþ pa¤casahasre ca gate varùe ca mokùaõam .
     yuùmàkaü sarità¤caiva madgçha¤càgamiùyati ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe . 6 . 1 -- 89 ..

#<sarasvàn>#, [t] puü, (saro nãramastyasyeti matup . tasau matvarthe iti bhatvànna padakàryam .) samudraþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 1 .. nadaþ . rasike, tri . iti medinã ..

#<sarà>#, strã, (sarati gacchatãti . sç + ac . ñàp .) nirjharaþ . iti bharatadbiråpakoùaþ .. prasàriõã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<saràvaþ>#, puü, (saràt saraõàt avatãti . ava rakùaõe + ac .) ÷aràvaþ . iti bharatadviråpakoùaþ ..

#<sariþ>#, puü, strã, (saratãti . sç + in .) nirjharaþ . iti hemacandraþ ..

#<sarikà>#, strã, hiïgupatrã . iti ÷abdacandrikà .. gamanakartrã ca ..

#<sarit>#, strã, (saratãti . sç gatau + %<hçsçruhiyuùibhya itiþ .>% uõàø 1 . 99 . iti itiþ .) nadã . ityamaraþ . 1 . 10 . 29 .. (yathà, devãmàhàtmye .
     %<sarito màrgavàhinyastathàsaüstatra pàtite ..>%) såtram . iti ÷abdamàlà .. durgà . yathà --
     %<kriyà kàraõaråpatvàt saraõàcca sarinmatà .
     saïgamàdgamanàdgaïgà loke devã vibhàvyate ..>% iti devãpuràõe 45 adhyàyaþ ..

@<[Page 5,294a]>@
#<saritpatiþ>#, puü, (saritàü patiþ .) samudraþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 1 .. (yathà, bhàgavate . 5 . 17 . 7 .
     %<evaü màlyavacchikharànniùpatantã tata uparatavegà ketumàlamabhi vaükùuþ pratãcyàü di÷i saritpatiü pravi÷ati ..>%)

#<saritvàn>#, [t] puü, (saritaþ santyasyeti . sarit + matup . masya vaþ .) samudraþ . iti kecit ..

#<saritsutaþ>#, puü, (sarito gaïgàyàþ sutaþ .) bhãùmaþ . gaïgàputratvàt ..

#<saritàünàthaþ>#, puü, (saritàü nadãnàü nàthaþ . aluk samàsaþ .) samudraþ . yathà --
     %<tvaü deva saritàünàtha ! tvaü devi saritàü vare .
     ubhayoþ saïgame snàtvà mu¤càmi duritàni vai ..>% iti pràya÷cittatattve gaïgàsàgarasnànamantraþ ..

#<saritàmpatiþ>#, puü, (saritàü patiþ . aluk samàsaþ .) samudraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, kumàre . 2 . 37 .
     %<tasyopàyanayogyàni ratnàni saritàmpatiþ .
     kathamapyambhasàmantaþ àniùpatteþ pratãkùate ..>%)

#<saridvarà>#, strã, (saritsu varà ÷reùñhà .) gaïgà . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 96 . 8 .
     %<mahàbhiùastu taü dçùñvà nadã dhairyàccyutaü nçpam .
     tameva manasàdhyàyantyupàvartatsaridvarà ..>% nadã÷reùñhe, tri . yathà, mahàbhàrate . 1 . 78 . 9 .
     %<sà tamagnisamaü vipramanucintya saridbarà .
     ÷atadhà vidrutà yasmàcchatadruriti vi÷rutà ..>%)

#<sarinnàthaþ>#, puü, (saritàü nàthaþ .) samudraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sarimà># [n] puü, (saratãti . sç + %<hç-bhç-dhç-stç÷ébhya imanic .>% uõàø 4 . 147 . iti imanic .) gamanam . vàyuþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<sarilaü>#, klã, (salilam . ralayoraikyàt lasya raþ .) salilam . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<sariùapaþ>#, puü, (sç gatau + apaþ yugàgama÷ca . tataþ pçùodaràditvàt sàdhuþ . ityuõàdiñãkàyàü ujjvaladattaþ . 3 . 141 .) sarùapaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<sarã>#, strã, (sari + kçdikàràditi và ïãù .) nirjharaþ . iti bharatadbiråpakoùaþ ..

#<sarãsçpaþ>#, puü, (kuñilaü sarpatãti . sçp + yaó luk + pacàdyac .) sarpaþ . ityamaraþ . 1 . 8 . 7 .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 2 . 3 .
     %<vana¤ca doùabahulaü bahuvyàlasarãsçpam .
     parikle÷a÷ca vo manye dhruvaü tatra bhaviùyati .. * ..>% jaïgame, tri . iti svàmã .. yathà, bhàgavate . 5 . 18 . 27 .
     %<pàtuü na ÷ekurdbipada÷catuùpadaþ .
     sarãsçpaü sthàõu yadatra dç÷yate ..>%)

#<saruþ>#, puü, (sç + un .) tsaruþ . khaógamuùñiþ . ityamarañãkàsàrasundarã ..

#<saruþ>#, tri, (sç + un .) såkùmaþ . iti bhåriprayogaþ ..

@<[Page 5,294b]>@
#<saråpaþ>#, tri, (samànaü råpaü yasya . %<jyotirjana padeti .>% 6 . 3 . 85 . iti samànasya saþ .) sadç÷aþ . sasànaråpaþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, muõóakopaniùadi . 2 . 1 . 1 .
     %<yathà sudãptàt pàvakàt visphuliïgàþ sahasra÷aþ prabhavante saråpàþ .
     tathàkùaràdvividhàþ somya bhàvàþ prajàyante tatra caivàpi yanti ..>%)

#<saråpatà>#, strã, (saråpasya bhàvaþ . tal . ñàp .) samaråpatvam . tulyatà . saråpa÷abdàt tapratyayenàpà niùpannà ..

#<sarojaü>#, klã, (sarasi jàyate iti . jana + óaþ .) padmam . iti hemacandraþ .. (yathà, kumàre . 5 . 27 .
     %<mukhena sà padmasugandhinà ni÷i pravepamànàdharapatra÷obhinà .
     tuùàravçùñikùatapadmasampadàü sarojasandhànamivàkarodapàm ..>%) sarovarajàte, tri ..

#<sarojanma>#, [n] klã, (sarasaþ janma utpattiryasya .) padmam . iti hemacandraþ ..

#<sarojinã>#, strã, (sarojàni santyasyàmiti . saroja + %<puùkaràdibhyo de÷e .>% 5 . 2 . 135 . iti iniþ .) kamalàkaraþ . padmam . iti medinã .. padmasamåhaþ . iti ratnamàlà .. (yathà, sàhityadarpaõe . 10 . 703 .
     %<nisargasaurabhodbhràntabhçïgasaïgãta÷àlinã .
     udite vàsaràdhã÷e smeràjani sarojinã ..>%)

#<sarojã>#, [n] puü, (sarojaü utpattisthànatvenàstyasyeti . iniþ .) brahmà . iti ÷abdaratnàvalãtrikàõóa÷eùau ..

#<sarotsavaþ>#, puü, (sare sarovare utsavo yasya .) sàrasapakùã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sarodhaþ>#, tri, ruddhaþ . rodhena saha vartamànaþ . iti bahuvrãhisamàsaniùpannaþ ..

#<saroruñ>#, [h] klã, (sarasi rohatãti . ruha + kvip .) padmam . iti hemacandraþ ..

#<saroruhaü>#, klã, (sarasi rohatãti . ruha + kaþ .) padmam . iti ratnamàlà .. (yathà, bhàgavate . 1 . 15 . 28 .
     %<evaü cintayato jiùõoþ kçùõapàdasaroruham .
     sauhàrdenàtigàóhena ÷àntàsãdvimalà matiþ ..>%)

#<saroruhàsanaþ>#, puü, (saroruhamàsanaü yasya .) brahmà . iti hemacandraþ ..

#<sarovaraþ>#, puü, (saraþsu varaþ ÷reùñhaþ padmàkaratvàt .) jalà÷ayavi÷eùaþ . (yathà, bhàgavate . 8 . 24 . 21 .
     %<tata àdàya sà ràj¤à kùiptà ràjan sarovare .
     tadàvçtyàtmanà so'yaü mahàmãno'nvavardhata ..>%) tatparyàyaþ . padmàkaraþ 2 kàsàraþ 3 taóàgaþ 4 taóàkaþ 5 tañàkaþ 6 sarasaþ 7 sarasã 8 saraþ 9 saram 10 sarakam 11 . iti ÷abdaratnàvalã .. tallakùaõàdi puùkariõã÷abde draùñavyam . tasya jalaguõàþ saraþ÷abde draùñavyàþ ..

#<sarkaþ>#, puü, vàyuþ . manaþ . prajàpatiþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<sargaþ>#, puü, (sçj + gha¤ .) svabhàvaþ . nirmokùaþ . (yathà, mahàbhàrate . 13 . 162 . 35 .
     %<ràjamàrge gavàü madhye dhànyamadhye ca dharmiõaþ .
     nopasevanti ràjendra sargaü måtrapurãùayoþ ..>%) ni÷cayaþ . (yathà, raghuþ . 3 . 51 .
     %<gçhàõa ÷astraü yadi sarga eùa te na khalvanirjitya raghuü kçtã bhavàn ..>%) adhyàyaþ . (yathà, sàhityadarpaõe . 6 . 559 .
     %<nàtisvalpà nàtidãrghàþ sargà aùñàdhikà iha ..>%) sçùñiþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 22 .. (yathà, manuþ . 1 . 29 .
     %<hiüsràhiüsre mçdukråre dharmàdharmàvçtànçte .
     yadyasya so'dadhàt sarge tattasya svayamàvi÷at ..>% saüsàraþ . yathà, gãtàyàm . 5 . 19 .
     %<ihaiva tairjitaþ sargo yeùàü sàmye sthitaü manaþ ..>%) mohaþ . utsàhaþ . iti medinã .. anumatiþ . iti hemacandraþ .. * .. sargavivaraõaü yathà --
     %<avyàkçtaguõakùobhàt mahatastrivçto'hamaþ .
     bhåtasåkùmendriyàrthànàü sambhavaþ sarga ucyate ..>% iti ÷rãbhàgavatam .. navadhàsargo yathà --
     %<sargo navavidhastasya pràkçto vaikçtastu yaþ .
     kàladravyaguõairasya trividhaþ pratisaükramaþ ..
     àdyastu mahataþ sargo guõavaiùamyamàtmanaþ .
     dbitãyastvahamo yatra dravyaj¤ànakriyodayaþ ..
     bhåtasargastçtãyastu tanmàtro dravya÷aktimàn .
     caturtha aindriyaþ sargo yastu j¤ànakriyàtmakaþ ..
     vaikàriko devasargaþ pa¤camo yanmayaü manaþ .
     ùaùñhastu tamasaþ sargo yastvabuddhikçtaþ prabhoþ ..
     ùaóime pràkçtàþ sargà vaikçtànapi me ÷çõu .
     rajobhàjo bhagavato lãleyaü harimedhasaþ ..
     saptamo mukhyasargastu ùaóvidhastasthuùà¤ca yaþ .
     vanaspatyoùadhilatàtvaksàrà vãrudho drumàþ .
     utsrotasastamaþpràyà antaþspar÷à vi÷eùiõaþ .
     tira÷càmaùñamaþ sargaþ so'ùñàviü÷advidho mataþ ..
     avido bhåritamaso ghràõaj¤à hçdyavedinaþ .
     gaurajo mahiùaþ kçùõaþ ÷åkaro gavayo ruruþ ..
     dbi÷aphàþ pa÷ava÷ceme aviruùñra÷ca sattama .
     kharo'÷vo'÷vataro gauraþ ÷arabha÷camarã tathà ..
     ete caika÷aphàþ kùattaþ ÷çõu pa¤canakhàn pa÷ån .
     ÷và ÷çgàlo vçko vyàghro màrjàraþ ÷a÷a÷allakau ..
     siühaþ kapirgajaþ kårmo godhà ca makaràdayaþ .
     kaïkagçdhravaka÷yenabhàsabhallakavarhiõaþ ..
     haüsasàrasacakràhvakàkolåkàdayaþ khagàþ .
     arvàksrotastu navamaþ kùattarekavidho nçõàm ..
     rajo'dhikàþ karmaparà duþkhe ca sukhamàninaþ .
     vaikçtàstraya evaite devasarga÷ca sattama ..
     vaikàrikastu yaþ proktaþ kaumàraståbhayàtmakaþ .
     devasarga÷càùñavidho vibudhàþ pitaro'suràþ ..
     gandharvàpsarasaþ siddhà yakùarakùàüsi càraõàþ .
     bhåtapretapi÷àcà÷ca vidyàdhràþ kinnaràdayaþ ..
     da÷aite viduràkhyàtàþ sargàste vi÷vasçkkçtàþ .
     ataþ paraü pravakùyàmi vaü÷aü manvantaràõi ca ..
     evaü rajaþplutaþ sraùñà kalpàdiùvàtmabhårhariþ .
     sçjatyamoghasaükalpa àtmaivàtmànamàtmanà ..>% iti ca ÷rãbhàgavate . 3 . 10 . 14-26 .. (viùõuþ . iti mahàbhàratam . 13 . 141 . 30 .. ÷ivaþ . iti ca tatraiva . 13 . 17 . 148 ..)

#<sargabandhaþ>#, puü, (sargairadhyàyairbandho yasya .) mahàkàvyam . iti bhåriprayogaþ .. tallakùaõaü yathà --
     %<sargabandho mahàkàvyamucyate tasya lakùaõam .
     à÷ãrnamaùkriyà vastunirde÷o vàpi tanmukham ..
     itihàsakathodbhåtamitaradvà tadà÷rayam .
     caturvargaphalàyattaü caturodàttanàyakam ..
     nagaràrõava÷ailartucandràrkodayavarõanaiþ .
     udyànasalilakrãóàmadhupànaratotsavaiþ ..
     vipralambhairvivàhai÷ca kumàrodayavarõanaiþ .
     mantradåtaprayàõàjinàyakàbhyudayairapi ..
     alaïkçtamasaükùiptaü rasabhàvanirantaram .
     sargairanativistãrõaiþ ÷ravyavçttaiþ susandhibhiþ ..
     sarvatra bhinnavçttàntairupetaü lokara¤janam .
     kàvyaü kalpàntarasthàyi jàyate sadalaïkçti ..>% iti daõóã ..

#<sarja>#, arjane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) sisarjayiùati . sarjati dhanaü lokaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<sarjaþ>#, puü, (sçjati niryàsàdãniti . sçja + ac .) ÷àlavçkùaþ . ityamaraþ . 3 . 4 . 44 .. sarjarasaþ . iti bharataþ .. pãta÷àlaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, çtusaühàre . 2 . 17 .
     %<kadambasarjàrjunanãpaketakãrvikampayaü statkusumàdhivàsitaþ .
     sa÷ãkaràmbhodharasaïga÷ãtalaþ samãraõaþ kaü na karoti sotsukam ..>%)

#<sarjakaþ>#, puü, (sarja eva . svàrthe kan .) pãta÷àlaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 44 .. (yathà, bhàvaprakà÷e . 1 . 1 .
     %<sarjako'jakakarõaþ syàt ÷àlo maricapatrakaþ ..>%) ÷àlaþ . iti jañàdharaþ ..

#<sarjagandhà>#, strã, (sarjasyeva gandho yasyàþ .) ràsnà . iti ratnamàlà ..

#<sarjanaü>#, klã, (sçja + lyuñ .) sainyapa÷càdbhàgaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. visarjanam . sçùñiþ . iti sçjadhàtvarthadar÷anàt .. (yathà, sarvadar÷anasaügrahe akùapàdadar÷ane .
     %<tasmàdã÷varasya jagatsarjaõaü na yujyate ..>%)

#<sarjaniryàsakaþ>#, puü, (sarjasya niryàsaþ . svàrthe kan .) ràlaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 5,295b]>@
#<sarjamaõiþ>#, puü, (sarjasya maõiriva .) dhånakaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<sarjarasaþ>#, puü, (sarjasya rasaþ .) ÷àlavçkùaniryàsaþ . dhånà iti bhàùà . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 145 . 9 .
     %<÷aõasarjarasàdãni yàni dravyàõi kànicit .
     àgneyànyuta santãha tàni tatra pradàpaya ..>%) tatparyàyaþ . yakùadhåpaþ 2 aràlaþ 3 sarvarasaþ 4 bahuråpaþ 5 . ityamaraþ . 2 . 6 . 127 .. ràlaþ 6 vahnivallabhaþ 7 . iti bharatadhçtarabhasaþ .. ÷àlajaþ 8 ÷àlaniryàsaþ 9 sarjyaþ 10 dhånakaþ 11 ÷àlasàraþ 12 . iti ratnamàlà .. viråpaþ 13 . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷àlaveùñaþ 14 agnivallabhaþ 15 sarjamaõiþ 16 . iti hemacandraþ .. ràjanirghaõñoktaparyàyaguõau ràla÷abde draùñavyau ..

#<sarjiþ>#, strã, (sarja arjane + in .) sarjikàkùàraþ . iti ratnamàlà ..

#<sarjikà>#, strã, (sarjireva . svàrthe kan . ñàp .) sarjikàkùàraþ . iti jañàdharaþ .. (nadãvi÷eùaþ . iti bharataþ ..)

#<sarjikàkùàraþ>#, puü, (sarjikà eva kùàraþ .) yadbà, sarjikàyà nadyàþ kùàraþ . iti bharataþ .. sàcikùàra iti sàjimàñi iti ca bhàùà .. tatparyàyaþ . kàpotaþ 2 sukhavarcakaþ 3 sauvarcalam 4 rucakam 5 . ityamaraþ . 2 . 9 . 109 .. sçjikàkùàraþ 6 sarjikà 7 kùàraþ 8 . iti taññãkà . kharjakà 9 svarjikà 10 . iti ÷abdaratnàvalã .. suravarcakaþ 11 . iti jañàdharaþ .. sarjikùàraþ 12 sarjikaþ 13 sarjã 14 sukhorjikaþ 15 suvarcikaþ 16 suvarcã 17 sukhavarcàþ 19 . asya guõàþ . pañutvam . kañutvam . uùõatvam . kaphavàtodaràrtinà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<pàkyakùàro yavakùàro yàva÷åko yavàgrajaþ .
     sarjiko'pi smçtaþ kùàraþ kàpotaþ sukhavarcakaþ ..
     kathitaþ sarjikàbhedo vi÷eùaj¤aiþ suvarcikà .
     yavakùàro laghuþ snigdhaþ susåkùmo vahnidãpanaþ ..
     nihanti ÷ålaü vàtàma÷leùma÷vàsagalàmayàn .
     pàõóvar÷ograhaõãgulmànàhaplãhahçdàmayàn ..
     sarjikàlpaguõà tasmàdbi÷eùàdgulma÷ålahçt .
     suvarcikà sarjikàvadboddhacyà guõato janaiþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<sarjikùàraþ>#, puü, (sarjireva kùàraþ .) sarjikàkùàraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sarjã>#, strã, (sarji + và ïãù .) sarjikàkùàraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sarjaþ>#, puü, (sarjati upàrjayatãti . sarja arjane + ac .) baõik . iti medinyuõàdikãùau ..

#<sarjåþ>#, strã, (sarjatãti . sarja + %<kçùicamitanidhanãti .>% uõàø 1 . 82 . iti åþ .) vidyut . iti medinã .. abhisàraþ . hàraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

@<[Page 5,295c]>@
#<sarjyaþ>#, puü, (sarjasyedamiti . yat .) sarjarasaþ . iti ratnamàlà .. arjanãye, tri ..

#<sarpaþ>#, puü, (sçpyate iti . sçpa + gha¤ .) nàgake÷araþ . iti ratnamàlà .. (sçpa + bhàve gha¤ .) gamanam . iti sçpadhàtvarthadar÷anàt . (sarpati itastato gacchatãti . sçpa + ac .) ÷ma÷rudhàrã mlecchajàtivi÷eùaþ . purà ayaü kùattriya àsãt . sagararàjena asya vedayàgàdau anadhikàritvaü kçtvà ve÷ànyatvaü dharmanà÷a¤ca cakàra . yathà, mahàbhàrate harivaü÷e 24 adhyàye .
     %<sagaraþ svàü pratij¤àntu gurorvàkyaü ni÷amya ca .
     dharmaü jaghàna teùàü vai ve÷ànyatvaü cakàra ha ..
     ardhaü ÷akànàü ÷iraso muõóayitvà vyasarjayat .
     yavanànàü ÷iraþ sarvaü kàmbojànàü tathaiva ca ..
     pàradàn muktake÷àüstu pahnavàn ÷ma÷rudhàriõaþ .
     niþsvàdhyàyavaùañkàràþ kçtàstena mahàtmanà ..
     ÷akà yavanakàmbojàþ pàradàþ pahnavàstathà .
     kolisarpà màhiùakà dàrvà÷colàþ sakeralàþ ..
     sarve te kùattriyàstàta dharmasteùàü niràkçtaþ .
     va÷iùñhavacanàdràjan sagareõa mahàtmanà ..>% hiüsrajantuvi÷eùaþ . sàpa iti bhàùà . tatparyàyaþ . pçdàkuþ 2 bhujagaþ 3 bhujaïgaþ 4 ahiþ 5 bhujaïgamaþ 6 à÷ãviùaþ 7 viùadharaþ 8 cakrã 9 vyàlaþ 10 sarãsçpaþ 11 kuõóalã 12 gåóhapàt 13 cakùuþ÷ravàþ 14 kàkodaraþ 15 phaõã 16 darvãkaraþ 17 dãrghapçùñhaþ 18 danda÷åkaþ 19 vile÷ayaþ 20 uragaþ 21 pannagaþ 22 bhogã 23 jihmagaþ 24 pavanà÷anaþ 25 . ityamaraþ . 1 . 8 . 3 .. vila÷ayaþ 26 kumbhãnasaþ 27 dvirasanaþ 28 bhekabhuk 29 ÷vasanotsukaþ 30 phaõàdharaþ 31 phaõadharaþ 32 phaõàvàn 33 phaõavàn 34 phaõàkaraþ 35 phaõakaraþ 36 samakolaþ 37 vyàóaþ 38 daüùñrã 39 viùàsyaþ 40 gokarõaþ 41 uraïgamaþ 42 gåóhapàdaþ 43 vilavàsã 44 darvibhçt 45 hariþ 46 . iti ÷abdaratnàvalã .. pracalàkã 47 dbijihvaþ 48 jalaruõóaþ 49 ka¤cukã 50 cikuraþ 51 bhujaþ 52 . iti jañàdharaþ .. asyotpattivyutpattã yathà,
     %<apriyeõàsya tàn dçùñvà ke÷àþ ÷ãryanta vedhasaþ .
     hãnàþ sva÷iraso bhåyaþ samarohan tataþ ÷iraþ .
     sarpaõàtte'bhavan sarpà hãnatvàdahayaþ smçtàþ ..>% iti vahnipuràõe sargakathananàmàdhyàyaþ .. * .. sarpàõàmutsavatithiryathà -- sumanturuvàca .
     %<pa¤camã dayità ràjan nàgànàü nandivardhinã .
     pa¤camyàü kila nàgànàü bhavatãtyutsavo mahàn ..
     vàsukistakùaka÷caiva kàlãyo maõibhadrakaþ .
     airàvato dhçtaràùñraþ karkoñakadhana¤jayau ..
     ete prayacchantyabhayaü pràõinàü pràõajãvinàm .
     pa¤camyàü snàpayantãha nàgàn kùãreõa ye naràþ ..
     teùàü kule prayacchanti abhayaü pràõadakùiõam .
     ÷aptà nàgà yadà màtrà dahyamànà divàni÷am .
     nirvàsayanti snapanargavàü kùãreõa mi÷ritaiþ .
     ye snàpayanti vai nàgàn bhaktyà ÷raddhàsamanvitàþ ..
     ÷atànãka uvàca .
     màtrà ÷aptàþ kathaü nàgàþ kàraõaü saüvadasva vai .
     kathaü vànandakaraõaü kasya và saüprasàdajam ..
     sumanturuvàca .
     uccaiþ÷ravà a÷varatnaü ÷veto jàto'mçtodbhavaþ .
     taü dçùñvà càbravãt kadrurnàgànàü jananã svasà ..
     a÷varatnamidaü ÷vetaü saüpa÷ye'mçtasambhavam .
     kçùõàü÷ca pa÷yase bàlàn sa vai ÷vetaþ sutà hayaiþ ..
     vinatovàca .
     sarva÷veto hayavaro nàsya kçùõo na lohitaþ .
     kathaü tvaü pa÷yase kçùõaü vinatovàca tàü svasà ..
     kadruruvàca .
     pa÷ye'hamekanayanà kçùõabàlasamanvitam .
     dvinetrà tvantu vinate na pa÷yasi paõaü kuru ..
     vinatovàca .
     ahaü dàsã bhavitrã te kçùõe ke÷e pradar÷ite .
     na ceddar÷anato kadrurmama dàsã bhaviùyasi ..
     evaü te'vinayaü kçtvà gate krodhasamanvite .
     vinatàsvasà ca ÷ayane kadrurjihmamacintayat ..
     àhåya puttràn provàca bàlà bhåtvà hayàtane .
     tiùñhadhvaü vipaõe jeùye vinatàü jayagçddhinãm ..
     procustàü jihmabuddhinte nàgà màtàü vigçhya tu .
     adharmametanmàto'to na kariùyàma te vacaþ ..
     tàn ÷a÷àpa ruùà kadruþ pàvako vaþ pradhakùyati .
     gate bahutithe kàle pàõóavo janamejayaþ ..
     sarpasatraü sa kartà vai bhuvi anyaiþ suduùkaram .
     tasmin satre sa tigmàü÷uþ pàvako vaþ pradhakùyati ..
     evaü ÷aptvà ruùà kadruþ proktavànnaiva ki¤cana .
     màtrà ÷aptàstathà nàgàþ kartavyaü nànvapadyata ..
     vàsukiü duþkhitaü j¤àtvà brahmà provàca sàntvayan mà ÷uco vàsuke'tyarthaü ÷çõu madbacanaü param ..
     parà÷arakule jàto jaratkàruriti dvijaþ .
     bhaviùyati mahàtejàstasmin kàle taponidhiþ ..
     bhaginã¤ca jaratkàruü tasya tvaü prati dàsyati .
     bhavità tasya puttro'sau àstãka iti vi÷rutaþ ..
     sa tat satraü pravçddhaü vai nàgànàü bhayadaü mahat .
     niùedhiùyati sa munirvàgbhiragryàbhistoùyati ..
     tadimàü bhaginãü ràjan tasya tvaü pratidàsthati .
     jaratkanyàü jaratkàroþ pradadyàdavicàrayan ..
     yadàsau pràrthate'raõye yatki¤cidbivadiùyati .
     tat kartavyama÷aïkena yadãccheþ ÷reya àtmanaþ ..
     pitàmahavacaþ ÷rutvà vàsukiþ praõipatya ca .
     tathà karodyathà coktaü yatna¤ca paramàsthitaþ ..
     tacchrutvà pannagàþ sarve praharùotphullalocanàþ .
     punarjàtamivàtmànaü menire bhujagottamàþ ..
     tacca mantraü mahàbàho tava pitrà pravartitam .
     çtvigbhiþ sahiteneha sarvalokeùu duùkaram ..
     prokta¤ca viùõunà pårvaü dharmaputtrasya dhãmataþ .
     ava÷yaü tasya bhavità nàgànàü bhayakàrakam ..
     tasmàt kàlàntaràdràjan sàgre varùa÷ate gate .
     tat satraü bhavità ghoraü nàgànàü kùayakàrakam ..
     yàsyantyadharmamaritàü danda÷åkà viùolvaõàþ .
     koñisaükhyà mahàràja nipatiùyantyaharni÷am ..
     àplave tu nimagnànàü ghore raudràgnisàgare .
     àstãkastatra bhavità teùàü naurvahnisàgare ..
     stutvà sa càgniü ràjànamçtvijastadanantaram .
     nivartayiùyati tadyàgaü nàgànàü mohanaü param ..
     pa¤camyàü tacca bhavità brahmà provàca lohitàn ..
     tasmàdiyaü mahàbàho pa¤camã dayità sadà .
     nàgànàmànandakarã dattà vai brahmaõà purà ..
     kçtvà tu bhojanaü pårvaü bràhmaõànàntu kàmataþ .
     visçjya nàgàþ prãyantàü ye kecit pçthivãtale ..
     ye ca helimarãcisthà ye'ntarãkùe divi sthitàþ .
     ye nadãùu mahànàgà ye sarasvatigàminaþ .
     ye ca vàpãtaóàgeùu teùu sarveùu vai namaþ ..
     nàgàn vipràü÷ca saüpåjya visçjya ca yathàrthataþ .
     tataþ pa÷càttu bhu¤jãyàt saha bhçtyairnaràdhipaþ ..
     prathamaü madhurama÷nãyàt dvitãyaü bhujya kàmataþ .
     evaü niyamayuktasya yat phalaü tannibodha me ..
     mçto nàgapuraü yàti påjyamàno'psarogaõaiþ .
     vimànavaramàråóho ramate kàlamãpsitam ..
     iha càgatya ràjàsau ayutànàü varo bhavet .
     sarvaratnasamåhaþ syàt vàhanàñhya÷ca jàyate ..
     pa¤cajanmanyasau ràjà dbàpare dbàpare bhavet .
     àdhivyàdhivinirmuktaþ patnãputtrasahàyavàn .
     tasmàt påjyà÷ramàõà¤ca ghçtapàyasaguggulaiþ .. * ..
     ÷atànãka uvàca .
     da÷anti yaü naraü vipra nàgàþ krodhasamanvitàþ .
     bhavet kiü tasya daùñasya vistaràt prabravãhi me ..
     sumanturuvàca .
     daüùñrà÷uklà ca kçùõà ca raktà pãtà ca dakùiõà .
     samàsena tu vakùyàmi yathà vai varõataþ smçtàþ ..
     ÷uklàtu bràhmaõã j¤eyà raktàtu kùattriyà smçtà .
     vai÷yà tu pãtikà j¤eyà kçùõà ÷ådrà tu kathyate .. * ataþ paraü pravakùyàmi daüùñràõàü viùalakùaõam .
     daüùñràõàntu viùaü nàsti nityameva bhujaïgame ..
     dakùiõaü netramàsàdya viùaü sarpasya tiùñhati .
     saükruddhasyaiva sarpasya viùaü gacchati mastake ..
     mastakàddhamanãü yàti tato nàóãùu tiùñhati .
     nàóãbhyàü gacchate daüùñre viùaü tatra pravartate ..
     tat sarvaü kathayiùyàmi yathàvadanupårva÷aþ .
     aùñabhiþ kàraõeþ sarpo da÷ate nàtra saü÷ayaþ .. * ..
     àkrànto da÷ate pårvaü dvitãyaü pårvavairiõam .
     tçtãyaü da÷ate bhãta÷caturthaü madadarpitaþ ..
     pa¤camantu kùudhàviùñaþ ùaùñha¤ceha viùolvaõaþ .
     saptamaü puttrarakùàrthaü aùñamaü kàlacoditam ..
     yastu sarpo da÷itvà tu udaraü parivartayet .
     balabhugnàkçtirdaüùñrà àkràntaü taü vinirdi÷et ..
     yasya sarpeõa daùñasya gambhãraü dç÷yate vraõam .
     vairadaùñaü vijànãyàt ka÷yapasya vaco yathà ..
     ekadaüùñrà pade yasya avyaktaü na ca kåpitam .
     bhãtadaùñaü vijànãyàt yathovàca prajàpatiþ ..
     yasya sarpeõa daùñasya rekhà dantasya jàyate .
     madadaùñaü vijànãyàt ka÷yapasya vaco yathà ..
     dve ca daüùñre pade yasya dç÷yete ca mahàkùatam .
     kùudhàviùñaü vijànãyàt yathovàca prajàpatiþ ..
     dve daüùñre yasya dç÷yete kvacidrudhirasaükule .
     viùolvaõaü vijànãyàdda÷antaü nàtra saü÷ayaþ .
     apatyarakùaõàrthàya jànãyànnàtra saü÷ayaþ ..
     yattu kàkapadàkàraü tribhirdantairvicchidritam .
     mahànàga iti proüktaþ kàladaùñaü vinirdi÷et .. * ..
     trividhaü daùñajàtestu lakùaõaü samudàhçtam .
     dçùñaü daùñvà tu pãta¤ca daùñoddhçtaü tathaiva ca ..
     yastu sarpo da÷itvà tu pibate tu vicakùaõaþ .
     daùñvà tu pãtaü vij¤eyaü ka÷yapasya vaco yathà ..
     viùabhàgau tu sarpasya tribhàgastatra saükramet .
     udaraü dar÷ayedyastu uddhçtaü taü vinirdi÷et ..
     charditaü viùavegena nirviùaþ pannago bhavet .
     asàdhya÷càpi vij¤eya÷caturdaüùñràbhipãóitaþ ..
     grãvàbhaïgo bhavet ki¤cit saüdaùño viùayogataþ .
     àrdrà÷leùàmaghàbharaõãkçttikàsu vi÷eùataþ ..
     vi÷àkhà triùu pårvàsu målàsvàti÷atàtmake .
     sarpadaùñà na jãvanti viùaü pãta¤ca yaistathà ..
     ÷ånyàgàre ÷ma÷àne ca ÷uùkavçkùe tathaiva ca .
     na jãvanti narà daùñà nakùatre tithisaüyute .
     hato daü÷astataþ ÷uddhavyantaraþ parikãrtitaþ ..>% iti bhaviùyapuràõe ÷atasàhasràrdhasaühitàyàü pa¤camãkalpe .. * .. ka÷yapa óavàca .
     %<tataþ paraü pravakùyàmi kàladaùñasya lakùaõam .
     ÷çõu gautama tattvena yàdç÷o bhavate naraþ ..
     jihvàbhaïgo hçdi ÷ålaü cakùurbhyà¤ca na pa÷yati .
     daü÷a¤ca dagdhasaïkà÷aü pakvajambåphalopamam ..
     vaivarõaü caiva dantànàü ÷yàmo bhavati varõataþ .
     sarveùvaïgeùu ÷aithilyaü purãùasya ca bhedanam ..
     bhagnaskandhakañigrãva årdhvadçùñiradhomukhaþ .
     dahyate vepate caiva svapate ca muhurmuhuþ ..
     ÷astreõa chidyamànasya rudhiraü na pravartate .
     daõóena tàóyamànasya daõóaràjã na jàyate ..
     daü÷e kàkapade sunãlamasakçjjambåphalàbhaü ghanaü ucchånaü rudhiràïgasekabahulaü kçcchrànnirodho bhavet .
     hikkà÷vàsagalagraha÷ca sumahàn yà dustvacà dç÷yate saüsthànaü pravadanti ÷àstranipuõàstat kàladaùñaü viduþ ..
     daü÷e yasyàtha ÷othaþ pravalitavalitaü maõóalaü và sunãlaü prasvedo gàtrabhedaþ sravati ca rudhiraü sànunàsa¤ca jalpet .
     dantoùñhàbhyàü viyogo bhramati ca hçdayaü sannirodha÷ca tãvro divyànàmeùa daü÷asthalavipulamayo viddhi taü kàladaùñam ..
     dantairdantàn spç÷ati bahu÷o dçùñiràyàsakhinnà sthålo daüùñraþ sravati rudhiraü kekaraü cakùurekam .
     pratyàdiùñaþ ÷vasiti satataü sànunàsa¤ca bhàùet yadyadbråte sakalagaditaü kàladaùñaü tamàhuþ ..
     vepate vedanà tãvrà raktanetra÷ca jàyate .
     grãvàbhaïga÷ca làlàbhiþ kàladaùñaü vinirdi÷et ..
     darpaõe salile vàpi àtmacchàyàü na pa÷yati .
     mandara÷miü tathà dãpaü tejohãnaü divàkaram ..
     vepate vedanàtastu raktanetra÷ca jàyate .
     sa yàti nidhanaü jantuþ kàladaùñaü vinirdi÷et ..
     aùñamyà¤ca navamyà¤ca kçùõapakùe caturda÷ãm .
     nàgapa¤camãdaùñànàü jãvitasya ca saü÷ayaþ .
     àrdrà÷leùàmaghàbharaõãkçttikàsu vi÷eùataþ .
     vi÷àkhà triùu pårbàsu målàsvàti÷atàtmake ..
     sarpadaùñà na jãvanti viùaü pãta¤ca yaistathà .
     ÷ånyàgàre ÷ma÷àne ca ÷uùkavçkùe tathaiva ca .
     na jãvanti narà daùñà nakùatre tithisaüyute ..
     aùñottaraü marma÷ataü pràõinàü samudàhçtam .
     teùàü madhye tu marmàõi da÷a dve càpi kãrtite ..
     ÷aïkhe netre bhruvormadhye vastibhyàü vçùaõàntare .
     kakùe skandhe hçdi madhye tàluke civuke gude ..
     eùu dvàda÷amarmeùu daùñaþ ÷astreõa và hataþ .
     na jãvanti narà loke kàladaùñaü vinirdi÷et .. * a-ka-ca-ña-ta-pa-ma-ya-÷àn vadanti proktyà na jãvanti hçttasya gatam .
     bråvàt yadi skhalati girà tasya saüpràptakàlaþ ..
     bhavati ca yadi dåta uttamasyàdhamo và yadi bhavati ca dåta uttamo vàdhamasya ..
     àdau daùñasya nàma yadi vadati kvacidvakti tasyàtha pa÷càt varõàntaü varõabhedo yadi bhavati samaþ pràptakàlasya dåtaþ ..
     dåto và daõóahasto bhavati ca yugalaü pà÷ahastastathà và raktaü vastra¤ca kçùõaü atha ÷irasi gataü ekavastra÷ca dåtaþ .
     tailàbhyakta÷ca tadbat yadi tvaritagatirmuktake÷a÷ca yàti yaþ kuryàt ghora÷abdaü karacaraõayugaiþ pràptakàlasya dåtaþ .. * ..
     nàgodayaü pravakùyàmi ã÷ànena tu bhàùitam .
     brahmaõà tu purà sçùñà grahà nàgàstvaneka÷aþ ..
     anantaü bhàskaraü vidyàt somaü vidyàttu vàsukim .
     takùakaü bhåmiputtrantu karkoña¤ca budhaü viduþ ..
     padmaü bçhaspatiü vidyànmahàpadma¤ca bhàrgavam .
     kulikaþ ÷aïkhapàla÷ca dbàvetau tu ÷anai÷caraþ ..
     pårbapàdaþ ÷aïkhapàlo dvitãyaþ kuliko'sya ca .
     netrabhàge yamau diùñau dinaràtrã tathaiva ca ..
     ÷ukrasomau ca madhyàhne udaye tu kùamàsutam .
     pràõaþ pràgaùñame bhàge divàsannàvihocyate ..
     grahà÷ca bhu¤jate ràjan pathi mçtyuü vrajatyadhaþ .
     adho gatvà bhavet sarpo nirviùo nàtra saü÷ayaþ ..
     ÷atànãka uvàca .
     nàgadaùñaþ pità yasya bhràtà và duhitàpi và .
     màtà puttro'thavà bhàryà kiü kartavyaü vadasva vai ..
     mokùàya tasya viprendra dànaü vratamupoùitam .
     bråhi me dvija÷àrdåla yena tadvai karomyaham ..
     sumanturuvàca .
     upoùyà pa¤camã ràjan nàgànàü puùñivardhinã .
     ÷ubhaikamekaü ràjendra vidhànaü ÷çõu bhàrata ! ..
     màsi bhàdrapade yà tu ÷uklapakùe mahãpate .
     sà tu puõyà mahàproktà gràhyàpi ca mahãpate ..
     j¤eyà dvàda÷a saüvarte pa¤camyàü bharatarùabha .
     caturthyàmekabhaktantu tasyàü naktaü prakãrtitam ..
     bhåricandramayaü nàgamathavà kaladhautakam .
     kçtvà dàrumayaü vàpi athavà mçõmayaü nçpa ..
     pa¤camyàmarcayedbhaktyà nàgaü pa¤caphaõaü nçpa .
     karavãraiþ ÷atapatrairjàtipuùpai÷ca suvrata ..
     tathà gandhapradhåpai÷ca påjyaü pannagamuttamam .
     bràhmaõaü bhojayet pa÷càt ghçtapàyasamodakaiþ ..
     anantaü vàsukiü ÷aïkhaü padmaü kambalameva ca .
     tathà karkoñakaü nàgaü nàgaü và÷vataraü nçpa ..
     dhçtaràùñraü ÷aïkhapàlaü kàliyaü takùakaü tathà .
     piïgala¤ca tathà nàgaü màsi màsi ca kãrtitam ..
     saüvartànte pàraõaü syànmahàbràhmaõabhojanam .
     itihàsavide nàgaü gairikeõa kçtaü nçpa ..
     tathàrjunã pradàtavyà vàcakasya mahãpate .
     eùa pàraõake vàpi vidhiþ prokto budhairnçpa ..
     tava pitrà kçta÷caiva piturmokùàya bhàrata .
     ÷ubhàtmikeyaü vaidhã ca pa¤camã bharatarùabha ..
     suvarõabhàraniùpannaü nàgaü dattvà tathà ca gàm .
     vyàptasya kuru÷àrdåla piturànçõyamàpnuyàt ..
     tava pitrà kçtantvevaü pa¤camyopàsaõaü nçpa .
     utsçjya nàgatàü vãra tava pårvapitàmahaþ ..
     puùpetarasado gatvà tathà puùpasado nçpa .
     sunàsãrasado gatvà tathà bhaïgasado gataþ ..
     bhåpasadastato gatvà ka¤jakasya sado gataþ .
     anye'pi ye kariùyanti idaü vratamanuttamam .
     daùñakàt mokùate teùàü ÷ubhaü sthànamavàpsyati ..
     ya÷cedaü ÷çõuyànnityaü naraþ ÷raddhàsamanvitaþ .
     kule tasya na nàgebhyo bhayaü bhavati kutracit ..>% iti bhaviùyapuràõe pa¤camãkalpe .. * .. ÷atànãka uvàca .
     %<sarpàõàü katiråpàõi ke varõàþ ki¤ca lakùaõam .
     ka jàtistu bhavetteùàü keùu yoniþ kuleùu và ..
     sumanturuvàca .
     atra te vacmi saüvàdaü ka÷yapasya mahàtmanaþ .
     yathàsãdgotameneha ÷çõu pårvaü himàcale ..
     hutàgnihotramàsãnaü ka÷yapantu himàcale .
     praõamya ÷irasà bhaktyà gautamo vàkyamabravãt ..
     sarpàõàü katiråpàõi ki¤cihnaü ki¤ca lakùaõam .
     jàtiü kulaü tathà varõàn bråhi sarvaü prajàpate .
     kathaü và jàyate sarpaþ kathaü mu¤cedviùaü prabho .
     viùavegàþ kati proktàþ katyeva viùanàóikàþ ..
     daüùñràþ katividhàþ proktàþ kiü pramàõaü viùàgame kadà tu gçhõãte garbhaü kathaü veha prasåyate ..
     kãdç÷ã strã pumàü÷caiva kãdç÷a¤ca napuüsakam .
     kiü nàma da÷anaü caiva etat kathaya suvrata .
     tasya tadbacanaü ÷rutvà ka÷yapaþ pratyabhàùata .
     ÷çõu gautama tattvena sarpàõàmiha lakùaõam .. * ..
     màsyàùàóhe tathà jyaiùñhe pramàdyanti bhujaïgamàþ .
     tato nàgo nàginã ca maithunaü saüprapadyate ..
     caturo vàrùikàn màsàn nàgã garbhamadhàrayat .
     tataþ kàrtikamàse tu aõóakàni prasåyate ..
     aõóakànàntu vij¤eyaü dbe ÷ate dbe ca viü÷atã .
     tànyeva bhakùayet sà tu bhàgaikaü ghçõayà tyajet ..
     suvarõàrkavarõanibhàt pumàn saüjàyate'õóakàt .
     tàneva khàdate sarpã ahoràtràõi viü÷atim ..
     arkodakasuvarõàbhàt dãrgharàjãvasannibhàt .
     tasmàdutpàdyate strã vai aõóàdbràhmaõasattama ..
     ÷irãùapuùpavarõàbhàdaõóakàt syànnapuüsakam .
     tato bhinatti càõóàni ùaõmàsena tu gautama ..
     tataste prãtisaübandhàt snehaü badhnanti bàlakàþ .
     tato'sau saptaràtreõa kçùõo bhavati yatnataþ .. * ..
     àyuþpramàõaü sarpàõàü ÷ataü viü÷ottaraü smçtam .
     mçtyu÷càùñavidho j¤eyaþ ÷çõuùvàtra yathàkramam ..
     mayåràt mànuùàdvàpi cakoràdgokhuràttathà .
     vióàlànnakulàccaiva varàhàdvç÷cikàttathà ..
     eteùàü yadi mucyeta jãvedviü÷ottaraü ÷atam .
     saptàhe tu tataþ pårõe daüùñràõàntu virohaõam ..
     viùasyàgamanaü tatra vikùepa÷ca punaþ punaþ .
     evaü j¤àtvà tu tattvena viùakarma samàrabhet ..
     ekaviü÷atiràtreõa viùaü daüùñràsu jàyate .
     nàgãpàr÷vasamàvartã bàlasarpastu ucyate ..
     pa¤caviü÷atiràtrastu sadyaþ pràõaharo bhavet .
     ùaõmàsàjjàtamàtrastu ka¤cukaü vai pramu¤cati ..
     pàdànà¤càpi vij¤eyà dve ÷ate dve ca viü÷atã .
     golomasadç÷àþ pàdàþ pravi÷anti kramanti ca ..
     sandhãnàü càsya vij¤eyaü dve ÷ate viü÷atã tathà .
     pàü÷ulya÷càpi vij¤eyà dbe ÷ate viü÷atistathà ..
     akàlajàtà ye sarpà nirviùàste prakãrtitàþ .
     pa¤casaptativarùàõi àyustreùàü prakãrtitam ..
     raktapãta÷ukladantà ànãlà mandaveginaþ .
     ete càlpàyuùo j¤eyà alpàhàrà÷ca bhãravaþ ..
     eka¤càsya bhavedbaktraü dve jihve ca prakãrtite .
     prathamà brahmadaivatyà dbitãyà viùõudaivatà ..
     tçtãyà rudradaivatyà caturthã yamadaivatà .
     hãnà pramàõataþ sà tu vàmanetraü samà÷rità ..
     nàsyàü mantràþ prayoktavyà nauùadhaü naiva bheùajam .
     vaidyaþ paràïmukho yàti mçtyustasyà vilekhanàt ..
     cikitsà na budhaiþ kàryà tadantaü tasya jãvitam .
     makarãü màsikãü vidyàt karàlã¤ca dvimàsikãm .
     kàlaràtrã bhavet trãõi caturo yamadåtikà ..
     makarã÷astrakaü vidyàt karàlã kàkapàdikà .
     óhakàràkçtiþ kàlaràtrã yàmyà kåpàkçtiþ smçtà ..
     makarã vàtulà j¤eyà karàlã paittikã smçtà .
     kaphàtmikà kàlaràtrã yamadåtã sànnipàtikã ..
     ÷uklà tu makarã j¤eyà karàlã raktasannibhà .
     kàlaràtrã bhavet pãtà kçùõà ca yamadåtikà ..>% iti bhaviùyapuràõe pa¤camãkalpe .. * .. ka÷yapa uvàca .
     %<saviùà daüùñrayormadhye yamadåtã tu cedbhavet .
     na cikitsà budhaiþ kàryà taü gatàyuü vinirdi÷et ..
     praharàrdhaü divàràtrau rakaikaü bhu¤jate ahiþ .
     ekasya ca samàna¤ca dbitãyaü ùoóa÷aü tathà ..
     nàgodaye yayuddaùño hato viddho vidàritaþ .
     kàladaùñaü vijànãyàt ka÷yapasya vaco yathà ..
     yanmàtre patate bindurbàlàgrasaliloddhçtam .
     tanmàtraü sravate daüùñràviùaü sarpasya dàruõam ..
     jvàlà÷ate tu saüpårõe dehe saükramate viùam .
     yàvat saükràmayedbàhuü ku¤citaü và prasàrayet ..
     anena kùaõamàtreõa viùaü gacchati mastake .
     vedhate viùavegastu ÷ata÷o'tha sahasra÷aþ ..
     vardhate raktamàsàdya tato vàte ÷ikhã yathà .
     tailabindurjalaü pràpya yathà vegena vardhate ..
     ÷ikhaõóã à÷rayaü pràpya màrutena samãritaþ .
     tatastàlà÷ataü pràpya tvacàsthànaü viceùñitam ..
     tvacàsu dbiguõaü vidyàcchoniteùu caturguõam .
     pitte tu triguõaü yàti ÷leùme vai ùoóa÷aü bhavet ..
     vàyau triü÷adguõa¤caiva majje ùaùñiguõaü tathà .
     pràõe caikàrõavãbhåte sarvasrotànnirodhayet ..
     srotena rudhyamànena yàti sàdhyamasàdhyatàm .
     tato'sau mriyate janturni÷vàsocchvàsavarjitaþ ..
     niùkrànte tu tato jãve bhåte pa¤catvamàgate .
     tàni bhåtàni gacchanti yasya yasya yathàlayam ..
     pçthivyàpastathà tejo vàyuràkà÷ameva ca .
     ityeùàmeva saüghàtaþ ÷arãramabhidhãyate ..
     pçthivã pçthivãü yàti àpastoyeùu lãyate .
     tejo gacchati càdityaü màruto màrutaü vrajet ..
     àkà÷a¤caiva àkàõe saha tenaiva gacchati .
     svasthànaü te prapadyante parasparaviyojitàþ ..
     na jãvedàgataþ ka÷cidiha janmani suvrata .
     viùàrthaü na upekùeta tvaritaü tu cikitsayet .. * ..
     ekamasti viùaü loke dbitãya¤copapadyate .
     yathà calaviùa¤caiva sthàvarantu tathaiva ca ..
     prathame viùavege tu romaharùaü prajàyate .
     dvitãye viùavege tu svedo gàtreùu jàyate ..
     tçtãye viùavege tu kampo gàtreùu jàyate .
     caturthe viùavege tu ÷rotràntaranirodhakçt ..
     pa¤came viùavege tu hikkà gàtreùu jàyate .
     ùaùñhe tu viùavege tu grãvàbhaïgastu jàyate ..
     saptame viùavege tu pràõebhyo vipramucyate .
     saptadhàtuvahà hyete vainateyena bhàùitàþ .. * ..
     tvacasthàne viùe pràpte tasya råpàõi me ÷çõu .
     aïgàni timiràyante yatante ca muhurmuhuþ ..
     etàni yasya cihnàni tasya tvacagataü viùam .
     tasyàgadaü pravakùyàmi yena sampadyate sukham ..
     arkamålamapàmàrgapriyaïgu tagaraü tathà ..
     etadàloóya dàtavyaü tataþ sampadyate sukham ..
     tatastasmin kçte viprà na nivarteta cedviùam .
     tvacasthànaü tato bhittvà raktasthànaü pradhàvati .. * ..
     viùe ca raktasaüpràpte tasya råpàni me ÷çõu .
     dahyate muhyate caiva ÷ãtalaü bahu manyate ..
     etàni yasya råpàõi tasya raktaü viùaü gatam .
     tatràgadaü pravakùyàmi yena sampadyate sukham ..
     u÷ãraü candanaü kuùñhamutpalaü tagaraü tathà .
     mahàkàlasya målàni sindhuvàramçgasya ca ..
     hiïgu¤ca marica¤caiva pårvavege tu dàpayet .
     vçhatã vç÷cikàlã ca indrabàruõimçlakam ..
     sarpagandhà ghçtaü caiva dbitãye parikãrtitam .
     sinduvàraü tathà hiïgu tçtãye kàrayedbudhaþ ..
     nasyaü pàna¤ca kurvãta a¤janaü lepanaü tathà .
     etenaivopacàreõa tataþ sampadyate sukham .. * ..
     raktasthànaü tato gatvà pittakhyànaü pradhàvati .
     pittasthànagate vipra viùe råpàõi me ÷çõu ..
     uttiùñhate nipatate dahyate muhyate tathà .
     gàtrataþ pãtatà syàdbai di÷aþ pa÷yati pãtikàþ ..
     dhavalà÷ca bhavenmårchà na càtmànaü vijànate .
     viùakriyàü tasya kuryàt yathà sampadyate sukham ..
     pippalaü madhukaü caiva madhukhaõóaghçtaü tathà .
     madhusàramalàvu¤ca jàti÷arkaravàlukàm ..
     indravàruõimåla¤ca gavàü måtreõa peùayet .
     nasyaü tasya prayu¤jãta pànamàlepamàrjanam ..
     etenaivopacàreõa tataþ sampadyate sukham .
     pittasthànamatikramya ÷leùmasthàna¤ca gacchati .. * ..
     ÷leùmasthàne tataþ pràpte tasya råpàõi me ÷çõu .
     gàtràõi tasya rundhyante ni÷vàsa÷ca na jàyate ..
     làlà ca sravate tasya kaõñhe ghuraghuràyate .
     etàni yasya råpàõi tasya ÷leùmagataü viùam ..
     tasyàgadaü pravakùyàmi yena sampadyate sukham .
     trikañuka¤ca ko÷àtakã lodhramadhusàrakam ..
     eteùàü saptabhàgàni gavàü måtreõa peùayet .
     nasyaü pàna¤ca kurvãta a¤janaü lepanaü tathà ..
     etenaivopacàreõa tataþ sampadyate sukham .
     ÷leùmasthanamatikramya vàyusthàna¤ca gacchati .. * ..
     tatra råpàõi vakùyàmi vàyusthànagate viùe .
     àdhmàyate ca jañharaü yatnavàü÷ca na pa÷yati ..
     ãdç÷aü kurute råpaü dçùñibhaïga÷ca jàyate .
     etàni yasya råpàõi tasya vàyugataü viùam ..
     tasyagadaü pravakùyàmi yena sampadyate sukham .
     ÷oõamålaü piyàla¤ca raktà ca gajapippalã ..
     bhàrgã vacà pippalidevaràrumadhåkasàraü saha sinduvàram .
     hiïgu¤ca piùñvà guóikà¤ca kuryàddadyàcca tasyà¤janalepanàdãn ..
     eùo'gadaþ sarvaviùàõi hanyàt svayambhuvà devavareõa sçùñaþ ..
     a¤jana¤caiva nasya¤ca kùipraü dadyàdviùànvite .
     vàyusthànaü tato muktvà majjasthànaü pradhàvati .. * viùe majjagate vipra tasya råpàõi me ÷çõu .
     dçùñi÷ca hãyate tasya bhç÷amaïgàni mu¤cati ..
     etàni yasya råpàõi tasya majjagataü viùam .
     tasyàgadaü pravakùyàmi yena sampadyate sukham ..
     ghçtaü madhu ÷arkarà¤ca u÷ãraü candanaü tathà .
     etadàloóya dàtavyaü pànaü tasya ca suvrata ..
     tataþ praõa÷yate duþkhaü tataþ sampadyate sukham .
     atha tasmin kçte yoge viùaü tasya nivartate .. * ..
     majjasthànaü tato gatvà narmasthànaü pradhàvati .
     viùe tu marmasaüpràpte ÷çõu råpaü yathà bhavet ..
     ni÷ceùñaþ patate bhåmau karõàbhyàü vadhiro bhavet .
     kariõà sicyamànasya romaharùo na jàyate ..
     daõóena hanyamànasya daõóaràjã na jàyate .
     ÷astreõa chidyamànasya rudhiraü na pravartate ..
     ke÷eùu luñhyamàneùu naiva kle÷apravedane .
     yasya karõau ca pàr÷vau ca hanå pàdau ca sandhayaþ ..
     ÷ithilàni bhavantãha sa gatàsuriti ÷rutiþ .
     etàni yasya råpàõi viparãtàni gautama ..
     mçtantu taü vijànãyàt ka÷yapasya vaco yathà .
     vaidyàstasya na pa÷yanti ye pa÷yanti ku÷ikùitàþ ..
     vicakùaõàstu pa÷yanti mantrauùadhisamanvitàþ .
     tasyàgadaü pravakùyàmi svayaü rudreõa bhàùitam ..
     mayårapittaü màrjàrapittaü nakulapittakam .
     matsyamàhiùapitta¤ca dhànàlãmålameva ca ..
     kuïkumaü bhàrgavaü kuùñhaü kà÷marã ca tvacaü tathà .
     utpalasya ca ki¤jalkaü padmasya kumudasya ca ..
     etàni samabhàgàni gàmåtreõa tu ÷oùayet .
     eùo'gado yasya haste daùñena mriyate na vai .
     kàlàhinàpi daùño'pi kùipraü bhavati nirviùaþ ..
     kùiprameva pradàtavyaü mçtasa¤jãvanauùadham .
     a¤jana¤caiva nasya¤ca kùipraü dadyàt vicakùaõaþ ..>% iti bhaviùyapuràõe brahmaparvaõi pa¤camãdhàtugataviùakriyà .. * .. gautama uvàca .
     %<kãdç÷aü etadàkhyàhi sarvaü daùñasya lakùaõam ..
     ka÷yapa uvàca .
     ataþ paraü pravakùyàmi nàgànàü råpalakùaõam .
     sarpadaùñasya ca tathà samàsàddvijapuïgava ! ..
     atha sarpeõa daùñasya årdhvà dçùñiþ prajàyate .
     sarpyà daùñasya ca tathà adhodçùñiþ prajàyate ..
     napuüsakena daùñasya aïgamardaþ prajàyate .
     ruùà daùñasya và sàmyà dçùñirdbijavarottama ..
     kumàreõàpi daùñasya dakùiõà eva jàyate .
     gurviõyà vàtha daùñasya tayà sveda÷ca jàyate ..
     romà¤caþ såtikàyà÷ca vepathu÷càpi jàyate .
     pannagã prabhavedràtrau divà sarpo viùàdhikaþ napuüsakantu sandhyàyàü ka÷yapena tu bhàùitam .
     andhakàre tu daùñànàmudake gahane vane ..
     suptasya vai pramattasya pade sarpo na dç÷yate .
     dçùñaråpàõyajànan vai kathaü vaidya÷cikitsati ..
     caturvidhà rahaþ proktàþ pannagàstu mahàtmanà .
     darvãkarà maõóalino ràjilà vyantaràstathà ..
     darvãkarà vàtaviùà maõóalàþ paittikàþ smçtàþ .
     ÷leùmalà ràjilà j¤eyà vyantaràþ sànnipàtikàþ ..
     raktaü parãkùayedgàóaü sarpàõàntu pçthak pçthak .
     kçùõaü darvãkaràõàntu jàyate vàtamulvaõam ..
     raktaü ghana¤ca bahu÷aþ ÷oõitaü maõóalãkçte .
     picchilaü ràjile svalpaü tadvadbyantarake tathà .. * ..
     j¤evàþ sarpàstu catvàraþ pa¤camo nopalabhyate .
     bràhmaõaþ kùattriyo vai÷yaþ ÷ådra÷caiva caturthakaþ ..
     bràhmaõe madhuraü dadyàt tiktaü dadyàttathottare .
     vai÷ye karùaphalaü dadyàt ÷ådre triphalameva và ..
     bràhmaõena tu daùñasya dàho gàtreùu jàyate .
     mårchà ca prabalà syàdvai na j¤ànamabhijàyate ..
     ÷yàmavarõaü mukha¤ca syànmanastambha÷ca jàyate .
     tasya kuryàt pratãkàraü yena sampadyate sukham ..
     a÷vagandhàmapàmàrgaü sinduvàraü suràlayam .
     etat sarpiþsamàyuktaü pànaü nasya¤ca dàpayet .
     etenaivopacàreõa sukhã bhavati mànavaþ .. * ..
     kùattriyeõa tu daùñasya kampo gàtreùu jàyate .
     mårchà mohastathà syàdvai na j¤ànamabhijàyate ..
     jàyate vedanà tasya årdhva¤caiva nirãkùate .
     tasya kuryàt pratãkàraü yena sampadyate sukham ..
     arkamålamapàmàrgaü priyaïgumatha vàruõãm .
     etat sarpiþsamàyuktaü pànaü tasya pradàpayet .
     etenaivopacàreõa sukhã bhavati mànavaþ .. * ..
     vai÷yenàpi hi daùñasya ÷çõu råpàõi yàni tu .
     ÷leùmaprakopo làlà ca navodvahati vedanà ..
     mårchà ca prabalà yasya àtmànaü nàbhinandati .
     tasya kuryàt pratãkàraü yena sampadyate sukham ..
     a÷vagandhàü sagomåtràü gçhadhåmaü saguggulum .
     ÷irãùàrkapalà÷a¤ca ÷vetàü ca girikarõikàm ..
     gomåtreõa samàyuktaü pànaü nasya¤ca dàpayet .
     eùa vai÷yena daùñànàmagadaþ parikãrtitaþ .. * ..
     ÷ådreõàpi hi daùñasya ÷çõu tattvena gautama .
     kupyate vepate caiva jvaraþ ÷ãta¤ca jàyate ..
     aïgàni culuculàyante ÷ådradaùñasya lakùaõam .
     tasyàgadaü pravakùyàmi yena sampdyate sukham ..
     padma¤ca lodhraka¤caiva kùaudraü padmasya ke÷aram .
     madhu madhukasàra¤ca ÷vetà ca girikarõikà ..
     etàni samabhàgàni peùayet ÷ãtavàriõà .
     pànaü lepà¤janaü nasyaü sukhã bhavati mànavaþ .. * ..
     pårvàhõe carate vipro madhyàhne kùattriya÷caret .
     aparàhõe caredvai÷yaþ ÷ådraþ sandhyàcaro bhavet ..
     àhàra÷càtra puùpàõi bràhmaõànàü vidurbudhàþ .
     måùikàþ kùattriyàõà¤ca àhàro dbijasattama ..
     vai÷yà maõóåkabhakùyà÷ca ÷ådràþ sarvà÷inastathà ..
     agrato da÷ate vipraþ kùattriyo dakùiõena tu .
     vàmapàr÷ve sadà vai÷yaþ pa÷càdvai ÷ådra àda÷et ..
     madakàle tu saüpràpte pãóyamànà mahàviùàþ .
     avelàyàü da÷ante vai maithunàrtà bhujaïgamàþ .. * ..
     puùpagandhàþ smçtà vipràþ kùattriyà÷candanàvahàþ .
     vai÷yà÷ca ghçtagandhà vai ÷ådràþ ÷årmasya gandhinaþ .. * vàsaü teùàü pravakùyàmi yathàvadanupårva÷aþ .
     nadãkåpataóàgeùu giriprasravaõeùu ca ..
     àràmeùu pavitreùu ÷uciùvàyataneùu ca ..
     vasanti bràhmaõàþ sarpàþ gràmadvàre catuùpathe ..
     kùattriyo vasate nityaü toraõeùu pureùu ca .
     go÷àlàsva÷va÷àlàsu palàleùu tañeùu ca ..
     goùñheùu pathi vçkùeùu vipra vai÷yà vasanti ca .
     avivikteùu sthàneùu nirjhareùu vaneùu ca .
     ÷ånyàgàre ÷ma÷àne ca ÷ådrà vipra vasanti ca ..
     ÷vetà÷ca kapilà÷caiva ye sarpàstvanalaprabhàþ .
     sàttvikà manasvino vipra bràhmaõàste budhaiþ smçtàþ ..
     raktavarõasuvarõàbhaprabàlamaõisannibhàþ .
     såryaprabhàstathà vipra kùattriyàste bhujaïgamàþ ..
     nànàvicitraràjãbhiratasãvarõasannibhàþ .
     vàõapuùpasuvarõàbhà vai÷yàste ca bhujaïgamàþ ..
     kàkodaranibhàþ kecit ye ca a¤janasannibhàþ .
     kàkavarõà dhåmravarõàste ÷adràþ parikãrtitàþ .. * yasya sarpeõa daùñasya daü÷amaïgulamantaram .
     bàladaùñaü vijànãyàt ka÷yapasya vaco yathà ..
     yasya sarpeõa daùñasya daü÷aü dvyaïgulamantaram .
     yauvanasthena daùñasya etadbhavati lakùaõam ..
     yasya sarpeõa daùñasya sàrdhadvyaïgulamantaram .
     vçddhadaùñaü vijànãyàt ka÷yapasya vaco yathà .. * ..
     anantaþ prekùate pårve vàmapàr÷va tu vàsukiþ .
     takùako dakùiõe pàr÷ve karkoñaþ pçùñhatastathà ..
     balena bhramate padmo mahàpadmo nimajjati .
     vimajjaüstiùñhate caiva ÷aïkhapàlo muhurmuhuþ ..
     sarveùàü kurute råpaü kulikaþ pannagottamaþ .
     anantasya di÷à pårvà vàsukestu hutà÷anaþ ..
     dakùiõà takùakasyoktà karkoñasya tu nairçtã .
     pa÷cimà padmanàbhasya mahàpadmasya vàyujà ..
     uttarà ÷aïkhapàlasya vai÷ànã kulikasya tu .
     anantasya bhavet padmaü vàsukeþ syàttathotpalam ..
     svastikaü takùakasyoktaü karkoñasya trirekhakam .
     padmasya tu bhavet padmaü ÷ålama÷vatarasya tu ..
     ÷aïkhajàterbhavecchatraü kulikasyàrdhacandrakam .
     anantaþ kuliko vipraþ kùattriyau ÷aïkhavàsukã ..
     mahàpadmastakùaka÷ca vai÷yo vipra prakãrtitaþ .
     padmakarkoñakau ÷ådrau sadà j¤eyau manãùibhiþ ..
     anantakulikau ÷uklau varõato brahmasambhavau .
     vàsukiþ ÷aïkhapàla÷ca raktau hyagnisamudbhavau ..
     takùaka÷ca mahàpadma indràt pãtau babhåvatuþ .
     padmakarkoñakau vipra sarpau kçùõau babhåvatuþ .. * ..
     hayaü yànaü vçùaü chatraü ràjànamatha pàvakam .
     dharaõãmutpàdya dhçtànetàn siddhikaràn viduþ ..
     pårõakumbhaþ patàkà ca kà¤canaü maõayastathà .
     ÷araso màlikà kambåjãva¤jãveti suvratà ..
     eteùàü dar÷anaü ÷reùñhaü kanyà ca pràtisåtikà .
     catuþùaùñiþ samàkhyàtà bhogino mattapannagàþ ..
     adç÷yàsteùu ùaóviü÷à aùñatriü÷à mahãdharàþ .
     viü÷àstu kulitàþ proktàþ sapta maõóalinastathà .
     ràjãvàstu da÷a proktà dakùàþ ùoóa÷a pa¤ca ca ..
     indubho dundubhi÷caiva caióabhaþ ÷reùñhavàhanaþ ..
     nàgapuùpasuvarõàkhyà nirviùà ye ca pannagàþ .
     evamevantu sarpàõàü ÷atadbinavati smçtam ..
     varàhakarõaü gajapippali¤ca gàndhàrikà pipyaladevadàru .
     madhåkasàraü saha sindhuvàraü hiïgu¤ca piùñvà guóikà ca kàryà .. * ..
     sumanturuvàca .
     ityuktavàn purà vãra gautamasya prajàpatiþ .
     lakùaõaü sarvanàgànàü råpavarõaviùaistathà ..
     tasmàt saüpåjayennàgàn sadà bhaktyà samanvitaþ .
     vi÷eùatastu pa¤camyàü payasà pàyasena ca ..
     ÷ràvaõe màsi pa¤camyàü ÷uklapakùe naràdhipa .
     dvàrasyobhayato lekhyà gomayena viùolvaõàþ ..
     påjayedvidhivadvãra dadhidårvàkùataiþ ku÷aiþ .
     gandhapuùpopahàrai÷ca bràhmaõànà¤ca tarpaõaiþ ..
     ye tvasyàü påjayantãha nàgàn bhaktipuraþsaràþ .
     na teùàü sarpato vãra bhayaü bhavati karhicit ..>% iti bhaviùye pa¤camãkalpe .. * .. sumanturuvàca .
     %<tathà bhàdrapade màsi pa¤camyàü ÷raddhayànvitaþ .
     tathàlikhya naro nàgàn kçùõavarõàdivarõakaiþ ..
     påjayedgandhapuùpai÷ca sarpiþpàyasaguggulaiþ .
     tasya tuùñiü samàyànti pannagàstakùakàdayaþ ..
     àsaptamàt kulàttasya na bhayaü nàgato bhavet .
     tasmàt sarvaprayatnena nàgàn vai påjayedbudhaþ ..>% iti bhaviùye pa¤camãkalpe .. * .. sumanturuvàca .
     %<tathà cà÷vayuje màsi pa¤camyàü kurunandana .
     kçtvà ku÷amayànnàgàn indràõyà saha påjayet ..
     ghçtodakàbhyàü payasà snàpayitvà vi÷àmpate .
     godhåmaiþ payasà svinnairbhakùyai÷ca vividhaistathà ..
     yastvasyàü vidhivannàgàn ÷ucirbhaktyà samanvitaþ .
     påjayet kuru÷àrdåla tasya ÷eùàdayo nçpa ..
     nàgàþ prãtà bhavantãha ÷àntimàpnoti mànavaþ .
     su÷àntilokamàsàdya modate ÷à÷vatãþ samàþ ..
     ityetat kathitaü vipra pa¤camãkalpamuttamam .
     pannagànmucyate mantraü sarvasarpaniùedhakam ..>% oü kuru kule naþ phañ svàhà . iti bhaviùyapuràõe ÷atasàhasryàü saühitàyàü pa¤camãkalpe .. * anyacca . såta uvàca .
     %<pràõe÷varaü gàruóa¤ca ÷ivoktaü pravadàmyaham .
     sthànànyàdau pravakùyàmi nadyàü daùño na jãvati ..
     citàvalmãka÷ailàdau kåpe ca vivare taroþ .
     daü÷e rekhàtrayaü yasya pràcchannaü sa na jãvati ..
     ùaùñhyà¤ca karkañe meùe målà÷leùàmaghàdiùu .
     kakùà÷roõigale sandhau ÷aïkhakarõodaràdiùu ..
     daõóã ÷astradharo bhikùurlagnàdiþ kàladåtakaþ .
     vaktre bàhau ca grãvàyàü pçùñhe ca nahi jãvati ..
     pårvaü dinapatirbhuïkte hyardhayàmantato'pare .
     ÷eùà grahàþ pratidinaü ùañsaïkhyàparivartanaiþ ..
     nàgabhogakramo j¤eyo ràtrau vàõavivartanaiþ .
     ÷eùo'rkaþ phaõipa÷candrastakùako bhauma ãritaþ ..
     karkoño j¤o guruþ padmo mahàpadma÷ca bhàrgavaþ .
     ÷aïkhaþ ÷anai÷caro ràhuþ kulika÷càhayo grahàþ ..
     ràtrau divà suragurorbhoge syàdamaràntakaþ .
     païgoþ kàlo divà ràhuþ kulikena saha sthitaþ ..
     yàmàrdhasandhisaüsthaþ sa velàü kàlayatã¤caret .
     vàõadbiùaóvahnivàjiyugabhårekabhàgataþ ..
     divà ùaóvedanetràdipa¤catrivasusvàü÷akaiþ .
     pàdàïguùñhe pàdapçùñhe gulphe jànuni liïgake ..
     nàbhau hçdi stanatañe kaõñhe nàsàpuñekùaõe .
     karõayo÷ca bhruvoþ ÷aïkhe mastake pratipatkramàt ..
     tiùñheccandra÷ca jãvena puüso dakùiõabhàgake .
     kàyasya vàmabhàge tu striyà vàyuvahàt karàt ..
     amavattvakçto moho nivarteta ca mardanàt .
     àtmanaþ paramaü bãjaü haüsàkhyaü sphàñikàmalam ..
     j¤àtavyaü viùapàpaghnaü bãjaü tasya caturvidham .
     bindupa¤casvarayutamàdyamuktaü dbitãyakam ..
     ùaùñhàråóhaü tçtãyaü syàt savisargaü caturvidham .
     oü kuru kunde svàhà ..
     vidyà trailokyarakùàrthaü garuóena dhçtà purà .
     vadhepsunà ca nàgànàü mukhe'tha praõavaü nyaset ..
     gale kuru nyaset pa÷càt hçdi caiva vi÷eùataþ .
     kunde svà guhyayoþ pàdayuge hànyàsa ãritaþ .
     gçhepi likhità yatra tannàgàþ saütyajanti ca ..
     sahasramantrajaptantu såtraü karõe dhçtaü tathà .
     yadgçhe ÷arkarà japtà kùipà nàgàstyajanti ca .
     saptalakùasya japyàdvai siddhiþ pràptà suràsuraiþ ..
     oü suvarõarekhe kukkuñavigraharåpiõi svàhà ..
     eva¤càùñadale padme dale varõayugaü likhet .
     nàmaitat vàridhàràbhiþ snàto daùño viùaü tyajet ..
     oü pakùi svàhà .
     aïguùñhàdikaniùñhàntaü kare nyasyàtha dehake .
     ke vaktre hçdi liïge ca pàdayorgaruóo hi saþ ..
     nàkràmanti ca tacchàyàü svapne'pi viùapannagàþ .
     yastu lakùaü japeccàsyàþ sa dçùñvà nà÷ayedbiùam ..
     oü hrauü hrauü hrãü bhiruõóàyai namaþ ..
     karõe japtà tviyaü vidyà daùñakasya viùaü haret .
     a-à nyasettu pàdàgre i-ã gulphe'tha jànuni ..
     u-å e-ai kañitañe o nàbhau vinyaset sudhãþ .
     hçdi au vaktrade÷e ca aïge aþ haüsasaüyutàþ ..
     haüso viùàdi ca haret japto dhyàto'tha påjitaþ .
     gakaóo'hamiti dhyàtvà kuryàdbiùaharàü kriyàm ..
     haü mantraü gàtravinyastaü viùàdiharamãritam .
     nyasya haüsaü vàmakare nàsàmukhanirodhakçt ..
     mantro haret daùñakasya tvaïmàüsàdigataü viùam .
     sa vàyunà samàkçùya dantànàü garalaü hare .
     tanau nyaseddaùñakeva nãlakaõñhàdi saüsmaret .. * ..
     pãtaü pratyaïgiràmålaü taõóulàdbhirviùàpaham .
     punarnavàphalinãnàü målaü cakrajamãdç÷am ..
     målaü ÷uklavçhatyàstu karkoñyà gairikarõikam .
     adbhirghçùñaghçtopetalepo'yaü viùamardanaþ ..
     viùamçddhiü na vrajecca uùõaü pibati yo ghçtam .
     pa¤càïgantu ÷irãùasya målaü gç¤janajantathà .
     sarvàïgalepata÷càpi pànàdvà viùahçdbhavet ..
     hrãü gonasàdiviùahçt ..
     hçllalàñavisargàntaü dhyàtaü va÷yàdikçdbhavet .
     nyastaü yonau va÷et kanyàü kuryànmadajalàvilàm ..
     japtvà saptàùñasàhasraü garutmàniva sarvagaþ .
     kaviþ syàt ÷rutidhàrã syàdva÷yastrã÷càyuràpnuyàt .
     viùahçt syàt kathà tadbanmunirvà sammato dhruvam ..>% iti gàruóe pràõe÷varaü gàruóaü samàptaü 19 adhyàyaþ .. * .. * .. apara¤ca . agniruvàca .
     %<nàgàdayo'tha tàràdida÷asthànàni marma ca .
     såtakaü daùñaceùñeti saptalakùaõamucyate ..
     ÷eùavàsukitakùàkhyàþ karkaño'bjo mahàmbujaþ .
     ÷aïkhapàla÷ca kulika ityaùñau nàgavaryakàþ ..
     da÷àùñapa¤catriguõa÷atamårdhànvitàþ kramàt .
     viprau nçpau vi÷au ÷ådrau dbau dbau nàgeùu kãrtitau ..
     tadanvayàþ pa¤ca÷ataü tebhyo jàtà hyasaïkhyakàþ .
     phaõimaõóaliràjãlavàtapittakaphàtmakàþ ..
     vyantarà doùami÷ràste sarpà darvãkaràþ smçtàþ .
     rathàïgalàïgalacchatrasvastikàïku÷adhàriõaþ ..
     gonasà mandagà dãrghà maõóalairvividhaiþ sthitàþ .
     ràjãlà÷citritàþ snigdhàstiryagårdhva¤ca ràjibhiþ ..
     vyantarà mi÷racihnà÷ca bhåvarùàgneyavàyavaþ .
     caturvidhàste ùaó viü÷a bhedàþ ùoóa÷a gonasàþ ..
     trayoda÷a ca ràjãlà vyantarà ekaviü÷atiþ .
     ye'nuktakàle jàyante sarpàste vyantaràþ smçtàþ ..
     àùàóhàditrimàsaiþ syàdgarbho màsacatuùñaye .
     aõóakànàü ÷ate dve ca catvàriü÷at prasåyate .
     sarpà grasanti såtau tàn vinà strãpuünapuüsakàn .
     unmãlate'kùi saptàhàt hçùño màsàdbhavedbahiþ ..
     dbàda÷àhàt svabodhaþ syàddantàþ syuþ såryadar÷anàt .
     dbàtriü÷addinaviü÷atyà÷catasrasteùu daüùñrikàþ ..
     karàlã makarã kàlaràtrã ca yamadåtikàþ .
     etàstàþ saviùà daüùñrà vàmadakùiõapàr÷vagàþ ..
     ùaõmàsànmu¤cate kçttiü jãvet ùaùñisamàdbayam .
     nàgàþ såryàdivàre÷àþ sapta uktà divàni÷i ..
     teùàü ùañ prativàreùu kulikaþ sarvasandhiùu .
     ÷aïkhena và mahàbjena saha tasyodayo'thavà ..
     dbayorvà nàóikàmantramantaraü kulikodayaþ .
     duùñaþ sakàlaþ sarvatra sarvadaü÷e vinirdi÷et ..
     kçttikà bharaõã svàtã målaü pårvàtrayà÷vinã .
     vi÷àkhàrdrà maghà÷leùà citrà ÷ravaõarohiõã ..
     hastà mandakujau vàrau pa¤camã càùñamã tithiþ .
     ùaùñhã riktà ÷ivà nindyà pa¤camã ca caturda÷ã ..
     sandhyàcatuùñayaü duùñaü dagdhayogà÷ca rà÷ayaþ .
     ekadbibahavo daü÷à daùñaviddha¤ca khaõóitam ..
     adaü÷amavaguptaü syàddaü÷amevaü caturvidham .
     trayo dvyekakùatà daü÷à vedanà rudhiro nçõàm ..
     naktaü dvyaikàïghrikårmàbhà daü÷à÷ca yamacoditàþ ..
     dàhã pipãlikàspar÷ã kaõñha÷oùarujànvitaþ .
     satodo granthito daü÷aþ saviùo nyastanirviùaþ ..
     devàlaye ÷ånyagçhe valmãkodyànakoñare .
     rathyà sandhyà ÷ma÷àne ca ÷ma÷àne sindhusaïgame ..
     dbãpe catuùpathe saudhe gçhe'bje parvatàgrataþ .
     viladvàre jãrõakåpe jãrõave÷mani kuóyake ..
     ÷igru÷leùmàtakàkùeùu jambåóumbaraõeùu ca .
     vañe ca jãrõapràkàre khàsyahçtakakùajatruõi ..
     tàlau ÷aïkhe gale mårdhni civuke nàbhipàdayoþ .
     daü÷o'÷ubhaþ ÷ubho bhåtaþpuùpahastaþ suvàk sudhãþ ..
     liïgavarõasamàna÷ca ÷uklavastro'malaþ ÷uciþ .
     apadbàràgataþ ÷astrã pramàdã bhågatekùaõaþ ..
     vivarõavàsàþ pà÷àdihasto gadgadavarõabhàk .
     ÷uùkakàùñhà÷ritaþ khinnastilàktakakaràü÷ukaþ ..
     àrdravàsàþ kçùõaraktapuùpo hema÷iroruhaþ .
     kucamardã nakhacchedã gudaspçk pàdalekhakaþ ..
     ke÷alu¤cã tçõacchedã duùñà dåtàstathaikalaþ .
     ióànyàvàhayaddvedhà yadi dåtasya càtmanaþ ..
     àbhyàü dbàbhyàü pçùñayànyàn vidyàt strãpuünapuüsakàn .
     dåtaþ spç÷ati yadgàtraü tasmin daü÷amudàharet ..
     dåtàïghricalanaü duùñaü sukhibhirni÷calà ÷ubhà .
     jãvapàr÷ve ÷ubho dåto duùño'nyatra samàgataþ ..
     jãvo gatàgate duùñaþ ÷ubho dåtanivedane .
     dåtasya vàk praduùñà sà pårvàmajàrdhanindità ..
     vibhaktaistasya vàkyàntairviùanirviùakàlatà .
     àdyaiþ svarai÷ca kàdyai÷ca vargairbhinnalipirdbidhà ..
     svarajovasumàn vargã iti kùepya÷ca màtçkàþ .
     vàtàgnãndrajalàtmàno vargeùu ca catuùñayam ..
     napuüsakàþ pa¤camàþ syuþ svaràþ ÷akràmbuyonayaþ .
     duùñau dåtasya vàkpàdau vàtàgnã madhyamo hariþ ..
     pra÷astà vàruõà varõà atiduùñà napuüsakàþ .
     prasthàne maïgalaü vàkyaü garjitaü meghahastinoþ ..
     pradakùiõaü phale vçkùe càsasya ca rutaü jitam .
     ÷ubhà gãtàdi÷abdàþ syurãdç÷aü syàdasiddhaye ..
     anarthagãtàthàkrando dakùiõe virutaü kùutam .
     ve÷yà vipro nçpaþ kanyà gaurdantã murajadhvajau ..
     kùãràjyadadhi÷aïkhàmbucchatraü bherã phalaü suràþ .
     taõóulà hemaråpya¤ca siddhaye'mimukhà amã ..
     sakàùñhaþ sànalaþ kàrurmalinàmbarabhàrabhçt .
     galasthañaïko gomàyurgçdhrolåkakapardikàþ ..
     tailaü kapàlakàrpàsà niùedho bhasmanaùñaye .
     viùavegà÷ca sapta syurdhàtordhàtvantaràptitaþ ..
     viùadaü÷o lalàñaü yàtyato netraü tato mukham .
     àsyàccaraõanàbhã dbau dhàtån pràpnoti hi kramàt ..>% ityàgneye 294 adhyàye lakùaõàni .. * .. agniruvàca .
     %<mantradhyànauùadhairdaùñacikitsàü pravadàmi te .
     oü namo bhagavate nãlakaõñhàyeti ..
     japanàdviùahàniþ syàdauùadhaü jãvarakùaõam .
     sàjyaü sakçdrasaü peyaü dvividhaü viùamucyate ..
     jaïgamaü sarpamåùàdi ÷uïgàdi sthàvaraü viùam .
     ÷àntasvarànvito brahmà lohitaü tàrakaþ ÷ivaþ ..
     viùate nàma mantro'yaü tàrkùaþ ÷abdamayaþ smçtaþ .
     jvala mahàmate hçdayàya . garuóavilàsa÷irase .
     garuóa÷ikhàyai . garuóaviùabha¤jana 3 prabhedana 3 vitràsaya 3 vimardaya 3 kavacàya . apratihata÷àsanaü vaü hråü phañ astràya . ugraråpadhàraka sarvabhayaïkara bhãùaya 3 sarvaü daha 3 bhasmãkuru kuru svàhà netràya .
     saptavarõàntayugmàùñadigdalasvarake÷aràt .
     varõaratnaü bahi÷càbhåt karõikaü màtçkàmbujam .
     kçtvà hçdisthaü tanmantrã vàmahastatale smaret ..
     aïguùñhàdau nyasedbarõàn viùabhedoditàþ kalàþ .
     pàtraü vajracatuùkoõaü pàrthivaü ÷akradaivatam ..
     vçttàrdhamàpyaü padmàrdhaü ÷uklaü varuõadaivatam .
     tryasraü svastikayukta¤ca bhaiùajaü vahnidaivatam ..
     vçttabinduvçtaü vàyudaivataü kçùõamànilam .
     aïguùñhàdyaïgulãmadhye paryàsteùu svave÷masu ..
     sarvarõanàgavàhanaveùñiteùu nyaset kramàt .
     viùate caturo varõàn svamaõóalasamatviùaþ .
     aråpe varatanmàtre àkà÷e ÷ivadaivate ..
     kaniùñhàmadhyaparvànte nyasettasyàdyamakùaram .
     nàgànàmàdivarõàü÷ca svamaõóalagatànnyaset ..
     bhåtàdivarõàn vinyasya aïguùñhàdyantaparvasu .
     tanmàtràdiguõàdyarõànaïgulãùu nyasedbudhaþ ..
     spar÷anàdeva tàrkùyeõa haste hanyàdviùadbayam .
     maõóalàdiùu tàn varõàn viùate karayojitàn ..
     ÷reùñhàdyaïgulibhirdehanàbhisthàneùu parvasu .
     srajonnataþ savarõàbhamànàbhe stuhinaprabham ..
     kuïkumàruõamàkaõñhàdàke÷àntàt sitetaram .
     brahmàõóayàpinaü tàrkùyaü candràkhyaü nàgabhåùaõam ..
     nãlàgranàsamàtmànaü mahàpakùaü smaredbudhaþ .
     evaü tàrkùyàtmano vàkyànmantraþ syànmantriõo viùe ..
     svasti tàrkùyakarasyàntaþ sthitàïguùñhaviùàpahà .
     tàkùyahastaü samudyamya tatpa¤càïgulicàlanàt ..
     kuryàdviùasya stambhàdãüstaduktamadavãùayà .
     àkà÷àde÷abhåbãjaþ pa÷càïgàdhipatirmanuþ ..
     saüstambhayeti vãùàto bhàùayà stambhayedviùam .
     vyatyastabhåùayà bãjo mantro'yaü sàdhusàdhitaþ ..
     saüplavaþ plàvaya÷asaþ ÷abdàdyaþ saüharedviùam .
     daùñamutthàpayedvaiùaü svajaptàmbho'bhiùekataþ ..
     svajapta÷aïkhabheryàdinisvana÷ravaõena và .
     saüdadàtyeva saüyukto bhåtejovyatyayàt sthitaþ ..
     bhåvàyuvyatyayànmantro viùaü saükràmayatyasau .
     antastho nijave÷mastho bãjàgnãndujalàmbubhiþ ..
     etat karma nayenmantrã garuóàkçtivigrahaþ .
     tàrkùyavàraõagehasthastarjanànnà÷ayedviùam ..
     jànudaõóãndumuditaü svadhà÷rãbãjalà¤chitam .
     snànapànàt sarvaviùajaràrogàpamçtyujit ..
     pakùi pakùi mahàpakùi mahàpakùi vivi svàhà .
     pakùi pakùi mahàpakùi mahàpakùi kùãkùã svàhà ..
     dvàvetau pakùiràómantrau viùaghnàvabhimantraõàt .
     pakùiràjàya vidmahe pakùidevàya dhãmahi tanno garuóaþ pracodayàt ..
     vahnisthau pàr÷vatatpårvau danta÷rãkau ca dantinau .
     sakalo làïgalã ceti nãlakaõñhàdyamãritaþ ..
     vakùaþkaõñha÷ikhà÷vetaü nyaset stambhe susaüskçtau .
     hara hara hçdayàya namaþ kapardine ca ÷irase nãlakaõñhàya vai ÷ikhàm ..
     kàlakåñaviùabhakùaõàya svàhàrtharva varma ca .
     kaõñhinetraü kçttivàsaü netraiþ pratyeka÷astribhiþ .
     pårvàdyairànanairyuktaü ÷vetapãtàruõàsitaiþ ..
     abhayaü varada¤càpaü vàsuki¤ca dadhadbhajaþ .
     yaj¤opavãtapàr÷vantu gaurã rudro'sya devatà ..
     pàdajànuguhànàbhihçtkaõñhànanamårdhasu .
     mantràrõànnyasya karayoraïguùñhàdyaïgulãùu ca ..
     tarjanyàditadantàsu sarvamaïguùñhayornyaset .
     dhyàtvaivaü saüharet kùipraü baddhayà målamudrayà ..
     kaniùñhà jyeùñhayà baddhvà tisro'nyàþ prasçtirjavaþ .
     viùanà÷o vàmahastamanyasmin dakùiõaü karam ..
     namo bhagavate nãlakaõñhàya ciþ . amalakaõñhàya ciþ sarvaj¤akaõñhàya ciþ kùipa om svàhà ..
     namo nãlakaõñhàya naikasarvaviùàpahàya . namaste rudramanyava iti sammàrjanàdviùaü vina÷yati ..
     na sandehaþ karõajàpyà upanetrà vidhànataþ .
     yajedrudravidhànena nãlagrãvaü mahe÷varam .
     viùavyàdhivinà÷aþ syàt kçtvà rudra vidhànataþ ..>% ityàgneye mahàpuràõe daùñacikitsà nàma 295 adhyàyaþ .. * .. * .. yàtràkàle tasya ÷ubhà÷ubhasåcakatvaü yathà --
     %<gonàsadarvãkararàjilàdyà jàtyaiva sarve bhayadà bhujaïgàþ .
     vilokya sarpaü yadi nirvikalpyà nivçttaviprasya ÷ubhaü vicintyam ..
     pàùàõasaüstambhitakaõñakeùu dattvà padaü yànti vinaõñavighnàþ .
     sarpecchayà pa¤canakhàbhidheyaþ prayàõakàle sa tu vàmabhàge .
     dçùñaþ ÷ubhaiþ siddhikçdunnatàgrastiùñhet pathàrdha yadi ràjyalàbhaþ ..>% iti sarpaþ . iti vasantaràja÷àkune 15 vargaþ ..

#<sarpakaïkàlikà>#, strã, (sarpakaïkàlã eva . svàrthe kan .) vçkùavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . tãkùõà 2 viùadaüùñrà 3 viùàpahà 4 . iti ratnamàlà .. sahà 5 sarpakaïkàlã 6 viùanà÷inã 7 . iti ÷abdacandrikà ..

#<sarpakaïkàlã>#, strã, (sarpasya kaïkàlamivàïgaü yasyàþ . ïãù .) sarpakaïkàlikà . iti ÷abdacandrikà ..

#<sarpagandhà>#, strã, (sarpaü gandhayate hinastãti . gandha hiüsane + aõ . ñàp .) vçkùave÷eùaþ . yathà,
     %<chatràkã sarpagandhà ca rasanà ca palaïkaùà ..>% iti jañàdharaþ ..

#<sarpaghàtinã>#, strã, (sarpaü hantãti . hana + õiniþ . ïãù .) sarpakaïkàlãbhedaþ . yathà --
     %<sarpasahà sarpanàmà sarpàïgã sarpaghàtinã ..>% iti ratnamàlà ..

#<sarpatçõaþ>#, puü, (sarpastçõamiva cchedyo yasya .) nakulaþ . iti hemacandraþ ..

#<sarpadaüùñraþ>#, puü, (sarpasya draüùñreva puùpamasya .) dantãvçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<sarpadaüùñrà>#, strã, (sarpasya draüùñreva .) vç÷cikàlã . iti ratnamàlà ..

#<sarpadaüùñrikà>#, strã, (sarpadaüùñrà + svàrthe kan . ñàpi ata itvam .) aja÷çïgã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sarpadaõóà>#, strã, (sarpaü daõóayatãti . daõóa + aõ . ñàp .) saiühalã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sarpadaõóã>#, strã, (sarpaü daõóayatãti . daõóa + aõ . ïãù .) gorakùã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sarpadantã>#, strã, (sarpasya danta iva puùpamasyàþ . gauràditvàt ïãù .) nàgadantã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sarpadamanã>#, strã, (sarpasya damanamasyàþ . ïãù .) vandhyàkarkoñakã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sarpanàmà>#, strã, (sarpasya nàma nàma yasyàþ .) sarpakaïkàlãbhedaþ . iti ratnamàlà ..

#<sarpapuùpã>#, strã, (sarpasya danta iva puùpamasyàþ . ïãù .) nàgadantã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sarpaphaõajaþ>#, puü, (sarpasya phaõàt jàyate iti . jana + óaþ .) sarpaphaõajàtamaõiþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sarpabhuk>#, [j] puü, (sarpaü bhuïkte iti . bhuja + kvip .) mayåraþ . iti hemacandraþ .. sarpabhakùake, tri ..

#<sarpamàlà>#, strã, (sarpasya màleva .) sarpakaïkàlãbhedaþ . iti kàcit ratnamàlà .. sarpanàmà iti sàdhupàñhaþ ..

#<sarparàjaþ>#, puü, (sarpàõàü ràjà . samàse ñac .) vàsukiþ . ityamaraþ . 1 . 8 . 4 .. (sarpa÷reùñhe, tri . yathà, harivaü÷e 68 . 15 .
     %<eùa mohaü gataþ kçùõo magno vaikàliye hrade .
     bhakùyate sarparàjena tadàgacchata màricam ..>%)

#<sarpalatà>#, strã, (sarpa iva latà .) nàgavallã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sarpasatraü>#, klã, (sarpanà÷akaü satram .) sarpanà÷akayaj¤avi÷eùaþ . yathà, ÷rãbhàgavate . 12 . 6 . 16-28 .
     %<janamejayaþ svapitaraü ÷rutvà takùakabhakùitam .
     yathà juhàva saükraddhaþ sarpàn satre saha dvijaiþ ..
     sarpasatre samiddhàgnau dahyamànàn mahoragàn .
     dçùñendraü bhayasaüvignastakùakaþ ÷araõaü yayau ..
     apa÷yaüstakùakaü tatra ràjà pàrãkùito dbijàn .
     uvàca takùakaþ kasmànna dahyetoragàdhamaþ ..
     taü gopàyati ràjendra ÷akraþ ÷araõamàgatam .
     tena saüstambhitaþ sarpastasmànnàgnau patatyasau ..
     pàrãkùita iti ÷rutvà pràhartvija udàradhãþ .
     sahendrastakùako viprà nàgnau kimiti pàtyate ..
     tacchrutvà juhuvurvipràþ sahendraü takùakaü makhe .
     takùakà÷u patasveha sahendreõa marutvatà ..
     iti brahmoditàkùepaiþ sthànàdindraþ pracàlitaþ .
     babhåva saübhràntamatiþ savimànaþ satakùakaþ ..
     taü patantaü vimànena saha takùakamambaràt .
     vilokyàïgirasaþ pràha ràjànaü taü bçhaspatiþ ..
     naiùa tvayà manuùyendra vadhamarhati sarparàñ .
     anena pãtamamçtamathavà ajaràmaraþ ..
     jãvitaü maraõaü jantorgatiþ svenaiva karmaõà .
     ràjaüstato'nyo nàstyasya pradàtà sukhaduþkhayoþ .
     sarpacauràrivahnyambukùuttçóvyàdhyàdibhirnçpa .
     pa¤catvamicchate janturbhuïakta àrabdhakarma tat ..
     tasmàt satramidaü ràjan saüsthãyetàbhicàrikam ..
     sarpà anàgaso dagdhà janairdçùñaü hi bhujyate ..
     ityuktaþ sa tathetyàha maharùermànayan vacaþ .
     sarpasatràduparataþ påjayàmàsa vàkpatim ..>% (jaratkàruputtrasyàstãkasya vacanàdeva janamejayaþ sarpasatràt viraràmeti puràõàntaramatam ..)

#<sarpasatrã>#, [n] puü, (sarpasatramasyàstãti . iniþ .) janamejayaràjaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sarpasahà>#, strã, (sarpaü sahate iti . saha + ac .) sarpakaïkàlãbhedaþ . iti ratnamàlà ..

#<sarpahà>#, [n] puü, (sarpaü hantãti . han + kvip .) nakulaþ . iti hemacandraþ ..

#<sarpàkùaü>#, klã, (sarpasya akùãva aïgaü yasya . ùac .) rudràkùam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sarpàkùã>#, strã, (sarpasya akùãva puùpaü yasyàþ . ùac . ïãp .) gandhanàkulã . iti ràjanirghaõñaþ .. vçkùavi÷eùaþ . sahacarã iti gaõóinã iti ca hindã bhàùà . tatparyàyaþ . gaõóàlã 2 nàóãkalàpakaþ 3 . asya guõàþ . kañutvam . tiktatvam . uùõatvam . kçminà÷itvam . vç÷cikondurusarpàõàü viùanà÷itvam . vraõaropaõatva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<sarpàkhyaþ>#, puü, (sarpasya àkhyà àkhyà yasya .) mahiùakandabhedaþ . iti ràjanirghaõñaþ . nàgake÷araþ . iti ratnamàlà .. sarpanàmake, tri ..

#<sarpàïgã>#, strã, (sarpasyeva aïgaü yasyàþ . ïãù .) sarpakaïkàlãbhedaþ . iti ratnamàlà .. saiü halã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sarpàdanã>#, strã, (sarpasya tadviùasya adanaü bhakùaõaü yasyàþ . ïãp .) nàkulã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sarpàràtiþ>#, puü, (sarpasya aràtiþ .) garuóaþ . iti hemacandraþ ..

@<[Page 5,302b]>@
#<sarpàriþ>#, puü, (sarpasya ariþ .) nakulaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. garuóa÷ca .. (yathà, harivaü÷e . 68 . 37 .
     %<taü dçùñvà pa¤camårdhànaü sarpaü sarpàriketanaþ .
     akruddha eva bhagavàn pratyuvàcorage÷varam ..>%)

#<sarpàvàsaü>#, klã, (sarpasya àvàso yatra .) candanam . iti ràjanirghaõñaþ .. sarpasthàne, puü, .. (yathà, harivaü÷e . 68 . 25 .
     %<ya÷odàmanugacchantyaþ sarpàvàsamimaü hradam .
     pravi÷àmo na yàsyàmo vinà dàmodaraü vrajam ..>%)

#<sarpà÷anaþ>#, puü, (sarpama÷nàtãti . a÷a + lyuþ .) mayåraþ . iti halàyudhaþ .. garuóa÷ca ..

#<sarpiþ>#, [s] klã, (sarpatãti . sçpa gatau + %<arci÷ucihusçpãti .>% uõàø 2 . 109 . iti isiþ .) ghçtam . ityamaraþ . 2 . 9 . 52 .. (yathà, manuþ . 3 . 274 .
     %<api naþ sa kule jàyàt yo no dadyàt trayoda÷ãm .
     pàyasaü madhusarpirbhyàü pràkchàye ku¤jarasya ca ..>% udakam . iti nighaõñuþ . 1 . 12 ..)

#<sarpiõã>#, strã, (sarpatãti . sçp + õiniþ . ïãp .) sarpabhàryà . sàpinã iti bhàùà .. yathà, ÷abdaratnàvalyàm .
     %<à÷ãrà÷ã sarpadaüùñrà tatstrã sarpã ca sarpiõã ..>% kùudrakùupabhedaþ . tatparyàyaþ . bhujagã 2 bhogã 3 kuõóalã 4 pannagã 5 phaõã 6 . tasyà guõau . viùaghnatvam . kucavardhanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sarpã>#, strã, (sarpa + jàtau ïãù .) sarpiõã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sarpã>#, [n] tri, gamanakartà . sçpadhàtorniõpratyayena niùpannaþ .. (yathà, kiràte . 5 . 35 .
     %<sa eùa kailàsa upàntasarpiõaþ karotyakàle'stamayaü vivasvataþ ..>%)

#<sarpãùñaü>#, klã, (sarpãõàü sarpabhàryàõàmiùñam .) ÷rãkhaõóacandanam . iti ratnamàlà ..

#<sarpeùñaü>#, klã, (sarpàõàmiùñam .) ÷rãkhaõóacandanam . iti jañàdharaþ ..

#<sarva>#, sarpaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) dantyàdiþ . oùñhyavarga÷eùopadhaþ . sarvati sisarvayiùati . iti durgàdàsaþ ..

#<sarvaþ>#, puü, (sarvasmin sarvatãti . sarva gatau + pacàdyac . yadvà, sç gatau + %<sarvanighçùveti .>% uõàø 1 . 153 . iti vanpratyayena sàdhuþ .) ÷ivaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 32 .. kùitimårtirayam . yathà, visarjanàt pårvaü bhaviùyapuràõoktaü svabhàvasiddhapràcyai÷ànyàdidikùu vàmàvartena påjanam . yathà, sarvàya kùitimårtaye nama ityàdi tithyàditattvam .. viùõuþ . yathà --
     %<asata÷ca sata÷caiva sarvasya prabhavàvyayàþ .
     sarvasya sarvadà j¤ànàt sarvametaü pacakùate ..>% iti viùõupuràõam .. viùõusahasranàmastotre'pyevameva ..

#<sarvaþ>#, tri, (sç + van .) sampårõaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 64 .. asya paryàyaþ sakala÷abde draùñavyaþ . prayogo yathà --
     %<sarvaratnamayo meruþ sarvà÷caryamayaü nabhaþ .
     sarvatãrthamayã gaïgà sarvadevamayo hariþ ..>% iti vahnipuràõe devàmbarãùasaüvàde 2 adhyàyaþ ..

#<sarvaüsahà>#, strã, (sarvaü sahate iti . saha + %<påþsarvayordàrisahoþ .>% 3 . 2 . 41 . iti khac . arurdviùaditi mum .) pçthivã . ityamaraþ . 2 . 1 . 3 .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 139 .
     %<åóhàmunàtivàhaya pçùñhe lagnàpi kàlamacalàpi .
     sarvaü sahe kañhoratvacaþ kimaïkena kamañhasya ..>% ràj¤i, puü, . iti kà÷ikà .. sarvakle÷àdisahe, tri . yathà, sahityadarpaõe . 2 . 20 .
     %<kàmaü santu dçóhaü kañhorahçdayo ràmo'smi sarvaüsaho vaidehã tu kathaü bhaviùyati hahà hà devi ! dhãrà bhava ..>%)

#<sarvakaþ>#, tri, sakalaþ . sarva÷abdasya ñeþ pårvamaki tasmàt svàrthe ke ca niùpannaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<sarvakartà>#, [ç] puü, (sarveùàü kartà .) brahmà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sarvakarmãõaþ>#, tri, (sarvakarmàõi vyàpnotãti . sarvakarma + %<tatsarvàdeþ pathyaïgakarmapatrapàtraü vyàpnoti .>% 5 . 2 . 7 . iti khaþ .) sakalakarmakartà . yathà, bhaññau 5 sarge .
     %<saügràme sarvakarmãõau bàhå yasyaupajànukau ..>%

#<sarvake>#, vya, sarvatra . sarva÷abdàt akacpratyayena niùpannaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<sarvake÷ã># [n] puü, (sarvake÷o'syàstãti . sarvake÷a + %<sarvàde÷ceti vaktavyam .>% 5 . 2 . 135 . ityasya vàrtikoktyà iniþ .) nañaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sarvakùàraþ>#, puü, (sarveùàü kùàraþ .) kùàrabhedaþ . sàvàn iti bhàùà . iti kecit .. tatparyàyaþ . bahukùàraþ 2 samåhakùàrakaþ 3 stomakùàraþ 4 mahàkùàraþ 5 malàriþ 6 kùàramelakaþ 7 . asya guõàþ . atikùàratvam . cakùuùyatvam . vasti÷odhanatvam . udàvartakraminà÷itvam . malavastravi÷odhanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sarvagaü>#, klã, (sarvaü gacchatãti . gama + %<antàtyantàdhveti .>% 3 . 2 . 48 . iti óaþ .) jalam . iti medinã ..

#<sarvagaþ>#, puü, (sarvaü gacchatãti . gama + óaþ .) ÷ivaþ . (yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 104 .
     %<prabhàvaþ sarvago vàyuraryamà savità raviþ ..>%) brahmà . iti medinã .. àtmà . iti ÷abdamàlà .. (bhãmasya puttraþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 95 . 77 .
     %<bhãmo'pi kà÷yàü baladharàü nàmopayeme vãrya÷ulkàü tasyàü sarvagaü nàmotpàdayàmàsa ..>%) sarvatragàmini, tri .. (yathà, yàj¤avalkye . 3 . 130 .
     %<karaõairanvitasyàpi pårvaj¤ànaü katha¤cana .
     vetti sarvagatàü kasmàt sarvago'pi na vedanàm ..>%)

#<sarvagandhaü>#, klã, (sarve gandhà yatreti .) caturjàtakàdi . yathà, ÷abdacandrikàyàm .
     %<caturjàtakakakkolalavaïgàgurusihlakam .
     sarvagandhamidaü càgraü munibhiþ parikãrtitam ..>% anyacca bhàvaprakà÷e .
     %<càturjàtakakarpårakakkolàgurukuïkumam .
     lavaïgasahita¤caiva sarvagandhaü vinirdi÷et ..>% (puüliïge'pi dç÷yate . yathà, bçhatsaühitàyàm . 48 . 42 ..
     %<ratnàni sarvagandhàü÷ca vilva¤ca savitaïkatam .
     pra÷astanàmna÷cauùadhyo hiraõyaü maïgalàni ca ..>% sarvagandhavi÷iùñe, tri . bathà, chàndogyopaniùadi . 3 . 14 . 2 .
     %<àkà÷àtmà sarvakarmà sarvakàmaþ sarvagandhaþ sarvarasaþ sarvamidamabhyàtto'vàkyanàdaraþ ..>%)

#<sarvagà>#, strã, (sarvaü gacchatãti . gama + óaþ . ñàp .) priyaïguvçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<sarvagranthiþ>#, puü, (sarvasmin granthiriva yatra .) pippalãmålam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sarvagranthikaü>#, klã, (sarvatra granthirivàtra . kan .) pippalãmålam . iti hemacandraþ ..

#<sarvacarmãõaþ>#, tri, (sarvacarmaõà kçtaþ . sarvacarman + %<sarvacarmaõaþ kçtaþ khakha¤au .>% 5 . 2 . 5 . iti khaþ .) sakalacarmanirmitaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<sarvajanãnaþ>#, tri, (sarvajanàya hitaþ . sarvajana + %<sarvajanàt ñha¤ kha÷ca .>% 5 . 1 . 9 . ityasya vàrtikoktyà khaþ .) sarvajanasambandhã . iti siddhàntakaumudã ..

#<sarvajayà>#, strã, (sarveùàü jayo yasyàþ .) strãkartavyamàrga÷ãrùàdidvàda÷amàsaniùpàdyavratavi÷eùaþ . yathà . atha sarvajayàvratam . sàmànyoktaü kçtvà adya màrga÷ãrùe màsi amukapakùe amukatithau viùõupadãsaükràntyàmàrabhya varùaparyantaü amukagotrà ÷rãamukã dvàda÷amàsa÷àkàdityàgaphalapràptipårvakaputtrapauttràdyai÷varyapràptyuttarasvargakàmà manorathakàmà và gaõe÷àdiharagaurãpåjàtmakasarvajayàvratamahaü kariùye . tataþ sàmànyoktaü navagrahapåjàntaü kçtvà aïganyàsaü praõavena kçtvà gaurãsahitaharaü dhyàyet .
     %<÷vetavarõaü vçùàråóhaü vyàlayaj¤opavãtinam .
     vibhåtibhåùitàïga¤ca vyàghracarmadharaü ÷ubham ..
     pa¤cavaktraü da÷abhujaü jañilaü candracåóakam .
     trinetraü pàrvatãyuktaü pramathai÷ca samanvitam .
     prasannavadanaü devaü varadaü bhaktavatsalam ..>% iti dhyàtvà oü namaþ ÷ivàya hrãü durgàyai namaþ . iti mantreõàrghyaü kçtvà punardhyàtvà oü gaurãsahitaharàya namaþ . ityàsanàdinà påjayet . tataþ pa¤capuùpà¤jalidànaü kçtvà praõamet .
     %<namaste pàrvatãnàtha ! namaste ÷a÷i÷ekhara ! .
     namaste pàrvatãdevyai caõóikàyai namo namaþ .. * ..>% atha kathà . lakùmãruvàca .
     %<bhagavantaü sukhàsãnaü lakùmãþ pçcchati ke÷avam .
     kena vratena deve÷a strãõàü sarvamanoratham ..
     saubhàgyamatula¤càpi puttrapauttravivardhanam .
     nànàsukhasamàyuktaü labhyate vaiùõavaü padam ..
     tadvrataü bråhi me deva ! kriyate ca yathà prabho ..
     ÷rãbhagavànuvàca .
     asti sarvajayà nàma vratànàü vratamuttamam .
     tasyànuùñhànamàtreõa strãõàü sarvamanoratham ..
     lokatrayahite yuktà sidhyatãha na saü÷ayaþ .
     kuru tvaü tadvrataü devi ! pracàraya mahãtale ..
     lakùmãruvàca .
     prasanno yadi deve÷a vidhànaü mayi kathyatàm .
     sukhena yena deve÷a ! kriyate vratamuttamam ..
     ÷rãbhagavànuvàca .
     sarvajayàvrataü vakùye ÷çõu padme su÷obhanam .
     naiva dçùñaü vrataü devi yathà sarvajayàvratam ..
     puruùàõàü gayà÷ràddhaü strãõàü sarvajayàvratam .
     pitruddhàraõakaü nàma manorathapradàyakam ..
     vrataràjamidaü bhadre nàrãõàü sukhadàyakam ..
     màrga÷ãrùe tyajet ÷àkaü pauõóarãkaü phalaü labhet ..
     pauùe tu lavaõaü tyaktvà gosahasraphalaü smçtam .
     màghe tailaü parityajya ÷riyaü pràpnoti mànavã ..
     phàlgune ca tyajet pågaü bhavet pativratà satã .
     caitre puùpaü parityajya sà yàti paramàü gatim ..
     bhaktaü tyaktvàtha vai÷àkhe yàti candrapurãü ÷ubhàm .
     jyaiùñhe dhàràjalaü tyaktvà vàruõaü lokamàpnuyàt .
     àùàóhe ca dadhi tyaktvà vàruõaü lokamàpnuyàt ..
     ÷ràvaõe vasanaü tyaktvà prajàpatipuraü vrajet .
     bhàdre tu vyajanaü tyaktvà nàràyaõapuraü vrajet ..
     à÷vine ca ghçtaü tyaktvà làvaõyamuttamaü labhet .
     ÷ayyà¤ca kàrtike tyaktvà prayàti paramàü gatim ..
     màsànte copabhu¤jãta sarvaü dattvà dvijàtaye .
     ÷ayyà deyà vrate pårõe dànàni vividhàni ca .
     gauryà hara¤ca saüpåjya ÷àkaü bhu¤jãta pàyasam ..
     evaü yà kurute nàrã varùaü yàvat samàpyate .
     svarge vasati sà nityaü puttrapauttrapratiùñhità ..
     tat kuruùva prayatnena yena sarvajayà bhava ..
     ÷acãva devaràjasya ratãva madanasya ca .
     tatsadç÷ã bhavet bhadre vratasyàsya prasàdataþ ..>% iti skandapuràõoktà sarvajayàvratakathà samàptà .. tataþ stutvà praõamya visçjet . varùànte pratiùñhà kartavyà . dravyadàne'mukamàsàmukadravyatyàgajanyàmukaphalapràptikàmà ÷ivadurgàprãtikàmà và bràhmaõàyàhaü dade iti vadet . iti kçtyacandrikà ..

#<sarvajit>#, puü, (sarvàn jayatãti . ji + kvip .) kàlacakrasya ekaviü÷avarùaþ . iti kecit .. (tvàùñre yuge àdyavatsaraþ . yathà, bçhatsaühitàyàm . 8 . 37 .
     %<tvàùñre yuge sarvajidàdya uktaþ saüvatsaro'nyaþ khalu sarvadhàrã ..>%) sakalajayakartari, tri ..

#<sarvaj¤aþ>#, puü, (sarvaü jànàtãti . j¤à + kaþ .) ÷ivaþ . (yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 39 .
     %<suvarõaretàþ sarvaj¤aþ subãjo bãjavàhanaþ ..>%) buddhaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 35 . ; 1 . 1 . 13 .. (viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 61 .
     %<sarvadar÷ã vimuktàtmà sarvaj¤o j¤ànamuttamam ..>%) sakalaj¤àtari, tri .. (yathà, raghuh . 10 . 20 .
     %<sarvaj¤astvamavij¤àtaþ sarvayonistvamàtmabhåþ ..>%)

#<sarvaj¤à>#, strã, (sarvaü jànàtãti . j¤à + kaþ . ñàp .) durgà . yathà, devãpuràõe 45 adhyàye .
     %<utpattisthitinà÷eùu rajàditriguõà matà .
     sarvaj¤à sarvavettçtvàcchàntitvàcchàntirucyate ..>%

#<sarvataþ>#, vya, caturdigabhivyàptiþ . tatparyàyaþ . samantataþ 2 paritaþ 3 vi÷vak 4 . ityamaraþ . 3 . 4 . 13 .. (yathà, muõóakopaniùadi . 3 . 2 . 5 .
     %<te sarvagaü sarvataþ pràpya dhãrà yuktàtmànaþ sarvamevàvi÷anti .. * ..>% sarva + tasil . sarvaþ . yathà, manuþ . 1 . 5 .
     %<apratarkamavij¤eyaü prasuptamiva sarvataþ ..>% %<prasuptamiva sarvataþ prathamàrthe tasiþ . svakàryàkùamamityarthaþ .>% iti taññãkàyàü kullåkaþ .. pa¤camyàstasil . sarvasmàt . sarvebhyaþ . yathà manuþ . 4 . 247 .
     %<sarvataþ pratigçhõãyànmadhvathàbhayadakùiõàm ..>% saptamyàstasil . sarvasmin . yathà, çtusaühàre . 1 . 23 .
     %<bhramati gavayayåthaþ sarvatastoyamicchan ÷arabhakulamajihmaü proddharatyambu kåpàt ..>%)

#<sarvataþ÷ubhà>#, strã, (sarvataþ ÷ubhaü yasyàþ . priyaïguvçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<sarvatantraþ>#, puü, (sarvaü tantramasyeti .) sakalatantràdhyetà . iti kecit .. (klã, sarvaü tantramiti .) sakala÷àstra¤ca ..

#<sarvatàpanaþ>#, puü, (sarvàn tàpayatãti . tapa + õic + lyuþ .) kàmadevaþ . iti kecit .. sarvatàpake, tri ..

#<sarvatiktà>#, strã, (sarvatastiktà .) kàkamàcã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sarvatobhadraü>#, klã, puü, (sarvato bhadramasmàditi .) ã÷varagçhavi÷eùaþ . ityamaraþ . 2 . 2 . 10 .. dvàràlindàdibhedabhinnàóhyagçham . tasya lakùaõamupanyastaü sà¤jhena yathà --
     %<svastikaü pràïmukhaü yat syàdalindànugataü bhavet .
     tatpàr÷vànugatau cànyau tatparyantagato'paraþ ..
     aniùiddhàlindabhedaü caturdvàra¤ca yadgçham .
     tadbhavet sarvatobhadraü caturàlinda÷obhitam ..
     pràkpa÷cimànugatau ca ÷eùàvudaravistçtau .
     yatràlindau rucakyato na cet syàduttaràmukham ..
     krameõopacãyamànaü yatràlindadvayaü gçhe .
     tadvardhamànamityàhurna cet syàduttaràmukham ..
     dakùiõànugatàlindatrayaü yat pa÷cimàmukham .
     påjanãyottarocchràyaü nandyàvartaü vadanti tat ..
     uparyupari yadgehaü tadvicchandakasaüj¤akam ..>% iti vacaneùu svastikàdãnàü klãvatvadar÷anàt svastikàdãnàü puünapuüsakatvaü mantavyam . evamàdipràptau rucakavardhamànau puüliïgàvapi yaduktam .
     %<svastikaþ sarvatobhadro rucako vardhamànakaþ .
     nandyàvartàdaya÷càpi dvàràlindàdibhedajàþ ..>% iti bharataþ .. * .. lakùaõàntaraü yathà, bhaviùyottare .
     %<meùàdicandre jàtasya nçpateþ syuranukramàt .
     dvàda÷aiva gçhàn vakùye teùàü lakùaõamagrataþ ..
     sunandaþ sarvatobhadro bhavyo nàndãmukhastathà .
     vinoda÷ca vilàsa÷ca vijayo vimalastathà ..
     raïgaþ kelirjayo vãro dvàda÷aite prakãrtitàþ ..>% tallakùaõaü yathà --
     %<dvau ràjahastàvàyàme pariõàhe tathaiva ca .
     ityayaü sarvatobhadraþ ÷ukra÷càsyàdhidevatà ..
     dànavà rakùakà÷caiva påjyàste càtra yatnataþ .
     caturda÷àsya dvàràõi kçùõacitràvçtàni ca ..
     pãñhapaññàvçto hyeùaþ sarvàniùñavinà÷anaþ .
     atra sthitvà mahãpàlaþ sarvàn ÷atrån nikçntati ..>% dãrgha 21 prastha 20 iti sarvatobhadraþ . iti yuktikalpataruþ .. (sarvato maïgalaprade, tri . yathà, bhàgavate . 10 . 71 . 11 .
[phicture]
     %<ityuddhavavaco ràjan sarvatobhadramacyutam .
     devarùiryaduvçddhà÷ca kçùõa÷ca pratyapåjayan ..>%)

#<sarvatobhadraü>#, klã, (sarvato bhadramasyeti .) vçùotsargavratapratiùñhàdau påjàdhàramaõóalavi÷eùaþ . yathà, ÷àradàyàm .
     %<caturasre catuþkoùñhe karõasåtrasamanvite .
     caturùvapi ca koùñheùu koõasåtracatuùñayam ..
     madhye madhye yathà matsà bhaveyuþ pàtayettathà .
     pårvàparàyate dve dve mantrã yàmyottaràyate ..
     pàtayetteùu matsyeùu samaü såtracatuùñayam .
     pårvavat koõakoùñheùu karõasåtràõi pàtayet ..
     tadvat bhåteùu matsyeùu dadyàt såtracatuùñayam .
     tataþ koùñheùu matsyàþ syusteùu såtràõi pàtayet ..
     yàvat ÷atadvayaü mantrã ùañpa¤cà÷at padànyapi .
     tàvattenaiva vidhinà tatra såtràõi pàtayet ..
     ùañtriü÷atà padairmadhye likhet padmaü sulakùaõam .
     bahiþpaïktyà bhavet pãñhaü païktiyugmena vãthikà ..
     dvàra÷obhopa÷obhàsràn ÷iùñàbhyàü parikalpayet .
     ÷àstroktavidhinà mantrã tataþ padmaü samàlikhet ..
     padmakùetrasya saütyajya dvàda÷àü÷aü bahiþ sudhãþ .
     tanmadhyaü vibhajet vçttaistribhiþ samavibhàgataþ ..
     àdyaü syàt karõikàsthànaü ke÷aràõàü dvitãyakam .
     tçtãyaü padmapatràõàü muktàü÷ena dalàgrakam ..
     bàhyavçttàntaràlasya mànena vidhinà sudhãþ .
     nidhàya ke÷aràgreùu parito'rdhani÷àkaràn ..
     likhitvà sandhisaüsthàni tatra såtràõi pàtayet .
     dalàgràõà¤ca yanmànaü tanmànàdvçttamàlikhet ..
     tadantaràlatanmadhyasåtrasyobhayataþ sudhãþ .
     àlikhedvàhyahastena dalàgràõi samantataþ ..
     dalamåleùu yuga÷aþ ke÷aràõi prakalpayet .
     etat sàdhàraõaü proktaü païkajaü tantravedibhiþ ..
     padàni trãõi pàdàrthaü pãñhakoõeùu màrjayet .
     ava÷iùñaiþ padairvidvàn pãñhagàtràõi kàrayet ..
     padàni vãthisaüsthàni màrjayet païktyabhedataþ .
     sarvatobhadramaõóalasya råpaü yathà .
     dikùu dvàràõi racayet dvicatuþkoùñhakaistathà ..
     padaistribhirathaikena ÷obhàþ syurdbàrapàr÷vayoþ .
     upa÷obhàþ syurekena tribhiþ koùñhairanantaram ..
     ava÷iùñaiþ padaiþ ùaóbhiþ koõànàü syàccatuùñayam .
     ra¤jayet pa¤cabhirvarõairmaõóalaü tanmanoharam ..
     pãtaü haridràcårõaü syàt sitaü taõóulasambhavam .
     kusumbhacårõamaruõaü kçùõaü dagdhapulàkajam ..
     vilvàdipatrajaü ÷yàmaü ityuktaü varõapa¤cakam .
     aïgulotsedhavistàràþ sãmàrekhàþ sitàþ ÷ubhàþ ..
     karõikàü pãtavarõena ke÷aràõyaruõena ca .
     ÷uklavarõàni patràõi tatsandhãn ÷yàmalena ca ..
     rajasà ra¤jayenmantrã yadvà pãtaiva karõikà .
     ke÷aràþ pãtaraktàþ syuraruõàni dalànyapi ..
     sandhayaþ kçùõavarõàþ syuþ sitenàpyasitena và .
     ra¤jayet pãñhagarbhàõi pàdàþ syuraruõaprabhàþ ..
     gàtràõi tasya ÷uklàni vãthãùu catasçùvapi .
     àlikhet kalpalatikà dalapuùpaphalànvitàþ ..
     varõairnànàvidhai÷citraiþ sarvadçùñimanoharàþ .
     dvàràõi ÷vetavarõàni ÷obhà raktàþ samãritàþ ..
     upa÷obhàþ pãtavarõàþ koõànyasitabhàni ca .
     tisro rekhà bahiþ kàryàþ sitaraktàsitàþ kramàt ..
     maõóalaü sarvatobhadrametat sàdhàraõaü smçtam .. * ..>% prakàràntaraü yathà --
     %<caturasràü bhuvaü bhittvà digbhyo dbàda÷adhà sudhãþ pàtayettatra såtràõi koùñhànàü dç÷yate ÷atam ..
     catu÷catvàriü÷adàóhyaü pa÷càt ùañtriü÷atàmbujam .
     koùñhaiþ prakalpayet pãñhaü païktyà naivàtra vãthikà ..
     dvàra÷obhe yathà pårvamupa÷obhà na dç÷yate .
     ava÷iùñaiþ padaiþ kuryàt ùaóbhiþ koõàni tantravit .
     vidadhyàt pårvavat ÷eùamevaü và maõóalaü smçtam ..>% iti tantrasàre 1 paricchedaþ .. * .. sarvatobhadramaõóalasya råpaü yathà .
[phicture] nàràõàü ÷ubhà÷ubhaj¤ànàrthaü cakravi÷eùaþ . yathà,
     %<athàtaþ saüpravakùyàmi cakraü trailokyadãpanam .
     vikhyàtaü sarvatobhadraü sadyaþ pratyayakàrakam ..
     årdhvagà da÷a vinyasya tiryagrekhàstathà da÷a .
     ekà÷ãtipadaü cakraü jàyate nàtra saü÷ayaþ ..
     akàràdisvaràþ koùñheùvã÷àdau vidi÷i kramàt .
     pradakùiõakramàjj¤eyà jyotiþ÷àstravi÷àradaiþ ..
     kçttikàdãni dhiùñyàni pårvà÷àdi likhettataþ .
     sapta tapta krameõaiva aùñàviü÷ati saükhyayà ..
     a-va-ka-ha-óàþ pårvasyàü ma-ña-pa-ra-tà hariti dakùiõasyàm .
     na-ya-bha-ja-khà vàruõyàü ga-÷a-da-ca là-÷cottarasyàü syuþ ..
     trayastrayo vçùàdyàstu pårvàdikramato budhaiþ .
     rà÷ayo dvàda÷a sthàpyà meùàntà dakùamàrgataþ ..
     ÷eùeùu koùñhakeùvevaü nandàditithipa¤cakam .
     vàràõàü saptakaü lekhyaü bhaumàdyaü tattithikramàt ..
     ityevaü sarvatobhadraprakàraþ kathito mayà .
     yasminnçkùe sthitaþ kheñastato vedhatrayaü bhavet ..
     grahadçùñiva÷enàtra vàmadakùiõasaümukhe .
     bhuktaü bhogyaü tathàkràntaü viddhaü kråragraheõa bham ..
     ÷ubhà÷ubheùu kàryeùu varjanãyaü prayatnataþ .
     vakrage dakùiõà dçùñirvàmà dçùñi÷ca ÷ãghrage ..
     saümukhã madhyacàre ca j¤eyà bhaumàdipa¤cake .
     såryamuktà grahàþ ÷ãghràstathà càrke dvitãyage ..
     samàstçtãyage j¤eyà mandà bhànau caturthage .
     vakràþ syçþ pa¤caùaùñe'rke tvativakrà nagàùñage ..
     navame da÷ame bhànau jàyate sahajà gatiþ .
     dvàda÷aikàda÷e sårye labhante ÷ãghratàü punaþ ..
     ravisthityaü÷akatriü÷àvadheþ saükhyàtra kalpyate .
     na tu rà÷yantaraspar÷àt dbitãyàdiniråpaõam ..
     ràhuketå sadà vakrau ÷ãghragau candrabhàskarau .
     gaterekasvabhàvatvàdeùàü dçùñitrayaü sadà ..
     krårà vakrà mahàkråràþ saumyà vakrà mahà÷ubhàþ .
     syuþ sahajasvabhàvasthàþ saumyà krårà÷ca ÷ãghragàþ ..
     gha-ïa-chàþ ùa-õa-ñhà÷caiva dha-pha-óhà÷cha-jha-¤àstathà .
     etat trikaü trikaü viddhaü viddhaiþ ka-pa-bha-daiþ kramàt ..
     gha-ïa-chà raudrage vedhe ùa-õa-ñhà astage grahe .
     dha-pha-óhàþ pårbàùàóhàyàü tha-jha-¤à bhàdra uttare ..
     ravau ÷asau khayau caiva jayau õanau parasparam .
     ekena hi dvayaü j¤eyaü ÷ubhà÷ubhagrahavyadhe ..
     avarõàdisvaradvandve tvekavedhàt dbayorvyadhaþ .
     yugmavarõàtmake vedhe anusvàravisargayoþ ..>% àkàràdiyugmavarõàtmakavedhavadanusvàravisargayoþ ekavedhàdubhayavedha ityarthaþ .
     %<koõasthaçkùayormadhye antyàdipàdage grahe .
     akàràdicatuùkeùu vedhaþ pårõatithau tathà ..
     ekàdikråravedhena phalaü puüsàü prajàyate .
     udvega÷ca bhayaü hànirvyàdhirmçtyuþ krameõa ca ..
     çkùe bhramo'kùare hàniþ svare vyàdhirbhayaü tithau .
     rà÷au viddhe mahàvighnaþ pa¤caviddho na jãvati ..
     ekavedhe bhayaü yuddhe yugmavedhe dhanakùayaþ .
     trivedhe tu bhavedbhaïgo mçtyurvedhacatuùñaye ..>% diùñitraye udàharaõamàha .
     %<bharaõyakàravçùabhaü nandàü bhadràü tulà¤ca bham .
     vi÷àkhàü haribhaü vidhyedgraha àgneyasaüsthitaþ ..>% udàharaõàntaramàha .
     %<vaü yugmamausvaraü kanyàü rephaü svàtãmukàrakam .
     a÷vinãü rohiõãstho'bhijidbhamevaü pareùvapi ..
     yathà dçùñaüphalàþ kråràstathà saumyàþ ÷ubhapradàþ .
     krårayuktaþ punaþ saumyo j¤eyaþ kråraphalapradaþ ..
     arkavedhe manastàpo dravyahàni÷ca bhåsute .
     rogapãóàkaraþ saurã ràhuketå ca vighnadau ..
     candre mi÷raphalaü puüsàü ratilàbha÷ca bhàrgave .
     budhavedhe bhavet praj¤à jãvaþ sarva÷ubhapradaþ ..
     svakùetrasthe balaü pårõaü pàdonaü mitrabhe grahe .
     ardhaü samagçhe proktaü pàdaü ÷atrugçhe sthite ..
     ida¤ca saumyakråràõàü balaü sthànava÷àt samam .
     etadeva phalaü viddhi saumyaiþ krårairviparyayàt ..
     sthànavedhasamàyogàt yatsaükhyaü jàyate balam .
     tatsaükhyaü vedhyavastånàü phalaü j¤eyaü ÷ubhà÷ubham ..
     dçùñihãne punarvedhe na syàt ki¤cit ÷ubhà÷ubham .
     grahàþ saumyàstathà krårà vakràþ ÷ãghroccanãcagàþ ..
     sthàna¤ca vedhyamityevaü balaü j¤àtvà phalaü vadet .
     vakragrahe phalaü dvighnaü triguõaü svoccasaüsthite ..
     svabhàvajaü phalaü ÷ãghre nãcastho'rdhaphalo grahaþ .
     tithirà÷yaü÷anakùatraü viddhaü kraragraheõa yat ..
     sarveùu ÷ubhakàryeùu varjayettat prayatnataþ .
     na nandati vivàhe ca yàtràyàü na nivartate ..
     rogànna mucyate rogã vedhavelàkçtodyamaþ .
     rogakàle bhavedvedhaþ krårakhecarasambhavaþ ..
     vakragatyà bhavenmçtyuþ ÷ãghre jàpyarujànvitaþ .
     vedhasthàne raõe bhaïgo durge khaõóiþ prajàyate ..
     kaviprave÷anaü tatra yodhàghàta÷ca tatra vai ..>% kavi÷caurayoddhà .
     %<yatra pårbàdikàùñhàyàü vçùarà÷yàdigo raviþ .
     sà digastamità j¤eyà ÷eùàstisraþ sadoditàþ ..
     ã÷ànasthàþ svaràþ pràcyàü j¤eyà yàmyàmathàgnigàþ .
     nairçtasthà÷ca vàruõyàü vàyavyàü saumyagà matàþ .
     nakùatràõi svarà varõà rà÷ayastithayo di÷aþ ..
     te sarve'stamità j¤eyà yatra bhànustrimàsikaþ ..
     nakùatre'ste rujà varõe hàniþ ÷okaþ svare'stage .
     rà÷au vighnastithau bhãtiþ pa¤càste maraõaü bhavet ..
     yàtrà yuddhaü vivàda÷ca dvàraü pràsàdaharmyayoþ .
     na kartavyaü ÷ubhaü cànyadastà÷àbhimukhaü naraiþ ..
     astà÷àyàü sthitaü yasya nàmnaþ prathamamakùaram .
     sa àrtaþ sarvakàryeùu j¤eyo daivahato naraþ ..
     karau koùñhe tathà dvandve càturaïgamahàbale .
     varjyà÷càstaü gatà yodhà yadãcchedvijayaü raõe ..
     nakùatre'bhyudite puùñirvarõe làbhaþ svare sukham .
     rà÷au jayastithau tejaþ padàptiþ pa¤cakodaye ..
     pra÷nakàle bhavedbiddhaü yallagnaü krårakhecaraiþ .
     tadduùñaü ÷obhanaü saumyairmi÷rairmi÷raphalaü bhavet ..
     grahàviddhantu yallagnaü phalaü lagnasvabhàvataþ .
     j¤àtavyamãkùite kendre bhàùitaü yaccaràdikam ..
     ÷ãrùodaye saumyavilagnavarge lagne'pi và saumyayute ÷ubhaü syàt .
     ato'nyathàtve tu tadanyathàtvaü mi÷raü vimi÷rairadhikaü balàóhyaiþ ..
     kendropagà navamapa¤camagà÷ca saumyàþ kendràùñavarjama÷ubhàstrayaùaùñhasaüsthàþ .
     sarvàrthasàdhanakaràþ paripçcchatàü syurebhirviparyayagataistu viparyayaþ syàt ..
     lagnàdhinàtho yadi kendragaþ syàt tanmitrametasya ca kendragaü và .
     vyayàùñakendrànapahàya pàpà anyatra yàtà yadi tacchubhaü syàt ..
     àdyo lagnàdhipaþ kàryelagne kàryàdhipo yadi dvitãyo lagnapo lagne kàrye kàryàdhipo yadi lagnapaþ kàryapa÷càpi lagne yadi tçtãyakaþ .
     caturthaþ kàryapau syàtàü yadi lagnapakàryapau ..
     kàryasiddhistadà j¤eyà mitra¤cedadhikaü matam .
     evaü dçùñiva÷àjj¤eyaü phalaü tadbaccatuùñayam ..
     pårõanàóãsthito dåto yat pçcchati ÷ubhà÷ubham tat sarvaü siddhimàpnoti ÷ånye ÷ånyaü samãraõe ..
     àdau ÷ånyagataþ pçcchetpa÷càt pårõàü vi÷edyadi tadà sarvàrthasiddhiþ syàt vàme vàmaü na saü÷ayaþ ÷vàsaprave÷akàle ceddåto jalpati và¤chitam .
     tasyàrthaþ siddhimàpnoti nirgame nàsti sundaram årdhvavàmàgrato dåto j¤eyo vàmapathasthitaþ .
     pçùñhe dakùe tathàdhastàddakùabàhau gato mataþ ..
     yàtràdànavivàheùu vastràlaïkàrabhåùaõe .
     ÷ubhe karmaõi sandhau ca prave÷e vàmagaþ ÷ubhaþ ..
     kalahadyåtayuddheùu snànabhojanamaithune .
     vyavahàre bhaye bhaïge dakùanàóã pra÷asyate ..
     krårairubhayato viddhà yasyàkùaratithisvaràþ .
     rà÷irdhiùñya¤ca pa¤càpi tasya mçtyurna saü÷ayaþ ..
     maõóalaü nagaraü gràmo durgaü dervàlayaü puram .
     krårairubhayato vedhe vina÷yanti na saü÷ayaþ ..
     kçttikàyàü tathà puùye revatyà¤ca punarvasau .
     viddhe sati kramàdvedho varõeùu bràhmaõàdiùu ..
     taulaü bhàõóaü raso dhànyaü gajà÷vàdicatuùpadàþ .
     sarvaü mahàrghatàü yàti yàvat kråravyadhe sthitam ..
     kråravedhasamàyoge yasyopagrahasambhavaþ .
     tasya mçtyurna sandeho rogàdbàtha raõàdapi ..
     såryabhàt pa¤camaü dhiùñyaü j¤eyaü vidyunmukhàbhidham .
     ÷åla¤càùñamakaü proktaü sannipàtaü caturda÷am ..
     keturaùñàda÷aü proktamulkà syàdekaviü÷atim .
     dbàviü÷atitamaü kampaü trayoviü÷a¤ca vajrakam ..
     nirghàta¤ca caturviü÷amuktà aùñàvupagrahàþ .
     prasthàne vighnadàþ proktàþ sarvakàryeùu sarvadà ..>% iti sarvatobhadracakram . iti jyotiùatattvam .. *

#<sarvatobhadracakrasya råpaü yathà .>#
pårva
     a | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | à
     2 | u | a | va | ka | ha | óa | å | 10
     1 | la | ë | vçùaþ | mithunaþ | karkañaþ | í | ma | 11
     27 | ca | meùaþ | o | nandà | au | siühaþ | ña | 12
     26 | da | mãnaþ | riktà | pårõà | bhadrà | kanyà | pa | 13
     25 | ÷a | kumbhaþ | aþ | jayà | aü | tulà | ra | 14
     24 | ga | ai | makaraþ | dhanuþ | bç÷cikaþ | e | ta | 15
     23 | é | kha | ja | bha | ya | na | ç | 16
     ã | 22 | 0 | 21 | 20 | 19 | 18 | 17 | i

#<sarvatobhadraþ>#, puü, (sarvato bhadramasyeti .) nimbavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 62 .. vyåhavi÷eùaþ . iti taññãkà .. viùõurathaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. vaü÷aþ . iti ÷abdacandrikà .. citrakàvyavi÷eùaþ . iti medinã ..

#<tadudàharaõaü yathà .>#
     sa | kà | ra | nà | nà | ra | kà | sa
     kà | ya | sà | da | da | sà | ya | kà
     ra | sà | ha | và | và | ha | sà | ra
     nà | da | và | da | da | và | da | nà iti sarvatobhadraþ . iti màghe . 19 . 27 .. asyàrthaþ . sakàreti . punaþ kãdç÷ã .
     %<kàro vadhe ni÷caye ca bale yatne ratàvapi .>% iti vi÷vaþ .. sakàràþ sayatnàþ sotsàhàþ nànà nànàvidhà÷caye ye àràþ arãõàü samåhàþ . bhikùàdibhyo'õ . teùàü kàsà gatibhedàþ kàyà vigrahà÷ca teùàü sàdaü dadatãti sàdadàþ nà÷akàrakàþ sàyakà yasyàü sà tathoktà . rasena ràgeõàhavo yasyàþ sà rasàhanà raõaràgiõãtyarthaþ . vàhasàràõàü vàha÷reùñhànàü ye nàdà heùàdighoùàsteùàü vàdaü kalahaü dadatãti vàdadàni . taiþ saha kalahàyamànàni vàdanàni vàdyàni yasyàü sà vàhasàranàdavàdadavàdanà tåryavàdaghoùetyarthaþ . ataeva teùàü tulyatokterati÷ayoktiþ . sarvato bhramaõàt sarvatobhadràkhya÷citrabandhaþ . ata eva daõóã . %<tadidaü sarvatobhadraü bhramaõaü yadi sarvataþ .>% iti . uddhàrastu . catuþkoùñhe caturaïgabandhe puükticatuùñaye pàdacatuùkaü vilikhyànantaraü païkticatuùñaye'pyadhaþkrameõa pàdacatuùñayalekhane prathamàsu catasçùu prathamapàdaþ sarvato vàcyate . evaü dvitãyàdiùu dvitãya ityàdi . iti taññãkàyàü mallinàthaþ .. (vañikauùadhavi÷eùaþ . yathà --
     %<vi÷uddhaü gaganaü gràhyaü dvikarùaü ÷uddhagandhakam .
     tolakaü tolakàrdha¤ca hiïgulottharasantathà ..
     karpåraü ke÷araü màüsã tejapatraü lavaïgakam .
     jàtãkoùaphala¤caiva såkùmailàkaripippalã ..
     kuùñhaü tàlã÷apatra¤ca dhàtakã cocamustakam .
     haritakã marica¤ca ÷çïgaveravibhãtakam ..
     pippalyàmalaka¤caiva ÷àõabhàgaü vicårõitam .
     sarvamekãkçtaü piùñvà vañãïkuryàddvigu¤jikàm ..
     bhakùayet parõakhaõóena madhunà sitayàpi và .
     rogaü j¤àtvànupàna¤ca pràtaþ kuryàdvicakùaõaþ ..
     hanti mandànalàn sarvànàmadoùaü visåcikàm .
     pitta÷leùmabhavaü rogaü vàta÷leùmabhavantathà ..
     ànàhaü måtrakçcchra¤ca saügrahagrahaõãü vamim .
     amlapittaü ÷ãtapittaü raktapittaü vi÷eùataþ .
     cirajvaraü pittabhavaü ghàtusthaü viùamajvaram ..
     kàsaü pa¤cavidhaü hanti kàmalàü pàõóumeva ca .
     sarvalokahitàrthàya ÷ivena bhàùitaþ purà .
     sarvatobhadranàmàyaü rasaþ sàkùànmahe÷varaþ ..>% iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe jvaràdhikàre ..
     %<såtaü gandhaü tapanagaganaü kàntalauhasya cårõaü kçtvaikasmin dç÷adi piùitaü ÷çïgaverasya vàrà .
     yu¤jyàdroge yakçtigudaje plãhni sarvajvareùu ÷othe pàõóau kçmikçtagade sarvataþ kàmalàyàm .
     kàse ÷vàse pramihajañhare sarvadoùaprabhåte khyàto yogaþ suramaõikçtaþ sarvarogaikahantà ..>% iti ca rasendrasàrasaügrahe plãhàdhikàre ..)

@<[Page 5,306c]>@
#<sarvatobhadrà>#, strã, (sarvato bhadraü maïgalamasyà iti .) gambhàrã . nañayoùit . iti medinã ..

#<sarvatomukhaü>#, klã, (sarvato mukhamasyeti .) jalam . ityamaraþ . 1 . 10 . 4 .. àkà÷am . iti medinã .. (samantatomukhavi÷iùñe, tri . yathà, mahàbhàrate . 1 . 211 . 12 .
     %<evaü sarvàn samàdi÷ya pårbatãre mahodadheþ .
     kråràü matiü samàsthàya jagmatuþ sarvatomukhau ..>%)

#<sarvatomukhaþ>#, puü, (sarvataþ mukhamasyeti .) ÷ivaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 66 .
     %<sarvakàmavara÷caiva sarvadaþ sarvatomukhaþ ..>%) brahmà . (yathà, kumàre . 2 . 3 .
     %<atha sarvasya dhàtàraü te sarve sarvatomukham .
     vàgã÷aü vàg bhirarthyàbhiþ praõipatyopatasthire ..>%) àtmà . iti medinã .. (viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 100 .
     %<amçtà÷o'mçtavapuþ sarvaj¤aþ sarvatomukhaþ ..>%) bràhmaõaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. svargaþ . iti ÷abdamàlà .. agniþ . yathà --
     %<sarvataþ pàõipàdàntaþ sarvato'kùi÷iromukhaþ .
     vi÷varåpà mahànagniþ praõãtaþ sarvakarmasu ..>% iti tithyàditattvadhçtàgnipraõayanamantraþ ..

#<sarvatra>#, vya, (sarvasminniti . sarva + %<saptamyàstral .>% 5 . 3 . 10 . iti tral .) sarvadigde÷akàle . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, raghuþ . 3 . 62 .
     %<tutoùa vãryàti÷ayena vçtrahà padaü hi sarvatra guõairnidhãyate ..>%)

#<sarvatragaþ>#, puü, (sarvatra gacchatãti . gama + %<óaprakaraõe sarvatrapannayorupasaükhyànam .>% 3 . 2 . 48 . ityasya vàrtikoktyà óaþ .) vàyuþ . sarvatraügàmini, tri . iti vakùyamàna÷abdadar÷anàt .. (yathà, gãtàyàm . 9 . 6 .
     %<yathàkà÷asthito nityaü vàyuþ sarvatrago mahàn .
     tathà sarvàõi bhåtàni matsthànãtyupadhàraya ..>%)

#<sarvatragàmã>#, [n] puü, (sarvatra gacchatãti . gama + õiniþ .) vàyuþ . iti ÷abdacandrikà .. sarvadigde÷akàle gamanakartari, tri ..

#<sarvathà>#, vya, (sarveõa prakàreõa . sarva + %<prakàravacane thàl .>% 5 . 3 . 23 . iti thàl .) sarvaprakàram . iti vyàkaraõam .. (yathà, manuþ . 2 . 15 .
     %<udite'nudite caiva samayàdhyuùite tathà .
     sarvathà vartate yaj¤a itãyaü vaidikã ÷rutiþ ..>%) pratij¤à . bhç÷am . hetuþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sarvadamanaþ>#, puü, (sarvàn damayatãti . dama + lyuþ .) bharataràjaþ . sa tu ÷akuntalàputtraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (asya nàmaniruktiryathà, mahàbhàrate . 1 . 74 . 5 -- 7 .
     %<ùaóvarùa eva bàlaþ sa kaõvà÷ramapadaü prati .
     siühàn vyàghràn varàhàü÷ca mahiùàü÷ca gajàüstathà ..
     babandha vçkùe balavànà÷ramasya samãpataþ .
     àrohan damayaü÷caiva krãóaü÷ca paridhàvati ..
     tato'sya nàma cakruste kaõvà÷ramanivàsinaþ .
     astvayaü sarvadamanaþ sarvàn hi damayatyasau ..
     sa sarvadamano nàma kumàraþ samapadyata .. * ..>% sarvadamanakartari, tri . iti vyàkaraõam ..)

#<sarvadar÷ã>#, [n] puü, (sarvaü pa÷yatãti . dç÷ + õiniþ .) buddhaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. sakaladar÷anakartari, tri .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 106 . 6 .
     %<sarvaj¤aþ sarvadar÷ã ca buddhimàü÷càsi ràghava ! ..>%)

#<sarvadà>#, vya, (sarva + %<sarvaikànyakiüyattadaþ kàle dà .>% 5 . 3 . 15 . iti dà .) sarvasmin kàle . ityamaraþ . 3 . 422 .. (yathà, narasiühapuràõe . 12 . 56 .
     %<tvatpàdapadme deve÷a bhaktiü me dehi sarvadà .
     yadi tuùño mamàdya tvamanyadekaü vçõomyaham ..>%)

#<sarvaduþkhakùayaþ>#, puü, (sarveùàü duþkhànàü kùayo yatra .) mokùaþ . iti hemacandraþ .. sakalapãóànà÷a÷ca ..

#<sarvadevamukhaþ>#, puü, (sarveùàü devànàü mukhaü yatra .) agniþ . iti jañàdharaþ ..

#<sarvadryaï>#, [¤ca] tri, sarvasya påjakaþ . sarvàna¤cati ityarthe kvippratyayena niùpannaþ . iti vyàkaraõam ..

#<sarvadhàrã>#, [n] puü, (sarvaü dharatãti . dhç + õiniþ .) kàlacakrasya dbàviü÷avarùaþ . iti kecit .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 8 . 27 .
     %<tvàùñre yuge sarvajidàdya uktaþ saüvatsaro'nyaþ khalu sarvadhàrã .
     tasmàt virodhã vikçtaþ khara÷ca .
     ÷asto dvitãyo'tra bhavàya ÷eùàþ .. * ..>% sarvadhàrake, tri ..)

#<sarvadhuràvahaþ>#, puü, (sarvà càsau dhå÷ceti . sarvadhurà . çkpårityaþ . vahatãti . vaha + ac . sarvadhuràyà vahaþ .) sakalabhàravàhakaþ . rathalàïgalàdãnàü bhàravàhakagavàdiþ . ityamaraþ ..

#<sarvadhurãõaþ>#, puü, (sarvadhuràü vahatãti . %<khaþ sarvadhuràt .>% 4 . 4 . 78 . iti khaþ .) sakalabhàravàhakaþ . rathalàïgalàdãnàü bhàravàhakagavàdiþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 66 ..

#<sarvandamaþ>#, puü, (sarvaü damayatãti . dama + ac . dvitãyàyà aluk .) bharataràjaþ . sa tu ÷akuntalàputtraþ . iti hemacandraþ ..

#<sarvapà>#, strã, (sarvaü pàtãti . pà + kaþ . ñàp .) baliràjapatnã . iti kecit .. sarvarakùaõakartari sarvapànakartari ca tri ..

#<sarvapårõatvaü>#, klã, (sarvairdravyaiþ pårõatvam .) sambhàraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<sarvapriyaþ>#, tri, sarveùàü janànàü priyaþ . sakalajanavallabhaþ .. sarvasya ÷ivasya priyaþ . sarvaþ priyo yasyeti và . ÷ivabhaktaþ ..

#<sarvabhakùà>#, strã, (sarvàn bhakùayatãti . bhakùa + aõ .) chàgã . iti hemacandraþ .. sarvabhakùaõakartari, tri .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 6 . 14 .
     %<iti ÷rutvà pulãmàyà bhçguþ paramamanyumàn .
     sa÷àpàgnimatikruddhaþ sarvabhakùo bhaviùyasi ..>%)

#<sarvamaïgalà>#, strã, (sarvàõi maïgalàni asyàþ .) durgà . ityamaraþ .. asyà vyutpattiryathà --
     %<maïgalaü mokùavacanaü cà÷abdo dàtçvàcakaþ .
     sarvànmokùàn yà dadàti sà eva sarvamaïgalà ..
     harùe sampadi kalyàõe maïgalaü parikãrtitam .
     tàn dadàti ca yà devã sà eva sarvamaïgalà ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 54 adhyàyaþ .. api ca .
     %<sarvamaïgala÷abda÷ca sampårõà÷caryavàcakaþ .
     àkàro dàtçvacanastasmàt sà sarvamaïgalà ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe sarvamaïgalàstotraü 27 adhyàyaþ .. anyacca .
     %<sarvàõi hçdayasthàni maïgalàni ÷ubhàni ca .
     dadàti cepsitàn loke tena sà sarvamaïgalà ..>% iti devãpuràõe 45 adhyàyaþ ..

#<sarvamayaþ>#, tri, sarvàtmakaþ . sarva÷abdàt mayañpratyayena niùpannaþ .. (yathà, màrkaõóeye . 99 . 33 .
     %<àpyàyyante ca te yaj¤àstvadàdhàrà hutà÷ana .
     ataþ sarvasya yonistvaü vahne sarvamayastathà ..>%)

#<sarvamålyaü>#, klã, (sarvasya målyam .) kapardakam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<sarvamåùakaþ>#, puü, (sarvàn muùõàtãti . muùa + õvul . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) kàlaþ . iti hemacandraþ ..

#<sarvarasaþ>#, puü, (sarvo raso yatra .) sårã . paõóitaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. dhånakaþ . ityamaraþ .. vàdyabhàõóam . tattu bãõàbhedaþ . iti medinã .. laraõarasaþ . iti hemacandraþ .. (madhuràdirasaþ . yathà, bhàgavate . 2 . 6 . 1 .
     %<vàcàü vahnermukhaü kùetraü chandasàü sapta dhàtavaþ .
     havyakavyàmçtànnànàü jihvà sarvarasasya ca ..>% sarvarasavi÷iùñe, tri . mathà, chàndyogyopa niùadi . 3 . 14 . 2 .
     %<sarvakàmaþ sarvagandhaþ sarvarasaþ iti ..>%

#<sarvarasottamaþ>#, puü, (sarvaraseùu uttamaþ .) lavaõarasaþ . iti hemacandraþ ..

#<sarvaràtraþ>#, puü, (sarvà ràtriþ . %<ahaþsarvaikade÷asaükhyàtapuõyàcca ràtreþ .>% 5 . 4 . 87 . iti ac .) samastarajanã . iti siddhàntakaumudã ..

#<sarvarã>#, strã, ÷arvarã . ràtriþ . iti vakùyamàõa÷abdadar÷anàt ..

#<sarvarãkaraþ>#, puü, (sarvaryàþ karaþ .) candraþ . iti dharaõiþ ..

#<sarvartuparivartaþ>#, puü, (sarvartånàü parivarto yatra .) vatsaraþ . iti jañàdharaþ ..

#<sarvartuphalaü>#, klã, (sarvartujàtaü phalam .) sakalartu jàtaphalam . yathà --
     %<sarvartukusumàkãrõe sarvartuphala÷obhite .
     sthiracchàyadrumàkãrõe santànakavenàvçte ..>% iti bhaviùyapuràõe ÷ivaràtrivratakathà ..

#<sarvarakùaõakavacaü>#, klã, (sarvarakùaõaü sarvarakùàkarraü kavacam .) kavacavi÷eùaþ . yathà --
     %<÷i÷oþ svastyayanaü cakrustårõaü bràhmaõapuïgavàþ .
     hastaü dattvà ÷i÷orgàtre papàñha kavacaü dbijaþ ..
     vadàmi tatte viprendra kavacaü sarvarakùaõam .
     taddattaü màyayà pårvaü brahmaõe nàbhipaïkaje ..
     nidrite jagatàü nàthe jale ca jala÷àyini .
     bhãtàya stutikartre ca madhukaiñabhayorbhayàt ..
     yoganidrovàca .
     dårãbhåtaü kuru bhayaü bhayaü kinte mayi sthite .
     sthitàyàü mayi ca brahman sukhã tiùñha jagatpate .. * ÷rãhariþ pàtu te vaktraü mastakaü madhusådanaþ .
     ÷rãkçùõa÷cakùuùã pàtu nàsikàü ràdhikàpatiþ ..
     karõayugma¤ca kaõñha¤ca kapàlaü pàtu màdhavaþ .
     kapolaü pàtu govindaþ ke÷àü÷ca ke÷avaþ svayam ..
     adharauùñhaü hçùãke÷o dantapaüktiü gadàgrajaþ .
     ràse÷vara÷ca rasanàü tàlukaü vàmano vibhuþ ..
     vakùaþ pàtu mukundaste jañharaü pàtu daityahà .
     janàrdanaþ pàtu nàbhiü pàtu viùõu÷ca te hanum ..
     nitambayugmaü guhya¤ca pàtu te puttaùottamaþ .
     jànuyugmaü jànakã÷aþ pàtu te sarvadà vibhuþ ..
     hastayugmaü nçsiüha÷ca pàtu sarvatra saïkañe .
     pàdayugmaü varàha÷ca pàtu te kamalodbhava ..
     årdhve nàràyaõaþ pàtu adhastàt kamalàpatiþ .
     pàtu pårve ca gopàlaþ pàtu vahnau da÷àsyahà ..
     vanamàlã pàtu yàmyàü vaikuõñhaþ pàtu nairçte .
     vàruõe vàsudeva÷ca pàtu te jalajàsana ! ..
     pàtu te santatamajo vàyavyàü viùñara÷ravàþ .
     uttare ca sadà pàtu so'nanto'nantakaþ svayam ..
     ai÷ànyàmã÷varaþ pàtu sarvatra pàtu ÷atrujit .
     jale sthale càntarãkùe nidràyàü pàtu màdhavaþ .. * ityevaü kathitaü brahman ! kavacaü paramàdbhutam .
     kçùõena kçpayà dattaü smçtenaiva purà mayà ..
     ÷umbhena saha saügràme nirlakùe ghoradàruõe .
     gaganasthito yaþ sadyaþ pràptimàtreõa ÷aktitaþ ..
     kavacasya prasàdena dharaõyàü patito mçtaþ .
     pårvaü varùagataü khe ca kçtvà yuddhaü bhayàvaham ..
     mçte ÷umbhe ca govindaþ kçpàlurgagane sthitaþ .
     màlya¤ca kavacaü dattvà golokaü sa jagàma ha ..
     kalpàntaraspa vçttàntaü kçpayà kathitaü mune .
     àbhyàü tava bhayaü nàsti kavacasya prabhàvataþ ..
     koñi÷aþ koñi÷o naùñà mayà dçùñà÷ca sarva÷aþ .
     aha¤ca hariõà sàrdhaü kalpe kalpe sthirà sadà ..
     ityuktrà kavacaü dattvà sàntardhànaü cakàra ha .
     niþ÷aïko nàbhikamale tasthau sa kamalodbhavaþ .. * ..
     suvarõaguñikàyàntu kçtvedaü kavacaü param .
     kaõñhe và dakùiõe bàhau badhnãyàt yaþ sudhãþ sadà ..
     viùàgnijala÷atrubhyo bhayaü tasya na vidyate .
     jale sthale càntarãkùe nidràyàü rakùatã÷varaþ ..
     saügràme vajrapàte ca vipattau pràõasaïkañe .
     kavacasmaraõàdeva sadyo niþ÷aïkatàü vrajet ..
     baddhvedaü kavacaü kaõñhe ÷aïkarastripuraü purà .
     jaghàna lãlàmàtreõa durantamasure÷varam ..
     baddhvedaü kavacaü kàlã raktabãjaü cakhàda sà .
     sahasra÷ãrùà dhçtvedaü vi÷vaü dhatte tilaü yathà ..
     àvàü sanatkumàra÷ca dharmaþ sàkùã ca karmaõàm .
     kavacasya prasàdena sarvatra jayino vayam ..
     nyasya nanda÷i÷oþ kaõñhe jagàma kavacaü dvijaþ .
     àtmanaþ kavacaü kaõñhe dadhàra ca hariþ svayam ..
     prabhàvaü kathitaü sarvaü kavacasya harestathà .
     anantasyàcyutasyaiva prabhàvamatulaü mune ! ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõe 12 adhyàyaþ ..

#<sarvalà>#, strã, (sarvaü làtãti . là + kaþ . ñàp .) tomaraþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 93 ..

#<sarvaliïgã>#, [n] puü, (sarveùàü varõà÷ramàõàü liïgaü cihnamastyasyeti . iniþ .) pàùaõóaþ . ityamaraþ .. dbevedaviruddhàcàreùu sarvavarõacihnadhàriùu bauddhakùapaõakàdiùu . pàpaü saüvanti dadati pàpaõóàþ manãùàditvàt sàdhutvaü mårdhanyamadhyo'yam . sarveùàü varõà÷ramàõàü ki¤cit ki¤cit liïgamastyeùàmiti . in . iti bharataþ .. sakalacihnadhàriõi, tri ..

#<sarvalã>#, strã, (sarvaü làtãti . là + kaþ . gauràditvàt ïãù .) tomaraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sarvalohaþ>#, puü, (sarvo loho yasya .) lauhamayabàõaþ . yathà --
     %<prakùveóanaþ sarvalàho nàràca eùaõa÷ca saþ .>% iti hemacandraþ .. makaladhàtu÷ca ..

#<sarvavarõikà>#, strã, (sarvaü varõayatãti . varõa + õvul . ñàpi ata itvam .) gambhàrãvçkùaþ . iti jañàdharaþ ..

@<[Page 5,308b]>@
#<sarvavallabhà>#, strã, (sarveùàü vallabhà .) asatã nàrã . iti dharaõiþ . iti kecit .. sakalapriye, tri ..

#<sarvavit>#, puü, (sarvaü vettãti . vid + kvip .) parame÷varaþ . yathà --
     %<yaþ sarvaj¤aþ sarvavicca yasya j¤ànamayaü tapaþ .
     tasmàdetat brahmanàma råpamanna¤ca jàyate ..>% iti muõóakopaniùat . 1 . 1 . 9 .. sarvaj¤e, tri ..)

#<sarvavedaþ>#, puü, (sarvavedànadhãte iti . %<kratåkthàdisåtràntàt ñhak .>% 4 . 2 . 60 . iti ñhak . %<sarvàdeþ sàde÷ca lugvaktavyaþ .>% iti luk .) sarvavedàdhyetà bràhmaõaþ . iti kecit .. sarvaj¤e, tri, ..

#<sarvavedàþ>#, [s] puü, (sarvaü dhanaü vedayati nivedayati çtvigbhya iti . vid + õic + asun .) sarvasvadakùiõayàgo yeneùñaþ saþ . ityamaraþ .. sarvasvaü dakùiõà yatra sa sarvasvadakùiõo vi÷vajinnàmayàgaþ sa yeneùñaþ sampàditaþ sa sarvavedà ucyate . sarvaü svaü vedayati lambhayati çtvije iti sarvavedàþ vida ë làbhe ¤yantàt tràsusiti as . iti bharataþ ..

#<sarvave÷ã>#, [n] puü, (sarveùàü ve÷o'syàstãti . iniþ .) nañaþ . iti hemacandraþ .. sakalave÷aghàriõi, tri ..

#<sarva÷àntikçt>#, puü, (sarva÷àntiü karotãti . kç + kvip .) bharataràjaþ . sa tu ÷akuntalàputtraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. sakala÷amakàrake, tri ..

#<sarvasaïgataþ>#, puü, (sarvaü saïgatamasyeti .) ùaùñikàdhànyam . iti ÷abdacandrikà .. sakalasaïgatiyukte, tri ..

#<sarvasaüsargalavanaü>#, klã, (sarvasaüsargeõa jàtaü lavaõam .) auùarakam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sarvasannahanàrthakaþ>#, puü, (sarveùàü sannahanasya artho yatra .) caturaïgasainyasannàhaþ . tatparyàyaþ . sarvàbhisàraþ 2 sarvaughaþ 3 . ityamaraþ .. sarvasannahanaü artho'bhidheyamasya . sarvairabhisriyate'bhimukhaü gamyate'nena sarvàbhisàraþ karaõe gha¤ . sarveùàü odho vçndamatra sarvaughaþ . iti bharataþ ..

#<sarvasannàhaþ>#, puü, (sarveùàü sannàho yatra .) sarvàtmà . iti halàyudhaþ .. sarvasannahana¤ca ..

#<sarvasahaþ>#, puü, (sarvaü sahate iti . saha + ac .) gugguluþ . iti ratnamàlà .. sakalasahiùõau, tri .. (yathà, bhàgavate . 9 . 5 . 9 .
     %<sa tvaü jagattràõakhalaprahàõaye niråpitaþ sarvasaho gadàbhçtà ..>%)

#<sarvasiddhiþ>#, puü, (sarveùàü siddhirasmàt .) ÷rãphalaþ . iti ÷abdacandrikà .. sakalasàdhana¤ca ..

#<sarvasvaü>#, klã, (sarvaü svam .) samudàyadhanam . yathà,
     %<gurave dakùiõàü dadyàt pratyakùàya ÷ivàtmane .
     sarvasvaü và tadardhaü và tadardhaü và tadàj¤ayà ..>% iti tantrasàraþ ..

@<[Page 5,308c]>@
#<sarvasvã>#, [n] puü, varõasaïkaravi÷eùaþ . sa tu gopakanyàyàü nàpitàjjàtaþ . iti brahmavaivarte brahmakhaõóe 10 adhyàyaþ .. (sakaladhanavi÷iùñe, tri ..

#<sarvahitaü>#, klã, (sarvasmin hitam .) maricam . iti ràjanirghaõñaþ .. sakalahitakàrake, tri ..

#<sarvàïgaü>#, klã, (sarvaü aïgam .) sakalàvayavaþ . yathà --
     %<pàdau rakùatu me ketuþ sarvàïgaü me navagrahàþ .
     àpàdamastaka¤caiva sarvavighnavinà÷akàþ ..>% iti unmãlàtantre navagrahakavacam .. (puü, mahàdevaþ . iti mahàbhàratam . 13 . 17 . 31 ..)

#<sarvàïgasundararasaþ>#, puü, (sarvasmin aïge sundaraþ . sa eva rasaþ .) auùadhavi÷eùaþ . yathà --
     %<rasagandhakatulyàü÷o dvau bhàgau ñaïgaõasya ca .
     mauktikaü vidrumaü ÷aïkhamavanãya samàü÷ataþ ..
     hemabhasmàrdhabhàga¤ca sarvaü khalle nidhàpayet .
     nimbudravasya yogena piùñikàü kàrayedbhiùak ..
     pa÷càt gajapuñaü dadyàt ÷ãtala¤ca samuddharet .
     hemabhasmasamaü tãkùõaü tãkùõàrdho darado mataþ ..
     ekãkçtya samastàni såkùmacårõàni kàrayet .
     tataþ påjàü prakurvãta bhakùayet divase ÷ubhe ..
     sarvàïgasundaro hyeùa rogaràjanikçntanaþ .
     vàtapittajvare ghore sannipàte sudàruõe ..
     ar÷assu grahaõãroge mege gulme bhagandare .
     nihanti vàtajànrogàn ÷laiùmikàü÷ca vi÷eùataþ ..
     pippalãmadhusaüyuktaü ghçtayuktamathàpi và .
     bhakùayet parõakhaõóena sitayà càrdrakeõa và ..
     guóåcãsattvasahitaü pramehe ca vi÷eùataþ .
     rasaratnàkaraproktaþ siddhayogo rasottamaþ .
     ràjikàhiïgutailàmlaü lavaõàóhyaü vivarjayet ..>% sarvàïgasundararasaþ . iti bhaiùajyaratnàvalã .. (yathà ca .
     %<rasagandhakayoþ karùaü gràhyamekaü su÷odhitam .
     tataþ kajjalikàü kçtvà mçdupàkena sàdhayet ..
     jàtãphalaü tathà koùaü lavaïgàriùñapatrake .
     sindhuvàradala¤caiva elàbãjaü tathaiva ca ..
     eùà¤ca karùamàtreõa toyenàtha vimardayet .
     muktàgçhe punaþ sthàpyaü puñapàkena sàdhayet ..
     ghanapaïke bahirliptvà puñamadhye nidhàpayet .
     gu¤jàùñakapramàõena pratyahaü bhakùayennaraþ ..
     etat proktaü kumàràõàü rakùaõàya mahauùadham .
     jvaraghnaü dãpana¤caiva balavarõaprasàdhanam ..
     durvàraü grahaõãrogaü jayatyeva pravàhikàm .
     såtikà¤ca jayedetadraktàr÷o raktasambhavam ..
     pi÷àcà dànavà daityà bàlànàü vighnakàrakàþ .
     yatrauùadhavarastiùñhet tatra sãmàü na yànti te ..
     bàlànàü gadayuktànàü strãõà¤caiva vi÷eùataþ .
     mahàgandhakametaddhi sarvavyàdhinisådanam ..
     vinà pàkena sarvàïgasundaro'yaü prakãrtitaþ ..>% iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe'tisàràdhikàre ..)

@<[Page 5,309a]>@
#<sarvàïgãõaþ>#, tri, (sarvàïgaü vyàpnotãti . %<tatsarvàdeþ pathyaïgakarmapatrapàtraü vyàpnoti .>% 5 . 2 . 7 . iti khaþ .) sarvàvayavasambandhayuktaþ . sarvàvayavavyàptaþ . yathà, bhaññau . 4 . 10 .
     %<vasànastantakanibhe sarvàïgãõe tarutvacau .
     kàõóãraþ svàógikaþ ÷àrïgã rakùan vipràüstanutravàn ..>%

#<sarvàõã>#, strã, (sarvasya patnã . sarva + %<indravaruõabhavasarveti .>% 4 . 1 . 49 . iti ïãù . ànugàgama÷ca .) durgà . ityamaraþ . 1 . 1 . 39 .. asyà vyuttpattiryathà, brahmavaivarte prakçtikhaõóe 54 adhyàye .
     %<sarvànmokùaü pràpayati janmamçtyujaràdikam .
     caràcaràü÷ca vi÷vasthàn sarvàõã tena kãrtità ..>%

#<sarvànukàriõã>#, strã, (sarvamanukarotãti . kç + õiniþ . ïãù .) ÷àlaparõã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sarvànubhåtiþ>#, strã, (sarveùàmanubhåtiryatra .) ÷vetatrivçtà . ityamaraþ . 2 . 4 . 108 .. (asyàþ paryàyo yathà, bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathamabhàge .
     %<÷vetà trivçttà bhaõóã syàttrivçtà tripuñàpi ca .
     sarvànubhåtiþ saralà ni÷otrà recanãti ca ..>%) caturviü÷atibhåtàrhadantargatàrhadbhedaþ . caturviü÷atibhàvyarhadantargatàrhadbheda÷ca . iti hemacandraþ ..

#<sarvànnabhakùakaþ>#, tri, (bhakùayatãti . bhakùa + õvul . sarveùàmannaü sarvànnam . tasya bhakùakaþ .) sakalànnabhojã . tatparyàyaþ . udarapi÷àcaþ 2 sarvànnãnaþ 3 . iti hemacandraþ ..

#<sarvànnabhojã>#, [n] tri, sarveùàü caturõàü varõànàmevànnaü bhuïkte sarvànnabhojã . iti bharataþ .. (bhuja + õiniþ .) sarveùàmannabhakùakaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 22 .. sarvaprakàrànnabhakùakaþ . iti kecit ..

#<sarvànnãnaþ>#, tri, (sarvànnàni bhakùayatãti . sarvànna + %<anupadasarvànnàyànayamiti .>% 5 . 2 . 9 . iti khaþ .) sarvànnabhojã . ityamaraþ ..

#<sarvàbhisandhã>#, [n] puü, (sarvasmin viùaye abhisandhàstyasyeti . iniþ .) vaióàlavratikaþ . chadmatàpasaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. sakalàbhisandhànavi÷iùñe, tri ..

#<sarvàbhisàraþ>#, puü, (sarveùàmabhisàro yatra .) caturaïgasainyasannàhaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 94 .. asya paryàyaþ sarvasannahana÷abde draùñavyaþ ..

#<sarvàrthasàdhikà>#, strã, (sarvàn arthàn sàdhayatãti . sàdhi + õvul . ñàpi ata itvam .) durgà . yathà, màrkaõóeye devãmàhàtmye .
     %<sarvamaïgalamaïgalye ÷ive sarvàrthasàdhike .
     ÷araõye tryambake gauri nàràyaõi namo'stu te ..>% sakalaprayojanasàdhake, tri ..

#<sarvàrthànusàdhinã>#, strã, (sarvànarthànanusàdhayatãti . anu + sàdhi + õiniþ . ïãp .) durgà . yathà, devãpuràõe 45 adhyàye .
     %<dharmàdãn cintitàn yasmàt sarvalokeùu yacchati .
     tato devã samàkhyàtà sà sarvàrthànusàdhinã ..>%

@<[Page 5,309b]>@
#<sarvàrthasiddhaþ>#, puü, (sarveùu artheùu siddhaþ .) buddhaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 115 .. sakalaprayojanasiddhiyukte, tri ..

#<sarvàvasaraþ>#, puü, (sarveùàmavasaro yatra .) ardharàtraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<sarvàstrà>#, strã, (sarvàõi astràõi yasyàþ .) ùoóa÷avidyàdevyantargatadevãvi÷eùaþ . iti hemacandraþ .. sakalàstrayuktà ca ..

#<sarvàhõaþ>#, puü, (sarvamahaþ . %<ràjàhaþsakhibhyaùñac .>% 5 . 4 . 91 . iti ñac . %<ahnohna etebhyaþ .>% 5 . 4 . 88 . iti ahnàde÷aþ . õatva¤ca .) samastadinam . iti vyàkaraõam ..

#<sarvãyaþ>#, tri, (sarvasmai hitaþ . sarva + %<sarvàõõasya và vacanam .>% 5 . 1 . 10 . ityasya vàrtikoktyà pakùe chaþ .) sarvasambandhã . sarva÷abdàt õãyapratyayena niùpannaþ . iti vyàkaraõam ..

#<sarve÷varaþ>#, puü, (sarveùàmã÷varaþ .) ÷ivaþ . iti kecit .. sàrvabhauma÷ca . (nikhilaprabhau, tri . yathà, bhàgavate . 6 . 9 . 33 .
     %<kevalajagadàdhàra lokaikanàtha sarve÷vara lakùmãnàtha iti ..>%)

#<sarvaughaþ>#, puü, (sarveùàmogho yatra .) caturaïgasainyasannàhaþ . ityamaraþ .. guruvegaþ . iti medinã ..

#<sarvauùadhiþ>#, puü, (sarvà oùadhayo yatra .) oùadhivargavi÷eùaþ . yathà --
     %<kuùñhamàüsãharidràbhirvacà÷aileyacandanaiþ .
     muràcandanakarpåraiþ mustaþ sarvauùadhiþ smçtaþ ..>% atra dvitãyacandanapadaü raktacandanaparam .. iti ràjanirghaõñaþ .. (kvacit strãliïge'pi dç÷yate ..)

#<sarvauùadhigaõaþ>#, puü, (sarvauùadhãnàü gaõaþ .) muràdyoùadhisamåhaþ . yathà --
     %<murà màüsã vacà kuùñhaü ÷aileyaü rajanãdvayam .
     ÷añã campakamusta¤ca sarvauùadhigaõaþ smçtaþ ..>% iti ÷abdacandrikà .. anyacca .
     %<haridrà candanaü dàrvã mustakaü devatàóakam .
     dhanyàkaü jãrakaü methã dhàtrãphalamuùãrakam ..
     trisugandhiþ ÷añã gandhamàdrã karpårakaü vacà .
     nakhã maruvakaü kuùñhaü devadàru vióaïgakam ..
     saralaü padmakàùñha¤ca bàlakaü bhadramustakam .
     granthika¤ca jañàmàüsã palà÷aþ ÷ailajaü ÷amã ..
     arkarcogarukaü dårvà murà màüsã ca kuïkumam .
     apàmàrgo madhurikà vikàsà khadiraþ ku÷à ..
     càturjàtakasattvo'tho'ùñavargo yaj¤aóumbaraþ .
     nàge÷vara÷ca kastårã triphalà pakvake÷aram ..
     kakkolaü dhàtakãpuùpaü trikañu reõukaü yavaþ .
     tilàþ kunduru lalukaü bhàrgã gorocanà vakaþ ..
     ÷uõñhã puùpa¤ca nahunã ÷rãphalaü vaü÷alocanà .
     indãvaraü bahusutà vakulaü màlatãdalam ..
     indrabãjaü kokanadaü jayantã gajapippalã .
     ÷vetàparàjitàpuùpaü sarvauùadhigaõaþ smçtaþ ..>% iti pàdmotarakhaõóe 107 adhyàyaþ ..

@<[Page 5,309c]>@
#<sarùapaþ>#, puü, (saratãti . sç gatau + %<sarterapaþ ùuk ca .>% uõàø 3 . 141 . iti apaþ ùugàgama÷ca .) ÷asyavi÷eùaþ . sariùà iti bhàùà .. tatparyàyaþ . tantubhaþ 1 kadambakaþ 3 . ityamaraþ . 2 . 9 . 17 .. sariùapaþ 4 . iti bharataþ .. tantukaþ 5 . iti ramànàthaþ .. kañusnehaþ 6 . iti jañàdharaþ .. ÷arùapaþ 7 . iti ÷abdaratnàvalã .. ràjakùavakaþ 8 . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, chàndyogyopaniùadi . 3 . 14 . 3 .
     %<eùa ma àtmàntarhçdaye'õãyàn vrãhervà yavàdvà sarùapàdvà ÷yàmàkàdvà iti ..>%) asya guõàþ . kaphavàtaghnatvam . tãkùõatvam .. uùõatvam . raktapittakàritvam . kañutvam . kramikuùñhanà÷itva¤ca . siddhàrtha÷càpi tadguõaþ . iti ràjavallabhaþ .. * .. apara¤ca .
     %<àsurã ràjikà ràjã raktikà raktasarùapaþ .
     tãkùõagandhà madhurikà kùavakaþ kùatakaþ kùavaþ ..
     àsurã kañutiktoùõà vàtaplãhàrti÷ålanut .
     dàhapittapradà hanti kaphagulmakçmivraõàn .. * ..
     sarùapo ràjakùavakaþ kçùõà tãkùõaphalà ràjikà .
     ràj¤ã sà kçùõà sarùapàkhyà vij¤eyà ràjasarùapàkhyà ca ..
     ràjasarùapakastiktaþ kañåùõo vàta÷ålanut .
     pittadàhaprado gulmakaõóåkuùñhavraõàpahaþ ..>% iti kàleyasariùapaþ .. * ..
     %<sarùapastvanagho gauraþ siddhàrtho bhåtanà÷anaþ .
     kañusneho grahaghna÷ca kaõóåghno ràjikàphalaþ ..
     tãkùõaka÷ca duràdharùo rakùoghnaþ kuùñhanà÷anaþ .
     siddhaprayojanaþ siddhaþ sàdhanaþ sitasarùapaþ ..
     siddhàrthaþ kañukoùõa÷ca vàtaraktagrahàpahaþ .
     tvadgoùa÷amano rucyo viùabhåtavraõàpahaþ ..>% iti sarùapaþ .. * .. tattailaguõàþ .
     %<sarùapatailaü tiktaü kañukaü vàtakaphavikàraghnam .
     pittàsradoùadaü kçmikuùñhaghnaü tilajavaccakùuùyam ..>% tatpatra÷àkaguõàþ .
     %<sàrùapaü patramatyuùõaü raktapittaprakopaõam .
     vidàhi kañukaü svàdu ÷ukrahçt rucidàyakam ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. * .. anyacca .
     %<sarùapaþ kañukasnehastantubha÷ca kadambakaþ .
     gaurastu sarùapaþ pràj¤aiþ siddhàrtha iti kathyate ..
     sarùapastu rase pàke kañurhçdyaþ satiktakaþ .
     tãkùõoùõaþ kaphavàtaghno raktapittàgnivardhanaþ ..
     rakùoharo jayet kaõóåkuùñhakoñhakçmigrahàn .
     yathà raktastathà gauraþ kintu gauro varo mataþ ..>% atha rài . kçùõa rài .
     %<ràjã tu ràjikà tãkùõagandhà kùujjanikà surã .
     kùavaþ kùutàmijanakaþ kçmikaþ kçùõasarùapaþ ..
     ràjikà kaphavàtaghnã tãkùõoùõà raktapittakçt .
     ki¤cidråkùàgnidà kaõóåkuùñhakoñhakçmãn haret ..
     atitãkùõà vi÷eùeõa tadvat kçùõàpi ràjikà ..>% tattailaguõàþ .
     %<dãpanaü sàrùapaü tailaü kañupàkarasaü laghu .
     lekhanaü spar÷avãryoùõaü tãkùõaü pittàsradåùakam ..
     kaphamedo'nilàr÷oghnaü ÷iraþkarõàmayàpaham .
     kaõóåkoñhakçmi÷vitrakuùñhaduùñavraõapraõut ..
     tadvat ràjikayostailaü vi÷eùànmåtrakçcchrakçt ..>% ràjikayoþ kçùõa rài . àrakta rài . tayoþ .. * .. tacchàkaguõàþ .
     %<kañukaü sàrùapaü ÷àkaü bahumåtramalaü guruþ .
     amlapàkaü vidàhi syàduùõaü råkùaü tridoùakçt ..
     sakùàraü lavaõaü tãkùõaü svàdu÷àkeùu ninditam .
     tãkùõoùõaü sàrùapaü nàlaü vàta÷leùmavraõàpaham .
     kaõóåkçmiharaü dadrukuùñhaghnaü rucikàrakam ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. sthàvaraviùabhedaþ . iti hemacandraþ .. ùaólikhyàparimàõam . yathà --
     %<jàlàntaragate bhànau yaccàõurdç÷yate rajaþ .
     tai÷caturbhirbhavellikhyà likhyàùaóbhi÷ca sarùapaþ ..>% iti ÷abdacandrikà ..

#<sarùapatailaü>#, klã, (sarùapodbhavaü tailam .) sarùapajàtasnehaþ . yathà --
     %<sarùapatailaü tiktaü kañukaü vàtakaphavikàraghnam .
     pittàsradoùadaü kçmikuùñhaghnaü tilajavaccakùuùyam ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sarùapã>#, strã, (sç gatau + apaþ ùugàgama÷ca . tato ïãù .) kha¤janikà . iti trikàõóa÷eùaþ .. (pióakàvi÷eùaþ . yathà, su÷rute . 2 . 6 .
     %<gaurasarùapasaüsthànà tatpramàõà tu sarùapã ..>%)

#<salaü>#, klã, (saratãti . sç gatau + ac . rasya laþ . sala gatau + ac và .) jalam . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<salilaü>#, klã, (salati gacchatãti . sala gatau + %<salikalyanãti .>% uõàø 1 . 55 . iti ilac .) jalam . ityamaraþ . 1 . 10 . 3 .. tatra viõmåtratyàganiùedho yathà, manuþ .
     %<na måtraü pathi kurvãta na bhasmani na govraje .
     va phàlakçùõe na jale na cityàü na ca parvate ..
     na jãrõadevàyatane na valmãke kadàcana .
     na sasattveùu garteùu na gacchannàpi saüsthitaþ ..
     na nadãtãramàsàdya na ca parvatamastake .
     vàyvagniviprànàdityamapaþ pa÷yaüstathaiva ca .
     na kadàcana kurvãta viõmåtrasya visarjanam ..>% ityàhnikatattvam .. api ca .
     %<måtra÷leùmapurãùàõi yairutsçùñàni vàriõi .
     te pàtyante ca viõmå tre durgandhe påyapårite ..>% iti vàmanapuràõe karmavipàko nàma 12 adhyàyaþ .. * .. atha salilaparãkùà . pitàmahaþ .
     %<toyasyàtha pravakùyàmi vidhiü dharmyaü sanàtanam .
     maõóalaü puùpadhåpàbhyàü kàrayet suvicakùaõaþ ..
     ÷aràn saüpåjayedbhaktyà vaiõava¤ca dhanustathà ..>% tatra prathamato varuõaü påjayet . yathà nàradaþ .
     %<gandhamàlyaiþ surabhibhirmadhukùãraghçtàdibhiþ .
     varuõàya prakurvãta påjàmàdau samàhitaþ ..>% tato dharmàvàhanàdisakaladevatàpåjàhomasamantrakapratij¤àpatra÷ironive÷àntaü karma kuryàt . kàtyàyanaþ .
     %<÷aràüstvanàyasàgràüstu prakurvãta vi÷uddhaye .
     veõukàùñhamayà÷caiva kùeptà ca sudçóhaü kùipet ..>% pitàmahaþ .
     %<kùeptà ca kùattriyaþ kàryaþ tadvçttirbràhmaõo'thavà .
     akrårahçdayaþ ÷àntaþ sopavàsastathà ÷uciþ ..
     iùånna prakùipeddhãmàn màrute vàti và bhç÷am .
     viùame bhåprade÷e ca vçkùasthàõusamàkule ..>% nàradaþ .
     %<kråraü dhanuþ sapta÷ataü madhyamaü ùañ÷ataü matam .
     mandaü pa¤ca÷ataü proktameùa j¤eyo dhanurvidhiþ ..>% aïgulãnàü saptàdhikaü ÷ataü yasya dhanuùaþ parimàõaü tat sapta÷ataü evaü ùañ÷atàdikam . pitàmahaþ .
     %<madhyamena tu càpena prakùipettu ÷aratrayam .
     hastànà¤ca ÷ate sàrdhe lakùyaü kçtvà vicakùaõaþ ..
     teùà¤ca preùitànàntu ÷aràõàü ÷àstrade÷anàt .
     madhyamastu ÷aro gràhyaþ puruùeõa balãyasà ..
     ÷aràõàü patanaü gràhyaü sarpaõaü parivarjayet .
     sarpan sarpan ÷aro yàti dåràddårataraü yataþ ..>% patanaü gràhyamiti ÷arapatanasthànaparyantaü gacchedityarthaþ . tena prasaraõapakùe'pi patanasthànaka÷aragrahaõam . tata÷ca prathamataþ puruùàntareõa tatsthàne ÷ara ànetavyaþ . nàradaþ .
     %<nadãùu nàtivegàsu taóàgeùu saraþsu ca .
     hradeùu sthiratoyeùu kuryàt puüsàü nimajjanam ..>% nàtivegàsu sthitivirodhivega÷ånyàsu . viùõuþ . païka÷aivàladuùñagràhamatsyajalaukàdivarjite tasya nàbhimàtrajale magnasyàràgadveùiõaþ puruùasyànyasyorå gçhãtvàbhimantritàmbhaþ pravi÷et . tatsamakàla¤ca nàtikråramçdunà dhanuùà puruùo'paraþ ÷aramokùaü kuryàditi . tasya ÷odhyasyetyarthaþ . anyathà tasyeti vyarthaü syàt .. * .. anyapuruùasya stambhadhàraõamàha smçtiþ .
     %<udake pràïmukhastiùñheddharmasthåõàü pragçhya ca ..>% pràóvivàkakartçkajalàbhimantraõamàha pitàmahaþ .
     %<toya tvaü pràõinàü pràõaþ sçùñeràdyantu nirmitam .
     ÷uddhe÷ca kàraõaü proktaü dravyàõàü dehinàntathà .
     atastvaü dar÷ayàtmànaü ÷ubhà÷ubhaparãkùaõe .. * ..>% ÷odhyakartçkàbhimantraõamàha yàj¤avalkyaþ .
     %<satyena màbhirakùasva varuõetyabhi÷àpya kam .
     nàbhimàtrodakasthasya gçhãtvorå jalaü vi÷et ..>% mà màmabhi÷àpya ÷apathaü kàrayitvà kaü jalaü vi÷et nimajjet . toraõa¤ca nimajjanasamãpe same sthàne ÷odhyakarõapramàõocchritaü kàryam . yathà, nàradaþ .
     %<gatvà tu tajjalasthànaü tañe toraõamucchritam .
     kurvãta karõamàtrantu bhåmibhàge same ÷ucau ..>% ÷aramokùe vi÷eùamàhaturnàradabçhaspatã .
     %<÷araprakùepaõasthànàdyuvà javasamanvitaþ .
     gacchet paramayà ÷aktyà yatràsau madhyamaþ ÷araþ ..
     madhyamaü ÷aramàdàya puruùo'nyastathàvidhaþ .
     pratyàgacchet tu vegena yataþ sa puruùo gataþ ..
     àgatastu ÷aragràhã na pa÷yati yadà jale .
     antarjalagataü samyak tadà ÷uddhiü vinirdi÷et ..
     anyathà na vi÷uddhaþ syàdekàïgasyàpi dar÷anàt .
     sthànàdvànyatra gamanàdyasmin pårbaü nive÷ayet ..>% javinau vi÷eùayati nàradaþ .
     %<pa¤cà÷ato dhàvakànàü yau syàtàmadhikau jave .
     tau ca tatra niyoktavyau ÷arànayanakarmaõi ..>% ekàïgasya dar÷anàditi karõàdyabhipràyeõa .
     %<÷iromàtrantu dç÷yeta na karõau nàpi nàsike .
     apsu prave÷ane yasya ÷uddhaü tamapi nirdi÷et ..>% iti vi÷eùàbhidhànàt .. kàtyàyanaþ .
     %<nimajjyotplavate yastu daùña÷cet pràõinà naraþ .
     punastatra nimajjeta daü÷acihnavicàritaþ ..>% jalàntargatamatsyajalaukàdinà daùñaþ samutplavate yadi tadà daùñe dçùñe punarnimajjanãya ityarthaþ .. * .. pitàmahaþ .
     %<gantu÷càpi ca kartu÷ca samaü gamanamajjanam .
     gacchettoraõamålàttu ÷arasthànaü javã naraþ ..
     tasmin gate dbitãyo'pi vegàdàdàya ÷àyakam .
     gacchettoraõamålantu yataþ sa puruùo gataþ ..
     àgatastu ÷aragràhã na pa÷yati yadà jale .
     antarjalagataü samyak tataþ ÷uddhiü vinirdi÷et ..>% atra majjanasamakàlaü gamanàbhidhànàt ÷aramokùasamakàlaü gamanaü ÷ålapàõyuktamayuktam . majjanasamakàlakùiptaü madhyamaü ÷aramàdàyetyaparamuktamapi pramàõa÷ånyam . tata÷ca triùu ÷areùu mukteùu eko vegavàn madhyama÷arapatanasthànaü gatvà tamàdàya tatraiva tiùñhati anyastu puruùo vegavàn ÷aramokùasthàne toraõamåle tiùñhati evaü sthitayostçtãyàyàü karatàlikàyàü pràóvivàkadattàyàü ÷odhyo nimajjati tatsamakàlameva toraõamålasthito'pi drutataraü madhyama÷arapatanasthànaü gacchati ÷aragràhã ca tasmin pràpte drutataraü toraõamålaü pràpyàntarjalagataü yadi na pa÷yati tadà ÷uddho bhavatãti vartulàrthaþ .. * .. tatra prayogaþ . uktalakùaõajalà÷ayanikañe tathà toraõaü vidhàya uktade÷e lakùyaü kçtvà toraõasamãpe sa÷araü dhanuþ saüpåjya jalà÷aye varuõamàvàhya påjayitvà tattãre dharmàdãü÷ca devàn havanàntamiùñvà dakùiõàü kçtvà ÷odhyasya ÷irasi pratij¤àpatraü baddhvà pràóvivàko jalamabhimantrayet .
     %<oü toya tvaü pràõinàü pràõaþ sçùñeràdyantu nirmitam .
     ÷uddhe÷ca kàraõaü proktaü dravyàõàü dehinàü tathà .
     atastvaü dar÷ayàtmànaü ÷ubhà÷ubhaparãkùaõe ..>% iti mantreõa .. ÷odhyastu oü satyena màbhirakùasva varuõetyanena jalamabhimantrya gçhãtasthåõasya ÷odhyanàbhimàtrodakàvasthitasya balãyasaþ pràïmukhasya puruùasya samãpaü jalamadhye gacchet . tataþ ÷areùu triùu mukteùu madhyama÷arapatanasthàne madhyama÷araü gçhãtvà javinyekasmin puruùe sthite anyasmiü÷ca toraõamåle sthite pràóvivàkena tàlatraye datte ÷odhyo gçhãtasthåõapràïmukhapuruùasyorå gçhãtvà nimajjati . tatsamakàlameva toraõamålastho'pi madhyama÷arasthànaü drutaü gacchati . tataþ ÷aragràhã ca tasmin pràpte drutaü toraõamålaü pràpya jalàntaþsthaü yadi na pa÷yati tadà ÷uddhaþ . karõàdyaïgaü vinà ÷iromàtradar÷ane'pi ÷uddhaþ majjanasthànàdanyatra gamane'pya÷uddhaþ . dakùiõàdikaü dadyàt . iti divyatattvam ..

#<salilakuntalaþ>#, puü, (salilasya kuntala iva .) ÷aivàlaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<salilajaü>#, klã, (salile jàyate iti . jana + óaþ .) padmam . iti ràjanirghaõñaþ .. jalajàte, tri .. (yathà, mahàbhàrate . 7 . 125 . 21 .
     %<eùa vçùõipravãreõa dhmàtaþ salilajo bhç÷am .
     pçthivã¤càntarãkùa¤ca ninàdayati ÷aïkharàñ ..>%)

#<salilà÷ayaþ>#, puü, (salilànàmà÷ayaþ .) jalà÷ayaþ . tasya vaikçtye doùo yathà -- garga uvàca .
     %<nagaràdapasarpante samãpamupayànti ca .
     nadyo hradàþ prasravaõàþ virasà÷ca bhavanti te .
     vivarõaü kaluùaü taptaü phenavajjantusaïkulam .
     kùãraü snehaü suràü raktaü vahante càkulodakàþ ..
     ùaõmàsàbhyantare tatra paracakrabhayaü bhavet .
     jalà÷ayà nadante và prajvalanti katha¤cana ..
     vimu¤canti tathà brahman jvàlàdhåmarajàüsi ca .
     akhàte và jalotpattiþ sasattvà và jalà÷ayàþ ..
     saügãta÷abdà dç÷yante jale màrabhayaü vadet .
     divyamambhobhayaü sarpirmadhunà tvavasecanam .
     japtavyà vàruõà mantràstai÷ca homo jale bhavet ..
     madhvàjyayuktaü paramànnamatra deyaü dvijànàü dvijabhojanàrtham .
     gàva÷ca deyàþ sitavastrayuktàstathodaphumbhàþ salilàgha÷àntyai ..>% iti màtsye 208 adhyàyaþ ..

#<salilendhanaþ>#, puü, (salilaü indhanaü yasya .) vàóavànalaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<salãlaþ>#, tri, lãlayà saha vartamànaþ . lãlàvi÷iùñaþ . yathà --
     %<suradrumålamaõóape vicitraratnanirmite lasadvitànabhåùite salãlavibhramàlasam .
     suràïgaõàbhavallavãkaraprapa¤cacàmarasphuratsamãravãjitaü sadàcyutaü bhajàmi tam ..>% iti chandoma¤jarã ..

#<sallakã>#, strã, (satkçtya lakyate svàdyate gajairiti . sat + laka + kvun . gauràditvàt ïãù .) svanàmakhyàtavçkùaþ . tatparyàyaþ . gajabhakùyà 2 suvahà 3 surabhã 4 rasà 5 maheraõà 6 kundurukã 7 hlàdinã 8 . ityamaraþ . 2 . 4 . 124 .. gajabhakùà 9 surabhiþ 10 surabhãrasà 11 maheruõà 12 ÷allakã 13 sillakã 14 ÷illakã 15 hràdinã 16 . iti taññãkà .. ÷alyate ÷làghyate gajaiþ ÷allakã . ÷ala ka ïa ÷làghe curàdiþ ¤erabhàvapakùe nàmnãti lakañ . ÷vàviddrubhedau ÷allakyau ÷aïkà tràsavitarkayoriti tàlavyàdau rabhasaþ . salati gacchati salagatau dantyàdiþ õakaþ bhauvàdiþ nipàtanàt lasya dvitvam . satkçtya lakyate svàdyate gajairiti và sallakã dantyàdirityanye . sillakã cetyeke . de÷ãpràyeyam . sallakã sillakã hladeti rudraþ . iti svàmã . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<saüva(mba)raü>#, klã, (saüvriyate iti . saü + vç + ap .) saüyamaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. bauddhavratavi÷eùaþ . iti medinã .. jalam . ityamaraþ . 1 . 10 . 4 .. sambati sambaram . samba sarpaõe pårveõa ara sambaraü dantyàdi . ÷amba gatàvityasmàdare tàlavyàdi ca .
     %<klãvantu sambaraü nãrabauddhavratavi÷eùayoþ .
     vi÷eùe puüsi daityasya matsyasya hariõasya ca ..>% iti dantyàdau rabhasaþ ..
     %<÷ambaro hariõe daitye matsye ca salile smçtaþ ..>% iti tàlavyàdàvajayaþ . iti bharataþ ..

#<saüva(mba)raþ>#, puü, (saüvçõoti àvçõoti jalamiti . saü + vç + ac .) setuþ . yathà . setau palyàlisaüvaràþ . iti hemacandraþ .. daityavi÷eùaþ . hariõavi÷eùaþ . matsyavi÷eùaþ . ÷ailavi÷eùaþ . jinavi÷eùaþ . iti medinã .. sa tu bhàvyarhan . iti hemacandraþ ..

#<saüvaraõaü>#, klã, (saü + vç + lyuñ .) àvaraõam . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 141 . 71 .
     %<mantrasaüvaraõe yatnaþ sadà kàryo'nasåyatà ..>%) indriyasaüyamaþ . iti saüvaràdi÷abdañãkàyàü bharataþ .. (pràkàraþ . yathà, ràmàyaõe . 2 . 88 . 24 .
     %<÷ånyasaüvaraõàrakùàmayantritahayadvipàm .
     anàvçtapuradvàràü ràjadhànãmarakùitàm ..>% %<÷ånyasaüvaraõàrakùàü saüvaraõànàü pràkàràõàmàsamantàt rakùayà ÷ånyàm .>% iti taññãkà .. * .. puü, ajamãóhaputtraþ . sa ca kuroþ pità . iti mahàbhàratam . 1 . 95 . 37 ..)

#<saüvaràriþ>#, puü, (saüvarasya ariþ .) kàmadevaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 23 .. saüvarasya daityavi÷eùasya ariþ .
     %<klãvantu saüvaraü nãrabauddhavratavi÷eùayoþ .
     vi÷eùe puüsi daityasya matsyasya hariõasya ca ..>% iti dantyàdau rabhasaþ . saüvaraõaü saüvaraþ bhàve'l . indriyasaüyamaþ saüvarastasyàririti và . taduktaü sàhityakalpataruõà . rudrasya sambaràri÷ca puùpavatãnàü kusumadhanveti . tadayaü saüvaràririha tàlavyàdirdantyàdi÷ca .. iti bharataþ ..

#<saüvarã>#, strã, ÷atàvarã . iti ÷abdacandrikà .. måùikaparõã . ityamaraþ . 2 . 4 . 88 .. indurakàõã iti khyàtàyàü thulakuóã iti khyàtàyàmiti kecit . ÷aü kalyàõaü vçõoti ÷aüvarã pårbavadan ãp tàlavya÷àdiþ dantyasàdi÷ceti svàmã . iti bharataþ ..

#<saüvalaü>#, klã, (saüvçõotãti . saü + vç + ac . rasya laþ .) jalam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<saüvalaþ>#, puü, klã, pàtheyam . tàlavyàdirdantyàdi÷ca . ityamarabharatau ..

#<savaü>#, klã, (såte rasàniti . så + ac .) jalam . iti jañàdharaþ .. puùparasaþ . iti kecit ..

#<savaþ>#, puü, (såyate somo'treti . så + ap .) yaj¤aþ . ityamaraþ . 2 . 7 . 13 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 94 . 25 .
     %<ràjasåyà÷vamedhàdyaiþ so'yajat bahubhiþ savaiþ ..>%) santànaþ . iti medinã .. såryaþ . candraþ . iti kecit .. (aj¤e, tri . yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 9 . 39 .
     %<savità tvà savànàü suvatàm .>% %<savità savànàü prasavànàmaj¤ànàmàdhipatye he yajamàna tvà tvàü suvatàü prerayatu .>% iti tadbhàùyam ..)

#<savanaü>#, klã, (su ¤ abhiùave + lyuñ .) yaj¤asnànam . (yathà, kiràte . 12 . 10 .
     %<pravive÷a gàmiva kç÷asya niyamasavanàya gacchataþ .
     tasya padavinamito himavàn gurutàü nayanti hi guõà na saühatiþ ..>%) tatparyàyaþ . såtyà 2 abhiùavaþ 3 . ityamaraþ . 2 . 7 . 47 .. somasandhànam 4 . iti jañàdharaþ .. somapànam . iti bharataþ .. adhvaram . (yathà, raghuþ . 8 . 75 .
     %<atha taü savanàya dãkùitaþ praõidhànàt gururà÷ramasthitaþ .
     abhiùaïgajaóaü vijaj¤ivàn iti ÷iùyeõa kilànvabodhayat ..>%) somanirdalanam . iti medinã .. prasavaþ . iti kecit .. (su + yuc . candre, puü, . ityuõàdivçttau ujjvaladattaþ . 2 . 74 .. vanena saha vartamànamiti vigrahe vanavi÷iùñe, tri . yathà, mahàbhàrate . 1 . 18 . 8 .
     %<atha parvataràjànaü tamananto mahàbalaþ .
     ujjahàra balàdbrahman savanaü savanaukasam ..>%)

#<savayàþ>#, [s] strã, (samànaü vayomyàþ . %<jyotirjanapadeti .>% 6 . 3 . 85 . iti samànasya maþ .) samavayaskà . tatparyàyaþ . àliþ 2 vayasyà 3 sakhã 4 sahacarã 5 . iti jañàdharaþ ..

#<savayàþ>#, [s] puü, (samànaü vayo yasya .) vayasyaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 12 .. samànavayaske, tri .. (yathà raghuþ . 5 . 65 .
     %<såtàtmajàþ savayasaþ prathitaprabodhaü pràbodhayannuùasi vàgbhirudàravàcaþ ..>%)

#<savaraþ>#, puü, salilam . ÷ivaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<savarõaþ>#, tri, (samàno varõo'sya . %<jyotirjanapadeti .>% 6 . 3 . 85 . iti samànasya saþ .) sadç÷aþ . iti hemacandraþ .. (yathà, raghuþ . 9 . 51 .
     %<grathitamaulirasau vanamàlayà tarupalà÷asavarõatanucchadaþ ..>%) samànavarõaþ . (yathà, mahàbhàrate . 7 . 22 . 43 .
     %<indràyudhasavarõaistu kuntibhojo hayottamaiþ .
     àyàt sada÷vaiþ purujit màtulaþsavyasàcinaþ ..>%) tulyajàtiþ . yathà, manuþ .
     %<pàõigrahaõasaüskàraþ savarõàsåpadi÷yate .
     asavarõàsvayaü j¤eyo vidhirudvàhakarmaõi ..>% ityudvàhatattvam .. ekasthànotpannavarõaþ . yathà . sarvarõenàkadãrghaþ . iti saükùiptasàravyàkaraõam ..

#<savarõà>#, strã, (samàno varõo yasyàþ .) såryapatnã chàyà . iti ÷abdaratnàvalã .. (samànavarõà strã . yathà, manuþ . 3 . 4 .
     %<udvaheta dvijo bhàryàü savarõàü lakùaõànvitàm ..>%)

#<savahà>#, strã, trivçtà . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<savikà÷aþ>#, tri, vika÷itaþ . praphullaþ . vikà÷ena saha vartamànaþ ..

#<savità>#, [ç] puü, (såte lokàdãniti . så + tçc .) såryaþ . ityamaraþ . 1 . 3 . 31 .. (yathà, kumàre . 5 . 20 .
     %<vijitya netrapratighàtinãü prabhàmananyadçùñiþ savitàramaikùata ..>%) tasya vyutpattiryathà --
     %<dhã÷abdavàcyo brahmàõaü pracodayati sarvadà .
     sçùñyarthaü bhagavàn viùõuþ savità sa tu kãrtitaþ ..
     sarvalokaprasavanàt savità sa tu kãrtyate .
     yatastaddevatà devã sàvitrãtyucyate tataþ ..>% iti vahnipuràõe gàyattrãkalpo nàmàdhyàyaþ .. arkavçkùaþ . iti càmaraþ . 2 . 4 . 80 ..

#<savitçdaivataþ>#, puü, (savità daivataü yasya .) hastanakùatram . iti hemacandraþ ..

#<savitçlaþ>#, tri, savitçsambandhã . savitç÷abdàt lapratyayena niùpannaþ ..

#<savitraü>#, klã, (såyate'neneti . så prasave + %<artilådhåsåkhanasahacara itraþ .>% 3 . 2 . 184 . iti karaõe itraþ .) prasavakaraõam . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<savitriyaþ>#, tri, (saviturayamiti . savitç + ghaþ .) såryasambandhãyaþ . iti siddhàntakaumudã ..

@<[Page 5,312b]>@
#<savitrã>#, strã, (såte yà . så + tçc . ïãp .) màtà . iti hemacandraþ .. (yathà, kumàre . 1 . 24 .
     %<tayà duhitrà sutaràü sàvitrã sphuratprabhàmaõóalayà cakà÷e ..>%) gauþ . iti kecit ..

#<savidhaþ>#, tri, (samànà vidhàsyeti .) nikañam . ityamaraþ . 3 . 1 . 67 .. (yathà, kathàsaritsàgare . 53 . 30 .
     %<agre savidhamàgatya ràj¤astasyopaviùñavàn ..>%) samànaprakàra÷ca .. (yathà, bhàgavate . 3 . 3 . 8 .
     %<àsàü muhårta ekasmin nànàgàreùu yoùitàm .
     savidhaü jagçhe pàõãnanuråpaþ svamàyayà ..>%)

#<savismayaþ>#, tri, (vismayena saha vartamànaþ .) vismayàpannaþ . tatparyàyaþ . vãkùàpannaþ 2 . iti hàràvalã ..

#<save÷aþ>#, tri, (ve÷ena saha vartamànaþ .) ve÷ànvitaþ . iti dharaõiþ .. nikañam . ityamaraþ . 3 . 1 . 67 ..

#<savyaþ>#, tri, (så preraõe + %<màcchàsasisåbhyo yaþ .>% uõàø 4 . 109 . iti yaþ .) vàmaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 85 .. (yathà, manuþ . 2 . 63 .
     %<uddhçte dakùiõe pàõàvupavãtyucyate dbijaþ .
     savye pràcãna àvãtã nivãtã kaõñhasajjane ..>%) dakùiõaþ . (yathà, anargharàghave . 6 . 70 .
     %<ekena savyapàõinà vi÷ikhamutkhàya kimàha ràvaõaþ . sàdhu re manuùyaóimbha sàdhu .>% %<savyapàõinà dakùiõahastena .>% iti taññãkà ..) pratikålaþ . iti hemacandraþ ..

#<savyaþ>#, puü, (såte vi÷vamiti . så prasave + %<màcchàsasisåbhyo yaþ .>% uõàø 4 . 109 . iti yaþ .) viùõuþ . iti ÷abdamàlà ..

#<savyasàcã>#, [n] puü, (savyena vàmena hastenàpi sacati sandadhàti bàõamiti . saca sandhàne + õiniþ .) arjunaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 4 . 12 . 19 .
     %<ubhau me dakùiõau pàõã gàõóãvasya vikarùaõe .
     tena devamanuùyeùu savyasàcãti màü viduþ ..>%)

#<savyeùñhaþ>#, puü, (savye tiùñhatãti . sthà + kaþ . %<sthàsthinsthéõàm .>% 8 . 3 . 97 . ityasya vàrtikoktyà ùatvam . haladantàdityaluk .) sàrathiþ . iti halàyudhaþ ..

#<savyeùñhà>#, [ç] puü, (savye tiùñhatãti . sthà + %<savye stha÷chandasi .>% uõàø 2 . 102 . iti chandasi çþ . sa ca óit . %<sthàsthinsthéõàm .>% 8 . 3 . 97 . iti ùatvam . saptamyà aluk .) sàrathiþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 60 ..

#<sa÷asyà>#, strã, (÷asyena saha vartamànà .) nàgadantã . iti ratnamàlà .. ÷asyayuktabhåmyàdau, tri ..

#<sa÷åkaþ>#, puü, (÷åkena dayayà saha vartamànaþ .) àstikaþ . iti kecit ..

#<sa÷ma÷ruþ>#, strã, (÷ma÷ruõà saha vartamànà .) ÷ma÷ruyuktastrã . tatparyàyaþ . naramàlinã 2 . iti hemacandraþ .. (÷ma÷ruvi÷iùñe, tri ..)

@<[Page 5,312c]>@
#<sasattvà>#, strã, (sattvena saha vartamànà .) garbhiõã . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, raghuþ . 3 . 9 .
     %<nadãmivàntaþsalilàü sarasvatãü nçpaþ sasattvàü mahiùãmamanyata ..>%) pràõiyukte, tri . yathà, manuþ . 4 . 47 .
     %<na måtraü pathi kurvãta na bhasmani na govraje ..>%
     %<na sasattveùu garteùu na gacchannàpi saüsthitaþ ..>% sasattveùu pràõimatsu . ityàhnikatattvam ..

#<sasanaü>#, klã, (sasa nà÷e + lyuñ .) yaj¤àrthapa÷uhananam . ityamarañãkà . 2 . 7 . 26 .. tasya råpàntaraü ÷amanaü ÷asana¤ca ..

#<sasmitaþ>#, tri, (smitena saha vartamànaþ .) ãùaddhàsyayuktaþ . yathà --
     %<sasmitànanasarojamaïgane riïgamàõamatilolakuntalam .
     rocanollasitabhàlamastu me kai÷avaü manasi ÷ai÷avaü vapuþ ..>% ityanumitau jagadã÷aþ ..

#<sasyaü>#, klã, (sasa svapne + %<màcchàsasisåbhyo yaþ .>% uõàø 4 . 109 . iti yaþ .) vçkùàdãnàü phalam . yathà --
     %<sraüsanaü sãsakaü sasyaü srastaü sàsnà ca sàdhvasam ..>% ityuùmavivekàt . ityamarañãkàyàü bharataþ .. dhànyam . yathà, hemacandraþ .
     %<dhànyantu sasyaü sãtya¤ca vrãhistambakari÷ca tat .>% ÷astram . guõaþ . iti vi÷vaþ .. tasya pra÷aüsà yathà,
     %<jãrõamannaü pra÷aüsãyàt bhàryà¤ca gatayauvanàm .
     raõàt pratyàgataü ÷åraü sasya¤ca gçhamàgatam ..>% iti càõakya÷atakam .. anyat ÷asya÷abde draùñavyam ..

#<sasyakaþ>#, puü, (sasyena guõena parijàtaþ sambaddhaþ . sasya + %<sasyena parijàtaþ .>% 5 . 2 . 68 . iti kan .) maõibhedaþ . (yathà, bçhatsaühitàyàm . 7 . 20 .
     %<hemakàntirathavà ÷ukavarõaþ sasyakena maõinà sadç÷o và ..>%) asiþ . iti medinã ..
     %<sasyako nàlikeràntaþ sasyàbhamaõikhaógayoþ ..>% iti hemacandraþ .. (÷àliþ . sàdhuþ . iti kà÷ikà ..)

#<sasyamàrã>#, [n] puü, (sasyaü màrayatãti . mç + õic + õiniþ .) mahàmåùakaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. sasyanà÷ake, tri ..

#<sasyasaüvaraþ>#, puü, (sasyaiþ saüvriyate iti . saü + vç + %<grahavçdçni÷cigama÷ca .>% 3 . 3 . 58 . iti ap .) sàlavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 44 ..

#<sasyasaüvaraõaþ>#, puü, (sasyaiþ saüvaraõamasyeti .) a÷vakarõavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sasvedà>#, strã, (svedena saha vartamànà .) dåùità kanyà . iti ÷abdaratnàvalã .. (gharmavi÷iùñe, tri ..)

@<[Page 5,313a]>@
#<saha>#, vya, sahitam . tatparyàyaþ . sàkam 2 sàrdham 3 satram 4 samam 5 . ityamaraþ . 3 . 4 . 4 .. sajuþ 6 . iti jañàdharaþ .. (yathà, manuþ . 10 . 61 .
     %<yatra tvete paridhvaüsà jàyante varõadåùakàþ .
     ràùñrikaþ saha tadràùñraü kùiprameva vina÷yati ..>%) sàkalyam . vidyamànam . sàdç÷yam . yaugapadyam . samçddhiþ . sambandhaþ . iti medinã .. sàmarthyam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sahaü>#, klã, (sahate iti . saha + ac .) pàü÷avalavaõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sahaþ>#, puü, (sahate iti . saha + pacàdyac .) agrahàyaõamàsaþ . (yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 14 . 27 .
     %<saha÷ca sahasya÷ca haimantikàvçtå .. * ..>% mahàdevaþ . iti mahàbhàratam . 13 . 17 . 126 ..) kùame, tri . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 16 . 8 . 10 .
     %<gadàparigha÷aktãnàü sahàþ parighabàhavaþ .
     ta erakàbhirnihatàþ pa÷ya kàlasya paryayam ..>%)

#<sahaþ>#, puü, klã, (sahate iti . saha + ac .) balam . iti medinã ..

#<sahaþ>#, [s] klã, (sahate iti . saha + %<sarvadhàtubhyo'sun .>% uõàø 4 . 188 . iti asun .) jyotiþ . balam . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, raghuþ . 8 . 7 .
     %<sadayaü bubhuje mahàbhujaþ sahasodvegamiyaü vrajediti .
     aciropanatàü sa medinãü navapàõigrahaõàü badhåmiva ..>%)

#<sahakàraþ>#, puü, (saha yugapat kàrayati vikùepayati saugandhamiti . kç + õic + ac .) atisaurabhàmraþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 33 .. (yathà, raghuþ . 4 . 9 .
     %<mandotkaõñhàþ kçtàstena guõàdhikatayà gurau .
     phalena sahakàrasya puùpodgama iva prajàþ ..>%)

#<sahakàrã>#, [n] puü, (saha karotãti . kç + õiniþ .) pratyayaþ . yathà --
     %<atha heturupàdànaü pratyayàþ sahakàriõaþ ..>% iti trikàõóa÷eùaþ .. nyàyamate tadbhinnatve sati tajjanyajanakatvaü sahakàritvam .. (militvà karaõa÷ãle, tri ..)

#<sahacaraþ>#, puü, strã, (saha caratãti . cara + ac .) pãtajhiõñã . nãlajhiõñã . iti ratnamàlà .. (yathà, su÷rute . 1 . 38 .
     %<vãtatarusahacaradvayadarbhavçkùàdanãti ..>%)

#<sahacaraþ>#, puü, (saha caratãti . cara + ac .) jhiõñã . vayasyaþ . (yathà, kathàsaritsàgare . 24 . 132 .
     %<tataþ sahacaraiþ sàkaü tasyaivà÷i÷rayadgçham ..>%) pratibandhakaþ . iti hemacandraþ .. anucare, tri . iti medinã .. (yathà, kumàre . 2 . 64 .
     %<sahacaramadhuhastanyastacåtàïkuràstraþ ÷atamakhamupatasthe prà¤jaliþ puùpadhandhà ..>%)

#<sahacarã>#, strã, (saha carati yà . cara + ac . pacàdiùu carateùñitkaraõàt ïãù .) pãtajhiõñã . ityamaraþ . 2 . 4 . 75 .. sakhã . iti jañàdharaþ .. patnã . iti hemacandraþ .. (yathà, raghuþ . 9 . 57
     %<lakùyãkçtasya hariõasya hariprabhàvaþ prekùya sthitàü sahacarãü vyavadhàya deham .
     àkarõakçùñamapi kàmitayà sa dhanvã bàõaü kçpàmçdumanàþ pratisa¤jahàra ..>%)

#<sahajaþ>#, puü, (saha jàyate iti . jana + óaþ .) sahodaraþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 34 .. nisargaþ . sahotthe, tri . iti medinã .. (yathà, raghuþ . 8 . 43 .
     %<vilalàpa sa vàùpagadgadaü sajahàmapyapahàya dhãratàm .
     abhitaptamayo'pi màrdavaü bhajate kaiva kathà ÷arãriùu ..>%) janmalagnàt tçtãyasthànam . yathà --
     %<sutamadananavàntye pårõadçùñiþ suràriryugalada÷amarà÷au dçùñipàdatrayàrhaþ .
     sahajaripucaturtheùvaùñame càrdhadçùñiþ sthitibhavanamupàntyaü naiva dç÷yaü hi ràhoþ ..>% iti jyotistattvam ..

#<sahajamitraü>#, klã, (sahajaü mitram .) svàbhàvikasuhçt . yathà --
     %<arirmitramudàsãno'nantarastatparaþ paraþ .
     krama÷o maõóalaü cintyaü sàmàdibhirupakramaiþ ..>% ariþ ÷atruþ . mitraü suhçt . ubhayavilakùaõa udàsãnaþ . te ca trayastrividhàþ . sahajàþ kçtrimàþ pràkçtà÷ceti . sahajaü mitraü bhàgineyapaitçsvasrãyamàtçsvasrãyàdiþ . iti mitàkùaràyàmàcàràdhyàye 1 adhyàyaþ ..

#<sahajàtaþ>#, tri, (saha jàtaþ utpannaþ .) sahodaraþ . yamajaþ . iti kecit .. (sahotthe, tri . yathà, kathàsaritsàgare . 113 . 22 .
     %<tàràvalokanàmà ca kramàdvçddhiü jagàma saþ .
     dànadharmavivekàdyaiþ sahajàtairguõaiþ saha ..>%)

#<sahajàriþ>#, puü, (sahajaþ svàbhàvikaþ ariþ .) svàbhàvika÷atruþ . yathà . %<sahajàriþ sàpatnyapitçvyatatputtràdiþ .>% iti mitàkùaràyàmàcàràdhyàyaþ ..

#<sahajodàsãnaþ>#, puü, (sahaja udàsãnaþ .) svàbhàvikaparataraþ . yathà . %<sahajakçtrimamitra÷atrulakùaõarahitau sahajakçtrimodàsãnau .>% iti mitàkùaràyàmàcàràdhyàyaþ ..

#<sahaõóukaü>#, klã, màüsavya¤janavi÷eùaþ . yathà --
     %<chàgàdermàüsamårdhàdeþ kuññitaü khaõóitaü punaþ .
     ÷uddhamàüsavidhànena pacedetat sahaõóukam .
     sahaõóukaü guõagranthe ÷uddhamàüsaguõaü smçtam ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

@<[Page 5,313c]>@
#<sahadevaþ>#, puü, (pàõóavavi÷eùaþ . iti medinã .. sa ca pàõóuràjasya pa¤camaputtraþ . màdrãgarbhe a÷vinãkumàràbhyàü jàtaþ .. jaràsandhasutaþ . sa yudhiùñhirasamakàlãno magadheùu ràjàsãt . iti ÷rãbhàgavatam .. (harya÷vanasutaþ . yathà, harivaü÷e . 29 . 3 .
     %<harya÷vanasuto ràjà sahadevaþ pratàpavàn .
     sahadevasya dharmàtmà nadãna iti vi÷rutaþ ..>% somadattaputtraþ . yathà, tatraiva . 32 . 80 .
     %<somadattasya dàyàdaþ sahadevo mahàya÷àþ .
     sahadevasuta÷càpi somako nàma pàrthivaþ ..>% devaiþ saha vartamàne, tri . yathà, bhàgavate . 4 . 2 . 8 .
     %<÷råyatàü brahmarùayo me sahadevàþ sahàgnayaþ .
     sàdhånàü bruvato vçttaü nàj¤ànànnaca matsaràt ..>%)

#<sahadevà>#, strã, (saha dãvyatãti . diva + ac . ñàp .) balà . daõóotpalaþ . ÷àrivauùadhiþ . iti medinã .. arhanmàtà . iti hemacandraþ .. (devakakanyànyatamà . sà tu vasudevapatnã . yathà, bhàgavate . 9 . 24 . 23 .
     %<÷àntidevopadevà ca ÷rãdevà devarakùità .
     sahadevà devakã ca vasudeva uvàha tàþ ..>%)

#<sahadevã>#, strã, sarpàkùã . iti medinã .. pãtadaõóotpalà . iti ratnamàlà .. balàprabhedaþ . tatparyàyaþ . mahàbalà 2 jyaùñhabalà 3 kañambharà 4 ke÷àruhà 5 kesarikà 6 mçgàdanã 7 varùapuùpà 8 ke÷avardhinã 9 puràsinã 10 devabalà 11 sàriõã 12 pãtapuùpã 13 devàrhà 14 gandhavallarã 15 mçgà 16 mçgarasà 17 . asyà guõàþ . hçdrogavàtàr÷aþ÷ophahàritvam . ÷ukravçddhikàritvam . balyatvam . viùamajvaranà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. sahadevapatnã ca ..

#<sahadevãgaõaþ>#, puü, (sahadevãnàü gaõaþ .) pratiùñhàyàü devasnànàrthamoùadhisamåhaþ . yathà --
     %<pa¤cagavyaiþ snàpayecca sahadevyàdibhistataþ .
     sahadevã balà caiva ÷atamålã ÷atàvarã ..
     kumàrã ca guóåcã ca siühã vyàghrã tathaiva ca .
     yà oùadhãti mantreõa snànamoùadhnimaïgalaiþ ..>% iti gàruóe 48 adhyàyaþ ..

#<sahadharmiõã>#, strã, (saha dharmo'styasyà iti . iniþ . ïãp .) vedavidhànenoóhà . ityamaraþ . 2 . 6 . 5 ..

#<sahanaü>#, klã, (saha + lyuñ .) kùàntiþ . tatparyàyaþ . titikùà 2 kùamà 3 . iti hemacandraþ .. (yathà, sàhityadarpaõe . 6 . 390 .
     %<kàryasaügraha àdànaü tadàhu÷chàdanaü punaþ .
     kàryàrthamapamànàdeþ sahanaü khalu yadbhavet ..>%)

#<sahanaþ>#, tri, (sahate iti . saha + lyuþ .) sahana÷ãlaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 31 .. tatparyàyaþ . sahiùõuþ 2 kùamità 3 kùamã 4 titikùuþ 5 kùantà 6 . iti hemacandraþ ..

@<[Page 5,314a]>@
#<sahanartanaü>#, klã, (saha militvà nartanam .) ekatra maõóalàkàrançtyakaraõam . iti kecit ..

#<sahapàü÷ukilaþ>#, puü, (saha pàü÷unà rajasà kilati krãóatãti . kila krãóane + kaþ .) vayasyaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<sahapànaü>#, klã, (saha militvà pànam .) ekatra madyabhakùaõam . tatparyàyaþ . sapãtiþ 2 . iti hemacandraþ .. tulyapànam 3 . ityamaraþ . 2 . 9 . 55 .. sahapãtiþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sahapårvàhõaü>#, klã, (pårvàhõasya sadç÷am . avyayãbhàve càkàle . 6 . 3 . 81 . ityatra akàle iti kathanàt na sàde÷aþ .) pårvàhõasadç÷am . iti mugdhabodhavyàkaraõe avyayãbhàvasamàsaþ ..

#<sahabhàvã>#, [n] tri, (saha bhavatãti . bhå + õiniþ .) sahàyaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<sahabhojanaü>#, klã, (saha militvà bhojanam .) ekatra bhakùaõam . tatparyàyaþ . sagdhiþ 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 55 .. (sahabhogakaraõam . yathà, mahàbhàrate . 1 . 196 . 24 .
     %<eùa naþ samayo ràjan ratnasya sahabhojanam .
     na ca taü hàtumicchàmaþ samayaü ràjasattama ..>%)

#<sahamaraõaü>#, klã, (saha patyà maraõam .) mçtasvàmisahitajvalaccitàrohaõa-pårbakamaraõam . yathà . atha sahànugamanam . aïgiràþ .
     %<mçte bhartari yà nàrã samàroheddhutà÷anam .
     sàrundhatãsamàcàrà svargaloke mahãyate ..
     tisraþ koñyo'rdhakoñã ca yàni lomàni mànave .
     tàvantyabdàni sà svarge bhartàraü yànugacchati ..
     vyàlagràhã yathà vyàlaü balàduddharate vilàt .
     tadvadbhartàramàdàya tenaiva saha modate ..
     màtçkaü paitçka¤caiva yatra kanyà pradãyate .
     punàti trikulaü nàrã bhartàraü yànugacchati ..
     tatra sà bhartçparamà parà paramalàlasà .
     krãóate patinà sàrdhaü yàvadindrà÷caturda÷a ..>% bhartçparamà bhartà paramo yasyàþ sà tathà . parà paramalàlasetyatra ståyamànàpsarogaõairiti vyàsena pañhitam .
     %<brahmaghno và kçtaghno và mitraghno vàpi yo naraþ .
     taü vai punàti sà nàrã ityàïgirasabhàùitam ..
     sàdhvãnàmeva nàrãõàmagniprapatanàdçte .
     nànyo dharmo hi vij¤eyo mçte bhartari karhicit ..>% yà nàrãtyupàdànàt sahamaraõàbhàvapakùo'pi såcitaþ . nànyo dharma iti tu sahamaraõastutyartham . tathà ca viùõuþ . mçte bhartari brahmacaryaü tadanvàrohaõaü và iti . brahmacarya maithunavarjanaü tàmbçlàdivarjana¤ca . yathà pracetàþ .
     %<tàmbålàbhya¤jana¤caiva kàüsyapàtre ca bhojanam .
     yati÷ca brahmacàrã ca vidhavà ca vivarjayet ..>% abhya¤janamàyurvadoktaü pàribhàùikam . yathà --
     %<mårdhni dattaü yadà tailaü bhavet sarvàïgasaïgatam .
     srotàbhistarpayedbàhå abhyaïgaþ sa udàhçtaþ ..
     tailamalpaü yadàïgeùu na ca syàdbàhutarpaõam .
     sà màrùñiþ pçthagabhyaïgo mastakàdau prakãrtitaþ ..>% smçtiþ .
     %<ekàhàraþ sadà kàryo na dvitãyaþ kadàcana .
     paryaïka÷àyinã nàrã vidhavà pàtayet patim ..
     gandhadravyasya sambhogo naiva kàryastayà punaþ .
     tarpaõaü pratyahaü kàryaü bhartustilaku÷odakaiþ .
     tatpitustatpitu÷càpi nàmagotràdipårbakam ..>% etat tu tarpaõaü puttrapauttràdyabhàvaviùayamiti madanapàrijàtaþ ..
     %<vai÷àkhe kàrtike màdhe vi÷eùaniyama¤caret .
     snànaü dànaü tãrthayàtràü viùõornàmagrahaü muhuþ ..>% atra sàdhvãtvamàha .
     %<àrtàrte mudità hçùñe proùite malinà kç÷à .
     mçte mriyeta yà patyau sàdhvã j¤eyà pativratà ..>% chandogapari÷iùñãyamiti kalpataruþ .. sàdhvãprasàdena lokadhàraõamapyàha .. matsyapuràõam .
     %<tasmàt sàdhvyaþ striyaþ påjyàþ satataü devavajjanaiþ .
     tàsàü ràj¤à prasàdena dhàryate ca jagattrayam ..>% mahàbhàrate .
     %<avamatya ca yàþ pårvaü patiü duùñena cetasà .
     vartante yà÷ca satataü bhartéõàü pratikålataþ ..
     bhartranumaraõaü kàle yàþ kurvanti tathàvidhàþ .
     kàmàt krodhàt bhayànmohàt sarvàþ påtà bhavanti tàþ ..>% atra aihikabrahmaghnapaterdàhaniùedhàt janmàntarãyatatpàpavata eva sahamaraõenoddhàraþ . brahmapuràõe .
     %<de÷àntaramçte patyau sàdhvã tatpàdukàdbayam .
     nidhàyorasi saü÷uddhà pravi÷ejjàtavedasam ..
     çgvedavàdàt sàdhvã strã na bhavedàtmaghàtinã .
     tryahà÷auce nivçtte tu ÷ràddhaü pràpnoti ÷àstravat ..>% çgvedavàdàt imà nàrãravidhavà ityàdimantràt . eva¤ca aïgirobrahmapuràõavacanaparyàlocanayà bràhmaõyàdisakalabhàryàõàü svagatabhartçgataphalavi÷eùàrthinãnàü garbhavatãbàlàpatyàdivyatiriktànàü sahamaraõànumaraõayoradhikàra iti . vivàdakalpataruratnàkarau . tatra bràhmaõyàdyanumaraõàdhikàro'saïgatastasyàstanniùedhàt . tathà ca mitàkùaràyàü devabodhakçtayàj¤avalkyañãkàyà¤ca gautamaþ .
     %<pçthakcitiü samàruhya na viprà gantumarhati .
     itaràsàntu nàrãõàü strãdharmo'yaü paraþ smçtaþ ..>% tasmàdbràhmaõyàþ sahamaraõameva itaràsàntu ubhayamiti . kalpataruratnàkara÷uddhicintàmaõiùu pàdukàdvayamiti dar÷anàt pàdukàdikamityapapàñhaþ kintu pàdukàdvayamityupalakùaõam . u÷anamà vipretaràsàü dravyavi÷eùamanupàdàya pçthakcityàrohaõamàtrokteþ . yatho÷anàþ .
     %<pçthakcitiü samàruhya na viprà gantumarhati .
     anyàsàmeva nàrãõàü strãdharmo'yaü paraþ smçtaþ ..>% madanapàrijàto'pyevam . ÷iùñàcàro'pi tathà . kçtyatattvàrõave bçhannàradãyam .
     %<bàlàpatyà÷ca garbhiõyo hyadçùñaçtavastathà .
     rajasvalà ràjasute ! nàrohanti citàü ÷ubhe ..>% ràjasute iti sagaramàtuþ sambodhanam . bçhaspatiþ .
     %<bàlasambardhanaü tyaktvà bàlàpatyà na gacchati .
     rajasvalà såtikà ca rakùedgarbha¤ca garbhiõã ..>% evamanyata÷cedbàlasya saüvardhanaü syàt tadà tasyà apyadhikàraþ . vyàsaþ .
     %<dinaikagamyade÷asthà sàdhvã cet kçtanirõayà .
     na dahet svàminaü tasyà yàvadàgamanaü bhavet ..>% bhaviùyapuràõe .
     %<tçtãye'hni udakyàyà mçte bhartari vai dbijàþ .
     tasyànumaraõàrthàya sthàpayedekaràtrakam ..>% tasya bhartuþ . tathà --
     %<ekàü citàü samàsàdya bhartàraü yànugacchati .
     tadbharturyaþ kriyàkartà sa tasyà÷ca kriyà¤caret ..>% etacca piõóadànaparyantam .
     %<yaccàgnidàtà pretasya piõóàndadyàt sa eva hi .>% iti vàyupuràõaikavàkyatvàt .. brahmapuràõe .
     %<÷ràbayedbhartçjàyàntu svabhartçkulapàmimàm .
     citàmàropayan pràj¤aþ pramçte dharmamuttamam ..
     imàþ pativratàþ puõyàþ striyo yà yàþ su÷obhanàþ .
     saha bhartç÷arãreõa saüvi÷antu vibhàvasum ..
     evaü ÷rutvà tato nàrã ÷raddhàbhaktisamanvità .
     pitçmedhena yaj¤ena iùñvà svargamavàpnuyàt ..>% pramçte bhartarãti ÷eùaþ . pitçmedhena yaj¤ena citàrohaõaråpeõa . pàdukàdvayagrahaõapårvakà numaraõe'pi saha bhartç÷arãreõa ityanåhaþ prayojyaþ . de÷àntaramçte patyàvityàdinà ÷arãrapratinidhitvena tadãyadravyavidhànàt . pratinidhau ca yathà÷rutamantrapàñhamàha kàtyàyanaþ . ÷abde'vipratipattiþ ityetat vivçtamekàda÷ãtattva .. * .. na ca agnijalapraviùñànàü bhçgusaügràmade÷àntaramçtànàü garbhàõàü jàtadantànàü maraõe triràtreõa ÷uddhiþ . iti kà÷yapavacanàt sahamçtàyà apyagniprave÷ena triràtrà÷aucaü tatraiva tasyàþ piõóadànamiti vàcyam . pràguktabrahmapuràõe pçthakcitisamàrohaõamàtre tryahà÷aucavidhànàt anyatra bhartçtulyà÷aucapratãteþ . sahamaraõe kà÷yapoktatriràtrà÷aucàïgãkàre'pi tasyà÷aucasya vçddhyà patya÷aucakàlàvadhisthàyitvam ..
     %<antarda÷àhe syàtà¤cet punarmaraõajanmanã .
     tàvatsyàda÷ucirvipro yàvattat syàdanirda÷am ..>% iti manåktà÷aucasaïkare parà÷aucasya pårvà÷aucakàlàbadhisthàyitvapratãteþ . tata÷ca yathà a÷aucakàlasaïkoce tanmadhya eva saïkalayya piõóadànaü tathà÷aucakàlavçddhàvapi yàvada÷aucaü yathàkramaü da÷a piõóà deyà iti . ataeva jikanãyàntyeùñividhyanumaraõavivekayorvyàsaþ .
     %<saüsthitaü patimàliïgya pravi÷edyà hutà÷anam .
     tasyàþ piõóàdikaü deyaü krama÷aþ patipiõóavat ..>% viùõuþ .
     %<anvità piõóadànantu yathà bharturdine dine .
     tadanvàrohiõã yasmàttasmàt sà nàtmaghàtinã ..>% atrànuþ sahàrthaþ . patimàliïgyetyanenaikavàktyatvàt . svàmya÷aucàbhyantare pçthakcitàmçtàyàstryaheõa piõóadànaü svàmya÷aucàpagame tu ÷ràddham .
     %<anvitàyàþ pradàtavyà da÷apiõóàstryaheõa tu .
     svàmya÷aucavyatãte tu tasyàþ ÷ràddhaü vidhãyate ..>% iti jikanadhçtapaiñhãnasivacanàt .. agnipuràõasyedamiti ÷ålapàõiþ . atrànuþ pa÷càdarthaþ . atãte tu bhartra÷auce pàdukàdvayamupàdàya jvaladagniprave÷e tryahà÷aucavyavasthayà piõóadànaücaturthadine ÷ràddhaü pårvoktabrahmapuràõavacanàt . tatra tu bhartuþ saügràmahatatvàdinà sadyaþ÷aucaü tatra pçthak citàmçtà÷aucasya pårvoktabrahmapuràõavacanàt triràtratvana bahukàlavyàpitvenàghavçddhimattvàt tenaiva pårbà÷aucasya vyapagamàt tatra bharturapi tryaheõa piõóadànam . tatràpyekacitàrohaõe bhartra÷aucavyapagamàt ÷uddhiþ . saüsthitaü patimàliïgya iti anvitàpiõóadànamiti pårvoktavacanàbhyàü agniprave÷e sumantunà sadyaþ÷aucavidhànàcca . yathà . bhçgvagnijalasaügràmade÷àntarasthasannyàsyana÷anà÷animahàdhvanikànàü udakakriyà kàryà sadyaþ÷aucaü bhavati iti . bhçguruccade÷aþ . mahàdhvanikaþ puõyàrthaü himàlayàvadhikamahàpathagamanena sampàditamaraõaþ . na caitat sadyaþ÷aucaü nityabedàdhyàpakairagnihotçbhi÷ca ekàhà÷aucibhi÷ca kartavyamiti hàralatàdattaviùayatvena naitadbiùayakamiti vàcyam . tanmàtraviùayakatve pramàõàbhàvàt . sàmànyamukhapravçttatayà vacanàntarasaüvàditayà caitadviùayakamiti . anyathà ka÷yapoktatriràtrà÷aucamapi agnijalasaügràmapraviùñànàü pramàdàdeva maraõa iti hàralatàdar÷anàt anumaraõaviùayakaü na syàt tasmàt kà÷yapavacanaü brahmapuràõasamànaviùayakaü iti . sumantuvacanaü saügràmahatabhartçsahagamanaviùayakamapãti .. * .. eva¤ca samàdhinà tyaktadehasya muktasya dhçtaràùñrasya parõoñajàgninà dehadàhakàle tatpatnyà gàndhàryà agniprave÷adar÷anàdidànãü kà÷yàdimçtasya muktasyàpi patyustatpatnyàþ sahamaraõaü saïgacchate . ÷rãbhàgavate taduktam .
     %<dahyamàne'gnibhirdehe patyuþ patnã sahoñaje .
     bahiþsthità patiü sàdhvã tamagnimanuvekùyati ..>% anuvekùyati agniprave÷anaü kariùyati iti yuüdhiùñhiràya nàradasya bhaviùyatkathanam .
     %<dayitaü yànyade÷asthaü mçtaü ÷rutvà pativratà .
     samàrohati ÷ãghràgnau tasyàþ siddhiü nibodhata ..>% iti vyàsavacanàdinà sahamaraõànumaraõayorniravakà÷anaimittikakàmyatvena malamàsàdàvapi kartavyatà .
     %<naimittikàni kàmyàni nipatanti yathà yathà .
     tathà tathaiva kàryàõi na kàlastu vidhãyate ..>% iti dakùavacanàt .. * .. tadayaü prayogaþ . puttràdinà svagçhyoktavidhinà agnau datte jvalitàyàü bhartçcitàyàü sahagantrã sàdhvã snàtà parihitadhautavàsoyugà ku÷ahastà pràïmukhã và daivatãrthenàcàntà tilajalaku÷atrayamàdàya oü tat saditi bràhmaõairuccàrite nàràyaõaü saüsmçtya namo'dyàmuke màsi amuke pakùe amukatithau amukagotrà ÷rãmatã asukãdevã arundhatãsamàcàratvapårbakasvargalokamahãyamànatvamànavàdhikaraõakalomasamasaükhyàbdàvacchinnasvargavàsabhartçsahita-modamànatvamàtç-pitç-÷va÷ura-kulatraya-påtatva-caturda÷endràvacchinnakàlàdhikaraõakàpsarogaõaståyamànatvapatisahitakrãóamànatvabrahmaghnapatipåtatvakàmà bhartçjvalaccitàrohaõamahaü kariùye iti . anumaraõe tu bhartçjvalaccitàrohaõamityatra jvalaccitàprave÷ena bhartranumaraõamiti saïkalpya aùñau lokapàlà àdityacandrànilàgnyàkà÷abhåmijalahçdayàvasthitàntaryàmipuruùayamadinaràtrisandhyàdharmà yåyaü sàkùiõo bhavata jvalaccitàrohaõena martç÷arãrànugamanamahaü karomi iti . anumaraõe tu bhartç÷arãrànugamanamityatra bhartranumaraõamityuccàrya jvalaccitàgniü triþ pradakùiõãkçtya .
     %<oü imà nàrãravidhavàþ sapatnãrà¤janena sarpiùà saüvi÷antu .
     ana÷ravo anamãvàþ suratnà àrohantu janayoyonimagre ..>% iti çgvedoktamantre . 10 . 18 . 7 ..
     %<oüimàþ pativratàþ puõyàþ striyo yà yàþ su÷obhanàþ .
     saha bhartç÷arãreõa saüvi÷antu vibhàvasum ..>% iti pauràõãke mantre ca bràhmaõena pañhite namo nama ityuccàrya jvalaccitàü samàrohet .. * .. àpastambaþ .
     %<citibhraùñà tu yà nàrã mohàdvicalità bhavet .
     pràjàpatyena ÷udhyettu tasmàddhi pàpakarmaõaþ ..>% pà÷càtyanirõayàmçte smçtiþ .
     %<ekacityàü samàråóhau dampatã nidhanaü gatau .
     pçthak ÷ràddhaü tayoþ kuryàdodanantu pçthak pçthak ..>% vidyàkaradhçtà smçtiþ .
     %<ekàhena mçtànàntu bahånàmathavà dvayoþ .
     tantreõa ÷rapaõaü kçtvà pçthak ÷ràddhaü pravartayet ..>% yattu .
     %<yadà nàrã vi÷edagniü svecchayà patinà saha .
     a÷aucamudakaü tasyàþ saha bhartreti ni÷citam .>% tithyantaramçtàyàntu pçthak ÷ràddhaü na vidyate .. iti caturbhujabhaññàcàryadhçtayamavacanàdbhinnatithimçtàyà api patyurmçtatithau ÷ràddhamiti haridàsatarkàcàryàþ . tanna asya vacanasyàmålatvàt samålatve'pi ÷ràddhapadaü piõóaparam . ekoddiùñaü mçtàhanãti yamavacanavirodhàt . iti ÷uddhitattvam .. * .. anyat brahmavaivarte gaõapatikhaõóe 28 adhyàye . màrkaõóeyapuràõe damacaritàdhyàye . viùõupuràõe 5 aü÷e 38 adhyàye . kalkipuràõe 33 adhyàye ca draùñavyam ..

#<sahayàyã>#, [n] tri, (saha yàtãti . yà + õiniþ .) militagàmã . yathà --
     %<na nadãùu nadãü bråyàt parvateùu ca parvatàn .
     àvàse bhojane vàpi na tyajet sahayàyinam ..>% iti kårmapuràõe upavibhàge . 15 . 58 ..

#<saharasà>#, strã, (saha raso yasyàþ .) mudgaparõã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sahari>#, vya, hareþ sadç÷am . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. sårye vçùe ca, puü . iti kecit ..

#<saharùaþ>#, puü, (saha harùo yatra .) spardhanam . harùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (harùeõa saha vartamànaþ .) harùayukte, tri .. (yathà, kathàsaritsàgare . 2 . 23 .
     %<etacchrutvà vacaþ ÷ambhoþ saharùo'hamihàgataþ ..>%)

#<sahasà>#, vya, hañhàt . tatparyàyaþ . atarkitaþ 2 . ityamaraþ . 3 . 4 . 7 .. akasmàt 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. sahasà karmakaraõaniùedho yathà, kiràtàrjunãye . 2 . 30 .
     %<sahasà vidadhãta na kriyàmavivekaþ paramàpadàü padam .
     vçõate hi vimçùyakàriõaü guõalubdhàþ svayameva sampadaþ ..>% hàsyayukte, tri . yathà --
     %<priyatamena yayà saruùà sthitaü na sahasà sahasà parirabhya tam .
     ÷lathayituü kùaõamakùamatàü gatà na sahasà sahasà kçtavepathuþ ..>% iti màdhe . 6 . 57 ..

#<sahasàdçùñaþ>#, tri, hañhàt dçùñaþ . dattakaputtre, puü, . iti kecit ..

#<sahasànaþ>#, puü, (sahate iti . saha + %<ç¤jivçdhimandisahibhyaþ kit .>% uõàø 2 . 87 . iti asànac .) mayåraþ . yaj¤aþ . kùamàyukte, tri . ityuõàdikoùaþ .. (÷atråõàmabhibhavitari, tri . iti sàyaõaþ .. yathà, çgvede . 1 . 189 . 8 .
     %<mànasya sånuþ sahasàne agnau ..>%)

#<sahasyaþ>#, puü, (sahasi bale sàdhuþ . tatra sàdhuriti yat .) pauùamàsaþ . ityamaraþ . 1 . 4 . 15 .. (yathà, kumàre . 5 . 26 .
     %<ninàya sàtyantahimotkirànilàþ sahasyaràtrãrudavàsatatparàþ ..>%)

@<[Page 5,316a]>@
#<sahasraü>#, klã, (saho balamastyasminniti . sahas + raþ . %<saho balanàmasu vyàkhyàtam . ro matvarthãyaþ . alpàpi bhàvinã ÷aktirasminnasti .>% iti nighaõñuñãkàyàü devaràjayajvà . 3 . 1 .) da÷a÷atasaükhyà . iti hemacandraþ .. hàjàra iti pàrasyabhàùà . (yathà, manuþ . 3 . 177 .
     %<pàparogã sahasrasya dàturnà÷ayate phalam ..>%) tadvàcakàni yathà . jàhnavãvaktram 1 ÷eùa÷ãrùam 2 padmacchadaþ 3 ravikaraþ 4 arjunabàõaþ 5 veda÷àkhà 6 indradçùñiþ 7 . iti kavikalpalatà .. (bahu . iti nighaõñuþ . 3 . 1 .. yathà --
     %<sahasra÷ãrùà puruùaþ sahasràkùaþ sahasrapàt .>% iti puruùasåktam ..)

#<sahasrakàõóà>#, strã, (sahasraü kàõóàni yasyàþ .) ÷vetadårvà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sahasrakiraõaþ>#, puü, (sahasraü kiraõàni yasya .) såryaþ . iti halàyudhaþ .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 42 . 13 .
     %<rà÷au rà÷au yasmin ÷i÷iramayåkhaþ sahasrakiraõo và ..>%)

#<sahasradaüùñraþ>#, puü, (sahasraü daüùñrà yasya .) pàñhãnamatsyaþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 18 .. (yathà, su÷rute . 1 . 46 . %<rohitapàñhãnapàñalàràjãvavarmigomatsya-kçùõamatsya-vàgu¤jàramuralasahasradaüùñraprabhçtayo nàdeyàþ ..>%)

#<sahasradaüùñrã>#, [n] puü, (sahasradaüùñràþ santyasyeti . iniþ .) vodàlamatsyaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sahasradoþ>#, [s] puü, (sahasraü doùo bàhavo yasya .) kàrtavãryàrjunaþ . iti jañàdharaþ ..

#<sahasradhàraþ>#, puü, (sahasraü dhàrà yasya .) viùõucakram . iti kecit ..

#<sahasradhàrà>#, strã, (sahasraü bahavo dhàrà jalaprapàtà yatra .) devatàsnànàrthasahasracchidrayuktapàtragalitajaladhàrà . yathà --
     %<sahasradhàrayà devãü snàpayàmi sure÷varãm ..>% iti durgotsavapaddhatiþ ..

#<sahasranayanaþ>#, puü, (sahasraü nayanàni yasya .) indraþ . iti halàyudhaþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 101 . 227 .
     %<keyaü sahasranayanaprekùaõãyà kimapsaràþ .
     vana÷rãrathavà puùpalagnàgrakarapallavà ..>% vàcyaliïge'pi dç÷yate . yathà, mahàbhàrate . 13 . 14 . 204 .
     %<ki¤càtra bahubhiþ såktairhetuvàdaiþ purandara .
     mahasranayanaü dçùñvà tvàmeva surasattama ..>%)

#<sahasranetraþ>#, puü, (sahasraü netràõi yasya .) indraþ . iti hemacandraþ .. (yathà, raghuþ . 6 . 23 .
     %<kriyàprabandhàdayamadhvaràõàmajasramàhåtasahasranetraþ .
     ÷acyà÷liraü pàõóukapolalambàn mandàra÷ånyànalakàü÷cakàra ..>% vàcyaliïge'pi dç÷yate . yathà, mahàbhàrate . 1 . 212 . 27 .
     %<evaü caturmukhaþ sthàõurmahàdevo'bhavatpurà .
     tathà sahasranetra÷ca babhåva balasådanaþ ..>%) viùõuþ . iti ÷rãbhàgavatam ..

#<sahasrapatraü>#, klã, (sahasràõi patràõi yasya .) padmam . ityamaraþ . 1 . 10 . 43 .. (yathà, raghuþ . 7 . 11 .
     %<tàsàü mukhairàsavagandhagarbhairvyàptàntaràþ sàndrakutåhalànàm .
     vilolanetrabhramarairgavàkùàþ sahasrapatràbharaõà ivàsan ..>%)

#<sahasrapàt>#, [d] puü, (sahasraü pàdà yasya . saükhyàsupårvasyeti pàdasyàntalopaþ .) viùõuþ . yathà,
     %<sahasra÷ãrùà puruùaþ sahasràkùaþ sahasrapàt ..>% iti puruùasåktam .. (tathàca mahàbhàrate . 13 . 149 . 37 .
     %<sahasramårdhà vi÷vàtmà sahasràkùaþ sahasrapàt ..>% mahàdevaþ . yathà, tatraiva . 13 . 17 . 130 .
     %<haryakùaþ kakubho vajrã ÷atajihvaþ sahasrapàt ..>% çùivi÷eùaþ . yathà, tatraiva . 1 . 10 . 7 .
     %<ahaü purà ruro ! nàmnà çùiràsaü sahasrapàt .
     so'haü ÷àpena viprasya bhujaïgatvamupàgataþ ..>%)

#<sahasrapàdaþ>#, puü, (sahasraü pàdà yasya .) kàraõóapakùã . såryaþ . viùõuþ . iti medinã ..

#<sahasrabàhuþ>#, puü, (sahasraü bàhavo yasya .) bàõaràjaþ . yathà --
     %<bàõaþ puttra÷atajyeùñho baleràsãnmahàtmanaþ .
     sahasrabàhurtàdyena tàõóave toùayanmçóam ..>% iti ÷rãbhàgavate . 10 . 62 . 2 .. (kàrtavãryàrjunaþ . ÷ivaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 131 .
     %<sahasrabàhuþ sarvàïgaþ ÷araõyaþ sarvalokakçt ..>% bahubàhuvi÷iùñe, tri . yathà, bhàgavate . 4 . 5 . 3 .
     %<tato'tikàyastanuvà spç÷an divaü sahasrabàhurghanaruk trisåryadçk ..>%)

#<sahasrabhujaþ>#, puü, (sahasraü bhujà yasya .) viùõuþ . yathà --
     %<pa÷yantyadoråpamadabhracakùuùà sahasrapàdorubhujànanàdbhutam .
     sahasramårdha÷ravaõàkùinàsikaü sahasramaulyambarakuõóalollasat ..>% iti ÷rãbhàgavate . 1 . 3 . 4 .. kàrtavãryàrjunaþ .. (bàõaràja÷ca ..)

#<sahasrabhujà>#, strã, (sahasaü bhujà yasyàþ .) mahàlakùmãþ . sà ca mahiùàsuramardinã . yathà --
     %<÷vetànanà nãlabhujà su÷vetastanamaõóalà .
     raktamadhyà raktadehà nãlajaïghorutàlukà ..
     citrànulepanà kàntà sarvesaubhàgyadàyinã .
     aùñàda÷abhujà påjyà sà sahasrabhujà raõe ..
     àyudhànyatra rakùanti dakùiõàdhaþkarakramàt .
     akùamàlà ca muùalaü bàõàsikuli÷aü gadàm ..
     cakraü tri÷ålaü para÷uü ÷aïkhaghaõñe ca pà÷akam .
     ÷aktiü daõóaü carma càpaü pànapàtraü kamaõóalum ..
     alaïkçtabhujà tvebhiràyudhaiþ parame÷varã .
     smartavyà stutikàlàdau mahiùàsuramardinã ..
     ityeùà ràjasã mårtiþ sarvadevamayã matà .
     yàü dhyàtvà mànavo nityaü labhate hitamàtmanaþ ..>% iti màrkaõóeyapuràõãyadevãmàhàtsyapàñhakramaþ ..

#<sahasramårdhà>#, [n] puü, (sahasraü mårdhàno yasya .) viùõuþ . asya pramàõaü sahasrabhuja÷abde draùñavyam .. (tathàca mahàbhàrate . 13 . 149 . 37 .
     %<sahasramårdhà vi÷vàtmà sahasràkùaþ sahasrapàt ..>% ÷ivaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 130 .
     %<sahasramårdhà devendraþ sarvadevayamo guruþ ..>%)

#<sahasramålã>#, strã, (sahasraü målàni yasyàþ . ïãù .) dravantã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sahasramauliþ>#, puü, (sahasraü maulayo yasya .) viùõuþ . asya pramàõaü sahasrabhuja÷abde draùñavyam .. (anantadevaþ . yathà, devãbhàgavate . 1 . 2 . 7 .
     %<viùõustu ÷eùa÷ayane svapitãti kàle tannàbhipadmamukule khalu tasya janma .
     àdhàratàü kila gato'tra sahasramauliþ sambodhyatàü sa bhagavàn hi kathaü muràriþ ..>%)

#<sahasrara÷miþ>#, puü, (sahasraü ra÷mayo yasya .) såryaþ . iti sahasrakiraõa÷abdadar÷anàt .. (yathà, màghe . 1 . 53 .
     %<a÷aknuvan soóhumadhãralocanaþ sahasrara÷meriva yasya dar÷anam ..>%)

#<sahasravadanaþ>#, puü, (sahasraü vadanàni yasya .) viùõuþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sahasravãryà>#, strã, (sahasraü vãryàõyasyàþ .) dårvà . ityamaraþ . 2 . 4 . 158 .. mahà÷atàvarã . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, su÷rute . 1 . 19 . %<÷atavãryàü sahasravãryàü siddhàrthà÷ca ÷irasà dhàrayet ..>% * .. prabhåtavãrya÷àlini, tri . yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 13 . 26 .
     %<sahasravãryàsi sà mà jinva ..>%)

#<sahasravedhaü>#, klã, (sahasraü vedhà yasya .) cukram . kà¤jikavi÷eùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sahasravedhi>#, [n] klã, (sahasraü vidhatãti . vidha chidrãkaraõe + õiniþ .) hiïgu . iti medinãràjanirghaõñau ..

#<sahasravedhã>#, [n] puü, (sahasraü vedhituü ÷ãlamasya . vidha chidrãkaraõe + õiniþ .) ambuvetasaþ . iti medinã .. kastårã . iti ràjanirghaõñaþ .. sahasravedhakartari, tri ..

#<sahasra÷ikharaþ>#, puü, (sahasraü ÷ikharàõi yasya .) vindhyaparvataþ . iti kecit .. (yathà, màrkaõóeye . 55 . 10 .
     %<sahasra÷ikhara÷càdriþ pàripàtraþ sa÷çïgavàn ..>%)

#<sahasra÷ravaõaþ>#, puü, (sahasraü ÷ravaõàni yasyaü .) viùõaþ . asya pramàõaü sahasrabhuja÷abde draùñavyam ..

@<[Page 5,317a]>@
#<sahasraharyà÷vaþ>#, puü, indrarathaþ . iti kecit ..

#<sahasrà>#, strã, (sahasraü vãryàõi santyasyàmiti . ac . ñàp .) ambaùñhà . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<sahasràü÷uþ>#, puü, (sahasraü aü÷avo yasya .) såryaþ . ityamaraþ . 1 . 3 . 21 .. (yathà, manuþ . 1 . 9 .
     %<tadaõóamabhavaddhaimaü sahasràü÷usamaprabham .
     tasmin jaj¤e svayaü brahmà sarvalokapitàmahaþ ..>%)

#<sahasràkùaþ>#, puü, (sahasramakùãõyasyeti . %<bahuvrãhau sakthyakùõoþ svàïgàt ùac .>% 5 . 4 . 113 . iti ùac .) indraþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 43 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 25 . 8 .
     %<namucighna namaste'stu sahasràkùa ÷acãpate ! ..>%) viùõuþ . yathà --
     %<sahasra÷ãrùà puruùaþ sahasràkùaþ sahasrapàt .>% iti puruùasåktam .. (pãñhasthànavi÷eùaþ . yathà, devãbhàgavate . 7 . 30 . 65 .
     %<utpalàkùã sahasràkùe hiraõyàkùe mahotpalà ..>%)

#<sahasrànanaþ>#, puü, (sahasraü ànanàni yasya .) viùõuþ . asya pramàõaü sahasrabhuja÷abde draùñavyam ..

#<sahasrànãkaþ>#, puü, ÷atànãkaràjaputtraþ . yathà --
     %<÷atànãko'bhavat pårvaü puràkalpe mahãpatiþ .
     indràya subahån yaj¤àn ÷raddhàpåtena cetasà ..
     yaj¤e yaj¤e sahasràõi gajà÷varathadantinàm .
     bràhmaõebhyo'dadadràjan ÷yàmànà¤ca ÷ataü ÷atam ..
     dvijastuùño dadau puttraü kauùiko bhåbhçte tathà .
     patnyàstasya sa jàto'pi kàlàt kàlaü vyavardhata ..
     vedavedàïgatattvaj¤o dharmaj¤o niyatavrataþ .
     kàntyà candramasastulyaþ pratàpàt såryavat prabhuþ ..
     samaye dharmaràjeva kùamayà pçthivãsamaþ .
     etadguõavato j¤àtvà sutaü ràj¤o dvijàtayaþ .
     sahasrànãkanàmànaü cakrustasya suharùitàþ ..>% iti vahnipuràõe pàpanà÷anavçùadànàdhyàyaþ .. (tathà ca bhàgavate . 9 . 22 . 38 -- 39 .
     %<tasya puttraþ ÷atànãko yàj¤avalkyàt trayãü pañhan .
     astraj¤ànaü kriyàj¤ànaü ÷aunakàt parameùyati ..
     sahasrànãkastatputtrastata÷caivà÷vamedhajaþ ..>%)

#<sahasràraþ>#, puü, klã, (sahasraü àràõi koõà yasya .) ÷iro'vasthitàdhomukhasahasradalakamalam . yathà,
     %<sahasràre himanibhe sarvavarõavibhåùite .
     a-ka-thàditrirekhàtma-ha-la-kùa-trayabhåùite ..
     tanmadhye parabindu¤ca sçùñisthitilayàtmakam .
     evaü samàhitamanà dhyàyennyàso'yamàntaraþ ..>% iti tantrasàroktàntarmàtçkànyàsaþ .. (sahasraü aràõi yasyeti . bahucakràïgavi÷iùñe, tri . yathà, devãbhàgavate . 6 . 5 . 18 .
     %<cakraü sumoca vegena sahasràraü sudar÷anam ..>%)

#<sahasrã>#, [n] puü, (sahasraü balamastyasyeti . sahasra + %<tapaþsahasràbhyàü vinãnã .>% 5 . 2 . 102 . iti iniþ .) sahasreõa yo balã . tatparyàyaþ . sàhasraþ 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 62 .. dve hàjarà iti khyàte . ye sahasreõa sahasrasaükhyena gajàdinà balinaþ sainyavantaþ te . sahasraü balàni santyeùàmiti astyarthe vikàrasaüghetyàdinà ùõenaikàjàditi ini ca råpadvayam . iti bharataþ .. (sahasravi÷iùñe, tri . yathà, manuþ . 8 . 376 .
     %<bràhmaõãü yadyaguptà¤ca gacchetàü vai÷yapàrthivau .
     vai÷yaü pa¤ca÷ataü kuryàt kùatriyantu sahasriõam ..>% tathàca bhàgavate . 1 . 9 . 30 .
     %<tadopasaühçtya giraþ sahasriõãrvimuktasaïgaü mana àdipuruùe ..>% %<sahasriõãþ sahasràrthavatãþ .>% iti taññãkà ..)

#<sahà>#, strã, (sahata iti . saha + ac . ñàp .) ghçtakumàrã . mudgaparõã . ityamaraþ . 2 . 4 . 73 ; 2 . 4 . 113 .. nakhabheùajam . daõóotpalà . pçthivã . iti medinã .. ÷uklajhiõñã . sarpakaïkàlã . iti ÷abdacandrikà .. ràsnà . svarõakùãrã . pãtadaõóotpalà . iti ratnamàlà .. taraõãpuùpam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sahàþ>#, [s] puü, (sahate iti . saha + asun .) agrahàyaõamàsaþ . ityamaraþ .. (yathà, bhàgavate . 12 . 11 . 41 ..
     %<athàü÷uþ ka÷yapastàrkùa çtasenastathorva÷ã .
     vidyucchatrurmahà÷aïkhaþ sahomàsaü nayantyamã ..>%) hemantakàlaþ . iti medinã ..

#<sahàcaraþ>#, puü, (saha àcaratãti . à + cara + ac .) pãtajhiõñã . iti ÷abdaratnàvalã .. (asya paryàyo yathà --
     %<saireyakaþ ÷vetapuùpaþ saireyaþ kañasàrikà .
     sahàcaraþ sahacaraþ sa ca bhindyapi kathyate ..>% iti bhàvaprakà÷ya pårvakhaõóe prathame bhàge .. yathà, su÷rute cikitsitasthàne . 37 .
     %<sahàcaravarãvi÷vàkàkanà÷àvidàribhiþ ..>% yathàca .
     %<vàsànimbapañolaketakãbalàkuùmàõóakendãvarãvarùàbhåkuñajà÷vagandhasahite dve påtigandhàmçte ..
     màüsaü nàgabalàsahàcarapurairhiïgvàrdrake nitya÷o gràhyàstatkùaõameva na dbiguõità ye cekùujàtà ghanàþ ..>% iti vaidyakaparibhàùàyàm ..) sahacara÷ca ..

#<sahàyaþ>#, puü, (saha ayate iti . aya + ac .) anukålaþ . tatparyàyaþ . anuplavaþ 2 anucaraþ 3 abhisaraþ 4 . ityamaraþ . 2 . 8 . 71 .. (yathà, manuþ . 6 . 49 .
     %<adhyàtmaratiràsãno nirapekùo niràmiùaþ .
     àtmanaiva sahàyena sukhàrthã vicarediha ..>%) ràj¤àü sahàyà yathà, màtsye . 215 . 74 .
     %<sadvçttà÷ca tathà puùñàþ satataü pratimànitàþ .
     ràj¤à sahàyàþ kartavyàþ pçthivãü jetumicchatà ..>%

@<[Page 5,317c]>@
#<sahàyatà>#, strã, (sahàya + %<gràmajanabandhusahàyebhyastal .>% 4 . 2 . 43 . iti tal .) sahàyànàü samåhaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 41 .. (sahàyasya bhàvaþ karma và . tal .) sàhàyya¤ca .. (yathà, raghuþ . 9 . 19 .
     %<sa kila saüyugamårdhni sahàyatàü maghavataþ pratipadya mahàrathaþ .
     svabhujavãryamagàpayaducchritaü surabadhåravadhåtabhayàþ ÷araiþ ..>%)

#<sahàyatvaü>#, klã, sahàyatà . sahàyasya bhàvaþ . sahàya÷abdàdbhàve tvapratyayena niùpannam .. (yathà, kathàsaritsàgare . 30 . 87 .
     %<aïgãcakre sahàyatvaü ràjà tasyàrimardane ..>%)

#<sahàraþ>#, puü, (sahate iti . saha + %<tuùàràdaya÷ca .>% uõàø 3 . 139 . ityàran .) àmravçkùaþ . ityuõàdikoùaþ .. mahàpralayaþ . iti halàyudhaþ ..

#<sahàrogyaþ>#, tri, (àrogyeõa saha vartamànaþ .) nãruk . iti hemacandraþ ..

#<sahàrdaþ>#, tri, hàrdena saha vartamànaþ .. sapnemaþ . snehayuktaþ ..

#<sahitaþ>#, tri, (saü + dhà + ktaþ . %<samo và hitatatayoþ .>% 6 . 1 . 144 . ityasya vàrtikoktyà malopaþ .) saha÷abdàt itacpratyayena ca niùpannaþ . iti siddhàntakaumudã .. samabhivyàhçtaþ . saüyuktaþ . (militaþ . yathà, manuþ . 9 . 212 .
     %<sodaryà vibhajeraüstaü sametya sahitàþ samam .
     bhràtaro ye ca saüsçùñà bhaginya÷ca sanàbhayaþ ..>%) saühitaþ . samyaghitaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. hitena saha vartamàna÷ca ..

#<sahità>#, [ç] tri, (sahate iti . saha + tçc . %<tãùasaheti .>% 7 . 2 . 48 . iti pakùe iñ .) sahana÷ãlaþ . soóhà . iti siddhàntakaumudã ..

#<sahitraü>#, klã, (sahyate aneneti . saha + %<artilådhåsåkhanasahacara itraþ .>% 3 . 2 . 184 . iti itraþ .) sahanakaraõam . iti vyàkaraõam ..

#<sahiùõuþ>#, tri, (sahate iti . saha + %<alaükç¤niràkç¤iti .>% 3 . 2 . 136 . iti iùõuc .) sahana÷ãlaþ . tatparyàyaþ . sahanaþ 2 kùantà 3 titikùuþ 4 kùamità 5 kùamã 6 . ityamaraþ . 3 . 1 . 31 .. (yathà, kiràte . 2 . 50 .
     %<aparàgasamãraõeritaþ krama÷ãrõàkulamålasantatiþ .
     sukarastaruvatsahiùõunà ripurunmålayituü mahànapi ..>%)

#<sahiùõutà>#, strã, (sahiùõorbhàvaþ . sahiùõu + tal .) sahiùõorbhàvaþ . tatparyàyaþ . titikùà 2 kùamà 3 kùàntiþ 4 . iti jañàdharaþ .. (yathà, su÷rute . 4 . 24 .
     %<÷ramaklamapipàsoùõa÷ãtàdãnàü sahiùõutà ..>%)

#<sahuriþ>#, puü, (sahate iti . saha + %<jasisahorurin .>% uõàø 2 . 73 . iti urin .) såryaþ . ityuõàdikoùaþ ..

@<[Page 5,318a]>@
#<sahuriþ>#, strã, (saha sahane + urin .) pçthivã . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<sahçdayaþ>#, tri, (hçdayena antaþkaraõena saha vartamànaþ .) pra÷astamanàþ . ityamarañãkàyàü bharataþ . 3 . 1 . 3 .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 13 . 22 .
     %<kuru sàdhupradàsaü me bàle sahçdayà hyasi ..>%)

#<sahçllekhaü>#, klã, (hçllekhena saha vartamànam .) vicikitsitànnam . yathà --
     %<vicikitasà tu hçdaye anne yasmin prajàyate .
     sahçllekhantu vij¤eyaü purãùantu svabhàvataþ ..>% iti pràya÷cittavivekaþ ..

#<sahoktiþ>#, strã, (saha uktiþ .) alaïkàravi÷eùaþ . yathà --
     %<sahoktiþ sahabhàva÷cet bhàsate janara¤janaþ .
     digantamagamattasya kãrtiþ pratyarthibhiþ saha ..>% iti candràlokaþ .. (asya lakùaõodàharaõàni yathà, sàhityadarpaõe . 10 . 701 .
     %<sahàrthasya balàdekaü yatra syàdbàcakaü dvayoþ .
     sà sahoktirmålabhåtàti÷ayoktiryadà bhavet ..>% ati÷ayoktirapyatràbhedàdhyavasàyamålà kàryakàraõapaurvàparyaviparyayaråpà ca . abhedàdhyavasàyamålàpi ÷leùabhittikà anyathà ca . krameõodàharaõam .
     %<sahàdharadalenàsyà yauvane ràgabhàk priyaþ ..>% atra ràgapade ÷leùaþ .
     %<saha kumudakadambaiþ kàmamullàsayantaþ saha ghanatimiroghairghairyamutsàrayantaþ .
     saha sarasijaùaõóaiþ svàntamàmãlayantaþ pratidi÷amamçtàü÷oraü÷avaþ sa¤caranti ..>% idaü mama . atrollàsàdãnàü sambandhibhedàdeva bhedo na tu ÷liùñatayà .
     %<samameva naràdhipena sà gurusammohaviluptacetanà .
     agamatsaha tailabindunà tanudãpàrciriva kùitestalam ..>% iya¤ca màlayàpi sambhavati . tathodàhçte saha kumudakadambairityàdau .
     %<lakùmaõena samaü ràmaþ kànanaü gahanaü yayau .>% ityàdau càti÷ayoktimålatvàbhàvànnàyamalaïkàraþ .. * ..)

#<sahoñajaþ>#, puü, (uñajena saha vartamànaþ .) munãnàü parõa÷àlà . yathà --
     %<munãnà¤ca citàkuñyàü parõoñajasahoñajau .>% iti hàràvalã ..

#<sahoóhaþ>#, puü, (åóhayà saha vartamànaþ .) dvàda÷avidhaputtràntargataputtravi÷eùaþ . iti jañàdharaþ ..
     %<yà garbhiõã saüskriyate j¤àtàj¤àtàpi và satã .
     voóhuþ sa garbho bhavati sahoóha iti cocyate ..>% iti mànave 8 adhyàyaþ .. yà garbhavatã aj¤àtagarbhà j¤àtagarbhà và pariõãyate sa garbhastasyàü jàtaþ pariõetuþ puttro bhavati sahoóha iti vyapadi÷yate . iti kullåkabhaññaþ .. (hoóhena hçtadravyeõa saha vartamàne, tri . yathà, manuþ . 9 . 270 .
     %<na hoóhena vinà cauraü ghàtayeddhàrmiko nçpaþ .
     sahoóhaü sopakaraõaü ghàtayedavicàrayan ..>%)

#<sahodaraþ>#, puü, (udareõa saha vartate iti . saha samànaü udaraü yasyeti và .) ekamàtçgarbhajàtabhràtà . tatparyàyaþ . sahajaþ 2 sodaraþ 3 bhràtà 4 sagarbhaþ 5 samànodaryaþ 6 sodaryaþ 7 . iti jañàdharaþ .. (yathà, manuþ . 9 . 192 .
     %<jananyàü saüsthitàyàntu samaü sarve sahodaràþ .
     bhajeran màtçkaü rikthaü bhaginya÷ca sanàbhayaþ ..>%)

#<sahobalaü>#, klã, (sahasà tejasà saha balamatreti .) dauràtmyam . iti kecit ..

#<sahoraþ>#, tri, (sahate sarvamiti . saha + %<ki÷oràdaya÷ca .>% uõàø 1 . 66 . iti oran .) sàdhuþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<sahyaü>#, klã, (sahyate iti . saha + yat .) àrogyam . sàmyam . sumadhuram . iti ÷abdaratnàvalã .. (priyam . yathà, mahàbhàrate . 3 . 277 . 10 .
     %<tatastaü pratyuvàcàtha màrãco ràkùase÷varam .
     kinte sahyaü mayà kàryaü kariùyàmyava÷o'pi tat ..>%)

#<sahyaþ>#, puü, parvatavi÷eùaþ . iti medinã .. (yathà, raghuþ . 4 . 52 .
     %<asahyavikramaþ sahyaü dåràt muktamudanvatà .
     nitambamiva medinyàþ srastàü÷ukamalaïghayat ..>%) sa tu punàkhyade÷asya uttarapa÷cimadi÷i vartate ..

#<sahyaþ>#, tri, (soóhuü ÷akyaþ . saha + %<÷akisaho÷ca .>% 3 . 1 . 99 . iti yat .) soóhavyaþ . sahanãyaþ . iti medinã .. (yathà, màrkaõóeye . 106 . 56 .
     %<sahyaü bhavatu te tejo bhånànàü bhåtabhàvana ! ..>%)

#<sà>#, strã, gaurã . lakùmãþ . iti ÷abdaratnàvalã .. pårvoktaparàmar÷aviùayãbhåtà . prasiddhà . iti strãliïgatacchabdasya prathamaikavacananiùpannà . iti vyàkaraõam .. (yathà, sàhityadarpaõe .
     %<saïgamavirahavikalpe varamiha viraho na saïgamastasyàþ .
     saïge saiva tathaikà tribhuvanamapi tanmayaü virahe ..>%)

#<sàükhyaü>#, klã, (saükhyà samyagj¤ànaü sà astyatreti . saükhyà + aõ .) samyak khyàyate prakà÷yate vastutattvamanayeti saükhyà samyak j¤ànaü tasyàü prakà÷amànamàtmatattvaü sàükhyam . iti ÷rãbhagavad gãtàñãkàyàü ÷rãdharasvàmã .. ùaódar÷anàntargatadar÷ana÷àstravi÷eùaþ . tatparyàyaþ . kàpilam 2 . iti hemacandraþ .. yathà --
     %<pa¤camaþ kapilo nàma siddhe÷aþ kàlaviplutam .
     provàcàsuraye sàükhyaü tattvagràmavinirõayam ..>% iti ÷rãbhàgavate . 1 . 3 . 10 .. api ca màtsye . 3 . 29 .
     %<sàükhyaü saükhyàtmakatvàcca kapilàdibhirucyate ..>% atha sàükhyairàkhyàyate pariõàmavàde paripanthini jàgaråke kathaükàraü vivartavàda àdaraõãyo bhavedeùa hi teùàmàghoùaþ . saükùepeõa hi sàükhya÷àstre catasro vidhàþ saübhàvyante . ka÷cidvikçtireva ka÷cidvikçtiþ prakçti÷ca . ka÷cidanubhava iti . tatra kevalà prakçtiþ . pradhànapadena vedanãyà målaprakçtiþ . nàsàvanyasya kasyacidvikçtiþ . prakarotãti prakçtiriti vyutpattyà sattvarajastamoguõànàü sàmyàvasthàyà abhidhànàt . taduktam . målaprakçtiravikçtiriti . måla¤càsau prakçti÷ceti målaprakçtiþ . mahadàdeþ kàryakalàpasyàsau målaü na tvasya pradhànasya målàntaramasti anavasthàpàtàt . naca bãjàïkuravadanavasthàdoùo na bhavati iti vàcyam . pramàõàbhàvàditi bhàvaþ . prakçtaya÷ca mahadahaïkàratanmàtràpi . tadapyuktam . mahadàdyàþ prakçtivikçtayaþ sapteti . asyàrthaþ . prakçtaya÷ca tà vikçtaya÷ceti prakçtivikçtayaþ sapta mahadàdãni tattvàni . tatràntaþ karaõàdipadeneyaü mahattattvamahaïkàraprakçtiþ målaprakçtestu vikçtiþ . evamahaïkàratattvaü abhimànàparanàmadheyamahato vikçtiþ . prakçti÷ca tadevàhaïkàratattvaü tàmasaü sat pa¤catanmàtràõàü såkùmàbhidhànam . tadeva sàttvikaü sat prakçtirekàda÷endriyàõàü buddhãndriyàõàü cakùuþ÷rotraghràõarasanàtvagàkhyànàü karmendriyàõàü vàkpàõipàdapàyåpasthàkhyànàmubhayàtmakasya manasa÷ca rajasaståbhayatra kriyotpàdanadvàreõa kàraõamastãti na vaiyarthyam . taduktamã÷varakçùõena .
     %<abhimàno'haïkàrastasmàt dbividhaþ pravartate sargaþ .
     ekàda÷aka÷ca gaõastanmàtrà pa¤caka¤caiva ..
     sàttvikamekàda÷akaþ pravartate vaikçtàdahaïkàràt .
     bhåtàdestanmàtraþ sa tàmasastaijasàdubhayam ..
     buddhãndriyàõi cakùuþ÷rotraghràõarasanàtvagàkhyàni .
     vàkpàdapàõipàyåpasthàkhyàni karmendriyàõyàhuþ ..>% ubhayàtmakamatra manaþsaïkalpavikalpàtmakamindriya¤ceti . vivçta¤ca tattvakaumudyàmàcàryavàcaspatibhiþ . kimabalà vikçtayastu viyadàdãni pa¤cabhåtàni . ekàda÷endriyàõi ca . taduktaü ùoóa÷akastu vikàra iti ùoóa÷asaükhyàvacchinno gaõaùoóa÷ako vikàra eva na prakçtirityarthaþ . yadyapi pçthivyàdayo goghañàdãnàü pçkçtistathàpi na te pçthivyàdibhyastattvàntaramiti na prakçtiþ . tattvàntaropàdànatva¤ceha prakçtitvamabhimataü goghañàdãnàü sthålatvendriyagràhyatvayoþ samànatvena tattvàntaratvàbhàvaþ . tatra ÷abdaspar÷aråparasagandhatanmàtrebhyaþ pårbapårbasåkùmabhåtasahitebhyaþ pa¤ca mahàbhåtàni viyadàdãni krameõaikadvitricatuþpa¤caguõàni jàyante . indriyasçùñistu pràgevoktà . ukta¤ca . prakçtermahàn tato'haïkàraþ tasmàdgaõa÷ca ùoóa÷akaþ tasmàdapi ùoóa÷akàt pa¤cabhyaþ pa¤cabhåtànãti . anubhavàtmakaþ puruùaþ . taduktam . na prakçtirna vikçtiþ puruùa iti . puruùastu kåñastho nityaþ pariõàmo na kasyacit . prakçtirnàpi vikçtiþ kasyacidityarthaþ . etatpa¤caviü÷atitattvasàdhakatvena pramàõatrayamabhimatam . tadapyuktam . dçùñamanumànamàptavacanaü sarvapramàõasiddhatvàt trividhaü pramàõamiùñaü prameyasiddhiþ pramàõàddhãti . iha kàryakàraõabhàve caturdhà vipratipattiþ prasarati . asataþ sajjàyata iti saugatàþ saïgirante . naiyàyikàdayaþ sato 'sajjàyate iti . vedàntinaþ sato vivartaþ kàryajàtaü na vastu saditi . sàükhyàþ punaþ sataþ sajjàyata iti . tatràsataþ sajjàyata iti na pràmàõikaþ pakùaþ . asato niråpàkhyasya ÷a÷aviùàõavat kàraõatvànupapatteþ tucchàtucchayostàdàtmyànupapatte÷ca . nàpi sato'sajjàyate kàrakavyàpàràt pràgasataþ ÷a÷aviùàõavat satà sambandhalakùaõotpatteþ . na hi nãlaü nipuõatamenàpi pãtaü kartuü pàryate . nanu sattvàsattve ghañasya dharmàviti cettadacàru . asati dharmiõi taddharma iti vyapade÷ànupapattyà dharmiõaþ sattvàpatteþ . tasmàt kàrakavyàpàràt pràgapi kàryam . sadeva sata÷càbhivyaktirupapadyate . yathà pãóenena tileùu tailasya dohanena saurabheyãùu payasaþ . asataþ kàraõe kimapi nidar÷anaü dç÷yate . ki¤ca kàryeõa kàraõaü sambaddhaü tajjanakaü asambaddhaü và prathame kàryasya sattvamàyàtaü satoreva sambandha iti niyamàt . carame sarvaü kàryajàtaü sarvasmàjjàyeta asambaddhatvàvi÷eùàt . tadàkhyàyi sàükhyàcàryaiþ .
     %<asattvànnàsti sambandhaþ kàraõaiþ sattvasaïgibhiþ .
     asambaddhasya cotttimicchato na vyavasthitiþ ..>% athaivamanuùñheyasambaddhamapi tadeva janayati yatra yacchaktaü ÷akti÷ca kàryadar÷anonneyeti tatra saügacchate . tileùu tailajanana÷aktirityatra tailasyàsattve sambaddhatvàsambaddhatvavikalpena tacchaktiriti niråpaõàyogàt kàryakàraõayorabhedàcca . kàryasya sattvaü kàraõàt pçthak na bhavati pañastantubhyo na bhidyate taddharmatvànna yadevaü na tadevaü yathà gaura÷vaþ . taddharma÷ca pañaþ tasmànnàrthàntaraü tarhi pratyekaü ta eva pràvaraõakàryaü kuryuriti cenna . saüsthàbhedenàvirbhåtapañabhàvànàü pràvaraõàrthakriyàkàritvopapatteþ . yathà hi . kårmasyàïgàni kårma÷arãre nivi÷amànàni tirobhavanti niþsaranti càvirbhavanti evaü kàraõatantvàdeþ pañàdayo vi÷eùà niþsaranta àvirbhavanta utpadyanta ityucyante nivi÷amànàstirobhavanto vina÷yantãtyucyante na punarasatàmutpannaþ satàü và vinà÷aþ . yathoktaü bhagavadgãtàyàm . nàsato vidyate bhàvo nàbhàvo vidyate sataþ . iti . tata÷ca kàryànumànàttatpradhànasiddhiþ . taduktam . asadakàraõatvàdupàdànaü grahaõàt sarvasambhavàt . ÷aktasya ÷akyakaraõàt kàraõàbhàvàcca satkàryamiti . nàpi sato brahmatattvasya vivartaþ prapa¤caþ vàdhànupalambhàt . adhiùñhànàropyayoþ cijjaóayoþ kaladhautaraupyàdivat sàråpyàbhedenàpi saübhavàcca . tasmàt sukhaduþkhamohàtmakasya tathàvidhakàraõamavadhàraõãyam . tathà ca prayogaþ . vimataü bhàvajàtaü sukhaduþkhamohàtmakakàrakaü tadanvitatvàt yat yenànvãyate tattatkàraõakaü yathà rucakàdikaü suvarõànvitaü suvarõakàraõakaü tathà cedaü tasmàttatheti . tatra jagatkàraõe yeyaü sukhàtmakatà tat sattvam . yà duþkhàtmakatà tadrajaþ . yà ca mohàtmakatà tattama iti triguõàtmakakàraõasiddhiþ . yathà hi pratyekaü bhàvàttraiguõyavanto'nubhåyanto yathà maitradàreùu satyavatã maitrasya sukhamàvirasti taü prati sattvaguõapràdurbhàvàttatsapatnãnàü duþkhaü tàþ pratirajoguõapràdurbhàvàt tàmalabhamànasya caitrasya moho bhavati taü prati tamoguõasadbhàvàt . evamanyadapi ghañhàdikaü labhyamànaü sukhaü karoti parairapi hriyamàõaü duþkhàkaroti udàsãnasyopekùàviùayatvenopatiùñhate upekùàviùayatvaü nàmohaþ muha vaicittye ityasmàddhàtormoha÷abdaniùpatteþ upekùaõãyeùu cittavçttyanudayàttasmàt sarvaü bhàvajàtaü sukhaduþkhamohàtmakaü triguõapradhànakàraõakamavagamyate . tathà ca ÷vetà÷vataropaniùadi ÷råyate . %<ajàmekàü lohita÷uklakçùõàü bahvãü prajàü janayantãü saråpàm . ajo hyeko juùamàõo'nu÷ete jahàtyenàü bhuktabhogàmajo'nyaþ ..>% iti .. atra lohita÷uklakçùõa÷abdà ra¤jakatvaprakà÷akatvàvarakatvasàdharmyàt rajaþsattvatamoguõatvapratipàdanaparàþ . nanvacetanaü pradhànaü cetanànadhiùñhitaü mahadàdikàrye na vyàpriyate ataþ kenacit cetanàdhiùñhàtrà bhavitavyam . tathà ca sarvàrthadar÷e . parame÷varaþ svãkartavyaþ syàditi cet . tadasaïgatã acetanasya . yathà vatsavivçddhyarthamacetanaü kùãraü pravartate . yathà ca jalamacetanaü lokopakàràya pravartate . tathà ca prakçtiracetanàpi puruùavimokùàya pravartsyati . taduktam . vatsavivçddhyarthaü kùãrasya yathà pravçttiretasyàþ puruùavimokùanimittaü tathà pravçttiþ pradhànasyeti . yastu parame÷varaþ karuõayà pravartaka iti parame÷varàstitvavàdinàü óiõóimaþ sa pràyeõa gataþ vikalpànupapatteþ . sa kiü sçùñeþ pràk pravartate sçùñyuttarakàlaü và . àdye ÷arãràdyabhàvena duþkhànupapattau jãvànàü duþkhaprahàõecchànupapattiþ . dvitãye parasparà÷rayaprasaïgaþ . karuõayà sçùñiþ sçùñyà kàruõyamiti tasmàdacetanasyàpi cetanànadhiùñhitasya pradhànasya mahadàdiråpeõa pariõàmaþ puruùàrthaprayuktapradhànapuruùasaüyoganimittaþ . yathà . nirvyàpàrasyàvyàyaskasannidhànena lohitasya vyàpàraþ . tathà nirvyàpàrasya puruùasya sannidhànena pradhànavyàpàro yujyate . prakçtipuruùasambandha÷ca païgvandhavat parasparàpekùànibandhanaþ . prakçtirhi bhogyatayà bhoktàraü puruùamapekùate . puruùo'pi bhedàgrahàdbuddhicchàyà patnyà tadgataü duþkhatrayaü vàrayamàõaþ kaivalyamapekùate . tatprakçtipuruùavivekanibandhanaþ . na ca tadantareõa yuktamiti kaivalyàrthaü puruùaþ pradhànamapekùate . yathà svalu kaucit païgvandhau pathi sàrthena gacchantau devakçtàdupaplavàt parityaktasàrthau mandamandamitastataþ paribhramantau bhayàkulau daivava÷àt saüyogamupagacchetàm . tatra càndhena païguþ skandhamàropitaþ païgudar÷itena màrgeõàndhaþ samãhitaü sthànaü pràpnoti païgurapi skandhàdhiråóhaþ tathà parasparàpekùapradhànapuruùanibandhanaþ saïgaþ puruùasya dar÷anàrthaü kaivalyàrthatayà pradhànasya païgvandhavat ubhayorapi sambandhastatkçtaþ sargaþ iti . nanu puruùàrthanibandhanà bhavatu prakçteþ pravçttiþ nivçttistu kathamupapadyata iti ceducyate yathà bhartrà dçùñadoùà svairiõã punarbhartàraü nàpaiti yathà và kçtaprayojanà nartakã nartane tathà prakçtirapi yathoktaü raïgasya dar÷ayitvà nivartate nartakã yathà nçtyàt puruùasya tathànandaü prakà÷ya nivartate prakçtiriti . tadarthaü nirã÷varasàükhya÷àstrapravartakakapilànusàriõàü matamupanyastam . iti màdhavàcàryakçtasarvadar÷anasaügrahe sàükhyadar÷anam .. asya catvàraþ adhyàyàþ . tatra prakçtipuruùayorubhayoþ sçùñikartçtvaü andhapaïgunyàyena sthàpitam . tattvànàü saükhyàna¤ca kçtam . iti kecit ..

#<sàüghàtikaþ>#, tri, (saüghàte sàdhuþ . saüghàta + %<guóà dibhyaùñha¤ .>% 4 . 4 . 103 . iti ñha¤ .) samyakprakàreõa hananakàrakaþ . màràtmakaþ .. janmanakùatràvadhikaùoóa÷anakùatram . yathà --
     %<janmàdyaü karma tato'pi da÷amaü sàüghàtikaü ùoóa÷abham ..>% tatphalam .
     %<dehadraviõabandhånàü hàniþ sàüghàtike tathà .>% iti jyotistattvam ..

#<sàüdçùñikaü>#, klã, (saüdçùñau pratyakùe bhavam . saüdçùñi + ñha¤ .) sadyaþphalam . ityamaraþ .. dçùñiparikalpanànyàyaþ . yathà . dauhitràntasvasantànàbhàve pituradhikàravat dauhitràntapitçsantànàbhàve pitàmahàdhikàrasya sàüdçùñikanyàyasiddhatvàcca . yathà pitrabhàve màtà tathà pitàmahàbhàve pitàmahãti sàüdçùñikanyàyena pitàmahyadhikàrasya siddhatvàcca . iti ÷rãkçùõatarkàlaïkàrakçtakramasaügrahaþ ..

@<[Page 5,320a]>@
#<sàüyàtrikaþ>#, puü, (saüyàtrà dvãpàntaragamanam . sà prayojanamasyeti . saüyàtrà + %<tadasya prayojanam .>% iti ñha¤ .) potabaõik . ityamaraþ . 1 . 10 . 12 .. dve vahitragàmini baõigjane . saüpårvo yàtirdbãpàntaragamanavçttistatastràsusiti traþ striyàmàp saüyàtrà dvãpàntaragamanaü tadasya prayojanamiti vikàrasaügheti ùõikaþ . samyak yàtrà saüyàtrà tayà vyavaharatãti óhaghe kàditi ùõiko và . iti bharataþ .. (yathà, harivaü÷e . 58 . 14 .
     %<siddhiþ sàüyàtrikàõàntu velà tvaü sàgarasya ca ..>%)

#<sàüyugãnaþ>#, tri, (saüyuge sàdhuþ . saüyuga + %<pratijanàdibhyaþ kha¤ .>% 4 . 4 . 99 . iti kha¤ .) yuddhaku÷alaþ . raõe sàdhuþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 77 .. (yathà, raghuþ . 11 . 30 .
     %<ityapàstamakhavighnayostayoþ sàüyugãnamabhinandya vikramam .
     çttvijaþ kulapateryathàkramaü vàgyatasya niravartayan kriyàþ ..>%)

#<sàüràviõaü>#, klã, (saü + rula dhvanau + %<abhividhau bhàve inuõ .>% 3 . 3 . 44 . iti inuõ . aõinuõaþ . 5 . 4 . 15 . iti svàrthe aõ .) haññasya samyak ÷abdaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. saüpårva rula dhvanau bhàve õini õitvàdbçddhau saüràviõa iti sthite tataþ svàrthe ùõe õittve vriràdyaca iti vçddhau yayorlopa ityakàralope sàüràviõaü haññasya samyak ÷abdo vyàpta ityarthaþ . iti taññãkàyàü durgàdàsaþ .. (yathà, anargharàghave . 7 . 57 .
     %<yaü dormàtraparicchado yudhi mudotkùipya pratãcchanmuhuþ saütene da÷abhirnijairapi mukhaiþ sàüràviõaü ràvaõaþ ..>%)

#<sàüvatsaraþ>#, puü, (saüvatsaraü tajj¤ànopayogi ÷àstraü vetti adhãte và . saüvatsara + aõ .) gaõakaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 14 .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 2 . 10 -- 11 .
     %<muhårtaü tithinakùatramçtava÷càyane tathà .
     sarvàõyevàkulàni syurna syàt sàüvatsaro yadi ..
     tasmàdràj¤àbhigantavyo vidbàn sàüvatsaro'graõãþ .
     jayaü ya÷aþ÷riyaü bhogàn ÷reya÷ca samabhãpsatà ..>% asya lakùaõàdikaü tatraiva 2 adhyàye vi÷eùato draùñavyam .. * .. phale, parvaõi ca klã . iti pàõiniþ . 4 . 3 . 16 .. saüvatsarasyedamiti . aõ .) saüvatsarasambandhini, tri .. (yathà, harivaü÷e . 140 . 3 .
     %<sa sàüvatsaradãkùàyàü dãkùitaþ ùañpuràlaye .
     àvartàyà ÷ubhe tãre sunadyà munijuùñayà ..>%)

#<sàüvatsarikaþ>#, tri, (saüvatsara + %<kàlàt ñha¤ .>% 4 . 3 . 11 . iti ñha¤ .) saüvatsare bhavaþ . saüvatsaraü vyàpya bhåtaþ . prativarùakartavya÷ràddham . yathà atha sàüvatsarika÷ràddham . tatra gobhilaþ . ata årdhvaü saüvatsare saüvatsare pretàyànnaü dadyàt yasminnahani pretaþ syàt iti . ata årdhvaü sapiõóãkaraõànta÷ràddhanimittàdàdyasaüvatsaràdårdhvaü saüvatsare saüvatsare prativarùaü yasminnahani mçtastasminnahani mçtàya dadyàt . vyàghraþ . pratisaüvatsara¤caivamekoddiùñaü mçtàhani . etena sapiõóãkaraõàpakarùe àdyasaüvatsare'pi mçtàhe ÷ràddhàntaraü kartavyamiti maithiloktaü heyam . vyaktamàha hemàdridhçtaü vacanam .
     %<pårõe saüvatsare ÷ràddhaü ùoóa÷aü parikãrtitam .
     tenaiva ca sapiõóatvaü tenaivàbdikamiùyate ..>% atra pårõasaüvatsarakriyamàõa÷ràddhàdyathobhayanirvàhastathàpakçùñasapiõóãkaraõa÷ràddhàdapyubhayanirvàho na pårõasaüvatsare àbdikàntaram . evaü pa¤cada÷a÷ràddhe'pyannayam . matsyapuràõam .
     %<tataþ prabhçti saükràntàvuparàgàdiparvasu .
     tripiõóamàcaret ÷ràddhamekoddiùñaü mçtàhani ..>% tataþ pretatvaparãhàràt tripiõóaü traipuruùam . nirupapadamçtàha÷abdaþ mçtasambandhimàsapakùatithivi÷eùaparaþ . upapadàttu kvacittithivi÷eùamàtraparaþ . yathà mçtàhe pratimàsaü kuryàdityàdau . ÷aïkhaþ .
     %<sapiõóãkaraõàdårdhvaü yatra yatra pradãyate .
     tatra tatra trayaü kuryàt varjayitvà mçtàhani ..
     amàvàsyàü kùayo yasya pretapakùe'thavà punaþ .
     sapiõóãkaraõàdårdhvaü tasyoktaþ pàrvaõo vidhiþ ..>% trayaü sampradànànàü trayaü kuryàt tribhyo dadyàt ityarthaþ . mçtàhaparyudastatridaivatattvasya prati prasavamàha . amàvàsyàmiti . pretapakùo'tra pitçpakùaþ a÷vayukkçùõapakùa iti yàvat . na tu kçùõapakùamàtraü kçùõapakùasàmànyaparatve amàvàsyàpadavaiyarthyàpatteþ .. * .. pitçpakùaü vi÷eùayati hemàdrimàghavàcàryadhçtaü nàgarakhaõóam .
     %<nabho vàtha nabhasyo và malamàso yadà bhavet .
     saptamaþ pitçpakùaþ syàdanyatraiva tu pa¤camaþ ..>% atra ÷ràvaõabhàdrayoranyatarasya malamàsatve àùàóhyapekùayà saptamapakùasya pitçpakùatvàt . atra mçtasyaiva pretapakùamçtatvaü na tu malamàsa bhàdrakçùõapakùamçtasya . tata÷ca tatra mçtasya varùàntare a÷vayukkçùõapakùe'pi tacchràddhakaraõe na pàrvaõam . kintvekoddiùñamiti . atra pàrvaõo vidhiþ pàrvaõetikartavyatàkaikoddiùñavidhiriti navyavardhamànaprabhçtayaþ . tannapårvavacanoktatraipuruùikasya mçtàhe paryudastasya pàrvaõo vidhirityanena pratiprasavàt . tasmàdatra sadaivataikoddiùñaü na yuktaü kintu traipuruùikaü na tu ùàñpuruùikam .
     %<karùåsamanvitaü muktvà tathàdyaü ÷ràddhaùoóa÷am .
     pratyàbdika¤ca ÷eùeùu piõóàþ syuþ ùaóiti sthitiþ ..>% iti chandogapari÷iùñavacanena pratyàbdikavyatirekeõa ùañsaükhyàniyamàt .. * .. evamamàvàsyàdimaraõanimittena màturapi pratyàbdikaü pàrvaõavidhinaiva .
     %<aputtrà ye mçtàþ kecit striyo và puruùà÷ca ye .
     teùàmapi ca deyaü syàdekoddiùñaü na pàrvaõam ..>% ityàpastambavacane aputtrà iti vi÷eùaõopàdànàn saputtràõàü pàrvaõàbhyanuj¤ànàt . etacca màtràditritayadaivataü kàryam . màtre pitàmahyai prapitàmahyai ca pårvavat bràhmaõàn bhojayitvà ityannaùñakàyàü tathà dar÷anàt . avasànadinanimittena pàrvaõavidhinà chandogairapi màtràditrikàõàü ÷ràddhaü kartavyam . na yoùidbhyaþ pçthadgadyàdavasànàdinàdçte . iti chandogapari÷iùñavacane vi÷eùataþ pratiprasavàt . evaü sapiõóãkaraõe'pi . etacca mçtàhapàrvaõaü màtàpitroreva . tathà ca hemàdridhçtaü kàtyàyanavacanam .
     %<sapiõóãkaraõàdårdhvaü pitroreva hi pàrvaõam .
     pitçvyabhràtçmàtéõàmekoddiùñaü sadaiva tu ..>% màtçpadaü sapatnãmàtçparam . sapatnãmàtrityatra màtçpadasya ràjadantàditvàt paranipàtaþ . tata÷ca vàkye màtçsapatnãti na prayojyaü kintu sapatnãmàtarityàdikam .. * .. evaü sàgnikaurasakùetrajàbhyàü mçtàhe pàrvaõaü kartavyam .
     %<aurasakùetrajau puttrau vidhinà pàrvaõena tu .
     pratyabdamitare karyurekoddiùñaü sutà da÷a ..>% iti jàvàlavacanasya .
     %<yatra yatra pradàtavyaü sapiõóãkaraõàt param .
     pàrvaõena vidhànena deyamagnimatà sadà ..>% iti matsyapuràõavacanasya caikavàkyatvàt . u÷anà÷ca .
     %<pratyabdaü dar÷avacchràddhaü sàgniþ kurvãta vai dvijaþ .
     ekoddiùñaü sadà kuryànniragniþ ÷ràddhadaþ sutaþ ..>% atra pràguktayuktyà preta÷ràddhasya ekoddiùñatvàbhidhànàt sàüvatsarika÷ràddhe yadekoddiùñapadamuktaü tat preta÷ràddhadharmagràhitvàrtham . tata÷ca yogyatvàdekàrghyàdilàbhaþ . na tu yathà preta÷ràddhe pitç÷abdasthàne pretapadohaþ tathà atràpãti vàcyaü sàüvatsarike pretatvàbhàvàttathàvidhànànupapatteþ . evaü pratisàüvatsarika÷ràddhe sambandhàrthapadaü à÷ãþpràrthanaü ÷eùabhojana¤ca kartavyam .. * .. rajasvalàyàü vi÷eùayati gotamaþ .
     %<aputtrà tu yadà bhàryà sampràpte bharturàbdike .
     rajasvalà bhavet sà tu kuryàt tatpa¤came dine ..>% kuryàcchràddhamiti ÷eùaþ . yattu ÷ràddhacintàmaõau . ekoddiùñaü traivarõikena siddhànnena kartavyam .
     %<ekoddiùñantu kartavyaü pàkenaiva sadà svayam .
     abhàve pàkapàtràõàü tadahaþ samupoùaõam ..>% iti laghuhàrãtavacanàt .. pàkapàtràbhàvaþ pàkasàmagryabhàvopalakùakaþ . tadàpi nàma÷ràddhaü kintåpoùaõameva ÷ràddhasthànãyamityarthaþ . svayamityabhidhànàt apàñavàdinàpi nànyadvàrà kàrayitavyam . ataeva upavàsenaiva ÷ràddhasthànãyena tadakaraõapràya÷cittena và kçtakçtyatayà ÷ràddhavighne ityàdivacanàdapi naikàda÷yàmanuùñhànamiti tanna . pitçtçpterajàtatvenaikàda÷yàü tadanuùñhànasya yuktatvàt . anyathà ùoóa÷a÷ràddhàdhikàriõaþ kadàcittathàtve .
     %<yasyaitàni na dãyante preta÷ràddhàni ùoóa÷a .
     pi÷àcatvaü dhruvaü tasya dattaiþ ÷ràddha÷atairapi ..>% iti yamavacanena ùoóa÷a÷ràddhàbhàve pretatvaparãhàro na syàt . tasmàdupavàso sa ÷ràddhàrthaþ kintu tadànãntanàkaraõapràya÷cittàrthaþ . yathà svakàlàkçtasaüskàre pràya÷cittaü kçtvà kàlàntare tatkaraõaü tathàtràpi taddine upavàsaü kçtvà ekàda÷yàü ÷ràddhaü kartavyamiti . ekoddiùñaü nànyadvàrà kàryamityatràpi gotrajetaratvena vi÷eùaõãyam .
     %<na kadàcit sagotràya ÷ràddhaü kàryamagotrajaiþ .>% iti preta÷ràddhe brahmapuràõàt . atra hi nàgotrajasya sàkùàtkartçtvaü niùidhyate sagotràyetyasambandhàpatteþ . tasmàt agotrajairdvàrabhåtaiþ sagotràya ÷ràddhaü na kàryamityarthaþ . tathà ca paryudàsapakùe gotrajadvàrà kàrayitavyamiti suvyaktameva . prasajyapakùe tu agotrajavi÷eùaõasvarasàt gotrajalàbhaþ . preta÷ràddhadharmagràhitvàt sàüvatsarikamapi tatheti ÷ràddhavivekaþ . kalpataruratnàkarayostu svagotràyeti pañhitaü svamàtmãyaü gotraü yasya sa svagotraþ vidyamànagotra ityarthaþ . yasmai ÷ràddhaü kartavyaü tasya svagotraje vidyamàne'nyagotrajena saüghàtàntargatena ràj¤à ÷ràddhaü na kàrayitavyamiti vyàkhyàta¤ca . etanmate'pyåóhaduhitràdãnàmasagotratve'pi na niùedhaþ . vastutastu tatpàñhe'pi karmadhàrayàpekùayà bahuvrãherjaghanyatvàt svamàtmãya¤ca tat gotra¤ceti tasmai anyagotrajadvàrà ÷ràddhaü na kàryamityarthaþ . ato laghuhàrãtavacane svayaü padaü svagotraparam . anyathà brahmapuràõoktàgotrajapadavaiyarthyàpatteþ .. * eva¤ca bhaviùyapuràõaprabhàsakhaõóayoþ .
     %<mçtàhani pituryastu na kuryàt ÷ràddhamàdaràt .
     màtu÷caiva varàrohe vatsarànte mçtàhani .
     nàhantasya mahàdevi ! påjàü gçhõàmino hariþ ..>% marãciþ .
     %<paõóità j¤ànino mårkhàþ striyo'tha brahmacàriõaþ .
     mçtàhaü samatikramya càõóàleùvabhijàyate ..>% ityàbhyàü kàlamàdhavãyadhçtàbhyàü vacanàbhyàü sàüvatsarika÷ràddhasya mçtàhakartavyatvenàva÷yakatvàta bhaviùyanmçtàhe svayaü kartavyatvasambhàvanàrahitena mçtàtàt pårvakàle'pi pratinidhãyate .
     %<prakùipyàgniü svadàreùu parikalpyartvijaü tathà .
     pravaset kàryavàn vipro vçthaiva na ciraü kvacit ..>% iti chandogapari÷iùñoktasàyaü pràtarhomapratinidhivat . evaü sati pratinidhyakaraõa eva ekàda÷yàü kriyate .. * .. na ca pàkasyàïgatvena pradhànatithikartavyatàniyama iti vàcyam .
     %<vratopavàsaniyame ghañikaikà yadà bhavet .
     sà tithiþ sakalà j¤eyà pitrarthe càparàhõikã ..>% iti vacanena muhårtamàtralàbhe'pi kartavyatopade÷àt tadànãü pàke tadasambhavàt . evamudãcyàïga÷eùabhojane'pi na tanniyamaþ . iti ÷ràddhatattvam .. (gaõake, puü, . yathà, bçhatsaühitàyàm . 2 . 12 .
     %<nàsàüvatsarike de÷e vastavyaü bhåtimicchatà .
     cakùurbhåto hi yatraiùa pàpaü tatra na vidyate ..>%)

#<sàüvàdikaþ>#, puü, (samyak vàdàya prabhavatãti . saüvàda + ñha¤ .) naiyàyikaþ . yathà --
     %<naiyàyikaþ sàkùapàdaþ syàtsàüvàdika àhitaþ ..>% iti jañàdharaþ .. saüvàdadàtari, tri ..

#<sàü÷ayikaþ>#, tri, (saü÷ayamàpannaþ . saü÷aya + %<saü÷ayamàpannaþ .>% 5 . 1 . 73 . iti ñha¤ .) saü÷ayayuktaþ . tatparyàyaþ . saü÷ayàpannamànasaþ 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 5 .. sandihànaþ 3 . iti jañàdharaþ .. dve saü÷ayaviùaye sthàõvàdau . saü÷ayamàpannaþ sàü÷ayikaþ ùõikaþ saü÷ayamàpannaü mànasaü yatra sthàõvàdau sa tathà . saü÷ayamàpannaü mànasaü yasya sa tatheti ùaùñhyantapadàrthatve saü÷ayitari puruùàdàvapyetacchabdadvayapravçttiþ syàditi bharataþ .. (saü÷ayaviùayakaþ . yathà, màrkaõóeye . 10 . 45 .
     %<tadbråhi tvaü mahàbhàga yat te sàü÷ayikaü hçdi ..>%)

#<sàüsthànikaþ>#, tri, (saüsthàne vyavaharatãti . saüsthàna + %<kañhinàntaprastàrasaüsthàneùu vyavaharati .>% 4 . 4 . 72 . iti ñhak .) samànade÷ãyaþ . iti siddhàntakaumudã .. saüsthànayukta÷ca ..

#<sàüsràviõaü>#, klã, vçkùasya vçkùaü vyàpya samyak sràvaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<sàkaü>#, vya, sahàrtham . ityamaraþ . 3 . 4 . 4 .. (yathà, kathàsaritsàgare . 4 . 136 .
     %<ahaü jananyà gurubhi÷ca sàkamàsàdya lakùmãmavasaü ciràya ..>%)

#<sàkalyaü>#, klã, (sakala + bhàve ùya¤ .) samudàyaþ . sakalasya bhàvaþ . (yathà, manuþ . 12 . 25 .
     %<yo yadaiùàü guõo dehe sàkalyenàtiricyate .
     sa tadà tadguõapràyaü taü karoti ÷arãriõam ..>%)

#<sàkàraþ>#, tri, (àkàreõa saha vartamànaþ .) àkàravi÷iùñaþ . yathà --
     %<sàkàra¤ca niràkàraü saguõaü nirguõaü prabhum .
     sarvàdhàra¤ca sarva¤ca svecchàråpaü namàmyaham ..>% iti brahmavaivarte gaõapatikhaõóe . 32 . 31 ..

#<sàkuruõóaþ>#, puü, (sakuruõóa eva . svàrthe aõ .) vçkùavi÷eùaþ . sakuruõóara iti gurjarade÷ãyabhàùà . tatparyàyaþ . granthiphalaþ 2 vikañaþ 3 vastrabhåùaõaþ 4 kuruõóaþ 5 karvåraphalaþ 6 sakuruõóaþ 7 . asya guõàþ . kaùàyatvam . rucikàritvam . dãpanatvam . sàrakatvam . ÷leùmavàtanà÷itvam . vastrara¤janakatvam . laghutva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sàketaü>#, klã, ayodhyànagaram . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, raghuþ . 5 . 31 .
     %<janasya sàketanivàsinastau dvàvapyabhåtàmabhivandyasattvau ..>%)

#<sàktukaþ>#, puü, (saktuùu sàdhuþ . saktu + %<guóàdibhyaùñha¤ .>% 4 . 4 . 103 . iti ñha¤ .) yavaþ . iti siddhàntakaumudã .. (saktånàü samåhaþ . saktu + %<acittahastidhenoùñhak .>% 4 . 2 . 47 . iti ñhak .) saktusamåhe, klã . saktusambandhini, tri .. (saktave prabhavatãti . %<tasmai prabhavati saütàpàdibhyaþ .>% 5 . 1 . 101 . iti ñha¤ . saktusamarthe ca tri ..)

#<sàkùaraü>#, tri, akùarayuktam . akùareõa saha varta mànam . iti bahuvrãhisamàsaniùpannam ..

#<sàkùàt>#, vya, pratyakùam . (yathà, kumàre . 6 . 22 .
     %<sàkùàt dçùño'si na punarvidmastvàü vayama¤jasà .
     prasãda kathayàtmànaü na dhiyàü pathi vartase ..>%) tulyam . ityamaraþ . 3 . 3 . 24 ..

#<sàkùã>#, [n] tri, (akùeõa dar÷anendriyeõa saha vartamànaü yat tat sàkùaü pratyakùaj¤ànam . tadasyàstãti . sàkùa + iniþ .) vçttaj¤aþ . iti hemacandraþ .. tatparyàyaþ . pratyakùadar÷anaþ 2 . iti ÷abdamàlà .. tasya mithyàkathane akathane ca doùo yathà, mahàbhàrate àdiparvaõi .
     %<pçùño hi sàkùã yaþ sàkùyaü jànannapyanyathà vadet .
     sa pårvànàtmanaþ sapta kule hanyàttathàparàn ..
     ya÷ca kàryàrthatattvaj¤o jànannapi na bhàùate .
     so'pi tenaiva pàpena lipyate nàtra saü÷ayaþ ..>% api ca .
     %<brahmasvasthàpyahàrã ca mithyàsàkùyapradàpakaþ .
     mitradrohã kçtaghna¤ca vçùavàhakasåpakçt ..
     ete mahàpàtakinastriùu lokeùu ninditàþ .
     kàlasåtre ca narake patanti brahmaõaþ ÷atam ..>% iti brahmavaivarte gaõapatikhaõóe . 44 . 50 ; 54 .. apara¤ca .
     %<mithyàsàkùyaü yo dadàti kàmàt krodhàttathà bhayàt .
     sabhàyàü pàkùikaü vakti sa kçtaghna iti smçtaþ ..
     mithyàsàkùyaü pàkùikaü và bhàrate vakti yo nçpa .
     yàvadindrasahasra¤ca sarpakuõóe vasedadhruvam ..
     santataü veùñitaiþ sarpairbhãta÷ca bhakùitastathà .
     bhuïkte ca sarpaviõmåtraü yamadåtena tàóitaþ ..
     kçkalàso bhavettatra bhàrate saptajanmasu .
     saptajanmasu maõóåkaþ pitçbhiþ saptabhiþ saha ..
     tato bhavecca vçkùa÷ca mahàraõye ca ÷àlmaliþ .
     tato bhavennaro måkastataþ ÷ådrastataþ ÷uciþ ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 49 adhyàyaþ .. * .. sarva÷arãreùu ÷rãkçùõasya sàkùiråpatvaü yathà --
     %<sthålàt sthålataraü pràptamatisåkùmamadar÷anam .
     sthitaü sarva÷arãreùu sàkùiråpamadç÷yakam .
     ÷arãravantaü saguõama÷arãraü guõotkaram ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe . 7 . 94-95 .. (puü, viùõuþ . iti mahàbhàratam . 13 . 149 . 15 ..)

#<sàkùyaü>#, klã, (sàkùiõo bhàvaþ karma và . sàkùin + ùya¤ . yadvà, sàkùiõi bhavam . sàkùin + %<digàdibhyo yat .>% 4 . 3 . 54 . iti yat .) sàkùikarma . yathà . manuþ .
     %<samakùadar÷anàt sàkùyaü ÷ravaõàccaiva sidhyati .>% etat pramàõamàtropalakùaõam .
     %<anubhàvã ca yaþ ka÷cit kuryàt sàkùyaü vivàdinàm .>% iti tadvacanàntaràt .. ataevàkçtamapi sàkùiõamàha . manuþ .
     %<yatràniruddho vãkùyeta ÷çõuyàdvàpi ki¤cana .
     pçùñastatràpi tadbråyàt yathàdçùñaü yathà÷rutam ..>% aniruddhastatra sàkùitvenàniyuktaþ . paramparayàpi ÷ravaõamàha viùõuþ .
     %<uddiùñasàkùiõi mçte de÷àntaragate'pi và .
     tadabhihita÷rotàraþ pramàõaü nàtra saü÷ayaþ ..>% asyottarasaüj¤àmàha nàradaþ .
     %<sàkùiõàmapi yat sàkùyaü svapakùaü paribhàùatàm .
     ÷ravaõàt ÷ràvaõàdvàpi sa sàkùyuttamasaüj¤akaþ ..>% mvapakùasambandhisàkùyaü paribhàùatàü sàkùiõàü yaþ svayaü ÷çõoti arthinà ÷ràvyate và sa ÷ravaõàt ÷ràvaõàduttarasàkùãtyarthaþ . evaü yo'rthinà gåóhatayà pratyarthivacanaü ÷ràvitaþ sa gåóhasàkùãtyàha sa eva .
     %<arthinà svàrthasidbyarthaü pratyarthivacanaü sphuñam .
     yaþ ÷ràvyate tadà gåóho gåóhasàkùã sa ucyate ..>% tenànyataravàdyabhihitàrthaviùayakadçùñakàraõajaü vij¤àpanaü sàkùyamiti sthitam . tatra nàradaþ .
     %<taùàmapi na bàlaþ syànnaiko na strã na duùñakçt .
     na bàndhavo na càratibråyuste kàryamanyathà ..>% kàryaü sadapi anyathà tadviruddhatvena . eva¤ca yadi paramadhàrmikatvena bàndhavàdãnàmapi satyavàditvaü ni÷cãyate tadà te'pi sàkùiõo bhavitumarhantãti . teùàü sàkùyavidhàyakaü vakùyamàõamanuvacanamapi etàdçgviùayam .. * .. yàj¤avalkyaþ .
     %<tryavaràþ sàkùiõo j¤eyàþ ÷rautasmàrtakriyàratàþ .
     yathàjàti yathàvarõaü sarve sarveùa và smçtàþ ..>% trayo'varà nikçùñà yeùàü te tryavaràþ tribhyo anyånà bhavantãtyarthaþ . yatheti yo yajjàtãyastasya tajjàtãyaþ sàkùã . strãõàü striyo'ntyajànàmantyajàþ . yathàvarõaü bràhmaõànàü bràhmaõàþ kùattriyàdãnàü kùattriyàdayaþ . abhàve tu tattadbhedaü vinà sarva eva .. * .. tryavarà ityasyàpavàdamàha sa eva .
     %<ubhayànumataþ sàkùã bhavedeko'pi dharmavit .>% ubhayànumatatvaü dharmavittva¤ca niyataü tantram . tadàha viùõuþ . abhimataguõasampannaståbhayànumatastveko'pi iti . ataeva ÷rotriyamapyekaü niùedhayati bçhaspatiþ .
     %<nava sapta pa¤ca và syu÷catvàrastraya eva và .
     ubhau tu ÷rotriyau gràhyau naikaü pçcchet kadàcana ..>% eko militaguõasampannaþ pradhànakalpaþ . tadabhàve ubhayànumatamàtro'pi gràhyastadàha nàradaþ .
     %<ubhayànumato yaþ syàddvayorvivadamànayoþ .
     bhavatyeko'pi sàkùitve praùñavyaþ syàt sa saüsadi ..>% ubhayànumata eko'lubdhatvàdinà sarvajanaprasiddha÷cettadà sàkùitve saüsadi bahujanasannidhau praùñavyaþ . tathàtve snehavairàdisattve'pyakãrtibhayàt satyàbhidhànasambhavàdityà÷ayaþ . vicàrasya tattvanirõayàrthatvàt . tadàha manuþ .
     %<eko'pyalubdhaþ sàkùã syàt bahvyaþ ÷ucyo'pi na striyaþ .
     strãbuddherasthiratvàttu doùai÷cànye'pi ye vçtàþ ..>% eko'lubdhastu sàkùã syàditi kullåkabhaññadhçtapàñhaþ . eko lubdhastvasàkùã syàditi jãmåtavàhanadhçtapàñhastu na yuktaþ . lubdhà÷ced bahavo'pyasàkùiõo bhavitumarhantãti . ekapadasya vyarthatàpatteþ . bhavatu và tatpàñhaþ tathàpyeka ityanurodhàt tanniùedhamukhenàlubdhasyaikasya anumatisattve dharmavittvamantareõa sàkùitvaü bodhyam . ityarthato na virodhaþ . ataeva vi÷varåpaprabhçtãnàü ubhayànumata eka eva sàkùãti vyàkhyàne dharmaviditi noktam . doùaiþ steyàdibhiþ . tathà ca nàradaþ .
     %<stenàþ sàhasikà dhårtàþ kitavà yodhakà÷ca ye .
     asàkùiõastu te duùñàstaùu satyaü na vidyate ..>% kitavà dyatakaràþ .. * .. apavàdamàha u÷anàþ .
     %<dàso'ndho vadhiraþ kuùñhã strã bàlaþ sthaviràdayaþ .
     ete'pyanabhisambandhàþ sàhase sàkùiõo matàþ ..>% sthaviro glànendriyagràmaþ . àdi÷abdàt kitavàdayaþ . ubhayànumatàbhàve ÷ucikriyatvàdiguõayukta÷caiko gràhyaþ . tathà ca vyàsaþ .
     %<÷ucikriya÷ca dharmaj¤o yo'nyatràpyanabhåtavàk .
     pramàõameko'pi bhavet sàhaseùu vi÷eùataþ ..>% anubhåtavàk sthànàntare satyatveneti . bhavadevabhaññã'pyevam . kàtyàyanaþ .
     %<abhyantarastu niþkùepe sàkùyameko'pi dàpayet .
     arthinà prahitaþ sàkùã bhavedeko'pi yàcite ..
     saüskçtaü yena yat paõyaü tattanaiva vibhàvayet .
     eka eva pramàõaü sa vivàde parikãrtitaþ ..>% saüskçtaü gañhitam . paõyaü kuõóalàdi . viùõuþ . steyasàhasavàgdaõóapàruùyasaügrahaõeùu sàkùiõo na parãkùà iti . steyaparadàragamanàdikàryàõàü nihnavenaiva kriyamàõatvàt daivàdeva paraü sàkùiõo bhavantãti na parãkùà ityuktam . teùàü vàkyantu mitràribhàvàdiniråpaõenaivopapattyanupapattibhyàmàlocanãyaü na tu vàkyamàtràditi vyavahàramàtçkà .. ataeva kàtyàyanaþ .
     %<çõàdiùu parãkùeta sàkùiõaþ sthirakarmasu .
     sàhasàtyayike naiva parãkùà kutracit smçtà ..>% iti .. * .. ÷rotriyàdãnàmasàkùyamàha nàradaþ .
     %<÷rotriyàstàpasà vçddhà ye ca pravrajità naràþ .
     vacanàtteùvasàkùitvaü nàtra heturudàhçtaþ ..>% vacanàditi ÷rotriyatvàdiråpàbhidhànàt na ca tatrànyo heturityarthaþ . tathà ca svãyavaidikakarmakaraõavyagratayà parakãyakàrye vismaraõasambhavàt sàkùitvaråpaladhukàryaniyoge tacchàpabhayena vyavahàradraùñàro'pi tànna pçcchantãti tatsàkùyakaraõànarthakyàcca na te sàkùiõaþ kartavyàþ . kintvakçtàþ svayaü sàkùiõo bhavantyeva . ubhau tu ÷rotriyau syàtàmiti smçteþ . vçddhasyàsàkùitvaü vçddhatvàdeva mlànendriyatvàdityarthaþ .. * .. manuþ .
     %<strãõàü sàkùyaü striyaþ kuryudvijànàü sadç÷à dvijàþ .
     ÷ådrà÷ca santaþ ÷ådràõàmantyànàmantyayonayaþ ..
     antarve÷manyaraõye và ÷arãrasyàtyaye'pi ca .
     striyàpyasambhave kàryaü bàlena sthavireõa và .
     ÷iùyeõa bandhunà vàpi dàsena bhçtakena và .. * ..
     devabràhmaõasànnidhye sàkùyaü pçcchedçtaü dvijàn .
     udaïmukhàn pràïmukhàn và pårvàhõe vai ÷uciþ ÷ucãn ..
     bråhãti bràhmaõaü pçcchet satyaü bråhãti pàrthivam .
     gobãjakà¤canairvai÷yaü ÷ådraü sarvaistu pàtakaiþ ..>% gobãjakà¤canàpahàre yat pàpaü tattvànçtàbhidhàne syàditi vai÷yam . etat sàkùyànçtàbhidhàne bhavàn sarvaiþ pàtakaiþ sambadhyate ityuktvà ÷ådra¤ca pçcchet .
     %<brahmaghnà ye smçtà loke ye ca strãbàlaghàtinaþ .
     mitraduhaþ kçtaghnà÷ca te te syarvadato mçùà ..>% iti manåktaü dåùaõam .. satphala¤ca .
     %<a÷vamedhasahasra¤ca satya¤ca tulayà dhçtam .
     a÷vamedhasahasràddhi satyamevàtiricyate ..>% iti manunàradoktaü ÷ràvayet .. * .. yàkùavalkyaþ .
     %<na dadàti hi yaþ sàkùyaü jànannapi naràdhamaþ .
     sa kåñasàkùiõàü pàpaistulyo daõóena caiva hi ..>% kàtyàyanaþ .
     %<avãcinarake varùaü vaseyuþ kåñasàkùiõaþ .>% yàj¤avalkyaþ .
     %<satyàü pratij¤àü yasyocuþ sàkùiõaþ sa jayã bhavet .
     anyathà vàdino yasya dhruvastasya paràjayaþ ..
     varõànàü hi vadho yatra tatra sàkùyançtaü vadet .
     tatpàvanàya nirvàpya÷caruþ sàrasvato dvijaiþ ..>% gautamaþ . nànçtavacane doùo jãvana¤cettadadhãnam . na tu pàpãyaso jãvanam . iti .
     %<dvaidhe bahånàü vacanaü sameùu guõinàü tathà .
     guõidvaidhe tu vacanaü gràhyaü ye guõavattaràþ ..>% teùàmiti ÷eùaþ .. * .. yattu .
     %<sàkùiõàü likhitànà¤ca nirdiùñànà¤ca vàdinàm .
     teùàmeko'nyathàvàdã bhedàt sarve'pyasàkùiõaþ ..>% iti kàtyàyanavacanaü tat trayàõàü tulyaråpàõàü sàkùiõàü madhye ekasyàpyanyathàvàde aparasya tattulyasya satpratipakùatayà tçtãyasya ki¤cidbàditve tatra bhedàt parasparaviruddhàrthàbhidhàne bhedàt sàkùibhyo na nirõayaþ iti param .. * .. bçhaspatiþ . sàkùidvaidhe karmaniùñhànàü grahaõamàha . guõidvaighe kriyàvatàmityanena . tathà . %<sàkùiõo'rthisamuddiùñàn satsu doùeùu doùayet . aduùñaü dåyayan vàdã tatsamaü daõóamarhati ..>% iti . tatsamaü vivàdasamam . sabhàsadàdividitasàkùidåùaõameva gràhyaü na tu tryavaràdisàkùibhiþ pratipàdyam . anavasthàpàtàt . ityàha nàradaþ .
     %<sabhàsadàü prasiddhaü yallokasiddhamathàpi và .
     sàkùiõàü dåùaõaü gràhyamasàdhyaü doùavarjanàt ..
     anyai÷ca sàkùibhiþ sàdhye dåùaõe pårvasàkùiõàm .
     anavasthà bhaveddoùasteùàmapyanyasambhavàt ..>% asàdhyaü sàdhanànarham . siddhatvàddoùavarjanàt . anavasthàvirahàt . tasmàt prasiddhadåùaõameva gràhyam .. * .. dåùaõamàha kàtyàyanaþ .
     %<bàlo'j¤ànàdasatyàt strã pàpàbhyàsàcca kåñakçt .
     vibråyàt vàndhavaþ snehàt vairaniryàtanàdariþ ..
     yaþ sàkùã naiva nirdiùño nàbhåto naiva dar÷itaþ .
     bråyànmithyeti tathyaü và daõóyaþ so'pi naràdhamaþ ..>% kàtyàyanaþ .
     %<kriyà na daivikã proktà vidyamàneùu sàkùiùu .
     lekhye ca sati vàdeùu na divyaü na ca sàkùiõaþ ..
     samatvaü sàkùiõàü yatra divyaistatra vi÷odhayet ..>% etat saü÷ayànuccheda bodhyam . yàj¤avalkyaþ .
     %<nihrute likhitànekamekade÷e vibhàvitaþ .
     dàpyaþ sarvànnçpeõàrthànna gràhyastvaniveditaþ ..>% yo likhitànekaü suvarõàdikaü apalapati sa ekadravye sàkùyàdibhirvibhàvitaþ san sarvàn dadyàt . kàtyàyanaþ .
     %<yadyekade÷apràptàpi kriyà vidyeta mànuùã .
     sà gràhyà na tu pårõàpi daivikã vadatàü nçõàm ..>% vadatàü vivadatàmityavi÷eùeõa dar÷ayati . pårõàpi daivikã samagraviùayikàpi na gràhyà . tenaikade÷apratipàdikayà mànuùyà kriyayà samastasàdhyasiddhiriti .
     %<sàdhyàrthàü÷e nigadite sàkùibhiþ saphalaü bhavet .
     strãsaïge sàhase caurye yat sàdhyaü parikalpitam ..>% iti kàtyàyanavacanaü tatviùayapradar÷akam . çõanikùepàdyapahnave'pi yojyamiti .. * .. yattu .
     %<anekàrthàbhiyoge tu yàvat saü÷odhayeddhanã .
     sàkùibhistàvadevàsau labhate sàdhitaü dhanam ..>% tadçõàdyanabhij¤aputtràdiviùayakam . tathà hi . nànàvidhapitrarõàdyabhiyuktenàjànatà nàhaü jànàmãti uttaravàdinà sàkùyàdibhiryàvaddhanaü pratipàdayati tàvadeva puttreõa dàtavyam . evameva vi÷varåpajãmåtavàhanaprabhçtayaþ .. * .. kàtyàyanaþ .
     %<anumànàdvaraþ sàkùã sàkùibhyo likhitaü guru .
     aniruddhà tripuruùã bhaktistebhyo garãyasã ..>% anumànaü pratyàsaïkalitam . tadàha manuþ .
     %<bàhyairvibhàvayelliïgairbhàvamantargataü nçõàm .
     svaravarõeïgitàkàrai÷cakùuùà ceùñitena ca ..>% svaro gadgadàdiþ . varõo'svàbhàvikaþ . iïgitaü svedavepathuromà¤càdi . àkàro vikçtaþ . cakùuùà kàtareõa . ceùñitena sthànatyàgàdinà . eùà¤cànyathàsiddherdurniråpyatvàdebhyaþ sàkùã balavàn ityarthaþ . sukhaniråpyatve tu yàj¤avalkyaþ .
     %<de÷àdde÷àntaraü yàti sçkkaõã parileóhi ca .
     lalàñaü svidyate càsya mukhaü vaivarõyameti ca ..
     pari÷uùyatkhaladbàkyo viruddhaü bahu bhàùate .
     vàk cakùuþ påjayati no tathauùñhau nirbhu jatyapi ..
     svabhàvàdvikçtiü gacchenmanovàkkàyakarmabhiþ .
     abhiyoge ca sàkùye ca sa duùñaþ parikãrtitaþ ..>% na paroktàü vàcaü prativacanena påjayati . tathauùñhau cakùu÷ca parakãyavãkùaõena nirbhujati kuñilãkaroti yadà manovàkkàyakarmabhiþ svabhàvàt pårvoktàü yathàyogyàü vikçtiü gacchettadà sa duùña ityarthaþ . ataeva ÷rãràmàyaõe .
     %<àkàra÷chàdyamàno'pi na ÷akyo'sau nigåhitum .
     balàddhi vivçõotyeva bhàvamantargataü nçõàm ..>% àkàro dehadharmaþ mukhàprasàdavaivarõyaråpaþ .. nàradaþ .
     %<sudãrgheõàpi kàlena likhitaü siddhimàpnuyàt .
     saüjànannàtmano lekhyamajànaüstattu lekhayet ..>% sudãrgheõeti saüskàrodbodhakalikhanasattvàdayaü cireõàpi sàkùyaü dàrtu ÷aknoti ityarthaþ .. * .. lipij¤aü svahastena lekhayet tadaj¤aü parahastenetyàha vyàsaþ .
     %<alipij¤o çõã yaþ syàt lekhayet svamatantu saþ .
     sàkùã và sàkùiõànyena sarvasàkùisamãpagaþ ..>% bçhaspatiþ .
     %<måùitaü ghàtitaü yacca sãmàyà÷ca samantataþ .
     akçto'pi bhavet sàkùã gràmastatra na saü÷ayaþ ..>% akçtà api sàkùiõo bhavantãtyàhaturmanukàtyàyanau .
     %<anye punaranirdiùñàþ sàkùiõaþ samudàhçtàþ .
     gràma÷ca pràóvivàka÷ca ràjà ca vyavahàriõàm ..
     kàryeùvabhyantaro yaþ syàdarthinà prahita÷ca yaþ .
     kulyàþ kulavivàdeùu bhaveyuste'pi sàkùiõaþ ..>% smçtiþ .
     %<dattàdatte'tha bhçtyànàü svàminàü nirgame sati .
     vikrãyàdànasambandhe krãtvà dhanamanicchati ..
     dyåte samàhvaye caiva vivàde samupasthite .
     sàkùiõaþ sàdhanaü proktaü na divyaü na ca lekhyakam ..
     prakrànte sàhase vàpi pàruùye daõóavàcike .
     balodbhaveùu kàryeùu sàkùiõo divyameva ca ..>% bçhaspatiþ .
     %<lekhyaü và sàkùiõo vàpi vivàde yasya dåùitàþ .
     tasya kàryaü na sidhyeta yàvattanna vi÷odhayet ..>% tallekhyasàkùiråpapramàõam .. * .. lekhya÷odhanamàha . kàtyàyanaþ .
     %<sahastalekhyasandehe jãvato và mçtasya ca .
     tat svahastakçtairanyaiþ patraistallekhyanirõayaþ ..>% tathà .
     %<samavetai÷ca yaddçùñaü vaktavyaü tattathaiva ca .
     vibhinnenaiva kàrye tu tadvaktavyaü pçthak pçthak ..
     nàpçùñairaniyuktairvà samaü satyaü prayatnataþ .
     vaktavyaü sàkùibhiþ sàkùyaü vivàdasthànamàgataiþ ..
     anudvignena cittena dçùñaü samyagvidà tu yat .
     pratyakùaü tata smçtaü kàryaü sàkùyaü sàkùã tu tadbadet ..>% nàradaþ .
     %<yaþ paràrthe'paharati svàü vàcaü puruùàdhamaþ .
     àtmàrthe kiü na kuryàt sa pàpã narakanirbhayaþ ..
     arthàvai vàci niyatà vàïmålà vàgviniþsçtà .
     yastu tàüstenayedvàcaü sa sarvasteyakçnnaraþ ..>% baudhàyanaþ .
     %<pa¤ca pa÷vançte hanti da÷a hanti gavànçte .
     ÷atama÷vànçte hanti sahasraü puruùànçte ..
     hanti jàtànajàtàü÷ca hiraõyàrthe'nçtaü vadan .
     sarvaü bhåmyançte hanti sàkùye sàkùã mçùà vadan ..>% bçhaspatiþ .
     %<yasyà÷eùaü pratij¤àtaü sàkùibhiþ pratipàditam .
     sa jayã syàdanyathà tu sàdhyàrthaü na samàpnuyàt ..>% yàj¤avalkyaþ .
     %<ukte'pi sàkùibhiþ sàkùye yadyanye guõavattaràþ .
     dviguõà vànyathà bruyuþ kåñàþ syuþ pårvasàkùiõaþ ..>% anyathà pårvaviparãtàrthaprakàreõa . kåñà anàdeyavacanàþ . tathà --
     %<yaþ sàkùyaü ÷ràvito'nyebhyo nihrute tamasàvçtaþ .
     sa dàpyo'ùñaguõaü daõóaübràhmaõa¤ca vivàsayet ..>% tvamanyebhyaþ sàkùyaü ÷ràvayeti vàdinà prayukto yaþ ÷ràvitaþ kàritadvayàt padasiddhiþ . evambhåto'pi sabhàyàü nigadakàle sàkùyaü nihrute yastasyàùñaguõo daõóaþ . iti vyavahàratattvam .. (tri, dç÷yaþ iti ÷rãdharasvàmã .. yathà, bhàgavate . 5 11 . 7 .
     %<tàvànayaü vyavahàraþ sadàviþ kùetraj¤asàkùyo bhavati sthålasåkùmaþ ..>%)

#<sàkheyaþ>#, tri, (sakhyuridam . sakhi + %<bu¤chaõkañajiti .>% 4 . 2 . 80 . iti óha¤ .) sakhisambandhã . iti siddhàntakaumudã ..

#<sàkhyaü>#, klã, (sakhyurbhàvaþ karma và . sakhi + ùya¤ .) sakhyam . iti dhana¤jayakoùaþ ..

@<[Page 5,324a]>@
#<sàgaraþ>#, puü, (sagarasya ràj¤o'yamiti . sagara + aõ .) samudraþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 1 .. sagareõàvatàritatvàt tasyàyamiti ùõe sàgaro dantyàdiþ . kùãrodàdiùvapyupamayà sàgaravyapade÷aþ iti bhaññàþ . iti bharataþ .. sa tu saptavidhaþ . yathà --
     %<lavaõaþ kùãrasaüj¤a÷ca ghçtodo dadhisaüj¤akaþ .
     surodekùurasodau ca svàdådaþ saptamo bhavet ..
     catvàraþ sàgaràþ khyàtàþ puùkariõya÷ca tàþ smçtàþ ..>% ityàdya vahnipuràõe gaõabhedanàmàdhyàyaþ .. * .. (sagarasyàpatyaü pumàniti . sagara + aõ . sagaraputtraþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 107 . 7 .
     %<vadhyamànàstato lokàþ sàgarairmandabuddhibhiþ .
     brahmàõaü ÷araõaü jagmuþ sahitàþ sarvadaivataiþ ..>%) mçgavi÷eùaþ . iti ÷abdacandrikà .. da÷apadmasaükhyà . yathà --
     %<vindaþ kharvo nikharva÷ca ÷aïkhapadmau ca sàgaraþ ..>% iti brahmàõóapuràõam .. (sàgarasyedamiti . sàgarasambandhini, tri . yathà, harivaü÷e . 53 . 38 .
     %<àdhatsva saritàü nàtha tyaktvemàü sàgarãü tanum ..>%)

#<sàgaragàminã>#, strã, (sàgaraü gacchatãti . gama + õiniþ . ïãp .) nadã . iti trikàõóa÷eùaþ .. (vàcyaliïge'pi dç÷yate . yathà, raghuþ . 6 . 52 .
     %<nçpaü tamàvartamanoj¤anàbhiþ sà vyatyagàdanyabadhårbhavitrã .
     mahãdharaü màrgava÷àdupetaü srotovahà sàgaragàminãva ..>%) såkùmailà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sàgaranemiþ>#, strã, (sàgaraþ nemiriva yasyàþ .) pçthivã . iti hemacandraþ ..

#<sàgaramekhalà>#, strã, (sàgaraþ mekhaleva yasyàþ .) pçthivã . iti hemacandraþ .. (vàcyaliïge'pi dç÷yate . yathà, mahàbhàrate . 3 . 107 . 64 .
     %<aü÷umànapi dharmàtmà mahãü sàgaramekhalàm .
     pra÷a÷àsa mahàràja ! yathaivàsya pitàmahaþ ..>%)

#<sàgaràmbarà>#, strã, (sàgaraþ ambaraü vastramiva yasyàþ .) pçthivã . iti hemacandraþ .. (yathà, raghuþ . 3 . 9 .
     %<nighànagarbhàmiva sàgaràmbaràü ÷amãmivàbhyantaralãnapàvakàm .
     nadãmivàntaþsalilàü sarasvatãü nçpaþ sasattvàü mahiùãmamanyata ..>%)

#<sàgaràlayaþ>#, puü, (sàgaraþ àlayo yasya .) varuõaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<sàgarotthaü>#, klã, (sàgaràduttiùñhatãti . ut + sthà + kaþ .) samudralavaõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sàïkalaü>#, tri, (saïkala + %<saïkalàdibhya÷ca .>% 4 . 2 . 75 . iti a¤ .) saïkalena nirvçttam . saïkalanàjjàtam . iti siddhàntakaumudã ..

@<[Page 5,324b]>@
#<sàïkçtiþ>#, puü, munivi÷eùaþ . sa tu vaiyàghrapadyagotrasya pravaraþ . yathà --
     %<vaiyàghrapadyagotràya sàïkçtipravaràya ca .
     aputtràya dadàmyetat salilaü bhãùmavarmaõe ..>% iti tithyàditattvam ..

#<sàïkùepikaþ>#, tri, (saïkùepàya hitaþ . saïkùepa + ñha¤ .) saükùiptaþ . iti siddhàntakaumudã .. (yathà, manuñãkàyàü kullåkaþ . 12 . 34 . %<idaü vakùyamàõaü sàïkùepikaü krameõa lakùaõaü j¤àtavyam ..>%) saükùepakàrakaþ . saükùepa÷abdàt ùõikapratyayaniùpannaþ ..

#<sàïkhyaþ>#, puü, kapilamunikçtadar÷ana÷àstravi÷eùaþ . tatparyàyaþ . kàpilaþ 2 . iti hemacandraþ .. tathà ca .
     %<sàïkhyaü kapilamuninà proktaü saüsàravimuktikàraõaü hi .
     yatraitàþ saptatiràryà bhàùyaü càtra gauóapàdakçtam ..
     etat pavitramagryaü muniràsuraye'nukampayà pradadau .
     àsurirapi pa¤ca÷ikhàya tena ca bahughà kçtaü tantram ..
     ÷iùyaparamparayàgatamã÷varakçùõena caitadàryàbhiþ .
     saükùiptamàryamatinà samyagvij¤àya siddhàntam ..
     saptatyàü kila ye'rthàste'rthàþ kçtsnasya ùaùñitantrasya .
     àkhyàyikà virahitàþ paravàdavivarjità÷càpi ..>% iti sàïkhyapravacanabhàùyam ..

#<sàïkhyayogaþ>#, puü, (sàïkhyokto yogaþ .) j¤ànayogaþ . sa ca brahmavidyà . yathà --
     %<dvitãye ÷okasantaptamarjunaü brahmavidyayà .
     pratibodhya hari÷cakre sthitapraj¤asya lakùaõam ..>% iti gãtàñãkàyàü ÷rãdharasvàmã . 2 . 1 .. tadyogo yathà -- ÷rãbhagavànuvàca .
     %<a÷ocyànanva÷ocastvaü praj¤àvàdàü÷ca bhàùase .
     gatàsånagatàsåü÷ca nànu÷ocanti paõóitàþ ..
     na tvevàhaü jàtu nàsaü na tvaü neme janàdhipàþ .
     na caiva na bhaviùyàmaþ sarve vayamataþ param ..
     dehino'smin yathà dehe kaumàraü yauvanaü jarà .
     tathà dehàntarapràptirdhãrastatra na muhyati ..
     màtràspar÷àstu kaunteya ! ÷ãtoùõasukhaduþkhadàþ .
     àgamàpàyino'nityàstàü titikùasva bhàrata ..
     yaü hi na vyathayantyete puruùaü puruùarùabha .
     samaduþkhasukhaü dhãraü so'mçtatvàya kalpate ..
     nàsato vidyate bhàvo nàbhàvo vidyate sataþ .
     ubhayorapi dçùño'ntastvanayostattvadar÷ibhiþ .
     avinà÷i tu tadviddhi yena sarvamidaü tatam .
     vinà÷amavyayasyàsya na ka÷cit kartumarhati ..
     antavanta ime dehà nityasyoktàþ ÷arãriõaþ .
     anà÷ino'prameyasya tasmàt puddhasva bhàrata ..
     ya enaü vetti hantàraü ya÷cainaü manyate hatam .
     ubhau tau na vijànãto nàyaü hanti na hanyate ..
     na jàyate mriyate và kadàcinnàyaü bhåtvà bhavità và na bhåyaþ .
     ajo nityaþ ÷à÷vato'yaü puràõo na hanyate hanyamàne ÷arãre ..
     vedàvinà÷inaü nityaü ya enamajamavyayam .
     kathaü sa puruùaþ pàrtha ! kaü ghàtayati hanti kam ..
     vàsàüsi jãrõàni yathà vihàya navàni gçhõàti naro'paràõi .
     tathà ÷arãràõi vihàya jãrõànyanyàni saüyàti navàni dehã ..
     nainaü chindanti ÷astràõi nainaü dahati pàvakaþ .
     na cainaü kledayantyàpo na ÷oùayati màrutaþ ..
     acchedyo'yamadàhyo'yamakledyo'÷oùya eva ca .
     nityaþ sarvagataþ sthàõuracalo'yaü sanàtanaþ ..
     avyakto'yamacintyo'yamavikàryo'yamucyate .
     tasmàdevaü viditvainaü nànu÷ocitumarhasi ..
     atha cainaü nityajàtaü nityaü và manyase mçtam .
     tathàpi tvaü mahàbàho ! nainaü ÷ocitumarhasi ..
     jàtasya hi dhruvo mçtyurdhruvaü janma mçtasya ca .
     tasmàdaparihàrye'rthe na tvaü ÷ocitumarhasi ..>% ityàdi ÷rãbhagavadgãtàyàü sàïkhyayoge . 2 . 11 -- 30 .. * ..

#<sàïgamaþ>#, puü, (saïgama eva . svàrthe aõ .) saïgamaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ . 3 . 2 . 19 ..

#<sàïgràmikaþ>#, puü, (saügràme sàdhuþ . saügràma + %<guóàdibhyaùñha¤ .>% 4 . 4 . 103 . iti ñha¤ .) senàpatiþ . saïgràmaku÷ale, tri . iti siddhàntakaumudã .. (saïgràmasambandhini ca tri . yathà, mahàbhàrate . 1 . 2 . 232 .
     %<te tasya vacanaü ÷rutvà mantrayitvà ca yaddhitam .
     sàïgràmikaü tataþ sarvaü sajjaü cakruþ parantapàþ ..>%)

#<sàïmukhã>#, strã, (saïmukhàya hità saïmukha + aõ . ïãp .) sàyàhravyàpinã tithiþ . yathà -- pa¤camã saptamã caiva da÷amã ca trayoda÷ã . pratipannavamã caiva kartavyà sàïmukhã tithiþ .. iti paiñhãnasivacanasya tu .
     %<sàïmukhyaü nàma sàyàhravyàpinã dç÷yate yadà .>% iti skandapuràõena sàyàhravyàpititheþ sàïmukhyavidhànena påjàdàvanavakà÷àdupavàsaparatvam . sàyàhravyàpitvamapi muhårtànyånatvena j¤eyam . iti tithyàditattvam ..

#<sàci>#, vya, (saca + iõ .) tiryagarthaþ . tatparyàyaþ . tiraþ 2 . ityamaraþ . 3 . 4 . 6 .. (yathà, kiràte . 10 . 57 .
     %<savinayamaparàbhisçtya sàci smitasubhagaikalasatkapolalakùmãþ ..>%)

#<sàcivyaü>#, klã, (saciva + ùya¤ .) sacivasya bhàvaþ . saciva÷abdàt bhàve ùõyapratyayena niùpannam .. (yathà, ràmàyaõe . 5 . 5 . 1 .
     %<candro'pi sàcivyamivàsya kurvaüstàràgaõairmadhyagato viràjan .
     jyotsnàvitànena nipatya lokànuttiùñhate'nekasahasrara÷miþ ..>%)

#<sàcivàñikà>#, strã, (sàci yathà tathà vañati veùñayatãti . vaña veùñane + õvul . ñàpi ata itvam .) ÷vetapunarnavà . iti ratnamàlà ..

#<sàcãkçtaü>#, tri, (asàci sàci kçtam . abhåtatadbhàve cviþ .) vakrãkçtam . iti siddhàntakaumudã .. (yathà, raghuþ . 6 . 14 .
     %<pràlambamutkçùya yathàvakà÷aü ninàya sàcãkçtacàruvaktraþ ..>%)

#<sà¤janaþ>#, puü, (a¤janena tadvaccharãreõa saha vartamànaþ .) kçkalàsaþ . iti ÷abdacandrikà .. (a¤janavi÷iùñe, tri ..)

#<sàña>#, t ka prakà÷ane . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràø-paraø-akaø-señ .) dvitãyasvarayuktasakàràdirayam . asasàñat . iti durgàdàsaþ ..

#<sàt>#, klã, (sàta sukhe + kvip .) brahma . iti kecit ..

#<sàta>#, ka sukhe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøparaø-akaø-señ .) dantyàdiþ . sàtayaþ . sautradhàturayam . iti durgàdàsaþ ..

#<sàtaü>#, klã, (sàta sukhe + ac .) sukham . ityamarañãkàyàü bharataþ .. dattam . naùñam . ùaõadhàtoþ ùodhàto÷ca ktapratyayena niùpannam ..

#<sàtayaþ>#, tri, (sàtayatãti . sàta sukhe + %<anupasargàt limpavindeti .>% 3 . 1 . 138 . iti ÷aþ .) sukhajanakaþ . sàta ka sukhe ityasmàt ¤au ÷apratyayena niùpannaþ . iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ ..

#<sàtalà>#, strã, (sàtaü sarpaviùàdinà÷aü làtãti . là + kaþ .) carmakaùà . ityamaraþ . 2 . 4 . 143 .. kùupavi÷eùaþ . sa tu sehuõóabhedaþ . tatparyàyaþ . saptalà 2 sàrã 3 bindulà 4 vimalà 5 amalà 6 bahuphenà 7 carmakaùà 8 phenà 9 dãptà 10 viùàõikà 11 svarõapuùpã 12 patraghanà 13 . asyà guõàþ . kaphapittaghnatvam . laghutvam . tiktatvam . kaùàyatvam . visarpaviùavisphoñavraõa÷ophanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sàtavàhanaþ>#, puü, (sàtaþ vàhano yasya .) ÷àlivàhanaràjaþ . iti hemacandraþ .. (sàtanàmakena guhyakenoóhatvàdasya tathà nàma . yathà, kathàsaritsàgare . 6 . 107 -- 108 .
     %<ityuktvàntarhite tasmin sàtanàmani guhyake .
     sa ràjà taü samàdàya bàlaü pratyàyayau gçham ..
     sàtena yasmàdåóho'bhåttasmàttaü sàtavàhanam .
     nàmnà cakàra kàlena ràjye cainaü nyave÷ayat ..>%)

#<sàtiþ>#, strã, (sana + ktin . %<janasanakhanàmiti .>% 6 . 4 . 42 . iti àtvam . yadvà, sanu dàne + ktin . %<åti-yåti-jåti-sàtãti .>% 3 . 3 . 97 . iti itvàbhàvo nipàtyate .) avasànam . dànam . tãvravedanà . ityamarabharatau .. (saübhajanam . iti çgbhàùye sàyaõaþ .. yathà, çgvede . 10 . 143 . 5 .
     %<yàtamacchà patatribhirnàsatyà sàtaye kçtam ..>%)

#<sàtisàraþ>#, tri, (atisàreõa saha vartamànaþ .) atisàrarogayuktaþ . tatparyàyaþ . atisàrakã 2 . ityamaraþ . 2 . 4 . 59 ..

#<sàtãlakaþ>#, puü, (satãlaka eva . svàrthe aõ .) satãlakaþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ . 2 . 9 . 16 ..

#<sàttva(tva)taþ>#, puü, (sàttvatasyàpatyaü pumàniti . sàttvata + a¤ .) baladevaþ . iti hemacandraþ .. (kçùõaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 219 . 12 .
     %<tatastatra mahàbàhuþ ÷ayànaþ ÷ayane ÷ubhe .
     àpagànàü vanànà¤ca kathayàmàsa sàttvate ..>% yàdavamàtre . yathà, tatraiva . 1 . 222 . 3 .
     %<arthalubdhàn na vaþ pàrtho manyate sàttvatàn sadà .
     svayaüvaramanàdhçùyaü manyate càpi pàõóavaþ .. * ..>% sattvameva sàttvaü tat tanotãti . tana + óaþ .) viùõuþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (sacchabdena sattvamårtirbhagavàn . sa upàsyatayà vidyate 'syeti . matup . tataþ svàrthe aõ .) viùõubhaktavi÷eùaþ . yathà --
     %<sattvaü sattvà÷rayaü sattvaguõaü seveta ke÷avam .
     yo'nanyatvena manasà sàttvataþ samudàhçtaþ ..
     vihàya kàmyakarmàdãn bhajedekàkinaü harim .
     satyaü sattvaguõopeto bhaktyà taü sàttvataü viduþ ..
     mukundapàdasevàyàü tannàma÷ravaõe'pi ca .
     kãrtane ca rato bhakto nàmnaþ syàt smaraõe hareþ ..
     vandanàrcanayorbhaktirani÷aü dàsyasakhyayoþ .
     ratiràtmàrpaõe yasya dçóhànantasya sàttvataþ ..>% iti pàdmottarakhaõóe 99 adhyàyaþ .. * .. yaduvaü÷ãyasattvataràjaputtraþ . yathà --
     %<anostu purukutso'bhådaü÷ustasya tu rikthabhàk .
     athàü÷oþ sattvato nàma viùõubhaktaþ pratàpavàn ..
     mahàtmà dànanirato dhanurvedavidàü varaþ .
     sa nàradasya vacanàdvàsudevàrcanànvitaþ ..
     ÷àstraü pravartayàmàsa kuõóagolàdibhiþ ÷rutam .
     tasya nàmnà tu vikhyàtaü sàttvataü nàma ÷obhanam ..
     pravartate mahà÷àstraü kuõóàdãnàü hitàvaham .
     sàttvatastasya puttro'bhåt sarva÷àstravi÷àradaþ ..
     puõya÷loko mahàràjastena caitat prakãrtitam .
     sàttvataþ sattvasampannaþ kau÷alyàn suùuve sutàt ..
     andhakaü vaimahaü bhojaü viùõuü devàvçdhaü nçpam ..>% iti kaurme pårvabhàge yaduvaü÷ànukãrtane . 24 . 31 -- 36 .. (saïkarajàtivi÷eùaþ . yathà, manuþ . 10 . 23 .
     %<vai÷yàttu jàyate vràtyàt sudhanvàcàrya evaca .
     kàråùa÷ca vijanmà ca maitraþ sàttvata evaca ..>%)

#<sàttva(tva)tàþ>#, puü, bhåmni, de÷abhedaþ . yathà --
     %<yadavastu da÷àrhàþ syuþ sàttvatàþ kukurà÷ca te .>% iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<sàttva(tva)tã>#, strã, nàñakavçttivi÷eùaþ . yathà --
     %<abhineyaprakàràþ syurbhàùàþ ùañ saüskçtàdikàþ .
     bhàratã sàttvatã kai÷ikyàrabhañyau ca vçttayaþ ..>% iti hemacandraþ .. (yathà, ÷çïgàratilake . 3 . 42 -- 43 .
     %<harùapradhànàdhikasattvavçttistyàgottarodàravacomanoj¤à .
     à÷caryasampatsubhagà ca yà syàtsà sàttvatã nàma matàtra vçttiþ ..
     nàtigåóhàrthasampattiþ ÷ravya÷abdamanoramà .
     vãre raudre'dbhute ÷ànte vçttireùà matà yathà ..
     lakùmyàstvaü janako nidhi÷ca payasàü niþ÷eùaratnàkaro maryàdàniratastvameva jaladhe ! bråte'tra ko'nyàdç÷am .
     kiü tvekasya gçhaü gatasya baóavàvahneþ sadà tçùõayà klàntasyodarapåraõe'pi na saho yattanmanàïmadhyamam ..
     sphàritotkañakañhoratàrakàkãrõavahnikaõasaütatiþ krudhà .
     durnimittataóidàkçtirbabhau dçùñiriùñasamaràü÷umàlinaþ ..
     atyadbhutaü naràdhipa tava kãrtirdhavalayantya'pi jaganti .
     raktàn karoti suhçdo malinayati ca vairivadanàni ..
     nivçttaviùayàsaïgamadhunà suciràya me .
     àtmanyeva samàdhànaü manaþ kevalamicchati .. * ..>% sàttvatasyàpatyaü strã . sàttvata + a¤ . ïãp .) ÷i÷upàlamàtà . iti kecit .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 45 . 6 .
     %<eùa naþ ÷atruratyantaü pàrthivàþ sàttvatãsutaþ .
     sàttvatànàü nç÷aü÷àtmà na hito'napakàriõàm ..>% subhadrà . yathà, mahàbhàrate . 1 . 222 . 66 ..
     %<sa sàttvatyàmadhirathaþ sambabhåva dhana¤jayàt .
     makhe nirmathaneneva ÷amãgarbhàddhutà÷anaþ ..>%)

#<sàttvikaþ>#, puü, (sattvàt sattvaguõapradhàõàt viùõorbhåtaþ . sattva + ñha¤ .) brahmà . (sàttvaü sattvaguõo'syàstãti . ñhan . viùõuþ . iti mahàbhàratam . 13 . 149 . 106 ..) trividhabhàvàntargatabhàvavi÷eùaþ . iti hemacandraþ .. tasya lakùaõaü yathà --
     %<sattvotkañe manasi ye prabhavanti bhàvàste sàttvikà iti vidurmunipuïgavàste .>% iti sarvànandaþ .. te ca yathà --
     %<svedaþ stambho'tha romà¤caþ svarabhaïgo'tha vepathuþ .
     vaivarõama÷rupralaya ityaùñau sàttvikà matàþ ..>% pralayo mårchà . iti bharataþ ..

#<sàttvikaþ>#, tri, (sattvena nirvçttaþ . tena nirvçttamiti ñha¤ .) sattvaguõaniùpàditaþ . ityamaraþ . 1 . 7 . 16 .. sattvaü manoguõa à÷ayo và tena niùpàditaþ sàttvikaþ svedàdiþ . sattva÷abdàt óhaghe kàditi ùõikaþ . iti bharataþ .. * .. sattvaguõayuktaþ . tadvivaraõaü yathà, gãtàyàm . 17 . 4 .
     %<yajante sàttvikà devàn yakùarakùàüsi ràjasàþ .
     pretàn bhåtagaõàü÷cànye yajante tàmasà janàþ ..>% sàttvikayaj¤o yathà, gãtàyàm . 17 . 11 .
     %<aphalàkàïkùibhiryaj¤o vidhidçùño ya ijyate .
     yaùñavyameveti manaþ samàdhàya sa sàttvikaþ ..>% sàttvikatapo yathà, tatraiva . 17 . 17 .
     %<÷raddhayà parayà taptaü tapastattrividhaü naraiþ .
     aphalàkàïkùibhiryuktaiþ sàttvikaü paricakùate ..>% sàttvikadànaü yathà, tatraiva . 17 . 20 .
     %<dàtavyamiti yaddànaü dãyate'nupakàriõe .
     de÷e kàle ca pàtre ca taddànaü sàttvikaü smçtam ..>% sàttvikayogo yathà, tatraiva . 18 . 9 .
     %<kàryamityeva yat karma niyataü kriyate'rjuna .
     saïgaü tyaktvà phala¤caiva sa tyàgaþ sàttviko mataþ ..>% sàttvikaj¤ànaü yathà, tatraiva . 18 . 20 .
     %<sarvabhåteùu yenaikaü bhàvamavyayamãkùate .
     avibhaktaü vibhakteùu tajj¤ànaü viddhi sàttvikam ..>% sàttvikakarma yathà, tatraiva . 18 . 23 .
     %<niyataü saïgarahitamaràgadbeùataþ kçtam .
     aphalapreysunà karma yattat sàttvikamucyate ..>% sàttvikabuddhiryathà, tatraiva . 18 . 30 .
     %<pravçtti¤ca nivçtti¤ca kàryàkàrye bhayàbhaye .
     bandhaü mokùa¤ca yà vetti buddhiþ sà pàrtha sàttvikã ..>% sàttvikã dhçtiryathà, tatraiva . 18 . 33 .
     %<dhçtyà yayà ghàrayate manaþpràõendriyakriyàþ .
     yogenàvyabhicàriõyà dhçtiþ sà pàrtha ! sàttvikã ..>% sàttvikasukhaü yathà, tatraiva . 18 . 37 .
     %<yattadagre viùamiva pariõàme'mçtopamam .
     tat sukhaü sàttvikaü proktamàtmabuddhiprasàdajam ..>% sàttvikapuràõàni yathà --
     %<vaiùõavaü nàradãya¤ca tathà bhàgavataü ÷ubham .
     gàruóa¤ca tathà pàdmaü vàràhaü ÷ubhadar÷ane .
     sàttvikàni puràõàni vij¤eyàni ÷ubhàni vai ..>% sàttvikasmçtayo yathà --
     %<và÷iùñha¤caiva hàrãtaü vyàsaü pàrà÷araü tathà .
     bhàradvàjaü kà÷yapa¤ca sàttvikà muktidàþ ÷ubhàþ ..>% iti pàdmottarakhaõóe 43 adhyàyaþ .. sàttvikapriyàhàrà yathà --
     %<àyuþsattvabalàrogyasukhaprãtivivardhanàþ .
     rasyàþ snigdhàþ sthirà hçdyà àhàràþ sàttvikapriyàþ ..>% iti ÷rãbhagavadgãtàyàm . 17 . 8 .. sàttvikakartà kartç÷abde sàttvikàhàra àhàra÷abde ca draùñavyaþ ..

#<sàttvikã>#, strã, (sàttvaü sattvaguõo'styasyà iti . sàttva + ñhan . ïãp .) durgà . iti ÷abdaratnàvalã .. påjàvi÷eùaþ . yathà --
     %<÷àradã caõóikàpåjà trividhà parigãyate .
     sàttvikã ràjasã caiva tàmasã ceti tat ÷çõu ..>% sàttvikã japayaj¤àdyairnaivedyai÷ca niràmiùaiþ . mahàtmyaü bhagavatyà÷ca puràõàdiùu kãrtitam . pàñhastasya japaþ proktaþ pañheddevãmanàstathà .. iti durgotsavatattvam ..

#<sàtmyaü>#, tri, sukhajanakam . àtmano hitaü karma àtmyaü àtmyena saha vartamànaü sàtmyam . iti bhaiùajyaratnàvalã .. (yathà, su÷rute . 1 . 45 .
     %<sarvapràõabhçtàü tasmàt sàtmyaü kùãramihocyate ..>% %<sàtmyaü nàma tadyat sàtatyenopasevyamànamupa÷ete . tatra ye dhçtakùãratailamàüsarasasàtmyàþ sarvarasasàtmyà÷ca te balavantaþ kle÷asahàþ cirajãvina÷ca bhavanti . råkùanityàþ punarekarasasàtmyà÷ca ye te pràyeõàlpabalà÷càkle÷àsahàþ alpàyuùo'lpasàdhanà÷ca .>% iti carake vimànasthàne'ùñame'dhyàye ..
     %<yo rasaþ kalpate yasya sukhàyaiva niùevitaþ .
     vyàyàmajàtamanyadvà tatsàtmyamiti nirdi÷et ..>% iti su÷rute såtrasthàne 36 adhyàye .. klã, devatvam . yathà, bhàgavate . 6 . 18 . 20
     %<indreõa pràpitàþ sàtmyaü kiü tat sàdhu kçtaü hi taiþ ..>% sàråpyam . yathà, tatraiva . 7 . 10 . 40 .
     %<nçpà÷caidyàdayaþ sàtmyaü harestaccintayà yayuþ ..>%)

#<sàtyakiþ>#, puü, (satyakasyàpatyaü pumàniti . i¤ .) vçùõivaü÷ãyasatyakaputtraþ . sa tu ÷rãkçùõasya sàrathiþ . tatparyàyaþ . ÷aineyaþ 2 ÷inernaptà 3 yuyudhànaþ 4 . iti trikàõóa÷eùaþ .. yodhaþ 5 . iti jañàdharaþ .. (ayaü hi arjunasya ÷iùya àsãt bhàratayuddhe yudhiùñhirapakùamà÷ritya tumulaü yuddhaü vidhàya ca hate'pi nikhilabale vàsudevena pàõóavai÷ca saha jãvita àsãt . tathàhi mahàbhàrate a÷vatthàmavàkye . 10 . 9 . 47 .
     %<sapta pàõóavataþ ÷eùà dhàrtaràùñràstrayo vayam .
     te caiva bhràtaraþ pa¤ca vàsudevo'tha sàtyakiþ .
     aha¤ca kçtavarmà ca kçpaþ ÷àradbatastathà ..>%)

#<sàtyavataþ>#, puü, (satyavatyàü bhavaþ . aõ .) vedavyàsaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<sàtyavateyaþ>#, puü, (satyavatyà apatyaü pumàn . satyavatã + óhak .) satyavatãsutaþ . vedavyàsaþ . iti halàyughaþ ..

@<[Page 5,326c]>@
#<sàdaþ>#, puü, (sada + gha¤ .) viùàdaþ . (yatha, raghuþ . 3 . 2 .
     %<÷arãrasàdàdasamagrabhåùaõà mukhenaü sàlakùyata lodhrapàõóunà ..>%) ÷araõam . gatiþ . (yathà, bçhatsaühitàyàm . 46 . 60 .
     %<yànaü vàhaviyuktaü yadi gacchenna vrajecca vàhanayutam .
     ràùñrabhayaü bhavati tadà cakràõàü sàdabhaïge ca ..>%)

#<sàdanaü>#, klã, (sad + svàrthe õic + lyuñ .) sadanam . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 154 . 28 .
     %<ahameko nayiùyàmi tvàmadya yamasàdanam ..>%)

#<sàdanã>#, strã, (sàdyante rogà anayà . sada + õic + karaõe lyuñ . ïãp .) kañukã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sàdiþ>#, puü, (sada gatau + %<vasivapiyajãti .>% uõàø 4 . 124 . iti i¤ .) sàrathiþ . iti hemacandraþ .. yoddhà . ityuõàdikoùaþ .. avasannaþ . vàyuþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<sàditaþ>#, tri, (sada + õic + ktaþ .) viùàditaþ . (yathà, raghuþ . 7 . 44 .
     %<yaiþ sàdità lakùitapårbaketån tàneva sàmarùatayà nijaghnuþ ..>%) ÷araõapràpitaþ . gamitaþ . iti ¤yantasadadhàtoþ ktapratyayena niùpannaþ ..

#<sàdã>#, [n] puü, (sada gatau + õiniþ .) a÷vàråñaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 60 .. (yathà, raghuþ . 7 . 47 .
     %<pårvaü prahartà na jaghàna bhåyaþ pratiprahàràkùamama÷vasàdã ..>%) gajàrohaþ . rathàrohaþ . iti medinã ..

#<sàdç÷yaü>#, klã, (sadç÷asya bhàvaþ . sadç÷a + ùya¤ .) sadç÷atvam . tadbhinnatve sati tadgatabhåyodharmavattvam . yathà candrabhinnatve sati candragatàhlàdakatvàdimattvaü mukhe candrasàdç÷yam . iti siddhàntamuktàvalã .. * .. atha sàdç÷yàni . veõyàþ sarpaþ 1 bhramara÷reõiþ 2 . ke÷apà÷asya càmaraþ 1 mayårapucchaþ 2 . dhammillasya vidhuntudaþ 1 andhakàraþ 2 . sãmantasya meghaþ 1 panthàþ 2 daõóaþ 3 . lalàñasya aùñamãcandraþ 1 phalakam 2 . kapolasya candraþ 1 mukurasthalam 2 . bhruvoþ khaógaþ 1 dhanuryaùñiþ 2 rekhà 3 pallavaþ 4 valliþ 5 . dç÷oþ cakoracakùuþ 1 hariõacakùuþ 2 madirà 3 kha¤janaþ 4 a¤janam 5 kumudam 6 nãlapadmam 7 proùñhãmatsyaþ 8 . karõasya dolà 1 pà÷aþ 2 . nàsàyàþ vaü÷aþ 1 ketakãpuùyakaõñakaþ 2 adhomukhatåõãraþ 3 ca¤cuþ 4 tilapuùpam 5 daõóaþ 6 . adharasya navapallavam 1 vimbaphalam 2 prabàlaþ 3 . dantànàm muktà÷reõiþ 1 kundapuùpam 2 dàóimabãjam 3 hãrakam 4 . smitasya jyotsnà 1 puùpam 2 pãyåùam 3 . ÷vàsasya padmagandhaþ 1 muktà÷ãtalam 2 . jihvàyàþ javàpuùpam 1 ca¤calavastu 2 . vàõyàþ kokila÷abdaþ 1 bhramaragu¤janam 2 sudhà 3 madhu 4 bãõàvàdyam 5 . mukhasya candraþ 1 padmam 2 darpaõam 3 . kaõñhasya ÷aïkhaþ 1 . civukasya darpaõavçntam 1 . aüsasya kumbhaþ 1 . bàhvoþ vallarã 1 mçõàlam 2 taraïgaþ 3 ÷àkhà 4 pà÷aþ 5 . hastasya mçõàlàdayaþ 1 . aïgulyàþ pallavam 1 padmadalam 2 campakapuùpam 3 navadalam 4 dãpaþ 5 . nakhànàü ratnam 1 tàràþ 2 puùpam 3 candraþ 4 . stanayoþ padmamukulam 1 ghañaþ 2 hastikumbhaþ 3 giriþ 4 cakravàkaþ 5 vilvayugmam 6 . madhyasya varañakamadhyam 1 siühamadhyam 2 vajramadhyam 3 kùãõadravyam 4 . loma÷reõyàþ rekhà 1 nãlakàntamaõi÷ikhà 2 ÷aivàlalatà 3 dhåmalatà 4 hasti÷uõóaþ 5 . nàbheþ àvartaþ 1 padmam 2 hradaþ 3 vivaram 4 kåpaþ 5 . trivalyàþ taraïgaþ 1 sopànam 2 ni÷reõã 3 . jaghanasya pulinam 1 pãñhaþ 2 phalakam 3 . nitambasya sthalam 1 parvataþ 2 pçthivã 3 sthålopalam 4 mahadbastu 5 . årvoþ kadalãkàõóaþ 1 karikaraþ 2 . jaïghayoþ stambhaþ 1 . pàdasya padmam 1 navapallavam 2 . gateþ haüsagamanam 1 hastigamanam 2 kha¤janagamanam 3 .. puruùastriyoraucityena sàdç÷yaü varõanãyam . puruùaråpe ko'pi kutracid vi÷eùo likhyate . skandhasya vçùaskandhaþ 1 vajram 2 a÷vaskandhaþ 3 . bàhvoþ bçhatsarpaþ 1 hasti÷uõóaþ 2 stambhaþ 3 argaladaõóaþ . vakùasaþ ÷ilà 1 kavàñam 2 . gateþ pramattànuóudgatiþ 1 . ya÷asaþ candrakundayåthikàprabhçti÷uklavarõapadàrthàþ 1 . pratàpasya agniþ 1 bàóavàgniþ 2 raviþ 3 ravikiraõàdiþ 4 javàpadmaprabhçtiraktavarõapadàrthàþ 5 . puõyasya saüskàraþ 1 gauþ 2 vçkùabãjam 3 aïkuraþ 4 ÷uklavarõapadàrthàþ 5 . sàmarthyasya mahadvastu 1 siühavikramàdiþ 2 . nãteþ sàdhvã strã 1 pradãpajvàlà 2 latàdiþ 3 . àj¤àyàþ vedavàkyam 1 guråpade÷aþ 2 utkañecchàdiþ 3 . ÷àsanasya pràrabdhakarma 1 sthiravaståni 2 . pàpasya kardamaþ 1 kalaïkaþ 2 akãrtiþ 3 kçùõavarõake÷amasãprabhçtivaståni 4 andhakàraþ 5 . akãrteþ màlinyam 1 kçùõavarõavaståni 2 andhakàraþ 3 . kastårikàyàþ meghaþ 1 bhramaraþ 2 nãlakàntamaõiþ 3 kajjalam 4 sugandhidravyadàhajanyadhåmaþ 5 kçùõavarõapuùpaprabhçtiþ 6 sthalavi÷eùe kandarpàya÷aþ 7 kàmukàya÷aþ 8 kàminyaya÷a÷ca 9 . kajjalasya pårvoktameghàdãni 9 . karpårasya candraþ 1 candrakiraõaþ 2 kundayåthikàdipuùpam 3 hiõóãrapiõóaþ 4 virahigaõóaprabhçtiþ 5 . manorathasya phalapuùpàdiyuktavçkùaþ 1 kavibuddhiracanà 2 . ànandasya sudhàsamudraþ 1 brahmasàkùàtkàràdiþ 2 . kàminyavalokanasya nityasukhasàkùàtkàraþ 1 amçtarasaþ 2 pårõacandràdisàkùàtkàraþ 3 atipriyatamavastupràptiþ 4 brahmasàkùàtkàraþ 5 . amçtasya kàminyadharàdiþ 1 satkàvyam 2 brahmasàkùàtkàraþ 3 . viùasya sàdhvãstrãvirahaþ 1 pàpam 2 malinavastu 3 duþkhadavastu 4 grãùmàgniþ 5 ÷ãtakàlãna÷ãtodakam 6 vyabhicàriõã bhàryà 7 . virahasya agniþ 1 àdhiþ 2 yàtanà 3 samudraþ 4 taptavastu 5 duþkhadavaståni 6 . puùpàõàü candràdiþ 1 kàminã 2 karpåram 3 ya÷aþ 4 . candrasya pramadàmukham 1 ati÷ubhravastu 2 ya÷aþpuõyàdiþ 3 . såryasya ÷ivanetràgniþ 1 javàpuùpam 2 vasantakàlãnapalà÷avçkùaþ 3 kà¤canavçkùaþ 4 vàóavàgniþ 5 . padmasya pàñalapuùpam 1 kàminãmukhàdiþ 2 raktavarõadravyam 3 . indãvarasya nãlakàntamaõiþ 1 kastårã 2 kàminãnetram 3 . kairavasya candraþ 1 kundàdi÷uklavarõavastu 2 . ràj¤aþ indraþ 1 kuberaþ 2 candraþ 3 såryaþ 4 màndhàtçbhagãrathaprabhçtiprasiddhacakravartinaþ 5 . meghasya kçùõaþ 1 kàlã 2 nãlapadmasamåhaþ 3 bhramara÷reõiþ 4 indãvaravanam 5 dàtçvyaktiþ 6 kçùõavarõavastu 7 . ÷aranmeghasya candraprabhçti÷uklavarõapadàrthàþ 1 . kandarpasya candraþ 1 puråravàþ 2 a÷vinãkumàraþ 3 nalaþ 4 . pradãpasya campakapuùpam 1 pratàpaþ 2 ÷àstram 3 çùiþ 4 . vàyoþ ÷ãghragapadàrthaþ 1 . a÷vasya vàyuþ 1 hariõaþ 2 manaþ 3 . hastinaþ parvataþ 1 meghaþ 1 tamàlavçkùaþ 3 andhakàraþ 4 . saudhasya kailàsaþ 1 airàvataþ 2 uccaiþ÷ravàþ 3 candraþ 4 . ÷ivasya pårvoktàni 4 . ÷rãkçùõasya sajalajaladaþ 1 tamàlavçkùaþ 2 nãlamaõiþ 3 bhramara÷reõiþ 4 indãvaram 5 nãlapadmam 6 àkà÷aþ 7 . ÷rãràmasya pårvakathitàþ padàrthàþ 7 dårvàdalam 8 vçkùapalpavam 9 . lakùmyàþ pàrvatã 1 candrakàntiþ 2 ratiþ 3 sãtà 4 draupadã 5 padmakàntiþ 6 . sarasvatyàþ candrakalà 1 kailàsakàntiþ 2 ÷uklavarõapadàrthaþ 3 . vipaõeþ samudraþ 1 paõóitamanaþ 2 nàràyaõodaram 3 brahmàõóam 4 . samudrasya meghàdikçùõavarõavastu 1 vidårabhåmiþ 2 mahàbhàratam 3 apasmàrã 4 . purasya svargaþ 1 kailàsaþ 2 manoramabçhadvastu 3 . rathasya puùpakam 1 vaikuõñhaþ 2 purã 3 potaþ 4 pçthvã 5 . kàminãmukhasya candraþ 1 padmam 2 darpaõaþ 3 . kàminyàþ taóit 1 tàrà 2 svarõalatà 3 svarõavarõà ketakã 4 . nàyakasya candraþ 1 kandarpaþ 2 ailaþ 3 a÷vinãkumàraþ 4 . sabhàyàþ såryamaõóalam 1 sudharmà 2 gaõóakãparvataþ 3 sumeruþ 4 gaïgà 5 . paõóitasya bçhaspatiþ 1 ÷ukraþ 2 çùiþ 3 sarasvatã 4 . virahiõaþ ÷rãràmaþ 1 ÷rã÷ivaþ 2 ajaþ 3 duþkhivyaktiþ 4 unmattavyaktiþ 5 candanataruþ 6 ÷iva÷ira÷candraþ 7 vàóavàgniyuktasamudraþ 8 valmãkaþ 9 candra÷ekharaparvataþ 10 . dàtuþ karõaþ 1 uùãnaraþ 2 kalpavçkùaþ 3 kàmadhenuþ 4 rohaõaþ 5 samudraþ 6 meghaþ 7 baliþ 8 jaiminiþ 9 yudhiùñhiraþ 10 . vasantaçtoþ malayavàyuþ 1 madyam 2 unmàdarogaþ 3 . virahiõaü prati yamaþ 1 agniþ 2 viùam 3 sarpaþ 4 . grãùmaçtoþ agniþ 1 virahaþ 2 virahiõãni÷vàsaþ 3 sarpani÷vàsaþ 4 . varùàçtoþ ràtriþ 1 samudraþ 2 gaganam 3 nàràyaõaþ 4 . ÷aradçtoþ kà÷apuùpàdiråpacàmarairàvatagajàþ 1 candraþ 2 . ÷ãtaçtoþ apasmàrivyaktiþ 1 ràjya÷ånyaràjà 2 . ÷i÷iraçtoþ ràjàgamanakàlaþ 1 . guõinaþ samudraþ 1 parvataþ 2 pçthivã 3 madanaþ 4 a÷vinau 5 . sacivasya bçhaspatiþ 1 . vàkyasya kokila÷abdaþ 1 bhramaragu¤janam 2 vãõàvàdyam 3 . iti kavikalpalatàyàm 4 stavake 4 kusumam ..

#<sàdha>#, ya na au siddhau . iti kavikalpadrumaþ .. (divàø-svàø ca-paraø-akaø-niùpàdane sakaøaniñ .) ya, sàdhyati . na, sàdhnoti . au, siùàtsati . siddhirniùpattiþ . sàdhyati ghaño niùpannaþ syàdityarthaþ . siddhirniùpàdaneti govindabhaññaþ . sàdhnoti sàdhyati ghañaü kulàlaþ niùpàdayatãtyarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<sàdhakaþ>#, puü, (sàdhyati niùpàdayati kàryamiti . sàdha + õvul .) sàdhanakartà . niùpàdakaþ . tasya lakùaõaü yathà --
     %<ataþ paraü pravakùyàmi sàdhakànàntu lakùaõam .
     dharma÷ãlàstapoyuktàþ satyavàdijitendriyàþ .
     màtsyaryeõa parityaktàþ sarvasattvahite ratàþ ..
     karma÷ãlàstathotsàhà martyaloke'jugupsakàþ .
     parasparasusantuùñànukålàþ sàdhakasya tu .
     ãdç÷aiþ sàdhanaü kuryàt susahàyaiþ sahaiva tu ..>% iti devãpuràõe nandàmàhàtmyasamàptàdhyàyaþ .. api ca .
     %<caturdhà sàdhako j¤eyo mçdurmadhyàdhimàtrakaþ .
     adhimàtratamaþ ÷reùñho bhavàbdhau laïghanakùamaþ ..
     mandotsàhã susaümåóho vyàdhistho gurudåùakaþ .
     lobhã pàpamati÷caiva bahvà÷ã vanità÷rayaþ ..
     capalaþ kàtaro rogã paràdhãno'tiniùñhuraþ .
     mandàcàro mandavãryo j¤àtavyo mçdunà naraþ ..
     dvàda÷àbde bhavet siddhiretasya yatnataþ param .
     mantrayogàdhikàrã sa j¤àtavyo guruõà dhruvam .. 1 samabuddhiþ kùamàyuktaþ puõyakàïkùã priyaüvadaþ .
     madhyasthaþ sarvakàryeùu sàmànyaþ syànna saü÷ayaþ .
     etajj¤àtvaiva gurubhirdãyate yuktito layaþ .. 2 ..
     sthirabuddhirlaye yuktaþ svàdhãno vãryavànapi .
     mahà÷ayo dayàyuktaþ kùamàvàn vãryavànapi ..
     ÷åro laya÷ca ÷raddhàvàn gurupàdàbjapåjakaþ .
     yogàbhyàsarata÷caiva j¤àtavya÷càdhimàtrakaþ ..
     etasya siddhiþ ùaóvarùairbhavedabhyàsayogataþ .
     etasmai dãyate dhãrairhañhayogasya sàdhakaþ .. 3 ..
     mahàvãryànvitotsàhã manoj¤aþ ÷auryavànapi .
     ÷àstraj¤o'bhyàsa÷ãla÷ca nirmama÷ca niràkulaþ ..
     navayauvanasampanno mitàhàrã jitendriyaþ .
     nirbhaya÷ca ÷ucirdakùo dàtà sarvajanà÷rayaþ ..
     adhikàrã sthiro dhãmàn yathecchàvasthitaþ kùamã .
     su÷ãlo dharmacàrã ca guptaceùñaþ priyaüvadaþ ..
     ÷àstravi÷vàsasampanno devatàgurupåjakaþ .
     janasaïgavirakta÷ca mahàvyàdhivivarjitaþ ..
     aõimàvratayogya÷ca sarvayogasya sàdhakaþ .
     tribhiþ saüvatsaraiþ siddhiretasya syànna saü÷ayaþ .
     sarvayogàdhikàrã ca nàtra kàryà vicàraõà .. 4 ..>% iti ÷ivasaühità ..

#<sàdhakà>#, strã, durgà . yathà --
     %<sàdhanàt siddhirityuktà sàdhakà vàtha ã÷varã .
     svàmitvàddànasiddhitvàt siddhã÷varyà prakãrtità ..>% iti devãpuràõe 45 devãniruktàdhyàyaþ ..

#<sàdhanaü>#, klã, (sàdha + lyuñ .) karaõakàrakavi÷eùaþ . tatra tçtãyà syàt . iti vyàkararaõam .. sàdhyate karma niùpàdyate'neneti sàdhanam . iti durgàdàsaþ .. (kàraõam . hetuþ . yathà, manuþ . 11 . 238 .
     %<auùadhànyagado vidyà daivã ca vividhà sthitiþ .
     tapasava prasidhyanti tapasteùàü hi sàdhanam ..>%) màraõam . (yathà, kiràte . 14 . 17 .
     %<atho ÷arastena madarthamujjhitaþ phala¤ca tasya pratikàyasàdhanam .
     avikùate tatra mayàtmasàt kçteþ kçtàrthatà nanvadhikà camåpateþ ..>%) mçtasaüskàraþ . agnidànam . gatiþ . gamanam . dravyam . dhanam . arthadàpanam . arthasya dhanabhåmyàderdàpanam . nirvartanam . niùpàdanam . (yathà, raghuþ . 4 . 16 .
     %<vàrùikaü sa¤jahàrendraþ dhanurjaitraü raghurdadhau .
     prajàrthasàdhane tau hi paryàyodyatakàrmukau ..>%) upakaraõam . sàmagrã . yathà yuddhopakaraõaü hastya÷vàdiþ . (yathà, çtusaühàre . 6 . 34 .
     %<ramyaþ pradoùasamayaþ sphuñacandrabhàsaþ puüskokilusya virutaü pavanaþ sugandhiþ .
     mattàliyåthavirutaü ni÷i ÷ãdhupànaü sarvaü hi sàdhanamidaü kusumàyudhasya ..>%) anuvrajyà . anugamanam . ityamarabharatau . 3 . 3 . 119 .. sainyam . siddhauùadhiþ . upàyaþ . iti medinã .. yathà --
     %<tapobhiþ pràpyate'bhãùñaü nàsàdhyaü hi tapasyataþ .
     durbhagatvaü vçthà loko vahate sati sàdhane ..>% iti tithyàditattvadhçtamatsyapuràõavacanam .. meóhraþ . iti ca medinã .. maitram . udhaþ . siddhiþ . iti dharaõiþ .. kàrakaþ . pramàõam . iti hemacandraþ .. vyàpyam . yathà --
     %<anumà tvanumànaü syàt vyàpyaü liïga¤ca sàdhanam .>% iti trikàõóa÷eùaþ .. mohanam . javaþ . ityajayaþ .. sàdhanà . sàdhà iti bhàùà . yathà -- brahmovàca .
     %<÷a÷àpa pàrvatã ruùñà strãsvabhàvàcca càpalàt .
     sarveùàü sàdhanenaiva kùantumarhanti sàdhavaþ ..>% iti brahmavaivarte gaõe÷akhaõóe . 12 . 51 .. mantrasiddhikaraõam . yathà --
     %<matsyaü màüsa¤ca madya¤ca mudrà maithunameva ca .
     divyànà¤caiva vãràõàü sàdhanaü bhavasàdhanam ..>% iti muõóamàlàtantram .. brahmaj¤ànasàdhanantu nityànityavastuvivekehàmutraphalabhogaviràga÷amadamàdisampanmumukùutvam . iti vedàntasàraþ ..

#<sàdhanà>#, strã, (sàdha + õic + yuc + ñàp .) siddhiþ . niùpàdanà . iti sàdhadhàtvarthadar÷anàt .. àràdhanà . ¤yantasàdhadhàtoranapratyayaniùpannà ..

#<sàdhantaþ>#, tri, (sàdhyati bhikùàmiti . sàdha + tébhåvahivasibhàsisàdhãti . uõàø 3 . 128 . iti jhac . saca ùit .) bhikùukaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<sàdhayantã>#, strã, (sàdhayatãti . sàdha + õic + ÷atç . ïãp .) upàsanàkartrã . yathà --
     %<sakhi matpràõanàthantu sàdhayantã nirantaram .
     ati÷ràntàsi sadbhàvasnehayoriyamaucitã ..>% iti kàvyacandrikà ..

#<sàdhàraõaþ>#, tri, (àdhàraõaü avi÷eùeõa kàryàdibhàradhàraõaü tena saha vartate iti .) samànaþ . sadç÷aþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 37 .. (yathà, kumàre . 1 . 42 .
     %<kaõñhasya tasyàþ stanabandhurasya muktàkalàpasya ca nistalasya .
     anyonya÷obhàjananàt babhåva sàdhàraõo bhåùaõabhåùyabhàvaþ ..>%) sàmànyam . anekasambandhyekavastu . iti càmaraþ . 3 . 1 . 82 .. yathà --
     %<sàdhàraõaü samà÷ritya yatki¤cidvàhanàyudham .
     ÷auryàdinàpnoti dhanaü bhràtarastatra bhàginaþ ..>% iti dàyabhàgaþ .. tadvaidikaparyàyaþ . svaþ 1 pç÷niþ 2 nàkaþ 3 gauþ 4 viùñap 5 nabhaþ 6 . iti ùañ sàdhàraõanàmàni . iti vedanighaõñau . 1 . 4 .. * .. puü, nyàyamate hetvàbhàsavi÷eùaþ . yathà --
     %<anaikànto viruddha÷càpyasiddhaþ pratipakùitaþ .
     kàlàtyayàpadiùña÷ca hetvàbhàsastu pa¤cadhà ..
     àdyaþ sàdhàraõastu syàt syàdasàdhàraõo'paraþ .
     tathaivànupasaühàrã tridhànaikàntiko bhavet ..
     yaþ sapakùe vipakùe ca sa tu sàdhàraõo mataþ .
     yaståbhayasmàdvyàvçttaþ sa tvasàdhàraõo mataþ ..
     tathaivànupasaühàrã kevalànvayipakùakaþ ..>% iti bhàùàparicchedaþ .. (de÷avi÷eùaþ . klã, udakavi÷eùa÷ca . yathà --
     %<mi÷racihnastu yo de÷aþ sa hi sàdhàraõaþ smçtaþ .
     tasmin de÷e yadudakaü tattu sàdhàraõaü smçtam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe dvitãye bhàge ..
     %<ubhayaguõasametaü nàtirukùaü na snigdhaü na ca kharabahula¤ca snehanaü kaõñakàóhyam .
     bhavati ca jalamalpaü nàti÷ãtaü nacoùõaü samaprakçtisametaü viddhi sàdhàraõa¤ca ..>% iti hàrãte prathamasthàne caturthe'dhyàye ..
     %<jàïgalaü vàtabhåyiùñhamanåpantu kapholvaõam .
     sàdhàraõaü samamalaü tridhà bhåde÷amàdi÷et ..>% iti vàbhañe såtrasthàne prathame'dhyàye ..)

#<sàdhàraõade÷aþ>#, puü, (sàdhàraõo de÷aþ .) jàïgalànåpalakùaõasampannasthànam . tadvàriguõàþ . vçùyatvam . dãpanatvam . madhuratvam . laghutva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<sàdhàraõadharmaþ>#, puü, (sàdhàraõo dharmaþ .) caturvarõakartavyakarma . yathà, mànave 9 adhyàye .
     %<prajanàrthaü striyaþ sçùñàþ santànàrtha¤ca mànavàþ .
     tasmàtsàdhàraõo dharmaþ ÷rutau patnyà sahoditaþ ..>% api ca .
     %<ahiüsà satyamasteyaü ÷aucamindriyasaüyamaþ .
     damaþ kùamàrjavaü dànaü sarveùàü dharmasàdhanam ..>% iti gàruóe . 96 . 30 ..

#<sàdhàraõastrã>#, strã, (sàdhàraõà sàmànyà anekasambandhinã strã .) ve÷yà . iti hemacandraþ ..

#<sàdhàraõã>#, strã, (sàdhàraõasyeyamiti . aõ . striyàü ïãù .) ku¤cikà . iti hemacandraþ ..

#<sàdhàraõyaü>#, klã, (sàdhàrasyedamiti . ùya¤ .) ku¤cikà . iti hemacandraþ .. sàdhàraõasya bhàva÷ca .. (yathà, sàhityadarpaõe 1 paricchede .
     %<kãñànuviddharatnàdisàdhàraõyena kàvyatà .
     duùñeùvapi matà yatra rasàdyanugamaþ sphuñaþ ..>%)

#<sàdhikà>#, strã, (sàdhayatãti . sàdha + õic + õvul . ñàpi ata itvam .) suùuptiþ . iti hemacandraþ .. sàdhanakartrã . adhikena saha vartamàne, tri .. (yathà, bhàgavate . 3 . 11 . 24 .
     %<svaü svaü kàmaü manurbhuïkte sàdhikàü hyekasaptatim ..>% yathà ca tatraiva . 5 . 21 . 10 .
     %<sàrdhadvàda÷alakùàõi sàdhikàni copayàti ..>%)

#<sàdhitaþ>#, tri, (sàdha + õic + ktaþ .) dàpitaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 40 .. dve dhanàdikaü dàpite dhutã iti khyàtaü yasmai dattaü tatreti ramànàthaþ . daõóite iti vidyàvinodaþ . ÷odhitadravye iti nayanànandaþ . dadàter¤yantàt ktaþ hrã vlã rãti pan daipo råpamiti nayanànandaþ . dàyita iti pàñha iti kaliïgapuruùottamau . tatra ¤i daya ïa grahaõe gatau vadhe dàne ityasmàt ¤yantàt ktaþ . sàdher¤yantàt kte sàdhitaþ . iti bharataþ ..
     %<dàyito dàpito'pi syàt sàdhitaþ ÷odhito'pi ca .>% iti ÷abdaratnàvalã ..

@<[Page 5,329a]>@
#<sàdhiùñha>#, tri, (ayameùàmati÷ayena vàóhaþ . vàóha +
     %<ati÷àyane tamabiùñhanau . 5 . 3 . 55 .>% iti iùñhan . %<antikavàóhayornedasàdhau .>% 5 . 3 . 63 . iti sàdhàde÷aþ .) ati÷ayavàóhaþ . dçóhatamaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 112 .. nyàyyaþ . iti hemacandraþ .. atyàryaþ . iti medinã .. (yathà, chàndyogye . 4 . 9 . 3 .
     %<÷rutaü hyeva me bhagavaddva÷ebhya àcàryàddhaiva vidyà vidità sàdhiùñhaü pràpatãti ..>%)

#<sàdhãyàn># [s] tri, (ayamanayorati÷ayena vàóhaþ . iti . vàóha + %<dvivacanavibhajyopapade tarabãyasunã .>% 5 . 3 . 57 . iti ãyasun . %<antikavàóhayoriti .>% 5 . 3 . 60 . iti sàdhàde÷aþ .) ati÷ayavàóhaþ . ati÷ayasàdhuþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 234 .. (yathà, sàhityadarpaõe 1 paricchede .
     %<kañukauùadhopa÷amanãyasya rogasya sita÷a rkaropa÷amanãyatve kasya và rogiõaþ sita÷arkaràpravçttiþ sàdhãyasã na syàditi ..>%)

#<sàdhuþ>#, puü, (sàdhyati niùpàdayati dharmàdikàrya miti . sàdha + %<kçvàpàjãti .>% uõàø 1 1 . iti uõ .) uttamakulodbhavaþ . tatparyàyaþ .. mahàkulaþ 2 kulãnaþ 3 àryaþ 4 sabhyaþ 5 sajjanaþ 6 . ityamaraþ . 2 . 7 . 3 .. kulajaþ 7 sàdhujaþ 8 kulakaþ 9 kulikaþ 10 . iti ÷abdaratnàvalã .. kulyaþ 11 kauleyakaþ 12 iti bharataþ .. jinaþ . muniþ . iti hemacandraþ .. * .. sàdhulakùaõaü yathà --
     %<yathàlabdho'risantuùñaþ samacitto jitendriyaþ .
     haripàdà÷rayo loke vipraþ sàdhuranindakaþ .. 1 ..
     nirvairaþ sadayaþ ÷ànto danbhàhaïkàravarjitaþ .
     nirapekùo munirvãtaràgaþ sàdhurihocyate .. 2 ..
     lobhamohamadakrodhakàmàdirahitaþ sukho .
     kçùõàïghri÷araõaþ sàdhuþ sahiùõuþ samadar÷anaþ .. 3 ..
     samacitto muniþ påto govindacaraõà÷rayaþ .
     sarvabhåtadayaþ kàrùõo vivekã sàdhuruttamaþ .. 4 ..
     kçùõàrpitapràõa÷arãrabuddhiþ ÷àntendriyastrãsutasampadàdiþ .
     àsaktacittaþ ÷ravaõàdibhaktiryasyeha sàdhuþ satataü hareryaþ .. 5 ..
     kçùõà÷rayaþ kçùõakathànuraktaþ kçùõeùñamantrasmçtipåjanãyaþ .
     kçùõàni÷aü dhyànamanàstvananyo yo vai sa sàdhurmunivaryakàrùõaþ .. 6 ..>% iti pàdmottarakhaõóe 99 adhyàyaþ .. * .. anyacca .
     %<na prahçùyati sammàne nàvamànena kupyati .
     na knuddhaþ paruùaü bråyàdetat sàdhostu lakùaõam ..>% iti gàruóe . 113 . 42 .. * .. tasya svabhàvo yathà --
     %<tyaktàtmasukhabhogecchàþ sarvasattvasukhaiùiõaþ .
     bhavanti paraduþkhena sàdhavo nityaduþkhitàþ ..
     paraduþkhàturà nityaü svasukhàni mahàntyapi .
     nàpekùante mahàtmànaþ sarvabhåtahite ratàþ ..
     paràrthamudyatàþ santaþ santaþ kiü kiü na kurvate .
     tàdçgapyambudhervàri jaladaistat prapãyate ..
     eka eva satàü màrgo yadaïgãkçtapàlanam .
     dahantamakarot kroóe pàvakaü yadapàü patiþ ..
     àtmànaü pãóayitvàpi sàdhuþ sukhayate param .
     hlàdayannà÷ritàn vçkùoduþkha¤ca sahate svayam ..>% iti vahnipuràõe dànàvasthànirõayanàmàdhyàyaþ .. (tathà, mahànirvàõatantre . 1 . 22 .
     %<devàyatanagà martyà devakalpà dçóhavratàþ .
     satyadharmaparàþ sarve sàdhavaþ satyavàdinaþ ..>%) tasya pra÷aüsà yathà -- yatpåjàyàü bhavet påjyo dçùñyà na yamadar÷anam . pàpasaüghaþ spar÷anàcca kimaho sàdhusaïgamaþ .. sàdhånàü hçdayaü dharmo vàco vo naþ sanàtanàþ . karmakùayàõi karmàõi yataþ sàdhurhariþ svayam .. iti kalkipuràõe 30 adhyàyaþ .. * .. (etadàcàrastu caturvidhadharmapramàõànyatamaþ . yathà, manuþ . 2 . 6 .
     %<vedo'khilo dharmamålaü smçti÷ãle ca tadvidàm àcàra÷caiva sàdhånàmàtmanastuùñireva ca ..>%) kali÷ådrastrãõàü sàdhutvaü tatkàraõa¤ca yathà .
     %<kaliþ sàdhviti yat proktaü ÷ådraþ sàdhviti yoùitaþ .
     yaccàha bhagavàn sàdhurdhanyà÷ceti punaþ punaþ ..
     tat sarvaü ÷rotumicchàmo na cet guhyaü mahàmune ityukto munibhirvyàsaþ prahasyedamathàbravãt ..
     ÷råyatàü bho munigaõà yaduktaü sàdhu sàdhviti yat kçte da÷abhirvarùaistretàyàü hàyanena tat ..
     dvàpare tacca màsena ahoràtreõa tat kalau .
     tapaso brahmacaryasya japàde÷ca phalaü dvijàþ ..
     pràpnoti puruùastena kaliþ sàdhviti bhàùitam dhyàyan kçte yajan yaj¤aistretàyàü dvàpare'rcayan ..
     yadàpnoti tadàpnoti kalau saükãrtya ke÷avam .
     dharmotkarùamatãvàtra pràpnoti puruùaþ kalau ..
     svalpàyàsena dharmaj¤àstena tuùño'smyahaü kaleþ .. * vratacaryàparairgràhyà vedàþ pårvaü dvijàtibhiþ .
     tatastu dharmasaüpràptairyaùñavyaü vidhivaddhanaiþ ..
     vçthàkathà vçthàbhojyaü vçthejyà ca dvijanmanàm .
     patanàya tathà bhàvyaü taistu saüyamibhiþ sadà ..
     asamyakkaraõe doùàsteùàü sarveùu vastuùu .
     bhakùyapeyàdikaü caiùàü necchàpràptikaraü dvijàþ ..
     pàratantraü samasteùu teùàü kàryeùu vai yataþ .
     jayanti te nijàn lokàn kle÷ena mahatà dvijàþ ..
     dvija÷u÷råùayaivaiùa pàkayaj¤àdhikàravàn .
     nijaü jayati vai lokaü ÷uddho dhanyatarastataþ ..
     bhakùyàbhakùyeùu nàsyàsti peyàpeyeùu và yataþ .
     niyamo muni÷àrdålàste nàsau sàdhvitãritam ..
     svadharmasyàvirodhena narairlabdhaü dhanaü sadà .
     pratipàdya¤ca pàtreùu yaùñavya¤ca yathàvidhi ..
     tasyàrjane mahàn kle÷aþ pàlane ca dvijottamàþ .
     tathà sadviniyogàya vij¤ethaü gahanaü nçõàm ..
     ebhiranyai stathà kle÷aiþ puruùà dvijasattamàþ .
     nijàn jayanti vai lokàn pràjàpatyàdikàn kramàt ..
     yoùit÷u÷råùaõaü bhartuþ karmaõà manasà girà .
     kurvatã samavàpnoti tatsàlokyaü tato dvijàþ ..
     nàtikle ÷ena mahatà tàneva puruùo yathà .
     tçtãyaü vyàhçtaü tena mayà sàdhviti yoùitàm ..>% iti viùõupuràõe . 6 . 2 . 12 -- 29 ..

#<sàdhuþ>#, tri, (sàdhyati kàryamiti . sàdha + uõ .) vàrdhuùikaþ . càruþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 107 . 8 .
     %<na ki¤cidvacanaü ràjannabravãt sàdhvasàdhu và ..>%) sajjanaþ . iti medinã ..

#<sàdhujaþ>#, tri, (sàdhau satkule jàyate iti . jana + óaþ .) uttamakulodbhavaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sàdhudhãþ>#, strã, (sàdhurdhãryasyàþ .) ÷va÷råþ . iti hàràvalã . 201 .. (sàdhurdhã .) sundarabuddhiþ . tadyukte, tri ..

#<sàdhupuùpaü>#, klã, (sàdhu càru puùpaü yasya .) sthalapadmam . iti ÷abdamàlà .. uttamakusuma¤ca ..

#<sàdhuvàhaþ>#, puü, (sàdhuruttamo vàhaþ .) vinãtà÷vaþ . iti hemacandraþ .. sundaravàhana÷ca ..

#<sàdhuvàhã>#, [n] puü, (sàdhu uttamaü vahatãti . vaha + õiniþ .) ÷obhanavahana÷ãlaghoñakaþ . su÷ikùità÷vaþ . tatparyàyaþ . vinãtaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 44 .. suùñhuvàhana÷ãlakaþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. sundaraghoñakavi÷iùñe, tri .. (sàdhuvahana÷ãle, tri . yathà, mahàbhàrate . 6 . 46 . 36 .
     %<tasya kru ddhaþ sa nàgendro vahataþ sàdhuvàhinaþ .
     padà yugamadhiùñhàya jaghàna caturo hayàn ..>%)

#<sàdhuvçkùaþ>#, puü, (sàdhurvçkùaþ .) kadambataruþ . iti ÷abdacandrikà .. varuõavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷obhanataru÷ca ..

#<sàdhuvçttiþ>#, strã, uttamajãvikà . sadvivaraõam . sundaravartanam . sàdhvã càsau vçtti÷ceti karmadhàrayasamàsaniùpannà . sàdhorvçttiriti ùaùñhãtadpuruùasamàsaniùpannà và ..

#<sàdhçtaü>#, klã, mayårasamåhaþ . paõyavãthã . àtapatram . ityajayapàlaþ ..

#<sàdhyaþ>#, puü, (sàdhyamastyasyeti . ar÷aàditvàdac .) gaõadevatàvi÷eùaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 10 .. sa tu dvàda÷asaükhyakaþ . yathà, bharataþ .
     %<sàdhyà dvàda÷avikhyàtà rudrà÷caikàda÷a smçtàþ ..>% teùàü nàmàni yathà --
     %<mano mantà tathà pràõo naro'pàna÷ca vãryavàn .
     vinirbhayo naya÷caiva daso nàràyaõo vçùaþ .
     prabhu÷ceti samàkhyàtàþ sàdhyà dvàda÷a paurvikàþ ..>% iti vahnipuràõe gaõabhedanàmàdhyàyaþ .. * .. devaþ . viùkambhàdisaptaviü÷atiyogàntargataikaviü÷ayogaþ . iti medinã .. tatra jàtaphalam .
     %<asàdhyasàdhyaþ kila sàdhyajàtaþ ÷åro'tidhãro vijitàripakùaþ .
     buddhyà hyupàyaiþ parisàdhitàrthaþ paraü kçtàrthaþ sutaràü vinãtaþ ..>% iti koùñhãpradãpaþ ..

#<sàdhyaþ>#, tri, (sàdha + õyat .) sàdhanãyaþ . iti medinã .. yathà --
     %<çõàdiùu vivàdeùu sthirapràyeùu ni÷citam .
     åne vàpyadhike càrthe prokte sàdhyaü na sidhyati ..>% iti mitàkùaràdhçtakàtyàyanavacanam .. sàdhanàrhàbhimataþ . sa tu pakùaþ . yathà --
     %<pratij¤àdoùanirmuktaü sàdhyaü satkàraõànvitam .
     ni÷citaü lokasiddha¤ca pakùaü pakùavido viduþ ..>% sàdhyaü sàdhanàrhàbhimataü pakùaü viduþ . yadyapyannatra sàdhyaü j¤àpyaü tadvi÷iùñadharmã pakùa iti bhedastathàpyatra vàkpratyàyyarõàdidharmavi÷eùavi÷iùñasya pakùatayà dharmiõo'dhamarõapadaireva sàdhyatvàt sàdhyapakùayorabhedàbhidhànam . iti vyavahàratattvam .. * .. anumitividheyaþ . yathà . sàdhyatàvacchedakamiti anumitividheyatàvacchedakamityarthaþ . iti siddhàntalakùaõajàgadã÷ãñãkà .. mantravi÷eùaþ . yathà --
     %<nàmàdyakùaramàrabhya yàvanmantràdimàkùaram .
     caturbhiþ koùñhairekaikamiti koùñhacatuùñayam ..
     punaþ koùñhagakoùñheùu savyato nàmna àditaþ .
     siddhaþ sàdhyaþ susiddho'riþ kramàjj¤eyà manãùibhiþ ..
     siddhaþ sidhyati kàlena sàdhyastu japahomataþ .
     susiddho grahaõamàtreõa arirmålaü nikçntati ..>% iti tantrasàraþ ..

#<sàdhyatàvacchedakaü>#, klã, (sàdhyatàmavacchinattãti . ava + chida + õvul .) anumitividheyàü÷e bhàsamàno dharmaþ . yathà sàdhyatàvacchedakamiti anumitividheyatàvacchedakamityarthaþ . tathà coktavyàptij¤ànàddaõóyaü÷e daõóatvaprakàrikàdaõóatvavattvànityekànumitirna tu daõóimàn ityàkàrà daõóaprakàrikàpi tasya vyàpakatàvacchedakatvenàgrahàt kàraõavàdhena tadasambhavàditi bhàvaþ . iti . siddhàntalakùaõasya jàgadã÷ã ñãkà ..

#<sàdhyasiddhipàdaþ>#, puü, (sàdhyasya siddhiryatra . tàdç÷aþ pàdaþ .) vyavahàrasya caturthapàdaþ . sa ca nirõayapàdaþ . yathà . pratyarthino'grato lekhyamiti bhàùàpàdaþ prathamaþ . ÷rutàrthasyottaraü lekhyamityuttarapàdo dvitoyaþ . tato'rtho lekhayet sadya iti kriyàpàdastçtãyaþ . tatsiddhau siddhimàpnoti iti sàdhyasiddhipàda÷caturthaþ . yathà --
     %<bhàùottarakriyàsàdhyasiddhibhiþ kramavçttibhiþ .
     àkùiptacaturaü÷astu catuùpàdabhidhãyate ..>% iti mitàkùarà ..

@<[Page 5,330b]>@
#<sàdhvasaü>#, klã, (sàdhånasyatãti . sàdhu + asa + ak .) bhayam . ityamaraþ . 1 . 7 . 21 .. (yathà, bhàgavate . 2 . 1 . 15 .
     %<antakàle'pi puruùa àgate gatasàdhvasaþ .
     chindyàdasaïga÷astreõa spçhàü dehe'nu ye ca tam ..>% syati nà÷ayatãti . so + %<syaterdhuk .>% iti asac dhuk ca . pratibhà . ityuõàdiñãkàyàü ujjvataþ . 3 . 117 .. bhàõikàïkavi÷eùaþ . iti sàhityadarpaõam . 6 . 556 ..)

#<sàdhvã>#, strã, (sàdhu + ïãù .) medà . iti ràjanirghaõñaþ .. pativratà . ityamaraþ . 2 . 6 . 6 .. tallakùaõamàha hàrãtaþ .
     %<àrtàrte mudità hçùñe proùità malinà kç÷à mçte mriyeta yà patyau sàdhvã j¤eyà pativratà ..>% (%<sà strã j¤eyà pativratà .>% ityapi kvacit pàñhaþ .. * ..) taddharmà yathà . aïgiràþ .
     %<sàdhvãnàmeva nàrãõàmagniprapatanàdçte .
     nànyo dharmo hi vij¤eyo mçte bhartari karhicit ..>% iti ÷uddhitattvam .. tatpra÷aüsà yathà --
     %<sàdhvã strã màtçtulyà ca sarvathà hitakàriõã .
     asàdhvã vairatulyà ca ÷a÷vat santàpadàyikà ..>% iti brahmavaivarte gaõapatikhaõóe . 2 . 25 .. * .. sàdhvãstrãõàü patiþ premõà ÷ataputtràdhikaþ . yathà --
     %<÷ataputràdhikaþ premõà satãnà¤ca patirnçpa ! .
     niråpito bhagavatà vedeùu hariõà svayam ..>% iti tatraiva . 34 . 62 .. * ..
     %<kàminãü kulajàtà¤ca rahasye kàminãü satãm .
     na pçcchati kule jàta evameva ÷rutau ÷rutam ..
     ÷rutau puràõe yàsà¤ca caritramaniråpitam .
     tàsu ko vi÷vaset pràj¤o apraj¤à¤ca durà÷ayàm tàsàü ko và ripurmitraü pràrthayantã navaü navam dçùñvà suve÷aü puruùamicchanti hçdaye sadà ..
     vàhye svàtmasatãtva¤ca pràpayantã prayatnataþ .
     sattvapradhànaü yadrupaü tat ÷uddha¤ca svabhàvataþ .
     taduttama¤ca vi÷veùu sàdhvãråpaü pra÷aüsitam ..
     sthànàbhàvàvàt kùaõabhàvàt madhyavçtterabhàvataþ dehakle÷ena rogeõa satsaüsargeõa sundari ! ..
     bahugoùñhãvçtenaiva ripuràjabhayena ca .
     rajoråpasya sàdhvãtvametenaiva prajàyate ..>% iti brahyavaivarte prakçtikhaõóe 14 adhyàyaþ .. * .. anyacca .
     %<sute stanàndhe yaþ sne ho yàkàïkùànvetikùobhite patisne hasya sàdhvãnàü kalàü nàrhanti ùoóa÷ãm stanàndhe stanadànàntaü miùñànne bhojanàvadhi .
     kànte cittaü satãnà¤ca svapne j¤àne ca santatam ..
     nànne tçùõà jale tçùõà sàdhvãnàü svàminà vinà .
     yathà jàre puü÷calãnàü sàdhvãnàntu tathà priye .
     ÷okaü nimagnamanyeùàü kàlena pànabhojanàt .
     viparãtaü kànta÷oko vardhate bhakùaõàdaho ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe . 17 . 87, 90, 97 .. * .. ki¤ca .
     %<àkà÷o'sau di÷aþ sarvà yadina÷yanti vàyavaþ tathàpi sàdhvã÷àpastu na na÷yati kadàcana ..>% iti tatraiva . 42 . 34 ..

#<sànandaþ>#, puü, (ànandena saha vartate iti .) ùoóa÷adhruvakàntargatadhruvakabhedaþ . yathà --
     %<aùñàda÷àkùarairyukto ya÷oharùaprado dhruvaþ .
     kahaskasaüj¤ake tàle sànando vãrake rase ..>% iti saïgãtadàmodaraþ .. gucchakara¤jaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. àhlàdayukte, tri . yathà --
     %<ràmaü namayati sànandaü dharmànabhinivi÷ya san ..>% iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<sànandåraþ>#, puü, tãrthavi÷eùaþ . yathà -- dharaõyuvàca .
     %<dvàrakàtaþ paraü ÷reùñhaü asti guhmaü paraü kvacit tato mahãvacaþ ÷rutvà viùõuþ kamalalocanaþ .
     vàràharåpã bhagavàn pratyuvàca vasundharàm ..
     varàha uvàca .
     sànandåreti vikhyàtaü bhåme ! guhyaü paraü mama .
     uttare tu samudrasya malayasya ca dakùiõe .
     tatra tiùñhàmi vasudhe udãcãdi÷amà÷ritaþ ..
     pratimà vai madãyàsti nàtyuccà nàtinãcakà .
     àyasãü tàü vadantyeke anyetàmrasayãü tathà ..
     kàüsyãü rãtimayãmanye kevit sãsakanirmitàm ÷ilàmayãmityapare mahadà÷caryaråpiõãm .
     tatra sthànàni me bhåme kathyamànaü mayà ÷çõu ..
     manujà yatra mucyante gatàþ saüsàrasàgaram .
     tatrà÷caryaü pravakùyàmi sànandåre ya÷asvini ! ..
     sauvarõaü dç÷yate padmaü madhyàhne tu divàkare .
     yatra ràmagçhaü nàma mama guhyaü ya÷asvini ..
     tatràpi ÷çõu cà÷caryaü yaccàpi parivartate .
     evaü tatra latà vçkùamuccasthålamahàdrumam .
     samudramadhye tiùñhantaü so'pi tatra na pa÷yati .. * ..
     anyacca te pravakùyàmi mahà÷caryaü ÷çõuùva me .
     mama bhaktàü÷ca pa÷yanti tiùñhanto hi svakarmaõà ..
     bahumatsyasahasràõi koñyo hyarvudameva ca .
     kùiptaþ piõóa÷ca tanmadhye yena kena vikarmiõà ..
     ekastatra sthålamatsyo bhåmicakreõa càïkitaþ .
     tàvat ka÷cinna gçhõàti yàvattena na bhakùitaþ ..
     tatra ràmasaraü nàma tasmin kùetre paraü mama .
     agàdha¤càpyapàra¤ca raktapadmavibhåùitam ..
     tatra snànantu kurvãta ekaràtroùito naraþ .
     budhasya bhavanaü gatvà modate nàtra saü÷ayaþ ..
     atha pràõàn pramucyeta ramye ràmasare tathà .
     budhasya bhavanaü tyaktvà mama loka¤ca gacchati ..
     tatra ràmasare bhåme mahà÷caryaü ÷çõuùva me .
     manujàstatra pa÷yanti mama karmaparàyaõàþ ..
     satsaraþ kro÷avistàraü bahugulmalatàkulam .
     manoj¤aü ramaõãya¤ca jalajai÷càpi saüvçtam ..
     tatra måóhàlipadmàni dyotayanti di÷o da÷a .
     ekantu dç÷yate ÷vetamekaü rukmamayaü tathà ..
     tatra brahmasaraü nàma guhyaü kùetre paraü mama .
     uttareõa tu pàr÷vena mama kùetrasya sundari ..
     tatra kuõóaü mahàbhàge parvate ca samà÷ritam .
     dhàrà yatra pateccaiva sthålà muùalasannibhà ..
     tatra snàna¤ca kurvãta ùaùñhakàloùito naraþ .
     brahmalokaü samàsàdya modate nàtra saü÷ayaþ ..
     atha pràõàn pramucyeta tatra brahmasare mama .
     brahmaõà samanuj¤àto mama loka¤ca gacchati ..
     tatrà÷caryaü mahàbhàge ramye brahmasare ÷çõu .
     madbhaktà yàni pa÷yanti ghoraü saüsàramokùaõam ..
     caturviü÷atidvàda÷yàü sà dhàrà pçthalekùaõe .
     madhyàhne patate bhåme yàvat såryaþ sa tiùñhati ..
     paràvçtte tu madhyàhne sà dhàrà na patedbhuvi .
     evaü tatra mahà÷caryaü puõye brahmasare mama ..>% iti vàràhe sànandåramàhàtmyanàmàdhyàyaþ ..

#<sànasiþ>#, puü, (sanyate dãyate dakùiõàdyarthamiti . ùaõu dàne + %<sànasivarõasãti .>% uõàø 4 . 107 . iti asipratyayena sàdhuþ .) suvarõaþ . ityuõàdikoùaþ .. (saübhajanãye, tri . yathà, çgvede . 10 . 140 . 4 .
     %<pçõakùi sànasiü kratum ..>%
     %<sànasiü saübhajanãyaü kratuü karma pçõakùi asmàbhiþ saüparcayasi phalena và saüyojayasi ..>% iti tadbhàùye sàyaõaþ ..)

#<sànikà>#, strã, (sanati susvaramiti . ùaõudàne + õvul . ñàpi ata itvam .) vaü÷ã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sànuþ>#, puü, klã, (sanyate sevyate muniprabhçtibhiriti sana sevàyàm + %<désanijanãti .>% uõàø 1 . 3 . iti ¤uõ .) parvatasamabhåbhàgaþ . tatparpyàyaþ . snuþ 2 prasthaþ 3 . ityamaraþ . 2 . 3 . 5 .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 31 . 27 .
     %<bhavàstu saha vaidehyà girisànuùu raüsyate .
     ahaü sarvaü kariùyàmi jàgrataþ svapata÷ca te ..>%) vanam . vàtyà . màrgaþ . apram . kovidaþ . iti medinã .. arkaþ . pallavaþ . iti jañàdharaþ ..

#<sànujaü>#, klã, (sànau jàyate iti . jan + óaþ .) prapauõóarãkam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sànujaþ>#, puü, (sànau parvataprasthe jàyate iti . jana + óaþ .) tumburuvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. anujena saha vattamàne sànujàte ca tri ..

#<sànumàn>#, [t] puü, (sànurvidyate'syeti . sànu + matup .) pavvataþ . itri hemacandraþ .. (yathà, raghuþ . 8 . 90 .
     %<na pçthagjanavacchuco va÷aü va÷inàmuttama ! gantumarhasi .
     drumasànumatàü kimantaraü yadi vàyau dvitaye'pi te calàþ ..>% vàcyaliïge'pi dç÷yate . yathà, ràmàyaõe . 2 . 48 . 10 .
     %<àpagà÷ca mahànåpàþ sànumanta÷ca parvatàþ ..>%)

#<sàneyikà>#, strã, (sàneyã + svàrthe kan .) vaü÷ã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sàneyã>#, strã, vaü÷ã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sàntapanaü>#, klã, (santapatãti . sam + tapa + lyuþ . tataþ svàrthe aõ .) vratavi÷eùaþ . ityamaraþ . 2 . 7 . 52 .. yathà --
     %<gomåtraü gomayaü kùiraü dadhi sarpiþ ku÷odakam ..
     ekaràtropavàsa÷ca kçcchraü sàntapanaü smçtam ..>% iti mànave 11 adhyàyaþ .. gomåtràmati . gomåtràdi ekãkçtya ekasminnahani bhakùayet nànyat ki¤cidadyàt aparadine copavàsaþ . ityetat sàntapanaü kçcchraü smçtam . yadà tu gomåtràdiùañ pratyekaü ùaódinànyupabhujyate saptame dine copavàsaþ tadà mahàsàntapanaü bhavati . tathà ca yàj¤avalkyaþ .
     %<ku÷odaka¤ca gokùãraü dadhi måtraü ÷akçd ghçtam jagdhvà pare'hnyupavaset kçcchraü sàntapana¤caran ..
     pçthaksàntapanadravyaiþ ùaóahaþsopavàsikaþ .
     saptàhena tu kçcchro'yaü mahàsàntapanaü smçtam ..>% iti kullåkabhaññaþ .. gàruóe 105 adhyàye'pyevam .. (santàpake, tri .. yathà, çgvede . 7 . 59 . 9 .
     %<sàntapanà idaü havirmarutastajjujuùñana ..>%
     %<sàntapanàþ ÷atråõàü saütàpakà he marutaþ ..>% iti tadbhàùye sàyaõaþ .. santapanasya såryasyedamiti . aõ . såryasambandhini ca tri . yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 17 . 85 .
     %<svatavàü÷ca praghàsã ca sàntapana÷ca gçhamedhã ca .>% %<santapanaþ såryastatasambandhã sàntapanaþ .>% iti tadbhàùyam ..)

#<sàntaraü>#, tri, viralam . iti jañàdharaþ .. (yathà, bçhatsaühitàyàbh . 22 . 3 .
     %<yadi tàþ syurekaråpàþ ÷ubhàstataþ sàntaràstu na ÷ivàya ..>%) antareõa saha vartamàna¤ca .. (sàvakà÷am . yathà, mahàbhàrate . 7 . 11 . 18 .
     %<tasya jihmamabhipràyaü j¤àtvà droõo'tha tattvavit .
     taü varaü sàntaraü tasmai dadau saücintya buddhimàn ..>%)

#<sàntva>#, ka sàmayoge . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø paraø-sakaø-señ .) ka, sàntvayati ÷ãtàrtaü dayàluþ . iti durgàdàsaþ ..

#<sàntva>#, t ka sàntvane . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràø-paraø-sakaø-señ .) dantyàdistamadhyaþ vakàropadhaþ . sàntvanaü priyakaraõam . sàntvayati sàntvàpayati . iti durgàdàsaþ ..

#<sàntvaü>#, klã, (sàntva sàntvane + gha¤ .) atyarthamadhuram . tattu karõamanaþprãtijanakaü vàkyam . (yathà, mahàbhàrate . 5 . 140 . 2 .
     %<kàni sàntvàni govindaþ såtaputtre prayuktavàn ..>%) sàma . tacca priyavàdàrthapradànasambandhàdibhiþ krodhopa÷amanam . ityamarabharatau .. (yathà, màghe . 2 . 54 .
     %<caturthopàyasàdhye tu ripau sàntvamapakriyà .
     svedyamàmajvaraü pràj¤aþ ko'mbhasà pariùi¤cati ..>% dàkùiõyam . iti medinã ..

#<sàntvanaü>#, klã, (sàntva + lyuñ .) sàmopàyaþ . iti hemacandraþ .. priyakaraõam . iti sàntvadhàtuñãkàyàü durgàdàsaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 38 . 6 .
     %<nàsmai deyo hyanunayo nàyamarhati sàntvanam .
     lokavçddhatame kçùõe yo'rhanàü nàbhimanyate ..>%)

#<sàntvanà>#, strã, klã, sàntva + yuc . ñàp . klãpakùe lyuñ .) sàntvanam . praõayaþ . yathà . %<praõayaþ sàntvanà na nà .>% iti jañàdharaþ ..

#<sàntvavàdaþ>#, tri, (sàntvasya sàmasya vàdaþ kathanam .) sàntvanàvàkyam . iti kecit ..

#<sàndãpaniþ>#, puü, (sandãpanasyàpatyamiti . sandãpana + i¤ .) munivi÷eùaþ . yathà, brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe . 99 . 30 .
     %<vi÷vàmitraþ satànando jàjalistaitilistathà sàndãpani÷ca brahmàü÷o yoginàü j¤àninàü guruþ ..>% api ca .
     %<viditàkhilavij¤ànau tattvaj¤ànamayàvapi .
     ÷iùyàcàryakramaü vãrau khyàtayantau yadåttamau ..
     tataþ sàndãpaniü kà÷yamavantipuravàsinam .
     astràrthaü jagmaturvãrau baladevajanàrdanau ..>% kà÷yaü kà÷yàü jàtam .
     %<tasya ÷iùyatvamabhye tya guruvçttiparau hi tau .
     dar÷ayà¤cakraturvãràvàcàramakhile jane ..
     sarahasyaü dhanurvedaü sasaügrahamadhãyatàm .
     ahoràtrai ÷catuþùaùñyà tadadbhutamabhåddvija ..
     sàndãpanirasaübhàvyaü tayoþ karmàtimànuùam .
     vicintya tau tadà mene pràptau candradivàkarau ..
     astragràmama÷eùa¤ca proktamàtramavàpya tau .
     åcaturbriyatàü yà te dàtavyà gurudakùiõà ..
     so'pyatãndriyamàlokya tayoþ karma mahàmàtiþ ayàcata mçtaü puttraü prabhàte lavaõàrõave ..>% atãndriyaü anyatràdçùñapårvam .
     %<gçhãtàstrau tatastau tu sàrghapàtro mahodadhiþ uvàca na mayà puttro hçtaþ sàndãpaneriti ..
     daityaþ pa¤cajano nàma ÷aïkharåpaþ sa bàlakam .
     jagràha so'sti salile mamaivàrinisådana ..
     ityukte'ntarjalaü gatvà hatvà pa¤cajana¤ca tam .
     kçùõo jagràha tasyàsthiprabhavaü ÷aïkhamuttamam ..
     taü pà¤cajanyamàpårya gatvà yamapurãü hariþ .
     baladeva÷ca balavàn jitvà vaivasvataü yamam ..
     taü bàlaü yàtanàsaüsthaü yathàpårva÷arãriõam .
     pitre pradattavàn kçùõo bala÷ca balivàü varaþ ..>% iti viùõupuràõe . 5 . 21 . 18 . 30 .

@<[Page 5,332a]>@
#<sàndçùñikaü>#, klã, (sandçùñau pratyakùe bhavam . sandçùñi + ñha¤ .) sadyaþphalam . ityamaraþ . 2 . 8 . 29 .. dçùñaparikalpanànyàyaþ . yathà pitàmahadauhitràbhàve prapitàmahaprapitàmahyoþ krameõàdhikàraþ prapitàmahapiõóasya dhanibhogyatvàt pårvoktasàüdçùñikanyàyasiddhatvàcca . iti dàyakramasaügrahaþ ..

#<sàndraü>#, klã, (adi bandhane + bàhulakàt rak . andreõa saha vartate iti .) vanam . iti medinã ..

#<sàndraþ>#, tri, (andreõa nivióabandhanena saha vartate iti .) ghanaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 66 .. (yathà, màdhe . 4 . 28 .
     %<uccairmahàrajataràjiviràjitàsau durvarõabhittiriha sàndrasudhàsavarõà ..>%) mçduþ . iti medinã .. snigdhaþ . manoj¤aþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sàndrapuùpaþ>#, (sàndraü puùpamasya .) vibhãtakavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<sàndrasnigdhaþ>#, tri, (sàndraþ snigdha÷ca .) nivióasnigdhaþ . tatparyàyaþ . meduraþ 2 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sàndhikaþ>#, puü, (sandhà madyasajjãkaraõaü ÷ilpamasya sandhà + ñhak .) ÷auõóikaþ . iti ÷abdamàlà .. (sandhiü karotãti . ñhak .) sandhikartà ca ..

#<sàndhivelaü>#, tri, (sandhivelà + %<sandhivelàdyçtunakùatrebhyo'õ .>% 4 . 3 . 16 . iti aõ .) sandhivelàyàü bhavam . iti siddhàntakaumudã ..

#<sàndhyaþ>#, tri, (sandhyàyàü bhavaþ . sandhyà + sandhivelàditvàt aõ .) sandhyàsambandhãyaþ . (yathà, raghuþ . 2 . 23 .
     %<guroþ sadàrasya nipãóya pàdau samàpya sàndhya¤ca vidhiü dilãpaþ .
     dohàvasàne punareva dogdhrãü bheje bhujocchinnaripurniùaõõàm ..>%

#<sàndhyakusumà>#, strã, sàndhyaü sandhikàlodbhavaü kusumaü yasyàþ .) trisandhipuùpavçkùaþ . iti ràjanighaõñaþ ..

#<sànnahanikaþ>#, tri, (sannahanaü prayojanamasyeti . sannahana + tadasya prayojanamiti ñhak .) sannàhavi÷iùñaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<sànnàyyaü>#, klã, (samyak nãyate homàrthamiti . saü + no + %<pàyyasànnàyyeti .>% 3 . 1 . 129 . itiõyatàyàde÷aþ samo dãrghatva¤canipàtyate haviþ . ityamaraþ . 3 . 7 . 27 ..

#<sànnidhyaü>#, klã, (sannidhireva . sannidhi + %<càturvarõyàdãnàü svàrtha upasaükhyànam .>% 5 . 1 . 124 . ityasya vàrtikoktyà svàrthe vya¤ .) nikañam . yathà --
     %<accekasya tapoyogàt arcanasyàti÷àyanàt .
     àbhiråpyàcca vimbànàü devaþ sànnidhyamçcchati ..>% iti tithyàditattvam ..

@<[Page 5,332b]>@
#<sànnipàtikaþ>#, tri, (sannipàtasya ÷amanaü kopanaü và . %<sannipàtàcca .>% 5 . 1 . 38 . ityasya vàrtikoktyà svàrthe ùya¤ .) sannipàtajarogaþ . iti ràjanirghaõóaþ .. yathà, kumàre . 2 . 48 .
     %<tasminnupàyàþ sarve naþ kråre pratihatakriyàþ .
     vãryavantyauùadhànãva vikàre sànnipàtike ..>%) tadvivaraõaü sannipàta÷abde draùñavyam ..

#<sànnyàsikaþ>#, puü, (saünyàsaþ prayojanamasyeti . ñhak .) sannyàsã . tatparyàyaþ . bhikùuþ 2 yatiþ 3 karmandã 4 raktavasanaþ 5 parivràjakaþ 6 tàpasaþ 7 pàrà÷arã 8 pàrikàïkùã 9 maskarã 10 pàrirakùakaþ 11 . iti hemacandraþ ..

#<sàpatnyaþ>#, puü, (sapanta eva . svàrthe ùya¤) ÷atruþ . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ . 2 . 8 . 10 .. (sapatnyà apatyamiti . sapantã + ùya¤ .) sapatnãputtraþ . yathà, bahaspatiþ .
     %<pitrà saha vibhaktà ye sàpatnyà và sahodaràþ jaghanyajà÷ca ye teùàü pitçbhàgaharàstu te ..>% iti dàyatattvam .. (sapatnyà bhàvaþ . sapantã + bràhmaõàditvàt vya¤ .) sapatnãbhàve, klã .. (yathà, màghe . 8 . 15 .
     %<gityàyà nijavasaterniràsire yadràgeõa ÷riyamaravindataþ karàgraiþ .
     vyaktavyaü niyatamanena ninyurasyàþ sàpatnyaü kùitisutavidviùo mahiùyaþ ..>%)

#<sàpiõóyaü>#, klã, (sapiõóasya bhàvaþ . sapiõóa + ùya¤ .) sapiõóatàü . sà tu puü sàü saptamapuruùaparyantaü anåóhakanyànàü tripuruùaparyanta¤ca sthàyinã . yathà -- lepabhàja÷caturthàdyàþ pitràdyàþ piõóabhàginaþ piõóadaþ saptamasteùàü sàpiõóyaü sàptapauruùam iti matsyapuràõam .. aprattànàü tripauruùam . iti va÷iùñhaþ .. api ca
     %<pitràdiùaóbhiþ sàpiõóyaü tattatsantatisaptakaiþ gotraikye sati tattu syàt ùaóbhiþ puttràdibhistathà .
     aprattànàntu kanyànàü tribhiþ pitràdibhiþ smçtam ..>% iti kàrikà .. anyat sapiõóa÷abde draùñavyam ..

#<sàptapadãnaü>#, klã, (saptabhiþ padairavàpyate iti . %<sàptapadãnaü sakhyam .>% 5 . 2 . 22 . iti kha¤ pratyayena sàdhuþ .) sakhyam . ityamaraþ . 2 . 8 . 12 .. (yathà, kumàre . 5 . 39 .
     %<prayuktasatkàravi÷eùamàtmanà na màü paraü sampratipattumahasi .
     yataþ satàü sannatagàtri ! saïgataü manãùibhiþ sàptapadãnamucyate ..>%) saptapadasambandhini, tri ..

#<sàphalyaü>#, klã, (saphalasya bhàvaþ . saphala + ùya¤ .) saphalatà . (yathà, mukundamàlàyàm . 29 .
     %<jihve ÷rãkçùõamantraü japa japa satataü janmasàphalyamantram ..>%)

#<sàbdã>#, strã, dràkùàvi÷eùaþ . iti kecit ..

#<sàma>#, ka sàntve . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøparaø-sakaø-señ .) dantyàdirdvitãyasvarã . sàntvaþ priyakaraõam . ka, sàmayati dãnaü dànena dàtà . iti durgàdàsaþ ..

#<sàma>#, t ka sàntvane . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràø-paraø-sakaø-señ .) sàntvanaü priyakaraõam . asasàmat dãnaü dànena dàtà . iti durgàdàsaþ ..

#<sàma>#, [n] klã, (syati chinati duþkhaü geyatvàt syati duþkhayati duradhye yatvàditi và . so + %<sàtibhyàü maninmaniõau .>% uõàø 4 . 152 . iti manin .) vedavi÷eùaþ . ityamaraþ . 1 . 6 . 3 .. syati pàpaü sàma ùo ya nà÷e tràsusiti man . iti bharataþ .. tallakùaõamàha jaiminiþ . gãteùu sàmàkhyà iti . gãyamàneùu mantreùu sàmasaüj¤etyarthaþ . iti tithyàditattvam .. tattu caturvedàntargatatçtãyavedaþ . tasya sahasra÷àkhà tasvopaniùat chàndogyàdiþ . vivaraõantu veda÷abde draùñavyam .. * sàmadhvani÷ravaõànantaraü vedapàñhaniùedhastadadhiùñhàtçdevatàkathana¤ca yathà --
     %<sàmadhvanàvçgyajuùã nàdhãyãta kadàcana .
     vedasyàdhãtya vàpyantamàraõyakamadhãtya ca ..
     çgvedo devadaivatyo yajurvedastu mànuùaþ .
     sàmavedaþ smçtaþ pitryastasmàttasyà÷ucirdhvaniþ ..>% iti mànave . 4 . 123 .. * .. (vedo'yaü gajotpattikàraõam . tathà ca raghuvaü÷añãkàyàü mallinàthadhçtapàlakàvye . 16 . 3 .
     %<såryàsyàõóakapàle dve samànãya prajàpatiþ .
     hastàbhyàü parigçhyàtha saptasàmànyagàyata .
     gàyato brahmaõastasmàt samutpeturmataïgajàþ ..>%) ÷atruva÷ãkaraõopàyavi÷eùaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 20 .. priyavàdàrthapradànasambandhàdibhiþ krodhopa÷amanaü sàma . syati virodhamiti ùo'ntakarmaõãtyasmat tràsusiti man . sàntva sàma t ka sàntvane ityasmàt nàmnãti an và . sàma dantyàdi . ÷amayati virodhamiti ÷àma nàntaü tàlaùyàdi iti kecit . iti bharataþ .. * .. api ca . manuruvàca .
     %<upàyàüstvaü samàcakùva sàmapårvànmahàdyute .
     lakùaõa¤ca tathà teùàü prayoga¤ca surottama ..
     matsya uvàca .
     sàmabhedastathà dànaü daõóa÷ca manujottama .
     upekùà ca tathà màyà indrajàla÷ca pàrthiva ..
     prayogàþ kathitàþ sapta tanme nigadataþ ÷çõu .
     dvividhaü kathitaü sàma tathya¤càtathyameva ca ..
     tatràpyatathyaü sàdhånàü àkro÷àyaiva jàyate .
     tathyaü sàdhupriya¤caiva sàmasàdhyà narà matàþ ..
     mahàkulãnà çjavo dharmaniùñhà jitendiyàþ .
     sàmasàdhyà naràstathyaü teùu sàma prayojayet ..
     tathya¤ca sàma kartavyaü kula÷ãlàdivartinà .
     tathà sadupacàràõàü kçtànà¤cànuvarõanam ..
     anayaiva tathà yuktyà kçtaj¤àkhyàpanaü svakam .
     evaü sàntvena kartavyà va÷agà dharmatatparàþ ..
     sàmnà yadyapi rakùàüsi gçhlantãti parà ÷rutiþ .
     tathàpyetadasàdhånàü prayuktaü nopakàrakam .
     ati÷àntikamityevaü puruùaü sàmavàdinam .
     asàdhavo'vajànanti tasmàt teùu vivarjayet ..
     ye ÷uddhavaü÷à çjavaþ pratãtà dharme sthitàþ satyaparà vinãtàþ .
     te sàma sàdhyàþ puruùàþ pradiùñà mànonnatà ye satata¤ca ràjan ..>% iti màtsye ràjadharme sàmavidhiþ . 222 . 1-10 .. (priyavàkyàdinà sàntvanam . yathà, devãbhàgavate . 1 . 17 . 31 .
     %<sàmapårvamuvàcàsau taü kùattà saüsthitaü munim .
     gacchatàü yatra te kàryaü yatheùñaü dvijasattama ! ..>%)

#<sàmakaü>#, klã, (samameva sàmam . aõ . tataþ svàrthe kan .) målamçõam . (yathà, mitàkùaràyàm . 2 . 64 .
     %<vçddhimàtràpàkaraõàrthantu bandhakaü sàmakaü dattvàpnuyàdçõã samaü målyaü samameva sàmakam ..>%)

#<sàmakaþ>#, puü, (samatãti . sama avaikalye + õvul .) tarku÷àõaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (sàma adhãte veda và . sàman + %<kramàdibhyo vun .>% 4 . 261 . iti vun . sàmàbhij¤e, tri ..)

#<sàmagaþ>#, puü, (sàma gàyatãti . gai ÷abde + ñak . sàmavedã bràhmaõaþ . iti jañàdharaþ .. (viùõuþ . iti mahàbhàratam . 13 . 149 . 75 .. * .. sàmavedaj¤e, tri . yathà, bhàgavate . 1 . 4 . 21 .
     %<tatrargvedadharaþ pailaþ sàmago jaiminiþ kaviþ .
     vai÷ampàyana evaiko niùõàto yajuùàmuta ..>%)

#<sàmagarbhaþ>#, puü, (sàma garbhe yasya .) viùõuþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sàmagã>#, strã, (sàma gàyatãti . gai + ñak . ïãp .) sàmagabràhmaõapatnã . iti kecit ..

#<sàmagrã>#, strã, (samagrasya bhàvaþ ùya¤ . abhidhànàt strãtvam . ïãù . yalopaþ) kàraõasamåhaþ . yathà --
     %<sàmagrã cenna phalaviraho vyàptireveti tattvam>% iti padàïkadåtaþ .. dravyam . yathà --
     %<ekoddiùñantu kartavyaü pàkenaiva sadà svayam .
     abhàve pàkapàtràõàü tadahaþ samupoùaõam ..>% iti laghuhàrãtavacanàt pàkapàtràbhàvaþ pàkasàmagryabhàvopalakùaõam . iti ÷ràddhatattvam ..

#<sàmagryaü>#, klã, (samagrasya bhàvaþ . samagra + vya¤ .) samudàyatvam . (yathà, kumàre . 3 . 28 .
     %<varõaprakarùe sati karõikàraü dunoti nirgandhatayà sma cetaþ .
     pràyeõa sàmagryavidhau guõànàü paràómukhã vi÷vasçjaþ pravçttiþ ..>%)

@<[Page 5,333b]>@
#<sàmajaþ>#, puü, (sàmno vedabhedàt jàyate iti . jana + óaþ .) hastã . sàsotthe, tri . iti medinã .. (ubhayàrthe pramàõam . yathà, màghe . 12 . 11 .
     %<nànàvidhàviùkçtasàmajasvaraþ sahasravartmà capalairduradhyayaþ .
     gàndharvabhåyiùñhatayà samànatàü sa sàmavedasya dadhau balodadhiþ ..>%)

#<sàma¤jasyaü>#, klã, (sama¤jasasya bhàvaþ . sama¤jasa + ùya¤ .) aucityam ..

#<sàmanã>#, strã, pa÷ubandhanarajjuþ . iti dàma÷abdañãkàyàü sàrasundarã ..

#<sàmantaþ>#, puü, (samantàyàþ saülagnaikade÷àyà bhåmerayamiti . samantà + tasyedamiti an . samantàt bhavaþ . tatra bhava iti aõ và .) svaviùayànantararàjà . sam saülagno'nta ekade÷o yasyàþ sà samantà svaviùayànantarà bhåmiþ tasyà ã÷varà iti ùõe sàmantàþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, raghuþ . 5 . 28 .
     %<sàmantasambhavanayaiva dhãraþ kailàsanàthaü tarasà jigãùuþ ..>% sãmàntarabhave, tri . yathà, manuþ . 8 . 258 .
     %<sàkùyabhàve tu catvàro gràmàþ sàmantavàsinaþ sãmàvinirõayaü kuryuþ prayatà ràjasannidhau ..>%
     %<gràmasàmantàþ sãmàntaravàsinaþ praùñavyàþ .>% iti medhàtithiþ .. %<samantabhavàþ sàmantàstadvàsina÷catvàro gràmavàsinaþ .>% iti taññãkàyàü kullå kaþ ..)

#<sàmanyaþ>#, puü, (sàmasu sàdhuþ . sàman + %<tatra sàdhuþ .>% 4 . 4 . 98 . iti yat .) sàmasedaj¤abràhmaõaþ . (yathà, bhaññiþ . 4 . 9 .
     %<çgyajuùamadhãyànàn sàmanyàü÷ca samarcayan .
     bubhuje devasàtkçtvà ÷ålyamukhya¤ca homavàn .>%

#<sàmayikaþ>#, tri, (samayaþ pràpto'sya . samaya + %<samayastadasya pràptam .>% 5 . 1 . 104 . iti ñha¤) samayocitaþ . (yathà, yàj¤avalkye . 2 . 189 .
     %<nijadharmàvirodhena yastu sàmayiko bhavet .
     so'pi yatnena saürakùyo dharmo ràjakçta÷ca yaþ ..>%

#<sàmayoniþ>#, puü, (sàmnaþ yoniþ kàraõam .) brahmà (sàma vedabhedaþ yoniþ kàraõaü yasya .) hastã . sàmotthavastuni, tri . iti medinã .. (yathà, raghuþ . 16 . 3 .
     %<caturbhujàü÷aprabhavaþ sa teùàü dànapravçtteranupàratànàm .
     suradvipànàmiva sàmayonirbhinno'ùñadhà viprasasàra vaü÷aþ ..>%)

#<sàmarthyaü>#, klã, (samarthasya bhàvaþ . samartha + vya¤ .) yogyatà . (yathà, ràmàyaõe . 2 . 43 . 20 .
     %<na hi me jãvite ki¤cit sàmarthyamiha kalpate apa÷yantyàþ priyaü putraü lakùmaõa¤ca mahàbalam ..>%) ÷aktiþ . iti medinã .. (yathà, gãtàyàm . 2 . 36 .
     %<avàcyavàdàü÷ca bahån vadiùyanti tavàhitàþ .
     nindantastava sàmarthyaü tato duþkhataraü nu kim ..>%)

#<sàmavàyikaþ>#, puü, (samavàyàn samavaiti . samavàya + %<samavàyàn samavaiti .>% 4 . 4 . 43 . iti ñhak .) mantrã . iti hemacandraþ .. samavàyasambandhini, tri ..

#<sàmàjikaþ>#, puü, (samàjaü samavatãti . samàja + %<samavàyàn samaveti .>% 4 . 4 . 43 . iti ñhak . yadvà, samàjaü rakùatãti . %<rakùati .>% 4 . 4 . 33 . iti ñhak .) sabhyaþ . ityamaraþ . 2 . 7 . 16 .. (yathà, sàhityadarpaõe . 3 . 229 .
     %<sàmàjikaistato hàsyaraso'yamanubhåyate ..>%) samàjasambandhini sabhàsambandhini ca tri .. (yathà, sàhityadarpaõe . 3 . 39 .
     %<nanu kathaü ràmàdiratyàdyudbodhakàraõaiþ sãtàdibhiþ sàmàjikaratyàdyudbodha ityucyate ..>%)

#<sàmànyaü>#, klã, (samàna eva . svàrthe ùya¤ .) jàtiþ . yathà --
     %<jàtirjàta¤ca sàmànyaü vyaktistu pçthagàtmikà>% ityamaraþ . 1 . 4 . 30 .. taddvividhaü yathà, bhàùàparicchede .
     %<sàmànyaü dvividhaü proktaü para¤càparameva ca .
     dravyàditrikavçttistu sattà paratayocyate ..
     parabhinnà ca yà jàtiþ saivàparatayocyate .
     vyàpakatvàt paràpi syàt vyàpyatvàdaparàpi ca dravyatvàdikajàtistu paràparatayocyate ..>% tallakùaõaü yathà . nityatve satyanekasamavetatvama . anekasamavetatvaü saüyogàdãnàmapyasti ataþ satyantaü nityatve sati samavetatvaügaganaparimàõà dãnàmapyasti ata uktaü aneketi nityatve sati anekavçttitvamatyantàbhàvasyàpyasti atovçttisàmànyamupekùya samavetatvamuktam . ekavyaktivçttistu na jàtiþ . tathà coktam .
     %<vyakterabhedastulyatvaü saïkaro'thànavasthitiþ .
     råpahànirasambandho jàtivàdhakasaügrahaþ ..>% ekavyaktikatvàt àkà÷atvaü na jàtiþ . tulyavçttikatvàt ghañatvaü kalasatvaü na jàtidvayam . saükãrõatvàt bhåtatvaü mårtatvaü na jàtiþ . anavasthàbhayàt sàmànyatvaü na jàtiþ . vi÷eùasya vyàvçttasvabhàvasya råpahàniþ syàdato vi÷eùatvaü na jàtiþ . samavàyasambandhàbhàvàt samavàyo na jàtiþ . dravyàditrikavçttiriti paratvaü adhikade÷avçttitvaü aparatvamalpade÷avçttitvam . sakalajàtyapekùayà adhikade÷avçttitvàt sattàyàþ paratvam . etadbodhanàya dravyàdãti . tadapekùayà cànyàsàü jàtãnàü aparatvam . parabhinnà sattàbhinnà . vyàpakatvàt paràpi syàt vyàpyatvàdaparàpi ca . pçthivãtvàdyapekùayà vyàpakatvàt adhikade÷avçttitvàt dravyatvasya paratvam . sattàpe kùayà alpade÷avçttitvàddravyatvasya aparatva¤ca . tathà ca dharmadvayasamàve÷àt ubhayamaviruddham . iti siddhàntamuktàvalã .. (sàdç÷yam . samànatvam . yathà, mahàbhàrate . 12 . 228 . 4 .
     %<sàmànyamçùibhirgatvà brahmalokanivàsibhiþ .
     brahmevàmitadãptaujàþ ÷àntapàpmà mahàtapàþ .
     vicacàra yathàkàmaü triùu lokeùu nàradaþ ..>%)

#<sàmànyaü>#, tri, (samànasya bhàvaþ . samàna + ùya¤ .) anekasambandhye kavastu . sàdhàraõam . ityamaraþ . 3 . 1 . 82 .. yathà, devalaþ .
     %<sàmànyaü puttrakanyànàü mçtàyàü strãdhanaü viduþ .
     aprajàyàü haredbhartà màtà bhràtà pitàpi và ..>% iti dàyatattvam .. (yathà ca kumàre . 7 . 44 .
     %<ekaiva mårtirbibhide tridhà sà sàmànyameùàü prathamàvaratvam .
     viùõorharastasya hariþ kadàcit vedhàstayostàvapi dhàturàdyau ..>%)

#<sàmànyalakùaõà>#, strã, (sàmànyaü sàdhàraõadharmaþ lakùaõaü yasyàþ .) alaukikasannikarùavi÷eùaþ . sa tu à÷rayaj¤àpakasàmànyaj¤ànam . yathà . ekaghañadar÷ane sakalaghañaj¤ànaü bhavati ãdç÷aghañatvàdij¤ànam . tatsamàõaü yathà, bhàùàparicchede .
     %<alaukikaþ sannikarùastrividhaþ parikãrtitaþ .
     sàmànyalakùaõà j¤ànalakùaõà yogajastathà ..
     àsartirà÷rayàõàntu sàmànyaj¤ànamiùyate .
     tadindriyajataddharmabodhasàmagryapekùate ..>%

#<sàmànya÷àsanaü>#, klã, (sàmànyaü ÷àsanam .) sàmànyàdhikàraþ . yathà --
     %<ma¤cendrakoùau syàdbrahma÷àsanaü dharmakãlakaþ .
     sàmànya÷àsanaü sauraü mukutiþ ÷ådra÷àsanam ..>% iti puravarge ÷abdaratnàvalã ..

#<sàmànyà>#, strã, (sàmànya + ñàp .) sàdhàraõã nàyikà . asyà lakùaõam . dhanamàtralàbhàrthasakalapuruùàbhilàsà .. sà tridhà . anyasambhogaduþkhità . vakroktigarvità . mànavatã . vakroktigarvitàpi dvividhà . premagarvità saundaryagarvità ca . età nàyikà avasthàbhedena pratyekaü aùñaprakàrà bhavanti . yathà ! proùitabhartçkà 1 khaõóità 2 kalahàntarità 3 vipralabdhà 4 utkaõñhità 5 vàsakasajjà 6 svàdhãnapatikà 7 abhisàrikà 8 . iti rasama¤jarã .. (yathà ca sàhityadarùaõe . 3 . 111 -- 112 .
     %<dhãrà kalàpragalbhà syàdve÷yà sàmànyanàyikà .
     nirguõànapi na dveùñi na rajyati guõiùvapi .
     vittamàtraü samàlokya sà ràgaü dar÷ayed bahiþ ..
     kàmamaïgãkçtamapi parikùãõadhanaü naram .
     màtrà niùkràmayedeùà punaþ sandhànakàïkùayà ..
     taskaràþ paõórakà mårkhàþ sukhapràptadhanàstathà .
     liïgina÷channakàmàdyà àsàü pràyeõa vallabhàþ ..
     eùàpi madanàsaktà kvàpi satyànuràgiõã .
     raktàyàü và viraktàyàü ratamasyàü sudurlabham ..>% paõóra ko vàtarogapaõóràdiþ . channaü pracchannaü ye kàmayante te channakàmàþ . tatra ràgahãnà yathà nañakamelakàdau madanama¤jaryàdiþ . raktà yathà mçcchakañikàdau vasantasenàdiþ . puna÷ca .
     %<avasthàbhirbhavantyaùñàvetàþ ùoóa÷abheditàþ ..
     svàdhãnabhartçkà tadvat khaõóitàthàbhisàrikà kalahàntarità vipralabdhà proùitabhartçkà .
     anyà vàsakasajjà syàdvirahotkaõñhità tathà ..>% etàsàü lakùaõàõi tu tattacchyabde vi÷eùato draùñavyàni ..)

#<sàmi>#, vya, ardham . nindà . ityamaraþ . 3 . 3 . 248 ..

#<sàmikçtaþ>#, tri, ardhãkçtaþ . sàmi÷abdàt kçdhàtoþ ktapratyayena niùpannaþ ..

#<sàmidhenã>#, strã, (samidhàü àdhànã . samidh +
     %<sàmidhàmàdhàne ùeõyaõ . 4 . 3 . 120 .>% ityasya vàrtikoktyà ùeõyaõ . ùitvàt ïãù .) agnisamindhanà çk . agnerjvàlane yà çk pañhyate . tatparyàyaþ . dhàyyà 2 . ityamaraþ . 2 . 7 . 22 .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 134 . 16 .
     %<navaivoktàþ sàmadhenyaþ pitéõàü tathà pràhurnavayogaü visargam ..>% samit . iti medinã ..

#<sàmipãtaþ>#, tri, ardhapànakçtaþ . sàmi÷abdàt pàdhàtoþ ktapratyayena niùpannaþ ..

#<sàmibhuktaþ>#, tri, ardhabhuktaþ . sàmi÷abdàt bhujadhàtoþ ktapratyayena niùpannaþ .. (yathà, raghuþ . 19 . 16 .
     %<vallabhàbhirupasçtya cakrire sàmibhuktaviùayà samàgamàþ ..>%)

#<sàmãcã>#, strã, vandanà . iti hàràvalã ..

#<sàmãpyaü>#, klã, (samãpasya bhàvaþ . samãp + caturvarõàditvàt ùya¤ .) samãpatvam . naikañyam . yathà --
     %<vaþ kasàmãpyasàdç÷yasàkalyànukramardhiùu ..>% iti mugdhabodhavyàkaraõam .. adhikaraõavi÷eùaþ . àdhàrabhedaþ . yathà --
     %<sàmãpyà÷leùaviùayairvyàptyàdhàra÷caturvidhaþ .>% iti kàrake mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<sàmudraü>#, klã, (samudre bhavam . aõ .) samudralavaõam . iti hemacandraþ .. karakac iti bhàùà . tatparyàyaþ .
     %<sàmudraü yattu lavaõaü trikuñaü kaóaka¤ca tat ..>% iti ratnamàlà .. asya guõàþ .
     %<sàmudraü lavaõaü pàke nàtyuùõamavidàhi ca .
     bhedanaü madhuraü snigdhaü ÷ålaghnaü nàtipittalam ..>% iti ràjavallabhaþ .. anyat samudralavaõa÷abde draùñavyam .. * .. samudraphenam . iti ràjanirghaõñaþ .. (samudreõa çùiõà proktamiti . aõ .) dehacihnam . iti medinã .. (tallakùaõànvitagranthavi÷eùaþ . iti kecit ..) samudrajàte, tri . iti ca medinã .. (puü, samudragàmã baõik . yathà, yàj¤avalkye . 2 . 38 .
     %<kàntàragàstu da÷akaü sàmudrà viü÷akaü ÷atam .
     dadyurvà svakçtàü vçddhiü sarve sarvàsu jàtiùu ..>% ma÷akavi÷eùaþ . yathà, su÷rute . 5 . 8 . %<ma÷akàþ sàmudraþ parimaõóalo hastima÷akaþ kçùõaþ pàrvatãya iti pa¤ca tairdaùñasya tãvrakaõóårdaü÷aþ ÷opha÷ca . pàrvatãyastu kãñaiþ pràõaharaistulyalakùaõaþ ..>% * .. de÷avi÷eùaþ . yathà, màrkaõóeye . 58 . 13 .
     %<pràgjyotiùàþ salauhityàþ sàmudràþ puruùàdaükàþ .
     * * * * vardhamànàþ ko÷alà÷ca mukhe kårmasya saüsthitàþ ..>%)

#<sàmudrakaü>#, klã, (sàmudrameva . svàrthe kan .) samudralavaõam . iti ràjanirghaõñaþ .. samudroktastrãpuülakùaõagranthaþ . tadvivaraõaü yathà -- ÷rãkçùõa uvàca .
     %<kãdç÷aþ puruùo vandyo'vandyo và kãdç÷o bhavet kanyà và kãdç÷ã ÷asyà garhità vàpi kãdç÷ã ..
     mahe÷a uvàca .
     ÷çõu kçùõa pravakùyàmi samudravacanaü yathà .
     lakùaõantu manuùyàõàü ekaikena vadàmyaham ..
     vàmabhàge tu nàrãõàü dakùiõe puruùasya ca .
     nirdiùñaü lakùaõaü teùàü samudreõa yathoditam ..
     pårvamàyuþ parãkùeta pa÷càllakùaõameva ca .
     àyurhãnaü naràõà¤cet lakùaõaiþ kiü prayojanam ..>% atha puruùalakùaõam .
     %<pa¤cadãrghaü caturhrasvaü pa¤casåkùmaü ùaóunnatam .
     saptaraktaü trigambhãraü trivi÷àlaü pra÷asyate ..
     bàhunetradvayaü kukùã dvau tu nàsà tathaiva ca .
     stanayorantara¤caiva pa¤cadãrghaü pra÷asyate ..
     grãvàtha karõau pçùñha hrasve jaïghe supåjite .
     catvàri yasya hrasvàni påjàü pràpnoti nitya÷aþ ..
     såkùmàõyaïgaliparvàõi dantake÷anakhatvacaþ .
     pa¤ca såkùmàõi yeùàü hi te narà dãrghajãvinaþ ..
     nàsà netra¤ca dantà÷ca lalàña¤ca ÷irastathà .
     hçdaya¤caiva vij¤eyamunnataü ùañ pra÷asyate ..
     pàõipàdatalau raktau netràntaranakhàni ca .
     tàluko'dharajihvà ca saptaraktaü pra÷asyate ..
     svaro buddhi÷ca nàbhi÷ca trigambhãramudàhçtam .
     uraþ ÷iro lalàña¤ca trivistãrõaü pra÷asyate ..
     kañirbi÷àlà bahuputtrabhàgã vi÷àlahasto narapuïgavaþ syàt .
     uro vi÷àlaü dhanadhànyabhàgã ÷iro vi÷àlaü narapåjitaþ syàt ..
     na ÷rãstyajati raktàïgaü nàrthaþ kanakapiïgalam .
     dãrghabàhuü na cai÷varyaü na màüsopacitàüsakam .
     kadàdiddanturo mårkhaþ kadàcit loma÷aþ sukhã .
     kadàcit tundilo duþkhã kadàcit ca¤calà satã ..
     netrasnehena saubhàgyaü dantasnehena bhojanam .
     hastasnehena cai÷varyaü pàdasnehena vàhanam ..
     akarmakañhinau hastau pàdàvadhvani komalau .
     yasya pàõitalau raktau tasya ràjyaü vinirdi÷et ..
     dãrghaliïgena dàridraü sthålaliïgena nirdhanaþ .
     kç÷aliïgena saubhàgyaü hrasvaliïgena bhåpatiþ ..
     rekhàbhirbahubhirduþkhaü svalpàbhirdhanahãnatà .
     raktàbhiþ ÷riyamàpnoti kçùõàbhiþ preùyatàü vrajet aïguùñhodarabhadhye tu yavo yasya viràjitaþ .
     unnataü bhojanaü tasya ÷ataü jãvati mànavaþ ..
     aïku÷aü kuli÷aü chatraü yasya pàõitale bhavet .
     tasyai÷varyaü vinirdiùñaü a÷ãtyàyurbhaveddhruvam ..
     dhanuryasya bhavet pàõau païkajaü vàtha toraõam .
     tasyai÷varya¤ca ràjya¤ca a÷ãtyàyurbhaveddhruvam ..
     kaniùñhàtarjanãü yàvadre khà bhavati càkùatà .
     viü÷atyabdàdhika÷ataü naro jãvatyanàmayaþ ..
     kaniùñhàmadhyamàü yàvadrekhà bhavati càkùatà .
     ÷atàbdaü vàtha và÷ãtiü naro jãvenna saü÷ayaþ ..
     kaniùñhànàmikàyà¤cet rekhà bhavati càkùatà .
     ùaùñiü pa¤cà÷adabdaü và narà jãvantyasaü÷ayam ..
     rekhayà bhidyate rekhà svalpàyu÷ca bhavennaraþ .
     kaniùñhàdhaþsthità rekhàþ saükhyà yàvatikàþ smçtàþ .
     tàvatã puruùàõàntu nàrã bhavati ni÷citam ..
     karamadhyagatà rekhà dhruvà årdhambhaved yadi .
     nçpo và nçpatulyo và khyàto'rthavàn bhavet ..
     matsyapucchaprakãrõena vidyàvittasamanvitaþ .
     pitàmahasya và ki¤ciddhana¤ca labhate dhruvam ..
     madhyamàyàü yadi yavà dç÷yante'tyanta÷obhanàþ .
     tadànyasa¤citaü vittaü pràpnotyaïguùñhake yave ..
     yasyàtha cakramaïguùñhe yavaþ pårõa÷ca dç÷yate .
     tadà pitàmahàdãnàmarjitaü dhanamàpnuyàt ..
     tarjanyàmatha cakra¤ca mitradvàrà dhanambhavet .
     tenaiva viparãtantu vyayo bhavati ni÷citam ..
     madhyamàyàü sthite cakre devadvàrà dhanaü labhet .
     tenaiva viparãtantu vyayo bhavati ni÷citam ..
     anàmikàyàü bhaveccakraü sarvadvàrà bhaveddhanam .
     tenaiva viparãtantu vyayo bhavati ni÷citam ..
     kaniùñhàyàü bhaveccakraü bàõijyena dhanaü bhavet .
     tenaiva viparãtantu vyayo bhavati ni÷citam ..
     lalàñe dç÷yate yasya cakrarekhàcatuùñayam .
     a÷ãtyàyuþ samàpnoti pa¤carekhàþ ÷ataü samàþ ..
     yasyonnataü lalàña¤ca tàmravarõa¤ca dç÷yate .
     rekhàhãna÷ca kakùa÷ca sa conmatto mahãü bhramet ..
     yasya jihvà bhaveddãrghà nàsàgraü leóhi sarvadà .
     yogã bhavati nirvàõaþ pçthvãü bhramati sarvadà ..
     dantà÷ca viralà yasya gaõóe kåpo'pi jàyate .
     parastrãramaõo nityaü paravittena vittavàn ..
     karka÷aiþ kañhinairliïgaiþ pramàõànnirgataiþ sadà .
     ramate ca sadà dàsãü nirdhano bhavati dhruvam ..
     kç÷aliïgena såkùmeõa raktavarõena bhåpatiþ .
     bahustrãramaõo nityaü nàrãõàü vallabho bhavet ..
     yasya pàdatale padmaü cakraü vàpyatha toraõam .
     aïku÷aü kuli÷aü vàpi sa ràjà bhavati dhravam ..
     kç÷àtiloma÷à ye syaþ kekaràkùàþ kucelakàþ .
     kàtaraü vyàlajihvà÷ca te daridrà na saü÷ayaþ ..
     kapilà malinàïgà÷ca hrasvà÷caiva bçhannakhàþ .
     kç÷àtidãrghà manujàste daridrà na saü÷ayaþ ..
     civuke ÷ma÷ru÷ånyà ye nirlomahçdayà÷ca ye .
     te dhårtà naiva sandehaþ samudravacanaü yathà ..
     såcãmukhà bhagnapçùñhàþ kçùõadantà kucelakàþ .
     vakranàsà vajranàsàste narà duùñamànasàþ ..
     dayàlava÷ca dàtàro råpavanto jitendriyàþ .
     paropakàriõa÷caiva te'pårvà mànavàþ smçtàþ ..>% iti puruùalakùaõam .. * .. atha strãlakùaõam .
     %<yasyàþ pàdatale rekhà sà bhavet kùitipàïganà bhavedakhaõóabhogà ca yà madhyàïgalisaïgatà ..
     unnato màüsalo'ïguùñho vartulo'tulabhogadaþ .
     vakro hrasva÷ca civiñaþ sukhasaubhàgyabha¤jakaþ ..
     dãrghàïgulãbhiþ kulañà kç÷àbhiratinirdhanà .
     hrasvàbhiþ syàcca hrasvàyuþ bhagnàbhirbhugnavartinã ..
     civiñàbhirbhaveddàsã viralàbhirdaridriõã .
     parasparaü samàråóhà yadàïgulyo bhavanti hi ..
     hatvà bahånapi patãn parapreùyà tadà bhavet .
     snigdhà samunnatàstàmrà vçttàþ pàdanakhàþ ÷ubhàþ ..
     ràj¤ãtvasåcakaü strãõàü pàdapçùñaü samunnatam .
     samapàrùõã ÷ubhà nàrã pçthupàrùõã sudurbhagà ..
     kulañonnatapàrùõã syàt dãrghapàrùõã ca duþkhabhàk .
     romahãne same snigdhe jaïghe ca kramavartule ..
     sà ràjapatnã bhavati vi÷ire sumanohare .
     vçttaü pi÷itasaülagnaü jànuyugmaü pra÷asyate ..
     nirmàüsaü svairacàriõyà daridràyà÷ca vi÷latham .
     vi÷iraiþ karabhàkàrairårubhirmasçõairghanaiþ .
     suvçttai romarahitaibhaveyurbhåpavallabhàþ ..
     caturbhiraïgu laiþ ÷astà kañirviü ÷atisaüyutaiþ .
     samunnatanitambàóhyà caturasrà mçgãdç÷àm ..
     nitambavimbo nàrãõàü unnato màüsalaþ pçthuþ .
     mahàbhogàya saüproktaþ tadanyo'÷armaõàya ca ..
     gambhãrà dakùiõàvartà nàbhiþ syàt sukhasampade vàmàvartà samuttànà vyaktagranthã na ÷obhanà ..
     udareõàbhitucchena vi÷ireõa mçdutvacà .
     yoùit bhavati bhogàóhyà nityamiùñànnasevinã ..
     kumbhàkàraü daridràyà jañhara¤ca mçdaïgavat .
     kuùmàõóàbhaü yavàbha¤ca duùpåraü jàyate striyàþ ..
     nirloma hçdayaü yasyàþ samaü nimnatvavarjitam .
     ai÷varyaü càpyavaidhavyaü priyapremà ca sà bhavet .
     ghanau vçttau dçóhau pãnau samau ÷astau payodharau .
     sthålàgrau viralau såkùmau vàmoråõàü na ÷armadau ..
     dakùiõonnatavakùojà puttriõãùvagraõãrmatà .
     vàmonnatakucà såte kanyàü saubhàgyasundarãm ..
     måle sthålau kramakç÷àvagre tãkùõau payodharau .
     sukhadau bàlyakàle tu pa÷càdatyantaduþkhadau ..
     ambhojamukulàkàramaïguùñhàïgulisammukham .
     hastadvayaü mçgàkùãõàü bahubhogàya jàyate ..
     mçdumadhyonnataü raktaü talaü pàõyorarandhrakam .
     pra÷astaü ÷astarekhàóhyamalparekhaü ÷ubhapradam ..
     vidhavà bahurekheõa virekheõa daridriõã .
     bhikùukã su÷iràóhyena nàrã karatalena vai ..
     matsyena subhagà nàrã svastikena ca suprajà .
     padmena bhåpateþ patnã janayet bhåpatiü sutam ..
     cakravartistriyàþ pàõau nandyàvartapradakùiõaþ .
     ÷aïkhàtapatrakamañhà ràjamàtçtvasåcakàþ ..
     kç÷ãbalasya patnã syàcchakañena yugena và .
     càmaràïku ÷akodaõóaiþ ràjapatnã bhaved dhruvam ..
     aïguùñhamålànnirgatya rekhà yàti kaniùñhikàm .
     yadi syàt patihantrã sà dåratastàü tyajet sudhãþ ..
     tri÷ålàsigadà÷aktidundubhyàkçtirekhayà .
     nitambinã kãrtimatã kareõa pçthivãtale ..
     pàñalo vartulaþ snigdho rekhàbhåùitamadhyabhåþ .
     sãmantinãnàmadharo ràj¤àü caiva priyo bhavet ..
     ÷yàmaþ sthålo'dharoùñhaþ syàt vaidhavyakalahapradaþ .
     masçõo mattakà÷inyà÷cottaroùñhaþ subhogadaþ ..
     pãtàþ ÷yàmà÷ca da÷anàþ sthålà dãrghà dvipaï ktayaþ .
     ÷uktyàkàrà÷ca viralà duþkhadaurbhàgyakàraõam .
     adhastàdadhikairdantai màtaraü bhakùayet sphuñam ..
     patihãnà ca vikañaiþ kulañà viralairbhavet .
     samavçttapuñà nàsà laghucchidrà ÷ubhàvahà ..
     sthålàgrà madhyanamrà ca na pra÷astà samunnatà .
     lalanà locane ÷aste raktànte kçùõatàrake ..
     gokùãravarõavi÷ade susnigdhe kçùõapakùmiõã .
     unnatàkùã na dãrghàyuþ vçttàkùã kulañà bhavet ..
     meùàkùã mahiùàkùã ca kekaràkùã na ÷obhanà .
     kàmagçhãtà nitaràü gopiïgàkùã sudurmadà ..
     pàràvatàkùã du ÷ãlà raktàkùã bhartçghàtinã .
     koñarànayanà duùñà gajanetrà na ÷obhanà ..
     puü÷calã vàmakàõàkùã vandhyà dakùiõakàõikà .
     madhupiïgàkùã ramaõã dhanadhànyasamçddhibhàk .
     pralambamalikaü yasyà devaraü hanti sà dhruvam ..
     roma÷ena ÷iràlena pràü÷unà rogiõã matà ..
     sthålamårdhà ca vidhavà dãrgha÷ãrùà ca bandhakã .
     vi÷àlenàpi ÷irasà bhaveddaurbhàgyabhàjanam ..
     ke÷à alikulacchàyàþ snigdhàþ såkùmàþ sukomalàþ .
     ki¤cidàku¤citàgrà÷ca kuñilà÷càti÷obhanàþ ..
     bhru voranto lalàñe và ma÷ako ràjyasåcakaþ .
     vàme kapole ma÷akaþ ÷oõo miùñànnadaþ ÷ubhaþ ..
     tilakaü là¤chanaü vàpi hçdi saubhàgyakàraõam .
     yasyà dakùiõavakùoje bhavet tilakalà¤chanam ..
     kanyàcatuùñayaü såte såte sà ca sutadvayam .
     tilakaü là¤chanaü ÷oõaü yasyà vàmakuce bhavet ..
     ekaü puttraü prasåyàdau ante ca vidhavà bhavet .
     guhyasya dakùiõe bhàge tilakaü yadi yoùitaþ ..
     tadà kùitipateþ patnã såte ca kùitipaü sutam .
     nàsàgre ma÷akaþ ÷oõo mahiùyà eva jàyate ..
     kçùõaþ sa eva bhartçghnyàþ puü÷calyà và prakãrtitaþ .
     nàbheradhastàt tilakaü ma÷ako là¤chanaü ÷ubham ..
     ma÷akastilakaü cihnaü gulphade÷e daridrakçt ..
     sulakùaõàpi duþ÷ãlà kulakùaõa÷iromaõiþ ..
     kulakùaõàpi yà sàdhvã sarvalakùaõabhåstu sà .
     kçùõà kapilake÷ã ca militabhråkuñistathà .
     gamanaü satvara¤caiva tyaktavyà syàt sadà budhaiþ ..
     yasyà gamanamàtreõa bhåmau kampaþ prajàyate .
     bahvà÷inãü pralobhà¤ca tàü nàrãü parivarjayet ..
     viralà da÷anà yasyàþ kçùõoùñhã kçùõajihvikà bhartàraü prathamaü hanti dvitãya¤caiva vindati ..
     aïgulã viralà yasyàþ salãmà gàtrakarka÷à .
     bhekà bhekastanã kùudrà dårataþ parivarjayet ..
     trãõi yasyàþ pralambàni lalàñaü udaraü bhagam .
     trãõi sà bhakùayennàrã ÷va÷uraü devaraü patim ..
     lalàñe ÷va÷uraü hanyàt jañhare devaraü tathà .
     bhaga¤ca hanyàdbhartàraü mahàdoùàstrayaþ smçtàþ ..
     yasyà atyutkañaü nàryà vakùa÷ca vistçtaü bhavet .
     uttaroùñhe ca lomàni ÷ãghraü sà bhakùayet patim ..
     caraõànàmikà yasyàþ kùitiü na spç ÷ate yadi .
     dvitãyà và tçtãyà và sà kanyà sukhavarjità ..
     nàsàgre dç÷yate yasyàþ tilakaü ma÷ako'pi ca .
     kçùõadantà kçùõajihvà da÷àhena patiü haret ..
     såkùmake÷à tu yà kanyà gãravarõà ca yà bhavet aùñau janayate puttràn pràpnoti vipulaü sukham ..>% iti sàmudrake strãlakùaõaü samàptam .. (samudrasambandhini, tri . yathà, mahàbhàrate . 5 . 35 . 44 .
     %<sàmudrakaü bàõijaka¤ca cauraü ÷alàkavçtti¤ca cikitsaka¤ca .
     ari¤ca mitra¤ca ku÷ãlava¤ca naitàn sàkùye tvadhãkurvãta sapta ..>%)

#<sàmudrikaþ>#, tri, (samudreõa proktaü ÷àstramadhãte vettãti và . ñha¤ .) strãpaüsacihnavettà . iti hàràvalã .. samudrasambandhã ca .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 169 . 2 .
     %<sàmudrikàn sa baõijastato'pa÷yat sthitàn pathi .
     sa tena saha sàrthena prayayau sàgaraü prati ..>%)

#<sàmnã>#, strã, vaidikacchandovi÷eùaþ . iti kecit ..

#<sàmparàyikaü>#, klã, (saüparàyàya vipade prabhavatãti . saüparàya + %<tasmai prabhavati santàpàdibhyaþ .>% 5 . 1 . 101 . iti ñha¤ .) yuddham . ityamaraþ . 2 . 8 . 104 .. (samparàya uttarakàle hitam . samparàya + ñhak .) pàralaukike, tri . yathà --
     %<prabhuþ prathamakalpasya yo'nukalpena vartate .
     na sàmparàyikaü tasya durmatervidyate phalam ..>% iti manuþ . 11 . 30 . (samparàyaü yuddhamarhatãti . tadarhatãti ñhak . yuddhàrhe, tri . yathà, raghuþ . 17 . 62 .
     %<pitrà saüvardhito nityaü kçtàstraþ sàmparàyikaþ tasya daõóavato daõóaþ svadehànna vya÷iùyata ..>%)

#<sàmprataü>#, vya, (sam ca prati ca dvayoþ samàhàraþ . tataþ praj¤àdyaõ .) yuktam . (yathà, kumàre . 2 . 55 .
     %<itaþ sa daityaþ pràpna÷rãrneta evàhati kùayam .
     viùavçkùo'pi saüvardhya svayaü chettumasàmpratam ..>%) idànãm . ityamaraþ . 3 . 4 . 11 . 23 .. (yathà, çtusaühàre . 1 . 7 .
     %<samudgatasve dacitàïgasandhayo vimucya vàsàüsi guråõi sàmpratam .
     staneùu tanvaü ÷ukamunnatastanà nive÷ayante pramadàþ sayauvanàþ .. * ..>% samprati bhavaü sàmpratam . aõ . idànãntane, tri . yathà, harivaü÷e . 6 . 16 .
     %<vaivasvate'ntare càsmin sàmprate samupasthite .
     vaiõyàt prabhçti ràjendra sarvasyaitasya sambhavaþ ..>% tathàca tatraiva . 7 . 37 .
     %<manorvaivasvatasyaite vartante sàmprate'ntare .
     ikùàkupramukhà÷caiva da÷aputtrà mahàtmanaþ ..>% tathàca tatraiva . 8 . 43 .
     %<tasya te kãrtayiùyàmi manorvaivasvatasya ha .
     visargaü bharata÷reùñha sàmpratasya mahàdyuteþ ..>%)

#<sàmba>#, ka sambandhe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø paraø-sakaø-señ .) oùñhyavarga÷eùopadhaþ . dvitãyasvarã . ka, sàmbayati dhanaü lokaþ saübadhnàti ityarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<sàmbaraü>#, klã, (sambarade÷e bhavam . aõ . gaóalavaõam . yathà --
     %<gaóàdilavaõaü ÷ubhraü pçthvãjaü gaóadejam .
     gaóothya¤ca mahàrambhaü sàmbaraü sambarodbhavam ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sàmbarã>#, strã, (sambareõa kçtà . sambara + aõ + ïãù .) màyà . yathà --
     %<÷àmbarã sàmbarã màyà màyàkçdbhikùuke nañe>% iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sàmbhavã>#, strã, raktalodhraþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<sàmmàturaþ>#, puü, (sammàturapatyaü pumàn . sammàtç + %<màturutsaükhyàsaübhadrapårvàyàþ .>% 4 . 1 . 115 . iti aõ . ukàra÷ca .) satãtanayaþ . tatparyàyaþ . bhàdramàturaþ 2 . iti hemacandraþ . 3 . 220 ..

#<sàmyaü>#, klã, (samasya bhàvaþ . sama + ùya¤ .) samatà . tulyatvam . yathà --
     %<càõóàlàntyastriyo gatvà bhuktvà ca pratigçhya ca .
     patatyaj¤ànato vipro j¤ànàt sàmyantu gacchati ..>% iti pràya÷cittatattvam .. sàmyantvekasthànatvam . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (sàmyàvasthàpanne, tri . yathà, bhàgavate . 8 . 3 . 12 .
     %<namaþ ÷àntàya ghoràya måóhàya guõadharmiõe .
     nirvi÷eùàya sàmyàya namo j¤ànaghanàya ca ..>%

#<sàmràjyaü>#, klã, (samràjo bhàvaþ . ùya¤ .) samastaràjyam . (yathà, raghuþ . 4 . 5 .
     %<chàyàmaõóalalakùyeõa tamadç÷yà kila svayam .
     padmà padmàtapatreõa bheje sàmràjyadaukùitam ..>% da÷alakùàdhipatyam . yathà --
     %<lakùàdhipatyaü ràjyaü syàt sàmràjyaü da÷alakùake .
     ÷atalakùe mahe÷àni mahàsàmràjyamucyate ..>% iti varadàtantre 2 pañalaþ ..

#<sàmràõikardamaü>#, klã, javàdinàmakagandhadravyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sàmràõijaü>#, klã, mahàpàrevatam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sàyaü>#, vya, (syati samàpayati dinamiti . so + bàhulakàt õam . yugàgamà÷ca .) sàyàhnaþ . ityamaraþ . 3 . 4 . 19 . sandhyà . iti ràjanirghaõñaþ .. tathà --
     %<dinànte puüsi sàyaþ syàt sàyàhne sàyamavyayam .>% iti ÷abdàrõavaþ .. (yathà, raghuþ . 1 . 48 .
     %<saduùpràpaya÷àþ pràpadà÷ramaü ÷ràntavàhanaþ .
     sàyaü saüyaminastasya maharùermahiùãsakhaþ ..>%)

#<sàyaükàlaþ>#, puü, (sàyaü sàyàhnaþ kàlaþ .) sàyàhnaþ . sàyaüsandhyàsamayaþ . yathà, smç tisàgaradhçtamatsyasåktam . jyeùñhà vàpyathavà ùaùñhã sàyaükàle na cedbhavet .. sàyameva tathàpi syàdvilva÷àkhàbhimantraõam .. iti tithyàditattvam ..

#<sàyaüsandhyà>#, strã, (sàyaü sàyàhne yà sandhyà .) sàyaükàlopàsyà devatà . sàyaükàlakartavyopàsanà . sàyaüsandhyopàsanàkàla÷ca . tatpramàõaü sandhyà÷abde draùñavyam . pa÷cimà sandhyà . tasyà utpattiryathà -- màrkaõóeya uvàca .
     %<nàràyaõaþ svayaü sandhyàü paspar÷àthàgrapàõinà .
     tataþ puroóà÷amayaü taccharãramabhåt kùaõàt ..
     mahàmunermahàyaj¤e tasmin vi÷vopakàriõi .
     nàgniþ kravyàdatàü yàtãtyetadatha tathà kçtam ..
     evaü kçtvà jagannàthastatraivàntaradhãyata .
     sandhyàpyagacchadyatreje tatra medhàtithirmuniþ ..
     atha viùõoþ prasàdena kenàpyanupalakùità .
     pravive÷a tadà yaj¤aü sandhyà medhàtithermaneþ ..
     va÷iùñhe na purà yà tu varõãbhåtà tu sà sutà .
     upadiùñà tapa÷cartuü vacanàt parameùñhinaþ ..
     tameva kçtvà manasi tapa÷caryopade÷akam .
     patitvena tadà sandhyà bràhmaõaü brahmacàriõam ..
     samiddhe'gnau mahàyaj¤e munibhirnopalakùità .
     tadà viùõoþ prasàdena sà vive÷a vidheþ sutà ..
     tasyàþ puroóà÷amayaü ÷arãraü tatkùaõàttataþ .
     dagdhaü puroóà÷agandhaü vyastàrayadalakùitam ..
     vahnistasyàþ ÷arãraü taddagdhvà såryasya maõóale .
     ÷uddhaü prave÷ayàmàsa viùõorevàj¤ayà punaþ ..
     såryo dvidhà vibhajyàtha tat÷arãraü tadà rathe .
     svake saüsthàpayàmàsa prãtaye pitçdevayoþ ..
     yadårdhabhàgaü tasyàstu ÷arãrasya dvijottamàþ .
     pràtaþsandhyàbhavat sà tu ahoràtràdimadhyagà ..
     yaccheùabhàgastasyàstu ahoràtràntamadhyagà .
     sà sàyamabhavat sandhyà pitçprãtipradà sadà ..
     såryodayàcca prathamaü yadà syàdaruõodayaþ .
     pràtaþsandhyà tadodeti devànàü prãtikàriõã ..
     astaü gate tataþ sårye ÷oõapadmanibhà sadà .
     udeti sàyaüsandhyà sà pitéõàü modakàriõã ..>% iti ÷rãkàlikàpuràõe arundhatãjanmakathane 22 adhyàyaþ ..

#<sàyaüsandhyàdevatà>#, strã, (sàyaüsandhyàyà devatà .) sarasvatã . iti kavikalpalatà ..

#<sàyaþ>#, puü, (syati samàpayati dinamiti . so + ÷yàdvyadheti õaþ . tato yugàgamaþ .) dinàntaþ . ityamaraþ . 1 . 4 . 3 .. bàõaþ . iti medinã .. sàyotmavau vikàlake . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<sà(÷à)yakaþ>#, puü, (syati chinattãti . so + õvul + yuk .) bàõaþ . (yathà, ràmàyaõe . 2 . 31 . 30 !
     %<abhedye kavace divye tåõau càkùayyasàyakau ..>%) khaógaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 2 .. (yathà, mahàbhàrate . 4 . 40 . 14 .
     %<kasya pà¤canakhe koùe sàyako hemavigrahaþ .
     pramàõaråpasampannaþ pãta àkà÷asannibhaþ ..>% pa¤camasaükhyà . yathà, sàhityadarpaõe . 4 . 264 .
     %<saïkareõa triråpeõa saüsçùñyà caikaråpayà .
     vedakhàgni÷aràþ ÷uddhairiùubàõàgnisàyakàþ ..>%)

#<sàyakapuïkhà>#, strã, (sàyakasya puïkha iva puïkho yasyàþ .) ÷arapuïkhà . iti ràjanirghaõñaþ .. (sàyakasya puïkhe, puü, . yathà, raghuþ . 2 . 31 .
     %<saktàïguliþ sàyakapuïkha eva citràrpitàrambha ivàvatasthe ..>%)

#<sàyantanaþ>#, tri, (sàyaü bhavaþ . sàyam + %<sàyaüciraüpràhlepràgavyayebhyaùñyuóhyulau tuñ ca .>% 4 . 3 . 23 . iti óhyul tuñ ca .) sàyaükàlabhavaþ . yathà --
     %<sandhyàü sàyantanãü kuryàt dvàda÷yàdiùvapi priye .
     akurvannirayaü yàti yato nityàgamakriyà ..>% iti bçhannãlatantre prathamapañalaþ ..

#<sàyàhnaþ>#, puü, (sàyamahnaþ . %<saükhyàvisàyeti .>% 6 . 3 . 110 . j¤àpakàt samàsaþ .) pa¤cadhàvibhaktadinapa¤camàü÷aþ . divasasya ÷eùamåhårtatrayam . yathà --
     %<pràtaþkàlo muhårtàüstrãn saïgavastàvadeva tu .
     madhyàhnastrimuhårtaü syàdaparàhlastataþ param ..
     sàyàhnastrimuhårtaü syàt ÷ràddhaü tatra na kàrayet ràkùasã nàma sà velà garhità sarvakarmasu ..>% iti tithyàditattvam .. tatparyàyaþ .
     %<sàyo dinàntaþ sàyàhno vikàlaþ sàyameva ca>% iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sàyikà>#, strã, kramasthitiþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sàyã>#, [n] puü, (sàyati nà÷ayati gatikle÷amiti . sai kùaye + õiniþ .) a÷vàrohaþ . iti kecit ..

#<sàyujyaü>#, klã, (sayujo sahayogasya bhàvaþ . bràhmaõàditvàt ùya¤ .) sahayogaþ . ekatvam . tattu pa¤cadhàmuktyantargatamuktivi÷eùaþ . yathà --
     %<sàlokyasàrùñisàmãpyasàråpyaikatvamapyuta .
     dãyamànaü na gçhõanti vinà matsevanaü janàþ ..>% iti ÷rãbhàgavate . 3 . 29 . 13 .. %<bhaktànàü niùkàmatàü kaimutikanyàyenàha . sàlokyaü mayà saha ekasmin loke vàsam . sàrùñiü samànai÷varyam . sàmãpyaü nikañavartitvam . sàråpyaü samànaråpatàm . ekatvaü sàyujyam . uta api dãyamànamapi na gçhõanti kutastatkàmanà ityarthaþ .>% iti ÷rãdharasvàmã .. %<ekatvaü bhagavatsàyujyaü brahma sàyujya¤ca . anayostallãlàtmakatvena tatsevanàrthatvàbhàvàt grahaõàva÷yakatvameveti bhàvaþ .>% iti kramaüsandarbhaþ ..

#<sàye>#, vya, dinànte . sàyaükàle . iti kecit ..

#<sàra>#, t ka daurvalye . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràø-paraø-akaø-señ .) rephopadhaþ . asasàrat . iti durgàdàsaþ ..

#<sàraü>#, klã, puü, (sàra t ka daurbalye + ac . sç gato + gha¤ iti và .) jalam . dhanam . (yathà, raghuþ . 4 . 79 .
     %<paraspareõa vij¤àtasteùåpàyanapàõiùu .
     ràj¤à himavataþ sàro ràj¤aþ sàro himàdriõà ..>%) nyàyyam . iti medinã .. (saràt jàtam . sara + aõ .) navanãtam . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, su÷rute uttaratantre . 26 .
     %<kùãra÷eùa¤ca tanmathyaü ÷ãtaü sàramupàharet ..>% amçtam . yathà, bhàgavate . 7 . 6 . 25 .
     %<dharmàdayaþ kimaguõena ca kàïkùitena sàraüjuùàü caraõayorupagàyatàü naþ ..>%) lauham . iti bhàvaprakà÷aþ . vipinam . iti ÷abdaratnàvalã .. * .. sàravaståni yathà --
     %<sàraü rasànàntu ghçtaü ghçtasàraü huta¤ca yat .
     hutasya sàraü svarga¤ca svargàt sàrantu yoùitaþ ..
     ato ràjan pradeyàþ syuþ striyaþ svargamabhãpsataþ .
     tathaiveha sukhaü tàbhiþ saha ràjyaü nçpottama ..>% iti vahnipuràõe dàsãdànàdhyàyaþ .. api ca .
     %<asàre khalu saüsàre sàrametaccatuùñayam .
     kà÷yàü vàsaþ satàü saïgo gaïgàmbhaþ ÷ambusevanam ..>% iti kavitàratnàkaradhçtapuràõavacanam ..

#<sàraþ>#, puü, (sç + %<sç sthire .>% 3 . 3 . 17 . iti gha¤ .) balam . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 155 . 23 .
     %<tarasva bhãma mà krãóa jahi rakùo vibhãùaõam .
     purà vikurute màyàü bhujayoþ sàramarpaya ..>%) sthiràü÷aþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 170 .. (yathà, raghuþ . 10 . 10 .
     %<prabhànulipta÷rãvatsaü lakùmãvibhramadarpaõam .
     kaustubhàkhyamapàü sàraü bibhràõaü bçhatorasà ..>%) majjà . ityamaraþ . 2 . 4 . 12 .. vajrakùàram . iti ràjanirghaõñhaþ .. vàyuþ . iti jañàdharaþ .. rogaþ . iti dharaõiþ .. pà÷akaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. dadhyuttaram . iti ÷abdacandrikà .. (arthàlaïkàravi÷eùaþ . yathà, sàhityadarpaõe . 10 . 731 .
     %<uttarottaramutkarùo vastunaþ sàra ucyate ..>% yathà --
     %<ràjye sàraü vasudhà vasudhàyàmapi puraü pure saudham .
     saudhe talpaü talpe varàïganàsarvasvam ..>%)

#<sàraþ>#, tri, (sç + gha¤ .) atidçóhaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. varaþ . ÷reùñhaþ . ityamaramedinãkarau .. yathà --
     %<sarvasàro yathà kçùõo vratànàü puõyakaü tathà ..>% iti brahmavaivarte gaõapatikhaõóe . 3 . 30 .. api ca . ÷rãmàrkaõóeya uvàca .
     %<jagat sarvantu niþsàramanityaü duþkhabhàjanam .
     utpadyate kùaõàdetat kùaõàdetat vipadyate ..
     yathaivotpadyate sàrànniþsàraü jagada¤casà .
     punastasminnilãyante mahàpralayasaïgame ..
     utpattipralayàbhyàntu jagannisàratàü hariþ .
     ÷ambhave dar÷ayàmàsa bhàvena jagatàü patiþ ..
     ekaü ÷ivaü ÷àntamanantamacyutaü paràtparaü j¤ànamayaü vi÷eùam .
     advaitamavyagramacintyaråpaü sàrantvekaü nàsti sàraü tvadanyat ..
     yasmàdetajjàyate vi÷vamagryaü yasmàllãnaü syàt tatpa÷càt sthita¤ca .
     àkà÷avanmeghajàlasya dhçtyà yadvi÷vaü vai dhriyate tacca sàram ..
     aùñàïgayogairyadàptu micchan yogã yunaktyàtmaråpaü sadaiva .
     nivartate pràpya yanneha loke tadvai sàraü sàramanyanna càsti ..
     sàro dvitãyo dharmastu yo nityapràptaye bhavet .
     yo vai nivartako nàma tatràsàraþ pravartakaþ ..
     sarvaü kùarati loke'smin dharmo naiva cyuto bhavet svadharmàdyo na calati sa evàkùara ucyate ..
     etadvaþ kathitaü sàraü niþsàra¤ca yathà jagat .
     yathà svayaü dadar÷à÷u ÷ambhurj¤ànena sve'ntare ..
     etadvai dar÷ayàmàsa sa viùõurjagatàü patiþ .
     svayaü jagràha manasà dhyànenàtmani ÷aïkaraþ ..
     sàraü tattvaü paramaü niùkalaü yammårtyà dãnaü mårtimàn dharma eùaþ .
     sàro'nyo'sau sàrahãnaü tadanyat j¤àtvaivethyaü yàti nityaü mahàdhãþ ..>% iti ÷rãkàlikàpuràõe 27 adhyàyaþ ..

#<sàrakaþ>#, puü, (sàrayati malamiti . sç + õic + õvul .) jayapàlaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. virecake, tri . iti vaidyakam ..

#<sàrakhadiraþ>#, puü, (sàraþ atidçóhaþ khadiraþ .) duþkhadiraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sàragandhaþ>#, puü, (sàro gandho yasya .) candanam . iti ÷abdacandrikà ..

#<sàragràhã>#, [n] tri, (sàraü gçhlàtãti . graha + õiniþ .) sàragrahaõakartà ..

#<sàraghaü>#, klã, (saraghàbhirmadhumakùikàbhiþ kçtamiti saraghà + aõ .) madhu . iti jañàdharaþ .. (yathà, bhàgavate . 10 . 16 . 43 .
     %<pãtvà mukundamukhasàraghamakùibhçïgaistàpaü jahurvirahajaü vrajayoùito'hni ..>%)

#<sàraïgaþ>#, puü, (saratãti . sç gatau + %<sçvç¤orvçddhi÷ca .>% uõàø 1 . 121 . iti aïgac . vçddhi÷ca .) càtakapakùã . ityamaraþ . 2 . 5 . 17 .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 63 . 16 .
     %<uùõamantardadhe sadyaþ snigdhà dadç÷ire ghanàþ .
     tato jahçùire sarve bhekasàraïgavarhiõaþ ..>%) hariõaþ . (yathà, bhaññiþ . 3 . 26 .
     %<gomàyusàraïgagaõà÷ca samyak nàyàsiùurbhãmamaràsiùu÷ca ..>%) màtaïgajaþ . iti medinã .. pakùibhedaþ . bhçïgaþ . iti vi÷vaþ .. yathà --
     %<nànudveùñi kaliü samràñ sàraïga iva sàrabhuk ku÷alànyà÷u sidhyanti netaràõi kçtàni yat ..>% iti ÷rãbhàgavate . 1 . 18 . 7 .. %<nanu adharmahetuü kaliü sarvathà kiü na hatvàn tatràha nànudveùñãti . sàraïgo bhramara iva sàragràhã . sàramàha yat yasmin ku÷alàni puõyàni à÷u saükalpamàtreõa phalanti itaràõi pàpàni à÷u na sidhyanti yatastàni kçtànyeva sidhyanti na tu saükalpitamàtràõãti .>% iti ÷rãdharasvàmã .. * .. chatram . ràjahaüsaþ . citramçgaþ . (yathà, mahàbhàrate . 7 . 22 . 21 .
     %<àkrãóanto vahanti sma sàraïga÷avalà hayàþ ..>%) vàdyabhedaþ . aü÷ukam . iti ÷abdaratnàvalã .. nànàvarõaþ . mayåraþ . kàmadevaþ . dhanuþ . ke÷aþ . svarõam . àbharaõam . padyam . ÷aïkhaþ . candanam . karpåram . puùpam . kokilaþ . meghaþ . pçthivã . ràtriþ . dãptiþ . siühaþ . ityanekàrthakoùaþ .. * .. sàraïgahariõamàüsaguõàþ .
     %<sàraïgaü jàïgalaü snigdhaü madhuraü laghu vçùyadam .>% iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sàraïgaþ>#, tri, (sç + aïgac .) ÷avalaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 23 .. %<÷àraïga÷càtake khyàtaþ ÷avale hariõe'pi ca . iti tàlavyàdàvajayaþ . ataeva sàraïgo dantyàdistàlavyàdi÷ca .>% iti bharataþ ..

#<sàraïgikaþ>#, puü, (sàraïgaü hantãti . sàraïga + %<pakùimatsyamçgàn hanti .>% 4 . 4 . 35 . iti ñhak .) vyàdhaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<sàraïgã>#, strã, vàdyavi÷eùaþ . iti kecit ..

#<sàrajaü>#, klã, (sàràt jàyate iti . jana + óaþ .) navanãtam . iti ÷abdacandrikà ..

#<sàraõaü>#, klã, (sàrayatãti . sç + õic + lyuþ .) gandhabhedaþ . iti dharaõiþ ..

#<sàraõaþ>#, puü, (sç + õic + lyuþ .) atãsàrarogaþ . ràvaõamantrã . iti hemacandraþ .. bhadravalà . iti dharaõiþ .. àmràtakaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<sàraõiþ>#, strã, (sç + õic + aniþ . ityuõàdivçttau ujjvalaþ . 2 . 103 .) kùudranadã . prasàraõã . ityuõàdikoùaþ ..

#<sàraõikaþ>#, tri, pathikaþ . saraõi÷abdàt ùõikapratyayena niùpannaþ .. (yathà, mahàbharate . 12 . 91 . 36 .
     %<yadà sàraõikàn ràjà putravat parirakùati .
     bhinatti ca na maryàdàü sa ràj¤o dharma ucyate ..>%)

#<sàraõikaghnaþ>#, puü, (sàraõikàn pathikàn hantãti hana + ñak .) dasyuþ . iti kecit ..

#<sàraõã>#, strã, (sàraõi + và ïãù .) prasàraõã . svalpanadã . iti medinã .. (yathà, anargharàghave . 2 . 25 .
     %<àlavàlavalayeùu bhåruhàü màüsalastimitamantaràntarà .
     keralãcikurabhaïgibhaïguraü sàraõãùu punarambu dç÷yate ..>%)

#<sàraõóaþ>#, puü, sarpàõóaþ . iti jañàdharaþ ..

#<sàrataruþ>#, puü, (sàraü jalaü tatpradhànastaruþ .) kadalãvçkùaþ . iti dhana¤jayaþ ..

#<sàrathiþ>#, puü, (saratya÷vàniti . sç + antarbhàviõyarthaþ + %<sarterõicca .>% uõàø 4 . 89 . iti ghathin .) rathàdighoñakaniyogakartà . tatparyàyaþ . niyantà 2 pràjità 3 yantà 4 såtaþ 5 kùattà 6 savyeùñà 7 dakùiõasthaþ 8 rathakuñumbã 9 . ityamaraþ . 2 . 8 . 59-60 .. sàdã 10 savyeùñhaþ 11 niyàmakaþ 12 càturikaþ 13 . iti jañàdharaþ .. pravetà 14 rathanàgaraþ 15 . iti ÷abdaratnàvalã .. sarathasyàpatyaü sàrathiþ bàhvàdyata iti ùõiþ . saha rathena vartate yo'sau saratho'÷vaþ taü prerayati óhaghe kàditi ùõirvà . sàrayati a÷vàn iti ¤yantàt sç gatàvityasmàt nàmnãti athipratyayo và . ityamarañãkàyàü bharataþ .. tallakùaõaü yathà, màtsye . 215 . 20 -- 21 .
     %<nimitta÷akunaj¤àno haya÷ikùàvi÷àradaþ .
     hayàyurvedatattvaj¤o bhåribhàgavi÷eùavit ..
     svàmibhakto mahotsàhaþ sarveùà¤ca priyaüvadaþ .
     ÷åra÷ca kçtavidya÷ca sàrathiþ parikãrtitaþ ..>% samudraþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<sàradà>#, strã, (sàraü dadàtãti . dà + kaþ .) sarasvatã . iti ÷abdaratnàvalã .. durgà . yathà . ÷aratkàlabodhanãyatvena ÷àradàpadavyutpattestatpadaü tàlavyàdi sàraü dadàtãti vyutpattistukàlpanikã . iti tithyàditattvam .. sàradàtari, tri ..

#<sàradrumaþ>#, puü, (sàraþ atidçóhaþ drumaþ .) khadiraþ iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 43 . 58 .
     %<utthàpayet lakùma sahasracakùuùaþ sàradrumàbhagnakumàrikànvitam ..>%)

#<sàrapàdapaþ>#, puü, (sàraþ atidçóhaþ pàdapaþ .) dhàmanivçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<sàrabhàõóaü>#, klã, (sàrasya bhàõóamiva .) akçtrimapàtram . yathà mçganàbhyàdi .. (yathà, yàj¤avalkyaþ . 2 . 250 .
     %<samudraparivarta¤ca sàrabhàõóa¤ca kçtrimam .
     àdhànaü vikrayaü vàpi nayato daõóakalpanà ..>%)

#<sàramitiþ>#, puü, vedaþ . iti hemacandraþ .. sàraü yathàrthaü mãyate j¤àyate anena sàramitiþ . sàropapadàt màdhàtornàmnãti tiþ ..

#<sàramåùikà>#, strã, (sàre muùikeva) devadàlã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sàrameyaþ>#, puü, (saramàyà apatyaü pumàniti . óhak .) kukkuraþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 31 .. (yathà, mahàbhàrate . 6 . 9 . 73 .
     %<anyonyasyàvalumpanti sàrarmeyà ivàmiùam .
     ràjàno bharata÷reùñha bhoktukàmà vasundharàm ..>%)

#<sàrameyã>#, strã, (saramàyà apatyaü strã . óhak . ïãù .) kukkurã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sàralohaü>#, klã, (sàraü ÷reùñhaü loham .) lohasàraþ . iti bhåriprayogaþ .. iùpàta iti bhàùà ..

#<sàravaþ>#, tri, (sarayvàü bhavaþ . aõ . %<dàõóinàyanahàstinàyaneti .>% 6 . 4 . 174 . iti nipàtanàt sàdhuþ .) sarayunadãsamutpannaþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 36 ...

#<sàravarjitaþ>#, tri, sthiràü÷arahitaþ . asàravastu . sàreõa varjita iti tçtãyàtatpuruùasamàsaniùpannaþ ..

#<sàrasaü>#, klã, (sarasi bhavam . saras + aõ .) padmam . ityamaraþ . 1 . 10 . 40 .. strãkañyàbharaõam . iti kecit ..

@<[Page 5,339a]>@
#<sàrasaü>#, tri, (sarasi bhavam . saras + aõ .) sarovarodbhavajalàdi . tajjalaguõàþ . tathà --
     %<nadyàþ ÷ailavaràccàmbho yatra saüsrutya tiùñhati .
     tat sarojajalaü channaü tadadbhaþ sàrasaü smçtam ..
     sàrasaü salilaü balyaü tçùõàghnaü madhuraü laghu .
     rocanaü tuvaraü råkùaü baddhamåtramalaü sitam ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (yathà ca .
     %<kùàraü ghanaü vàtakaphànukàri tvagdoùakçt tat kañu dãpana¤ca .
     proktaü vipàke bhrama÷oùakàri syàt sàrasaü no sukhakàri vàri ..>% iti hàrãte prathamasthàne saptame'dhyàye ..)

#<sàrasaþ>#, puü, candraþ . iti medinã ..

#<sàrasaþ>#, puü, strã, (sarasi bhavaþ . aõ .) svanàmakhyàtapakùã . tatparyàyaþ . puùkaràhvaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 5 . 22 .. gonardaþ 3 nàïkuraþ 4 lakùmaõaþ 5 lakùaõaþ 6 sarasãkaþ 7 sarotsavaþ 8 iti ÷abdaratnàvalã .. rasikaþ 9 kàmã 10 . tanmàüsaguõàþ . madhuratvam . amlatvam . kaùàyatvam . mahàtisàrapittagrahaõyar÷onà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. tasya ÷akunaü yathà --
     %<iùñàrthasiddhiþ sakalàsu dikùu syàt sàrasadvandvavilokanena .
     ÷rutvàsya pçùñhe ninadaü na gacchet sidhyatyabhãùñaü gçha eva yasmàt ..
     vàmena yoùitkulalàbhakàrã ÷abdastathàgre nçpato'rthalabdhyai .
     yaþ sàrasàbhyàü yugapadviràvaþ kçto'cireõa kramato'pi vàmaþ .
     sa veditavyaþ kathitàrthakàrã krau¤cadvayasyàpyayameva vargaþ ..>% iti vasantaràja÷àkune sàrasavargaþ ..

#<sàrasanaü>#, klã, (sàraü sanoti dadàtãti . ùaõu dàne + ac .) kà¤cã . strãkañyàbharaõam . ityamaraþ . 2 . 6 . 109 .. asya paryàyaþ kà¤cã ÷abde draùñavyaþ .. ka¤cukadàróhyàrthaü madhyakàyanibaddhapaññikàdi . tatparyàyaþ . adhikàïgam 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 63 .. dve ka¤cukadàróhyàrthaü madhyakàye nibaddhe paññikàdau . saka¤cu kàþ sasannàhàþ madhye dàróhyàrthaü yadvadhnanti tat sàrasanaü adhikàïga¤cocyate . iti bharataþ .. (yathà, kiràte . 18 . 32 ..
     %<tavottarãyaü karicarma sàïgajaü jvalanmaniþ sàrasanaü mahànahiþ .
     sagàsyapaüktiþ ÷avabhasma candanaü kalà hiümà÷o÷ca sama¤cakàsata ..>%)

#<sàrasã>#, strã, (sàrasa + jàtau ïãù .) sàrasapatnã . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 11 . 18 . 14 .
     %<haüsagadgadabhàùiõyo duþkha÷okapramohitàþ .
     sàrasya iva ràsantyaþ patitàþ pa÷ya màdhava ! ..>%)

@<[Page 5,339b]>@
#<sàrasvataþ>#, puü, sarasvatã devatàsyeti . aõ .) vilvadaõóaþ . (sarasvatyà ayamiti . tasyedamityaõ .) de÷avi÷eùaþ . sa tu hastinàpurasya uttarapa÷cimabhàge prasiddhaþ . iti hemacandraþ .. yathà . kårmàïgasthade÷ànàha .
     %<madhye sàrasvatà matsyàþ ÷årasenàþ samàthuràþ pà¤càla÷àlvamàõóavyakurukùetragajàhvayàþ ..>% iti jyotistattvam .. sarasvatãnadãputtramunivi÷eùaþ . sàrasvatade÷odbhavabràhmaõaþ . yathà --
     %<sàrasvatàþ kànyakubjà gauóamaithilakotkalàþ .
     pa¤ca gauóà iti khyàtà vindhyasyottaravàsinaþ ..>% iti puràõam .. kalpavi÷eùaþ .. yathà --
     %<sàrasvatasya kalpasya madhye ye syurnaràmaràþ .
     tadvçttàntodbhavaü loke tadbhàgavatamucyate ..>% iti màtsye 50 adhyàyaþ .. vyàkaraõavi÷eùaþ . (navamadvàparayugasya vyàsaþ . yathà, devãbhàgavate . 1 . 3 . 28 .
     %<sàrasvatastu navame tridhàmà da÷ame tathà ..>% ghçtavi÷eùe, klã . yathà --
     %<samålapatràmàdàya brahmãü prakùàlya vàriõà .
     udåkhale kùodayitvà rasaü vastreõa gàlayet ..
     rase caturguõe tasmin ghçtaprasthaü vipàcayet .
     auùadhàni tu peùyàõi tànãmàni pradàpayet ..
     haridrà màlatã kuùñhaü trivçtã saharãtakã .
     eteùàü palikànbhàgàn ÷eùàõikàrùikàõi tu pippalyo'tha vióaïgàni saindhavaü ÷arkarà vacà .
     sarvametat samàloóya ÷anairmç dvagninà pacet ..
     etatprà÷itamàtreõa vàgvi÷uddhi÷ca jàyate .
     saptaràtraprayogeõa kinnaraiþ saha gãyate ..
     ardhamàsaprayogeõa somaràjãvapurbhavet .
     màsamàtraprayogena ÷rutamàtrantu dhàrayet ..
     hantyaùñàda÷akuùñhàni ar÷àüsi vividhàni ca .
     pa¤cagulmàn pramehàü÷ca kàsaü pa¤cavidhaü jayet ..
     bandhyànà¤caiva nàrãõàü naràõàmalparetasàm .
     ghçtaü sàrasvataü nàma balavarõàgnivardha nan ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe rasàyanàdhikàre .. idameva brahmãghçtamityàkhyayàpi prasiddham .. * .. tri, sarasvatãsambandhã . (yathà, yàj¤avalkye . 2 . 83 .
     %<varõinàü hi vadho yatra yatra sàkùyançtaü vadet .
     tatpàvanàya nirvàpya÷caruþ sàrasvato dvijaiþ ..>%) sàrasvatade÷asambandhã .. (sarasvatãnadãsambandhã . yathà, meghadåte . 51 .
     %<kçtvà tàsàmabhigamamapàü saumya sàrasvatãnàmantaþ ÷uddhastvamapi bhavità varõamàtreõa kçùõaþ ..>%)

#<sàrasvatakalpaþ>#, puü, (sàrasvataþ kalpaþ .) sarasvatyupàsanàprakaraõam . yathà -- brahmovàca .
     %<÷çõu brahman paraü guhyaü kalpaü sàrasvataü mama .
     yasya vij¤ànamàtreõa jàóyàpaharaõaü bhavet ..
     sarva÷àstraprakà÷a÷ca sarvaj¤o jàyate'ciràt .
     abhyàsàcca bhavedyasya vàca÷citrà bhavanti hi ..
     avàpustrida÷à vyàptaü vàgã÷atvaü bçhaspatiþ .
     dvaipàyano'pi yàü j¤àtvà vedavyàso'bhavanmuniþ ..
     mantroddhàraü pravakùyàmi sàïgàvaraõapåjanaiþ .
     anantaü bindunà yuktaü vàmagaõóàntabhåùitam ..
     japet dvàda÷alakùantu måko'pi vàkpatirbhavet nàbhau ÷ubhràravinda¤ca dhyàyedda÷adalaü sudhãþ ..
     tanmadhye bhàvayemmantrã maõóalànàü trayaü ciram .
     ratnasiühàsanaü tatra varõajyotsnàmayaü punaþ ..
     tasyopari punardhyàyeddevãü vàgã÷varãü tataþ .
     muktàkàntinibhàü devãü jyotsnàjàlavikà÷inãm ..
     muktàhàrayutàü ÷ubhràü ÷a÷ikhaõóavimaõóitàm .
     bibhratãü dakùahastàbhyàü vyàkhyàü varõasya màlikàm ..
     amçtena tathà pårõaü ghañaü divya¤ca pustakam .
     dadhatãü vàmahastàbhyàü pãnastanabharànvitàm ..
     madhye kùãõàü tathà svacchàü nànàratnavibhåùitàm àtmàbhedena dhyàtvaivaü tataþ saüpåjayet kramàt ..
     àdyena dãrghayuktena kuryàdaïgàni hastayoþ .
     hçdayàdau tathà kuryàdvãjenàïgakriyà punaþ ..
     bhruvormadhye tathà nàbhau guhye ca de÷ikastathà .
     nyasedvãjaü punarvastau vyàpakaü vinyasettataþ ..
     pãñhanyàsaü tanã kuryàt devatàbhàva÷uddhaye .
     màütçkàyàntu yat proktaü pãñhamabhyarcya yatnataþ ..
     barõàbjenàsanaü dadyàt mårtiü målena kalpayeta .
     àvàhya påjayettasyàü devãü vàgã÷varãü tataþ ..
     aïgaiþ prathamà vçttiþ syàt dvitãyà ÷aktibhistataþ .
     dalàgreùu samabhyarcya brahmàõyàdyà yathàvidhi ..
     lokapàlà bahiþ påjyàsteùàmastràõi taddhvahiþ .
     evaü sampåjayenmantrã japahomaratastadà ..
     kavitvaü labhate vàgmã lakùairdvàdabhirdhruvam .
     pràtarjaptvà sahasrantu pibedbràhmãü vacànvitàm na vismarati medhàvã ÷rutàn vedàgamànapi .
     kaõñhamàtrodake sthitvà dhyàyenmàrtaõóamaõóale ..
     jyotiþpu¤janibhàü devãü parivàrasamanvitàm .
     varàbhayayutàü haste mudràpustakadhàriõãm ..
     japan sahasramàõena ùaõmàsaü vijitendriyaþ .
     bhãmàü sampràpya vàksiddhiü kavãnàmagraõãrbhavet atha yogaü pravakùyàmi jàóyanà÷akaraü param .
     ràtri÷eùe samutthàya ÷ucirbhåtvà samàhitaþ ..
     ÷uddhabhàvena càtmànaü guru¤ca parikalpayet .
     tatprabhàpañalavyàptaü jagat sarvaü vicintayet ..
     målàdhàre sthitàü devãü kuõóalãü paradevatàm .
     suptàü protthàpya tàü ÷aktyà kramàccakràõi bhedayet tataþ para÷ive nãtvà saudhã¤ca pràpayettataþ .
     årdhagranthiü vinirbhidya jihvàü dãpasvaråpiõãm bãjaråpasva÷aktyà tu prollasantãü paràtmikàm .
     ÷abdabrahmasvaråpà¤ca ni÷calàü cintayet punaþ ..
     tatprabhàpañalavyàptaü ÷arãraü cintayettataþ ..
     nityaü sahasramàõena japet saübatsaraü yadi .
     tataþ saüjàyate mantrã vàcaspatirivàparaþ ..
     chando'laïkàratarkàdinànà÷àstràrthavidbhavet .
     kavitvaü j¤àna÷aktyà tu pàõóityamadhikaü bhavet .. * athàparaü pravakùyàmi yogaü bhuvi sudurlabham .
     nàbhicakrasthitàü saumyàü raktàkàràü vicintayet ..
     kùaumàbaddhanitambà¤ca raktàbharaõabhåùitàm .
     pà÷àïku÷adharàü divyàü varàbhayayutàü punaþ ..
     dçùñyà càmçtavarùiõyà pårayantãü manorathàn .
     evaü dhyàtvà japellakùaü manujo vihitaü tataþ ..
     homaü kuryàt trimadhvaktaü raktotpalayutairdvijaþ .
     tataþ santarpayeddevãü dugdhayuktena sarpiùà ..
     pàyasena baliü dadyàt dadhipiùñamadhuplutaiþ .
     evaü kçtvà vidhànantu sàkùàdvai ÷ravaõo bhavet ..
     siddhàrthaistrimadhuropetairhu tvà jagadva÷aü nayet .
     padmadànena mahatãü pràpnuyàt ÷riyamårjitàm ..
     devãhçdayavidyàyà nàsti ki¤cit sudurlabham snehabhàvena samprroktaü na deyaü yasya kasyacit ..
     etatte kathitaü divyaü vidyotpatte÷ca kàraõam .
     viùõunà dattamasmabhyaü mayà tubhyaü dvijottama ..
     siddhamantrã yadà mantrã vàli÷asyàpi mårdhani .
     hastaü dattvà japet so'pi saudhãü vàcamanargalàm ..>% iti svàyambhuvamàtçkàtantre sàrasvataþ pañalaþ . iti tantrasàraþ ..

#<sàrasvatavrataþ>#, puü, (sàrasvataþ sarasvatãdevatàkaþ vrataþ .) sarasvatyà vratavi÷eùaþ . yathà -- manuruvàca .
     %<madhurà bhàratã kena vratena madhusådana .
     tathaiva janasaubhàgyamatividyàsukau÷alam ..
     abheda÷càpi dampatyostathà bandhudhanena ca .
     àyu÷ca vipulaü puüsàü tanme kathaya màdhava ..
     matsya uvàca .
     samyak pçùñaü tvayà ràjan ÷çõu sàrasvataü vratam yasya saïkortanàdeva tuùyatãha sarasvatã ..
     yo yadbhaktaþ pumàn kuryàdetadvra tamanuttamam .
     tadvàsaràdau saüpåjya viprànetat samàrabhet ..
     athavàdityavàreõa grahatàràbalena và .
     pàyasaü bhojayedvidvàn kçtvà bràhmaõavàcanam ..
     ÷uklavastràõi dattvà ca sahiraõyàni ÷aktitaþ .
     gàyattãü påjayedbhaktyà ÷uklamàlyànulepaõaiþ ..
     yathà na devo bhagavàn brahmà lokapitàmahaþ .
     tvàü parityajya santiùñhe ttathà bhava varapradà ..
     vedàþ ÷àstràõi sarvàõi nçtyagãtàdika¤ca yat na vihãnaü tvayà devi tathà me santu siddhayaþ ..
     lakùmãrmedhà dharà puùñirgaurãtuùñiþ prabhàmatiþ .
     etàbhiþ pàhi tanubhiraùñàbhirmàü sarasvati ..
     evaü sampåjya gàyartràü vãõàkùamàlyadhàriõãm .
     ÷uklapuùpàkùatairbhaktyà sakamaõóalupuùpakam ..
     maunavratena bhu¤jãta sàyaü pràta÷ca dharmavit .
     pa¤camyàü pratipakùa¤ca påjayet ÷abdavàsinàm ..
     tathaiva taõóulaprathyaü ghçtapàtreõa saüyutam .
     kùãraü dadyàddhiraõya¤ca gàyattrã prãyatàmiti ..
     sandhyàyà¤ca tathà maunametat kurvan samàcaret .
     nàntaràbhojanaü kuryàt yàvanmàsàstrayoda÷a ..
     samàpte tu vrate dadyàt bhojanaü ÷uklataõóulaiþ .
     suvarõaü vastrayugma¤ca gà¤ca vipràya ÷obhanàma .
     devyà vitànaü ghaõñà¤ca sitanetrapañàvçtàm .
     candanaü vastrayugma¤ca dadhyanne ÷ikharaü punaþ .
     tathopadeùñàramapi bhaktyà sampåjayedgurum ..
     vitta÷àñhyena rahito vastramàlyànulepanaiþ .
     anena vidhinà yastu kuryàt sàrasvataü vratam .
     vidyàvànarthayukta÷ca vyaktakaõña÷ca jàyate ..
     sarasvatyàþ prasàdena brahmaloke mahãyate .
     nàrã và kurute yà tu sàpi tatphalabhàginã brahmaloke vasedràjan yàvat kalpàyutatrayam .
     sàrasvataü vrataü yastu ÷çõuyàdathavà pañhet .
     vidyàdharapure so'pi vasedabdàyutatrayam ..>% iti matsyapuràõe . 66 . 1 -- 24 ..

#<sàrasvatàþ>#, puü, bhåmni, (sàrasvate bhavàþ . aõ .) sàrasvatade÷ajàtamanuùyaþ . yathà, hemacandre .
     %<kà÷mãràstu màdhumatàþ sàrasvatàstu vikarõikàþ ..>%

#<sàrasvatotsavaþ>#, puü, (sàrasvataþ sarasvatãsambandhã utsavaþ .) sarasvatyà utsavaþ . iti tithyàditattvam .. asya pramàõàdikaü sarasvatã÷abde draùñavyam ..

#<sàrà>#, strã, (sàrayatãti . sç + õic + ac . ñàp .) kçùõatrivçtà . iti ÷abdaratnàvalã .. dårvà . iti ÷abdacandrikà .. (sehuõóabhedaþ .. ÷àlatà anena nàmnà prasiddhà .. yathà --
     %<sàlatà saptalà sàrà vimalà vidulà ca sà tathà nigadità bhåriphenà carmakaùetyapi ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårva khaõóe prathame bhàge ..)

#<sàràlaþ>#, puü, (sàreõa saraõena alati paryàptotãti . ala ac .) tilaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<sàriþ>#, puü, strã, (saratãti . sç + iõ .) pà÷akaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sàrikà>#, strã, (sarati gacchatãti .. sç + õvul ñàp .) pakùivi÷eùaþ . ityamaraþ . 3 . 5 . 8 .. ÷àlika iti bhàùà .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 53 . 22 .
     %<manye prãtivi÷iùñà sà matto lakùaõa ! sàrikà .
     yattasyàþ ÷råyate vàkyaü ÷uka pàdamarerda÷a ..>%) tatparyàyaþ . pãtapàdà 2 goràñã 3 gokiràñãkà 4 . iti hemacandraþ .. ÷àrikà 5 sàrã 6 ÷àrã 7 citralocanà 8 . iti ÷abdaratnàvalau .. madhuràlàpà 9 påtã 10 medhàvinã 11 goràõñikà 12 gokiràñã 13 gorikà 14 kalahapriyà 15 . iti ràjanighaõñaþ ..

@<[Page 5,340c]>@
#<sàriõã>#, strã, (saratãti . sç + õini . ïãp .) sahadevã . kàrpàsã . duràlabhà . kapila÷iü÷apà . prasàriõã . raktapunarõavà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sàrivà>#, strã, latàvi÷eùaþ . anantamåla iti khyàtà . goriyà sàu iti hindã bhàùà . sà tu jambu vatpatrà dugdhagarbhà vratatirbhavati . tatparyàyaþ . ÷àradà 2 gopã 3 gopakanyà 4 gopavallã 5 pratànikà 6 latà 7 àsphotà 8 kàùñhasàrivà 9 . iti ràjanirghaõñaþ .. gopà 10 utpalasàrivà 11 anantà 12 ÷àrivà 13 ÷yàmà 14 . iti ÷abdaratnàvalã .. asyà guõàþ . madhuratvam . snigdhatvam . vçùyatvam . pittapraõà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. kçùõasàrivà . sà tu indrajambu vatpatrà sugandhà kalaghaõñeti prasiddhà . kariyà sàu iti hindã bhàùà . ÷yàmàlatà iti vaïgabhàùà . tatparyàyaþ . kçùõamålã 2 kçùõà 3 candanasàrivà 4 bhadrà 5 candranagopà 6 candanà 7 kçùõavallã 8 . asyà guõàþ . tridoùa÷amanatvam . tiktatvam . kañurasatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<sàrivàdvau tu madhurau himau bhåtanikçntanau .
     kuùñhakaõóujvaraharau dehadurgandhinà÷anau ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. ki¤ca .
     %<sàrivàyugalaü svàdu snigdhaü ÷ukrakaraü guru .
     agnimàdyaruci÷vàsakàsàmaviùanà÷anam .
     doùatrayà÷rapradarajvaràtisàranà÷anam ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<sàri>#, strã, (sàri + và ïãù .) sàrikàpakùiõã . pà÷akaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. saptalà . iti ràjanirghaõñaþ .. (saptalà÷abde'syà guõàdayo j¤àtavyàþ ..)

#<sàroùñrikaþ>#, puü, (sàroùñve de÷e bhavaþ . sàroùñra + ñha¤ .) viùabhedaþ . sàroùñro de÷abhedastatra bhavaþ sàroùñrikraþ óhaghe kàditi ùõikaþ dantyàdiþ . suràùñra÷abdàt sauràùñrikaþ . iti svàmã . ityamarabharatau . 1 . 8 . 10 ..

#<sàrthaþ>#, puü, (saratãti . sç + %<sarterõicca .>% uõàø 2 . 5 . iti than . saca õit .) jantusaüghaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 41 .. baõiksamåhaþ . (yathà, raghuþ . 17 . 64 .
     %<vàpãùviva sravantãùu vaneùåpavaneùviva .
     sàrthàþ svairaü svakãyeùu cerurve÷masvivàdriùu ..>%) samåhamàtram . iti medinã .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 86 . 49 .
     %<pa÷cime ÷arvarãbhàge noptçkolåkapiïgalàþ .
     sarva eva viparyastà gràhyàþ sàrtheùu yoùitàm ..>%)

#<sàrthaþ>#, tri, arthena saha vartamànaþ . arthayuktaþ . iti hemacandraþ .. yathà, vanaparvaõi .
     %<sàrthaþ prasavato mitraü bhàryà mitraü gçhe sataþ .
     àturasya bhiùaïmitra dànaümitraü mariùyataþ ..>% iti ÷uddhitattvam ..

#<sàrthakaþ>#, tri, (sàrtha + kan .) arthena saha vartamànaþ . yathà --
     %<÷abdàntaramapekùyaiva sàrthakaþ sàrthabodhakçt .
     prakçtiþ pratyaya÷caiva nipàta÷ceti sa tridhà ..>% iti ÷abda÷aktiprakà÷ikà .. (saphalaþ . yathà, bhàgavate . 10 . 41 . 45 .
     %<pràha naþ sàrthakaü janma pàvita¤ca kulaü prabho .
     pitçdevarùayo mahyaü tuùñà hyàgamanena vàm ..>%

#<sàrthavàhaþ>#, puü, (sàrthaü vahatãti . vaha + aõ .) varõik . ityamaraþ . 2 . 9 . 78 .. (yathà, kalàvilàse . 1 . 11 .
     %<bhuktottaraü sahçdayaràsthànãsaüsthitaü kadàcittam .
     abhyetya sàrthavàho dattamahàrhopahàramaõikanakaþ ..>%)

#<sàrdraü>#, tri, (àrdreõa saha vartamànam .) àrdram . ityamaraþ . 3 . 1 . 105 .. àrdrayukte, tri .
     %<aïguùñhamàtraü sthaulyena bàhumàtraþ pramàõataþ .
     sàrdra÷ca sapalà÷a÷ca daõóa ityabhidhãyate ..>% iti pràya÷cittatattvadhçtàïgirovacanam ..

#<sàrdhaü>#, vya, sahitam . ityamaraþ . 3 . 4 . 4 .. (yathà, mahàbhàrate . 7 . 27 . 2 .
     %<su÷armà bhràtçbhiþ sàrdhaü yuddhàrthã pçùñhato'nvayàt ..>%)

#<sàrdhaü>#, tri, ardhena saha vartamànam . ardhayuktam . yathà --
     %<munibhirdvira÷anaü proktaü vipràõàü martyavàsinàü nityam .
     ahani ca tathà tamasvinyàü sàrdhapraharayàmàntaþ ..>% iti tithyàditattvam .. api ca .
     %<gate'bde dvitaye sàrdhe païkapakùe dinadvaye .
     divasasyàùñame bhàge patatyeko'dhimàsakaþ ..>% iti bhalamàsatattvam ..

#<sàrpiùaþ>#, tri, (sarpiùaþ ayaü sarpiùà saüskçto và . sarpiù + aõ .) sarpiþsambandhã . sarpiþsaüskçtavastu . sarpiþ÷abdàt ùõapratyayena niùpannaþ ..

#<sàrpiùkaü>#, tri, (sarpiù + %<tena saüskçtam ..>% iti ñhak .) sarpiùà saüskçtam . yathà --
     %<sàrpiùkaü dàdhikaü sapirdadhibhyàü saüskçtaü kramàt .>% iti hemacandraþ ..

#<sàrpyaþ>#, puü, (sarpo devatà yasya . ùya¤ .) a÷leùànakùatram . iti hemacandraþ .. (yathà, ràmàyaõe . 1 . 18 . 15 . puùpe jàtastu bharato mãnalagne prasannadhãþ . sàrpye jàtau tu saumitrã kulãre'bhyudite ravau sarpasyàyamiti .) sarpasambandhini, tri ..

@<[Page 5,341b]>@
#<sàrvaþ>#, puü, (sarvasmai hitaþ . sarva + %<sarvasarvapuruùàbhyàü õaóha¤au .>% 5 . 1 . 10 . iti õaþ . buddhaþ . jinaþ . iti hemacandraþ .. sarvasambandhini, tri ..

#<sàrvajanikaþ>#, tri, (sarvajanàya hitaþ . %<sarvajanàt ñha¤kha÷ca .>% 5 . 1 . 9 . ityasya vàrtikoktyà ñha¤ .) sakalajanahitaþ . sarvajana÷abdàt ùõikapratyayena niùpannaþ ..

#<sàrvajanãnaþ>#, tri, (sarvajanàya hitaþ . sarvajana + khaþ .) sàrvajanikaþ . sarvajana÷abdàt õãnapratyayena niùpannaþ ..

#<sàrvabhaumaþ>#, puü, (sarvabhåmau viditaþ . %<tatra viditaþ iti ca .>% 5 . 1 . 43 . ityaõ .) uttaradiggajaþ . ityamaraþ . 1 . 3 . 4 .. sarvabhåmã÷varaþ . tatparyàyaþ . cakravartã 2 ekajanmà 3 nçpàgraõãþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 93 . 9 .
     %<bharatasya ca vãrasya sàrvabhaumasya pàrthiva ! .
     dhruvaü pràpsyati duùpràpàn lokàüstãrthapariplu taþ ..>%) vidårathaputtraþ . yathà --
     %<parikùiranapatyo'bhåt suratho nàma jàhnavaþ .
     tato vidårathastasmàt sàrvabhaumastato'bhavat ..>% iti ÷rãbhàgavate 9 skandhe 22 adhyàyaþ .. (puruvaü÷ãyàhaüyàtinçpasya puttraþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 95 . 15 -- 16 . %<ahaüyàtiþ khalu kçtavãryaduhitaramupayeme bhànumatãü nàma . tasyàmasya yaj¤e sàrvabhaumaþ . sàrvabhaumaþ khalu jitvà jahàra kaikeyãü sunandàü nàma tàmupayeme ..>% * ..) sakalabhåmisambandhini, tri ..

#<sàrvalaukikaþ>#, tri, (sarvaloke viditaþ . %<lokasarvalokàt ñha¤ .>% 5 . 1 . 44 . iti ñha¤ .) sarvajanaviditaþ . yathà --
     %<bhavantaü kàrtavãryo yo hãnasandhimacãkarat .
     jigàya tasya hantàraü sa ràmaþ sàrvalaukikaþ ..>% iti bhaññikàvye 5 sargaþ .. sàrvalaukikaþ sarvalokaviditaþ . iti taññãkà

#<sàrvavedyaþ>#, puü, (sarvavedaü vettãti . sarvaveda + ùya¤ .) sakalavedaj¤abràhmaõaþ . sarvaveda÷abdàt ùõyapratyayena niùpannaþ ..

#<sàrùapaþ>#, tri, (sarùapasyàyamiti . sarùapa + aõ .) sarùapasambandhãya÷àkatailàdiþ . yathà --
     %<ghçta¤ca sàrùapaü tailaü yattailaü puùpavàsitam .
     aduùñaü pakvataila¤ca snànàbhyaïgeùu nitya÷aþ ..>% iti tithyàditattvam ..

#<sàlaþ>#, puü, (÷alyate iti . ÷ala gatau + gha¤ .) ÷àlamatsyaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. vçkùamàtram . pràkàraþ . iti medinã .. ràlaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (sàro'styatreti . ac . rasya laþ .) svanàmakhyàtavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 2 . 3 .. sakhuyà iti hindã bhàùà . tatparyàyaþ . sarjaþ 2 sarjarasaþ 3 kalaþ 4 kalalajodbhavaþ 5 vallãvçkùaþ 6 cauraparõaþ 7 ràlakàryaþ 8 pustakàntare ràlaþ karya÷ceti ÷abdadvayam . ajakarõakaþ 9 vastakarõaþ 10 kaùàyã 11 lalanaþ 12 gandhavçkùakaþ 13 vaü÷aþ 14 ràlaniryàsaþ 15 divyasàraþ 16 sureùñakaþ 17 ÷åraþ 18 agnivallabhaþ 19 yakùadhåpaþ 20 siddhikaþ 21 . asya guõàþ . kañutvam . tiktatvam . uùõatvam . himatvam . snigdhatvam . atisàrapittàsradoùakuùñhakaõóåvisphoñavàtanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<sàlastu sarjakàryà÷vakarõakàþ ÷asyasambaraþ .
     a÷vakarõaþ kaùàyaþ syàdvraõasvedakaphakrimãn ..
     vradhnavidradhivàdhiryayonikarõagadàn haret ..>% atha sàlaprabhedàþ .
     %<sarjako'nyo'jakarõaþ syàcchàlo maricapatrakaþ ajakarõaþ kañustiktaþ kaùàyoùõo vyapohati .
     kaphapàõóa÷ratigadàn mehakuùñhaviùavraõàn ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<sàlaïgaþ>#, puü, ràgasya prakàravi÷eùaþ . yo ràgo ràgàntaràmi÷ritaþ san ràgàntaràbhàsayuktaþ . iti saïgãta÷àstram ..

#<sàlanaþ>#, puü, (sàlaþ kàraõatvenàstyasyeti . pamàditvàt naþ .) sarjarasaþ . iti ratnamàlà ..

#<sàlaniryàsaþ>#, puü, (sàlasya niryàsaþ .) sarjarasaþ . iti ratnamàlà ..

#<sàlaparõã>#, strã, (sàlasya parõamiva parõamasyàþ . ïãù .) ÷àlaparõã . ityamaraþ . 2 . 4 . 115 .. ÷àlapàni iti bhàùà . yathà --
     %<÷àlaparõã sàlaparõã sthirà càü÷umatã dhruvà ..>% iti ÷abdaratnàvalã ..
     %<abhàve pç÷niparõyà÷ca ÷àlaparõãü niyojayet .>% iti vaidya÷àstram ..

#<sàlapuùpaü>#, klã, sàlasyeva puùpamasya .) sthalapadmam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sàlabha¤jikà>#, strã, (sàraü bhanaktãti . bhanja + õvul . ñàpi ata itvam . rasya laþ .) puttalikà . yathà --
     %<pà¤càlikà tu pà¤càlã puttrikà sàlabha¤jikà .>% iti jañàdharaþ . ve÷yà . yathà --
     %<ve÷yà tu gaõikà kùudrà vàrastrã sàlabha¤jikà>% iti ca jañàdharaþ ..

#<sàlarasaþ>#, puü, (sàlasya rasaþ .) ràlaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sàlavàhanaþ>#, puü, (sàlaþ tannàmà yakùo vàhana yasya .) ÷àlivàhanaràjaþ . iti kecit .. (asya vivaraõaü sàtavàhana÷abde draùñavyam ..)

#<sàlaveùñaþ>#, puü, (sàlasya veùñaþ niryàsaþ .) dhånakaþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<sàla÷çïgaü>#, klã, (sàlasya ÷çïgamiva .) pràcãràgram . iti kecit ..

@<[Page 5,342a]>@
#<sàlà>#, strã, (sàlaþ prakàro'styasyà iti . ac . ñàp .) gçham . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<sàlàkàrã>#, strã, yuddhe paràjitanàrã . iti kecit ..

#<sàlàturãyaþ>#, puü, pàõinimuniþ . iti hemacandraþ .. tàlavya÷akàràdiþ sàdhupàñhaþ . yathà --
     %<÷àlàturãya÷àlaïkidàkùiputtrà÷ca pàõinau .>% iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sàlàraü>#, klã, (sàlàü ràtãti . rà + kaþ .) dravyarakùaõàrthabhittisyakãlakaþ . óàõóà iti bhàùà . iti kecit ..

#<sàlàvçkaþ>#, puü, (sàlàyà vçka iva .) kukkuraþ . ÷çgàlaþ . tarakùuþ . iti kecit .. tàlavya÷akàràdi÷càyam ..

#<sàlåraþ>#, puü, maõóåkaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. tàlavya÷akàràdi÷ca ..

#<sàleyaþ>#, puü, madhurikà . ityamarañãkà .. tàlavya÷akàràdi÷ca ..

#<sàlvaþ>#, puü, viùõuvadhyaràjavi÷eùaþ . iti hemacandraþ sa tu sobhade÷àdhipatiþ . iti mahàbhàrate karõaparva .. de÷avi÷eùaþ . tadde÷asthe, puü bhåmni . tadde ÷asambandhini, tri .. tàlavya÷àdi÷ca ..

#<sàlvahà>#, [n] puü, (sàlvaü hantãti . han + kvip .) viùõuþ . iti hemacandraþ ..

#<sàlvikaþ>#, puü, pakùivi÷eùaþ . sàlika iti bhàùà yathà --
     %<÷avamallaþ kùudracuóo gåthalakta÷ca sàlvikaþ .>% iti ÷abdacandrikà ..

#<sàvakaþ>#, tri, ÷i÷uþ . iti kecit .. tàlavya÷akàràdiþ sàdhupàñhaþ ..

#<sàvadhànaþ>#, tri, (avadhànena saha vartamànaþ .) sacetanaþ . satarkaþ . yathà, ÷ràddhatattve .
     %<àgacchantu mahàbhàmà vi÷vedevà varapradàþ .
     ye càtra vihitàþ ÷ràddhe sàvadhànà bhavantu te ..>%

#<sàvanaü>#, klã, (savanaü somayaj¤asnànaü tasyedamityaõ) savanasambandhidinam . yathà . somayàge savanatrayasyàhoràtrasàdhyatvàt tatsambandhi dinaü sàvanam . iti màdhavàcàryaþ .. api ca . brahmasiddhànte . sàvanaü daõóàþ ùaùñirahaþsvalagnasvaguõàü÷àóhyàstadainaü bhavet . iti malamàsatattvam .. (yathàca såryasidvànte .
     %<udàyàdudayaü bhànoþ sàvanaü tat prakãrtitam .
     sàvanàni syuretena yaj¤akàlavidhistu taiþ ..>%)

#<sàvanaþ>#, puü, (savanasyàyamiti . aõ) yaj¤akarmàntaþ . yajamànaþ . varuõaþ . iti medinã .. divasavi÷eùaþ . yathà --
     %<tithinaikena divasa÷càndramàne prakãrtitaþ .
     ahoràtreõa caikena sàvano divasaþ smçtaþ ..>% iti malamàsatattvam .. màsabhedaþ . sa ca triü÷adahoràtràtmakaþ . yathà,
     %<triü÷atà sauradivasaiþ sàvanaþ parikãrtitaþ .>% iti ÷abdaratnàvalã .. api ca . brahmasiddhànte .
     %<càndraþ ÷uklàdidar÷àntaþ sàvanastriü÷atà dinaiþ .
     ekarà÷au raviryàvat kàlaü màsaþ sa bhàskaraþ .
     sarvarkùaparivartai÷ca nàkùatra iti cocyate ..>% viùõudharmottare ca .
     %<sannikarùàdathàrabhya sannikarùamathàparam .
     candràrkayorbudhairmàsa÷càndra ityabhidhãyate .
     sàvane ca tathà màsi triü÷atsåryodayàþ smçtàþ ..
     àdityarà÷ibhogena sauro màsaþ prakãrtitaþ .
     sarvarkùaparivartai÷ca nàkùatra iti cocyate .. * ..>% sàvanamàsakartavyakarmàdi yathà -- såtakàdiparicchedo dinamàsàbdapàstathà . madhyamagrahabhukti÷ca sàvanena prakãrtitþ .. pitàmahaþ .
     %<àbdike pitçkçtye ca màsa÷càndramasaþ smçtaþ .
     vivàhàdau smçtaþ sauro yaj¤àdau sàvano mataþ ..>% atra àdipadena satrabhçtivçddhipràyaccittàyurdàyà÷auca-garbhàdhàna-puüsavana-sãmantonnayana-nàmakaraõànnaprà÷ana-niùkramaõa-cåóàdigrahaõam . tathà ca viùõudharmãttaram .
     %<adhvàyana¤ca grahacàrakarma saureõa mànena sadàdhyavasyet .
     satràõyupàsyànyatha sàvanena laukya¤ca yat syàdvyavahàrakarma ..>% iti malamàsatattvam .. * .. varùavi÷eùaþ . yathà --
     %<saureõàbdastu mànena yadà bhavati bhàrgava .
     sàvanena ca mànena dinaùañkaü prapåryate ..>% saurasaüvatsare dinaùañkàdhikaþ sàvanaþ saüvatsaro bhavatãti . iti malamàsatattvam ..

#<sàvaraþ>#, puü, (savaràõàmayamiti . aõ .) lodhraþ . ityamarañãkà ÷abdaratnàvalã ca .. (yathà, su÷rute . 4 . 22 .
     %<÷àrivotpalaùaùñyàhvasàvaràgurucandanaiþ ..>%) pàpam . aparàdhaþ . iti vi÷vaþ .. (mçgavi÷eùamàüse, klã . tasya guõà yathà --
     %<sàvaraü palalaü sigdhaü ÷ãtalaü guru ca smçtam .
     rase pàke ca madhuraü kaphadaü raktapittahçt ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvasvaõóe dvitãye bhàge ..) tàlavya÷akàràdirapyayam ..

#<sàvarõaþ>#, puü, (savarõa eva . svàrthe aõ . savarõàyàþ chàyàyà apatyamiti aõ và .) aùñamamanuþ . yathà --
     %<chàyàsaüj¤àsuto yo'sau dvitãyaþ kathito manuþ pårvajasya savarõo'sau sàvarõastena kathyate ..>% iti devãbhàgavatam .. (tathàca harivaü÷e . 9 . 19 .
     %<pårvajasya manostàta sadç÷o'yamiti prabhuþ .
     manurevàbhavannàmnà sàvaõaü iti cocyate ..>%) yathàca màtste . 9 . 31 -- 33 .
     %<sàvarõasya pravakùyàmi manorbhàvi tathàntaram .
     a÷vatthàmà ÷aradvàü÷ca kau÷iko gàlavastathà ..
     satànandaþ ka÷yapa÷ca ràsa÷ca çùayaþ smçtàþ .
     dhçtirvarãyàn yavasaþ suvarõo vçùñireva ca ..
     cariùõurãóyaþ sumatiþ vasuþ subhru÷ca vãryavàn .
     bhaviùyà da÷asàvarõà manoþ puttràþ prakãrtitàþ ..>%

#<sàvarõalakùyaü>#, klã, (sàvarõasya samànavarõasya pårvàkçteriti yàvad lakùyaü tasmàt .) carma . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sàvarõiþ>#, puü, (savarõàyà apatyamiti . i¤ .) aùñamamanuþ . sa ca såryaputtraþ . yathà --
     %<vivasvata÷ca dve jàye vi÷vakarmasute ubhe .
     saüj¤à chàyà ca ràjendra ye pràgabhihite tava ..
     tçtãyàü vaóavàmeke tàsàü saüj¤àsutàstrayaþ .
     yamo yamã ÷ràddhadeva÷chàyàyà÷ca sutàn ÷çrõu ..
     sàvarõistapatã kanyà bhàryà saüvaraõasya yà .
     ÷anai÷carastçtãyo'bhåda÷vinau baóavàtmajau ..
     aùñame'ntara àyàte sàvarõirbhavità manuþ .
     nirmokavirajaskàdyàþ sàvarõitanayà nçpa ..
     tatra devàþ sutapaso virajà amçtaprabhàþ .
     teùàü virocanasuto valirindro bhaviùyati ..
     dattvemàü yàcamànàya viùõave yaþ padatrayam .
     ràddhamindrapadaü hitvà tataþ siddhimavàpsyati ..
     yo'sau bhamavatà baddhaþ prãtena sutale punaþ .
     nive÷ito'dhike svargàdadhunàste svaràóiva gàlavo dãptimànràmo droõaputtraþ kçpastathà .
     çùya÷çïgaþ pitàsmàkaü bhagavàn vàdaràyaõaþ .
     ime saptarùayastatra bhaviùyanti svayogataþ ..
     idànãmàsate ràjan sve sve à÷ramamaõóale .
     devaguhyàt sarasvatyàü sàrvabhauma iti prabhuþ .
     sthànaü purandaràdvçtvà valaye dàsyatã÷varaþ ..>% iti ÷rãbhàgavate . 8 . 13 . 8 -- 17 .. (asya vi÷eùavivaraõantu màrkaõóepuràõe devãmàhàtmye draùñavyam ..) gotravi÷eùaþ . yathà . vàtsyasàvarõigotrayoraurvacyavanabhàrgavajàmadagnyàpnuvatpravaràþ . ityudvàhatattvam ..

#<sàvitraü>#, klã, (savità devatà asyeti . aõ .) yaj¤opavãtam . iti ÷abdaratnàvalã .. (tatsambandhini, tri . yathà, bhàgabate . 4 . 31 . 10 .
     %<kiü janmabhistribhirveha ÷aukrasàvitrayàj¤ikaiþ .
     karmabhirvà trayãproktaiþ puüso'pi bibudhàyusà ..>%

#<sàvitraþ>#, puü, (savità devatà asyeti . aõ .) bràhmaõaþ . iti hemacandraþ .. ÷aïkaraþ . vasuþ . iti medinã .. (svàrthe aõ .) såryaþ . garbhaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (saviturapatyaü pumàn . aõ . karõaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 137 . 8 .
     %<so'vravãt meghagambhãrasvareõa vadatàü varaþ .
     bhràtà bhràtaramaj¤àtaü sàvitraþ pàka÷àsanim ..>% såryavaü÷ãye, tri . yathà, uttaracarite 1 aïke .
     %<yat sàvitrairdãpitaü bhåmipàlairloka÷reùñhaiþ sàdhu ÷uddhaü caritram .
     matsambandhàt ka÷malà kiüvadantã syàccedasmin hanta dhik màmadhanyam ..>% savitçsambandhini ca tri . yathà, manuþ . 4 . 150 .
     %<sàvitràn ÷àntihomàü÷ca kuryàt parvasu nitya÷aþ ..>%)

#<sàvitrã>#, strã, ÷àlvade÷ãyasatyavadràjapatnã . sà tu madrade÷ãyà÷vapatiràjakanyà .. (asyà vi÷eùavivaraõantu mahàbhàrate vanaparvaõi 292 adhyàyamàrabhya draùñavyam .. * ..) umà . iti medinã .. tannàmakaraõaü yathà --
     %<trida÷airarcità devã vedayogeùu påjità .
     bhàva÷uddhasvaråpà tu sàvitrã tena sà smçtà ..>% iti devãpuràõe 44 adhyàyaþ .. api ca .
     %<sarvalokaprasavanàt savità sa tu kãrtyate .
     yatastaddevatà devã sàvitrãtyucyate tataþ .
     vedaprasavanàccàpi sàvitrã procyate budhaiþ ..>% iti vahnipuràõe bràhmaõapra÷aüsànàmàdhyàyaþ .. gàyattrã . iti trikàõóa÷eùaþ .. * .. (upanayanakarma . yathà, manuþ . 2 . 38 .
     %<à ùoóa÷àt bràhmaõasya sàvitrã nàtivartate .
     à dvàviü÷àt kùatrabandhorà caturviü÷atervi÷aþ ..>% %<sàvitrã÷abdena tadanuvacanasàdhanamupanayanàkhyaü karma lakùyate .>% iti medhàtithiþ ..) brahmapatnã . sà tu savituþ pç÷nyàü patnyàü jàtà . asyà utpattinàmàntaràõi yathà --
     %<tataþ saüjapatastasya bhittvà dehamakalmaùam .
     strãråpamardhamakarodardhaü puruùaråpavat ..
     ÷ataråpà ca sà khyàtà sàvitrã ca nigadyate .
     sarasvatyatha gàyattrã brahmàõã ca parantapa ..>% iti màtsye . 3 . 30 -- 32 .. * .. tasyà ÷atanàmàni yathà -- viùõuruvàca .
     %<sàvitrã puùkare nàma tãrthànàü pravare ÷ubhe .
     vàràõasyàü vi÷àlàkùã naimiùe liïgadhàriõã .
     mayàge lalità devã kàmukà gandhamàdane .
     mànase kumudà nàma vi÷vakàyà tathàmbare ..
     gomate gomatã nàma mandàre kàmacàriõã .
     madotkañã caitrarathe jayantã hastinàpure ..
     kànyakubje tathà gaurã rambhà malayaparvate .
     ekàmrake kãrtimatã vi÷và vi÷ve÷vare tathà ..
     javà varàha÷aile tu kamalà kamalàlaye .
     rudrakoñyàntu rudràõã kàlã kàla¤jare girau ..
     mahàliïge tu kapilà karkoñe mukuñe÷varã .
     ÷àlagràme mahàdevã ÷ivaliïge janapriyà ..
     nãlotpalà màyàpuryàü sandantã lalite tathà .
     utpalàkùã sàhasràkùe hiraõyàkùã mahotpale ..
     gaïgàyàü maïgalà nàma vimalà puruùottame .
     vi÷àlàyàmamoghàkùã pàõóalà pàõóuparvate ..
     nàràyaõã supàr÷ve tu trikåñe rudrasundarã .
     vipule vipulà nàma kalyàõã malayàcale ..
     koñarã koñarãtãrthe sagandhà gandhamàdane .
     kujàmrake trisandhyà tu gaïgàdvàre haripriyà ..
     ÷ivacaõóe ÷ubhà caõóà nandinã devikàtañe .
     rukmiõã dvàravatyàntu ràdhà vçndàvane vane ..
     devakã mathuràyàntu pàtàle parame÷varã .
     sãtà bindhye tathà raudrã kàlindyàü bindhyavàsinã ..
     sahyàdràvekavãrà tu hari÷candre tu candrikà .
     ramaõà ràmatãrthe tu yamunàyàü mçgàvatã ..
     karavãre mahàlakùmãrumà devã vinàyake .
     aroge tu rogahantrã mahàkàle mahe÷varã ..
     abhayetyuùõatãrthe tu asåtà bindhyakandare .
     màõóavye màdravã devã mahàgaurã mahe÷varã ..
     gaõe÷e ca pracaõóà tu caõóikàmarakaõñake .
     some÷varã varàhe tu prabhàse puùkaràvatã ..
     devã màtà sarasvatyàü pàràvàratañe sthità .
     mahàlaye mahàpadmà payoùõyàü piïgale÷varã .
     siühikà kçtasaure ca kàrtikeye tu ÷aïkarã .
     utpalàvartake kàlà mubhadrà sindhusaïgame ..
     màtà sindhuvane lakùmãstaraïgà bharatà÷rame .
     jàlandhare vi÷vamukhã tàrakà bindhyaparvate ..
     devadàruvane puùñirmedhà kà÷mãramaõóale .
     bhãmà devã himàdrau tu seturvakre÷vare tathà ..
     kapàlamocane ÷uddhà màtà kàyàvarohaõe .
     ÷aïkhoddhàre dhvanirnàma dhçtiþ piõóàrake vane ..
     kàlã tu candrabhàgàyàmakùode siddhidàyinã .
     naranàràyaõe devã vadaryàmurva÷ã tathà ..
     oùadhã÷ottarakule ku÷advãpe ku÷odakà .
     manmathà hemakåñe tu kumude satyavàdinã ..
     a÷vatthavandhanãkà tu vivikte ÷ramaõàlaye .
     màyattrã veda÷àlàyàü sàvitrã brahmasannidhau ..
     såryavimbe prabhà nàma màtéõàü vaiùõavã matà .
     arundhatã satãnàntu ràmàsu ca tilottamà ..
     vraje brahmakalà nàma ÷aktiþ sarva÷arãriõàm .
     etadudde÷ataþ proktaü nàmàùña÷atamuttamam ..
     aùñottara¤ca tãrthànàü ÷atametadudàhçtam .
     yo japet ÷çõuyàdvàpi sarvapàpaiþ pramucyate ..
     eùu tãrtheùu yat kçtvà snàtvà pa÷yennaro hiþ yaþ sarvapàpavinirmuktaþ kalpaü brahmapure vaset ..
     nàmàùña÷atakaü yastu ÷ràvayedbrahmasannidhau .
     paurõamàsyàmamàvasyàü bahuputtro bhavennaraþ ..
     godàne ÷ràddhadàne ca ahanyahani và punaþ .
     devàrcanavidhau vidvàn paraü brahmàdhigacchati ..>% iti padmapuràõe sçùñikhaõóe 17 adhyàyaþ .. * .. api ca . nàrada uvàca .
     %<tulasyupàkhyànamidaü ÷rutamã÷a sudhopamam .
     tattu sàvitryupàkhyànaü tanme vyàkhyàtumarhasi ..
     purà yena samudbhå tà sà ÷rutà ca ÷rutiprasåþ .
     kena và påjità devã prathame kai÷ca và pare ..
     nàràyaõa uvàca .
     brahmaõà vedajananã påjità prathame mune .
     dvitãye ca vedagaõaistatpa÷càdviduùàü gaõaiþ ..
     tadà cà÷vapatiþ pårvaü påjayàmàsa bhàrate .
     tatpa÷càt påjayàmàsarvarõà÷catvàra eva ca ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe . 23 . 1 -- 4 ..

#<sàvitrãvrataü>#, klã, (sàvitryà vratam .) jyaiùñhakçùõacaturda÷yàü strãkartavyaniyamavi÷eùaþ . tadvivaraõaü yathà, . parà÷araþ .
     %<meùe và vçùabhe vàpi sàvitrãü tàü vinirdi÷et ..>% tàü caturda÷ãm .
     %<jyai ùñhakçùõacaturda÷yàü sàvitrãmarcayanti yàþ .
     vañamåle sopavàsà na tà vaidhavyamàpnu yuþ ..>% ràjamàrtaõóakçtyacintàmaõyoþ .
     %<jyaiùñhe màsi caturda÷yàü sàvitrãvratamuttamam .
     avaidhavyàya kurvanti striyaþ ÷raddhàsamanvitàþ ..>% vratamàtre tu anantacaturda÷ãvratoktamàcaranti . dçùñaparikalpanànyàyàt . taduktaü matsyapuràõe .
     %<garbhiõã såtikà naktaü kumàrã ca rajasvalà .
     yadà÷uddhà tadànyena kàrayet kriyate sadà ..>% upavàsà÷aktau naktaü bhojanaü kuryàt .
     %<upavàseùva÷aktànàü naktaü bhojanamiùyate .>% iti taddhçtavacanàntaràt . a÷uddhà cet påjàü kàrayet . kàyika¤copavàsàdikaü sadà ÷udvayà a÷uddhayà ca svayaü kriyate . evaü smç tiparibhàùàyàü vardhamànopàdhyàyàþ . nàradaþ .
     %<divàbhàge trayoda÷yàü yadà caturda÷ã bhavet .
     tatra påjyà mahàsàdhvã devã satyavatà saha ..>% divàbhàge daõóadvayamàtrasattve'pi ataeva pradoùe vratamàcaranti . pårvàhe tadvidhatve'pi paràhe trisandhyavyàpitve paràha eva trisandhyavyànãti vacanàt . yadà tu pårvàparayorna tathàvidhà . tadàpi paràha eva . yathà . jyotiùe .
     %<caturda÷yàmamàvàsyà yadà bhavati nàrada ! .
     upoùya påjanãyà sà caturda÷yàü vidhànataþ ..>% sà sàvitrã . tata÷càmàvàsyàyàü sàvitrãvratavidhànaü ÷ivà ghorà tathà preteti vacana¤caitatparam . parà÷araþ .
     %<sàvitrãmarcayitvà tu phalàhàrà pare'hani .
     tata÷càvidhavà nàrã vittabhogàn labheta sà ..>% iti tithyàditattvam .. anyat vanaparvãyasàvitrãvratakathàyàü draùñavyam .

#<sàvitrãsåtraü>#, klã, (sàvitrãdãkùàkàlikasåtram .) yaj¤opavãtam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sà÷ayandakaþ>#, puü, jyaiùñhã . iti kecit ..

#<sà÷åkaþ>#, puü, kambalaþ . iti hàràvalã . 156 ..

#<sà÷rudhãþ>#, strã, ÷va÷råþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<sàsthitàmràrdhaü>#, klã, (sàsthi asthisahitaü tàmràrdhaü yatra .) kàüsyam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<sàsnà>#, strã, (ùasa svapne + %<ràsnàsàsnàsnåõàvãõàþ>% uõàø 3 . 15 . iti napratyayena sàdhuþ . galakambalaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 63 .. (yathà, màghe . 5 . 62 .
     %<romanthamantharacaladgurusàsnamàsà¤cakre nimãladalasekùaõamaukùakeõa ..>%)

@<[Page 5,344a]>@
#<sàhacaryaü>#, klã, (sahacarasya bhàvaþ karma và . sahacara + ùya¤ .) sahacarasya bhàvaþ . (yathà, kumàre . 3 . 11 .
     %<madhu÷ca te manmatha ! sàhacaryàdasàvanukto'pi sahàya eva samãraõo nodayità bhaveti vyàdi÷yate kena hutàsanasya ..>%) sahagamanam . sahacara÷abdàt ùõyapratyayena niùpannam .. sahacàraþ . sàmànàdhikaraõyam . ekàdhikaraõavçttitvam . yathà --
     %<pràya÷o råpabhedena sàhacaryàcca kutracit .>% ityamaraþ .. (sahadharmàcaraõam . iti mallinàthaþ .. yathà, raghuþ . 16 . 87 .
     %<tasyàþ spçùñe manujapatinà sàhacaryàya haste màïgalyorõàvalayini puraþ pàvakasyocchikhasya ..>%)

#<sàhayaþ>#, tri, (sàhayatãti . sàhi + %<anupasargàt limpavindeti .>% 3 . 1 . 138 . iti ÷aþ .) sahanakàrayità . iti vyàkaraõam ..

#<sàhasaü>#, klã, (sahasà balena nirvçttam . sahas + %<tena nirvç ttam .>% 4 . 2 . 68 . iti aõ .) daõóaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 21 .. sa ca trividhaþ . yathà, yàj¤avalkyaþ .
     %<sà÷ãtipaõasàhasro daõóa uttamasàhasaþ .
     tadårdhaü madhyamaþ proktastadardhamadhamaþ smçtaþ ..>% iti pràya÷cittatattvam .. balàtkàrakçtakàryam . iti medinã .. (yathà,
     %<vegarodhàt kùayàccaiva sàhasàdviùamà÷anàt .
     tridoùo jàyate yakùmà gado hetucatuùñayàt ..>% iti màdhavakarasaügçhãtarugvini÷caye yakùmàdhikàre .. %<sàhasàditi sàhaso balavadvigrahàdiråpaþ kùobhahetutvena kàraõatvam ..>% iti taññãkàyàü vijayarakùitaþ .. * .. duùkçtakarma . avimçùyakçtiþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 42 . 1 .
     %<yadyetat sàhasaü tàta ! yadi và duùkçtaü kçtam priyaü vàpyapriyaü và te vàguktà na mçùà bhavet ..>%) dveùaþ . iti hemacandraþ .. pra÷càddoùamanàlocya karaõam . tattu cãryaparadàragamanàdi . iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ .. * .. sàhasamàha nàradaþ manuùyamàraõaü steyaü paradàràbhimarùaõam . pàruùyamançta¤caiva sàhasaü pa¤cadhà smçtam .. atra sadya evottaradàpanam . yathà -- sàhasasteyapàruùyago'bhi÷àpàtyaye striyàm . vivàdayet sadya eva kàlo'nyatrecchayà smçtaþ .. vivàdayet sadya evottaraü dàpayet . iti ÷ålapàõiþ .. tatra dàsàdayo'pi sàkùiõo bhavanti yathà, u÷anà .
     %<dàso'ndho vadhiraþ kuùñhã strãbàlasthaviràdayaþ .
     ete'pyanabhisambandhàþ sàhase sàkùiõo matàþ ..>% iti vyavahàratattvam .. (tadyukte, tri . yathà, harivaü÷e bhaviùyaparvaõi . 39 . 37 .
     %<na jàne iti yadbråùe kimataþ sàhasaü vacaþ ..>%)

#<sàhasaþ>#, puü, (sahase balàya hitaþ . sahas + aõ .) agnivi÷eùaþ . yathà --
     %<pràya÷citte vidhu÷caiva pàkayaj¤e tu sàhasaþ .
     lakùahome ca vahniþ syàt koñihome hutà÷anaþ ..>% iti tithyàditattvam ..

#<sàhasàïkaþ>#, puü, (sàhasaþ eva aïka÷cihnaü yasya .) vikramàdityaràjaþ . iti jañàdharaþ ..

#<sàhasikaþ>#, tri, (sahasà balena vartate iti . sahas + %<ojaþsahombhasà vartate .>% 4 . 4 . 27 . iti ñhak .) manuùyamàrakaþ . cauraþ . pàradàrikaþ . paruùavàdã . ançtavàdã . iti sàhasa÷abdàrthadar÷anàt . ete asàkùiõaþ . yathà nàradaþ .
     %<stenàþ sàhasikà dhårtàþ kitavà yodhakà÷ca ye .
     asàkùiõastu te duùñàsteùu satyaü na vidyate ..>% iti vyavahàratattvam .. (hañhakàrã . yathà . %<kecit sàhasikàstrilocanamiti peñhuþ .>% iti kumàrañãkàyàü mallinàthaþ . 3 . 44 ..)

#<sàhasraü>#, klã, (sahasràõàü samåhaþ . sahasra + %<bhikùàdibhyo'õ .>% 4 . 2 . 38 . iti aõ .) sahasrasamåhaþ ityamaraþ . 3 . 2 . 45 .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 58 . 13 .
     %<etàvanti ca dàsànàü sàhasràõyuta santi me ..>% sahasrameva . svàrthe aõ .) sahasramàtram . yathà -- hariste sàhasraü kamalabalimàdhàya padayoryadekone tasminnijamudaharannetrakamalam . gato bhaktyudrekaþ pariõatimasau cakravapuùà tràyàõàü rakùàyai tripurahara jàgarti jagatàm .. iti mahimnastavaþ .. (sahasreõa krãtamiti . %<÷atamànaviü÷atikasahasravasanàdaõ .>% 5 . 1 . 27 . iti aõ .) sahasreõa krãte, tri .. (sahasrasyedamiti . aõ .) sahasrasambandhini ca tri .. (yathà, viùõupàdàdike÷àntavarõanastotre . 14 .
     %<sàhasrã vàpi saükhyà prakañamabhihità sarvavedeùu yeùàm ..>%)

#<sàhasraþ>#, puü, (sahasramasyàstãti . sahasra + %<aõ ca .>% 5 . 2 . 103 . aõ .) sahasrasaïkhyakagajàdinà balã . ityamaraþ . 2 . 8 . 62 .. (sahasravi÷iùñe, tri . yathà, manuþ . 8 . 383 .
     %<sahasraü bràhmaõo daõóaü dàpyo gupte tu te vrajan ÷ådràyàü kùattriyavi÷oþ sàhasro vai bhaveddamaþ ..>%)

#<sàhàyakaü>#, klã, (sahàyasya bhàvaþ karma và . sahàma + %<yopadhàt guråpottamàt vu¤ .>% 5 . 1 . 132 . ityatra sahàyàdveti vaktavyam ityukteþ pàkùiko vu¤ .) sàhàyyam . sahàyasya bhàva ityarthe kaõpratyayena niùpannam .. (yathà, raghuþ . 17 . 5 .
     %<sa kulocitamindrasya sàhàyakamupeyivàn .
     jaghàna samare daityaü durjayaü tena càvadhi ..>%)

#<sàhàyyaü>#, klã, (sahàyasya bhàvaþ karma và . sahàya + pakùe bràhmaõàditvàt ùya¤ .) sahàyatà . sahàya÷abdàt ùõyapratyayena niùpannam .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 155 . 19 .
     %<sàhàyye'smi sthitaþ pàrtha ! pàtayiùyàmi ràkùasam ..>%

#<sàhityaü>#, klã, strã, (sahita + ùya¤ .) melanam . sahitasya bhàvaþ ityarthe ùõyapratyayena nirùpannam .. parasparasàpekùàõàü tulyaråpàõàü yugapadekakriyànvayitvaü sàhityam . iti ÷ràddhavivekaþ .. tulyavadekakriyànvayitvam . buddhivi÷eùavi÷eùatvaü và . iti ÷abda÷aktiprakà÷ikà .. sàhityaü ekakriyànvayitvam . tadyathà . dhavakhadirapalà÷àü÷chindhi ityatra dhavakhadirapalà÷apratiyogikaü yat sàhityaü tanniråpitaü yadvayavavibhàgaråpaphalaü tajjanikà yà chidikriyà tadanukålakçtimàüstvam . iti sàrama¤jarã .. manuùyakçta÷lokamayagranthavi÷eùaþ . sa tu bhaññi-raghukumàrasambhava-màgha-bhàravi-meghadåta-vidagdhamukhamaõóana÷ànti÷atakaprabhçtayaþ ..

#<sàhyaü>#, klã, (sahasya bhàvaþ . saha + ùya¤ .) melanam . sahitattvam . iti dharaõiþ .. (sàhàyyam . yathà, mahàbhàrate . 5 . 7 . 11 .
     %<tato duryodhanaþ kçùõamuvàca prahasanniva .
     vigrahe'smin bhavàn sàhyaü mama dàtumihàrhati ..>%)

#<sàhyakçt>#, puü, (sàhyaü karotãti . kç + kvip .) samabhivyàhàrã ..

#<sàhvayaþ>#, puü, (àhvayena saha vartamànaþ .) meùàdipràõidyåtam . pa÷uyuddham . yathà --
     %<meùàdipràõidyåte syàt sàhvaya÷ca samàhvayaþ .>% iti ÷abdaratnàvalã .. (nàmayukte, tri . yathà, bhàgavate . 1 . 4 . 6 .
     %<kathamàlakùitaþ pauraiþ sa pràptaþ kurujàïgalam .
     unmattamåkajaóavat vicaran gajasàhvaye ..>%)

#<siühaþ>#, puü, (si¤cati tejaþ pa÷uùu iti . sica + %<siceþ saj¤àyàü hanumau ka÷ca .>% uõàø 5 ! 62 . iti kaþ . antyàde÷o hakàraþ . num ca . pçùodaràditvàt antaviparyaye hinastãti siüha ityapi bhavati .) svanàmakhyàtapa÷uþ . (yathàha ka÷cit .
     %<siüho balã dviradaku¤jaramàüsabhojã saüvatsareõa kurute ratimekavàram .
     pàràvataþ khalu ÷ilàkaõamàtrabhojãkàmã bhavedanudinaü vada ko'tra hetuþ ..>%) tatparyàyaþ . mçgendraþ 2 pa¤càsyaþ 3 haryakùaþ 4 ke÷arã 5 hariþ 6 . ityamaraþ . 2 . 5 . 1 .. pàrãndraþ 7 ÷vetapiïgalaþ 8 kaõñhãravaþ 9 pa¤ca÷ikhaþ 10 ÷ailàñaþ 11 bhãmavikramaþ 12 sañàïkaþ 13 mçgaràñ 14 mçgaràjaþ 15 marutplavaþ 16 ke÷ã 17 lagnaukàþ 18 karidàrakaþ 19 . iti ÷abdaratnàvalã .. mahàvãraþ 20 ÷vetapiïgaþ 21 gajamocanaþ 22 mçgàriþ 23 . iti jañàdharaþ .. ibhàriþ 24 nakharàyudhaþ 25 mahànàdaþ 26 mçgapatiþ 27 . iti hemacandraþ .. pa¤camukhaþ 28 nakhã 29 mànã 30 kravyàdaþ 31 mçgàdhipaþ 32 ÷åraþ 33 vikràntaþ 34 dviradàntakaþ 35 bahubalaþ 36 dãptaþ 37 balã 38 vikramã 39 dãptapiïgalaþ 40 . tanmàüsaguõàþ . ar÷aþpramehajañharàmayajàóyanà÷itvam . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<siühavyàghravçkà çkùatarakùudvãpinastathà .
     vabhru jambu kamàrjàrà ityàdyàstu guhà÷ayàþ ..
     guhà÷ayà vàtaharà guråùõamadhurà÷ca te .
     snigdhà balyà hità nityaü netraguhyavikàriõàm ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. padànte ÷reùñhàrthavàcakaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 59 .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 73 . 7 .
     %<kva yàsyasi mahàràja ! hitvemaü duþsvitaü janam .
     hãnaü puruùasiühena ràmeõàkliùñakarmaõà ..>%) arhatàü dhvajaþ . iti hemacandraþ .. rakta÷igruþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, su÷rute . 4 . 9 .
     %<tutthàlakañukàvyoùasiühàrkahayamàrakàþ ..>%) meùàdidvàda÷arà÷yantargatapa¤camarà÷iþ . tatparyàyaþ . leyaþ 2 . iti satkçtyamuktàvalã .. tasyàdhiùñhàtrã devatà siühaþ . sa ca maghàpårvaphalgunã-samudàyottaraphalgunã-prathamapàdena bhavati . agnirà÷iþ . pãtavarõaþ . råkùaþ . evaü dhåmravarõaþ . pittaprakçtiþ . pårvadiksvàmã . parvatacàrã . kùattriyavarõaþ . kråraþ . mahà÷abdaþ . alpasantànaþ . alpastrãsaïga÷ca . tatra jàtaphalam . krodhã . ÷ãghragatiþ . hàsyabàõiþ . ativaktà . ca¤calaþ . ÷ãtalaþ . matsyapriya÷ca . iti bçhajjàtakàdayaþ .. * .. meùàdidvàda÷alagnàntargatapa¤camalagnam . tatra jàtaphalam .
     %<siühalagne samudbhåto bhogã ÷atruvimardanaþ .
     svalpodaro'lpaputtra÷ca sotsàhã gajavikramaþ ..>% iti koùñhãpradãpaþ ..

#<siühakeliþ>#, puü, (siühasyeva keliryasya .) ma¤jughoùaþ . jinavi÷eùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<siühake÷araþ>#, puü, (siühasyeva ke÷aro yasya .) vakulaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. siühasya jañà ca ..

#<siühatalaþ>#, puü, (siühasyeva talamatra . yadvà, siühatalaþ . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) kçtà¤jaliþ . karadvayayojanam . ityamarañãkàyàü ràmà÷ramaþ . 2 . 6 . 85 ..

@<[Page 5,345b]>@
#<siühatuõóaþ>#, puü, (siühasya tuõóamiva puùpamasya .) sehuõóavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (asya paryàyo yathà --
     %<sehuõóaþ siühatuõóaþ syàt vajrã vajradrumo'pi ca sudhàsamantadugdhà ca snuk striyàü syàt snuhã guóà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge .. siühasya tuõóamiva tuõóamasya . matsyavi÷eùaþ . yathà, manuþ . 5 . 16 .
     %<pàñhãnarohitàvàdyau niyuktau havyakavyayoþ .
     ràjãvàn siühatuõóàü÷ca sa÷alkàü÷caiva sarva÷aþ ..>% siühamukhe, klã ..)

#<siühadvàraü>#, klã, (siühacihnitaü dvàramiti madhyapadalopikarmadhàrayaþ .) prave÷advàram . tatparyàyaþ . prave÷anam 2 . iti hemacandraþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 43 . 175 .
     %<siühadvàre yuvà devi dçùño'smàbhirmahàbratã .
     sadvitãyo'pi yo dhatte saundaryeõàdvitãyatàm ..>%)

#<siühadhvaniþ>#, puü, (siühasya dhvaniþ .) siüha÷abdaþ . siühanàdasadç÷a÷abdaþ . yathà --
     %<tuùàrasaüghàta÷ilàþ kùuràgraiþ samullikhan darpakalaþ kakudvàn .
     dçùñaþ katha¤cidgavayairvivignairasoóhasiühadhvanirunnanàda ..>% iti kumàrasambhavam ..

#<siühanàdaþ>#, puü, (siühasyeva nàdaþ .) yodhànàü raõotsàhajaravaþ . tatparyàyaþ . kùeóvà 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 107 .. gajayåthadar÷anàt tadbhaïgàya yathà siühasya nàdastathà parabalabhaïgàya svotsàhavivçddhaye ca yo ràvaþ saþ . siühasyeva nàdaþ siühanàdaþ . iti bharataþ .. (yathà àryàsapta÷atyàm . 700 .
     %<kavisamarasihanàdaþ svarànunàdaþ sudhaikasaüvàdaþ .
     vidvadvinodakandaþ sandarbho'yaü mayà sçùñaþ ..>% mahàdevaþ . iti mahàbhàratam . 13 . 17 . 110 .. * .. siühasya nàdaþ .) siüha÷abda÷ca ..

#<siühanàdakaþ>#, puü, (siüha iva nadatãti nada + õvul .) vukkàraþ . iti hàràvalã . 194 .. siïgà iti bhàùà ..

#<siühanàdikà>#, strã, siühamapi nàdayatãti . nada + õic + õvul . ñàpi ata itvam .) duràlabhà . iti ÷abdacandrikà ..

#<siühaparõã>#, strã, siühasya ÷igroþ parõamiva parõamasyàþ . ïãù .) vàsakaþ . iti jañhàdharaþ ..

#<siühapucchikà>#, strã, (siühapucchã + svàthe kan .) citraparõikà . iti ratnamàlà .. kùudracàkuliyà iti bhàùà ..

#<siühapucchã>#, strã, (siühasya puccha iva puùpamasyàþ . ïãù .) citraparõikà . pç÷niparõã . ityamaraþ . 2 . 4 . 93 .. màùaparõã . iti ratnamàlà ..

@<[Page 5,345c]>@
#<siühapuùpã>#, strã, (siühasya puccha iva puùpamasyàþ . ïãù .) pç÷niparõã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<siühamukhã>#, strã, (siühasya mukhamiva puùpamasyàþ . ïãù .) vàsakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<siühayànà>#, strã, (siüho yànaü vàhanaü yasyàþ .) durgà . iti hemacandraþ ..

#<siüharathà>#, strã, (siüha eva ratho yasyàþ .) durgà . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, harivaü÷e . 176 . 17 .
     %<varàïganàü siüharathàü bahuråpàü vçùadhvajàm ..>%)

#<siühalaü>#, klã, (siühalo de÷aþ prabhavatvenàstyasyeti . ac .) raïgam . iti hemacandraþ .. rãtiþ . tvacam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<siühalaþ>#, puü, strã, (siühaü làti pràpnotãti . là + kaþ .) de÷avi÷eùaþ . ÷ilona iti khyàtaþ . yathà --
     %<dakùiõe'vantimàhendramalayà çùyamåkakàþ .
     citrakåñamahàraõyakà¤cãsiühalakoïkaõàþ ..>% iti jyotistattvam .. (aya¤ca jambudvãpasya aùñapramiddhadvãpànàmanyatamaþ . yathà, bhàgavate . 5 . 19 . 29 -- 30 .
     %<jamburdvapasya ca ràjan upadvãpànaùñau haika upadi÷anti sàgaràtmajaira÷vànveùaõa imàü mahãü parito nikhanadbhirupakalpitàn . tadyathà svarõaprastha÷candra÷ukla àvartano ramaõako mandahariõaþ pà¤cajanyaþ siühalo laïgeti .. * ..>% tadde÷avàsini, puü, bhåmni . yathà, mahàbhàrate . 1 . 176 . 35 .
     %<pauõóràn kiràtàn yavanàn siühalàn varvavàn kha÷àn .
     sasarjaphenataþ sà gaurmlecchàn bahuvidhànapi ..>%)

#<siühalasthà>#, strã, (siühale tiùñhati yà . sthà + kaþ .) saiühalã . iti ràjanirghaõñaþ .. siühalade÷avàsinã ca ..

#<siühalàsthànaþ>#, puü, (siühala àsthànaü yasya .) tàlavçkùasadç÷avçkùavi÷eùaþ . yathà --
     %<protphalaþ siühalàsthàna÷chaóã pi¤jà chañàpi ca ..>% iti ÷abdamàlà ..

#<siühalãlaþ>#, puü, (siühasya lãleva lãlà yatra .) ratibandhavi÷eùaþ . tasya lakùaõaü yathà --
     %<liïgoparisthità nàrã bhåmau dattvà padadvayam .
     hçdaye dattahastà ca siühalãlaþ prakãrtitaþ ..
     liïgoparisthità nàrã kàntorusthapadadvayà .
     hçdaye dattahastà ca siühalãlo'pyasàvapi ..>% iti ratima¤jarã ..

#<siühavàhinã>#, strã, siüharåpo vàho vàhanamastyasyà iti . ini .) durgà . yathà --
     %<siühamàruhya kalpànte nihato mahiùo yataþ .
     mahiùaghnã tato devã kathyate siühavàhinã ..>% iti devãparàõe 45 adhyàyaþ ..

@<[Page 5,346a]>@
#<siühavikràntaþ>#, puü, (siüha iva vikràntaþ .) a÷vaþ . iti hàràvalã . 52 . ÷abdamàlà ca .. siühatulyavikramavi÷iùñe, tri ..

#<siühavinnà>#, strã, (siüha iva vinnà vij¤àtà .) màsaparõã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<siühasaühananaþ>#, tri, (siühasyeva saühananaü avayavo yasya .) varàïgaråpopetaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 12 .. pratyekamavayava÷uddhyà sundaraþ . siühasaühananaþ sa syàdyo hi sarvàïgasundaraþ . iti koùàntaram .. siühasyeva saühananaü deho'sya siühasaühananaþ . råóhi÷abdo'yaü yathàkatha¤cidanvayaþ . iti bharataþ .. (siühasya saühananam .) siühanà÷ane, klã ..

#<siühà>#, strã, (si¤catãti . si¤ca + kaþ . antyàde÷o hakàraþ . num ca . ñàp .) nàóã . iti ràjanirgaõñaþ ..

#<siühàõaü>#, klã, lauhamalam . ityamarañãkà . 2 . 1 . 98 ..

#<siühànaü>#, klã, lauhamalam . ityamaraþ . 2 . 1 . 98 .. tasya råpàntaràõi yathà . ÷iüghàõam 2 siühàõam 3 siüghàõam 4 . iti taññãkà .. nàsikàmalam siknã iti bhàùà . tatparyàyaþ . siühàõakam . 2 siüghàõam 3 siüghaõam 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. kaphaþ 5 ÷leùmà 6 kheñaþ 7 . iti jañàdharaþ ..

#<siühàsanaü>#, klã, (siühacihnitamàsanam .) svarõamayaràjàsanam . ityamaraþ . 2 . 8 . 32 .. atha siühàsanayuktiþ .
     %<ràj¤o varàsanaü nàma ÷rãsiühàsanamucyate ..
     ÷ubhe muhårte ÷ubhamàsavarùe suvàravelàtithicandrayoge .
     kàle nirutpàtanirãtibhàve siühàsanàvasthavidhiü vadanti ..
     sthirarà÷isthite bhànau candre ca sthirabhodite .
     àsanàrambhamicchanti gçhàrambho'pi yeùu ca ..>% etena gçhàrambhasiühàsanayoràrambhaþ . tatra kramaþ .
     %<bàõavedàgnipakùàõi sopànàni yugaiþ kramàt catvàriü÷attathà triü÷at viü÷atiþ ùoóa÷aiva ca ..
     siühànvitàni j¤e yàni caraõàni yugaþ kramàt padmaþ ÷aïkho gajo haüsaþ siüho bhçïgo mçgo hayaþ ..
     aùñau siühàsanànãti nãti÷àstravido viduþ .
     àdityàdida÷àjànàü bhåpatãnàü yathàkramam ..
     ràj¤aþ svahastairaùñàbhiràyàmapariõàhayoþ .
     ràjapàtramidaü nàma sopànaü puruùonnatam ..
     tadardhamànaü tanmadhye ràjàsanamudàhçtam .
     ardvonnatamidaü ramyaü proktaü kalimahãbhujàm .
     digaùñardhyabdhikoõaþ syàdbrahmàdãnàü yathàyatham ..>% athàùñànàü lakùaõàni .
     %<gambhàrãkàùñhaghañitaþ padmamàlopacitritaþ .
     padmaràgavicitràïgaþ ÷uddhaþ kà¤canasaüvçtaþ ..
     caraõàgre padmakàpàt padmaràgavicitritàþ .
     dikùtraùñau puttrikà ràjadvàda÷àïgalisammitàþ ..
     ràjàsanaü catasra÷ca evaü dvàda÷aputtrikàþ .
     ratnai÷ca navabhiþ kàryaü nirmàõaü càntaràntarà ..
     raktavastràvçtaü hyetat padmasiühàsanaü matam .
     atroùitvà narapatiþ pratàpamativindati .. 1 ..
     bhadrendrakàùñhaghañitaþ ÷aïkhamàlopa÷obhitaþ .
     ÷uddhasphañikacitràïgaþ ÷uddharåpyopa÷obhitaþ ..
     caraõàgre ÷aïkhanàbhiþ puttrikàþ saptaviü÷atiþ .
     sthàne sthàne vidhàtavyàþ ÷uddhasphañikasaskçtàþ .
     ÷uklapaññàvçtaü hyetat ÷aïkhasiühàsanaü matam .. 2 ..
     panasenopaghañito gajamàlopa÷obhitaþ .
     vidrumairapi vaidåryaiþ kà¤canenàpi ÷obhitaþ ..
     caraõàgre gaja÷iraþ pucchàdekaikaputtrikà .
     màõikyaracità raktavastràdikavibhåùaõam .
     gajasiühàsanaü nàma sàmràjyaphaladàyakam .. 3 ..
     ÷àlakàùñhena ghañito haüsamàlopa÷obhitaþ .
     puùparàgaiþ kà¤canena kuruvindai÷ca citritaþ ..
     caraõàgre haüsaråpaü puttrikàstve kaviü÷atiþ .
     gomedakopaghañitàpãtavastravibhåùaõam .
     haüsasiühàsanaü nàma sarvàniùñavinà÷anam .. 4 ..
     candanenopaghañitaþ siühamàlopabhåùitaþ .
     ÷uddhahãrakacitràïgaþ ÷uddhakà¤cananirmitaþ ..
     caraõànàü siühalekhaþ puttrikà÷caikaviü÷atiþ .
     muktà÷uktibhiranyai÷ca nirmalaireva bhåùaõam ..
     ÷uddha÷uõóàvçtaü hyetat siühasiühàsanaü matam .
     atroùitvà narapatiþ kçtsnàü sàdhayati kùitim .. 5 ..
     bhçïgamàlopasahitaü ÷uddhacampakakalpitam .
     ÷uddhairmarakatairyuktaü pàdàgre padmakoùikàþ ..
     dvàviü÷atiþ puttrikàstu nãlavastràdibhåùaõam .
     bhçïgasiühàsanaü nàma ÷atrukùayajayapradam .. 6 ..
     nimbakàùñhena ghañanàmçgamàlopa÷obhitam .
     indranãlairmahànãlaiþ kà¤canenàpi citritam ..
     caraõàgre mçga÷ira÷catvàriü÷a÷ca puttrikàþ .
     nãlavastràdiyuktantu mçgasiühàsanaü matam .
     lakùmãvijayasampattirnairujyapadamuttamam .. 7 ..
     ke÷areõopaghañitaü hayamàlopa÷obhitam .
     samastavastrairbhåùà÷ca puttrikàþ pa¤casaptatiþ ..
     caraõàgre haya÷ira÷citravastràdibhåùaõam .
     hayasiühàsanaü nàma lakùmãvijayavardhanam .. 8 ..
     ityetat kathitaü sàraü mahàsiühàsanàùñakam .
     yathà bhojena likhitaü yathà cànyai ÷ca paõóitaiþ ..
     etasyàtikramaü dambhàdyaþ kuryàt pçthivopatiþ aciràdeva kurute tasya mçtyuratikramam ..
     paràsanastho yo ràjà yo ràjà ca niràsanaþ .
     sa parairhanyate siühairiva mattagajàdhipaþ ..
     svalagnamitràsanamadhyasaüsthitirna duùyatãti pravadanti tajj¤àþ ..>% iti yuktikalpataruþ .. * .. catåràjãkrãóàyaþ jayavi÷eùaþ . yathà, tithyàditattve .
     %<anyadràjapadaü ràjà yadà yàto yudhiùñhira .
     tadà siühàsanaü tasya bhaõyate nçpasattama ..
     ràjà ca nçpatiü hatvà kuryàt siühàsanaü yadà dviguõaü vàhayet paõyamanyathaikaguõaü bhavet ..
     mitrasiühàsanaü pàrtha yadà rohati bhåpatiþ .
     tadà siühàsanaü nàma sarvaü nayati tadvalam ..
     yadà siühàsanaü kartuü ràjà ùaùñhapadà÷ritaþ .
     tadà ghàtena hantavyo balenàpi surakùitaþ .. * ..>% yogàsanavi÷eùaþ . yathà, hañhapradãpe .
     %<gulphau ca vçùaõasyàdhaþ sãvandhàþ pàr÷vayoþ kùipet .
     dakùiõe savyagulphantu dakùagulphantu savyake ..
     hastau ca jànvoþ saüsthàpya svàïgu lãþ saüprasàryaca vyàttavaktro nirãkùeta nàsàgraü susamàhitaþ ..
     siühàsanaü bhavedetat påjitaü yogibhiþ sadà .
     bandhatrayasya sandhànaü kurute càsanottamam ..>%

#<siühàsanaþ>#, puü, (siühasya àsanaü uvave÷anamiva àsanaü yatra .) ùoóa÷aratibandhàntargatacaturda÷abandhaþ . tasya lakùaõaü yathà --
     %<svajaïghàdvayabàhå ca kçtvà yoùàpadadvayam .
     stanau dhçtvà ramet kàmã bandhaþ siühàsano mataþ ..>% iti ratima¤jarã ..

#<siühàsanacakraü>#, klã, (siühàsanamiva cakram .) saptaviü÷ati-nakùatràïkita-naràkàra-cakra-trayam . yathà --
     %<athàtaþ saüpravakùyàmi cakraü siühàsanatrayam .
     saptaviü÷atinakùatrairekaika¤ca navàtmakam ..
     a÷vinãmaghamålàdyaü pa¤canàóãvibhedataþ .
     a÷vinyàdyuttare bhàge maghàdyaü pårvataþ sthitam .
     målàdyaü dakùiõe bhàge j¤àtavyaü nçpatitrayam .
     itareùu ca ràjyeùu nçpanàmarkùato vadet ..
     ÷ubhà÷ubhamidaü sarvaü yatra yasya ÷aniþ sthitaþ .
     nàóikàpa¤cavedhena ekaikasyàsanaü bhavet ..
     àdhàramàsanaü paññaü sihaü siühàsanaü tathà .
     grahairvedhava÷àjj¤eyaü saumyaþ kråraiþ ÷ubhà÷ubham ..
     çkùa àdhàrage ràjà abhiùikto ya àsane .
     paràdhãnagataü ràjyaü kurute nàtra saü÷ayaþ ..
     àsanasthena çkùeõa nãtiyukto bhavennçpaþ .
     pradhànapuruùo devaþ prajà÷àntikaro bhavet ..
     pañña çkùe yadà ràjà upaviùño nçpàsane .
     pårvaràjasthitestulya÷ciraü pàlayate mahãm ..
     siüharåpã bhavedràjà siüharkùeõàsane sthitaþ .
     saügràmasya priyo nityamasàdhyo mantrimaõóalaiþ ..
     siühàsanagate dhiùõye tejasvã bhãùaõàkçtiþ .
     calaccitto mahàkrodhã prajàpãóàkaro nçpaþ ..
     tatkàlendugate çkùe kråranirvedhanàóike .
     ÷ubhàvasthà ÷ubhe lagne saüsthàpyo nçpa àsane ..
     ãdç÷e ca samàyoge upaviùño ya àsane .
     ucchàdya ÷atrusaüghàtamekacchatraü karoti saþ ..
     krå ragrahagatàü nàóãmupaviùño ya àsane .
     bandhanaü bhåminà÷a÷ca tathà mçtyuþ prajàyate ..
     àdhàra çkùagaþ sauriranàvçùñaü karoti ca .
     durmikùaü rauravaü tatra prajàpãóà ca jàyate ..
     àsane ca yadà sauriryuddhe bhaïgaprado bhavet .) athavà vyàdhipãóà ca manoduþkhaü prajàyate ..
     pañña çkùe yadà sauriþ paññaràj¤ã vina÷yati .
     priyo vàtha kumàro và mantribandhukùayo'pi và ..
     siühe siühàsane vàpi yadà tiùñhati såryajaþ .
     tadà mçtyurna sandeho yadi ÷akrasamo nçpaþ ..
     ÷aniràhvarkamàheyà yadà candreõa saüyutàþ .
     yasyàsanagatà ete tasya ràj¤o bhayaïkaràþ ..
     krårayukto'tha vakrastu kråranàóãgato'pi và ..
     àsane candrayogena kàlaråpã ÷anai÷caraþ ..
     evaü ÷ubhaphalaü dadyàdde vamantrã na saü÷ayaþ .
     karoti vipulaü ràjyaü yasyàsanagato guruþ ..>% iti jyotistattvam ..

#<siühàsyaþ>#, puü, (siühasya àsyamiva puùpamasya .) vàsakaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 103 .. siühatulyamukhe, tri ..

#<siühikà>#, strã, ka÷yapapatnã . ràhumàtà . yathà,
     %<ka÷yapasya gçhiõã tu siühikà ràhuvàstutanayàvajãjanat .
     pårvajo harinikçttakandharo daivatairavarajo nipàtitaþ ..>% iti vàstuyàgatattvam .. (pãñhasthà devãvi÷eùaþ . yathà, devãbhàgavate . 7 . 30 . 75 .
     %<siühikà kçta÷auce tu kàrtike tvati÷àïkarã ..>%

#<siühikàsånuþ>#, puü, (siühikàyàþ sånuþ puttraþ . ràhuþ . iti ÷abdaratnàvalã . vàstupuruùaþ . iti vàstuyàgatattvam ..

#<siühã>#, strã, (siüha + ïãù .) siühapatnã . (yathà, kathàsaritsàgare . 6 . 102 .
     %<ayaü sa vardhi to'nyàsàü siühãnàü payasà mayà ..>%) vàrtàkã . ityamaraþ . 2 . 4 . 114 .. kaõñakàrã . vàsakaþ . iti medinã .. bçhatã . ràhumàtà . iti vi÷vaþ .. mudgaparõã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<siühãlatà>#, strã, (siühyàþ latà .) bçhatã . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<sika>#, secane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø sakaø-señ .) dantyàdiþ . sikatà . iti durgàdàsaþ .. sautradhàturayam ..

#<sikatà>#, strã, (sika secane + bàhulakàt atac . sikatilaþ . vàlukàyuktabhåmiþ . iti medinã .. te, 169 .. vàlukà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sikatàþ>#, strã, bhåmni, (sika + atac .) vàlukà . iti medinã . te, 169 .. amara÷ca . 3 . 3 . 73 .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 76 . 16 .
     %<sikatà vapan savyasàco ràjànamanugacchati asaktàþ sikatàstasya yathà saüprati bhàrata .
     asaktaü ÷aravarùàõi tathà mokùyati ÷atruùu ..>%)

#<sikatàmayaü>#, klã, (sikatàtmakam . mayañ .) vàlukàmayatañam . tatparyàyaþ . saikatam 2 . ityamaraþ . 1 . 10 . 9 ..

@<[Page 5,347b]>@
#<sikatàvàn>#, [n] tri, (sikatàþ santyatreti . matup . masya vaþ .) vàlukàbahulade÷aþ . tatparyàyaþ . sikatà 2 sikatilaþ 3 saikataþ 4 . ityamarabharatau . 2 . 1 . 11 ...

#<sikatilaþ>#, tri, (sikatàþ santyatreti . sikatà + %<de÷e lubilacau ca .>% 5 . 2 . 105 . iti ilac .) sikatàvàn . ityamarañãkàyàü bharataþ . 2 . 1 . 11 ..

#<sik>#, [c] strã, (sicyate iti . sic + kvip .) vastram . iti hemacandraþ .. (jàlam . yathà, bhàgavate . 6 . 12 . 8 .
     %<lokàþ sapàlà yasyeme ÷vasanti viva÷à va÷e .
     dvijà iva sicàbaddhàþ sa kàla iha kàraõam ..>%)

#<siktaþ>#, tri, (sic + ktaþ .) sekà÷rayaþ kçtasecanaþ . yathà, vàyupuràõe gayàpaddhatau .
     %<àmrà÷ca siktàþ pitara÷ca tçptà ekà kriyà dvyarthakarã prasiddhà ..>%

#<sikthaü>#, klã, (si¤cati kùaratãti . sica kùaraõe + %<pàtétudivacãti .>% uõàø 2 . 7 . iti thak .) madhåcchiùñam . iti medinã .. moma iti bhàùà .. (yathà --
     %<tiktàsikthani÷àyaùñãnaktàhvaphalapatrakaiþ .
     pañolamàlatãnimbapatrairvraõyaü ghçtaü smçtam ..>% iti tiktàdyaghçtam .. iti vaidyakacakrapàõisaügrahe vraõa÷othàdhikàre ..) nãlã . iti hemacantraþ ..

#<sikthaþ>#, puü, (sica + thak .) bhaktapulàkaþ . (siñã iti bhàùà .. yathà --
     %< -- peyà sikthasamanvità ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe jvaràdhikàre ..) gràsaþ . iti medinã .. (yathà, kathàsaritsàgare . 108 . 77 .
     %<bhaktasikthadvayaü pràpya pàkabhàõóàdabhakùayam ..>%)

#<sikthakaü>#, klã, (sikthameva . svàrthe kan .) madhåcchiùñam . ityamaraþ . 2 . 9 . 107 .. (puü, bhaktapulàkaþ . siñã iti bhàùà . yathà --
     %<sikthakairahito maõóaþ peyà sikthasamanvità yavàgåbahusikthà syàdvilepã viraladravà ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe jvaràdhikàre .. yathà ca bçhatsaü hitàyàm . 26 . 8 .
     %<dantairnàgà gohayàdya÷ca lomnà hemnà bhåpàþ sivthakena dvijàdyàþ .
     tadvadde÷à varùamàsà di÷a÷ca ÷eùadravyàõyàtmaråpasthitàni ..>%)

#<sikùyaþ>#, puü, sphañikaþ . iti kecit ..

#<siïghaõaü>#, klã, nàsikàmalam . iti ÷abdaratnàvalã .. siknã iti bhàùà ..

#<siïghàõaü>#, klã, nàsikàmalam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<siïghàõakaü>#, klã, nàsikàmalam . iti ÷abdàratnàvalã .. (yathà, vàbhañe uttarasthàne 29 adhyàye .
     %<ajasraü picchilaü pãtaü pakvaü siïghàõakaü ghanam ..>%

@<[Page 5,347c]>@
#<siïghinã>#, strã, nàsikà . iti halàyudhaþ ..

#<sicayaþ>#, puü, (sicaü si¤canameti pràpnotãti . in + ac .) vastram . iti hemacandraþ .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 1 . 1 .
     %<bhåùàbhogiphaõàratnarociþsicayacàrave .
     namaþ pralãnamuktàya harakalpamahãruhe ..>%) jãrõavastram .. iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<si¤can>#, [t] tri, (si¤catãti . sic + ÷atç .) secanakartà ..

#<si¤cità>#, strã, (si¤ca + õic + ktaþ . ñàp .) pippalã . iti ÷abdacandrikà ..

#<si¤jà>#, strã, alaïkàradhvaniþ . iti kecit .. tàlavya÷akàràdiþ sàdhupàñhaþ ..

#<sitaü>#, klã, (sitaþ ÷uklavarõo'syàstãti . ac .) raupyam . målakam . iti ràjanirghaõñaþ .. candanam . iti ratnamàlà .. (tattu ÷uklacandanam . yathà --
     %<sitaü malayajaü ÷ãtaü go÷ãrùasitacandanam ..>% iti gàruóe 208 adhyàye ..)

#<sitaþ>#, puü, (sinotãti . si bandhane + %<a¤jidhçsibhyaþ ktaþ .>% uõàø 3 . 89 . iti ktaþ .) ÷uklavarõaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 80 .. ÷ukràcàryaþ . iti ÷abdaracàvalã .. ÷araþ . iti nànàrthadhvanima¤jarã ..

#<sitaþ>#, tri, (sitaþ ÷uklavarõo'syàstãti . ac .) ÷uklavarõayuktaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 79 .. (yathà, màghe . 1 . 25 . sitaü sitimnà sutaràü munervapurvisàribhiþ saudhamivàtha lambhayan .. * .. so + ktaþ .) samàptaþ . nibaddhaþ . j¤àtaþ . iti vi÷vaþ ..

#<sitakaõñà>#, strã, (sitaþ ÷uklaþ kaõño yasyàþ .) ÷vetakaõñakàrã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sitakaõñàrikà>#, strã, ÷vetakaõñakàrã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sitakaõñhaþ>#, puü, (sitaþ kaõñho yasya .) dàtyåhapakùã . iti ÷abdaratnàvalã . ÷vetakaõñhayukte, tri ..

#<sitakaraþ>#, puü, (sitaþ ÷uklaþ karo yasya .) karpåraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. candra÷ca ..

#<sitakarõã>#, strã, (sitaþ karõa iva puùpamasyàþ . ïãù .) vàsakaþ . iti ràjanirghaõñaþ . (sitaparõã iti kvacit pàñhaþ .. guõàdayo'syà vàsaka÷abde j¤àtavyàþ ..)

#<sitaku¤jaraþ>#, puü, (sitaþ ku¤jaro yasya .) indraþ . (sitaþ ÷uklaþ ku¤jaraþ . indrahastã . iti kecit ..

#<sitagu¤jà>#, strã, sità gu¤jà .) ÷vetagu¤jà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sitacihnaþ>#, puü, (sitàni cihnàni yatra .) vàlukàgaóaþ . iti hàràvalã .. veliyà matsya iti bhàùà ..

@<[Page 5,348a]>@
#<sitacchatraü>#, klã, (sitaü chatram .) ràjacchatram . iti bhåriprayogaþ ..

#<sitacchatrà>#, strã, (sitaü chatramiva puùpamasyàþ .) ÷atapuùpà . ityamaraþ . 2 . 4 . 152 .. (vivçtirasyàþ ÷atapuùpà÷abde draùñavyà ..)

#<sitacchatritaþ>#, puü, (sitacchatraü jàtamasyeti . itagh .) ÷vetacchatrayuktaþ . yathà, naiùadhe . 1 . 1 .
     %<nipãya yasya kùitirakùiõaþ kathàü tathàdriyante na budhàþ sudhàmapi .
     nalaþ sitacchatritakãrtimaõóalaþ sa rà÷iràsãnmahasàü mahojjvalaþ ..>%

#<sitacchadaþ>#, puü, (sitau chadau pakùau yasya .) haüsaþ . iti hemacandraþ ..

#<sitacchadà>#, strã, (sita÷chado yasyàþ .) ÷vetadårvà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sitadarbhaþ>#, puü, (sito darbhaþ .) ÷vetaku÷aþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sitadãdhitiþ>#, puü, candraþ . sità ÷uklà dãdhitiþ kiraõo yasya iti bahuvrãhisamàsaniùpannaþ ..

#<sitadãpyaþ>#, puü, (sitaü dãpyaü dauptiryasya .) ÷vetajãrakaþ . iti ràjanirghaõñhaþ ..

#<sitadårvà>#, strã, (sità dårvà .) ÷vetadårvà . iti ratnamàlà .

#<sitadruþ>#, puü, (sitaþ drurvçkùo yasya .) morañavi÷eùaþ . ãti ratnamàlà .. (sito druriti .) ÷ukavarõavçkùa÷ca ..

#<sitadhàtuþ>#, puü, (sita + ÷uklo dhàtuþ .) kañhinã . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷usvavarõadhàtumàtra¤ca ..

#<sitapakùaþ>#, puü, (sitau pakùau yasya .) haüsaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (sitaþ pakùaþ .) ÷uklapakùaþ . yathà, bçhatsaühitàyàm . 60 . 20 .
     %<udagayane sitapakùe ÷i÷iragabhastau ca jãvavargasthe ..>%)

#<sitaparõã>#, strã, (sitaü parõamasyàþ . ïãù .) arkapuùpikàvçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<sitapàñalikà>#, strã, (sità pàñalikà .) ÷uklapàñalàvçkùaþ . ÷vetapàóari iti hindã bhàùà . tatparyàyaþ . sitakumbhã 2 phaleruhà 3 sitàmoghà 4 kuberàkùã 5 ÷vetàhvà 6 kàùñhapàñalà 7 dhavalapàñalã 8 . asyà guõàþ . tiktattvam . gurutvam . uùõatvam . vàtadoùavamihikkàkapha÷rama÷ophanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sitapuïkhà>#, strã, (mitaþ puïkho yasyàþ .) ÷veta÷arapuïkà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sitapuùpaü>#, klã, (sitaü puùpamasya .) kaivartãmustakam . iti jañàdharaþ .. tàlavya÷akàràdirapi pàñhaþ ..

#<sitapuùpaþ>#, puü, (sitaü puùpamasya .) tagaravçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷vetarohitaþ . kà÷aþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 5,348b]>@
#<sitapuùpà>#, strã, (sitaü puùpaü yasyàþ .) mallikà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sitapuùpã>#, strã, (sitaü puùpaü yasyàþ . ïãù .) ÷vetàparàjità . iti ràjanirghaõñaþ .. asyàþ paryàyo yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<gavàkùya÷vakhurã ÷vetà ÷vetabhaõóàparàjità .
     dvividhà sà sità nãlà girikarõã gavàdanã ..>%

#<sitamaricaü>#, klã, (sitaü maricam .) ÷vetamaricam . tatparyàyaþ . sitàkhyam 2 sitavallãjam 3 vàlukam 4 bahulam 5 dhavalam 6 candrakam 7 . asya guõàþ . kañutvam . uùõatvam . viùabhåtadçùñiroganà÷itvam . avçùyatvam . yuktyà rasàyanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sitamàùaþ>#, puü, (sito màùaþ .) ràjamàùaþ . iti hàràvalã ..

#<sitara¤janaþ>#, puü, (sitaü ra¤jayatãti . ra¤ja + lyuþ .) pãtavarõaþ . iti hemacandraþ ..

#<sitara÷miþ>#, puü, candraþ . sitaþ ÷uklo ra÷miþ kiraõo yasya saþ ..

#<sitavarùàbhåþ>#, puü, (sito varùàbhåþ .) punarnavà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sita÷àyakà>#, strã, (sità ÷àyakà .) ÷veta÷arapuïkhà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sita÷imbikaþ>#, puü, (sità ÷imbiryasya . kap .) godhåmaþ . iti hemacandraþ .. ÷iti÷imbiko'pi pàñhaþ ..

#<sita÷ivaü>#, klã, (sitaü ÷uklaü ÷ivaü maïgalajanaka¤ca .) saindhavalavaõam . tasya råpàntaràõi . ÷ita÷ivam . sitasivam . ÷ãta÷ivam . ÷ãtasivam . ityamarañãkà . 2 . 9 . 42 ..

#<sita÷iü÷apà>#, strã, (sità ÷iü÷apà .) ÷veta÷iü÷apàvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sita÷åkaþ>#, puü, (sitaþ ÷åko yasya .) yavaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yava÷abde'sya vivaraõaü j¤àtavyam ..)

#<sita÷åraõaþ>#, puü, (sitaþ ÷åraõaþ .) vana÷åraõaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sitasaptiþ>#, puü, (sità saptayo ghoñakà yasya .) arjunaþ . iti kecit .. (yathà, kiràte . 13 . 19
     %<sa bhavasya bhavakùayaikahetoþ sitasapte÷ca vidhàsyatoþ sahàrtham .
     ripuràpa paràbhavàya madhyaü prakçtipratyayayorivànubandhaþ .. * ..>% sitaþ saptiþ .) ÷vetà÷va÷ca ..

#<sitasarùapaþ>#, puü, (sitaþ saùapaþ .) gaurasarùapaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sitasàraþ>#, puü, (sitaþ sàro niryàso yasya .) ÷àli¤ca÷àkaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sitasàrakaþ>#, puü, (sitasàra eva . svàrthe kan .) ÷àli¤ca÷àkaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (asya paryàyo yathà, vaidyakaratnamàlàyàm . ÷àli¤caþ sitasàra÷ca patturo lohamàrakaþ ..)

@<[Page 5,348c]>@
#<sitasiühã>#, strã, (sità siühãva .) ÷vetakaõñakàrã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sitasindhuþ>#, strã, (sità ÷uklajalà sindhuþ .) gaïgà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sità>#, strã, (sita + ñàp .) ÷arkarà . ityamaraþ . 2 . 9 . 43 .. asyà guõàþ .
     %<khaõóantu sikatàråpaü su÷vetaü ÷arkarà sità .
     sità sumadhurà rucyà vàtapittàsradàhahçt .
     mårchàcchardijvaràn hanti su÷ãtà ÷ukrakàriõã ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, mahànirvàõatantre . 9 . 78 .
     %<tato dugdhaü sità¤caiva dattvà pàkavidhànataþ .
     supacet saüskçte vahnau sàvadhànena suvrate ..>%) mallikà . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷vetakaõñakàrã . vàkucã . vidàrã . ÷vetadårvà . candrikà . kuñumbinã . madyam . piïgà . tràyamàõà . tejanã . iti ràjanirghaõñaþ . parvatajàtàparàjità . iti ratnamàlà ..

#<sitàü÷uþ>#, puü, (sità aü÷avo yasya .) candraþ . (yathà, naiùadhe . 1 . 12 .
     %<sitàü÷uvarõairvayati sma tadguõairmahàsivemnaþ sahakçttarã bahum .
     digaïganàïgàbharaõaü raõàïgane ya÷aþ pañaü tadbhañacàturãturã ..>%) karpåraþ . iti ÷ubhràü÷u÷abdadar÷anàt ..

#<sitàü÷utailaü>#, klã, (sitàü÷ujàtaü karpårasambhavaü tailam .) karpåratailam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sitàkhaõóaþ>#, puü, (sitàyàþ khaõóo yatra .) madhujàta÷arkarà . tatparyàyaþ . khaõóakaþ 2 sitajà 3 ÷arkarajà 4 màdhavã 5 madhu÷arkarà 6 màkùãka÷arkarà 7 . asya guõàþ . atimadhuratvam . cakùuùyatvam . chardikuùñhavraõakapha÷vàsahikkàpittàsradoùanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sitàgraþ>#, puü, (sitaþ agro yasya .) kaõñakam . iti hàràvalã ..

#<sitàïkaþ>#, puü, (sitaþ aïko yatra .) vàlukàgaóamatsyaþ . iti hàràvalã . 190 .. (sitàïga iti pàñhaþ sàdhuþ ..

#<sitàïgaþ>#, puü, (sitamaïgaü yasya .) ÷vetarohitaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (vàlukàgaóamatsyaþ . iti hàràvalã . 190 ..)

#<sitàjàjã>#, strã, ÷vetajãrakaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (guõàdayo'syàþ ÷vetajãraka÷abde j¤eyàþ ..)

#<sitàdiþ>#, puü, (sitàyàþ àdiþ kàraõam .) guóaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sitànanaþ>#, puü, (sitamànanaü yasya .) garuóaþ . iti kecit .. ÷uklamukhayukte, tri ..

#<sitàpàïgaþ>#, puü, (sitau apàïgau yasya .) mayåraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

@<[Page 5,349a]>@
#<sitàbjaü>#, klã, (sitamabjam .) ÷vetakamalam . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, sarasvatãdhyàne .
     %<kucabharanamitàïgã sannisannà sitàbje ..>%)

#<sitàbhaþ>#, puü, (sità ÷uklà àbhà yasya .) karpåraþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<sitàbhà>#, strã, (sità àbhà yasyàþ .) takràhvà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sitàbhraþ>#, puü, (sitaü ÷uklamabhrati pràpnotãti . abhra gatau + aõ .) karpåraþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 130 .. (asya paryàyo yathà --
     %<puü si klãve ca karpåraþ sitàbhro himavàlukaþ ghanasàra÷candrasaüj¤o himanàmàpi sa smçtaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..)

#<sitàbhrakaü>#, klã, (sitaü ÷ubhramabhrati pràpnotãti . abhra + õvul .) karpåram . iti ratnamàlà ..

#<sitàmbaraþ>#, puü, (sitamambaraü yasya .) ÷vetavastraparihitavratã . iti halàyudhaþ .. ÷uklavastraparidhàyini, tri ..

#<sitàmbhojaü>#, klã, (sitaü ambhojam .) ÷vetapadmam . ityamaraþ . 1 . 9 . 41 ..

#<sitàrjakaþ>#, puü, (sitamarjayatãti . arja + õvul .) ÷vetatulasã . ÷vetàjavalà iti hindã bhàùà . tatparyàyaþ . vaikuõñhaþ 2 vañapatraþ 3 kuñherakaþ 4 jambãraþ 5 gandhavahalaþ 6 sumukhaþ 7 kañupatrakaþ 8 . asya guõàþ . kañutvam . uùõatvam . kaphavàtanetràmayanà÷itvam . rucyatvam . sukhaprasavakàrakatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sitàlakaþ>#, puü, (àlayati bhåùayatãti . ala + õic + õvul . sitaþ àlakaþ .) ÷vetamandàrakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sitàlatà>#, strã, (sità latà .) ÷vetadårvà . iti ratnamàlà .. (÷vetadårvà÷abde'syà viùayo j¤àtavyaþ ..)

#<sitàlikañabhã>#, strã, ÷vetakiõihãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sitàvaraþ>#, puü, (sitamàvçõotãti . à + vç + ac .) ÷àkavi÷eùaþ . susunã iti bhàùà . tatparyàyaþ . såcyàhvaþ 2 såcãpatrakaþ 3 ÷rãvàrakaþ 4 ÷ikhãþ 5 vabhruþ 6 svastikaþ 7 suniùaõõakaþ 8 kuruñaþ 9 kukuñaþ 10 såcãdalaþ 11 ÷vetàvaraþ 12 medhàkçt 13 gràhakaþ 14 . asya guõàþ . saügràhitvam . kaùàyatvam . uùõatvam . tridoùanà÷itvam . medhàrucipradatvam . dàhajvarahàritvam . rasàyanatva¤ca . iti ràjanighaõñaþ .. nidràkàritvam . iti lokaprasiddham .. tasya lakùaõaü yathà --
     %<càïgerãsadç÷aþ patrai÷caturdala itãritaþ .
     ÷àko jalànvite de÷e catuùpatrãti cocyate ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<sitàvarã>#, strã, (sitamàvçõotãti . à + vç + ac . ïãù .) vàkucã . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 5,349b]>@
#<sitàsitaþ>#, puü, (varõena sitaþ vastreõa asitaþ .) baladevaþ . iti hemacandraþ .. ÷ukrasahita÷aniþ . yathà . jyotistattve .
     %<sitàsitau candramaso na ka÷cit budhaþ ÷a÷ã saumyasitau ravãndå .
     ravãndubhaumà ravitastvamitrà mitràri÷eùa÷ca samaþ pradiùñaþ ..>% ÷uklasahitakçùõa÷ca .. (yathà, mahàbhàrate . 7 . 130 . 29 .
     %<te hayà bahva÷obhanta mi÷rità vàtaraühasaþ .
     sitàsità mahàràja yathà vyomni valàhakàþ ..>%

#<sitàhvayaþ>#, puü, (sita àhvayo yasya .) ÷veta÷igruþ . ÷vetarohitaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sitiþ>#, tri, ÷uklaþ . kçùõaþ . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ ..

#<sitikaõñhaþ>#, puü, (sitiþ kçùõaþ kaõñho yasya .) ÷itikaõñhaþ . ÷ivaþ . ityamarañãkàyàü siti÷abdasya dantyàditvadar÷anàt ..

#<sitimà>#, [n] puü, (sitasya sitervà bhàvaþ . imanic . ÷uklatà . (yathà, màghe . 1 . 25 !
     %<sitaü sitimnà sutaràü munervapurvisàribhiþ saudhamivàtha lambhayan ..>%) kçùõatà . iti siti÷abdàdimanpratyayena niùpannaþ

#<sitivàraþ>#, puü, (sitiü vçõotãti . vç + aõ) suniùaõõakaþ . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<sitivàsàþ>#, [s] puü, (siti nãlaü vàso yasya .) baladevaþ . iti nãlàmbara÷abdadar÷anàt .. (yathà, màghe . 1 . 6 .
     %<pi÷aïgamau¤jãyujamarjånacchaviü vasànamenàjinama¤janadyuti .
     suvarõasåtràkalitàdharàmbaràü vióambayantaü sitivàsasastanum ..>%)

#<sitekùuþ>#, puü, (sitaþ ikùuþ .) ÷vetekùuþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sitetaraþ>#, puü, (sitàditaraþ .) ÷yàma÷àliþ . kulatthaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷ukletaravarõa÷ca .. (yathà, kumàre . 38 .
     %<nãvimatikramya sitetarasya tanmekhalàmadhyamaõerivàrciþ ..>% sita÷ca itara÷ca iti vigrahe . kçùõa÷uklau . atra dvivacanaprayogaþ syàt . yathà, bhàgavate . 10 . 41 . 41 .
     %<nànàlakùaõaveùàbhyàü kçùõaràmau virejatuþ .
     svalaïkçtau bàlagajau parvaõãva siteratau ..>%)

#<sitetaragatiþ>#, puü, (sitetarà kçùõà gatirasya .) agniþ . iti halàyudhaþ ..

#<sitodaraþ>#, puü, (sitamudaraü yasya .) kuberaþ . iti hemacandraþ .. ÷uklakukùiyukte, tri .. (sitamudaramiti .) ÷uklakukùau, klã ..

#<sitodbhavaü>#, klã, (sita udbhavo yasya .) ÷vetacandanam . iti kecit .. (sitàyà udbhavo yasya .) ÷arkaràjàte, tri ..

@<[Page 5,349c]>@
#<sitopalaü>#, klã, (sitamupalamiva .) kañhinã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<sitopalaþ>#, puü, (sitaþ upalaþ .) sphañikaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sitopalà>#, strã, (sita upala iva àkçtiryasyàþ striyàü ñàp .) ÷arkarà . iti hemacandraþ .. (yathà --
     %<sitàsitopalà caiva matsyaõóã÷arkarà smçtà>% iti gàruóe 208 adhyàyaþ .. asyà guõà yathà --
     %<sitopalà sarà laghvã vàtapittaharã himà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe dvitãye bhàge ..)

#<siddhaü>#, klã, (sidha + ktaþ .) saindhavalavaõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<siddhaþ>#, puü, (sidha + ktaþ) devayonivi÷eùaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 11 .. sa tu aõimàdiguõopeto vi÷vàvasuprabhçtiþ . iti bharataþ .. (yathà, kumàre . 1 . 5 .
     %<udvejità vçùñibhirà÷rayante ÷çïgàõi yasyàtapavanti siddhàþ ..>%) vyàsàdiþ . viskambhàdisaptaviü÷atiyogàntargataikaviü÷ayogaþ . iti medinã .. tatra jàtaphalam .
     %<jitendriyaþ sarvakalànidhàno gauro'ti÷åro madhuro vinãtaþ .
     satyopapannaþ kçtabhåribhogo yasya prasåtau kila siddhayogaþ ..>% iti koùñhãpradãpaþ .. vyavahàraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. kçùõadhuståraþ . guóaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<siddhaþ>#, tri, (sidha + ktaþ .) prasiddhaþ . (yathà, bhàgavate . 10 . 18 . 16 .
     %<evaü tau lokasiddhàbhiþ krãóàbhi÷ceraturvane ..>%) nityaþ . niùpannaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 98 . 8 .
     %<siddhàrthaþ khalu saumitrirya÷candravimalopamam .
     mukhaü pa÷yati ràmasya ràjãvàkùaü mahàdyutim ..>%) muktaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, bhàgavate . 6 . 12 . 19 .
     %<aho dànava siddho'si yasya te matirãdç÷ã ..>%) pakvam . yathà, sumantuþ . %<paryusitaü punaþsiddhamabhojyamanyatra hiraõyodakaspar÷àt .>% iti ÷ràddhatattvam .. mantrasiddhivi÷iùñaþ . yathà -- atha mantrasiddherupàyàþ . gautamãye .
     %<samyaganuùñhito mantro yadi siddhirna jàyate .
     punastenaiva kartavyaü tataþ siddho bhaveddhru vam ..
     punaranuùñhito mantro yadi siddhirna jàyate .
     punastenaiva kartavyaü tataþ siddho na saü÷ayaþ ..
     punaþ so'nuùñhito mantro yadi siddhirna jàyate .
     upàyàstatra kartavyàþ sapta ÷aïkarabhàùitàþ .
     bhràmaõaü rodhanaü va÷yaü pãóanaü poùa÷oùaõam .
     dahanàntaü kramàt kuryàt tataþ siddho bhavenmanuþ ..
     bhràmaõaü vàyuvãjena yathànukramayogataþ .
     tammantraü yantra àlikhya siddhakarpårakuïkumaiþ .
     u÷ãracandanàbhyàntu mantraü saügrathitaü likhet .
     kùãràjyamadhutoyànàü madhye tallikhitaü bhavet ..
     påjanàjjapanàddhomàt bhràmitaþ siddhido bhavet bhramito yadi na siddhaþ syàdrodhanaü tasya kàrayet sàrasvatena bãjena saüpuñãkçtya saüjapet .
     evaü ruddhe bhavet siddho na cedetadva÷ãkuru ..
     alaktacandanaü kuùñhaü haridrà màdanaü ÷ilà .
     etaistu mantramàlikhya bhårjapatre su÷obhane .
     dhàryakaõñe bhavet siddhaþ pãóanaü vàsya kàrayet ..
     adharottarayogena padàni parijapya vai .
     dhyàyecca devatàü tadvat adharottararåpiõãm ..
     vidyàmàdityadugdhe na likhitvàkramya càïghriõà tathàbhåtena mantreõa homaþ kàryo dine dine ..
     pãóito lajjayàviùñaþ siddhaþ syàdatha poùayet .
     bàlàyàntritayaü bãjaü àdyante tasya yojayet ..
     gokùãramadhunàlikhya vidyàü pàõau vibhàvayet .
     poùrito'yaü bhavet siddho na cet kurvãta ÷oùaõam ..
     dvàbhyàntu vàyubãjàbhyàü mantraü kuryàdvidarbhiõam eùà vidyà gale dhàryà likhitvà varabhasmanà ..
     ÷oùito'pi na siddhaþ syàt dahanãyo'gnibãjataþ .
     àgneyena tu bãjena mantrasyaikaikamakùaram ..
     àdyantamadha årdha¤ca yojayeddàhakarmaõi .
     brahmavçkùasya tailena mantramàlikhya dhàrayet ..
     kaõñhade÷e tato mantraþ sidvaþ syàcchaïkaroditam .
     ityetat kathitaü samyak kevalaü tava bhaktitaþ ..
     ekeneva kçtàrthaþ syàdbahubhiþ kimu suvrate ..>% iti tantrasàraþ .. * .. siddhivi÷iùñaþ . sa ca catustriü÷advidhaþ . yathà --
     %<catustriü÷advidhaþ siddhaþ sarvakarmopakàrakaþ .
     tamupaiti svayaü siddhaü bhaktastaü naiva và¤chati ..
     dvàtriü÷advidhaü siddhaü sarvasàdhanakàraõam .
     manmukhàt ÷råyatàü nanda siddhamantraü gçhàõa ca ..
     aõimà laghimà pràptiþ pràkàmya mahimà tathà ã÷itva¤ca va÷itva¤ca tathà kàmàvasàyità ..
     dåra÷ravaõameveti parakàyaprave÷anam .
     manovàyitvameveti sarvaj¤atvamabhãpsitam ..
     vahnistambhaü jalastambhaü cirajãvitvameva và .
     vàyustambhaü kùutpipàsànidràstambhanameva ca ..
     kàyavyåha¤ca vàksiddhaü mçtànayanamãpsitam .
     sçùñãnàü kàraõa¤caiva pràõàkarùaõameva ca ..
     pràõànà¤ca pradàna¤ca lobhàdãnà¤ca stambhanam .
     indriyàõàü stambhana¤ca buddhistambhanameva ca ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe . 78 . 20-29

#<siddhakaþ>#, puü, (siddha iva . ivàrthe kan .) sindhuvàraþ . ÷àlaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, su÷rute . 5 . 3 .
     %<dhavà÷vakarõàsanapàribhadràü sapàñalàþ siddhakamokùakau ca ..>%)

@<[Page 5,350b]>@
#<siddhakàme÷varã>#, strã, (siddhà kàme÷varã .) kàmàkhyàyàþ pa¤camårtyantargataprathamamårtiþ . tasyà råpaü yathà, kàlikàpuràõe 61 adhyàye .
     %<ravi÷a÷iyutakarõà kuïkumàpãtavarõà maõikanakavicitrà lolakarõà trinetrà .
     abhayavaradahastà sàkùasåtrapra÷astà praõatasuravare÷à siddhakàme÷varã sà ..
     aruõakamalasaüsthà raktapadmàsanàkhyà navataruõa÷arãrà muktake÷ã suhàrà .
     ÷avahçdi pçthutuïgastanyayugmà manoj¤à ÷i÷uravisamavastrà siddhakàme÷varã sà ..
     vipulavibhavadàtrã smeravaktrà suke÷ã dalitakarakadantà sàsicandràvanamrà .
     manasijadç÷adisthà yonimudràlasantã pavanacalana÷aktà saü÷rutasthànabhàgà ..>%

#<siddhagaïgà>#, strã, (siddhà gaïgà . %<kvacit siddhajanàkãrõàü pa÷ya mandàkinãü nadãm .>% ràmàø 2 . 95 . 9 . ityukteþ siddhasevità gaïgà iti và .) mandàkinã . iti jañàdharaþ ..

#<siddhajalaü>#, klã, (siddhaü pakvaü jalaü yatra .) kà¤jikam . iti hàràvalã .. (siddhaü jalamiti .) pakvavàri ca ..

#<siddhadevaþ>#, puü, (siddho devaþ .) ÷ivaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<siddhadhàtuþ>#, puü, (siddho dhàtuþ .) pàradaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<siddhapãñhaþ>#, puü, (siddhaþ pãñhaþ .) siddhasthànam . yathà --
     %<jàto lakùavaliryatra homo và koñisaükhyakaþ .
     mahàvidyàjapaþ koñiþ siddhapãñhaþ prakãrtitaþ ..>% iti tantram ..

#<siddhapuraü>#, klã, (siddhaü puram .) bhågolasyàdhode÷avi÷eùaþ . yathà --
     %<laïkà kumadhye yamakoñirasyàþ pràkpa÷cime romakapattana¤ca .
     adhastataþ siddhapuraü sumeruþ saumye'tha yàmye vaóavànala÷ca ..
     kuvçttapàdàntaritàni tàni sthànàni ùaó golavido vadanti ..>% iti siddhànta÷iromaõiþ ..

#<siddhapuùpaþ>#, puü, (siddhapriyaü yantrasiddhaü và puùpamasya) karavãravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<siddhaprayojanaþ>#, puü, (siddhànàü prayojanaü yatra .) gaurasarùapaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<siddhamantraþ>#, puü, (siddho mantraþ .) siddhapràptamantraþ . yathà, brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe . 78 . 21 ; 27 -- 28 .
     %<ddhàtriü÷advidhaü siddhaü sarvasàdhanakàraõam .
     manmukhàt ÷råyatàü nanda siddhamantraü gçhàõa ca ..>%
     %<om sarve÷varàya sarvavighnavinà÷ine madhusådanàya svàhetyevaü mantra÷ca sarveùàü kalpapàdapaþ .
     sàmavede ca kathitaþ siddhànàü sarvasiddhidaþ ..
     anena yoginaþ siddhà munindrà÷ca suràstathà .
     ÷atalakùajapenaiva mantrasiddhirbhavet satàm ..>%

#<siddhamodakaþ>#, puü, (siddhàn modayatãti . muda + õic + õvul .) tavaràjodbhavakhaõóaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<siddhayoginã>#, strã, (siddhà yoginã .) yoginãvi÷eùaþ . ityaparàjitàstotram .. (yathà, kathàsaritsàgare . 37 . 161 .
     %<ityuktvaiva gatàyà¤ca tasyàü sà siddhayoginã .
     tatpratãghàtahetormàmavocadbandhamocinã ..>%)

#<siddharasaþ>#, puü, (siddho rasaþ .) pàradaþ . rasasiddhaþ . ityajayapàlaþ ..

#<siddharasaþ>#, tri, (siddho raso yasya .) dhàtuprabhçtiþ . iti medinã ..

#<siddhavidyà>#, strã, (siddhà vidyà .) mahàvidyàvi÷eùaþ . yathà --
     %<kàlã tàrà mahàvidyà ùoóa÷ã bhuvane÷varã .
     bhairavã chinnamastà ca vidyà dhåmàvatã tathà ..
     vagalàmukhã siddhavidyà màtaïgã kamalàtmikà età da÷a mahàvidyàþ siddhavidyàþ prakãrtitàþ>% iti tantrasàraþ ..

#<siddhasalilaü>#, klã, (siddhaü pakvaü salilaü yatra .) kà¤jikam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<siddhasàdhanaü>#, klã, (siddhasya sàdhanam .) siddhasya vastunaþ sàdhanam . sàdhyavattvàni÷cayasattve'pyanumànam . yathà --
     %<ataeva na svaråpàsiddhiþ siddhasàdhanaü và .>% iti siddhàntalakùaõe jagadã÷aþ ..

#<siddhasàdhanaþ>#, puü, (siddhànàü sàdhanamasmàditi .) gaurasarùapaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<siddhasàdhyaþ>#, puü, (siddhàt sàdhyaþ .) mantravi÷eùaþ . yathà --
     %<siddhasiddho yathoktena dviguõàt siddhasàdhyakaþ .
     siddhasusiddho'rdhajapàt siddhàrirhanti bàndhavàn ..>% iti tantrasàraþ ..

#<siddhasiddhaþ>#, pu, (siddhàt siddhaþ .) mantravi÷eùaþ . yathà --
     %<siddhasiddho yathoktena dviguõàt siddhasàdhyakaþ .
     siddhasusiddho'rdhajapàt siddhàrirhantibàndhavàn ..>% iti tantrasàraþ ..

#<siddhasindhuþ>#, strã, (siddhasevità sindhuþ .) gaïgà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<siddhasusiddhaþ>#, puü, (siddhàt susiddhaþ .) mantravi÷eùaþ . asya pramàõaü siddhasàdhya÷abde draùñavyam .

#<siddhasenaþ>#, puü, (siddhà senà yasya .) kàrtikeyaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<siddhasevitaþ>#, puü, (siddhaiþ sevitaþ .) vañukabhairavaþ . iti tasyàùñottara÷atanàmastotram .. siddhajanopàsite, tri ..

#<siddhà>#, strã, (sidha + ktaþ . ñàp .) çddhiþ . iti ràjanirghaõñaþ .. yoginãvi÷eùaþ . yathà, jàtakaüdãpikàyàm .
     %<maïgalà piïgalà dhanyà bhràmarã bhadrikà tathà .
     ulkà siddhà saïkañà ca yoginyo'ùñau prakãrtitàþ ..>%

#<siddhàntaþ>#, puü, (siddhaþ anto yasmàt .) pårvapakùaü nirasya siddhapakùasthàpanam . iti bharataþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 70 . 43 .
     %<sthàpanàkùepasiddhàntaparamàrthaj¤atàü gataiþ ..>%) tatparyàyaþ . ràddhàntaþ 2 . ityamaraþ . 1 . 5 . 4 .. navavidhajyotirgranyàþ . yathà . brahmasiddhàntaþ 1 såryasiddhàntaþ 2 somasiddhàntaþ 3 bçhaspatisiddhàntaþ 4 gargasiddhàntaþ 5 nàradasiddhàntaþ 6 paràgarasiddhàntaþ 7 pulastyasiddhàntaþ 8 va÷iùñhasiddhànta÷ca 9 .. tantràdhikaraõàbhyu pagamasaüsthitiþ siddhàntaþ . sa ca caturvidhaþ . sarvatantrapratitantràdhikaraõàbhyupagamasaüsthityarthàntarabhàvàt sarvatantràviruddhastantre'dhikçto'rthaþ sarvatantrasiddhàntaþ .. 1 .. samànatantrasiddhaþ paratantràsiddhaþ pratitantrasiddhàntaþ .. 2 .. yatsiddhàvanyaprakaraõasiddhiþ so'dhikaraõasiddhàntaþ .. 3 .. aparãkùitàbhyu pagamàt tadvi÷eùaparãkùaõamabhyu pagamasiddhàntaþ .. 4 .. iti gotamasåtram .. (tathàsya vivçtiryathà -- %<atha siddhàntaþ . siddhànto nàma yaþ parãkùakairbahuvidhaü parãkùya hetubhiþ sàdhayitvà sthàpyate nirõayaþ sa siddhàntaþ . sa cokta÷caturvidhaþ . sarvatantrasiddhàntaþ, pratitantrasiddhàntaþ, adhikaraõasiddhàntaþ, abhyupagamasiddhànta iti . tatra sarvatantrasiddhànto nàma santi nidànàni, santi vyàdhayaþ, santi siddhyupàyàþ sàdhyànàmiti pratitantrasiddhànto nàma tasmiüstasmiüstantre tattat prasiddhaü yathànyatràùñau rasàþ ùaóanyatra . pa¤cendriyàõi yathànyatra ùaóindriyàõi . vàtàdhikçtàþ sarvavikàrà yathànyatra vàtàdikçtà bhåtakçtà÷ca prasiddhàþ . adhikaraõasiddhànto nàma yasminnadhikaraõe saüståyamàne siddhànyanyànyapi adhikaraõàni bhavanti . na muktaþ karmànubandhikaü kurute nispçhatvàditi prastute siddhàþ karmaphalamokùapuruùapretyabhàvà bhavanti . abhyupagamasiddhàntaþ . abhyupagamasiddhànto nàma yamarthamasiddhamaparãkùitamanupadiùñamahetukaü và vàdakàle'bhyu pagacchanti bhiùajaþ . tadyathà dravyaü na pradhànamiti kçtvà vakùyàmaþ . guõàþ pradhànà iti kçtvà vakùyàmaþ . ityevamàdi÷caturvidhaþ siddhàntaþ .>% iti carake vimànasthàne 8 adhyàyaþ ..)

#<siddhàntàcàraþ>#, puü, (siddho'nto yasya . tàdç÷a àcàraþ .) tàntrikàcàravi÷eùaþ . yathà --
     %<àtmànaü devatàü matvà yajeddevã¤ca mànasaiþ .
     sadà ÷uddhaþ sadà ÷àntaþ siddhàntàcàra ucyate ..>% ityàcàrabhedatantram ..

#<siddhàntã>#, [n] puü, (siddhànto'syàstãti . in .) mãmàüsakaþ . iti bhåriprayogaþ ..

@<[Page 5,351b]>@
#<siddhàpagà>#, strã, siddhasevità àpagà .) gaïgà . iti hemacandraþ ..

#<siddhàyikà>#, strã, caturviü÷atibuddha÷àsanadevatàntaryatadevãvi÷eùaþ . iti hemacandraþ ..

#<siddhàriþ>#, puü, mantravi÷eùaþ . etatpramàõaü siddhasàdhya÷abde draùñavyam ..

#<siddhàrthaþ>#, puü, (siddho'rtho yasya .) vçttàrhatpità . iti hemacandraþ .. ÷àkyasiühaþ . iti medinã .. (siddho'rtho yasmàt .) ÷vetasarùapaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 18 .. (yathà, bhàgavate . 4 . 9 . 58 .
     %<dhruvàya pathi dçùñàya tutra tatra purastriyaþ .
     siddhàrthàkùatadadhyambupårvàpuùpaphalàni ca .
     upajahruþ prayu¤jànà vyàtsalyàdà÷iùaþ satãþ ..>%) asya paryàyaguõàþ gaurasarùapa÷abde draùñavyàþ .. vañãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. prasiddhàrthaþ . yathà --
     %<siddhàrthaü siddhasambandhaü ÷retuü ÷rotà pravartate .
     granthàdau tena vaktavyaþ sambandhaþ saprayojanaþ ..>% iti vyàkaraõañãkà ..

#<siddhàrthà>#, strã, (siddho'rtho yasyàþ .) caturthajinamàtà . iti hemacandraþ ..

#<siddhiþ>#, strã, (sidha + ktin .) durgà . yathà -- sàdhanàt siddhirityuktà sàdhakà vàtha ã÷varã .. iti devãpuràõe 45 adhyàyaþ .. çddhinàmauùadham . ityamaraþ . 2 . 4 . 112 .. yogavi÷eùaþ . niùpattiþ . yathà, manuþ . 2 . 97 .
     %<vedàstyàga÷ca yaj¤à÷ca niyamà÷ca tapàüsi ca .
     na vipraduùñabhàvasya siddhiü gacchanti karhicit ..>%) pàdukà . antardhiþ . vçddhiþ . iti medinã .. mokùaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, manuþ . 12 . 11 .
     %<kàmakrodhau tu saüyamya tataþ siddhiü niyacchati ..>%) sampattiþ . iti dharaõiþ .. buddhiþ . iti ÷abdaratnàvalã .. * .. aùñasiddhinàmalakùaõàni yathà,
     %<aõimà mahimà caiva laghimà pràptireva ca .
     pràkàmya¤ca tathe÷itvaü va÷itva¤ca tathàparam ..
     yatra kàmàvasàyitvaü guõànetànathai÷varàn .
     pràpnotyaùñau naravyàghra paranirvàõasåcakàn ..
     såkùmàt såkùmataro'õãyàn ÷ãghratvàllaghimà guõaþ .
     mahiümà÷eùapåjyatvàt pràptirnàpràpyamasya yat ..
     pràkàmyamasya vyàpitvàt ã÷itvaü ce÷varo yataþ .
     va÷itvàt va÷ità nàma yogiõaþ saptamo guõaþ ..
     yatrecchàsthànamapyuktaü yatra kàmàvasàyità .
     ai÷varyaü kàraõairebhiryoginaþ proktamaùñadhà ..>% iti màrkaõóeye dattàtreyàlakasaüvàde yogavallabhanàmàdhyàyaþ .. * .. (aùñàda÷asiddhinàmàni yathà, brahmavaivarte . 1 . 6 . 18 -- 19 .
     %<aõimà laghimà pràptiþ pràkàmyaü mahimà tathà .
     ã÷itva¤ca va÷itva¤ca sarvakàmàvasàyità ..
     sarvaj¤adåra÷ravaõaü parakàyaprave÷anam .
     vàksiddhiþ kalpavçkùatvaü sraùñuüsaühartumã÷atà .
     amaratva¤ca sarvàïgaü siddhayo'ùñàda÷a smçtàþ ..>%) bhàvanàsiddhiryathà --
     %<tãrthe kànte'bhãùñadeve gurau mantre bhavauùadhe .
     àsthà ca yàdç÷ã yàsàü siddhistàsà¤ca tàdç÷ã ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 39 adhyàyaþ .. j¤ànàt siddhiryathà --
     %<tasmàt tvamapi bhåpàla dehi nyàyàrjitaü dhanam .
     dànàt j¤ànaü tataþ pràpya j¤ànàt siddhimavàpsyasi ..>% iti vahnipuràõe ÷iverupàkhyànanàmàdhyàyaþ ..

#<siddhidaþ>#, puü, (siddhiü dadàtãti . dà + kaþ .) vañukabhairavaþ . iti tasya stotram .. siddhidàtari, tri . (yathà, devãbhàgavate . 6 . 2 . 51 .
     %<taü kuntã vacanaü pràha mama mantro'sti kàmadaþ datto durvàsasà pårvaü siddhidaþ sarvathà prabho ..>%) yathà ca .
     %<madhumàse tu saüpràpte ÷uklapakùe caturda÷ã .
     proktà madanabha¤jãti siddhidà tu mahotsave ..>% iti tithyàditattvam ..

#<siddhiyogaþ>#, puü, (siddheryogo yatra .) tithivàraghañita÷ubhayogavi÷eùaþ . yathà -- ÷ukre nandà budhe bhadrà ÷anau riktà kuje jayà gurau pårõà ca saüyuktà siddhiyogaþ prakãrtitaþ .. iti jyotiþsàgaraþ ..

#<siddhiyoginã>#, strã, (siddhipriyà yoginã .) yoginãbhedaþ . yathà --
     %<praõavàdyà÷ca yà vidyàþ ÷ådràdau na samãritàþ asyà¤caiva vi÷eùo yat yoùiccet samupàsayet ..
     óàkinã sà bhavatyeva óàkinãbhiþ prajàyate .
     patihãnà puttrahãnà yathà syàt siddhiyoginã>% iti tantrasàraþ .. * .. dakùasya pa¤cà÷at kanyàþ . tathà --
     %<satã jyotiþ smçtiþ svàhà hyanasåyà svadhà tathà .
     prãtiþ kùamà ca saübhåtiþ sannati÷ca arundhatã ..
     kãrtirlakùmãrdhçtirmedhà puùñiþ ÷raddhà kriyà matiþ buddhirlajjà vapuþ÷àntistuùñiþ siddhistathà ratiþ ..
     arundhatã vasuryàmã lambà bhànurmarundhatã .
     saïkalpà ca muhårtà ca sàdhyà vi÷và ca nàmataþ aditi÷ca diti÷caiva danuþ kàlàdanàyuùà .
     siühikà surasà kadrurvinatà surabhiþ ÷vasà ..
     krodhà irà ca pràdhà ca dakùakanyàþ prakãrtitàþ pa¤cà÷at siddhiyoginyaþ sarvalokasya màtaraþ ..>% iti vahnipuràõõe gaõabhedanàmàdhyàyaþ ..

#<siddhilã>#, strã, (siddhiü làtãti . là + kaþ . ïãù .) kùudrapipãlikà . iti kecit ..

#<siddhisthànaü>#, klã, (siddheþ sthànam .) puõyasthànavi÷eùaþ . yathà --
     %<ataþ paraü pravakùyàmi siddhisthànàni yàni tu yasminnàràdhità devã kùipraü bhavati siddhidà ..
     tuïgàraü ÷ata÷çïga¤ca trikåñaü parvataü tathà .
     vindhyà gaïgà saridyatra revàtãramathàpi và ..
     payoùõã asuràkhyà tu athavà maõóale÷vare .
     ÷aïkare÷vararàme÷e athavà amare÷vare ..
     vetravatyàstañe ramye hari÷candre tathà priye .
     sarasvatãtañe puõye sugandhàyatane'pi và .
     sthàneùveùu japaü kuryàt nandàhe kçtamànasaþ .
     bhairavaü ÷ålabheda¤ca caõóã÷aü tripuràntakam ..
     aùñacakraü cakrocchàsaü kapàlàkùàgranàmakam .
     ajàvikaü kharoùñràkhyaü sthànànyetàni varjayet ..>% iti devãpuràõe kuõóaprave÷anàmàdhyàyaþ ..

#<siddhe÷varã>#, strã, (siddhà ã÷varã .) devãvi÷eùaþ . yathà -- siddhàü siddhe÷varãü siddhavidyàdharagaõairyutàm . mantrasiddhipradàü yonisiddhidàü liïga÷obhitàm .. iti muõóamàlàtantre 11 pañale mahàvidyàstotram .. api ca .
     %<kçùõena balabhadreõa gopaiþ kaüsajighàüsubhiþ .
     saïke takaü kçtaü tatra mantrani÷cayakàrakam ..
     tadà saïke takaiþ sà ca siddhà devã pratiùñhità .
     siddhipradà bhogadà ca tena siddhe÷varã smçtà .
     saïketake÷varã¤caiva dçùñvà siddhimavàpnuyàt ..>% iti vàràhe mathuràparikramapràdurbhàvanàmàdhyàyaþ ..

#<siddhaughaþ>#, puü, (siddhànàmoghaþ .) gurukramavi÷eùaþ . yathà, tantre .
     %<atha tàràgurån vakùye dçùñàdçùñaphalapradàn .
     årdhvake÷o vyomake÷o nãlakaõñho vçùadhvajaþ ..
     divyaughàþ siddhidà vatsa siddhaughàn ÷çõu yatnataþ .
     va÷iùñhaþ kårmanàtha÷ca mãnanàtho mahe÷varaþ ..
     harinàtho mànavaughàn ÷çõu vakùyàmi tadgurån .
     tàràvatã bhànumatã jayàvidyà mahodarã ..
     sukhànandaþ parànandaþ pàrijàtaþ kule÷varaþ .
     viråpàkhyaþ pheravã ca kathitaü tàriõãkulam .
     ànandanàtha÷abdàntà guravaþ sarvasiddhidàþ .
     striyo'pi gururåpà÷ca ambàntàþ parikãrtitàþ ..>% iti tantrasàraþ .. anyacca .
     %<brahmànandaþ pårõadeva÷calacitta÷calàcalaþ .
     kumàraþ krodhana÷caiva tathà ca svaradãpanaþ ..
     màyà màyàvatã caiva mànavãghàn ÷çõu priye .
     va÷iùñhaþ kårmanàtha÷ca mãnanàtho mahe÷varaþ .
     harinàtho mànavaughànatha vakùyàmi sadgurån ..>% iti ÷aktiratnàkaratantram .. tathà .
     %<nàradaþ kà÷yapaþ ÷ambhurbhàrgavaþ kulakau÷ikaþ .
     ete pa¤ca mahàdeva siddhaughàþ parikãrtitàþ ..>% iti tantram ..

@<[Page 5,352b]>@
#<sidhma>#, [n] klã, (sidha + man . sa ca kit .) kilàsarogaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 53 .. (yathà, su÷rute . 2 . 5 .
     %<kùudrakuùñhànyapi sthålàruùkaü mahàkuùñhamekakuùñha¤carmadalaü visarpaþ parisarpaþ sidhma vicarcikà kiñimaü pàmà rakasà ceti ..>%)

#<sidhmaü>#, klã, (sidha + bàhulakàt mak .) kilàsarogaþ . iti hemacandraþ .. saptamahàkuùñhàntargatakuùñharogavi÷eùaþ . tallakùaõaü yathà --
     %<÷vetaü tàmraü tanu ca yadrajo ghçùñaü vimu¤cati .
     pràya÷corasi tat sidhmamalàvukusumopamam ..>% iti màdhavakaraþ .. tvaïmàtragatà sidhmapuùpikà iti alàvupuùpavat ÷vetaü sidhmaü sidhmapuùpikà . mahàkuùñhantu sidhmaü dhàtupraviùñaü sidhmapuùpiketaraü ÷vetalohitavarõam etena sidhmasya dvaividhyaü såcitam . iti vijayarakùitàdayaþ ..

#<sidhmapuùpikà>#, strã, (sidhmasya kilàsasya puùpaü vidyate yasyàþ . sidhmapuùpa + ñhan .) kuùñhavyàdhibhedaþ . sà ca tvaïmàtragatà alàvupuùpavat÷vetà iti rugvini÷cayañãkàyàü vijayarakùitàdayaþ ..

#<sidhmalaþ>#, tri, (sidhmaü asyàstãti . sidhma + %<sidhmàdibhya÷ca .>% 5 . 2 . 97 . iti lac .) kilàsã . ityamaraþ . 2 . 6 . 61 .. (yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 30 . 17 .
     %<vi÷vebhyo bhåtebhyaþ sidhmalaü bhåtyai jàgaraõamabhåtyai iti ..>%)

#<sidhmalà>#, strã, (sidhmamasyà astãti . lac + ñàp .) matsyavikçtiþ . iti medinã .. (auùadhavi÷eùaþ . tadyathà --
     %<tvagàdihãnàþ saü÷uddhàþ pratyagràþ ÷akulàdayaþ .
     ÷lakùõacårõãkçtaü teùàü ÷ãte pala÷atatrayam ..
     ÷atena kañutaile'sya vyoùaràmañhadhànyakaiþ .
     krimighnadãpyakani÷àcabikàgranthikàrdrakaiþ ..
     jãrakadvayavç÷cãrasurasàrjakasigrukaiþ .
     da÷amålàtmaguptàbhyàü màrkavairlavaõaistribhiþ ..
     cårõitaiþ palikaiþ sàrdha màraõàlapariplutaiþ ..
     vinyaset snehapàtre tu dhànyarà÷au punarnyaset .
     saptaràtràt samuddhçtya pànabhakùaõabhojanaiþ .
     sidhmaleyaü prayoktavyà sàme vàyau vi÷eùataþ ..
     bhagnarugnà÷cå tahatàþ kampinaþ pãñhasarpiõaþ .
     gçdhrasãmagnisàda¤ca ÷ålagulmodaràõi ca .
     valãpalitakhàlityaü hatvàsyuramalondriyàþ ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe àmavàtàdhikàre)

#<sidhmavàn>#, [t] tri, (sidhmamastyasyeti . sidhma + pakùe matup . masya vaþ .) kilàsarogavi÷iùñaþ iti sidhma÷abdàdastyarthe vatupratyayena niùpannaþ ..

#<sidhmà>#, strã, kilàsarogaþ . iti hemacandraþ ..

#<sidhyaþ>#, puü, (sidhyantyasminnarthà iti . sidha + %<puùpasidhyau nakùatre .>% 3 . 1 . 116 . iti kyappratyayena nipàtitaþ .) puùyanakùatram . ityamaraþ . 1 . 3 . 22 ..

@<[Page 5,352c]>@
#<sidhraþ>#, puü, sàdhuþ . vçkùaþ . ityu nàdikoùaþ ..

#<sidhrakà>#, strã, (sidhra + svàrthe kan . abhidhànàt strãtvam .) vçkùavi÷eùaþ . ityamaraþ . 3 . 5 . 8 .. sedhati rogahantçtvamiti sidhramà . sãdha iti khyàto vçkùaþ . ùidhu gatyàü nàmnãti rak tataþ svàrthe kaþ saüj¤àvidheranityatvàt na it . iti bharataþ ..

#<sidhrakàvaõaü>#, klã, (sidhrakàõàü vanamiti . õatvam .) devodyànam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<sinaü>#, klã, (sinoti badhràti àtmànamiti . ùi¤ bandhane + %<iõùi¤jãti .>% uõàø 3 . 2 . iti nak .) ÷arãram . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ .. (annam . iti nighaõñuþ . 2 . 7 ..

#<sinaþ>#, puü, (sinotãti . ùi¤ bandhane + %<iõ si¤jãti .>% uõàø 3 . 2 . iti nak .) gràsaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. kàõaþ . iti kecit .. ÷uklaguõavi÷iùñe, tri ..

#<sinã>#, strã, ÷uklaguõavi÷iùñà . yathà . ÷vetà sità sinã ÷yenã . iti vyàóiþ . iti sinãvàlã÷abdañãkàyàü bharataþ ..

#<sinã(và)vàlã>#, strã, (sinã ÷uklà bàlà candrakalà asyàmiti . yadvà, sinyà ÷uklayà candrakalayà valyate mi÷ryate yà . vala mi÷raõe + gha¤ . tato ïãù .) dçùñendukalàmàvàsyà . ityamaraþ . 1 . 4 . 9 .. sà caturda÷ãyuktàmàvasyà . sinã ÷vetà vàlà candrakalàsyàü sinãvàlã nadàditvàdãp . iti taññãkàyàü bharataþ .. (yathà, bhàgavate . 4 . 12 . 48 .
     %<paurõamàsyàü sinãvàlyàü dvàda÷yàü ÷ravaõe'thavà ..>%) durgà . iti medinã ..

#<sindukaþ>#, puü, sinduvàravçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 68 .. (tathàsya paryàyaguõà÷ca .
     %<sinduvàraþ ÷vetapuùpaþ sindukaþ sinduvàrakaþ ..
     nãlapuùpã tu nirguõóã ÷ephàlã suvahà ca sà .
     sindukaþ smçtidastiktaþ kaùàyaþ kañuko laghuþ ..
     ke÷yo netrahito hanti ÷åla÷othàmamàrutàn .
     kçmikuùñhàruci÷leùmajvarànnãlàpi tadvidhà .
     sinduvàradalaü jantu vàta÷leùmaharaü laghu ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..)

#<sindu(ndhu)vàraþ>#, puü, sindhuü gajamadaü vàrayati tiktatvàt . vç + aõ . pàkùiko dhasya daþ .) vçkùavi÷eùaþ . nisindà iti bhàùà . inachura iti ca kvacit . tatparyàyaþ . sindukaþ 2 indrasurisaþ 3 nirguõóã 4 indràõikà 5 . ityamaraþ . 2 . 4 . 68 .. sindhukaþ 6 sindhuvàrakaþ 7 indràõã 8 paulomã 9 ÷akràõã 10 kàsanà÷inã 11 . iti ratnakoùaþ .. ÷vetapuùpaþ 12 sinduvàrakaþ 23 sthirasàdhanakaþ 14 anantaþ 15 siddhakaþ 16 arthasiddhakaþ 17 . asya guõàþ . kañutvam . tiktatvam . kaphavàtakùayakuùñhakaõóåti÷ålanà÷itvam . kàyasiddhidatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<sindhukaþ smçtidastiktaþ kaùàyaþ kañuko laghuþ ke÷yo netrahito hanti ÷åla÷othàmamàrutàn ..
     kçmikuùñàruci÷leùmavraõàn nãlàpi tadvidhà .
     sindhuvàradalaü tattu vàta÷le ùmaharaü laghu ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. %<syandaü vàrayati sinduvàraþ ùaõ nipàtanàt jiþ ata ucca . sindukasinduvàrau dantyasàdã tavargatçtãyavantàviti bahavaþ . kecittu sindhuü samudramapi vàrayati ÷oùayati tãkùõarasatvena kaphaghnatvàt sindhuvàraþ sindhukasindhu vàrau tavargacaturthavantàvityàhuþ .>% iti bharataþ ..

#<sindåraü>#, klã, (syandate iti syandå ïa kùaraõe + %<syandeþ samprasàraõa¤ca .>% uõàø 1 . 69 . iti åran . samprasàraõa¤ca .) raktavarõacårõavi÷eùaþ . siüdåra iti bhàùà . tatparyàyaþ . nàgasambhavam 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 105 .. nàgareõuþ 3 raktam 4 sãmantakam 5 nàgajam 6 nàgagarbham 7 ÷oõam 8 vãrarajaþ 9 gaõe÷abhåùaõam 10 sandhyàràgam 11 ÷çïgàrakam 12 saugàgyam 13 aruõam 14 maïgalyam 15 . asya guõàþ . kañutvam . tiktatvam . uùõatvam . vraõaviropaõatvam . kuùñhàsrabhramakaõóåtivisarpa÷amanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. api ca .
     %<sindåraü raktareõu¤ca nàgagarbha¤ca sãsajam .
     sãsopadhàtuþ sindåraü guõaistat sãsavanmatam ..
     saüyogajaprabhàveõa tasyàpyanye guõàþ smçtàþ .
     sindåramuùõaü vãsarpakuùñhakaõóaviùàpaham .
     bhagnasandhànajananaü vraõa÷odhanarohaõam .. * ..>% sindårasya ÷odhanamàha .
     %<dugdhàmlayogatastasya vi÷uddhirgadità budhaiþ .>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. sindåradànamantro yathà --
     %<sindåra¤ca vaüraü ramyaü bhàle ÷obhàvivardhanam .
     påraõaü bhåùaõànà¤ca sindåraü pratigçhmatàm ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 21 adhyàyaþ .. * .. tasya dhàraõàt patyuràyurvçddhirbhavati . yathà --
     %<haridràü kuïku ma¤caiva sindåraü kajjalaü tathà .
     kàrpàsaka¤ca tàmbålaü màïgalyàbhàraõaü ÷ubham ..
     ke÷asaüskàrakavarãkarakarõavibhåùaõam .
     bharturàyuùyamicchantã dårayenna pativratà ..>% iti kà÷ãkhaõóe 4 adhyàyaþ ..

#<sindåraþ>#, puü, (syandate iti . åran .) vçkùavi÷eùaþ . iti medinã ..

#<sindårakàraõaü>#, klã, (sindårasya kàraõamiti .) sãsakam . iti hemacandraþ ..

#<sindåratilakaþ>#, puü, (sindårasyeva tilako yasya .) hastã . iti medinã ..

#<sindåratilakà>#, strã, (sindårasya tilako yasyàþ .) sàdhavà nàrã . iti modanã ..

#<sindårapuùpã>#, strã, (sindåravat raktavarõaü puùpaü yasyàþ . pàkakarõetri ïãù .) puùpavçkùavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . sindårã 2 vorapuùpã 3 tçõapuùpã 4 karacchadà 5 ÷oõapuùpã 6 . asyà guõàþ . kañutvam . tiktatvam . kaùàyatvam . ÷leùmavàta÷iro'rtibhåtanà÷itvam . caõóãpriyatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sindårã>#, strã, (sindåraü tadvadvarõo'syà astãti . ac . gauràditvàt ïãù .) rocanã . raktacelikà . dhàtakã . iti medinã ..

#<sindhuþ>#, puü, (syandate iti . syandå prasravaõe + %<syandeþ samprasàraõaü dha÷ca .>% uõàø 1 . 12 . itiþ uþ . dhakàràde÷aþ samprasàraõa¤ca .) samudraþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 1 .. yathà, bhàgavate . 3 . 11 . 31 . tàvattribhuvanaü sadyaþ kalpàntai dhitasindhavaþ . plàvayantyutkañàñopacaõóavàteritormayaþ ..) vamathuþ . de÷avi÷eùaþ . (yathà, raghuþ . 15 . 87 .
     %<yudhàjita÷ca sande÷àt sa de÷aü sindhunàmakam .
     dadau dattaprabhàvàya bharatàya bhçtaprajaþ ..>%) nadavi÷eùaþ . iti medinã .. indas iti khyàtaþ . (yathà, raghuþ . 4 . 67 .
     %<vinãtàdhva÷ramàstasya sindhu tãraviceùñanaiþ .
     dudhuvurvàjinaþ skandhàn lagnakuïkumake÷aràn ..>%) gajamadaþ . iti hemacandraþ .. sindhu vàravçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. ÷vetañaïkaõam . iti ràjanirghaõñaþ .. ràgavi÷eùaþ . sa ca màlakau÷aràgaputtraþ . yathà --
     %<màdhavaþ ÷obhanaþ sindhu rmàrumevàóukuntalàþ .
     kaliïgaþ somasaüyuktaþ kau÷ikasya sutà ime ..>% iti saïgãtasindhuþ ..

#<sindhuþ>#, strã, (syandate iti . syanda + uþ . samprasàraõam . dasya dha÷ca .) nadã . iti medinã .. (yathà, muõóakopaniùadi . 2 . 1 . 9 .
     %<ataþ samudrà giraya÷ca sarve'smàt syandante sindhavaþ sarvaråpàþ .
     ata÷ca sarvà oùadhayo rasa÷ca yenaiùa bhåtaistiùñhate hyantaràtmà ..>%) nadãvi÷eùaþ . tajjalaguõàþ . yathà --
     %<÷atadrorvipà÷àyujaþ sindhunadyàþ su÷ãtaü laghu svàdu sarvàmayaghnam .
     jalaü nirmalaü dãpanaü pàcana¤ca pradatte balaü buddhimedhàyuùa¤ca ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sindhukaþ>#, puü, (sindhureva . svàrthe kan .) sindhuvàravçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 59 . 6 .
     %<vai÷yànàü jãvakakhadirasindhukaspandanà÷ca ÷ubhaphaladàþ ..>%)

#<sindhukaphaþ>#, puü, (sindhoþ kapha iva .) samudraphenaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sindhukaraü>#, klã, (sindhau sindhude÷e kãryate iti ké + ap .) ÷vetañaïkaõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 5,353c]>@
#<sindhukhelaþ>#, puü, (sindhau tatsamãpe khelatãti . khela + kaþ .) sindhude÷aþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sindhujaü>#, klã, (sindhorjàyate iti . jana + óaþ .) saindhavalavaõam . ityamaraþ . 2 . 9 . 42 .. (yathà, su÷rute . 4 . 37 .
     %<vacàpuùkarakuùñhailàmadanàmarasindhujaiþ ..>%) samudrajàte, tri .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 71 . 14 . ÷uddhàn da÷abhiràvartaiþ sindhujàn vàtaraühasaþ ..)

#<sindhujanma>#, [n] klã, (sindhorjanma utpattiryasya .) saindhavalavaõam . iti ratnamàlà ..

#<sindhujanmà>#, [n] puü, (sindhoþ kùãrasamudràt janma yasya .) candraþ . iti jañàdharaþ ..

#<sindhujà>#, strã, (sindhorjàyate iti . jana + óaþ .) lakùmãþ . iti jañàdharaþ ..

#<sindhuóà>#, strã, màlavaràgabhàryà . yathà -- dhàmuùã màlasã ràmakirã ca sindhuóà tathà . a÷vavàrã bhairavã ca màlavasya priyà imàþ .. iti saïgãtadàmodaraþ ..

#<sindhunandanaþ>#, puü, (sindhoþ kùãrodasya nandanaþ .) candraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<sindhunàthaþ>#, puü, (sindhunàü nadãnàü nàthaþ .) samudraþ . iti kecit .. (yathà, màghe . 14 . 68 .
     %<matkuõàviva purà pariplavau sindhu nàtha÷ayane niùeduùaþ .
     gacchataþ sma madhukaiñabhau vibhoryasya naidrasukhavighnatàü kùaõam ..>%)

#<sindhuputtraþ>#, puü, (sindhoþ puttraþ .) markañenduþ . iti . ÷abdacandrikà .. candra÷ca ..

#<sindhupuùpaþ>#, puü, (sindhau puùpyati prakà÷ate iti . puùpa phullane + ac .) ÷aïkhaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<sindhumanthajaü>#, klã, (sindhu manthàt jàyate iti . jana + óaþ .) saindhavalavaõam . iti ratnamàlà ..

#<sindhuraþ>#, puü, (sindhuü madaü ràti dadàtãti . rà + kaþ .) hastã . iti hemacandraþ .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 198 .
     %<gatiga¤jitavarayuvatiþ karã kapolau karotu madamalinau .
     mukhabandhamàtrasindhura lambodara kiü madaü vahasi ..>%

#<sindhuradveùã>#, [n] puü, (sindhuraü hastinaü dveùñãti . dviùa + õiniþ .) siühaþ ..

#<sindhulavaõaü>#, klã, (sindhu jàtaü lavaõam .) saindhavam . iti ratnamàlà ..

#<sindhu># vàraþ, puü, (sindhu mapi vçõoti gatyeti .. vç + aõ .) hayottamaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (sindhuü madajalamapi vàrayati tiraskaroti tiktarasena . vç + õic + aõ .) sindhuvàravçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 68 .. yathà --
     %<visundhakaþ sindhu vàraþ sindhukaü suraso'pi ca .
     tathendrasurasastvindrasurisaþ sindhu vàritaþ .
     nirguõóãndràõikendràõã surasà sindhuvàrakaþ ..>% iti ÷abdaratnàvalã .. asya guõàþ .
     %<sindhuvàro viùa÷leùmavraõakuùñhakùayàpahaþ .>% iti ràjavallabhaþ ..

#<sindhuvàrakaþ>#, puü, (sindhuvàra eva . svàrthe kan .) sindhuvàravçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sindhuvàritaþ>#, puü, (sindhurmadajalaü vàrito yena .) sindhu vàravçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sindhuveùaõaþ>#, puü, gambhàrãvçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<sindhu÷ayanaþ>#, puü, (sindhuþ kùãrodaþ ÷ayanaü yasya .) viùõuþ . kùãroda÷àyitvàt ..

#<sindhusaïgamaþ>#, puü, (sindhånàü saïgamo yatra .) nadãnadasamudràõàü parasparamelakaþ . tatparyàyaþ . sambhedaþ 2 . ityamaraþ . 1 . 10 . 35 .. sindhvornadyoþ saïgamo melakaþ sambhedaþ . sambhidanti milanti asminniti sambhedaþ gha¤ . sindhu÷abdena nadã nadaþ samudra÷cocyate tena nadyornadayornadãsamudrayo÷ca melakaþ sambhedaþ . iti vaikuõñhàdayaþ . iti bharataþ ..

#<sindhådbhavaü>#, klã, (sindhorudbhavo yasya .) saindhavalavaõam . iti ratnamàlà .. (yathà, su÷rute . 1 . 44 .
     %<ùióaïgasàro maricaü sadàruyogaþ sa sindhå dbhavamåtrayuktaþ ..>%)

#<sindhåpalaü>#, klã, (sindhoþ samudrasya upalamiva .) saindhavalavaõam . iti hàràvalã . 55 ..

#<sipraü>#, klã, (sic + kvip . sicaü kùaraõaü ràtãti . rà + kaþ . pçùodaràditvàt casya paþ .) sarovaravi÷eùaþ . yathà, kàlikàpuràõe 41 adhyàye .
     %<etasminnantare ÷ambhuþ sipraü tyaktvà tadà saraþ .
     gaïgàvatàramagamat himavatprasthamuttamam ..>%

#<sipraþ>#, puü, (sic kùaraõe + kvip . taü ràtãti . rà + kaþ . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) candraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. nidàghasalilam . gharmaþ . iti medinã ..

#<siprà>#, strã, (sipra + striyàü ñàp .) nadãmedaþ . iti medinã .. sà tu ujjayanãde÷asamãpe vartate . (yathà, raghuþ . 6 . 35 .
     %<anena yånà saha pàrthivena rambhoru ! kaccit manaso ruciste .
     sipràtaraïgànilakampitàsu vihartumudyànaparamparàsu ..>%) tasyà utpattiryathà kàlikàpuràõe 23 adhyàye .
     %<evaü vivàhya vidhibat sauvarõe mànasàcale .
     arundhatãü va÷iùñhastu modamàpa tayà saha ..
     tatra yat patitaü toyaü mànasàcalakandare .
     vivàhàvabhçtàrthàya ÷àntyarthaü ca purà kçtam ..
     brahmaviùõumahàdevapàõibhiþ samudãritam .
     tattoyaü såptadhà bhåtvà patitaü mànasàcalàt ..
     hemàdreþ kandare sànau sarasyà¤ca pçthak pçyak .
     tattoyaü patitaü sipre devabhogye sarovare .
     tena siprà nadã jàtà viùõunà prerità kùitim ..>%

#<simaþ>#, puü, (ùi ¤ bandhane + %<avisivisi÷uùibhyaþ kit .>% uõàø 1 . 143 . iti man . saca kit .) samudàyaþ . simaþ sarvaþ . iti siddhàntakaumudã .. (yathà, çgvede . 1 . 115 . 4 . ràtrã vàsastanute simasmai ..)

#<simbà>#, strã, (ùama vaiklavye + ulvàdaya÷ceti sàdhuþ .) ÷amã . yathà -- ÷amã samã ÷imbi÷imbasimbàsimbirapãùyate iti dviråpakoùaþ .. dva chimióà iti khyàte ÷uüñhã iti khyàte . ÷àmyati vçddhiranayà ÷amã ÷amabhirya ÷ame nàmnãti iþ pàcchoõàdãti ãpi ÷amã tàlavyàdiþ ÷ameþ pårveõa ve nipàtanàdakàrasya itve ÷imbàpi tàlavyàdiþ . simbà dantyàdiriti puruùottamàdayaþ . simbi÷abdau'pyatra ÷imbirapi tàlavyàdirdantyàdi÷ca . iti bharataþ ..

#<simbiþ>#, strã, ÷imbà . iti dviråpakoùaþ .. nakhãnàmagandhadravyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<simbijà>#, strã, ÷amãdhànyam . iti bhàvaprakà÷aþ .. tàlavya÷akàràdirapi ..

#<simbã>#, strã, (simbi + pakùe ïãù .) niùpàvã . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<simbà simbã pustasimbistathà pustakasimbikà ÷imbidvaya¤ca madhuraü rase pàke himaü guru .
     balyaü dàhakaraü proktaü ÷leùmalaü vàtapittajit ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<siraþ>#, puü, pippalãmålam . iti hemacandraþ .. (pippalãmåla÷abde'sya viùayo j¤eyaþ ..)

#<sirà>#, strã, (sinotãti . ùi¤ bandhane + rak . ityuõàdau ujjvalaþ . 2 . 13 .) nàóã . (yathà, su÷rute . 3 . 7 .
     %<vyàpnuvantyabhito dehaü nàbhitaþ prasçtàþ siràþ pratànàþ padminãkandàdvisàdãnàü yathà jalam ..>% yathà ca .
     %<dhmànàddhamanyaþ sravaõàt srotàüsi saraõàt siràþ ..>% iti carake såtrasthàne triü÷e'dhyàye .. tathà ca .
     %<sapta sirà÷atàni bhavanti . yàbhiridaü ÷arãramàràma iva jalahàriõãbhiþ kedàra iva ca kulyàbhirupasnihyate'nugçhyate càku¤canaprasàraõàdibhirvi÷eùaiþ . drumapatrasevanãnàmiva ca tàsàü pratànàstàsàü nàbhirmålaü tata÷ca prasarantyårdhvamadhastiryak ca .. bhavata÷càtra ..
     yàvatyastu sirà kàye sambhavanti ÷arãriõàm .
     nàbhyàü sarvà nibaddhàstàþ pratanvanti samantataþ ..
     nàbhisthàþ pràõinàü pràõàþ pràõànnàbhirvyupà÷rità .
     siràbhiràvçtà nàbhi÷cakranàbhirivàrakaiþ ..
     tàsàü målasirà÷catvàriü÷attàsàü vàtabàhinyo da÷a pittavàhinyo da÷a kaphavàhinyo da÷a da÷a raktavàhinyaþ . tàsàntu vàtavàhinãnàü vàtasthànagatànàü pa¤casaptati÷ataü bhavati tàvatya eva pittavàhinyaþ pittasthàne kaphavàhinya÷ca kaphasthàne raktavàhinya÷ca yakçtplã hnorevametàni sapta sirà÷atàni .
     tatra vàtavàhinyaþ sirà ekasmin sakthnipa¤caviü÷atiþ etenetarasakthibàhå ca vyàkhyàtau .
     vi÷eùatastu koùñhe catustriü÷attàsàü gudameóhrà÷ritàþ ÷roõyàmaùñau dve dve pàr÷vayoþ ùañ pçùñhe tàvatya eva codare da÷a vakùasi . ekacatvàriü÷ajjatruõa årdhaü tàsàü caturda÷a grãvàyàü karõayo÷catasraþ . nava jihvàyàm . ùañnàsikàyàm . aùñau netrayoþ .
     evametat pa¤casaptatyadhika÷ataü vàtavahànàü siràõàü vyàkhyàtam . eùa eva vibhàgaþ ÷eùàõàmapi . vi÷eùatastu pittavàhinyo netrayorda÷a karõayordve . evaü raktavahàþ kaphavahà÷ca . evametàni sapta sirà÷atàni savibhàgàni vyàkhyàtàni . bhavanti càtra .
     kriyàõàmapratãghàtamamohaü buddhikarmaõàm .
     karotyanyàn guõàü÷càpi svàþ siràþ pavana÷caran ..
     yadà tu kupito vàyuþ svàþ siràþ pratipadyate .
     tadàsya vividhà romà jàyante vàtasambhavàþ ..
     bhràjiùõutàmannarucimagnidãptimarogatàm .
     saüsarpat svàþ siràþ pittaü kuryàccànyàn guõànapi ..
     yadà prakupitaü pittaü sevate svavahàþ siràþ .
     tadàsya vividhà rogà jàyante pittasambhavàþ ..
     snehamaïgeùu sandhãnàü sthairyaü balamudãrõatàm .
     karotyanyàn guõàü÷càpi balàsaþ svàþ sirà÷caran ..
     yadà tu kupitaþ ÷leùmà svàþ siràþ pratipadyate tadàsya vividhà rogà jàyante ÷leùmasambhavàþ ..
     dhàtånàü påraõaü varõaü spar÷aj¤ànamasaü÷ayam .
     svàþ siràþ sa¤caradraktaü kuryàccànyàn guõànapi yadà tu kupitaü raktaü sevate svavahàþ siràþ .
     tadàsya vividhà rogà jàyante raktasambhavàþ ..
     nahi vàtaü siràþ kà÷cinna pittaü kevalantathà .
     ÷leùmàõaü và vahantyetà ataþ sarvavahà smçtàþ ..
     praduùñànàü hi doùàõà mucchritànàü pradhàbatàm dhruvamunmàrgagamanamataþ sarvavahàþ smçtàþ ..
     tatràruõà vàtavahàþ påryante vàyunà siràþ .
     pittàduùõà÷ca nãlà÷ca ÷ãtà gauryaþ sthiràþ kaphàt ..
     asçgvahàstu rohiõyaþ sirà nàtyuùõa÷ãtalàþ ata årdhvaü pravakùyàmi na vidhyedyàþ sirà bhiùak ..
     vaikalyaü maraõa¤càpi vyadhàttàsàü dhru vaü bhavet .
     sirà÷atàni catvàri vidyàcchàkhàsu vuddhimàn ùañtriü÷acca ÷ataü koùñhe catuþùaùñi¤ca mårdhani .
     ÷àkhàsu ùoóa÷a siràþ koùñhe dvàtriü÷adeva tu ..
     pa¤cà÷ajjatruõa÷cordhamavedhyàþ parikãrtitàþ ..>% iti su÷rute ÷àrãrasthàne saptame'dhyàye ..) ambu, vàhinã . iti hemandraþ ..

#<sillakã>#, strã, ÷allakãvçkùaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ . 2 . 4 . 124 ..

#<sivaraþ>#, pu, hastã . iti jañàdharaþ ..

#<siùàdhayiùà>#, strã, (sàdhayitumicchà . sàdha + san + aþ . striyàü ñàp .) sàdhanecchà . yathà, bhàùàparicchede . 70 .
     %<siùàdhayiùayà ÷ånyà siddhiryatra na vidyate .
     sa pakùastatra vçttitvaj¤ànàdanumitirbhavet ..>%

#<sihuõóaþ>#, puü, snuhãvçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (snu hã÷abda'sya vivçtirvij¤eyà ..)

#<sihlaþ>#, puü, (snihyati mano yatra . sniha + gha¤ . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) gandhadravyavi÷eùaþ . sihnà iti khyàtaþ . tatparyàyaþ . turuùkaþ 2 piõóakaþ 3 yàvanaþ 4 . ityamaraþ . 2 . 4 . 128 .. sihlakaþ 5 piõyàkaþ 6 kapica¤calaþ 7 tailàkhyaþ 8 yàvaþ 9 yàvalaþ 10 . iti ÷abdaratnàvalã .. sallakãdravaþ 11 piùñakaþ 12 tailaparõã 13 vçkadhåpaþ 14 këptadhåpaþ 15 . iti jañàdharaþ ..

#<sihlakaþ>#, puü, (sihla eva . svàrthe kan .) sihlaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (÷ilàrasaþ . asya paryàyo yathà --
     %<kapinàmà kapitailaü kçtrimaü kapila÷calaþ .
     turusko muktimukta÷ca piõóàtaþ sihlako rasaþ ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..
     %<sihlakastu turuùkaþ syàdyato yavanade÷ajaþ .
     kapitaila¤ca saïkhyàtastathàca kapinàmakaþ ..>% asya guõà yathà --
     %<sihlakaþ kañukaþ khàduþ snigdhoùõaþ ÷ukrakàntikçt .
     vçùyaþ kaõñhyaþ syedakuùñhajvaradàhagrahàpahaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..)

#<sihlakã>#, strã, sallakã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sihlabhåmikà>#, strã, sallakã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sãka>#, ç ïa seke . iti kaviklpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-sakaø-señ .) ç, asisãkat . ïa, sekate . iti durgàdàsaþ ..

#<sãka>#, ki àmç÷i . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøpakùe bhvàø-paraø-sakaø-señ .) ki, sãkayati sãkati . àmç÷i sthar÷e . pramàõaü tàlavyàdau dç÷yam . iti durgàdàsaþ ..

#<sãkaraþ>#, puü, ÷ãkaraþ . ityamarañãkàyàü bharataþ . 1 . 3 . 11 .. (yathà, raghuþ . 5 . 42 .
     %<sa narmadà rodhasi sãkaràrdrairmarudbhirànartitanaktamàle .
     nive÷ayàmàsa vilaïghitàdhvà klàntaü rajodhåsaraketu sainyam ..>%)

@<[Page 5,355b]>@
#<sãtà>#, strã, (sinotãti . si¤na bandhe + bàhulakàt ktaþ . dãrgha÷ca . ityuõàdau ujjvalaþ . 3 . 90 .) làïgalapaddhatiþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 14 .. %<dve làïgalarekhàyàü sinoti khanati bhåmiü sãtà ùi na ga ¤a bandhe nàmnãti taþ nipàtanàddãrghaþ . sãtà dantyasàdiþ . ÷ete bhuvi iti ÷ãtà tàlavya÷àdi÷ca .>% iti bharataþ .. (yathà, kumàre . 5 . 61 .
     %<na vedmi sa pràrthitadurlabhaþ kadà sakhãbhirasrottaramãkùitàmimàm .
     tapaþkç÷àmabhyupapatsyate sakhãü vçùeva sãtàü tadavagrahakùatàm ..>%) janakaràjanandinã . sà tu ÷rãràmapatnã . tatparyàyaþ . vaidehã 2 maithilã 3 jànakã 4 dharaõãsutà 5 . iti hemacandraþ .. bhåmisambhavà 6 iti jañàdharaþ .. asyà utpattiryathà, vàlmãkãye ràmàyaõe . 66 . 13 -- 14 .
     %<atha me kçùataþ kùetraü làïgalàdutthità tataþ .
     kùetraü ÷odhayatà labdhà nàmnà sãteti vi÷rutà ..
     bhåtalàdutthità sà tu vyavardhata mamàtmajà .
     vãrya÷ulketi me kanyà sthàpiteyamayonijà ..>% api ca taññãkàdhçtapadmapuràõam .
     %<atha loke÷varã lakùmãrjanakasya pure svataþ .
     ÷ubhakùetre halotkhàte tàre cottaraphalgune ..
     ayonijà padmakarà bàlàrka÷atasannibhà .
     sãtàmukhe samutpannà bàlabhàvena sundarã ..
     sãtàmukhodbhavàt sãtà ityasyai nàma càkarot tato'bhådaurasã tasya urmilà nàma kanyakà ..>% tajjanmavratàdi gautamaü prati ÷ivenoktaü yathà --
     %<vai÷àkha÷uklapakùe tvaùñamyàü saüyamanaü kuru .
     paredyurvikuruùvai tajjànakãjanmano vratam ..
     santuùñà jànakã tena bhaviùyati na saü÷ayaþ .
     etad vrataü mamàpyasti kartavyaü ÷vo dvijottamaþ ..
     màhàtmyaü tasya gadituü nàsti me ni÷calaü manaþ .
     ahaü tadrasalãno'smi ÷aktastadgadituü na hi ..
     tasmàdekaü vadàmi tvàü màrkaõóeyà÷rame'dhunà .
     gatvà munãndraþ sakalaü màrkaõóeyo'nupçcchyatàm sarvaü niveditaü tasmai vratamàhàtmyamuttamam .
     vidhàna¤ca phalaü tasya sa munistvàü vadiùyati ..
     màrkaõóeyopadiùñena vidhinàcara tadbratam .
     yathà÷aktyapi kurvàõo vratasyotsavamàdaràt ..
     lapsyase sakalàn kàmànnàtra kàryà vicàraõà ..>% ityàdi gautamapra÷nànantaraü ÷rãmàrkaõóeya uvàca
     %<tretàyuge uttarà÷àü gate kamalinãpatau .
     sarvartunikara÷reùñha çtau tu kusumàkare ..
     màsi puõyatame vipra màdhave màdhavapriye .
     navamyàü ÷uklapakùe ca vàsare maïgale ÷ubhe ..
     sàrpya çkùe ca madhyàhne jànakã janakàlaye .
     àvirbhåtà svayaü devã yogeùu gatiruttamà ..
     etadyoge kçta¤caitadvrataü proktamanantakam ..
     aùñamyàü yadi viddhà syànnavamã màdhave site .
     kuryànnedaü vrataü tasyàü kçta¤cellyunatà bhavet ..
     madhyàhnavyàpinã gràhyà brate'sminnavamã tithiþ dinadvayagatàyàntu tasyàü kàryà parà naraiþ ..
     etairyogairvinàpi syàt taddinaü pàpanà÷anam .
     vratànàü nityamàmnàtaü kartavyaü vratamuttamam .. * ..
     yastu no kurute mohàt jànakãjanmasambhavam .
     vrataü sa pacyate ghore narake nàtra saü÷ayaþ ..
     tasminnahani måóhàtmà bhuktvàpyannantu yo naraþ .
     mune sa kçmisaïghàtaü sapåyaü khàdati sphuñam ..
     na karoti hi yaþ ÷rutvà vratànàmuttamaü vratam .
     sa mahàpàtakã j¤eyaþ sarvadharmabahiùkçtaþ .. * ..
     kurute yo vrataü so'pi pçthvãdànaphalaü labhet .
     mahàùoóa÷adànànàü yaj¤ànàü munipuïgava ! ..
     pràpnoti sarvatãrthànàü pràpnuyàt sakalaü phalam sarvabhåtadayàü kçtvà phalamàpnoti yajjanaþ .
     tatpràpnoti vratàdasmàt nàtra kàryà vicàraõà aùñamyàü pràtarutthàya kçtvà ÷aucamatandritaþ .
     mahànadyàü taóàge và kåpe vàpyantike'pi và ..
     snàtvà kuryànnityakarma pràtaþsandhyàdivandanam devàn pitéü÷ca saütarpya haviùyà÷ã ca saüyataþ ..
     ekabhuk brahmacàrã syàdbhå mi÷àyã ca gotama ..
     navamyàü pràtarutthàya dànto bhåtvà samàhitaþ ..
     tãrthàdau vidhivat snàtvà kçtanityakriyo naraþ kurvãta maõóapaü ramyaü ùoóa÷astambhamaõóitam ..
     aùñastambhayutaü vàpi catuþstambhamathàpi và .
     toraõaiþ sahitaü kuryàdvitànavara÷obhitam ..
     dvàreùu ÷aïkhacakràdipatàkàbhirdhvajaistathà .
     alaïkuryàt pratistambhaü sthàpayet kalasàn ÷ubhàn ..
     ÷uddhataõóularà÷ãùu pårõapàtrairalaïkçtàn .
     madhye tu catvaraü kuryàt caturhastapramàõataþ ..
     hastamàtrocchritaü ramyaü caturasraü mçdà mune . * .
     paladvayamitàü kuryàt jànakãpratimàü ÷ubhàm kà¤canãmathavà ÷aktyà kuryàdekapalonmitàm .
     tadardhena tadardhena kuryàcchaktyà caturbhujàm ..
     vitta÷àñhyamakçtvaivaü ràjatãmapi kàrayet .
     auóumbarãü paittalãü và mçõmayãü vçkùajàmuta ..
     kuóye pañe'tha và lekhyà varõakaiþ pratimàü varàm .
     lekhya¤ca såtikàgàraü sarvata÷ca pañàvçtam ..
     paryaïka÷ayane suptà tatra ràj¤ã mahàmatiþ .
     tasyàþ samãpataþ suptà maithilã stanapàyinã ..
     jàtakarmakaro lekhyo janaka÷ca mahãpatiþ .
     ÷atànandaþ purodhà÷ca lekhanãyaþ prayatrataþ ..
     ityàdi caritaü lekhyaü jànakãjanmasambhavam .
     yathà÷akti halaü kuryàt kà¤canaü kila gautama ..
     ràjataü kùetramamalaü svarõasiühàsanaü tathà .
     kuryàttàmramayaü kumbhaü pårõapàtràvçtaü mukhe ..
     tanmadhye pa¤caratnàdi tãrthàmbu nikùipenmune ..
     àcàryaü ÷àstraku÷alaü vedàdhyayanakovidam .
     vçõuyàdvimalàcàramavataüsàïgadàsanaiþ ..
     antarãyottarãyai÷ca pa¤capàtràdibhirvratã .
     ÷rãphalàdibhirabhyarcya gandhamàlyànulepanaiþ ..
     vçõuyàdvai vidhànena tataþ ùoóa÷a çtvijaþ ..
     vidyàvataþ sadàcàrànaùñau và bhaktisaüyutaþ .
     madhye vedã samàlekhyà vicitrairvarõakaistataþ ..
     padmamaùñadalaü tatra sthàpayet kalasaü tataþ .
     ratnasiühàsanaü ramyaü saüsthàpya vijitendriyaþ ..
     tatràdhivàsanaü kuryàdagnyuttàraõapårvakam .
     pratimàyàü vidhànena devãmàvàhayettataþ .. * ..
     pràõànàyamya målena trirekàgreõa cetasà .
     målamantrasya janakaü muniü vinyasya mårdhani ..
     mukhe chanda÷ca gàyatrã sãtàdevãü hçdi nyaset .
     nàbhau tu vinyasedbrahman lakùmãbãjaü sabindukam pàdayo÷ca namaþ ÷aktyai tato vinyasya mantravit .
     ÷rãü ÷rãmityàdibhirbãjairdãrghaùañsvarasaüyutaiþ .
     kçtvà karaùaóaïgeùu nyàsaü dhyàyettato vratã .. * ..
     caturbhujàü suvarõàbhàü ràmàlokanatatparàm .
     ÷rãràghavànvitàü sãtàü cintayeddhçdi sarvadà ..
     iti dhyàtvà samuccàrya målamantra kçtà¤jaliþ .
     savindukamalàbãjaü pårvamuccàrya gautama ..
     sãtàya iti pa÷càttu nama÷abdaü vadet kila .
     saüpåjya pratimàü ràtrau kçtvaivamadhivàsanam .
     brahmacàrã bhåmi÷àyã tasyàü ràtrau bhavedvratã ..
     tasyàü navasyàü vidhivat kçtvà ÷aucamatandritaþ .
     nadyàdau vimale snàtvà nityakarma vidhàya ca ..
     tatastu prathame yàme nityapåjàvidhiü vratã .
     kçtvà dvitãyaprahare gãtavàdyapuraþsaram ..
     madhyàhnasamaye bhaktyà kuryàdekàgracetasà .
     àsane upavi÷yàdau målaü vinyasya pårvavat ..
     caturasra¤ca ùañkoõaü trikoõa¤ca purastataþ .
     kçtvà maõóalamàdhàraü tatra saüpåjya mantravit ..
     målena ÷aïkhaü saüsthàpya jalamàsicya nirmalam .
     cinmayaü tatra saücintya tãrthamaïku÷amudrayà ..
     àkçùya målamantreõa saptavàràbhimantritaiþ .
     jalaiþ saüprokùayedvidvàn sàmagrãü påjanãcitàm ..
     pàtràõi tàmrahemàdinirmitàni tato mune .
     pàdyàrghapradànàrtha¤ca madhupakkàrthameva ca ..
     tathaivàcamanãyàrthamevamàsàdayet kramàt .
     ekasminnathavà pàtre pàdyàdãni prakalpayet ..
     pàtràõãtthaü samàsàdya tato'ntaryàgamàcaret .
     puppà¤jaliü samàdàya dhyàyedvai pratimàgatàm ..
     ÷aïkacakragadàpradmànyà÷rayantãü caturbhujaiþ .
     mahàmatestathà pràj¤o janakasya mahàtmanaþ ..
     halacàlanataþ sàkùàdàvirbhåtàü svataþ ÷riyam .
     sãtàü devãü hçdi dhyàtvà målamantreõa mantravit puppà¤jalitraya devã pratimàmårdhani kùipet .
     hiraõyavarõàü mantreõa devãmàvàhayettataþ ..
     àvàhanàdimudràõàmaùñakaü saüpradar÷ayet .
     tàmàvàhaya ityukto mantro devyàsane mune ..
     a÷vapårõàmarghadàne pàdyaü kàso'smi mantrataþ .
     candraprabheti mantreõa dadyàdàcamanãyakam ..
     àdityavarõa ityukto mantraþ pa¤càmçte bhavet .
     apyàyasveti mantraõa payasà snàpayettataþ ..
     dadhikràvnastato dadhnà ghçtena ghçtavatyuta .
     madhunà madhuvàteti tryçcayà sitayà mune ..
     svàduyavasvamantreõa tatastãrthàmbubhiþ kramàt .
     upaitu màmiti proktaþ sãtàyàþ snapane manuþ ..
     svarõasiühàsane ramye pratimàü sthàpayedvratã .
     vàsobhiþ kùutpipàseti påjayedvimalottamaiþ ..
     gandhadvàràmiti bhaveddàne gandhàdikasya tu .
     manasaþ kàmamityàhurmantramàbharaõàdike ..
     madhuparkaü tato dadyàt sãtàdevyai vidhànataþ .
     kastårãkusumopetaiþ karpåràgurucandanaiþ ..
     pratimàü påjayedbhaktyà yataþ puùpaiþ svakàlikaiþ .
     sugandhaiþ kardameneti mantreõa kila gautama ..
     arcayettulasãpatraiþ komalairma¤jarãyutaiþ .
     pratimàü målamantreõa ÷atamaùñottaraü japet .
     tataþ saüpåjayedvidvàn ràjànaü janakaü vratã ..>% janakapåjàmantraþ .
     %<devã padmàlayà sàkùàdavatãrõà yadàlaye .
     mithilàpataye tasmai janakàya namo namaþ ..>% mahàmatipåjàmantraþ .
     %<÷rãsãtàjananã màtarmahiùã janakasya ca .
     påjàü gçhàõa maddattàü mahàmati namo'stu te ..>% ÷atànandapåjanamantraþ .
     %<nidhànaü sarvavidyànàü vidvatkulavibhåùaõaþ .
     janakasya purodhàstvaü ÷atànandàya te namaþ ..>% halapåjanamantraþ .
     %<jãvayasyakhilaü vi÷vaü càlayan vasudhàtalam .
     pràdurbhàvayase sãtàü sãra tubhyaü namo'stu vai .. *>% subhagàpåjanamantraþ .
     %<tvayaivotpàditaü sarvaü jagadetaccaràcaram .
     tvamevàsi mahàmàyà munãnàmapi mohinã ..
     tvayàyattà ime lokàþ ÷rãsãtàvallabhà parà .
     vandanãyàsi devànàü subhage tvàü namàmyaham .. * ..
     tato'ùñadalamadhyasthajayàdyà bhaktitaþ kramàt .
     saüpåjayedvi÷uddhàtmà gandhapuùpàkùatàdibhiþ ..
     bahirmaõóalavartinyaþ ùoóa÷àdyàstu devatàþ .
     aõimàdyabhidhàþ påjyà vahiþ sarvà çcastataþ ..
     saüpåjyàvaraõàõyevaü mukhyadevyàstato vratã .
     da÷àïgairguggulairda dyàddhå pamàpaþ srataüvibhiþ ..
     dãpantu sàjyavartãbhiràrdrapuùkariõàmiti .
     naivedyaü ghçtapakvànnairnànàvya¤janasaüyutaiþ ..
     pradadyàt pàyasàdyairapyàrdràpaþ kariõàmiti .
     ràj¤yai ca guóalaóóå kàn mahàmatyai nivedayet ..
     tàmbåla¤ca tato dadyàt karpåràdyaiþ susaüyutam .
     sàïgatàsiddhaye deyà yathà÷akti ca dakùiõà ..
     nãràjayettato devãü praõamettadanantaram .
     tàmàhåya ca mantreõa puùpà¤jalimathàrpayet .. * ..
     målena hàvayet viprairaùñottarasahasrakam .
     aùñottara÷ataü vàpi pàyasaü ÷arkaràyutam ..
     àhutãnàü tataþ pa÷cànmune kuryàt pradakùiõàm punaþ puùpà¤jaliü dadyàt sãtàmårdhani bhaktitaþ àdàya tulasãpatraü puùpaü yatki¤cideva và .
     sãtàïghripaïkajàdbhaktyàü tadàkàraü vibhàvayan ..
     iti namra÷irà bhåtvà ropayettat svamårdhani .
     tataþ sãtàpadàmbhojadvayaü saüspç÷ya maïgalam ..
     karà¤jalipuñaü baddhvà pràrthayedràmavallabhàm .
     bhaktyà paramayà brahman tàbhiþ komala÷aktibhiþ durantasaüsàrasamudramagnaü sãte ÷araõyàü ÷araõàgataü tvàm .
     uddhàrayasvà÷u kçtaü bhayaitadvrataü tato devi mayi prasãda ..
     saüpràrthya jànakãmevaü daõóavat praõamet punaþ .
     puùpà¤jaliü punarda ttvà stuvãta parame÷varãm ..
     nãlanãrajadalàyatekùaõàü kau÷ale÷abhujasàvalambanàm .
     sànuràgaharimevamãkùatãü bhàvaye manasi ràmavallabhàm ..
     mandahaüsagatigà¤ca kç÷àïgãü kàmakàntiparibhåtacandrikàm .
     tàóakàrisahapremavimagnàü bhàvaye manasi ràmavallabhàm ..
     kuntalàlakakapolamànanàü ràhuvaktragasudhàsamadyutim .
     vàsasà pidadhatãü hiyàkulàü bhàvaye manasi ràmavallabhàm ..
     kàyavàïmanasagãþ patirvyadhàt svapnajàgratiùu ràghave÷varaþ .
     ÷ivaviri¤cibhiraïghrivanditàü bhàvaye manasi ràmavallabhàm ..
     bhaktaikagamyàü prakçteþ parà¤ca citte bhç÷aü lokanamaskçtà¤ca .
     bhåvàyuvahnivananàkasasthitàü vibhàvaye cetasi ràmavallabhàm ..
     indrarudradhanadànupàlakaiþ sadvimànagaõamàsthitairdivi .
     puùpavarùamanusaüstuta÷ãlàü bhàvaye manasi ràmavallabhàm ..
     dhye yamànamamarai÷ca svaråpàü vàmadhàmatanunirjitahemàm .
     phullanãrajavibhàvarànanàü bhàvaye manasi ràmavallabhàm ..
     sa¤cayairdi visadàü vimànagairvismayàkulamanobhirãkùitàm .
     tejasàpi dadhatãü sadà di÷aü bhàvaye manasi ràmavallabhàm ..
     etadaùñakamaniùñahànikçd yaþ pañhedatha ÷çõotyaharmukhe .
     antaràparahità tu maithilã tasya bhaktimatulàü prayacchati ..
     stutvetthaü jànakãdevãü gãtabàdyàdibhirvratã .
     ràtrau jàgaraõaiþ sarvàü tàü ràtrimapavàhayet ..
     tataþ pràtarda÷amyà¤ca pårvoktavidhinà dvija .
     pratimàü påjayitvàdà và càryaü påjayettataþ ..
     tasmai sopaskaràü dadyàt savatsàü gàü payasvinãm dakùiõà¤ca yathà÷akti tataþ pårõàhutiü caret ..
     pårõàhutividhànena kçtvà ca pratimàdikam .
     sãtàyàþ prãtaye dadyàt maõóapàdi visçjya ca ..
     sotàprãtiü vàcayãta bràhmaõàcàryabhàùitaiþ .
     anyebhyo'pi yathà÷aktyà bhåyasãü dakùiõàü dadet ..
     atithibhyo'nnadàna¤ca kartavyaü taddine kila .
     santoùya sakalàn lokàn kuñumbasahito vratã ..
     vidhinà pàraõaü kuryàt bhåmi÷àyã ca mànavaþ .
     tasyopari sadà prãtà sãtà syànnàtra saü÷ayaþ .. * yadgçhe nityapåjyà syàt pratimà tatra gautama .
     tasyàmevotsavaü kuryàjjànakyàþ påjanàdikam ..
     nityapåjyà ta yasya syàt sãtàyàþ pratimà yadà ÷àlagràma÷ilàyàü sa kuryàt sãtotsavaü vudhaþ ..
     lakùmãnàràyaõau yasmàttasyàü saüvasataþ sadà .
     pårvoktavidhinà sãtànavamyà utsavaü dvija ..
     påjàü kurvãta vai tasyàþ sarvàü pa¤càmçtàdibhiþ .
     tuùyeta tena vai tasmin jànakãraghunandanau .. * ..
     itthaü nigaditaü sarvaü jànakãjanmano vratam .
     kuvvantãndràdayaþ sarve vratametadanuttamam ..
     gandharvàþ kinnarà yakùà guhyakàþ siddhacàraõàþ .
     nàgà÷ca munaya÷càpi prakurvanti vrataü dvija ..
     yaþ kuryàdvra tametaddhi jànakãjanmasambhavam .
     sa labhet sakalaü brahman pçthvãyàtràphalaü kila ..
     tathà ùoóa÷adànànàü phalaü pràpnoti mànavaþ .
     a÷vamedhàdiyaj¤ànàü tãrthànàmapi gautama ..
     atyugratapasàü vàpi vedoktàyu÷ca vindati .
     gautamedaü vrataü tasmàdava÷yaü kuru bhaktitaþ ..
     nedaü vaktuü samarthàste phaõãndracaturànanàþ .
     kçtàdvratottamàdasmàddãrghàyuþ pràptavànaham .
     vratànàü nityamàmràtaü bhaktidaü kurvatàü satàm ..
     såta uvàca .
     munaye gautamàyetthaü jànakãjammasambhavam .
     vrata¤ca vratamàhàtmyaü vidhànaü ÷ruticoditam .
     jagàda sakalaü vyaktaü màrkaõóeyo munã÷varaþ ..>% ityàdi ÷rãbhaviùyapuràõe ÷rãsãtànavamãvratamàhàtmàü samàptam .. * .. svargagaïgà . iti medinã .. sà tu bhadrà÷vavarùagaïgà . yathà, ÷rãbhàgavate 5 skandhe . %<sãtà tu brahmasadanàt ke÷avàcalàdigiri÷ikharebhyo'dho'dhaþ prasravantã gandhamàdanasårdhasu patitvàntareõa bhadrà÷vaü varùaü pràcyàü di÷i kùàrasamudramabhipravi÷ati ..>% api ca . màrkaõóeya uvàca .
     %<yatra devasabhà bhåtà sànau tasya mahàgireþ .
     tatra jàtà devanadã sãtàkhyà vacanàdvidheþ ..
     snàpayitvà yathà candraü sãtàtoyairmanoharaiþ .
     candra papubra hmavàkyàt sarve te tridivaukasaþ ..
     tadà sãtàjalaü candrasnànayogàcca sàmçtam .
     bhåtvà nipatitaü tasmin vçhallohitasaüj¤ake ..
     tadvivçddhaü tadà toyaü tasmin sarasi nirmalam .
     taddadar÷a svayaü brahmà vivçddhaü sàdhu tajjalam ..
     taddar÷anàjjalàttasmàdutthità kanakottamà .
     nandrabhàgeti tannàma vidhi÷cakre svayaü tataþ .
     bhàryàrthe sàgarastàntu jagràha brahmasammate ..>% iti kàlikàpuràõe 22 adhyàyaþ .. lakùmãþ . umà . ÷asyàdhidevatà . iti nànàrthadhvanima¤jarã .. madirà . iti ràjanirghaõñaþ .. gaïgàsrotaþ . yathà --
     %<gaïgàyàntu bhadrasomà mahàbhadràtha pàñalà .
     tasyàþ srotasi sãtà ca vaïkùurbhadrà ca kãrtità tadbhede'lakanandàpi ÷àriõã tvalpanimnagà ..>% iti ÷abdamàlà .. (nadãvi÷eùaþ . iti kecit .. yathà, mahàbhàrate . 3 . 188 . 100 .
     %<gàïgaü ÷atadruü sãtà¤ca yamunàmatha kau÷ikãm .
     **** età÷cànyà÷ca saritaþ pçthivyàü yà narottama .
     parikràman prapa÷yàmi tasya kukùau mahàtmanaþ ..>%)

#<sãtàpatiþ>#, puü, (sãtàyàþ pati .) ÷rãràmacandraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sãtàyàþpatiþ>#, puü, (sãtàyàþ patiþ . aluk samàsaþ .) ÷rãràmacandraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, ràmàyaõañãkàkçto maïgalàcaraõe .
     %<ràmàya ràmabhadràya ràmacandràya vedhase .
     raghunàthàya nàthàya sãtàyàþpataye namaþ ..>%)

#<sãtãlakaþ>#, puü, satãlakaþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<sãtkàraþ>#, puü, (sãt + kç + bhàve gha¤ .) manuùyàõàü guõànuràgaja÷abdaþ . (yathà, àryàsapta÷atyàm . 216 .
     %<gehiõyà cikuragrahasamayasãtkàramãlitadç÷àpi .
     bàlà kapolapulakaü vilokya nihato'smi ÷irasi padà ..>%)

#<sãtkçtaü>#, klã, (sãt + kç + bhàve ktaþ .) manuùyàõàü guõànuràjaga÷abdaþ . yathà --
     %<÷abdo guõànuràgotthaþ praõàdaþ sãtkçtaü nçõàm ..>% iti hemacandraþ ..

#<sãtyaü>#, klã, (sãtayà nirvçttamiti . sãtà + yat) dhànyam . iti hemacandraþ ..

#<sãtyaü>#, tri, (sãtayà samitam . sãtà + %<nauvayodharmeti .>% 4 . 4 . 91 . iti yat .) kçùñakùetràdi . ityamaraþ . 2 . 9 . 8 ..

#<sãdyaü>#, klã, àlasyam . iti bhåriprayogaþ ..

#<sãdhuþ>#, puü, (÷odhuþ . pçùodaràditvàt ÷asya saþ .) madyam . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, devãbhàgavate . 5 . 24 . 60 .
     %<a÷okaü kururàjànaü pàdaghàtavikà÷itam .
     vakulaü sãdhusekena tathà kuruvakaü kuru ..>%) madyabhedaþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 42 .. yathà --
     %<ikùoþ pakvai rasaþ siddhaþ sãdhuþ pakvarasa÷ca saþ .
     àmaistaireva yaþ sodhuþ sa ca ÷ãtarasaþ smçtaþ ..
     sãdhuþ pakvarasaþ ÷reùñhaþ svaràgnibalavaõakçt .
     vàtapittakarà hçdyaþ snehano rocano haret ..
     vibandhabheda÷ophàr÷aþ ÷ophodarakaphàmayàn .
     tasmàdalpaguõaþ ÷ãtarasaþ saülekhanaþ smçtaþ ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà ca .
     %<sãdhuþ kaùàyàmlakamàdhuro và sandãpano bhedamalàpahà ca .
     àmàtisàrànilapitta÷åla÷leùmàmayàr÷ograhaõãgadaghnaþ ..>% iti hàrãte prathame sthàne 11 adhyàyaþ ..)

#<sãdhugandhaþ>#, puü, (sãdhoriva gandho yasya .) vakulaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sãdhupuùpaþ>#, puü, (sidhuvat gandhayuktaü puùpaü yasya .) kadambaþ . vakulaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sãdhupuùpã>#, strã, (sãdhuvat gandhayuktaü puùpaü yasyàþ . ïãù .) dhàtakã . iti ràjanirghaõñaþ .. (dhàtakã÷abde'syà vivaraõaü j¤àtavyam ..)

#<sãdhurasaþ>#, puü, (sãdhoriva raso yatra .) àmravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sãdhusaüj¤aþ>#, puü, (sãdhoþ saüj¤à saüj¤à yasya .) vakulavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sãdhraü>#, klã, apànam . iti kecit ..

#<sãpaþ>#, puü, tarpaõàdyarthajalapàtram . koùà iti bhàùà . yathà -- %<vastutastu atrànuddhçtasya kùepàsambhavàt uddhçtapadaü hastàdanyena sãpàdinoddhçtaparam . tena sãpàdiyuktakaratarpaõe tatraiva jale tilàn mi÷rayet .>% iti gopàlanyàyapa¤cànanakçtavicàratirõayaþ ..

#<sãmantaþ>#, puü, (sãmno'ntaþ . ÷akandhvàditvàt sàdhuþ .) ke÷eùu bartma . iti hemacandraþ .. siüti iti bhàùà .. (yathà mahàbhàrate . 1 . 44 . 2
     %<apa÷yanta tathà yàntamàkà÷e nàgamuttamam .
     sãmantamiva kurvàõaü nabhasaþ padmavarcasam ..>%) sãmantonnayanasaüskàraþ . yathà, yàj¤avalkyaþ . 1 . 11 .
     %<garbhàdhànamçtau puüsaþsavanaü spandanàt purà .
     ùaùñhe'ùñame và sãmantaþ prasave jàtakarma ca ..>% (pratyaïgavi÷eùaþ . yathà, su÷rute . 3 . 5 .
     %<catudda÷aiva sãmantàþ . te càsthisaghàtavadgaõanãyà yatastairyuktà asthisaüghàtàþ . ye hyuktàþ saüghàtàstu khalvaùñàda÷aikeùàm ..>%)

#<sãmantakaü>#, klã, (sãmante kàyati ÷obhate iti . kai + kaþ .) sindåram . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sãmantakaþ>#, puü, narakàvàsaþ . yathà --
     %<lakùa pa¤cava narakàvàsà sãmantakàdayaþ ..>% iti hemacandraþ ..

#<sãmantinã>#, strã, (sãmanto'syà astãti . iniþ . ïãp .) nàrã . ityamaraþ . 2 . 6 . 2 .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 35 . 21 .
     %<màsma sãmantinã kàcit janayet puttramãdç÷am .
     saumitre ! yo'hamambàyà dadmi ÷okamanantakam ..>%)

@<[Page 5,358a]>@
#<sãmantonnayanaü>#, klã, (sãmantasya unnayanaü uttolanaü yatra .) saüskàravi÷eùaþ . iti jañàdharaþ .. tadvidhàna¤ca yathà -- atha sãmantonnayanam . yadi puüsavanaü na kçtaü tadà tasminneva dine pràya÷cittàtmakamahàvyàhçtihomaü kçtvà puüsavana¤ca kçtvà sãmantonnayanaü kàryam . tathà ca nàradaþ .
     %<yeùàntu na kçtàþ pitrà saüskàravidhayaþ kramàt .
     kartavyà bhràtçbhisteùàü paitçkàdeva taddhanàt ..
     avidyamàne pitrarthe svàü÷àduddhçtya và punaþ .
     ava÷yakàryàþ saüskàrà bhràtçbhiþ pårvasaüskçtaiþ ..
     kramàt bhràtéõàü saüskàràõà¤ca paurvàparyakramàt bhràtçkramastu sodaraviùaya eva . vivàhe tathà dar÷anàt . chandogapari÷iùñam .
     devatànàü viparyàse juhotiùu kathaü bhavet .
     sarvaü pràya÷cittaü kçtvà krameõa juhuyàt punaþ ..
     saüskàrà atipatyeran svakàlàccet katha¤cana .
     hutvaitadeva kurvãta ye tåpanayanàdadhaþ ..>% etadityanena sarvaü pràya÷cittamanukçùñaü tacca pràgeva vivçtam . ubhayakaraõe tantreõaiva màtçkàpåjàdi .
     %<gaõa÷aþ kriyamàõe tu màtçbhyaþ påjanaü sakçt .
     sakçdeva bhavet ÷ràddhamàdau na pçthagàdiùu ..>% iti chandogapari÷iùñàt .. * .. gobhilaþ . atha sãmantonnayanaü prathame garbhe caturthe màsi ùaùñhe 'ùñame và . atha puüsavanànantaram . sãmantaþ ke÷aracanàvi÷eùaþ . và÷abdekyànna caturthàdimàsànàü tulyavadvikalpaþ . kintu pårvapårvakàlaþ pra÷astaþ . samarthasya kùepàyogàt iti nyàyàt tata÷ca navamamàsàdau pràya÷cittaü kçtvaiva kartavyam . prathamagarbha ityupàdànàt . yadi katha¤cidakçta etasmin saüskàre gabhanà÷e punargarbhotpattau ayaü kàlaniyamo na kintu garbhaspandane sãmantonnayaõaü yàvanna vàlaprasabaþ . iti ÷aïkhalikhitoktakàlo gràhyaþ . vçhadràjamàrtaõóe . yà nàryakçtasãmantà prasåte ca katha¤cana . aïke vidhàya taü bàlaü punaþ saüskàramarhati .. * .. ùaùñhe màse'ùñame'hnãjyakujadinakçtàü nandabhadre tithau ce maitremåle mçgàïke karapitçpavanepauùõaviùõutriyugma puùyà÷vàdityaraudre yuvatiharijhase vç÷cike vàpi lagne . candre tàrànukåle ÷ubhamapi niyataü syàcca sãmantakarma .. mçgàjarahite lagne navàü÷e puügrahasya ca . kecidvadanti sãmantaü tathà riktetare tithau .. gobhilaþ . pràtaþ sa÷iraskàplutodagagreùu darbheùu pa÷càdagneþ pràcyupavi÷ati uktàrthametat . pa÷càt patiravasthàya yugamantamauóambaraü ÷alàñugrathnamàvadhnàti ayamårjàvato vçkùa iti . agneþ pa÷càt patiþ sthitvà . yugàni phalàni yasmin ÷alàñugrathne nãlastavake sa yugamàn taü matuvantam . tathà ca bhaññanàràyaõadhçtaü chandogapari÷iùñam . ÷alàñu nãlamityuktaü grathnastavaka ucyate . kapuùõikàbhitaþ ke÷à mårdhni pa÷càt kapucchalaþ etadvacanaü nàràyaõopàdhyàyena dhçtam . uóumbarabhavamauóambaram . ayamårjàvato vçkùa iti mantreõa bhàryàyàþ kaõñhe badhnàti .. * .. atha sãmantamårdhaü nayati bhåriti darbhapi¤jalãbhireva prathamaü bhuva iti dvitãyaü svariti tçtãyam . athànantaraü yatra sindåraü strã dadàti taü sãmantaü lalàñordhvaü nayati bhåriti mantreõa darbhapi¤jalãbhistisçbhiþ . ekavàrakaraõàdyàvantyunnayanàni tàvatãbhireva tisçbhirityarthaþ . prathamàdipadàni tu vyàhçtãnàü pi¤jalãnà¤ca pçthaïniyogàrtham pi¤jalã pavitram . tathà ca chandogapari÷iùñam
     %<anantargarbhiõaü sàgraü kau÷aü dvidalameva ca .
     pràde÷amàtraü vij¤eyaü pavitraü yatra kutracit .
     etadeva hi piïgalyà lakùaõaü samudàhçtam ..>% gobhilaþ . atha vãratareõa yenàditerityetayarcà bãràstarantyanena yuddhamiti vãrataraþ ÷araþ .. tathà ca chandogapari÷iùñam .
     %<÷vàvicchalàkà ÷alalã tathà vãrataraþ ÷araþ .
     tilataõóulasampàkaþ kçùaraþ so'bhidhãyate ..>% tata÷ca ÷areõa yenàditeriti mantreõa sãmantamårdhvaü nayati iti pårvasåtràdanuvartate .. * .. atha pårõena såtracàtreõa vàkàmahamityetayarcà . càtraü tarkuþ . tena såtrapårõena vàkàmahamiti mantreõa sãmantamårdhvaü nayatãti ÷eùaþ . triþ ÷vetayà ÷alalyà yàste vàke sumataya iti sthànatritaye ÷uklena ÷ejàjantukaõñakena yàste iti mantreõa sãmantamårdhvaü nayatãti ÷eùaþ . kçùaraþ sthàlãpàka uttaraghçtastamavekùayet . kçùara uktaþ . sthàlãpàka÷caruþ sa upari dattaghçtastaü badhvàþ pradar÷ayet . sthàlãpàkapadaü carusthàlyàü kçùarasya ÷rapaõàrtham . manuùyàrthatvàt dviþprakùàlanam tata÷ca yaþ ka÷cinmahànase ÷rapayitvà sthàpayet . kimpa÷yasãtyuktvà prajàmiti vàcayet kiü pa÷yasãti patiruktvà prajàmityàdi mantraü gabhiõãü vàcayet . taü sà svayaü bhu¤jãta . tamevekùitaü kçùaram . vãrasårjãvasårjãvapatnãti bràhmaõyo maïgalyàdibhirvàgbhirupàsãran . bãràn vikràntàn puttràn såta iti vãrasåstvaü bhaveti vàkya÷eùaþ pratipadaü syàt . jãvato dãrghàyuùaþ puttàn såta iti jãvasåþ jãvataþ patnã jãvapatrã avidhavetyarthaþ . evaü prakàràbhirvàgbhiranunayeyuþ . krama÷ca mahàvyàhçtibhirhutvà auóumbaraphalastavakaü kaõñhe baddhvà prajàmiti vàcayedityantaü tantraü kçtvà vyàhçtibhirhomàditantraü samàpayet tato bràhmasya upàsãran . iti saüskàratattvam ..

#<sãmà>#, [n] strã, (sãyate iti . si + %<nàmansãmanvyomanniti .>% uõàø 4 . 150 .

#<sãmà>#, [n] strã, (sãyate iti . si + %<nàmansãmanvyomanniti .>% uõàø 4 . 150 . iti maninpratyayena sàdhuþ . %<óàvubhàbhyàmanyatarasyàm .>% 4 . 1 . 13 . iti pàkùiko óàp .) gràmàdãnàmavadhàritàntabhàgaþ . sãmànà iti bhàùà . tatparyàyaþ . maryàdà 2 avadhiþ 3 àghàñaþ 4 . iti jañàdharaþ .. (yathà, manuþ . 8 . 253 -- 254 . iti maninpratyayena sàdhuþ . %<óàvubhàbhyàmanyatarasyàm .>% 4 . 1 . 13 . iti pàkùiko óàp .) gràmàdãnàmavadhàritàntabhàgaþ . sãmànà iti bhàùà . tatparyàyaþ . maryàdà 2 avadhiþ 3 àghàñaþ 4 . iti jañàdharaþ .. (yathà, manuþ . 8 . 253 -- 254 .
     %<yadi saü÷aya eva syàt liïgànàmapi dar÷ane .
     sàkùipratyaya eva syàt sãmàvàdavinirõayaþ ..
     gràmãyakakulànà¤ca samakùaü sãmni sàkùiõaþ .
     praùñavyàþ sãmaliïgànitayo÷caiva vivàdinoþ ..>%) sthitiþ . (yathà, màghe . 3 . 57 .
     %<yasyàmajihmà mahatãmapaïkàþ simànamatyàyatayo'tyajantaþ .
     janairajàtaskhalanairõa jàtu dvaye'pyamucyanta vinãtamàrgàþ ..>%) kùetram . aõóakoùaþ . iti medinã .. (yathà --
     %<ke÷eùu camarãü hanti sãmni puùkalako hataþ ..>% iti siddhàntakaumudã . 2 . 3 . 36 ..) velà . iti vi÷vaþ ..

#<sãmàvivàdaþ>#, puü, (sãmàyàþ vivàdaþ .) gràmàdãnàü sãmàviùayakakalahaþ . yathà . adhunà sãmàvivàdanirõaya ucyate .
     %<sãmno vivàde kùetrasya sàmantàþ sthaviràdayaþ gopàþ sãmàkçùàõà ye sarve ca vanagocaràþ ..
     nayeyurete sãmànaü sthalàïgàratuùadrumaiþ .
     setuvalmãkanimnàsthicaityàdyairupalakùitàm ..>% gràmadvayasambandhinaþ kùetrasya sãmnã vivàdetathaikagràmàntarvartikùetramaryàdàvivàde ca sàmantàdayaþ sthalàïgàràdibhiþ pårvakçtaiþ sãmàlakùaõairupalakùitàü cihnitàü sãmàü nayeyuþ ni÷ciniyuþ sãmà kùetràdimaryàdà sà caturvidhà . janapadasãmà 1 gràmasãmà 2 kùetrasãmà 3 gçhasãmà 4 ceti . sà ca yathàsambhavaü pa¤calakùaõà taduktaü nàradena .
     %<dhvajinã matsinã caiva naidhànã bhayavarjità .
     ràja÷àsananãtà ca sãmà pa¤cavidhà smçtà ..>% dhvajinã vçkùàdilakùità . vçkùàdãnàü prakà÷akatvena dhvajatulyatvàt . matsinã salilavatã matsya÷abdasya svadhàrajalalakùaõatvàt . naidhànã nikhàtatuùàïgàràdimatã . teùàü nikhàtatvena nidhànatulyatvàt . bhayavarjità arthipratyarthiparasparasampratipattinirmità . ràja÷àsananãtà . j¤àtçcihnàbhàve ràjecchayà nirmità evambhåtàyàü ùoóhà vivàdaþ saübhavati . yathàha kàtyàyanaþ .
     %<àdhikyaü nyånatà càü÷e astinàstitvameva ca abhogabhuktiþ sãmà ca ùaóbhåvàdasya hetavaþ ..>% iti . tathà hi . mamàtra pa¤canivartanàyà bhåmeradhikà bhårastãti kenacidukte pa¤canivartanaiva nàdhiketyàdhikye vivàdaþ . pa¤canivartanà madãyàü bhårityuktena tato nyånaiveti nyånatàyàm . pa¤canivartano mamàü÷a ityukte'ü÷a eva nàstãtyastinàstitvavivàdaþ sambhavati . madãyà bhåþ pràgavidyamànabhogaiva bhujyata ityuktena santatà cirantanyeva me bhuktirityabhogabhuktau vivàdaþ . iyaü maryàdeya¤ceti sãmàvivàda iti ùañprakàra eva vivàdaþ sambhavati . ùañprakàre'pi bhåvivàde ÷rutyarthàbhyàü sãmàyà api nirõãyamànatvàt sãmànirõayaprakaraõe tasyàntarbhàvaþ . samantàdbhavàþ sàmantàþ . catasçùu dikùvanantarà gràmàdayasta ca pratisãmaü vyavasthitàþ .
     %<gràmo gràmeùu sàmantaþ kùetraü kùetrasya kãrtitam .
     gçhaü gçhasya nirdiùñaü samantàt parirabhya hi ..>% iti kàtyàyanavacanàt . gràmàdi÷abdena tatsthàþ puruùà lakùyanta . gràmaþ palàyata iti yathà . sàmantagrahaõa¤ca tatsaüsaktàdyupalakùaõàrtham . ukta¤ca kàtyàyanena .
     %<saüsaktakàstu sàmantàstatsaüsaktàstathottaràþ .
     saüsaktasaktasaüsaktàþ padmàkàràþ prakãrtitàþ ..>% iti . sthavirà vçddhàþ . àdigrahaõena mauloddhatayorgra haõam . vçddhàdilakùaõa¤ca tenaivoktam .
     %<niùpàdyamànaü yairdçùñaü tat kàryaü tadguõànvitaiþ .
     vçddhà và yadi vàvçddhàste ca vçddhàþ prakãttitàþ ..
     ye tatra pårvaü sàmantàþ pa÷càdde÷àntaraü gatàþ .
     tanmålatvàttu te maulà çùibhiþ parikãrtitàþ ..
     upa÷ra vaõasambhogakàryàkhyànopacihnitàþ .
     uddharanti punaryasmàduddhatàste tataþ smçtàþ ..>% gopà gocàrakàþ .
     %<sãmàkçùàõàþ sãmàsaünihitakùetrakarùakàþ .>% sarve ca vanagocarà vanacàriõo vyàdhàdayaste ca manunoktàþ .
     %<vyàdhàn ÷àkunikàn gopàn kaivartàn målakhàtakàn .
     vyàlagràhànu¤chavçttãnanyàü÷ca vanagocaràn ..>% svalamunnato bhåprade÷aþ . aïgàro'gne rucchiùñam . tuùà dhànyatvacaþ . drumà nyagrodhàdayaþ . seturjalapravàhabandhaþ . caityaü pàùàõàdibandhaþ . àdya÷abdena veõuvàlukàdãnàü grahaõam . etàni ca prakà÷àprakà÷abhedena dviþprakàràõi . tathà ca manuþ .
     %<sãmàvçkùàüstu kurvãta nyagrodhà÷vatthakiü÷ukàn ÷àlmalãn ÷àlatàlàü÷ca kùãriõa÷caiva pàdapàn ..
     gulmàn veõåü÷ca vividhàn ÷amã vallã sthalàni ca .
     ÷aràn kubjakagulmàü÷ca tathà sãmà na na÷yati ..
     taóàgànudapànàni vàpyaþ prasravaõàni ca .
     somàsandhiùu kàryàõi devatàyatanàni ca ..>% iti prakà÷aråpàõi ..
     %<upacchannàni cànyàni sãmàliïgàni kàrayet .
     sãmàj¤àne nçõàü vãkùyanityaü loke viparyayam ..
     a÷mano'syãni gobàlàüstuùàna bhasmakapàlikàþ .
     karãùamiùñakàïgàra÷arkaràvàlukàstathà ..
     yàni caivaü prakàràõi kàlàdbhåmirna bhakùayet .
     tàni sandhiùu somàyà aprakà÷àni kàrayet ..
     etairliïgairnayet sãmàü ràjà vivadamànayoþ ..>% pracchannaliïgàni etaiþ prakà÷àprakà÷aråpairliïgaiþ sàmantàdipradar÷itaiþ somàü prati vivadamànayoþ sãmànirõayaü kuryàdràjà .. * .. yadà puna÷cihnàni na santi vidyamànàni và liïgàliïgatayà sandigdhàni tadà nirõayopàyamàha .
     %<sàmantà và samagràmà÷catvàro'ùñau da÷àpi và raktasragvasanàþ sãmàü nayeyuþ kùitidhàriõaþ ..>% sàmantàþ pårvoktalakùaõàþ . samagràmà÷catvàro'ùñau da÷àpi và ityevaü samasaükhyàþ pratyàsannagràmãõàþ . raktasragviõo raktàmbaradharàþ mårdhàropitakùitikhaõóàþ sãmànaü nayeyuþ pradar÷ayeyuþ sàmantà veti vikalpàbhidhànaü smçtyuttaroktasàkùyabhipràyam . yathàha manuþ .
     %<sàkùipratyaya eva syàt sãmàvàdavinirõayaþ .>% tatra ca sàkùiõàü nirõetçtvaü mukhyaü tadabhàve sàmantànàm . taduktam .
     %<sàkùyabhàve tu catvàro gràmàþ sãmantavàsinaþ sãmàviniõayaü kuryuþ prayatà ràjasannidhau ..>% tadabhàve tatsaüsaktàdãnàü nirõetçtvam . yathàha kàtyàyanaþ .
     %<svàrthasiddhau praduùñeùu sàmante ùvarthagauravàt .
     tatsaüsaktaistu kattavya uddhàro nàtra saü÷ayaþ ..
     saüsaktasaktadàùe tu tatsaüsaktàþ prakãrtitàþ .
     kartavyà na praduùñàstu ràj¤à dharmaü vijànatà ..>% sàmantàdyabhàve maulàdayo gràhyàþ . teùàmabhàve sàmantà maulavçddhoddhçtàdayaþ . sthàvare ùañprakàre'pi kàryà nàtra vicàraõeti kàtyàyanena kramavidhànàt . ete ca sàmantàdayaþ saükhyàguõàtirekena saübhavanti .
     %<sàmantàþ sàdhanaü pårvaünirdoùàþ syurguõànvitàþ ..>% dviguõàståttarà j¤eyàstato'nye triguõà matàþ iti smaraõàt .. * .. te ca sàkùiõaþ sàmantàdaya÷ca svaiþ svaiþ ÷apathaiþ ÷àpitàþ santaþ sãmàü nayeyuþ . ÷irobhiste gçhãtvorvãü sragviõo raktavàsasaþ sukçtaiþ ÷àpitàþ svaiþ svairnayeyuste sama¤jasam .. iti smaraõàt .. nayeyuriti bahuvacanaü dvayorniràsàrthaü naikasya .
     %<eka÷cedunnayet somàü sopavàsaþ samunnayet .
     raktamàlyàmbaradharo bhåmimàdàya mårdhani ..>% iti nàradenekasyàbhyanuj¤ànàt . yastu .
     %<naikaþ samunnayet somàü naraþ pratyayavànapi .
     gurutvàdasya kàryasya triyeùà bahuùu sthità ..>% ityekasya niùedhaþ . sa ubhayànumatadharmavidvyatiriktaviùaya ityavirodhaþ .. * .. sthalàdicihnàbhàve'pi sàkùisàmantàdãnàü sãmàj¤àna upàyavi÷eùo nàradenoktaþ .
     %<nimnagàpahçtothçùñanaùñacihnàsu bhåmiùu .
     tatprade÷ànumànàcca pramàõàdbhogadar÷anàt ..>% nimnagàyà nadyà apahçtenàpaharaõenotsçùñàni svasthànàt pracyutàni naùñàni và liïgàni yàsu maryàdàbhåmiùu tatra tatprade÷ànumànàt utsçùñanaùñacihnànàü pràcãnaprade÷ànumànàd gràmàdàrabhya sahasradaõóaparimitaü kùetramasya gràmasya pa÷cime bhàga ityevaü vidhànàtu pramàõàdvà pratyarthisamakùamavipratipannàyàþ smàrtakàlopalakùitairbhuktaivvà ni¤cinuyuþ . bçhaspatinà càtra vi÷eùo dar÷itaþ .
     %<àgama¤ca pramàõa¤ca bhogaü kàla¤ca nàma ca .
     bhåbhàgalakùaõa¤caiva ye vidusta'tra sàkùiõaþ ..>% ete ca sàkùisàmantàdayaþ ÷apathaiþ ÷àpitàþ santaþ kulàdisamakùaü ràj¤à praùñavyàþ . yathàha manuþ . gràmeyakakulànàntu samakùaü sãmni sàkùiõaþ . praùñavyàþ sãmaliïgàni tayo÷caiva vivàdinoþ .. te pçùñàþ sàkùyàdayaþ samastà aikamatyena sãmni niõayaü kuryuþ . tairnirõãtàü sãmàü tatpradar÷itasakalaliïgayuktàü sàkùyàdinàmànvità¤càvismaraõàrthaü patre samàropayet . ukta¤ca manunà . te pçùñàstu yathà bråyuþ sàmantàþ sãmni nirõayam . nibadhnãyàttathà sãmàü sarvàüstàü÷caiva nàmataþ .. eteùàü sàkùisàmantaprabhçtãnàü somàcaükramaõadinàdàrabhya yàvat tripakùaü ràjadaivikaü vyasanaü cennopapadyate tadà tatprada÷anàt somànirõayaþ . aya¤ca ràjadaivikavyasanàvadhiþ kàtyàyanoktaþ . %<sãmàcaükramaõe koùe pàdaspar÷e tathaiva ca . tripakùapakùasaptàhaü daivaràjikamiùyate ..>% iti .. yadà tvamãùàü uktasàkùyavacasàü tripakùàbhyantare rogàdirdç÷yate . athavà prativàdinirdiùñàbhyadhikasaükhyàguõa-sàkùyantaraviruddhavacanatà tadà te mçùàbhàùitayà daõóanãyàþ . tadàha . ançte tu pçthagdaõóyà ràj¤à madhyamasàhasam .. ançte mithyàvadane nimittabhåte sati sarvesàmantàþ pratyekaü madhyamasàhasena catvàriü÷adadhikena paõapa¤ca÷atena daõóanãyàþ . sàmantaviùayatà càsya sàkùyamaulàdonàü smçtyantare daõóàntaravidhànàdavagamyate . tathà ca manuþ .
     %<yathoktena nayantaste påyante satyasàkùiõaþ .
     viparãtaü nayantastu dàpyàþ syurdvi÷ataü damam ..>% nàrado'pi .
     %<atha cadançtaü bråyuþ sàmantàþ sãmni nirõaye .
     sarve pçthak pçthak daõóyà ràj¤à madhyamasàhasam ..>% sàmantànàü madhyamasàhasaü daõóamabhidhàya .
     %<÷eùà÷cedançtaü bråyurniyuktà bhåmikarmàõi .
     pratyekantu jaghanyàste vineyàþ pårvasàhasam ..>% tatsaüyuktàdiùu prathamaü sàhasamuktavàn . maulàdãnàmapi tameva daõóamàha .
     %<maulavçddhàdayastvanye daõóagatyà pçthak pçthak .
     vineyàþ prathamenaiva sàhasenànçte sthitàþ ..>% iti . àdigrahaõena gopa÷àkunikavyàdhavanagocaràõàü grahaõam .. * .. yadapi ÷àkunikàdãnàü pàparatatvàlliïgadar÷ana evopayogo na sàkùàtsãmànirõaye tathàpi liïgadar÷ana eva mçùàbhàùitvasambhavàt daõóavidhànamupapadyata eva . ançte tu pçthagdaõóyà ityataddaõóavidhànamaj¤ànaviùayam .
     %<bahånàntu grahãtéõàü na sarve nirõayaü yadi .
     kuryurbhayàdvà lobhàdvà daõóyàståttamasàhasam ..>% iti j¤ànaviùaye sàkùyàdãnàü kàtyàyanena daõóàntaravidhànàt .. * .. tathà sàkùivacanabhede'pyayameva daõóastenaivoktaþ . kãrtite yadi bhedaþ syàddaõóyàståttama-sàhasamiti . evamaj¤ànàdinà ançtavadane sàkùyàdãn daõóayitvà punaþ sãmàvicàraþ pravartayitavyaþ . aj¤ànoktau daõóayitvà punaþ sãmàü vicàrayedityuktvà
     %<tyaktvà duùñàüstu sàmantànanyàn bhaulàdibhiþ saha .
     saümi÷raþ kàrayet sãmàmevaü dharmavido viduþ ..>% iti nirõayaprakàraste naivoktaþ .. * .. yadà punaþ sàmantaprabhçtayo j¤àtàra÷cihnàni ca na santi tadà kathaü nirõaya ityata àha . abhàve j¤àtçcihnànàü ràjà sãmnaþ pravartità .. j¤àtéõàü sàmantàdãnàü liïgàdãnà¤ca . vçkùàdãnàmabhàve ràjaiva sãmnaþ pravartità pravartayità . antarbhàvito'tra õyarthaþ . gràmadvayamadhyavartinãü vivàdàspadãbhåtàü bhuvaü samaü pravibhajyàsyeyaü bhårasyeyamityubhayo samarpya tanmadhye sãmàliïgàni kuryàt . yadà tasyàü bhåmàvanyatarasyopakàràti÷ayo dç÷yate tadà tasyaiva gràmasya sakalà bhåþ samarpaõãyà . yathàha manuþ .
     %<sãmàyàmaviùahyàyàü svayaü ràjaiva dharmavit .
     pradi÷edbhå mimekeùàmupakàràdibhiþ sthitiþ .. *>% asatyàmapyatadbhàvà÷aïkàyàmasyàþ smçternyàyamålatàü dyotayitumatide÷amàha .
     %<àràmàyatanagràmanipànodyànave÷masu .
     eùa eva vidhirj¤eyo barùàmbupravahàdiùu ..>% àràmaþ puùpaphalopacayahetuþ bhåbhàgaþ . àyatanaü nive÷anaü palàlakåñàdyarthaü vibhakto prade÷aþ gràmaþ prasiddhaþ . gràmagrahaõa¤ca nagaràdyupalakùaõam . nipànaü pànãyasthànaü kåpavàpãprabhçtikam . udyànaü krãóàrthàbhåmiþ . ve÷ma gçham . eteùvàràmàdiùvayameva sàmantasàkùyàdilakùaõo vidhi rj¤àtavyaþ . tathà pravaùaõodbhåteùu jalapravàheùu anayorgçhayormadhye na jalaughaþ pravahatyanayorvetyevaü prakàre vivàde àdigrahaõàt pràsàdàdiùvapi pràcona eva vidhirj¤eyaþ veditavyaþ . tathà ca kàtyàyanaþ . %<kùetrakåpataóàgànàü kedàràràmayorapi . gçhaprasàdàvasathançpadevagçheùu ca ..>% iti .. * .. sãmànirõayamuktvà tatprasaïgena maryàdàprabhedanàdau daõóamàha .
     %<maryàdàyàþ prabhede tu sãmàtikramaõe tathà .
     kùetrasya haraõe daõóà adhamottamamadhyamàþ ..>% anekakùetravyavacchedikà sàdhàraõã bhårmaryàdà tasyàþ prakarùeõa bhedanesãmàtikramaõe sãmàmatilaïghya karùaõe kùetrasya ca bhayàdipradar÷anena haraõe yathàkrameõàdhamottamamadhyamadaõóà veditavyàþ . kùetragrahaõa¤ca gçhàràmàdyupalakùaõàrtham . yadà punaþ svãyabhràntyà kùetràdikamapaharati tadà dvi÷ato damo veditavyaþ .. yathàha manuþ .
     %<gçhaü taóàgamàràmaü kùetraü và bhãùayà haran .
     ÷atàni pa¤ca daõóyaþ syàdaj¤ànàddvi÷ato damaþ ..>% iti .. apahriyamàõakùetràdi bhåyastvaparyàlocanayà kadàciduttamo'pi daõóaþ prayoktavyaþ . ata evàha .
     %<vadhaþ sarvasvaharaõaü pårànnirvàsanàïkane .
     tadaïgaccheda ityukto daõóa uttamasàhasaþ ..>% iti .. * .. yaþ punaþ parakùetre setukåpàdikaü pràrthanayà arthadànena và labdhànuj¤o nirmàtumicchati taü niùedhataþ kùetrasvàmina eva daõóa ityata àha .
     %<na niùedhyo'lpavàdhastu setuþ kalyàõakàrakaþ .
     parabhåmiü haran kåpaþ svalpakùetro bahådakaþ ..>% parakãyàü bhåmimapaharannà÷ayannapi seturjalapravàhabandhaþ kùetrasvàminà na pratiùedhyaþ sa cedãùatpãóàkaro bahåpakàraka÷ca bhavati . kåpa÷càlpakùetravyàpitvenàlpavàdho bahådakatvena bahåpakàrako naiva nivàraõãyaþ . kåpagrahaõa¤ca vàpãpuùkariõyàdyupalakùaõàrtham . yadà punarasau sarvakùetravartitayà bahuvàdho nadyàdisamãpa kùetravartitayà và alpopakàrakastadàsau niùadhya ityarthàduktambhavati .. * .. seto÷ca dvaividhyamuktaü nàradena . setu÷ca dvividho j¤eyaþ kheyo bandhyastathaiva ca . toyapavartanàt kheyo bandhyaþ syàttannivartanàt .. iti .. yadà tvanyanirmitaü setuü bhedanàdinà naùñaü svayaü saüskaroti tadà pårvasvàminaü tadvaü ÷yançpaü và spçùñvaiva saüskuryàt . yathàha nàradaþ .
     %<pårvapravçttamutsannamapçùñvà svàminantu yaþ .
     setuü pravartayet ka÷cit na sa tatphalabhàk bhavet mçte tu svàmini punastadvaü ÷ye vàpi mànave .
     ràjànamàmantrya tataþ kuryàt setupravartanam ..>% iti .. * .. kùetrasvàminaü prati upadiùñamidànãü setoþ pravarta yitàraü prati àha .
     %<svàmine yo'nivedyaiva kùetre setuü pravartayet .
     utpanne svàmino bhogastadabhàve mahãpateþ ..>% kùetrasvàminamanabhyupagamya tadabhàve ràjànaü và yaþ parakùetre setuü pravartayatyasau na phalabhàgbhavatyapi tu tadutpanne phale kùetrasvàmino bhogastadabhàve ràj¤aþ . tasmàt pràrthanayàrthadànena và kùetrasvàminaü tadabhàve ràjànaü vàpyanuj¤àpyaiva parakùetre setuþ pravartanãya iti tàtparyàrthaþ .. * .. kùetrasvàminà seturna pratiùedhya ityaktamidànãü tasyaiva prasaktànuprasaktyà kvacidvidhyantaramàha .
     %<phàlàhatamapi kùetraü na kuryàdyo na kàrayet sa pradàpyaþ kçùñaphalaü kùetramanyena kàrayet ..>% yaþ punaþ kùetrasvàminaþ pàr÷ve'hamidaü kùetraü kçùàmi ityaïgãkçtya pa÷càdutsçjati na cànyena karùayati tacca kùetraü yadyapi phalàhatamãùadvalena vidàritaü na samyagvãjavàpàrhaü tathàpi tasyàkçùñasyaphalaüyàvattatrotpattyarhaü sàmantàdikalpitaü tàvadasau karùako dàpanãyaþ . tacca kùetraü pårvakarùa kàducchidyànye na kàrayet . iti sãmàvivàda prakaraõam . iti mitàkùarà .. * .. api ca .
     %<sãmàü prati samutpanne vivàde gràmayordvayoþ .
     jyeùñhe màsi nayet sãmàü suprakà÷eùu setuùu ..
     sãmàvçkùàü÷ca kurvãta nyagrodhà÷vatthakiü÷ukàn .
     ÷àlmalãn ÷àlatàlàü÷ca kùãriõa÷caiva pàdapàn ..
     gulmàn veõåü÷ca vividhàn ÷amãvallã sthalàni ca ÷aràn kubjakagulmàü÷ca tathà sãmà na na÷yati ..
     taóàgànyudapànàni vàpyaþ prasravaõàni ca .
     somàsandhiùu kàryàõi devatàüyatanàni ca ..
     upacchannàni cànyàni sãmàliïgàni kàrayet sãmàj¤àne nçõàü vãkùya nityaü loke viparyayam a÷mano'sthãni gobàlàn tuùàn bhasma kapàlikàþ .
     karãùamiùñakàïgàràn ÷arkarà vàlukàstathà ..
     yàni caivaü prakàràõi kàlàdbhåmirna bhakùayet .
     tàni sandhiùu sãmàyàmaprakà÷àni kàrayet ..
     etairliïgairnayet sãmàü ràjà vivadamànayoþ .
     pårvabhuktyà ca satatamudakasyàgamena ca ..
     yadi saü÷aya eva syàt liïgànàmapi dar÷ane .
     sàkùipratyaya eva syàt sãmàvàdavinirõayaþ ..
     gràmãyakakulànà¤ca samakùaü sãmni sàkùiõaþ .
     praùñavyàþ sãmaliïgàni tayo÷caiva vivàdinoþ ..
     te pçùñàstu tathà bråyuþ samantàþ sãmni ni÷cayam nibadhnãyàttathà sãmàü sarvàüstàü÷caiva nàmataþ ..
     ÷irobhista gçhãtvorvãü sragviõo raktavàsasaþ sukçtaiþ ÷àpitàþ svai svai rnayeyuste sama¤jasam ..
     yathoktena nayantaste påyante satyasàkùiõaþ .
     viparãtaü nayantastu dàpyàþ syurdvi÷ataü damam ..
     sàkùyabhàve tu catvàro gràmàþ sàmantavàsinaþ .
     sãmàvinirõayaü kuryuþ prayatà ràjasannidhau ..
     sàmantànàmabhàve tu maulànàü sãmni sàkùiõàm ..
     imànapyanuyu¤jãta puruùàn vanagocaràn ..
     vyàdhàn ÷àkunãkàn gopàn kaivartàn målakhànakàn .
     vyàlagràhànu¤chavçttãnanyàü÷ca vanacàriõaþ ..
     te pçùñàstu yathà bråyuþ sãmàsandhiùu lakùaõam .
     tattathà sthàpayedràjà dharmeõa gràmayordvayoþ ..
     kùetrakåpataóàgànàmàràmasya gçhasya ca .
     sàmantapratyayo j¤eyaþ sãmàsetuvinirõayaþ ..
     sàmantà÷cenmçùà bråyuþ setau vivadatàü nçõàm .
     sarve pçthak pçthak daõóyà ràj¤à madhyamasàhasam gçhaü taóàgamàràmaü kùetraü và bhãùayà haran .
     ÷atàni pa¤ca daõóyaþ syàdaj¤ànàddi÷ato damaþ ..
     sãmàyàmaviùahyàyàü svayaü ràjaiva dharmavit .
     pradi÷et bhåmimeteùàmupakàràditi sthitiþ ..>% iti mànave 8 adhyàyaþ ..

#<sãmikaþ>#, puü, (syamati ÷abdàyate iti . syamu ÷abde + %<syameþ saüprasàraõa¤ca .>% uõàø 2 . 43 . iti kikan dhàtoþ samprasàraõaü dãrgha÷ca .) vçkùabhedaþ . valmãkaþ . såkùmakçmijàtiþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<sã(÷ã)raþ>#, puü, (sinoti sãyate iti và . si bandhe + %<÷usicimi¤àü dãrgha÷ca .>% uõàø 2 . 25 . iti kran . dãrgha÷ca .) såryaþ . iti medinã .. arkavçkùaþ . halaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 14 .. (yathà, meghadåte . 16 .
     %<sadyaþ sãrotkarùaõasurabhi kùetramàruhya màlaü ki¤citpa÷càt vraja laghugatiþ ki¤cidevottareõa ..>%)

#<sã(÷ã)rakaþ>#, puü, (sãra + saüj¤àyàü kan .) ÷i÷umàraþ . iti ÷abdamàlà .. (sãra + svàrthe kan .) sãra÷abdàrtho'pyatra ..

#<sã(÷ã)radhvajaþ>#, puü, (sãraþ dhvaje yasya .) candravaü÷ãyaràjavi÷eùaþ . sa tu hrasvaromaràjaputtraþ . yasya puttràrthaü yajanabhuvaü kçùataþ sãre sãtà duhità samutpannà tasya puttro bhànumàn . iti viùõupuràõe . 4 . 5 . 12 .. (bhàgavatamate'sya puttraþ ku÷adhvajaþ . yathà, tatraiva . 9 . 13 . 18 .
     %<tataþ sãradhvajo jaj¤e yaj¤àrthaü karùato mahãm .
     sãtà sãràgrato jàtà tasmàt sãradhvajaþ smçtaþ ..
     ku÷adhvajastasya puttrastato dharmadhvajo nçpaþ ..>%)

#<sãrapàõiþ>#, puü, (sãraþ pàõau yasya .) baladevaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 25 ..

#<sãrã>#, [n] puü, (sãro'syàstãti . iniþ .) baladevaþ . iti halàyudhaþ bhåriprayoga÷ca ..

#<sãlandhaþ>#, puü, matsyabhedaþ . silindà iti bhàùà . tasya guõàþ .
     %<sãlandhaþ ÷leùmalo vçùyo vipàke madhuro guruþ .
     vàtapittaharo hçdya àmavàtakara÷ca saþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<sãvanaü>#, klã, (sivyu tantusantàne + lyuñ . ùñhivu sivyorlyuñi và dãrghaþ iti svàmã . mugdhabodhamate %<ùñhãvanasãvane và .>% iti såtràt nipàtitaþ .) tantusantànam . såcãkarma . seyànã iti selàyã iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . sevanam 2 syåtiþ 3 . ityamaraþ . 3 . 2 . 5 .. åtiþ 4 vyåtiþ 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, su÷rute . 4 . 1 .
     %<yathoktaü sãvanaü teùu kàryaü sandhànameva ca ..>%)

#<sãvanã>#, strã, (siva + lyuñ . striyàü ïãp .) liïgamaõyadhaþsåtram . liïgàgràt guhyaparyantasãvanam . iti hemacandraþ ..

#<sãsaü>#, klã, sãsakam . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 5 . 49 . 79 .
     %<suvarõasya malaü rupyaü råpyasyàpi malaü trapu .
     j¤eyaü trapu malaü sãsaü sãsasyàpi malaü malam ..>% atha sãsasyotpattirnàmaguõà÷ca .
     %<dçùñvà bhogãsutàü ramyàü vàsukistu mumoca yat .
     vãryaü jàtastato nàgaþ sarvarogàpaho nçõàm .
     sãsaü vaghra¤ca vapra¤ca yogeùñaü nàganàmakam ..
     nàganàmakaü nàgaþ bhujaïga ityàdi .
     sãsaü raïgaguõaü j¤eyaü vi÷eùàt mehanà÷anam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..)

#<sãsakaü>#, klã, (sãsameva . svàrthe kan .) dhàtuvi÷eùaþ . sãsà iti bhàùà . tatparyàyaþ . nàgam 2 yogeùñam 3 vapram 4 . ityamaraþ . 2 . 9 . 105 .. sãsam 5 sãsapatrakam 6 gaõóåpadabhavam 7 sindårakàraõam 8 vardham 9 svarõàri 10 yavaneùñam 11 suvarõakam 12 . iti hemacandraþ .. vadhram 13 piccañam 14 suvarõàri 15 trapu 16 trapuþ 17 . iti ÷abdaratnàvalã .. vadhrakam 18 mahàvalam 19 yavaneùñakam 20 . iti jañàdharaþ .. bahumalam 21 cãnam 22 piùñam 23 . iti ratnamàlà .. jaóam 24 bhujaïgamam 25 uragam 26 kuraïgam 27 paripiùñakam 28 mçdukçùõàyasam 29 padmam 30 tàra÷uddhikaram 31 ÷iràvçttam 32 vayovaïgam 33 cãnapiùñam 34 . asya guõàþ .
     %<sãsantu vaïgasàmyaü sàdrasavãryavipàkataþ .
     uùõa¤ca kaphavàtaghnamar÷oghnaü guru lekhanam ..
     varõe nãlaü mçdu snigdhaü nirmala¤ca sugauravam .
     raupyasaü÷odhane kùipraü sãsaka¤ca taduttamam ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. * .. atha sãsasyotpattinàmaguõàþ .
     %<dçùñvà bhogisutàü ramyàü vàsukistu mumoca yat .
     vãryaü jàtastato nàgaþ sarvarogàpaho nçõàm .
     sãsaü vadhra¤ca vapra¤ca yogeùñaü nàganàmakam .
     nàgaþ bhujaïga ityàdi .
     sãsaü vaïgaguõaü j¤eyaü vi÷eùànmehanà÷anam ..
     nàgastu nàga÷atatulyabalaü dadàdi vyàdhiü vinà÷ayati jãvanamàtanoti .
     vahniü pradãpayati kàmabalaü karoti mçtyu¤ca nà÷ayati santatasevitaþ saþ ..
     pàkena hãnau kila raïganàgau kuùñhàni gulmàü÷ca tathà nikçùñàn .
     pàõóupramehànilasàdasothabhagandaràdãn kurutaþ prayuktau .. * ..>% atha sãsakasya ÷odhanam .
     %<tasya sàhajikà doùà vaïgasyeva nidar÷itàþ .
     ÷odhana¤càpi tasyaiva bhiùagbhirgaditaü purà .. * ..>% atha sãsakasya màraõavidhiþ .
     %<tàmbå larasasaüpiùña÷ilàlepàt punaþ punaþ .
     dvàtriü÷adbhiþ puñairnà÷o nirutthaü bhasma jàyate ..>% ÷ilà manaþ÷ilà . anyacca . a÷vatthaci¤càtvakcårõaü caturthàü÷ena niþkùipet . mçtpàtre vidruto nàgo lohadarvyà pracàlitaþ .. yàmaikena bhavedbhasma tattulyà syànmanaþ÷ilà . kà¤jikena dvayaü piùñvà paceddçóhapuñena ca .. svàïga÷ãtaü punaþ piùñvà ÷ilayà kà¤jikena ca . punaþ pacet ÷aràvàbhyàmevaü ùaùñipuñairmçtiþ .. iti bhàvaprakà÷aþ .. màritasyàsya guõàþ pårvavat .. * .. api ca .
     %<taile takre gavàü måtre kà¤jike ca kulatthake .
     tridhà tridhà vi÷uddhiþ syàt svarõàdãnàü samàsataþ ..>% atha sãsakasya màraõam .
     %<kuóavaü nàgapatràõàü kunañyàþ syàt palàrdhakam .
     taõóu lãyarasairyàmaü yàmaü vàsàrasaistathà ..
     saümardya ca kriyàü kçtvà gharme saü÷oùya taü punaþ .
     saràvasaüpuñe kçtvà pacedvanyopalairbhiùak ..
     evaü saptapuñairnàgo bhasmãbhavati ni÷citam .
     dvigu¤jo'yaü dhruvaü hanyàt pramehànakhilànapi ..>% iti vaidyadarpaõaþ ..

#<sãsapatrakaü>#, klã, sãsakam . iti hemacandraþ ..

#<sãhuõóaþ>#, puü, sehuõóavçkùaþ . snuhã . ityamaraþ . 2 . 4 . 105 ..

#<su>#, gatau . ai÷varye . prasave . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø-sakaø-aniñ .) savati . iti durgàdàsaþ ..

#<su>#, ¤a gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-ubhaøsakaø-aniñ .) ¤a, susàva suùuve . iti durgàdàsaþ ..

#<su>#, vya, nirbharam . ityamaraþ . 3 . 4 . 2 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 158 . 16 .
     %<viditvà vyavasiùyàmi yadyapi syàt suduùkaram ..>%) påjà . ityamaraþ . 3 . 4 . 5 .. (÷obhanam . yathà, manuþ . 7 . 31 .
     %<praõetuü ÷akyate daõóaþ susahàyena dhãmatà ..>%) anumatiþ . kçcchram . samçddhiþ . iti medinã .. anàyàsaþ . iti bharataikàrthasaügrahaþ .. upasargavi÷eùaþ . yathà . supåjànàyàsàti÷ayeùu . iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ .. saptamyà vahuvacanavibhaktiþ . iti vyàkaraõam ..

#<sukaõñakà>#, klã, (suùñhukaõñako'syàþ .) ghçtakumàrã . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 5,362a]>@
#<sukaõóuþ>#, puü, (su ÷obhanà kaõóuryatra .) kaõóårogaiti ÷abdaratnàvalã ..

#<sukandaþ>#, puü, (su sundaraþ kando yasya .) ka÷eruþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sukandakaþ>#, puü, (su sundaraþ kando yasya . kap .) palàõóaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 147 .. vàràhokandaþ . varaõãkandaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sukandã>#, [n] puü, (sukando'syàstãti . iniþ .) ÷åraõaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sukanyakaþ>#, tri, ÷obhanà kanyà yasya . iti mugdha-- bodhavyàkaraõam ..

#<sukanyà>#, strã, (su ÷obhanà kanyà .) ÷aryàtiràja kanyà . sà tu cyavanarùipatnã . yathà, ÷rãbhàgavate 9 . 3 . adhyàye .
     %<÷aryàtirmànavo ràjà brahmiùñhaþ saübabhåva ha .
     sukanyà nàma tasyàsãt kanyà kamalalocanà ..
     sukanyà cyavanaü pràpya patiü paramakopanam .
     prãõayàmàsa cittaj¤à apramattànuvçttibhiþ ..>% ÷obhanà kanyà ca ..

#<sukanyàkaþ>#, tri, (÷obhanà kanyà yasya .) sukanyakaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<sukaraþ>#, tri, (sukhena kriyate iti . su + kç +
     %<ãùadduþsuùu kçcchràkçcchràrtheùu khal . 3 . 3 .>%) 123 . iti khal .) sukhakaraþ . akle÷asàdhyaþ . yathà --
     %<kriyamàõantu yat karma svayameva prasidhyati .
     sukaraiþ svairgaõaiþ kartuþ karmakarteti tadviduþ ..>% iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<sukarà>#, strã, (su sukhaü karotãti . kç + ac .) su÷ãlà gauþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 70 ..

#<sukarõakaþ>#, puü, (sundaraþ karõa iva kando yasya .) hastikandaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. sundarakarõayukte, tri ..

#<sukarõikà>#, strã, (sundaraþ karõa iva parõamasyàþ . kàpi ata itvam .) måùãkarõã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sukarõã>#, strã, (÷obhanaþ karõa iva patramasyàþ . ïãù .) indravàruõã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sukarmà>#, [n] puü, (su ÷obhanaü karma yasmàt .) viskambhàdisaptaviü÷atiyogàntargatasaptamayogaþ . tatra jàtaphalam .
     %<paropakàrã ku÷alaþ kalàsu harùeõa yukto nitaràü ya÷asvã .
     prasåtikàle yadi cet sukarmà naraþ sukarmà bhavati prasiddhaþ ..>% iti koùñhãpradãpaþ .. vi÷vakarmà . iti medinã ..

#<sukarmà>#, [n] tri, (su ÷obhanaü karma yasya .) ÷àbhanakarma÷àlaþ . satkriyaþ . iti hemacandraþ ..

#<sukalaþ>#, tri (suùñu kalyate iti . su + kala + khal .) datçbhoktçvyaktiþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 8 .. ya eka eva datte bhuïkte ca tatra . vikhyàtatvàt suùñhu ati÷ayena và kalyate ÷abdyate và asau sukalaþ . iti bharataþ ..

#<sukàõóaþ># puü, (su ÷obhanaþ kàõóo yasya .) kàravellaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. sundarakàõóayuktavçkùàdi÷ca ..

#<sukàõóikà>#, strã, (sundaraþ kàõóo yasyàþ . kan . ñàpi ata itvam .) kàõóãralatà . iti ràja nirghaõñaþ ..

#<sukàõóã>#, [n] puü, (sundaràþ kàõóà iva caraõàni santyasyeti . iniþ .) bhramaraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. sundarakàõóayukta÷ca ..

#<sukàmà>#, strã, (suùñhu kàmyate'sau . su + kam + karmaõi gha¤ .) tràyamàõà . iti ràjanirghaõñaþ .. (suùñhu kàmo yasyàþ .) ÷obhanakàmayuktà ca ..

#<sukàlukà>#, strã, óoóãkùupaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sukàùñhakaü>#, klã, (su ÷obhanaü kàùñhamasyeti . kan .) devakàùñham . iti ràjanirghaõñaþ .. sundaradàru ca ..

#<sukàùñhà>#, strã, (su ÷obhanaü kàùñhamasyàþ .) kañvã . kàùñhakadalã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sukundakaþ>#, puü, palàõóuþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sukundanaþ>#, puü, varvaraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sukumàraþ>#, tri, (suùñhu kumàrayatyaneneti . su + kumàrat ka kelau + gha¤ .) komalaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 78 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 154 . 14 .
     %<subhrånàsàkùike÷àntaü sukumàranakhatvacam ..>%) puü, uttamabàlaka÷ca ..

#<sukumàraþ>#, puü, (su + kumàrat ka kelau + ac . gha¤ và .) puõórekùuþ . iti medinã .. vanacampakaþ . kùavaþ . ÷yàmàkaþ . iti ràjanighaõñaþ .. daityavi÷eùaþ . iti kecit .. (modakauùadhavi÷eùaþ . yathà --
     %<trivçdardhaü palaü cårõaü sitàkùaudraü palaü palam .
     elàtvaïmaricànà¤ca niùkaü prati vimi÷rayet ..
     ki¤cinmçdvagninà taptaü karùadvaya¤ca bhakùayet .
     virekaþ sukumàràõàü raktapittanilàpahaþ ..>% iti sukumàramodakaþ . iti vaidyakapatrãsaügrahaþ ..)

#<sukumàraka>#, klã, (sukumàramiva . kan .) tamàlapatram . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sukumàrakaþ>#, puü, (sukumàra eva . svàrthe kan .) ÷àliþ . iti ràjanirghaõñaþ .. sundarabàlakaþ . yathà harivaü÷e . 38 . 36 .
     %<siühaprasenamavadhàt siüho jàmbavatà hataþ .
     sukumàraka ! mà rodãstava hyeùa syamantakaþ ..>%

#<sukumàrà>#, strã, (sukumàra + ñàp .) jàtã . navamàlikà . kadalã . pçkvà . màlatã . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 5,362c]>@
#<sukumàrã>#, strã, (sukumàra + ïãù .) navamàlikà . iti ràjanirghaõñaþ .. (÷aïkhinã . tatparyàyo yathà --
     %<÷aïkhinã sukumàrã ca .>% iti gàruóe 208 adhyàyaþ .. komalàïgã strã . yathà, ràmàyaõe . 2 . 38 . 4 .
     %<sukumàrã ca bàlà ca satata¤ca sukhocità .
     neyaü vanasya yogyeti satyamàha gururmama ..>%)

#<sukçt>#, tri, (suùñu karotãti . kç + %<sukarmapàpamantrapuõye ùu kç¤aþ .>% 3 . 2 . 89 . iti kvip .) puõyavàn . iti jañàdharaþ .. dhàrmikaþ iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, raghuþ . 11 . 50 .
     %<sadya eva sukçtàü hi pacyate kalpavçkùaphaladharmi kàïkùitam ..>%)

#<sukçtaü>#, klã, (su + kç + ktaþ .) puõyam . ityamaraþ . 1 . 4 . 24 .. (yathà, kumàre . 6 . 47 .
     %<atha te munayo divyàþ prekùya haimavataü puram .
     svargàbhisandhisukçtaü va¤canàmiva menire ..>%) ÷ubham . suvihite, tri . iti medinã .. (yathà, bhàgavate . 8 . 23 . 31 .
     %<kriyamàõe karmaõãdaü daive pitrye'tha mànuùe .
     yatra yatrànukãrtyeta tat teùàü sukçtaü viduþ ..>%) sukçtantu manuùyaiþ saha gacchati . yathà --
     %<sukçtaü duùkçtaü loke gacchantamanugacchati .
     tasmàdvittaü samàsàdya daivàdvà pauruùàdatha .
     dadyàt samyak dvijàtibhyaþ kãrtanàni ca kàrayet ..>% iti vahnipuràõe vaiùõavakriyàyoge yamànu÷àsanonàmàdhyàyaþ ..

#<sukçtiþ>#, strã, (su + kç + ktin .) puõyam . maïgalam . sat karma ..

#<sukçtã>#, [n] tri, (sukçtamasyàstãti . iniþ .) puõyavàn . ityamaraþ . 3 . 1 . 3 .. ÷ubhayuktaþ . iti medinyàü sukçta÷abdàrthadar÷anàt .. (yathà, gotàyàm . 7 . 16 .
     %<catuvvidhà bhajante màü janà sukçtino'rjuna .
     àrto jij¤àsurarthàrthã j¤ànã ca bharatarùabha ..>%)

#<suke÷araþ>#, puü, (sundaraþ ke÷aro yasya .) bãjapåraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<suke÷à>#, strã, (÷obhanaþ ke÷o yasyàþ .) sundarake÷ayuktà . yathà . %<suke÷ã suke÷à rathyà .>% iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<suke÷ã>#, strã, (÷obhanaþ ke÷o yasyàþ . ïãù .) svargave÷yàbhedaþ . iti puràõam .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 19 . 45 ..
     %<manoharà suke÷ã ca sumukhã hàsinã prabhà .
     età÷cànyà÷ca vai bahvyaþ prançttàpsarasaþ ÷ubhàþ ..>%) ÷obhanake÷ayukte, tri .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 64 . 64 .
     %<÷ubhråþ suke÷ã su÷roõã sukucà sudvijànanà .
     sà vive÷à÷ramapada vãrasenasutapriyà ..>%)

@<[Page 5,363a]>@
#<sukolã>#, strã, (su÷obhanà kolã .) kùãrakàkolã . iti ratnamàlà .. ÷obhanavadarã ca ..

#<suko÷akaþ>#, puü, (su ÷obhanaþ ko÷o yasya .) koùàmraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sukha>#, t ka tatkçtau . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràø paraø-sakaø-señ .) tatkçtiþ sukhakriyà . ÷rãjayadevakaveriti gãtaü sukhayatu ke÷avapadamupanãtam . iti durgàdàsaþ ..

#<sukhaü>#, klã, (sukhayatãti . sukha + ac .) àtmavçttiguõavi÷eùaþ . iti naiyàyikàþ .. manaso dharmaþ . iti vaidàntikàþ .. tatparyàyaþ . mut 2 prãtiþ 3 pramadaþ 4 harùaþ 5 pramodaþ 6 àmãdaþ 7 saümadaþ 8 ànandathuþ 9 ànandaþ 10 ÷arma 11 ÷àtam 12 . ityamaraþ . 1 . 4 . 25 .. madaþ 13 bhogaþ 14 rabhasaþ 15 nirvçtiþ 16 dhçtiþ 17 vãciþ 18 . iti jañàdharaþ .. saümedaþ 19 modaþ 20 nandathuþ 21 nandaþ 22 mudà 23 saukhyam 24 upajoùam 25 ànandam 26 joùam 27 . iti ÷abdaratnàvalã .. nyàyamate jagatàü kàmyaü dharmajanyamidam . yathà -- sukhantu jagatàmeva kàmyaü dharmeõa janyate . adharmajanyaü duþkhaü syàtpratikålaü sacetasàm .. * tasya manogocaratvaü yathà --
     %<manogràhyaü sukhaü duþkhamicchà dveùo matiþ kçtiþ ..>% iti bhàùàparicchedaþ .. * .. sukhaü caturviü÷atiguõàntargataguõavi÷eùaþ . tattu nityaü janya¤ca . nityaü paramàtmano vi÷eùaguõànta rvarti . janyasukhaü jãvàtmano vi÷eùaguõàntavvarti . tacca ÷ubhàdçùñajanyaü dhanamitralàbhàrogyamiùñànnapànapurãùotsargaputtràdijanmatatpàõóitya kàntàsambhogàdijanya¤ca tasya dvikùaõasthàyitvaü svottarotpannànubhavanà÷yatvàt . sukhàdyaparàgeõaivàtmano mànasabodhaþ . sukhaü tadupàya÷ceùñaþ . bàlasya stanyapànapravçttau sukhasàdhanatvaj¤ànaü hetuþ tatra sukhasyaiveùñatvam . duþkhajanakagamanàdipravçttau sukhopàyo dhanaü tadeveùñaü tatsàdhanatvaj¤ànameva hetuþ . yàgàdipravçttàvapi pàralaukikasukhasàdhanatvaj¤ànaü kàraõaü sukhopàyasvargàdiråpeùñasàdhanatvaj¤ànamapi kàraõam . sukhasya kàlàvacchedyatvaü ÷arãràvacchedyatva¤càto'vyàpyavçttitvaü ÷arãrakade÷àvacchedena duþkhasambhave'pyanyade÷àvacchedena sukhasambhavàt ekakùaõàvacchedena jãvasya duþkhasambhave'pi kùaõàntaràvacchedena sukhasambhavàcca tattu visphoñakavato miùñànnabhojanàdau draùñavyam . iti tàrkikàþ .. * .. tatkàraõaü yathà --
     %<sudinaü durdinaü ÷a÷vadbhramatyeva bhave bhava .
     sarveùàü pràkçtànà¤ca dve bãje sukhaduþkhayoþ ..
     sukhàdbhavati harùa÷ca darpaþ ÷auryaü pramattatà .
     ràga ai÷varyakàmau ca vidveùa÷ca parasparam ..
     duþkhàt ÷okàt samudvegàdbhayaü nityaü pravartate .
     hatànye tàni sarvàõi hate bãje mahe÷vara ..
     sudinaü durdina¤caiva sarvaü karmodbhavaü bhava ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe . 43 . 48-51 tasya kàraõàntaraü lakùaõa¤ca yathà --
     %<ràgadve ùàdiyuktànàü na sukhaü kutracit dvija .
     vicàrya khalu pa÷yàmi tatsukhaü yatra nirvçtiþ ..
     yatra sneho bhayaü tatra sneho duþkhasya bhàjanam .
     sne hamålàni duþkhàni tasmiü styakte mahat sukham ..
     ÷arãramevàyatanaü duþkhasya ca sukhasya ca .
     jãvita¤ca ÷arãra¤ca jàtyaiva saha jàyate ..
     sarvaü parava÷aü duþkhaü sarvamàtmava÷aü sukham .
     etadvidyàt samàsena lakùaõaü sukhaduþkhayoþ ..
     sukhasyànantaraü duþkhaü duþkhasyànantaraü sukham .
     sukhaü duþkhaü manuùyàõàü cakravat parivartate ..>% iti gàruóe 113 adhyàyaþ .. * .. sarvabhåtasukhakartavyatvaü yathà, devãpuràõe devãsaüvatsaravaliharaõàdhyàye .
     %<kçmikãñapataïgeùu bhåmau dadhyodanaü kùipet .
     sarvadà sarvabhåtànàü sukhaü kàryaü sukhàrthinàm ..>% sukha-duþkha-sàdhanànàmasthiratvaü sukhasya manovilàsamàtraråpatva¤ca yathà --
     %<vastve kameva duþkhàya sukhàyerùyodbhavàya ca .
     kopàya ca yatastasmàdvastu vastvàtmakaü kutaþ .
     tadeva protaye bhåtvà punarduþ khàya jàyate .
     tadeva kopàya tataþ prasàdàya ca jàyate ..
     tasmàdduþkhàtmakaü nàsti na ca ki¤cit sukhàtmakam .
     manasaþ pariõàmo'yaü sukhaduþkhopalakùaõaþ ..>% iti viùõupuràõe . 2 . 6 . 43-45 ..
     %<sukhaü hi duþkhànyanubhåya ÷obhate ghanàndhakàreùviva dãpadar÷anam .
     sukhàttu yo yàti naro daridratàü dhçtaþ ÷arãreõa mçtaþ sa jãvati ..>% iti mçcchakañikam .. * .. tadvaidikaparyàyaþ . ÷imbàtà 1 ÷atarà 2 ÷àtapantà 3 ÷ilguþ 4 syåmakam 5 ÷evçdham 6 mayaþ 7 sugmyam 8 sudinam 9 ÷åùam 10 ÷unam 11 ÷agmam 12 bheùajam 13 jalà÷am 14 syonam 15 sumnam 16 ÷evam 17 ÷ivam 18 ÷am 19 kam 20 . iti viü÷atiþ sukhanàmàni .. iti vedanighaõñau . 3 . 6 .. * .. trividhasukhaü yathà --
     %<abhyàsàdramate yatra duþkhànta¤ca niyacchati .
     yattadagre viùamiva pariõàme'mçtopamam ..
     tat sukhaü sàttvikaü proktamàtmabuddhiprasàdajam .. 1 viùayendriyasaüyàgàt yattadagre'mçtopamam .
     pariõàme viùamiva tat sukhaü ràjasaü smçtam . 2 yadagre cànubandhe ca sukhaü mohanamàtmanaþ .
     nidràlasya pramàdotthaü tattàmasamudàhçtam .. 3 ..>% iti ÷rãbhagavadgãtàyàm 18 adhyàyaþ .. svargaþ . iti medinã .. vçddhinàmauùadham . iti ràjanirghaõñaþ .. jalam . iti kecit .. sukhavi÷iùñe, tri . yathà --
     %<÷asta¤càtha triùu dravye pàpaüpuõyaü sukhàdi ca .>% ityamaraþ . 1 . 4 . 26 .. pàpapuõya÷abdau sukhàdayaþ ÷astàntà÷ca guõe yathoktaliïgàþ upacàràttadvati dravye vi÷eùye vartamànà vàcyaliïgàþ . yathà --
     %<pàpà çtumatã kanyà pàpo ràjàpyarakùakaþ pàpaü vyàdhakulaü hiüsraü pàpo vipra÷ca sevakaþ ..>% puõyaü tãrthaü puõyà nadã puõya à÷ramaþ . sukhà bhåtiþ sukho vàsaþ sukhaü kàmikulam . iti bharataþ ..

#<sukhakaraþ>#, tri, (sukhaü kartuü ÷ãlamasyeti . sukha + kç + ñaþ .) sukaraþ . yathà . kartuþ sukaraiþ sukhakarairityarthaþ . iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ ..

#<sukhagaþ>#, tri, (sukhena gacchatãti . gam + óaþ .) sukhena gamanakartà ..

#<sukhaïkarã>#, strã, (sukhaü karotãti . kç + khac . mum . ïãp .) jãvantãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. sukhakarã ca ..

#<sukhaïghuõaþ>#, puü, ÷ivakhañvàïgaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .

#<sukhacaraþ>#, tri, sukhagàmã . sukhena carati ityarthe ñapratyayena niùpannaþ . gràmavi÷eùe, puü, . sukhena carati atra ityarthe alpratyayena niùpannaþ ..

#<sukhacàraþ>#, puü, (sukhena caratyaneneti . cara + gha¤) utkçùñà÷vaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<sukhajàtaþ>#, tri, (sukhena jàtaþ . yadvà, jàtaü sukhamasyeti .) jàtasukhaþ . yathà bhaññau 5 . 38 .
     %<sukhajàtaþ suràpãto nçjagdho màlyadhàrayaþ ..>% (sukhasya janane, klã, yathà, gãtagovinde . 10 . 3
     %<ghañaya bhujabandhanaü janaya radakhaõóanaü yena và bhavati sukhajàtam ..>%)

#<sukhadaü>#, klã, (sukhaü dadàtãti . dà + kaþ .) viùõoþ sthànam . viùõoràsanam . iti kecit

#<sukhadaþ>#, puü, (sukhaü dadàtãti . dà + kaþ .) viùõuþ yathà . sukhado'naikado'grajaþ . iti tasya sahasranàmastotram .. tàlabhedaþ . yathà --
     %<viü÷atyakùarasaüyukto dhruvaþ sukhadasaüj¤akaþ .
     ÷çïgàravãrayorj¤eyo guruõaikena maõóitaþ ..>% iti saügãtadàmodaraþ .. sukhadàtari, tri .. (yathà, vçhatsaühitàyàm . 104 . 38 .
     %<hariõapluta÷àvavicitritaü ripugate manasaþ sukhadaü gurau ..>%

#<sukhadà>#, strã, (sukhaü dadàti yà . dà + kaþ . ñàp .) sukhadàtrã . gaïgà . yathà --
     %<sadyaþpàtakasaühantrã sadyoduþkhavinà÷inã .
     sukhadà mokùadà gaïgà gaïgaiva paramà gatiþ ..>% iti gaïgàpraõàmamantraþ .. svargave÷yà . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷amãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 5,364a]>@
#<sukhadohyà>#, strã, (sukhena dohyà dohanayogyà .) sukhasaüdohyà gauþ . iti hemacandraþ ..

#<sukhabhàk>#, [j] tri, sukhã . sukhaü bhajate iti . ñhàdbhajavahasaho viõ . ityanena sukha÷abdapårvakabhajadhàtorviõpratyayena niùpannaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (yathà, vçhatsaühitàyàm . 47 . 5 . nirvairàþ kùitipàþ sukhabhàjaþ saühçùñà÷ca janà gatarogàþ ..) iùñapariùvaïgaþ . iti mahàbhàrate mokùadharmaþ ..

#<sukhamodà>#, strã, (sukhakaro modo yasyàþ .) sallakãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sukharàtriþ>#, strã, (sukhakarã ràtriryesyàmiti . pakùe kap .) dãpànvitàmàvàsyàràtriþ . tadvidhànaü yathà, jyotiùe .

#<sukharàtrikà>#, strã, (sukhakarã ràtriryesyàmiti . pakùe kap .) dãpànvitàmàvàsyàràtriþ . tadvidhànaü yathà, jyotiùe .
     %<tulàrà÷igate bhànau amàvàsyàü naràdhipaþ .
     snàtvà devàn pitén bhaktyà saüpåjyàtha praõamya ca kçtvà tu pàrvaõa÷ràddhaü dadhikùãraguóàdibhiþ .
     tato'paràhõasamaye ghoùayennagare nçpaþ .
     lakùmãþ saüpåjyatàü lokà ulkàbhi÷càpi veùñyatàm .. * ..>% dar÷advaidhe pradoùavyàptyà nirõayaþ .
     %<tulàsaüsthe sahasràü÷au pradoùe bhåtadarsayoþ .
     ulkàhastà naràþ kuryuþ pitéõàü màrgadar÷anam ..>% iti jyotiùàt .. ubhayataþ pradoùapràptau paradina eva yugmàt .
     %<daõóaikarajanãyogo dar÷asya syàt pare'hani .
     tadà vihàya pårvedyuþ pare'hni sukharàtrikà ..>% iti jyotirvacanàcca .. ubhayatra pradoùàvyàptàvapi ulkàdànaü paradine pårvoktapàrvaõànurodhàt .
     %<bhåtàhe ye prakurvanti ulkàgrahamacetasaþ .
     nirà÷àþ pitaro yànti ÷àpaü dattvà sudàruõam ..>% iti jyotirvacanàcca .. * .. atraiva lakùmãþ pårvàhe ràtrau påjyà .
     %<amàvàsyà yadà ràtrau divàbhàge caturda÷ã .
     påjanãyà tadà lakùmãrvij¤eyà sukharàtrikà ..>% iti jyotivvacanàt .. * .. ulkàgrahaõàdipitçkçtyatvàt pràcãnàvãtinà dakùiõàmukhena kartavyam . tathà ca manuþ .
     %<pràcãnàvãtinà samyagapasavyamatandriõà .
     pitryamànidhanàt kàryaü vidhivaddarbhapàõinà ..>% tatra grahaõamantraþ .
     %<÷astrà÷astrahatànà¤ca bhåtànàü bhåtadar÷ayoþ .
     ujjvalajyotiùà dehaü daheyaü vyomavahninà ..>% dànamantra÷ca .
     %<agnidagdhà÷ca ye jãvà ye'pyadagdhàþ kule mama ujjvalajyotiùà dagdhàsteyàntu paramà gatim ..>% visarjanamantraþ .
     %<yamalokaü parityajya àgatà ye mahàlaye .
     ujjvalajyotiùà vartma prapa÷yanto vrajantu te .. *>% brahmapuràõam .
     %<amàvàsyàü yadà devàþ kàrtikemàsi ke÷avàt abhayaü pràpya suptà÷ca kùãrodàrõavasànuùu ..
     lakùmãrdaityabhayànmuktà suõvaü suptàmbu jodare .
     caturyugasahasrànte brahmà svapiti païkaje ..
     ato'tra vidhivat kàryà manuùyaiþ sukharàtrikà divà tatra na bhoktavyamçte bàlàturàjjanàt ..
     pradoùasamaye lakùmãü påjayitvà yathàkramam .
     dãpavçkùàstathà kàryà bhaktyà devagçheùvapi ..
     catuùpatha÷ma÷àneùu nadãparvatasànuùu .
     vçkùamåleùu goùñheùu catvareùu gçheùu ca ..
     bastraiþ puùpaiþ ÷obhitavyàþ krayavikrayabhåmayaþ .
     dãpamàlàparikùipte pradoùe tadanantaram ..
     bràhmaõàn bhojayitvàdau vibhojya ca bubhukùitàn .
     alaïkçtena bhoktavyaü navavastropa÷obhinà .
     snigdhairmugdhairvidagdhai÷ca bàndhavairbhçtakaiþ saha ..>% mugdhaiþ sundaraiþ . mugdhaþ sundaramåóhayoriti vi÷vaþ .. * .. atra lakùmãpåjàyàü puùpadànakàle .
     %<namaste sarvadevànàü varadàsi haripriye .
     yà gatistvatprapannànàü sà me bhåyàt tadarcanàt>% lakùmyai namaþ . ityanena vàratrayaü påjayet .
     %<sukharàtryàü pradoùe tu kuveraü påjayanti ye ..>% iti rudradharadhçtàt kuberamapi påjayanti .
     %<dhanadàya namastubhyaü nidhipadmàdhipàya ca .
     bhavantu tvatprasàdànme dhanadhànyàdisampadaþ ..>% iti pañhitvà kuberàya namaþ . iti triþ påjayet . tato devagçhàdiùu dãpàn dadyàt . tatra mantraþ .
     %<agnijyotã ravijyoti÷candrajyotistathaiva ca .
     uttamaþ sarvajyotãnàü dãpo'yaü pratigçhyatàm ..>% tato bràhmaõàn bandhåü÷ca bhojayitvà svayaü bhuktà sukhaü suptvà pratyåùe bhaviùyoktaü karma kuryàt . yathà --
     %<sukharàtreruùaþkàle pradãpojjvalitàlaye .
     bandhurvandhånabandhå÷ca vàcà ku÷alayàrcayet ..
     pradãpavandanaü kàryaü lakùmãmaïgalahetave .
     gorocanàkùata¤caiva dadyàdaïgeùu sarvataþ ..>% lakùmãpåjàmantraþ .
     %<vi÷varåpasya bhàryàsi padme padmàlaye ÷ubhe .
     mahàlakùmi namastubhyaü sukharàtriü kuruùva me ..
     varùàkàle mahàghore yanmayà duùkçtaü kçtam .
     sukharàtriprabhàte'dya tanme lakùmãvyapohatu ..
     yà ràtriþ sarvamåtànàü yà ca deveùvavasthità .
     saüvatsarapriyà yà ca sà mamàstu sumaïgalà ..
     màtà tvaü sarvabhåtànàü devànàü sçùñisambhavà .
     àkhyàtà bhåtale devi sukharàtri namo'stu te ..>% lakùmyai namaþ . iti triþ påjayet . iti tithyàdi tattvam ..

#<sukhavarcakaþ>#, puü, (sukhaü varcayati uddãpayatãti . varca + õic + õvul ) sarjikàkùàraþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 109 ..

@<[Page 5,364c]>@
#<sukhavarcàþ>#, [s] puü, (sukhaü varcayatãti . varca + asun .) sarjikàkùàraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sukhavàsaþ>#, puü, (sukhakaro vàso yasya .) phalavi÷eùaþ . taramåja iti bhàùà . tatparyàyaþ . ÷ãrõavantaþ 2 . iti ratnamàlà ..

#<sukhavàsanaþ>#, puü, (sukhaü vàsayatãti . vasa + õic + lyuþ .) sukhavàsanagandhadravyam . yathà --
     %<mukhavàsakaro gandha àmodã mukhavàsanaþ .
     sukhavàsana ityeke ÷ubhavàsana ityapi ..>% iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sukhasanduhyà>#, strã, su÷ãlà gauþ . ityamarañãkàyàü bharataþ . 2 . 9 . 71 ..

#<sukhasandohyà>#, strã, (sukhena sandohyà .) su÷ãlà gauþ . tatparyàyaþ . suvratà 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 71 .. sukhadohyà 3 . iti hemacandraþ .. sukhaduhyà 4 . iti bharataþ ..

#<sukhà>#, strã, (sukhamastyasyàmiti . ac . ñàp .) varuõapurã . iti medinã ..

#<sukhàdhàraþ>#, puü, (sukhànàmàdhàraþ .) svargaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. sukhasyàdhàre, tri ..

#<sukhàyataþ>#, puü, (sukhena àyamyate iti . à + yama + ktaþ .) su÷ikùità÷vaþ . yathà --
     %<sukhàyataþ ÷uddhamukhaþ sukhacàraþ sukhàyanaþ .>% iti ÷abdamàlà ..

#<sukhàyanaþ>#, puü, (sukhena ayati gacchati aneneti aya + lyuñ .) su÷ikùità÷vaþ . yathà --
     %<sukhàyataþ ÷uddha mukha sukhacàraþ sukhàyanaþ .>% iti ÷abdamàlà ..

#<sukhàvatã÷varaþ>#, puü, (sukhàvatyà ã÷varaþ .) buddhabhedaþ . hemacandraþ ..

#<sukhàvahaþ>#, tri, (àvahatãti . à + vaha + ac su . khasya àvahaþ .) sukhadàtà . yathà,
     %<sarvapàpaharaü puõyaü sarvàpadvinivàrakam .
     sarvakàmàrthadaü devi ! sàdhakànàü sukhàvaham ..>% iti vañukabhairavastotram ..

#<sukhà÷aþ>#, puü, (sukhà sukhayuktà à÷à yasya . yadvà sukhàyàü puryàü ÷ete iti . ÷ã + óaþ .) varuõaþ . (sukhena a÷yate iti . a÷a + gha¤ .) ràjatini÷aþ . (a÷a bhojane + bhàve gha¤ . sukhena à÷aþ .) sukhabhojanam . iti medinã ..

#<sukhà÷akaþ>#, puü, (sukhà÷a eva . svàrthe kan .) ràjatini÷aþ . iti ÷abdamàlà ..

#<sukhã>#, (n) tri, (sukhamasyàstãti . sukha + in .) sukhavi÷iùñaþ . yathà, ràmakavacam .
     %<sa ciràyuþ sukhã puttrã vinayã vijayã bhavet ..>%
     %<svajanaü hi kathaü hatvà sukhinaþ syàmamàdhava .>% iti bhagavadgãtà ..
     %<sà ÷rãryà na madaü kuryàt sa sukhã tçùõayojjhitaþ .
     tammitraü yasya vi÷vàsaþ puruùa sa jitendriyaþ ..>% iti gàruóe 116 adhyàyaþ ..

@<[Page 5,365a]>@
#<sukhotsavaþ>#, puü, (sukhakaraþ utsavo yasmàt .) patiþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (sukhajanaka utsavaþ .) ànandotsava÷ca ..

#<sukhodakaü>#, klã, (sukhajanakamudakam .) sukhajanakataptajalam . tatparyàyaþ . sukhoùõam 2 . iti ratnamàlà ..

#<sukhorjikaþ>#, puü, sarjikàkùàraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sugaü>#, klã, (sukhena gacchati niryàtãti . gama + óaþ .) viùñhà . iti ÷abdacandrikà .. (sukhena gacchatyasminniti . %<suduroradhikaraõe .>% 3 . 2 . 48 . ityasya vàrtikoktyà óaþ . sukhagantavyo de÷àdiþ ..) sundaragàmini, tri .. (sundaraü gàyatãti . gai + kaþ . ÷obhanagãta÷àlini ca tri .. yathà, bhàgavate . 10 . 12 . 34 .
     %<gãtaiþ sugà vàdyadharà÷ca vàdyakaiþ stavai÷ca viprà jayanisvanairgaõàþ ..>%)

#<sugaõ>#, tri, (sugaõayatãti . su + gaõa + kvip .) sundaragaõakaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<sugataþ>#, puü, (su ÷obhanaü gataü gamanaü j¤ànaü và asyeti .) buddhaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 11 .. (taddharmàvalambã . yathà, kathàsaritsàgare . 29 . 40 .
     %<tenàbhipåjya sugatàn bhàsayàmàsa tatra sà ..>%) sundaragamanavi÷iùñe, tri ..

#<sugatiþ>#, puü, (÷obhanà gatiryasya .) atãtakalpãyàrhadbhedaþ . iti hemacandraþ .. granthakartçvi÷eùaþ . yathà, sugatisopànaprabhçtayo'pyevamiti smàrtalikhanam .. (gayasya puttravi÷eùaþ . yathà, bhàgavate . 5 . 15 . 14 . %<gayàt gàyantyàü citrarathaþ sugatiravirodhana iti trayaþ puttrà babhåvuþ .>% ÷obhanà gatiryasyeti . ÷obhanagati÷ãle, tri . yathà, bçhatsaühitàyàm . 9 . 45 .
     %<sugatiravikçto jayànvitaþ kçtayugaråpakaraþ sitàhvayaþ ..>% strã, sadgatiþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 2 . 335 . yatra dharmaü samà÷ritya viduraþ sugatiü gataþ ..)

#<sugandhaü>#, klã, (÷obhano gandho yasya .) kùudrajãrakam . gandhatçõam . iti ratnamàlà .. (bhåtçõam . tatparyàyo yathà --
     %<guhyabãjantu bhåtãkaü sugandhaü jamburupriyam .
     bhåtçõantu bhavecchatrà màlàtçõakamityapi ..>% iti bhàvaprakà÷asya påvvakhaõóe prathame bhàge ..) nãlotpalam . candanam . iti ràjanirghaõñaþ .. granthiparõam . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<sugandhaþ>#, puü, (÷obhano gandho yasya .) raktva÷igruþ . gandhakaþ . caõakaþ . bhåtçõam . iti ràjanirghaõñaþ .. (bhåpalà÷aþ . tatparyàyo yathà --
     %<àsphàtakaþ sugandha÷ca bhåpalà÷o vi÷alyakçt ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm .. kunduruþ . sugandhadravya÷allakãniryàsaþ . tatparyàyo yathà --
     %<kundurustu mukundaþ syàt sugandhaþ kunda ityapi ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge .. krimibhedaþ . yathà --
     %<antràdà udaràveùñà hçdayàdà mahàgudàþ .
     curavo darbhakusumàþ sugandhàste ca kurvate ..>% iti vaidyakarugvini÷cayasaügrahe krimyadhikàre ..) samavàyàtiriktasambandhena sadgandhavi÷iùñe, tri .. (yathà, bhaññiþ . 2 sarge .
     %<àghràyivàna gandhavahaþ sugandhaþ ..>%)

#<sugandhakaþ>#, puü, (÷obhano gandho yasya . tataþ kan .) raktatulasã . gandhakaþ . iti ratnamàlà .. nàgaraïgakaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. karkoñakaþ . iti hemacandraþ .. (÷àlidhànyam . yathà --
     %<rakta÷àliþ makalamaþ pàõóukaþ ÷akunàhçtaþ .
     sugandhakaþ kardamako mahà÷àli÷ca dåùakaþ ..
     puùpàõóakaþ puõóarãkastathà mahiùamastakaþ .
     dãrgha÷åkaþ kà¤canako hàyano lodhrapuùpakaþ ..
     ityàdyàþ ÷àlayaþ santi bahavo bahude÷ajàþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..)

#<sugandhatailaniryàsaü>#, klã, (sugandhaþ tailasya niryàso yatra .) javàdinàmagandhadravyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sugandhapatrà>#, strã, (sugandhàni patràõi yasyàþ .) rudrajañà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sugandhabhåtçõaü>#, klã, (sugandho bhåtçõam .) gandhatçõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sugandhamålà>#, strã, (sugandhaü målaü yasyàþ .) sthalapadminã . ràsnà . iti ràjanirghaõñaþ .. (lavalã . tatparyàyo yathà --
     %<sugandhamålà lavalã pàõóuþ komalavalkalà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..)

#<sugandhà>#, strã, (÷obhano gandho yasyàþ .) ràsnà . ityamaraþ . 2 . 4 . 114 .. ÷añã . iti ÷abdaratnàvalã .. bandhyàkarkoñakã . rudrajañà . ÷atapuùpà . nàkulã . navamàlikà . svarõayåthikà . pçkkà . gaïgàpatrã . sallakã . màdhavã . iti ràjanirghaõñaþ .. anantà . màtuluïgà . tulasã . iti ratnamàlà .. (pãñhasthànasthadevãvi÷eùaþ . yathà, devãbhàgavate . 7 . 30 . 68 .
     %<koñavã koñatãrthe tu sugandhà màdhave vane ..>%)

#<sugandhàmalakaü>#, klã, (sugandhamàmalakam .) militauùadhavi÷eùaþ . yathà --
     %<sarvauùadhisamàyuktàþ ÷uùkàstvàmalakatvacaþ .
     yadà tadàyaü yogaþ syàt sugandhàmalakàbhidhaþ ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sugandhiþ>#, puü, (÷obhano gandho yasya . %<gandhasyedutpåtisurabhibhyaþ .>% 5 . 4 . 135 . iti it .) sadgandhaþ . tatparyàyaþ . iùñagandhaþ 2 surabhiþ 3 . ghràõatarpaõaþ 4 . ityamaraþ . 1 . 5 . 11 .. paramàtmà . iti mokùadharmañãkàyàü nãlakaõñhadhçtavedaþ .. sahakàraþ . iti ÷abdacandrikà .. sugandhayukte, tri, . iti medinã .. (yathà, kumàre . 3 . 56 . sugandhini÷vàsavivçddhatçùõa vimbàdharàsannacaraü dvirepham . pratikùaõaü saübhramaloladçùñirlãlàravindena nivàrayantã ..)

#<sugandhi>#, klã, (÷obhano gandho yasya . it .) elavàlukam . ityamaraþ . 2 . 4 . 121 .. (atha elavàlukaü kakkolasadç÷aü kuùñhagandhi .
     %<elavàlukamaileyaü sugandhi harivàlukam .
     ailavàlukamelàlukapitthaü patramãritam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..) mustà . ka÷eru . gandhatçõam . dhànyakam . pippalãmålam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sugandhikaü>#, klã, (÷obhano gandho yasya . it . tataþ svàrthe kan .) kahlàram . iti ÷abdaratnàvalã .. puùkaramålam . gaurasuvarõam . suraparõam . u÷ãram . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sugandhikaþ>#, puü, (su ÷obhano gandho yasya . it . tataþ kan .) mahà÷àliþ . iti hemacandraþ .. turuùkaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. gandhakaþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<sugandhikusumaþ>#, puü, (sugandhi kusumaü yasya .) pãtakaravãraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. sugandhipuùpe, klã ..

#<sugandhikusumà>#, strã, (sugandhi kusumaü yasyàþ .) pçkkà . iti jañàdharaþ ..

#<sugandhità>#, strã, (sugandherbhàvaþ . tal . ñàp .) saugandhiþ . saurabham . iti halàyudhaþ .. (yathà, màghe . 3 . 54 . sugandhitàmapratiyatnapårvàü vibhranti yatra pramadàya puüsàm . madhåni vaktràõi ca kàminãnàmàmodakarmavyatihàramãyuþ ..)

#<sugandhitriphalà>#, strã, (sugandhi triphalaü tri÷iràkaü phalaü yasyàþ .) jàtãphalam . pågaphalam . lavaïgakalikàphalam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sugandhinã>#, strã, (sugandho'styasyà iti . iniþ . ïãp .) àràma÷ãtalà . iti ràjanirghaõñaþ .. (suvarõaketakã . asyàþ paryàyo yathà,
     %<ketakaþ såcikàpuùpo jambåkaþ krakacacchadaþ .
     suvarõaketakã tvanyà laghupuùpà sugandhinã ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..)

#<sugandhimålaü>#, klã, (sugandhi målamasya .) u÷ãram .. iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sugandhimåùikà>#, strã, (sugandhirgandhavi÷iùñà måùikà .) chacchundarã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sugamaþ>#, tri, (su + gama + khal .) sukhena gamyate pràpyate yaþ . yathà, pakùe sugamam . iti mugdhabodhãyàdàdiprakaraõalikhaõam .. (yathà, bhàgavate . 10 . 84 . 36 .
     %<cittasyopa÷amo'yaü vai kavibhiþ ÷àstracakùuùà .
     dar÷itaþ sugamo yogo dharma÷càtmamudàvahaþ ..>%)

#<sugahanaþ>#, tri, (sundaro gahanaþ .) nivióaþ . ityamarañãkàyàü ràmà÷ramaþ ..

#<sugahanà>#, strã, kumbà . sugahanetivi÷eùaõamiti kecit . nàma ityanye . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ ..

#<sugahanàvçtiþ>#, strã, kumbà . ityamaraþ .. yaj¤asthàne aspç÷yàdidar÷anavàraõàya yà sugahanà niravakà÷à vçtirveùñanaü sà kumbà . iti bharataþ ..

#<sugçhaþ>#, puü, (sundaraü gçhaü yasya .) ca¤casåcikapakùã . iti hemacandraþ .. (sundaraü gçham .) sundaràlaye, klã ..

#<sugçhãtaþ>#, tri, (su + graha + ktaþ .) sundararåpeõa kçtagrahaõaþ ..

#<sugçhãtanàmà>#, [n] puü, (sugçhãtaü nàma yasya .) ÷ubhakàmyayà pràtaþ smaryate yaþ . sa ca yudhiùñhiràdiþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<sugranthiþ>#, puü, (÷obhanà granthayo yatra .) corakaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. sundaragranthiyukte, tri ..

#<sugrãvaþ>#, puü, (÷obhanà grãvà yasya . viùõora÷vaþ . (yathà, mahàbhàrate . 2 . 2 . 14 .
     %<prayayau puõóarãkàkùaþ ÷aivyasugrãvavàhanaþ ..>%) ÷àkhàmçge÷varaþ . iti medinã .. sa tu såryaputtraþ kiùkindhàdhipatiþ ÷rãràmacandrasya sakhà yathà, valmãkãye ràmàyaõe bàlakàõóe 17 sarge .
     %<vànarendraü mahendràbhamindro bàlinamàtmajam .
     sugrãvaü janayàmàsa tapanastapatàü varaþ ..>% ki¤ca tatraiva kiùkindhàkàõóe 5 sarge .
     %<dãpyamànaü tato vahniü puùpairabhyarcya satkçtam .
     tayormadhye tu suprãto nidadhau susamàhitaþ ..
     tato'gniü dãpyamànaü tau cakratu÷ca pradakùiõam .
     sugrãvo ràghava÷caiva vayasyatvamupàgatau .. * ..>% arhatpità . sa ca vartamànayugãyanavamajinapità . iti hemacandraþ .. ÷ivaþ . indraþ . ràjahaüsaþ . asuraþ . parvatavi÷eùaþ . astravi÷eùaþ . nàgabhedaþ . iti kecit .. ÷obhanagrãvàyukte, tri . iti vi÷vaþ ..

#<sugrãvã>#, strã, (÷obhanà grãvà yasyàþ . ïãp .) tàmràgarbhajàtà ka÷yapaduhità . yathà --
     %<ùañsutàstu mahàsattvàstàmràyàþ parikãrtitàþ .
     ÷ukã ÷yeõã ca bhàsã ca sugrãvã ÷ucigçdhrikà ÷ukã ÷ukànajanayat ulåkã pratyulåkakàn .
     ÷ucyaudakàn pakùigaõàn sugrãvã tu vyajàyata ..>% iti gàruóe 6 adhyàyaþ ..

#<sugrãve÷aþ>#, puü, (sugrovasya ã÷aþ .) ÷rãràmacandraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<suglaþ>#, tri, (suglàyatãti . su + glai + %<àta÷copasarge .>% 3 . 1 . 136 . iti kaþ .) atyantaharùakùayavi÷iùñaþ . iti siddhàntakaumudã ..

@<[Page 5,366b]>@
#<sucakùuþ>#, [s] puü, (÷obhanaü cakùuriva phalaü yasya .) uóumbaraþ . iti jañàdharaþ .. ÷obhanalocane, klã .. tadyukte, tri ..

#<suca¤cukà>#, strã, (suùñhu ca¤curiva ÷ikhà yasyàþ . kap .) mahàca¤cu÷àkaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sucaritrà>#, strã, (÷obhanaü caritraü yasyàþ .) sàdhvã . ityamaraþ . 2 . 6 . 6 .. ÷obhanacaritrayukte, tri ..

#<sucarmà>#, [n] puü, (÷obhanaü carma yasya .) bhårjavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷obhanacarmavi÷iùñe, tri ..

#<sucàruþ>#, tri, (÷obhana÷càru÷ca .) manoharaþ . yathà, kàlikàpuràõoktad÷abhujàdurgàdhyàne .
     %<sucàruda÷anàü tadvat pãnonnatapayodharàm ..>%

#<sucitrakaþ>#, puü, (sundaràõi citràõi yatra .) matsyaraïkaþ . citrasarpaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. sundaracitrayukte, tri ..

#<sucitrabãjà>#, strã, sucitraü bãjaü yasyàþ .) bióaïgà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sucitrà>#, strã, (÷obhanàni citràõi yasyàþ .) cirbhiñà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<suciràyuþ>#, [s] puü, (suciraü àyuryasya .) devatà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sucuñã>#, strã, agnyàdyuddharaõàrthalauhàdiyantravi÷eùaþ cimñà iti bhàùà . iti kecit ..

#<sucelakaþ>#, puü, (÷obhana÷ce lakaþ .) ÷obhanavastram . saru kàpaóa iti bhàùà . tatparyàyaþ . pañaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 116 .. pañiþ 3 pañã 4 . iti taññãkà .. sundaravastrayukte, tri ..

#<succhatrã>#, strã, ÷atadrunadã . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷atalaj iti khyàtà ..

#<sujanaþ>#, puü, (su sundaro janaþ . sàdhuþ . sajjanaþ . yathà --
     %<durjanasya hi saïgena sujano'pi vina÷yati .
     prasannaü jalamityàhuþ kardamaiþ kaluùãkçtam ..>% iti gàruóe 15 adhyàyaþ ..

#<sujanatà>#, strã, (sujanasya bhàvaþ . tal . ñàp .) saujanyam . yathà --
     %<dhigastvetàü vidyàü dhigapi kavitàü dhiksujanatàü vayo råpaü và dhik dhigapi ca ya÷o nirdhanavatàm .
     asau jãyàdekaþ sakalaguõahãno'pi dhanavàn bahiryasya dvàre tçõalavasamàþ santi guõinaþ ..>% ityudbhañaþ ..

#<sujalaü>#, klã, (÷obhanaü jalaü yasmàt . kamalam . iti ràjanirghaõñaþ .. sundarasalila¤ca .. sundarajalasambandhini, tri ..

#<sujalpaþ>#, puü, (sundaro jalpaþ kathanam .) vàkyavi÷eùaþ . yathà --
     %<yatràrja vàt sagàrmbhãryaü sadainyaü sahacàpalam sotkaõñha¤ca hariþ spçùñaþ sa sujalpo nigadyate ..>% ityujjvalanãlamaõiþ ..

@<[Page 5,366c]>@
#<sujàtà>#, strã, (su + jana + ktaþ .) tuvarã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sujãvantã>#, strã, (sujãvatãti . su + jãva + ÷atç . ïãp .) svarõajãvantã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<suñña>#, ka taucchye . anàdare . iti kavikalpadrumaþ (curàø-paraø-sakaø-señ .) pa¤camastarã ñadvayàntaþ . ka, suññayati . dantyàdirayamiti bhãmaþ . taucchyamalpãbhàvaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<sutaþ>#, puü, (såyate smeti . su + ktaþ .) puttraþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 27 .. såyate sutaþ karmaõi ktaþ . puto narakabhedàt tràyate iti puttraþ .
     %<punnàmno narakàdyasmàt pitaraü tràyate sutaþ .
     tasmàt puttra iti khyàtaþ svayameva svayambhuvà ..>% iti smçtiþ .. kiüvà punàti màtàpitaràviti tràsusiti tre nipàtàt hrasvatve puttraþ . puttro dvitakàraþ ekatakàra÷ca . ityamarañãkàyàü bharataþ .. * .. màtçpitçsvabhàvavatsvabhàve sutakanye bhavataþ . yathà --
     %<÷ãlaü saübhajate putro màtustàtasya vai sutà .
     yathà÷ãlà bhavenmàtà tathà÷ãlo bhavet sutaþ ..
     yadvarõà vai bhavedbhå mistadvarõaü salilaü bhavet ..
     màtéõàü ÷ãladoùeõa pitç÷ãlaguõena ca .
     vibhinnàstu prajàþ sarvà bhavanti bhava÷ãlinàm ..>% iti vahnipuràõe kà÷yapãyavaü÷aþ .. pàrthivaþ . iti medinã .. * .. (utpanne, tri ..)

#<sutajãvakaþ>#, puü, (sutaü jãvayatãti . jãva + õvul puttrajãvakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sutanuþ>#, strã, (÷obhanà tanuryasyàþ .) nàrã . iti ràjanirghaõñaþ .. (÷obhanà tanuþ ÷arãram .) ÷obhana÷arãram .. tadyukte, tri .. (yathà, uttaracarite 1 aïke .
     %<smarasi sutanu ! tasmin parvate lakùmaõena prativihitasaparyàsusthayostànyahàni ..>%)

#<sutapàþ>#, [s] puü, (suùñhu tapatãti . su + tap + %<gatikàrakaroþpårvapadaprakçtisvaratvam .>% uõàø 4 . 226 . iti asiþ .) såryaþ . iti siddhàntakaumudã .. ÷obhanaü tapo yasya . muniþ .. (raucyamanuputtravi÷eùaþ . iti màrkaõóe yapuràõam . 94 . 25 .. viùõuþ . iti mahàbhàratam . 13 . 149 . 34 .. ugratapasyàyukte, tri . yathà, kathàsaritsàgare . 112 . 141 .
     %<sa eva jàtaþ saükalpadoùàddà÷akule dvijaþ .
     bhàryàsya sà ca sutapà jàtaiùà te sutà nçpa ..>%)

#<sutapàdikà>#, strã, (sutàþ samakàlãnamutpannàþ pàdà målàni yasyàþ . kap . ñàpi ata itvam .) haüsapadã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sutaràü>#, vya, (su + dvivacanavibhajyetyàdinà tarap .) avadhàritàrthapratipàdakam . yathà . kriyaiva kàla iti mate tu sutaràü nàdhikaraõatà . iti sapiõóãkaraõasamàkhyàsiddhyarthaü sutaràü tatratathàcaraõam . iti ca tithyàditattvam .. api ca .
     %<aputtrà janminaþ pàpàt pràõinaþ samavasthitàþ .
     manujàstatra sutaràü bhavanti gçhakarmiõaþ ..>% iti pàdye sçùñikhaõóe 43 adhyàyaþ ..
     %<÷çõu dvija mahàbuddhe dambhenàpi smçto hariþ .
     dadàti mokùaü sutaràü kiü punardambhavarjanàt ..>% iti tatraiva pàtàlakhaõóam ..

#<sutarkàrã>#, strã, devadàlãlatà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sutardanaþ>#, paü, (suùñhu tardati pãóayati virahinamiti tarda ardane + lyuþ .) kokilaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<sutalaþ>#, puü, (÷obhanaü talaü yatra .) aññàlikàbandhaþ . nàgalokaprabhedaþ . iti medinã .. sa tu pàtàlaùaùñhakhaõóaþ . tadvivaraõaü yathà --
     %<tato'dhastàt sutala udàra÷ravàþ puõya÷loko virocanàtmajo balirbhagavatà mahendrasya priyaü cikãrùamàõenàditerlabdhakàyo bhåtvà vañuvàmanaråpeõa paràkùiptalokatrayo bhagavadanukampayaivapunaþ prave÷ita indràdiùvavidyamànayà susamçddhayà ÷riyàbhijuùñaþ svadharmeõàràdhayaüstameva bhagavantamàràdhanoyamapagatasàdhvasa àste adhunàpi .>% iti ÷rãbhàgavate . 5 . 24 . 18 .. (tathàca devãbhàgavate . 8 . 19 . 13 -- 32 .
     %<tatovilàdhastàt proktaü sutalàkhyaü vile÷varam puõya÷loko balirnàma àste vairocanirmune ! ..
     mahendrasya ca devasya cikirùuþ priyamuttamam .
     trivikramo'pi bhagavàn sutale balimànayat ..
     trailokyalakùmãmàkùipya sthàpitaþ kila daityaràñ .
     indràdiùvapyalabdhà yà sà srãstamanuvartate ..
     tameva devadeve÷amàràdhayati bhaktitaþ .
     vyapetasàdhvaso'dyàpi vartate sutalàdhipaþ ..
     **** evaü daityapatiþ so'yaü baliþ paramapåjitaþ .
     sutale vartate yasya dvàrapàlo hariþ svayam ..
     ekadà digjaye ràjà ràvaõo lokaràvaõaþ .
     pravi÷an sutale yena bhaktànugrahakàriõà ..
     pàdàïguùñena prakùipto yojanàyutamatra hi ..
     evambhåtànubhàvo'yaü baliþ sarvasukhaikabhuk .
     àsta sutalaràjyastho devadevaprasàdataþ ..>%)

#<sutavaskarà>#, strã, (sutàþ vaskaràþ pakùiõa iva bahutvàt yasyàþ .) saptaputtraprasåþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<suta÷reõã>#, strã, (sutà utpannà ÷reõyo yasyàþ . ekatra bahujàtatvàt tathàtvam . måùikaparõo . ityamaraþ . 2 . 4 . 88 .. unduraviloyà iti hindã bhàùà . tatparyàyaþ . dravantã 2 nyagrodhã 3 måpikàhvayà 4 citrà 5 måùakamàrã 6 pratyak÷reõã 7 ÷ambarã 8 . asyà guõàþ . cakùuùyatyam . kañutvam . àkhuviùavraõadoùanetràmayanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. pustakàntare ÷ruta÷reõãti ca pàñhaþ ..

#<sutahivukayogaþ>#, puü, vivàhoktayogavi÷eùaþ . yathà, jyotiþsàrasaügrahe .
     %<sutahivukaviyadvilagnadharmeùvamaragururyadi dànavàrcito và .
     yada÷ubhamupayàti tacchubhaü syàt ÷ubhamativçddhimupaiti tatprabhàvàt ..>% api ca jyotistattve .
     %<lagne tatpa¤came tårye navame da÷ame tathà .
     gururbhç gurvà doùaghno vivàhe vardhate ÷ubham ..>% ayameva sutahivukayogaþ ..

#<sutà>#, strã, (såyate sma yà . su + ktaþ . ñàp .) styapatyam . kanyà . iti medinã .. yathà --
     %<àtmajastanayaþ sånuþ sutaþ puttraþ striyàü tvamã .
     àhurdahitaraü sarve -- ..>% ityamaraþ . 2 . 6 . 27-28 .. %<amã àtmajàdyàþ striyàü vartamànà duhitaramàhuþ . yathà . àtmajà . tanayà . sånoþ pratyayàntaràbhàvàt striyàmapi sånureva . sutà puttrà . svàrthe ke ke'kasva iti hrasvatve dvaiùasåtaputtretyàdinà vibhàùayà ata iti puttrikà puttrakà ca . ÷onàdipàñhàt puttrã ca . mà bhaiùãþ puttri sãteti mahànàñakam .>% iti taññãkàyàü bharataþ .. (yathà, bhaññiþ . 2 . 47 .
     %<hiraõmayã ÷àlalateva jaïgamà cyutàdiva sthàsnurivàciraprabhà .
     ÷a÷àïkakànteradhidevatàkçtiþ sutà dade tasya sutàya maithilã ..>%) duràlabhà . iti ÷abdacandrikà ..

#<sutàtmajaþ>#, puü, (sutasya sutàyà và àtmajaþ .) pauttraþ . dauhitraþ . iti sutàtmajà÷abdadar÷anàt ..

#<sutàtmajà>#, strã, (sutasya sutàyà và àtmajà) pauttrã . dauhittrã . ityamaraþ . 2 . 6 . 29 ..

#<sutàrakà>#, strã, (÷obhane tàrake yasyàþ .) caturviü÷atibuddha÷àsanadevatàntargatadevatàvi÷eùaþ . iti hemacandraþ .. ÷obhanatàrakàyukte, tri ..

#<sutiktaþ>#, puü, (suùñhu tiktaþ .) parpañaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sutiktakaþ>#, puü, (suùñhu tiktaþ . tataþ kan .) pàribhadraþ . iti jañàdharaþ .. bhånimbaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sutiktà>#, strã, (suùñhu tiktà .) koùàtakã . iti ràjanirghaõñaþ .. sutãþ, tri, puttrecchuþ . puttravadàcaraõakartà . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<sutã>#, [n] tri, (sutamasyàstauti . iniþ .) sutavi÷iùñaþ . yathà, hitopade÷e .
     %<guõigaõagaõanàrambhe na patati kañhinã sasambhramàt yasya .
     tenàmbà yadi sutinã vada bandhyà kãdç÷ã bhavati ..>%

#<sutãkùõaþ>#, puü, (suùñhu tãkùõaþ .) ÷obhà¤janaþ . iti jañàdharaþ .. ÷veta÷igruþ . iti ràjanirghaõñaþ .. munivi÷eùaþ . yathà, bhaññau 4 sarge .
     %<puro ràmasya juhavà¤cakàra jvalane vapuþ .
     ÷arabhaïgaþ pradi÷yàràt sutãkùõamuniketanam ..>% ati÷ayakhare, tri .. (yathà, çtusaühàre . 6 . 28
     %<samadamadhukaràõàü kokilànànà¤ca nàdaiþ kusumitasahakàraiþ karõikàrai÷ca ramyaiþ .
     iùubhiriva sutãkùõai rmànasaü màninãnàü tudati kusumabàõo manmathoddãpanàya ..>%)

#<sutuïgaþ>#, puü, (suùñhu tuïgaþ .) nàrikelavçkùaþ . iti hàràvalã . 100 .. grahàõàü uccàü÷avi÷eùaþ . tasya nàmàntaraü antyatuïgaþ . yathà, satkçtyamuktàvalyàm .
     %<såryàdyuccàn kriyavçùamçgastrãkulãràntyayåke digvahnãndradvayatithi÷aràn saptaviü÷àü÷ca viü÷àn aü÷ànetàn vadati javana÷càntyatuïgàn sutuïgàn tànevàü÷àn madanabhavaneùvàha nãcàn sunãcàn ..>% ati÷ayocce, tri ..

#<sutejanaþ>#, puü, (sutejayatãti . su + tija + lyuþ .) dhanvanvçkùaþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. (tathàsya guõàþ .
     %<dhanvaïgaþ kaphapittàsrakàsahçttuvaro laghuþ .
     vçühaõo balakçdråkùaþ sandhikçdvraõaropaõaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..)

#<sutejàþ>#, [s] puü, (suùñhutejo yasya . yadvà, sutejayatãti . su + tija + %<gatikàrakayoriti .>% uõàø 4 . 226 . iti asiþ .) atãtakalpãyàrhadbhedaþ . iti hemacandraþ . àdityabhaktà . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷obhanatejoyukte, tri .. (yathà, chàndogyopaniùadi . 5 . 12 . 1 .
     %<eùa vaisutejà àtmà vai÷vànaro yaü tvamàtmànamupàste ..>%)

#<sutailà>#, strã, (suùñhu tailamasyàmiti .) mahàjyotiùmatã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sutràmà>#, [n] puü, (su + trai + manin .) indraþ . itya maraþ . 1 . 1 . 45 .. suùñhu tràyate bhuvanaü sutràmà tràsusiti man soþ pakùe dãrghatvaü såtràmà ca . iti rudraþ . iti bharataþ .. (yathà, ambàùñake . 3 .
     %<yatrà÷ayo lagati tatràgajà basatu kutràpi nistula÷ukà sutràmakàlamukhasatrà÷anaprakarasutràõakàricaraõà ..>% vàcyaliïge'pi dç÷yate . yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 10 . 31 .
     %<indràya sutràmõe pacyasva .>%
     %<suùñhu tràyate iti sutràmà tasmai sutràmõe ÷obhanatràõakartre sutràtavyàya và indràya pacyasva>% iti tadbhàùyam ..)

@<[Page 5,368a]>@
#<sutvà>#, [n] puü, (su + %<suyajorïvanip .>% 3 . 2 . 103 . iti ïvanip .) abhiùave kçtã . ityamaraþ . 2 . 7 . 47 .. abhiùavaþ snànamàtraü iha tu prastàvàt yaj¤àïgasnànaü tat kçtavàn yaþ sa sutvà kathyate . su¤aþ kvanip tan sutvà kçtãti adhãtivat . kçte iti pàñhe saptamã . iti bharataþ ..

#<suda>#, i ÷obhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-akaø-señ .) sundaram . iti durgàdàsaþ .. sautradhàturayam ..

#<sudagdhikà>#, strã, (suùñhudagdhaü dàho'styasyà iti sudagdha + ñhan .) dagdhànàmavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sudaõóaþ>#, puü, (÷obhano daõóo yasmàt .) vetraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sudaõóikà>#, strã, gorakùã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sudan>#, [t] tri, (÷obhanà dantà yasya . %<vayasi dantasya datç .>% 5 . 4 . 141 . iti datç .) ÷obhanadantavi÷iùñaþ . (striyàü ïãp . yathà, raghuþ . 6 . 37 .
     %<vidhàya sçùñiü lalitàü vidhàturjagàda bhåyaþ sudatãü sunandà ..>% ÷obhano dat dantaþ iti vigrahe sudat ityeva syàt . ÷obhanadantaþ . yathà, bhàgavate . 3 . 23 . 32 .
     %<su÷ruvà sudatà ÷lakùõasnigdhàpàïgena cakùuùà .
     padmako÷aspçdhà nãlairalakai÷ca lasanmukham ..>%)

#<sudantaþ>#, puü, (÷obhano danto yasya . vayogamyamànàbhàvàt na datràde÷aþ .) nañaþ . iti kecit . ÷obhanadanta÷ca ..

#<sudantã>#, strã, (÷obhano danto yasyàþ . ïãp . vayogamyamànàbhàvàt na datràde÷aþ .) dikkariõãvi÷eùaþ . ÷ubhadantã÷abdadar÷anàditi kecit ..

#<sudarbhà>#, strã, (suùñhu darbho yatra !) ikùudarbhà . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷obhanaku÷ayukte, tri ..

#<sudar÷anaü>#, klã, (suùñhu dç÷yate iti . su + dç÷ + lyuñ . ÷obhanaü dar÷anamasyeti và .) indranagaram . iti medinã ..

#<sudar÷anaþ>#, puü, klã, (÷obhanaü dar÷anamasyeti .) viùõucakram . ityamaraþ . 1 . 1 . 29 . tasyotpattiryathà --
     %<tasmàt prasàdaü kuru me yadyanugrahabhàgaham .
     apaneùyàmi te tejaþ kçtvà yantre divàkara ..
     råpaü tava kariùyàmi lokànandakaraü prabho .
     tathetyuktaþ sa raviõà bhramau kçtvà divàkaram ..
     pçthak cakàra tatteja÷cakraü viùõorakalpayat .
     tri÷åla¤càpi rudrasya vajramindrasya càdhikam .
     daityadànavasaühartuþ sahasrakiraõàtmakam ..>% iti màtsye . 11 . 27-30 .. * .. api ca pàdmottarakhaõóe 145 adhyàye . ã÷vara uvàca .
     %<nàyamebhirmahàtejàþ ÷astràstrairvadhyate mayà .
     devà÷ca svasvatejàüsi ÷astràrthaü dãyatàü mama ..
     nàrada uvàca .
     atha viùõumukhà devàþ svatejàüsi dadustathà .
     tànyaikyaü vai gatànã÷o dçùñvà sva¤càmucanmahaþ ..
     tenàkaronmahàdevaþ sahasà ÷astramuttamam .
     cakraü sudar÷anaü nàma jvàlàmàlàtibhãùaõam .
     tejaþ÷eùeõa ca tathà vajra¤ca kçtavàn haraþ ..>% tacca ÷ivena viùõave dattam . yathà --
     %<tataþ prãtaþ prabhu pràdàt viùõave pravaraü varam .
     pratyakùaü taijasaü ÷rãmàn divyaü cakraü sudar÷anam ..
     taddattvà devadevàya sarvabhåtabhayapradam .
     kàlacakranibhaü cakraü ÷aïkaro viùõumavravãt ..
     varàyudho'yaü deve÷a sarvàyudhanivarhaõaþ .
     sudar÷ano dvàda÷àro yo manaþsadç÷o javã ..
     àràt sthità amã càtra devà màsà÷ca rà÷ayaþ .
     ÷iùñànàü rakùaõàrthàya saüsthità çtavastu ùañ ..
     agniþ somastathà mitro varuõa÷ca prajàpatiþ .
     indràgnã càpyatho vi÷ve prajàpataya eva ca ..
     hanåmàü÷càtha balavàn devo dhanvantaristathà .
     tapàüsyeva tàpasa÷ca dvàda÷aite pratiùñhitàþ ..
     caitràdyàþ phàlgunàntà÷ca màsàstatra pratiùñhitàþ ..
     tvamevamàdàya vibho varàyudhaü ÷atruü suràõàü jahi mà vi÷aïkithàþ .
     amogha eùo'mararàjapåjito dhçto mayà dehagatastapobalàt ..>% iti vàmane 79 adhyàyaþ .. * .. vaiùõavàïge taccihnadhàraõavidhiþ yathà . brahmàõóe .
     %<kçtvà dhàtumayãü mudràü tàpayitvà svakàü tanum .
     cakràdicihnitàü bhåpa dhàrayedvaiùõavo naraþ ..>% nàradãyapa¤caràtre .
     %<dvàda÷àrantu ùañkoõaü valayatrayasaüyutam .
     hareþ sudar÷anaü taptaü dhàrayettadvicakùaõaþ ..>% iti ÷rãharibhaktivilàse 15 vilàsaþ .. anyat mudà÷abde draùñavyam .. * .. ÷rãmandiropari deyataccakrapramàõaü yathà -- vimbàrdhamànaü cakrantu tribhàgeõàtha kàrayet . dvàtriü÷adaïgulaü jyeùñhaü kaniùñhaü tvaùñahànitaþ .. pratimàtåryabhàgena kàrayedvà sudar÷anam ! lohajaü ÷ailajaü vàpi kàrayeccihnapårvakam .. aùñàraü dvàda÷àraü và madhye mårtisamanvitam . nàrasiühena raudreõa vi÷varåpeõa và punaþ .. ityàdi .. * ..
     %<adhivàsya vidhànena cakraü daõóaü dhvajaü tathà .
     devavat sakalaü kçtvà maõóapasnapanàdikam ..
     netronmãlanakaü kçtvà pårvoktaü sarvamàcaret .
     adhivàsayeta vidhinà ÷ayyàyàü pràpya de÷ikaþ ..
     tataþ sahasra÷ãrùeti såktaü cakre nyasedvudhaþ .
     tathà saudar÷anaü mantraü manastattvaü nive÷ayet ..
     mano'nuråpeõàsyaiva sajãvakaraõaü smçtam .
     àreùu mårtayo nyasyàþ ke÷avàdyàþ surottamàþ ..
     nàbhyakùapratinemãùu nyasettattvàni de÷ikaþ .
     nàrasiühaü vi÷varåpamakùamadhye nive÷ayet ..
     sakalaü vinyaseddaõóe såtràtmànaü sajãvakam .
     niùkalaü paramàtmànaü dhvaje dhyàyan nyaseddharim ..
     tacchaktiü vyàpinãü dhvàyet dhvajaråpà¤calànanàm .
     tato maõóapamadhyetu snàpya pujya yathàvidhi ..
     pårvokte na vidhànena homaü kuõóeùu kàrayet ..
     tataþ prabhàtasamaye mårtipaiþ saha de÷ikaþ .
     mårtipaþ àcàryaþ .
     kalase svarõa÷akalaü nyastvà ratnàni pa¤ca ca .
     sthàpayeccakramantreõa svarõacakramadhastataþ ..
     pàradena tu saüplàvya netrapaññena sthàpayet .
     tato nive÷ayeccakraü dvàda÷àraü sudar÷anam ..
     durnirokùyaü surairdaityairbhramadvahnisphuliïgakam .
     tanmadhye cintayeddevaü nçsiühaü daityanirdalam ..
     sphuratsaudàminãjihvaü jvalajjvalanake÷aram .
     dãptàrkanayanaü candrakoñibhàsvaradaüùñriõam ..
     taptasya tapanãyasya sadçj¤aü paruùànanam .
     sarvaduùñaharaü devaü duùprekùyaü devadànavaiþ ..
     sarvavarõàntabãjena caturda ÷ayutena ca .
     bindunàlaïkçtenàdau praõavena plutena ca .
     ante praõatiyuktena sthàpayeddåùñanà÷anam ..>% iti ÷rãharibhaktivilàse 19 vilàsaþ .. * .. cakramantro yathà . oü namo bhagavate sudar÷anàya nirõà÷itasakalaripudhvajàya bhagavannàràyaõakaràmbhoruhaspar÷adurlalitàya .
     %<ehyehi tvaü sahasràra cakraràja sudar÷ana .
     yaj¤abhàgaü pragçhyasva påjà¤caiva namo namaþ ..>% iti ca tatraiva 15 vilàsaþ .. sumeruþ . jambåvçkùaþ . iti medinã .. (yathà, màtsye . 113 . 74 -- 75 .
     %<sudar÷ano nàma mahàn jambåvçkùaþ sanàtanaþ .
     nityapuùpaphalopetaþ siddhacàraõasevitaþ ..
     tasya nàmnà samàkhyàto jambådvãpo vanaspateþ .
     yojanànàü sahasra¤ca ÷atadhà ca mahàn punaþ ..
     utsedho vçkùaràjasya divamàvçtya tiùñhati ..>%) vçttàrhatpità . jinànàü baladevaþ . iti hemacandraþ .. (matsyaþ . tatparyàyo yathà --
     %<matsyo mãno visàra÷ca jhaùo vaisàriõo'õóajaþ ÷akulã pçthuromà ca sa sudar÷ana ityapi .
     rohitàdyàstu ye jãvàstematsyàþparikãrtitàþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe dvitãye bhàge ..)

#<suda÷anaþ>#, tri, sudç÷yaþ . sukhena dç÷yate asau iti supårvakadç÷adhàtoþ karmaõyanapratyayena niùpannaþ . iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ .. (÷obhanaü dar÷anaü yasyeti và . yathà, bhàgavate . 4 . 24 . 51
     %<÷yàma÷roõyadhirociùõudukålasvarõamekhalam .
     samacàrvaïghrijaïghoru nimnajànusudar÷anam ..>%

@<[Page 5,369a]>@
#<sudar÷anacårõaü>#, klã, (sudar÷anaü sudç÷yaü cårõaü yasya .) jvararogasya auùadhavi÷eùaþ . yathà --
     %<triphalà rajanãyugmaü kaõñakàrãyugaü ÷añã .
     trikañu granthikaü mårvà guóucã dhanvayàsakaþ ..
     kañukà parpaño mustaü tràyamàõà ca vàlukam .
     nimbaü puùkaramåla¤ca madhuyaùñã ca vatsakaþ ..
     yavànãndrayavo bhàrgo ÷igrubãjaü suràùñrajà .
     vacà tvak padmako÷ãracandanàtiviùàbalàþ ..
     ÷àliparõã pç÷niparõã vióaïgaü tagaraü tathà .
     citrakaü devakàùñha¤ca cavyaü patraü pañolajam ..
     jãvakarùabhakau caiva lavaïgaü vaü÷alocanà .
     puõóarãka¤ca kàkolipatrakaü jàtipatrakam ..
     tàlã÷apatrametàni samabhàgàni cårõayet .
     ardhàü÷aü sarvacårõasya kiràtaü prakùipet sudhãþ ..
     etat sudar÷anaü nàma cårõaü doùatrayàpaham .
     jvaràü÷ca nikhilàn hanyànnàtra kàryà vicàraõà ..
     pçthagdvandvàgantujàü÷ca dhàtusthàn viùamajvaràn .
     sannipàtodbhavàü÷càpi mànasànapi nà÷ayet ..
     ÷ãtàdãnapi dàhàdãn mohaü tandràü bhramaü tçùàm .
     kàsaü ÷vàsa¤ca pàõóu ¤ca hçdrogaü kàmalàpi ca ..
     trikapçùñhakañãjànupàr÷va÷åla¤ca nà÷ayet .
     ÷ãtyambunà pivedetat sarvajvaranivçttaye ..
     mudar÷anaü yathà cakraü dànavànàü vinà÷anam .
     tadvajjaràõàü sarveùàü cårõametat praõà÷anam .. *>% puùkaramålàbhàve kuùñhamapi dadyàt . bhàrgya bhàve kaõñakàrãmålam . sauràùñryabhàve sphuñikàü dadyàt . tagaràlàbhe kuùñhaü deyam . jãvakarùabhayorabhàve vidàrãkandasya bhàgadvayaü dadyàt . puõóarãkaü ÷vetakamalam . kàkolyabhàve a÷vagandhàmålaü dadyàt . tàlã÷apatrakàbhàve svarõatàlã pradãyate iti . athavà kaõñakàrãjañà deyà . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<sudar÷anadvãpaü>#, klã, (sudar÷anasya tannàmnà prasiddhasya jambåvçkùasya dvãpam .) jambådvãpam . iti puràõam ..

#<sudar÷anà>#, strã, (sukhena dç÷yate'sau . su + dç÷a + màùàyàü ÷àsiyudhãti yuc . ñàp .) sudar÷anavçkùaþ . sudar÷anagula¤ca iti padmagula¤ca iti ca khyàtaþ . tatparyàyaþ . cakràïgà 2 vçùakarõã 3 dadhyànã 4 . iti ratnamàlà .. somavallã 5 madhupaõikà 6 cakràhvà 7 . asyà guõàþ . svàdutvam . uùõatvam . kapha÷ophàsravàtanà÷itva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ .. viùanà÷itvam . iti ràjavallabhaþ .. àj¤à . oùadhivi÷eùaþ . iti vi÷vamedinyau ..

#<sudar÷anã>#, strã, (suùñhu dar÷anaü yasyàþ . ïãp .) amaràvatã . iti vi÷vaþ ..

#<sudalaþ>#, puü, (suùñhu dalamasya .) kùãramorañà . iti ratnamàlà ..

@<[Page 5,369b]>@
#<sudalà>#, strã, (suùñhu dalànyasyàþ .) ÷àlaparõã . taruõã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sudàntaþ>#, puü, (suùñhu dàntaþ .) ÷àkyamuni÷iùyavi÷eùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (ati÷aya÷ànte, tri . yathà, mahàbhàrate . 1 . 38 . 12 .
     %<sudàntànapi caivàhaü dadyàmaùñàda÷àparàn ..>%)

#<sudàmà>#, [n] puü, (suùñhu dadàtãti . dà +
     %<àto maninkvanipavanipa÷ca . 3 . 2 . 74>% iti manin .) meghaþ . parvataþ . iti medinã .. gopabhedaþ . samudraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. airàvataþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. ÷rãkçùõa÷araõàgata-vipravi÷eùaþ . yathà, brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 112 adhyàye .
     %<sadyo jahàra dàridryaü sudàmno bràhmaõasya ca .
     samàgatasya svagçhàt dvàrakàü ÷araõàrthinaþ ..>%

#<sudàmà>#, [n] tri, (su + dà + manin .) sudàtà suùñhu dadàtãtyarthe manpratyayena niùpannaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<sudàmà>#, strã, nadãvi÷eùaþ . yathà, vàlmãkãye ràmàyaõe ayodhyàkàõóe 70 sarge .
     %<sa pràïmukho ràjagçhàdabhiniryàya vãryavàn tataþ sudàmàü dyatimàn santãryàvekùya tàü nadãm ..>%

#<sudàyaþ>#, puü, (suùñhu dãyate iti . su + dà + gha¤ yugàgamaþ .) deyayautakàdi . ityamaraþ . 2 . 8 . 28 .. yathà . yautaka àdinà upanayanabhikùàprasàdàdi ca yat deyaü tat dàyaharaõapadavàcyam . kanyàdànakàle jàmàtràdibhyo vratabhikùàdau bràhmaõàdibhya÷ca yaddravyaü dãyate tatra dàyàdidvayamityarthaþ . yutakaü yonisambandhaþ tatra bhavamiti ùõe yãtakam . yutayorvadhåvarayoridamiti và kaõi yautukam . yautukamukàramadhyamapi . yautakaü yautuka¤ca tat . iti vàcaspatiþ dãyate dàyaþ karmaõi gha¤ suùñhudãyate sudàya iti pàñha ityanye . iti bharataþ .. pitçmàtçbhartçkulasambandhã . yathà -- %<sudàyebhyaþpitçmàtçbhattç kulasambandhibhyo labdhaü saudàyikam .>% iti dàyatattvam ..

#<sudàruþ>#, puü, (suùñhu dàru yatra .) pàripàtraparvataþ tatparyàyaþ . pàripàtrikaþ 2 . iti hemacandraþ ..

#<sudi>#, vya, ÷uklapakùaþ . iti pa÷cimade÷e prasiddhaþ ..

#<sudinaü>#, klã, (ùñhasu dinam .) ÷ubhadivasaþ . yathà, brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe . 43 . 48 . 51 .
     %<sudinaü durdinaü ÷a÷vat bhramatyeva bhave bhava .
     sarveùàü pràkçtànà¤ca dve bãje sukhaduþkhayoþ ..
     sudinaü durdina¤caiva sarvaü karmodbhavaü bhava .
     tatkarma tapasà sàdhyaü karmaõà¤ca ÷ubhà÷ubham ..>%

#<sudinàhaü>#, klã, (sudineùu ÷ubhadineùu ahaþ ÷ubhadinam . yadvà, sudinaü pra÷astamahaþ . ñac samàse .) pra÷astadinam . yathà . uttamaikàbhyà¤ca . àbhyàmahnàde÷o na . uttama÷abdaþ antyàrthaþ puõya÷abdamàha . puõyai kàbhyàmityeva såtrayitumucitam . puõyàham . sudinàham . sudina÷abdaþ pra÷astavàcã . iti siddhàntakaumudã ..

#<sudãrghaþ>#, tri, (suùñhu dãrghaþ .) ativistàraþ . yathà --
     %<vivàhya ÷rotriyairbhuktaü ràj¤àmàtyaistathaiva ca .
     sudãrgheõàpi kàlena teùàü tattu na sidhyati ..>% iti vyavahàratattvam ..

#<sudãrghagharmà>#, strã, (sudãrghaþ ati÷ayaþ gharmo yasyàþ .) asanaparõã . iti ÷abdacandrikà ..

#<sudãrghaphalikà>#, strã, (sudãrghaü phalaü yasyàþ . kap . ñàpi ata itvam .) vàrtàkuvi÷eùaþ . iti ratnamàlà .. ÷iïgà veguna iti bhàùà ..

#<sudãrghà>#, strã, (suùñhu dãrghà .) cãnàkarkañã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<suduþkhitaþ>#, tri, (suùñhu duþkhitaþ .) ati÷ayavyathitaþ . yathà . jyotistattve bhãmaparàkramavacanam .
     %<viùõubhàdye trike citre jyeùñhàyàü jvalane yame .
     ebhirvivàhità kanyà bhavatyeva suduþkhità ..>%

#<sudurlabhaþ>#, tri, (su + dur + labha + khal .) atiduùpràpyaþ . yathà --
     %<brahmatvàdapi devatvàdindratvàdamaràdapi .
     amçtàt siddhilàbhàcca haridàsyaü sudurlabham ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 97 adhyàyaþ ..

#<sudu÷caraþ>#, tri, (su + dur + cara + khal .) ati÷ayaduþkhenàcaraõãyaþ . yathà, ÷rãbhàgavate 11 . 29 . 1 .
     %<sudu÷caràmimàü manye yogacaryàmanàtmanaþ .
     yathà¤jasà pumàn sidhyet tanme bråhya¤jasàcyuta ..>% (kàrtikeye, puü, . yathà, mahàbhàrate . 3 . 231 . 7 .
     %<prabhurnetà vi÷àkha÷ca naigameyaþ sudu÷caraþ ..>%)

#<suduùkaraþ>#, tri, (su + dur + kç + khal .) atyantakle÷akaraþ . yathà, ÷rãbhàgavate . 4 . 8 . 69 .
     %<suduùkaraü karma kçtvà lokapàlairapi prabhuþ .
     eùyatyacirato ràjan ya÷o vipulayaüstava ..>%

#<sudustaraþ>#, tri, (su + dur + stç + khal .) atiduþkhena taraõãyaþ . yathà, ÷rãbhàgavate . 10 . 2 . 31 .
     %<svayaü samuttãrya sudustaraü dyuman bhavàrõavaü bhãmamadabhrasauhçdàþ .
     bhavatpadàmbhoruhanàvamatra te nidhàya yàtàþ sadanugraho bhavàn ..>%

#<sudustyajaþ>#, tri, (su + dur + tyaja + khal .) atiduþkhena tyàjyaþ . yathà --
     %<tyaktvà sudustyajasurepsitaràjyalakùmãü dharmiùñha àryavacasà yadagàdaraõyam .
     màyàmçgaü dayitayepsitamanvadhàvadvande mahàpuruùa te caraõàravindam ..>% ityàhnikatatvadhçta÷rãbhàgavatavacanam .. dåraþ, tri, (suùñhu dåraþ .) atidårataraþ . tatparyàyaþ . davãyàn 2 daviùñhaþ 3 . ityamaraþ . 3 . 1 . 69 ..

#<sudåraparàhataþ>#, tri, (sudåre paràhataþ niràkçtaþ .) atidåraniràkçtaþ . ciradhvastaþ . yathà . %<ananugamena tattajjàtighañitalakùaõàsambhavàt lakùaõànupapattiråpayukteþ sudåraparàhatatvàt iti bhàvavarõanaü anupàdeyameva .>% ityavayavagranthagàdàdharã ..

#<sudçk>#, [÷] tri, (suùñhu dçk netraü yasya .) sundaracakùuryuktaþ . yathà, ÷rãbhàgavate . 10 . 30 . 27 .
     %<bhãtà sudçk pidhàyàsyaü bheje bhãtivióambanam ..>%
     %<sudçk sunayanaü àsyaü pidhàya . sudçk varàkùãti và . bhãtivióambanaü bhayànukaraõam .>% iti ÷rãdharasvàmã .. ÷obhanacakùuùi, klã ..

#<sudçóhaü>#, klã, (suùñhu dçóham .) gàóhama . tadvati, tri . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sudyumnaþ>#, puü, vaivasvatamanuputtraþ . sa tu ióaràjaþ . yathà, vahnipuràõe sàgaropàkhyànanàmàdhyàye .
     %<jalakrãóàgato yatra pàrvatyà sahito haraþ .
     strãråpadhàribhirvàlastataþ sa himavadvirau ..
     tato'vi÷adióastatra mçgayàkçùñacetanaþ .
     vabhåva nçpatiþ sadyaþ sànuyàtrabalànvitaþ ..
     idaü strãliïgamàpannaþ pratibhramati kànane .
     tato budhà÷ramaü pràyàdióàråpà÷rayà satã ..
     budhenàntaramàsàdya maithunàyopamantrità .
     somaputtràdbudhàdràjan tasyà jaj¤e puråravàþ ..
     janayitvà punaþ sà taü punaþ sudyumnatàü gatà .
     prasàdàt ÷aïkarasyàpi budhenàràdhitasya ca ..
     sudyumnasya tu dàyàdaþ sravaþ paramadhàrmikaþ ..>%

#<sudhanvà>#, [n] tri, (suùñhu dhanuryasya . dhanuùa÷cetyanaï .) prãóadhànuùkaþ . iti medinã .. (yathà, vàjasaneyasohatàyàm . 16 . 36 .
     %<namastãkùõeùave càyudhine ca namaþ svàyudhàyaca sudhanvane ..>%)

#<sudhanvà>#, [n] puü, (suùñhu dhanuryasya .) vi÷vakarmà . iti medinà .. ràjavi÷eùaþ . iti puràõam .. (yathà, hariva÷e . 12 . 10 .
     %<sambhåtasya ca dàyàdaþ sudhanvà ripumardanaþ .
     sudhanvanaþ suta÷càsãt tridhanvà nàma pàrthivaþ ..>% viduraþ . yathà, bhàgavate . 3 . 21 . 35 .
     %<tàsman sudhanvannahani bhagavàn yat samàdi÷at .
     upàdàyà÷ramapadaü muneþ ÷àntavratasya tat ..>%)

#<sudhanvàcàryaþ>#, puü, vràtyavaü÷yàt savarõàyàü jàtojàtivi÷eùaþ . yathà --
     %<va÷yàttu jàyate vràtyàt sudhanvàcàrya eva ca kàruùa÷ca vijanmà ca bhaitraþ sàtvat eva ca ..>% iti mànave 10 adhyàyaþ ..

#<sudharmaþ>#, puü, jinagaõàvipavi÷eùaþ . iti hemacandraþ ..

@<[Page 5,370b]>@
#<sudharmà>#, strã, (÷obhano dharmo'syàmiti . anic . tataþ %<óàbubhàbhyàmanyatarasyàm .>% 4 . 1 . 13 . iti pakùe óàp .) devasabhà . ityamaraþ . 1 . 1 . 51 .. (yathà, raghuþ . 17 . 27 .
     %<sa ràjakakudavyagrapàõibhiþ pàr÷vavartibhiþ .
     yayàvudãritàlokaþ sudharmànavamàü sabhàm ..>%
     %<sudharmàyà devasabhàyà anavamàü anyånàm .>% iti taññãkàyàü mallinàthaþ ..)

#<sudharmà>#, [n] puü, (suùñhu dharmo yatra . %<dharmàdanic kevalàt .>% 5 . 4 . 124 . iti anic .) devasabhà . kuñumbã . ityuõàdikoùaþ . 2 . 187 .. (devasabhàrthe strãliïgo'pi bhavati .. * .. su + dhç + %<mithune maniþ .>% uõàø 4 . 151 . iti maniþ kùattriyaþ . ityujjvaladattaþ .. saddharmavi÷iùñe, tri yathà, harivaü÷e . 115 . 75 .
     %<sudharmaõe sudharmàü tàü kçùõàyàkliùñakàriõe .
     devo devasabhàü dattvà vàyurantaradhãyata ..>%)

#<sudharmã>#, strã, devasabhà . ityamarañãkà . 1 . 1 . 51

#<sudhà>#, strã, (sukhena dhãyate pãyate iti . dheña pàne + %<àta÷copasarge .>% 3 . 3 . 106 . ityaï . ñàp .) amçtam . ityamaraþ . 1 . 1 . 51 .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 61 . 13 .
     %<na pa÷càtte'pi manyantesudhàmapi suropamàþ ..>% lepanam . (yathà, màghe . 12 . 62 .
     %<senàsudhàkùàlitasaudhasampadàü puràü bahånàü parabhàgamàpa sà ..>%) mårvã . snuühã . (yathà --
     %<sehuõóaþ siühatuõóaþ syàdvajrã vajradrumo'pi ca sudhà samantadugdhà ca snu kstriyàü syàt snuhã guóà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..) gaïgà . iùñakà . iti medinã .. vidyut . rasaþ toyam . (yathà --
     %<rasàyanamivarùãõàü devanàmàmçtaü yathà .
     sudhevottamanàgànàü bhaiùajyamidamastu te ..>% iti su÷rute såtrasthàne 43 adhyàyaþ ..) dhàtrã . iti nànàrthadhvanima¤jarã .. haritakã madhu . iti ÷abdacandrikà .. ÷àlaparõã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sudhàü÷uþ>#, puü, (sudhàyuktàþ a÷avo yasya .) candraþ . ityamaraþ . 1 . 3 . 14 .. (yathà, kathàsaritsàgare . 101 . 128 .
     %<dãpradàvànala÷ikhàþ sudhàü÷orapi ra÷mayaþ .
     tasyàþ sundarasenotkacetaso vata jaj¤ire ..>% karpåraþ . candrasaüj¤atvàt ..)

#<sudhàü÷utailaü>#, klã, (sudhàü÷oþ karpårasya tailam .) karpåratailam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sudhàü÷uratnaü>#, klã, (sudhàü÷upriya ratnam .) moktikam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sudhàkaraþ>#, puü, (sudhàyuktàþ karà yasya .) candraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, àryàsapta÷atyàm 119 .
     %<ullasiti là¤chano'yaü jyotsnàvarùã sudhàkaraþ sphå rati .
     àsaktakçùõacaraõaþ ÷akaña iva prakañitakùãraþ ..>%

#<sudhàïgaþ>#, puü, (sudhàmayaü amçtàtmakamaïgamasya . sudheva ÷uklamaïgamasyeti và .) candraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<sudhàjãvã>#, [n] puü, (sudhà + jãva + õiniþ .) sudhayà lepanena jãvati yaþ . ràja itibhàùà . tatparyàyaþ . palagaõóaþ 2 lepakaþ 3 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<sudhàdhàraþ>#, puü, (sudhàyà àdhàraþ .) candraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. amçtapàtra¤ca ..

#<sudhànidhiþ>#, puü, (sudhàyà nidhiþ .) candraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sudhàpayaþ>#, [s] klã, sudheva÷uklaü payaþ niryàsaþ . snuhãkùãram . iti kecit ..

#<sudhàpàõiþ>#, puü, (sudhà pàõo yasya .) dhanvantariþ . iti kecit ..

#<sudhàbhuk>#, [j] puü, (sudhàü bhuïkte iti . bhuj + kvip .) devaþ . iti hemacandraþ ..

#<sudhàbhçtiþ>#, puü, (sudhàyà bhçtiryasmàt .) candraþ . yaj¤aþ . iti mudràïkitamedinã .. hastàkùaramedinyàü sudhàsåtiriti pàñhaþ ..

#<sudhàmayaþ>#, puü, (sudhàtmakaþ iti . sudhà + mayañ .) bhåpàlabhavanam . iti ÷abdaratnàvalã .. amçtàtmake, tri . yathà, ÷rãjayadevaþ .
     %<ràsollàsabhareõa vibhramabhçtàmàbhãravàmabhravàmabhyarõe parirabhya nirbharamuraþ premàndhayà ràdhayà sàdhu tvadvadanaü sadhàmayamiti vyàhçtya gãtastutivyàjàdudbhañacumbitaþ smitamanohàrã hariþ pàtu vaþ ..>%

#<sudhàmodakaþ>#, puü, (sudheva modayatãti . muda + õic + õvul .) yavàsa÷arkarà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sudhàmodakajaþ>#, puü, (sudhàmodàt jàyate iti . jana + óaþ .) tavaràjodbhavakhaõóaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sudhàvarùã>#, [n] puü, (sudhàü varùatãti . vçùa + õini .) brahmà . iti ÷abdaratnàvalã .. buddhabhedaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<sudhàvàsaþ>#, puü, (sudhàyà àvàsaþ .) candraþ . yathà,
     %<jyotsnàyàþ pataye tubhyaü jyotiùàü pataye namaþ namaste rohiõãkànta sudhàvàsa namo'stute ..>% iti tithyàditattvam .. (trapusam . tatparyàyo yathà --
     %<trapusaü kaõñakiphalaü sudhàvàsaþ su÷ãtalam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..)

#<sudhàvàsà>#, strã, (sudhàyà vàso yatra .) trapuùã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sudhàsindhuþ>#, puü, (sudhàyàþ sindhuþ .) amçtasamudraþ . yathà --
     %<sudhàsindhormadhye suraviñapivàñãparivçte maõidvãpe nãpopavanavati cintàmaõigçhe .
     ÷ivàkàre ma¤ce parama÷ivaparyaïkanilayàü bhajanti tvà dhanyàþ katicana cidànandalaharãm ..>% ityànandalaharã ..

#<sudhàsåtiþ>#, pu, (sudhàyàþ såtirutpattiryatra .) yaj¤aþ . candraþ . padmam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sudhàsravà>#, strã, (sravatãti . sru + ac . ñàp . sudhàyàþ sravà .) pratijihvà . alijihvikà . iti trikàõóa÷eùaþ .. rudantãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sudhàharaþ>#, puü, (sudhàü haratãti . hç + ac . sudhàyà hara iti và .) garuóaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sudhàhçt>#, puü, (sudhàü haratãti . hç + kvip .) garuóaþ . iti hemacandraþ ..

#<sudhitiþ>#, puü, strã, svadhitiþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<sudhãþ>#, puü, (su ÷obhanà dhãryasya .) paõóitaþ . ityamaraþ . 2 . 7 . 5 ..

#<sudhãþ>#, strã, (÷obhanà dhãþ .) sundarabuddhiþ . suùñhudhãþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. ÷obhanà dhãryasya .) ÷obhanabuddhiyukte, tri .. (yathà, bhaññiþ . 12 . 6 .
     %<màtràtimàtraü ÷ubhayaiva buddhyà ciraü sudhãrabhyadhikaü samàdhàt ..>%)

#<sudhåmyaþ>#, puü, svàdunàmagandhadravyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sudhodbhavaþ>#, puü, (sudhayà saha udbhavo yasya .) dhanvantariþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<sudhodbhavà>#, strã, (sudhàyà udbhavo yasyàþ .) harãtakã . iti trikàõóa÷eùaþ .. (harãtakã÷abde'sya vivaraõaü j¤eyam ..)

#<sunandaü>#, klã, (suùñhu nandayatãti . nanda + ac .) balabhadrasya muùalam . iti ÷abdamàlà .. (kujçmbhadaityasya muùalam . yathà, màrkaõóeye . 116 . 18 sunandaü nàma muùalaü tvaùñrà yannirmitaü purà . tajjahàra sa duùñàtmà tena hanti raõe ripån ..) sundarànandajanake, tri ..

#<sunandaþ>#, puü, (suùñhu nandayatãti . nanda + ac .) ÷rãkçùõasya pàrùadavi÷eùaþ . yathà, ÷rãbhàgavate 10 . 89 . 56 .
     %<sunandanandapramukhaiþ svapàrùadaiþ cakràdibhirmårtidharairnijàyudhaiþ .
     puùñyà ÷riyà kãrtyajayàkhilardhibhirniùevyamàõaü parameùñhinàü patim ..>% dvàda÷avidha-ràjagçhàntargatagçhavi÷eùaþ . yathà,
     %<yadyatravocyate mànaü tasya tenaiva kalpanà .
     ràj¤aþ svahastamekantu dãrghe sarvatra niþkùipet ..
     àyàmena sunandaþ syàdràjahastai÷ca pa¤cabhiþ .
     pariõàhe caturbhi÷ca ràjahastaiþ pratiùñhitaþ ..
     asyàdhidevatà bhaumo rakùatãdaü vasundharà .
     dvàràõi viü÷ati÷càsya raktacitràvçtàni ca ..
     raktapaññàvçto gehaþ sakalàrthaprasàdhakaþ .
     atra sthitvà mahãpàlaþ saciraü pàti medinãm ..>% dãrghaþ 51 prasthaþ 40 . iti sunandaþ .. sundaraþ iti ca pàñhaþ . iti yuktikalpataruþ ..

#<sunandà>#, strã, (suùñhu nandayati yà . nanda + ac . ñàp .) umà . gorocanà . iti medinã .. nàrã . iti vi÷vaþ .. umàsakhãbhedaþ . iti ÷abdamàlà .. (ajapatnyà indumatyàþ sakhã dvàrapàlikà . yathà, raghuþ . 6 . 20 .
     %<tato nçpàõàü ÷rutavçttavaü÷à puüvatpragalbhà pratihàrarakùã .
     pràk sannikarùaü magadhe÷varasya nãtvà kumàrãmavadat sunandà ..>%) arkapatrãvçkùaþ . iti ratnamàlà .. iùeramåla iti bhàùà .. (puruvaü÷ãyasàrvabhaumançpateþ patnã . yathà, mahàbhàrate . 1 . 95 . 16 . %<sàrvabhaumaþ khalu jitvà jahàra kaikeyãü sunandàü nàma tàmupayeme . tasyàmasya jaj¤e jayatseno nàma ..>% * .. duùmantaputtrabharatasya patnã . yathà, tatreva . 1 . 95 . 32 . %<bharataþ khalu kà÷eyãmupayeme sàrvasenãü sunandàü nàma . tasyàmasya jaj¤e bhumanyuþ ..>% * .. cediràjakanyà . yathà, tatraiva . 3 . 65 . 50 .
     %<evamuktyà tato bhaimãü ràjamàtà vi÷àüpate .
     uvàcedaü duhitaraü sunandàü nàma bhàrata ..>%)

#<sunayanaþ>#, puü, (÷obhane nayane yasya .) mçgaþ . iti ÷abdacandrikà .. ÷obhanacakùuryukte, tri .. (yathà, raghuþ . 9 . 52 .
     %<dadç÷uradhvani taü vanadevatàþ sunayanaü nayananditako÷alam ..>%)

#<sunayanà>#, strã, (su ÷obhane nayane yasyàþ .) nàrã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sunàkçtaþ>#, puü, karpårakaþ . iti ÷abdacandrikà .

#<sunàbhaþ>#, puü, (suùñhu nàbhirasya . ac samàse .) mainàkaparvataþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 10 . 30 .
     %<indrakãlaþ sunàbha÷ca tathà divyau ca parvatau ..>% dhçtaràùñraputtravi÷eùaþ . yathà, tatraiva . 1 . 117 . 5 .
     %<urõanàbhaþ sunàbha÷ca tathànandopanandakau ..>% suùñhu nàbhi÷cakramadhyamasyeti . sudar÷anacakre, klã yathà, bhàgavate . 3 . 3 . 6 .
     %<sutaü mçdhe khaü vapuùà grasanta dçùñvà sunàbhonmathitaü dharitryà .
     àmantritastattanayàya ÷eùaü dattvà tadantaþpuramàvive÷a ..>% vàcyaliïke'pi dç÷yate . yathà, mahàbhàrate . 3 . 3 . 48 .
     %<tattejasà kçtaü cakraü sunàbhaü vi÷vakarmaõà .
     devàrãõàü mado yena nà÷itaþ ÷àrïgadhanvanà ..>%)

@<[Page 5,371c]>@
#<sunàmadvàda÷ã>#, strã, (sunàmà dvàda÷ã . yadvà, sunàmapriyà dvàda÷ã .) dvàda÷amàsãyadvàda÷akartavyavratavi÷eùaþ . yathà -- ambarãùa uvàca .
     %<kathaü sunàmabhirdevo dvàda÷yàü munisattam .
     påjyate ke÷avo martyairbhuktikàmaphalàrthibhiþ ..
     va÷iùñha uvàca .
     ÷çõuùvaikamanà bhåyaþ sunàmadvàda÷ãü ÷ubhàm .
     sarvapàpaharàü svargyàü bhuktimuktipradàyikàm ..
     manasàpi cikãrùanti ye dvàda÷ãü narottamàþ .
     te'pi ghoraü na pa÷yanti punaþ saüsàrasàgaram ..
     àdyaü sarvavratànàntu vaiùõavànàü nçpottama .
     naraiþ strãbhi÷ca kartavyaü viùõostuùñikaraü param .. * màrga÷ãrùe ÷ubhe màsi ÷uklapakùe yatavrataþ .
     prathamaü caiva gçhõoyàt dvàda÷oü vidhivannaraþ ..
     manovàkkàyaceùñàbhiþ sa vi÷uddho jitendriyaþ .
     da÷amyàü niyataþ snàtvà praõiüpatya janàrdanam ..
     haviùyànnakçtàhàraþ ÷ucirbhåtvà bhavedvratã .
     upalipte ÷ucau de÷e bhakùayet dantadhàvanam ..
     upoùyaikàda÷ãü samyak påjayitvà janàrdanam .
     sunàmadvàda÷ãü deva ahaü bhokùye pare'hani ..
     evaü saïkalpya niyamaü praõamya garuóadhvajam .
     da÷amyàmekabhaktà÷ã saüyataþ saüvasenni÷àm ..
     ekàda÷yàü tataþ kuryàdekacittaþ samàhitaþ .
     pårvaü prapåjayet såryaü tatodevaü prapåjayet ..
     namaste devadeve÷a namaste bhaktavatsala .
     bhàskaràya namastubhyaü ravaye kàryabhànave ..
     namaþ såryàya devàya namaste saptasaptaye .
     ekasmai hi namastubhyamekacakrarathàya ca ..
     jyotiùàü pataye nityaü savvatejoharàya ca .
     divàkara namaste'stu prabhàkara namo'stu te ..
     evaü saüpåjya vidhivat puùpadhåpànulepanaiþ .
     dãpairvastraiþ sunaivedyaistato viùõugçhaü vrajet ..
     tato'nu snàpayeddevaü dadhikùãraghçtàdibhiþ .
     sarvauùadhijalaiþ puõyaistathà candanavàribhiþ ..
     kuïkamo÷ãrakapårai÷candanena vilepayet .
     acyutaü càrcayedbhaktyà màlatãkusumairbhç÷am ..
     gugguluü ghçtasaüyuktaü dhåpaü dadyàdaharni÷am .
     pàyasàpåpasaüyàvakarambhàjyakadambakaiþ ..
     naivedyaü haraye dadyàt phalamodakaüyànvitaiþ .
     gãtavàdyairharerhyeùa praõamecca muhurmuhuþ ..
     evaü påjàü hareþ kçtvà dvijaü j¤ànapradàyakam .
     påjayedantaraü nàsti viprake÷avayorapi ..
     tato'vraõaü samàlabhya candanena navaü ghañam .
     sragviõaü toyasampårõaü nyaseddevasya sannidhau ..
     sahemamauktikàkùantu vajraratnasuvarõakam .
     nyasya garbhe savastrantu påjayettatra ke÷avam ..
     yasya romni sthità meghàþ sarvasandhiùu pannagàþ ..
     sàgaràþ kukùide÷asthàþ so'tràyàtu jagatpati .
     vanaspatiraso divyaþ sarvagandheùu cottamaþ .
     ghçtena sahasonmi÷ro dhåpo'yaü pratigçhyatàm ..
     ke÷avaþ ke÷ihà ke÷ikaüsàriùñanisådanaþ .
     sarvakàmaprado devaþ sa me pàpaü vyapohatu ..
     evamabhyarcya deve÷aü praõipatya kùamàpayet .
     dvàda÷yàü tatra toyena snàpayettena mànavaþ ..
     sarvapàpavinirmukto vaiùõavãü labhate tanum .
     kçtàbhiùekaþ puõyàtmà samyagabhyarcya ke÷avam ..
     navanãtakçtàü dhenuü vràhmaõàyopapàdayet .
     ka÷avaþ prãyatàü devaþ ke÷ihantà mahàcyutaþ .
     sa me bhavettu suprãtaþ iùñàn kàmàn prayacchatu .
     evaü pradakùiõaü kçtvà ÷çõu tasyàpi yat phalam ..
     triü÷adabdakçta pàpaü hitvà sa trividhaü naraþ .
     ùaùñiü varùasahasràõi svarge modati devavat ..
     yadà kàlàdihàyàti sadharmo dhanavàn bhavet abhàvàdatha dhenånàü tat pàtraü kalpayettataþ ..
     tatphalaü hi vinirdiùñaü yathà÷aktyà tu dakùiõà .
     bhaktyà phalaü samàpnoti bhaktirevàtra kàraõam .. * pauùasyaiva tu màsasya yo'pyevaü kùapayennaraþ .
     samàhitamanà bhåpa rasadhenupradàyakaþ ..
     àpo nàrà iti proktà àpo vai narasånavaþ .
     ayanaü vartmanã tasmàt nàràyaõa iti smçtaþ ..
     nàràyaõaþ prãyatàü me devo narapriyaþ sadà .
     iùñakàmaprado nityaü sa me pàpaü vyapohatu ..
     tataþ pradakùiõaü kçtvà bràhmaõàn bhojayettataþ .
     evaü hi pauùamàsasya tasya puõyaphalaü ÷çõu ..
     ùaùñyà vàbdaiþ kçtaü pàpaü svalpaü và yadi và bahu hatvà svargaü samàpnoti varùàõàmayutàyutam .. * ..
     màghasyaiva tu màsasya dvàda÷ãü ÷uklapakùataþ .
     yaþ kùipeddhi ÷ucirbhåtvà ekacittaþ samàhitaþ ..
     snàpane påjane nityaü bràhmaõànà¤ca tarpaõe .
     pradàne nçpa÷àrdåla imaü mantramudãrayet ..
     mà lakùmã÷ca puràtreyã bhaginã ÷a÷ino'nujà .
     bhartà tvamapi tasyà÷ca sarvakàmada màdhava ..
     prãyatàü màdhavo devo madhukaiñabhasådanaþ .
     vàsudevo jagannàtho mama pàpaü vyapohatu ..
     evaü yaþ kurute sadyastasya puõyaphalaü ÷çõu .
     yàvajjanmakçtaü pàpaü hatvà sarvama÷eùataþ ..
     divyavarùasahasràõi svarge vasati ùoóa÷a .
     guóadhenuprado màghe ihàyàtaþ sadà sukhã ..
     bhavedràjan niràtaïkaþ putrai÷varyasamanvitaþ .
     tatra viùõuparo bhåtvà kramànmokùamavàpnu yàt .. * ..
     phàlgunàmalapakùasya dvàda÷yàü niyataþ ÷uciþ .
     påjayitvà vidhànena devadevaü sva÷aktitaþ ..
     mantreõànena ràjendra govindaþ proyatàmiti .
     gavà bhakto'si gosvàmo govàso gokçtàlayaþ sarvakàmaprado nityaü sa me pàpaü vyapohatu .
     stutvavaü ÷arkaràdhenuü bhaktyà dadyàt dvijàtaye ..
     tataþ pradakùiõaü kçtvà ÷çõu puõyaü yathàtatham .
     valovardasahasràõàü da÷ànàü dhårvivàhinàm ..
     na taüstat phaülamàpnoti dvàda÷yà yadbhavennçpa .
     divyavaùasahasràõi svarge tiùñhati svargivat .. * ..
     caitrasya dvàda÷ãü ÷uklàü samupoùya nçpottama .
     snàtvà prapåjayedviùõuü jagato'ntaracàriõam ..
     pårvàktavidhivat snàtvà gomåtrairgaumayena ca .
     snàpayitvàmçtenaiva pa¤cànàü gandhasaüyutaiþ ..
     adbhiþ pa÷càt prapåjyaivaü gandhadhåpavilepanaiþ .
     puùpairvàsobhirevaü hi mantreõànena buddhimàn ..
     prave÷ane yathà÷ãlo jagatàü rakùaõàya ca .
     durvçttànàü vinirjetumasi viùõurato hare ..
     viùõurbhavatu me prãto viùõurdevaþ sanàtanaþ .
     sarvapàpavinà÷àya viõurme prãyatàmiti ..
     madhudhenumabhàvàcca ÷aktitaþ pàtrameva ca .
     dattvà yat phalamàpnoti tadihaikamanàþ ÷çõu ..
     pårvajammani yat pàpamiha janmani sàmpratam .
     vartate sakalaü hatvà svargaloke mahãyate .. * ..
     vai÷àkhasya tu màsasya påjayenmadhusådanam .
     pårvãktavidhinà ràjan sauvarõaü madhusådanam ..
     jalakumbhe tu saüsthàpya mantreõànena påjayet .
     ekàrõave jale dhàturhçtà vedàþ purà hare ..
     madhunà te hataþ so'pi tenàsi madhusådanaþ .
     sa me bhavatu suprãto devadevaþ sanàtanaþ ..
     sarvapàpavinà÷àya prãyatàü madhusådanaþ .
     ghçtadhenumatho dattvà vràhmaõàn bhojayettataþ ..
     tataþ pradakùiõaü kuryàt dattvà deyàn yathopagàn evantu kùapamàõasya tasya puõyaphalaü ÷çõu ..
     kapilànàü sahasrasya samyagdattasya puùkare .
     tatphalaü samavàpnoti bhaktiyukto'pyasaü÷ayaþ .
     yàvadindro vaset svarge tàvadeva sa tiùñhati .. * ..
     jyaiùñhasyaiva tu màsasya ÷ruklapakùe tu ddhàda÷ãm .
     påjayedvidhivadbhaktyà samupoùya triviükramam ..
     jaladhenumatho dadyàdvipràya niyataþ ÷uciþ .
     yaj¤abhàgabhujo daityàn sannihatya kramaistribhiþ ..
     trailokyamàhçtaü tasmàt tenàsi tvaü trivikramaþ trivikramaü triloke÷aü prãõayàmi trivikramam ..
     tataþ pradakùiõaü kçtvà bràhmaõebhya÷ca dakùiõàm .
     vattvà tu bhojayettàüstu ÷çõu tasyàpi yat phalam vàjapeyasya yaj¤asya samyagiùñasya pàrthiva .
     tatphalaü labhate martyaþ paratreha sukhã bhavet .. * ..
     vàmanastu tathàùàóhe samupoùya prayatnataþ .
     dvàda÷ãniyatàhàro vàmanaü tatra påjayet ..
     hitàya sarvadevànàü àdityaþ kàmado yathà .
     tathà tvaü bhava me deva vàmano valibandhanaþ ..
     tiladhenuü tato dadyàt vàmanaþ prãyatàmiti .
     tadabhàvàttathà pàtraü yathà÷aktyà ca dakùiõàm ..
     pårvajanmakçtaü pàpamihajanmakçta¤ca yat .
     tat sarvaü vinihatyà÷u paratra ca ÷ubhàü gatim .. * ..
     ÷ràvaõasya tu màsasya dvàda÷yàü ÷uklapakùataþ .
     yaþ kùipenniyato bhåtvà samupoùya janàrdanam ..
     samarcayet yathà÷aktyà pårvoktavidhinà tataþ .
     dhenuü sarvaguõopetàü bràhmaõàya nivedayet ..
     mantreõànena ràjendra pauràõavihitena ca .
     samàdàya tato lakùmãü lokebhyaþ kùãrasàgare .
     svapiùi ÷ràvaõe màsi ÷rãdharo'si jagatpate ! ..
     ÷ràvaõe ÷rãdharo devaþ ÷rãvatsaþ ÷roniketanaþ .
     prãyatàü hi ÷riyaþ kànto gatimiùñàü dadàtu me gavàü da÷asahasreõa pàtradattena yat phalam .
     sakalaü labhate martyo bhaktiyukto na saü÷ayaþ .
     svargeùu vipulàn bhogàn bhunakti suraràóiva .. * ..
     tenaiva vidhinà ràjan màse bhàdrapade tataþ .
     samupoùya tato bhaktyà hçùãke÷aü prapåjayet ..
     muktàdhenumatho dadyàt yathàvibhavavistaràt .
     hç÷ãkàõãndriyàõyàhusteùàmã÷o jagatpatiþ ..
     karoti kartçbhåto'sau hçùãke÷o bhatànataþ .
     devadevaü hçùãke÷aü bhåteùu prabhavàvyayam ..
     prãõayàmi susaüprãto mama pàpaü vyapohatu .
     evaü pradakùiõaü kçtvà viùõuloke mahãyate .. * ..
     dvàda÷yàü samupoùyaiva padmanàbhaü tathà÷vine ! påjayedvidhivadbhaktyà gandhadhåpavilepanaiþ .
     gandhadhenuü tato dadyàt karpåràgurucandanaiþ .
     kuïkumena hi ràjendra vitta÷àñhyaü vivarjayet ..
     ekàrõavagate toye svapato yasya vedhasaþ .
     nivàsàya bhavannàbhyàü padmanàbho'si ityuta ..
     prãyatàü padmanàbho me duskçtaü copa÷àmyatu .
     ityuktvà taü samabhyarcya dadyàt dhenuü dvijàyate ..
     ityevaü kùapamàõasya tasya puõyamataþ ÷çõu .
     saptajanmakçtaü pàpaü svalpaü và yadi và bahu .
     dagdhvà tat sakalaü bhåpa viùõulokaü sa gacchati .. * ..
     kàrtikasya tu màsasya ekàda÷yàmupoùitaþ .
     prasuptaü bodhayedràtrau ÷raddhàbhaktisamanvitaþ ..
     nçtyairgãtaistathà vàdyairçgyajuþsàmamaïgalaiþ .
     bãõàpaõava÷abdai÷ca puràõa÷ravaõena ca ..
     vàsudevakathàbhi÷ca stotrairanyai÷ca vàhavaiþ .
     subhàùitairindrajàlairbhåmi÷obhàbhireva ca ..
     puùpairdhåpai÷ca naivedyairdãpavçkùaü÷ca ÷obhanaiþ .
     homairbhakùyairapåpai÷ca phalaiþ ÷àkai÷ca pàyasaiþ .
     ikùorvikàrairmadhunà dràkùàkhoóaiþ sadàóimaiþ .
     kuñherakasya ma¤jaryà sarjikàlavaõena ca ..
     hçdyàbhyàü ÷vetaraktàbhyàü candanàbhyà¤ca sarvadà .
     kuïku màlaktakàbhyà¤ca raktasåtraiþ sakaïkaõaiþ ..
     tathà nànàvidhaiþ puùpairdravyairvãcikriyàghanaiþ .
     tasyàm ràtryàü vyatãtàyàü dvàda÷yàmaruõodaye .
     snàtvà nadãjalaiþ puõyaiþ pratimàü snàpayettataþ ..
     utthitàü tvaparai ramyàü tàmràü raupyàü suvarõajàm .
     vaiùõavã pratimà yatra citre suptà kkacit bhavet .
     tatra snànàdipåjà ca vedyàü kàryà ca viùõave ..
     àdau ghçtena tailena madhunà tadanantaram .
     dadhnà kùãreõa ca tataþ pa¤cagavyena ÷àstravit ..
     udvartanaü màùacårõaü masåràmalakàni ca .
     raudhraü kàlãyaka¤caiva nàgaraü varõakaü tathà ..
     sarùapà÷ca priyaïgu÷ca màtuluïgarasaistathà .
     sarvauùadhyaþ sarvagandhàþ sarvabãjàni kà¤canam ..
     màïgalyàni yathàlàbhaü ratnàni ca ku÷odakam .
     hastidantoddhçtà mçcca vçùa÷çïgoddhçtà tathà ..
     nadãtoràdgavàü sthànàt valmãkàt saïgamàt hradàt .
     dvandvasthànàcca sarasastathà parvatamastakàt ..
     etàbhiþ snàpya deve÷a dadyàt gorocanàü ÷ubhàm tatastu kalasà deyà yathàpràptaü svalaïkçtàþ ..
     jàtãpallavasaüyuktàþ saphalà÷ca sakà¤canàþ .
     puõyàhaveda÷abdena vãõàveõuraveõa ca ..
     ÷abdena madhureõaiva såtamàgaghavandinàm .
     evaü saüsthàpya govindaü svanuliptaü svalaïkçtam ..
     suvàsaü påjayettantu sumanobhi÷ca kuïkumaiþ .
     dãpairdhåpairmanoj¤ai÷ca pàyasena tu bhåriõà ..
     nànàratnapradànai÷ca homaiþ puõyaiþ sadakùiõaiþ .
     vàsobhirbhåùaõairhçdyairgãbhira÷vairgajairapi ..
     bràhmaõàþ påjanãyà÷ca viùõoràdyàþ sumårtayaþ .
     viùõo ràtrau prasuptasya dàmodaragataü yataþ ..
     brahmàõóasya ca tenàsi dàmodara iti smçtaþ .
     dàmodara imàü dhenuü gçhõàtu svayameva hi ..
     dvijaråpeõa te viùõo prakçtyeùà sanàtanã .
     ityevaü pçthivãdànàt phalaü pràpnoti mànavaþ ..
     suvarõasya mahàdhenuü dattvà nçpavarottamaþ .
     hatvà pàpànya÷eùàõi ÷atajanmàntaràõi vai ..
     vaiùõavaü lokamàpnoti yàvadindrà÷caturda÷a .
     samyagatra vrate cãrõe saptajanmànugaü phalam ..
     dadàti bhagavàn viùõuþ kàmàn mokùaü nare÷vara .
     bràhmaõàn bhojayedbhaktyà bhakùairuccàvacairapi ..
     tataþ pradakùiõaü kçtvà yathà÷aktyà ca dakùiõàm .
     kalasàn dvàda÷aivaivaü bràhmaõebhyaþ pradàpayet ..
     vastreõàveùñitagrãvàn hemagarbhopa÷obhitàn .
     dadhikùãrayutàü÷cai va saguóàn nçpa bhåri÷aþ .
     ÷aktiryathà tathà dadyàt bhaktirevàtra kàraõam ..
     prasaïgenàpi yo ràjan sunàmadvàda÷ãü naraþ .
     karoti puõyabhàgã sa yathà daityodbhavo baliþ ..
     evaü yaþ kurute ràjan sunàmadvàda÷ãü naraþ .
     ràjasåyasya yaj¤asya phalaü samadhikaü bhavet ..
     sarvadàneùu yat puõyaü yacca puõyaü tapovane .
     sarvatãrtheùu yat puõyaü tat puõyaü samudàhçtam ..
     gàvo dvàda÷a dàtavyà vastrayugmàni kà¤canam .
     alàbhe caiva gàmekàü pàtraü và svarõasaüyutam ..
     màse màse'thavàpyevaü ca¤calaü jãvitaü yataþ .
     bahuvighnà hi dharmasya kartu÷chidraü na jàyate ..
     etajj¤àtvà sumedhàvã na tatra glapayenmanaþ .
     na tasya vittalàbho'sti bhaktigràhyo hi ke÷avaþ ..
     anena vidhinà yastu dvàda÷ãü prativatsaram .
     kçtvà naraþ paraü yàti viùõulokamanàmayam ..
     sunàmadvàda÷ã caiva vratànàmuttamà nçpa .
     àdyà naraistu kartavyà toùayadbhirjanàrdanam ..
     ya÷cainàü kãttayet puõyàü ÷çõuyàt dvàda÷ãü naraþ ..
     tàvubhau gacchataþ svargaü kartà viùõupuraü vrajet ..>% iti vahripuràõe sunàmadvàda÷ãnàmàdhyàyaþ ..

#<sunàraþ>#, puü, (suùñhu nàlamasya . lasya raþ .) ÷unãstanyam . sarpàõóaþ . kalaviïkaþ . iti medinme ..

#<sunàlakaþ>#, puü, (suùñhu nàlamasya . kap .) vakapuùpavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. sundaranàlayukte, tri ..

#<sunàsikà>#, strã, (suùñhu nàsikà yasyàþ .) kàkanàsà . iti ràjanirghaõñaþ .. (÷obhanà nàsikà .) ÷obhananàsà . tadyukte, tri .. (yathà, bhàgavate . 4 . 24 . 46 .
     %<padmakoùapalà÷àkùaü sundarabhru sunàsikam ..>%)

#<sunàsãraþ>#, puü, (suùñhu nàsãraü agragàmisainyaü yasya .) indraþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 44 .. (devaþ . yathà, bhàgavate . 4 . 7 . 7 .
     %<tato mãóvàüsamàmantrya sunàsãràþ saharùibhiþ .
     bhåyastaddevayajanaü samãóhvadve dhaso yayuþ ..>%) sunà÷ãra÷ca ..

#<suniryàsà>#, strãü, (÷obhano niryàso yasyàþ .) jiïginãvçkùaþ . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<suni÷citaþ>#, puü, (suùñhu ni÷citaü ni÷cayo yasya .) buddhavi÷eùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<suni÷citaþ>#, tri, (suùñhu ni÷citaþ .) sundarani÷cayaviùayãbhåtaþ . iti halàyudhaþ ..

#<suniùaõõaü>#, klã, (suùñhu niùaõõaü nidrà yasmàt .) suniùaõõaka÷àkam . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, su÷rute . 6 . 45 .
     %<pañola÷elåsuniùaõõayåthikà vañàtimuktàïku ramindravàrajam .
     hita¤ca ÷àkaü ghçtasaüskçtaü sadà tathaiva dhàtrãphaladàóimànvitam ..>% kvacit puüliïge'pi dç÷yate . yathà -- suniùaõõo himo gràho mohadoùatrayàpahaþ . avidàhã laghuþ svàduþ kaùàyo råkùadãpanaþ . vçùyo rucyo jvara÷vàsamehakuùñhabhramapraõut .. iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..)

#<suniùaõõakaü>#, klã, puü, (suniùaõõameva . svàrthe kan .) ÷àkavi÷eùaþ . suùuõã itibhàùà . tatparyàyaþ . vitunnam 2 . ityamaraþ . 2 . 4 . 149 .. suniùaõam 3 cucåþ 4 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà,
     %<÷itivàraþ ÷itivaraþ svastikaþ suniùaõõakaþ .
     ÷rãvàrakaþ såcipatraþ parõakaþ kukkuñaþ ÷ikhã ..
     càïgerãsadç÷aü patraü caturdala itãritaþ .
     ÷àko jalànvite de÷e catuþpatrãti cocyate ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..) asya guõàþ . yathà --
     %<avidàhã tridoùaghnaþ saügràhã suniùaõõakaþ .>% iti ràjavallabhaþ .. anyat sitàvara÷abde draùñavyam ..

#<suniùñaptaþ>#, tri, atyattaptaþ . supårvanirpårvatapadhàtoþ ktapratyayena niùpannaþ ..

#<sunãtiþ>#, strã, (÷obhanà nãtiþ .) ÷obhanatanayaþ . dhruvamàtà . iti medinã .. sà tuuttànapàdasya ràj¤o'preyasã patnã . yathà, bhàgavate . 4 . 8 . 8 .
     %<jàye uttànapàdasya sunãtiþ surucistayoþ .
     suruciþ preyasã patyurnetarà yatsuto dhruvaþ ..>%) ÷obhananãtivi÷iùñe, tri ..

#<sunãthaþ>#, tri, (suùñhu nayati dharmamiti . su + nã + %<hanikuùinãramikà÷ibhyaþ kathan .>% uõàø 2 . 2 . iti kthan .) dharma÷ãlakaþ . ityuõàdikoùaþ .. puü, bràhmaõaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ .. (candravaü÷ãyàlarkaràjapauttraþ . yathà, bhàgavate . 9 . 17 . 8 .
     %<alarkàt santatistasmàt munãtho'tha niketanaþ ..>%)

#<sunãlaü>#, klã, suùñhu nãlam .) làmajjakam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sunãlaþ>#, puü, (ati÷ayo nãlaþ .) dàóimaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. sundaranãlavaõa÷ca ..

#<sunãlakaþ>#, puü, (sunãla eva . svàrthe kan .) nãlabhçïgaràjaþ . nãlàsanaþ . nãlaratnam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sunãlà>#, strã, (ati÷ayanãlà) atasã . viùõukràntà . jaratãtçõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sunu>#, [nau] klã, jalam . ÷obhanà nauryatra tat sunu jalam . iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ ..

#<sunauþ>#, tri, ÷obhananaukàvi÷iùñaþ . ÷obhanà nauryatra yasya và iti bahuvrãhisamàsaniùpannaþ . ÷obhananaukàyàm, strã ..

#<sundaþ>#, pu, vànaravi÷eùaþ . yathà --
     %<jàmbuvàn çùabhaþ sundo vambhaþ ÷atavaliþ pçthuþ .
     vyåóhànãkà÷ca yattà÷ca drumànàdàya sarvataþ ..>% iti vàlmãkãye ràmàyaõe yuddhakàõóe 47 sargaþ .. ràkùasavi÷eùaþ . yathà --
     %<atha kàlopamau yuddhe sutau sundopasundayoþ .
     yaj¤avighnakarau tau te naiva dàsyàmi puttrakam ..>% iti ràmàyaõe bàlakàõóe 20 sargaþ .. (saühràdaputtraþ . yathà, harivaü÷e . 3 . 72 .
     %<saühràdaputtrau sunda÷ca nisunda÷caiva tàvubhau ..>% viùõuþ . iti mahàbhàratam . 13 . 149 . 98 ..)

#<sundaraü>#, tri, (suùñha unatti àrdrãkaroti cittamiti . su + unda kledane + araþ . ÷akandhvàditvàt sàdhuþ .) manoharam . tatparyàyaþ .. ruciram 2 càru 3 suùamam 4 sàdhu 5 ÷obhanam 6 kàntam 7 manoramam 8 rucyam 9 manoj¤am 10 ma¤ju 11 ma¤julam 12 . ityamaraþ . 3 . 1 . 51 .. manohàri 13 saumyam 14 bhadrakam 15 ramaõãyam 16 ràmaõãyakam 17 . iti taññãkà .. bandhåram 18 bandhuram 19 pe÷alam 20 pesalam 21 vàmam 22 ràmam 23 abhiràmam 24 nanditam 25 sumanam 26 .. iti ÷abdaratnàvalã .. valgu 27 hàri 28 svaråpam 29 abhiråpam 30 divyam 31 . iti jañàdharaþ ..

#<sundaraþ>#, puü, (su + unda + araþ .) kàmadevaþ .. iti kecit .. vçkùavi÷eùaþ . suüdrã iti bhàùà .. yathà --
     %<jambuvavvolakhadirasindhuvàrà÷ca sundaraþ .
     eùàmanyatamàïgàraü nirmalàmbuni bhàvayet ..>% iti sukhabodhaþ .

#<sundarã>#, strã, (sundara + gauràditvàt ïãù .) nàrãbhedaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 4 .. suùñhu unatti àrdrayati manaþ iti sundarã . unda dhã klede supårvaþ nàmnãti araþ nipàtanàdullopaþ nadàditvàdãp . råpalàvaõyasampannà sundarã . iti taññãkàyàü bharataþ .. tarubhedaþ . iti medinã .. haridrà . iti ÷abdacandrikà .. tripurasundarã . yathà --
     %<aïguùñhànàmikàyogàt vàmahastasya pàrvati .
     tarpayet sundarãü devãü samudrà¤ca savàhanàm ..>% iti tantrasàre ÷rãvidyàprakaraõam .. yoginãvi÷eùaþ . yathà --
     %<tàvanmantraü japedvidvàn yàvadàyàti sundarã .
     j¤àtvà dçóhaü sàdhakendraü ni÷ãthe yàti ni÷citam ..>% iti tatraiva yoginãsàdhanaprakaraõam ..

#<sunbha>#, dyutau . hiüse . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø-akaø-hiüse sakaø-señ .) sumbhate . iti durgàdàsaþ ..

#<sunvan>#, [t] tri, yaj¤akartà . %<su¤o yaj¤asaüyoge .>% 3 . 2 . 132 . iti sunoteþ ÷atçpratyayaþ .. sarve sunvantaþ . sarve yajamànàþ satriõaþ . iti siddhàntakaumudã .. supakkaþ, puü, (su + pac + ktaþ .) sugandhyàmraþ . iti ÷abdacandrikà .. ÷obhanapariõate, tri .. (yathà, bhàgavate . 1 . 8 . 40 .
     %<ime janapadàþ svçddhàþ supakvauùadhivãrudhaþ .
     vanàdrinadyudanvanto hyedhante tava vãkùitàþ ..>%)

#<supatraü>#, klã, (÷obhanaü patramasya .) tejapatram . iti ÷abdacandrikà ..

#<supatraþ>#, puü, (÷obhanaü patramasyeti .) àdityapatraþ . pallivàhatçõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<supatrakaþ>#, puü, (÷obhanaü patramasya . kap .) ÷igruþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (÷igru÷abde'sya vi÷eùo j¤àtavyaþ ..)

#<supatrà>#, strã, (÷obhanaü patramasyàþ .) rudrajañà . ÷atàvarã . pàlakyam . ÷amã . ÷àlaparõã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<supatrikà>#, strã, jatukà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<supathaþ>#, puü, (su ÷obhanaþ panthàþ . aþ samàse .) sanmàrgaþ . yathà --
     %<satpathastvatipanthà÷ca supanthàþ supatho'pi ca .>% iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, kathàsaritsàgare . 20 . 192 .
     %<viùayàkçùyamàõà hi tiùñhanti supathekatham ..>% ÷obhanapathayukte, tri ..

#<supathyà>#, strã, (suùñhu pathyaü yasyàþ .) ÷vetacillã . iti ràjanighaõñaþ .. satkhàdye, tri ..

#<supanthàþ>#, puü, (÷obhanaþ panthàþ .) satpathaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<supadmaþ>#, puü, padmanàbhadatta-kçtavyàkaraõavi÷eùaþ . yathà --
     %<dhairyàvadheyaü dhãràþ ÷rãpadmanàbhaniveditam .
     ukto vyàkaraõàdar÷aþ supadmastasya pa¤jikà ..
     tato hi bàlabodhàya prayogàõà¤ca dãpikà .
     uõàdivçttã racità ca dhàtukaumudã ..>% iti tadãyaparibhàùàvçttiþ .. (puü, klã, . ÷obhanaü padmam .) ÷obhanapadma¤ca . ÷obhanapadmavi÷iùñe, tri ..

#<supadmà>#, strã, vacà . iti ÷abdacandrikà ..

#<suparõaþ>#, puü, (suùñhu parõaü pakùo yasya .) garuóaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 31 .. (yathà, raghuþ ! 10 . 61 .
     %<uhyante sma suparõena vegàkçùñapayomucà ..>%) svarõacåóapakùã . kçtamàlakavçkùaþ . iti medinã (pakùimàtram . yathà, manuþ . 1 . 37 .
     %<nàgàn sarpàn suparõàü÷ca pitéçõà¤ca pçthaggaõàn ..>% viùõuþ . iti mahàbhàratam . 13 . 149 . 34 ..) ÷obhanaparõavi÷iùñe, tri ..

#<suparõakaþ>#, puü, (su ÷obhanàni parõàni yasya . kan .) àragvadhavçkùaþ . iti ratnamàlà .. saptacchadavçkùaþ . iti jañàdharaþ .. garuóaþ . iti hemacandraþ ..

#<suparõaketuþ>#, puü, (suparõaþ ketau yasya .) viùõuþ . iti halàyudhaþ

#<suparõà>#, strã, (su ÷obhanàni parõàni patràõi yasyàþ .) padminã . iti ÷abdamàlà

#<suparõàsyaþ>#, puü, (suparõa iti àkhyà yasya .) nàgake÷araþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (asya paryàyo yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<dãpaþ sarpaþ suparõàkhya÷càmpe yo nàgake÷araþ ..>%)

#<suparõikà>#, strã, (÷obhanàni parõàni yasyàþ . kap . ñàpi ata itvam .) svarõajãvantã . palà÷ã . ÷àlaparõã . reùõukà . vàkucã . iti ràjanirghaõñaþ .. (asyàþ paryàyo yathà --
     %<avalgujo vàkucã syàt somaràjã suparõikà ÷a÷ilekhà kçùõaphalà somà påtiphalãti ca .
     somavallã kàlamedhã kuùñhaghnã ca prakãrtità ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..)

#<suparõã>#, strã, (suùñhu parõànyasyàþ . gauràditvàt ïãù .) kamalinã . garuóamàtà . iti medinã .. (pakùiõãmàtre ca . yathà, mahàbhàrate . 3 . 224 . 10 .
     %<suparõã sà tadà bhåtvà nirjagàma mahàvanàt>%)

#<suparõãtanayaþ>#, puü, (suparõyàstanayaþ .) garuóaþ . iti halàyudhaþ ..

#<suparvà>#, [n] puü, (suùñhu parva yasya .) devatàþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 7 .. bàõaþ . vaü÷aþ . parva . dhåmaþ . iti medinã ..

#<suparvà>#, strã, (÷obhanaü parva yasyàþ .) ÷vetadårvà iti ràjanirghaõñaþ .. sundaraparvavi÷iùñà ca .. supàkyaü, klã, (supàkàya hitam . supàka + yat . viólavaõam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<supàtraü>#, klã, (suùñhu pàtram .) yogyavyaktiþ . (yathà, bhàgavate . 7 . 14 . 41 .
     %<puruùeùvapi ràjendra supàtraü bràhmaõaü viduþ .
     tapasà vidyayà tuùñyà dhatte vedaü harestanum ..>%) tatra dànavidhiryathà --
     %<tasmàtmarvàtmanà pàtre dadyàtkanakadakùiõàm iti .
     sarveùàmeva pàtràõàü paraü pàtraü mahe÷varaþ .
     patantaü tràyate yasmàdatãva narakàrõavàditi ..
     pàtryàõyàdhyàtmikà mukhyà vi÷uddhà÷càgnihotriõaþ .
     devatà÷ca tathà mukhyà godànaü hyetaduttamamiti ..
     sarvatra guõavaddànaü ÷vapàkàdiùvapi smç tam .
     de÷e kàle vidhànena pàtre dattaü vi÷eùataþ ..>% pàtre vidyàtapasyàdiguõayukte . iti ca pràya÷cittatattvam .. api ca .
     %<tasmàt sarvàtmanà pàtre dadyàt kanakamuttamam .
     apàtre pàtayeddattaü suvarõaü narakàrõave ..>% iti ÷uddhitattvam .. * .. ÷obhanabhàjanam . ÷obhana¤ca tatpàtra¤ceti karmadhàrayasamàsaniùpannam . uttamapàtrayukte, tri ..

#<supànaþ>#, tri, (sukhena pãyate iti . su + pà + %<àto yuc .>% 3 . 3 . 128 . iti yuc .) pànayomyaþ . sukhena pãyate'sau . àto'no'daridra ityanena karmaõi anapratyayena niùpannaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<supàr÷vaþ>#, puü, (suùñhu pàr÷vo'sya .) caturviü÷ativçttàrhadantargatavçttàrhadvi÷eùaþ . iti hemacandraþ .. plakùavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. pakùivi÷eùaþ . sa tu sampàtiputtraþ . yathà --
     %<nirdagdhapakùaü sampàtiü vànaràþ sumahaujasaþ .>% ityupakramya .
     %<kva sãtà kena và dçùñà ko và harati maithilãm .
     tadàkhyàtu bhavàn sarvaü gatirbhava vanaukasàm ..
     saharãn pratisaümuktàn sãtà÷rutisamàhitàn punarà÷vàsayan prãta idaü vacanamabravãt ..
     ahamasmin girau durge bahuyojanamàyate .
     cirànnipatito vçddhaþ kùãõapràõaparàkramaþ ..
     taü màmevaü gataþ puttraþ supàr÷vo nàma nàmataþ .
     àhàreõa yathàkàlaü vibharti patatàü varaþ ..>% iti bàlmãkãye ràmàyaõe kiùkindhàkàõóe 59 sargaþ .. (pãñhasthànavi÷eùaþ . yathà, devãbhàgavate . 7 . 30 . 66 .
     %<nàràyaõã supàr÷ve tu trikåñe rudrasundarã ..>% ilàvçtavarùasya parvatavi÷eùaþ . yathà, viùõupuràõe . 2 . 2 . 17 vipulaþ pa÷cime pàr÷vesupàr÷va÷cottare smçtaþ ..)

#<supàr÷vakaþ>#, puü, (suùñhu pàr÷vo yasya . kan .) caturviü÷atibhàvyarhadantargatàrhadvi÷eùaþ . iti hemacandraþ .. gardabhàõóavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 43 .. (atha piùpalabhedaþ . gajahuõóasahãrà iti loke .
     %<pàroùo'nyaþ palà÷a÷ca kapicåtaþ kamaõóaluþ .
     gardabhàõóaùkandaràlaþ kapotanaþ supàr÷vakaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..)

@<[Page 5,375a]>@
#<supiïgalà>#, strã, (suùñhu piïgalà .) jãvantã . jyotiùmatã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<supãóana>#, klã, (su + pãóa + lyuñ .) suùñhumardanam iti kecit .. gàcàpà iti bhàùà ..

#<supãtaü>#, klã, (su + pà + ktaþ .) garjaram . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<supãvà>#, [n] tri, (suùñhu pibatãti . su + pà +
     %<àto maninkvanipvanipa÷ca . 3 . 2 . 74 .>% iti kvanip .) ÷obhanapànakartà . iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ ..

#<supuñaþ>#, puü, (suùñha puñamasya .) kolakandaþ . viùõukandaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<suputtrikà>#, strã, (÷obhanà puttrikeva .) jatukà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<supuùkarà>#, strã, sthalapadminã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<supuùpaü>#, strã, (÷obhanaü puùpamasya .) lavaïgam . iti ÷abdacandrikà .. àhulyam . prapauõóarãkam . tålam . iti ràjanirghaõñaþ .. strãõàü rajaþ . yathà --
     %<supuùpai ràkãrõaü kusumadhanuùo mandiramaho puro dhyàyan dhyàyan yadi japati bhaktastava manum .>% iti tantrasàraþ ..

#<supuùpaþ>#, puü, (÷obhanàni puùpàõi yasya .) raktapuùpakaþ . iti ÷abdacandrikà .. pàlitàmàdàra iti bhàùà .. ÷irãùaþ . haridruþ . ràjataruõã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<supuùpikà>#, strã, (÷obhanàni puùpàõi yasyàþ . ïãù . tataþ kan .) pàñalà . iti ràjanirghaõñaþ .. (guõàdayo'syàþ pàñalà÷abde j¤àtavyàþ ..)

#<supuùpã>#, strã, (suùñhu puùpaü yasyàþ . ïãù .) ÷vetàparàjità . jãõapha¤jã . ÷atapuùpã . mi÷reyà . droõapuùpã . iti ràjanirghaõñaþ .. kadalã . iti ÷abdacandrikà ..

#<supåraþ>#, puü, bãjapåraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<supårakaþ>#, puü, (suùñhu pårayatãti . påra + õvul .) vakapuùpavçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<sup>#, klã, liïgottaraprayujyamànapratyayavi÷eùaþ . sa tu saptamãvibhakterbahuvacanam . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. supadmàdivyàkaraõamate ekaviü÷ativibhaktãnàü saüj¤à .. (yathà, %<suptiïantacayo vàkyam .>% iti vyàkaraõañãkàyàü vàkyalakùaõam ..

#<suptaü>#, klã, (svap + ktaþ .) suùuptiþ . tatparyàyaþ . sàdhikà 2 . iti hemacandraþ ..

#<suptaþ>#, tri, (svap + ktaþ .) nidritaþ . tatparyàyaþ . nidràõaþ 2 ÷ayitaþ 3 . iti hemacandraþ .. tasya bodhane vidhiniùedhau yathà --
     %<kùudhitastçùitaþ kàmã vidyàrthã kçùikàrakaþ .
     bhàõóàrã ca pravàsã ca sapta suptàn prabodhayet ..
     makùikà bhramarã sarpo ràjà vai bàlakastathà .
     para÷vàpi ca mårkha÷ca sapta suptànna bodhayet ..>% (svakàryàkùamaþ . yathà --
     %<tvagråkùà sphuñità suptà kç÷à kçùõà ca tudyate àtanyate saràgà ca parvaruktvaggate'nile ..>% iti màdhavakarasaügçhãtarugvini÷caye vàtavyàdhyadhikàre . 6 ..)

#<suptaghàtakaþ>#, tri, (suptamapi hantãti . hana + õvul .) hiüsraþ . tatparyàyaþ . da÷eraþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<suptajanaþ>#, puü, (suptà janà yatra .) ardharàtraþ . iti jañàdharaþ .. (supto janaþ .) nidritaloka÷ca ..

#<suptaj¤ànaü>#, klã, (supte nidràvasthàyàü j¤ànam .) svapnaþ . iti jañàdharaþ ..

#<suptavij¤ànaü>#, klã, (supte nidràvasthàyàü vij¤ànam .) svapnaþ . iti jañàdharaþ ..

#<suptiþ>#, strã, (svap + ktin . spar÷atà . nidrà . (yathà, bhàgavate . 4 . 29 . 71 .
     %<suptimårchopatàpeùu pràõàyanavighàtataþ .
     nehate'hamiti j¤ànaü mçtyuprajvàrayorapi ..>%) vi÷rambhaþ . ÷ayanam . iti medinã ..

#<supratibhà>#, strã, (suùñhu pratibhà yasyàþ .) madirà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<supratiùñhà>#, strã, (suùñhu pratiùñhà yasyàþ .) pa¤càkùaràvçtticchandaþ . sa tu dvividhaþ . païktiþ . priyà ca yathà --
     %<ukthàtyukthà tathà madhyà pratiùñhà sà supårvikà .
     gàyattrã ca tata÷coùõiganuùñup bçhatã tathà ..>% païkterudàharaõaü tacchabde draùñavyam . priyàyà yathà . sa-la-gaiþ priyà .
     %<vrajasubhruvo vilasatkalàþ .
     abhavan priyà suravairiõaþ ..>% iti chandoma¤carã .. (÷obhanà pratiùñhà .) sundarapra÷aüsà ca . (÷obhanapratiùñhàvi÷iùñe, tri . yathà, mahàbhàrate . 3 . 64 . 64 .
     %<subhråþ suke÷ã su÷roõã sukucà sudvijànanà .
     varcasvinã supratiùñhà svasitàyatalocanà .
     sà vive÷à÷ramapadaü vãrasenasutapriyà ..>%)

#<supratiùñhitaþ>#, puü, (suùñhu, pratiùñhitaþ .) uóumbaravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. sundarapratiùñhàyukte, tri .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 58 . 4 .
     %<ayaü sahasrasamito vaiyàghraþ supratiùñhitaþ ..>% tathàca .
     %<a÷màpi yàti devatvaü mahadbhiþ supratiùñhitaþ ..>% ityudbhañaþ ..)

#<supratãkaþ>#, puü, (÷obhanàþ pratãkà aïgàni yasya . ã÷ànadiggajaþ . ityamaraþ . 1 . 3 . 4 .. (yathà, raghuþ . 5 75 .
     %<madapañuninadadbhirbodhito ràjahaüsaiþ suragaja iva gàïgaü saikataü supratãkaþ ..>%) ÷ivaþ . kàmadevaþ . iti kecit .. (sàdhuþ . iti ÷rãdharasvàmã .. yathà, bhàgavate . 10 . 8 . 31 .
     %<evaü dhàrùñànyu ÷ati kurute mehanàdãni vàstã steyopàyairviracitakçtiþ supratãko yathàste ..>% ÷obhanaþ pratãkaþ .) ÷obhanàïgam . tadyukte, tri .. (yathà, bhàgavate . 5 . 3 . 2 .
     %<bhagavàn bhàgavatavàtsalyatayà supratãka àtmànamaparàjitaü nijajanàbhipretàrthavidhitsayà gçhãtahçdaya iti ..>%)

#<suprabhaþ>#, puü, (suùñhu prabhà yasya .) ÷uklabalaþ . iti hemacandraþ .. sundaraprabhàyukte, tri .. (yathà, màrkaõóeye . 90 . 27 .
     %<vavuþ puõyàstathà vàtàþ suprabho'bhåddivàkaraþ ..>%)

#<suprabhà>#, strã, (suùñhu prabhà yasyàþ .) vàkucã . iti ràjanirghaõñaþ .. agnijihvàvi÷eùaþ . yathà --
     %<suprabhà padmaràgàbhà vàruõyàü di÷i saüsthità ..>% iti tantrasàraþ .. ÷obhanadãpti÷ca ..

#<suprabhàtaü>#, klã, (suùñhuprabhàtam .) ÷ubhasåcakapràtaþkàlaþ . (yathà, bhramaràùñake . 8 .
     %<ràtrirgamiùyati bhaviùyati suprabhàtaü bhàsvànudeùyati hasiùyati padmajàlam .
     itthaü vicintayati koùagate dvirephe hà hanta hanta nalinãü gaja ujjahàra ..>%) pràbhàtikapàñhyamaïgalavàkyam . yathà -- suke÷iruvàca .
     %<kiü taduktaü suprabhàtaü ÷aïkareõa mahàtmanà .
     prabhàte yat pañhanmartyo mucyate pàpabandhanàt ..
     çùaya åcuþ .
     ÷råyatàü ràkùasa÷reùñha suprabhàtaü haroditam .
     ÷rutvà smçtvà pañhitvà ca sarvapàpaiþ pramucyate ..
     brahmà muràristripuràntakàrã bhànuþ ÷a÷ã måmisuto budha÷ca .
     guruþ sa÷ukraþ saha bhànujena kuvvantu sarve mama suprabhàtam ..
     bhçgurva÷iùñhaþ kraturaïgirà÷ca manuþ pulastyaþ pulahaþ sagotamaþ .
     raibhyo marãci÷cyavano'maloruþ kurvantu sarve mama suprabhàtam ..
     sanatkumàraþ sanakaþ sanandanaþ sanàtano'pyàsuripiïgalau ca .
     saptasvaraþ saptarasàtalà÷ca kurvantu sarve mama suprabhàtam ..
     pçthvã sagandhà sarasàstathàpaþ saspar÷avàyurjvalita¤ca tejaþ .
     nabhaþ sa÷abdaü mahatà sahaiva kurvantu sarve mama suprabhàtam ..
     saptàrõavàþ sapta kulàcalà÷ca saptarùayo dvãpavarà÷ca sapta .
     bhåràdi kçtvà bhuvanàni sapta kurvantu sarve mama suprabhàtam ..
     itthaü prabhàte paramaü pavitraü yaþ saüsmaredvà ÷çõuyàcca bhaktyà .
     duþsvapnanà÷o nanu suprabhàte bhavecca satyaü bhagavatprasàdàt ..>% iti vàmanapuràõe 14 adhyàyaþ ..

#<suprabhàtà>#, strã, nadãvi÷eùaþ . yathà . aruõà nçmaõà àïgirasã sàvitrã suprabhàtà çtambharà satyambhareti mahànadyaþ . iti ÷rãbhàgavate 5 . 20 . 4 .. ÷obhanaprabhàtayutà ràtri÷ca ..

#<suprayuktaþ>#, tri, (su + pra + yuja + ktaþ .) ÷obhanaprayogavi÷iùñaþ . (yathà, sàhityadarpaõe . 1 paricchede . ekaþ ÷abdaþ suprayuktaþ samyak j¤àtaþ svarge loke ca kàmadhug bhavati ..)

#<suprayukta÷araþ>#, puü, (suprayuktaþ ÷aro yena .) kçtahastaþ . iti hemacandraþ ..

#<suprayogavi÷ikhaþ>#, puü, su÷ikùitabàõamokùakaþ . sàdhyasàdhanakùamatvàt ÷obhanaþ prayogo nikùepo yasya sa suprayogaþ tàdç÷o vi÷ikho bàõo yasya sa tathà . kçtahastaþ suprayogavi÷ikhaþ kçtapuïkhavat . ityamarabharatau . 2 . 8 . 68 ..

#<supralambhaþ>#, puü, (su + pra + labha + khal . %<upasargàt khalgha¤oþ .>% 7 . 1 . 67 . iti num .) sukhalabhyaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<supralàpaþ>#, puü, (su + pra + lapa + gha¤ .) suvacanam ityamaraþ . 1 . 6 . 38 ..

#<suprasannaþ>#, puü, (suùñhu prasannaþ .) kuberaþ . iti ÷abdamàlà .. suprasàdayukte, tri .. (yathà, màrkaõóeye . 105 . 7 .
     %<tathànukampàü puttràõàü suprasanno rave mama .
     kuru prasannàrti hara sthitikartà tvamucyate ..>%

#<suprasannakaþ>#, puü, (suprasanna + saüj¤àyàü kan .) kçùõàrjakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<suprasarà>#, strã, (suprasaratãti . su + pra + sç + ac . ñàp .) prasàriõã latà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<suprasàdaþ>#, puü, (suùñhu prasàdo yasya .) ÷ivaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (viùõuþ . iti mahàbhàratam . 13 . 149 . 39 .. su + pra + sad + gha¤ .) suprasannatà ca . (prasannatàyukte, tri . yathà, mahàbhàrate . 12 . 57 . 31 .
     %<kùiprakàrã jitakrodhaþ suprasàdo mahàmanàþ ..>%

#<supriyà>#, klã, (suùñhu priyà .) sundarahçdyà . asyàþ pramàõaü subhagà÷abde draùñavyam .. (apsarovi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 123 . 60 .
     %<asità ca subàhu÷ca supriyà suvapustathà ..>%) suphalaþ, puü, (suùñhu, phalaü yasya .) karõikàraþ . dàóimaþ . vadaraþ . mudgaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. kapitthaþ . iti ÷abdacandrikà .. ÷obhanaphalayukte, tri . (yathà, màrkaõóeye . 120 . 16 .
     %<suphalàni ca ÷asyàni rasavanti phalàni ca ..>% ÷obhanaphale, klã .. * .. suùñhu phalà yasyeti vigrahe ÷obhanaphalàvi÷iùñe, tri . yathà, mahàbhàrate . 4 . 40 . 12 .
     %<muphala÷citrakoùa÷ca kiïkiõã÷àyako mahàn .
     kasya hematsarurdivyaþ khaïgaþ paramanirmalaþ ..>%)

#<suphalà>#, strã, (suùñhu phalaü yasyàþ .) indravàruõã . kuùmàõóã . kà÷marã . kadalã . kapiladràkùà iti ràjanirghaõñaþ ..

#<suphenaþ>#, puü, (suùñhu phenaþ .) samudraphenaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (kvacit klãvaliïgo'pi dç÷yate ..)

#<subandhaþ>#, puü, (suùñhu bandho yasya .) tilaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<subrahmaõyaþ>#, puü, kàrtikeyaþ . iti kecit ..

#<subrahmavàsudevaþ>#, puü, brahmaråpavasudevasutaþ . yathà, subrahmavàsudevàya gobràhmaõahitàya ca . ÷àntirastu ÷iva¤càstu ityuktvà tàn visarjayet iti tithyàditattve janmàùñamãprakaraõam ..

#<subhagaþ>#, puü, (suùñha bhagaü màhàtmyaü ÷rãrvà yasya .) ñaïkaõaþ . campakaþ . raktàmlànaþ . a÷okaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<subhagaþ>#, tri, (suùñhu bhagaü ÷rãryasya .) sudç÷yaþ . tatparyàyaþ . cakùuùyaþ 2 . iti hemacandraþ .. (yathà, raghuþ . 11 . 80 .
     %<kevalo'pi subhago navàmbudaþ kiü punastrida÷acàpalà¤chitaþ)>%) ÷obhanai÷varyàdiyukta÷ca ..

#<subhagà>#, strã, (suùñhu bhagaü yasyàþ .) kaivarto . ÷àlaparõo . haridrà . nãladårvà . tulasã . priyaïguþ . kastårã . suvarõakadalã . iti ràjanirghaõñaþ .. vanamallã . iti ÷abdaratnàvalã .. patipriyà . yathà, màõóavyaþ .
     %<maghà çkùaü parityajya yadà siühe gururbhavet .
     tatràbda kanyakà coóhà subhagà supriyà bhavet ..>% iti malamàsatattvam ..

#<subhagàsutaþ>#, puü, (subhagàyàþ sutaþ .) saubhàgineyaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 24 ..

#<subhaïgaþ>#, puü, (sukhena bhajyate iti . su + bha¤ja + gha¤ .) nàrikelavçkùaþ . iti jañàdharaþ ..

#<subhadraþ>#, puü, (suùñhu bhadraü yasmàt .) viùõuþ . iti ÷abdamàlà .. ràjabhedaþ . iti hemacandraþ .. (pauvarãgarbhasambhåto vasudevasya puttravi÷eùaþ . yathà, bhàgavate . 9 . 24 . 47 . subhadro bhadrabàhu÷ca durmado bhadra eva ca . povavyàstanayo hyete bhåtàdyà dvàda÷àbhavan ..) ÷àbhanamaïgalayukte, tri .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 233 . 17 .
     %<tvatta etàþ punaþ ÷ukra vãrudho haritacchadàþ .
     jàyante puùkariõya÷ca subhadra÷ca mahodadhiþ ..>%)

#<subhadrakaþ>#, puü, (suùñhu bhadramasmàt . tataþ kan .) devarathaþ . yathà, ÷abdaratnàvalyàm . vyomayànaü divyaratho vimàno'strã subhadrakaþ .. vilvavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

@<[Page 5,376c]>@
#<subhadrà>#, strã, (÷obhanaü bhadramasyàþ .) ÷yàmàlatà . iti ÷abdamàlà .. (asyàþ paryàyo yathà --
     %<kàlapeùã mahà÷yàmà subhadrotpala÷àrivà .
     dãrghamålà ca pàlindã masåravidalà ca sà ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..) ghçtamaõóà . iti ÷abdacandrikà .. kà÷marã . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷rãkçùõabhaginã . sà ca arjunabhàryà . yathà -- ÷rãkçùõa uvàca .
     %<mamaiùà bhaginã pàrtha sàraõastha sahodarà .
     subhadrà nàma bhadraü te piturme dayità sutà .
     yadi te vartate buddhirvakùyàmi pitaraü svayam ..
     arjuna uvàca .
     duhità vasudevasya vàsudevasya ca svasà .
     råpeõa caiùà sampannà kamivaiùà na mohayet ..
     nivçtta÷càrjunastatra vivàhaü kçtavàn prabhuþ .
     pårõe tu dvàda÷e varùe khàõóavaprasthamàgataþ ..>% iti mahàbhàrate àdiparvaõi 221 adhyàyaþ (pãñhasthànasthadevãvi÷eùaþ . yathà, devãbhàgavate . 7 . 30 . 75 .
     %<utpalàvartake lolà subhadrà ÷oõasaïgame ..>%)

#<subhadràõã>#, strã, tràyantã . iti ratnamàlà .. bahulà iti khyàtà ..

#<subhadre÷aþ>#, puü, (subhadràyà ã÷aþ .) arjunaþ . iti hemacandraþ ..

#<subhà¤janaþ>#, puü, (su ÷obhanaü a¤janaü yasmàt .) ÷obhà¤janavçkùaþ . iti bharatadviråpakoùaþ ..

#<subhàùitaþ>#, puü, (suùñhu bhàùitaü yasya .) buddhabhedaþ . yathà --
     %<komàbho dvàda÷àsya÷ca vãtaràgaþ subhàùitaþ ..>% iti trikàõóa÷eùaþ .. sundarakathite, tri .. (sundaravàkyavi÷iùñe ca tri . yathà, mahàbhàrate . 3 . 60 . 4 . nala¤ca hçtasarvasvamupalabhyedamabravãt . bçhatsenàmatiya÷àü tàü dhàtrãü paricàrikàm . hitàü sarvàrthaku÷alàmanuraktàü subhàùitàm .. * muùñhu bhàùitam . suvàkye, klã, .. yathà, hitopade÷e .
     %<viùàdapyamçtaü gràhyamame dhyàdapi kà¤canam .
     nãcàdapyuttamàü vidyàü bàlàdapi subhàùitam ..>%

#<subhikùaþ>#, tri, (sukhena labhyà bhikùà yatra .) sulabhabhaikùadravyam . sulabhabhaikùayuktakàlàdi÷ca . yathà --
     %<dvàvimau puruùau loke såryamaõóalamedinau .
     dàtànnasya tu durbhikùe subhikùe vastrahemadaþ ..>% iti vahnipuràõe àhnikataponàmàdhyàyaþ .. ki¤ca .
     %<÷vete kùemasubhikùaü bràhmaõapãóàü÷ca nirdi÷edràhau ..>% iti tithyàditattvam ..

#<subhikùà>#, strã, (suùñhu bhikùyate'sau . su + bhikùa + gha¤ .) dhàtçpuùpikà . ityamaraþ . 2 . 4 . 124 . (asyàþ paryàyo yathà --
     %<dhàtakã dhàtupuùpã ca tàmrapuùpã ca ku¤jarà .
     subhikùà bahupuùpã ca vahnijvàlà ca sà smçtà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..)

#<subhãrakaþ>#, puü, palà÷avçkùaþ . iti hàràvalã ..

#<subhåþ>#, tri, (÷obhanà bhårutpattiryasya .) sujanmà . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (÷obhanà bhårbhåmiþ .) utkçùñabhåmau, strã . tatsambandhini, tri ..

#<subhåtikaþ>#, puü, (suùñhubhåtiryatra . kap .) vilvavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<subhåmaþ>#, puü, kàrtavãryaþ . sa tu jinànàü aùñamacakravartã . iti hemacandraþ ..

#<subhç÷aü>#, klã, (suùñhu bhç÷am .) vàóham . ati÷ayam . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, devãbhàgavate . 2 . 6 . 26 .
     %<÷apsyàmi taü dvija¤càdya yana mantraþ samarpitaþ .
     tvà¤càpi subhç÷aü kunti ! no cet màü tvaü bhajiùyasi ..>%) tadvati, tri ..

#<subhruþ>#, strã, (suùñhu bhruryasyàþ . và åï .) nàrã . iti jañàdharaþ .. (÷obhanà bhråþ . yathà, bhàgavate . 3 . 23 . 32 .

#<subhråþ># strã, (suùñhu bhr ryasyàþ . và åï .) nàrã . iti jañàdharaþ .. (÷obhanà bhråþ . yathà, bhàgavate . 3 . 23 . 32 .
     %<subhruvà sudatà ÷lakùõasnigdhàpàïgena cakùuùà .
     padmakoùaspçdhà nãlairalakai÷ca lasanmukham ..>%) sundarabhruyukte, tri .. (yathà, bhàgavate . 4 . 8 . 45 .
     %<sunasaü subhruvaü càru kapolaü surasundaram ..>%)

#<sumaü>#, klã, (suùñhu màtãti . mà + kaþ .) puùpam . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, ràjendrakarõapåre . 74 .
     %<kiü hàraiþ kimu kaïkaõaiþ kimu sumaiþ kiü karõapårairalaü keyårairmaõikuõóalairalamalaü sàóambarairambaraiþ .
     puüsàmekamakhaõóanaü punaridaü ÷ambhormate maõóanaü yanniùpãóitapàrvaõendra÷akalasyandopamàþ såktayaþ ..>%)

#<sumaþ>#, puü, (suùñhu màti saundaryamiti . mà + kaþ .) candraþ . nabhaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<sumaïgalà>#, strã, (suùñhu maïgalaü yasyàþ .) vàyasolã . iti ratnamàlà .. màkaóahàtà iti màkaóiyà iti ca bhàùà .. arhatàü màtà . iti hemacandraþ .. kàmàkhyàde÷ãyanadãvi÷eùaþ . yathà, kàlikàpuràõe 81 adhyàye .
     %<nadã sumaïgalà nàma himaparvatanirgatà .
     pårvasyàü maõikåñasya sadà sravati ÷obhanà ..
     maõikåñaü samàruhya yastàü pa÷yati vai nadãm .
     sa gaïgàsnànajaü puõyamavàpya tridivaü brajet ..>% ati÷ayakùemayukte, tri ..

#<sumataþ>#, tri, sundaraj¤ànaviùayaþ . su÷abdapårvakamanadhàtoþ ktapratyayena niùpannaþ ..

#<sumatiþ>#, puü, (÷obhanà matiryasya .) vartamànakalpãyàrhadbhedaþ . bhåtakalpãyàrhadbhedaþ . iti hemacandraþ .. sundaramatiyukte, tri . (yathà, bhàgavate . 10 . 60 . 38 .
     %<tvaü vai samastapuruùàrthamayaþ phalàtmà yadvà¤chayà sumatayo visçjanti kçtsnam .
     teùàü vibho samucito bhavataþ samàjaþ puüsaþ striyà÷ca ratayoþ sukhaduþkhinorna .. * ..>% ÷obhanà matiþ .) ÷obhagamatau, strã ..

#<sumatiþ>#, strã, (÷obhanà matiryasyàþ .) viùõuya÷asaþ patnã . sà kalkimàtà . yathà --
     %<sambhale viùõuya÷aso gçhe pràdurbhavàmyaham .
     sumatyàü màtari vibhoþ kanyàyàü tannide÷ataþ .
     caturbhirbhràtçbhirdeva kariùyàmi kalikùayam ..>% iti kalkipuràõe 2 adhyàyaþ .. api ca . tatraiva .
     %<sumatyàü viùõuya÷asà garbhamàdhatta vaiùõavam ..>%
     %<sumatistaü sutaü labdhnà viùõuü jiùõuü jagatpatim pårõakàmà vipramukhyànàhåyàdàdgavàü ÷atam ..>%

#<sumadanaþ>#, puü, (suùñhumadayati kokilàdãniti . su + mada + õic + lyaþ .) àmravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sumadàtmajà>#, strã, (sumadaþ àtmaja iva yasyàþ . sumadasya àtmajeva iti và .) apsarasaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<sumadhuraü>#, klã, (suùñhu madhuram .) atyarthamadhuravàkyam . tatparyàyaþ . sàntvam 2 . iti hemacandraþ .. ati÷ayamadhurarasayukte, tri .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 54 . 15 .
     %<gãtadhvaniü sumadhuraü tathaivàdhyàpanadhvanim .
     haüsàn sumadhuràü÷càpi tatra ÷u÷ràva pàrthivaþ ..>%) sumadhuraþ, puü, (suùñhusudhuro raso yatra .) jãva÷àkaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sumanaþ>#, puü, (suùñhu manyate iti . su + mana + ac . godhåmaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 18 .. (asya paryàyo yathà -- godhåmaþ sumano'pi syàttrividhaþ sa ca kãrtitaþ . mahàgodhåma ityàkhyaþ pa÷càdde÷àt samàgataþ .. iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..) dhuståraþ . iti ÷abdamàlà .. manohare, tri . iti ÷abdaratnàbalã ..

#<sumanaþ>#, [s] klã, (÷obhanaü manà yasmàt .) puùpam . ityamaraþ .. (yathà, bhàgavate . 4 . 15 . 7 .
     %<pra÷aüsanti sma taü viprà gandhavvapravarà jaguþ .
     sumucuþ sumanodhàràþ siddhà nçtyanti svaþstriyaþ ..>%) uttamamana÷ca . ÷obhanamanoyukte, tri .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 49 . 10 .
     %<bràhyaõàþ kùatriyà vai÷yàþ ÷ådrà÷caiva svakarmasu .
     sthitàþ sumanaso ràjaüstena ràj¤à svadhiùñhitàþ ..>%)

#<sumanaþpatrikà>#, strã, (sumanaso jàtyàþ patrikà .) jàtãpatrikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sumanaþphalaü>#, klã, (sumanaso jàtyàþ phalam .) jàtãphalam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sumanaþphalaþ>#, puü, (suùñhu manoyasmàt tàdç÷aü phalaü yasya .) kapitthavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

@<[Page 5,377c]>@
#<sumanasaþ>#, strã, bhåmni, puùpam . ityamaraþ . 2 . 4 . 17 .. suprãtaü mana àbhiriti sumanasaþ nityabahuvacanàntatvàt bahuvacananirde÷aþ . bhåmni striyaþ sumanasaþ . iti ratnakoùaþ .. bahava÷ca samàsikatà ap sumanaso'psarasa iti bhåmni vàmano'pi . bhåmni bhåriprayogaþ . ekatva¤ca dç÷yate . sumanàþ puùpamàlatyoþ striyàü nà dhãradevayoriti medinã . ve÷yà ÷ma÷ànasumanà iva varjanãyà iti ÷ådrakaprayoga÷ca . sumanasaþ klãvatvamapi puùpaü sumanaþ kusumamiti nàmamàlàdidar÷arnàt . apratyàkhyeye dadhisumanasãti klãvatvaü chàndasamityeke . iti bharataþ .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 98 . 20 -- 22 .
     %<mano hlàdayate yammàt ÷riya¤càpi dadàti ca .
     tasmàt samanasaþ proktà naraiþ sukçtakarmabhiþ ..
     devatàbhyaþ sumanaso yo dadàti naraþ ÷uciþ .
     tasya tuùyanti vai devàstuùñàþ puùñiü dadatyapi ..
     yaü yamuddi÷ya dãyeran devaü sumanasaþ prabho .
     maïgalàrthaü sa tenàsya prãto bhavati daityapa ! ..>%)

#<sumanà>#, strã, jàtãpuùpavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, bharatadhçtasu÷rutaþ .
     %<sumanàyà÷ca patràõi pañolàriùñayostathà ..>%)

#<sumanàþ>#, [s] puü, (÷obhanaü mano yasya .) devatà . ityamaraþ . 1 . 1 . 7 .. suùñhumanyate sumanàas . ÷obhanaü mano'sya iti và . iti bharataþ .. paõóitaþ . iti medinã .. påtikara¤jaþ . iti ÷abdamàlà .. nimbaþ . mahàkara¤jaþ . godhåmaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (÷obhanacitte, tri . yathà, mahàbhàrate . 3 . 26 . 21 .
     %<tataste bràhmaõàþ sarvevakaü dàlbhyamapåjayan ..
     yudhiùñhire ståyamàne bhåyaþ sumanaso'bhavan ..>%)

#<sumanàþ>#, [s] strã, (suùñhu, mano yasyàþ .) puùpam . màlatã . iti medinã .. jàtã . ÷atapatrã . iti ràjanirghaõñaþ .. suùñhu manyate janairmanoj¤atvàt ÷obhanaü mano'syàmiti và sumanàþ sàntà strãliïgà ca .
     %<striyàü sumanaso bhåmni puùpe jàtau ca bhedataþ .
     viduùyati yadà dçùñastadà bhedena ÷ivyate ..>% iti vyàóiþ .
     %<sumanàþ puùpamàlatyoþ striyàü nàdhãradevayoþ .>% iti sànteùu medinã . àvantàpi sumanàsti .
     %<sumanàyà÷ca patràõi pañolàriùñayostathà .>% iti su÷rutaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<sumanorajaþ>#, [s] klã, (sumanasàü rajaþ .) paràgaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 17 ..

#<sumantuþ>#, puü, munivi÷eùaþ . sa càtharvaveda÷àkhàpracàrakaþ . vajravàraka÷ca . yathà --
     %<tatrargvedadharaþ pailaþ sàmago jaiminiþ kaviþ .
     vai÷ampàyana evaiko niùõàto yajuùàmuta ..
     atharvàïgirasàmàsãt sumanturdàruõo muniþ .
     itihàsapuràõànàü pità me romaharùaõaþ ..>% iti ÷rãbhàgavate . 1 . 4 . 20 -- 22 ..
     %<jaimini÷ca sumantu÷ca vai÷ampàyana eva ca .
     pulastyaþ pulaha÷caiva pa¤caite vajravàrakàþ ..>% iti puràõam .. (suùñhu manturaparàdho yasya .) atyaparàdhini, tri ..

#<sumantraþ>#, puü, kalkidevasya jyeùñhabhràtà . yathà --
     %<kalkerjyeùñhàstrayaþ ÷åràþ kavipràj¤asumantrakàþ tàtamàtçpriyakarà guruviprapratiùñhatàþ ..>% iti kalkipuràõe 2 adhyàyaþ .. api ca .
     %<vi÷àkhayåpabhåpàlaþ pràyàt sàdhujanapriyaþ .
     kalkiü draùñhuü hareraü÷amàvirbhåta¤ca sambhale ..
     kaviü pràj¤aü sumantra¤ca puraskçtya mahàprabham .
     gàrgya bhàrgyavi÷àlai÷ca j¤àtibhiþ parivàritam ..>% iti tatraiva 3 adhyàyaþ .. da÷aratharàjasya sàrathiþ mantrã ca . yathà --
     %<tadgaccha tvaritaü såta ràjaputtraü ya÷asvinam .
     ràmamànaya bhadraü te nàtra kàryà vicàraõà ..
     a÷rutvà ràjavacanaü kathaü gacchàmi bhàmini .
     tacchru tvà mantriõo vàkyaü ràjà mantriõamatravãt sumantra ràmaü drakùyàmi ÷ãghramànaya sundaram ..>% iti vàlmãkãye ràmàyaõe ayodhyàkàõóe 14 sargaþ ..

#<sumitraþ>#, puü, caturviü÷ativartamànàrhatpitrantargataviü÷àrhatpità . iti hemacandraþ .. ikùvàkuvaü÷ãyabçhadbalànvayaþ suratharàjaputtraþ . iti viùõupuràõe 4 aü÷e 22 adhyàyaþ ..

#<sumitrabhåþ>#, puü, sagaraþ . sa tu jinànàü cakravartimedaþ . iti hemacandraþ ..

#<sumitrà>#, strã, da÷aratharàjapatnã . sà tu lakùmaõa÷atrughnamàtà . yathà, bhaññau 2 sarge .
     %<pràsoùña ÷atrughnasudàraceùñamekà sumitrà saha lakùmaõena ..>% tatparyàyaþ . lakùmaõaprasåþ 2 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sumukhaü>#, klã, nakhakùatavi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (÷obhanaü sukhamiti .) uttamàsya¤ca ..

#<sumukhaþ>#, puü, (÷obhanaü mukhaü yasya .) garuóaputtraþ . (yathà, mahàbhàrate . 5 . 101 . 2 .
     %<vainateyasutaiþ såta ùaóbhistatamidaü kulam .
     sumukhena sunàmnà ca sunetreõa suvarcasà .
     surucà pakùiràjena subalena ca màtale ! ..>%) gaõe÷aþ . ÷àkabhedaþ . nàgabhedaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 35 . 14 .
     %<hastapiõóaþ piñharakaþ sumukhaþ kauõapà÷anaþ .
     kuñharaþ ku¤jara÷caiva tathà nàgaþ prabhàkaraþ ..>%) paõóitaþ . iti vi÷vaþ .. sitàrjakaþ . vanavarvarikà . varvaraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sumukhaþ>#, tri, (suùñhu sukhaü yasya .) manoj¤aþ . sundarànanaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, bhàgavate . 4 . 21 . 15 .
     %<sunàsaþ sumukhaþ saumyaþ pãnàüsaþ sudvijasmitaþ ..>%)

@<[Page 5,378b]>@
#<sumukhasåþ>#, puü, (sumukhasya sårutpattiryasmàt .) garuóaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. uttamànanaputtrapità ca ..

#<sumukhà>#, strã, (÷obhanaü mukhaü yasyàþ . ñàp .) sundarã nàrã . sundarànanà . iti bharatadviråpakoùaþ .. sumukhà ÷àlà . iti mugdhabodhavyàkaraõam . darpaõaþ . iti kecit ..

#<sumukhã>#, strã, (suùñhu mukhaü yasyàþ . %<svàïgàccopasarjanàdasaüyogopadhàt .>% 4 . 1 . 54 . iti ïãù .) sundarã nàrã . sundarànanà . (yathà, kumàre . 1 . 26 .
     %<u meti màtrà tapaso niùiddhà pa÷càdumàkhyàü sumukhã jagàma ..>%)

#<sumuùñiþ>#, puü, (muùa va¤cane + ktin . ÷obhanà muùñiryasmàt .) viùamuùñikùupaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sumålaþ>#, puü, (suùñhumålaü yasya .) ÷veta÷igruþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sumålakaü>#, klã, (÷obhanaü målaü yasya . kap .) garjaram . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sumålà>#, strã, (÷obhanaü målaü yasyàþ .) ÷àlaparõã pç÷niparõã . iti ràjanirghaõñaþ .. sundaramulayukte, tri ..

#<sumekhalaþ>#, puü, (÷obhanà mekhalà yasmàt .) mu¤jaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (asya paryàyo yathà --
     %<mu¤jo mu¤jàtako bàõaþ sthåladarbhaþ sumekhalaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..) ÷obhanamekhalàyukte, tri ..

#<sumedhàþ>#, [s] strã, (suùñhu medhà asyàþ .
     %<nityamasica prajàmedhayoþ . 5 . 4 . 122 .>% iti asic .) jyotiùmatã . (suùñhumedhà yasya .) subuddhau, tri . iti medinã .. (yathà, bhàgavate . 9 . 4 . 3 .
     %<ime aïgirasaþ satramàsate'dya sumedhasaþ ..>%)

#<sumeruþ>#, puü, (suùñhuminoti kùipati jyotãüùi iti su + mi + %<mipãbhyàü ruþ .>% uõàø 4 . 101 . ruþ .) parvatavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . meruþ 2 hemàdriþ 3 ratnasànuþ 4 suràlayaþ 5 . ityamaraþ . 1 . 1 . 52 .. amaràdriþ 6 bhåsvargaþ 7 . iti jañàdharaþ .. tadvivaraõaü yathà --
     %<eùàü madhye ilàvçtaü nàmàbhyantaravarùaü yasya nàbhyàmavasthitaþ sarvataþ sauvarõaþ kulagiriràjo merurdvãpàyàmasamunnàhaþ karõikàbhåtaþ kuvalayakamalasya mårdhani dvàtriü÷atsahasrayojanavitato måle ùoóa÷asahasraü tàvatàntarbhåmyàü praviùñaþ .. 7 ..>%
     %<mandaro merumandaraþ supàr÷vaþ kumuda ityayutayojanavistàronnàhà mero÷caturdi÷amavaùñambhagiraya upakëptàþ .. 11 ..
     caturùu eteùu cåtajambåkadambanyagràdhàþ catvàraþ pàdapapravaràþ parvataketava ivàdhisahasrayojanonnàhàstàvadviñapavitatayaþ ÷atayojanapariõàhàþ .. 12 ..
     hradà÷catvàraþ payomadhvikùurasamçùñajalàþ yadupaspar÷ina upadevagaõà yogai÷varyàõi svàbhàvikàni bhàratarùabha dhàrayanti .. 13 ..
     devodyànàni ca bhavanti catvàri nandanaü caitrarathaü vaibhràjakaü sarvatobhadramiti .. 14 ..>%
     %<merormårdhani bhagavata àtmayonermadhyata upakëptàü purãmayutayojanasàhasrãü samacaturasràü ÷àtakaumbhãü vadanti .. 28 ..
     tàmanuparito lokapàlànàmaùñànàü yathàdi÷aü sathàråpaü turãyamànena puro'ùñàvupakëptàþ . 29 ..>% iti ÷rãbhàgavate 5 skandhe 16 adhyàyaþ .. %<asminnaindrãü purãü pårvasyàü merordevadhànãü nàma dakùiõato yàmyàü saüyamanãü nàma pa÷càdvàruõãü nimnocanãü nàma uttarataþ saumyàü vibhàvarãü nàma .>% iti ca tatraiva . 5 . 21 . 7 .. * .. api tra .
     %<parimaõóalastayormadhye meruþ kanakaparvataþ .
     càturvarõaþ sa sauvarõa÷caturasraþ samucchritaþ ..
     nànàvarõaþ sa pàr÷ve tu pårvànte ÷veta ucyate .
     pãtantu dakùiõaü tatra bhçïgapatranibhaü param ..
     uttaraü tasya raktaü vai iti varõasamanvitaþ .
     merustu ÷u÷ubhe divyo ràjavat samadhiùñhitaþ ..
     àdityataruõàbhàso vidhåma iva pàvakaþ .
     yojanànàü sahasràõi catura÷ãtirucchritaþ ..
     praviùñaþ ùoóa÷àdhastàdaùñàviü÷ativiü÷atiþ .
     vistàràttriguõastasya pariõàhaþ samantataþ ..
     sa parvato mahàdivyo divyauùadhisamanvitaþ .
     bhuvanairàvçtaþ sarvairjàtaråpapariùkçtaiþ ..
     tatra devagaõàþ sarve gandharvoragaràkùasàþ .
     ÷ailaràje pramodante sarvato'psarasastathà ..
     sa tu meruþ parivçto bhuvanairbhåtabhàvanaiþ .
     yasyeme caturo de÷à nànàpàr÷veùu saüsthitàþ ..
     bhadrà÷vo bhàrata÷caiva ketumàla÷ca pa÷cime .
     uttarà÷caiva kuravaþ kçtapuõyaprati÷rayàþ ..
     viùkambhaparvatàstadvanmandaro gandhamàdanaþ .
     vipula÷ca supàr÷va÷ca sarvaratnavibhåùitaþ ..>% iti màtsye 95 adhyàyaþ .. * .. ki¤ca .
     %<madhye pçthivyàmadrãndro bhàsvàn merurhiraõmayaþ yojananàü sahasràõi catura÷ãtiþ samucchritaþ ..
     praviùñaþ ùoóa÷àdhastàddharaõyàü dharaõãdharaþ .
     tàvatpramàõà pçthivã parvata÷ca samantataþ ..
     tasya ÷çïgatrayaü mårdhni svargo yatra pratiùñhitaþ .
     nànàdrumalatàkãrõaü nànàratnãpa÷obhitam ..
     madhyagaü pa÷cimaü pårvaü meroþ ÷çïgàõi trãõi vai .
     prayutocchritamàtràõi dve ÷çïge tasya madhyataþ ..
     madhyasthaü sphàñikaü ÷çïgaü vaidåryakarakàmayam .
     indranãlamayaü pårvaü màõikyaü pa÷cimaü smçtam ..
     yojanànàü sahasràõi niyutàni caturda÷a .
     ucchritaü madhyagaü ÷çïgaü svargo yatra pratiùñhitaþ ..
     prayutàntaritaü ÷çïgaü mårdhri cchatràkçti sthitam .
     pårvamadhyama÷çïgàõàü sakalaü madhyamasya ca ..
     tripçùño nàkapçùñho và apsaraþ÷àntinirvçtã .
     ànando'tha pramoda÷ca svargàþ ÷çïge ca madhyame ..
     ÷veta÷ca pauùñika÷caiva upa÷obhanamanmathau .
     àhlàdaþ svargaràja÷ca svargàþ ÷çïge tu pa÷cime ..
     nirmamo nirahaïkàraþ saubhàgya÷càtinirmalaþ .
     svarmà÷caite dvija÷reùñha pårva÷çïge samarthitàþ ..
     ekaviü÷atyamã svargà niviùñà merumårdhani .. * ..
     ahiüsàdànakartà ca yaj¤ànàü tapasàü tathà .
     teùu teùu vasanti sma janàþ krodhavivarjitàþ .
     jalaprave÷ã cànandaü pramodaü vahnisàhasaþ ..
     bhçguprapàte saumyastu raõe caivàsya nirmalaþ ..
     ana÷ane tu saüvàse mçto gacchettripiùñapam .
     kratuyàjã nàkapçùñhamagnihotrã ca nirvçtim ..
     taóàgakåpakartà ca labhate pauùñikaü dvija .
     sauvarõadàyã saubhàgyaü labhet svargaü mahàtapàþ ..
     ÷ãtakàle mahàvahniü prajvàlayati yo naraþ .
     sarvasattvahitàrthàya svargaü càpsarasaü labhet ..
     hiraõyagopradànena nirahaïkàramàpnu yàt .
     bhåmidànena ÷uddhena labhate ÷àntikaü padam ..
     raupyadànena ÷uddhena svargaü gacchati nirmalam .
     a÷vadànena puõyàhaü kanyàdànena maïgalam ..
     dvijebhyastarpaõaü kçtvà dattvà vastràõi bhaktitaþ .
     ÷vetantu labhate svargaü yatra gatvà na ÷ocati ..
     kapilàgopradànena paràrdha ¤cànubhåyate .
     govçùasya pradànena svargaü manmathama÷nute ..
     sa pumàn sa saritsnàyã tiladhenupradastathà .
     chatropànahadàtà ca svargaü tatphala÷obhanam ..
     devàyatanakartàro ÷u÷rå ùaõaparastathà .
     tãrthayàtràpara÷caiva svargaràje mahãyate ..
     ekànnabhojã yo martyo naktabhojã ca nitya÷aþ upavàsã triràtràdyaiþ ÷àntasvargaü ÷ubhaü labhet ..
     saritsnàyã jitakrodho brahmacàrã dçóhavrataþ .
     nirmalaü svargamàpnoti tathà bhåtahite rataþ .
     vidyàdànena medhàvã nirahaïkàramàpnu yàt ..
     yena yena hi bhàvena yadyaddànaü prayacchati .
     tattat svargamavàpnoti yadyadicchati mànavaþ ..
     yastu sarvàõi dànàni bràhmaõebhyaþ prayacchati .
     saüpràpya na nivarteta divaü ÷àntamanàmayam ..
     ÷çïgantu pa÷cimaü yacca brahmà tatra sthitaþ svayam .
     pårva÷çïge svayaü viùõurmadhye caiva ÷ivaþ sthitaþ ..>% iti nàrasiühe . 30 . 14 -- 45 .. anyat kaurme 42 . 43 adhyàyayoþ vàràherudragãtàsu ca draùñavyam .

#<sumpaluõñhaþ>#, puü, karpårakaþ . iti ÷abdacàndrakà ..

#<sumbhaþ>#, puü, de÷avi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<suyàmunaþ>#, puü, (÷obhanaü atipriyaü yàmunaü yamunàsambandhi jalaü yasya .) viùõuþ . vatsaràjaþ . pràsàdaþ . adrivi÷eùaþ . iti hemacandraþ .. meghavi÷eùaþ . iti medinã ..

#<suyodhanaþ>#, puü, (sukhena yudhyate'sau . su + yuva + yuc .) duryodhanaràjaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. yathà, mahàbhàrate . 1 . 155 . 35 .
     %<÷ãghraü gacchàma bhadraü te na no vidyàt suyodhanaþ ..>%)

#<sura>#, ÷a bhai÷yayoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàøparaø-akaø-señ .) dantyàdiþ . ÷a, surati sorità suùora susora . bhà, dãptiþ . ai÷yaü ai÷varyam . iti durgàdàsaþ ..

#<suraþ>#, puü, (suùñhu ràti dadàtyabhãùñamiti . rà + kaþ . yadvà, surati ÷obhate iti . sura + igupadheti kaþ . yadvà, sunotãti . ùu¤ abhiùave + %<susådhठgçdhibhyaþ kran .>% uõàø 2 . 24 . kran .) devaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 7 .. (yathà, raghuþ . 3 . 56 .
     %<cukopa tasmai sa bhç÷aü sura÷riyaþ prasahya ke÷avyaparopaõàdiva ..>% såryaþ . paõóitaþ . iti kecit .. (svaraþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 85 . 91 .
     %<lakùaõàni suràstomà niruktaü surapaïktayaþ ..>%)

#<surakarãndradarpàpahà>#, strã, (surakarãndrasya airàvatasya darpaü hantãti . hana + óaþ . ñàp .) gaïgà . yathà --
     %<bhagãrathapathànugà surakarãndradarpàpahà mahe÷amukuñaprabhà giri÷iraþpatàkà sità .
     suràsuranaroragairajabhavàcyutaiþ saüstutà vimuktiphaladàyinã bhagavatã svayaü ràjate ..>% iti kalkipuràõe 34 adhyàyaþ ..

#<surakàruþ>#, puü, vi÷vakarmà . suràõàü kàruþ ÷ilpãti bahuvrãhisamàsaniùpannaþ ..

#<surakçtà>#, strã, (sureõa kçtà .) guóacã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<suraktaþ>#, tri, (su + ra¤ja + ktaþ .) ÷obhanaràgayuktaþ . ati÷ayaraktavi÷iùñaþ . atyanuraktaþ . iti kecit ..

#<suraktakaþ>#, puü, (surakta + saüj¤àyàü svàrthe và kan .) koùa mraþ . svarõagairikam . iti ràjanirghaõñaþ .

#<surakhaõóanikà>#, strã, bãõàbhedaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. suramaõóalikà iti pàñhàntaram ..

#<suragaõóaþ>#, puü, rogavi÷eùaþ . iti bhåriprayogaþ .. ràjagàüóa iti bhàùà ..

#<suraguruþ>#, puü, (suràõàü guruþ .) bçhaspatiþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 115 . 72 .
     %<tato muktvà raõaü devasainye 'pãndramanudrute .
     ninàya brahmabhavanaü bhãtaþ suraguruþ ÷acãm ..>% devapåjye, tri . yathà, mahàbhàrate . 1 . 1 . 32 .
     %<yasmàt pitàmaho jaj¤e prabhurekaþ prajàpatiþ .
     brahmà suraguruþ sthàõurmanuþ kaþ parameùñhyatha ..>%)

#<suragràmaõãþ>#, puü, (suràõàü gràmaõãrnetà .) indraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<suraïgaü>#, klã, (suùñhu raïgo yasmàt .) hiïgulam . pattaïgam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<suraïgaþ>#, puü, (suùñhu raïgo yasmàt .) nàgaraïgaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. gartavi÷eùaþ . iti suraïgayuk÷abdadar÷anàt ..

@<[Page 5,379c]>@
#<suraïgadaü>#, klã, (suùñhuraïgaü dadàtãti . dà + kaþ .) pattaïgam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<suraïgadhàtuþ>#, puü, (suùñhu raïgo yasmàt tàdç÷o dhàtuþ .) gairikam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<suraïgayuk>#, [j] puü, (suraïgaü yunaktãti . yuj + kvip .) suraïgaü kçtvà apaharati yaþ . yathà --
     %<kujambhilaþ suraïgàhiradha÷cãraþ suraïgayuk ..>% iti ÷abdaratnàvalã .)

#<suraïgà>#, strã, sandhiþ . sãügha iti bhàùà . iti halàyudhaþ .. kaivartikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<suraïgikà>#, strã, mårvà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<suraïgã>#, strã, (suùñhu raïgo yasyàþ . ïãù .) kàkanà÷à . iti ràjanirghaõñaþ .. rakta÷àbhà¤janaþ . iti ratnamàlà ..

#<surajaþphalaþ>#, puü, (suùñhurajo yatra tàdç÷aü phalaü yasya .) panasavçkùaþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<surajanã>#, strã, (su÷obhanà rajanã .) ràtriþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<surajyeùñhaþ>#, puü, (sureùu jyeùñhaþ . brahmà . ityamaraþ . 1 . 1 . 16 ..

#<sura¤janaþ>#, puü, (suùñhu ra¤jayatãti . ra¤ja + õic + lyuþ .) guvàkavçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<surataü>#, klã, (suùñhu rataü ramaõaü yatra .) nidhuvanam . iti medinã .. (yathà, kumàre . 1 . 10 .
     %<bhavanti yatrauùadhayo rajanyàmatailapåràþ suratapradãpàþ ..>%) surate varõanãyàni . yathà -- surate sàttvikà bhàvàþ ÷ãtkàràþ kuñmalàkùatà . kà¤cãkaïkaõasa¤jãraravàdharanakhakùatiþ .. iti kavikalpalatàyàm 1 stavake 3 kusumam .. dayàlau, tri . ityamarañãkà sàrasundarã . 3 . 1 . 15 .. atràrthe sårataþ iti pàñhaþ sàdhuþ .. krãóàyuktaþ . iti uõàdivçttau ujjaladattaþ . 5 . 14 ..)

#<suratatàlã>#, strã, (surataü tàlayatãti . tala + õic + aõ . gauràditvàt ïãù .) dåtã . ÷irasrak . iti medinã ..

#<suratà>#, strã, (suràõàü bhàvaþ samåho và . sura + tal .) devatvam . iti medinã .. (yathà, mahàbhàrate . 5 . 98 . 14 .
     %<bhavanaü pa÷ya vàruõyaü yadetat sarvakà¤canam .
     yat pràpya suratàü pràptàþ suràþ surapateþ sakhe ..>%) surasamåhaþ . iti vyàkaraõam .. (suùñhu ratà . apsarovi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 65 . 51 .
     %<ke÷inã ca suvàhu÷ca suratà surajà tathà ..>%)

#<suratoùakaþ>#, puü, (suràn toùayatãti . tuù + õic + õvul .) kaustubhamaõiþ . iti ÷abdaratnàvalã .. devaprãtikàrake, tri ..

#<surathaþ>#, puü, candravaü÷ãyacaitraràjaputtraþ . yathà -- ÷rãnàràyaõa uvàca .
     %<atri÷ca brahmaõaþ puttrastasya puttro ni÷àkaraþ .
     sa ca kçtvà ràjasåyaü dvijaràjo babhåva ha ..
     gurupatnyà¤ca tàràyàü tadbu bhåva budhaþ sutaþ .
     budhaputtra÷ca caittra÷ca tatputtraþ suratha÷ca saþ ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe . 58 . 4 -- 5 .. saca svàrociùamanvantare kolàpuryadhipatiþ . tenàdau pçthivyàü durgàpåjà kçtà . tatprasàdena ca asau sàvarõirnàma manurjàtaþ . yathà --
     %<kàlàntare påjità sà surathena mahàtmanà .
     ràj¤à medhasa÷iùyeõa mçõmayyà¤ca sarittañe ..
     meùàdibhi÷ca mahiùaiþ kçùõasàrai÷ca gaõóakaiþ .
     chàgairmonai÷ca kuùmàõóaiþ pakùibhirbalibhirmbhune ..
     vedoktàni ca dattvaiva upacàràõi ùoóa÷a .
     dhçtvà ca kavacaü dhyàtvà saüpåjya ca vidhànataþ ..
     ràjà kçtvà parãhàraü varaü pràpa yathepsitam .
     muktiü saüpràpa vai÷ya÷ca saüpåjya ca sarittañe ..
     tuùñàva ràjà vai÷ya÷ca sà÷runetraþ puñà¤jaliþ .
     visasarja mçõmayãü tàü gabhãre nirmale jale ..
     tçõmayãü mçõmayãü dçùñvà jaladhautàü naràdhipaþ .
     ruroda tatra vai÷ya÷ca tataþ sthànàntaraü yayau ..
     tyaktvà deha¤ca vai÷ya÷ca puùkare duùkaraü tapaþ .
     kçtvà jagàma golokaü durgàdevãvareõa ca ..
     ràjà yayau svaràjya¤ca påjyo niùkaõñakaü balã bhoga¤ca bubhuje bhåpaþ ùaùñivarùasahasrakam ..
     bhàryàü svaràjyaü saünyasya puttre sa kàlayogataþ .
     manurbabhåva sàvarõistaptvà ca puùkare tapaþ ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 54 adhyàyaþ .. * .. vistàrastu durgà÷abde draùñavyaþ ..

#<suradàru>#, klã, (surapriyaü dàru .) devadàru . iti ratnamàlà .. (yathà, bhàgavate . 8 . 2 . 13 .
     %<picumardaiþ kovidàraiþ saralai suradàrubhiþ ..>%)

#<suradãrghikà>#, strã, (suràõàü dãrghikà .) svargagaïgà . ityamaraþ . 1 . 1 . 52 ..

#<suradundubhã>#, strã, (suràõàü dundubhãva àhlàdakatvàt .) tulasã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<suradrumaþ>#, puü, (suràõàü drumaþ .) devanalaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. devadàru ca .. (kalpavçkùàdiþ . yathà, bhàgavate . 10 . 38 . 22 .
     %<na tasya ka÷ciddayitaþ suhçttamo na càpriyo dveùya upekùya eva và .
     tathàpi bhaktàn bhajate yathà tathà suradrumo yadvadupà÷rito'rthadaþ ..>%)

#<suradviñ>#, [ù] puü, suràn dveùñãti . dviù + kvip .) asuraþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 12 .. (yathà, raghuþ . 10 . 15 .
     %<praõipatya suràstasmai ÷amayitre suradviùàm .
     athainaü tuùñuvuþ stutyamavàïmanasagocaram ..>% ràhuþ . yathà, tatraiva . 2 . 39 .
     %<upasthità ÷oõitapàraõà me suradviùa÷càndramasã sudheva ..>% tathàca bçhatsaühitàyàm . 97 . 2 .
     %<paóbhiþ sitasya màsairabdana ÷aneþ suradviùo'bdàrdhàt ..>%) devadveùakaþ .. (yathà, bhàgavate . 1 . 3 . 24 .
     %<tataþ kalau saüpravçtte saümohàya suradviùàm .
     buddho nàmà¤janasutaþ kãkañeùu bhaviùyati ..>%)

#<suradvipaþ>#, puü, (suràõàü dvipaþ .) devahastã . iti kecit .. (airàvataþ . yathà, raghuþ . 3 . 55 .
     %<hareþ kumàro'pi kumàravikramaþ suradvipàsphàlanakarka÷àïgulau .
     bhuje ÷acãpatravi÷eùakàïkùite svanàmacihnaü nicakhàna sàyakam ..>%)

#<suradhanuþ>#, [s] klã, (surasya dhanuþ .) indradhanuþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, kiràte . 7 . 16 .
     %<yàtasya grathitataraïgasaikatàbhe vicchedaü vipayasi vàrivàhajàle .
     àtenustrida÷abadhåjanàïgabhàjàü sandhànaü suradhanuùaþ prabhàmaõãnàm ..>%)

#<suradhåpaþ>#, puü, (surapriyo dhåpaþ .) ràlaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<suranadã>#, strã, (suràõàü nadã .) gaïgà . iti bhåriprayogaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 6 . 80 . 5 .
     %<gaïgàyàþ suranadyà vai svàdubhåtaü yathodakam .
     mahodadhiguõàbhyàsàt lavaõatvaü niyacchati ..>%)

#<suranandà>#, strã, (suràn nandayatãti . nanda + õic + aõ . ñàp .) nadãvi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<suranàlaþ>#, puü, (surapriyaü nàlamasya .) devanalaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<suranimnagà>#, strã, suràõàü nimnagà .) gaïgà . ityamaraþ . 1 . 10 . 31 .. (yathà, kathàsaritsàgare . 52 . 342 .
     %<tyaktvà sarvaü tanuü tyakùyaüstapasà suranimnagàm ..>%)

#<suranirgandhaü>#, klã, patrakam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<surapatiþ>#, puü, (suràõàü patiþ .) indraþ . ityamaraþ 1 . 1 . 46 .. (yathà, mahàbhàrate . 7 . 101 . 18 .
     %<punardadau surapatirmahyaü varma susaügraham ..>%)

#<surapathaü>#, klã, (suràõàü panthàþ . samàse aþ .) àkà÷am . iti hemacandraþ ..

#<suraparõaü>#, klã, (surapriyaü parõamasya .) oùadhivi÷eùaþ . màcãpatrã iti khyàtaþ . tatparyàyaþ . devaparõam 2 vãraparõam 3 sugandhikam 4 màcãpatram 5 såkùmapatram 6 devàrham 7 gandhapatrakam 8 . asya guõàþ . kañutvam . uùõatvam . kçmi÷vàsavalàsakaphakàsanà÷itvam . dãpanatvam varõyatvam . bàlahitatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<suraparõikaþ>#, puü, (surapriyaü parõamastyasyeti . ñhan .) surapunnàgaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<suraparõikà>#, strã, (suraparõã . saüj¤àyàü kan .) punnàgaþ . iti hemacandraþ ..

#<suraparõã>#, strã, (surapriyaü parõamasyàþ . ïãù .) palà÷ã . iti ràjanirghaõñaþ .

#<surapàdapaþ>#, puü, (suràõàü pàdapaþ .) kalpavçkùaþ . devataru÷abdasvarasàt .. (yathà, bhàgavate . 8 . 5 . 17 .
     %<vetrakãcakaveõunàü gulmàni surapàdapàn ..>%)

@<[Page 5,380c]>@
#<surapunnàgaþ>#, puü, (surapriyaþ punnàgaþ . punnàgavçkùavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . nameruþ 2 sureùñaþ 3 suraparõikaþ 4 suratàïgaþ 5 . asya guõàþ punnàgavat . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<surapurã>#, strã, (surasya purã .) amaràvatã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<surapriyaþ>#, puü, (suràõàü priyaþ . agastyapuùpavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. indraþ . bçhaspatiþ . iti kecit .. devahçdye, tri ..

#<surapriyà>#, strã, (suràõàü priyà .) jàtã . svarõarambhà . iti ràjanirghaõñaþ .. (apsaràþ . yathà, bhàgavate . 8 . 15 . 19 .
     %<hemajàlàkùanirgacchaddhåmenàgurugandhinà .
     pàõóareõa praticchannamàrge yànti surapriyàþ ..>%)

#<surabhi>#, klã, (suùñhu rabhate'neneti . su + rabha + in .) svarõam . gandhà÷ma . iti ÷abdaratnàvalã .. sundaraþ . sàdhugandhaþ . iti dharaõiþ ..

#<surabhiþ>#, puü, (su + rabha + in .) sugandhiþ . ityamaraþ . 1 . 5 . 11 .. campakaþ . vasantartuþ . jàtãphalavçkùaþ . iti medinã .. ÷amãvçkùaþ . kadambavçkùaþ . kaõagugguluþ . gandhatçõam . vakulavçkùaþ . ràlaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. caitramàsaþ . dhãraþ . iti dharaõiþ .. gandhaphalaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<surabhiþ>#, strã, (sura + rabha + in .) ÷allakã . màtçbhedaþ . murà . gãþ . iti medinã .. pustakàntare muràsthàne surà iti pàñhaþ . rudrajaùñà . vanamàlikà . tulasã . pàcã . iti ràjanirghaõñaþ .. pçthivã . iti dharaõiþ .. gomàtà . (yathà, raghuþ . 1 . 81 .
     %<sutàü tadãyàü surabheþ kçtvà pratinidhiü ÷uciþ .
     àràdhaya sapatnãkaþ prãtà kàmadughà hi sà ..>% tasyà utpattyàdiryathà -- nàrada uvàca .
     %<sà kà và surabhã devã golokàdàgatà ca yà tajjanmacaritaü brahman ÷rotumicchàmi tattvataþ ..
     ÷rãnàràyaõa uvàca .
     gavàmadhiùñhàtçdevã gavàmàdyà gavàü prasåþ .
     gavàü pradhànà surabhã goloke sà samudbhavà ..
     sarvàdisçùñikathanaü kathayàmi ni÷àmaya .
     babhåva yena tajjanma purà vçndàvane vane ..
     ekadà ràdhikànàtho ràdhayà saha kautukàt .
     gopàïganàparivçtaþ puõyaü vçndàvanaü yayau ..
     sahasà tatra rahasi vijahàra ca kautukàt .
     babhåva kùãrapànecchà tadà svecchàmayasya ca ..
     sasçje surabhiü devo lãlayà vàmapàr÷vataþ .
     vatsayuktàü dugdhavatãü vatso nàmnà manorathaþ ..
     dçùñvà savatsàü mudàmà ratnabhàõóe dudoha ca .
     kùãraü sadhàtirikta¤ca janmamçtyujaràpaham ..
     taduùõa¤ca payaþ svàdu papau gopãpatiþ svayam .
     saro babhåva payasrà bhàõóavisraü ÷anena ca ..
     dairghe ca vistçte caiva paritaþ ÷atayojanam .
     goloke suprasiddha÷ca sa ca kùãrasarovaraþ ..
     gopikànà¤ca ràdhàyàþ krãóàvàpã babhåva sà .
     ratnena khacità tårõaü bhåtà vàpã÷varecchayà ..
     babhåvuþ kàmadhenånàü sahasà lakùakoñayaþ .
     tàvanto hi ca vatmà÷ca surabhãlomakåpataþ .
     tàsàü puttràþ prapauttrà÷ca sambabhåvurasaükhyakàþ .
     kathità ca gavàü sçùñistayà ca påjitaü jagat ..
     påjà¤cakàra bhagavàn surabhyà÷ca purà mune .
     tato babhåva tatpåjà triùu lokeùu durlabhà ..
     dãpànvitàparadine ÷rãkçùõasyàj¤ayà hareþ .
     babhåva surabhãpåjà dharmavaktràditi ÷rutam ..
     dhyànaü stotraü målamantraü yadyat påjàvidhikramam .
     vedokta¤ca mahàbhàga nibodha kathayàmi te ..
     oü surabhyai nama iti mantrastasyàþ ùaóakùaraþ .
     siddho lakùajapenaiva bhaktànàü kalpapàdapaþ ..
     dhyànaü yajurvedoktaü tat påjya¤ca sarvasammatam .
     çddhidaü vçddhida¤caiva muktidaü sarvakàmadam ..
     lakùmãsvaråpàü paramàü ràdhàsahacarãü paràm .
     gavàmadhiùñhàtçdevãü gavàmàdyàü gavàü prasåm ..
     pavitraråpràü påjyà¤ca bhaktànàü sarvakàmadàm .
     yathà påtaü sarvavi÷vaü tàü devãü surabhãü bhaje ..
     ghañe và dhenu÷irasi baddhastambhe gavàmapi .
     ÷àlagrame jale vàgnau surabhoü påjayeddvijaþ .
     dãpànvitàparadine pårvàhle bhaktisaüyutaþ .
     yaþ påjayecca surabhiü sa ca påjyo bhavedbhuvi ..
     ekadà triùu lokeùu vàràhe viùõumàyayà .
     kùãraü jahàra sahasà cintità÷ca suràdayaþ ..
     te gatvà brahmaloka¤ca brahmàõaü tuùñuvustadà .
     tadàj¤ayà ca surasãü tuùñàva pàka÷àsanaþ ..
     mahendra uvàca .
     namo devyai mahàdevyai surabhyai ca namo namaþ .
     gavàü vãjasvaråpàyai namaste jagadambike ..
     namo ràdhàpriyàyai ca padme÷àyai namo namaþ .
     namaþ kçùõapriyàyai ca gavàü màtre namo namaþ ..
     kalpavçkùasvaråpàyai sarveùàü santataü param .
     ÷rãdàmadhanadàyai ca vçddhidàyai namo namaþ .
     ya÷odàyai kãrtidàyai dharmadàyai namo namaþ ..
     stotra÷ravaõamàtreõa tuùñà hçùñà jagatprasåþ .
     àvirbamåva tatraiva brahmaloke sanàtanã ..
     mahendràya varaü dattvà và¤chita¤càtidurlabham .
     jagàma sà ca golokaü yayurdevàdayo gçham ..
     babhåva vi÷vaü sahasà dugdhapårõa¤ca nàrada .
     dugdhàdghçtaü tato yaj¤astataþ prãtiþ surasya ca ..
     idaü stotraü mahàpuõyaü bhaktiyukta÷ca yaþ pañhet .
     sa gomàn dhanavàü÷caiva kãrtimàn puõyavàn bhavet ..
     sa snàtaþ sarvatãrtheùu sarvayaj¤eùu dãkùitaþ .
     iha loke sukhaü bhuktà yàtyante kçùõamandiram ..
     suciraü nivasettatra karoti kçùõasevanam .
     na punarbhavranaü tasya brahmaputtra bhave bhavet ..>% iti ÷rãbrahmavaivarte prakçtikhaõóe surabhyupàkhyànaü nàma 47 adhyàyaþ ..

@<[Page 5,381b]>@
#<surabhiþ>#, tri, (su + rabha + in .) sugandhiþ . (yathà, manuþ . 3 . 209 .
     %<upave÷ya tu tàn viprànàsaneùvajugupsitàn .
     gandhamàlyaiþ surabhibhirarcayeddevapårvakam ..>%) kàntam . iti medinã .. (yathà, raghuþ . 2 . 2 .
     %<nivartya ràjà dayitàü dayàlustàü saurabheyãü surabhirya÷obhiþ .
     payodharãbhåtacatuþsamudràü jugopa goråpadharàmivorvãm ..>%) dhãraþ . vikhyàtaþ . iti dharaõiþ ..

#<surabhikà>#, strã, (surabhi + svàrthe kana .) svarõakadalã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<surabhigandhiþ>#, tri, (surabhirgandho yasya . %<gandhasyedutpåtisusurabhibhyaþ .>% 5 . 4 . 135 . iti ikàraþ .) ÷obhanagandhayuktaþ . iti kecit ..

#<surabhitriphalà>#, strã, (surabhiþ sugandhistriphalà .) sugandhatriphalà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<surabhitvak>#, [c] strã, (surabhiþ tvak yasyàþ .) vçhadelà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<surabhidàruþ>#, puü, (surabhi sugandhi dàru yasya . saralavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<surabhipatrà>#, strã, (surabhi patraü yasyàþ .) jambåvçkùaþ . ràjajambåþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<surabhibàõaþ>#, puü, (surabhiþ sàdhugandhaþ bakulàdipuùpaü và bàõo yasya .) kàmadevaþ . iti kecit ..

#<surabhivalkalaü>#, klã, (surabhi sugandhi valkalaü yasya .) guóatvak . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<surabhisravà>#, strã, (surabhiþ sugandhiþ sravo niryàso yasyàþ .) sallakã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<surabhã>#, strã, (surabhi + và ïãù .) sugandhiþ . ityamarañãkàyàü bharataþ . 2 . 4 . 123 .. ÷allakã . iti ÷abdacandrikà .. (yathà --
     %<÷allakã gajabhakùyà ca suvahà surabhã rasà .
     maheruõà kundarukã vallakã ca bahusravà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..) hrasvekàràntasurabhi÷abdàrtho'pyatra .. gomàtà . yathà --
     %<sà kà và surabhã devã golokàdàgatà ca yà .
     tajjanmacaritaü brahman ÷rotumicchàmi tattvataþ ..>% iti brahmabaivarte prakçtikhaõóe 47 adhyàyaþ .. (hrasvekàràntasurabhi÷abde'syàþ vi÷eùavivaraõaü j¤eyam ..) atha goyàtràprave÷avikrayadinam . tatra tithaya amàvasyàùñamãcaturda÷ãviùñibhinnàþ tatra nakùatràõi rohiõã pårvaphalgunã pårvàùàóhà pårvabhàdrapad uttaraphalgunã uttaràùàóhà uttarabhàdrapat ÷ravaõà bharaõã citrà etadvyatiriktàni . yogàþ vyatopàtavaidhçtibhinnàþ . tatra vàràþ kråragrahabhinnàþ . iti jyotiùatattvam ..

#<surabhãrasà>#, strã, ÷allakãvçkùaþ . ityamarañãkàyàü mathure÷aþ . 2 . 4 . 123 ..

@<[Page 5,381c]>@
#<surabhåruhaþ>#, puü, (suràõàü bhåruhaþ .) devadàruþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. (kalpavçkùàdi÷ca ..)

#<suramçttikà>#, strã, (surapriyà mçttikà .) tuvarã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<suramedà>#, strã, (surapriyo medo yasyàþ .) mahàmedà . iti ràjanirghaõñaþ .. (mahàmedà÷abde'syà vi÷eùo j¤àtavyaþ ..)

#<surarùiþ>#, puü, (sura÷càsau çùi÷ceti .) devarùiþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 51 .. sa tu nàradatumbu rukolàhalàdiþ . yathà . brahmarùidevarùiràjarùimaharùiparamarùikàõóarùi÷rutibhedàt saptaprakàraçùayastatra nàradàdyàþ surarùaya uktà iti bharataþ .. (yathà, bhàgavate . 4 . 24 . 63 .
     %<mahànahaü khaü marudagnivàrdharàþ surarùayo bhåtagaõà idaü yataþ ..>% tathàca mahàrate . 1 . 1 . 227 .
     %<iti ràj¤àü caturviü÷annàradena surarùiõà .
     puttra÷okàbhitaptàya purà ÷aivyàya kãrtitam ..>%)

#<suralatà>#, strã, (surapriyà latà .) mahàjyotiùmatã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<suralà>#, strã, (suràn làtãti . là + kaþ .) gaïgà . iti hàràvalã .. nadãvi÷eùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<suralàsikà>#, strã, (surànapi làsayati àhnàdayatãti . las + õic + õyul . ñàpi ata ittvam .) vaü÷ãvàdyam . yathà --
     %<sàleyikà ca sàleyã sàlikà suralàsikà ..>% iti ÷abdaratnàvalãti kecit ..

#<suralokaþ>#, puü, (suràõàü lokaþ .) svargaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 6 .. (yathà, bhàgavate . 7 . 10 . 13 .
     %<kaurtiü vi÷uddhàü suralokagãtàü vihàya màmeùyati muktabandhaþ ..>%)

#<suravartma>#, [n] klã, (suràõàü vartma .) àkà÷am . ityamaraþ . 1 . 2 . 1 ..

#<suravallabhà>#, strã, (suràõàü vallabhà .) ÷vetadårvà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<suravallã>#, strã, (suràõàü vallã .) tulasã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<suravairã>#, [n] puü, (suràõàü vairã .) asuraþ .. iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sura÷atruþ>#, puü, (suràõàü ÷atruþ .) asuraþ . iti halàyudhaþ ..

#<sura÷àkhã>#, [n] puü, (suràõàü ÷àkhã .) kalpavçkùaþ . iti jañàdharaþ ..

#<sura÷reùñhà>#, strã, (sureùu ÷reùñhà .) bràhmã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<surasaü>#, klã, (÷obhano raso yasya .) volam . tvacam . gandhatçõam iti ràjanirghaõñaþ .. tulasã . iti medinã ..

#<surasaþ>#, puü, (÷obhano raso yasya .) sindhuvàraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (asya paryàyo yathà --
     %<indràõã cendraþ suraso niguõóã ÷vetavàrakaþ ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..) mocarasaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (pãta÷àlaþ . asya paryàyo yathà --
     %<suraso bãjaka÷caiva pãta÷àlo'bhidhãyate ..>% iti gàruóe 208 adhyàyaþ .. tulasãvi÷eùaþ . asya guõà yathà --
     %<hikkàkàsaviùa÷vàsapàr÷va÷ålavinà÷anaþ .
     pittakçtkaphavàtaghnaþ surasaþ påtigandhanut ..>% iti carake såtrasthàne . 27 adhyàyaþ ..
     %<kaphànilaviùa÷vàsakàsadaurgandhyanà÷anaþ .
     pittakçt pàr÷va÷ålaghnaþ surasaþ samudàhçtaþ ..>% iti su÷rute såtrasthàne 46 adhyàyaþ ..)

#<surasaþ>#, tri, (÷obhano raso yasya .) svàduþ . iti medinã .. sundararasayukta÷ca . (yathà, bçhatsaühitàyàm . 54 . 103 .
     %<tasyàü prabhåtaü surasa¤ca toyaü kçùõàthavà yatra ca raktamçt và ..>%)

#<surasadma>#, [n] klã, (suràõàü sadma .) svargaþ . iti halàyudhaþ .. (devagçham . yathà, kathàsaritsàgare . 93 . 83 .
     %<eta mokùaü prayàteti vadantyàmiva dårataþ .
     vàtàkùiptasamutkùiptaiþ surasadmadhvajàü÷ukaiþ ..>%)

#<surasambhavà>#, strã, (surapriyaþ sambhavo yasyàþ .) àdityabhaktà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<surasarit>#, strã, (suràõàü sarit .) gaïgà . iti halàyudhaþ .. (yathà, raghuþ . 2 . 75 .
     %<surasaridiva tejo vahniniùñhyåtamai÷am ..>%)

#<surasarùapakaþ>#, puü, (surapriyaþ sarùapaþ . tataþ kam .) devasarùapaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<surasà>#, strã, (÷obhano raso yasyàþ .) tulasã . yathà . surasà strã tu parõàse . iti ÷abdaratnàvalã .. parõàse tu napuüsakam . iti mudràïkitamedinã .. parõàse puünapuüsakam . iti hastàkùaramedinã .. surasastu triùu svàdau parõàse na napuüsakam . iti ca kasyà¤cinmedinyàü pàñhaþ .. * .. ràsnà . ityamaraþ . 2 . 4 . 114 .. mi÷reyà . iti ÷abdacandrikà .. bràhmã . iti ratnamàlà .. mahà÷atàvarã . iti ràjanirghaõñaþ .. durgà . iti kecit .. nàgamàtà . iti medinã .. yathà --
     %<tato devàþ sagandharvàþ siddhà÷ca paramarùayaþ .
     abruvan såryasaïkà÷àü surasàü nàgamàtaram ..
     ayaü vàtàtmajaþ ÷rãmàn plavate sàgaropari .
     hanåmànnàma tasya tvaü muhårtaü vighnamàcara ..
     ràkùasaü råpamàsthàya sughoraü parvatopamam .
     dçùñvà karàlaü piïgàkùaü vaktraü kçtvà nabhaspç÷am ..
     valamicchàmahe j¤àtuü bhåya÷càsya paràkramam .
     tvàü vijeùyatyupàyena viùàdaü và gamiùyati ..>% iti vàlmokãye ràmàyaõe sundaràkàõóe 1 sargaþ .. nadãbhedaþ . iti ÷rãbhàgavate 5 skandhe 19 adhyàyaþ .. (apsarovi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 123 . 60 .
     %<puõóarãkà sagandhà ca surasà ca pramàthinã ..>% ràkùasãvi÷eùaþ . tadviùayako mantro yathà --
     %<himavaduttare kåle surasà nàma ràkùasã .
     tasyà nåpura÷abdena vi÷alyà gurviõã bhavet ..>% iti hàrãte cikitsitasphàne 51 adhyàye ..)

#<surasàùñaþ>#, puü, vçkùagaõavi÷eùaþ . yathà --
     %<nirguõóã tulasã bràhmã bçhatã kaõñakàrikà punanaveti manibhiþ surasàùñaþ prakãrtitaþ ..>% iti ÷abdacandrikà ..

#<surasindhuþ>#, puü, (suràõàü sindhuþ .) gaïgà . iti kecit .. (yathà, kathàsaritsàgare . 18 . 62 .
     %<nivasanti ca de÷e'pi surasindhusamà÷rite ..>%)

#<surasundarã>#, strã, (suràõàü sundarã ramaõã sureùu sundarã iti và .) apsarasaþ . durgà . iti kecit .. yoginãvi÷eùaþ . tadvivaraõaü yoginã÷abde draùñavyam .. (surastrã . yathà, kiràte . 5 . 28 .
     %<asmin rati÷ramanuda÷ca sarojavàtàþ smartuü di÷anti na divaþ surasundarãbhyaþ ..>%)

#<surà>#, strã, (su abhiùave + kran . striyàü ñàp . ityuõàdivçttau ujjvalaþ . 2 . 24 . yadvà, suùñhu ràyantyanayeti . su + rai ÷abde + àta÷copasarge . 3 . 3 . 116 . ityaï . ñàp .) caùakam . madyam . iti medinã .. asyàþ paryàyaguõàdi madirà÷abde madya÷abda ca draùñavyam . suràyà vi÷eùaguõà yathà --
     %<kç÷ànàü saktamåtràõàü grahaõyar÷ovikàriõàm surà pra÷astà vàtaghnã stanyaraktakùayeùu ca ..>% iti ràjavallabhaþ .. tatpànapràya÷cittaü yathà --
     %<brahmaghra÷ca suràpa÷ca steyã ca gurutalpagaþ .
     setu dçùñvà vi÷udhyante tatsaüyogã ca pa¤camaþ .
     tato dhenu÷ataü dadyàt bràhyaõànàntu bhojanam ..>% iti gàruóe 226 adhyàyaþ .. * .. tatpàne ÷ukràcàrya÷àpo yathà --
     %<suràpànàdva¤canàü pràpayitvà saüj¤ànà÷aü cainamasyàtighoram .
     dçùñvà kaca¤càpi tathàpi råpaü pãta tathà surayà mohitena ..
     samanyurutthàya mahànubhàvastado÷anà viprahitaü cikãrùuþ .
     kàvyaþ svayaü vàkyamidaü jagàda suràpànaü prati vai jàta÷aïkaþ ..
     yo bràhmaõo'dyaprabhçtãha ka÷cit mohàt suràü pàsyati mandabuddhiþ .
     apetadharmà brahmahà caiva sa syàt asmin loke garhitaþ syàt pare ca ..
     mayà cemàü vipradharmoktasãmàü maryàdàü vai sthàpitàü sarvaloke .
     santo vipràþ ÷u÷ruvàüso guråõàü devà daityà÷copa÷çõvantu sarve ..>% iti mahàbhàrate . 1 . 76 . 59 -- 62 .. bràhmaõakùattriyavai÷yànàü trividhasuràpànapràya÷cittàdi yathà -- suràü pãtvà dvijo mohàdagnivarõàü suràü pibet . tathà svakàye nirdagdhe mucyate kilviùàttataþ .. gomåtramagnivarõaü và pibedudakameva và . payo ghçtaü và maraõàdgosakçdrasameva và .. kaõàn và bhakùayedabdaü piõyàkaü và sakçnni÷i . suràpànàpanuttyarthaü bàlavàsà jañã dhvajã .. surà vai malamannànàü pàpmà ca malamucyate . tasmàdbràhmaõaràjanyau vai÷ya÷ca na suràü pibet .. gauóã paiùñã ca màdhvã ca vij¤eyà trividhà surà . yathaivaikà tathà sarvà na pàtavyà dvijottamaiþ .. yakùarakùaþpi÷àcànnaü madyaü màüsaü suràsavam . tadbràhmaõena nàttavyaü devànàma÷natà haviþ .. amedhye và patenmatto vaidikaü vàpyudàharet . akàryamanyat kuryàdvà bràhmaõo madamohitaþ .. yasya kàyagataü brahma madyenàplàvyate sakçt . tasya vyapaiti bràhmaõyaü ÷ådratva¤ca sa gacchati .. eùà vicitràbhihità suràpànasya niùkçtiþ .. iti mànave 11 . 91 -- 99 .. sautràmaõiyaj¤e'pi tatpànaniùedho yathà --
     %<yadghràõamakùo vihitaþ suràyàstathà pa÷oràlabhanaü na hiüsà .
     evaü vyavàyaþ prajayà na ratyai imaü vi÷uddhaü na viduþ svadharmam ..>% iti ÷rãbhàgavate . 11 . 5 . 13 .. * .. %<yasmàt suràyà ghràõabhakùaþ avaghràõaü sa eva vihitaþ na pànaü tathà pa÷orapi àlabhanameva vihitaü na tu hiüsà . ato na yatheùñabhakùaõàbhyanuj¤etyarthaþ . vyavàyo'pi prajayà nimittabhåtayà na ratyai . ato manorathavàdina imaü vi÷uddhaü svadharmaü na viduriti .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã .. anyat pràya÷citta÷abde draùñavyam .. * .. suràpàne varõanãyàni yathà -- suràpàne vikalatà skhalanaü vacane gatau . lajjà mànacyu tiþ premàdhikyaü raktàkùatà bhramaþ .. iti kavikalpatàyàü 1 stavake 3 kusumam ..

#<suràþ>#, [rai] puü strã, dhanavàn . su ÷obhano rà dhanaü yasyeti bahuvrauhau kçte rai÷abdasya ràde÷ena niùpannaþ ..

#<suràkaraþ>#, puü, (suràyà àkaraþ .) nàrikelavçkùaþ . iti kecit . madyotpattisthànam . yathà .
     %<àkaràþ ÷ucayaþ sarve varjayitvà suràkaram .>% iti ÷uddhitattve baudhàyanavacanam ..

#<suràïganà>#, strã, (suràõàmaïganà .) devapatnã apsarasaþ .. iti kecit . yathà --
     %<suradrumålamaõóape vicitraratnanirmite lasadvitànabhåùite salãla-vibhramàlasam .
     suràïganàbhavallavãkaraprapa¤ca càmarasphuratsmãra-vãjitaü sadàcyutaü bhajàmi tam ..>% iti chandoma¤jaryàm 2 stavakaþ ..

#<suràcàryaþ>#, puü, (suràõàmàcàryaþ .) buhaspatiþ . ityamaraþ . 1 . 2 . 24 ..

@<[Page 5,383a]>@
#<suràjakaþ>#, puü, suùñhu ràjate iti . ràja + õval .) bhçïgaràjaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<suràjà>#, [n] puü, (suùñhu påjito ràjà . %<na påjanàt .>% 5 . 4 . 69 . iti na ñac .) ÷obhano ràjà . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (suùñhuràjà yasya . sundarançpatiyukte de÷àdau, tri . yathà --
     %<suràj¤i de÷e ràjanvàn syàttato'nyatra ràjavàn ..>% ityamaraþ . 2 . 13 ..)

#<suràjãvã>#, [n] puü, surayà jãvatãti . jãva + õiniþ .) ÷auõóikaþ . yathà -- kalpapàlaþ suràjãvã ÷auõóiko maõóahàrakaþ vàrivàsaþ pànabaõik dhvajo dhvajyàsutãbalaþ .. iti hemacandraþ .. (yathà yàj¤avalkyaþ . 1 . 164 .
     %<cailadhàvasuràjãvisahopapative÷manàm ..>%)

#<suràpaþ>#, (tri, suràü pibatãti . pà + kaþ .) suràpànakartà . yathà --
     %<brahmahà jàyate yakùmã suràpaþ ÷yàvadantakaþ .
     suvarõahàrã kunakhã du÷carmà gurutalpagaþ ..>% iti pràya÷cittavivekaþ ..

#<suràpagà>#, strã, (suràõàü àpagà .) gaïgà . iti jañàdharaþ .. (yathà, kiràte . 5 . 40 .
     %<iha saniyamayoþ suràpagàyàmuùasi sayàvakasavyapàdalekhà .
     kathayati ÷ivayoþ ÷arãrayogaü viùamapadà padavã vivartaneùu ..>%)

#<suràpàõàþ>#, puü, bhåmni, (surà pànaü yeùàm . %<pànaü de÷e .>% 8 . 4 . 9 iti õatvam .) pårvade÷asthàþ . yathà . suràpàõàþ pràcyàþ . iti saükùiptasàrañãkàyàü goyãcandraþ

#<suràpà(õaü)naü>#, klã, (suràyàþ pànam . %<và bhàvakaraõayoþ .>% 8 . 4 . 10 . iti vibhàùayà õatvam .) madyapànam . yathà --
     %<vrahmahatyà suràpànaü steyaü gurvaïganàgamaþ .
     mahànti pàtakànyàhuþ saüsarga÷càpi taiþ saha ..>% iti pràya÷cittavivekaþ .. avadaü÷aþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<suràbhàgaþ>#, puü, (suràyà bhàgaþ .) suràyà agrabhàgaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<suràmaõóaþ>#, puü, (suràyà maõóaþ .) suràyà agrabhàgaþ . tatparyàyaþ . kàrottaraþ 2 . ityamaraþ . 2 . 10 . 43 .. kàrottamaþ 3 . iti taññãkà .. kàlottaraþ 4 suràbhàgaþ 5 . iti ÷abdacandrikà ..

#<suràriþ>#, puü, (suràõàü ariþ .) asuraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, kumàre . 3 . 9 .
     %<prasãda vi÷ràmyatu vãra vajraü ÷arairmadãyaiþ katamaþ suràriþ .
     vibhetu moghãkçtabàhuvãryaþ strãbhyo'pi kopasphuritàdharàbhyaþ ..>%)

@<[Page 5,383b]>@
#<suràrihantà>#, [ç] puü, (suràrãõàü hantà .) viùõuþ . yathà -- maitràdyapàde svapitãha viùõurvaiùõavyamadhye parivartate ca . pauùõàvasàne ca suràrihantà prabudhyate màsacatuùñayena .. iti tithyàditattvam .

#<suràrhaü>#, klã, (suràn arhatãti . arha + aõ .) haricandanam . iti ràjanirghaõñaþ .. svarõam . iti kacit ..

#<suràlayaþ>#, puü, (suràõàü àlayaþ .) sumeruþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 52 .. svargaþ . yathà gàruóe .
     %<gaïgàü ye'tràvagàhante vidhinà ca naràdhipa .
     caturyugasahasraü te na patanti suràlayàt ..>% iti tithyàditattvam .. (devamandiram . yathà, bhàgavate . 7 . 15 . 49 .
     %<pårtaü suràlayàràmakåpàjãvyàdilakùaõam ..>% suràyà àlayaþ .) surànilaya÷ca ..

#<suràùñraþ>#, puü, (÷obhanaü ràùñraü yasya .) de÷avi÷eùaþ . surat iti khyàtaþ . sa tu bhàratavarùasya pratocyàü di÷i vartate . iti sauràùñrika÷abdañãkàyàü bharataþ .. (yathà mahàbhàrate . 3 . 88 . 19 .
     %<suràùñre ùvapi vakùyàmi puõyànyàyatanàni ca ..>% ÷rãràmacandrasya parivàravi÷eùaþ . sa tu ÷rãràmayantre padmadalamadhyataþ påjyaþ . yathà, agastyasaühitàyàm .
     %<dhåmraü jayantaü vijayaü suràùñraü ràùñravardhanam .
     akopaü dhåmrapàlàkhyaü sumantraü dalamadhyataþ ..>% iti tithyàditattvam ..

#<suràùñrajaü>#, klã, (suràùñre jàyate iti . jan + óaþ . tuvarikà . ityamaraþ . 2 . 4 . 131 .. asya paryàyo yathà --
     %<sauràùñrã tuvarã kàïkùã mçtàlakasuràùñraje .
     àóhakã càpi sàkhyàtà mçtsnà ca suramçttikà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..)

#<suràùñrajaþ>#, puü, (suràùñre jàyate iti . jan + óaþ .) kçùõamudgaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. viùabhedaþ . iti ÷abdacandrikà .. tadde÷ajàte, tri ..

#<suràùñrajà>#, strã, (suràùñre jàyate iti . jan + óaþ . ñàp .) tuvarã . iti ràjanirghaõñaþ .. (tuvarã÷abde'syà vi÷eùo vij¤eyaþ ..)

#<suràhvaþ>#, puü, (surasya àhvà àhvà yasya .) devadàru . iti ÷abdaratnàvalã .. (kvacit klã . asya paryàyo yathà --
     %<suradàru drukilimaü suràhvaü bhadradàru ca .
     devakàùñhaü potadàru devadàru ca dàru ca ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..) haridruvçkùaþ . maruvakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<suri>#, [rai] tri, (su ÷obhanaü rà dhanaü yasya .) ÷obhanadhanavat . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<suruïgaþ>#, puü, ÷obhà¤janaþ . iti ÷abdamàlà ..

@<[Page 5,383c]>@
#<suruïgà>#, strã, suraïgà . sãüdha iti suraïga iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . sandhilà 2 sandhiþ 3 . iti jañàdharaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 149 . 11 .
     %<j¤àtvà tu tadgçhaü sarvamàdãptaü pàõóu nandanàþ .
     suruïgàü vivi÷ustårõaü màtrà sàrdha marindamàþ ..>%

#<suruïgàhiþ>#, puü, (suruïgàyàmahiriva .) cauravi÷eùaþ . yathà --
     %<kujambhilaþ suraïgàhiradha÷cauraþ suraïgayuk .>% iti ÷abdaratnàvalã ..

#<suråpaü>#, klã, (su ÷obhanaü råpamasya .) tålam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<suråpaþ>#, tri, (su sundaraü råpamasya .) ÷obhanaråpavi÷iùñaþ . yathà --
     %<sundaraü ruciraü càru manoj¤aü ma¤ju ma¤julam .
     kàntaü manoramaü rucyaü suùamaü sàdhu ÷obhanam ..
     valgu hàri suråpàbhiråpadivyamanoharam ..>% iti jañàdharaþ .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 58 . 40 .
     %<÷àmba÷ca gadàhastaþ pradyumna÷càpabhçt suråpa÷ca ..>% vidvàn . yathà --
     %<vidvàn vipa÷ciddoùaj¤aþ san sudhãþ kovido budhaþ vyakto manãùã j¤aþ pràj¤aþ saükhyàvàn paõóitaþ kaviþ ..
     dhãmàn ÷åriþ kçtiþ kçùñilabdhavarõo vicakùaõaþ pràptaråpasuråpàbhiråpadåradç÷àþ samàþ ..>% iti jañàdharaþ .. suråpà yathà . nakulaþ 1 puråravàþ 2 a÷vinãkumàrau 3 nalakåvarau 4 kandarpaþ 5 ÷àmbaþ 6 . iti kavikalpalatà ..

#<suråpà>#, strã, (su ÷obhanaü råpaü yasyàþ .) ÷àlaparõo bhàrgã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<suråhakaþ>#, puü, gardabhà÷vaþ . iti hemacandraþ ..

#<surejyaþ>#, puü, (suràõàü ijyaþ .) bçhaspatiþ . iti kecit .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 8 . 23 .
     %<viùõuþ surejyo balabhiddhutà÷astvaùñottaraproùñhapadàdhipa÷ca ..>%)

#<surejyà>#, strã, (suràõàmijyà .) tulasã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<surendraþ>#, puü, (sureùu indraþ ai÷varya÷àlã .) indraþ . iti kecit .. (yathà, bhàgavate . 8 . 7 . 31 .
     %<na te giritràkhilalokapàlaviri¤cavaikuõñhasurendragamyam ..>% lokapàlaþ . iti mallinàthaþ .. yathà, raghuþ . 3 . 11 .
     %<surendramàtrà÷ritagarbhagauravàt prayatnamuktàsanayà gçhàgataþ ..>% tathàca manuþ . 7 . 5 .
     %<yasmàdeùàü surendràõàü màtràbhyo nirmito nçpaþ .
     tammàdabhibhavatyeùa sarvabhåtàni nejasà ..>%)

@<[Page 5,384a]>@
#<surendrajit>#, puü, (surendraü devaràjaü jitavàniti . ji + kvip . tugàgama÷ca .) garuóaþ . iti halàyudhaþ .. indrajicca ..

#<surebhaü>#, klã, (su + rebha + ac .) raïgam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<surevañaþ>#, puü, ràmapågaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<sure÷varaþ>#, puü, (suràõàmã÷varaþ .) rudraþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, màtsye . 5 . 29 -- 30 .
     %<ajaikapàdahivradhno viråpàkùo'tha raivataþ .
     hara÷ca bahuråpa÷ca tryambaka¤ca sure÷varaþ ..
     sàvitra÷ca jayanta÷ca pinàkã càparàjitaþ .
     ete rudràþ samàkhyàtà ekàda÷a gaõe÷varàþ ..>% indraþ . yathà, raghuþ . 3 . 64 .
     %<narendrasånuþ pratisaüharanniùuü priyaüvadaþ pratyavadat sure÷varam ..>% deva÷reùñhe, tri . yathà, bhàgavate . 4 . 15 . 9 .
     %<brahmà jagadgururdevaiþ sahàsçtya sure÷varaiþ .
     vaiõyasya dakùiõe haste dçùñvà cihnaü gadàbhçtaþ pàdayoraravinda¤ca taü vai mene hareþ kalàm ..>% sure÷varàcàryaþ . yathà, pa¤cada÷ã . 6 . 190 .
     %<anyonyàdhyàsamatràpi jãvakåñasthayoriva .
     ã÷varabrahmaõoþ siddhaü kçtvà bråte sure÷varaþ ..>%)

#<sure÷varã>#, strã, (suràõàmã÷varã .) svargagaïgà . iti ÷abdaratnàvalã .. durgà ca ..

#<sureùñaþ>#, puü, (suràõàmiùñaþ .) ÷ivamallã . ÷àlaþ . surapunnàgaþ . iti ràjanirgha õñaþ ..

#<sureùñà>#, strã, (suràõàmiùñà .) bràhmã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<surottamaþ>#, puü, (sureùu uttamaþ .) såryaþ . iti kecit .. deva÷reùñha÷ca .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 56 . 7 .
     %<vipriyaü hyàcaran martyo devànàü mçtyumçcchati tràhi màmanavadyàïgi ! varayasva surottamàn ..>%

#<surottaraþ>#, puü, (sureùu tatpåjaneùu uttaraþ ÷reùñhaþ .) candanam . iti ÷abdacandrikà ..

#<surodaþ>#, puü, (surà udakaü yasya . uttarapadasyetyudakasyodàde÷aþ .) suràsamudraþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, bhàgavate . 5 . 1 . 33 .
     %<kùàrodekùurasoda-suroda-ghçtoda-kùãroda-dadhimaõóãda-÷uddhodàþ sapta jaladhayaþ ..>%)

#<sulakùaõà>#, strã, (su÷obhanaü lakùaõaü yasyàþ .) umàsakhãvi÷eùaþ . iti ÷abdamàlà .. sundaralakùaõayukte, tri .. (yathà, kathàsaritsàgare . 15 . 68 . tacchutvà vyasçjat ràjà so'tha pratyayitàn dvijàn . gatvà sulakùaõà sà và na vetyàlocyatàmiti ..

#<sulabhaþ>#, tri, sukhena labhyate iti . su + labha + khal %<na sudurbhyàü kevalàbhyàm .>% 7 . 1 . 68 . iti numàgamo na .) sukhalabhyaþ . anàyàsapràpyaþ . yathà, àhnikatattve .
     %<sulabhaü sakalaü puõyaü yaj¤adànàdijaü phalam .
     gaïgàtoyai÷ca satilairdurlabhaü pitçtarpaõam ..>%

@<[Page 5,384b]>@
#<sulabhà>#, strã, (sukhena labhyate iti . labha + khal . ñàp .) màùaparõo . dhåmrapatrà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sulocanaþ>#, puü, (÷obhane locane yasya .) hariõaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. duryodhanaþ . iti kecit .. (dhçtaràùñraputtràõàmanyatamaþ . yathà, mahàbhàrate 1 . 67 . 94 .
     %<viviü÷atirvikarõa÷ca jalasandhaþ sulocanaþ ..>%) sundaracakùuryukte, tri .. (vathà, mahàbhàrate . 3 . 55 . 13 .
     %<atãvasukumàràïgãü tanumadhyàü sulocanàm .
     àkùipantãmiva ca bhàþ ÷a÷inaþ svena tejasà ..>%

#<sulocanà>#, strã, (÷obhane locane yasyàþ .) màdhavaràjapatnã . yathà -- màdhava uvàca .
     %<÷rãmadvikramabhåbhartuþ puttro'haü màdhavàhnayaþ .
     sarvabhàvairbhaviùyàmi va÷agastava sundari ! ..
     candrakalovàca samudrapàre taruõapurandarapuropamà .
     plakùadvãpe'sti vikhyàtà dãvyantã saj¤ayà purã ..
     guõàkaràhvayastatra ràjà ÷reùñho mahàya÷àþ .
     su÷ãlà nàma tadbhàryà sarvalakùaõasaüyutà ..
     sulocanàhvayà kanyà vãra tatkukùisambhavà .
     gçhàõa tàü vivàhena svargabhogaü yadãcchasi ..>% ityupakramya .
     %<tataþ ÷ubhe kùaõe tasmin pçùñhamàruhya vàjinaþ .
     praceùñàkhyena bhçtyena vilaïghya jaladhiü yayau ..
     tato gandharvavidhinà sa ràjatanayaþ sudhãþ .
     cakre vivàhaü tàü kanyàü tatraiva pràptakautukaþ ..>% iti pàdme kriyàyogasàre 5 adhyàyaþ ..

#<suloma÷à>#, strã, (÷obhanà loma÷à .) kàkajaïghà . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷ãbhanalomayute, tri ..

#<sulomà>#, strã, (suùñhu lomànyasyàþ . óàp .) tàmnavallã . màüsacchadà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sulohakaü>#, klã, (suùñhu lohamiva . kan .) pittalam iti hemacandraþ ..

#<sulohità>#, strã, (suùñhu lohità .) agnijihvàvi÷eùaþ . iti ÷abdamàlà .. (yathà, muõóakopaniùadi . 1 . 2 . 4 .
     %<kàlã karàlã ca manojavà ca sulohità yà ca sudhåmravarõà .
     sphuliïginã vi÷varåpã ca devã lolàyamànà iti sapta jihvàþ ..>% sundararaktavarõe, puü, .. tadvati, tri ..

#<suvaktraþ>#, puü, (suùñhu vaktraü yasmàt .) vanavarvarã . iti ràjanirghaõñaþ .. sundarànane, tri .. (yathà, mahàbhàrate . 14 . 8 . 16 .
     %<uùõãùiõe suvaktràya sahasràkùàya mãóhuùe ..>%)

#<suvacanaü>#, klã, (suùñhu vacanam ..) ÷obhanoktiþ . tatparyàyaþ . supralàpaþ 2 . ityamaraþ . 1 . 6 . 17 .. (yathà, uttaracarite . 1 aïke .
     %<mlànasya jãvakusumasya vikà÷anàni santarpaõàni sakalendriyamohanàni etàni te suvacanàni saroruhàkùi karõàmçtàni manasa÷ca rasàyanàni ..>%)

#<suvacanã>#, strã, (suùñhu vacanaü yasyàþ . ñittvàt ïãp . etadàràdhanayà àràdhayiturvàkyasàphalyàttathàtvam .) devãvi÷eùaþ . vipadi striyo yasyàþ påjàü manvate kurvanti ca . àcàramàrtaõóe ÷ubhasåcanãti vartate ..

#<suvacàþ>#, [s] tri, (suùñhu vaco yasya .) vàgmã . iti jañàdharaþ ..

#<suvanaþ>#, puü, (såte vi÷vamiti . så + %<bhåsådhåbhrasjibhya÷chandasi .>% uõàø 2 . 80 . iti kyun .) såryaþ . agniþ . ityaõàdikoùaþ .. candraþ . iti kecit ..

#<suvarcakaþ>#, puü, svarjikàkùàraþ . iti jañàdharaþ ..

#<suvarcalà>#, strã, såryapatnã . iti trikàõóa÷eùa .. atasã . iti ratnamàlà .. såryamukhãpuùpam . iti kecit . àdityabhaktà . (asyàþ paryàyo guõà÷ca yathà --
     %<suvarcalà såryabhaktà varadàvadaràpi ca .
     såryàvartà raviprãtàparà brahmasudurlabhà ..
     suvarcalà himà råkùà svàdupàkà sarà guruþ .
     apittalà kañuþ kùàrà viùñambhakaphavàtajit ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..) bràhmã . iti ràjanirghaõñaþ .. de÷avi÷eùe, puü, ..

#<suvarcàþ>#, [s] tri, ÷obhanatejovi÷iùñaþ . ÷obhanaü varco yasyeti bahubrãhisamàsaniùpannaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 53 . 7 .
     %<taü sa bhãmaþ prajàkàmastoùayàmàsa dharmavit mahiùyà saha ràjendra satkàreõa suvarcasam .. *>% puü, dhçtaràùñraputtravi÷eùaþ . 1 . 67 . 101 .
     %<dçóhahastaþ suhasta÷ca vàtavegasuvarcasau ..>%)

#<suvarcikaþ>#, puü, svarjikàkùàraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà --
     %<kathitaþ svarjikàbhedo vi÷eùaj¤aiþ suvarcikaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..)

#<suvarcikà>#, strã, jatukà . iti ràjanirghaõñaþ .. (svarjikàkùàraþ . asyàþ paryàyo yathà --
     %<kàpotaü svarjikà svarjiþ svarjakà ca suvarcikà ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm .. tathàsyà guõàþ .
     %<suvarcikà svarjikàvat boddhavyà guõato janaiþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..)

#<suvarcã>#, [n] puü, svarjikàkùàraþ iti ràjanirghaõñaþ ..

#<suvarõaü>#, klã, (÷obhanà varõo yasya .) dhàtuvi÷eùaþ . sonà iti bhàùà . tatparyàyaþ . svarõam 2 kanakam 3 hiraõyam 4 hema 5 hàñakam 6 taùanãyam 7 ÷àtakumbham 8 gàïgeyam 9 bharma 10 karvaram 11 càmãkaram 12 jàtaråpas 13 mahàrajatam 14 kà¤canam 15 rukmam 16 kàrtasvaram 17 jàmbånadam 18 aùñàpadam 19 . ityamaraþ . 2 . 9 . 94 .. ÷àtakaumbham 20 bharmam 21 karvåram 22 karcuram 23 rugmam 24 . iti taññãkà .. bhadram 25 bhåri 26 pi¤jaram 27 draviõam 28 gairikam 29 càmpeyam 30 bharuþ 31 candraþ 32 kaladhautam 33 . iti jañàdharaþ .. abhrakam 34 agnibãjam 35 lohavaram 36 uddhasàråkam 37 spar÷amaõiprabhavam 38 mukhyadhàtu 39 . iti ÷abdaratnàvalã .. ujjvalam 40 kalyàõam 41 manoharam 42 agnivãryam 43 agni 44 bhàskaram 45 pi¤jànam 46 api¤jaram 47 tejaþ 48 dãptam 49 agnibham 50 dãptakam 51 maïgalyam 52 sauma¤jakam 53 bhçïgàram 54 jàmbavam 55 àgneyam 56 niùkam 57 agni÷ikham 58 . asya guõàþ . snigdhatvam . kaùàyatvam . tiktatvam . madhuratvam . doùatrayadhvaüsanatvam . ÷ãtatvam . svàdutvam . rasàyanatvam . rucikàritvam . cakùuùyatvam . àyuùyadatvam . praj¤àvãryabalasmçtikaratva¤ca . taddhàraõasya guõàþ . kàntiduritakùaya÷rãkàritvam .. * .. tatparãkùàdi yathà --
     %<dàhe'tiraktamatha yacca sitaü chidàyàü kà÷mãrakànti ca vibhàti nikàùapaññaiþ .
     snigdha¤ca gauravamupaiti ca yattulàyàü jànãta devakanakaü mçdu raktapãtam ..
     tatraikaü rasavedhajaü tadaparaü jàtaü svayaü bhåmijaü ki¤cànyadvahu lohasaïkarabhavaü ceti tridhà kà¤canam .
     tatràdyaü kalapãtaraktamaparaü raktaü tato'nyadyathà gauràbhraü taditi krameõa gaditaü syàt pårvapårvottamam ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. * .. apica suvarõasyotpattinàmalakùaõaguõàþ .
     %<purà nijà÷ramasthànàü saptarùãõàü jitàtmanàm .
     patnãrvilokya làvaõyalakùmãsampannayauvanàþ ..
     kandapedarpavidhvastacetaso jàtayedasaþ .
     patitaü taddharàpçùñhe retastu hematàmagàt ..
     kçtrimaü càpi bhavati tadrasendrasya vedhataþ .
     svarõaü suvarõaü kanakaü hiraõyaü hema hàñakam ..
     tapanãyaü kaladhautaü gàïgeyaü bharma kà¤canam .
     càmãkaraü ÷àtakumbhaü tathà kàrtasvara¤ca tat ..
     jàmbånadaü jàtaråpaü mahàrajatamityapi .
     dàhe raktaü sitaü chede niùeke kuïkumaprabham ..
     tàra÷ulvo'bhihataü snigdhaü komalaü guru hama sat ..>% sat uttamam .
     %<tacchnetaü kañhinaü råkùaü vivarõaü samalaü dalam .
     dàhe chede'sitaü ÷vetaü kaùe tyàjyaü laghusphuñam ..>% dalaü doùata iti loke . sphuñaü yadghanàhataü sphuñati ..
     %<suvarõaü ÷ãtalaü vçùyaü balyaü guru ramàyanam .
     svàdu tikta¤ca tuvaraü pàke ca svàdu picchilam ..
     pavitraü bçühaõaü netryaü medhàsma timatipradam .
     hçdyamàyuùkaraü kàntivàgvi÷uddhisthiratvakçt .
     viùadvayakùayonmàdatridoùajvara÷oùajit ..
     balaü savãryaü harate naràõàü rogavrajaü poùayatãha kàye .
     asaukhyakàryeva sadà suvarõama÷uddhametanmaraõa¤ca kuryàt ..
     asamyaïmàritaü svarõaü balaü vãrya¤ca nà÷ayet .
     karoti rogànmçtyu¤ca taddhanyàdyatnatastataþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. atha suvarõakaraõam .
     %<madhvàjyaü guóatàmra¤ca kareõàmàkùikaü rasam .
     dhamanàcca bhavedraupyaü suvarõakaraõaü ÷çõu ..
     pãtaü dhustårapuùpa¤ca sãsaka¤ca palaü matam pàñhà làïgala÷àkhà ca målamàvartanàdbhavet ..>% iti gàruóe 188 adhyàyaþ .. * .. api ca . ÷rã÷aïkara uvàca .
     %<ànãya pàradaü devi sthàpayet prastaropari .
     tasyopari japenmantraü sarvabandhamayàtmakam ..
     sàùñasahasraü deve÷i prajapet sàdhakàgraõãþ .
     svayambhupuùpasaüyukte vastre càruõasannibhe ..
     saüsthàpya pàradaü devi mçtpàtre yugale ÷ive .
     puùpayukte na såtreõa badhnãyàt bahuyatnataþ ..
     mçttikayà rajenaiva dhànyasya parame÷vari .
     lepayedvahuyatnena raudre ÷uùkàõi kàrayet ..
     puna÷ca lepayeddhãmàn tato vahnau viniþkùipet ..
     aùñamãnavamãràtrau kùipennaiva sure÷vari ..
     athavà parame÷àni mçtpàtre sthàpayedrasam .
     vallãrasena tadda vyaü ÷odhayedvahuyatnataþ ..
     ghçtanàrãrasenaiva tathaiva ÷odhanaü caret .
     evaü kçte tu guñikàü yadi syàt dçóhabandhanam ..
     dhuståra¤ca samànãya madhye ÷ånya¤ca kàrayet .
     kçùõàkhyàtulasãyoge tathà ghçtakumàrikà ..
     evaü kçte vahniyoge bhasmasàt jàyate kila .
     bhasmayoge bhavet svarõaü dhanadàyàþ prasàdataþ .
     vivarõaü jàyate dravyaü yadi påjàü na càcaret ..>% iti màtçkàbhedatantre 5 pañalaþ .. * .. asya dhàryatvaü sarvadevatàtmakatva¤ca yathà, ràmàyaõe mahàbhàrate ca para÷uràmaü prati va÷iùñhavàkyam .
     %<sarvaratnàni nirmathya tejàrà÷i samutthitam .
     suvarõamebhyo vipre ndra ratnaü paramanuttamam ..
     etasmyata kàraõàddevagandharvoragaràkùasàþ .
     manuùyà÷ca pi÷àcà÷ca prayatà dhàrayanti tat ..>% tathà .
     %<tasmàt sarvapavitrebhyaþ pavitraü paramaü smçtam ..>% tathà .
     %<agnirvai sakalà devàþ suvarõa¤ca tadàtmakam .
     tasmàt suvarõaü dadatà dattàþ syuþ sarvadevatàþ ..>% tasmàttat padàdau na dhàryaü devatàtmakatvàt . iti ÷uddhitattvam .. * .. taddànaphalaü yathà -- ambarãùa uvàca .
     %<na suvarõaü vinà dànaü tilairvà munisattama .
     kasmàt pavitramityuktaü bhavànetat vravãtu me ..
     va÷iùñha uvàca .
     atra te kathàyiùyàmi itihàsaü puràtanam .
     jàmadagnyasya ràmasya munibhiþ saha pàrthiva ..
     triþsaptakçtvaþ pçthivãü munãn papraccha pàrthiva .
     kçtvà tu kçpayàviùño niþkùattràü bhàrgavaþ purà ..
     ràma uvàca .
     krodhàdidaü kçtaü karma mayà munivarottamàþ .
     kathaü kasmàdvimucye'haü pàpàt kùattravadhàdataþ ..
     ityuktà dharmatattvaj¤àþ pàpànàü pàvanaü param .
     dàna¤ceha suvarõasya te tamåcurmaharùayaþ ..
     etat pavitramatulaü sambhåtamiha ÷u÷ruma .
     ÷ambhorvãryàt paraü tejo hyapatyaü jàtavedasaþ ..
     sahajaü kàrtikeyasya rudra÷ukrasamudbhavam .
     pavitraü yat suraiþ sarvairdhàryante mukuñàdibhiþ agnistu devatàþ sarvàþ prãyante sarvadevatàþ .
     tasmàt suvarõaü dadatàü suvarõa¤ca tadàtmakam ..
     da÷a pårvàparàü÷caiva provàcedaü bçhaspatiþ .
     suvarõaü ye prayacchanti narakàttàrayanti te ..
     sarvàna kàmàn prayàntyete pitàmahasuto'vravãta .
     marãcirbhagavàn pårvaü ye prayacchanti kà¤canam ..
     yaþ suvarõaü naro nityaü bràhmaõemyaþ prayacchati .
     sa ciraü virajà vidvàn devavaddivi modate ..
     sarveùàmeva dànànàmekajanmànugaü phalam .
     hàñakakùitigaurãõàü saptajanmànugaü phalam ..
     vidyamànaü suvarõaü tu yo lobhànna prayacchati .
     sa sadà janapàpaistu veùñito narakaü vrajet ..
     kçtvàpi sumahat pàpaü jàtaråpaü dadàti yaþ .
     sa sadyastena pàpena mucyate nàtra saü÷ayaþ ..
     evaü j¤àtvà tu ÷rutyarthaü suvarõaü dehi bhàrgava .
     tulàmàruhya kàyasya samànamàtmanastathà ..
     ityukto munibhirdivyai ràmo dharmabhçtàüvaraþ .
     pràdàt suvarõaü viprebhyaþ tataþ pàpàdamucyata ..
     tasmàttvamapi ràjendra dvijebhyo dehi kà¤canam viùvaksenaü samuddi÷ya yadãccheþ ÷à÷vatãü gatim ..>% iti vahnipuràõe tulàpuruùadànanàmàdhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<suvarõadànaü godànaü bhåmidànaü tathiva ca .
     nà÷ayantyà÷u pàpàni mahàpàtakajànyapi ..>% iti pràya÷cittatattvam .. * .. utsçùñasvarõasya gçhe cirasthàpananiùedho yathà,
     %<na ciraü sthàpayedgehe hema saüprokùitaü budhaþ .
     tiùñhat bhayàvahaü yasmàt ÷okavyàdhikaraü nçõàm ..
     ÷ãghraü parasvãkaraõàt ÷reyaþ pràpnoti puùkalam ..>% saüprokùitaü pàtramuddi÷ya tyaktam . ataeva viùõupuràõe .
     %<tasmàt sarvàtmanà pàtre dadyàt kanakamuttamam apàtre pàtayeddattaü suvarõaü narakàrõave ..
     pramàdatastu tannaùñaü tàvanmàtraü niyojayet .
     anyathà steyayuktaþ syàt hemnyadatte vinà÷ini>% taddhema tràhmaõàyotsçùñaü bràhmaõasàdakçtaü yadi cauràdinà apahriyate tadà tàvadeva punarutsçjya deyamiti dànasàgaraþ .. * .. tattu agnidaivatam . yathà --
     %<àgneyaü kanakaü proktaü sarvalauhàni vàpyathà>% iti ÷uddhitattvam .. (athàsya màraõavidhiþ .
     %<galitasya suvarõasya ùoóa÷àü÷ena sãsakam .
     yojayitvà samuddhçtya nimbunãreõa mardayet ..
     golaü kçtvà gandhacårõaü samaü dadyàttadupari .
     ÷aràvasaüpuñe kçtvà puñettriü÷advanopalaiþ .
     evaü munipuñairhema notthànaü labhate punaþ ..>% asya guõàþ .
     %<kaùàyaü tiktamadhuraü suvarõaü guru lekhanam .
     hçdyaü rasàyanaü balyaü cakùuùyaü kàntidaü ÷uci ..
     àyurmedhàvayaþsthairyavàgvi÷uddhismçtipradam .
     kùayonmàdagaràõà¤ca kuùñhànàü nà÷anaü param ..>% iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe jàraõamàraõàdhikàre .. * ..) haricandanam . iti medinã .. svarõagairikam . iti ratnamàlà .. dhanam . iti hemacandraþ .. nàgake÷aram . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<suvarõaþ>#, puü, klã, (suùñhu varõo'sya .) hemno'kùaþ . sa a÷ãtirattikàparimitasvarõam . tatparyàyaþ vistaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 86 .. karùaü suvarõasya suvarõasaüj¤am . iti lãlàvatã .. karùaparimàõam . iti vaidyakaparibhàùà .. (yathà --
     %<vidyàtkarùaü tathà càpi suvarõaü kavalagraham ..>% iti gàruóe 208 adhyàyaþ ..)

#<suvarõaþ>#, puü, (÷obhano varõo yasya .) svarõakarùaþ . yaj¤avi÷eùaþ . iti medinã .. dhuståraþ . ityamaraþ .. kaõagugguluþ . iti ràjanirghaõñaþ .. suùñhuvarõe, tri . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 68 . 33 .
     %<vàsasàü sampradànena svadàranirato naraþ .
     suvarõa÷ca suve÷a÷ca bhavatãtyanu÷u÷rumaþ ..>%)

#<suvarõakaü>#, klã, (suvaõamiva . ivàrthe kan .) pittalam . iti hemacandraþ .. (svàrthe kan . suvarõam . yathà, mahàbhàrate . 3 . 82 . 75 .
     %<tatra snàtvà nara÷reùñha labhet bahu suvarõakam ..>% suùñhu, varõo yasya . kan .) sundaravarõayukte, tri ..

#<suvarõakaþ>#, puü, (suùñhu varõo yasya . kan .) àrasvadhavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 24 ..

#<suvaõnakadalã>#, strã, (suvarõà suvarõavarõà sundaravarõà và kadalã .) kadalãvi÷eùaþ . càüpà kalà iti bhàùà . tatparyàyaþ . suvarõarambhà 2 kanakamocà 3 potà 4 suvarõamocà 5 campakarambhà 6 surabhikà 7 subhagà 8 hemaphalà 9 svaõephalà 10 kanakarambhà 11 pãtarambhà 12 gaurã 13 gaurarambhà 14 kà¤canakadalã 15 surapriyà 16 . asyà guõàþ . madhuratvam . himatvam . svalpà÷ane dãpanakàritvam . tçùõàdàhanà÷itvam . kaphàvahatvam . vçùyakàritvam . gurutva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<suvarõakàraþ>#, puü, (suvarõaü svarõabhåùaõàdikaü karotãti . kç + aõ .) svarõakàraþ . iti halàyudhaþ .. sekarà iti bhàùà .. (yathà, manuþ . 4 . 218 .
     %<ràjànnaü teja àdatte ÷ådrànnaü brahmavarcasam .
     àyuþ suvarõakàrànnaü ya÷a÷carmàvakartinaþ ..>%)

#<suvarõagairikaü>#, klã, (suvarõaü sundaravarõaü gairikam .) gairikabhedaþ . varõakamàñi iti vaïgabhàùà . pãta geru iti hindã bhàùà . tatparyàyaþ . svarõadhàtuþ 2 suraktakaþ 3 sandhyàbhram 4 vabhrudhàtuþ 5 ÷ilàdhàtuþ 6 . asya guõàþ . gairikaü madhuraü ÷ãtaü kaùàyaü vraõaropaõam . visphoñàr÷o'gnidàhaghnaü varaü svarõàdigaü ÷ubham .. iti ràjanirghaõñaþ .. (tathàca .
     %<gairikaü raktadhàtu÷ca gaireyaü girijantathà .
     suvarõagairikaü, tvanyattato raktrataraü hi tat ..
     gairikadvitayaü snigdhaü madhurantuvaraü himam .
     cakùuùyaü dàhapittàsrakaphahikkàviùàpaham ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..)

#<suvarõanakulã>#, strã, (suvarõà nakulã .) mahàjyotiùmatã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<suvarõapuùpaþ>#, puü, (suvarõavat puùpaü yasya .) ràjataruõã . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 29 . 10 .
     %<÷reùñhã suvarõapuùpaiþ padmairvipràþ purohitàþ kumudaiþ ..>%)

#<suvarõaprasaraü>#, klã, (suvarõasya prasara iva yatra .) elavàlukam . iti vaidyakam ..

#<suvarõabaõik>#, puü, (suvarõasya baõik krayavikrayàdikartà .) jàtivi÷eùaþ . sonàra veõiyà iti bhàùà . sa tu ambaùñhàdvai÷yàyàü jàtaþ madhyamavarõasaïkaraþ . iti kecit .. tasya pàtityakàraõaü yathà, brahmavavarte brahmakhaõóe . 10 . 95 .
     %<ka÷cidbaõigvi÷eùa÷ca saüsargàt svarõakàriõaþ .
     svarõacauryàdidoùeõa patito brahma÷àpataþ ..>% api ca .
     %<gàndhikaþ ÷àïkhika÷caiva kàüsyako maõikàrakaþ .
     suvarõajãvika÷caiva pa¤caüte baõijaþ smçtàþ ..
     ambaùñhàdrajaputtryàntu jàyate gàndhiko baõik .
     gandhacandanadhåpàdikrayavikrayakàrakaþ ..
     gàndhikyàü rajaputtràcca saüjàtaþ ÷àïkhiko baõik .
     ÷aïkhaü dattvà muneþ pratnyai ÷aïkhajãvã prakãttitaþ ..
     ÷àïkhikyàü gàndhikàjjàtastàmrakàüsyopajãvikaþ .
     ÷àïkhikàt kàüsyakanyàyàü maõikàraþ prajàyate .
     kàüsyakàràcca màõikyàü suvarõajãviko'bhavat ..>% iti parà÷arapaddhatau bhàrgavaràmakçtavarõasaïkarajàtimàlà ..

@<[Page 5,386c]>@
#<suvarõabinduþ>#, puü, (suvarõavat binduryatra .) viùõuþ . iti hemacandraþ ..

#<suvarõayåthã>#, strã, (suvarõavat pãtà yåthã .) pãtavarõayåthikà . svarõayåi iti bhàùà . tatparyàyaþ sugandhà 2 hemayåthikà 3 yuvatãùñà 4 raktagandhà 5 ÷ikhaõóã 6 nàgapuùpikà 7 hariõã 8 pãtayathã 9 pãtikà 10 kanakaprabhà 11 manoharà 12 gandhàóhyà 13 . asyà guõàþ . svàdutvam . ÷i÷iratvam . ÷arkaràrtipittadàhatçùànànàtvagdoùanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<yåthikà gaõikàmbaùñhà sà pãtà hemapuùpikà yåthãyugaü himaü tiktaü kañpàkaü saraü laghu ..
     madhuraü tuvaraü hçdyaü pittaghnaü kaphavàtalam .
     vraõàsramukhadantàkùi÷irorogaviùàpaham ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<suvarõavarõaþ>#, puü, (suvarõavat varõo yasya .) viùõuþ . yathà --
     %<suvarõavarõo hemàïgo varàïga÷candanàïgadã .>% iti tasya sahasranàmastotram ..

#<suvarõavarõà>#, strã, (suvarõavat varõo yasyàþ .) haridrà . iti ÷abdacandrikà .. svarõavarõayukte, tri ..

#<suvarõà>#, strã, (suùñhu varõo yasyàþ .) kçùõàguru . iti medinã .. vàñyàlakaþ . iti ÷abdacandrikà .. svarõakùãrã . haridrà . iti ràjanirghaõñaþ .. (hàstinàpurakarturhastino màtà . yathà, mahàbhàrate . 1 . 95 . 34 . %<suhotraþ khalu ikùvàkukanyàmupayeme suvarõàü nàma tasyàmasya jaj¤e hastã ya idaü hàstinapuraü sthàpayàmàsa etadasya hàstinapuratvam ..>%

#<suvarõàkhyaþ>#, puü, (suvarõasya àkhyà àkhyà yasya .) nàgake÷araþ . iti ratnamàlà .. dhuståravçkùaþ . iti kanakàhvaya÷abdadar÷anàt .. (tãrthavi÷eùe, klã . iti mahàbhàratam . 3 . 84 . 17 ..)

#<suvarõã>#, strã, (suùñhu varõo yasyàþ . gauràditvàt ïãù .) àkhuparõã . iti ràjanirghaõñaþ .. (vivçtirasyà àkhuparõo÷abde j¤àtavyà ..)

#<suvayàþ>#, [s] strã, (suùñhu vayo yasyàþ .) prauóhà strã . iti ràjatirghaõñaþ ..

#<suvalliþ>#, strã, (÷obhanà valliþ .) somaràjã . ityamaraþ . 2 . 4 . 95 ..

#<suvallã>#, strã, (suvalli + pakùe ïãù .) somaràjã . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<suvasantaþ>#, puü, (÷obhano vasanto yatra .) caitràvalã iti trikàõóa÷eùaþ .. sundaravasantakàlaþ sujàtãyavasantaroga÷ca ..

#<suvasantakaþ>#, puü, (÷obhano vasanto yatra . kap .) vàsantã . madanotsavaþ . iti medinã ..

#<suvahaþ>#, tri, (sukhena uhyate iti . su + vaha + khal .) sukhavàhyaþ . iti medinã .. (suùñhu vahatãti . vaha + ac . samyagvahaþ . iti hemacandraþ ..

@<[Page 5,387a]>@
#<suvahà>#, strã, (suùñhu, vahati saugandhamiti . su + vaha + ac .) ÷ephàlikà . ràsnà . (asyàþ paryàyo yathà --
     %<ràsnà yuktarasà rasyà suvahà rasanà rasà .
     elàparõã ca surasà sugandhà preyasã tathà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..) godhàpadã . phalàparõã . ityamaraþ . 2 . 4 . 70 .. ÷allakã . (asyàþ paryàyo yathà, bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge .
     %<÷allakã gajabhakùyà ca suvahà surabhãrasà .
     maheruõà kundarukã vallakã ca bahusravà ..>%) bãõà . iti medinã .. trivçtà . iti ÷abdacandrikà bharata÷ca .. rudrajañà . haüsapadã . gandhanàkulã . mu÷alã . nãlasindhuvàraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (asyàþ paryàyo yathà --
     %<sindhuvàraþ ÷vetapuùpaþ sindukaþ sinduvàrakaþ .
     nãlapuùpã tu nirguõóã ÷ephàlã suvahà ca sà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..)

#<suvàsaþ>#, puü, (÷obhano vàsaþ .) ÷obhanagandhaþ . uttamanivàsaþ . iti kecit .. (mahàdevaþ . iti mahàbhàratam . 13 . 17 . 115 ..)

#<suvàsinã>#, strã, (sukhena vasatãti . su + vasa + õiniþ .) ciriõñã . ityamaraþ . 2 . 6 . 9 .. sukhena vayatãti suvàsinãti dràvióàþ . pitçkulasnehàt cirameñati gacchati ciriõñã . iña gatau an manãùàdiþ . suvàsinyàü ciriõñã syàt dvitauyavayasi striyàmiti rudraþ . caraõñãtyeke . iti taññãkàyàü bharataþ ..

#<suvid>#, puü, (suùñhu vettãti . vid + kvip .) paõóitaþ . guõayuktanàryàm, strã . ityamare sauvidalla÷abdañãkàyàü ràmà÷ramaþ ..

#<suvidaþ>#, puü, (suùñhu vettãti . su + vid + kaþ .) sauvidaþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ .. ràjà . iti bharataþ ..

#<suvidat>#, puü, (suùñhu vettãti . vid + kvip . tamata tãti . at + kvip .) ràjà . ityamare sauvidalla÷abdañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<suvidatra>#, tri, (suùñhuvettãti . su + vid + %<suvideþ katran .>% uõàø 3 . 108 . iti katran .) kuñumbaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<suvidallaü>#, klã, antaþpuram . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<suvidallà>#, strã, åóhà nàrã . ityamare sauvidalla÷abdañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<suvidhiþ>#, puü, (su ÷obhano vidhiryasya .) arhadvi÷eùaþ . iti hemacandraþ .. uttamavidhà¤ca ..

#<suvinãtà>#, strã, (suùñhuvinãtà .) sukarà gauþ . iti ÷abdaratnàbalã .. ati÷ayavinayavi÷iùñe, ti ..

#<subãjaþ>#, puü, (su ÷obhanaü bãjaü yasya .) khaskhasaþ iti ràjanirghaõñaþ .. (mahàdevaþ . iti mahàbhàratam . 13 . 17 . 39 ..) sundarabãje, klã . tadvati, tri ..

@<[Page 5,387b]>@
#<suvãrakaü>#, klã, (su + vãra ÷aurye + õvul .) sauvãrà¤janam . iti ÷abdacandrikà . (paryàyo'sya yathà --
     %<suvãrakaü pàrvateyaü sauvãraü nãlama¤janam ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

#<suvãràmlaü>#, klã, (suvãraü ati÷ayatejaþ÷àli amlaü yasya .) kà¤jikam . iti jañàdharaþ ..

#<suvãryaü>#, klã, (suùñhu vãryaü yasya .) vadarãphalam . iti jañàgharaþ .. uttamavãrya¤ca ..

#<suvãryà>#, strã, (suùñhu vãryaü yasyàþ .) vanakàrpàsã . iti ÷abdaratnàvalã .. (vanakàrpàsã÷abde'syà vi÷eùo j¤eyaþ ..)

#<suvçttaþ>#, puü, (÷obhano vçttaþ .) ÷åraõaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. tri, sundaravartulaþ .. (yathà, bhàrate . 1 . 154 . 9 .
     %<pa÷ya bàhå suvçttau me hastihastanibhàvimau ..>% suùñhu vçttaü caritraü yasyeti . saccaritraþ . yathà, raghuþ . 8 . 77 .
     %<mayi tasya suvçtta ! vartate laghusande÷apadà sarasvatã .
     ÷çõu vi÷rutasattvasàra ! tàü hçdi cainàmupadhàtumarhasi ..>%)

#<suvçttà>#, strã, (suùñhuvçttà .) patapatrã . kàkalãdràkùà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<suvegà>#, strã, (suùñhu vego yasyàþ .) mahàjyotiùmatã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<suvelaþ>#, puü, (sugatà velà samudrakålaü yena . yadvà, suùñhu velà sthitiryasya .) trikåñaparvataþ . iti hemacandraþ .. yathà, anargharàghave . 6 . 17 .
     %<÷rutvà dà÷arathã suvelakañake sàñãpamardhedhanuùñaïkàraiþ paripårayanti kakubhaþ procchanti kaukùeyakàn ..>%)

#<suvelaþ>#, tri, (÷obhanà velà maryàdà sthitiryasya .) praõataþ . ÷àntaþ . iti medinã ..

#<suve(ùa)÷aþ>#, puü, (÷obhano ve÷o yasya .) ÷vetekùuþ . iti ràjanirghaõñaþ .. sundarave÷ayukte, tri . yathà,
     %<suve÷aü puruùaü dçùñvà bhràtaraü yadi và sutam .
     yoniþ klidyati nàrãõàü satyaü satyaü hi nàrada ..>% iti mahàbhàratam ..

#<suve÷ã>#, [n] tri, (suve÷o'syàstãti . iniþ .) sundarave÷ayuktaþ ..

#<suvrataþ>#, puü, (suùñhu vrataü yasya .) bhàvikalpãyàrhadvi÷eùaþ .. vartamànakalpãyàhadvi÷eùaþ . iti hemacandraþ .. (kàrtikeyaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 231 . 7 .
     %<muvrato lalita÷caiva bàlakrãóanakapriyaþ ..>%) ÷obhanavratayukte, tri .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 234 . 27 .
     %<suvratà càpi kalpàõã sarvabhåteùu vi÷rutà .
     arundhatã mahàtmànaü va÷iùñhamçùisattamam ..>%)

#<suvratà>#, strã, (suùñhu vrataü yasyàþ .) sukhasaüdohyà gauþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 71 .. ÷obhanavratà . iti medinã .. vartamànakalpãyapa¤cada÷ajinamàtà . iti hemacandraþ .. (÷añhã . tatparyàyo yathà --
     %<÷añhã palà÷ã ùaógranthà savratà gandhamålikà .
     gandhàrikà gandhavadhårvadhåþ pçthupalà÷ikà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..)

#<su÷armà>#, [n] puü, ràjavi÷eùaþ . iti puràõam .. ninditabràhmaõavi÷eùaþ . yathà --
     %<su÷armà nàma ko deva kiü jàtãyaþ kimàtmakaþ kutastasya ca vai muktiþ kena và yatra hetunà ..
     ÷rãbhàgavànuvàca .
     su÷armà nàma durmedhàþ sãmà pàpàtmanàmabhåt .
     anàmnàyavidàü vaü÷e vipràõàü krårakarmaõàm ..>% iti pàdyottarakhaõóe 80 adhyàyaþ .. su + ÷é gi hiüse + %<anyebhyo'pi dç÷yante .>% 3 . 2 . 75 . iti manin .) su÷çõàti yaþ . iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ .. ÷obhanasukhavi÷iùñe, tri ..

#<su÷alyaþ>#, puü, (suùñhu, dçóhaü ÷alyaü kaõñakaü yasya .) khadiraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (khadira÷abde'sya vivaraõaü j¤àtavyam ..)

#<su÷avã>#, strã, kàravellaþ . kçùõajãrakaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ . 2 . 4 . 155 ..

#<su÷àkaü>#, klã, (suùñhu ÷àko yasmàt .) àrdrakam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<su÷àkaþ>#, puü, (suùñhu ÷àko yasya .) cakùuþ . bhiõóà . taõóulãyaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<su÷àntà>#, strã, ÷a÷idhvajaràjapatnã . yathà, kalkipuràõe 22 adhyàye .
     %<÷a÷idhvajo mahàtejà gajàyutabalaþ sudhãþ .
     tasya patnã mahàdevã viùõuvrataparàyaõà ..
     su÷àntà svàminaü pràha kalkinà yoddhumudyatam nàtha kàntaü jagannàthaü sarvàntaryàminaü prabhum .
     kalkiü nàràyaõaü sàkùàt kathaü tvaü prahariùyasi ..>%

#<su÷ikhaþ>#, puü, (÷obhanà ÷ikhà yasya .) agniþ . iti jañàdharaþ .. uttama÷ikhàyukte, tri ..

#<su÷ikhà>#, strã, (÷obhanà ÷ikhà .) mayåra÷ikhà . iti ràjanirghaõñaþ .. (sundarake÷aþ . yathà, bhàgavate . 3 . 20 . 36 .
     %<madhyaü viùãdati bçhatstanabhàrabhãta ÷rànteva dçùñiramalà su÷ikhàsamåhaþ ..>%)

#<su÷ãtaü>#, klã, (÷obhanaü ÷ãtam .) pãtacandanam . iti ÷abdacandrikà .. ati÷aya÷ãta¤ca . tadvati, tri ..

#<su÷ãtaþ>#, puü, (suùñhu ÷ãtaþ .) hrasvaplakùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<su÷ãtalaü>#, klã, (suùñhu, ÷ãtalam .) gandhatçõam . iti ratnamàlà .. (gandhatçõa÷abde'sya vi÷eùo j¤eyaþ ..) ati÷ãtaguõavi÷iùñe, tri .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 65 . 4 .
     %<nirmalasvàdu ÷alilaü manohàri su÷ãtalam ..>%) supari÷ràntavàhàste nive÷àya mano dadhuþ ..)

@<[Page 5,388a]>@
#<su÷ãtà>#, strã, (suùñhu ÷ãtà .) ÷atapatrã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<su÷ãvikà>#, strã, kandavi÷eùaþ . vàràhãkandaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<su÷ãmaþ>#, puü, ÷ãtaguõaþ . ityamarañãkàyàü svàmà .. tadvati, tni ..

#<su÷ãlaþ>#, puü, (su ÷obhanaü ÷ãlamasya .) colaràjaþ . yathà --
     %<yo viùõudàsaþ sa tu puõya÷ãlo ya÷colabhåpaþ sa su÷ãlanàmà .
     àvàmubhau tatsamaråpabhàjau dvàþsthau kçtau tena ramàpriyeõa ..>% iti pàdme uttarakhaõóe 54 adhyàyaþ .. ÷obhana÷ãlavi÷iùñe, tri .. (yathà, bhàgavate . 6 . 1 . 17 .
     %<sadhrãcãno hyayaü loke panthàþ kùemo'kutobhayaþ .
     su÷ãlàþ sàdhavo yatra nàràyaõaparàyaõàþ ..>% ÷obhanaü ÷ãlamiti . sacciritre, klã . yathà, mahàbhàrate . 3 . 297 . 43 .
     %<tvayà su÷ãlavratapuõyayuktayà samaddhçtaü sàdhvi punaþ kulãnayà ..>%)

#<su÷ãlatà>#, strã, (su÷ãlasya bhàvaþ . tal . ñàp . satsvabhàvaþ . su÷ãlatvam ..

#<su÷ãlà>#, strã, (÷obhanaü ÷ãlaü yasyàþ . ñàp . (÷rãkçùõasyàùñamahiùyantargatamahiùãvi÷eùaþ . yathà --
     %<aùñau mahiùyastàþ sarvà rukmiõyàdyà mahàtmanaþ .
     råkmiõã satyabhàmà ca kàlindã ca ÷ucismità ..
     mitravindà jàmbavatã nàgnajitã sulakùaõà .
     su÷ãlà nàma tanvaïgã mahiùya÷càùñamàþ smçtàþ ..>% iti pàdyottarakhaõóe 68 adhyàyaþ .. yamabhàryà . iti kecit ..

#<su÷rãkà>#, strã, (÷obhanà ÷rãþ ÷obhà yasyàþ . kap .) sallakã . iti ràjanirghaõñaþ .. sundara÷rãyukte, tri .. (yathà, harivaü÷e . 183 . 113 .
     %<dvàropa÷obhitàü kçtvà sarvàü dvàravatãü purãm .
     saümçùñarathyàü su÷rãkàü bahuratnopa÷obhitàm ..>%) su÷rutaþ, puü, vi÷vàmitramuniputtraþ . sa tu cikitsà÷àstrakartà . yathà --
     %<tathà dhanvantarivaü÷e jàtaþ kùãràbdhimanthane .
     devàdaunàü jãvanàya àyurvedamuvàca ha .
     vi÷vàmitrasutàyeva su÷rutàya mahàtmane ..>% iti gàruóe 150 adhyàyaþ .. atha su÷rutapràdurbhàvaþ .
     %<atha j¤ànadç÷à vi÷vàmitraprabhçtayo'vadan .
     ayaü dhanvantariþ kà÷yàü kà÷iràjo'yamucyate ..
     vi÷vàmitro munisteùu puttraü su÷rutamuktavàn .
     vatsa vàràõasoü gaccha tvaü vi÷ve÷varavallabhàm ..
     tatra nàmnà divodàmaþ kà÷iràjo'sti bàhujaþ sa hi dhanvantariþ sàkùàdàyurvedavidàü varaþ ..
     àyurvedaü tato'dhãtya lokopakçtihetave .
     sarvapràõi dayà tãrthamupakàro mahàmakhaþ ..
     piturvacanamàkarõya su÷rutaþ kà÷ikàü gataþ .
     tena sàrdhaü samadhyetuü munisånu÷ataü yayau ..
     atha dhanvantariü sarvavànaprasthà÷rame sthitam .
     bhagavantaü sura÷reùñhaü munibhirbahubhiþ stutam ..
     kà÷iràjaü divodàsaü te'pa÷yan vinayànvitàþ .
     svàgataü va iti smàha divodàso ya÷odhanaþ ..
     ku÷alaü paripapraccha tathàgamanakàraõam .
     tataste sa÷rutadvàrà kathayàmàsuruttaram ..
     bhagavan mànavàn dçùñvà vyàdhibhiþ paripãóitàn .
     krandato mriyamàõàü÷ca jàtàsmàkaü hçdi vyathà ..
     àmayànàü ÷amopàyaü vij¤àtuü vayamàgatàþ .
     àyurvedaü bhavànasmànadhyàpayatu yatnataþ ..
     aïgãkçtya vacasteùàü nçpatistànupàdi÷at .
     vyàkhyàtaü tena te yatnàt jagçhurmunayo mudà ..
     kà÷iràjaü jayà÷ãrbhirabhinadya mudànvitàþ .
     su÷rutàdyàþ susiddhàrthà jagmurgehaü svakaü svakam ..
     prathamaü su÷rutasteùu svaü tantraü kçtavàn sphuñam .
     su÷rutasya sakhàyo'pi pçthak tantràõi tenire ..
     su÷rutena kçtaü tantraü su÷rutaü bahubhiryataþ .
     tasmàttat su÷rutaünàmnà vikhyàtaü kùitimaõóale ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (klã, goùñhã÷ràddhe tçptipra÷naþ . yathà, manuþ . 3 . 254 .
     %<pitrye svaditamityeva vàcyaü goùñhetu su÷rutam .
     sampannamityabhyu daye daive rucitamityapi ..>%)

#<suùamaþ>#, tri, (suùñhu samaü sarvaü yasmàt . %<suvinirdurbhyaþ supisåtisamàþ .>% 8 . 3 . 88 . iti ùatvam .) ÷obhanam . ityamaraþ . 3 . 1 . 52 .. samaþ . iti medinã ..

#<suùamà>#, strã, (su ÷obhanaü samaü sarvaü yathà .) paramà ÷obhà . ityamaraþ . 1 . 3 . 17 .. (yathà, naiùadhe . 19 . 2 .
     %<jayajaya mahàràja pràbhàtikãü suùamàmimàü saphalayatamàü dànàdakùõordaràlasapakùmaõoþ ..>%) nijànàü kàlabhedaþ . iti hemacandraþ ..

#<suùavã>#, strã, (suùñhu såte phalànãti . su + så + ac gauràditvàt ïãù .) kàravellaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 115 . kçùõajãrakaþ . jãrakaþ . iti medinã .. kùudrakàravellaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<suùiþ>#, strã, (suùñhuü syatãti . su + so + bàhulakàt kiþ .) ÷uùiþ . ityamaraþ . 1 . 8 . 1 ..

#<suùiraü>#, klã, (÷ruùa ÷oùaõe + %<iùimadãti .>% uõàø 1 . 52 . iti kirac . pçùodaràditvàt ÷asya saþ . yadvà, suùirasyàstãti . suùi + %<åùasuùi suùkamadho raþ .>% 5 . 2 . 107 . iti raþ .) ÷uùiram . ityamarañãkàyàü bharataþ . 1 . 8 . 1 .. (kàùñham . iti kà÷ikà .. chidrayukte, tri . yathà, bçhatsaühitàyàm . 53 . 88 . ÷astauùadhidrumalatàmadhurà sugandhiþ snigdhà samà na suùirà ca mahã naràõàm ..)

#<suùãmaþ>#, puü, sarpavi÷eùaþ . iti medinã .. candrakàntamaõiþ . iti jañàdharaþ ..

@<[Page 5,388c]>@
#<suùãmaþ>#, tri, ÷ãtaguõayuktaþ . ityamaraþ . 1 . 3 . 19 .. manoj¤aþ . iti medinã ..

#<suùuptaü>#, klã, (su + svapa + ktaþ .. yathà --
     %<yo jàgare bahiranukùaõadharmiõo'rthàn bhuïkte samastakaraõairhvadi tatsadçkùàn .
     svapne suùupta upasaüharate sa ekaþ smçtyanvayàttriguõavçttidgagindriye÷aþ ..>% iti ÷rãbhàgavate . 11 . 13 . 32 . suùuptiyukte, tri .. (yathà, bhàgavate . 6 . 16 . 53 .
     %<yathà suùuptaþ puruùo vi÷vaü pa÷yati càtmani .
     àtmànamekade÷asthaü manyate svapna utthitaþ ..>%)

#<suùuptiþ>#, strã, (su + svap + ktin .) sattvapradhànaü aj¤ànam . tasya nàmàntaram . kàraõa÷arãram . ànandamayakoùa÷ca . iti vedàntasàraþ . sarvasya sthålasåkùmopàtheþ kàraõopàdhau lãnatvaü suùuptitvam . iti taññãkà .. avasthàvi÷eùaþ . yathà, %<svapnàvasthà parãkùità suùuptàvasthedànãü parãkùyate . tatraitàþ suùuptaviùayàþ ÷rutayo bhavanti yadyatraitat suptaþ samastaþ samprasannaþ svapnaü na vijànàtyàsu nàóãùu sçpto bhavatãti . nàóãranukramya ÷råyate . tàbhiþ pratyavasçpya purãtati ÷eta iti . vikalpamàneùu tu suùuptisthàneùu kadàcinnàóãbhyaþ pratibudhyate kadàcit purãtataþ kadàcidàtmana itya÷àsiùyat . tasmàdapyàtmaiva tu suptisthànamiti .>% iti ÷àrãrikabhàùye 3 adhyàye 2 pàdaþ .. ki¤ca . %<yatra supto na ka¤cana kàmaü kàmayate na ka¤cana svapnaü pa÷yati tat suùuptam .>% iti màõóukyopaniùat .. sunidrà ca ..

#<suùumnà>#, strã, (suùu ityavyakta÷abdaü mnàyatãti . mnà + kaþ .) merudaõóavàhye ióàpiïgalànàóãmadhyasthanàóãvi÷eùaþ . yathà --
     %<merorvàhyaprade÷e ÷a÷imihira÷ire savyadakùe niùaõõe madhye nàóã suùusnà tritayaguõamayã candrasåryàgniråpà .>% iti ùañcakrabhedaþ .. * .. tasyà a÷ubhalakùaõa yathà --
     %<kùaõaü vàme kùaõaü dakùe yadà bahati màrutaþ .
     suùumnà sà ca vij¤eyà sarvakàryaharà÷ubhà ..
     tasyàü nàóyàü sthito vahnirjvalantakàlaråpiõaþ viùamaü taü vijànãyàt sarvakàryavinà÷anam ..
     yadànukramamullaïghya tasyàü nàóyàü dvayaü vahet .
     tadà tasya vijànãyàda÷ubhaü samupasthitam ..>% iti brahmayàmalam ..
     %<meruvàhye ióà nàóã piïgalayà samanvità .
     suùumnà bhànumàrgeõa brahmadvàràvadhisthità ..>% iti yogasvarodayaþ ..

#<suùeõaþ>#, puü, karamardakaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 67 .. viùõuþ . (yathà, mahàbhàrate . 13 . 149 . 71 .
     %<mahàvaràho govindaþ suùeõaþ kanakàïgadã ..>% %<÷obhanà senà svagaõàtmikà yasya .>% iti tatra ÷àïkarabhàùyam .. vànararàjasugrãvavaidyaþ . iti medinã .. vetasaþ . iti ràjanirghaõñaþ (vasudevaputtravi÷eùaþ . yathà, bhàgavate . 9 . 24 . 53 -- 54 .
     %<vasudevastu devakyàmaùñaputtrànajãjanat .
     kãrtimantaü suùeõa¤ca bhadrasenamudàradhãþ ..
     çjuü samardanaü bhadraü saïkarùaõamahã÷varam .
     aùñamastu tayoràsãt svayameva hariþ kila ..>% nàgavi÷eùaþ . iti mahàbhàratam . 1 . 57 . 16 .. nçpavi÷eùaþ . sa ca ÷årasenàdhipatiþ . yathà, raghuþ . 6 . 45 .
     %<sà ÷årasenàdhipatiü suùeõamuddi÷ya lokàntaragãtakãrtim .
     àcàra÷uddhobhayavaü÷adãpaü ÷uddhàntarakùyà jagade kumàrã ..>%)

#<suùeõikà>#, strã, kçùõatrivçtà . ityamaraþ . 2 . 4 . 108 ..

#<suùeõã>#, strã, trivçt . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<suùomà>#, strã, nadãbhedaþ . iti ÷rãbhàgavate . 5 . 19 . 17 .

#<suùñhu>#, vya, (sutiùñhatãti . su + sthà + %<apaduþsuùu sthaþ .>% uõàø 1 . 26 . iti kuþ . suùamàditvàt ùatvam . pra÷aüsà . ati÷ayam . ityamaraþ . 3 . 4 . 1 .. satyam . iti saükùiptasàroõodàdivçttiþ .. (yathà, bhàgavate . 4 . 22 . 17
     %<pçthostatsåktamàkarõya sàraü suùñhu mitaü madhu .
     smayamàna iva prãtyà kumàraþ pratyuvàca ha ..>% %<suùñhu gambhãràrtham .>% iti taññãkà ..)

#<suùmaü>#, klã, rajjuþ . ityamarañãkàyàü svàmã ..

#<susaüyataþ>#, tri, . su + sam + yama + ktaþ .) yathàvidhisaüyamavi÷iùñaþ . yathà, bahmapuràõam .
     %<yo yaþ ka÷cittãrthayàtràntu gacchet susaüyataþ sa ca pårvaü gçhe sve .
     kçtopavàsa ÷ucirapramattaþ saüpåjayet bhaktinamro gaõe÷am ..>% iti pràya÷cittatattvam ..

#<susaüskçtaü>#, tri, (suùñhu saüskriyate iti . su + saü + kç + ktaþ .) ghçtàdinànàdravyeõa prayatnasaüskçtavya¤janàdi . tatparyàyaþ . prayastam 2 ityamaraþ ..
     %<tailapàkasusaüskàre prayastamupasaüskçtam ..>% iti ÷abdaratnàvalã .. uttamasaüskàravi÷iùña÷ca ..

#<susatyà>#, strã, janakaràjabhàryà . yathà --
     %<jànàmi pitaraü càhaü videhàdhipatiü nçpam .
     tasya bhàryàü susatyàkhyàmahü jànàmi màtaram ..
     bhràtarastatsutàþ sarve sãtà me bhaginã ÷ubhà .
     susatyà mama màteti loko jànàti santatam ..>% iti kàlikàpuràõe 37 adhyàyaþ ..

#<susavã>#, strã, suùavã . ityamarañãkàmàü ràyamçkuñaþ . 2 . 4 . 155 ..

@<[Page 5,389b]>@
#<susampat># (suùñhu sampat . pràdisamàsaþ .) saubhàgyam . tatparyàyaþ . parabhàgaþ 3 iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<susampad># (suùñhu sampat . pràdisamàsaþ .) saubhàgyam . tatparyàyaþ . parabhàgaþ 3 iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<susahaþ>#, tri, sukhasahyaþ .. duþsahabhinnaþ . sukhena sahyate'sàviti sahadhàtoþ karmaõyalpratyayena niùpannaþ ..

#<susàraþ>#, puü, (suùñhu sàro yasya .) raktakhadiraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ati÷ayasàravi÷iùñe, tri ..

#<susàravat>#, klã, (susàro'styasyeti . matup . masya vaþ .) sphàñikam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<susikatà>#, strã, (suùñhu sikateva .) ÷arkarà . iti ràjanirghaõñaþ .. uttamavàlukà ca ..

#<susãmà>#, strã, vçttàrhanmàtà . sà tu ùaùñhajinajananã . iti hemacandraþ .. (÷obhanà sãmà .) uttamasãmà ca ..

#<susthaþ>#, tri, (su + sthà + kaþ .) sukhena tiùñhati yaþ . arogã . yathà, ÷rãbhàgavate . 10 . 3 . 27 .
     %<martyo mçtyuvyàlabhãtaþ palàyan sarvàn lokàn nirbhayaü nàdhyagacchat .
     tvatpàdàbjaü pràpya yaññacchayàdya susthaþ ÷ete mçtyurasmàdapaiti ..>%

#<susthatà>#, strã, (susthasya bhàvaþ . tal .) àrogyam . iti ÷abdacandrikà ..

#<susthiraþ>#, tri, (suùñhusthiraþ .) sthirataraþ . yathà, ÷rãbhàgavate . 11 . 9 . 31 .
     %<na hyekasmàdgurorj¤ànaü susthiraü syàt supuùkalam .
     brahmaitadadvitãyaü vai gãyate bahudharùibhiþ ..>%

#<susnàþ>#, puü, (suùñhu snàtyanena råkùatvàt . su + snai + kvip .) ÷amãdhànyabhedaþ . khesàrã iti bhàùà . asya guõàþ .
     %<susnà durvàtalo råkùaþ kaùàyo vi÷ado guruþ .>% iti ràjanirghaõñaþ ..

#<susnàtaþ>#, puü, (suùñhu + snàtaþ .) yaj¤àntasnànakçt . iti ÷abdàvalã .. sundararåpakçtasnàne, tri . yathà --
     %<aghàhaþsu nivçtteùu susnàtàþ kçtamaïgalàþ .
     à÷ucyàdvipramucyante bràhmaõàn svastivàcya ca ..>% iti ÷uddhitattvam ..

#<susmità>#, strã, (suùñhu smitaü yasyàþ .) strãbhedaþ . iti hemacandraþ .. sundareùaddhàsyayukte tri ..

#<suhastã>#, [n] puü, bauddhabhedaþ . yathà --
     %<mahàgirisuhastyadyà vajràntà da÷apårviõaþ .>% iti hemacandraþ . 34 ..

#<suhitaþ>#, tri, (su + dhà + ktaþ .) vihitaþ . tçptaþ . iti vi÷vaþ .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 51 . 29 .
     %<atibahu tadà bhuktvànnaü saüsthitaþ suhito vadet ..>%)

#<suhità>#, strã, (su + dhà + ktaþ . ñàp .) agnijihvàvi÷eùaþ . iti jañàdharaþ ..

@<[Page 5,389c]>@
#<suhçt># puü, (su ÷obhanaü hçt hçdayaü yasya .) mitram . sakhà . ityamaraþ . 2 . 8 . 12 .. (yathà, hitopade÷e .

#<suhçd># puü, (su ÷obhanaü hçt hçdayaü yasya .) mitram . sakhà . ityamaraþ . 2 . 8 . 12 .. (yathà, hitopade÷e .
     %<suhçdàü hitakàmànàü yaþ ÷çõoti na bhàùitam .
     vipatsannihità tasya sa naraþ ÷atrunandanaþ ..>%) ekasmàllagnàttaccaturthalagnam . yathà --
     %<pàtàlaü hivuka¤caiva suhçdambha÷caturthakam .>% iti jyotistattvam .. %<÷a÷ijaþ suhçdgçhagataþ karoti càturyahàsyadhanavantaü vacasàmadhipaþ .>% ityàdikoùñhãpradãpaþ .. (mahàdevaþ . iti mahàbhàratam . 13 . 17 . 99 ..)

#<suhçdayaþ>#, tri, (suùñhu hçdayamantaþkaraõaü yasya .) pra÷astamanàþ . tatparyàyaþ . hçdayàluþ 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 3 .. sahçdayaþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<suhotraþ>#, puü, candravaü÷ãyabçhadiùuràjaputtraþ . yathà,
     %<bçhadiùo÷ca dàyàdaþ suhotro nàma dhàrmikaþ suhotrasyàpi dàyàdo hastã nàma babhåva ha ..>% iti mahàbhàrate harivaü÷e pitçkalpe 20 aþ .. (sahadevaputtraþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 95 . 80 . %<sahadevo'pi màdrãmeva svayaüvare vijayàü nàmo payeme madraràjasya dyutimato duhitaraü tasyàü puttramajanayat suhotraü nàma ..>% * .. bharatavaü÷ãyasya bhumanyoþ puttravi÷eùaþ . yathà, tatraiva . 1 . 94 . 24 .
     %<suhotra÷ca suhotà ca suhaviþ suyajustathà .
     puùkariõyàmçcãka÷ca bhumanyorabhavan sutàþ ..>%)

#<såþ>#, strã, såtiþ . kùepaþ . sådhàtoþ kvippratyayena niùpannamiti kecit ..

#<såkaþ>#, puü, bàõaþ . vàtaþ . utpalam . iti medinã ..

#<såkaraþ>#, puü, (såityavyakta÷abdaü kartuü ÷ãlamasya . kç + ñaþ .) varàhaþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 2 .. (yathà, vairàgya÷atake . 16 .
     %<kàmijanaparamabhomye kàmasukhe dhàrayanti vãbhatsam .
     santaþ ÷amasukharasikàþ sudhà÷anàþ såkarànna iva .. * ..>% suùñhu kartuü ÷ãlamasya . su + kç + ñaþ . pakùe upasargasya dãrghatvam .) kumbhakàraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. mçgabhedaþ . iti jañàdharaþ ..

#<såkarã>#, strã, (såkara + jàtau ïãù .) såkarabhàryà .. (yathà, yàj¤avalkye . 3 . 256 .
     %<patilokaü na sà yàti bràhmaõã yà suràü pibet .
     ihaiva sà ÷unã gçdhrã såkarã copajàyate ..>%) varàhakràntà . iti ÷abdamàlà ..

#<såktaü>#, tri, (suùñhu uktam .) ÷obhanoktivi÷iùñam . vedoktastotramantràdi . yathà . çgvedasya agnimãle, ityàdi agnisåktam . 1 . 1 . 1 .. * .. sahasra÷ãrùetyàdi puruùasåktam . 10 . 90 . 1 .. * .. ahaü rudrebhirityàdi devãsåktam . 10 . 125 . 1 .. * hiraõyavarõàmityàdi ÷rãsåktam .. * .. ràtrã vyakhyadàyatãtyàdi ràtrisåktam . 10 . 127 . 1 .. * .. àtåna indra kùumantamityàdi gaõe÷asåktam . 8 . 70 . 1 .. * .. iyamadadàdrabhasam ityàdi sarasvatãsåktam . 6 . 61 . 1 .. * .. ato devà avantu na ityàdi viùõusåktam . 1 . 22 . 16 .. * .. medinã devãtyàdi bhåsåktam .. * .. àdityànàmityàdiàdityasåktam . 7 . 5 . 1 . 1 .. * .. tvaü soma ityàdi somasåktam . 1 . 91 . 1 .. ityàdi çgvedasya såktasahasram . yathà . sahasramekaü såktànàmityàdi caraõavyåhaþ .. yajurvedasya vi÷amai÷amityàdi kumàrasåktam . somàya pitçmate ityàdi pitçsåktam . pavamàna svarjana ityàdi pàvamànãsåktam . ityàdi vedaprasiddham .. tathà --
     %<japyàni såktàni tathaiva caiùàmanukrameõàpi yathàsvaråpam .>% iti malamàsatattvam .. api ca .
     %<sandar÷anàrthamambàyà nadãpulinasaüsthitaþ .
     sa ca vai÷yastapastepe devãsåktaü paraü japan ..>% iti màkaõóeyapuràõe devãmàhàtmyam ..

#<såktà>#, strã, (suùñhu uktaü kathanaü yasyàþ .) ÷àrikà . yathà, trikàõóa÷eùe .
     %<såktà madana÷alàkà citràkùã ÷àrikàvacaõóà ca ..>%

#<såkùmaü>#, klã, (såcyate iti . såca pai÷unye + %<såceþ sman .>% uõàø 4 . 176 . iti sman .) kaitavam . adhyàtmam . iti medinã .. (yathà, bhàgavate . 3 . 8 . 14 .
     %<tasyàrthasåkùmàbhiniviùñadçùñerantargato'rtho rajasà tanãyàn ..>%) alaïkàravi÷eùaþ . yathà -- såkùmaü parà÷ayàbhij¤e tvarasàkåtaceùñitam . mayi pa÷yati sà ke÷aiþ sãmantamaõimàvçõot .. iti candràlokaþ ..

#<såkùmaþ>#, puü, (såc + sman .) katakavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. aõuþ . alpe, tri . iti medinã .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 213 . 15 .
     %<na tasyàþ såkùmamapyasti yadgàtre råpasampadà .
     niyuktà yatra và dçùñirna sajjati nirãkùatàm ..>%) tatparyàyaþ .
     %<alpe stoke kùullasåkùmaü kùullaka¤ca kç÷aü tanu .
     dabhraü khulla khullaka¤ca striyàü màtrà truñã kaõà .
     pumànaõurlavo le÷aþ kaõo'pi ca nigadyate ..>% iti ÷abdaratnàvalã ..

#<såkùmakçùõaphalà>#, strã, såkùmaü kçùõa¤ca phalaü yasyàþ .) madhyamajambuvçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<såkùmataõóulaþ>#, puü, (såkùmaü taõóulaü bãjaü yasya .) khaskhasaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<såkùmataõóulà>#, strã, (såkùmaü taõóulaü bãjaü yasyàþ .) pippalã . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 5,390b]>@
#<såkùmadar÷ã>#, [n] tri, (såkùmaü pa÷yatãti . dç÷a + õiniþ .) ati÷ayabuddhimàn . tatparyàyaþ . ku÷àgrãyamatiþ 2 tatkàladhãþ 3 pratyutpannamatiþ 4 . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 14 . 23 .
     %<na viduryasya bhavanamàdityàþ såkùmadar÷inaþ .
     sa kathaü naramàtreõa ÷akyo j¤àtuü satàü gatiþ ..>%)

#<såkùmadàru>#, klã, (såkùmaü dàru .) tanukàùñham . tatparyàyaþ . kali¤jaþ 3 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<såkùmapatraþ>#, puü, (såkùmàõi patràõi yasya .) dhànyakam . vanajãrakaþ . devasarùapaþ . laghuvadaraþ . såraparõam . vanavarvarã . lohitekùuþ . kukkuñadruþ . iti ràjanirghaõñaþ . yathà --
     %<vàvalaþ svarõapuùpa÷ca såkùmapatra÷ca kaõñalaþ ..>% iti ÷abdacandrikà ..

#<såkùmapatrikà>#, strã, (såkùmàõi patràõi yasyàþ . tataþ kan . ñàpi ata ittvam .) ÷atapuùpà . ÷atàvarã . laghubràhmã . kùudropodakã . duràlabhà . àkà÷amàüso . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<såkùmaparõà>#, strã, (såkùmaü parõamasyàþ .) jãrõapha¤jã . óoóã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<såkùmaparõã>#, strã, (såkùmaü parõamasyàþ . ïãù .) ràmadåtãvçkùaþ . yathà --
     %<ràmadåtã parvapuùpã vi÷alyà nàgadantikà .
     kàõóalã såkùmaparõã ca bharaõyàhvà phaõijjhakà ..>% iti ÷abdacandrikà ..

#<såkùmapippalã>#, strã, (såkùmà pippalã .) vanapippalã . iti ràjanirghaõñaþ .. såkùmapuùpã, strã, yavatiktà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<såkùmaphalaþ>#, puü, (såkùmaü phalamasya .) bhåkarvudàraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<såkùmaphalà>#, strã, (såkùmaü phalamasyàþ .) bhåmyàmalakã . iti ratnamàlà ..

#<såkùmabadarã>#, strã, (såkùmà badarã .) bhåbadarã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<såkùmabãjaþ>#, puü, (såkùmaü bãjaü yasya .) khaskhasaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<såkùmabhåtaü>#, klã, (såkùmaü bhåtam .) apa¤cãkçtàkà÷àdibhåtam . iti vedàntasàraþ ..

#<såkùmamakùikaþ>#, puü, (såkùmà makùikà tadvadàkçtirastyasyeti . ac .) ma÷akaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<såkùmamålà>#, strã, (såkùmaü målaü yasyàþ .) jayantã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<såkùmavallã>#, strã, (såkùmà vallã .) tàmravallã . jatukà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<såkùmavastraü>#, klã, (såkùmaü vastram .) ÷lakùõavasanam . saru kàpaóa iti bhàùà . yathà . upabhogo'pi na såkùmavastraparidhànàdinà . iti dàyabhàgaþ ..

#<såkùma÷arãràõi>#, klã, (såkùmàõi ÷arãràõi .) j¤ànendriyapa¤cakaü karmendriyapa¤cakaü vàyupa¤cakaü buddhimanasã ceti saptada÷àvayavàni . iti vedàntasàraþ ..

#<såkùma÷arkarà>#, strã, (såkùmà ÷arkareva .) bàlukà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<såkùma÷àkhaþ>#, puü, (såkùmà ÷àkhà yasya .) jàlavarvåraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<såkùma÷àliþ>#, puü, (såkùmaþ ÷àliþ .) aõudhànyavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . såci÷àliþ 2 pàva÷àliþ 3 såcakaþ 4 . asya guõàþ . såmadhuratvam . laghutvam . pittàsradahinà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<såkùmaùañcaraõaþ>#, puü, (såkùmàõi ùañcaraõàni yasya .) pakùmayåkaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<såkùmà>#, strã, (såkùma + ñàp .) yåthikà . iti ÷abdacandrikà .. kùudrailà . karuõã . vàlukà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<såkùmailà>#, strã, (såkùmà elà .) kùudrailà . gujuràñã elàci iti bhàùà . tatparyàyaþ . vayasthà 2 tãkùõagandhà 3 trapuñã 4 truñiþ 5 . iti ratnamàlà ..

#<såca>#, t ka pai÷unye . iti kavikalpadrumaþ .. (adanta curàø-paraø-sakaø-señ .) dãrghã . asusåcat kathàü lokaþ kathitavàn ityarthaþ . iti ramànàthaþ . pai÷unyamantardroha ityeke . iti durgàdàsaþ ..

#<såcaþ>#, puü, (sãvyati caraõau iti . siva + %<siveùñerå ca .>% uõàø 4 . 93 . iti cañ . ñeråtva¤ca .) ku÷àïkuraþ . iti kecit ..

#<såcakaþ>#, tri, (såcayatãti . såcapai÷unye + õvul .) pi÷unaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 47 .. (yathà, manuþ . 4 . 71 .
     %<loùñamardã tçõacchedã nakhakhàdã ca yo naraþ .
     sa vinà÷aü vrajatyà÷u såcako'÷ucireva ca ..>%) asya vivaraõaü karõejapa÷abdaü draùñavyam .. (såcanakartà . yathà mahàbhàrate . 1 . 136 . 27 .
     %<dvàrade÷àt samudbhåto màhàtmabalasåcakaþ .
     vajraniùpeùasadç÷aþ ÷u÷ruve bhujanisvanaþ ..>%)

#<såcakaþ>#, puü, (sãvyatyaneneti . siva + %<siveùñerå ca .>% uõàø 4 . 93 . iti cañ . ñeråtva¤ca . tataþ svàrthe kan .) sãvanadravyam . (såcayatãti . såca + õvul .) bodhakaþ . kukkuraþ . vióàlaþ . kàkaþ . iti medinã . ke, 168 .. pi÷unaþ . buddhaþ . siddhaþ . pi÷àcaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. såtradhàraþ . kathakaþ . iti hemacandraþ .. såkùma÷àliþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<såcanaü>#, klã, (såca + lyuñ .) gandhanam . ityamaraþ . 3 . 3 . 114 .. j¤àpanam . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 15 . 148 . bhaïgisåcanavidhau vi÷àrado nàrado muniradar÷anaü yayau ..

#<såcanà>#, strã, (såca + õic + yuc . ñàp .) vyadhanam . dçùñiþ . mandhanam . abhinayaþ iti . vi÷vamedinyau .. (j¤àpanam . yathà, sàhityadarpaõe . 6 . 312 .
     %<yatra syàdaïka ekasminnaïkànàü såcanàkhilà .
     tadaïkamukhamityàhurbãjàrthakhyàpaka¤ca tat ..>%)

#<såciþ>#, strã, (såcyate'nayeti . såca + õic + %<aca iþ .>% uõàø 4 . 138 . iti iþ .) vyadhanã . ityasaraþ . 3 . 5 . 7 .. (yathà, kathàsaritsàgare . 104 . 75 .
     %<candro'gnirviùamàhàro gãtàni ÷rutisåcayaþ udyànaü bandhanaü pauùpã màlà digdhà ÷aràvalã ..>%
     %<vivyatha bharato'tãva vraõe tudyeva såcinà .>% iti ràmàyaõe . 2 . 75 . 17 . ityatra tu mahàkaviprayogava÷àt sàdhutvam ..) nçtyaprabhedaþ . ÷ikhà . yathà --
     %<såcirnçtyaprabhede ca vyadhanã÷ikhayorapi .>% iti ratnakoùaþ .. (yathà, kumàre . 5 . 43 .
     %<alabhya÷okàbhibhaveyamàkçtirvimànanà subhru kutaþ piturgçhe .
     paràbhimar÷o na tavànti kaþ karaü prasàrayet pannagaratnasåcaye .. * ..>% ketakãpuùpam . iti såcipuùpa÷abdar÷anàt .. yathà, çnusaühàre . 2 . 23 .
     %<mudita iva kadambairjàtapuùpaiþ samantàt pavanacalita÷àkhaiþ ÷àkhibhirnçtyatãva .
     hasitamiva vidhatte såcibhiþ ketakãnàü navasalilaniùekàt ÷àntatàpo vanàntaþ ..>% vyåhavi÷eùaþ . yathà, manuþ . 7 . 191 .
     %<saühatàn yodhayedalpàn kàmaü vistàrayedbahån .
     såcyà vajreõa caivaitàn vyåhena vyåhya yodhayet ..>%)

#<såcikaþ>#, puü, såcyà jãvati yaþ . darajã iti bhàùà . tatparyàyaþ . saucikaþ 2 sauciþ 3 tunnavàyaþ 4 såtrabhit 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 10 . 9 .
     %<haste nàpitacàkrikacaurabhiùaksåcikadvipagràhàþ ..>%)

#<såcikà>#, strã, (såcireva svàrthe kan .) såciþ . hasti÷uõóaþ . iti kecit ..

#<såcikàdharaþ>#, puü, (såcikàyàþ ÷uõóasya dharaþ .) hastã . iti ÷abdamàlà ..

#<såcikàbharaõaþ>#, puü, auùadhavi÷eùaþ . yathà --
     %<viùaü palamitaü såtaþ ÷àõaka÷cårõayeddvayam .
     taccårõaü saüpuñe kçtvà kàcalipta÷aràvayoþ ..
     mudràü kçtvàtha saü÷oùya tata÷cullyàü nive÷ayet .
     vahniü ÷anaiþ ÷anaiþ kuryàt praharadvayasaïkhyayà ..
     tataþ udghàñya tanmudràmuparistha÷aràvakàt .
     salagnã yo bhaveddhåmastaü gçhõãyàcchanaiþ ÷anaiþ ..
     vàyuspar÷ã yathà na syàttataþ kåpyàü nive÷ayet .
     yàvat såcyà mukhe lagnaü kåpyà niryàti bheùajam tàvanmàtro raso deyo mårchite satipàtini ..
     kùureõa pakùate mårdhni tatràïgulyà ca gharùayet ..
     raktabheùajasamparkàt mårchito'pi hi jãvati .
     tathaiva sarpadaùño'pi mçtàvastho'pi jãvati .
     yadà tàpo bhavettasya madhuraü tatra dãyate ..>% iti såcikàbharaõo rasaþ .. iti bhaiùajyaratnàvalã .. * .. api ca .
     %<viùaü palaü rasa ÷àõaü taccårõaü kàcalepite .
     mçtsaüpañe ca saürudhya callyàü saüsthàpya pàcayet ..
     ÷anairyàmadvayaü paktvà taü samudvàsya ÷ãtalam .
     årdhapàtragataü dhåmaü gçhãtvà spçùñamàrutam ..
     yàvat såcyà mukhe lagnaü kåpyà àyàti bheùajam kùureõa prakùate ÷ãrùe tatràïgulyà ca gharùayet ..
     tridoùe mårchito jãvo raktabheùajasaïgamàt .
     sarpadaùño mçtàvasthaþ so'pi jãvati tatkùaõàt dadyàcca madhuraü toyaü såcikàbharaõe rase ..>% iti såcikàbharaõarasaþ sannipàte .. iti rasapradãpaþ .. * .. (api ca .
     %<rasagandhakanàga¤ca viùaü sthàvarajaïgamam .
     màtsyavàràhamàyåracchàgapittairvibhàvayet ..
     såcikàbharaõo nàma bhairaveõa prakãttitaþ .
     såcikàgreõa dàtavyaþ sannipàtanivarhaõaþ ..>% iti såcikàbharaõo rasaþ .. iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe jvaràdhikàre ..)

#<såcikàmukhaü>#, klã, (såcikeva kramasåkùmaü mukhaü yasya) ÷aïkhaþ . iti hàràvalã . 110 .. såcyàsye, tri ..

#<såcitaþ>#, tri, (såca + ktaþ .) kathitaþ . bodhitaþ . (yathà, sàhityadarpaõe . 6 . 311 .
     %<aïkànte såcitaþ pàtraistadaïkasyàvibhàgataþ .
     yatràïko'vataratyeùo'ïkàvatàra iti smçtaþ ..>%)

#<såcipatrakaþ>#, puü, (såcivat såkùmàõi patràõiü yasya . kap .) sitàvara÷àkaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<såcipuùpaþ>#, puü, (såcyàkàraü puùpamasya . såciriti nàmnà khyàtaü puùpamasyeti và .) ketakavçkùaþ . iti jañàdharaþ ..

#<såciromà>#, [n] puü, (såcivat romàõi yasya .) varàhaþ . iti hàràvalã ..

#<såcivadanaþ>#, puü, (såcivat såkùmaü vadanaü yasya .) nakulaþ . masakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<såcivàn>#, [t] puü, (såcistadàkàraca¤curastyasyeti . matup . masya vaþ .) garuóaþ . iti ÷abdaratnàvalã

#<såci÷àliþ>#, puü, (såcivat såkùmaþ ÷àliþ .) iti ràjanirghaõñaþ ..

#<såcã>#, strã, (sãvyate'nayà . siva + siveùñerå ca uõàø 4 . 93 . iti cañ . ñeråtva¤ca . ñitvàt ïãp . gauràditvàt ïãù iti kecit såca + iþ . kçdikàràditi ïãù và .) sãvanadravyam . såüca iti bhàùà .. (yathà, mahàbhàrate . 5 . 58 . 18 .
     %<yàvaddhi såcyàstãkùõàyà vidhyedagreõa màriùa tàvadapyaparityàjyaü bhåmernaþ pàõóavàn prati ..>% vaidyakoktakàryamasyà yathà --
     %<eùaõyàgatimanviùya kùàrasåtrànusàriõãm .
     såcãü vidadyàdgantyante connamyà÷uca nirharet ..
     såtrasyàntaü samànãya gàóhabandhanamàcaret .
     tataþ kùàrabalaü vãkùya såtramanyat prave÷ayet ..
     kùàràktaü matimàn vaidyo yàvanna chidyate gatiþ bhagandare'pyeùa vidhiþ kàryo vaidyena jànatà ..
     arvudàdiùu cotkùipya måle såtraü na dhàpayet .
     såcãbhiryavavakràbhiràcitaü vàsamantataþ .
     måle såtreõa badhnãyàcchinne copacaredvraõam ..>% iti vaidyakacakrapàõigrahe nàóãvraõàdhikàre ..) àïgikàbhinayavi÷eùaþ . aïgadvàràceùñà . iti medinã .. karaõam . iti hemacandraþ .. dçùñiþ . iti kecit .. (ketakãpåùpam . iti såci÷abdadar÷anàt .. vyåhavi÷eùaþ . yathà, manuþ . 7 . 187 .
     %<varàhamakaràbhyàü và såcyà và garuóena và ..>%)

#<såcã>#, [n] tri, (såcayatãti . såca + õiniþ .) såcakaþ . (pi÷unaþ . yathà, mahàbhàrate . 5 . 35 . 46 .
     %<parvakàrã ca såcã ca mitradhruk pàradàrikaþ ..>%)

#<såcãdalaþ>#, puü, (såcãvat dalàni yasya .) sitàvaraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<såcãpatrà>#, strã, (såcãvat patràõi yasyàþ .) gaõóadårvà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<såcãpuùpaþ>#, puü, (såcãvat såkùmaü puùpamasya . såcãti nàmnà prasiddhaü puùpamasyeti và .) ketakã . iti ratnamàlà ..

#<såcãmukhaü>#, klã, (såcãvat såkùmaü mukhaü yasya .) horakam . iti hemacandraþ .. (yathà, sàhityadartaõe . 8 . 612 .
     %<såcãmukhena sakçdeva kçtavraõastvaü muktàkalàpa luñhasi stanayoþ priyàyàþ .
     bàõaiþ smarasya ÷ata÷o vinikçttamarmà svapne'pi tàü kathamaho na vilokayàmi .. * ..>% narakavi÷eùaþ . yathà, bhàgavate . 5 . 26 . 7 . %<paryàvartanaþ såcãmukhamityaùñàviü÷atirnarakà vividhayàtanàbhåmayaþ ..>% * .. såcyà mukham . yathà, kàdambarã . %<tamasi såcãmukhàgrasaübhedye iti ..>% såcàsye, tri . (yathà, mahàbhàrate . 6 . 18 . 5 .
     %<såcãmukhamanãkaü syàdalpànàü bahubhiþ saha ..>% tathà, màrkaõóeye . 14 . 55 .
     %<duùñàste påyaniryàsabhujaþ såcaumukhàstu te ..>%)

#<såcãmukhaþ>#, puü, (såcãvat såkùmaü mukhaü yasya .) sitaku÷aþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<såcãromà>#, [n] puü, (såcãvat romàõi yasya .) ÷åkaraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. såcàtulyalomavi÷iùñe, tri ..

#<såcyagrasthålakaþ>#, puü, (såcyà agraiva sthålaþ . tataþ kan .) tçõavi÷eùaþ . ulu iti bhàùà . yathà%<såcyagrasthålako darbho jårõàkhyatha kharacchadaþ ..>% iti ratnamàlà ..

@<[Page 5,392a]>@
#<såcyàsyaþ>#, puü, (såcãvat àsyaü mukhaü yasya .) måùikaþ . iti hemacandraþ .. såcãmukhe, tri ..

#<såcyàhvaþ>#, puü, (såcyà àhvà àhvà yasya .) sitàvaraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<såtaþ>#, puü, (såpreraõe ai÷varye prasave ca + ktaþ .) sàrathiþ . (yathà, raghuþ . 3 . 42 .
     %<sa pårvataþ parvatapakùa÷àtanaü dadar÷a devaü naradevasambhavaþ .
     punaþ punaþ såtaniùiddhacàpalaü harantama÷vaü rathara÷misaüyatam ..>%) tvaùñà . ityamaraþ . 3 . 4 . 61 .. kùattriyàt bràhmaõãsutaþ . (yathà, manuþ . 10 . 11 . kùattriyàt viprakanyàyàü såto bhavati jàtitaþ a÷vasàrathyamevaiteùàü jãvikà . yathà, tatraiva . 10 . 47 . såtànàma÷vasàrathyamambaùñhànàü cikitsitam .. vandã . (yathà, raghuþ . 5 . 65 .
     %<såtàtmajàþ savayasaþ prathitaprabodhaü pràbodhayannuùasi vàgbhirudàravàcaþ ..>%) pàradaþ . iti medinã .. (yathà, vaidyakarasendrasàrasaügrahe jàraõamàraõàdhikàre . hato hanti jaràvyàdhiü mårchitovyàdhighàtakaþ baddhaþ khecaratàü dhatte ko'nyaþ såtàt kçpàkaraþ .. såryaþ . ityanekàrthakoùaþ .. påràõavaktà . yathà,
     %<savànte såtamanaghaü naimiùãyà maharùayaþ .
     puràõasaühitàü puõyàü papraccha lomaharùaõam ..
     tvayà såta mahàbuddhe bhagavàn brahmavittamaþ .
     itihàsapuràõàrthaü vyàsaþ samyagupàsitaþ ..
     asya te sarvaromàõi vacasà hçùitàni yat .
     dvaipàyanasya bhagavàüstato vai romaharùaõaþ ..
     bhavantameva bhagavàn vyàjahàra svayaü prabhuþ .
     munãnàü saühitàü vaktuü vyàsaþ pauràõikoü purà tvaü hi svàyambhuve yaj¤e satyàdau vitate sati .
     saübhåtaþ saühitàü vaktuü svàü÷ena puruùottama ..>% iti kaurme . 1 . 3 -- 6 .. * .. api ca .
     %<niyogàdbrahmaõaþ sàrdhaü devendreõa mahaujasaþ .
     veõaputtrasya vitate purà paitàmahe makhe ..
     såtaþ pauràõiko jaj¤e màyàråpaþ svayaü hariþ .
     pravaktà sarva÷àstràõàü dharmaj¤o guõavatsalaþ ..
     taü màü vitta muni÷reùñhàþ pårvodbhåtaü sanàtanam .
     etasminnantare vyàsaþ kçùõadvaipàyanaþ svayam ..
     ÷ràvayàmàsa yàþ prãtyà puràõapuruùo hariþ .
     madanvaye ca ye såtàþ saübhåtà vedavarjitàþ .
     teùàü puràõavaktçtvaü vçttiràsãdajàj¤ayà ..>% iti kaurme 12 adhyàyaþ .. * .. ki¤ca .
     %<brahmaõaþ pauùkare yaj¤e såtyàhe vitate sati .
     pçùadàjyàt samutpannaþ såtaþ pãràõiko dvijaþ ..
     vaktà vedàdi÷àstràõàü trikàlàmalatattvavit .
     tãrthayàtràprasaïgena naimiùàraõyamàgamat ..>% iti vahnipuràõe 1 adhyàyaþ .. * .. anyacca .
     %<haste tu dakùiõe cakraü dçùñvà tasya pitàmahaþ .
     viùõoraü÷aü pçthuü matvà paritoùaü paraü yayau .. 44 ..
     tasya vai jàtamàtrasya yaj¤e paitàmahe ÷ubhe .
     såtaþ såtyàü samutpannaþ sautye'hani mahàmate .. 50 tasminneva mahàyaj¤e jaj¤e pràj¤o'tha màgadhaþ .
     proktau tadà munivaraistàvubhau såtamàgadhau .. 51 ståyatàmeva nçpatiþ pçthurvaiõyaþ pratàpavàn .. 52>% iti viùõupuràõe . 1 . 13 adhyàyaþ .. * .. yåna eva pçthorjàtatvàt jàtamàtrasya yaj¤a ityucyate . pçthurevàbhavat yasmàttataþ pçthurajàyata iti màtsyokteþ . paitàmahe pitàmahadaivatye pçthoreva yaj¤e na tu pitàmahakartçke . yathàha vàyuþ . vaiõyasya hi pçthoryaj¤e vartamàne mahàtmanaþ . såtaþ såtyàü samutpanna iti . såtyàmiti såtirabhiùåtiþ abhiùåyate kaõóyate somo'syàmiti såtiþ sãmàbhiùavabhåmistasyàm . sautye'hani tasminneva dine . iti taññãkà .. * .. ki¤ca .
     %<etasminneva kàle tu yaj¤e paitàmahe ÷ubhe .
     såtaþ såtyàü samutpannaþ sautye'hani puràõavit ..
     teùàü yaj¤e punastvevamutpannau såtamàgadhau .
     pçthoþ stavàrthaü tau tatra samàhåtau maharùibhiþ ..
     te åcurçùayaþ sarve ståyatàmeùa pàrthivaþ .
     tairniyuktau sukarmàõi pçthoryàni mahàtmanaþ ..
     tuùñuvustàni sarvàõi à÷ãrvàdàüstataþ paràn tayoþ stavànte supãtaþ pçthuþ pràdàt janejvaraþ ..
     anåpaüde÷aü såtàya màgadhàn màgadhàya ca .
     taü dçùñvà paramapãtàþ prajàþ pràhurmaharùayaþ ..
     vçttãnàmeùa vo dàtà bhaviùyati nare÷varaþ ..>% iti vahnipuràõe pçthorupàkhyànanàmàdhyàyaþ ..

#<såtaþ>#, puü, klã, (så + ktaþ .) pàradaþ . ityamaraþ .. (yathà -- rasonakharasaiþ såto nàgavallãdalotthitaiþ . triphalàyàstathà kvàthai raso mardyaþ prayatnataþ .. tatastebhyaþ pçthakkçtvà såtaü prakùàlya kà¤jikaiþ . sarvadoùavinirmuktaü yojayedrasakarmasu .. iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe jàraõamàraõàdhikàre ..)

#<såtaþ>#, tri, (så + ktaþ .) prasåtaþ . preritaþ . iti medinã ..

#<såtakaü>#, klã, (så + bhàve ktaþ . tataþ svàrthe kan . janma . iti medinã .. (såtakaü janma kàraõatvenàstyasyeti . ac .) jananà÷aucam . yathà, %<mçtena såtakaü gacchennetarat såtakena tu .>% iti . vçddhamanurapi .
     %<÷àvasyopari ÷àve tu såtakopari såtake .
     ÷eùàhobhirvi÷uddhiþ syàdudakyàü såtikàü vinà ..>% maraõà÷aucam . yathà --
     %<sarvaü gotramasaüspç÷yaü tatra syàt såtake sati .
     madhye'pi såtake dadyàt piõóàn pretasya tçptaye ..>% iti ÷uddhitattvam .. pratibandhakam . yathà --
     %<vratayaj¤avivàheùu ÷ràddhe home'rcane jape .
     àrabdhe såtakaü na syàdanàrabdhe nu såtakarm ..>% iti tithyàditattvam .. (uparàgaþ . grahaõam . yathà, manuþ . 4 . 110 .
     %<pratigçhya dvijo vidvànekoddiùñasya ketanam .
     tryahaü na kãrtayedbrahma ràj¤o ràho÷ca såtake ..>% %<ràjà candramàstasya såtakaü ràhuü pratyamçtasravaõaü ca÷abdàt såryasya ca . athavà janapade÷varasya ràj¤aþ såtakaü puttrajanmotmavaþ . ràhoþ såtakaü candrasåryayoruparàgaþ grahaõamiti prasiddham ..>% iti tatra medhàtithiþ ..)

#<såtakaþ>#, puü, klã, (såta eva . svàrthe kan .) pàradaþ . iti medinã .. (paryàyo'sya yathà --
     %<rasendraþ pàradaþ såtaþ såtaràja÷ca såtakaþ .
     ÷ivatejo rasaþ sapta nàmànyevaü rasasya tu ..>% ãti vaidyakarasendrasàrasaügrahe jàraõamàraõàdhikàre ..)

#<såtakà>#, strã, såtikà . iti såtakàgçha÷abdadar÷anàt ..

#<såtakàgçha>#, klã, (såtakàyàþ gçham .) såtikàgçham . ityamarañãkàyàü bharataþ . 3 . 2 . 8 ..

#<såtatanayaþ>#, puü, (såtasya adhirathasya såryasya và tanayaþ .) karõaþ . iti hemacandraþ .. (sautiþ . iti mahàbhàratam ..)

#<såtaputtraþ>#, (såtasya adhirathasya såryasya và puttraþ . karõaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 135 . 11 .
     %<spardhamànastu pàrthena såtaputtro'tyamarùaõaþ .
     duryodhanaü samà÷ritya so'vamanyata pàõóavàn ..>% sautiþ . yathà, tatraiva . 1 . 5 . 11 .
     %<såtaputtra ! yathà tasya bhàrgavasya mahàtmanaþ .
     cyavanatvaü parikhyàtaü tanmamàcakùva pçcchataþ ..>%)

#<såtaputtrakaþ>#, puü, (såtaputtra eva . svàrthe kan .) karõaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (sautiþ . iti mahàbhàratam ..)

#<såtaràñ>#, [j] puü, (såtaþ san ràjate iti . ràj + kvip .) pàradaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<såtiþ>#, strã, (så + ktin .) somàbhiùavabhåmiþ . yathà . %<abhiùåyate kaõóyate somo'syàmiti såtiþ somàbhiùavabhåmiþ .>% iti såta÷abde viùõupuràõañãkà .. jananam . (yathà, bhàgavate . 1 . 16 . 1 .
     %<yathà hi såtyàmabhijàtakovidàþ samàdi÷an vipra mahadguõastathà ..>%) santànaþ . sãvanam . iti kecit ..

#<såtikà>#, strã, (så + ktaþ . ñàp . tataþ svàrthe kan . yadvà, såtaü prasavo'styasyàmiti . ñhan .) navaprasåtà . yathà --
     %<÷àvasyopari ÷àve tu såtakopari såtake .
     ÷eùàhobhirvi÷uddhiþ syàdudakyàü såtikàü vinà ..>% iti ÷uddhitattvam .. * .. tadannabhojanapràya÷cittaü yathà . ÷aïkhaþ .
     %<càõóàlànnaü måmipànnamajajãvi÷vajãvinàm ÷auõóikànnaü såtikànnaü bhuktvà màsaü vratã bhavet ..>% iti pràya÷cittatattvam .. * .. tadavalokanatadàlapanatatsaüspar÷aniùedho yathà --
     %<nàlapet janavidviùñàn vãrahãnàü tathà striyam .
     devatà-pitçsacchàstrayaj¤asatràdinindakaiþ ..
     kçtvà tu spar÷anàlàpaü ÷udhyetàrkàvalokanàt .
     avalokya tathàdakyàmantyajaü patitaü ÷avam ..
     vidharmisåtikàùaõóavivastràntàvasàyinaþ .
     mçtaniryàtakàü÷caiva paradàraratàü÷ca ye .
     etadeva hi kartavyaü pràj¤aiþ ÷odhanamàtmanaþ ..>% pàribhàùikasåtikàlakùaõaü yathà --
     %<abhojyasåtikàùaõóhamàrjàràkhåü÷ca kukkuñàn .
     patitàpaviddhacàõóàlamçtahàràü÷ca dharmavit ..
     saüspç÷ya ÷udhyate snànàt udakyàgràmasåkarau .
     tadvacca såtikà÷aucadåùitau puruùàvapi ..
     alarka uvàca .
     bhavatyà kãrtità bhojyà ya ete såtikàdayaþ .
     amãùàü ÷rotumicchàmi tattvato lakùaõàni ha ..
     madàlasovàca .
     bràhmaõã bràhmaõa÷caiva yàvat÷eùatvamàgatau .
     tàvubhau såtiketyuktau tayorannaü vigarhitam ..>% iti màrkaõóeyapuràõe sadàcàràdhyàyaþ .. vàmanapuràõe 14 adhyàye ca draùñavyam ..

#<såtikàgàraü>#, klã, (såtikàyà àgàram .) prasavagçham . iti jañàdharaþ .. (yathà, harivaü÷e . 163 . 47 .
     %<àhçtya ÷ambareõa tvamihànãto'si mànada .
     saptaràtre tvasampårõe såtikàgàramadhyataþ ..>%)

#<såtikàgçhaü>#, klã, (såtikàyà gçham .) prasavàlayaþ . tatparyàyaþ . ariùñam 2 . ityamaraþ . 1 . 2 . 8 .. såtakàgçham 3 . iti taññãkà .. såtãgçham 4 såtigçham 5 . iti jañàdharaþ .. tasyàkçtiryathà --
     %<aùñahastàyataü càru caturhastavi÷àlakam .
     pràcãdvàramudagdvàraü vidadhyàt såtikàgçham ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. tatra pi÷àcànàü vàso yathà --
     %<sarvatragànapratighàn såtikàgçhasevinaþ .
     pçùñhataþ pàõipàdàü÷ca pçùñhagrãvàn suraühasaþ ..
     evavidhàn pi÷àcàü÷ca dçùñvà brahmànukampayà .
     antardhànaü varaü pràdàt kàma÷àyitvameva ca ..>% iti vahnipuràõe prajàpatisarganàmàdhyàyaþ .. prasavàt pårvaü tatsaüskàramàha sàïkhyàyanagçhyam kàkàdanyà mecakadhàtakyà bçhatyàþ koùatakyà kàlaklãtakasya målàni peùayitvà upalepayedde÷aü yasmin prajàyate rakùasàmapahatyai iti . kàkàdanã kàkajaïkùà . mecakadhàtakãkàkamocikà koùàtakã ghoùakam . kàlaklãtakaþ yaùñimadhuketi kalpataruþ .. ataeva harivaü÷e .
     %<eùa mànuùyako yatno mànuùaireva sàdhyate .
     ÷råyatàü yena daivaü hi madvidhaiþ pratihanyate ..
     mantragràmaiþ såvihitairauùadhai÷caiva yojitaiþ .
     yatnena cànukålena daivamapyanulomyate ..>% ityanucaràn prati kaüsavàkyam . iti jyotistattvam ..

#<såtikàgehaü>#, klã, (såtikàyà geham .) prasavagçham . yathà --
     %<jagàma såtikàgehaü nàrãråpaü vidhàya bhåþ .
     jaya÷abdaþ ÷aïkha÷abdo hari÷abdo babhåva ha ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 4 adhyàyaþ ..

#<såtikàbhavanaü>#, klã, (såtikàyà bhavanam .) prasavagçham . iti halàyudhaþ ..

#<såtikàvàsaþ>#, puü, (såtikàyà àvàsaþ .) prasavagçham . yathà --
     %<såtikàvàsanilayà janmadà nàma devatàþ .
     tàsàü yàganimittantu ÷uddhirjanmani kãrtità .
     ùaùñhe'hni ràtriyàgantu janmadànàntu kàrayet ..>% iti ÷uddhitattvam ..

#<såtikàrogaþ>#, puü, (såtikàyà rogaþ .) navaprasåtàyà vyàdhibhedaþ . tannidànàdi yathà --
     %<mithyopacàràt saükne÷àt vi÷amàjãrõabhojanàt .
     såtikàyàstu ye rogà jàyante dàruõà÷ca te ..>% mithyopacàràt anucitàcaraõàt . pravàtàdisevanàt . saükle÷àt saükli÷yante doùà anena iti saükle÷aþ doùajanakamannaü tasmàt . dàruõàþ kaùñasàdhyàþ . ke te vyàdhaya ityàkàïkùàyàmàha .
     %<aïgamardo jvaraþ kàsaþ pipàsà gurumàtratà .
     ÷othaþ ÷ålàtisàrau ca såtikàrogalakùaõam ..>% ete'ïgamardàdayaþ pràyeõa såtikàyà bhavantaþ såtikàrogatvena lakùyante .. * .. jvaràdãnàü rogavi÷eùàõàü nidànavi÷eùamàha .
     %<jvaràtãsàra÷othà÷ca ÷ålànàhabalakùayàþ .
     tandràruciprasekàdyà vàta÷leùmasamudbhavàþ ..
     kçcchrasàdhyà hi te rogàþ kùãõamàüsabalà÷ritàþ te sarve såtikà nàmnà rogàste càpyupadravàþ ..>% såtikàbhavatvena såtikànàmnà te rogàþ . à÷rayà÷ritayorabhedopacàràt . te càpyupadravà iti . ta eva jvaràdaya uktànàü rogàõàmanyatamaü pradhànãkçtyopadravà÷ca .. * .. atha såtikàrogacikitsà .
     %<såtikàroga÷àntyarthaü kuryàt vàtaharãü kriyàm .
     da÷amålakçtaü kvàthaü koùõaü dadyàt ghçtànvitam ..
     amçtànàgarasahacarabhadrotkañapa¤camålakaü jaladam .
     ÷çta÷ãtaü madhuyuktaü ÷amayatyacireõa såtikàtaïkam ..
     devadàru vacà kuùñhaü pippalã vi÷vabheùajam .
     bhånimbakañphalaü mustaü tiktàdhànyaü harãtakã ..
     gajakçùõà saduþspar÷à gokùuraü dhanvayàsakaþ .
     bçhatyativiùà cchinnà karkañaþ kçùõajãrakaþ ..
     samabhàgànvitairetaiþ sindhuràmañhasaüyutaiþ .
     kvàthamaùñàva÷eùantu prasåtàü pàyayet striyam ..
     ÷ålakàsajvara÷vàsamårchàkampa÷iro'rtibhiþ .
     yuktaü pralàpatçódàhatandràtãsàravàntibhiþ ..
     nihanti såtikàrogaü vàtapittakaphodbhavam .
     kaùàyo devadàrvàdiþ såtàyàþ paramauùadham ..>% iti devadàrvàdikvàthaþ .. * ..
     %<jãrakaþ sthålajãra÷ca ÷atapuùpàdvayantathà .
     yavànã càjamodà ca dhànyakaü methikàpi ca ..
     ÷uõñhã kçùõà kaõàmålaü citrakaü hapuùàpi ca .
     vadarãphalacårõa¤ca kuùñhaü kampillakaü tathà ..
     etàni palamàtràõi guóaü ÷atapalaü matam .
     kùãraü prasthadvayaü dadyàt sarpiùaþ kuóavantathà ..
     pa¤cajãrakapàko'yaü prasåtànàü pra÷àntaye .
     yujyate såtikàroge yoniroge jvare kùaye .
     kàse ÷vàse pàõóuroge kàr÷ye vàtàmayeùu ca ..>% iti pa¤cajãrakapàkaþ .. * ..
     %<àjyasyà¤jaliyugmamatra payasaþprasthadvayaükhaõóata pa¤cà÷atpalamatra cårõitamatha prakùipyate nàgaram .
     prasthàrdhaü guóavadvipàcya vidhinà muùñitrayaü dhànyakàt mi÷yàþ pa¤capalaü palaü kçmiripoþ sàjàjijãràdapi ..
     vyoùàmbhodadaloragendra-sumanastatdràvióãnàü pala pakvaü nàgarakhaõóasaüj¤akamidaü saubhàgyadaü yoùitàm .
     tçñ÷vàsajvaradàha÷oùa÷amanaü sa÷vàsakàsàpahaü plãhavyàdhivinà÷anaü kçmiharaü mandàgnisandãpanam ..>% dalaü patrakam . uragendrasumukhanàgake÷aram . dràvióã såkùmailà . saubhàgya÷uõñhãpàkaþ . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<såtikàùaùñhã>#, strã, (såtikàyàþ ùaùñhã . såtikàgçhapåjyà ùaùñhãti madhyapadalopã karmadhàrayo và .) såtikàgàre jàtabàlakasya ùaùñhadine påjyadevãvi÷eùaþ . atha såtikàùaùñhã-påjà . viùõudharmottare .
     %<såtikàvàsanilayà janmadà nàma devatàþ .
     tàsàü yàganimittàrthaü ÷uddhirjanmani-kãrtità ..
     ùaùñhe'hni ràtriyàgantu janmadànà¤ca kàrayet .
     rakùaõãyà sadà ùaùñhã ni÷àü tatra vi÷eùataþ ..
     ràma ! jàgaraõaü kàryaü janmadànàü tathà valiþ ..>% ràmeti sambodhanam .. * .. tatrà÷aucàntaradoùo'pi nàsti .
     %<a÷auce tu samutpanne puttrajanma yadà bhavet .
     kartustàtkàlikã ÷uddhiþ pårvà÷aucàdvi÷udhyati ..>% iti prajàpativacanàt . puttrajanmeti ÷ravaõàt piturevà÷aucàbhàvaþ na tu màtuþ karturiti puüliïganirde÷àcca . kàrayediti anyagotrajàbhipràyeõa .. * .. tatràdau vinayakàdisahitaùoóa÷amàtçkàpåjanama . tathà ca kçtyacintàmaõau .
     %<chàgajàgaraõaü kàryaü khaïgo dhàryaþ samãpataþ .
     àvàhya påjayeddevãü gaõe÷aü màtaraü girim ..>% devãü ùaùñhãm . giriü manthànadaõóam .. * .. màtçnàmànyàha . bahvçcagçhyapari÷iùñam .
     %<gaurã padmà ÷acã medhà sàvitrã vijayà jayà devasenà svadhà svàhà màtaro sokamàrataþ ..
     ÷àntiþ puùñirdhçtistuùñiràtmadevatayà saha .
     àdau vinàyakaþ påjyo ante ca kuladevatàþ ..>% tà÷càbhidhàya bhaviùye .
     %<påjyà÷citre'thavà kàryà varadàbhayapàõayaþ .>% màtaraþ iti sarvàsàü vi÷eùaõam . ataeva gauryai màtre namaþ . ityàdiprayogaþ . età màtaro lokamàtaro j¤eyàþ ataeva tayorbahutvena nirde÷aþ .. * .. gaõe÷apåjàyàü pràrthanàmantro yathà,
     %<sarvavighnaharo deva ekadanto gajànanaþ .
     ùaùñhãgçhe'rcitaþ prãtyà ÷i÷uü dãrghàyuùaü kuru ..>% tataþ .
     %<àyàhi varade devi mahàùaùñhãti vi÷rutà .
     ÷aktiråpeõa me putraü rakùa jàgaravàsare ..>% iti ùaùñhyà àvàhanam . tataþ ùaùñhoü påjayet .
     %<gauryàþ puttro yathà skandaþ sadà saürakùitastvayà tathà mamàpyayaü bàlo rakùyatàü ùaùñhi te namaþ ..>% iti triþ påjayediti . bhojaràjaþ .
     %<gaõe÷a÷caiva nandà ca påtanà mukhamaõóikà .
     vivànikà ÷akunikà ÷uùkanandà ca jambhikà ..
     àcàryakà revatã ca pilipi¤jà tataþ param .
     skandà ca dvàda÷aite'rcyàþ rakùàrthaü màtçkàgrahàþ ..>% kçtyacintàmaõau stutiþ .
     %<jaya devi jaganmàtarjagadànandakàriõi .
     prasãda mama kalyàõi namo'stu ùaùñhi devi te ..>% varapràrthanam .
     %<råpaü dehi ya÷o dehi bhàgyaü bhagavati dehi me .
     puttràndehi dhanaü dehi sarvàn kàmàü÷ca dehi me ..
     dhàtrã tvaü kàrtikeyasya mahàùaùñhãti vi÷rutà .
     tvatprasàdàdavighnena ciraü jãvatu bàlakaþ ..
     devatànàmçùãõà¤ca sarveùàü hitakàriõi .
     samarpitaü rakùa puttraü mahàùaùñhi namo'stu te ..
     ityanena bàlaü vyajanasthaü kçtvà samarpayet ..>% manthànadaõóaü påjayet .
     %<manthànamandaro'si tvaü mathitaþ sàgarastvayà .
     tathà mamàpi puttrasya mantha vighnaü namo'stute ..>% tataþ ùañkçttikàþ påjayet . tà÷ca .
     %<÷ivà sambhåtinàmnã ca kãrtiþ santatireva ca .
     anasåyà kùamà caiva ùaóetàþ kçttikàþ smçtàþ ..>% màrkaõóayapuràõam .
     %<agnyambupa÷u÷ånye ca niryåpe såtikàgçhe .
     adãpa÷astramåùale bhåtisarùapavarjite .
     anupravi÷ya yà jàtamapahçtyàtmasambhavam .
     kùaõaprasavinã bàlaü tatraivotsçjyate dvija ..
     mà jàtahàriõã nàma sughorà pi÷ità÷anà .
     tasmàt saürakùaõaü kàryaü yatnataþ såtikàgçhe ..>% yåpo baddhacchàgastambhaþ . pa÷uþ chàgaþ . chàgajàgaraõaü kàryamityekavàkyatvàt .. * .. pàdme .
     %<pàyasaü sarpiùà mi÷raü dvijebhyo yaþ prayacchati .
     gçhaü tasya na rakùàüsi dharùayanti kadàcana ..>% iti jyotistattvam .. anyat ùaùñhã÷abde draùñavyam ..

#<såtigçhaü>#, klã, (såtyàþ prasavasya gçham .) prasavagçham . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<såtimàsaþ>#, puü, (såteþ prasavasya màsaþ .) prasavamàsaþ . tatparyàyaþ . vaijananaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 39 .
     %<såtimàso vaijanano navamo da÷amo'pi ca .>% iti jañàgharaþ ..

#<såtãgçhaü>#, klã, (såtyàþ gçham .) prasavàgàraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, bhàgaüvate . 10 . 85 . 20 . såtãgçhe nanu jagàda bhavànajo no saüjaj¤a ityanuyugaü nijadharmaguptyai ..)

#<såtkàraþ>#, puü, (såt iti ÷abdasya kàraþ karaõam .) anukaraõa÷abdavi÷eùaþ . såt iti ÷abdaü karoti . yathà, sãtkàràdiþ ..

#<såtthànaþ>#, tri, (suùñhu, utthànaü udyogo yasya .) caturaþ . ityamaraþ .. sundarotthàne, klã ..

#<såtparaü>#, klã, suràsandhànam . iti ÷abdacandrikà ..

#<såtyà>#, strã, (så + kyap . nipàtanàt sàdhuþ .) yaj¤asnànam . tatparyàyaþ . abhiùavaþ 2 savanam 3 . ityamaraþ .. somalatàrasapànam . iti bharataþ ..

#<såtyà÷aucaü>#, klã, (såtinimittakamà÷aucam .) jananà÷ãcam . yathà --
     %<da÷àhàbhyantare bàle pramãte tasya bàndhavaiþ .
     ÷àvà÷aucaü na kartavyaü såtyà÷aucaü vidhãyate ..>% iti ÷uddhitattvam ..

#<såtra>#, t ka granthane . iti kavikalpadrumaþ .. (adanta curàø-paraø-sakaø-señ .) dãrghã dantyavargàdyamadhyaþ . veùñane ityanye . såtrayati såtràpayati såtreõa hastaü lokaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<såtraü>#, klã, (såtryate'neneti . såtrat ka granthane + õic + %<erac .>% ityac . yadvà ùivyu tantusantàne + %<sivimucyoùñerå ca .>% uõàø 4 . 162 . iti ùñran . ñerå ca .) vastràrambhakam . såtà iti bhàùà . tatparyàyaþ . tantuþ 2 . ityamarajañàdharau .. såtratantuþ 3 . iti bharatadhçtahàràvalã .. (yathà, raghuþ . 1 . 4 .
     %<athavà kçtavàgdàre vaü÷e'smit pårvasåribhiþ .
     maõau vajrasamutkãrõe såtrasyevàsti me gatiþ ..>% yaj¤asåtram . yathà, mahànirvàõe . 1 . 48 .
     %<bràhmaõyacihnametàvat kevalaü såtradhàraõam ..>%) vyavasthà . ÷àstràdisåcanàgranthaþ . iti medinã .. såtralakùaõaü yathà --
     %<svalpàkùaramasandigdhaü sàravadvi÷vatomukham .
     astobhamanavadya¤ca såtraü såtravido viduþ ..>% iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ .. (kàraõam . nimittam . yathà, bhàgavate . 4 . 6 . 43 . tvameva dharmàrthadughàbhipattaye dakùeõa såtreõa sasarjithàdhvaram ..)

#<såtrakaõñhaþ>#, puü, (såtraü kaõñhe yasya .) vipraþ . kha¤jarãñaþ . kapotaþ . iti medinã ..

#<såtrakoõaþ>#, puü, (såtrabaddhaþ koõo ryasya .) óamaruþ . iti hàràvalã ..

#<såtrakoõakaþ>#, puü, (såtrakoõa eva . svàrthe kan .) óamaruþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<såtragaõóikà>#, strã, (såtraü gaõóayatãti . gaõóa + õvul .) tantravàyopakaraõavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . eùaõã 2 . iti ÷abdaratnamàlà ..

#<såtratantuþ>#, puü, (såtrameva tantuþ .) såtram . iti hàràvalã ..

#<såtratarkuñã>#, strã, (såtrasya tarkuñã .) tarkuñã . iti jañàdharaþ .. ñeko iti bhàùà ..

#<såtradharaþ>#, puü, (dharatãti . dhç + ac . såtrasya dharaþ .) såtradhàraþ . iti kecit ..

#<såtradhàraþ>#, puü, (såtraü dharati dhàrayati và . dhç + õic và + aõ .) ÷acãpatiþ . indraþ . nàndyantarasa¤càrã . sa tu raïgabhåmiü parikramya nàñakãyakathàsåtrasåcakaþ . (yathà, sàhityadarpaõe . 6 . 283 .
     %<pårvaraïgaü vidhàyaiva såtradhàro nivartate .
     pravi÷ya sthàpakastadvat kàvyamàsthàpayettataþ ..>%) ÷ilpiprabhedaþ . chutàra iti bhàùà . iti medinã .. sa ca ÷ådràgarbhe vi÷vakarmaõa aurasena jàtaþ . iti brahmavaivarte brahmakhaõóe 10 adhyàyaþ ..

#<såtrapuùpaþ>#, puü, (såtràrthaü puùpamasya .) kàrpàsaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<såtrabãõà>#, strã, (såtrabaddhà bãõà .) bãõàbhedaþ . tatparyàyaþ . làvukã 2 . iti hàràvalã ..

#<såtrabhit>#, puü, (såtraü bhinattãti . bhid + kvip .) saucikaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<såtrabhid>#, puü, (såtraü bhinattãti . bhid + kvip .) saucikaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<såtramadhyabhåþ>#, puü, (såtramadhyavat bhårutpattiryasya .) yakùadhåpaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<såtrayantraü>#, klã, (såtrasya yantram .) såtraveùñanakàùñham . tàüta iti bhàùà . yathà --
     %<àvàpanaü såtrayantraü yatsåtrairabhiveùñate ..>% iti ÷abdamàlà ..

#<såtralà>#, strã, (såtraü làtãti . là + kaþ .) tarkuñã . iti hàràvalã ..

#<såtraveùñanaü>#, klã, (veùñyate'neneti . veùña + karaõe lyuñ . såtrasya veùñanam . tantravàyopakaraõam . tàsanã iti bhàùà . tatparyàyaþ . trasaraþ 2 . ityamaraþ . 3 . 2 . 24 .. tasaraþ 3 . iti bharataþ ..

@<[Page 5,395a]>@
#<såtràmà>#, [n] puü, suùñhu tràyate iti . su + trai + %<sarvadhàtubhyo manin .>% uõàø 4 . 144 . iti manin . pakùe upasargasya dãrghatvam .) indraþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 45 ..

#<såtràlã>#, strã, (såtrasya àlã ÷reõiryatra .) galasåtram . tatparyàyaþ . galamekhalà 2 . iti hàràvalã ..

#<såtrã>#, [n] puü, (såtramasyàstãti . såtra + iniþ . kàkaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. såtravi÷iùñe, tri ..

#<sådaþ>#, puü, (sådayati rasàniti . såda kùaraõe + õic + ac .) såpakàraþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 134 . 21 .
     %<taü dçùñvànityamudyuktamiùvastraü prati phàlgunam àhåya vacanaü droõo rahaþ sådamabhàùata ..>%) vya¤janam . ityamaraþ . 3 . 3 . 90 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 128 . 34 .
     %<bhakùyaü bhojya¤ca peya¤ca coùyaü lehyamathàpi và .
     upàkçtaü naraistatra ku÷alaiþ sådakarmaõi ..>%) såpaþ . iti vi÷vaþ .. sàrathyam . aparàdhaþ . lodhraþ . pàpam . ityajayapàlaþ ..

#<sådanaü>#, klã, (såd + lyuñ .) aïgãkaraõam . hananm . (yathà, hariva÷e . 163 . 42 .
     %<vaiùõavàstraü prayacchàsmai vadhàrthaü ÷ambarasya ca .
     abhedyaü kavacaü tasya prayacchàsurasådane ..>%) niþkùepaõam . ùådadhàtoranañpratyayena niùpannam .. tadvati, tri . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 19 . 20 .
     %<tatra divyaü dhanurdaùñvà narasya bhagavànapi .
     cintayàmàsa taccakraü viùõurdànavasådanam ..>%)

#<såda÷àlà>#, strã, (sådasya ÷àlà .) pàka÷àlà . tathà --
     %<såda÷àlà rasavatã pàkasthànaü mahànasam ..>% iti hemacandraþ ..

#<sådàdhyakùaþ>#, puü, (sådànàü såpakàràõàmadhyakùaþ .) pàka÷àlàdhyakùaþ . tatparyàyaþ . paurogaraþ 1 . iti hemacandraþ .. purogamaþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. tallakùaõaü yathà --
     %<anàhàryaþ ÷ucirdakùa÷cikitsitavidàüvaraþ .
     såda÷àstravi÷eùaj¤aþ sådàdhyakùaþ pra÷asyate ..>% iti màtsye 189 adhyàyaþ ..

#<sånaü>#, klã, (så o ïa ya såtau + ktaþ .) prasavaþ . puùyam . vikasite, tri . iti vi÷vamedinyau ..

#<sånaþ>#, tri, (så + ktaþ . %<odita÷ca .>% 8 . 2 . 45 . iti niùñhàtasya naþ .) jàtaþ . iti mugdhavodhavyàkaraõam ..

#<sånavàn>#, [t] tri, (så + ktavatu .) jàtaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<sånà>#, strã, (såyate smeti . så + ktaþ . ñàp .) puttrã . (mu¤na pãóane + %<mujo dãrgha÷ca .>% uõàø 3 . 13 . iti naþ . dãrgha÷ca dhàtoþ .) vadhasthànam . gala÷uõóikà . iti medinã . ne, 24 .. mçgàdimàüsavikrayaþ . mçgapakùivadhasthànam . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ .. (yathà, bhàgavate . 1 . 17 . 38 .
     %<abhyarthitastadà tasmai sthànàni kalaye dadau .
     dyåtaü pànaü striyaþ sånà yatràdharma÷caturvidhaþ ..>%) jàtà . iti såna÷abdàrthadar÷anàt . sånàprakàràõi tatpàpàpanà÷akàni ca pa¤casånà÷abde draùñavyàni ..

#<sånã>#, [n] puü, (sånà astyasyeti . iniþ .) vyàdhaþ . màüsavikrayã . (yathà, yàkùavalkye . 1 . 141 .
     %<pratigrahe sånicakridhvajive÷yànaràdhipàþ .
     duùñà da÷aguõaü pårvàt pårvàdete yathàkramam ..>%)

#<sånuþ>#, puü, (såyate iti . så + %<suvaþ kit .>% uõàø 3 . 35 . iti nuþ . sa ca kit .) puttraþ . (yathà, raghuþ . 1 . 95 .
     %<sånuþ sunçtavàk sraùñuþ visasarjodita÷riyam ..>%) anujaþ . såryaþ . iti medinã .. arkavçkùaþ . ityamaraþ ..

#<sånuþ>#, strã, (så + nuþ . và åï .) kanyà . iti hemacandraþ ..

#<sånuþ>#, strã, (så + nuþ . và åï .) kanyà . iti hemacandraþ ..

#<sånçtaü>#, klã, (sunçtyatyaneneti . su + nçt + gha¤arthekaþ upasargasya dãrghaþ .) satyapriyavàkyam . ityamaraþ . 1 . 6 . 19 .. (yathà, sàhityadarpaõe . 3 . 155 .
     %<bhàùate sånçtaü mligdhamanuraktà nitambinã ..>%) maïgalam . ityajayaþ .. tadvati, tri . (yathà, bhàgavate . 1 . 19 . 31 .
     %<praõamya mårdhnàvahitaþ kçtà¤jalirnatvà girà sånçtayànvapçcchat ..>%)

#<sånmadaþ>#, tri, (suùñhu unmadaþ .) unmattaþ . unmadiùõuþ . ityamare unmada÷abdañãkàyàü bharataþ . 3 . 1 . 20 ..

#<sånmàdaþ>#, tri, (suùñhu unbhàdaþ .) unmàdarogavi÷iùñaþ . ityamare unmada÷abdañãkàyàü ramànàyaþ ..

#<såpaþ>#, puü, (sautirasàniti . su + %<ùu÷ébhyàü nicca .>% uõàø 3 . 26 . iti paþ . cakàràt kit dãrghatva¤ca .) vya¤janavi÷eùaþ . óàla iti bhàùà . sådaþ . iti medinã .. bhàõóam . ÷àyakam . iti ÷abdaratràvalã .. * .. atha dàlã .
     %<dalitantu ÷amãdhànyaü dàlirdàlã striyàmubhe .
     dàlã tu salile siddhà labaõàrdrakahiïgubhiþ .
     saüyuktà såpanàmnã syàt kathyate tadguõà atha ..
     såpo viùñambhako råkùaþ ÷ãtantu sa vi÷eùataþ .
     nistuùo bhçùñasiddhaþ sa làghavaü sutaràü vrajet ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<såpakàraþ>#, puü, (såpaü karotãti . kç + aõ .) pàkakartà . tatparyàyaþ . vallavaþ 2 àràlikaþ 3 àndhasikaþ 4 sådaþ 5 audanikaþ 6 guõaþ 7 . ityamaraþ . 2 . 9 . 28 .. pàcakaþ 8 . iti ÷abdaratnàvalã .. pàkukaþ 9 . ityuõàdikoùaþ .. bhakùyaïkàraþ 10 . iti hemacandraþ .. tasya lakùaõaü yathà, càõakyam .
     %<iïgitàkàratattvaj¤o balavàn miùñapàcakaþ .
     ÷åra÷ca kañhina÷caiva såpakàraþ sa ucyate ..>% ÷ådrapàkopajãvã . yathà, brahmavaivarte prakçtikhaõóe 27 adhyàye .
     %<devopajãvàjãvã yaþ devala÷ca prakãrtitaþ .
     ÷ådrapàkopajãvã yaþ såpakàraþ prakãrtitaþ ..
     sandhyàpåjàvihãna÷ca pramattaþ patitaþ smçtaþ .
     uktapårvaprakàreõa lakùaõaü vçùalãpateþ ..
     ete mahàpàtakinaþ kumbhãpàkaü prayànti te .
     kuõóànyanyàni te yànti nibodha kathayàmi tàn ..>%

#<såpadhåpanaü>#, klã, (såpasya dhåpanamasmàditi .) hiïgu . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<såpaparõã>#, strã, (såpakaraü såpasya svàdutàkaraü parõamasyàþ . ïãù .) mudgaparõã . iti ratnamàlà ..

#<såpa÷reùñhaþ>#, puü, (såpeùu tatsàdhaneùu ÷reùñhaþ .) mudgaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<såpàïgaü>#, klã, (såpasya aïgam . tatsàdhanatvàt .. hiïga . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<såmaü>#, klã, (så + %<iùiyudhãti .>% uõàø 1 . 144 . iti mak .) kùãram . àkà÷am . iti medinã .. jalam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<såraþ>#, puü, (såte jagaditi . så + %<susådhà¤gçdhibhyaþ kran .>% uõaø 2 . 24 . iti kran .) såryaþ . (yathà, çgvede . 1 . 163 . 2 .
     %<såràda÷vaü vasavo nirataùña ..>%) arkavçkùaþ . ityamaraþ . 1 . 3 . 28; 2 . 4 . 80 .. vçttàrhatpitçvi÷eùaþ . iti hemacandraþ .. paõóitaþ . iti kecit ..

#<såraõaþ>#, puü, ÷åraõaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. kàrtikamàse tasya bhakùaõaniùedho yathà, karmalocane .
     %<makare målaka¤caiva siühe càlàvukaü tathà .
     kàrtike ÷åraõa¤caiva sadyo gomàüsabhakùaõam ..>%

#<sårataþ>#, tri, (suùñhu ramate iti . su + rama + %<sau ramateþ kto dame pårvapadasya ca dãrghaþ .>% uõàø 5 . 14 . iti ktaþ su÷abdasya ca dãrghaþ .) kçpàluþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 15 ..

#<sårasåtaþ>#, puü, (sårasya såryasya såtaþ sàrathiþ .) aruõaþ . sa såryasàrathiþ . ityamaraþ . 1 . 3 . 32 ..

#<såriþ>#, puü, (såte sadvàkyànãti . så + %<såïaþ kriþ .>% uõàø 4 . 64 . iti kriþ .) paõóitaþ . ityamaraþ . 2 . 7 . 6 .. (yathà, bhàgavate . 1 . 1 . 1 .
     %<janmàdyasya yato'nvayàditarata÷càrtheùvabhij¤aþ svaràñ ..
     tene brahma hçdà ya àdikavaye muhyanti yat sårayaþ ..>%) yàdavaþ . såryaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<sårã>#, [n] puü, (såraþ sårya upàsyatayà astyasyeti . såra + iniþ .) paõóitaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sårã>#, strã, (så + kriþ . ïãù .) ràjasarùapaþ . iti ratnamàlà .. (vidùã . ityuõàdivçttau ujjvalaþ . 4 . 64 .. * .. såryasya strã . %<payogàdàkhyàyàm .>% 4 . 1 . 48 . iti ïãù . såryatiùyàgastyeti yalopaþ . kuntã . iti vyàkaraõam ..)

#<sårkùa>#, nàrade . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) rephayuktaþ ùaùñhasvarã dantyàdiþ . sårkùati duùñaü lokaþ . susårkùa . iti durgàdàsaþ ..

#<sårkùaõaü>#, klã, (sårkùa + lyuñ .) anàdaraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sårkùya>#, anàdare . ãrùe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø-sakaø-señ .) dantyàdirdãrghã rephamadhyaþ . sårkùyati susårkùya . iti durgàdàsaþ ..

#<sårkùyaþ>#, puü, (sårkùyate anàdriyate iti . sårkùya + gha¤ .) màùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sårpaþ>#, puü, klã, ÷årpaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. kumbhaparimàõam . dvidroõaparimàõam . iti vaidyakaparibhàùà ..

#<sårmã>#, strã, ÷årmã . iti kecit ..

#<såryaþ>#, puü, (sarati àkà÷e suvati karmaõi lokaü prerayati và . sç gatau såpreraõevà + %<ràjasåyasåryamçùodyeti .>% 3 . 1 . 114 . iti kyappratyayena màdhuþ .) grahavi÷eùaþ . arkaparõaþ . iti medinã .. baliputtraþ . iti kecit .. (yathà, harivaü÷e . 3 . 74 .
     %<baleþ puttra÷ata¤càsãt bàõajyeùñhaü naràdhipa .
     dhçtaràùñra÷ca sårya÷ca candramà÷cendratàpanaþ ..>%) dànavavi÷eùaþ . yathà --
     %<abhavan danuputtrà÷ca vaü÷e khyàtà mahàsuràþ .
     vipracittipradhànàste ÷ataü tãvraparàkramàþ ..
     svarbhànurvçùaparvà ca kuhada÷ca mahàsuraþ .
     dhçtaràùñra÷ca sårya÷ca danumànindratàpanaþ ..>% iti vahnipuràõe kà÷yapãyavaü÷aþ .. grahavi÷eùasya paryàyo yathà . såraþ 2 aryamà 3 àdityaþ 4 dvàda÷àtmà 5 divàkaraþ 6 bhàskaraþ 7 ahaskaraþ 8 vradhraþ 9 prabhàkaraþ 10 vibhàkaraþ 11 bhàsvàn 12 vivasvàn 13 saptà÷vaþ 14 harida÷vaþ 15 uùõara÷miþ 16 vivartanaþ 17 arkaþ 18 màrtaõóaþ 19 mihiraþ 20 aruõaþ 21 pçùà 22 dyumaõiþ 23 taruõiþ 24 mitraþ 25 citrabhànuþ 26 virocanaþ 27 vibhàvasuþ 28 grahapatiþ 29 tviùàmpatiþ 30 ahaþpatiþ 31 bhànuþ 32 haüsaþ 33 sahasràü÷uþ 34 tapanaþ 35 savità 36 raviþ 37 . ityamaraþ . 1 . 3 . 28 -- 31 .. ÷çraþ 38 bhagaþ 39 vçdhnaþ 40 padminãvallabhaþ 41 hariþ 42 dinamaõiþ 43 caõóàü÷uþ 44 saptamaptiþ 45 gabhastimàn 46 aü÷umàlã 47 kà÷yapeyaþ 48 khagaþ 49 bhànumàn 50 lokalocanaþ 51 padmabandhuþ 52 jyotiùmàn 53 avyathaþ 54 tàpanaþ 55 citrarathaþ 56 khamaõiþ 57 divàmaõiþ 58 gabhastihastaþ 59 heliþ 60 pataïgaþ 61 arciþ 62 dinapraõãþ 63 ùedodyaþ 64 kàlakçtaþ 65 graharàjaþ 66 tamonudaþ 67 rasàdhàraþ 68 pratidivà 69 jyotiþpãthaþ 70 inaþ 71 . iti ÷abdaratnàvalã .. karmasàkùã 72 jagaccakùuþ 73 trayãtapaþ 74 pradyotanaþ 75 khadyotaþ 76 lokabàndhavaþ 77 padminãkàntaþ 78 aü÷uhastaþ 79 padmapàõiþ 80 hiraõyaretàþ 81 pãtaþ 82 adriþ 83 agaþ 84 harivàhanaþ 85 ambarãùaþ 86 dhàmanidhiþ 87 himàràtiþ 88 gopatiþ 89 ku¤jàraþ 90 plavagaþ 91 sånuþ 92 tamopahaþ 93 gabhastiþ 94 . iti jañàdharaþ .. * .. asya vaõaþ rakta÷yàmami÷ritaþ . sa ca pårvadikpuruùa-kùattriyajàti-sattvaguõa-kañurasasiüharà÷ã nàmadhipatiþ . dhànyàdisuvarõadravyacatuùpadagobhåmisvàmã . catuùkoõàkçtiþ . madhyàhvakàle prabalaþ . vçddhaþ . raõacàrã . tiktarasapriya÷ca . iti bçhajjàtakàdayaþ .. * .. grahayaj¤e tu . vartulàkàraþ . maõóalamadhyasthaþ . asya janmabhåmiþ kaliïgade÷aþ . gotraþ kà÷yapaþ . varõaþ raktaþ . pårvamukhaþ . jàtiþ bràhmaõaþ . balirguóaudanam . dhåpo gugguluþ . gandho raktacandanama . samit arkaþ . asya dhyànam .
     %<kùattriyaü kàü÷yapaü raktaü kàliïgaü dvàda÷àïgulam .
     padmahastadvayaü pårvànanaü saptà÷vavàhanam .
     ÷ivàdhidaivataü dhyàyedvahnipratyadhidaivatam ..>% asya mantraþ . %<àkçùõena rajasà vartamàno nive÷ayannamçtaü martya¤ca hiraõyayena savità rathena devo yàti bhuvanàni pa÷yan ..>% dakùiõà dhenuþ . iti grahayàgasaüskàratattve .. * .. tasyotpattyàdiryathà --
     %<athàntarãkùàdàbhàùya ka÷yapaü munisattamam .
     satoyameghagambhãrà vàguvàcà÷arãriõã ..
     màrita¤ca yataþ proktametadaõóaü tvayàditim .
     tasmànmune sutaste'yaü màrtaõóàkhyo bhaviùyati ..
     såryàdhikàra¤ca vibhurjagatyeùa kariùyati .
     haniùyatyasuràü÷càyaü yaj¤abhàgaharànarãn ..
     devà ni÷asyeti vaco gaganàt samupàgatam .
     praharsamatulaü yàtà dànavà÷ca hataujasaþ ..
     tato yuddhàya daiteyànàjuhàva ÷atakratuþ .
     saha devairmudà yukto dànavà÷ca tamabhyayuþ ..
     teùàü yuddhasabhådghoraü devànàmasuraiþ saha .
     ÷astràstradãptisaüdãptasamastabhuvanàntaram ..
     tasmin yuddhe bhagavatà màrtaõóena nirãkùitàþ .
     tejasà dahyamànàstu bhasmãbhåtà mahàsuràþ ..
     tataþ praharùamatulaü pràpuþ sarve divaukasaþ .
     tuùñuvustejaso yoniü màrtaõóamaditiü tathà ..
     svàdhikàraü tataþ pràpuyaj¤abhàgà÷ca pårvavat .
     bhagavànapi màrtaõóaþ svàdhikàramathàkarot ..
     kadambapuùpavadbhàsvànadha÷cordha¤ca ra÷mibhiþ .
     vçtto'gnipiõóamadç÷o dadhra nàtisphuñaü vapuþ ..>% iti màrkaõóayapuràõe màrtaõóotpattiþ .. * .. màrkaõóeya uvàca .
     %<atha tasmai dadau kanyàü saüj¤àü nàma vivasvate .
     prasàdya praõato bhåtvà vi÷vakarmà prajàpatiþ ..
     vivasvatastu saübhåtau manå dvau caritaü tayoþ .
     pårvameva tavàkhyàtaü mayaitadakhilaü dvija ..
     trãõyapatyànyasau tasyàü janayàmàsa gopatiþ .
     dvau puttrau sumahàbhàgau kanyà¤ca yamunàü nadãm ..
     manuvvaivasvato jyeùñhaþ ÷ràddhadevaþ prajàpatiþ .
     teùàü yamo yamã caiva yamalau saübabhåvatuþ ..
     tattejo'bhyadhikaü caiva màrtaõóasya vivasvataþ .
     asahantã tu taccejaþ svàü chàyàü vãkùya sàbravãt saüj¤ovàca .
     ahaü yàsyàsi bhadraü te svaka¤ca bhavanaü pituþ .
     nirvikàraü tvayàpyatra stheyaü macchàsanàt ÷ubhe ..
     imau ca bàlakau mahyaü kanyà ca varavarõinã .
     saübhàvyà naiva càkhyeyamimaü bhagavate tvayà ..
     chàyovàca .
     àke÷agrahaõàddevi à÷àpànnaiva karhicit .
     àkhyàsyàmi mataü tubhyaü gamyatàü yatra và¤chitam ityuktà chàyayà saüj¤à jagàsa pitçmandiram .
     tatràvasat pitçgçhe ka¤cit kàlaü ÷ubhekùaõà ..
     bhartuþ samãpaü yàhãti pitroktà sà punaþ punaþ .
     agacchadvaóavà bhåtvà kurån viprottaràüstataþ ..
     tatra tepe tapaþ sàdhvã niràhàrà mahàmune .
     pituþ samãpaü yàtàyàþ saüj¤àyà vàkyatatparà ..
     tadråpadhàriõã cchàyà bhàskaraü samupasthità .
     tasyà¤ca bhagavàn såryaþ saüj¤eyamiti cintayan ..
     tathaiva janayàmàsa puttrau dvau kanyakàü tathà .
     pårvajasya manostulyaþ sàvarõistena so'bhavat ..
     yastayoþ prathamaü jàtaþ puttrayordvijasattama .
     dvitãyo yo'bhavaccànyaþ sa graho'bhåt ÷anai÷caraþ ..
     kanyàbhåttapatã yà tàü vavre saüvaraõo nçpaþ .
     saüj¤à tu pàrthivã teùàmàtmajànàü yathàkarot ..
     snehaü na pårvaü jàtànàü tathà kçtavatã satã .
     manustat kùantavàüstasyà yama÷càsyà na cakùame ..
     bahu÷aþ pãóyamànastu pituþ patnyà suduþkhitaþ .
     sa vai kopàcca bàlyàcca bhàvino'rthasya vai balàt padà saütarjayàmàsa cchàyàü saüj¤àsuto yamaþ .
     taü ÷a÷àpa tataþ kruddhà saüj¤à sàü pàrpivã bhç÷am ..
     chàyovàca .
     padà tarjayase yanmàü pitçbhàryàü garãyasãm .
     tasmàttavaiùa caraõaþ patiùyati na saü÷ayaþ ..
     yamastu tena ÷àpena bhç÷aü pãóitamànasaþ .
     manunà saha dharmàtmà sarvaü pitre nyavedayat ..
     yama uvàca .
     snehena tulyamasmàsu màtà deva na vartate .
     visçjya jyàyaso'pyasmàn kanãyàüso bubhåùati tasyà mayodyataþ pàdo na tu dehe nipàtitaþ .
     bàlyàdvà yadi và mohàt tadbhavàn kùantumarhasi ÷apto'haü tàta kopena jananyà tanayo yataþ .
     tato na manye jananã mamaiùà tapatàü vara ..
     nirguõeùvapi puttreùu na màtà nirguõà bhavet .
     pàdaste patatàü puttra kathametattayoditam ..
     tava prasàdàccaraõau na patet bhagavan yathà .
     màtç÷àpàdayaü me'dya tathà cintaya gopate ..
     raviruvàca .
     asaü÷ayamidaü puttra bhaviùyatyatra kàraõam .
     yena tvàmàvi÷at krodho dharmaj¤aü satyavàdinam ..
     sarveùàmeva ÷àpànàü pratighàto hi vidyate .
     na tu màtràbhi÷aptànàü kvacicchàpanivartanam ..
     na ÷akyametanmithyà tu kartuü màturvacastava .
     kiü citte saüvidhàsyàmi puttrasnehàdanugraham .
     kçmayo màüsamàdàya prayàsyanti mahãtalam .
     kçtaü tasyà vacaþ satyaü tva¤ca tràtà bhaviùyasi ..
     màrkaõóeya uvàca .
     àdityastvabravãcchàyàü kimarthaü tanayeùu vai .
     tulyeùvapyadhikasneha ekatra kriyate tvayà ..
     nånaü na caiùàü jananã saüj¤à kvàpi tvamàgatà .
     viguõeùvapyapatyeùu màtà ÷àpaü na dàsyati ..
     sà tat pariharantãva nàcacakùe vivasvataþ .
     sa càtmànaü samàdhàya yuktastattvamavaikùata ..
     taü ÷aptumudyataü dçùñvà chàyàsaüj¤à dinàdhipam .
     bhayena kampità brahman yathàvçttaü nyavedayat ..
     vivasvàüstu tadà kruddhaþ ÷rutvà ÷va÷uramabhyagàt .
     sa càpi taü yathànyàyamarcayitvà divàkaram .
     nirdagdhukàmaü roùeõa ÷àntayàmàsa suvrataþ ..
     vi÷vakarmà uvàca .
     tavàtitejasà vyàptamidaü råpaü suduþsaham .
     asahantã tataþ saüj¤à vane carati vai tapaþ ..
     drakùyate tàü bhavànadya svàü bhàryàü ÷ubhacàriõãm råpàrthaü bhavato'raõye carantã sumahattapaþ ..
     mataü me brahmaõo vàkyàt yadi te deva rocate .
     råpaü nivartayàmyadya tava kàntaü divaspate ..
     màrkaõóeya uvàca .
     yato hi bhàsvato råpaü pràgàsãt parimaõóalam .
     tatastatheti taü pràha tvaùñàraü bhagavàn raviþ ..
     vi÷vakarmà tvanuj¤àtaþ ÷àkadvãpe vivasvataþ .
     bhramimàropya tattejaþ ÷àtanàyopacakrame ..
     devà÷ca brahyaõà sàrdhaü bhàsvantamabhituùñuvaþ .
     likhyamànaü sahasràü÷uü praõemuþ sarvadevatàþ ..
     tataþ kolàhale tasmin savvadevasamàgame .
     tejasaþ ÷àtanaü cakre vi÷vakarmà ÷anaiþ ÷anaiþ ..>% iti màrkaõóeyapuràõe såryatejaþ÷àtanam .. * ..
     %<÷àtitaü càsya yattejastena cakraü vinirmitam viùõoþ ÷åla¤ca sarvasya ÷ivikà dhanadasya ca ..
     daõóaþ pretapateþ ÷aktirdevasenàpatestayà .
     anyeùà¤caiva devànàmàyudhàni sa vi÷vakçt .
     cakàra tejasà bhànorbhàsuràõyari÷àntaye ..
     iti ÷àtitatejàþ sa ÷va÷ureõàti÷obhanam .
     vapurdadhàra màrtaõóaþ puùpacàpamanoramam ..
     sa dadar÷a samàdhisthàü svàü bhàryàü baóavàkçtim apàpàü sarvabhåtànàü tapasà niyamena ca ..
     tato jagàma bhàsvàn vai saüj¤à yatra vyavasthità ..
     sà ca dçùñvà tamàyàntaü parapuüso vi÷aïkayà .
     jagàma saümukhaü tasya pçùñharakùaõatatparà ..
     tata÷ca nàsikàyogàt tayostatra sametayoþ .
     nàsatyadasrau tanayàva÷vavaktràdvinirgatau ..
     retaraso'nte ca revantaþ svaïgã dhanvã tanutradhçk a÷vàråóhaþ samutpanno bàõatåõasamanvitaþ ..
     tataþ svaråpamatulaü dar÷ayàmàsa bhànumàn .
     tasyàtha sà samàlokya svaråpaü mudamàdadau ..
     svaråpadhàriõãü cainàmàninàya nijàlayam .
     saüj¤àü bhàryàü prãtimatãü bhàskaro vàritaskaraþ ..
     tataþ pårvasuto yo'syàþ so'bhådvaivasvato manuþ .
     dvitãya÷ca yamaþ ÷àpàt pàpadar÷anatatparaþ ..
     kçmayo màüsamàdàya pàdataste mahãtalam .
     patiùyantãti ÷àpàntaü tasya cakre pità svayam dharmadçùñiryata÷càsau samo mitre tathàhite .
     tato niyoge taü yàmye cakàratimiràpahaþ ..
     yamunà¤ca nadã¤cakre kalindàntaravàhinãm .
     a÷vinau devabhiùajau kçtau pitrà mahàtmanà ..
     guhyakàdhipatitve ca revanto viniyojitaþ ..
     revantamapyàha tato bhagavàn lokabhàvanaþ .
     tvamapya÷eùalokasya påjyo vatsa bhaviùyasi ..
     araõye'gnau mahàdàve vairidasyubhayeùu ca .
     tvàü smariùyanti ye martyà mokùante te mahàpadaþ ..
     kùemaü vçddhiü sukhaü ràjyamàrogyaü kãrtimunnatim .
     naràõàü parituùñastvaü påjitaþ saüpradàsyasi ..
     chàyàsaüj¤àsuta÷càpi sàvarõaþ sumahàya÷àþ .
     bhàvyaþ so'nàgate kàle manuþ sàvarõiko'ùñamaþ ..
     merupçùñhe tapo ghoramadyàpi carati prabhuþ .
     bhràtà ÷anai÷carastasya graho'bhåcchàsanàdraveþ ..
     yavãyasã ca yà kanyà tasya càsãddvijottama .
     abhavat sà saricchreùñhà tapasã lokapàvanã ..
     yastu jyeùñho mahàbhàga sargo tasyeha sàmpratam .
     vistaraü tasya vakùyàmi manorvaivasvatasya ha ..
     ya idaü janma devànàü ÷çõuyàdvà pañhettathà .
     vivasvatastu jàtànàü ravermàhàtmyameva ca .
     àpadaü pràpya mucyeta pràpnuyàcca mahadya÷aþ ..
     ahoràtrakçtaü pàpametat ÷amayati ÷rutam .
     màhàtmyamàdidevasya màrtaõóasya mahàtmanaþ ..>% iti màrkaõóeyapuràõe màrtaõóamàtmyanàmàdhyàyaþ .. api ca . prajàpàla uvàca .
     %<÷arãrasya kathaü mårtigrahaõaü jyotiùo dvija .
     etanme saü÷ayaü chindhi praõatasya dvijottama ..
     mahàtapà uvàca .
     yo'sàvàtmà j¤àna÷aktireka eva sanàtanaþ .
     sa dvitãyaü yadà caicchat tadà tejaþ samutthitam ..
     tat sårya iti bhàsvàüstu anyonyena mahàtmanaþ lolãbhåtàni tejàüsi bhàsayanti jagattrayam ..
     tasmim sarve suràþ siddhà gaõàþ sarve mahaùibhiþ .
     svayaü bhåtà iti vibho tasmàt såryastu so'bhavat lolãbhåtasya tasyà÷u tejaso'bhåccharãrakam .
     pçthaktvena raviþ so'tha kãrtyate vedavàdibhiþ ..
     bhàsayan sarvalokàüstu yato'sàvutthito divi .
     ato'sau bhàskaraþ proktaþ pràkarùàcca prabhàkaraþ .
     divà divasa ityuktastatkàritvàddivàkaraþ .
     sarvasya jagatastvàdiràdityastena ucyate ..
     etasya dvàda÷àdityàþ saübhåtàstejasà pçthak .
     pradhàna eka evàyaü jagatsu parivartate ..
     taü dçùñvà jagato vyàptiü kurvàõaü parame÷varam .
     tasyaivàntaþsthità devà viniùkramya stutiü jaguþ ..>% iti vàràhe àdityotpattinàmàdhyàyaþ .. * .. uttaràyaõadakùiõàyanayoranulomapratilomaü gantavyàni maõóalàni pratimàsaü såryabhramaõàdhikàrigaõà÷ca yathà --
     %<a÷ãtimaõóala÷ataü kàùñhayorantaraü dvayoþ .
     àrohaõàvarohàbhyàü bhànorabdena yà gatiþ ..
     sa ratho'dhiùñhito devairàdityairçùibhistathà .
     gandharvairapsarobhi÷ca gràmaõãsarparàkùasaiþ ..
     dhàtà kçtasthalà caiva pulastyo vàsukistathà .
     rathakçdgràmaõãrhetistumburu÷caiva saptamaþ ..
     ete vasanti vai caitre madhumàse sadaiva hi .
     maitreya syandane bhànoþ sapta màsàdhikàriõaþ ..
     aryamà pulaha÷caiva rathaujàþ pu¤jikasthalà .
     prahetiþ kacchanãra÷ca nàrada÷ca rathe raveþ .
     màdhave nivasantyete ÷ucisaüj¤e nibodha me ..
     mitro'tristakùako rakùaþ pauruùeyo'tha menakà ..
     hàhà rathasvana÷caiva maitreyaite vasanti vai ..
     va÷iùñho varuõo rambhà sahajanyo huhårvadhaþ .
     rathacitrastathà ÷ukre vasantyàùàóhasaüj¤ite ..
     indro vi÷vàvasuþ srota elàpatrastathàïgiràþ ..
     pramlocà ca nabhasyete sarpa÷càrke vasanti hi ..
     vivasvànugrasena÷ca bhçguràyåraõastathà .
     pramlocà ÷aïkhapàla÷ca vyàghro bhàdrapade tathà ..
     påùà ca suravirvàto gautamo'tha dhana¤jayaþ .
     suùeõonyo ghçtàcã ca vasantyà÷vayuje ravau ..
     vi÷vàvasurbharadvàjaþ parjanyairàvatau tathà .
     vi÷vàcãsenajitsaüj¤au kàrtike càdhikàriõaþ aü÷uka÷yapatàrkùàstu mahàpadmastathorva÷ã .
     citrasenastathà vidyut màrga÷ãrùàdhikàriõaþ ..
     çturbhagastathorõàyusphårjaþ karkoñakastathà .
     ariùñanemi÷caivànyà pårvacittirvaràpsaràþ .
     pauùamàse vasantyete sapta bhàskaramaõóale ..
     lokaprakà÷anàrthàya vipravaryàdhikàriõaþ .
     tvaùñà ca jamadagni÷ca kambalo'tha tilottamà ..
     brahmàpeto'tha çtajit dhçtaràùñra÷ca saptamaþ .
     màghamàse vasantyete sapta maitreya bhàskare ..
     ÷råyatàü càpara sårye phàlgune nivasanti ye .
     viùõura÷vataro rambhà såryavarcà÷ca satyajit ..
     vi÷vàmitrastathà rakùo yakùàpeto mahàmune .
     màseùveteùu maitreya vasantyeteùu saptakàþ ..
     saviturmaõóale brahman viùõu÷aktyupaùñaühitàþ .
     stuvanti munayaþ såryaü gandharvairgãyate puraþ ..
     nçntantyapsaraso yànti såryasyànu ni÷àcaràþ ..
     vahanti pannagà yakùaþ kriyate'bhãùu saügrahaþ ..
     bàlakhilyàstathaivainaü parivàrya samàsate .
     so'yaü saptagaõaþ såryamaõóale munisattama .
     himoùõavàrivçùñãnàü hetutvaü samupàgataþ ..>% iti viùõupuràõe 2 aü÷e 10 adhyàyaþ .. * .. såta uvàca .
     %<evameùa mahàdevo devadevaþ pitàmahaþ .
     karoti niyataü kàlaü kàlàtmà hyai÷varã tanuþ ..
     tasya ye ra÷mayo vipràþ sarvalokapradãpakàþ .
     teùàü ÷reùñhàþ punaþ sapta ra÷mayo grahayonayaþ ..
     susumno harike÷a÷ca vi÷vakarmà tathaiva ca .
     vi÷vavyacàþ puna÷cànyaþ sampadvasurataþ paraþ .
     arvàgvasuriti khyàtaþ svaràóanyaþ prakãrtitaþ ..
     susumnaþ såryara÷mistu puùõàti ÷i÷iradyutim .
     tiryagårdhapracàro'sau susumnaþ parigãyate ..
     harike÷astu yaþ prokto ra÷mirnakùatrapoùakaþ .
     vi÷vakarmà tathà ra÷mirbudhaü puùõàti sarvadà ..
     vi÷vavyacàstu yo ra÷miþ ÷ukraü puùõàti nityadà sampadvasuriti khyàtaþ sa puùõàti ca lohitam ..
     bçhaspatiü prapuùõàti ra÷mirarvàgvasuþ prabhoþ .
     ÷anai÷caraü prapuùõàti saptama÷ca svaràñ tathà ..
     evaü såryaprabhàveõa sarvà nakùatratàrakàþ .
     vardhante vardhità nityaü nityamapyàyayanti ca ..
     divyànàü pàrthivànà¤ca nai÷ànà¤ceva sarva÷aþ .
     àdànànnityamàdityastejasà tamasàü prabhuþ .
     àdàtte sa tu nàóãnàü sahasreõa samantataþ ..
     nàdeyàü÷caiva sàmudràn kåpàü÷caiva sahasra÷aþ .
     sthàvaràn jaïgamàü÷caiva yacca kulyàdikaü payaþ ..
     tasya ra÷misahasrantu ÷ãtavarùoùõanisvaram .
     tàsàü catuþ÷ataü nàóyo varùante citramårtayaþ ..
     chandanà÷caiva yàhyà÷ca kotanà hakanàstathà .
     amçtà nàma tàþ sarvà ra÷mayo vçùñisarjanàþ ..
     himodghahà÷ca tàmasyo ra÷mayastri÷ataü punaþ .
     ra÷myo meùya÷ca paiùya÷ca hràdinyo himasarjanàþ ..
     candràstà nàmataþ sarvàþ pãtàbhàþ syurgabhastayaþ ÷ukrà÷ca kakubha÷caiva gàvo vi÷vabhçtastathà ..
     ÷ukràstà nàmataþ sarvàstrividhà gharmasarjanàþ samaü vibharti tàbhiþ sa manuùyapitçdevatàþ ..
     manuùyànauùadheneha svadhayà ca piténapi .
     amçtena suràn sarvàn tisrastrãüstarpayatyasau ..
     vasante graiùmike caiva ÷ataüþ santapati tribhiþ .
     ÷aradyapi ca varùàsu caturbhiþ sampravarùati .
     hemante ÷i÷ire caiva himamutsçjati tribhiþ ..
     varuõo màghamàse tu såryaþ påùà tu phàlgune .
     caitre màsi bhavedã÷o pàtà vai÷àkhatàpanaþ ..
     jyaiùñhamåle bhavedindra àùàóhe savità raviþ .
     vivasvàn ÷ràvaõe màsi proùñhapadyàü bhagaþ smçtaþ ..
     paryanyo'÷vayuji tvaùñà kàrtike màsi bhàskaraþ màga÷ãrùe bhavenmitraþ pauùe viùõuþ sanàtanaþ ..
     pa¤cara÷misahasràõi varuõasyàrkakarmaõi .
     ùaóbhiþ sahasraiþ påùà tu devo'ü÷usaptabhistathà ..
     dhàtàùñabhiþ sahasraistu navabhistu ÷atakratuþ .
     vivasvàn da÷abhiþ pàti pàtyakàda÷abhirbhagaþ ..
     saptabhistapate mitrastvaùñà caivàùñabhistapet .
     aryamà da÷abhiþ pàti paryanyo navabhistapet .
     ùaóbhã ra÷misahasraistu mitrastapatiüvi÷vadhçk ..
     vasante kapilaþ såryo grãùme kà¤canasaprabhaþ .
     ÷veto varùàsu varõena pàõóaraþ ÷aradi prabhuþ ..
     hemantetàmravarõaþ syàt ÷i÷ire lohito raviþ oùadhãùu balaü dhatte svadhàmapi pitçùvatha ..
     såryo'maratvamamçtatrayaü triùu niyacchati .
     anye càùñau grahà j¤eyàþ sårye càdhiùñhità dvijàþ ..
     candramàþ somaputtra÷ca ÷ukra÷caiva bçhaspatiþ .
     bhãmo bhànustathà ràhuþ ketumànapi càùñamaþ ..
     sarve dhruve viruddhà yairgrahàste vàtara÷mibhiþ .
     bhràmyamàõà yathàyogaü bhramantyanu divàkaram ..
     alàtacakravadyànti vàtacakrerità dvijàþ .
     yasmàdvahati tàn vàyuþ pravahastena vai smçtaþ . * rathastricakraþ somasya kundàbhàstasya vàjinaþ .
     vàmadakùiõato yuktà da÷a tena ni÷àkaraþ ..
     vãthyà÷rayàõi carati nakùatràõi raviryathà .
     hràsavçddhã ca viprendrà dhruvàdhàràõi sarvadà ..
     sa somaþ ÷uklapakùe tu bhàskare paratasthite .
     àpåryante paro'syàntaþ satataü divasakramàt ..
     kùãõe'pi taü suraiþ somamàpyàyayati nityadà .
     ekena ra÷minà vipràþ susumnàkhyena bhàskaraþ ..
     eùà såryasya vãryeõa somasyàpyàyità tanuþ .
     paurõamàsyàü sa dç÷yeta saüpårõo divasakramàt ..
     saüpårõamardha màsena taü somasamçtàtmakam .
     pibanti devatà viprà yataste'mçtabhojanàþ ..
     tataþ pa¤cada÷e bhàge ki¤cicchiùñe kalàtmake .
     aparàhõe pitéõàü sa jaghanyàü paryupàsate ..
     pibanti hi phalaü kàlaü ÷iùñà tasya kalà tu yà .
     svadhàmçtamayãü puõyàü tàmindoramçtàtmikàm ..
     niþsçtaü tadamàvàsyàü gabhastibhyaþ svadhàmçtam .
     màsatçptimavàpyàgràü pitaraþ santi nirvçtàþ ..
     na somasya vinà÷aþ syàt mudhà devaistu pãyate .
     evaü såryanimitto'sya kùayo vçddhi÷ca sattamàþ ..>% iti kaurme 40 adhyàyaþ .. * .. asya bhàryàpatyàni yathà . såta uvàca .
     %<aditiþ suùuve puttramàdityaü ka÷yapàt prabhum .
     tasyàdityasya caivàsãdbhàryàõàntu catuùñayam ..
     saüj¤à ràj¤ã prabhàü cchàyà puttràüstàsàü nibodhata saüj¤à tvàùñrã tu suùuve såryànmanumanåttamam .
     yama¤ca yamunà¤caiva ràj¤ã revantameva ca ..
     prabhà prabhàtamàdityàcchàyà sàvarõimàtmajam ÷ani¤caiva tapatã¤ca viùñi¤caiva yathàkramam ..>% iti kaurme 20 adhyàyaþ .. * .. tasya maõóalaparimàõaü yathà -- såta uvàca .
     %<såryàcandramasàvetau bhramato yàvadeva tu .
     saptànà¤ca samudràõàü dvãgrànàmbhàti vistaraþ ..
     vistàràrdhaü pçthivyàstu bhavedanyatra vàhyataþ .
     paryàsapàrimàõyàtta candràdityã prakà÷ataþ ..
     paryàsapàrimàõyaistu budhaistulyaü dinaü smçtam .
     avatãmàüstrayo lokàn yasmàt såryaþ paribhramàt ..
     aciràttu prakà÷e tu avanàt sa raviþ smçtaþ ..
     tayorbhåyaþ pravakùyàmi pramàõaü candrasåryayoþ ..
     mahitatvànmahã÷abdo yasminnarthe nipàtyate .
     asya bhàratavarùasya viùkambhàttulyavistatam ..
     maõóalaü bhàskarasyàtha yojanaistannibodhata .
     navayojanasàhasro vistàro maõóalasya tu ..
     vistàràttriguõa÷càpi pariõàho'tra maõóale .
     viùkambhamaõóalàccaiva bhàskaràt dviguõaþ ÷a÷ã ..>% tasya gatiniråpaõaü yathà -- mànasasyottare pçùñhe lokapàlà÷caturdi÷am . sthità dharmavyavasthàrthaü lokasaürakùaõàya ca .. lokapàlopariùñàttu sarvato dakùiõàyane . kàùñhàgatasya såryasya gatintasya nibodhata .. dakùiõopakramaþ såryaþ kùipteùuriva sarpati . jyotiùàü cakramàdàya satataü parigacchati .. madhyata÷càmaràvatyàü yadà bhavati bhàskaraþ . vaivasvate saüyamane årdhaü tatra pradç÷yate .. sukhàyàmardharàtrantu vibhàvaryastameti ca . vaivasvate saüyamane madhyàhne tu raviryadà .. sukhàyàmatha vàruõyàmuttiùñhan sa tu dç÷yate . vibhàvaryàmardharàtraü màhendryàmastameti ca . sukhàyàmatha vàruõyàü madhyàhne càryamà yadà . vibhàvaryàü somapuryàü uttiùñhati vibhàvasuþ .. ràtryardhaü càmaràvatyàmastameti yamasya ca . somapuryàü vibhàvaryàü madhyàhne càryamà yadà .. amaràvatyàü mahendrasya tadgacchati divàkaraþ . ardharàtraü saüyamane vàruõyàmastameti ca .. su÷ãghrameva paryeti bhàskaro'làtacakravat . bhraman vai bhramamàõàni çkùàõi carate raviþ .. aivaü caturùu pàr÷veùu dakùiõànteùu sarpati . udayàstamaye càsàvuttiùñhati punaþ punaþ .. pårvàhõe càparàhõe tu dvau dvau devàlayau tu saþ . tapatyeka¤ca madhyàhne tàbhireva ca ra÷mibhiþ .. udito vardhamànàbhirmadhyàhne tapate raviþ . ataþ paraü hrasantãbhirgãbhirastanniyacchati .. udayàstamayàbhyà¤ca smçte pårvàpare tu vai . yàvat purastàttapati tàvat pçùñhe'tha pàr÷vayoþ .. yairarko yatra dç÷yeta teùàü sa udayaþ smçtaþ . praõà÷aü gacchate yatra teùàmastaþ sa ucyate .. sarveùàmuttare merurlokàloka÷ca dakùiõe . vidårabhàvàdarkasya bhåmerlekhàgatasya ca .. dhriyante ra÷mayo yasmàttena ràtrau na dç÷yate . årdhvaü ÷atasahasrantu sthitastatra pradç÷yate .. evaü puùkaramadhyena yadà bhavati bhàùkaraþ . triü ÷adbhàgantu medinyà muhårtena sa gacchati .. yojanàdyàü muhårtasya imàü saükhyàü nibodhata . pårõe ÷atasahasràõàmekatriü ÷attu tàþ smçtàþ .. pa¤cà÷acca sahasràõi tathànyànyadhikàni ca . mauhårtikã gatirhyeùà såryasya tu vidhãyate .. etena gatiyogena yadà kàùñhàntu dakùiõàm . paryàgacchat pataïgo'sau vàmakoùñhe'ntare'hani .. madhyena puùkarasyàtha bhramate dakùiõàyane . mànasottaramerostu antaraü triguõantu tat .. * .. sarpato dakùiõàyàntu kàùñhàyàntu nibodhata . navakoñyaiþ prasaükhyàtà yojanaiþ parimaõóalam .. tathà ÷atasahasràõi catvàriü÷acca pa¤ca ca . ahoràtrà pataïgasya gatireùà vidhãyate .. dakùiõàdvinivçtto'sau viùuvastho yadà raviþ . kùãrodasya samudrasya uttaràto di÷a÷caran . maõóalaü viùuva÷càpi yojanaistannibodhata .. tisraþ koñyastu saüpårõaü viùuvasyàtha maõóalam . tathà ÷atasahasràõàü viü÷atyekàdhikà punaþ .. * .. ÷ràvaõe cottaràü kàùñhàü citrabhànuryadà bhavet . gomedakasya dvãpasya uttaràstu di÷a÷caran .. uttaràyàþ pramàõantu kàùñhàyà maõóalasya tu . dakùiõottaramadhyàni tàni vidyàd yathàkramam .. sthànaü jaradgavaü manye tathairàvatamuttamam . vai÷vànaraü dakùiõato nirdiùñamiha tattvataþ .. nàgavãthyuttarà vãthã ajavãthyà÷ca dakùiõe . ubhe àùàóhamålantu ajavãthyudayàstrayaþ .. abhijit pårvataþ svàtã nàgavãthyuttaràstrayaþ . a÷vinã kçttikà yàmyà nàgavãthyuttarà smçtà .. rohiõyàrdrà mçga÷iro nàgavãthãriti smçtà . puùyà÷leùà punarvasvorvãthãrairàvatã smçtà .. tisrastu vãthayo hyetà uttaro màrga ucyate . pårvà uttaraphalgunyormaghà caivàrùabhã bhavet .. pårvottare proùñhapade govãthã revatã smçtà . ÷ravaõà tu dhaniùñhà ca vàruõa¤ca jaradgavam . età÷ca vàthatastisro madhyamo gàrga ucyate .. hastà citrà tathà svàtã nàgavãthãriti smçtà . vi÷àkhamitrapaitra÷ca nàgavãthãrihocyate .. målapårvottaràùàóhà vithãrva÷vànarã tathà . smç tàstisrastu vãthyastà màrge vai dakùiõe budhaiþ .. kàùñhayorantaraü tvetà vakùyante yojanaiþ punaþ . etacchatasahasràõàmekattriü÷attu vai smçtam .. ÷atàni trãõi cànyàni trayastriü÷acca yojanaiþ kàùñhayorantaraü hyevaü yojanàgràt prakãrtitam .. kàùñhayorlekhayor÷caiva ayane dakùiõottare . te vakùyàmi prasaükhyàya yojanaistu nibodhata .. ekaikamantarantadvai yuktànyetàni saptatiþ . sahasrairatiriktà ca tato'nyà pa¤caviü÷atiþ .. lekhayoþ kàùñhayo÷caiva vàhyàbhyantarayo÷caran . abhyantaraü sa paryeti maõóalànyuttaràyaõam .. vàhyato dakùiõenaiva satataü såryamaõóalam . caratyasau pratãcyàntu trya÷ãtimaõóalaü ÷atam .. taraõirdakùiõe tàvat kramate maõóalàni tu . pramàõaü maõóalasyàpi yojanàgrànnibodhata .. yojanànàü sahasràõi da÷a càùñau tataþ smçtaþ . adhikànyaùñapa¤cà÷at yojanàni ca vai punaþ .. viùkambho maõóalasyaitattiryak sa tu vidhãyate . ahastu carate nàbhiü såryo vai maõóalakramàt .. kulàlacakraparyantaü yathà rariþ ÷a÷ã tathà . dakùiõe cakravat såryastathà ÷ãghraü nivartate .. tasmàt prakçùñàü bhåmintu kàlenàlpena gacchati . såryo dvàda÷abhiþ ÷ãghraü muhårtairdakùiõàyane .. trayoda÷àrdhamçkùàõàü madhye càntaramaõóalam . muhårtaistàni çkùàõi naktamaùñàda÷ai÷caran .. kulàlacakramadhyastho yathàmandaü prasarpati . udagayane tathà såryaþ sa sarpet mandavikramaþ .. tasmàt dãrgheõa kàlena bhåmiü so'lpàü prasarpati såryo'ùñàda÷abhirbaddho muhårtairudagàyane .. trayoda÷ànàü madhye tu çkùàõàü carate raviþ . muhårtaistàni çkùàõi ràtrau dvàda÷abhi÷ciram .. tato mandataraü tàbhyàü cakrantu bhramatàü punaþ . mçtpiõóa i÷a madhyastho bhramate'sau dhruvastathà .. muhårtaistàvat triü÷adbhirahoràtraü ghruvaü bhraman . ubhayoþ kàùñhayormadhye bhramate maõóalàni tu .. uttare prakrame'rkasya divà mandagatiþ smçtà . tasyaiva tu punarnaktaü ÷ãghrà såryasya vai gatiþ .. dakùiõe kramaõe càpi divà ÷ãghraü vidhãyate . gatiþ såryasya vai naktaü mandà càpi punaþ smçtà .. evaü gativi÷eùeõa vibhajedràtryahàni tu . ajavãthyà dakùiõaü yallokàlokasya cottaram .. lokasantànako hyeùa vai÷vànarapathàdvahiþ . vyuùñà yàvat prabhà saurã puùkaràt saüprakà÷ate . pàr÷vebhyo bàhyatastàvat lokàlokastu parvataþ .. yojanànàü sahasràõi da÷ordhaü cocchrito giriþ . prakà÷a÷càprakà÷a÷ca sarvataþ parimaõóalaþ .. nakùatracandrasåryà÷ca grahàstàràgaõaiþ saha . abhyantare prakà÷ante lokàlokasya vai gireþ .. iti màtsye 101 adhyàyaþ .. asya ràhugrastàdikàraõaü yathà -- nanda uvàca .
     %<ràhugrastaþ kathaü sårya÷candro vàpi jagatprabho ..
     naùña÷candraþ kathaü bhàdre caturthyà¤ca sitàsite .
     vedànàü janakastva¤ca kaü pçcchàmi tvayà vinà ..
     ÷rãbhagavàn uvàca .
     ÷çõu nanda pravakùyàmi kathàmetàü puràtanãm .
     yàü ÷rutvà niùkalaïka÷ca tãrthasnàyã bhavennaraþ ..
     ekadà yamadagni÷ca mahàkautåhalànvitaþ .
     reõukàsahitastuùño jagàma narmadàtañam .
     nirjane narmadàtãre vijahàra tayà saha ..
     candanokùitasarvàïgaü vastramàlyadharaü munim .
     mahàràsarasàóhyaü tamuvàca bhàskaraþ svayam ..
     vedakartuþ prapauttrastvaü brahmaõa÷ca jagatpateþ .
     caturvedavidheyeùu suniùõàtaþ sadà ÷uciþ ..
     vedapraõihito dharmo hyadharmastadviryayaþ .
     dharmaü tyajati dharmaj¤o adharmeõa rataþ katham ..
     divàmaithunadoùa¤ca vakti vedo vi÷eùataþ .
     aha¤ca karmaõàü sàkùã tena tvàü kathayàmi te ..
     såryasya vacanaü ÷rutvà tatyàja maithuõaü dvijaþ .
     dçùñvà pugo vipraråpaü såryaü tejasvinaü suram .
     uvàca såryaü raktàsyaþ kopalajjàsamanvitaþ ..
     reõukà lajjità tatra vidhàya vàsasã satã ..
     yamadagniruvàca .
     adya me nirjanasthàne rasabhaïgastvayà kçtaþ .
     mama ÷àpàt pàpadç÷yo ràhugrasto bhaviùyati ..
     draùñuü tvàü meghagaõàþ sarve dårãbhåtà bhavanti te .
     tvàmàcchannaü kariùyanti vàyunà preritàstathà ..
     svatejasà bhavàn garvã hatatejà bhaviùyati .
     meghàcchannaþ svalpatejà ràhugrasto bhavàn bhava ..
     bràhmaõasya vacaþ ÷rutvà bhagavàn bhàskaraþ svayam trastaþ puñà¤jalirbhåtvà tuùñàva munipuïgavam ..
     sårya uvàca .
     ahameva tvayà ÷apto mayà ÷apto bhavàn bhava .
     anyathà màü vadantyevaü såryaü nistejasaü janàþ ..
     paràbhåtaþ kùattriyeõa bhaviùyasi dvije÷varaþ .
     maraõaü kùattriyàstreõa bhavata÷ca bhaviùyati ..
     såryasya vacanaü ÷rutvà cukopa bràùõaõaþ punaþ .
     taü ÷a÷àpàtiraktàsyaþ ÷ambhunà ca jito bhavàn ..
     ubhayoþ kalahaü j¤àtvà ka÷yapena saha vraja .
     àjagàma svayaü brahmà vidhàtà jagatàmapi ..
     àgatya brahmà saütrastaü bodhayàmàsa bhàskaram .
     muni÷reùñha¤ca dharmaj¤aü dharmaj¤ànàü gurorguruþ ..
     brahmovàca .
     kùamasva bhàskara tva¤ca sàkùànnàràyaõo bhavàn .
     yuùmàkaü paripàla÷càpyavadhyo bràhmaõaþ sadà ..
     ahaü karomi bhavato vipra÷àpàntamulvaõam .
     ÷ànto bhava sura÷reùñha sàkùã tvaü sarvakarmaõàm ..
     kutraciddivase brahmannçtau tvaü kutracit kùaõam .
     bhaviùyasi ghanàcchannaþ sadyo mukto bhaviùyasi ..
     nyånàtirikte varùe và ràhugrasto bhaviùyasi .
     tatràdç÷ya÷ca keùà¤cit puõyadç÷yo hi kasyacit ..
     anyathà sarvakàle nàpuõyadç÷yo bhavàn bhuvi .
     tvàü dçùñvà ca namaskçtya sarve niùpàpiõo janàþ ..
     janmasaptàùñaripphàïkacaturthe da÷ame vidhau .
     janmarkùe nidhane néõàü adç÷yastvaü bhaviùyasi ..
     astakàle ghanàcchanne madhyàhnasthe jale'pi và ardhodite ca kàle ca pàpadç÷yo bhaviùyasi ..
     bhàryàduþkhanimittena bhàryayà hetubhåtayà .
     ÷va÷ureõa ÷yàlakena hatatejà bhaviùyasi ..
     anyathà tava teja÷ca saüj¤à sahitumakùamà .
     màlisumàliyuddhe ca ÷ambhunà tvaü paràjitaþ ..
     ityevamuktvà sårya¤ca bodhayàmàsa bràhmaõam ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe . 79 . 1-50 .. brahmàõóapuràõe 59 adhyàye'pyemeva .. atha såryamantràþ .
     %<tàro ghçõirbhçguþ pa÷càdvàmakarõavibhåùitaþ .
     vahnàsano marut ÷eùaþ sanetro'distyapa÷cimaþ .
     aùñàkùaro manuþ prokto bhànorabhimataþ paraþ ..>% oü ghçõi sårya àditya . asya påjà . pràtaþ kçtyàdipràõàyàmàntaü vidhàya pãñhanyàsaü kuryàt tatra vi÷eùaþ . hçdayasya pårvàdidikùu madhya ca . prabhåtaü vimalaü sàraü samàràdhyaü paramasukhaü vinyasya àdhàra÷aktyàdi aü såryamaõóalàya dvàda÷akalàtmane namaþ ityantaü vinyaset . tathà ca nibandhe .
     %<pãñhe këpte ca prathamaü dikùu madhye ca saüyajet .
     prabhåtaü vimalaü màraü samàràdhyamanantaram ..
     paramàdi sukhaü pãñhaü svavimbàntaü prakalpayet ..>% tataþ ke÷areùu madhye ca vàü dãptàyai namaþ .. evaü vãü såkùmàyai våü jayàyai veü bhadràyai vaiü vibhåtyai voü vimalàyai vauü amoghàyai vaü vidyutàyai vaþ sarvatomukhyai . tathà ca nibandhe .
     %<dãptà såkùmà jayà bhadrà vibhåtirvimalà punaþ amoghà vidyutà sarvatomukhã pãñha÷aktayaþ ..
     dãptadãpa÷ikhàkàràn bãjanyàsàn viduþ kramàt .
     aklãvahrasvatritayasvaràn bindvagnisaüyutàn ..>% tadupari brahmaviùõu÷ivàtmakàya sauràya yogapãñhàya namaþ . yathà ca ÷àradàyàm .
     %<vadet padaü caturthyantaü brahmaviùõu÷ivàtmakam .
     sauràya yogapãñhàya namaþpadamanantaram ..
     pãñhamantro'yamàkhyàto dine÷asya jagatpateþ ..>% tata çùyàdinyàsaþ . ÷irasi devabhàgaçùaye namaþ . mukhe gàyattrãcchandase namaþ . hçdi àdityàya devatàyai namaþ . nibandhe .
     %<devabhàgo muniþ prokto gàyattrãcchanda ãritam àdityo devatà prokto dçùñàdçùñaphalapradaþ ..>% tataþ karàïganyàsau . satyàya tejojvàlàmaõe huü phañ svàhà aïguùñhàbhyàü namaþ . evaü brahmaõe 10 tarjanãbhyàü svàhà . viùõave 10 madhyamàbhyàü vaùañ . rudràya 10 anàmikàbhyàü håm . agnaye 10 kaniùñhàbhyàü vauùañ . sarvàya 10 karatalapçùñhàbhyàü phañ . evaü hçdayàdiùu . tathà ca ÷àradàyàm .
     %<satyàya hçdayaü pràktaü brahmaõa ÷ira iritam .
     viùõave syàcchikhàvarma rudràya parikãrtitam ..
     agnaye netramàkhyàtaü sarvàyàstramudãritam .
     tejojvàlàmaõe håü phañ dviñhàntàþ parikãrtitàþ ..>% tato mårtinyàsaþ . yathà ÷irasi oü àdityàya namaþ . mukhe eü ravaye . hçdaye åü bhànave . guhye ãü bhàskaràya . caraõayoþ aü såryàya . tathà ca nibandhe .
     %<àdityaü vinyasenmårdhni raviü mukhagataü nyaset .
     hçdaye bhànunàmànaü bhàskaraü guhyade÷ataþ .
     såryaü caraõayornyasyedvarõaiþ satyàdipa¤cabhiþ ..>% tato mantranyàsaþ . ÷ira÷i oü oü namaþ . mukhe oü ghç namaþ . kaõñhe oü õi namaþ . hçdi oü så namaþ . kukùau oü rya namaþ . nàbhau oü à namaþ . liïge oü di namaþ . pàdayoþ oü tya namaþ . tathà ca .
     %<mårdhàsyakaõñhahçdayakukùinàbhidhvajàïghriùu .
     mantravarõànnyasedaùñau pratyekaü praõavàdikàn .. * ..>% tato dhyànam .
     %<raktàbjayugmàbhayadànahastaü keyårahàràïgadakuõóalàdyam .
     màõikyamauliü dãnanàthamãóe bandhåkakàntiü vilasattrinetram ..>% evaü dhyàtvà mànasaiþ saüpåjya arghasthàpanaü kçtvà gurupaüktiü saüpåjya pãñhapåjàü kuryàt . tataþ svaü khasolkàya namaþ . iti mantreõa mårtiü saükalpya punardhyàtvà àvàhanàdipa¤capuùpà¤jalidànaparyantaü vidhàyàvaraõapåjàmàrabhet . tathà ca nibandhe .
     %<tàràdi khaü khaüsolkàya manunà mårtikalpanà sàkùiõaü sarvalokànàü tasyàmàvàmàhya påjayet>% ke÷areùvagnyàdikoõeùu madhye dikùu ca satyàya tejojvàlàmaõe håü phañ svàhà hçdayàya namaþ . evaü brahmaõe ÷irase svàhà . viùõave ÷ikhàyai vaùañ . rudràya kavacàya håm . agnaye netratrayàya vauùañ . sarvàya astràya phañ . dikpatreùu pårvàdi oü àdityàya namaþ . evaü eü ravaye åü bhànave ãü bhàskaràya . vidikpatreùu agnyàdi uü uùàyai paü praj¤àyai paü prabhàyai saü sandhyàyai . tathà ca .
     %<aïgàni påjayedàdau dikpatreùvarkamårtayaþ .
     àdityàdyà÷catasro'rcyàþ ÷aktayaþ koõapatragàþ ..
     svasvanàmàdivarõàþ syustàsàü bãjànyanukramàt uùà praj¤à prabhà sandhyà ÷aktayaþ parikãrtitàþ ..>% tataþ patràgreùu bràhmàdyàþ saüpåjya purato'ruõamarcayet . tathà ca ÷àradàyàm .
     %<patràgrasaüsthà bràhmàdyàþ purato'ruõamarcayet .>% tadvàhye candràdãn påjayet . yathà candràya namaþ evaü maïgalàya budhàya bçhaspataye ÷ukràya ÷anai÷caràya ràhave ketave . tathà ca ÷àradàyàm .
     %<candràdãnpåjayetpa÷càtgrahànaùñau tato vahiþ ..>% tataþ indràdãn vajràdãü÷ca sampåjya dhåpàdi visarjanàntaükarma samàpayet . asya pura÷caraõamaùñalakùajapaþ . tathà ca .
     %<vasulakùaü japenmantraü samidbhiþ kùãra÷àkhinàm .
     tatsahasraü prajuhuyàt kùãràktàbhirjitendriyaþ ..>% vàcanika evàùñasahasrahomaþ .. * .. mantràntaraü yathà
     %<àkà÷amagnidãrghendusaüyutaü bhuvane÷varã .
     sargànvito bhçgurbhànostryakùaro'yaü samãritaþ ..>% hràü hrãü saþ . asya påjàprayogaþ . pràtaþkçtyàdipårvamantroktapãñhanyàsaü vidhàya pårvoktaü çùyàdinyàsaü kuryàt . tato mantranyàsaþ . yathà àdhàràdipàdaparyantaü hràü namaþ . kaõñhàdàdhàraparyantaü hrãü namaþ . mårdhàdikaõñhaparyantaü saþ namaþ . ÷àradàyàm .
     %<àdhàràdipadàgràntaü kaõñhàdàdhàrakàvadhi .
     mårdhàdikaõñhaparyantaü kramàdbãjatrayaü nyaset ..>% tataþ karàïganyàsau . hràü aïguùñhàbhyàü namaþ . hrãü tarjanãbhyàü svàhà . håü madhyamàbhyàü vaùañ hraiü anàmikàbhyàü håü . hrãü kaniùñhàbhyàü vauùañ . hraþ karatalapçùñhàbhyàü phañ . evaü hçdayàdiùu . tathà ca nibandhe .
     %<ùaódãrghabhàjà madhyena bãjenàïgàni kalpayet ..>% tato dhyànam .
     %<raktàmbujàsanama÷eùaguõaikasindhuü bhànuü samastajagatàmadhipaü bhajàmi .
     padmadvayàbhayavaràn dadhataü karàbjairmàõikyamolimaruõàïgaruciü trinetram ..>% evaü dhyàtvà mànasaiþ saüpåjya arghyasthàpanaü kçtvà pårvoktakrameõa pãñhapåjàü vidhàya mårtimantreõa mårtiü saïkalpya punardhyàtvàvàhanàdipa¤capuùpà¤jalidànaparyantaü vidhàyàvaraõapåjàmàramet . agninirçtivàyvã÷àneùu madhye dikùu ca hràü hçdayàya namaþ ityàdinà påjayet . patreùu candràdãn påjayet . tata indràdãn vajràdãü÷ca påjayet tato dhåpàdivisarjanàntaü karma samàpayet . asya pura÷caraõaü dvàda÷alakùajapaþ . tathà ca .
     %<bhànulakùaü japenmantramàjyena ca da÷àü÷ataþ .
     tilairvà madhuràsiktairjuhuyàdvijitendriyaþ ..>% mantràntaram .
     %<àkà÷amagnipavanasatyàntàrghã÷abindumat .
     màrtaõóabhairavaü nàma bãjametadudàhçtam ..
     puñitaü vimbabãjena sarvakàmaphalapradam ..>% vimbabãjamàha .
     %<ñàntaü dahananetre ndusahitaü tadudàhçtam ..>% ñhriü hryauóaü ñhrim . asya påjàprayogaþ . pràtaþkçtyàdi pårvavat etanmantroktapãñhanyàsàntaü karma vidhàya çùyàdinyàsaü kuryàt . tato mårtinyàsaþ . ñhraüsåryàya namo'ïguùñhayoþ . ñhriü bhàskaràya namastarjanyoþ . ñhuü bhànave namaþ madhyamayoþ . ñheü ravaye namo'nàmikayoþ . ñhroü divàkaràya namaþ kaniùñhayoþ . tataþ ÷irasi vadane hçdaye guhye pàdade÷eùu tàstattadvãjàdikà nyaset . tathà ca nibandhe .
     %<pa¤cahrasvàóhyabãjena pa¤camårtiþ pravinyaset .
     aïguùñhàdikaniùñhàntaü aïguliùu kramàdimàþ ..
     såryastu bhàskaro bhànustato ravidivàkarau .
     ÷irovadanahçdguhyapàdade÷eùu tàþ kramàt ..>% tataþ karàïganyàsau . ñhràü aïguùñhàbhyàü namaþ . ñhroü tarjanãbhyàü svàhà . ñhråü madhyamàbhyàü vaùañ . ñhraiü anàmikàbhyàü håm . ñhrauü kaniùñhàbhyàü vauùañ . evaü hçdayàdiùu . ñhràü hçdayàya namaþ ityàdi . tathà ca nibandhe .
     %<dãrghayuktena bãjena netràntàïgàni vinyaset .>% tato målabãjena vyàpakaü kçtvà dhyàyet . tathà ca .
     %<vyàpakaü målabãjena kurvãta tadanantaram .>% dhyànam . hemàmbhojaprabàlapratimanijaruciü càrusvaññàïgapadmau cakraü ÷aktiü sapà÷aü ÷çõimatiruciràmakùamàlàü kapàlam . hastàmbhojairdadhànaü trinayanavilasadve davaktvàbhiràmaü màrtaõóaü vallabhàrdhaü maõimayamukuñaü hàradãptaü bhajàmaþ .. evaü dhyàtvà mànasaiþ sampåjyàrghasthàpanaü kuryàt tataþ pårvoktakrameõa pãñhaü saüpåjya pårvàdidikùu karõikàyàm . uü uùàyai namaþ . evaü paü prabhàyai paü praj¤àyai saü sandhyàyai iti saüpåjya mårtiü målena kalpayet . tataþ pårvàdidikùu såryaü bhàskaraü bhànuü ravi¤ca påjayet . koõeùu divàkaram . tataþ pårvadakùiõapa÷cimodãcyeùu dikùu ñhràü hçdayàya namaþ . ityàdinà påjyayet . ã÷àne ñhrauü netratrayàya vauùañ . ÷àradàyàm .
     %<såryàdãn caturo dikùu vidikùvanyaü samarcayeta aïgapåjà yathàpårvà netramã÷ànadiggatam ..>% tataþ pårvavaccandràdigrahàn påjayet . tato lokapàlàn påjayet . tathà ca nibandhe .
     %<granthànaùñau tathà bàhye lokapàlàüstataþparam ..>% tato dhåpàdivisarjanàntaü karma samàpayet . asya pura÷caraõajapo lakùatrayasaükhyaþ . trimadhuropetaiþ kamalairda÷àü÷ahomaþ . tathà ca . lakùatrayaü japenmantrã bãjaü vimbapuñãkçtam . da÷àü÷aü kamalaiþ phullairjuhuyànmadhurokùitaiþ .. imaü mantraü japanmartyaþ kàntiü puttràn dhanaü dyutim vàksiddhimamitàü lakùmãü saubhàgyamapi sàdhayet iti tantrasàraþ .. * .. asya prakàràntaramantradhyànapåjàdikaü garuóapuràõe 39 adhyàye draùñavyam .. * .. sårye varõanãyàni yathà . aruõatà 1 ravimaõiprakà÷aþ 2 cakravàkaprãtiþ 3 padmaprakà÷aþ 4 pa÷rikaprautiþ 5 locanaprãtiþ 6 tàràrtiþ 7 candràprakà÷aþ 8 dãpàprakà÷aþ 9 oùadhyaprakà÷aþ 10 pecakàrtiþ 11 tamo'bhàvaþ 12 cairàrtiþ 13 kumudàrtiþ 14 kulañàrtiþ 15 . iti kavikalpalatà ..

#<såryakàntaþ>#, puü, (såryaþ kànto yasya . såryasya kàntaþ priyo và .) sphañikaþ . iti halàyudhaþ .. maõivi÷eùaþ (yathà, raghuvaü÷e . 11 . 21 .
     %<jyotirindhananipàti bhàskaràt såryakànta iva tàóakàntakaþ ..>%) tatparyàyaþ . såryamaõiþ 2 såryà÷mà 3 dahanopamaþ 4 . iti hemacandraþ .. tapanamaõiþ 5 tàpanaþ 6 ravikàntaþ 7 dãptopalaþ 8 agnigarbhaþ 9 jvalanà÷mà 10 arkopalaþ 11 . asya guõàþ . uùõatvam . nirmalatvam . rasàyanatvam . vàta÷leùmaharatvam . medhyatvam . påjanàdravituùñidatva¤ca iti ràjanirghaõñaþ .. puùpavçkùavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . såryamaõiþ 2 puùparaktaþ 3 pacatpuñaþ 4 . iti ÷abdacandrikà ..

#<såryakàntiþ>#, strã, (såryasyeva kàntiyaüsyàþ .) yuùpavi÷eùaþ . yathà --
     %<såryakàntistàmravarõà oóraparyàya ityapi ..>% iti ÷abdacandrikà .. såryasya dãpti÷ca ..

#<såryakàlaþ>#, puü, (såryopalakùitaþ kàlaþ .) divasaþ . iti ÷abdacandrikà

#<såryakàlànalacakraü>#, klã, naraõà ÷ubhà÷ubhaj¤ànàrthaü nakùatraghañitacakravi÷eùaþ . yathà --
     %<årdhagàstritri÷ålyagràstisrastiryagvyavasthitàþ dve dve nàóyau sthite koõe ÷çïgayugmaü tathaikayà ..
     madhyatri÷åladaõóàdau bhànubhàdyaü bhamaõóalam .
     sàbhijittatra dàtavyaü savyamàrgeõa sarvadà ..
     nàma çkùaü sthitaü yatra j¤eyaü tatra ÷rubhà÷ubham .
     adhogataistrinakùatrairudvego vadhabandhanam ..
     rekhàùñake jayo làbha çkùaùañke tathà punaþ .
     ÷çïgayugme rujàbhaïgo mçtyuþ ÷ålatraye sphuñam ..
     vivàde vyasane yuddhe rogàrte gamane tathà .
     såryakàlànalaü cakraü j¤àtavyantu prayatnataþ ..>% iti svarodayaþ ..

#<såryagrahaþ>#, puü, (såryaråpo grahaþ .) navagrahàõàü prathamagrahaþ . (såryasya grahaþ grahaõam .) såryoparàgaþ . yathà, gàruóe .
     %<såryagrahaþ såryavàre some somagraho bhavet .
     cåóàmaõirayaü yogastatrànantaphalaü smçtam ..>% iti tithyàditattvam ..

#<såryagrahaõaü>#, klã, (såryasya grahaõam .) såryoparàgaþ . tatkàraõaü yathà, vahnipuràõe gaõabhedanàmàdhyàye .
     %<såryendoruparàgastu golakacchàyàyà bhavet .
     anyonyayostayoreva vyàpayoreva kàraõàt ..
     gràsamokùau tu jàyete tatràtaþ pårvapa÷cimau .
     tatra puõyaphalàdbhàgaþ kçto ràhostu viùõunà ..>% anyat grahaõa÷abde draùñavyam ..

#<såryajaþ>#, puü, (såryàt jàyate iti . jana + óaþ .) sugrãvavànaraþ . iti jañàdharaþ .. ÷anigrahaþ . (yathà, bçhatsaühitàyàm . 104 . 44 .
     %<gacchatyadhvànaü saptame càùñame ca hãnaþ strãputtraiþ såryaje dãnaceùñaþ ..>% yamaþ . manuþ . revantaþ . karõa÷ca ..)

#<såryajà>#, strã, (såryàt jàyate iti . jana + óaþ . ñàp .) yamunà nadã . iti hemacandraþ ..

#<såryatanayaþ>#, puü, (såryasya tanayaþ .) ÷anai÷caragrahaþ . yamaþ . (sàvarõimanuþ . revantaþ .) yathà --
     %<tasya patnãtrayantadvat saüj¤à ràj¤ã prabhà tathà .
     revatasya sutà ràj¤ã revantaü suùuve sutam . 2 .
     prabhà prabhàtaü suùuve tvàùñrã saüj¤à tathà manum .
     yama÷ca yamunà caiva yamalau tu babhåvatuþ .. 3 ..
     janayàmàsa tasyàntu puttra¤ca manuråpiõam .
     savarõatvàcca sàvarõirmanorvaivasvatasya ca .. 8 ..
     tataþ ÷ani¤ca tapatãü viùñi¤caiva krameõa tu .
     chàyàyàü janayàmàsa saüj¤e yamiti bhàskaraþ .. 9>% iti màtsye 11 adhyàyaþ .. (vànararàjaþ sugrãvaþ . karõa÷ca ..)

@<[Page 5,401c]>@
#<såryatanayà>#, strã, (såryasya tanayà .) yamunà nadã . ityamaraþ . 1 . 10 . 32 ..

#<såryapatraþ>#, puü, (sårya iva tãkùõaü patramasya .) àdityapatraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<såryaputtraþ>#, puü, såryasya puttraþ .) varuõaþ . ÷aniþ . iti kecit .. (yathà, mahàbhàrate . 6 . 3 . 13 .
     %<maghàsvaïgàrako vakraþ ÷ravaõe ca bçhaspatiþ .
     bhàgyaü nakùatramàkramya såryaputtreõa pãóyate ..>%) yamaþ . yathà --
     %<dharmaràja namastubhyaü namaste yamunàgraja .
     pàhi màü kiïkaraiþ sàrdhaü såryaputtra namo'stu te ..>% iti tithyàditattvam .. (a÷vinãkumàrau . yathà, mahàbhàrate . 13 . 157 . 19 .
     %<pibetàma÷vinau somaü bhavadbhiþ sahitàvubhau .
     ubhàvetàvapi surau såryaputtrau sure÷vara ! ..>%) anyat såryatanaya÷abde draùñavyam ..

#<såryaputrã>#, strã, (såryasya puttrã .) yamunà . yathà, mahàbhàrate .
     %<yamasvasarnamaste'stu yamune lokapåjite .
     varadà bhava me nityaü såryaputtri namo'stu te ..>% iti tithyàditattvam .. vidyut . iti kecit ..

#<såryaphaõicakraü>#, klã, sarvakàrya÷ubhà÷ubhaj¤àpakacakravi÷eùaþ . yathà --
     %<saptaviü÷atibhànyatra païktiyuktyà krameõa tu .
     tryantàratryantare vedhaþ phaõicakraü trinàóikam ..
     yatra çkùe sthito bhànurbhedàdau gaõayedbudhaþ .
     nàma çkùaü sthitaü yatra j¤eyaü tatra ÷ubhà÷ubham ..
     kuryànmçtyu¤ca roga¤ca nàóãvedhagataü nçõàm .
     varjayet sarvakàryeùu yuddhakàle vi÷eùataþ ..
     nirvedhaçkùamadhyasthaü yasya nàma prajàyate .
     sidhyanti sarvakàryàõi saügràme ca jayo bhavet ..>% iti svarodayaþ ..

#<såryabhaktaþ>#, puü, (såryasya bhaktaþ priyaþ .) bandhåkapuùpavçkùaþ . såryapåjake, tri . iti medinã ..

#<såryabhaktakaþ>#, puü, (såryabhakta eva . svàrthe kan .) bandhåkapuùpavçkùaþ . iti ÷abdamàlà .. såryapåjake, tri ..

#<såryamaõiþ>#, puü, (såryapriyo maõiþ .) såryakàntamaõiþ . iti hemacandraþ .. puùpavçkùavi÷eùaþ . yathà, ÷abdacandrikàyàm .
     %<såryakàntaþ såryamaõiþ puùparaktaþ pacatpañaþ ..>%

#<såryamaõóalaü>#, klã, (såryasya maõóalam .) såryasannidhiveùñanam . tatparyàyaþ . parive÷aþ 2 paridhiþ 3 upasåryakam 4 maõóalam 5 . ityamaraþ . 1 . 3 . 32 .. yathà --
     %<sàyàhne ÷ivaråpà¤ca vçddhàü vçùabhavàhinãm .
     såryamaõóalamadhyasthàü sàmavedasamàyutàm ..>% ityàhrikatattvam ..

#<såryalatà>#, strã, (såryapriyà latà .) àdityabhaktà . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 5,402a]>@
#<såryalokaþ>#, puü, (såryasya lokaþ .) saurabhuvanam . yathà --
     %<vinauùadhairvinà vaidyairvinà pathyaparigrahaiþ .
     kàlena nidhanaü pràpya sårya loke mahãyate ..>% iti kà÷ãkhaõóe såryàrghya dànaphalam .. api ca .
     %<sauraü lokamathàvàpya kùaõena sa vimànagaþ .
     yathà kadambakusumaü ki¤jalkaiþ sarvatovçtam ..
     dedãpyamànaü hi tathà samantàdbhànubhànubhiþ .
     dåràdraviü sa vij¤àya dhçtatàmarasadvayam ..
     navabhiryojanànà¤ca sahasraiþ sammitena ca .
     vicitreõaikacakre õa saptasaptiyutena ca ..
     anåruõàdhiùñhitena sarvato dhçtara÷minà .
     apsaromunigandharvasarpagràmaõinairçtaiþ ..
     syandanenàtijavinà praõanàma kçtà¤jaliþ .
     tasya praõàmaü devo'pi bhråbhaïgenànumanya ca .
     atidåraü nabhovartma praticakràma sa kùaõàt ..
     prakrànte dyumaõau dåraü ÷iva÷armàti÷armavàn .
     provàca bhagavadbhçtyau kathaü labhyaü raveþ padam ..>% iti skandapuràõe kà÷ãkhaõóe såryalokavarõanaü nàma 9 adhyàyaþ ..

#<såryavaü÷aþ>#, puü, (såryasya vaü÷aþ .) såryasya santànaþ . tadvivaraõaü yathà . parame÷varàt brahmà jàtaþ . tasya puttro marãciþ . tasya ka÷yapaþ . tasya såryaþ . tasya vaivasvato manuþ . satyayuge manureva ràjàsãt . tretàyuge tasya puttraþ ikùvàkuþ ayodhyàyàü ràjàsãt . asmin yuge atidãrghàyuùo ràjàno bahukàlaü ràjyaü kçtavantaþ . tretàdvàparayoþ sandhau ÷rãràmacandro da÷arathasutaråpeõa avatãrõaþ . dvàparayugasya prathame tasya puttraþ ku÷o jàtaþ . tadvaü÷aþ sumitràntaþ kaleþ sahasravarùaparyantaü ràjyaü kçtavantaþ etatparyantaü såryavaü÷avi÷ràntiþ . punaþ satyayuge maruþ naùñaü såryava÷aü bhàvayiùyati . yaþ yogasiddhaþ san kalàpagràme àste . iti ÷rãbhàgavatamatam .. vaü÷avarõanavistàrastu matsyapuràõe 11 adhyàyàdau garuóapuràõe 143 adhyàye ca draùñavyaþ ..

#<såryavallã>#, strã, (såryapriyà vallã .) arkapuùpikàvçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<såryasaüj¤aü>#, klã, (såryasya saüj¤à saüj¤à yasya .) kuïkumam . iti trikàõóa÷eùaþ .. (puü, arkavçkùaþ . ityamare arkàhva iti dar÷anàt . 2 . 4 . 80 .)

#<såryasàrathiþ>#, puü, (såryasya sàrathiþ .) aruõaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yaduktaü mahàbhàrate . 1 . 16 . 23 .
     %<aruõo dç÷yate brahman prabhàtasamaye sadà .
     àdityarathamadhyàste sàrathyaü samakalpayat ..>%)

#<såryahçdayaü>#, klã, (såryasya hçdayamiva .) såryasya stavavi÷eùaþ . yathà -- athopatiùñhe dàdityamudayantaü samàhitaþ . mantraistu vividhaiþ saurairçgyajuþsàmasambhavaiþ .. upasthàya mahàyogaü devadevaü divàkaram . kurvãta praõati bhåmau mårdhnà nitya¤ca mantrataþ .. oü khaü khasolkàya ÷àntàya kàraõatrayahetave . nivedayàmi càtmànaü namaste j¤ànaråpiõe .. kvacit pustake khakholkàyeti ca pàñhaþ . namaste ghçõine tubhyaü såryàya brahmaråpiõe . tvameva brahma paramamàpo jyotã raso'mçtam .. bhårbhuvaþ svastvamoïkàraþ sarve rudràþ sanàtanàþ . puruùaþ sammaho'tastvàü praõamàmi kapardinam .. tvameva vi÷vaü bahudhà jàtaü vai jàyate ca na . namo rudràya såryàya tvàmahaü ÷araõaü gataþ .. pracetase namastubhyamumàyàþ pataye namaþ . namo namaste rudràya tvàmahaü ÷araõaü gataþ .. hiraõyabàhave tubhyaü hiraõyapataye namaþ . ambikàpataye tubhyamumàyàþ pataye namaþ .. namaste nãlakaõñhàya namastubhyaü pinàkine . vilohitàya bhargàya sahasràkùàya te namaþ .. namo haüsàya te nityaü àdityàya namo'stu te . prapadye tvàü viråpàkùa mahataü parame÷varam .. hiraõmaye gçhe guptamàtmànaü sarvadehinàm . namasyàmi paraü jyotirbrahmàõaü tvàü paràmçtam .. vi÷vaü pa÷upatiü bhãmaü naranàrã÷arãriõam . namaþ såryàya rudràya bhàsvate parameùñhine .. ugràya sarvabhakùàya tvàü prapadye sadaiva hi .. etadbai såryahçdayaü japtvà stavamanuttamam . pràtaþkàle'tha madhyàhne namaskuryàddivàkaram .. idaü puttràya ÷iùyàya dhàrmikàya dvijàtaye . pradeyaü sårya hçdayaü brahmaõà tu pradar÷itam .. sarvapàpapra÷amanaü vedasàraü samuddhçtam . bràhmaõànàü hitaü puõyaü çùisaïghairniùevitam .. yastu nityaü pañheddhãmàn prekùannàdityamaõóalam . mahàpàtakayukto'pi påyate nàtra saü÷ayaþ .. kùayàpasmàrakuùñhàdyai rvyàdhibhiþ pãóito'pi san japtvà ÷ataguõaü stotraü sa ÷làghyo bhavati drutam .. bhåtagrahapi÷àcàtibãjavyasanakarùibhiþ . stuvan dhyàtvà hariü vipro mucyate mahato bhayàt .. iti kårmapuràõe upavibhàge 17 adhyàyaþ .. gàruóe 50 adhyàye caitaddraùñavyam .. (bhaviùyottaroktasåryahçdayantu bahubhiþ samàdriyate pañhyate ca atastat saprakriyamucyate . atha àdityahçdayapràrambhaþ . àcamya de÷akàlau saükãrtya mamàrogyàvàptaye ÷rãsavitàsåryanàràyaõaprãtyarthaü dvàda÷anamaskàràkhyaü karma kariùye . atha dhyànam
     %<dhyeyaþ sadà savitçmaõóalamadhyavartã nàràyaõaþ sarasijàsanasanniviùñaþ .
     keyåravàn makarakuõóalavàn kirãñã hàrã hiraõmayavapurdhç ta÷aïkhacakraþ ..
     ekacakro ratho yasya divyaþ kanakabhåùitaþ .
     sa me bhavatu suprãtaþ padmahasto divàkaraþ ..>% mitràya namaþ . ravaye namaþ . såryàya namaþ . bhànave namaþ . khagàya namaþ . påùõe namaþ . hiraõyagarbhàya namaþ . marãcaye namaþ àdityàya namaþ . savitre namaþ . arkàya namaþ . bhàskaràya namaþ . namaþ savitre jagadekacakùuùe jagatprasåtisthitinà÷ahetave . trayãmayàya triguõàtmadhàriõe viri¤cinàràyaõa÷aïkaràtmane .. namo'stu såryàya sahasrara÷maye sahasra÷àkhànvitasambhavàtmane . sahasrayogodbhavabhàvabhàgine sahasrasaïkhyàyugadhàriõe namaþ .. àdityasya namaskàraü ye kurvanti dine dine . janmàntarasahasreùu dàridryaü noparjàyate .. iti namaskàràþ .. ÷atànika uvàca .
     %<kathamàdityamudyantamupatiùñhe ddvijottamaþ .
     etanme bråhi vipre ndra prapadye ÷araõaü tava ..
     sumanturuvàca .
     idameva purà pçùñaþ ÷aükhacakragadàdharaþ .
     praõamya ÷irasà devamarjunena mahàtmanà ..
     kurukùetre mahàràja nivçtte bhàrate raõe .
     kçùõanàthaü samàsàdya pràrthayitvàbravãdidam ..
     arjuna uvàca .
     j¤àna¤ca dharma÷àstràõàü guhmàdguhyataraü tathà .
     mayà kçùõa parij¤àtaü vàïmayaü sacaràvaram ..
     såryastutimayaü nyàsaü vaktumarhasi màdhava .
     bhaktyà pçcchàmi deve÷a kathayasva prasàdataþ ..
     såryabhaktiü kariùyàmi kathaü såryaü prapåjayet ..
     tadahaü ÷rotumicchàmi tvatprasàdena yàdava ..
     ÷rãbhagavànuvàca .
     rudràdidaivataiþ sarvaiþ pçùñena kathitaü mayà .
     vakùye'haü såryavinyàsaü ÷çõu pàõóava yatnataþ ..
     asmàkaü yattvayà pçùñamekacitto bhavàrjuna .
     tadahaü sampravakùyàmi àdimadhyàvasànakam ..
     arjuna uvàca .
     nàràyaõa sura÷reùñha pçcchàmi tvàü mahàya÷àþ .
     kathamàdityamudyantamupatiùñhet sanàtanam ..
     ÷rãbhagavànuvàca .
     sàdhu pàrtha mahàbàho buddhimànasi pàõóava .
     yanmàü pçcchasyupasthànaü tat pavitraü vibhàvasoþ ..
     sarvamaïgalamàïgalyaü sarvapàpapraõà÷anam .
     sarvarogapra÷amanamàyurvardhanamuttamam ..
     amitradamanaü pàrtha saügràme jayavardhanam .
     vardhanaü dhanaputtràõàmàdityahçdayaü ÷çõu ..
     yacchrutvà sarvapàpebhyo mucyate nàtra saü÷ayaþ .
     triùu lokeùu vikhyàtaü niþ÷reyasakaraü param ..
     devadevaü namaskçtya pràtarutthàya càrjuna .
     vighnànyanekaråpàõi na÷yanti smaraõàdapi ..
     tasmàt sarvaprayatne na sårya màvàhayet sadà .
     àdityahçdayaü nityaü jàpyaü tacchçõu pàõóava ..
     yajjapànmucyate janturdàridryàdà÷u dustaràt .
     labhate ca mahàsiddhiü kuùñhavyàdhivinà÷inãm ..
     asmin mantre çùicchandodevatà÷aktireva ca .
     sarvameva mahàvàho kathayàmi tavàgrataþ ..
     mayà te gopitaü nyàsaü sarva÷àstraprabodhitam .
     atha te kathayiùyàmi uttamaü mantrameva ca ..>% oüasya àdityahçdayastotramantrasya . ÷rãkçùõa çùiþ ÷rãsåryàtmà tribhuvane÷varo devatà . anuùñup chandaþ . haritahayarathaü divàkaraü ghçõiriti bãjam . oü namo bhagavate jitavai÷vànarajàtavedase iti ÷aktiþ . oü namo bhagavate àdityàya nama iti kãlakam .. oü agnigarbhadevatà iti mantraþ .. oü namo bhagavate tubhyamàdityàya namo namaþ . ÷rãsåryanàràyaõaprãtyartha jape viniyogaþ . atha nyàsaþ . oü hràü aïguùñhàbhyàü namaþ . oü hrãü tarjanãbhyàü namaþ . oü hråü madhyamàbhyàü namaþ . oü hraiüanàmikàbhyàü namaþ . oü hrauü kaniùñhikàbhyàü namaþ . oü hraþ karatalakarapçùñhàbhyàü namaþ . oü hràü hçdayàya namaþ . oü hrãü ÷irase svàhà . oühråü ÷ikhàyai vaùañ . oü hraiü kavacàya hum . oührauü netratrayàya vauùañ . oü hraþ astràya phañ . oü hràü hrãü hråü hraiü hrauü hraþ . iti digbandhaþ .. atha dhyànam .
     %<bhàsvadratnàóhyamauliü sphuradadhararucà ra¤jitaü càruke÷aü bhàsvantaü divyatejaþ karakamalayutaü svarõavarõaprabhàbhiþ .
     vi÷vàkà÷àvakà÷agrahapati÷ikhare bhàti ya÷codayàdrau sarvànandapradàtà hariharanamitaþ pàtu màü vi÷vacakùuþ ..
     pårvamaùñadalaü padmaü praõavàdipratiùñhitam .
     màyàbãjaü dalàùñàgre yantramuddhàrayediti ..
     àdityaü bhàskaraü bhànuü raviü såryaü divàkaram .
     màrtaõóaü tapanaü ceti daleùvaùñasu yojayet ..
     dãptà såkùmà jayà bhadrà vibhåtirvimalà tathà .
     amoghà vidyutà ceti madhye ÷rãþ sarvatomustã ..
     sarvaj¤aþ sarvaga÷caiva sarvakàraõadevatà .
     sarve÷aü sarvahçdayaü namàmi sarvasàkùiõam ..
     sarvàtmà sarvakartà ca sçùñijãvanapàlakaþ .
     hitaþ svargàpavarga÷ca bhàskare÷a namo'stu te ..>% iti pràrthanà ..
     %<namo namaste'stu sadà vibhàvaso sarvàtmane saptahayàya bhànave .
     ananta÷aktirmaõibhåùaõena dadasva bhuktiü mama muktimavyayàm ..
     arkantu mårdhni vinyasya lalàñe tu raviü nyaset .
     vinyasennetrayoþ såryaü karõayo÷ca divàkaram ..
     nàsikàyàü nyasedbhànuü mukhe vai bhàskaraü nyaset .
     parjanyamoùñhayo÷caiva tãkùõaü jihvàntaraü nyaset ..
     suvarõaretasaü kaõñhe skandhayostigmatejasam .
     bàhvostu påùaõa÷cai va mitraü vai pçùñhato nyaset ..
     varuõaü dakùiõe haste tvaùñàraü vàmataþ kare .
     hastàvuùõakaraþ pàtu hçdayaü pàtu bhànumàn ..
     udare tu yamaü vindyàdàdityaü nàbhimaõóale .
     kañhyàü tu vinyaseddhvaüsaü rudramårvostu vinyaset ..
     jànvostu gopatiü nyasya savitàrantu jaïghayoþ .
     pàdayo÷ca vivasvantaü gulphayo÷ca divàkaram ..
     bàhyatastu tamodhvaüsaü bhagamabhyantare nyaset .
     sarvàïgeùu sahasràü÷u digvidikùu bhagaü nyaset ..>% iti digbandhaþ ..
     %<eùa àdityavinyàso devànàmapi durlabhaþ .
     dvamaü bhaktyà nyaset pàrtha sa yàti paramàü gatim kàmakrodhakçtàt pàpàt mucyate nàtra saü÷ayaþ .
     sarpàdapi bhayaü naiva saügràmeùu pathiùvapi ..
     ripusaüghaññakàleùu tathà corasamàgame .
     trisandhyaü japato nyàsaü mahàpàtakanà÷anam ..
     visphoñakasamutpannaü tãvrajvarasamudbhavam .
     ÷irorogaü netrarogaü sarvavyàdhivinà÷anam ..
     kuùñhavyàdhistathà dadrurogà÷ca vividhà÷ca ye .
     japamànasya na÷yanti ÷çõu bhaktyà tadarjuna ..
     àdityo gantrasaüyukta àdityo bhuvane÷varaþ ..
     àdityànnàparo devo hyàdityaþ parame÷varaþ ..
     àdityamarcayed brahmà ÷iva àdityamarcayet .
     yadàdityamayaü tejo mama tejastadarjuna ..
     àdityaü mantrasaüyuktamàdityaü bhuvane÷varam .
     àdityaü ye prapa÷yanti màü pa÷yanti na saü÷ayaþ ..
     trisandhyamarcayet såryaü smaredbhaktyà tu yo naraþ na sa pa÷yati dàridryaü janmajanmani càrjuna ..
     etatte kathitaü pàrtha àdityahçdayaü mayà ..
     ÷çõvanmuktvà ca pàpebhyaþ såryaloke mahãyate .
     oünamo bhagavate tubhyamàdityàya namo namaþ .
     àdityaþ savità såryaþ khagaþ puùà gabhastimàn suvarõaþ sphañiko bhànuþ sphurito vi÷vatàpanaþ .
     ravirvi÷vo mahàtejàþ suvarõaþ suprabodhakaþ ..
     hiraõyagarbhastri÷iràstapano bhàskaro raviþ .
     màrta õóo gopatiþ ÷rãmàn kçtaj¤a÷ca pratàpavàn tamisrahà bhago haüso nàsatya÷ca tamonudaþ .
     ÷uddho virocanaþ ke÷o sahasràü÷urmahàprabhuþ ..
     vivasvàn påùaõo mçtyurmihiro jàmadagnyajit dharmara÷miþ pataïga÷ca ÷araõyo'mitrahà tapaþ ..
     durvij¤eyagatiþ ÷årastejo rà÷irmahàya÷àþ .
     ÷ambhu÷citràïgadaþ saumyo havyakavyapradàyakaþ ..
     aü÷umànuttamo deva çgyajuþ sàma eva ca .
     harida÷vastamodàraþ saptasaptirmarãcimàn ..
     agnigarbho'diteþ puttraþ ÷ambhustimiranà÷anaþ .
     påùà vi÷vambharo mitraþ suvarõaþ supratàpavàn ..
     àtapã maõóalã bhàsvàn tapanaþ sarvatàpanaþ .
     kçtavi÷vo mahàtejàþ sarvaratnamayodbhavaþ ..
     akùara÷ca kùara÷caiva prabhàkaravibhàkarau .
     candra÷candràïgadaþ saumyo havyakavya pradàyakaþ ..
     aïgàrako'ïgado'gasto raktàïga÷càïgavardhanaþ .
     budvo buddhàsano buddhirbuddhàtmà buddhivardhanaþ ..
     båhadbhànurbçhadbhàso bçhadbhàmà bçhaspatiþ .
     ÷uklastvaü ÷uklaretàstvaü ÷uklàïgaþ ÷uklabhåùaõaþ ..
     ÷animàn ÷aniråpastvaü ÷anairgacchasi sarvadà .
     anàdiràdiràdityaste jorà÷irmahàtapàþ ..
     anàdiràdiråpastvamàdityo dikpatiryamaþ .
     bhànumàn bhànuråpastvaü svarbhànurbhànudãptimàn ..
     dhåmaketurmahàketuþ sarvaketuranuttamaþ .
     timiràvaraõaþ ÷ambhuþ sraùñà màrtaõóa eva ta ..
     namaþ pårvàya giraye pa÷cimàya namo namaþ .
     namottaràya giraye dakùiõàya namo namaþ ..
     namo namaþ sahasràü÷o hyàdityàya namo namaþ .
     namaþ padmaprabodhàya namaste dvàda÷àtmane ..
     namo vi÷vaprabodhàya namo bhràjiùõujiùõave .
     jyotiùe ca namastubhyaü j¤ànàrkàya namo namaþ ..
     pradãptàya pragalbhàya yugàntàya namo namaþ .
     namaste hotçpataye pçthivãpataye namaþ ..
     namoïkàra vaùañkàra sarvayaj¤a namo'stu te .
     çgavedàdi yajurveda sàmaveda namo'stu te ..
     namo hàñakavarõàya bhàskaràya namo namaþ .
     jayàya jayabhadràya harida÷vàya te namaþ ..
     divyàya divyaråpàya grahàõàü pataye namaþ .
     namaste ÷ucaye nityaü namaþ kuru kulàtmane ..
     namastrailokyanàthàya bhåtànàü pataye namaþ .
     namaþ kaivalyanàthàya namaste divyacakùuùe ..
     tvaü jyotistvaü dyutirbrahmà tvaüviùõustva prajàpatiþ tvameva rudro rudràtmà vàyuragnistvameva ca ..
     yojanànàü sahasre dve dve ÷ate dve ca yojane .
     ekena nimiùàrdhena kramamàõa namo'stu te ..
     navayojanalakùàõi sahasradvi÷atàni ca .
     yàvadghañaupramàõena kramamàõa namo'stu te ..
     agrata÷ca namastubhyaü pçùñhata÷ca sadà namaþ .
     pàr÷vata÷ca namastubhyaü namaste càstu sarvadà ..
     namaþ suràrihantre ca somasåryàgnicakùuùe .
     namo divyàya vyomàya sarvatantramayàya ca ..
     namo vedàntavedyàya sarvakarmàdisàkùiõe .
     namo haritavarõàya suvarõàya namo namaþ ..
     aruõo màghamàse tu såryo vai phàlgune tathà .
     caitramàse tu vedàïgo bhànurvai÷àkhatàpanaþ ..
     jyaiùñhamàse tapedindra àùàóhe tapate raviþ ..
     gabhastiþ ÷ràvaõe màsi yamo bhàdrapade tathà ..
     iùe suvarõaretà÷ca kàrtike ca divàkaraþ ..
     màrga÷ãrùe tapenmitraþ pauùe viùõuþ sanàtanaþ ..
     puruùastvadhike màse màsàdhikye tu kalpayet .
     ityete dvàda÷àdityàþ kà÷yapeyàþ prakãrtitàþ ..
     ugraråpà mahàtmànastapante viùõuråpiõaþ .
     dharmàrthakàmamokùàõàü prasphuñà hetavo nçpa ..
     sarvapàpahara÷caivamàdityaü saüprapåjayet .
     rukadhà da÷adhà caiva ÷atadhà ca sahasradhà ..
     tapante vi÷varåpeõa sçjanti saüharanti ca .
     eùa viùõuþ ÷iva÷caiva brahmà caiva prajàpatiþ ..
     mahendra÷caiva kàla÷ca yamo varuõa eva ca .
     nakùatragrahatàràõàmadhipo vi÷vatàpanaþ ..
     vàyuragnirdhanàdhyakùo bhåtakartà svayaü prabhuþ .
     eùa devo hi devànàü sarvamàpyàyate jagat ..
     eùa kartà hi bhåtànàü saühartà rakùakastathà .
     eùa lokànuloka÷ca saptadvãpà÷ca sàgaràþ ..
     eùa pàtàlamnaptastho daityadànavaràkùasàþ .
     eùa dhàtà vidhàtà ca bãjaü kùevaü prajàpatiþ ..
     eùa eva prajà nityaü saüvardhayati ra÷mibhiþ .
     eùa yaj¤aþ svadhà svàhà hrãþ ÷rã÷ca puruùottamaþ eùa bhåtàtmako devaþ såkùmo vyaktaþ sanàtanaþ .
     ã÷varaþ sarvabhåtànàü parameùñhã prajàpatiþ ..
     kàlàtmà sarvabhåtàtmà vedàtmà vi÷vatomukhaþ janmamçtyujaràvyàdhisaüsàrabhayanà÷anaþ ..
     dàridryavyasanadhvaüsã ÷rãmàn devo divàkaraþ .
     vikattano vivasvàü÷ca màrtaõóo bhàskaro raviþ lokaprakà÷akaþ ÷rãmàüllokacakùurgrahe÷varaþ .
     lokasàkùã triloke÷aþ kartà hartà tamisrahà ..
     tapanastàpana÷caiva ÷uciþ saptà÷vavàhanaþ .
     gabhastihasto brahmaõyaþ sarvadevanamamkçtaþ ..
     àyuràrogyamai÷varyaü narà nàrya÷ca mandire .
     yasya prasàdàt santuùñiràdityahçdayaü japet ..
     ityetairnàmabhiþ pàrtha àdityaü stauti nitya÷aþ .
     pràtarutthàya kaunteya tasya rogabhayaü na hi ..
     pàtakànmucyate pàrtha vyàdhibhya÷ca na saü÷ayaþ .
     ekasandhyaü dvisandhyaü và sarvapàpaiþ pramucyate ..
     trisandhyaü japamànastu pa÷yecca paramaü padam ..
     yadahaþ kurute pàpaü tadahaþ pratimucyate ..
     yadràtryàþ kurute pàpaü tadràtryàþ pratimucyate .
     dadrusphoñakakuùñhàni maõóalàni viùåcikà ..
     sarvavyàdhimahàrogabhåtavàdhàstathaiva ca ..
     óàkinã ÷àkinã caiva mahàrogabhayaü kutaþ ..
     ye cànye duùñarogà÷ca jvaràtãsàrakàdayaþ .
     japamànasya na÷yanti jãvecca ÷aradàü ÷atam ..
     saüvatsareõa maraõaü yadà tasya dhruvaü bhavet .
     à÷ãrùàü pa÷yati chàyàmahoràtraü dhana¤jaya ..
     yastvidaü pañhate bhaktyà bhànuvàre mahàtmanaþ .
     pràtaþsnàne kçte pàrtha ekàgrakçtamànasaþ ..
     suvarõacakùurbhavati na càndhastu prajàyate .
     puttravàn dhanasampanno jàyate càrujaþ sukhã ..
     sarvasiddhimavàpnoti sarvatra vijayã bhavet .
     àdityahçdayaü puõyaü såryanàmavibhåùitam ..
     ÷rutvà ca nikhilaü pàrtha sarvapàpaiþ pramucyate .
     ataþparataraü nàsti siddhikàmasya pàõóava ..
     etajjapasva kaunteya yena ÷reyo hyavàpsyasi .
     àdityahçdayaü nityaü yaþ pañhet susamàhitaþ ..
     bhråõahà mucyate pàpàt kçtaghnaü brahmaghàtakaþ .
     gàghnaþ suràpo durbhogã duùpratigrahakàrakaþ ..
     pàtakàni ca sarvàõi dahatyava na saü÷ayaþ .
     ya idaü ÷çõuyànnityaü japedvàpi samàhitaþ ..
     sarvapàpavi÷uddhàtmà såryaloke mahãyate .
     aputtrà labhate puttràn nirdhano dhanamàpnuyàt ..
     kurogã mucyate rogàdbhaktyà yaþ pañhate sadà .
     yastvàdityadine pàrtha nàbhimàtrajale sthitaþ ..
     udayàcalamàråóhaü bhàmkaraü praõataþ sthitaþ .
     japate mànavà bhaktyà ÷çõuyàdvàpi bhaktitaþ ..
     sa yàti paramaü sthànaü yatra devo divàkaraþ .
     amitradamanaü pàrthaü yadà kartuü samàrabhet ..
     tadà pratikçtiü kçtvà ÷atro÷ca raõapàü÷ubhiþ .
     àkramya vàmapàdena àdityahçdayaü japet ..
     etanmantraü samàhåya sarvasiddhikaraü param ..>% oü hroü himàlãóhaü svàhà . oü hroü nilãóhaü svàhà . oü hrãü màlãóhaü svàhà . iti mantraþ .
     %<tribhi÷ca rogã bhavati jvarã bhavati pa¤cabhiþ .
     japaistu saptabhiþ pàrtha ràkùasãü tanumàvi÷et ..
     ràkùasenàbhibhåtasya vikàràn ÷çõu pàõóava .
     gãyate nçtyate nagna àsphoñayati dhàvati ..
     ÷ivàruta¤ca kurute hasate krandate punaþ .
     evaü saüpãóyate pàrtha yadyapi syànmahe÷varaþ ..
     kiü punarmànuùaþ ka÷cicchaucàcàravivarjitaþ .
     pãóitasya na saüdeho jvaro bhavati dàruõaþ ..
     yadà cànugrahaü tasya kattumicchecchubhaïkaram .
     tadà salilamàdàya japenpantramimambu dhaþ ..
     namo bhagavate tubhyamàdityàya namo namaþ .
     jayàya jayabhadràya harida÷vàya te namaþ ..
     snàpayettena mantreõa ÷ubhaü bhavati nànyathà ..
     anyathà ca bhaveddoùo na÷yate nàtra saü÷ayaþ ..
     ataste nikhilaþ proktaþ påjà¤caiva nibodha me .
     upalipte ÷ucau de÷e niyatà vàgyataþ ÷uciþ ..
     vçttaü và caturasraü và liptabhåmau likhecchuciþ .
     tridhà tatra likhet padmamaùñapatraü sakarõikram ..
     aùñapatraü likhet padmaü liptagomayamaõóale .
     pårvapatre likhet såryamàgneyyàntu raviü nyaset yàmyàyà¤ca vivasvantaü nairç tyàntu bhagaü nyaset .
     pratãcyàü varuõaü vindyàdvàyavyàü mitrameva ca ..
     àdityamuttare patre ã÷ànyàü viùõumeva ca .
     madhye tu bhàskaraü vindyàt krameõaiva samarcayet ..
     ataþ parataraü nàsti siddhikàmasya pàõóava .
     mahàtejaþsamudyantaü praõamet sakçtà¤jaliþ ..
     sakesaràõi padmàni karavãràõi càrjuna .
     tilataõóulasaüyuktaü ku÷agandhodakena ca ..
     raktacandanami÷ràõi kçtvà vai tàmrabhàjane .
     dhçtvà ÷irasi tatpàtraü jànubhyàü dharaõãü spç÷et ..
     mantrapåtaü guóàke÷aü càrghyaü dadyàdgabhastaye .
     sàyudhaü saratha¤cava såryamàvàhayàmyaham ..>% svàgato bhava . supratiùñho bhava . sannidho bhava . sannihito bhava . sammukho bhava . iti pa¤camudràþ sphuñayitvàhvayet såryaü bhuktiü muktiü labhennaraþ .. oü ÷rãü vidyàü kilikili kañakeùñasarvóhàrthasàdhanàya svàhà . oü ÷rãü hràü hrãü hraþ haüsaþ såryàya namaþ svàhà . oü ÷rãü hràü hrãü hråü hraiü hrauü hraþ såryamårtaye svàhà . oü ÷rãü hrãü khaü khaþ lokàya sarvamåttaye svàhà . oü hråü màttaõóàya svàhà .
     %<namo'stu såryàya sahasrabhànave namo'stu vai÷vànara jàtavedase .
     tvamava càghyaü pratigçhõa deva devàdhidevàya namo namaste ..
     namo bhagaüvate tubhyaü namasta jàtavedase .
     dattamardhyaü mayà bhàno tvaü gçhàõa namo'stu te ehi sårya sahasràü÷o tejorà÷e jagatpate .
     anakampaya màü deva gçhàõàrdhyaü namo'stu te ..
     namo bhagavate tubhyaü namaste jàtavedase ..
     mamedamarghyaü gçhõa tvaü devadeva namo'stu te ..
     sarvadevàya devàya àdhivyàdhivinà÷ine .
     idaü gçhàõa me deva sarvavyàdhirvina÷yatu ..
     namaþ såryàya ÷àntàya sarvarogavinà÷ine .
     mamepsitaü phalaü dattvà prasãda parame÷vara ..>% oü namo bhagavate såryàya svàhà . oü ÷ivàya svàhà . oü sarvàtmane såryàya namaþ khàhà . oü akùayyatejase namaþ svàhà .
     %<sarvasaükaùñadàridraü ÷atruü nà÷aya nà÷aya .
     sarvalokeùu vi÷vàtmà sarvàtmà sarvadar÷akaþ ..
     namo bhagavate sårya kuùñharogàn vikhaõóaya .
     àyuràrogyamai÷varyaü dehi deva namo'stu te ..
     namo bhagavate tubhyamàdityàya namo namaþ ..>% oü akùayyatejase namaþ . oü såryàya namaþ . oü vi÷vamårtaye namaþ .
     %<àditya¤ca ÷ivaü vindyàcchivamàdityaråpiõam ubhayorantaraü nàsti àdityasya ÷ivasya ca ..
     etadicchàmyahaü ÷rotuü puruùo vai divàkaraþ .
     udaye brahmaõo råpaü madhyàhne tu mahe÷varaþ ..
     astamàne svayaü viùõustrimårti÷ca divàkaraþ .
     namo bhagavate tubhyaü viùõave prabhaviùõave ..
     mamedamarghyaü pratigçhõa deva devàdhidevàya namo namaste ..>% ÷rãsåryàya sàïgàya maparivàràya ÷rãsåryanàràyaõàyedamarghyam .
     %<himaghnàya tamoghnàya rakùoghnàya ca te namaþ .
     kçtaghnaghnàya satyàya tasmai satyàtmane namaþ ..
     jayo jaya÷ca vijayo jitapràõo jita÷ramaþ .
     manojavo jitakrodho vàjinaþ sapta kãrtitàþ ..
     haritahayarathaü divàkaraü kanakamayàmbujareõupi¤jaram .
     pratidinamudayaü navaü navaü ÷araõamupemi hiraõyaretasam ..
     na taü vyàlàþ pravàdhante na vyàdhibhyo bhayaü bhavet na nàgebhyo bhaya¤caiva na ca bhåtabhayaü kvacit ..
     agni÷atrubhayaü nàsti pàrthivebhyastathaiva ca .
     durgatiü tarate ghoràü prajà¤ca labhate pa÷ån ..
     siddhikàmo labhet siddhiü kanyàkàmastu kanyakàm .
     etatpañhetsa kaunteya bhaktiyuktena cetasà ..
     a÷vamedhasahasrasya vàjapeya÷atasya ca .
     kanyàkoñisahasrasya dattasya phalamàpnuyàt ..
     idamàdityahçdayaü yo'dhãte satataü naraþ .
     sarvapàpavi÷uddhàtmà såryaloke mahãyate ..
     nàstyàdityasamo devo nàstyàdityasamà gatiþ pratyakùo bhagavàn viùõuryena vi÷vaü pratiùñhitam ..
     navatiryojanaü lakùaü sahasràõi ÷atàni ca .
     yàvadghañãpramàõena tàvaccarati bhàskaraþ ..
     gavàü ÷atasahasrasya samyag dattasya yat phalam .
     tat phalaü labhate vidvàn ÷àntàtmà stauti yo ravim ..
     yo'dhãte såryahçdayaü sakalaü saphalaü bhavet .
     aùñànàü bràhyaõànà¤ca lekhayitvà samarpayet ..
     brahmalokaçùãõà¤ca jàyate mànuùo'pi và .
     jàtismaratvamàpnoti ÷uddhàtmà nàtra saü÷ayaþ ..
     ajàya lokatrayapàvanàya bhåtàtmane gopataye vçùàya .
     såryàya sarvapralayàntakàya namo mahàkàruõikottamàya ..
     vivasvate j¤ànabhçtàntaràtmane jagatpradãpàya jagadbitaiùiõe .
     svayambhuve dãptasahasracakùuùe surottamàyàmitatejase namaþ ..
     surairanekaiþ parisevitàya hiraõyagarbhàya hiraõmayàya .
     mahàtmane mokùapadàya nityaü namo'stu te vàsarakàraõàya ..
     àditya÷càrcito deva àdityaþ paramaü padam .
     àdityo màtçko bhåtvà àdityo vàïmayaü jagat àdityaü pa÷yate bhaktyà màü pa÷yati dhruvaü naraþ .
     nàdityaü pa÷yate bhaktyà na sa pa÷yati màü naraþ ..
     triguõa¤ca tritattva¤ca trayo vedàstrayo'gnayaþ .
     trayàõà¤ca trimårtistvaü turãyastvaü namo'stu te ..
     namaþ savitre jagadekacakùuùe jagatprasåtisthitinà÷ahetave .
     trayãmayàya triguõàtmadhàriõe viri¤cinàràyaõa÷aïkaràtmane ..
     yasyodaye neha jagatprabuddhyate pravartate càkhilakarmasiddhaye .
     brahmendranàràyaõarudravanditaþ sa naþ sadà yacchatu maïgalaü raviþ ..
     namo'stu såryàya sahasrara÷maye sahasra÷àkhànvitasambhavàtmane .
     sahasrayogodbhavabhàvabhàgine sahasrasaükhyàyugadhàriõe namaþ ..
     yanmaõóalaü dãptikaraü vi÷àlaü ratnaprabhaü tãvramanàdiråpam .
     dàridryaduþkhakùayakàraõa¤ca punàtu màü tatsaviturvareõyam ..
     yanmaõóalaü devagaõaiþ supåjitaü vipraiþ stutaü bhàvanamuktikovidam .
     taü devadevaü praõamàmi såryaü punàtu màü tatsaviturvareõyam ..
     yanmaõóalaü j¤ànaghanaü tvagamyaü trai lokyapåjyaü triguõàtsaråpam .
     samastatejomayadivyaråpaü punàtu màü tatsaviturvareõyam ..
     yanmaõóalaü gåóhamatiprabodhaü dharmasya vçddhiü kurute janànàm .
     tat sarvapàpakùayakàraõa¤ca punàtu màü tatsaviturvareõyam ..
     yanmaõóalaü vyàdhivinà÷adakùaü çgyajuþsàmasu sampragãtam .
     prakà÷itaü yena ca bhårbhuvaþ svaþ punàtu màü tatsaviturvareõyam ..
     yanmaõóalaü vedavido vadanti gàyanti yaccàraõasiddhasaïghàþ .
     yadyogino yogajuùà¤ca saïghàþ punàtu màü tatsaviturvareõyam ..
     yanmaõóalaü sarvajaneùu påjitaü jyoti÷ca kuryàdiha martyaloke .
     yatkàlakàlàdimanàdiråpaü punàtu màü tatsaviturvareõyam ..
     yammaõóalaü viùõucaturmukhàkhyaü yadakùaraü pàpaharaü janànàm .
     yatkàlakalpakùayakàraõa¤ca punàtu màü tatsaviturvareõyam ..
     yanmaõóalaü vi÷vasçjaü prasiddhamutpattirakùàpralayapragalbham .
     yasmin jagat saüharate'khila¤ca punàtu màü tatsaviturvareõyam ..
     yanmaõóalaü sarvagatasya viùõoràtmà paraü dhàma vi÷uddhatattvam .
     såkùmàntarairyogapathànugamyaü punàtu màü tatsaviturvareõyam ..
     yanmaõóalaü brahmavido vadanti gàyanti yaccàraõasiddhasaïghàþ .
     yanmaõóalaü vedavidaþ smaranti punàtu màü tatsaviturvareõyam ..
     yanmaõóalaü vedavidopagãtaü yadyoginàü yogapathànugamyam .
     tat sarvavedaü praõamàmi såryaü punàtu màü tatsaviturvareõyam ..
     maïgalàùñamidaü puõyaü yaþ pañhet satataü naraþ .
     sarvapàpavi÷uddhàtmà såryaloke mahãyate ..
     dhyeyaþ sadà savitçmaõóalamadhyavartã nàràyaõaþ sarasijàsanasanniviùñaþ .
     keyåravàn makarakuõóalavàn kiriñã hàrã hiraõmayavapurdhç ta÷aïkhacakraþ ..
     sa÷aïkhacakraü ravimaõóale sthitaü ku÷e÷ayàkràntamanantamacyutam ..
     bhajàmi buddhyà tapanãyamårtiü surottamaü citravibhåùaõojjvalam ..
     evaü brahmàdayo devà çùaya÷ca tapodhanàþ .
     kãrtayanti sura÷reùñhaü devaü nàràyaõaü vibhum .
     vedavedàïga÷àrãraü divyadãptikaraü param .
     rakùoghnaü raktavarõa¤ca sçùñisaühàrakàrakam ..
     ekacakro ratho yasya divyaþ kanakabhåùitaþ .
     sa me bhavatu suprãtaþ padmahasto divàkaraþ ..
     àdityaþ prathamaü nàma dvitãyantu divàkaraþ .
     tçtãyaü bhàskaraþ proktaü caturthantu prabhàkaraþ ..
     pa¤camantu sahasràü÷uþ ùaùñha¤caiva trilocanaþ .
     saptamaü harida÷va÷ca aùñama¤ca vibhàvasuþ ..
     navamaü dinakçt proktaü da÷amaü dbàda÷àtmakaþ .
     ekàda÷aü trayãmårti rdvàda÷aü sårya eva ca ..
     dvàda÷àdityanàmàni pràtaþkàle pañhainnaraþ .
     duþsvapnanà÷ana¤caiva sarvaduþkha¤ca na÷yati ..
     dadrukuùñhahara¤caiva dàridryaü harate dhruvam .
     sarvatãrthaprada¤caiva sarvakàmapravardhanam ..
     yaþ pañhet pràtarutthàya bhaktyà nityamidaü naraþ .
     saukhyamàyustathàrogyaü labhate mokùameva ca ..
     agnimãle namastubhyamiùetvorjesvaråpiõe .
     agna àyàhi vãtastvaü namaste jyotiùàü pate .
     ÷annodevã namastubhyaü jagaccakùurnamo'stu te .
     pa¤camàyopavedàya namastubhyaü namo namaþ ..
     padmàsanaþ padmakaraþ padmagarbhasamadyutiþ .
     saptà÷varathasaüyukto dvibhujaþ syàt sadà raviþ ..
     àdityasya namaskàraü ye kurvanti dine dine .
     janmàntarasahasreùu dàridryaü nopajàyate ..
     udayagirimupetaü bhàskaraü padmahastaü nikhilabhuvananetraü bhaktaratnopameyam .
     timirakarimçgendraü bodhakaü padminãnàü suravaramabhivande sundaraü vi÷vavandyam ..>% iti ÷rãbhaviùyottarapuràõe ÷rãkçùõàrjunasaüvàde àdityahçdayastãtraü saüpårõam .. * ..)

#<såryà>#, strã, (såryasya bhàryà . ñàp .) såryabhàryà saüj¤à . iti ÷abdaratnàvalã .. indravàruõã . iti ràjanirghaõñaþ . navoóhà . iti ÷abdaratnàvalã .. yathà, ÷rãbhàgavate . 10 . 1 . 29 .
     %<tasyàü hi karhicicchaurirvasudevaþ kçtodvahaþ .
     devakyà såryayà sàrdhaü prayàõe rathamàruhat ..>% (vàk . iti nighaõñuþ . 1 . 11 . %<sartergatyarthàt suvatervà preraõàrthàt ràjasåyasåryetyàdinà nipàtanàt kyapi sarteråtvaü suvatervà ruóàgamaþ . sarati gacchati stotén prati, karõa÷aùkuliü và suvati pre rayati codanàråpà puruùàdãnidaü kurviti . yadvà, supårvàdãrateþ kçtyalyuño bahulam . iti karmaõi kyapi nipàtanàdråpasiddhiþ . suùñhu ãryate uccàryate iti såryà . yadvà, ùu preraõesusådhãgçdhibhyaþ kraniti kran-pratyayaþ . preryate uccàraõakàle pràõena sårà chandasi svàtha iti yatpratyayaþ såryà . yadvà, sårayo medhàvinaþ tànarhati chandasi ca, iti yat pratyayaþ . yadvà, såriùu sàdhuþ . tatra sàdhuþ iti yat .>% iti taññãkàyàü devaràjayajvà ..)

#<såryàrghyaü>#, klã, (såryàya deyamarghyam .) såryasampradànakàrghyam . ÷aktipåjàyàü acchidràvadhàraõàrthaü såryàrghyadànam . yathà --
     %<tato bhàskarabãjena sahitenàmunà punaþ .
     mantreõa bhàskaràyàrghyamacchidràrthaü nivedayet ..
     namo vivasvate brahman bhàsvate viùõutejase .
     jagatsavitre ÷ucaye savitre karmadàyine ..
     tataþ kçtà¤jalirbhåtvà pañhitvà mantramãritam .
     ekàgramanasà vàgbhiracchidramavadhàrayet ..
     yaj¤acchidraü tapa÷chidraü yacchidraü påjane mama .
     sarvaü tadacchidramastu bhàskarasya prasàdataþ ..>% iti kàlikàpuràõe 56 adhyàyaþ .. * .. rogàdi÷àntyarthaü sårya sya haüsàdisaptatinàmabhiþ saptatidhàrghyapradànapramàõaü yathà --
     %<haüso bhànuþ sahasràü÷ustapanastàpano raviþ .
     vikartano vivasvàü÷ca vi÷vakarmà vibhàvasuþ ..
     vi÷varåpo vi÷vakartà màrta õóo mihiro'ü÷umàn .
     àditya÷coùõaguþ såryo'ryamà vradhro divàkaraþ ..
     dvàda÷àtmà saptahayo bhàskaro'haskaraþ khagaþ .
     såraþ prabhàkaraþ ÷rãmàn lokacakùurgrahe÷varaþ ..
     triloke÷o lokasàkùã tamo'riþ ÷à÷vataþ ÷uciþ .
     gabhastihastastãvràü÷ustaraõiþ sumahoraõiþ ..
     dyumaõirharida÷vo'rko bhànumàn bhayanà÷anaþ .
     chando'÷vo vedavedya÷ca bhàsvàn påùà vçùàkapiþ ..
     ekaca ritho mitro mandehàristamisrahà .
     daityaha pàpahartà ca dharmàdharmaprakà÷akaþ ..
     helika÷citrabhànu÷ca kalighnastàrkùyavàhanaþ .
     dikpatiþ padminãnàthaþ ku÷e÷ayakaro hariþ ..
     dharmara÷mirdu rnirãkùa÷caõóàü÷uþ ka÷yapàtmajaþ .
     ebhiþ saptatisaükhyàkaiþ puõyaiþ såryasya nàmabhiþ ..
     praõavàdicaturthyantairna maskàrasamanvitaiþ .
     pratyekamuccarannàma dçùñvà dçùñrà divàkaram ..
     vigçhya pàõiyugmena tàmrapàtraü sunirmalam .
     jànubhyàmavanãü gatvà paripåryaü jalena ca ..
     karavãràdikusumai raktacandranami÷ritaiþ .
     dårvàïkurairakùatai÷ca niþkùiptaiþ pàtramadhyataþ ..
     dadyàdarghyamanarghyàya savitre dhyànapårvakam .
     upamaulisamànãya tatpàtraü nànyadçïmanàþ ..
     pratimantraü namaskuryàdudayàstamaye ravim .
     anayà nàma saptatyà mahàmantrarahasyayà .. ..
     evaü kurvannaro jàtu na daridro na duþkhabhàk .
     vyàdhibhirmucyate dhorairapi janmàntaràrjitaiþ ..
     vinauùadhairvinà vaidyairvinà pathyaparigrahaiþ .
     kàlena nidhanaü pràpya sårya loke mahãyate ..>% iti skandapuràõai kà÷ãkhaõóe 9 adhyàyaþ ..

#<såryàlokaþ>#, puü, (såryasya àlokaþ .) àtapaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<såryàvartaþ>#, puü, (sårya iva àvartate iti . à + vçt + ac .) kùupavi÷eùaþ . huóahuóiyà iti bhàùà . asya guõaþ . såryàvarto vibandhaghnaþ . iti ràjavallabhaþ .. ÷àkavi÷eùaþ . sulaciyà iti bhàùà . tatparyàyaþ .
     %<pàrvateya÷ca karabho va÷iraþ kapipippalã .
     jàmàtàsau kvacit proktaþ såryàvartaþ sito'paraþ ..>% iti ratnamàlà ..
     %<varàhakàlã kathitaþ såryàvartastu ÷àbdikaiþ ..>% iti hàràvalã ..

#<såryàvartà>#, strã, (sårya iva àvartate yà . à + vçt + ac . ñàp .) àdityabhaktà . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 5,406b]>@
#<såryà÷mà>#, [n] puü, (såryapriyo'÷mà prastaraþ .) såryakàntamaõiþ . iti hemacandraþ ..

#<såryà÷vaþ>#, puü, (såryasya a÷vaþ .) såryaghoñakaþ . tatparyàyaþ . vàtàñaþ 2 haritaþ 3 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<såryàstaü>#, klã, (såryasya astam .) såryasyàstàcalagamanam . yathà -- %<ni÷ãthàdadha ityanena ardharàtrapårvakàlatvena såryàstamayakàlasyàpi làbhàt ..>% iti tithyàditattvam ..

#<såryàhvaü>#, klã, (såryasya àhvà àhvà yasya .) tàmram . iti trikàõóa÷eùaþ .. sårya nàmake, tri ..

#<såryàhvaþ>#, puü, (såryasya àhvà àhvà yasya .) arkavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<såryendusaïgamaþ>#, puü, (såryeõa saha indoþ saïgama ekarà÷yavasthànaråpamelanaü yatra .) amàvàsyà . ityamaraþ . 1 . 4 . 8 .. såryacandramelana¤ca ..

#<såryoóhaþ>#, puü, (sårya åóho'stagato yatra .) såryàstakàlapràpto'tithiþ . yathà --
     %<såryoóhastu sa sampràpto yaþ sårye'staü gate'tithiþ ..>% iti hemacandraþ .. yathà, viùõupuràõam .
     %<divàtithau tu vimukhe gate yat pàtakaü bhavet tadevàùñaguõaü vidyàt såryoóhe vimukhe gate ..>% ityàhnikàcàratattvam ..

#<såryodayaþ>#, puü, (såryasya udayaþ .) såryasya prakà÷aþ . yathà, viùõudharmottare .
     %<sàvane ca tathà màsi triü÷atsåryodayàþ smçtàþ àdityarà÷ibhogena sauro màsaþ prakãrtitaþ ..>% iti malamàsatattvam .. tatra ÷ayananiùedho yathà --
     %<såryodaye càstamite ca ÷àyinaü vimu¤cati ÷rãrapi cakrapàõinam ..>% iti lakùmãcaritam .. * .. tatkàle snànàdeþ katta vyatà yathà -- såryodayaü vinà naiva snànadànàdikàþ kriyàþ iti pràya÷cittatattvam ..

#<såùa>#, prasave . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø paraøsakaø-señ .) ùaùñhasvarã . såùati . iti durgàdàsaþ ..

#<sç>#, gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-parasakaø-aniñ .) sarati . nàlànaü kariõà sasre iti raghau karmakartçtvàditi ramànàthaþ . taccintyaü kartçsthabhàvadhàtånàü tanniùedhàt . vastutastu gaõakçtànityatvàdàtmanepadam . nàlànairiti và pàñyaü taütra karmàvikùàyàü bhàve pratyayaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<sç>#, ka gatau . stçtau . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-paraø-sakaø-señ .) ka, sàrayati . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 5,406c]>@
#<sç>#, ra li gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (hvàøparaø-sakaø-aniñ .) ra, vaidikaþ . li, sasarti . iti durgàdàsaþ ..

#<sçk>#, [j] puü, (sçjatãti . sçj + kvip .) sçùñikartà . tasya råpàntaràõi . sçg . sçñ . sçó . iti siddhàntakaumudã ..

#<sçkaþ>#, puü, (saratãti . sç gatau + %<sçvçbhå÷uùimuùibhyaþ kak .>% uõàø 3 . 41 . iti kak . kairavaþ . bàõaþ . ityunàdikoùaþ .. padmam . vàyuþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. (vajraþ . iti nidhaõñuþ . 2 . 20 .. saraõa÷ãle, tri . yathà, çgvede . 10 . 180 . 2 .
     %<sçkaü saü÷àya pavimindratigmam ..>% %<sçkaü saraõa÷ãlam .>% iti tadbhàùyam ..)

#<sçkaõóuþ>#, strã, kaõóårogaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sçkàlaþ>#, puü, sçgàlaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<sçkka>#, [n] klã, (sçjati làlàdãniti . sçj + bàhulakàt kanin .) sçkkaõã . iti subhåtiþ .. ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 125 . 2 .
     %<bhayàtsaüstambhitabhujaþ sçkvaõã lelihanmuhuþ ..>%)

#<sçkkaü>#, klã, sçkvaõã . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, su÷rute . 2 . 16 .
     %<jantava÷càtra mårchanti sçkkasyobhayatomukhàt ..>%)

#<sçkkaõã>#, strã, oùñhayoþ pràntabhàvaþ . iti pàõiniþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, su÷rute . 6 . 60 .
     %<bhåmau yaþ prasarati sarpavat kadàcit sçkkaõyau vilihati jihvayà prasaktam ..>%)

#<sçkki>#, klã, sçkkaõã . ityaruõaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<sçkva>#, [n] klã, (sçjati làlàdãniti . sçja + vanip .) oùñhapràntabhàgaþ . yathà --
     %< -- pràntàvoùñhasya sçkvaõã .>% ityamaraþ .. oùñhayorvàmadakùiõau pràntau sçkvaõã ucyete oùñhasyeti jàtàvekatvam . sçjato làlàdi sçkvaõã tràsusiti kvanip nipàtanàt kaï . sçkvaõà kaõetiprayogàt vasaüyogaþ . anyathà ñàyàü sadàno'llopa ityallopaþ syàt .
     %<mahàsçkkàya ÷obhito nçsiühanakharàgravat .>% iti ÷leùàt kakàradvayasaüyogo'pi . sçkva nàntaü klãvaü sçkvaõã klãve iti subhåtiþ . pràntàvoùñhasya sçkvaõã klãvakàõóe 'maradatta÷ca . ãbantàpi sçkvaõã . sçkvaõyau vilihati jihvayà tathaiveti rugvini÷cayaþ .
     %<sa sçkvaõãpràntamasçkpradigdhaü pralelihàno hariõà viruccaiþ .>% iti pàõiniþ .. sçkvi klãvamidanta¤ca sakthyasthinã dadhi sasçkviü tathà vàriþ syàdityaruõaþ . sçkvaü klãvamadanta¤ca
     %<sçkve dve caiva vij¤eye catvàriü÷acca vaktrajàþ .>% ityukteþ . vàmaü lihan sçkvamaraõyaghårõa iti vasantaràjaprayogàcca . iti bharataþ ..

#<sçkvaü>#, klã, oùñhapràntabhàgaþ . iti vasantaràjaprayogaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<sçkvaõã>#, strã, oùñhapràntabhàgaþ . kasa iti bhàsà . iti pàõiniþ . ityamarañãkàyàü bharataþ . 2 . 6 . 91 ..

#<sçkvi>#, klã, oùñhayoþ pràntabhàgaþ . ityaruõaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ . 2 . 6 . 91 ..

#<sçkviõã>#, strã, oùñhayorantaram . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sçgaþ>#, puü, (saratãti . sç + bàhulakàt gak .) bhindipàlaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 91 ..

#<sçgàlaþ>#, puü, (sçjati màyàmiti . sçj + bàhulakàt kàlan . nyaïkvàditvàt kutvam .) jambukaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. daityavi÷eùaþ . iti kecit ..

#<sçïkà>#, strã, ÷abdavatã ratnamayã màlà . yathà --
     %<tamabravãt prãyamàõo mahàtmà varaü tavehàdya dadàmi bhåyaþ .
     tavaiva nàmnà bhavitàyamagniþ sçïkàü cemàmanekaråpàü gçhàõa ..>% iti kañhopaniùadi prathamà vallã ..
     %<sçïkàü ÷abdavatãü ratnamayãü màlàü imàmanekaråpàü vicitràü gçhàõa svãkuru . sçïkàü vàkutsitàü gatiü karmamayãü gçhàõa . anyadapi karmavij¤ànamanekahetutvàt svãkurvityarthaþ .>% ityàdi÷àïkarabhàùyam ..

#<sçja>#, au ÷a visarge . iti kavikalpadrumaþ .. (tudaø paraø-sakaø-aniñ .) au, asràkùãt . ÷a, sçjati . iti durgàdàsaþ ..

#<sçja>#, ya ïa au visarge . iti kavikalpadrumaþ .. (divàø-àtmaø-sakaø-aniñ .) ya ïa, sçjyate . au, sraùñà . sarãsçjyate . visargastyàgaþ . tyàgo vyudbhyàü para eva anyatra karotãtyarthaþ . yathà . upàsanàmetya pituþ sma sçjyate iti naiùadham .. saüpårvo'yamakarmakaþ . yathà . saüsçjyate sarasijairaruõàü÷ubhinnaiþ ni÷àpariõàmavàyuriti raghuþ . iti durgàdàsaþ ..

#<sçjakàkùàraþ>#, puü, sarjikàkùàraþ . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ ..

#<sçõiþ>#, puü, (saratãti . sç + %<sçviùibhyàü kit .>% uõà 0 4 . 49 . iti niþ . saca kit . õatva¤ca .) ÷atruþ . iti ÷abdamàlà ..

#<sçõiþ>#, strã, (sç + niþ . õatva¤ca .) aïku÷aþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 41 .. (sçõidvayorityaõàdivçttau ujjvaladattaþ .. tathà ca ÷i÷upàlavadhe . 5 . 5 .
     %<àrakùamagnamavamatya sçõiü sitàgramekaþ palàyata javena kçtàrtanàdaþ ..>%)

#<sçõikà>#, strã, làlà . ityamaraþ . 2 . 6 . 67 ..

#<sçõã>#, strã, (sçõi + kçdikàràditi ïãù .) aïku÷aþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 41 ..

@<[Page 5,407b]>@
#<sçõãkà>#, strã, làlà . ityamarañãkàyàü ràmà÷ramaþ . 2 . 6 . 67 ..

#<sçtaþ>#, tri, (sç + ktaþ .) gataþ . (yathà, mahàbhàrate . 9 . 23 . 29 .
     %<gàndhàraràjastu punarvàkyamàha tatà balã .
     nivartadhvamadharmaj¤à yudhyadhvaü kiü sçtena vaþ ..>%)

#<sçtiþ>#, strã, (sç + ktin .) gamanam . màrgaþ . iti medinã .. (yathà, gãtàyàm . 8 . 27 .
     %<naite sçtã pàrtha jànan yogã muhyati ka÷cana .
     tasmàt sarveùu kàleùu yogayukto bhavàrjuna .. *>% janma . iti svàmã .. yathà, bhàgavate . 10 . 60 . 43 .
     %<syànme tavàïghrivaraõaü sçtibhirbhramantyà yo vai bhajantamupayàtyançtàpavargaþ ..>% nirmàõam . yathà, bhàgavate . 3 . 2 . 13 .
     %<kàrtsnyena càdyeha gataü vidhàturarvàksçtau kau÷alamityamanyata ..>% %<arvàksçtau arvàcãnasaüsàranirmàõe manuùyanirmàõe và .>% iti taññãkà ..)

#<sçtvaraþ>#, tri, (sarati tacchãlaþ . sç gatau + %<inna÷jisartibhyaþ karap .>% 3 . 2 . 163 . iti kvarap .) gamanakartà . sçdhàtoþ kùvarappratyaye tanàgamena niùpannaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<sçtvarã>#, strã, (sç + kvarap . sç + kvanip . ïãp .) màtà . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ .. gamanakartrã . iti sugdhabodhavyàkaraõam ..

#<sçtvà>#, [n] puü, (sç gatau + %<÷ãïkru÷ãruhãti .>% uõàø 4 . 113 . iti kvanip .) visarpaþ . vçddhiþ . prajàpatiþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<sçdaraþ>#, puü, (dé vidàraõe + %<kçdaràdaya÷ca .>% uõàø 5 . 41 . iti acpratyayena nipàtanàt sàdhuþ .) sarpaþ . iti siddhàstakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<sçdàkuþ>#, puü, (saratãti . sç + %<sarterduk ca .>% uõàø 3 . 78 . iti kàkurdugàgama÷ca .) vàyuþ . vajram . agniþ . pratisåryakaþ . iti medinã .. mçgaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<sçdàkuþ>#, strã, (saratãti . sç gatau + kàkurdugàgama÷ca .) nadã . ityuõàdikoùaþ ..

#<sçpa>#, sç au gatyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (mvàøparaø-sakaø-aniñ .) ë, asçpat . asya ëditve'pi kçùamç÷aspç÷a iti vi÷eùavidhànàt pakùe ñyàü siþ tena asàrpsãt asràpsãt ityapi . au, sarptà . iti durgàdàsaþ ..

#<sçpàñaþ>#, puü, sçpàñã . iti strãpuüliïgasaügrahañãkàyàü bharataþ . 3 . 5 . 38 ..

#<sçpàñikà>#, strã, ca¤cuþ . iti hemacandraþ ..

#<sçpàñã>#, strã, (sçpàña + gauràditvàt ïãù .) parimàõabhedaþ . iti strãpuüliïgasaügrahañãkàyàü bharataþ . 3 . 5 . 38 .. raktadhàrà . iti tatraiva govardhanaþ ..

@<[Page 5,407c]>@
#<sçpraþ>#, puü, (sçpa gatau + %<sphàyita¤civa¤cãti .>% uõà 0 2 . 13 . iti rak .) candraþ . ityaõàdikoùaþ ..

#<sçpha>#, u hiüse . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-parasakaø-señ . kvàveñ .) saptamasvarã . u, sarbhitvà sçbdhvà . iti durgàdàsaþ ..

#<sçmaraþ>#, puü, (sarati tacchãlaþ . sç gatau + %<sçcasyadaþ kmarac .>% 3 . 2 . 160 . iti kmarac .) pa÷uvi÷eùaþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 11 .. bàlamçgaþ . iti kecit .. (yathà, ràmàyaõe . 3 . 103 . 42 .
     %<varàhamçgasiühà÷ca mahiùàþ sçmaràstathà .
     vyàghragokarõagavayà vitresuþ pçùataiþ saha ..>%

#<sçùñaü>#, tri, (sçj + ktaþ .) nirmitam . yuktam . ni÷citam . bahulam . iti medinã .. bhåùitam . ityajayaþ .. tyaktam . (yathà, ràmàyaõe . 2 . 35 . 15 .
     %<mahàbrahmarùisçùñà và jvalanto bhãmadar÷anàþ .
     dhikvàgdaõóà na hiüsanti ràmapravràjane sthitàm ..>%)

#<sçùñiþ># strã, (sçj + ktin .) nirmitiþ . svabhàvaþ . iti medinã .. nirguõaþ iti ÷abdaratràvalã .. * brahmàõóasçùñiryathà . sçùñeþ pårvaü mana÷cakùuràdyagocaro bhagavàn eka evàsãt . yadà sa svecchayà draùñà san dç÷yaü nàpa÷yat tadà triguõamayãü màyàü prakà÷ayàmàsa . tato bhagavàn svàü÷ena puruùaråpaü kçtvà tasyàü màyàyàü svavãryaü caitanyaü àdhatta . sà samaùñijãvaråpaü mahattattvaü janayamàsa . tasyàt trividho'haïkàro jàtaþ tatra sàttvikàhaïkàràt manaindriyàdhiùñhàtçdevatà÷ca jàtàþ . ràjasàhaïkàràt da÷endriyàõi jàtàni . tàmasàhaïkàràt pa¤ca mahàbhåtàni teùàü pa¤ca guõà÷ca jàtàþ . evaü prakçtyàdibhiraitai÷caturviü÷atitattvairbrahmàõóaünirmàya bhagavàn tasminnekenàü÷ena pravi÷ya garbhodakasaüj¤akaü jalaü sasarja . tajjalamadhye yoganidrayà sahasrayugamitaü kàlaü sthitavàn . tadante utthàya svayamaü÷ena brahmà bhåtvà sarvàn sçùñvà nànàvatàràn kçtvà pàlayati . kalpànte rudraråpeõa saüharati ca . iti ÷rãbhàgavatamate saükùepasçùñiþ .. * .. api ca .
     %<sthàvaràntàþ suràdyàstu prajà brahmaü÷caturvidhàþ .
     brahmaõaþ kurvataþ sçùñiü jaj¤ire mànasãstu tàþ ..
     tato devàsurapitéçn manuùyàü÷ca catuùñayam .
     sisçkùurambhàüsyetàni svamàtmànamayåyujat ..
     yuktàtmanastamomàtrà udriktàbhåt prajàpateþ .
     sisçkùorjavanàt pårvamamurà jaj¤ire tataþ ..
     utmasarja tatastàntu tamomàtràtmikàü tanum .
     sà tu tyaktà tanustena maitre yàbhådvibhàvarã ..
     sisçkùuranyadehasthaþ prãtimàpa tataþ suràþ .
     sattvodriktàþ samudbhåtà mukhato prahmaõo dvija ..
     tyaktà sàpi tanustena sattvapràyamabhåddinam .
     tato hi balino ràtràvasurà devatà divà ..
     mattvamàtràtmikàmeva tato'nyàü jagçhe tanum .
     pitçvanmanyamànasya pitarastasya jaj¤ire ..
     utsasarja tatastàntu pitén sçùñvàpi sa prabhuþ .
     sà cotsçùñàbhavat sandhyàdinanaktàntarasthitiþ ..
     rajomàtràtmikàmanyàü jagçhe sa tanuü tataþ .
     rajomàtrotkañà jàtà manuùyà dvijasattama ..
     tàmapyà÷u sa tatyàja tanumàdyaþ prajàpatiþ .
     jyotsnà samabhavat sàpi pràksandhyà yàbhidhãyate ..
     jyosnodgame tu balino manuùyàþ pitarastathà .
     maitraiya sandhyàsamaye tasmàdete bhavanti vai ..
     jyotsnà ràtryahanã sandhyà catvàryetàni vai prabhoþ .
     brahmaõastu ÷arãràõi triguõopà÷rayàõi tu ..
     rajomàtràtmikàmeva tato'nyàü jagçhe tanum .
     tataþ kùudbrahmaõo jàtà jaj¤e kopastayà tataþ ..
     kùutkùàmànandhakàre'tha so'sçjadbhagavàüstataþ .
     viråpàþ ÷ma÷rulà jàtàste'bhyadhàvanta taü prabhum ..
     maivaü bho rakùatàmeùa yairuktaü ràkùasàstu te .
     åcuþ khàdàma ityanye ye te yakùàstu yakùaõàta ..
     apriyeõàtha tàn dçùñvà ke÷àþ ÷ãryanta vedhasaþ .
     hãnà÷ca ÷iraso bhåyaþ samàrohanta te ÷iraþ ..
     sarpaõàttva bhavan sarpà hãnatvàdahayaþ smçtàþ .
     tataþ kruddho jagatsraùñà krodhàtmàno vinirmame ..
     varõena kapi÷enogràþ bhåtàste pi÷ità÷anàþ .
     dhayanto gàü samutpannà gandharvàstasya tatkùaõàt pibanto jaj¤ire vàcaü gandharvàstena te dvija .
     etàni sçùñvà bhagavàn brahmà tacchakticoditaþ ..
     tataþ svacchandato'nyàni vayàüsi vayaso'sçjat avayo vakùasa÷cakre mukhato'jàþ sa sçùñavàn ..
     sçùñavànudaràdgà÷ca pàr÷vàbhyà¤ca prajàpatiþ .
     padbhyàü cà÷vàn samàtaïgàn ràsabhàn gavayàn mçgàn ..
     uùñràna÷vataràü÷caiva nyaïkånanyàü÷ca jàtayaþ .
     oùadhyaþ phalamålàni romabhyastasya jaj¤ire ..
     tretàyugamukhe brahmà kalpasyàdau dvijottama .
     sçùñyà pa÷vauùadhãþ samyak yuyoja sa tadàdhvare ..
     gaurajo pauruùo meùo a÷và÷vataragardabhàþ .
     etàn gràmyapa÷ånàhuràraõyàü÷ca nibodha me ..
     ÷vàpado dvikhuro hastã vànaraþ pakùipa¤camaþ .
     audakàþ pa÷avaþ ùaùñhàþ saptamàstu sarãsçpàþ ..
     gàyattra¤ca çca÷caiva trivçtsàmarathantaram .
     agniùñoma¤ca yaj¤ànàü nirmame prathamànmukhàt ..
     yajåüpi traiùõubhaü chandaþ stomaü pa¤cada÷aü tathà .
     bçhatsàma tathoktha¤ca dakùiõàdasçjanmukhàt ..
     sàmàni jagatã cchandaþ stomaü saptada÷aü tathà .
     veråpamatiràtra¤ca pa÷cimàdasçjanmukhàt ..
     ekaviü÷amatharvàõamàptoyàmàõameva ca .
     anuùñubhaü sa vairàjamuttaràdasçjanmukhàt ..
     uccàvacàni bhåtàni gàtre bhyastasya jaj¤ire .
     devàsurapitén sçùñvà manuùyàü÷ca prajàpatiþ ..
     tataþ punaþ sasarjàdau saïkalpàt sa pitàmahaþ .
     yakùàn pi÷àcàn gandharvàn tathaivàpsarasàü gaõàn ..
     narakinnararakùàüsi vayaþpa÷umçgoragàn .
     avyaya¤ca vyaya¤caiva yadidaü sthàõujaïgamam .
     tat sasarja tadà brahmà bhagavànàdikçt prabhuþ ..
     teùàü ye yàni karmàõi pràksçùñyàü pratipedire tànyeva te prapadyante sçjyamànàþ punaþ punaþ ..
     hiüsràhiüsre mçdukråre dharmàdharmàvçtànçte .
     tadbhàvitàþ prapadyante tasmàttattasya rocate ..
     indriyàrtheùu bhåteùu ÷arãreùu ca sa prabhuþ .
     nànàtvaü viniyoga¤ca dhàtaiva vyasçjat svayam ..
     nàma råpa¤ca bhåtànàü kçtyànà¤ca prapa¤canam .
     veda÷abdebhya evàdau devàdãnàü cakàra saþ ..
     çùãõàü nàmadheyàni yathà veda÷rutàni vai .
     tathà niyogayogyàni anyeùàmapi so'karot ..
     yathàrtàvçtuliïgàni nànàråpàõi paryaye .
     dç÷yante tàni tànye va tathà bhàvà yugàdiùu ..
     karotyevaüvidhàü sçùñiü kalpàdau sa punaþ punaþ .
     sisçkùà÷aktiyukto'sau sçjya÷aktipracoditaþ ..>% iti viùõupuràõe . 1 . 5 . 27 -- 65 ..

#<sçùñipradà>#, strã, (sçùñiü taddhetubhåtagarbhaü pradadàtãti pra + dà + kaþ .) garbhadàtrãkùupaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sé>#, gi hiüse . iti kavikalpadrumaþ .. (kryàøparaø-sakaø-aniñ .) dantyàdirvakàropadhaþ tadrahito'pãti kecit . gi, séõàti . sãrõaþ sãrõiþ . iti durgàdàsaþ ..

#<seka>#, ç ïa gatyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-sakaø-señ .) ç, asisekat . ïa, sekate . iti durgàdàsaþ ..

#<sekaþ>#, puü, (sic + gha¤ .) settanam . tatparyàyaþ . ghàraþ 2 . iti hemacandraþ .. (yathà, raghuþ . 1 . 51 . sekànte munikanyàbhistatkùaõojjhitavçkùakam . vi÷vàsàya vihaïgànàmàlabàlàmbupàyinàm .. tathàsya guõàþ .
     %<sekaþ ÷ramaghno'nilahçdbhagnasandhiprasàdhakaþ .
     kùatàgnidagdhàbhihatavighçùñànàü rujàpahaþ ..
     jalasiktasya vardhante yathà måle'ïku ràstaro tathà dhàtuvivçddhirhi snehasiktasya jàyate ..>% iti su÷rute cikitsàsthàne 24 adhyàye ..)

#<sekapàtraü>#, klã, (sekàya pàtram) jalasecanàdhàraþ . siüunã iti bhàùà . tatparyàyaþ . secanam 3 . ityamaraþ . 1 . 10 . 13 ..

#<sekimaü>#, klã, (sekena nirvçttamiti . seka + %<bhàva pratyayàntàdimap vaktavyaþ .>% 4 . 4 . 20 . ityasya vàrtikoktyà imap .) målakam . iti hemacandraþ .. (sekanirvçtte, tri ..)

@<[Page 5,408c]>@
#<sektà>#, [ç] puü, (si¤cati retaþ . sic + tçc .) bhartà . iti hemacandraþ .. secanakartari, tri .. (yathà, çgvede . 3 . 32 . 15 .
     %<sekteva ko÷aü sisice pibadhyai ..>%)

#<sektraü>#, klã, (si¤catyaneneti . sic + %<dàmnã÷asayu yujeti .>% 3 . 2 . 182 . iti karaõe ùñran .) sekapàtram . iti siddhàntakaumudã ..

#<secakaþ>#, puü, (si¤catãti . sic + õvul .) meghaþ . sekakartari, tri . iti medinã ..

#<secanaü>#, klã, (sica kùaraõe + lyuñ .) kùaraõam . sekaþ . (yathà, màrkaõóeye . 31 . 13 .
     %<bhuktvà càcàmatàü yacca jalaü yaccàïghisecane .
     bràhmaõànàü tathaivànye tena tçptiü prayànti vai ..>%) naukàyàþ sekabhàjanam . iti medinã .. (abhiùekaþ . yathà, mahànirvàõe . 2 . 115 .
     %<tadda÷àü÷ena havanaü tarpaõaü tadda÷àü÷ataþ .
     secanaü tadda÷àü÷ena tadda÷àü÷ena sundari ! ..>%)

#<señuþ>#, puü, phalavi÷eùaþ . taramuj iti bhàùà . tatparyàyaþ . celànaþ 2 citraphalam 3 sukhà÷aþ 4 ràjatemiùaþ 5 latàpanasaþ 6 nàñàmraþ 7 . iti trikàõóa÷eùaþ jañàdhara÷ca ..

#<setikà>#, strã, ayodhyà . iti bhåta÷uddhitantram ..

#<setuþ>#, puü, (sinoti badhnàti jalamiti . si ¤a bandhane + %<sitanigamimasãti .>% uõà 0 1 . 70 . iti tun . kùetràderàliþ . ityamaraþ . 2 . 1 . 14 .. tatparyàyaþ . àlã 2 . iti bharataþ .. påraõaþ 3 piõóalaþ 4 . iti hàràvalã .. païkàraþ 5 jaïgàlaþ 6 sa¤caraþ 7 . iti jañàdharaþ .. piõóilaþ 8 . iti ÷abdaratnàvalã .. dharaõaþ 9 . iti trikàõóa÷eùaþ .. * .. taddànàdiphalaü yathà --
     %<setupradànàdindrasya lokamàpnoti mànavaþ .
     prapàpradànàdvaruõalo kamàpnotyasaü÷ayam ..
     saükramàõàntu yaþ kartà sa svargaü tarate naraþ .
     khargaloke ca nivasediùñakàsetukçt sadà ..>% iti mañhàdipratiùñhàtattvam .. * .. varuõavçkùaþ . iti medinã ràjanirghaõña÷ca .. (asya paryàyo guõà÷ca yathà --
     %<varuõo varàõaþ setustikta÷àko'gnidãpanaþ .
     varuõaþ pittalo bhedo ÷leùmakçcchrà÷mamàrutàn ..
     nihanti gulbhavàtàsrakrimãü÷coùõo'gnidãpanaþ .
     kaùàyo madhurastiktaþ kañuko råkùako laghuþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..) praõavaþ . iti tantrasàraþ .. api ca .
     %<mantràõàü praõavaþ setustatsetuþ praõavaþ smçtaþ .
     sravatyanoükçtaü pårvaü parastàcca vi÷ãryate ..
     namaskàro mahàmantro deva ityucyate suraiþ .
     dvijàtãnàmayaü mantraþ ÷ådràõàü sarvakarmaõi ..
     akàra¤càpyukàra¤ca makàra¤ca prajàpatiþ .
     vedatrayàt samuddhçtya praõavaü nirmame purà ..
     sa udàtto dvijàtãnàü ràj¤àü syàdanudàttakaþ .
     svarita÷corujàtànàü manasàpi tathà smaret ..
     caturda÷asvaro yo'sã seturaukàrasaüj¤akaþ .
     sa cànusvàracandràbhyàü ÷ådràõàü seturucyate ..
     niþsetu¤ca yathà toyaü kùaõànnimnaü prasarpati .
     mantrastathaiva niþsetuþ kùaõàt kùarati yajvanàm ..
     tasmàt sarveùu mantreùu caturvarõà dvijàdayaþ .
     pàr÷vayoþ setumàdàya japakarma samàrabhet ..
     ÷ådràõàmàdiseturvà dviseturvà yathecchataþ .
     dve setå vaþ samàkhyàtàþ sarvadaiva dvijàtayaþ ..>% iti kàlikàpuràõe 55 adhyàyaþ ..

#<setukaþ>#, puü, (setureva . svàrthe kan .) varuõavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<setubandhaþ>#, puü, (setorbandhaþ .) laïkàgamanàrtha÷rãràmakçtasamudrabandhanasetuþ . tatparyàyaþ . samudràruþ 2 . iti jañàdharaþ .. tadvivaraõaü yathà --
     %<tato'bravãdraghu÷reùñhaü sàgaro vinayànvitaþ .
     nalaþ setuü karotvasmin jale me vi÷vakarmaõaþ ..
     suto dhãmàn samartho'smin kàrye labdhavaro hariþ .
     kãrtiü gàyantu te lokàþ sarvalokamalàpahàm ..
     ityuktvà ràghavaü natvà yayau sindhuradç÷yatàm .
     tatoràmastu sugrãvalakùmaõàbhyàü samanvitaþ .
     nalamàj¤àpayacchãghraü vànaraiþ setubandhane ..
     tato'tihçùñaþ plavagendrayåthapairmahànagendrapratimairyuto nalaþ .
     babandha setuü ÷atayojanàyataü suvistaraü parvatapàdapairdçóham ..>% iti ÷rãmadadhyàtmaràmàyaõe laïkàkàõóe 3 aþ ..
     %<setumàrabhyamàõastu tatra ràme÷varaü ÷ivam .
     saïkalpaniyato gatvà purãü vàràõasãü naraþ ..
     ànãya gaïgàsalilaü ràme÷amabhiùiùya ca .
     kùiptvà samudre tadvàri brahma pràpnotyasaü÷ayaþ ..
     kçtàni prathamenàhrà yojananàü caturda÷a .
     dvitãyena tathà càhrà yojanànà¤ca viü÷atiþ ..
     tçtãyena tathà càhrà yojanànye kaviü÷atiþ .
     catuthana tathà càhrà dvàviü÷ati tathà kçtam ..
     pa¤camena trayoviü÷ayojananàü samantataþ .
     babandha sàgare setuü nalo vànarasattamaþ ..
     tenaiva jammuþ kapayo yojanànàü ÷ataü drutam .
     asaükhyàtàþ suvelàdriü ruruhuþ plavagottamàþ ..
     àruhya màrutiü ràmo lakùmaõà'pyaïgadaü tathà .
     didçkùå ràghavo laïkàü nànàcitradhvajàkulàm ..>% iti tatraiva 4 adhyàyaþ .. (kùetràderàlibandhanam . yathà, mahàbhàrate . 7 . 84 . 2 .
     %<gatodake setubandho yàdçk tàdçgayaü tava .
     vilàpo niùphalo ràjan mà ÷ucã bharatarùabha ..>%

#<setubhedã>#, [n] puü, (setuü bhinattoti . bhid + õiniþ .) dantãvçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<setuvçkùaþ>#, puü, (setunàmako vçkùaþ .) varuõavçkùaþ . iti ÷abdamàlà ràjanirghaõña÷ca .. (asya paryàyo yathà, vaidyakaratnamàlàyàm .
     %<varuõastikta÷àka÷ca setuvçkùo'mbhasàü pratiþ ..>%)

@<[Page 5,409b]>@
#<setraü>#, klã, (sãyate'neneti . ùij bandhane + %<dàmnã÷asayuyujeti .>% 3 . 2 . 182 . iti ùñran .) nigaóaþ . iti siddhàntakaumudã .. veóã iti bhàùà ..

#<senà>#, strã, caturviü÷ativçttàrhanmàtéõàü tçtãyà màtà . iti hemacandraþ .. inena prabhuõà saha vartate yà . (yadvà, sinoti ÷atrumiti . ùi¤ bandhane + %<kévçjéùãti .>% uõàø 3 . 10 . iti naþ . sa ca nit . ñàp .) caturaïgabalam . phauja iti pàrasyabhàùà . (yathà, raghuþ . 1 . 19 .
     %<senàparicchadastasya dvayamevàrthasàdhanam .
     ÷àstreùvakuõñhità buddhirmaurvã ghanuùi càtatà ..>%) tatparyàyaþ . dhvajinã 2 vàhinã 3 pçtanà 4 anãkinã 5 camåþ 6 varåthinã 7 balam 8 sainyam 9 cakram 10 anãkam 11 . ityamaraþ . 2 . 8 . 78 .. vàhanà 12 påtanà 13 gulminã 14 varacakùuþ 15 . iti ÷abdaratnàvalã .. kecittu dhvajinyàdi saptakaü senàyàm . balàdi catuùkaü senàïge ityàhuþ . ataeva dhvajinyàdi saptakaüsàmànyena senàyàm . balàdi catuùkantu sàmànye na senàyàü senàïge ca iti matam .. iti bharataþ ..

#<senàïgaü>#, klã, (senàyà aïgam .) hastya÷varathapadàtãnàü samåhaþ . yathà --
     %<hastya÷varathapàdàtaü senàïgaü syàccacaùñayam ..>% ityamaraþ . 2 . 8 . 33 .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 11 . 42 .
     %<senàïgeùu nçpàõàü gçhataru÷aileùu càpi de÷ànàm ..>%)

#<senàcaraþ>#, tri, (senàyàü caratãti . cara + %<bhikùàsenàdàyeùu .>% 3 . 2 . 17 . iti ñaþ .) sainyànugàmã . senayà saha gantà . iti kekùit .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 130 . 14 .
     %<mçgayà¤carato ràj¤aþ ÷àntano÷ca yadçcchayà .
     ka÷cit srenàcaro'raõye mithunaü tadapa÷yata ..>%)

#<senànãþ>#, puü, (senàü nayatãti . nã + %<satsådviùeti .>% 3 . 2 . 61 . iti kvip .) kàrtikeyaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 42 .. (yathà, raghuþ . 2 . 37 .
     %<athainamadre stanayà ÷u÷oca senànyamàlãóhamivàsuràstraiþ ..>%) vàhinãpatiþ . iti càmaraþ . 2 . 8 . 62 .. (yathà, mahàbhàrate . 4 . 2 . 6 .
     %<sa tu kàmàgnisaütaptaþ sudeùõàmabhigamya vai .
     prahasanniva senànãridaü vacanamabrabãt ..>%)

#<senàpatiþ>#, puü, (senàyàþ patiþ .) kàrtikeyaþ . (kvacit vàcyaliïge'pi dç÷yate . yathà, mahànirvàõatantre 1 . 14 .
     %<kimucyate mahàpràj¤e kathyatàü pràõavallabhe .
     yadakathyaü gaõe÷e'pi skande senàpatàvapi ..>%) anãkàdhipatiþ . iti medinã .. asya paryàyaþ . senànãþ 2 vàhinãpatiþ 3 . ityamaraþ . 2 . 8 . 62 .. senàpatilakùaõaü yathà --
     %<kulãnaþ ÷ãlasampanno dhanurvedavi÷àradaþ .
     hasti÷ikùà÷va÷ikùàsu ku÷alaþ ÷lakùõabhàùaõaþ ..
     nimitte ÷akunaj¤àne vettà caiva cikitsite .
     kçtaj¤aþ karmaõàü ÷årastathà kle÷asaho çjuþ ..
     vyåhatattvavidhànaj¤aþ phalgusàravi÷eùavit .
     ràj¤à senàpapiþ kàryo bràhmaõaþ kùattriyo'thavà ..>% iti màtsye ràjadharme . 215 . 8 -- 10 .. senàpatau varõanãyàni yathà --
     %<senàpatirjitàvàsaþ svàmibhaktaþ sudhãrabhãþ .
     abhyàsã vàhane ÷astre ÷àstre ca vijayã raõe ..>% iti kavikalpalatàyàm 1 stavake varõyasthitirnàma 3 kusumam ..

#<senàmukhaü>#, klã, (senàyà mukham .) pattitrayaþ . sa tu senàsaïkhyàvi÷eùaþ . tadyathà . hastã 3 rathaþ 3 a÷vaþ 9 padàtiþ 15 samudàyena triü÷at 30 . ityamaraþ . 2 . 8 . 81 .. (yathà ca mahàbhàrate . 1 . 2 . 19 .
     %<eko ratho gaja÷caiko naràþ pa¤ca padàtayaþ .
     traya÷ca turagàstajj¤aiþ pattirityabhidhãyate ..
     pattintu triguõàmetàmàhuþ senàmukhaü budhàþ ..>%) puradvàrasaümukhavçttipathaþ . iti kecit ..

#<senàrakùaþ>#, puü, (senàü rakùatãti . rakùa + aõ .) senàrakùakapraharikàdiþ . tatparyàyaþ . mainikaþ 2 ityamaraþ . 2 . 8 . 61 ..

#<sephaþ>#, puü, ÷ephaþ . iti jañàdharaþ ..

#<semantã>#, strã, puùpavi÷eùaþ . se utã iti bhàùà . yathà, nàrasiühe 52 adhyàye .
     %<campakànàü puùpa÷atàda÷okaü puùpamuttamam .
     a÷okànàü sahasràddhi semantã puùpamuttamam ..>%

#<seràhaþ>#, puü, pãyåùavarõà÷vaþ . sa tu dugdhavacchretavarõaþ iti hemacandraþ ..

#<seruþ>#, tri, (ùi ¤ bandhane + %<dàdheñsi÷adasado ruþ .>% 3 . 2 . 159 . iti ruþ .) bandhanakartà . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<sela>#, ç càlagatyoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvà 0 paraø-sakaø señ .) ç, asiselat . iti durgàdàsaþ ..

#<seluþ># puü, ÷eluvçkùaþ . sa tu ÷leùmàtakaþ . iti bharatadviråpakoùaþ ..

#<seva>#, ¤a ïa ç sevane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøubhaø-àtmaø-ca-sakaø-señ .) ¤a, sevati sevate . ïa, sevate . ç, asisevat . sevanaü àràdhanaü upabhogaþ à÷rayaõa¤ca . viùõuü sevate . sukhaü sevate . tãrthaü sevate sàdhuþ . anye tvasmàt parasmaipadamamanyamànàþ . nãcaü samçddhamapi sevati nãca eva . svàdhãne vibhave'pyaho narapatiü sevanti kiü màninaþ .. ityàdau gaõakçtànityatvamàhuþ . iti durgàdàsaþ ..

#<sevaü>#, klã, (sevyate yaditi . seva + gha¤ .) seviphalam . iti ràjanirghaõñaþ .. (asya paryàyo guõà÷ca yathà --
     %<muùñipramàõaü vadaraü sevaü sivitikàphalam .
     sevaü samãrapittaghnaü vçühaõaü kaphakçdguruþ .
     rase pàke ca madhuraü ÷i÷iraü ruci÷ukrakçt ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..)

#<sevakaþ>#, puü, (sevate iti . seva + õvul .) prasevakaþ . iti medinã ..

#<sevakaþ>#, tri, (sevate iti . sevç sevane + õvul .) anujãvã . bhçtyaþ . iti medinã ÷abdaratnàvalyau .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 5 . 34 .
     %<pårveõa salilapårõàü karoti vasudhàü samàgato daityaþ .
     pa÷càt karùakasevakabãjavinà÷àya nirdiùñaþ ..>%) tasya prabhusannidhau pra÷nakaraõakùamatvaü yathà --
     %<kiïkaraþ kiïkarã vàpi sarvathà praùñumã÷varaþ .
     yo yasya sevànirataþ sa kaü pçcchati taü vinà ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 13 adhyàyaþ .. (à÷rayità . yathà, bhàgavate . 4 . 16 . 16 .
     %<dçóhavrataþ satyasandho brahmaõyo vçddhasevakaþ .
     ÷araõyaþ sarvabhåtànàü mànado dãnavatsalaþ ..>%)

#<sevakàluþ>#, puü, ni÷àbhaïgàvçkùaþ . dugdhapeyà iti khyàtaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<sevatã>#, strã, puùyavi÷eùaþ . seüutã iti bhàùà . tatparyàyaguõàþ .
     %<÷atapatrã taruõyuktà karõikà càrukesarà .
     mahàkumàrã gandhàóhyà lakùapuùpàtima¤julà ..
     ÷atapatrã himà hçdyà gràhiõã ÷ukralà laghuþ .
     doùatrayàsrajidvarõyà tiktà kañvã ca pàcanã ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<sevadhiþ>#, puü, (sevaþ sevanaü dhãyate'sminniti . sevàü vinà nidhilàbhàbhàvàdityarthaþ . dhà + kiþ .) nidhiþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. tàlavya÷akàràdirapyayam ..

#<sevanaü>#, klã, (siva tantusantàne + lyuñ .) såcyàdinà vastràdisãvanam . selài iti seyàsã iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . sãvanam 2 såtiþ 3 . ityamaraþ . 3 . 2 . 5 .. åtiþ 4 vyåtiþ 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, su÷rute . 1 . 8 . %<såcyaþ sevane . ityaùñavidhe karmaõyupayogaþ ÷astràõàü vyàkhyàtaþ ..>% * .. sevç sevane + lyuñ .) upàstiþ . upàsanà . iti medinã .. (yathà, bhàgavate . 4 . 19 . 16 .
     %<tamanvãyurbhàgavatà ye ca tatsevanotsukàþ ..>% àthayaþ . yathà, bhàgavate . 7 . 12 . 20 .
     %<satyànçta¤ca bàõijyaü ÷vavçttirnãcasevanam .
     varjayet tàü madà vipro ràjanya÷ca jugupsitàm ..>% upabhogaþ . yathà, manuþ . 11 . 179 .
     %<yat karotyekaràtreõa vçùalãsevanàt dvijaþ .
     tadbha kùyabhugjapannityaü tribhirvarùairvyapohati ..>%)

#<sevanã>#, strã, (sãvyatyanayeti . siva + lyuñ . ïop .) såcã . iti hemacandraþ .. ÷arãràvayavamayogavi÷eùaþ . yathà --
     %<meùanyaþ sapta tàsàntu bhaveyuþ pa¤ca mastake .
     ekà ÷ephasi jihràyàmeko viddhenna tàþ kvacit ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (yathà ca màdhavakarasaügçhãtarugvini÷caye'÷varyadhikàre .
     %<sàmànyaliïgaü ruïnàbhisevanãvastimårdhamu ..>%)

#<sevà>#, strã, (sevç sevane + %<guro÷ca halaþ .>% 3 . 3 . 103 . ityaþ . ñàp .) sevanam . tatparyàyaþ . ÷vavçttiþ 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 2 .. (yathà, manuþ . 4 . 6 .
     %<satyànçta¤ca bàõijyaü tena caivàpi jãvyate .
     sevà÷vavçttiràkhyàtà tasmàt tàü parivarjayet ..>%) àràdhanà . upabhogaþ . à÷rayaõam .. iti sevadhàtvarthadar÷anàt .. (yathà, manuþ . 12 . 87 .
     %<vedhàbhyàsastapo j¤ànamindriyàõà¤ca saüyamaþ .
     ahiüsà gurusevà ca niþ÷reyasakaraü param ..>%) atha màghàdidvàda÷amàseùu viùõusevàvidhistatphala¤ca . yathà -- vyàsa uvàca .
     %<vipra dvàda÷amàseùu màghàdiùu sanàtanaþ .
     påjitavyo vidhànai÷ca ÷çõu tàni vadàmyaham ..
     màghe màsi samàyàte sarvamàsottame ÷ubhe .
     àmiùaü maithuna¤caiva varjayedvaiùõavo janaþ ..
     pràtaþsnàyã bhavennityaü tailànyapi ca varjayet .
     dvirbhojanaü parànna¤ca màghe màsi parityajet ..
     pràtaþ ÷uklàmbaradharaþ kçtapa¤camahàdhvaraþ .
     saparyàmàrabhedviùõoþ sthiravçtto hi vaiùõavaþ ..
     ãùaduùõajalairdivyaiþ snàpayedviùõumavyayam .
     ati÷lakùõai ÷candanai÷ca viùõoraïga¤ca lepayet ..
     påjàyai jagadã÷asya devadevasya cakriõaþ .
     prakùàlitàni pàtràõi jalahãnàni kàrayet ..
     snàpayitvà jagannàthamãùaduùõajalaistataþ .
     pro¤chitavya taccharãraü divyavastreõa yatnataþ ..
     salilairãùaduùõai÷ca yaþ snàpayati ke÷avam .
     màghe màsi dvija÷reùñha phalaü tasya mayocyate ..
     vimuktaþ pàtakaiþ sarvairjanmajanmàntaràrjitaiþ .
     iha bhuktvà sukhaü sarvaü ÷eùe yàti harergç ham ..
     yatnàt prakùàlya pàtràõi kçtvà hãnàni vàribhiþ .
     yaþ påjayejjagannàthaü tasya puõyaü ni÷àmaya ..
     iha bhuktvà varàn bhogàn roga÷okavivarjitaþ .
     ante yugasahasràõi tiùñhet ke÷avamandire ..
     prabhàte'pi ca sandhyàyàü purata÷cakrapàõinaþ .
     jvalantaü sthàpayedvahniü nirdhåmaü vaiùõavo janaþ ..
     ÷ãtasyàvaraõàrthàya pràtaþ sàya¤ca yo janaþ .
     màghe viùõvagrato vahniü jvàlayettatphalaü ÷çõu ..
     iha bhuktvàkhilàn bhogàn puttrapauttrasamanvitaþ .
     ante viùõupuraü yàti daivatairapi durlabham ..
     yathaivàtmà tathà viùõuþ sandeho nàtra vidyate .
     tasmàdàtmànumànena viùõusevà vidhãyate ..
     prabhàte raudrade÷e ca pavitre sthàpayeddharim .
     na bhunakti dvija÷reùñha yàvat ÷ãtaü suduþsaham ..
     svapantaü devadeve÷aü paryaïkopari ke÷avam .
     sthàpayenni÷i nirvàte de÷e ca vaiùõavo janaþ ..
     na pràpnoti yathà ÷ãtaü devadevo jagadaguruþ .
     ÷uklaiþ pavitrairdivyaistaü vastre ràcchàdayedba dhaþ ..
     àtmanaþ kurute martyo yathà ÷ãtanibàraõam .
     tathà ÷ãtakùayaü kuryàdde vadevasya cakriõaþ ..
     kùãreõa snàpayedyastu màghe màsi janàrdhanam .
     tasmai devottamo viùõuþ santuùño na dadàti kim ..
     yaþ påjayet sakçnmàghe snàpayitvà janàrdanam .
     nàrikelodakairdugdhaiþ phalaü tasya vadàmyaham ..
     narakàbdhau majjamànàn dustare svena karmaõà .
     uddhçtya koñipuruùàn mandiraü yàti cakriõaþ ..
     màghe màsi ca ÷uklàyàü pa¤camyàü dvijasattama .
     ekàda÷yà¤ca saptamyàü hariþ påjyo vi÷eùataþ ..
     dàtavyo devadevàya sapadmàya muràraye .
     pàyaso'påpasahito màghe màsi dine dine ..
     apåpaü pàyasaü yastu màghe yacchati cakriõe .
     tasya puõyamahaü vacmi ÷çõu veùõava jaimine ..
     ante viùõupuraü gatvà manvantaracatuùñayam .
     bhuïkte manorathàn bhogàn prasàdàccakrayàõinaþ ..
     punaràgatya dharaõãü cakravartã nçpo bhabet .
     bhuïkte bhoga¤ca suciraü mçto yàti haregçham ..
     pa¤camyà¤caiva saptamyàmekàda÷yà¤ca jaimine .
     a÷aktyà vaiùõavo dadyàt paramànnaü muràraye ..
     kçùõapakùàddhvija÷reùñha ÷uklapakùo vi÷iùyate .
     ÷uklapakùaü tithiùvàsu dadyàdannaü muràraye ..
     ekàhamapi yo màghe viùõave daityajiùõave .
     sàpåpaü pàyasaü dadyànna tasya durlabho hariþ ..
     yatki¤cit viùõutçptyarthaü màghe màsi pradãyate .
     tadakùaya bhavet sarvaü ko'pi nàstyatra saü÷ayaþ ..
     màghe màsi kçtaü karma ÷ubhaü và÷ubhameva ca .
     tasya nàsti kùayaü vipra manvantara÷atairapi ..
     màghe campakapuùpeõa yo'rcayet kamalàpatim .
     sa gacchet paramaü dhàma vimuktaþ sarvapàtakaiþ ..
     yàvanti svarõapuùpàõi dãyante cakrapàõaye .
     tàvat yugasahasràõi sthãyate viùõumandire ..
     merutulyasuvarõàni dattvà bhavati yat phalam .
     ekena svaõapuùpeõa dattvà bhavati tat phalam ..
     suvarõapuùpaü viprendra sarvaüdà ke÷avapriyam .
     màghaü màsi vi÷eùeõa pavitre ke÷avopame ..
     suvarõakusumairdivyairyena nàràdhito hariþ .
     ratnairhãnaþ suvarõàdyaiþ sa bhavejjanmajanmani ..>% iti pàdme kriyàyogasàre 9 . 10 adhyàyau .. * .. vyàsa uvàca .
     %<phàlgune bràhmaõa÷reùñha ÷rãkçùõaü suravanditam .
     påjayedbhaktibhàvena pratyahaü vaiùõavo janaþ ..
     phàlgune snàpayedyastu sarpiùà devakausutam .
     phalaü tasya pravakùyàmi mattaþ samyak ni÷àmaya ..
     sarvayaj¤aphalaü pràpya sarvadànaphalaü tathà .
     ante yàti hareþ sthànaü sarvapàpavivarjitaþ ..
     yugakoñisahasràõi bhuktvà bhogaü harergçhe .
     tatraiva mokùamàpnoti saüpràpya j¤ànamuttamam ..
     yastu yacchati kçùõàya ÷i÷ire gopamårtaye .
     tilànàü modakaü divyaü sa gaccheddharimandiram ..
     yo dugdhalaóóukaü dadyàt ke÷avàya mahàtmane .
     sa pibedamçtaü snàtvà manvantara÷atàvadhi ..
     haraye lalitaü khaõóaü yastu yacchati jaimine .
     tasya viùõuþ prasannàtmà chinnatti bhavabandhanam ..
     vicitraphàõitaü yastu dadyàdbhagavate dvija .
     ante ÷akrapuraü gatvà sa bhavet suravanditaþ ..
     nirmalàü ÷arkaràü yacchedyastu kçùõàya bhaktimàn sa kiü na labhaye vipra vàsudevaprasàdataþ ..
     supakvaü phàlgune màsi madhuraü baradãphalam .
     yastu yacchati kçùõàya phalaü tasya mayocyate ..
     iha bhuïkte sukhaü savvaü puttrapauttrasamanvitaþ .
     ante harergçhaü yàti rathamàruhà ÷obhanam ..
     na dadyàdguóasaüyuktaü haraye badarãphalam .
     aj¤ànàdbràhmaõa÷reùñha dadyàccennàrakã bhavet ..
     phàlgune màsi yo dadyàddharaye dàóimãphalam .
     supakvaü tatphalaüvipra vadato me ni÷àmaya ..
     tatra yàvanti bãjàni tiùñhanti dàóimãphale .
     tàvanmanvantaraü viùõorgçhe tiùñhati vaiùõavaþ ..
     phàlgune màsi yo dadyàddharaye guóapiùñakam .
     savij¤eyo dvija÷reùñha vàjimedhasahasrakçt .. * ..
     caitre màsi dvija÷reùñha madhunà madhusådanam .
     snàpayellabhate martyastadviùõoþ paramaü padam ..
     madhunà snàpayet yastu nàràyaõamanàmayam .
     na carcà kriyate tasya kadàcidravisånunà ..
     caitre kiü÷ukapuùpeõa yo'rcayet kamalàpatim .
     tannàma citraguptena pa¤jikàyàü na likhyate ..
     caitrike jagatàmã÷aü kçùõaü tilakapuùpakaiþ .
     yajato nàsti vai janma punarasmin mahãtale ..
     kçùõaü va¤julapuùpeõa sarvadeva÷iromaõim .
     påjayenmanujo vipra labhate nàpadaü kvacit ..
     vàsantãbhiþ sugandhàbhirvasante yastu påjayet .
     bhagavantaü paràtmànaü sa devairapi påjyate ..
     jayàki÷alayairdivyairakhaõóairyo'rcayeddharim .
     taü vadante samutthàya svayaü pãñhàdyamo'pi ca ..
     dhàtrãpatrairnavãnai÷ca komalairharimarcayan .
     acireõaiva labhate sakalaü vàcchitaü janaþ ..
     ÷àõóilyàkhaõóapatrai÷ca dhustårai÷càrkapuùpakaiþ .
     yo'rcayeddhiùõumã÷a¤ca sa saüsàràbdhipàragaþ ..
     yo dadyàdviùõave vipra kadalãphalamuttamam .
     ÷akràdyàstrida÷àþ sarve vadante tamaharni÷am .
     yo dadyàccaitrike màsi bhaktyà gopàlaråpiõe .
     godhåmapiùñakaü vipra sarvapàpaiþ pramucyate .. * ..
     àyàte màdhave màsi pavitre màdhavapriye .
     àmiùaü maithunaü tailaü viùõubhaktaþ parityajet ..
     pràtaþ samàcaret snànaü màdhave màsi vaiùõavaþ .
     parityajet parànna¤ca na ca kuryàt dvibhojanam ..
     prabhàte påjayedviùõuü pårvoktavidhinà dbijaþ .
     vai÷àkhe snàpayedviùõuü puùpavàsitavàriõà ..
     snàpayet ÷ãtatoyena sandhyàparyantamacyutam .
     trisandhyaü påjayedbhaktyà naividyairvividhaiþ prabhum ..
     vai÷àkhe càmalasragbhirlakùmãpatiralaïkçtaþ .
     na kiü dadàtiþviprarùe prasannaþ parame÷varaþ ..
     vai÷àkhe màsi yo dadyàt yavànnaü cakrapàõaye .
     tasya puõyàni saükhyàtuü kaþ samartho'sti paõóitaþ yatki¤cinmàdhave màsi màdhavaprãtihetave .
     dãyate mànavairvipra tat sarvamakùayaü bhavet .
     yadanyat sukçtaü karma kriyate màsi màdhave .
     màdhavaprãtaye vipra kùayaü tasya na vidyate ..
     vai÷àkho durla bho màsaþ sarvakàmaphalapradaþ .
     påjitavyo haristatra hitvà kàrya÷atànyapi ..
     ekàhamapi yaþ påjàü vai÷àkhe kurute hareþ .
     ÷atavarùaü hariü yaùñvà yat phalaü labhate sa tat ..
     vai÷àkhe màsi yaþ kuryàt prapàü màdhavatuùñaye .
     dine dine'÷vamedhasya phalaü pràpnoti mànavaþ ..
     vai÷àkhe si¤cayennityaü viùõuma÷vattharåpiõam .
     caturvargaphalàvàptihetave vaiùõavo janaþ ..
     gaõóåùamàtratoyena kuryàdyo'÷vatthasecanam .
     so'pi yàti paraü sthànaü vimuktaþ pàpakoñibhiþ ..
     vyàsa uvàca .
     sàkùàddevaþ svayaü viùõura÷vattho'khilavi÷varàñ .
     tadbhaktiü kurvataþ puüso vidyate nà÷ubhaü kvacit ..
     a÷vatthaü sevate yastu viùõubuddhyà narottamaþ .
     tasya prasanno bhagavàn dadàti paramaü padam ..>% iti pàdme kriyàyogasàre 11 adhyàyaþ .. * .. vyàsa uvàca .
     %<jyaiùñhe màsi dvija÷reùñha bhagavantaü janàrdanam .
     påjayedbhaktibhàvena jalaiþ saüsthàpya ÷ãtalaiþ ..
     udvartana¤ca dàtavyaü sugandhàmalakãü tathà .
     tailaü sugandhaü haraye grãùmakàle dine dine ..
     suvàsite ÷ãtale ca mandire'timanàhare .
     pratyahaü kamalàkàntaü sthàpayet jalamaõóape ..
     na raudrade÷e vipre ndra sadhåme randhanàlaye .
     na såtikàgçhe caiva sthàpayet kamalàpatim ..
     càmarairvãjitaþ ÷vetaiþ sudãrghaiþ kamalàpatiþ .
     jyaiùñhe màsi dvija÷reùñha suprãtaþ kiü na yacchati ..
     mayårapucchavyajanairnidàghe påjito hariþ .
     dadàtyabhimataü sarvaü acireõaiva sattama ..
     tàlavçntakavàtena pavitràmbaravàyunà .
     yairgrãùme vãjyate viùõu ste sarve svargagàminaþ ..
     yo gàtralepanaü kuryàt suvandhairyakùakardamaiþ .
     grãùme hare÷candane÷ca sa vi÷enmàdhavoü tanum ..
     gandhairmçgamadàdyai÷ca yo limpenmàdhavoü tanum .
     uùmàgame dbija÷re ùñha sa mukto nàtra saü÷ayaþ ..
     praphullakumudodyàne tulasãkànane tathà .
     sandhyàyàü sthàpayedviùõuü de÷e dhãrasamãraõe ..
     sragbhiþ pàñalipuùpàõàü yena viùõu ralaïkçtaþ .
     jyaiùñhe màsi sa vij¤eyo vàjimedhasahasrakçt ..
     yastu muktàvalãü dadyàt grãùme ÷rãpataye janaþ .
     bhåpàlatvaü haristasmai yacchejjanmani janmani ..
     yastu maõóayati grãùme ÷rãkçùõaü maõimàlayà .
     tasya puõyaphalaü vipra vadato me ni÷àmaya ..
     yàvadbrahmà sçjatyetat jaimine sakalaü jagat .
     tàvadviùõupure tiùñhe nmaõimàlàvibhåùitaþ ..
     suvarõàbharaõairyastu rajatàbharaõestathà .
     kçùõaü maõóayati grãùme so'pi tatphalamàpnuyàt vicitraü yastu paryaïkaü sagaõóåkaü prayacchati .
     haraye devadevàya na syàdduþkhã kadàpi saþ ..
     grãùmakàle na deyàni guråõi vasanàni ca .
     haraye bràhmaõa÷reùñha deyaü tanvaü÷åkaü ÷åci ..
     yastu cåtaphalairdivyaiþ supakvaiþ påjayeddharim .
     ante ÷akrapuraü gatvà sa pibedamçtaü mudà ..
     piyàlànàü phalaiþ pakkairyo'rcayet kamalàpatim so'pi tatphalamàpnoti kimanyairbahubhàùitaiþ ..
     nidàghe haraye dadyàdyavàgåmati÷ãtalàm .
     nànàvya¤janasaüyuktàü ÷raddhayà vaiùõavo janaþ .. * ..
     àùàóhe màsi viprendra devadevaü jagatpatim .
     dadhibhiþ snàpayitvà tu påjayedbhaktito budhaþ ..
     dadhibhiþ snàpayedyastu bhagavantaü janàrdanam .
     màtuþ payodharapayaþ punastena na pãyate ..
     ghanàgame ghana÷yàmaü kadambakusumairharim .
     àràdhya yànti viprarùe pàpino'pi paràü gatim ..
     kadambapuùpamàlàbhirmaõóayatyabjalocanam .
     yastasya bràhmaõa÷reùñha puõyaü vacmi ni÷àmaya ..
     tasyàü yàvanti màlàyàü tiùñhanti kusumàni vai .
     pratipuùpe dvija÷reùñha vàjimedhaphalaü labhet ..
     sugandhaiþ ketakãpuùpaiþ påjitaþ kamalekùaõaþ .
     sarvaü duþkhaü haratyeùa mànavànàü dvijottama ..
     panasànàü phalairdivyaiþ supakvairghçtami÷ritaiþ .
     påjito bhagavàn viùõurda dàtyai÷varyamuttamam ..
     àùàóhe màsi dadhyannaü haraye prativàsaram .
     ÷raddhayà vaiùõavo dadyànmuktimicchurdvijottama ..
     kçùõàya navanãtaü yo dadàti vaiùõavo janaþ .
     tasya puõyaü na saükhyàtuü ÷aknomyabda÷atairapi ..
     haiyaïgavãnaü yo dadyàdgopàlàya mahàtmane .
     àmikùàü saguóà¤caiva sa mahàtmà hareþ priyaþ ..
     sa÷arkaràõi dugdhàni kçùõàya yastu yacchati .
     tasya prasanno bhagavàn dadàtyabhimataü phalam .. * ..
     ÷ràvaõe màsi viprendra daivakãnandanaü prabhum .
     snàpayennirmalaistoyaiþ ÷uddhaiþ kaluùavarjitaiþ ..
     mallikàkusumairviùõuü yo'rcayed vaiùõavo janaþ .
     vimuktaþ sakalaiþ pàpairbrahmalokaü sa gacchati ..
     ÷ephàlikàprasånai÷ca yåthikàkusumaistathà .
     arcayan kamalàkàntaü manujo nàvasãdati ..
     sugandhaistagaraiþ puùpaiþ saptalàkusumaistathà .
     yo'rcayet kamalàkàntaü tasya va÷yaü jagattrayam ..
     praphullairmàlatãpuùpaiþ sugandhairyo'rcayeddharim .
     tatpuõyaü nàsti tattulyo yena syàdbhuvi mànavaþ ..
     kundapuùpai ÷ca bandhåkairjagadbandhuü janàrdanam .
     arcayan sakalaü kàmamàpnoti bhuvi mànavaþ ..
     mahàsahàprasånai÷ca tathà kuruvakairharim .
     kuruõñakaiþ påjayedyastasya tuùñaþ sadà hariþ ..
     ÷airãùakusumairviùõuü prasthapuùpai÷ca yo'rcayet .
     karavãraprasånai÷ca sa yàti harisannidhim ..
     ÷ràvaõe màsi yo dadyàt làjàn ghçtasamanvitàn .
     haraye tasya viprarùe na vipattirgçhe bhavet ..
     ÷ràvaõe piùñakaü yastu haraye mudgapårakam .
     dadàti tasya viprarùe gçhe ÷rãrni÷calà bhavet .. * ..
     bhàdre màsi dvija÷reùñha nàràyaõamanàmayam .
     ÷raddhayà påjayet pràj¤a÷caturvargaphalapradam ..
     nivãóe nåtanàgàre sarvopadravavarjite .
     sthàpayet puõóarãkàkùaü bhagavantaü janàrdanam ..
     daü÷ai÷ca masakai÷caiva prakãrõairmakùikàdibhiþ .
     hariü puràtanàgàre sthàpayenna hi bhaktimàn ..
     sakardame patadvàri galadbhittau gçhe tathà .
     hariü na sthàpayet pràj¤o varùàsu parame÷varam ..
     viùõvàlaye dvija÷reùñha badhnãyàdyastu bhànavaþ .
     candràtapaü vicitra¤ca candralokaü sa gacchati .., ràtrau nànàvidhairdhåpairmandire jagatãpateþ .
     daü÷àü÷ca ma÷akàü÷caiva varùàkàle nivàrayet ..
     masàrikàbhiþ pràvçtya ma¤ca÷àyinamacyutam .
     pràvçùi sthàpayedviùõuü ni÷àyàü divyamandire ..
     kahlàrapatrardeve÷aü sugandhairnåtanaistathà .
     mumukùuþ påjayenmartyo bhàdremàsi dine dine ..
     na bhàdre ketakãpuùpaiþ påjitavyo janàrdanaþ .
     yato bhàdrapade màsi ketakã syàt suràsamà ..
     pakvastàlaphalairdivyairyo'rcayedyadunandanam .
     garbhavàmamahàduþkhaü sa bhåyo labhate na hi ..
     saüyuktaü ghçtadugdhàbhyàü pakvatàlaü muràraye .
     yà dadyàt ÷raddhayà martyaþ sa gacchenmandiraü hareþ ..
     bhàdre màsi dvija÷re ùñha haraye tàlapiùñakam .
     saghçtaü vaiùõavo dadyàt kaivalyapràptihetave ..
     màsi bhàdrapade vipra na kuryàcchàkabhakùaõam .
     na ràtrau bhojanaü kuryànmumukùurvaiùõavo janaþ .. * ..
     à÷vine màsi viprendra ke÷avaü kle÷anà÷anam .
     påjayedbhaktibhàvena pårvoktavidhinà janaþ ..
     pårvàhõe påjayedyastu bhaktyà lakùmaupatiü harim .
     viùõupåjàphalaü vipra sampårõaü tena labhyate ..
     yattoyaü dãyate vipra pårvàhõe haraye janaiþ .
     pãyåùamiva tattoyaü gçhõàti kamalàpatiþ ..
     madhyàhne dãyate yacca salilaü cakrapàõaye .
     toyaü toyamiva svàmã tadgçhõàti dvijottama ..
     aparàhõe tu yattoyaü govindàya pradãyate .
     tatoyaü raktatulyaü syànna gçhõàti yato hariþ ..
     ataeva dvija÷reùñha pårvàhõe harimarcayet .
     makalaü labhate kàmaü ke÷avasyànukampayà ..
     ekavastreõa viprendra na kuryàt påjanaü hareþ .
     kuryàdvàpi tadà påjàü tàü na gçhõàti ke÷avaþ ..
     adhautena ca vastreõa yà påjà kamalàpateþ .
     viphalà mà ca påjà syànna ca viùõaþ prasodati yastvavadva÷ikhaþ påjàü cakriõaþ kurute janaþ .
     påjàphalaü na càpnoti anirgràhyà ca sà bhavet ..
     asaüskçtagçhe påjà kriyate yà jagatpateþ .
     sà påjà bràhmaõa÷reùñha anirgràhyà bhavet khalu ..
     snànaü devàrcana¤caiva dàna¤ca pitçtarpaõam .
     tilakena vinà vipra na ca kuryàdvicakùaõaþ ..
     tilakànna gçhotvà yat puõyakarma vidhãyate .
     bhasmãbhavati tat sarvaü kartà ca nàrakã bhavet ÷aïkhacakragadàpadmeraïkitaü yasya dç÷yate .
     ÷arãraü bràhmaõa÷reùñha vij¤eyaþ so'cya taþ svayam ..>% ityàdi ..
     %<tripatrãkçtadårvàbhirà÷vine yo'rcayeddharim .
     dårveva santatistasya avicchinnà pravartate ..
     à÷vine màsi yo dadyàddharaye karkañãphalam .
     ÷oko na jàyate tasya kadàciddhçdaye dvija .. * ..
     kàrtike tu samàyàte sarvamàsottame ÷ubhe .
     dàmodaraü devadevaü bhaktyà pràj¤aþ prapåjayet ..
     kàrtike màsi viprendra viùõuprãõanahetave .
     yathoktavidhinà pràj¤aþ pràtaþsnànaü samàcaret ..
     àmiùaü maithuna¤caiva kàrtike màsi yastyajet .
     janmàntaràrjitaiþ pàpairmukto yàti paràü gatim ..
     tulàrà÷igate sårye pràtaþsnànaü dvijottama .
     haviùyaü brahmacarya¤ca mahàpàtakanà÷anam ..
     àmiùaü maithuna¤caiva kàrtike yastu na tyajet .
     janmajanmani viprendra sa bhavet gràmya÷åkaraþ ..
     dvirbhojanaü parànna¤ca taila¤ca vaiùõavo janaþ .
     àyàte kàrtike màsi yatnàdapi parityajet ..
     dàmodaràya nabhasi pradãpaü yastu yacchati .
     phalaü tasya pravakùyàmi samàsena ÷çõu dvija ..
     brahmahatyàdibhiþ pàpairvimuktaþ kle÷adàyakaiþ .
     dàmodarapuraü gatvà tiùñhet koñiyugàvadhi ..
     dãpaü jvalantaü nabhasi trida÷à vàsavàdayaþ .
     vilokya harùitàþ sarve vadantãti parasparam ..
     asau puõyàtmanàü ÷reùñhaþ ke÷avàrcanatatparaþ .
     pradãpaü kàrtike màsi yato yacchati cakriõe ..
     àgamiùyati puõyàtmà kadàyaü tridivaü prati .
     kariùyàmi kadà sakhyamanena harisevinà ..
     muhårtamapi yo dadyàddãpaü nabhasi cakriõe .
     kàttike màsi vipre ndra tasya tuùñaþ sadà hariþ ..
     dadyàdakùayadãpaü yaþ kàrtike harimandire .
     dine dine'÷vamedhasya phalaü pràpnoti mànavaþ ..
     tulasãdalalakùairyaþ kàrtike påjayeddharim .
     lakùaikavàjimedhasya mànavo labhate phalam ..
     vilvacchadanalakùeõa yo'rcayet viùõumavyayama kàrtike ÷aïkaraü vàpi labhate so'pi tat phalam kàrtike vakapuùpeõa haripåjanakçnnaraþ .
     parama mokùamàpnoti prasàdàjjagatãpateþ ..
     yatki¤cit kàrtike màsi viùõumuddi÷ya dãyate tadakùayaü bhavet sarvaü satyametanmayocyate ..
     ghçtàktaü ÷åraõànnaü yaþ kàrtike viùõave naraþ .
     dadyàddine dine vipra tasya viùõupure sthitiþ ..
     praphullapadmapuùpeõa sitenàpyasitena và .
     yo'r÷cayet kamalàkàntaütasya kiü bhuvi durlabham kamalaiþ kàrtike màsi sitairvà lohitaistathà .
     saüpåjya padminaü martyo labhate paramaü padam ..
     pradattaü kàrtike màsi haraye yena païkajam .
     na dattaü tena kiü vipra viùõave daityajiùõave ..
     ekamevàmbujaü yastu dadàti kaiñabhàraye .
     tasmai kiü bhagavàn viùõurna dadàti ÷riyaþ patiþ ..
     kamalaiþ kàrtike màsi yena nàràdhito hariþ .
     janmajanmani tadgehe kamalà na hi tiùñhati ..
     padyabãjàni yo dadyàt ke÷avàya mahàtmane .
     sa jàyate viprakule ÷uddhe ca pratijanmani ..
     bràhmaõasya kule jàtaþ sa caturvedavidbhavet .
     dhanavàn bahuputtra÷ca kuñumbànà¤ca poùakaþ ..
     nàsti padmasamaü puùpaü jaimine satyamucyate .
     yena saüpåjya govindaü pàpàtmàpi ca mokùabhàk ..
     satyaü satyaü punaþ satyaü satyameva mayocyate .
     kamalairharimabhyarcya labhate paramaü padam ..
     ekamevàravindaü yaþ pradadàti muràraye .
     tasya nàsti punajanma sasàre'smin subhairave ..>% iti pàdme kriyàyogasàre 12 adhyàyaþ .. * .. vyàsa uvàca .
     %<màrga÷ãrùe dvija÷re ùñha mahàlakùmyà samanvitam påjayedavyayaü viùõaü bhaktibhàvena vaiùõavaþ ..
     ucchiùñade÷e viprendra tatheva patitàlaye .
     durgandhai÷ca parivyàpte sthàne viùõuü na påjayet ..
     pàùaõóànàü samãpe tu mahàpàtakinàü tathà .
     asatyabhàùiõà¤caiva na kuryàdviùõupåjanam ..
     tasmàdekamanà bhåtvà bhakti÷raddhàsamanvitaþ .
     påjayet kamalàkàntaü caturvargaphalàptaye ..
     ÷àlyannaü saghçta¤caiva mudgapåpasamanvitam .
     savàståkàdi÷àka¤ca dadyàt sadadhi viùõave ..
     nàgaraïgaphalaü divyaü supakvaü yastu yacchati .
     ke÷avàya dvija÷re ùñha so'smàbhirapi påjyate ..
     yadyanyaü nåtanaü vastu priyaü bhagavato hareþ .
     tadevàgrahàyaõe màsi bhaktyà dadyànmuràraye .. * ..
     pauùe màsi samàyàte ÷rãkçùõaü varadaü prabhum .
     nityamikùurasairdivyaiþ snàpayedvaiùõavo janaþ ..
     yaþ snàpayati viprendra viùõumikùurasaiþ prabhum .
     iha bhuïkte sukhaü sarvaü mçto yàtãkùusàgaram ..
     yo dadyàdikùunaivedyaü devadevàya viùõave .
     so'pi tatphalamàpnoti kimanyairbahubhàùitaiþ ..
     sadugdhaü pçthukaü pauùe dadhibhirvà samanvitam .
     dattvà muràraye martyaþ sarvàn kàmànavàpnu yàt savvaü puràtanaü vastraü dårãkçtya muràraye .
     ÷ãtasya vàraõàrthàya dadyàdvastra¤ca nåtanam ..
     pauùe saükramaõe vipra salakùmãkàya viùõave .
     dadyànmumukùurmanujo da÷avarõa¤ca piùñakam ..
     yastu ÷aïkhadhvaniü kuryàt saüpåjya kamalàpatim .
     tasya puõyaphalaü vacmi ÷çõu vatsa samàhitaþ ..
     agamyàgamanàccaiva vimuktaþ sarvapàtakaiþ .
     ÷eùe viùõupuraü gatvà viùõunà saha modate ..
     vainateyà¤citàü ghaõñàü yastu vàdayate hareþ .
     påjàkàle dvija÷reùñha tasya puõyaü vadàmyaham ..
     abhakùabhakùaõàccaiva muktaþ pàpaiþ sudàruõaiþ .
     prayàti mandiraü viùõo rathamàruhya ÷obhanam ..
     tatra bhuktvàkhilaü bhogaü kalpakoñi÷atàvadhi .
     punaràgatya dharaõãü caturvedã dvijo bhavet ..
     tatra bhuktvà sukhaü sarvaü ÷okaduþkhavivarjitaþ .
     punarviùõupuraü gatvà mokùaü pràpnotyanuttamam ..
     bãõàü vàdayate yastu påjàkàle jagatpateþ .
     paõóitànàmagraõãþ syàt pratijanmani janmani ..
     mçdaïgavàdyakçdyastu påjàyàü kaiñabhadviùaþ .
     tasya prasanno deve÷o dadàtyabhimataü phalam ..
     óamuruü óiõóima¤cava jharjharãü madhurãü tathà .
     pañahaü dundubhi¤caiva kàhalaü sindhuvàdanam ..
     kàüsya¤ca karatàla¤ca veõuü vàdayate ca yaþ .
     påjàkàle mahàviùõostasya puõyaü ni÷àmaya ..
     steyàdyaiþ pàtakairmukto mandiraü yàti cakriõaþ .
     paramaü sthànamàsàdya tatraiva parimucyate ..
     kara÷abda¤ca yaþ kuryàt påjàkàle jagadguroþ .
     mukhavàdya¤ca viprendra tasya puõyaü mayocyate ..
     koñikoñikulairyuktaþ prayàti harimandiram .
     j¤ànamàsàdya tatraiva mokùamakùayamàpnuyàt ..
     viùõoràyatane yastu bhaktiyuktaþ prançtyati .
     sa yàti bràhmaõa÷re ùñha tadviùõoþ paramaü padam ..
     yastu gàyati gãtàni bhaktyà nàràyaõàgrataþ .
     sa nartakatvamàpnoti gandharvàõàü pureùu ca ..
     stauti stotraü jagannàthaü yo bhaktyà vaiùõavo janaþ .
     tasya prasanno bhagavàn sarvàn kàmàn prayacchati màse màse hariü yastu vidhinànena påjayet .
     acireõaiva viprarùe prasàdayati so'cyutam ..
     jagadudadhimimaü ye tartumicchanti martyàþ pracurataragabhãraü sarvaduþkhaprada¤ca .
     paramapurupapàdàmbhojayugmaü manoj¤aü trida÷anivahasevyaü te tu sarve yajantu ..>% iti pàdme kriyàyogasàre 13 adhyàyaþ .. * .. atha dvàtriü÷at sevàparàdhàþ . bhagavadbhaktànàü kùattriyasiddhànnabhojanam 1 aniùiddhadine dantadhàvanamakçtvà viùõorupasarpaõam 2 maithunaü kçtvàsnàtvà viùõorupasarpaõam 3 mçtaü naraü spçùñvàsnàtvà viùõukarmakaraõam 4 rajasvalàü spçùñvà viùõugçhaprave÷anam 5 mànavaü ÷avaü spçùñvàsnàtvà viùõuüsannidhàvasthànam 6 viùõuü spç÷ataþ pàyuvàyuprayogaþ 7 viùõoþ karma kurvataþ purãùatyàgaþ 8 viùõu÷àstramanàdçtya ÷àstràntarapra÷aüsà 9 atimalinaü vàsaþ paridhàya viùõukarmàcaraõam 10 avidhànenàcamya viùõorupasapaõam 11 viùõoraparàdhaü kçtvà viùõoruprasarpaõam 12 kruddhasya viùõvaspar÷anam 13 niùiddhapuùpeõa viùõvarcanam 14 raktaü vàsaþ paridhàya viùõorupasarpaõam 15 andhakàre dãpena vinà viùõo÷ca spar÷anam 16 kçùõavastraü paridhàya viùõoþ karmàcaraõam 17 vàyasoddhçtavàsaþ paridhàya viùõoþ karmàcaraõam 18 viùõave kukkurocchiùñadànam 19 varàhamàüsaü bhuktvà viùõorupasarpaõam 20 haüsajàlapadasaràrimàüsaü bhuktvà viùõorupasarpaõam 21 dãpaü spçùñvà hastamaprakùàlya viùõoþ spar÷anaü karmakaraõaü và 22 ÷ma÷ànaü gatvàsnàtvà viùõåpasarpaõam 23 piõyàkaü bhuktvà viùõorupasarpaõam 24 viùõave varàhamàüsanivedanam 25 madyamàdàya pãtvà và spçùñvà viùõugçhaprave÷anam 26 parakãyeõà÷ucinà vastreõa parihitena viùõukarmàcaraõam 27 viùõave navànnamapradàya tadbhojanam 28 gandhapuùpe'pradàya dhåpadãpadànam 29 upànahàvàruhya viùõusthànaprave÷anam 30 bherã÷abdena vinà viùõuprabodhanam 31 ajãrõe sati viùõuspar÷anam 32 . etadupalakùaõam . ityàhnikàcàratattvam .. * .. api ca . dharaõyuvàca .
     %<tavàparàdhàt deve÷a varjyàn yàn vaiùõavena ca .
     niràparàdho manujaþ sàparàdha÷ca jàyate ..
     karmaõàcaraõe yena karaõena jugupsitam .
     tacca påjàphalaü sarvaü jàyate tadvadasva me ..
     varàha uvàca .
     karmaõà manasà vàcà ye pàparucayo janàþ .
     bhakùaõaü dantakàùñhasya ràjànnasya tu bhojanam ..
     maithunaü ÷avasaüspar÷aü purãùotsagameva ca .
     såtakyudakyàþ kùapaõaü spar÷anaü mehanaü tathà ..
     abhàùyabhàùaõaü kopaü piõyàkasya ca bhakùaõam .
     raktapàrakyamalinaü vastradhàritvanãlijam ..
     guro÷càlãkanirbandhaü patitànnasya bhakùaõam .
     abhakùyabhakùaõa¤caiva taõóulãyavibhãtakam ..
     adànaü tu varànnasya jàlapàdavaràkayoþ .
     bhakùaõaü devatàgàre sopànatkopasarpaõam ..
     tathaiva devapåjàjàü niùiddhakusumàrcanam .
     anuttàrya ca nirmàlyaü påjà jãrõàndhakàrayoþ ..
     pànaü suràyà devasya andhakàre prabodhanam .
     vàtakarmàrcane viùõoranamaskaraõaü tathà ..
     aparàdhàstrayastriü÷at samàkhyàtà mayà dhare .
     ebhiryuktastu puruùo viùõuü naiva prapa÷yati ..
     dårastho na namaskàraü kuryàt påjà tu ràkùasã ..>% tatpràya÷cittaü yathà -- ekaràtraü dviràtraü và triràtraü snànameva ca . sravàsàþ pa¤cagavyà÷ã malavastràntikaü kramàt .. nãlãraïgàpanodàrthaü gomayena pragharùaõam . pràjàpatyena ÷uddhiþ syàt nãlãvastrasya dhàraõàt . càndràyaõadvayaü kuryàt guroþ kùamitamuttamam . càndràyaõaü paràka¤ca patitànnasya bhakùaõàt .. càndràyaõaü paràka¤ca pràjàpatyaü tathaiva ca . gopradàna¤ca bhojya¤ca abhakùyasya ca bhakùaõe .. upavàsastu pa¤càhaü pa¤cagavyena ÷udhyati . sopànatka÷caret pàdaü kçcchrasya dvirabhojanam .. puùpàbhàve'rcanaü snànaü devaspar÷a¤ca kàrayet . anirmàlye namaskàraü snànaü pa¤càmçtena tu .. suràpàne dvijàtãnàü càndràyaõacatuùñayam . tathaiva dvàda÷àùñau tu pràjàpatyatrayaü caret .. brahmakårcena ÷uddhiþ syàt gopradànatrayeõa ca . trayàõàmekaràtreõa pa¤càmçtaniùevaõàt .. mucyate tvaparàdhaistu tathà viùõoþ stavaü pañhan . etatte kathitaü guhyaü kimanyat ÷rotamicchami .. dharaõyuvàca . asti ka÷cidupàyo'tra yena tvaü nçùu tuùyami . påjitaþ saphala÷càsi aparàdhavi÷odhanaþ .. varàha uvàca . saüvatsarasya madhye tu tãrthe saukarave mama . kçtopavàsaþ snànena gaïgàyàü ÷uddhimàpnu yàt . mathuràyàü tathàpyevaü sàparàdhaþ ÷ucirbhavet .. anayostãrthayoreva yaþ seveta sakçnnaraþ . sahasrajanmajani tànaparàdhàn jahàti saþ . snànàt pànàt tathà dhyànàt kãrtanàddhà raõàttathà . ÷ravaõànmananàccaiva dar÷anàd yàti pàtakam .. iti vàràhapuràõe aparàdhapràya÷cittanàmàdhyàyaþ ..

#<sevi>#, klã, (sevyate lokairiti . seva + in .) phalavi÷eùaþ . seo iti hindã bhàùà . tatparyàyaþ . vadaram 2 si¤citikàphalam 3 muùñipramàõam 4 sevitam 5 sevam 6 . asya guõàþ . vàtapittaharatvam . gurutvam . bçühaõatvam . kaphakaratvam . vçùyatvam . pàke svàdurasatvam . hitatya¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sevikà>#, strã, miùñànnavi÷eùaþ . seoyà¤i iti bhàùà . yathà --
     %<samitàvartikàþ kçtvà susåkùmà yavasannibhàþ .
     ÷uùkàþ kùãreõa saüsàdhyà bhojyà ghçtasitànvitàþ ..>% asyà guõàþ .
     %<sevikà tarpaõã balyà gurvã pittànilàpahà gràhiõã sandhikçdrucyà tàü khàdennàtimàtrayayà>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (dàsã . bhujiùyà . iti kecit ..)

#<sevitaþ>#, tri, (seva + ktaþ .) samupàsitagurvàdiþ . tatparyàyaþ . varivasitaþ 2 varivasyitaþ 3 upàsitaþ 4 upacaritaþ 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. àràdhitaþ . upabhuktaþ . à÷ritaþ . iti sevadhàtvarthadar÷anàt .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 17 . 6 .
     %<kà¤canàbharaõaü citraü devagandharvasevitam ..>%)

#<seviphale>#, klã, . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sevyaü>#, klã, (sevyate iti . seva + õyat .) vãraõamålam . ityamaraþ . 2 . 4 . 164 .. (asya paryàyo yathà --
     %<vãraõasya tu målaü syàdu÷ãraü nalada¤ca tat .
     amçõàla¤ca sevya¤ca samagandhikamityapi ..>% iti bhàvaprakà÷e pårvakhaõóe 1 bhàge .. làmajjakam . u÷ãravatpãtacchavitçõavi÷eùaþ . tatparyàyo yathà -- làmajjakaü sunàlaü syàdamçõàlaü layaü laghuþ . iùñakàpathakaü sevyaü nalada¤àvadàtakam .. iti ca bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..
     %<syàdu÷oraü mçõàla¤ca sevyaü làmajjakantathà .>% iti gàruóe 208 adhyàyaþ ..)

#<sevyaþ>#, puü, (sevyate iti . seva + õyat .) a÷vatthavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. hijjalavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sevyaþ>#, tri, (sevç sevane + õyat .) sevàrhyaþ . iti medinã .. (yathà, kathàsaritsàgare . 52 . 137 .
     %<ahaü taü sevyamanyeùàü kariùyàmã÷varaü kùaõàt .
     tattaü vçõãùva bhartàraü yadi te puttri rocate ..>%)

#<sevyà>#, strã, (seva + õyat . ñàp .) vandàvçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sai>#, kùityàm . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraakaø-aniñ .) sàyati . kùitiþ kùayaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<saiühaþ>#, tri, (siühasyàyamiti . siüha + aõ .) siühasambandhã . siühatulyaþ . iti siddhàntakaumudã .. (striyàü ïãp . yathà, màghe . 1 . 47 . sañàcchañàbhinnaghanena vibhratà nçsiüha saiühaumatanuü tanuü tvayà . sa mugdhakàntàstanasaïgabhaïgurairurovidàraü praticaskare nakhaiþ ..

#<saiühalã>#, strã, (siühale de÷e bhavà . siühala + aõ . ïãp .) siühapippalã . tatparyàyaþ . sarpadaõóà 2 sarpàïgã 3 brahmabhåmijà 4 pàrvatã 5 ÷ailajà 6 tàmrà 7 lambabãjà 8 utkañà 9 adrijà 10 siühalasthà 11 lambadantà 12 jãvalà 13 jãvàlà 14 jãvanetrã 15 kurumbã 16 . asyà guõàþ . kañutvam . uùõatvam . jantunà÷itvam . dãpanatvam . kapha÷vàsasamãràtti÷amanatvam . koùñha÷odhanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. siühaladvãpabhave, tri ..

#<saiühikaþ>#, puü, (siühikàyàü bhavaþ . aõ .) ràhuþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<saiühikeyaþ>#, puü, (siühikàyà apatyaü pumàniti . siühikà + óhak .) ràhuþ . ityamaraþ .. (yathà, màghe . 2 . 35 .
     %<dhniyate yàvadevako'pi ripustàvat kutaþ sukham puraþ kli÷nàti somaü hi saiühikeyo'suradviùàm ..>%)

#<saikataü>#, klã, (sikatàþ santyatreti . aõ .) vàlukàmayatañam . ityamaraþ . 1 . 3 . 26 .. (yathà, kumàre . 1 . 29 .
     %<mandàkinãsaikatavedikàbhiþ sà kandukaiþ kçtrimaputtrakai÷ca .
     reme muhurmadhyagatà sakhãnàü krãóàrasaü nirvi÷atãva bàlye ..>%

#<saikataþ>#, tri, (sikatàþ santyatreti . sikatà + %<sikatà÷arkaràbhyà¤ca .>% 5 . 2 . 104 . iti aõ .) sikatàmayaþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 9 .. tatparyàyaþ . sikatilaþ 2 sikatàvàn 3 . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, bhàgavate . 11 . 28 . 12 .
     %<÷ailã dàrumayã lauhã lepyà lekhyà ca saikatã .
     manomayã maõimayã pratimàùñavidhà smçtà ..>%)

#<saikatikaü>#, klã, màtçyàtrà . maïgalasåtrakam . iti medinã ..

#<saikatikaþ>#, puü, (saikataü pulinaü priyatvenàstyasyeti . saikaya + ñhan .) saünyastaþ . kùapaõakaþ . sandehajãvini, tri . iti medinã ..

#<saikateùñaü>#, klã, (saikataü sthànamiùñamasya .) àrdrakam . iti ràjanirghaõñaþ .. vàlukàmayapriye, tri ..

#<saitavàhinã>#, strã, bàhudànadã . ityamaraþ . 1 . 10 . 33 .

#<saiddhàntikaþ>#, tri, (siddhàntaü vettãti . siddhànta + ñhak .) siddhàntaj¤aþ . iti hemacandraþ kaumudã ca ..

#<sainàpatyaü>#, klã, (senàpaterbhàvaþ karma và . senàpati + %<patyantapurohitàdibhyo yak .>% 5 . 1 . 128 . iti yak .) senàpaterbhàvaþ . tatkarma ca . iti siddhàntakaumudã .. (yathà, manuþ . 12 . 100 .
     %<sainàpatya÷ca ràjya¤ca daõóanetçtvameva ca .
     sarvalokàdhipatya¤ca veda÷àstravidarhati ..>% senàpateridamiti . %<dityadityàdityeti .>% 4 . 1 . 85 . iti õyaþ .) senàpatisambandhini, tri ..

#<sainikaþ>#, puü, (senàü samavaitãti . senà + %<senàyà và .>% 4 . 4 . 45 . iti pakùe ñhak .) senàyàü samavetaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 61 .. militahaüstya÷varathapàdàtaü senà tatra ye samavetàþ ekade÷ãbhåtàste sainyàþ sainikà÷ca . iti bharataþ .. (yathà, raghuþ . 3 . 61 .
     %<nimeùamàtràdavadhåya tadvyathàü sahotthitaþ sainikaharùanisvanaiþ ..>%) sainyarakùakaþ . iti medinã amara÷ca .. pràõivadhaniyuktaþ . yathà, ÷rãbhàgavate pa¤camaskandhagadyam . ye tviha vai puruùàþ puruùamedhena yajante yà÷ca striyo nçpa÷ån khàdanti tàü÷ca tà÷ca te pa÷ava iha nihatà yamasadane yàtayanto rakùogaõàþ sainikà iva svadhitinà avadàyàsçk pibantãti . sainikàþ pràõivadhaniyuktàþ . iti tithyàditattvam .. senàsambandhini, tri .. (yathà, mahàbhàrate . 7 . 190 . 41 .
     %<evaü taü nihataü saükhye dadç÷e sainiko janaþ ..>%)

#<saindhavaü>#, klã, puü, (sindau samudratãre sindhude÷e và bhavam . sindhu + %<aõa¤au ca .>% 4 . 3 . 33 . iti aõ .) lavaõavi÷eùaþ . sa tu sindhunadyupalakùitade÷odbhavaþ . tatparyàyaþ . ÷ãta÷ivam 2 màõimantham 3 sindhujam 4 . ityamaraþ . 2 . 9 . 42 .. va÷iram 5 sindhude÷ajam 6 màõibandham 7 . iti jañàdharaþ .. ÷ita÷ivam 8 . iti ÷abdaratràvalã .. nàdeyam 9 ÷ivam 10 siddham 11 ÷ivàtmajam 12 pathyam 13 . asya guõàþ .
     %<saindhavaü lavaõaü vçùyaü cakùuùyaü dãpanaü ruci .
     påtaü svàdu tridoùaghnaü vraõadoùavibandhajit ..
     saindhavaü dvividhaü j¤eyaü sitaü raktamiti kramàt ..
     rasavãryavipàkeùu guõàóhyaü kathitaü sitam ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<saindhavaü lavaõaü svàdu dãpanaü pàcanaü taghu .
     snigdhaü rucyaü himaü vçùyaü såkùmanetraü tridoùahçt ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. ki¤ca .
     %<saindhavaü doùajidvçùyaü cakùuùyamavidàhi ca .
     agnisandãpanaü snigdhaü rocanaü madhuraü laghu ..>% iti ràjavallabhaþ .. tattu haviùyànnam . yathà, smçtiþ .
     %<lavaõe sendhavasàmudre gavye ca dadhisarpiùã .>% iti haviùyànnagaõane tithyàditattvam ..

#<saindhavaþ>#, puü, (sindhurabhijano'syeti . sindhu + %<sindhutakùa÷ilàdibhyo'õa¤au .>% 4 . 3 . 93 . iti aõ .) ghoñakaþ . sa tu sindhoradårabhavaþ . vikàrasaügheti adårabhavàrthe ùõaþ . ityamarabharatau . 2 . 8 . 44 . (yathà, bhàgavate . 9 . 1 . 23 .
     %<sa ekadà mahàràja ! vicaran mçgayàü vane .
     vçtaþ katipayàmàtyaira÷vamàruhya saindhavam ..>% sindhude÷àdhipatiþ . jayadrathaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 1 . 196 .
     %<yadà droõaþ kçtavarmà kçpa÷ca karõo drauõirbhadraràja÷ca ÷åraþ .
     amarùayan saindhavaü vadhyamànaü tadà nà÷aüse vijayàya sa¤jaya ..>% sindhude÷otpannamàtre . yathà, tatraiva . 3 . 51 . 24
     %<hàrahånàü÷ca cãnàü÷ca tukhàràn saindhavàüstathà ..>%)

#<saindhã>#, strã, tàlàdirasaniryàsaþ . tatparyàyaþ . hàlà 2 . asyà guõàþ . ÷ãtatvam . kaùàyatvam . amlatvam . pittadàhanà÷itvam . vàtadatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sainyaü>#, klã, (senà eva . catuvarõàditvàt ùya¤ .) senà ityamaraþ . 2 . 8 . 78 .. (yathà, màrkaõóeye . 87 . 21 .
     %<hata÷eùaü tataþ sainyaü dçùñvà caõóaü nipàtitam .
     muõóa¤ca sumahàvãryaü di÷o bheje bhayàturam ..>%)

#<sainyaþ>#, puü, (senàü samavaitãti . senà + %<senàyà và .>% 4 . 4 . 45 . iti õyaþ .) senàsamavetaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 61 . %<militahatsya÷varathapàdàtaü senà tatra ye samavetà ekade÷ãbhåtàste sainyàþ sainikà÷ca .>% iti bharataþ .. ki¤ca .
     %<sainyaü klãvaü bale'ü÷e nà samavete tu vàcyavat ..>% iti medinã ..

#<sainyapçùñhaü>#, klã, (sainyasya pçùñham .) sainyasya pa÷càdbhàgaþ . yatra sthite ràjà svasainyaü pratigçhõàti . tatparyàyaþ . pratigrahaþ 2 . ityamaraþ .. parigrahaþ 3 . iti bharataþ .. patadgrahaþ 4 . iti ñãkàntaram ..

@<[Page 5,415a]>@
#<saimantikaü>#, klã, sindåram . iti kecit .. sãmanta÷abdàt ùõikapratyayena niùpannam ..

#<sairandhrã>#, strã, (svairaü svàcchandyaü dharatãti . dhç + målavibhujàditvàt kaþ . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) anyave÷masthà svatantrà ÷ilpajãvinã . ityamaraþ . 2 . 6 . 18 . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 65 . 51 .
     %<sairandhrãmabhijànãùva sunande devaråpiõãm .
     vayasà tulyatàü pràptà sakhã tava bhavatviyam ..>%) draupadã . iti hemacandraþ .. (varõasaïkarasambhåtastrã . yathà, mahàbhàrate . 13 . 48 . 19 .
     %<agamyàgamanàccaiva jàyate varõasaïkaraþ .
     bàhyànàmanujàyante sairandhryàü màgadheùu ca .
     prasàdhanopacàraj¤amadàsandàsajãvanam ..>%)

#<sairikaþ>#, puü, (sãra + ñhak .) sãreõa làïgalena khanati yaþ . kçùàn iti bhàùà .. (sãraü vahatãti . sãra + %<halasãràt ñhak .>% 4 . 4 . 81 . iti ñhak .) sãrasya voóhà . helegaruiti bhàùà .. (sãrasyedamiti . %<halasãràt ñhak .>% 4 . 3 . 124 . iti ñhak .) sãrasambandhini, tri . teùàü paryàyaþ . hàlikaþ 2 làïgalikaþ 3 . ityamaraþ . 2 . 9 . 64 ..

#<sairindhrã>#, strã, (svairaü svàtantryaü dharatãti . dhç + målavibhujàditvàt kaþ . pçùodaràditvàt sàdhuþ . gauràditvàt ïãù .) parave÷masthà svava÷à ÷ilpakàrikà . ityamaraþ . 2 . 6 . 18 .. tatparyàyaþ . sairandhrã 2 sairindhriþ 3 . iti taññãkà .. (yathà, mahàbhàrate . 4 . 8 . 2 .
     %<vàsa÷ca paridhàyaikaü kçùõaü sumalinaü mahat .
     kçtvà ve÷aü hi sairindhyràþ kçùõà ca vyacarat tadà ..>%) varõasaïkarasambhåtastrã . mahallikà . iti medinã . draupadã . iti dharaõiþ .. (yathà, mahàbhàrate . 4 . 23 . 5 .
     %<yathà sairindhrãdoùeõa na te ràjannidaü puram .
     vinà÷ameti vai kùipraü tathà nãtirvidhãyatàm ..>%

#<sairibhaþ>#, puü, (sãre làïgalavahane ibha iva . ÷akandhàditvàt sàdhuþ . tataþ svàrthe aõ .) mahiùaþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 4 .. svargaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<sairãyaþ>#, puü, (sãre bhavaþ . aõ . sairaþ karùastatra bhavaþ . vçddhàt chaþ .) jhiõñã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sairãyakaþ>#, puü, (sairãya eva . svàrthe saüj¤àyàü và kan .) jhiõñã . ityamaraþ . 2 . 4 . 75 .. asya guõaþ . kaphavàtanà÷itvam . iti ràjavallabhaþ ..

#<saireyaþ>#, puü, (saire karùe bhavaþ . saira + %<nadyàdibhyo óhak .>% 4 . 2 . 97 . iti óhak .) jhiõñã . iti ÷abdamàlà bharata÷ca .. (asya paryàyo yathà --
     %<saireyakaþ ÷vetapuùpaþ saireyaþ kañasàrikà .
     sahàcaraþ sahacaraþ sa ca bhindyapi kathyate ..>% athàsya guõàþ .
     %<saireyaþ kuùñhavàtàsrakaphakaõóåviùàpahaþ .
     tiktoùõo madhuro'namlaþ susnigdhaþ ke÷ara¤janaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..)

#<saireyakaþ>#, puü, (saireya eva . svàrthe kan .) jhiõñã . iti ràjanirghaõño bharata÷ca .. (asya paryàyo yathà, bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge .
     %<saireyakaþ ÷vetapuùpaþ saireyaþ kañasàrikà .
     sahàcaraþ sahacaraþ sa ca bhindyapi kathyate ..>%)

#<saivàlaü>#, klã, ÷aivàlam . yathà --
     %<yà pàü÷upàõóaravapurvirasà puràsãt saivàlakàïkuralatàmadhunà vibharti .
     vakraü prasarpati tanorvitanoti lakùmãü pràyaþ payodharasamunnatiratra hetuþ ..>% iti prasiddha÷leùakàvyam ..

#<soþ>#, strã, pàrvatã . iti kecit .. ùodhàtoþ kvippratyayena niùpannà ..

#<soóhaþ>#, tri, (saha marùaõe + ktaþ . %<sahivahorodavarõasya .>% 6 . 3 . 112 . iti avarõasya ot .) kùàntaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 97 .. duþkhàdisahana÷ãlaþ . iti taññãkàyàü nãlakaõñaþ ..

#<soóhà>#, [ç] tri, (sahate iti . saha + tçc .) kùamàyuktaþ . ÷aktaþ . iti medinã .. (yathà, mahàbhàrate . 7 . 26 . 6 .
     %<soóhà ÷astranipàtànàmagnispa÷asya cànagha .
     sa pàõóavabalaü sarvamadyeko nà÷ayiùyati ..>%)

#<sotkaõñhaþ>#, tri, (utkaõñayà saha vartamànaþ .) utkaõñàyuktaþ . tatparyàyaþ . utkaþ 2 unmanàþ 3 . iti jañàdharaþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 31 . 45 .
     %<tatrodyànagata sà taü vatse÷aü sakhyudãritam .
     dadar÷a dåràt sotkaõñhà cakãrãvàmçtatviùam ..>%)

#<sotpràsaü>#, klã, (utpràsena saha vartamànam .) priyàvàkyam . yathà, ÷abdaratnàvalyàm .
     %<solluõñanantu sotpràsaü cañu càñu priyoditam ..>%

#<sotpràsaþ>#, puü, (utpràsena àdhikyena saha vartamànaþ .) sa÷abdahàsyam . yathà --
     %<sotpràsa àcchuritakamavacchuritakaü tathà .
     aññahàso mahàhàso hàsaþ prahàsa ityapi ..>% iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sodayaü>#, tri, udayena saha vartamànam . vçddhiyuktam . sud samet iti bhàùà . yathà --
     %<dattàü kanyàü haran daõóyo vyayaü dadyàcca sodayam mçtàyàü vara àdadyàt pari÷odhyobhayavyayam ..>% ityudvàhatattvadhçtayàj¤avalkyavacanam ..

#<sodaraþ>#, puü, (saha samànaü udaraü yasya . sahasya saþ .) sahodaraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, manuþ . 8 . 299 .
     %<bhàryà puttra÷ca dàsa÷ca ÷iùyo bhràtà ca sodaraþ .
     pràptàparàdhàstàóyàþ syårajvà veõudalena và ..>%)

@<[Page 5,415c]>@
#<sodarà>#, strã, sahodarà bhaginã . iti sodara÷abdàdàppratyayena niùpannà ..

#<sodaryaþ>#, puü, (samànodare ÷ayitaþ . sodara + %<sodaràt yaþ .>% 4 . 4 . 109 . iti yaþ .) sahodaraþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 34 .. (yathà, raghuþ . 15 . 26 .
     %<sa hatvà lavaõaü vãrastadà mene mahaujasam .
     bhràtuþ sodaryamàtmànamindrajidvadha÷obhinaþ ..>%)

#<sonahaþ>#, puü, lasunam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sonmàdaþ>#, tri, (unmàdena saha vartamànaþ .) unmadaþ . unmadiùõuþ . tasya råpàntaràõi yathà ! unmàdaþ . sånmàdaþ . sånmadaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ . 3 . 1 . 23 ..

#<sopakaraõaü>#, tri, upakaraõena saha vartamànam . upakaraõavi÷iùñam . yathà -- %<eva¤ca amukakàma iti sopakaraõaü vatsatarãcatuùñayayuktaü vçùamiti càbhilapya utsargaþ saïgacchate .>% iti vçùotsargatattvam .. idaü sopakaraõamàmànnanaivedyamamukadevatàyai namaþ . iti ca påjàpaddhatiþ ..

#<sopakàraþ>#, tri, upakàravi÷iùñaþ . upakàreõa saha vartamàna iti bahuvrãhisamàse kçte saha÷abdasya sàde÷ena niùpannaþ ..

#<sopadhaü>#, tri, (upadhayà saha vartamànamiti .) sacchadmadànàdi . yathà hàrãtaþ . athàsaddravyadànamasvargyaü yacca dattvà paritapyate . tahyadànamaphalaü yaccopakàriõe dadàti tanmàtraü parikliùñaü yacca sopadhaü dadàti anya÷ràvitamalpaü yaccàpàtràya dadàti aniùñadànaü sravati yacca dattvà prakãrtàte smayadànaü yaccà÷raddhayà dadàti krodhàdràkùasaü yaccàkru÷ya dadàti dattvà vàkro÷ati asatkçtaü pai÷àcaü yaccàvaj¤àtaü dadàti dattvà vàvajànãte mumårùostàmasaü yaccàprakçto dadàti . ete dànopasargà yairupasçùñaü dànamaprasiddhamasvargya maya÷asyamadhruvaphalaü bhavatyalpaphalaü veti . tarhi tyàgànantarakàle hastàrpaõasambhave'pi adànamasamarpaõam . upakàriõe vyasanopakàriõe . tanmàtraü yathoktopakaraõarahitam . sopadhaü sacchadma . anya÷ràvitaü lokasambhàvanàrthaü prakà÷itam . aniùñadànaü ÷atrave dànam . smayo mànabhaïgaþ . aprakçto bhayàdimàn . iti ÷uddhitattvam ..

#<sopaplavaþ>#, puü, (upaplavena saha vattamànaþ .) ràhugrastaþ candraþ sårya÷ca . ityamaraþ . 1 . 4 . 10 ..

#<sopavàsaþ>#, tri, (upavàsena saha vartamànaþ .) upavàsavi÷iùñaþ . yathà --
     %<matsyàüstu kàmato jagdhvà sopavàsastryahaü vaset ..>% iti tithyàditattve yàj¤avalkyavacanam ..

#<sopàkaþ>#, puü, ÷vapàkaþ . iti kecit .. (caõóàlàt pukkasyàü samutpanno'ntyajajàtivi÷eùaþ . yathà, manuþ . 10 . 38 .
     %<caõóàlena tu sopàko målavyasanavçttimàn .
     pukkasyàü jàyate pàpaþ sadà sajjanagarhitaþ ..>%)

@<[Page 5,416a]>@
#<sopàdhiþ>#, tri, (upàdhinà sadva vartamànaþ .) upàdhiyuktaþ . pratilàbhecchàdinà dànàdiþ . yathà nàradaþ .
     %<adattantu bhayakrodhakàma÷okaruganvitaiþ .
     bàlamåóhàsvatantràrtamattonmattàpavarjitaiþ ..
     kartà mamedaü karmeti pratilàbhecchayà ca yat ..>% pratilàbhecchayà sopàdhidattamupàdhyasiddhàvasiddhamiti vivàdacintàmaõiþ . iti ÷uddhitattvam ..

#<sopànaü>#, klã, (upànamuparigamanaü tena saha vidyamànam .) àrohaõam . ityamaraþ . 2 . 2 . 18 .. iùñaükàdiracite payiñhà iti khyàte . de÷àntare khaóakhaóãti yat prasiddham . àruhyate anena àrohaõaü anañ . upapårvàdaniterbhàve al anekàrthatvàdupànaü årdhagamanaü tena saha vartate sopànam . sopànasiddhasàdhyàþ saüvàdhasamåóhasatràõãti dantyàdàvuùmavivekaþ . iti bharataþ .. ki¤ca .
     %<àrohaõa÷ca sopànaü paiñhà iti samàhvaye .
     sopàne kàùñhaghañite niþ÷reõistvadhirohiõã ..
     niþ÷reõã syànniþ÷rayaõã tathà niþ÷reyiõãtyapi ..>% iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, kumàre . 1 . 29 .
     %<madhye na sà vedivilagnamadhvà balitrayaü càru babhàra bàlà .
     àrohaõàrthaü navayauvanena kàmasya sopànamiva prayuktam ..>%

#<sobhà¤janaþ>#, puü, ÷obhà¤janaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ . 2 . 4 . 21 ..

#<somaü>#, klã, (suprasavai÷varyayoþ + man .) kà¤jikam . svargaþ . iti kecit ..

#<somaþ>#, puü, (sauti amçtamiti . su prasave + %<artistusuhusriti .>% uõàø 1 . 139 . iti man .) candraþ . ityamaraþ . 1 . 3 . 14 .. (yathà, harivaü÷e . 4 . 2 .
     %<dvijànàü vãrudhà¤caiva nakùatragrahayostathà .
     yaj¤ànàü tapasà¤caiva somaü ràjye'bhyaùecayat ..>%) karpåraþ . iti càmaraþ . 2 . 6 . 130 .. vànaraþ . kuberaþ . yamaþ . vàyuþ . vasubhedaþ . (yathà, màtsye . 5 . 21 .
     %<àpo dhruva÷ca soma÷ca dhara÷caivànilo'nalaþ .
     pratyåùa÷ca prabhàsa÷ca vasavo'ùñau prakãrtitàþ ..>%) jalam . somalatauùaviþ . iti medinã .. (asya vivaraõaü yathà -- brahmàdayo'sçjan pårvamamçtaü somasaüj¤itam . jaràmçtyuvinà÷àya vidhànaü tasya vakùyate .. eka eva khalu bhagavàn somaþ sthànanàmàkçtivãryavi÷eùai÷caturviü÷atidhà bhidyate . tadyathà, aü÷umàn bhå¤javàü÷caiva candramà rajataprabhaþ . dårvàsomaþ kanãyàü÷ca ÷vetàkùaþ kanakaprabhaþ .. pratànavàüstàlavçntaþ karavãro'ü÷avànapi . svayamprabho mahàsomo ya÷càpi garuóàhçtaþ .. gàyatryastraiùñubhaþ pàïkto jàgataþ ÷àïkarastathà . agniùñomo raivata÷ca yathokta iti saüj¤itaþ .. gàyatryà tripadà yukto ya÷coóu patirucyate . ete somàþ samàkhyàtà vedoktairnàmabhiþ ÷umaiþ .. sarveùàmava caiteùàmeko vidhirupàsane . sarve tulyaguõà÷caiva vidhànaü teùu vakùyate .. ato'nyatamaü somamupayuyukùuþ sarvopakaraõaparicàrakopetaþ pra÷astade÷e trivçtamàgà kàrayitvà hçtadoùaþ pratisaüsçùñabhaktaþ pra÷asteùu tithikaraõamuhårtanakùatreùu aü÷umantamàdàyadhvarakalpenàhçtamabhiyutamabhihutaü càntaràgàre kçtamaïgalaþ somakandaü suvarõasåcyà vidàrya payo gçhõãyàt sauvarõe pàtre'¤jalimàtraü tataþ sakçdevopayu¤jãta nàsvàdayaüstata upaspç÷ya ÷eùamapsvavasàdya yamaniyamàbhyàmàtmànaü saüyojya vàgyato'bhyantarataþ suhçdbhirupàsyamàno viharet .. rasàyanaü pãtavàüstu nivàte tanmanàþ ÷uciþ . àsãta tiùñhet kràmecca na katha¤cana saüvi÷et .. sàyaü và bhuktavàn ÷ruta÷àntiþ ku÷a÷ayyàyàü kçùõàjinottaràyàü suhçdbhirupàsyamànaþ ÷ayãta tçùito và ÷ãtodakamàtràü pibettataþ pràtarutthàyopa÷ruta÷àntiþ kçtamaïgalo gàü spçùñvà tathaivàsãta . tasya jãrõe some chardirupapadyate tataþ ÷oõitàktaü kçmivyàmi÷raü charditavataþ sàyaü ÷çta÷ãtaü kùãraü vitaret . tatastçtãye'hani kçmivyàmi÷ramatisàryate sa tenàniùñapratigrahabhuktaprabhçtibhirvi÷eùairmuktaþ ÷uddhatanurbhavati tataþ sàyaü snàtasya pårvavadeva kùãraü vitaret . kùaumavastràstçtàyàü cainaü ÷ayyàyàü ÷àyayeta tata÷caturtha'hani tasya ÷vayathurutpadyate . tataþ sarvàïgebhyaþ kçmayo niùkràmanti tadaha÷ca ÷ayyàyàü pàü÷ubhiravakãryamàõaþ ÷ayãta . tataþ sàyaü pårvavadeva kùãraü vitaret . evaü pa¤camaùaùñhayordivasayorvarteta kevalasubhayakàlamasmai kùãraü vitarettataþ saptame'hani nirmàüsastvagasthibhåtaþ kevalaü somaparigrahàdevocchasiti . tadaha÷ca kùãreõa sukho ùõena pariùicya tilamadhukacandanànuliptadehaü payaþ pàyayet . tato'ùñame'hani pràtareva kùãrapariùiktaü candapradigdhagàtraü payaþ pàyayitvà pàü÷u÷ayyàü samutsçjya kùaumàstçtàyàü ÷àyayettato màüsamàpyàyyate tvakcàvadalati . dantanakharomàõi càsya patanti . tasya navamadivasàt prabhçtyaõutailàbhyaïgaþ somavalkakaùàyapariùekaþ . tato da÷ame'hanyetadeva vitarettato'sya tvaksthiratàmupaiti . evamekàdasadvà÷ayorvarteta . tatra trayoda÷àt prabhçti somavalkakaùàyapariùekaþ . evamàùoóa÷àdvarteta tataþ saptada÷àùñàda÷ayordivasayorda÷anà jàyante ÷ikhariõaþ snigdhavajravaidåryasphañikanikà÷àþ samàþ sthiràþ sahiùõavaþ . tadà prabhçti cànavaiþ ÷àlitaõóulaiþ kùãrayavàgåmupaseveta yàvat pa¤caviü÷atiriti . tato'smai dadyàcchàlyodanaü mçdåbhayakàlaü payasà tato'sya nakhà jàyante vidrumendragopakataruõàdityaprakà÷àþ sthiràþ snigdhà lakùaõasampannàþ ke÷à÷ca jàyante tvak ca nãlotpalàtasãpuùpavaidåryaprakà÷à . årdgha¤ca sàmàn ke÷àn vàpayet vàpayitvà co÷ãracandanakçùõatilakalkaiþ ÷iraþ pradihyàt payasà và snàpayet ..
     tato'syànantaraü saptaràtràt ke÷à jàyante bhramarà¤jananibhàþ ku¤citàþ snigdhàstatastriràtràt prathamaparisarànniùkramya muhårtaü sthitvà punarevàntaþ pravi÷etü . tato'sya ùalàtailamabhyaïgàrthe'vacàryam . yavapiùñamudvartanàrthe . sukhoùõa¤ca payaþ pariùekàrthe . ajakarõakaùàyamutmàdaünàrthe . so÷ãraü kåpodakaü snànàrthe . candanamanulepanàrthe . àmalakarasa-vimi÷rà÷càsya yåùasåpavikalpàþ . kùãramadhukasiddha¤ca kçùõatilamavacàraõàrthe . evaü da÷aràtraü tato'nyadda÷aràtraü dvitãye parisare varteta . tatastçtãye parisare sthirãkurvannàtmànamanyada÷aràtramàsãta . ki¤cidàtapapavanàn và seveta puna÷càntaþ pravi÷et . na càtmànamàdar÷eùu và nirãkùeta råpa÷àlitvàt tato'nyadda÷aràtraü krodhàdãn pariharedevaü sarveùàmupayogaþ . vi÷eùatastu vallãpratànakùupàdayaþ somà bhakùayitavyàþ . teùàntu pramàõamardhacaturthamuùñayaþ .
     aü÷avantaü sauvarõe pàtre'bhiùuõuyàt . candramasaü ràjate copajyàùñaguõamai÷varyamavàpye÷ànandevamanupravi÷ati . ÷eùàüstu tàmramaye mçõmaye và rohite và carmaõi vitate ÷ådravarjaü tribhirvarõaiþ somà upayoktavyàþ . tata÷caturthe màse paurõamàsyàü ÷ucau de÷e bràhmaõànarcayitvà kçtamaïgalo niþkramya yathoktaü vrajediti .. oùadhãnàmpatiü somamupayujya vicakùaõaþ . da÷avarùasahasràõi navàn dhàrayate tanum .. nàgnirna toyaü na viùaü na ÷astraü nàstrameva ca . tasyàlamàyuþkùapaõe samarthà÷ca bhavanti hi .. bhadràõàü ùaùñivarùàõàü prasutànàmanekadhà . ku¤jaràõàü sahasrasya balaü samadhigacchati .. kùaurodaü ÷akrasadanamuttaràü÷ca kurånapi . yatrecchati sa gantuü và tatràpratihatà gatiþ .. kandarpa iva råpeõa kàntyà candra ivàparaþ . prahvàdayati bhåtànàü manàüsi sa mahàdyutiþ .. sàïgopàïgàü÷ca nikhilàn vedànbindati tattvataþ caratyamoghasaïkalpo devavaccàkhilaü jagat .. sarveùàmeva somànàü patràõi da÷a pa¤ca ca . tàni ÷ukle ca kçùõe ca jàyante nipatanti ca .. ekaikaü jàyate patraü somasyàharahastadà . ÷uklasya paurõamàsyàntu bhavet pa¤cada÷acchadaþ .. ÷ãryate patramekaikaü divase divase punaþ . kçùõapakùakùaye càpi latà bhavati kevalà .. aü÷umànàjyagandhastu kandavànajataprabhaþ . kadalyàkàrakandastu mu¤javàülla÷unacchadaþ .. candramàþ kanakàbhàso jale carati sarvadà . garuóàhçtanàmà ca ÷vetàkùa÷càpi pàõóurau .. sarpanirmokasadç÷au tau vçkùàgràvalambinau . tathànyairmaõóalai÷citrai÷citrità iva bhànti te .. sarva eva tu vij¤eyàþ somàþ pa¤cada÷acchadàþ . kùãrakandalatàvantaü patrai rnànàvidhaiþ smçtàþ .. himavatyarvude sahye mahendre malaye tathà . ÷rãparvate devagirau girau devasahe tathà .. pàripàtre ca vindhye ca devasunde hrade tathà . uttareõa vitastàyàþ pravçddhà ye mahãdharàþ .. pa¤ca teùàmadho madhye sindhunàmà mahànadaþ . hañhavat plavate tatra candramàþ somasattamaþ .. tasyodde÷eùu vàpyasti mu¤javànaü÷umànapi . kà÷mãreùu saro divyaü nàmnà kùudrakamànasam .. gàyatryastraiùñubhaþ pàïktã jàgataþ ÷àïkarastathà . atra santyapare càpi somàþ somasamaprabhàþ .. na tàn pa÷yantyadharmiùñhàþ kçtaghnà÷càpi mànavàþ bheùajadveùiõa÷càpi bràhnaõadveùiõastathà .. iti su÷rute cikitsitasthàne ekonatriü ÷attamo'dhyàyaþ .. * .. %<somanàmauùadhiràjaþ pa¤cada÷aparõaþ sa soma iva hãyate vardhate ca .>% iti carake cikitsàsthàne prathame'dhyàye .. * .. * ..) ÷ivaþ . dãdhitiþ . ityuõàdikoùaþ . divyauùadhiþ . somalatàrasaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, manuþ . 3 . 257 .
     %<munyannàni payaþ somo màüsaü yaccànupaskçtam .
     akùàralavaõa¤caiva prakçtyà havirucyate ..>%) amçtam . parvatavi÷eùaþ . iti kecit .. * .. candrasya vivaraõaü tathà . sa ca vàyukoõastrãvai÷yajàtisattvaguõalavaõarasamçga÷ironakùatrasamu dràõàmadhipatiþ . iti bçhajjàtakàdayaþ .. ekahastapramàõa÷arãraþ . ÷vetavastraparidhànaþ . ÷uklavarõaþ . dakùiõahastavaradaþ . gadàyuktavàmahastaþ . da÷à÷vaþ . ÷vetapadmasthaþ . umàdhidaivataþ . jalapratyadhidaivataþ . såryàbhimukhaþ . yathà --
     %<sàmudraü vai÷yamàtreyaü hastamàtraü sitàmbaram .
     ÷vetaü dbibàhuü varadaü dakùiõaü sagadetaram ..
     da÷à÷vaü ÷vetapadmasthaü vicintyomàdhidaivatam .
     jalapratyadhidaiva¤ca såryàsyamàhvayettathà ..>% iti grahayàgatattvam .. * .. tasyotpattyàdiryathà -- çùaya åcuþ .
     %<somaþ pitéõàmadhipaþ kathaü ÷àstravi÷àrada .
     tadvaü÷e ke tu ràjàno babhåvuþ kãrtivardhanàþ ..
     såta uvàca .
     àdiùño brahmaõà pårvamatriþ sargavidhau purà .
     anuttamaü nàma tapaþ sçùñyarthaü taptavàn prabhuþ ..
     sadànandakaraü brahma jagataþ kle÷anà÷anam .
     brahmaviùõvarkarudràõàmabhyantaramatãndriyam ..
     ÷àntikçcchàntamanasastadantarnayane sthitam .
     màhàtmyàttapaso vipràþ paramànandakàrakam ..
     yasmàdumàpatiþ sàrdhamumayà tamadhiùñhitaþ .
     taddçùñvà aùñamàü÷ena tasmàt somo'bhavadvidhuþ ..
     atha susràva netràbhyàü dhàma taccàkùuùaü kùaye .
     dãpayan vi÷vamakhilaü jyotsnayà sacaràcaram ..
     taddi÷o jagçhurdhàma strãråpeõa sutecchayà .
     garbho bhåtvodare tàsàmàsthito'bda÷atatrayam ..
     tàstamåcurvayaü garbhama÷aktà dhàraõe tataþ .
     samàdàyàtha tadgarbhamekãkçtya caturmukhaþ ..
     yuvànamakaroddhrahmà sarvàyudhadharaü varam .
     syandane'tha sahasrà÷ve veda÷aktimaye prabhuþ ..
     àropya lokamanayadàtmãyaü sa pitàmahaþ .
     tato brahmarùibhiþ proktamasmatsvàmã bhavatvayam ..
     çùibhirdevagandharvairoùadhãbhistathaiva ca .
     tuùñubuþ somadaivatyairbrahmàdyà mantrasaügrahaiþ ..
     ståyamànasya tasyàbhådadhiko mahasà¤ca yaþ .
     tejovitànàdabhavadbhuvi divyauùadhãgaõaþ ..
     taddãptiradhikà tasmàdràtrau bhavati sarvadà .
     tenauùadhã÷aþ somo'bhåt dvije÷a÷càbhigadyate ..
     vedadhàmà rasa÷càpi yadidaü candramaõóalam .
     kùãyate vardhate caiva ÷ukle kçùõe ca sarvadà ..
     tato viü÷attathà sapta dakùaþ pràcetaso dadau .
     råpalàvaõyasaüyuktàstasmai kanyàþ suvarcasaþ ..>% iti màtsye . 23 . 1 -- 15 .. * .. api ca . mahàtapà uvàca .
     %<brahmaõo mànasaþ puttraþ atrirnàma mahàtapàþ .
     tasya puttro'bhavat somo dakùajàmàtçtàü gataþ ..
     saptaviü÷atiryàþ kanyà dàkùàyaõyaþ prakãrtitàþ .
     somapatnyo'pi mànyàstàstàsàü ÷reùñhà tu rohiõã ..
     tàmeva ramate somaþ netarà iti ÷u÷ruma .
     itaràþ procuràgatya candrasyàsamatàü pituþ ..
     dakùo'pyasakçdàgatya tamuvàca sa nàkarot .
     samatàü so'pi taü dakùaþ ÷a÷àpàntarhito bhava ..
     evamuktaþ kùayaü somo agamaddakùa÷àpataþ ..
     devà manuùyàþ pa÷avo naùñe some savãrudhaþ .
     kùãõàbhavaüstadà sarvà oùadhya÷ca vi÷eùataþ ..
     kùayaü gacchadbhiratyarthamoùadhãbhiþ surarùabhàþ .
     måleùu vãrudhàü somaþ sthita ityåcuràturàþ ..
     teùàü cintàbhavattãvrà viùõu¤ca ÷araõaü yayuþ .
     bhagavànàha tàn sarvàn bråta kiü kriyate mayà te càhurdeva dakùeõa ÷aptaþ somo vinà÷itaþ .
     tànuvàca tadà devo mathyatàü kalasodadhiþ ..
     oùadhyaþ sarvato devàþ prakùipyàmbuùu saüyataiþ .
     evamuktvà tato devàn dadhyau rudraü hariþ svayam ..
     brahmàõa¤ca tathà dadhyau vàsukiü netrakàraõàt .
     te sarve tatra sahità mamanthurvaruõàlayam ..
     tasmiüstu mathite jàtaþ punaþ somo mahãpate .
     yo'sau kùetraj¤asaüj¤o vai dehe'smin puruùaþ paraþ ..
     sa eva somo mantavyo dehinàü jãvasaüj¤akaþ .
     parecchayà sa mårtintu pçthak saumyàü prapedivàn tameva devamanujàþ ùoóa÷emà÷ca devatàþ ..
     upajãvanti vçkùà÷ca tathaivauùadhayaþ prabhum ..
     rudrastameva sakalaü dadhàra ÷irasà tadà .
     tadàtmikà bhavantyàpo vi÷vamårtirasau smutaþ ..
     tasya brahmà dadau prãtaþ pãrõamàsãtithiü prabhuþ .
     tasyàmupoùayedràjan tamarthaü pratipàdayet ..
     sa cànnàhàra÷ca bhavet tasya j¤ànaü prayacchati .
     kàntiü puùñi¤ca ràjendra dhanaü dhànya¤ca kevalam ..>% iti vàràhe somotpattirahasyanàmàdhyàyaþ .. * .. tasya kùayavçddhikàraõaü yathà -- brahmovàca .
     %<ràkà cànumatã caiva dvividhà pårõimà matà .
     sinãvàlã kuhå÷caiva amàvàsyà dvidhaiva tu ..
     amà nàma rave ra÷mi÷candraloke pratiùñhità .
     yasmàt somo vasatyasyàmamàvàsã tataþ smçtà ..
     pårvoditakalàbhinnapaurõamàsyà ni÷àkare .
     pårõimànumatã j¤eyà pa÷càt stamitabhàskare ..
     yasmàttàmatumanyante devatàþ pitçbhiþ saha .
     tasmàdanumatã nàma pårõimà prathamà smçtà ..
     yadà càstamite sårye pårõacandrasya codgamaþ .
     yugapat sottaràràgastadànumatipårõimà ..
     ràkàü tàmanumanyante devatàþ pitçbhiþ saha .
     ra¤janàccaiva candrasya ràketi kavayo'bråvan ..
     sinãvàlã pramàõantu kùãõa÷eùo ni÷àkaraþ .
     amàvàsyàü vi÷atyarkaü sinãvàlã tataþ smçtà ..
     kuheti kokilenokto yaþ kàlastu samàpyate .
     tatkàlasaüj¤à tveùà vai amàvasyà kuhåþ smçtà ..
     anumatyàþ saràkàyàþ sinãvàlyàþ kuhåüvinà etàsàü viralaþ kàlaþ kumàtreti kuhåþ smçtà ..>% viralasthàne dvilaveti ca pàñhaþ .
     %<kalàþ ùoóa÷a somasya ÷ukle vardhayate raviþ .
     amçtenàmçtaü kçùõe pãyate daivataiþ kramàt ..
     prathamàü pibate vahnirdvitãyàü pavanaþ kalàm .
     vi÷vedevàstçtãyàntu caturthãntu prajàpatiþ ..
     pa¤camãü varuõa÷càpi ùaùñhãü pibati vàsavaþ .
     saptamãmçùayo divyà vasavo'ùñau tathàùñamãm ..
     navamãü kçùõapakùasya pibatãndraþ kalàmapi .
     da÷amãü maruta÷càpi rudrà ekàda÷ãü kalàm ..
     dvàda÷ãntu kalàü viùõurdhanada÷ca tnayoda÷ãm .
     caturda÷oü pa÷upatiþ kalàü pibati nitya÷aþ ..
     tataþ pa¤cada÷ã¤caiva pibanti pitaraþ kalàm .
     kalàva÷iùño niùpãtaþ praviùñaþ såryamaõóalam ..
     amàyàü vi÷ate ra÷mau amàvàsã tataþ smçtà ..
     pårvàhõe vi÷ate càrkaü madhyàj¤e tu vanaspatim .
     aparàhõe vi÷atyapsu svayoniü vàrisambhavaþ ..
     àpaþ praviùñaþ soma÷ca ÷eùayà kalayaikayà .
     tçõagulmalatàvçkùànniùpàdayati cauùadhãþ ..
     tamoùadhiü sthitaü gàva÷carantyàpaþ pibanti ca .
     tadaïgànugataü gobhyaþ kùãratvamupagacchati ..
     tat kùãramamçtaü bhåtvà mantrabhåtaü dvijàtayaþ .
     svàhàkàravaùañkàrairjuhvatyàhutayaþ kramàt .
     hutamamniùu devàya punaþ somaü vivardhayet ..
     evaü saükùãyate somaþ kùãõa÷càpyàyyate punaþ .
     tasmàt såryaþ ÷a÷àïkasya kùayavçddhividhervibhuþ ..>% ityàdye devãpuràõe candrakùayavçddhinàmàdhyàyaþ .. * tasya ràhugràsakàraõaü yathà -- brahmovàca .
     %<yadayaü vadate lãko vàli÷atvànmahàmate .
     tadahaü saüpravakùyàmi candrasåryoparàgikam ..
     yadi satyamayaü grastastejorà÷irdivàkaraþ .
     tat kathaü nodarasthena ràhurna bhasmasàt kçtaþ ..
     athavà ràhuõàkramya ÷atruvaktraü prave÷itaþ .
     tat kathaü da÷anaistãkùõaiþ ÷atadhà na vikhaõóitaþ ..
     vibhukta÷ca punarda ùñastathavàkhaõóamaõóalaþ .
     na càsyàpahçtaü tejo na sthànàdapasàritaþ ..
     yadi và hyeùa niùpãtaþ kathaü dãptataro'bhavat .
     tasmànna tejasàü rà÷ã ràhorvaktraü gamiùyati ..
     bhakùyàrthaü sarvadevànàü somaþ sçùñaþ svayambhuvà .
     tatrasthamamçta¤càpi sambhåtaü såryatejasà ..
     pibantyambumayaü devàþ pitara÷ca svadhàmçtam .
     traya¤ca triü÷ata¤caiva trayatriü÷attathaiva ca .
     traya÷ca trisahasrà÷ca devàþ somaü pibanti ye ..
     ràhorapyamçtaü bhàgaü purà sçùñaü svayambhuvà .
     tasmàttadràhuràgatya pàtumicchati parvasu ..
     uddhçtya pàrthivoü chàyàmabhràkàràü tamomayaþ .
     pàtumicchan tata÷ce ndramàcchàdayati chàyayà ..
     ÷ukle ca candramabhyeti kçùõe parvaõi bhàskaram .
     såryamaõóalasaüsthastu candrameva jighàüsati ..
     tasmàt pibati taü ràhustanumasyàvinà÷ayan .
     avihiüsan yathà padmaü pibati bhramaro madhu .
     candasthamamçtaü tadvadabhedàdràhura÷nute ..
     candrakànto maõiryadvattuhinaü kùarate kùaõàt .
     kùarannapi na hãyeta tejasà naiva mucyate ..
     yathà såryamaõiþ såryàdutpàñya pàvakaü ÷ubham .
     na bhavatyaïgahãno'pi tejasà naiva mucyate ..
     evaü candra÷ca sårya÷ca chàditàvapi ràhuõà .
     svatejasà na mucyete nàïgahãnau babhåvatuþ ..
     parvasvatha ca candrasya màõikyakanakàkçtiþ .
     somo daivatasaüyogàt chàyàyogàcca pàrthivàt ràho÷ca varalabdhàdvai prakùaredamçtaü ÷a÷ã ..
     svadãhakàle sampràpte vatsaü dçùñvà ca gauryathà .
     svàïgàdeva kùaret kùãraü tathendoþ kùarate'mçtam ..
     piteva såryo devànàü somo màteva lakùyate .
     yathà màtuþ stanaü pãtvà jãvante sarvajantavaþ .
     pãtvàmçtaü tathà somàt tçpyante sarvadevatàþ ..
     sambhçtaü sarvayàgeùu tathà yaü kùarate ÷a÷ã .
     taü kùarantaü yathàmàgamupajãvanti devatàþ ..
     tasmin kàle samabhyeti ràhurapyavakarùati .
     sarvamardhaü tribhàga¤ca pàdaü pàdàrdhameva ca ..
     àkramya pàrthivãcchàyàü yàvantaü candramaõóalam smçtaþ sa bhàgo ràhostu devabhàgàstu ÷eùakàþ ..
     tçptiü vidhàya devànàü ràhoþ parvagatasya ca .
     candro na kùayamàyàti tejasà naiva mucyate ..
     tithibhàgà÷ca yàvantaþ punantyarkaü pramàõataþ .
     sarvacchàyàsthitaþ kàlastàvàneva prakãrtitaþ ..
     ato ràhubhujaþ somaþ somàdvçddhiü divàkaraþ .
     parvakàle sthitistvevaü viparãtà punaþ punaþ ..
     ata÷chàdayate ràhurabhravaccha÷ibhàskarau .
     ràhurabhrakasaüsthànaþ somamàcchàdya tiùñhati ..
     uddhåtya pàrthivãü chàyàü dhåmamegha ivotthitaþ .
     candrasya yadavaùñabdhaü ràhuõà bhàskarasya ca ..
     tannàvakhaõóitaü tasya kevalaü ÷yàmalãkçtam .
     kardamena yathà vastraü ÷uklamapyupahanyate ..
     ekade÷e'tha sarvaü và ràhuõà candramàstathà .
     prakùàlitaü tadeveha punaþ ÷uklataraü bhavet ..
     ràhuyuktaü bhavettadvat nirmalaü candramaõóalam .
     ràhuõàcchàditau vàpi dçùñvà candradivàkarau ..
     vipràþ ÷àntiparà bhåtvà punaràpyàyayanti tam .
     evaü na gçhyate sårya÷candramàstatra gçhyate ..
     abudhàstaü na pa÷yanti mànuùà màüsacakùuùaþ .
     jagatsammohana¤caitat grahaõaü candrasåryayoþ ..>% iti devãpuràõe grahaõavivekanàmàdhyàyaþ ..

#<somakùayaþ>#, puü, (somasya candrasya kùayo yatra .) amàvasyà . iti mahàbhàrate dànadharmaþ ..

#<somagarbhaþ>#, puü, (somaþ amçtaü tadvadmokùo garbhe yasya .) viùõuþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<somajaü>#, klã, (somavat jàyate iti . jana + óaþ .) dugdham . iti hemacandraþ .. candrajàte, tri ..

#<somatãrthaü>#, klã, (somena kçtaü tãrtham .) prabhàsatãrtham . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 83 . 19 .
     %<tato jayantyàü ràjendra somatãrthaü samàvi÷et .
     snàtvà phalamavàpnoti ràjasåyasya mànavaþ ..>%) tasya vivaraõaü yathà --
     %<yatra taptaü tapastena somena sumahàtmanà .
     pa¤cavarùasahasràõi ekapàdena tiùñhati ..
     pa¤cavarùasahasràõi tathaivordhamukhaþ sthitaþ .
     evambhåtaþ punaþ pa¤capa¤camaunabratastathà ..
     tathaivaikena pàdena da÷a pa¤ca ca tiùñhati .
     evamugraü tapaþ kçtvà kàntimànabhavacca saþ ..
     mamàparàdhànmukta÷ca bràhmaõànàü patistathà .
     pràpnoti yanmahàbhàge somatorthe kçtodakaþ ..
     triü÷advarùasahasràõi triü÷advarùa÷atàni ca .
     jàyate bràhmaõaþ subhru vedavedàntapàragaþ ..
     dravyavàn guõavàü÷caiva saüvibhàgã ya÷asvini .
     madbhakta÷caiva jàyeta aparàdhavivarjitaþ ..
     sa eùa bràhmaõo bhåtvà saüsàràdvipramucyate .
     tasya ki¤cit pravakùyàmi somatãrthasya sundari ..
     tattãrthaü yena vij¤eyaü mama màrgànusàriõà .
     vai÷àkhasya tu màsasya ÷uklapakùasya dvàda÷ãm ..
     pravçtte càndhakàre tu yatra ka÷cinna dç÷yate .
     somena ca vinà bhåme dç÷yate candramaþprabhà ..
     àloka÷caiva dç÷yete somastatra na dç÷yate .
     evaü tvàü vacmi he bhadre eùa vai vismayaþ puraþ ..
     etaccitraü mahàbhàge puõye saukarave mama .
     somatãrthaü vi÷àlàkùi yena mucyanti jantavaþ ..
     anyacca te pravakùyàmi tacchçùõuùva vasundhare .
     prabhàvamasya kùetrasya vismayaü paramaü mahat ..
     akàmà tu mçtà tãrthe àtmanaþ karmani÷cayàt mama kùetraprabhàveõa ÷çgàlã mànuùã bhavet .
     råpavatã guõavatã catuþùaùñikalànvità ..>% iti vàràhe saukaravatãrthamàhàtmyanàmàdhyàyaþ ..

#<somadhàrà>#, strã, (somasya dhàreva .) àkà÷am . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<somapaþ>#, puü, (somaü pibatãti . pà + kaþ .) yàge pãtasomalatàrasaþ . tatparyàyaþ . somapãtã 2 . ityamaraþ . 2 . 7 . 8 .. somapàþ 3 . iti taññãkà .. (yathà, gãtàyàm . 9 . 20 .
     %<traividyà màü somapàþ påtapàpà yaj¤airiùñvà svargatiü pràrthayante ..>%)

#<somapatraþ>#, puü, (somasya patramiva patramasyaü .) tçõavi÷eùaþ . ulu khaóa iti bhàùà . yathà --
     %<darbhaþ pura÷chadaþ ÷aptaþ somapatraþ paràtpriyaþ ..>% iti ÷abdacandrikà .. darbha÷abde'sya guõàdayo j¤àtavyàþ ..

#<somapàþ>#, puü, (somaü pibatãti . pà + kvip .) yaj¤e somalatàrasapànakartà . ityamarañãkàyàü ràmà÷ramaþ . 2 . 7 . 8 .. (somarasapàna÷ãle, tri . yathà, bhàgavate . 3 . 32 . 3 .
     %<tat÷raddhayàkràntamatiþ pitçdevavrataþ pumàn .
     gatvà càndramasaü lokaü somapàþ punareùyati ..>%)

#<somapãtã>#, [n] puü, (somasya pãtaü pànamasyàstãti . iniþ .) somapaþ . ityamaraþ . 2 . 7 . 9 .. (vàcyaliïge'pi dç÷yate . yathà, mahàbhàrate . 1 . 1 . 164 .
     %<sãkanyamapi càkhyànaü cyavano yatra bhàrgavaþ .
     ÷aryàtiyaj¤e nàsatyau kçtavàn somapãtinau ..>% tasya råpàntaraü somapãthã . somapãvã . iti kecit ..

#<somabandhuþ>#, puü, (somo bandhuryasya .) kumudaþ . iti ÷abdàratnàvalã .. såryaþ . budhaþ . yathà --
     %<mitràõi såryàccha÷ibhaumajãvàþ såryendujau sårya÷a÷àïkajãvàþ .
     àditya÷ukrau ravicandrabhaumà budhàrkajau candrajabhàrgavau ca ..>% iti jyotistattvam .

#<somabhåþ>#, puü, (somàt bhårutpattiryasya .) jinaràjabhedaþ . iti hemacandraþ .. budhagrahaþ . somaputtratvàt . somavaü÷odbhave, tri ..

#<somayàgaþ>#, puü, (somàtmako yàgaþ .) somalatàrasapànàïgakatraivàrùikayaj¤avi÷eùaþ . yathà -- nàrada uvàca .
     %<somayàgavidhàna¤ca bråhi màü munisattama .
     kathaü taü kàrayàmàsa guru÷ca kiü phalaü param ..
     nàràyaõa uvàca .
     brahmahatyàpra÷amanaü somayàgaphalaü mune .
     varùaü somalatàpànaü yatamànaþ karoti ca ..
     varùamekaü phalaü bhuïkte varùamekaü jalaü mudà .
     traivàrùikamidaü yàgaü sarvapàpapraõà÷anam ..
     yasya traivàrùikaü dhànyaü nihitaü bhåtivçddhaye .
     adhikaü vàpi vidyeta sa somaü pàtumarhati ..
     mahàràja÷ca devo và yàgaü kartumalaü mune .
     na sarvasàdhyo yaj¤o'yaü bahvanno bahudakùiõaþ ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe . 60 . 54-58 ..

#<somayàjã>#, [n] puü, (somena yajate iti . yaja + õiniþ .) somayàgakartà ..

#<somayoni>#, klã, (somo yoniryasya .) candanavi÷eùaþ . yathà --
     %<su÷ãtalaü candanaü yat tailaparõikamucyate .
     ubhau tu tasya paryàyau somayoni ÷ilodbhavam ..>% iti ÷abdacandrikà ..

#<somaràjikà>#, strã, (somaràjã eva . svàrthe kan .) somaràjã . iti÷abdaratnàvalã ..

#<somaràjã>#, [n] puü, somenaü somavadvà ràjate iti . ràja + õiniþ .) oùadhivi÷eùaþ . somaràja iti hàkuca iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . avalgujaþ 2 suvalliþ 3 somavallikà 4 kàlameùã 5 kçùõaphalà 6 vàkucã 7 påtiphalã 8 . ityamaraþ . 2 . 4 . 96 .. somaràjã 9 suvallã 10 somavalliþ 11 kàlame÷ã 12 . iti bharataþ .. somavallã 13 vàgujã 14 vàkujã 15 kàlameùikà 16 somaràjikà 17 . iti ÷abdaratnàvalã .. anyacca .
     %<vàgujã candralekhà syàt somaràjã tvavalgujà .
     kçùõà påtiphalà kuùñhanà÷inã sà sità parà ..>% iti ratnamàlà .. asya guõàþ . vàtakaphakuùñhatvagdoùanà÷itvam . iti ràjavallabhaþ .. api ca .
     %<avalagujo vàkucã syàt somaràjã suparõikà .
     ÷a÷ilekhyà kçùõaphalà somà påtiphalãti ca ..
     somavallã kàlameùã kuùñhaghnã ca prakãrtità .
     vàkucã madhurà tiktà kañupàkà rasàyanã ..
     viùñambhahçddhimà rucyà sarà ÷leùmàsrapittanut .
     råkùà hçdyà ÷vàsakuùñhamehajvarakçmipraõut ..
     tatphalaü pittalaü kuùñhakaphànilaharaü kañu .
     ke÷yaü tvacyaü kçmi÷vàsakàsa÷othàmapàõóuhçt ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. ràjanirghaõñoktaguõaparyàyau vàkucã÷abde draùñavyau

#<somaràjã>#, strã, (somena ràjate iti . ràjadãptau + ac . gauràditvàt ïãù .) vàkucã . ityamarañãkàyàü bharataþ . 2 . 4 . 96 .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 44 . 10 .
     %<÷vetàü sapårõako÷àü kañambharàtràyamàõasahadevãþ .
     nàgakusumaü svaguptàü ÷atàvarãü somaràjã¤ca ..>%) ùaóakùaracchandovi÷eùaþ . yathà -- hare somaràjãsamà te ya÷aþ ÷rãþ . jaganmaõóalasya cchinattyandhakàram .. iti chandoma¤jarã .. candra÷reõã ca ..

@<[Page 5,419b]>@
#<somarogaþ>#, puü, strãrogavi÷eùaþ . yathà -- atha somarogàdhikàraþ . tatra somarogasya nidànapårvikàü sampràptimàha .
     %<strãõàmatiprasaïgena ÷okàccàpi ÷ramàdapi .
     atisàrakayogàdvà garayogàttathaiva ca ..
     àpaþ sarva÷arãrasthàþ kùubhyanti prasravanti ca .
     tasyàstàþ pracyutàþ sthànànmåtramàrgaü vrajanti hi ..>% atha tasya lakùaõamàha .
     %<prasannà vimalà ÷ãtà nirgandhà nãrujaþ sitàþ .
     sravanti càtimàtraü tàþ sà na ÷aknoti durbalà ..
     vegaü dhàrayituü tàsàü na vindati mukhaü kvacit .
     ÷iraþ÷ithilatà tasyà mukhaü tàlu ca ÷uùyati ..
     mårchà jçmbhà pralàpa÷ca tvagråkùà càtimàtrataþ ..
     bhakùyairbhojyai÷ca peyai÷ca na tçptiü labhate sadà ..
     sandhàraõàccharãrasya tà àpaþ somasaüj¤itàþ .
     tataþ somakùayàt strãõàü somaroge iti smçtàþ>% atha somarogasya cikitsà .
     %<kadalãnàü phalaü pakvaü dhàtrãphalarasaü madhu .
     ÷arkaràsahitaü khàdet somadhàraõamuttamam .. 1 ..
     màùacårõaü samadhukaü vidàrãü madhu÷arkaràm .
     payasà pàyayet pràtaþ somadhàraõamuttamam .. 2 .. ..
     sa eva sarujaþ somaþ sravenmåtreõa cenmuhuþ .
     tatrai làpatracårõena pàyayettaruõãü suràm .. 3 ..
     jalenàmalakãbãjakalkaü samadhu÷arkaram .
     pibeddinatrayeõaiva ÷vetapradaranà÷anam .. 4 ..
     takrodanàhàraratà saüpibennàgake÷aram .
     tryahaü takreõa saüpiùñaü ÷ve tapradaranà÷anam .. * ..>% tatraiva måtràtãsàrasya lakùaõaü cikitsà¤càha .
     %<somaroge ciraü jàte yadà måtramatisravet .
     måtràtisàraü taü pràhurbalavidhvaüsanaü param ..
     tàlakanda¤ca kharjåraü madhuka¤ca vidàrikàm .
     sitàmadhuyutàü khàdet måtràtãsàranà÷anam .. 1 cakramarda kamålantu saüpiùñaü taõóulàmbunà .
     prabhàtasamaye pãtaü jalapradaranà÷anam .. 2 ..>% iti somaroge måtràtisàràdhikàraþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. (tathàcàsya cikitsopayogivañikauùadhaü yathà --
     %<karùaü jàritalauha¤ca tadardhaü rasagandhakam .
     elàpatraü ni÷àyugmaü jambuvãraõagokùuram ..
     vióaïgaü jãrakaü pàñhà dhàtrãdàóimañaïkaõam .
     candanaü gugguluü lodhra÷àlàrjunarasà¤janam ..
     chàgãdugdhena vañikàü kàrayedda÷araktikàm .
     nirmito nityanàthena somanàtharasastvayam ..
     somarogaü bahuvidhaü pradaraü hanti durjayam .
     yoni÷ålaü meóhra÷ålaü sarvajaü cirakàlajam .
     bahumåtraü vi÷eùeõa durjayaü hantyasaü÷ayaþ ..>% iti somanàtharasaþ .. iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe somarogàdhikàre ..)

#<somalatà>#, strã, (soma eva latà .) svanàmakhyàtà latà . tatparyàyaguõàþ .
     %<somavallã somalatà somà kùãrã dvijapriyà .
     somavallã tridoùaghnã kañustiktà rasàyanã ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. api ca .
     %<somavallã mahàgulmà yaj¤a÷reùñhà dhanurlatà .
     somàrhà gulmavallã ca yaj¤avallã dvijapriyà .
     somakùãrà ca somà ca yaj¤àïgà rudrasaükhyayà ..
     somavallã kañuþ ÷ãtà madhurà pittadàhahçt .
     kçùõà vi÷oùa÷amanã pàvanã yaj¤asàdhanã ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..

#<somalatikà>#, strã, (somalateva . ivàrthe kan .) guóåcã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<somavaü÷aþ>#, puü, (somasya vaü÷a utpattisthànatvenàstyasya .) yudhiùñhiraràjaþ . iti dharaõiþ .. (somasya vaü÷aþ .) candrasantànaþ . tadvivaraõaü yathà, hariruvàca .
     %<såryasya kathito vaü÷aþ somavaü÷aü ÷çõuùva me .
     nàràyaõasuto brahmà brahmaõo'trisamudbhavaþ ..
     atreþ somastasya bhàryà tàrà suraguroþ priyà .
     somàttasyàü budho jaj¤e budhaputtraþ puråravàþ ..
     budhaputtràdathorva÷yàü ùañ puttràstu ÷rutàyuùaþ .
     vi÷vàvasuþ ÷atàyu÷ca àyurdhãmànamàvasuþ ..
     amàvasorabhådbhãmo bhãmaputtra÷ca kà¤canaþ .
     kà¤canasya suhotro'bhåt jahnu÷càbhåt suhotrataþ ..
     jahnoþ sumanturabhavat sumanto råparàjakaþ .>% råparàjakasthàne apajàpako'pi pàñhaþ .
     %<balàkà÷vo'sya puttro'bhåt balàkà÷vàt ku÷aþ smçtaþ ..
     ku÷à÷vaþ ku÷anàbha÷càmårtarayo vasuþ ku÷àt .
     gàdhiþ ku÷à÷vàt saüjaj¤e vi÷vàmitrastadàtmajaþ kanyà satyavatã dattà çcãkàya dvijàya sà .
     çcãkàdyamadagni÷ca ràmastasyàbhavat sutaþ ..
     vi÷vàmitràddevaràtamadhucchandàdayaþ sutàþ .
     àyuùo nahuùaþ puttrastvanenàràjirambhakau ..
     kùattravçddhaþ kùattravçddhàt suhotra÷càbhavannçpaþ .
     kà÷yakà÷agçtsamadàþ suhotràdabhavaüstrayaþ ..
     gçtsamadàcchaunako'bhåt kà÷yàddãrghatamastathà .
     vaidyo dhanvantaristasmàt ketumàü÷ca tadàtmajaþ ..>% vaidyasthàne rebhya ityapi pàñhaþ . bhãmarathaþ ketumato divodàsastadàtmajaþ . divodàsàt pratardano'bhåcchatrujit so'tra vi÷rutaþ .. çtadhvajastasya puttro hyalarka÷ca çtadhvajàt . alarkàt sannatirjaj¤e sunãthaþ sannateþ sutaþ .. satyaketuþ sunãthasya sratyaketorvibhuþ sutaþ . vibhostu suvibhuþ puttraþ suvibhoþ svargamàrakaþ .. svargamàrakasthàne sukumàrako'pi pàñhaþ . svargamàràddhçùñaketurvãtihotrastadàtmajaþ . vãtihotrasya bhàrgo'bhåt bhàrgabhåmistadàtmajaþ .. bhàrgabhåmisthàne bhàsabhåmiriti ca pàñhaþ .
     %<vaiùõavàþ sumahàtmàna ityanekà÷ayo nçpàþ ..>% pa¤caputtra÷atànyàsanrajeþ ÷akreõa saühçtàþ . pratikùattraþ kùattravçddhàt sa¤jaya÷ca tadàtmajaþ .. vijayaþ sa¤jayasyàpi vijayasya kçtaþ sutaþ . kçtàddharùavardhana÷ca sahadevastadàtmajaþ .. harùavardhanasthàne vçõahala iti ca pàñhaþ .
     %<sahadevàdadãno'bhåt jayatseno'pyadãnataþ ..
     jayatsenàt saükçti÷ca kùattradharmà ca saükçtaiþ .
     yatiryayàtiþ saüyàtiràyàtirviyatiþ kçtiþ .
     nahuùasya sutàþ khyàtà yayàternçpatestathà .
     yadu÷ca turvasu÷cai va devayànã vyajàyata ..
     druhyu ¤cànu¤ca påru¤ca ÷armiùñhà vàrùaparvaõã .
     sahasrajit kroùñutamà raghu÷caiva yadoþ sutaþ ..
     sahasrajitaþ ÷atajittasmàdveõuhayahaihayau .
     sudyo veõuhayaputtro dharmo haihayato'bhavat ..
     dharmasya dharmanetro'bhåt kuntirvai dharmanetrataþ .
     kunterbabhåva sànç¤jirmahiùvàü÷ca tadàtmajaþ ..>% sànç¤jisthàne sàha¤jiriti ca pàñhaþ .
     %<bhadra÷reõyastasya puttro bhadra÷reõyasya durmadaþ ..>% durmadasthàne durda ma iti ca pàñhaþ .
     %<canako durmadàccaiva kçtavãrya÷ca dhànakiþ .
     kçtàgniþ kçtakarmà ca kçtabhogyaþ sumahàbalaþ ..>% kçtabhogyasthàne kçtaujà iti ca pàñhaþ .
     %<kçtavãryàdajjuno'bhåt arjunàcchårasenakaþ .
     jayadhvajo madhuþ ÷åro vçùaõaþ pa¤casuvratàþ ..
     jayadhvajàttàlajaïgho bharatastàlajaïghataþ .
     vçùaõasya madhuþ puttro madhorvçùõyàdivaü÷akaþ ..
     kroùñorvç jinavàn puttra àhistasya mahàtmanaþ .>% pràhisthà ne snàhiriti ca pàñhaþ .
     %<àheru÷aïguþ saüjaj¤e tasya citrarathaþ sutaþ ..
     ÷a÷abindu÷citrarathàt patnyo lakùa¤ca tasya ha .
     da÷alakùa¤ca puttràõàü pçthukãrtyàdayo varàþ ..
     pçthukãrtiþ pçthujayaþ pçthudànaþ pçthu÷ravàþ .
     pçthu÷ravaso'bhåttama u÷anà tamaso'bhavat ..
     tatputtraþ ÷itayurnàma ÷rãrukmakavacastataþ .>% ÷itayurnàmasthàne ÷vetaårõàyuriti ca pàñhaþ .
     %<rukmeùuþ pçthurukma÷ca jyàmaghaþ pàlito hariþ .
     ÷rãrukmakavacasyaite vidarbho jyàmaghàttathà .
     bhàryàyà¤caiva saivyàyàü vidarbhàt krathakau÷ikau ..
     rogapàdo rogapàdàdvabhru rvabhrordhçtistathà .
     kau÷ikasya cidiþ puttrastata÷caidyo nçpaþ kilaþ ..
     kuntiþ kilasya puttro'bhåt kuntervçùõiþ sutaþ smçtaþ .
     vçùõe÷ca nirvçtiþ puttro da÷àrho nirvçtestathà ..
     da÷àrhamya suto vyomo jãmåta÷ca tadàtmajaþ .>% vyomasthàne vyomà iti ca pàñhaþ .
     %<jãmåtàdvikçtirjaj¤e tato bhãmaratho'bhavat .
     tato madhurato jaj¤e ÷akunistasya càtmajaþ .
     karambhiþ ÷akuneþ puttrastasya devamataþ sutaþ ..
     devakùattro devamatàdde vakùattrànmadhuþ smçtaþ .
     kuruvaü÷o madhoþ puttro hyanu÷ca kuruvaü÷ataþ ..
     puruhotro hyanoþ puttraþ aü÷u÷ca puruhotrataþ .
     matva÷rutaþ suta¤càü÷orete vai sàtvatà nçpàþ .. * ..
     bhajino bhajamàna÷ca màtvatàdandhakaþ sutaþ .
     mahàbhojo vçùõideùyàmanyo devàvçdho'bhavat ..
     nimivçõã bhajamànàda÷mabhàjittathaiva ca .>% a÷mabhàjitsthàne ayutàjit iti ca pàñhaþ .
     %<÷atajicca sahasràjit vabhra rdevo bçhaspatiþ ..
     mahàbhojàttu bhojo'bhåt vçùõe÷caiva sumitrakaþ .
     sudhàjit saüj¤akastasmàdanamitra÷inã tathà ..
     anamitrasya nimno'bhåt nimnàt satràjito'bhavat .
     prasena÷càparaþ khyàto hyanamitràcchinistathà ..
     ÷inestu satyakaþ puttraþ satyakàt sàtyakistathà sàtyakeþ sa¤jayaþ puttraþ kuõi÷caiva tadàtmajaþ ..
     kuõeryugandharaþ puttraste ÷aineyàþ prakãrtitàþ ..>% kuõisthàne kuliriti ca pàñhaþ . * .
     %<anamitrànvayo vçùõiþ ÷vaphalka÷citrakastathà ..>% citrakasthàne citrakçt iti ca pàñhaþ .
     %<÷vaphalkàccai va gàndinyàmakråro vaiùõavo'bhavat upamadgurathàkrårànmçdavàdyàstataþ smçtàþ ..
     devavànupadeva÷ca akrårasya sutau smçtau .
     pçthurvipçthu÷citrasya càndhakasya ÷uciþ smçtaþ ..
     kukuro bhajamànastu tathà kambalavarhiùaþ .
     dhçùõastu kukuràjjaj¤e tasmàt kàpotaromakaþ ..
     tadàtmajo vilomà ca vilomnastumburuþ smçtaþ .
     tasmàcca drundubhirjaj¤e punarvasurataþ sutaþ ..
     tasyàhuka÷càhukã ca kanyà caivàhukasya ca .
     devaka÷cograsena÷ca devakàt daivakã tvabhåt ..
     vçkadevopadevà ca sahadevà surakùità .
     ÷rãdevã ÷àntidevã ca vasudeva uvàha tàþ ..
     deva÷cànupadeva÷ca sahadevàsutau smçtau .
     ugrasenasya kaüso'bhåt sunàmà ca vañàdayaþ ..
     vidåratho bhajamànàcchåra÷càbhådvidårathàt .>% ÷årasthàne ÷iva iti ca pàñhaþ .
     %<vidårathasutasyàtha ÷årasyàpi ÷amã sutaþ ..
     pratikùattrastu ÷aminaþ svayambhojastadàtmajaþ .
     hçdika÷ca svayambhojàt kçtavarmà tadàtmajaþ ..
     devaþ ÷atadhanu÷cai va ÷åràdvai devamãóhuùaþ .
     da÷aputtrà màriùàyàü vasudevàdayo'bhavan ..
     pçthà ca ÷rutadevã ca ÷rutakãrtiþ ÷ruta÷ravàþ .
     ràjàdhidevã ÷åràcca pçthàü kunteþ sutàmadàt ..
     sà dattà kuntinà pàõóostasyàü dharmànilendrakaiþ .
     yudhiùñhiro bhãmapàrthau nakulaþ sahadevakaþ ..
     màdryàü nàsatyadasràbhyàü kuntyàü karõaþ puràbhavat .
     ÷rutadevyàü dantavakraü jaj¤e vai vçddha÷armaõaþ ..
     santaddanàdayaþ pa¤ca ÷rutakãrtyà¤ca kaikayàt .
     ràjàdhidevyàü vinda÷ca anuvinda÷ca jaj¤ire ..
     ÷ruta÷ravà damaghoùàt prajaj¤e ÷i÷upaglakaþ .
     pauravã rohiõã bhàryà madirànakadundubheþ ..
     devakãpramukhà bhadrà rohiõyàü balabhadrakaþ .
     sàraõàóhyàþ ÷añha÷caiva revatyàü balabhadrataþ ..
     ni÷añha÷conmuko jàto devakyàü ùañca jaj¤ire .
     kãrtimàü÷ca suùeõa÷ca udàryo bhadrasenakaþ ..
     çtudàso bhadradevaþ kaüsa evàvadhãcca tàn .
     saïkarùaõaþ saptamo'bhådaùñamaþ kçùõa eva ca ..
     ùoóa÷a strãsahasràõi bhàryàõà¤càbhavan hareþ .
     rukmiõã satyabhàsà ca lakùmaõà càruhàsinã ..
     ÷reùñhà jàmbavatã càùñau jaj¤ire tàn bahån sutàn .
     pradyumna÷càrudeùõa÷ca pradhànàþ ÷àmba eva ca ..
     pradyumnàdaniruddho'bhånmanasvinyàü mahàbalaþ .>% manasvinyàü sthàne kakudminyàmiti pàñhaþ .
     %<aniruddhàt subhadràyàü vajro nàma suto'bhavat ..
     pratibàhurvajrasuta÷càrustasya suto'bhavat .
     vahni÷càroþ suto jaj¤e vahrerbhàrgo'bhavat sutaþ ..>% ityatra vahristu turvasorvaü÷aþ ityàdyapàde pàñhaþ .
     %<bhargàdbhànurabhåt putro bhànoþ puttraþ karandhamaþ .
     karandhamasya maruto druhyorvaü÷aü nibodha me .. * ..
     druhyostu tanayaþ seturàbaddha÷ca tadàtmajaþ .
     àbaddhasyaiva gàndhàro dharmo gàndhàrato'bhavat ..>% àbaddhasthàne àrabdha iti àvara iti ca pàñhaþ
     %<ghçtastu dharmoputtro'bhåddvurdama÷ca ghçtasya tu .
     pracetà durdamasyaiva anorvaü÷aü ÷çõuùva me .. * ..
     anoþ sabhànavaþ puttrastàt kà 2 ¤jayo'bhavat .>% sabhànavasthàne svabhàvana iti sutàraõa iti ca kàla¤jayasthàne kàlànala ityapi pàñhaþ .
     %<kàla¤jayàt sç¤jayo'bhåt sç¤jayàttu pura¤jayaþ janamejayastata÷càbhåt mahà÷àlastadàtmajaþ .
     mahàmanà mahà÷àlàdu÷ãnara iti smçtaþ ..
     u÷ãnaràcchivirjaj¤e vçùadarbhaþ ÷iveþ sutaþ .
     mahàmano jàtibhikùoþ puttro'bhåttu jayadrathaþ ..
     hemo jayadrathàjjaj¤e sutapà hemato'bhavat .>% jayadrathasthàne ruùadratha iti ca pàñhaþ .
     %<baliþ sutapaso jaj¤e aïgavaïgakaliïgakàþ ..
     ÷ukùapauõórà÷ca bàleyà anapànastathàïgataþ .
     anapànàddivirathastamo dharmaratho'bhavat ..
     romapàdo dharmarathàccaturaïgastadàtmajaþ .
     pçthulàkùaþ sutastasya campo'bhåt pçthulàkùataþ ..
     campaputtrastu haryaïgastasya bhadrarathaþ sutaþ .
     bçhatkarmà sutastasya bçhadbhànustato'bhavat ..
     bçhanmanà bçhadbhànostasya puttro jayadrathaþ .
     jayadrathasya vijayo vijayasya dhçtiþ sutaþ ..
     dhçterdhç tavrataþ puttraþ satyakarmà dhçtabratàt .
     tasya puttrastvadhirathaþ karõastasya suto'bhavat ..
     vçùasenastu karõasya påruvaü÷aü ÷çõuùva me ..>% ityàdi gàruóe 143 adhyàyaþ .. * .. hariruvàca .
     %<janamejaya÷ca påro÷ca manasyurjanamejayàt .
     tasya puttra÷càbhayadaþ sudyu÷càbhåttadàtmajaþ ..>% sudyusthàne svasåriti ca pàñhaþ .
     %<sudyorbahugataþ puttraþ saüyàtistasya càtmajaþ .
     vatsajàti÷ca saüyàte raudrà÷va÷ca tadàtmajaþ ..>% vatsajàtisthàne vargajàtiriti ca pàñhaþ .
     %<çteyuþ sthaõóileyu÷ca kakùeyu÷ca kçteyukaþ .
     jaleyuþ saühatayu÷ca raudrà÷vasya sutà varàþ ..
     ratinàvaþ kçteyo÷ca tasya pratirathaþ sutaþ .
     tasya medhàtithiþ puttrasturvasorainilaþ sutaþ ..
     ainilasya tu duùmanto bharatastasya càtmajaþ .
     ÷akuntalàyàü saüjaj¤e vitatho bharatàdabhåt ..
     vitathasya manyuþ puttro manyo÷caiva naraþ sutaþ .
     narasya saükçtiþ puttraþ susandhiþ saükçteþ sutaþ ..>% susandhisthàne garga÷ca iti pàñhaþ .
     %<gargàdamanyuputtro vai ÷inistasya vyajàyata .>% amanyusthàne bhumanyuriti ca pàñhaþ .
     %<amanyo÷ca mahàvãryàdurukùayaþ suto'bhavat ..
     urukùayàt trayyàruõibçhatkùattràcca manyujàt suhotrastasya hastã ca ajamãóhadvimãóhakau ..
     hastinaþ purumãóha÷ca kaõvo'bhådajamãóhataþ .
     kaõvànmedhàtithirjaj¤e yataþ kàõvàyanà dvijàþ ..
     ajamãóhàdvçhadisustatputtra÷ca bçhaddhanuþ .
     bçhatkarmà tasya puttrastasya puttro jayadrathaþ ..
     jayadrathàdvi÷vajicca senajicca tadàtmajaþ .
     rucirà÷vaþ senajitaþ pçthusenastadàtmajaþ ..
     pàrastu pçthusenasya pàrànnãpo'bhavannçpaþ .
     nãpasya samaraþ puttraþ sukçtistu tato'bhavat ..
     vibhràjaþ sukçteþ puttro vibhràjàdanuho'bhavat .
     kçtyàü tasmàdbrahmadatto vi÷vaksenastadàtmajaþ ..
     yavãnaro dvimãóhasya dhçtimàü÷ca yavãnaràt .
     dhçtimataþ satyadhçtirdçóhanemistadàtmajaþ ..
     dçóhanemeþ supàr÷vo'bhåt supàr÷vàt sannatistathà .
     kçtastu sannateþ puttraþ kçtàdugràyudho'bhavat ..
     ugràyudhàcca kùemyo'bhådambarãùastadàtmajaþ .
     pura¤jayastvambarãùàt tasya puttro vidårathaþ ..>% ambarãùasthàne suvãra iti ca pàñhaþ .
     %<ajamãóhànnalinyà¤ca nãlo nàma suto'bhavat nãlàcchàntirabhåt puttraþ su÷àntistasya càtmajaþ ..
     su÷ànta÷ca pururjàto hyarkastasya suto'bhavat .
     arkasya caiva harya÷vo harya÷vànmudgalo'bhavat ..
     yavãnaro bçhadiùuþ kampilyaþ sç¤jayastathà .
     pà¤càlànmudgalàjjaj¤e ÷aradvàüstasya càtmajaþ ..>% tasya càtmajasthàne vaiùõavo mahàna iti ca pàñhaþ
     %<divodàso dvitãya÷ca ahalyàyàü ÷araddhataþ .
     ÷atànando'bhavat puttrastasya satyadhçtiþ sutaþ ..
     kçpaþ kçpã satyadhçterurva÷yàü vãryahànitaþ .
     droõapatnã kçpã jaj¤e a÷vatthàmànamuttamam ..
     divodàsànmitrayu÷ca mitrayo÷cyavano'bhavat .
     sudàsa÷cyavanàjjaj¤e saudàsastasya càtmajaþ ..
     sahadevastasya puttraþ sahadevàttu somakaþ .
     jantustu somakàjjaj¤e pçùata÷càparo mahàn ..
     pçùatàt drupado jaj¤e dhçùñadyumnastato'bhavat .
     dhçùñadyusnàt dhçùñaketurç kùo'bhådajamãóhataþ ..
     çkùàt saüvaraõo jaj¤e kuruþ saüvaraõàdabhåt .
     sudhanva÷ca parikùittu jahru÷caiva kuroþ sutàþ ..
     sudhanuùaþ suhotro'bhåt cyavano'bhåta suhotrataþ .
     cyavanàt kçtako jaj¤e athoparicaro vasuþ ..
     bçhadratha÷ca pratyagnaþ satyàdyà÷ca vasoþ sutàþ .
     bçhadrathàt ku÷àgra÷ca ku÷àgràt çùabho'bhavat ..
     çùabhàt puùpavàüstasmàjjaj¤e satyahito nçpaþ .
     satyahitàt sudhanvàbhåjjahru÷caiva sudhanvataþ ..>% jahrusthàne janturiti ca pàñhaþ .
     %<bçhadrathàjjaràsandhaþ sahadevastadàtmajaþ sahadevàcca somàpiþ somàpeþ ÷rutavàn sutaþ ..
     bhãmasenaprasenau ca ÷rutaseno'paràjitaþ .>% prasenasthàne ugrasena iti ca pàñhaþ .
     %<janamejaya÷cànyo'bhåjjahrostu suratho'bhavat .
     vidårathastu surathàt sàrvabhaumo vidårathàt ..
     jayatsenaþ sàrvabhaumàdaràdhãtastadàtmajaþ .
     ayutàyustasya puttrastasya càkrodhanaþ sutaþ ..
     akrodhanasyàtithi÷ca çkùo'bhådatitheþ sutaþ .
     çkùàcca bhãmaseno'bhåddilãpo bhãmasenataþ ..
     pratãpo'bhåddilãpàttu devàpistu pratãpataþ .
     ÷àntanu÷caiva vàhlãkastrayaste bhràtaro nçpàþ .
     vàhlãkàt somadatto'bhåt bhåribhåri÷ravàstataþ ..
     ÷ala÷ca ÷àntanorbhãùmo gaïgàyàü dhàrmiko mahàn .
     citràïgadavicitrau tu satyavatyàntu ÷àntanoþ ..
     vicitravãryabhàrye tu ambikàmbàlikà tayoþ dhçtaràùñra¤ca pàõóu¤ca taddàsyàü vidurantathà ..
     vyàsa utpàdayàmàsa gàndhàryàü dhçtaràùñrataþ .
     ÷ataü puttraü duryodhanàdyaü pàõóoþ pa¤ca prajaj¤ire ..
     pratibindhyaþ sutaþ somaþ ÷rutakãrtistu càrjunàt ÷atànãkaþ ÷rutakarmà draupadyàü pa¤ca vai kramàt ..
     yaudheyã ca hióimbà ca kà÷ã caiva ÷ubhadrikà vijayà vai veõumatã pa¤cabhyastu sutàþ kramàt ..
     devako ghañatkaca÷ca abhimanyu÷ca sarva÷aþ .
     suhotro niramitra÷ca parikùidabhimanyujaþ ..>% atra ahotro nirapatra÷ceti tçtãyacaraõe pàñhaþ .
     %<janamejaya÷ca tato bhaviùyàü÷ca nçpà¤chçõu ..>% iti gàruóe 144 adhyàyaþ ..

#<somavalkaþ>#, puü, (somasyeva valko yasya .) ÷vetakhadiraþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 50 .. (asya paryàyo yathà --
     %<somavalko brahma÷alyaþ kadaraþ khadiropamaþ ..>% iti vaidyakaratnamàlàyàm ..) kañphalaþ . iti medinã .. (asya paryàyo yathà,
     %<kañphalaþ somavalka÷ca kaiñaryaþ kumbhikàpi ca ÷rãparõikà kumudikà bhadrà bhadravatãti ca ..>% iti bhàvaprakà÷e pårvakhaõóe prathame bhàge ..) kara¤jaþ . iti jañàdharaþ .. (asya paryàyo yathà,
     %<sa coktaþ påtikara¤jaþ somavalka÷ca sa smçtaþ .>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..) rãñhàkara¤jaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<somavallariþ>#, strã, (somasya vallariþ . và ïãù .) somalatà . tatparyàyaþ . bràhmã 2 matsyàkùã 3 vayaþsthà 4 . ityamaraþ . 2 . 4 . 137 .. catvàri somalatàyàm . bràhmã÷àka iti kecit . atipavitratvena brahmaõaþ priyatvàt brahmaõo bràhmaõasya và iyaü bràhmã ùõaþ na¤à nirdiùñaü vyabhicaratãti manavarjàniti niùedhàbhàve norlopau tàviti nasya

#<somavallarã>#, strã, (somasya vallariþ . và ïãù .) somalatà . tatparyàyaþ . bràhmã 2 matsyàkùã 3 vayaþsthà 4 . ityamaraþ . 2 . 4 . 137 .. catvàri somalatàyàm . bràhmã÷àka iti kecit . atipavitratvena brahmaõaþ priyatvàt brahmaõo bràhmaõasya và iyaü bràhmã ùõaþ na¤à nirdiùñaü vyabhicaratãti manavarjàniti niùedhàbhàve norlopau tàviti nasya lopaþ õittve vririti vçddhiþ ùitvàdãp anita÷cetyukterõittvàbhàvavivakùayà vçddhyabhàve brahmã ca
     %<bràhmã vayaþsthà matsyàkùã brahmã ca somavallarã .>% iti vàcaspatiþ .. lopaþ õittve vririti vçddhiþ ùitvàdãp anita÷cetyukterõittvàbhàvavivakùayà vçddhyabhàve brahmã ca
     %<bràhmã vayaþsthà matsyàkùã brahmã ca somavallarã .>% iti vàcaspatiþ .. matsyàkùitulyapuùpatvàt matsyàkùã . vayo yauvanaü tiùñhatyanayà vayaþsthà bhidàditvàt ïaþ madhyavisargà manãùàditvàt visargalope nirvisargà ca . somena yàgàrthamupàtteti somavallarã arthaparatvàt induvallarã candravallarã ityàdyapi . vallaryà latàrthaparatvàt somavallã somalatà somavallikà ityàdyapi pàñhaþ . iti bharataþ ..

#<somavallikà>#, strã, (somavallãva . ivàrthe kan .) somaràjã . ityamaraþ . 2 . 4 . 95 .. (somasya vallikà .) somalatà . iti bharataþ ..

#<somavallã>#, strã, (somasya vallãva .) guóåcã . ityamaraþ . 2 . 4 . 43 .. somalatà iti taññãkàyàü bharataþ .. somaràjã . iti ÷abdaratnàvalã .. pàtàlagaruóã . bràhmã . sudar÷anà . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, vçhatsaühitàyàm . 54 . 108 .
     %<yà somavallyà÷ca samànaråpà sàpyà÷u toyaü kurute'kùaya¤ca ..>%)

#<somavàraþ>#, puü, (somasya vàraþ .) somasya bhogyadinam . candravàsaram . yathà --
     %<somavàre'pyamàvàsyà àdityàhe ca saptamã caturthã bhaumavàre ca akùayàdapi càkùayà ..>% iti tithyàditattvam .. * .. taddivasãyavàravelà yathà --
     %<ravau varjyaü catuþ pa¤ca some sapta dvayaü tathà .>% iti jyotiþsàgarasàraþ .. tadràtrau kàlavelà yathà --
     %<ravau ùaùñhaü vidhau vedaü kujavàre dvitãyakam .
     budhe sapta gurau pa¤ca bhçguvàre tçtãyakam .
     ÷anàvàdyaü tathà càntaü ràtrau kàlaü vivarjayet ..>% iti jyotiþsàraþ ..

#<somavàravrataü>#, klã, (somavàrakartavyaü vratam .) pratisomavàropavàsapårvakasàyaükàlakartavya÷ivadurgàpåjàråpavratavi÷eùaþ . tadvivaraõaü yathà -- somavàre vi÷eùeõa pradoùàdiguõairyute . kevalaü vàpi ye kuryuþ somavàre ÷ivàrcanam . na teùàü vidyate ki¤cidihàmutra ca durlabham .. upoùitaþ ÷ucirbhåtvà somavàre jitendriyaþ . vaidikairlaukikairvàpi vidhivatpåjayecchivam .. brahmacàrã gçhastho và kanyà vàpi sabhartçkà . vibhartçkà và saüpåjya labhate varamãpsitam .. * .. tatràhaü kathayiùyàmi kathàü ÷rotramanoramàm . ÷rutvà ÷rutadhiyaþ ÷ambhorbhaktiü kurvantu ni÷calàm àryàvarte nçpaþ ka÷cidàsãddharmabhçtàü varaþ . citravarmeti vikhyàto dharmaràjo duràtmanàm .. so'nukålaþ svapatnãùu puttramekaü na labdhavàn . cireõa pràrthitàü lebhe kanyàmekàü manoharàm .. sa ekadà jàtakalakùaõaj¤ànàhåya sarvàn dvijamukhyavargàn kutåhalenàpi niviùñacetàþ papraccha tasyà janane vicàram .. * .. atha taü pràvadat ko'pi bahuj¤o dvijasattamaþ . ekà sãmantinã mànyà kanyà tava mahãpate .. athànyo'pi dvijaþ pràha dhairyavànavi÷aïkitaþ . eùà caturda÷e varùe vaidhavyaü pratipatsyati .. ityàkarõya vacastasya vajranirghàtaniùñhuram . muhårtamabhavadràjà cintàvyàkulamànasaþ .. sàpi simantinã bàlà krameõa gata÷ai÷avà . vaidhavyamàtmano bhàvi sà ÷u÷ràva sakhãmukhàt .. paraü nirvedamàpannà tadàkarõya ÷ucismità . yàj¤avalkyamuneþ patnoü maitreyãü paryapçcchata .. màtastvaccaraõàmbhojaü prapannàhaü bhayàkulà . saubhàgyavardhanaü karma mama saü÷itumarhasi .. * .. iti prapannàü nçpateþ kanyàmàha muneþ satã . ÷araõaü vraja tanvaïgi pàrvatãü ÷ivasaüyutàm .. somavàre ÷ivaü gaurãü påjayasva samàhità . upoùità và susnàtà virajàmbaradhàriõã .. yatavàïni÷calamatiþ påjàü kçtvà yathocitàm . bràhmaõàn bhojayitvà ca ÷ivaü samyak prasàdaya pàpakùayo'bhiùekeõa sàmràjyaü pãñhapåjanàt . saubhàgyamakhilaü saukhyaü gandhamàlyàkùatàrcanàt dhåpadànena saugandhyaü kàntirdvãpapradànataþ . naivedyena mahàbhogã lakùmãstàmbåladànataþ .. dharmàrthakàmamokùàõàü namaskàraþ prasàdhanam . aùñai÷varyàdisiddhãnàü japa eva hi sàdhanam .. homena sarvakàmànàü samçddhirapi jàyate . sarveùàmeva devànàü tuùñirbràhmaõabhojanàt .. itthamàràdhaya ÷ivaü somavàre ÷ivàmapi . pràptà vipadbhirbahubhirduþkhairvà na vihanyase .. ghoràt ghoraü prapannàpi mahàkle÷aü bhayànakam . ÷ivapåjàprabhàveõa tariùyati mahadbhayam .. * .. itthaü sãmantinã samyak tanni÷amya satãmukhàt yayau sàpi varàrohà ràjaputtrã tathàpi ca .. ityàdi skandapuràõe brahmottarakhaõóe somavàravatamàhàtmyam 8 adhyàyaþ ..

#<somavikrayã>#, [n] puü, (somaü vikrãõàtãti . vi + krã + õiniþ .) somalatàrasavikrayakartà . yathà, %<pàpo hi somavikrayã .>% iti malamàsatattve à÷valàyanabràhmaõam .. (etatsampradànàdeva dàtuþ pratyavàyo bhavati . yathà, manuþ . 3 . 180 .
     %<somavikrayiõe viùñhà bhiùaje påya÷oõitam .
     naùñaü devalake dattamapratiùñhantu vàrdhuùau ..>%

#<somavçkùaþ>#, puü, (somasyeva vçkùo yasya .) kañphalavçkùaþ . iti ratnamàlà .. ÷vetakhadiraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<soma÷akalà>#, strã, (somasya ÷akalamiva yatra .) ÷a÷àõóulã . iti ràjanirghaõñaþ . candrakhaõóavi÷iùñà ca ..

@<[Page 5,422b]>@
#<somasaüj¤aü>#, klã, (somasya candrasya saüj¤à saj¤à yasya karpåram . iti ratnamàlà ..

#<somasàraþ>#, puü, (somasyeva ÷uklaþ sàro yasya .) ÷vetakhadiraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<somasiddhàntaþ>#, puü, buddhabhedaþ . iti jañàdharaþ .. jyotirgranthavi÷eùa÷ca .. kàpàlikave÷adhàrã . yathà, %<tataþ pravi÷ati kàpàlikave÷adhàrã khaógahastaþ somasiddhàntaþ .>% iti ÷rãkçùõami÷rakçtaprabodhacandodayanàñake 3 aïkaþ .. somasiddhànta iti umayà saha varkùamànaþ somo mahàdevastadbhàùitasiddhànta àgama÷àstram . iti ÷rãyuktahariharatakkàlaïkàratanåja÷rãrudravinirmitataññãkà ..

#<somasiddhàntã>#, [n] puü, somasiddhàntavettà . somasiddhànta÷abdàdinpratyayena niùpannaþ ..

#<somasindhuþ>#, puü, (somasyàmçtasya tadvatmokùasya và sindhuriva .) viùõuþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<somasut>#, tri, (somaü sunotãti . soma + su ¤ manthane + %<some su¤aþ .>% 3 . 2 . 90 . iti kvip .) yàge somalatàrasakùepakartà . iti siddhàntakaumudã .. (yathà, raghuþ . 18 . 27 .
     %<tasyaurasaþ somasutaþ suto'bhåt netrotsavaþ soma iva dvitãyaþ ..>%)

#<somasutà>#, strã, (somasya sutà .) narmadànadã . iti ràjanirghaõñaþ .. vudhe, puü, .. (yathà màrkaõóeye . 123 . 11 .
     %<avaikùatainaü devànàü guruþ somasuto budhaþ .
     nàvaikùatainamàdityo nàrkasunurna bhåmijaþ ..>%)

#<somasåtraü>#, klã, (somasya jalasya såtraü nirgamapraõàlãva .) praõàlam . tattu ÷ivaliïgasthagaurãpaññajalanirgamasthànam . yathà --
     %<÷ivapradakùiõe mantrã addhacandrakrameõa tu .
     savyàsavyakrameõaüva sãmasåtraü na laïghayet ..>% somasåtraü jalaniþsaraõasthànam . iti tantrasàre sàmànyapåjàpaddhatiþ ..

#<somàkhyaü>#, klã, (somaü somalatàü àkhyàti varõeneti . à + khyà + kaþ .) raktakairavam . iti ratnamàlà ..

#<somàbhà>#, strã, (somasya àbhà iva àbhà yasyàþ .) candràvalã . iti bhaktirasàmçtasindhuþ ..

#<somàlaþ>#, tri, (somàya alati paryàpnotãti . al + ac .) komalaþ . iti hemacandraþ ..

#<somàhaþ>#, puü, (somasya ahaþ . samàse ñac .) somavàraþ . iti jyotiùam ..

#<some÷varaþ>#, puü, (somasya ã÷varaþ .) kà÷yàü somakartçkapratiùñhita÷ivaþ . yathà --
     %<÷ivaråpàdhiùñhitastu ÷ivaråpo giriþ smçtaþ .
     somena tatra saüsthàpya svanàmnà liïgamuttamam ..
     varùàõàntu sahasraü vai sva÷àpasya nivçttaye .
     tataþ kùayàdvinirmuktastejasà ca pariplutaþ ..
     svakaü tejobalaüpràpya tuùñàva girijàpatim .
     some÷varàcca varadamàvirbhåtaü triyambakam ..>% iti vàràhe some÷varàdiliïgamahimàvamuktikùetratriveõyàdimahimanàmàdhyàyaþ .. (pãñhasthànavi÷eùaþ . yathà, devãbhàgavate . 7 . 30 . 73 .
     %<some÷vare varàrohà prabhàse puùkaràvatã ..>%)

#<somodbhavà>#, strã, (somàdudbhavo yasyàþ .) narmadànadã . ityamaraþ . 1 . 10 . 32 .. (yathà, raghuþ 5 . 59 . tathetyupaspç÷ya payaþ pavitra somodbhavàyàþ sarito nçsomaþ . udaïmukhaþ so'stravidastramantraü jagràha tasmànnigçhãta÷àpàt ..) somajàte, tri ..

#<solluõñhaþ>#, puü, (ulluõñhena saha vartamànaþ .) solluõñhanam . iti halàyudhaþ .. (vàcyaliïgo'yamiti kecit ..)

#<solluõñhanaü>#, klã, (ulluõñhena saha vartamànam .) stutipårvakadurvàdaþ . yathà --
     %<durvàdaþ syàdupàlambhastatra yaþ stutipårvakaþ .
     solluõñhanaü sanindastu yastatra paribhàùaõam ..>% iti jañàdharaþ .. (vàcyaliïge'pyayamiti kecit ..)

#<solluõñhoktiþ>#, strã, (solluõñhà uktiþ .) savyaïgoktiþ yathà . upanàyakamànetuü preùitàü tadupabhogaluptacandanàdãn vàpãsnànavyàjena gopayantãü dåtãü prati solluõñhoktiriyamiti niþ÷eùacyutacandanaü iti ÷lokavyàkhyàne kàvyaprakà÷añãkàyàü mahe÷varanyàyàlaïkàraþ ..

#<saukaraþ>#, tri, (såkarasyàyamiti . såkara + aõ .) såkarasambandhã . (yathà, kiràte . 12 . 53 .
     %<sa tamàsasàda ghananãlamabhimukhamupasthitaü muneþ .
     potranikaùaõavibhinnabhuvaü danujaü dadhànamatha saukaraü vapuþ ..>%)

#<saukarikaþ>#, puü, (såkaraü hantãti . såkara + ñha¤ .) vyàdhaþ . sikàrã iti bhàùà . iti kecit .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 15 . 22 .
     %<varuõe÷e pà÷ikamatsyabandhajalajàni jalacaràjãvàþ .
     saukarikarajaka÷auõóika÷àkunikà÷càpi varge'smin ..>%

#<saukaryaü>#, klã, (sukarasya bhàvaþ karma và . sukara + ùya¤ .) anàyàsaþ . (yathà, sàhityadarpaõe . 10 . 98 .
     %<saukaryeõa ca kàryasya viruddhaü kriyate yadi .. *>% såkarasya bhàvaþ karma và . såkara + vya¤ .) såkarasya kriyà . iti vi÷vaþ ..

#<saukùmyaü>#, klã, såkùmatà . såkùmasya bhàvaþ ityarthe ùõya (ùya¤) pratyayena niùpannam ..

#<saukhasuptikaþ>#, tri, (sukhasuptiü sukhena ÷ayanaü pçcchatãti . sukhasupti + ñha¤ .) vaitàlikaþ . yathà,
     %<vaitàlikà bodhakarà arthikàþ saukhasuptikàþ .>% iti hemacandraþ ..

@<[Page 5,423a]>@
#<saukhikaþ>#, tri, (sukhena jãvatãti . sukha + %<vetanàdibhyo jãvati .>% 4 . 4 . 12 . iti ñhak .) sukhàrthã . saukhãna iti bhàùà .. (yathà, mahà bhàrate . 12 . 18 . 23 .
     %<÷riyà vihãnairadhanai tsyaktamitrairaki¤canaiþ .
     saukhikaiþ sambhçtànarthàn yaþ santyajati kinnu tat ..>%)

#<saukhyaü>#, klã, (sukhameva . svàrthe ùya¤ .) sukham . iti hemacandraþ .. yathà, uttararàmacarite 2 aïke .
     %<aki¤cidapi kurvàõaþ saukhyairduþkhànyapohati .
     tattasya kimapi dravyaü yohi yasya priyo janaþ ..>% sukhasya bhàvaþ karma và . sukha + ùya¤ .) sukhatvam . sukhasyabhàvaþ ityarthe ùõyapratyayena niùpannam ..

#<saugataþ>#, puü, (sugata eva . svàrthe aõ .) buddhavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . ÷ånyavàdã 2 . iti hemacandraþ .. (yathà, màghe . 2 . 28 .
     %<sarvakàrya÷arãreùu måktvàïgaskandhapa¤cakam .
     saugatànàmivàtmànyo nàsti mantro mahãbhçtàm ..>% sugatasambandhini, sugatamatàdhyàyini ca tri ..)

#<saugatikaþ>#, puü, (saugataü mataü vettãti . ñhak .) vuddhavi÷eùaþ . iti kecit ..

#<saugandhaü>#, klã, (suùñhu gandho yasya . tataþ svàrthe aõ .) kattçõam . yathà --
     %<saugandhika¤ca saugandhaü ràmakarpårake tçõe ..>% iti ÷abdaratnàvalã .. (puü, saïkarajàtivi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 48 . 22 .
     %<caturo màgadhã såte krårànmàyopajãvinaþ .
     màüsaü svàdukaraü kùãdraü saugandhamiti vi÷rutam ..>% ÷obhanagandhayukte, tri ..

#<saugandhikaü>#, klã, (sugandho'styasyeti . sugandha + ñhan . tataþ svàrthe aõ .) kattçõam . (asya paryàyo yathà --
     %<kattçõaü rauhiùaü devajagdhaü saugandhikantathà .
     bhåtikaü vyàmapaura¤ca ÷yàmakaü dhåmagandhikam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..) kahvàram . ityamaraþ . 1 . 10 . 36 .. padmaràgamaõiþ . iti medinã .. nãlotpalam . iti ràjanirghaõñaþ .. (asya paryàyo yathà --
     %<indãvaraü kuvalayaü padmaü nãlotpalaü smçtam .
     saugandhikaü ÷atadalamabjaü kamalamucyate ..>% iti gàruóe 208 adhyàyaþ .. yathà, mahàbhàrate . 3 . 154 . 2 . apa÷yattatra pà¤càlã saugandhikamanuttamam . aniloóhamito nånaü sà bahåni parãpsati ..)

#<saugandhikaþ>#, puü, (saugandho'syàstãti . ñhan .) gandhakaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 102 .. sugandhavyavahorã . iti medinã .. gandhãti hindã bhàùà .. (÷leùmanimittakakrimivi÷eùaþ . yathà, carake vimànasthàne 7 adhyàye . %<teùàü trividhànàü ÷leùmanimittànàü krimãõàü nàmàni antràdà udaràdà hçdayàdà÷curavo darbhapuùpàþ saugandhikà mahàgudà÷ca iti ..>%)

#<saugandhyaü>#, klã, sugandhatvam . sugandhasya bhàva ityarthe sugandha÷abdàt ùõya (ùya¤) pratyayena niùpannam .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 63 . 79 .
     %<evamuktvà varaü vavre gàtrasaugandhyamuttamam ..>%)

#<sauciþ>#, puü, saucikaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<saucikaþ>#, puü, (såcyà jãvatãti . såcã + ñhak .) såcãkarmopajãvã . darjã iti bhàùà . tatparyàyaþ . tunnavàyaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 10 . 6 .. såcikaþ 3 sauciþ 4 såtrabhit 5 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<saujanyaü>#, klã, (sujanasya bhàvaþ karma và . sujana + ùya¤ .) sujanatà . yathà --
     %<saujanyaü varavaü÷ajanma vibhavo dãrdhàyuràrogyatà vij¤atvaü vinayitvamindriyava÷aþ satpàtradàne ruciþ .
     sanmantrã susutaþ priyà priyatamà bhakti÷ca nàràyaõe satpuõyena vinà trayoda÷a guõàþ saüsàriõàü durlabhà ..>% iñyudbhañaþ ..

#<sauõóã>#, strã, pippalã . iti ÷abdacandrikà .. (pippalã÷abde'syà vi÷eùo vij¤eyaþ ..)

#<sautraþ>#, puü, (såtraü yaj¤asåtramarhatãti . såtra + aõ .) bràhmaõaþ . iti hemacandraþ .. (såtre pañhitaþ pàõinyàdibhiþ karmavi÷eùàyeti . aõ .) niyataprayogàbhàvadhàtuvi÷eùaþ . yathà -- dhàtånàmiha sautràõàü dvicatvàriü÷adãritàþ .. iti kavikalpadrumaþ .. (såtrasyedamityaõ .) såtrasambandhini, tri ..

#<sautràmaõã>#, strã, (sutràmà indro devatà asyàþ . sutràman + aõ . bahulavacanàt na ñilopaþ . tataþ striyàü ïãp .) yàgavi÷eùaþ . yathà . atha sautràmaõã tribhiradhyàyaiþ prakriyate . sa etaü mahàkratumapa÷yat sautràmaõãmiti ÷ruteþ . tatra suràü sandhãyate . tatra mantraþ . svàdvãntvà svàdunà tãvràü tãvreõàmçtàmamçtena . madhumatã madhumatà sçjàmi saü somena somo'sya÷vibhyàü pacyasva sarasvatyai pacyasvendràya såtràmõe pacyasva .. sautràmaõyàþ çùiþ prajàpatiþ . surà devatà . anuùñup chandaþ . iti yajurvedasya kàõva÷àkhàyàm 21 adhyàyaþ .. vistàrastu tatraiva 21 . 22 . 23 . adhyàyeùu draùñavyaþ . yogakramastu kàtyàyanasåtrabhàùye draùñavyaþ .. (atra suràü pitvà bràhmaõaþ patito na bhatati . yaduktam
     %<sautràmaõyàü kulàcàre bràhmaõaþ prapibet suràm .
     anyatra kàmataþ pãtvà patitastu dvijo bhavet ..>%

#<saudàmanã>#, strã, (sudàmà meghaþ parvato và . tena
     %<ekadik . tenaikadik . 4 . 3 . 112 ..>% iti aõ) vidyut . ityamaraþ . 3 . 1 . 9 .. (sudàmà airàvatastasya strã saudàmanã patnyàmãp vçddhi÷ca manãùàditvàt . ÷vetadvipaþ sudàmà ceti airàvataparyàye trikàõóa÷eùaþ ..
     %<khe'bhraü jagàma kà¤canasarasamasaudàmanãlatàdhàmàstam .
     kuvalayamayamiva sarajaþ sarasamasaudàmanãlatàdhàmàstam ..>% iti hariprabodhayamakàt saudàminãtyapapàñha iti mukuñaþ . iti bharataþ .. * .. yathà, mahàbhàrate . 1 . 172 . 42 .
     %<tato làlapyamànasya pàrthivasyàyatekùaõà .
     saunàmanãva càbbhreùu tatraivàntaradhãyata ..>%) apsarobhedaþ . vidyudbhedaþ . iti medinã . (yathà, bhàgavate . 1 . 6 . 28 .
     %<evaü kaùõamaterbrahmannàsaktasyàmalàtmanaþ .
     kàlaþ pràdurabhåt kàrletaóit saudàmanã yathà ..>% sudàmà màlà tatra bhavà saudàmanã màlàkàrà ityarthaþ . sudàmà parvataþ tenaikadigiti såtreõõa aõ sphañikamayaparvatapràntabhàgabhavà hi vidyudatisphuñà bhavati . ititaññãkàyàü ÷rãdharasvàmã ..)

#<saudàminã>#, strã, vidyut . ityamarañãkà . 1 . 3 . 9 (yathà, çtusaühàre . 3 . 12 . naùñaü dhanurbalabhido jaladodareùu saudàminã sphurati nàdya viyatpatàkà .. taóidbhedaþ . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 53 . 12 . tatra sma ràjate bhaimã sarvàbharaõabhåùità . sakhãmadhye'navadyàïgã vidyut saudàminã yathà .. apsarobhedaþ . iti hemacandraþ .. de÷avi÷eùaþ . ityajayaþ ..

#<saudàmnã>#, strã, saudàmanã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<saudàyikaü>#, tri, (sudàyebhyaþ pitçmàtçbhartçkulasambandhibhya àgatamiti . sudàya + ñha¤ .) pitçmàtçbhartçkulalabdhastrãdhanam . yathà, kàtyàyanaþ .
     %<åóhayà kanyayà vàpi patyuþ pitçgçhe'thavà .
     bhartuþ sakà÷àt pitrorvà labdhaü saudàyikaü smçtam ..
     saudàyikaü dhanaü pràpya strãõàü svàtantryamiùyate yasmàt tadànç÷aüsyàthaü tairdattaü tatprajãvanam ..
     saudàyike sadà strãõàü svàtantryaü parikãrtitam vikraye caiva dàne ca yatheùñaü sthàvareùvapi ..>% sudàyebhyaþ pitçmàtçbhartçkulasambandhibhyo labdhaü saudàyikam . ànç÷aüsyamanaiùñhuryam . iti dàyatattvam ..

#<saudàsaþ>#, puü, ikùvàkuvaü÷ãyaþ ayodhyàdhipatiþ . asya nàmàntaram . kalmàùapàdaþ 1 mitrasahaþ 2 . iti puràõam .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 122 . 21 .
     %<saudàsena ca rambhoru niyuktà puttrajanmani .
     madayantã jagàmarùiü va÷iùñhamiti naþ ÷rutam ..>% asya vi÷eùavivaraõantu kalmàùapàda÷abde draùñavyam ..)

@<[Page 5,424a]>@
#<saudhaþ>#, puü, klã, (sudhàlepo'syàstãti . jyotsnàditvàdaõ . (ràjasadanam . ityamaraþ . 2 . 2 . 10 .. (yathà, raghuþ . 8 . 93 .
     %<tasya prasahya hçdayaü kila ÷oka÷aïkuþ plakùapraroha iva saudhatalaü vibheda ..>%) raupyam . iti ràjanirghaõñaþ .. sudhàsambandhini, tri .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 80 . 19 .
     %<prasàdamàlàsaüyuktàþ saudhapràkàrasaüvçtàþ ..>% tathàca su÷rute . 1 . 44 .
     %<virecanànàü tãkùõànàü payaþ saudhaü paraü matam ..>%)

#<saudhaþ>#, puü, dugdhapàùàõaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<saudhàraþ>#, puü, nàñakasya caturda÷abhàgaikabhàgaþ . iti kecit ..

#<saudhàlaü>#, klã, (saudhavat alati paryàpnotãti . ala + ac .) ÷ivamandiram . iti kecit ..

#<saunandaü>#, klã, (sunandameva . svàrthe aõ .) baladevamuùalam . iti hemacandraþ .. (yathà, harivaü÷e . 9 . 63 .
     %<saunanda¤ca tataþ ÷rãmànnirànandakaraü dviùàm .
     savyena sàttvatàü ÷reùñho jagràha bhuùalottamam ..>%)

#<saunandã>#, [n] puü, (saunandaü muùalamasyàstãti . iniþ .) baladevaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<saunikaþ>#, puü, (sånayà pa÷vàdivadhasthànena caratãti sånà + ñhak .) pa÷upakùimàüsavikrayakartà . tat paryàyaþ . vaitaüsikaþ 2 màüsikaþ 3 kauñikaþ 4 . iti hemacandraþ .. (yathà, manuþ . 4 . 86 .
     %<da÷a sånàsahasràõi yo vàhayati saunikaþ .
     tena tulyaþ smçto ràjà ghorastasya pratigrahaþ ..>%) tàlavya÷akàràdirapi ..

#<saundaryaü>#, klã, (sundarasya bhàvaþ . sundara + ùya¤ .) sundaratvam . sundarasya bhàvaþ . tasya lakùaõaü yathà,
     %<aïgapratyaïgakànàü yaþ sannive÷o yathocitam .
     su÷liùñaþ sandhibandhaþ syàt tat saundaryamudàhçtam ..
     ityujjvalanãlamaõiþ ..
     (yathà, kumàre . 1 . 49 .
     sarvopamàdravyasamuccayena yathàprade÷aü vinive÷itena .
     sà nirmità vi÷vasçjà prayatnàdekasthasaundaryadidçkùayeva ..>%)

#<sauparõaü>#, klã, (suparõaü garuóaü tadvarõamityarthaþ arhatãti . supaõa + aõ .) marakatam . ÷uõñhã . iti ràjanirghaõñaþ .. (garuóapuràõam . yathà, bhàgavate . 12 . 13 . 8 .
     %<ekonaviü÷aü sauparõaü brahmàõóaü dvàda÷aivatu ..>% gàrutmatàstram . yathà, raghuþ . 16 . 80 .
     %<vibhåùaõapratyupahàrahastamupasthitaü vãkùya vi÷àmpatistam .
     sauparõamastraü pratisa¤jahàra prahveùvanirbandharuùo hi santaþ ..>%) suparõasambandhini, tri .. (yathà, mahàbhàrate . 6 . 87 . 69 .
     %<chàdyamànastu nàgaiþ sa dhyàtvà ràkùasapuïgavaþ .
     sauparõaü råpamàsthàya bhakùayàmàsa pannagàn ..>%)

#<sauparõã>#, strã, pàtàlagaruóã latà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sauparõeyaþ>#, puü, (suparõyà apatyaü pumàniti . %<strãbhyo óhak .>% 4 . 1 . 120 . iti óhak .) garuóaþ . iti hemacandraþ .. gàyattryàdicchandàüsi . yathà,
     %<vinatàyàstu puttrau dvàvaruõo garuóastathà .
     prabhàvatyaþ svasàra÷ca yavãyasyastayoþ smçtàþ ..
     gàyattryàdãni cchandàüsi sauparõeyàni pakùiõaþ .
     havyavàhàni sarvàõi dikùu saüniyatànica ..>% iti vahnipuràõe kà÷yapãyavaü÷akathananàmàdhyàyaþ ..

#<sauptikaü>#, klã, (suptau suptikàle bhavam . supti + ñha¤ .) ràtriyuddham . tatparyàyaþ . ni÷àraõam 2 . iti jañàdharaþ .. ràtrimàraõam 3 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 10 . 4 . 33 .
     %<ahantu kadanaü kçtvà ÷atråõàmadya sauptike .
     tato vi÷ramità caiva svaptà ca vigatajvaraþ ..>%) mahàbhàratãyaparvavi÷eùaþ . yathà --
     %<àdiþ sabhàvanaviràñamathodyama÷ca bhãùmo gurå ravijamadravasauptika¤ca .
     strãparva ÷àntiranu÷àsanama÷vamedhavyàsà÷ramo muùalayànadivàvarohaþ ..>% iti mahàbhàratañãkà .. suptasambandhini, tri ..

#<saubhaü>#, klã, hari÷candrapuram . iti trikàõóa÷eùaþ .. tatparyàyaþ . kàmacàripuram 2 . iti jañàdharaþ .. (÷àlvaràjapuram . yathà, mahàbhàrate . 3 . 12 . 33 .
     %<hataþ saubhapatiþ ÷àlvastvayà saubha÷ca pàtitam .>% asya vi÷eùavivaraõantu tatraiva 14 adhyàyamàrabhya vistara÷o draùñavyam ..)

#<saubhadraþ>#, puü, (subhadràyà apatyaü pumàniti . subhadrà aõ .) subhadràputtraþ . sa càbhimanyuþ . yathà --
     %<saubhadro draupadeyà÷ca sarva eva mahàrathàþ ..>% iti bhagavadgãtàyàü 1 adhyàyaþ .. (subhadrà prayojanamasya . %<saügràme prayojanayoddhçbhyaþ .>% 4 . 3 . 56 . iti aõ . saügràmavi÷eùaþ . subhadràmadhikçtya kçto granthaþ . %<adhikçtyakçte granthe .>% 4 . 4 . 87 . ityaõ . granthavi÷eùaþ . iti kà÷ikà .. * .. tãrthavi÷eùe, klã . yathà mahàbhàrate . 1 . 217 . 3 -- 4 .
     %<agastyatãrthaü saubhadraü pauloma¤ca supàvanam .
     kàrandhamaü prasanna¤ca hayamedhaphala¤ca tat ..
     bhàradvàjasya tãrthantu pàpapra÷amanaü mahat .
     etàni pa¤catãrthàni dadar÷a kurusattamaþ ..>%) subhadràsambandhini, tri ..

#<saubhadreyaþ>#, puü, (subhadràyàþ apatyaü pumàniti . subhadrà + %<strãbhyo óhak .>% 4 . 1 . 120 . iti óhak .) abhimanyuþ . subhadràyà apatyatvàt .. vibhãtakavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<saubhariþ>#, puü, munivi÷eùaþ . yathà --
     %<mãnàn suduþkhitàn dçùñvà dãnàn mãnapatau hçte .
     kçpayà saubhariþ pràha tatratyakùemamàcaran ..>% iti ÷rãbhàgavate . 10 . 17 . 10 . (asya vi÷eùavivaraõantu viùõupuràõe 4 aü÷asya 2 adhyàyamàrabhya draùñavyam ..)

#<saubhàgineyaþ>#, puü, (subhagàyà apattha pumàniti . subhagà + %<kalyàõyàdãnàminaï>% . 4 . 1 . 126 . iti óhak inaïàde÷a÷ca . %<hçdbhagasindhvantepårvapadasya ca .>% 7 . 3 . 19 . iti ubhayapadavçddhiþ .) subhagàputtraþ . tatparyàyaþ . subhagàsutaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 24 .. subhàgineyasambandhini, tri, ..

#<saubhàgyaü>#, klã, (subhagàyai hitam . subhagà + ùya¤ %<hçdbhageti .>% 7 . 3 . 19 . ityubhayapadavçddhiþ .) sindåram . ñaïkaõaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (asya paryàyo yathà --
     %<saubhàgyaü ñaïkaõaü kùàro dhàtudràvakamucyate ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge .. subhagàyàþ mubhagasya và bhàvaþ . ùya¤ .) subhagatvam . (yathà, kumàre . 5 . 1 .
     %<tathà samakùaü dahatà manobhavaü pinàkinà bhagnamanorathà satã .
     nininda råpaü hçdayena pàrvatã priyeùu saubhàgyaphalà hi càrutà ..>%) yogabhedaþ . iti medinã .. sa ca viùkambhàdisaptaviü÷atiyogàntargatacaturthayogaþ . tatra jàtaphalam .
     %<saubhàgyajanmà subhago manuùyaþ ÷làghyo janànàü dhanavàn guõaj¤aþ .
     udàracitto balavàn vivekã mahàbhimànã priyabhàùaõa÷ca ..>% iti koùñhãpradãpaþ .. * .. vratavi÷eùaþ . yathà -- agastya uvàca .
     %<ataþ paraü mahàràja saubhàgyakaraõaü vratam .
     ÷çõu yenà÷u saubhàmyaü strãpuü sorupajàyate ..
     phàlgunasya tu màsasya tçtãyà ÷uklapakùagà .
     upàsitavyà naktena ÷ucinà satyavàdinà ..
     sa÷rãka¤ca hariü påjya rudraü và comayà saha .
     yà ÷rãþ sà girijà proktà yo hariþ sa trilocanaþ ..
     evaü sarveùu ÷àstre ùu puràõeùu ca pañhyate .
     etasmàdanyathà yastu bråte ÷àstraü pçthaktayà ..
     rudro janànàü martyànàü vàcyaü ÷àstraü na tadbhavet .
     viùõuü rudrakçtaü bråyàt ÷rãgaurãti nigadyate ..
     etayorantaraü ya÷ca bråyàt so'dhama ucyate .
     taü nàstikaü vijànãyàt sarvadharmabahiùkçtam ..
     evaü j¤àtvà salakùmãkaü hariü saüpåjya bhaktitaþ .
     mantreõànena ràjendra tatastaü parame÷varam ..
     gambhãràyeti pàdau tu subhagàyeti vai kañim .
     udaraü devadevàya trinetràyeti vai mukham ..
     vàcaspataye ca ÷iro rudràyeti ca sarvataþ .
     evamabhyarcya medhàvã viùõuü lakùmyà samanvitam ..
     haraü và gaurãsaüyuktaü gandhapuùpàdibhiþ kramàt .
     tatastasyàgrato homaü kàrayet madhusarpiùà ..
     tilaiþ saha mahàràja saubhàgyapatayeti ca .
     tatastvakùàravirasaü nisnehaü dharaõãtale ..
     godhåmànnantu bhu¤jãta kçùõe'pyevaü vidhiþ smçtaþ .
     àùàóhàdidvitãye tu pàraõaü tatra bhojayet ..
     yavànnantu tataþ pa÷càt kàrtikàdiùuü pàrthiva .
     ÷yàmàkaü tatra bhu¤jãta trãn màsàn niyataþ ..
     ÷uciþ ..
     tato màghe site pakùe tçtãyàyàü naràdhipa .
     sauvarõàü kàrayedgaurãü rudraü caikatra buddhimàn ..
     salakùmãkaü hari¤càpi yathà÷aktyà prasannadhãþ .
     tatastàü bràhmaõe dadyàt pàtrabhåte vicakùaõe ..
     annena hãne vedànàü pàrage sàdhuvartini .
     sadàcàre'thavà dadyàt viùõubhakte vi÷eùataþ ..
     ùaóbhiþ pàtrairupetantu bràhmaõàya nivedayet .
     ekaü madhumayaü pàtraü dvitãyaü ghçtapåritam ..
     tçtãyaü tãlatailasya caturthaü guóasaüyutam .
     pa¤camaü lavaõaþ pårõaü ùaùñhaü gokùãrasaüyutam ..
     etàni dattvà pàtràõi saptajanmàntaraü bhavet .
     subhago dar÷anãya÷ca nàrã và puruùo'pi và ..>% iti vàràhe saubhàgyavratanàmàdhyàyaþ ..

#<saubhàgyacintàmaõiþ>#, puü, (saubhàgyàya cintàmaõiriva .) auùadhavi÷eùaþ . yathà --
     %<saubhàgyàmçtajãrapa¤calavaõavyoùàbhayàkùànalà ni÷candràbhraka÷uddhagandhakarasànekãkçtàn bhàvayet .
     nirguõóãyugabhçïgaràjakavçùàpàmàrgapatrollasat pratyekaü svarasena siddhavañikà ghnanti tridoùodayam ..
     yeùàü ÷ãtamatãva dehamakhilaü svedadravàdrãkçtaü nidrà ghoratarà samastakaraõavyàmohamåóhaümanaþ .
     ÷åla÷vàsabalà÷akàsasahitaü mårchàruciü tçñ jvaraü teùàü vai parihçtya jãvitamasau gçhvàti mçtyormukhàt ..>% iti sàrakaumudã ..

#<saubhàgyatçtãyà>#, strã, (saubhàgyàya tçtãyà .) bhàdra÷uklatçtãyà . sà ca manvantarà . iti smçtiþ ..

#<saubhà¤janaþ>#, puü, (sobhà¤jana eva . svàrthe aõ .) ÷obhà¤janavçkùaþ . ityamarañãkà . 2 . 4 . 31 ..

#<saubhikaþ>#, puü, (saubhaü kàmacàripuràdinirmàõaü ÷ilpamasya . ñhak .) indrajàlikaþ . iti hàràvalã .

#<saumanasà>#, strã, jàtãpatrã . iti ràjanighaõñaþ ..

@<[Page 5,425b]>@
#<saumanasyaü>#, klã, (sumanaso bhàvaþ . ùya¤ .) ÷ràddhe piõóadànànantarabràhmaõahaste puùpadànamantraþ . yathà ÷àtàtapaþ .
     %<piõóanirvàparahitaü yattu ÷ràddhaü vidhãyate .
     svadhàvàcanalopo'tra vikirastu na lupyate ..
     akùayyadakùiõàsvastisaumanasyamathàstviti ..>% chandogapari÷iùñam .
     %<athàgrabhåmimàsi¤cet susuprokùitamastviti .
     ÷ivà àpaþ santviti ca yugmànevodakena ca ..
     saumanasyamastviti ca puùpadànamanantaram .
     akùata¤càriùña¤càstviti ca akùatànapi dàpayet ..>% atha prakçtabràhmaõàcamanàntaram . bràhmaõàgrabhåmiü susuprokùitamastviti prokùayet . ÷ivà àpa ityàdinà udakena haste si¤cet .. sãmanasyamastvityanena haste puùpadànaü kuryàt . iti ÷ràddhatattvam .. sumanaso bhàvaþ saumanasyaü tadatra ÷ràddhe dattaü puùpaü saumanasyaü manasaþ prasàdajanakaü bhavatu . iti guõaviùõuþ .. (santuùñacittatà . yathà màghe . 7 . 28 .
     %<rathacaraõavaràïganàkaràbjavyatikarasampadupàttasaumanasyàþ ..>% prasannacittàrhe, tri . yathà, bhàgavate . 4 . 12 . 44 .
     %<dhanyaü ya÷asyamàyuùyaü puõyaü svastyayanaü mahat .
     svargyaü dhrauvyaü saumanasyaü pra÷asyamaghamarùaõam ..>%)

#<saumanasyàyanã>#, strã, (ayati pràpnotyanayeti . aya + lyuñ . ïãp . saumanasyasya prasannacittatàyà ayanã .) màlatãpuùpakalikà . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà . %<sumanàþ saumanasyàyinãharidràdàruharidràvç÷cãrapunarnavàmahàsahàkùudrasahàkaùàyai÷ca .>% iti carake vimànasthàne aùñame'dhyàye ..)

#<saumikã>#, strã, (somastaddãkùà prayojanamasyàþ . ñhak .) dãkùaõãyeùñiþ . iti hemacandraþ ..

#<saumitraþ>#, puü, (sumitràyàü bhavaþ . sumitrà + aõ .) lakùmaõaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<saumitriþ>#, puü, (sumitràyà apatyaü pumàniti . bàhvàditvàt . i¤ .) lakùmaõaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, ràmagãtàyàm . 2 .
     %<saumitriõà pçùña udàrabuddhinà ràmaþ kathàþ pràha puràtanãþ ÷ubhàþ ..>%)

#<saumedhikaþ>#, puü, (sumedhayà nirvçttaþ . sumedhà + ñhak siddhaþ . iti hàràvalã .. ÷obhanamedhàsambandhini, tri ..

#<saumerukaü>#, klã, suvarõam . iti ràjanirghaõñaþ .. sumerusambandhini, tri .. (kvacit sãmerabamiti pàñho dç÷yate ..)

#<saumyaþ>#, puü, (somasyàpatyaü pumàn . soma + ùya¤ . budhagrahaþ . ityamaraþ . 1 . 3 . 26 .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 5 . 60 .
     %<pa÷yan grastaü saumyo ghçtamadhutailakùayàya ràj¤à¤ca ..>% soma iva somyaþ . tataþ praj¤àdyaõ .) vipraþ . iti ÷abdamàlà .. uóumbaravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. vçùakarkañakanyàvç÷cikamakaramãnarà÷ayaþ . yathà --
     %<kråro'tha saumyaþ puraùo'ïganà ca ojo'tha yugmaü viùamaþ sama÷ca .
     carasthiradvyàtmakanàmadheyà meùàdayo'mã krama÷aþ pradiùñàþ ..>% iti jyotistattvam .. bhåkhaõóavi÷eùaþ . yathà --
     %<gandharvo varuõaþ saumyo bahavaþ kaïkha eva ca .
     kumuda÷ca kaseru÷ca nàgo bhadràrakastathà ..
     candrendramalayà÷aïkhayavàïgakagabhastimàn .
     tàmràku÷ca kumàrã ca tatra dvãpada÷àùñabhiþ ..>% iti ÷abdamàlà .. saumyakçcchravratam . yathà --
     %<pràjàpatyaþ sàntapanaþ ÷i÷ukçcchraþ paràkakaþ .
     atikçcchraþ parõakçcchraþ saumyaþ kçcchràtikçcchrakaþ ..>% saumyaþ saumyakçcchraþ . iti pràya÷cittatattvam .. (pitçgaõavi÷eùaþ . yathà, manuþ . 3 . 199 . agnidagdhànagnidagdhàn kàvyàn varhiùadastathà agniùvàttàü÷ca saumyàü÷ca vipràõàmeva nirdi÷et ..

#<saumyaþ>#, tri, (somo devatàsya . soma + %<somàt ñyaõ .>% 4 . 2 . 30 . iti ñyaõ .) somadaivataþ . anugraþ . manoj¤aþ . iti medinã .. (yathà raghuþ . 12 . 36 .
     %<saürambhaü maithilãhàsaþ kùaõasaumyàü ninàya tàm .
     nivàtastimitàü velàü candrodaya ivodadheþ ..>% bhaktaþ . yathà, bhàgavate . 2 . 4 . 23 .
     %<namastasmai bhagavate vàsudevàya vedhase .
     papurj¤ànamayaü saumyà yanmu khàmburuhàsavam ..>%) bhàsvaraþ . iti dharaõiþ ..

#<saumyakçcchraþ>#, puü, (saumyaþ anugraþ kçcchraþ .) vratavi÷eùaþ . yathà, gàruóe . 105 . 68 .
     %<piõyàkàcàmatakràmbu÷aktånàü prativàsaram .
     ekaikamupavàsa÷ca kçcchraþ saumyo'yamucyate ..>%

#<saumyagandhã>#, strã, (saumyo gandho yasyàþ . ïãù .) ÷atapatrã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<saumyagrahaþ>#, puü, (saumyo grahaþ .) ÷ubhagrahaþ . sa ca pårõacandraþ pàpagrahàyuktabudhaþ bçhaspatiþ ÷ukra÷ca . yathà, jyotistattve .
     %<ardhonendvarka÷auràràþ pàpàþ saumyàstathàpare .
     pàpayukto budhaþ pàpo ràhuketå ca pàpadau ..>%

#<saumyadhàtuþ>#, strã, (saumyo dhàtuþ .) kaphaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<saumyà>#, strã, (soma iva saumyaþ . ÷àkhàditvàt yaþ . tataþ praj¤àdyaõ . striyàü ñàp .) durgà . yathà --
     %<saumyà saumyatarà÷eùasaumye bhyastvatisundarã ..>% iti devãmàhàtmyam .. mahendravàruõã . rudrajañà . mahàjyotiùmatã . mahiùavallã . gu¤jà . ÷àlaparõo . bràhmã . ÷añã mallikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<saumyàþ>#, strã, (somo devatà yàsàm . soma + ñhyaõ .) illalàþ . tàstu mçga÷ironakùatra÷iraþsthàþ pa¤ca tàràþ . iti vi÷vahemacandrau ..

#<sauraþ>#, puü, (sårasya såryasyàyamiti . såra + aõ . ÷anai÷caraþ . ityamarañãkàyàü bharataþ . 1 . 3 . 26 .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 10 . 4 .
     %<bahulàsthe pãóyante saure'mnyupajãvina÷camåpà÷ca ..>%) tumburuvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. såryaikarà÷ibhogàvacchinnamàsàdiþ . yathà, viùõudharmottaram . àdityarà÷ibhogena sauro màsaþ prakãrtitaþ .. vivàhàdikarmasu sauramàsasyottekhaþ kartavyaþ . yathà, pitàmahaþ .
     %<àbdike pitçkçtye ca màsa÷candramasaþ smçtaþ .
     vivàhàdau smçtaþ sauro yaj¤àdau sàvano mataþ ..>% vivàhàdàvityatràdipadaü yàtràgrahacàraparam . yatkarma såryabhogyarà÷yullekhena vihitaü yacca vi÷eùyodagayanàdivihitaü tatpara¤ca . ayanasya sauramàsaghañitatvena vakùyamàõatvàt . tacca cåóopanayanàdi . viùõudharmottaram .
     %<adhvàyana¤ca grahacàrakarma saureõa mànena sadàdhyavasyet .
     satràstyapàsyànyatha sàvanena laukya¤ca yat syàdvyavahàrakarma ..>% adhvàyanaü adhvagamanaü yàtrati yàvat . iti jyotistattvam .. * .. såryopàsakaþ . (yathà, mahànirvàõatantre . 3 . 142 .
     %<÷àktàþ ÷aivà vaiùõavà÷ca saurà gàõapatàstathà .
     vi÷a vipretarà÷caiva sarve'pyatràdhikàriõaþ ..>%) guruvi÷eùaþ . yathà --
     %<gauóàþ ÷àlvodbhavàþ saurà màgadhàþ keralàstathà .
     ko÷alà÷ca da÷àrõà÷ca guravaþ sapta madhyamàþ ..>% iti tantrasàre 1 paricchedaþ .. (upapuràõavi÷eùe, klã . yathà, devãbhàgavate . 1 . 3 . 15 .
     %<sauraü parà÷araproktamàditya¤càtivistaram ..>% såryasambandhini, tri . yathà --
     %<÷aivàni gàõapatyàni ÷àktàni vaiùõavàni ca .
     sàdhanàni ca sauràõi cànyàni yàni kàni ca ÷rutàni tàni deve÷a tadvaktrànniþsçtàni ca ..>% iti tantrasàre 3 paricchedaþ .. * .. yathà ca harivaü÷e bhaviùyaparvaõi . 49 . 52 .
     %<yadà sauraü vapuriti smartà syàü jagatãpate .
     tadà tadbhàvanàyogàt sårya eva viràjase ..>%)

#<saurajaþ>#, puü, (sauràt tejasaþ jàyate iti . jana + óaþ .) tumba, ruvçkùaþ . ràjanirghaõñaþ .. saurajàte, tri ..

@<[Page 5,426b]>@
#<sauradivasaþ>#, puü, (sauro divamaþ .) såryasambandhidinam . tattu ravibhuktàü÷àdhikaùaùñidaõóairbhavati . yathà, %<sàvanaü daõóàþ ùaùñirahaþ svalagnasvaguõàü÷àñyàstadainaü bhavet ..>% iti malamàsatattvam ..
     %<triü÷atà sauradivasaiþ sàvanaþ parikãrtitaþ ..>% iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sauranaktaü>#, klã, vratavi÷eùaþ . yathà -- hastayukte arkadine sauranaktaü samàcaret . snàtvà càrkaü samabhyarcya nãrogã cirajãvati .. àtmano dviguõacchàyaü yadà santiùñhate raviþ . sauranaktaü vijànãyàt nakta¤ca ni÷ibhojanam .. iti nàrasiühe 64 adhyàyaþ ..

#<saurabhaü>#, klã, (saurabhamasyàstãti . ac .) kuïkumam . iti trikàõóa÷eùaþ .. volam . iti ràjanirghaõñaþ .. sadgandhaþ . surabherbhàva ityarthe ùõa(aõ) pratyayena niùpannam .. (yathà, naiùadhe . 2 . 92 .
     %<samameõamadairyadàpaõe tulayan saurabhalobhani÷calam .
     paõità na janàravairavaidapi gu¤jantamaliü malãmasam ..>% tadvi÷iùñe, tri . yathà, bhàgavate . 8 . 2 . 8 .
     %<saritsarobhiracchodaiþ pulinairmaõibàlukaiþ .
     devastrãmajjanàmodasaurabhàmbranilairyutaþ ..>%)

#<saurabheyaþ>#, puü, (surabherapatyamiti . surabhi + óhak vçùaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 60 .. (yathà, bhàgavate . 1 . 17 . 9 .
     %<mà saurabheyàtra ÷ucau vyetu te vçùalàt bhayam ..>% surabhisambandhini tri ..

#<saurabheyã>#, strã, (surabherapatyaü strã . surabhi + óhak . ïãp .) nauþ . ityamaraþ . 2 . 9 . .. 3 .. (yathà, raghuþ . 2 . 3 .
     %<nivartya ràjà dayitàü dayàlustàü sorabheyãü surabhirya÷obhiþ .
     payodharãbhåtacatuþsamudràü jugop goråpadharàmivorvãm ..>% apsarovi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 2 . 10 . 11 .
     %<vi÷vàcã sahajanyà ca pramlocà urva÷ã irà vargà ca saurabheyã ca samãcã vudvudà latà ..>%)

#<saurabhyaü>#, klã, (surabherbhàvaþ . surabhi + vya¤ .) manoj¤atvam . saugandham . (yathà, àryàsapta÷atyàm . 213 .
     %<guõavidhçtà sakhi tiùñasi tathaiva dehena kintu hçdayaü ne .
     hçtamamunà màlàyàþ samãraõeneva saurabhyam ..>%) guõagauravam . iti medinã ..

#<saurabhyaþ>#, puü, (saurabhyaü guõagauravamasyàstãti . ac .) kuberaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sauramàsaþ>#, puü, (sauro màsaþ .) såryaikarà÷ibhogàvacchinnakàlaþ . yathà, brahmasiddhànte .
     %<ekarà÷au raviryàvatkàlaü màsaþ sa bhàskaraþ ..>% iti malamàsatattvam .. api ca .
     %<atha ùaóbhiþ sauramàsairayanaü parikãrtitam ..>% iti ÷abdaratnàvalã .. asyànyadvivaraõa saura÷abde draùñavyam ..

#<saurasaüvatsaraþ>#, puü, (sauraþ saüvatsaraþ .) såryasya dvàda÷arà÷ibhogàvacchinnakàlaþ . yathà --
     %<saurasaüvatsarasyànte mànena ÷a÷ijena tu .
     ekàda÷àtiricyante dinàni bhçgunandana ..>% api ca .
     %<saurenàbdastu mànena yadà bhavati bhàrgava .
     sàvanena tathà màsi dinaùañkaü prapåryate ..>% iti malamàsatattvam ..

#<sauraseyaþ>#, puü, skandaþ . iti ÷abdamàlà .. surasàyà apatya¤ca .. (surasamarhatãti . surasa + %<vu¤chaõkañajiti .>% 4 . 2 . 80 . iti sakhyàditvàt óha¤ . surasàrhe, tri ..)

#<saurasaindhavaþ>#, tri, (surasindhorayam . surasindhu + aõ .) gaïgàsambandhãyaþ . sa ca bhãùmàdiþ . (sauraþ såryasambandhã saindhavaþ ghoñakaþ .) såryaghoñake, puü, ..

#<sauràùñraþ>#, puü, (suràùñra eva . aõ .) de÷a vi÷eùaþ . iti jañàdharaþ .. surañ iti bhàùà .. kundurukaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. kàüsye, klã . iti kecit .

#<sauràùñrakaü>#, klã, (suràùñre bhavam . aõ . tataþ kan .) pa¤caloham . iti hemacandraþ ..

#<sauràùñrà>#, strã, (suràùñre bhavà . aõ .) tuvarã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sauràùñrikaü>#, klã, (suràùñre de÷e bhavam . adhyàtmàditvàt óha¤ .) viùabhedaþ . iti ÷abdaratnàvalo bharata÷ca .. (asya paryàyo lakùaõa¤ca . yathà --
     %<viùantu garalaü kùveóastasya bhedànådàhare .
     vatsanàbhaþ sa hàridraþ saktaka÷ca pradãpanaþ ..
     sãràùñrikaþ ÷çïgika÷ca kàlakåñastathaiva ca .
     halàhalo brahmaputtro viùabhedà amã nava ..>%
     %<suràùñraviùaye yaþ syàt sa sauràùñrika ucyate ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..) sauràùñrade÷asambandhini, tri ..

#<sauràùñrã>#, strã, (suràùñre bhavà . aõ . ïãù .) sauràùñrade÷ãyasugandhimçttikà . tatparyàyaþ . pàrvatã 2 kà÷ã 3 mçtsrà 4 kàkùã 5 parpañã 6 . iti ratnamàlà .. kàlikà 7 satã 8 . iti hemacandraþ .. asyà guõàþ . kaphapittavãsarpavraõanà÷itvam . iti ràjavallabhaþ .. ràjanirghaõñoktaguõaparyàyau tuvarã÷abde draùñavyau ..

#<sauriþ>#, puü, (surasyàpatyamiti . såra + i¤ .) ÷aniþ . ityamaraþ . 1 . 3 . 26 .. yathà, bçhatsaühitàyàm . 104 . 147 .
     %<kçùõadravyaiþ sauriþ saumyo maõirajatatilakakusumairguruþ paripãtakaiþ ..>%) asanavçkùaþ . àdityabhaktà . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 5,427a]>@
#<saurikaþ>#, puü, (surebhyo hitaþ . sura + ñhak .) svargaþ . iti÷abdaratnàvalã .. (surayà caratãti . surà + ñhak .) suràvikrayakartà . iti kecit .. svàrthe kapratyaye ÷anai÷caraþ .. (suràyà ayamiti . suràsambandhini, tri . yathà, manuþ . 8 . 159 .
     %<pràtibhàvyaü vçthàdànamàkùikaü saurika¤ca yat .
     daõóa÷uklàva÷eùa¤ca ne puttro dàtumarhati ..>%)

#<sauriratnaü>#, klã, (saureþ ÷anai÷carasya ratnam .) nãlamaõiþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<saurã>#, strã, (sårya + aõ . ïãp . %<såryatiùyeti .>% 6 . 4 . 149 . iti yalopaþ .) såryasyàpatyaü strã . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<saurãyaü>#, tri, (sårya + chaþ . %<såryàgastryayo÷che ca ïyà¤ca .>% 6 . 4 . 149 . ityasya vàrtikoktyà yalopaþ .) såryàya hitam . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. saurye bhavaþ . yathà . såryasyedaü ityarthe ùõaþ sauryaü tejaþ punaþ saurye bhava ityarthe ãyapratyaye anena yalope saurãyaþ . iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ ..

#<saureyaþ>#, puü, ÷uklajhiõñãvçkùaþ . yathà --
     %<saureyakaþ ÷vetapuùpaþ saureyaþ kañasàrikà .
     sahàcaraþ sahacaraþ sa ca vindyapi kathyate ..
     kuraõñako'tra pãte syàdraktaþ kuravakaþ smçtaþ .
     nãlo vàõo dvayorukto dàsa àrtagala÷ca saþ ..
     saureyaþ kuùñhavàtàsrakaphakaõóåviùàpahaþ .
     tiktoùõo madhuro dantyaþ susnigdhaþ ke÷ara¤janaþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<saureyakaþ># puü, ÷uklajhiõñãvçkùaþ . yathà --
     %<saureyakaþ ÷vetapuùpaþ saureyaþ kañasàrikà .
     sahàcaraþ sahacaraþ sa ca vindyapi kathyate ..
     kuraõñako'tra pãte syàdraktaþ kuravakaþ smçtaþ .
     nãlo vàõo dvayorukto dàsa àrtagala÷ca saþ ..
     saureyaþ kuùñhavàtàsrakaphakaõóåviùàpahaþ .
     tiktoùõo madhuro dantyaþ susnigdhaþ ke÷ara¤janaþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<saulvikaþ>#, puü, (sulvaü tàmrapàtràdinirmàõaü ÷ilpamasya . sulva + ñhak .) tàmrakuññakaþ . ityamarañãkà ..

#<sauvaü>#, tri, svasya idam . (sva + aõ .) svasambandhi . svarge bhavam . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (svaþsvambandhi . tathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 13 . 57 .
     %<tasya ÷rotraü sauvam ..>% %<tasya svargasya sambandhi ÷rotraü kãdç÷aü sauvaü svaþ idaü sauvaü tasye damiti aõ . dvàràditvàdaijàgamaþ . avyayànàü bhamàtre ñilopaþ .>% iti tadbhàùyam ..) ÷àsanam . iti kecit ..

#<sauvagràmikaü>#, tri, (svagràme bhavam . svagràma + ñhak svagràmabhavavastu . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<sauvaraü>#, tri, (svarasye damiti . svara + aõ . %<dvàràdãnà¤ca .>% 7 . 3 . 4 . iti aijàgamaþ .) svarasambandhi . svara÷abdàt ùõapratyaye umàgamena niùpannam . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<sauvarcalaü>#, klã, (suvarcale de÷e bhavam . suvarcala + aõ .) suvarcalade÷abhavalavaõam . saclavaõa iti bhàùà . tatparyàyaþ . akùam 2 rucakam 3 . ityamaraþ . 2 . 9 . 42 .. kçùõalavaõam 4 . iti ratnamàlà .. tilakam 5 hçdyagandhakam 6 rucyam 7 kaudravikam 8 . iti ràjanirghaõñaþ .. asya guõàþ . rucikàritvam . uùõavãryatvam . nirmalatvam . kañutvam . gulma÷ålavibandhanà÷itvam . ki¤citpittakaratvam . laghutva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. api ca .
     %<sauvarcalaü laghu kùàraü kañåùõaü gulma÷ålanut .
     årdhvavàtàma÷ålàrtivibandhàrocakàn jayet ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. anyacca .
     %<sauvarcalaü syàdrucakamakùyaü pàkya¤ca tanmatam .
     rucakaü rocanaü bhedi dãpanaü pàcanaü param ..
     sasnehavàtanunnàtipittalaü vi÷adaü laghu .
     udgàra÷uddhidaü såkùmaü vibandhànàha÷ålahçt ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. sarjikàkùàraþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 109 .. suvarcalàsambandhini, tri ..

#<sauvarõaü>#, tri, (suvarõasyedam . suvarõa + aõ .) suvarõasambandhi . karùamitahemasambandhi . yathà, matsyapuràõam .
     %<sauvarõã ràjatã vàpi tàmrã ratnamayã tathà .>% ityupakramya ..
     %<÷ubhadàrumayã vàpi devatàrcà pra÷asyate ..>% iti devapratiùñhàtattvam ..

#<sauvarõabhedinã>#, strã, (sauvarõamiva varõaü bhinatti prakà÷ayatãti . bhid + õiniþ . ïãp .) priyaïguþ . iti ÷abdamàlà ..

#<sauvastikaþ>#, puü, (svasti tat karaõe sàdhuþ . svasti + ñhak .) purohitaþ . iti hemacandraþ .. svastisambandhini, tri . iti vyàkaraõam ..

#<sauvàstavaþ>#, tri, (suvàstoridam . suvàstu + suvàstvàdibhyo'õ . 4 . 2 . 77 . ityaõ .) sundaravàstusambandhã . su÷abdapårvakavàstu÷abdàt ùõapratyayena niùpannaþ .. (suvàstoradårabhavaþ . iti kà÷ikà ..)

#<sauvidaþ>#, puü, (suùñhu vettãti . su + vida + kaþ . tataþ praj¤àdyaõ .) antaþpurarakùakaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 8 .

#<sauvidallaþ>#, puü, (suùñhu vidantaü vij¤amapi làti va÷avartinaü karotãti . suvidat + là + kaþ . tataþ svàrthe aõ .) antapurarakùakaþ . (yathà, kathàsaritsàgate . 39 . 28 .
     %<tadanyasya na làbho'sti sauvidallàbhirakùite .
     antaþpure'tra puüso yadato'sau tena saügatà ..>%) tatparyàyaþ . ka¤cukã 2 sthàpatyaþ 3 sauvidaþ 4 . ityamaraþ . 2 . 8 . 8 .. sthapatiþ 5 suvidaþ 6 . iti taññãkà .. catvàri mahallarakùake . bahiþ sa¤carantãnàü purastrãõàü prekùakapuruùàntaravàraõàya ràj¤à stryagàre ye vetradharà niyuktàste bahirmahallakàþ sauvidallàdi÷abdavàcyàþ . ÷obhanaü vidanti suvidaþ paõóitàþ kvip tàn atati satyena gacchati suvidat bhåpàlaþ taü làti suvidallaü antaþpuraü hanajanàti óaþ le lastoriti laþ tatra niyuktà iti óhaghe kàditi ùõe sauvidallàþ . iti bharataþ ..

#<sauvidallakaþ>#, puü, (sauvidalla eva . svàrthe kan .) sauvidallaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sauvãraü>#, klã, badaram . kà¤jikam . sroto¤janam . ityamaraþ . 2 . 4 . 37 . 2 . 9 . 39 . 2 . 9 . 100 .. eteùàü vi÷eùà yathà --
     %< -- sauvãraü badaraü mahat .>% iti ratnamàlà ..
     %<sauvãrantu yavairàmaiþ pakvairvà nistuùaiþ kçtam .
     godhåmairapi sauvãramàcàryaiþ kai÷cidåcire ..
     sauvãrantu grahaõyar÷aþkaphaghnaü bhedi dãpanam .
     udàvartàïgamardàsthi÷ålànàheùu ÷asyate ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. sauvãrà¤janam . yathà --
     %<suvãrakaü pàrvateyaü sauvãraü nãlama¤janam .>% iti ratnamàlà ..

#<sauvãraþ>#, puü, (suùñhu vãrà yatra . tataþ svàrthe aõ .) de÷avi÷eùaþ . iti bhedinã .. (yathà, harivaü÷e . 90 . 19 .
     %<sauvãraràjaþ ÷aivya÷ca pàõóya÷ca balinàü varaþ ..>%)

#<sauvãrakaü>#, klã, (sauvãrameva . svàrthe kan .) kà¤jikavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . surãràmlam 2 godhåmasambhavam 3 yavàmlajam 3 yavottham 5 tuùottham 6 tuùodakam 7 . asya guõàþ . amlarasatvam . ke÷yatvam . mastakadoùajarà÷aithilyanà÷itvam . balakàritvam . santarpaõatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sauvãrakaþ>#, puü, (sauvãra + saüj¤àyàü kan .) badaravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sauvãrasàraü>#, klã, sroto¤janam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sauvãrà¤janaü>#, klã, (sauvãranàmakama¤janam .) a¤janaprabhedaþ . tatparyàyaþ . a¤janam 2 yàmunam 3 kçùõam 4 nàdeyam 5 mecakam 6 srotojam 7 duùpradam 8 nãlam 9 suvãrajam 10 nãlà¤janam 11 cakùuùyam 12 vàrisambhavam 13 kapotakam 14 kàpotam 15 . asya guõàþ . ÷ãtatvam . kañutvam . tiktatvam . kaùàyatvam . cakùuùyatvam . kaphavàtaviùanà÷itvam . rasàyanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sauùñhavaü>#, klã, (suùñhu bhàvaþ . suùñhu + %<pràõabhçjjàtivayovacanodgàtràdibhyo'¤ .>% 5 . 1 . 129 . itya¤ .) àti÷ayyam . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 134 . 14 .
     %<tuleùvastraprayogeùu làghave sauùñhaveùu ca .
     sarveùàmeva ÷iùyàõàü babhåvàbhyadhiko'rjunaþ ..>%) pra÷aüsanatvam . iti suùñhu÷abdàrthadar÷anàt .. (yathà harivaü÷e . 40 . 34 .
     %<àyuþkùetràõyupacayo lakùaõaü råpasauùñhavam ..>%) nàñakàïgavi÷aùaþ . iti kecit ..

@<[Page 5,428a]>@
#<sauhàrdaü>#, klã, (suhçdaþ suhçdayasya và bhàvaþ karma và . suhçt suhçdaya và + %<hàyanàntayuvàdibhyo'õ .>% 5 . 1 . 130 . ityaõ . hçdayasya hçdàde÷aþ . %<hçdbhagasindhvante pårvapadasya ca .>% 7 . 3 . 19 . iti ubhayapadavçddhiþ .) suhçdo bhàvaþ . tatparyàyaþ . sakhyam 2 sauhçdam 3 sàptapadãnam 4 maitrã 5 ajaryam 6 saïgatam 7 iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 77 . 11 .
     %<sauhàrde cànuràge ca vettha me bhaktimuttamàm .
     na màmarhasi dharmaj¤a tyaktuü bhaktàmanàgasam ..>%)

#<sauhàrdaþ>#, puü, (suhçdo'patyamiti . suhçd + aõ . suhçtputtraþ . iti kecit ..

#<sauhàrdyaü>#, klã, (suhçdayasya bhàvaþ . suhçdaya + ùya¤ . %<và ÷okaùya¤ rogeùu .>% 6 . 3 . 51 . iti hçdayasya hçdàde÷aþ .) sauhàrdam . iti siddhàntakaumudã ..

#<sauhityaü>#, klã, (suhitasya bhàvaþ karma và . suhita + %<patyantapurohitàdibhyo yak .>% 5 . 1 . 128 . iti yak .) tçptiþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 56 .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 244 . 13 . aheriva gaõàdbhãtaþ sauhityànnarakàdiva . kuõapàdiva ca strãbhyastaü devà bràhmaõaü viduþ ..

#<sauhçdaü>#, klã, (suhçdaþ karma bhàvo và . suhçt + aõ .) sakhyam . sauhàrdam . iti hemacandraþ .. tasya prà÷astyaü yathà --
     %<tadbhujyate yaddvijabhukta÷aùaü sa buddhimàn yo na karoti pàpam .
     tat sauhçdaü yat kriyate parokùe dambhairvinà yaþ kriyate sa dharmaþ ..>% iti gàruóe 115 adhyàyaþ .. skada, da ïa àplave . uddhçtau . utplutya gatyàm iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-akaøsakaø ca-señ .) àdyasvarã . i, skandyate . ïa, skandate ciskandiùate . pa¤cabhasvarãti dhàtupradãparàmau . skandate skundate càpi ùaóàplavanavàcinaþ . iti bhaññamallo'pi . cuskundiùate . iti durgàdàsaþ ..

#<skanda>#, ir aura ÷oùaõe . gatyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø-sakaø-aniñ .) ir, askadat . askàütsãt . au, skantà caskanda . iti durgàdàsaþ ..

#<skanda>#, ta ka samàhçtau . iti kavikalpadrumaþ .. (anantacuràø-paraø-sakaø-señ .) dastyavargatçtoyopadho'yam . taccaturthopadha iti kecit . skandayati skandàpayati acaskandat . iti durgàdàsaþ ..

#<skandaþ>#, puü, (skandate utplutya gacchati skandati ÷oùayati daityàn và . skanda + ac .) kàrtikeyaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 42 .. tasya utpattiùaóànanapa¤canàmacaturmartyabhiùekagaõavàhanàstràdi yathà -- nàrada uvàca .
     %<kimarthameùakaþ krau¤co bhinnaþ skandena suvrata .
     etanme vistaràdvrahman kathayasvàmitadyute ..
     pulastrya uvàca .
     etàü te kathayiùyàmi kathàü puõyàü puràtanãm .
     ya÷ovçddhiü kumàrasya kàrtikeyasya nàrada ..
     yat pãtaü vãtihotreõa vãryaü tyaktaü pinàkinaþ .
     tenàkrànto'bhavadvrahman mandatejà hutà÷anaþ ..
     tato jagàma devànàü sakà÷amamitadyutiþ .
     daivataiþ prahitastårõaü brahmalokaü jagàma ha ..
     sa gacchan kuñilàü devãü dadar÷a pathi pàvakaþ .
     tàü dçùñvà pràha càdhatsva tejo yanmama durdharam ..
     mahe÷vareõa santyaktaü nirdahet bhuvanànyapi .
     taddhàraõàcca kuñile puttro dhanyo bhaviùyati ..
     ityagninà sà kuñilà ÷rutvà sutamanuttamam .
     prakùiptamàtraü jagràha teja ai÷aü mahàpagà ..
     tatastvadhàrayaddevã ÷àrvaü tejaþ svapåpuùat .
     hutà÷ano'pi ca bhayàt yatra tatra paribhraman ..
     pa¤cavarùasahasràõi hyadhyàste havyabhuk tataþ .
     màüsamasthãni raktàni medomajjastvacastathà ..
     romàõi càkùike÷àdyàþ sarve jàtà hiraõmayàþ .
     hiraõyaretà loke'smin vikhyàtaþ pàvakastadà pa¤cavarùasahasràõi kuñilà jvalanopamam .
     dhàrayantã tadà garbhaü brahmaõaþ sthànamàgatà ..
     pitàmahastàü kùãõàïgãü santapyantãü mahàpagàm dçùñvà papraccha kenàyaü tava garbhaþ samàhitaþ ..
     sà càha ÷àïkaraü tejaþ pàvakena samarpitam .
     apya÷aktena tenàdya nikùiptaü mayi sattama ..
     pa¤cavarùasahasràõi dhàrayantyàþ pitàmaha .
     annapànàdikamapi na me'pacyata karhicit ..
     tacchrutvà bhagavànàha gaccha tvamudayaü girim .
     tatràsti yojana÷ataü vistãrõaü surasevitam ..
     tamanupràpya su÷roõi vistãrõe girisànuni .
     da÷avarùasahasrànte tato bàlo bhaviùyati ..
     brahmaõo vacanaü ÷rutvà kuñilà girimàgatà .
     àgatya garbhaü tatyàja mukhenaivàdrinandinã ..
     sà tu saütyajya taü bàlaü brahmàõaü sahasàgamat .
     àpomayã mantrava÷àt saüyatà kuñilà satã ..
     tejasà càpi ÷àrveõa raukmaþ ÷aravaõo'bhavat .
     tannivàsavata÷càgre pàdapà mçgapakùiõaþ ..
     tato da÷asu pårõeùu ÷aradda÷a÷ateùvatha .
     bàlàrkadãptiþ saüjàto bàlaþ kamalalocanaþ ..
     uttàna÷àyã bhagavàn divye ÷aravaõe sthitaþ .
     mukhe'ïguùñhaü samàkùipya ruroda ghanaràóiva ..
     etasminnantare devyaþ kçttikàþ ùañ sutejasaþ .
     dadç÷uþ svecchayà yàntyo bàlaü ÷aravaõe sthitam ..
     kçpàyuktàþ samàjagmuryatra skandaþ sthito'bhavat ahaü pårvamahaü pårvaü tasmai stanye hi cukru÷uþ ..
     vivadantãþ sa tà dçùñvà ùaõmukhaþ samajàyata .
     avãbharantastàþ sarvàþ ÷i÷uü snehàcca kçttikàþ ..
     bhriyamàõaþ satãbhistu bàlo vçdvimagànmune .
     kàrtikeya iti khyàto jàtaþ sa balinàüvaraþ ..
     etasminnantare brahman pàvakaü pràha padmabhåþ .
     kiyatpramàõaþ puttraste vartate sàmprataü guhaþ ..
     sa tadvacanamàkarõya ajànan taü haràtmajam .
     provàca puttraü deve÷a na vedmi katamo guhaþ ..
     taü pràha bhagavàn yuktaü tejaþ pãtaü purà tvayà .
     traiyambakaü triloke÷aü jàtaþ ÷aravaõe ÷i÷uþ ..
     ÷rutvà pitàmahavacaþ pàvakastvarito'bhyagàt .
     udayàdri¤ca kuñilà taü dadar÷a hite ratà ..
     papraccha kuñilà devã kva ÷ãghraü vrajase kave .
     so'bravãt puttradçùñyarthaü jàtaü ÷aravaõe ÷i÷um ..
     sàbravãttanayo mahyaü mametyàha ca pàvakaþ .
     vivadanto dadar÷àtha sve cchàcàrã janàrdanaþ ..
     tã papraccha kimarthaü và vivàdamiha cakratuþ .
     tamåcatuþ puttraheto rudra÷ukrodbhavàditi ..
     tàvuvàca harirdevo gacchataü tripuràntakam .
     sa yadvakùyati deve÷aþ kurutaü tadasaü÷ayam ..
     ityuktau vàsudevena kuñilàgnã haràntikam .
     samabhyetyocatustathyaü kasya puttro bhavedguhaþ ..
     rudrastadvàkyamàkarõya harùanirbharamànasaþ .
     diùñyà diùñyeti girijàü prodbhåtapulako'bravãt tato'mbikà pràha haraü deva gacchàva taü ÷i÷um .
     dçùñvà samàgamedyàü sa tasyàþ puttro bhaviùyati ..
     vàóhamityeva bhagavàn samuttasthau vçùadhvajaþ .
     sahomayà kuñilayà pàvakena ca dhãmatà ..
     sampràptàste ÷aravaõaü haromàkuñilàgnayaþ .
     dadç÷uþ ÷i÷ukaü ta¤ca kçttikotsaïga÷àyinam ..
     tataþ sa bàlakasteùàü matvà cintitamàdaràt yogã caturmårtiramåt ùaõmukhaþ sa ÷i÷uþ pituþ ..
     kumàraþ ÷aïkaramagàt vi÷àkho girijàmagàt kuñilàmagamacchàkho naigameyo'gnimabhyagàta ..
     tataþ prãtiyuto rudraþ uvàca kuñilà tathà .
     pàvaka÷càpi deve÷aþ paràü mudamavàpa ca ..
     tato'bruvan kçttikàstàþ ùaõmukhaþ kiü harà tmajaþ .
     tà abravãt haraþ prãtyà vive÷a vacanaü mune ..
     nàmnà tu kàrtikeyeti puùmàka¤ca bhavatvasau .
     kuñilàyàþ kumàreti puttro'yaü bhavitàvyayaþ ..
     skanda ityeva vikhyàto gaurãputtro bhavatvasau .
     guha ityeva nàmnà ca mamàsau tanayaþ smçtaþ ..
     mahàsena iti khyàto hutà÷asyàstu puttrakaþ .
     sàrasvata iti khyàtaþ sutaþ ÷aravaõasya ca ..
     evameùa mahàyogã pçthivyàü khyàtimeùyati .
     ùaóàsyatvànmahàbàhuþ ùaõmukho nàma gãyate ..
     ityevamuktà bhagavàn ÷ålapàõiþ pitàmaham .
     sasmàra daivataiþ sàrdhaü te'pyàjagmustvarànvitàþ ..
     praõipatya ca kàmàriü umà¤ca girinandinãm .
     dçùñvà hutà÷anaü prãtyà kuñilàü kçkùikàstathà ..
     dadç÷urbàlamatyugraü ùaõmukhaü såryasannibham .
     muùõantamiva cakùåüùi devànàü svena tejasà ..
     kautukàbhivçtàþ sarve evamåcaþ surottamàþ .
     devakàryaü tvayà deva kçtaü devyàgninà tathà ..
     taduttiùñha vrajàmo'dya tãrthamaujasamavyayam .
     kurukùetre sarasvatyàmabhiùi¤càma ùaõmukham ..
     senàyàþ patirastveùa devagandharvakinnaràþ .
     mahisaü ghàtayatve ùa tàraka¤ca sudàruõam ..
     vàóhamipyabravãccharvaþ samuttasthuþ suràstataþ .
     kumàrasahità jagmuþ kurukùetraü mahàphalam ..
     tatraiva devatàþ sendrà rudrabrahmajanàrdanàþ .
     yatnamasyàbhiùekàrthaü cakrurmunigaõaiþ saha ..
     tato'mbunà saptasamudravàhinãnadãjalenàpi mahàphalena .
     vanauùadhãbhi÷ca sahasramårtibhistadàbhyaùi¤canta haràcyutàdyàþ ..
     abhiùi¤cati senànyàü kumàre divyaråpiõi .
     jagurgandharvapatayo nançtu÷càpsarogaõàþ ..
     abhiùiktaü kumàra¤ca giriputrã nirãkùya hi .
     snehàttatsaïgamaü skandaü mårdhyajighranmuhurmuhuþ ..
     jighratã kàrtikeyasya abhiùekàrdramànanam .
     bhàtyadrijà yathendrasya devamàtàditiþ purà ..
     tadàbhiùiktaü tanayaü dçùñvà ÷arvo mudaü yayau .
     pàvakaþ kçrtikà÷caiva kuñilà ca ya÷asvinã ..
     tato'bhiùiktasya haraþ sainàpatye guhasya tu .
     prathamàü÷caturaþ pràdàcchakratulyaparàkramàn ..
     ghaõñàkarõaü lohitàkùaü nandiùeõaü ÷udàruõam .
     caturthaü balinàü mukhyaü khyàtaü kumudamàlinam ..
     haradattàn gaõàn dçùñvà devàþ skandasya nàrada .
     pradaduþ pramathànanyàn sarve brahmapurogamàþ ..
     syàõurbrahmà gaõaü pràdàdviùõuþ pràdàt gaõatrayam saükramaü vikrama¤caiva tçtãya¤ca paràkramam ..
     ukùe÷aü paüïkajaü ÷akro ravirdaõóakapiïgalau .
     candro maõiü vasumaõiü a÷vinau nandinandinau ..
     jyotirhutà÷anaþ pràdàt jvàlàjihvaü tathàparam .
     kundaniùkundakumudàn dhàtà cànucaràn dadau ..
     cakrànucakrau tvaùñà ca vedhàtisthiradusthirau .
     pàõityajaü kàlaka¤ca pràdàt påùà mahàbalau ..
     svarõamàlaü dhanàrka¤ca himavàn pramathottamau .
     pràdàdde vocchrito bindhyastuti÷çïga¤ca pàrùadam ..
     suvarcasa¤ca varuõaþ pradadau càtivarcasam .
     sagrahaü vigraha¤caiva nàgàbhijayasaüjayau ..
     unmàdaü ÷aïkukarõa¤ca puùpadantaü tathàmbikà .
     durga¤càtibala¤caiva ÷reùñhau cànucaràvubhau ..
     parighaü cañakaü bhãmaü dàhàbhidahanau tathà .
     pradadàvaü÷umàlya¤ca pramathàn ùaõmukhàya hi ..
     yamaþ pramàthamunmàthaü kàlasenamajàmukham .
     tàla÷akraü nàóija¤ca ùaóevànucaràn dadau ..
     suprabhaü ÷ubhakarmàõaü vidhçto dànave÷varau .
     suprasutyaü sannamitra supraja¤ca dvijottama ..
     anantaþ ÷aïkupãñha¤ca nikumbhakumudàvajaþ .
     ekàkùaü kulañãcakraþ kicãñaþ kalasodaraþ ..>% kicãñasthàne kirãñaþ iti ca pàñhaþ .
     %<såcãvaktraþ kokanadaþ pradàsaþ siddhako'vyayaþ .
     gaõàþ pa¤cada÷aite vai yakùairdattvà guhasya ca .
     kàlindyàþ kalakanda÷ca narmadàyà raõotkañaþ .
     godàvaryàþ siddhapàtrastamasàyàstu païkajaþ ..
     sahasrabàhuþ sãtàyà va¤julàyàþ smitodaraþ .
     mandàkinyàþ subàhu÷ca vipadyàyàþ priyaïkaraþ ..
     airàvatyà÷caturdaüùñraþ ùoóa÷àkùo'parastathà .
     màrjàraü kau÷ikã pràdàt krathakrau¤cau ca gotamã ..
     bàhudà ÷ata÷ãrùa¤ca bàhà gonandanandinau .
     bhãmaü bhãmarathã pràdàt durgàriü sarayårdadau ..
     aùñabàhuü dadau kà÷ã subàhumapi gaõóakã .
     mahànandã citradevaü citrà citrarathaü dadau ..
     kuhuþ kuvalayaü pràdàt madhuvarõaü madhådakà .
     jambåkaü dhåtapàpà ca veõvà peñànanaü dadau ..
     stutà prathamaparõa¤ca revà sàgaraveginam .
     prabhàvà pà÷ajaü pràdàt kà¤canà kanakaprabham ..
     dhçtapatra¤ca vimalà càruvaktraü manoharà ..
     apàpà ca mahàràmaü veõvà vidrumasuprabham ..
     suprasàdaü suveõvà ca jiùõu moghavatã dadau .
     yaj¤abàhu vi÷àlà ca sarasvatyà dadurgaõàn ..
     kuñilàtanayasyàdàt da÷a÷akrabalàdgaõàn .
     karàlaü ÷itake÷a¤caü kçùõake÷aü jañàdharam ..
     meghanàdaü caturdaüùñraü vidyujihvaü da÷ànanam .
     somàpyàyanamevograü devayàjinameva ca ..
     haüsàsyaü kuõóajañharaü bahugrãvaü hayànanam .
     kårmagrãva¤ca pa¤caitàn daduþ puttràya kçttikàþ ..
     sthålajaïghaü kuõóavaktraü lohajaïghaü mahànanam .
     piõóàraka¤ca pa¤caitàn daduþ skandàya carùayaþ ..
     nàgajihvaü candrabhàsaü pàõikårmaü ÷a÷iùkaram .
     vàsavaktraü sajambåkaü dadau tãrthaþ pçthådakaþ ..
     cakratãrthaü sucakràkhyaü makaràkùaü gayà÷iraþ .
     gaõaü pa¤ca÷ikhaü nàma dadau kanakhalaþ svayam ..
     bandhudattaü vàli÷iro vàlusàra¤ca puùkaram .
     sarvaujasaü màhiùakaü mànasaü piïgalaü tathà ..
     rudramau÷anasaþ pràdàt tato'nyà màtaro daduþ .
     vasudàmàü ÷oõatãrthaþ prabhàso nandinãmapi ..
     indratãrthaü vi÷okà¤ca udapànaü ghanasvanàm .
     saptasàrasvataþ pràdàt màtara÷caturo'dbhutàþ ..
     jitapriyàü màdhavã¤ca tãrthanemiü mitànanàm .
     ekalåtàü nàgatãrthaþ kurukùetraü palà÷adàm ..
     brahmàtmaniþ khaõóa÷ilàü bhadrakàlãü tripiùñapaþ .
     paiõóã bhaiõóã yoùabhaiõóã pràdàduradarapàvanaþ ..
     sopànãyàü mahànpràdàcchàlikàü mànasohradaþ ÷atapuõóràü ÷atànandàü tatholåkhalamekhalàm ..
     padmàvatãü màdhavã¤ca dadau badarikà÷ramaþ .
     sukhasàmekacålà¤ca devoü dharmadharàü tathà ..
     ukàthanãü vedamitràü kedàro màtaro dadau .
     sunakùatrà¤ca karaõàü suprabhàvàü sumaïgalãm ..
     vedamitràü citrasenàü dadau rudro mahàbalaþ .
     koñaràkùã saüyatàkùàmasatãü bahuputtrikàm .
     palitàü kamalàkùã¤ca prayàsàü mànaso dadau ..
     supalãü madhukumbhà¤ca khyàtiü dahadahàü paràm .
     pràdàdvai kàrtikeyàya sarvapàpavimocanaþ ..
     sàntànikàü vikalikàü kramukàü kharavàsinã jale÷varã kukkuñikà sudàmà lohamekhalà ..
     vapuùmatyunmukàkùã ca kekanàmà mahà÷anã .
     raudrà bhåbhuvikà tuõóà ÷vetatãrtho dadau tvimàþ ..
     etàni bhåtàni gaõà÷ca màtaro dçùñvà mahàtmà vinatàtanåjaþ .
     dadau mayåraü svasutaü mahàjavaü tathàruõa÷càdbhutaratnamuttamam ..
     ÷aktiü hutà÷o'drisutà tu vastraü daõóaü guruþ sà kuñilà kamaõóalum .
     màlàü hariþ ÷åladharaþ patàkàü kaõñhe ca hàraü maghanànurastaþ ..
     gaõairvçto màtçbhiranvita÷ca mayårasaüstho vara÷aktipàõiþ .
     sainyàdhipatye sa vçto bhavena raràja såryeva mahàvapuùmàn ..>% iti vàmanapuràõe kàrtikeyotpattau 54 adhyàyaþ .. devyà dvàrapàlavi÷eùaþ . tasya baliryathà --
     %<mahànavamyàü ÷aradi ràtrau skandavi÷àkhayoþ .
     yavacårõamayaü kçtvà ripuü mçõmayameva và ..
     ÷ira÷chittvà baliü dadyàt kçtvà tasya tu mantrataþ anenaiva tu mantreõa khaïgamàmantrya yatrataþ ..
     raktaü kilakilã ghoraghorà dhàravihiüsakaþ .
     brahma÷ikhyàmbikà÷ikhyamamukaü càrisattamam ..
     tànto visargasahitaþ sa ca binduyuto'paraþ .
     brahmàgniyoga÷candreõa bindunà ca samanvitaþ ..
     ÷ira÷chittvà baliü dadyàt kçtvà tasya tu mantrataþ .
     anenaiva tu mantreõa bindunà ca samanvitaþ ..
     phaóante baliùu proktaþ khaïge skandavi÷àkhayoþ ..
     raktadravyaiþ secayitvà kçttimaü taü ripuü balim ..
     kucandanasya tilakaü lalàñe'bhinive÷ayet .
     raktamàlyadharaü kçtvà raktavastradharaü tathà ..
     kaõñhe baddhvà raktasåtrairnàbhau màlya¤ca kçtrimam .
     dattvottara÷iraþskandhaü kçtvà khaïgena cchedayet ..
     ÷irastasya tato dadyàt skandàya tena mantrataþ .
     caturda÷asvaràgnibhyàü saüyuktaþ sa paraþ samam ..
     parataþ parataþ pårvaü candrabindusamanvitaþ .
     skandasya målamantro'yaü tena tasmai baliü sçjet ..
     caturda ÷asvaràgnibhyàü patçtãyantu pårvavat .
     prokto vi÷àkhamantro'yaü tena tasmai baliü sçjet ..
     kuñilàkùau kçùõapiïgavarõau raktàü÷udhàriõau .
     tri÷ålaü karabàla¤ca pàõibhyàü dakùiõe tathà ..
     bibhratau nçkapàla¤ca kartçka¤càpi vàmataþ .
     trinetrau naramuõóànàü màlàmurasi bibhratau ..
     vikañau da÷anairbhãmairgaõe÷au dvàrapàlakau .
     dhyànena cintayeddevyàþ purataþ saüsthitau sadà ..>% iti kàlikàpuràõe 66 adhyàyaþ .. * .. (mahàdevaþ . iti mahàbhàratam . 13 . 17 . 103 .. nçpatiþ . iti jañàdharaþ .. ÷arãram . iti trikàõóa÷eùaþ .. pàradaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. nadãtañam . paõóitaþ . iti kecit .. bàlakasya grahavi÷eùaþ . (yathà --
     %<skando vi÷àkho meùàkhyaþ ÷vagrahaþ pitçsaüj¤itaþ .
     ÷akuniþ påtanà ÷ãtapåtanà dçùñipåtanà ..
     mukhamaõóalikà tadvadrevatã ÷uùkarevatã .
     teùàü grahãùyatàü råpaü pratataü rodanaü jvaraþ ..
     sàmànyaü råpamuttràsajçmbhàbhråkùepadãnatàþ .
     phenasràvordhvadçùñoùñhadantadaü÷aprajàgaràþ ..
     rodanaü kåjanaü stanyavidve ùasvaravaikçtam .
     nakhairakasmàt paritaþ svadhàtryaïgavilekhanam ..
     tatraikanayanasràvã ÷iro vikùipate muhuþ .
     hataikapakùaþ stabdhàïgaþ sasvedo natakandharaþ ..
     dantakhàdã stanadveùã trasyan roditi visvaraþ .
     vakravaktre vamellàlàü bhç÷amårdhaü nirãkùate ..
     vasàsçggandhirudvigno baddhamuùñi÷akçcchi÷uþ .
     calitaikàkùigaõóabhråþ saürakto bhayalocanaþ ..
     skandàrtastena vaikalyaü maraõaü và bhaveddhruvam ..>% ityuttarasthàne tçtãye'dhyàye vàbhañenoktam ..) tasya cikitsà bàlagraha÷abde draùñavyà ..

#<skandanaü>#, klã, (skanda + lyuñ .) recanam . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, su÷rute . 1 . 14 .
     %<caturvidhaü yadetaddhi rudhirasya nivàraõam .
     sandhànaü skandana¤caiva pàcanaü dahanantathà ..>%) gamanam . ÷oùaõam .. iti skandadhàtvarthadar÷anàt ..

#<skandaùaùñhã>#, strã, (skandapriyà ùaùñhã .) caitramàsãya÷uklaùaùñhã . tatpramàõàdi ùaùñhã÷abde draùñavyam .. anyacca . amàvasyàsamutpannaþ skandaþ pårvaü hutà÷anàt . tataþ ùaùñhyàntu ÷uklàyàü màse tu caitranàmani . sainàpatye'bhiùiktastu devànàü brahmaõà svayam .. iti saüvatsarakaumudãdhçtabrahmapuràõavacanam ..

#<skandàü÷akaþ>#, puü, (skandasya aü÷a iva aü÷o yatra . ÷ivavãryodbhavatvàt . tataþ kan .) pàradaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<skandhaþ>#, [s] klã, (skandate iti . skanda + %<skande÷ca khàïge .>% uõàø 4 . 206 . iti asun dha÷càntàde÷aþ .) aüsaþ . prakàõóaþ . yathà, %<skandhaþ sàntaü napuüsakamiti kecit .>% ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, çgvede . 1 . 32 . 5 .
     %<skandhàüsauva kuli÷enàvivçkõà ..>%)

#<skandhaþ>#, puü, (skandyate'sau iti . skanda + gha¤ . pçùàdaràditvàt sàdhuþ . skanda + asun . dha÷càntàde÷aþ . sarve sàntà adantà÷ca iti nyàyàt akàrànto và .) avayavavi÷eùaþ . kàüdha iti bhàpà .. tatparyàyaþ . bhuja÷iraþ 2 aüsaþ 3 . ityamaraþ . 2 . 6 . 78 .. skandhaþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. doþ÷ikharam 5 . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, bhàgavate . 4 . 29 . 33 .
     %<yathà hi puruùo bhàraü ÷irasà gurumudvahan .
     taü skandhena sa àdhatte tathà sarvàþ pratikriyàþ ..>%) tarormålàdi÷àkhàparyantam . guüóã itibhàùà tatparyàyaþ . prakàõóaþ 2 . ityamaraþ .. kàõóam 3 iti ÷abdaratnàvalã .. daõóaþ 4 . iti jañàdharaþ .. (yathà, raghuþ . 4 . 57 .
     %<kharjårãskandhanaddhànàü madodgàrasugandhiùu .
     kañeùu kariõàü petuþ punnàgebhyaþ ÷ilãmukhàþ ..>%) nçpatiþ . samparàyaþ . samåhaþ . kàyaþ . (yathà, mahàbhàrate . 12 . 15 . 26 .
     %<såkùmayonãni bhåtàni tarkagamyàni kànicit pakùmaõo'pi nipàtena yeùàü syàt skandhaparyayaþ ..>% bhadràdiþ . chandobhedaþ . iti medinã .. vij¤ànàdipa¤ca . (yathà, ÷i÷upàlavadhe . 2 . 28 .
     %<sarvakàrya÷arãreùu muktàïgaskandhapa¤cakam .
     sautratànàmivàtmànyo nàsti mantro mahãbhçtàm ..>%
     %<råpavedanàvij¤ànasaüj¤àsaüskàràþ pa¤ca skandhàþ tatra viùayaprapa¤co råpaskandhaþ . tajj¤ànaprapa¤co vedanàskandhaþ . àlayavij¤ànasantàno vij¤àna skandhaþ . nàmaprapa¤caþ saüj¤àskandhaþ . vàsanàprapa¤caþ saüskàraskandhaþ . evaü pa¤cadhà parivartamàno j¤ànasantàna evàtmà iti bauddhàþ .>% iti taññãkàyàü mallinàthaþ ..) vyåhaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, raghuþ . 4 . 30 .
     %<pratàpo'gre tataþ ÷abdaþ paràgastadanantaram .
     yayau pa÷càdrathàdãti catuskandheva sà camåþ ..>%) panthàþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà mahàbhàrate . 3 . 230 . 55
     %<tathàbravãt mahàsenaü mahàdevo bçhadvacaþ .
     saptamaü màrutaskandhaü rakùa nityamatandritaþ ..>%) granthaparicchedaþ . yathà -- ÷rãpàrvatyuvàca . skandhai rdvàda÷abhiþ proktaü ÷rãmadbhàgavataü prabho . ÷ukastacchràvayàmàsa mahàràjaü parãkùitam .. iti pàdme pàtàlakhaõóe 71 adhyàyaþ ..

#<skandhacàpaþ>#, puü, (skandhe càpa iva .) vaü÷àdinirmita÷ikyàdhànam . tatparyàyaþ . vihaïgikà 2 . iti hàràvalã ..

#<skandhajaþ>#, puü, (skandhàt jàyate iti . jana + óaþ .) ÷allakyàdiþ . yathà, hemacandre .
     %<parvayonaya ikùvàñyà skandhajàþ ÷allakãmukhàþ ..>% mudràïkitahemacandre kandaja iti pàñhaþ .. (vañaþ asya paryàyo yathà --
     %<vaño raktaphalaþ ÷çïgã nyagrodhaþ skandhajo dhruvaþ .
     kùãrã vai÷ravaõàvàso bahupàdo vanaùpatiþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..)

#<skandhataruþ>#, puü, (skandhapradhànastaruþ .) nàrikelavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<skandhade÷aþ>#, puü, (skandhasya de÷aþ .) gajasya skandhaþ . yatra hastipaka upavi÷ati . tatparyàyaþ . àsanam 2 . ityamaraþ .. skandhamàtram . yathà --
     %<tripuràriþ skandhade÷e kaõñhe kàmàïganà÷anaþ ..>% iti bhçgbharatasaüvàde màhe÷varakavacam ..

@<[Page 5,430c]>@
#<skandhaphalaþ>#, puü, (skandhe phalamasya .) nàrikelavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. uóumbaravçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<skandhavandanà>#, strã, (skandhe vandanamivàsyàþ .) madhurikà . iti ÷abdacandrikà ..

#<skandhamallakaþ>#, puü, (skandhena malla iva . kan .) kaïkapakùã . iti hemacandraþ ..

#<skandharuhaþ># puü, (skandhàt rohatãti . ruha + kaþ .) vañavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<skandhavàhaþ>#, puü, (skandhe na vàhayatãti . vaha + õic + ac .) ÷akañàdivàhakavçùaþ . yathà,
     %<skandhavàhastu ÷aïka÷ca ÷çïgã gaurakùadhårtilaþ ..>% iti hàràvalã ..

#<skandhavàhakaþ>#, puü, (skandhena vahatãti . vaha + õvul .) ÷akañàdivàhakavçùaþ tatparyàyaþ . skandhikaþ 2 . iti hemacandraþ .. skandhena vahanakartari, tri ..

#<skandha÷àkhà>#, strã, (skandhasya ÷àkhà .) vçkùasya mukhya÷àkhà . tatparyàyaþ . ÷àlà 2 . ityamaraþ . 2 . 4 . 11 .. (yathà, bhàgavate . 8 . 5 . 49 .
     %<yathà hi skandha÷àkhànàü tarormålàvasecanam .
     evamàràdhanaü viùõoþ sarveùàmàtmana÷ca hi ..>%)

#<skandha÷çïgaþ>#, puü, (skandhaparyantaü ÷çïgamasya .) mahiùaþ . iti kecit ..

#<skandhà>#, strã, ÷àsvà . latà . iti kecit ..

#<skandhàgniþ>#, puü, (skandhasya kàõóasya agniriva .) bçhatkàùñhàgniþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<skandhànalaþ>#, puü, (skandhasya kàõóasya anala iva .) bçhatkàùñhàgniþ . tatparyàyaþ . sthålakàùñhadhak 2 . iti jañàdharaþ ..

#<skandhàvàraþ>#, puü, (skandhenasainyasamåhena vyåhena nçpatinà và àvriyate iti . à + vç + gha¤ .) sainyasthitiþ . (yathà, ràmàyaõe . 6 . 42 . 22 .
     %<etasminnantare cakruþ skandhàvàranive÷anam ..>%) ràjadhànã . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 185 . 6 .
     %<te tu dçùñvà paraü tacca skandhàvàra¤ca pàõóavàþ .
     kumbhakàrasya ÷àlàyàü nivàsaü cakrire tadà ..>%) kañakaþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<skandhikaþ>#, puü, (skandhena vahatãti . skandha + ñhak .) skandhavàhakavçùaþ . iti hemacandraþ ..

#<skandhã>#, [n] puü, (skandho'syàstãti . iniþ . vçkùaþ . iti ratnamàlà .. skandhayukte, tri .. (kàõóavi÷iùñe, ca tri . yathà, mahàbhàrate . 12 . 154 . 5 .
     %<himavantaü samàsàdya mahànàsãdvanaspatiþ .
     varùapågàbhisaüvçddhaþ ÷àkhã skandhã palà÷avàn ..>%)

#<skannaü>#, tri, (skanda + ktaþ .) cyutam . ityamaraþ . 3 . 1 . 104 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 63 . 49 . skannamàtra¤ca tadreto vçkùapatreõa bhåmipaþ . pratijagràha mithyà me na patedre ta ityuta ..) ÷uùkam . gatam . iti skandadhàtvarthadar÷anàt ..

@<[Page 5,431a]>@
#<skabha>#, i ïa stambhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-sakaø-señ .) stambha iha ruddhãkaraõam . i, skambhyate . ïa, skambhate kabàñena dvàraü lokaþ . caskambhe . iti durgàdàsaþ ..

#<skàndaü>#, klã, (skandasyedamiti . skanda + aõ .) skandapuràõam . yathà --
     %<vàràha¤ca tathà skàndaü vàmanaü kårmasaüj¤akam .>% ityàdi nàradãyapuràõam .. asya vivaraõaü puràõa÷abde draùñavyam .. sku, ga na ¤a uddhçtau . àplàvane . iti kavikalpadrumaþ .. (kryàø-svàø ca-ubhaø-sakaø-señ .) ga ¤a, skunàti skunãte . na ¤a, skunoti skunute . cuskàva . uddhçtiruddharaõam . àplavane . iti prà¤caþ .
     %<skunàti ca skunãte ca skunotyàplavana'pi ca .
     skandate skundate càpi ùaóàplavanavàcinaþ ..>% iti bhaññamallaþ . àvaraõe iti pàõinãyàþ . skunàti ÷atruü bàõena bhañaþ àcchàdayatãtyarthaþ . iti ramànàthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<skuda>#, i ïa àplave . uddhçtau . utplutya gatyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-sakaø-akaø ca-señ . pa¤camasvarãti dhàtupradãparàmau . %<skandate skundate càpi ùaóàplavanavàcinaþ . iti bhaññamallo'pi . cuskundiùate ..>% iti durgàdàsaþ ..

#<skunbha>#, ga na u rodhane . iti kavikalpadrumaþ .. (kryàø-svàø ca-paraø-sakaø-señ . ktvàveñ .) dantyàdi pa¤camasvarã . ga, skubhnàti . na, skubhoti . u skumbhitvà skubdhvà . rodhanamàvaraõam . iti durgàdàsaþ .. sautradhàturayam ..

#<skoñikà># strã, pakùivi÷eùaþ . yathà -- atha sarùapã . hàmuktikà kha¤janikà tulikàskoñike same .. iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<skhada>#, ma ùa ïa vidàre . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-sakaø-señ .) ma skhadayati . upasargàt parasya tu và ÷ama yama phaõa ityàdinà và hrasvaþ . praskhadati praskhàdayati . ava parivarjàdupasargàt parasya ghañàditva nàsti iti kàtantnàdyàþ . tatraiva avasthàne apa iti bhãmaþ praskhàdayati avaskhàdayati pariskhadayati . apaparibhyàü parasya ghañàditvaü nàstãti jãmaràdyàþ . apaskhàdayàüta pariskhàdayati praskhadayati . skhada skhadane iti prà¤caþ . skhadanaü sthairyamiti vilocanaràmau . pàñanamiti govindaþ . kle÷otpàdanamiti goyãcandraþ . hiüseti ramànàthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<skhadanaü>#, klã, (skhada + lyuñ .) vidàraõam . iti skhadadhàtvarthadar÷anàt .. sthairyam . pàñanam . kle÷otpàdanam . hiüsà . iti kavikalpadrumañãkàyàü durgàdàsaþ ..

@<[Page 5,431b]>@
#<skhala>#, mi caye . cale .. iti kavikalpadrumaþ .. (mvàø-para-sakaø-cale akaø-señ .) mi, skhalayati vacanaü te sarvathà subhru khedamiti màlatyàm . skhàlayati caskhàla . cayaþ sa¤cayaþ skhalati puùpaü màlikaþ sa¤cinotãtyarthaþ . calaþ skhalanam . skhalati patraü vçkùasya .
     %<dçóhaþ premà bhagnaþ sadasiriva sandhiü na labhate .
     labhetàpi pràyaþ savalati khalu yatnairapi dhçtaþ .>% iti durgàdàsaþ ..

#<skhalanaü>#, klã, (skhala + lyuñ .) patanam . tatparyàyaþ . riïgaõam 2 . ityamaraþ . 1 . 7 . 36 .. riïkhaõam 3 . iti hemacandraþ .. (yathà, su÷rute . 4 . 24 .
     %<÷ramaskhalanadoùaghnaü sthavire ca pra÷asyate .
     sattvotsàhabalasthairyadhairyavãryavivardhanam ..>% abhighàtaþ . iti mallinàthaþ .. yathà, màghe . 9 . 52 .
     %<nijapàõipallavatalaskhalanàdabhinàsikàvivaramutpatitaiþ .
     aparà parãkùya ÷anakairmumude mukhavàsamàsya kamala÷vasanaiþ ..>% uccàraõam . yathà, sàhityadarpaõe . 3 . 219 .
     %<utsvapnàyitabhogàïkagotraskhalanasambhavà ..>% tathàca bhàgavate . 5 . 3 . 12 .
     %<atha katha¤cit skhalanakùutpatanajçmbhanaduravasthànàdiùu viva÷ànàü naþ smaraõàya jvaramaraõada÷àyàmapi sakalaka÷malanirasanàni tava guõakçtanàmadheyàni vacanagocaràõi bhavantu ..>%)

#<skhalitaü>#, klã, (skhala + ktaþ .) kåñayuddhàdinà yuddhamaryàdàyàþ skhalanam . tatparyàyaþ . chalam . 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 108 .. bhraü÷aþ . tri, calitam . iti medinã . te, 164 .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 672 .
     %<saudhagavàkùagatàpi hi dçùñistaü sthitikçtaprayatnamapi .
     dvimagiri÷ikharaskhalità gaïgevairàvataü harati ..>%)

#<staka>#, ma pratãghàte . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) ma, tiùñakayiùati tistakayiùati . iti durgàdàsaþ ..

#<stana>#, t ka abhra÷abde . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràø-paraø-akaø-señ .) stanayati meghaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<stana>#, mi ÷abde . iti kavikalkadrumaþ .. (mvàøparaø-sakaø-señ .) mi stanayati stànayati . atistanat . iti durgàdàsaþ ..

#<stanaþ>#, puü, (stanyate ÷abdyate kàmukaiþ stanayati kathayati vakùaþ÷obhàmiti và . stana ÷abde + gha¤ .) avayavavi÷eùaþ . mài iti cåücã iti ca bhàùà .. tatparyàyaþ . kucaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 77 .. kåcaþ 3 urojaþ 4 vakùojaþ 5 payodharaþ 6 vakùoruhaþ 7 urasijaþ 8 . tasyàgraü cåcukam . iti ÷abdaratnàvalã . tasya ÷ubhalakùaõaü yathà, gàruóe . 56 . 95 .
     %<aroma÷au stanau pãnau ghanàvaviùamau ÷ubhau .
     kañhinàvaromamuro mçdugrãvà ca kambubhà ..>% tasya manoharatvakàrakauùadhaü yathà, tatraiva . 194 . 4 .
     %<kuùñhanàgabalàcårõaü navanãtasamanvitam .
     tallepo yuvatãnà¤ca kuryànmanoharaü stanam ..>% adhastanarogasya saüpràptimàha .
     %<sakùãrau vàpyadugdhau và doùaþ pràpya stanau striyaþ raktaü màüsa¤ca saüdåùya stanarogàya kalpyate ..>% adugdhàvapi stanau prasåtàyà garbhiõyà÷ca striyà boddhavyau . yata àha su÷rutaþ
     %<dhamanyaþ saüvçtadvàràþ kanyànàü stanasaü÷ritàþ .
     doùàvisaraõàstàsàü na bhavanti stanàmayàþ ..>% doùàvisaraõàþ saüvçtadvàratvena doùàõàmavisaraõamasa¤càro yàsu tàþ .
     %<tàsàmeva prasåtànàü garbhiõãnà¤ca tàþ punaþ .
     svabhàvàdeva vivçtà jàyante sambhavantyataþ .. * ..>% stanarogàõàmatide÷ena lakùaõànyàha .
     %<pa¤cànàmapi teùàntu hitvà ÷oõitavidradhim .
     lakùaõàni samànàni bàhyavidradhilakùaõaiþ ..>% pa¤cànàü vàtapittakaphasannipàtàgantujànàm . àgantujastanarogàbhighàtena ÷alyena ca boddhavyaþ .. raktajasyàsambhavaþ . svabhàvàt .. * .. atha stanarogasya cikitsà .
     %<÷othaü stanotthitamavekùya bhiùagvidadhyàt yadvidradhàvabhihitaü bahuthà vidhànam .
     àme vidàhini tathaiva ca tasya pàke tasyàþ stanau satatameva ca nirgçhãtau ..
     pittaghnàni tu ÷ãtàti dravyàõyatra prayojayet .
     jalaukàbhirharedraktaü na stanàvupanàhayet ..>% upanàhayet svedayet .
     %<lepo vi÷àlàmålena hanti pãóàü stanotthitàm .
     ni÷àkanakakalkàbhyàü lepaþ proktaþ stanàrkùihà ..>% vi÷àlà indravàruõã . kanakasya dhattårasya patraü gràhyam .
     %<lepànnihanti målaü stanarogaü vandhyakarkoñyàþ .
     nirvàpya taptalohaü salile tadvà pibettatra ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<stananaü>#, klã, (stana ÷abde + lyuñ .) dhvanimàtram . megha÷abdaþ . kunthitam . iti medinã ..

#<stanandhayaþ>#, puü, strã, (stanaü dhayati pibatãti stana + dheñ pàne + %<nàsikàstanayordhmàdheñoþ .>% 3 . 2 . 29 . iti kha÷ . arurdviùaditi mum . ati÷i÷uþ . tatparyàyaþ . uttàna÷ayaþ 2 uttàna÷ayà 3 óimbhaþ 4 óimbhà 5 stanapaþ 6 stanapà 7 stanandhayã 8 stanandhayà 9 . ityamarabharatau .. (yathà, raghaþ . 14 . 78 .
     %<payodharairà÷ramabàlavçkùakàn saüvardhayantã svabalànuråpaiþ .
     asaü÷ayaü pràk tanayopapatteþ stanandhayaprãtimavàpsyasi tvam ..>%) stanandhayà, strã, (stanandhaya + ñàp .) atibàlikà . ityamarañãkàyàü bharataþ . 2 . 6 . 41 ..

#<stanandhayã>#, strã, (stanandhaya + ñittvàt ïãp .) atibàlikà . ityamaraþ . 2 . 6 . 41 ..

#<stanapaþ>#, puü, stanaü pibatãti . pà + kaþ .) ati÷i÷uþ . iti bharataþ .. stanapànakartari, tri ..

#<stanapà>#, strã, (stanaü pibati yà . pà + kaþ . ñàp .) atibàlikà . ityamaraþ . 2 . 6 . 41 ..

#<stanapàyikà>#, strã, atibàlikà . dugdhapoùyà . stana÷abdapårvakapàdhàtorõak(õvul) pratyaye àppratyayena niùpannam ..

#<stanabharaþ>#, puü, (stanayorbharaþ .) sthålastanabhàraþ . tatparyàyaþ . stanabhogaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<stanabhavaþ>#, puü, (stanàbhyàü bhava utpattiryasya . ratibandhavi÷eùaþ . yathà --
     %<svajaïghàdvayamadhye tu kçtvà yoùitpadadvayam .
     stanau dhçtvà raset kàmã bandhaþ stanabhavaþ smçtaþ ..>% iti smaradãpikà .. stanajàte, tri ..

#<stanamukhaþ>#, puü, (stanayormukham . abhidhànàt puüstvam .) stanàgrabhàgaþ . yathà . cåcukantu stanàdvçnta÷ikhàmukhàþ . iti hemacandraþ . 3 . 267 ..

#<stanayitnuþ>#, puü, (stanayatãti . stana tkàbhra÷abde + %<stanihçùipuùãti .>% uõàø 3 . 29 . iti itnuc . %<ayamanteti .>% 6 . 4 . 55 . iti ayàde÷aþ .) medhaþ . ityamaraþ . 1 . 3 . 6 .. (yathà, uttararàmacarite 3 aïke .
     %<kimavyakte'si ninade kutastye'pi tvamãdç÷ã .
     stanayitnormayårãva cakitotkaõñhità sthità ..>%) mustakaþ . iti càmaraþ . 2 . 4 . 159 .. meghadhvaniþ . iti medinã .. vidyut . iti ÷abdaratnàvalã .. mçtyuþ . rogaþ . iti hemacandraþ ..

#<stanavçntaþ>#, puü, (stanayorvçntam . abhidhànàt puüstvam .) stanamukham . iti hemacandraþ . 3 . 267 .. stanera voüñà iti bhàùà ..

#<stana÷ikhà>#, strã, (stanayoþ ÷ikhà .) stanavçntaþ . iti hemacandraþ . 3 . 267 ..

#<stanàgraü>#, klã, (stanayoragram .) stanavçntam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<stanàntaraü>#, klã, (stanayorantaram .) hçdayam . iti hemacandraþ .. (yathà, raghuþ . 10 . 62 .
     %<bibhratyà kaustubhanyàmaü stanàntaravilambinam paryupàmyanta lakùmyà ca padmavyajanahastayà ..>%) strãvaidhaùyalakùaõavi÷eùaþ . iti kecit ..

#<stanàbhogaþ>#, puü, (stanayoràbhosaþ .) stanabharaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. stanasya paripårõatà ca ..

@<[Page 5,432b]>@
#<stanitaü>#, klã, (stana + ktaþ .) meghanirghoùaþ . ityamaraþ . 1 . 3 . 8 .. (yathà, manuþ . 4 . 103 .
     %<vidyutstanitavarùeùu maholkànà¤ca saüplave .
     àkàlikamanadhyàyameteùu manurabravãt ..>%) karatàli÷abdaþ . iti kecit .. (÷abdamàtram . yathà, harivaü÷e . 99 . 48 .
     %<àrtastanitasaünàde rudhiràmbuhradàkule ..>%) ÷abdite, tri ..

#<stanitaphalaþ>#, puü, (stanitàni phalàni yasya .) vikaõñhakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<stanyaü>#, klã, (stane bhavam . stana + %<÷arãràvayavàcca .>% 4 . 3 . 55 . iti yat .) dugdham . iti hemacandraþ .. (yathà, raghuþ . 2 . 69 .
     %<sa nandinãstanyamaninditàtmàü sadvatsalo vatsahutàva÷eùam .
     papau va÷iùñhena kçtàbhyanuj¤aþ ÷ubhraü ya÷o mårtamivàtitçùõaþ ..>% stanàya hitamiti . %<÷arãràvayàt yat .>% 5 . 1 . 6 . iti yat stanahite, tri ..)

#<stabdhaþ>#, tri, stambhitaþ . jaóãkçtaþ . stabhadhàtoþ ktapratyayenaü niùpannaþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 20 . 96 .
     %<svayamutkùiptakalasastabdhabàhurabhåttadà ..>%)

#<stabdharomà>#, [n] puü, (stabdhàni romàõi yasya .) ÷åkaraþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 2 .. stambhitalomayukte tri .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 532 .
     %<vimukhe caturmukhe'pi ÷ritavati cànã÷abhàvamã÷e'pi .
     magnamahãnistàre hariþ paraü stabdharomàbhåt ..>%)

#<stabha>#, i ïa stambhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-akaø-sakaø-ca señ .) dantyàdiþ . i, stambhyate . ïa, stambhate . tiùñhambhayiùati . tistambhayiùati . stambho jaóãbhàvastatkaraõa¤ca . stambhaþ sthåõàjaóãbhàvàvityamarokteþ . ÷ãtenàvastabdho jaóãkçtaþ ityartha iti kramadã÷varokte÷ca . stambha iha kriyànirodhaþ iti bhãmaþ . doùavçdviriti govindabhaññaþ . stambho ruddhãkaraõa¤ca . stambhate kabàñena dvàraü lokaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<stabhaþ>#, puü, chàgaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<stambaþ>#, puü, (tiùñhatãti . sthà + %<sthaþ sto'mbajavakau .>% uõàø 4 . 96 . iti ambac . stàde÷a÷ca .) prakàõóarahitavçkùaþ . sa tu jhiõñikàdiþ . tatparyàyaþ . gulmaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 4 . 9 .. tçõàdiþ . tatparyàyaþ . gucchaþ 2 . iti càmaraþ .. gutsaþ 3 . iti taññãkà .. viñapaþ 4 . iti jañàdharaþ ..

#<stambakariþ>#, puü, (stambaü karotãti . stamba + kç + stamba÷akçtorin . 3 . 2 . 24 . iti in .) dhànyam . ityamaraþ . 2 . 9 . 21 .. api ca .
     %<puüsi stambakarirdhànyaü vrohirnà dhànyamàtrake .>% iti ÷abdaratnàvalã ..

@<[Page 5,432c]>@
#<stambakàraþ>#, tri, (stambaü karotãti . kç + aõ .) gucchakàrakaþ . stamba÷abdàt kç¤adhàtoþ ùaõpratyayena niùpannaþ ..

#<stambaghanaþ>#, tri, (stambaþ hanyate'neneti . stamba + han + %<stambe ka ca .>% 3 . 3 . 83 . iti cakàràt ap ghanàde÷a÷ca .) tçõàdyanmålanakàrikhanitràdiþ . tatparyàyaþ . stambaghnaþ 2 ityamaraþ . 3 . 2 . 35 .. stambahanana 3 . iti sàrasundarã .. stambaghnaþ, tri, (stambo hanyate yeneti . stamba + han + %<stambe ka ca .>% 3 . 3 . 83 iti kaþ .) stambaghanaþ . ityamaraþ . 3 . 2 . 35 ..

#<stambapåþ>#, [r] strã, (stambànàü påriva .) purãbhedaþ . tatparyàyaþ .
     %<tàmaliptaü dàmaliptaü tàmàülaptã tamàlinã .
     stambapårviùõugçha¤ca syàdvidarbhà tu kuõóinam ..>% iti hemacandraþ ..

#<stambahananaþ>#, tri, (stambo hanyate'neneti . hana + karaõe lyuñ .) stambaghanaþ . ityamarañãkàsàrasundarã . 3 . 2 . 35 ..

#<stamberamaþ>#, puü, (stambe ramate iti . stamba + rama + %<stambakarõayo ramijapoþ .>% 3 . 2 . 13 . ityac . %<tatpuruùe kçti bahulam .>% 6 . 3 . 14 . iti saptamyà aluk .) hastã . ityamaraþ . 2 . 8 . 35 .. (yathà, raghuþ . 5 . 72 .
     %<÷ayyàü jahàtyubhayapakùavinãtanidràþ stamberamà mukhara÷çïkhalakarùiõaste ..>%)

#<stambha>#, ga na u rodhane . iti kavikalpadrumaþ .. (kryàø svàø caø-paraø-sakaø señ . ktvàveñ .) ga, stabhnàti . na, stabhnoti . u, stambhitvà stabdhvà . rodhanamàvaraõam . iti durgàdàsaþ . sautradhàturayam ..

#<stambhaþ>#, puü, (stabhnàtãti . stambha + pacàdyac .) sthåõà . thàma iti khuüñã iti ca bhàùà . jaóãbhàvaþ . sa tu niùpratibhatà . ityamarabharatau . 3 . 3 . 134 .. (yathà, màghaþ, . 5 . 48 .
     %<stambhaü mahàntamucitaü sahasà mumoca dànaü dadàvatitaràü sahasàgrahastaþ .
     baddhàparàõi parito nigaóànyalàvãt svàtantryamujjvalamavàpa kareõuràjaþ ..>%
     %<mahàntaü stambhaü àlànaü jàóya¤ca sahasà mumoca . stambhaþ sthåõàjaóatvahoriti vi÷vaþ .>% iti taññãkà .. kàõóam . yathà, raghuþ . 5 . 15 .
     %<àranyakopàttaphalaprasåtiþ stambena nãvàra ivàvaviùñaþ ..>%)

#<stambhakaraþ>#, puü, (karotãti . kç + ac . stambasya karaþ .) veùñanam . iti kecit .. sthåõàkàrake jàóyakàrake ca tri ..

#<stambhakã>#, [n] puü, vàdyavi÷eùaþ . iti kecit ..

#<stambhanaü>#, klã, (stambha + lyuñ .) jaóãkaraõam . yathà, vagalàmukhãstotre .
     %<duùñastambhanamugravighna÷amanaü dàridravidràvaõam ..>% ùañkarmàntargatàbhicàrakarmavi÷eùaþ . yathà --
     %<ulåkakàkayoþ pakùau gçhãtvà mantravittamaþ .
     àlikhya vai ÷aràve ni÷àyà¤ca sàdhyàkùarasaüpuñitam ..
     mantraü sthàpitapavanaü sahasrajaptaü catuspathe nikhanet stambhanametadava÷yaü bhavità jagatà¤ca nàtra sandehaþ ..>% sthàpitapavanaü kçtapràõapratiùñham .
     %<kçtvà pratikçtimathavà ÷ma÷ànàïgàrake÷a÷avavasanajàm .
     samyagadhiùñhitapavanàü hçdgatanàmnãü samantralalàñàm ..
     vasanàdhiùñhitapavanàü sahasrajaptàü tadulkayà vasanàm .
     dagdhàü kçtvà nikhanet ÷ma÷ànade÷e sapadi vàkstambhaþ ..
     àliõya ceùñakàyugale mantraü sanàmapuñitam .
     ni÷ayà ni÷ãthakàle sahasrajaptaü pratiùñhitapràõam ..
     bandhanabhatitãkùõataraü stambhanamatitãkùõàmbuniþkùiptam .
     likhitamantracitàmayakãlakaü, sahitakarma sanàma samàrutam ..
     kçtajapaü trisahasrakasaükhyayà pathi khanedatha yànanivàraõam .
     vihitanimbatarau ripunàmayutaü manumimaü ni÷ayà kçtanàmakam .
     navasahasrajapàdisusàdhitaü pathi khanedatha sainyanirodhanam ..>% iti stambhanam .. iti phetkàriõãtantre 5 pañalaþ .. * .. athàgnistambhanam .
     %<màlårasya rasaü gçhya jalaukàü tatra peùayet .
     hastau tu lepayettena agnistambhanamuttamam ..
     ÷àlmalãrasamàdàya kharamåtre nidhàya tam .
     agnyàgàre kùipettena agnistambhanamuttamam ..
     vàyasã udaraü gçhya maõóåkavasayà saha .
     guóikàü kàrayettena tato'gnau prakùipedba÷ã ..
     evametatpayogena agnistambhanamuttamam ..
     raktapàñalamålantu avaùñabdha¤ca målakaiþ .
     divyaü stambhayate kùipraü payaþ piõóaü jalàntakam ..
     muõóãtakavacàkuùñhaü marãcaü nàgaraü tathà .
     carvitvà ca imaü sadyo jihvayà jvalanaü lihet gorocanàü bhçïgaràjaü cårõãkçtya ghçtaü samam .
     divyastambha÷ca pãtvà syàt mantre õànena vai tathà oü hyaü agnistambhanaü kuru .. oü namo bhagavate jalaü stambhaya stambhaya saü samaü sake kake kacara .
     jalastambhanamantro'yaü jalaü stambhayate ÷iva ..>% iti gàruóe påvvakhaõóe . 186 . 11 -- 18 .. prakàràntaraü ùañkarma÷abde draùñavyam ..

#<stambhanaþ>#, puü, (stambhayatãti . stambha + õic + lyuþ .) kàmadevasya pa¤cavàõàntargata-vàõa-vi÷eùaþ . yathà --
     %<unmàdanaþ ÷oùaõa÷ca tàpanastambhanastathà .
     sammohana÷ca pa¤caite vikhyàtàþ kàma÷àyakàþ ..>% iti jañàdharaþ .. (stambhake, tri . yathà, su÷rute . 1 . 42 .
     %<kaùàyaþ saügràhako ropaõaþ stambhanaþ ÷odhano lekhanaþ ÷oùaõaþ pãóanaþ kledopa÷oùaõa÷ceti ..>%)

#<stambhitaþ>#, tri, jaóãbhåtaþ . jaóãkçtaþ . iti stambha÷abdàt ito'sya jàte itapratyayena stambhadhàtoþ ktapratyayena và niùpannaþ ..

#<starimà>#, [n] puü, (stçõoti àcchàdayatãti . stç + %<hçbhçdhçsçstçbhya imaõic .>% uõàø 4 . 141 . iti imanic .) talpam . ityuõàdikoùaþ ..

#<starã>#, strã, (stçõoti àcchàdayatãti . stç + %<avitéstçtandribhya ãþ .>% uõàø 7 . 158 . iti ãþ .) dhåmaþ . iti hemacandraþ ..

#<stavaþ>#, puü, (stçyate'neneti . stu + ap .) pra÷aüsà . tatparyàyaþ . stotram 2 nutiþ 3 stutiþ 4 . ityamaraþ . 1 . 6 . 11 .. stavanam 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. varõaþ 6 . iti jañàdharaþ .. (yathà, harivaü÷e . 129 . 28 .
     %<tuùñàva ca tamã÷ànaü màrãcaþ ka÷yapastadà .
     vedoktaiþ svakçtai÷caiva stavai stutyaü jagadgurum ..>%)

#<stavakaþ>#, puü, (tiùñhatãti . sthà + %<sthaþ sto'mbajavakau .>% uõàø 4 . 96 . iti avakaþ dhàto÷ca stàde÷aþ .) gucchakaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 16 .. dve stavake thalo iti khyàte bahubhiþ puùpaiþ phalairvà saüvàdhaþ pallavagranthiþ gucchaþ . gåyate dhvanyate bhramarairatra gucchaþ . gu ghu ïa ïa dhvanau nàmnãti chak .
     %<puùpàdistavake guccho muktàhàrakalàpayoþ .>% iti cavargànteùu rantidevaþ ..
     %<syàt gucchaþ stavake stambe hàrabhedakalàpayoþ ..>% iti cavargadvitãyànte medinã .. svàrtheke gucchakaþ gutsakaþ iti ca pañhanti . tadà vudhyati veùñate iti godhante krãóanti bhramarà atreti và gutsaþ . gudhya veùñe gutha ïa krãóe ityasmàdvà nàmnãti saþ . svàrthe kaþ gutsakaþ .
     %<stavake hàrabhede ca gutsaþ stambe ca kãrtitaþ ..>% iti dantyànteùu rudraþ .
     %<gutsaþ syàt stavake stambe hàrabhidgranthiparõayoþ .>% iti dantyasànteùu medinã .
     %<mukuraþ kuñmala÷càpi stavako gutsakàviti ..>% iti haóaóaþ . ståyate iti stavakaþ . ùñu ¤a la stutau al stavaþ svàrthe abhidhànàt nityakaþ . iti bharataþ .. * stutiþ . itivi÷vaþ .. granthaparicchedaþ . samåhaþ . iti kecit .. stavakàrake, tri ..

#<stavarakaþ>#, puü, àvarakaþ . iti kecit ..

#<stàvaþ>#, puü, stavaþ . studhàtorbhàve gha¤ pratyayena niùpannaþ ..

@<[Page 5,433c]>@
#<stàvakaþ>#, tri, (stautãti . stu + õvul .) stavakartà . studhàtorõakapratyayena niùpannaþ .. (yathà, bhàgavate . 4 . 15 . 21 .
     %<stàvakàn tànabhipretya pçthurvaiõyaþ pratàpavàn .
     meghanihràdayà vàcà prahasannidamabravãt ..>%)

#<stimitaþ>#, tri, (stima + ktaþ .) aca¤calaþ . (yathà, raghuþ . 13 . 48 .
     %<eùà prasannastimitapravàhà saridvidåràntarabhàvatanvã .
     mandàkinã bhàti nagopakaõñhe muktàvalã kaõñhagateva bhåmeþ ..>% àrdraþ . yathà, %<stimito'ca¤calàrdrayoþ .>% iti medinã ..

#<stimbhiþ>#, puü, (stabhnàtãti . stambha + %<kramita mi÷atistambhàmata icca .>% uõàø 4 . 121 . iti in ata icca .) samudraþ . vàdhà . ityuõàdikoùaþ ..

#<stãrviþ>#, puü, (stçõàtãti . stç + %<stç¤jé÷ésté jàgçbhyaþ kvin .>% uõàø 4 . 54 . iti kvin .) nabhaþ . rudhiram . tçõajàtiþ . adhvaryuþ . payaþ . ÷akraþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<stutaþ>#, tri, (stu + ktaþ .) stutiviùayaþ . tatparyàyaþ . ãlitaþ 2 ÷astaþ 3 paõàyitaþ 4 panàyitaþ 5 praõutaþ 6 paõitaþ 7 panitaþ 8 apigãrõaþ 9 varõitaþ 10 abhiùñutaþ 11 . ityamaraþ . 3 . 2 . 110 .. gãrõaþ 12 ãóitaþ 13 . iti ÷abdaratnàvalã .. nutaþ 14 . iti jañàdharaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 284 . 18 .
     %<namaþ stutàya stutyàya ståyamànàya vai namaþ ..>%)

#<stutiþ>#, strã, (stu + ktin .) stavaþ . ityamaraþ . 1 . 6 . 11 .. (yathà, naiùadhe . 3 . 116 .
     %<itaþ stutiþ kà khalu candrikàyà yadabdhimapyuttaralãkaroti ..>%) durgà . yathà --
     %<stutiþ siddhiriti khyàtà ÷riyàþ saü÷rayaõàcca sà .
     lakùmãrvà lalanà vàpi kramàt sà kàntirucyate>% iti devãpuràõe 45 adhyàyaþ ..

#<stutipàñhakaþ>#, puü, (stutiü pañhatãti . pañha + õvul .) ràjàderyàtràdau vauryastutikartà . tatparyàyaþ . vandã 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 97 .. lagnaþ 3 stutivrataþ 4 såtaþ 5 màgadhaþ 6 madhukaþ 7 . iti jañàdharaþ .. pràtargeyaþ 8 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<stutivrataþ>#, puü, (stutireva vrataü yasya .) stutipàñhakaþ . iti jañàdharaþ ..

#<stutyaþ>#, tri, stavanãyaþ . studhàtoþ kyappratyayena niùpannaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (yathà, raghuþ . 4 . 6 .
     %<parikalpitasànnidhyà kàle kàle ca bandiùu .
     stutyaü stutibhirarthyàbhirupatasthe sarasvatã ..>%)

#<stunakaþ>#, puü, chàgaþ . iti ÷abdacandrikà ..

@<[Page 5,434a]>@
#<stunbha>#, ga na u rodhane . sautradhàturayam . iti kavikalpadrumaþ .. (kryàø-svàø caø-paraø-sakaøseñ . ktvàveñ .) dantyàdiþ . pa¤camasvarã . ga, stubhnàti . na, stubhnoti . u, stumbhitvà stubdhà . rodhanamàvaraõam . iti durgàdàsaþ ..

#<stubhaþ>#, puü, chàgaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ 2 . 9 . 76 .. (agnivi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 2 . 220 . 14 .
     %<càturmàsye ùu nityànàü haviùàü yoniragrahaþ .
     caturbhiþ sahitaþ puttrairbhànorevànvayaþ stubhaþ ..>%)

#<stuveyyaþ>#, puü, (ståyate iti . stu + %<stuvaþ keyya÷chandasi .>% uõàø 3 . 99 . iti keyyaþ . kittvàduguõàbhàve satyuvaïàde÷aþ .) indraþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<stuùepyaþ>#, tri, ÷reùñhaþ . uttamaþ . vaidika÷abdo'yam . ùñudhàtorauõàdikasepyapratyayena niùpannam . iti siddhàntakaumadyàmuõàdivçttiþ ..

#<ståpa>#, ka ucchràye . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø paraø-sakaø-señ .) ùaùñhasvarã . ucchràyo rà÷ãvaraõam . ståpayati dhànyaü kçùakaþ . tuùñåpayiùati . iti durgàdàsaþ ..

#<ståpa>#, ya ira ucchràye . iti kavikalpadrumaþ .. (divàø-paraø-sakaø-señ .) ùaùñhasvarã . ya, ståpyati . ir, aståpat aståpãt . asmàt puùàditvànnityaü ïa ityanye . atuståpat . iti durgàdàsaþ ..

#<ståpaþ>#, puü, (ståyate iti . stu + %<stuvodãrgha÷ca .>% uõàø 3 . 25 . iti paþ dãrgha÷ca .) mçdàdikåñaþ . rà÷ãkçtamçttikàdiþ . iti puüliïgasaügrahe amaraþ . 3 . 5 . 19 .. saüghàtaþ . niùprayojanam . balam . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<stç>#, na prãtirakùàpràõane . iti kavikalpadrumaþ .. (svàø-paraø-sakaø-akaø-ca-aniñ .) na, stçõoti . iti durgàdàsaþ ..

#<stç>#, na ¤a stçtau . iti kavikalpadrumaþ .. (svàø ubhaø-sakaø-aniñ .) na ¤a, stçõoti stçõute stçtiràcchàdanam . iti durgàdàsaþ ..

#<stçkùa>#, gatyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) saptamaüsvarayuktatamadhyaþ . stçkùati . tarãstçkùate . iti drurgàdàsaþ ..

#<stçha>#, å ÷a vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàø paraø-sakaø-veñ .) å, astarhãt astçkùat . ÷a, stçhati . tistarhayiùati . iti durgàdàsaþ ..

#<sté># ¤a gi chàdane . iti kavikalpadrumaþ .. (kryà ubhaø-sakaø-aniñ .)¤a gi, stçõàti stçõãte stàrõaþ stãrõiþ . iti durgàdàsaþ ..

#<stéha>#, å ÷a vadhe . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàø paraø-sakaø-veñ .) å, astéhãt astékùat . ga, stçhatã stéhantã . tistéhayiùati . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 5,434b]>@
#<stena>#, t ka caurye . iti kavikalpadrumaþ .. (adanta curàø-paraø-sakaø-señ .) atistenat dhanaü cauraþ . iti durgàdàsaþ ..

#<stenaü>#, klã, (stenat ka caurye + bhàve ac .) steyam . ityamarañãkàyàü bharataþ . 2 . 10 . 24 ..

#<stenaþ>#, puü, (stenayatãti . stena + pacàdyac .) cauraþ . ityamaraþ . 2 . 10 . 24 .. tasya daõóanirõayo yathà --
     %<stenasyàtaþ pravakùyàmi vidhiü daõóavinirõaye .
     paramaü yatnamàtiùñhet stenànàü nigrahe nçpaþ .
     stenànàü nigrahàdasya ya÷o ràùñra¤ca vardhate ..
     annàde bhråõahà màrùñi patyau bhàryàpacàriõã .
     gurau ÷iùya÷ca yàjya÷ca steno ràjani kilviùam ..
     yastu tànyu pakëptàõi dravyàõi stenayennaraþ .
     tamàdyaü daõóayedràjà ya÷càgniü caurayedgçhàt ..
     yena yena yathàïgena steno nçùu viceùñate .
     tattadeva harettasya pratyàde÷àya pàrthivaþ ..>% iti mànave 8 adhyàyaþ .. tadvaidikaparyàyaþ . tçpuþ 1 takkà 2 ribhvà 3 ripuþ 4 rikvà 5 rihàyàþ 6 tàyuþ 7 taskaraþ 8 vanarguþ 9 hura÷cit 10 muùãvàn 11 malimlucaþ 12 agha÷aüsaþ 13 vçkaþ 14 . iti caturda÷eva stenanàmàni . iti vedanighaõñau . 3 . 24 .. * .. devàyànivedyànnàdibhoktà . yathà, ÷rãbhagavadagãtàyàm . 3 . 12 .
     %<iùñàn bhogàn hi vo devà dàsyante yaj¤abhàvitàþ .
     tairdattànapradàyaibhyo yo bhuïktve stena eva saþ ..>% stepa, ka kùepe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøparaø-sakaø-señ .) ekàda÷asvarã . ka, stepayati . tistepayiùati . iti durgàdàsaþ ..

#<stemaþ>#, puü, (stima àrdre + gha¤ .) àrdrãbhàvaþ . ityamaraþ . 3 . 2 . 29 ..

#<steyaü>#, klã, (stenasya bhàvaþ karma và . stena + %<stenàdyannalopa÷ca .>% 5 . 1 . 125 . iti yat . nalopa÷ca) cauryam . tattu caurasya bhàvaþ tasya karma ca ityamarabharatau . 2 . 10 . 25 .. tasya lakùaõaü yathà, pràya÷cittvaviveke .
     %<pratyakùaü và parokùaü và ràtrau và yadi và divà yat paradravyaharaõaü steyaü tat parikãrtitam ..>% tatkaraõe narakaü pratiprasava¤ca yathà -- vyàsovàca .
     %<na hiüsyàt sarvabhåtàni nànçta¤ca vadet kvacit nàhitaü nàpriyaü vàkyaü na stenaþ syàt kadàcana tçõaü và yadi và ÷àkaü mçdaü và jalameva và .
     parasyàpaharan janturnarakaü pratipadyate ..
     na ràj¤àü pratãgçhõãyànna ÷ådrapatitàdapi .
     na cànyasmàda÷akta÷ca ninditàn varjayedbudhaþ ..
     nityaü yàcanako na syànna punastat prayàcayet ..
     na viùaü viùamityàhurbrahyasvaü viùamucyate .
     devasva¤càpi yatnena sadà pariharettataþ ..
     puùpe ÷àkodake kàùñhe tathà måle phale tçõe .
     adattàdànamasteyaü manuràha prajàpatiþ ..
     grahãtavyàni puùpàõi devàrcanavidhau dvijaiþ .
     naikasmàdeva niyatamananuj¤àya kevalam ..
     tçõaü kàùñhaü phalaü puùpaü prakà÷aü vai haredbudhaþ .
     dharmàrthaü kevalaü gràhyamanyathà patito bhavet ..
     tilamudgayavàdãnàü muùñirgràhyà pathi sthitaiþ .
     kùudhàrtairnànyathà vipra vidhividbhiritisthitiþ ..>% iti kaurme upavibhàge . 16 . 1 -- 10 .. ste yapràya÷cittaü yathà --
     %<etairvratairapohyaü syàdeno hiüsàsamudbhavam .
     steyadoùàpahartéõàü vratànàü ÷råyatàü vidhiþ ..
     dhànyànyadhanacauryàõi kçtvà kàmàt dvijottama .
     svajàtãyagçhàdeva kçcchàrdhena vi÷udhyati ..
     manuùyàõàntu haraõe strãõàü kùetragçhasya ca .
     kåpavàpãjalànà¤ca ÷uddhi÷càndràyaõaü smçtam ..
     dravyàõàmaplasàràõàü steyaü kçtvànyave÷manaþ .
     caret sàntapanaü kçcchraü tatpàpapari÷uddhaye ..
     bhakùabhojyàpaharaõe yàna÷ayyàsanasya tu .
     puùpamålaphalànà¤ca pa¤cagavyaü vi÷odhanam ..
     tçõakàùñhadrumàõàntu pakvànnasya guóasya tu .
     tailacarmàmiùàõàntu triràtraü syàdabhojanam ..
     maõimuktàprabàlànàü tàmrasya rajatasya tu .
     ayaskàüsyopalànà¤ca dvàda÷àhaü kaõànnabhuk ..
     kàrpàsakãñakorõànàü dvi÷aphaika÷aphasya ca .
     pakùigandhauùadhànà¤ca rajvà÷caiva tryahaü payaþ ..
     etairvratairvyapoheta pàpaü steyakçtaü budhaþ ..>% iti màtsye 201 adhyàyaþ .. * .. steyasya daõóavidhirdaõóa÷abde draùñavyaþ . suvarõasteyapràya÷cittaü pràya÷citta÷abde draùñavyam ..

#<steyã>#, [n] puü, (steyamasyàstãti . iniþ . cauraþ . yathà . sumantuþ . suvarõasteyã màsaü sàvitryaùñasahasraü àjyàhutãrjuhuyàt triràtramupavaset taptakçcchreõa và påto bhavati . iti pràya÷cittavivekaþ .. svarõakàraþ . iti kecit ..

#<stainaü>#, klã, (stainasya caurasya bhàvaþ karma và) stena + aõ .) cauryam . ityamarañãkàyàü bharataþ . 2 . 10 . 25 ..

#<stainyaü>#, klã, (stenasya bhàvaþ karma và . stena + ùya¤ .) cauryam . ityamarabharatau . 2 . 10 . 25 .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 272 . 7 .
     %<imàü hi patnãmasmàkaü dharmaj¤àü dhasmacàriõãm saüspç÷edãdç÷o bhàvaþ ÷uciü stainyamivàmçtam ..>%)

#<stainyaþ>#, puü, (stena eva . svàrthe ùya¤ .) cauraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<staimityaü>#, klã, (stimitasya bhàvaþ . stimata + ùya¤ .) jaóatà . iti ràjanirghaõñaþ .. (àrdratvam . yathà, %<staimityaü stimito vegaþ .>% iti vaidyamàdhavakarasaügçhãtarugvini÷cayasya jvaràdhikàre .. %<staimityamaïgasyàrdrapañàvaguõñhitatvamiva ..>% ityasya vyàkhyàne vijayenoktam ..)

@<[Page 5,435a]>@
#<stokaþ>#, puü, (stucyate iti . stuca prasàde + gha¤ .) càtakaþ . iti medinã .. binduþ . kaõà . iti kecit .. (yathà, màrkaõóeye . 49 . 59 .
     %<vçùñyàvaruddhairabhavat srotaþ khàtàni nimnagàþ .
     ye purastàdapàü stokà àpannàþ pçthivãtale ..>%) tathà ca bhàgavate . 9 . 6 . 48 .
     %<evaü gçheùvabhirato viùayàn vividhaiþ sukhaiþ .
     sevamàno na càtuùpàdàjyastokairivànalaþ ..>%)

#<stokaþ>#, tri, (stuc + gha¤ .) aplaþ . ityamaraþ . 3 . 161 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 1 . 218 .
     %<sa¤jayairvagate pràõàüstyaktumicchàmi màricam .
     stokaü hyapi na pa÷yàmi phalaü jãvitadhàraõe ..>%)

#<stokakaþ>#, puü, (stoka eva . svàrthe kan .) càtakapakùã . ityamaraþ .. (yathà, manuþ . 12 . 67 .
     %<raktàni hçtvà vàüsàüsi jàyate jãvajãvakaþ .
     vçko mçgebhaü vyàghro'÷vaü phalamålantu markañaþ .
     strãmçkùastomako vàri yànànyuùñraþ pa÷ånajaþ ..>%

#<stotà>#, [ç] tri, (stautãti . stu + õvul .) stavakartà . ùñudhàtostçõpratyayena niùpannaþ .. (yathà, çgvede . 8 . 44 . 18 .
     %<stotà syàü tava ÷armaõi ..>%) tadvaidikaparyàyaþ . rebhaþ 1 jarità 2 kàruþ 3 nadaþ 4 stàmuþ 5 kãriþ 6 gauþ 7 såriþ 8 nàdaþ 9 chandaþ 10 stup 11 rudraþ 12 kçpaõyuþ 13 . iti trayoda÷a stotçnàmàni . iti vedanirghaõñau . 3 . 16 .. (viùõuþ . iti mahàbhàratam . 13 . 149 . 86 ..)

#<stotraü>#, klã, (ståyate'neneti . stu + %<dàmnã÷asayuyujeti .>% 3 . 2 . 182 . iti ùñran .) stavaþ . ityamaraþ . 1 . 6 . 11 .. taccaturvidhaü yathà màtsye 121 adhyàye .
     %<atra vo varõayiùyàmi vidhiü manvantarasya tu .
     çco yajåüùi sàmàni tathàvat prati daivatam .
     vidhihotraü tathà stotraü pårvavat saüpravartate ..
     dravyastotraü karmastotraü vidhistotraü tathaiva ca .
     tathaivàbhijanastotraü stotrametaccatuùñayam ..
     manvantareùu sarveùu yathà bhedàdbhavanti ye .
     pravartayanti teùàü vai brahmastotraü punaþ punaþ ..>%

#<stobhaþ>#, puü, (stubha + gha¤ .) sàmàvayavavi÷eùaþ . sa tu gãtàlàpapåraõàkùaraþ . sa ca trayoda÷avidho yathà . ayaü vàvaloko hàukàro 1 vàyurhàikàra 2 ÷candramàathakàraþ 3 . àtmehakàro 4 'gnirãkàraþ 5 àditya åkàraþ 6 . nihava ekàro 7 vi÷vedevà auhoikàraþ 8 prajàpatirhikàraþ 9 . pràõaþ svarã 10 'nnaü yà 11 vàgviràïnirukta 12 strayoda÷aþ stobhaþ sa¤caro huükàraþ 13 . dugdhe'smai vàgdohaü yo vàco doho'nnavànannàdo bhavati ya etàmevaü sàmnàmupaniùadaü vedopaniùadaüveda . iti chàndyogyopaniùadbràhmaõe prathamaprapàñhakaþ samàptaþ .. * .. asya bhàùyam . bhaktiviùayopàsanaü sàmàvayavasambandhamityataþ sàmàvayavàntarastobhàkùaraviùayàõyupàsanàntaràõi saühatànyupadi÷yante . anantaraü sàmàvayavasambandhatvàvi÷eùàdayaüvàvàya meva loko hàukàraþ stobho rathantare sàmni prasiddha iyaü vai rathantaramityasmàt sambandhasàmànyàddhàukàraþ stobho'yaü loka ityevamupàsãta . 1 . vàyurhàãkàro vàmadevye sàmani hàikàraþ prasiddho vàyvapsambandha÷ca vàmadevyasya sàmno yonirityasmàt sàmànyàddhàikàraü vàyudçùñyaupàsãta . 2 . candramà athakàraþ candradçùñyà athakàramupàsota anne hãdaü sthitamannàtmà candraþ thakàràkàrasàmànyàcca . 3 . àtmà iha kàra iheti stobhaþ pratyakùo hyàtmà iheti vyapadi÷vate iheti ca stobhaþ . 4 . tatsàmànyàdagnirãkàra iti . i nidhànàni càgneyàni sarvàõi sàmànãtyataþ . 5 .
     tatsàmànyàdàditya åkàraþ . uccairårdhaü santaü àdityaü gàyattryukàra÷càyaü stobhaàditya daivatye sàmni stobha ityàditya åkàraþ . 6 . nihava ityàhvànamekàrastobhaþ ehoti càhvayantãti . 7 . tatsàmànyàdvi÷vedevà auhoikàro vai÷vadevye sàmni stàbhasya dar÷anàt . 8 . prajàpatirhikàra aniruktàddhikàrasya càvyaktatvàt . 9 . pràõaþ svaraþ svara iti stobhaþ pràõasya ca svarahetutvasàmànyàt . 10 . annaü yà yà iti stobho'nnaü annena hãdaü yàtãtyataþ . 11 . tatsàmànyàt vàgiti stobho viràóannaü devatàvi÷eùo và vairàje sàmni stobhadar÷anàt anirukto'vyaktatvàt ida¤ceda¤ceti nirvaktuü na ÷akyata ityataþ . 12 . sa¤caro vikalpamànasvaråpa ityarthaþ ko'sàvityàha huükàrã'vyakto hyayato'niruktavi÷eùa evopàsya ityabhipràyaþ .. 13 ..
     stobhàkùaropàsanàphalamàha . dugdhe'smai vàg dohamityàdyuktàrthaü ya etàmevaü yathoktalakùaõaü sàmnàü sàmàvayavastobhàkùaraviùayàmupaniùadaü dar÷anaü veda tasyaitat yathoktaü phalamityarthaþ . dvirabhyàso'dhyàyaparisamàptyarthaþ sàmàvayavaviùayo pàsanà÷eùaþ parisamàptyartho veti .. * .. iti ÷rãmadgovindabhagavatpåjyapàda÷iùyasya paramahaüsaparivràjakàcàryasya ÷rãmacchaïkarabhagavatpàdasya kçtau chàndogyopaniùadvivaraõe prathamaþ prapàñhakaþ samàptaþ .. * .. * .. helanam . stambhanam . iti hemacandraþ .. api ca . sàïketyaü pàrihàsyaü và stobhaü helanameva và . vaikuõñhanàmagrahaõama÷eùàghaharaü viduþ .. iti ÷rãbhàgavate . 6 . 2 . 14 .. %<sàïketyaü puttràdau sàïketitam . pàrihàsyaü parihàsena kçtam . stobhaü gãtàlàpapåraõàrthe kçtam . helanaü kiü viùõuneti sàvaj¤amapi ca vaikuõñhanàmoccàraõam .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã ..

#<stoma>#, t ka ÷làghane . iti kavikalpadrumaþ .. adanta curàø-paraø-sakaø-señ .) atustomat . iti durgàdàsaþ ..

#<stobhaü>#, klã, (ståyate iti . stu + %<artistusuhusriti .>% uõà 01 . 139 . iti man .) mastakam . dhanam . ÷asyam . lohàgradaõóaþ . vaktre, tri . iti kecit ..

#<stomaþ>#, puü, (stu + man .) samåhaþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 39 .. (yathà, uttararàmacarite . 1 aïke
     %<çùoõàmugratapasàü yamunàtãravàsinàm .
     lavaõatràsitaþ stomastràtàraü tvàmupasthitaþ ..>%) yaj¤aþ iti hemacandraþ .. stavaþ . iti càbharaþ . 3 . 3 . 241 ..

#<staupikaü>#, klã, buddhadravyavi÷eùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. oghà iti hindã bhàùà ..

#<styànaü>#, klã, (styai + ktaþ .) snigdham . pratidhvànam . ghanatvam . (yathà, uttararàmacarite . 2 aïke .
     %<dadhati kuharabhàjàmatra bhallåkayånàmanurasitaguråõi styànamambåkçtàni ..>%) àlasyam . iti vi÷vamedinyau ..

#<styànaþ>#, tri, saühatikartà . dhvanikartà . iti styaidhàtoþ kartari ktapratyayena niùpannaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<styenaþ>#, puü, (styàyatãti . stye + %<÷yàstyàhç¤a vibhyainac .>% uõà 0 2 . 46 . iti inac .) cauraþ . amçtam . ityuõàdikoùaþ ..

#<styai># saühatau . dhvanau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàparaø-akaø-aniñ .) dantyàdirantaþ sthàdyayuktatamadhyaþ . styàyati tistyàsati . iti durgàdàsaþ ..

#<strã>#, strã, (styàyati garbho yasyàmiti . styai + %<styàyateþ órañ .>% uõàø 4 . 165 . órañ . óittvàt ñilopaþ . ñittvàt ïãp .) stanayonyàdimatã . tatparyàyaþ . yoùit 2 avalà 3 yoùà 4 nàrã 5 sãmantinã 6 badhåþ 7 pratãpadar÷inã 8 vàmà 9 vanità 10 mahilà 11 ityamaraþ . 2 . 6 . 2 .. priyà 12 ràmà 13 janiþ 14 janã 15 yoùità 16 joùit 17 joùà 18 jovità 19 vanikà 20 mahelikà 21 mahelà 22 . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷arvarã 23 sindåratilakà 24 subhråþ 25 . iti jañàdharaþ .. sunayanà 26 vàmadçk 27 aïganà 28 lalanà 29 kàntà 30 purandhrã 31 varavarõinã 32 sutanuþ 33 tanvã 34 tanuþ 35 kàminã 36 tanvaïgã 37 ramaõã 38 kuraïganayanà 39 bhãruþ 40 bhàvinã 41 vilàsinã 42 nitambinã 43 mattakàsinã 44 sunetrà 45 pramadà 46 sundarã 47 a¤citabhråþ 48 lalità 49 vàsità 50 bhàminã 51 varàrohà 52 natàïgã 53 trinatà 54 varà 55 ÷yàmà 56 càruvardhanà 57 . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. sà caturvidhà . padminã 1 citriõã 2 ÷aïkhinã 3 hastinã 4 . tàsàü lakùaõàni yathà --
     %<bhavati kamalanetrà nàsikàkùudrarandhrà aviralakucayugmà dãrghake÷ã kç÷àïgã .
     mçduvacanasu÷ãlà nçtyagãtànuraktà sakalatanusuve÷à padminã padmagandhà .. 1 ..
     bhavati ratirasaj¤à nàtidãrghà na kharvà tilakusumasunàsà snigdhadehotpalàkùã .
     kañhinaghanakucàóhyà sundarã sà su÷ãlà sakalaguõavicitrà citriõã citravaktrà .. 2 ..
     dãrghà sudãrghanayanà varasundarã yà kàmopabhogarasikà guõa÷ãlayuktà .
     rekhàtrayeõa ca vibhåùitakaõñhade÷à sambhogakelirasikà kila ÷aïkhinã sà .. 3 ..
     sthålàdharà sthålanitambabhàgà sthålàïgulã sthålakucà su÷ãlà .
     kàmotsukà gàóharatipriyà ca nitambakharvà khalu hastinã sà .. 4 ..
     padminã padmagandhà ca mãnagandhà ca citriõã .
     ÷aïkùinã kùàragandhà ca madagandhà ca hastinã ..
     ÷a÷ake padminã tuùñà mçge tuùñà ca citriõã .
     vçùabhe ÷aïkhinã tuùñà haye tuùñà ca hastinã ..
     padminã ÷a÷ayoryonimeóhrakau caturaïgulau .
     citriõãmçgayoryonimeóhrakau ca tathàvidhau ..
     ÷aïkhinãvçùayoraùñàïgulau tàveva sammatau .
     hastinãvàjinoreva tàveva dvàda÷àïgulau .. ..>% tasyà avasthà yathà --
     %<à ùoóa÷àt bhavedbàlà taruõã triü÷atà matà .
     pa¤capa¤cà÷ataü yàvat prauóhà vçddhà tataþ param ..>% iti rasama¤jarã .. * ..
     %<bàlà tu pràõadà proktà yuvatã pràõadhàriõã prauóhà karoti vçddhatvaü vçddhà maraõamàdi÷et ..
     nidàgha÷aradorbàlà prauóhà varùàvasantayoþ .
     hemante ÷i÷ire yogyà na vçddhà kvàpi ÷asyate ..
     nàrtave ùoóa÷àdvarùàt saptatyàþ parato na ca .
     àyuþkàmo naraþ strãbhiþ saüyogaü kartumarhati ..
     tribhistribhirahobhi÷ca seveta pramadàü naraþ .
     sarveùvçtuùu grãùmeùu pakùànmàsàdvrajedvudhaþ ..
     pa¤capa¤cà÷ato nàrã saptasaptatitaþ pumàn .
     dvàvetau na prasåyete prasåyete viparyayàt ..>% iti ràjavallabhe ràtrikçtyam .. * .. striyàþ ÷ubhà÷ubhalakùaõàni yathà -- ÷rãhariruvàca .
     %<yasyàstu ku¤citàþ ke÷à mukha¤ca parimaõóalam nàbhi÷ca dakùiõàvartà mà kanyà kulavaddhinã ..
     yà ca kà¤canavarõàbhà raktahastasaroruhà .
     sahasràõàntu nàrãõàü bhavet sàpi pativratà ..
     vakrake÷à ca yà kanyà maõóalàkùiã ca yà bhavet bhartà ca mriyate tasyà niyataü duþkhabhàginã ..
     pårõacandramukhã kanyà bàlasåryasamaprabhà .
     vi÷àlanetrà vimbauùñhã sà kanyà labhate sukhama ..
     rekhàbhirba hubhiþ kle÷aü svalpàbhirdhanahãnatàm .
     raktàbhiþ sukhamàpnoti kçùõàbhiþ preùyatàü vrajet ..
     kàrye'pi mantrã patnã syàt sakhã syàt karaõeùu ca .
     sneheùu bhàyyà màtà syàt ve÷yà ca ÷ayane ÷ubhà ..
     aïku÷aü kuõóalaü cakraü yasyàþ pàõitale bhavet .>% pustakàntare cakraü sthàne chatramiti ca pàñhaþ . puttraü prasåyate nàrã narendraü labhate patim .. yasyàstu roma÷au pàr÷vau roma÷au ca payodharau . unnatau càdharauùñhau ca kùipraü màrayate patim .. yasyàþ pàõitale rekhà pràkàraü toraõaü bhavet . api dàsakule jàtà ràj¤ãtvamupagacchati .. udvçttakapilà yasyà romaràjã nirantaram . api ràjakule jàtà dàsãtvamupajàyate .. yasyà anàmikàïguùñhau pçthivyàü naiva tiùñhataþ . patiü màrayate kùipraü svàtantyreõaiva vartate .. yasyà gamanaümàtreõa bhåmikampaþ prajàyate . patiü màrayate kùipraü mle cchàcàreõa vartate .. cakùuþsnehena saubhàgyaü dantasnehena bhojanam . tvacaþ snehena ÷ayyà¤ca pàdasnehena vàhanam .. snigdhonnatau tàmranakhau nàryà÷ca caraõau ÷ubhau . matsyàïku÷àbjacihnau ca cakralàïgalalakùitau .. asvedinau mçdutalau pra÷astau caraõau striyàþ . ÷ubhe jaïghe virome ca urå hastikaropamau .. a÷vatthapatrasadç÷aü vipulaü guhyamuttamam . nàbhiþ pra÷astà gambhãrà dakùiõàvartikà ÷ubhà aromà trivalã nàryà hçtstanau romavarjitau .. iti gàruóe narastrolakùaõam 64 adhyàyaþ .. tasyà÷caritraü yathà --
     %<viùakumbhàkàraråpàmamçtàsyà¤ca santatam .
     hçdaye kùuradhàràbhàü ÷a÷vanmadhurabhàùiõãm ..
     svakàryapariniùpannatatparàü satataü sadà .
     svàntarmalinaråpà¤ca prasannavadanekùaõàm ..
     ÷rutau puràõe yàsà¤ca caritramaniråpitam .
     tàsu ko vi÷vaset pràj¤aþ apràj¤à¤ca durà÷ayàm ..
     tàsàü ko và ripurmitraü pràrthayantã navaü navam>% dçùñvà suve÷aü puruùamicchantã hçdaye sadà .. bàhye svàtmasatãtva¤ca pàpayantã prayatnataþ . ÷a÷vatkàmà¤ca vàmà¤ca kàmàdhàràü manoharàm .. bàhye bhàvaü chàdayantãü svàntarmaithunamànasàm . kàntaü grasantãü rahasi vàhye'tãva sulajjitàm .. màninãü maithunàbhàve kopanàü kalahàïkuràm . suprãtàü bhårisaüyogàt svalpamaithunaduþkhitàm .. sumiùñànnàt ÷autatoyàdàkàïkùantã¤ca mànasaþ . sundaraü rasikaü kàntaü yuvànaü guõinaü sadà .. sutàt paramapi snehaü kurvatãü ratikartari . pràõàdhikaü priyatamaü sambhogaku÷alaü priyam . pa÷yantãü riputulya¤ca vçddhaü và maithunàkùamam . kalahaü kurvatãü ÷a÷vat tena sàrdhaü sukopanàm .. carcayà bhakùayantãü taü kãnà÷a iva gojaram . duþsàhasasvaråpà¤ca sarvadoùà÷rayàü sadà .. ÷a÷vat kapañaråpà¤ca duþsàdhyamapratãtakàm . brahmaviùõu÷ivàdãnàü dustyàjyàü mohakàriõãm .. tapomàrgàrgalàü ÷a÷vat muktimàrgakapàñikàm . harerbhaktivyavahitàü sarvamàyàkaraõóikàm .. saüsàrakàràgàre ca ÷a÷vannigaóaråpiõãm . indrajàlasvaråpà¤ca mithyàtisvaplaråpiõãm .. bibhratãü bàhyasaundaryamadho'ïgamatikutsitam . làlàviõmåtrapåyànàmàdhàraü malasaüyutam . durgandhidoùasaüyuktaü raktàktakamasaüskçtam .. màyàråpàü màyinà¤ca vidhinà nirmitàü purà viùaråpàü mumukùåõàmadç÷yàmapyavà¤chitàm .. iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 16 adhyàyaþ .. * .. tasyà nindà yathà --
     %<durnivàrya÷ca sarveùàü strãsvabhàva÷ca càpalaþ .
     dustyàjyaü yogibhiþ siddhai rasmàbhi÷ca tapasvibhiþ ..
     jitendriyairjitakrodhaiþ strãråpaü mohakàraõam .
     sarvamàyàkaraõóa¤ca kàmavardhanakàraõam ..
     brahmàstraü kàmadevasya durbhedyaü jayakàraõam .
     sunirmita¤ca vidhinà sarvàdyaü brahmapårvajam ..
     mokùadvàrakavàña¤ca haribhaktivirodhanam .
     saüsàrabandhanastambharajjuråpamakçntanam ..
     vairàgyanà÷abãja¤ca ÷a÷vadràgavivardhanam .
     pattanaü sàhasànà¤ca doùàõàmàlayaü sadà ..
     apratyayànàü kùetra¤ca svayaü kapañamårtimat .
     ahaïkàrà÷rayaü ÷a÷vadviùakumbhaü sudhàmukham ..
     sarvairasàdhyamàna¤ca duràràdhya¤ca sarvadà .
     svakàryasàdhyaü càràdhyaü kalahàïkurakàraõam ..>% iti brahmavaivarte gaõapatikhaõóe . 6 . 55 -- 61 .. strãsasargayuktapuüdar÷ananiùedho yathà --
     %<rahaþsthalaniyukta÷ca na dç÷yaþ strãyutaþ pumàn .
     strãsaüsakta¤ca puruùaü ya pa÷yati naràdhamaþ ..
     karoti rasabhaïgaü và kàlasåtraü vrajet dhruvam .
     tatra tiùñhati pàpãyàn yàvaccandradivàkarau ..
     vi÷eùata÷ca pitaraü guruü và bhåmipaü dvija .
     rahaþsu ratisaüsaktaü na hi pa÷yedvicakùaõaþ ..
     kàmataþ kopato vàpi yaþ pa÷yetsuratonmukham .
     strãvicchedo bhavettasya dhravaü saptasu janmasu ..
     ÷rãõãü vakùaþsthalaü vaktraü yaþ pa÷yati parastriyàþ .
     kàmato vàpi måóha÷ca paõóo bhavati ni÷citam ..>% iti brahmavaivarte gaõapatikhaõóe . 42 . 10 -- 14 .. sà ca tribhã rakùitavyà yathà --
     %<strãjàtiravalà ÷a÷vadrakùaõãyà svabandhubhiþ .
     janakasvàmiputtrai÷ca garhitànyai÷ca ni÷citam ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe . 4 . 19 .. * .. api ca .
     %<pità rakùati kaumàre bhartà rakùati yauvane .
     puttra÷ca syàvire rakùet na strã svàtantryamarhati ..>% iti dàyatattvam .. * .. anyacca .
     %<kaumàre rakùità tàto dattvà pàtràya satkçtã sarvadà rakùità kàntastadabhàve ca tatsutaþ ..
     triùvavasthàsu nàrãõàü rakùitàrastrayaþ sadà .
     yàþ svatantrà÷ca tà naùñàþ sarvadharmabahiskçtàþ ..
     asatkulaprasåtàstàþ kulañà duùñamànasàþ .
     ÷atajanmakçtaü puõyaü tàsàü na÷yati padmaja ! ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe . 17 . 82-84 apara¤ca .
     %<rakùet kanyàü pità bàlye yauvane patireva tàm .
     vàrddhake rakùate puttro hyanàthàü j¤àtayastathà ..
     patiü vinà na tiùñheta divà và yadi và ni÷i ..>% iti gàruóe . 95 . 31 -- 32 .. * .. sà såryairapi adç÷yà kartavyà . yathà --
     %<paraspçùñà ca yà nàrã yà spçhàü kurute param .
     sàpi duùñà parityàjyà cetyàha kamalodbhavaþ ..
     tasmànnàrã parairyatnàdadçùñà kçtibhiþ kçtà .
     asåryampa÷yà yà ràmàþ ÷addhàstà÷ca pativratàþ ..
     svacchandagàminã yà ca svatantraþ ÷åkarãsamà .
     antarduùñà sadà saiva ni÷citaü paragàminã ..
     svàmisàdhyà ca yà nàrãkuladharmabhiyà sthita ..
     kàntena sàrdhaü sà kàntà vaikuõñhaü yàti ni÷citam ..>% itibrahmavaivarte÷rãkçùõajanmakhaõóe 18 . 116-119 tasyàmànàvamànayorguõadoùau yathà --
     %<pade pade ÷ubhaü tasya yaþ strãmàna¤ca rakùati .
     avamanya striyaü måóho yo yàti puruùàdhamaþ .
     pade pade tada÷ubhaü karoti pàrvatã satã ..>% iti brahmavaivarte÷rãkçùõajanmakhaõóe 32 adhyàyaþ .. upayàcikàstrãtyàge doùo yathà -- mohinyuvàca . iïgitenaiva nàrãõàü sadyo matto bhavet pumàn karotyàkçùya sambhoga yaþ sa evottamo vibho .. j¤àtvà sphuñamabhipràyaü nàryà saüprerito hi yaþ pa÷càt karoti ÷çïgàraü puruùaþ sa ca madhyamaþ .. punaþ punaþ prerita÷ca striyà kàmàrtayà ca yaþ .. tayà na lipto rahasi sa klãvo na pumànaho .. gçhã tapasvã kàmã và tyajet striyamupasthitàm vrajet ùaratra narakamapåjya÷ca bhavediha .. bhraùña÷rãrbhraùñaråpa÷ca bhraùñadarpo bhaveddhruvam . sa sadyaþ klãvatàü yàti vrahman ÷àpena yoùitaþ .. iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe . 33 . 3-7 .. parastrãsaïgadoùo yathà --
     %<sadàpakãrti rvasati parastrãùu ca vastuùu .
     tasmàtte naiva gçhõanti santaþ svakle÷akàraõe ..
     smara màmantare bàhye madãyaü viùayaü kuru .
     atastena mano lolaü bhavità paravastuùu ..
     yoùidrupà ca me màyà sarveùàü mohakàriõã .
     lolayà kurute mohaü svàtmàràmasya santatam ..
     nçõàü måtrà÷raye de÷e ràgiõàü santataü ratiþ .
     stanàbhidhe màüsapiõóe'dhare làlàlaye'÷ucau ..
     moõã vaktraü stanaü tàsàü kràmadevàlayaü sadà .
     tasmàttà na hi pa÷yanti santo hi dharmabhãravaþ ..
     ko dharmaþ kiü ya÷asteùàü kà pratiùñhà ca kintapaþ .
     kiü buddhirvidyà j¤àna¤ca parastrãùu ca yanmanaþ ..
     ihàpyapaya÷o duþkhaü narakeùu paratra ca .
     vàsaþ prahàrasteùà¤ca tàóanaiþ kçmibhakùaõaiþ ..
     duþkhabãjaü sukhaü matvà måóhà÷ca daivadoùataþ .
     parastrãsevaõaü prãtyà kurvanti satataü mudà ..
     uttamà matpadàmbhojaü matkarma madhyamàþ sadà .
     smaranti ÷a÷vadadhamàþ parastrosevanaü mudà ..
     vipattiþ santataü tasya paravastuùu yammanaþ .
     vi÷eùataþ parastroùu suvarõeùu ca bhåmiùu ..
     daivàl parastriyaü dçùñvà viramedyo hariü smaran .
     spçùñvà parasuvarõa¤ca hastaprakùàlanàcchuciþ ..
     santataü nàtisaüsaktàþ santaþ strãùu ca kàmantaþ .
     yakùmavyàdhij¤ànahànilokanindàbhayena ca ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhande . 35 . 78-89 .. sabhartçkàyàstu vratopavàsàdiþ pçthaïniùiddho manunà yathà --
     %<nàsti strãõàü pçthak yaj¤o na vrataü nàpyupoùaõam patiü ÷u÷råùate yattu tena svarge mahãyate ..>% viùõunàpi bhartuþ samànavratacàritvamityuktam . samànavratacàritvaü bhartçvratàcaraõe tadànukålyakàritvam . yatra tu sàvitrãvratàdau vi÷eùavidhi statra bhartranuj¤ayà pçthagapi . yathà ÷aïkaþ . kàmaü bharturanuj¤ayà vratopavàsaniyamejyàdãnàmabhyàsaþ strãdharma iti . yattu . patyau jãvati yà nàrã upoùya vratamàcaret . àyuþ saüharate patyuþ sà nàrã narakaü vrajet .. iti viùõåktaü tadanuj¤àtaviùayam . ityekàda÷ã tattvam .. * .. strãdharmàdi yathà --
     %<yà strã bharturasaubhàgyà sà saubhàgyà ca sarvataþ .
     ÷ayane bhojane tasyà na sukhaü jãvanaü vçthà ..
     yasyà nàsti priyaprema tasyà janma nirarthakam .
     tat kiü puttraü dhane råpe sampattau yauvane'thavà ..
     yadbhaktirnàsti kànte ca sarvapriyatame pare .
     sà÷ucirdharmahãnà ca sarvakarmavivarjità ..
     patirbandhurgatirbhartà daivataü gurureva ca .
     sarvasmàcca guruþ svàmã na guruþ svàminaþ paraþ ..
     pità màtà suto bhràtà kliùño dàtumidaü dhanam sarvasvadàtà svàmã ca såóhànàü yoùitàü suràþ kàcideva hi jànàti mahàsàdhvã ca svàminam .
     atisadvaü÷ajàtà ca su÷ãlà kulapàlikà ..
     asadvaü÷aprasåtà yà duþ÷ãlà dharmavarjità .
     mukhaduùñà yoniduùñà patiü nindati kopataþ ..
     yà strã dveùñi sarvaparaü patiü viùõusamaü gurum .
     kumbhãpàke patati sà yàvadindrà÷caturda÷a ..
     vrataü càna÷anaü dànaü satyaü puõyaü tapa÷ciram .
     patibhaktivihãnàyà bhasmãbhåtaü nirarthakam ..
     ataþ ki¤cinna vakùyàmi niùñhuraü patimã÷varam .
     bhçtvàparàdhairdaivena pràõàüstyakùyàmi ni÷citam ..
     patidoùe mahàsàdhvã patiü na niùñhuraü vadet .
     yadi soóhuma÷aktà ca pàõàü styajati dharmataþ ..
     patisevà vrataü strãõàü patisevà paraü tapaþ ..
     patisevà paro dharmaþ patisevà suràrcanam .
     patisevà paraü satyaü dànatãrthànutãrthakam ..
     sarvadevamayaþ svàmã sarvadevamayaþ ÷uciþ .
     sarvapuõyasvaråpa÷ca patiråpã janàrdanaþ ..
     yà satã bharturucchiùñaü bhuïkte pàdodakaü sadà .
     tasyà dar÷amupaspar÷aü nityaü và¤chanti devatàþ ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe . 47 . 7-20 .. apica .
     %<bhartà hi daivataü strãõàü bhartà ca gatirucyate .
     jãvapatyàþ striyo bhartà daivataü prabhureva ca ..
     yà dharmacàriõã nàrã pativratà paràyaõà .
     nànuvartati bhartàraü sà sadbhirna pra÷asyate ..
     pativratà bhartçparà nàrã bhartçparàyaõà .
     iha kãrtiü paràü pràpya pretya svarge mahãyate ..
     bhartu÷citànugàminyà devàràdhana÷ãlayà .
     gàrhasthyadharmaratayà bhartà sevyastviha tvayà ..>% iti vahnipuràõam .. * .. gçhiõãdharmà yathà --
     %<gçhiõãnàü sadàcàraü ÷råyatàü yat ÷rutau ÷rutam .
     gçhiõã patibhaktà ca devabràhmaõapåjità ..
     sà ÷uddhà pràtarutthàya namaskçtya patiü suram .
     pràïgaõe maõóalaü dadyàt gomayena jalena ca ..
     gçhakçtya¤ca kçtvà ca snàtvàgatya gçhaü satã .
     suraü vipraü patiü natvà påjayet gçhadevatàm ..
     gçhakçtyaü sunivvçtya bhojayitvà patiü satã .
     atithiü påjayitvà ca svayaü bhuïkte sukhaü satã ..>% itibrahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe . 84 . 13-16 .. strãõàü traividhyaü yathà --
     %<uttamà patibhaktà sà ki¤cidvarmasamanvità .
     pràõànte'pi na kurute taü jàramaya÷askaram ..
     påjayet sà yathà kàntaü tathà devadvijàtithim .
     vratàni copavàsàü÷ca kurute sarvapåjanam ..
     guruõà rakùità yatnàt jàra¤ca na bhajet bhayàt sà kçttimà madhyamà ca yathàki¤citapatiü vrajet sthànaü nàsti kùaõaü nàsti nàsti pràrthayità naraþ tena he nanda tàsà¤ca satãtvamupajàyate ..
     adhamà paramà duùñàtyantàsadvaü÷ajà tathà ..
     adharma÷ãlà duþ÷ãlà durmukhà kalahapriyà ..
     patiü bhartsayate nityaü jàra¤ca sevayet sadà .
     duþkhaü dadàti kàntàya viùatulya¤ca pa÷yati ..
     jàradvàramupàyena hanti kànta manoharam ..>% jàradvàraü sthàne àyadvàramiti pàñhaþ .
     %<dadàti bhartre nàhàraü viùoktiü vakti santatam .
     dharmiùñha¤ca variùñha¤ca gariùñha¤ca mahãtale ..
     kàmadevasama¤càpi jàraü pa÷yati kàmataþ .
     ÷ubhaññaùñyà kañàkùeõa ÷a÷vatpàpãyasã mudà ..
     suve÷aü puruùaü dçùñvà yuvànaü rati÷årakam .
     yoniþ klidyati nàrãõàü kàmukãnàü nirantaram adharmaü cintayet ÷a÷vat jàra¤ca paramaü madà ..
     gurubhirbhartsità sà ca rakùità ca ÷atena ca .
     tathàpi jàraü kurute nàpi sàdhyà nçpairapi ..
     nàsti tasyàþ priyaü ki¤cit sarva kàryava÷ena ca gàvastçõamivàraõye pràrthayantã nabaü navam ..
     vidyudbhàsà jale rekhà tasyàþ prãtistathaiva ca .
     adharmayuktà satataü kapañaü vakti ni÷citam ..
     vrate tapasi dharmbhe ca na mano gçhakarmaõi .
     na gurau na ca deveùu jàre mnigdha¤ca ca¤calam ..
     strãjàtitrividhànà¤ca kathà ca kathità mayà ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe . 84 . 26-40 strãsaüsarge doùo yathà -- sanatkumàra uvàca .
     %<ayi bhràtaþ kiü karoùi ku÷alaü yuvatãpate .
     strãpuüsorvardhate prema nityaü tannityanåtanam ..
     argalaü j¤ànamàrgasya bhaktidbàrakapàñakam .
     mokùamàrgavyavahitaü ciraü vandhanakàraõam ..
     garbha vàsasya bãja¤ca paraü narakakàraõam .
     pãyåùabuddhyà garalaü bhuïkte pàpã naràdhamaþ ..>% iti ca tatraiva . 130 . 31 -- 33 .. * .. strãõàü svabhàvà yathà --
     %<strãsvabhàvaü caritra¤ca à÷caryaü pàpakàrakam ..
     kùaõaü nàsti raho nàsti nàsti kçtye vibhàvanà tena nàrada nàrãõàü satãtvamupajàyate ..
     ekavàsà tathà gaurã ÷yàmà và varavarõinã .
     madhyagaõóà pragalabhà ca vayo'tãtàstathà striyaþ suråpaü puruùaü dçùñvà kùaranti bhunisattama .
     svabhàva eùa nàrãõàü ÷àmbasya ÷çõu kàraõam ..>% iti vàràhe såryapratiùñhànanàmàdhyàyaþ .. * .. api ca . vidyàghàto hyanabhyàsaþ strãõàü ghàtaþ kucelatà vyàdhãnàü bhojanaü jãrõaü ÷atrorghàtaþ pragalbhatà taskarasya vadho daõóaþ kumitrasyàlpabhàùaõam . pçthak ÷ayyà tu nàrãõàü bràhmaõasyànimantrità durjanàþ ÷ilpino dàsà duùñà÷ca pañahàþ striyaþ . tàóità màrdavaü yànti na te satkàrabhàjanàþ .. jànãyàt preùaõe bhçtyàn bàndhavànvyasanàgame . mitra¤càpadi kàle ca bhàryà¤ca vibhavakùaye .. strãõàü dviguõamàhàraþ praj¤à caiva caturguõà . ùaóguõo vyavasàya÷ca kàmà÷càùñaguõàþ smçtàþ .. na svapne na jayennidràü na kàmena striyaü jayet . na cendhanairjayedvahniü na madyena tçùàü jayet . samàüsabhojanaiþ snigdhairmadyaiþ sãdhusuràsavaiþ . vastrairmanoharairmàlyaiþ kàmaþ strãùu vijçmbhate .. brahmacàryeva vaktavyaþ pràptaü manmayaceùñitam . hçdyaü hi puruùaü dçùñvà yoniþ prahçùyate striyàþ .. suve÷aü puruùaü dçùñvà bhràtaraü yadi và sutam . muruü và bhikùukaü vàóhyamicchanti satataü striyaþ .. nadya÷ca nàrya÷ca samasvabhàvàþ svatantratà vegabalàdhika¤ca . toyai÷ca doùe÷ca nipàtayanti nadyo hi kålàni kulàni nàryaþ .. nadã pàtayate kålaü nàrã pàtayate kulam . nàrãnà¤ca nadãnà¤ca svacchandalalità gatiþ .. nàgnistçpyati kàùñhànàü nàpagànàü mahodadhiþ . nàntakaþ sarvabhåtànàü na puüsàü vàmalocanà .. mano'nukålàþ pramadà råpavatyaþ svalaïkçtàþ . vàsaþ pràsàdapçùñheùu svargaþ syàcchubhakarmaõaþ .. na dànena na mànena nàrjavena na sevayà . na ÷astreõa na ÷àstreõa sarvadà viùamàþ striyaþ .. iti gàruóe 109 adhyàyaþ .. * .. strãvadhaniùedho yathà --
     %<avadhyà¤ca striyaü pràhustiryagyonigateùvapi .
     sa tvaü supçthivopàla na dharmaü tyaktumarhasi ..>% iti vahnipuràõe pçthorupàkhyànanàmàdhyàyaþ .. strãõàmàtmadàne asvàtantrya yathà --
     %<tato'bravãccàpyavajà nàhaütvàü pàrthivàtmaja .
     dàtuü ÷aktà tathàtmànaü svatantrà na hi yoùitaþ ..>% ityupakramya ..
     %<vi÷vakarmasutà màdhvã nàmnà citràïgadàbhavat .
     sà kadàcinmahàraõyaü sakhãbhiþ parivàrità .
     jagàma naimiùaü nàma snàtuü kamalalocanà .
     sà snàtumavatãrõà ca athàbhyàgànnare÷varaþ ..
     sudevatanayo dhãmàn suratho nàma nàmataþ .
     tàü dadar÷a ca tanvaïgãü ÷ubhàïgãü madanàturaþ ..
     saüvçttaþ sà sakhãü pràha vacanaü sattvasaüyutà .
     asau naràdhipasuto madanena kadarthyate .
     madartha¤ca kùamaü me'sya svapradànaü suråpiõaþ ..
     sakhyastàmabruvan bàle na pragalbhàsi sundari .
     na svàtantryaü tavàstãha pradàne svàtmano'naghe ..
     pità tavàsti dharmiùñhaþ sarva÷ilpavi÷àradaþ .
     na te yuktamihàtmànaü dàtuü narapate svayam ..>% iti vàmanapuràõe 60 adhyàyaþ .. * .. strãõàü madhya guravo yathà --
     %<màtàmahã màtulànã tathà màtu÷ca sahodarà .
     ÷va÷råþ pitàmahã jyeùñhà dhàtrã ca guravaþ strãùu ..
     ityukto guruvargo'yaü màtçtaþ pitçto dvijàþ .
     anuvartanametàsàü manovàkkàyakarmabhiþ ..>% ityàdi ..
     %<guråõàmapi sarveùàü påjyàþ pa¤ca vi÷eùataþ .
     teùàmàdyàstrayaþ ÷reùñhàsteùàü màtà supåjità ..
     yàvat pità ca màtà ca dvàvetau nirvikàriõau .
     tàvat sarvaü parityajya puttraþ syàttatparàyaõaþ ..
     màtà pità ca suprãtau syàtàü puttraguõairyadi .
     sa puttraþ sakalaü dharmaü pràpnuyàttena karmaõà ..
     nàsti màtçsamaü devaþ nàsti màtçsamaü guruþ .
     tayoþ pratyupakàro'pi na katha¤cana vidyate ..
     tayornityaü priyaü kuryàt karmaõà manasà girà .
     na tàbhyàmananuj¤àto dharmamanyaü samà÷rayet ..>% iti kãrme upavibhàge . 11 . 27, 31, 34-37 .. vyabhicàriõyàþ striyà nirvàsyatvaü yathà --
     %<hçtàdhikàràü malinàü piõóamàtropasevinãm paribhåtàmadhaþ÷ayyàü vàsayedbyabhicàriõãm ..>% strãõàü medhyatvaü tyàjyatva¤ca yathà,
     %<somaþ ÷aucaü dadau tàsàü gandharvà÷ca ÷ubhàü giüram .
     pàvakaþ sarvabhakùitvaü medhyà vai yoùito hyataþ ..
     vyabhicàràdçtau ÷uddhirgarbhe tyàgo vidhãyate .
     garbhabhartçvadhe tàsàü tathà mahati pàtake ..
     suràpã vyàdhità dveùñrã vihartavyà griyaüvadà .
     bhartavyà cànyathà hyena çùayo hi bhavenmahat ..>% tasyàþ pra÷aüsà yathà; --
     %<yatràviruddhaü dampatyosyiyargastatra vardhate .
     mçte jãvati và patyau yà nànyamupagacchati ..
     seha kãrtimavàpnoti modate comayà saha .
     ÷ubhàü tyajaüstçtãyàü÷aü dàpyo hyàbharaõaü striyàþ .
     strãbhirbhartçvacaþ kàryaü eùa dharmaþ paraþ striyàþ ..>% strãgamanàrhakàlo yathà -- ùoóa÷arturni÷àþ strãõàü tàsu yugmàsu saüvi÷et . brahmacàryeva parvaõyàdyà÷catasrastu varjayet .. evaü gacchet striyaü kùàmàü maghàü måla¤ca varjayet lakùaõyaü janayedeva puttraü rogavivarjitam .. yadà kàmã bhavedvàpi strãõàmbaramanusmaran . svadàranirata÷caiva striyo rakùyà yatastataþ .. * .. bhåùaõàdinà bhartràdibhiþ striyaþ påjyà yathà -- bhartçbhràtçpitçj¤àti÷va÷rå÷va÷uradevaraiþ . bandhubhi÷ca striyaþ påjyà bhåùaõàcchàdanà÷anaiþ .. strãbhiþ ÷va÷rå÷va÷urayoþ pàdavandanaü sadà kàryam yathà --
     %<saüyatopaskarà dakùà hçùñà vyayaparàïmukhã .
     ÷va÷rå÷va÷urayoþ kuryàt pàdayorvandanaü sadà ..>% proùitabhartç kayà krãóàdikaü varjanãyaü yathà --
     %<krãóàü ÷arãrasaüskàraü samàjotsavadar÷anam .
     hàsyaü paragçhe yànaü tyajet proùitabhartçkà ..>% jyeùñhayà striyà saha dharmakarmànuùñhànaü kartavyam . yathà --
     %<jyeùñhàü dharmavidhau kuryànna kaniùñhàü kadàcana .
     dàhayitvàgnihotreõa striyaü vçttavatãü patiþ ..
     àharedvidhivaddàrànagni¤caivàvilambitaþ .
     hità bharturdivaü gacchediha kãrtimavàpya ca ..>% iti gàruóe . 95 . 32 -- 33 .. ca¤calastrãõàü kulanà÷akatvaü yathà --
     %<lavaõajalàntà nadyaþ strãbhedànta¤ca maithvanam .
     pai÷unyaü janavàrtàntaü vittaü duþkhatrayàntakam ..
     ràjya÷rãrbrahma÷àpàntaü hàlàntaü brahmavarcasam .
     àcàraü ghoùavàsàntaü kulasyàntaü striya÷calàþ ..
     sarve kùayàntà nicayàþ patanàntàþ samucchritàþ ..>% strãnàyake vàsaniùedhàdi yathà -- anàyake na vastavyaü vastavyaü bahunàyake . strãnàyake na vastavyaü vastavyaü bàlanàyake .. tyajedbandhyàmaùñamàbde navame tu gçtaprajàm . ekàda÷e strãjananãü sadya÷càpriyavàdinãm .. anarthitvànmanuùyàõàü bhiyà parijanasya ca . arthàdapetamaryàdàþ striyastiùñhanti bhartçùu .. iti gàruóe . 115 . 58 -- 59; 62 -- 65 .. striyo dhanyà yathà --
     %<yoùitaþ sàdhu dhanyàstàstàbhyo dhanyataro'sti kaþ ..>% ityupakramya .
     %<kaliþ sàdhviti yat proktaü ÷ådraþ sàdhviti yoùitaþ .
     taccàha bhagavàn sàdhurdhanyà÷ceti punaþ punaþ ..
     tat sarvaü ÷rotumicchàmo na cedguhyaü mahàmune ityukto munibhirvyàsaþ prahasyedamathàbravãt ..
     yoùicchu÷råùaõaü bhartuþ karmaõà manasà girà .
     kurvatã samavàpnoti tatsàlokyaü tato dbijàþ ..
     nàtikle÷ena mahatà tàneva puruùo yathà .
     tçtãyaü vyàhçtaü tena mayà sàdhviti yoùitàm ..>% iti viùõupuràõe . 6 . 2 . 82 -- 83 .. ve÷yàstrãõàü dharmà yathà -- ÷rãkçùõamahiùya åcuþ . ve÷yànàmapi yo dharmastanno bråhi tapodhana . dàlbhya uvàca . yaþ ka÷cit ÷ulkamàdàya gçhameùyati vaþ sadà . ni÷chadmanaivopacaryaþ sa tadànyatra dàmbhikàt .. devatànàü pitéõà¤ca puõyàhe samupasthite . gobhåhiraõyadànàni pradeyàni ca ÷aktitaþ .. bràhmaõebhyo varàrohàþ kàryàõi vacanàni ca . yaccàpyanyadvrataü samyagupadekùyàmi tattvataþ .. avicàreõa sarvàbhiranuùñheyantu tat punaþ . saüsàrottàraõàyàlametadve davido viduþ .. yadà såryadine hastaþ puùyo vàya punarvasuþ . bhavet sarvauùadhisnànaü samyaïnàrã samàcaret . tadà pa¤ca÷arasyàtha sannidhàtçtvamiùyate .. arcayet puõóarãkàkùamanaïgasyànukãrtanaiþ . kàmàya pàdau saüpåjya jaïghe vai mohakàriõe .. meóhraü kandarpanidhaye kañiü prãtimate namaþ . nàbhiü saukhyasamudràya ràmàya ca tathodaram .. hçdayaü hçdaye÷àya stanàvàhlàdakàriõe . utkaõñhàyeti vai kaõñhamàsyamànandakàriõe .. vàmàüsaü puùpacàpàya puùpabàõàya dakùiõam . namo'naïgàya vai mauliü vilolàyeti ca dhvajam sarvàtmane ÷irastadvaddevadevasya påjayet . namaþ ÷ivàya ÷àntàya pà÷àïku÷adharàya ca .. gadine pãtavastràya ÷aïkhacakradharàya ca .. namo nàràyaõàyeti kàmadevàtmane namaþ namaþ ÷àntyai namaþ prãtyai namo ratyai ÷riye namaþ . namaþ puùñai namastuùñai namaþ sarvàrthasampade .. evaü saüpåjya govindamanaïgàtmànamã÷varam . gandhairmàlyaistathà dhåpairnaivedyena ca bhàminã .. tata àhåya dharmaj¤aü bràhmaõaü vedapàragam . avyaïgàvayavavaü påjya gandhadhåpàrcanàdibhiþ .. ÷àleyataõóulaprasthaü ghçtapàtraõa saüyutam . tasmai vipràya sà dadyànmàdhava prãyatàmiti .. yatheùñàhàrayuktaü vai tameva dvijasattamam . ratyarthaü kàmadevo'yamiti cittena dhàryatàm .. yadyadicchati viprendrastattat kuryàt vilàsinã evamàdityavàreõa sadà tadvratamàcaret . taõóulaprasthadàna¤ca yàvanmàsàüstrayoda÷a .. tatastrayoda÷e màsi sampràpte tasya bhàvinã . viprasyopakarairyuktàü ÷ayyàü dadyàvilakùaõàm . sopadhànakavi÷ràmàü svàstaràvaraõàü ÷ubhàm .. dãpikopànahacchatraü pàdukàsanasaüyutàm . sapatnãkamalaïkçtya hemasåtràïgulãyakaiþ .. såkùmavastraiþ sakañakairdhåpamàlyànulepanaiþ . kàmadevaü saüpatnãkaü guóakumbhoparisthitam .. tàmrapàtràsanagataü haimaü netrapañàvçtam . sakàüsyabhàjanopetamikùudaõóasamanvitam . dadyàdetena mantreõa tathaikàü gàü payasvinãm .. yathàntaraü na pa÷yàmi kàmake÷avayoþ sadà . tathaiva sarvakàmàptirastu viùõo sadà mama .. yathà na kàminã dehàt prayàti tava ke÷ava . tathà mamàpi deve÷a ÷arãre tvaü kuru prabho .. tathà ca kà¤canaü devaü pratigçhya dvijottamaþ . ko'dàt kasmà adàditi vaidikaü mantramãrayet .. tataþ pradakùiõãkçtya visarjya dvijasattamam . ÷ayyàsanàdikaü sarvaü bràhmaõasya gçhaü nayet .. tataþ prabhçti yo'nyo'pi ratyarthaü gehamàgataþ . sàmànyaü såryavàre ca sa saüpåjyo bhavettadà .. evaü trayoda÷aü yàvat màsamekaü dvijottamam . tarpayãta yathàkàlaü proùite'nyaü samàcaret .. tadanuj¤àråpavantaü yàvadasyàgamo bhavet . àtmano'pi tathà vighnaü garbhasåtakaràjasam .. daivaü và mànuùaü và syàduparàgeõa và tataþ . sàcàràniùñaya÷aso yathà÷aktyà samàcaret .. etadvaþ kathitaü samyagbhavatãnàü vi÷eùataþ . svadharmo'yaü yato bhàvyo ve÷yànàmiha sarvadà .. purahåtena yat proktaü dànavãùu purà mayà . tadidaü sàmprataü sarvaü bhavatãùvapi yujyate .. sarvapàpapra÷amanamanantaphaladàyakam . kalyàõinãnàü kathitaü kurudhva¤ca varànanà .. karoti yà÷eùamakhaõóametat kalyàõinã màdhavalokasasthà . sà påjità devagaõaira÷eùairànandakçt sthànamupaiti viùõoþ .. tapodhanaþ so'pyabhidhàya caitadanaïgadànavratamaïganànàm . svasthànameùyatyanu tàþ samastamitthaü kariùyanti ca vedayone .. iti matsyapuràõe'naïgadànavratam . 70 . 30 -- 64 strãroganà÷akàdyauùadhaü yathà -- ddhariruvàca .
     %<ekaü punarnavàmålaü apàmàrgasya và ÷iva .
     sarasaü yonivikùiptaü varàïgasya vyathàü haret ..
     prasåtivedanà¤cai va taruõãnàü vyathàü haret ..
     bhåmikuùmàõóamålaü vai ÷àlitaõóulavàriõà .
     saptàhaü dugdhapãtaü syàt strãõàü bahupayaskaram ..
     rudrendravàruõãmålalepàt strã stanavedanà .
     nasyet ghçtavipakvà ca kàryàvalyantu pàlikà .
     bhakùità sà mahe÷àna yoni÷ålaü vinà÷ayet ..
     pralepità kàravellamålenaiva vinirgatà .
     yoniþ prave÷amàyàti nàtra kàryà vicàraõà ..
     nãlãpañolamålàni sàjyàni tilavàriõà .
     piùñàünyeùàü pralepo vai jvàlàgarbhagaroganut ..
     pàñhàmålaü rudrapãtaü piùñaü taõóulavàriõà .
     pàparogaharaü syàcca kuùñhapànantathaiva ca ..
     vàpyodaka¤ca samadhu pãtamantargatasya vai .
     pàparogasya santàpanivçttiü kurute ÷iva ..
     kadalãlikucaü pãtaü piùñvà taõóulavàriõà .
     strãõà¤cai va mahàdeva raktasàvaü hi vàrayet ..
     ghçtatulyà rudra làkùà pãtà kùãreõa vai saha .
     pradaraü harate rogaü nàtra kàryà vicàraõà ..
     dvijayaùñãtrikañukaü cårõaü pãtaü harecchiva .
     tilakvàghena saüyuktaü raktagulmaü striyà hara ..
     kusumasya nivaddha¤ca taruõãnàü mahe÷vara .
     raktotpalasya vai kandaü ÷arkaràtilasaüyutam ..
     pãtaü sa÷arkaraü strãõàü dhàrayet garbhapàtanam .
     raktasràvasya nà÷aþ syàt ÷ãtodakaniùevaõàt ..
     pãtantu kà¤jikaü rudra kvathitaü ÷arapuïkhayà .
     hiïgu saindhavasaüyuktaü ÷ãdhraü strãõàü prasåtikçt ..
     màtuluïgasya vai målaü kañibaddhaü prasåtikçt .
     apàmàrgasya vai målaü yonistha¤ca prasåtikçt ..
     apàmàrgasya vai måle garbhavatyàstu nàmataþ .
     utpàñyamàne sakale puttraþ syàdanyathà sutà ..
     apàmàrgasya vai måle nàrãõàü ÷irasi sthite .
     garbha÷ålaü vina÷yeta nàtraü kàryà vicàraõà ..
     karpåramadanaphalaü madhukaiþ påritaþ ÷iva .
     yoniþ ÷ubhaþ syàdvçddhàyà yuvatyàþ kiü punarhara ..
     màùasya vidalànyeva vituùàõi mahe÷vara .
     ghçtabhàvita÷uùkàõi payasà sàdhitàni vai ..
     samadhvàjyapayobhi÷ca bhakùayitvà ca kàmayet .
     strãõàü ÷ataü mahàdeva tatkùaõànnàtra saü÷ayaþ ..
     rasa÷cai raõóatailena gandhakena ÷ubho bhavet .
     triphalodakasaüghçùño balakçdbhakùaõàdbhavet ..
     dugdhaü vituùamàùai÷ca ÷imbãvãjai÷ca sàdhitam .
     apàmàrgasya tailena pãtaü strã÷atakàmakçt ..>% iti gàruóe 196 adhyàyaþ .. (strãsambhåteþ kàraõaü yathà --
     %<strãretaso'dhikatvena hãna÷ukrendriyàdapi .
     rajaso'pyadhikatvena strãsambhåtiþ prajàyate ..
     saptadhàtubalenàpi prakçtyà vikçteþ same .
     çtuvyàptarajaþstrãõàü yà yà bhavati bhàvanà ..
     sàttvikã ràjasã vàpi tàmasã vàpi sattama .
     tàdç÷aü janayedbàlaü guõairvà tàdç÷airapi ..>% iti hàrãte ÷àraurasthàne prathame'dhyàye .. dvyakùaracchandovi÷eùaþ . yathà, chandoma¤jaryàm .
     %<gau strã . gopastrãbhiþ kçùõo reme ..>%)

@<[Page 5,440a]>@
#<strãgavã>#, strã, (strã càsau gau÷ceti . samàse ùac . strãyàü ïãp .) dhenuþ . gài iti bhàùà . tatparyàyaþ . tumbà 2 nilimpà 3 rohiõã 4 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, kà÷ikàyàm . 3 . 3 . 71 . %<strãgavãùu puïgavànàü yarbhàdhànàya prathamamupasaraõamucyate ..>%)

#<strãguruþ>#, puü, (strã càsau guru÷ceti .) dãkùàkartrã . mantramàtropadeùñrã . tallakùaõaü yathà --
     %<sàdhvã caiva sadàcàrà gurubhaktà jitendriyà .
     sarvamantràrthatattvaj¤à su÷ãlà påjane ratà ..
     sarvalakùaõasampadà råpikà padmalocanà .
     ratnàlaïkàrasaüyuktà svarõàbharaõabhåùità ..
     ÷àntà kulonà kulajà candràsyà sarvavuddhigà .
     anantaguõasampannà rudratvadàyinã priyà ..
     yururåpà ÷aktidàtrã ÷ivaj¤ànaviråpiõã .
     guruyogyà bhavet sà hi vidhavà parivarjità .. * striyo dãkùà ÷ubhà proktà màtu÷càùñaguõà smçtà .
     puttriõã vidhavà gràhyà kevalànandakàriõã ..
     siddhamantaü yadi tadà gçhõãyàdvidhavàmukhe .
     kevalaü suphalaü tatra màturaùñaguõaü smçtam ..
     svayaü và svapnavilaye dadàti yadi manmanum .
     tatràùñaguõamàpnoti yadi sà puttriõã satã ..
     yadi màtà svãyamantraü dadàti tanujàya ca .
     tadàùñasiddhimàpnoti bhaktimàrge na sa÷ayaþ ..
     tadeva durlabhaü deva yadi màtrà pradãyate ..
     àdau bhaktiü tato muktiü sampràpya kàmaråpadhçk .
     sahasrakoñividyàrthaü jànàti nàtra saü÷ayaþ ..
     svapne và yadi và màtà dadàti ca samantrakam ..
     punardokùàü so'pi kçtvà dànavatyamavàpnuyàt ..
     yadi bhàgyava÷enaiva jananãcchànuvartinã .
     tadà siddhimavàpnoti tatra mantraü vicàrayet ..
     svãyamantropade÷ena na kuryàdgurucintanam ..>% iti strãgurukathanam .. iti rudrayàmale uttarakhaõóe 2 pañalaþ pårvakhaõóe 15 pañala÷ca .. * .. taddhyànaü guptasàdhanatantre 2 pañale tatpåjanaü bçhannãlatantre 2 pañale tatstotra kavatta¤ca màtçkàbhedatantre 7 pañale draùñavyam . tadgãtà ca kaïkàlamàlinãtantre 2 pañata veditavyà ..

#<strãghoùaþ>#, puü, (strãõàü ghoùo yatra .) pratyåùaþ . iti kecit ..

#<strãcittahàrã>#, [n] puü, (strãõàü cittaü haratãti . hç + õiniþ .) ÷obhà¤janaþ . iti trikàõóa÷eùà .. nàrãmanohàriõi, tri ..

#<strãcihnaü>#, klã, (striya÷cihnam .) yoniþ . iti jañàdharaþ .. nàrãlakùaõa¤ca ..

#<strãcauraþ>#, puü, (striyà÷cauraþ .) kàmukaþ . tatparyàyaþ . ratahiõóakaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. nàrãhartari, tri ..

@<[Page 5,440b]>@
#<strãjitaþ>#, puü, (striyà jitaþ .) strãva÷ãbhåtaþ . yathà, brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe . 42 . 15 . strãjitaspar÷amàtreõa sarvaü puõya praõa÷yati . na bhåmau pàtakã pàpàt pàpinàü strãjitàt paraþ ..

#<strãtà>#, strã, strãtvam . striyà bhàvaþ ityarthe talpratyayañàppratyayàbhyàü niùpannam ..

#<strãdhanaü>#, klã, (striyà dhanam .) strãsvattvàspadãbhåtadhanam . tat ùaóvidham . yathà --
     %<adhyagnyadhyàvàhanikaü bhartçdàyaü tathaiva ca .
     bhràtçdattaü pitçbhyà¤ca ùaóvidhaü strãdhanaü smçtam ..>% iti dàyabhàgadhçtanàradavacanam .. * .. atha strãdhanam . tatra kàtyàyanaþ .
     %<pràptaü ÷ilpaistu yadvittaü prãtyà caiva yadanyataþ .
     bhartuþ svàmyaü bhavettatra ÷eùantu strãdhanaü smçtam ..>% anyataþ pitçmàtçbhartçkulavyatiriktàdyallabdhaü ÷ilpena và yadarjitaü tatra bhartuþ svàtantryaü tena striyà api dhanaü na strãdhanaü asvàtantryàt etaddvayàtiriktadhane svatvaü striyà eva dànàdyadhikàràt . manuviùõå .
     %<patyau jãvati yaþ ka÷cidalaïkàro dhçto bhavet na taü bhajeran dàyàdà bhajamànàþ patanti te ..>% patyuradatte'pi tadanuj¤ayà parihito'laïkàrastàvatà eva bhàryàyàþ svãyo bhavatãti medhàtithiþ .. kàtyàyanaþ .
     %<åóhayà kanyayà vàpi patyuþ pitçgçhe'thavà .
     bhartuþ sakà÷àt pitrorvà labdhaü saudàyikaü smçtam ..
     saudàyikaü dhanaü pràpya strãõàü svàtantryamiùyate yasmàttadànç÷aüsyàrthaü tairdattaü tat prajãvanam ..
     saudàyike sadà strãõàü svàtantryaü parikãrtitam vikraye caiva dàne ca yatheùñaü sthàvareùvapi ..>% sudàyebhyaþ pitçmàtçbhartçkulasambandhibhyo labdhaü saudàyikam . ànç÷aüsyamanaiùñhuryam . nàradaþ .
     %<bhartrà prãtena yaddattaü striyai tasmin mçte'pi tat sà yathàkàmama÷nãyàddadyàdvà sthàvaràdçte ..>% bhartçdattavi÷eùaõàt bhartçdattasthàvaràdçte'nyasthàvaraü deyameva . anyathà yatheùñaü sthàvareùvapi iti kàtyàyanoktaü virudhyate . kalpataruratnàkarayoþ kàtyàyanaþ . apakàrakriyàyuktà nirlajjà càrthanà÷inã . vyabhicàraratà yà ca strãdhanaü na ca sàrhati .. yàj¤avalkyaþ .
     %<durbhikùe dharmakàrye và vyàdhau saüpratirodhake .
     gçhãtaü strãdhanaü bhartà nàkàmo dàtumarhati ..>% saüpratirodhake bhojanàdyavarodhakàriõyuttamarõàdike . anyatra tu kàtyàyanaþ .
     %<na bhartà naiva ca suto na pità bhràtaro na ca .
     àdàne và visarge và strodhane prabhaviùõavaþ .. *>% atha stãdhanàdhikàriõaþ . devalaþ .
     %<sàmànyaü puttrakanyànàü mçtàyàü strãdhanaü viduþ ..
     aprajàyàü haradbhartà màtà bhràtà pitàpivà .>% atra dvandvanirde÷àt puttrakanyayostulyàdhikàraþ . anyataràbhàve anyatarasya taddhanam . patayorabhàve åóhàyà duhituþ puttravatyàþ sambhàvitaputtràyà÷ca tulyàdhikàraþ . svaputtradvàreõa pàrvaõe .
     %<sapiõóãkaraõàdårdhvaü yat pitçbhyaþ pradãyate .
     sarveùvaü ÷aharà màtà iti dharmeùu ni÷cayaþ ..>% iti ÷àtàtapoktatadbhomyapatipiõóadànasambhavàt . tathà ca nàradaþ .
     %<puttràbhàve tu duhità tulyasantànadar÷anàt ..>% ataeva etàdç÷aduhitrabhàve pauttràdhikàraþ . tadabhàve dauhitràdhikàraþ .
     %<dauhitro'pi hyamutrainaü santàrayati pauttravat ..>% iti manuvacane dauhitre pauttradharmàtide÷àt . puttreõa pariõãtadutiturvàdhàdvàdhakaputtreõa vàdhyaduhitçputtravàdhasya nyàyyatvàt . evaü tadabhàve prapauttraþ tadbhogyapiõóadàtçtvàt . tadabhàve bandhyàvidhavayormàtçdhanàdhikàraþ tayorapi tatprajàtvàt . tadabhàve tu bhartà . tacca na pitçmàtçdattadhanaviùayaü tatra bhràturadhikàràt . tathà ca vçddhakàtyàyanaþ .
     %<pitçbhyà¤caiva yaddattaü duhituþ sthàvaraü dhanam .
     aprajàyàmatãtàtàü bhràtçgàmi tu sarvadà ..>% màtuþ pariõayanakàlalabdhantu puttrasattve'pi krameõànåóhoóhadutitrorevàdhikàraþ . màtuþ pàriõàyyaü striyo bhajeranniti va÷iùñhokteþ . strãdhanaü duhitéõàmaprattànàmapratiùñhitànà¤ceti gotamavacanena prathamamaprattànàmavàgdattànàü tadabhàve tvapratiùñhitànàü vàgdattànàü ãùadarthe na¤ tadabhàve cakàrasamuccitànàmåóhànàü strãdhanaü duhitéõàmiti sàmànyataþ pràguktatvàt aprattànàmityàdestu kramàrthatvenopasaühàràrthatvàt . vyaktamàha manuþ .
     %<màtu÷ca yautukaü yat syàt kumàrãbhàga eva saþ ..>% yautukapadaü yu mi÷raõe ityasmàt siddhaü mi÷ratà ca strãpuüsayovvivàhàdbhavati . yadetat hçdayantava tadastu hçdayaü mama yadidaü hçdayaü mama tadastu hçdayaü tava iti mantraliïgàt . yautukaü taditi vàcaspatimi÷raràyamukuñadhçtàt yautukaü yautaka mapi sàdhu . pariõayanakàlaþ pariõayanapårvàparãbhåtakàlaþ sa ca vçddhyàrambhapatyabhivàdanàntovivàhatattve vivçtaþ . yattu manuvacanam .
     %<striyàstu yadbhavedvittaü pitrà dattaü katha¤cana .
     bràhmaõã taddharet kanyà tadapatyasya và bhavet ..>% iti tat pitrà dattamiti vi÷eùaõàdvivàhasamayàdanyadapi pitçdattaü kanyàyàü evetyetadartham . bràhmaõãpadantu kanyàmàtraparam . yadvà kùattriyàdistrãõàmanapatyànàü pitçdattaü dhanaü sapatnãdudvità bràhmaõãkanyà haret na punaraprajastrãdhanaü bharturiti vacanàvakà÷aþ . iti vacanàrthaþ . tabhàve puttràdhikàraþ .
     %<duhitéõàmabhàve tu rikthaü puttreùu tadbhavet ..>% iti manuvacanàt .. evaü puttràdhikàràt pràk duhitradhikàravidhàyakavacanàntaràõyetadviùayakàõi . puttràdyabhàve tu bràhmyàdipa¤cakavivàhakàlãnaü strãdhanaü bhartuþ . àsuràditrayavivàhakàlãnantu màtuþ tadabhàve pituþ . yathà manuþ .
     %<bràhmyadaivàrùagàndharvapràjàpatyeùu yaddhanam .
     atãtàyàmaprajàyàü bhartureva tadiùyate ..
     yattasyàþ syàt dhanaü dattaü vivàheùvàsuràdiùu .
     atãtàyàmaprajàyàü màtàpitrostadiùyate ..>% kanyàdhanàdhikàre kramamàha baudhàyanaþ . rikthaü mçtàyàþ kanyàyà gçhõãyuþ sodaràþ svayam . tadabhàve bhavenmàtustadabhàve bhavet pituþ .. atrakramadar÷anàt pårvavacane màtàpitrorityatra pàñhakrameõàdhikàro na tu dvandvanirde÷àt samuccitena . bçhaspatiþ .
     %<màtçsvasà màtulànã pitçvyastã pitçsvasà ÷va÷råþ pårvajapatnã ca màtçtulyà prakãrtitàþ ..
     yadàsàmauraso na syàt suto dauhitra eva và .
     tatsuto và dhanaü tàsàü svasrãyàdyàþ samàpnuyuþ ..>% aurasapadaü kanyàputtrobhayaparam . suta iti sapatnãputtraparam .
     %<sarvàsàmekapatnãnàmekà cet puttriõã bhavet sarvàstàstena puttreõa pràha putravatãrmanuþ ..>% iti manusmçteþ . ekapatnãnàmiti ekaþ patiryàsàü tàþ . na tu sutapadamaurasavi÷eùaõaü vaiyarthyàt . sapatnãputtrasadbhàve svasrãyàdyadhikàràpatte÷ca . tatsuta iti pauttraþ sapatnãpauttraparaü na tu dauhitraputtraparaü tasya svabhogyabhartçpiõóadànànadhikàràt . atra pràguktànusàràt dauhitraparyantànantarameva sapatnãputtratatputtrayoradhikàraþ . na tu pràguktabhartràdipitçparyantàbhàve'pãti vàcyaü bhartràdãnàü dhanibhogyapàrvaõapiõóadànànadhikàràt . tasmàdeteùàü sapatnãpauttràntànàü tatsuto veti bà÷abdasamuccitànàm .
     %<màmànyaü puttrakanyànàü mçtàyàü strãdhanaü viduþ .
     aprajàyàü harat bhartà màtà bhràtà pitàpivà ..>% iti devaloktànàü bhartràdipitçparyantànà¤càbhàva eva satsvapi ÷va÷urabhràtç÷va÷uràdiùu svasràyàdyà ityanena bhaginãsutabhartçbhàgineyabhartç jyeùñhakaniùñhobhayaråpabhràtçsuta-svabhràtçputtrajàmàtç-devaràõàü màtçsvasràdidhane adhikàraþ . ananyagatervacanàt . atra .
     %<trayàõàmudakaü kàryaü tripu piõóaþ pravartate .
     caturthaþ sampradàtaiùàü pa¤camo nopapadyate ..>% iti dàyabhàgaprakaõãyamanusmçteþ . piõóado'ü÷ahara iti yàj¤avalkyãyàt . màtçtulyàþ prakãrtità ityanena svasrãyàdãnàü puttratvaj¤àpanena ekaprayojanakatvàt . màtulo bhàgineyasya svasrãyo màtulasya ca . ÷va÷urasya guro÷caiva sakhyurmàtàmahasya ca .. eteùà¤caiva bhàryàbhyaþ svasurmàtuþ pitustathà . piõóadànantu kartavyamiti vedavidàü sthitiþ . iti ÷àtàtapavanàt . piõóadànavi÷eùeõaiva ùaõõàmeùàmadhikàrakramaþ pratipattavyaþ . pàñhakramàdarthakramasya balavattvàt . anyathà sarva÷eùe devaràdhikàre mahàjanavirodhaþ syàt . tatra prathamaü devaraþ tatpiõóatadbhartçpiõóatadbhartçdeyapuruùa-traya-piõóadatvàt sapiõóatvàccabhràtçstrãdhane adhikàrã . tadabhàve bhràtç÷va÷uradevarayoþ sutau tatpiõóatadbhartçpiõóatadbhartçdeyapuruùadvayapiõóadatvàt sapiõóatvàcca . tayorabhàve tvasapiõóo'pi bhaginãputtraþ tatpiõóatatputtradeyatatpitràditrayapiõóadatvàt . tadabhàve bhartçbhàgineyaþ puttràdbharturdurbalatvena tatsthànapàtinorapi bhaginãputtrabhattçbhàgineyayostathaiva balàbalasya nyàyyatvena tadbhartçdeyapuruùatrayapiõóadatvàt tatpiõóadatvàt tadbhartçpiõóadatvàcca màtulànãdhane adhikàrã . tadabhàve bhràtçputtraþ tatpiõóatatputtradeyatatpitràdipiõóadvayadatvàt pitçsvasurdhane adhikàrã . tadabhàve ÷va÷urayoþ piõóadànàt jàmàtà ÷va÷rådhane adhikàrãti kramaþ . svasrãyàdyà iti adhikàrimàtraparaü na pàthikakramaparaü eùàü ùaõõàü pràtisvikoktànàmabhàve sapiõóànantaryeõa ÷va÷uràdivadadhikàrã na ca sapiõóàbhàve màtçsvaseti vacanaü vàcyaü asminnadhikàrigaõane devaratatsutabhràtç÷va÷urasutànàüadhikàraj¤àpanàdàsannatara÷va÷urabhràtç÷va ÷uràdeþ parityàgàditi . iti dàyatattvam ..

#<strãdharmaþ>#, puü, (striyà dharmaþ .) çtuþ . tatparyàyaþ . puùpam 2 àrtavam 3 rajaþ 4 . iti hemacandraþ .. (maithunam . yathà harivaü÷e . 84 . 61 .
     %<÷çõvatã kàmajananãrvàcaþ ÷rotrasukhàvahàþ .
     barhiõà¤caiva virutaü khagànà¤ca vikåjitam ..
     abhãkùõamabhi÷çõvantã strãdharmaü sà vyarocayat ..>% strãõàü ÷ubhakarmàdiþ . yathà, manuþ . 1 . 114 .
     %<strãdharmayogaü tàpasyaü mokùaü sannyàsameva ca ..>%)

#<strãdharmiõã>#, strã, (strãdharmo'syà astãti . iniþ . ïãp .) çtumatã . ityamaraþ . 2 . 6 . 20 .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 77 . 14 .
     %<strãdharmiõã varàrohà ÷oõitena pariplutà .
     ekavastràtha pà¤càlã pàõóavànabhyavaikùata ..>%) asya vivaraõaü rajasvalà÷abde draùñavyam ..

#<strãdhavaþ>#, puü, (strãõàü dhavaþ priyaþ .) puruùaþ . iti jañàdharaþ ..

#<strãparaþ>#, puü, (strãùu paraþ nirataþ .) ùiógaþ . kàmukaþ . iti kacit ..

@<[Page 5,441c]>@
#<strãpaõyopajãvã>#, [n] puü, (strãpaõyena upajãvatãti . upa + jãva + õiniþ .) sambhogàrthamanyasmai striyaü dattvà taddhanopajãvã . iti mahàbhàrate dànadharmaþ ..

#<strãpuüdharmaþ>#, puü, (strã ca pumàü÷ca strãpuüsau . tayordharmaþ .) strãpuüsayorvyavahàraþ . sa ca aùñàda÷avivàdapadàntargatavivàdavi÷eùaþ . yathà --
     %<strãpuüdharmo vibhàga÷ca dyåtamàhvayameva ca .
     padànyaùñàda÷aitàni vyavahàrasthitàviha ..>% iti mànave 8 adhyàyaþ .. tadvivaraõaü yathà --
     %<puruùasya striyà÷caiva dharme vartmani tiùñhatoþ .
     saüyoge viprayoge ca dharmàn vakùyàmi ÷à÷vatàn asvatantràþ striyaþ kàryàþ puruùaiþ svairdivàni÷am ..
     viùayeùu ca sajjantyaþ saüsthàpyà àtmano va÷e ..
     pità rakùati kaumàre bhartà rakùati yauvane .
     rakùanti sthavire puttrà na strã svàtantryamarhati ..
     kàle'dàtà pità vàcyo vàcya÷cànupayan patiþ mçte bhartari puttrastu vàcyo màturarakùità ..
     såkùmebhyo'pi prasaïgebhyaþ striyo rakùyà vi÷eùataþ dvayorhi kulayoþ ÷okamàvaheyurarakùitàþ ..
     imaü hi sarvavarõànàü pa÷yanto dharmamuttamam .
     yatante rakùituü bhàryàü bhartàro durbalà api ..
     svàü prasåtiü caritra¤ca kulamàtmànameva ca .
     sva¤ca dharmaü prayatne na jàyàü rakùan hi rakùati ..
     patirbhàryàü saüpravi÷ya garbho bhåtveha jàyate .
     jàyàyàstaddhi jàyàtvaü yadasyàü jàyate punaþ ..
     yàdç÷aü bhajate hi strã sutaü såte tathàvidham .
     tasmàt prajàvi÷uddhyarthaü striyaü rakùet prayatnataþ ..
     na ka÷cit yoùitaþ ÷aktaþ prasahya parirakùitum .
     etairupàyayogaistu ÷akyàstàþ parirakùitum ..
     arthasya saügrahe cainàü vyaye caiva niyojayet .
     ÷auce dharme'nnapaktyà¤ca pàriõàhyasya vekùaõe ..
     arakùità gçhe ruddhàþ puruùairàptakàribhiþ .
     àtmànamàtmanà yàstu rakùeyustàþ surakùitàþ ..
     pànaü durjanasaüsargaþ patyà ca viraho'ñanam .
     svapno'nyagehavàsa÷ca nàrãsaüdåùaõàni ùañ ..
     naità råpaü parãkùante nàsàü vayasi saüsthitiþ .
     suråpaü và viråpaü và pumànityeva bhu¤jate ..
     pauü÷calyàccalacittàcca naisnehyàcca svabhàvataþ .
     rakùità yatnato'pãha bhartçùve tà vikurvate ..
     evaü svabhàvaü j¤àtvàsàü prajàpatinisargajam .
     paramaü yatnamàtiùñhet puruùo rakùaõaü prati ..
     ÷ayyàsanàmalaïkàraü kàmaü krodhamanàrjavam .
     drohabhàvaü kucaryà¤ca strãbhyo manurakalpayat ..
     nàsti strãõàü kriyà mantrairiti dharmo vyavasthitaþ nirindriyà hyamantrà÷ca striyo'nçtamiti sthitiþ tathà ca ÷rutayo bahvyo nigãtà nigameùvapi .
     svàlakùaõyaparãkùàrthaü tàsàü ÷çõuta niùkçtãþ ..
     yanme màtà pralulubhe vicarantyapativratà .
     tanme retaþ pità vçktàmityasyaitannidar÷anam ..
     dhyàyatyaniùñaü yatki¤cit pàõigràhasya cetasà tasyaiva vyabhicàrasya nihravaþ samyagucyate ..
     yàdçgguõena bhartrà strã saüyujyeta yathàvidhi .
     tàdçgguõà sà bhavati samudreõeva nimnagà ..
     akùamàlà va÷iùñhena saüyuktàdhamayonijà .
     ÷àraïgã mandapàlena jagàmàbhyarhaõãyatàm ..
     età÷cànyà÷ca loke'sminnapakçùñaprasåtayaþ .
     utkarùaü yoùitaþ pràptàþ svaiþ svairbhartçguõaiþ ÷ubhaiþ ..
     eùodità lokayàtrà nityaü strãpuüsayoþ ÷ubhàþ pretyeha ca mukhodarkàn prajàdharmànnibodhata .. * ..
     prajanàrthaü mahàbhàgàþ påjàrhà gçhadãptayaþ .
     striyaþ ÷riya÷ca geheùu na vi÷eùo'sti ka÷cana ..
     utpàdanamapatyasya jàtasya paripàlanam .
     pratyahaü lokayàtràyàþ pratyakùaü strãnibandhanam ..
     apatyaü dharmakàryàõi ÷u÷råùà ratiruttamà .
     dàràdhãnastathà svargaþ pitçõàmàtmana÷ca ha ..
     patiü yà nàbhicarati manovàgdehasaüyatàþ .
     sà bhartçlokànàpnoti sadbhiþ sàdhvãti cocyate ..
     vyabhicàràttu bhartuþ strã loke pràpnoti nindyatàm .
     ÷çgàlayoni¤càpnoti pàparogai÷ca pãóyate ..
     puttraü pratyuditaü sadbhiþ pårvajai÷ca maharùibhiþ .
     vi÷vajanyamimaü puõyamupanyàsaü nibodhata ..
     bhartuþ puttraü vijànanti ÷rutidvaidhantu bhartari .
     àhurutpàdakaü kecidapare kùetriõaü viduþ ..
     kùetrabhåtà smçtà nàrã bãjabhåtaþ smçtaþ pumàn kùetrabãjasamàyogàt sambhavaþ sarvadehinàm ..
     vi÷iùñaü kutracidbojaü strãyonistveva kutracit .
     ubhayantu samaü yatra sà prasåtiþ pra÷asyate .
     bãjasya caiva yonyà÷ca bãjamutkçùñamucyate .
     sarvabhåtaprasåtirhi bãjalakùaõalakùità ..
     yàdç÷aü tåpyate bãjaü kùetre kàlopapàdite .
     tàdçgrohati tattasmin bãjaü svairvya¤jitaüguõaiþ ..
     iyaü bhåmirhi bhåtànàü ÷à÷vatã yonirucyate .
     na ca yoniguõàn kàü÷cidbãjaü puùyati puùñiùu ..
     bhåmàvapyekakedàre kàloptàni kçùãbalaiþ .
     nànàråpàõi jàyante bãjànãha svabhàvataþ ..
     bràhayaþ ÷àlayo mudgàstilà màùàstathà yavàþ .
     yathàbãjaü prarohanti la÷unànãkùavastathà ..
     anyaduptaü jàtamanyadityetannopapadyate .
     upyate yaddhi yadvãjaü tattadeva prarohati ..
     tat pràj¤ena vinãtena j¤ànavij¤ànavedinà .
     àyuùkàmena vaptavyaü na jàtu parayoùiti ..
     atra gàthà vàyugãtàþ kãrtayanti puràvidaþ .
     yayà bãjaü na vaptavyaü puüsà paraparigrahe ..
     na÷yatoùuryathà viddhaþ khe viddhamanuvidhyataþ .
     tathà na÷yati vai kùipraü bãjaü paraparigrahe ..
     pçthorapomàü pçthivãü bhàryàü pçrvavido viduþ .
     sthàõucchedasya kedàramàhuþ ÷alyavato mçgam ..
     etàvanena purupo yajjàyàtmà prajeti ha .
     vipràþ pràhastathà caitadyo bhartà sà smçtàïganà na niùkrayavimargàbhyàü bhartçbhàryà vimucyate .
     evaü dharmaü vijànãmaþ pràka prajàpatinirmitam ..
     sakçdaü÷o nipatati sakçt kanyà pradãyate .
     sakçdàha dadànãti trãõyetàni satàü sakçt ..
     yathà go'÷voùñradàsãùu mahiùyajàvikàsu ca .
     notpàdakaþ prajàbhàgã tathaivànyàïganàsvapi ..
     ye kùetriõo bãjavantaþ parakùetrapravàpiõaþ .
     te vai ÷asyasya jàtasya na labhante phalaü kvacit ..
     yadanyagoùu vçùabho vatsànàü janayecchatam .
     gominàmeva te vatsà moghaü skanditamàrùabham ..
     tathaivàkùetriõo bãjaü parakùetrapravàpiõaþ .
     kurvanti kùetriõàmarthaü na bãjã labhate phalam ..
     phalantvanabhisandhàya kùetriõàü bãjinàü tathà .
     pratyakùaü kùetriõàmartho bãjàdyonirgarãyasã ..
     kriyàbhyupagamàttvetadbãjàrthaü yat pradãyate .
     tasyeha bhàginau dçùñau bãjã kùetrika eva ca ..
     oghavàtàhçtaü bãjaü yasya kùetre prarohati .
     kùetrikasyaiva tadvãjaü na vaptà labhate phalam ..
     eùa dharmo gavà÷vasya dàsyuùñràjàvikasya ca .
     vihaïgamahiùãõà¤ca vij¤eyaþ prasavaü prati ..
     etadvaþ sàraphalgutvaü bãjayonyoþ prakãrtitam .
     ataþ paraü pravakùyàmi yoùitàü dharmamàpadi .. * ..
     bhràturjyeùñhasya bhàryà yà gurupatnyanujasya sà .
     yavãyasastu yà bhàryà snuùà jyeùñhasya sà smçtà jyeùñho yavãyaso bhàryàü yavãyàn vàgrajastriyam patitau bhavato gatvà niyuktàvapyanàpadi ..
     devaràdvà sapiõóàdvà striyà sabhyaïniyuktayà .
     prajepsitàdhigantavyà santànasya parikùaye ..
     vidhavàyàü niyuktastu ghçtàkto vàgyato ni÷i .
     evamutpàdayet puttraü na dvitãyaü katha¤cana ..
     dvitãyameke prajanaü manyante strãùu tadvidaþ .
     anivçttaü niyogàrthaü pa÷yanto dharmatastayoþ ..
     vidhavàyàü niyogàrthe nirvçtte tu yathàvidhi .
     guruvacca snuùàvacca varteyàtàü parasparam ..
     niyuktau yau vidhiü hitvà varteyàtàntu kàmataþ tàvubhau patitau syàtàü snuùàgagurutalpagau ..
     nànyasmin vidhavà nàrã niyoktavyà dvijàtibhiþ .
     anyasmin hi niyu¤jànà dharmaühanyuþ sanàtanam nodvàhikeùu mantreùu niyogaþ kãrtyate kvacit .
     na vivàhavidhàvuktaü vidhavà vedanaü punaþ ..
     ayaü dvijairhi viddhadbhiþ pa÷udharmo vigarhitaþ .
     manuùyàõàmapi prokto veõe ràjyaü pra÷àsati sa mahãmakhilàü bhu¤jan ràjarùipravaraþ purà .
     varõànàü saïkaraü cakre kàmopahatacetanaþ ..
     tataþ prabhçti yo mohàt pramãtapatikàü striyam .
     niyojatyapatyarthaü taü vigarhinti sàdhavaþ ..
     yasyà mriyeta kanyàyà vàcà satye kçte patiþ .
     tàmanena vidhànena nijo vindeta devaraþ ..
     yathàvidhyabhigamyainàü ÷uklavastràü ÷ucivratàm .
     mitho bhajedàprasavàt sakçt sakçdçtàvçtau ..
     na dattvà kasyacit kanyàü punardadyàt vicakùaõaþ dattvà punaþ prayacchan hi pràpnoti puruùànçtam vidhivat pratigçhyàpi tyajet kanyàü vigarhitàm vyàdhitàü vipraduùñàü và chadmanà copapàditàm ..
     yastu doùavatãü kanyàmanàkhyàyopapàdayet .
     tasya tadvitathaü kuryàt kanyàdàturduràtmanaþ ..
     vidhàya vçttiü bhàryàyàþ pravaset kàryavànnaraþ .
     avçttikarùità hi strã praduùyet sthitimatyapi ..
     vidhàya proùite vçttiü jãvenniyamamàsthità .
     proùite tvavidhàyaiva jãvecchilpairagarhitaiþ ..
     proùito dharmakàryàrthaü pratãkùyo'ùñau naraþ samàþ ..
     vidyàrthaü ùañ ya÷o'rthaü và kàmàrthaü trãüstu vatsaràn ..
     saüvatsaraü pratãkùeta dviùantãü yoùitaü patiþ .
     årdhvaü saüvatsaràttvenàü dàyaü hçtvà na saüvaset ..
     atikràmet pramattaü yà mattaü rogàrtameva và .
     sà trãn màsàn parityàjyàvibhåùaõaparicchadà ..
     unmattaü patitaü klãvamabãjaü pàparogiõam ..
     na tyàgo'sti dviùantyà÷ca na ca dàyàpavartanam ..
     madyapàsàdhuvçttà ca pratikålà ca yà bhavet .
     vyàdhità sàdhivettavyà hiüsàrthaghnã ca sarvadà ..
     bandhyàùñame'dhivedyàbde da÷ame tu mçtaprajà .
     ekàda÷e strãjananã sadyastvapriyavàdinã ..
     yà rogiõãsyàttu hità sampannà caiva ÷ãlataþ .
     sànuj¤àpyàdhivettavyà nàvamànyà ca karhicit adhivinnà tu yà nàrã nirgacchedruùità gçhàt sà sadyaþ sanniroddhavyà tyàjyà và kulasannidhau ..
     pratiùiddhà pibedyà tu madyamabhyudayeùvapi .
     prekùàsabhàjaü gacchedvà sà daõóyà kçùõalàni ùañ ..
     yadi svà÷càparà÷cai va vinderan yoùito dvijàþ tàsàü varõakrameõaiva jyaiùñhaü påjà ca ve÷ma ca ..
     bhartuþ ÷arãra÷u÷råùàü dharmakàrya¤ca naityikam .
     svà caiva kuryàt sarveùàü nànyajàtiþ katha¤cana ..
     yastu tat kàrayenmohàt svajàtyà sthitayànyayà .
     yathà bràhmaõacàõóàlaþ pårvadçùñastathaiva saþ ..
     utkçùñàyàbhiråpàya varàya sadç÷àya ca .
     apràptàmapi tàü tasmai kanyàü dadyàdyathàvidhi ..
     kàmamàmaraõàttiùñhe dgçhe kanyartumatyapi .
     na caivainàü prayacchettu guõahãnàya karhicit ..
     trãõi varùàõyudãkùeta kumàryçtumatã satã .
     årdhvantu kàlàdetasmàdvindeta sadç÷aü patim ..
     adãyamànà bhartàramadhigacchedyadi svayam .
     nainaþ ki¤cidavàpnoti na ca yaü sàdhigacchati ..
     alaïkàraü nàdadãta pitryaü kanyà svayaüvarà .
     màtçkaü bhràtçdattaü và stenà syàt yadi taü haret ..
     pitre na dadyàcchulkantu kanyàmçtumatãü haran .
     sa hi svàmyàmatikràmedçtånàü pratirodhanàt ..
     triü÷advarùo vahet kanyàü hçdyàü dvàda÷avàrùikãm .
     tryaùñavarùo'ùñavarùàü và dharme sãdati satvaraþ ..
     devadattàü patirbhàryàü vindate necchayàtmanaþ .
     tàü sàdhvãü vibhçyànnityaü devànàü priyamàcaran ..
     prajanàrthaü striyaþ sçùñàþ santànàrtha¤ca mànavàþ .
     tasmàt sàdhàraõo dharmaþ ÷rutau patnyà sahoditaþ ..
     kanyàyàü datta÷ulkàyàü mriyeta yadi ÷ulkadaþ .
     devaràya pradàtavyà yadi kanyànumanyate ..
     àdadãta na ÷ådro'pi ÷ulkaü duhitaraü dadat .
     ÷ulkaü hi gçhõan kurute channaü duhitçvikrayam ..
     etattu na pare cakrurnàpare jàtu sàdhavaþ .
     yadanyasya pratij¤àya punaranyasya dãyate ..
     nànu÷u÷ruma jàtvetat pårveùvapi hi janmasu .
     ÷ulkasaüj¤aü na målyena channaü duhitçvikrayam ..
     anyonyasyàvyabhicàro bhavedàmaraõàntikaþ .
     eùa dharmaþ samàsena j¤eyaþ strãpuüsayoþ paraþ ..
     tathà nityaü yateyàtàü strãpuüsau tu kçtakriyau .
     yathà nàbhicaretàü tau viyuktàvitaretaram ..
     eùa strãpuüsayorukto dharmo vo ratisaühitaþ .
     àpadyapatyapràpti÷ca dàyabhàgaü nibodhata ..>% iti mànave 9 adhyàyaþ ..

#<strãpuüsalakùaõà>#, strã, strãpuüsayorlakùaõaü cihnaü stana÷ma÷rvàdiråpaü yasyàü sà . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . poñà 2 . ityamaraþ ..

#<strãpuüsau>#, puü, (strã ca pumàü÷ca . %<acaturavicatureti .>% 5 . 4 . 77 . iti acpratyayena sàdhuþ .) strãpuüsayoryugmam . tatparyàyaþ . mithunam 2 dvandvam 3 . ityamaraþ . 2 . 5 . 38 . dvivacanànto'yam .. (yathà, manuþ . 9 . 25 .
     %<eùodità lokayàtrà nityaü strãpuüsayoþ ÷ubhà ..>%

#<strãpårvaþ>#, puü, (strã pårve pradhànatayà sarvakàryeùu agragàminãva yasya .) strãjitaþ . iti mahàbhàrate dànadharmaþ ..

#<strãpriyaþ>#, puü, (striyàþ priyaþ .) àmravçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. nàrãpriyadravye, tri ..

#<strãmukhapaþ>#, puü, (strãmukhaü pàtãti . pà + kaþ .) dohalaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<strãra¤janaü>#, klã, (striyamapi ra¤jayati ràgeõeti . ra¤ja + lyuþ .) tàmbålam . iti kecit ..

#<strãrogaþ>#, puü, (striyà rogaþ .) nàrãõàmàmayaþ . tasya cikitsà yathà -- dhanvantariruvàca .
     %<strãrogàdicikitsàntu vakùye su÷ruta tàü ÷çõu yaunivyàpatsu bhåyiùñhaü ÷asyate karma vàtajit ..
     vacopaku¤cikàjàtãkçùõàvçùakasaindhavam .
     ajamodà yavakùàraü citrakaü ÷arkarànvitam ..
     piùñvàloóya jalàdyai÷ca khàdayedghçtabharjitam .
     yonipàr÷vàrti hçdrogagulmàr÷ovinivçttaye ..
     badarãpatrasaülepàt yonirbhinnà pra÷àmyati .
     lodhraü tumbãphalàlepo yonidàñyaü karoti ca ..
     pa¤capallava÷añyakamàlatãkusumairghçtam .
     ravipakvamasçgdhàrà yonigandhavinà÷anam ..>% asçgdhàràsthàne asçgvàdhà iti ca pàñhaþ .
     %<sakà¤jikaü javàpuùpaü pluùñaü jyotãùmatãdalam dårvàpiùña¤ca saüprà÷ya vanità nàrtavaü labhet ..
     dhàtrya¤janàbhayàcårõaü toyapãtaü yadà bhavet .>% yadà bhavedityatra rajo harediti ca pàñhaþ .
     %<sadugdhà lakùõaõà pãtà na syàdvà puttradà hçyatau dugdhasyàrdhàóhakaü càkùama÷vagandhà ca puttradà .
     bandhyà puttraü labhet pãtvà ghçtena vyoùake÷aram ..
     ku÷akà÷oruvåkàõàü målairgokùurakasya ca .
     dugdha¤caiva sitàyuktaü garbhiõyàþ ÷ålanutparam ..
     pàñhàlàïgalisiühàsyamayårakuñajaiþ pçthak .
     nàbhivastibhagàlepàt sukhaü nàrã prasåyate ..
     såtàyà hçcchirovasti÷ålaü vai mandasaüj¤itam .
     yavakùàraü pibettatra mastunoùõodakena và ..
     ku÷amålãkçtaþ kvàthaþ sàjyaþ såtirujàpahaþ .
     ÷àlitaõóulacårõantu sadugdhaü dugdhakçdbhavet ..
     vidàrikusumarasaü målaü kàrpàsajaü tathà .
     dhàtrã stanyavi÷uddhyathaü mudgayåùarasàyanã ..
     kuùñhà vacàbhayà bràhmã madhurã kùaudrasarpiùã .
     varõàyuþkàntijananaü lehaü bàle pradàpayet ..
     stanyàbhàve paya÷chàgyaü gavyaü và tadguõaü bhavet musta÷uõñhãviùà bàlà kuñajà càtisàranut ..
     vyoùaü madhu màtuluïgaü hikkàcchardinivàraõam .
     kuùñhendrayavasiddhàrthani÷à dårvà ca kuùñhajit ..
     saptacchadàmayani÷àcandanai÷cànulepanam .
     ÷aïkhàbjabãjarudràkùavacàlohàdidhàraõam ..>% iti gàruóe . 176 . 1 -- 19 ..

#<strãsabha>#, klã, (strãõàü sabhà . a÷àlàceti napuüsakatvam .) nàrãõàü sabhà . iti kecit ..

#<strãsvabhàvaþ>#, puü, (strãõàü svabhàva iva svabhàvo yasya .) mahallakaþ . iti ÷abdamàlà .. nàrãõàü ÷ãla¤ca .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 71 . 6 .
     %<strãsvabhàva÷calo loke mama doùa÷ca dàruõaþ .
     syàdevamapi kuryàt sà viva÷à gatasauhçdà ..>%)

#<straiõaü>#, klã, (striyà idam . strã + na¤ .) strãsvabhàvaþ . yathà, bhaññiþ .
     %<karõejapairàhitaràjyalobhà streõena nãtà vikçtiü laghimnà .
     ràmapravàse vyamçùanna doùaü janàpavàdaü sanarendramçtyum ..>% (yathà, ca bhàgavate . 4 . 4 . 3 .
     %<pitroragàt straiõavimåóhadhãrgçhàn premõàtmano yo'rdhamadàt satàü priyaþ ..>% strãõàü samåhaþ . strã + na¤ . strãsamåhaþ . iti kà÷ikà . 4 . 1 . 87 .. yathà, ÷ànti÷atake . tçõe và straiõe và mama samadç÷o yàntu divasàþ kvacit puõye'raõye÷iva ÷iva ÷iveti pralapataþ ..)

#<straiõaþ>#, tri, (strãùu bhavaþ . strãbhya àgataþ . strãbhyo hito và . strã + %<strãpuüsàbhyàü na¤ sna¤au bhavanàt .>% 4 . 1 . 87 . iti na¤ .) strãsambandhã . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. striyà apatyaü straiõaþ . striyà idaü strãõàü samåho và straiõam . iti taññãkàyàü durgàdàsaþ .. (ramaõã rataþ . yathà, bhàgavate . 1 . 11 . 40 .
     %<taü menire'balàmauóhyàt straiõaü cànuvrataü rahaþ .
     apramàõavido bharturã÷varaü matayo yathà ..>%)

@<[Page 5,443c]>@
#<sthaþ>#, tri, (tiùñhatyasminniti sthà + gha¤arthe kaþ .) sthalam . yathà --
     %<sthalã daivakartçke'nyat sthalaü klãve stha ityapi .>% iti ÷abdaratnàvalã .. (subantopapade tu %<supi sthaþ .>% 3 . 2 . 4 . iti kapratyayaþ . sthiti÷ãlaþ . yathà, raghuþ . 12 . 15 .
     %<citrakåñavanastha¤ca kathitasvargatirguroþ .
     lakùmyà nimantrayà¤cakre tamanucchiùñasampadà ..>%

#<sthaga>#, ma e saüvçtau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) dantyàdisthamadhyaþ . ma, sisthagayiùati . e, asthagãt . iti durgàdàsaþ .

#<sthagaþ>#, tri, (sthagati saüvçõoti àtmànamiti . sthaga + ac .) dhårtaþ . yathà --
     %<dhårte sthaga÷ca nirlajjaþ pañuþ pàñaviko'pi ca ..>% iti ÷abdaratnàvalã trikàõóa÷eùa÷ca ..

#<sthaganaü>#, klã, (sthaga + lyuñ .) apavàraõam . yathà --
     %<vyavadhànaü tirodhànamantardhi stvapavàraõam .
     chadanaü vyavadhàntardhàpidhànasthaganàni ca ..>% iti hemacandraþ ..

#<sthagitaü>#, tri, (sthaga + ktaþ .) tirohitam . tatparyàyaþ . saüvãtam 2 ruddham 3 àvçtam 4 saüvçtam 5 pihitam 6 channam 7 apavàritam 8 antarhitam 9 tirodhànam 10 . iti hemacandraþ .. (yathà, kiràte . 14 . 31 .
     %<udåóhavakùaþ sthagitaikadiïmukho vikçùñavisphàritacàpamaõóalaþ ..>%)

#<sthagã>#, strã, (sthagyate'nayeti . sthaga + gha¤arthe kaþ . gauràditvàt ïãùa . tàmbålapàtram . pànera vàñà iti bhàùà . tatparyàyaþ . tàmbålakaraïka 2 . iti hemacandraþ ..

#<sthagu>#, klã, gaóuþ . kuj iti bhàùà . yathà --
     %<hçdaye te niviùñàstà bhåya÷cànyàþ sahasra÷aþ .
     tadeva sthagu yaddãrghaü rathaghoõamivàyatam ..
     labdhàrthà ca pratãtà ca lepayiùyàmi te sthagu .
     mukhe ca tilakaü citraü jàtaråpamayaü ÷ubham ..>% iti ràmàyaõe ayodhyàkàõóe 9 sargaþ ..

#<sthaõóilaü>#, klã, (tiùñhatyasminniti . sthà + mithilàdaya÷ceti ilacpratyayena nipàtanàt sàdhu .) catvaram . ityamaraþ . 2 . 7 . 18 .. dve vedãrabhito'nyatra và yaj¤àrthaü pariùkçtàyàmanimnonnatàyàü vistçtàyàü bhåmau . asaüvàdhena tiùñhantyatra sthaõóilaü nàmnãti óaõóilaþ catyate nivàsàya yàcyate catvaraü cate ¤a yàce pårveõa varaþ . iti bharataþ .. yathà ca .
     %<yaj¤e pariùkçtasthàne syàtàü sthaõóilacatvare .>% iti ÷abdaratnàvalã .. * .. homanimittàgnisthàpanàrthaü sthaõóilavidhiryathà, va÷iùñhasaühitàyàm .
     %<tasmàt samyak parãkùyaivaü kartavyaü ÷ubhavedikam .
     hastamàtraü sthaõóilaü và saükùipte homakarmaõi ..>% kriyàsàre'pi .
     %<kuõóamevaüvidhaü na syàt sthaõóilaü và samà÷rayet ..>% ÷àradàtilake'pi .
     %<nityaü naimittikaü kàmyaü sthaõóile và samàcaret hastamàtrantu tat kuryàt caturasraü samantataþ ..>% iti tithyàditattvam .. * .. api ca . gobhilaþ . anuguptà apa àhçtya pràgudakplavanaü de÷aü samaü và parisamåhya upalipya madhyataþ pràcãü rekhàmullikhya udãcã¤ca saühatàü pa÷cànmadhye pràcãstisra ullikhyàbhyukùayet lakùaõàvçde÷à sarvatreti . anuguptà àcchàditàþ . patitàdibhiradçùñà iti yàvat .. pràïnãcàdiphalamàha guhyàsaügrahe gobhilaputtraþ .
     %<pràïnãcaü brahmavarcasyamudaïnãcaü ya÷ottamam .
     pittryaü dakùiõato nãcaü pratiùñhàlambhakaü samam ..>% ya÷ottamamityatra sàntà apyadantà ityakteradanto'pi ya÷a÷abdaþ gayà÷iraþ itivat . parisamåhya sarvataþ ku÷aiþ pàü÷vàdikamapasàrya uttarasyàü di÷i sàrdhahastopari kùipet . parisasåhya vitastitraye uttarata utkaraü karotãti hari÷armadhçtavacanàt . tata upalepanam .. * .. tatra kàraõamàha gçhyàsaügrahaþ . %<indreõa vajràbhihataþ purà vçtro mahàsuraþ . medasà tasya saüklinnàtadarthamupalepayet ..>% iti . madhyataþ sthaõóilàbhyantare dakùiõàü÷e na tu madhyàü÷e udaggataikaviü÷atyaïgularekhànurodhàt . anyathà ..
     %<ku÷aiþ saümàrjayedbhåmiü ÷uddhàmàdau ÷ucistataþ .
     hastamàtràü caturasràü gomayenopalepayet ..>% iti bhàradvàjãyahastapramàõasthaõóile tadanupapatteþ . pràcãü pràggatàm . udãcã¤ca saühatàü pa÷càditi . pràggatàyàþ pa÷cime bhàge saülagnàmudagagràm . madhye udangatàyàþ pràcãþ pràgagràstisro rekhà ullikhyàbhyukùayediti . rekhàbhya uddhçtamçttikoddharaõapårvakamabhyukùayet . ullikhya uddhçtyàbhyukùayediti kàtyàyanasåtràt .. * .. utkaraprakùepade÷amàha gçhyàsaügrahaþ . utkaraü gçhya rekhàbhyo'ratnimàtre nidhàpayet . dvàrametat padàrthànàü pràgudãcyàü di÷i smçtam iti .. parimamåhanàdipariùekàntaü karma lakùaõasaüj¤akaü tasya lukùaõasyàvçta prakriyà sarvatra yatra yatràgnipraõayanaü tatra bodhyà .. * .. rekhàpramàõamàha chandogapari÷iùñhe kàtyàyanaþ .
     %<dakùiõe pràggatàyàstu pramàõaü dvàda÷àïgulam tanmålalagnà yodãcã tasyà evaü navottaram ..
     udaggatàyàþ saülagnàþ ÷eùàþ pràde÷amàtrikàþ .
     saptasaptàïga làüstyaktvà ku÷enaiva samallikhet ..>% navottaraü navàdhikaü dvadi÷àïgu lamekaviü÷atyaïgulamityarthaþ . ÷eùàþ uktarekhayorava÷iùñàstisraþ . ku÷ena iti sarvatràbhisambadhyate . evakàreõa ÷àkhàntaroktasya vyàvçttiþ .. * .. rekhàõàü devatà varõàü÷càha smçtiþ .
     %<pràggatà pàrthivã j¤eyà càgneyã càpyudaggatà .
     pràjàpatyà tathà caindrã saumã ca pràkkçtà smçtà ..
     pàrthivã pãtavarõà syàdàgneyã lohità bhavet pràjàpatyà bhavet kçùõà nãlà caindrã prakãrtità ..
     ÷vetavarõena saumã syàt rekhàõàü varõalakùaõam ..>% agnisthàpanaparyantaü savyahastapràde÷asya vidhàna màha . gçhyàsaügrahaþ .
     %<savyaü bhåmau pratiùñhàpya prollikheddakùiõena tu .
     tàvannotthàpayet pàõiü yàvadagniü nidhàpayet ..>% mànakartàramàha chandogapari÷iùñe kàtyàyanaþ .
     %<mànakriyàyàmuktàyàmanuktve mànakartari .
     mànakçdyajamànaþ syàdviduùàmeùa ni÷cayaþ ..>% aïguùñhàïgulimànamàha sa eva .
     %<aïguùñhàïgulimànantu yatra yatropadi÷yate .
     tatra tatra bçhatparvagranthibhirminuyàt sadà ..>% yajamànàsannidhau home tu sàdhàraõàïgulimànam . yathà kapilapa¤caràtram .
     %<aùñabhistairbhavejjyaiùñhaü madhyamaü saptabhiryavaiþ .
     kanyasaü ùaóbhiruddiùñamaïgulaü munisattamaiþ ..>% taiþ prakramyamàõayavaiþ . kanyasaü kaniùñham . mànantu pàr÷vena . ùaóyavàþ pàr÷vasaümitàþ . iti kàtyayanavacanàt . iti saüskàratattvam ..

#<sthaõóila÷àyã>#, [n] puü, (sthaõóile ÷ete iti . ÷ã + %<vrate .>% 3 . 2 . 80 . iti iniþ .) yo vratava÷àt sthaõóile ÷ete saþ . tatparyàyaþ . sthàõóilaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 7 . 44 .. sthaõóile÷ayaþ 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. (vàcyaliïge'pi vartate . yathà, bhaññiþ . 3 . 41 .
     %<vàcaüyamàn sthaõóila÷àyina¤ca yuyukùamàõànani÷aü mumukùån .
     adhyàpayantaü vinayàt praõemuþ padgà bharadvàjamuniü sa÷iùyam ..>%)

#<sthaõóilasitakaü>#, klã, (sthaõóile sikatà yatra .) vediþ . iti hàràvalã ..

#<sthaõóile÷ayaþ>#, puü, (sthaõóile ÷ete iti . ÷ã + ac . aluksamàsaþ .) sthaõóila÷àyã . iti ÷abdaratnàvalã .. (vàcyaliïgo'pyayamiti kecit .. yathà, bhàgavate . 4 . 23 . 6 .
     %<àkaõñhamagnaþ ÷i÷ire udake sthaõóile÷ayaþ ..>%)

#<sthapatiþ>#, puü, (tiùñhantyasminniti . sthà + kaþ . sthaþ sthànam . taü pàtãti . pà + bàhulakàt atiþ ityuõàdivçttau ujjvalaþ . 4 . 59 .) gãùpatãùñiyajvà . bçhaspatisavananàmakayàgakartà . kàrubhedaþ . ràj iti bhàùà . ityamaraþ . 3 . 3 . 60 .. kàruþ ÷ilpã tadbhede thai iti khyàte . sthapatiþ kàrubhedo mukhyatakùeti svàmã . bçhaspatiyàgayàjini ku¤cukini ca . iti bharataþ .. * .. tasya lakùaõaü yathà --
     %<vàstuvidyàvidhànaj¤o laghuhasto jita÷ramaþ dãrghadar÷ã ca ÷åra÷ca sthapatiþ parikãrtitaþ ..>% iti màtsye . 215 . 39 .. ka¤cukã . iti medinã .. kuberaþ . ityajayapàlaþ .. adhã÷aþ . iti hemacandraþ .. (yathà, ràmàyaõe . 2 . 52 . 5 .
     %<sa tu ràmasya vacanaü ni÷amya pratigçhya ca .
     sthapatistårõamàhåya sacivànidamabravãt ..>%)

#<sthapatiþ>#, tri, (tiùñhanti svadharme iti sthàþ santasteùàü patiþ .) sattamaþ . iti medinã ..

#<sthapuñaþ>#, tri, viùamasa¤càrajãvã . iti trikàõóa÷eùaþ .. viùamonnatam . iti hemacandraþ ..

#<sthala>#, jasthàne . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø paraø akaø-señ .) ja, sthàlaþ sthalaþ . tisthàlayiùati . ayaü nàstãti kecit . iti durgàdàsaþ ..

#<sthalaü>#, klã, strã, (sthala + ac .) jala÷ånyàkçtrimabhåbhàgaþ . tatparyàyaþ . sthalã 2 . ityamaraþ . 2 . 1 . 5 . sthalyate sthãyate'tra sthalaü sthalaja sthàne al . evaü sthalã nàrã sakhã ityàdinà akçtrimatve ãpi sthalã nipàtyate kçtrimatve tu àbeva sthalà . kçtrimàkçtrimasàmànye tu sthalaü prayujyate . iti vçddhàþ . sthala÷abdaþ strãnapuüsakaliïgaþ . iti bharataþ .. (yathà, manuþ . 7 . 192 .
     %<syandanà÷vaiþ same yudhyedanåpe naudvipaistathà .
     vçkùagulmàvçte càpairasicarmàyudhaiþ sthale ..>% yathà ca taittirãyasaühitàyàm . 1 . 6 . 10 . 5 .
     %<yaj¤o yajamànàya varùati sthalayodakaü parigçhõanti ..>%)

#<sthalaü>#, klã, (sthala + ac .) jala÷ånyakçtrimà kçcimabhåbhàgaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ . 2 . 1 . 5 . (sthànamàtram . yathà, raghuþ . 5 . 52 . uvàca vàgmã da÷anaprabhàbhiþ savardhvitoraþsthalatàrahàraþ ..) vastragçham . yathà --
     %<pañavàsaþ pañamayaü dåùyaü bastragçhaü sthalam ..>% iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<sthalakandaþ>#, puü, (sthalajàtakandaþ .) agràmya kandaþ . iti ratnamàlà .. vanaola iti bhàùà ..

#<sthalakamalaü>#, klã, (sthalasya kamalam .) sthalapadmam . (yathà, gãtagovinde . 10 . 7 .
     %<sthalakamalaga¤janaü mama hçdayara¤janaü janitaratiraïgaparabhàgam ..>%) tatparyàyaþ . padmacàriõã 2 aticarà 3 vyathà 4 padmà 5 càrañã 6 . asya guõàþ . anuùõatvam . kañutvaüm . tiktatvam . kaùàyatvam . kaphavàtamåtrakçcchrà÷ma÷åla÷vàsakàsaviùàpahatvam . iti bhàvaprakà÷aþ ..

@<[Page 5,445a]>@
#<sthalakumudaþ>#, puü, (sthalasya kumudaþ .) karavãraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sthalapadmaü>#, klã, (sthalasya padmam .) svanàmakhyàtapuùpavi÷eùaþ . (yathà, bhaññiþ . 2 . 3 .
     %<vimbàgataistãravanaiþ samçddhiü nijàü vilokyàpahçtàü payobhiþ .
     kålàni sàmarùatayeva tenuþ sarojalakùmãü sthalapadmahàsaiþ ..>%) tatparyàyaþ . chatrapatram 2 tamàlakam 3 . iti trikàõóa÷eùaþ .. taccaturvidhaü yathà --
     %<caturthà sthalapadmàni sevantã guladàvadã .
     naipàlã ca gulàva÷ca vakula÷ca kadambakaþ ..>% iti ràvaõakçtàrkaprakà÷aþ ..

#<sthalapadmaþ>#, puü, (sthalajàtaþ padma iva .) mànakaþ . iti ratnamàlà .. mànakacu iti bhàùà .. (yathà --
     %<sthalapadmamayaü kalkaü payasà loóya pàyayet .
     plãhàmayahara¤caiva sarvàïgaikàïga÷othajit ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe ÷othàdhikàre ..)

#<sthalapadminã>#, strã, (sthalasya padminã .) sthalapadmam . veñatàmara iti hindã bhàùà . tatparyàyaþ . padmàhvà 2 càrañã 3 padmacàriõã 4 sugandhamålà 5 amburuhà 6 lakùmãþ 7 ÷reùñhà 8 supuùkarà 9 ramyà 10 padmàvatã 11 aticarà 12 sthalaruhà 13 puùkariõã 14 puùkaraparõikà 15 puùkaranàóã 16 . asyà guõàþ . gaulyatvam tiktatvam . ÷ãtatvam . vàntiraktapittamehabhåtàtãsàranà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sthalama¤jarã>#, strã, (sthalasya ma¤jarã .) apàmàrgaþ . iti ratnamàlà ..

#<sthala÷çïgàñaþ>#, puü, (sthalajàtaþ ÷çïgàñaþ .) gokùaravçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<sthala÷çïgàñakaþ>#, puü, (sthala÷çïgàña eva . svàrthe kan .) gokùurakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sthalasãmà>#, [n] puü, (sthalasya sãmà .) sthaõóilaþ . iti bhåriprayàgaþ ..

#<sthalà>#, strã, (sthala + ñàp .) jala÷ånyàkçtrimabhåmiþ . ityamarañãkàyàü bharataþ . 2 . 1 . 5 .. (asyàþ pramàõaü sthala÷abde draùñavyam ..)

#<sthalã>#, strã, (sthala + ïãù .) jala÷ånyàkçtrimà bhåmiþ . ityamarañãkàyàü bharataþ . 2 . 1 . 5 . (yathà, sàhityadarpaõe .
     %<saiùà sthalã yatra bicinvatà tvàü bhraùñaü mayà nupåramekamåvvyàm .
     adç÷yata tvaccaraõàravindavi÷laùaduþkhàdiva baddhamaunam ..>%)

#<sthalãdevatà>#, strã, (sthalyà devatà .) gràmyadevatà . iti kecit ..

#<sthaleruhà>#, strã, (sthale rohatãti . ruha + kaþ .) gçhakumàrã . dagdhàvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. sthalajàte, tri ..

@<[Page 5,445b]>@
#<sthale÷ayaþ>#, puü, (sthale ÷ete iti . iti ÷ã + ac . kroóarurukuraïgàdayaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. sthala÷àyini, tri ..

#<sthaviþ>#, puü, (tiùñhatãti . sthà + %<kçvighçùvãti .>% uõàø 4 . 56 . iti kvinpratyayena sàdhuþ .) tantravàyaþ . svargaþ . jaïgamaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<sthaviraü>#, klã, (sthà + %<ajira÷i÷ireti .>% uõà 0 1 . 54 . kiracpratyayena sàdhuþ .) ÷aileyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sthaviraþ>#, puü, (sthà + kirac .) brahmà . iti hemacandraþ ..

#<sthaviraþ>#, tri, (tiùñhatãti . sthà + %<ajira÷i÷ireti .>% uõàø 1 . 54 . iti kiracpratyayena sàdhuþ .) vçddhaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 42 .. (yathà, manuþ . 2 . 120 .
     %<årdhvaü pràõà hyutkràmanti yånaþ sthavira àyati pratyutthànàbhivàdàbhyàü punastàn pratipadyate ..>% bhikùuþ . ityuõàdivçttau ujjvaladattaþ .. 1 . 45 ..) acalaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<sthavirà>#, strã, (sthà + kirac . ñàp .) mahà÷ràvaõã . iti ràjanirghaõñaþ .. vçddhà ca ..

#<sthaviùñhaþ>#, tri, (ayameùàmati÷ayena sthålaþ . sthåla + iùñhan . %<sthåladåreti .>% 6 . 4 . 156 . iti sàdhuþ .) ati÷ayasthålaþ . ityamaraþ . 3 . 2 . 111 .. (yathà, bhàgavate . 2 . 1 . 24 .
     %<vi÷eùastasya deho'yaü sthaviùñha÷ca sthavãyasàm ..>%

#<sthàõuþ>#, puü, (tiùñhatãti . sthà + %<sthoõuþ .>% uõà 0 3 . 37 . iti õuþ .) ÷ivaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 36 .. (yathà, raghuþ . 11 . 13 .
     %<sthàõudagdhavapuùastapovanaü pràpya dà÷arathiràttakàrmukaþ .
     vigraheõa madanasya càruõà so'bhavat pratinidhirna karmaõà ..>%) tannàmakàraõaü yathà --
     %<samuttiùñhan jalàttasmàt prajàstàþ sçùñavànaham tato'haü tàþ prajà dçùñvà rahità eva tejasà ..
     krodhena mahatà yukto liïgamutpàñya càkùipam .
     utkùiptaü saraso madhye årdhameva yadà sthitam .
     tadà prabhçti lokeùu sthàõurityeva vi÷rutam ..>% iti vàmane 46 adhyàyaþ .. (brahmà . yathà, mahàbhàrate . 1 . 1 . 32 .
     %<yasmàt pitàmaho jaj¤e prabhurekaþ prajàpatiþ .
     brahmà suraguruþ sthàõurmanuþ kaþ parameùñhyatha ..>%) kãlaþ . iti medinã .. jãvakagandhadravyam . yathà,
     %<jãvake jãvano jãvo nidhiþ sthàõuþ prakãrtitaþ ..>% iti ÷abdacandrikà ..

#<sthàõuþ>#, puü, klã, (sthà + õuþ .) niþ÷àkhavçkùaþ . muóà gàcha iti bhàùà .. (yathà, devãbhàgavate . 1 . 17 . 53 .
     %<chàyàyàmàtape ceva samadar÷ã mahàtapàþ .
     dhyànaü kçtvà tathaikànte sthitaþ sthàõurivàcalaþ ..>%) tatparyàyaþ . dhruvaþ 2 ÷aïkuþ 3 . ityamaraþ . 2 . 4 . 8 .. a÷àkhavçkùaþ 4 . iti jañàdharaþ .. astrabhedaþ . iti nãlakaõñhaþ ..

#<sthàõuþ>#, tri, (sthà + õuþ .) sthiraþ . iti dharaõiþ .. (yathà, viùõupuràõe . 1 . 5 . 58 .
     %<avyaya¤ca vyaya¤caiva yadidaü sthàõujaïgamam .
     tat sasarja tadà brahmà bhagavànàdikçt vibhuþ ..>%

#<sthàõutãrthaü>#, klã, (sthànostãrtham .) tãrthavi÷eùaþ . yathà, vàmane 43 adhyàye .
     %<sa provàca mahàdevo brahmàõaü praõatasthitam .
     puõyapradaü nçõà¤caiva tãrthamàhàtmyamuttamam ..
     etat sannihitaü proktaü saraþ puõyapradaü mahat .
     sthàõuliïgasya màhàtmyaü brahman me'vahitaþ ÷çõu ..
     acetanaþ sacetà và aj¤o và pràj¤a eva và .
     liïgasya dar÷anàdeva mucyate sarvapàtakaiþ ..
     puùkaràdãni tãrthàni samudracaraõàni ca .
     sthàõutãrthe sameùyanti madhyaü pràpte divàkare ..
     tatra sthàsyati yo brahman mà¤ca stoùyati bhaktitaþ .
     tasyàhaü sulabho nityaü bhaviùyàmi na saü÷ayaþ ..
     ityevamuktvà vacanaü devadevo gataþ prabhuþ .
     devà÷ca çùayaþ sarve svàni sthànàni bhejire ..
     tataþ prabhçti loke'smin sthàõutãrthaü vadanti hi ..>%

#<sthàõóilaþ>#, puü, (sthaõóile ÷ayituü vratamasya . sthaõóila + %<sthaõóilàt ÷ayitari vrate .>% 4 .. 2 . 15 . iti aõ .) sthaõóila÷àyã . ityamaraþ . 2 . 7 . 45 .. (vàcyaliïgo'yamiti kecit ..)

#<sthàõvã÷varaþ>#, puü, (sthàõurã÷vara÷ca .) ÷ivaliïgavi÷eùaþ . yathà --
     %<sthàõurnàmnà hi lokeùu påjanãyo divaukasàm sthàõurã÷varaþ sthito yasmàt sthàõvã÷varastataþ smçtaþ ..
     ye smaranti sadà sthàõuü te muktàþ sarvakilviùaiþ .
     bhaviùyanti ÷uddhadehà dar÷anànmokùagàminaþ ..
     ityevamuktvà devena çùayo brahmaõà saha .
     tasmàddàruvaõaü liïgaü netuü samupacakramuþ ..>% iti vàmane 42 adhyàyaþ ..

#<sthàtavyaü>#, tri, (sthà + tavya .) stheyam . sthànãyam . yathà, kàlidàsakçta÷çïgàratilake .
     %<bàõijyena gataþ sa me gçhapativàrtàpi na ÷råyate pràtastajjanano prasåtatanayà jàmàtçgehaü gatà .
     bàlàhaü navayauvanà ni÷i kathaü sthàtavyamasmadgçhe sàyaü sampati vartate pathika he sthànàntare gamyatàm ..>%

#<sthànaü>#, klã, (sthà + lyuñ .) nãtivedinàü trivargàntargatavargavi÷eùaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 19 .. nãtivedinàü nãti÷àstraj¤ànàü kùayàdibhistrivargaþ . anyeùàntu dharmakàmàrthaiþ pårvamuktaþ . aùñavargasyàpacayaþ kùayaþ . tasyaivopacayo vçddhiþ . tasya nopacayo nàpyapacayaþ sthànam . aùñavargo yathà --
     %<kçùirbaõikpatho durgaü setuku¤jarabandhanam .
     kanyàkaravalàdànaü sainyànà¤ca nive÷anam ..
     aùñavargaþ smçto ràj¤àmiti -- ..>% iti bharataþ .. * .. sàdç÷yam . avakà÷aþ . sthitiþ . iti medinã . (yathà, manuþ . 6 . 22 .
     %<sthànàsanàbhyàü viharet savaneùåpayannapaþ ..>%) sannive÷aþ . iti hemacandraþ .. vasatiþ . iti caturthakàõóe hemacandraþ .. yathàha ka÷cit .
     %<sthànaü pradhànaü na balaü pradhànaü sthànasthitaþ kàpuruùo'pi siühaþ ..>%) granthasandhiþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. bhàjanam . iti halàyudhaþ .. nikañam . yathà --
     %<tvamatra kçttikàsthàne kathayàmàsurã÷vara .
     sarve dharmàdayo devà dharmàdharmasya sàkùiõaþ ..>% iti brahmavaivarte gaõapatikhaõóe . 15 . 16 .. api ca .
     %<ete hyapatyàstasyarùe dhàrayanti caràcaram .
     purà maïkanakaþ siddhastatsthàne iti me ÷rutam ..>% iti vàmane 37 adhyàyaþ .. * .. svadharmànuùñhàyinàü asamyagvartinà¤ca sthànavi÷eùapràptiryathà --
     %<varõànàmà÷ramàõà¤ca samyagdharmànupàlinàm asamyagvartinàü lokàn brahmà cakre yathà ca yat pràjàpatyaü bràhmaõànàü smçtaü sthànaü kriyàvatàm kùattriyàõàü tathà caindraü saügràmeùvanuvarti nàm ..
     vai÷yànàü màrutaü sthànaü svadharmamanuvartinàm .
     gàndharvaü ÷ådrajàtãnàü paricaryànukàriõàm ..
     aùñà÷ãtisahasràõàü yatãnàmårdhvaretasàm .
     smçtaü teùàntu yat sthànaü tadeva guruvàsinàm ..
     saptarùoõà¤ca yat sthàõaü smçtaü tadvat vanaukasàm .
     pràjàpatyaü gçhasthànàü gçhadharmànuvartinàm ..
     nyàsinàntu paraü brahma yoginàmamçtaü smçtam .
     ekàntavàsinàü brahmadhyàyinàü paramaü padam ..
     tàmisramandhatàmisraü mahàrauravarauravam .
     asipatravanaü ghoraü kàlapatramavãcimat ..
     vedasya nindakànàntu yaj¤avyàghàtakàriõàm .
     sthànametatsamàkhyàtaü svadharmavinivartinàm ..>% iti vahnipuràõe sargakathananàmàdhyàyaþ ..

#<sthànakaü>#, klã, sthànàmiva . kan . sthàne kaü jalaü yatreti và .) àlavàlam . iti hemacandraþ .. nagaram . phenam . iti kecit .. (sthànameva . svàrthe kan . sthàna÷abdàrtho'pyatra . yathà, mahàbhàrate . 13 . 26 . 94 . tat sthànakaü bràhmyamabhãpsamànairgaïgà sadaivàtmava÷airupàsyà ..)

@<[Page 5,446b]>@
#<sthànaca¤calà>#, strã, (sthàne ca¤calà .) varvarãvçkùaþ iti ÷abdacandrikà ..

#<sthànacyutaþ>#, tri, (sthànàt cutaþ .) sthànabhraùñaþ . yathà, gàruóe 11 . 71 .
     %<sthànasthitasya padmasya mitrau varuõabhàskarau .
     sthànacyutasya tasyaiva kleda÷oùaõakàrakau ..>%

#<sthànapàlaþ>#, puü, sthànaü pàlayati yaþ . (sthàna + pàli + aõ .) sthànarakùakaþ . (yathà, yàj¤avalkye . 2 . 176 .
     %<÷aulvikaiþ sthànapàlairvà naùñàpahçtamàhçtam arvàk saüvatsaràt svàmã hareta parato nçpaþ ..>%

#<sthànabhraùñaþ>#, tri, (sthànàt bhraùñaþ .) padacyutaþ . yathà -- sthànasthitàni påjyante påjyante ca padasthitàþ sthànabhraùñà na påjyante ke÷à dantà nakhà naràþ .. iti gàruóe . 115 . 73 .

#<sthànàdhyakùaþ>#, puü, (sthànasya adhyakùaþ .) sthànarakùakaþ . tatparyàyaþ . sthànikaþ 2 . iti hemacandraþ ..

#<sthànikaþ>#, puü, (sthànamasyeti . ñhan .) sthànàdhyakùaþ . iti hemacandraþ ..

#<sthànã>#, [n] tri, sthànavi÷iùñaþ . sthànaü vidyate'sya ityarthe inpratyayena niùpannaþ . yathà, sthànivadàde÷aþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<sthànãyaü>#, klã, (sthànàya hitamiti . sthàna + chaþ) nagaram . ityamaraþ . 2 . 2 . 1 .. sthànasambandhini, tri ..

#<sthàne>#, vya, yogyam . (yathà, raghuþ . 5 . 16 .
     %<sthàne bhavànekanaràdhipaþ sanaki¤canatvaü makhajaü vyanakti ..>%) kàraõàrthaþ . sàdç÷yam . satyam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sthàpakaþ>#, tri, (sthàpayatãti . sthà + õic + õvul .) sthàpanakartà . ¤yantasthàdhàtorõakapratyayena niùpannaþ ..

#<sthàpatyaþ>#, puü, (sthapatireva . sthapati + ùya¤ .) antaþpurarakùakaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 8 .. sthapaterbhàve, klã ..

#<sthàpanaü># klã, (sthà + õic + lyuñ .) ropaõam . puüsavanam . iti medinã .. samàdhiþ . iti vi÷vaþ .. (pàdàdipiõóãkaraõam . iti ÷rãdharasvàmã .. yathà, bhàgavate . 10 . 44 . 5 .
     %<utthàpanairunnayanai÷càlanaiþ sthàpanairapi .
     parasparaü jigãùantàvapacakraturàtsanaþ ..>%

#<sthàpanà>#, strã, (sthà + õic + yuc + ñàp .) sthàpanam nive÷anam . (yathà, mahàbhàrate . 12 . 281 . 24 .
     %<sthàpanà vai sumahatã tvayà deva pravartità ..>% vicàràïgavi÷eùaþ . tadyathà -- %<atha sthàpanà . sthàpanà nàma tasyà eva pratij¤àyà hetubhirdçùñàntopanayanigamaiþ sthàpanà pårvaü hi pratij¤à pa÷càt sthàpanà kiühyapratij¤àtaü sthàpayiùyati yathà nityaþ puruùa iti pratij¤à heturakçtakatvàt iti . dçùñàntaþ yathà, akçtakamàkà÷aü tacca nityam . upanayo yathà, càkçtakamàkà÷antathà puruùaþ . nigamanantasmànnityaiti .>% iti carake vimànasthàne 8 adhyàye ..

#<sthàpanã>#, strã, (sthàpyate'nayeti . sthà + õic + lyuñ . ïãp .) pàñhà . iti medinã amara÷ca . 2 . 4 . 84 ..

#<sthàpitaü>#, tri, (sthà + õic + ktaþ .) ni÷citam . nyastam . iti medinã .. (yathà, devãbhàgavate . 2 . 9 . 43 .
     %<maõimantradharàþ ÷åràþ sthàpitàstatra rakùaõe ..>%)

#<sthàma>#, [n] klã, (tiùñhatyaneneti . sthà + sarvadhàtubhyo manin . uõà 0 4 . 144 . iti manin .) sàmarthyam . ityamaraþ . 2 . 8 . 102 .. (nàdaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 131 . 24 .
     %<a÷vasyevàsya yat sthàma nadataþ pradi÷o gatam .
     a÷vatthàmaiva bàlo'yaü tasmànnàmnà bhaviùyati ..>%

#<sthàyibhàvaþ>#, puü, (sthàyã bhàvaþ !) rasasya tridhàbhàvàntargatabhàvavi÷eùaþ . yathà --
     %<sa¤càriõaþ pradhànàni devàdiviùayà ratiþ .
     udbuddhamàtraþ sthàyã ca bhàva ityabhidhãyate ..
     na bhàvahãno'sti raso na bhàvo rasavarjitaþ .
     parasparakçtà siddhiranayo rasabhàvayoþ ..>% ityuktadi÷à paramàlocanayà paramavi÷ràntisthànena rasena sahaiva vartamànà api ràjànugatavihàrapravçttabhçtyavat àpàtato yatra pràdhànyenàbhivyaktà vyabhicàriõaþ devamunigurunçpàdiviùayà ratiþ udbuddhamàtràvibhavàdibhiraparipuùñatayà rasatàmanàpàdyamànà÷ca sthàyino bhàvà bhàva÷abdavàcyàþ . udbuddhamàtrasthàyãbhàvo yathà --
     %<harastu ki¤cit parihçtya dhairyaü candrodayàrambha ivàmburà÷iþ .
     umàmukhe vimbaphalàdharoùñhe vyàpàrayàmàsa vilocanàni ..>% atra pàrvatãviùayà bhagavato ratiþ . iti sàhityadarpaõe rasabhàvàdiniråpaõo nàma 3 paricchedaþ ..

#<sthàyã>#, [n] puü, (tiùñhatãti . sthà + õiniþ .) bhàvabhedaþ . yathà --
     %<sthàyisàttvikasa¤càriprabhedaiþ syàdratiþ punaþ ..>% iti hemacandraþ .. (yathà, sàhityadarpaõe . 3 . 205 -- 207 . %<aviruddhà virudvà và yaü tirodhàtumakùamàþ . àsvàdàïkurakando'sau bhàvaþsthàyãti sammataþ .. yaduktam . sraksåtravçttyà bhàvànàmanyeùàmanugàmukaþ . na tirodhãyate sthàyã tairasau puùyate param .. tadbhedànàha . ratirhàsa÷ca ÷oka÷ca krodhotsàhau bhayaü tathà . jugupsà vismaya÷cetthamaùñau proktàþ ÷amo'pi ca .. tatra ratirmano'kåle'rthe manasaþ pravaõàyitam . vàgàdivaikçccetovikàso hàsa iùyate .. iùñanà÷àdibhi÷ceto vaiklavyaü ÷oka÷abdabhàk . pratikåleùu taikùõyasyàvabodhaþ krodha iùyate .. kàryàrambheùu saürambhaþ stheyànutsàha ucyate . raudra÷akyà tu janitaü cittavaiklavyadaü bhayam .. doùekùaõàdibhirgarhà jugupsà viùayodbhavà . vividheùu padàrtheùu lokasãmàtivartiùu .. visphàra÷cetaso yastu sa vismaya udàhçtaþ . ÷amo nirãhàvasthàyàmàtmavi÷ràmajaü sukham .. yathà màlatãmàdhave ratiþ . nañakamelake hàsaþ . ràmàyaõe ÷okaþ . mahàbhàrate ÷amaþ . evamanye 'pi . ete hi eteùvantarà utpadyamànaistaistairviruddhairaviruddhai÷ca bhàvairanucchinnàþ pratyuta paripuùñà eva svahçdayànubhavasiddhàþ ..>% * ..) sthitivi÷iùñe, tri .. (tathà, mahàbhàrate . 6 . 3 . 26 .
     %<saüvatsarasthàyinau ca grahau prajvalitàvubhau ..>%)

#<sthàyukaþ>#, puü, (sthàtuü ÷ãlamasya . sthà + %<lasapatapadeti .>% 3 . 2 . 154 . iti uka¤ .) ekagràmàdhikçtaþ ekasmin gràme niyojitaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 7 .. (sthiti÷ãle, tri . yathà, bhaññiþ . 2 . 22 .
     %<àyodhane sthàyukamastrajàtamamoghamabhyaürõamahàhavàya .
     dadau vadhàya kùaõadàcaràõàü tasmai muniþ ÷reyasi jàgaråkaþ ..>%)

#<sthàlaü>#, klã, (tiùñhatyasmin annàdikamiti sthà + %<sthàcatimçjeriti .>% uõà 0 1 . 115 . iti àlac .) hemàdikçtabhojanapàtram . thàla iti bhàùà . ityamaraþ . 3 . 5 . 32 .. sthalati tiùñhati annàdikamatra sthàlaü sthala ja sthàne gha¤ . iti bharataþ .. (asthivi÷eùaþ . yathà, yàj¤avalkyaþ . 3 . 85 .
     %<sthàlaiþ saha catuþùaùñirdaõóà vai viü÷atirnakhàþ ..>% %<sthàlàni dantamålaprade÷asthànyasthãni .>% iti tatra mitàkùarà ..)

#<sthàlã>#, strã, (tiùñhantyatrànnàdãnãti . sthà + àlac . gauràditvàt ïãù . ityuõàdivçttau ujjvalaþ . 1 . 115 .) pàkapàtravi÷eùaþ . hàüóã iti thàlã iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . piñharaþ 2 ukhà 3 kuõóam 4 . ityamaraþ . 2 . 9 . 31 .. piñharã 5 sthàlam 6 uùà 7 kuõóã 8 . iti taññãkà .. kuõóà 9 kuõóyakà 10 . iti ÷abdaratnàvalã .. vàkaþ 11 pàtilã 12 . iti jañàdharaþ .. (yathà, harivaü÷e . 26 . 40 .
     %<pårayitvàgninà sthàlãü gandharvà÷ca tamabruvan .
     aneneùñvà ca lokànnaþ pràpsyasi tvaü naràdhipa ..>%) pàñalàvçkùaþ . ityamarañaukà . 2 . 4 . 54 .. medinã ca ..

#<sthàlãpakvaü># tri, (sthàlyàü pakvam .) sthàlyàü pakvànnàdi ..

@<[Page 5,447b]>@
#<sthàlãpàkaþ>#, tri, (sthàlyàü pàko yasya .) bhàjanapakvànnàdiþ . yathà, càturmàsyavrate màtsye .
     %<labhate santatiü dãrghàü sthàlãpàkamabhakùayan ..>% iti tithyàditattvam .. (sthàlyàü pacyate iti . pac + gha¤ . sthàlãkçtapàkavi÷eùe, caruvi÷eùe ca puü . yathà, mahàbhàrate . 3 . 232 . 32 .
     %<ye ca dharmàþ kuñumbeùu ÷va÷rvà me kathitàþ purà .
     bhikùàbali÷ràddhamiti sthàlãpàkà÷ca parvasu ..
     mànyànàü màünasatkàrà ye cànye vidità mama tàn sarvànanuvartàmi divàràtramatandrità ..>%) màüsàùñakà÷ràddhe sthàlãpàkasya màüsapratinidhitvaü yathà, pa÷vabhàve sthàlãpàkena yathà gobhilaþ . %<api và sthàlãpàkaü kurvãta iti .>% tadvidhànantu .
     %<sthàlãpàkaü pa÷usthàne kuryàdyadyànukalpikam ÷rapayettaü savatsàyàstaruõyà goþ payasyanu ..>% iti chandogapari÷iùñoktaü gràhyam . anviti odanacaroþ pa÷càt . iti tithyàditattvam .. (vaidyakoktasthàlãpàkavidhiryathà -- atha sthàlãpàkavidhiþ .
     %<itthamàdityapàkànte sthàlyàü pàkamupàcaret .
     sthàlãpàke phalagràhyamayasastriguõãkçtam ..
     tasya ùoóa÷ikaü toyamaùñabhàgàva÷eùitam .
     mçdumadhyakañhoràõàmanyeùàmayasà samam ..
     kvathanãyaü samàdàya caturaùñau ca ùoóa÷a .
     guõànàü sthàpyate toyaü ÷eùayedayasà samam ..
     svarasasyàpi lauhena sthàlãpàke samànatà .
     sthàlyàü kvàthàdikaü dattvà yathàvidhivinirmitam pàkena kùãyate yasmàt sthàlãpàka iti smçtaþ hastikarõapalà÷asya måla¤ca ÷atamålikà ..
     bhçïgaràjàkhyaràjànàmeùàü nijarasaiþ saha .
     militvà và vidhàtavyaü sthàlãpàke phalàdanu .
     yathà doùauùadhenàpi sthàlãpàko vidhãyate ..>% iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe jàraõamàraõàdhikàre ..)

#<sthàlãpulàkaþ>#, puü, (sthàlãsthaþ pulàko bhaktagulikà yatra .) nyàyavi÷eùaþ . yathà --
     %<sthàlãsthàstaõóulà ete sarveviklittibhàginaþ samakàlàgnisaüyogabhàgitvàt pratipannavat ..>% iti sthàlãpulàkanyàyena vaidikaliïatvàvacchedenàpårve ÷aktikalpanàt . pratipannaü hastamardanàdinà sphuñitatvena j¤àtam . iti malamàsatattvam ..

#<sthàlãbilaü>#, klã, (sthàlyà bilam .) pàkapàtrasyàbhyantaram . sthàlyàþ ÷ånyabhàgaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<sthàlãbilãyaþ>#, tri, (sthàlabilamarhatãti .
     %<sthàlãbilàt . 5 . 1 . 70 .>% iti chaþ yacca .) pàkayogyataõóulàdiþ . yathà, sthàlãbilãyàstaõóulàþ . sthàlãbilyàþ pàka yogyà ityarthaþ . iti siddhàntakãmudã ..

#<sthàlãbilyaþ>#, tri, (sthàlabilamarhatãti .
     %<sthàlãbilàt . 5 . 1 . 70 .>% iti chaþ yacca .) pàkayogyataõóulàdiþ . yathà, sthàlãbilãyàstaõóulàþ . sthàlãbilyàþ pàka yogyà ityarthaþ . iti siddhàntakãmudã ..

@<[Page 5,447c]>@
#<sthàlãvçkùaþ>#, puü, (sthàlãvat vçkùaþ .) taruprabhedaþ . veliyàpãpara iti hindã bhàùà . tatparyàyaþ . nandãvçkùaþ 2 a÷vatthabhedaþ 3 prarohãþ 4 gajapàdapaþ 5 kùayataruþ 6 kùãrã 7 vanaspatiþ 8 . asya guõàþ . laghutvam . svàdutvam . tiktatvam . tuvaratvat . uùõatvam . kañupàkarasatvam . gràhitvam . viùapittakaphàsranà÷itva¤ca . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<sthàvaraü>#, klã, (tiùñhati dhanuùãti sthà + varac .) dhanurguõaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<sthàvaraþ>#, puü, (tiùñhatãti . sthà + varac . parvataþ . iti ÷abdaratnàvalã trikàõóa÷eùa÷ca ..

#<sthàvaraþ>#, tri, (tiùñhatãti . sthà + %<sthe÷abhàsapisakaso varac .>% 3 . 2 . 175 . iti varac .) jaïgametaraþ . acalavastu . ityamaraþ . 3 . 1 . 73 .. jaïgamà gomakùiùyàdayaþ tato'nyo vçkùàdiþ sthàvaraþ . iti bharataþ .. * .. sa ca brahmaõaþ saptamaþ sargaþ ùaóvidha÷ca . yathà --
     %<saptamo mukhyasargastu ùaóvidhastasthuùà¤ca yaþ .
     vanaspatyoùadhilatà tvaksàro vãrudho drumàþ ..>% teùàü lakùaõaü yathà --
     %<utsrotasastamaþpràyà antaþspar÷à vi÷eùiõaþ ..>% iti ÷rãbhàgavatam ..
     %<ye puùpaü vinà phalanti te vanaùpatayaþ . oùadhayaþ phalapàkàntàþ . latà àrohaõàpekùàþ .
     tvaksàro veõvàdayaþ . latà eva kàñhinyena àrohaõànapekùà vãrudhaþ . ye puùpaiþ phalanti te drumàþ . årdhvaü srota àhàrasa¤càro yeùàü te .
     tamaþpràyàþ avyaktacaitanyàþ . antaþspar÷àþ spar÷ameva jànanti nànyattadàpi antareva na bahiþ .
     vi÷eùiõaþ avyavasthitapariõàmàdyanekabhedavantaþ>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã .. * .. sthàvaradhanaü sànnidhye tarebhyo na vikre tavyam . yathà -- sthàvaraü dhanamanyasmai sthite sànnidhyavartini . yogye kretari vikretuü na ÷aktaþ sthàvaràdhipaþ .. sànnidhyavartinàü j¤àtiþ savarõo và vi÷iùyate . tayorabhàve suhçdo vikretricchà garãyasã . nirõãtamålye paõyena sthàvarasya krayodyame . tanmålya¤cet samãpastho ràti kretà na càparaþ .. målyaü dàtuma÷akta÷cet sammato vikraye'pi và . sannidhisthastadànyasmai gçhã ÷aknoti vikraye .. krãta¤cet sthàvaraü devi ! parokùe prativàsinaþ . ÷ravaõàdeva tanmålyaü dattvàsau pràpnumarhati .. kretà tatra gçhàràmàn vinirmàti bhunakti và målyaü dattvàpi nàpnoti sthàvaraü sannidhisthitaþ .. iti mahànirvàõatantre dvàda÷ollàsaþ .. sthàvare vi÷eùo yathà, yàj¤avalkyaþ .
     %<maõimuktàprabàlànàü sarvasyaiva pità prabhuþ .
     sthàvarasya tu sarvasya na pità na pitàmahaþ ..>% api ca .
     %<sthàvaraü dvipada¤caiva yadyapi svayamarjitam .
     asambhåya såtàn sarvàn na dànaü na ca vikayaþ ..>% ki¤ca .
     %<pituþ prasàdàt bhujyante vastràõyàbharaõàni ca sthàvarantu na bhu¤jãta prasàde sati paitçke ..>% iti mitàkùaràdhçtavacanamapi pitàmahadhanaparam . pitrà ca svopàrjitaü sthàvaraü dattaü bhujyata eva iti ..
     %<sthàvare vikrayo nàsti kuryàdàdhimanuj¤ayà ..>% iti sthàvarasya kevalavikrayapratiùedhàt vikraye'pi kartavye sahiraõyamudakaü dattvà dànaråpeõa sthàvaravikraya itivij¤àne÷varaþ . vastutastu sthàvaravikrayaniùedho'vibhaktasthàvaraviùayaþ .. * .. pårvapuruùàrjitanaùñoddhàre vi÷eùayati mitàkùaràyàm .
     %<sthàvaraü dvipada¤caiva yadyapi svayamarjitam .
     asambhåya sutàn sarvàn na dànaü na ca vikrayaþ ..>% asyàpyapavàdamàha .
     %<eko'pi sthàvare kuryàt dànàdhamanavikrayam àpatkàle kuñumbàrthe dharmàrthe ca vi÷eùataþ ..>% anupabhoge tu sarvasya krãtàderhàniryathà bçhaspatiþ .
     %<saüvibhàgakrayapràptaü pitryaü labdha¤ca ràjataþ .
     sthàvaraü siddhimàpnoti bhuktyà hànirupekùayà .. * saudàyike sadà strãõàü svàtantryaü parikalpitam vikraye caiva dàne ca yatheùñaü sthàvareùvapi ..>% nàradaþ .
     %<bhartrà prãtena yaddattaüstriyai tasmin mçte'pi tat sà yathà kàmama÷nãyàt dadyàdvà sthàvaràdçte ..>% yamaþ .
     %<avibhaktaü sthàvaraü yat sarveùàmeva tadbhavet .
     vibhaktaü sthàvaraü pràptaü nànyodaryaiþ kadàcana ..>% sarveùàü sodaràsodaràõàm . sthàvaràtiriktantu vibhaktàvibhaktasodaràõàmevetyarthataþ siddham . teùàü tatpiõóadàtçtvena tanmàtçbhogyapàrvaõapiõóadàtçtvena càdhikàràt . iti dàyatattvam .. * (athàtaþ sthàvaraviùavij¤ànãyamadhyàpaü vyàkhyàsyàmaþ .
     %<sthàvara¤jaïgama¤caiva dvividhaü viùamucyate .
     da÷àdhiùñhànamàdyantu dvitãyaü ùoóa÷à÷rayam ..
     målaü patraü phalaü puùpaü tvak kùãraü sàra eva ca .
     niryàso dhàtava÷caiva kanda÷ca da÷amaþ smçtaþ ..
     tatra klãtakà÷vamàragu¤jàsubandhagargarakakaraghàñavidyucchikhàvijayànãtyaùñau målaviùàõi . viùapatrikà-lambàvaradàrukakarambha-mahàkarambhàõi pa¤ca patraviùàõi . kumudvatãveõukàkarambhakahàkarambhakarkoñakareõukakhadyotakacarmarãbhagandhàsarpadhàtinandanasàrapàkànãti dvàda÷a phalaviùàõi . vetrakàdambavallãjakarambhamahàkarambhàõi pa¤ca puùpaviùàõi . antrapàcakakartarãyasaurãyakakaraghàñakarambhanandanavaràñakàni saptatvaksàraniryàsaviùàõi kumudaghnosnu hãjàlakùãryàõi trãõi kùãraviùàõi . pheõà÷mabhasmaharitàla¤ca dvai dhàtuviùe . kàlakåñavatsanàbhasarùapakapàlakakardramakavairàñakamustaka÷çïgãviùaprapauõóarikamålakahalàhalamahàviùakarkañakànãti trayoda÷a kandaviùàõi . ityevaü pa¤capa¤cà÷at sthàvaraviùàõi bhavanti ..
     catvàri vatsanàbhàni mustake dve prakãrtite .
     ùañ caiva sarùapàõyàhuþ ÷eùàõyekaikameva tu ..
     udveùñanaü målaviùaiþ pralàpo moha eva ca .
     jçmbhàïgodveùñana÷vàsà j¤eyàþ patraviùeõa tu ..
     muùka÷ophaþ phalaviùairdàho'nnadveùa eva ca .
     bhavet puùpaviùai÷chardiràdhmànaü moha eva ca ..
     tvaksàraniryàsaviùairupayuktairbhavanti hi .
     àsyadãrgandhyapàruùya÷irorukkaphasaüsravàþ ..
     pheõàgamaþ kùãraviùe vióbhedo jimbhajihvatà .
     hçtpãóanaü dhàtuviùairmårchà dàha÷ca tàluni ..
     pràyeõa kàlaghàtãni viùàõye tàni nirdi÷et kandajàni tu tãkùõàni teùàü vakùyàmi vistaram spar÷àj¤ànaü kàlakåñe vepathuþ stambha eva ca .
     grãvàstambho vatsanàbhe pãtaviõmåvanetratà ..
     sarùape vàtavaiguõyamànàho granthijanma ca .
     grãvà daurvalyavàksaïgau palake'numatàviha ..
     prasekaþ kardvamàkhye tu vióbhedo netrapãtatà .
     vairàñakenàïgaduþkhaü ÷iroroga÷ca jàyate ..
     gàtrastambho vepathu÷ca jàyate mustakena tu .
     ÷çïgãviùeõàïgasàdadàhodaravivçddhayaþ ..
     puõóarãkeõa raktatvamakùõorvçddhistathodare .
     vaivarõyaü målakai÷cardihikkà÷ophapramåóhatàþ ..
     cireõocchasiti ÷yàvo naro hàlàhalena vai .
     mahàviùeõa hçdaye granthi÷ålodgamau bhç÷am ..
     karkañairnotpatatyårdhvaü hasan dantàn da÷atyapi .
     kanda jànyågravãryàõi prayuktàni trayoda÷a ..
     sarvàõi ku÷alairj¤eyànyetàni da÷abhirguõaiþ .
     råkùamuùõaü tathà tãkùõaü såkùmamà÷u vyavàyi ca ..
     vikà÷i vi÷ada¤caiva labdhapàki ca tata smçtam tadraukùyàt kopayedvàyumauùõyàt pittaü sa÷oõitam ..
     mànasaü mohayettaikùõyàdaïgabandhàn chinattyapi .
     ÷arãràvayavàn saukùmyàt pravi÷edvikaroti ca ..
     à÷utvàdà÷u taddhanti vyavàyàt prakçtiü bhajet .
     kùapayecca vikà÷itvàddoùàn dhàtumalànapi ..
     vai÷adyàdatiricyeta du÷cikitsya¤ca làghavàt .
     durja ra¤càvipàkitvàttasmàt kle÷ayate ciram ..
     sthàvaraü jaïgamaü yacca kçtrimaü càpi yaddhitam .
     sadyo vyàpàdayettattu j¤eyaü da÷aguõànvitam ..
     yat sthàvaraü jaïgamakçtrimaü và dehàda÷eùaü yadanirgataü tat .
     jãrõaü viùaghnauùadhibhirhataü và dàvàgnivàtàtapa÷oùitaü và ..
     svabhàvato và guõaviprahãnaü viùaü hi dåùãviùatàmupaiti .
     vãryàlpabhàvànna nipàtayettat kaphàvçtaü varùagaõànubandhi ..
     tenàrdito bhinnapuràùavarõo vigandhavairasyamukhaþ pipàsã .
     mårchan vaman gadgadavàgviùaõõo bhavecca dåùyodaraliïgajuùñaþ ..
     àmà÷ayasthe kaphavàtarogã pittà÷ayasthe'nilapittarogã .
     bhavennaro dhvasta÷iroruhàïgo vilånapakùastu yathà vihaïgaþ ..
     sthitaü rasàdiùvatha và yathoktàn karoti dhàtuprabhavàn vikàràn .
     kopa¤ca ÷ãtànãladurdineùu yàtyà÷u pårvaü ÷çõu tatra råpam ..
     nidrà gurutva¤ca vijçmbhaõa¤ca vi÷leùaharùàvathavàïgamardaþ .
     tataþ karotyannamadàvipàkàvarocakaü maõóalakoñhamohàn ..
     dhàtukùayaü pàdakaràsya÷ophaü dakodaraü chardimathàtisàram .
     vavarõyamårchàviùamajvaràn và kuryàt pravçddhàü prabalàü tçùàü và .
     unmàdamanyajjanayettathà'nyadànàhamanyat kùapayecca ÷ukram .
     gàdgadyamanyajjanayecca kuùñhaü tàüstàn vikàràü÷ca bahuprakàràn ..
     dåùitaü de÷akàlànnadivàsvapnai rabhikùõa÷aþ .
     yasmàddåùayate dhàtån tasmàddåùãviùaü smçtam ..
     sthàvarasyopayuktasya vege tu prathameü nçõàm .
     ÷yàvà jihvà bhavet stabdhà mårchà÷vàsa÷ca jàya dvitãye vepathuþ svedo dàhaþ kaõóårujastathà .
     viùamàmà÷ayapràptaü kårute hçdi vedanàn ..
     tàlu÷oùaü tçtãye tu ÷ålaü càmà÷aye bhç÷am .
     durvarõe harite ÷åne jàyete càsya locane ..
     pakvà÷ayagate todo hikkàkàso'ntrakåjanam .
     caturthe jàyate vege ÷irasa÷càtigauravam ..
     kaphapraseko vaivarõyaü parvabheda÷ca pa¤came .
     sarvadoùaprakopa÷ca pakvàdhàne ca vedanà ..
     ùaùñhe praj¤àpraõà÷a÷ca bhç÷aü vàpyatisàryate .
     skandhapçùñhakañãbhaïgaþ sannirodha÷ca saptame ..
     prathame viùavege tu vàntaü ÷ãtàmbusevitam .
     agadaü madhusarpirbhyàü pàyayeta samàyutam ..
     dvitãye pårvavadvàntaü pàyayettu virecanam .
     tçtãye'gadapànantu hitaü nasye tathà¤janam ..
     caturthe snehasaümi÷raü pàyayetàgadaü bhiùak .
     pa¤came kùaudramadhukakvàthayuktaü pradàpayet ..
     ùaùñhe'tisàravatsiddhiravapãóa÷ca saptame .
     mårdhni kàkapadaü kçtvà sàsçgvàpi ÷itaü kùipet vegàntare tvanyatame kçte karmàõi ÷ãtalàm .
     yavàgåü saghçtakùaudramimàü dadyàdvicakùaõaþ ..
     koùàtakyo'gnikaþ pàñhàsåryavallyamçtàbhayàþ .
     ÷irãùaþ kiõihã÷elugiryàhvà rajanãdvayam ..
     punarõave hareõu÷ca trikañuþ sàrive balà .
     eùàü yavàgårnikvàthe kçtà hanti viùadvayam ..
     madhåkaü tagaraü kuùñhaü bhadradàru hareõavaþ .
     punnàgalailabàlåni nàgaùuùpotpalalaü sità .
     vióaïgaü candanaü patraü priyaïgu dhyàmakaü tathà .
     haridre dve bçhatyau ca sàrive ca sthiràsahà ..
     kalkaireùàü ghçtaü siddhamajeyamiti vi÷rutam .
     viùàõi hanti sarvàõi ÷ãghramevàjitaü kvacit ..
     dåùãviùàrtaü sukhinnamårdha¤càdhama÷ca ÷odhitam .
     pàyayetàgadaü nityamimaü dåùãviùàpaham ..
     pippalyo dhyàmakaü màüsã sàvaraþ paripelavam .
     suvarcikà sasåkùmailà toyaü kanakagairikam ..
     kùaudrayukto'gado hyeùa dåùãviùamapohati .
     eùa nàmnà viùàristu na cànyatràpi vàryate ..
     jvare dàhe ca hikkàyàmànàhe ÷ukrasaükùaye .
     ÷ophe'tisàre mårchàyàü hçdroge jañhare'pi và ..
     unmàde vepathau caiva ye cànye syurupadravàþ .
     yathàsvaü teùu kurvãta viùaghnai rauùadhaiþ kriyàm ..
     sàdhyamàtmavataþ sadyo yàpyaü saüvatsarotthitam .
     dåùãviùamasàdhyantu kùãõasyàhitasevinaþ ..>% iti su÷rute kalpasthàne 2 adhyàyaþ ..)

#<sthàvaràdi>#, klã, (sthàvaraü àdiþ kàraõaü yasya .) vatsanàbhaviùam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sthàviraü>#, klã, (sthavirasya bhàvaþ karma và . sthavira + %<hàyanàntayuvàdibhyo'õ .>% 5 . 1 . 130 . ityaõ .) sthaviratvam . vçddhatvam . ityamaraþ . 2 . 3 . 40 .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 199 . 3 .
     %<gàrhasthe'thavà bàlye yauvane sthàvire'pi và .
     yathàphalaü sama÷nàti tathà tvaü kathayasva me ..>%) tattu saptativarùàt param yathà --
     %<à ùoóa÷àdbhavedbàlastaruõastata ucyate .
     vçddhaþ syàt saptaterårdhvaü vrarùoyàn navateþ param ..>% iti bharatadhçtasmçtivacanam ..

#<sthàsakaþ>#, puü, càrcikyam . ityamaraþ . 2 . 6 . 122 .. jalàdervudvudam . iti medinã ..

#<sthàsu>#, klã, ÷àrãrabalam . ùñhàdhàtoþ supratyayena niùpannam . iti kecit ..

#<sthàsnuþ>#, tri, (tiùñhatãti . sthà + %<glàjistha÷ca ksnuþ .>% 3 . 2 . 139 . iti snuþ .) sthirataraþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 73 .. (yathà, bhaññiþ . 2 . 47 .
     %<hiraõmayã ÷àlalateva jaïgamà cyutà divaþ sthàsnu rivàciraprabhà .
     ÷a÷àïkakànteradhidevatàkçtiþ sutà dade tasya sutàya maithilã ..>%) ÷à÷vataþ . iti bharataþ .. (yathà kiràte . 2 . 19 .
     %<abhimànadhanasya gatvarairasubhiþ sthàsnu ya÷a÷cicãùataþ .
     aciràü÷uvilàsa¤ca¤calà nanu lakùmãþ phalamànusaïgikam ..>% sthàvaraþ . iti ÷rãbhàgavatañãkàyàü ÷rãdharasvàmã . 2 . 6 . 40 .. (yathà, manuþ . 1 . 56 .
     %<yadàõumàtriko bhåtvà bãjaü sthàsnu cariùõu ca .
     samàvi÷ati saüsçùñastadà mårtiü vimu¤cati ..>%

#<sthikaþ>#, puü, kañiprodhaþ . yathà, ÷abdaratnàvalyàm .
     %<kañiprothaþ kañiprauthaþ pulaþ sthikaþ striyàü sphicà ..>%

@<[Page 5,449b]>@
#<sthitaþ>#, tri, (sthà + ktaþ .) pratij¤àtavàn . (yathà, harivaü÷e . 255 . 95 .
     %<pakùãndravacanaü ÷rutvà dànavendro'bravãdidam .
     sthito'smi samaye tasya anantasya mahàtmanaþ ..>%) årdhvaþ . ni÷calaþ . iti medinã .. (vartamànaþ . gatinivçttivi÷iùñaþ . yathà, raghuþ . 2 . 6 .
     %<sthitaþ sthitàmuccalitaþ prayàtàü niùeduùãmàsanabandhadhãraþ .
     jalàbhilàùã jalamàdadhànàü chàyeva tàü bhåpatiranvagacchat .. * ..>% klã, sthà + bhàve ktaþ . avasthànam . kulamaryàdà . yathà, ràmàyaõe . 2 . 39 . 24 .
     %<sàdhvãnàntu sthitànàntu ÷ãle satye ÷rute sthite strãõàü pavitraü paramaü patireko vi÷iùyate ..>%)

#<sthitapraj¤aþ>#, tri, (sthità pratiùñhità àtmànàtmavivekajà praj¤à yasya .) manogatasarvavàsanàrahitaþ . yathà, ÷rãbhagavadgãtàyàm 2 . 55 -- 56 .
     %<prajahàti yadà kàmàn sarvàn pàrtha ! manogatàn .
     àtmanyevàtmanà tuùñaþ sthitapraj¤astadocyate ..
     duþkheùvanudvignamanàþ sukheùu vigataspçhaþ .
     vãtaràgabhayakrodhaþ sthitadhormunirucyate ..>%

#<sthitapremà>#, [n] puü, (sthitaü prema yasya .) sthiratarabandhuþ . iti kecit ..

#<sthitiþ>#, strã, (sthà + ktin .) nyàyyapathasthitiþ . tatparyàyaþ . saüsthà 2 maryàdà 3 dhàraõà 4 . iti kùattriyavarge amaraþ . 2 . 8 . 26 .. saüsthitiþ 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, kumàre . 1 . 18 .
     %<sa mànasoü merusakhaþ pitéõàü kanyàü kulasya sthitaye sthitij¤aþ menàü munãnàmapi mànanãyàmàtmànuråpàü vidhinopayeme ..>%) avasthànam . tatparyàyaþ . àsyà 2 àsanà 3 . iti saïkãrõavarge amaraþ . 3 . 2 . 21 .. (yathà, raghuþ . 1 . 89 .
     %<prasthitàyàü pratiùñhethàþ sthitàyàü sthitimàcareþ ..>%) sãmà . iti medinã .. * .. (niyamaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 131 . 20 .
     %<÷yenaþ kapotànattãti sthitireùà sanàtanã .
     mà ràjan sàramaj¤àtvà kadalãskandhamàsajaþ ..>%) dravyavi÷eùe sthitiniùedho yathà -- nàsthibhasmakapàlàni na ke÷àn và katha¤cana . tuùàïgàrakaviùñhànàmadhitiùñhet kadàcana .. iti kaurme upavibhàge . 16 . 79 ..

#<sthiraþ>#, puü, (tiùñhatãti . sthà + %<ajira÷i÷ireti . uõà 0 1 . 54 . iti kiracpratyayena sàdhuþ .) devaþ . parvataþ . kàrtikeyaþ . vçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷aniþ . mokùaþ . iti medinã .. anaóvàn . iti ràjanirghaõñaþ .. dhavavçkùaþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. vçùasiühavç÷rikakumbharà÷ayaþ . yathà -- kråro'tha saumyaþ puruùo'ïganà ca ojo'tha yugmaü viùamaþ sama÷ca . carasthiradvyàtmakanàmadheyà meùàdayo'mã krama÷aþ pradiùñàþ ..>% iti jyotistattvam .. tatra jàtaphalaü yathà,
     %<asthiravibhåtimitraü calamañanaü skhalitaniyamamapi carabhe sthirabhe tadviparãtaü kùemànvitaü dãrghasåtra¤ca ..
     dvi÷arãre tyàgayuktaü kçtadrumutsàhinaü vividhaceùñam ..>% iti dãpikà .. * .. sthiravaståni yathà . yuddhe pradhànabhañaþ 1 sàdhvã 2 dharmaþ 3 adharmaþ 4 sanmanaþ 5 . asthiravaståni yathà . abalà 1 dolà 2 apàïgaþ 3 yauvanam 4 durjanaþ 5 svàmiprasàdaþ 6 hastikarõaþ 7 svarõam 8 matsyaþ 9 kapiþ 10 ÷rãþ 11 . iti kavikalpalatà ..

#<sthiraþ>#, tri, (sthà + kirac . kañhinaþ . ni÷calaþ . iti dharaõiþ .. yathà --
     %<abbhracchàyà khalaiþ prãtiþ paranàrãùu saïgatiþ ..
     pa¤caite asthirà bhàvà yauvanàni dhanàni ca ..
     asthãraü jãvitaü loke asthiraü dhanayauvanam .
     asthiraü puttradàràdyaü dharmaþ kãrtirya÷aþ sthiram ..>% iti gàruóe . 115 . 25 -- 26 ..

#<sthiragandhaþ>#, puü, (sthiro gandho yasya .) campakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. cirasthàyisaurabhayukte, tri ..

#<sthiragandhà>#, strã, (sthiro gandho yasyàþ .) pàñalà . ketakã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sthiracakraþ>#, puü, (sthiraü cakraü yasya .) jinavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . ma¤ju÷rãþ 2 j¤ànadarpaõaþ 3 ma¤jubhadraþ 4 ma¤jughoùaþ 5 kumàraþ 6 aùñàracakravàn 7 vajradharaþ 8 praj¤àkàyaþ 9 vàdiràñ 10 nãlotpalã 11 mahàràjaþ 12 nãlaþ 13 ÷àrdålavàhanaþ 14 dhiyàmpatiþ 15 pårvajinaþ 16 khaïgã 17 daõóã 18 vibhåùaõaþ 19 bàlavrataþ 20 pa¤cacãraþ 21 siühakeliþ 22 ÷ikhàdharaþ 23 vàgã÷varaþ 24 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<sthiracchadaþ>#, puü, (sthirà÷chadà yasya .) bhårjapatraþ . iti ratnamàlà ..

#<sthiracchàyaþ>#, puü, (sthirà ni÷calà cchàyà yasya .) vçkùamàtram . iti ÷abdamàlà .. chàyàtaruþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (ni÷calacchàyàyukte, tri . yathà, mahànirvàõe . 1 . 3 .
     %<sthiracchàyadrumacchàyàcchàdite snigdhama¤jule ..>%)

#<sthirajihvaþ>#, puü, (sthirà jihvà yasya .) matsyaþ . iti hemacandraþ ..

#<sthirajãvità>#, strã, (sthiraü bahukàlasthàyi jãvitaü yasyàþ .) ÷àlmalivçkùaþ . iti ÷abdamàlà ..

@<[Page 5,450a]>@
#<sthirataraþ>#, tri, (ayamanayorati÷ayena sthiraþ . sthira + tarap .) ati÷ayasthiraþ . tatparyàyaþ . sthàsnuþ 2 stheyàn 3 . ityamaraþ . 3 . 1 . 73 .. dçóhataraþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. stheyaþ 5 . atisthiraþ 6 stheùñhaþ 7 . iti hemacandraþ ..

#<sthiradaüùñraþ>#, puü, (sthirà daüùñrà yasya .) bhujaïgaþ . varàhàkçtiviùõuþ iti medinã .. dhvaniþ . ityajayaþ ..

#<sthirapatraþ>#, puü, (sthiràõi patràõi yasya .) hintàlaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sthirapuùpaþ>#, puü, (sthiràõi puùpàõi yasya .) campakavçkùaþ . vakulaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sthirapuùpã>#, [n] puü, (sthirapuùpamasyàstãti . iniþ .) tilakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sthiraphalà>#, strã, (sthiraü phalaü yasyàþ .) kuùmàõóã . iti kecit ..

#<sthiramatiþ>#, strã, (sthirà matiþ .) ni÷calà buddhiþ . yathà --
     %<sthiramatiü sumatiü kamanãyatàü ku÷alatàü hi nçõàmupabhogitàm .
     vçùagato himagurbhç÷amàdi÷et sukçtinaþ kçtina÷ca sukhànyapi ..>% iti koùñhãpradãpaþ .. tadyukte, tri . sthirà matiryasyeti bahuvrãhisamàsaþ ..

#<sthirayoniþ>#, puü, (sthirà yonirutpattiryasya .) chàyàtaruþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<sthirayauvanaþ>#, puü, (sthiraü yauvanaü yasya .) vidyàdharaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (sthiraü yauvanamiti . ni÷calayauvane, klã . yathà, màrkaõóeye . 60 . 3 .
     %<tasya te vai phalarasaü pibantaþ puruùàþ sadà .
     sthirayauvanasampannàþ striya÷cotpalagandhikàþ ..>%) cirasthàyitaruõàvasthe, tri .. (yathà, viùõupuràõe . 121 . 62 .
     %<satyabhàmottamà strãõàü subhagà sthirayauvanà .
     jaràü na yàsyati badhåryàvattvaü kçùõa mànuùaþ ..>%)

#<sthiraraïgà>#, strã, (sthiro raïgo ràgo yasyàþ .) nãlã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sthiraràgà>#, strã, (sthiro ràgo yasyàþ .) dàruharidrà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sthira÷rãþ>#, tri, sthirà ÷rãrlakùmãryasya . sthiralakùmãkaþ . yathà, tithyàditattve matsyapuràõam .
     %<sthiropàyo hi puruùaþ sthira÷rãreva jàyate .
     rakùituü naiva ÷aknoti capala÷capalàü ÷riyam ..>%

#<sthirasàdhanakaþ>#, puü, (sthiraü sàdhayatãti . sàdhi + lyaþ . tataþ kan .) sinduvàravçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sthirasàraþ>#, puü, (sthiraþ sàro yasya .) ÷àkavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sthirà>#, strã, (sthà + kirac . ñàp .) pçthivã . ÷àlaparõo . ityamaraþ . 2 . 1 . 2 . 2 . 4 . 115 .. kàkolã . iti jañàdharaþ .. ÷àlmalivçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. sthairyayuktà strã ca ..

#<sthiràïghripaþ>#, puü, (sthiraþ aïghripaþ vçkùaþ .) hintàlavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sthiràyuþ>#, [s] puü, (sthiraü àyuryasya .) ÷àlmalivçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 46 .. cirajãvini, tri ..

#<sthuóa>#, ÷i vçtyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàø-kuñàø-paraø-sakaø señ .) dantyàdiþ . ÷i, sthuóati asthuóãt tusthoóa . vçtyàü varaõe . iti durgàdàsaþ ..

#<sthurã>#, [n] puü, sthaurã . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<sthåõà>#, strã, (tiùñhatãti . sthà + %<ràsnàsàsnàsthåõàbãõàþ .>% uõàø 3 . 15 . iti napratyayena sàdhuþ .) gçhastambhaþ . khuüñã iti bhàùà .. (yathà, sàhityadarpaõe . 3 . 172 .
     %<vçdvo'ndhaþ patireùa ma¤cakagataþ sthåõàva÷eùaü gçhaü kàlo'bhyarõajalàgamaþ ku÷alinã vatsasya vàrtàpi no .
     yatnàt sa¤citatailabindughañikà bhagneti paryàkulà dçùñvà garbhabharàlasàü nijabadhåü ÷va÷rå÷ciraü roditi ..>%) ÷årmo . lauhapratimà . ityamaraþ . 3 . 3 . 50 ..

#<sthåmaþ>#, puü, dãptiþ . candraþ . iti kecit ..

#<sthåraþ>#, puü, (tiùñhatãti . sthà + %<sthaþ kicca .>% uõàø 5 . 4 . iti uran .) vçùaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ . manuùyaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<sthårã>#, [n] puü, sàdç÷yena sthåro vçùo'syàstãti . iniþ .) kharavçùabhavat pçùñhena bhàravàhako'÷vaþ . pçùñhena vahati pçùñhasthamapi bàhyamupacàràt pçùñhaü tadvahati và pçùñhyaþ óhaghe kàditi yaþ sthålyate saüvriyate pçùñhamanayà sthurà . sthåla t ka ïa vçühaõe semaktàt saroriti aþ nipàtanàt lasya ratvaü sthårà paryayaõaü tasyà idamiti ùõe sthauraü pçùñhàropitabhàràdikaü tadastyasyeti ini sthaurã sthårã ca sthaurãti svàmã . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<sthåla>#, t ka ïa vçühaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràø-àtmaø akaø-señ .) dãrghã ïa, atusthålat . vçühaõaü vçddhiþ . iti durgàdàsaþ

#<sthålaü>#, tri, (sthålayatãti . sthåla + ac .) upacitàvayavam . moñà iti bhàùà . tatparyàyaþ . pãnam 2 pãvam 3 pãvaram 4 . yathà, kumàre . 2 . 11 .
     %<dravaþ saïghàtakañhinaþ sthålaþ såkùmo laghurguruþ .
     vyakto vyakte tara÷càsi pràkàmyaü te vibhåtiùu ..>%) jaóaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 203 .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 305 . 16 . na yaþ saüsatsuþ kathayet granthàrthaü sthålabuddhimàn . sa kathaü mandavij¤àno granthaü vakùyati nirõayàt ..)

@<[Page 5,450c]>@
#<sthålaü>#, klã, (sthåla + ac .) kåñam . samåhaþ . iti medinã ..

#<sthålaþ>#, puü, (sthålat ka ïa vçühaõe + ac .) panasaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (viùõuþ . iti mahàbhàratam . 13 . 149 . 103 .. kandavi÷eùaþ . raktala÷unaþ . iti kecit .. yathà, su÷rute . 1 . 46 . %<sthåla÷åraõamàõakaprabhçtayaþ kandà ãùatkaùàyàþ kañukà råkùà viùñambhino guravaþ kaphavàtalàþ pittaharà÷ca . màõakaü svàdu ÷ãta¤ca guru càpi prakãrtitam . sthålakandastu nàtyuùõaþ ÷åraõo gudakãlahà ..>%)

#<sthålakaþ>#, puü, (sthåla eva . kan .) tçõavi÷eùaþ . ulu iti bhàùà . yathà, ratnamàlàyàm .
     %<såcyagraþ sthålako darbho jårõàkhya÷ca svaracchadaþ ..>%

#<sthålakaþ>#, tri, (sthåla + svàrthe kan . yadvà, sthålaprakàra iti . %<sthålàdibhyaþ prakàravacane kan .>% 5 . 4 . 3 . iti kan .) sthålaþ . sthåla÷abdàt svàrthe kapratyayena niùpanaþ ..

#<sthålakaïguþ>#, puü, (sthålaþ kaïguþ .) varakadhànyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sthålakaõà>#, strã, (sthålà kaõà yasyàþ .) sthålajãrakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sthålakaõñakaþ>#, puü, (sthålàþ kaõñakà yasya .) jàlavarvåraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sthålakaõñakikà>#, strã, (sthålàþ kaõñakà yasyàþ . tataþ kàpi ata itvam .) ÷àlmalivçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<sthålakaõñà>#, strã, (sthålaþ kaõño yasyàþ .) bahatã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sthålakandaþ>#, puü, sthålaþ kandaþ .) raktala÷unaþ . (yathà, su÷rute . 1 . 46 .
     %<sthålakandastu nàtyuùõaþ ÷åraõo gudakãlahà ..>%) ÷åraõaþ . hastikandaþ . màõakandaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sthålakàùñhadhak>#, [h] puü (sthålakàùñhaü dahatãti . daha + kvip . sthålakàùñhasya dhak iti và .) bçhatkàùñhàgniþ . tatparyàyaþ . skandhànalaþ 2 . iti jañàdharaþ ..

#<sthålakàùñhàgniþ>#, puü, (sthålakàùñhasya agniþ .) bçhatkàùñhànalaþ . tatparyàyaþ . skandhàgniþ 2 . iti hàràvalã ..

#<sthålakùeóaþ>#, puü, . (sthålaþ kùeóaþ .) bàõaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<sthålaca¤cuþ>#, puü, (sthålà ca¤curiva ÷ikhà yasya .) mahàca¤cu÷àkaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sthålacàpaþ>#, puü, (sthåla÷càpaþ .) tålapariùkàràrthadhanuþ . iti ÷abdaratnàvalã .. tålacàpa iti sàdhupàñhaþ ..

#<sthålajãrakaþ>#, puü, (sthålo jãrakaþ .) jãrakabhedaþ . kàlajirà iti vaïgabhàùà . magarelà iti kalau¤jã iti ca hindãbhàùà . tatparyàyaþ . divyà 2 upaku¤cikà 3 kàlà 4 pçthvã 5 sthålakaõà 6 pçthuþ 7 manoj¤à 8 jàraõã 9 jãrõà 10 taruõaþ 11 suùuvã 12 kàravã 13 pçthvãkà 14 . asya guõàþ . kañutvam . tiktatvam . uùõatvam . bàtagulmàmadoùa÷leùmàdhmànajantunà÷itvam . jãrõatvam . dãpanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. trividhajãrakanàmaguõàþ .
     %<jãrako jaraõo'jàjã kaõà syàddãghajãrakaþ kçùõajãraþ sugandha÷ca tathaivàhàra÷odhanaþ ..
     kaõàjàjã tu suùavo kàlikà copakàlikà pçdhvãkà kàravã pçdhvã pçthuþ kçùõopaku¤cikà .
     upaku¤cã ca ku¤cã ca bçhajjãraka ityapi ..
     jãrakatritayaü råkùaü kañukaü dãpanaü laghu .
     saügràhi pittalaü medhyaü garbhà÷ayavi÷uddhikçt ..
     jvaraghnaü pàcanaü balyaü vçùyaü rucyaü kaphàpaham .
     cakùaùyaü pavanàdhmànagulmacchardyatisàrahçt ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<sthålatàlaþ>#, puü, (sthålastàlaþ .) hintàlaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sthålatvacà>#, strã, (sthålà tvak yasyàþ .) kà÷marã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sthåladaõóaþ>#, puü, (sthålo daõóo yasya .) devanalaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sthåladarbhaþ>#, puü, (sthålo darbho yasya . mu¤jaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sthåladalà>#, strã, (sthålaü dalaü yasyàþ .) gçhakanyà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sthålanàlaþ>#, puü, (sthålo nàlaþ devanalaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sthålanàsaþ>#, puü, (sthålà nàsà yasya .) såkaraþ . iti hemacandraþ ..

#<sthålanàsikaþ>#, puü, (sthålà nàsikà yasya . %<a¤nàsikàyàþ saüj¤àyàü nasaü càsthålàt .>% 5 . 4 . 118 . ityatra sthålavarjanàt na nasàde÷aþ .) ÷åkaraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. pãnanàsàyukte, tri ..

#<sthålapañaþ>#, tri, (sthålaþ paño yasya . pãvaravastrayuktaþ . yathà --
     %<hrasvagçhàþ sthålapañà yavagodhåma÷àlinaþ .
     pralaye'pi na sãdanti yadi kanyà na vidyate ..>% iti puràõam .. (sthålavastre, puü klã ..)

#<sthålapaññaþ>#, puü, sthålaþ paññaþ kauùeya iva .) kàrpàsaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sthålapaññàkaþ>#, (puü, sthålapaññaü kàrpàsaü akati pràpnoti kàraõatveneti . aka gatau + aõ .) sthålavastram . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sthålapàdaþ>#, puü, (sthålaþ pàdo yasya .) hastã . iti ÷abdamàlà .. ÷lãpadã ca ..

#<sthålapuùpaþ>#, puü, (sthålaü puùpamasya .) vakavçkùaþ . iti ratnamàlà .. jhaõñukùupaþ . iti ràjanirghaõñhaþ ..

#<sthålapuùpà>#, strã, (sthålaü puùpaü yasyàþ .) parvatajàtàparàjità . iti ratnamàlà ..

@<[Page 5,451b]>@
#<sthålapuùpã>#, strã, (sthålaü puùpaü yasyàþ . ïãù .) yavatiktà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sthålaphalaþ>#, (sthålaü phalaü yasya .) ÷àlmalivçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sthålaphalà>#, strã, (sthålaü phalaü yasyàþ .) ÷aõapuùpã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sthålabhadraþ>#, puü, (sthålaü pracuramityarthaþ bhadraü ÷ubhaü yasya .) ÷rutakevalinàmajainabhedaþ . iti hemacandraþ ..

#<sthålabhåtaü>#, klã, (sthålaü bhåtam .) pa¤cãkçtàkà÷àdibhåtam . iti vedàntasàraþ ..

#<sthålamaricaü>#, klã, (sthålaü maricam .) kakkolam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sthålamålaü>#, klã, (sthålaü målamasya .) càõakyamålam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sthålalakùaþ>#, tri, (sthålaü pracuraü lakùayati dànàrthamiti . lakùa + aõ .) bahupradaþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ . 3 . 1 . 6 .. (yathà, yàj¤avalkyaþ . 1 . 308 .
     %<mahotsàhaþ sthålalakùaþ kçtaj¤o vçddhasevakaþ .
     vinãtaþ sattvasampannaþ kulãnaþ satyavàk ÷uciþ ..>%)

#<sthålalakùyaþ>#, tri, (sthålaü pracuraü vastu lakùyamasya .) bahupradaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 6 .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 45 . 11 .
     %<akatthano mànayità sthålalakùyaþ priyaüvadaþ .
     suhçda÷cànnapànena vividhenàbhivarùati ..>%)

#<sthålavartmakçt>#, puü, (sthålasya vartmanaþ kçt kàrakaþ .) bràhmaõayaùñikà . iti ÷abdacandrikà ..

#<sthålavalkalaþ>#, puü, (sthålaü valkalaü yasya .) raktalodhraþ . iti jañàdharaþ ..

#<sthålavçkùaphalaþ>#, puü, (sthålaü vçkùaphalaü yasya .) snigdhapiõóãtakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sthålavaidehã>#, strã, (sthålà vaidehã videhabhavà ca .) gajapippalã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sthåla÷araþ>#, puü, (sthålaþ ÷araþ .) ÷aravi÷eùaþ . moñà ÷ara iti bhàùà . tatparyàyaþ . mahà÷araþ 2 sthåla÷àyakaþ 3 ikùurakaþ 4 kùurapatraþ 5 bahumålaþ 6 dãrghamålakaþ 7 . asya guõàþ . madhuratvam . sutiktatvam . koùõatvam . kaphabhràntimadàpaharatvam . balavãryakàritvam . nityaü sevita÷cet ki¤cidvàtakaratva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sthåla÷àñakaþ>#, puü, (sthålaþ ÷àñakaþ .) pãnavastram . màñà kàpaóa iti bhàùà . tatparyàyaþ . varà÷iþ 2 . ityamaraþ . 2 . 6 . 116 .. varàsiþ 3 . iti jañàdharaþ ..

#<sthåla÷àñakà>#, strã, sthålavastram . ityamarañãkà . 2 . 6 . 116 ..

#<sthåla÷àñikà>#, strã, (sthålà ÷àñikà .) sthålavastram . ityamarañãkà . 2 . 6 . 116 ..

#<sthåla÷àñiþ>#, puü, (sthålaþ ÷àñiþ .) varà÷iþ . iti hemacandraþ ..

@<[Page 5,451c]>@
#<sthåla÷àliþ>#, puü, (sthålaþ ÷àliþ .) ÷àlidhànyabhedaþ . tatparyàyaþ . mahà÷àliþ 2 sthålàïgaþ 3 sthålataõóulaþ 4 . asya guõàþ . svàdutvam . madhuratvam . ÷i÷iratvam . pitta÷amanatvam . jãrõajvara-dàha-jañhararujà-÷ãghra-÷amanatvam . ÷i÷ånàü yånàü jaratàü ca hitakaratvam . sadà sevanenànalabalavãryakàritva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sthåla÷iraþ>#, [s] klã, (sthålaü ÷iraþ .) bçhanmastakam . (sthålaü ÷iro yasya . munivi÷eùaþ .. yathà, mahàbhàrate . 2 . 4 . 11 .
     %<vako dàlbhyaþ sthåla÷iràþ kçùõadvaipàyanaþ ÷ukaþ ..>%) sthålamastakayukte, tri . iti kecit ..

#<sthåla÷ãrùikà>#, strã, ÷arãràpekùayà sthålaü ÷ãrùamasyàþ sthåla÷ãrùà svàrthe ke sthåla÷ãrùikà .. kùudrapipãlikà . iti hemacandraþ .. bçhanmastake, tri ..

#<sthålaùañpadaþ>#, puü, (sthålaþ ùañpadaþ .) varelaþ . iti bhåriprayogaþ .. volatà iti bhàùà ..

#<sthålaskandhaþ>#, puü, (sthålaþ skandho yasya .) lakucaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sthålahastaþ>#, puü, (sthålo hastaþ .) hasti÷uõóam . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, meghadåte . 14 .
     %<sthànàdasmàtsarasaniculàdutpatodaïmukhaþ sva diïnàgànàü pathi pariharan sthålahastàvalepàn ..>% sthålau hastau yasyeti .) pãnabhuje, tri ..

#<sthålà>#, strã, (sthåla + ñàp .) gajapippalã . iti ÷abdacandrikà .. ervàruþ . iti ràjanirghaõñaþ .. bçhadelà . iti ratnamàlà ..

#<sthålàü÷à>#, strã, (sthålo'ü÷o yasyàþ .) gandhapatrà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sthålàmraþ>#, puü, (sthålaþ àmraþ .) mahàràjacåtaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sthålàsyaþ>#, puü, (sthålaü àsyaü yasya .) sarpaþ . iti ÷abdacandrikà .. bçhanmukhe, tri ..

#<sthålã>#, [n] puü, (sthålaü ÷arãramasyàstãti . iniþ .) uùñraþ . iti kecit ..

#<sthålairaõóaþ>#, puü, (sthåla eraõóaþ .) bçhaderaõóavçkùaþ . tatparyàyaþ . mahairaõóaþ 2 mahàpa¤càïgalaþ 3 . asya guõàþ .
     %<sthålairaõóo guõàóhyaþ syàdrasavãryavipaktiùu ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sthålailà>#, strã, (sthålà elà .) elàvi÷eùaþ . vaóa elàci iti bhàùà . tatparyàyaþ . bçhadelà 2 tripuñà 3 tridivodbhavàþ 4 surabhãtvak 5 mahailà 6 pçthvã 7 kanyà 8 kumàrikà 9 kàyasthà 10 gopuñà 11 bhadrailà 12 kàntà 13 ghçtàcãgarbhasambhavà 14 indràõã 15 divyagandhà 16 aindrã 17 . elàdvayaguõàþ . ÷ãtalatvam . tiktatvam . uùõatvam . sugandhitvam . pittàrtikaphàpahatvam . hçdrogamalàrtivastikàritvam . puüstvanà÷itvam . atra sthaviràyà guõàóhyatva¤ca .. sthålailàguõàþ . rocanatvam . tãkùõatvam . laghutvam . uùõatvam . kaphapittahçllàsaviùavastyàsya÷irorugvamikàsanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sthåloccayaþ>#, puü, (sthålànàmuccayo yatra .) gaõóopalaþ . gajànàü madhyamagatiþ . (yathà, màghe . 12 . 16 . sthåloccayenàgamadantikàgatàü gajo'grayàtàgrakaraþ kareõukàm ..) asàkalyam . varaõóaþ . iti medinã .. hastidantarandhram . iti ÷abdamàlà ..

#<stheyaþ>#, puü, (tiùñhati vivàdanirõayàrthamasminniti . sthà + yat .) vivàdapakùasya nirõetà . (yathà, ràjataraïgiõyàm . 6 . 13 .
     %<kàrtàntiko bhiùak sabhyo gururmantrã purohitaþ dåtaþ stheyo lekhako và na tadàbhådapaõóitaþ ..>%) purohitaþ . iti medinã .. sthiratare, tri . iti hemacandraþ .. (klã, sthà + bhàve yat . sthàtavyam . yathà, hariva÷e . 95 . 7 .
     %<balinaþ sannikarùe tu na stheyaü paõóitena vai .
     apakràmeddhi kàlaj¤aþ samartho yuddhamàvahet ..>%)

#<stheyàn># [s] tri, (ayamanayorati÷ayena sthiraþ . sthira + iyasun . %<priyasthireti .>% 6 . 4 . 157 . iti sthàde÷aþ .) sthirataraþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 73 .. (yathà, mahàgaõapatistotre . 15 .
     %<÷reyaþ stheyaþ sa deyàna mama vimaladç÷o bandhuraü sindhuràsyaþ ..>%) ÷à÷vataþ . iti bharataþ ..

#<stheùñhaþ>#, tri, (ayameùàmati÷ayena sthiraþ . sthira + iùñhan . priyasthireti . 6 . 4 . 157 . iti sthàde÷aþ .) atisthiraþ . iti hemacandraþ ..

#<sthairyaü>#, klã, (sthirasya bhàvaþ . sthira + ùya¤ .) sthiratvam . garbhasthasyàïgànàü sthairyaü caturthe màsi bhavati . iti sukhabodhaþ .. (yathà, yàj¤avalkyaþ . 3 . 80 .
     %<sthairyaü caturthe tvaïgànàü pa¤came ÷oõitodbhavaþ .
     ùaùñhe balasya varõasya nakharomnà¤ca sambhavaþ .. * ..>% dçóhatà . yathà, mahàbhàrate . 6 . 13 . 8 .
     %<mahendrasadç÷aþ ÷aurye sthairye ca himavàniva .
     samudra iva gàmbhãrye sahiùõutve dharàsamaþ ..>%)

#<sthaurã>#, [n] puü, bhàravàhakà÷vaþ . iti bharatadviråpakoùaþ ..

#<sthauõeyaü>#, klã, (sthåõàyàü bhavam . sthåõà + óhak .) granthiparõanàmakagandhadravyam . ityamaraþ . 2 . 4 . 132 .. gàüñhiyàlà iti bhàùà .. atha granthiparõasyaiva bhedaþ . iùatasugandhi sthauõeyaü thunera iti loke .
     %<sthauõeyakaü barhibarhaü ÷ukabarha¤ca kukkuram .
     ÷ãrõaü roma ÷ukaü càpi ÷ukapuùpaü ÷ukacchadam ..
     sthauõeyakaü kañu svàdu tiktaü snigdhaü tridoùanut medhà÷ukrakaraü tvacyaü rakùo'÷rãjvarajantujit ..
     hanti kuùñhàsratçódàhadaurgandhyatilakàlakàn ..>% atha granthiparõasyaiva bhedo bhaõóiura iti nepàlade÷e bhavati .
     %<ni÷àcaro dhanaharaþ kitavo gaõahàsakaþ .
     rocako madhurastiktaþ kañuþ pàke kañurlaghuþ ..
     tãkùõo hçdyo himo hanti kuùñhakaõóåkaphànilàn .
     rakùo'÷rãsvedamedo'srajvaragandhaviùavraõàn ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<sthauõeyakaü>#, klã, (sthauõeyameva . svàrthe kan .) sugandhadravyabhedaþ . thunirà iti hindã bhàùà . tatparyàyaþ . barhi÷ikham 2 ÷ukacchadam 3 mayåracåóam 4 ÷ukapucchakam 5 vikãrõaroma 6 kãravaõakam 7 vikãrõasaüj¤am 8 haritam 9 . asya guõàþ . kaphavàtanà÷itvam . sugandhitvam . kañutvam . tiktatvam . pittaprakopa÷amanatvam . balapuùñivivardhanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ . bhàvaprakà÷oktaguõaparyàyau pårvokta÷abde draùñavyau ..

#<sthaurã>#, [n] puü, kharavçùabhavat pçùñhena bhàravàhako'÷vaþ . tatparyàyaþ . pçùñhyaþ 2 . ityamaraþ 2 . 8 . 46 .. dve kharavçùabhavat pçùñhena bhàravàhake'÷ve . pçùñhena vahati pçùñhasthamapi bàhyamupacàràt tadvahati và pçùñhyaþ óhaghe kàditi yaþ . sthålyate saüvriyate pçùñhamanayà sthårà sthålat ka ïa bçühaõesemaktàt saroriti aþ nipàtanàt lasya ratvaü sthårà paryayaõaü tasyà idamitiùõe sthauraü pçùñhà ropitabhàràdikaü tadastyasyeti ini sthaurã sthårã ca sthaurãti svàmã . iti bharataþ ..

#<sthaula÷ãrùaü>#, tri, (sthåla÷irasa idamiti . sthåla÷iras + aõ . %<aci ÷ãrùaþ .>% 6 . 1 . 62 . iti ÷ãrùàde÷aþ .) bçhanmastakasambandhi . iti kà÷ikà ..

#<sthaulyaü>#, tri, (sthålasya bhàvaþ . sthåla + ùya¤ .) sthålatà . (yathà, bhàgavate . 3 . 11 . 3 .
     %<evaü kàlo'pyanumitaþ saukùmye sthaulye ca sattama ..>%)

#<snapanaü>#, klã, (snà + õic + lyuñ .) snànam . yathà, durgotsavaprakaraõe tithyàditattve .
     %<påjanàt snapanaü ÷reùñhaü snapanàttarpaõaü smçtam .
     tapaüõànmàüsadànantu mahiùàjanipàtanam ..>%

#<snapitaþ>#, tri, (snà + õic + ktaþ .) kçtasnànaþ . (yathà, gãtagovinde . 12 . 1 .
     %<gatavati sakhãvçnde mandatrapàbharanirbharasmara÷arava÷àkåtasphãtasmitasnapitàdharàm ..>%)

#<snavaþ>#, puü, (snuprasravaõe + %<çdorap .>% ityap .) sravaõam . kùaraõam . ityamaraþ . 3 . 2 . 9 ..

#<snasà>#, strã, snàyuþ . iti hemacandraþ ..

#<snàtaþ>#, tri, (snà + ktaþ .) kçtasnànaþ . yathà -- mnàto'dhikàrã bhavati daive paitre ca karmaõi asnàtasya kriyàþ sarvà bhavanti hi yato'phalàþ pràtaþ samàcaret snànamato nityamatandritaþ .. iti pràya÷cittatattvam ..

#<snàtakaþ>#, puü, (snàta eva . snà + %<yàvàdibhyaþ kan .>% 5 . 4 . 29 . iti svàrthe kan .) àplutavratã . ityamaraþ . 2 . 7 . 43 .. dve samàptavedàdhyayane snàna÷ãle snàtaü snànaü ÷ãlamasya . snàtakaþ vikàrasaügheti kaþ . àplutaü snànaü tatra vratã nityasnàyã . snà plutyàü bhàve ktaþ àplavavratãti kvacit pàñhaþ . brahmacaryaü tyaktvà yo gçhà÷ramaü gataþ sa snàtakaþ . samàptavedàdhyayano yaþ snàna÷ãlaþ à÷ramàntaraü na gataþ sau'pi snàtakaþ . snàtakastrividhaþ . brahmacaryàcaraõasya yaþ ÷àstrabodhito'vadhiþ . tàvadvedamupàsyàsamàptaveda evà÷ramàntaraü gato yaþ sa vratasnàtakaþ . vedamadhãtyagurusannidhau vedàbhyàsaü yaþ karoti sa vidyàsnàtakaþ . pàlitasamyagvrataþ pràptavedo yo dvitãyà÷ramaü gataþ sa ubhayasnàtakaþ . iti ñãkàntare . iti bharataþ ..

#<snànaü>#, klã, (snà + lyuñ .) majjanam . avagàhanam . tatparyàyaþ . àplàvaþ 2 àplavaþ 3 . ityamaraþ . 2 . 6 . 121 .. abhiùekaþ 4 iti ÷abdaratnàvalã .. upaspar÷anam 5 savanam 6 sarjanam 7 . iti jañàdharaþ .. tadanukalpaþ saptavidhaþ . màntram 1 bhaumam 2 àgneyam 3 vàyavyam 4 divyam 5 vàruõam 6 mànasam 7 . eteùàü vivaraõaü pa÷càt sphuñãbhaviùyati .. * .. asya guõàþ .
     %<snànaü pavitramàyuùyaü ÷ramasvedamalàpaham .
     ÷arãrabalasandhànaü ke÷yamojaskaraü param ..
     uùõàmbunàdhaþkàyasya pariùeko balàvahaþ .
     tenaiva tåttamàïgasya balakçt ke÷acakùuùoþ ..
     vinihanti ÷iraþ snànaü tçùõàtàlvàsya÷oùaõam .
     maloùõapãóakàkaõóaü ÷irorogàü÷ca paittikàn ..
     madhukàmalakaiþ snànaü pittaghnaü timiràpaham .
     snànaü vacàghanairiùñaü ÷leùmaghnaü timiràpaham ..
     snànaü kçùõatilai÷càpi cakùuùyamanilàpaham .
     asnàtasya ÷arãrasya uùmà sarvàïgagocaraþ ..
     snànenaikatvamàyàti tena dãpyati pàvakaþ .
     snànamardi tanetràsyakarõarogàtisàriùu ..
     àdhmànapãnasàjãrõabhuktavatsu ca garhitam .
     daurgarndhyaü gauravaü kaõóåü kacchuü malamarocakam .
     svedaü vãbhatsatàü hanti ÷arãraparimàrjanam ..>% iti ràjavallabhaþ .. * .. atha snànavidhiþ . dakùaþ .
     %<caturthe ca tathà bhàge snànàrthaü mçdamàharet .
     tilapuùpaku÷àdãni snàna¤càkçtrime jale ..>% kuryàditi ÷eùaþ . tathà ca .
     %<asnàtvà càpyahutvà ca bhuïkte'dattvà ca yo naraþ .
     devàdãnàmçõã bhåtvà narakaü pratipadyate .. * ..>% atha snànam . dakùaþ .
     %<asnàtvà nàcaret karma japahomàdi ki¤cana .
     làlàsve dasamàkãrõaþ ÷ayanàdutthitaþ pumàn ..
     atyantamalinaþ kàyo navacchidrasamanvitaþ .
     sravatyeva divàràtrau pràtaþsnànaü vi÷odhanam ..
     pràtaþsnànaü pra÷aüsanti dçùñàdçùñaphalaü hi tat .
     sarvamarhati påtàtmà pràtaþsnàyã japàdikam ..
     aj¤ànàt yadi và mohàt ràtrau du÷caritaü kçtam .
     pràtaþsnànena tat sarvaü ÷odhayanti dvijàtayaþ ..>% dçùñaü malàpakarùàdi adçùñaü pratyavàyaparãhàràdi .. pràtaþ såryodayàt pràkkàlaþ . pràtaþsnàyyaruõakiraõagrastàü pràcãmavalokya snàyàt . iti viùõåkteþ .. * .. pràtaþsnàne madhyàhnasnànadharmàtide÷amàha kàtyàyanaþ .
     %<yathàhani tathà pràtarnityaü snàyàdanàturaþ .
     dantàn prakùalya nadyàdau gehe cettadamantravat ..>% yathà tathetikartavyatayà . sà ca .
     %<àcareduùasi snànaü tarpayet devamànuùàn .>% iti jàvàlyuktà .. vaidike karmaõi vàmahaste bahutaraku÷àn dakùiõena pavitraü dhàrayet . màrkaõóeyaþ .
     %<sarvakàlaü tilaiþ snànaü puõyaü vyàso'brabãnmuniþ ÷rãkàmaþ sarvadà snànaü kurvãtàmalakairnaraþ .
     saptamoü navamã¤caiva parvakàla¤ca varjayet .. * ..>% viùõudharmottare .
     %<tvaràkrodhau tathà varjau devakarmaõi paõóitaiþ .
     ikùuràpaþ paya÷caiva tàmbålaü phalamauùagham .
     bhakùayitvà tu kartavyàþ snànadànàdikàþ kriyàþ ..>% bhaviùyottare .
     %<snàtustu varuõastejo juhvato'gniþ ÷riyaü haret bhu¤jànasya yamastvàyustasmànna vyàharettriùu ..>% snàtuþ snànaü kurvataþ . na vyàharet na kathayet .. a÷uceravagàhanànantaraü snànamàha yogiyàj¤avalkyaþ .
     %<tåùõãmevàvagàheta yadà syàda÷ucirnaraþ .
     àcamya tu tataþ pa÷càt snànaü vidhivadàcaret ..>% vàmanapuràõam .
     %<nàbhimàtrajale gatvà kçtvà ke÷àn dvidhà dvijaþ .
     nirudhya karõau nàsà¤ca trikçtvo majjanaü tataþ ..>% tatraiva vçddhayàj¤avalkyaþ .
     %<srotasàü saümukho majjet yatràpaþ pravahanti vai .
     sthàvareùu gçhe caiva såryasaümukha àplavet ..>% hàrãtaþ . nàturo na bhuktvà na jãrõavàsà na bahuvàsà na namno nà÷nan nàvasakthiko nàlaïkçto nàjasraü nàj¤àte jale nàkule nà÷ucau na prabhåtajale na nàbheraplajale na catvare nopadvàre no sandhyàyàü na ni÷àyàü snàyàditi . catvare kàkàdivalisthale iti ÷rãdattaþ .. upadvàre dvàrasamope . atraikena muninà nagnabahubàsasorniùedhavidhànàt snàne dvivàsasa evàdhikàraþ pratãyate .. * .. ekavastrasnàne doùamàha samudrakarakçtabhàùye gotamaþ .
     %<ekavastreõa yat snànaü såcyà viddhena caiva hi .
     snàtastu na bhavet ÷uddhaþ ÷riyà ca parihãyate ..>% ataeva .
     %<snànaü tarpaõaparyantaü kuryàdekena vàsasà .>% iti .. yadi samålaü tadà pretatarpaõaparamiti . atraikavastrà j¤àtaya ityàdinà ekavastratvavidhànàt . ekena ekajàtãyena iti vàcaspatimi÷raþ .. yena vàsasà snànaü kçtaü jalasthasya tenaiva tarpaõam . iti kçtyatattvàrõavaþ .. na ca .
     %<snàna÷àñyàntu dàtavyà mçdastisro vi÷uddhaye .
     jalamadhye tu yaþ ka÷cit dvijàtirj¤ànadurbalaþ .
     niùpãóayati tadvastraü snànaü tasya vçthà bhavet ..>% snàna÷àñhyàmiti tadvastramiti ekavacananirde÷ena ca snàne'pyekavastratvamiti vàcyaü atra vi÷uddhaye ityabhidhànenàdhodhçtavastrasyai va mçtrayeõa prakùàlanaü na tåttarãyasya etadarthamekavacanam . ata eva mçttrayeõàdharãyavastraü prakùàlya ityàhnikacintàmaõiþ .. va÷iùñhavacanasyaikavàkyatayà snàto nàïgàni nirmajyàt snàna÷àñyà na pàõinà . iti viùõupuràõãyenàdharãyavastraõaiva gàtramàrjanaü niùidhyate . etena niùpãóya snànavastramiti kàtyàyanavacane ekatvamavivakùitamiti nirastam . ataeva sarvatraikatvanirde÷aþ . ÷iùñànàmàcàro'pi tatheti .. * .. nàjasramiti punaþ punaþ snànaniùedhaþ ràgapràptasnànaviùayo dçùñàrthakatvàt . eva¤caikasmin dine nànàtãrthàdinimittapràptasnànàvçttirbhavatyeva vaidhatvàt . atràpi tantraprasaïgayoþ sattve sakçdeveti .. * .. àturaü prati jàvàlaþ .
     %<a÷iraskaü bhavet snànaü snànà÷aktau tu karmiõàm .
     àrdreõa vàsasà vàpi daihikaü màrjanaü smçtam ..>% karmiõàm .
     %<÷irasnàtastu kurbvãta daivaü paitramathàpi và .>% iti màrkaõóeyapuràõoktakarmacikãrùåõàü màrjanamiha pro¤chanam . yogiyàj¤avalkyaþ .
     %<asàmarthyàccharãrasya kàla÷aktyàdyapekùayà .
     mantrasnànàditaþ sapta kecidicchanti sårayaþ ..
     màntraü bhaumaü tathàgneyaü vàyavyaü divyameva ca .
     vàruõaü mànasa¤caiva suptasnànaü prakãrtitam ..
     àpohiùñheti vai màntraü mçdàlambhastu pàrthivam àgneyaü bhasmanà snànaü vàyavyaü gorajaþ smçtam ..
     yattu sàtapavarùeõa snànaü taddivyamucyate .
     vàruõa¤càvagàhya¤ca mànasaü viùõucintanam ..
     samastaü snànamuddiùñaü mantrasnànakrameõa tu .
     kàladoùàdasàmarthyàt sarvaü tasya phalaü smçtam ..>% àpohiùñheti àpohiùñhàdi çktrayamatra vivakùitam . eva¤ca . kàladoùàdasàmarthyàt na ÷aknoti yadàmbhasi . tadà j¤àtvà tu çùibhirmantrairjuùñantu màrjanam .. ÷anna àpastu drupadà àpohiùñhàghamarùaõam . ebhi÷caturbhirçïmàtrairmantrasnànamudàhçtam .. iti yogiyàj¤avalkyãyaü yanmantrasnànàntaraü tat pràdhànyakhyàpanàya ataeva pitçdayitàyàü sandhyàtaþ pårvaü tallikhitam . mçdàlambastu gaïgàdimçttikàtilakaråpaþ . bhasmanà saüskçtabhasmanà iti chandogàhnikaþ . avagàhyaü mantràdyaïga÷ånyàvagàhanamàtraü vivakùitaü ato mukhyàvagàhanaråpasnànànukalpatvamapyuktam . kàladoùo'tivçùñyàdiþ . asàmarthyaü ÷arãràpàñavahetuþ . jalasya svalpatve na sampårõavàruõasnànavidhikàlàyogyatvaü veti . etanmålakaü gehe cettadamantravaditi chandogapari÷iùñãyaü pårvoktaü anyathà målabhåta÷rutyantarakalpanàpatteþ .. sàmarthye tåddhutajalenàpi sasantrakasnànamàha parà÷arabhàùye vyàsaþ .
     %<÷ãtàstvapo niùevyoùõà mantrasambhàrasaüskçtàþ gehe'pi ÷asyate snànaü taddhãnamaphalaü smçtam ..>% padmapuràõam .
     %<nairmalyaü bhàva÷uddhi÷ca vinà snànaü na jàyate .
     tasmànmanovi÷uddhyarthaü snànamàdau vidhãyate .
     anuddhçtairuddhçtairvà jalaiþ snànaü sadàcaret .
     tãrthaü prakalpayedvidvàn målamantreõa mantravit ..
     namo nàràyaõàyeti målamantra udàhçtaþ .
     darbhapàõistu vidhinà àcàntaþ prayataþ ÷uciþ ..
     caturhastasamàyuktaü caturasraü samantataþ .
     prakalpyàvàhayedgaïgàü ebhirmantrairvicakùaõaþ ..
     viùõoþ pàdaprasåtàsi vaiùõavã viùõupåjità .
     pàhi nastve nasastasmàdàjanmamaraõàntikàt ..
     tisnaþ koñyo'rdhakoñã ca tãrthànàü vàyurabravãt divi bhuvyantarãkùe ca tàni te santi jàhnavi ..
     nandinãtyeva te nàma deveùu nalinãti ca .
     vçndà pçthvã ca subhagà vi÷vakàyàü÷ivà sità ..
     vidyàdharã suprasannà tathà lokaprasàdinã .
     kùamà ca jàhnavã caiva ÷àntà ÷àntipradàyinã ..
     etàni puõyanàmàni snànakàle prakãrtayet .
     bhavet sannihità tatra gaïgà tripathagàminã ..
     saptavàràbhijapte na karasaüpuñayojitam .
     mårdhni dadyàt jalaü bhåyastri÷catuþ pa¤ca sapta và .
     snànaü kuryànmçdà tadvat àmantryaca vicakùaõaþ ..
     a÷vakrànte rathakrànte viùõukrànte vasundhare .
     mçttike hara me pàpaü yammayà duùkçtaü kçtam ..
     uddhçtàsi varàheõa kçùõena ÷atabàhunà ..
     àruhya mama gàtràõi sarvaü pàpaü pramocaya .
     namaste sarvabhåtànàü prabhavàriõi suvrate .. * ..>% namo nàràyaõàya ityaùñàkùararåpamålamantreõa caturasraü catuùkoõaråpaü samantataþ sarvadikùu caturhastaü jalaü pratidikùu hastamàtreõa vyavacchidya tãrthaüprakalpayet . vitate nadyàdijale snànasthànaü paricchindyàt . tatra viùõoþ pàda ityàdinà ÷àntipradàyinãtyantena mantreõa gaïgàmàvàdvayet saptavàràbhijapteneti saptavàràbhijaptena namo nàràyaõàyeti mantreõàbhimantryeti ÷eùaþ . ekavacananirde÷àt tasya målamantratoktyà ca atràpi viniyogo'vagamyate . tata÷ca saptavàrapañhitanàràyaõamantreõa jalamabhimantrya karayugena trivàràdi mårdhnikùipet . tata÷cà÷vakrànta iti mantràbhyàü tadvaditi japtàbhyàm .
     %<mçttikàþ sapta na gràhyà valmãke måùikotkare antarjale ÷ma÷àne ca vçkùamåle suràlaye .
     parasnànàva÷iùñe ca ÷reyaskàmaiþ sadà naraiþ ..>% iti dakùapratiùiddhetaràü mçdamàmantrya tayà mçdà ÷iraþprabhçtyàlabhyànuddhçtairvà jalaiþ ÷iraþ prabhçtyaïgakùàlanamavagàhanaråpapradhànaü vàruõasnànaü samàcarediti pårvoktenànvayaþ . mçdgralaõamantre prabha vàriõi iti prabhavamutpattimartuü pràpayituü ÷ãlamasyàstatsambodhanamidam . avagàhanantu cakùuþkarõanàsikàmaïgulãbhiràcchàdya kuryàt .
     %<aïgulãbhiþ pidhàyaivaü ÷rotradçïnàsikàmukham nimajjeta pratisrotastriþ pañhedaghamarùaõam ..>% iti samudrakaradhçtàt . atrànuddhçte vàratrayamevàvagàhanaü pràguktavàmanapuràõàt . eùa vidhiþ pauràõikatvàt sarva÷àkhisàdhàraõaþ . vedamantrarahitatvàdanadhãtavedànàmapi sarvathàdaraõãyaþ .. * .. matsyapuràõam .
     %<nadyàü pratyeka÷aþ snàne bhavedgodànajaü jalam .
     gopradànai÷ca da÷abhistàsàü puõyantu ptaïgame ..>% va÷iùñhaþ .
     %<yo'nena vidhinà snàti yatra tatràmbhasi dvija .
     sa tãrthaphalamàpnoti tãrthe tu dviguõaü phalam ..>% anena tãrthàvàhanàdinà . ato gaïgàyàmapyàvàhanaü kurvanti ÷iùñàþ . atra ca . màghasaptamyàdinimittakatãrthavi÷eùanimittakamantrapàñhastumçdàlambhanànantaraü kàryaþ . àgantukànàmante 'bhinive÷a iti nyàyàt . evaü gaïgàyàü vi÷eùamantrànantarameva da÷aharàdimantràþ pàñhyàþ . tatra gaïgàyàü vi÷eùamantrau vidyàkaradhçtau .
     %<viùõupàdàrghya sambhåte gaïge tripathagàmini .
     dharmadravãti vikhyàte pàpaü me hara jàhravi ..
     ÷raddhayà bhaktisampanne ÷rãmàtardedi jàhnavi .
     amçtenàmbunà devi bhàgãrathipunãhi màm ..>% govindadvàda÷yàü snàne gaïgàyàü padmapuràõãyo mantraþ .
     %<mahàpàtakamaüj¤àni yàni pàpàni santi me .
     govindadvàda÷ãü pràpya tàni me hara jàhnavi ..>% gaïgàsàgarasaïgame mantraþ .
     %<tvaü deva saritàü nàtha tvaü devi saritàüvare .
     ubhayoþ saïgame snàtvà mu¤càmi duritàni vai ..>% lauhityasnàne tu mantraþ .
     %<brahmaputtra mahàbhàga ÷àntanoþ kulanandana .
     amoghàgarbhasaübhåta pràptaü lauhitya me hara .. * ..>% karatoyàsnànamantraþ ..
     %<karatoye sadànãre sarit÷reùñhe suvi÷rute .
     pauõóràn plàvayase nityaü pàpaü hara karodbhave .. * ..>% viùõuþ . snàtaþ ÷iro nàvadhunet nàïgebhyastoyamuddharet . na tailaü và saüspç÷et nàprokùitaü pårvadhçtaü vàso vibhçyàt . snàta eva soùõãùo dhaute vàsasã vibhçyàt na mlecchàntyajapatitaiþ saha sambhàùaõaü kuryàt iti . nàïgebhyastoyamuddharediti snàna÷àñãpàñibhyàü påraõãyam .
     %<snàto nàïgàni nirmçjyàt snàna÷àóhyà na pàõinà ..>% iti viùõuvacanàt . atra vàso'ntaradhàraõàt pràkkçtatailaspar÷aniùedhaþ pratãyate .
     %<÷iraþsnàtastu tailena nàïgaü ki¤cidupaspç÷et ..>% iti manuvacanametatparam .. * .. yàj¤avalkyaþ .
     %<brahmakùattravi÷àmeva mantravat snànamiùyate .
     tåùõãmeva hi ÷ådrasya sanamaskàrakaü matam ..
     agamyàgamanàt steyàt pàpibhya÷ca pratigrahàt rahasyàcaritàt pàpàt mucyate snànamàcaran ..
     prakartumasamartha÷cet juhoti yajati kriyàþ .
     snànadhyànajapairdànairàtmànaü ÷odhayedbudhaþ ..>% brahmapuràõam .
     %<nadyàü pratyeka÷aþ snàne bhavet godànajaü phalam gopradànaistu da÷abhistàsàü puõyantu saïgame .. *>% manuþ .
     %<na snànamàcaret bhuktvà nàturo na mahàni÷i .
     na vàsobhiþ sahàjasraü nàvij¤àte jalà÷aye ..>% na snànamàcaredbhuktveti ràgapràptasnànaniùedhaþ . nityasyàpràptatvàt . naimittikasya ca niùeddhuma÷akyatvàt . àturaþ snànasambardhakarogavàn .
     %<mahàni÷à tu vij¤eyà madhyamaü praharaüdvayam .
     tasyàü snànaü na kattavyaü kàmyanaimittikàdçte ..>% na vàsobhiþ saha ityanena bahuvàsoniùedhàt snàne dvivàsastvaü pratãyate . ajasraü punaþ punaþ . tena vàruõyàdisaükràntyàdi-nimittabheda-pràptamekadà nànàsnànaü niùidhyate . kintu tantreõa prasaïgena caikaü snànam . tathà ca nigamaþ .
     %<nàvartayet punaþ karma tarpaõàdikamanvaham .
     kàmyanaimittike hitvà ekaü hyekatra vàsare ..
     viùuvaddi÷ase pràpte pa¤catãrtho vidhàünataþ .
     snàtvà saïkarùaõaü kçùõaü dçùñvà bhadrà¤ca bho dvijàþ .
     naraþ samastayaj¤ànàü phalaü pràpnoti durlabham ..>% iti brahmapuràõoktamàrkaõóeyahrade pradyumnasarovare samudraråpàditãrthàdau tantraprasaïgayorabhàvàt punaþ punarekadine'pi nànàsnànamiti .. * ..
     %<parakãyanipàneùu snàyànnaiva kadàcana .
     nipànakartuþ snàtvà hi duùkçtàü÷ena lipyate ..>% nipànaü jalàdhàramàtram . tathà ca yàj¤avalkyaþ .
     %<pa¤ca piõóànanuddhçtya na snàyàt paravàriõi ..>% yogiyàj¤avalkyaþ .
     %<anuddhçtya tu yaþ snàyàt parakãyajalà÷aye .
     vçthà tasya bhavet snànaü kartuþ pàpena lipyate ..
     snànaü dànaü tapo dhyànaü pitçdevàrcanaü tathà .
     pàvanàni manuùyàõàü duùkçtasyeha karmaõaþ ..>% chandogapari÷iùñam .
     %<yavyadvayaü ÷ràvaõàdi sarvà nadyo rajasvalàþ .
     tàsu snànaü prakurvãta varjayitvà samudragàþ ..
     upàkarmaõi cotsarge pretasnàne tathaiva ca .
     candrasåryagrahe caiva rajodoùo na vidyate ..>% nigamaþ . na duùyettãravàsinàm . vyàghrapàdaþ . abhàve kåpavàpãnàmanyenàpi samuddhçte . rajoduùñe'pi payasi gràmabhogo na duùyati .. anyena kumbhàdinà .
     %<antyairapi kçte kåpe setau vàpyàdike tathà .
     tatra snàtvà ca pãtvà ca pràya÷cittaü samàcaret ..>% tathà .
     %<prabhåte vidyamàne tu udake såmanohare .
     nàlpodake dvijaþ snàyàt nadã¤cotsçjya kçtrime ..>% iti bahubhirdhçtam .. brahmapuràõe .
     %<nityaü naimittikaü kàmyaü trividhaü snànamiùyate .
     tarpaõantu bhavettasya aïgatvena vyavasthitam ..
     ÷ma÷rukarmà÷rupàta¤ca maithunaü chardanaü tathà .
     aspç÷yaspar÷anaü kçtvà snàyàdvarjyà jalakriyà ..>% yatra tu rogàdinà snànaü na kçtaü tatàpi gàtramàrjanàdinà÷aucamutpàdya pitçyaj¤asiddhaye tarpayet . tadàha ÷àtàtapaþ .
     %<tarpaõantu ÷uciþ kuryàt pratyahaü snàtako dvijaþ .
     devebhya÷ca çùibhya÷ca pibhyatç÷ca yathàkramam .. * ..
     puùye và janmanakùatre vyatãpàte ca vaidhçtau .
     amàvàsyàü nadãsnànaü dahatyàjanmaduùkatam ..>% varàhapuràõam .
     %<dakùiõàvarta÷aïkhe ca pàtre'pyauómbare sthitam .
     udakaü yaþ pratãccheta ÷irasà hçùñamànasaþ .
     tasya janmakçtaü pàpaü tatkùaõàdeva na÷yati ..
     acchinnapadma patreõa sarvaratnodakena ca .
     srotasà vai naraþ snàtvà sarvapàpaiþ pramucyate ..>% viùõu dharmottare .
     %<tathà darbhodakaiþ snànaü sarvapàpapraõà÷anam .
     gomåtreõa ca yat snànaü sarvàghavinisådanam ..
     tathà puùpodakasnànaü bhavedàromyakàrakam .
     kevalairvà tilaiþ snànaü athavà gaurasarùapaiþ .
     snànaü priyaïguõà proktaü tathà saubhàgyavardhanam ..
     àyuùya¤ca ya÷asya¤ca dharmaü medhàvivardhanam .
     snànaü pavitraü màïgalyaü tathà kà¤canavàriõà ..>% ÷aïkhaþ .
     %<snàtasya vahnitoyena tathà ca paravàriõà .
     kàya÷uddhiü vijànãyàt na tu snànaphalaü labhet>% snànaphalaü vaidham . àyurvedãyantu bhavatyeva yamaþ
     %<nityaü naimittika¤caiva kriyàïgamalakarùaõam .
     tãrthàbhàve ca kartavyamuùõodakaparodakaiþ ..>% viùõupuràõam .
     %<snànàrdràü dharaõã¤caiva dårataþ parivarjayet .>% ityàhnikatattvam .. * .. tàntrikasnànavidhiryathà . tatra nadyàdau vaidikasnànaü kçtvà tàntrikasnànamàcaret . tathà ca gautamãye .
     %<atha snànaü tathà kuryàt yathà÷àstravidhànavit .
     malaprakùàlanaü snànaü sva÷àkhoktaü samàcaran .
     mantrasnànaü tataþ kuryàt karmaõàü siddhihetave ..>% tadyathà . adyetyàdi amukadevatàprãtaye mantrasnànamahaü kariùye iti saïkalpaü kuryàt . tathà ca kulacåóàmaõau .
     %<tàmrapàtraü sadårva¤ca satilaü sajalaü tataþ .
     gçhãtvàmukadevasya prãtaye snànamàcaret ..>% tataþ ùaóaïganyàsapràõàyàmau kçtvà gaïgeca ityanenàïku÷amudrayà såryamaõóalàttãrthamàvàhya vamiti dhenumudrayàmçtãkçtya kavacenàvaguõñhyàstreõa saürakùya målena ekàda÷adhàbhimantrya såryàbhimukhaü dvàda÷adhàrà viniþkùipya tasminniùñadevatàcaraõàravindaniþsçtajale nimajya devatàü dhyàyan målamantraü yayà÷akti japan unmajya udakena trivàrajaptena kalasamudrayà trivàramàtmànamabhiùicya vaidikasandhyàdikaü kçtvà såyyàrghyaü dattvà tàntrikàghamarùaõàdivàridhàràntaü karma kuryàt . iti tantrasàraþ .. * .. anyacca .
     %<janmàntarasahasreõa yat pàpaü kurute naraþ .
     mucyate sarvapàpebhyaþ snàtvà kùàràrõave sakçt ..
     yàmyaü hi yàtanàduþkhaü nityasnàyã na pa÷yati snànaü madhyaü dine kuryàt jãrõe'nnetu niràmayaþ nadyàmastamite snànaü na kurvãta sadà budhaþ .
     nadyàü snàtvà nadãü cànyàü na pra÷aüseta paõóitaþ ..
     apra÷astaü ni÷i snànaü ràhoranyatra dar÷anàt .
     snànaü dànaü tapaþ ÷ràddhamanantaü ràhudar÷ane .
     àsurã ràtriranyatra tasmàttàü parivarjayet .
     nadãdevanikhàteùu taóàgeùu saraþsu ca .
     snànaü samàcarennityaü gattaprasravaõeùu ca ..
     nipàtanàduddhçtaü puõyaü tataþ prasravaõàdikam .
     tato'pi sàrasaü puõyaü tato nàdeyamucyate .
     tãrthatoyaü tataþ puõyaü gaïgàtoyaü tato'dhikam ..>% iti vahnipuràõe àhnikataponàmàdhyàyaþ .. ki¤ca . nityaü naimittikaü kàmyaü kriyàïgaü malakarùaõam kriyàmnànaü tathà ùaùñhaü ùoóhàsnànaü prakãrtitam .. asnàtastu pumànnàrho japyàdihavanàdiùu . pràtaþsnànaü tadarthantu nityasnànaü prakãrtitam .. càõóàla÷avaviùñhàdeþ pçùñvà snànaü rajasvalàm . snànàrha÷ca yadà snàti snànaü naimittikaü hi tat .. puùpasnànàdikaü snànaü daivaj¤avidhicoditam . taddhi kàmyaü samuddiùñaü nàkàmastat prayojayet japtukàmaþ pavitràõi arciùyan devatàütithãn . snànaü samàcaredyastu kriyàïgaü tat prakãrtitam malàpakarùaõaü nàmnà snànamabhyaïgapårvakam . malàpakarùaõàrthàya pravçttistatra nànyathà .. sarveùu devakhàteùu tãrtheùu ca nadãùu ca . snànameva kriyà yasmàt kriyàsnànamataþ smçtam iti gàruóe 105 adhyàyaþ .. * .. ku÷ahastasya vaiùõavavi÷eùasya snànàdiniùedho mànasasnànapra÷aüsà ca yathà --
     %<sarvakarmaphalatyàgã hareþ saükalpavarjitaþ .
     no dvijaþ ku÷ahastaþ syàt snànapåjàjapàdiùu ..
     kadàciddarbhasto na tyaktakàmastu vaiùõavaþ .
     snànàdiùu ca kçtyeùu govindasyàrcanàdiùu ..
     mçdàsanaþ ku÷akaro vaiùõavo na bhaveddvija .
     hareþ kuryàt prayatnena sarvasevàjapàdiùu ..
     asnàto na japenmantraü govindasya mahàtmanaþ .
     kadàcida÷ucirbhåtvàpyasnàto'pi ca mànavaþ ..
     mànasasnàtako loko mukundasyàrcanàdiùu .
     påtàtmà yadi mantrasya ÷uddho bhavati jàpakaþ ..
     bhavettu mànasasnàyã yo bàhyàbhyantaraþ ÷uciþ .
     japàdhikàrã sa bhavet kçùõamantrasya mànavaþ ..
     aindrasnànàdvaraü kàmyaü kàmyàdàgne yameva ca .
     àgneyàdà÷ucaü ÷reùñhaü vàruõa¤cà÷ucàdapi ..
     avagàhaü vàruõàttu vaidika¤càvagàhanàt .
     vaidikàdapi naimittaü tasmàdvai màrjanaü varam ..
     màrjanànmàntrikaü ÷reùñhaü bhaumaü syànmàntrikàdhikam .
     bhaumasnànàdvaraü bràhmyaü bràhmyataþ pauõyameva ca ..
     pauõyato nairmalaü snànaü vàyavya¤ca tato'dhikam .
     vàyavyànmànasa¤ceha sarvasnànàt paraü varam ..
     martya÷cet mànasasnàtaþ sarvatra vijayã bhavet .
     govindasarvasevàsu càrhatàmeti dhàraõà ..
     sa jàpako vaiùõavaþ syàt harerbhajanatattvavit .
     mànasasnànavàn yo và bhakta÷càtra sadà sukhã ..>% iti pàdmottarakhaõóe 108 adhyàyaþ .. * .. anyacca .
     %<mànasaü vaidikaü caiva màntrikaü màrjanaü tathà .
     avagàhana¤ca naimittamà÷ucaü puõyameva ca ..
     nairmalaü vàruõaü bràhmyaü maitraü kàmya¤ca nàrada .
     vàyavyaü bhaumamàgneyaü ùoóa÷asnànamãritam ..
     govindamantragrahaõaü dãkùayà tu gurornçõàm .
     yadàbhiùiktaü cittaü syàttatsnànaü mànasaü ÷ubham martyasya nàmagrahaõaü yadà kàrùõàdhvare guroþ .
     snànadehendriyamanastat snànaü mànasaü bhavet ..
     nàmasaükãrtanaü viùõornaraþ kuryàdakaitavàt .
     sadaiva cenmahàsnànaü ÷arãrasukhakàraõam ..
     kayà kastvà svasti na÷cet yadi vedai÷ca vaidikam darbha÷àntyudakaiþ snànaü yaj¤ànte abhiùecanam ..
     sahasra÷ãrùà tadviùõoriti mantràdibhirdvija .
     cet payo'bhyukùaõaü snànaü màntrikaü samudàhçtam oü ÷anna àpohiùñheti çta¤cetyàdibhiryadi .
     pàñhe kuryàt ku÷asnànaü màrjanaü dvija ãritam jaleùu majjatàü néõàü majjanantu yadà ÷iraþ .
     tadà sarvavapu÷ca syàdavagàhanamucyate .
     govindadvàda÷ãmàghãvàruõyardhodayàdiùu .
     snànaü yattacca naimittaü grahaõe candrasåryayoþ ..
     maithune vamane retaþskhalane mçtake tathà .
     viõmåtràdi÷avaspar÷e ÷avànugamane'pi ca ..
     nidrànte jàtakençõàmaspç÷yaspar÷anàdiùu .
     rajasvalàcaturthàhe yat snànaü syàttadà÷ucam ..
     gaïgàdisarvatãrtheùu viùõupàdodakaistathà .
     yat snànamabhiùeka¤ca puõyaü tat parikãrtitam helayà ÷raddhayà néõàü bhaktyà yatnena nàrada .
     gaïgàmbhoyaùñivatsnànaü mahàpàpàdinà÷anam ..
     gaïgàsnànaü manuùyàõàü sarvakalmaùanà÷anam .
     stambavaccàpi kàùñhasya bhavenmåùalavat yadi ..
     snànaü syàt sarvatãrtheùu nànàyaj¤aphalapradam .
     ÷àlagràma÷ilàvàri yo'bhiùekaü samàcaret ..
     akàlamçtyuharaõaü sarvavyàdhivinà÷anam .
     viùõoþ pàdodakaü pãtvà ÷irasà dhàrayedyadi yadi sarvamanuùyàõàü bàhyàntarmala÷odhanam .
     tadeva nairmalasnànaü ÷arãràõàü bhavet dhruvam ..
     svedà÷rumajjàviõmåtracikuràþ kùatajà vasà .
     dåùikà karõaviñ ÷leùmà néõàü bàhyamalàþ smçtàþ malaistu malino deho navacchidrai÷ca chidritaþ .
     sravatyavirataü pårõo divàràtrau malànataþ ..
     adbhi÷ca gomayai÷càpi malànàmapamàrjanam .
     sarvatra kùàlanaü kçtvà sarvàtmaprayato muniþ ..
     aùñàïgayogàbhyàsai÷ca dehaprakùàlanaü tataþ .
     naro'mbumajjanaü kurvan snànaü bhavati nairmalam ..>% iti pàdme uttarakhaõóai 113 adhyàyaþ .. * .. ki¤ca .
     %<tulàmakarameùeùu pràtaþsnànaü vidhãyate .
     haviùyaü brahmacarya¤ca mahàpàtakanà÷anam ..
     amàsnànaü gayà÷ràddhaü dakùiõàmukhabhojanam .
     na jãvatpitçkaþ kuryàt kçte ca pitçhàbhavet kareõa màrja yedgàtraü snànavastreõa và yadi .
     ÷unàspçùñaü bhavedgàtraü punaþ snànena ÷udhyati ..
     aprakùàlya tu pàdau yaþ snàtvà gacchati mandiram saüvatsarakçtaü puõyaü tatkùaõàdeva na÷yati ..
     snànaü rajakatãrtheùu bhojanaü gaõikàlaye .
     ÷ayanaü pårvapàde ca brahmahatyà dine dine ..>% iti karmalocanaþ .. anyat matsyasåktatantre 39 pañale draùñavyam ..

#<snànatçõaü>#, klã, (snànàya tçõam .) ku÷aþ . iti ÷abdamàlà ..

#<snànayàtrà>#, strã, (snànasya yàtrà utsavaþ .) jyaiùñhapaurõamàsyàü ÷rãviùõormahàsnànaråpotsavaþ yathà, brahmapuràõam .
     %<màsi jyaiùñhe tu saüpràpte nakùatre ÷akradaivate .
     paurõamàsyàü tadà snànaü sarvapàpaü hareddvijàþ ..
     tasmin kàle tu ye martyàþ pa÷yanti puruùottamam balabhadraü subhadrà¤ca te yànti padamavyayam ..>% skandapuràõaviùõudharmottarayoþ .
     %<jyaiùñhyàmaha¤càvatãrõastatpuõyaü janmavàsaram tasyàü me snàpanaü kuryànmahàsnànavidhànataþ ..
     jyaiùñhyàü pràtaþsnànakàle brahmaõà sahita¤ca màm ràmaü subhadràü saüsàpya mama lokamavàpnuyàt ..>% iti tithyàditattvam .. anyat yàtrà÷abde draùñavyam ..

#<snànãyaü>#, tri, (snàtyaneneti . snà + karaõe anãyar . yadvà, snànàya hitam . snàna + chaþ .) snànayogyam . snànasampàdakadravyam . yathà --
     %<gaïgàdãnà¤ca tãrthànàü vàri kumbhaprapåritam .
     snànãyaü te prayacchàmi snànaü kuru trilocane ..>% iti durgotsavapaddhatiþ ..

#<snàyã>#, [n] tri, (snàtãti . snà + õiniþ .) snànakartà . yathà, tithyàditattve .
     %<pràtaþsnàyã bhavennityaü dvau màsau màghaphàlguõau ..>%

#<snàyuþ>#, strã, (sà + bàhulakàt uõ . %<àtoyuk ciõkçtoþ .>% 7 . 3 . 33 . iti yuk . ityuõàdivçttau ujjvalaþ . 1 . 1 .) vàyuvàhinã nàóã . mahura iti khyàtà . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . vasnasà 2 ityamaraþ . 2 . 6 . 66 .. snasà 3 nasà 4 . iti ràjanirghaõñaþ .. sa tu garbhasthasya saptabhirmàsairbhavati . iti mugdhabodhaþ .. (yathà, yàj¤avalkyaþ . 3 . 100 .
     %<÷iràþ ÷atàni saptaiva navasnàyu÷atàni ca ..>%
     %<navasnàyu÷atàni tàsàü ÷àkhàsu ùañ÷atàni .
     dve ÷ate triü÷acca koùñhe . grãvàü pratyårdhaü saptatiþ ..
     ekaikasyàntu pàdàïgulyàü ùañnicitàstàstriü÷at tàvatya eva talakårcagulpheùu . tàvatya eva jaïghàyàm . da÷ajànuni . catvàriü÷adårau .
     da÷a vaïkùaõe . ÷atamadhyardhvamevamekasmin sakthni bhavanti . etenetarasakthi bàhå ca vyàkhyàtau .
     ùaùñiþ kañyàm . a÷ãtiþ pçùñhe . pàr÷vayoþ ùaùñiþ . urasi triü÷at .. ùañtriü÷adgrãvàyàm mårdhni catustriü÷at . evaü nava snàyu÷atàni vyàkhyàtàni . bhavanti càtra .
     snàyu÷caturvidhà vidyàttàstu sarvà nibodha me .
     pratànavatyo vçttà÷ca pçthvya÷ca suùiràstathà ..
     pratànavatyaþ ÷àkhàsu sarvasandhiùu càpyatha .
     vçttàstu kaõóaràþ sarvà vij¤eyà ku÷alairiha ..
     àmapakvà÷ayànteùu vastau ca ÷uùiràþ khalu .
     pàr÷vorasi tathà pçùñhe pçthulà÷ca ÷irasyatha ..
     nauryathà phalakàstãrõà bandhanairbahubhiryutà .
     bhàrakùamà bhavedapsu nçyuktà susamàhità .
     evameva ÷arãre'smin yàvantaþ sandhayaþ smçtàþ ..
     snàyubhirvahubhirbaddhàstenabhàrasahà naràþ nahyasthãni na và pe÷yo na sirà na ca sandhayaþ ..
     vyàpàditàstathà hanyuryathà snàyuþ ÷arãriõam .
     yaþ snàyuþ pravijànàti bàhyà÷càbhyantaràstathà gåóhaü sa ÷alyamàhartuü dehàcchaknoti dehinàm ..>% iti su÷rute ÷arãrasthàne pa¤came'dhyàye ..)

#<snàyvarma>#, [n] klã, netrarogaprabhedaþ . tasya lakùaõaü yathà
     %<sthiraü prastàri màüsàóhyaü ÷uùkaü snàyvarmapa¤camam ..>% itimàdhavakaraþ .. anyat netraroga÷abde draùñavyam

@<[Page 5,456b]>@
#<snàvà>#, [n] puü, (snà + %<snàmadipadãti .>% uõà 0 4 . 112 . iti vanip .) snàyuþ . iti kecit .. (yathà, vàjasaneyasaühitàyàm 39 . 10
     %<màüsebhyaþ svàhà snàvabhyaþ svàhà ..>% %<snavabhyaþ snàvànaþ snàyavo nasàþ .>% iti tadbhàùyam .. * .. tri, rasikaþ . ityuõàdivçttau ujjvaladattaþ ..)

#<snigdhaü>#, klã, (sniha + ktaþ .) ÷ikthakam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<snigdhaþ>#, puü, (snihyati smeti . sniha + akarmakatvàt kartari ktaþ .) vayasyaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 12 .. raktairaõóaþ . saralavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<snigdhaþ>#, tri, (sniha + ktaþ .) snehayuktaþ . aråkùaþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 153 . 9 .
     %<aùñau daüùñràþ sutãkùõàgrà÷cirasyàpàtaduþsahàþ deheùu majjaùiùyàmi snigdheùu pi÷iteùu ca ..>%) tatparyàyaþ . cikkaõam 2 masçõam 3 . ityamaraþ . 2 . 9 . 46 .. àmçùñam 4 cikvam 5 cakvaõam 6 . iti vai÷yavarge ÷abdaratnàvalã ..
     %<snigdhantu vatsalo vatsaþ snehayuktajane bhavet .>% iti ca vi÷eùyanighnavarge ÷abdaratnàvalã ..

#<snigdhataõóulaþ>#, puü, (snigdhastaõóulaþ .) ùaùñi÷àliþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<snigdhatà>#, strã, (snigdhasya bhàvaþ . tal .) priyatà . yathà --
     %<hàrdaü priyatvaü priyatà snigdhatàyàü nigadyate .>% iti ÷abdaratnàvalã .. snehaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<snigdhadàruþ>#, puü, (snigdhaü cikkaõaü dàru kàùñhaü yasya .) saralavçkùaþ . iti jañàdharaþ . devadàruþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<snigdhapatrakaþ>#, puü, (snigdhàni patràni yasya . kap .) gajaratçõam . ghçtakara¤jaþ . gucchakara¤jaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<snigdhapatrà>#, strã, puü, (snigdhaü patraü yasyàþ .) badarã .. iti jañàdharaþ .. pàlakyam . kà÷marã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<snigdhapiõóãtakaþ>#, puü, (snigdhaþ piõóãtakaþ .) madanavçkùavi÷eùaþ . yathà --
     %<vàràho'nyaþ kçùõavarõo mahàpiõóãtako mahàn snigdhapiõóãtaka÷cànyaþ sthålavçkùaphalastathà ..
     anyau ca madanau ÷reùñhau kañutiktarasànvitau .
     chardanau kaphahçdrogapakvàmà÷aya÷odhanau ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..

#<snigdhaphalà>#, strã, (snigdhaü phalaü yasyàþ . nàkulã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<snigdhà>#, strã, (snigdha + ñàp .) medà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sniña>#, ka snehe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøparaø-akaø-señ .) ka, sneñayati . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 5,456c]>@
#<snuþ>#, puü, (snuprasravaõe + mitadrvàditvàt óuþ .) sànuþ . parvatasya samabhåbhàgaþ . ityamaraþ . 2 . 3 . 5 ..

#<snuþ>#, strã, (snu + óuþ .) snàyuþ . yathà --
     %<triùñup màüsàt snuto'nuùñup jagatyasnaþ prajàpateþ .
     tasyoùõigàsãllomabhyo gàyattrã ca tvacovibhoþ ..>% iti ÷rãbhàgavate . 3 .. 12 . 29 ..

#<snuk>#, [h] strã, (snuha + kvip .) snuhãvçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 5 ..

#<snukchadaþ>#, puü, kùãraka¤cukãvçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<snutaþ>#, tri, (snu + ktaþ .) kùaritajalàdiþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 92 .. (siktaþ . yathà, bhàgavate . 1 . 11 . 30 .
     %<tàþ puttramaïkamàrosya snehasnutapayodharàþ .
     harùavihvalitàtmànaþ sisicurnetrajairjalaiþ ..>%)

#<snuùà>#, strã, (snauti mano yasyàmiti . snu prasravane + %<snuvra÷cikç¤ùibhyaþ kit .>% uõàø 3 . 66 . iti saþ . sa ca kit .) puttrabadhåþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 9 .. (yathà, raghuþ . 8 . 14 ..
     %<sa kilà÷ramantyamà÷rito nivasannàvasathe puràdbahiþ .
     samupàsyata puttrabhogyayà snuùayevàvikçtendriyaþ ÷riyà ..>%) ÷va÷rvà saha tasyà virodhakàraõaü ÷va÷rå÷abde draùñavyam .. snuhãvçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<snuhà>#, strã, (snuha + bhàgurimate ñàp . snuhãvçkùaþ ityamarañãkàyàü bharataþ . 2 . 4 . 105 ..

#<snuhiþ>#, strã, (snuha + in .) snuhã . ityamarañãkà . 2 . 4 . 105 ..

#<snuhã>#, strã, (snuhi + kçdikàràditi ïãù .) vçkùavi÷eùaþ . manasàsija iti bhàùà . tatparyàyaþ . sãhuõóaþ 2 vrajadruþ 3 snuk 4 guóà 5 samantadugdhà 6 . ityamaraþ . 2 . 4 . 105 .. sihuõóaþ 7 ÷ãhuõóaþ 8 vajraþ 9 snuhà 10 snuhiþ 11 guóã 12 guóaþ 13 . iti taññãkà .. vajrã 14 . iti ÷abdaratnàvalã .. sudhà 15 vajrakaõñakaþ 16 kçùõasàraþ 17 . iti jañàdharaþ .. asyà dugdhaguõàþ .
     %<bahudoùe prayoktavyamagnitulyaü sudhàpayaþ .>% iti ràjavallabhaþ .. ràjanirghaõñoktaparyàyaguõau sehuõóa÷abde draùñavyau .. tatra manasà påjyà . yathà,
     %<supte janàrdane kçùõe pa¤camyàü bhavanàïvane .
     påjayenmanasàdevãü snuhãviñapasaüsthitàm ..
     padmanàbhe gate ÷ayyàü devaiþ sarvairanantaram .
     pa¤cabhyàmasite pakùe samuttiùñhati pannagã ..>% iti tithyàditattve devãpuràõam ..

#<snehaþ>#, puü, (sniha + gha¤ .) prema . ityamaraþ . 1 . 7 . 27 .. (tallakùaõaü yathà --
     %<dar÷ane spar÷ane vàpi ÷ravaõe bhàùaõe'pi và .
     yatra dravatyantaraïgaü sa sneha iti kathyate ..>%) snehasya duþkhamålatvam . yathà --
     %<yatra sneho bhayaü tatra sneho duþkhasya bhàjanam .
     snehamålàni duþkhàni tasmiüstyakte mahat sukham ..>% iti gàruóe . 113 . 59 .. tailàdirasabhedaþ . iti medinã .. (yathà, màghaþ . 2 . 85 .
     %<mçduvyavahitaü tejo bhoktumarthàn prakalpate .
     pradãpaþ snehamàdatte da÷ayàbhyantarasthayà ..>% yathà ca manuþ . 5 . 24 .
     %<yatki¤cit snehasaüyuktaü bhokùyaü bhojyamagarhitam .
     tat paryuùitamapyàdyaü haviþ÷eùa¤ca yadbhavet ..>%) nyàyamate guõavi÷eùaþ . jalãyaparabhàõàvayaü nityaþ . anyatra tvanityaþ . tailàdàvasya prakarùo vartate atasteùàü dàho bhavati yathà --
     %<sneho jale'õau nityo'yamanityo'vayavinyasau .
     tailàntare tatprakarùàt dahanasyànukålatà ..>% iti bhàùàparicchedaþ ..

#<snehanaü>#, klã, (snihyatyaneneti . sniha + lyuñ .) tailamardanam . tatparyàyaþ . snehaþ 2 snigdhatà 3 mrakùaõam 4 mrakùaþ 5 abhyaïgaþ 6 abhya¤janam 7 . iti ràjanirghaõñaþ .. (snehayatãti . sniha + õic + lyuþ . snigdhakàriõi, tri . yathà, su÷rute . 1 . 45 .
     %<ghçtaü saumyaü ÷ãtavãryaü mçdumadhuramalpàbhiùyandi snehanamiti ..>%)

#<snehapriyaþ>#, puü, (snehaþ priyo yasya .) pradãpaþ . iti hemacandraþ .. tailàdipriye, tri ..

#<snehabãjaþ>#, puü, (snehayuktàni bãjàni yasya .) piyàlavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. smehakàraõe, klã ..

#<snehabhåþ>#, puü, (snehàt bhårutpattiryasya .) ÷leùmà . iti hemacandraþ .. (snehà bhåriti .) snigdhabhåmau, strã .. (snehànvità bhåryasyeti snigdhabhåmivi÷iùñe, tri ..)

#<sneharaïgaþ>#, puü, (snehenaü rajyate iti . ra¤ja + gha¤ .) tilaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<snehavatã>#, strã, (sneho'syà astãti . sneha + matup . masya vaþ . ïãp .) medà . iti ràjanirghaõñaþ .. (tailàdirasavi÷iùñe prãtivi÷iùñe ca tri . yathà, màrkaõóeye . 23 . 77 .
     %<evamuktau tatastena pitrà snehavatà tu tau .
     gatvà tasya puraü sakhyå remàte tena dhãmatà ..>%)

#<snehavastiþ>#, strã, (snehasya vastiþ .) anuvàsanavistaþ . tailapickirã iti bhàùà . yathà --
     %<vastirdvivànuvàsàkhyo niråha÷ca tataþ paraþ .
     yaþ snehairdãyate sa syàdanuvàsananàmakaþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. etadvivaraõaü vasti÷abde draùñavyam ..

#<snehaviddhaü>#, klã, (snehena viddham .) devadàru . iti jañàdharaþ ..

#<snehà>#, [n] puü, (snihyatãti . sniha + %<÷vannukùan påùanniti .>% uõàø 1 . 158 . iti kaninpratyayena sàdhuþ .) rogavi÷eùaþ . ityuõàdikoùaþ .. bandhuþ . candraþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<snehà÷aþ>#, puü, (snehama÷nàtãti . a÷a bhojane + aõ .) pradãpaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<snehitaþ>#, puü, (sneho'sya jàtaþ . sneha + itac .) bandhuþ . snehayukte, tri ..

#<snehã>#, [n] puü, (sneho'syàstãti . iniþ .) vayasyaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. citrakaraþ . iti kecit .. snehayukte, tri ..

#<snehuþ>#, puü, (snihyatãti . sniha + %<÷ésvçsnihãti .>% uõàø 1 . 11 . iti uþ .) rogabhedaþ . ityuõàdikoùaþ .. candraþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<spada>#, i ïa ãùatkampe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-akaø-señ .) i, spandyave . ïa, spandate cakùuþ . paspande . kà÷e spanda ku÷e spanda spandatvaü ÷atrumastake . ityàdau gaõakçtànityatvamiti ramànàthaþ . vastutastu spandate spandaþ pacàditvàdan tataþ spanda ivàcarati iti kvau siddhiþ . iti durgàdàsaþ ..

#<spandaþ>#, puü, (spanda + gha¤ .) prasphuraõam . ãùatkampanam . yathà --
     %<cakùuþspandaü bhujaspandaü tathà duþsvapnadar÷anam .
     ÷atråõà¤ca samutthànama÷vattha ÷amayà÷u me .
     a÷vattharåpo bhagavàn prãyatàü me janàrdanaþ ..>% iti malamàsatattvam .. * .. aïgavisphuraõe ÷ubhà÷ubhaphalaü yathà -- manuruvàca .
     %<bråhi me tvaü nimittàni a÷ubhàni ÷ubhàni ca .
     sarvadharmabhçtàü ÷reùñha ! tvaü hi dharmaviducyase ..
     matsya uvàca .
     aïgadakùiõabhàge tu ÷astaü prasphuraõaü bhavet .
     apra÷astaü yathà vàme pçùñhasya hçdayasya ca ..
     manuruvàca .
     aïgànàü spandana¤caiva ÷ubhà÷ubhaviceùñitam .
     tanme vistarato bråhi yena syustadvido bhuvi ..
     matsya uvàca .
     pçthvãlàbho bhavet mårdhni lalàñe ravinandana ! .
     sthànaü vivçddhimàyàti bhrånasoþ priyasaïgamaþ ..
     bhçtyalabdhi÷càkùide÷e dçgupànte dhanàgamaþ .
     utkaõñhopagamo madhye dçùñaü ràjan ! vicakùaõaiþ ..
     dçgbandhane saïgare ca jayaü ÷ãghramavàpnuyàt .
     yoùillàbho'pàïgade÷e ÷ravaõànte priyà ÷rutiþ ..
     nàsikàyàü prãtisaukhyaü priyàptiradharoùñhayoþ .
     kaõñhe tu bhogalàbhaþ syàt bhogavçddhirathàüsayoþ ..
     suhçtsneha÷ca bàhubhyàü haste caiva dhanaragamaþ .
     pçùñhe paràjayo yodhe jayo vakùaþsthale bhavet ..
     kukùibhyàü prãtiruddiùñà striyàþ prajananaü stane .
     sthànabhraü÷o nàbhide÷e antre caiva dhanàgamaþ ..
     jànusandhau paraiþ sandhirbalavadbhirbhavennçpa ! .
     di÷aikade÷anà÷o'tha jaïghàbhyàü ravinandana ! ..
     uttamaü sthànamàpnoti padbhyàü prasphuraõànnçpa ! .
     salàbha¤càdhvagamanaü bhavet padatale nçpa ! ..
     là¤chanaü piñaka¤caiva j¤eyaü prasphuraõaü tathà .
     viparyayena vihitaü sarvaü strãõàü viparyayam ..
     dakùiõe'pi pra÷aste'ïge pra÷astaü syàdvi÷eùataþ .
     apra÷asta tathà vàme tvapra÷astaü vi÷eùataþ ..
     ato'nyathàsiddhirajalpanàttu phalasya ÷astasya ca ninditasya .
     aniùñacihnãpagame dvijànàü kàryaü suvarõena ca tarpaõaü syàt ..>% iti màtsye yàtrànimittadehaspandanaü nàma 241 . 3 -- 14 ..

#<spandanaü>#, klã, (spanda + lyuñ .) prasphuraõam . ãùat kampanam . (yathà, yàj¤avalkyaþ . 1 . 11 .
     %<garbhàdhànamçtau puüsaþsavanaü spandanàt purà .
     ùaùñhe'ùñame và saumanto màsyate jàtakarma ca ..>%)

#<sparità>#, [ç] tri, duþkhakàraõam . tacca ÷atrudurjanarogàdi . iti kecit ..

#<spari÷aþ>#, puü, spar÷aþ . iti kecit ..

#<spardha>#, ïa saüharùe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-sakaø-señ .) saüharùaþ paribhavecchà . iti vopadevaþ .. ïa, spardhate balinaü balã . paspardhe . iti durgàdàsaþ ..

#<spardhà>#, strã, (spardha + bhidàditvàdaï . ñàp .) saüharùaþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 21 . 17 .
     %<mahànadãbhirbahvãbhiþ spardhayeva sahasra÷aþ .
     abhisàryamàõamani÷aü dadç÷àte mahàrõavam ..>%) kramasamunnatiþ . sàmyam . iti medinã ..

#<spar÷a>#, ka ïa grahaõe . ÷leùe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-àtmaø-sakaø-señ .) ka ïa, spar÷ayate . iti durgàdàsaþ ..

#<spar÷aþ>#, puü, (spç÷a spar÷ane, spar÷a grahaõe và + gha¤ .) rujà . dànam . spar÷anam . (yathà, uttararàmacarite . 1 aïke .
     %<vini÷cetuü ÷akyo na sukhamiti và duþkhamiti và pramoho nidrà và kimu viùavisarpaþ kimu madaþ .
     tava spar÷e spar÷e mama hi parimåóhendriyagaõo vikàra÷caitanyaü bhramayati ca saümãlayati ca ..>%) spar÷akaþ . samparàyaþ . praõidhiþ . iti medinã .. upataptà . ityamaraþ . 3 . 2 . 14 .. vargàkùaram . iti hemacandraþ .. (yathà, bhàgavate . 2 . 9 . 6 .
     %<sa cintayan dvyakùaramekadàmbhasyupà÷çõot dvirgaditaü vaco vibhuþ .
     spar÷eùu yat ùoóa÷amekaviü÷aü niùki¤canànàü nçpa ! yaddhanaü viduþ ..>%) vàyuþ . iti kecit .. kàminàü bandhabhedaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. kàdivargapa¤cakam . yathà --
     %<spar÷astasyàbhavajjãvaþ svaro deha udàhçtaþ ..>% iti ÷rãbhàgavate 3 skandhe 12 adhyàyaþ .. spar÷aþ kàdivargapa¤cakam . iti taññãkàyàü ÷rãdharasyàmã .. nyàyamate tvagindriyagràhmaguõavi÷eùaþ . tvagupakàrakaþ . sa ca trividhaþ . uùõaþ . ÷ãtaþ . anuùõà÷ãtaþ . pçthivyàþ spar÷aþ kàñhinyàdiþ pàkajaþ . jalaparamàõuspar÷aþ nityaþ . anyatrànityaþ . vai÷eùikamate pàrthivaparamàõumàtrasya pàkajaspar÷aþ . naiyàyikamate tu dvyaõukàdispar÷o'pi pàkajaþ . yathà --
     %<spar÷astvagindriyagràhyastvacaþ syàdupakàrakaþ .
     anuùõà÷ãta÷ãtoùõabhedàt sa trividho mataþ ..
     kàñhinyàdiþ kùitàveva nityatàdi ca pårbavat .
     eteùàü pàkajatvantu kùitau nànyatra kutracit ..
     tatràpi paramàõau syàt pàko vai÷eùike naye .
     naiyàyikànàntu naye dvyaõukàdàvapãùyati ..>% iti bhàùàparicchedaþ .. spar÷aü niråpayati . spar÷a iti . upakàraka iti spar÷anapratyakùe spar÷aþ kàraõamityarthaþ . anuùõà÷ãteti . pçthivyà vàyoþ spar÷o'nuùõà÷ãtaþ jalasya ÷ãtaþ . tejasa uùõaþ . kàñhinyeti . kañhinasukumàraspar÷aþ pçthivyà eva ityarthaþ . kañhinatvàdikantu na saüyoganiùñho jàtivi÷eùaþ cakùurgràhyatàpatteþ . pårvavat jalatejovàyuparamàõuspar÷à nityàþ ityarthaþ . tadbhinnàþ spàr÷àstvanityà ityarthaþ . eteùàü råparasagandhaspar÷ànàm . nànyatreti . pçthivyà hi råparasagandhaspar÷aparàvçttiþ pàkarasasaüyogàdupalabhyate . na hi ÷atadhàpi dhmàyamàne jalàdau råpàdikaü paràvartate nãre saukaramauùõa¤ca nayavyatirekàbhyàmupàdhereveti nilãyate pavanapçthivyoþ ÷ãtaspar÷àdivat pçthivãùvapi madhye paramàõàveva råpàdãnàü pàkaþ iti vai÷eùikà vadanti . naiyàyikànàmiti naiyàyikànàü mate dvyaõukàdau avayavinyapi pàko bhavati . iti siddhàntamuktàvalã .. * .. puràõamate ekàda÷avidhaspar÷o yathà . uùõaþ 1 ÷ãtaþ 2 sukhaþ 3 duþkhaþ 4 snigdhaþ 5 vi÷adaþ 6 kharaþ 7 mçduþ 8 ÷lakùõaþ 9 laghuþ 10 guruþ 11 . iti mahàbhàrate mokùadharmaþ .. kañhinaþ . iti tatraiva à÷vamedhikaparva .. àcamanàïgaspar÷anaü àcamana÷abde draùñavyam .. * .. ucchiùñasya spar÷aniùedho yathà --
     %<na spç÷et pàõinocchiùño vipragobràhmaõànalàn .
     na cànalaü padà vàpi na devapratimàü spç÷et ..>% iti kaurme upavibhàge . 16 . 35 .. atha ucchiùñasya càõóàlàdispar÷apràya÷cittam . àpastambaþ .
     %<bhuktocchiùñastvanàcànta÷càõóàlaiþ ÷vapacena và .
     pramàdàt spar÷anaü gacchet tatra kuryàdvi÷ãdhanam ..
     gàyattryaùñasahasrantu drupadàü và ÷ataü japet .
     triràtroproùità bhåtvà pa¤cagavyena ÷udhyati ..
     bhuktocchiùño'ntyajaiþ spçùñaþ pràjàpatyaü samàcaret .
     ardhocchiùñe smçtaþ pàdaþ pàda àmà÷ane tathà ..>% pràjàpatyaü j¤àne . ardhocchiùño yena àdyagràsaþ àsye niþkùiptaþ na tu nigãrõaþ . dakùaþ .
     %<pàne maithunasaüsarge tathà måtrapurãùayoþ .
     spar÷anaü yadi gacchettu ÷avodakyàntyajaiþ saha ..
     dinamekaü carenmåtre purãùe tu dinadvayam .
     dinatrayaü maithune syàt pàne syàcca catuùñayam ..>% kà÷yapaþ .
     %<÷va÷åkaràntyacàõóàlamadyabhàõóarajasvalàþ .
     yadyucchiùñaþ spç÷et tatra kçcchraü sàntapanaü caret ..>% etajj¤ànàbhyàse . sàntapane dhenudvayam . brahmapuràõe .
     %<ucchiùñena tu ÷ådreõa vipraþ spçùñastu tàdç÷aþ .
     upavàsena ÷uddhiþ syàt ÷unà saüspçùña eva và ..
     ucchiùñena tu vipreõa vipraþ spçùñastu tàdç÷aþ .
     ubhau snànaü prakurutaþ sadya eva samàhitau ..>% anucchiùñabràhmaõasya naktamiti pràya÷cittavivekaþ .. * .. atha rajasvalàspar÷apràya÷cittam . kà÷yapaþ .
     %<rajasvalà tu saüspçùñà bràhmaõyà bràhmaõã yadi .
     ekaràtraü niràhàrà pa¤cagavyena ÷udhyati ..
     rajasvalà tu saüspçùñà ràjanyà bràhmaõã tu yà .
     triràtreõa vi÷uddhiþ syàt vyàghrasya vacanaü yathà ..
     rajasvalà tu saüspçùñà vai÷yayà bràhmaõã ca yà .
     pa¤caràtraniràhàrà pa¤cagavyena ÷udhyati ..
     rajasvalà tu saüspçùñà ÷ådrayà bràhmaõã yadi .
     ùaóràtreõa vi÷udhyettu bràhmaõã kàmacàrataþ ..
     akàmata÷caredardhaü bràhmaõã sarvajàtiùu ..>% etena rajasvalàyà bràhmaõyàþ savarõarajasvalàspar÷e ekaràtropavàsaþ pa¤cagavyapànaü kàmataþ . akàmatastvadardhaü naktavratam . asavarõarajasvalàspar÷e triràtrapa¤caràtraùaóràtropavàsàþ . akàmatastvadardhaü etaccaturthàhànantaraü kartavyam .
     %<càõóàlena ÷vapàkena saüspçùñà cedrajasvalà .
     atikramya tànyahàni pràya÷cittaü samàcaret ..
     triràtramupavàsaþ syàt pa¤cagavyena ÷udhyati .
     tàü ni÷àntu vyatikramya svajàtyuktantu kàrayet ..>% iti vacanàntaradar÷anàt .. etat kàmataþ . atra dinabhedo'pi nàsti . aj¤àne bçhaspatiþ .
     %<patitàntya÷vapàkaistu saüspçùñà strã rajasvalà .
     tànyahàni vyatikramya pràya÷cittaü samàcaret ..
     prathame'hni triràtrantu dvitãye dvyahamàcaret .
     ahoràtraü tçtãye'hni caturthe naktamàcaret ..>% caturthe'hnãti ÷uddhisnànàt pårbam . vyàghraþ .
     %<rajasvalà yadà spçùñà ÷vajambukakharaiþ kvacit .
     niràhàrà bhavettàvat yàvat snànena ÷udhyati ..>% atràpi bçhaspatyuktadinabhedavyavasthà . vçddha÷àtàtapaþ .
     %<rajasvale tu ye nàryàvanyo'nyaü spç÷ato yadi .
     savarõe pa¤cagavyantu brahmakårcamataþ param ..>% pa¤cagavyapànaü vrataråtaü tenopavàsaþ . brahmakårcamàha jàbàlaþ .
     %<ahoràtroùito bhåtvà paurõamàsyàü vi÷eùataþ .
     pa¤cagavyaü pibet pràtaþ brahmakårcavidhiþ smçtaþ ..>% tada÷aktau puràõaikaü dàtavyam . ucchiùña÷ådràdispar÷e bçhaspatiþ .
     %<÷unà cocchiùñayà ÷ådryà saüspçùñà dbyahamàcaret .
     ahoràtraü tçtãye'hni parato naktamàcaret ..>% parata÷caturthadine snànàt pårvamiti j¤eyam . iti pràya÷cittatattvam .. matsyasåktoktàspç÷yaspar÷anapràya÷cittaü snàna÷abde draùñavyam .. (tri, spar÷akaþ . ànandajanakaþ . yathà, màgavabe . 3 . 21 . 9 .
     %<÷vetotpalakrãóanakaü manaþspar÷asmitekùaõam ..>%)

#<spar÷akaþ>#, tri, (spç÷atãti . spç÷a + õvul .) spar÷anakartà . spç÷adhàtoþ kartari õakapratyayena niùpannaþ ..

#<spar÷anaü>#, klã, (spç÷a + lyuñ .) dànam . spar÷aþ . iti medinã .. (yathà, bhàgavate . 1 . 10 . 12 .
     %<tasminnastadhiyaþ pàrthàþ saheran virahaü katham .
     dar÷anaspar÷anàlàpa÷ayanàsanabhojanaiþ ..>% sambandhaþ . iti mallinàthaþ .. yathà, raghuvaü÷e . 2 . 50 .
     %<tadrakùa kalyàõaparamparàõàü bhoktàramårjasvalamàtmadeham .
     mahãtalaspar÷anamàtrabhinnamçddhaü hi ràjyaü padamaindramàhuþ ..>%)

#<spar÷anaþ>#, puü, (spç÷atãti . spç÷a + lyuþ .) vàyuþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 64 ..

#<spar÷amaõiþ>#, puü, (spar÷apradhàno maõiþ . spar÷ena svarõotpàdakatvàt tathàtvam .) spar÷amàtreõa svarõajanakaprastaravi÷eùaþ . para÷apàtara iti bhàùà . iti vakùyamàõa÷abdadar÷anàt ..

#<spar÷amaõiprabhavaü>#, klã, (spar÷amaõiþ prabhavo yasya .) svarõam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<spar÷alajjà>#, strã, (spar÷àt lajjà saükocanaråpatrapà yasyàþ .) lajjàluvçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<spar÷a÷uddhà>#, strã, (spar÷e ÷uddhà .) ÷atamålã . iti ÷abdacandrikà ..

#<spar÷asyandaþ>#, puü, (spar÷ena syandate måtrayatãti . syanda + ac .) bhekaþ . iti kecit ..

#<spar÷à>#, strã, (spç÷ati parapuruùamiti . spç÷a + ac . ñàp .) kulañà . iti dharaõiþ ..

#<spar÷ànandàþ>#, strã, (spar÷ena ànando yàsàm .) apsarasaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<sparùñà>#, [ç] tri, (spç÷atãti . spç÷a + tçc .) upatàpakamàtram . rogaþ . ityeke . ityamarañãkàyàü bharataþ . 3 . 2 . 14 ..

#<spa÷a>#, ¤a granthavàdhayoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-ubhaø-sakaø-señ .) ¤a, spa÷ati spa÷ate . paspà÷a . granthasthàne spar÷anaü pañhanti kecit . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 5,459a]>@
#<spa÷aþ>#, puü, (spa÷atãti . spa÷a + pacàdyac .) caraþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 147 . 25 .
     %<vayantu yadi dàhasya bibhyataþ padravemahi .
     spa÷airno ghàtayet sarvàn ràjyalubdhaþ suyodhanaþ ..>%) abhisaraþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 213 .. caro gåóhapuruùaþ . abhisaro yuddham . pràõanirapekùo yo dravyàrthaü vyàóaü hastinaü và yodhayati so'bhisaraþ . ityeke . imau dvau spa÷au . iti bharataþ ..

#<spaùñaü>#, tri, spa÷yate smeti . spa÷a + õic + ktaþ . %<và dànta÷ànteti .>% 7 . 2 . 27 . iti sàdhuþ .) vyaktam . tatparyàyaþ . sphuñam 2 pravyaktam 3 ulvaõam 4 . ityamaraþ . 7 . 1 . 81 .. udriktam 5 prakañam 6 . iti jañàdharaþ .. (yathà, ÷rãmadbhàgavate . 4 . 15 . 22 .
     %<bhoþ såta he màgadha saumya vandin loke'dhunà spaùñaguõasya me syàt .
     kimà÷rayo me stava eùa yojyatàü mà mayyabhåvan vitathà giro vaþ ..>%)

#<spaùñãkçtaü>#, tri, vyaktãkçtam . kçdhàtau pare spaùña÷abdàdabhåtatadbhàve cvipratyayena niùpannam ..

#<spç>#, na prãtirakùàpàlane . iti kavikalpadrumaþ .. (svàø-paraø-sakaø-señ .) na, spçõoti . iti durgàdàsaþ ..

#<spçkkà>#, strã, pçkkà . spç÷yate saugandhyàt spç÷a saüspar÷e bàhulyàt kaþ pçùodaràditvàt ÷asya kaþ spçkkà dantyàdiriti kecit . ityamarañãkàyàü bharataþ . 2 . 4 . 133 .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 77 . 5 .
     %<tvakkuùñhareõunalikàspçkkàrasatagarabàlakaistulyaiþ .
     kesarapatravimi÷rairnarapatiyogyaü ÷iraþsnànam ..>%)

#<spç÷a>#, ÷a au spç÷i . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàø-paraø-sakaø-aniñ .) ÷a, spç÷ati . au, aspàrkùãt aspçkùat . hastena paspar÷a tadaïgamindraþ . iti kumàraþ . iti durgàdàsaþ ..

#<spç÷à>#, strã, (spç÷atãti . spç÷a + kaþ . ñàp .) bhujaïgaghàtinãvçkùaþ . kaïkàlikà iti khyàtà . iti ÷abdacandrikà ..

#<spç÷ã>#, strã, kaõñakàrã . ityamaraþ . 2 . 4 . 93 ..

#<spçùñaþ>#, tri, (spç÷a + ktaþ .) kçtaspar÷aþ . yathà, pràya÷cittatattvadhçtabrahmapuràõavacanam .
     %<ucchiùñena tu ÷ådreõa vipraþ spçùñastu tàdç÷aþ .
     upavàsena ÷uddhiþ syàt ÷unà saüspçùña eva và ..>%

#<spçùñàspçùñaü>#, klã, (spçùñena à samyak spçùñam .) parasparaspar÷anam . yathà --
     %<atha jàtiguõàn vakùye spçùñàspçùñaü mahe÷vari ! .
     adhamaiþ ÷iùñasaüspar÷e pràya÷cittaü yathàvidhi ..
     bràhmaõaraya ÷avàïga¤ca kùattriyàdyaiþ kadàcana .
     spçùñvàcamya hariü smçtvà upavàsena kùattriyaþ ..
     vratastha÷ådraspar÷e'pi harisaüsmaraõe ÷uciþ .
     sevayopaspç÷ed yastu pràya÷cittaü na vidyate ..
     bràhmaõo yastu ÷ådrasya sevayopaspç÷et kvacit .
     snàtvàcamya hariü smçtvà pràõàyàmena ÷udhyati ..
     ÷ådrastu trividho j¤eyo vratastha÷cottamaþ smçtaþ .
     kàyasthaþ pàvako madhyo bhinnàcàro'dhamo mataþ ..
     uttamairbràhmaõaþ spçùña upaspç÷ya dvijaþ ÷uciþ .
     adhamaþ såryagàmagniü spçùñaþ ÷udhyati bràhmaõaþ ..>% iti matsyasåkte 39 pañalaþ ..

#<spçùñàspçùñi>#, vya, (spçùñena spçùñena yat bhavati . %<ic karmavyatihàre .>% 5 . 4 . 127 . iti ic . %<anyeùàmapi dç÷yate .>% 6 . 4 . 137 . iti dãrghaþ .) parasparaspar÷anam . choyàchuüyi iti bhàùà . yathà, ratnàkare bçhaspatiþ .
     %<tãrthe vivàhe yàtràyàü saügràme de÷aviplave .
     nagaragràmadàhe ca spçùñàspçùñi na duùyati ..
     àpadyapi ca kaùñàyàü rugbhaye pãóite tathà .
     màtàmitrorguro÷caiva nide÷e vartanàttathà ..>% spçùñàspçùñi ityavyayaü kriyàvyatãhàre . tatheti na duùyatãtyarthaþ . iti pràya÷cittatattvam .. matsyasakte 38 pañale'pyanyat draùñavyam ..

#<spçùñiþ>#, strã, (pç÷a + ktin .) spar÷aþ . tatparyàyaþ . pçktiþ 2 . ityamaraþ . 3 . 2 . 9 .. spar÷anam 3 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<spçha>#, t ka ãpse . iti kavikalpadrumaþ .. (adanta curàø-paraø-sakaø-señ .) ãpsa àptumicchà . spçhayati . iti durgàdàsaþ .

#<spçhaõãyaü>#, tri, (spçha + anãyar .) và¤chanãyam . yathà, çtusaühàre . 1 . 1 .
     %<pracaõóasåryaþ spçhaõãyacandramàþ sadàpagàhakùatavàrisa¤cayaþ .
     dinàntaramyo'bhyupa÷àntamanmatho nidàghakàlaþ samupàgataþ priye ..>%

#<spçhayàluþ>#, tri, (spçhayati tacchãlaþ . spçha + spçhigçhipatãti . 3 . 2 . 158 . iti àluc .) spçhà÷ãlaþ . lobhã . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (yathà, raghuþ . 14 . 45 .
     %<prajàvatã dohada÷aüsinã te tapovaneùu spçhayàlureva ..>%)

#<spçhà>#, strã, (spçha + aï . ñàp .) icchà . ityamaraþ . 1 . 7 . 27 .. tasyàþ nindàpra÷aüse yathà, brahmavaivarte gaõapatikhaõóe . 35 . 73 -- 75; 84 -- 85 .
     %<tapo dhanaü bràhmaõànàü tapaþ kalpatarustathà .
     tapasyà kàmadhenu÷ca santataü tapasi spçhà ..
     ai÷varye kùattriyàõà¤ca bàõijye ca tathà vi÷àm .
     ÷ådràõàü viprasevàyàü spçhà vedeùvanindità ..
     kùattriyàõà¤ca tapasi spçhàtãvapra÷aüsità .
     bràhmaõànàü vivàdeùu spçhàtãva vinindità ..
     kùattriyàõàü raõo dharmo raõe mçtyurna garhitaþ .
     raõe spçhà bràhmaõànàü loke vede vióambanà ..
     tapodhanànàü vipràõàü vàgbalànàü yuge yuge .
     ÷àntisvastyayanaü karma vipradharmo na saïgaraþ ..>%

#<spçhyaþ>#, puü, (spçhyate iti . spçha + yat .) màtuluïgakaþ . iti ÷abdacandrikà .. và¤chanãye, tri ..

@<[Page 5,459c]>@
#<spraùñà>#, [ç] tri, (spç÷atãti . spç÷a + tçc .) upatàpakamàtram . ityamaraþ . 3 . 2 . 14 .. rogaþ . ityeke . iti bharataþ .. (spar÷akaþ . yathà, mahàbhàrate . 14 . 20 . 21 .
     %<ghràtà bhakùayità draùñà spraùñà ÷rotà ca pa¤camaþ .
     mantà boddhà ca saptaite bhavanti paramartvijaþ ..>%)

#<sphaña># i ÷ãrõau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-akaø-señ .) dvàvàdyasvariõàvoùñhyavargadvitãyayuktau . pa¤camasvariõàviti bhramo heyaþ . tathàtve sajàtãyatayà sphuñak bhidãtyàdãnàü sannidhàvevàpañhiùyat . evaü saükhyàpi na saümacchate . sphuñirvi÷araõe ityanenaiveùñasiddhe ÷eùadhàto÷ca vaiyarthyaü syàt . ataeva ramànàtho'pi sphuñirvi÷araõe ityatra ukàra÷ånyaþ sphaña iti kecit pañhanti . pacàditvàdani sphañà phaõà iti subhåtirityantamàha . i, sphaõñyate . sphañati gàtre bàõaþ . pasphaña pasphàña sphañikam . iti durgàdàsaþ ..

#<sphaña># ÷ãrõau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-akaø-señ .) dvàvàdyasvariõàvoùñhyavargadvitãyayuktau . pa¤camasvariõàviti bhramo heyaþ . tathàtve sajàtãyatayà sphuñak bhidãtyàdãnàü sannidhàvevàpañhiùyat . evaü saükhyàpi na saümacchate . sphuñirvi÷araõe ityanenaiveùñasiddhe ÷eùadhàto÷ca vaiyarthyaü syàt . ataeva ramànàtho'pi sphuñirvi÷araõe ityatra ukàra÷ånyaþ sphaña iti kecit pañhanti . pacàditvàdani sphañà phaõà iti subhåtirityantamàha . i, sphaõñyate . sphañati gàtre bàõaþ . pasphaña pasphàña sphañikam . iti durgàdàsaþ ..

#<sphañaþ>#, puü, (sphañatãti . sphaña + ac .) phaõà . ityamaraþ . 1 . 8 . 9 ..

#<sphañà>#, strã, (sphaña + ac . ñàp .) phaõà . ityamaraþ . 1 . 8 . 9 ..

#<sphañikaþ>#, puü, (sphaña ÷ãrõau + bàhulakàt ikan .) såryakàntamaõiþ . iti halàyudhaþ .. svanàmakhyàtamaõiþ . phañik iti bhàùà . tatparyàyaþ . sphàñikam 2 sphàñakam 3 . iti ÷abdaratnàvalã .. bhàsuraþ 4 sphàñikopalaþ 5 ÷àlipiùñam 6 dhauta÷ilam 7 . iti trikàõóa÷eùaþ .. sitopalaþ 8 vimalamaõiþ 9 nirmalopalaþ 10 svacchaþ 11 svacchamaõiþ 12 amararatnam 13 nistuùaratnam 14 ÷ivapriyaþ 15 . asya guõàdi yathà --
     %<sphañikaþ samavãrya÷ca pittadàhàrtidoùanut .
     tasyàkùamàlàü japatà datte koñiguõaü phalam ..>% tatparãkùà yathà --
     %<yadgaïgàtoyavinducchavivimalatamaü nistuùaü netrahçdyaü snigdhaü ÷uddhàntaràlaü madhuramatihimaü pittadàhàsrahàri .
     pàùàõe yannighçùñaü sphuñitamapi nijàü svacchatàü naiva jahyàta tajjàtyaü jàtu labhyaü ÷ubhamupacinute ÷aivaratna¤ca ratnam ..>% bindusthàne vidyuditi ca pàñhaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<muktàvidrumavajrendravaidåryasphañikàdikam .
     maõiratnaü saraü ÷ãtaü kaùàyaü svàdulekhanam .
     cakùuùyaü dhàraõàttacca pàpàlakùmãvinà÷anam ..>% iti ràjavallabhaþ .. * .. tasya utpattiparãkùe yathà --
     %<kàverabindhyayavanacãnanepàlabhåmiùu .
     làïgalã vyakiranmedo dànavasya prayatnataþ ..
     àkà÷a÷uddhaü tailàkhyamutpannaü sphañikaü tataþ .
     mçõàla÷aïkhadhavalaü ki¤cidvarõàntarànvitam ..
     na tattulyaü hi ratnànàmathavà pàpanà÷anam .
     saüskçtaü ÷ilpinà sadyo målyaü ki¤cillabhettataþ ..>% iti gàruóe pårbavibhàge . 79 . 1 -- 3 .. * .. tathà .
     %<himàlaye siühale ca bindhyàñavitañe tathà .
     sphañikaü jàyate caiva nànàråpaü samaprabham ..
     himàdrau candrasaïkà÷aü sphañikaü tat dvidhà bhavet .
     såryakànta¤ca tatraikaü candrakàntaü tathà param ..
     såryàü÷uspar÷amàtreõa vahniü vamati yat kùaõàt .
     såryakàntaü tadàkhyàtaü sphañikaü ratnavedibhiþ ..
     pårõendukarasaüspar÷àdamçtaü sravati kùaõàt .
     candrakàntaü tadàkhyàtaü durlabhaü tat kalã yuge ..
     a÷okapallavacchàyaü dàóimãtãjasannibham .
     bindhyàñavitañe de÷e jàyate mandakàntikam ..
     siühale jàyate kçùõamàkare gandhanãlake .
     padmaràgabhave sthàne vividhaü sphañikaü bhavet ..
     atyantanirmalaü svacchaü sravatãva jalaü ÷uci .
     jyotirjvalanamà÷liùñaü muktàjyotãrasaü dvija ..
     tadeva lohitàkàraü ràjàvartamudàhçtam .
     ànãlaü tattu pàùàõaü proktaü ràjamayaü ÷ubham ..
     brahmasåtramayaü yattu proktaü brahmamayaü dvija ..>% iti sphañikaparãkùà . iti bhojaràjakçtayuktikalpataruþ ..

#<sphañikà>#, strã, sphañikàriþ . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<sphañikàcalaþ>#, puü, (sphañikavat ÷ubhro'calaþ . sphañikasya acalo và .) kailàsaparvataþ . iti hemacandraþ ..

#<sphañikàtmà>#, [n] puü, (sphañika eva àtmà svaråpaü yasya .) sphañikaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sphañikàdribhidaþ>#, puü, (sphañikàdriü kalàsaparvatamapi bhinanti varõeneti . bhida + %<igupadhaj¤eti .>% 3 . 1 . 135 . iti kaþ .) karpåraþ . iti kecit ..

#<sphañikàbhraþ>#, puü, (sphañikavat ÷ubhro yo abhraþ sa iva ÷uklatvàt .) karpåraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sphañikàriþ>#, strã, (sphañikasya ariþ .) ÷vetavarõavaõigdravyavi÷eùaþ . phañkirã iti bhàùà .. yathà --
     %<navasàrayavakùàrasphañikàrita eva kàcavakayantraiþ .
     bahu÷aþ pàtyaü satvaü taddhi mahàdràvakaü nàma ..>% iti ratnàvalã .. tadråpàntaràõi . sphañikàrã . sphañikàrikà . phañkarã . iti mahàdràvakaprakaraõe bhaiùajyaratnàvalã ..

#<sphañã>#, strã, (sphañatãti . sphaña + ac . ïãù .) sphañikàriþ . tatparyàyaþ . sphañikã 2 ÷vetà 3 ÷ubhrà 4 raïgadà 5 raïgadçóhà 6 dçóharaïgà 7 raïgàïgà 8 . asyà guõàþ . kañutvam . snigdhatvatta . kavàyatvam . pradaramehakçcchravami÷oùadoùanà÷itvam . dçóharaïgadàtçtva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<sphañikà tu kaùàyoùõà vàtapittakaphavraõàn .
     nihanti ÷vitravosarpàn yonisaïkocakàriõã ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<sphaóa>#, i ka narmaõi . (curàø-paraø-sakaø-señ .) yathà . sphuói ka narmaõi ityatra narma iha parohàsaþ . àdyasvarãti kàtantràdyàþ . iti durgàdàsaþ ..

#<sphara>#, ÷a sphårtau . cale . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàø-paraø-akaø-señ .) ÷a, spharatã spharantã . pasphàra . spharaõaü sphuraõamityamaraþ . iti durgàdàmaþ ..

#<spharaõaü>#, klã, (sphara + lyuñ .) sphuraõam . ityamaraþ . 3 . 2 . 10 ..

#<sphala>#, ÷a càle . sphårtau . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàø-paraø-akaø-señ .) ÷a, sphalatã sphalantã . pasphàla . suradvipàsphàlanakarka÷àïgulàviti raghuþ . càla÷calanam . iti durgàdàsaþ ..

#<sphàñakaü>#, klã, sphañikam . iti kàcit ÷abdaratnàvalã .. jalavindau, puü, . iti kecit ..

#<sphàñikaü>#, klã, (sphañikameva . svàrthe aõ .) sphañikam . iti ÷abdàratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 2 . 55 . 17 .
     %<sahasrastambhàü hemavaidåryacitràü ÷atadvàràü toraõasphàñikàkhyàm .
     sabhàmagyràü kro÷amàtràyatàü me tadvistàràmà÷u kurvantu yuktàþ ..>% sphañikasyedamiti . sphañika + aõ . sphañikasambandhini, tri . yathà, mahàbhàrate . 1 . 63 . 13 .
     %<devopabhogyaü divya¤ca àkà÷e sphàñikaü mahat .
     àkà÷agaü tvàü maddattaü vimànamupapatsyate ..>%)

#<sphàñikopalaþ>#, puü, (sphàñika upalaþ) sphàñikam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<sphàñãkaü>#, klã, sphañikam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sphàtaþ>#, tri, vçddhiyuktaþ . sphàyadhàtoþ ktapratyayena niùpannaþ . iti vyàkaraõam ..

#<sphàtiþ>#, strã, (sphàya + ktin .) vçddhiþ . ityamaraþ . 3 . 2 . 9 ..

#<sphàya>#, ã ïa vçddhau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-akaø-señ . niùñhàyàmaniñ .) ã, sphãtaþ sphàtaþ . ïa, sphàyate pasphàye . sphàyannirmokasandhãti gaõakçtànityatvàt . iti ramànàthaþ . vastutastu sphàyate sphàyaþ pacàditvàdan tataþ sa ivàcaratoti kvau ÷atrantam . iti durgàdàsaþ ..

#<sphàraü>#, klã, (sphàyate iti . sphàya + %<sphàyikta¤cãti .>% uõà 0 2 . 12 . iti rak .) pracuram . ityamaraþ . 3 . 1 . 63 ..

#<sphàraþ>#, puü, (sphàya + rak . yadvà, sphura calane + gha¤ . %<sphuratisphulatyorgha¤i .>% 6 . 1 . 47 . iti eca àtvam .) vikañaþ . kanakàdervadvudaþ . iti medinã .. vipule, tri . iti hemacandraþ .. (yathà sàhityadarpaõe . 3 . 101 .
     %<asakçdasakçt sphàrasphàrairapàïgavilokitaistribhuvanajaye sà pa¤ceùoþ karoti sahàyatàm ..>%)

#<sphàraõaü>#, klã, (sphara + õic + lyuñ .) sphuraõam . ityamarañãkàyàü ramànàthaþ . 2 . 3 . 10 ..

#<sphàlaþ>#, puü, (sphala calane + gha¤ . %<sphuratisphulatyorgha¤i .>% 6 . 1 . 47 . iti eca àtvam .) sphårtiþ .

#<sphik>#, [c] strã, (sphàya vçddhau + bàhulakàt óic .) kañiprothaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 75 .. (yathà, manuþ . 8 . 281 .
     %<sahàsanamabhiprepsurutkçùñasyàpakçùñajaþ .
     kañyàü kçtàïko nirvàsyaþ sphicaü vàsyàvakartayet ..>%)

#<sphikghàtanakaþ>#, puü, (sphicaü ghàtayatãti . sphic + han + õic + lyuþ . tataþ svàrthe kan .) kañphalaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<sphiña>#, ka vçtyàm . hise . anàdare . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-paraø-sakaø-señ .) ka, spheñayati . vçtiranyairna manyate . iti durgàdàsaþ ..

#<sphiraü>#, tri, (sphàya vçddhau + %<ajira÷i÷ira÷ithileti .>% uõà 0 1 . 54 . iti kiracpratyayena sàdhuþ .) pracuram . ityamaraþ . 3 . 1 . 63 ..

#<sphãtaþ>#, tri, (sphàya + ktaþ . %<sphàyaþ sphã niùñhàyàm .>% 6 . 1 . 22 . iti dhàtoþ sphã .) vardhitaþ . yathà --
     %<sphãtàn janapadàüstatra puragràmavrajàkaràn .
     kheñakharvañavàñã÷ca vanànyupavanàni ca ..>% iti ÷rãbhàgavate . 1 . 6 . 11 .. sphãtàn samçddhàn de÷àn . tatra tasyàü di÷i . puragràmavrajàkaràn tatra puràõi ràjadhànyaþ . gràmà bhçguproktàþ .
     %<viprà÷ca viprabhçtyà÷ca yatra caiva vasanti te .
     sa tu gràma iti proktaþ ÷ådràõàü vàsa eva ceti ..>% vrajà gokulàni . àkarà ratnàdyutpattisthànàni . tàn . kheñàþ karùakagràmàþ . kharvañhàþ giritañagràmàþ . bhçguproktà và .
     %<ekato yatra tu gràmo nagaraü caikataþ sthitam .
     mi÷rantu kharvañaü nàma nadãgirisamà÷rayamiti ..>% vàñyaþ pågapuùpavàóhyastàþ . vanàni svataþ siddhavçkùàõàü samåhàþ . upavanàni ropitavçkùàõàü samåhàþ tàni ca . iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã ..

#<sphuña>#, i ka narmaõi . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-paraø-sakaø-señ .) narmeha parãhàsaþ . i ka, sphuõñayati sakhàyaü lokaþ . ayamanyairna manyate . iti durgàdàsaþ ..

#<sphuña>#, ir vi÷a(sa)raõe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø-akaø-bhedane sakaø-señ .) ira, asphuñat asphoñãt . vi÷araõaü bhedanam . sphoñayati gàtraü bàõaþ . visaraõa iti dantyamadhyapàñhe vikasana ityarthaþ . sphoñati mallikàkalikà ..

#<sphuña>#, ka bhidi . iti kavikalpadrumaþ . (curàøparaø-sakaø-señ .) ka, sphoñayati kaõñakaþ padam . iti durgàdàsaþ ..

#<sphuña>#, ïa visaraõe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-akaø-señ .) ïa, sphoñante navakudmalàni kuñajapràyeùu vçkùeùviti halàyudhaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<sphuña>#, t ka visaraõe . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràø-paraø-akaø-señ .) visaraõaü vikamanam . sphuñayati campakakalikà . apusphuñat . iti durgàdàsaþ ..

#<sphuña>#, ÷i vikàse . iti kavikalpadrumaþ . (tudàøparaø-akaø-señ .) vikàsa iti kasa ja gatàviti dantyàntasya gha¤i råpaü vipårbeõàrthàntaravàcitayà vikasanamityarthaþ . ÷i, sphuñati ketakãkorakaþ . asphuñãt puùphoña . iti durgàdàsaþ ..

#<sphuña>#, ka hiüse . àïpårbo'yam . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-paraø-sakaø-señ .) àï upasargaþ . ka, àsphoñayati . iti durgàdàsaþ ..

#<sphuñaþ>#, tri, (sphuñati prakà÷ate iti . sphuñ + kaþ .) vyaktaþ . yathà, raghuþ . 3 . 63 .
     %<avehi màü prãtamçte turaïgamàt kimicchasãti sphuñamàha vàsavaþ ..>%) praphullaþ . iti medinã .. ÷uklaþ . ityajayaþ .. bhinnaþ . iti sphuñadhàtvarthadar÷anàt .. * .. sphuñagrahà yathà --
     %<syàt saüskçto madhyaphalena madhyo mandasphuñaþ syàt calakendramuktam .
     vidhàya ÷aighryeõa calena caivaü kheñasphuñaþ syàdasakçt phalàbhyàm ..>% kujasya vi÷eùamàha .
     %<dalãkçtàbhyàü prathamaü phalàbhyàü tato'khilàbhyàmasakçt kujastu .
     sphuñau ravãndå mçdunaiva vedyau ÷ãghràkhyatuïgasya tayorabhàvàt ..>% iti siddhànta÷irobhaõiþ ..

#<sphuñanaü>#, klã, (sphuñ + lyuñ . kuñàditvàt na guõaþ .) vidaraõam . ityamaraþ . 3 . 2 . 5 .. vika sanam . iti sphuñadhàtvarthadar÷anàt ..

#<sphuñabandhanã>#, strã, (sphuñaü bandhanaü yasyàþ . ïãù .) pàràvatapadã . naphañkã iti bhàùà . iti ratnamàlà .. sphuñabalkalãti kecit ..

#<sphuñà>#, strã, (sphuñati vikà÷ate iti . sphuña + kaþ . ñàp .) phañà . phaõà . ityamarañãkàyàü ràmà÷ramaþ . 3 . 2 . 5 ..

#<sphuñiþ>#, strã, (sphuñatãti . sphuña + in .) pàdasphoñarogaþ . nirbhinnakarkañãphalam . iti bhedinã ..

@<[Page 5,461b]>@
#<sphuñitaþ>#, tri, (sphuña + ktaþ .) vikasitaþ . iti hemacandraþ .. bhinnaþ . (yathà, mçcchakañike 3 aïke .
     %<asadç÷ajanasaüprayogabhãrorhçdayamiva sphuñitaü mahàgçhasya ..>%) parihasitaþ . iti sphuñadhàtvarthadar÷anàt . vyaktokçtaþ . iti sphuña÷abdàrthadar÷anàt ..

#<sphuñã>#, strã, (sphuñi + kçdikàràditi ïãù .) pàdasphoñarogaþ . karkañãphalam . phuñã iti bhàùà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<sphuñña>#, ka anàdare . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøparaø-sakaø-señ .) ka, sphuññayati . iti durgàdàsaþ ..

#<sphuóa>#, i ka narmaõi . iti kavikalpadrumaþ .. (caràøparaø-sakaø-señ .) narma iha parãhàsaþ . i ka, sphuõóayati sakhàyaü lokaþ . puùphuõóayiùati . àdyasvarãti kàtantràdyàþ . pa¤camasvarayukto narme . iti govindabhaññaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<sphuóa>#, i ïa phulle . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-akaø-señ .) phullaü vikasanam . i, sphuõóyate . ïa, sphuõóate kundakorakaþ . pusphuõóe . iti durgàdàsaþ ..

#<sphuóa>#, ÷i vçtyàm . iti katikalpadrumaþ .. (tudàøparaø-sakaø-señ .) ÷i, sphuóati . asphuóãt . puùphoóa . vçtyàü varaõe . iti durgàdàsaþ ..

#<sphutkaraþ>#, puü, (karotãti . kç + ac . sphudityavyakta÷abdasya karaþ .) agniþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<sphutkàraþ>#, puü, phutkàraþ . sphuditi kriyate iti sphut÷abdapårbakçdhàtorbhàve gha¤pratyayena niùpannaþ ..

#<sphura>#, ÷i sphurtau . cale . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàø-curàø-paraø-akaø-señ .) sphurtiþ prakà÷aþ . cala÷calanam . ÷i, sphurati càmaram . asphurãt . pusphora . iti durgàdàsaþ ..

#<sphuraþ>#, puü, (sphuratãti . sphura + kaþ .) phalakam . iti hemacandraþ .. (sphura + bhàve gha¤ .) sphuraõam . ityamarañãkà . 3 . 2 . 9 ..

#<sphuraõaü>#, klã, (sphura + lyuñ .) ki¤ciccalanam . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . spharaõam 2 . ityamaraþ . 3 . 2 . 9 .. sphulanam 3 sphoraõam 4 sphuraþ 5 sphuraõà 6 sphàraõam 7 . iti taññãkà .. sphårtiþ . iti ÷abdaratnàvalã .. * .. aïgasphuraõasya ÷ubhà÷ubhaphalaü yathà --
     %<bråmau'dhunàïgasphuritasya samyak pratyekamavyaktaphalaprabhàvam .
     sarvatra yatràvanate svadehàdutpadyate karmavipàkasaüvit ..
     mårdhni sphuratyà÷u pçthivyavàptiþ sthànapravçddhi÷ca lalàñade÷e .
     bhråghràõamadhye priyasaïgamaþ syàt nàsàkùimadhye ca sahàyalàbhaþ ..
     dçgantamadhyasphuraõe'rthalàbhotkaõñhau kramàdvisphurite dçgàdau .
     jayo dç÷àdhaþ sphuraõe raõaþ syàt priya÷rutiþ syàt sphurite ca karõe ..
     yoùitsamçddhiþ sphurite ca gaõóe ghràõe tu saumukhyamudau bhavetàm .
     bhojyeùñasaïgàvadharordhvayo÷ca skandhe gale bhogavivçddhilàbhau ..
     spando bhujasyeùñasamàgamàya spandaþ karasya draviõàptahetuþ .
     spanda÷ca pçùñhasya paràjayàya spando jayàyorasi mànavànàm ..
     pàr÷vaprakampe viùayasya làbhaþ kañiprakampe tu balapramodau .
     nàbhiprakampe nijade÷alàbhaþ dhanarddhibandhu÷ca bhruvi prakampe ..
     duþkhaü dhanàntaü hçdayasya kampe sphikpàyukampe'pi ca vàhanàptiþ .
     varàïgakampe varayoùidàptirmaùke sakampe tanayasya janma ..
     vastau sakampe yuvatipravçttiþ doùa÷ca kampe punarårupçùñhe .
     uraþ punaþ syàt susahàyalàbhaþ syàjjànukampe tvacireõa siddhiþ ..
     jaïghàprakampe nijade÷anà÷aþ sthànàptiruùñra÷caraõasya kampe .
     yàtrà salàbhàïghritalaprakampe puüsàü sadà dakùiõadehabhàge ..
     strãõà¤ca vàmàvayave prajàtaþ spandaþ phalàni pradi÷atyava÷yam ..>% iti vasantaràja÷àkune nareïgite'ïgasphuraõaprakaraõaü caturtham ..

#<sphuraõà>#, strã, (sphura + õic + yuc . ñàp .) sphuraõam . ityamarañãkà . 3 . 2 . 10 ..

#<sphuran>#, [t] tri, (sphura + ÷atç .) kampanayuktaþ . sphårtivi÷iùñaþ . yathà --
     %<gaïgottuïgataraïgasaïgatajañàjåñàgrajàgratphaõisphurjatsphutkçtibhãtisambhçtacamatkàrasphuratsambhramà .
     ànandàmçtavàpikàü vidadhatã cittaü girã÷aprabhostvàü pàyànnavasaïgame bhagavatã lajjàvatã pàrvatã ..>% iti kàvyacandrikà ..

#<sphuritaü>#, klã, (sphura + ktaþ .) sphuraõam . sphuraõavi÷iùñe, tri . yathà . bråmo'dhunàïgasphurite ca samyak iti . priyà ÷rutiþ syàt sphurite ca . karõe iti ca . vasantaràja÷àkunam ..

#<sphurcha>#, à vismçtau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø-sakaø-señ .) kvipi ràchvorlope sphåþ sphurau sphuraþ . à sphårchitaü sphårõaü tena . sphårchati kathàü madyapaþ . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 5,462a]>@
#<sphu(sphå)rja>#, ñu o à vajranirùoùe .. (bhvàø-saraøakaø-señ .) ñu, sphurjathuþ . o, sphårõaþ . à, sphåjitaü sphåõe tena . vajranirghoùo vajrakartçka÷abdaþ . sthårjati vajram . iti durgàdàsaþ ..

#<sphurjakaþ>#, puü, (sphurjatãti . sphurja + õvul .) sphurrjakavçkùaþ . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ ..

#<sphurjathuþ>#, puü, (sphurja + athuc .) vajrapatanajanita÷abdaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<sphula>#, ÷i sphårtau . cale . caye . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàø-kuñàø-paraø-akaø-señ .) ÷i, sphulati asphulãt pusphaula . sphårtiþ prakà÷aþ . calaþ skhalanam . cayaþ sa¤cayaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<sphulaü>#, klã, (sphalatãti . sphula sphurtau cale + kaþ .) vastrave÷ma . iti ÷abdaratnàvalã .. tàüvu iti bhàùà ..

#<sphulanaü># klã, (sphula + lyuñ .) sphuraõam . ityamarañãkàyàü nãlakaõñhaþ ..

#<sphuliïgaþ>#, tri, (sphula + iïgac . yadvà, sphutkàreõa liïgatãti . liïga + ac .) agnikaõaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 60 .. phinakã iti phinkuñã iti ca bhàùà .. dve agnicårõe . sphutkàreõa liïgati gacchati sphaliïgaþ . iti taññãkàyàü bharataþ .. (yathà, mahàbhàrate . 5 . 48 . 54 .
     %<valàhakàduccarataþ subhãmàn vidyut sphuliïgàniva ghoraråpàn ..>%)

#<sphuliïginã>#, strã, (sphuliïgo'syà astãti . iniþ . ïãp .) agnisaptajihvàntargatajihvàvi÷eùaþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, muõóakopaniùadi . 1 . 2 . 4 .
     %<kàlã karàlã ca manojavà ca sulohità yà ca sughåmravarõà .
     sphuliïganã vi÷varåpã ca devã lolàyamànà iti sapta jihvàþ ..>%)

#<sphårjakaþ>#, puü, (sphårjati agnau kùiptaþ sanniti . sphårja + õvul .) tindukavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 38 .. sphårjati vahnau kùiptaþ sphårjakaþ . ñvà sphårjàvajranirghoùe õakaþ . sphurjervà dorghaþ sarvatra iti paravàkyàt sphårjakaþ sphurjaka÷ca sphurjo vajraþ sa iva dçóhasàratvàt sphurjaka ityanye . iti bharataþ ..

#<sphårjathuþ>#, puü, (sphårjatãti . sphårja vajranirghoùe + athuc .) vajrapàtajanita÷abdaþ . tatparyàyaþ . vajranippeùaþ 2 . ityamaraþ . 1 . 3 . 10 .. sphurjathuþ 3 visphårjathuþ 4 visphurjathuþ 5 vajranirghoùaþ 6 . iti taññãkà ..

#<sphårtiþ>#, strã, (sphår + ktin .) sphåraõam . ityamarañãkàyàü ramànàyaþ . 3 . 2 . 10 .. (yathà, pa¤cada÷yàm . 8 . 32 .
     %<mamaïgatvavikàràbhyàü vimbalakùaõahãnatà .
     sphåttiråpatvametasya vimbavad bhàsanaü viduþ ..>%)

@<[Page 5,462b]>@
#<sphårtimàn>#, [t] tri, (sphurtirasyàstãti . sphurti + matup .) pà÷upataþ . yathà --
     %<pà¤càrthikaþ pà÷upata÷cidråpaþ sphårtimàn mataþ ..>% iti trikàõóa÷eùaþ .. sphårtivi÷iùñe, tri ..

#<spheyàn>#, [s] tri, (idamanayorati÷ayena sphiraþ . sphira + ãyasun . %<priyasthirasphireti .>% 6 . 4 . 157 . iti sphàde÷aþ .) ati÷ayaþ . iti vyàkaraõam ..

#<spheùñhaþ>#, tri, (ayameùàti÷ayena sphiraþ . sphira + iùñhan . %<priyasthireti .>% 6 . 4 . 157 . iti sphàde÷aþ .) ati÷ayaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 112 ..

#<sphoñaþ>#, puü, (sphuñatãti . sphuña + ac .) sphoñakaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, su÷rute . 1 . 12 .
     %<sphoñàþ ÷ãghraü prajàyante jvarastçùõà ca vardhate .. * ..>% sphuña + bhàve gha¤ . vidàraõam . yathà, mahàbhàrate . 3 . 11 . 58 .
     %<tayorbhujaviniùpeùàdubhayorbalinostadà .
     ÷abdaþ samabhavat ghoro veõusphoñasamo yudhi ..>% sphuñate vyajyate varõariti sphuñatyartho yasmàditi và . sphuña vikasane + gha¤ . ÷abdavyàpàravi÷eùaþ . tathà coktam . %<varõànàü vàcakatvànupapattau yadbalàdarthapratipattiþ sa sphoña iti varõàtirikto varõàbhivyaïgyo'rthapratyàyako nityaþ ÷abdaþ sphoñaþ ..>% yathà, harivaü÷e bhaviùyaparvaõi . 16 . 52 .
     %<akùaràõàmakàrastvaü sphoñastaü varõasaü÷rayaþ ..>%)

#<sphoñakaþ>#, puü, (sphuñatãti . sphuña + õvul .) ràgavi÷eùaþ . phàóà . iti bhàùà . tatparyàyaþ . pióakaþ 2 gaõóaþ 3 . iti hemacandraþ .. sphàñaþ 4 visphoñaþ 5 . iti ràjanighaõñaþ .. asya vivaraõaü visphoña÷abde draùñavyam . bhedakaparãhàsakayostri ..

#<sphoñanaü>#, klã, (sphuña + lyuñ .) vidàraõam . ityamarañãkàyàü bharataþ . 3 . 2 . 5 .. (yathà -- su÷rute . 6 . 42 .
     %<÷aïkusphoñanavattasya yasmàttãvrà÷ca vedanàþ .
     ÷ålàsaktasya lakùyante tasmàt ÷ålamihocyate ..>%) prakà÷anam . iti sphuñadhàtvarthadar÷anàt .. (÷abdaþ . yathà, sàhityadarpaõe . 3 . 232 .
     %<bhråvibhaïgoùñhanirdaü÷abàhusphoñanatarjanàþ ..>% sphoñayatãti . sphuña + õic + lyuþ . bhedake, tri .. yathà, harivaü÷e . 247 . 12 .
     %<÷ataparvamahàraudraü sphoñanaü sarvatomukham .
     pragçhya ruciraü vajraü dãpta raudràññahàsinam .
     daityànayodhayat sarvàn mahendraþ pàka÷àsanaþ ..>%)

#<sphoñanã>#, strã, maõi÷aïkhavedhopakaraõam . bhoïarã iti khyàtà . yathà -- àsphoñanã sphoñanã ca tatra làsphoñanã matà .. iti bharatadviråpakoùaþ .. ki¤ca .
     %<làsphoñanyàü vedhanã ca sphoñanã vçùadaü÷ikà .>% iti bharatadhçtavàcaspatiþ ..

#<sphoñabãjakaþ>#, puü, (sphoñakàrakaü bãjaü yasya . tataþ kan .) bhallàtakaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<sphoñà>#, strã, sarpaphaõà . iti kecit ..

#<sphoñàyanaþ>#, puü, (sphoña eva ayanaü paràyaõaü yasya .) munivi÷eùaþ . tatparyàyaþ . kakùãvàn 2 . iti hemacandraþ ..

#<sphoñikà>#, strã, (sphuñatãti . sphuña + õvul . ñàpi ata itvam .) hàputtrikà . iti trikàõóa÷eùaþ .. granthàntare phoñikà iti pàñhaþ ..

#<sphyaü>#, klã, khaïgàkàrakàùñham . yathà . sphyà÷liùñejyàdhikaraõa¤ca . sphyasya khaïgàkàrakàùñhasya bhaktà÷leùanimittakejyàyàmiùñitvena prakçtivadvikçtirityatide÷ena dar÷àtmakaprakçtidharmàõàü pràptau pårbadinapràtaþkàlãnaü havanãyadevatàvàhanamapi pràptaü tacca tadànãü na vidhãyate naimittike nimittani÷caya vato'dhikàritayà prakçte ÷vobhàvibhaktà÷leùaråpanimittasaü÷ayena pradhànànadhikàriõo'ïgànadhikàràt taduttaradine ca nimittani÷caya tadadhikàrasiddhàvapi nàvàhanànuùñhànaü àvàhanasya pårbadinapràtaþkàlanaiyatyàditãjyàyà àvàhanaü vinaivànuùñhànamiti . iti tithyàditattvam ..

#<sma>#, vya, ÷lokapàdapåraõam . ityamaraþ . 3 . 4 . 5 . (yathà, ràmàyaõe . 2 . 64 . 22 .
     %<yadyetada÷ubhaü karma na sma me kathayeþ svayam .
     phalen mårdhà sma te ràjan sadyaþ ÷atasahasradhà ..>%) tadyoge atãtakàle kãvibhaktirbhavati . yathà,
     %<hanti sma ràvaõaü ràmaþ .>% iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<smayaþ>#, puü, (smayanamiti . smi + ac .) adbhutaþ . garvaþ . iti medinã .. (yathà, raghuþ . 5 . 19 ..
     %<tato yathàvad vihitàdhvaràya tasmai smayàve÷avivarjitàya .
     varõà÷ramàõàü gurave sa varõã vicakùaõaþ prastutamàcacakùe ..>%)

#<smaraþ>#, puü, (smarayati utkaõñhayatãti . smç + õic + ac . kàmadevaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 26 .. (yathà, kumàre . 4 . 8 .
     %<smarasi smara mekhalàguõairuta gotraskhaliteùu bandhanam .
     cyutake÷aradåùitekùaõànyavataüsotpalatàóanàni và .. * ..>% smç + ap .) smaraõa¤ca ..

#<smarakåpakaþ>#, puü, (smarasya kåpa iva kan .) bhagam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

@<[Page 5,463a]>@
#<smarakåpikà>#, strã, yoniþ . smarakåpaka÷abdàdàppatyayena niùpannà ..

#<smaraguruþ>#, puü, (smarasya guruþ pità . kçùõàvatàre pradyumnajanakatvàt tathàtvam .) viùõuþ . iti kecit ..

#<smaragçhaü>#, klã, (smarasya gçham .) yoniþ . iti jañàdharaþ ..

#<smaracakraþ>#, puü, (smarasya cakramiva àkçtiryasya .) ratibandhavi÷eùaþ . yathà, smaradãpikàyàm .
     %<dhçtvà vàmakareõoruü svapàdasyoparisthitam .
     dçóha¤ca ramate kàmã smaracakraprakãrtitaþ ..>%

#<smaracchatraü>#, klã, (smarasya cchatramiva .) yoniþ . iti kecit ..

#<smaraõaü>#, klã, (smç + lyuñ .) smçtiþ . tatparyàyaþ . àdhyànam 2 smçtiþ 3 . iti hemacandraþ .. cintà 4 carcà 5 . iti jañàdharaþ .. (yathà, kumàre . 6 . 19 .
     %<satyamarkàcca somàcca paramadhyàsmahe padam .
     adya tåccaistaraü tàbhyàü smaraõànugrahàt tava ..>% alaïkàravi÷eùaþ . yathà, sàhityadarpaõe . 10 . 668 ..
     %<sadç÷ànubhavàdvastusmçtiþ smaraõamucyate .>% yathà --
     %<arabindamidaü vãkùya khelatkha¤janama¤julam .
     smaràmi vadanaü tasyà÷càru ca¤calalocanam ..>% %<mayi sakapañamityàdau ca>% smçteþ sàdç÷yànubhavaü vinotthàpitatvànnàyamalaïkàraþ . ràghavànandamahàpàtràstu vaisàdç÷yàt smçtimapi smaraõàlaïkàramicchanti . tatrãdàdaraõaü teùàmeva yathà --
     %<÷irãùamçdvã giripu prapede yadà yadà duþkha÷atàni sãtà .
     tadà tadàsyàþ sadaneùu maukhyalakùàõi dadhyau galada÷ru ràmaþ ..>%

#<smaraõàpatyatarpakaþ>#, puü, (smaraõena apatyaü tarpayatãti . tçpa + õval .) kacchapaþ . iti kecit ..

#<smarada÷à>#, strã, (smarasya da÷à .) kàmàvasthà . tadda÷avidhà yathà, ujjvalanãlamaõiþ .
     %<nayanaprãtiþ prathamaü cintàsaïgastato'tha saïkalpaþ .
     nidràcchedastanutà viùayanivçttistrapànà÷aþ .
     unmàdo mårchà mçtirityetàþ smarada÷à da÷aiva syurityàcakùate ..>%

#<smaradhvajaü>#, klã, (smarasya dhvajamiva .) yoniþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<smaradhvajaþ>#, puü, (smarasya dhvaja iva .) vàdyam . iti hemacandraþ .. liïgam . iti kecit ..

#<smaradhvajà>#, strã, (smarasya dhvajo garvo yayà) jyotsnàràtriþ . iti kecit ..

#<smarapriyà>#, strã, (smarasya priyà .) ratiþ . iti jañàdharaþ ..

@<[Page 5,463b]>@
#<smaramandiraü>#, klã, (smarasya mandiram .) yoniþ . iti hemacandraþ ..

#<smaralekhanã>#, strã, (smarasya lekhanãva .) ÷àrikàpakùã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<smaravallabhaþ>#, puü, (smarasya pradyumnasya vallabhaþ .) aniruddhaþ . iti kecit ..

#<smaravãthikà>#, strã, (smarasya vãthikà .) ve÷yà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<smaravçddhisaüj¤aþ>#, puü, (smarasya vçddhiryasmàt sa smaravçddhiþ . sa eva saüj¤à yasya .) kàmavçddhikùupaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<smarasakhaþ>#, puü, (smarasya sakhà . samàse ñac .) candraþ . iti kecit .. (smarasya uddãpake, tri . yathà, raghuþ . 9 . 36 .
     %<patiùu nirvavi÷urmadhumaïganàþ smarasakhaü rasakhaõóanavarjitam ..>%)

#<smarastambhaþ>#, puü, (smarasya stambha iva .) upasthaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<smarasmaryaþ>#, puü, (smaraþ smaryo yasya .) gardabhaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<smaraharaþ>#, puü, (smaraü harati nà÷ayatãti . hç + harateranudyamane ac .) ÷ivaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 35 ..

#<smaràgàraü>#, klã, (smarasya àgàram .) bhagam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<smaràïku÷aþ>#, puü, (smarasya aïku÷a iva .) nakham . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<smaràmraþ>#, puü, (smaroddãpaka àmraþ .) ràjàmraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<smaràsavaþ>#, puü, (smarasya àsavaþ iva .) làlà . yathà --
     %<smaràsavo mukhasuraü . pàri syàt pànabhàjanam .>% iti trikàõóa÷eùaþ .. madyabhedaþ . iti kecit ..

#<smàrtaü>#, klã, (smçteridam . smçti + aõ .) smçti÷àstroktakarma . yathà --
     %<÷rãtaü karma svayaü kuryàdanyo'pi smàrtamàcaret .
     a÷aktau ÷rautamapyanyaþ kuryàdàcàramantataþ ..>% iti tithyàditattvam .. api ca .
     %<÷rutismçtivirodhe tu ÷rutireva garãyasã .
     avirodhe sadà kàryaü smàrtaü vaidikavat satà ..>% iti ÷ràddhatattvam ..

#<smàrtaþ>#, tri, (smçteridamiti . aõ .) smçtisambandhãyaþ . (yathà, manuþ . 1 . 108 .
     %<àcàraþ paramo dharmaþ ÷rutyuktaþ smàrta eva ca .
     tasmàdasmin sadà yukto nityaü syàdàtmavàn dvijaþ ..>%) smçti÷àstravyavasàyã . smçti÷abdàt ùõapratyayena niùpannaþ ..

@<[Page 5,463c]>@
#<smi>#, ka ïa anàdare . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-àtmaø-sakaø-aniñ .) dantyàdiþ . ka ïa, smàyayate . iti durgàdàsaþ ..

#<smiña>#, ka anàdare . snehe . iti kavivalpadrumaþ .. (curàø-paraø-sakaø-señ .) oùñhyàvarga÷eùayuktaþ . ka, smeñayati . iti durgàdàsaþ ..

#<smitaü>#, klã, (smi ïa ãùaddhasanam + ktaþ .) ãùaddhàsyam . ityamaraþ . 1 . 7 . 34 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 153 . 22 .
     %<vilajjamàneva natà divyàbharaõabhåùità .
     smitapårvamidaü vàvyaü bhãmasenamathàbravãt ..>% vikasite, tri . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, màghe . 6 . 54 .
     %<smitasaroruhanetrasarojalàmatisitàïgavihaïgahasaddivam ..>%)

#<smãla>#, nimeùaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-akaø-señ .) oùñhyàvarga÷eùayuktaþ . smãlati cakùuþ pakùmabhiràvçtaü syàdityarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<smç>#, smçtau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-aniñ .) smarati . smçtirj¤ànavi÷eùaþ . tathà ca .
     %<sambidbhagavatã dvedhà smçtyanubhavabhedikà ..>% iti tàrkikàþ .. tena ¤au a¤yantakartuþ karmatvam . guruþ ÷iùyaü ÷àstraü smàrayati . iti durgàdàsaþ ..

#<smç>#, ma autkye . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-akaø-sakaø iti kecit-aniñ .) ma, smarayati . utkaþ utkaõñhitaþ tasya bhàvaþ aukyamutkaõñhà . àdhyàne iti prà¤caþ . à samantàt dhyànamàdhyànaü iti ka÷cit . utkaõñhikà iti kà÷ikàvçttivopadevau . utkaõñàpårbakaü smaraõamiti vçddhàþ . muhuranusmarayantamanukùapaü tripuradàhamiti kiràte . iti durgàdàsaþ ..

#<smçtaþ>#, tri, (smç + ktaþ .) smçtiviùayaþ . kçtasmaraõaþ . yathà --
     %<àbdike pitçkçtye ca màsa÷càndramasaþ smçtaþ .
     vivàhàdau smçtaþ sauro yaj¤àdau sàvano mataþ ..>% iti malamàsatattvam ..

#<smçtiþ>#, strã, (smç + ktin .) anubhåtaviùayaj¤ànam . iti caõóãñãkàyàü nàgojãbhaññaþ .. svàmyà÷ritakriyàjanyasaüskàrajanyaj¤ànam . iti rasama¤jarã .. anubhava-saüskàra-janya-j¤ànam . yathà --
     %<sambidbhagavatã dvedhà smçtyanubhavabhedikà ..>% iti kavikalpadrumañãkàyàü durgàdàsaþ .. ki¤ca .
     %<vibhurbuddhyàdiguõavàn buddhistu dvividhà matà .
     anubhåti smçti÷ca syàdanubhåti÷caturvidhà ..>% iti bhàùàparicchedaþ .. anyacca .
     %<anubhåtaü priyàdinàmarthànàü cintanaü smçtiþ .
     tatra kampàïgavaiva÷yabàspani÷vasitàdayaþ ..>% ityujjvalanãlamaõiþ .. tatparyàyaþ . cintà 2 àdhyànam 3 . ityamaraþ . 1 . 7 . 29 .. cintiyà 4 . iti bharatadhçtarabhasaþ .. cintaþ 5 . iti kùorasvàmã .. àdhyà 6 . iti ràmà÷rabhaþ .. cintitiþ 7 dhyànam 8 . iti ÷abdaratnàvalã .. smaraõam 9 carcà 10 . iti jañàdharaþ .. sà tu garbhasthasya aùñabhirmàsairbhavati . iti sukhabodhaþ .. * .. smçtikàrakauùadhaü yathà --
     %<÷aïkhapuùpã vacà somà bràhmã brahmasuvarcalà .
     abhayà ca guóåcã ca añaråùakavàkucã ..
     etairakùasamairbhàgairghçtaü prasthaü vipàcayet .
     kaõñakàryà rasaü prasthaü vçhatyà ca samanvitam ..
     etadbràhmãghçtaü nàbha smçtimedhàkaraü param ..>% iti gàruóe 198 adhyàyaþ .. * .. manvàdimunipraõãta÷àstravi÷eùaþ . smaranti vedamanayà smçtiþ . maharùibhirvedàrthacintanaü smçtiþ . tadyogàt grantho'pi smçtiriti mukuñaþ . smçtikartéõàü nàmàni dharma÷àstra÷abde draùñavyàni . tatra manoþ smçteþ pràdhànyam . yathà --
     %<vedàrthopanibandhçtvàt pràdhànyaü hi manoþ smçtam .
     manvarthaviparãtà tu yà smçtiþ sà na ÷asyate ..>% itikullåkabhaññadhçtabçhaspativacanam .. tatparyàyaþ . dharmasaühità 2 . ityamaraþ . 1 . 6 . 6 .. dharma÷àstram 3 . iti jañàdharaþ .. saühità 4 ÷rutijãvikà 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. sa ca sàttvikaràjasatàmasabhedena trividhaþ . yathà --
     %<tathaiva smçtayaþ proktà çùibhistriguõànvitàþ .
     sàttvikà ràjasà÷caiva tàmasàþ ÷ubhadar÷ane ..
     và÷iùñhaü caiva hàrãtraü vyàsaü pàrà÷araü tathà .
     bhàradvàjaü kà÷yapa¤ca sàttvikà muktidàþ ÷ubhàþ ..
     àvanaü yàj¤avalkya¤ca àtreyaü dàkùameva ca .
     kàtyàyanaü vaiùõava¤ca ràjasàþ svargadà matàþ ..
     gautabhaü bàrhaspatya¤ca saüvarta¤ca yamaü smçtam .
     màükhyaü cau÷anasaü devi tàmasà nirayapradàþ ..
     kimatra bahunoktena puràõeùu smçtiùvapi .
     tàmasà narakàyaiva varjayettàn vicakùaõaþ ..
     ato hi ràjamaü karma tàmasa¤ca varànane .
     pràõànte naiva kuryàdvai vivekã tattvavinnaraþ ..
     vinà tu sàttvikaü karma yatràsàdhàraõaü hareþ .
     kadàcidràjasaü kàryaü mànamaistàmasaü na tu ..
     ÷rutismçtipuràõopuràõeùvàgameùu ca .
     saühitàtantra÷àstreùu girije yàmalàdiùu .
     pra¤caràtràdiùvapãha màro yaþ sàttviko sutaþ ..>% iti pàdmottarakhaõóe 43 adhyàyaþ ..

@<[Page 5,464b]>@
#<smçtimàn>#, [t] tri, (smçtirvidyate'syeti . smçti + matup .) smçtivi÷iùñaþ . cintàvàn . (yathà, manuþ . 7 . 34 .
     %<anuraktaþ ÷ucirdakùaþ smçtimàn de÷akàlavit .
     vapuùmàn vãtabhãrvàgmã dåto ràj¤aþ pra÷asyate ..>%)

#<smçtiviruddhaþ>#, tri, (smçterviruddhaþ .) dharma÷àstraviparãtaþ . yathà, kårmapuràõe himàlayaü prati devãvàkyam .
     %<yàni ÷àstràõi dç÷yante loke'smin vividhàni ca .
     ÷rutismçtiviruddhàni niùñhà teùàü hi tàmasã ..
     karàlabhairava¤caiva yàmalaü nàma yat kçtam .
     evamàdãni cànyàni mohanàrthàni tàni vai ..
     mayà sçùñàni cànyàni mohàyaiùàü bhavàrõave ..>% iti malamàsatattvam ..

#<smçti÷àstraü>#, klã, (smçtireva ÷àstram .) dharmasaühità . yathà, ekàda÷ãtattvadhçtabhaviùyapuràõavacanam ..
     %<smçti÷àstre vikalpastu àkàïkùàpåràõe sati ..>%

#<smçtihetuþ>#, puü, (smçterhetuþ .) smaraõakàraõam . tatparyàyaþ . vàsanà 2 saüskàraþ 3 bhàvanà 4 . iti jañàdharaþ ..

#<smçtyapetaþ>#, tri, (smçterapetaþ .) smçtibiruddhaþ . iti kecit ..

#<smeraþ>#, tri, (smi ïa ãùaddhasane + %<namikampismyajasakamahiüsadãpo raþ .>% 3 . 2 . 167 . iti raþ .) vika÷itaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, sàhityadarpaõe . 3 . 100 .
     %<kàntiþ kà¤canacampakapratinidhirvàõã sudhàspardhinã ..
     smerendãvaradàmasodaravapustasyàþ kañàkùacchañà ..>%) ãùaddhasa÷anãlaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ .. (yathà, kumàre . 5 . 70 .
     %<iya¤ca te'nyà purato vióambanà yadåóhayà vàraõaràjahàryayà .
     ÷ilokya vçddhokùamadhiùñhitaü tvayà mahàjanaþ smeramukho bhaviùyati ..>%)

#<smeraviùkiraþ>#, puü, (smeraþ praphullaþ viùkiraþ pakùã .) mayåraþ . iti kecit ..

#<syadaþ>#, puü, (syanda + gha¤ . %<syado jabe .>% 6 . 4 . 18 . iti nipàtanàt sàdhuþ .) vegaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 67 ..

#<syanda>#, å ïa va ë srutau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àø-sakaø-veñ .) antaþsthàdyayuktaþ . å, asyandiùña asyanta . ïa, syandate . va, syanatsyati syandiùyati . ë, asyadat . lutiþ kùaraõam . prasyandanmadagandhalubdhamadhupetyatra gaõa kçtànityatvamiti ramànàthaþ . vastutastu prasyandane prasyandaþ pacàditvàdan tataþ prasyanda ivàcaratãti kvau ÷atrantam . iti durgàdàsaþ ..

#<syandaþ>#, puü, syandanam . syandadhàtorgha¤ pratyayenna nippannaþ .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 1 . 24 .
     %<tadamandamajasyandasundareyaü nipãyatàm .
     ÷rotra÷uktipuñaiþ spaùñasaïgaràjataraïgiõã ..>% rogavi÷eùaþ . yathà, su÷rute . 2 . 46 . syandàgnisàdacchardyàdãnàmayàn janayedbahån svedodgamaþ . iti ÷rãdharasvàmã .. yathà, bhàgavate . 5 . 11 . 9 .
     %<yatrodite tasya samànasåtranipàte nimlocati yatra kvacana syandenàbhitapatãti ..>%)

#<syandanaü>#, klã, (syanda + lyuñ .) kùaraõam . (syandate iti . syanda + %<bahulamanyatràpi .>% uõà 0 2 . 78 . iti yuc .) jalam . iti medinã .. gamana¤ca ..

#<syandanaþ>#, puü, (syandate calatãti . syanda + yuc .) cakrayuktayuddhaprayojanayànam . ratha iti khyàtam . (yathà, raghuþ . 1 . 36 .
     %<snigdhagambhãranirghoùamekaü syandanamàsthitau .
     pràvçùeõyaü payovàhaü vidyudairàvatàviva ..>%) tini÷avçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 26 .. vçttàrhadvi÷eùaþ . iti hemacandraþ .. vàyuþ . iti kecit .. ÷ãghre, tri .. (syandake, ca tri .. yathà, kathàsaritsàmare . 103 . 62 .
     %<grahaiþ parivçtaü candramavatãrõamivàmbaràt .
     råpopamànamanyeùàmamçtasyandanaü dç÷oþ ..>%)

#<syandanadrumaþ>#, puü, (syandana eva dumaþ .) tini÷avçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<syandanàrohaþ>#, puü, (syandanamàrohatãti . à + ruha + aõ .) rathasthitayoddhà . rathã . ityamaraþ . 2 . 8 . 60 ..

#<syandaniþ>#, puü, tini÷avçkùaþ . iti ratnamàlà ..

#<syandanã>#, strã, (syandate iti . syanda + lyuþ . ïãp .) làlà . iti ràjanirghaõñaþ .. måtranàóãti kecit ..

#<syandinã>#, strã, (syandate iti . syanda + õiniþ . ïãp .) làlà . ityamaraþ . 2 . 6 . 67 ..

#<syandã>#, [n] tri, sravati yaþ . sràvakaþ . syandadhàtorõinpratyayena niùpannaþ . ityamarañãkàyàü ràmà÷ramaþ .. (yathà, uttararàmacarite 1 aïke .
     %<jãvayanniva sasàdhvasa÷ramasvedabinduradhikaõñhamarpyatàm .
     bàhuraindavamayåkhacumvitasyandicandramaõihàravibhramaþ ..>%)

#<syannaþ>#, tri, (syanda + ktaþ . srutaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 92 .. (yathà, bhaññiþ . 5 . 83 .
     %<athàyàsyan kaùàyàkùaþ svannasvedakaõolvaõaþ .
     sandar÷itàntaràkåtastàmavàdãdda÷ànanaþ ..>%)

#<syannabãõaþ>#, tri, (syannà bãõà yatra .) stutaþ . iti hemacandraþ ..

#<syama>#, u õa ÷a dhvanane . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàø-paraø-sakaø-señ ktvàveñ .) antaþsthàdiyuktaþ . u, syamitvà syàntvà . õa, syematuþ sasyamatuþ . ÷a, syamatã syamantã . iti durgàdàsaþ .. syama, ¤a ka vitarke . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøubhaø-sakaø-señ .) antaþsthàdiyuktaþ . asya svàrthe ¤au hrasvo na syàt preraõe ¤au tu syàdeveti prà¤caþ . svamate manãùàditvàt siddhiþ . ¤a ka, syàmayati syàmayate lokaþ puruùaü sthàõutvena . iti durgàdàsaþ ..

#<syama>#, t ka dhvàne . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràø-paraø-sakaø-señ .) antaþsthàdiyuktaþ . syamayati . iti durgàdàsaþ ..

#<syamantakaþ>#, puü, ÷rãkçùõasya hastamaõiþ . yathà --
     %<maõiþ syamantako haste bhujamadhye tu kaustubhaþ .>% iti hemacandraþ .. * .. atha syamantakopàkhyànam . ÷rã÷uka uvàca .
     %<àsãt satràjitaþ såryo bhaktasya paramaþ sakhà .
     prãtastasmai maõiü pràdàt sa ca tuùñaþ syamantakam ..
     sa taü bibhranmaõiü kaõñhe bhràjamàno yathà raviþ .
     praviùño dvàrakàü ràjaüstejasà nopalakùitaþ ..
     taü vilokya janà dåràttejasà muùõadçùñayaþ .
     dãvyate'kùairbhagavate ÷a÷aüsuþ sårya÷aïkitàþ ..
     nàràyaõa namaste'stu ÷aïkhacakragadàdhara .
     dàmodaràravindàkùa govinda yadunandana ..
     eùa àyàti savità tvàü didçkùurjamatpate .
     muùõan gabhasticakreõa nçõàü cakùuüùi tigmaguþ ..
     nanvanvicchanti te màrgaü trilokyàü vibudharùabhàþ .
     j¤àtvàdya gåóhaü yaduùu draùñuü tvàü yàtyajaþ prabho ..
     ÷rã÷uka uvàca .
     ni÷amya bàlavacanaü prahasyàmbajalocanaþ .
     pràha nàsà ravirdevaþ satràjinmaõinà jvalan ..
     satràjit svagçhaü ÷raumat kçtakautukamaïgalam .
     pravi÷ya devasadane maõiü viprairnyave÷ayat ..
     dine dine svarõabhàrànaùñau sa sçjati prabho .
     durbhikùamàryariùñàni sarpàdhivyàdhayo'÷ubhàþ ..
     na santi màyinastatra yatràste'bhyarcito maõiþ .
     sa yàcito maõiü kvàpi yaduràjàya ÷auriõà .
     naivàrthakàmukaþ pràdàt yàc¤àbhaïgamatarkayan ..
     tamekadà maõiü kaõñhe pratimucya mahàprabham .
     praseno hayamàruhya mçgayàü vyacarad vane ..
     prasenaü sahayaü hatvà maõimàcchidya ke÷arã .
     giriü vi÷an jàmbavatà nihato maõimicchatà ..
     so'pi cakre kumàrasya maõiü krãóanakaü gale .
     apa÷yan bhràtaraü bhràtà satràjit paryatapyata ..
     pràyaþ kçùõena nihato maõigrãvo vanaü gataþ .
     bhràtà mameti tat ÷rutvà karõe karõe'japan janàþ ..
     bhagavàüstadupa÷rutya durya÷o liptamàtmani .
     màrùñuü prasenapadavãmanvapadyata nàgaraiþ ..
     hataü prasenama÷va¤ca vãkùya ke÷ariõà vane .
     ta¤càdripçùñhe nihatamçkùeõa dadç÷urjanàþ ..
     çkùaràjavilaü bhãmamandhena tamasàvçtam .
     eko vive÷a bhagavànavasthàpya bahiþ prajàþ ..
     tatra dçùñvà maõi÷reùñhaü bàlakrãóanakaü kçtam .
     hartuü kçtamatistasminnavatasthe'rbhakàntike ..
     tamapåbba naraü dçùñvà dhàtrã cukro÷a bhãtavat .
     tat ÷rutvàbhyadravat kruddho jàmbavàn balinàü varaþ ..
     sa vai bhagavatà tena yuyudhe svàminàtmanaþ .
     àsãttadaùñaviü÷àhamitaretaramuùñibhiþ ..
     kùãõasattvaþ svinnagàtrastamàhàtãvavismitaþ .
     jàne tvàü sarvabhåtànàü pràõa ojaþ saho balam .
     viùõuü puràõapuruùaü prabhaviùõumadhã÷varam ..
     iti vij¤àtavij¤ànamçkùaràjànamacyutaþ .
     vyàjahàra mahàràja bhagavàn devakãsutaþ ..
     maõihetoriha pràptà vayamçkùapate vilam .
     bhithyàbhi÷àpaü pramçjannàtmano maõinàmunà ..
     ityuktaþ svàü duhitaraü kanyàü jàmbavatãü mudà arhaõàrthaü sa maõinà kçùõàyopajahàra saþ ..
     satràjitaü samàhåya sabhàyàü ràjasannidhau .
     pràpti¤càkhyàya bhagavàn maõiü tasmainyavedayat ..
     so'nudhyàyaüstadevàghaü balavadvigrahàkulaþ .
     kathaü mçjàmyàtmarajaþ prasãdedvàcyutaþ katham ..
     evaü vyavasito buddhyà satràjit svasutàü ÷ubhàm .
     maõi¤ca svayamudyamya kçùõàyopajahàra saþ ..
     bhagavànàha na maõiü pratãcchàmo vayaü nçpa .
     tavàstu devabhaktasya vaya¤ca phalabhàginaþ ..>% iti bhàgavate 10 skandhe 56 adhyàyaþ .. saurabhàdrãyacaturthyàü candradar÷ane tadupàkhyàna÷ravaõavidhiryathà, brahmapuràõe siühàrkàdhikàre .
     %<nàràyaõo'bhi÷aptastu ni÷àkaramarãciùu .
     sthita÷caturthyàmadyàpi manuùyàyàpatecca saþ ..
     ata÷caturthyàü candrantu pramàdàdvãkùya mànavaþ .
     pañheddhàtreyikàvàkyaü pràïmusvo vàpyudaïmukhaþ ..>% abhi÷aptaþ parãvàdaviùayãbhåtaþ . so'bhi÷àpaþ . dhàtreyikàvàkyaü viùõupuràõe .
     %<siühaþ prasenamavadhãt siüho jàmbavatà hataþ .
     sukumàraka màrodãstava hyeùa syamantakaþ ..>% anena mantreõàbhimantritaü jalaü peyam . àcàràt syamantakopàkhyàna¤ca ÷rotavyam . iti tithyàditattvam ..

#<syamãkaþ>#, puü, (syamatãti . syamu ÷abde + %<syamerãñ ca .>% uõàø 3 . 46 . iti kan . ãñ ca .) valmãkam . vçkùavi÷eùaþ . iti medinã .. kàlaþ . meghaþ . iti kecit ..

#<syamãkà>#, strã, nãlikà . iti medinã ..

#<syàlaþ>#, puü, ÷yàlakaþ . ityamarañokàyàü svàmã . 2 . 6 . 32 .. (yathà kathàsaritsàgare . 4 . 96 .
     %<ataþ syàlaþ sa te ki¤cit tvadguõaiþ samavàpyate ..>%)

#<syutnaü>#, klã, àhlàdaþ . iti kecit ..

#<syåtaþ>#, tri, (ùivyu tantusantàne + ktaþ . cchorityåñ .) såtritaþ . tantusantatam . vonà iti bhàùà .. tatparyàyaþ . åtam 2 utam 3 . ityamaraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 157 . 42 .
     %<vaói÷o'yaü tvayà grastaþ kàlasåtreõa lambitaþ .
     matsyo'mbhasãva syåtàsyaþ kathamadya bhaviùyasi ..>%)

@<[Page 5,465c]>@
#<syåtaþ>#, puü, (siva + ktaþ .) såtraracitabhàõóam . dhokóà iti khyàtam . tatparyàyaþ . prasevaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 26 . syånaþ 3 syonaþ 4 dhautakañaþ 5 syotaþ 6 . iti bharataþ ..

#<syåtiþ>#, strã, (siva + ktin . åñ .) såcyàdinà vastràdisãvanam . sãyanã iti selài iti ca bhàùà . tatparyàyaþ . sevanam 2 sãvanam 3 . ityamaraþ . 3 . 2 . 5 .. åtiþ 4 vyåtiþ 5 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<syånaþ>#, puü, (sãvyate iva yeneti . siva + %<siveùñeryåca .>% uõà 0 3 . 9 . iti naþ . ñeryå ca .) kiraõaþ . såryaþ . iti medinã .. syåtaþ . dhukóã iti bhàùà . ityamarañãkàyàü bharataþ . 2 . 9 . 26 .. ÷abdaratnàvalã ca ..

#<syåmaü>#, klã, (siva + %<avisivisi÷uùibhyaþ kit .>% uõà 0 1 . 143 . iti man . jvaratvaretyåñ .) jalam . ra÷miþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<syåmaþ>#, puü, (siva + man . åñ .) kiraõaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<syotaþ>#, puü, syåtaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ . 2 . 9 . 26 ..

#<syonaþ>#, puü, (siva + bàhulakàt kevalo'pi naþ åóàde÷o guõa÷ca . ityuõàdivçttau ujjvalaþ . 3 . 9 .) dhautakañaþ . dhukóã iti bhàùà .. ityamarañãkàyàü bharataþ . 2 . 9 . 26 .. såryaþ . kiraõaþ . iti medinã .. ànande, klã . iti kecit ..

#<sraüsanaü>#, klã, (sraüsa + lyuñ .) årdhvagatadoùasyàdhonayanam . iti su÷rutaññãkà .. (yathà, su÷rute . 6 . 10 .
     %<pittasyande paittike càdhimanthe raktàsràvaþ sraüsana¤càpi kàryam ..>% adhaþpatanam . bhraü÷aþ . iti sraüsadhàtvarthadar÷anàt .. * .. sraüsayatãti . sraüsa + õic + lyuþ . adhaþpatanakàrake, tri . yathà, su÷rute . 1 . 46 .
     %<sraüsanaü kañukaü pàke laghuvàtakaphàpaham ..>%)

#<sraüsinãphalaþ>#, puü, ÷irãùavçkùaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<sraüsã>#, [n] puü, (sraüsate iti . sraüsa + õiniþ .) pãluvçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 28 .. adhaþpatana÷ãle, tri ..

#<sraka>#, i ïa gatyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-sakaø-señ .) i, sraïkyate . ïa, sraïkate . iti durgàdàsaþ ..

#<srak>#, [j] strã, (sçjati ÷obhàmiti sçjyate iti và . sçja + çtvigàdinà kartari karmaõi và kvin .) màlyam . mårdhni nyastapuùpadàma . ityamaraþ . 2 . 6 . 135 .. (yathà, manuþ . 4 . 66 .
     %<upànahau ca vàsa÷ca dhçtamanyairna dhàrayet .
     upavãtamalaïkàraü srajaü karakameva ca ..>%) asyàþ paryàyàdi màlà÷abde draùñavyam ..

#<srag>#, [j] strã, (sçjati ÷obhàmiti sçjyate iti và . sçja + çtvigàdinà kartari karmaõi và kvin .) màlyam . mårdhni nyastapuùpadàma . ityamaraþ . 2 . 6 . 135 .. (yathà, manuþ . 4 . 66 .
     %<upànahau ca vàsa÷ca dhçtamanyairna dhàrayet .
     upavãtamalaïkàraü srajaü karakameva ca ..>%) asyàþ paryàyàdi màlà÷abde draùñavyam ..

@<[Page 5,466a]>@
#<sragvàn>#, [t] tri, (srak vidyate'syeti . sraj + matup . masya vaþ .) màlyavi÷iùñaþ . iti vyàkaraõam ..

#<sragvã>#, [n] tri, (sragastyasyeti . sra¤ + %<asmàyàmedhàsrajo viniþ .>% 5 . 2 . 121 . iti viniþ .) màlyavi÷iùñaþ . iti vyàkaraõam .. (yathà, raghuþ . 17 . 25 .
     %<àmuktàbharaõaþ sragvã haüsacihnadukålavàn .
     àsãdati÷ayaprekùyaþ sa ràja÷rãbaghåvaraþ ..>%)

#<srajiùñhaþ>#, tri, (ayameùàmati÷ayena sragvã . sragvin + iùñha . %<vinmatorluka .>% 5 . 3 . 65 . iti vino luk .) màlyavi÷iùñaþ ..

#<srajãyàn>#, [s] tri, (ayamanayorati÷ayena sragvã . sragvin + ãyasun . %<vinmatorluk .>% 5 . 3 . 65 . iti vino luk .) màlyavi÷iùñaþ .

#<srajvà>#, strã, prajàpatiþ . rajjuþ . tantupañasaüghàtaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<sraddhåþ>#, strã, vàtakarma . iti kecit .. ÷çdhadhàtoråpatyaye na niùpannaþ . tàlavya÷akàràdiþ sàdhupàñhaþ ..

#<sranbha>#, u ïa pramàde . iti kavikalpadrumaþ .. bhvàøàtmaø-akaø-señ . ktvàveñ .) pramàdo'navadhànatà . u, srambhità srabdhvà . ïa, srambhate dharme nãcaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<sranbha>#, ë u ïa vi÷vàse . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-akaø-señ . ktvàveñ .) vi÷vàsaþ ÷aïkàrahitãbhàvaþ . ë, asrabhat . u, srambhitvà srabdhvà . ïa, srambhate puttro màtari . tàlavyàdirayamityeke . iti durgàdàsaþ ..

#<sransa>#, ë u ïa bhraü÷e . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-akaø-señ . ktvàveñ .) rephayuktaþ dantyàdiþ . ë, asrasat . u, sraüsitvà srastvà . ïa, sraüsate . bhraü÷aþ adhaþpatanam . iti durgàdàsaþ ..

#<sransa>#, ïa u prasàde . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-akaø-señ . ktvàveñ .) ïa, sraüsate . u, sraüsitvà srastvà . prasàdaþ prasannãbhàvaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<sravaþ>#, puü, (sru + ap .) sravaõam . tatparyàyaþ . sràvaþ 2 . ityamaraþ . 3 . 2 . 9 .. ÷ravaþ 3 . iti taññãkà .. prasràvaþ 4 sruvaþ 5 . iti ÷abdaratnàvalo .. nirjharaþ . tatparyàyaþ . saraþ 2 sariþ 3 utsaþ 4 prasravaõam 5 . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 153 . 8 .
     %<upapanna÷cirasyàdya bhakùo'yaü mama supriyaþ .
     snehasravàn prasravati jihvà paryeti me sukham ..>%)

#<sravaõaü>#, klã, (sru + lyuñ .) måtram . iti ràjanirghaõñaþ .. gharmaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. kùaraõam . iti srudhàtvarthadar÷anàt ..

#<sravadgarbhà>#, strã, (sravan garbho yasyàþ .) daivava÷àt patitagarbhà gauþ . tatparyàyaþ . avatokà 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 69 .. patitagarbhàmàtra¤ca ..

@<[Page 5,466b]>@
#<sravadraïgaþ>#, puü, (sravan raïgo yatra .) paõagranthiþ . vàjàra iti pàrasyabhàùà .. iti hàràvalã ..

#<sravantã>#, strã, (sru + ÷atç . ïãp .) nadã . ityamaraþ . 1 . 10 . 30 .. (yathà, manuþ . 11 . 133 . upastç÷et sravantyàü và såktaü vàbdaivataü japet ..) gulmasthànam . oùadhibhedaþ . iti medinã .. kùaraõavi÷iùñe, tri . yathà . sravan . sravantã . sravat ..

#<sravà>#, strã, (sravatãti . sru + ac . ñàp .) mårvà . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ . 2 . 4 . 83 ..

#<sraùñà>#, [ç] puü, (sçjatãti . sçja + tçc .) brahmà . ityamaraþ . 1 . 1 . 17 .. (yathà, mahànirvàõatantre . 3 . 40 .
     %<kàraõaü sarvabhåtànàü sa ekaþ parame÷varaþ .
     lokeùu sçùñikaraõàt sraùñà brahmeti gãyate ..>%) ÷ivaþ . iti halàyudhaþ .. (viùõuþ . iti mahàbhàratam . 13 . 149 . 119 ..) sçùñikartari, tri . iti sçjadhàtvarthadar÷anàt .. (yathà, mahàbhàrate . 7 . 78 . 45 .
     %<sraùñàraü vàridhàràõàü bhuva÷ca prakçtiü paràm .
     devadànavayakùàõàü mànavànà¤ca sàdhanam ..>%)

#<srastaü>#, tri, (sransa + ktaþ .) cyutam . ityamaraþ . 3 . 1 . 104 .. (yathà, màghe . 5 . 17 .
     %<srastàvaguõñhanapañàþ kùaõalakùyamàõavakta÷riyaþ sabhayakautukamãkùate sma ..>%)

#<srastaraþ>#, puü, àsanam . yathà . aghasrastare tryahamana÷nanta àsãran iti . aghasrastare upave÷anàdau pãñhàdiniùedhàt aghanimittena kañàdividhànàt aghasrastaraþ kañàdiþ . iti ÷uddhitattvam ..

#<sràk>#, vya, drutam . ityamaraþ . 3 . 4 . 2 ..

#<sràvaþ>#, puü, (sru + gha¤ .) sravaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ . 3 . 2 . 9 .. (yathà, mahàbhàrate . 9 . 17 . 79 .
     %<tato mahårtàt te'pa÷yan rajo bhaumaü samutthitam .
     vividhaiþ ÷oõitasràvaiþ pra÷àntaü puruùarùabha ..>% netrarogàntargatasandhigatarogavi÷eùo yathà --
     %<gatvà sandhãnasrumàrgeõa doùàþ kuryaþ sràvàn rugvihãnàn svaliïgàn .
     tàn vai sràvàn netranàóã mathaike tasyà liïgaü kãrtayiùye caturdhà ..
     pàkaþ sandhau saüsravedya÷ca påyaü påyàsràvo naikaråpaþ pradiùñaþ .
     ÷vetaü sàndraü picchilaü yaþ sravecca ÷leùmàsràvo nãrujaþ sa pradiùñaþ ..
     raktàsràvaþ ÷auõitotthaþ saraktaü koùõaü nàlpaü saüsravennàtisàndram .
     pãtàbhàsaü nãlamuùõaü jalàbhaü pittasràvaü saüsravetsandhimadhyàt ..>% ityuttaratantre dvitãye'dhyàye su÷rutenoktam ..)

@<[Page 5,466c]>@
#<sràvakaü>#, klã, (sràvayatãti . sru + õic + õvul .) marãcam . iti ÷abdacandrikà .. kùarake, tri ..

#<sràvaõã>#, strã, çddhivçkùaþ . iti kecit ..

#<srinbha>#, u hiüse . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ . ktvàveñ .) rephayuktàdiþ . tçtãyasvarã . u, srimbhità sribdhvà . iti durgàdàsaþ ..

#<sribha>#, u hiüse . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ . ktvàveñ .) rephayuktàdiþ . tçtãyasvarã . u, srebhitvà sribdhvà . iti durgàdàüsaþ ..

#<sriva>#, ya u ÷oùe . gatã . iti kavikalpadrumaþ .. (divàø-paraø-sakaø-señ . ktvàveñ .) rephayuktaþ . sakàràdiþ . tçtãyasvarã . ya, srãvyati u, srevitvà . sritvà . sisreva . iti durgàdàsaþ ..

#<sru>#, srutau . gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-srutau akaø-gatau sakaø-aniñ .) sravati . iti durgàdàsaþ ..

#<sruk># [c] strã, (sravati ghçtàdikamasyà iti . sru ÷rutau + %<cikca .>% uõà 0 2 . 62 . iti cik .) yaj¤apàtravi÷eùaþ . yathà --

#<srug># strã, (sravati ghçtàdikamasyà iti . sru ÷rutau + %<cikca .>% uõà 0 2 . 62 . iti cik .) yaj¤apàtravi÷eùaþ . yathà --
     %<dhruvopabhçjjuhårnà tu sruvo bhedàþ srucaþ striyaþ ..>% ityamaraþ . 2 . 7 . 25 .. dhruvà vañapatràkçtiþ . upabhçccakràkàrà . juhåþ ardhacandràkçtiþ .
     %<vaikaïkatã dhruvà proktà à÷vatthã copabhçnmatà .
     juhåþ palà÷akàùñhasya khadirasya sruvo mataþ ..>% iti bharataþ ..
     %<sruvàdikantu yaj¤àdau pàtramityabhidhãyate .
     sruvaþ pumànekahasto bàhumàtrà srugãrità .
     tadvi÷eùàþ ÷aràvàgràþ strã juhårupabhçt dhruvà ..>% iti ÷abdaratnàvalã ..

#<srugdàru>#, klã, (sruco dràru .) vyàghrapàdvçkùaþ . iti jañàdharaþ ..

#<srughnã>#, strã, svarjikàkùàraþ . yathà, hemacandraþ .
     %<samàstu svarjikàkùàrakàpotasukhavarcikàþ .
     sarjistu sarjikà srughnã yogavàhã suvarcikà ..>%

#<srutaü>#, tri, (sru + ktaþ .) kùaritajalàdi . tatparyàyaþ . syannam 2 rãõam 3 cyutam 4 . ityamaraþ . 3 . 1 . 92 .. (yathà, manau . 4 . 122 .
     %<atithi¤cànanuj¤àpya màrute vàti và bhç÷am .
     rudhire ca srute gàtràcchastreõa ca parikùate ..>%) srutam . iti jañàdharaþ ..

#<srutà>#, strã, (sru + ktaþ . ñàp .) hiïgulãpatrã . iti ÷abdacandrikà ..

#<sruvaþ>#, puü, strã, (sravati ghçtàdikamasmàditi . sru + %<sruvaþ kaþ .>% uõà 0 2 . 61 . iti kaþ .) yaj¤apàtravi÷eùaþ . iti medinã .. (yathà, manuþ . 5 . 117 .
     %<caråõàü sruksruvàõà¤ca ÷uddhiruùõena vàriõà ..>%) tadvivaraõaü sruk÷abde draùñavyam ..

@<[Page 5,467a]>@
#<sruvà>#, strã, (sru + kaþ . ñàp .) ÷allakã . mårvà . iti medinã .. (sruk . iti ca medinã .. asyàþ paryàyo yathà --
     %<mårvà madhurasà devã morañà tejanã sruvà .
     madhålikà madhu÷reõã gokarõã pãluparõyapi ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..)

#<sruvàvçkùaþ>#, puü, (sru vàyàþ vçkùaþ .) vikaïkatavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 37 .. (athàsya paryàyàþ yathà, bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame màge .
     %<vikaïkataþ sruvàvçkùo granthilaþ svàdukaõñakaþ .
     sa eva yaj¤avçkùa÷ca kaõñakã vyàghrapàdapi ..>%)

#<sruþ>#, strã, (sru srutau + %<kvip vacipracchãti .>% uõàø 2 . 57 . iti kvip dãrgha÷ca .) yaj¤apàtravi÷eùaþ . sravati ghçtàdikamasyàþ . ityamarañãkàyàü bharataþ . 2 . 7 . 25 .. nirjharaþ . yathà, %<sråþ srave nirjhare'pi ca .>% iti hemacandraþ ..

#<srai>#, paci . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-aniñ .) rephayuktaþ . sràyati . paci pàke . iti durgàdàsaþ ..

#<srotaü>#, klã, srotaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 68 . 13 .
     %<pati÷okàkulàü dãnàü ÷uùkasrotàü nadãmiva ..>% puüliïgànto'yamiti uõàdiñãkàyàü ujjvaladattaþ . 4 . 201 ..)

#<srotaþ>#, [s] klã, (sravatãti . sru gatau + %<srurãbhyàü tuñ ca .>% uõàø 4 . 201 . iti asun . tuñ ca .) svato'mbusaraõam . ityamaraþ . 1 . 10 . 11 .. vegena jalavahanaü srotaþ . svataþ svayamambunaþ saraõaü gamanaü srotaþ ityanvayaþ . svata ityàtmahetukaü na parahetukam . tas kteriti tçtãyàyàstas sravati srotaþ srudruvat tràsusiti as nipàtanàttan srotaþ sàntam . srotaþ sadyaþ sakalasalilaü siühakaü sakvamålam . iti dantyàdàvuùmabhedaþ . srotamadanta¤ca . srotaþ srotaü mahànadaþ sravaþ pai¤caùamastriyàm . iti haóaóacandraþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà, àryàsapta÷atyàm . 491 .
     %<ruddhasvarasaprasarasyàlibhiragre nataü priyaü prati me .
     srotasa iva nimnaü pratiràgasya dviguõa àvegaþ>%) nadã . yathà, gãtàyàm . 10 . 31 .
     %<jhaùàõàü makara÷càsmi srotasàmasmi jàhnavã ..>% ÷arãrasthanavacchidràõi . (manaþpràõànnapàõãyàdiva ha÷arãrasthàsaükhyamàrgavi÷eùaþ . iti bhàvaprakà÷àdayaþ ..) yathà --
     %<srotàüsi khàni chidràõi kàlakhaõóaü yakçnmatam ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. (%<yàvantaþ puruùe mårtimanto bhàvavi÷eùàstàvantaevàsmin srotasàü prakàravi÷eùà sarvabhàvà hi puruùeõàntareõa srotàüsyabhinirvarntante kùayaü và na gacchanti . srotàüsi khalu pariõàmamàpadyamànànàü dhàtånàmabhivàhãni bhavanti ayanàrthenàüpi caike srotasàmeva samudàyaü puruùamicchanti sarvagatatvàt sarvasaratvàcca doùaprakopapra÷amànànàü natvetadevaü yasya sahi srotàüsi yacca vahanti yaccàvahanti yatra càvasthitàni sarvaü tadanyattebhyaþ . atibahutvàttu khalu kecidaparisaïkhyeyàni àcakùante srotàüsi parisaïkhyeyàni punaranye teùàü srotasàü yathàsthalaü katicit prakàràn målata÷ca prakopaparij¤ànata÷cànuvyàkhyàsyàmaþ ye bhaviùyantyalamanuktàrthaj¤ànavate vij¤ànàya càj¤ànàya tadyathà pràõodakànnarasarudhiramàüsamedo'sthi-majjà÷ukra-måtrapurãùasvedavahàni vàtapitta÷leùmaõàü punaþ sarva÷arãracaràõàü sarvasrotàüsi ayanabhåtàni . tadvadatãndriyàõàü punaþ sattvàdãnàü kevalaü cetanàvat ÷arãramayanabhåtamadhiùñhàvabhåta¤ca tadetat srotasàü prakçtibhåtatvàt na vikàrairupasçjyate ÷arãram .>% iti carake vimànasthàne pa¤camàdhvàye ..)

#<srotaã÷aþ>#, puü, (srotasàmã÷aþ .) samudraþ . iti hemacandraþ ..

#<srotasyaþ>#, puü, ÷ivaþ . cauraþ . srotaþ÷abdàt yatpratyayena niùpannaþ . iti kecit .. (srotasi bhavaþ . srotas + %<srotaso vibhàùàóyaóóyau .>% 4 . 4 . 113 . iti óyaþ . srotobhave, tri . iti kà÷ikà ..)

#<srotasvatã>#, strã, (sroto'styasyàmiti . matup . masya vaþ . ugita÷ceti ïãp .) nadã . ityamaraþ . 1 . 10 . 30 ..

#<srotasvinã>#, strã, (sroto'styasyàmiti . srotas +
     %<asmàyàvedhàsrajo viniþ . 5 . 2 . 121 .>% iti viniþ .) nadã . ityamarañãkàyàü bharataþ . 1 . 10 . 30 ..

#<sroto¤janaü>#, klã, (srotobhavama¤janam) yamunàsrotobhavà¤janam . tatparyàyaþ . sauvãram 2 kàpotà¤janam 3 yàmunam 4 ityamaraþ . 2 . 9 . 100 .. a¤jyate nayanamanena cakùuùyatvàda¤janaü anañ . yamunàyàþ srotobhavatvàt srotaso'¤janaü sroto¤janam . suvãrade÷e bhavaü sauvauraü ùõaþ . sroto¤janàdvilakùaõaü sauvãramiti khyàtam . adårabhavatvàdbhede'pi ekatvopanibandhanamiti subhåtiþ . kapotasyàyaü kàpoto varõaþ tadyuktama¤janaü kàpotà¤janam . kàpotavarõama¤janaü kàpotà¤janamiti svàmã . yamunàyàü bhavaü yàmunaü ùõaþ . iti taññãkàyàü bharataþ .. * .. apara¤ca .
     %<sroto¤janaü nadãja¤ca kçùõaü ÷veta¤ca lohitam ..>% iti ratnamàlà .. tatparyàyàntaraü yathà . vàribhavam 5 srotobhavam 6 srotanadãbhavam 7 sauvãrasàram 8 kapotasàram 9 valmãka÷ãrùam 10 . asya guõàþ . ÷ãtatvam . kañutvam . kaùàyatvam . kraminà÷itvam . rasàyanatvam . rase yogyatvam . stanavçddhikaratva¤ca . tasya lakùaõaü yathà --
     %<balmãka÷ikharàkàraü bhinnaü nãlà¤janaprabham .
     ghçùñe ca gairikàvarõaü ÷reùñhaü sroto¤jana¤ca tat ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<sroto¤janaü mataü ÷reùñhaü vi÷uddhaü sindhusambhavam .
     dçùñe kaõóåmalaharaü dàhakledarujàpaham ..
     akùõo råpàvaha¤caiva sahate màrutàtapau .
     netrarogà na jàyante tasmàda¤janamàcaret ..>% sroto'¤janaü kçùõa suramà iti . ÷odhanaü vinàpi sindhunàmaparvatastatra bhavam . iti . atha suramà sauvãra .
     %<a¤janaü yàmuna¤càpi kàpotà¤janamityapi .
     tatra sroto¤janaü kçùõaü sauvãraü ÷vetamãritam ..
     sroto¤janasamaü j¤eyaü sauvãraü tattu pàõóuram .
     sroto¤janaü smçtaü svàdu cakùuùyaü kaphapittanut ..
     kaùàyaü lekhanaü snigdhaü gràhi chardiviùàpaham .
     sidhmakùayàsrahçcchãtaü sevanãyaü sadà budhaiþ ..
     sroto¤janaguõàþ sarve sauvãre'pi matà budhaiþ .
     kintu dvayora¤janayoþ ÷reùñhaü sroto¤janaü smçtam ..>% iti ca bhàvaprakà÷aþ ..

#<srotàvahà>#, strã, (vahatãti . vaha + ac . ñàp . srotaso vahà .) nadã . iti jañàdharaþ .. (yathà, raghuþ . 6 . 52 .
     %<nçpaü tamàvartamanoj¤anàbhiþ sà vyatyagàdanyabadhårbhavitrã .
     mahãdharaü màrgava÷àdupetaü srotovahà sàgaragàminãva ..>%)

#<svaü>#, puü, klã, (svana ÷abde + anyebhyopãti óaþ .) dhanam . ityamaraþ . 3 . 3 . 210 .. (yathà, manuþ . 8 . 417 .
     %<visrabdhaü bràhmaõaþ ÷ådràt dravyopàdanamàcaret .
     nahi tasyàsti ki¤cit svaü bhartçhàryadhano hi saþ ..>%

#<svaü>#, tri, àtmãyam . ityamaraþ . 3 . 210 .. (yathà, kathàsaritsàgare . 26 . 105 .
     %<mayà tvadya praveùñavyà svà tanu÷ca purã ca sà ..>%)

#<svaþ>#, puü, j¤àtiþ (yathà, manuþ . 5 . 104 .
     %<na vipraü sveùu tiùñhatsu mçtaü ÷ådreõa nàyayet .
     asvargyà hyàhutiþ sà syàt ÷ådrasaüspar÷adåùità ..>%) àtmà . ityamaraþ . 3 . 3 . 210 .. (yathà, raghuþ . 2 . 55 .
     %<seyaü svadehàrpaõaniùkrayeõa nyàyyà maya mocayituü bhavattaþ ..>% viùõuþ . iti mahàbhàratam . 13 . 149 . 117 ..)

#<svakaü># tri, (svameva . kan .) svãyam . àtmãyam . yathà --
     %<nàrùñika÷caiva kurute taddhanaü j¤àtçbhiþ svakam .
     adattatyaktavikrãtaü kçtbà svaü labhate dhanã ..>% iti pràya÷cittatattvam ..

#<svakampanaþ>#, puü, (svenaiva kampate iti . kampa + lyuþ) vàyuþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

@<[Page 5,468a]>@
#<svakarma>#, [n] klã, (svasya karma .) àtmakçtakàryam . yathà -- kuntyuvàca .
     %<svakarmaphalanirdiùñàü yàü yàü yoniü vrajàmyaham .
     tasyàü tasyàü hçùãke÷a tvayi bhaktirdçóhàstu me ..>% iti pàõóavagãtà ..

#<svakarmakçt>#, tri, nijakàryakàrã . iti svakarma÷abda-pårbaka-kçdhàtoþ kartari kvip-pratyayena niùpannaþ ..

#<svakãyaþ>#, tri, (svasyàyamiti . gahàdiùu svasya veti chaþ kugàgama÷ca .) svãyaþ . tatparyàyaþ . nijaþ 2 àtmãyaþ 3 svaþ 4 . iti hemacandraþ ..

#<svakulakùayaþ>#, puü, (svakulasya kùayo yasmàt .) matsyaþ . iti hemacandraþ .. nijavaü÷anà÷a÷ca . tatkartari tadvi÷iùñe ca tri ..

#<svaga>#, i sarpaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) vakàramadhyaþ . i, svaïgyate . iti durgàdàsaþ ..

#<svagataü>#, klã, (svagatam .) manogatam . (tattu nàñyoktãnàmanyatamam . tallakùaõaþyathà, sàhityadarpaõe . 6 . 425 .
     %<a÷ràvyaü khalu yadvastu tadiha svagataü matam ..>%) yathà . aham . svagatam . dambhagràhyo'yaü de÷aþ . bhavatvasminnàsane upavi÷àmi . iti prabodhacandrodayanàñake 2 aïkaþ .. àtmapràpte tasmàdgate ca tri ..

#<svaguptà>#, strã, (svena guptà .) ÷åka÷imbã . iti ÷abdaratnàvalã .. lajjàluþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<svagçhaþ>#, puü, (svakçtaü gçhaü yasya .) kalikàrapakùã iti jañàdharaþ .. nijàlaye, puü, klã ..

#<svaïgaþ>#, tri, (su ÷obhanàni aïgàni yasya .) sundaràïgavi÷iùñaþ . tatparyàyaþ . siühasaühananaþ 2 . iti hemacandraþ .. (su ÷obhanamaïgamiti .) ÷obhanàvayave, klã ..

#<svacchaü>#, klã, (suùñhu accham .) vimaloparasaþ . muktà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<svacchaþ>#, tri, (suùñhu acchaþ .) rogavimuktaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷uklaþ . nirmalaþ . iti kecit .. (yathà, mahànirvàõatantre . 8 . 91 .
     %<asanaü vasanaü pàtraü ÷ayyà yànaü niketanam .
     gçhyakaü vastujàta¤ca svacchàt svacchaü pra÷asyate ..>% kapañatàdidoùa÷ånyaþ . yathà, tatraiva . 8 . 52 .
     %<svaccho namraþ ÷ucirdakùo yuktaþ syàt sarvakarmasu ..>%)

#<svacchaþ>#, puü, (suùñha acchaþ nirmalaþ .) sphañikaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<svacchandaþ>#, tri, (svasya chando'bhipràyo yatra .) svàdhãnaþ . svatantraþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 15 .. (yathà, kathàsaritsàgare . 33 . 184 .
     %<svacchandàsau na te ràjana pàõispar÷amihàrhati ..>% khasya abhipraye, puü . yathà, harivaü÷e . 122 . 28 .
     %<bubhukùà và pipàsà và glànirvàpyathavà jarà .
     devavaddhàrayantyàste svacchando na bhaviùyati ..>%)

#<svacchapatraü>#, klã (svacchaü patraü yasya .) abhrakam . iti hemacandraþ ..

#<svacchamaõiþ>#, puü, (svaccho maõiþ .) sphañikaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<svacchavàlukaü>#, klã, (svacchaü vàlukam .) vimaloparasaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<svacchà>#, strã, (suùñhu acchà .) ÷vetadårvà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<svajaü>#, klã, (svasmàt jàyate iti . jana + óaþ .) raktam . iti medinã ..

#<svajaþ>#, puü, (svasmàt jàyate iti . jana + óaþ .) puttraþ . svedaþ . iti medinã .. tri, àtmajàtaþ .. (svàbhàvikaþ . yathà, ràmàyaõe . 2 . 112 . 16 .
     %<àgatà tvàmiyaü buddhiþ svajà vainayikã ca yà .
     bhç÷amutsahase tàta rakùituü pçthivãmapi ..>%)

#<svajanaþ>#, puü, (svasya janaþ .) j¤àtiþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 34 .. àtmãyaloka÷ca .. (yathà, kumàre . 4 . 26 .
     %<svajanasya hi duþkhamagrato vivçtadvàramivopajàyate ..>%)

#<svajà>#, strã, (svasmàt jàyate yà . jana + óaþ . ñàp .) kanyà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<svañha>#, ka gatyasaüskçtasaüskçteùu . iti kavikalpadrumaþ .. (curàø-paraø-sakaø-señ) . ka, svàñhayati . iti durgàdàsaþ ..

#<svataþ># [s] vya, (sva + tasil .) àtmanaþ . àpana haite iti bhàùà . yathà . sroto'mbusaraõaü svataþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 11 .. (yathà, raghuþ . 3 . 58 .
     %<atiprabandhaprahitàstravçùñibhistamà÷rayaü duùprasahasya tejasaþ .
     ÷a÷àka nirvàpayituü na vàsavaþ svata÷cyutaü vahnimivàdbhirambudaþ ..>% dhanàt . yathà, manuþ . 8 . 166 .
     %<grahãtà yadi naùñaþ syàt kuñumbàrthe kçto'vyayaþ .
     dàtavyaü bàndhavaistat syàt pravibhaktairapi svataþ ..>%) asya avyayatvapramàõaü yathà . taddhita÷càsarvavibhaktiþ . yasmàt sarvà vibhaktirnotpadyate sa taddhitànto'vyayaü syàt . parigaõanaü kartavyam . tasilàdayaþ pràk pà÷apaþ . iti siddhàntakaumudã .

#<svatantraþ>#, tri, (svasya tantraü pràdhànyaü yatra .) svàdhãnaþ . tatparyàyaþ . apàvçtaþ 2 svairã 3 svacchandaþ 4 niravagrahaþ 5 . ityamaraþ . 3 . 1 . 15 .. niryantriõaþ 6 yathàkàmã 7 nirargalaþ 8 niraïku÷aþ 9 . iti jañàdharaþ .. svaruciþ 10 . iti hemacandraþ .. svatantràsvatantravyaktayo yathà, nàradaþ . svàtantrantu smçtaü jyeùñhe jyaiùñhaü guõavayaþkçtam . asvatantràþ prajàþ . sarvàþ svatantraþ pçthivãpatiþ .. asvatantraþ smçtaþ ÷iùya àcàryasya svatantratà . asvatantràþ striyaþ sarvàþ puttrà dàsàþ parigraühàþ .. parigrahà anujãviprabhçtayaþ .
     %<svatantrastatra tu gçhã yasya tat syàt kramàgatam .
     garbhasyaiþ sadç÷o j¤eyo aùñamàdvatsaràt ÷i÷uþ ..
     vàla àùoóa÷àdvarùàt paugaõóo'pi nigadyate .
     parato vyavahàraj¤aþ svatantraþ pitaràvçte ..
     jãvatorna svatantraþ syàt jarayàpi samanvitaþ .
     tayorapi pità ÷reyàn bãjapràdhànyadar÷anàt ..
     abhàve bãjino màtà tadabhàve ca pårvajaþ . * .
     svatantro'pi hi yat kàryaü kuryàdaprakçtiü gataþ .
     tadapyakçtameva syàdasvàtantryasya hetutaþ ..>% iti vyavahàratattvam ..

#<svatraþ>#, puü, andhaþ . iti kecit ..

#<svatvaü>#, klã, (svasya bhàvaþ . sva + tva .) ÷àstrasammatayatheùñaviniyogàrhatvam . saptapadàrthàtiriktapadàrthaþ . niråpakatàsambandhena svàmitvam . yathà . svatva¤ca yatheùñaviniyogàrhatvena ÷àstrabodhitatvamiti prà¤caþ .. atiriktapadàrtha iti ÷iromaõiþ .. svàmitva¤ca tanniråpakatvam . niråpakatayà tadeva và . tacca dravyagataü guõagata¤ca dravyasya dànàdi÷ruteþ . nãlaü bà vçùamutsçjedityàdau lauhityàdiguõavi÷iùñapàrimàùikanãlavçùotsarga÷rute÷ca . vastutastu àtmasamavetaü svàmitvamevàtiriktapadàrthaþ . vikrayadànàdãnàü tannà÷akatve krayapratigradàdãnà¤ca taddhetutve sambandhalàghavasambhavàt tadeva niråpakatayà svatvavyavahàrahetuþ . ataeva nibandhàdau bhàvinyapi svatvamiti . anyathà pratimàsaü prativarùaüvà deyatvena prati÷rutadhàmyàdiråpasya bhàvitve tatra tadutpattyanupapatteriti cåóàmaõisammato lãlàvatãrahasyapanthàþ samnãcãnaþ . tatra svatvadhàràvàraõàya sajàtãyasvatvaü pratisvatvaü virodhi sajàtãyamiti karaõàt paràjitançpatiràjyàntarvartitattatpuruùãyakra màgatasthàvaràdau jayàdinà jeturnçpateþ karagrahaõopayogisvatvotpàde tathà krãte atigçhãtaràjyàntarvartini tàdç÷asthàvaràdau ca kretràdeþ krayàdyadhãnasvatvotpàde'pi na vyabhicàra iti saükùepaþ . iti dàyabhàgañãkàyàü ÷rãkçùõatarkàlaïkàraþ ..

#<svadanaü>#, klã, (svada + lyuñ .) bhakùaõam . iti hemacandraþ .. lehaþ . iti ràjanirghaõñaþ .

#<svadàràþ>#, puü, (svasya dàràþ .) svastrã . yathà, àhnikatattvadhçtaviùõupuràõavacanam .
     %<mçto narakamabhyeti hãyetàtràpi càyuùaþ .
     paradàraratiþ puüsàmubhayatràpi bhãtidà ..
     iti matvà svadàreùu çtumatsu budho vrajet .
     yathoktadoùahãneùu sakàmeùvançtàvapi ..>%

@<[Page 5,469a]>@
#<svadharmaþ>#, puü, klã, (svasya dharmaþ .) svajàtyuktàcàraþ . yathà --
     %<÷reyàn svadharmo viguõaþ paradharmàt svanuùñhitàt .
     svadharme nidhanaü ÷reyaþ paradharmo bhayàvahaþ ..>% iti ÷rãbhagavadgãtàyàü 3 adhyàyaþ .. * .. api ca .
     %<yo yasya vihito dharmaþ sa tajjàtiþ prakãrtitaþ .
     tasmàt svadharmaü kurvãta dvijo nityamanàpadi ..
     catvàro varõà ràjendra careyu÷càpi và÷ramàþ .
     çte svadharmaü vipulaü na te yànti paràü gatim ..
     svadharmeõa yathà néõàü narasiühaþ pratuùyati .
     na tuùyati tathànyena vedavàkyena karmaõà ..>% iti ÷rãnàrasiühapuràõam .. * .. svadharmatyàgã kçtaghnaþ . yathà -- sanàtana uvàca .
     %<svadharmaü hanti yo vipraþ sandhyàtrayavivarjitaþ .
     atarpaõa¤ca yat snànaü viùõunaivedyava¤citaþ ..
     viùõumantraviùõupåjàviùõubhaktivihãnakaþ .
     ekàda÷ãvihãna÷ca ÷rãkçùõajanmavàsare ..
     ÷ivaràtrau ca yo bhuïkte ÷rãràmanavamãdine .
     pitçkçtyaü devakçtyaü sa kçtaghna iti smçtam ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe . 51 . 45 -- 47 ..

#<svadhà>#, vya, (svadyate'neneti . svada àsvàdane + à . %<svaderdha÷ca .>% iti dasya dhaþ . ityuõàdivçttau ujjvaladattaþ .) devahavirdànamantraþ . yathà,
     %<svàhà devahavirdàne ÷rauùañ vauùañ vaùañ svadhà ..>% ityamaraþ . 3 . 4 . 8 .. svàhà ÷rãùañ vauùañ vaùañ svadhà ete pa¤ca÷abdà devahavirdàne vahnimukhahutau vartante devàya haviùo dànaü devahavirdànaü tatra devà indràdayaþ . atra pitaro devatàþ iti smçteste'pi devàþ . havirdàna ityanena ete mantrà iti såcitam . %<amantratve svàhayeva havirbhujam .>% iti raghuþ . svàhàvyayaü mantrabhede striyàü svàhàgniyoùitãti koùàntaram . svàhà dantyàdiþ . ÷rauùañ tàlavyàdimårdhanyamadhyam . vauùañ vaùañdvayaü mårdhanyamadhyam . svadhà dantyàdi . indràya svàhà ityàdiprayogaþ . iti bharataþ .. * .. pitçsampradànamantraþ . yathà --
     %<daityebhyo'laü hariþ påùõe vaùañ sadbhyo hitaü sukham .
     svàhàgnaye svadhà pitre svasti dhàtre namaþ sate ..>% iti mugdhabodhavyàkaraõam .. harirdaityebhyo'laü samarthaþ påùõe vaùañ sadbhyo hitaü sadbhyaþ sukhaü agnaye svàhà pitre svadhà dhàtre svasti etàni spaùñàni . namaþ sate iti sate nityàya viùõave namaþ ityarthaþ . sarvatra bhavatergamyamànatvàdakarmakàdvàkyasamàptiþ . vaùañsvàhàsvadhànamasàü tyàgàrthatayà sampradànatvainaiveùña siddhau pçthaggrahaõaü mantràntargatànàmapi pràptyarthaü tena ÷ikhàyai vaùañ ÷irase svàhà pitébhyaþ svadhocyatàm . hçdayàya namaþ . ityàdi siddham iti taññãkàyàü durgàdàsaþ .. pitéõàmannam . yathà --
     %<bhuïkte tvaü yathà vai svadhàkhyà tadvat svàhà havyabhoktà svayaü devi .>% iti çgvede devãsåktam .. svadhà vai pitéõàmannam . iti smçti÷ca ..

#<svadhà>#, strã, (svàn dadhàtãti . dhà + kvip .) dakùakanyà . sà tu pitéõàü patnã . tasyà dve kanye . yamunà dhàriõã ca . etayostapasvinyoþ santatirnàsti . iti ÷rãbhàgavatamatam .. sà ca brahmaõo mànasã kanyà . yathà -- ÷rãnàràyaõa uvàca . ÷çõu nàrada vakùyàmi svadhopàkhyànamuttamam . pitéõà¤ca tçptikaraü ÷ràddhànàü phalavardhanam .. sçùñeràdau pitçgaõàn sasarja jagatàü vidhiþ . catura÷caturmårtimatastrãü÷ca tejaþsvaråpiõaþ .. dçùñvà sapta pitçgaõàn siddharåpànmanoharàn . àhàraü saüsçje teùàü ÷ràddhaü tarpaõapårbakam .. snànaü tarpaõaparyantaü ÷ràddhàntaü devapåjanam . àhnika¤ca trisandhyàntaü vipràõà¤ca ÷rutau ÷rutam .. nityaü na kuryàdyo viprastrisandhyaü ÷ràddhatarpaõam . baliü vedadhvaniü so'pi viùahãno yathoragaþ .. harisevàvihãna÷ca ÷rãhareranaivedyabhuk . bhasmàntaü såtakaü tasya na karmàrhaþ sa nàrada .. brahmà ÷ràddhàdikaü sçùñvà jagàma pitçhetave . na pràpnuvanti pitaro dadati bràhmaõàdayaþ .. sarve prajagmuþ kùubhità viùaõõà brahmaõaþ sabhàm . sarvaü nivedanaü cakrustameva jagatàü vidhim .. brahmà ca mànasãü kanyàü sasçje tàü manoharàm . råpayauvanasampannàü ÷atacandrasamaprabhàm .. vidyàvatãü guõavatãmatiråpavatãü satãm . ÷vetacampakavarõàbhàü ratnabhåùaõabhåùitàm .. vi÷uddhàü prakçteraü÷àü sammitàü varadàü ÷ubhàm . svadhàbhidhànàü sudatãü lakùmãlakùaõasaüyutàm .. ÷atapadmadalanyastapàdapadma¤ca bibhratãm . patnãü pitéõàü padmàsyàü padmajàü padmalocanàm .. pitçbhyastàü dadau brahmà tuùñebhyastuùñiråpiõãm . bràhmaõàü÷copade÷a¤ca cakàra gopanãyakam .. svadhàntaü mantramuccàrya pitçbhyo dehi ceti ca . krameõa tena viprà÷ca pitre dànaü daduþ purà .. svàhà ÷astà devadàne pitçdàne svadhà parà . sarvatra dakùiõà ÷astà hatayaj¤amadakùiõam .. pitaro devatà viprà munayo manavastathà . påjàü cakruþ svadhàü ÷àntàü tuùñàva paramàdaram .. devàdaya÷ca santuùñàþ paripårõamanorathàþ . vipràdaya÷ca pitaraþ svadhàdevãvareõa ca .. ityevaü kathitaü sarvaü svadhopàkhyànamuttamam . sarveùà¤ca tuùñikaraü kiü bhåyaþ ÷rotumicchasi .. * .. nàrada uvàca . svadhàpåjàvidhàna¤ca dhyànaü stotraü tathà mune . ÷rotumicchàmi yatnena vada vedavidàüvara .. ÷rãnàràyaõa uvàca . taddhyànaü stavanaü brahman vedoktaü sarvasammatam . sarvaü jànàsi ca kathaü j¤àtumicchasi vçddhaye .. ÷aratkçùõatrayoda÷yàü maghàyàü ÷ràddhavàsare . svadhàü saüpåjya yatnena tataþ ÷ràddhaü samàcaret .. svadhàü nàbhyarcya yo vipraþ ÷ràddhaü kuryàdahammatiþ . na bhavet phalabhàk satyaü ÷ràddhasya tarpaõasya ca .. brahmaõo mànasãü kanyàü ÷a÷vat susthirayauvanàm . påjyàü pitéõàü devànàü ÷ràddhànàü phaladàü bhaje .. iti dhyàtvà ÷àlagràme'pyathavà maïgale ghañe . dadyàt pàdyàdikaü tasyai måleneti ÷rutau ÷rutam .. oü hrãü ÷rãü klãü svadhàdevyai svàheti ca mahàmanum . sasuccàrya ca saüpåjya stutvà tàü praõameddvijaþ .. * .. stotraü ÷çõu muni÷reùñha brahmaputtra vi÷àrada . sarvavà¤chàpradaü néõàü brahmaõà yat kçtaü purà .. brahmovàca .
     %<svadhoccàraõamàtreõa tãrthasnàyã bhavennaraþ .
     mucyate sarvapàpebhyo vàjapeyaphalaü labhet ..
     svadhà svadhà svadhetyevaü yadi vàratrayaü smaret .
     ÷ràddhasya phalamàpnoti vale÷ca tarpaõasya ca ..
     ÷ràddhakàle svadhàstotraü yaþ ÷çõoti samàhitaþ .
     labhet ÷ràddha÷atànà¤ca puõyameva na saü÷ayaþ ..
     svadhà svadhà svadhetyevaü trisandhyaü yaþ pañhennaraþ .
     priyàü vinãtàü sa labhet sàdhvãü puttraü guõànvitam ..
     pitéõàü pràõatulyà tvaü dvijajãvanaråpiõã .
     ÷ràddhàdhiùñhàtçdevã ca ÷ràddhàdãnàü phalapradà ..
     vahirgaccha manmanasaþ pitéõàü tuùñihetave .
     saüprãtaye dvijàtãnàü gçhiõàü vçddhihetave ..
     nityà tvaü nityaråpàsi puõyaråpàsi suvrate .
     àvirbhàvatirobhàvã sçùñau ca pralaye tava ..
     oü svasti ca namaþ svàhà svadhà tvaü dakùiõà tathà .
     niråpità÷caturvede ùañ pra÷astà÷ca karmaõàm ..
     puràsãstvaü svadhà gopã goloke ràdhikàsakhã .
     dhçtorasi svamàtmànaü kçùõatvena svadhà smçtà ..
     dhvastà tvaüràdhikà÷àpàt golokàdvi÷vamàgatà .
     kçùõa÷liùñà tayà dçùñà purà vçndàvane vane ..
     kçùõàliïganapuõyena bhåtà me mànasã sutà .
     atçptà suratau tena caturõàü svàminàü priyà ..
     svàhà ca sundarã gopã puràsãdràdhikàsakhã .
     svaü kçùõamàha rataye tena svàhà prakãrtità ..
     kçùõena sàrdhaü suciraü ramate ràsamaõóale .
     pramattà suratau ÷liùñà dçùñà sà ràdhayà purà ..
     tasyàþ ÷àpena pradhvastà golokàdbi÷vamàgatà .
     kçùõàliïganapuõyena babhåva vahnikàminã ..
     pavitraråpà paramà devànàü vandità nçõàm .
     yannàmoccàraõenaiva naro mucyeta pàtakàt ..
     sà su÷ãlàbhidhàgopã puràsodràdhikàsakhã .
     uvàsa dakùiõe kroóe kçùõasya ràdhikàgrataþ ..
     pradhbastà sà ca tat÷àpàt golokàdvi÷vamàgatà .
     kçùõàliïganapuõyena sà babhåva ca dakùiõà ..
     preyasã suratau dakùà pra÷astà savvakarmasu .
     uvàsa dakùiõe bharturdakùiõà tena kãrtità ..
     babhåvustisro gopya÷ca svadhà ca dakùiõà tathà .
     karmiõàü karmapårõàrthaü purà caive÷varecchayà ..
     ityevamuktvà sa brahmà brahmaloke svasaüsadi .
     tasthau ca sahasàmàtyaþ svadhà sàvirbabhåva ha ..
     tadà pitçbhyaþ pradadau tàmeva kamalàlayàm .
     tàü saüpràpya yataste ca pitara÷ca saharùitàþ ..
     svadhàstotramidaü puõyaü yaþ ÷çõoti samàhitaþ .
     sa snàtaþ sarvatortheùu vedapàñhaphalaü labhet ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe 41 adhyàyaþ ..

#<svadhàpriyaþ>#, puü, (svadhàyàþ priyaþ .) kçùõatilaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. agni÷ca ..

#<svadhàbhuk>#, [j] puü, (svadhàü bhuïkte iti . bhuj + kvip .) pitçgaõaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, raghuþ . 8 . 30 .
     %<çùidevagaõasvadhàbhujàü ÷rutayàgaprasavaiþ sa pàrthivaþ .
     ançtatvamupeyivàn babhau paridhermukta ivoùõadãdhitiþ ..>% devatà . iti hemacandraþ ..

#<svadhitiþ>#, puü, strã, (svaü dhiyati dadhàtãti . dhi + ktic .) kuñhàraþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 92 .. tàlavya÷àdi÷ca .. (yathà, bhàgavate . 10 . 55 . 5 .
     %<sådà mahànasaü nãtvàvadyan svadhitinàdbhutam ..>% vajraþ . iti nighaõñuþ . 2 . 20 ..)

#<svadhitihetikaþ>#, puü, (svadhitirhetiryasya . kan .) para÷udhàriyoddhà . iti kecit ..

#<svana>#, õa ÷abde . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-akaø-señ .) vakàrayuktaþ . svenatuþ sasvanatuþ . atra svana õa svana ca ityubhayapàñho lekhakapramàdakçtaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<svana>#, t ka dhvàne . iti kavikalpadrumaþ .. (adanta curàø-paraø-akaø-señ .) vakàrayuktaþ . svanayati . iti durgàdàsaþ ..

#<svana>#, mi taüsane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-akaø-señ .) vakàrayuktaþ . ÷abde ityanuvartate . taüsane bhåùaõe kartari ÷abde'rthe'yamityarthaþ . svenatuþ sasvanaturnåpurau . mi, svanayati svànayati kaïkaõaü badhåþ . anyatra svànayati ghaõñàü janaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<svanaþ>#, puü, (svananamiti . svana ÷abde + %<svanahasorvà .>% 3 . 3 . 62 . iti ap .) ÷abdaþ . ityamaraþ . 1 . 7 . 22 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 123 . 46 .
     %<÷ràkà÷e dundubhãnà¤ca babhåva tumulaþ svanaþ ..>%)

@<[Page 5,470b]>@
#<svanacakraþ>#, puü, ratibandhavi÷eùaþ . tasya lakùaõaü yathà --
     %<dhçtvà bàhå tathà kaõñhaü pàdato'pi ÷iraþ sthitaþ .
     påóha¤ca kàmayet kàmã svanacakraþ prakãrtitaþ ..>% iti ratima¤jarã ..

#<svaniþ>#, puü, (svana + in .) ÷abdaþ . itni hemacandraþ ..

#<svanitaü>#, klã, (khama + ktaþ . garjitam . megha÷abdaþ . iti hemacandraþ .. dhvanite, tri . ityamaraþ . 3 . 1 . 94 ..

#<svanitàhvayaþ>#, puü, (svanitam àhvayate iti . à + hve + ac .) taõóulãyaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<svanotsàhaþ>#, puü, (svanena utsàho yasya .) gaõóakaþ . iti ratnàvalã .. pustakàntare ÷anotsàha iti ca pàñhaþ ..

#<svapanaü>#, klã, (svapa + lyuñ .) nidrà . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, su÷rute . 3 . 4 .
     %<bàlavçdvastrãkarùitakùatakùãõamadyanityayànavàhanàdhvakarmaprati÷ràntànàmabhuktavatàü medaþsvedakapharasaraktakùãõànàmajãrõinà¤ca muhårtaü divàsvapanamapratiùiddham ..>%)

#<svapiõóà>#, strã, piõóakharjarau . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<svapitikarmà>#, [n] puü, (svapiti iti karma yasya .) ÷ayanakartà . tadvaidikaparyàyau . svapiti 1 svasti 2 . iti dvau svapitikarmàõau iti vedanidhaõñau 3 adhyàyaþ ..

#<svapnaþ>#, puü, (svapa + %<svapo nan .>% 3 . 3 . 91 . iti nan . yadvà %<kévçjéùidrupanãti .>% uõàø 3 . 10 . iti nan .) nidrà . ityamaraþ . 1 . 7 . 36 .. yathà --
     %<tasmànna jàgçyàdràtrau divàsvapna÷ca varjayet .
     j¤àtvà doùakaràvetau budhaþ svapnaü mita¤caret ..>%) prasuptasya vij¤ànam . yathà --
     %<pårbadehànubhåtàüstu bhåtàtmà svapataþ prabhuþ .
     rajoyuktena manasà gçhõàtyarthàn ÷ubhà÷ubhàn ..
     karaõànàntu vaikasye tamasàbhipravardhite .
     asvapannapi bhåtàtmà prasupta iva cocyate ..>% iti su÷rute ÷àrãrasthàne caturthe'dhyàye ..) dar÷anam . iti medinã .. * .. susvapnà yathà -- nanda uvàca .
     %<kena svapnena kiü puõyaü kena puüsàü bhavet sukham .
     ko'pi ko'pi ca susvapnastat sarvaü kathaya prabho ! ..>% ÷rãbhagavànuvàca .
     %<vedeùu sàmaveda÷ca pra÷astaþ sarvakarmasu .
     tatraiva kàõva÷àkhàyàü puõyakàõóe manohare ..
     suùyakto ya÷ca susvapnaþ ÷a÷vat puõyaphalapradaþ .
     tat sarvaü likhitaü tàta ! kathayàmi ni÷àmaya ..
     svapnàdhyàyaü pravakùyàmi bahupuõyaphalapradam .
     svapnàdhyàyaü naraþ ÷rutvà gaïgàsnànaphalaü labhet ..
     svapnastu prathame yàme saüvatsaraphalapradaþ .
     dvitãye càùñabhirmàsaistribhirmàsaistçtãyake ..
     caturthe càrdhamàsena svapnaþ sbàttu phalapradaþ .
     da÷àhe phaladaþ svapno'pyaruõodayadar÷ane ..
     pràtaþ svapna÷ca phaladastatkùaõaü yadi bodhitaþ .
     dine manasi yaddçùñaü tat sarva¤ca labheddhruvam ..
     cintàvyàdhisamàyukto naraþ svapna¤ca pa÷yati .
     tat sarvaü niùphalaü tàta prayàtyeva na saü÷ayaþ ..
     jaóo måtrapurãùeõa pãóita÷ca bhayàkulaþ .
     digambaro muktake÷o na labhet svapnajaü phalam ..
     dçùñvà svapna¤ca nidràluryadi nidràü prayàti ca .
     vimåóho vakti cedràtrau na labhet svapnajaü phalam ..
     uktà kà÷yapagotre ca vipattiü labhate dhruvam .
     durgate durgatiü yàti nãce vyàdhiü prayàti ca ..
     ÷atrã bhaya¤ca labhate mårkhe ca kalaho bhavet .
     kàminyàü dhanahàniþ syàdràtrau caurabhayaü bhavet ..
     nidràyàü labhate ÷okaü paõóite và¤chitaü phalam .
     na prakà÷ya÷ca susvapnaþ paõóitaiþ kà÷yape vraja .. * ..
     gavà¤ca ku¤jaràõà¤ca hayànà¤ca vraje÷vara .
     pràsàdànà¤ca ÷ailànàü vçkùàõà¤ca tathaiva ca ..
     àrohaõa¤ca dhanadaü bhojanaü rodanaü tathà .
     pratigçhya tathà vãõàü ÷asyàóhyàü bhåmimàlabhet ..
     ÷astràstreõa yadà viho vraõena kçmiõà tathà .
     viùñhayà rudhireõaiva saüyukto'pyarthamàlabhet .
     svapne'pyagamyàgamanaü bhàryàlàbhaü karoti ca .
     måtrasiktaü pibet ÷ukraü naraka¤ca vi÷atyapi ..
     nagaraü pravi÷edraktaü samudraü và sudhàü pibet .
     ÷ubhavàrtàmavàpnoti vipula¤càrthamàlabhet ..>% raktaü sthàne naktaü samudraü sthàne samåtraü sudhàü sthàne suràü iti ca pàñhaþ .
     %<gajaü nçpaü suvarõa¤ca vçùabhaü dhanumeva ca .
     dãpamannaü phalaü puùpaü kanyàü chatraü rathaü dhvajam ..
     kuñumbaü labhate dçùñvà kãrti¤ca vipulàü ÷riyam .
     pårõakumbhaü dvijaü vahniü puùpaü tàmbålamandiram ..
     ÷ukladhànyaü nañaü ve÷yàü dçùñvà ÷riyamavàpnuyàt .
     gokùãra¤ca ghçtaü dçùñvà càrthaü puõyaü dhanaü labhet ..
     pàyasaü padmapatre ca dadhi dugdhaü ghçtaü madhu .
     miùñànnaü svastikaü bhuktvà dhruvaü ràjà bhaviùyati ..
     pakùiõàü mànuùàõà¤ca bhuïkte màüsaü naro yadi .
     bahvarthaü ÷ubhavàrtà¤ca labhate và¤chitaü phalam ..
     chatraü và pàdukàmvàpi labdhvàdhvàna¤ca gacchati .
     asi¤ca nirmalaü tãkùõaü tattathaiva bhaviùyati ..
     bhelayà santaredyo hi sa pradhànaü bhaviùyati .
     dçùñvà ca phalinaü vçkùaü dhanamàpnoti ni÷citam ..
     yasya ÷vetena sarpeõa da÷yate dakùiõe bhuje .
     so'ciràllabhate bhàryàü vinãtàü priyavàdinãm ..
     sarpeõa bhakùito yo hi arthalàbha÷ca tadbhavet .
     svapne såryaü vidhuü dçùñvà mucyate vyàdhibandhanàt ..
     vaóavàü kukkuñãü krau¤cãü dçùñvà bhàryàü labheddhrutam .
     svapne yo nigaóairbaddhaþ pratiùñhàmuttamàü lamet ..
     uttamàü sthàne puttramiti và pàñhaþ .
     dadhyannaü pàyasaü bhuïkte taóàge và nadãtañe .
     vi÷ãrõe pannapatre ca so'pi ràjà bhaviùyati ..
     taóàge và sthàne padmapatre iti và pàñhaþ .
     jalaukasaü vç÷cika¤ca marpa¤ca yadi pa÷yati .
     dhanaü puttra¤ca vijayaü pratiùñhà¤ca labhediti ..
     ÷çïgibhirdaüùñribhiþ kaulairvànaraiþ pãóito yadi .
     ni÷cita¤ca bhavedràjà dhana¤ca vipulaü labhet ..
     matsyaü màüsaü mauktika¤ca ÷aïkhacandanahaurakam .
     yastu pa÷yati svapànte vipulaü dhanamàlabhet ..
     surà¤ca rudhiraü svarõaü bhuktvà viùñhàü dhanaü labhet .
     pratimàü ÷ibaliïga¤ca labheddçùñvà jayaü dhanam ..
     phalitaü puùpitaü vilvamàmraü dçùñvà labhet dhanam .
     dçùñvà ca jvaladagni¤ca dhanaü buddhiü ÷riyaü labhet ..
     àmalakaü dhàtrãphalaü utpala¤ca dhanàgamam .
     devatà÷ca dvijà gàvaþ pitaro liïginastathà .
     utpalaü sthàne tatpatramiti và pàñhaþ .
     yaddadàti mithaþ svapne tattathaiva bhaviùyati ..
     ÷uklàmbaradharàü nàrãü ÷uklamàlyànulepanàm .
     samà÷liùyati yaþ svapne tasya ÷rãþ sarvataþ sukham ..
     potàmbaradharàü nàrãü pãtamàlyànulepanàm .
     upagçhõàti yaþ svapne kalyàõaü tasya jàyate ..
     sarvàõi ÷uklàni pra÷aüsitàni bhasmàsthi kàrpàsavivarjitàni .
     sarvàõi kçùõàni vininditàni gohastidevadvijavarjitàni ..
     divyà strã sasmità viprà ratnabhåùaõabhåùità .
     yasya mandiramàyàti sa priyaü labhate dhruvam ..
     svapne ca bràhmaõo devo bràhmaõã devakanyakà .
     kumàrã càùñavarùãyà ratnabhåùaõabhåùità .
     yasya tuùñà bhavet svapne tasya tuùñà ca pàrvatã ..
     ityatra sa bhavet kavipaõóitaþ iti ca pàñhaþ .
     bràhmaõo bràhmaõã vàpi santuùñaþ sasmità satã .
     phala dadàti yasmai ca tasya putro bhaviùyati ..
     yaü svapne bràhmaõo nanda ! karoti ca ÷ubhà÷iùam .
     yadbadati bhavettasya tasyai÷varyaü bhaveddhruvam ..
     parituùñho dvija÷reùñha÷càyàti yasya mandiram .
     nàràyaõaþ ÷ivo brahmà pravi÷ettu tadà÷ramam ..
     sampattistasya bhavati ya÷a÷ca vipulaü ÷ubham .
     pade pade sukhaü tasya sammànaü gauravaü labhet ..
     akasmàdapi svapne tu labhate surabhãü yadi .
     bhåmilàbho bhavettasya bhàryà càpi pativratà ..
     kareõa kçtvà hastã yaü mastake sthàpayedyadi .
     ràjyalàbho bhavettasya ni÷cita¤ca ÷rutau ÷rutam ..
     svapne tu bràhmaõastuùñaþ samà÷liùyati yaü vraja .
     tãrthasnàyã bhavet so'pi ni÷cita÷ca ÷riyànvitaþ .
     svapne dadàti puùpa¤ca yasme puõyavate dvijaþ .
     jayayukto bhavet so'pi ya÷asvã ca dhanã sukhã ..
     svapne dçùñvà ca tãrthàni saudharatnagçhàõi ca .
     jayayukta÷ca dhanavàü stãrthasnàyã bhavennaraþ ..
     svapne tu pårõakalasaü ka÷cit kasmai dadàti và .
     puttralàbho bhavettasya sampattiü và samàlabhet ..
     haste kçtvà tu kuóavaü àóhakaü vàpi sundarã .
     yasya mandiramàyàti sa lakùmãü labhate dhruvam ..
     divyà strã yadgçhaü gatvà purãùaü visçjeddvija .
     arthalàbho bhavettasya dàridra¤ca prayàti ca ..
     yasya gehaü samàyàti bhàryayà saha bràhmaõaþ .
     pàrvatyà saha ÷ambhurvà lakùmornàràyaõo'thavà .
     bràhmaõo bràhmaõo vàpi svapne yasme dadàti và .
     dhànyaü puùpà¤jaliü vàpi tasya ÷rãþ sarvatomukhã ..
     sarvatomukhãtyatra sarvataþ sukhãti ca pàñhaþ .
     muktàhàraü puùpamàlyaü candana¤ca ÷ubhaü vraja .
     ÷ubhaü vraja sthàne labheddvija iti và pàñhaþ .
     svapne dadàti vipra÷ca tasya ÷rãþ sarvataþ sukhã ..
     gorocanàü patàkàü và haridràmikùudaõóakam .
     snigdhànna¤ca labhet svapne tasya ÷roþ sarvataþ sukhã ..
     snigdhànnasthàne siddhànnamiti và pàñhaþ .
     bràhmaõo bràhmaõã vàpi dadàti yasya mastake .
     chatraü và ÷ukladhànyaü và sa ca ràjà bhaviùyati ..
     svapne rathasthaþ puruùaþ ÷uklamàlyànulepanaþ .
     tatrastho dadhi bhuïkte ca pàyasaü và nçpo bhavet ..
     svapne dadàti vipra÷ca bràhmaõã và sudhàü dadhi .
     pra÷astapàtraü tasmai và so'pi ràjà bhaveddhruvam ..
     dadàti pustakaü svapne yasmai puõyavate dvijaþ .
     sa bhavedvi÷vavikhyàtaþ kavãndraþ paõóite÷varaþ ..
     yaü pàñhayati svapne yà màteva ca sutaü yathà .
     sarasvatãsutaþ so'pi tatparo nàsti paõóitaþ ..
     bràhmaõaþ pàñhayedya¤ca piteva yatnapårbakam .
     dadàti pustakaü prautyà sa ca tatsadç÷o bhavet ..
     pràpnoti pustakaü svapne pathi và yatra tatra và .
     sa paõóità ya÷asvã ca vikhyàta÷ca mahãtale ..
     sbapne yasmai mahàmantraü vipro viprà dadàti cet .
     sa bhavet puruùaþ pràj¤o dhanavàn guõavàn sudhãþ ..
     svapne dadàti mantraü và pratimàü và ÷ilàmayãm .
     yasmai dadàti vipra÷ca mantrasiddhi÷ca tadbhavet ..
     viprà viprasamåha¤ca dçùñvà natvà÷iùaü labhet .
     ràjendraþ sa bhavedvàpi kimvà ca kavipaõóitaþ ..
     ÷ukladhànyayutàü bhåmiü yasmai vipraþ samutsçjet .
     svapne ca parituùña÷ca sa bhavet pçthivãpatiþ ..
     svapne vipro rathe kçtvà nànàsvargaü pradar÷ayet .
     cirajãvã bhavedàyurdhanavçdvirbhaved dhruvam ..
     viprà vipra÷ca santuùño yasmai kanyàü dadàti ca .
     svapne ca sa bhavennityaü dhanàóhyo bhåpatiþ svayam ..
     svapne sarovaraü dçùñvà samudraü và nadãü nadam .
     ÷uklàhiü ÷ukla÷aila¤ca dçùñvà priyamavàpnuyàt ..>% priyaü sthàne ÷riyamiti ca pàñhaþ . yaþ pa÷yati mçtaü svapne sa bhaveccirajãvanaþ . arogo'rogiõaü dçùñvà sukhina¤ca sukhã bhavet .. divyà strã yaü pravadati mama svàmã bhavàn bhava . svapne dçùñvà ca jàgarti sa ca ràjà bhaveddhruvam .. svapne ca bàlikàü dhçùñvà labdhvà sphàñikamàlikàm . indracàpaü ÷uklaghanaü sa pratiùñhàü labhed dhruvam .. svapne vipro vadati yaü mama dàso bhaveti ca . haridàsasya tadbhaktiü labdhvà sa vaiùõavo bhavet .. svapne vipro hariþ ÷ambhurbràhmaõã kamalà ÷ivà . ÷uklà strã vedamàtà và jàhnavã và sarasvatã .. gopàlikàve÷adharà bàlikà ràdhikà mama . bàla÷ca bàlagopàlaþ svapnavidbhiþ prakà÷itaþ .. eùa te kathito nanda susvapnaþ puõyahetukaþ . ÷rotumicchasi kiü và tvaü kiü bhåyaþ kathayàmi te .. iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe susvapnadar÷anaü 77 adhyàyaþ .. * .. akråradçùñasusvapnà yathà --
     %<athàkråraþ svabhavanaü gatvà kaüsena preritaþ .
     cakàra ÷ayanaü talpe bhuktvà miùñànnamuttamam ..
     sakarpåra÷ca tàmbålaü cakhàda vàsitaü jalam .
     jagàma nidràü sukhataþ sukhasambhogamàtrataþ ..
     tato dadar÷a susvapnaü puràõa÷rutisammatam .
     ni÷àva÷eùasamaye vàyvàdiparivarjitaþ ..
     arogo baddhake÷a÷ca vastrayugmasamanvitaþ .
     sutalpa÷àyã susnigdha÷vintà÷okavivarjitaþ ..
     ki÷oravayasaü ÷yàmaü dvibhujaü muralãdharam .
     pãtavastraparãdhànaü vanamàlàvibhåùitam ..
     candanokùitasarvàïgaü màlatãmàlya÷obhitam bhåùitaü bhåùitàrha¤ca sadratnamaõibhåùaõaiþ ..
     mayårapucchacåóa¤ca sasmitaü padmalocanam .
     evambhåtaü dvija÷i÷uü dadar÷a prathame mune ..
     tato dadar÷a ruciràü patiputtravatãü satãm .
     potavastraparãdhànàü ratnabhåùaõabhåùitàm ..
     jvalatpradãpahastà¤ca ÷uklamàlyakaràü varàm .
     ÷araccandranibhàsyà¤ca sasmitàü varadàü ÷ubhàm ..
     tato dadar÷a vipra¤ca kurvanta¤ca ÷ubhà÷iùam .
     ÷vetapadmagataü haüsaü turaga¤ca sarovaram ..
     dadar÷a citritaü càru phalitaü puùpitaü ÷ubham .
     pàmranimbanàrikelaguvàkakadalãtarum ..
     da÷antaü ÷vetasarpa¤ca svàtmànaü parvatasthitam .
     vçkùastha¤ca gajastha¤ca taristhaü turagasthitam ..
     vãõàü vàditavanta¤ca bhuktavanta¤ca pàyasam .
     dadhikùãrayutànna¤ca padmapatrasthamãpsitam ..
     kçmiviñsahitàïga¤ca rudantaü mohitaü tathà .
     ÷ukladhànyapuùpadharaü kùaõaü candanacarcitam ..
     samudrasthaü pràsàdasthamàtmàna¤ca salohitam .
     chinnabhinnakùatàïga¤ca medaþpåyasamanvitam ..
     tato dadar÷a rajataü maõi÷ubhra¤ca kà¤canam .
     muktàmàõikyaratna¤ca pårõakumbhaü ghanaü jalam ..
     surabhi¤ca savatsà¤ca vçùabhendraü mayårakam .
     ÷ukla¤ca sàrasaü ÷aïkhaü chinnaü kha¤janameva ca ..
     tàmbålaü puùpamàlya¤ca jvaladagniü suràrcanam .
     pàrvatãpratimàü kçùõapratimàü ÷ivaliïgakam ..
     viprabàlà÷ca bàla¤ca supakvaphalitaü kçùim .
     devasthalã¤ca ràjendraü siüha vyàghraü guruü suram ..
     dçùñvà svapnaü samuttasthau cakàràhnikamãpsitam .
     uddhavaü kathayàmàsa sarvavçttàntameva ca ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 70 . 1-18 .. duþsvapnà yathà -- nanda uvàca .
     %<÷rutaü sarva mahàbhàga duþsvapnaü kathaya prabho .
     uvàca ta¤ca bhagavàn ÷råyatàmiti tadvacaþ ..>% ÷rãbhagavànuvàca .
     %<svapne hasati yo harùàdvivàhaü yadi pa÷yati .
     nartanaü gãtamiùña¤ca vipattistasya ni÷citam ..
     dantà yasya vipãóyante vicaranta¤ca pa÷yati ..
     dhanahànibhavettasya pãóà càpi ÷arãrajà ..
     abhyaïgitastu tailena yo gaccheddakùiõàü di÷am .
     kharoùñramahiùàråóho mçtyustasya na saü÷ayaþ ..
     svapne cårõaü javàpuùpama÷okaü karavãrakam .
     vipattistasya taila¤ca lavaõaü yadi pa÷yati ..
     nagnàü kçùõàü chinnanàsàü ÷ådrasya vidhavàü tathà .
     kapardakaü tàlaphalaü dçùñvà ÷okamavàpnuyàt ..
     svapne ruùñaü bràhmaõa¤ca bràhmaõãü kopasaüyutàm .
     vipatti÷ca bhavettasya lakùmãryàti gçhàddhruvam ..
     vanapuùpaü raktapuùpaü palà÷a¤ca supuùpitam .
     kàrpàsaü ÷uklavastra¤ca dçùñvà duþkhamavàpnuyàt ..
     gàyantã¤ca hasantã¤ca kçùõàmbaradharàü striyam .
     dçùñvà kçùõà¤ca vidhavàü naro mçtyamavàpnuyàt ..
     devatà yatra nçtyanti gàyanti ca hasanti ca .
     àsphoñayanti dhàvanti tasya de÷o vina÷yati ..
     vàntaü måtraü purãùaü và vaidyaü raupyaü suvarõakam .
     pratyakùamathavà svapne jãvitaü da÷amàsikam ..
     kçrùõàmbaradharàü nàrãü kçùõamàlyànulepanàm .
     upagåhati yaþ svapne tasya mçtyurbhaviùyati ..
     mçtaü vatsa¤ca muõóa¤ca mçgasya ca narasya và .
     yaþ pràpnotyasthimàlà¤ca vipattistasya ni÷citam .
     abhyaïgitastu haviùà kùãreõa madhunàpi và .
     takreõàpi guóenaiva pãóà tasya vini÷citam ..
     rathaü kharoùñrasaüyuktaü ekàkã yo'dhirohayet .
     tatrastho'pi ca jàgarti mçtyureva na saü÷ayaþ ..
     raktàmbaradharàü nàrãü raktamàlyànulepanàm .
     upagåhati yaþ svapne vyàdhistasya vini÷citam .
     patitaü nakhake÷a¤ca nirvàõàïgàrameva ca .
     bhasmapårõàü citàü dçùñvà labhate mçpyumeva ca ..
     ÷ma÷ànaü ÷uùkakàùñha¤ca tçõàni lauhameva ca .
     masã¤ca ki¤cit kçùõàü và dçùñvà duþkhaü labhet dhruvam ..
     pàdukàü phalakaü raktapuùpamàlyaü bhayànakam .
     màùaü masåraü mudgaü và dçùñvà sadyo vraõaü labhet ..
     kaõñakaü saralaü kàkaü bhallåkaü vànaraü kharam .
     påyaü gàtramalaü svapne kevalaü vyàdhikàraõam ..
     bhagnabhàõóaü kùataü ÷ådraü galatkuùñha¤ca rogiõam .
     raktàmbara¤ca jañilaü ÷åkaraü mahiùaü kharam ..
     andhakàraü mahàghoraü sçtajãvaü bhayànakam .
     dçùñvà svapne yoniliïgaü vipattiü labhate dhruvam ..
     kuve÷aråpaü mleccha¤ca yamadåtaü bhayaïkaram .
     pà÷ahastaü pà÷a÷astraü dçùñvà mçtyaü labhennaraþ ..
     bràhmaõo bràhmaõã bàlà bàlako bà sutaþ sutà .
     vidàyaü kurute kopàt dçùñvà duþkhamavàpnuyàt ..
     kçùõapuùpa¤ca tanmàlyaü ÷alya÷astràstradhàriõam .
     mlecchà¤ca vikçtàkàràü dçùñvà sçtyuü labhet dhruvam ..
     vàñyà¤ca nartanaü gãtaü gàyanaü raktavàsasam .
     mçdaïgavàdyamànandaü dçùñvà duþkhaü labheddhruvam ..
     vàñyàü sthàne vàdyamiti và pàñhaþ .
     ànandaü sthàne ànaddhamiti buktam .
     matsyàdi dhàrayedyo hi tadbhràturmaraõaü dhruvam ..
     chinnaü vàpi kabandhaü và vikçtaü và muktake÷inam .
     kùiptaü nçtya¤ca kurvantaü dçùñvà mçtyuü labhennaraþ ..
     mçto vàpi mçtà vàpi kçùõà mlecchà bhayànakà .
     upagåhati yaü svapne tasya mçtyurvini÷citaþ ..
     yeùàü dantà÷ca bhagnà÷ca ke÷à÷càpi patanti ca .
     dhanahànirbhatteùàü pãóà và taccharãrajà ..
     upadravanti yaü svapne ÷çïgiõo daüùñriõo'pi và .
     bàlakà mànavà÷caiva tasya ràjakulàdbhayam ..
     chinnaü vçj¤aü patanta¤ca ÷ilàvçùñiü tuùaü kùuram .
     raktàïgàraü bhasmavçùñaü dçùñvà duþkhamavàpnuyàt ..
     gçhaü patantaü ÷ailaü và dhåmaketuü bhayànakam .
     bhagnaskandhaü tarorvàpi dçùñvà duþkhamavàpnuyàt ..
     rathageha÷ailavçkùagohastituragàt kharàt .
     patanti bhåmau ye svapne vipattistasya saïkulà ..
     uccaiþ patanti garteùu bhasmàïgàracitàsu ca .
     kùàrakuõóeùu cårõeùu mçtyusteùàü na saü÷ayaþ ..
     balàdgçhõàti duùña÷ca chatra¤ca yasya mastakàt .
     piturnà÷o bhavettasya gurorvàpi nçpasya và ..
     surabhã yasya gehàcca yàti trastà savatsikà .
     prayàti pàpinastasya lakùmãrapi vasundharà ..
     pà÷ena kçtvà baddha¤ca yaü gçhãtvà prayànti ca .
     yamadåtà÷ca ye mlecchàstasya mçtyurna saü÷ayaþ ..
     gaõakà bràhmaõo vàpi bràhmaõã và gurustathà .
     pariruùñaþ ÷apati yaü vipattistasya ni÷citam ..
     virodhina÷ca kàkà÷ca kukkurà bhallukàstathà .
     patantyàgatya yad gàtre tasya mçtyurna saü÷ayaþ ..
     mahiùà bhallukà uùñràþ ÷åkarà gardabhàstathà .
     ruùñà dhàvanti yaü svapne sarogã ni÷citaü bhavet ..>% teùàü ÷àntiryathà -- raktacandanakàùñhàni ghçtàktàni ca yo juhet . gàyatryà÷ca sahasreõa tena ÷àntirvidhãyate .. sahasradhà japedyo hi bhaktyà taü madhusådanam . niùpàpo'pi bhavet so'pi duþsvapnaþ susvapno bhavet .. acyutaü ke÷ava viùõuü hariü satyaü janàrdanam . haüsaü nàràyaõa¤caüva etrannàmàùñakaü ÷ubham .. ÷uciþ pårvamukhaþ pràj¤à da÷akçtva÷caü yo japet . niùpàpo hi bhavet so'pi duþsvapnaþ susvapnobhavet .. viùõuü nàràyaõaü kçùõaü màdhavaü madhusådanam . hariü narahariü ràmaü govindaü dadhivàmanam .. ÷uciþ pårvamukho bhåtvà bhakti÷radvàyuto japet . niùpàpo hi bhavet so'pi duþkhapnaþ susvapno bhavet .. bhaktyà catàni bhadràõi da÷a nàmàni yo japet . ÷atakçtvo bhaktiyukto japtvà rogã ca rogataþ .. lakùadhà hi japedyo hi bandhanànmucyate dhruvam . japtvà ca da÷alakùa¤ca mahàbandhyà prasåyate .. haviùyà÷ã yataþ ÷uddho daridro dhanavàn bhavet . ÷atalakùa¤ca japtvà ca jãvanmukto bhanennaraþ .. oü ÷ivaü durgàü gaõapatiü kàrtikeyaü dine÷varam . dharmaü gaïgà¤ca tulasãü ràdhàü lakùmãü sarasvatom .. nàmànyetàni bhadràõi jale snàtvà ca yojapet . và¤chita¤ca labhet so'pi dusvapnaþ susvapno bhavet .. oü hrãü ÷rãü klãü pårbaü durgatinà÷inyai mahàmàyàyai svàhà . kalpavçkùo hi lokànàü mantraþ saptada÷àkùaraþ . ÷uci÷ca da÷adhà japtà duþsvapnaþ susvapno bhavet .. ÷atalakùajapenaiva mantrasiddhirbhavennçõàm . siddhamantra÷ca labhate sarvasiddhi¤ca và¤chitam .. oünamo mçtya¤jayàyeti svàhàntaü lakùadhà japet . dçùñvà ca maraõaü svapne ÷atàyu÷ca bhavennaraþ .. pårbottaramukho bhåtvà svapnaü pràj¤e prakà÷ayet .. kà÷yape durgate noce devabràhmaõanindake . mårkhe caivànabhij¤e ca na ca svapnaü prakà÷ayet .. a÷vatthe gaõake vipre pitçdevàrcaneùu ca . àcàrye vaiùõave mitre divàsvapnaü prakà÷ayet .. iti te puõyamàkhyànaü kathitaü pàpanà÷anam . dhanyaü ya÷asyamàyuùyaü kiü bhåyaþ ÷rotumicchasi .. iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe duþsvapnadar÷anam 82 adhyàyaþ .. * .. kaüsadçùñaduþsvapnà yathà -- nàràyaõa uvàca .
     %<atha kaüso vicintyaivaü dçùñvà duþsvapnameva ca .
     samuddhigno mahàbhãto niràhàro nirutsavaþ ..
     pàtraü mitraü budhagaõaü bàndhava¤ca purohitam .
     samànãya sabhàmadhye tànuvavàca suduþkhitaþ ..
     kaüsa uvàca .
     mayà dçùño ni÷à÷eùe yo duþsvapno bhayapradaþ .
     taü nibodha budhàþ sarve bàndhavà÷ca purohita ..
     bibhratã coórapuùpàõàü màlàü saraktacandanàm .
     raktàmbaraü khaïgatãkùõaü kharpara¤ca bhayaïkaram ..
     prakçtyàññàññahàsa¤ca lolajihvà bhayaïkarã .
     atãvavçddhà kçùõàïgã nagare mama nçtyati ..
     muktake÷o chinnanàsà kçùõà kçùõàmbaràpi sà .
     vidhavà sà mahà÷ådrã màmàliïgitumicchati ..
     malinaü celakhaõóa¤ca bibhrato råkùamårdhajàm .
     dadàti cårõatilakaü kapàle mama vakùasi ..
     kçùõavarõàni pakvàni chinnabhagnàni satyaka .
     patanti kçtvà ÷abdàü÷ca ÷a÷vattàlaphalàni ca ..
     kucelo bikçtàkàro mleccho hi rukùamårdhajaþ .
     dadàti mahyamåùàyàü chinnabhagnakapardakàn ..
     mahàruùñà ca divyà strã patiputtravatã satã .
     babha¤ja pårõakumbha¤ca abhi÷apya punaþ punaþ ..
     amlànàmoóamàlà¤ca raktacandanacarcitàm .
     dadàti mahyaü vipra÷ca mahàruùño'bhi÷apya ca ..
     kùaõamaïgàravçùñi÷ca bhasmavçùñiþ kùaõaü kùaõam .
     kùaõaü kùaõaü raktavçùñirbhavecca nagare mama ..
     vànaraü vàyasaü ÷vànaü bhallukaü ÷åkaraü kharam .
     pa÷yàmi vikçtàkàraü ÷abdaü kurvantamulvaõam ..
     pa÷yàmi ÷uùkakàùñhànàü rà÷imamlànakajjalam .
     aruõàdayavelàyàü karpaü chinnanakhàni ca ..
     pãtavastraparãdhànà ÷uklacandanacarcità .
     bibhratã màlatãmàlà ratnabhåùaõabhåùità ..
     krãóàkamalahastà sà sindårabindu÷obhità .
     kçtvàbhi÷àpaü màü ruùñà yàti manmandiràt satã ..
     pà÷ahastàü÷ca puruùàn muktake÷àn bhayaïkaryan .
     atiråkùàü÷ca pa÷yàmi vi÷ato nagaraü mama ..
     nagnà nàrãrmuktake÷ãrnçtyantã÷ca gçhe gçhe .
     atãva vikçtàkàràþ pa÷yàmi sasmitàþ sadà ..
     chinnanàsà ca vidhavà mahà÷ådrã digambarã .
     sà tailàbhyaïgitaü mà¤ca karotyatibhayaïkarã ..
     nirvàõàïgàramaüyuktà bhasmapårõà bhayaïkaràþ .
     atiprabhàtasamaye citàþ pa÷yàmi sasmitaþ ..
     pa÷yàmi ca vivàha¤ca nçtyagãtamahotsavam .
     raktavastraparãdhànàn puruùàn muktamårdhajàn ..
     raktaü vamantaü puruùaü nçtyantaü nagnamulvaõam .
     dhàvanta¤ca ÷ayàna¤ca pa÷yàmi sasmitaü sadà ..
     ràhugrasta¤ca gagane maõóalaü candrasåryayoþ .
     ekakàle ca pa÷yàmi sarvagràsa¤ca bàndhavàþ ..
     ulkàpàtaü dhåmaketuü bhåkamparàùñraviplavam .
     jha¤jhàvàtaü mahotpàtaü pa÷yàmi ca purohita ..
     vàyunà ghårõamànàü÷ca chinnaskandhàn mahãruhàn .
     patitàn parvatàü÷caiva pa÷yàmi pçthivãtale ..
     puruùaü chinna÷irasaü nçtyantaü nagnamutsçtam .
     muõóamàlàdharaü ghoraü pa÷yàmi ca gçhe gçhe ..
     dagdhaü sarvà÷ramaü bhasmapårõamaïgàrasaïkulam .
     hàhàkàra¤ca kurvantaü sarvaü pa÷yàmi sarvataþ ..
     ityevamuktvà ràjà sa viraràma sabhàtale .
     ÷rutvà svapnaü bàndhavà÷ca natavaktrà ni÷a÷vasuþ ..
     jahàra cetanaü sadyaþ satyaka÷ca purohitaþ .
     matvà vinà÷aü kaüsasyaü yajamànasya nàrada ..
     ruroda nàrãvarga÷ca pità màtà ca ÷okataþ .
     menire nà÷akàla¤ca sadyaþ svayamupasthitam ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 63 adhyàyaþ .. paüra÷uràmadçùñaduþsvapnàþ brahmavaivarte gaõe÷akhaõóe 33 adhyàye kàrtavoryàrjunadçùñaduþsvapnàstatraiva 34 adhyàye ghoràsuradçùñaduþsvapnà devãpuràõe 22 adhyàye kàlikàpuràõe puùyàbhiùeke 87 adhyàye matsyapuràõe yàtrànimittasvapnàdhyàyakathane 242 adhyàye ca te draùñavyàþ .. (vaidyakoktasvapna÷akunaü yathà --
     %<ityuktaü dåta÷akunaü svapnànçrdhaü pracakùate .
     svapne madyaü saha pretairyaþ piban kaùyate ÷unà .
     sa martyo mçtyunà ÷ãghraü jvararåpeõa nãyate ..
     raktamàlyavapurvastro yo hasan hriyate striyà .
     so'srapittena mahiùakhavaràhoùñragardabhaiþ ..
     yaþ prayàti di÷aü yàmyàü maraõaü tasya yakùaõà .
     latàkaõñakinã vaü÷astàlã và hçdi jàyate ..
     yasya tasyà÷u gulmena yasya bahnimanarciùam .
     juhvato ghçtasiktasya nagnasyorasi jàyate ..
     madyaü sa na÷yet kuùñhena caõóàlaiþ saha yaþ pibet .
     snehaü bahuvidhaü svapne sa pramehena na÷yati ..
     unmàdena jale majjedyo nçtyan ràkùamaiþ saha .
     apasmàreõa yo martyo nçtyan pretena nãyate ..
     yànaü kharoùñramàrjàrakapi÷àrdala÷åkaraiþ .
     yasya pretaiþ ÷çgàlairvà sa mçtvorvartate mukhe ..
     apåpa÷aùkulãrjagdhvà bibuddhastadvidhaü vaman .
     na jãvatyakùirogàya såryendugrahaõekùaõam ..
     såryàcandramasoþ pàtadar÷anaü dçgvinà÷anam .
     mårdhni vaü÷alatàdãnàü sambhavo vayasàü tathà ..
     nilayo muõóatàkàkagçdhràdyaiþ parivàraõam .
     tathà pretapi÷àcastrãdravióàndhragavà÷anaiþ ..
     saïgo vetralatàvaü÷atçõakaõñakasaïkañe .
     ÷vabhra÷ma÷àna÷ayanaü patanaü pàü÷ubhasmanoþ ..
     majjanaü jalapaïkàdã ÷ãghreõa srotaptàhçtiþ .
     nçtyavàditragãtàni raktasragvastradhàraõam ..
     vayo'ïgavçddhirabhyaïgo vivàhaþ ÷ma÷rukarma ca .
     pakvànnasnehamadyà÷aþ pracchardanavirecane ..
     hiraõyalohayorlàbhaþ kalirbandhaparàjayau .
     upànadyuganà÷a÷ca prapàtaþ pàdacarmaõoþ ..
     harùo bhç÷aü prakupitaiþ pitçbhi÷càvabhartsanam .
     pradãpagrahanakùatradantadaivatacakùuùàü ..
     patanaü và vinà÷o và bhedanaü parvatasya ca .
     kànane raktakusume pàpakarmanive÷ane ..
     cintàndhakàrasambàdhe jananyà¤ca prave÷anam .
     pàtaþ pràsàda÷ailàdermatsyena grasanantathà ..
     kàùàyiõàmasaumyànàü nagnànàü daõóadhàriõàm .
     raktàkùàõàü ca kçùõànàü dar÷anaü jàtu neùyate ..
     kçùõà pàpà hyanàcàrà dãrghake÷anakhastanã .
     viràgà càpyavasanà svapnakàlani÷à matà ..
     manovahànàü pårõatvàt srotamàü prabalairmalaiþ .
     dç÷yante dàruõàþ svapnà rogo yairyàti pa¤catàm ..
     arogaþ saü÷ayaü pràpya ka÷cideva vimucyate .
     dçùñaþ ÷ruto'nubhåta÷ca pràrthitaþ kalpitastathà ..
     bhàviko doùaja÷ceti svapnaþ saptavidho mataþ .
     teùvadyà niùphalàþ pa¤ca yathà svaprakçtirdivà ..
     vismçto dãrghahrasvo'ti pårbaràtre ciràt phalam ..
     dçùñaþ karoti tuccha¤ca gosarge tadaharmahat ..
     nidrayà cànupahataþ pratãpairvacanaistathà ..
     yàti pàpo'lpaphalatàü dànahomajapàdibhiþ ..
     akalyàõamapi svapnaü dçùñvà tatraiva yaþ punaþ .
     pa÷yet saumyaü ÷ubhaü tasya ÷ubhameva phalaü bhavet ..
     devàn dvijàn govçùabhàn jãvataþ suhçdonçpàn .
     sàdhån ya÷asvino vahnimiddhaü svacchàn jalà÷ayàn ..
     kanyàü kumàrakàn gauràn ÷uklavastràn sutejasaþ .
     narà÷anaü dãptatanuü samantàdrudhirokùitaþ ..
     yaþ pa÷yellabhate yo và chatràdar÷aviùàmiùam .
     ÷uklàþ sumanaso vastramamedhyàlepanaü phalam ..
     ÷ailapràsàdasaphalavçkùasiühanaradvipàn .
     àrohedgo'÷vayàna¤ca tarennadahradodadhãn ..
     pårbottareõa gamanamagamyàgamanaü mçtam .
     sambàdhànniþsçtirdevaiþ pitçbhi÷càbhinandanam .
     rodanaü patitotthànaü dviùatà¤càvamardanam .
     yasya syàdàyuràrogyaü vittaü bahu ca so'÷nutre ..>% iti vàbhañe ÷àrorasthàne ùaùñhe'dhyàye ..)

#<svapnakçt>#, klã, (svapnaü nidràü karotãtãti . kç + kvip . tugàgama÷ca .) suniùaõõakam . suùuõã ÷àka iti bhàùà . iti ÷abdacandrikà .. svapnakàrake, tri ..

#<svapnak>#, [j] tri, (svapiti taccholaþ iti . svapa + %<svapitçùàrnajiï .>% 3 . 2 . 172 . iti najiï .) nidà÷ãlaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 33 ..) yathà, bhaññiþ . 7 . 25 .
     %<ahaü svapnak pasàdena tava vandàrubhiþ saha ..>%)

#<svapnadoùaþ>#, puü, (svapnasya doùaþ .) nidràvasthàyàü retaþskhalanam . iti lokaprasiddham .. (asyãùadhaü yathà --
     %<vañàïkurasya niryàmàn màkùikeõa samanvitàn .
     sàyaü prayojya matimàn svapnadoùaü nivàrayet ..>% iti vaidyakam ..)

#<svapnavicàrã>#, [n] tri, svapnavicàrakartà . ÷ubhà÷ubhasvapnavyàkhyàkartà . svapnaü vicàrayatãtyarthe õinpratyayena niùpannaþ ..

#<svabhàjanaü>#, klã, (svasya bhàjanam .) ànandanam . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ . 3 . 2 . 7 ..

#<svabhàvaþ>#, puü, (svasya bhàvaþ .) svakãyabhàvaþ . tatparyàyaþ . saüsiddhiþ 2 prakçtiþ 3 svaråpam 4 nisargaþ 5 . ityamaraþ . 1 . 7 . 38 .. bhàvaþ 6 . iti ÷abdaratnàvalã .. sargaþ 7 . iti jañàdharaþ .. svata eva àvirbhàvaþ . yathà --
     %<bahirhetvanapekùã tu svabhàvo'tha prakãrtitaþ .
     nisarga÷ca svaråpa¤cetyeùo'pi bhavati dvidhà ..
     nisargaþ sudçóhàbhyàsajanyaþ saüskàra ucyate .
     ajanyastu svataþ siddhaþ svaråpaü bhàva iùyate ..>% ityujjvalanãlamaõiþ ..
     %<vacaneùu ca buddhau ca svabhàve ca caritrataþ .
     àcàre vyavahàre ca j¤àyate hçdayaü nçõàm .. * ..
     lokàþ karmava÷ãbhåtàstat karma yat kçtaü purà .
     svakarmaõàü phalaü bhuïkte janturjanmani janmani ..
     kecidvadantãti bhavet svakçtena ca karmaõà .
     kecidvadanti daivena svabhàveneti kecana ..
     trividhà÷ca matà vede vedavedàïgapàragàþ ..
     svaya¤ca karmajanakastat karma daivakàraõam .
     svabhàvo jàyate néõàmàtmanaþ pårbakarmaõà .. * ..
     sa evàtmà saürvasevyaþ sarveùà¤ca phalapradaþ .
     sa ca sçjati daiva¤ca svabhàvaü karma eva ca .. * ..
     aho ÷rãkçùõadàsànàü kaþ svabhàvaþ sunirmalaþ .
     hçtabhàryamucchita¤ca na ÷a÷àpa ripuü guruþ ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe . 57 . 21 -- 28 . 21 . 41 .. api ca .
     %<sudinaü durdina¤caiva sarvaü karmodbhave bhava .
     tat karma tapasàü sàdhyaü karmaõà¤ca ÷ubhà÷ubham ..
     tapaþ svabhàvasàdhya¤ca svabhàvo'bhyàsato bhavet .
     saüsarga sàdhyo'bhyàsa÷ca saüsargaþ puõyato bhavet ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 43 . 51 -- 52 .. anyacca . càõakyavàkyam .
     %<svabhàvo yàdç÷o yasya na yahàti kadàcana .
     aïgàraþ ÷atadhautena malinatvaü na mu¤cati ..>%
     %<sarvasya hi parãkùyante svabhàvà netare guõàþ .
     atãtya hi guõàn sarvàn svabhàvo mårdhni vartate ..>% iti hitopade÷e mitralàbhanàmaprathamakathàsaügrahaþ ..

#<svabhåþ>#, puü, (svenaiva bhavatãti . bhå + kvip . viùõuþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 18 .. brahmà . iti medinã .. (yathà, bhàgavate . 3 . 12 . 5 .
     %<tàn babhàùe svabhåþ puttràn prajàþ sçjata puttrakàþ ..>%) ÷iva÷ca ..

#<svamekaþ>#, puü, saüvatsaraþ . yathà --
     %<svamekamekaü varadà tçptà bhavati caõóikà .
     rudhireõoraõasyeha tarpità vidhivannçpa ..>% svamekaü saüvatsaram . svamekaþ saüvatsaraþ yavyo màsaþ . iti ÷ruteþ . uraõasya meùasya . iti tithyàditattvam ..

#<svayaü>#, [m] vya, àtmanà . àpani iti bhàùà . ityamaraþ . 3 . 4 . 16 .. àtmanetyarthe svayaü tçtãyàntam . yathà . svayambhåþ . iti bharataþ .. (yathà, raghuþ . 1 . 70 .
     %<tayà hãnaü vidhàtarmàü kathaü pa÷yanna dåyase .
     siktaü svayamiva snehàd bandhyamà÷ramapàdapam ..>%)

#<svayaüvarà>#, strã, (svaya + vç + ac . ñàp .) svayaü vçõote patiü yà . svecchayà patyanveùiõã . tatparyàyaþ . patiüvarà 2 varyà 3 . ityamaraþ . 2 . 6 . 7 .. svayaüvare varõanàyàni yathà . ÷acãrakùà 1 ma¤casajjatà 2 maõóapasajjatà 3 ràjaputtràþ sannidhau ràjasaundaryàdivaü÷aceùñàvarõanan 4 . iti kavikalpalatàyàü 1 stavake 2 kusumam ..

#<svayaühàrikà>#, strã, strãvi÷eùaþ . sà ca brahmamànasasçùñaduþsahasya nirmàùñyàü patnyàü jàtà . yathà --
     %<duþsahasyàbhavat bhàryà nirmàùñirnàma nàmataþ .
     jàtà kalestu pàpmàyàü çtau càõóàladar÷anàt ..
     tayorapatyànyabhavan jagadvyàpãni ùoóa÷a .
     aùñau kumàràþ kanyà÷ca tathàùñàvatibhoùaõàþ ..
     niyàjikà vai prathamà tathaivànyà viràdhinà .
     svayaühàrakarã caiva bhràmaõã çtuhàrikà ..
     smçtibãjahare cànya tayoþ kanye sudàruõe .
     aùñamã dveùaõã nàma kanyà càtibhayàvahà ..
     etàsàü karma vakùyàmi doùapra÷amana¤ca yat .
     dhànyamkhalàdgçhàdgoùñhàt payaþ sarpistayàparà ..
     samçddhimçddhimaddravyàdapahanti ca kanyakà .
     sà svayaühàriketyuktà sadàntardhànatatparà ..
     mahànasàdardhasiddhamannàgàrasthitam tathà .
     parive÷yamàna¤ca sadà sàrdham bhuïkte ca bhu¤jatà ..
     ucchiùñànàü manuùyàõàü haratyanna¤ca durdharà .
     karmàntàïgàra÷àlàbhyaþ siddhyçddhiü harati dvija ..
     gostrãstanebhya÷ca payaþ kùorahàrã sadaiva sà .
     dadhnà ghçtaü tilàttailaü suràgàràttathà suràm ..
     raïgaü kusumbhakàdibhyaþ kàrpàsàt såtrameva ca .
     sà svayaühàrikà nàma haratyavirataü dvija ..>% tacchàntiryathà --
     %<kuryàta ÷ikhaõóikodbaddhàü rakùàrthaü kçtrimastriyam .
     rakùà caiva gçhe lekhyà varjyà cocchiùñatà tathà ..>% ÷ikhaõóikodvaddhàm sthàne ÷ikhaõóinodvandvamiti ca pàñhaþ .
     %<homàgnidevatàdhåpabhasmanà ca parikriyà .
     kàryà kùãràdibhàõóànàmevaü tadrakùaõaü smçtam ..>% iti màrkaõóeyapuràõe duþsahavaü÷otpattinàmàdhyàyaþ ..

#<svayaükçtaþ>#, strã, (svayamàtnanà kçtaþ .) àtmakçtaþ . yathà --
     %<çtvik ca trividho dçùñaþ pårvairjuùñaþ svayaükçtaþ .
     yadçcchayà ca yaþ kuryàdàrtvijyaü prãtipårba kam ..>% iti tithyàditattvam ..

#<svayaüguptà>#, strã, (svayamàtmanà guptà) ÷åka÷imbikà . iti ÷abdaratnàvalã, (guõàdàyo'syàþ ÷åka÷imbikà÷abde j¤àtavyàþ ..)

#<svayaüdattaþ>#, puü, (svayamàtmanà dattaþ) dvàda÷avidhaputràntargataputravi÷eùaþ . iti jañàdharaþ .. tallakùaõam yathà . dattàtmà tu svayaüdattaþ . iti yàj¤avalkyavacanam .. dattàtmà tu putro màtàpitçvihãnastàbhyàü mukto và tavàhaü putro bhavàmãti svayaüdatta upanataþ . iti mitàkùarà ..

#<svayamupasthitaþ>#, tri, (svayamàtmanà upasthitaþ .) svayamàgataþ . yathà --
     %<yadi tyajasi màü måóha kàmàt svayamupasthitàm .
     yuvayo÷ca vipatti÷ca bhaviùyati na saü÷ayaþ ..
     kàmàturàü yauvanàsthàü bhàryàü svayamupasthitàm .
     na tyajedvarmabhãrå÷ca ÷rutaü madhyandine purà ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 62 . 40 . 45 . adhyàyaþ .. (tathà ca bhàgavate . 1 . 13 . 10 ..
     %<nanvapriyaü durvisahaü nçõàü svayamupasthitam .
     nàvedayat sakaruõo duþkhitàn draùñumakùamaþ ..>%)

#<svayaüprabhaþ>#, puü, (svayaü prabhà yasya .) caturviü÷atibhàùyarhadantargatacaturthàrhan . iti hemacandraþ .. (svayaüprakà÷e, tri . yathà, bhàgavate . 3 . 16 . 27 ..
     %<atha ye munayo dçùñvà nayanànandabhàjanam .
     vaikuõñhaü tadadhiùñàna vikuõñha¤ca svayaüprabham ..>% rasàyanàdhikàroktasomasaüj¤akauùadhivi÷eùaþ . svayaüprabho mahàsomo ya÷càpi garuóàhçtaþ .. iti su÷rute cikitsitasthàne 19 adhyàye .. strã, apsarovi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 43 . 29 ..
     %<ghçtàcã menakà rambhà pårbacittiþ svayaüprabhà ..>%)

#<svayambhuþ>#, puü, (svayambhavatãti . svayaü + bhå + óuþ .) brahmà . iti råpakoùaþ ..

#<svayambhuvaþ>#, puü, (svayambhavatãti . bhå + kaþ .) àdimanuþ . brahmà . iti kecit .. svayamutpanna, tri . yathà, mahàbhàrate . 12 . 334 . 8 .
     %<kçte yuge mahàràja purà svàyambhuve'ntare .
     naro nàràyaõa÷caiva hariþ kçùõaþ svayambhuvaþ ..>%)

#<svayaübhuvà>#, strã, (svayambhavatãti . bhå + kaþ . ñàp .) dhåmrapatrà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<svayaübhåþ>#, puü, (svayambhavatãti . bhå + kvip .) brahmà . ityamaraþ . 1 . 1 . 16 .. jinacakravartivi÷eùaþ . tatparyàyaþ . rudratanayaþ 2 iti hemacandraþ .. kàlaþ . iti ÷abdaratnàbalã .. kàmadevaþ . viùõuþ . ÷ivaþ . iti kecit .. màùaparõã . liïginã . iti ràjanirghaõñaþ .. (svayamutpanne, apauraùeye ca tri .. yathà manuþ . 1 . 3 .
     %<tvameko'hyasya sarvasya vidhànasya svayaübhuvaþ .
     acintasyàprameyasya kàryatattvàrthavit prabho ..>%)

#<svara>#, t ka àkùepe . iti kavikalpadrumaþ .. (adanta-curàø-paraø-sakaø-señ .) vakàrayuktaþ rephopadhaþ . svarayatyatiruùño'pi na ka¤cana parigraham . iti halàyudhaþ . pa¤camasvarayuktaþ . iti caturbhujaþ . svarayati . iti durgàdàsaþ ..

#<svar>#, vya, svargaþ . (yathà, ràmàyaõe . 2 . 76 . 8 .
     %<tvayi prayàte svastàta ràme ca vanamà÷rite .
     vidhavà pçthivã ràjaüstvayà hãnà na ràjate ..>%) paralokaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 5 . 3 . 4 . 253 .. àkà÷am . ÷obhanam . iti ÷abdaratnàvalã .. (vyàhçtivi÷eùaþ . yathà, manuþ . 2 . 76 .
     %<akàra¤càpyukàra¤ca makàra¤ca prajàpatiþ .
     vedatrayànniraduhadbhårbhuvaþsvaritãti ca ..>%)

#<svaraþ>#, puü, (svara + ac) udàttàditrayaþ . ityamaraþ . 1 . 6 . 4 .. udàttànudàttasvaritàstrayaþ svara÷abdavàcyàþ . svaranti ÷abdàyante svaràþ svç å ÷abdopatàpayoþ an uccairàdãyate uccàryate udàttaþ udàïpårvàddà¤aþ karmaõi ktaþ . tadviparãto'nudàttaþ . samàhçtaþ svaritaþ svaraþ sa¤jàto'treti ito'sya jàte iti itaþ . yadàhuþ . uccairuccàraõàdudàttaþ . nãcairanudàttaþ . samàhàraþ svaritaþ . iti . chàndasatvàt noktaþ . taduktaü udàtta÷cànudàtta÷ca svarita÷ca pracitasvaro trayaþ svaràþ . caturthaþ pracito nokto yato'sau chàndasaþ smçtaþ .. iti bharataþ .. (yathà, màghe . 2 . 95 .
     %<tado÷itàraü cedãnàü bhavàüstamavamaüsta mà .
     nihantyarãnekapade ya udàttaþ svaràniva ..>%) tantrokaõñhotthitaniùàdàdisaptadhvaniþ . sura iti bhàùà . yathà --
     %<niùàdarùabhagàndhàraùaójamadhyamadhaivatàþ .
     pa¤cama÷cetyamã sapta tantrãkaõñhotthitàþ svaràþ ..>% ityamaraþ . 1 . 7 . 1 .. niùàdàdayaþ sapta tantrosamutthàþ kaõñhasamutthà÷ca svaràþ svara÷abdavàcyàþ . niùàdàdikadambàdi yathàkramamiti sthitamiti . nàrado'pyàha .
     %<ùaójaü rauti mayåro hi gàvo nardanti carùabham .
     ajà virauti gàndhàraü krau¤co nadati madhyamam .
     puùpasàdhàraõe kàle kokilo rauti pa¤camam .
     a÷va÷ca dhaivataü rauti niùàdaü rauti ku¤jaraþ ..>% iti . anyo'pyàha .
     %<sa svaro yaþ ÷rutisthàne svanan hçdayara¤lakaþ ..>%
     %<ùaójarùabhagàndhàro madhyamaþ pa¤camastathà .
     dhaivata÷ca niùàda÷ca svaràþ sapta prakãrtitàþ ..
     mayåravçùabha÷chàgakrau¤cakokilavàjinaþ .
     màtaïga÷ca krameõàhuþ svarànetàn sudurgamàn ..>% iti .. ete ca samadàþ pa¤camaü gàyantã . tathà ca vi÷àkhinaþ .
     %<a÷vastu dhaivataü so'pi mattaþ pa¤camasaüj¤akam .
     niùàdantu gajo garjatyunmado'sau sapa¤camamiti ..>% bharato'pyàha .
     %<ùaója¤ca pa¤cama¤ceti mayåro nadati dvidhà .
     a÷vàdyà dhaiva tàdãü÷ca pràhurmattà÷ca pa¤camamiti ..>% niùãdanti svarà asminniti niùàdaþ saderàdhàre gha¤ gãka iti ùatvam . tathà ca . niùãdanti svarà asminniùàdastena hetunà . a÷eùasandhiviùayaü sa hi vyàpyàvatiùñhate .. çùati çtuü çùabhaþ çùã ÷a gatau nàmnãti kabhaþ . %<vàyuþ samudgato nàmaþ kaõñha÷ãrùasamudgataþ . nadatyçùabhavadyasmàttenaiùa çùabhaþ smçtaþ ..>% iti . gandhànàü samåho gàndhaü ùõaþ svaràntasya gàndhaü iyarti gàndhàraþ çrli gatyàü óhàt ùaõiti ùaõ .
     %<vàyuþ samudgato nàbheþ kaõñha÷ãrùasamàhataþ .
     nànàgandhavahaþ puõyo gàndhàrastena hetunà ..>% iti . nàndhàro'bhijano'syeti gàndhàra ityanye . ùaóbhyo jàyate ùaójaþ hanajanàditi óaþ . %<nàsàü kaõñhamurastàlu jihvàü dantàü¤ca saü÷ritaþ . ùaóbhyaþ saüjàyate yasmàttasmàt ùaója iti smçtaþ ..>% iti . madhye nàbhide÷e bhavo madhyamaþ . tatràdyaciradakùiõetyàdinà maþ .
     %<tadvadevotthito vàyururaþkaõñhasamàhçtaþ .
     nàbhipràpto mahànàdo madhyamastena sa smçtaþ ..>% iti . dhãmadbhirgãyateü iti dhaivataþ óhaghekàditi ùõaþ manãùàditvàt masya vaþ . dhãyate'yamiti vikàrasaügheti ùõo và . svaràn dhayatãti và . dheña pàne nàmnãti dhaivataþ .
     %<abhisandhayate yasmàt svaràüstenaiùa dhaivataþ .
     sa tu tàvatpradhànatvàt lalàñe vyavatiùñhate ..>% iti pa¤cànàü svaràõàü påraõaþ pa¤cam . no saïkhyàdermaóiti mañ . vàyuþ samudgato nàbherårau hçtkaõñhamårdhvasu . vicaran pa¤camasthànapràptyà pa¤cama ucyate .. iti . svaranti ÷abdàyante svaràþ svç å ÷abdopatàpayoþ pacàditvàdan . iti bharataþ .. * .. api ca .
     %<sa svaro yaþ ÷rutisthàne svaran hçdayara¤jakaþ ..
     ùaójaçùabhagàndhàrà madhyamaþ pa¤camastathà .
     dhaivata÷ca niùàda÷ca svaràþ sapta prakãrtitàþ ..
     mayåravçùabhacchàgãkroùñukokilavàjinaþ .
     mataïgà÷ca krameõàhuþ svarànetàn sudurgamàn ..
     çùabhaü càtako vakti dhaivata¤càpi dardaraþ .>% iti kecit ..
     %<vàyuþ saümårchito nàbhernàóyà÷ca hçdayasya ca .
     pàr÷vayormastakasyàpi ùaõõàü ùaójaþ prajàyate .
     nàbhibhålàdyadà varõa utthitaþ kurute dhvanim .
     vçùabhasyeva niryàti helayà çùabhaþ smçtaþ ..
     nàbheþ samudgato vàyurgandhaü ÷rotre ca càlayan .
     sa÷abdastena niryàti gàndhàrastena kathyate ..
     madhyamo madhyamasthànàt ÷arãrasyopajàyate .
     nàbhimålàcca gambhãraþ ki¤cittàraþ svabhàvataþ ..
     pràõo'pànaþ samàna÷ca udàno vyàna eva ca .
     eteùàü samavàyena jàyate pa¤camaþ svaraþ ..
     gatvà nàbheradhobhàgaü vasti pràpyordhvagaþ punaþ .
     dhàvanniva ca yo yàti kaõñhade÷aü sa dhaivataþ ..
     ùaójàdayaþ ùaóete'tra svaràþ sarve manoharàþ .
     niùãdanti yato loke niùàdastena kathyate .. * ..
     catasraþ pa¤came ùaóaje madhyame ÷ratayo matàþ .
     çùabhe dhaivate tisro dve gàndhàraniùàdake .. * ..>% saüpårõasvaràþ . ùa ç ga ma pa dha ni . ùàóavàþ niùàdojjhitàþ . ùa ç ga ma pa dha . oóavasvaràþ ç-pa-varjitàþ . ùa ga ma dha ni . saüpårõaràgàþ saptabhiþ svarairyathà nàñavasantàdayaþ . ùàóavaràgàþ ùaóbhiþ svarairyathà mallàràdayaþ . adhunà svaraprastàraþ .
     %<krameõaiva svaràþ sthàpyàþ pårbapårbaparàdadhaþ .
     målakramaþ kramàt pçùñhe purasthaparivartinaþ ..
     sa cedupari tatpårba itthaü prastàraõakramaþ .. * ..>% atha svaraprastàre piïgalavannaùñoddiùñamerupatàkàsåcãsaptasàgaraprabhçtayaþ santi granthavistàrabhayànnoktàþ .
     %<kaüsàrervaü÷ikàvàdye svaràþ sapta cakà÷ire .>% iti ÷ubhaïkarakçtasaïgãtadàmodaraþ .. * .. * .. akàràdivarõàþ . iti medinã .. tasya nàmàntaraü ac 2 . iti vopadevaþ .. màtrà 3 . iti svarodayaþ .. te ca hrasvadãrghaplutà bhavanti yathà --
     %<ekamàtro bhavet hrasvo dvimàtro dãrgha ucyate .
     trimàtrastu pluto j¤eyo vya¤janaü càrdhamàtrakam ..>% iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ .. svaravarõà yathà . a à i ã u å ç é ë í e ai o au aü aþ . eteùàü utpattisthànàni yathà . atrayaü e-ha-ka-kha-ga-gha-ïàþ kaõñhyàþ . itrayaü ca-cha-ja-jha-¤a-÷à e-ai yàstàlavyàþ . çtrayaü ña-ñha-óa-óha-õa-ra ùà mårdhanyàþ . ëtrayaü ta-tha-da-dha-na-la-sà vo dantyàþ . utrayaü pa-pha-ba-bha-ma-và o-au oùñhyàþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. e-haka-kha-ga-gha-ïà ityekapadoktyà eùàü utpattisthànaü kaõñhamuktvà pa÷càt e ai ityubhayaü tàlavyakàryàrthaütàlavyamadhye'pi e-ai-yà iti bhinnapade pañhitavàn . o au ityubhayamoùñhakàryàrthamoùñhyamadhye'pi o au oùñhyà iti bhinnapade pañhitavàn . tàlavyakàrya¤ca ivarõasya samatvàt guõa ekàraþ vçddhiraikàraþ . ukàrasya guõa okàraþ vçddhiraukàraþ . nanu e ai o au caturõàü svabhàvàt kaõñhajàtànàmapi tàlavyauùñhyakàryakàritvaü kathamiti cenna yataþ kuntyà prasåtasya karõasya ràdhàpratipàlanàt ràdheyatvaü saügacchate . iti taññãkàyàü durgàdàsaþ .. * .. anyacca .
     %<màtçkàyàü svaràþ proktàþ svaràþ ùoóa÷asaïkhyayà .
     teùàü dvàvantimau tyàjyau catvàra÷ca napuüsakàþ ..
     ÷eùà da÷a svaràsteùu sthàdekaiko dvike dvike .
     j¤eyà ato'svaràdyà÷ca hrasvàþ pa¤ca svarodaye ..
     svarà hi màtçkoccàrà màtràvyàptaü jagattrayam .
     tasmàt svarodbhavaü sarvaü trailokyaü sacaràcaram ..
     akàràdisvaràþ pa¤ca brahmàdyàþ pa¤cadevatàþ .
     nivçttyàdyàþ kalàþ pa¤ca icchàdyaü ÷aktipa¤cakam ..
     mayàdyà÷cakrabhedà÷ca dharàdyaü bhåtapa¤cakam .
     gandhàdyà viùayàste ca kàmabàõà itãritàþ .
     piõóaü padaü tathà råpaü råpàtãtaü nira¤janam .
     svarabhede sthitaü j¤ànaü j¤àyate gurutaþ sadà ..
     akàràdisvaràþ pa¤ca teùàmaùñau bhidàstvamåþ .
     màtràvarõo graho jãvo rà÷irbhaü piõóayogakau prasupto bhàùate yena yenàgacchati ÷abditaþ .
     tatra nàmnyàdyavarõe yà màtrà màtràsvaraþ sahi ..>% iti màtràsvaracakram .. *
     %<kàdihàntàn likhedvarõàn svaràdho ïa ¤aõojjhitàn .
     tiryak paóktikameõaiva pa¤catriü÷at prakoùñhake ..
     naranàmàdimo varõo yasmàt svaràdadhaþ sthitaþ .
     sa svarastasya varõasya varõasvara ihocyate ..
     sa proktà ïa-¤a-õà varõà nàmàdau santi te na hi .
     vedbhavanti tadà j¤eyà ga-ja óàste yathàkramam ..
     yadi nàmni bhavedvarõaþ saüyuktàkùaralakùaõaþ .
     gràhyastasyàdimo varõa ityuktaü brahmayàmale ..>% iti varõasvaracakram .. * .. asvare meùasiühàliþ kanyàyugmakakarkañàþ . usvare ca dhanurmãnau esvare ca tulàvçùau .. osvare mçgakumbhau ca rà÷isambhågrahasvaràþ . svaràdhaþ sthàpayet kheñaü rà÷eryo yasya nàyakaþ .. meùavç÷cikayorbhaumaþ ÷ukrà vçùatulàbhçtoþ . budhaþ kanyàbhiyunayoþ karkañasya ca candramàþ .. syànmãnadhanuùorjãvaþ ÷anirmakarakumbhayoþ . siühàsyàdhipatiþ såryaþ kathito gaõakottamaiþ .. iti grahasvaracakram .. * ..
     %<ùoóa÷àkùaro'vargaþ syàt kàdivargàstu pa¤cakàþ .
     caturarõau ya[...] vargau saïkhyà vargeùu kãrtitàþ ..
     nàmno varõàþ svarà gràhyà vargàõàü varõasaükhyayà .
     piõóitàþ pa¤cabhirbhaktàþ ÷eùaü jãvasvaraü viduþ ..>% iti jãvasvaracakram .. * ..
     %<meùavçùàvakàre ca mithunàdyàþ ùaóaü÷akàþ .
     mithunàü÷àstraya÷caiva ikàre siühakarkañau .
     kanyà tulà ukàre ca vç÷cikasya trayo'ü÷akàþ .
     ekàre vçùñikasyàntyàþ kàrmukaþ ùaómçgàdimàþ ..
     aü÷àstrayo mçgàsyàntyàþ kumbhamãnau tathà svare .
     evaü rà÷isvaraþ prokto navàü÷aprakramodayaþ ..>% iti rà÷isvaracakram .. * ..
     %<akàre sapta çkùàõi revatyàdikrameõa ca .
     pa¤ca pa¤ca ikàràdàvevamçkùasvarodayaþ ..>% iti nakùatrasvaracakram .. * ..
     %<màtrà varõasvaràt saïkyà saïkhyà jãvasvaràttathà .
     piõóãkçte svaraiþ ÷eùaþ piõóasvara ihocyate ..>% iti piõóasvaracakram .. * ..
     %<màtràdivarõabhedena svarànutpàdya nàmataþ .
     yoge ÷arahçte tatra ÷eùo dogasvaro mataþ ..>% iti yogasvaracakram ..
     %<proktà naisargikà÷càùñau màtràdyà nàmajàþ svarà .. * ..>% màtràdisvaracakrabalena kartavyakarmàõi yathà --
     %<sàdhanaü mantrayantrasya yantrayoga¤ca sarvadà .
     adhomukhàni karmàõi màtràsvarabale kuru .. * ..
     varõasvarabale sarvaü kartavya¤ca ÷ubhà÷ubham .
     siddhidaþ sarvakàryeùu yuddhakàle vi÷eùataþ .. * ..
     màraõaü mohanaü stambhaü vidveùoccàñane va÷am .
     vivàdaü vigrahaü vàtaü kuryàdgrahasvarodaye .. * ..
     yànapànàdikaü sarvaü vastràlaïkàrabhåùaõam .
     vidyàrambhàüvivàha¤ca kuryàt jãvasvarodaye .. * ..
     pràsàdàràmaharmyàõi devatàsthàpanàni ca .
     ràjàbhiùecanaü dãkùà kartavyaü rà÷ike svare .. * ..
     ÷àntikaü pãùñika¤caiva prave÷o vãjavàpanam .
     strãvivàhastathà yàtrà kartavyà bhasvarodaye .. * ..
     ÷atråõàü de÷abhaïga÷ca kauñayuddha¤ca veùñanam .
     senàdhyakùastathà mantro kartavyaþ piõóakodaye .. * ..
     yogena sàdhayed yogaü dehasthaü j¤ànasambhavam .
     àõavaü ÷àmbhava¤caiva ÷àkteya¤ca tçtãyakam .. * ..
     tithivàrau ca nakùatraü pçthak pçthak prabhàùitam .
     yat tadekatra sanmilya kuryàdvarõasvarodaye .
     yasya nàmàdiko varõastithivàrarkùajaü mçtam .
     taddinaü varjayettasya hànimçtyukaraü yataþ ..
     anena svarayogena ÷atråõàü màraõàdikam .
     mantrayantrakriyàü mohaü sàdhayettaddine budhaþ ..>% ityàdi narapatijayacaryàsvarodayadhçtabrahmayàmalam .. * .. nàsàvàyuþ . iti medinã .. tatra ajapàjapramàõaü yathà --
     %<haüsa haüseti yanmantraü jãvo japati sarvadà .
     ÷ataiþ ùaóbhi÷ca yuktàni sahasràõyekaviü÷atiþ ..
     ajapà nàma gàyattrã yoginàü mokùasàdhanam .
     asyàþ saïkalpamàtreõa sarvapàpaiþ pramucyate ..>% iti mahàbhàrate à÷vamedhikaparvaõi uttaragãtà .. * .. api ca .
     %<ióà ca piïgalà caiva nàsikàdvàragàminã .
     àmålàdbrahmadvàràntaü suùumnà madhyagàminã ..
     vahatyårdhvamukhenaiva pràõavàyu÷ca sarvadà .
     pànaü karotyapàna÷ca adhovaktreõa caiva hi ..
     ÷aktiråpaþ sthita÷candro vàmanàsàpravàhakaþ .
     ÷ivaråpadharaþ såryo dakùanàsàpuñe tathà ..
     hakàre niþsaredvàyuþ sakàra÷ca prave÷ane .
     ajapànàmagàyattrãü jãvo japatyaharni÷am .. * ..
     muktimopàne'pyuktam .
     ùañ÷atàni divàràtrau sahasràõyekaviü÷atiþ .
     etatsaïkhyaü mahàmantra jãvo japati sarvadà ..
     bràhmye muhårte yogãndro japamevaü samarpayet .
     samarpaõakrama÷caiva ucyate gurutastataþ ..
     målàdhàre gaõe÷àya ùañ÷ata¤ca samarpayet .
     tatraivaþbrahmaõe nityaü ùañsahasraü nivedayet ..
     svàdhiùñhàne ca haraye ùañsahasraü nivedayet .
     ùañsahasraü maõipåre haràya ca samarpayet ..
     jãvàtmane sahasra¤ca tatraiva parikalpayet .
     paramàtmane sahasrantu anàhate nivedayet ..
     sahasrantu parama÷ive sahasràre samarpayet .
     evaü samarpayedyastu pàpaiþ puõyairna lipyate ..>% iti ÷ropårõànandatiracita÷rãtattvacintàmaõau tattvasàraparicchede ùañcakrakathanam .. * .. anyat svarodaya÷abde draùñavyam .. * .. * .. atha pakùisvaraj¤ànam .
     %<potakãrutavicàramidànãü kårmahe yamadhigamya manuùyaþ .
     bhàvikarmaphalapàkaparãkùàstatakùamo bhavati yogisadçkùaþ ..
     làbhada÷cili cilãti ninàdaþ ÷åki ÷åli ninado'pi tathaiva .
     kuci kuci ninado'pi jalàrthe vyàhataþ kåci kåci svarayuktaiþ ..
     kãru kãru iti yo madhuro'sau kàmatastu ninadàþ skhalitàkhyàþ .
     syàdbhayàya niyamena ca cã cirnisvano hyasukunàda ihàrthaþ ..
     kaùñada÷ciri cirãti tiràva÷cãkucãkuriti cànyaviràvã .
     evamãdç÷aphalà da÷a nàdàþ prasphuñà nigadità bhagavatyà ..
     pratyekamàkhyàtaphalaü naràõàü yasmin da÷ànàü ÷akunasvaràõàm .
     jànàtyava÷yaü puruùo vi÷eùaü prayojanaü bhàvi sa vettya÷eùam .. * ..
     vàmo ninàdaþ phaladaþ pravàse syàddakùiõe'narthaphalàptihetuþ .
     pçùñhasthitànàü phalakçcca pçùñhe niùedhakàrã punaragrabhàge ..
     yuddhaprave÷e'tha gçhaprave÷e ÷reyaþ pradadyànninado'pasavyaþ .
     vàmaþ punaþ pàõóavayuddhavatyà bhavatyabhãùñapratikålavartã .. * ..
     pàrthiva¤cilicilisvara uktaþ ÷åli ÷åliriti yaþ sa tathaiva .
     kåci kåci kuci kucãti ca ÷abdaü dvàvimau nigaditau punaràpyau ..
     kãru kaururiti taijasasaüj¤astaijasà÷ca ninadàþ skhalitàkhyàþ .
     màrutàvapi cilisvanavãcinisvanau nigaditau munimukhyaiþ ..
     ambara÷ciri cirãti ninàda÷cãku cokuriti tàdç÷a eva .
     pa¤ca caiva ninadà da÷a nàdà bhåtapa¤cakanivàsabhavena ..
     kramàdamã pàrthivanàdapårbàþ pa¤càpi ÷abdàþ ÷akunaikadevyàþ .
     bhavanti caitanniyataü bhavanti phalàni pårõànyacireõa puüsàm ..
     krameõa pçthvãjalapàvakànàü bhavanti ÷abdà yadi kçùõikàyàþ .
     manorathebhyo'bhyadhikàni tårõaü tadà phalàni dhruvamudvahanti ..
     anantaraü pàrthivanàdata÷cedvahnisbarastatphalamakùataü syàt .
     vàyavya÷abdau yadi nàbhasau và bhåtvà phalaü na÷yati tat samastam ..
     ÷àntau ninàdau pçthivãjalàkhyau dãptau samãràmbaranàmadheyau .
     tejaþpradhàno vijayàvalambã bhavet samaü yena phalena tàdçk ÷ubheùu kàryeùva÷ubhàya ÷àntau dãptau bhayàdau bhayanà÷anàya .
     viparyaye dvàvapi na pra÷astàvastitvanà stitvaphalau yatastau ..>% iti vasantaràja÷àkune svaraprakaraõam ..

#<svarapattanaü>#, klã, (svaràõàü ùaójàdãnàü pattanamà÷rayasthànam .) sàmavedaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<svarabhaïgaþ>#, puü, (svarasya bhaïgo yasmàt .) galarogavi÷eùaþ . asya vivaraõaü svarabheda÷abde draùñavyam ..

#<svarabhaïgã>#, [n] puü, (svarasya bhaïko'syàstãti . iniþ .) pakùivi÷eùaþ . yathà --
     %<svarabhaïgã navo dçïkùuviruñ÷akunabhedakàþ ..>% iti ÷abdacandrikà ..

#<svarabhedaþ>#, puü, (svarasya bhedo yasmàt .) svarabhaïgarogaþ . yathà . atha svarabhedàdhikàraþ . tatra svarabhedasya nidànasampràptipårbakaü lakùaõamàha . atyuccabhàùaõaviùàdhyayanàbhighàtaiþ sandåùaõaiþ prakupitàþ pavanàdayastu . srotaþsu te svaravaheùu natàþ pratiùñhàü hanyuþ svaraü bhavati càpi hi ùaóvidhaþ saþ .. adhyayanamuccairvedàdipàñhaþ . abhighàtaþ kaõñhàdide÷e laguóàdibhiþ . etairatyuccabhàùaõàdibhiþ÷caturbhiþ saüdåùaõairanyairapi . nijairduùñahetubhiþ . srotaþsu su÷rutokteùu caturùu . pratiùñhàm sthitim . hanyuþ svaramiti lakùaõam . svarabhedaþ ùaóvidhaþ . vàtapittakaphasannipàtakùayamedobhavabhedaiþ .. * .. tatra vàtikasvarabhedino lakùaõamàha .
     %<vàtena kçùõanayanànanamåtravarcà bhinnaü ÷anairvadati gardabhavat svara¤ca . * .>% pittenàha .
     %<pittena pãtanayanànanamåtravarcà bråyàdgalena sa ca dàhasamanvitena ..>% naladàho'tra vacanasamaya eva boddhavyaþ .. * .. kaphenàha .
     %<bråyàt kaphena satataü kapharuddhakaõñhaþ .
     khalpaü ÷anairvadati càpi divàvi÷eùàt ..>% divà såryara÷mibhiþ kaphasyàlpãbhàvàt .. * .. sannipàtenàhaþ sarvàtmake bhavati sarvavikàrasampattaccàpyasàdhyamçùayaþ svarabhedamàhuþ .. * .. ayajamàha .
     %<dhåpyeta bàkkùayakçte kùayamàpnuyàcca svàdeùu càpi hatavàk parivarjanãyaþ ..>% nnàk dhåpyeta sadhåmeva niþsarati kùaya¤càpnuyàt vàgeva .. * .. medobhavamàha .
     %<antargalaü svaramalakùyapadaü cireõa medo'nvayàdvadati digdhagalastçùàrtaþ ..>% antargalaü galamadhye eva svaraü vadati . digdhagalaþ medasà ÷leùmaõàbaliptagalaþ . tçùàrtaþ medasoùmamàrgàvarodhàt .. * .. asàdhyamàha .
     %<kùãõasya vçddhasya kç÷asya càpi cirotthito ya÷ca sahopajàtaþ .
     medasvinaþ sarvasamudbhava÷ca svaràmayo yo na sa siddhimeti ..>% kùãõasya kùayarogiõaþ . kç÷asya apuùñasya .. * .. atha svarabhedasya cikitsà .
     %<vàtàdijanita÷vàsakàsaghnà ye prakãrtitàþ .
     yogàstànatra yu¤jãta yathàdoùaü cikitsakaþ ..
     vàte salavaõaü tailaü pitte sarpiþ samàkùikam .
     kaphe sakùàrakañukakùaudraþ kavala iùyate ..
     gale tàluni jihvàyàü dantamåleùu cà÷ritaþ .
     tena niùkçùyate ÷leùmà svara÷cà÷u prasãdati ..
     àdye koùõaü jalaü peyaü bhuktvà ghçtaguóaudanam .
     kùãrànupànaü pittotthe pibet sarpiratandritaþ .
     pippalãü pippalãmålaü maricaü vi÷vabheùajam .
     pibenmåtreõa matimàn kaphaje svarasaükùaye ..
     nidigdhikà tulà gràhyà tadardhaü granthikasya tu .
     tadardhaü citrakasyàpi da÷amåla¤ca tatsamam ..
     jaladroõadvaye kvàthyaü gçhõãyàdàóhakaü tataþ .
     påte pibettadardhantu puràõasya guóasya ca ..
     sarvamekatra kçtvà tu lehavat sàdhu sàdhayet .
     aùñãpalàni pipyalàstrijàtakapalaü tathà ..
     maricasya palaü caikaü sarvamekatra cårõitam .
     madhunaþ kuóavaü dattvà tada÷nãyàdyathànalam ..
     nidigdhikàvaleho'yaü bhiùagbhirmunibhirmataþ .
     svarabhedaharo mukhyaþ prati÷yàya harastathà ..
     kà÷a÷vàmàgnimàndyàdãn gulmamehagalàmayàn .
     ànàhaü måtrakçcchràni hanyàdgranthyarvudàni ca ..>% iti nidigdhikàvalehaþ .. * ..
     %<mçganàbhiþ susåkùmailàlavaïgakusumànvitaiþ .
     tvakkùãrã ceti leho'yaü marpirmadhusamàyutaþ ..
     bràhmã vacàbhayà vàsà pippalã madhusaüyutà .
     asya prayogàt saptàhàt kinnaraiþ saha gàyati ..>% iti svarabhedàdhikàraþ .. iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. anyacca .
     %<vibhãtakasya vai cårõaü pippalãmaindhavasya ca .
     pãtaü sakà¤jikaü hanti svarabhedaü mahe÷vara ..>% iti gàruóe . 194 . 28 .. (tathàsya cikitsàntaraü yathà --
     %<bhçïgaràjàmçtàvallã vàsakada÷amålakàsamardarasaiþ .
     sarpiþ sapippalãkaü siddhaü svarabhedakàsajinmadhunà ..>% iti bhçïgaràjàdyaü ghçtam .. iti vaidyakacakrapàõisaügrahe svarabhedàdhikàre .. tathàtra pathyàpathyaniyamo yathà --
     %<svedo vastirdhåmapànaü virekaþ kavalagrahaþ .
     nasyaü bhàle siràvedho yavà lohita÷àlayaþ ..
     haüsàñavãtàmracåóakekimàüsarasàþ surà .
     gokaõñakaþ kàkamàcã jãvantã vàlamålakam .
     dràkùà pathyà màtuluïgaü la÷unaü lavaõàrdrakam .
     tàmbålaü maricaü sarpiþ pathyàni svarabhedinàm ..>% apathyàni yathà --
     %<àmaü kapitthaü vakulaü ÷àlåkaü jambavàni ca .
     tindukàni kaùàyàõi vamiü svapnaü prajalpanam ..
     anupàna¤ca yatnena svarabhedã vivarjayet ..>% iti vaidyakapathyàpathyavidhiþ ..)

#<svaramaõóalikà>#, strã, (svaràõàü maõóalamastyatreti . svaramaõóala + ñhan .) vãõàvi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. kvacit pustake surakhaõóalikà iti pàñhaþ ..

#<svaralàsikà>#, strã, (svarairlasatãti . lasa + õval . ñàpi ata itvam .) vaü÷ã iti ÷abdaratnàvalã ..

#<svarasaþ>#, puü, (svasya rasaþ . sva àtmãyo raso và .) ÷ilàpiùñakalkaþ . yathà --
     %<svo rasaþ svarasaþ proktaþ kalko dç÷adi peùitaþ ..>% iti ÷abdacandrikà .. * .. kaùàyavi÷eùaþ . yathà --
     %<sadyaþ kùuõõàdàrdradravyàdvastrayantràdipãóanàt .
     yo rasastvabhiniryàti svarasaþ saþ prakãrtitaþ ..>% iti vaidyakam .. anyacca .
     %<piùñaþ kalko vinãya÷ca svarasaþ pãóito rasaþ .
     kvàthaþ kaùàyo niryåho niryàso veùñhakastathà ..>% iti ratnamàlà ..
     (%<yantraprapãóanàdravyàdrasaþ svàsa ucyate ..>% iti carake såtrasthàne caturthe'dhyàye ..
     %<÷uùkadravyamupàdàya svarasànàmasambhave .
     vàriõyaùñaguõe sàdhyaü gràhyaü pàdàva÷eùitam ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe svarabhedàdhikàre ..)

#<svarà>#, strã, brahmaõo jyeùñhapatnã . gàyatrãsapatnã . yathà --
     %<càkùuùasyàntare pårbaü manordevaþ pitàmahaþ .
     sahyàdri÷ikhare ramye yajanàyodyato'bhavat ..
     sa kçtvà yaj¤asambhàràn sarvadevagaõairvçtaþ .
     yukto hariharàbhyàü hi tadgireþ ÷ikharaü yayau ..
     bhçgvàdayo munigaõà muhårte brahmadaivate .
     tasya dãkùàvidhànàya samàjaü cakruràdçtàþ ..
     atha jyeùñhàü straràü patnãmàhvayà¤cakrurã÷varàþ .
     sà ÷anairàyayau tàvat bhçgurviùõumuvàca ha .. * ..
     bhçguruvàca .
     viùõo svarà tvayàhåtà sàpyàyàti nahi tvaram .
     muhårtàtikrame caiva kàryo dãkùàvidhiþ katham ..
     viùõuruvàca .
     nàyàti cet svarà ÷ãghraü gàyatryatra vidhauyatàm .
     eùàpi na bhevedasya bhàryà kiü puõyakarmaõi ..
     nàrada uvàcaþ evameva hi rudro'pi viùõuvàkyamamanyata .
     tacchrutvà sa bhçgurvàkyaü gàyatrãü brahmaõastadà ..
     nive÷ya dakùiõe bhàge dãkùàvidhimathàkarot ..
     yàvaddãkùàvidhiü tasya vidhe÷cakrurmunã÷varàþ .
     tàvadabhyàyayau tatra svarà yaj¤asthale nçpa ..
     tatastàü dãkùitàü dçùñvà gàyattrãü brahmaõà saha .
     sapatnãrùàparà krodhàt svadhà vacanamabravãt ..
     svarovàca .
     apåjyà yatra påjyante påjyànà¤ca vyatikramaþ .
     trãõi tatra bhaviùyanti durbhikùaü maraõaü bhayam ..
     madàsane kaniùñheyaü bhavadbhiþ sannive÷ità .
     tasmàt sarve jaóãbhåtà nadãråpà hi ni÷citam ..
     iya¤ca dakùiõe bhàge hyupaviùñà madàsane .
     tasmàlloke sadàdç÷yà tanuråpàstu nimnagà ..
     nàrada uvàca .
     atastat ÷àpamàkarõya gàyatrã kampitàdharà .
     samutthàyà÷apaddevairvàryamàõàpi tàü svaràm ..
     gàyatryuvàca .
     tava bhartà yathà brahmà mamàpyeùa tathà khalu .
     vçthà ÷apasi yasmànmàü bhava tvamapi nimnagà ..>% iti pàdmottarakhaõóe kàrtikamàhàtmye 156 adhyàyaþ ..

#<svaràü÷aþ>#, puü, (svarasya aü÷aþ .) saügãte svarasyàrdhaü pàdaü và . iti kecit ..

#<svaràñ>#, [j] puü, (svena ràjate iti . ràja + %<satsåddhiùeti .>% 3 . 2 . 61 . iti kvip .) vedasya chandovi÷eùaþ . yasya pratyekadvipàde aùñàkùaraþ ekapàde da÷àkùaraþ . iti kecit .. (svato bhàsamàne, tri . yathà, mahàbhàrate . 12 . 43 . 111 .
     %<sabhràñ viràñ svaràñ caiva suraràjo bhavodbhavaþ ..>% brahmà . iti viùõupuràõañãkàyàü ÷rãdharasvàmã . 1 . 12 . 59 ..)

#<svaràpagà>#, strã, (svaþ svargasya àpagà .) svargaïgà . iti hemacandraþ ..

#<svaràluþ>#, puü, vacà . iti ÷abdacandrikà ..

#<svaritaþ>#, puü, (svara + jàtàrthe itac .) svaravi÷eùaþ . yathà --
     %<udàtta÷cànudàtta÷ca svarito'mã trayaþ svaràþ ..>% iti jañàdharaþ .. svaraþ saüjàto'treti ito'sya jàte iti itaþ . yadàhuþ . u÷cairuccàraõàdudàttaþ nãcairanudàttaþ samàhàraþ svaritaþ iti . chàndasatvàt pracitasyaro noktaþ . taduktam .
     %<udàtta÷cànudàtta÷ca svarita÷ca trayaþ svaràþ .
     caturthaþ pracito nokto yato'sau chàndasaþ smçtaþ ..>% iti bharataþ .. svarayukte, tri ..

#<svaruþ>#, [m] puü, vajram . ityamarañãkàyàü nãlakaõñhaþ ..

#<svaruþ>#, puü, (svaryante pràõino'neneti . svç÷abdopatàpayàþ + %<÷ésvçsrihitrapãti .>% uõàø 1 . 11 . iti uþ . sa ca nit .) vajram . ityamaraþ . 1 . 1 . 50 .. yåpakhaõóam . (yathà, çgvede . 7 . 35 . 7 .
     %<÷aü naþ svaråõàü mitayo bhavantu ..>%) yaj¤aþ . ÷araþ . iti medinã .. såryara÷miþ . vç÷cikabhedaþ . iti kecit ..

#<svaruciþ>#, tri, (svasya ruciryasya .) svatantraþ . iti hemacandraþ .. (svasya ruciþ .) svecchàyàü, strã . yathà --
     %<svarucyà kriyamàõe tu yatràva÷yaü kriyà kvacit .
     codyate niyamaþ so'tra çtàvabhigamo yathà ..>% iti pràya÷cittatattvam ..

#<svaråpaü>#, klã, (svasya råpaü yasmàt .) svabhàvaþ . ityamaraþ . 1 . 7 . 38 .. nijaråpa¤ca .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 66 . 13 .
     %<sa dçùñvà vismitastasthàvàtmànaü vikçtaü nalaþ .
     svaråpadhàriõaü nàgaü dadar÷a sa mahãpatiþ ..>%)

#<svaråpaþ>#, tri, (svenaiva råpaü yasya .) paõóitaþ . manoj¤aþ . tayoþ paryàyaþ . pràptaråpaþ 2 abhiråpaþ 3 . ityamaraþ . 3 . 3 . 131 ..

#<svareõuþ>#, strãü, såryapatnãvi÷eùaþ . sà tu saüj¤à . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<svarodayaþ>#, puü, (svaràõàmudayo yatra . svaraj¤àpakagranthavi÷eùaþ . yathà -- såta uvàca .
     %<hareþ ÷rutvà haro gaurãü dehasthaü j¤ànamabravãt .
     kujo vahnã raviþ pçthvã sauriràpaþ prakãrtitaþ ..
     vàyusaüsthaþ sthito ràhurdakùarandhràvabhàsakaþ .
     guruþ ÷ukrastathà saumya÷candra÷caiva caturthakaþ ..
     vàmanàóyàntu madhyasthàn kàrayedàtmanastathà .
     yadà càra ióàyuktastadà karma samàcaret ..
     sthànasevàü tathà dhyànaü bàõijyaü ràjadar÷anam .
     anyàni ÷ubhakarmàõi kàrayeta prayatnataþ ..
     dakùanàóãpravàhe tu ÷anirbhauma÷ca saiühikaþ .
     ina÷caiva tathàpyeva pàpànàmudayo bhavet ..
     ÷ubhà÷ubhaviveko hi j¤àyate tu svarodayàt .
     dehamadhye sthità nàóyau bahuråpàþ suvistaràþ ..
     nàbheradhastàd yaþ kando aïkuràstatra nirgatàþ .
     dvàsaptatisahasràõi nàbhimadhye vyavasthitàþ ..
     cakravacca sthitàstàstu sarvàþ pràõaharàþ smçtàþ .
     tàsàü madhye trayaþ ÷reùñhà vàmadakùiõamadhyamàþ ..
     vàmà somàtmikà proktà dakùiõà ravisannibhà .
     madhyamà ca bhavedagniþ phalatàü kàlaråpiõã ..
     vàmà hyamçtaråpà ca jagadàpyàyane sthità .
     dakùiõà raudrabhàgena jagacchoùayate sadà ..
     dvayorbàhe tu mçtyuþ syàt sarvakàryavinà÷inã .
     nigame ca bhavedvàmà prave÷e dakùiõà smçtà ..
     kàrayet krårakarmàõi pràõe piïgalasaüsthite .
     ióàcàre tathà saumyaü candrasåryagatastathà ..
     yàtràyàü sarva kàryeùu viùàpaharaõe ióà .
     bhojane maithune yuddhe piïgalà siddhidàyikà ..
     uccàñamàraõàdyeùu karmasveteùu piïgalà .
     maithune caiva saügràme bhojane siddhidàyikà ..
     ÷obhaneùu ca kàryeùu yàtràyàü viùakarmaõi .
     ÷àntimuktyarthamiddhyai ca ióà yojyà naràdhipaiþ ..
     dvàbhyà¤caiva pravàhe ca krårasaumyavivarjane .
     viùuvaü tantu jànãyàt saüsmarettu vicakùaõaþ ..
     saumyàdi ÷ubhakàryeùu làbhàdijayajãvite .
     gamanàgamane caiva vàmà sarvatra påjità ..
     yuddhàdibhojane ghàte strãõà¤caiva tu saïgame .
     pra÷astà dakùiõà nàóã prave÷e kùudrakarmaõi ..
     ÷ubhà÷ubhàni kàryàõi làbhàlàbhau jayàjayã .
     jãvo jãvàya yatpçcchet na sidhyati ca madhyamà ..
     vàmàcàre'thavà dakùe pratyaye yatra nàyakaþ .
     tanusthaþ pçcchate yastu tatra siddhirna saü÷ayaþ .
     vaicchando vàmadevastu yadà vahati càtmani .
     tatra bhàge sthitaþ pçcchet siddhirbhavati niùphalà ..
     vàme và dakùiõe vàpi yatra saükramate ÷ivà .
     ghore ghoràõi kàryàõi saumyevai madhyamàni ca ..
     prasthite bhàgato haüse dvàbhyàü vai sarvavàhini .
     tadà mçtyuü vijànãyàdyogã yogavi÷àradaþ ..
     yatra yatra sthitaþ pçcchedvàmadakùiõasaümukhaþ .
     tatra tatra samaü di÷yàdvàtasthodayanaü sadà ..
     agrato vàmikà ÷reùñhà pçùñhato dakùiõà ÷ubhà .
     vàmena vàmikà proktà dakùiõe dakùiõà ÷ubhà ..
     jãvã jãvati jãvena yacchånyaü tat svaro bhavet ..
     yatki¤cit kàryamuddiùñaü jayàdi÷ubhalakùaõam .
     tat sarvaü pårõanàóyàntu jàyate nirvikalpataþ ..
     anyanàóyàdiparyantapakùatrayamudàhçtam .
     yàvat paùñhãntu pçcchàyàü pårõàyàü prathamo jayet ..
     riktàyàntu dvitãyàntu kathayettada÷aïkitaþ .
     vàmàcàrasamà vàyurjàyate karmasiddhidaþ ..
     pravçtte dakùiõe màrge viùame viùamàkùaram .
     anyatra vàmavàhe tu nàma vai viùamàkùaram ..
     tadàsau jayamàpnoti yodhaþ saügràmamadhyataþ .
     dakùavàtapravàhe tu yadi nàma samàkùaram ..
     jàyate nàtra sandeho nàóãmadhye tu lakùayet .
     piïgalàntargate pràõe ÷amanãyàhava¤jayet ..
     yàvannàóyodayaü càrastàü di÷aü yàvadàpayet .
     na dàtuü jàyate so'pi nàtra kàryà vicàraõà ..
     atha saügràmamadhye tu yatra nàóã sadà vahet .
     sà di÷à jayamàpnoti ÷ånye bhaïgaü vinirdi÷et ..
     jàtacàre jayaü vidyànmçtake mçtamàdi÷et .
     jayaü paràjayaü caiva yo jànàti sa paõóitaþ ..
     vàme và dakùiõe vàpi yatra sa¤carate ÷ivam .
     kçtvà tatpadamàpnoti yàtrà santati÷omanà ..
     ÷a÷isåryapravàhe tu sati yuddhaü samàcaret .
     tatrasthaþ pçcchate yastu sa sàdhu jàyate dhruvam ..
     yàü di÷aü vahate vàyustàü di÷aü yàvadàjayet .
     jayate nàtra sandeha indro yadyagrataþ sthitaþ ..
     meùàdyà da÷a yà nàóyo dakùiõà vàmasaüsthità .
     carasthiradvimàrge tàstàdç÷e tàdç÷aþ kramàt ..
     nigame nirgamaü yàti saügrahe saügrahaü viduþ .
     pçcchakasya vacaþ ÷rutvà ghaõñàkàreõa lakùayet ..
     vàme và dakùiõe vàpi pa¤catattvasthitaþ ÷ive .
     årdhve'gniradha àpa÷ca tiryaksaüsthaþ prabha¤janaþ ..
     madhye tu pçthivã j¤eyà làbhaþ sarvatra sarvadà .
     årdhve mçtyuradhaþ ÷àntistiryak coccàñayet sadhãþ .
     madhye stambhaü vijànãyànmokùaþ sarvatra sarvage ..>% iti gàruóe pavanavijayàdiþ 67 adhyàyaþ .. * .. anyacca . ÷rãpàrvatyuvàca .
     %<devadeva mahàdeva tattvaj¤a parame÷vara .
     kathayasva prabho j¤ànaü kçpàü kçtvà mamopari ..
     kathaü brahmàõóamutpannaü kathaü và parivartate .
     kathaü vilãyate deva vada brahmàõóanirõayam ..
     ÷rãmahàdeva uvàca .
     tattvàdbrahmàõóamutpannaü tattvena parivartate .
     tattvena lãyate devi tattvàdbrahmàõóanirõayaþ ..
     devyuvàca .
     tattvameva paraü målaü ni÷citaü tattvavedibhiþ .
     tattvasvaråpaü kiü deva tattvameva prakà÷aya ..
     ã÷vara uvàca .
     nira¤jano niràkàra ekadevo mahe÷varaþ .
     tasmàdàkà÷amutpannaü àkà÷àdvàyumambhavaþ ..
     vàyostejastata÷càpastataþ pçthvãsamudbhavaþ .
     etàni pa¤catattvàni vistãrõàni ca pa¤cadhà ..
     tebhyo brahmàõóamutpannaü taireva parivartate .
     vilãyate ca tatraiva tatraiva ramate punaþ .. * ..
     pa¤catattvamaye dehe pa¤catattvàni sundari .
     såkùmaråpeõa vartante j¤àyate tattvayogibhiþ ..
     ata eva pravakùyàmi ÷arãrasthaü svarodayam .
     haüsacàrasvaråpeõa bhaved j¤ànaü trikàlagam ..
     guhyàdguhyataraü sàramupakàraprakà÷akam .
     idaü svarodayaü j¤ànaü j¤àninàü mastake maõiþ ..
     såkùmàt såkùmataraü j¤ànaü subodhaü satyapratyayam .
     à÷caryaü nàstike loke àdhàrastvàstike jane ..
     ÷ànte ÷uddhe sadàcàre gurubhaktaikamànase .
     dçóhacitte kçtaj¤e ca deya¤caiva svarodayam ..
     ÷añhe ca durjane ÷ådre a÷ànte gurulopake .
     hãnasattve duràcàre svaraj¤ànaü na dãyate .. * ..
     ÷çõu tvaü kathitaü devi dehasya j¤ànamuttamam .
     yena vij¤ànamàtreõa sarvaj¤atvaü prajàyate ..
     svare vedà÷ca ÷àstràõi svare gàndharvamuttamam .
     svare sarva¤ca trailokyaü svare àtmasvaråpakaþ ..
     svarahãno'tha daivaj¤o nàthahãnaü yathà gçham .
     ÷àstrahãno yathà vaktà ÷irohãna¤ca yadvapuþ ..
     nàóãbhedaü yathà pràõaü tattvabhedaü tathaiva ca .
     suùumràmi÷rabheda¤ca yo jànàti sa muktigaþ ..
     sàkàre và niràkàre ÷ubhavàyubale kçte .
     kathayanti ÷ubhaü kecit svaraj¤ànaü varànane ..
     brahmàõóakhaõóapiõóàdyaü svareõaiva hi nirmitam .
     sçùñisaühàrakartà ca svaraþ sàkùànmahe÷varaþ ..
     svaraj¤ànàt paraü mitra svaraj¤ànàt paraü dhanam .
     svaraj¤ànàt paraü guhyaü na và dçùñaü na và ÷rutam ..
     ÷atruü hanyàt svarabalaistathà mitrasamàgamaþ .
     lakùmãpràptiþ svarabalaiþ kãrtiþ svarabalaistathà ..
     kanyàpràptiþ svarabalaiþ svarabalai ràjadar÷anan .
     svarabalairdevatàsiddhiþ svarabalaiþ kùitipo va÷aþ ..
     svarabalairgamyate de÷e bhojyaü svarabalaistathà .
     laghu dãrghaü svarabalairmala¤caiva nivàrayet ..
     sarva÷àstrapuràõàdismçtivedàïgapårbakam .
     svaraj¤ànàt paraü mitraü nàsti ki¤cidvarànane ..
     nàmaråpàdikàþ sarve mithyà sarve kavibhramàþ .
     aj¤ànamohità måóhà yàvattattvaü na vidyate ..
     idaü svarodayaü ÷àstraü sarva÷àstrottamottamam .
     àtmaghañaprakà÷àrthaü pradãpakalikopamam ..
     yasmai kasmai parasmai và na proktaü pra÷nahetave .
     tasmàdetat svayaü j¤eyamàtmanaivàtmanàtmani ..
     na tithirna ca nakùatraü na vàragrahadevatàþ .
     na viùñirna vyatãpàto viruddhàdyàstathaiva ca ..
     kuyogà naiva deve÷i prabhavanti kadàcana .
     pràpte svarabale siddhiü sarvameva phalaü ÷ubham .. * ..
     dehamadhye sthità nàïyo bahuråpàþ savistaràþ .
     j¤àtavyà÷ca budhainityaü svadehe j¤ànahetave ..
     nàbhisthànakakandordhvamaïkuràdeva nirmitàþ .
     dvisaptatisahasràõi dehamadhye vyavasthitàþ .
     nàóãsthà kuõóalã ÷aktirbhujaïgàkàra÷àyinã .
     tato da÷ordhvagà nàóyo da÷aivàdhaþ pratiùñhitàþ ..
     dehe tiryaggatà nàóya÷caturviü÷atisaükhyayà .
     pradhànà da÷a nàóyastu da÷a vàyupravàhakàþ ..
     tiryagårdhvamadhastàdvà vàyurdehe samanvitaþ .
     cakravattu sthità dehe sarvàþ pràõasamà÷ritàþ ..
     tàsàü madhye da÷a ÷reùñhà da÷ànàü tisra uttamàþ .
     ióà ca piïgalà caiva suùumrà ca tçtãyikà ..
     gàndhàrã hastijihvà ca påùà caiva ya÷asvinã .
     alambuùà kuhå÷caiva ÷aïkhinã da÷amã tathà ..
     ióà vàse sthità bhàge dakùiõe piïgalà tathà .
     suùumnà madhyade÷e tu gàndhàrã vàmacakùuùi ..
     dakùiõe hastijihvà ca påùà karõe ca dakùiõe .
     ya÷asvinã vàmakarõe ànane càpyalambuùà ..
     kuhå÷ca liïgade÷e tu målasthàne ca ÷aïkhinã .
     evaü dvàraü samà÷ritya tiùñhanti da÷anàóikàþ ..
     ióà piïgalà suùumnà ca pràõamàrge samà÷ritàþ .
     età hi da÷a nàóyastu dehamadhye vyavasthitàþ .
     nàmàni nàóikànàntu vàtànàü pravadàmyaham .
     pràõo'pànaþ samàna÷codàno vyànastathaiva ca ..
     nàgaþ kårma÷ca kçkaro devadatto dhana¤jayaþ .
     hçdi pràõo vahennityamapàno gudamaõóale ..
     samàno nàbhide÷e tu udànaþ kaõñhamadhyagaþ .
     vyàno vyàpo ÷arãreùu pradhànàþ pa¤ca vàyavaþ ..
     pràõàdyàþ pa¤ca vikhyàtà nàgàdyàþ pa¤ca vàyavaþ .
     teùàmapi ca pa¤cànàü sthànàni ca vadàmyaham ..
     udgàre nàga àkhyàtaþ kårma unmãlane smçtaþ .
     kçkaraþ kùutkçto j¤eyo devadatto vijçmbhaõe .
     na jahàti mçte kvàpi sarvavyàpã dhana¤jayaþ .
     ete nàóãùu sarvàsu bhramante jãvaråpiõaþ ..
     prakañapràõasa¤càraü lakùayet dehamadhyataþ .
     ióàpiïgalàsuùumnàbhirnàóãbhistisçbhirbudhaþ ..
     ióà vàme ca vij¤eyà piïgalà dakùiõe smçtà .
     ióànàóãsthità vàmà tato vyastà ca piïgalà ..
     ióàyàü saüsthita÷candraþ piïgalàyà¤ca bhàskaraþ .
     suùumnà ÷ambhuråpeõa ÷ambhurhaüsasvaråpakaþ ..
     haükàro nirgame proktaþ sakàrastu prave÷ane .
     haükàraþ ÷ivaråpeõa sakàraþ ÷aktirucyate ..
     ÷aktiråpaþ sthita÷candro vàmanàóãpravàhakaþ .
     dakùanàóãpravàha÷ca ÷umbhuråpã divàkaraþ ..
     ÷vàse sakàrasaüsthe tu yaddànaü dãyate budhaiþ .
     taddànaü jãvaloke'smin koñikoñiguõaü bhavet ..
     anena lakùayed yogã caikacittaþ samàhitaþ .
     sarvameva vijànãyànmàrgaü taccandrasåryayoþ ..
     dhyàyettattvaü sthire jãve asthire na kadàcana .
     iùñasiddhirbhavettasya mahàlàbho jayastathà ..
     candrasåryau yadàbhyàsau ye kurvanti sadà naràþ .
     atãtànàgataj¤ànaü teùàü hastagataü sadà ..
     vàme càmçtaråpasthà jagadàpyàyinã parà .
     dakùiõà carame bhàge jagadutpàdayet sadà ..
     madhyamà bhavati krårà duùñà sarvatra karmasu .
     sarvatra ÷ubhakàyyeùu vàmà bhavati puùñidà ..
     nirgame ca ÷ubhà vàmà prave÷e dakùiõà ÷ubhà .
     ÷ubhakàrye ÷ubhà vàmà dakùiõà krårakarmasu .
     candraþ samastu vij¤eyo ravistu vipamaþ sadà .
     candraþ strã puruùaþ sårya÷candro gauro raviþ sitaþ ..
     ióà piïgalà suùumrà ca tisro nàóyaþ prakãrtitàþ .
     ióàyà÷ca pravàheõa saumyakarmàõi kàrayet ..
     piïgalàyàþ pravàheõa raudrakarmàõi kàrayet .
     suùumnàyà pravàheõa siddhimuktiphalàni ca .. * ..
     àdau candraþ site pakùe bhàskarastu sitetare .
     pratipatto dinànyàhuþ trãõi trãõi kramodaye ..
     sàrdhadvighañikà j¤eyà ÷ukle kçùõe ÷a÷ã raviþ .
     vahatyekadinenaiva yathàùaùñighañãkramàt ..
     vahettàvadghañãmadhye pa¤catattvàni nirdi÷et .
     pratipatto dinànyàhurviparãte viparyayaþ ..
     ÷uklapakùe vahedvàmà kçùõapakùe ca dakùiõà .
     jànãyàt pratipatpårbaü yogã tadgatamànasaþ ..
     udaya÷candramàrgeõa såryeõàstaü gato yadi .
     dadàti guõasaüghàtaü viparãte viparyayam ..
     ÷a÷àïkaü vàrayedràtrau divà kàryo divàkaraþ .
     ityabhyàsarato yogã sa yogã nàtra saü÷ayaþ ..
     såryeõa badhyate sårya÷candra÷candreõa badhyate .
     yo jànàti kriyàmetàü trailokyaü va÷ayet kùaõàt .. * ..
     guru÷ukrabudhendånàü vàsare vàmanàóikà .
     siddhidà sarvakàryeùu ÷uklapakùe vi÷eùataþ .
     arkàïgàrakasaurãõàü vàsare dakùanàóikà .
     smartavyà carakàryeùu kçùõapakùe vi÷eùataþ ..
     ekaikasya ghañãpa¤cakrameõaivodayanti ca .
     kramàdekaikanàóyàntu tattvànàü pçthagudbhavaþ ..
     ahoràtrasya madhye tu j¤eyà dvàda÷a saükramàþ .
     vçùakarkañakanyàlimçgamãne ni÷àkaraþ ..
     meùe siühe ca dhanuùi tulàyàü mithune ghañe .
     udayo dakùiõe j¤eyaþ ÷ubhà÷ubhavinirõayaþ .. * ..
     tiùñhet pårvottare candraþ såryo dakùiõapa÷cime .
     vàmàcàrapravàheõa na gacchet pårba uttare ..
     dakùanàóãpravàhe tu na gacchet yàmyapa÷cime .
     paripanthibhayaü yasya gato'sau na nivartate ..
     tasmàttatra na gantavyaü budhaiþ sarvahitepsubhiþ .
     tadà tatra tu saüghàtamçtyureva na saü÷ayaþ ..
     såryodaye yadà sårya÷candra÷candrodaye yadà .
     sidhyanti sarvakàryàõi divàràtrigatànyapi ..
     ÷uklapakùe dvitãyàyàmarke vahati candramàþ .
     dç÷yate làbhadaþ puüsàü some saukhyaü prajàyaye ..
     candrakàle yadà såryaþ sårya÷candrodaye bhavet .
     udvegaþ kalaho hàniþ ÷ubhaü sarvaü nivàrayet .. * ..
     viparãtalakùaõam .
     yadà pratyåùakàle tu viparãtodayo bhavet .
     candrasthàne vahatvarko ravisthàne ca candramàþ ..
     prathame mànasãdvegaü dhanahàniü dvitãyake ..
     tçtãye gamanaü proktamiùñanà÷aü caturthake ..
     pa¤came ràjyavidhvaüsaü ùaùñhe sarvàrthanà÷anam .
     saptaye nyàdhiduþkhàni aùñame mçtyumàdi÷et ..
     kàlatraye dinànyaùñau viparãtaü yadà bhavet .
     tadà duùñaphalaü proktaü ki¤cinnyåne tu ÷obhanam ..
     pràtarmadhyàhnayo÷candraþ sàyaükàle divàkaraþ .
     tadà nityaü jayaü làbhaü viparãtantu duþkhadam ..
     dakùiõe yadi và vàme yatra saükramate ÷ivaþ .
     tatpàdamagrataþ kçtvà niþsaret nijamandire ..
     candraþ samapadaþ kàryo ravistu viùamaþ sadà .
     pårõapàdaü puraskçtya yàtrà bhavati siddhidà ..
     candracàre catuùpàdaü pa¤capàdà÷ca bhàskare .
     pavantu gamanaü ÷reùñhaü sàdhayedbhuvanatrayam ..
     yatràïge carate vàyustadaïgasya karasthalam .
     suptotthito mukhaü spçùñvà labhate vàcchitaü phalam ..
     paradatte tathà gràhye gçhànnirgamane'pi ca .
     yadaïge bahate nàóã gràhyaü gatikaràïghriõà ..
     na hàniþ kalaho naiva kaõñakairnàpi bhidyate .
     nivartate sustrenaiva sarvàpadbhirvivarjitaþ ..
     gurubandhunçpàmàtyà anyai'pãpsitadàyinaþ .
     pårõàïge khalu kartavyà kàryamiddhimabhãpsatà .
     àmane ÷ayane vàpi pårõàïgavinive÷itàþ .
     va÷ãbhavanti kàminyo na karma niyamàntaram ..
     aricauràdhamàdyà÷ca anye utpàtavigrahàþ .
     kartavyàþ khalu riktàïge jayalàbhasukhàrthibhiþ ..
     dårade÷e vidhàtavyaü gamanaü tuhinavyutau .
     abhyarõade÷e dãpte tu taraõàvidati kecana ..
     yatki¤cit pårbamuddiùñaü làbhàdisamaràgamaþ .
     tat sarvaü pårõanàóãùu jàyate nirvikalpakam ..
     ÷ånyanàóyàü ripuü jetuü yat pårbaü pratipàditam .
     jàyate nànyathà caiva yathà sarvaj¤abhàùitam ..
     ripuü jetumityatra viparyastamiti ca pàñhaþ .
     vyavahàre khaloccàñe dveùividyàdiva¤cakàþ .
     kupitasvàmicauràdyàþ pårõasthà syurbhayaïkàràþ ..
     dåràdhvani ÷ubha÷candro nirvighnamiùñasiddhidaþ .
     prave÷akàryahetuþ syàt såryaþ ÷ãghraü pra÷asyate ..
     agrato vàmikà ÷reùñhà pçùñhato dakùiõà ÷ubhà .
     vàme ca vàmikà proktà dakùiõe dakùiõà smçtà ..
     candracàre viùaü hanti såryo bàlàva÷aü nayet .
     suùumnàyàü bhavenmokùa eka eva tridhà smçtaþ ..
     ayogye yogyatà nàóã yogyasthàne'pyayogyatà .
     kàryànubandhato jãvaþ kathaü rudra samàcaret ..
     ÷ubhà÷ubhàni kàryàõi kriyante'harni÷aü yadà .
     tadà kàryànubandhena kàryaü nàóãpracàlanam .. * ..
     atha ióà .
     sthirakarmaõyalaïkàre dåràdhyagamane tathà .
     à÷rame harmyapràsàde vastånàü saügrahepi ca ..
     vàpãkåpataóàgàdipratiùñhà stambhadevayoþ .
     yàtràdàne vivàhe ca vastràlaïkàrabhåùaõe ..
     ÷àntikaü pauùñikaü caiva divyauùadhirasàyane .
     svasvàmidar÷ane maitre bàõijye dhanasaügrahe ..
     gçhaprave÷e sevàyàü kçùyàü bãjàdivàpane .
     ÷ubhakarmaõi sandhã ca nirgame ca ÷ubhaþ ÷a÷ã ..
     vidyàrambhàdikàryeùu bàndhavànà¤ca dar÷ane .
     jalamokùeùu dharmeùu dãkùàyàü mantrasàdhane ..
     kàlavij¤ànamåtreõa catuùpàdagçhàgame kalàvyàdhicikitsàyàü svàmisambodhane tathà ..
     gajà÷vàrohaõe dhanvã gajà÷vànà¤ca bandhane .
     paropakaraõe caiva nidhãnàü sthàpane tathà ..
     gãtavàdye'pi nçtye ca gãta÷àstravicàraõe .
     puragràmaprave÷e ca tilake såtradhàraõe ..
     puttra÷oke viùàde ca jvarite mårchite'pi và .
     svajanasvàmisambandhe dhànyàdidàrusaügrahe ..
     strãõàü dantàdibhåùàyàü kçùeràgamane tathà .
     gurupåjà viùàdãnàü cànana¤ca varànane ..
     ióàyàü siddhidaü proktaü yogàbhyàsàdikarma ca .
     tatràpi varjayedvàyuü steja àkà÷ameva ca ..
     sarvamàryàõi sidhyanti divàràtrigatànyapi .
     sarveùu ÷ubhakàryeùu candracàraþ pra÷asthate .. * ..
     atha piïgalà .
     kañinakråravidyànàü pañhane pàñhane tathà .
     strãsaïgave÷yàgamane mahànaukàdhirohaõe ..
     naùñakàrye suràpàne vãramantràdyupàsane .
     bahaladhyaüsade÷àdiviùadànàdivairiõi ..
     ÷astràbhyàse ca gamane mçgayàpa÷uvikraye .
     iùñakàkàùñhapàùàõarabadharùaõadàraõe ..
     gatyabhyàme yantratantre durgaparvatarohaõe .
     dyate caurye gajà÷vàdirathasàdhanavàhane ..
     vyàyàme màraõoccàñe ùañkarmàdikasàdhane .
     nadãjalaughataraõe bheùaje lipilekhane ..
     màraõaü mohanaü stambhaü vidveùoccàñanaü va÷am .
     preraõàkarùaõe kùobhe dàne ca krayavikraye ..
     khaógahaste vairiyuddhe bhoge và ràjadar÷ane .
     bhojye sràne vyavahàre kråre dãpte raviþ ÷ubhaþ ..
     bhuktamàtreõa mandàmnau strãõàü va÷yàdikarmaõi .
     ÷ayanaü såryavàhena kartavyantu sadà budhaiþ ..
     kråràõi yàni karmàõi caràõi vividhàni ca .
     tàni sidhyanti såryeõa nàtra kàryà vicàraõà .. * ..
     atha suùumnà .
     kùaõaü vàme kùaõa dakùe yadà vahati màrutaþ .
     suùumnà sà ca vij¤eyà sarvakàryaharà smçtà ..
     tasyàü nàóyàü sthito vahnirjvalantaü kàlaråpiõam .
     viùuvantaü vijànãyàt sarvakàryavinà÷anam ..
     yadànukramamullaïghya yasya nàóãdvayaü vahet .
     tadà tasya vijànãyàda÷ubhaü samupasthitam ..
     kùaõaü vàme kùaõaü dakùe viùamaü bhàvamàdi÷et .
     viparãtaphalaü j¤eyaü j¤àtavya¤ca varànane ..
     ubhayoreva sa¤càre viùuvantaü samàdi÷et .
     na kuryàt krårasaumyàni tatsarvaü niùphalaü bhavet ..
     jãvite maraõe pra÷ne làbhàlàbhau jayàjayau .
     viùuve vaiparãtyaü syàt saüsmarejjagadã÷varam ..
     ã÷varasmaraõaü kàryaü yogàbhyàsàdikarmasu .
     anyattatra na kartavyaü jayalàbhasukhàrthibhiþ ..
     såryeõa vahamànàyàü suùumnàyàü muhurmahuþ ÷àpaü dadyàt varaü dadyàt sarvathà ca tadanyathà ..
     nàóãsaükramaõe kàle tattvasaükramaõe tathà .
     ÷ubhaü ki¤cinna kartavyaü puõyadànàdi koñidhà ..
     viùamasyodaye yàtràü manasàpi na cintayet .
     yàtrà hànikarã tasya mçtyuþ kle÷o na saü÷ayaþ ..
     puro vàmordhvata÷candro dakùàdhaþ pçùñhato raviþ .
     pårõariktaviveko'yaü j¤àtavyo de÷ikaiþ sadà ..
     årdhvavàmàgrato dåto j¤eyo vàmapathi sthitaþ .
     pçùñhe dakùe tathàdhastàt såryavàhagataþ ÷ubhaþ ..
     anàdiviùamaü sandhiü niràdhàraü niràkulam .
     pare såkùme vilãyeta sà sandhyà sandhirucyate ..
     na sandhyàü sandhimityàhuþ sandhyà sandhirnigadyate .
     viùuvat sandhigaþ pràõaþ sà sandhyà sandhirucyatre ..
     na vedaü vedamityàhurvede vedo na vidyate .
     paràtmà vidyate yena sa vedo veda ucyate ..>% iti nàóãbhedaþ samàptaþ .. * .. atha tattvanirõayaþ . devyuvàca . devadeva mahàdeva saüsàràrõavatàraka . sthitaü tvadãyahçdaye rahasyaü vada me prabho .. ã÷vara uvàca . svaraj¤ànaü rahasyaü tu na ki¤cidiùñadevatà . svaraj¤ànarato yogã sa yogã paramo mataþ .. e¤catattvàta bhavet sçùñistattve tattvaü vilãyate . pa¤catattvaü paraü tattvaü tattvàtãtaü nira¤janam .. tattvànàü nàma vij¤eyaü siddhiyogena yoginàm . bhåtànàü duùñacihnàni jànanti hi svarottamàþ .. pçthivyàpastathà tejo vàyuràkà÷ameva ca . pa¤cabhåtàtmakaü sarvaü yo jànàti sa påjitaþ .. sarvalokeùu jãvànàü na dehe bhinnatattvakam . bhårlokàt satyaparyantaü nàóãbhedaþ pçthak pçthak .. vàme và dakùiõe vàpi udayàþ pa¤ca kãrtitàþ . aùñadhà tattvavij¤ànaü ÷çõu vakùyàmi sundari . prathame tattvasaükhyàyàü dvitãye ÷vàsasandhiùu . tçtãye svaracihõàni caturthe sthànameva ca .. pa¤came tasya varõa÷ca ùaùñhe tu pràõameva ca . saptame svàdusaüyuktamaùñame gatilakùaõam .. evamaùñavidhaü pràõaü viùuvantaü caràcaram . svaràt parataraü devi nànyathà tvamvujàsane . nirãkùitavyaü yatnena yadà pratyåùakàlataþ . kàlasya va¤canàrthàya karma kurvanti yoginaþ .. ÷rutyoraïguùñhakau madhyàïgulyau nàsàpuùñadvaye . vadanapràntayorante tarjanyau tu dçgantayoþ .. asyàntaraü pàrthivàditattvaj¤ànaü bharet kramàt . pãta÷vetàruõa÷yàmairbindåbhirniruüpàdhi khan .. darpaõena mamàlokya ÷vàmaü tatra vinikùipet . àkàraistu vijànãyàt tattvabhedaü vicakùaõaþ .. caturasraü càrdhacandraü trikoõaü vartulaü smçtam . bindåbhistu nabho j¤eyamàkàraistattvalakùaõam .. madhye pçthvã hyava÷càpa÷càrdhaü vahati cànalaþ . tiryag vàypracàra÷ca nabhà vahati saükame .. * .. màheyaü madhuraü svàdu kapàyaü jalameva ca . tiktaü teja÷ca vàyumlaü àkà÷a kañukaü tathà .. aùñàïgulaü vahedvàyuranala÷caturaïgulam . dvàda÷àïgulamàheyaü ùoóa÷àïgulavàruõam .. àpaþ ÷vetàþ kùitiþ pãtà raktavarõo hutà÷anaþ .. màruto nãlajãmåta àkà÷aü bhåmivarõakam .. * .. skandhade÷e sthito vahniþ nàbhimåle prabha¤canaþ . jànude÷e mahãtoyaü pàdànte mastake nabhaþ .. årdhvaü mçtyuradhaþ ÷àntistiryaguccàñanaü tathà . madhye stambhaü vijànãyàt nabhaþ sarvatra madhyagam .. pçthivyàü sthirakarmàõi carakarmàõi vàruõe . tejasà samakàryàõi màraõoccàñane'nile .. ùyomni ki¤cinna kartavyamabhyaset yogasevayà . ÷ånyatà sarvakàryeùu nàtra kàryà vicàraõà .. * pçthvãjalàbhyàü siddhiþ syàt mçtyurvahnau kùayo'nile . nabhasi nipphalaü sarvaü j¤àtavyaü tattvavedibhiþ .. ciralàbhaþ kùitau j¤eyastatkùaõàttoyatattvataþ . hàniþ syàdvahnivàtàbhyàü nabhaso niùphalaü bhavet .. pãtaþ ÷anairmadhyavàhã ÷çõuyàcca gurudhvanim . kavãùõaþ pàrthivo vàyuþ sthirakàryaprasàdhakaþ .. adhovàho gurudhvànaþ ÷ãghragaþ ÷ãtalaþ ÷itaþ . vaþ ùoóa÷àïgulo vàyuþ sa pràyaþ ÷ubhakarmakçt .. àvartaga÷càtyuùõa÷ca ÷oõàbha÷caturaïgulaþ . årdhvavàhã tu yaþ kråraþ karmakàrã sa taijasaþ .. uùõa÷ãtaþ kçùõavarõastiryaggàmã ùaóaïgulaþ . vàyuþ pavanasaüj¤o yaþ carakarmasu siddhidaþ .. yaþ samãraþ samarasaþ sarvatattvaguõàvahaþ . amvaraü taü vijànãyàt yoginàü yogadàyakam . ùãta¤caiva catuùkoõaü madhuraü madhyamà÷rayam . bhogadaü pàrthivaü tattvaü pravàhe dvàda÷àïgulam .. ÷vetamardhendusaïkà÷aü svàdu kàùàyamàdakam . làbhakçdvàruõaü tattvaü pravàhe ùoóa÷àïgulam .. raktaü trikoõaü tiktaü syàt årdhvamàrgapravàhakam . dãpta¤ca taijasaü tattvaü pravàhe caturaïgulam .. nãlavattalasaïkà÷aü svàdvamlaü tiryagà÷ritam . capalaü màrutaü tattvaü pravàhe'ùñàïgulaü smçtam .. varõàkàraü svàduvàhaü avyaktaü marvagàmi ca . mokùadaü vyomatattvaü hi sarvakàryeùu niùphalam .. pçthvãjale ÷ubhe tattve tejomi÷raphalodaye . hànimçtyukarau puüsàma÷ubhau vyomamàrutau .. appårbà pa÷cise pçthvã teja÷ca dakùiõe tathà . vàyuruttaradigbhàge madhyakoõe gataü nabhaþ .. ciralàbhaþ kùitau j¤eyastatkùaõàttoyatattvataþ . hàniþ syàdvahnivàtàbhyàü nabhasyàliïganaülabhet . candre pçthvãjale syàtàü såryecàgniryadà bhavet . tadà siddirna mandehaþ saumyàmaumyapu karmasu .. làbhaþ pçthvãkçto vahnirni÷àyàü làbhakçjjalam . vahnau mçtyuþ kùatiryàyau nabhaþsthànaü dahet kvacit .. jàvitaùye jaye làbhe kçpyà¤ca dhanakarpaõe . mantràrthe yuddhapa÷ne ca gamanàgamane tathà .. àyàti vàruõe tattve tatrastho'pi ÷ubhaü kùitau . prayàti vàyuto'nyatra hànirmçtyurnabhe'nale .. * .. pçthivyàü målacintà syàt jãvasya jalavàtayoþ . tejamà dhàtucintàü syàt ÷ånyamàkà÷ato vadet .. pçthivyàü bahupàdàþ syurdvipadàstoyavàyutaþ . tejamà ca catuùpàdà nabhamà pàdavarjitàþ .. kujo vahnã raviþ pçthvã mauriràpaþ prakãrtitàþ . vàyusthànasthito ràhurdakùarandhrapravàhakaþ .. jalaü candrã vudhaþ pçthvã gururvàtaþ sito'nalaþ . vàmanàóyàü sthitàþ sarve sarvakàryeùu ni÷citàþ .. pravàsipa÷raþ .
     %<candràdityau parityajya yadà ràhugato'nilaþ .
     tadàsau calito j¤eyaþ sthànàntaramapekùate ..
     àyàti vàruõe tattve tatraivàsti ÷ubhaü kùitau .
     pravàmã pavane'nyatra mçtyurevànale vadet ..
     pçthvoto målavij¤ànaü jãvaj¤ànaü jale tathà .
     àgneyyàü dhàtuvij¤ànaü vyomni÷ånyaü vinirdi÷et .
     tuùñipuùñiratikroóà jayo hàsyaü dharàtale .
     tejo bàyu÷ca suptàkùaþ jvarakampapravàsinaþ ..
     gatàyurmçtyuràkà÷e candràvasthàþ prakãrtitàþ .
     dvàda÷aità prayatnena j¤àtavyà de÷ikottamaiþ ..
     pårbàyàü pa÷cime yàmye uttaràyàü yathàkramam .
     pçthivyàdãni bhåtàni baliùñhàni vinirdi÷et .. * pçthivyàpastathà tejo vàyuràkà÷ameva ca .
     pa¤cabhåtàtmakaü dehaü j¤àtavya¤ca varànane ..
     asthi màüsaü tvacà nàóã roma caiva tu pa¤camam .
     pçthvã pa¤caguõopetà brahmaj¤ànena bhàùitam ..
     ÷ukra÷oõitamajjà ca làlàmåtra¤ca pa¤camam .
     àpaþ pa¤caguõàþ proktà brahmaj¤ànena bhàùitam ..
     kùudhà tçùõà tathà nidrà ÷ràntiràlasyameva ca .
     tejaþpa¤caguõàþ proktà brahmaj¤ànena bhàùitam ..
     dhàraõaü càlanaü gandhaü saïkocanaprasàraõe .
     vàyoþ pa¤caguõàþ proktà brahmaj¤ànena bhàùitàþ ..
     ràgadveùau tathà lajjà bhayaü moha÷ca pa¤camaþ .
     nabhaþpa¤caguõàþ proktà brahmaj¤ànena bhàùitam .. * ..
     pçthivãpalapa¤cà÷at catvàri÷adapastathà .
     tejastriü÷advijànãyàdvàyorviü÷atirdvirnabhaþ ..
     pàrthive cirakàlena làbha÷càpe kùaõàt bhavet .
     jàyate pavanàt svalpaþ siddho'pyagnau vina÷yati ..
     vahnivàyukçte pra÷na làbhàlàbhaü vadedbudhaþ .
     parato vàruõe làbhaþ sthireõa ca purandare ..
     j¤àtavyaü jãvane ÷ånyaü siddho vyomni vina÷yati ..
     vçthvã pa¤ca apàü vedàþ guõàstejo dvivàyutaþ .
     nabha ekaguõa¤caiva tattvaj¤ànamidaü bhavet ..
     phutkàrakçt prasphuñità vidãrõà patità dharà .
     dadàti sarvakàryeùu avasthàsadç÷aü phalam .. * ..
     bharaõã kçttikà puùyà maghà pårbà ca phalgunã .
     pårbabhàdrapadaþ svàtiþ tejastattvamiti priye ..
     vi÷àkhottaraphalgunyau hastà citrà punarvasaþ .
     a÷vinã mçna÷ãrùà ca vàyutattvamudàhçtam ..
     pårvàùàóhà tathà÷leùà målamàrdrà ca rohiõã .
     uttarabhàdrapradà toyatattvaü ÷atabhiùà priye ..
     dhaniùñhà rohiõã jyeùñhànuràdhà ÷ravaõà tathà .
     abhiji[...]ttaràpàóhà pçthvãtattvamudàhçtam ..
     vahannàóãsyito dåtã yat pçcchati ÷ubhà÷ubham .
     tat sarvaü maddhimàyàti ÷ånye ÷ånyaü na saü÷ayaþ ..
     tattva ràmo ayaü pràptaþ mutattve ca dhana¤jayaþ .
     kauravà nihatàþ sarve yuddhe tattvaviparyaye ..
     janmàntarãyasaüskàràt prasàdàdathavà guroþ .
     kepà¤cijjàyate tattve vàsanà vimalàtmanàm ..>% atha pa¤catattvadhyànam .
     %<laü vãjaü dharaõãü dhyàyat caturasrà supãtabhàm .
     sugandhaü svarõavarõatvamàrogyaü dehalàghavam ..
     va bãja vàruõaü dhyàyedardhacandraü ÷a÷iprabham .
     kùutpipàmàsahiùõutvaü jalamadhyeùu majjanam ..
     raü bãjaü ÷ikhinaü dhyàyet trikoõamahaõaprabham .
     vahvannapànabhoktçtvamàtapàgnisahiùõutà ..
     yaü bãja pavanaü dhyàyedvartulaü ÷yàgalaprabham .
     àkà÷agamanàdya¤ca pakùivadgamanaü tathà ..
     haü bãjaü gaganaü dhyàyet niràkàraü bahuprabham .
     j¤ànaü trikàlaviùayamai÷varyamaõimàdikam ..
     svaraj¤ànã naro yatra dhanaü nàsti tataþ param .
     svaraj¤ànena gamayet anàyàsaphalaü bhavet ..
     sarva¤ca ghanamadhanaü sarvàdhikàrasaüyutam .
     lakùaikena na sidhyanti tattvahãnà yadà naràþ ..
     snàtaü tena samastatorthasalilaiþ svarvyàpi÷akràvaniryaj¤ànà¤ca kçtaü hi kàryamakhilaü devà÷ca santarpitàþ .
     saüsàràcca samuddhçtàþ svapitaraþ trailakyaþ påjyo'pyasau yasya brahmavicàraõe kùaõamapi sthairyaü manaþ pràpnuyàt>% iti tattvaj¤ànaü saüpårõam .. atha yuddhaprakaraõam . devyuvàca .
     %<devadeva mahàdeva mahàj¤ànaü svarodayam .
     trikàlaviùayaj¤ànaü kathaü bhavati ÷aïkaraþ ..
     ã÷vara uvàca .
     arthakàõóaü jayapra÷naü ÷ubhà÷ubhamiti tridhà .
     patat trikàlavij¤ànaü nànyadbhavati sundari ..
     tattve ÷ubhà÷ubhaü kàryaü tattve jayaparàjayau .
     tattve samarghamàhàrghyaü tattve tripadamucyate ..
     ÷rãdevyuvàca .
     devadeva mahàdeva marvasaümàratàraka .
     kiü naràõàü paraü mitraü sarva kàryàrthasàdhakam ..
     ÷iva uvàca .
     pàõa eva paraü mitraü pràõa eva paraþ sakhà .
     pràõatulyaþ paro bandhurnàstri nàsti varànane ..
     devyuvàca .
     kathaü pràõasthito vàyurdehe kiü pràõaråpakam .
     tattveùu sa¤caret pràõà j¤àyate yogibhiþ katham ..
     ÷iva uvàca .
     kàyànagaramadhye tu màrutaþ kùitipàlakaþ .
     bhojane va¤cane caiva gatiraùñàda÷àïgulà ..
     prave÷e da÷abhiþ prokto nirgabhe dvàda÷àïgalaþ .
     pràõasthe tu gatirdevi svabhàvàddvàda÷àïgulà ..
     gamane ca caturviü÷à netravedàstu dhàvane .
     maithune pa¤caùaùñi÷ca ÷ayane ca ÷atàïgulà ..
     ekàïgulakçte nyåne pràõe niùkàmatà matà .
     ànandastu dvitãye syàt kavi÷aktistçtãyake ..
     vàcàsiddhi÷caturthe tu dåradçùñistu pa¤came .
     ùaùñhe tvàkà÷agamanaü caõóavega÷ca saptame ..
     aùñame siddhaya÷càùñã navame nidhayo nava .
     da÷ame da÷amårti÷ca kùayanà÷o da÷aikake ..
     dvàda÷e haüsacàra÷ca gaïgàmçtaramaü pibet .
     ànakhàgre pràõapårõe kasya bhakùya¤ca bhojanam ..
     evaü pràõavidhiþ proktaþ sarvakàryaphalapradaþ .
     j¤àyate guruvàkyena na vidyà÷àstrakoñibhiþ .. * ..
     pràta÷candro raviþ sàyaü yadi daivànna labhyate .
     madhyàhnànmadhyaràtràdvà paratastu pravartate ..
     darayuddhe jayã candraþ samãpe ca divàkaraþ .
     vahannàóyàü gataþ pàde sarvasiddhiþ prajàyate ..
     yàtràrambhe vivàhe ca praye÷e nagaràdike .
     ÷ubhakàryeùu sarveùu candracàraþ pra÷asyate ..
     ayanatithidine÷aþ svoyatattvena yukto yadi vahati katha¤cit daivayogena puüsàm .
     sa jayati ripusainyaü stambhamàtrasvareõa prabhavati na ca vighnaþ ke÷avasyàpi loke ..
     jãvalakùaü jãvarakùàü jãvàïge paridhàya ca .
     jãvo vrajati yo yuddhe jãvo jayati medinãm ..
     bhåmau jale ca kartavyaü gamanaü ÷àntikarmasu .
     vahnau vàyau pradãpte tu khe punarna bhavatyapi ..
     jãvena ÷astraü badhnãyàt jãvenaiva vikà÷ayet .
     jãvena prakùipet ÷astraü yuddhe jayati sarvathà ..
     àkramya pràõapavanaü samàroheta vàhanam .
     samuttaret padaü dattvà sarvakàryàõi sàdhayet .
     apårõa÷atrumàmagrãü pårõaü và svavalaü yadà .
     kurute pårõatattvastho jayatyeko vasundharàm ..
     yannàóo vahate càïge tasyàmevàdhidevatà .
     sammukhàpi di÷à teùàü sarvakàrvyaphalapradà ..
     àdau tu kriyate mudrà pa÷càdyuddhaü samàcaret .
     sarvà mudrà kçtà yena teùàü mirdhirna saü÷ayaþ ..
     candrapravàhe'pyatha såryavàhe bhañàþ samàyànti ca yuddhakàmàþ .
     samoraõastattvavidà prayàto yà ÷ånyatà sà pratikåladçùñà ..
     yaddi÷aü vahate vàyuryuddhaü taddi÷i dàpayet .
     jayatyeva na sandehaþ ÷akro'pi yadi vàgrataþ ..
     yatra nàóyàü vahedvàyustadantaþ pràõameva ca .
     àkçùya gacchet karõànta jayatyeva purandaram ..
     pratipakùaprahàrebhyaþ pårõàïgaü yo'bhirakùati .
     na tasya ripubhiþ ÷aktirbaliùñhairapi hanyate ..
     aïguùñhatarjanãva÷ye pàdàïguùñhastathàdhvani .
     yuddhakàle ca kartavyaü lakùayoddhà jayã bhavet ..
     ni÷àkare ravau càre madhye yasya samãraõaþ .
     sthito rakùet digantàni jayàkàïkùã naraþ sadà ..
     ÷vàsaprave÷akàleùu dåto jalpati và¤chitam .
     tasyàrthàþ siddhimàyànti nirgame naiva sundari ..
     làbhàdãnyapi kàryàõi pçùñàni kãrtitàni ca jãve vi÷ati sidhyanti hànirniþsaraõe bhavet ..
     nari dakùà svakãyà ca striyàü vàmà pra÷asyate .
     kumbhakaü yuddhakàle ca tisro nàóya÷ca yà gatiþ ..
     hakàrasya sakàrasya vinà bhedaü svaraþ katham .
     so'haü haüsapadenaiba jãvo japati sarvadà ..
     ÷ånyàïgaü påritaü kçtvà jãvàïgaü gopayed yadi .
     jãvàïge ghàtamàpnoti ÷ånyàïgaü rakùate sadà ..
     vàme vàpyathavà dakùe yadi pçcchati pçcchakaþ .
     tatra ghàto na jàyeta ÷ånye ghàtaü vinirdi÷et ..
     bhåtattvenodare ghàtaþ pàdasthàne'mbunà bhavet .
     uraþsthàne'gnitattvena karasthàne ca vàyunà ..
     ÷irasi vyomatattvena kçta àghàtanirõayaþ .
     evaü pa¤cavidho ghàtaþ svara÷àstre prakà÷itaþ ..
     yuddhakàle yadà candraþ sthàyã jayati ni÷citam .
     yadà såryapravàhastu vàdã vijayate tathà ..
     jayamadhye tu sandeho nàóãmadhye tu lakùayet .
     saùumnàyàü gataþ pràõaü samare ÷atrusaïkañe ..
     yasyàü nàóyàü bhaveccàrastàdç÷aü yuóamà÷nayet .
     tenàsau jayamàpnoti nàtra kàryà vicàraõà ..
     yadi saügràmakàle tu vàmanàóyàü sadà vahet .
     sthàyino vijayaü bindyàt ripuva÷yàdayo'pi ca ..
     yadi saügràmakàle tu såryastu vyàvçto vaset .
     tadà jayã jayaü bindyàt sa devàsuramànavàt ..
     raõe harati ÷akrasthaü vàmàyàü pravi÷ennaraþ .
     sthànaü dvidhàvacàràbhyàü jayaü såryeõa dhàvati ..
     yodhadvayakçte pra÷ne pårõasya prathamo jayaþ .
     rikte caiva dvitãyastu jayã bhavàta nànyathà ..
     pårõanàóogataþ pçùñha ÷ånyàïga¤ca tadagrataþ .
     ÷ånyasthàne kçtaþ ÷atrurmriyate nàtra saü÷ayaþ ..
     vàmacàre samaü nàma yasya tasya jayo bhavet .
     pçcchako dakùiõe bhàge vijayã viùamàkùaraþ ..
     yadà pçcchati candrasthastadà sandhànamàdi÷et .
     pçcchedyadà ca såryasthastadà jànãhi vigraham ..
     pàrthive ca samaü yuddhaü siddhirbhavati vàruõe .
     vahnau yuddhe jayastasya mçtyurvàyau ca nàbhase ..
     naimittikapramàdàdvà yadà na j¤àyate'nilaþ .
     pra÷nakàle tadà kuryàt dvandvaü yatnena buddhimàn ..
     ni÷calàü dhàraõàü kçtvà puùpaü hastàt nipàtayet .
     pårõàïge puùpapatanaü ÷ånye và tatphalaü vadet ..
     tiùñhannupavi÷an vàpi pràõamàkarùayennijam .
     manãbhaïgamakurvàõaþ sarvakàryeùu påjitaþ ..
     na kàlo vividhaü ghoraü na ÷astraü na ca pannagàþ .
     na ÷atruvyàdhicauràdyàþ ÷ånyasthaü nà÷ituü kùamàþ ..
     jãvena sthàpayedvàyuü jãvenàrambhayet punaþ .
     jãvena krãóate nityaü dyåtaü jayati sarvadà ..
     katha¤cidvijayã yuddhe svaraj¤ànaü vinà nçpaþ .
     svaraj¤ànavalàdagre niùphalaü koñidhà bhavet .
     iha làke paratraiva svaraj¤ànã balã sadà ..
     da÷a÷atàyutaü lakùaü de÷àdhipabalaü kvacit .
     ÷atakratusurandràõàü balaü koñiguõaü bhavet ..
     oükàraþ sarvavarõànàü brahmàõóe bhàskaro yathà .
     martyaloke tayà påjyaþ svaraj¤ànã pumànapi ..
     ekàkùarapradàtàraü nàóãbhedanivedakam .
     pçthivyàü nàsti taddravyaü yaddattvà cànçõã bhavet ..
     devyuvàca .
     parasparaü manuùyàõàü yuddhe prokto jayastathà .
     yamayuddhe samutpanne manuùyàõàü kathaü jayaþ ..
     ã÷vara uvàca .
     dhyàyeddevaü sthire jãve juhuyàt jãvasaïgame .
     iùñasiddhirbhavettasya mahàlàbho jayo bhavet ..
     niràkàràt samutpannaü sàkàraü sakalaü jagat .
     tat sàkàraü niràkàre j¤àne bhavati tanmayam ..>% iti yuddhaprakaraõam .. ÷rãdevyuvàca .
     %<narayuddhaü yamayuddhaü dvayaü proktaü mahe÷vara .
     idànãü devadevãnàü va÷ãkaraõakaü vada ..
     ã÷vara uvàca .
     candraü såryeõa càkçùya sthàpayejjãvamaõóale .
     àjanmava÷agà vàmà kathito'yaü tapodhanaiþ ..
     jãvena gçhyate jãvo jãvo jãvasya dãyate ..
     jãvasthàne gato jãvo vàlàjãvàntava÷yakçt .
     candraü pibati såryeõa såryaü pibati candrataþ .
     anyonyakàlabhàvena jãvedàcandratàrakam ..
     patajjànàti yo yogã etat pañhati nitya÷aþ .
     sarvaduþkhavinirmukto labhate và¤chitaü phalam ..
     sepho'ïge vahate nàóã tannàóãbodhanaü kuru .
     kare baddhà svamuùka¤ca jaraõaü jayate yuvà ..
     ubhayoþ kumbhakaü katvà mukhe ÷vàmaü nipãyate .
     ni÷calà ca yadà nàóã devakanyàva÷aü kuru ..
     ràtrau ca yàmavelàyàü prasupte kàminãjane .
     brahmabãjaü pibed yastu bàlàjãvaharo naraþ ..
     iti devãva÷yaprakaraõam .. * ..
     aùñàkùaraü japitvà tu tasmin kàle çtau sati .
     tatkùaõaü dãyate candro mohamàyàti kàminã ..
     ÷ayane và prasaïge và cumbanàliïgane'pi và .
     yaþ såryeõa pibeccandraü sa bhavenmakaradhvajaþ ..
     ÷ivamàliïgate ÷aktyà pramaïge dakùiõe'pi và .
     tatkùaõàddàpayedyastu mohayet kàminã÷atam ..
     saptanavatrayapa¤cavàràn saïgàüstu såryage .
     candre dvitåryaùañ kçtvà va÷yà bhavati kàminã ..
     måryacandrau samàkçùya sarpàkràntyàdharoùñhayoþ .
     mahàpadme makaü spçùñà vàraü vàramidaü caret .
     àghàõapeti padmasya yàdannidàva÷aü gatà .
     pa÷càjjàgrani velàyàü coùyate galacakùuùo ..
     anena vidhinà kàmã vagayet marvakàminãm .
     idaü na vàcyamanyasminni àj¤à parame÷vari ..
     iti ratistrãva÷yaprakaraõam .. * ..
     atha garbhaprakaraõam .
     çtukàlabhavà nàrã pa¤came'hni yadà bhavet .
     såryàcandramasoryoge sevanàt puttrasambhavaþ ..
     ÷aïkhavallã gavàü dugdhaü pçthvyàpã vahate yadà .
     bhartàgre vadedvàkyaü arghyaü dehi tribhirvacaþ ..
     çtusnàtà pibennàrã çtudàna¤ca yojayet .
     råpanàvaõyasampanno narasiühaþ prasåyate ..
     suùumnà såryagandhena çtudàna¤ca yojayet .
     aïgahãnaþ pumàn yastu jàyate kç÷avigrahaþ ..
     viùamàïke divà ràtrã viùamàïke dinàdhipaþ .
     candranetràgnitattveùu bandhyà puttramavàpnuyàt ..
     ratàrambhe raviþ puüsàü suratànte sudhàkaraþ .
     anena kramayogena nàdatte daivadaõóakaþ .
     ratàrambhe raviþ puüsàü striyà¤caiva sudhàkaraþ .
     ubhayoþ saïgame pràpte bandhyà puttramavàpnuyàt ..
     candranàóã vahet pra÷ne garbhe kanyà tadà bhavet .
     sårye bhavettadà puttro ÷ånye garbho nihanyate ..
     candre strã puruùaþ sårye madhyamàrge napuüsakaþ .
     garbhapra÷ne yadà dåtaþ tadà puttraþ prajàyate ..
     pçthvyàü puttrã jale puttraþ kanyakà tu prabha¤jane .
     tejasà garbhapàtaþ syàt nabhasyapi napuüsakam ..
     ÷ånye ÷ånyaü yuge yugmaü garbhapàtastu saükrame .
     såryabhàge kçte puttra÷candracàre tu kanyakà ..
     viùuve garbhapàtaþ syàt bhàvã vàtha napuüsakaþ .
     tattve vittaü vijànàti kathitaü tatra sundari ..
     garbhàdhànaü màrute syàcca duþkhã di÷àkhyàto vàruõe saukhyayuktaþ .
     garbhasràvã svalpajãvo ca vahnau bhogã bhavyaþ pàrthivenàrthayuktaþ ..
     dhanavàn maukhyasaüyukto bhogavàn garbhasaüsthitaþ .
     syànnityaü vàruõe tattve vyomni garbhaü nihanyate ..
     màheyeùu sutotpattirvàruõe duhità bhavet .
     ÷eùeùu garbhahàniþ syàt jàtamàtrasya và mçtiþ .
     ravimadhyagata÷candra÷candramadhyagato raviþ .
     j¤àtavyaü gurutaþ ÷oghraü na vidyà÷àstrakoñibhiþ ..
     iti garbhaprakaraõam .. * ..
     atha saüvatsaraprakaraõam .
     caitra÷uklapratipadi pràtastattvavibhedataþ .
     pa÷yedvicakùaõo yogã dakùiõe cottaràyaõe ..
     candrasyodayavelàyàü vahamàno'tha tattvataþ .
     pçthivyàpastathà vàyuþ subhikùaü sarva÷asyajam ..
     tejo vyomni bhaya ghoraü durbhikùaü kàlatattvataþ .
     evaü tattvaphalaü j¤eyaü varùe màse dine tathà ..
     pçthivyàdikatattvena dinamàsàbdajaü phalam .
     ÷obhana¤ca tathà duùñaü vyomamàrutavahnibhiþ ..
     madhyamà bhavati krårà duùñà ca sarvakarmasu .
     de÷abhaïgamahàràgakle÷akaùñàdiduþkhadà ..
     meùamaükràntidivame svagbhedaü vicàrayet .
     sambatsaraphalaü bråyàt lokànàü tattvacintakaþ ..
     subhikùaü ràùñravçddhiþ syàt bahu÷asyà vasundharà .
     bahuvçùñistathà saukhyaü pçthvãtattvaü bahedyadi ..
     ativçùñiþ subhikùaü syàdàbogyaü saukhyameva ca .
     bahu÷asyà tathà pçthvã jalatattvaü bahedyadi ..
     durbhikùaü ràùñrabhaïgaþ syàdrogotpattistu dàruõà .
     alpàdalpatarà vçùñiragnitattvaü vahedyadi ..
     utpàtopadravà bhãtiralpavçùñiþ syurãtayaþ .
     meùasaükràntivelàyàü vàyutattvaü vahedyadi ..
     udgàratàpajvarà bhãtiralpà vçùñhiþ kùitau bhavet .
     meùasaükràntivelàyàü vyomatattvaü vahedyadi ..
     tatràpi ÷ånyatà j¤eyà ÷asyàdãnàü sukhasya ca .
     pårõe prave÷ane ÷vàse svasvatattvena siddhidaþ ..
     sårye candre'nyathàbhåte saügrahaþ sarvasiddhidaþ .
     viùame vahnitattvasya j¤àyate kevalaü nabhaþ ..
     tat kuryàdvastu saügràhyaü dvimàse ca mahàrghatà .
     svaraj¤ànaü ÷ivaþ pa÷yellakùmãpatistathà bhavet ..
     ekatra ÷arãraü yasya sukhaü tasya sadà bhavet .
     nàóãtrayaü vijànàti tattvaj¤ànaü tathaiva ca ..
     naiva tena bhavettulyaü lakùakoñirasàyanam .
     ravau saükramaõe nàóã galànte ca pravartate ..
     salile vahniyoge'pi rauravaü jagatãtale .
     iti saüvatraraphalam .. * ..
     atha rogaprakaraõam .
     mahãtattve svaroga¤ca jale ca jalamàtaraþ .
     ravau càre tejastattve vàyutattve ca ÷àkinã ..
     ÷ånyatattvena roga÷ca pittadoùasamudbhavaþ .
     dànapuõyaü dvijàtãnàü piõóa÷ràddhaü vidhãyate ..
     àdau ÷ånyagataü pçcchet pa÷càt pårõo vi÷ed yadi .
     mårchito'pi dhruvaü jãvet yadarthaü paripçcchati ..
     candrasthàne sthito jãvaþ såryasthàne ca pçcchati .
     tadà pràõavinirmakto yadi vaidya÷atairvçtaþ ..
     piïgalàyàü sthito jãvo vàme dåta÷ca pçcchati .
     tadàpi mriyate rogã yadi tràtà mahe÷varaþ ..
     dakùiõena yadà vàyurdakhaü raudràkùaraü vadet .
     tadà jãvati jãvo'sau candre samaphalaü bhavet ..
     jãvàkàra¤ca và dhçtvà jãvàkàraü vilokayan ..
     jãvastho jãvitaü pçcchettasmàjjãvanti te dhruvam ..
     pra÷ne vàdhaþ sthito jãvastadà jãvo hi jãvati .
     årdhvacàragato jãvo yàti jãvo yamàlayam ..
     viparãtàkùaraü pra÷ne riktàyàü pçcchako yadi .
     viparyaya¤ca vij¤eyaü viùamasthodaye sati ..
     yasmin bhàge caret jãvastatrasthaþ paripçcchati .
     tadà jãvati jãvo'sau yadi rogaiþ prapãóitaþ ..
     vàtodaye vàtakara¤ca bhakùyaü pittodaye pittakara¤ca bhakùyam .
     ÷leùmodaye ÷leùmakara¤ca bhakùyaü puüsi prabhukte prabhavanti rogàþ ..
     ekasya bhåtasya viparyayeõa rogàbhibhåtirbhavatãha puüsàm .
     tayàrdvayàrbandhusuhçdvipattiþ pakùatraye vyatyayato mçtiþ syàt ..
     iti rogaj¤ànam .. * ..
     atha kàlaj¤ànam .
     màsàdau vatsaràdau ca pakùàdau ca yathàkramam .
     kùayaü kàlaü parãkùeta vàyucàrava÷àt sudhãþ ..
     pa¤cabhåtàtmakaü deha ÷a÷ã snehena si¤cati .
     rakùayet såryavàtena tena jãvaþ sthiro bhavet ..
     màrutaü bandhayitvà tu såryaü bandhayate yadi .
     abhyàsàjjãvate jãvaþ såryakàle'pi va¤cate ..
     gaganàdavate candraþ kàyàpadmàni si¤cati .
     karmayàgaþ sadàbhyàsàt ramate ÷a÷inaþ plavàt ..
     ÷a÷àïkaü vàrayedràtrau divà vàryo divàkaraþ .
     ityabhyàsarato yogã sa yogã nàtra saü÷ayaþ ..
     divà na påjayet liïgaü ràtrau devãü na påjayet .
     rahasi j¤ànajanakaü pa¤casåtre samanvitam ..
     ahoràtraü yadaikatra vahate yasya màrutaþ .
     tadà tasya bhavedàyuþ saüpårõaü vatsaradvayam ..
     ahoràtradvayaü yasya piïgalàyàü sadàgateþ .
     tasya varùadvayaü j¤eyaü jãvitaü tattvavedibhiþ ..
     triràtraü vahate yasya vàyurekapuñe sthitaþ .
     vatsaraü yàvadàyuþ syàt pravadanti manãùiõaþ ..
     ràtau candro divà såryo vahedyasya nirantaram .
     vijànãyàttasya mçtyuþ ùaõmàsàbhyantare sudhãþ ..
     ekàdiùoóa÷àhàni yadi bhànurnirantaram .
     vahedyasya ca vai mçtyuþ ÷eùàhena ca màsikaiþ ..
     sampårõaü vahate sårya÷candramà naiva dç÷yate .
     pakùeõa jàyate mçtyuþ kàlaj¤ànena bhàùitam ..
     sampårõaü vahate candraþ såryo naiva ca dç÷yate .
     màsena dç÷yate mçtyuþ kàlaj¤ànena bhàùitam ..
     måtraü purãùaü vàyu÷ca samakàlaü prajàyate .
     tadàsau calito j¤eyo da÷àhe mriyate dhruvam ..
     evaü candrapravàha¤ca sukhalàbhajayastathà .
     såryacandrapraõà÷e tu sadyo mçtyurna saü÷ayaþ ..
     arundhatã dhruva÷caiva viùõostrãõi padàni ca .
     àyurhãnà na pa÷yanti caturthaü màtçmaõóalam ..
     arundhatã bhavejjihvà dhruvo nàmàgramucyate .
     bhruvormadhye viùõupadaü tàrakaü màtçmaõóalam ..
     navadhruvaþ saptamo và pa¤catàrà trinàsikà .
     jihvàmekadinaü proktaü mriyate mànavo dhruvam .
     koõamaùõo'ïgulãbhyàntu ki¤cit pãóya nirãkùayet .
     yadà na dç÷yate bindurda÷àhena jano mçtaþ ..
     iti kàlaj¤ànam .. * ..
     ióà gaïgeti vij¤eyà piïgalà yamunà nadã .
     madhye sarasvatã vidyàt prayàgàdi samantataþ ..
     àdau sàdhanamàkhyàtaü sadyaþpratyayakàrakam .
     baddhapadmàsano yogã bandhayeduóóiyànakam ..
     pårakaþ kumbhaka÷caiva recaka÷ca tçtãyakaþ .
     j¤àtavyo yogibhirnityaü dehasaüsiddhihetave ..
     pårakaþ kurute puùñãrdhàtumàmyaü tathaiva ca .
     kumbhakaþ stambhanaü kuryàt jãvarakùàvivardhanam ..
     recako harate pàpaü kuryàdyogapadaü vrajet .
     pa÷càt saügràmavattiùñhet padme bandhe ca kàrayet ..
     kumbhayet sahajaü vàyuü yathà÷aktyà prayatnataþ .
     recayeccandramàrgeõa såryeõa pårayet sudhãþ ..
     candraü pibati sårya÷ca såryaü pibati candramàþ .
     anyonyakàlabhàvena jãvedàcandratàrakam ..
     svãyàïge vahate nàóã tannàóãrodhanaü kuru .
     mukhabandhamamu¤can vai pavanaü jàyate yuvà ..
     mukhanàsàkùikarõànàmaïgulãbhirnirodhayet .
     tattvodayamiti j¤eyaü sammukhãkaraõaü priye ..
     tasya råpaü gatiþ svàdo maõóalaü lakùaõantvidam .
     yo vetti và naro loke sa tu ÷ådro'pi yogavit ..
     nirà÷ãrnirmalã yogã na ki¤cidapi cintayet .
     vàsanàmunmanàü kçtvà kàõaü jayati lãlayà ..
     vi÷vasya ve÷ikà ÷aktirnetràbhyàü paridç÷yate .
     tatrasthaü tu mano yasya yàmamàtraü bhavediha ..
     tasyàyurvardhate nityaü ghañikà tripramàõataþ .
     ÷ivenoktaü purà tantraü siddhasya guõagahvaram ..
     baddhvà padmàsanastho gudapavanalayaü saünirudhyordhvamuccaiþ pràõaü randhreõa kumbhatrayajitamanilaü pràõa÷aktyà nirudhya .
     ekãbhåtaü suùumnàvibaramukhagataü brahmarandhre ca nãtvà niþkùipyàkà÷amàrge ÷ivacaraõaratà yànti te ke'pi dhanyàþ .. * ..
     etajjànàti yo yogã etat pañhati nitya÷aþ .
     sarvaduþkhairvinirmakto labhate và¤chitaü phalam ..
     svaraj¤ànaü giro yasya lakùmãþ karatale bhavet .
     etattu ÷arãre yasya sukhaü tasya sadà bhavet ..
     praõavaþ sarvavedànàü brahmàõóe bhàskaro yathà .
     martyaloke tathà påjyaþ svaraj¤ànã pumànapi ..
     nàóãtrayaü vijànàti tattvaj¤ànaü tathaiva ca .
     naiva tena bhavettulyaü lakùakoñirasàyanam ..
     ekàkùarapradàtàraü nàóãbhedanivedakam .
     pçthivyàü nàsti taddravyaü yaddattvà cànçõã bhavet ..
     svarastattvaü tathà yuddhaü devava÷yaü striyastathà .
     garbhàbdarogakàlàkhyaü navaprakaraõànvitam ..
     evaü pravartitaü loke siddhidaü siddhayogibhiþ .
     àcandràrkaü gçhã jãyàt pañhanàt siddhidàyakam ..
     susthàsane samàsãnaü nidràmàhàramalpakam .
     cintayet paramàtmànaü yadvadettadbhaviùyati ..>% iti ÷ivagaurãsaüvàde navaprakaraõànvitapavanavijayaü nàma svarodayaü mamàptam ..

#<svargaþ>#, puü, (svariti gãyate iti . mai + kaþ . yadvà, suùñu arjyate iti . arja arjane + gha¤ . ÷aïkàditvàt kutvam .) devatànàmàlayaþ . tatparyàyaþ . svaþ 2 nàkaþ 3 tridivaþ 4 trida÷àayaþ 5 suralokaþ 6 dyoþ 7 dyau 8 tripiùñapam 9 . ityamaraþ . 1 . 1 . 6 .. mandaraþ 10 avarãhaþ 11 gauþ 12 ramatiþ 13 phalodayaþ 14 . iti jañàdharaþ .. devalokaþ 15 svarlokaþ 16 årdhvalokaþ 17 sukhàdhàraþ 18 saurikaþ 19 ÷akrabhuvanam 20 divànam 21 . iti ÷abdaratnàvalã .. * .. tasya guõadoùà yathà -- subàharuvàca .
     %<svargasya me guõàn bråhi sàmprataü dvijamattama .
     etat sarvaü dvija÷reùñha kariùyàmi na saü÷ayaþ ..
     jaiminiruvàca ..
     nandanàdãni divyàni ramyàõi vividhàni ca .
     tatrodyànàni puõyàni sarvakàma÷ubhàni ca ..
     sarvakàmaphalairvçkùaiþ ÷obhitàni mamantataþ .
     vimànàni sudivyàni paritànyapsarogaõaiþ ..
     sarvatraiùa vighitràõi kàmagàni rasàni ca .
     taruõàdityavarõàni muktàjàlàntaràõi ca ..
     candramaõóala÷ubhràõi hema÷ayyàsanàni ca .
     sarvakàmasamçddhà÷ca sukhaduþkhavivarjitàþ ..
     naràþ sukçtinaste tu vicaranti yathàsukham .
     na tatra nàstikà yànti na steyà nàjitendriyàþ ..
     na nç÷aüsà na pi÷unàþ kataghnà na ca mànina .
     matyàstapaþsthitàþ ÷årà dayàvantaþ kùamàparàþ ..
     yanvàno dàna÷ãlà÷ca tatra gacchanti te naràþ .
     na rogo na jarà mçtyurna ÷oko na himàdayaþ ..
     na tatra kùutpipàsà ca kasya glànirna dç÷yate .
     ete cànye ca vahavo guõàþ santi ca bhåpate ..
     doùàstatraiva ye santi tàn ÷çõuùva ca sàmpratam .
     ÷ubhasya karmaõaþ kçtusnaü phalaü tatraiva bhujyate .
     na càtra kriyate bhåyaþ so'tra doùo mahàn ÷rutaþ ..
     asantoùa÷ca bhavati dçùñvà dãptàü para÷riyam .
     saüpràpte karmaõàmanta sahasà patanaü tathà ..
     iha yat kriyate karma phalaü tatraiva bhu¤jate .
     karmabhåmiriyaü ràjan phalabhåmistvasau smçtà ..>% iti pàdme bhåkhaõóe 90 adhyàyaþ .. anyat vahnipuràõe ÷iverupàkhyànanàmàdhyàye màtsye 103 . 104 adhyàyayorapi draùñavyam .. api ca . sunanda uvàca . ÷çõu ràjan pravakùyàmi viùõoradbhutakarmaõaþ . viràóaråpasya sasthànamàkhyàna mahadadbhutam .. yàvatã bhå samuddiùñà sasamudràdrikànanà . pratibhàtà mahàràja kiraõai÷candrasåryayoþ .. viyacca tàvadupari vistàraparimaõóalam . pa¤caviü÷atikoñyastu yojanànàntu tatsmçtam .. navatãnàü mahasràõi yojanàni mahãpate . bhåmerårdha¤ca lokànàü siddhacàraõarakùamàm .. ye ca vidyàdharà yakùarakùogandharvakinnaràþ . bhåtapretapi÷àcà÷ca teùàü tat sthànamãritam .. tato ràhurnmahàbàho trayoda÷asahasrakam . yojanànàü pavistàraü maõóalaü tasya kathyate .. smaran vairaü purà pràptaü yaþ parvaõi mahàgrahaþ . gràmàya dhàvati kodhàt puppavantau mahãpate .. tadaiva bhagavaccakraü sahasnàrkopamadyuti . upatiùñhati tadbhãtyà punareva nivartate .. uparàgaü vadantyevaü puõyakàla÷ca kathyate . lakùayojanato bhànurbhåmereùa vyavasthitaþ .. tànoþ sakà÷àdupari lakùe lakùyaþ kùapàkaraþ nakùatramaõóalaü candràllakùayojanamucchritam .. nakùatramaõóalàt saumya upariùñàdvilakùataþ . budhàt ÷ukro dvilakùe tu ÷ukràdbhaumo dvilakùake .. maïgalàdupariùñàcca gãùpatirlakùakadvaye . dvilakùayojanotmedhaþ saurirdevapurohitàt .. ÷atàyutasamucchràyaü saureþ saptarùimaõóalam . saptaùiübhyaþ sahasràõàü ÷atàdårdhvaü dhuvasthitiþ .. pàóagamyaü hi yatki¤cidvastvasti dharaõãtale . tadbhårõoka iti khyàtaü ÷àkadvãpàdikànanam .. bhårlokàcca bhuvarlokaþ såryàvadhirudãritaþ . àdityàdàdhruvaü ràjan svarlokaþ kathyate budhaiþ .. maharlokaþ kùiterårdhvamekakoñipramàõataþ . koñidvaye vartamàno jano bhårlokato nçpa .. upariùñàt jiteraùñau koñavaþ satyamãritam . satyàdupari vaikuõñho yojanànàü pramàõataþ .. bhårõokàt parisaükhyàtaþ koñiraùñàda÷a prabho . yatnàste ÷rãpatiþ sàkùàt sarveùàmabhayapradaþ .. baikuõñhàduttare ÷aivo lokaþ ùoóa÷akoñayaþ . tiryageva mahàràja kailàsàkhyastu parvataþ .. pàrvatyà sahitaþ ÷ambhuryatràste svagaõairvçtaþ .. iti pàdme svagakhaõóebhåràdilokavarõanaü 6 aþ .. svargasvaråpaü karmavi÷eùeõa svargavi÷eùagamana¤ca yathà -- såta uvàca .
     %<svargasthànaü mahàpuõyaü procyamànaü nibodha me .
     bhàrate kçtapuõyànàü devànàmapi càlayam ..
     madhye pçthivyàmadrãndro bhàsvàm merurhiraõmayaþ .
     yojanànàü sahasràõi catura÷ãtiþ samucchritaþ ..
     praviùñaþ ùoóa÷àdhastàddharaõyàü dharaõãdharaþ .
     tàvatpramàõà pçthivã parvata÷ca samantataþ ..
     tasya ÷çïgatrayaü mårdhni svargo yatra pratiùñhitaþ nànàdrumalatàkãrõaü nànàratnopa÷obhitam ..
     madhyagaü pa÷cimaü pårbaü meroþ ÷çïgàõi trãõi vai .
     prayutocchritamàtràõi dve ÷çïge tasya madhyataþ ..
     madhyasthaü sphàñikaü ÷çïgaü vaidåryakarakàmayam .
     indranãlamayaü pårbaü màõikyaü pa÷cimaü smçtam ..
     yojanànàü sahasràõi niyutàni caturda÷a .
     ucchritaü madhyagaü ÷çïgaü svargo yatra pratiùñhitaþ ..
     prayutàntaritaü ÷çïgaü mårdhni cchatràkçti sthitam .
     pårbapa÷cima÷çïgàõàü sakalaü madhyamasya ca ..
     tripiùñapo nàkapçùñho apsaraþ÷àntinirvçtã .
     ànando'tha pramoda÷ca svargàþ ÷çïge ca madhyame ..
     ÷veta÷ca pauùñika÷caiva upa÷obhanamanmathau .
     àhnàdaþ svargaràja÷ca svargàþ ÷çïge tu pa÷cime ..
     nirmalo nirahaïkàraþ saubhàgya÷càtinirmalaþ .
     saukhya÷ca nirvçti÷caiva puõyàha÷ca tathà dvija ..
     svargà÷caite dvija÷reùñha pårba÷çïge samarthitàþ .
     ekaviü÷ati ye svargà niviùñà merumårdhani ..
     ahiüsàdànakartàro yaj¤ànàü tapasàü tathà .
     teùu teùu vasanti sma janàþ krodhavivarjitàþ ..
     jalaprave÷ã cànandaü pramodaü vahnisàhasaþ .
     bhçguprapàte saukhyastu raõe caivàsya nirmalaþ ..
     ana÷ane tu sambàse mçto gacchettriviùñapam .
     kratuyàjã nàkapçùñhamagnihotrã ca nirvçtim ..
     taóàgakåpakartà ca labhate pauùñikaü dvija .
     sauvarõadàyã saubhàgyaü labhet svargaü mahàtapàþ ..
     ÷ãtakàle mahàvahniü prajvàlayati yo naraþ .
     sarvasattvahitàrthàya svargaü càpsarasaü labhet ..
     hiraõyagopradànena nirahaïkàramavàpnuyàt .
     bhåmidànena ÷uddhena labhate ÷àntikaü padam ..
     raupyadànena ÷uddhena svargaü gacchati nirmalam .
     a÷vadànena puõyàhaü kanyàdànena maïgalam ..
     dvijebhyastarpaõaü kçtvà dattvà vastràõi bhaktitaþ .
     ÷vetantu labhate svargaü yatra gatvà na ÷ocati ..
     kapilàgopradànena paràrdhe cànubhåyate .
     govçùasya pradànena svargaü manmathama÷nute ..
     màghamàse saritsnàyã tiladhenupradastathà .
     chatropànahadàtà ca svargaü yàtyupa÷obhanam ..
     devàyatanakartà vai ÷ru÷råùaõaparastathà .
     tãrthayàtràpara÷caiva svargaràjye mahãyate ..
     ekànnabhojã yo martyo naktabhojã ca nitya÷aþ .
     upavàsã triràtràdyaiþ ÷àntisvargaü ÷ubhaü labhet ..
     saritsnàyã jitakrodho brahmacàrã dçóhabrataþ .
     nirmalaü svargamàpnoti tathà bhåtahite rataþ ..
     vidyàdànena medhràvo nirahaïkàramàpnuyàt .
     yena yena hi bhàvena yadyaddànaü prayacchati .
     tattat svargabhavàpnoti yadyadicchati mànavaþ ..
     yastu sarvàõi dànàni bràhmaõebhyaþ prayacchati .
     sa pràpya na nivarteta divaü ÷àntamanàmayam ..
     ÷çïgantu pa÷cimaü yacca brahmà tatra sthitaþ svayam .
     pårba÷çïge svayaü viùõurbhadhye caiva ÷ivaþ sthitaþ .. * ..
     ataþ parantu viprendra svargàdhvànamimaü ÷çõu ..
     vimalaü vipulaü ÷uddhamuparyuparisaüsthitam .
     prathame tu kumàrastu dvitãye màtaraþ sthitàþ ..
     tçtãye siddhagandharvàsturye vidyàdharà dvija .
     pa¤came nàgaràja÷ca ùaùñhe tu vinatàsutaþ ..
     saptame divyapitaro dharmaràjastathàùñame .
     navame tu tathà dakùa àdityà da÷ame pathi .. * ..
     bhårlokàcchatasàhasramårdhvaü carati bhàskaraþ .
     yojanànàü sahasre dve viùkambhena samanvitaþ ..
     triguõaþ pariõàhena såryavimbapramàõataþ ..
     somapuryàü vibhàvaryàü madhyàhne càryamà yadà .
     mahendrasyàmaràvatyàü tatastiùñhati bhàskaraþ ..
     madhyàhne tvamaràvatyàü yadà bhavati bhàskaraþ .
     tadà saüyamane yàmye tadodyaüstu pradç÷yate ..
     meruü pradakùiõaü kurvan bhàtyevaü savità sadà .
     dhruvàdhàrarathe tiùñhan vàlikhilyàdibhiþ stutaþ ..
     såryamaõóalamànàttu dviguõaü somamaõóalam .
     pårõe ÷atasahasre tu tasmànnakùatramaõóalam ..
     dvilakùe tu budhasyàpi sthànaü nakùatramaõóalàt .
     tàvatpramàõabhàge tu budhasyàpyu÷anà sthitaþ ..
     aïgàrako'pi ÷ukrasya tàvanmàne vyavasthitaþ .
     lakùadvaye tu bhaumasya sthito devapurohitaþ ..
     ÷aurirbçhaspate÷cordhvaü dvilakùe tu vyavasthitaþ .
     tasmàt ÷anai÷caràdårdhvaü lakùe saptarùimaõóalam ..
     saptarùimaõóalàdårdhvamekalakùe dhruvaþ sthitaþ .
     medhãbhåtaþ samastasya jyoti÷cakrasya sattama ..
     bhàsvàüstapati viprendra årdhvaü kiraõara÷mibhiþ .
     kàlasaükhyàü trilokasya sa karoti yuge yuge ..
     janastapastathà satyametàlloükàn dvijàj¤ayà .
     brahmaõo muni÷àrdåla viùõu÷aktividãpitaþ ..
     årdhvaü gatairdvija÷reùñha ra÷mibhistapate raviþ .
     adhogataistu bhårlokaü dyotate dãptadãdhitiþ ..
     tamaþpàpaharaþ såryaþ kartà tribhuvanasya ca .
     chatravat paridç÷yeta maõóalànmaõóalaü caran ..
     dviguõena ca vistãrõaü bhåtalàttat pratiùñhitam .
     àdityamaõóalàdhastàt bhuvo lokaþ pratiùñhitaþ ..
     tadadhastàttu viprendra bhårlokaþ saüpratiùñhitaþ .
     evametattribhuvanaü viùõukàye vyavasthitam ..
     trailokyasye÷varatva¤ca viùõudattaü ÷atakrotoþ .
     lokapàlai÷ca sahito lokàn rakùati dharmataþ .
     vasan svarge mahàbhàga devendraþ sa tu kãrtitaþ ..
     ato'dhastàddvija÷reùñha pàtàlantu svayaüprabham .
     na tatra tapate såryo na ràtrirna ni÷àkaraþ ..
     divyaü råpaü samàsthàya tapante satataü janàþ .
     pàtàlasthàþ dvija÷reùñha dãpyàmànàþ svatejasà ..
     svarlokàttu maharlokaþ koñimàne vyavasthitaþ .
     tato yojanamànena dviguõo maõóalena tu ..
     janalokasthito vipra pa¤camo munisevitaþ .
     tasyopari tapoloka÷caturbhiþ koñibhiþ smçtaþ ..
     satyaloko'ùñakoñãbhiþ sarveùàmuparisthitaþ .
     sarve chatràkçtirj¤eyà bhuvanà bhuvanopari ..
     brahmalokàdviùõuloko dviguõena vyavasthitaþ .
     vàràhe tasya màhàtmyaü kathitaü lokacintakaiþ ..
     tataþ paraü dvija÷reùñha tato hyaõóakapàlakam .
     brahmàõóàt parataþ sàkùàt nirlepaþ puruùaþ sthitaþ ..
     yamupàsya vimucyeta tapoj¤ànasamanvitàþ .
     iti te saüsthitiþ proktà bhågolasya mayànagha ..
     yastu samyagimàü vetti sa yàti paramàü gatim .>% iti nçsiühapuràõe 30 adhyàyaþ .. pàribhàùikasvargo yathà --
     %<mano'nukålàþ pramadà råpavatyaþ svalaïkçtàþ .
     vàsaþ pràsàdaùaùñheùu svargaþ syàcchubhakarmaõaþ ..>% iti gàruóe . 109 . 44 .. nyàyamate svargalakùaõaü yathà . duþkhàsambhinnatvàdivi÷iùñasukhatvaü svargatvaü tadeva svargapada÷akyatàvacchedakamiti siddhàntaþ . àdipadena anantaraduþkhagrastabhinnatvàbhilàùopanãtatvayoþparigrahaþ . ataeva .
     %<yanna duþkhena saübhinnaü na ca grastamanantaram .
     abhilàùopanãtaü yat tat sukhaü svaþpadàspadam ..>% iti svaràdipada÷aktigràhakàrthavàdo'pi saügacchate . iti gadàdharabhaññàcàryakçtavàdàrthaþ .. * .. ki¤ca .
     %<manaþprãtikaraþ svargo narakastadviparyayaþ .
     narakasvargasaüj¤evai pàpapuõye dvijottamàþ ..>% iti brahmapuràõe 19 adhyàyaþ ..

#<svargagàmã>#, [n] tri, (svargaü gacchattãti . gama + õiniþ .) svargagamanakartà . yathà --
     %<sarvavçttau vihiüsà ye ye ca sarvaüsahà naràþ .
     sarvasya priyabhåtà÷ca te naràþ svargagàminaþ ..>% iti karmalocanaþ ..

#<svargaïgà>#, strã, (svargasya gaïgà .) mandàkinã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<svargajit>#, tri, (svargaü jayatãti . ji + kvip tugàgama÷ca .) svargajetà . (yathà, mahàbhàrate . 12 . 75 . 34 .
     %<yasmin bhayàrditaþ samyak kùemaü vindatyapikùaõam .
     sa svargajittamo'smàkaü satyametat bravãmi te ..>%)

#<svargapatiþ>#, puü, (svargasya patiþ .) indraþ . iti hemacandraþ ..

#<svargabadhåþ>#, strã, (svargasya svargasthitalokasya badhåþ .) apsarasaþ . iti hemacandraþ ..

#<svargaloke÷aþ>#, puü, (svargalokàya ã÷aþ . ÷arãrajanyakarmaõaçte svargapràptyabhàvàttathàtvamasya .) ÷arãram . iti jañàdharaþ .. (svargalokasya ã÷aþ .) indra÷ca ..

@<[Page 5,486a]>@
#<svargasaridvarà>#, strã, (svargasya saridvarà .) gaïgà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<svargàpagà>#, strã, (svargasya àpagà .) gaïgà . iti hemacandraþ ..

#<svargigiriþ>#, puü, (svargasya pakùe svaþ giriþ parvataþ .) sumeruþ . iti hemacandraþ ..

#<svargiriþ>#, puü, (svargasya pakùe svaþ giriþ parvataþ .) sumeruþ . iti hemacandraþ ..

#<svargibadhåþ>#, strã, (svargiõàü devànàü badhåþ .) apsarasaþ . iti hemacandraþ ..

#<svargã>#, [n] puü, (svargã'styasya bhogyatveneti . svarga + iniþ .) devatà . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, kumàre . 2 . 45 .
     %<bhuvanàlokanaprãtiþ svargibhirnànubhåyate .
     khilãbhåte vimànànàü tadàpàtabhayàt pathi ..>%) svargagàmini, tri . tallakùaõaü yathà --
     %<dayà bhåteùu saüvàdo paralokaü pratikriyà .
     satyaü parahità coktirvedapràmàõyadar÷anam ..
     gurudevarùipåjà ca kevalaü sàdhusaïgamaþ .
     satkriyàbhyasanaü maitrã svargiõàü lakùaõaü viduþ ..>% iti gàruóe 229 adhyàyaþ ..

#<svargaukàþ>#, [s] puü, (svarga oko vàsasthànaü yeùàm devatà . iti halàyudhaþ .. (yathà, kumàre . 1 + 58 .
     %<anarghyamarghyeõa tamadrinàthaþ svargaukasàmarcitamarcayitvà .
     àràdhanàyàsya sannisametàü samàdide÷a prayatàü tanåjàm ..>%)

#<svargyaþ>#, tri, (svargasya nimittaü saüyoga utpàto và . svarga + %<godvyacosaükhyàparimàõà÷vàderyat .>% 5 . 1 . 39 . iti yat . yadvà svargaþ prayojanamasya . %<svargàdibhyo yadvaktavyaþ .>% 5 . 1 . 111 . ityasya vàrtikoktyà yat .) syarmãyaþ . syarga÷abdàt ùõyapratyayena niùpannaþ .. (yathà, bhàgavate . 4 . 12 . 44 . dhanyaü ya÷asyamàyuùya puõyaü syastyayanaü mahat . svargyaü dhrauvyaü saumanasyaü pra÷asyamaghamarùaõam ..*)

#<svarjikaþ>#, puü, sarjikàkùàraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. yavakùàraþ . yathà --
     %<pàkyaþ kùàro yajakùàro yàva÷åko yavàgrajaþ .
     svarjiko'pi smçtaþ kùàraþ kàpotaþ sukhavarcakaþ ..
     kathitaþ svarjikàbhedo vi÷eùaj¤aiþ suvarcikà .
     yavakùàro laghuþ snigdhaþ susåkùmo vahnidãpanaþ .
     nihanti ÷ålaü vàtàma÷leùma÷vàsagalàmayàn ..
     svarjikàlpaguõà tasmàt vi÷eùàtgulma÷ålahçt .
     suvarcikà syarjikàvat boddhavyà guõato janaiþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<svarjikàkùàraþ>#, puü, svarjikùàraþ . sàcikùàra iti bhàùà . asya guõàþ . yavakùàraþ jayedar÷aþ ÷vàsàn vàtakaphàmayàn . gurumahçdgrahaõãpàõóuplãhànàhagalàmayàn . tasmàdalpàntaraguõaþ svajjikàkùàra ucyate .. * iti ràjavallabhaþ ..

@<[Page 5,486b]>@
#<svarjikùàraþ>#, puü, (svarjã eva kùàraþ .) sarjikàkùàraþ . tatparyàyaþ . svarjikaþ 2 kùàraþ 3 svarjã 4 sukhorjikaþ 5 suvarcikaþ 6 suvarciþ 7 sukhavarcàþ 8 . asya guõàþ . pañutvam . kañuùõatvam . tokùõatvam . vàtakaphàrtinà÷itvam . gulmàdhmànakramivraõajañharadoùanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<svarjã>#, [n] puü, (sukhena arjayatãti . su + arja + õiniþ . svarjikùàraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<svarõaü>#, klã, (suùñhu arõo varõo ya sya .) suvarõam . dhuståraþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 94 .. gaurasuvarõa÷àkam . nàgake÷aram . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. svarõasyotpattiryathà --
     %<ekadà sarvadevà÷ca samåbuþ svargasaüsadi .
     tatra kçtvà ca nçtya¤ca gàyantyapsarasàü gaõàþ ..
     visokya rambhàü su÷roõãü sakàmo vahnireva ca .
     papàta vãryaü cacchàda lajjayà vàsasà tathà ..
     uttalau svarõapu¤ja÷ca vastraü kùiptvà jvalatprabhaþ .
     kùaõena vardhayàmàsa sa sumerurbabhåva ha ..
     hiraõyaretasaü vahniü pravadanti manãùiõaþ ..>% iti brahmavaivaürte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 131 . 33-37 .. tasya guõàþ .
     %<suvarõaü tiktamadhuraü kaùàyaü guru lekhanam .
     hçdyaü rasàyanaü balyaü cakùuùyaü kàntidaü ÷uci ..
     àyurmedhàvayaþsthairyavàg vi÷uddhidyatipradam .
     kùayonmàdagadàrtànàü ÷amanaü paramucyate ..>% iti ràjavallabhaþ .. * .. suvarõasya ÷odhanamàraõavidhiryathà . màraõàya yogyaü suvarõamàha .
     %<dàhe raktaü sitaü chede nikaùe kuïkumaprabham .
     tàra÷uklàgnibhaü snindhaü komalaü guru hema sat ..>% sat uttamam .
     %<tacchetaü kañhinaü råkùaü vivarõaü samalaü dalam .
     dàhe cchede'sitaü ÷vetaü kaùe sphuñalaghu tyajet ..>% atha ÷odhanavidhiþ .
     %<pattalãkçtapatràõi hemno vahnau pratàpayet .
     niùi¤cettaptataptàni taile takre ca kà¤jike ..
     gomåtre ca kulatthànàü kaùàye tu tridhà tridhà .
     evaü hemnaþ pareùà¤ca dhàtånàü ÷odhanaü bhavet .. * ..>% athà÷uddhasya suvarõasya doùamàha .
     %<balaü savãryaü harate naràõàü rogatajaü poùayatãha kàye .
     asaukhyakàrye ca sadà suvarõama÷uddhametanmaraõa¤ca kuryàt ..>% atha svarõamàraõaviþ .
     %<svarõasya dviguõaü såtamamlena saha mardayet .
     tadgolakasamaü gandhaü nidadhyàdadharottaram ..>% svarõasya atitanåkçtapatrasya . gandhaü gandhakacårõam .
     %<golaka¤ca tato ruddhvà saràvadçóhasaüpuñe ..
     triü÷advanopalairdadyàt puñànyevaü caturda÷a .
     nirutthaü jàyate bhasma gandho deyaþ punaþ punaþ ..>% ruddhvà savastrakuùñitacikvaõamçttikayà . vanopalaþ goiñà iti loke . nirutthaü yat punarna jãvati .. * .. athànyaprakàraþ .
     %<kà¤cane galite nàgaü ùoóa÷àü÷ena niþkùipet .
     cårõayitvà tathàmlena ghçùñvà kçtvà tu golakam ..
     golakena samaü gandhaü dattvà caivàdharottaram .
     saràvasaüpuñe dhçtvà puñe tri÷addhanopalaiþ ..
     evaü saptapuñairhema nirutthaü bhasma jàyate .
     atràpi pårbavadgandhaþ pradàtavyaþ punaþ punaþ ..
     kà¤canàrirasairghçùñvà samasåtakagandhayoþ .
     kajjalãhemapatràõi lepayet samayà tathà ..
     kà¤canàritvacaþ kalkairmåùàyugmaü prakalpayet .
     dhçtvà tat saüpuñe golaü mçnmåùàsaüpuñe ca tat ..
     nidhàya sandhirodha¤ca kçtvà saü÷oùya golakam .
     vahniü kharataraü kuryàdevaü dadyàt puñatrayam ..
     nirutthaü jàyate bhasma sarvakarmasu yojayet .
     kà¤canàriprakàreõa làïgalãü hanti kà¤canam ..
     õàïgalã karihàrã .
     jvàlàmukhã tathà hanyàttathà hanti manaþ÷ilà .
     ÷ilàsindårayo÷cårõasamayorarkadugdhakaiþ ..
     saptadhà bhàvanàü dadyàcchoùayecca punaþ punaþ .
     tatastu galite hemni kalko'yaü dãyate samaþ ..
     punardhamedatitaràü yathà kalko vilãyate .
     evaü belàtrayaü dadyàt kalkaü hemamçtirbhavet ..
     evaü màritasya suvarõasya guõàþ .
     suvarõaü ÷ãtalaü vçùyaü balyaü guru rasàyanam .
     svàdu tikta¤ca tuvaraü pàke ca svàdu picchilam .
     pavitraü vçühaõaü netryaü meghàsmçtimatipradam ..
     hçdyamàyuùkaraü kàntivàgvi÷uddhisthiratvakçt .
     viùadvayakùayonmàdatridoùajvara÷oùajit ..>% vçùyaü vçùàya kàmukàya hitam .. * .. asamyaïmàritaü svarõaü balaü vãrya¤ca nà÷ayet . karoti romànpçtyu¤ca taddhanyàd yatnatastataþ .. iti bhàvaprakà÷aþ .. anyat suvarõa÷abde draùñavyam ..

#<svarõakaõaþ>#, puü, (svar÷cavat pãtaþ kaõo yasya .) kaõagugguluþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (svarõasya kaõaþ .) suvarõakaõà ca ..

#<svarõakaõikà>#, strã, (karõasya kaõikà .) kanakakaõà yathà --
     %<kurvatyàþ sarasi snànaü pàrvatyàstu ÷arãrajàþ .
     niþsçtàþ svarõakaõikàstà vahanti jalairimàþ ..>% iti kàlikàpuràõe 82 adhyàyaþ ..

#<svarõakàyaþ>#, puü, (svarõa iva pãtaþ kàyo yasya .) garuóaþ . iti hemacandraþ .. suvarõamaya÷arãre, tri ..

#<svarõakàraþ>#, puü, (svarõaü svarõàlaïkàraü karotãti . kç + aõ .) jàtivi÷eùaþ . sekarà iti bhàùà . tatparyàyaþ . nàóãndhamaþ 2 kalàdaþ 3 rukmakàraþ 4 . ityamaraþ . 2 . 10 . 8 .. kaõàdaþ 5 . iti taññãkàsàrasundarã .. hemalaþ 6 . iti jañàdharaþ .. tasyotpattiryathà --
     %<vi÷vakarmà ca ÷ådràyàü vãryàdhànaü cakàra saþ .
     tato babhåvuþ puttrà÷ca navaite ÷ilpakàriõaþ ..
     màlàkàraþ karmakàraþ ÷aïkhakàraþ kubindakaþ .
     kumbhakàraþ kaüsakàraþ ùaóete ÷ilpinàü varàþ ..
     såtradhàra÷citrakaraþ svarõakàrastathaiva ca .
     patitàste brahma÷àpàdayàjyà varõasaïkaràþ ..
     svarõakàraþ svarõacauryàt bràhmaõànàü dvijottama .
     babhåva sadyaþ patito brahma÷àpena karmaõà ..>% iti brahmavaivarte brahmakhaõóe . 10 . 19 -- 22 .. * .. tasya karmavipàko yathà --
     %<tailacaurastailakãño mårdhni kãñastrijanmakam .
     tato bhavet svarõakàro janmaikaü duùñamànasaþ ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe . 85 . 128 ..

#<svarõakçt>#, puü, (svarõaü suvarõàlaïkàraü karotãti . kç + kvip . tuk ca .) svarõakàraþ . iti ÷abdamàlà ..

#<svarõaketakã>#, strã, (svarõavarõà ketakã .) haridràvarõaketakãpuùpam . tatparyàyaþ . hemaketakã 2 kanakaprasavà 3 haimã 4 chinnaruhà 5 viùñhàruhà 6 svarõapuùpã 7 kàmakhaïgadalà 8 . asyà guõàþ .
     %<ketakãkusumaü varõyaü ke÷adaurgandhyanà÷anam .
     hemàbhaü madanonmàdabàhulyaü saukhyakàri ca ..
     tasyàstanoti ÷i÷iraþ kañuþ pittakaphàpahaþ .
     rasàyanakaro varõyo dehadàrdhakaraþ paraþ ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..

#<svarõakùãrã>#, strã, (svarcavarõà kùãrã .) oùadhivi÷eùaþ . tatparyàyaþ pañuparõã 2 haimavatã 3 himàvatã 4 . ityamaraþ . 2 . 4 . 138 .. catvàri svarõakùãryàm . iyaü pãtakùãrà nàgajihvikàkàrà .
     %<hemavarõaü payastasyà himavadbhåmisambhavà .
     sà nàgajihvikàkàrà tadmålaü bàõijauùadhamiti ..>% pañåni ni÷chidràõi parõàni asyàþ pañuparõã jàterata iti ãp . himavati jàtà haimavatã ùõaþ . svarõamiva pãtatvàt kùãramasyàþ svarõakùãrã nadàdiþ . himayuktotpattisthànayogàt himàvatã moïmajhapàdvaturiti vatuþ nàmnyastyarthe iti dãrghaþ . iti bharataþ .. * .. api ca .
     %<svarõakùãrã svarõadugdhà svarõàhvàrukmiõã tathà .
     suvarõà hemadugdhã ca hemakùãrã ca kà¤canã ..
     svarõakùãrã himà tiktà kçmipittakaphàpahà .
     måtrakçcchrà÷marã÷ophadàhajvaraharà parà ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..

#<svarõagairikaü>#, klã, (svarõavat pãtaü gairikam .) suvarõagairikam . varõak màñã iti bhàùà . iti ràjanirghaõñaþ .. asya vivaraõaü gairikabheda÷abde draùñavyam ..

#<svarõagrãvà>#, strã, (svarõavarõà grãvà yasyàþ .) nàñaka÷ailapårbabhàgànniþsçtanadãvi÷eùaþ . yathà,
     %<yà niþsçõàpårbabhàgàt tasmàdgirivarànnadã .
     svarõagrãveti vikhyàtà sà gaïgàsadç÷ã phale ..>% iti kàlikàpuràõe 82 adhyàyaþ ..

#<svarõacåóaþ>#, puü, (svarõavarõà cåóà yasya .) pakùivi÷eùaþ . yathà -- càùaþ kãkãdiviþ svarõacåóo'tha pãtamuõóakaþ .. * iti jañàdharaþ ..

#<svarõajaü>#, klã, (svarõàt jàyate iti . jana + óaþ) raïgam . yathà --
     %<vaïgaü trapuþ svarõajanàgajãvane mçdaïgaraïge gurupatrapiccañe .
     syàccakrasaüj¤aü tamara¤ca nàgajaü kastãramàlãnakasiühale api ..>% iti hemacandraþ ..

#<svarõajãvantã>#, strã, (svarõavarõà jãvantã .) vçkùavi÷eùaþ . tonàjãvai iti hindã bhàùà . tatparyàyaþ . hemàhà 2 hemajãvantã 3 tçõagranthiþ 4 himà÷rayà 5 svarõaparõã 6 sujãvantã 7 svarõajãvà 8 suparõikà 9 hemapuùpà 10 svarõalatà 11 hemavallã 12 hemasatà 13 . asyà guõàþ . vçùpatvam madhuratvam . cakùuùatvam . ÷i÷irattvam . vàtapittàsradàhanà÷itvam . valavardhanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<svarõadã>#, strã, (svaþ svarmasya nadã .) mandàkinã . ityamaraþ . 1 . 1 . 52 .. bçõikàlã . iti ràjanirghaõñaþ .. sitagaïgà . sà tu kàmàkhyàyàþ pårvabhàge dikkaravàsinyàþ prànte khità . yathà --
     %<nadyàþ svarõa÷riyà pårvaü nadã kàmàhvayà tathà .
     kàmàkhyàyàþ pårbabhàge nadã somàsanàhvayà .
     somàsanàyàþ pårvasyàü nadã nàmnà vçùodakà ..
     tataþ pårve kàmaråpapãñhànte jagatàü prasåþ .
     jaganmàyà mahàmàyà devã dikkaravàsinã ..
     età yà kathità nadyaþ sakalà dakùiõasravàþ .
     tàsu snàtvà ca pãtvà ca svargalokamavàpnuyàt ..
     prànte dikkaravàsinyàþ sadà vahati svarõadã .
     sitagaïgàhvayà loke sàkùàt gaïgàphalapradà ..
     sà bhåmipãñhasaüsthà tu devã dikkaravàsinã .
     antarjalaiþ plàvayantã yàti pratyakùatàü suraiþ ..
     sitagaïgàjale snàtvà pçùñvà ÷ammuü hariü vidhim .
     iùñvà lalitakàntàkhyàü punaryonau na jàyate ..>% iti kàlikàpuràõe 82 adhyàyaþ ..

#<svarõadãdhitiþ>#, puü, (svarõavat dãdhitiþ kiraõaü yasya .) agniþ iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<svarõadruþ># puü, svarõavarõo druþ .) àragvadhaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<svarõapakùaþ>#, puü, (svarõavat pãtau pakùau yasya .) garuóaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<svarõapadmà>#, strã, (svarõasya padmaüyasyàmiti .) svargaïgà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<svarõapàñakaþ>#, puü (svarõaü pàñayatãti . paña + õic õvula .) ñaïkaõaþ . iti ÷abdamàlà .. (kvacit svarõapàcakaþ pañhyate .. tatparyàyà yathà . ñaïkaõaþ svarõapàcakaþ . iti vaidyakaratnamàlàyàm ..)

#<svarõapàrevataü>#, klã, (svarõavarõaü pàrevatam .) mahàpàrevatam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<svarõapuùpaþ>#, puü, (svarõavarõaü puùpamasya .) àragvadhaþ . campakaþ . iti ràjanirghaõñaþ . campakapuùpairviùõupåjàphalaü yathà --
     %<màghe campakapuùpeõa yo'rcayet kamalàpatim .
     sa gacchet paramaü dhàma vimuktaþ sarvapàtakaiþ ..
     yàvanti svarõapuùpàõi dãyante cakrapàõaye .
     tàvadyugasahasràõi sthãyate viùõumandire ..
     merutulyasuvarõàni dattvà bhavati yat phalam .
     ekena svarõapuùpeõa dattvà bhavati tat phalam ..
     suvarõapuùpaü viprendra sarvadà ke÷avapriyam .
     màghe màsi vi÷eùeõa pavitraü ke÷avàrcane ..
     suvarõakusumairdivyairyena nàràdhito hariþ .
     ratrairhãnaþ suvarõàdyaiþ sa bhavejjanmajanmani ..>% iti pàdme kriyàyogasàre 9 adhyàyaþ .. vàvasravçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<svarõapuùpà>#, strã, (svarõavat puùpaü yasyàþ) kalikàriþ . svarõulã . sàtalà . iti ràjanirghaõñaþ .. (svarõulo÷abde'syàguõàþ j¤àtavyàþ ..)

#<svarõapuùpã>#, strã, (svarõavat pãtaü puùpaü yasyàþ . ïãù .) àragvadhaþ . iti ÷abdacandrikà .. svarõaketakã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<svarõaphalà>#, strã, (svaõvat pãtaü phalaü yasyàþ .) pãtarambhà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<svarõabaõik>#, [ja] puü, (svarõasya baõik) varõasaïkarajàtivi÷eùaþ . sonàra beõe iti bhàùà . tasya karmavipàko yathà --
     %<taisacaurastailakãño mårdhni kãñastrijanmakam .
     tato bhavet svarõakàro janmaikaü duùñamànasaþ ..
     tamaþkuõóe varùa÷ataü sthitvà svarõabaõig bhavet .
     janmaika¤ca duràcàro janmaikaü karaõo bhavet .
     vi÷vaikalipikartà ca bhakùadàturdhanaü haret .
     kàyasthenodarasthena màturmàüsaü na khàditam .
     tatra nàsti kçpà tasya dantàbhàvena kevalam ..
     svarõakàraþ svarõabaõik kàyastha÷ca vraje÷vara .
     nareùu madhye te dhårtàþ kçpàhãnà mahãtale ..
     hçdayaü kùuradhàràbhaü teùà¤ca nàsti sàdaram .
     ÷ateùu sajjanaþ ko'pi kàyastho netarau ca tau ..>% iti brahmavaivarte÷rãkçùõajanmakhaõóe 85 . 128-132 ..

#<svarõabinduþ>#, puü, (svarõasya binduryatra .) viùõuþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. suvarõakaõikà ca ..

#<svarõabhçïgàraþ>#, puü, (svarõavarõo bhçïgàraþ .) svarõabhçïgaràjaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. suvarõakalasa÷ca ..

#<svarõamahà>#, strã, nadãvi÷eùaþ . yathà --
     %<tatromàyàþ ÷arãràttu saüsravanti jalaiþ saha .
     tataþ svarõamahà nàma svaõa ÷rãþ sarvato'dhikà ..
     etàsu caitramàse tu snàtvà martyo nararùabha .
     kçùõapakùe caturda÷yàü trikàlaü ya÷ca mànavaþ ..
     ciraü ÷ivagçhe sthitvà ÷eùe brahmagçhaü brajet .
     bhåmàvavabhçtaþ pa÷càt sàrvabhaumançpo bhavet ..>% iti kàlikàpuràõe 82 adhyàyaþ ..

#<svarõamàkùikaü>#, klã, (svarõavat pãtaü màkùikam .) svanàmakhyàta upadhàtuþ . tasya nàmàni guõà÷ca .
     %<svarõamàkùikamàkhyàtaü tàpi¤jaü madhumàkùikam .
     tãkùõaü màkùikadhàtu÷ca madhudhàtu÷ca sa smçtaþ ..
     ki¤citsuvarõasàhityàt svarõamàkùikamãritam .
     upadhàtuþ suvarõasya ki¤citsvarõaguõànvitam ..
     tathà ca kà¤canàbhàve dãyate svarõamàkùikam .
     kintu tasyànukalpatvàt ki¤ciddhãnaguõàstataþ ..
     na kevalaü svarõaguõà vartante svarõamàkùike .
     dravyàntarasya saüsargàt santyanye'pi guõàstataþ .. * suvarõamàkùikaü svàdu tiktaü vçùyaü rasàyanam .
     cakùuùyaü vastirukkaõñhapàõóumehaviùodaram .
     ar÷aþ ÷othaü viùaü kaõóuü tridoùamapi nà÷ayet .. * ..>% a÷uddhasvarõamàkùikasya doùamàha .
     %<mandànalatvaü balahànimugràü viùñambhitàü netragadàn sakuùñhàn .
     màlàü tathaiva vraõapårbikà¤ca kuryàda÷uddhaü khalu màkùika¤ca .. * ..>% taddoùa÷àntyarthaü ÷odhanamàha .
     %<màkùikasya trayo bhàgà bhàgaikaü saindhavasya ca .
     màtuluïgadravairvàtha jambãrasya dravaiþ pacet ..
     càlayellohaje pàtre yàvat pàtraü sulohitam .
     bhavettatastu saü÷uddhiü svarõamàkùikamçcchati .. * ..>% tanmàraõaü thathà --
     %<kulatthasya kaùàyeõa ghçùñvà tailena và puñet .>% tailenaivàjamåtreõa mriyate svarõamàkùikam .. iti bhàvaprakà÷aþ .. (tathàsya ÷odhanaü yathà --
     %<svarõamàkùikacårõantu vaste baddhvà vipàcayet .
     kàlamàviùa÷àli¤ca kvàthe daulàvidhànataþ .
     tadadhaþ patitaü ÷astamevaü ÷udhyati màkùikam ..>% iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe jàraõamàraõàdhikàre ..)

#<svarõayåthã>#, strã, (svarõavarõà yåthã .) pãtavarõayåthikà . tatparyàyaþ . hariõã 2 pãtikà 3 hemapuùpikà 4 . iti jañàdharaþ .. haimà 5 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<svarõanlatà>#, strã, (svarõavarõà latà .) jyotiùmatã . iti ràjanirghaõñaþ .. (jyotiùmatã÷abde'syàvivaraõaü j¤àtavyam ..)

#<svarõavarõà>#, strã, (svarõavat varõo yasyàþ .) haridrà . iti ràjanirghaõñaþ .. suvarõasadç÷abarõayukte, tri .. (yathà, bhramaràùñake . 1 .
     %<gandhàóhyàsau bhuvanayidità ketakã svarõavarõà padmasnàtyà kùudhitamadhupà puùpamadhye papàta .
     anyàbhåtaþ kçsumarajasà kaõñakai÷chinnapakùaþ spàtuü gante dvayamapiü sakhe naiva ÷akto dvirephaþ ..>%)

@<[Page 5,488b]>@
#<svarõavalkalaþ>#, puü, (svarõavat valkaõaü yasyà) ÷yoõàkavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<svarõavallã>#, strã, (svarõavarõà vallã .) latàvi÷eùaþ . tatparyàyaþ . raktaphalà 2 kàkàyuþ 3 kàkavallã 4 . asyà guõàþ . ÷iraþpãóàtridoùanà÷itvam . dugdhadàtçtva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. (tathàsyàþ paryàyà guõà÷ca . svarõavallãraktaphalà kàkàyuþ kàkavallarã . svarõavallã ÷iraþpãóàü tridoùàn hanti dugdhadà .. iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<svarõasephàlikà>#, strã, sva rõavarõà sephàlikà .) àragvadhaþ . iti ÷abdamàlà .. pãtasephàlikà ca ..

#<svarõàïgaþ>#, puü, (svarõavat pãtamaïgaü yasya .) àragvadhaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (tathàsya paryàyàþ .
     %<àragvadho ràjavçkùaþ sampàka÷caturaïgulaþ .
     àraveto vyàdhighàtaþ kçtamàlaþ suvarõakaþ ..
     karõikàro dãrghaphalaþ svarõàïgaþ svarõabhåùaõaþ .>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..)

#<svarõàriþ>#, puü, (svarõasya ariþ .) gandhakam . iti kecit ..

#<svarõulã>#, strã, kùupavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . hema puùpã 2 svarõapuùpà 3 adhvajà 4 . asyà guõàþ . kañutvam ÷ãtatvam . kaùàyatvam . vraõàpahatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<svarta>#, ka gatyàtaïke . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøparaø-gatau sakaø-àtaïke akaø-señ .) taïko duþkhena jãvanam . ka, svartayati jane gacchati duþkhena jãvati vetyarthaþ . asisvartat . iti durgàdàsaþ ..

#<svarda>#, ïa, prãtilihoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-sakaø-señ . prãtiþ prãtikaraõam . liñrasopàdànam . ïa, svardate vividhàsvàdaü svàdate ca rasàyanamiti halàyudhaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<svarnadã>#, strã, (svaþ svargasya nadã .) svargaïgà . ityamaraþ .. svaþ svarnasya nadã svarõadãùrurõa iti yogavibhàgàt õatvam . pårvapade saüj¤àyàü õatvamiti pareùàm prakaraõe girinadyàdãnàmupasaükhyànamiti và õatvam . iti madhumàdhavaþ .. svarõadã dantyanakàravatãtyeke . iti bharataþ ..

#<svarbhànavaþ>#, puü, (svarbhànorayaü priyatvàt . svarbhànu + aõ .) gomedakamaõiþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<svarbhànuþ>#, puü, (svaràkà÷ebhàtãti . svar + bhà + %<dàbhàbhyàünuþ .>% åõàø 3 . 32 . iti nuþ .) ràhuþ . ityamaraþ . 1 . 326 .. (yathà, sàghe . 2 . 49 .
     %<tulye'paràdhe svarbhànurbhànumantaü cireõa yat .
     himàü÷umà÷u grasate tanmradimnaþ sphuñaü phalam ..>% satyabhàmàgarbhajàtaþ ÷rãkçùõaputtravi÷eùaþ . yathà, bhàgavate . 10 . 61 . 11 .
     %<bhànuþ subhànuþ svarbhànuþ prabhànurbhànumàüstathà candrabhànurbçhadbhànuratibhànustathàùñamaþ .
     ÷rãbhànuþ pratibhànu÷ca satyabhàmàtmajà da÷a ..>%)

#<svarbhànusådanaþ>#, puü, (svarbhànoþ sådanaü yatra .) såryaþ . iti puràõam .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 301 . 18 .
     %<tacchrutvà bhagavàn devo bhànuþ svarbhànusådanaþ .
     uvàca taü tathetyeva karõaü såryaþ smayanniva ..>%)

#<svaryàtaþ>#, tri, (svaþ svargaü yàtaþ .) mçtaþ . yathà, yàj¤avalkyaþ .
     %<patnã duhitara÷caiva pitarau bhràtarastathà .
     tatsuto gotrajo bandhuþ ÷iùyaþ sabrahmacàriõaþ ..
     eùàmabhàve pårvasya dhanabhàguttarottaraþ .
     svaryàtasya hyaputtasya sarvavarõeùvayaü vidhiþ ..>% iti dàyabhàgaþ ..

#<svarlokaþ>#, puü, (svareva lokaþ . svargaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, bhàgavate 2 . 5 . 42 .
     %<bhårlokaþ kalpitaþ padbhyàü bhuvarlokà'sya nàbhitaþ .
     svarlokaþ kalpito mårdhvnà iti và lokakalpanà ..>%)

#<svarvadhåþ>#, strã, (svaþ svargastha vadhåþ .) apsarasaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 17 . 16 .
     %<athàjagàma bhålokaü tàmàdàdàya puråravàþ .
     svarvadhådar÷anà÷caryamarpayan martyacakùuùàm ..>%) svargãyastrãmàtra¤ca ..

#<svarvàpã>#, strã, (svaþ svagasya vàpã) gaïgà . iti hemacandraþ ..

#<svarve÷yà>#, strã, (svaþ syargasya ve÷yà .) urva÷yàdyapsarasaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 55 ..

#<svarvaidyau>#, puü, (svaþsvargasya vaidyau .) a÷vinãkumàrau . tatparyàyaþ . a÷vinãsutau 2 nàsatyau 3 a÷vinau 4 dasrau 5 à÷vineyau 6 . ityamaraþ . 1 . 1 . 54 .. dvitvavi÷iùñatvàdekavacanàbhàvaþ . iti svàmã . sarva ete nityadvivacanàntà ekatvavivakùàyàü ekavacanàntà api . yathà --
     %<nàsatya÷caiva dasra÷ca smçtau dvau nàmato'÷vinau ..>% iti màrkaõóeyapuràõam .. iti bharataþ ..

#<svalãnaþ>#, puü, (svasmin lãnaþ .) dànavavi÷eùaþ . yathà --
     %<tàmàyàntãntu rodhàya svalãno nàma dànavaþ .
     pàrvataü råpamàsthàgra varùàõàntu ÷atairdvijàþ ..
     tato bhagãratho ràjàràdhayàmàsa kau÷ikam ..
     sa tuùñaþ pradadau nàgaü vàhanaü taü magãrathaþ .
     tamàruhyàgamattatra yatra ruddhà bhagãrathã ..
     tena nàgena taü daityaü saüvidàrya na saïgatam .
     ÷atadhà tàü samàdhàya mårdhvanyairàvaõo gajaþ ..
     mahãtalaü samàpede sa yàvannàgasàhvayam .
     tasmàdvyàghañanàdviprà abhånnàgapuraü varam ..>% iti vahnipuràõe gaïgàvataraõanàmàdhyàyaþ ..

@<[Page 5,489a]>@
#<svalpaþ>#, tri, (suùñhu alpaþ .) atyalpaþ . yathà --
     %<nehàtikramanà÷o'sti pratyavàyo na vidyate .
     svalpamapyasya dharmasya tràyate mahato bhayàt ..>% iti bhagavadgãtàyàm . 2 . 40 ..

#<svalpake÷arã>#, [n] puü, (svalpaþ ke÷aro'syàstãti . iniþ .) kovidàraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (paryàyo'sya yathà --
     %<kovidàra÷camarikaþ kuddàlo yugapatrakaþ .
     kuõóalã tàmrapuùpa÷ca antakaþ svalpake÷arã ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<svalpake÷ã>#, [n] puü, (svalpaþ ke÷o'syàstãti . iniþ .) bhåtake÷aþ . yathà --
     %<golomã svalpake÷ã ca bhåtake÷a÷ca ke÷aghçk ..>% iti ÷abdacandrikà .. avyalpake÷avi÷iùñe, tri ..

#<svalpapatrakaþ>#, puü, (svalpàni patràõi yasya . kap .) gaura÷àkaþ . sa tu madhåkabhedaþ . yathà --
     %<gaura÷àõo madhuro'stro girijaþ svalpapatrakaþ ..>% iti ratnamàlà ..

#<svalpaphalà>#, strã, (svalpaü phalaü yasyàþ .) hapuùàbhedaþ . tatparyàyaþ . kacchåghrã 2 dhyàïkanà÷inã 3 plãha÷atraþ 4 viùaghã 5 kaphaghnã 6 aparàjità 7 . asyà guõàþ hapuùàguõatulyàþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<svavàminã>#, strã, (svasmin pitràlaye vamatãti . vama + õiniþ . ïãp .) åóhà anaóhà và pitçgçhasthità . tatparyàyaþ . ciriõño 2 . ityamaraþ .. dveåóhàyàmanåóhàyàü và pitçgçhasthitàyàm . pitçkulasnehàt ciraü eñati gacchati ciriõñã . iña gatau an manãùàdiþ .
     %<svavàsinyàü ciriõñã syàt dvitãyavayasi striyàm ..>% iti rudraþ .. ciraõñãtyeke . sveùu j¤àtiùu vasati svavàsinã grahàditvàõõin . sukhena vasati suvàsinãti dràvióàþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<svabãjaþ>#, puü, (svaü eva vãjaü yasya .) àtmà . iti ÷abdaratnàvalã .. nijakàraõe svãyavãrye ca klã ..

#<svasà>#, [ç] strã, (suùñhu asyate kùipyate iti . su + as + %<su¤yaserçn .>% uõàø 2 . 97 . iti çn yaõàde÷a÷ca . bhaginã . ityamaraþ . 2 . 6 . 29 .. (yathà, manuþ . 2 . 50 .
     %<màtaraü và svasàraü và màtulàü bhaginãü nijàm .
     bhikùeta bhikùàü prathamaü yà cainaü nàvamànayet ..>%)

#<svaska>#, ïa gatyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-sakaø-señ .) ïa, svaskate . iti durgàdàsaþ ..

#<svasti>#, vya, (su + as + %<sàbaseþ .>% uõà 04 . 180 . iti tiþ . bahulavacanàt na bhåbhàvaþ .) à÷ãþ . kùemam . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 166 . 13 .
     %<svasti pàpnuhi kaunteya kàmyakaü punarà÷ramam ..>% puõyàdi . ityamaraþ . 3 . 3 . 240 .. à÷ãrà÷ãrvàdaþ . kùemaü nirupadravaþ . puõyaü pàpaprakùàlanam . eùu . àdinà maïgalàdau ca svasti . sthasti maïgalà÷ãrvàdapàpanirõejanàdiùviti bhàguriþ . iti bharataþ .. dànasvãkàramantraþ . yathà, %<omityuktvà pratigçhya svastãtyuktvà sàvitrãü pañhitvà kàmastutiü pañhet ..>% iti ÷uddhitattvama .. tadyoge caturthã syàt . yathà --
     %<svàhàgnaye svadhà pitre svasti dhàtre namaþ sate ..>% iti mugdhabodhavyàkaraõat .. (strãliïge'pi dç÷yate . yathà, bhàgavate . 4 . 24 . 33 .
     %<jitaü ta àtmaviùñhurya svastaye svastirastu me .
     bhavatà ràdhasà ràddhaü sarvasmà àtmane namaþ ..>% tathà ca vàjasaneyasaühitàyàm . 13 . 19 .
     %<ambiùñvàbhipàtu mahyà svastthà chardiùà ÷antamena ..>%)

#<svastikaþ>#, puü, klã, (svàsta kùemaü kàyati kathayatãti . kai + kaþ .) àóhyànàü gçhavi÷eùaþ . ityamaraþ . 2 . 2 . 10 .. tasya lakùaõaü yathà --
     %<svastikaü pràïmukhaü yat syàdavindyànugataü bhavet .
     tatpàr÷vànumatau cànyau tatparyantagato'paraþ ..>% iti bharatadhçtamà¤jhaþ .. anyadvàstu÷abde draùñavyam .. sitàvara÷àkaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..
     (%<÷itivàraþ ÷itivaraþ smastikaþ juniùaõakùaþ .
     ÷ràvàrakaþ såcipatraþ parõakaþ kukkuñaþ ÷ikhà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) yogàïgàsanavi÷eùaþ . tasya tvacaõaü àmana÷abde draùñavyam ..

#<svastikaþ>#, puü, (svasti kùemaü khàyatãti . kai + kaþ) maïgaladravyam . tattu taõóulacårõanirmitatrikoõàkàràdhivàsadravyam . catuùpayaþ . gçhabhedaþ . iti medinã .. piùñakavikàraþ . ratatàlikaþ . iti vi÷vaþ .. jinànàü caturviü÷aticihnàntargatacihnavi÷eùaþ . yathà --
     %<vçùo gajo'÷vaþ plavagaþ krau¤co'bjaü svastikaþ ÷a÷ã .
     makaraþ ÷rãvatsaþ khaïgã mahiùà såkarastathà ..
     ÷yeno vajraü mçgacchàgau nadyàvarto ghaño'pi ca .
     kårmo nãlotpalaü ÷aïkhaþ phaõã siüho'rhatàü dhvajàþ ..>% iti hemacandraþ .. rasonakaþ . iti trikàõóa÷eùaþ . (sarpaphaõàsthitanãlarekhàvi÷eùaþ . yathà, ràmàyaõe . 1 . 195 .
     %<÷irobhiþ pçthubhinãgà vyaktasvastikalakùaõaiþ .
     vamantaþ pàvakaü ghoraü dadaü÷urda÷anaiþ ÷ilàþ ..>%)

#<svastimukhaþ>#, puü, (svasti mukhe prathame vadane và yasya .) lekhaþ . bràhmaõaþ . vandini, tri . iti medinã ..

@<[Page 5,489c]>@
#<svastivàcanaü>#, klã, (svasti maïgalasya vàcanam .) màïgalyakarmàrambhakàlãnavakùyamàõamantroccàraõapårbakataõóulavikiraõam . tanmantro yathà . amuka karmaõi puõyàhaü bhavanto brubantu . ityukte puõyàhamiti bràhmaõaistrirukte amukakarmaõi çddhiü bhavanto bruvantu . tataþ çddhyatàmiti bràhmaõàstribråyuþ . evaü svasti bhavanto bruvantu . ityukte svasti iti bràhmaõàstrirbråyuþ . tataþ .. svasti na indro vçddha÷ravàþ svasti naþ påùà vi÷vavedàþ . svasti nastàrkùyo'riùñanemiþ svasti no vçhaspatirdadhàtu .. iti pañhitvà taõóulàn vikiret .. * .. pramàõaü yathà, vyàsaþ .
     %<saüpåjya gandhapuùpàdyairbràhmaõàn svasti vàcayet .
     dharme karmaõi màïgalye saügràmàdbhutadar÷ane ..>% dharme karmaõi iti saptamãnirde÷àt amukakarmaõi svasti bhavanto bruvantu iti bråyàt . yamaþ .
     %<puõyàhavàcanaü daive bràhmaõasya vidhãyate .
     etadeva niroïkàraü kuryàt kùattiyavai÷yayoþ ..
     soïkàraü bràhmaõe bråyàt niroïkàraü mahãpatau .
     upàü÷u ca tathà vai÷ye ÷ådre svasti prayojayet ..>% ityudvàhatattvam .. * .. api ca . nanda uvàca .
     %<alakùito'strinrahami màmakairapi govraje .
     kuru dvijàtisaümkàraü svastivàcanapårbakam ..>% iti ÷rãbhàgavate 10 skandhe 8 adhyàyaþ ..

#<svasthaþ>#, tri, (svasmin tiùñhatãti . sva + sthà + kaþ . susthaþ . yathà --
     %<durge smçtà harasi bhãtima÷eùajantoþ svasthaiþ smçtà matimatãva ÷ubhàü dadàsi .>% iti devãmàhàtmyam ..
     (%<svasthasyàpi samadhàtånàü sàmyànugrahàrthameva ku÷a[...] rasaguõànàhàravikàràü÷ca paryàyelecchantyupayoktum . sàtmàsamàkhyàtànekaprakàrabhåyiùñhàü÷copayu¤jànàstadviparãtakaraõalakùaõasamà khyàtaceùñayà samamicchanti kartum . de÷akàlànmaguõaviparãtànàü hi karmaõàü àhàravikàràõà¤ca krameõopayogaþ samyak . sarvàbhiyogo'nudãrõànàü sandhàraõamasandhàraõamudãrõànà¤ca gatimatàü sàhasànà¤ca varjanam . svasthavçttametaddhàtånàü sàmyànugrahàrpamupadi÷yate .>% iti carake ÷àrãrasthàne ùaùñhe'dhyàye .. * ..
     %<utthàyotthàya satataü svasthenàrogyamicchatà .
     dhãmatà yadanuùñheyaü tat sarvaü saüpracakùyate ..
     tatràdau dantapavanaü dvàda÷àïgulamàyatam .
     kaniùñhikàparãõàhamçjvagrathitamavraõam ..>% ityàdikaü su÷rute cikitsitasthàne 24 aþ ..
     %<samadoùaþ samàgni÷ca samadhàtumalakriyaþ .
     prasannàtmendriyamanàþ svastha ityabhidhãyate ..>% iti ca tatrottaratantre 64 adhyàyaþ ..)

#<svasrãyaþ>#, puü, (svasurapatyaü pumànãti . svaså + %<svasu÷chaþ .>% 4 . 1 . 143 . iti chaþ . bhàgineyaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 32 .. (yathà, manuþ . 3 . 148 .
     %<màtàmahaü màtula¤ca svasroyaü ÷va÷uraü gurum .
     dauhitraü viñpatiü bandhumçtvigyàjyau ca bhojayet ..>%)

#<svasrãyà>#, strã, (svasurapatyaü strã . svasç + chaþ . ñàp .) bhàgineyã . (yathà, manuþ . 11 . 172 .
     %<paitçùvasreyàü bhaginãü svasrãyàü màtureva ca .
     bhràtu÷ca bhràtustanayàü gatvà càndràyaõaü caret ..>%)

#<svàkùapàdaþ>#, puü, (akùapàdaþ nyàya÷àstrapravartayità . tasyedamityaõ . àkùapàdaü nyàya÷àstraü suùñhu àkùa pàdaü adhãte iti aõ .) neyàyikaþ . iti jañàdharaþ ..

#<svàkùaraþ>#, puü, (svasya akùaràõi yatra .) svãyàkùaraþ . sahã iti dastasvata iti ca pàrasyabhàùà ..

#<svàgataü>#, klã, (sukhenàgatamiti .) ku÷alapra÷naþ . iti hàràvalã .. (yathà, kumàre . 2 . 18 .
     %<svàgataü svànadhikàràn prabhàvairavalambya vaþ .
     yugapadyugabàhubhyaþ pràptebhyaþ pràjyavikramàþ ..>%) sukheünàgataü svenàgata¤ca .. (suùñhu àgate, tri . yathà, manuþ . 4 . 226 . ÷raddhayeùña¤ca pårta¤ca nityaü kuryàdatandritaþ . ÷raddhàkçte hyakùaye te bhavataþ svàgatairdhanaiþ ..)

#<svàïkikaþ>#, puü, màrdaïgikaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<svàcchandyaü>#, klã, (svacchanda + vya¤ .) svacchandasya bhàvaþ . svacchandatà . svacchanda÷abdàt ùõyapratyayena niùpannam .. (yathà, manuþ . 3 . 31 .
     %<j¤àtibhyo draviõaü dattvà kanyàyai caiva ÷aktitaþ .
     kanyàpradànaü svàcchandyàdàsuro dharma ucyate ..>%)

#<svàtantryaü>#, klã, (svatantrasya bhàvaþ . svatantra + ùya¤ .) svatantrasya bhàvaþ . yathà --
     %<pità rakùati kaumàre bhartà rakùati yauvane .
     puttra÷ca sthavire rakùet na strã svàtantryamarhati ..>% ityudvàhatattvam ..
     %<saudàyike sadà strãõàü svàtantryaü parikãrtitam .>% iti dàyatattva¤ca ..

#<svàtiþ>#, strã, såryapatnãvi÷eùaþ . yathà --
     %<saüj¤à tu yamakàlindãrevantamanudasrasåþ .
     trasareõurmahàvãryà svàtiþ såryà suvarcalà .
     sareõurdyumayã tvàùñrã priye caite vivasvataþ ..>% iti trikàõóa÷eùaþ .. khaïgaþ . iti dharaõiþ ..

#<svàtiþ>#, puü, strã, (svenaiva atatãti . ata + im . và ïãù .) a÷vinyàdisaptaviü÷atinakùatràntargatapa¤cada÷anakùatram . ityamaraþ . 3 . 5 . 38 .. hastà svàtã ÷ravaõà aklãve . iti tithyàditattvam .. sa ca kuïkumasadç÷àruõataraikatàrakaþ . asyàdhidevatà pavanaþ . yathà, kuïkumàruõataraikatàrake vàyubhe sudati maulimàgate .

#<svàtã>#, puü, strã, (svenaiva atatãti . ata + im . và ïãù .) a÷vinyàdisaptaviü÷atinakùatràntargatapa¤cada÷anakùatram . ityamaraþ . 3 . 5 . 38 .. hastà svàtã ÷ravaõà aklãve . iti tithyàditattvam .. sa ca kuïkumasadç÷àruõataraikatàrakaþ . asyàdhidevatà pavanaþ . yathà,
     %<kuïkumàruõataraikatàrake vàyubhe sudati maulimàgate .
     ÷àyakàmbaracaràcalàþ kalà÷ca¤calàkùi jagadurmçgodayàt ..>% ÷àyakàmbaracaràcalàþ kalà÷ca¤calàkùi jagadurmçgodayàt .. daü 3 . 15 . iti kàlidàsakçtaràtrilagnaniråpakagranthaþ .. tasya råpaü vidrumaprabàlasadç÷am . iti muhårtacintàmaõiþ .. * .. tatra jàtaphalam .
     %<kandarparåpaprabhayà sametaþ kàntàjanaprãtiratiprasannaþ .
     svàtiþ prasåtau yadi nityaü svàt mahàmatiþ pràtavibhåtiyogaþ ..>% iti koùñhãpradãpaþ ..

#<svàda>#, ïaprãtilihoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-sakaø-señ .) dantyàdiþ . prãtiþ prãtikaraõam . liñrasopàdànam . ïa .
     %<apàü hi tçptàya na vàridhàrà svàduþ sugandhiþ svadate tuùàrà .>% iti ÷rãharùaþ .
     %<svardate vividhàsvàdaü svàdate ca rasàyanam ..>% iti halàyudhaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<svàdaþ>#, puü, (svàd + gha¤ .) rasagrahaõam . (yathà, kathàsaritsàgare . 65 . 141 .
     %<sabhàryaþ sa tadà bhuïkte saktåüllavaõavarjitàn .
     anyasyànnasya bubudhe naiva svàdaü sa jàtucit ..>% prãtikaraõam . iti svàdadhàtoralpratyayena niùpannaþ ..

#<svàdanaü>#, klã, (svàda + lyuñ .) prãtikaraõam . rasagrahaõam . svàdadhàtoranañpratyayena niùpannam ..

#<svàditaþ>#, tri, prãtaþ . àsvàditaþ . iti svàdadhàtoþ ktapratyayena niùpannaþ ..

#<svàduþ>#, puü, (svada àsvàdane + %<kçvàpàjãti .>% uõà 01 . 1 . iti uõ .) madhurarasaþ . yathà --
     %<madhurastu rasajyeùñho gulyaþ svàdurmadhålakaþ .>% iti hemacandraþ .. guóaþ . yathà --
     %<gaõóolaü syàt guóaþ svàduþ .>% iti trikàõóa÷eùaþ . jàvakãùadhiþ . yathà --
     %<hrasvàïgo madhuraþ svàduþ pràõaka÷cirajãvakaþ .>% iti jañàdharaþ .. sugandhidravyabhedaþ . tatparyàyaþ . agurusàraþ 2 sudhåmpaþ 3 gandhadhåmajaþ 4 . asya guõàþ . kañutvam . kaùàyatvam . uùõatvam . sadhåmàmodatvam . vàtanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<svàduþ>#, strã, (svad + uõ .) dràkùà . iti svàdvã÷abdañãkàyàü bharataþ . 2 . 4 . 107 ..

#<svàduþ>#, tri, (svad + uõ .) iùñaþ . manoj¤aþ . madhuraþ . miùñaþ . ityamaramedinyau . 3 . 394 .. (taduktam . yathà --
     %<svàdvannaü saghçtaü payodadhiyutaü ye bhu¤jate mànavà steùàmindriyanigraho yadi bhaved païgustaret sàgaram ..>%)

#<svàdukaõñakaþ>#, puü, (svàdåni kaõñakàni yasya .) vikaïkatavçkùaþ . gokùurakaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 37 . 2 . 4 . 99 .. vikaõñakavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (vikaïkatàrthe parvyàyo yathà,
     %<vikaïkato sruvàvçkùo granthilaþ svàdukaõñakaþ .
     sa eva yaj¤avçkùa÷ca kaõñakã vyàghrapàdapi ..>% gokùurakàrthe paryàyo yathà --
     %<gokùuraþ kùurako'pi syàt trikaõñaþ svàdukaõñakaþ .
     gokaõñako gokùurako vana÷çïgàña ityapi ..
     palaïkaùà ÷vadaüùñrà ca tathà syàdikùugandhikà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..)

#<svàdukandà>#, strã, (svaduþ kando yasyàþ .) vidàrã . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathàsyàþ paryàyaþ .
     %<vidàrã svàdukandà ca sà tu kroùñrã sità smçtà .
     ikùugandhà kùãravallã kùãra÷uklà payasvinã .
     varàhavadanà gçùñirvadaretyapi kathyate ..>% iti bhàvaprakà÷aõya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<svàdukà>#, strã, (svàdunà rasena kàyatãti . kai + kaþ .) nàgadantã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<svàdukhaõóaþ>#, puü, (svàduþ svaõóo yasya .) guóaþ . iti ÷arabdatnàvalã .. madhurabhàga÷ca ..

#<svàdugandhà>#, strã, (svàdurgandho yasyàþ . bhåmikuùmàõóaþ . iti jañàdharaþ .. rakta÷obhà¤janaþ . iti ratnamàlà ..

#<svàdudhanvà>#, [n] puü, (svàdu dhanuryasya .) kàmadevaþ . iti kecit ..

#<svàduparõã>#, strã, (svàdåni parõàni yasyàþ . ïãù .) dugdhikà . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathàsyàþ paryàyaþ . dugdhikà svàduparõã syàt kùãrà vikùãriõã tathà .. iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<svàdupàkà>#, strã, svàduþ pàko yasyàþ .) kàkabhàcã . iti ràjanirghaõñaþ .. (kàkamàcã÷abde'syà viùayo j¤àtavyaþ ..)

#<svàdupiõóà>#, strã, (svàduþ piõóo yasyàþ .) piõóakharjårã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<svàdupuùpaþ>#, puü, (svàdåni puùpàõi yasya .) kañabhã . iti ràjanirghaõñaþ .. (paryàyo'sya yathà --
     %<kañabhã svàdupuùpa÷ca madhureõuþ kañambharaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<svàduphalaü>#, klã, (svàdåni phalàni yasya .) vadarãphalam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<svàduphalà>#, strã, (svadu phalaü yasyàþ .) koliþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (dràkùà . tatparyàyo yathà,
     %<dràkùà svàduphalà proktà tathà madhurasàpi ca .
     mçdvãkà hàrahårà ca gostanã càpi kãrtità ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<svàdumajjà>#, [n] puü, (svàdu majja yasya .) parvatajapãluþ . iti jañàdharaþ ..

#<svàdumàüsã>#, strã, (svàdu màüsaü antaþ÷asyaü yasyàþ . ïãp .) kàkolã . iti ràjanirghaõñaþ .. (guõàdayo'syàþ kàkolã÷abde'bhihitàþ ..)

#<svàdumålaü>#, klã, (svàdu målaü yasya .) garjaram . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<svàdurasà>#, strã, (svàduþ raso yasyàþ .) kàkolã . ityamaraþ . 2 . 4 . 14 .. àmràtakaphalam . iti ÷abdaratnàvalã .. madirà . iti hemacandraþ .. ÷atàvarã . iti ràjanirghaõñaþ . dràkùà . iti kecit ..

#<svàdulatà>#, strã, (svàduþ latà .) vidàrã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<svàdu÷uddhaü>#, klã, (svàdu ÷uddha¤ceti .) saindhavalavaõaü sàmudralavaõaü và . iti kecit ..

#<svàdvamlaþ>#, puü, (svàduramlaraso yatra .) dàóimavçkùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<svàdvã>#, strã, (svàdu + %<voto guõavacanàt .>% 4 . 1 . 45 . iti ïãù .) dràkùà . ityamaraþ . 2 . 4 . 107 ..

#<svàdhiùñhànaü>#, klã, (svaü liïgaü tatra adhiùñhànaü yasya . svasya liïgasya adhiùñhànaü yasmàt iti và . sva÷abdena paraü liïgaü svàdhiùñhànaü tato vidurityuktestathàtvam .) ùañcakràntargatadvitãyacakram . tattu liïgamålasvavàdilàntavarõayuktahorakasamaprabhaùaódalapadmam . atra ÷ivàgnã vartete . yathà --
     %<ùaódale vaidyutanibhe svàdhiùñhàne'nalatviùi .
     va-bha-mairya-ra-lairyukte varõaiþ ùaóbhi÷ca suvrata ..>% api ca .
     %<svàdhiùñhànàkhyacakre tu sabinduü ràkiõãü tathà .
     vàdilàntaü pravinyasya nàbhau tu maõipårake ..>% iti tantrasàraþ .. anyacca .
     %<sindårapåraruciràruõapadmamanyat sauùumramadhyaghañitaü dhvajamålade÷e .
     aïgacchadaiþ parivçtaü taóitàbhavarõairvàdyaiþ sabindulasitai÷ca purandaràrõaiþ ..
     tasyàntare pravilasadviùadaprakà÷amambhojamaõóalamatho varuõasya tasya .
     ardhenduråpalasitaü ÷aradindu÷ubhraü vaïkàrabãjamamalaü makaràdhiråóham ..
     tasyàïkade÷alasito harireva pàyànnãlaprakà÷arucira÷riyamàdadhànaþ .
     pãtàmbaraþ prathamayauvanagarvadhàrã ÷rãvatsakaustubhadharo dhçtavedabàhuþ ..
     tatraiva bhàti satataü khalu ràkiõã sà nãlàmbajàrucimahodarakànti÷obhà .
     nànàyudhodyatakarairlalitàïgalakùmãrdivyàmbaràbharaõabhåùitamattacittà ..
     svàdhiùñhànàkhyametat sarasijamamalaü cintayedyo munãndrastasyàhaïkàradoùàdikasakalaripuþ kùãyate tatkùaõena .
     yogã÷aþ so'pi mohàdbhutatimiracaye bhànutulyaprakà÷o gadyaiþ padyaiþ prabandhairviracayati sudhàkàvyasandohalakùmãm ..>% iti pårõànandagirikçtaùañcakrakramaþ ..

#<svàdhãnaþ>#, tri, (svasya adhãnaþ .) svatantraþ . aparàdhãnaþ . yathà --
     %<svàdhãnavçtteþ sàphalyaü na paràdhãnavçttità .
     ye paràdhãnakarmàõo jãvanto'pi ca te mçtàþ ..>% iti gàruóe . 115 . 37 ..

#<svàdhãnapatikà>#, strã, nàyikàvi÷eùaþ . tasyà lakùaõaü yathà . svàdhãnaþ patiryasyàþ sà svàdhãnapatikà . sadàj¤àkarapriyatamà . asyà÷ceùñà vanavihàràdimadanotsavadar÷anaü madàhaïkàramanorathàvàptiprabhçtayaþ . sà pa¤cavidhà . mugdhà madhyà prauóà parakãyà sàmànyà ceti . mugdhà svàdhãnapatikà yathà --
     %<madhye no kç÷imà stane na garimà dehe na vaþ kàntimà ÷roõau na prathimà gatã na jaóimà netre na và vakrimà .
     làsya na dràóhamà na vàci pañimà hàsye na và sphãtimà pràõe÷asya tathàpi majjati mano mayyeva kiü kàraõam .. 1 ..
     madhyà svàdhãnatapatikà yathà -- yadapi ratimahotsave nakàro yadapi kareõa ca nãvidhàraõàni .
     priyasakhi patireùa pàr÷vade÷aü tadapi na mu¤cati cet kimàcaràmi .. 2 ..
     prauóhà svàdhãnapatikà yathà -- vaktrasyàdharapallavasya vacaso hàsyasya làsyasya và dhanyànàmarabindasundaradç÷àü kàntastanoti stutim .
     svapnenàpi na gacchati ÷rutipathaü cetaþpathaü dçkpathaü kàpyanyà dayitasya me sakhi kathaü tasyàstu bhedagrahaþ .. 3 ..
     parakãyà svàdhãnapatikà yathà -- svãyàþ santi gçhe saroruhadç÷o yàsàü vilàsakùaõaü kà¤cãkuõóalahemakaïkaõajhanatkàro na vi÷ràmyati .
     ko hetuþ sakhi kànane purapathe saudhe sakhãsannidhau bhràmyantãmapi pallavasya parito dçùñirna màü mu¤cti .. 4 ..
     sàmànyà svàdhãnapatikà yathà -- santyeva pratimandiraü mçgadç÷o yàsàü sudhàsàgarasrotaþsyåtasarojasundaracamatkàrà dç÷orvibhramàþ .
     citraü kintu vicitramanmathakalàvaidagdhyahetoþ puna rvittaü cittaharaü prayacchati yuvà mayyeva kiü kàraõam .. 5 ..>% iti rasama¤jarã ..

#<svàdhãnabhartçkà>#, strã, (svasyà nijàyàþ adhãno bhartà yasyàþ . kap .) svàdhãnapatikà . sà ca nàyikàbhedaþ .. yathà --
     %<sraõóitotkaõñhità labdhà tathà proùitabhartçkà .
     kalahàntarità vàsakasajjà svàdhãnabhartçkà ..>% iti jañàdharaþ .. (tallakùaõaü yathà, sàhityadarpaõe . 3 . 113 .
     %<kànto ratiguõàkçùño na jahàti yadantikam .
     vicitravibhramàsaktà sà syàt svàdhãnabhartçkà ..>%)

#<svàdhyàyaþ>#, puü, (gruùñhu àvçtya adhyàyaþ vedàdhyayanamiti .) àvçtya vedàdhyayanam . tatparyàyaþ . japaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 7 . 47 .. jàpaþ 3 . iti jañàdharaþ ..
     %<svàdhyàyo japa ityukto vadàdhyayanakarmaõi .>% iti ÷abdaratnàvalã .. dve àvçtya vedàdhyayane . su sukçtàya àvçtya adhyàyo'dhãtiþ svàdhyàyaþ iïo gha¤ . japanaü japaþ al gha¤i jàpa÷ca . iti bharataþ ..

#<svàdhyàyavàn>#, [t] puü, (svàdhyàyostyasyeti . matup . masya vaþ .) svàdhvàyavi÷iùñaþ . vedapàñhakaþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 40 . 10 .
     %<sa tårdhvaretàstapasi prasaktaþ svàdhyàyavàn vãtabhayaþ kçtàtmà .
     cacàra sarvàü pçthivãü mahàtmà na càpi dàràn manasàpyakàïkùata ..>%)

#<svàdhyàyã>#, [n] puü, svàdhyàyo'syàstoti . iniþ .) pattanabaõik . iti trikàõóa÷eùaþ .. tri, vedapàñhaka÷ca .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 24 . 15 .
     %<bràhmaõàþ sàgnihotrà÷ca tathaiva ca niragnathaþ .
     svàdhyàyino bhikùava÷ca tathaiva vanavàsinaþ ..>%)

#<svànaþ>#, puü, (svananamiti . svan ÷abde + %<svanahasorvà .>% 3 . 3 . 62 . iti gha¤ .) ÷abdaþ . ityamaraþ . 1 . 7 . 24 .. (yathà, màghe . 4 . 57 .
     %<yà bibharti kalavallakã guõasvànamànamatikàlimàlayà .
     nàtra kàntamupagãtayà tathà svànamànamati kàlimàlayà ..>%

#<svàntaü>#, klã, (svanyate smeti . svana + kta . %<kùundha svàntadhvànteti .>% 7 . 2 . 18 . iti aniña katvaü nipàtita¤ca .) manaþ . ityamaraþ . 1 . 4 . 31 .. (yathà, bhaññiþ . 6 . 22 .
     %<tasyàlipata ÷okàgniþ svàntaü kàùñhamiva jvalan .
     aliptevànilaþ ÷ãto vane taü na tvajihladat ..>%) gahvaram . iti medinã .. (svasya ante, puü, klã . yathà, bhàgavate . 2 . 6 . 34 .
     %<yo hyàtmamàyàvibhava¤ca paryagàd yathà nabhaþ svàntamathàpare kutaþ ..>%) ÷abdite, tri ..

#<svàpaþ>#, puü, (svapa + gha¤ .) nidrà . ityamaraþ . 1 . 7 . 36 .. (yathà, bhàgavate . 3 . 26 . 29 .
     %<saü÷ayo'tha viparyàso ni÷cayaþ smçtireva ca .
     svàpa ityucyate buddherlakùaõaü vçttitaþ pçthak ..>%) ÷ayanam . spar÷àj¤atà . aj¤ànam . iti vi÷vamedinyau .. (viùayo'sya yathà --
     %<sarvartuùu divàsvàpaþ pratisiddho'nyatra grãùmàt ..>% iti su÷rute ÷àrãrasthàne caturleü'dhyàye ..)

#<svàpateyaü>#, klã, (svapatau dhanasvàmini sàdhuþ . svapati + %<pathyàtithivasatisvapateróha¤ .>% 4 . 4 . 104 . iti róha¤ . svàgatàditvànnaijàgamaþ .) dhanam . ityamaraþ . 2 . 9 . 90 .. (yathà, màghe . 14 . 9 .
     %<svàpateyamadhigamya dharmataþ paryapàyamavãvçdha¤ca yat .
     tãrthagàmi karavai vidhànatasta¤juùasva juhavàni cànale ..>%)

#<svàpadaþ>#, puü, (÷vàpadaþ . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) ÷vàpadaþ . iti halàyudhaþ ..

#<svàbhàvikaþ>#, tri, (svabhàve bhavaþ . svabhàva + ñhak . svabhàvasiddhaþ . svabhàvata utpannaþ . yathà --
     %<÷aityaü nàma guõastavaiva sahajaþ svabhàvikã svacchatà kiü vråmaþ ÷ucitàü bhavanti ÷ucayaþ spar÷ena yasyàpare .
     ki¤cànyat kathayàmi te stutipadaü tvaü jãvinàü jãvanaü tva¤cennãcapathena gacchasi payaþ kastvàü niùeddhaü kùamaþ ..>% iti vallàllasenaü prati lakùmaõasenaprerita÷lokaþ .. (vyàdhiprakàrabhedaþ . yathà -- %<tadduþkhasaüyogà vyàdhaya ityucyante . caturvidhàþ àgantavaþ ÷àrãrà mànasàþ svàbhàvikà ÷ceti . svàbhàvikàþ kùutpipàsàjaràmçtyunidràprabhçtayaþ ..>% iti su÷rute såtrasthàme prathame'dhyàye ..)

#<svàmijaïghã>#, [n] puü, para÷uràmaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<svàmã>#, [n] tri, (svamasvàstãtiþ . sva + %<svàminnai÷varye .>% 5 . 2 . 126 . iti àminpratyayena tipàtitaþ .) adhipatiþ . tatparyàyaþ . ã÷varaþ 2 etiþ 3 ã÷ità 4 adhibhåþ 5 nàyakaþ 6 netà 7 prabhuþ 8 parivçóhaþ 9 adhipaþ 10 . ityamaraþ . 3 . 1 . 10 .. avamatiþ 11 ã÷aþ 12 àryaþ 13 . iti jañàdharaþ .. pàlakaþ 14 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<svàmã>#, [n] puü, (svamasyàstãti . sva + àmin .) kàrtikeyaþ . iti medinã .. ràjà . yathà --
     %<svàmyamàtyaþ suhçt koùo ràùñradurgabalàni ca .
     ràjyàïgàni prakçtayaþ pauràõàü ÷reõayo'pi ca ..>% ityamaraþ . 2 . 8 . 17 .. vibhuþ . haraþ . hariþ . iti ÷abdaratnàvalã .. guruþ . bhartà . iti dharaõiþ .. vàtsyayanamaniþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. garuóaþ . iti kecit .. atãtakalmãyàrhaddhedaþ . iti hemacandraþ .. paramahaüsaþ . yathà, ÷rãdharasvàmiprabhçtayaþ .. * .. svàmyarthamaraõaphalaü yathà, vahnipuràõe saügràmapra÷aümànàmàdhyàye .
     %<÷çïgibhirdaüùñribhirvàpi tathà mlecchai÷ca taskaraiþ .
     svàmyartheye hatà ràjan teùàüsvargo na saü÷ayaþ ..
     hate gosvàmivipràrthe naramedhaphalaü hi tat ..>% svàmipra÷aüsà yathà -- strãgarvaþ patisaubhàgyàdvardhate ca dine dine . sustrã cedvibhavo yasmàttaü bhajeddharmataþ sadà .. patirbandhuþ kulasvãõàmadhidevaþ sadà patiþ . paraü mampatasvaråpa÷ca sukharåpa÷ca mårtimàn .. dharmadaþ sukhadaþ ÷a÷vat prãtidaþ ÷àntidaþ sadà . sammànado mànada÷ca mànya÷ca mànakhaõóanaþ .. sàràtsàratamaþ svàmã bandhånàü bandhudar÷anaþ . na ca bhartuþ samo bandhurbandhorbandhuùu dç÷yate .. bharaõàdeva bhartàraü pàlanàt patirucyate . ÷arãre÷àcca sa svàmã kàmadàt kànta ucyate . bandhu÷ca sukhabandhàcca prãtidànàt priyaþ paraþ . ai÷varyadànàdã÷a÷ca pràõe÷àt pràõanàthakaþ .. ratidànàcca ramaõaþ priyo nàsti priyàt paraþ . punnastu svàminaþ ÷ukràt jàyate tena sa priyaþ .. ÷ataputtràt paraþ svàmã kulajànàü priyaþ sadà . asatkulaprasåtà yà kàntaü vij¤àtumakùamà .. snàna¤ca sarvatortheùu sarvayaj¤eùu dãkùaõam . pràdakùiõyaü pçthivyà÷ca sarvàõi ca tapàüsi ca .. sarvàõyeva vratànãti mahàdànàni yàni ca . upoùaõàni puõyàni yànyanyàni ca vi÷vataþ .. gurusevà viprasevà devasevàdika¤ca yat . svàminaþ pàdasevàyàþ kalàü nàrhanti ùoóa÷ãm .. guruvipreùñadeveùu sarvebhya÷ca patirguruþ .. iti vrahmavaivarte prakçtikhaõóe . 42 . 20 -- 30 ..

#<svàmyupakàrakaþ>#, puü, (svàmina upakàrakaþ .) a÷vaþ . iti kecit .. prabhuhitakàrake, tri ..

#<svàyambhuvaþ>#, puü, (svayambhuvo'patyamiti . svayambhå + aõ . saüj¤àpårbakasya vidheranityatvàt na guõaþ .) prathamamanuþ . sa ca sçùñivçddhaye brahmaõo dakùiõàïgàjjàtaþ . vàmàïgàt ÷ataråpà strã tasya mahiùã àsãt . asminmanvantare yaj¤o'vatàraþ sa eva indraþ . yamàdayo devàþ marãcyàdisaptarùayaþ . svàyambhuvo manuþ . priyavratottànapàdau manuputtrau . àkåtiþ devahåtiþ prasåtiþ kanyàþ . iti ÷rãbhàgavatamatam .. * .. api ca .
     %<yàmà nàma purà devàþ àsan svàyambhuve'ntare .
     saptaiva çùayaþ pårbaü ye marãcyàdayaþ smçtàþ ..
     agnidhra÷càgnibàhu÷ca ribhaþ savana eva ca .
     jyotãùmàn dyutimàn havyo medhà medhàtiùirvasuþ ..
     svàyambhuvasyàsya manorda÷aite vaü÷avardhanàþ .
     pratisvarmamamã kçtvà jammuste paramaü padam ..
     etat svàyambhuvaü proktaü svàrociùamataþ param ..>% iti màtsve . 9 . 3 -- 6 .. * .. apara¤ca .
     %<tato brahmàtmasaübhåtaü pårbaü svàyambhuvaü prabhuþ .
     àtmanaþ sadç÷aü cakre prajàpàlye manuü tadà ..
     ÷ataråpà¤ca tàü nàrãü taponirdhåtakalmaùàm .
     svàyambhuvo manurdevaþ patnãtve jagçhe prabhuþ ..
     tasmàcca puruùàt puttrau ÷ataråpà vyajàyata .
     priyavratottànapàdau prakhyàtàvàtmakarmabhiþ ..
     kanye dve ca tathàkåtiþ prasåti÷ca tataþ pità .
     dadau prasåtiü dakùàya tathàkåtiü ruceþ purà ..
     prajàpatiþ sa jagçhe tayoryaj¤aþ sadakùiõaþ .
     puttro jaj¤e mahàbhànaþ dampatyormithunaü tataþ ..
     yaj¤asya dakùiõàyàstu puttro dvàda÷a jaj¤ire ..
     yàmà iti samàkhyàtà devàþ svàyambhuve'ntare tasya puttràstu yaj¤asya dakùiõàyàü subhàsvaràþ ..
     prasåtyà¤ca tathà dakùa÷catasro viü÷atistathà .
     sasarja kanyàstàsàntu samyak nàmàni me ÷çõu ..>% iti màrkaõóeyapuràõe duþsaha÷àsananàmàdhyàyaþ (tatsambandhini, tri . yathà, harivaü÷e . 7 . 9 . yàmà nàma tathà devà àsan sàyambhuve'ntare .. brahmasambandhini ca tri . yathà, kumàre . 2 . 1 .
     %<tasmin viprakçtàþ kàle tàrakeõa divaukasaþ .
     turàsàha purodhàya dhàma svàyambhuvaü yayuþ ..>%)

#<svàyambhuvamanupità>#, [tç] puü, (svayambha vamanoþ pità .) brahmà . iti puràõam ..

#<svàyambhuvã>#,) strã, (svayambhuva iyamiti . aõ . ïãù .) bràhmã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<svaràñ>#, [ja] puü, (svaþ svarge ràjate iti . ràj + kvip .) indraþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 46 ..

#<svàrociùaþ>#, puü, (svarociùo'pratyamiti . aõ .) dvitãyo manuþ . asmin manvantare vibhuravatàraþ . rocana indraþ . tuùiyàdayo devàþ . urjastambhàdayaþ saptarùayaþ . agnisutaþ svàrociùo manuþ . dyumatsuùeõarociùmatpramukhà manuputtràþ . iti ÷rãbhàgavatamatam .. api ca .
     %<svàrociùasya tanayà÷catvàro devavarcasaþ .
     nabhonabhasyaprasçtibhànavaþ kãrtivardhanàþ ..
     dattoli÷cyavanastambaþ pràlaþ ka÷yapa eva ca .
     aurvo vçhaspati÷caiva sapta saptarùayaþ smçtàþ ..
     devà÷ca tuùità nàma smçtàþ svàrociùe'ntare .
     hastãndraþ sukçto mårtiràpajyotirayaþ svayaþ ..
     va÷iùñhastha satàþ sapta ye prajàpatayastadà .
     dvitãyametat kathitaü manvantaramataþ param ..>% iti màtsye . 9 . 7 -- 10 ..

#<svàrthaþ>#, puü, (svasya arthaþ .) svãyàbhidheyaþ . svakãyadhanam . svãyavastu . àtmaprayojanam . (yathà, màghe . 2 . 65 .
     %<yajatàü pàõóavaþ svargamavatvindrastapatvinaþ .
     vayaü hanàma dviùataþ sarvaþ svàrthaü samãhate ..>%) svanivçttiþ . iti artha÷abdàrthadar÷anàt .. liïgàrthavi÷eùaþ . yathà --
     %<svàrtho dravya¤ca liïga¤ca saükhyà karmàdireva ca .
     amã pa¤caiva liïgàrthàstrayaþ keùà¤cidagrimàþ ..
     svàrtho vi÷eùaõam . dravyaü vi÷eùyam . liïgaü puüstvàdi . saükhyà ekatvàdiþ . karmàdiróhàdiþ .>% iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ ..

#<svàsthyaü>#, klã, (svasthasya bhàvaþ . svastha + ùya¤ .) àrogyam . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà --
     %<gatavege bhavet svàsthyaü sarveùvàkùepakàdiùu .>% iti màdhavakarakçtarugvini÷cayasaügrahe vàtaùyàdhyadhikàre ..) santoùaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, sàhityadarpaõe . 3 . 249 .
     %<kiü vakùyantyapakalmaùàþ kçtadhiyaþ svapne'pi sà durlabhà cetaþ svàsthyamupaihi kaþ khalu yuvà dhanyo'dharaü dhàsyati ..>%)

#<svàhà>#, vya, (suùñhu àhåyante devà aneneti . su + à + hve + óà .) devahavirdànamantraþ . tatparyàyaþ . ÷vauùañ 2 vauùañ 3 vaùañ 4 svadhà 5 . ityamaraþ . 3 . 4 . 8 .. asya ñãkà svadhà÷abde draùñavyà .. (yathà, devãmàhàtmye . 1 . 54 .
     %<tvaü svàhà tvaü svaghà tvaü hi vaùañkàraþ svaràtmikà ..>%)

#<svàhà>#, strã, amnibhàryà . sà dakùakanyà . iti ÷rãbhàgavatam .. tatparyàyaþ . amnàyã 2 hutabhukpriyà 3 . ityamaraþ . 2 . 3 . 21 .. dviñhaþ 4 analapriyà 5 . iti bãjavarõàbhidhànam .. vahnibadhåþ . 6 . iti ÷abdaratnàvalã .. * .. matàntare tasyà utpattiryathà -- nàrada uvàca .
     %<svàhà devahavirdàne pra÷astà sarvakarmasu .
     piõóadàne svadhà ÷astà dakùiõà sarvato varà ..
     etàsàü caritaü janma phalaü pràdhànyameva ca .
     ÷rotumicchàmi tvadvaktràdvada vedavidàü vara ..
     sautiruvàca .
     nàradasya vacaþ ÷rutvà prahasya munipuïgavaþ .
     kathàü kathitumàrebhe puràõoktàü puràtanãm ..
     ÷rãnàràyaõa uvàca .
     sçùñeþ prathamato devà÷càhàràrthaü yayuþ purà .
     brahmaloke brahmasabhàmagamyàü sumanoharàm ..
     matvà nivedana¤cakruràhàrahetukaü mune .
     brahmà ÷rutvà pratij¤àya siùave ÷rãhariü param ..
     yaj¤aråpo hi bhagavàn kalayà ca babhåva saþ .
     yaj¤e yadyaddhavirdànaü dattaü tebhya÷ca karmaõà ..
     havirdadati viprà÷ca bhaktyà ca kùattriyàdayaþ .
     surà naiva pràpnuvanti taddànaü munipuïgava ! ..
     devà viùaõõàste sarve tatsabhà¤ca yayuþ punaþ .
     gatvà nivedanaü cakruràhàràbhàvahetukam ..
     brahmà ÷rutvà tu dhyànena ÷rãkçùõa÷araõaü yayau .
     påjà¤cakàra prakçterdhyànenaiva tadàj¤ayà ..
     prakçteþ kalayà caiva sarva÷aktisvaråpiõã .
     babhåva dàhikà ÷aktiramneþ svàhà svakàminã ..
     grãùmamadhyàhnamàrtaõóaprabhàcchàdanakàriõã ..
     atãvasundarã ràmà ramaõãyà manoharà .
     ãùaddhàsyaprasannàsyà bhaktànugrahakàtarà ..
     uvàceti vidheragre padmayone ! varaü vçõu .
     vidhistadvacanaü ÷rutvà saübhramàt samuvàca tàm ..
     brahmovàca .
     tvamagnerdàhikà ÷aktirbhava patnã ca sundari ! .
     dagdhuü na ÷aktastyakçtã hutà÷a÷ca tvayà vinà ..
     tannàmoccàrya mantrànte yo dàsyati havirnaraþ .
     surebhyastat pràpnuvanti suràþ svànandapårbakam ..
     agneþ sampatsvaråpà ca ÷rãråpà sà gçhe÷varã .
     devànàü påjità ÷a÷vat naràdãnàü bhavàmbike ..
     brahmaõa÷ca vacaþ ÷rutvà sà viùaõõà babhåva ha .
     tamuvàca tato devã svàbhipràyaü svayambhuvam ..
     svàhãvàca .
     ahaü kçùõaü bhajiùyàmi tapasà sucireõa ca ..
     brahmaüstadanyat yatki¤cit svapnavadbhrama eva ca ..
     vidhàtà jagatàü tva¤ca ÷ambhurmçtyu¤jayaþ prabho .
     vibharti ÷eùo vi÷va¤ca dharmaþ sàkùã ca dharmiõàm ..
     sarvàdyapåjyo devànàü gaõeùu ca gaõe÷varaþ .
     prakçtiþ sarvasåþ sarvapåjità yatprasàdataþ ..
     çùayo munaya÷caiva påjità yaü niùeùya ca .
     tatpàdapadmaü padmaikabhàvena cintayàmyaham ..
     padmàsyà pàdmamityuktvà padmanàbhànusàrataþ .
     jagàma tapase pàdme padmàdã÷asya padmajà ..
     tapastepe lakùavarùamekapàdena padmajà .
     tadà dadar÷a ÷rãkçùõaü nirguõaü prakçteþ param ..
     atãvakamanãya¤ca råpaü dçùñvà ca råpiõã .
     mårchàü saüpràpa kàmena kàme÷asya ca kàmukã ..
     vij¤àya tadabhipràyaü sarve÷astàmuvàca saþ .
     samutthàpya ca svakroóe kùãõàïgãü tapasà ciram ..
     ÷rãkçùõa uvàca .
     vàràhe ca tvamaü÷ena mama patnã bhaviùyasi .
     nàmnà nàgnajitã kanyà kànte nagnajitasya ca ..
     adhunàgnerdàhikà tvaü bhava patnã ca bhàvini ! .
     mantraråpà ca påtà ca matprasàdàdbhaviùyasi ..
     vahnistvàü bhaktibhàvena saüpåjya ca gçhe÷varom .
     ramiùyate tvayà sàrdhvaü ràmayà ramaõoyayà ..
     ityuktvàntardadhe devo devãmà÷vàsya nàrada ! .
     tatràjagàma saütrasto vahnirbrahmanide÷ataþ ..
     sàmavedoktadhyànena dhyàtvà tàü jagadambikàm .
     saüpåjya parituùñàva pàõiü jagràha mantrataþ ..
     tadà divyavarùa÷ataü sa reme ràmayà saha .
     atãvanirjane ramye saübhogasukhade sadà ..
     babhåva garbhastasyà÷ca hutà÷asya ca tejasà .
     taddadhàra ca sà devã divyaü dvàda÷avatsaram ..
     tataþ suùàva patrà÷ca ramaõãyànmanoharàn .
     dakùiõàmnirgàrhapatyàhavanãyàn krameõa ca ..
     çùayo munaya÷caiva bràhmaõàþ kùattriyàdayaþ .
     svàhàntaü mantramuccàrya havirdadati nitya÷aþ ..
     svàhàyukta¤ca mantra¤ca yo gçhõàti pra÷astakam .
     sarvasiddhirbhavettasya brahman grahaõamàtrataþ ..
     viùahãno yathà sarpo vedahãno yathà dvijaþ .
     patisevàvihãnà strã vidyàhãno yathà naraþ ..
     phala÷àkhàvihãna÷ca yathà vçkùo hi ninditaþ .
     svàhàhãnastathà mantro na drutaü phaladàyakaþ ..
     parituùñàþ dvijàþ sarve devàþ saüpràpuràhutim .
     svàhàntenaiva mantreõa saphalaü sarvakarma ca ..
     ityevaü kathitaü sarvaü svàhopàkhyànamuttamam .
     sukhadaü mokùadaü sàraü kiü bhåyaþ ÷rotumicchasi ..
     nàrada uvàca .
     svàhàpåjàvidhàna÷ca dhyànaü stotraü munã÷vara .
     saüpåjya vahnistuùñàva yena tàü vada me prabho ! ..
     ÷rãnàràyaõa uvàca .
     dhyàna¤ca sàmavedoktaü stotraü påjàvidhànakam .
     vadàmi ÷råyatàü brahman sàvadhànaü ni÷àmaya ..
     sarvayaj¤àrambhakàle ÷àlagràme ghañe'thavà .
     svàhàü saüpåjya yatnena yaj¤aü kuryàt phalàptaye ..
     svàhàü mantràïkabhåtà¤ca mantrasiddhisvaråpiõãm .
     siddhà¤ca siddhidàü néõàü karmaõàü phaladàü bhaje ..
     iti dhyàtvà ca målena dattvà pàdyàdikaü naraþ .
     sarvasiddhiü labhet stutvà målaü stotraü mune ÷çõu ..
     oü hrãü ÷rãü vahnijàyàyai devyai svàhetyanena ca .
     yaþ påjayecca tàü devãü sarveùñaü labhate dhruvam ..
     vahniruvàca .
     svàhàdyàþ prakçteraü÷à mantràntàïgasvaråpiõã .
     mantràõàü phaladàtrã ca dhàtrau ca jagatàü satã ..
     siddhiråpà ca siddhà ca siddhidà sarvadà nçõàm .
     hutà÷adàhikà ÷aktistatpràõàdhikaråpiõã ..
     saüsàrasàraråpà ca ghorasaüsàratàriõã .
     devajãvanaråpà ca devapoùaõakàriõã ..
     ùoóa÷aitàni nàmàni yaþ pañhedbhaktisaüyutaþ .
     sarvasiddhirbhavettasya sarvakarma su÷obhanam .
     aputtro labhate puttramamàryo labhate priyàm ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe svàhopàkhyànaü nàma . 40 . 7 -- 56 .. * .. bãddha÷aktivi÷eùaþ . tatparyàyaþ . tàrà 2 mahà÷rãþ 3 oïkàrà 4 ÷rãþ 5 manoramà 6 tàriõã 7 jayà 8 anantà 9 ÷ivà 10 loke÷varàtmajà 11 khadåravàsinã 12 bhadrà 13 vai÷yà 14 nãlasarasvatã 15 ÷aïkinã 16 mahàtàrà 17 vasucàrà 18 dhanandadà 19 trilocanà 20 locanàsyà 21 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<svàhàpatiþ>#, puü, (svàhàyàþ patiþ .) agniþ . iti dharaõiþ ..

#<svàhàpriyaþ>#, puü, (svàhàyàþ priyaþ .) agniþ . iti halàyudhaþ ..

#<svàhàbhuk>#, [j] puü, (svàhayà bhuïkte iti . bhuja + kvip .) devatà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<svit>#, vya, pra÷naþ . (yathà, mahàbhàrate . 5 . 35 . 8 .
     %<kiü bràhmaõà vai ÷reyàüso ditijàþ sidvirocana ..>%) vitarkaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 241 .. (yathà, meghadåte . 14 .
     %<adreþ ÷çïgaü harati pavanaþ kiü svidityunmukhãbhirdçùñocchràya÷cakitacakitaü mugdhasiddhàïganàbhiþ ..>% pàdapåraõam . iti medinã .. pra÷ne pçcchàyàm . yathàü svidekàkã vicarasi . vitarko nànàpakùàvamarùaþ . svit pra÷ne ca vitarke ca tathaiva pàdapåraõe . iti medinã . iti bharataþ ..

#<sviditaþ>#, tri, sveditaþ . yathà . vibhàùàyàmàdikarmaõoþ . bhàve àdikarmaõi càdito niùñhàyà ió và syàt . prasvedita÷caitraþ . presveditaü tena . ¤i svideti bhvàdiratra gçhyante ¤idbhiþ sàhacaryàt . svidyatestu svidita ityeva . iti siddhàntakaumudã ..

#<svinnaþ>#, tri, (svid + ktaþ .) gharmayuktaþ . yathà . svinno gharmopeto janaþ . iti halàyudhaþ .. (yathà ca kumàre . 7 . 77 .
     %<romodgamaþ pràdurabhådmàyàþ svinnàïguliþ puïgavaketuràsãt ..>% pakkam . yathà --
     %<÷asyaü kùetragàtaü pràhuþ satuùaü dhànyamucyate .
     àmaü vituùamityuktaü svinnamannamudàhçtam ..>% iti ÷ràddhatattvadhçtava÷iùñhavacanam ..

#<svãkàraþ>#, puü, (asvasya svasya kàraþ karaõam . sva + kç + gha¤ . abhåtatadbhàve cvãþ) aïgãkàraþ . yathà --
     %<sambidàgåþ pratij¤à ca sandhàvàca÷ca saïgaraþ .
     aïgãkàràbhyupagamaprati÷ravasamàdhayaþ ..
     saü÷ravoïkàraniyamorarãkàrà÷ravà api ..>% iti jañàdharaþ .. pratij¤ànam . iti ÷abdaratnàvalã .. asvaü svaü kurvan vyàpàraþ . yathà . na ca svãkàràt svatvaü svãkattureva dàtçtvàpatteþ . ki¤ca . manasà pàtramuddi÷ya ityàdi ÷àstre svãkàràt pràgeva dànapadaü dçùñam . nanu grahaõaü svãkàro'bhåtatadbhàve cvipratyayàt asvaü svaü kurvan vyàpàraþ bhavati kathaü tataþ pràgeva svatvam . ucyate utapannamapi svatvaü sampradànavyàpàreõa mamedamiti j¤ànena vyavahàràrhaü kriyata iti svãkàra÷abdàrthaþ . iti dàyabhàgaþ ..

#<svãyaþ>#, tri, (svasyàyamiti . sva + chaþ .) svakãyaþ . àtmãyaþ . yathà, skànde ÷ivavàkyam .
     %<÷ådraþ karmàõi yo nityaü svãyàni kurute priye .
     tasyàhamarcàü gçhõàmi candrakhaõóavibhåùite ! ..>% iti tithyàditattvam ..

#<svãyà>#, strã, (svasyeyamiti . sva + chaþ . ñàp .) nàyikàbhedaþ . tasyà lakùaõam . svàminyevànuraktà pativratà iti yàvat . asyà÷ceùñà svàmi÷u÷råùà ÷ãlarakùà saralatà kùamà ca . sà ca trividhà . mugdhà madhyà pragalbhà ca . etàþ sarvà nàyikà avasthàbhedena pratyeke navavidhà . proùitabhartçkà khaõóità kalahàntarità vipralabdhà utkaõñhità vàsakasajjà svàdhãnapatikà abhisàrikà pravatsyatpatikà ca . etàþ pratyeke uttamamadhyamàdhamabhedena aùñàviü÷atyuttara÷atanàyikà bhavanti . etàsàü divyàdivyagaõanàbhedena catura÷ãtyuttara÷atatrayaprakàrà bhavanti . tatra pramàõaü yathà . nàyikà trividhà . svãyà parakãyà sàmànyavanità ceti . tatra svàminyevànuraktà svãyà . na ca pariõãtàyàü paragàminyàmativyàptistatra pativratàyà eva lakùyatvàt . tasyà paragàmitayà parakãyatvameva samàyàti . asyà÷ceùñà . bhartuþ ÷u÷råùà . ÷ãlasaürakùaõam . àrjavam . kùamà ca . yathà --
     %<gatàgatakutåhalaü nayanayorapàïgàvadhi smitaü kulanatabhruvàmadhara eva vi÷ràmyati .
     vacaþ priyatama÷ruteratithireva kopakramaþ kadàcidapi cettadà manasi kevalaü majjati ..>% api ca .
     %<sa¤càro ratimandiràvadhi sakhãkarõàvadhi vyàhçtaü cetaþ kàntasamãhitàvadhi padanyàsàvadhi prekùitam .
     hàsya¤càdharapallavàvadhi mahàmàno'pi maunàvadhi sarvaü svàvadhi nàvadhiþ kulabhuvàü premõaþ paraü kevalam ..>% api ca .
     %<padanyàso gehàdvahiràühaphaõàrohaõasamaþ svagehàdanyat yadbhavanamaparadvãpatulitam .
     vaco lokàlabhyaü kçpaõadhanatulyaü mçgadç÷aþ pumànanyaþ kàntàdvidhuriva caturthãsamuditaþ ..>% svãyàpi trividhà . mugdhà madhyà pragalbhà ca . tatràïkuritayauvanà mugdhà . sà ca j¤àtayauvanà aj¤àtayauvanà ca . saiva krama÷o lajjàbhayaparàdhãnaratirnavoóhà . saiva krama÷o jàtapra÷rayà vi÷rabdhanavoóhà . asyà÷ceùñà . kriyà manoharà kope màrdavaü navavibhåùaõe samãhà ca .. * .. mugdhà yathà --
     %<àj¤aptaü kila kàmadevadharaõãpàlena kàle ÷ubhe vastuü vàstuvidhiü vidhàsyati tanau tàruõyameõãdç÷aþ .
     dçùñyà kha¤janacàturã mukharucà saudhàkarã màdhurã vàcà ki¤ca sudhàsamudralaharã làvaõyamàmantyate ..>% aj¤àtayauvanà yathà --
     %<nãràttãramupàgatà ÷ravaõayoþ sãmri sphurannetrayoþ ÷rotre lagnamidaü kimutpalamiti j¤àtuü karaü nyasyati .
     saivàlàïkura÷aïkayà ÷a÷imukhã romàvalãü pro¤chati ÷ràntàsmãti muhuþ sakhãmavidita÷roõãbharà pçcchati ..>% j¤àtayauvanà yathà --
     %<svayambhuþ ÷ambhurambhojalocane ! tatpayodharaþ .
     nakhena kasya dhanyasya candracåóo bhaviùyati .. * ..>% navoóhà yathà --
     %<haste dhçtàpi ÷ayane vinive÷itàpi kroóe kçtàpi yatate bahireva gantum .
     jànãmahe navabadhåratha tasya va÷yà .
     yaþ pàradaü sthirayituü kùamate kareõa ..>% yathà ca .
     %<balànnãtà pàr÷vaü sukhamanumukhaü naiva kurute dhunànà mårdhànaü kùipati vadanaü cumbanavidhau .
     hçdi nyastaü hastaü kùipati gamanàropitamanà navoóhà voóhàraü ramayati ca santàpayati ca .. *>% vi÷rabdhanavoóhà yathà --
     %<daramukulitanetrapàõinãvãniyamitabàhukçtoruyugmabandham .
     marakalitakucasthalaü navoóhà svapiti samãpamupetya kasya yånaþ .. * ..>% samànalajjàmadanà madhyà . eùava càtipra÷rayàdativi÷rabdhanavoóhà . asyà÷ceùñà sàgasi preyasi dhairye vakroktiradhairye paruùavàk . yathà --
     %<svàpe priyànanavilokanahànireva svàpacyutau priyakaragrahaõaprasaïgaþ .
     itthaü sarãruhamukhã paricintayantã svàpaü vidhàtumapi hàtumapi prapede .. * ..>% patimàtraviùayakelikalàpakovidà pragalbhà . ve÷yàyàü kulañàyà¤ca patimàtraviùayatvàbhàvàt na tatràtivyàptiþ . asyà÷ceùñà ratiprãtirànandàdàtmasaümohaþ . prathamaü yathà --
     %<saspç÷ya stanamàkalayya vadanaü saü÷liùya kaõñhasthalaü niùpãyàdharavimbamambaramapàkçùya vyudasyàlakàm .
     devasyàmbujinãpateþ samudayaü jij¤àsamàne priye vàmàkùã vasanà¤calaiþ ÷ravaõayornãlotpalaü nihnute .. * ..>% yathà ca .
     %<nakhàïkitamuraþsthale'dharatale radasya kùataü cyutà vakulamàlikà vigalità ca muktàvalã .
     ratàntasamaye mayà sakalametadàlokitaü smçtiþ kva ca patiþ kva ca kç ca tavàli ÷ikùàvidhiþ ..>% api ca .
     %<kànte talpamupàgate vigalità nãvã svayaü bandhanàt vàsa÷ca ÷lathamekhalàguõadhçtaü ki¤cit nitambe sthitam .
     etàvat sakhi vedmi kevalamaho tasyàïgasaïge punaþ ko'sau kàsmi rata¤ca kãdç÷amiti svalpàpi me na smçtiþ .. * ..>% madhyàpragalbhe mànàvasthàyàü pratyekaü trividhe . dhãrà adhãrà dhãràdhãrà ceti . vyaïgyakopaprakà÷à dhãrà . avyaïgyakopaprakà÷à adhãrà . vyaïgyàvyaïgyakopaprakà÷à dhãràdhãrà . iyàüstu vi÷eùaþ . madhyamàyàþ dhãràyàþ kopavya¤jikà gãþ . adhãràyàþ paruùavàk . dhãràdhãràyà vacanarudite prakà÷ike . prauóhàdhãràyàstu ratàvaudàsyam . adhãràyàstarjanatàóanàdiþ . dhãràdhãràyà ratàvaudàsyaü tar¤janàdi ca kopaprakà÷akam . yattu dhãràdibhedaþ svãyàyà eva na parakãyàyà iti pràcãnalikhanaü tadàj¤à màtraü dhãràtvamadhãràtvaü tadubhaya¤ca mànaniyatameva parakãyàyà màna÷ca neti vaktuma÷akyatvàt parakãyàyà màna÷cetteùàmapyàva÷yakatvàditi bhàvaþ .. * .. madhyà dhãrà yathà --
     %<lolàlipu¤je vrajato niku¤je sphàrà babhåvuþ ÷ramavàridhàràþ .
     dehe samãhe bhavato vidhàtuü dhãraü samãraü nalinãdalena .. * ..>% madhyà adhãrà yathà --
     %<jàtaste ni÷i jàgaro mama punarnetràmbuje ÷oõimà niùpãtaü bhavatà madhu pravitataü vyàghårõitaü me manaþ .
     bhràmyadbhçïgaghane niku¤jabhavane labdhaü tvayà ÷rãphalaü pa¤ceùuþ punareùa màü bahutaraiþ kråraiþ ÷araiþ kçntati .. * ..>% madhyà dhãràdhãrà yathà --
     %<kàntànuràgacaturo'si manoharo'si nàtho'si ki¤ca navayauvanabhåùito'si .
     itthaü nigadya sudç÷à vadane priyasya ni÷vasya vàspalulità nihità dçgantàþ .. * ..>% prauóhà dhãrà yathà --
     %<no talpaü bhajase na jalpasi sudhàdhàrànukàrà giro dçkpàtaü kuruùe na và parijane kopaprakà÷acchalàt .
     itthaü ketakagarbhagauri dayite kopasya saügopanaü kiü syàdeva na cet punaþ sahacaro kurvãta sàci smitam .. * ..>% pragalbhà adhãrà yathà --
     %<pratiphalamavalokya svãyamidoþ kalàyàü hara÷irasi parasyàvàsamà÷aïkamànà .
     giri÷amacalakanyà tarjayàmàsa kampapracalavalayavellatkàntibhàjà kareõa .. * ..>% pragalbhà dhãràdhãrà yathà --
     %<talpopàntamupreyuùi priyatame sàcãkçtagrãvayà kàkuvyàkulavàci sàcihasitasphårjatkapola÷riyà .
     hastanyastakare punarmçgadç÷à làkùàrasàkùalitaprauùñhãpçùñhamayåkhamàüsalaruco visphàrità dçùñayaþ .. * ..>% ete dhãràdiùaóbhedà dvividhà . dhãrà jyeùñhà kaniùñhà ca . adhaurà jyeùñhà kaniùñhà ca dhãràdhãrà jyeùñhà kaniùñhà ca ityapi kvacit pàñhaþ ete dhãràditrayo medàt dvividhà bhavanti . jyeùñhà kaniùñhà ca . pariõãtatve sati bhartaradhikasnehà jyeùñhà . pariõãtatve sati bharturnyånasnehà kaniùñhà . adhikasnehàsu nyånasnehàsu màmànyavanitàdiùu nàtivyàptiþ . pariõãtatvapadena vyàvartanàt . nàpi parakauyàyàmativyàptiþ . bhartçpadena tadvyàvçtteþ . dhãrà jyeùñhà kaniùñhà ca yathà --
     %<ekasmin ÷ayane saroruhadç÷orvij¤àya nidràü tayorekàü pallavitàvaguõñhanapañàmutkandharo dçùñavàn anyasyàþ savidhaü sametya nibhçtaü vyàlolahastàïgulivyàpàrairvasanà¤cala¤capalayan svàpacyutiü ktçpta vàn .. .. * ..>% adhãrà jyeùñhà kaniùñhà yathà --
     %<antaþkopakaùàyite priyatame pa÷yan ghane kànane puùpasyàvacayàya namravadanàmekàü samàyojayan .
     ardhonmãlitalocanà¤calacamatkàràbhiràmànanàü smeràrdràdharapallavàü navabadhçmanyàü samàliïgati ..>% dhãràdhãrà jyeùñhà kaniùñhà ca yathà --
     %<dhairyàdhairyaparigrahagrahilayoreõãdç÷oþ prãtaye ratnadvandvamanantakàntiruciraü muùñidvaye nyastavàn .
     ekasyàþ kalayan kare prathamato ratnaü parasyàþ priyo hastàhastimiyàt spç÷an kucatañãmànandamàvindati ..>% iti rasama¤jarã ..

#<svårcha>#, à vismçtau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) dantyàdiþ hnasvã vakàrayuktaþ . kvipi ràchorlope svåþ svurau svuraþ . à svårchitaü svårõaü tena . svarchati kathàü madyapaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<svç>#, å ÷abdopatàpayoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø-÷abde akaø-upatàpe sakaø-veñ .) dantyàdirvakàropadhaþ . å, asvàrãt pikaþ . asvàrùãt khalaü ràjà . iti durgàdàsaþ ..

#<své>#, gi hiüsane . iti kavikalpadrumaþ .. (kryàøparaø-sakaø-aniñ .) dantyàdirvakàropadhaþ . tadrahito'pãti kecit . gi, svçõàti svårõaþ svårõiþ . iti durgàdàsaþ ..

#<sveka>#, ç, ïa gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-sakaø-señ .) vakàrayuktaþ . ç, asisvekat . ïa, svekate . iti durgàdàsaþ ..

#<svecchà>#, strã, (svasya icchà .) svakãyecchà . tatparyàyaþ . yadçcchà 2 svairità 3 . iti hemacandraþ .. (yathà, kathàsaritsàgare . 25 . 48 .
     %<sa ca matsyo'bdhimadhyena tatkàlaü svecchayà caran .
     utsyaladvãpanikañaü jagàma vidhiyogataþ ..>%)

#<svecchàmçtyuþ>#, puü, (svecchayà mçtyuryasya .) bhãùmaþ .. iti trikàõóa÷eùaþ .. svecchayà maraõa¤ca . tadyukte, tri ..

#<svedaþ>#, puü, (svid + ghaj .) gharmaþ ityamaraþ .. 1 . 7 . 33 .. svedanam . iti medinã .. bhàvarà iti bhàùà .. * .. uùmà . tàpaþ . athàtaþ svedàvyàyaü vyàkhyàsyàmaþ . iti ha smàha bhagavànàtreyaþ .
     %<atha svedàn pravakùyàmi yairyathàvat prayojitaiþ svedasàdhyàþ pra÷àmyanti gadà vàtakaphàtmakàþ ..
     snehapårbaprayuktena svedenàvajite'nile .
     purãùamåtraretàüsi na sajjanti kadàcana ..
     ÷uùkàõyapi ca kàùñhàni snehasvedopapàdanaiþ .
     namayanti yathànyàyaü kiü punarjãvato naràn ..
     yogartuvyàdhitàpekùo nàtyuùõo'timçdurna ca .
     dravyavàn kalpito de÷e svedaþ kàryakaro mataþ ..
     vyàdhau ÷ãte ÷arãre ca mahàn svedo mahàbale ..
     durvale durbalaþ svedo madhyame madhyamo hitaþ .. * ..
     vàta÷leùmaõi vàte và kaphe và sveda iùyate .
     snigdharåkùastathàsnigdho'råkùa÷càpyupakalpitaþ ..
     àmà÷ayapate vàte kaphe pakkà÷ayà÷rite .
     råkùapårbo hitaþ svedaþ snehapårbastathaiva ca ..
     vçùaõau hçdayaü dçùñã svedayenmçdu và na và .
     madhyamaü vaükùaõau ÷eùamaïgàvayavamiùñataþ ..
     su÷uddhailaktakaiþ piõóyà godhåmànàmathàpi và .
     padmotpalapalà÷airvà svedaþ sambçtya cakùuùã ..
     muktàvalãbhiþ ÷ãtàbhiþ ÷ãtalairbhàjanairapi .
     jalàrdrairjalajairhastaiþ khidyato hçdayaü spç÷et ..
     ÷ãta÷ålavyuparame stambhagauraùanigrahe .
     saüjàte màrdave svede svedanàdviratirmatà ..
     pipàsà gàtrasadanaü mårchàpittaprakopaõam .
     dàhaþ svedo'ïgadaurbalyamatisvinnasya lakùaõam ..
     uktastasyà÷itãye yo graiùmikaþ sarva÷o vidhiþ .
     so'tisvinnasya kartavyo madhurasnigdha÷ãtalaþ ..>% a÷itãye a÷anàdhyàye .. * ..
     %<kaùàyamadyanityànàü garbhiõyà raktapittinàm .
     pittinàü sàtisàràõàü råkùàõàü madhumehinàm ..
     vidagdhabhçùñavradhnànàü viùamadyavikàriõàm .
     tàntànàü naùñasaüj¤ànàü sthålànàü pittamehinàm ..>% tàntànàü klàntànàm .
     %<tçùatàü kùutparãtànàü kruddhànàü ÷ocatàmapi .
     kàmalyudariõà¤caiva kùatànàmàóhyarogiõàm ..
     durbalàtivi÷uùkàõàmupakùãõaujasàntathà .
     bhiùak taimirikàõà¤ca na svedamavatàrayet .. * ..
     prati÷yàye ca kàse ca hikkà÷vàseùvalàghave .
     karõamaõyàü ÷iraþ÷åle svarabhede galagrahe ..
     arditaikàïgasarvàïgapakùàghàte vinàmake .
     koùñànàhavibandheùu måtràghàte vijçmbhake ..
     pàr÷vapçùñhakañãkukùisaügrahe gçdhrasãùu ca .
     måtrakçcchre mahattve ca muùkayoraïgamardake ..
     pàdorujànujaïkùàrtisaügrahe ÷vayathàvapi .
     khalvauùvàme ca ÷ãte ca vepathau vàtakaõñake ..
     saïkocàyàma÷åleùu stambhagauravasuptiùu .
     sarveùveùu vikàreùu svedanaü hitamucyate .. * ..
     tilamàùakulatthànnaghçtatailàmiùaudanaiþ .
     pàyasaiþ kç÷arairmàüsaiþ piõóasvedàn prayojayet ..
     gokharà÷vavaràhoùñra÷akçdbhiþ satuùairyavaiþ .
     sikatàpàü÷upàùàõakarãùàyasapåñakaiþ ..
     ÷laiùmikàn svedayet pårvairvàtikàn samupàcaret ..
     dravyàõyetàni ÷asyante yathàsvaü prastareùvapi ..
     bhågçheùu ca jentàkeùåùõagarbhagçheùu ca .
     vidhåmàïgàratapteùvabhyaktaþ svidyati nà mukham ..
     gràmyànåpaudakaü màüsaü payovasta÷irastathà .
     varàhamadhyapittàsçksnehavattilataõóulàþ ..
     ityetàni samutkvàthya nàóãsvedaü payojayet .
     de÷akàlavibhàgaj¤o yuktyàpekùã bhiùaktamaþ .. * ..
     vãraõàmçtakairaõóa÷igrumålakasarùapaiþ .
     vàsàvaü÷akara¤jàrkapatraira÷mantakasya ca ..
     ÷obhà¤janaka÷auvãramàlatãsurasàrjakaiþ .
     patrairutkvàthya salilaü nàóãsvedaüprayojayet ..
     bhåtãkapa¤camålàbhyàü surayà dadhimastunà .
     måtrairamlai÷ca sasnehairnàóãsvedaü prayojayet .. * ..
     eta eva ca niryahàþ prayojyà jalakoùñhake .
     svedanàrthaü ghçtakùãratailakoùñhàü÷ca kàrayet ..
     godhåma÷akalai÷cårõairyavànàmamlasaüyutaiþ .
     sasnehakiõvalavaõairupanàhaþ pra÷asyate .. * ..
     gandhaiþ suràyàþ kiññena jãvantyà ÷atapuùpayà .
     umayà kuùñhatelàbhyàü yuktayà copanàhayet .. * ..
     carmabhi÷copanaddhavyaþ salomabhirapåtibhiþ .
     uùõavãryairalàbhe tu kauùeyàvika÷àñakaiþ ..
     ràtrau baddhaü divà mu¤cet mu¤cedràtrau dibàkçtam .
     vidàhaparihàrthaü syàt prakarùastu ÷ãtalaiþ ..
     saïkaraþ 1 prastaro 2 nàóã pariùeko 4 'vagàhanam 5 .
     jentàko 6 '÷maghanaþ 7 karùuþ 8 kuñã 9 bhåþ 10 kumbhireva ca 11 ..
     kåpo 12 holàka 13 ityete svedayanti trayoda÷a .
     te yathàvat pravakùyante sarva evànupårba÷aþ ..>% iti .. * .. tatra vastràntaritairavastràntaritairvà piõóairyayoktairupasvedanaü saïkarasveda iti vidyàt .. 1 .. ÷åka÷amãdhànyapulàkànàü ve÷avàrapàyasakç÷arotkàrikàdãnàü vàprastare kauùeyàvikottarapracchade pa¤càïguloruvukàrkapatrapracchade và svabhyaktasarvagàtrasya ÷ayànasyopari svedanaü prastarasveda iti vidyàt .. 2 .. svedanadravyàõàü punarmålaphalapatrabhaïgàdãnàü mçga÷akunipi÷ita÷iraþpadàdãnàmuùõasvabhàvànàü và yathàrhamamlalabaõasnehopasaühitànàü måtrakùãràdãnàü và kumbhyàü vàspamanudvamantyàmutkvathitànàü nàóyà ÷areùãkàvaü÷adalakara¤jàrkapatrànyatamakçtayà gajàgrahastasaüsthànayà vyàmadãrghayà vyàmàrdhadãrghayà và vyàmacatarbhàgàùñabhàgamålàgrapariõàhasrotasà sarvato vàtaharapatrasaüvçtacchidrayà dvistrirvà vinamitayà vàtaharasiddhasnehàbhyaktagàtrasya vàspamupaharet . vàspo hyanårdhvagàmãvihatacaõóavegastvacamavidahan sukhaü svedayatãti nàóãsvedaþ .. 3 .. vàtikottaravàtikànàü punarmålàdãnàmutkvàthaiþ sukhoùõaiþ kumbhãrvaùånikàþ pranàóãrvà pårayitvà yathàrhasiddhasnehàbhyaktagàtraü vastràbacchannaü pariùecaye diti pariùekaþ .. 4 .. vàtaharotkvàthakùãraghçtatailapi÷itarasoùõõasalilakoùñhakàvagàhastu yathokta evàvagàhaþ .. 5 .. atha jentàkaü cikãrùa rbhåmiü parãkùeta . tatra pårbasyàü di÷yuttarasyàü và guõavati pra÷aste bhåmibhàge kçùõamçttike suvarõavarõamçttike và parãvàpapuùkariõyàdãnàü jalà÷ayànàmanyatamasya kåle dakùiõe ùa÷cime và såpatãrthe samasuvibhaktabhåmibhàge saptàùñau và aratnãþ supakramyodakàt pràïmukhamudaïmukhaü và abhimusvatãryaü kåñànàraü kàrayet . utsedhavistàrataþ paramaratnãþ ùoóa÷a samantàt suvçtaü mçtkarmasampannamanekavàtàyanam . asya kåñàgàrasyàntaþ samantato bhittimaratri vistàrotasedhàü piõóikàü kàrayet àkapàñàñ . madhye càsya kåñàgàrasya catuùkiùkumàtraü puruùapramàõaü mçõmayaü kandåsaüsyànaü bahusåkùmacchidramaïgàrakoùñhakastambhaü sapidhànaü kàrayet . ta¤ca khàdiràõàmà÷vakarõàdãnàü và kàùñhànàü pårayitvà pradãpayet . sa yadà jànãyàt sàdhu dagdhàni kàùñhàni gatadhåmàni avatapta¤ca kevalamagninà tadagnigçhaü svedayogyena coùmaõà yuktamiti tatraivaü puruùaü vàtaharàbhyaktagàtraü vastràvacchanna prave÷ayet . prave÷ayaü÷cainamanu÷iùyàt sãmya pravi÷akasyàõàyàrogyàya ceti . pravi÷ya cainàü piõóikàmadhiruhya pàr÷vàparapàr÷vàbhyàü yathàsukhaü ÷ayãthàþ . na ca tvayà svedamårchàparãtenàpi satà piõóikaiùà vimoktavyà àpràõocchàsàt . bhra÷yamàno hataþ piõóikàvakà÷àt dvàramanadhigacchan svedamårchàparãtatayà sadyaþpràõàn jahyàþ . tasmàt piõóikàmenàü na katha¤cana mu¤cethàþ . tvaü yadà jànãyàþ vigatàbhiùyandamàtmànaü samyak prasrutasvedapicchaü sarvasrotovimuktaü laghubhåtamapagatavibaddhastambhasuptivedanàgauravamiti tatastàü piõóikàmanusaran dvàraü prapadyethàþ . niùkramya ca na sahasà cakùuùoþ paripàlanàrthaü ÷ãtodakamupaspç÷ethàþ . apagatasantàpaklamastu muhårtàt sukhoùõena vàriõà yathànyàyaü pariùikto'÷nãyàþ . iti kùentàkaþ svedaþ .. 6 ..
     %<÷ayànasya pramàõena ghanàma÷mamayãü ÷ilàm .
     tàpayitvà màrutaghnairdàrubhiþ saüpradãpitaiþ ..
     vyapohya sarvànaïgàràn prokùya caivoùõavàriõà .
     tàü ÷ilàmatha kurvãta kau÷eyàvikasastaràt ..
     tasyàü svabhyaktasarvàïgaþ ÷ayànaþ svidyate sukham .
     rauravàjinakau÷eyapràvàràdyaiþ susaüvçtaþ ..
     ityukto'÷maghanasvedaþ karùåsvedaþ pravakùyate .. 7 ..
     khànayet ÷ayanasyàdhaþ karùåsthànavibhàgavit .
     dãptairadhåmairaïgàraistàü karùåüpårayettataþ ..
     tasyàmupari ÷ayyàyàü svapansvidyati nà sukham .. 8 anatyutsedhavistàràü vçttàkàràmalocanàm .
     ghanabhittiü kuñãü kçtvà kuùñhàdyaiþ saüpralepayet ..
     kuñãmadhyebhiùak ÷ayyàü svàstãrõà¤copakalpayet pràvàràjinakauùeyakuthakambalagolakaiþ ..
     hasantikàbhiraïgàraiþ pårõàbhistà¤ca sarva÷aþ .
     parivàryàntaràrohe'bhyaktaþ svidyati nà sukham .. 9 ..
     ya evà÷maghanasvedavidhirbhåmau sa eva tu .. 10 ..
     pra÷astàyàü nivàtàyàü samàyàmupadi÷yate .
     kumbhãü bàtaharakvàthapårõàü bhåmau nikhàtayet ..
     ardhabhàgaü tribhàgaü và ÷ayanaü tatra copari .
     sthàpayedàsanaü vàpi nàtisàndraparicchadam ..
     atha kumbhyàü susantaptàn prakùipedayaso guóàn .
     pàùàõàn boùmaõà tena tatsthaþ svidyati nà sukham .. 11 ..
     susaüvçtàïgaþ svabhyaktaþ snehairanilanà÷anaiþ .
     kåpaü ÷ayanavistàraü dviguõa¤càpi vedhataþ ..
     de÷e nibàte ÷aste ca kuryàdantaþ sumàrjitam .
     hastya÷vagokharãùñràõàü karãùairdagdhapårite ..
     svavacchannaþ susaüstãrõe'bhyaktaþ svidyati nà sukham .. 12 ..
     dhãtãkàntu karãùàõàü yathoktànàü pradãpayet ..
     dhãtãkàü guõóikàm .
     ÷ayanàntaþpramàõena ÷asyàmupari tatra ca .
     sudagdhàyàü vidhåmàyàü yathoktàmupakalpayet ..
     svavacchannaþ sukhaü yatràbhyaktaþ svidyati nà sukhat .
     holàphasveda ityeùa sukhaprokto maharùiõà .. 13 ..
     iti trayoda÷avidhaþ svedo'gniguõasaü÷rayaþ .. * ..
     vyàyàma uùmamadanaü gurupràvaraõaü kùudhà .
     bahupànaü bhayakrodhàvupanàhàhavàtaõàþ .
     svedayanti da÷aitàni naramagniguõàdçte ..
     ityukto dvividhaþ svedaþ saüyukto'gniguõairna ca .
     ekàïgasarvàïgagataþ snigdho råkùastathaiva ca ..
     ityetat dvividhaü dvandvaü svedamuddi÷ya kãttitam .
     snigdhasvedairupakramya svinnaþ pathyà÷ano bhavet .
     tadahaþ svinnamàtrastu vyàyàmaü varjayennaraþ ..>% iti .. * .. tatra ÷lokàþ .
     %<svedo yathà kàryakaro hito yebhya÷ca yadvidhaþ .
     yatra de÷e yathàyogyo de÷o rakùya÷ca yo yathà ..
     svinnàtisvinnaråpàõi tathàtisvinnabheùajam .
     asvedyàþ svedayogyà÷ca svedadravyàõi kalpanà ..
     trayoda÷avidhaþ svedo vinà da÷avidho'gninà .
     saügraheõa ca ùañ svedàþ svedàdhyàye nidar÷itàþ ..
     svedàdhikàre tadvàcyamuktametanmaharùiõà .
     ÷iùyaistu pratipattavyamupadeùñà punarvasuþ ..>% iti carakãyasvedàdhyàyaþ samàptaþ .. * .. atha svedavidhiþ .
     %<sveda÷caturvidhaþ proktastàpoùmasvedasaüj¤itaþ .
     upanàho dravasvedaþ sarve vàtàrtihàriõaþ ..>% tàpasvedaþ uùmasveda÷ca tàbhyàü saüj¤itaþ . upanàhaþ upanàhasvedaþ .
     %<svedau tàpoùõajau pràyaþ ÷leùmaghnau samadãritau .
     upanàhastu vàtaghnaþ pittaroge dravo hitaþ ..>% dravo dravasvedaþ . mahàbale mahàvyàdhau ÷ãte svedo mahàn smçtaþ . durbale durbalasvedo madhyame madhyamo mataþ .. valàse råkùaõaþ svedo råkùaþ snigdhaþ kaphànile .. råkùaõaþ råkùayatãtiþ råkùaõaþ nandyàditvàt anapratyayaþ .
     %<kaphamedovçte vàte koùõagehaü raveþ karàt .
     niyuddhaü màrgagamanaü gurupràvaraõaü dhruvam ..
     cintàvyàyàmabhàràü÷ca sevetàmayamuktaye .
     yeùàü nasyaü pradàtavyaü vasti÷càpi hi dehinàm .
     ÷odhanoyà÷ca ye kecit pårbasvedyà÷ca te matàþ .
     svedyàþ årdhvaü trayo'poha bhagandaryar÷asastathà .
     a÷maryà càturo jantuþ ÷amayecchastrakarmaõaþ ..>% ÷astrakarmaõa årdhvaü pa÷càccati su÷rute . pa÷càt svedyà hçte ÷alye måóhagarbhagade tathà . kàle prajàte'kàle bà pa÷càt svedyà nitambinã . sarvàn svedànnivàte ca jãrõe'nne và vicàrayet .. svedàddhàtusthità doùà svehaklinnasya dehinaþ . dravatvaü pràpya koùñhàntargatvà yànti virekitàm .. snehàbhyakta÷arãrasya ÷ãteràcchàdya cakùuùã . khedyamànasya ca muhurhçdayaü ÷ãtalaiþ spç÷et .. ÷ãtairàrdravastràdibhiþ ..
     %<ajãrõo durbalo mehã kùatakùãõaþ pipàsitaþ .
     atãmàrã raktapittã pàõóurogã tathodarã .
     medasvã garbhiõã caiva na hi svedyà vijànatà ..
     svedàdeùàü yànti dehà vinà÷aü no sàdhyatvaü yànti caiùàü vikàràþ ..
     etànapi mçdusvedaiþ svedasàdhyànupàcaret .
     mçdusvedaü prayu¤jãta tathà hçnmaùkadçùñiùu ..
     atisvedàt sandhipãóà dàhatçùõà klamo bhramaþ .
     pittàsçkpióakàkopastatra ÷ãtairupàcaret ..>% tatra tàpasvedamàha .
     %<teùu tàpàbhidhaþ svedo bàlukàvastrapàõibhiþ .
     prataptairamlamiktai÷ca kàye'laktakaveùñite .. * ..>% uùõasvedamàha .
     %<athavà vàtanirõà÷adravyakvàtharasàdibhiþ .
     uùõairghañaü pårayitvà pàr÷ve cchidraü vidhàya ca ..
     vimuóyàsyaü trikhaõóa¤ca dhàtajàü kàùñhajàmuta .
     ùaóaïgulàsyàü gopucchàü nàóãü yu¤jyàt dvihastikàm ..
     sukhopaviùñaü svabhyaktaü gurupràvaraõàvçtam .
     hasti÷uõóikayà nàdyà svedayedvàtarogiõam ..>% trikhaõóamiti svedasaukaryàrtham . ùaóaïgulàsyàmiti måle ùaóaïgulavi÷àlamukhàm . gopucchamiva kramakç÷àü tenàgre gopucchàgraparimàõena kç÷àü nàóãü ataþ sarandhràm . dvihastikàü hastadvayaparimàõàm . hasti÷uõóikayeti hasti÷uõóavat kramakç÷atvàt nàóyà iyaü saüj¤à .
     %<puruùàyàmamàtràntu bhåmiü saümàrjya khàdiraþ .
     kàùñhairdagdhvà tathàbhyukùya kùãradhànyàmlavàribhiþ ..
     vàtaghnapatrairàcchàdya ÷ayàna svedayennaram .
     evaü màùàdibhiþ svinnaiþ ÷ayànaþ svedamàcaret ..>% upanàhasvedaþ .
     %<tathopanàsveda¤ca kuryàdvàtaharauùadhaiþ .
     pradihya dehaü vàtàrtaü kùãramàüsarasàdibhiþ ..
     amlapiùñaiþ salavaõaiþ sukhoùõaiþ snehasaüyutaiþ .
     tato gràmyànpamàüsairjãvanãyagaõena ca ..
     dadhisauvãrakakùãrairvãratarvàdinà tathà .
     kulatthamàùagodhåmairatasãtilasarùapaiþ ..
     ÷atapuùpàdevadàru÷ephàlãsthålajãrakaiþ .
     eraõóamålabãjai÷ca ràsnàmålaka÷igrubhiþ ..
     misikçùõàkuñherai÷ca lavaõairamlasaüyutaiþ .
     prasàraõya÷vagandhàbhyàü balàbhirda÷amålakaiþ ..
     guóåcyà vànarãbãjairyathàlàbhaü samàhçtaiþ .
     kùaõaiþ svinnai÷ca vastreõa baddhaiþ saüsvedayennaram ..
     mahà÷àlvanasaüj¤o'yaü yogaþ sarvànilàrtihçt ..>% asyàyamarthaþ . upanàhasveda¤ca kuryàt . kena prakàreõa ityàkàïkùàyàü tatprakàramàha vàtaharauùadhaiþ . kathaübhåtaiþ . amlapiùñaiþ amlena kà¤jikatakràdinà piùñaiþ salavaõaiþ snehayuktaiþ kùoramàüsarasànvitaiþ . sukhoùõaiþ . vàtàttadehe pradihya pralipya svedayedityarthaþ . athavàstena saüpriùñaiþ koùõaiþ såkùmapañasthitaiþ . bheùajaiþ svedayet . kiüvà svinnaiþ koùõaiþ pañasthitaiþ .. * .. dravasvedamàha .
     %<dravasvedastu vàtaghnadravyakvàthena pårite .
     kañàhe koùñhake vàpi såpaviùño'vagàhayet ..
     sauvarõaü ràjataü vàpi tàmraü lauha¤ca dàrujam .
     koùñhakaü tatra kurvãtocchràye ùaóviü÷adaïgulam .
     àyàme tàvadeva syàccatuùkoõastu cikvaõam ..>% pakùàntaramàha .
     %<nàbheþ ùaóaïgulaü yàvanmagnaþ kvàthasya dhàrayà .
     koùõayà skandhayoþ siktastiùñhet snigdhatanurnaraþ ..>% ayamarthaþ . prathamato vàtaghnadravyakvàthena kañàhaü pårite koùñhake kañàhe và såpaviùñastiùñhet athavà nàbheþ ùaóaïgulamårdhvaü yàvat kvàthe magna upaviùñaþ . pa÷càt kvàthasya dhàrayà skandhayoþ sicyabhànastiùñhet . tathà ca koùñhakaü paripårõaü bhavatãtyarthaþ . kvàthapakùe prathamataþ snehàbhyaktatanurupavi÷et .
     %<muhårtaikaü samàrabhya yàvat syàttaccatuùñayam .
     tàvattadavagàheta yàvadàrogyani÷cayam ..
     evaü talena dugdhena sarpiùà svedayennaram .
     ekàntaro dvyantaro và yuktaþ sneho'vagàhane ..
     etàvatà kvàtho dugdha¤ca nityameva yujyate ..>% snehastu dinamekaü dve và dine gamayitvà yuktaþ . agnimàndya÷aïkayeti bhàvaþ .
     %<siràmukhairlomakåpairdhamanãbhi÷ca tarpayan .
     ÷arãre balamàdhatte yuktaþ sneho'vagàhane ..
     jalasiktasya vardhante yathà måle'ïkuràdayaþ .
     tathava dhàtuvçddhirhi snehasiktasya jàyate ..
     nàtaþ parataraþ ka÷cidupàyo vàtanà÷anaþ .
     ֋ta֌lavyuparame strambhagauravanigrahe .
     dãpte'gnã màrdave jàte snedanàdviratirmatà ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<svedacåùakaþ>#, puü, (svedhaü cåùati pibatãti . cåùa + õvul .) ÷ãtalavàyuþ . iti kecit ..

#<svedajaþ>#, tri, (svedàt jàyate iti . jana + óaþ .) svedàjjàtajantuþ . kramidaü÷àdiþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 51 .. tadgaõà yathà --
     %<saüsvedajavikàrà÷ca yathà yebhyo bhavanti ca .
     mànuùasvedamalajà makùikàdyà bhavanti ca ..
     navameghaprasiktàyàü pipàlikagaõàdayaþ .
     sasvedajàpi vij¤eyà vçkùagopa÷ujantavaþ ..
     samidbhyà màùamudgebhyaþ phalebhya÷caiva jantavaþ .
     jàyanta krimayà vipràþ kàùñabhyo ghuõakàdayaþ ..
     tathà ÷ukravikàrebhyaþ påtikàþ prabhavanti ca .
     saüsvedajà÷ca jàyante vç÷cikàþ ÷uùkagomayàt ..
     gobhyo hi mahiùebhya÷ca mànuùebhya÷ca jantavaþ .
     matsyàdidhya÷ca vividhà antaþkukùau vi÷aùataþ ..
     athànyàni ca såkùmàõi såkùmayåkàstathaiva ca .
     gobhyà'÷vebhyastathà caiva aùñàpadakinãnakàþ ..
     makùikàõàü vikàrà÷ca utsçùñodakakardamaiþ .
     ÷aràvati vikàrà÷ca karãùebhyo bhavanti hi ..
     evamàdirasakhyàto gaõaþ saüsvedajo mayà .
     samàsànnihito hyeùa pràkkarmava÷ajaþ smçtaþ ..>% iti vahnipuràõe kà÷yapãyavaü÷anàmàdhyàyaþ ..

#<svedanaü>#, klã, (svid + lyuñ .) svedaþ . iti medinã .. svedanayantraü yathà --
     %<nibaddhamauùadhaü såtaü bhårje tattriguõàmbare .
     rasapoñalikàü kàùñhe dçóhaü baddhvà guõena hi ..
     sandhànapårõaü kumbhàntaþ svàvalambanasaüsthitam .
     adhastàjjvàlayedvahniü tattaduktakrameõa hi .
     dolàyantramidaü proktaü svedanàkhyaü tadeva hi ..>% sandhànaü kà¤jikàdi .
     %<sàmbusyàlãmukhe baddhe vastre svedyaü nidhàya ca .
     pidhàya pacyate yatra tadyantraü svedanaü smçtam ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. (svedayatãti . svid + õic + lyuþ . svedake, tri . yathà, su÷rute . 3 . 4 .
     %<svedano durgandhaþ pãta÷ithilàïgastàmranakhanayanatàlujihvoùñhapàõipàdatala ityàdi ..>%

#<svedanikà>#, strã, (svedanamastyasyà iti . ñhan .) kanduþ . iti hemacandra .. bharjanapàtram . bharjana÷àlàca ..

#<svedanã>#, strã, (svidyate'nayeti . svid + lyuñ . ïãp .) lauhamayapàtram . tàoyà iti lohatà iti ca khyàtam . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . kanduþ 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 30 svedanikà 3 . iti hemacandraþ ..

#<svedamalojjhitadehaþ>#, puü, (svedamalena ujjhitaþ deho yasya .) sarvakalpãyajinàttamaþ . iti hemacandraþ .. svedamalatyaktakàya÷ca . tadyukte, tri ..

#<svedavipruñ>#, [ù] strã, gharmabinduþ . svedasya vipruñ binduþ . iti ùaùñhãtatpuruùasamàsaniùpannà ..

#<svairaþ>#, tri, (svena svàtantryeõa ãrte iti . ãra gatau + ac . %<svàdãreriõoþ .>% 6 . 1 . 89 . ityasya vàrtikoktyà vçddhiþ .) svacchandaþ . (yathà, raghuþ . 2 . 5 .
     %<avyàhataiþ svairagataiþ sa tasyàþ samràñ samàràdhanatatparo'bhåt .>%) mandaþ . iti medinã .. (yathà, mahàbhàrate . 4 . 66 . 49 .
     %<athottaraþ ÷ubhairgandhairmàlyai÷ca vividhaistathà .
     àkãryamàõaþ saühçùño nagaraü svairamàgamat .. * ..>% vçthàlàpaþ . yathà, tatraiva . 1 . 42 . 2 .
     %<naivànyathedaü bhavità pitareùa bravãmi te .
     nàhaü mçùà bravãmyeva saireùvapi kutaþ ÷apan ..>%)

#<svairatà>#, strã, (svairasya bhàvaþ . svaira + tal .) svairità . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ . 3 . 2 . 2 ..

#<svairiõã>#, strã, (svenaiva ãrayituü ÷ãlamasyàþ . ãra + õiniþ . ïãp . syàdãreriõàriti vçddhiþ .) vyabhicàriõã ityamaraþ . 2 . 6 . 11 .. sà tu catuþpuruùagàminã (yathà, mahàbhàrate . 1 . 123 . 73 -- 74 .
     %<pàõóustu punarevainàü puttralobhàt mahàya÷àþ .
     vaktumaicchaddharmapatnãü kuntã tvenamathàvravãt ..
     nàta÷caturthaü pramavamàpatsvapi vadantyuta .
     ataþ paraü svairiõã syàdbandhakã pa¤came bhavet ..>%)

#<svairità>#, strã, (svairiõo bhàva . tal . ñàp .) svacchandatà . tatparyàyaþ . yadçcchà 2 . ityamaraþ . 3 . 2 . 2 ..

#<svairindhnã>#, strã, parave÷masthà svava÷à ÷ilpakàriõã nàrã . iti ÷abdaratnàvalã .. paragçhasthà svatantrà prasàdhanànulepanàdi÷ilpakàriõãti vi÷eùaõatrayayuktà yà sà sairindhrã . svairaü svàcchandyaü dharatãti svairindhrã nipàtanàt . svairindhrã parave÷masthà ÷ilpakçt svava÷à striyàm . iti dantyàdau rabhasaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. asyà råpàntaraü sairandhrã sairindhriþ iti ca ñãkàntaram ..

#<svairã>#, [n] tri, svenaiva ãrituü ÷ãlamasya . ãra gatau + õiniþ . svatantraþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 15 .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 142 . 21 .
     %<siddhivàdeùu saüsiddhàstathà vananivàsinaþ .
     svairiõo dàrasaüyuktàsteùàü dharmaþ kathaü smçtaþ ..>%

#<svopàrjitaþ>#, tri, (svenopàrjitaþ .) svayamarjitaþ . svayamupàttaþ . yathà, pità cet puttràn vibhajet tasya svecchà svayamupàtte'rthe pattàmahe tu pitàputtrayàstulyaü svàmitvam . iti viùõusåtram . api ca . manuviùõå .
     %<patçkantu pità dravyamanavàptaü yadàpnuyàt .
     na tat puttrairbhajet sàrdhamakàmaþ svayamarjitam ..>% tat svayamarjitamiti kçtvà na vibhajedityanvayaþ . etattu sthàvaraviùayam . maõyàdàvanuddhçte'pi pitureva svàcchandyam .
     %<sthàvaraü dvipada¤caiva yadyapi svayamarjitam .
     tasambhåya sutàn sarvàn na dànaü na ca vikrayaþ ..
     pituþ prasàdàt bhujyante vastràõyàbharaõàni ca .
     sthàvarantu na bhujyeta prasàde sati patçke ..>% iti mitàkùaràdhçtavacanamapi pitàmahadhana param . pitrà ca svopàrjitaü sthàvaraü dattaü bhujyata eveti . anyathà målabhåta÷rutyantarakalpanàpattaþ . iti dàyatattvam .. * .. svàpàrjitaü dvividham . pitràdadhanàdyupadhàtena svenopàrjitam . tadanupaghàtena upàrjita¤ca . taddhanavibhàgavidhiryathà . vyàsaþ .
     %<anà÷ritya pitçdravyaü sva÷aktyàpnoti yaddhanam .
     dàyàdabhyo na taddadyàt vidyàlabdha¤ca yadbhavet ..>% kàtyàyanaþ .
     %<dvyaü÷aharo'rdhaharo và puttravittàrjanàt pità .>% puttravittàrjanàt . kçdvihito bhàvà dravyavat prakà÷ate iti nyyayàt puttràrjitàvattàt piturdvyaü÷itvaü pitçdhanànupaghàtaviùayaü bhràtçdhanopaghàtaviüùaya¤ca . arjakasya tu dvyaü÷itvam . bhràtçdhanopaghàte tu teùàmapyekàü÷itvaü vakùyamàõavacanàt . piturardvaharatvantu pitçdravyopaghàtàdguõavattvàdvà iti dàyabhàgaþ .. anupaghàte pità dvyaü÷aharaþ . arjakatvàt svayamapi dvyaü÷aharaþ . itareùàmanaü÷itvam . bhràtçdravyopaghàte tu teùàmapyekàü÷aþ . iti dbyaü÷àrdhàü÷ayorbhedakathanam .. * .. sàdhàraõadhanàrjite'pi vi÷eùamàha vyàsaþ .
     %<sàdhàraõaü samà÷ritya yatki¤cit vahanàyudham .
     ÷auryàdinàpnoti dhanaü bhràtarastatra bhàginaþ .
     tasya bhàgadvayaü deyaü ÷eùàstu samabhàginaþ ..>% atra bhràtara ityupalakùaõaü pitçvyàdayo'pi boddhavyàþ . tasyàrjakasya . sàdhàraõopaghàte yasya yàvato'ü÷asthàlpasya mahato và upaghàtastasya tadanusàreõa bhàgakalpanà kàryà . iti dàyabhàgaþ .. iti ca dàyatattvam ..

#<svorasaþ>#, puü, ÷ilàpiùñakalkaþ . yathà --
     %<svorasaþ svarasaþ proktaþ kalko dçùadi peùitaþ ..>% iti ÷abdacandrikà ..

#<ha>#

#<ha>#, hakàraþ . sa tu vya¤janatrayastriü÷avarõaþ . aùñama vargãyacaturthavarõa÷ca . tasya uccàraõasthànaü kaõñhaþ . iti vyàkaraõam .. (yathà ca ÷ikùàyàm . 17 . kaõñhyà vahàvicuya÷àstàlavyà oùñhajàvupå .. *) asya svaråpaü yathà --
     %<hakàraü ÷çõu càrvaïgi ! caturvargapradàyakam .
     kuõóalãdvayasaüyuktaü raktavidyullatopamam .
     rajaþsattvatamoyuktaü pa¤cadevamayaü sadà .
     pa¤capràõàtmakaü varõaü tri÷aktisahitaü sadà .
     tribindusahitaü varõaü hçdi bhàvaya pàrvati ! ..>% iti kàmadhenutantram .. * .. (vaïgãyavarõamàlàyàm) asya lekhanaprakàro yathà --
     %<årdhvàdàku¤cità madhye kuõóalãtvaü gatà tvadhaþ .
     årdhvaü gatà punaþ saiva tàsu brahmàdayaþ kramàt .
     màtrà ca pàrvatã j¤eyà dhyànamasya pracakùyate ..
     karãùabhåùitàïgã¤ca sàññahàsàü digambaràm .
     asthimàlyàmaùñabhujàü varadàmambujekùaõàm ..
     nàgendrahàrabhåùàóhyàü jañàmukuñamaõóitàm .
     sarvasiddhipradàü nityàü dharmakàmàrthamokùadàm ..
     evaü dhyàtvà hakàrantu tanmantraü da÷adhà japet ..>% iti varõoddhàratantram .. * .. asya nàmàni yathà --
     %<haþ ÷ivo gaganaü haüso nàgaloko'mbikàpatiþ .
     nakulã÷o jagatpràõaþ pràõe÷aþ kapilàmalaþ ..
     paramàtmàtmajo jãvo yavàkaþ ÷àntido'ïganaþ mçgà bhayo'ruõà sthàõuþ kråñakåpaviràvaõaþ ..
     lakùmãrmaviharaþ ÷ambhuþ pràõa÷aktirlalàñajaþ .
     svakopavàraõaþ ÷ålã caitanyaü pàdapåraõaþ .
     mahàlakùmãþ paraü ÷ambhuþ ÷àkhoñhaþ somamaõóalaþ ..>% iti varõàbhidhànam .. * .. api ca .
     %<÷ukra÷càtha hakàro'÷aþ pràõaþ sàntaþ ÷ivo viyat .
     akulo nakulã÷a÷ca hasaþ ÷ånya¤ca hàkinã .
     ananto nakulã jãvaþ paramàtmà lalàñajaþ ..>% iti bãjavarõàbhidhànam . api ca .
     %<hakàro nakulã÷o'pi haüsaþ pràõo'ïku÷aþ priye .
     mahe÷o nakulã caiva varàvo gaganaü raviþ .
     liïgaü ÷ånyo mahà÷ånyaþ pràõa÷ca parame÷vari ! ..>% iti ÷rãrudrayàmale 8 pañale mantràbhidhànam ..

#<ha>#, vya, (hana hiüsàgatyoþ + anyebhyo'pãti óaþ .) pàdapåraõam . ityamaraþ . 3 . 4 . 5 .. (yathà, ràmàyaõe . 1 . 1 . 58 .
     %<pampàtãre hanumatà saïgato vànareõa ha ..>%) sambodhanam . vinigrahaþ . niyogaþ . kùepaþ . kutsà . iti medinã÷abdaratnàvalyau ..

#<haü>#, [m] vya, ruùoktiþ . anunayaþ . iti medinã ..

#<haþ>#, puü, ÷ivaþ . jalam . ÷ånyam . dhàraõam . maïgalam . gaganam . nakulã÷aþ . raktam . svargaþ . iti medinã .. pàpaharaõam . candraþ . iti ÷abdaratnàvalã .. sakopavàraõaþ . ÷uùkaþ . ityekàkùarakoùaþ ..

#<haüsaþ>#, puü, (hanti sundaraü gacchatãti . hana hiüsàgatyoþ + %<vçtévadihanãti .>% uõà 03 . 62 . iti saþ .) pakùivi÷eùaþ . hàüsa iti bhàùà . tatparyàyaþ . ÷vetagarut 2 cakràïgaþ 3 mànasaukàþ 4 . ityamaraþ . 2 . 5 . 23 .. kalakaõñhaþ 5 sitacchadaþ 6 . iti jañàdharaþ .. sitapakùaþ 7 saraþkàkaþ 8 purudaü÷akaþ 9 . iti ÷abdaratnàvalã .. dhavalapakùaþ 10 mànasàlayaþ 11 . iti ràjanirghaõñaþ .. asya màüsaguõàþ . vàtaharatvam . vçùyatvam . svaryatvam . màüsabalapradaütva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. * .. api ca .
     %<snigdhaü himaü guru vçùyaü màüsaü jalapakùiõàntu vàtaghnam .
     teùvapi ca haüsamàüsaü vçùyatabhaü timirahara¤ca ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<haüsasàrasakàcàkùavakakrau¤casaràrikàþ .
     nandãmukhã sakàdambà balàkàdyaþ plavàþ smçtàþ .
     plavante salile yasmàt ete tasmàt plavàþ smçtàþ ..>% kàcàkùaþ kapardikàkùo bçhadbakaþ . krau¤caþ ÷aradvihaïgaþ syàt . ñeka iti loke . ÷aràrikà sindhu iti loke .
     %<sthålà kañhorà vçttà ca yasyà÷ca¤curvyavasthità .
     guñikàca¤cusadç÷ã j¤eyà nandãmukhãti sà ..>% kàdambaþ karàvà iti loke . valà bagulã iti loke .
     %<plavàþ pittaharàþ snigdhà madhurà guravo himàþ .
     vàta÷leùmapradà÷càpi bala÷ukrakaràþ saràþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. (yathà ca .
     %<guråùõasnigdhamadhuràþ svaravarõabalapradàþ .
     bçhaõàþ ÷ukralà÷coktà haüsà màrutanà÷anàþ ..>% iti carake såtrasthàne 27 adhyàye ..) asyà óimbaguõàþ haüsabãja÷abde draùñavyàþ .. * .. tasya ÷akunaü yathà --
     %<kàùñhàsu sarvàsvapi dar÷anena haüsasya ÷abdena tu sarvasiddhiþ .
     nàmàni haüsasya ÷çõãti yastu prayànti nà÷aü duritàni tasya ..
     cauraiþ samaü dar÷anamàdya÷abde nidhirdvitãye'tha bhayaü tçtãye .
     yuddhaü caturthe nçpatiprasàdaþ syàt pa¤came haüsarave naràõàm ..>% iti vasantaràja÷àkune 8 vargaþ .. nirlobhançpaþ . viùõuþ . (yathà mahàbhàrate . 12 . 43 . 7 .
     %<÷uci÷ravà hçùoke÷o ghçtàrcirhaüsa ucyase ..>%) såryaþ . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 3 . 61 .
     %<tvaü haüsaþ savità bhànuraü÷umàlã vçùàkapiþ ..>%) paramàtmà . matsaraþ . yogibhedaþ . mantrabhedaþ . ÷arãrasthavàyuvi÷eùaþ . turaïgamaprabhedaþ . iti medinã .. (govi÷eùaþ . yathà, bçhatsaühitàyàm . 61 . 17 .
     %<sitavarõaþ piïgàkùastàmraviùàõekùaõo mahàvaktraþ .
     haüso nàma ÷ubhaphalo yåthasya vivardhanaþ proktaþ ..>%) guruþ . parvataþ . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷ivaþ . ityanekàrthakoùaþ .. agrataþ sthitaþ . ÷reùñhaþ . iti hemacandraþ .. vi÷uddhaþ . ityajayaþ .. * atha haüsamantravivaraõam . asyàjapàgàyattrãmantrasya ÷irasi haüsaçùaye namaþ . makhe avyaktagàyattrãcchandase namaþ . hçdi paramahaüsadevatàyai namaþ . liïge haü bãjàya namaþ . àdhàre saþ ÷aktaye namaþ . paramàtmaprotaye ucchàsani÷vàsàbhyàü ùañ÷atàdhikaikaviü÷atisahasrajapena pårbabhåtebhyo nivedayàmi . målàdhàramaõóape svarõavarõaü caturdalapadme vàdisàntacaturvarõànvite gàyattrãsahitàya gaõanàthàya ùañ÷atasaükhyajapamaharni÷aü samarpayàmi namaþ . svàdhiùñhànamaõóape anekavidyunnibhe vàdilàntaùaóvarõànvite ùaódalapadme sàvitrãsahitàya brahmaõe ajapàmantraùañsahasraü nivedayàmi namaþ . maõipåramaõóape nãlotpalameghanibhe óàdiphàntada÷avarõànvite da÷adalapadme lakùmãsahitàya viùõave ùañsahasrajapaü samarpayàmi namaþ . anàhatamaõóape taruõaravinibhe dvàda÷avarõayute dbàda÷adalapadme gaurãsahitàya ÷ivàya ajapàùañsahasrajapaü samarpayàmi namaþ . vi÷uddhamaõóape ùoóa÷adalakarõikàmadhye jãvàtmane akàràdi-aþkàrànte ajapàsahasrasaükhyajapaü nivedayàmi namaþ . àj¤àmaõóape ÷rãcandraprabhe dvidalapadmeha-kùa-varõànvite màyàsahitagurumårtaye ekasahasrajapaü nivedayàmi namaþ . brahmarandhramaõóape nànàvarõojjvale sahasrapadmasthitàya paramàtmane akàràdikùakàràntasahitàya ekasahasrajapaü nivedayàmi namaþ . sahasra÷abdo'saükhyapara iti bodhyam . ukta¤ca padmaü koñisamanvitamiti . iti japaü samarpya aùñottara÷atasaükhyamajapàjapaü kuryàt . akàràdikùakàràntà varõà haüsa iti ÷iva÷aktibindånà brahma a iti visargaråpabindåbhyàü hariharayorabhedaþ . so'hamityàbhedabhàvanayà brahmaråpatàü svaü svaü paribhàvya uktaþ . ùañ÷atàdhikaikaviü÷atisahasrajapena paradevatàråpaþ ÷rãparame÷varaþ prãyatàmityekavàraü saïkalpya dhyàyet .. * .. haüsasya dhyànaü yathà --
     %<àràdhayàmi maõisannibhamàtmaliïgaü màyàpurãhçdayapaïkajasanniviùñam .
     ÷raddhànadãvimalacittajalàvagàhaü nityaü samàdhikusumairapunarbhavàya .. * ..>% prasaïgàjjaparahasyaü likhyate . pa¤cà÷advarõasaüpåñatvenànulomyapràtilaumyena brahmaråpaü meruü kùakàraü parikalpya tayà saha japaü kuryàditi doùale÷airna vàdhyate . etena vi÷vameva haüsamàtçkayorekàkàreõa kàlàtmanà loke cidàtma ucyate . ajapàvidhànaü vinà ÷rãvidyàdisakalavidyàyà anadhikàrã bhavet . taduktam . %<haüsaj¤ànavimugdhena kçtamapyakçtaü bhavet .>% iti .
     %<ajapàdhàraõaü devi ! kathayàmi tavànaghe ! .
     yasya vij¤ànamàtreõa paraü brahmaiva de÷ikaþ ..
     hasaþ padaü pare÷àni pratyahaü prajapennaraþ .
     moharandhraü na jànàti mokùastasya na vidyate ..
     ÷rãguroþ kçpayà devi ! j¤àyate japyate yadà .
     ucchàsani÷vàsatayà tadà bandhakùayo bhavet ..
     ucchàse caiva ni÷vàse haüsa ityakùaradvayam .
     tasmàt pràõastu haüsàtmà àtmàkàreõa saüsthitaþ .
     nàbherucchàsani÷vàsàt hçdayàgnervyavasthitiþ ..>% iti ràghavabhaññadhçtadakùiõàmårtisaühitàyàü 7 pañalaþ .. * .. ahoràtramadhye'japàjapasaükhyà yathà --
     %<ùaùñi÷vàsairbhavet pràõaþ ùañpràõà nàóikà matà .
     ùaùñinàóyà ahoràtraü japasaükhyàkramo mataþ ..
     ekavi÷atisàhasraü ùañ÷atàdhikamã÷vari .
     japate pratyahaü pràõã sàndrànandamayãü paràm .
     utpatti÷ca japàrambho mçtyustasya nivedanam ..>% iti tatraiva 7 pañalaþ .. * .. ajapànàmakàraõamapi tatraiva .
     %<vinà japena deve÷i ! japo bhavati mantriõaþ .
     ajapeyaü tataþ proktà bhavapà÷anikçntanã ..
     evaü japaü mahe÷àni pratyahaü vinivedayet .
     gaõe÷abrahmaviùõubhyo haràya parame÷vari ! ..
     jãvàtmane krameõaiva tathaiva paramàtmane .
     ùañ÷atàni sahasràõi sahasra¤ca tadeva hi .
     punaþ sahasraü gurave krameõa ca nivedayet * ..>% evaü yathàsthànàvasthitebhyo gaõe÷àdibhyastajjapasamarpaõamuktvà tattatsthànànàü tattadavasthitamàtçkàrõànà¤ca råpamàha tatraiva .
     %<àdhàre svarõavarõe'smin vàdisàntàni saüsmaret .
     drutasauvarõavarõàni varõàni parame÷vari ! ..
     svàdhiùñhàne vidrumàbhe vàdilàntàni ca smaret .
     vidyutpu¤japrabhàbhàni sunãle maõipårake ..
     óaphàntyani mahànãlaprabhàõi ca vicintayet .
     piïgavarõe mahàvahnikalikàbhàni cintayet ..
     kàdiñhàntàni varõàni caturthe'nàhate priye .
     vi÷uddhau dhåmravarõe ca raktavarõàn svaràn yajet ..
     àj¤àyàü vidyudàbhàyàü ÷ubhrau hakùau vicintayet ..
     karpåradyutisaüràjatsahasradalanãraje .
     nàdàtmakaü brahmarandhraü jànãhi parame÷vari .
     eteùu ptaptacakreùu sthitebhyaþ parame÷vari ! ..
     japaü nivedayitvà taü ahoràtrabhavaü priye .
     sahajaü parame÷àni nyàsaü kuryàdvicakùaõaþ ..
     çùirhaüso'vyaktaråpagàyattrã cchanda ucyate .
     devatà paramàdistu haüso'haü bãjamucyate ..
     saþ ÷aktiþ kãlakaü so'haü pràõavastu tvameva hi .
     netrasthalaü bhavet ÷vetaü varõa¤ca parame÷vari ! ..
     tadà tatsaha ityevaü manorasya prakãrtitaþ .
     mokùàrthe viniyogaþ syàdevaü jànãhi pàrvati ..
     tataþ ùaóaïgavinyàsaü kuryàddehasya siddhaye .
     såryaü somaü mahe÷àni nira¤janamataþ param ..
     niràbhàsaü caturthyantaü svàhànte kramato nyaset .
     kavacàntaü pravinyasya tato'nantapadaü smaret ..>% iti ca tatraiva 7 pañalaþ .. [...] .. ajapàyà dvaividhyamuktaü yathà --
     %<haüseti prakçtirj¤eyà oükàraþ prakçterguõaþ .
     haükàreõa bahiryàti sakàreõa vi÷et punaþ ..
     haüseti paramaü mantraü jãvà japati sarvadà .
     ùañ÷atàni divàràtrã sahasràõyekaviü÷atiþ ..
     ajapà nàma gàyatrã yoginàü mokùadàyinã .
     ajapà dvividhà devi ! vyaktà guptà krameõa ca .
     vyaktà ca dvividhà proktà ÷abdajyotiþsvaråpiõã .
     jyotãråpà ca sà devã hçdisthàne pratiùñhità .
     ñhakàraråpà guptà ca ÷iva÷aktiþ prakãrtità .
     candrabãjaü ñhakàrastu vãpsitaþ svara ucyate ..
     ajapàrthamayã guptà vahnijàyà prakãrtità .
     asyàþ saïkalpamàtreõa pura÷caraõamucyate ..>% iti niruttaratantre 4 pañalaþ .. (jaràmandhançpateþ senàpativi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 2 . 22 . 31 -- 32 .
     %<su tu senàpatiü ràjà sasmàra bharatarpabha ! .
     kau÷ikaü citrasena¤ca tasmin yuddha upasthite ..
     yayoste nàmanã ràjan ! haüseti óibhaketi ca .
     pårvaü saükathite puübhirnçloke lokasatkçte .. * ..>% meroruttarasthaparvatavi÷eùaþ . yathà, viùõupuràõe . 2 . 2 . 28 .
     %<÷aïkhakåño'tha çùabho haüso nàgastathà paraþ .
     kàla¤jaràdyà÷ca tathà uttare ke÷aràcalàþ ..>%)

#<haüsakaþ>#, puü, (haüsa iva kàyati madhuradhvanitvàt . kai÷abde + kaþ .) pàdakañakaþ . yathà --
     %<pàdàïkadaü tulàkoñirma¤jãro nåpåro'striyàm .
     haüsakaþ pàdakañakaþ kiïkiõã kùudraghaõñikà ..>% ityamaraþ . 2 . 6 . 109 .. %<ùañ nåpure . kecittu pàdàïgadàdicatuùkaü caraõabhåùaõe nåpura iti khyàte . haüsakàdidvayaü rava÷ånye haüsàkçticaraõabhåùaõe ityàhuþ . haüsa iva kàyati madhuradhvanitvàt haüsakaþ . kai ÷abde óaþ . haüsàkçtitvàt haüsa iva haüsakaþ iti và . ivàrthevikàrasaügha ityàdinà kaþ .>% iti bharataþ .. (haüsa iveti . ive pratikçtàviti kan . svàrthe kan và) ràjahaüsaþ . iti ÷abdacandrikà .. (yathà, màghe . 7 . 23 .
     %<sarita iva savibhramapravàtapraõaditahaüsakabhåùaõà virejuþ ..>% tàlaprabhedaþ . yathà --
     %<laghurgururlaghuryatra sa tàlo haüsakaþ smçtaþ ..>% iti saïgãtadàmodaraþ ..

#<haüsakãlakaþ>#, puü, (haüsa iva kaulatãti . kãla bandhane + õvul .) ratibandhavi÷eùaþ . yathà --
     %<nàrãpàdadvayaü kçtvà kàntasyoruyugopari .
     kañimàndolayed yatnàt bandho'yaü haüsakãlakaþ ..>% iti smaradãpikà ..

#<haüsakåñaþ>#, puü, kakut . iti kecit .. (parvatavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 119 . 49 .
     %<indradyumnaþ saraþ pràpya haüsakåñamatãtya ca .
     ÷ata÷çïge mahàràja tàpasaþ samatapyata ..>%)

#<haüsagadgadà>#, strã, (haüsa iva gadgado yasyàþ .) madhurabhàùiõã . tatparyàyaþ . madhuranisvanà 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<haüsagàminã>#, strã, (haüsa iva gacchatãti . gama + õiniþ . ïãp . haüsagamanamiva gamanaü yasyàþ sà iti và .) nàrãvi÷eùaþ . (haüsena gacchatãti .) brahmàõã . iti haüsàråóhà÷abdadar÷anàt ..

#<haüsadàhanaü>#, klã, (haüsaü ÷reùñhaü surabhitvàt dàhanaü yasya .) aguru . iti ÷abdacandrikà .. (guõàdayo'syà aguru÷abde j¤àtavyàþ ..)

#<haüsanàdinã>#, strã, (haüsa iva nadatãti . nada + õiniþ . ïãp . nàrãvi÷eùaþ . tasyà lakùaõaü yathà, ÷abdamàlàyàm .
     %<gajendragamanà tanvã kokilànàü rutànvità .
     nitambagurviõo yà sà kathyate haüsanàdinã ..>%

@<[Page 5,500c]>@
#<haüsapadã>#, strã, (haüsasyeva pàdà målàmyasyàþ . ïãp . pàdasya padbhàvaþ .) godhàpadã . iti ràjanirghaõñaþ .. haüsrapadãvi÷eùaþ . tatparyàyaþ . madhusravà 2 haüsapàdã 3 tripadã 4 . iti ratnamàlà .. (asyàþ paryàyo yathà --
     %<haüsapàdã haüsapadã kãñamàtà tripàdikà .>% iti bhàvaprakà÷asya påbba khaõóe prathame bhàge ..)

#<haüsapàdaü>#, klã, (haüsasya pàda iva varõo yasya .) hiïgulam . iti halàyudhaþ .. puü, yathà -- hiïgulandaradaü mlecchamiïgula¤cårõapàradam . daradastrividhaþ prokta÷carmàraþ ÷ukatuõóakaþ .. haüsapàdastçtãyaþ syàt guõavànuttarottaram . carmàraþ ÷uklavarõaþ syàt sapãtaþ ÷ukatuõóakaþ . javàkusumasaïkà÷o haüsapàdo mahottamaþ .. iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) haüsacaraõe ca puü ..

#<haüsapàdikà>#, strã, (haüsapàdã eva svàrthe kan . ñàp .) haüsapadã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<haüsapàdã>#, strã, (haüsasya pàdà iva målànyasyàþ . ïãp .) haüsapadãvi÷eùaþ . iti ratnamàlà .. (asyàþ paryàyo guõà÷ca yathà --
     %<haüsapàdã haüsapadã kãñamàtà tripàdikà .
     haüsapàdo guruþ ÷ãtà hanti raktaviùavraõàn ..
     visarpadàhàtisàralåtàbhåtàgnirohiõãþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<haüsabãjaü>#, klã, (kùaüsasya bãjam .) haüsaóimbaþ . tasya guõàþ yathà, ràjanirghaõñhe .
     %<hasabãjaü paraü balyaü vçühaõaü vàtanà÷anam .
     pàke laghutaraü proktaü sarvàmayavinà÷anam ..>%

#<haüsamàlà>#, strã, (haüsasya màlà .) kàdambaþ . iti ÷abdacandrikà .. haüsasamåhaþ . yathà --
     %<tàü haüsamàlàþ ÷aradãva gaïgàü mahauùadhãrnaktamivàtmabhàsaþ .
     sthiropade÷àmupade÷akàle prapedire pràktanajanmavidyàþ ..>% iti kumàrasambhave . 1 . 30 ..

#<haüsamàùà>#, strã, haüsaþ ÷raiùñho màùo yasyàþ .) màùaparõã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<haüsarathaþ>#, puü, (haüso ratho vàhanaü yasya .) brahmà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<haüsaloma÷aü>#, klã, (haüsa iva loma÷am .) kàsãsam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<haüsalohakaü>#, klã, (haüsaü ÷reùñhaü lohamiva . kan) . pittalam . iti hemacandraþ .. (vivaraõamasya pittala÷abde j¤àtavyam ..)

#<haüsavatã>#, strã, (haüsa iva haüsapadàkàra iva målamastyasyà iti . haüsa + matup . ïãp . masya vaþ .) haüsapadãlatà . iti jañàdharaþ .. haüsayukte, tri ..

#<haüsavàhanaþ>#, puü, (haüso vàhanaü yasya .) brahmà . iti ka÷cidamaraþ . 1 . 1 . 17 .. (yathà, ÷rãmadbhàgavate . 7 . 3 . 16 .
     %<tapantaü tapasà lokàn yathàbbhràpihitaü ravim .
     vilakùya vismitaþ pràha hasaüstaü haüsavàhanaþ ..>%)

#<haümàïghriþ>#, puü, (haüsasya aïghririva raktavavarõatvàt .) hiïgulam . iti kecit .. haüsapàda÷ca ..

#<haüsàdhiråóhà>#, strã, (haüsamadhiråóhà .) sarasvatã . yathà --
     %<vàõãü pårõani÷àkarojjvalamukhãü karpårakundaprabhàü candràrdhàïkitamastakàü nilakaraiþ mabibhratãmàdaràt .
     bãõàmakùaguõaü sudhàóhyakalasaü vidyà¤ca tuïgastanoü divyairàbharaõairvibhåùitatanuü haüsàdhiråóàü bhaje ..>% iti tantrasàraþ ..

#<haüsàbhikhyaü>#, klã, (haüsasyeva abhikhyà ÷obhà yasya ÷uklavarõatvàt .) råpyam . iti hemacandraþ ..

#<haüsàråóhaþ>#, puü, (haüsamàråóhaþ .) brahmà . yathà . raktavarõaü caturmakhaü dvibhujaü akùasåtrakamaõóalukaraü haüsàråóhaü brahmàõam . iti vaidikasandhyàpràõàyàme brahmadhyànam .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 5 . 57 .
     %<daõóã yamo mahiùago haüsàråóha÷ca pà÷abhçdvaruõaþ ..>%)

#<haüsàråóhà>#, strã, (haüsamàråóhà .) brahmàõã . yathà,
     %<caturmukhãü jagaddhàtrãü haüsàråóhàü varapradàm .
     sçùñiråpàü mahàbhàgàü brahmàõãü tàü namà myaham ..>% iti bçhannandike÷varapuràõoktadurgotsavapaddhatiþ ..

#<haüsikà>#, strã, (haüsã eva . svàrthe kan . ñàp .) haüsã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<haüsã>#, strã, (haüsasya patnã . haüsa + ïãp .) haüsabhàryà . tatparyàyaþ . cakràïgã 2 varañà 3 cakràkã 4 varañã 5 saraþkàkã 6 haüsikà 7 vàralà 8 haüsayoùit 9 . iti ÷abdaratnàvalã .. varalà 10 maràlã 11 ma¤jugamanà 12 mçdugàminã 13 . iti ràjanirghaõñaþ .. dvàviü÷atyakùarapàdacchandovi÷eùaþ . yathà --
     %<mau gau nà÷catvàro go go vasubhuvanayatiriti bhavati haüsã .
     sàrdhaü kàntenaikànte'sau vikacakamalamadhusurabhi pibantã kàmakrãóàkåtasphãtapramadasarabhasabharamalaghu ravantã .
     kàlindãye padmàraõye pavanapatanaparitaralaparàge kaüsàràte pa÷ya svecchaü rasabhasagatiriha vilasati haüsã ..>% iti chandoma¤jaryàü 2 stavakaþ .. haüsastrãjàtiþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<haüsodakaü>#, klã, (haüsaü ÷reùñhamudakam .) pànãyavi÷eùaþ . yathà --
     %<nàdeyaü navamçdghañeùu nihitaü santaptamarkàü÷ubhiryàminyà¤ca niviùñamindakiraõairmandànilàndolitam .
     elàdyaiþ parivàsitaü ÷ramaharaü pittoùõadàhe viùe mårchàraktamadàtyayeùu ca hitaü ÷aüsanti haüsodakam ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..

#<haüho>#, vya, sambodhanam . (yathà, mahàbhàrate . 12 . 267 . 9 .
     %<tàü gàmçùiþ syåmara÷miþ pravi÷ya yatimabravãt .
     haüho vedà yadi matà dharmàþ kenàpare matàþ ..>%) darpaþ . dambhaþ . pra÷naþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<hakkaþ>#, puü, (hak ityavyaktabdena kàyatãti . kai + kaþ .) gajasamàhvànam . iti jañàdharaþ ..

#<hakkàraþ>#, puü, (hak ityavyakta÷abdasya kàraþ karaõam .) àhvànam . iti kecit ..

#<ha¤jà>#, vya, nàñyoktau ceñãsambodhanam . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<ha¤jiþ>#, pu, kùut . iti jañàdharaþ ..

#<ha¤jikà>#, strã, bhàrgã . iti bhàvaprakà÷aþ .. (asyàþ paryàyo guõà÷ca . yathà --
     %<bràhmaõyaïgàravallã ca khara÷àkà ca ha¤jikà .
     anuùõà kaphapittàsrahikvàkàsajvarapraõut ..
     vraõoraþkùatavãsarpakçmikuùñhagadàpahà .
     alaktako guõaistadvat vi÷eùàdvyaïganà÷anaþ ..>%) iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<ha¤je>#, vya, nàñyoktau cedãsambodhanam . yathà --
     %<haõóe ha¤je halàhvànaü nãcaü ceñãü sakhãü prati ..>% ityamaraþ . 1 . 7 . 15 .. haõóe nãcasambodhanam . ha¤je ceñãsambodhanam . halà sakhã sambodhanam . trayamevàvyayam . yathà . haõóe kumbhila . are ha¤je kà¤canamàle . halà sauntale iti . trayamapyàdantamavyayamasti . haõóà ha¤jà halà ÷abdàstrayaþ sambodhanavàcakàþ . iti pràkçtavçttàvavyayaparicchede vasantaràjaþ ..
     %<ha¤jeti ceñikàhvànaü sakhyàhvànaü haleti ca .
     haõóeti kutasitàhvànamàryo màriùa ucyate ..>% iti bhàguri÷ca .. anavyaya÷ca halà÷abdaþ sakhãparyàyo'sti . bàlà vàsåþ sakhã haleti trikàõóa÷eùe vopàlitaþ .. atçpto'haü mariùyàmi he hale bhàùitasya ceti taóitami÷raþ . trayamidamavyutpannam . iti bharataþ ..

#<haña>#, tviùi . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøakaø-señ .) tviùi dãptau .. hañati . iti durgàdàsaþ ..

#<hañaparõi>#, klã, ÷aivàlam . iti ÷aibdaratnàvalã ..

#<haññaþ>#, puü, krayavikrayasyànam . hàña iti bhàùà . ityamaraþ . 3 . 5 . 98 ..

#<haññacaurakaþ>#, puü, (haññasya cauraþ . tataþ kan .) cauravi÷eùaþ . hàñacora iti bhàùà . tatparyàyaþ . mallãkaraþ 2 màcalaþ 3 cillàbhaþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. vandãkàraþ 5 prasahyacauraþ 6 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<haññavilàsinã>#, strã, (haññe vilasatãti . vi + lasa + õini . ïãp .) gandhadravyavi÷epaþ . tatparyàyaþ . dhamanã 2 a¤janake÷ã 3 hanuþ 4 . ityamaraþ . 2 . 4 . 130 .. asyàþ paryàyo yathà --
     %<nakhaü vyàghranakhaü vyàghràyudhantaccakrakàrakam .
     nakhaü svalpanakhã proktà hanurhaññavilàsinã ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) haridrà . iti bhàvaprakà÷aþ .. pustakàntare harivilàsinãti ca pàñhaþ .. (vàràïganà . yathà, àryàsapta÷atyàm . 433 .
     %<mçgamadanidànamañavã kuïkumamapi kçùakavàñikà vahati .
     haññavilàsini bhavatã paramekà paurasarvasvam ..>%)

#<hañha>#, kãlabandhe . balàtkçtau . plutau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhàø-paraø-saka-plutau akaøseñ .) kãle vandhaþ kãlabandhaþ . hañati chàgaü kãle badhnàti ityarthaþ . kàtantràdau balàtkàramàtre . hañhati paracakraü balã . iti durgàdàsaþ ..

#<hañhaþ>#, puü, (hañha + puüsãti ghaþ .) balàtkàraþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 108 .. pra÷nã . iti medinã .. (hañhayogaþ . yathà, hañhayogapraóhãpikàyàm . 1 . 10 . a÷eùatàpataptànàü samà÷rayamañho hañhaþ . a÷eùayogayuktànàmàdhàrakamañho hañhaþ ..)

#<hañhaparõã>#, strã, (hañhati plavate . iti . hañha + ac . tàdç÷aü parõamasyàþ . ïãù .) ÷aivàlaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<hañhayogaþ>#, puü, (hañhena yogaþ .) yogavi÷eùaþ . yathà --
     %<idànãü hañhayogastu kathyate hañhasiddhidaþ .
     kçtvàsanaü pavanà÷aü ÷arãre rogahàrakam ..
     pårakaü kumbhaka¤caiva recakaü vàyunà bhajet .
     itthaü kramotkramaü j¤àtvà pavanaü smadhayet sadà ..
     dhautyàdikarmaùañka¤ca saüskuryàddhañhasàdhakaþ .
     etannàóyàntu deve÷i ! vàyupårõaü pratiùñhitam ..
     tato mano ni÷calaü syàttata ànanda eva hi .
     hañhayogànna kàlaþ syànmanaþ ÷ånye bhavedyadi ..
     idànãü hañhayogasya dvitãyaü bhedavat ÷çõu .
     àkà÷e nàsikàgre tu såryakoñisamaü smaret ..
     ÷vetaü raktaü tathà pãtaü kçùõamityàdiråpataþ .
     evaü dhyàtvà ciràyuþ syàdaïgàjananavarjitaþ ..
     ÷ivatulyo mahàtmàsau hañhayogaprasàdataþ .
     hañhàjjyotirmayo bhåtvà hyantareõa ÷iva bhavet .
     ato'yaü hañhayogaþ syàt siddhidaþ siddhasevitaþ ..>% iti yogasvarodayaþ ..

#<hañhàluþ>#, strã, (hañhe plavane alati paryàpnotãti . ala + uõ .) kumbhikà . iti ÷abdacandrikà ..

#<hañhã>#, strã, vàriparõã . iti dharaõiþ .

@<[Page 5,502a]>@
#<haóiþ>#, puü, kàùñhayantravi÷eùaþ . hàióa iti bhàùà . yathà --
     %<nigaóo lohabandhe'strã haóiþ kàùñhasya yantraõe ..>% iti kùattriyavarge ÷abdamàlà ..

#<haóika>#, puü, nãcajàtivi÷eùaþ . hàói iti bhàùà . tatparyàyaþ .
     %<haóikastu malàkarùo haóóaka÷càvapu¤jikà ..>% iti ÷abdamàlà ..

#<haóóaü>#, klã, asthi . hàóa iti bhàùà . iti ÷abdacandrikà ..

#<haóóakaþ>#, puü, nãcajàtivi÷eùaþ . iti ÷abdamàlà .. hàói iti bhàùà ..

#<haóóajaü>#, klã, majjà . iti ÷abdacandrikà ..

#<haóóiþ>#, puü, haóóipajàtiþ . hàói iti bhàùà . sa tu càõóàlãgarbhe leñasya aurasena jàtaþ . yathà --

#<haóóikaþ>#, puü, haóóipajàtiþ . hàói iti bhàùà . sa tu càõóàlãgarbhe leñasya aurasena jàtaþ . yathà --
     %<sadya÷càõóàlakanyàyàü leñavãryeõa ÷aunaka ! .
     babhåvatustau dvau puttrau haóóika÷auõóikau tathà ..>% haóóika÷auõóikàbityatra duùñau haóóióamau tathetyapi . pàñhaþ . iti brahmavaivarte brahmakhaõóe 10 adhyàyaþ ..

#<haóóipaþ>#, puü, malegrahiþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. hàói iti bhàùà ..

#<haõóà>#, vya, nàñyoktau nãcasambodhanam . ityamara ñãkàyàü bharataþ .. strã, mçtpàtrabhedaþ . hàüóà iti bhàùà . iti bakùyamàõa÷avdadar÷anàt ..

#<haõóikà>#, strã, (haõóà + svàrthe kan . ñàpi ata itvam .) mçtpàtravi÷eùaþ . hàüóã iti bhàùà . iti vakùyamàõa÷abdadar÷anàt ..

#<haõóikàsutaþ>#, puü, (haõóikàyàþ suta iva .) kùudrahaõóikà . tatparyàyaþ . kvaõanaþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<haõóã>#, strã, haõóikà . hàüóã iti bhàùà . iti kecit ..

#<haõóe>#, vya, nàñyàklã nãcabambàdhanam . ityamaraþ . 1 . 7 . 15 ..

#<hataþ>#, tri, (hana + ktaþ .) à÷àrahitaþ . tatparyàyaþ . manohataþ 2 pratihataþ 3 pratibaddhaþ 4 . ityamaraþ . 3 . 1 . 41 .. naùñaþ tatparyàyaþ . pramàpitaþ 2 nivarhitaþ 3 nikàritaþ 4 ni÷à ritaþ 5 pravàsitaþ 6 paràsitaþ 7 niùåditaþ 8 nihisitaþ 9 nirvàsitaþ 10 saüj¤apitaþ 11 nirgranthitaþ 12 apàsitaþ 13 nistarhitaþ 14 nihataþ 15 kùaõitaþ 16 parivarjitaþ 17 nirvàpitaþ 18 vi÷asitaþ 19 màritaþ 20 pratighàtitaþ 21 udvàsitaþ 22 pramathitaþ 23 krathitaþ 24 ujjàsitaþ 25 àlambhitaþ 26 pi¤jitaþ 27 vi÷aritaþ 28 ghàtitaþ 29 unmasthitaþ 30 vadhitaþ 31 . ityamarada÷anàt .. påritàïgaþ . tatparyàyaþ . piõóitam 2 guõitam . iti trikàõóa÷eùaþ .. hanane, klã .. * .. pàrimàpikahatà yathà --
     %<avaiùõavo hatà vipro hataü ÷ràdvamabhåsuram .
     abrahmaõyaü hataü kùetramanàcàraü hataü kulam ..
     sadambha÷ca hato dharmaþ krodhenaiva hataü tapaþ .
     adçóha¤ca hataü j¤ànaü pramàdena hataü ÷rutam ..
     gurvabhaktyà hatà nàrã brahmacàrã tathà hataþ .
     adãpte'gnau hato homo hatà tvajiramakùikà ..
     upajãvyà hatà kanyà svàrthe pàkakriyà hatà .
     ÷ådrabhikùorhato yogaþ kçpaõasya hanaü dhanam ..
     anabhyàsahatà vidyà hato ràjà virodhakçt .
     jãvanàrthaü hataü tãrthaü jãvanàrthaü hataü vratam ..
     asatyà ca hatà bàõã tathà pai÷unyavàdinã .
     sandigdhopahato mantro vyastacitto hato japaþ ..
     hatama÷rotriye dànaü hato loka÷ca nàstikaþ .
     a÷raddhayà hataü sarvaü yat kçtaü pàralaukikam ..
     iha loko hato néõàü daridràõàü parantapa .
     manuùyàõàü tathà janma màghasnànaüvinà hatam ..>% iti pàdmottarakhaõóe 4 adhyàyaþ ..

#<hatakaþ>#, puü, (hata iva . kan .) nãcalokaþ . iti kecit .. (yathà, sàhityadarpaõe . 6 . 395 .
     %<deva ajàta÷atro adyàpi duryodhanahatakaþ ..>%)

#<hatamårkhaþ>#, puü, (mårkhaþ hata iva .) atimårkhaþ . yathà --
     %<kråraþ khalo hatamårkhaþ pàpa÷ãlo bhavennaraþ .
     budhasyàgamane nityaü jàyate sa naràdhamaþ ..>% iti jàtaratnakoùñhãpradãpau ..

#<hatà÷aþ>#, tri, (hatà à÷à yasya .) nirdayaþ . à÷àrahitaþ . pi÷unaþ . iti medinã .. bandhyaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<hatiþ>#, strã, (hana + ktin .) apakarùaþ . yathà . mukhyàrthahatirdoùaþ . hatirapakarùaþ . iti kàvyaprakà÷e 7 ullàsaþ .. hatyà ca .. (yathà, mahàbhàrate . 12 . 360 . 9 .
     %<à÷ayà hyabhipannànàmakçtvà÷rupamàrjanam .
     ràjà và ràjaputtro và bhråõahatyaiva yujyate ..>% tàóanam . yathà, gãtagovinde . 1 . 12 .
     %<vahasi vapuùi vipade vasanaü jaladàbhaü halahatibhãtimilitayamunàbham ..>% vinà÷aþ . yathà, bhàgavate . 12 . 3 . 18 .
     %<karmàõyàrabhamàõànàü duþkhahatyai sukhàya ca .
     pa÷yet pàkaviparyàsaü mithunãcàriõàü nçõàm .>%

#<hatnuþ>#, puü, (hanti ÷arãramiti . hana + %<kçhanibhyàü ktnuþ .>% uõàø 3 . 38 . iti ktnuþ . %<anudàttopade÷eti .>% 6 . 4 . 37 . iti anunàsikalopaþ .) vyàdhiþ . ÷astram . iti uõàdikoùaþ .. (hanana÷ãle, tri . yathà, çgvede . 1 . 25 . 2 .
     %<mà no badhàya hatnave jihãóànasya rãradhaþ ..>%)

#<hatyà>#, strã, (hana + bhàve kyap .) hananam . vadhaþ . yathà --
     %<brahmahatyà suràpànaü steyaü gurvaïganàgamaþ .
     mahànti pàtakànyàhuþ saüsarga÷càpi taiþ saha ..>% iti pràya÷cittavivekàdiþ ..

@<[Page 5,502c]>@
#<hathaþ>#, puü, (hanti sukhamiti . han + %<hanikuùoti .>% uõàø 2 . 2 . iti kthan .) viùaõõaþ . iti saükùiptasàroõàdivçtiþ . uõàdikoùa÷ca ..

#<hada>#, ïa au gvarthe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-akaø-aniñ .) gvarthaþ viùñhotsargaþ . ïa, hadate janaþ . au, hattà . iti durgàdàsaþ ..

#<hadanaü>#, klã, (hada + lyuñ .) viùñhàtyàgaþ . hàgà iti bhàùà . yathà . viñsçjirhadanam . iti gådhàtuñãkàyàü durgàdàsaþ .. hadadhàtvartho'pyevam ..

#<haddà>#, strã, meùàdilagnànàü triü÷adaü÷aþ . tairaü÷airdvàda÷alagneùu pa¤cànàü pa¤cànàü grahàõàü saïkhyàvi÷eùeõa bhàgavi÷eùo bhavati . naràõàü varùaprave÷àdau ÷ubhà÷ubhagaõanàyàmasya prayojanam . tadbhàgavi÷eùo yathà . meùalagne prathamaü bçhaspateþ 6 bhàgàþ . tataþ ÷ukrasya 6 aü÷àþ . tato budhasya 8 bhàgàþ . tato maïgalasya 5 bhàgàþ . tataþ ÷anerapi 5 aü÷àþ . samudàyena triü÷adaü÷àþ bhavanti ..
     vçùalagne prathamaü ÷ukrasya 8 bhàgàþ . tato budhasya 6 aü÷àþ . guroþ 8 bhàgàþ . ÷aneþ 5 aü÷àþ . maïgalasya 3 aü÷àþ ..
     mithunalagne prathamaü 6 bhàgàþ budhasya . tataþ ÷ukrasya 6 bhàgàþ . bçhaspateþ 5 aü÷àþ . maïgalasya 7 aü÷àþ . ÷aneþ 6 aü÷àþ ..
     karkañalagne prathamaü ptaïgalasya 7 aü÷àþ . tataþ ÷ukrasya 6 bhàgàþ . budhasyàpi 6 bhàgàþ .. bçhaspateþ 7 aü÷àþ . ÷aneþ 4 aü÷àþ ..
     siühalagne prathamaü 6 bhàgàþ bçhaspateþ . ÷ukrasya 5 aü÷àþ . ÷aneþ 7 bhàgàþ . budhasya 6 bhàgàþ . maïgalasyàpi 6 bhàgàþ ..
     kanyàlagne prathamaü budhasya 7 aü÷àþ . ÷ukrasya 10 aü÷àþ . guroþ 4 aü÷àþ . maïgalasya 7 bhàgàþ . 2 bhàgau ÷anai÷carasya ..
     tulàlagne àdau 6 aü÷àþ ÷aneþ . 8 bhàgàþ budhasya . guroþ 7 bhàgàþ . ÷ukrasyàpi 7 aü÷àþ . 2 bhàgau maïgalasya ..
     vç÷cikalagne àdau maïgalasya 7 bhàgàþ . ÷ukrasya 4 aü÷àþ . 8 bhàgàþ budhasya . bçhaspateþ 5 aü÷à . 6 bhàgàþ ÷aneþ ..
     dhanurlagne prathamaü bçhaspateþ 12 aü÷àþ . tataþ ÷ukrasya 5 aü÷àþ . budhasya 4 aü÷àþ . maïgalasya 5 bhàgàþ . ÷aneþ 4 aü÷àþ ..
     makaralagne àdau budhasya 7 aü÷àþ . gurorapi 7 bhàgàþ . 8 aü÷àþ ÷ukrasya . ÷aneþ 4 aü÷àþ . maïgalasyàpi 4 aü÷àþ ..
     kumbhalagne prathamaü budhasya 7 bhàgàþ . ÷avrasya 6 bhàgàþ . vçhaspateþ 7 aü÷àþ . maïgalasya 5 bhàgàþ . ÷anerapi 5 bhàgàþ ..
     mãnalamne àdau 12 aü÷àþ ÷ukrasya . 4 bhàgàþ bçhaspateþ . budhasya 3 aü÷àþ . maïgalasya 9 bhàgàþ . tataþ ÷aneþ 2 bhàgau .. eùaü pramàõàni yathà --
     %<meùe'ïgatarkàùña÷areùubhàgà jãvàsphujijj¤àra÷anai÷caràõàm 1 .
     vçùe'ùñatarkàùña÷arànalàü÷àþ ÷ukraj¤ajãvàrkikuje÷ahaddàþ .. 2 ..
     yugme ùaóaïgeùunagàïgabhàgàþ saumyàsphujijjãvakujàkihaddàþ .. 3 ..
     karke'dritarkàïganagàbdhibhàgàþ kujàsphujijj¤ejya÷anai÷caràõàm .. 4 ..
     siühe'ïgabhåtàdrirasàïgabhàgà devejya÷ukràrkibudhàrahaddàþ . 5 .
     striyàü nagà÷àbdhinagàkùibhàgàþ saumyo÷anojãvakujàrkihaddàþ .. 6 ..
     tule rasàùñàdrinagàkùibhàmàþ kàlaj¤ajãvàsphujidàranàthàþ . 7 .
     kãñe nagàbdhyaùña÷aràïgabhàgà bhãmàsphujijj¤ejya÷anai÷caràõàm .. 8 ..
     càpe ravãùvambudhipa¤cavedà jãvàsphujijj¤àra÷anai÷caràõàm . 9 .
     mçge nagàdyraùñayuga÷rutãnàü saumyejya÷ukràrkikuje÷ahaddàþ .. 10 ..
     kumbhe nagàïgàdri÷areùubhàgà j¤a÷ukrajãvàra÷anai÷caràõàm . 11 .
     mãne'rkavedànalanandapakùàþ sitejyasaumyàra÷anai÷caràõàm .. 12 ..>% iti nãlakaõñhãyatàjakam ..

#<hana>#, la au gatau . badhe . iti kavikalpadrumaþ . (adàø-paraø-sakaø-aniñ .) la, hanti . au, hantà . gaõakçtamanityamiti nyàyàt ÷apa sthitau hanatãtyapi vararuciþ . tena sarvà evàhanat pçthak ityàdi sàdhuþ . iti durgàdàsaþ ..

#<han>#, ùya, ruùoktiþ . anunayaþ . iti medinã ..

#<hanaþ>#, puü, hananakartà . yathà . hantarghatva¤ca . ghatvamabhyàsasya uttarasya tvabhyàsàcceti kutvam . ghanàghanaþ . pàñerõiluk ca dãrgha÷càbhyàsasya pàñupañaþ . pakùa hanaþ pañaþ . iti siddhàntakomudã kvipi han . tasya prathamaikavacane hà ..

#<hananaü>#, klã, (hana + lyuñ .) màraõam . yathà --
     %<syàt pràõaviyàgaphalakavyàpàro hananaü smçtam ..>% iti pràya÷cittavivekaþ .. (yathà, bhàgavate . 9 . 11 . 20 .
     %<nedaü ya÷o raghupateþ surayàc¤ayàttalãlàtanoradhikasàmyavimuktadhàmnaþ .
     rakùobadho jaladhibandhanamastrapågaiþ kiü tasya ÷atruhanane kapayaþ sahàyàþ ..>%) påraõam . ityaïka÷àstram ..

#<hanãlaþ>#, puü, ketakã . iti ratnamàlà .. halãno'pi pàñhaþ ..

#<hanuþ>#, puü, strã, (hanti kañhinadravyàdikamiti . hana + %<÷ésvçsnihãti .>% uõàø 1 . 11 . iti uþ . sa ca nit .) kapoladvayaparamukhabhàgaþ . coyàli iti bhàùà . ityamaraþ .. tàbhyàü kapolàbhyàü paro mukhabhàgo hanurucyate . yatra jambhàkhyà dantà jàyante iti subhåtiþ . hanti kañhàramapi dravyaü hanu nàmnãtiþ uþ . tatpareti pàñhe hanoþ strãtvam . hanuþ kapolàvayave dvayoriti ka÷cit . tanvàdervà ityåpi han÷ca .. puüsyapãti svàmã . puüyoge karõahanå napuüsake ÷ma÷ru jànu ca guda¤ceti vararuciþ . iti bharataþ ..

#<hanuþ>#, strã, (hanti puruùamiti . hana + uþ . haññavilàsinã . ityamaraþ .) rogaþ . astram . mçtyuþ . iti jañàdharaþ ..

#<hanumàn>#, [t] pu, (hanurastyasyeti . hanu + matup .) vànaravi÷eùaþ . sa tu a¤janàgarbhe pavanãrasàjjàtaþ . ràvaõabadhàrtha÷rãràmadåta÷ca . tatparyàyaþ . manåmàn 2 à¤janeyaþ 3 yogacaraþ 4 anilã 5 hióimbàramaõaþ 6 ràmadåtaþ 7 arjunadhvajaþ 8 . iti trikàõóa÷eùaþ .. marutàtmajaþ 9 . iti jañàdharaþ .. * .. atha hanåmatkalpaþ . devyuvàca .
     %<÷aivàni gàõapatyàni ÷àktàni vaiùõavàni ca .
     sàdhanàni ca sauràõi cànyàni yàni kàni ca .
     ÷rutàni tàni deve÷a ! tvadvaktrànniþsçtàni ca ..
     kiïkidanyattu devànàü sàdhanaü yadi kathyatàm .
     ÷aïkara uvàca .
     ÷çõu devi ! pravakùyàmi sàvadhànàvadhàraya .
     hanåmatsàdhanaü puõyaü mahàpàtakanà÷anam ..
     etadguhyatamaü loke ÷ãghrasiddhikaraü param .
     jayo yasya prasàdena lokatrayajito bhavet .. * ..
     tatsàdhanavidhiü vakùye nçõàü siddhikaraü drutam ..
     viyat salavakaü hanåmate ca tadanantaram .
     rudràtmakàya kavacaü phaóiti dvàda÷àkùaraþ ..
     etanmantraü samàkhyàtaü gopanãyaü prayatnataþ .
     tava snehena bhaktyà ca dàso'smi tava sundari ! ..
     etanmantraü arjunàya pradattaü hariõà purà .
     jayena sàdhanaü kçtvà jitaü sarvaü caràcaram ..
     nadãkåle viùõugehe nirjane parvate vane .
     ekàgracittamàdhàya sàdhayet sàdhanaü mahat ..>% dhyànamàha .
     %<mahà÷ailaü samutpàñya dhàvantaü ràvaõaü prati .
     tiùñha tiùña raõe duùña ghoraràvaü samutsçjan ..
     làkùàraktàruõaü raudraü kàlàntakayamopamam .
     jvaladagnisamaü netraü såryakoñisamaprabham ..
     aïgadàdyairmahàvãrairveùñitaü rudraråpiõam .
     evaüråpaü hanåmantaü dhyàtvà yaþ prajapenmanum ..
     lakùajapàt prasannaþ syàt satyaü te kayitaü mayà .
     dhyànaikamàtrataþ puüsàü siddhireva na saü÷ayaþ ..
     pràtaþ snàtvà nadãtãre upavi÷ya ku÷àsane .
     pràõàyàmaü ùaóaïga¤ca målena sakalaü caret ..
     puùpà¤jalyaùñakaü dattvà dhyàtvà ràmaü sasãtakam .
     tàmrapàtre tataþ padmamaùñapatraü sake÷aram ..
     raktacandanaghçùñena likhettasya ÷alàkayà .
     karõikàyàü likhenmantraü tatràvàhya kapiü prabhum ..
     karõikàyàü hanåmantaü dhyàtvà pàdyàdikaü tataþ .
     sugrãvaü lakùmaõaü caiva aïgadaü nalanolakam ..
     jàmbavanta¤ca kumudaü ke÷ariõaü dale dale .
     pårbàdikramato devi ! påjayedbandhacandanaiþ ..
     pavana¤cà¤janà¤caiva påjayeddakùavàmataþ .
     dalàgre ùu kapibhyo'pi puùpà¤jalyaùñakaü tataþ ..
     dhyàtvà tu mantràràjaü vai lakùaü yàvattu sàdhakaþ .
     lakùàntadivasaü pràpya kuryàcca påjanaü mahat ..
     ekàgracittapranasà tasmin pavananandane .
     divàràtrau japaü kuryàt yàvat sandar÷anaü bhavet ..
     sudçóhaü sàdhakaü matvà ni÷ãthe pavanàtmajaþ .
     suprasannastato bhåtvà prayàti sàdhakàgrataþ ..
     yathepsitaü varaü dattvà sàdhakàya kapiprabhuþ .
     varaü labdhvà sàdhakendrã viharedàtmagaþ sukhaiþ ..
     etaddhi sàdhanaü puõyaü devànàbhàpa durlabham .
     tava snehàt samàkhyàtaü bhaktàsi mayi pàrvati ..>% iti gàvaóe hanåmatsàdhanamiti tantrasàraþ .. * ..
     %<hanåmato'tiguhyantu likhyate vãrasàdhanam .
     bràhmye muhårte utthàya kçtanityakriyo dvijaþ ..
     gatvà nadãü tataþ snàtvà tãrthamàbàhya càùñadhà .
     målamantraü tato japtvà si¤cedàdityasaükhyayà ..>% tato vàsaso paridhàya gaïgàtãre parvate và upavi÷ya hàü aïguùñhàbhyàü namaþ ityàdinà karàïganyàsau kuryàt . tataþ pràõàyàmaþ . akàràdivarõànuccàrya vàmanàsàpuñena vàyuü pårayet pa¤cavargànuccàrya vàyuü stambhayet . yakàràdivarõànuccàrya dakùiõanàsàpuñena recayet . evaü vàratrayaü kçtvà mantravarõairaïganyàsaü kçtvà dhyàyet .. * ..
     %<dhyàyedraõe hanåmantaü kapikoñisamanvitam .
     dhàvantaü ràvaõaü jetuü dçùñvà satvaramutthitam ..
     lakùmaõa¤ca mahàvãraü patitaü raõabhåtale .
     guru¤ca krodhamutpàdya gçhãtvà guruparvatam ..
     hàhàkàraiþ sadarpai÷ca kampayantaü jagattrayam .
     àbrahmàõóaü samàvyàpya kçtvà bhãmaü kalevaram ..>% iti dhyàtvà ùañsahasraü japet .. asya mantraþ .
     %<svabãjaü pårbamuccàrya pavana¤ca tato vadet .
     nandana¤ca tato deyaü ïe'vasàne'nalapriyà ..
     da÷àrõã'yaü manuþ prokto naràõàü surapàdapaþ ..>% hàü pavananandanàya svàhà . itimantraþ . saptamadivase divàràtraü vyàpya japet . tato mahàbhayaü dattvà tribhàga÷eùàsu ni÷àsu niyatamàgacchati . sàdhako yadi màyàü tarati tadepsitaü varaü pràpnoti .
     %<vidyàü vàpi dhanaü vàpi ràjyaü và ÷atrunigraham .
     tatkùaõàdeva càpnoti satyaü satyaü suni÷citam ..>% iti ca tantrasàraþ ..

#<hanåþ>#, strã, (hanu + pakùe å¤ .) hanuþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. (yathà --
     %<÷àkhàsu hanvoþ kañyà¤ca ceùñàvantastu sandhayaþ ..>% iti su÷rute ÷àrãrasthàne pa¤came'dhyàye ..)

#<hanåmàn>#, [t] pu, (hanårastyasyeti . hanå + matup .) hanumàn . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 147 . 27 .
     %<ahaü ke÷ariõaþ kùetre vàyunà jagadàyunà .
     jàtaþ kamalapatràkùa hanåmànnàma vànaraþ ..>%)

#<hanåùaþ>#, puü, (hanti mànuùàniti . hana + %<çhanibhyàmåùan .>% uõàø 4 . 73 . iti åùan .) ràkùasaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<hanta>#, vya, harùaþ . anukampà . (yathà, gãtàyàm . 10 . 19 .
     %<hanta te kathayivyàmi divyà hyàtmavibhåtayaþ .
     pràdhànyataþ kuru÷reùñha nàstyanto vistarasya me ..>%) vàkyàrambhaþ . viùàdaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 243 .. (yathà, bhramaràùñake . 8 .
     %<ràtrirgamiùyati bhaviùyati suprabhàtaü bhàsvànudeùvati hasiùyati padmajàlam .
     itthaü vicintayati koùagate dvirephe hà hanta hanta nalinãü gaja ujjahàra ..>%) artiþ . vàdaþ . saübhramaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. khedaþ iti medinã .. (yathà, ràmàyaõe .
     %<kàcamålyena vikrãto hanta cintàmaõirmayà ..>% antakalpanam . ityajayapàlaþ ..

#<hantakàraþ>#, puü, (hanta ityasya kàraþ karaõam .) atithideyataõóulam . iti kecit .. hanta÷abdaþ . yathà . yattu .
     %<nivãtã hantakàreõa manuùyàüstarpayedatha .
     ku÷asya madhyade÷ena nçtãrthena udaïmukhaþ ..>% iti laghuviùõåktam .. hantaprayogeõa jaladànamuktaü tat sanakàdipratyekatarpaõe . yathà . sanakastçpyatàü tasyaitadudakaü hanta ityàdau . na tu padmapuràõãyamilitatarpaõe . ityàhrikàcàratattvam .. * .. atithaye dànàrthaùoóa÷agràsàþ . yathà --
     %<påjayedatithiü nityaü namasyodarcayedghijam .
     manovàkkarmabhiþ ÷àntamàgataü svagçhantataþ ..
     hantakàramathàgraü và bhikùàü và ÷aktito dvijaþ .
     dadyàdatithaye nityaü buddhvà taü parame÷varam ..
     bhikùàmàhurgràsamàtramagra¤ca syàccaturguõam .
     puùkalaü hantakàra¤ca taccaturguõamucyate ..>% iti kårmapuràõe upavibhàge . 18 . 113-115 .. api ca .
     %<bhikùà¤ca yàcatàü dadyàt parivràóbrahmacàriõàm .
     gràmapramàõaü bhikùà syàdagraü gràsacatuùñayam ..
     apraü caturguõaü pràhurhantakàraü dvijottamàþ .
     bhojanaü hantakàraü và agraü bhikùàmathàpi và .
     adattvà tu na bhoktavyaü yathàvibhavamàtmanaþ ..>% iti màrkaõóeyapuràõe madàlasopàkhyàne . 29 . 34 -- 36 ..

#<hantà>#, [ç] tri, (hantãti . hana + tçc . hananakartà . yathà, bhaññau 5 sarge .
     %<bhavantaü kàrtavãryo yo hãnasandhimacãkarat .
     jigàya tasya hantàraü sa ràmaþ sàrvalaukikaþ ..>%

#<hantuþ>#, puü, mçtyuþ . vçùaþ . hanadhàtoþ tupratyayena niùpannaþ . iti kecit .. (vinà÷aþ . yathà, bhàgavate . 11 . 5 . 50 .
     %<bhåbhàràsuraràjanyadvantave guptaye satàm .
     avatãrõasya nirvçtyai ya÷o loke vitanyate ..>%)

#<hantoktiþ>#, strã, (hanta ityasya uktiþ .) anukampoktiþ . iti kecit ..

#<hannaþ>#, tri, (had + ktaþ .) kçtapurãùotsargaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 96 ..

#<hanyamànaþ>#, tri, (hana + karmaõi ÷ànac .) vartamànahananãyavastu . hanadhàtoþ karmaõi ÷ànapratyayena niùpannaþ . yathà --
     %<hanyamànaü mahàsainyaü vilokyamarùamudvahan .
     abhyadhàvanni÷umbho'tha mukhyayàsurasenayà ..>% iti màrkaõóeye devãmàhàtmyam ..

#<hapuùà>#, strã, vaõigdravyavi÷eùaþ . tattu marãcavçntavaddãrghakçùõavarõavastu . habuù iti khyàtam . iti vaidyàþ .. hauhavera iti hindãbhàùà . tat dvividham . tanmadhye prathamaü phalaü matsyasadç÷aü visragandham . dvitãyama÷vatthaphalasadç÷aü matsyagandham . tayornàmàni guõà÷ca .
     %<hapuùà vapuùà visrà parà÷vatthaphalà smçtà .
     matsyagandhà plãhahantrã viùaghnã dhvàïkùanà÷inã ..
     hapuùà dãpanã tiktà mçdåùõà tuvarà guruþ .
     pittodarapramehàr÷ograhaõãgulma÷ålahçt ..
     paràpyetadguõà proktà råpabhedo dvayorapi ..>% iti bhàvami÷rakçtabhàvaprakà÷aþ .. * .. api ca .
     %<hapuùà havuùà visrà visragandhà vigandhikà .
     anyà càsau svalpaphalà kacchughnã dhvàïkùanà÷inã ..
     plãha÷atrurviùaghnã ca kaphaghnã càparàjità .
     pårbà tu pa¤canàmnã syàdaparà saptadhàbhidhà ..
     hapuùà kañutiktoùõà guru÷leùmavalàsajit .
     pradarodaraviùñambha÷ålagulmàr÷asàü harà ..>% iti ÷rãnaraharipaõóitaviracitaràjanirghaõñhe ÷atàhlàdivarga÷caturthaþ ..

#<havuùà>#, strã, hapuùà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<hambà>#, strã, godhvaniþ . tatparyàyaþ . hammà 2 rebhaõam 3 . iti jañàdharaþ .. hambhà 4 rambhà 5 . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 166 . 31 .
     %<krodharaktekùaõà sà gaurhambàravaghanasvanà .
     vi÷vàmitrasya tatsainyaü vyadràvayata sarba÷aþ ..>%)

@<[Page 5,504c]>@
#<hambhà>#, strã, godhvaniþ . iti hemacandraþ . trikàõóa÷eùa÷ca ..

#<hamma>#, gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) madvayàntaþ . hammati . iti durgàdàsaþ ..

#<haya>#, klame . gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-klame akaø-gatau sakaø-señ .) hayati . klamo glàniþ . iti durgàdàsaþ ..

#<hayaþ>#, puü, (hayati gacchatãti . haya + ac . hinotãti . hi + ac và .) ghoñakaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 44 .. atha hayàyurvedaþ . dhanvantariruvàca .
     %<hayàyurvedamàkhyàsye hayaiþ sarvàrtharakùaõam .
     kàkuñã kçùõajihva÷ca kçùõàkhyaþ kçùõatàlukaþ ..
     karàlã hãnadanta÷ca ÷çïgã càdhikadantakaþ .
     ekàõóa÷caiva jàtàõóaþ ka¤cukã dvikhurã stanã ..
     màrjàrapàdo vyàghràbhaþ kuùñhavidrudhisannibhaþ .
     yamajo vàmana÷caiva màrjàrakapilocanaþ ..
     etaddoùã hayastyàjya uttamo'÷va÷catuùkaraþ .
     ete doùà÷ca kathità hayahastyàdiùåttamàþ ..
     madhyo'rdhahastahãno'÷vo muùñihastavihãnakaþ .
     kanãyàü÷càrdhamànaþ syàdardhasaptastu dãrghataþ ..
     ùaõmuùñihãnaþ pa¤cona uttamàdyàstu dãrghataþ .
     asaühatà ye ca vàhà hrasvakarõàstathaiva ca ..
     svaranetraprabhàveùu na dãnà÷cirajãvinaþ .
     revantapåjanàddhomàdrakùà syàt dvijabhojanàt ..
     lohakaü nimbapatràõi guggulusarùapà ghçtam .
     tila¤caiva vacà hiïgu vaghnãyàdvàjinàü gale ..
     àgantukaü doùajantu vraõaü dvividhamãritam .
     cirapàkaü kharaü vàtàt pittajaü kùiprapàkikam ..
     kaõóudàhàtmakaü pittàt sonmàdaü mandavedanam .
     ghanaü kaphàt sannipàtàt sarvaråpaü dvidoùajam ..
     àgantukantu ÷astràdyairduùñavraõavi÷odhanam .
     dantãmålaü haridre ddhe citrakaü vi÷vabheùajam ..
     rasonaü saindhavaü vàpi takrakà¤jikapeùitam .
     tila÷aktukapiõóokà dadhiyuktà sasaindhavà ..
     nimbapatrayutaü piõóaü tilaiþ ÷odhanaropaõam .
     karabãrakadalyarkasnuhãkuñajacitrakaiþ ..
     bhallàtasya pacettailaü nàóãvraõaharaü param .
     païkavalkalakalkena ghçtena ca pralepayet ..
     dve haridre vióaïgàni tathà lavaõapa¤cakam .
     pañolaü nimbapatra¤ca vacà citrakrameva ca ..
     pippalã ÷çïgavera¤ca cårõamekatra kàrayet .
     etatpànaü kçmi÷leùmamadànilavinà÷anam ..
     nimbapatraü pañola¤ca triphalà khadiraü tathà .
     kvàthayitvà tato vàhaü ÷çtaraktaü vicakùaõaþ .
     tryahameva pradàtavyaü pànaü kuùñhopa÷àntaye ..
     vrasaõeùu ca kuùñheùu tailaü sarùapajaü hitam .
     pa¤cavalkalatailaü và da÷amåla¤ca ÷opanut ..
     la÷unàdãn vade kalpàn muktipànàntalepataþ .
     màtuluïgarasopetaü màüsalàrasakena và ..>% màüsalàsyàne màüsànàmiti ca pàñhaþ .
     %<rasaü dadyàdasonasya anyairvà tailasaüyutaiþ .
     paladvaya prathame'hni ekaikapalavçddhitaþ ..
     yàvaddhi ÷àntipårõà syàttanmàtretyuttamàtmake madhyame caturda÷a syuradhame'ùñapalàni ca ..
     ÷arannidàghayornaiva deyo naiva tu dàpayet .
     tailena vàtike pitte ÷arkaràjyapayo'nvitaiþ ..
     kañutailaiþ kaphe vyoùaiþ kaphe mudgàn kulatthakàn .
     ÷àliùaùñikadugdhà÷ã hayo'khilajugupsitaþ ..
     pakvajambånibho hemavarõaþ ÷reùñha÷ca gugguluþ .
     grardhapraharaõe sårye gugguluü pàyayeddhayam ..
     bhojane pàyasaü dugdhaü nàóãstisrastanoti saþ .
     vikàle bhojayeda÷vaü ÷àlyannaü vàtule dadet ..
     màüsànà¤ca rasaiþ pitte madhumudgarasàjyakaiþ .
     kaphe mudgàn kulatthàn và kañutiktàn ÷çtàn haye ..
     vyàdhite vyàdhite ÷vàse tridoùàdau tu guggulum .
     ghàmairdårvà sarvaroge prathame'hri palaü dadet ..
     vivardhayet tato varùamekàdipalapa¤cakam .
     uttame syàcca catvàri trãõi madhyajaghanyayoþ ..
     pànena bhojanenaiva a÷ãtipalakaü vare .
     madhye ùaùñi÷càdhame'tha catvàriü÷acca bhogiùu ..
     vraõe kuùñheùu kha¤jeùu triphalàkvàthasaüyutam .
     mandàgnau ÷otharoge ca gavàü måtreõa yojayet ..
     vàtapittolvaõe vyàdhau gokùãraghçtasaüyutam .
     deyaü kçùàõàü puùñyarthaü màùairyakta¤ca bhojanam ..
     supiùñàyàþ pradàtavyaü guóåcyàþ palapa¤cakam prabhàte ghçtasaüyuktaü ÷aradgrãùmeùu vàjinàm ..
     rogaghnaü puùñida¤càpi balatejovibardhanam .
     tadevà÷vàya dadyàdvai kùãrayuktamathàpi và ..
     guóåcãkalkayogena ÷atàvarya÷vagandhayoþ .
     catvàri troõi madhyasya jaghanasya palàni hi ..
     akasmàdyatra vàhànàmekaråpaü yadà bhavet .
     mriyate ca tadà kùipraü upasargaü tamàdi÷et ..
     homàdyairakùayà viprabhojanairbalikarmaõà .
     ÷àntyopasarga÷àntiþ syàddharãtakyàdikalpataþ ..
     harãtako sagomåtrà tailena lavaõànvità .
     àdau pa¤ca tataþ pa¤cavçddhyà pårõà ÷atàvadhi .
     uttamà÷ve ÷ataü proktama÷àtiþ ùaùñiruttare .. * ..
     gajàyurvedamàkhyàsye uktàþ kalpà gaje hitàþ .
     gaje caturguõà màtrà tàbhirgajarugardanam ..
     gaüjopasargavyàdhaunàü ÷amanaü ÷àntikarma ca .
     påjayitvà suràn vipràn bràhmaõe kapilàü dadet ..
     dantidantadvaye màlàü vivadhnãyàdupoùitaþ .
     mantraõaü mantrità vedyo vacàsiddhàrthakàmale ..
     såryàdyàþ ÷ivadur÷à÷rãrviùõutà rakùasàü gaõaþ .
     baliü dadyàcca bhåtebhyaþ snàpayecca caturghañaiþ ..
     bhojanaü mantritaü dadyàt bhasmanodbhånayedgajam .
     bhåtã rakùà ÷ubhà medhyà vàruõã rakùasàü sadà ..
     trikalà pa¤cakole ca da÷amålaü vióaïgakam .
     ÷atàvarã guóåcã ca nimbavàsakakiü÷ukàþ ..
     gajarogavinà÷àya proktaþ kalkaþ kaùàyakaþ .
     àyurvedo gajà÷vànàmuktaþ saükùepasàrataþ ..>% iti gàruóe hayàyurvedaþ 207 adhyàyaþ .. yuktikalpataråktahayaparãkùà ghoñaka÷abde draùñavyà .. * .. haye varõanãyàni yathà . vegaþ 1 aunnatyam 2 tejaþ 3 sallakùaõasthitiþ 4 khurotkhàtarajaþ 5 råpam 6 jàtiþ 7 gativicitratà 8 . iti kavikalpalatà .. * .. atha haya÷akunaþ .
     %<heùàravaü mu¤cati vàmato yaþ kùuõõakùitirdakùiõapàdaghàtaiþ .
     kaõóåyate dakùiõamaïgabhàga tuïgaü turaïgaþ sa padaü dadàti ..>% iti vasantaràje haya÷akunaþ 13 vargaþ ..

#<hayakàtarà>#, strã, (hayaþ kàtaro yasyàþ .) a÷vakàtaràvçkùaþ . ghoóakàtharà iti hindo bhàùà ..

#<hayakàtarikà>#, strã, (hayakàtarà eva . svàrthe kan . ñàp ata itvam .) a÷vakàtaràvçkùaþ . ghoóakàtharà iti hindã bhàùà . yathà --
     %<kàtarà hayaparyàyaiþ kàtaràntaiþ prakãrtitàþ .
     a÷vakàtarikà tiktà vàtaghno dãpanã parà ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..

#<hayagandhaü>#, klã, (hayasyeva gandho yasya .) kàcalabaõam . iti ràjanirghaõñaþ .. (vivaraõamasya kàcalavaõa÷abde j¤àtavyam ..)

#<hayagandhà>#, strã, (hayasyeva gandho yasyàþ .) a÷vagandhà . iti ratnamàlà .. (asyàþ paryàyo yathà --
     %<gandhàntà vàjinàmàdira÷vagandhà hayàhvayà .
     varàhakarõo varadà baladà kuùñhagandhinã ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge .. ajamodà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<hayagrãvaþ>#, puü, (hayasya grãvà iva grãvà yasya .) madhukañabhahçtavedoddhàràrthaü viùõàravatàravi÷eùaþ . tasya råpaü yathà --
     %<sunàsikena kàyena bhåtvà candraprabhastadà .
     kçtvà haya÷iraþ ÷ubhraü vedànàmàlayaü prabhuþ ..
     tasya mårdhà samabhavat dyauþ sanakùatratàrakà .
     ke÷à÷càsyàbhavaddãrghà raveraü÷usamaprabhàþ ..
     karõàvàkà÷apàtàle lalàñaü bhåtadhàriõã .
     gaïgà sarasvatã ÷roõyau bhruvàvàstàü mahodadhã ..
     cakùuùã somasåryau te nàsà sandhyà punaþ smçtà .
     praõavastvatha saüskàro vidyujjihvà ca nirmità ..
     dantà÷ca pitaro ràjan somapà iti vi÷rutàþ .
     goloko brahmaloka÷ca oùñhàvàstàü mahàtmanaþ ..
     grãvà càsyàbhavadràjan kàlaràtrirguõottarà .
     etaddhaya÷iraþ kçtvà nànàmårtibhiràvçtam ..>% iti mahàbhàratam .. * .. (havagrãvadaityavadhàrthameva bhagavàn hayagrãvamårtirabhavat . iti devãbhàgavatamatam .. asya vivaraõantu tatraiva 1 skandhe 5 adhyàye draùñavyam .) viùõuvadhyadaityavi÷eùaþ . iti hemacandraþ .. sa ca kalpànte brahmàõi prasupte vedaü hçtavàn . tadvedoddhàraõàrthaü viùõunà matsyàvatàreõa sa hataþ . iti kecit .. * .. àpa ca .
     %<vçddhagaïgàjalasyàntantãre brahmasutasya ca .
     vi÷vanàthàhvayo devaþ ÷ivaliïgamamanvitaþ .
     vi÷vadevã mahàdevã yonimaõóalaråpiõã ..
     hayagrãveõa yuyudhe tatra devo jagatpatiþ .
     hayagrãvaü yatra hatvà maõikåñaü tathàgamat ..>% iti kàlikàpuràõe 82 adhyàyaþ ..

#<hayagrãvahà>#, [n] puü, (hayagrãvaü hantãti . han + kvip .) viùõuþ . iti hemacandraþ ..

#<hayagrãvà>#, strã, durgà . yathà --
     %<nàrasiühã hayagrãvà hiraõyàkùavinà÷inã .>% iti tasyàþ sahasranàmastotram ..

#<hayaïkaùaþ>#, puü, (hayaü uccaiþ÷ravasaü kaùatãti . kaùa + khac .) màtaliþ . sa tu indrasàrathiþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<hayanaü>#, klã, (hayati gacchatyaneneti . haya + lyuñ .) karõãrathaþ . ityamaraþ .. tasya råpàntaraü óayanam . iti taññãkàyàü bharataþ ..

#<hayapucchã>#, strã, (hayasya pucchamiva àkçtiyasyàþ . ïãù .) màùaparõã . ityamaraþ . 2 . 4 . 138 ..

#<hayapriyaþ>#, puü, (hayasya priyaþ .) yavaþ . iti hemacandraþ .. (yava÷abde'sya guõàdayo j¤eyàþ ..)

#<hayapriyà>#, strã, (hayasya priyà .) a÷vagandhà . kharjårã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<hayamàraþ>#, puü, (hayaü màrayatãti . mç + õic + aõ .) karavãraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<hayamàrakaþ>#, puü, (hayaü màrayatãti . mç + õic . õvul .) karavãravçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 76 ..

#<hayamàraõaþ>#, puü, (hayaü màrayatãti . mç + õic + lyuþ .) a÷vatthavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<hayavàhanaþ>#, puü, (hayo vàhanamasya .) revantaþ . sa tu såryaputtraþ . iti hemacandraþ .. kuberaþ . iti kecit ..

#<hayavàhana÷aïkaraþ>#, puü, raktakà¤canaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<haya÷àlà>#, strã, (hayasya ÷àlà .) a÷vàlayaþ . yathà, màtsye . 217 . 19 -- 23 .
     %<gavàü sthànaü tathaivàtra turagàõàntathaiva ca .
     uttaràbhimukhà ÷reõã turagàõàü vidhãyate ..
     dakùiõàbhimukhà vàtha pari÷iùñàstu garhitàþ .
     turagàstu tathà dhàryàþ pradãpaiþ sarvaràtrikaiþ ..
     kukkuñà vànarà÷caiva markañà÷ca naràdhipa ! .
     dhàrayeda÷va÷àlàyàü savatsàü dhenumeva ca .
     ajà÷ca dhàryà yatnena turagàõàü hitaiùiõà ..
     gogajà÷vàdi÷àlàsu tatpurãùasya nirgamam .
     astaü gate na kurvãta devadeve divàkare ..>%

#<haya÷ãrùaþ>#, puü, (hayasya ÷ãrùaü ÷ãrùaü yasya .) viùõuþ . yathà --
     %<tato jagàma hçùño'bdhau draùñuü vàjimukhaü prabhum .
     tatra devahrade snàtvà tarpayitvà pitén suràn .
     saüpåjya haya÷ãrùa¤ca jagàma gajasàhvayam ..>% iti vàmanapuràõe 71 adhyàyaþ ..

#<hayà>#, strã, (hayastadgandho'styasyà . iti . ac . ñàp .) a÷vagandhà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<hayàdhyakùaþ>#, puü, (hayasya adhyakùaþ .) a÷vàdhyakùaþ . tasya lakùaõaü yathà --
     %<haya÷ikùàvidhànaj¤astaccikitsitapàragaþ .
     a÷vàdhyakùo mahãbhartuþ svàsana÷ca pra÷asyate ..>% iti màtsye . 215 . 37 ..

#<hayànandaþ>#, puü, (hayasya ànando yasmàt .) mudgaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (guõàdayo'sya mudga÷abde j¤àtavyàþ ..)

#<hayàyurvedaþ>#, puü, (hayasya àyurvedà . ghoñakacikitsà÷àstravi÷eùaþ . tacchàstraü haya÷abde draùñavyam ..

#<hayàriþ>#, puü, (hayasya ariþ .) karavãraþ . iti ratnamàlà ..

#<hayà÷anà>#, strã, (hayànàma÷anaü yasyàþ .) ÷allakãvçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<hayã>#, strã, (hayasya strã . haya + ïãp .) ghoñakã . iti jañàdharaþ ..

#<hayeùñaþ>#, puü, (hayanàmiùñaþ .) yavaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<hayottamaþ>#, puü, (hayeùu uttamaþ . kulãnà÷vaþ . tatparyàyaþ . vàtà÷vaþ 2 jàtyaþ 3 ajàneyaþ 4 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<haraþ>#, puü, (harati pàpànãti . hç + ac .) ÷ivaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 31 .. (yathà, raghuþ . 4 . 32 .
     %<sa senàü mahatãü karùan pårbasàgaragàminãm .
     babhau harajañàbhraùñàü gaïgàmiva bhagãrathaþ ..>%) agniþ . gardabhaþ . iti kecit .. haraõam . ityaïkaõàstram .. tri, haraõakartà . (yathà, bhàgavate . 3 . 18 . 11 .
     %<ete vayaü nyàsaharà rasaukasàü gatahniyo gadayà dràvitàste ..>%)

#<harakaþ>#, puü, (hara eva . svàrthe kan .) ÷ivaþ . cauraþ . iti kecit .. haraõakartari, tri ..

#<haragaurã>#, strã, (hareõa saha gaurã .) ardhanàro÷varamårtiþ . yathà -- devyuvàca . yathà tavàhaü satataü chàyevànugatà hara . bhaveyaü sàhacaryeõa tathà màü kattumarhasi .. mavvagàtreõa saüspar÷aü nityàliïganavibhramam . ahamicchàmi bhavatastattvaü cet kartumarhasi .. ÷rãbhagavànuvàca . rocate tanmahyamapi yattvamicchasi bhàvini ! . tatrotàyamahaü vakùye yadi ÷aknoùi tat kuru .. addhaü mama ÷arãrasya gçhà÷a tvaü manohare . addhaü bhavà me nàrã tathaivàrdha pumàniti .. yadi tvaü na hi ÷aknoùi hartuü tattvardhamãdç÷am . tadàhaü te hariùyàmi ÷arãràrdhaü varànane ! .. tavaivàrdhaü tathà nàrã ardhaü bhavatu påruùaþ . vidyate tatra ÷aktirme tvamanuj¤àtumarhasi .. ÷rãdevyuvàca .
     %<tavevàhaü hàraùyàmi ÷arãràrdhaü vçùadhvaja ! .
     kintvahaü tvekamicchàmi yaccettvaü hara icchasi ..
     tathàhamardhaü bhavato hçtvà tiùñhàmi tàvatà .
     tyajàmyahaü yadà te'rdhaü sampårõaü syàttadà dvayam ..
     ityardhabhàgaharaõaü bhavedyadi yathepsitam .
     tadaivàhaü tadà ÷ambhoþ ÷arãràrdhaü haràmyaham ..>% ã÷vara uvàca . evamastu bhavennityaü yathà tvaü kartumicchasi . ÷arãràrdhasya haraõaü bhåyàttava yathepsitam .. ÷rãaurva uvàca . atha gaurã tadà pårbamanubhåtaü tapaþsthitau . yoganidràsvaråpaü tadàtmàno'cintayaddhiyà .. haraü praõamya prathamaü brahmàõa¤ca tataþ param . tatastrijagatàmã÷aü hariü nàràyaõaü prabhum .. cintayitvà tathà teùàmekatàü sà jaganmayã . àtmànaü yàganidrà¤ca cintayitvà manasvinã .. dakùiõe sva÷arãrasya bhàgàrdhaü ÷a÷abhçdbhçtaþ . ÷arãrasya tathà vàmamatipremõà nijaü hare .. haro'pi sva÷arãràrdhaü gaurãkàye tadà svayam . premõànive÷ayattasyà÷cikãrùuþ priyamadbhutam .. atha sthitvà tadà bhargaþ kàlyà saha ciraü tadà . parityajya ÷arãràrdhaü pçthageva babhau rucà .. kàlã bhåtvà svarõagaurã ÷arãràrdhantu ÷àïkaram . pràpya modàttadàtmànaü santuùñà ca jagambhayã .. evaü yadà ÷arãràrdhamàdàya parame÷varã . harasya tiùñhati tadà ràjate'tãva÷obhanà . ardhaü dhammilasaüyuktaü jañàjåñàrdhayojitam . ekasmin ÷ravaõe bhogã bhàge jàmbçnadàcitam . kuõóalaü ÷ravaõe'nyasmin ÷ãrùe tasyà vyaràjata .. ardhaü mçgàkùi càsyàrdhaü vçùabhàkùi vyaràjata . ardhaü sthålanasaü càru tilapuùpanasaü param .. dorgha÷ma÷ru tathaivàrdhamardhaü ÷ma÷ruvivarjitam . àraktacàruda÷anaü raktaughamekatastathà .. aparaü ÷uklavipuladãrghàkçti radaü param . ardhaü nãlagala¤càddhamaparaü hàrasaüyutam .. ardhaü kaïkaõakeyårayuktabàhu tathàparam . nàgakeyårasaüyuktasthålabàhu nirårmikam .. ardhaü viùàyatabhujaü karihastabhujaü param . ekatra sormikàþ ÷àkhàþ karasyànyatra tàü vinà .. ekastanantu hçdayaü romàvalyardhvasaüyutam . rambhàstambhasamànoru supàrùõi mçdupàdakam .. ekaü tathàparaü sthålasaühatoru padàmbujam . eka¤càru mçdu sthålajaghanaü sumanoharam .. tathàparaü dçóhakañi saühatordhvapadàmbujam . ekaü vaiyàvracarmopayuktaü bhåtivilepanam .. aparaü mçdukauùeyavasanaü candanokùitam . evamardhaü tathà jàtaü yãùillakùaõasaüyutam .. aparaü balavadbhåri sudçóhaü puruùàkçti evamardhaü smararipàrjahàra girijà satã .. hitàya sarvajagatàü kàmàkhyà kàlikopamà . tasyàþ ÷arãraü ràjendra haratanvardhasaüyutam . yenopameyaü tannàsti màrgitaü bhuvanatraye .. santànaþ pàrijàto và ekàntaviùadastaruþ . amoghayà tathà vandyau tau càpi yayaturnahi .. bahudhà ca pçthaktvena tau remàte nare÷vara . ardhanàro÷varo bhåtvà sa tu rama kadàcana .. iti yadyapi bhåte÷aþ svayaü ÷aknoti kàlikàm . gaurãü kartuü tadà sarvabhåtakàraõakàraõaþ .. tathàpi tàü girisutàü saüyojya vividhaiþ purà . tapasyayojayaddeva kriyo pàyairaneka÷aþ .. taponirdhåtasarvàïgãü pa÷càdgaurãmathàkarot . ardha¤ca pradadau tasyaü ÷arãrasya mahe÷varaþ .. naivàsya tattvaü jànanti ÷akràdyàþ sakalàþ suràþ . ÷arãràrdhapradànasya tapaso yojanasya ca .. etasya tattvaü jànanti mahàtmàno mahàbalàþ . nandã bhçïgã mahàkàlo vetàlo bhairavastathà . aïgabhåtà mahe÷asya vãtabhãtàstapodhanàþ .. ye mànuùa÷arãreõa pràpire tapaso balàt . gaõànàmàdhipatyantu te jànanti haraü param .. evaü sadà tvayà yojyàþ sànugà nçpasattama ! . vanitàþ satkriyopàyaistato bhadramavàpsyasi .. ya idaü ÷çõuyànnityamadbhutaü puõyadàyakam . ÷ivayoþ prãtikaraõaü ÷arãràrdhaü grahaü tathà .. gaurãtvàpàdana¤caiva kàlikàyàþ ÷ubhàvaham . na tasya vighnà jàyante sa ca puõyatamo mataþ . dãrghàyuþ sa sukhã bhåyàt puttrapãttrasamanvitaþ .. satataü pari÷çõvànaþ ÷ivayo÷caritaü mahat . ÷ivalàkamavàpnoti suciraü ÷ivallabhaþ .. iti ÷rãkàlikàpuràõe 44 adhyàyaþ .

#<haracåóàmaõiþ>#, puü, (harasya cåóàmaõiþ ÷irobhåùaõamiva .) candraþ . iti bhåriprayogaþ .. ÷iva÷iroratna¤ca ..

#<haraõaü>#, klã, (hniyate iti . hç + lyuñ .) yautakàdideyadravyam . (yathà, raghuþ . 7 . 22 .
     %<sattvànuråpàharaõàkçta÷rãþ pràsthàpayat ràghavamanvagàcca ..>%) tatparyàyaþ . dàyaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 8 . 28 .. yautakaü àdinà upanayanabhikùàprasàdàdi ca yat deyaü tat dàyaharaõapadavàcyaü kanyàdànakàle jàmàtràdabhyo vratabhikùàdo brahmaõàdibhya÷ca yat dravyaü dãyate yatra dàyàdidvayamityarthaþ . yutakaü yànisambandhaþ tatra bhavamiti ùõeyautakaü yutayorbadhåvarayoridamiti và kaõi yotakaü yautukamukàramadhyamapi . yautakaü yautuka¤ca tat iti vàcaspatiþ . dãyate dàyaþ, karmaõi gha¤ suùñhu dãyate sudàyaþ iti pàñhaþ ityanye . hriyate haraõaü karmaõi anañ . iti bharataþ .. * .. bhujaþ . hçtiþ . iti medinã .. (yathà, bhàgavate . 10 . 50 . 9 .
     %<etadartho'vatàro'yaü bhåbhàraharaõàya me .
     saürakùaõàya sàdhånàü kçto'nyeùàü vadhàya ca ..>%) ÷ukram . svarõam . kapardakam . uùõodakam . iti kecit .. bhàjyàïkàt bhàjakàïkadvàràbhàgagrahaõam . iti lolàvatã ..

#<haratejaþ>#, [s] klã, (harasya tejaþ .) pàradam . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷ivavorya¤ca ..

#<haranetraü>#, klã, (harasya netram .) ÷ivacakùuþ . saükhyàtrayam . iti jjotiþ÷àstram ..

#<harabãjaü>#, klã, (harasya bãjam .) pàradam . iti bhåriprayogaþ ..

#<hararåpaþ>#, puü, (harasya råpamiva råpamasya .) ÷ivaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<hara÷ekharà>#, strã, (harasya ÷ekharaü àvàsatvenàstyasyà iti . ac .) gaïgà . iti hemacandraþ ..

#<harahårà>#, strã, hàrahårà . dràkùà . iti kecit ..

#<haràdriþ>#, puü, (harasya adriþ .) kailàsaparvataþ . iti kecit .. (yathà, kathàsaritsàgare . 113 . 99 .
     %<vidyàdharàþ ÷çõuta yaþ kurute mamàtra dharmavyatikramamitaþ prabhçti prajàsu .
     vadhya sa me niyatamityabhito haràdrimuddhoùaõà¤ca sa tato bhramayà¤cakàra ..>%)

#<hariþ>#, puü, (harati pàpànãti . hç + %<hçpiùiruhãti .>% uõàø 4 . 128 . iti in .) viùõuþ . (yathà, raghuþ . 10 . 86 .
     %<haririva yugadãrghairdorbhiraü÷aistadãyaiþ patiravanipatãnàü tai÷cakà÷e caturbhiþ ..>%) siühaþ . (yathà, raghuþ . 2 . 59 .
     %<sa nyastagastro haraye svadehamupànayat piõóamivàmiùasya .>%) ÷ukapakùã . sarpaþ . vànaraþ . bhekaþ . ityamaraþ .. candraþ . såryaþ . vàyuþ . a÷vaþ . (yathà, mahàbhàrate . 3 . 166 . 5 . tataþ sa haribhiryuktaü jàmbanadapariskçtam . meghanàdinamàruhya ÷riyà paramayà jvalan ..) yamaþ . ÷ivaþ . brahmà . kiraõaþ . indraþ . (yathà, raghuþ . 12 . 103 .
     %<yantà hareþ sapadi saühçtakàrmukajyamàpçcchya ràvaghamanuùñhitadevakàryam ..>%) varùavi÷eùaþ . iti medinã .. mayaraþ . kokilaþ . haüsaþ . agniþ . iti ÷abdaratnàvalã .. bhartçhariþ . iti trikàõóa÷aùaþ .. piïgavarõaþ . haridvarõaþ . iti hemacandraþ .. * .. hareraùñottara÷atanàmàni yathà -- trãsadàvi uvàca . ÷rãkçùõàùñottara÷ataü nàma maïgaladàyakam . tat÷çõuùva mahàbhàga ! savvakalmaùanà÷anam .. ÷rãkçùõaþ puõóarokàkùo vàsudevã janàrdanaþ . nàràyaõo harirviùõurmàdhavaþ puruùottamaþ .. govindaþ ke÷avo'nanto vàmano madhusådanaþ . dàmodaro hçùãke÷aþ padmanàbhastrivikramaþ .. vaikuõñha÷càcyuto ràma÷cakrapàõiradhokùajaþ . pãtàmbaro jagannàtho nçsiüho garuóadhvajaþ .. ràdhikàpatirànandasvaråpo vi÷vamohanaþ . ya÷odànandanaþ satyaþ ÷rãgopojanavallabhaþ .. gadàdharo hayagrãbo varàha÷ca gavã÷varaþ . govardhanadharo vi÷vabãjaü kamalalocanaþ .. sarvàntaryàmã jagadã÷a÷cànåramardanaþ prabhuþ . vi÷vambharo yaj¤abhoktà vanamàlã sanàtanaþ .. puràõapuruùo nandàtmajaþ ÷rãvatsalà¤chanaþ . devakãnandanaþ ÷yàmaþ ÷rã÷yàmàpràõavallabhaþ .. aniruddhaþ paraü brahma muràriþ ÷rãdharastathà . ÷rãgopãptohanaþ ÷àrïgadhanvà tu bràhmaõapriyaþ .. brahmaõyadevaþ kùetraj¤astàpatrayavinà÷anaþ . kaiñabhàrirguõàtãto rukmiõãramaõo viràñ .. saïkarùaõaþ ÷eùa÷àyã daityàrirvakabhittathà .. sarva÷àstrapraõetà ca mukundo bhaktavatsalaþ .. aghàsuraghnaþ pradyumno haüsa÷ca muralãdharaþ . kuvalayàpãóaghàtã ca padmadhàrã caturbhujaþ .. bhaktalokaika÷araõo gopàlo vaiùõavapriyaþ . vaü÷ãpàõirguõamayaþ koñikandarpamohanaþ .. veõuvàdyavinodã ca kaüsàriryàdavastathà . caturvedamayo nityaþ saccidànandavigrahaþ . dãnànàthaika÷araõaü bhaktànugrahakàrakaþ .. * .. etadaùñottara÷ataü kçùõanàma nçmaïgalam . pratyahaü yaþ pañhet pràtastrisandhyàü và vi÷eùataþ .. dvijàdi÷cennaro bhaktyà ÷çõoti japati smaret . duþsvapnanà÷anaü tasya manomalavinà÷anam . sarvàparàdha÷amanaü sarvapàpakùayo bhavet . pàvanaü ÷àntidaü puõyaü tàpatrayavinà÷anam .. àyuùyaü sarvasukhadaü sarvaduþkhàpahaü mune ! . vatayaj¤atapodànayàgatãrthaphalapradam .. puttradaü cà÷u bandhyànàü grahapãóàdinà÷anam . sarvàbhãùñapradaü sarvai÷varyadaü vighnanà÷anam .. sarvopadravadàridyranà÷anaü mànavasya tu . sadbuddhividyàvij¤ànaya÷odharmapradaü tathà .. sarvabhãtiharaü bhaktimuktiüdhànyadhanapradam . sarvarogakùayakaraü bàhvàntaþ÷uddhidaü param .. phalakàmino vaiùõavasya sarvakàmaphalapradam . sarva÷atrukùayo yàti haribhakti÷ca jàyate .. sarasvatã ca va÷agà kamalàvirataü bhavet . kùetratãrthe ca maraõaü gaïgàyàü và vi÷eùataþ .. mocanaü bhavabandhasya yamabhãtivinà÷anam . niùkàminastvananyasya premabhaktisukhapradam . bhavedahaitukaü j¤ànaü sàkùàt kçùõaþ prasãdati .. iti pàdmottarakhaõóe 111 adhyàyaþ .. * .. ÷rãharipàdacihnàõi yathà -- ÷ràsadà÷iva uvàca .
     %<saccidànandaråpasya kçùõasyàdbhutakarmaõaþ .
     saüsmaret pàdacihnàni pràtarbhaktyà narottamaþ ..
     atiguhyàni devarùe . yàni bhaktipradàni ca .
     sarvasukhapradànãha tava proktàni vedhasà ..
     mayàpi bhuvane÷varyai kathitàni prayatnataþ .
     puràsau tuùñacittàbhåt ÷rutvà kçùõasukhapradà ..
     dilãpa uvàca .
     kàni kàni ca cihnàni kçùõasya pàdayormane .
     va÷iùñha ! ÷rotumicchàmi kathayasvànupårbakam ..
     va÷iùñha uvàca .
     yadåcivàn svayaü brahmà nàradàya naràdhipa ! .
     tat ÷çõuùva mahat puõyamatigopyatamaü vacaþ ..
     vidhirdevarùiõà pçùña upàkhyànamidaü purà .
     mahàbhàgavataü puõvamekadà tamuvàca ha ..
     brahmovàca .
     ÷çõu nàrada vakùyàmi pàdayo÷cihnalakùaõam .
     bhagavatkçùõaråpasya hyànandaikarasasya ca ..
     avatàràþ hyasaüïkhyà÷ca kathità ye tavàgrataþ .
     paraü samyak pravakùyàmi kçùõastu bhagavàn svayam ..
     devànàü kàryasiddhyarthamçùãõàü và nçõàü tayà .
     àvirbhåtastu bhagavàn svànàü priyacikãrùayà ..
     kenaiva j¤àyete devo bhagavàn bhaktvatsalaþ .
     tànyahaü vedmi nànyo'sti satyametanmayoditam ..
     ånaviü÷aticihnàni mayà dçùñàni tatpade .
     dakùiõe da÷a cihnàni vàme ca nava nàrada ! ..
     dhvajàtapatraü kamalaü vajràkhyamaïku÷o yavaþ .
     svastikaü cordharekhà càùñakoõaü cakrameva ca .. * ..
     navànyàni pravakùyàmi sàmprataü vaiùõavottama ! .
     cihnàni vàmacaraõe govindasyàdbhutàni ca ..
     indracàpaü trikoõa¤ca kalasa¤càrdhacandrakam .
     ÷aïkho'mbaraü matsyacihnaü goùpadaü jàmbavaü smçtam ..
     aïkànyetàni bho vipra ! dç÷yante ca yadà kadà .
     kçùõàkhyantu paraü brahma bhuvi jàtaü na saü÷ayaþ ..
     dvayaü vàtha trayaü vàtha catvàraþ pa¤ca eva và .
     dç÷yante brahmavit÷reùñha hyavatàràþ katha¤cana ..
     madhye dhvajà tu vij¤eyà padmaü dvyaïgalamànataþ .
     vajrantu dakùiõe pàr÷ve càïku÷o vai tadagrataþ ..
     yavo'pyaïguùñhamåle syàt svastikaü tatra kutracit .
     àtapatraü cordharekhà vàme cakra¤ca dakùiõe ..
     àdyamaïgulimàrabhya yàvadvai madhyamà sthità .
     tàvadvai cordharekhà ca kathità padmasaüj¤ake ..
     aùñakoõaü tato vatsa ! samànàùñàïgulai÷ca tat .
     nirdiùñaü dakùiõe pàde cetyàhurmunayo hareþ .. * ..
     evaü pàdasya cihnàni nànyaü vahati vaiùõavaþ .
     dakùiõetarasthànàni saüvadàmãha saüsmçret ..
     caturaïgulamànena dvayàïgulisamãpataþ .
     indracàpaü tato vidyàdanyatra ca na te kvacit ..
     trikoõaü madhyanirdiùñaü kalaso yatra kutracit .
     aùñàïgulapramàõena taddharerardhacandrakam ardhacandrasamàkàraü kalaso nirdiùñaü tasya suvrata .
     indraü vai yacca cihnantu hyàdyante vai niråpitam ..
     trikoõaü dakùiõe bhàge tvambaraü tadadho yavaþ .
     jambåphalaü trikoõasya vàmapàr÷ve niråpitam ..
     moùpadaü dvikhuraü j¤eyaü tadà dvyaïgulamànataþ .
     trikoõàdhastu nirdhiùñamathavà kalaso yathà ..
     ÷rãnàrada uvàca .
     na ÷rutaü na ca dçùña¤ca cihnametanmamoditam .
     råpaü vai sadç÷aü brahman vada tvaü màmprataü mama ..
     ÷rãbrahmovàca .
     patàkà ca dhvajà proktà prànte trailokyakàlayaþ .
     padmaü vai bàhyapatra¤ca j¤àtavyaü ÷rutinoditam ..
     vajraü khaõóa iti proktaü dçùñaü vai gotrabhitkare .
     sahasràraü samàkhyàtaü kvacidvedavido viduþ ..
     aïgu÷o nàga÷ikùàstraü nirmitaü yaddhi putraka .
     tàdç÷aü tadbhaveccihnaü vij¤eyaü vaiùõavairnaraiþ ..
     yavo'pyaïguùñhamåleùu kathito munibhirdhruvam .
     àtapatraü nçpacchatràkàraü vatsa su÷obhanam ..
     cakraü sudar÷anàkàraü yaccihnaü tammanoharam .
     vàsudevakare yadvat munibhiþ parikãrtitam ..
     vivàhàdau ca màïgalye puttre jàte tathaiva ca .
     strãbhi÷caiva sadà kàryaü svastika¤ca taducyate ..
     rekhà÷catasraþ saükhyàtàstiryagårdhvà yadãkùitàþ .
     pallavena ca saüyuktamaùñakoõaü taducyate ..
     daõóàkàrordhvarekhà syàt na vakrà dç÷yate yadà .
     madhyamàïgaùñhamànena kathità munibhiþ kila ..
     da÷abhi÷cihnitaiþ pàdaü vandyaü påjya¤ca sarvadà .
     cihnànyetàni bho vipra dakùiõe caraõe vibhoþ .
     sa ÷rãkçùõa iti j¤eyo buddhimadbhirnarottamaiþ .. * ..
     yadråpàõi ca cihnàni vàmapàde ca tat ÷çõu ..
     indracàpaü ghanurvidyàt dvyaïgula¤ca caturguõam .
     maurvãsaüyuktavakraü cettadàhurmunayo dhruvam ..
     trikoõantu trirekhàkhyaü ÷akañàkàrakaü yadà .
     tadà vai tattrikoõàkhyaü cihnantu muninoditam ..
     kalaso vartulàkàro grovayà sahito yadà .
     dç÷yate tàdç÷aü puttra cihnitaü sakalàdhikam ..
     dvitãyàyàü yathà candro dç÷yate càmbare kvacit .
     tadardhaü candraü vij¤eyaü ÷rutau ca pratipàditam ..
     ambaraü bindårityevaü dvirekhàsusamanvitam .
     vartula¤ca sadà dçùñaü ÷rãkçùõe paramàtmani .
     bhatsyàkàro bhavedyatra taccihnaü matsyasaj¤akam .
     jambåphalasamàkàraü jambåcihnaü vidurbudhàþ ..
     etaccihnaü samàkhyàtamånaviü÷atimaükhyakam .
     pàdayorubhayoràhuþ kçùõasya munayo'naghàþ .. 7 ..
     evaü vçndàvane÷varyàþ pàdayàrmunisattama ! .
     ånaviügaticihnàni kathayàmãha tat ÷çõu ..
     dakùiõe nava cihnàni ràdhàyà da÷a vàmataþ .
     medo'yaü kathità vipra kçùõasyàrdhàïgaråpiõã ..
     patàni padacihnàni dçùñàni ca ÷rutàni ca .
     tvadagre kathitànyeva punaþ kiü kathayàmyaham ..
     nàrada uvàca .
     cihnànyetàni bho brahman kiü kartavyàni vaiùõavaiþ .
     kathayasva hi sarvaj¤a yugayoþ pàdayormama ..
     brahmovàca .
     mãvaõaü ràjataü vàpi pàùàõaü kàùñhajàdikam .
     yugalaü yugalaü pàdaü kçtvà cihnai÷ca cihnitam ..
     svagàtre vibhçyàttàni padacihnàni vaiùõavaþ .
     nàbherårdhaü muniþ snàtvà vatsa vçndàvane÷ayoþ ..
     athavà cihnitaü pàdaü kçtvà bhàgavatottama ! .
     påjàmàrabhate tàvat yàvajjãvati nàrada ! ..
     påjito devadeve÷aþ phalaü bhavati dehinàm .
     tathà taccihnitaü pàdaü arcanaü kurute yadi ..
     ràjasåyà÷vamedhàdiphalaü bhavati sarvathà .
     tadanantaguõaü proktaü yadyekaü påjayet sudhãþ ..>% iti pàdmottarakhaõóe ÷rãkçùõapadacihnamàhàtmyaü nàma 112 adhyàyaþ .. * .. tannàmamàhàtmyaü yathà, ÷rãsadàviva uvàca
     %<÷çõu nàrada ! bhadra te kathayiùyàmi cànagha .
     pàrvatyai yadahaü pçùñhaþ pràvocantu yathàtatham ..
     vedasyàdhyayanaü yaj¤aü tapo yogaþ ÷amo damaþ .
     kçùõanàmasahasràü÷airdevarùe ! nahi tulyakam ..
     j¤ànaü devàrcanaü dhyànaü dhàraõà niyamo yamaþ .
     pratyàhàraþ samàdhi÷ca harinàmasamaü na ca ..
     govindanàmasadç÷aü na tyàgo na vrataü mune ! .
     na saïkalpo nàpi ÷aucaü na puõyaü na phalaü tathà ..
     vànaprasthaü brahmacaryaü gàrhasthyaü karmanyàsakam .
     dharma eva sadràcàro na harernàmatulyakaþ ..
     na harernàmasadç÷aü karma ki¤cit tapastathà .
     sarvatãrthàñana¤caiva caturdhà muktireva ca ..
     kçùõanàma parà muktiþ kçùõanàma parà gatiþ .
     kçùõanàma paraü puõyaü kçùõanàma paraü phalam ..
     kçùõanàma paro dharmaþ kçùõanàma paraü tapaþ .
     kçùõanàma parà ÷àntiþ kçùõanàma parà stutiþ ..
     kçùõanàma parà bhaktiþ kçùõanàma parà smçtiþ .
     kçùõànàma paraü yaj¤aü kçùõanàma parà matiþ ..
     kçùõanàma paraü j¤ànaü kçùõanàma parà sthitiþ .
     kçùõanàma paraü dànaü kçùõanàma jagatpriyam ..
     kçùõanàma paraü ÷ràddhaü pitéõàü tarpaõaü sadà .
     kçùõanàma parà prãtiþ kçùõanàma paraþ prabhuþ ..
     kçùõanàma jagat satyaü jantånàü kàraõaü param .
     jãvanaü ÷araõaü kçùõanàmaiva vipulaü dhanam ..
     kçùõanàma jagadbandhurjagadbãjaü guõaþ paraþ .
     vi÷va dhàraü kçùõana ma jagatàü pàvanaü param ..
     kçùõanàma jagajjanma yat ki¤cit sacaràcaram .
     dhàryate pa lyate vikhaü kçùõanàmnà pralãyate ..
     yat ki¤cit kriyate karma kçùõanàma paràyaõaþ .
     tat karma karma eva syàt sàkùàdgçhvàti ke÷avaþ ..
     ÷rãharernàma grahaõaü pra÷asta¤ca yuge yuge .
     kutràpi na bhavet siddhirhitvà tannàma karma ca ..
     vi÷eùataþ kaliyuge kçùõanàmaiva kevalam .
     tyaktvà nàstyeva devarùe ! lokasya gatiranyathà ..
     harinàmaparaþ ÷àntaþ kùamà÷ãlo jitendriyaþ .
     nãtvà kulasahasràõi kçùõaü pràpnoti svàni ca ..
     ÷rãkçùõaharigovindadàsanàmàdiko janaþ .
     yaþ ka¤cidyàti kaluùaü sarvaü tannàmakãrtanàt ..
     hatyàyutaü pànasahasramugraü gurvaïganàkoñiniùevaõa¤ca .
     steyànyanekàni hareþ priyeõa govindanàmnà nihatàni sadyaþ ..
     ançcchayàpi dahati spçùño hutavaho yathà .
     harinàma dahet pàpaü tathàj¤amukhanirgatam ..
     sakçduccàritaü yena hare kçùõeti ni÷cayam .
     yamàdhikàraü no yàti kàpañyena vinà mune ..
     aj¤ànàdathavà j¤ànàddasyubhàvena và punaþ .
     kçùõanàmaiva yaccintà sa yàti paramaü padam ..
     brahmahà madyapaþ steyo hyaj¤ànàdgurutalpagaþ .
     bhavàrõavaü taredante kçùõanàmaparàyaõaþ ..
     pitçhà nçpahà goghnaþ strãhantà pàpino'pare .
     govindanàmoccàreõa pa÷càtte ÷uddhimàpnuyuþ ..
     yadbhåtaü pàpamaj¤ànàdvartamàna¤ca nàrada .
     yadbhaviùyati tat sarvaü kçùõanàma daheddhruvam ..
     jãvànàntu sadà drohã càtmahà nindyakarmakçt .
     sa påto jàyate dhanyo nàmakãrtanato hareþ ..
     kùetratãrthatapodànavratàrcanaü phalaü tathà .
     ÷akti÷ca sarvayaj¤ànàü mukteradhyàtmavastunaþ ..
     j¤àna¤ca daivamahatàü sarvasiddhipradaü phalam .
     naimittikànàü nityànàü tathà ca kàmyakarmaõàm ..
     varõà÷ramànàü yogànàü sthàpitaü yeùu nàmasu .
     àkçùya sarvàghaharaü purà kçùõena nàrada ..
     trailokye yàni puõyàni dharmakarmaphalàni ca .
     tulyatàü tàni no yànti harinàmànukãrtane ..
     nàmno'sya yàvatã ÷aktiþ pàpanirharaõe hareþ .
     tàvat kartuü na ÷aknoti pàtakaü pàtakã janaþ .
     ÷vapavo dhçjinaü kartuü nahi ÷akroti yatnataþ ..
     tàvaddhartuü mune yàvat kçùõanàmànukãrtanam .
     mànasaü karmajaü vàgjaü loke tannàsti kalmaùam .
     sarvà÷ubhaghnaü ÷ivadaü yaddharernàmakãttanam .
     càndràyaõàdibhiþ kçcchraiþ ÷uddhirna syàttathànçõàm ..
     kãrtanena harernàmnaþ sakçdeva bhavedyathà .
     sakçdàkhyàtataü yena kçùõanàma sumaïgalam .
     tajjihvà vaùõavã nànyaü vaco vaktyapyakàraõam ..
     çgvedo hi yajurvedaþ sàmavedo'pyatharvaõam .
     adhãtàstena yenàktaü harirityakùaradvayam ..
     pàpino'pi harernàma kãrtayanti yathà yathà .
     sarvàghaü masmasàt kçtvà kçùõabhaktistathà tathà ..
     sakçnnàràyaõetyuktvà pumàn kalpa÷atatrayam .
     gaïgàdisarvatãrtheùu snàto bhavati nàrada ! ..
     puràõa÷àstràgamavedapàñhatãrthàvagàhàdiphalaü yatheùñam .
     govindànàmno'pi kalà÷atàü÷aistulyaü bhavennaiva mune kadàcit ..
     mà çco mà yajurvipra na sàma pañha ki¤cana .
     kçùõagovindanàmàdi geyaü gàyasva nitya÷aþ ..
     gokoñidàne grahaõe khagasya prathàgagaïgàmbuni kalpavàsaþ .
     yatyàyutaü merusuvarõadànaü govindanàmno na samaü ÷atàü÷aiþ ..
     kurukùetraõa kiü tasya kiü kà÷yà puùkareõa ca .
     jihvàgre vartate yasya harirityakùaradvayam ..
     vi÷rutàni bahånyeva tãrthàni bahudhà na ca .
     koñyaü÷enàpi tulyàni nàmakãrtanato hareþ ..
     iùñàpårtàni karmàõi subahåni kçtànyapi .
     bhavahetåni tànyeva harernàma tu muktidam ..
     parihàse'pi hàsàdyaiviùõorgçhõanti nàma ye .
     kçtàrthàste'pi manujàstebhyo'pãha namo namaþ ..
     strã, ÷ådraþ puruùo vàpi ye cànye pàpayonayaþ .
     kãrtayanti hariü bhaktyà tebhyo'pãha namo namaþ ..
     na de÷aniyamastatra na kàlaniyamastathà .
     nocchiùñàdau niùedha÷ca nàmalubdhasya ÷rãhareþ ..
     cakràyudhasya nàmàni sadà sarvatra kãrtayet .
     nà÷aucaü kãrtane tasya sa pavitrakaro yataþ ..
     na kàla÷aucaniyamà na de÷à÷aucanirõayaþ .
     hareþ saükãrtanàdeva nàmno nàrada mucyate ..
     snàne kàlo'sti dàne ca kàlo'sti japayaj¤ayoþ .
     kçùõasaïkãrtane kàlo nàstyatra pçthivãtale ..
     kiü sàükhyayogaiþ kiü yaj¤aistapobhiþ kiü kariùyati .
     cenmuktimicchedbhakti¤ca kuryàdgovindakãrtanam ..
     paradàrarataþ pàpã parahiüsàpakàrakaþ .
     muktimàyàti saü÷uddho harernàmànukãrtanàt ..
     kçùõanàmadhanaþ kçùõanàmagràhã sadà naraþ .
     tattvataþ kçùõamàproti kçùõanàmajanapriyaþ ..
     hitvà govindanàmàni sarvakarma karoti yaþ .
     bandhàya tasya tat karma na mokùàya tu nàrada ! ..
     sarvakarma parityajya harinàma smaret sadà .
     yastasya karmasiddhiþ syàt kçùõanàmaprasaïgataþ ..
     kàmàüstyaktvà manobhogàn viùayàü÷ca caranti ye .
     teùàü dadyàt paràü bhaktiü harinàmaparàyaõaþ ..
     harinàmarato bhåtvà sarvakarma parityajet .
     sa sarvapàpàn mukto yaþ padmaü hitvodakaü yathà .
     kçùõanàmaiva yaccitte devarùe tasya karma ca .
     sa lokàn sakalàn jitvà tattvataþ kçùõamàpnuyàn ..
     harinàma sadà gãtvà vicaranti mahãtale .
     na pràpnuvanti tadbhàgyaü devà indràdaüyo'pare ..
     ÷raddhayà helayà ye tu harinàma sumaïgalam .
     gàyantyekàntina÷citte'cyutastiùñhati santatam ..
     ekàntinaþ kçùõanàmà÷rayà ye ca hareþ priyà .
     yadi syurantyajà vedapàragà na tathà mune ! ..
     kçõanàmàni gàyanti tasya sevàdikarma ca .
     sadà kurvanti ye vipa ! tebhyo nityaü namo namaþ ..
     steyã gurvaïganàgàmo brahmaghno madyapaþ khalaþ .
     tatpàpebhyaþ sa mukto'ïga ÷rãharernàma yattapaþ ..
     pårbajanmaparityajyo hyàsaktaþ kçùõanàmasu .
     yathàtmà bhautikàddehàt sa muktaþ sarvapàtakàt ..
     harinàma vrataü yasya harinàma ca yattapaþ .
     svayaü bhavàrõavàt tràtà govindo munipuïgava ! ..
     ÷raddhayàvirataü kçùõanàmagànarato janaþ .
     kuryàt sadaiva sarvatra taccintàü kçpayàcyataþ ..
     màtsaryalobhamohai÷ca kàmakrodhamadairyutaþ .
     sarvàpahàrã tanmuktaþ kçùõanàmaiba yattapaþ ..
     sarvadoùayuto vipra vyàpta÷cà÷eùapàtakaiþ .
     muktaþ sa vçjinàdasmàt kçùõanàmaiva yattapaþ ..
     svadharmavarjitaþ pàpo jãvadrohã ca hiüsakaþ .
     sa muktaþ sarvapàpebhyaþ kçùõanàmaiva yattapaþ ..
     viprakùatriyaviñ÷ådràþ saïkaràntyajajàrajàþ .
     kànãnà golakà÷caiva piturjàtà÷ca kùetrajàþ ..
     brahmacàrã gçhastha÷ca vànaprastho yatistathà .
     yadyete pàpino vipra ! mahàpàtakino'pi và ..
     upapàtakina÷càtipàpino hyanupàpinaþ .
     bhraùñàcàrà÷ca pàùaõóàþ svasvadharmavivarjitàþ jãvahatyàratà vràtyà nindakà÷càjitendriyà .
     pa÷càjj¤ànasamutpannà guroþ kçùõaprasàdataþ ..
     tatastu yàvajjãvanti harinàmaparàyaõàþ .
     ÷uddhàste'khilapàpebhyaþ pårbajebhyo hi nàrada ! ..
     nàmàde÷aü rañantastu ÷rãhareþ smçtipårbakam .
     mahadbhayaü yamaü jitvà paraü govindamàpnuyuþ ..
     gçhàndhakåpapatitàþ sarvadoùaistu saüplutàþ .
     saüsàravàsanàliptàþ sarvadharmabahiùkçtàþ ..
     muktàste sarvatastasmàduccaranto harerdvija .
     mçtyormahadbhaye nàma yànti govindamavyayam ..
     harinàmàni tiùñhanti santi vaktàõi pràõinàm .
     bhavanti karmasambaddhà lokà narakagàminaþ ..
     visçjya kçùõanàmàni karmamàrgaratà naràþ .
     punarjanma punarmçtyuü bhramantaþ syustatastataþ ..
     kçùõanàmàni gàyanti kurvanti tasya sevanam ! te yànti vàsudevasya sthànaü paramamavyayam ..
     varõà÷ramasthità vipa ! harinàmaparàyaõàþ .
     teùàü vaktuü na ÷akromi mahimànamahaü yadi ..
     hitvà govindanàmàni karmà÷eùaü karoti yaþ .
     pathamapràpya kçùõasya bhramate karmavartmani ..
     màyàmohitacittena pàpiùñhàste naràdhamàþ .
     tyaktvà kçùõasya nàmàni bhramante sarvayoniùu ..
     yadçcchayà÷ayà nàma ÷ikùayà yaþ smareddhareþ .
     sarvàghamukto devarùe ! satataü kçùõanàmataþ ..
     yena tena prakàreõa mukundanàmajalpakaþ .
     ghoràdbhavàrõavàt påto muktaþ sa kçùõànàmataþ .
     nàmàïkikaü janaü dçùñvà yasya ÷raddhà bhaveddhareþ ..
     sa yàti vaiùõavaü dhàma paramaü kçùõanàmataþ ..
     dçùñvà pramàõaü kurvanti harernàmà÷rayaü janam .
     sakalàdaühaso muktà mànavàþ sàdhuvajjanàþ ..
     kçùõànàma sadà nãtvà vicaret kçùõasannidhau tathyaü vadàmi te vipra ! krãtastasya janàrdanaþ ..
     nãtvà karoti nàmàni ÷rohareþ karatàlikàm .
     vikrãto'hamçtaü tasya vadàmi tava nàrada ! ..
     ekàntã nàma nãtvà tu sannidhau nartayeddhareþ .
     satyaü tasya hariþ krãto devatànà¤ca kà kathà ..
     ye bhàvagadgadà bhåtvà rudantyacyutasannidhau .
     teùàü kçùõaþ parikrãto brahmàdãnà¤ca kà kathà ..
     ye patantyavanau gãtvà harernàmàni gadgadàþ .
     bhàvena teùàü govindaþ krãto nàrada ! nànyathà ..
     janmanà ye na gçhõanti kçùõadãkùàü sato guroþ teùàü na dar÷ana kàryaü dårataþ parivarjayet ..
     kadàcit yo na gçhõàti kçùõanàma bhavàmçtam .
     mçtaþ ÷vakharakolànàü sa tu yoniùu jàyate ..
     devarùe ! harinàmàni bhavanistàrahetuni .
     na gçhõãyàtta yo mohànmçte syàttadadhogatiþ ..
     guõakarmàõi nàmàni na gçhõàti ca yo hareþ .
     dar÷anaspar÷ane caiva dhruvaü tasya vivarjayet ..
     manuthajamma saüpràpya na nàmagrahaõaü hareþ .
     kuryàt kadàpi svapne và hyadç÷yaþ sa naràdhamaþ ..
     dhyànaü satyayuge viùõoþ tretàyàü yaj¤asàdhanam .
     arcanaü dvàparayuge harinàma kalau mune ..
     dhyànaü tapaþ satyayuge tretàyàü yaj¤akarma ca .
     dvàpare påjanaü dànaü harernàma kalau yuge ..
     kalau bhavàrõavottãrõo mànavo munipuïgava ! .
     vartate yasya jihvàgre harirityakùaradvayam ..
     sarvaloko jitastena kçùõaþ pràptaþ sanàtanaþ .
     sakçduccàritaü yena harernàma cidàtmakam ..
     phalaü nàsya kùamo vaktuü sahasravadano vidhiþ .
     jitaü tena jinaü tena jitaü teneti ni÷citam .
     vartate yasya jihvàgre harirityakùaradvayam ..
     satyaü kaliyuge vipra ! ÷rãharernàma maïgalam .
     paraü svastyayanaü néõàü nàstyeva gatiranyathà ..>% iti pàdmottarakhaõóe ÷rãkçùõanàmamàhàtmye 98 adhyàyaþ .. * .. kalau da÷asahasravarùaparyantaü pçthivyàü tasyàvasthitiryathà --
     %<÷àlagràmo harermårtirjagannàtha÷ca bhàratam .
     kalerda÷asahasrànte yayau tyaktvà hareþ padam ..
     vaiùõavà÷ca puràõàni ÷aïkhàni ÷ràddhatarpaõam .
     vedoktàni ca karmàõi yayustaiþ sàrdhameva ca ..
     haripåjà harernàma tatkãrtiguõakãrtanam .
     vedàïgàni ca ÷àstràõi yayusteþ sàrdhameva ca ..
     sattva¤ca dharmaþ satya¤ca vedà÷ca gràmadevatàþ .
     vrataü tapa÷càna÷anaü yayustaiþ sàrdhameva ca ..
     vàmàcàraratàþ sarve mithyà kàpañyameva ca .
     tulasãvarjità påjà bhaviùyanti tataþ param ..>% iti brahmavaivarte prakçtikhaõóe . 7 . 12 -- 16 .. tasya svaråpaü yathà -- garga uvàca .
     %<aye nanda pravakùyàmi vacanaü te sukhàvaham .
     prasthàpito'haü vasunà yena tat ÷råyatàmiti ..
     vasunà såtikàgàre ÷i÷uþ pratyarpaõãkçtaþ .
     puttro'yaü vasudevasya jyeùñhasya tasya ca dhruvam ..
     kanyà te ca yena nãtà mathuràü kaüsabhãruõà .
     asyànnaprà÷anàyàhaü nàmànukaraõàya ca ..
     gåóheõa preùitastena tasya yàgaü kuru vraja ..
     påõabrahmasvaråpo'yaü ÷i÷uste màyayà mahãm .
     àgatya bhàraharaõaü kartà dhàtrà ca sevitaþ ..
     golokanàtho bhagavàn ÷rãkçùõo ràdhikàpatiþ nàràyaõo yo vaikuõñhe kamalàkànta eva ca ..
     ÷vetadvãpanivàso yaþ pàtà viùõu÷ca so'pyajaþ .
     kapilo'nye tadaü÷à÷ca naranàràyaõàvçùã ..
     ekãbhåya ca sarveùàü tajasàü rà÷imårtimàn .
     taü vasuü dar÷ayitvà ca ÷i÷uråpo babhåva ha ..
     sàmprataü såtikàgàràdàjagàma tavàlayam .
     aponisambhava÷càyamàvirbhåto mahotale ..
     vàyupårõaü màtçgarbhaü kçtvà ca màyayà hariþ .
     àvirbhåya vasuü mårtiü dar÷ayitvà jagàma ha ..
     yuge yuge varõabhedo nàmabhedo'sya vallava ! .
     ÷uklo raktastayà pãta idànãü kçùõatàü gataþ ..
     ÷uklavarõaþ satyayuge sutãvratejamà vçtaþ .
     tretàyàü raktavarõo'yaü pãto'yaü dvàpare vibhuþ ..
     kçùõavarõaþ kalau ÷rãmàüstejasàü rà÷ireva ca .
     paripårõatamaü brahma tena kçùõa iti smçtaþ .. * ..>% tasya kçùõanàmno vyutpattiryathà --
     %<brahmaõo vàcakaþ ko'yamçkàro'nantavàcakaþ .
     ÷ivasya vàcakaþ ùa÷ca õakàro dharma eva ca ..
     akàro viùõorvacanaü ÷vetadvopanivàsinaþ .
     naratàràyaõo'yaüsya vibhargà vàcakaþ smçtaþ ..
     sarveùàü tejasàü rà÷iþ sarvamårtisvaråpakaþ .
     sarvàdhàraþ sarva bãjastena kçùõa iti smçtaþ ..
     kçùirnirvàõavacano õakàro mokùa eva ca .
     akàro dàtçvacanastena kçùõa iti smçtaþ ..
     kçùirni÷ceùñavacano õakàro bhaktivàcakaþ .
     akàro dàtçvacanastena kçùõa iti smçtaþ ..
     karmanirmålavacanaþ kçùirõo dàsyavàcakaþ .
     akàraþ pràptivacanastena kçùõa iti smçtàþ ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe . 13 . 45 -- 62 .. tasya nàmàntaràõàü vyutpattiryathà --
     %<ràma nàràyaõànanta mukunda madhusådana .
     kçùõa ke÷ava kaüsàre hare vaikuõñha vàmana ..
     ityekàda÷a nàmàni pañhedvà pàñhayedyadi .
     janmakoñisahasràõàü pàtakàdavamucyate ..
     rà÷abdo vi÷vavacano ma÷càpã÷varavàcakaþ .
     vi÷vànàmã÷varo yo hi tena ràmaþ prakãrtitaþ ..
     ramate ramayà sàrdhaü tena ràmaü vidurbudhàþ .
     ramàyà ramaõasthànaü ràmaü ràmavido viduþ ..
     rà ceti lakùmãvacano ma÷càpã÷varavàcakaþ .
     lakùmãpatiü gatiü ràmaü pravadanti manãùiõaþ ..
     tàmnàü sahasraü divyànàü smaraõe yat phalaü bhavet ..
     tatphalaü labhate nånaü ràmoccàraõamàtrataþ ..
     sàråpyamuktivacano nàreti ca vidurbudhàþ .
     yo devo'pyayanaü tasya sa ca nàràyaõaþ smçtaþ ..
     nàrà÷ca kçtapàpà÷càpyayanaü gamanaü smçtam .
     yato hi gamanaü teùàü so'yaü nàràyaõaþ smçtaþ ..
     makçnnàràyaõetyuktvà pumàn kalpa÷atatrayam .
     gaïgàdisarvatãrtheùu snàto bhavati ni÷citam ..
     nàra¤ca mokùaõaü puõyamayajaü j¤ànamãpsitam .
     tayorj¤ànaü bhavedyasmàt so'yaü nàràyaõaþ prabhuþ ..
     nàstyanto yasya vedeùu puràõeùu caturùu ca .
     ÷àstreùvanyeùu yogeùu tenànantaü vidurbudhàþ .. * ..
     mukumavyayamànta¤ca nirvàõamokùavàcakam .
     taddadàti ca yo devo mukundastena kãrtitaþ ..
     mukuü bhaktirasapremavacanaü vedasammatam .
     yastaddadàti bhaktebhyo mukundastena kãrtitaþ .. * ..
     sådanaü madhudaityasya yasmàt sa madhusånaþ .
     iti santà vadantã÷aü vedairbhinnàrthamãpsitam ..
     madhu klãva¤ca màdhvãke kçtakarma÷ubhà÷ubhe .
     bhaktànàü karmaõà¤caiva sådanaü madhusådanaþ ..
     pariõàmà÷åbhaü karma bhràntànàü madhuraü madhu .
     karoti sådanaü yo hi sa eva madhusådanaþ .. * ..
     kçùirutkçùñavacano õa÷ca sadbhiktivàcakaþ .
     a÷càpi dàtçvacanaþ kçùõaü tena vidurbadhàþ ..
     kçùi÷ca paramànande õa÷ca taddàsyakarmaõi .
     tayordàtà ca yo devastena kçùõaþ prakãrtitaþ ..
     koñijanmàrjite pàpe kçùiþ kle÷e ca vartate .
     bhaktànàü õa÷ca nirvàõe tena kçùõaþ prakãrtitaþ ..
     nàmnàü sahasraü divyànàü triràvçttyà tu yat phalam .
     ekàvçttyà tu kçùõasya tat phalaü labhate naraþ ..
     kçùõanàmnaþ paraü nàma na bhåtaü na bhaviùyati .
     sarvebhya÷ca paraü nàma kçùõeti vaidikà viduþ ..
     kçùõa kçùõeti he gopi yastaü smarati nitya÷aþ .
     jalaü bhittvà yathà padmaü narakàduddharatyayam ..
     kçùõeti maïgalaü nàma yasya vàci pravartate .
     bhasmãbhavanti sadyastu mahàpàtakakoñayaþ ..
     a÷vamedhasahasrebhyaþ phalaü kçùõajapasya ca .
     varaü tebhyaþ punarjanma nàto bhaktaþ punarbhavaþ ..
     sarveùàmapi yaj¤ànàü lakùàõi ca vratàni ca .
     tãrthasnànàni sarvàõi tapàüsyana÷anàni ca ..
     vedapàñhasahasràõi pràdakùiõyaü bhuvaþ ÷atam .
     kçùõanàmajapasyàsya kalàü nàhanti ùoóa÷ãm ..
     teùàü bhogàdbhavet svargaphala¤ca suciraü nçõàm .
     svargàdava÷yaü puüsa÷ca japakarturhareþ pradam .. * ..
     ke jale sarvadehe'pi ÷ayanaü yasya càtmanaþ .
     vadanti vaidikàþ sarve taü devaü ke÷avaü param ..
     kaüsa÷ca pàtake vighne roge ÷oke ca dànave .
     teùàmarirnihartà yaþ sa kaüsàriþ prakãrtitaþ ..
     rudraråpeõa saühartà vi÷vànàmapi nitya÷aþ .
     bhaktànàü pàlako yo hi haristena prakãrtitaþ ..
     kuõñhaü jaóa¤ca vi÷vaughaü vi÷iùña¤ca karoti yà .
     vikuõñhàü prakçtiü vedà÷catvàra÷ca vadanti tàm ..
     guõà÷rayeõa bhagavàn tasyàü jàtaþ svasçùñaye .
     paripårõatamaü tena vaikuõñha÷ca vidurbudhàþ . * ..
     vàmo vipattau na÷chede sàkùàdvedeùu vartate .
     suràõàü vipadàü chettà vàmanastena kãrtitaþ ..
     evaü nàmnà¤ca sarveùàü vyutpatti÷ca ÷rutau ÷rutà .
     yathàgama¤ca kathitaü sarvaü jànàti màdhavaþ .. * ..
     ya÷odàvàca .
     vàsudeva÷ca govindo muràrirmàghavastathà .
     nàmnàü caturõàü vyutpattiü vada cànyacca tiùñhatu ..
     ràdhikovàca .
     vasuþ sarvanivàsa÷ca vi÷vàni yasya lomasu .
     sa ca devaþ paraü brahma vàsudeva iti smçtaþ .. 1 ..
     gà¤ca vi÷vasamåha¤ca vindate yo'valãlayà .
     j¤ànasindhusamåha¤ca movindastena kãrtataþ .. 2 ..
     muraþ kle÷e ca santàpe karmabhoge ca karmiõàm .
     daityabhede'pyaristeùàü muràristena kãrtitaþ .. 3 ..
     mà ca brahmasvaråpà yà målaprakçtirã÷varã .
     nàràyaõãti vikhyàtà viùõumàyà sanàtanã ..
     mahàlakùmãsvaråpà ca vedamàtà sarasvatã .
     ràdhà vasundharà gaïgà tàsàü svàmã ca màdhavaþ ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe . 1 . 1 . 19 -- 52 ; 55--60 .. tasya bhåùaõàstrasvaråpaü yathà -- ÷rãmaitreya uvàca .
     %<bhåùaõàstrasvaråpeõa yathaitadakhilaü jagat .
     bibharti bhagavàn viùõustanmamàkhyàtumarhasi ..
     ÷rãparà÷ara uvàca .
     namaskçtyàprameyàya viùõave prabhaviùõave .
     kathayàmi yathàkhyàtaü va÷iùñhena mamàbhavat ..
     àtmànamasya jagato nirlepamaguõàmalam .
     bibharti kaustubhamaõisvaråpaü bhagavàn hariþ ..
     ÷rãvatsasaüsthànadharamanante ca samà÷ritam .
     pradhànaü buddhirapyàste gadàråpeõa màdhave ..
     bhåtàdimindriyàdãü÷ca dvidhàhaïkàramã÷varaþ .
     bibharti ÷aïkharåpeõa ÷àrïgaråpeõa ca sthitam ..
     balasvaråpamatyantajavenàntaritànilam .
     cakrasvaråpa¤ca mano dhatte viùõuþ karasthitam ..
     pa¤caråpà tu yà màlà vaijayantã gadàbhçtaþ .
     sà bhåtahetusaüghàto bhåtamàlà ca vai dvija ..
     yànãndriyàõya÷eùàõi buddhikarmàtmakàni vai .
     ÷araråpàõya÷eùàõi tàni dhatte janàrdanaþ ..
     bibharti yaccàsiratnamacyuto'tyantanirmalam .
     vidyàmayantu tajj¤ànamavidyàcarmasaüsthitam ..
     itthaü pumàn pradhàna¤ca buddhyahaïkàrameva ca .
     bhåtàni ca hçùãke÷e manaþ sarvendriyàõi ca .
     vidyàvidye ca maitreya sarvametat samà÷ritam ..
     astrabhåùaõasaüsthànasvaråpaü råpavarjitaþ .
     bibharti màyàråpo'sau ÷reyase pràõinàü hariþ ..
     savikàraü pradhànaü yat pumàü÷caivàkhilaü jagat .
     bibharti puõóarãkàkùastadevaü parame÷varaþ ..
     yà vidyà yà tathàvidyà yat yaccàsadavyayam .
     tat sarvaü sarvabhåte÷e maitreya madhusådane ..
     kalàkàùñhànimeùàdidinartvayanahàyanaiþ .
     kàlasvaråpo bhagavànaparo hariravyayaþ ..
     bhårloko'tha bhuvarlokaþ svarloko munisattama ! .
     maharjanastapaþ satyaþ sapta lokà ime vibhuþ ..
     lokàtmamårtiþ sarveùàü pårbeùàmapi pårbajaþ .
     àdhàraþ sarvavidyànàü svayameva hariþ sthitaþ ..
     devamànuùapa÷vàdisvaråpairbahubhirvibhuþ .
     sthitaþ sarve÷varo'nanto bhåtamårtiramårtimàn .
     çco yajåüùi sàmàni tathaivàtharvaõàni ca .
     itihàsopavedà÷ca vedànteùu tathoktayaþ ..
     vedàïgàni samastàni manvàdigaditàni ca .
     ÷àstràõya÷eùàõyàkhyànànyanuvàdà÷ca ye kvacit ..
     kàvyàlàpà÷ca ye kecit gãtakànyakhilàni ca sarvarmårtidharasyaite vapurviùõormahàtmanaþ ..
     yànyamårtàni mårtàni yànyatrànyatra và kvacit .
     santi vai vastujàtàni tàni sarvàõi tadvapuþ ..>% iti viùõupuõe 1 aü÷e 22 adhyàyaþ .. * .. hari sànnidhyasthànàni yathà -- bharadvàja uvàca .
     %<keùu keùu vibho nityaü sthàneùu puruùottama ! .
     sànnidhyaü bhavato bråhi j¤àtumicchàmi tattvataþ ..
     vàmana uvàca .
     ÷råyatàü kathamiùyàmi yeùu yeùu guro hyaham .
     nivasàmi supuõyeùu sthàneùu bahuråpavàn ..
     mamàvatàraihurbadhà nabhaþsthalaü pàtàlamambhonicayaü diva¤ca .
     di÷aþ samastà girayo'mbudà÷ca vyàptà bharadvàja mamànuråpaiþ ..
     ye divyà ye ca bhaumà jalagaganacarà sthàvarà ye'tra vi÷ve sendràþ sàrkàþ sacandrà yamavasuvaruõàþ sàgnayaþ sarvapàlàþ .
     brahmàdyàþ sthàvaràntà dvijakhagasahità mårtimanto hyamårtàste sarve matprasåtà bahuvividhaguõàþ påraõàrthaü pçthivyàþ ..
     ete hi mukhyàþ surasiddhadànavaiþ påjyàstathà sannihità mahãtale .
     yairdçùñamàtraiþ sahasaiva nà÷aü prayàti pàpaü dvijavarya kãrtitaiþ ..>% iti vàmane 85 adhyàyaþ .. * .. àpa ca . ÷rãbhagavànuvàca . àdyaü matsyaü mahadråpaü saüsthitaü mànase hrade . garvapàpakùayakaraü kãrtanaspar÷anàdibhiþ .. kaurmamanyat sannidhànaü kau÷ikyàü pàpanà÷anam . hayagrãva¤ca kçùõàïge govindaü hàstine pure .. trivikrama¤ca kàlindyàü liïgabhede bhavaü vibhum . kedàre màdhavaü ÷aucaü kubjàmre kçùõamårdhajam .. nàràyaõaü vadaryà¤ca vàràhe garuóàsanam . jaye÷aü rudrakarõe ca vipà÷àyàü dvijapriyam .. kçta÷auce nçsiüha¤ca gokarõe vi÷vakarmiõam . pràcãne kàmapàla¤ca puõóarãkaü mahàmbhasi .. vi÷àkhaye ca hyajitaü haüsaü haüsapade tathà . payoùõyà¤ca tamaþ khaõóaü vitastàyàü svaråvilam .. maõimatparvate brahman ! brahmàõa¤ca prajàpatim . madhunadyàü cakradharaü ÷ålabàhuü himàcale .. viddhi viùõuü muni÷reùñha sthitamauùadhasadmani . bhçgutuïge suvarõàkhyaü naiùadhe prãtavàsasam .. gayàyàü gopatiü devaü gadàpàõinamo÷varam . trailokyanàthaü varadaü goprabhàve ku÷e÷ayam .. ardhanàrã÷varaü puõye mahendre dakùiõe girau . gopàlamuttare nityaü mahendre somapiõóinam .. vaikuõñhamapi sahyàdrau pàripàtre paràjitam . ka÷erude÷e deve÷aü vi÷varåpaü tapodhana ! .. malayàdrau ca saugandhiü bindhyapàde sadà÷ivam . avantiviùaye viùõuü niùedheùvamare÷varam .. pà¤càlika¤ca brahmarùe pa¤càleùu vyavasthitam . mahodaye hayagrãvaü prayàge yoga÷àyinam .. svayambhuvaü madhuvane ayogandhi¤ca puùkare . tathaiva viprapavara vàràõasyà¤ca ke÷avam .. avimuktakamatraiva lola÷càtraiva gãyate . pakùàyàü padmakiraõaü samudre vaóavàmukham .. kumàravane vàhlã÷aü kàrtikeya¤ca barhiõam . yaj¤e÷aü ÷ambhumanaghaü sthàõu¤ca kurujàïgale .. vanamàlinamàhurmàü kiùkindhàvàsino janàþ . vãraü kuvalayàråóhaü ÷aïkhacakragadàdharam .. ÷rãvatsàïkamudàràïgaü narmadàyàü ÷riyaþ patim . màhiùmatyàü trinayanaü tatraiva ca hutà÷anam .. arvudeùu trisauparõaü kùmàdharaü ÷åkaràcale . triõàciketaü brahmarùe prabhàseùu kapardinam .. tathaivàtràpi vikhyàtaü tçtãyaü ÷a÷i÷ekharam . udaye ÷a÷inaü såryaü dhruva¤ca tritayaü sthitam .. mandare yaj¤apuruùaü skandaü ÷aravaõe sthitam . mahàlaye smçtaü rudraü catvareùu kuruùvatha .. padmanàbhaü muni÷reùñha sarvasaukhyapradàyakam . saptagodàvare brahman vikhyàtaü hàñake÷varam .. tatraiva ca mahàvàsaü prayàge'pi vañe÷varam . bhallãvane mahàyogaü madreùu puruùottamam .. plakùàvataraõe ÷rãmat÷rãnivàsaü dvijottamam . sårpàrake caturbàhuü magadhàyàü sudhàpatim .. girivraje pa÷upatiü ÷rãkaõñhaü yamunàtañe . vanaspatiü samàkhyàtaü daõóakàraõyavàsinà .. kàla¤jare nãlakaõñhaü ÷arayvàü ÷ambhumuttamam . haüsayuktaü mahàkau÷yàü sarvapàpapraõà÷anam .. gokarõe dakùiõe sarvaü vàsudevaü prajàmukhe . bindhya÷çïge mahàsauriü kathàyàü madhusådanam .. trikåña÷ikhare brahmaü÷cakramàõinamã÷varam . lauhadaõóe hçùãke÷aü kau÷alàyàü manoharam .. mahàbàhuü suràùñre ca navaràùñre ya÷odharam . bhådharaü devikànadyàü mahodàyàü ku÷apriyam .. gomatyàü chàditagadaü ÷aïkoddhàre ca ÷aïkhinam . sunetraü saindhavàraõye ÷åraü ÷årapure sthitam .. bhadràkùa¤ca hiraõvatyàü vãrabhadraü tripiùñape . ÷aïkukarõa¤ca bhãmàyàü bhãmaü ÷àlavane viduþ . vi÷vàmitra¤ca gaditaü kailàse vçùabhadhvajam . mahe÷aü mahilà÷aile kàmaråpe ÷a÷iprabham .. vaóabhyàmapi gomitraü pañahe païkajapriyam . upendraü siühaladvãpe ÷akràkhye kundamàlinam .. rasàtale ca vikhyàtaü sahasra÷irasaü mune ! . kàlàgnirudraü tatraiva tathànyaü kãrtivàsasam .. sutale kårmamacalaü vitale païkajàsanam . mahàtale guro khyàtaü deve÷aü chàgale÷varam .. tale sahasracaraõaü sahasrabhujamã÷varam . sahasràkùaü parikhyàtaü muùalàkçùñadànavam .. pàtàle yoginàmã÷aü sthita¤ca hari÷aïkaram . dharàtale kokanadaü medinyà¤cakrapàõinam .. bhuvarlauke ca garuóaü svarloke viùõumavyayam . martyaloke tathàgastyaü kapila¤ca jale sthitam .. tapoloke sthitaü brahman ! vàïmayaü satyasaüyutam . brahmàõaü brahmaloke tu saptame vai pratiùñhitam .. sanàtanaü tathà ÷aive paraü brahma ca vaiùõave . apratarkyaü niràlambe niràkà÷e tapomayam .. jambadvãpe caturbàhuü ku÷advãpe ku÷e÷ayam . plakùadvãpe muni÷reùñha khyàtaü garuóavàhanam .. padmanàbhaü tathà krau¤ce ÷àlmale vçùabhadhvajam . sahasràü÷uþ sthitaþ ÷àke dhanaràñ puùkare sthitaþ .. tathà pçthivyàü brahmarùe ! ÷àlagràme sthito'smyaham . sajalasthalaparyantaü careùu sthàvareùu ca .. etàni puõyàni mamàlayàni brahman puràõàni sanàtanàni . dharmapradhànàni mahaujasàni saükãrtanãyànyaghanà÷anàni .. saïkãrtanàt smaraõàddar÷anàcca saüspar÷anàdeva ca devatàdyàþ . dharmàrthakàmànyapavargameva labhanti daityà manujàþ sasàdhyàþ . etàni tubhyaü viniveditàni mamàlayànãha svaniùñhitàni .. iti vàmanapuràõe svasthànoktirnàma 86 aþ .. hariharayorabhedo yathà -- yà ÷rãþ sà girijà proktà yo hariþ sa trilocanaþ . evaü sarveùu ÷àstreùu puràõeùu ca pañhyate .. etasmàdanyathà yastu bråte ÷àstraü pçthak tayà . taü nàstikaü vijànãyàt sarvadharmabahiùkçtam . iti vàràhe saubhàgyavratanàmàdhyayaþ .. * .. brahmaviùõumahe÷varaõàmekatvaü sattvàdiråpa¤ca yathà -- mahe÷vara uvàca . nàràyaõaþ paro devaþ sattvaråpo janàrdanaþ . tridhàtmànaü sa bhagavàn sasarja parame÷varaþ .. rajastamobhyàü yukto'bhådrajaþsattvàdhikaü vibhuþ . sasarja nàbhikamalàt brahmàõaü kamalàsanam .. rajasà tamasà yuktaü so'pi màü tvasçjat prabhuþ . yat sattvaü sa harirdevo yo haristat paraü padam .. ye sattvarajasã so'pi brahmà kamalasambhavaþ . yo brahmà saiva devastu yo devaþ sa caturmukhaþ .. yadrajastamasopetaü so'yaü nàstyatra saü÷ayaþ . sattvaü rajastama÷caiva tçtãyaü caitaducyate .. sattvena mucyate jantuþ sattvaü nàràyaõàtmakam . na tasmàt parato devo bhavità na bhaviùyati .. yo viùõuþ sa svayaü brahmà yo brahmà so'hameva ca . vedatraye'pi yaj¤e'smin paõóiteùveùa ni÷cayaþ .. yo bhedaü kurute'smàkaü trayàõàü dvijasattama . sa pàpakàrã duùñàtmà durgatiü samavapnuyàt .. iti tatreva rudragãtànàmàdhyaþ .. * .. tadguõà yathà --
     %<brahmàdayaþ suràþ sarveye cànye devadànavàþ .
     manuùyàþ pakùivçkùàdyàþ sarve tadbrahmasaübhavà ..
     tatra yo'sau paro devo vyàpado munimattama .
     nirlakùo hyacalaþ såkùmaþ kàraõaiþ parivarjitaþ ..
     anaupamyastvanirde÷yo hyakùaràdakùaraü param .
     niùprapa¤co niràlambo viùayàtãtagocaraþ ..
     sarvaj¤aþ sarvakartà ca pratyaj¤aü sarvadàkùaram .
     anàmà nàmakoñãnàü gãyate tadane kadhà ..
     agamyamathavà gamyamadç÷yaü dç÷yameva ca .
     asvaraü svarasaüyuktamaghoùaü ghoùaråpakam ..
     sakalaü niùkalaü caiva nirmalaü malasaüyutam .
     harimetadguõairyuktaü mayà te parikãrtitam .. * ..
     marãciruvàca .
     akùayaü càvyayaü caiva yadvahne te prakãrtitam .
     kathaü tasya vinà÷o'sti sarvaj¤aþ kena hetunà ..
     agamyaü kãrtitaü vahne gamyaü caiva kathaü bhavet .
     avarõa¤ca samàkhyàtaü varõayuktaü hi kàraõam ..
     asvaraü svarasaüyuktaü kathaü tadgamyate hariþ .
     apramàõaü tvayà proktaü pramàõa¤ca kathaü bhavet ..
     anàdestu kayaü càdirlabhyate kiü vibhàvaso .
     kathayasvavi÷eùeõa yena sampadyate sukham .. * ..
     vahniruvàca .
     sthàvaraü jaïgama¤caiva aõóajaü svedajaü tathà .
     vina÷yantãha bhåtàni vinà÷ã tena kathyate ..
     agamyamaprabuddhànàü kàmàdyàsaktacetasàm .
     svakarmavinivçttànàü gamyaü tacchubhakarmaõà ..
     j¤ànacakùurvihãnànàmadç÷yaü sarvajantuùu .
     j¤ànacakùuþsamàyuktàþ khyitaü pa÷yanti nitya÷aþ ..
     andhakàre yathà dãpo dar÷ayet gçhamedhinàm .
     vidyàcakùustathà vipro dar÷ayet paramaü padam ..
     ye narà veda siddhàntairbodhità guruõà ca ye .
     anekaråpasaüyuktaü pa÷yanti parame÷varam ..
     ye svakarmatapohãnaviùayàsaktacetasaþ .
     varõaråpaü na jànanti vedasiddhàntavarjitàþ .
     bhràntiü pa÷yanti sarvatra savikalpà÷ca mànavàþ ..
     jãvàkhyaü varõanirmuktaü ÷ånyasaüj¤antu kathya te ..
     yadà varõasamàyuktastadà varõastu jàyate ..
     svaraü tu gçhõate yàvattàvadghoùastu kãrtyate .
     binduhãnastu nirghoùo niràkàraþ sa eva tu ..
     yadà sçjati bhåtàni prakçtistho hariþ svayam .
     tàvat kartà sa vai j¤eyaþ kartà prakçtivarjitaþ ..
     nàsàrandhreõa niryàti aïgulàni da÷advayam ..
     nirmalaþ sa vibhurj¤eyaþ samalo dehavardhitaþ ..
     apramàõaü bhavettàvat yàvat ÷àstraü na vindati .
     ÷àstraj¤ànamadhãte yaþ pramàõaü tasya labhyate ..
     tena sarvamidaü vi÷vaü vyàpitaü sacaràcaram .
     såkùmaþ sarvagatastçpto lakùaõopàyavarjitaþ ..>% ityàdye vahnipuràõe sargakathananàmàdhyàyaþ .. * .. påjitaviùõudar÷anàdiphalaü vahnipuràõe ÷uddhivratanàmàdhyàye kriyàyoganàmàdhyàye ca draùñavyam . tasya yamàùñakastotraü nçsiühapuràõe 9 adhyàye tatpåjàyàü dravyavi÷eùadànaphala¤ca tatraiva 32 adhyàye draùñavyam .. * .. ÷ivasya hareràràdhanapramàõaü yathà -- brahmovàca .
     %<ahaü gato'driü kailàsamindràdyairdaivataiþ saha .
     tatra dçùño mahàrudro dhyàyamànaþ paraü padam ..
     pçùño namaskçto devaþ kiü tvaü dhyàyasi ÷aïkara .
     tvatto nànyaü paraü devaü jànàmi bråhi màü tataþ .
     sàràt sàrataraü tattvaü ÷rotukàmaþ suraiþ saha ..
     rudra uvàca .
     ahaü dhyàyàmi taü viùõuü paramàtmànamã÷varam .
     sarvagaü sarvadaü sarvaü sarvapràõihçdi sthitam ..
     bhasmoddhånitadehastu jañàmaõóalamaõóitaþ .
     viùõoràràdhanàrthaü me vratacaryà pitàmaha ..
     tameva gatvà pçcchàmaþ sàraü yaccintayàsyaham .
     viùõuü jiùõuü padmanàbhaü hariü dehavivarjitam ..
     ÷uciü ÷ucipadaü haüsaü tatparaü parame÷varam .
     yuktvà sarvàtmanàtmànaü taü devaü cintayàmyaham ..
     yasmin vi÷vàni bhåtàni tiùñhanti ca vi÷anti ca .
     guõabhåtàni bhåte÷e såtre maõigaõà iva ..
     sahasràkùaü sahasràïghriü sahasrorukarànanam .
     aõãyasàmaõãyàüsaü sthavira¤ca sthavãyasàm ..
     garãyasàü gariùñha¤ca ÷reùñha¤ca ÷reyasàmapi .
     yaü vàkeùvanuvàkeùu niùatsåpaniùatsu ca ..
     gçõanti satyakarmàõaü satyaü satyeùu sàmamu .
     puràõe puruùaþ prokto brahma prokto dvijàdiùu ..
     kùaye saïkarùaõaþ proktastamupàsyamupàsmahe .
     yasmin lokàþ sphurantãme jale ÷akunayo yathà ..
     çtamekàkùaraü brahma yattat sadasataþ param .
     arcayanti ca yaü devà yakùaràkùasakinnaràþ ..
     yasyàgniràsyaü dyaurmårdhà khaü nàbhi÷caraõau kùitiþ .
     candràdityau ca nayane taü devaü cintayàsyaham ..
     yasya trilokau jañhare yasya kàùñhàþ subàhavaþ .
     yasyocchàsa÷ca pavanastaü devaü cintayàmyaham ..
     yasya ku÷eùu jãmåtà nadyaþ sarvàïgasandhiùu .
     kukùau samudrà÷catvàrastaü devaü cintayàmyaham ..
     paraþ kàlàt paro yaj¤àt paraþ sadamada÷ca yaþ .
     anàdiràdirvi÷vasya taü devaü cintaya myaham ..
     manasa÷candramà yasya cakùuùa÷ca divàkaraþ .
     mukhàdagni÷ca saüjaj¤e taü devaü cintayàmyaham ..
     padbhyàü yasya kùitirjàtà ÷rotràbhyà¤ca tathà di÷aþ .
     mårdhabhàgàddivaü yasya taü devaü cintayàmyaham ..
     sarga÷ca pratisarga÷ca vaü÷o manvantaràõi ca .
     vaü÷ànucaritaü yasmàt taü devaü cintayàmyaham ..
     yaü taü dhyàyàmyahaü yasmàdvrajàmaþ sàramãkùitum ..>% iti gàruóe . 2 . 9 -- 27 .. tadbhaktiryathà -- såta uvàca .
     %<viùõubhaktiü pravakùyàmi yayà sarvamavàpyate .
     yathà bhaktyà haristuùyettathà nànyena kenacit ..
     mahataþ ÷reyaso målaü prasavaþ puõyasantateþ .
     jãvitasya phalaü svàdu dadàti smaraõaü hareþ .
     bhaja ityeùa bai dhàtuþ sevàyàü parikãrtitaþ .
     tasmàt sevà budhaiþ proktà bhaktisàdhanabhåyasã ..
     te bhaktà lokanàthasya nàmakarmàdikãrtane .
     mu¤cantya÷råõi saüharùàt ye ca hçùñatanåruhà ..
     jagaddhàturmahe÷asya divyàj¤àcaraõàvyayàþ .
     iha nityakriyàþ kuryuþ snigdhà ye vaiùõavàstu te ..
     praõàmapårbakaü kùàntyà yo vadet vaiùõavo hi saþ .
     tadbhaktajanavàtsalyaü påjàyà¤cànumodanam ..
     tatkathà÷ravaõe prãtiþ svaranetràïgavikriyà .
     yena sarvàtmanà viùõau bhaktyà bhàvo nive÷itaþ ..
     vipreùvã÷varadçùñi÷ca mahàbhàgavato hi saþ .
     viùõo÷ca kàraõaü nityaü tadannaü dambhavarjitam ..
     svayamabhyarcana¤caiva yo viùõuü vopajãvati .
     bhaktiraùñavidhà hyeùà yasmin mlecche'pi vartate ..
     sa viprendro muniþ ÷rãmàn sa jàtaþ sa ca paõóitaþ .
     tasmai deyaü tato gràhyaü sa ca påjyo yathà hariþ ..
     smçtaþ saübhàùito vàpi påjito và dvijottamaþ .
     punàti bhagavadbhakta÷caõóàlo'pi yadçcchayà ..
     praõatàya prapannàya tavàsmãti ca yo vadet .
     abhayaü sarvabhåtebhyo dadyàdetadvrataü hareþ ..
     mantrayàjisahasrebhyaþ sarvavedàntapàragàþ ! sarvavedàntavitkoñyà viùõubhakto vi÷iùyate ..
     aikàntikà÷ca puruùàþ gacchanti paramaü padam .
     aikàntinà samo viùõuryasmàdeùàü paràyaõaþ .
     tasmàdekàntinaþ proktàstadbhàgavatacetasaþ .
     priyàõàmapi sarveùàü devadevasya sa priyaþ .
     àpatsvapi sadà yasya bhaktiravyabhicàriõã .
     yà prãtiravivekànàü viùayeùvanapàyinã .
     viùõuü saüsmarataþ sà me hçdayànnopasarpatu ..
     antargato'pi vedànàü sarva÷àstràrthavedyapi .
     yo na sarve÷vare bhaktastaü vidyàt puruùàdhamam ..
     nàdhãtaveda÷àstro'pi na kçtaü càpasavyavat .
     yo bhaktiü vahate viùõau tena sarvaü kçtaü bhavet ..
     yaj¤ànàü kratumukhyànàü sarveùàü pàragà api .
     na tàü yànti gatiü bhaktyà yàü yànti munisattama ..
     yaþ ka÷cit vaiùõavo loke mithyàcàro'pyanà÷ramã .
     punàti sakalàn lokàn sahasràü÷urivoditaþ ..
     ye nç ÷asà duràtmànaþ pàpàcàraratàstathà .
     te'pi yànti paraü sthànaü nàràyaõaparàyaõàþ ..
     dçóhà janàrdane bhaktiryadaivàvyabhicàriõã .
     tadà kiyat svargasukhaü saiva nirvàõahaitukã ..
     bhràmyatàü tatra saüsàre naràõàü karmadugame .
     hastàvalambano hyeko bhaktituùño janàrdanaþ ..
     na ÷çõoti guõàn divyàn devadevasya cakriõaþ sa naro vadhiro kùeyaþ sarvadharmabahiùkçtaþ ..
     nàmni saükortite viùõoryasya puüso na jàyate .
     ÷arãraü pulakodbhàsi tadbhavet kuõapopasam ..
     yasmin smçte dvija÷reùñha ! muktirapyaciràdbhavet .
     viùõau niviùñamanasàü kiü punarvçjinakùayaþ ..
     svapuruùamabhivokùya pà÷ahastaü vadati yamaþ kila tasya karõamåle .
     parihara madhusådanaprapannàn prabhurahamanyançõàü na vaiùõavànàm ..
     api cet suduràcàro bhajate màmananyabhàk .
     sàdhureva sa mantavyaþ samyagvyavasito hi saþ ..
     kùipraü bhavati dharmàtmà ÷a÷vacchàntiü niyacchati .
     viprendra ! pratijànãhi viùõubhakto na na÷yati ..
     dharmàrthakàmaiþ kintasya muktistasya kare sthità .
     samastajagatàü måle yasya bhaktiþ sthirà harau ..
     daivã hyeùà guõamayã harermàyà duratyayà .
     tameva ye prapadyante màyàmetàü taranti te ..
     kiyadàràdhane pusàü ÷iùyate harimedhasaþ .
     bhaktyaivàràdhyate viùõurnànyaü tatropakàrakam ..
     na dànairvividhairdattairna puùpairnànulepanaiþ .
     toùameti mahàtmàsau yathà bhaktyà janàrdanaþ ..
     saüsàraviùavçkùasya dve phale hyamçtopame .
     kadàcit ke÷ave bhaktistadbhaktairvà samàgamaþ ..
     patreùu puùpeùu phaleùu satsu toyeùu labhyeùu sadaiva satsu .
     bhaktyai kalabhye puruùe puràõe muktyai kathaü nu kriyate prayatnaþ ..
     àsphoñayanti pitaraþ prançtyanti pitàmahàþ .
     vaiùõavo'smatmakule jàtaþ sa naþ santàrayiùyati .
     aj¤àninaþ suravaraü samadhikùipanti ye pàpino'pi ÷i÷upàlasuyodhanàdyàþ .
     muktiü gatàþ smaraõamàtravidhåtapàpaþ kaþ saü÷ayaþ paramabhaktimatàü janànàm ..
     ÷araõaü taü prapannà ye dhyànayogavivarjitàþ .
     te'pi mçtyumatikramya yànti tadvaiùõavaü padam ..
     bhavodbhavakle÷a÷atàhatastathà paribhramannindriyabandhakaiþ pathaiþ .
     niyamyatàü màdhava ! me manohayastvadaïghri÷aïkau dçóhabhaktibandhane ..
     viùõureva para brahma hyabheda iha pañyate .
     vedasiddhàntamàrgeùu taü na jànanti mohitàþ ..
     vasati hçdi sanàtane ca tasmin bhavati pumàn jagato'sya saumyaråpaþ .
     kùitipasumatiramyamàtmano'ntaþ kathayati càrutayaivamàlapate ..>% iti gàruóe bhagavadbhaktiþ 231 adhyàyaþ .. * .. tasya namaskàràdikaü tatraiva 232 . 233 . 234 adhyàyeùu draùñavyam .. * .. tasya dvàda÷amàsakçtyaü yathà --
     %<màsakçtyaü pravakùyàmi viùõoþ prãtikaraü param .
     jyaiùñhe tu snàpanaü kuryàt ÷rãviùõoþ snànavàsare ..
     dainandinantu duritaü pakùamàsàhavarùajam .
     brahmahatyàsahasràõi j¤ànàj¤ànakçtàni ca ..
     svarõasteyasuràpànagurutalpàyutàni ca .
     koñikoñisahasràõi hyupapàpàni yàni ca ..
     sarvàõyapi praõa÷yanti paurõamàsyàntu vàsare .
     abhiùi¤cecca tanmårdhni tadetat kalasodakam ..
     puruùasåktena mantreõa pàvamànã çcà tathà .
     nàrikelodakenàtha tathà tàlaphalàmbunà ..
     ratnodakena gandhena tathà puùpodakena ca .
     pa¤copacàrairàràdhya yathàvibhavavistaraiþ ..
     ghaü ghaõñàyai nama iti ghaõñàvàdyaü nivedayet ..
     pàde tasya mahàdhvànaü dhvastapàtakapa¤cake .
     pàhi màü pàpinaü ghoraü saüsàràrõavapàtitam ..
     ya evaü kurute vidvàn bràhmaõaþ ÷rotriyaþ ÷uciþ .
     sarvapàpaiþ pramucyeta viùõulokaü sa gacchati .. 1 ..
     àùàóha÷uklai kàda÷yàü kuryàt svàpamahotsavam .
     àùàóhe ca rathaü kuryàt ÷ràvaõe ÷ravaõàvidhim .. 2 .. 3 ..
     bhàdre ca janmadivase upavàsaparo bhavet . 4 .
     prasupta¤ca pàrivartamà÷vine màsi kàrayet ..
     utthàna¤ca hareþ kuryàdanyathà viùõudrohakçt .
     ÷ubhe caivà÷vine màsi mahàmàyàü prapåjayet .. 5 ..
     kàrtike màsi yat kçtyaü ÷çõu devi varànane ! .
     saptavartyàþ pramàõena dãpaþ syàccaturaïgulaþ ..
     pakùànte ca prakartavyà dãpamàlàvaliþ ÷ubhà .. 6 ..
     màrga÷ãrùe site pakùe ùaùñhyà¤ca sitavastrakaiþ .
     påjayejjagadã÷a¤ca tålavastrairvi÷eùataþ .. 7 ..
     pauùe puõyàbhiùeka¤ca varjayeccandanaü yathà .. 8 ..
     saükràntyàü màghamàse ca sàdhivàsitataõóulàn .
     nivedya viùõave bhaktyà imaü mantramudãrayet ..
     jãvanaü sarvabhåtànàü janakastvaü jagadguro ! .
     tvanmàyàlãnatàü pràptà tvayaiva janità prabho ! ..
     karpåràkçtidravyàõi ghçtàktàni nivedayet .
     bràhmaõàn bhojayedbhaktyà devadevapurasthitàn ..
     abhyar[...] bhagavadbhaktyà dvijàü÷ca bhagavaddhiyà .
     ekasmin bhojite bhakte koñirbhavati bhaktitaþ .
     viprabhojanamàtreõa vyaïgaü sàïgaü bhavet dhruvam ..
     pa¤camyàü ÷uklapakùe tu snàpayitvà ca ke÷avam .
     påjayedbhagavadbhaktyà cåtapallavasammitaiþ .. 9 ..
     phalgucårõai÷ca vividhairvàsitaiþ pañavàsitaiþ .
     kànanaü ramaõãya¤ca pradãptadãpadãpitam ..
     dràkùekùurambhàjamvãranàgaraïgakapågakam .
     nàrikela¤ca dhàtrã ca vaü÷atàlaharãtakã ..
     anyai÷ca vçkùaùaõóai÷ca sarvartukusumàcitam .
     puùpai÷ca vividhai÷caiva phalapuùpasamanvitam ..
     vitànaiþ kusumodyànairvàripårõaghañaistathà .
     cåta÷àkhopa÷àkhàbhiþ ÷obhitaü chatracàmaraiþ ..
     vi÷eùataþ kaliyuge dolotsavo vidhãyate .
     phàlgune ca caturda÷yàmaùñame yàmasaüj¤ake ..
     athavà paurõamàsyàntu pratipatsandhisammitau .
     påjayedvidhivadbhaktyà phalgucårõai÷caturvidhaiþ ..
     sitaraktairgaurapãtaiþ karpåràdivimi÷ritaiþ .
     haridràkùàrayogàcca raïgaramyairmanoharaiþ ..
     anyairvà raïgaramyai÷ca prãõayet parame÷varam ..
     ekàda÷yàü samàrabhya pa¤camyantaü samàpayet ..
     pa¤càhàni tryahàõi syurdolotsavo vidhãyate .
     dakùiõàbhimukhaü kçùõaü dolayànaü sakçnnaràþ ..
     dçùñvàvaràdhanicayairmuktàstu nàtra saü÷ayaþ .. 10 ..
     niþkùipya jalamàtre tu màse màdhavasaüj¤ite .
     sauvarõapàtre tàmre và raupye và mçõmaye'pi và ..
     toyasthaü yo'rcayeddevaü ÷àlagràmasamudbhavam .
     pratyahaü màü mahàbhàge tasya puõyaü na gaõyate ..
     damanàropaõaü kçtvà ÷rãviùõau ca samarpayet .
     vai÷àkhyàü ÷ràvaõe bhàdre kartavya¤ca tadarpaõam .. 11 ..
     vai÷àkhe ca tçtãyàyàü jalamadhye vi÷eùataþ .
     athavà maõóape kuryàt maõóale và vçhaddhvuje ..
     sugandhacandanenàïgaü supuùñàïgo dine dine .
     yathà prayatnataþ kàryaþ kç÷àïgo naiva påjitaþ ..
     candanàgurukastårãkuùñhaü kuïkumarocanà .
     jañàmàüsã vacà caiva viùõorgandhàùñakaü tathà .
     etairgandhayutai÷càpi aïgàni ca vilepayet ..
     ghçùña¤ca tulasãkàùñhaü karpåràguruyogataþ .
     athavà ke÷arairyojyaü haricandanamacyute ..
     asmin kàle kçùõabhaktyà ye prapa÷yanti mànavàþ .
     na teùàü punaràvçttiþ kalpakoñi÷atairapi ..
     sugandhimi÷ritaistoyeþ snàpayitvà jagadgurum .
     athavà puùpamadhyaü ca sthàpayejjagadã÷varam ..
     vçndàvanaü tatra kçtvà upaskçtaphalàni ca .
     viùõubhaktena yogyena bhojayettada÷eùataþ ..
     nàrikelaü phalaü nãra koùa¤coddhçtya dàpayet .
     kaõñàphala¤ca panasaü koùamuddhçtya dãyate ..
     yathà pacettathà dadyàdyathà÷aktiniyogataþ .
     dadhnà vimi÷rita¤cànnaü ghçtenàplutya dàpayet ..
     pàcitaü piùñakaü dhàturaùñàda÷a ghçtena ca .
     tilai÷ca tilasaümi÷raiþ phalaü ÷uddha¤ca dàpayet ..
     yadyadevàtmanaþ ÷reyastattadã÷àya kalpayet .
     dattvà naivedyavastrattàdãnnàdadãta katha¤cana ..
     tyaktavyaü viùõumuddi÷ya tadbhaktebhyo vi÷eùataþ .
     iti te kathitaü ki¤cit samàsena mahe÷vari ! .
     goptavya¤ca prayatnena svayoniriva pàrvati ! .. 12 ..
     ÷rãkçùõaråpaguõavarõana÷àüstravarge bodhàdhikàra iha cedalamanyapàraiþ .
     tatpremabhàvabalabhaktivilàsanàmahàseùu cedyadi ratiþ kimu kàminãbhiþ ..
     ta¤cetasà vibhajatàü vrajabàlakendra vçndàvanaü kùititalaü yamunàjala¤ca .
     tallokanàthapada païkajadhålibhi÷celliptaü vapuþ kila vçthàgurucandanàdyaiþ ..>% iti pàdme pàtàlakhaõóe 12 adhyàyaþ ..

#<hariþ>#, tri, (harati netraduþkhamiti . hç + in .) piïgalavarõaþ . haridvarõaþ . iti medinã .. (yathà raghuþ . 3 . 43 .
     %<÷ataistamakùõàmanimeùavçttibhirhariü viditvà haribhi÷ca vàjibhiþ avocadenaü gaganaspç÷à raghuþ svareõa dhãreõa nivartayanniva ..>%) pãtavarõaþ . ityanekàrthakoùaþ ..

#<harikaþ>#, puü, (harireva . hari + svàrthe saüj¤àyàü và kan .) pãtaharitavarõà÷vaþ . tatparyàyaþ . hàlakaþ 2 . iti hemacandraþ .. cauraþ . akùakrãóakaþ . iti kecit ..

#<harikelãyaþ>#, puü, (harikelimarhatãti . harikeli + chaþ .) vaïgade÷aþ . iti hemacandraþ . tadde÷asthe, tri ..

#<harike÷aþ>#, puü, (hariþ piïgalaþ ke÷o yasya .) ÷ivaþ . iti kecit .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 44 .
     %<dãrgha÷ca harike÷a÷ca sutãrthaþ kçùõa eva ca ..>% viùõuþ . yathà, mahàbhàrate . 6 . 62 . 50 .
     %<mahoraga varàhàdya harike÷a vibho ! jaya ..>%) ÷ivabhaktayakùavi÷eùaþ . sa tu ÷ivaprasàdàt daõóapàõitvaü kùetrapàlatvàdika¤ca pràptavàn . yathà,
     %<evamuktvà tato devaþ saha devyà jagatpatiþ .
     jagàma yakùo yatràste kç÷o dhamanisantataþ .
     taü dçùñvà praõataü bhaktyà harike÷aü vçùadhvajaþ .
     divyaü cakùuradàttasmai yainàpa÷yat sa ÷aïkaram ..
     såta uvàca .
     atha yakùastadà tatra ÷anairummãlya cakùuùã .
     apa÷yat sa ÷ivaü devaü vçùaü ÷vetamupà÷ritam ..
     deva uvàca .
     jaràmaraõanirmuktaþ sarva÷okavivarjitaþ .
     bhaviùyasi gaõàdhyakùo varadaþ sarvapåjitaþ ..
     ajeya÷càpi lokànàü yogai÷varyasamanvitaþ .
     annada÷càpi lokebhyaþ kùetrapàlo bhaviùyasi ..
     mahàbalo mahàsattvo brahmaõyo mama ca priyaþ .
     tryakùa÷ca daõóapàõi÷ca mahàyogã tathaiva ca ..
     udbhramaþ sambhrama÷caiva gaõau te paricàrakau .
     tavàj¤ayà kariùyete lokasyodbhramasambhramau ..>% iti màtsye . 10 . 88 -- 90 96 -- 99 ..

#<harikràntà># strã, (hariõà kràntà .) viùõukràntà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<harigçhaü>#, klã, (harergçham .) hareràlayaþ . purãvi÷eùaþ . tatparpyàyaþ . ekacakram 2 ÷umbhapurã 3 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<haricandanaü>#, puü, klã, (harerindrasya priyaü candanam .) devataruvi÷eùaþ yathà --
     %<pa¤caite devatàravo mandàraþ pàrijàtakaþ .
     santànaþ kalpavçkùa÷ca puüsi và haricandanam ..>% iti svargavarge amaraþ . 1 . 1 . 53 .. devabhåmàveva sambhavàt devataruþ . candayati àhvàdayati candanaü cadi àhvàde dãptau nandyàditvàdanaþ . harerindrasya candanaü haricandanam . iti taññãkàyàü bharataþ .. * .. candanavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . tailaparõikam 2 go÷ãrùam 3 . iti manuùyavarge amaraþ . 2 . 6 . 131 .. ghauõi haricandane . candanavi÷eùàõàü pçthak pçthak nàmànãtyanye . tathà ca tilasyeva parõamasya tilaparõo vçkùabhedaþ tato jàtaü tailaparõikam . dhavalaü su÷ãtalaü candanaü tailaparõikam . goþ ÷ãrùaü go÷ãrùaü tadàkàre malayaikade÷e jàtaü go÷ãrùam . kàlatàmravyàmi÷ravarõamutpalagandhi atisurabhi ÷ãtalatayà sadaiva sarùairveùñitaü go÷ãrùam . kapilavarõatvàt hari ca taccandana¤ceti haricandanam . harerindrasya candanaü và . harirmaõóåkastadàkàre parvatabhàge jàtatvàdvà haricandanam . iti bharataþ .. tatparyàyàntaraü suràrham 2 harigandham 3 indracandanam 4 divyam 5 divijam 6 mahàgandham 7 nandanajam 8 lohitajam 9 . haricandanaü kokaõe prasidvam . asya guõàþ .
     %<haricandanantu divyaü himaü tadiha durvahaü manujaiþ .
     pittàñopavilopi vamathubhrama÷oùamàndyamedohçt ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. * .. (pãtacandanam . kalamva iti loke .
     %<kàlãyakantu kàlãyaü pãtàbhaü haricandanam .
     haripriyaü kàlasàraü tathà kàlànusàryakam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) pàribhàùikaharicandanaü yathà --
     %<ghçùña¤ca tulasãkàùñhaü karpåràguruyogataþ .
     athavà ke÷arairyojyaü haricandanamucyate ..>% iti pàdme pàtàlakhaõóe 12 adhyàyaþ ..

#<haricandanaü>#, klã, (haricandanaü tadvadvarõo'styasyeti . ac .) jyotsnà . kuïkumam . iti medinã .. padmake÷aram . iti halàyudhaþ .. kàntàïgam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<hariõaþ>#, puü, (harati manaþ hriyate gãtàdinà và . hç + %<÷yàstyàhç¤avibhya inac .>% uõàø 2 . 46 . iti inca .) svanàmàkhyàtapa÷uþ . tatparyàyaþ . mçgaþ 2 kuraïgaþ 3 vàtàyuþ 4 ajinayoniþ 5 . ityamaraþ . 2 . 5 . 8 .. sàraïgaþ 6 calanaþ 7 pçùat 8 bhãruhçdayaþ 9 mayuþ 10 . iti jañàdharaþ .. càrulocanaþ 11 jinayoniþ 12 kuraïgamaþ 13 çùyaþ 14 ç÷yaþ 15 riùyaþ 16 ri÷yaþ 17 eõaþ 18 eõakaþ 19 . iti ÷abdaratnàvalã .. kçùõatàraþ 20 sulocanaþ 21 pçùataþ 22 . astha màüsaguõàþ .
     %<eõasya màüsaü laghu ÷ãtavçùyaü tridoùahçt ùaórasada¤ca rucyam .
     kuraïgamàüsaü madhura¤ca yadvat kaphàpahaü pittaharaü marutpradam ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. * .. api ca .
     %<hariõaþ ÷ãtalo baddhabiõmåtro dãpano laghuþ .
     rase pàke ca madhuraþ sugandhiþ mannipàtahà ..
     eõaþ kaùàyo madhuraþ pittàsçkkaphanà÷anaþ .
     saügràhã rocano hçdyo balakçjjvaranà÷anaþ ..>% iti ràjavallabhaþ .. * .. anyacca .
     %<kuraïgo vçühaõo balyaþ ÷ãtalaþ pittahçdguruþ .
     madhuro vàtahçd gràhã ki¤citkaphakaro mataþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. hariõasya pa¤camedo yathà --
     %<hariõa÷càpi vij¤eyaþ pa¤cabhedo'tru bhairava .
     çùyaþ khaïgo ruru÷caiva pçùata÷ca mçgastathà .
     ete balipradàneùu carmadàne ca kãrtitàþ ..>% iti kàlikàpuràõe 66 adhyàyaþ .. * .. ÷uklavarõaþ . viùõuþ . ÷ivaþ . (yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 119 .
     %<àùàóha÷ca suùàóha÷ca dhruvo'tha hariõo haraþ ..>%) såryaþ . haüsaþ . iti kecit .. (airàvatavaü÷odbhåtanàgavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 57 . 11 .
     %<pàràvataþ pàrijàtaþ pàõóaro hariõaþ kç÷aþ .
     vihaïgaþ ÷arabho medaþ pramodaþ saühatàpanaþ .
     airàvatakulàdete praviùñà havyavàhanam ..>%) pàõóuvarõaþ . tadyukte, tri .. ityamaraþ . 1 . 5 . 13 .. (yathà, mahàbhàrate, . 1 . 1 . 135 .
     %<sa bhogàn vividhàn bhu¤jan ratnàni vividhàni ca .
     kathito dhçtaràùñrasya vivarõo hariõaþ kç÷aþ ..>%)

#<hariõanartakaþ>#, puü, (hariõa iva nçtyatãti . nçt + õvul .) kinnaraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<hariõahçdayaþ>#, tri, (hariõasyeva bhãtaü hçdayaü yasya .) bhãruþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<hariõàkùã>#, strã, haññavilàsinãnàmagandhadravyam . iti ÷abdacandrikà .. (hariõasya akùiõãva akùiõã yasyàþ . samàse ùaþ . ïãp . mçgalocanà ramaõã ..)

#<hariõàïkaþ>#, puü, (hariõaþ aïka÷cihnaü yasya .) candraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<hariõã>#, strã, (hariõa + ïãù .) mçgã . (yathà, raghuþ . 2 . 11 .
     %<dhanurbhçto'pyasya dayàrdrabhàvamàkhyàtamantaþkaraõairvi÷aïkaiþ .
     vilokayantyo vapuràpurakùõàüprakàmavistàraphalaü hariõyaþ ..>%) svarõapratimà . ityamaraþ . 3 . 4 . 50 .. (harita + ïãù . tasya naþ .) harità . nàrãbhedaþ . vçttabhedaþ . iti medinã .. (tallakùaõaü yathà --
     %<nasamaralà gaþ ùaóvedairhayairhariõã matà ..>% vistàrastu chandaþ÷abde draùñavyaþ ..) ma¤jiùñhà svarõayåthã . iti ràjanirghaõñaþ .. taruõã . varastrã . iti ÷abdaratnàvalã .. (suràïganàbhedaþ . yathà, raghuþ . 8 . 79 .
     %<carataþ kila du÷caraü tapastçõavindoþ pari÷aïkitaþ purà .
     prajighàya samàdhibhedinãü harirasmai hariõãü suràïganàm ..>%)

@<[Page 5,515a]>@
#<harit>#, puü, (harati nayanamanàüsãti . hç + %<hçsçruhiyuùibhya iti .>% uõàø 1 . 99 . iti itiþ .) nãlapãtami÷ritavarõaþ . sabujaraï iti bhàùà .. tatparyàyaþ . pàlà÷aþ 2 haritaþ 3 . ityamaraþ . 1 . 5 . 14 .. ÷yàmaþ 4 . iti ÷abdaratnàvalã .. a÷vavi÷eùaþ . iti medinã .. såryà÷vaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. yathà, kumàre . 2 . 43 .
     %<utpàñya meru÷çïgàõi kùuõõàni haritàü khuraiþ .
     àkroóaparvatàstena kalpitàþ sveùu ve÷masu ..>%) mudgaþ . iti hemacandraþ .. siühaþ . såryaþ . viùõuþ . iti kecit .. haridvarõavi÷iùñe, tri ..

#<harit>#, strã, (hç + itiþ .) dik . ityamaraþ . 1 . 3 . 1 .. (yathà, raghuþ . 3 . 30 .
     %<tatàra vidyàþ pavanàtipàtibhirdi÷o haridbhirharitàmive÷varaþ ..>%) haridrà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<harit>#, puü, klã, (hç + itiþ .) tçõam . iti medinã ..

#<haritaü>#, klã, (hç + itan .) sthauõeyakam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<haritaþ>#, puü, (harati nayanamanàüsãti . hç + hç÷yàbhyàmitan . uõàø 3 . 93 . iti itan .) haridvarõaþ . ityamaraþ . 1 . 5 . 14 .. siühaþ . iti kecit .. manthànakatçõam . iti ràjanirghaõñaþ .. hàrãla iti loke . tadarthe paryàyo yathà --
     %<hàrãto raktapittaþ syàddharito'pi sa kathyate ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe dvitãye bhàge ..) haridvarõayukte, tri . iti medinã .. (yathà, kiràte . 5 . 38 .
     %<parisaraviùayeùu lãóhamuktàþ haritatçõodgama÷aïkayà mçgobhiþ ..>%)

#<haritakaü>#, klã, (harito varõo'styasyeti . ac . tataþ kan .) ÷àkam . ityamaraþ . 2 . 9 . 34 .. (yathà, màghe . 5 . 58 .
     %<a÷ràvi bhåmipatibhiþ kùaõavãtanidraira÷nan puro haritakaü mudamàdadhànaþ ..>%)

#<haritapatrikà>#, strã, (haritàni patràõi yasyàþ . tataþ svàrthe kan . ñàpi ata itvam .) pàcã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<harita÷àkaþ>#, puü, (haritaþ haridvarõaþ ÷àkaþ .) ÷igruþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (÷igru÷abde'sya guõàdayo j¤àtavyàþ ..)

#<harità>#, strã, (harito varõo'styasyà iti . ac . ñàp .) dårvà . iti medinã .. jayantã . haridrà . kapiladràkùà . pàcã . nãladårvà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<haritàlaü>#, klã, (haritaü tadvarõaü àlàtãti . à + là + kaþ .) pãtavarõadhàtuvi÷eùaþ . sa tu harervãryam . yathà --
     %<haritàlaü harervãryaü lakùmãvãryaü manaþ÷ilà .
     pàradaü ÷ivavãryaü syàt gandhakaü pàrvatãrajaþ ..>% iti vaidyakam .. tatparyàyaþ . pi¤jaram 2 pãtakam 3 tàlam 4 àlam 5 haritàlakam 6 . ityamaraþ . 2 . 9 . 103 .. godantam 7 pãtalam 8 nañamaõóanam 9 haribãjam 10 siddhadhàtuþ 11 . iti jañàdharaþ .. varõakam 12 nañabhåùaõam 13 . iti ratnamàlà .. pãtam 14 gorocam 15 citràïgam 15 pi¤jarakam 17 vaidalam 18 tàlakam 19 kanakarasaþ 20 kà¤canakam 21 vióàlakam 22 citragandham 23 piïgam 24 piïgasàram 25 naurãlalitam 26 . asya guõàþ . kañutvam . uùõatvam . snigdhatvam . tvagdoùabhåtabhãtiviùayavàtarujànà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. api ca .
     %<haritàlaü dvidhà proktaü patràkhyaü piõóasaüj¤akam .
     tayoràdyaü guõaiþ ÷reùñhaü tato hãnaguõaü param ..
     svarõavarõaü guru snigdhaü sapatraü càbhrapatravat .
     patràkhyaü tàlakaü vidyàt guõàóhyaü tadrasàyanam ..
     niùpatraü piõóasadç÷aü svalpasattvaü tathà guru .
     strãpuùpahàrakaü svalpaguõaü tatpiõóatàlakam ..
     haritàlaü kañu snigdhaü kaùàyoùõaü haredviùam .
     kaõóukuùñhàsya rogàsrakaphapittakacavraõàn ..
     harati ca haritàlaü càrutàü dehajàtàü sçjati ca bahutàpànaïgasaïkocapãóàþ .
     vitarati kaphavàtau kuùñharogaü vidadhyàdidamasitama÷uddhaü màritaü càpyasamyak ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. atha tàlasyà÷uddhasya doùamàha .
     %<a÷uddhaü tàlamàyurhçt kaphamàrutamehakçt .
     tàpasphoñàïgasaükocàn kurute tena ÷odhayet ..>% atha tàlakasya ÷odhanavidhiþ .
     %<tàtakaü kaõa÷aþ kçtvà taccårõaü kà¤jike kùipet .
     dolàyantreõa yàmaikaü tataþ kuùmàõóaje drave ..
     tilataile pacedyàmaü yàma¤ca triphalàrase .
     dolàyantre caturyàmaü pakvaü ÷udhyati tàlakam .. * ..>% atha tàlakasya màraõavidhiþ .
     %<sadalaü tàlakaü ÷uddhaü paunarnavarasena tu .
     khalle vimardayedekaü dinaü pa÷càdvi÷odhayet ..
     saü÷odhya golakaü tasya kuryàttacca vi÷odhayet .
     tataþ punarnavàkùàraiþ sthàlyàmardhaü prapårayet ..
     tatra tadgolakaü dhçtvà punastenaiva pårayet .
     àkaõñhaü piñharaü tasya pidhànaü dhàrayenmukhe ..
     sthàlãü cålyàü samàropya kramàdvahniü vivardhayet .
     dinànyantara÷ånyàni pa¤cavahniü pradãpayet ..
     evaü tanmriyate tàlaü màtrà tasyaikarattikà .
     anupànànyanekàni yathàyogyaü prayojayet ..>% evaü ÷odhitasya màritasya tàlakasya guõàþ .
     %<haritàlaü kañu snigdhaü kaùàyoùõaü haredviùam .
     kaõóukuùñhàsyaràgàsrakaphapittakacavraõàn ..>% anyacca .
     %<tàlakaü harate rogàn kuùñhamçtyujvaràpaham .
     ÷odhitaü kurute kàntiü vãryavçddhiü tathàyuùaþ ..>% iti ca bhàvaprakà÷aþ ..

#<haritàlaþ>#, puü, pãtavarõapakùivi÷eùaþ . hariyàla iti bhàùà . tasya màüsaguõàþ .
     %<haritàlo'lpaviñkaþ syàt kaùàyo madhuro laghuþ .
     raktapittapa÷amanastçùàghno vàtakopanaþ ..>% iti ràjavallabhaþ ..

#<haritàlakaü>#, klã, (haritàlameva . svàrthe kan .) haritàlam . ityamaraþ . 2 . 9 . 103 ..

#<haritàlikà>#, strã, dårvà . iti trikàõóa÷eùaþ .. saurabhàdra÷uklacaturthã haritàlikà . saurabhàdrakçùõacaturthyàmuditacandrasya naùñacandra iti saüj¤à . iti pa¤jikàyàü prasiddhà . tatra candradar÷ananiùedho yathà . bhojadevaþ .
     %<÷uklapakùe caturthyàntu siühe candrasya dar÷anam .
     mithyàbhi÷àpaü kurute na pa÷yettatra tantataþ ..>% caturthyàü dar÷ananiùedhyat tatroditasya candrasya pa¤camyàü dar÷ane tu na doùaþ . ataþ .
     %<pa¤cànanagate bhànau pakùayorubhayorapi .
     caturthyàmudita÷candro nekùitavyaþ kadàcana ..>% caturthyàü nekùitavya iti munibhirudita ukta ityarthaþ . athavà caturthyàmityasya pradhànakriyànvayàbhyarhitatvàdãkùitavya ityanenànvayo na tådita ityanena . tathà ca avyaktaü pradhànagàmi iti såtreavyaktasya ÷abdasya pradhànena saha sambandha iti bhaññanàràyaõavyàkhyànaü iti . uditastvardhoditavyàvçttiparaþ svaråpàkhyànaparo và .
     %<bràhmaõã tu ÷unà daùñà jambukoùñreõa và gavà .
     uditaü somanakùatraü dçùñvà sadyaþ ÷ucirbhavet ..>% iti parà÷aroktodita itivat .. * .. nanvekapadasya kathamanekàrthatà iti cenna yàvanto'rthàstàvanti padànãti . tathà coktam .
     %<yàvatàmeva dhàtånàü liïgaü råóhigataü bhavet .
     artha÷caivàbhidheyastu tàvadbhirguõavigrahaþ ..>% ÷iïgaü samàrtham . råóhigataü prasiddham . na tvaprasiddham . hana hiüsàgatyorityàdau gamanàdikam . abhidheyo vàcyaþ . tàvadbhirdhàtubhirguõavigraho guõairgaõanàbhirvigraho grahaõaü yatràrthe sa tathà . etena dhàtusamasaükhyàrthatvaü padasya . brahmapuràõe siühàrkàdhikàre . nàràyaõo'bhi÷aptastu ni÷àkaramarãciùu . sthita÷caturthyàmadyàpi manuùyàya patecca saþ .. ata÷caturthyàü candrantu pramàdàdvãkùya mànavaþ . pañheddhàtreyikàvàkyaü pràïmukho nàpyudaïmukhaþ .. abhi÷aptaþ parãvàdaviùayãbhåtaþ . so'bhi÷àpaþ . dhàtreyikàvàkyaü viùõupuràõe .
     %<siühaþ prasenamavadhãt siüho jàmbavatà hataþ .
     sukumàraka mà rodãstava hyeùa syamantakaþ ..>% anena mantreõàbhimantritaü jalaü peyaü àcàràt syamantakopàkhyàna¤ca ÷rotavyam . iti tithyàditattvam ..

@<[Page 5,516a]>@
#<haritàlã>#, strã, (haritàla + ïãù .) dårvà . àkà÷arekhà . iti medinã .. khaógalatà . iti vi÷vaþ .. saurabhàdrãyanakùatravi÷eùayuktacaturthã . yathà --
     %<bhàdre màsi site pakùe vasudaivatasaüyutà .
     haritàlã caturthã syàt sarvàõãprãtidà sadà ..
     bhàdre màsi site pakùe caturthyàkhyàbhiyogataþ .
     dadàti kilviùaü ghoraü dçùña÷candro na saü÷ayaþ ..
     karicitrànalarkùeùu harau sårye caturthikà .
     haritàlã samàkhyàtà rudràõãprãtidà sadà ..>% iti ràjamàrtaõóaþ ..

#<harità÷ma>#, [n] klã, (haritaü a÷ma .) tuttham . perojam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<haritparõaü>#, klã, (harit parõamasya .) målakam . iti ràjanirghaõñaþ .. haridvarõapatrayukte, tri ..

#<harida÷vaþ>#, puü, (harit a÷vo yasya .) såryaþ . (yathà, raghuþ . 3 . 22 .
     %<pupoùa vçddhiü harida÷vadãdhiteranuprave÷àdiva bàlacandramàþ ..>%) arkavçkùaþ . ityamaraþ . 1 . 3 . 29 ..

#<haridevaþ>#, puü, (harirdevo'dhiùñhàtrãdevatà yasya .) ÷ravaõànakùatram . iti hemacandraþ .. harirdevo yasya iti bahuvrãhau, tri . hari÷càsau deva÷ceti karmadhàraye harimàtrabodhakaþ ..

#<haridgarbhaþ>#, puü, (haridvarõo garbho yasya .) haridvarõaku÷aþ . haridarbha iti ca pàñhaþ . tatparyàyaþ . kharapatraþ 2 bçhacchadaþ 3 atra pçthucchado'pi pàñhaþ . ÷ãrã 4 råkùadarbhaþ 5 dãrghapatraþ 6 pavitrakaþ 7 . asya guõàþ .
     %<darbhau dvau ca guõe tulyau tathàpi ca sitàdhikaþ .
     yadi ÷vetaku÷àbhàve tvaparaü yojayedbhiùak ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<darbhadvayaü tridoùaghnaü maghuraü tuvaraü himam .
     måtrakçcchrà÷marãtçùõàvastirukpradaràsrajit ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. tanmålaguõàþ .
     %<ku÷amålaü himaü rucyaü madhuraü pittanà÷anam .
     raktajvaratçùà÷vàsakàmalàdoùamokùakçt ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..

#<haridravaþ>#, puü, (harivarõaþ piïgalavarõaþ drava iva .) nàgake÷aracårõam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<haridrà>#, strã, (haritaü pãtavarõaü ràtãti . harit + rà + kaþ . ñàp .) oùadhivi÷eùaþ . haluda iti bhàùà . tatparyàyaþ . ni÷àhvà 2 kà¤canã 3 pãtà 4 varavarõinã 5 . ityamaraþ . 2 . 9 . 41 .. kàverã 6 umà 7 varõavatã 8 gaurã 9 pã¤jà 10 . iti jañàdharaþ .. pãtavàlukà 11 hemanà÷à 12 bhaïgavàsà 13 gharùiõã 14 . iti ÷abdaratnàvalã .. pãtikà 15 rajanã 16 ni÷à 17 mehaghnã 18 bahulà 19 varõinã 20 ràtrinàmikà 21 . iti ratnamàlà .. harit 22 ra¤janã 23 svarõavarõà 24 suvarõà 25 ÷ivà 26 dãrgharàgà 27 haladdã 28 varàïgã 29 janeùñà 30 varà 31 varõadàtrã 32 pavitrà 33 harità 34 viùaghnã 35 piïgà 36 maïgalyà 37 maïgalà 38 lakùmãþ 39 bhadrà 40 ÷iphà 41 ÷obhà 42 ÷obhanà 43 subhagàhvayà 44 ÷yàmà 45 jayantikà 46 . asya guõàþ . kañutvam . tiktatvam . uùõatvam . kaphavàtàsrakuùñhamehakaõóuvraõanà÷itvam . dehavarõavidhàyitva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. anyacca .
     %<haridrà kaphapittàsna÷othakaõóuvraõàpahà .>% iti ràjavallabhaþ .. api ca .
     %<haridrà kà¤janã pãtà ni÷àkhyà varavarõinã .
     kçmighnà haladã yoùitpriyà harivilàsinã ..
     haridrà kañukà tiktà råkùoùõà kaphapittanut .
     varõyàtvagdoùamehàsra÷othapàõóuvraõàpahà .. * ..>% atha vanaharidrà .
     %<araõyahaladãkandaþ kuùñhavàtàsranà÷anaþ . * .>% atha karpåraharidrà .
     %<dàrvã bhedàmragandhà ca surabhi÷càru dàru ca .
     karpårà padmapatrà syàt surabhiþ suranàyikà ..
     àmragandhiharidrà yà sà ÷ãtà vàtalà matà .
     pittahçnmadhurà tiktà sarvakaõóavinà÷inã ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<haridràgaõe÷aþ>#, puü, (haridràvarõo gaõe÷aþ .) gaõe÷avi÷eùaþ . tanmantro yathà -- atha haridràgaõe÷aþ .
     %<païkàntako dharàsaüstho bindubhåùitamastakaþ .
     ekàkùaro mahàmantraþ sarvakàmaphalapradaþ ..>% atha va÷iùñha çùirgàyattrã cchando haridràgaõapatirdevatà gakàro bãjaü lakàraþ ÷aktirbãjenaiva ùaóaïgakam . dhyànantu .
     %<haridràbhaü caturbàhuü hàridryavasanaü vibhum .
     pà÷àïku÷adharaü devaü modakaü dantameva ca ..>% aivaü dhyàtvà mànasaiþ saüpåjya ÷aïkhasthàpanàdipãñhamanvantàü pãñhapåjàü vidhàya punardhyàtvà gaõapatiü påjayet . àvaraõapåjàviniyogàdikaü ekàkùaragaõapativat . asya pura÷caraõaü caturlakùajapaþ . trimadhurayuktaharidràcårõami÷ritaistaõóulairayutahomaþ . ityàdi tantrasàraþ ..

#<haridràïgaþ>#, puü, (haridràyà iva aïgaü yasya .) haritàlapakùã . iti ÷abdacandrikà ..

#<haridràbhaþ>#, puü, (haridràyà àbhà iva àbhà yasya .) pauta÷àlaþ . karpårakaþ . iti ÷abdacandrikà .. pãtavarõaþ . tadyukte, tri .. ityamaraþ . 1 . 5 . 14 .. (yathà, tantramàre .
     %<haridràbhaü caturbàhuü hàridryavasanaü vibhum ..>%)

@<[Page 5,516c]>@
#<haridràràgaþ>#, tri, (haridràyà ràga iva ràgo yasya . acirasthàyitvàdevàsya tathàtvam .) asthirasauhçdaþ . iti hemacandraþ .. tatparyàyaþ . kùaõamàtrànuràgã 2 . haridràràga iva ràgo'syeti haridràràgaþ . haridràràgasyàcirasthàyitvàt tatheti yàvat . yathà --
     %<kùaõamàtrànuràgã ca haridràràga ucyate ..>% iti halàyudhaþ ..

#<haridruþ>#, puü, (harivarõaþ drurvçkùaþ .) vçkùaþ . iti hemacandraþ .. dàruharidrà . ityamaraþ . 2 . 4 . 101 .. tathà coktam .
     %<dàrvã dàruharidrà ca parjanyà parjanãti ca .
     kañaïkañerã pãtà ca bhavet saiva ca pa¤cadhà ..
     saiva kàlãyakaþ proktastathà kàleyako'pi ca .
     pãtadru÷ca haridru÷ca pãtadàru kapãtakam .
     dàrvã ni÷àguõà kintu netrakarõasya roganut ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. vçkùavi÷eùaþ . haladãvà iti hindã bhàùà . tatparyàyaþ . pãtadàru 5 pãtakàùñhaþ 3 pãtakaþ 4 kadambakaþ 5 supuùpaþ 6 suràhvaþ 7 pãtakadrumaþ 8 . asya guõàþ . ÷ãtalatvam . tiktatvam . maïgalyatvam . pittavàtanànàtvagdoùanà÷itvam . aïgakàntikaratvam . balyatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<haridvàraü>#, klã, (harestatpràpterdvàramiva .) svanàmakhyàtanagaram . tattu tãrthavi÷eùaþ . yathà --
     %<÷çõu devi mahàmàye pañheccaõóãü ÷çõotyapi .
     gayàyà¤caiva yat puõyaü kà÷yàü vi÷ve÷varàgrataþ ..
     prayàge muõóanàccaiva haridvàre harergçhe .
     tulyaü puõyaü bhaveddevi satyaü durge ÷ive rame ..>% iti rudrayàmale haragaurãsaüvàde rudracaõóã .. * .. tatra gaïgàvataraõàt gaïgàdvàramiti khyàtam . tatra snànàdiphalaü yathà --
     %<tato gaccheta dharmaj¤a namaskçtya mahàgirim .
     svargadvàreõa tattulyaü gaïgàdvàraü na saü÷ayaþ ..
     tatràbhiùekaü kurvãta koñitãrthe samàhitaþ .
     labhate puõóarãkantu kula¤caiva samuddharet ..
     tatraikaràtrivàsena gosahasraphalaü labhet ..>% iti pàdme bhåmikhaõóe 12 adhyàyaþ .. apica .
     %<sarvatra sulabhà gaïgà triùu sthàneùu durlabhà .
     gaïgàdvàre prayàge ca gaïgàsàgarasaïgame ..
     savàsavàþ suràþ sarve gaïgàdvàraü manoramam .
     samàgatya prakurvanti snànadànàdikaü mune ! ..
     daivayogànmune tatra ye tyajanti kalevaram .
     manuùyapakùikãñàdyàste labhante paraü padam ..>% iti tatraiva kriyàyogasàre 3 adhyàyaþ . * .. pustakàntare gaïgàdvàrasthàne haridvàramiti pàñhaþ ..

#<harinàma>#, [n] klã, (harernàma .) ÷rãhareràkhyànam . tanmàhàtmyaü yathà --
     %<na kàlaniyamastatra na de÷aniyamastathà .
     nocchiùñàdã niùedho'sti harernàmani lubdhaka ..
     j¤ànaü devàrcanaü dhyànaü dhàraõà niyamo yamaþ .
     pratyàhàraþ samàdhi÷ca harinàmasamaü na ca ..>% iti pàdmottarakhaõóe 98 adhyàyaþ .. api ca .
     %<harernàma harernàma harernàmaiva kevalam .
     kalau nàstyeva nàstyeva nàstyeva gatiranyathà ..>% iti ÷rãharibhaktivilàsasya 11 vilàse bçhannàradãyapuràõavacanam .. * .. vaiùõavànàü japyaharinàmàni yathà --
     %<hare kçùõa hare kçùõa kçùõa kçùõa hare hare .
     hare ràma hare ràma ràma ràma hare hare ..>% asya pramàõàdi yathà -- tripurovàca .
     %<vàsudeva mahàbàho ! ÷çõuùva paramaü vacaþ .
     tvaü hi deva sura÷reùñhaþ kimarthaü tapyate tapaþ ..
     kulàcàraü vinà puttra ! nahi siddhiþ prajàyate .
     ÷aktihãnasya te siddhiþ kathaü bhavati re suta ! ..
     mamàü÷asambhavàü lakùmãü tyaktvà kiü tapyate tapaþ .
     vçthà ÷ramaü vçthà påjàü japa¤ca viphalaü suta ! ..
     saüyogaü kuru yatnena ÷aktyà saha tapodhana ! .
     sukhaü vinà suta÷reùñha ! vidyàsiddhirna jàyate ..
     sàdhake kùobhamàpanne devatà kùobhamàpnuyàt .
     tasmàdbhogayuto bhåtvà japakarma samàrabhet ..
     bhogaü vinà suta÷reùñha ! nahi bhokùaþ prajàyate .
     ÷çõu puttra suta÷reùñha dãkùàyà ànupårbikãm ..
     da÷avarùe tu saüpràpte dvàda÷àbhyantare suta ! .
     ÷çõuyàddharinàmàni ùoóa÷àni pçthak pçthak .
     harinàma vinà puttra ! karõa÷uddhirna jàyate ..
     ÷rãvàsudeva uvàca .
     ÷çõu màtarmahàmàye vi÷vabãjasvaråpiõi ! .
     harinàma mahàmàye kramàttava mataü vada .. * ..
     tripurovàca .
     hare kçùõa hare kçùõa kçùõa kçùõa hare hare .
     hare ràma hare ràma ràma ràma hare hare ..
     dvàtriü÷adakùaràõyevaü kalànàmamçtaü sadà .
     ÷çõu cchandaþ suta÷reùñha ! harinàmnastu caiva hi ..
     chando hi paramaü guhyaü mahat padamanavyayam .
     sarva÷aktimayaü tantraü harinàma tapodhana ! .. * ..>% asya ÷rãharinàmamantrasya vàsudeva çùirgàyattrã cchandaþ ÷rãtripurà devatà mama mahàvidyàsiddhyarthe viniyogaþ .. * ..
     %<etanmantraü suta÷reùñha ! prathamaü ÷çõuyànnaraþ .
     ÷rutvà dvijamukhàt puttra dakùakarõe tapodhana ! ..
     àdau chandastato mantraü ÷rutvà ÷uddho bhavennaraþ .
     dvàda÷àbhyantare ÷rutvà karõa÷uddhimavàpnuyàt ..
     karõa÷uddhiü vinà puttra mahàvidyàmupàlabhet .
     nàrã và puruùo vàpi tatkùaõànnàrakã bhavet ..
     tatastu ùoóa÷e varùe saüpràpte suravandita ! .
     mahàvidyàü tataþ ÷uddhàü nityàü brahmasvaråpiõãm .
     ÷rutvà kulamukhàdvipràt sàkùàt brahmamayo bhavet .
     kuryàdetadrahasyaü yaþ ÷ivokta¤ca tapodhana ! .
     tasya siddhirbhavedvidyà aùñai÷varyamavàpnuyàt ..
     rahasyaü hi vinà puttra ! ÷rama eva hi kevalam .
     ataeva suta÷reùñha ! rahasyarahitastava .
     rahasyarahitàü vidyàü na japettu kadàcana .. * ..
     hakàrastu suta÷reùñha ! ÷ivaþ sàkùànna saü÷ayaþ .
     rephastu cipuràdevã mama mårtimayã sadà ..
     ekàra¤ca bhagaü vidyàt sàkùàdyoniü tapodhana ! .
     ekàraþ ÷ånyaråpã ca repho vigrahadhàriõaþ .
     hare tu tripurà sàkùànmama mårtirna saü÷ayaþ ..
     kakàraþ kàmadà kàmaråpiõã sphuradavyayam .
     çkàra÷ca suta÷reùñha ! jyeùñhà ÷aktiritorità ..
     kakàra÷ca çkàra÷ca kàminã vaiùõavã kalà ..
     ùakàra÷candramà devaþ kalàùoóa÷asaüyutaþ ..
     õakàra÷ca sutavara ! sàkùànnirvçttiråpiõã .
     dvayoraikyaü tapaþ÷reùñha ! mahàmàyà jaganmayã ..
     kçùõa kçùõa suta÷reùñha ! mahàmàyà jaganmayã .
     hare hare tato devi ! ÷iva÷aktisvaråpiõã ..
     hare ràmeti ca padaü ÷iva÷aktimayaü suta ! .
     hare hare iti padaü ÷aktidvayasamanvitam ..
     àdyante praõavaü dattvà yo japedda÷adhà dvijaþ .
     sa bhavet sutavara ! ÷reùñho mahàvidyàsu sundaraþ ..
     harinàma suta÷reùñha ! jyeùñhaü tu vaiùõavaü matam ..
     evaü ùoóa÷a nàmàni dvàtriü÷adakùaràõi ca .
     àdyante praõavaü dattvà catustriü ÷adanuttama ! ..
     harinàma vinà puttra ! dãkùà ca viphalà sadà .
     kuladevamukhàcchrutvà harinàma paràkùaram ..
     bràhmaõakùattravai÷yà÷ca ÷ådraþ ÷rutvà paràkùaram .
     dãkùàü kuryàt suta÷reùñha ! mahàvidyàsu sundara ! ..
     dãkùàü vàpi harernàma yadi ÷ådramukhàt priye ! .
     aj¤ànàdyadi gçhõãyàt tasya pàpaphalaü ÷çõu ..
     ÷ådraþ ÷ådramukhàt ÷rutvà vidyàü và mantramuttamam .
     koñivaü÷àn samàdàya rauravaü prati gacchati .
     api dàtçgçhãtrorvà dvayorapi samaü phalam ..
     brahmahatyàmavàpnoti akùaraü akùaraü prati .
     ÷çõu puttra ! vàsudevaprasaïgàdvacanaü mama ..>% iti ÷rãvàsudevamàhàtmye ràdhàtantre tripuràvàsudevasaüvàde dvitãyapañalaþ ..

#<harinàmà>#, [n] puü, (harernàma nàma yasya .) mudgaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<harinetraü>#, klã, (harernetramiva .) ÷vetapadmam . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷rãharerlocanam . yathà --
     %<vibodhanàrthàya harerharinetrakçtàlayàm .
     viü÷ve÷varãü jagaddhàtrãü sthitisaühàrakàriõãm ..>% iti màrkaõóeyapuràõe devãmàhàtmyam .. haridvarõacakùu÷ca ..

#<harinetraþ>#, puü, (harermarkañasyeva netramasya) pecakaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<harinmaõiþ>#, puü, (haridvarõo maõiþ .) marakatamaõiþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 92 .. (yathà, màghe . 3 . 49 .
     %<harinmaõi÷yàmatçõàbhiràmairgçhàõi nãdhrairiva yatra rejuþ ..>%)

@<[Page 5,517c]>@
#<harinmudgaþ>#, puü, (haridvarõo mudgaþ .) ÷àradamudgaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<hariparõaü>#, klã, (hari haridvarõaü parõaü yasya .) målakam . iti hemacandraþ ..

#<haripriyaü>#, klã, (hareþ priyam .) kçùõacandanam . iti ÷abdacandrikà .. tattu kàlãyakam kàliyàkàùñhamiti khyàtam . iti ratnamàlà .. (yathà,
     %<kàloyakantu kàlãyaü pãtàbhaü haricandanam .
     haripriyaü kàlasàraü tathàkàlànusàryakam ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) u÷ãram . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<haripriyaþ>#, puü, (hareþ priyaþ .) kadambavçkùaþ . iti ÷abdacandrikàmarau . 2 . 4 . 42 .. pãtabhçïgaràjaþ . viùõukandaþ . karavoraþ . ÷aïkhaþ . bandhåkaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷ivaþ . vàtulaþ . ka¤cukaþ . iti kecit ..

#<haripriyà>#, strã, (hareþ priyà .) lakùmãþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 28 .. tulasã . dvàda÷ãtithiþ . pçthivã . iti kecit ..

#<haribàlukaü>#, klã, (haripriyà bàlukà yatra) elavàlukam . ityamaraþ . 2 . 4 . 121 ..

#<haribhaktaþ>#, puü, (harerbhaktaþ .) harisevakaþ . tasya lakùaõaü yathà --
     %<sarvajãveùu yo viùõuü bhàvayet samatàdhiyà .
     harau karoti bhakti÷ca haribhaktaþ sa ca smçtaþ ..>% iti brahmavaivarte gaõapatikhaõóe 35 adhyàyaþ ..

#<haribhadraü>#, klã, (harerbhadraü tçptiryasmàt .) haribàlukam . iti ÷abdacandrikà ..

#<haribhàviõã>#, strã, hariü bhàvayituü ÷ãlaü yasyàþ sà . (hari + bhå + õini . ïãp .) haribhàvanà÷ãlà . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<haribhuk>#, [j] puü, (hariü bhekaü bhuïkte iti . bhuj + kvip .) sarpaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<harimanthaþ>#, puü, gaõikàrikà . iti ÷abdaratnàvalã .. caõakaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (asya paryàyo yathà --
     %<caõako harimanthaþ syàt sakalapriya ityapi ..>% iti bhàvaprakà÷a÷ya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) de÷avi÷eùaþ . iti harimanthaja÷abdañãkàyàü bharataþ ..

#<harimanthakaþ>#, puü, (harimantha eva . svàrthe kan .) caõakaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 18 ..

#<harimanthajaþ>#, puü, caõakaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 18 .. harimanthe de÷e pràcuryeõa jàtavàn harimanthajaþ . hanajanàditi óaþ . iti bharataþ .. (klãve'pi dç÷yate . yathà, su÷rute såtrasthàne 46 adhyàye .
     %<svàdupàkarasaü ÷àkaü durjaraü harimanthajam ..>%) kçùõamudgaþ . iti hemacandraþ ..

#<hariyaþ>#, puü, (hariü pãtavarõaü yàti pràpnotãti . yà + kaþ .) pãtavarõaghoñakaþ . iti hemacandraþ ..

#<harile>#, ùya, nàñyoktau ceñãsamvodhanam . iti kecit ..

@<[Page 5,518a]>@
#<hàralocanaþ>#, puü, (hareriva locanamasya .) kulãraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. pecakaþ . iti kecit .. haridvarõacakùuryukte, tri ..

#<harivarùaü>#, klã, (haripriyaü varùam .) jambudvãpasya navavarùàntargatavarùavi÷eùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. sa tu niùadhahemakåñaparvatayormadhye vartate . yathà . evaü dakùiõenelàvçtaü niùadho hemakåño himàlaya iti pràgàyatà yathà nãlàdayaþ . ayutayojanotsedhà harivarùakiüpuruùabhàratànàü yathàsaükhyam . iti ÷rãbhàgavate 5 skandhe 16 adhyàyaþ .. ki¤ca . harivarùe càpi bhagavàn narahariråpeõàste . tadråpagrahaõanimittamuttaratràbhidhàsye taddayitaü råpaü mahàpuruùaguõabhàjano mahàbhàgavato daityadànavakulatãrthãkaraõa÷ãlàcaritaþ pràhvàdo'vyavadhànànanyabhaktiyogena saha tadvarùapuruùairupàste . iti ca tatraiva 18 adhyàyaþ ..

#<harivaü÷aþ>#, puü, (harervaü÷aþ .) ÷rãkçùõasya santànaþ . yathà --
     %<harivaü÷aü pravakùyàmi kçùõamàhàtmyalakùaõam .
     vasudevàttu devakyàü vàsudevo balo'bhavat ..
     rukmiõãsatyabhàmàdyà aùñau patnyo hareþ purà .
     ùoóa÷astrãsahasràõi anyonyàsan mahàtmanaþ ..
     tàsàü puttrà÷ca pauttràdyàþ ÷ata÷o'tha sahasra÷aþ .
     rukmiõyà¤caiva pradyumno nyavadhãt sambara¤ca yaþ ..
     tasya puttro'niruddho'bhåt uùàbàõasutàpatiþ .
     aniruddhàdabhådvajraþ sa ca ràjà gate harau .
     sàndãpaniü guruü cakre saputtraü yàdavàdhipaþ ..>% iti gàruóe 148 . 1 ; 6 -- 8 ; 11 .. vistàrastu mahàbhàratãyaharivaü÷aparvaõi draùñavyaþ ..

#<harivallabhà>#, strã, (harervallabhà .) jayà . tulasã . iti ràjanirghaõñaþ .. lakùmã÷ca ..

#<harivàn>#, [t] puü, (harira÷vo'styasyeti . matup . %<chandasãraþ .>% 8 . 2 . 15 . iti masya vaþ . indraþ . iti halàyudhaþ .. irivi÷iùñe, tri .. (yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 20 . 39 .
     %<juùàõo barhirharivànna indraþ pràcãnaü sãdatpradi÷à pçthivyàþ ..>%)

#<harivàsaraü>#, klã, (harervàsaram .) ÷rãharerdinam . tattu ekàda÷ãdvàda÷ãtithiråpam . yathà --
     %<ekàda÷ã dbàda÷ã ca proktà ÷rãcakrapàõinaþ ..>%
     %<ekàda÷ãmuposyaiva dvàda÷ãü samupoùayet .
     na càtra vidhilopaþ syàdubhayordevatà hariþ ..>% iti ca tiyyàditattvam .. api ca .
     %<yàni kàni ca pàpàni brahmahatyàdikàni ca .
     annamà÷ritya sarvàõi tiùñhanti harivàsare ..
     aghaü sa kevalaü bhuïkte yo bhuïkte harivàsare ..>% ityekàda÷ãtattvam .. * .. dvàda÷yàþ prathamapàdaþ . yathà . viùõudharmottare .
     %<dvàda÷yàþ prathamaþ pàdo harivàsarasaüj¤akaþ .
     tamatikramya kurvãta pàraõaü viùõutatparaþ ..>% iti tithyàditattvam .. * .. atha harivàsare jàgaraõàdividhiþ . skànde ÷robrahmanàradasaüvàde .
     %<÷çõu nàrada ! vakùyàmi jàgarasya tu lakùaõam .
     yena vij¤àtamàtreõa durlabho na janàrdanaþ ..
     gãtaü vàdyaü ca nçtyaü ca puràõapañhanaü tathà .
     dhåpaü dãpaü ca naivedyaü puùpagandhànulepanam ..
     phalamarghya¤ca ÷raddhà ca dànamindriyanigrahaþ .
     satyànvitaü vinidra¤ca mudà yuktaü kriyànvitam ..
     sà÷caryaü caiva sotsàhaü pàpàlasyàdivarjitam .
     pradakùiõàbhisaüyuktaü namaskàrapuraþsaram ..
     noràjanasamàyuktamanirviõõena cetasà .
     yàme yàme mahàbhàga ! kuryàdàràtrikaü hareþ .
     etairguõaiþ samàyuktaü kuryàjjàgaraõaü hareþ .. * ..>% ki¤ca .
     %<ya evaü kurute bhaktyà vitta÷àñhyavivarjataþ .
     jàgaraü vàsare viùõorlãyate paramàtmani ..
     dhanavàn vitta÷àñhyena yaþ karoti prajàgaram .
     tenàtmà hàrito nånaü kitavena duràtmanà ..>% tatraiva ÷rãmadumàmahe÷varasaüvàde .
     %<sa÷àstraü jàgaraü yacca nçtyagàndharvasaüyutam .
     savàdyaü tàlasaüyuktaü sadãpaü sàdhubhiryutam ..
     upacàrai÷ca saüyuktaü yathoktairbhaktibhàvitaiþ .
     manasastuùñijananaü samudaü lokara¤janam ..
     guõairdvàda÷abhiryuktaü jàgaraü màdhavapriyam .
     kartavyaü tat prayatnena pakùayoþ ÷uklakçùõayoþ .. * ..>% ki¤ca .
     %<paràpavàdayuktaü tu manaþ pra÷amavarjitam .
     ÷àstrahãnamagàndharvaü tathà dãpavivarjitam ..
     ÷aktyopacàrarahitamudàsãnaü sanidrakam .
     kaliyuktaü vi÷eùeõa jàgaraü navadhàdhamam .. * ..>% ki¤ca . tatraiva .
     %<abhàve vàcakasyàtha gãtaü nçtya¤ca kàrayet .
     vàcake sati deve÷i ! puràõaü prathamaü pañhet .. * ..>% atha jàgaraõanityatvam . skànde brahmanàradasavàde .
     %<atãtànàgatàn vàpi pàtayiùyanti pårbajàn .
     akurvàõàþ prapatsyanti puttradharmavasukùayam .
     jàyate narake vàsaþ pitçbhiþ saha kàla÷aþ ..
     na pura÷caraõàt pàpaü vratairdànaiþ samàdhibhiþ .
     vilayaü yàti viprendra ! vinà dvàda÷ãjàgaram ..>% tatraivomàmahe÷varasaüvàde .
     %<saüpràptaü jàgare viùõorye na kurvanti jàgaram .
     bhra÷yate sukçtaü teùàü vaiùõavànà¤ca nindayà ..
     matirna jàyate yasya dvàda÷yàü jàgaraü prati .
     na hi tasyàdhikàro'sti påjane ke÷avasya hi ..>% ataevoktaü brahmaõà . tatraiva .
     %<hçdaye vartate yasya sadà yoge÷varo hariþ .
     matirutpadyate tasya dvàda÷ãjàgaropari .. * ..
     sàmàndhena puràlekhi gãtançtyàdinityatà .
     adhunà likhyate seyaü jàgare ca vi÷eùataþ ..>% atha jàgare gãtàdinityatvam . skànde umàmahe÷varasaüvàde . måkavattiùñhate yo vai gànaü pàñha¤ca nàcaret . sapta janmàni måkatvaü jàyate jàgare hareþ .. yo na nçtyati måóhàtmà purato jàgare hareþ . païgutvaü jàyate tasya sapta janmàdi pàrvati ! .. pàdme pakùavardhanãprasaïge .
     %<stuvanti na pra÷aüsanti ye janà jàgaraü hare .
     notsavo bhavate teùàü gçhe janmàni sapta ca ..
     stuvanti ye pra÷aüsanti jàgaraü cakrapàõinaþ .
     nityotsavo bhavetteùàü janmàni da÷a pa¤ca ca ..>% atha jàgaüraõamàhàtmyam . skàndebrahmanàradasaüvàde tathà ÷rãprahràdasaühitàyà¤ca .
     %<na gayàpiõóadànena na tãrthairbahubhirmakhaiþ .
     pårvajà muktimàyànti vinà dvàda÷ãjàgaram ..
     sarvàvastho'pi yaþ kuryàdghàda÷yàü jàgaraü hareþ .
     yàmenaikena dahate pàpaü janmasahasrajam .. * ..
     yaþ kuryàddãpadànantu ràtrau jàgaraõe hareþ ..
     nimiùe nimiùe vripra ! labhate go÷ataü phalam ..
     yaþ kuryàjjàgare påjàü dvàda÷yàü kusumairhareþ .
     puùpe puùpe'÷vamedhasya phalamàpnoti mànavaþ ..
     yo daheccàguruü viùõoþ påjàü kçtvà tu jàgare .
     nimiùàrdhena labhate tilapàtra÷ataü phalam ..
     nimeùa¤ca daheddhåpaü saghçtaü gugguluü hareþ .
     labhate jàgare vipra ! puõyaü màsasamudbhavam ..
     yo dadyàjjàgare viùõorhaviùyànnasamudbhavam ..
     naivedyaü labhate puõyaü ÷àli÷ailasamudbhavam ..
     pakvànnàni ca yo dadyàt phalàni vividhàni ca .
     jàgare padmanàbhasya labhate go'yutaü phalam ..
     sakarpåra¤ca tàmbålaü yo dadàti hi jàgare .
     padmanàbhaprasàdena ÷vetadvãpe vasecciram ..
     jàgare padmanàbhasya yaþ kuryàt puùpamaõóapam .
     sa puùpakavimànaistu krãóate brahmasadmani ..
     jàgare padmanàbhasya sakarpåraü tathàgurum .
     dahate dahate pàpaü janmalakùasamudbhavam ..
     snànaü dadàti kçùõasya dadhikùãraghçtàdibhiþ .
     ràtrau jàgaraõe viprà ! muktibhàgã bhaveddhi saþ ..
     divyàmbaràõi yo dadyàjjàgare samupasthite .
     manvantaràõi vasate tantumaükhyàsamàni vai ..
     dadyàdàbharaõaü viùõàrhemajaü ratnasambhavam .
     saptakalpàni vasate sotsaïge matpriyo hi saþ ..
     ÷rãcandanaü sakarpåraü sàguruü tu sake÷aram .
     yuktaü mçgamadenàpi yacchate harijàgare ..
     ekaikaü muni÷àrdåla ! a÷vamedhàdhikaü phalam .
     kalau bhavenna sandeho vàsudevaprasàdataþ ..
     ghçtena dãpakaü viùõorgavyena ca vi÷eùataþ .
     jvàlayejjàgare ràtrau nimeùe go'yutaü phalam ..
     jàgare vàsudevasya karpåreõa ca dãpakam .
     yo jvàlayati koñãnàü kapilànàü labhet phalam .
     àràtrikaü hareryastu sakarpårantu jàgare .
     kurute mokùamàpnoti kulàyutasamanvitaþ ..
     vinà hi yo'pi karpåraü kuryàdàràtrikaü hareþ ..
     niþsvo'pi jàgare viùõordàtà bhåriphalaü labhet ..
     vàrijaü vàriõà pårõaü ÷irasi snàpayeddharim .
     bibharti ÷irasà so'yaü gaïgàsnànakçtaü phalam ..
     kçtvà påjàü hareryastu jàgare purataþ ÷uciþ .
     pañhennàmasahasrantu gãtàü nàgavimokùaõam ..
     màïgalyasnapanaü puõyaü stavaràjamanusmçtim .
     vaidikàni va japyàni bhaktyà ràtrau muhurmuhuþ ..
     bhavet pratyakùaraü puõyaü kapilàgo÷atodbhavam .
     jàgare yaj¤aråpasya purataþ pañhato hareþ ..
     yaþ punaþ kurute gãtaü sançtyaü vàdyasaüyutam .
     na tat kratu÷ataiþ puõyaü vratadàna÷atairapi ..
     yaþ punaþ kurute gãtaü vilajjo nçtyate yadi .
     labhate nimiùàrdhena caturà÷ramajaü phalam ..
     jàgare padmanàbhasya kuryàt pustakavàcanam .
     ÷lokasaükhyàü vaset svarge yugàni harisannidhau ..
     kuryàdvandanamàlàü yo rambhàstambhaiþ su÷obhanaiþ .
     cåtavçkùodbhavaiþ patrairjàgare cakrapàõinaþ ..
     yugàni patrasaükhyànàü svarge tasyotsavo bhavet .
     påjyate vàsavàdyai÷ca krãóate càpsarovçtaþ ..
     nçtyamànasya martyasya ye kecinnirayaü gatàþ .
     vimuktà dharmaràjena muktiü yànti hareþ padam ..
     gãtadhvanisusantuùño jàgare tu ramàpatiþ .
     vàsavasyàdhikaü saukhyaü dadyànmanvantaraü ÷atam ..
     nçtyena martye saukhyaü tu svarge nçtyena jàgare .
     rasàtale tathà saukhyaü muktirnçtyàdavàpyate ..
     prekùaõãyapradànena yat puõyaü kathitaü budhaiþ .
     na tat koñimakhaiþ puõyaü yogaiþ sàükhyairavàpyate ..
     dãpamàlàü hareragre yaþ karoti prajàgare .
     vimànakoñitaüyuktaþ kalpàntaü vasate divi .. * ..
     caritaü ràmacandrasyaþ yaþ ÷çõoti harerdine .
     ràtrau vàlmãkinà proktaü tatsamo na hi vaiùõavaþ ..
     yaþ punaþ pañhate ràtrau mahàbhàratasambhavàm .
     kathàü jàgaraõe viùõoþ kulakoñiü nayeddivam ..
     auttànapàde÷caritaü dhruvasya ca mahàtmanaþ .
     kçùõasya bàlaharitaü jàgare pañhate hi yaþ ..
     yumakoñisahasrasya kùayaþ pàpasya jàyate .
     tasmàjjàgaraõaü kàryaü pakùayoþ ÷uklakçùõayoþ ..
     ÷rãmadbhàgavataü bhaktyà pañhate viùõusannidhau .
     jàgare tatpadaü yàti kulavçndasamanvitaþ ..
     aùñàda÷a puràõàni puràõapuruùasya ca .
     dayitàni sadà viùõorvi÷eùeõa tu jàgare ..
     yo gãtàü pañhate ràtrau viùõornàmasahasrakam .
     vedoktànàü puràõànàü jàgarã puõyamàpnuyàt ..
     dhenudànaü tu yaþ kuryàjjàgare cakrapàõinaþ .
     labhate nàtra sandehaþ saptadvãpàvanãphalam ..
     jàgare padmanàbhasya yaþ kuryàcchubhamaõóapam .
     maõóale dhruvalokasya yàvattiùñhati padmabhåþ .. * ..
     sarveùàmeva puõyànàü mahat puõyaü mahãtale .
     dvàda÷yàü jàgare vipra ! prasiddhaü bhuvanatraye ..
     jàgaraü ye cikãrùanti karmaõà manasà girà .
     na teùàü punaràvçttirviùõulokàt katha¤cana ..
     jàgare nçtyamànantu dçùñvà vai dvàda÷ãdine .
     ràtrau màrjayate ÷auriþ pàpaü tasya yugàrjitam ..>% iti ÷rãharibhaktivilàse 13 vilàsaþ ..

#<harivàhanaþ>#, puü, (harervàhanaþ .) garuóaþ . iti hàràvalã .. (hariruccai÷ravà vàhanaü yasyeti . indraþ . yathà, mahàbhàrate . 1 . 26 . 1 . evaü stutastadà kadrvà bhagavàn harivàhanaþ . nãlajãmåtasaïghàtaiþ sarvamamvaramàvçõot .. tathàca tatraiva . 3 . 46 . 52 .
     %<tata ànàyya tanayaü vivikte harivàhanaþ .
     sàntvayitvà ÷ubhairvàkyaiþ smayamàno'bhyabhàùata ..>%)

#<harivãjaü>#, klã, (harervãjaü vãryam .) haritàlam . iti jañàdharaþ ..

#<harivçùaü>#, klã, harivarùam . iti bhåriprayogaþ ..

#<hari÷ayanaü>#, klã, (hareþ ÷ayanam .) ÷rãharernidrà . yathà . upanayane dãpikàyàm .
     %<jãvàrkendåóa÷uddhau hari÷ayanabahirbhàskare cottarasthe svàdhyàye vedavarõàdhipa iha ÷rubhade kùaurabhe nàditau ca .>% ityàdi jyotistattvam .. * .. tadvidhiryathà . vàmanapuràõe .
     %<ekàda÷yàü jagatsvàmi÷ayanaü parikalpayet .
     ÷eùàhibhogaparyaïkaü kçtvà saüpåjya ke÷avam ..
     anuj¤àü bràhmaõebhya÷ca dvàda÷yàü prayataþ ÷uciþ .
     labdhvà pãtàmbaradharaü devaü nidràü samànayet ..>% anuj¤àü labdhvetyanvayaþ . ekàda÷ãsamaye divà ÷ayanaü parikalpayet ràtrau dvàda÷ãkùaõe nidreti .. * .. vyaktaü vàràhe .
     %<àùàóha÷ukladvàda÷yàü paurõamàsyàmathàpi và .
     càturmàsyavratàrambhaü kuryàt karkañasaükrame ..
     abhàve tu tulàrke'pi mantreõa niyamaü vratã .
     kàrtike ÷ukladvàda÷yàü vidhivattat samàpayet ..
     caturdhàpi hi taccãrõaü càturmàsyaü vrataü naraþ .
     kàrtikyàü ÷uklapakùe tu dvàda÷yàü tatsamàpayet ..>% màtsye . caturo varùikàn màsàn devasyotthàpanàvadhi . madhusvaro bhavennityaü naro guóavivarjinàt .. tailasya varjanàdeva sundaràïgaþ prajàyate . kañutailaparityàgàt ÷atrunà÷aþ prajàyate .. labhate santatiü dãrghàü sthàlãpàkamabhakùayan . sadà muniþ sadà yogã madhumàüsasya varjanàt .. niràdhirnãrugojasvã viùõubhakta÷ca jàyate ! ekàntaropavàsena viùõulokamavàpnuyàt .. dhàraõànnakhalomnà¤ca gaïgàsnànaü dine dine . tàmbålavarjanàdbhogã raktakaõñha÷ca jàyate .. ghçtatyàgàt sulàvaõyaü sarvaü snigdhaü vapurbhavet . phalatyàgàttu matimàn bahuputtra÷ca jàyate .. namo nàràyaõàyeti japtvàna÷anajaü phalam . pàdàmivandanàdviùõorlabhedgodànajaü phalam . evamàdivrataiþ pàrtha ! tuùñhimàyàti ke÷avaþ .. * sanatkumàraþ .
     %<idaü vrataü mayà deva ! gçhãtaü puratnastava .
     nirvighnàü siddhimàpnotu prasanne tvayi ke÷ava ! ..
     gçhãte'smin vrate deva ! yadyapårõe tvahaü mriye .
     tanme bhavatu saüpårõaü tvatprasàdàjjanàrdana ! ..>% samàptau ca .
     %<idaü vrataü mayà deva ! kçtaü prãtyai tava prabho ! .
     nyånaü saüpårõatàü yàtu tvatprasàdàjjanàrdana ! .. * ..>% atraiva yatimadhikçtya kàñhakagçhyam .
     %<ekaràtraü vased gràme nagare pa¤caràtrakam .
     varùàbhyo'nyatra varùàsu màsàü÷ca caturo vaset ..>% etada÷aktaviùayam . årdhaü vàrùikàbhyàü màsàbhyàü naikasthànavàsãti ÷aïkhokteþ .. * .. màtsye .
     %<÷ete viùõuþ sadàùàóhe bhàdre ca parivartate .
     kàrtike paribudhyeta ÷uklapakùe harerdine ..>% bhaviùyanàradãyayoþ .
     %<maitràdyapàde svapitãha viùõurvaiùõavyamadhye parivartate ca .
     pauùõàvasàne ca suràrihantà prabudhyate màsacatuùñayena ..>% maitramanuràdhà vaiùõavyaü ÷ravaõà . pauùõaü revatã .. * .. bhaviùye .
     %<ni÷i svàpo divotthànaü sandhyàyàü parivartanam .
     anyatra pàdayoge'pi dvàda÷yàmeva kàrayet ..>% anyatra svàpàdivihitaràtryàdãtarakàle da÷amãpradãpado÷ca .
     %<kiü tanmaitràdyapàdena da÷amyaü÷ena yo divà .
     pauùõa÷eùeõa kintena pratipadyatha yo ni÷i ..>% da÷amyaü÷ena da÷amyà aü÷o yatra pàde tena yaþ pàdo divà pràptastena và kim . atra da÷amãpratipadorvarjanàt taditaraikàda÷yàdipa¤catithiùu maitràdinakùatrapàdavi÷eùalàbhe dvàda÷ãü vinàpi ÷ayanàdiriti pratãyate .. * .. vacanàntaram .
     %<revatyanto yadà ràtrau dvàda÷yà ca samàyutaþ .
     tadà vibudhyate viùõurdinànte pràpya revatãm ..>% dinàntetridhàvibhaktadinatçtãyabhàge divotthànamityanurodhàt . viùõudharmottare .
     %<viùõurdivà na svapiti na ca ràtrau prabudhyate .
     dvàda÷yàmçkùasaüyoge pàdayogo na kàraõam ..
     apràpte dvàda÷ãmçkùe utthàna÷ayane hareþ .
     pàdayogena kartavye nàhoràtraü vicintayet ..>% varàhapuràõam .
     %<dvàda÷yàü sandhisamaye nakùatràõàmasambhave .
     à-bhà-kà-sitapakùeùu ÷ayanàvartanàdikam ..>% à-bhà-kànàü àùàóhabhàdrakàrtikànàm .. * .. yata÷ca dvàda÷yàü ni÷àdau nakùatramàtrayogàt . dvàda÷yàmçkùàbhàve tithyantare ni÷àdyanàdareõa pàdavi÷eùayogàt . tadbhàve dvàda÷yàü sandhyàyàmeva ÷ayanàdikam . bodhanantu dvàda÷yàü ràtra ravatyantapàdayoge dinatçtãyabhàge iti vi÷eùaþ .. ÷ayane mantramàha varàhapuràõam .
     %<namo nàràyaõàyetyuktvà imaü mantramudãrayet .
     pa÷yantu meghànyapi megha÷yàmaü hyupàgataü sicyamànaü mahãmimàm .
     nidràü bhagavàn gçhõàtu lokanàtha varùàsvimaü pa÷yatu meghavçndam ..
     j¤àtvà ca pa÷yaiva ca devanàtha màsà÷catvàri vaikuõñhasya tu pa÷yanàtha ! ..>% tata÷ca .
     %<supte tvayi jagannàthe jagat suptaü bhavedidam .
     vibuddhe tvayi budhyeta jagat sarvaü caràcaram ..>% ityanena påjayet .. * .. pàr÷vaparivartane tu .
     %<vàsudeva jagannàtha pràpteyaü dvàda÷ã tava .
     pàr÷vena parivartasva sukhaü svapihi màdhava ! ..>% iti pañhet ..
     %<tvayi supte jagannàthe jagat suptaü bhavedidam .
     vibuddhe tvayi budhyeta jagat sarvaü caràcaram ..>% ityanena påjayet .. naiyatakàlikakalpatarau brahmapuràõam . kàrtika÷uklapaükùamadhikçtya .
     %<upavàsaþ prakartavya ekàda÷yàü prajàgaraþ .
     dvàda÷yàü vàsudeva÷ca påjitavyaþ prayatnataþ .. * ..>% utthànamantrastu . mahendrarudrairabhinåyamàno bhavànçùirbanditavandanãyaþ . pràptà taveyaü kila kaumudàkhyà jàgçùva jàgçùva ca lokanàtha ! .. meghà gatà nirmalapårõacandraþ ÷àradyapuùpàõi ca lokànàtha ! . ahaü dadànãti ca puõyahetorjàgçùva jàgçùva ca lokànàtha ! .. tataþ .
     %<uttiùñhottiùñha govinda tyaja nidràü jagatpate ! tvayà cotthãyamànena utthitaü bhuvanatrayam ..>% iti pañhitvà påjayet .. iti tithyàdittvam ..

#<hari÷araþ>#, puü, (hariþ ÷aro yasya .) ÷ivaþ . iti kecit .. tripuradahanàrthaü harireva yatastasya ÷aro'bhåttasmàt . yathà, puùpadantaþ .
     %<rathaþ kùauõã yantà ÷atadhçtiragendro dhanuratho rathàïge candràrkau rathacaraõapàõiþ ÷ara iti .
     nidhakùoste ko'yaü tripuratçõamàóamvaravighirvidheyaiþ krãóanto na khalu paratantràþ prabhudhiyaþ ..>%

#<hari÷candraþ>#, puü, nçpavi÷eùaþ . tu tretàyuge såryavaü÷ãyaþ aùñàviü÷aràjaþ . tatparyàyaþ . tri÷aïkujaþ 2 . iti hemacandraþ .. api ca . tri÷aïkãrhari÷candrastasmàdrohità÷vastata÷ca haritaþ . iti viùõupuràõe . 4 . 3 . 15 ..

#<hari÷candrapuraü>#, klã, (hari÷candrasya puram .) hari÷candràràjanagaram . tatparyàyaþ ÷aubhapuram 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

@<[Page 5,520b]>@
#<hariùaþ>#, puü, harùaþ . iti kecit ..

#<hariùeõaþ>#, puü, jinacakravartivi÷eùaþ . tatparyàyaþ . harisutaþ 2 . yathà --
     %<hariùeõo harisuto jayo vijayanandanaþ .
     brahmasånurbrahmadattaþ sarve cekùvàkuvaü÷ajàþ ..>% iti hemacandraþ ..

#<harisaïkãrtanaü>#, klã, (hareþ saïkãrtanam .) ÷rãharernàmoccàraõam . yathà --
     %<dànaü vrataü tapo yaj¤aþ ÷ràddhaü và pitçtarpaõam .
     sakalaü niùphalaü ràjan ! harisuïkãrtanaü vinà ..>% iti karmalocanam .. api ca .
     %<narake pacyamànànàü naràõàü pàpakarmaõàm .
     muktiþ saüjàyate tasmàt nàmasaükãrtanàddhareþ ..>% iti haribhaktivilàsadhçtaü iti hàsottamavacanam ..

#<harisutaþ>#, puü, (hareþ suta iva .) hariùeõaràjà . iti hemacandraþ .. hareþ puttra÷ca ..

#<harihayaþ>#, puü, (harireva hayo yasya .) indraþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 46 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 67 . 50 .
     %<dvitãyastu tatosteùàü ÷rãmàn harihayopamaþ .
     aparàjita ityeva sa babhåva naràdhipaþ ..>%) såryaþ . kàrtikeyaþ . gaõe÷aþ . iti kecit ..

#<hariharaþ>#, puü, (hariõà saha haraþ .) saüyukta hariharamårtiþ . yathà -- pulastya uvàca .
     %<vimuktapàpà deve÷aü vàsudevamathàbruvan .
     kvàsau vada jagannàtha ! ÷ambhustiùñhati ke÷ava .
     yaü kùãràdyabhiùeõa snàpayàmo vidhànataþ ..
     athovàca suràn viùõureùa tiùñhati ÷aïkaraþ .
     maddehe kinna pa÷yadhvaü yogapràyaü pratiùñhitam ..
     tamåcurnaiva pa÷yàmastvatto vai tripuràntakam .
     satyaü vada sure÷àna ! mahe÷ànaþ kva tiùñhati ..
     tato'vyayàtmà sa hariþ svahçtpaïkaja÷àyinam .
     dar÷ayàmàsa devànàü muràrirliïgamai÷varam ..
     tataþ suràþ krameõaiva kùãràdibhiranantaram .
     snàpayà¤cakrire liïgaü ÷à÷vataü dhruvamavyayam ..
     gorocanayà tvàlipya candanena sugandhinà .
     vilvapatràmvujairdevaü påjayàmàsura¤jasà ..
     påjayitvà guruü bhaktyà nivedya paramauùadhãþ .
     japtvàùña÷atanàmàni praõàmaü cakrire tataþ ..
     ityevaü cintayanta÷ca devà devau haràcyutau .
     kathaü yogatvamàpannau saüràdhyatamamàtmanaþ ..
     suràõàü cintitaü j¤àtvà vi÷vamårtirabhådvibhuþ .
     sarvalakùaõasaüyuktaþ sarvàyudhadharo'vyayaþ ..
     sàrdhaü trinetraü kamalàhikuõóalaü jañàmahàbhàra÷irojamaõóitam .
     hariü hara¤caiva nagendrabhåùaõaü pãtàjinàcchannakañiprade÷akam ..
     cakràsihastaü ghanuþ÷àrïgapàõiü pinàka÷ålàjagavànvita¤ca .
     kandarpakhaññàïgakapàlaghaõñàsa÷aïkhacakràbjadharaü maharùe ! ..
     dçùñvaiva devà hari÷aïkaraü taü namo'stu te sarvagatàvyayeti ..>% iti vàmanapuràõe 59 adhyàyaþ .. * .. ÷ivaviùõorabhedenàrcakasya råpantvevam . yathà --
     %<niràmayà nàma gaõàþ samàyàtà jagadguro .
     sàrdhadvinetràþ padmàkùàþ ÷rãvatsàïkitavakùasaþ ..
     samàyàtàþ khagàråóhà vçùabhadhvajino'vyayàþ .
     mahàpà÷upatà nàma ÷ålacakradhàràstathà .
     bhairavo viùõunà sàrdhamabhedenàrcito hi yaiþ ..>% iti tatraiva 64 adhyàyaþ .. anyacca .
     %<athavà viùõuråpeõa påjayecce÷varaü sadà .
     ÷aïkaraü vàmabhàgasthaü sarvakàmamavàpnuyàt ..>% iti devãpuràõe 12 adhyàyaþ ..

#<hariharakùetraü>#, klã, (hariharasya kùetram .) tãrthavi÷eùaþ . sa tu pàñaliputranagarasthabhàgãrathyuttarapàre vartate . tasya nàmàntaraü dadarikùetraü tadde÷ãyà vadanti . tatra gaïgàgaõóakosaïgame kàrtikapaurõamàsyàü snànàrthaü janasamåhamelanaü bhavati . tasya nàmakàraõaü yathà --
     %<tataþ sa pa¤ca ràtràõi sthitvà vai vidhipårbakam .
     godhanànyagrataþ kçtvà harikùetraü jagàma ha .
     hariõàdhiùñhitaü kùetraü harikùetraü tataþ smçtam ..
     sadà nandã ÷ålapàõirgodhanena puraskçtaþ .
     sthitavàüstaddinàdeva tatkùetraü hariharàtmakam .
     devànàmañanàccaiva devàña iti saüj¤itam ..>% iti vàràhe bhagavacchàstre some÷varàdiliïgamahimàvimuktakùetratriveõyàdimahimànàmàdhyàyaþ ..

#<hariharàtmakaþ>#, puü, (hariharau àtmànau yasya . kap .) garuóaþ . ÷ivavçùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. hariharakùetre, klã .. (hariharàtmaråpe, tri . yathà, harivaü÷e . 181 . 30 .
     %<anàdimadhyanidhanametadakùaramavyayam .
     tadeva te pravakùyàmi råpaü hariharàtmakam ..>%)

#<haritakã>#, strã, (hari pãtavarõaü phalamità pràptà iti harãtà . tataþ saüj¤àyàü kan gauràdittvàt ïãù .) svanàmakhyàtavçkùaþ . haraóà iti hindã bhàùà . tatparyàyaþ . abhayà 2 avyathà 3 pathyà 4 vayaþsthà 5 påtanà 6 amçtà 7 haimavatã 8 cetakã 9 ÷reyasã 10 ÷ivà 11 . ityamaraþ . 2 . 4 . 59 .. sudhà 12 kàyasthà 13 kanyà 14 rasàyanaphalà 15 . iti ÷abdaratnàvalã .. vijayà 16 . iti jañàdharaþ .. jayà 17 cetanakã 18 rohiõã 19 prapathyà 20 jãvapriyà 21 jãvanikà 22 bhiùagvarà 23 pustakàntare bhiùakpriyà iti pàñhaþ . jãvantã 24 pràõadà 25 jãvyà 26 devã 27 divyà 28 . asyà guõàþ .
     %<harãtakã pa¤carasà ca recanã koùñhàmayaghnã lavaõena varjità .
     rasàyanã netrarujàpahàriõã tvagàmayaghnã kila yogavàhinã ..>% anyacca .
     %<vãjàsthitiktaü madhurà tadantastvagbhàgataþ sà kañuruùõavãryà .
     màüsàü÷ata÷càmlakaùàyayuktà harãtako pa¤carasà smçteyam ..
     pathyàmajjà tu cakùuùyo vàtapittaharo guruþ ..>% tasyà bhedà yathà --
     %<harãtakyamçtotpannà saptabhedairudãrità .
     tasyàü nàmàni varõàü÷ca vakùyàmyatha yathàkramàt ..
     vijayà rohiõã ceva påtanà càmçtàbhayà .
     jãvantã cetakã ceti nàmnà saptavidhà smçtà ..
     alàvuvçttà vijayà muvçttà rohiõã matà .
     svalpatvak påtanà kùeyà sthålamàüsàmçtà smçtà ..
     pa¤càsà càbhayà j¤eyà jãvantã svarõavarõabhàk .
     tryasrà tu cetakrã vidyàdityàsàü råpalakùaõam ..
     bindhyàdrau vijayà himàcalabhavà syàccetakã påtanà sindhau syàdatha rohiõã tu vijayà jàtà pratisthànake .
     campàyàmamçtàbhayà ca janità de÷e suràùñràhvaye jãvantãti harãtakã nigadità sà saptabhedà budhaiþ .. * ..
     sarvaprayoge vijayàtha rohiõã kùateùu lepeùu ca påtanodità .
     virecane syàdamçtà guõàdhikà jãvantikà syàdiha jãrõarogajit ..
     syàccetakã sarvaråjàpahàrikà netràmayaghnãmabhayàü vadanti tàm .
     itthaü yathàrogamiyaü prayojità j¤eyà guõàóhyà na kadàcidanyathà ..
     cetakã ca dhçtà haste yàvattiùñhati dehinaþ .
     tàvaddhiricyate vegàttatprabhàvànna saü÷ayaþ ..
     saptànàmapi jàtãnàü pradhànaü vijayà smçtà .
     sukhaprayogasulabhà sarvavyàdhiùu ÷asyate ..
     kùiptàpsu nimajjati yà sà j¤eyà guõavatã bhiùagvaraiþ .
     yasyà yasyà bhåyo nima¤janaü sà guõàlpà syàt ..
     harate prasabhaü vyàdhãn bhåyastakati yadvapuþ .
     harãtakã tu sà proktà takatirdãptavàcikà ..
     harãtakã tu tçùõàyàü hanustambhe galagrahe .
     ÷oùe navajvare kùãõe gurviõyàü naiva ÷asyate .>% iti ràjanirghaõñaþ .. * .. api ca .
     %<dakùaü pajàpatiü svasthaü a÷vinau vàkyamåcatuþ .
     kuto harãtakã jàtà tasyàstu kati jàtayaþ ..
     rasàþ kati samàkhyàtàþ kati coparasàþ smçtàþ .
     nàmàni kati coktàni ka¤ca tàsà¤ca lakùaõam ..
     ke ca varõà guõàþ ke ca kà ca kutra prayujyate .
     kena dravyeõa saüyuktà kàü÷ca rogàn vyapohati ..
     pçcchàmyetadyathà pçùñaü bhagavan ! vaktumarhasi .
     a÷vinorvacanaü ÷rutvà dakùo vacanamabravãt ..
     papàta bindårmedinyàü ÷akrasya pibato'mçtam .
     tato divyàt samutpannà saptajàtirharãtakã ..
     harãtakyabhayà pathyà kàyasthà påtanàmçtà .
     haimavatyavyathà càpi cetakã ÷reyasã ÷ivà .
     vayasthà vijayà càpi jãvantã rohiõãti ca .
     vijayà rohiõã caiva påtanà càmçtàbhayà .
     jãvantã cetakã ceti pathyàyàþ saptajàtayaþ .. * ..
     alàvuvçttà vijayà vçttà sà rohiõã smçtà .
     påtanàsthimatã såkùmà kathità màüsalàmçtà ..
     pa¤carekhàbhayà proktà jãvantã svarõavarõinã .
     trirekhà cetakã j¤eyà saptànàmiyamàkçtiþ .. * ..
     vijayà sarvarogeùu rohiõã vraõarohiõã .
     pralepe påtanà yojyà ÷odhanàrthe'mçtà hità ..
     akùiroge'bhayà ÷astà jãvantã sarvarogahçt ..
     cårõàrthaü cetakã ÷astà yathà yuktaü prayojayet .. * ..
     cetakã dvividhà proktà ÷vetà kçùõà ca varõataþ .
     ùaóaïgulàyatà ÷uklà kçùõà caikàïgulàyatà ..
     kàcidàsvàdamàtreõa kàcidgandhena bhedayet .
     kàcit spar÷ena dçùñànyà caturdhà bhedayecchivà .
     cetakãpàdapacchàyàmupasarpanti ye naràþ .
     bhidyante tatkùaõàdeva pa÷upakùimçgàdayaþ ..
     cetakã tu dhçtà haste yàvattiùñhati dehinaþ .
     tàvadbhidyeta vegaistu prabhàvànnàtra saü÷ayaþ ..
     nçpàdisukumàràõàü kç÷ànàü bheùajadviùàm .
     cetakã paramà ÷astà hità sukhavirecanã ..
     saptànàmapi jàtãnàü pradhànà vijayà smçtà .
     sukhaprayogà sulabhà sarvarogeùu ÷asyate ..
     harãtakã pa¤carasàlavaõà tuvarà param .
     råkùoùõà dãpanã medhyà svàdupàkà rasàyanã .
     cakùuùyà laghuràyuùyà bçühaõãcànulominã .
     ÷vàsakàsapramehàr÷aþkuùñha÷othodarakrimãn ..
     vaisvaryagrahaõãrogavibandhaviùamajvaràn ..
     gulmàdhmànavraõacchardihikvàkaõóåhçdàmayàn ..
     vraõasthàne tçùà iti kvacit pustake pàñhaþ .
     kàmalàü ÷ålamànàhaü pnãhàna¤ca yakçttathà .
     a÷marãmåtrakçcchra¤ca måtràghàta¤ca nà÷ayet ..
     svàdutiktakaùàyatvàt pittahçt kaphahçttu sà .
     kañutiktakaùàyatvàdamlatvàdvàtahçcchivà ..
     pittakçt kañukàmlatvàt vàtahçnna kathaü ÷ivà .
     prabhàvàddoùahantçtvaü siddhaü yattat prakà÷yate ..
     hetubhiþ ÷iùyabodhàrthaü na pårbaü kriyate'dhunà .
     karmaõyatvaü guõaiþ sàmyaü dçùñamà÷rayabhedataþ .
     yatastato neti cintyaü dhàtrãlakucayoryathà ..
     payyàyà majjani svàduþ snàyàvamlo vyavasthitaþ .
     vçnte tiktastvaci kañurasthisthastavaro rasaþ .. * ..
     navà snigdhà ghanà vçttà gurvã kùiptà ca yàmbhasi .
     nimajjet sà supra÷astà kathitàtiguõapradà ..
     navàdiguõayuktatvaü tathaikatra dvikarùatà .
     harãtakyàþ phale yatra dvayaü tacchreùñhamucyate ..
     carvità vardhayatyagniü peùità mala÷odhinã .
     svinnà saügràhiõã pathyà bhçùñà proktà tridoùanut ..
     unmãlinã buddhibasendriyàõàü nirmålinã pittakaphànilànàm .
     visraüsinã måtra÷akçnmalànàü harãtakã syàt saha bhojanena ..
     annapànakçtàn doùàn vàtapittakaphodbhavàn .
     harãtakã haratyà÷u bhuktasyopariyojità ..
     lavaõena kaphaü hanti pittaü hanti sa÷arkarà .
     ghçtena vàtajàn rogàn sarvarogàn guóànvità .
     sindhåttha÷arkarà÷uõñhãkaõàmadhuguóaiþ kramàt .
     varùàdiùvabhayà prà÷yà rasàyanaguõaiùiõà ..
     adhvàtikhinno balavarjita÷ca råkùaþ kç÷o laïghanakarùita÷ca .
     pittàdhiko garbhavatã ca nàrã vimuktaraktastvabhayàü na khàdet ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. anyacca .
     %<jãvantã rohiõã caiva vijayà càbhayàmçtà .
     påtanà kàlikà ceti saptajàtirharãtakã ..
     suvarõavarõà jãvantã rohiõã kapiladyutiþ .
     alàvuvçttà vijayà pa¤càü÷à càbhayà smçtà ..>% pa¤càü÷à pa¤ca÷irà .
     %<sthålamàüsàmçtà j¤eyà påtanàsthimatã matà .
     tryaü÷à ca kàliketyevaü saptajàtirharãtakã ..
     snehapàneùu sarveùu jãvantã tu pra÷asyate .
     rohiõã kùatarogeùu vijayà sarvakarmasu ..
     påtanà lepane j¤eyà amçtà tu virecane .
     abhayà netrarogeùu gandhayuktau tu kàlikà ..
     harasya bhavane jàtà harità ca svabhàvataþ .
     harate sarvarogàü÷ca tena nàmnà harãtakã .. * ..
     pãyåùaü pibatastripiùñapapaterye vindavo nirgatàstebhyo'bhådabhayà divàkarakara÷reõãva doùàpahà .
     kàlindãva balapramodajananã gãrãva ÷ålipriyà vahnidyotakarã hutàhutiriva kùauõãva nànàrasà ..
     pathyà pa¤carasàyuùyà cakùuùyàlavaõà sarà .
     medhyoùõà dãpanã kuùñhadoùa÷othabraõàprahà .. * ..>% pa¤carasasya vivaraõam . tvak kañuþ . màüsaü amla kaùàyam . asthi tiktam . tanmadhye màdhuryam .. * .. tanmajjagaõàþ .
     %<pathyàmajjà tu cakùuùyo vàtapittaharo guruþ ..>% iti ràjavallamaþ ..

#<harãùà>#, strã, màüsavya¤janavi÷eùaþ . àsa iti hindã bhàùà . yathà --
     %<pàkapàtre tabahati màüsakhaõóàni niþkùipet .
     pànãyaü pracuraü sarpiþ prabhåtaü hiïgu jãrakam ..
     haridràmàdrakaü ÷uõñhã lavaõaü maricàni ca .
     taõóulàü càpi godhåmàn jambãràõàü rasàn bahån ..
     yathà sarvàõi vaståni supakvàni bhavanti hi .
     tathà paceta nipuõo bahumaõóasthitiryathà ..
     eùà harãùà balakçdvàtapittàpahà guruþ .
     ÷ãtoùõà ÷ukradà snigdhà sarà sandhànakàriõã ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<hareõuþ>#, strã, (hriyate iti . hç + %<kçhçbhyàmeõuþ .>% uõàø 2 . 1 . iti eõuþ .) reõukànàmagandhadravyam . ityamaraþ . 2 . 4 . 120 .. kulayoùit . iti medinã ..

#<hareõuþ>#, puü, (hriyate iti . hç + eõuþ .) satãlaþ . iti medinã .. (guõàdayo'sya satãla÷abde j¤àtavyàþ ..)

#<hareõukaþ>#, puü, (hareõuriva . kan .) kalàyaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (paryàyo'sya yathà --
     %<kalàyo vartulaþ proktaþ satãla÷ca hareõukaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<hartà>#, [ç] puü, (harati dhvàntamiti . hç + tçc .) såryaþ . yathà --
     %<lokasàkùã triloke÷aþ kartà hartà tamisrahà .
     tapanastàpana÷caiva ÷uciþ saptà÷vavàhanaþ ..>% iti ÷àmbapuràõe såryastavaþ .. haraõakartari, tri .. (yathà, bhàgavate . 4 . 24 . 5 .
     %<antardhàno nabhasvatyàü havirdhànamavindata .
     ya indrama÷vahartàraü vidvànapi na jaghnivàn ..>%)

#<harma>#, [n] klã, (harati glànimiti . hç + manin .) jçmbhaõam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<harmitaü>#, tri, (harma jàtamasyeti . itac .) kùiptam . dagdham . iti medinã .. jçmbhitam . iti harma÷abdàrthadar÷anàt ..

#<harmuñaþ>#, puü, såryaþ . kacchapaþ . iti kecit ..

#<harmyaü>#, klã, (harati janamanàüsãti . hç + aghnàditvàt yat muñ ca . dhaninàü vàsaþ . ityamaraþ . 2 . 2 . 9 .. dhaninàü vyavahàrikàdãnàü vàsaþ kàùñheùñakàdinà kçtaü dhavalagçhaü harmyàdisaüj¤akaü syàt . harati mano harmyaü nàmnãti hç¤o myaþ iti bharataþ . anyacca . harati mano harmyaü aghnànitvàt yat muñ ca harmyam . àdi÷abdena svastikàññàlikàdergrahaõam . dhaninàü ràjavyatiriktànàü vàso gçham . ekaü kàùñheùñakàdikçtasya dhanigçhasya . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ .. (yathà --
     %<harmya¤càkledibhåmirnabhasi ca ÷ayanaü ÷ãkaroùõaprahãõe ..>% iti vaidyakapathyàpathyavidhau varùopacàre ..)

#<harya>#, klame . gatau . iti kavikalpadrumaþ .. bhvàøparaø-klame akaø-gatau sakaø-señ .) rephopadhaþ . haryati . klamo glàniþ . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 5,522b]>@
#<haryakùaþ>#, puü, (hari piïgalaü akùi yasya . ùac .) siühaþ . ityamaraþ . 2 . 5 . 1 .. kuberaþ . iti jañàdharaþ .. (piïgalanetre, tri . yathà, mahàbhàrate . 3 . 307 . 5 .
     %<tathaivàbaddhakavacaü kanakojjvalakuõóalam .
     haryakùaü vçùabhaskandhaü yathàsya pitaraü tathà ..>%)

#<haryataþ>#, puü, (haryati gacchatãti . harya + %<bhåmçdç÷iyajãti .>% uõàø 6 . 110 . iti atac .) dhoñakaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. a÷vamedhãyà÷vaþ ! ityuõàdikoùaþ ..

#<harya÷vaþ>#, puü, (harinàmà harivarõo và a÷vo yasya .) indraþ . iti kecit .. (yathà, bhàgavate . 8 . 11 . 21 .
     %<harãn da÷a÷atànyàjau harya÷vasya balaþ ÷araiþ .
     tàvadbhirardayàmàsa yugapallaghuhastavàn ..>% harinàmà harivarõo và a÷vaþ iti karmadhàrayeõa indrà÷vaþ . yathà, mahàbhàrate . 3 . 289 . 13 .
     %<ayaü harya÷vayug jaitro maghonaþ syandanottamaþ .
     anena ÷akraþ kàkusthaþ samare daityadànavàn .
     ÷ata÷aþ puruùavyàghra ! rathodàreõa jaghnivàn ..>%)

#<harùaþ>#, puü, (hçùa tuùñau + gha¤ .) iùña÷ravaõajanyasukham . iti mahàbhàrate mokùadharmaþ .. àhlàdaþ . tatparyàyaþ . mut 2 prãtiþ 3 pramadaþ 4 pramodaþ 5 àmodaþ 6 sammadaþ 7 ànandathuþ 8 ànandaþ 9 ÷arma 10 ÷àtam 11 sukham 12 ityamaraþ . 1 . 4 . 24 .. mudà 13 mudità 14 ànandiþ 15 nandiþ 16 sàtam 17 saukhyam 18 . keciüttu mudàdisaptakaü prãtau ànandathvàdipa¤cakaü sukhe . prãti÷ca sukhajo vikàraþ ityàhuþ . iti taññãkàyàü bharataþ .. tathà ca .
     %<mut prãtiþ pramadàmodasammodamodasammadàþ .
     pramodo harùa ityeva harùaparyàya ãritaþ ..
     ànando nandathurnandaþ sukhamànandathurmudà .
     saukhyaü ÷armopajoùaþ syàdànandaü joùamityapi ..
     mudàdijoùaparyantamekaparyàyaþ ityapi ..>% iti ÷abdaratnàvalã .. * .. harùasya puttraþ kandarpaþ . yathà -- pulastya uvàca .
     %<kandarpo harùatanayo yo'sau kàmo nigadyate .
     sa ÷aïkareõa saüdagdho hyanaïgatvamupàgataþ ..>% iti vàmane 5 adhyàyaþ .. (romà¤caþ . yathà . %<hçùyete harùayuktau bhavataþ harùa÷ca romà¤capràyaþ .>% iti rugvini÷cayasya vàtavyàdhivyàkhyàne vijayarakùitaþ ..)

#<harùakaþ>#, puü, (harùayatãti . hçù + õic + õvul .) parvatavi÷eùaþ . iti ÷abdamàlà .. harùakàrake, tri . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<harùaõaü>#, klã, (hçùa + lyuñ .) harùaþ . iti dharaõiþ . (yathà, mahàbhàrate . 7 . 144 . 115 .
     %<tacchiraþ sindhuràjasya ÷arairbaddhamavàhayat .
     durhçdàmapraharùàya suhçdàü harùaõàya ca ..>%)

@<[Page 5,522c]>@
#<harùaõaþ>#, puü, (harùayatãti . hçù + õic + lyuþ .) viùkambhàdisaptaviü÷atiyogàntargatacatarda÷ayogaþ . tatra jàtaphalam .
     %<sucàrugàtraü sphuñapadmanatraü ÷àstraprayatne vinayopapannaþ .
     prasåtikàle yadi harùaõaþ syàdamarùaõo naiva janaþ kadàcit ..>% iti koùñhãpradãpaþ .. * .. cakùårogavi÷eùaþ . ÷ràddhavi÷eùaþ . ÷ràddhadevaþ .. harùakàrake, tri . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 7 . 31 . 76 .
     %<evaü sukalilaü yuddhamàsãt kravyàdaharùaõam .
     mahadbhistairabhãtànàü yamaràùñravivardhanam ..>%)

#<harùamàõaþ>#, tri, (harùa + tàcchãle ÷ànac .) harùayuktaþ . tatparyàyaþ . vikurvàõaþ 2 pramanàþ 3 hçùñamànasaþ 4 ityamaraþ . 3 . 1 . 7 .. prãtamànasaþ 5 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<harùayitnuþ>#, puü, (harùayatãti . hçùa tuùñau + õic + %<stanihçùipuùãti .>% uõàø 3 . 29 . iti õeritnuc .) puttraþ . svarõe, klã . iti medinã .. harùaõa÷ãle, tri ..

#<harùasvanaþ>#, puü, (harùasåcakaþ svanaþ .) ànandadhvaniþ tatparyàyaþ . kilakilà 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<harùiõã>#, strã, harùayatãti .. hçù + õic + õiniþ . ïãp) vijayà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<harùitaþ>#, tri, àhlàditaþ . harùo'sya làta ityanena itapratyayena niùpannaþ ..

#<harùulaþ>#, puü, (hçùa tuùñau + hçùerulac .) uõàø 1 . 98 . iti ulac .) mçgaþ . kàmukaþ . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. harùaõa÷ãle, tri .. (yathà, kathàsaritsàgare . 122 . 26 .
     %<pràbhçtaü pratyutedçïme siddhamadyeti harùulaþ ..>%)

#<hala>#, jha vilekhe . iti kavikalpadumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) jha, hàlaþ halaþ . halati bhåmiü kçùakaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<halaü>#, klã, (halati bhåmimiti . hala + ac .) làïgalam . ityamaraþ . 2 . 9 . 13 .. tatparyàyaþ .
     %<halantu làïgalaü godàraõa¤ca sãrakuntalau .>% iti jañàdharaþ .. tatra goyojane doùàdoùau . hàrãtaþ .
     %<aùñaugavaü dharmahalaü ùaógavaü jãvitàrthinàm .
     caturgavaü nç÷aüsànàü dvigavaü brahmaghàtinàm ..>% iti tçtãyayàmàrdhakçtye àhnikatattvam .. * .. halapravàhadinàdi yathà . dãpikàyàm .
     %<pårbàgniyàmyaphaõipitrya÷ivànyabheùu riktàùñamãvigatacandratithiü vihàya .
     dvyaïgàligosamudaye vikujàrkivàre ÷astenduyogakaraõeùu halapravàhaþ .. * ..
     halapravàhavadbãjavapanasya vidhiþ smçtaþ .
     citràyà¤ca ÷ubhe kendre sthirarkùamanajodaye ..>% bhãmaparàkrame .
     %<vàme kçùõaü balãvardaü dakùiõe lohitaü nyaset .
     uttaràbhimukho bhåtvà karùakaþ kçùimàrabhet ..
     hale tu yojite yatra kùetre gràsaü karoti gauþ .
     tatra syàddviguõaü ÷yasyamava÷yaü gargabhàpitam .. * ..>% kçtyacintàmaõau balabhadraþ .
     %<sukhadà pratipaccaiva dvitãyà kàryasàdhinã .
     àrogyadà tçtãyà ca caturthã kãñakçt sadà ..
     pa¤camã ÷rãpradà nånaü ùaùñhã ca kalahapriyà ..
     saptamã sthànadà bhãgyà vçùaü hanti tathàùñamã ..
     navamã ÷asyanà÷àya da÷amã bhåtidà sadà .
     ekàda÷ã tathà kuryàddhanaü dhànyaü manoratham ..
     dvàda÷ã pràõasandehà sarvasiddhà trayoda÷ã .
     caturda÷ã patiü hanti pa¤cada÷yeva niùphalà ..
     amàvasyàùñamãùaùñhãriktà÷ca parivarjayet .
     sauribhãmadine caiva kçùyàrambhe dhanakùayaþ ..
     pràje÷aviùõutiùyeyu pitçkarottareùu ca .
     a÷vinãvàtapauùõeùu målàditãndubhe tathà ..
     vàre bhànuja÷ukre ca jãve ÷ãtakare tathà .
     lagne strãgomãnayugme kçùyàrambhaü ÷ubhaü viduþ ..
     ai÷ànyàü puùpanaivedyaiþ kùetrapàla¤ca påjayet .
     sàlaïkàro haladharaþ sragbhi÷ca påjitaü halam .
     dadhyàjyamadhubhiþ ÷reùñhaü phalàgra¤ca pralepitam .
     karùaü pràvartayet pàj¤o nåtanena halena ca .. * ..
     hastà÷vatiùyacandeùu brahmandraviùõuvàruõe .
     vàyavyendràgnibhe caiva rohiõyàmuttaràsu ca ..
     vàre jãvaj¤a÷ukre ca some dinakare tathà .
     yugme yuvatigomãne ÷astaü syàdbãjavàpanam ..>% ràjamàrtaõóe .
     %<pràje÷a÷ravaõottaràditimaghàmàrtaõóatiùyà÷vinãpauùõànuùõamarãcayaþ ÷atabhiùà svàtã vi÷àkhà tathà .
     jãvàrkendusitendunandanadine vàre sthirasyodaye ÷asyànàü vapane bhavanti lavane ÷aste tithau ropaõe ..>% devalaþ .
     %<gurusomasårya÷ukràþ kùemyàþ sampatkaràþ ÷ubhàþ .
     budhàrkibhåmiputtrà÷ca na bhavanti phalapradàþ ..
     hanti meùaþ pa÷ån sarvàn svabhàvenàtha vç÷cikaþ .
     karkañena bhavet saukhyaü tulàyàü na prarohati ..
     ke÷arã ÷asyaghàtã syàt pàrthivopadravaü dhanuþ .
     makare caiva kumbhe ca bhayameva viniddi÷et .
     gostrãmanmathamãneùu ÷asyaü sampadyate mahat .. * ..
     pra÷aste candratàre ca ÷uciþ ÷ukena vàsasà .
     snàtvà gandhai÷ca puùpai÷ca påjayitvà vidhànataþ ..
     pçthvã¤ca grahasaüyuktàü påjayitvà prajàpatim .
     agniü pradakùiõãkçtya dãyate bhåridakùiõà ..
     kçùõau vçùau niyoktavyau navanãtairghçtena và .
     mukhapàr÷vaü tayorlipyàt phàlàgraü kanakaiþ spç÷et .
     uttaràbhimukho bhåtyà kùãreõàrghyaü pradàpayet .
     tataþ ÷ubhakaraþ ÷rãmàn kçùikarma samàcaret .. * varjayet bhagna÷çïga¤ca kùurabhaïga¤ca varjayet .
     vikalaü chinnalàïgålaü kapilaü vçùabhaü tathà ..
     halapravàhaõaü kàryaü nãrugbhiþ kçùikarmakaiþ .
     halàdibhirdçóhaiþ kùemamadçóhairna ÷ubhaü bhavet ..
     vçùabhà yadi muhyanti tasya vighnapradà bhavet ..>% kçùiriti ÷eùaþ .
     %<tasmàt sarvaprayatnena nirvighnaü kràrayet sadà ..
     ekà jayakarã rekhà tçtãyà càrthadàyikà .
     pa¤camã yà bhavedrekhà bahu÷asyaphalà hi sà ..
     ata årdhvaü na kartavyaü mahàdoùastato bhavet ..
     saüpåjyàgniü dvijaü devaü kuryàddhalapravartanam .
     hemani ghçùñaphàlàgraü chinnarekhàü na kàrayet ..
     smartavyà vasava÷cendraþ pçthå ràmaþ sacandramàþ .
     parà÷aro balabhadraþ sarvavidhnopa÷àntaye .. * ..
     hale pravàhyamàõe tu kårma utpadyate yadi .
     gçhiõã mriyate tasya tato'gne÷ca bhayaü bhavet ..
     làïgalaü bhidyate càpi prabhustatra vina÷yati .
     ã÷àbhaïgo yadà kartuþ saü÷ayo jãvitasya ca ..
     sutanà÷o yugabhaïge samãne mriyate sutaþ .>% samãne yoktrabandhanakàùñhadvaye .
     %<yoktracchede tu vyàsaïgaþ ÷asyahàni÷ca jàyate ..
     hale pravàhyamàõe tu gaurekaþ prapatedyadi .
     prapatedyuktamàtrastu bandhanaü sa prapadyate .
     jvaràtisàrarogeõa kçùibhaïgaü vinirdi÷et ..
     pravahet yuktamàtrastu tato gauþ plavate yadi .
     vatsàlãóhena nardanti tataþ ÷asyaü caturguõam .. * ..
     hemavàriviliptasya bãjasyonnayataþ ÷uciþ .
     indraü citte vidhàyàtha svayaü muùñitrayaü vapet ..
     kçtvà cànyonyaprotsàhaü karùako hçùñamànasaþ .
     pràïmukhaþ kalasaü gçhya imaü mantramudãrayet ..
     tvaü vai vasundhare sãte bahupuùpaphalaprade .
     namaste me ÷ubhaü nityaü kçùiü medhàü ÷ubhe kuru ..
     rohantu sarva÷asyàni kàle devaþ pravarùatu .
     karùakàstu bhavantyagrà dhànyena ca dhanena ca svàhà .. * ..>% kçtyaratnàkare brahmapuràõam .
     %<caitre ca kçùõapa¤camyàü kà÷mãrà ca rajasvalà .
     nityaü bhavati tasmàttàü kçtvà ÷ailamayãü striyam ..
     abhyaïgavastranaividyaiþ påjayecca dinatrayam .
     puùpàlaïkàradhåpai÷ca gorasaü varjayanti ca ..>% kà÷mãrà pçthvà .
     %<aùñamyà¤ca tataþ snàpya tàbhireva gçhe gçhe .
     susnàtàbhiþ prahçùñàbhirjãvapatnãbhireva ca .
     anantaraü dvijaiþ snàpyà sarvauùadhiyutairjalaiþ .
     gandhairbãjaistathà ratnaiþ phalaiþ siddhàrthakaistathà ..
     snàpayitvà ca tàü devãü gandhairmàlya÷ca påjayet .
     tannivedita÷iùña¤ca prà÷itavyaü gçhe gçhe ..
     ataþ paramçtusnàtà garbhaü gçhõàti medinã .. * ..>% tathà . brahmà viùõu÷ca rudra÷ca kà÷yapaþ surabho tathà . indraþ pracetàþ parjanyaþ ÷eùa÷candràrkyavahnayaþ .. baladevo halaü bhåmirvçùabho ràmalakùmaõau . rakùoghnau jànakã sãtà yugaü gaganameva ca .. sãtà làïgalapaddhatiþ . yugaü yugakàùñham .
     %<ete dvàviü÷atiþ proktàþ prajànàü patayaþ ÷umàþ .
     gomaïgale tu saüpåjyàþ kçùyàrambhe mahotsave ..
     arghaiþ puppai÷ca dhåpai÷ca màlyai ratnaiþ pçthak pçthak .
     halena vàhayedbhåmiü svayaü snàtaþ svalaïkçtaþ ..>% tathà .
     %<uptvà bãjantu tatraiva bhoktavyaü bàndhavaiþ saha ..>% bãjavapanaü pràjàpatyatãrthena . yathà, hàrãtaþ .. kaniùñhàyàþ pa÷càt pràjàpatyamàvapanaü homatarpaõe pràjàpatyena kuryàt . iti . homatarpaõe làjahomasanakàditarpaõe . ràjamàrtaõóe .
     %<nityaü da÷ahale lakùmãrnityaü pa¤cahale dhanam .
     nitya¤ca trihale bhaktaü nityamekahale çõam .. * ..>% kçùiparà÷araþ .
     %<vai÷àkhe vapanaü ÷reùñhaü madhyamaü rohiõãravau .
     ataþ parisminnadhamaü na jàtu ÷ràvaõe ÷ubham ..>% jyotiùe .
     %<pårbabhàdrapadà målaü rohiõyuttaraphalgunã .
     vi÷àkhà ÷atabhiùà vàtha dhànyànàü ropaõe varàþ ..
     sadoptvà rajanãü nãlãü puttravittairviyujyate .
     svayaü jàte punaste dve pàlayannaiva duùyati ..
     àràme gçhamadhye và mohàt sarùapamàvapan .
     paràbhavaü riporyàti sasàdhanadhanakùayam ..
     ni÷à nãlã palà÷a÷ca ci¤cà ÷vetàparàjità .
     kovidàra÷ca sarvatra sarvaü nighnanti maïgalam ..>% ni÷à haridrà . kovidàrako raktakà¤canaþ .. *
     %<hemàmbhasà vçkùabãjaü snàto mantreõa ropayet ..
     vasudheti su÷ãleti puõyadeti dhareti ca .
     namaste subhage ntiyaü drumo'yaü vardhatàmiti .. * ..
     likhitvàlaktakenàpi mantraü ÷asyeùu bandhayet .
     na vyàdhikãñahiüsràõàü bhayaü tatra bhavet kvacit ..>% siddhiþ prabalatarataraïgataralitamçdutarasamãraõavanodde÷e ÷rãmadràmabhadrapàdàþ ku÷alinaþ samudratañe nànà÷atasahasravànaràõàü madhye kharanakharapa¤cordhalàïgålaü pavanasutaü vàyuvegaü paracakrapramathanaü ÷rãmaddhanåmantamàj¤àpayanti amukasyàkhaõóakùetre vàtàbhombho gàndhãrutã pàõóaramuõóã dhålã÷çïgàratalpà kçùaràïgatà phaóiïgà elà vànarà garuóà imaóåkà mahiùàdirogaü khaõóayata kùaõamapi vilambaü mà carata yadi vilambaü kàrayata tadà yupmàn ÷atakhaõóaü kàrayàmãti . oü ghràü vrãü ghrauü ÷rãràmàya namaþ . iti ÷asyeùu bandhayet .. * .. dhànyacchedanam . dãpikàyàm .
     %<yàmyàjapàdahidhanànalatoya÷akracitrottaroóuùu kujàrkajavàravarjam .
     ÷astenduyogakaraõaùu tithau virikte dhànyacchidiþ sthiranarasvamçgodayeùu ..>% balabhadraþ .
     %<revatãhastamåseùu ÷ravaõe nàgayàmyayoþ .
     pitçdeve tathà saumye dhànyacchedaü mçgodaye .>% atha dhànyacchedaprakàraþ .
     %<sapatrau màùamudgau ca yavadhànye sakàõóake ! chindyàttila¤ca niùpatrametat pàrà÷araü matam ..>% grarà÷araþ .
     %<na muùñigrahaõaü kuryàt kadàcidghañapauùayoþ .
     ã÷àne lavanaü kuryàt sàrdhamuùñidvayaü ÷uciþ ..
     pauùõe puùye ÷ubhàhe và påjayitveùñadevatàm .
     ÷asyavighnapra÷àntyarthaü kùetre vàhakabhojanam ..>% baudhàyanaþ .
     %<rathà÷vagajadhànyànàü gavàü caiva rajaþ ÷ubham .
     athà÷astaü samåhinyàþ ÷vàjàvikharavàyasàm ..>% samåhinã saümàrjanã .. * .. kçtyacintàmaõau medhiropaõam . vaña÷ca saptaparõa÷ca gambhàrã ÷àlmalã tathà . auóumbarã tathà dhàtrã yà cànyà kùãradhàriõã . strãnàmnã karùakairnityaü medhiþ kàryà phalapradà .. bãjasa¤cayadinàdi tacchabde draùñavyam .. * .. * .. atha prayogaþ . paurõamàsyantacaitrãyakçùõapa¤camyàü pçthvã rajasvalà tàü dinatrayamekasmin parvatàkàre uccapade÷e sadhavàþ striyaþ prapåjayeyuraùñamyàü tàü snàpayitvà tàþ påjayeyuþ . tataþ ÷ubhadine bãjavapanadine và sarvauùadhigandhabãjaratnaphala÷vetasarùapaiþ pçthvãü snàpayitvà gandhàdibhiþ påjayet . naivedya÷eùa¤ca pa÷càdbhoktavyam .. * .. atha halapravàhadine bãjaùapanadine ca kçtasnànàdiràcànto gartaü kùeve kçtvà jalenàpårya tatra prajàpatiü såryàdinavagrahàn pçthvã¤ca påjayet .
     %<hiraõyagarbhe vasudhe ÷eùasyopari÷àyini .
     vasàmyahaü tava pçùñhe gçhàõàrghyaü dharitri me ..>% iti mantreõa kùãreõàrghyaü dadyàt . ai÷ànyàü puùpanaivedyaiþ praõavàdinamo'ntena brahmaõe viùõave . namaste bahuråpàya viùõave paràmàtmane svàhà .. ityanena triþ påjayet . rudràya ka÷yapàya surabhyai indràya . tadarghyamantrastu .
     %<÷akraþ surapatiþ ÷reùñho vajrahasto mahàbalaþ .
     ÷atayaj¤àdhipo deva tubhyamindràya vai namaþ ..>% pracetame parjanyàya ÷eùàya candràya arkàya vahraye baladevàya halàya bhåmaye vçùabhàya ramàya lakùmaõàya jànakyai sãtàyai yugàya gaganàya iti dvàviü÷atiü påjayet kùetrapàlamagniü dvija¤ca påjayet . agniü pradakùiõãkçtya bràhmaõàya dakùiõàü dadyàt . àmrapallavaudanadadhãni garte niþkùipya mçttikàbhiþ pårayet . kçùõã vçùau navanãtairghçtena và mukhaùàr÷vayornilimpet . halapravàhakàn gandhàdinà bhåùayitvà halaü màlyàdibhiþ påjayitvà dadhighçtamadhubhiþ phàlàgraü pralipya hemnà phàlàgraü gharùayitvà karùayet . vasvindrapratharàmenduparà÷arabalabhadràn smaret . ekà tisraþ pa¤ca và rekhà halena kàryàþ . bhagna÷çïgakhuralàïgålàþ kapilà÷ca vçùà na yoktavyàþ . halapravàhakà÷ca samarthàþ kartavyàþ . halàni navàni dçóhàni kartavyàni . vçùabhayuddhàdikaü na ÷ubhadaü vçùabhàõàü nardanena caturguõaü ÷asya måtrapurãùotsarge tathà .. * .. vãjavapane tvidamadhikam . suvarõajalasaüyuktaü bãjamuùñitrayaü indraü dhyàyan svayaü pràjàpatyena tãrthena vapet . ubhayatraiva pràïmukhaþ jalapårõaü kalasaü gçhãtvà .
     %<tvaü vai vasundhare sãte bahupuùpaphalaprade .
     namaste me ÷ubhaü nityaü kçùiü medhàü ÷ubhe kuru ..
     rohantu sarva÷asyàni kàle devaþ pravarùatu .
     karùakàstu bhavantvagyrà dhànyena ca dhanena ca snàheti pràrthayediti ..>% iti jyotistattvam .. * .. api ca .
     %<amàvasyàü pitç÷ràddhe ambuvàcãdine tathà .
     làïgalena kùataü kùetraü pçthivã kampate sadà ..>% iti karmalocanam .. * .. smçtisàgarasàre gobhilaþ .
     %<halairvà ÷akañairvàpi vàhayet yo vçùaü svayam .
     pràjàpatyadvayaü kuryàt dviguõaü yoùitàü gavàm ..
     vçùabhantu samutsçùñaü kapilàü vàpi kàmataþ ..
     yojayitvà hale kuryàt vrataü càndràyaõadvayam ..>% iti tithyàditattvam ..

#<haladdã>#, strã, haridrà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<haladharaþ>#, puü, (dharatãti . dhç + ac . halasya dharaþ .) baladevaþ . yathà --
     %<nãlàmbaro haladharo halabhçddhàlabhçt balaþ ..>% iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà ca mahàbhàrate . 1 . 220 . 7 .
     %<tato haladharaþ kùãvo revatãsahitaþ prabhuþ .
     anugamyamàno gandharvairacarattatra bhàrata ! ..>%) hàlikaþ . yathà, jyotistattve .
     %<sàlaïkàro haladharaþ sragbhi÷ca påjitaü halam ..>%

#<halabhåtiþ>#, strã, (halasàdhyà bhåtiþ .) kçùikarma . yathà --
     %<atha sevà ÷vavçttiþ syàt striyàü kçùi÷ca karùaõam .
     karùo'mçta¤ca prakçtaü halabhåtirmahàdhanam ..>% iti ÷abdaratnàvalã ..

#<halabhçt>#, puü, (halaü vibhartãti . bhç + kvip . halasya bhçditi và . baladevaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, meghadåte . 61 .
     %<aüsanyaste sati halabhçto mecake vàsasãva ..>%)

#<halabhçtiþ>#, puü, (halena bhçtirbharaõamasya .) munivi÷eùaþ . tatparyàyaþ . upavarùaþ 2 kçtakoñiþ 3 ayàcitaþ 4 . iti trikàõóa÷eùaþ .. (halasya halena và bhçtiþ .) kçùikarma ca ..

#<halaràkùaü>#, klã, àhulyam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<halà>#, vya, nàñyoktau sakhãü pratyàhvànam . ityamaraþ . 1 . 7 . 15 ..

@<[Page 5,524c]>@
#<halà>#, strã, sakhã, . iti jañàdharaþ .. madyam . pçthivã . jalam . ityanekàrthakoùaþ ..

#<halàyudhaþ>#, puü, (halamàyudhaü yasya .) baladevaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 24 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 221 . 23 .
     %<tataste tadvacaþ ÷rutvà gràhyaråpaü halàyudhàt .
     tåùõãübhåtàstataþ sarve sàdhu sàdhviti càbruvan ..>%)

#<halàhaþ>#, puü, citrità÷vaþ . iti hemacandraþ ..

#<halàhalaþ>#, puü, (halamiva à samantàt sarvàïgeùu halati karùatãti . à + hala + ac .) viùabhedaþ . yathà --
     %<samau ka¤cukanirmokau kùveóastu garalaü viùam .
     puüsi klàve ca kàkolakàlakåñahalàhalàþ ..>% ityamaraþ . 1 . 8 . 10 .. halamiva à samantàt halati vilikhati halàhalaþ . halaja vilekhe an svàrthe ùõe hàlàhala÷ca . nipàtanàt lalope hàhala÷ca .
     %<hàlàhalaü hàlahalaü hàhala¤ca halàhalam ..>% iti rudraþ .. ete kàkolàdayastrayaþ puüsi klãve cetyanvayaþ . kecittu kùveóabhedà iti puüstve vakùvamàõatvàt puüsi klãve cetyasya viùamityanena sambandhaþ . ityàhuþ . tannàtihçdyam .
     %<kàkolamugratejaþ syàt kçùõacchavi mahàviùam .>% iti vaidyakam .
     %<tat kàlakåñaü viùamugratejaþ kaõñhe dhçtaü parvataràjakanye ..>% iti vyàsaþ .. hàlàhalaü viùamiva praguõaü tadeva iti vàmanaþ ..
     %<madhu tiùñhati vàci yoùitàü hçdaye halàhalaü mahadviùam .
     ataeva nipãyate'dharo hçdayaü muùñibhireva tàóyate ..>% iti kulacarite'÷vaghoùaþ . iti bharataþ .. (målajaviùabhedaþ .
     %<saïkocaü markañaü ÷çïgiviùa halàhalantayà .
     evamàdãni cànyàni målajàni sthiràõi ca ..>% iti carake cikitsàsthàne 25 adhyàye ..)

#<halàhalaþ>#, puü, (halàhalo'syàstãti .) ac .) brahmasarpaþ . a¤janà . iti medinã .. buddhavi÷eùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<haliþ>#, puü, (halati karpati bhåmimiti . hala + %<sarvadhàtubhya in .>% uõàø 4 . 117 . iti in bçhaddhalam . iti ÷abdaratnàvalã .. tatparyàyaþ . jityà 2 . iti hemacandraþ ..

#<halinã>#, strã, (halamiva àkàro'styasyà iti . iniþ . ïãp .) làïgalikãvçkùaþ . viùalàïgalà iti bhàùà iti ratnamàlà .. (paryàyo'sya yathà, bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathamabhàge .
     %<kalihàrã tu halinã làïgalã ÷akrapuùpyapi .
     viùalyàgni÷ikhànantà vahnivaktvà ca garbhanuta ..>% %<làïgalã halinã ca syàt>% iti gàruóe 208 adhyàye ..) halasamåha÷ca ..

#<halipriyaþ>#, puü, (halino baladevasya priyaþ .) kadambavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 42 .. (paryàyo yathà --
     %<kadambaþ priyako nãpo vçttapuùpo halipriyaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<halipriyà>#, strã, (halino baladevasya priyà .) madirà . iti ràjanirghaõñaþ . amara÷ca . 2 . 10 . 39 .. (vivaraõamasyà madirà÷abde j¤àtavyam ..)

#<halã>#, strã, (halyate iti . hala + in . ïãù .) kalikàrãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<halã>#, [n] puü, (halamasyàstãti . hala + ini .) baladevaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 24 .. (yathà, upade÷a÷atake . 69 .
     %<kruddho halã kuråõàü puramutthàpya kùipannadyàm .
     anunãtastadamu¤cat krodhàviùño'nunetavya ..>%) kçùikarmakartà . tatparyàyaþ . kuñumbã 2 karùakaþ 3 kùetrã 4 kçùikaþ 5 kàrùikaþ 6 kçùãvalaþ 7 . iti hemacandraþ ..

#<halãnaþ>#, puü, (halàya hitaþ . hala + chaþ .) ÷àkavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<halãmakaþ>#, puü, rogavi÷eùaþ . yathà pàõóurogasyaiva bhedaü halãmaka¤càha .
     %<yadà tu pàõóorvarõaþ syàddharita÷yàvapãtakaþ .
     balotsàhaþ kùayastandràmandàgnitvaü mçdujvaraþ ..
     strãùvaharùo'ïgamarda÷ca ÷vàsatçùõàrucibhramàþ .
     halãmakaü tadà tasya vidyàdanilapittataþ ..>% pàõóoþ pàõóurogiõaþ .. tasya cikitsà yathà,
     %<màritasyàyasa÷cårõaü mustàcårõena saüyutam .
     khadirasya kaùàyeõa pibeddhantuü halãmakam ..
     sità tiktà balà yaùñã triphalà rajanãyugaiþ .
     lehaü lihyàt samadhvàjyaü halãmakanivçttaye ..
     amçtalatàramakalkapasàdhitaü turagavidviùaþ sarpiþ .
     kùãracaturguõametadvitarecca halãmakàrtebhyaþ ..>% iti amçtàghçtam .. * ..
     %<madhurairannapànestaü vàtapittaharairharet .
     kàmalàpàõóurogoktakriyà¤càtropayojayet ..>% atha sàmànyataþ pàõóurogakàmalàhalãmakacikitsà .
     %<phalatrikàmçtàvàsàtiktàmånimbanimbajaþ .
     kvàthaþ kùaudrayuto hanyàt pàõóurogaü sakàmalam .. 1 tryåùaõaü triphalà mustaü vióaïgaü cavyacitrake .
     dàrvã tvaïmàkùiko dhàturgranthiko devadàru ca ..
     epàü dvipalikàn bhàgavàn kçtvà cårõaü pçthak pçthak .
     maõóåraü dviguõaü cårõàcchuddhama¤janasannibham ..
     måtre càùñaguõe paktvà tasmiüstat prakùipettataþ .
     auóambarasamàn kçtvà vañakàüstàn yathàgni ca .
     upayu¤jãta takreõa jãrõe sàtmya¤ca bhojanam .
     maõóåravañakà hyete pràõadàþ pàõóurogiõàm ..
     kuùñàni jañharaü ÷othamårustambhaü kaphàmayàn .
     ar÷àüsi kàmalàü mehaü plãhànaü ÷amayanti ca ..>% iti tryåùaõàdimaõóåravañakaþ .. 2 ..
     %<kiràtatiktaü suradàru dàrvã mustà guóåcã kañukà pañolam .
     duràlabhà parpañakaü sanimbaü kañutrikaü vahniphalatrika¤ca ..
     phalaü vióaïgasya samàü÷akàni sarvaiþ samaü cårõamathàyasa÷ca .
     sarpirmadhubhyàü vañikà vidheyà takrànupànàt bhiùajà prayojyà ..
     nihanti pàõóu¤ca halãmaka¤ca ÷othaü pramehaü grahaõàruja¤ca .
     ÷vàsa¤ca kàsa¤ca saraktapittamar÷àüsyathorugrahamàmavàtam ..
     vraõàü÷ca gulmàn kaphavidradhi¤ca ÷vitra¤ca kuùñha¤ca tataþ prayogàt ..>% iti aùñàda÷àïgaloham .. 3 ..
     %<yavagodhåma÷àlyannai rasairjàïgalajairhitaiþ .
     mudgàóhakãmasåràdyaireùu bhojanamiùyate ..>% eùu pàõóurogakàmalàhalãmakeùu .. 4 .. iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<halã÷à>#, strã, (halasya ã÷à . ÷akandhvàditvàt sàdhuþ .) làïgaladaõóaþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<halyaü>#, tri, (halena kçùñam . hala + yat .) karùitakùetram . ityamaraþ . 2 . 9 . 8 .. asya paryàyaþ kçùña÷abde draùñavyaþ .. (halasyedamiti .) halasambandhi ca .. (puü, halasya karùaþ . hala + %<matajanahalàt karaõajalpakarùeùu .>% 4 . 4 . 97 .. iti yat ..)

#<halyaü>#, klã, (halasyedamiti . yat .) vairåpyam . iti kecit ..

#<halyà>#, strã, (halasya samåhaþ . hala + %<pà÷àdibhyo yaþ .>% 4 . 2 .. 49 . iti yaþ .) halasamåhaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 41 ..

#<hallakaü>#, klã, raktakahlàram . helà iti bhàùà . tatparyàyaþ . raktasandhakam 2 . ityamaraþ . 1 . 10 . 36 .. raktasaugandhikam 3 recanà 4 . iti jañàdharaþ .. alpagandham 5 somàkhyam 6 raktakairavam 7 . iti ratnamàlà ..

#<hallanaü>#, tri, pracalàyitam . iti jañàdharaþ ..

#<hallãùaü>#, klã, strãõàü saha nartanam . iti trikàõóa÷eùaþ .. (puü, uparåpakavi÷eùaþ . tallakùaõaü yathà, sàhityadarpaõe . 6 . 555 .
     %<hallãùa eva ekàïkaþ saptàùñau da÷a và striyaþ .
     vàgudàttaikapuruùaþ kai÷ikãvçttasaïkulaþ .
     mukhàntimau tathà sandhã bahutàlalayasthitiþ ..>%)

#<hallãùakaü>#, klã, (hallãùameva . svàrthe kan .) strãõàü maõóalikànçtyam . iti jañàdharaþ .. maõóalena tu yannçtyaü strãõàü hallãùakantu tat .. iti hemacandraþ .. ekasya puüso bahubhiþ strãbhiþ krãóanam . tattu ràsakrãóà . yathà --
     %<gopãnàü maõóalãnçtyabandhe hallãùakaü viduþ ..>% iti koùàt .. tallakùaõantu .
     %<pçthuü suvçttaü masçõaü vitastimàtronnataü kau vinikhanya ÷aïkukam .
     àkramya padbhyàmitaretarantu hastairbhramo'yaü khalu ràsagoùñhã ..>% iti harivaü÷añãkàyàü nãlakaõñhaþ .. hallãsakaü dantyasakàramadhyamapi ..

#<havaþ>#, puü, (hu li home + ap .) homaþ . àj¤à . (hve + %<bhàve'nupasargasva .>% 3 . 3 . 75 . iti ap samprasàraõa¤ca .) àhvànam . adhvaraþ . ityamaraþ . 3 . 2 . 8 ..

#<hava># ïgaþ, puü, kàüsyapàtre dadhimi÷ritànnabhakùaõam . iti kecit ..

#<havanaü>#, klã, (hu + lyuñ .) homaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 168 . 34 . yàjastu havanasyànte devãmàj¤àpayattadà . praihi màü ràj¤i pçùati ! mithuõaü tvàmupasthitam ..)

#<havanàyuþ>#, [s] puü, (havanameva àyuryasya .) agniþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<havanã>#, strã, (håyate'treti . hu + lyuñ . ïãp .) homakuõóam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<havanãyaü>#, tri, homãyadravyam . havyam . hudhàtoranãyapratyayena niùpannam ..

#<haviþ>#, [s] klã (håyate'neneti . hu + %<arci÷rucihusçpãti .>% uõàø 2 . 109 . iti isiþ .) havanãyadravyam . tatparyàyaþ . sànnàyyam 2 . ghçtam . ityamaraþ . 2 . 3 . 27 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 85 . 11 .
     %<na jàtu kàmaþ kàmànàmupabhogena ÷àmyati .
     haviùà kçùõavartmeva bhåya evàbhivardhate ..>%) jalam . iti kecit .. (viùõuþ . iti mahà bhàratam . 13 . 149 . 52 .. ÷ivaþ . iti ca tatraiva . 13 . 17 . 102 ..)

#<havitrã>#, strã, homakuõóam . iti hemacandraþ ..

#<havira÷anaþ>#, puü, (havira÷anaü yasya .) agniþ . iti hemacandraþ .. ghçtabhojane, klã ..

#<havirgandhà>#, strã, (haviùo gandho yasyàm .) ÷amã . iti ràjanirghaõñaþ .. ÷amã÷abde'syà guõàdayo j¤àyavyàþ ..

#<havirgehaü>#, klã, (haviùo geham .) homagçham . tatparyàyaþ . hotrãyam 2 . iti hemacandraþ ..

#<havirmanthaþ>#, puü, (haviùo havanãyàya mathyate iti . mantha + gha¤ .) gaõikàrãvçkùaþ . iti ratramàlà ..

#<haviùyaü>#, klã, (haviùe hitam . havis + %<ugavàdibhyo yat .>% 5 . 1 . 2 . iti yat .) ghçtam . yathà --
     %<ghçtaü haviùyamàjya¤ca haviràghàrasarpiùã ..>% iti hemacandraþ .. haviùyànnam . yathà --
     %<trayoda÷yàü kçtasnàno brahmacàrã samàhitaþ .
     niràmiùaü haviùyaü và sakçdbhu¤jãta nànyathà ..>% iti ÷itaràtrivratakathà .. * .. anyacca .
     %<hemante prathame màsi nanda vrajakumàrikàþ .
     cerurhaviùyaü bhu¤jànàþ kàtyàyanyarcanavratam ..>% iti ÷rãmadbhàgavatam ..

#<haviùyànnaü>#, klã, (haviùyamannam .) vratàdau bhakùaõãyadravyavi÷eùaþ . yathà, smçtiþ .
     %<haimantikaü sitàsvinnaü dhànyaü mudgàstilà yavàþ .
     kalàyakaïgunãvàrà vàståkaü hilamocikà ..
     ùaùñikà kàla÷àka¤ca målakaü kemuketarat .
     lavaõe saindhavasàmudre gavye ca dadhisarpiùã ..
     payo'nuddhçtasàra¤ca panasàmraharãtakã .
     tintióã jãraka¤caiva nàgaraïgakapippalã ..
     kadalã lavalã dhàtrã phalànyaguóamaikùavam .
     atailapakvaü munaye haviùyànnaü pracakùate ..>% atràsvinnamityupàdànàdanyatra svinnadhànyataõóulema doùaþ . haimanti kamityabhidhàya agastyasaühitàyàm .
     %<nàrikelaphala¤caiva kadalãü lavalãntathà .
     àmramàmalaka¤caiva panasa¤ca harãtakãm .
     vratàntarapra÷asta¤ca haviùyaü manvate budhàþ ..>% iti tithyàditattvam ..

#<havyaü>#, klã, (håyate iti . hu + yat .) daivànnam . ityamaraþ . 2 . 7 . 24 .. (yathà, manuþ . 3 . 97 .
     %<na÷yanti havyakavyàni naràõàmavijànatàm .
     bhasmãbhåteùu vipreùu mohàddattàni dàtçbhiþ ..>%) havanãyadravya¤ca ..

#<havyapàkaþ>#, puü, (havyàya pàko yasya .) caruþ . ityamaraþ . 2 . 7 . 22 ..

#<havyavàhaþ>#, puü, havyaü vahatãti . vaha + aõ .) agniþ . iti ratnamàlà .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 224 . 58 .
     %<etacchrutvà hutavahàdbhagavàn sarvalokabhçt .
     havyavàhamidaü vàkyamuvàca prahasanniva ..>%)

#<havyavàhanaþ>#, puü, (havyaü vàhayatãti . vaha + õic + lyuþ .) agniþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 58 .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 224 . 13 .
     %<na hyetat kàraõaü brahmannalpaü saspratibhàti me .
     yaddadàha susaükruddhaþ khàõóavaü havyavàhanaþ ..>%)

#<havyà÷aþ>#, puü, (havyama÷nàtãti . havya + a÷ + aõ .) hutà÷anaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<havyà÷anaþ>#, puü, (havyaü a÷anaü yasya .) agniþ . iti hemacandraþ ..

#<hasa>#, e hàse . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-akaø-upahàme sakaø-señ .) e, ahamàt . hàmo'pårbapratãtyà kapolasya vikasitãkaraõam . tatraivàkarmakaþ . hasati ÷anaiþ ÷uùkaruditasvarã . iti govardhanaþ . yadà tu kasya ciddoùàdikamuddi÷ya tat syàttadà sakarmakaþ . hasantamantarvalamarvatàü raveriti ÷rãharùaþ .. hasanti sàdhava÷cãram . iti durgàdàsaþ ..

#<hasaþ>#, puü, (hasanamiti . hasa + %<svanahasorvà .>% 3 . 3 . 62 . iti ap .) hàsyam . ityamaraþ . 1 . 7 . 18 .. (yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 30 . 6
     %<hamàya kàrimànandàya strãùakhamiti ..>%)

#<hasan>#, [t] tri, hàsyaü kurvan . hasadhàtoþ ÷atçpratyayena niùpannaþ .. (yathà, harivaü÷e . 146 . 27 .
     %<hasan vihàsàü÷ca jahàti harùàt vàùpàgamaü kçùõavinodanàrtham ..>%)

#<hasanaü>#, klã, (hasa + lyuñ .) hàsyam . iti medinã .. (yathà, vçhatsaühitàyàm . 46 . 25 . hasane de÷abhraü÷aü rudite ca vyàdhibàhulyam ..)

#<hasanã>#, strã, (hasatãti . hasa + kçtyalyuña iti lyuñ . ñióhóheti ïãp .) aïgàradhànã . iti medinã ..

#<hasanãmaõiþ>#, puü, agniþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<hasantikà>#, strã, aïgàradhànã . iti hemacandraþ ..

#<hasantã>#, strã, (hasatãti . hasa + ÷atç . ïãp .) aïgàradhànikà . ityamaraþ . 2 . 9 . 29 .. mallikàvi÷eùaþ . ÷àkinãbhedaþ . iti medinã .. (hàsyaü kurvatã . yathà kathàsaritsàgare . 11 . 31 .
     %<astãhojjayitã nàma nagarã bhåùaõaü bhuvaþ .
     hasantãva sudhàdhautaiþ pràsàdairamaràvatãm ..>%)

#<hasikaþ>#, tri, (haso hàso'styasteti . ñhan .) hàsyakartà . iti kecit .. hasa÷abdàt ùõikapratyayena niùpannaþ ..

#<hasitaü>#, klã, (hasa + ktaþ .) hàsyam . (yathà, vçhatsaühitàyàm . 68 . 74 .
     %<hàsataü ÷ubhadamakampaü sa nimãlitalocana¤ca pàpasya .
     hçùñasya hasitamasakçt sonmàdasyàsakçt prànte ..>%) kàmadevadhanuþ . iti kecit .. (hàsyakaraõam . yathà, kathàsaritsàgare . 59 . 159 .
     %<atha karmagatiü citràü dçùñvàsya hasitaü mayà ..>% parihàsaþ . yathà, kiràte . 13 . 47 .
     %<kãrtitàni hasite'pi tàni yaü vrãóayanti caritàni màninam ..>%)

#<hasitaþ>#, tri, (hasa + ktaþ .) vikasitaþ . iti ÷abdamàlà .. kçtahàsa÷ca ..

#<hastaü>#, klã, (hasa + tan .) carmaprasevikà . iti kecit ..

#<hastaþ>#, puü, (hasati vika÷atãti . hasa + %<hasimçgriõvàmãti .>% uõàø 3 . 86 . iti tan .) ÷arãràvayavavi÷eùaþ . sa ca karmendriyaþ . hàta iti bhàùà . tataparyàyaþ . pàõiþ 2 samaþ 3 ÷ayaþ 4 . ityamaramàlà .. pa¤ca÷àkhaþ 5 . ityamaraþ .. karaþ 6 bhujaþ 7 . iti jañàdhara .. kuliþ 8 bhujàdalaþ 9 . iti ÷abdaratnàvalã ..
     %<hastàvadhyàtmamityàhuradhyàtmaviduùo janàþ .
     adhibhåta¤ca karmàõi ÷ukrastatràdhidaivatam ..>% iti mahàbhàrate à÷vamedhikaparva .. hastasya ÷ubhà÷ubhalakùaõaü bàhu÷abde draùñavyam .. * .. vistçtakaraprakoùñhaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 68 .. sa ca caturviü÷atyaïgulaparimàõam . iti bharataþ .. yathà --
     %<yavànàü taõóulairekamaïgalaü càùñabhirbhavet .
     adãrghayojitairhasta÷caturviü÷atibhiraïgulaiþ ..>% iti tithyàditattvadhçtakàlikàpuràõam .. api ca .
     %<yavodarairaïgulamaùñasaükhyairhasto'ïgulaiþ ùaóguõitai÷caturbhiþ .
     hastai÷caturbhirbhavatãha daõóaþ kro÷aþ sahasradvitayena teùàm ..>% iti lãlàvatã .. * .. hastamàtradattasnehàdidravyabhakùaõaniùedho yathà,
     %<hastadattà÷ca ye snehà lavaõaü vya¤janàni ca .
     dàtàraü nopatiùñhante bhoktà bhuïkte tu kilviùam ..
     tasmàdantaritaü kçtvà parõenàtha tçõena và .
     pradadyàt na tu hastena nàyasena kadàcana ..>% iti ÷ràddhatattvadhçtava÷iùñhavacanam .. * .. ekahastadattadravyabhojananiùedho yathà --
     %<ekena pàõinà dattaü ÷ådradattaü na bhakùayet .>% iti taddhçtàdipuràõavacanam .. * .. hasti÷uõóaþ . yathà, ràmàyaõe . 2 . 23 . 4 .
     %<agrahastaü vidhunvaüstu hastã hastamivàtmanaþ ..>%) hastànakùatram . (yathà, màrkaõóeye . 33 . 11 .
     %<prayàti ÷reùñhatàü satyaü haste ÷ràddhaprado naraþ ..>%) ke÷àt pare tatsamåhavàcakaþ . iti medinã ..

#<hastajyoóiþ>#, puü, karajyoóivçkùaþ . hàtàjuói iti hindã bhàùà . asya guõaþ . rasabaddhàdiva÷yakçt . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<hastadhàraõaü>#, klã, (hastasya dhàraõam .) màraõodyatasya nivàraõam . iti hastavàraõa÷abdañãkàyàü ràmà÷ramaþ . 3 . 2 . 5 .. (paritràõama . yathà, mahàbhàrate . 1 . 214 . 10 .
     %<bràhmaõasve hçte caurairdharmàrthe ca vilopite .
     roråyamàõe ca mayi kriyatàü hastadhàraõam ..>%)

#<hastapucchaü>#, klã, (hastasya puccham .) hastàvayavavi÷eùaþ . hàtera poüchà iti bhàùà . tatparyàyaþ . kalmaùam 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<hastabimbaü>#, klã, (hastasya bimbaü yatra .) sthàsakaþ . sa tu candanàdinà dehavilepanavi÷eùaþ . iti hemacandraþ .. karapratibimba¤ca ..

#<hastavàraõaü>#, klã, (hastena vàraõam .) paritràõam . tattu màraõodyatasya nivàraõam . ityamaraþ . 3 . 2 . 5 .. kareõa niùedhana¤ca ..

@<[Page 5,527a]>@
#<hastasiddhiþ>#, strã, (hastasya siddhiþ .) bhçtiþ . vetanam . yathà --
     %<pratãkàramimaü kçtvà ÷ãtàdestàþ prajàþ punaþ .
     vàrtopàyaü tata÷cakrurhastasiddhi¤ca karmajàm ..>% iti viùõupuràõe 1 aü÷e 6 adhyàyaþ .. hastasiddhiü hastàbhyàü sàdhyàü siddhiü bhçtiü tàmevàha karmajàü tatkarmanimittàm . iti taññãkà .. kareõa sàdhana¤ca ..

#<hastasåtra>#, klã, (hastasya såtram .) valayam . yathà,
     %<kañako valayaü pàrihàryàvàpau tu kaïkaõam .
     hastasåtraü pratisaraþ årmikà tvaïgulãyakam ..>% iti hemacandraþ .. (vivàhàdikàlãnamaïgalàrthanibaddhakarasåtram . yathà, kumàre . 7 . 25 .
     %<babandha càsràkuladçùñirasyàþ sthànàntare kalpitasannive÷am .
     dhàtryaïgulãbhiþ pratisàryamàõamårõàmayaü kautukahastasåtram ..>%)

#<hastà>#, puü, strã, a÷vinyàdisaptaviü÷atinakùatràntargatatrayoda÷anakùatram . tattu hastàkçtipa¤catàràtmakam . asyàdhidevatà dinakçt . janmakàlãno'yaü jaghanyaguõadàyakaþ . iti jyotistattvam .. * .. taddar÷anena lagnaniråpaõaü yathà -- %<mastakopari karàkçtau kare tiùñhatãndåmukhi ! bàõatàrake . liptikàþ ÷arakupakùasaüj¤akàþ nàyakàsanavilagnato gatàþ ..>% daü 3 . 35 . iti kàlidàsakçtaràtrilagnaniråpaõagranthaþ .. * .. tatra jàtaphalam .
     %<dàtà ya÷asvã sutaràü manasvã bhådevadevàrcanakçnnayaj¤aþ .
     prasåtikàle kila yasya hastà hastasthità tasya samastasampat ..>% iti koùñhãpradãpaþ ..

#<hastàïguliþ>#, puü, (hastasya aïguliþ .. kara÷àkhà . yathà --
     %<hastàïgulaya eva syuràyurdà lalitàþ ÷ubhàþ .>% iti gàruóe 66 adhyàyaþ .. asya vivareõaü bàhu÷abde draùñavyam ..

#<hastàmalakaü>#, klã, (hastasthitaü àmalakam .) karasthitàmalakãphalam . (yathà, ràmàyaõe .
     %<tvayà dçùñaü jagatsarvaü hastàmalakavat sadà ..>%) vedàntagranthavi÷eùaþ . tallikhyate . ÷rãmacchaïkaràcàryasya digvijayasamaye pathimadhye ka¤cit bàlakaü prati pra÷naþ .
     %<kastvaü ÷i÷o ! kasya kuto'si gantà kiü nàma te tvaü kuta àgato'si .
     etadvada tvaü mama suprasiddhaü matprãtaye prãtivivardhano'si ..>% bàlakasyottaram .
     %<nàhaü manuùyo na ca devayakùo na bràhmaõakùattriyavai÷ya÷ådràþ .
     na brahmacàrã na gçhã vanastho bhikùurna càhaü nijabodharåpaþ ..>% etasya ÷lokasya ÷aïkaràcàryeõa bhàùyaü na kçtam ..
     %<nimittaü mana÷cakùuràdipravçttau nirastàkhilopàdhiràkà÷akalpaþ .
     ravirlokaceùñànimittaü yathà yaþ sa nityopalabdhisvaråpo'hamàtmà .. 1 ..
     yamagnyuùõavannityabodhasvaråpaü mana÷cakùuràdãnyabodhàtmakàni .
     pravartanta à÷ritya niùkampamekaü sa nityopalabdhisvaråpo'hamàtmà .. 2 ..
     mukhàbhàsako darpaõe dç÷yamàno mukhatvàt pçthaktvena naivàsti vastu .
     cidàbhàsako dhãùu jãvo'pi tadvat sa nityopalabdhisvaråpo'hamàtmà .. 3 ..
     yathà darpaõàbhàva àbhàsahànau mukhaü vidyate kalpanàhãnamekam .
     tathà dhãviyoge niràbhàsako yaþ sa nityopalabdhisvaråpo'hamàtmà .. 4 ..
     mana÷cakùuràdervimuktaþ svayaü yo mana÷cakùuràdermana÷cakùuràdiþ .
     mana÷cakùuràderagamyasvaråpaþ sa nityopalabdhisvaråpo'hamàtmà .. 5 ..
     ya eko vibhàti svataþ ÷uddhacetàþ prakà÷asvaråpo'pi nàneva dhãùu .
     ÷aràvodakastho yathà bhànurekaþ sa nityopalabdhisvaråpo'hamàtmà .. 6 ..
     yathànekacakùuþ prakà÷ã ravirna krameõa prakà÷ãkaroti prakà÷yam .
     anekà dhiyo yastathaikaprabodhaþ sa nityopalabdhisvaråpo'hamàtmà .. 7 ..
     vivasvatprabhàtaü yathà råpamakùaü pragçhõàti nàbhàtamevaü vivasvàn .
     yathà bhàta àbhàsayatyakùamekaþ sa nityopalabdhisvaråpo'hamàtmà .. 8 ..
     yathà sårya eko'psvaneka÷calàsu sthiràsvapyananvanvibhàvyasvaråpaþ .
     calàsu prabhinnàsu dhãùveka evaü sa nityopalabdhisvaråpo'hamàtmà .. 9 ..
     ghanacchannadçùñirghanacchannamarka yathà niùprabhaü manyate càtimåóhaþ .
     tathà baddhavadbhàti yo måóhadçùñeþ sa nityopalabdhisvaråpo'hamàtmà .. 10 ..
     samasteùu vastuùvanusyåtamekaü samastàni vaståni yanna spç÷anti .
     viyadvat sadà ÷uddhamacchasvaråpaü sa nityopalabdhisvaråpo'hamàtmà .. 11 ..
     upàdhau yathà bhedatà sanmaõãnàü tathà bhedatà buddhibhedeùu teùu .
     yathà candrakàõàü jale ca¤calatvaü tathà ca¤calatvaü tavàpãha viùõo .. 12 ..>% iti hastàmalakaü samàptam ..

@<[Page 5,527c]>@
#<hastikaü>#, klã, (hastinàü samåhaþ . kan .) hastisamåhaþ . tatparyàyaþ . najatà 2 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<hastikakùaþ>#, puü, (hastã kakùe yasya .) siühaþ . vyàghraþ . iti kecit ..

#<hastikandaþ>#, puü, (hastinaþ pada iva kando yasya .) bçhatkandavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . hastipatraþ 2 sthålakandaþ 3 atikandakaþ 4 bçhatpatraþ 5 atipatraþ 6 hastikarõaþ 7 sukarõakaþ 8 tvagdoùàriþ 9 kuùñhahantà 10 girivàsã 11 nàgà÷rayaþ 12 gajakandaþ 13 nàgakandaþ 14 . asya guõàþ . kañutvam . uùõatvam . kaphavàtàmayatvagdoùa÷ramakuùñhaviùavaisarpanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<hastikara¤jaþ>#, puü, (hastãva mahàn kara¤jaþ .) mahàkara¤jaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (guõàdayo'sya mahàkara¤ja÷abde j¤àtavyàþ ..)

#<hastikarõaþ>#, puü, (hastinaþ karõamiva parõamasya .) eraõóaþ . palà÷abhedaþ . gaõadevatàbhedaþ . iti medinã .. hastikandaþ . raktairaõóaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. hastikarõapalà÷asya guõàþ .
     %<hastikarõaþ paraü vçùyo medhàyurbalavardhanaþ .>% iti ràjavallabhaþ .. api ca . ÷rãhariruvàca .
     %<hastikarõasya vai målaü gçhãtvà cårõayeddhara ! .
     sarvarogavinirmaktaü cårõaü pala÷ataü ÷iva ! ..
     sakùãraü bhakùitaü kuryàt saptàhena vçùadhvaja ! .
     naraü ÷rutidharaü ÷åraü mçgendragativikramam ..
     padmagaurapratãkà÷aü yuktaü da÷a÷atàyuùà .
     ùoóa÷àbdàkçtiü rudra ! satataü dugdhabhojitam ..
     madhusarpiþsamàyuktaü jagdhamàyuùkaraü bhavet .
     tajjagdhaü madhunà sàrdhaü da÷avarùasahasriõam ..
     kuryànnaraü ÷rutidharaü pramadàjanavallabham .
     dadhnà nityaü bhakùitantu vajradehakaraü ÷iva ! ..
     kçùõake÷asamàyuktaü naraü varùasahasriõam .
     tacca kà¤jikasaüyuktaü naraü kuryàcca bhakùitam ..
     ÷atavarùaü divyadehaü balãpalitavarjitam .
     jagdhaü triphalayà yuktaü cakùuùmantaü karoti vai ..
     andhaþ pa÷yettu cårõasya sàüjyasyaiva tu bhakùaõàt .
     mahiùakùãrasaüyuktaü tallepaþ-kçùõake÷akçt ..
     khallãñasya ca vai ke÷à bhavanti vçùabhadhvaja ! .
     tailayuktena cårõena balãpalitavarjitam ..
     tadudvartanamàtreõa sarvarogaiþ pramucyate .
     sacchàgakùãracårõena dçùñiþ ùaõmàsato'¤janàt ..>% iti gàruóe 10 adhyàyaþ ..

#<hastikarõakaþ>#, puü, (hastinaþ karõa iva parõamasya . kap .) kiü÷ukabhedaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<hastikarõadalaþ>#, puü, (hastinaþ karõa iva dalamasya . palà÷amedaþ . ityamaramàlà ..

#<hastikoliþ>#, puü, (hastãva koliþ . (vadarãbhedaþ . tatparyàyaþ . gopaghoõñà 2 ghoõñà 3 vadarãcchadà 4 . iti ratramàlà ..

@<[Page 5,528a]>@
#<hastigiriþ>#, puü, (hastipradhàno giriryatra .) kà¤cide÷aþ . iti kecit ..

#<hastighoùà>#, strã, (hastãva bçhatã ghoùà .) bçhaddhoùà . vaóã torai iti hindã bhàùà . tatparyàyaþ . aibhã 2 mahatpuùpà 3 sapãtikà 4 mahàko÷àtakã 5 . asyà guõàþ . snigdhatvam . sàrakatvam . pittànilanà÷itva¤ca . iti madanavinodaþ .. (paryàyàntaraü yathà --
     %<mahàkoùàtakã proktà hastighoùà mahàphalà .
     dhàmàrgavã ghomaka÷ca hastiparõa÷ca sa smçtaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<hastighoùàtakã>#, strã, (hastãva bçhatã ghoùàtakã .) hastighoùà . iti ratnamàlà .. (guõàdikamasyà hastighoùà÷abde j¤àtavyam ..)

#<hastighnaþ>#, puü, (hastinaü hantuü ÷aktaþ . hastin + hana + %<÷aktau hastikapàñayoþ .>% 3 . 2 . 54 . iti ñak .) manusyaþ . iti kecit .. karinà÷ake, tri ..

#<hasticàriõã>#, strã, (hastãva caratãti . cara + õiniþ . ïãp .) mahàkara¤jaþ . iti ràja nirghaõñaþ ..

#<hastidantaü>#, klã, (hastino danta iva àkàro'styasyeti . ac .) målakam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<hastidantaþ>#, puü, (hastino danta iva àkàro'sya . ac .) målakam . iti ÷abdaratnàvalã .. (hastino danta iva .) dravyarakùàrthabhittisthakãlakaþ . (hastino dantaþ) gajada÷ana¤ca .. (yathà --
     %<hastidantamasãü kçtvà mukhya¤caiva rasà¤janam .
     lomànyanena jàyante nçõàü pàõitaleùvapi ..>% iti vaidyakacakrapàõisaügrahe kùudrarogàdhikàre ..)

#<hastidantakaü>#, klã, (hastidantameva . kan .) målakam . iti ÷abdamàlà .. (målaka÷abde'sya guõàdayo j¤àtavyàþ ..)

#<hastidantaphalà>#, strã, (hastidanta iva phalamasyàþ .) ervàruþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<hastidvayasaþ>#, tri, gajaparimàõam . hasti÷abdàt dvayasacpratyayela niùpannaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<hastinakhaþ>#, puü, (hastino nakha iva .) purdvàri yat kåñaü tat . ityamaraþ . 2 . 2 . 17 .. dvàropari durgàrthaü yat kåñaü mçttikàrà÷istasmin hastinakho damdamà iti khyàtaþ . durgadvàràvaraõàrthaþ kramanimnonnatakhàtoddhçtamçtkåño hastinakha ityanyo'pi . durgapuradvàrasamãpe yuddhàrthaü yadvahiratañamantaþsopànayuktaü mçtkåñaü yatra sthitvà vipakùeùu kàõóàdikaü kùipyate tatra hastinakho vuruja iti khyàta ityapare . hastino nakha iva hastinakhaþ . iti taññãkàyàü bharataþ . (yathà, màghe . 3 . 68 .
     %<÷anairanãyanta rayàt patanto rathàþ kùitiü hastinakhàdakhedaiþ .
     sayatrasåtàyatara÷mibhugnagrãvàgrasaüsaktagugaisturaïgaiþ ..>%)

@<[Page 5,528b]>@
#<hastinapuraü>#, klã, hastinàpuram . iti hemacandraþ ..

#<hastinàpuraü>#, klã, candravaü÷ãyahastinàmakaràjanirmitanagaram . parikùitgaó iti dillã iti ca khyàtam . tatparyàyaþ . nàgàhvaþ 2 hastinapuram 3 hàstinam 4 gajàhvayam 5 gajàhvam 6 gajasàhvayam 7 . iti ÷abdaratnàvalã .. hastinãpuram 8 . iti hemacandraþ . ÷atànãkàdapya÷vamedhadatto bhavità . tasmàdapyadhisãmakçùõaþ . adhisãmakçùõàt tricakùuþ . yo gaïgàpahçte hastinàpure kau÷àmbyàü nivatsyati . iti viùõupuràõe 4 aü÷e 21 . 3 ..

#<hastinã>#, strã, (hastinaþ strã . ïãp .) gajapatnã . hàtinã iti bhàùà . tatparyàyaþ . kareõåþ 2 kareõuþ 3 reõukà 4 kareõukà 5 dhenukà 6 vàsità 7 vàsà 8 kariõã 9 vi÷à 10 . iti ÷abdaratnàvalã .. kañambharà 11 puùkariõã 12 kacà 13 vasà 14 gaõikà 15 gajayoùit 16 . iti jañàdharaþ .. ibhã 17 padminã 18 màtaïgã 19 . asyà dugdhaguõàþ . madhuratvam . vçùyatvam . gurutvam . kaùàyatvam . snigdhatvam . sthairyakaratvam . ÷ãtatvam . cakùuùyatvam . balavardhanatva¤ca .. taddadhiguõàþ . kaùàyatvam . laghutvam . uùõatvam . pakti÷åla÷amanatvam . rucipradatvam . dãptidatvam . valàsagadanà÷itvam . vãryavardhanatvam . uttamavalapradatva¤ca .. tannavanãtaguõàþ . kaùàyatvam . ÷ãtalatvam . laghutvam . tiktatvam . viùñambhijantupittakaphakraminà÷itva¤ca .. tadghçtaguõàþ . kaphapittaviùakraminà÷itvam . kaùàyatvam . viùñambhitvam . tiktatvam . agnikaratva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. caturùvidhastrãmadhye strãvi÷eùaþ . tallakùaõaü thathà --
     %<sthålàdharà sthålanitambabhàgà sthålàïgulã sthålakucà su÷ãlà .
     kàmotsukà gàóharatipriyà ca nitambakharvà khalu hastinã syàt ..>% iti ratima¤jarã .. haññavilàsinã . iti ÷abdacandrikà ..

#<hastinãpuraü>#, klã, hastinàpuram . iti hemacandraþ ..

#<hastipaþ>#, puü, (hastinaü pàti rakùatãti . pà + kaþ .) hasyàrohaþ . iti ÷abdamàlà .. (yathà, màrkaõóeye . 39 .. 18 ..
     %<va÷yaü mattaü yathecchàto nàgaü nayati hastipaþ .
     tathaiva yogã svacchandaþ pràõaü nayati sàdhitam ..>%)

#<hastipakaþ>#, puü, (hastipa eva . kan .) gajàrohaþ . màhuta iti bhàùà . tatparyàyaþ . àdhoraõaþ 2 hastyàrohaþ 3 niùàdã 4 . ityamaraþ . 2 . 8 . 59 .. àdyau pàlakau parau yoddhàràviti kecit . iti bharataþ .. (yathà, màghe . 5 . 49 .
     %<jaj¤e janairmukulitàkùamanàdadàne saürabdhahastipakaniùñharacodanàbhiþ .
     gambhãravedini puraþ kavalaü karãndre mando'pi nàma na mahànavagçhya sàdhyaþ ..>%)

#<hastipatraþ>#, puü, (hastinaþ karõaþ iva patramasya . hastikandaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<hastiparõikà>#, strã, (hastinaþ karõa iva parõamasyàþ kan . ñàpi ata itvam .) ràjako÷àtakã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<hastiparõã>#, strã, (hastinaþ parõamiva parõamasyàþ . ïãù .) morañàlatà . iti ratnamàlà .. karkañã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<hastimadaþ>#, pu, (hastino madaþ .) karigaõóakùarita madajalam . tatparyàyaþ . gajamadaþ 2 gajadànam 3 madaþ 4 kumbhimadaþ 5 dantimadaþ 6 dànam 7 dvipamadaþ 8 . asya guõàþ . snigdhatvam . tiktatvam . ke÷yatvam . apasmàraviùakuùñhakaõóåtivraõadadruvisarpanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<hastimallaþ>#, puü, (hastiùu mallaþ .) gaõe÷aþ . ÷aïkhanàgaþ . airàvataþ . iti medinã ..

#<hastirohaõakaþ>#, puü, (hastãva ràhate iti . ruha + lyuþ . tataþ kan .) mahàkara¤jaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<hastilodhrakaþ>#, puü, (hastãva mahàn lodhraþ . tataþ kan .) lodhraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<hastivàhaþ>#, puü, (hastinaü vàhayatãti . vaha + õic + aõ .) aïku÷aþ . iti ÷abdaratnàvalã .. gajavàhaka÷ca ..

#<hastiviùàõã>#, strã, kadalã . iti ràjanirghaõñaþ .. (vivaraõamasyàþ kadalã÷abde j¤àtavyam ..)

#<hasti÷àlà>#, strã, (hastinaþ ÷àlà .) gajagçham . phãlakhànà iti pàrasya bhàùà . tatparyàyaþ . caturam 2 . iti hemacandraþ ..

#<hasti÷uõóà>#, strã, (hastinaþ ÷uõóa iva àkàro'styasyeti . ac . vibhàùayà ïãù .) kùupavi÷eùaþ . hàti÷uüóà iti bhàùà . tatparyàyaþ . hastinã 2 bhuruõóã 3 jalecchayà 4 . iti ÷abdacandrikà .. nàga÷uõóã 5 ÷uõóã 6 dhåsarapatrikà 7 . (paryàyàntaraü yathà, hasti÷uõóã càtiviùà tryåùaõaü hemamàkùikam .. iti vaidyakarasendrasàrasaüprahe jvaràdhikàre ..) asyà guõàþ . kañutvam . uùõatvam . sannipàtajvaranà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. karikare, puü ..

#<hasti÷uõóã>#, strã, (hastinaþ ÷uõóa iva àkàro'styasyeti . ac . vibhàùayà ïãù .) kùupavi÷eùaþ . hàti÷uüóà iti bhàùà . tatparyàyaþ . hastinã 2 bhuruõóã 3 jalecchayà 4 . iti ÷abdacandrikà .. nàga÷uõóã 5 ÷uõóã 6 dhåsarapatrikà 7 . (paryàyàntaraü yathà, hasti÷uõóã càtiviùà tryåùaõaü hemamàkùikam .. iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe jvaràdhikàre ..) asyà guõàþ . kañutvam . uùõatvam . sannipàtajvaranà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. karikare, puü, ..

#<hasti÷yàmàkaþ>#, puü, (hastãva sthålaþ ÷yàmàkaþ .) ÷asyavi÷eùaþ . hàtiyà÷àmà iti bhàùà . asya guõàþ . dhàtu÷oùaõatvam . pitta÷leùmanà÷itvam . vàyuvardhanatvam . råkùatva¤ca . iti ràjavallabhaþ ..

#<hastã>#, [n] puü, suhotraràjaputtraþ . yathà . bçhatkùattrasya suhotraþ puttraþ suhotràddhastã ya idaü hastinàpuraü nirmàpayàmàsa . iti viùõupuràõe 4 aü÷e 18 adhyàyaþ .. api ca .
     %<suhotrasyàpi dàyàdo hasto nàma babhåva ha .
     tenedaü nirmitaü pårbaü puraiva hastinàpuram ..
     hastina÷caiva dàyàdàstrayaþ paramadhàrmikàþ .
     ajamãóho dvimãóha÷ca purumãóhastathaiva ca ..>% iti harivaü÷e pitçkalpe 20 adhyàyaþ .. * .. ajamodà . iti ràjanirghaõñaþ .. (hasto'styasyeti . hasta + iniþ .) vçhatpa÷uvi÷eùaþ . hàtã iti bhàùà . tatparyàyaþ . dantã 2 dantàvalaþ 3 dviradaþ 4 anekapaþ 5 dvipaþ 6 mataïgajaþ 7 gajaþ 8 nàgaþ 9 ku¤jaraþ 10 vàraõaþ 11 karã 12 ibhaþ 13 stamberamaþ 14 padmã 15 . ityamaraþ . 2 . 8 . 34 .. mataïgaþ 16 màtaïgaþ 17 pãluþ 18 varàïgaþ 19 puùkarã 20 jalakaïkaþ 21 mahàmçgaþ 22 staramaþ 23 ÷årpakarõaþ 24 sindhuraþ 25 sàmajaþ 26 kañã 27 antaþsvedaþ 28 dorghamàrutaþ 29 vilomajihvaþ 30 karañã 31 piõóapàdaþ 32 mahàmadaþ 33 peñakã 34 kañakã 35 kumbhã 36 nirjharaþ 37 . iti ÷abdaratnàvalã .. sindåratilakaþ 38 pa¤canakhaþ 39 ÷çïgàrã 40 kareõuþ 41 karõikã 42 liïgã 43 sàmayoniþ 44 . iti jañàdharaþ .. ràjãvaþ 45 jalakàïkùaþ 46 latàlakaþ 47 pecilaþ 48 . iti trikàõóa÷eùaþ .. dviradanaþ 49 karabhã 50 viùàõã 51 radanã 52 mahàbalaþ 53 bhadraþ 54 drumàriþ 55 ùaùñihàyanaþ 56 . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. sa ca caturjàtiryathà --
     %<bhadro mandro mçgo mi÷ra÷catasro gajajàtayaþ ..>% iti hemacandraþ .. * .. taddvàrà bhramaõaguõàþ . vàtakopanatvam . aïgasthairyabalàgnikàritva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. * .. kàmukonmattagajàrohaõadoùo yathà .
     %<nàrohet kàmukonmattaü gajaü ràjà kadàcana .
     àruhya kàmukaü tantu paratreha viùãdati ..>% iti kàlikàpuràõe 89 adhyàyaþ .. * .. atha gajàyurvedaþ .
     %<gajàyurvedamàkhyàsye uktàþ kalpà gaje hitàþ .
     gaje caturguõà màtrà tàbhirgajarugardanam ..
     gajopasargavyàdhãnàü ÷amanaü ÷àntikarma ca .
     påjayitvà suràn vipràn bràhmaõe kapilàü dadet ..
     dantidantadvaye màlàü nibadhnãyàdupoùitaþ .
     mantraõaü mantrità vaidyo vacà siddhàrthakàmale ..
     såryàdyàþ ÷ivadurgà ÷rãrviùõunà rakùasàïgaõaþ .
     baliü dadyàcca bhåtebhyaþ snàpayecca caturghañaiþ ..
     bhojanaü mantritaü dadyàt bhasmanoddhånayedgajam .
     bhåtã rakùà ÷ubhà madhyà vàruõã rakùasàü sadà ..
     triphalà pa¤cakole ca da÷amålaü vióaïgakam .
     ÷atàvarã guóåcã ca nimbavàsakakiü÷ukàþ ..
     gajarogavinà÷àya proktaþ kalkaþ kaùàyakaþ .
     àyurvedo gajà÷vànàmuktaþ saükùepasàrataþ ..>% iti gàruóe . 207 . 36 -- 42 .. * .. gaje varõanãyàni yathà --
     %<gaje sahasrayodhitvamuccatvaü karõacàpalam .
     arivyåhavibheditvaü kumbhamuktàmalàdayaþ ..>% iti kavikalpalatàyàü 1 stavake 2 kusumam .. * .. tacchakunàni yathà .
     %<årdhvaü karaü yaþ kurute'thavà yo dhatte karaü dakùiõadantabhàge .
     yo và bhavet vçühitapårità÷aþ karã bhavedadhvagapårità÷aþ ..>% iti vasantaràja÷àkune catuùpada÷àkunam .. * .. sa ca prajàpatidevatàkaþ . yathà viùõudharmottare .
     %<abhayaü sarvadaivatyaü bhåmirvai viùõudevatà .
     kanyà dàsastayà dàsã pràjàpatyàþ prakãrtitàþ .
     pràjàpatyo gajaþ proktasturago yamadaivataþ ..>% ityàdi .. * .. tasya pratigrahe àruhya gràhyam . yathà .
     %<kare gçhya tathà kanyàü dàsadàsyau dvijottamàþ .
     karatnu hçdi vinyasya dharmyo j¤eyaþ pratigrahaþ .
     àruhya ca gajasyoktaþ karõe cà÷vasya kãrtitaþ ..>% ityàdi .. * .. pratigrahà÷aktena tadagràhyam . yathà, brahmapuràõam .
     %<bràhmaõaþ pratigçhõãyàdvçttyarthaü sàdhutastathà .
     avya÷vamapi màtaïgatilalauhàü÷ca varjayet ..>% ityàdi .. taddànaphalam . yathà nandipuràõam .
     %<yo'÷vaü rathaü gajaü vàpi bràhmaõe pratipàdayet .
     sa ÷akrasya vasello ke ÷akratulyo yugàn da÷a .
     pràpyànte ceva mànuùyaü ràjà bhavati buddhimàn ..>% iti ÷uddhitattvam .. * .. api ca .
     %<gàma÷va¤ca mahãü hema maõonatha gajàüstilàn .
     ye prayacchanti pàpeùu niratàþ sarvadà mune ! .
     na teùàü rauravaþ panthà dattvaiùàü dànamityuta ..>% iti vahnipuràõe yama÷armilopàkhyànanàmàdhyàyaþ .. * .. atha gajaparãkùà . tatra kàlaþ . aindramitravaruõànilapuùyàcandratoyaravivàrijatàre . sårya÷ukragurusomajavàre ÷reyase bhavati ku¤jarayànam .. lagne care ÷ubhasamà÷ritavãkùite và candrasya dçùñiribhayànavidhau viruddhà . saumye dine karani÷àñavasu÷ravaõyatoye÷amaitramaditi÷ca ÷ubhagrahàhaþ .. syàt ku¤jarakrayaõadar÷anadànakàlaþ ÷eùeùu duþkhaphalamàrkasute'hni caiva .. gajànàmaùñadhà bhedàþ saükùepeõa prakà÷yate . airàvataþ puõóarãko vàmanaþ kumudo'¤janaþ .. puùpadantaþ sàrvabhaumaþ supratãka÷ca diggajàþ . eùàü vaü÷aprasåtatvàdgajànàmaùñajàtayaþ .. ye ku¤jaràþ pàõóarasarvadehàþ sudãrghadantàþ sitapuùpadantàþ . aloma÷à alpabhujo balàóhyà mahàpramàõà laghupuùñaliïgàþ .. kruddhàþ samãke mçdavo'nyakàle laghvambupànà bahulogradànàþ . vistãrõadànàstanulomapucchà airàvatasyàbhijanaprasåtàþ .. teùveva sarveùu vi÷uddhavarõà atãvavçttàþ prabhavanti muktàþ . nàlpena puõyena mahãpatãnàü spç÷anti bhåmaõóalamadhyamete . dantà vibhagnà api yuddharaïge punaþ prarohanti puraiva teùàm .. 1 .. ye ku¤jaràþ komalasarvadehàþ pucchà na daõóàþ kharagaõóade÷àþ . sravanmadàþ santataroùabhàjo'marapriyàþ sarvabhujo balàóhyàþ .. sutãkùõadantà rasanà gajànàü te puõóarãkapravaraprasåtàþ . te padmagandhaü visçjanti reto dàna¤ca naiùàü vamathuþ prabhåtà .. na toyapàne'bhyadhikà spçhà ca ÷rame'pi naite balamutsçjanti . amã tu yeùàü nivasanti ràj¤àü te vai samastakùiti÷àsanàrhàþ .. 2 .. ye ku¤jaràþ karka÷akharvadehàþ kadàpi màdyanti galanmadà÷ca . àhàrayogàdbalavãryabhàjo nàtyambukàmà bahulomagaõóàþ . viråpadantàstanupucchakarõà j¤eyà badhairvàmanavaü÷ajàtàþ .. 3 .. ye dãrghadehàstanudãrgha÷uõóàþ kudantabhàjo malapårõadehàþ . sthaviùñhagaõóàþ kalahapriyà÷ca te ku¤jaràþ syuþ kumudasya vaü÷àþ . anyadvipàn dar÷anamàtratastu nighnanti te durgamanà÷ca puüsàm .. 4 .. ye snigdhadehàþ salilàbhilàùà mahàpramàõàstanu÷uõóadantàþ . sthaviùñhadantàþ ÷ramaduþsahà÷ca te ku¤jarà÷cà¤janavaü÷ajàtàþ .. 5 .. reta÷ca dàna¤ca sçjanti ÷a÷vadànåpade÷e prabhavanti ye tu . te puùpadantàbhijanaprasåtà mahàjavàste tanupucchabhàgàþ .. 6 .. sudãrghadantà ùahulomabhàjo mahàpramàõà÷ca sukarka÷àïgàþ . bhràmyanti nàdhvabhramaõàbhiyogànnàhàrapànàdiùu càti÷aktiþ .. maruprade÷e vicaranti te vai muktàphalànàmiha janma madhye . mahà÷arãràtisukarka÷àïgà nàriùñadantà mçdu÷ukladantàþ .. mahà÷anàþ kùãõapurãùamåtravistãrõakarõàstanuromagaõóàþ . te sàrvabhaumàbhijanaprasåtà vi÷uddhamuktàþ prabhavanti caiùu .. 7 .. ye dãrgha÷uõóàþ suvibhaktadehà mahàjavàþ krodhaparãtakà÷ca . vistabdhakarõàstanupucchadantàþ sadà÷ana÷caiva va÷àpriyà÷ca .. pravçddhagaõóàstanulomayuktàþ . te supratãkapravaraprasåtàþ . mahàpramàõàmitamauktikàni bhavanti caitannijagàda kàpyaþ .. 8 .. * .. ekajàtisamutpanno gajaþ ÷uddha iti smçtaþ . lakùaõa¤ca yathà proktaü ÷uddha¤caitatra dç÷yate .. ÷uddhadvijàtisambhåtastallakùaõasramanvitaþ . jàrajo nàma vikhyàto yathàsvaü balavãryavàn .. dvijàtidvayajàto yaþ sa ÷åra iti kathyate . dvijàtijàrajotpanna uddànta iti kathyate .. evaü saüyogabhedena gajajàtiranekadhà . tàü yo jànàti tattvena sa ràj¤aþ pàtramarhati .. brahmàdijàtibhedena teùàü bheda÷caturvidhaþ . vi÷àlàïgàþ pavitrà÷ca bràhmaõàþ svalpabhojinaþ .. ÷årà vi÷àlà bahvà÷àþ kruddhàþ kùattriyajàtayaþ .. * .. atha guõàþ .
     %<yathà raktaü yathà khaïgo yathà strã saptayo yathà .
     parãkùyante guõairevaü gajànàmapi nirõayaþ ..
     ramyo bhãmo dhvajo'dhãro vãraþ ÷åro'ùñamaïgalaþ .
     sunandaþ sarvatobhadraþ sthiro gambhãravedyapi .
     varàroha iti proktà gajà dvàda÷a sattamàþ ..>% tadyathàha bhojaþ .
     %<vibhaktàvayavaþ puùñaþ sudantaþ sumahànapi .
     tejasvã ramya ityukto gajaþ sampattivardhakaþ .. 1 ..
     aïku÷àdiprahàreõa yasya bhãtirna jàyate .
     sa bhãmo'yaü gajaþ ÷uddho ràj¤aþ sarvàrthasàdhanaþ .. 2 ..
     ÷uõóàgràt pucchaparyanta rekhà yasyaiva dç÷yate .
     dhvajaþ ÷uddho gajo nàma sàmràjyapràõadàyakaþ .. 3 ..
     samau kumbhau kharàkàrau àvartau tatra cocchrayau .
     adhãro'yaü gajo nàmnà ràj¤àü vipra vinà÷anaþ .. 4 ..
     àvartaþ pçùñhato yasya svanàbhimabhivindati .
     puùñàïgo balavàn vãro ràj¤àmabhimatapradaþ .. 5 ..
     mahàpramàõaþ puùñàïgaþ sudanta÷càrugaõóakaþ .
     bhakùaõe bhakùaõe ÷ràntaþ ÷åro lakùmãvivardhanaþ .. 6 ..
     sitau dantau sitaþ pucchaþ sità rekhà sità nakhàþ .
     raktakumbhàkùivãryàïgairvij¤eyaþ so'ùñamaïgalaþ ..
     ayaü gajendro yasyàste tasya syàt sakalà mahã .
     nàriùñànãtayastatra yatràste'yaü gaje÷varaþ ..
     àyojana÷ataü yàvadanarthaü kurute kùayam .
     nàlpapuõyairayaü pràpyo manujendraiþ kalau yuge .. 8 ..
     ÷ubhau dantau ÷ubhaþ ÷uõóaþ ÷ubhau kumbhau ÷ubhastanuþ .
     gaõóayorgaõóayormadhye àvartaþ ÷ubhalakùaõaþ ..
     ÷a÷vanmadasrutipariplutagaõóade÷àstãkùõàïku÷ena vinivàrayituü na ÷akyàþ .
     j¤àtidviùo navapayodaravà gabhãràþ pçthvãbhujàü sakalasaukhyakarà bhavanti .. * ..>% atha doùàþ .
     %<dãnaþ kùãõo'tha viùamo viråpo vikalaþ kharaþ .
     vimado dhmàpakaþ kàko dhåmro jañila ityapi ..
     ajinã maõóalã ÷vitrã hatàvarto mahàbhayaþ .
     ràùñrahà muùalã bhàlã niþsattva iti viü÷atiþ .
     mahàdoùàþ samàkhyàtà gajànàü bhojabhåbhujà ..>% tadyathà --
     %<atikùãõataraþ kùãõatanudanto'tiniùprabhaþ .
     dãnàkhyaþ kurute dãnaü bhåbhujaü nàtra saü÷ayaþ .. 1 ..
     kharva÷uõóo mahàpuccho ni÷vàso vegavarjitaþ .
     kùãõo'yaü kurute kùãõaü svàminaü dhanasampadà .. 2 kumbhe dante'kùikarõe ca vaiùamyaü pàr÷vayostathà .
     yasyàyaü viùamo nàgo nàgavat kurute kùayam .. 3 ..
     àskandhàttu ÷iraþ kùãõaü pa÷càdbhàgasya puùñatà .
     viråpa iti nàgo'yaü kurute bhådhanakùayam .. 4 ..
     nànàbhogairapi kçtairyasya no jàyate madaþ .
     yuddhàya nopakramate vikalaü taü vivarjayet .. 5 ..
     kharatà sahajà yasya ÷arãre'stãti lakùyate .
     tanudantakaro hastã kharaþ kulavinà÷anaþ .. 6 ..
     na jàyate mado yasya svakàle jàyate'thavà .
     viråpo viva÷o vàpi vimadaü dåratastyajet .. 7 ..
     laghupramàõaþ kùãõàïgastanu÷uõóa÷irodaraþ .
     a÷ràntaü ÷vasiti vyagraþ patedvai netrayormalam ..
     trike pucchàgrato vàpi àvarto maõóalo'thavà .
     bahiþ prakurute liïgaü sarvathà gataceùñavat ..
     bhåbhujà nahi vãkùyo'yaü dhmàpakàkhyo gajàdhamaþ yadãcchecchà÷vatãü bhåtiü ÷arãràrogyameva và .. 8 ..
     ÷aïkhade÷au yasya bhagnau skandhade÷o'tigucchakaþ .
     kàko'yaü kurute mçtyuü svàmino nàtra saü÷ayaþ .. 9 ..
     viùamau ÷aïkhagau dantau yasya ÷uõóavirodhinau .
     bhidyete và vidãryetàü svayaü ÷ånyàntaràvubhau .
     kurute vyàdhitaü nàthaü dhåmranàmà gajàdhamaþ .. 10 ..
     mårdhajàþ karka÷à råkùà jañàråpànubandhinaþ .
     yasyàyaü jañilo nàgaþ kurute dhanasaükùayam .. 11 ..
     skandhe và gàtrade÷e và lagnaü carme'valakùyate .
     ajinã nàma nàgo'yaü kurute bhådhanakùayam .
     nainaü spç÷enna vãkùeta yadãcchedàtmanaþ ÷riyam .. 12 ..
     maõóalàni pradç÷yante ekaü dve và bahåni và .
     viråpàõyudgatànãva maõóalã kulanà÷anaþ .. 13 ..
     tàni ÷vetàni yasya syuþ ÷vitrã sa dhananà÷anaþ .. 14 hçdaye udare caiva trike pucchasya målataþ .
     gude meóhre pade caiva àvartena hata÷riyam .
     yoginaü kurute bhåpaü pravàsinamupadrutam .. 15 ..
     gacchato yasya gulphàbhyàü bhavet saügharùaõaü muhuþ .
     api sarvaguõairyuktastyàjya÷ca sa mahàbhayaþ ..
     ràùñraü dhanaü kulaü sainyaü maitraü dàràn tathà prajàþ ..
     kùapayatya÷ubho nàgo dçùñamàtro na saü÷ayaþ ..
     tatràpamriyate lokastatra vajrabhayaü bhavet .
     vyàdhivahnibhayaü vàtra yatràste sa mahàbhayaþ .. 16 ..
     bhç÷aü santàóyamànastu pàdaikaü yo na gacchati .
     pçùñhodaraü samàvçttya rekhà raktasamà yadi ..
     nyastàgrimapadasthàne pa÷càt pàtaþ pade yadi .
     api sarvaguõairyukto ràùñrahàyaü gajàdhamaþ ..
     ràùñràdapàkriyate'yaü bhåmujà ÷riyamicchatà .
     ràùñrànte rakùito mohàt kurute ràùñrasaükùayam .. 17 ..
     pàdà÷càtyantaviùamà dantau cànyonyavaiùamau .
     pa¤jaro dç÷yate bhagna eko vàùñau dvayo'thavà ..
     dantau và calato yasya kimu và na prarohataþ ..
     kumbhau và viùadau yasya muùalãsa gajàdhamaþ .
     ràùñradurgabalàmàtyakùayakçttaü parityajet .. 18 ..
     carmakhaõóa ivàbhàti bhàle yasyàtikarka÷aþ .
     bhàlã sa kurute nàgo bhartuþ kuladhanakùayam .. 19 ..
     puùño vi÷àlaþ saddantaþ satkàro'pi ÷ubho'pi san .
     na raõe sàhaso yasya sa niþsattvo gajàdhamaþ ..
     sarveùàü gajadoùàõàmukta eva mahànayam .
     yenaikena guõàþ sarve tçõàyante suni÷citam .. 20>% pàlakàpyastu .
     %<kùãõadantàïga÷uõóatvaü viùamatvaü radàdiùu .
     ÷iraþ kùãõamadhaþ puùñirete doùà gaje matàþ .. *>% gàrgyastu .
     %<ye ku¤jaràstanuradàstanugaõóa÷uõóàþ kùãõàþ sudãnavapuùo gurudãghapucchàþ .
     va÷yàdibhiþ khalu guõairahità hitàya te bhåbhujàmabhimatà nahi vãkùaõãyàþ ..
     yo na sravenmadajalaü tanumårdhvabhàgo nirvãryatàmupagato bahubhojane'pi .
     necchatyasàvupagatànaparànnihantuü bhåmãbhujà na hi gajo'yamavekùaõãyaþ ..
     doùairduùñàn gajànràjà na vãkùeta kadàcana .
     nyasedvà pararàùñreùu nagaràt kriyate bahiþ ..
     dadyàt dvijebhyaþ ÷uddhebhyo gaõakàyàthavà nçpaþ .
     dçùñvà yadi gajàn duùñàn dadyàcchçïgi÷ataü dvije .
     puraü nãràjayedvàpi àtmànaü vàthavà sutam .
     devasåktena juhuyàdayutaü vàtitatparaþ ..
     tilàn và juhuyàdagnau tatpratãkàrahetave .
     brahmàdijàtibhedena jàtiruktà caturvidhà ..
     caturvidhànàü bhåpànàü vàhane te ÷ubhapradàþ .
     ye doùà doùavattvànàü ta eva syuþ svajàtitaþ ..
     ye vyàdhayo naràõàü syuste gajànàmapi smçtàþ .
     cikitsàpi tathà teùàü màtrà caiva garãyasã ..>% iti gajaparãkùà .. iti bhàjaràjakçtayuktikalpataruþ ..

@<[Page 5,531a]>@
#<haste>#, vya, pàõau . yathà . haste karoti . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<hastekaraõaü>#, klã, pàõigrahaõam . vivàhaþ . iti kecit ..

#<hastyaþ>#, tri, (hasta + %<tena yathàkathàcahastàbhyàü õayatau .>% 5 . 1 . 98 . iti yat .) hastena dattaþ . hastena kçtaþ . iti siddhàntakaumudã ..

#<hastyadhyakùaþ>#, puü, (hastiùu adhyakùaþ) gajàdhyakùaþ . tallakùaõaü yathà --
     %<hasti÷ikùàvidhànaj¤o vanyajàtivi÷àradaþ .
     kle÷akùamastathà ràj¤o gajàdhyakùaþ pra÷asyate ..>% iti màtsye 189 adhyàyaþ ..

#<hastyàyurvedaþ>#, puü, (hastina àyurvedaþ .) gajàyurvedaþ . hasticikitsà÷àstram . tatpramàõaü hasti÷abde draùñavyam ..

#<hastyàrohaþ>#, puü, (hastinamàrohatãti . à + ruha + kaþ .) hastipakaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 59 .. tallakùaõaü yathà --
     %<etaireva guõairyuktaþ svàsana÷ca vi÷eùataþ .
     gajàroho narendrasya sarvakarmaõi ÷a÷yate ..>% etairhastyadhyakùaguõaiþ . iti màtsye 189 aþ ..

#<hasraþ>#, tri, (hasati nirarthakamiti . hasa + %<sphàrita¤cãti .>% uõàø 2 . 13 . iti rak .) mårkhaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<hahalaü>#, klã, hàlàhalam . iti ÷abdacandrikà ..

#<hahàþ>#, puü, hàhànàmagandharvaþ . iti ÷abdamàlà ..

#<hà>#, o li tyàge . iti kavikalpadrumaþ .. (hvàøparaø-sakaø-aniñ .) o hàka tyàge iti prasiddhoyam . yatra hàka iti grahaõaü tatràsyaiva . tena dàmà gai hàka ityàdi såtreõàsya hãyate ityàdi . anyasya hàyate ityàdi . o hãnaþ . li jahàti . akarmaka÷càyam . yathà . svàrthàddhãnaþ . evaü jahàti apaiti svàrtho yasyàmiti jahatsvàrthà vçttiþ . iti durgàdàsaþ ..

#<hà>#, o ïa ligatau . iti kavikalpadrumaþ .. (hvàøàtmaø-sakaø-aniñ .) o, hànaþ . ïa li, jihãte . iti durgàdàsaþ ..

#<hà>#, vya, viùàdaþ . ÷okaþ . artiþ . ityamaraþ . 3 . 4 . 255 .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 63 . 3 ..
     %<hà nàtha ! hà mahàràja ! hà svàmin ! kiü jahàsi màm .
     hà hatàsmi vinaùñàsmi bhãtàsmi vijane vane ..>%) kutsà iti medinã ..

#<hàïgaraþ>#, puü, svanàmakhyàtajalajantuþ . iti ÷abdacandrikà .. tatparyàyaþ avahàraka÷abde draùñavyaþ ..

#<hàñakaü>#, klã, (hañati ÷obhate iti . haña dãptau + õvul .) svarõam (yathà, màghe . 13 . 63 .
     %<navahàñakeùñakacitaü dadar÷a saü kùitipasya vastyamatha tatra saüsadi ..>% asya paryàyo yathà --
     %<svarõaü suvarõaü kanakaü hiraõyaü hema hàñakam .
     tapanãya¤ca gàïgeyaü kaladhauta¤ca kà¤canam ..
     càmãkaraü ÷àtakumbhaü tathà kàrtasvara¤ca tat .
     jàmbunadaü jàtaråpaü mahàràjata ityapi ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .. hàñakaparimitaþ . %<jàtaråpebhyaþ parimàõe .>% 4 . 3 . 153 . iti aõ ..) dhuståraþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 94 .. svarõanirmite, tri ..

#<hàñakamayaü>#, tri, svarõamayam . hàñaka÷abdàt mayañpratyayena niùpannam ..

#<hàñake÷varaþ>#, puü, (hàñakasya ã÷varaþ .) godàvarãtãrastha÷ivaþ, . yathà --
     %<etasminnantare pràptàþ sarva evarùipàrthivàþ .
     draùñaü trailokyabhartàraü tryambakaü hàñake÷varam ..
     tataþ kapivaraþ pràpto ghçtàcyà saha sundari ! .
     snàtvà godàvarãtãrthe didçkùurhàñake÷varam ..>% iti vàmane 62 adhyàyaþ .. (vitalasthito mahàdevaþ . yathà, bhàgavate . 5 . 24 . 17 . %<tato'dhastàdvitale haro bhagavàn hàñake÷varaþ svapàrùadabhåtagaõàvçtaþ prajàpatisargopabçühaõàya bhavo bhavànyà saha mithunãbhåyàste . yataþ pravçttà saritpravarà hàñakã nàma bhavayorvãryeõa . yattaccitrabhànurmàtari÷vanà samidhyàmàna ojasà pibati . tanniùñhyåtaü hàña kàkhyaü suvarõaü bhåùaõenàsurendràvarodheùu puruùàþ saha puruùãbhirdhàrayanti ..>%)

#<hàtavyaü>#, tri, (hà + tavya .) tyaktavyam . yathà .
     %<hàtavyo'yamasàra evavirasaþsaüsàra ityàdikam .
     sarvasyaiva hi vàci cetasi punaþ kasyàpi puõyàtmanaþ .>% iti ÷ànti÷atakam ..

#<hàtraü>#, klã, (hà + ùñran .) vetanam . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ .. pramathanam . maraõam . ràkùasaþ . iti saükùiptasàroõàdivçttiþ ..

#<hànaü>#, klã, (hà + ktaþ .) tyàgaþ . iti jañàdharaþ ..

#<hàniþ>#, strã, (hà + %<vahi÷ri÷ruyudrugleti .>% uõàø 4 . 5 . iti niþ . yadvà, hà + ktin . %<glàmlàjyàhàbhyo niþ .>% 3 . 3 . 94 . ityasya vàrtikoktyà niþ .) kùatiþ . tatparyàyaþ . apahàraþ 2 apacayaþ 3 . iti jañàdharaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 5 . 99 . 4 .
     %<atràmçtaü suraiþ pãtvà nihitaü nihatàribhiþ .
     ataþ somasya hàni÷ca vçddhi÷caiva pradç÷yate ..>%)

#<hànukaþ>#, tri, ghàtukaþ . iti kecit ..

#<hàndraü>#, klã, (hana + %<bhrasjigaminamihanãti ..>% uõàø 4 . 159 . iti ùñran vçddhi÷ca .) maraõam . ityuõàdikoùaþ ..

#<hàputtrikà>#, strã, pakùivi÷eùaþ . tatparyàyaþ . sarùapã 2 kha¤janikà 3 tulikà 4 sphoñikà 5 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<hàputtrã>#, strã, hàputtrikà . yathà --
     %<gobhaõóãraþ païkakãro hàputtrã ràjabhaññikà ..>% iti hàràvalã ..

@<[Page 5,531c]>@
#<hàphikà>#, strã, jçmbhà . hài iti bhàùà . tatparyàyaþ . upapuùpikà 2 . iti hàràvalã ..

#<hàyanaþ>#, puü, klã, (jahàti tyajati jihãte pràpnoti và bhàvàniti . hà tyàge hà gatau và + %<ha÷ca brãhikàlayoþ .>% 3 . 1 . 148 . iti õyuñ .) vatsaraþ . ityamaraþ . 1 . 4 . 20 .. (yathà, bhàgavate . 1 . 6 . 8 .
     %<aha¤ca tadbrahmakule åùivàüstadapekùayà .
     digde÷akàlàvyutpanno bàlakaþ pa¤cahàyanaþ ..>%)

#<hàyanaþ>#, puü, (jahàtyudakamiti . hà + %<ha÷ca brãhikàlayoþ .>% 3 . 1 . 148 . iti õyuñ .) brãhibhedaþ . agni÷ikhà . iti medinã ..

#<hàraü>#, tri, (hareridaü . hari + aõ . pakùe haratãti . haraü tadeva . hara + svàrthe aõ .) harisambandhãyam . haraõakartç . yathà --
     %<yacchçõvato'paityaratirvitçùõà satva¤ca ÷udhyatyacireõa puüsaþ .
     bhaktirharau tatpuruùe ca sakhyaü tadeva hàraü vada manyase cet ..>% iti ÷rãbhàgavate . 10 . 72 ..
     %<tadeva hàraü hare÷caritaü manoharaü và ..>% iti taññãkàyàü ÷rãdharasvàmã ..

#<hàraþ>#, puü, hniyate mano yena . hç + gha¤ .) muktàmàlà . tatparyàyaþ . muktàvalã 2 . ityamaraþ 2 . 6 . 105 .. hàrà 3 yaùñiþ 4 yaùñã 5 latà 6 . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, kumàre . 5 . 8 .
     %<vimucya sà hàramahàryani÷cayà vilolayaùñipraviluptacandanam .
     babandha bàlàruõababhru valkalaü payodharotsedhavi÷ãrõasaühati ..>% hriyante pràõà yatreti .) yuddham . iti medinã .. (hç + bhàve gha¤ . haraõam . yathà, bhàgavate . 10 . 63 . 17 .
     %<haüsyunmargàn hiüsayà vartamànàn janmaitatte bhàrahàràya bhåmeþ ..>%)

#<hàrakaþ>#, puü, (haratãti . hç + õvul .) kitavaþ . cauraþ . gadyabhedaþ .. vij¤ànavi÷eùaþ . iti medinã .. ÷àkhoñavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. bhàjakàïkaþ . iti lãlàvatã .. haraõakartari, tri .. (yathà, manuþ . 11 . 51 .
     %<vastràpahàrakaþ ÷vetraü païgutàma÷vahàrakaþ ..>%)

#<hàrahàrà>#, strã, kapiladràkùà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<hàrahåraþ>#, puü, madyam . iti hemacandraþ ..

#<hàrahårà>#, strã, dràkùà . iti halàyudhaþ .. (paryàyo yathà --
     %<dràkùà svàduphalà proktà tathà madhurasàpi ca .
     mçdvãkà hàrahårà ca gostanã càpi kãrtità ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

@<[Page 5,532a]>@
#<hàràvalã>#, strã, puruùottamakçtakoùavi÷eùaþ . yathà,
     %<muktàmayàtimadhurà masçõàvadàtacchàyàghiràgataralàmalasadguõa÷rãþ .
     sàdhvã satàü bhajatu kaõñhamasau priyeva hàràvalã viracità puruùottamena ..>% iti taddhçta÷lokaþ .. (hàrasya àvalã .) hàra÷reõã ca .. (yathà, gãtagovinde . 11 . 13 .
     %<hàràvalãtaralakà¤canakà¤cidàmama¤jãrakaïkaõamaõidyutidãpita÷ca ..>%)

#<hàriþ>#, strã, (haratãti . hç + bàhulakàt i¤ . ityuõàdivçttau ujjvaladattaþ . 4 . 124 .) pathikasantànaþ . dyåtàdibhaïgaþ . iti medinã .. rucire, tri ..

#<hàrikaõñhaþ>#, puü, (hàrã manoharaþ kaõñhaþ kaõñharavo yasya .) kokilaþ . (hàrã hàrayuktaþ kaõñho yasya .) hàrànvitagale, tri . iti medinã ..

#<hàriõikaþ>#, puü, (hariõaü hantãti . hariõa + pakùimatsyabhçgàn hanti . 4 . 4 . 35 . iti ñhak .) vyàdhaþ . hariõaghàtakaþ . iti kecit ..

#<hàritaþ>#, puü, pakùivi÷eùaþ . tatparyàyaþ . haritàlukaþ 2 . iti jañàdharaþ .. hàrãtaþ 3 . iti medinã .. asya màüsaguõàþ hàrãtaka÷abde draùñavyàþ . haridvarõa÷ca .. (haritasya hari÷candrapauttrasyàpatyaü pumàniti . harita + aõ . haritaputtraþ . yathà, harivaü÷e . 13 . 28 .
     %<harito rohitasyàtha ca¤curhàrita ucyate ..>%)

#<hàritakaü>#, klã, (haritakameva . svàrthe aõ .) ÷àkam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<hàridraþ>#, puü, kadambavçkùaþ . (haridrayà raktam . haridrà + %<haridràmahàrajanàbhyàma¤ vaktavyaþ .>% 4 . 2 . 2 . ityasya vàrtikoktyà a¤ .) haridràra¤jite, tri . iti medinã .. haridràvarõaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, bçhatsaühitàyàm . 5 . 58 .
     %<dårvàkàõóa÷yàme hàridre vàpi nirdi÷enmarakam ..>%) viùabhedaþ . yathà --
     %<haridràtukhyamålo yo hàridraþ sa udàhçtaþ .>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<hàrã>#, strã, muktà . yathà --
     %<muktà muktàphalaü ÷uktibãjaü hàrã ca mauktikam ..>%) iti ÷abdaratnàvalã ..

#<hàrã>#, [n] tri, (hàro'styasyeti . iniþ .) hàravi÷iùñaþ . yathà --
     %<keyåravàn kanakakuõóalavàn kirãñã hàrã hiraõmayavapurdhçta÷aïkhacakraþ .>% iti nàràyaõadhyànam . (haratãti . hç + õiniþ .) haraõakartà .. yathà, mahàbhàrate . 3 . 2 . 65 .
     %<hriyate vadhyamàno'pi naro hàribhirindriyaiþ .
     vimåóhamaüj¤o duùñà÷vairudbhràntairiva sàrathiþ ..>% manoharaþ . yathà, ÷àkuntale prastàvanàyàm .
     %<tavàsmi gãtaràgeõa hàriõà prasabhaü hçtaþ .
     eùa ràjeva duùmantaþ sàraïgeõàtiraühasà ..>%)

#<hàrãtaþ>#, puü, pakùibhedaþ . (asya lakùaõaü guõà÷ca .
     %<hàrãto raktapittaþ syàddharito'pi sa kathyate .>% hàrãto hàrãla iti loke .
     %<hàrãto råkùa uùõa÷ca raktapittakaphàpahaþ .
     svedasvarakaraþ proktaþ ãùadvàtakara÷ca saþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe dvitãye bhàge .. àyurveda kartari ca . yathà --
     %<agnive÷a÷ca bhela÷ca jatçkarõaþ parà÷araþ .
     hàrãtaþ kùàrapàõi÷ca jagçhustanmurnevacaþ ..>% iti carake såtrasthàne prathame'ghyàye ..) munibhedaþ . sa ca dharma÷àstrakartà . (yathà, yàj¤avalkyaþ . 1 . 4 .
     %<manvatriviùõuhàrãtayàj¤avalkyo÷ano'ïgiràþ .
     yamàpastambasambartàþ kàtyàyanabahaspatã ..
     parà÷aravyàsa÷aïkhalikhità dakùagautamau .
     ÷àtàtapo va÷iùñha÷ca dharma÷àstraprayojakàþ ..>% aya¤ca pauràõika àsãt . yathà, bhàgavate . 12 . 7 . 5 .
     %<trayyàruõiþ ka÷yapa÷ca sàvarõirakçtavraõaþ .
     vai÷ampàyanahàrãtau ùaó vai pauràõikà ime ..>%) kaitavaþ . iti medinã ..

#<hàrãtakaþ>#, puü, (hàrãta eva . svàrthe kan .) hàrãtapakùã . hàrila iti haritàla iti ca bhàùà . tasya màüsaguõàþ . svàdutvam . kaphapittàsradoùanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<hàrdaü>#, klã, (hçdayasya bhàvaþ karma và . hçdaya +
     %<hàyanàntayuvàdibhyo'õ . 5 . 1 . 130 .>% ityaõ . %<hçdayasya hçllekhayadaõalàseùu .>% 6 . 3 . 50 . iti hçdàde÷aþ .) prema . snehaþ . ityamaraþ . 1 . 7 . 27 .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 71 . 52 .
     %<gàvo lokàüstàrayanti kùarantyo gàva÷cànnaü saüjanayanti loke .
     yastajjànan na gavàü hàrdameti sa vai gantà nirayaü pàpacetàþ ..>% abhipràyaþ . yathà, bhàgavate . 1 . 7 . 55 .
     %<arjunaþ sahasàj¤àya harerhàrdamathàsinà .
     maõiü jahàra mårdhanyaü dvijasya saha mårdhajam ..>%

#<hàrdã>#, [n] tri, (hàrdamasyàstãti . iniþ .) snehayuktaþ . yathà --
     %<aya¤ca nikçtaþ puttrairdàrairbhçtyaistathojjhitaþ .
     svajanena ca santyaktasteùu hàrdã tathàpyati ..>% iti devãmàhàtmyam ..

#<hàryaþ>#, puü, (hriyate iti . hç + %<çhalorõyat .>% 3 . 1 . 124 . iti õyat .) vibhãtakavçkùaþ . hartavye, tri . iti medinã .. (yathà, kumàre . 5 . 70 .
     %<iya¤ca te'nyà purato vióambanà yadåóhayà vàraõaràjahàryayà .
     vilokya vçddhokùamadhiùñhitaü tvayà mahàjanaþ smeramukho bhaviùyati ..>%) haraõãyàïkaþ . tatparyàyaþ . bhàjyaþ 2 . iti lãlàvatã ..

#<hàlaþ>#, puü, (halena krãóatãti . aõ . yadvà, halatãti . hala + %<jvalitikasantebhyo õaþ .>% 3 . 1 . 140 . iti õaþ .) balaràmaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. ÷àlivàhanaràjaþ . iti hemacandraþ .. halaþ . iti medinã ..

#<hàlakaþ>#, puü, potaharitavarõà÷vaþ . yathà --
     %<haritaþ pãtaharitacchàyaþ sa eva hàlakaþ .>% iti hemacandraþ ..

#<hàlahalaü>#, klã, viùabhedaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<hàlahàlaü>#, klã, viùabhedaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<hàlà>#, strã, (halyate kçùyate iva cittamanayeti . hala + gha¤ . ñàp .) madyam . ityamaraþ . 2 . 10 . 39 .. (paryàyo yathà --
     %<madyantu sãdhumaireyamirà ca madirà surà .
     kàdambarã vàruõã ca hàlàpi balavallabhà ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe dvitãye bhàge ..) tàlàdiniryàsamadyam . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, màghe 10 . 21 .
     %<yoùidityabhilalàùa na hàlàü dustyajaþ khalu sukhàdapi mànaþ ..>%)

#<hàlàhaþ>#, puü, citravarõaghoñakaþ . iti kecit ..

#<hàlàhalaü>#, klã, puü (hàlàmapi halatãti . hala + ac .) viùabhedaþ . tatparyàyaþ . hàlahalam 2 hàhalam 3 halàhalam 4 hàlahalam 5 hàhàlam 6 . iti ÷abdaratnàvalã .. tasya svaråpaü yathà --
     %<gostanàbhaphalo gucchastàlapatracchadastathà .
     tejasà yasya dahyante samãpasthà drumàdayaþ ..
     asau hàlàhalo kùeyaþ kiùkindhyàyàü himàlaye ..
     dakùiõàbdhitañe de÷e koïkaõe'pi ca jàyate ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. madyam . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà ca vàbhañe uttarasthàne 35 adhyàye .
     %<kàlakåñendravatsàkhya÷çïgãhàlahalàdikam ..>%)

#<hàlàhalaþ>#, puü, (hàlàhalamastyasyeti . ac .) kãñavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . ajjalikà 2 kuñilakãñakaþ 3 . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<hàlàhaladharaþ>#, puü, (dharatãti . dhç + ac . hàlàhalasya dharaþ .) sarpaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<hàlàhalà>#, strã, (hàlàhalamastyasyà iti . ac . ñàp .) kùudramåùikà . yathà --
     %<hàlàhalàstva¤jalikà girikà bàlamåùikà .>% iti jañàdharaþ ..

@<[Page 5,533a]>@
#<hàlàhalã>#, strã, madirà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<hàlikaþ>#, tri, halena khanati yaþ . (halasyàyamiti và + hala + %<halasãràt ñhak .>% 4 . 3 . 124 . iti ñhak .) halasya voóhà . halasambandhã . tatparyàyaþ . sairikaþ 2 . ityamaraþ . 2 . 9 . 64 .. (yathà, vakroktipa¤cà÷ikàyàm . 2 .
     %<tvaü hàlàhalabhçtkaroùi manaso mårchàü mamàliïgito hàlàü naiva bibharmi naiva ca halaü mugdhe ! kathaü hàlikaþ .
     satyaü hàlikataiva te samucità ÷aktasya govàhane vakroktyeti jito himàdrisutayà smero haraþ pàtu vaþ ..>%)

#<hàlinã>#, strã, sthålapallã . iti hemacandraþ ..

#<hàlã>#, strã, kaniùñhà ÷yàlikà . iti hemacandraþ ..

#<hàluþ>#, puü, (halyate'neneti . hala + uõ . ityuõàdivçttau ujjvalaþ . 1 . 1 .) dantaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<hàvaþ>#, puü, (hve + gha¤ .) àhvànam . iti jañàdharaþ .. strãõàü ÷çïgàrabhàvajàþ kriyàþ . yathà,
     %<strãõàü vilàsavivvokavibhramà lalitaü tathà .
     helà lãletyamã hàvàþ kriyàþ ÷çïgàrabhàvajàþ ..>% ityamaraþ . 1 . 7 . 31 .. strãõàü vilàsàdayaþ ÷çïgàrabhàvajàþ kriyàþ hàva÷abdenocyante . kriyàþ ceùñàþ . ÷çïgàrabhàvo ratiþ tatra jàtàþ ÷çïgàrabhàvajàþ . håyante ràgiõo'tra hàvaþ huli home'dane àdhàre gha¤ . håyante ràginaþ kàmàgnàvaneneti karaõe và gha¤ . yaduktam .
     %<yuvàno'nena håyante nàrãbhirmadanànale .
     ato nirucyate hàvaste vilàsàdayo matàþ ..>% iti . hà kaùñaü vayati ÷oùayatãti vai ÷oùe ityasmàt óe và . yadàha bharataþ .
     %<alaïkàrà÷ca nàñyaj¤airj¤eyà bhàvarasà÷rayàþ .
     yauvaneùvadhikaþ strãõàü vikàrà vaktragàtrajàþ ..>% tathà .
     %<lãlà vilàso vicchittirvibhramaþ kilaki¤citam .
     moññàyitaü kuññamitaü vivvoko lalitaü tathà .
     vikçta¤ceti mantavyà da÷a strãõàü svabhàvajàþ ..>% ityamarabharatau .. * .. tallakùaõaü yathà --
     %<grãvàrecakasaüyukto bhrånetràdivikà÷akçt .
     bhàvàdãùatprakà÷o yaþ sa hàva iti kathyate ..>% ityujjvalanãlamaõiþ ..

#<hàsaþ>#, puü, (hasa + gha¤ .) hàsyam . ityamaraþ . 1 . 7 . 19 .. (yathà, raghuþ . 12 . 36 .
     %<saürambhaü maithilãhàsaþ kùaõasaumyàü ninàyatàm .
     nivàtastimitàü velàü candrodaya ivodadheþ ..>%) vikà÷aþ . yathà, bhaññiþ . 2 . 3 .
     %<vimbàgataistãravanaiþ samçddhiü nijàü vilokyàpahçtàü payobhiþ .
     kålàni sàmarùatayeva tenuþ sarojalakùmãü sthalapadmahàsaiþ ..>%)

#<hàsàþ>#, [s] puü, (jahàti ÷ãtakiraõamiti . hà + %<vahihàdhà¤bhya÷chandasi .>% uõàø 4 . 220 . iti asun . tasya suñ ca .) candraþ . vaidika÷abdo'yam ..

#<hàsikà>#, strã, hàsyam . iti hemacandraþ ..

#<hàstikaü>#, klã, (hastinàü samåhaþ . hastin + %<acittahastidhenoùñhak .>% 4 . 2 . 47 . iti ñhak .) hastisamåhaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 36 .. (yathà, mahàbhàrate . 9 . 49 . 10 .
     %<datvà ca dànaü vividhaü nànàratnasamanvitam .
     sagohàstikadàsãkaü sàjàvi gatavàn vanam ..>% hastinà caratãti . %<carati .>% 4 . 4 . 8 . iti ñhak .) hastyàrohe, tri ..

#<hàstinaü># klã, (hastinà nçpeõa nirvçttamiti . hastin + aõ .) hastinàpuram . iti trikàõóa÷eùaþ . (hastã pramàõamasya . hastin + %<puruùahastibhyàmaõ ca .>% 5 . 2 . 38 . iti aõ .) gajaparimàõe hastahastisambandhini ca tri ..

#<hàstinapuraü>#, klã, (hàstinaü puram .) hastinàpuram . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 9 . 35 . 6 .
     %<sa gatvà hàstinaparaü dhçtaràùñraü sametya ca .
     uktavàn vacanaü tathyaü hita¤caiva vi÷eùataþ ..>%)

#<hàsyaü>#, klã, (hasa + õyat .) rasavi÷eùaþ . sa ca kautukodbhavam . tatparyàyaþ . hàsaþ 2 hasaþ 3 . ityamaraþ . 1 . 1 . 19 .. hasanam 4 ghargharaþ 5 hàsikà 6 . iti hemacandraþ .. * .. atha hàsaþ .
     %<vikçtàkàravàgve÷aceùñàdeþ kutukàd bhavet .
     hàsyà hàsaþ sthàyibhàvaþ ÷vetaþ pramathadaivataþ ..
     vikçtàkàravàkceùñaü yadàlokya hasej janaþ .
     tadatràlambanaü pràhuþ tacceùñoddãpanaü matam ..
     anubhàvo'kùisaïkocavadanasmeratàdikaþ ! nidràlasyàvahitthàdyà atra syurvyabhicàriõaþ ..
     jyeùñhànàü smitahasite madhyànàü vihasitàvahasite ca .
     nãcànàmapahasitaü tathàtihasita¤ca ùaóbhedàþ ..
     ãùadvikàsi kathanaü smitaü syàt syanditàdharam .
     ki¤cillakùyadvijaü tatra hasitaü kathitaü budhaiþ ..
     madhurasvaraü vihasitaü sàüsa÷iraþ kampamavahasitam .
     apahasitaü sàsràkùavikùiptàïgaü bhavatyatihasitam ..>% yathà mama .
     %<gurorgiraþ pa¤ca dinànyadhãtya vedànta÷àstràõi dinadvaya¤ca .
     amã samàghràya ca tarkapàdàn samàgatàþ kukkuñami÷rapàdàþ ..>% asya nàñakamelakaprabhçtiùu paripoùo draùñavyaþ . atra ca .
     %<yasya hàsaþ sa cet kvàpi sàkùànnaiva nibadhyate .
     tathàpyeùa vibhàvàdisàmarthyàdupalabhyate ..
     abhedena vibhàvàdi sàvàraõyàt pratãyate .
     sàmàjikaistatã hàsyaraso'yamanubhåyate ..>% evamanyeùvapi raseùu draùñavyam . iti sàhityadarpaõe 3 paricchedaþ .. * .. tasya ÷ubhà÷ubhalakùaõaü yathà --
     %<akampaü hasitaü ÷reùñhaü mãlitàkùamaghàpaham .
     asakçddhasitaü duùyet tat sonmàdasya naikadhà ..>% iti gàruóe . 65 . 35 adhyàyaþ .. (hàsayogye, tri . yathà raghuþ . 2 . 43 . saüruddhaceùñasya mçgendra ! kàmaü hàsyaü vacastadyadahaü vivakùuþ ..)

#<hàhalaü>#, klã, halàhalaviùam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<hàhàþ>#, [s] puü, devagandharvavi÷eùaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<hàhàþ>#, puü, devagandharvavi÷eùaþ . yathà --
     %<hàhà håhå÷caivamàdyà gandharvàstridivaukasàm ..>% ityamaraþ . 1 . 1 . 55 .. devatànàü hàhàhåhåvi÷vàvasutumburucitrarathaprabhçtayo gandharva÷abdavàcyàþ . upàsyopàsakalakùaõasambandhaþ . avyutpanno'yaü hàhà÷abdaþ . hàhati ÷abdaü jahatãti tràsusiti hàko vic ityevaü vyutpanne tu ÷asàdyaci dhoràlopo'cyaghàvityàlopaþ sàt . asi pratyaye hàhaþ÷abda÷ca sànto'pi . gandharvo hàhasi prokto gandharvo gàyane'pi ca . iti sàhasàïkaþ . gandharva pãtihàhasoriti vàcaspatiþ . hàhà÷abdo'pi dç÷yate . haüho hàhà håhå ca dvau vçùaõa÷caiva tumbururiti vyàóiprabhçtayaþ . iti bharataþ .. * .. vismaya÷abde ÷oka÷abde ca vya . yathà --
     %<tato hàhà kçtaü sarvaü daityasainyaü nanà÷a tat ..
     praharùa¤ca paraü jagmuþ sakalà devatàgaõàþ ..>% iti màrkaõóeyapuràõe devãmàhàtmye . 3 . 40 ..

#<hàhàkàraþ>#, puü, (hàhà ityavyakta÷abdasya kàraþ karaõam .) yuddhakalaravaþ . iti kecit .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 19 . 16 .
     %<hàhàkàraþ samabhavattatra sahasra÷aþ .
     anyonyaü chindatàü ÷astrairàditye lohitàyati ..>% ÷okadhvaniþ . yathà --
     %<udvaho vikaño vàyuþ karàlo vàtyayànvitaþ .
     de÷avçkùalatànà¤ca hàhàkàràya kalpate ..>% iti jyotiùe vàyuphalam ..

#<hàhàlaü>#, klã, viùam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<hi>#, na vardhane . gatau iti kavikalpadrumaþ . (bhvàøparaø-sakaø-aniñ .) gatiriha antarbhåta¤yarthatvàt gatipreraõam . na, prahiõu svasånumiti bhaññiþ . vardhane viralaprayogaþ . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 5,534a]>@
#<hi>#, vya, hetuþ . (yathà, ÷àkuntale . 1 aïke .
     %<a÷aüsayaü kùattraparigrahakùamà yadàryamasyàmabhilàùi me manaþ .
     satàü hi sandehapadeùu vastuùu pramàõamantaþkaraõapravçttayaþ ..>%) avadhàraõam . ityamaraþ . 3 . 4 . 256 ; 3 . 4 . 5 .. pàdapåraõam . vi÷eùaþ . pra÷naþ . (yathà, ràmàyaõe . 2 . 64 . 30 .
     %<nàbhivàdayase màdya na ca màmabhibhàùase .
     ki¤ca ÷eùe tu bhåmau tvaü vatsa ! kiü kupito hyasi ..>%) hetvapade÷aþ . sambhramaþ . asåyà . iti medinã .. ÷okaþ iti ÷abdaratnàvalã ..

#<hiüsakaþ>#, puü, (hinasti tacchãlaþ . hiüsa + õvul .) hiüsrapa÷uþ . atharvavidbràhmaõaþ . ÷atruþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<hiüsakaþ>#, tri, (hiüsa + õvul .) hiüsàkartà . tatpraryàyaþ . ghàtukaþ 2 hiüsraþ 3 ÷aràruþ 4 hantà 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. sa càùñavidhaþ . yathà --
     %<bhoktànumantà saüskartà krayivikrayihiüsakàþ .
     upahartà ghàtayità hiüsakà÷càùñadhàdhamàþ ..>% iti kà÷ãkhaõóam .. * .. sàdhvãbhàryàdihiüsane doùo yathà --
     %<bhàryàü priyasakhãü yastu sàdhvãü hiüsati nirghçõaþ .
     na te'mçtaü pràpnuvanti hiüsakà duùñayonijàþ ..>% iti vàràhe bràhmaõadãkùàsåtranàmàdhyàyaþ .. * .. ÷araõàgatàdihiüsakasya avyavahàryatvaü yathà --
     %<÷araõàgatabàlastrãhiüsakàn saüvasenna tu .
     cãrõavratànapi sadà kçtaghnasahitànimàn ..>% iti pràya÷cittatattvadhçtayàj¤avalkyavacanam ..

#<hiüsà>#, strã, (hiüsanamiti . hiüsa + aþ . ñàp .) ghàtaþ . iti medinã .. cauryàdikarma . yathà . hiüsà cauryàdikarma ca . ityamaraþ . 3 . 3 . 218 .. caurasya karma cauryaü àdinà bandhanatàóanavçttinà÷atràsàdi ca cakàràdvadho'pi hiüsà . iti taññãkàyàü bharataþ .. * .. hiüsite pratihiüsàyàü doùàbhàvo yathà --
     %<kçte pratikçtaü kuryàt hiüsite pratihiüsitam .
     na tatra doùaü pa÷yàmi duùñe doùaü samàcaret ..>% iti gàruóe . 115 . 47 .. viùõubhaktànàü bràhmaõàdãnà¤ca hiüsàkarturacirànnà÷o yathà --
     %<duùñà yadà me bhaktànàü bràhmaõànàü gavàmapi .
     kratånàü devatànà¤ca hiüsàü kurvanti ni÷citam .
     tadàcirante na÷yanti yathà vahnau tçõàni ca ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe . 6 . 61-62 .. pa÷uhisàniùedho bali÷abde draùñavyaþ .. * .. atha vedhahiüsàvicàraþ . mà hiüsyàt sarvà bhåtàni ityatra marva÷abdasya vyàpakàrthaparatayà etadvidhimanullaïghya . vàyavyaü ÷vetamàlameta . ityàdividhervipayàpràpteragatyà vaidhàtiriktaviùayatvam . sarvàþ sarvàõi chandasi vetyanena tat padaü siddham . yadapi nànàdar÷anañãkàkçdbhirvàcaspatimi÷raistattvakaumudyàü abhihitam . na ca mà hiüsyàt sarvà bhåtàni iti sàmànya÷àstraü vi÷eùa÷àstreõàgnãsomãyaüpa÷umàlabhet ityanena bàdhyeta iti vàcyaüvirodhàbhàvàt virodhe hi balãvasà dubbalaü vàdhyate . na càsti virodhaþ bhinnaviùayatvàt . tathà hi mà hiüsyàditi niùedhena hiüsàyà anarthahetubhàvo j¤àpyatena punarakratvarthamapi . na cànarthahetutvakratåpakàrakatvayoþ ka÷cidasti virodhaþ . hiüsà hi puruùasya doùamàvakùyati krato÷ca upakariùyatãtyantena . tadapi sàükhyanaye . mãmàüsakamate tu virodha eva . tathà hi . gurunaye na khalu sarvabhåtahiüsàbhàvaviùayakaü kàryaü iti niùedhavidhyarthasya vàghaü vinà agnãsomãyapa÷vàlambhanaviùayakaü kàryaü iti bhàvavidhyartha upapadyate . bhaññanaye tu aïge yathà tathàstu . na ca mukhyapa÷uyàge puruùàrthe pa÷uhiüsanasyàrthasàdhanatvamanarthasàdhanatva¤copapadyate virodhàt vastutastu aïge'pi virodho'styeva kuto vidhereùa svabhàvo yaþ svaviùayasya sàkùàt paramparayà và puruùàrthasàdhanatvamavagamayati anyathà aïgànàü pradhànopakàrakatvamapi nàïgãkriyate . arthasàdhanatvaü balavadaniùñànanubandhãùñasàdhanatvam . anarthasàdhanatvaü valavadaniùñàsàdhanatvam . na cànayorekatra samàve÷a iti . ataevoktaü tasmàt yaj¤e vadho'vadha iti . nanvevaü ÷yenenàbhicaran yajeta ityatra ÷yenasya ÷atruvadharåpeùñasàdhanatvamavagataü abhicàro målakarma ceti manunà upapàtakagaõanamadhye pàñhàt aniùñasàdhanatvamavagataü tadetat kathamupapadyatàmiti cenmaivam . àtatàyinamayàntaü hanyàdevàvicàrayan ityekavàkyatayà àtatàyisthale iùñasàdhanatvam . anàtatàyisthale tåpapàtakatvena balavadaniùñasàdhanatvam . ityavirodha iti . gurucaraõà apyevam . iti tithyàditattvam .. * .. bràhmaõasya hiüsàniùedho yathà --
     %<hiüsà caiva na kartavyà vaidhahiüsà tu ràjasã .
     bràhmaõaiþ sà na kartavyà yataste sàtvikà matàþ ..>% iti ÷ràddhavivekañãkàyàü govindànandadhçtabçhanmanuvacanam ..

#<hiüsàkarma>#, [n] klã, (hiüsàpradhànaü karma .) atharvavedoktamantrayantràdiniùpàditamàraõoccàñanàdi . tatparyàyaþ . abhicàraþ 2 . ityamaraþ . 3 . 2 . 19 ..

#<hiüsàruþ>#, puü, (hinastãti . hiüsa + àruþ .) vyàghraþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<hiüsàluþ>#, tri, vadha÷ãlaþ . ghàtukaþ . hisadhàtoràlupratyayena niùpannaþ ..

#<hiüsàlukaþ>#, puü, (hiüsàlu + svàrthe saüj¤àyàü và kan .) hiüsà÷ãlakukka raþ . yathà --
     %<hiüsàlukaþ khàdukaþ ÷và yogito'larka iùyate .>% iti hàràvalã .. hanana÷ãle, tri ..

#<hiüsitaþ>#, tri, (hiüsa + ktaþ .) hiüsàpràptaþ . yathà --
     %<yastu bhàgavatàn dçùñvà bhåtvà bhàgavataþ ÷uciþ .
     abhyutthànaü na kurvota ahaü tenàpi hiüsitaþ ..
     yastu kanyàü pità dattvà na prayacchati tàü punaþ .
     aùñã pitçgaõàstena hiüsità nàtra saü÷ayaþ ..>% iti vàràhe bràhmaõadàkùàsåtranàmàdhyàyaþ ..

#<hiüsãraþ>#, puü, (hinastãti . hinsa + %<hiüserãranãracau .>% uõàø 5 . 18 . iti ãran .) vyàghraþ . khale, tri . iti uõàdivçttiþ ..

#<hiüsraþ>#, tri, (hinastãti . hiüsa + %<namikampãti .>% 3 . 2 . 167 . iti raþ .) hiüsà÷ãlaþ . tatparyàyaþ . ÷aràruþ 2 ghàtukaþ 3 . ityamaraþ . 3 . 1 . 28 .. hiüsakaþ 4 hantà 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷àrvaraþ 6 . iti jañàdharaþ .. * .. hiüsràõàü hiüsane doùàbhàvo yathà --
     %<kçpà kàryà satàü ÷a÷vadahiüsreùu ca jantuùu .
     hiüsàyàü na hi doùa÷ca hiüsràõà¤ca vraje÷vara ! ..>% iti brahmavaivarte ÷rãkçùõajanmakhaõóe 85 adhyàyaþ .

#<hiüsraþ>#, puü, (hinastãti . hiüsa + raþ .) ghàraþ . bhãmasenaþ . haraþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<hiüsrakaþ>#, puü, (hiüsra eva . kan .) hiüsrapa÷uþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<hiüsrapa÷uþ>#, puü, (hiüsraþ) pa÷uþ .) hiüsakajantuþ . tatparyàyaþ . vyàóaþ 2 hiüsrakaþ 3 hiüsakaþ 4 ÷iviþ 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. ÷vàpadaþ 6 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<hiüsrà>#, strã, (hinastãti . hiüsa + raþ . ñàp .) elàvalã . kàkàdanã . màüsã . jañàmàüsã . iti medinãkarahemacandrau .. gaveóukà . gavedhukà . nàóã . ÷irà . iti ÷abdacandrikà ..

#<hikka>#, ¤a kåje . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøubhaø-akaø-señ .) kopadhaþ . ¤a, hikkati hikkate . kåjo'vyakta÷abdaþ . hikvàyàmevàyamiti bhaññamallaþ . hikvati lokaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<hikka>#, ka ïa hiüse . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøàtmaø-sakaø-señ .) kopadhaþ . ka ïa, hikkayate . iti durgàdàsaþ ..

#<hikkà>#, strã, (hikka kåje + guro÷cetyaþ . ñàp . yadvà, hikkyate'nayeti . hikka + karaõe gha¤ .) rogopasargavi÷eùaþ . hiückã iti bhàùà . ityamaraþ . 3 . 5 . 8 .. heükañã iti khyàto vyàdhivi÷eùaþ . hikvati kåjatyanayà hikkà . hikka ¤a kåje semaktàt saroriti aþ . hikkayate hinastãti và . hikva ka ïa hiüse pacàhityàdan . higiti kçtvà kàyati ÷abdàyate iti và hikkà kai ÷abde hanajanàditi óaþ . iti bharataþ .. * .. atha hikkàroganidànam . dhanvantariruvàca .
     %<hikkàroganidàna¤ca vakùye su÷ruta ! tacchçõu .
     ÷vàsaikahetupràgråpasaükhyàprakçtisaü÷rayà .
     hikkà bhaktodbhavà kùudrà yamalà mahatãti ca .
     gambhãrà ca maruttatra tvarayà bhuktisevitaiþ ..
     råkùatãkùõakharà÷àntairannapànairapãóitaþ .
     karoti hikkàmarujàü manda÷abdàü kùudhànugàm ..
     samaü matsyànnapànena yà pràyàti ca sànnajà .
     àyàsàt pavanaþ kruddhaþ kùudràü hikkàü pravartayet ..
     jatrumålapravisçtàmalpavegayutà¤ca sà .
     vçddhimàyàsato yàti bhuktamàtre ca màrdavam ..
     cireõa yamalairvegairàhàre'pyanuvartate .
     pariõàmamukhe vçddhiü pariõàme ca gacchati ..
     kampayantã ÷iro grãvàmàdhmàtasyàtitçpyataþ .
     pralàpacchardyatãsàranetraviplutajçmbhità ..
     yamalàveginã hikvà pariõàmavatã ca sà .
     dhvastabhrå÷aïkhayugmasya ÷rutiviplutacakùuùaþ ..
     stambhayantã tanuü vàcaü smçtiü saüj¤à¤ca mu¤catã .
     tudantã màrgamanyasya kurvatã marmaghaññanam ..
     pçùñhato namanaü sàrya mahàhikkà pravartate .
     mahàmålà mahà÷abdà mahàvegà mahàbalà ..
     pakkà÷ayàdho nàbhervà pårbavat sà pravartate .
     tadråpà sà mahat kuryàjjçmbhamaïgaprasàraõam ..
     gambhãreõa ninàdena gambhãràü tu susàdhayet .
     àdye dve varjayedantye sarvaliïgà¤ca veginãm ..
     sarvasya sa¤citàmasya sthavirasya vyavàyinaþ .
     vyàdhibhiþ kùãõadehasya bhaktacchedakç÷asya ca ..
     sarve'pi rogà nà÷àya matvaivaü ÷ãghrakàriõaþ .
     hikkà÷vàsau tathà tau hi mçtyukàle kçtàlayau ..>% iti gàruóe 155 adhyàyaþ .. * .. tadauùadhaü yathà --
     %<kulatthaþ ÷vàsahikkànut kaphagulmànilàpahaþ ..
     tridoùaghnaü madhu proktaü vàtala¤ca prakãrtitam .
     hikkà÷vàsakçmicchardimehatçùõàviùàpaham ..>% iti ca gàruóe . 173 . 6 ; 50 adhyàyaþ ..
     %<tathà hikkàü haret pãtà sauvarcalayutà murà ..>% ityapi gàruóe 190 adhyàyaþ .. * .. anyacca . atha hikkàdhikàraþ . tatra hikkàyà viprakçùñanidànamàha .
     %<vidàhiguruviùñambhiråkùàtiùyandibhojanaiþ .
     ÷ãtapànà÷anasthànarajodhåmaistathànilaiþ ..
     vyàyàmakarmabhàràdhvavegàghàtàpatarpaõaiþ .
     hikkà÷vàsa÷ca kàsa÷ca néõàü samupajàyate ..>% apatarpaõamana÷àdi .. * .. sampràptimàha .
     %<vàyu kaphenànugataþ pa¤cahikkàü karoti hi .
     annajàü yamalàü kùudràü gambhãràü mahatãü tathà ..>% sàmànyalakùaõamàha .
     %<muhurmuhurvàyurudeti sasvano yakçtplihàntràõi mukhàdivàkùipan .
     sa doùavànà÷u hinastyasån yatastatastu hikketyabhidhãyate budhaiþ ..>% vàyuratra sodànaþ pràõo boddhavyaþ . udeti årdhvaü yàti . sasvano higiti ÷abdavàn . årdhvagamanaü vi÷inaùñi yakçdityàdi . plihan÷abdo'pyasti dãrghatvavikalpàt . mukhàditi lyablope pa¤camã . tena yakçtplãhàntràõi mukhamànãya àkùipan niþsàrayannivetyarthaþ . sa vàyuþ . doùavàn doùo'tra kaphaþ tadvàn . vàyuþ kaphenànugataþ iti saüpràpteþ . hinastãti hikkà pçùodaràditvàt råpasiddhiþ . higiti kàyati ÷abdaü karotãti và .. * .. pårbaråpamàha .
     %<kaõñhorasorgurutva¤ca vadanasya kaùàyatà .
     hikkànàü pårbaråpàõi kukùeràñopa eva ca ..>% vadanasya kaùàyatà vàtàt . na tu kaphàt màdhuryaü vyàdhiprabhàvàt .. * .. annajàyà lakùaõamàha .
     %<pànànnairatisaüyuktaiþ sahasà pãóito'nilaþ .
     hikkàyatyårdhvago bhåtvà tàü vidyàdannajàü bhiùak ..>% anilaþ pràõo vàyuþ .. * .. yamalàliïgamàha .
     %<cireõa yamalairvegairyà hikkà saüpravartate .
     kampayantã ÷irogrãvaü yamalàü tàü vinirdi÷et ..>% kùudràmàha .
     %<vikçùñakàlairyà vegairmandaiþ samabhivartate .
     kùudrikà nàma sà hikkà jatrumålàt pradhàvati ..>% vikçùñakàlaiþ cireõa . jatru kakùorasoþ sandhiþ .. gambhãràmàha .
     %<nàbhipravçttà yà hikkà ghorà gambhãranàdinã .
     anekopadravavatã gambhãrà nàma sà smçtà ..>% anekopadravavatã tçùõàjjvaràdiyuktà .. * .. mahatãmàha .
     %<marmàõyàpãóayantãva satataü yà pravartate .
     mahàhikketi sà j¤eyà sarvagàtraprakampanã ..>% marmàõi vastihçdaya÷iraþprabhçtãni .. * .. asàdhyatvamàha .
     %<àyamyate hikkate yasya deho dçùñi÷cordhvaü bhràmyate nityameva .
     kùãõo'nnadviñ kùauti ya÷càtimàtraü tau dvau càntyau varjayedvikkamànau ..>% àyamyate vistàryata iva . tau dvàviti àyamyata ityàdinà mityamevetyantenaiko hikkamànaþ . kùãõa ityàdinàtimàtramityantenàparaþ . tau dvau . antyau ca gambhãrayà mahatyà ca hikka mànau varjayet . apara¤ca .
     %<atisa¤citadoùasya bhaktacchedakç÷asya ca .
     vyàdhibhiþ kùãõadehasya vçddhasyàtivyavàyinaþ ..
     àyàsàcca samutpannà hikkà hantyà÷u jãvitam .
     yamikà ca pralàpàrtimohatçùõàsasanvità ..>% sàdhyatvamàha .
     %<akùãõa÷càpyadãna÷ca sthiradhàtvindriya÷ca yaþ tasya sàdhayituü ÷akyà yamikà hantyato'nyathà .. * .. * ..>% atha hikkàyà÷cikitsà .
     %<yatki¤cit kaphavàtaghnamuùõaü vàtànulomanam .
     bheùajaü pànamannaü và hikvà÷vàseùu taddhitam ..
     hikkà÷vàmàntare pårbaü tailàkte sveda ucyate .
     årdhvàdhaþ ÷odhanaü ÷akte durbale ÷amanaü matam ..
     pràõàvarodhatarjanavismàpana÷ãtavàripariùekaiþ .
     citraiþ kathàprayogaiþ ÷amayeddhikkàü mano'bhighàtai÷ca ..
     hikkàrtasya paya÷chàgaü hitaü nàgarasàdhitam .
     madhu sauvarcalopetaü màtuluïgarasaü pibet ..
     madhukaü maghusaüyuktaü pippalã ÷arkarànvità .
     nàgaraü guóasaüyuktaü hikkàghnaü làvaõatrayam ..
     kçùõàmalaka÷uõóãnàü cårõaü madhu sitàyutam .
     muhurmuhuþ prayoktavyaü hikkà÷vàseùu taddhitam ..
     cårõaü kaõàgairikayoþ sakùaudraü càvalehayet ..
     prabàla÷aïkhatriphalàcårõaü madhughçtaplutam .
     pippalã gairika¤ceti leho hikkànivàraõaþ ..
     naipàlyà goviùàõàdvà kuùñhàt sarjarasasya và .
     dhåpaü ku÷asya và sàjyaü pibeddhikkopa÷àntaye ..>% naipàlã manaþ÷ilà .
     %<nirdhåmàïgàraniþkùiptahiïgumàùaü balodbhavaþ .
     hikkàpa¤càpi hantyà÷u dhåmaþ pãto na saü÷ayaþ ..
     hareõånàü kaõànà¤ca kvàtho hiïgusamanvitaþ .
     hikkàpra÷amanaþ ÷reùñho dhanvantarivaco yathà ..
     candra÷årasya vãjàni kùipedaùñaguõe jale .
     yadà mçdåni gçhõãyàttato vàsasi gàlayet ..
     hikkàtivegavikalastajjalaü palamàtrayà .
     pibet punaþ puna÷càpi hikkàva÷yaü pra÷àmyati ..>% candra÷årarasaþ .. * .. iti hikvàdhikàraþ . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<hiïkàraþ>#, puü, (hiü ityavyakta÷abdaü karotãti . kç + aõ .) vyàghraþ . iti kecit .. (hiü ityasya kàraþ . karaõam . yathà, vàjasaneyasaühitàyàm . 22 . 7 .
     %<hiïkàràya svàhà hiïkçtàya svàheti ..>%)

#<hiïgu>#, klã, målavi÷eùaniryàsaþ . sa tu pàrasyakhoràsànamålatànàdide÷e bhavati . hiü iti bhàùà . tatparyàyaþ . sahasravedhi 2 jatukam 3 vàhlokam 4 ràmañham 5 . ityamaraþ . 29 . 40 .. vàhlikam 6 ràmañham 7 . iti bharataþ .. jantughnam 8 . iti ratnamàlà .. piõyàkam 9 vàhlã 10 sahasravedhã 11 gçhiõo 12 madhurà 13 såpadhåpanam 14 jatu 15 . iti ÷abdaratnàvalo .. ke÷aram 16 . iti jañàdharaþ .. ugragandham 17 bhåtàri 18 jantunà÷anam 19 såpàïgam 20 rakùoghnam 21 ugravãryam 22 agåóhagandham 23 jaraõam 24 bhedanam 25 dãptam 26 . asya guõàþ . hçdyatvam . kañatvam . uùõatvam . kçmivàtakaphavibandhàdhmàna÷ålagulmanà÷itvam . cakùuùyatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca ..
     %<hiïgåùõaü pàcanaü rucyaü tãkùõaü vàtavalàsahçt .
     rase pàke ca kañukaü snigdha¤ca vahnidãpanam .
     ÷ålagulmodarànàhakçmighnaü pittavardhanam ..>% iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. anyacca .
     %<hiïgu tãkùõaü kañurasaü ÷ålàjãrõavibandhanut .
     laghåùõaü pàcanaü snigdhaü dãpanaü kaphavàtajit ..>% iti ràjavallabhaþ .. vaü÷apatrã . iti bhàvaprakà÷aþ .. (kàkàdanã . tadarthe paryàyo yathà --
     %<hiïgu kàkàdanã matà .>% iti gàruóe 208 adhyàye .. kvacidràmañhàrthe, puü . tatparyàyo yathà --
     %<ràmañhaü hiïgurucyate ..>% iti ca tatraiva 208 adhyàye ..)

#<hiïgunàóikà>#, strã, (hiïgunaþ nàóiriva nàóiryasyàþ . kap .) nàóãhiïga . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<hiïguniryàsaþ>#, puü, (hiïguna iva niryàso'sya .) nimbavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 62 .. (paryàyo yathà --
     %<nimbaþ syàt picumarda÷ca picumada÷ca tiktakaþ .
     ariùñaþ pàribhadra÷ca hiïguniryàsa ityapi ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) hiïgurasaþ . iti medinã ..

#<hiïgupatraþ>#, puü, (hiïguna iva patramasya .) iïgudãvçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (vivaraõamasye ïgudã÷abde j¤àtavyam ..)

#<hiïgupatrã>#, strã, hiïgunaþ patram . hiïgupatramiva patramasyàþ . ityamarañãkàyàü bharataþ .. tatparyàyaþ . kàravã 2 pçthulà 3 pçthuþ 4 bàùpãkà 5 kavarã 6 pçthvã 7 tvakpatrã 8 karvarã 9 . iti jañàdharaþ .. pçthvãkà 10 vàùpikà 11 vàùpakà 12 vàùpà 13 patrã 14 . iti ÷abdaratnàvalã .. dãrghikà 15 tajvã 16 dàrupatrã 17 vilvã 18 vàùpã 19 . asyà guõàþ . kañutvam . tãkùõatvam . tiktatvam . uùõatvam . kaphavàtàmakçmiharatvam . rucyatvam pathyatvam . dãpanatvam . pàcanatva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<hiïgupatrã bhavedrucyà tãkùõoùõà pàcanã kañuþ .
     hçdvastirugvibandhàr÷aþ÷leùmagulmànilàpahà ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<hiïguparõã>#, strã, (hiïguna iva parõamasyàþ . ïãù .) vaü÷apatrã . iti ratnamàlà ..

#<hiïgulaþ>#, puü, klã, (hiïgu tadvarõaü làtãti . là + kaþ .) ràgadraùyavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . hiïguluþ 2 . ityamarabharatau . 3 . 5 . 20 .. hiïgulam 3 raktam 4 markaña÷ãrùam 5 daradaþ 6 rasaþ 7 . iti ratnamàlà .. haüsapàdam 8 kuruvindaþ 9 . iti hemacandraþ .. hiïguliþ 10 raktapàradaþ 11 . iti jañàdharaþ .. varvaram 12 suraïgam 13 suparam 14 ra¤janam 15 daradam 16 mleccham 17 citràïgam 18 cårõapàradam 19 carmàrakam 20 maõiràgam 21 rasodbhavam 22 ra¤jakam 23 rasagarbham 24 . asya guõàþ . madhuratvam . tiktatvam . uùõatvam . vàtakaphatridoùadvandvadoùajvaranà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. * .. api ca . atha hiïgulasya nàmàni lakùaõàni guõà÷ca .
     %<hiïgulaü daradaü mlecchaü vitràsa cårõapàradam .
     daradastrividhaþ prokta÷carmàraþ ÷ukratuõóakaþ .
     haüsapàdastçtãyaþ syàdguõavànuttarottaraþ ..
     carmàraþ ÷uklavarõaþ syàt sapãtaþ ÷ukatuõóakaþ .
     javàkusumasaïkà÷o haüsapàdo mahottamaþ ..
     tiktaü kaùàyaü kañu hiïgulaü syànnetràmayaghnaü kaphapittahàri .
     hçllàsakuùñhajvarakàmalàü÷ca plãhàmavàtau ca garaü nihanti ..
     årdhvapàtanayuktyà tu óamaruyantrapàcitam .
     hiïgulaü tasya såtaü tu ÷uddhameva na ÷odhayet ..>% iti .. * .. tatra hiïgulasya ÷odhanavidhiþ .
     %<meùãkùãreõa daradamamlavargai÷ca bhàvitam .
     saptavàràn prayatnena ÷uddhimàyàti ni÷citam ..>% evaü ÷odhitasya hiïgulasya guõàþ . %<tiktaü kaùàyaü kañu hiïgulaü syànnetràmayaghnaü kaphapittahàri . hçllàsakuùñhajvarakàmalàü÷ca plãhàmavàtau ca paraü nihanti ..>% iti .. * .. (paryàyaþ ÷odhanaprakàràntara¤ca yathà --
     %<hiïgale hiïguluryàti daradaþ ÷ukatuõóakaþ .
     rasagandhakasambhåto hiïgulo daityaraktakaþ ..
     amlavarõadravaiþ piùñvà darado màhiùeõa ca .
     dugdhena saptadhà piùñaþ ÷uùkãbhåto vi÷udhyati ..>% tathàca prakàràntaram .
     %<àdrakairlakucadràvaiþ saptadhà bhàvito yadi .
     hiïgulaþ ÷uddhatàü yàti nirdoùo jàyate khalu ..
     vimbyàbhaü hiïgulaü divyaü rasagandhakasambhavam ..
     mehakuùñhaharaü rucyaü balyaü medhàgnivardhanam ..>% iti hiïgula÷uddhiþ .. * .. iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe jàraõamaraõàdhikàre .) atha hiïgulàdrasàkarùaõàvidhiþ .
     %<nimbarasairnimbapatrarasairvà yàmamàtrakam .
     ghçùñvà daradamårdhaü tu pàtayet såtayuktivat ..
     tatrordhvapiñharãlagnaü gçhõãyàdramamuttamam .
     ÷uddhameva hi tat såtaü sarvakarmasu yojayet ..>% iti ca bhàvaprakà÷aþ ..

#<hiïgulà>#, strã, de÷avi÷eùaþ . yathà --
     %<brahmarandhraü hiïgulàyàü bhairavo bhãmalocanaþ .
     koññarã sà mahàmàyà triguõà yà digambarã ..>% iti tantracåóàmaõau pãñhamàlà .. * .. anyacca .
     %<kanyà cotsvedasaüjàtà sàsçgvililihe'dbhutà .
     tatastàmàha bàlàrkaprabhàü bhairavamårtimàn ..
     ÷aïkaro varado loka÷reyàrthàya vaco mahat .
     tvàü påjayiùyanti surà çùayaþ pitarastathà ..
     yakùavidyàdharà÷caiva mànavà÷ca ÷ubhaïkari ! .
     tvàü stoùyanti sadà devi balipuùpàtkaraiþ karaiþ ..
     carciketi ÷ubhaü nàma yasmàdrudhiracarcità ..
     ityevamuktà varadena carcikà bhåtànuyàtà haricarmavàsinã .
     mahãü samantàdvicacàra sundarã sthalaü gatà haiïgulamàdyamuttamam ..>% iti vàmanapuràõe 67 adhyàyaþ ..

#<hiïguliþ>#, puü, (hiïgu iva varõaü làtãti . là + kiþ .) hiïgulaþ . iti jañàdharaþ ..

#<hiïgulikà>#, strã, (hiïgula iva varõo'syà astãti . hiïgula + ñhan .) kaõñakàrã . iti ÷abdacandrikà .. (kaõñakàrã÷abde'syà viùayo j¤àtavyaþ ..)

#<hiïgulã>#, strã, vàrtàkã . ityamaraþ . 2 . 4 . 114 .. vçhatã . iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<hiïguluþ>#, puü, klã, hiïgulaþ . ityamaraþ . 3 . 5 . 20 .. (paryàyo'sya yathà --
     %<hiïgule hiïguluryàti daradaþ ÷ukatuõóakaþ .
     rasagandhakasambhåto hiïgulo daityaraktakaþ ..>% iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe jàraõamàraõàdhikàre ..)

#<hiïgu÷iràñikà>#, strã, (hiïgula iva ÷iràü añatãti . añ + õvul . ñàpi ata itvam .) vaü÷apatrã . iti ratnamàlà ..

#<hiïgålaü># klã, madhumålam . iti ÷abdacandrikà .. àlu iti khyàtam ..

#<hijjaþ>#, puü, hijjalavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<hijjalaþ>#, puü, (hijja iti nàma làtãti . là + kaþ .) vçkùavi÷eùaþ . hijala iti vaïgabhàùà . ijara iti hindã bhàùà . tatparyàyaþ . niculaþ 2 ijjalaþ 3 . iti hemacandraþ .. piculaþ 4 nadãkàntaþ 5 ambujaþ 6 . iti jañàdharaþ .. dhanadaþ 7 kàntaþ 8 jalajaþ 9 dãrghapatrakaþ 10 nadãlaþ 11 raktaþ 12 kàrmukaþ 13 . asya guõàþ . kañutvam . uùõatvam . pavitratvam . bhåtavàtàmayanànàgrahacàràdidoùanà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. api ca .
     %<ijjalo hijjala÷càpi nicula÷càmbujastathà .
     jalavetasavadvedyo hijjalo'yaü viùàpahaþ ..>% iti bhàvaprakà÷aþ ..

#<hi¤jãraþ>#, puü, hastipàdabandhaþ . yathà,
     %<bindåjàlaü punaþ padmaü ÷çïkhalo nigaóo'ndåkaþ .
     hi¤jãra÷ca pàdapà÷o vàristu gajabandhabhåþ ..>% iti hemacandraþ ..

@<[Page 5,537a]>@
#<hióaü>#, i ïa gatau anàdare . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-sakaø-señ .) i, hiõóyate . ïa, hiõóate . iti durgàdàsaþ ..

#<hióimbaþ>#, puü, ràkùasavi÷eùaþ . sa bhãmasenena hataþ . iti mahàbhàratam .. (etadvivaraõantu tatraiva àdiparvaõi 153 adhyàyàdàrabhya draùñavyam ..) hióamba iti ca pàñhaþ ..

#<hióimbajit>#, puü, (hióimbaü jitavàniti . ji + kvip .) bhãmasenaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<hióimbanisådanaþ>#, puü, (hióimbaü nisådayatãti . ni + såda + õic + lyuþ .) bhãmasenaþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<hióimbabhit>#, [d] puü, (hióimbaü bhinattãti . bhid + kvip .) bhàmasenaþ . iti bhåriprayogaþ ..

#<hióimbà>#, strã, hióimbaràkùasabhaminã . yathà --
     %<hçùñho mànuùamàüsasya mahàkàyo mahàbalaþ .
     àghràya mànuùaü gandhaü bhaginãmidamabravãt ..
     upapanna÷cirasyàdya bhakùyo'yaü mama supriyaþ .
     snehasravàn prasravati jihvà paryeti me mukham ..
     evamuktà hióimbà tu hióimbena tadà vane .
     bhràturvacanamàj¤àya tvaramàõeva ràkùasã ..>% iti mahàbhàrate àdiparvaõi 153 adhyàyaþ .. tadgarbhe bhãmasenaurasena ghañotkaco jàtaþ . yathà,
     %<prajaj¤e ràkùasã puttra bhãmasenànmahàbalam .
     viråpàkùaü mahàvaktraü ÷aïkukarõaü vibhãùaõam ..
     praõamya vikacaþ pàdàvagçhõàt sa pitustadà .
     màtu÷ca parameùvàsastau ca nàmàsya cakratuþ ..
     ghaño hàsvotkaca iti màtà taü pratyabhàùata .
     abravãttena nàmàsya ghañotkaca iti sma ha ..>% iti mahàbhàrate àdiparvaõi 156 aþ ..

#<hióimbàpatiþ>#, puü, (hióimbàyàþ patiþ .) hanåmàn . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<hióimbàramaõaþ>#, puü, (hióimbàyà ramaõaþ .) hanåmàn . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<hiõóanaü>#, klã, (hiõóa + lyuñ .) bhramaõam . ratam . iti medinã .. lekhanam iti vi÷vaþ ..

#<hiõóikaþ>#, puü, lagnàcàryaþ . iti hàràvalã ..

#<hiõóiraþ>#, puü, hiõóãraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<hiõóã>#, strã, durgà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<hiõóãpriyatamaþ>#, puü, (hiõóyàþ durgàyàþ priyatamaþ .) ÷ivaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<hiõóãraþ>#, puü, (hiõóate itastato gacchatãti . hiõóa + ãran . ityuõàdivçttau ujjvaladattaþ . 4 . 30 .) samudraphenaþ . ityamaraþ . 2 . 9 . 105 .. (yathà, sàhityadarpaõe . 10 . 683 .
     %<etadvibhàti caramàcalacåóacåmbi hiõóãrapiõóaruci÷ãtamarãcivimbam .
     ujjvàlitasya rajanãü madanànalasya dhåmaü dadhatprakañalàcchanakaitavena ..>%) vàrtàkuþ . puruùaþ . iti medinã .. rucakam . ityuõàdikoùaþ .. (klã, dàóimam . ityujjvaladhçtahàràvalã . 4 . 30 ..)

@<[Page 5,537b]>@
#<hitaü>#, tri, (hi gatipreraõe dhà dhàraõe puùñau và + ktaþ .) pathyam . gatam . dhçtam . iti medinã .. iùñasàdhanam . iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ .. maïgalam . yathà --
     %<gacchatastiùñhato vàpi jàgrataþ svapato na yat .
     sarvasattvahitàrthàya tat pa÷oriva ceùñitam ..
     ahitahitavicàra÷ånyabuddheþ ÷rutisamayairbahubhirvivarjitasya .
     udarabharaõamàtratuùñabuddheþ puruùlapa÷oþ pa÷o÷ca ko vi÷eùaþ ..>% iti gàruóe 115 adhyàyaþ .. mitram . yathà --
     %<hitasamaripusaüj¤à ye nisarge niruktà adhihitahitamadhyàste'pi tatkàlamitraiþ .>% iti jyotistattvam ..

#<hitakaþ>#, puü, (hitamarhatãti . hi + saüj¤àyàü kan .) ÷i÷uþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<hitakàrã>#, [n] tri, (hitaü karotãti . kç + õiniþ .) maïgalakàrakaþ . ÷ubhakàrakaþ . yathà --
     %<lakùmaõena ca dharmàtman ! bhràtrà taddhitakàriõà .
     màtçbhirbhràtçsahitaü pa÷yàmo'dya vayaü nçpa ! ..>% iti ÷rãràmàyaõe uttarakàõóe 1 sargaþ ..

#<hitapraõãþ>#, puü, (hitaü praõayatãti . pra + nã + kvip .) càraþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<hitavàdã>#, [n] tri, hitakathana÷ãlaþ . satparàmar÷ã . hita÷abdapårvakavadadhàtorõinpratyayena niùpannaþ ..

#<hitàbalã>#, strã, (hitànàü àvalã yatra .) auùadhavi÷eùaþ . hiyàvalã iti hindã bhàùà . tatparyàyaþ . hçdgàtrã 2 kuùñhaghnaþ 3 aïgàrakuùñhakaþ 4 aïgàragranthiþ 5 granthiþ 6 granthilaþ 7 . asyà guõàþ . sàrakatvam . tiktatvam . plãhagulmodarakçmikuùñhagadàtyugrakharjukaõóåtinà÷itva¤ca . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<hitaiùã>#, [n] tri, (hitamicchatãti . iùa + õiniþ .) hitecchàkàrã . yathà, bçhadràjamàrtaõóe .
     %<yàtràvivàhabratabandhave÷mapràsàdacåóàkaraõaü hitaiùã .
     naùñe bhçgau nopadi÷ennaràõàü devapratiùñhàmapi karõavedham ..>% iti malamàsatattvam ..

#<hitoktiþ>#, strã, (hitasya uktiþ .) pathyavacanam . iti dhana¤jayaþ ..

#<hitopade÷aþ>#, puü, (hitànàmupade÷aþ .) satparàmar÷adànam . yathà, mahàbhàrate . 1 . 2 . 101 .
     %<hitopade÷a÷ca pathi dharmaràjasya dhãmataþ .
     vidureõa kçto yatra hitàrthaü mlecchabhàùayà ..>% hitànàmupade÷o yatra .) viùõu÷armakçtamitralàbhasuhçdbhedavigrahasandhinàmakathàcatuùñayàtmakanãti÷àstam . yathà --
     %<siddhiþ sàdhye satàmastu prasàdàttasya dhårjañeþ .
     jàhnavãphenarekheva yanmårdhni ÷a÷inaþ kalà ..
     ÷ruto hitopade÷o'yaü pàñavaü saüskçtoktiùu .
     vàcàü sarvatra vaicitryaü nãtividyàü dadàti ca ..>% iti hitopade÷aprathama÷lokadvayam ..

#<hintàlaþ>#, puü, vçkùavi÷eùaþ . heütàla iti bhàùà . tasya phalaü udvegam . ityamaraþ . 2 . 4 . 169 .. tatparyàyaþ . pågaroñaþ 2 . tatphalam kiriñi . iti trikàõóa÷eùaþ .. * .. tasya paryàyàntaraü guõà¤ca .
     %<hintàlaþ sthålatàla÷ca bandhapatro bçhaddalaþ .
     sthirapatro dvidhàlekhyaþ ÷iràpatro'sthiràïghrikaþ ..
     garbhasràvã nãlatàlo bhãùaõo bahukaõñakaþ .
     amlasàro bçhattàlaþ syàccaturda÷adhàbhidhaþ ..
     hintàlo madhuràmla÷ca kaphakçt pittadàhanut .
     ÷ramatçùõàpahàrã ca ÷i÷iro vàtadoùakçt ..>% iti ràjanirghaõñaþ .. (vyavahàro'sya yathà --
     %<guóåcãbàlahintàlavànarãnãlajhiõñikàþ ..>% iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe kuùñhàdhikàre màõikyarase ..) sa tu tçõaràjavi÷eùaþ . yathà, kriyàkaumudyàü va÷iùñhaþ .
     %<guvàkatàlahintàlàstathà tàóã ca ketakã .
     kharjåranàrikelau ca saptaite tçõaràjakàþ ..
     tçõaràja÷iràpatrairyaþ kuryàddantadhàvanam .
     tàvadbhavati caõóàlo yàvadgàü naiva pa÷yati ..>% ityàhnikàcàratattvam ..

#<hinduþ>#, puü, (hãnaü dåùayatãti . duùa + óuþ . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) jàtivi÷eùaþ . hiüdu iti bhàùà . yathà --
     %<pa÷cimàmnàyamantràstu proktaþ pàrasyabhàùayà .
     aùñottara÷atà÷ãtiryeùàü saüsàdhanàt kalau ..
     pa¤ca khànàþ sapta maurà nava ÷àhà mahàbalàþ .
     hindudharmapraloptàro jàyante cakravartinaþ ..
     hãna¤ca dåùayatyeva hindurityucyate priye ! ..
     pårbàmnàye nava÷ataü ùaóa÷ãtiþ prakãrtitàþ .
     phiraïgabhàùayà mantràsteùàü saüsàdhanàt kalau ..
     adhipà maõóalànà¤ca saügràmeùvaparàjitàþ .
     iürejà nava ùañ pa¤ca laõórajà÷càpi bhàvinaþ ..>% iti merutantre 33 prakà÷aþ ..

#<hindolaþ>#, puü, (hindola + gha¤ .) ÷ràvaõa÷uklapakùavihitabhagavadyàtràvi÷eùaþ . jhulanayàtrà iti yasya prasiddhiþ . ùaóràgàntargataràgavi÷eùaþ . hiüóola iti hindã bhàùà . yathà,
     %<bhairavaþ kau÷ika÷caiva hindolo dãpakastathà .
     ÷rãràgo megharàga÷ca ùaóete puruùàhvayàþ ..>% asya striyaþ .
     %<velàvatã ràmakalã de÷àkhyà pañama¤jarã .
     lalità sahità età hindolasya varàïganàþ ..>% atha hindoladhyànam .
     %<nitambanãmandataraïgitàsu dolàsu khelàsukhamàdadhànaþ .
     kharvaþ kapoladyutikàmayukto hindolaràgaþ kathito munãndraiþ ..>% tatputtrà yathà, saïgãtadarpaõe .
     %<àbhãraþ ÷ubhradhavalau candrakàsavimohakàþ .
     candrakàntaþ snehavedaþ hindolàtmajakãrtitaþ ..>% tasya gànasamayo yathà --
     %<hindolaþ pa¤camaþ sindhurlalita÷ca vasantakaþ .
     bhakhàrã bhañãyàro ca àdyayàme pragãyate ..>% iti bçhatsaïgãtaratnàkaraþ .. * .. hanåmanmate ùaóràgàõàü madhye dvitãyaràgaþ . brahmaõaþ ÷arãrànnirgataþ . kecinmate nàbhitaþ . asya jàtiþ auóavaþ . arthàt ùa ga ma pa ni iti pa¤casvaramilitaþ . asya gçhaü ùaójasvaraþ . vasantartau divàprathamabhàge gànasamayaþ . ràgamàlàyàmasya råpam . alpavayaþsundaraþ pãtavarõaþ uttamàïgaþ svarõamayahindolàråóhaþ susajjitasundarãstrobhiþ gãtaü gàyantãbhiþ hindolàdyolayantãbhi÷ca saha paramànandena hàsyakautukakàrã . asya pa¤ca ràgiõyaþ . yathà . ràmakarã 1 de÷àkhã 2 lalità 3 vilàvalã 4 pañama¤jarã 5 . asya puttrà aùñau yathà . candravimbaþ 1 maïgalaþ 2 ÷ubhaþ 3 ànandaþ 4 vinodaþ 5 pradhanaþ 6 gauraþ 7 vibhàsaþ 8 .. * .. bharatamate asya ràgiõyo yathà . ràmakalã 1 màlàvatã 2 à÷àvarã 3 devàrã 4 guõakalã 5 . tanmate puttrà yathà . vasantaþ 1 màlavaþ 2 màruþ 3 ku÷alaþ 4 ÷akhàravandaþ 5 laïkàdàhanaþ 6 nàgadhunaþ 7 dhavalaþ 8 . eùàü bhàryà yathà . lãlàvatã 1 keravã 2 cayatã 3 påravã 4 pàràvatã 5 tiravaõã 6 devagirã 7 surasatã 8 . iti saïgãta÷àstram ..

#<hindolakaþ>#, puü, (hindola eva . kan .) yànavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . preïkhà 2 dolà 3 . iti jañàdharaþ .. dolikà 4 hindolà 5 . iti hàràvalã ..

#<hindolà>#, strã, (hindola + gha¤ + ñàp .) dolikà . heüdalà iti bhàùà . iti hàràvalã ..

#<himaü>#, tri, (hanti uùmàõamiti . hana + %<hanerhi ca .>% uõàø 1 . 146 . iti mak hi ca .) ÷ãtaguõavi÷iùñaþ . ÷ãtalavastu . tatparyàyaþ . suùãmaþ 2 ÷i÷iraþ 3 jaóaþ 4 tuùàraþ 5 ÷ãtalaþ 6 ÷ãtaþ 7 . ityamaraþ . 1 . 3 . 19 .. (yathà, su÷rute . 4 . 28 . %<aparàhõe himàbhiradbhiþ pariùiktagàtraþ ÷àlãnàü ùaùñãkànà¤ca payasà ÷arkaràmadhureõaudanama÷nãyàt ..>%)

#<himaü>#, klã, (hana + mak . hanterhi ca .) akà÷avàùpaþ . tatparyàyaþ . ava÷yàyaþ 2 nãhàraþ 3 tuùàraþ 4 tuhinam 5 pràleyam 6 mahimà 7 . ityamaraþ . 1 . 3 . 18 .. indràgnidhåmaþ 8 khavàùpaþ 9 rajanãjalam 10 . iti hàràvalã .. yathà, raghuþ . 8 . 45 .
     %<athavà mçduvastu hiümituü mçdunaivàrabhate prajàntakaþ .
     himasekavipattiratra me nalinã pårbanidar÷anaü matà ..>%) asya guõaþ . kaphavàyuvaddhakatvam . iti ràjavallabhaþ .. candanam . iti medinà .. padmakàùñham . raïgam . mauktikam . iti ràjanirghaõñaþ .. navanãtam . iti ÷abdacandrikà .. ÷ãtam . iti hemacandraþ .. (karpåraþ . paryàyo yathà --
     %<puüsi klãve ca karpåraþ sitàbhro himabàlukaþ .
     ghanasàra÷candrasaüj¤aþ himanàmàpi sa smçtaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<himaþ>#, puü, (hana + mak hanterhi ca .) candanavçkùaþ . iti hemacandraþ . candraþ . iti ÷abdacandrikà .. karpåraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. hemantartuþ . sa tu agrahàyaõapauùamàsàtmakaþ . yathà --
     %<hima÷i÷iravasantagrãùmavarùà÷aratsu stanatapanavanàmbhoharmyagokùãrapànaiþ .
     sukhamanubhava ràjaüstaddviùo yàntu nà÷aü divasakamalalajjà÷arvarãreõupaïkàþ ..>% iti çtusaühàraþ .. himàlayaparvataþ . iti himajàdi÷abdadar÷anàt ..

#<himakaþ>#, puü, (himena kàyatãti . kai + ka .) vikaïkatavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<himakaraþ>#, puü, (himaþ ÷ãtalaþ karaþ kiraõo yasya .) candraþ . yathà --
     %<dç÷à dràghãyasyà daradaritanãlotpalarucà davãyàüsaü dãnaü snapaya kçpayà màmapi ÷ive ! .
     anenàyaü dhanyo bhavati na ca te hàniriyatà vane và harmye và samakaranipàto himakaraþ ..>% ityànandalaharã .. karpåraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<himakåñaþ>#, puü, (himasya kåño yatra .) ÷i÷arartuþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (himasya kåña iti . himàlaya÷çïge, puü, klã .. yathà, bhàgavate . 5 . 17 . 9 . %<tathaivàlakanandà dakùiõena brahmasadanàd bahåni parikåñànyatikramya hemakåñahimakåñànyatirabhasatararaühà luõñhatãti ..>%)

#<himagiriþ>#, puü, (himapradhàno giriþ .) himàlayaparvataþ . yathà --
     %<dhanuþ pãùpaü maurvã madhukaramayã pa¤ca vi÷ikhà vasantaþ sàmanto malayamarudàyodhanarathaþ .
     tathàpyekaþ sarvaü himagirisute ! kàmapi kçpàmapàïgàtte labdhvà jagadidamanaïgo vijayate ..>% ityànandalaharã .. (yathà ca .
     %<àgneyà bindhya÷ailàdyàþ saumyo himagirimataþ ..>% iti pårbakhaõóe dvitãye'dhyàye ÷àrïgadhareõoktam ..)

#<himajaþ>#, puü, (himàt himàlayàt jàyate iti . jana + óaþ .) mainàkagiriþ . iti medinã ..

@<[Page 5,538c]>@
#<himajà>#, strã, (himàt himàlayàt jàyate iti . jana + óaþ . ñàp .) pàrvatnã . ÷añã . iti medinã .. kùãriõã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<himajjhañiþ>#, puü, (himànàü kujjhañiþ . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) kujjhañiþ . iti hàràvalã .. kvacit pustake himajhaõñiriti pàñhaþ ..

#<himatailaü>#, klã, (himajàtaü tailamiti .) karpåratailam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<himadugdhà>#, strã, (himavat ÷ubhraü dugdhamasyàþ .) kùãriõã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<himadurdinaü>#, klã, (himena durdinam .) himasamåhapàtena duþkhadàyakadinam . tatparyàyaþ . patrahimam 2 . iti trikàõóa÷eùaþ

#<himadyutiþ>#, puü, (himà dyutiryasya .) candraþ . iti ÷abdamàlà .. (yathà, màghe . 9 . 12 .
     %<avibhàvyatàrakamadçùñahimadyutivimbamastamitabhànunabhaþ ..>%)

#<himadrumaþ>#, puü, (himo drumaþ .) mahànimbaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<himadhàtuþ>#, puü, (himo dhàturiva yatra .) himàlayaparvataþ . iti kecit ..

#<himaprasthaþ>#, puü, (himapradhànaþ prastho yatra .) himàlayaþ . iti hemacandraþ ..

#<himavatsutaþ>#, puü, (himavataþ sutaþ .) mainàkaparvataþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<himavatsutà>#, strã, (himavataþ sutà .) gaïgà . iti dhana¤jayaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 10 . 9 . 8 .
     %<tataþ papàta gaganàda gaïgà sà himavatsutà ..>%) umà ca .

#<himavàn>#, [t] puü, (himamasyàstãti . hima + matup . masya vaþ .) himàlayaparvataþ . ityamaraþ . 2 . 3 . 3 .. tatkanyà gaïgà . yathà --
     %<maïgà himavato jaj¤e sarvalokaikapàvanã .
     svayogàgnibalàddevã lebhe puttrãü mahe÷varãm ..>% iti devãpuràõe 12 adhyàyaþ .. himavi÷iùñe, tri ..

#<himavàlukaþ>#, puü, (himasya vàlukà iva .) karpåraþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (paryàyo'syayathà bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge .
     %<puüsi klãveca karpåraþ sitàbhro himavàlukaþ .
     ghanasàra÷candrasaüj¤aþ himanàmàpi saþ smçtaþ ..>%)

#<himavàlukà>#, strã, (himasya vàlukeva .) karpåraþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 130 .. (yathà --
     %<pranãranãraü himavàlukà ca mitraü nçõàü syàt sati måtrakçcchre ..>% iti vaidyakapathyavidhau måtrakçcchràdhikàre ..)

#<hima÷arkarà>#, strã, (himasya ÷arkareva .) yàvanàlã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<hima÷ailajà>#, strã, (hima÷ailàt jàyate iti . jana + óaþ .) durgà . iti ÷abdaratnàvalã .. (himàlayodbhave, tri . yathà, yàj¤avalkye . 2 . 111
     %<evamuktrà viùaü ÷àrïgaü bhakùayet hima÷ailajam ..>%)

@<[Page 5,539a]>@
#<himasaühatiþ>#, strã, (himànàü saühatiþ .) himasamåhaþ . varaph iti pàrasyamàùà . tatparyàyaþ . himànã 2 . ityamaraþ . 1 . 3 . 18 .. mahaddhimam 3 . iti jañàdharaþ ..

#<himahàsakaþ>#, puü, (himamapi hasati ÷ãlatatvàt . hasa + õvul . hintàlavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<himà>#, strã, (hima + ar÷a àdyac . ñàp .) såkùmailà . reõukà . bhadramustà . nàgaramustà . pçkkà . caõikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<himàü÷uþ>#, puü, (himà aü÷avo yasya .) candraþ . ityamaraþ . 1 . 3 . 13 .. (yathà, raghu . 5 . 16 .
     %<paryàyapãtasya surairhimàü÷oþ kalàkùayaþ ÷làghyataro hi vçddheþ ..>%) karpåraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<himàü÷vabhikhyaü>#, klã, (himàü÷oriva abhikhyà ÷obhà yasya .) raupyam . iti hemacandraþ ..

#<himàgamaþ>#, puü, (himasya àgamo yatra .) hemantaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 5 . 83 . 7 .
     %<kaumude màsi revatyàü ÷aradante himàgame .
     sphãta÷asyasukhe kàle kalyaþ satyavatàü varaþ ..>%)

#<himàdriþ>#, puü, (himapradhàno'driþ .) himàlayaparvataþ . iti bhåriprayogaþ .. (yathà, raghuþ . 4 . 79 .
     %<paraspareõa vij¤àtasteùåpàyanapàõiùu .
     ràj¤à himavataþ sàro ràj¤aþ sàro himàdriõà ..>%)

#<himàdrijà>#, strã, (himàdrau jàyate iti . jana + óaþ .) kùãriõã . iti ràjanirghaõñaþ .. pàrvatã ca .. (yathà, vakroktipa¤cà÷ikàyàm . 1 .
     %<maivaü vakùyasi kiü vanaü nanu jalaü mårdhnà mayaivohyate vakroktyeti himàdrijàmavacasaü kurvan haraþ pàtu vaþ ..>%)

#<himàdritanayà>#, strã, (himàdrestanayà .) durgà . iti vakùyamàõa÷abdadar÷anàt ..

#<himàdritanayàpatiþ>#, strã, (himàdritanayàyà durgàyàþ patiþ) ÷ivaþ . iti kavikalpalatà ..

#<himànã>#, strã, (mahaddhimamiti . %<himàraõyayormahattve .>% 4 . 1 . 49 . ityasya vàrtikoktyà ïãù ànuk ca .) himasaühatiþ . ityamaraþ . 13 . 18 .. (yathà, ràjataraïgiõyàm . 1 . 180 .
     %<himànyàü bauddhavàdhàya patantyàü prativatsaram .
     ÷ãte dàrvàbhimàràdo ùaõmàsàn pàrthivo 'vasat ..>%) yàvanàla÷arkarà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<himàbjaü>#, klã, (hime hegante jàtaü abjam .) utpalam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<himàràtiþ>#, puü, (himasya aràtiþ .) agniþ . måryaþ . iti medinã .. citrakavçkùaþ . arkavçkùaþ . ityamare vahnisaüj¤akàrkàhva÷abdayordar÷anàt ..

#<himàlayaþ>#, puü, (himasya àlaya iva ÷uklatvàt .) ÷uklakhadiraþ . iti ÷abdacandrikà .. (himànàmàlayaþ .) svanàmakhyàtaparvataþ . tatparyàyaþ . nagapatiþ 2 menàdhavaþ 3 umàguruþ 4 . iti trikàõóa÷eùaþ .. himàdriþ 5 nagàdhipaþ 6 . iti jañàdharaþ .. udagadriþ 7 adriràñ 8 menakàpràõe÷aþ 9 himavàn 10 himaprasthaþ 11 bhavànãguruþ 12 . iti hemacandraþ .. (yathà, kumàre . 1 . 1 .
     %<astyuttarasyàü di÷i devatàtmà himàlayo nàma nagàdhiràjaþ .
     pårvàparau toyanidhã vagàhya sthitaþ pçthivyà iva mànadaõóaþ ..>%) sa tu laïkàyà uttare vartate . bhàratavarùasya sãmàparvato'yam . asya dãrghe da÷asahasrayojanàni . prasthe dvisahasrayojanàni . yathà -- %<evaü dakùinenelàvçtaü niùadho hemakåño himàlayaþ iti pràgàyatà yathà nãlàdayaþ . ayutayojanotsedhà harivarùakiüpuruùabhàratànàü yathàsaükhyam .>% iti ÷rãbhàgavate 5 skandhe 16 aþ ..

#<himàlayasutà>#, strã, (himàlayasya sutà .) umà . iti kavikalpalatà ..

#<himàlayà>#, strã, (himasya ÷ãtasya àlayo yatra .) bhåmyàmalã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<himàvatã>#, strã, svarõakùãrã . ityamaraþ . 2 . 4 . 138 .. (paryàyo yathà --
     %<kañuparõã haimavatã hemakùãrã himàvatã .
     hemàhvà pãtadugdhà ca tanmåla¤cokamucyate ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<himàhvaþ>#, puü, (himamapi àhvayate spardhate varõeneti . hve + kaþ .) karpåraþ . iti kecit .. (varùavi÷eùaþ . yathà, màrkaõóeye . 53 . 40 .
     %<himàhvaü dakùiõaü varùaü tasya nàmnà mahàtmanaþ ..>%

#<himàhvayaþ>#, puü, (himamàhvayate spardhate varõeneti . à + hve + ac . himasya àhvà àhvà yasyeti và .) karpåraþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (varùavi÷eùaþ . yathà, màrkaõóeye . 53 . 36 .
     %<yàni kiü puruùàkhyàni varjayitvà himahvà yam .
     teùàü svabhàvataþ siddhiþ sukhapràyà hyayatnataþ ..>%)

#<himà÷rayà>#, strã, (himasya ÷ãtalasya à÷rayo yasyàþ .) svarõajãvantã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<himikà>#, strã, tçõopari patitahimam . iti kecit ..

#<himeluþ>#, tri, (himaü na sahate iti . hima +
     %<tanna sahate iti himàcceluþ . 5 . 2 . 122 .>% ityasya vàrtikoktyà iluþ .) himakle÷itaþ . himàrtaþ . iti kecit ..

#<himottarà>#, strã, (himaþ uttaro yasyàþ .) kapiladràkùà . iti ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 5,539c]>@
#<himotpannà>#, strã, (hime himapradhàne utpannà .) yàvanàlã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<himodbhavà>#, strã, (hime hemante udbhavo yasyàþ .) ÷añã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<himyaþ>#, tri, himabhavaþ . hima÷abdàt yatpratyayena niùpannaþ . iti siddhàntakaumudã . 5 . 2 . 120 ..

#<hiraïguþ>#, puü, ràhuþ . iti kecit ..

#<hiraõaü>#, klã, retaþ . svarõam . varàñakaþ . iti medinã ..

#<hiraõmayaü># klã, (hiraõyasya vikàraþ . hiraõya + mayañ . %<dàõóinàyanahàstinàyaneti .>% 6 . 4 . 174 . iti nipàtitaþ .) bhàratavarùàdinavavarùàntargatavarùavi÷eùaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. taddhivaraõa yathà . uttarottareõelàvçtaü nãlaþ ÷vetaþ ÷çïgavàn iti trayo ramyakahiraõmayakuråõàü varùàõàü maryàdàgirayaþ pràgàyatà ubhayataþ kùàrodàvadhayo dvisahasrayojanapçthava ekaika÷aþ pårbasmàt pårbasmàttaduttarottaro da÷àü÷àdhikàü÷ena dairghya eva hrasanti . iti ÷rãbhàgavate 5 skandhe 16 adhyàyaþ ..

#<hiraõmayaþ>#, puü, (hiraõya + mayañ .) brahmà . suvarõamaye, tri . iti medinã .. (yathà, bhaññiþ . 2 . 47 .
     %<hiraõmayã ÷àlalateva jaïgamà cyutà divaþ sthàsnuviràciraprabhà ..>%)

#<hiraõyaü>#, klã, (haryati dãpyate iti . harya gatikàntyoþ + %<haryateþ kanyan hira ca .>% uõà 0 5 . 44 . iti kanyan . hiràde÷a÷ca dhàtoþ .) suvarõam . (yathà, manuþ . 2 . 246 .
     %<kùetraü hiraõyaü gàma÷vaü chatropànahamàsanam .
     dhànyaü ÷àka¤ca vàsàüsi gurave prãtimàvahet ..>%) tadvaidikaparyàyàþ . hema 1 candram 2 rukmam 3 ayaþ 4 hiraõyam 5 pe÷aþ 6 kç÷anam 7 loham 8 kanakam 9 kà¤canam 10 bharma 11 amçtam 12 marut 13 datram 14 jàtaråpam 15 . iti pa¤cada÷a hiraõyanàmàni . iti vedanirghaõñau 1 adhyàyaþ .. dhuståram . ityamaraþ . 2 . 9 . 94 .. retaþ . dravyam . varàñaþ . akùayam . mànabhedaþ . akupyam . iti medinã .. rajatam . dhanam . iti ÷abdaratnàvalã .. (puü, gugguluvi÷eùaþ . tatprakàro yathà --
     %<mahiùàkùo mahànãlaþ kumudaþ padma ityapi .
     hiraõyaþ pa¤camo j¤eyo gugguloþ pa¤ca jàtayaþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<hiraõyaka÷ipuþ>#, puü, daityavi÷eùaþ . sa tu ka÷yapasya dityàü patnyàü jàtaþ . tasya sahodaraþ hiraõyàkùaþ . tasya bhàryà kayàdhuþ . tasya puttràþ saühràdaþ 1 anuhràdaþ 2 hràdaþ 3 prahràdaþ 4 . kanyà siühikà . iti ÷rãbhàgavatam .. api ca .
     %<tvayà yau nihatau deva ! dànavau madhukaiñabhau .
     avatãrõau punardaityau bhåtvà ka÷yapanandanã .
     hiraõyaka÷ipu÷caiva hiraõyàkùo mahàsuraþ ..
     sudurjayoddhatau tau tu punarjàtau mahàbalau .
     pulastyasya kule deva ! ràkùasendràvarau ca tau ..
     tayolu pàdavinyàsamasahantã janàrdana ! .
     tavàntikamanupràptà da÷àsyakumbhakarõayoþ ..>% iti vahnipuràõe vai÷ravaõavarapradànanàmàdhyàyaþ .. tadutpattyàdi yathà --
     %<dityàþ puttradvathaü jaj¤e ka÷yapàditi naþ ÷rutam .
     hiraõyàkùa÷ca durdharùo hiraõyaka÷ipustathà ..
     ka÷yapasyà÷ramo'pyàsãt puõye vai puùkare purà .
     çùibhirdevatàbhi÷ca gandharvairupa÷obhitaþ ..
     àsanànyupakëptàni kà¤canàni tu pa¤ca vai .
     çùãõàmçtvijàü te vai upaviùñà yathàkramàt ..
     hotustatràsanaü yattu havistatràtha juhvataþ .
     antarvatnã diti÷caiva patnã ca samupàgatà ..
     da÷avarùasahasràõi garbhastasyàmavartata .
     sa tu garbho viniþsçtya màturvai udaràttadà ..
     niùasàdàsane garbhaþ ka÷yapasyàpi sannidhau .
     taü dçùñvà munayastasya nàmàkurvanta taddhitam .
     hiraõyaka÷ipustasmàt karmaõànena sa smçtaþ .
     hiraõyàkùo'nujastasya siühikà ca tathànujà .
     ràhoþ sà jananã devã vipacitteþ parigrahaþ .
     hiraõyaka÷ipurdaitya÷cakàra paramaü tapaþ .
     tato varùasahasràõi niràhàro hyadhaþ÷iràþ ..
     taü brahmà chandayàmàsa daityaü tuùño vareõa tu .
     sarvàmaratvaü vavre sa ÷astràstrairna divà ni÷i ..
     ahaü sarvaü vinirjitya sarvadevatvamàsthitaþ .
     aõimàdiguõai÷varyameùa me dãyatàü varaþ ..
     tenaivamukto brahmà tu tasmai dattvà yathepsitam .
     dattvà càsya sabhàü divyàü tatraivàntaradhãyata ..
     hiraõyaka÷ipurdaityaþ ÷lokairgautaþ puràtanaþ ..
     ràjà hiraõyaka÷ipurdaityo yàü yàü niùevate .
     tasyàü tasyàü nama÷cakrurdevatà çùibhiþ saha ..
     evaü prabhàvo daityo'bhåt hiraõyaka÷ipuþ purà ..
     svayamagni÷ca sårya÷ca vàyurindro jalaü svayam .
     bhåtvà cakàra ràjyaü sa manvantaracaturda÷a ..
     tasyàsãt narasiühastu gçtyurviùõuþ purà kila .
     nakhaistena vinirbhinno nàrdra÷uùkà nakhàþ smçtàþ ..
     hiraõyàkùasutàþ pa¤ca vikràntàþ sumahàbalàþ .
     hiraõyaka÷ipoþ puttrà÷catvàraþ sumahàbalàþ ..
     prahràdaþ pårbajasteùàmanuhràdastathaiva ca .
     saühràda÷caiva hràda÷ca hràdaputtràn ÷çõuùva tàn ..>% iti vahnipuràõe ka÷yapãyaprajàmarganàmàdhyàyaþ ..

#<hiraõyaka÷ipuhà>#, [n] puü, (hiraõyaka÷iùuü hatavàniti . han + kvip .) viùõuþ . iti hemacandraþ ..

#<hiraõyakàmadhenuþ>#, strã, (hiraõyanirmità kàmadhenuryatra .) ùàóa÷amahàdànàntargatamahàdànavi÷eùaþ . yathà -- matsya uvàca .
     %<athàtaþ saüpravakùyàmi kàmadhenuvidhiü param .
     sarvakàmapradaü néõàü mahàpàtakanà÷anam ..
     loke÷àvàhanaü tadvaddhomakàryàdhivàsanam .
     tulàpuruùavat kàryaü kuõóamaõóapavedikam ..
     svalpeùvekàgnivat kuryàdgururekaþ samàhitàþ .
     kà¤canasyàti÷uddhasya dhenuü vatsa¤ca kàrayet ..
     uttamà palasàhasrà tadardhena tu madhyamà .
     kanoyaso tadardhena kàmadhenuþ prakãrtità .
     ÷aktitastripalàdårdhvaü a÷akto'pãha kàrayet ..
     vedyàü kçùõàjina nyasya guóapasthasamanvitam .
     nyasedupari tàü dhenuü mahàratnairalaïkatàm ..
     kumbhàùñakasamopetàü nànàphalasamanvitàm .
     tathàùñàda÷adhànyàni samantàt parikalpayet ..
     ikùudaõóàùñaka tadvat nàsàphalavibhåùitam .
     bhàjana¤càsanaü tadvattàmradohanakaü tathà ..
     kauùeyavastradvayamaüprayuktàü dãpàtapatràbharaõàbhiràmàm .
     sacàmaràü kuõóalinãü saghaõñàü maõitrikàü candrakaraupyapàdàm ..
     sarai÷ca sarvaiþ purato'bhijuùñàü haridrayà puùpaphalairanekaiþ .
     ajàjikustumburu÷arkaràbhirvitànaka¤jopari pa¤cavarõam ..
     snànaü tato maïgalavedaghoùaiþ pradakùiõãkçtya sa puùpahastaþ .
     àvàhayet tàü guóadhenumantrairdvijàya dadyàdatha darbhapàõiþ ..
     tvaü sarvadevagaõamandiramaïgabhåtà vi÷ve÷varatripathagodadhiparvatànàm .
     tvaddàna÷astra÷akalãkçtapàtakaughaþ pràpto'smi nirvçtimatãva paràü namàmi ..
     loke yathepsitaphalàrthavidhàyinãü tvàmàsàdya ko hi bhavaduþkhamupaiti martyaþ .
     saüsàraduþkha÷amanàya yatasva kàmaü tvàü kàmadhenumiti vedavido vadanti ..
     àmantrya ÷ãlakalaråpaguõànvitàya vipràya yaþ kanakadhenumimàü pradadyàt .
     pràpnoti dhàma sa purandaradehajuùñaü kanyàgaõaiþ parivçtaþ padamindumauleþ ..>% iti màtsye hiraõyakàmadhenupradàniko nàma 253 adhyàyaþ ..

#<hiraõyakoùaþ>#, puü, (hiraõyasya koùa iva .) kçtàkçtasvarõaråpyam . iti hemacandraþ ..

#<hiraõyagarbhaþ>#, (hiraõyaü hemamayàõóaü garbha utpattisthànamasya .) brahmà . ityamaraþ . 1 . 1 . 16 .. hiraõyaü garbha utpattisthànamasya hiraõyasya garbho bhråõa iti và hiraõyagarbhaþ . etasyàõóaü hiraõyavarõamabhavat . tathà ca smçtiþ .
     %<hiraõyavarõyavarõamabhavattadaõóamudake÷ayam .
     tatra jaj¤e svayaü brahmà svayambhuriti vi÷rutaþ ..>% iti . upacàràt hiraõyavarõamaõóaü hiraõyam . iti bharataþ .. anyacca .
     %<hiraõyagarbho'bhådvaddhyà tena buddhirmatà asau .>% iti devãpuràõe devãnirukte 45 adhyàyaþ .. * .. ùoóa÷amahàdànàntagatadvitãyamahàdànam . yathà, matsya uvàca .
     %<athàtaþ saüpravakùyàmi mahàdànamanuttamam .
     nàmnà hiraõyagarbhàkhyaü mahàpàtakanà÷anam ..
     puõyàü tithiü samàsàdya tulàpuruùadànavat .
     çtviïmaõóapasambhàrabhåùaõàcchàdenàdikam ..
     kuryàdupàùitastadvalloke÷àvàhanaü budhaþ .
     puõyàhavàcanaü kçtvà tadvat kçtvà dhivàsanam .
     bràhmaõairànayet kuõóaü tapanãyamayaü ÷ubham ..
     dvàsaptatyaïgulocchràyaü hemapaïkajagarbhavat .
     tribhàgahãnaü vistàramàjyakùãràbhipåritam ..
     da÷àstràõi saratnàni dàtraü såcã tathaiva ca .
     hemanàlaü sapiñakaü bahiràdityasaüyutam ..
     tathaivàvaraõaü nàbherupavãta¤ca kà¤canam .
     pàr÷vataþ sthàpayettadvaddhemadaõóaü kamaõóalum ..
     padmàkàraü pidhànaü syàt samantàdaïgulàdhikam muktàvalãsamopetaü padmaràgadalànvitam ..
     tiladroõoparigataü vedamadhye tato'rcayet .
     tato maïgala÷abdena brahmaghoùaraveõa ca ..
     sarvoùadhyudakaü snànaü snàpito vedapuïgavaiþ .
     ÷uklamàlyàmbaradharaþ sarvàbharaõabhåùitaþ .
     imamuccàrayenmantraü gçhãtakusumà¤jaliþ ..
     namo hiraõyagarbhàya hiraõyakavacàya ca .
     saptalokasuràdhyakùa jagaddhàtre namo namaþ ..
     bhårlokapramukhà lokàstava garbhe vyavasthitàþ .
     brahmàdayastathà devà namaste vi÷vadhàriõe ..
     namaste bhuvanàdhàra ! namaste bhutanà÷raya ! .
     namo hiraõyagarbhàya garbho yasya pitàmahaþ ..
     yatastvameva bhåtàtmà bhåte bhåte vyavasthitaþ .
     tasmànmàmuddharà÷eùaduþkhasaüsàrasàgaràt ..
     evamàmantrya tanmadhyamàvi÷yàmbha udaïmukhaþ .
     muùñibhyàü parisaügçhya dharmaràjacaturmukhau .
     jànumadhye ÷iraþ kçtvà tiùñheta ÷vàsapa¤cakam ..
     garbhàdhànaü puüsavanaü sãmantonnayanaü tathà .
     kuryurhiraõyagarbhasya tataste dvijapuïgavaþ ..
     gãtamaïgalaghoùeõa gururutthàpayettataþ .
     jàtakarmàdikàþ kuryàt kriyàþ ùoóa÷a càparàþ såcyàdika¤ca gurave dattvà mantramimaü japet ..
     namo hiraõyagarbhàya vi÷vagarbhàya vai namaþ .
     caràcarasya jagato gçhabhåtàya vai namaþ ..
     màtràhaü janitaþ pårvaü martyadharmà surottama .
     tvadgarbhasambhavàdeùa divyadeho bhavàmyaham ..
     caturbhiþ kalasairbhåyastataste dvijapuïgavàþ .
     snànaü kuryuþ prasannàïgàþ sarvàbharaõabhåùitàþ ..
     devasyatveti mantreõa sthitasya kanakàsane .
     adya jàtasya te'ïgàni àbhiùekùyàmahe vayam ..
     divyenànena vapuùà ciraü jãva sukhã bhava .
     tato hiraõyagarbhastu tebhyo dadyàdvicakùaõaþ ..
     te påjyàþ sarvabhàvena bahubhyo và tadàj¤ayà .
     tatropakaraõaü sarvaü gurave vinivedayeta ..
     pàdukopànahaü chatraü càmaràsanabhojanam .
     gràmaü và viùayaü vàpi yadanyaddayitaü bhavet ..
     anena vidhinà yastu puõye'hni vinivedayet .
     hiraõyagarbhadànaü sa brahmaloke mahãyate ..
     pureùu lokapàlànàü pratimanvantaraü vaset .
     kalpakoñi÷ataü yàvat brahmaloke mahãyate ..
     kalikaluùavimuktaþ sevitaþ siddhasaüghairamaracamaramàlàvãjyamàno'psarobhiþ .
     pitç÷atamatha bandhån puttrapauttraprapauttrànapi narakanimagnàüstàrayedeka eva ..
     iti pañhati ya itthaü yaþ ÷çõotãha samyak madhumuraripuloke påjyate so'pi siddhaiþ .
     matimapi ca janànàü yo dadàti priyàrthaü vibudhapatijanànàü nàyakaþ syàdamogham ..>% iti màtsye 275 adhyàyaþ .. * .. viùõuþ . iti tasya sahasranàmastotram .. såkùma÷arãrasamaùñyupahitacaitanyam . tatparyàyaþ . pràõàtmà 2 såtràtmà 3 . iti vedàntasàraþ ..

#<hiraõyadaþ>#, puü, (hiraõyaü dadàtãti . dà + kaþ .) samudraþ . iti kecit . hiraõyadàtari, tri .. (yathà, manuþ . 4 . 230 . bhåmido bhåmimàpnoti dãrghamàyurhiraõyadaþ . gçhado'gryàõi ve÷màni råpyado råpamuttamam ..)

#<hiraõyadà>#, strã, hiraõyaü dadàtãti . dà + kaþ . ñàp .) pçthivã . iti kecit ..

#<hiraõyanàbhaþ>#, puü, (hiraõyaü nàbhau yasya .) mainàkaparvataþ . iti hemacandraþ .. (munivi÷eùaþ . yathà, bhàgavate . 6 . 15 . 15 .
     %<hiraõyanàbhaþ kau÷alyaþ ÷rutadeva çtadhvajaþ .
     ete pare ca siddhe÷à÷caranti j¤ànahetavaþ ..>%)

#<hiraõyabàhuþ>#, puü, (hiraõyavat bàhuryasya .) ÷oõanadaþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 34 .. ÷ivaþ . iti kecit .. (yathà, mahàbhàrate . 14 . 8 . 19 .
     %<hiraõyabàhave ràjannugràya pataye di÷àm ..>%)

#<hiraõyaretàþ>#, [s] puü, (hiraõyaü reto yasya .) agniþ . (yathà, mahàbhàrate . 1 . 55 . 10 .
     %<vibhàvasu÷citrabhànurmahàtmà hiraõyaretà hutabhuk kçùõavartmà ..>%) citrakavçkùaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 58 .. såryaþ . iti medinã .. ÷ivaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. * .. agnestannàmakàraõaü yathà --
     %<yat pãtaü vãtihotreõa vãryaü tyaktaü pinàkinaþ .
     tenàkrànto'bhavadbrahman ! mandatejà hutà÷anaþ ..
     tato jagàma devànàü sakà÷amamitadyutiþ .
     daivataiþ prahitastårõaü brahmalokaü jagàma ha ..
     sa gacchan kuñilàü devãü dadar÷a pathi pàvakaþ .
     tàü dçùñvà pràha càdhatsva tejo yanmama durdharam ..
     mahe÷vareõa saütyuktaü nirdahedbhuvanànyapi .
     taddhàraõàcca kuñile ! puttro dhanyo bhaviùyati ..
     ityagninà sà kuñilà ÷rutvà sutamanuttamam .
     prakùiptamàtraü jagràha teja ai÷aü mahàpagà .
     tatastvadhàrayaddevã ÷àrvaü tejaþ svapåpuùat .
     hutà÷ano'pi ca bhayàdyatra tatra paribhraman ..
     pa¤cavarùasahasràõi hyadhyàste havyabhuk tataþ .
     màüsamasthãni raktàni medomajjatvacastathà ..
     romàõi càkùike÷àdyàþ sarve jàtà hiraõmayàþ .
     hiraõyaretà loke'smin vikhyàtaþ pàvakastadà ..>% iti vàmane 54 adhyàyaþ ..

#<hiraõyavaþ>#, puü, (hiraõyàni santyatreti . hiraõya + %<vaprakaraõe'nyebhyo'pi dç÷yate iti vaktavyam .>% 5 . 2 . 109 . ityasya vàrtikoktyà vaþ .) daivadhanam . devasvam . iti kecit ..

#<hiraõyavarõà>#, strã, (hiraõyavat varõo yasyàþ .) nadã . iti hemacandraþ ..

#<hiraõyavàhaþ>#, puü, (hiraõyaü vahatãti . vaha + aõ .) ÷oõanadaþ . iti ÷abdaratnàvalã bharata÷ca ..

#<hiraõyàkùaþ>#, puü, (hiraõyavat pãte akùiõã yasya . ac samàse .) àdyadaityavi÷eùaþ . sa ca ditigarbhe ka÷yapàjjàtaþ varàharåpiviùõunà hataþ . yathà --
     %<ditistu bharturàde÷àdapatyapari÷aïkinã .
     pårõe varùa÷ate sàdhvã puttrau prasuùuve yamau ..
     prajàpatirnàma tayorakàrùãt yaþ pràk svadehàt yamayorajàyata .
     taü vai hiraõyaka÷ipuü viduþ prajà yaü taü hiraõyàkùamasåta sàgrataþ ..>% iti ÷rãbhàgavate 3 skandhe 17 . 2 ; 18 ..
     %<hato hiraõyaka÷ipurhariõà siüharåpiõà .
     hiraõyàkùo dharoddhàre bibhratà ÷aukaraü vapuþ ..>% iti tatraiva 7 skandhe 1 adhyàye 40 ÷lokaþ .. apica .
     %<tejasvã nàma vai ÷akro hiraõyàkùo ripuþ smçtaþ .
     hato varàharåpeõa hiraõyàkùo'tha viùõunà ..>% iti gàruóe . 87 . 30 .. (pãñhasthànavi÷eùaþ . yathà, devãbhàgavate . 7 . 30 . 64 .
     %<utpalàkùã sahasràkùe hiraõyàkùe mahotpalà ..>%)

#<hiraõyà÷vaþ>#, puü, (hiraõyasya a÷vo yatra .) tulàpuruùàdi-ùoóa÷amahàdànàntargatamahàdànavi÷eùaþ . yathà -- matsya uvàca .
     %<athàtaþ saüpravakùyàmi hiraõyà÷vavidhiü param .
     yasya pradànàdbhuvane ànantyaphalama÷nute ..
     puõyàü tithiü samàsàdya kçtvà bràhmaõavàcanam .
     loke÷àvàhanaü kuryàttulàpuruùadànavat ..
     çtviïmaõóapasambhàrabhåùaõàcchàdanàdikam .
     svalpeùvekàgnivat kuryàddhemavàjimakhaü budhaþ ..
     sthàpayedvedimadhye tu kçùõàjinatilopari .
     kau÷eyavastrasaüvãtaü kàrayeddhemavàjinam ..
     ÷aktitastripalàdårdhamàsahasrapalàdbudhaþ .
     pàdukopànahacchatracàmaràsanabhàjanaiþ ..
     pårõakumbhàùñakopetaü màlyekùuphalasaüyutam .
     ÷ayyàü sopaskaràü tadvaddhemamàrtaõóasaüyutàm ..
     tataþ sarvauùadhãsnàtaþ snàpito vedapuïgavaiþ .
     imamuccàrayenmantraü gçhãtakusumà¤jaliþ ..
     namaste sarvadeve÷a ! vedàharaõalampaña ! .
     vàjiråpeõa màmasmàt pàhi saüsàrasàgaràt ..
     tvameva saptadhà bhåtvà chàyàråpeõa bhàskaram .
     yatnàdbhramayase lokànataþ pàhi sanàtana ! ..
     evamuccàrya gurave tama÷vaü vinivedayet .
     dattvà pàpakùayàdbhànorlokamabhyeti ÷và÷vatam ..
     gobhirvibhavataþ sarvànçtvija÷càpi påjayet .
     sarvadhànyopakaraõaü gurave vinivedayet ..
     sarva÷ayyàdikaü dattvà bhu¤jãtàtailameva hi .
     puràõa÷ravaõaü tadvat kàrayedbhojanàdanu ..
     imaü hiraõyà÷vavidhiü karoti yaþ puõyaü samàsàdya dinaü narendra ! .
     vimuktapàpaþ sa puraü muràreþ pràpnoti siddhairabhipåjitaþ san ..
     iti pañhati ya itthaü hemavàjipradànaü sakalakaluùamuktaþ so'÷vayuktena bhåyaþ .
     kanakamayavimànenàrkalokaü prayàti trida÷apatibadhåbhiþ påjyate yo'tha pa÷yet ..
     yo và ÷çõoti puruùo'lpadhanaþ smaredvà hemà÷vadànamabhinandayatãha loke .
     so'pi prayàti hatakalmaùa÷uddhadehaþ sthànaü purandaramahe÷varalokajuùñam ..>% iti màtsye hiraõyà÷vapradàniko nàma 280 adhyàyaþ ..

#<hiraõyà÷varathaþ>#, puü, (hiraõyà÷vaþ suvarõaghoñakayuktaþ ratho yatra .) ùoóa÷amahàdànàntargatamahàdànavi÷eùaþ . yathà, màtsye .
     %<àdyantu sarvadànànàü tulàpuruùasaüj¤itam .
     hiraõyagarbhadàna¤ca brahmàõóaü tadanantaram ..
     kalpapàdapadàna¤ca gosahasra¤ca pa¤camam .
     hiraõyakàmadhenu÷ca hiraõyà÷vastathaiva ca ..
     pa¤calàïgalaka¤caiva dharàdànaü tathaiva ca .
     hiraõyà÷varathastadvat hemahastirathastathà ..
     dvàda÷aü viùõucakra¤ca tataþ kalpalatàtmakam .
     saptasàgaradàna¤ca ratnadhenustathaiva ca .
     mahàbhåtaghañastadvat ùoóa÷aþ parikãrtitaþ ..>% iti malamàsatattvam .. * .. tadvidhiryathà -- matsya uvàca .
     %<athàtaþ saüpravakùyàmi mahàdànamanuttamam .
     hiraõyà÷varathaü nàma mahàpàtakanà÷anam ..
     puõyandinamathàsàdya kçtvà bràhmaõavàcanam .
     loke÷àvàhanaü kuryàttulàpuruùadànavat ..
     çtviïmaõóapasambhàrabhåùaõàcchàdanàdikam .
     kçùõàjine tilàn kçtvà kà¤canaü kàrayedratham .
     saptà÷vaü catura÷vaü và catu÷cakraü sakåvaram .
     aindranãlena kumbhena dhvajaråpeõa saüyutam .
     lokapàlàùñakopetaü padmaràgadalànvitam ..
     caturaþ pårõakalasàn dhànyànyaùñàda÷aiva tu .
     kauùeyavastrasaüyuktamupariùñàdvitànakam ..
     màlyekùuphalasaüyuktaü puruùeõa samanvitam .
     yo yadbhaktaþ punaþ kuryàt sa tannàmnàdhivàsanam ..
     chatracàmarakauùeyavastropànahapàdukàþ .
     gobhirvibhavataþ sàrdhaü dadyàcca ÷ayanàdikam ..
     abhàvàt tripalàdårdhaü ÷aktitaþ kàrayecchubham ..
     a÷vàùñakena saüyuktaü caturbhiratha vàjibhiþ .
     dvàbhyàmatha yutaü dadyàdima mantramudãrayet ..
     namo namaþ pàpavinà÷anàya vi÷vàtmane vedaturaïgamàya .
     dhàmnàmadhã÷àya bhavàbhavàya pàpaughadàvànala dehi ÷àntim ..
     vasvaùñakàdityamarudgaõànàü tvameva dhàtà paramaü vidhànam .
     yatastato me hçdayaü prayàtu dharmaikanàma tvamaghaughanà÷àt ..
     iti turagarathapradànametat bhavabhayasådanamatra yaþ karoti .
     sa kaluùapañalairvimuktadehaþ paramamupaiti padaü pinàkapàõeþ ..
     dedãpyamànavapuùà vijitaprabhàvamàkramya maõóalamakhaõóalacaõóabhànoþ .
     siddhàïganànayanaùañpadapãyamànavaktràmbujo'mbujabhavena ciraü sahàste ..
     iti pañhati ÷çõoti và ya itthaü kanakarathaturagapradànamasmin .
     na sa narakapuraü vrajet kadàcit narakariporbhavanaü prayàti bhåpa ! ..>% iti màtsye hiraõyà÷varathapradàtiko nàma 255 adhyàyaþ ..

#<hiruk>#, vya, vinàrthaþ . madhyàrthaþ . sàmãpyàrthaþ . ityamarabharatau .. adhamàrthaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<hila>#, ÷a hàvakçtau . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàøparaø-akaø-señ .) eko'rthaþ . ÷a, hilati taruõyà taruõaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<hilamociþ>#, strã, hilamocikà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<hilamocikà>#, strã, ÷àkavi÷eùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 157 .. hiücà iti hila¤cà iti ca vaïgabhàùà . harahuc iti hindãbhàùà . tatparyàyaþ . hilamociþ 2 hilamocã 3 rocã 4 . iti ÷abdaratràvalã .. manvã 5 viùaghnã 6 matsyàkùã 7 cakràïgã 8 . iti ratnamàlà .. bràhmã 9 ÷aïkhadharà 10 àcàrã 11 . tasyà guõàþ . yathà, bhàvaprakà÷e .
     %<÷othaü kuùñhaü kaphaü pittaü harate hilamocikà ..>% api ca .
     %<hilamocã sarà tiktà kuùñhaghnã kaphavàtajit ..>% ÷leùmapittajit iti và pàñhaþ . iti ràjavallabhaþ ..

#<hilamocã>#, strã, (hilamoci + kçdikàràditi ïãù .) hilamocikà . iti ÷abdaratnàvalã .. (tathàsyà guõàþ .
     %<hilamocã sarà tiktà kuùñhaghnã kaphapittajit ..>% iti vaidyakaràjavallabhe caturthaparicchede ..)

#<hillaþ>#, puü, ÷aràripakùã . iti ÷abdacandrikà ..

#<hillola>#, t ka dolane . iti kavikalpadrumaþ .. (adantacuràø-paraø-akaø-señ .) antaþsthatçtãyadvayamadhyastadekopadha÷càyam . ajihilloladvàyurlatàm . iti durgàdàsaþ ..

#<hillolaþ>#, puü, (hillolayati dolayatãti . hillolat ka dolane + ac .) taraïgaþ . óheu iti bhàùà . yathà --
     %<÷làghyaü nãrasakàùñhatàóana÷ataü ÷làghyaþ pracaõóàtapaþ kle÷aþ ÷làghyataraþ supaïkanicayaþ ÷làghyo'tidàhànalaþ .
     yatkàntàkuücakumbhabàhulatikàhillolalãlàsukhaü labdhaü kumbhavara ! tvayà na hi sukhaü duþkhairvinà labhyate ..>% iti kàlidàsakçta÷çïgàratilakaþ .. * .. ratibandhavi÷eùaþ . sa ca ùoóa÷abandhàntargatàùñamabandhaþ . tasya lakùaõaü yathà --
     %<hçdi kçtvà striyàþ pàdau karàbhyàü dhàrayetkarau .
     yatheùñaü tàóayedyoniü bandho hillolasaüj¤akaþ ..>% iti ratima¤jarã ..

#<hilvalà>#, strã, mçga÷ironakùatra÷irode÷asthàþ pa¤ca svalpàtàrakàþ . yathà --
     %<mçga÷ãrùa÷irode÷e tàrakà yà vasanti hi .
     hilvalà ilvakàstàþ syurilvalà iti kutracit ..>% iti ÷abdaratnàvalã ..

#<hiva>#, i prãtau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) i, himbate . prãtiriha prãtikaraõam . himbati lokaþ pitaram . iti durgàdàsaþ ..

#<hivukaü>#, klã, ekasmàllagnàccaturthalagnam . tatparyàyaþ .
     %<pàtàlaü hivuka¤caiva suhçdambha÷caturthakam .>% api ca .
     %<sapàpàt bhàrgavàt pàpo hivuke màtçnà÷akçt ..>% iti jyotistattvam ..

#<hisa>#, i dha ki hiüse . iti kavikalpadrumaþ .. (rudhàø-curàø-pakùe bhvàø-paraø-sakaø-señ .) i, hiüsyate . dha, hinasti . ki, hiüsayati hiüsati . hantyarthenaiva pàkùikacuràditve siddhe kikaraõaü bhvàditvàrthanama . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 5,542c]>@
#<hihi>#, vya, àhlàdajanakànukaraõa÷abdaþ . iti kecit .. dãrghàntadvayamiti sàdhupàñhaþ ..

#<hã>#, vya, vismayaþ . ityamaraþ . 3 . 4 . 9 .. duþkham . hetuþ . viùàdaþ . iti medinã .. ÷okaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, vakroktipa¤cà÷ikàyàm . 31 .
     %<hã nàhaü bhavato'tivakravacasà dàtuü pravãõottaraü kà te sundari . hãnatà nanu natà sarvà trilokyeva te ..>%)

#<hãnaþ>#, tri, (o hà ka li tyàge + ktaþ . %<odita÷ca .>% 8 . 2 . 45 . iti nattvam . %<ghumàsthàgàpàjahàtãti .>% 6 . 4 . 66 . iti ãtvam .) ånaþ . (yathà, raghuþ . 1 . 70
     %<tayà hãnaü vidhàtarmàü kathaü pa÷yanna dåyase .
     siktaü svayamiva snehàd bandhyamà÷ramapàdapam ..>%) garhyaþ . ityamaraþ . 3 . 3 . 127 .. adhamaþ . iti jañàdharaþ .. (yathà, manau . 3 . 107 .
     %<àsanàvasathau ÷ayyàmanuvrajyàmupàsanam .
     uttameùåttamaü kuryàt hãne hãnaü same samam ..>%) prativàdivi÷eùaþ . sa ca pa¤cavidhaþ . yathà, nàradaþ .
     %<anyavàdã kriyàdveùã nopasthàyã niruttaraþ .
     àhåtaprapalàyã ca hãnaþ pa¤cavidhaþ smçtaþ ..>% iti vyavahàratattvam ..

#<hãnajàtiþ>#, tri, (hãnà jàtiryasya .) nãcavarõaþ . iti kecit .. (yathà, manuþ . 3 . 15 .
     %<hãnajàtistriyaü mohàdudvahanto dvijàtayaþ .
     kulànyeva nayantyà÷u sasantànàni ÷ådratàm ..>%)

#<hãnavarõaþ>#, tri, (hãno varõo yasya .) nãcajàtiþ yathà --
     %<hãnavarõopabhuktà yà tyàjyà vadhyàpi và bhavet .>% iti pràya÷cittatattvam ..

#<hãnavàdã>#, [n] tri, (hãnaü vadatãti . vada + õiniþ .) vàkyavarjitaþ . vovà iti bhàùà . tatparyàyaþ . adharaþ 2 . iti hemacandraþ .. viruddhàrthavàdã . yathà, nàradaþ .
     %<pårbavàdaü parityajya yo'nyamàlambate punaþ .
     vàdasaükramaõàjj¤eyo hãnavàdã sa vai naraþ ..>% iti . hãnavàdã daõóyo bhavati na prakçtàdarthàddhãyate . iti ca mitàkùarà ..

#<hãnasakhyaü>#, klã, (hãnena saha sakhyam .) nãcena saha mitratà . iti kecit ..

#<hãnàïgaþ>#, tri, (hãnamaïgaü yasya .) svabhàvato nyånàvayavavi÷iùñaþ . tatparyàyaþ . pogaõóaþ 2 vikalàïgakaþ 3 vyaïgaþ 4 apàïgaþ 5 apogaõóaþ 6 . iti jañàdharaþ . tena saha parãhàsaniùedho yathà --
     %<jàtihãnaü vittahãnaü råpahãnamadakùiõam .
     hãnàïgamatiriktàïgaü tena doùeõa nàkùipet ..
     iti brahmà purà pràha vedaughàrthavini÷cayam .
     ta¤càvamanya bhavatà parãhàso'pyabhàùyata ..>% iti kàlikàpuràõe 44 adhyàyaþ ..

#<hãnàïgã>#, strã, (hãnaü kùudratvàt adhamaü aïgaü yasyàþ . ïãù .) kùadrapipãlikà . iti hemacandraþ ..

#<hãntàlaþ>#, puü, hintàlavçkùaþ . ityamarañãkà ..

#<hãraü>#, klã, (harati màrdavamiti . hç + ac . pçùodaràditvàt suàdhuþ . yadvà, hã vismayaü ràtãti . rà + kaþ .) vajjam . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathà, rasendrasàrasaügrahe .
     %<hãraü suvarõaü sumçta¤ca tàrameùàü samaü tãkùõaraja÷caturõàm ..>%)

#<hãraþ>#, puü, (harati sarvaü pralaye iti . hç + ac . pçùodaràditvàt ãtvam .) ÷ivaþ . vajram . iti medinã .. sarpaþ . iti hemacandraþ .. hàraþ . iti jañàdharaþ .. siühaþ . iti kecit .. ÷rãharùapità . yathà --
     %<÷rãharùaü kaviràjaràjimukuñàlaïkàrahãraþ sutaü ÷rãhoraþ suùuve jitendriyacayaü màmalladevã ca yam .
     dvaitãyãkatayà mito'yamagamat tasya prabandhe mahàkàvye càruõi naiùadhãyacarite sargo nisargojjvalaþ ..>% iti naiùadhe 2 sargaþ ..

#<hãrakaþ>#, puü, (hãra eva . svàrthe kan .) ratnavi÷eùaþ . ayaü ÷vetavarõaþ bahumålyaþ ÷ukradevatàka÷ca . tatparyàyaþ . vajraþ 2 hãraþ 3 dadhãcyasthi 4 vajrakam 5 . iti ÷abdaratnàvalã .. såcãmukham 6 varàrakam 7 ratnamukhyam 8 vajraparyàyanàma 9 . viràñade÷ajahãrakaparyàyaþ .. viràñajaþ 10 ràjapaññaþ 11 ràjàvartaþ 12 . iti hemacandraþ .. asya guõàþ . sàrakatvam . ÷ãtatvam . kaùàyatvam . svàdutvam . vàntikàritvam . cakùurhitakàritvam . dhàraõe pàpàlakùmãnà÷itva¤ca . iti ràjavallabhaþ .. anyat vajra÷abde draùñavyam .. (yathàsya paryàyàdi .
     %<hãrakaþ puüsi vajro'strã candro maõivara÷ca saþ .
     sa tu ÷vetaþ smçto vipro lohitaþ kùattriyaþ smçtaþ ..
     pãto vai÷yo'sitaþ ÷ådra÷caturvarõàtmaka÷ca saþ ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<hãrà>#, strã, lakùmãþ . tailàmbukaþ iti medinã .. pipãlikà . iti hemacandraþ .. kà÷marã . iti ràjanirghaõñaþ .. (paryàyo yathà --
     %<gambhàrã bhadraparõã ca ÷rãparõã madhuparõikà .
     kà÷morã kà÷marã hãrà ka÷maryaþ pãtarohiõã .
     kçùõavçntà madhurasà mahàkusumikàpi ca ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<hãràïgaþ>#, puü, (hãrasyeva kañhinaü aïgaü yasya .) indrasya vajjam . iti ÷abdamàlà ..

@<[Page 5,543b]>@
#<hãlaü>#, klã, (hã vismayaü làtãti . là + kaþ .) retaþ . iti kecit ..

#<hãlukaü>#, klã, gauóãmadyam . iti ÷abdacandrikà ..

#<hãhã>#, vya, vismayaþ . hàsyam . iti medinã ..

#<hu>#, li home . adane . iti kavikalpadrumaþ .. (juø-paraø-sakaø-aniñ .) homo devatàsampradànakavahnyadhikaraõakavastutyàgaþ . li, juhoti ghçtamagnau kçùõàya hotà . prakùepe'pyayam .
     %<ciràya santarpya samidbhiragniü yo mantrapåtàü tanumapyahauùãt .>% iti raghuþ .
     %<jañàdharaþ san juhudhãha pàvakam .>% iti kiràte prãõanàrtho'pi . iti durgàdàsaþ ..

#<huükçtaü># klã, (huü ityavyakta÷abdasya kçtaü karaõam .) huïkàraþ . iti dharaõiþ .. (yathà, bhàgavate . 4 . 14 . 34 . nijaghnurhuüïkçtairveõaü hatamacyutanindayà ..) vanyavaràha÷abdaþ . iti kecit .. huü iti mantroccarite, tri .. (huü ityanena tiraskçtaþ . yathà, mahàbhàrate . 12 . 118 . 1 .
     %<sa ÷và prakçtimàpannaþ paraü dainyamupàgataþ .
     çùiõà huükçtaþ pàpastapovanabahiskçtaþ ..>% huïkçtamasyàstãti . ac . huïkàravi÷iùñaþ . yathà bçhatsaühitàyàü . 48 . 11 .
     %<aciraprasåtahuïkçtavalgitavatsotsave goùñhe ..>%)

#<huóa>#, i ïa saühe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-sakaø-señ .) i, huõóyate . ïa, huõóate dhanaü lokaþ . rà÷ãkarotãtyarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<huóa>#, ç ïa gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-sakaø-señ .) ç, ajuhoóat . ïa, hoóate . iti durgàdàsaþ ..

#<huóa>#, ÷i magne . saühe . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàøparaø-magne akaø-saühe sakaø-señ .) ÷i, huóati ahuóãt juhoóa . magnamiha majjanam . iti durgàdàsaþ ..

#<huóaþ>#, puü, (huóatãti . huóa + kaþ .) meùaþ . iti hemacandraþ ràjanirghaõña÷ca .. cauràdinivàraõàrthabhåminihitalauhamayatãkùõa÷aïkuvi÷eùaþ .. tasya nàmàntaraü guóaþ . pàüjikàñà iti bhàùà . laguóaþ . iti mahàbhàratam .. sainyà÷rayasthànam . vuruj iti bhàùà . rathopari viõmåtratyàga÷çïgam . yathà --
     %<purã samantàdvihità sapatàkà satoraõà .
     sacakrà sahuóà caiva sayantrakhanakà tathà ..>% iti mahàbhàrate vanaparbaõi saubhavaghe 15 adhyàyaþ .. patàkà dhvajà¤calaþ . toraõàni bahirdvàràõi . cakràõi yodhagaõàþ . huóàstadà÷rayasthànàni . bhàùàyàü varujsaüj¤àni . anye tu viõmåtrotsarjana÷çïgàõi huóà ityàhuþ . udàharanti ca .
     %<kalpyante huóa÷çïgàõi rathasyopari såribhiþ .
     viõmåtraspar÷a÷uddhyarthakaràdispar÷a udyate ..>% iti .. yantràõi àgneyauùadhabalena dçùatpiõóotkùepaõàni . mahànti kàmànasaüj¤àni kùudràõi sãsagulikotkùepaõàni bandukasaüj¤àni . khanakàþ suraïgadvàrà guptamàrgakartàraþ . iti taññãkàyàü nãlakaõñhaþ ..

#<huóukkaþ>#, puü, (huóuk iti ÷abdena kàyati ÷abdàyate iti . kai + kaþ .) vàdyabhedaþ . dàtyåhapakùã . madamattaþ . iti medinã .. daõóakaþ . huókà iti bhàùà . iti ÷abdaratnàvalã .. tatra haóóa ka iti ca pàñhaþ ..

#<huóut>#, klã, vçùa÷abdaþ . iti kà÷ãkhaõóamiti kecit ..

#<huóumbaþ>#, puü, bhraùñacipiñaþ . huóam iti bhàùà . iti ÷abdamàlà ..

#<huõóaþ>#, puü, vyàghraþ . gràmya÷åkaraþ . mårkhaþ . ràkùasaþ . iti kecit ..

#<hutaü>#, tri, (hu + ktaþ .) agnau prakùiptaü ghçtàdi . tatparyàyaþ . vaùañkçtam 2 . ityamaraþ .. (yathà, gãtàyàm . 9 . 16 .
     %<ahamagnirahaü hutam ..>% tarpitam . yathà, raghuþ . 2 . 71 .
     %<pradakùiõãkçtya hutaü hutà÷amaünantaraü bharturarundhatã¤ca ..>%) home, klã ..

#<hutabhuk>#, [j] puü, (hutaü bhuïkte iti . bhuj + kvip .) agniþ . (yathà, bhàgavate . 3 . 16 . 8 .
     %<nàhaü tathàdmi yajamànahavirvitàne ÷cotadghçtaplutamadan hutabhuïmukhena ..>%) citrakavçkùaþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 58 .. (yathà, su÷rute . 6 . 53 .
     %<pàñhàvióavyoùavióaïgasindhutrikaõñaràsnàhutabhugbalàbhiþ ..>% mahàdevaþ . iti mahàbhàratam . 13 . 17 . 81 .. viùõuþ . iti ca tatraiva . 13 . 149 . 108 ..)

#<hutabhukpriyà>#, strã, (hutabhujo vahneþ priyà .) agnibhàryà . svàhà ityamaraþ . 2 . 7 . 21 ..

#<hutavahaþ>#, puü, (vahatãti . vaha + ac . hutasya vahaþ .) agniþ . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 1 . 224 . 58 .
     %<etacchruttvà hutavahàt bhagavàn sarvalokakçt .
     havyavàhamidaü vàkyamuvàca prahasanniva ..>%)

#<hutà÷aþ>#, puü, (hutaü a÷nàti iti . a÷a + aõ .) agniþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, bhàgavate . 1 . 12 . 21 .
     %<dhanvinàmagraõãreùaþ tulya÷càrjunayordhayoþ .
     hutà÷aþ iva durdhaùaþ samudra iva dustaraþ ..>%) bhayam . iti vyavahàrasiddham .. (munivi÷eùaþ . sa càyurvedasaühitàkàraþ . agnive÷amuniþ . tadyathà --
     %<bhagnaü samàsàdvividhaü hutà÷a ! kàõóe ca sandhau ca hi tatra sandhau ..>% iti vaidyakarugvini÷cayasaügrahe bhagnàdhikàre .. hutà÷a iti agnive÷asambodhanaü carake hutà÷a÷abdenàgnive÷o'bhidhãyate padaikade÷e padapravçtteþ . iti taññãkàyàü ÷rãkaõñhadattaþ ..)

#<hutà÷anaþ>#, puü, (hutaü àhutadravyaü a÷anamasya .) agniþ . yathà, gobhilaputtrakçtagçhyàsaügrahe .
     %<lakùahome tu vahniþ syàt koñihome hutà÷anaþ .
     pårõàhutyàü mçóo nàma ÷àntike varadaþ sadà ..>% iti tithyàditattvam .. api ca .
     %<àrogyaü bhàskaràdiccheddhanamiccheddhutà÷anàt .
     j¤ànantu ÷aïkaràdicchenmuktimicchejjanàrdanàt ..>% iti guõaviùõudhçtamatsyapuràõam . ÷ivaþ . iti kecit .. (vañikauùadhavi÷eùaþ .) tadyathà --
     %<ekadvikadvàda÷abhàgayuktaü yojyaü viùaü ñaïgaõamåùaõa¤ca .
     hutà÷ano nàma hutà÷anasya karoti vçddhiü kaphajinnaràõàm ..>% iti hutà÷ano rasaþ .. * .. iti vaidyakarasendrasàrasaügrahe'jãrõàdyadhikàre ..)

#<hutiþ>#, strã, havanam . hudhàtoþ ktipratyayena niùpannà ..

#<hum>#, vya, (håyate iti . hu + bàhulakàt maþ .) smçtiþ . apàkçtiþ . arthapra÷naþ . abhyanuj¤à . iti medinã .. tarke vitarke håü ÷abdo dãrghàdihrakhàdirapãti kecit . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<hurcha>#, à kauñilyake . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø-akaø-señ .) hrasvã . kvipi ràchvorlope håþ huro huraþ . à hurchitaü hårõaü tena . hurchiti khalaþ kuñilaþ syàdityarthaþ . hurchati cauraþ apasaratãtyarthaþ . iti dhàtupradãpaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<hula>#, ja, hatisambaraõayoþ . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø-sakaø-señ .) ja, holaþ hulaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<hulahulã>#, strã, (hula + ka . àbhãkùõye dvitvaü gauràditvàt ïãù .) strãõàü maïgalajanakamukha÷abdaþ . ulu ulu iti bhàùà . tatparyàyaþ . mukhaghaõñà 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<huhuþ>#, puü, (àhvayatãti . hve + nipàtanàt óuþ óå÷ca .) gandharvavi÷eùaþ . yathà --

#<huhåþ>#, puü, (àhvayatãti . hve + nipàtanàt óuþ óå÷ca .) gandharvavi÷eùaþ . yathà --
     %<håhårhuhu÷ca dvividho huhurhåhu÷ca kutracit .>% iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 83 . 9 .
     %<paryupàsanta kauravya ! kadàcida vai pitàmaham .
     nàradaþ parvata÷caiva visvàvasurhahà huhuþ ..>%)

#<hå>#, vya, (hve + óåþ . nipàtanam .) àhvànam . avaj¤à . ahaïvyaraþ . ÷okaþ . iti kecit ..

@<[Page 5,544b]>@
#<håü>#, vya, mantravi÷eùaþ . taduddhàraparyàyau yathà --
     %<hakàro vàmakarõàñhyo nàdabinduvibhåùitaþ .
     kårcaü krodha ugradarpo dãrghahåïkàra ucyate .
     ÷abda÷ca dãrghakavacaü tàràpraõava ityapi ..>% ki¤ca .
     %<÷ikhàvaùañ ca kavacaü krodho varma hamityapi .
     krodhàkhyo håü tanutra¤ca ÷astràdau ripusaüj¤akaþ ..>% api ca .
     %<vyomasthaü tàlajaïghàsthaü nàdàbanduvibhåùitam .
     kårcaü kàlo mahàkàlaþ krodhabãjaü nira¤janam ..>% iti nànàtantram ..

#<håïkàraþ>#, puü, (håm + kç + bhàve gha¤ .) håmiti bhayànakadhvaniþ . yathà --
     %<ityuktaþ so'bhyadhàvattàmamuro dhåmralocanaþ .
     håïkàreõaiva taü bhasma sà cakàràmbikà tataþ ..>% iti màrkaõóeye devãmàhàtmyam ..

#<håóa>#, ç ïa gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-sakaø-señ .) é, ajuhåóat . ïa, håóate . iti durgàdàsaþ ..

#<håtaü>#, tri, (hve + kta .) àhåtam . àhvànãkçtam . hve ¤a dhàtoþ ktapratyayena niùpannam ..

#<håtiþ>#, strã, (hve + ktin + samprasàraõam .) àhvànam . ityamaraþ 1 . 6 . 8 .

#<hånaþ>#, puü, (hve + nak samprasàraõa¤ca .) mlecchajàtivi÷eùaþ . yathà --
     %<svapàka÷ca turuùkastu håno yavana ityapi .
     lokavàhyastu yo vàjigavà÷yàcàravarjitaþ .
     mlecchaþ kiràta÷avarapulindàdyàstu tadbhidà ..>% iti jañàdharaþ .. màdaràjade÷ãyasvarõamudràvi÷eùa÷ca ..

#<håm>#, vya, håyate iti . bàhulakàt maþ . pra÷naþ . vitarkaþ . ityamaraþ . 3 . 4 . 18 .. sanmatiþ . krodhaþ . bhayam . nindà . avaj¤à . ityamarañãkàyàü nàràyaõacakravartã .. vitarke håü caitro'pi paõóitaþ . pra÷ne håü ko laïkàdhipatiþ . anumatau ca håü kçtaü håm . bhaye ca håü na gantavyam . ityamarañãkàyàü bharataþ .. anyat huü÷abde draùñavyam ..

#<håravaþ>#, puü, (hå iti ravo'sya .] ÷çgàlaþ . iti hemacandraþ ..

#<hårchanaü>#, klã, (hårcha + bhàve lyuñ .) kauñilyam . iti kecit ..

#<håhuþ>#, puü, (àhvayatãti . hve spardhàyàm . kvip . samprasàraõam . àbhãkùõye dvitvaü nipàtanàt hrasvaþ . pakùe tu na .) gandharvavi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, bhàgavate . 8 . 4 . 3 .
     %<yo'sau gràhaþ sa vai sadyaþ paramà÷caryaråpadhçk .
     mukto devala÷àpena håhårgandharvasattamaþ ..>%)

#<håhåþ>#, puü, (àhvayatãti . hve spardhàyàm . kvip . samprasàraõam . àbhãkùõye dvitvaü nipàtanàt hrasvaþ . pakùe tu na .) gandharvavi÷eùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, bhàgavate . 8 . 4 . 3 .
     %<yo'sau gràhaþ sa vai sadyaþ paramà÷caryaråpadhçk .
     mukto devala÷àpena håhårgandharvasattamaþ ..>%)

#<hç>#, ¤a hçtyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøubhaø-dvikaø-aniñ .) hçtirde÷àdde÷àntarapràpaõà . ¤a, harati harate gàü vanaü gopaþ . iti durgàdàsaþ ..

@<[Page 5,544c]>@
#<hç>#, li ra prasahyakçtyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (juø-paraø-sakaø-aniñ .) prasahyakçtirbalàtkàraþ . li, jaharti dhanaü dasyuþ . ra vaidikaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<hçcchayaþ>#, puü, (hçdi ÷ete iti . ÷ã + %<adhikaraõe ÷eteþ .>% 3 . 2 . 15 . iti ac .) kàmadevaþ . iti halàyudhaþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 46 . 42 .
     %<tat prasãda na màmàrtàü visarjayitumarhasi .
     hçcchayena ca santaptàü bhaktà¤ca bhaja mànada ! ..>%) hçdaya÷àyini, tri .. (yathà, mahàbhàrate . 13 . 85 . 17 .
     %<jagatpatiranirde÷yaþ sarvagaþ sarvabhàvanaþ .
     hçcchayaþ sarvabhåtànàü jyeùñho rudràdapi prabhuþ ..>% puü, kàmaþ . yathà, bhàgavate . 1 . 6 . 7 .
     %<sakçdyaddar÷itaü råpametat kàmàya te'nagha ! .
     matkàmaþ ÷anakaiþ sàdhuþ sarvàn mu¤cati hçcchayàn ..>% %<hçcchayàn kàmàn .>% iti taññãkàyàü ÷rãdharaþ ..)

#<hçcchålaü>#, klã, (hçdayajàtaü ÷ålamiti madhyalopã samàsaþ .) hçdayajàta÷ålarogaþ . tadauùadhaü yathà, gàruóe 189 adhyàye .
     %<kvathitodakapànantu ÷ambåkà kùàrakaü tathà .
     mçga÷çïgaü hyagnidagdhaü gavyàjyena samanvitam .
     pãtaü hçtpçùñha÷ålànàü bhavennà÷akaraü ÷iva ! ..>% api ca .
     %<villàgnimantha÷yonàkapàñalàpàribhadrakam .
     prasàraõya÷vagandhà ca bçhatã kaõñakàrikà ..
     balàcàtivalà ràsnà ÷vadaüùñrà ca punarnavà .
     eraõóa÷àrivà parõã guóåcã kapikacchurà ..
     eùàü da÷a palikàn bhàgàn kvàthayet salile'male .
     tena pàdàva÷eùeõa tailaü pàtre vipàcayet ..
     àjaü và yadi và gavyaü kùãraü dattvà caturguõam .
     ÷atàvarãrasa¤caiva tailatulyaü pradàpayet ..
     dravyàõi yàni peùyàõi tàni vakùyàmi tat ÷çõu ..
     ÷atapuùpà devadàru ÷àlaparõã vacàguru .
     kuùñhaü màüsã saindhava¤ca palamekaü punarnavà .
     pàne nasye tathàbhyaïge tailametat pradàpayet ..
     hçcchålaü pàr÷va÷åla¤ca gaõóamàlà¤ca nà÷ayet .
     apasmàraü vàtaraktamàyuùmàü÷ca pumàn bhavet ..>% iti ca gàruóe 198 adhyàyaþ ..

#<hçõiyà>#, strã, (hçõãyate iti . hçõãï + kaõóvàditvàt yak . tataþ aþ . nipàtanàt hrasvaþ .) hçõãyà . ityamarañãkàyàü ràyamukuñaþ . 3 . 2 . 32 ..

#<hçõãyà>#, strã, (hçõãï + kaõóvàditvàt yak . aþ .) nindà . ityamaraþ . 3 . 2 . 32 ..

#<hçt>#, [d] klã, (harati hriyate veti . hç + %<vçhroþ ùuk duk ceti .>% uõà 04 . 100 . itibàhulakàt kevalàdapi duka .) hçdayam . tatparyàyaþ .
     %<cittantuü ceto hçdayaü svàntaü hçnmànasaü manaþ .>% ityamaraþ . 1 . 4 . 31 .. (yathà, bhàvaprakà÷asya madhyakhaõóe dbitãye bhàge .
     %<sthànànyàmàgnipakvànàü måtrasya rudhirasya ca .
     hçdundåkaþ phusphusa÷ca koùñha ityabhidhãyate ..>%)

#<hçtkampaþ>#, puü, (hçdayasya kampaþ . hçdàde÷aþ .) hçdayakampanam .. yathà --
     %<hçtkampo jàyate tàvat yàvat tasya kçpà na cet ..>% iti samayàcàratantroktaü bhadrakàlãkavacam ..

#<hçtaü>#, tri, (hç + ktaþ .) apahçtavastu . yathà --
     %<purà ÷umbhani÷umbhàbhyàmasuràbhyàü ÷acãpateþ .
     trailokyaü yaj¤abhàgà÷ca hçtà madabalà÷ràyàt ..>% iti devãmàhàtmye 5 adhyàyaþ ..

#<hçd>#, klã, (hç + bàhulakàt duk .) hçdayam . manaþ . ityamaraþ . 2 . 6 . 64 ..

#<hçdayaü>#, klã, (hriyate viùayairiti . hç + vçhroþ ùugdukau ca . uõàø 4 . 100 . iti kayan duk ca .) bukkam . vakùaþ . manaþ . yathà --
     %<urasyapi ca vukvàyàü hçdayaü mànase'pi ca ..>% iti trikàõóa÷eùaþ .. vukkàgramàsaü hçdayaü hçditi . catvàri hçdaye . kecittu vukkàt pçthageva hçdayàntargate màüsavi÷eùe padmàkàre hçdayàdidvayamàhuþ . dhàtoranekàrthatvàt . ityamarañãkàyàü bharataþ . 2 . 6 . 64 .. atra anàhatanàmakadvàda÷adalapadmamasti . yathà,
     %<àdhàre liïganàbhau hçdayasarasije tàlumåle lalàñe dve patre ùoóa÷àre dvida÷ada÷adale dvàda÷àrdhe catuùke .
     vàsànte vàdilànte óa-pha-ka-ñhasahite kaõñhade÷e svaràõàü hakùau kodaõóamadhye sakaladalagataü varõaråpaü namàmi ..>% iti ùañcakrabhedaþ .. ki¤ca .
     %<tasyordhve hçdi païkajaü sulalitaü vandhåkakàntyujjvalaü kàdyairdvàda÷avarõakairupakçtaü sindåraràgà¤citaiþ ..
     nàmànàhatasaüj¤akaü surataruü và¤chàtiriktapradaü vàyormaõóalamatra dhåmasadç÷aü ùañkoõa÷obhànvitam ..>% iti ùañcakrakramaþ .. * .. tasya ÷ubhà÷ubhalakùaõaü yathà --
     %<samonnata¤ca hçdayamakalpyaü màüsalaü pçthu .
     nçpàõàmadhamànà¤ja kharaloma÷iràlakam ..>% iti gàruóe 66 adhyàyaþ .. (tathàsya vivçtiþ .
     %<arthe da÷a mahàmålaþ samàsaktà mahàphalàþ .
     mahaccàrtha÷ca hçdayaü paryàyairucyate budhaiþ ..
     ùaóaïgamaïgavij¤ànamindriyàõyarthapa¤cakam .
     àtsà ca saguõa÷cetaþ cintya¤ca hçdi saü÷ritam ..
     pratiùñhàrthaü hi bhàvànàmeùàü hçdayamiùyate .
     gopànasãnàmàgàrakarõike vàrthacintakaiþ .
     tasyàpaghàtànmårchàyaü bhedànmaraõamicchati ..
     yaddhi tat spar÷avij¤ànandhàritantatra saü÷ritam .
     tatparasyaujasaþ sthànantatra caitanyasaügrahaþ ..
     hçdayaü mahadarya÷ca tasmàduktà÷cikitsakaiþ .
     tena målena mahatà mahàmålà matà da÷a ..>% iti carake såtrasthàne triü÷e'dhyàye ..
     %<hçdayamiti kçtavãryo buddhermanasa÷ca sthànatvàt ..>% iti su÷rute ÷àrãrasthàne tçtãye'dhyàye ..
     %<÷oõitakaphaprasàdajaü hçdayaü tadà÷rayà hi dhamanyaþ pràõavahàþ . tasyàdho vàmataþ plãhà phusphusa÷ca dakùiõato yakçt kloma ca ..
     taddhçdayaü vi÷eùeõa cetànàsthànamatastasmiüstamasàvçte sarvapràõinaþ svapanti . bhavati càtra .
     puõóarãkeõa sadç÷aü hçdayaü syàdadhomukham .
     jàgratastadvika÷ati svapata÷ca nimãlati ..>% iti ca su÷rute ÷àrãrasthàne caturthe'dhyàye ..)

#<hçdayagranthiþ>#, puü, (hçdayasya granthiriva avidyàsambandhena durmocyatvàt .) hçdvandhaþ . yathà --
     %<bhidyate hçdayagranthi÷chidyante sarvasaü÷ayàþ .
     kùãyante càsya karmàõi dçùña evàtmanã÷vare ..>% iti ÷rãbhàgavate . 1 . 3 . 21 ..

#<hçdayaïgamaü>#, klã, (hçdayaü gacchatãti . gama + khac . mum ca .) yuktiyuktavàkyam . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . saïgatam 2 . ityamaraþ . 1 . 6 . 18 .. (manohare, tri . yathà, kumàre . 2 . 16 .
     %<iti tebhyaþ stustãþ ÷rutvà yathàrthà hçdayaïgamàþ .
     prasàdàbhimukho vedhàþ pratyuvàca divaukasaþ ..>% %<hçdayaïgamàþ manoharàþ .>% iti taññãkàyàü mallinàthaþ ..)

#<hçdayavàn>#, [n] tri, (hçdayamasyàstãti matup . masya vaþ .) hçdayàluþ . ityamarañãkàsàrasundarã ..

#<hçdayasthànaü>#, klã, (hçdayasya sthànam .) vakùaþsthalam . tatparyàyaþ . kroóam 2 uraþ 3 vakùaþ 4 vatsam 5 bhujàntaram 6 . iti hemacandraþ ..

#<hçdayàtmà>#, [n] puü, hçdayameva àtmà pradhànadehabhàgo yasya .) kaïkapakùã . iti ÷abdacandrikà ..

#<hçdayàluþ>#, tri, (pra÷astahçdayamasyàstãti . hçdaya + 5 . 2 . 122 . ityatra %<hçdayàccàluranyatarasyàm .>% iti kà÷ikokteþ àluþ .) pra÷astamanàþ . tatparyàyaþ . suhçdayaþ 2 . ityamaraþ . 3 . 1 . 3 .. sahçdayaþ 3 . iti bharataþ .. hçdayã 4 hçdayikaþ 5 hçdayavàn 6 . iti ñãkàntaram .. cidråpaþ 7 . iti jañàdharaþ ..

#<hçdayikaþ>#, tri, (pra÷astaü hçdayamasyàstãti . hçdaya + ñhan .) hçdayàluþ . ityamarañãkàsàrasundarã ..

#<hçdayã>#, [n] tri, (pra÷astaü hçdayamasyàtãti . iniþ .) hçdayàluþ . iti jañàdharaþ ..

@<[Page 5,545c]>@
#<hçdaye÷aþ>#, puü, (hçdayasya ã÷aþ .) bhartà . iti trikàõóa÷eùaþ .. tatparyàyaþ .
     %<preyasyàdyàþ puüsi patyau bhartà sektà patirvaraþ .
     vivoóhà ramaõo bhoktà råcyo varayità dhavaþ ..>% iti hemacandraþ ..

#<hçdaye÷à>#, strã, (hçdayasya ã÷à .) bhàryà . yathà,
     %<preyasã dayità kàntà pràõe÷à vallabhà priyà .
     hçdaye÷à pràõasamà preùñhà praõayinã ca sà ..>% iti hemacandraþ ..

#<hçdàvartaþ>#, puü, (hçdayasthitaþ àvartaþ .) a÷vahçdayàvartaþ . tatparyàyaþ . ÷rãvçkùakaüþ 2 . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<hçdispçk>#, [÷] tri, (hçdi hçdaye spç÷atãti . spç÷ + kvin . %<hçddyubhyàü ïeþ ..>% 6 . 3 . 9 . ityasya vàrtikàt aluksamàsaþ .) hçdyaþ . iti kecit .. (yathà, bhàgavate . 6 . 14 . 43 .
     %<yo dustyajàn dàrasutàn suhçdràjyaü hçdispç÷aþ .
     jahau yuvaiva malavaduttama÷lokalàlasaþ ..>%) hçdayaspar÷akartà ca ..

#<hçdgolaþ>#, puü, parvatavi÷eùaþ . iti kecit ..

#<hçdgolãyaþ>#, triþ, (hçdbholo'bhijanã'syeti . chaþ .) hçdgolaparvatodbhavaþ . iti kecit

#<hçdgranthaþ>#, puü, (hçt hçdayaü grathnàtãti . grantha + ac .) hçdbraõaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<hçdyaü>#, klã, (hçdayasya priyaü manoj¤atvàt . hçdaya + %<hçdayasya hçllekhayadaõ làseùu .>% 6 . 3 . 50 . iti yat hçdàde÷a÷ca .) guóatvak . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<hçdyaþ>#, puü, (hçdaya + yat . hçdàde÷aþ .) va÷akçdvedamantraþ . iti medinã ..

#<hçdyaþ>#, tri, (hçdayasya priyamiti . hçdaya + %<hçdayasya hçllekhayadaõlàseùu .>% 6 . 3 . 50 . iti yat hçdàde÷a÷ca .) manoharaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 53 .. asya paryàyaþ manoj¤a÷abde draùñavyaþ .. hçjjaþ . hçddhitaþ . hçtpriyaþ . iti medinã .. (yathà, manau . 3 . 227 .
     %<bhakùyaü bhojya¤ca vividhaü målàni ca phalàni ca ..
     hçdyàni caiva màüsàni pànàni surabhãõi ca ..>%)

#<hçdyagandhaü>#, klã, (hçdyo gandho'sya .) kùudrajãrakam . iti ÷abdacandrikà .. sauvarcalam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<hçdyagandhaþ>#, puü, (hçdyo manoharo gandho'sya . vilvavçkùaþ . iti jañàdharaþ .

#<hçdyagandhà>#, strã, (hçdyo gandho'syàþ .) jàtã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<hçdyagandhi>#, klã, (hçdyo gandho'sya . it samàsàntaþ .) kùudrajãrakam . iti ratnamàlà ..

#<hçdyà>#, strã, (hçd + yat . ñàp .) vçdvinàmauùadhiþ . iti medinã ..

@<[Page 5,546a]>@
#<hçdrogaþ>#, puü, kumbharà÷iþ . iti ÷uddhidãpikà .. (hçdayasya roga iva .) kàmaþ . yathà --
     %<hçdrogamà÷vapahinotyacireõa dhãraþ .>% iti ÷rãbhàgavatam .. hçdayasya rogaþ .) hçdayapãóà . tatra hçdrogasya viprakçùñaü nidànamàha .
     %<atyuùõagurvamlakaùàyatikta÷ramàbhighàtàdhyayanaprasaïgaiþ .
     sa¤cintanairvegavidhàraõai÷ca hçdàmayaþ pa¤cavidhaþ pradiùñaþ ..>% prasaïgaþ satataü sevà . sa¤cintanamaticintà ràjabhayàdikamiti yàvat . pa¤cavidhaþ vàtikaþ paittikaþ ÷laiùmikaþ sànnipàtikaþ krimija÷ceti .. * .. tasya saüpràptipårvakaü lakùaõamàha .
     %<dåùayitvà rasaü doùà viguõà hçdayaïgatàþ .
     hçdi vàdhàü prakurvanti hçdrogaü taü pracakùate ..>% viguõàþ duùñàþ . vàdhàü doùabhede nànàvidhàü vyathàm . bhaïgavat pãóàmiti gayadàsaþ .. * .. vàtikaü hçdrogamàha .
     %<àyamyate màrutaje hçdayaü tudyate tathà .
     nirmathyate dãryate ca sphoñyate pàñyate'pi ca ..>% màrutaje hçdroge iti ÷eùaþ . àyamyate vyathayà vistàryata iva . tudyate såcãbhiriva . nirmathyate manthàneneva . dãryate karapatreõa dvidhà kriyata iva . sphoñyate àrayeva . pàñyate kuñhàreõa bahudhà kriyata iva .. * .. paittikamàha .
     %<tçùõoùmadàhacoùàþ syuþ paittike hçdaye klamaþ .
     dhåmàyana¤ca mårchàca rkladaþ ÷oùo mukhasya ca ..>% uùmà ÷ãtagàtrasyaiva ÷ãtavàtàbhilàùahetu ki¤cidantarauùõam . dàhaþ pàr÷vasthena vahrineva duþkhaheturgàtrasantàpaþ . coùaþ cåùaõeneva pãóà . hçdaye klamaþ hçdayàkulatvaü glànirityarthaþ . dhåmàyanaü kaõñhàddhåmanirgama iva . kledaþ ki¤ciddargandhaþ sañita iva .. * .. ÷laiùmikamàha .
     %<gauravaü kaphasaüsràvo'rucistambho'gnimàrdavam .
     màdhuryamapi càsyasya valàsà vartate hçdi ..>% valàsà vartate hçdi kupitakaphavyàpteþ . gauravaü hçdayasya . stambho jaóatà . màrdavaü jalaplutamiva . màdhuryaü mukhe .. * .. tridoùajamàha .
     %<vidyàt tridoùamapyevaü sarvaliïgaü hçdàmayam ..>% kçmijamàha . kçmayo jàyante asminniti kçmija iti niruktiþ .. * .. tasya nidànapurvikàü saüpràptimàha .
     %<tridoùahetuhçdroge yo duràtmà niùevate .
     tilakùãraguóàdãü÷ca granthistasyopajàyate ..
     marmaikade÷asaükledaü rasa÷càpyupagacchati .
     sakledàt kçmaya÷càsya bhavantyupahatàtmanaþ ..>% marmaikade÷e hçdayaikade÷e saükledaü sañitatvaü rasa upagacchati saükledàt . rasasya sañitatvàt . upahatàtmanaþ tilàdyahitàhàreõa .. * .. tasya lakùaõamàha .
     %<utkledaþ ùñhovanaü todaþ ÷ålaü hçllàsakastamaþ .
     aruciþ ÷yàvanetratvaü ÷oùa¤ca kçmije bhavet ..>% utkledaþ vamanamivopasthitam . ÷oùo yakùmà .. hçdrogasyopadravànàha .
     %<klomasàdo bhramaþ ÷oùo j¤eyàsteùàmupadravàþ .
     kçmije tu kçmãõàü ye ÷laiùmikàõàü hi te matàþ ..>% klomnaþ pipàsàsthànasya sàdaþ ÷oùaþ . ÷oùo mukhasya . teùàü hçdrogàõàm . kçmije tu hçdroge ÷laiùmikàõàü kçmãõàü ye upadravà hçllàsàt prasravaõàntà vipàkàdayaste matàþ .. * .. atha hçdrogasya vikitsà .
     %<ghçtena dugdhena guóàmbhasà và pibanti cårõaü kakubhatvaco ye .
     hçdrogajãrõajvararaktapittaü hatvà bhaveyu÷cirajãninaste .. 1 ..
     harãtakã vacà ràsnà pippalã nàgarodbhavam .
     ùañã puùkaramålotthaü cårõaü hçdroganà÷anam .. 2 ..
     puñadagdhahariõa÷çïkapiùñaü gavyena sarpiùà pibataþ .
     hçtpçùñha÷ålamaciràdupaiti ÷àntiü sukaùñamapi .. 3 ..
     tailàjyaguóavipakvaücårõaü godhåmapàrthottham .
     pibati payomuk sa bhavati gatasakalahçdàmayaþ puruùaþ ..
     pàrthaþ kauha iti loke .. 4 ..
     godhåmakakubhacårõaü pakvamajàkùãragavyasarpirbhyàm .
     madhu÷arkaràsametaü ÷amayati hçdrogamulvaõaü puüsàm .. 5 ..
     pàrthena kalkena rasena siddhaü ÷astaü ghçtaü sarvahçdàmayeùu ..
     arjunaghçtam .. 6 ..
     ghçtaü valà nàgavalàrjunànàü kvàthena kalkena ca ùaùñikàyàþ .
     siddhaü nihanyàddhçdayàmayaü hi savàtaraktakùataraktapittam ..>% valàdighçtam .. 7 .. iti hçdrogàdhikàraþ . iti bhàvaprakà÷aþ .. * .. api ca . dhanvantariruvàca .
     %<hadrogàdinidànaü te vakùye'haü su÷rutàdhunà .
     kçmihçdrogaliïgai÷ca smçtàþ pa¤ca tu hçdgadàþ ..
     vàtena ÷ålyate'tyarthaü tudyatà rudatãti ca .
     bhidyate ÷uùyate stabdhaü hçdayaü ÷ånyatàdravaþ ..
     akasmàddãnatà ÷oko bhayaü ÷abdo'sahiùõutà .
     vepathurvepanaü mohaþ ÷vàsarodho'lpanidratà ..
     pittàtçùõà ÷ramo dàhaþ svedo'mlaþ kaphajaþ kramaþ .
     chardana¤càmlapittasya dhåmakampitatà jvaraþ ..
     ÷leùmaõà hçdayastabdhaü bhàvitaü cà÷magarbhavat .
     kàsàsthisàdaniùñheva nidràlasyàrucirjvaraþ ..
     sarvaliïgaü tribhirdoùaiþ krimibhiþ ÷yàmanetratà .
     tamaþprave÷au hçllàsaþ ÷ophaþ kaõóuþ kaphasrutiþ ..
     hçdayaü pratata¤càtra krakaceneva dàryate .
     cikitsedàmayaü ghoraü tacchrãghraü ÷ãghrakàraõam ..>% iti gàruóe . 158 . 1 -- 7 .. * ..
     %<÷uõñhã sauvarcalaü hiïgu pãtvà hçdayaroganut .>% iti ca gàruóe . 188 . 43 ..

#<hçdrogavairã>#, [n] puü, (hçdrogasya vairã .) arjunavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<hçdvaõñakaþ>#, puü, (hçdo vaõñakaþ .) jañharam . iti ÷abdacandrikà ..

#<hçllàsaþ>#, puü, (hçdayasya làso'tra . hçdayasya hçllekhayadaõlàseùu . 6 . 3 . 5 . iti hçdàde÷aþ .) hikkà . yathà --
     %<hikkà hekkà ca hçllàsaþ pratisyàyastu pãnasaþ ..>% iti hemacandraþ .. (yathà, su÷rute såtrasthàne 26 adhyàye . %<dhamanãsthe saphenaü raktamãrayannanilaþ sa÷abdo nirgacchatyaïgamardaþ pipàsà hçllàsa÷ca ..>%) asya nidànàdi hikkà÷abde draùñavyam ..

#<hçllekhaþ>#, puü, (hçdayaü likhatãti aõ . %<hçdayasya hçllekheti .>% 6 . 3 . 50 . iti hçdàde÷aþ .) j¤ànam . iti ràjanirghaõñaþ .. tarkaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<hçllekhà>#, strã, (hçllekha + ajàditvàt ñàp .) autsukyam . iti halàyudhaþ ..

#<hçùa>#, u hçùñau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-akaø-señ . kvàveñ .) hçùñi÷cittotsàhaþ . u, harùitvà hçùñvà . ktvà imo veñatvànnema óã÷vãtvàdinà ime niùedhe niùñhàyàü hçùñaþ asmàt puùàditvànnityaü ïa ityanye . iti durgàdàsaþ ..

#<hçùa>#, u ¤i alãke . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraø-sakaø-señ . kvàveñ .) u, harùitvà hçùñvà . ¤i, hçùño'sti . alãkaü mithyàkaraõam . harùati kathàü nãcaþ mithyà karoti ityarthaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<hçùa>#, ya ¤i ir hçùñau . iti kavikalpadrumaþ .. (divàø-paraø-akaø-señ .) ya, hçùyati lokaþ sukhàt . ¤i, hçùño'sti . ira ahçùat aharùãt . asmàt puùàditvà nnityaü ïa, ityanye . iti durgàdàsaþ ..

#<hçùitaü>#, tri, (hçù + kta . và iñ .) vismçtam . prãtam . prahatam . hçùñaroma . iti medinã .. praõatam . varmitam . iti dharaõiþ ..

#<hçùã>#, puü, agnisomau . iti mahàbhàrate mokùadharmaþ ..

#<hçùãkaü>#, klã, (hçùyatyaneneti . hçùa + %<anihçùibhyàü kicca .>% uõà 0 . 4 . 17 . iti ãkan . sa kit .) indriyam . ityamaraþ . 1 . 5 . 8 .. (yathà bhàgavate . 2 . 6 . 32 .
     %<na bhàratã me'ïgamçùopalakùyate na vai kvacinme manaso mçùà gatiþ .
     na me hçùikàõi patantyasatpathe yanme hçdotkaõñhyavatà dhçto hariþ ..>%)

#<hçùãke÷aþ>#, puü, (hçùãkàõàü ã÷aþ .) viùõuþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 18 .. hçùãkàõàmindriyàõàmã÷o hçùãke÷aþ kùetraj¤aråpakatvàt paramàtmatvàdvà . indriyàõi yadva÷e vartante sa paramàtmà . iti ÷aïkaràcàryaþ . pauràõikàstvàhuþ . hçùñà jagat prãtakaràþ ke÷à ra÷mayo'sya hçùãke÷aþ . pçùodaràdiþ . ayaü hi såryaråpa÷candraråpa÷ca . tathà ca mokùadharme .
     %<såryàcandramasoþ ÷a÷vat a÷ubhiþ ke÷asaüj¤itaiþ .
     bodhayat khàpayaccaiva jagadudbhidyate pçthak .
     bodhanàt svàpanàccaiva jagato harùaõaü bhavet ..
     agnãsomakçtaireva karmabhiþ pàõóunandana ! .
     hçùãke÷o'hamã÷àno varado lokabhàvanaþ ..>% iti bharataþ .. api ca .
     %<hçùãkàõi niyamyàhaü yataþ pratyakùatàü gataþ .
     hçùãke÷a iti khyàto nàmnàü tatraiva saüsthitaþ ..>% iti vàràhe rurukùetrahçùãke÷amahimànàmàdhyàyaþ .. * ..
     %<vçthà dharma¤cariùyanti kalau tasmin yugàntime ..
     ye cànya÷àpanirdagdhà gautamasya mahàtmanaþ .
     sarve te ha bhaviùyanti bràhmaõadyàsu jàtiùu ..
     vinindanti hçùãke÷aü bràhmaõàn brahmavàdinaþ .
     vedavàhyà vratàcàrà duràcàrà vçthà÷ramàþ ..
     mohayanti janàn sarvàn dar÷ayitvà phalàni ca .
     tamasàviùñamanaso vaióàlavratikàdhamàþ ..
     kalau rudro mahàdevo lokànàmã÷varaþ paraþ ..
     na devatà bhavo nçõàü devatànà¤ca daivatam .
     kariùyatyavatàràõi ÷aïkaro nãlalohitaþ ..
     ÷rautasmàrtapratiùñhàrthaü bhaktànàü hitakàmyayà .
     upadekùyanti tajj¤ànaü÷iùyàõàü brahmasaühitam ..>% iti kaurme 27 adhyàyaþ ..

#<hçùñaþ>#, tri, (hçù + kta . và iñ .) prãtaþ . jàtaharùaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 103 .. asya paryàyaþ prota÷abde draùñavyaþ . romà¤citaþ . prahasitaþ . vismitaþ . iti vi÷vamedinyau .. pratihataþ . iti hemacandraþ ..

#<hçùñamànasaþ>#, tri, (hçùñaü mànasaü yasya . hçùñacittaþ . tatparyàyaþ . harùamàõaþ 2 . vikurvàõaþ 3 pramanàþ 4 . ityamaraþ . 3 . 1 . 7 .. prãtamànasaþ 5 . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<hçùñaromà>#, [n] tri, (hçùñàni romàõyasya .) romà¤citaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. (yathà, rugvini÷caye jvaràdhikàre ..
     %<yo hçùñaromà raktàkùo hçdi saïghàta÷ålavàn .
     vaktreõa caivàcchasiti taü jvaro hanti mànavam ..>%)

#<hçùñiþ>#, strã, (hçù + ktin .) ànandaþ . mànaþ . iti dharaõiþ ..

#<he>#, vya, (hinotãti . hi + bàhulakàt óe .) sambodhanam . (yathà, bçhatsaühitàyàm . 74 . 11 .
     %<jàyà và syàjjanitrã và sambhavaþ strãkçto nçõàm .
     he kçtaghnàstayornindàü kurvatàü vaþ kutaþ sukham ..>%) àhvànam . asåyàdi . iti medinã .. àdyasya paryàyaþ . pyàñ 2 pàñ 3 aïga 4 hai 5 bhoþ 6 . ityamaraþ . 3 . 4 . 7 .. haüho 7 huüho 8 are 9 aye 10 ayi 11 . iti bharataþ ..

#<hekkà>#, strã, (hek iti avyaktaü ÷abdaü kàyatãti . kai + kaþ . ñàp .) hikkà . iti hemacandraþ ..

#<heñha>#, vàdhe . iti kavikalpadrumaþ .. bhvàø-paraøsakaø-señ . heñhati . vàdho vihatiþ . iti durgàdàsaþ ..

#<heñha>#, é ïa vàdhe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-sakaø-señ .) é, ajiheñhat . ïa, heñhate matsaraþ sàdhum . iti durgàdàsaþ ..

#<heñha>#, ÷a khace . iti kavikalpadrumaþ .. (tudàøparaø-utpattau akaø-pavitrãkaraõe sakaø-señ .) khaco bhåtipåtyorutpattiþ . ÷a, heñhatã heñhantã . iti durgàdàsaþ ..

#<heñha>#, puü, (heñha + gha¤ .) vàdhà . viheñhaþ . iti medinã ..

#<heóa>#, ïa ç anàdare . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-sakaø-señ .) ïa, heóate jiheóe . ç, ajiheóat . iti durgàdàsaþ ..

#<heóa>#, ma veùñe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) ma, heóayati ahiói ahãói hióaü hióaü hãóaü hãóam . ekàrasya hrasvavidhàne kaõñhyatvena samàno'pyakàro na syàt eco yutsvamityukterikàra eva syàt . ikàrasya dãrghavidhau ãkàra eva ekàrasya àü÷ikakaõñhyatvena viruddhatvàt . kecittu dãrghatve guõaü vidhàya ahiói aheóãtyàdi manyante . iti durgàdàsaþ ..

#<heóajaþ>#, puü, (heóàdanàradàràjjàyata iti . jana + óaþ .) krãdhaþ . iti kecit ..

#<heóàvukkaþ>#, puü, a÷vavikrayakàrã . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<hetiþ>#, strã, (hanyate'nayeti . hana + %<åtiyåtijåtisàtihetikãrtaya÷ca .>% 3 . 3 . 97 . iti ktin . nipàtita÷ca .) astram . (yathà, raghuþ . 10 . 12 .
     %<daityastrãgaõóalekhànàü madaràgavilopibhiþ .
     hetibhi÷cetanàvadbhirudãritajayasvanam ..>% hinoti iti . hi + ktin . nipàtita÷ca .) såryakiraõaþ . agni÷ikhà . ityamaraþ . 3 . 3 . 70 .. ÷ikhà . tatraiva . 1 . 1 . 60 .. tejomàtram . iti bharataþ .. sàdhanam . yathà --
     %<sadhruïniyamya yatayo yamakartahetiü jahyuþ svaràóiva nipànakhanitramindraþ ..>% iti ÷rãbhàgavate . 2 . 7 . 47 .. karto bhedaþ tanniràso'kartaþ tatra hetiü sàdhanaü jahyuþ . iti ÷rãdharasvàmã .. puü, asuravi÷eùaþ . yathà, bhàgavate . 6 . 10 . 20 .
     %<punomà vçùaparvà ca prahetirhetirutkalaþ .
     daityeyà dànavà yakùà rakùàüsi ca sahasra÷aþ ..>%)

@<[Page 5,547c]>@
#<hetuþ>#, puü, (hinoti vyàpnoti kàryamiti . hi + %<kamimanijanigàbhàyàhibhya÷ca .>% uõà 01 . 73 . iti tuþ .) kàraõam . ityamaraþ . 1 . 4 . 29 .. yathà, manuþ . 8 . 3 .
     %<pratyahaü de÷adçùñai÷ca ÷àstradçùñai÷ca hetubhiþ .
     aùñàda÷asu màrgeùu nibaddhàni pçthak pçthak ..>%) nyàyamate vyàpakaj¤àpakaþ . vyàpya iti yàvat . tameva liïgamàmananti . tasya lahaõaü yathà . hetutva¤ca anumitikàraõãbhåtaliïgaparàmar÷aprayojaka÷àbdàj¤ànakàraõasàdhyàviùayaka÷àbdadhãjanakahetuvibhaktimacchabdatvam . hetutvapratipàdakavibhaktimannyàyàvayavatvaü và . udàharaõaprayojakàkàïkùàjanaka÷àbdaj¤ànajanakanyàyàvayavatvaü và . sàdhyàviùayakaj¤ànajanakahetupa¤camyantànumitipara÷abdatvaü và . pratij¤àvàkyadhãjanyakàraõàkàïkùànivartakaj¤ànajanakahetuvibhaktimadvàkyatvaü và . pa¤camyantalàkùaõikapadavadanumitiparavàkyatvaü và . iti gaïge÷opàdhyàyakçtàvayatacintàmaõiþ .. (tathàsya lakùaõam . %<atha hetuþ . heturnàmopalabdhikàraõam tatpratyakùamanumànamaitihyamaupamyamebhirhetubhiryadupalabhyate tattattvam .>% iti carake vimànasthàne aùñame'dhyàye .. tathàsya paryàyaþ . %<iha khalu heturnimittamàyatanaü kartà kàraõaü pratyayaþ samutthànaü nidànamityanarthàntaram .>% iti ca carake nidànasthàne prathame'dhyàye .. taijasadhàtuvi÷eùaþ . tatparyàyo yathà --
     %<yasadaü raïgasadç÷aü rãti hetu÷ca tanmatam .>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..)

#<hetukaþ>#, puü, kàraõam . hetureva svàrthe kaþ . tatsambandhini, tri . atra bahuvrãhyarthe kapratyayaþ . yathà prakçtasàdhyahetukànumitiparatvamàva÷yakam . iti sàmànyaniraktigàdàdharã ..

#<hetutà>#, strã, (hetorbhàvaþ . hetu + tal .) kàraõatà . hetutvam . yathà --
     %<saprasaïga upodghàto hetutàvasarastathà .
     nirbàhakaikakàryatve ùoóhà saïgatiriùyate ..>% ityanumitijàgadã÷ã ..

#<hetumàn>#, [t] tri, (heturasyàstãti . hetu + matup .) kàraõavàn . yathà . hetuhetumatorliï . iti pàõinisåtram ..

#<hetau>#, vya, hetunà . hetordvàrà . iti kecit ..

#<hetvàbhàsaþ>#, puü, (heturiva àbhàsate . à + bhàsa + ac . hetoràmàso veti . à + bhàsa + gha¤ .) hetudoùaþ . sa tu pa¤cavidhaþ . vyabhicàraþ 1 viruddhaþ 2 asiddhaþ 3 satpratipakùaþ 4 vàdhaþ 5 . yathà --
     %<anaikànto viruddha÷càpyasiddhaþ pratipakùitaþ .
     kàlàtyayàpadiùña÷ca hetvàbhàsàstu pa¤cadhà ..
     àdyaþ sàdhàraõastu syàt syàdasàdhàraõo'paraþ .
     tathaivànupasaühàrã tridhànaikàntiko bhavet ..
     yaþ sapakùe vipakùe ca sa tu sàdhàraõo mataþ .
     yaståbhayasmàdvyàvçttaþ sa tvasàdhàraõo mataþ ..
     tathaivànupasaühàrã kevalànvayipakùakaþ .
     yaþ sàdhyavati naivàsti sa viruddha udàhçtaþ ..
     à÷rayàsiddhiràdyà syàt svaråpàsiddhirapyatha .
     vyàpyatvàsiddhiraparà syàdasiddhiratastridhà ..
     pakùàsiddhiryatra pakùo bhavenmaõimayo giriþ .
     hrado dravyaü dhåmavattvàdatràsiddhirathàparà ..
     vyàpyatvàsiddhiraparà nãladhåmàdike bhavet .
     viruddhayoþ paràmar÷o hetvoþ satpratipakùatà ..
     sàdhya÷ånyo yatra pakùastvasau vàdha udàhçtaþ .
     utpattikàlãnaghañe gandhàdiryatra sàdhyate ..>% iti bhàùàparicchedaþ .. * .. tasya sàmànyalakùaõàni yathà . anumitikàraõãbhåtàbhàvapratiyogi yathàrthaj¤ànaviùayatvam . yadviùayatvena liïgaj¤ànasyànumitipratibandhakatvam . j¤àyamànaü sat yadanumitipratibandhakaü tattvaü và hetvàbhàsatvam .. * .. tasya vi÷eùalakùaõàni yathà . ubhayakoñyupasthàpakatàvacchedakaråpavattvaü tattvam . viruddhànyapakùavçttitve sati anumitivirodhisambandhàvyàvçttirvà anaikàntikaþ . vipakùavçttitvaü sàdhàraõatvam . sarvasapakùavyàvçtto heturasàdhàraõaþ . vyàptigrahànukålaikadharmyupasaühàràbhàvo yatra sa hetvabhimato'nupasaühàryaþ .. * .. sàdhyavyàpakàbhàvapratiyogitvaü viruddhatvam .. * .. sàdhyavirodhyupasthàpanasamarthasamànabalopasthityà pratirudvakàryaliïgaütvaütatvaü satpratipakùitatvam .. * .. vyàptipakùadharmatàni÷cayavirodhiråpavattvaü asiddhiþ . pakùaniùñha-pramàviùayatva-prakàràmàva-pratiyogisàdhyakatvaü vàdhaþ . iti cintàmaõiþ ..

#<hema>#, [n] klã, (hinoti vardhate sphuñati veti . hi + manin .) svarõam . yathà, raghau . 1 . 10 .
     %<hemnaþ saülakùyate hyagnau vi÷uddhiþ ÷yàmikàpivà ..>%) dhuståram . ityamaraþ . 1 . 9 . 94 ; 3 . 5 . 23 .. ke÷aram . iti ràjanirghaõñaþ .. himaþ . iti hemanta÷abdañãkàyàü bharatadhçtamàdhavã ..

#<hemaü>#, klã, (hi + man .) suvarõam . iti kecit ..

#<hemaþ>#, puü, (hi + man .) màùakaparimàõam . iti vaidyakaparibhàùà .. kçùõavarõà÷vaþ . budhaþ . iti kecit .. (yayàtivaü÷ajaruùadrathaputtraþ . yathà, viùõupuràõe . 4 . 18 . 1 . %<titikùoruùadrathaþ puttro'bhåta tato hemaþ hemàt sutapàþ ..>%)

#<hemakandalaþ>#, puü, (hemavarõaü kandalaü navàïkuro'sya . yadvà, hemavarõaü kandaü làtãti . là + kaþ .) prabàlaþ . iti hemacandraþ ..

#<hemakàntiþ>#, strã, (hemavat kàntirasyàþ .) dàruharidrà . iti ràjanirghaõñaþ .. svarõadyutimati, tri .. (yathà, bçhatmahitàyàm . 7 . 20 .
     %<hemakàntirathavà ÷ukavarõaþ sasyakena maõinà sadç÷o và .
     snigdhamårtiralaghu÷ca hitàya vyatyayena ÷ubhakçccha÷iputtraþ ..>%)

#<hemakàraþ>#, puü, (hema hemamayaü bhåùaõaü karotãti . kç + aõ .) hemakartà . svarõakàraþ . yathà,
     %<sarvasaïkarapàpiùñhaü hemakàraü naràdhipaþ .
     anyàye vartamàna¤ca chedayettvarasà kùuraiþ ..>% iti matsyapuràõe . 227 . 185 ..

#<hemaki¤jalkaü>#, klã, (hemavarõaü ki¤jalkamasya .) nàgake÷aram . iti ràjanirghaõñaþ .. (nàgake÷ara÷abde'sya viùayo j¤àtavyaþ ..)

#<hemakåñaþ>#, puü, (hemamayaþ kåño yasya .) parvatavi÷eùaþ . ityamaraþ . 2 . 3 . 3 .. sa tu kiüpuruùavarùasya sãmàparvataþ . navatisahasrayojanadãrghaþ . dvisahasrayojanaprasthaþ . dvisahasrayojanavistàraþ . himàlayàduttaresthitaþ . iti ÷rãbhàgavatamatam .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 110 . 2 .
     %<parvataü sa samàsàdya hemakåñamanàmayam .
     acintyànadbhutàn bhàvàn dadar÷a subahånnçpaþ ..>%)

#<hemaketakã>#, strã, (hemavarõà ketakã .) svarõaketakã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<hemakeliþ>#, puü, (hemavarõaþ keliþ kampanàdiþ yasya .) agniþ . iti ÷abdamàlà ..

#<hemake÷aþ>#, puü, (hemavarõaþ ke÷o'sya . jañàyà pãtatvàt tathàtvam .) ÷ivaþ . iti kecit ..

#<hemakùãrã>#, strã, (hemeva pãtavarõaü kùãraü niryàso yasyàþ . ïãù .) svarõakùãrã . iti ràjanirghaõñaþ .. paryàyo'syà yathà --
     %<hemakùãrã smçtà prãtà gaurã ca kàladugdhikà .>% iti gàruóe 208 adhyàyaþ ..
     %<kañuparõã haimavatã hemakùãrã himàvatã .
     hemàhvà pãtadugdhà ca tanmåla¤cokamucyate ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..)

#<hemagandhinã>#, strã, (hemnaþ nàgake÷arasyeva gandho'sti asyàþ . iniþ .) reõukàkhyagandhadravyam . iti ratnamàlà ..

#<hemagauraþ>#, puü, (hemavat gauraþ .) kiïkiràtavçkùaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (yathàsya paryàyaþ .
     %<kiïkiràto hemagauraþ pãtakaþ pãtabhadrakaþ ..>% iti màvaprakà÷asya pårvakhaõóe prathame bhàge ..) svarõavadgauravarõayukte, tri ..

#<hemagauràïgaþ>#, tri, (hemànãva gauràõi aïgànyasya .) svarõatulyagauravarõàïgavi÷iùñaþ . yathà,
     %<viùeõottiùñhamànena kàlànalasamatviùà .
     nirdagdhahemagauràïgaþ kçtaþ kçùõo janàrdanaþ ..
     taü dçùñvà hemagoràïgaü kçtaü kçùõaü janàrdanam .
     tataþ sarve vayaü bhãtàstvàmeva ÷araõaü gatàþ ..>% iti skànde nãlakaõñhastotram ..

#<hemacandraþ>#, puü, abhidhànacintàmaõinàmakoùakartà . yathà --
     %<sànekàrthanàmamàlàtmakaþ koùavaraþ ÷ubhaþ .
     hemacandrapraõãtàbhidhànacintàmaõirmaõiþ ..>% iti tasya såcãkàra÷lokaþ .. svarõamaya÷a÷ã ca . soõàra càda iti bhàùà ..

#<hemajvàlaþ>#, puü, (hemavarõà jvàlàsya .) agniþ . iti ÷abdamàlà ..

#<hematàraü>#, klã, (hema tàrayati utkarùaü nayati . té + õic + ac .) tuttham . iti hemacandraþ .. (tuttha÷abde'sya vivçtirj¤àtavyà ..)

#<hemadugdhaþ>#, puü, (hemavarõaü dugdhaü niryàso'sya .) uóumbaravçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<hemadugdhakaþ>#, puü, (hemavarõaü dugdhaü niryàso'sya . kap .) uóumbaravçkùaþ . ityamaraþ . 1 . 4 . 12 .. (paryàyo yathà --
     %<udumbaro jantuphalo yaj¤àïgo hemadugdhakaþ .>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) pãtavarõakùãrayukte, tri ..

#<hemadugdhà>#, strã, (hemavarõaü dugdhaü niryàso'syàþ .) svarõakùãrã . iti jañàdharaþ .. (guõàdayo'syà svarõakùãrã÷abde boddhavyàþ ..)

#<hemadugdhã>#, [n] puü, (hemavarõaü dugdhaü niryàso'syàstãti . iniþ .) yaj¤oóumbaravçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<hemadugdhã>#, strã, (hemavarõaü dugdhaü niryàso'syàþ . ïãù .) svarõakùãrã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<hemantaþ>#, puü, klã, (hanti lokàn ÷aityeneti . han + %<hante rmuñhi ca .>% uõà 03 . 129 . iti jhac hanterhi ceti hiràde÷aþ muóàgamo guõa÷ca .) çtuvi÷eùaþ . sa tu agrahàyaõapauùamàsàtmakaþ . yathà . ùaóamã çtavaþ puüsi màrgàdãnàü yugaiþ kramàditi vakùyamàõenànvayaþ . te ke ityàha hemanta ityàdi màrgapauùàbhyàü çturhemantaþ . hanti santàpamiti . himo'nto'syeti và manãùàditvàt hemantaþ . ardharcàdirayamiti kecit . tena astriyàmityasyànenàpi sambandhaþ . heman÷abdo'pyastãti màdhavã . iti bharataþ .. tatparyàyaþ . haimanaþ 2 . iti ÷abdaratnàvalã .. uùmàsahaþ 3 ÷aradantaþ 4 himàgamaþ 5 . tatkàlodbhavajalaguõàþ .
     %<haimantikaü jalaü snigdhaü vçùyaü balyaü hitaü guru .>% iti ràjanirghaõñaþ .. * .. tatra lokapratapanàrthamagnipradànaphalaü yathà --
     %<hemante ÷i÷ire caiva puõyàgniü yaþ prayacchati .
     sarvalokapratàpàrthaü sa puõyàü gatimàpnuyàt ..>% iti vahnipuràõe kanyàdànanàmàdhyàyaþ .. tatra bhagavatsamãpe agniprajvàlanavidhiþ sevà÷abde draùñavyaþ .. * .. tatra varõanãyàni .
     %<hemante dinalaghutà ÷ãtayavastambamaruvakahimàni .>% iti kavikalpalatà ..

#<hemantanàthaþ>#, puü, (hemante nàthyate yàcyate iti . nàtha + karmaõi gha¤ .) kapitthaþ . iti ÷abdacandrikà .. (kapittha÷abde'sya viùayo j¤àtavyaþ ..)

@<[Page 5,549a]>@
#<hemaparvataþ>#, puü, (hemamayaþ parvataþ .) mumerugiriþ . iti halàyudhaþ ..

#<hemapuùpaü>#, klã, (hemavarõaü puùpam .) a÷okapuùpam . javàpuùpam . iti medinã ..

#<hemapuùpaþ>#, puü, hemavarõaü puùpaü yasya .) campakavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà .. (asya paryàyo yathà --
     %<càmpeya÷campakaþ prokto hemapuùpa÷ca sa smçtaþ ..>% a÷okaþ . asya paryàyo yathà -- a÷oko hemapuùpa÷ca ba¤julastàsrapallavaþ . kaïkeliþ piõóapuùpa÷ca gandhapuùpo nañastathà .. iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<hemapuùpakaþ>#, puü, (hemavarõaü puùpaü yasya . kap .) campakavçkùaþ . ityamaraþ . 2 . 4 . 63 .. lodhraþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<hemapuùpikà>#, strã, hemavarõaü puùpaü yasyàþ . kan + ñàp . ata ittvam .) svarõayåthikà . ityamaraþ . 2 . 4 . 71 .. (tathàsyàþ paryàyaþ .
     %<yåthikà gaõikàmbaùñhà sà pãtà hemapuùpikà .>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..)

#<hemapuùpã>#, strã, (hemavarõaü puùpamasyàþ . gauràditvàt ïãù .) ma¤jiùñhà . iti ÷abdamàlà .. svarõajãvantã . indravàruõã . svarõulã . muùalã . kaõñakàrã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<hemaphalà>#, strã, hemavarõàni phalànyasyàþ .) svarõakadalã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<hemamàlà>#, strã, yamapatnã . iti kecit . hemanirmità màlà .) svarõasrak ..

#<hemamàlã>#, [n] puü, (hemeva kiraõànàü màlàstyasya . iniþ .) såryaþ . yathà bhaviùye .
     %<yà ÷uklà kuru÷àrdåla ! vai÷àkhe màsi vai tithiþ .
     tçtãyà sàkùayà loke gãrvàõairabhivandità ..
     yo'syàü dadàti karakàn vàrivàjasamanvitàn .
     sa yàti puruùo vãra ! lokàn vai hemamàlinaþ ..>% hemamàlinaþ såryasya . iti tiùyàditattvam .. (svarõamàlàvi÷iùñe, tri ..)

#<hemayåthikà>#, strã, (hemavarõà yåthikà .) svarõayåthikà . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<hemaràgiõã>#, strã, (hemna iva ràgo'syà astãti . iniþ . ïãp .) haridrà . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<hemalaþ>#, puü, (hematadaü÷aü làti gçhnàtãti . là + kaþ .) svarõakàraþ . kçkalàsaþ . prastarabhedaþ . sa tu kaùapàùàõaþ . iti medinã ..

#<hemalatà>#, strã, (hemavarõà latà .) svarõajãvantã . iti ràjanirghaõñaþ .. (svarõajãvanto÷abde'syà viùayo j¤àtavyaþ ..)

#<hemavalaü>#, klã, (hemnà valate ÷obhate iti . val + ac .) mauktikam . iti ràjanirghaõñaþ .. himavalamiti sàdhupàñhaþ ..

@<[Page 5,549b]>@
#<hema÷aïkhaþ>#, puü, (hemavarõaþ ÷aïkho'sya .) viùõuþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<hema÷ikhà>#, strã, (hemavarõà ÷ikhàsyàþ .) svarõa kùãrã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<hemasàra>#, klã, (hema sàrayati nirmalãkarotãti . sç + õic + aõ .) tuttham . yathà --
     %<tatthake tu ÷ikhigrãvaü hemasàraü mayårakam .>% iti rasacandrikà ..

#<hemasåtrakaü>#, klã, (hemnaþ såtramatra . kap .) hàravi÷eùaþ . iti dharaõiþ ..

#<hemahastirathaþ>#, puü, (hemanirmatahastivi÷iùño ratho yatra . sa tu dànàrthaü kalpitaþ .) mahàdànavi÷eùaþ . tadvivaraõaü yathà --
     %<athàtaþ saüpravakùyàmi hemahastirathaü ÷ubham .
     yasya pradànàt bhavanaü vaiùõavaü yàti mànavaþ ..
     puõyàü tithiü samàsàdya tulàpuruùadànavat .
     vipravàcanakaü kuryàt loke÷àvàhana budhaþ ..
     çtviïmaõóapasambhàrabhåùaõàcchàdanàdikam .
     atràpyupoùitastadvat bràhmaõaiþ saha bhojanam ..
     kuryàt puùparathàkàraü kà¤canaü maõimaõóitam .
     valabhãbhirvicitràbhi÷cata÷cakrasamanvitam ..
     lokapàlàùñakopetaü brahmàrka÷ivasaüyutam .
     madhye nàràyaõopetaü lakùmyà caiva samanvitam ..
     kçùõàjinatiladroõaü kçtvà saüsthàpayedratham .
     tathàùñàda÷a dhànyàni bhàjanàmanacandanaiþ ..
     dãpakopànahacchatradarpaõaü pàdukànvitam .
     dhvaje tu garuóaü kuryàt kåvaràgre vinàyakam ..
     nànàphalasamàyuktamupariùñàdvitànakam .
     kauùeyapa¤cavastra¤ca amlànakusumànvitam ..
     caturbhiþ kalasaiþ màrdhaü gobhiraùñàbhiranvitam .
     caturbhirhemamàtaïgairmuktàdàmavibhåùitam ..
     svaråpataþ karibhyàntu yuktaü kçtvà nivedayet .
     kuryàt pa¤capalàdårdhvamabhàvàdapi ÷aktitaþ ..
     tato maïgala÷abdena snàpito vedapuïgavaiþ .
     triþ pradakùiõamàvçtya gçhãtakusumà¤jaliþ ..
     imamuccàrayanmantraü bràhmaõebhyo nivedayet ..
     namo namaþ ÷aïkarapadmajàrkaloke÷avidyàdharavàsudevaiþ .
     tvaü manyase veda puràõa yaj¤a tejomayasyandana pàhi tasmàt ..
     yattat padaü paramaguhyatamaü muràrerànandahetu guõaråpavimuktamantaþ .
     yogaikamànasadç÷o munayaþ samàdhau pa÷yanti tattvamasi nàtha rathe'dhiråóhaþ ..
     yasmàttvameva bhavasàgarasaüplutànàmànandabhàõóabhçtamadhvarapànapàtram .
     tasmàdaghaugha÷amanena kuruprasàdaü càmãkarebharathamàdhavasaüpradànàt ..
     itthaü praõamya kanakebharathapradànaü yaþ kàrayet sakalapàpavimuktadehaþ .
     vidyàdharàmaramunãndragaõàbhijuùñaü pràpnotyasau padamatãndriyamindumãleþ ..
     kçtaduritavitànàdullasadvahnijàlavyatikarakçtadàhodvegabhàjo'pi bandhån .
     nayati ca pitçputtràn bàndhavànapya÷eùàn kçtagajarathadàna ÷à÷vataü sadma viùõoþ ..>% iti matsyapuràõe mahàdànànukãrtane hemahastirathapradàniko nàma 292 adhyàyaþ ..

#<hemà>#, [n] puü, budhagrahaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<hemà>#, strã, (hema hemavarõamatsyasyà iti ac . ñàp .) apsarasaþ . sundarã strã . iti kecit ..

#<hemàïgaþ>#, puü, (hemeva pãtavarõamaïgaü yasya .) garuóaþ . siühaþ . sumeruþ . brahmà . iti mevinã .. campakavçkùaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. viùõuþ . iti tasya sahasranàmastotram .. hemavarõa÷arãre, klã . tadyukte, tri ..

#<hemàdriþ>#, puü, (hemamayo'driþ .) sumeruparvataþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 52 .. kùattriyaràjavi÷eùaþ .. sa ca cintàmaõikàmadhenukalpadrumanàmakasmçtisaügrahakàrakaþ . yathà --
     %<tasyàsti nàma hemàdriþ sarva÷rãkaraõaprabhu nijodàratayà ya÷ca sarva÷rãkaraõaprabhuþ ..
     anena cintàmaõikàmadhenukalpadrumànarthijanàya dattàn .
     vilokya ÷aïke kimamuùya sarvagãrvàõanàtho'pi karaprado'bhåt ..
     athàmunà dharmakathàdaridraü trailokyamàlokya kalerbalena .
     tasyopakàre dadhatànucintàü cintàmaõiþ pràdurakàri càruþ ..
     pa¤cakhaõóàtmake ÷àstre vratakhaõóàdanantaram .
     dànakhaõóamidaü tatra dvitãyamatha kathyate ..>% iti tatkçtacaturvargacintàmaõau dànakhaõóãya÷lokàþ ..

#<hemàdrijaraõaþ>#, puü, (hemàdrau joryatãti . jé + lyuþ .) svarõakùãrã . iti ratnamàlà .. (asya paryàyavivaraõàdikaü svarõakùãrã÷abde j¤àtavyam ..)

#<hemàhvaþ>#, puü, (hema hamavarõamàhvayate svavarõena spardhate iti . à + hve + kaþ .) vanacampakaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (hemna àhvà àhvà yasya .) dhuståraþ . kanakàhvaya÷abdadar÷anàt ..

#<hemàhvà>#, strã, (hemna àhvà àhvà àkhyà yasyàþ .) svarõajãvantã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<hemnaþ>#, puü, budhagrahaþ . yathà --
     %<heliþ sårya÷candramàþ ÷ãtara÷mirhemnà vijj¤o bodhana÷cendraputtraþ .>% iti jyotistattvam ..

#<heyaþ>#, tri, (hà + %<aco yat .>% 3 . 1 . 97 iti yat . %<ãdyati .>% . 6 . 4 . 65 . iti àta ãt . guõaþ .) tyàjyaþ . yathà -- %<åùarà vàlukàklinnà>% ityàdupakramya .
     %<vàstukhaõóe mahàdoùà heyàstasmàdvicakùaõaiþ ..>% iti yuktikalpataruþ ..

#<heraü>#, tri, (hi + ran .) mukuñabhedaþ . haridrà . àsurã màyà . iti kecit ..

#<herambaþ>#, puü, (he raõe ÷ivasamãpe và rambate iti . ravi ÷abde + pacàdyac .) gaõe÷aþ . ityamaraþ . 1 . 1 . 41 .. mahiùaþ . ÷auryagarvitaþ . iti medinã .. buddhavi÷eùaþ . tatparyàyaþ . herukaþ 2 cakrasambaraþ 3 devaþ 4 vajrakapàlã 5 ni÷umbho 6 ÷a÷i÷ekharaþ 7 vajrañãkaþ 8 . iti trikàõóa÷eùaþ .. * .. atha herambamantraþ . sa ca åkàrayukto gakàraþ sabinduþ praõavàdinamo'nta÷caturakùaraþ . nibandhe .
     %<pa¤càntako binduyukto vàmakarõavibhåùitaþ .
     tàràdihçdayànto'yaü herambamanurãritaþ .
     caturvarõàtmako néõàü caturvargaphalapradaþ ..>% asya påjàprayogaþ . pràtaþkçtyàdipãñhanyàsàntaü vidhàya gaõe÷oktapãñha÷aktãþ pãñhamanu¤ca vinyasya çùyàdinyàsaü kuryàt . asya gaõaka çùirgàyattrã cchando herambà devatà gakàro bãjaü vinduþ ÷akti÷caturvargasiddhyarye viniyogaþ . ÷irasi gaõakaçùaye namaþ . ityàdi . tataþ karàïganyàsau . gàü gãü gåü gaü gauü gaþ ityetaiþ ùaóaïgàni kuryàt . tathà ca .
     %<ùaódãrghabhàjà bãjena ùaóaïgàni prakalpayet ..>% tato dhyànam .
     %<muktàkà¤cananãlakundaghusçõacchàyaistrinetrànvitairnàgàsyairharivàhanaü ÷a÷idharaü herambamarkaprabham .
     dçptaü dànamabhãtimodakaradàn ñaïkaü ÷iro'kùàtmikàü màlàü mudgaramaïku÷aü tri÷ikhakaü dorbhirdadhànaü bhaje ..>% evaü dhyàtvà mànasaiþ saüpåjya ÷aïkhasthàpanaü kuryàt . tato gaõe÷oktapãñhapåjàntaü kçtvà oü huü huü mahàsiühàya gàü herambàsanàya nama ityàsanaü påjayet . tathà ca nibandhe .
     %<praõavaü kavacadvandvaü mahàsiühàya gàü tataþ .
     herambeti padaü pa÷càt àsanàya hçdantataþ ..
     ayamàsanamantraþ syàt pradadyadimunàsanam ..>% iti .. pãñhanyàso'pyevaü mantraþ . tata oü maü mantreõa mårtiü saükalpayet . tathà ca nibandhe .
     %<tàràdivighnabãjena mårtiü tasya prakalpayet .>% punardhyàtvàvàhanàdipa¤capuùpà¤jalidànaparyantaü vidhàya àvaraõapåjàmàrabhet . yathà agnyàdikoõe madhye dikùu ca gàü hçdayàya nama ityàdinà påjayet . tadvahirindràdãn vajràdoü÷ca sapåjya dhapàdivisarjanàntaü karma samàpayet . asya pura÷caraõaü trilakùajapaþ . tathà ca .
     %<trilakùa¤ca japenmantraü da÷àü÷aü juhuyàttataþ .>% homadravyaü yathà,
     %<lakùatrayaü japenmantramikùudaõóairda÷àü÷ataþ .
     apåpairàjyayuktairvà juhuyànmantrasiddhaye .. * ..>% mantràntaram . gaü kùipraprasàdanaþya hçt . tathà ca nibandhe .
     %<sambartako netrayutaþ pàr÷vo vahnyàsane sthitaþ .
     prasàdanàya hçnmantraü svabãjàdyo da÷àkùaraþ ..>% asya påjà pràtaþkçtyàdipãñhanyàsàntaü karma vidhàya çùyàdinyàsaü kuryàt . ÷irasi gaõakaçùaye namaþ . mukhe viràñchandase namaþ . hçdi kùipraprasàdanàya devatàyai namaþ . tathà ca nibandhe .
     %<gaõako muniràkhyàto viràñ chanda udãritam .
     kùipaprasàdano vighno devatàsya prakãrtità .
     dãrghayuktena bãjena ùaóaïgàni prakalpayet ..>% ekàkùaravat karàïganyàsau kçtvà dhyàyet .
     %<pà÷àïku÷au kalpalatàü viùàõaü dadhatsva÷uõóàhitabãjapåraþ .
     raktastrinetrastaruõendramaulirhàrojjvalo hastimukho'vatàdvaþ ..>% iti dhàtvà mànasaiþ saüpåjya ÷aïkhasthàpanaü kçtvà pãñhapåjàü vidhàya punardhyàtvàvàhanàdipa¤caùuùpà¤jalidànaparyantaü vidhàya àvaraõapåjàmàrabhet . agnyàdiùu gàü hçdayàya nama ityàdinà påjayet . tathà ca nibandhe .
     %<aïgàni pårvamabhyarcya vighnànaùñau yajettataþ .
     patràgre påjayedetà bràhmyàdyàstadanantaram ..>% patreùu .
     %<vighnaü vinàyakaü ÷åraü vãraü varadasaüj¤akam .
     ibhavaktraü caikaradaü lambodaraü prapåjayet ..>% patràgreùu bràhmyàdyàstadvahirindràdãn vajràdãü÷ca påjayet . tato dhåpàdivisarjanàntaü karma samàpayet . asya pura÷caraõaü lakùajapaþ . tathà ca .
     %<lakùaü japejjapasyànte juhuyàdayutaü tilaiþ .
     madhuratritayaivvàpi dravyairaùñàbhirãritaiþ ..>% iti kçùõànandakçtatantrasàraþ ..

#<herambajananã>#, strã, herambasya jananã .) durgà . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<herambahaññaþ>#, puü, de÷avi÷eùaþ . sa ca dakùiõaprade÷e vartate . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<herikaþ>#, puü, (hi + ika . ruñ ca .) caraþ . iti hemacandraþ ..

#<herukaþ>#, puü, (hi + uka . ruñ ca .) buddhabhedaþ . mahàkàlagaõaþ . iti medinã .. ÷ivaliïgavi÷eùaþ . yathà --
     %<÷ivaliïga¤ca tatràsti ÷ilàyàü herukàhvayam .
     nadãdakùiõapårvasyàü nàyakaü tantu påjayet ..>% iti kàlikàpuràõe kàmàkhyàråpanirõaye 81 adhyàyaþ .. gaõe÷aþ . iti tatraiva ..

@<[Page 5,550c]>@
#<hela¤cã>#, strã, (helaü cinotãti . ci + óa . ïãù . pçùodaràt sàdhuþ .) hilamocikà . hela¤cà iti bhàùà . iti ÷abdacandrikà .. (hilamocikà÷abde'syà guõàdayo j¤eyàþ ..

#<helanaü>#, klã, (heóa + lyuñ . óalayoraikyam .) avahelà . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, bhàgavaüte . 6 . 2 . 14 .
     %<sàïketyaü pàrihàsyaü và stobhyaü helanameva ca .
     vaikuõñhanàmagrahaõama÷eùàghaharaü viduþ ..>%)

#<helàþ>#, strã, (hil + gha¤ . ñàp .) strãõàü ÷çïgàrabhàvajakriyàvi÷eùaþ . ityamaraþ . 1 . 7 . 32 .. surate prauóhecchà helà . yadàha .
     %<prauóhecchà yàti råóhànàü nàrãõàü suratotsave .
     ÷çïgàra÷àstratattvaj¤airhelà sà parikãrtità ..>% iti . anye tu .
     %<sa eva helà suvyaktaþ ÷çïgàrarasasåcakaþ .>% ityàhuþ . asyàrthaþ . hàva eva sphuña÷çïgàrànubhàvo heleti . anye tvàhuþ vilàsàdayo da÷a svàbhàvikàþ bhàvahàvahelàstrayo'ïgajàþ ÷obhàdayaþ sapta prayatnajàþ . iti viü÷atiralaïkàràþ . teùu .
     %<dehàtmakaü mavet sattvaü sattvàdbhàvaþ samutthitaþ .
     bhàvàt samutthito hàvo hàvàddhelà samutthità ..>% iti .. hila ÷a hàvakçtau gha¤ strãttvaü lokà÷rayàt . helirapi .
     %<heliþ puüsi ravau helirhelàyàmapi yoùiti .>% iti haóóaþ . iti bharataþ .. api ca .
     %<hàva eva bhaveddhelà vyaktaþ ÷çïgàrasåcakaþ .>% ityujjvalanãlamaõiþ .. * .. avaj¤à . iti medinã .. (yathà, màrkaõóeyapuràõe . 14 . 29 .
     %<svalpaü puõyaü ÷ubhaü gandhaü helayà samprayacchati .
     spar÷aü vàpyathavà ÷abda rasaü råpamathàpi và ..>%) jyotsnà iti kecit ..

#<helàvukaþ>#, puü, a÷vavikrayã . iti hàràvalã ..

#<heliþ>#, puü, (hilati . hila + %<sarvadhàtubhya in .>% uõà 04 . 117 . iti in .) såryaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. àliïganam . iti kecit ..

#<heliþ>#, strã, (hila ÷a hàvakçtau + in .) helà . iti haóóaþ . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<heùa>#, ç ïa a÷vànàü svane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø akaø-señ .) ïa, heùate ghoñakaþ . jiheùe . ç, ajiheùat . iti durgàdàsaþ ..

#<heùà>#, strã, (heùa + bhàve aþ .) a÷vànàü nisvanaþ . (yathà, màrkaõóeyapuràõe . 22 . 20 .
     %<kçtàrtaheùà÷abdo vai trastaþ sà÷ruvilocanaþ .
     nãtaþ so'÷va÷ca tenaiva dànavena duràtmanà ..>%) tatparyàyaþ . hreùà 2 . ityamaraþ . 2 . 7 . 47 .. hleùà 3 . iti taññãkà ..

#<heùã>#, [n] puü (heùà iti ÷abdo'styasya . iniþ .) a÷vaþ . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<hehai>#, vya, (he ca hai ca .) sambodhanam . håtiþ . iti medinã ..

#<hai>#, vya, (hinototi . hi gatau bàhulakàt óai .) sambodhanam . àhvànam . iti medinã ..

#<haitukaþ>#, puü, (hetunà caratãti . hetu + ñhak . sadyuktivyavaühàrã . yathà, manuþ .
     %<traividyo haitukastarkã nirukto dharmapàñhakaþ .
     traya÷cà÷ramiõaþ pårbe pariùat syàdda÷àvarà ..>% traividyaþ trivedapàragaþ . haitukaþ sadyuktivyavahàrã . iti vyavahàratattvam .. hetudvàrà satkarmasu sandehakartà . yathà --
     %<pàùaõóino vikarmasthàn vaióàlavratikàn ÷añhàn .
     haitukàn vakavçttãü÷ca vàïmàtreõàpi nàrcayet ..>% iti viùõupuràõe . 3 . 18 . 99 .. pàùaõóàdãnàü lakùaõam
     %<bhraùñaþ svadharmàt pàùaõóo vikarmastho niùiddhakçt .
     yasya dharmadhvajo nityaü suradhvaja ivocchritaþ .
     pracchannàni ca pàpàni vaióàlaü nàma tadvratam ..>% tadvàn vaióàlavratikaþ .
     %<priyaü vakti puro'nyatra vipriyaü kurute bhç÷am .
     vyaktàparàdhaceùña÷ca ÷añho'yaü kathito budhaiþ ..
     sandehakçt hetubhiryaþ satkarmasu sa haitukaþ .
     arvàgdçùñirnaikçtikaþ svàrthasàdhanatatparaþ .
     ÷añho mithyàvinãta÷ca vakavçttirudàhçtaþ ..>% iti taññãkà .. (phalàbhisandhànayukte, tri ..)

#<haimaü>#, klã, (hime bhavam . aõ .) pràtarhimodabhavajalam . iti ràjanirghaõñaþ .. himabhave, tri .. (yathà, raghau . 16 . 7 .
     %<labdhàntarà sàvaraõe'pi gehe yogaprabhàvo na ca lakùyate te .
     bibharùi càkàramanirvçtànàü mçõàlinã haimamivoparàgam ..>%) hemajàte ca tri .. ityamaraþ . 2 . 8 . 32 .. (yathà, raghau . 6 . 15 .
     %<àku¤citàgràïgulinà tato'nyaþ ki¤cit samàvarjitanetra÷obhaþ .
     tiryag visaüsapinakhaprabheõa pàdena haimaü vililekha pãñham ..>%)

#<haimaþ>#, puü, bhånimbaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (hemno vikàraþ . hema + aõ .) hemno vikàraþ . iti mugdhabodhavyàkaraõam .. (÷ivaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 17 . 63 .
     %<haimo hemakaro yaj¤aþ sarvadhàrã dharottamaþ ..>% parvatavi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 13 . 19 . 54 .
     %<kailàsaü mandaraü haimaü sarvànanucacàra ha .
     tànatãtya mahà÷ailàn kairàtaü sthànamuttamam ..>%)

#<haimanaü>#, klã, puü, (hemanta eva iti . %<sarvatràõ ca talopa÷ca .>% 4 . 3 . 22 . iti svàrthe aõ talopa÷ca .) hemanta çtuþ . yathà . hemantahaimanàvastrã . iti ÷abdaratnàvalã .. (hemna idamityaõ . na ñilopaþ .) svarõajàte himajàte ca tri .. (hemantabhave ca tri . yathà, kiràtàrjunãye . 17 . 12 .
     %<umàpatiü pàõóusutapraõunnàþ ÷iülãmukhànavyathayàmbabhåvuþ .
     abhyutthitasyàdripaternitambamarkasya pàdà iva haimanasya .. ..>%)

#<haimanaþ>#, puü, (hemanta eva aõ . talopa÷ca .) màrga÷ãrùamàsaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. (hemante jàtaþ aõ talopa÷ca .) himakàlodbhavaùaùñikadhànyam . asya guõàþ .
     %<haimanàstu himà vçùyà madhurà baddhavarcasaþ .>% iti ràjavallabhaþ ..

#<haimantaü>#, klã, puü, (hemanta + %<sandhivelàdyçtunakùatrebhyo'õ .>% 4 . 3 . 16 . iti aõ .) hemanta çtuþ . hemantasambandhini, tri . iti hemanta÷abdàt svàrthe ùõapratyayena niùpannam ..

#<haimantikaü>#, klã, (hemante bhavaþ . ñha¤ .) ÷àlidhànyam . àmana dhàna iti bhàùà . yathà --
     %<haimantikaü sitàsvinnaü dhànyaü mudgàstilà yavàþ ..>% iti haviùyànnaprakaraõe tithyàditattvam .. hemantakàlajàte, tri .. (yathà à÷valàyanãya÷rautasåtre . 4 . 12 . 1 .
     %<bçhaspatiþ pàüktastriõavaþ ÷àkvaro haimantikaþ ..>%)

#<haimamudrikaþ>#, tri, svarõamudrikàvi÷iùñaþ . haimã mudrikà yasya iti bahuvrãhisamàsaniùpannaþ .. iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<haimalaþ>#, puü, klã, (himala + aõ .) hemanta çtuþ . himala÷abdàt ùõapratyayena niùpannaþ . iti kàcit ÷abdaratnàvalã .. haimana iti sàdhupàñhaþ ..

#<haimavataü>#, klã, (himavato'dårabhavo de÷aþ himavata idaü và . aõ .) bhàratavarùam . iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<haimavataþ>#, puü, viùabhedaþ . iti hemacandraþ .. (himàlayasambandhini, tajjàte ca tri .. de÷avi÷eùaþ . yathà, mahàbhàrate . 2 . 50 . 20 .
     %<niùadàn pàrasãkàü÷ca kçùõàn haimavatàüstathà ..>%)

#<haimavatavarùaü>#, klã, bhàratavarùam . yathà --
     %<etaddhaimavataü varùaü bhàratã yatra santatiþ .
     hemakåñaü paraü yatra namnà kiüpuruùottamaþ ..>% iti vàràhe rudragãtà ..

#<haimavatã>#, strã, (himavato'patyaü strã . aõ . ïãp .) pàvvatã . (yathà, devãbhàgavate . 12 . 8 . 57 .
     %<umàbhidhànàü purato devãü haimavatãü ÷ivàm ..>%) harãtakã . ityamaraþ . 1 . 1 . 38 ; 2 . 4 . 59 .. svarõakùãrã . (asyàþ paryàyo yathà --
     %<kañuparõã haimavatã hemakùãrã himàvatã .
     hemàhvà pãtadugdhà ca tanmala¤cokamucyate ..>% iti bhàvaprakà÷asya pårbakhaõóe prathame bhàge ..) ÷vetavacà . iti medinã .. (asyàþ paryàyo yathà,
     %<ùaógranthyogrà vacà j¤eyà ÷vetà haimavatãti ca .>% iti gàruóe 208 adhyàye .. himavataþ prabhavati prakà÷ate prathamaü dç÷yate iti . %<prabhavati .>% 4 . 3 . 83 . ityaõ .) gaïgà . iti dharaõiþ .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 108 . 16 .
     %<evamuktaþ pratyuvàca ràjà haimavatãü tadà .
     pitàmahà me varade ! kapilena mahànadi ! anveùamàõàsturagaü nãtà vaivasvatakùayam ..>% himavati bhavà iti . aõ .) reõukà . kapiladràkùà . atasã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<haimà>#, strã, (hema tadvarõo'styasyàþ iti aõ . và ïãp .) pãtayåthikà . iti ÷abdaratnàvalã .. (yåthikà÷abde asyà viùayo j¤àtavyaþ ..

#<haimã>#, strã, (hema tadvarõo'styasyàþ iti aõ . và ïãp .) pãtayåthikà . iti ÷abdaratnàvalã .. (yåthikà÷abde asyà viùayo j¤àtavyaþ ..

#<haiyaïgavãnaü>#, klã, (hyo godohasya vikàraþ iti . %<haiyaïgavãnaü saüj¤àyàm .>% 5 . 2 . 23 . iti kha¤ hiyaïgvàde÷a÷ca .) sadyogodohodbhavaü ghçtam . ityamaraþ . 2 . 9 . 52 .. navanãtam . iti ratnamàlà ràjanirghaõña÷ca .. (yathà, harivaü÷e . bhaviùyaparvaõi . 58 . 10 .
     %<haiyaïgavãnaü kùãràõi dadhi và kimajãjanan .
     godhanaü sarvamevedaü nãrogaü pratipadyate ..>%) tatparyàyaþ . sarajam 2 manthajam 3 kala mvuñam 4 . iti hàràvalã ..

#<hairikaþ>#, puü, (hinotãti . rak . heraü àsurã màyà . tajjànàti . ñhak .) cauraþ . iti dharaõiþ ..

#<haihayaþ>#, puü, (hayyà apatyam . %<strãbhyo óhak .>% 4 . 1 . 120 . iti óhak . pçùodaràditvàt sàdhuþ . yadvà he÷abdena nàmaikadeùagrahaõena nàmagrahaõàt heùà÷abdena heùà÷abdaü kurvan hayati gacchatãti hehayo'÷vaþ tasyàyaü %<÷ivàdibhyo'õ .>% 4 . 1 . 112 . ityaõ . yadvà, he bhakta he bhakta iti vadan hayati gacchatãti hehayo viùõuþ . tasyàyaü haihayaþ .) kàrtavãryaþ . iti hemacandraþ .. de÷avi÷eùaþ . yathà --
     %<pa÷cime haihayàstàdrimlecchavàsa÷akàdayaþ ..>% iti jyotistattve kårmacakram ..

#<haihayaþ>#, puü, (haihayàþ tadde÷avàsinaþ teùàü ràjà aõ .) kàrtavãryaràjaþ . iti ÷abdaratnàvalã .. (yathà, raghau . 11 . 74 .
     %<bibhrato'stramacale'pyakuõñhitaü dvau ripå mama matau samàgasau .
     dhenuvatsaharaõàcca haiyayaþ tva¤ca kãrtimapahartumudyataþ ..>%)

@<[Page 5,552a]>@
#<ho>#, vya, (hvayate aneneti . hve + óo . nipàtanàt sàdhuþ .) sambodhanam . àhvànam . iti medinã .. (yathà, kiràtàrjunãye . 15 . 20 .
     %<nanu ho mathanàràgho ghorànàtha mahonu na .
     tayadà tavadà bhãmà màbhãdàvata dàyata ..>%) vismayaþ . ityamaraþ ..

#<hoóa>#, ç ïa gatau . anàdare . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-sakaø-señ .) ç, ajuhoóat . ïa, hoóate . iti durgàdàsaþ ..

#<hoóaþ>#, puü, (hoóate gacchatãti . hoóa gatau + ac .) naukàvi÷eùaþ . huóã iti bhàùà . tatparyàyaþ . taràndhuþ 2 vahanam 3 vahitram 4 vàrvañaþ 5 . iti trikàõóa÷eùaþ (hoóyate iti . hoó anàdare + karmaõi gha¤ .) dakùiõaràóhãyamaulikakàyasthànàü dvisaptatipaddhatyantargatapaddhativi÷eùaþ . iti kulàcàryagranthaþ .. gauóade÷ãya÷rotriyabràhmaõavi÷eùàõàmupàdhi÷ca . asya pramàõaü annadàmaïgalagranthe dhruvànandami÷ragranthe ca draùñavyam ..

#<hoóà>#, [ç] puü, coraþ . iti kecit ..

#<hotà>#, [ç] puü, (juhotãti . hu + %<naptçneùñç tvaùñahotriti .>% uõà 02 . 96 . iti tçn nipàtita÷ca . yadvà, hu + tçc .) çgvedavettà . ityamaraþ . 2 . 7 . 17 .. homakartà . yathà . vi÷iùñade÷àvacchinnaprakùepopahitahavistyàgasya homatvàt prakùepasya tadabhidhànanimittamityarthaþ . tena hudhàtvarthavyavacchedakaprakùepànukålavyàpàravati çtviji hotà ityàdivyapade÷aþ . iti dàyabhàgañãkàyàü ÷rãkçùõatarkàlaïkàraþ ..

#<hotékàraþ>#, puü, hoturëkàraþ . hoturmàtà . iti mugdhabodhavyàkaraõam ..

#<hotraü>#, klã, (håyate iti . hu + %<huyàmà÷rubhasibhyastran .>% uõà 04 . 167 . iti tran .) haviþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. homaþ . iti hemacandraþ ..

#<hotrà>#, strã, (hu + tran + ñàp .) stutiþ . iti kecit .. (àhåyamànà devatà . yathà, çgvede . 1 . 18 . 8 .
     %<àdçdhnoti haviùkçtiü prà¤caü kçõotyadhvaram .
     hotrà deveùu gacchati -- >% %<hotrà håyamànà devatà .>% iti tadbhàùye sàyanaþ ..)

#<hotrã>#, [n] puü, hotà . hotraü vidyate'sya iti hotra÷abdàt inpratyayena niùpannaþ ..

#<hotrã>#, strã, (hu + tçc + ïãp .) yajamànaråpà ÷ivasya mårtiþ . yathà --
     %<yà sçùñiþ sraùñuràdyà vahati vidhihutaü yà haviryà ca hotrã ye dve kàlaü vidhattaþ ÷rutiviùayaguõà yà sthità vyàpya vi÷vam .
     yàmàhuþ sarvabãjaprakçtiriti yayà pràõinaþ pràõavantaþ pratyakùàbhiþ prapannastanubhiravatu vastàbhiraùñàbhiro÷aþ ..>% ityabhij¤àna÷akuntalàprathama÷lokaþ ..

#<hotrãyaü>#, klã, (hotràya hitam hoturidaü veti . chaþ .) havirgeham . iti hemacandraþ .. hotrasambandhini, tri .. (yathà, ÷atapathabràhmaõe . 9 . 4 . 3 . 7 .
     %<ekaviü÷atiü hotrãya upadadhàti ..>%)

#<homaþ>#, puü, (havanamiti . hu + %<artistumuhusriti .>% uõà 01 . 139 . iti man .) pa¤camahàyaj¤àntargatayaj¤avi÷eùaþ . ityamaraþ . 2 . 7 . 14 .. sa tu devayaj¤aþ . yathà --
     %<adhyàpanaü brahmayaj¤aþ pitçyaj¤astu tarpaõam .
     homo daivo valirbhauto nçyaj¤o'tithipåjanam ..>% iti manuþ .. tallakùaõaü yathà --
     %<vi÷iùñade÷àvacchinnaprakùepopahitatyàgaþ ..>% iti ÷rãkçùõatarkàlaïkàraþ .. * .. atha nityahomaþ . taduktaü somabhujagàvalyàm .
     %<nàjaptaþ siddhyate mantro nàhuta÷ca phalapradaþ .
     nàniùño yacchate kàmàn tasmàttritayamarcayet ..
     påjayà labhate påjàü japàt siddhirna saü÷ayaþ .
     vibhåtiü càgnikàryeõa sarvasiddhi¤ca vindati ..>% nãlatantre'pi .
     %<nityahomaü pravakùyàmi sarvàrthaü yena bindati ..
     saparyàü samyagàpàdma valipårvaü caredvidhim ..
     tato homaü tarpaõa¤ca caret sàdhakasattamaþ .
     valivai÷vàdikaü caiva bràhmaõaþ samupàcaret ..
     arghodakena saüprokùya tisro rekhàþ samàlikhet .
     vidhivadagnimànãya kravyàdebhyo namastathà ..
     målamantraü samuccàrya kuõóe và sthaõóile'pi và .
     bhåmau và saüstaredvahniü vyàhçtitritayena ca .
     svàhàntena tridhà hutvà ùaóaïgahavanaü caret ..>% tathà .
     %<tato devãü samàvàhya målena ùoóa÷àhutim .
     hutvà stutvà namaskçtya visçjedimdumaõóale ..>% ÷yàmàdau vi÷eùaþ .
     %<bhairavàü÷ca hunedaùñau àjyànvitaistilaiþ ÷ubhaiþ .
     pårbàdidikkrameõaiva tato homaü samàcaret .. *>% atha saükùepahomaprayogaþ .
     %<kuõóevàsthaõóile vàpi vãkùaõàdibhiþ saüskçte .
     pràgagrà udagagrà÷ca tisro rekhàþ samàlikhet ..>% tathà ca .
     %<vãkùaõaü målamantreõa ÷areõa tàóanaü matam .
     tenaiva prokùaõaü proktaü varmaõàbhyukùaõaü matam ..>% tato målamuccàrya kuõóàya namaþ iti saüpåjya pràgagrà udagagràstisro rekhàþ kartavyàþ . pràgagreùu mukunde÷apurandaràn pràdakùiõyena saüpåjya udagagràsu brahmavaivasvatendån påjayet . sundarãpakùe tu sarvatra ùañtàrã prayogaþ ùañtàrã ca aiü hrãü ÷rãü aiü klãü sauþ brahmaõe namaþ evaü krameõa påjayet . tathà brahmasaühitàyàü homakuõóe .
     %<ai÷ànyàü vedikàü hastavistàronnati÷àlinãm .
     kçtvàsmin sthàpayet kumbhaü yathoktakramayogataþ ..
     tatra saüpåjayeddevaü yathàvidhyupacàrakaiþ .
     tato homaü prakurvãta devatàsannidhànataþ ..>% tataþ kuõóamadhye ùañkoõavçttatrikoõaü tadvahiraùñadalapadmaü tadvahi÷caturasraü caturdvàrasametaü likhitvà tadupari målena puùpà¤jalãn dadyàt . sundarãpakùe tu bàlayà . tataþ sarvàõi praõaveõàbhyukùya vahneryogapãñhamarcayet . tad yathà . karõikoparyàdhàra÷akyàdon saüpåjya agnyàdikoõacatuùkeùu oü dharmàya namaþ oü j¤ànàya vairàgyàya ai÷varyàya pårbàdidikùu adharmàya aj¤ànàya avairàgyàya anai÷varyàya madhye oü anantàya namaþ . evaü padmàya aü arkamaõóalàya dvàda÷akalàtmane namaþ . uü somamaõóalàya ùoóa÷akalàtmane namaþ . maü vahnimaõóalàya da÷akalàtmane namaþ . tataþ ke÷areùu pårbàdimadhye ca oü pãtàya namaþ . evaü ÷vetàyai namaþ aruõàyai namaþ . kçùõàyai dhåmràyai tãbràyai sphuliïginyai ruciràyai jvàlinyai tato raü vahnyàsanàya namaþ . tataþ .
     %<vàgã÷varãmçtusnàtàü nãlendãvaralocanàm .
     vàgã÷vareõa saüyuktàü krãóàbhàvasamanvitàm ..>% iti dhyàtvà oü hrãü vàgã÷varàya namaþ oü vàgã÷varyai namaþ . iti mantreõa pa¤copacàraiþ saüpåjya såryakàntàdisambhåtaü ÷rotriyagehajaü và vahnimànayet . sandarãpakùe tu kàme÷varaü kàme÷varãü påjayet . gautamãye .
     %<pàùàõabhavavahni¤ca yadi vàraõisambhavam .
     ÷rotriyàõàü gehaja¤ca vanasthaü vàthavà haret ..
     yadçcchàlàbhasaüyukto ayogyo yàgakarmaõi .
     niragnibràhmaõàllabdho hyardhalàbhakaro bhavet ..
     kùatrabandho÷caturthàü÷aphalaü dadyàddhutà÷anaþ .
     vai÷yàt ÷ådràcca viphalaü jàyate homakarmaõi .
     tasmàt sarvaprayatnena vahnimuktaü samàharet ..>% tantràntare .
     %<dvijàtibhavanàdvàpi vahnimànãya sàdhakaþ .
     vauùaóantena målena mantritaü taü vilokayet ..
     agnimàvàhayedastramantreõa tadanantaram .
     håü phaóantena målena kravyàdàü÷aü parityajet ..>% tataþ oü vahneryogapãñhàya namaþ caturdikùu oü vàmàyai namaþ evaü jyeùñhàyai raudryai ambikàyai . tato målamuccàrya amukadevatàkuõóàya namaþ . iti kuõóaü saüpåjya tadadho vàgã÷varãü tattaddevatàråpàü çtumatãü dhyàtvà yathoktavahnimànãya vãkùaõàdibhiþ saüskçtya ramiti tasmàt vahnimuddhçtya målamuccàrya håü phañ kravyàdebhyaþ svàhà ityenena kravyàdà÷aü parityajya vahnimantrena saürakùyaü håü ityavaguõñhya dhenumudrayà amçtãkçtya bàhubhyàü samuddhçtyaü kuõóopari triþ paribhràmya jànuspçùñamahãtalaþ ÷ivabãjabuddhyà àtmano'bhimukhaü devyà yonã ena kùipet . tato hrãü vahnimårtaye namaþ ityabhyarcya raü vahnicaitanyàya namaþ iti caitanyaü tatra saüyojya oü cit piïgala hana hana daha daha paca paca sarvaü j¤àpaya j¤àpaya svàhà iti jvàlayet . tataþ .
     %<agniü prajvalitaü vande jàtavedaü hutà÷anam .
     suvarõavarõamamalaü samiddhaü vi÷vatomukham ..>% ityupatiùñhet .. tato agne tvamamukanàmàsãti nàma kçtvà oü vekhànaraü jàtaveda ihàvaha lohitàkùa sarvakarmàõi sàdhaya svàhà . anenàrghyàdibhiþ saüpåjya oü agnerhiraõyàdisaptajihvàbhyo namaþ . oü sahasràrciùe hçdayàya namaþ ityàdi agniùaóaïgebhyo namaþ . oü agnaye jàtavedase ityàdyaùñamårtibhyo namaþ . tadvàhye oü bràhmyàdyaùña÷aktibhyo namaþ . tadbahiþ oü padmàdyaùñanidhibhyo namaþ . tadvàhye oü indràdilokapàlebhyo namaþ . tadvàhye oü vajràdyastrebhyo namaþ . tataþ pràde÷amàtraü ku÷apatradvayaü ghçtamadhye nikùipya savyàsavyamadhyàbhàgeùu ióàü piïgalàü suùumnàü dhyàtvà homaü kuryàt . sruveõa dakùiõabhàgàdàjyaü gçhãtvà oü agnaye svàhà iti agnerdakùiõanetre juhuyàt . tathà vàmabhàgàdàjyaü gçhãtvà oü somàya khàhà iti vàmanetre juhuyàt . tato madhyabhàgàdàjyaü gçhãtvà oü agnisomàbhyàü svàhà ityagnerlalàñanetre juhuyàt . punardakùiõataþ nama iti ghçtaü gçhãtvà oü agnaye sviùñikçte svàhà ityagnimukhe . tato mahàvyàhçtihomaþ . oü bhåþ svàhà oü bhuvaþ svàhà oü svaþ svàhà oü vaisvànara jàtaveda ihàvaha lohitàkùa sarvakarmàõi sàdhaya svàhà ityanena trivàraü juhuyàt . tataþ agnau målena pãñhapårbakaü devatàü saüpåjya tanmukhe ghçtena målamantreõa pa¤caviü÷ativàraü juhuyàt . vahnidevatayoràtmanà saha aikyaü vibhàvya målamantreõa ekàda÷àhutãrjuhuyàt . tato målamantrasya aïgadevatàbhyaþ svàhà ÷akta÷cet pratyekamekaikàhutiü juhuyàt . tataþ saïkalpaü vidhàya tattatkalpoktadravyeõa homaü kuryàt . tato målamantreõa pårõàhutiü dattvà saühàramudrayà sveùñadevatà hçdaye samàünãya kùamasveti visçjya dakùiõàü dattvà acchidràvadhàraõaü kuryàt . iti tantrasàraþ .. bçhaddhomaprayogastu tatraiva draùñavyaþ ..

#<homakaþ>#, puü, (homa + saüj¤àyàü kan .) hotà . yathà, màtsye 93 . 128 -- 129 ÷lokau .
     %<pårbadvàre ca saüsthàpya bahvçcaü vedapàragam .
     yajurvidaü tathà yàmye pa÷cime sàmavedinam ..
     atharvavedinaü tadvaduttare sthàpayedvudhaþ ..
     aùñau tu homakàþ kàryà vedavedàïgavedinaþ ..>%

#<homakuõóaü>#, klã, (homàrthaü kuõóam .) homàrthakuõóam . tatparyàyaþ . havanã 2 . iti trikàõóa÷eùaþ .. asya vivaraõaü kuõóa÷abde draùñavyam ..

#<homadhànyaü>#, klã, (homopayuktaü dhànyam .) tilaþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<homadhåmaþ>#, puü, (homajàtaþ dhåmaþ .) homãyàgnidhåmaþ . tatparyàyaþ . nigaõaþ 2 . iti hemacandraþ ..

#<homabhasma>#, [n] klã, homajàtaü bhasma . tatparyàyaþ . vaiùñutam 2 . iti hemacandraþ ..

#<homàgniþ>#, puü, (homasya agniþ .) yaj¤avahniþ . tatparyàyaþ . mahàjvàlaþ 2 mahàvãraþ 3 pravargaþ 4 . iti hemacandraþ ..

#<homiþ>#, puü, (håyate asminniti . hu + in . muñ ca .) agniþ . (håyate aneneti . in muñ ca .) ghçtam . iti medinã .. jalam . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<homã>#, [n] puü, (homaþ asyàtãti . in .) homakartà . yathà, tithyàditattve .
     %<tilodvartã tilasnàyã tilahomã tilapradaþ .
     tilabhuk tilavàpã ca ùañtilã nàvasãdati ..>% (juhotãti . hu + %<ulmukadarvihominaþ .>% uõà 03 . 84 . iti miniþ . nipàtita÷ca . yajamànaþ . ityuõàdivçtau ujjvaladattaþ ..)

#<homyaü>#, klã, (homàya hitam . yat .) ghçtam . iti ràjanirghaõñaþ .. homãyadravyamàtre, tri .. (yathà, harivaü÷e bhaviùyaparvaõi 251 adhyàye .
     %<hotà potà hantà netà mantà homyahotàparàtparastvam ..>%)

#<horà>#, strã, (holati hulyate veti . hula hiüsàsambaraõayoþ + ac . gha¤ và . ralayoraikyam ñàp .) lagnam . rà÷yardham . rekhà . ÷àstrabhedaþ . iti medinã .. ddhitãyàrthasya vi÷eùo yathà, jyotistattve .
     %<viùamarkùeùu prathamahoràþ syu÷caõóarociùaþ .
     dvitãyàþ ÷a÷ino yukùu vyatyayàdgaõayet sadà ..>% sàrdhadaõóadvayàtmakakàlaþ . sa tu iürejànàü àuyàra iti khyàtaþ . yathà, vahnipuràõe gaõabhedàdhyàye .
     %<caturviü÷ativelàbhirahoràtraü pracakùate .
     pa÷cimàdardharàtràdihoràõàü vidyate kramaþ ..>%

#<holakaþ>#, puü, (hu + vic . lakyate àsvàdyate iti . lak + ap .) tçõàgnibhçùñàrdhapakva÷amãdhànyam . horà iti hindã bhàùà . yathà, bhàvaprakà÷e .
     %<ardhapakvaiþ ÷amãdhànyaistçõabhçùñai÷ca holakaþ .
     holako'lpànilo medaþkaphadoùa÷ramàpahaþ ..
     bhavedyo holako yasya sa ca tattadguõo bhavet ..>%

#<holàkaþ>#, puü, svedavi÷eùaþ . yathà, carakasåtrasthàne .
     %<dhãtãkàntu karãùàõàü yathoktànàü pradãpayet .
     ÷ayanàntaþpramàõena ÷ayyàmupari tatra ca .
     sudagdhàyàü vidhåmàyàü yathoktàmupakalpayet ..
     svavacchinnaþ mukhaü tatràbhyaktaþ svidyati nà sukham .
     holàkasveda ityeùa sukhaprokto maharùiõà ..>% dhãtãkà ÷uùkagomayakçto'gnivi÷eùaþ ..

#<holàkà>#, strã, (hu + vic . taü làti . là + saüj¤àyàü kan ñàp .) vasantotsavaþ . holã iti bhàùà . iti dàyabhàgaüñãkà .. tadadhikaraõanyàyo yathà . atha holàkàdhikaraõam . pratãcyànàü holàkàcàradar÷anena tadarthà holàkà àcaraõãyà iti sàmànyavidhiþ kalpyate . na tu pràcyànàmanàcaraõàt pratãcyairiti tatra padaü deyaü sàmànyavidhinaiva pratãcyàcàropapatteþ . pràcyànàmanàcàrasya icchàviraheõaiva upapatteþ . icchàviraha÷ca tadde÷ãyapårbapårbanàcàradar÷anàt . pratãcyànàmulkàdànàdyàcàravirahavat . na hyanàcàràrthaü vedaþ kalpyate . tathà ca yatra sàmànya÷rutyà upapattistatra vi÷eùavidhirna kalpyate gururanugantavyaþ sadetivat . na hi karmakàle tadasambhavàt tadanyakàle iti vi÷eùaõãyam . iti adhikaraõakaumudã .. * .. anyacca . yathà holàkàdhikaraõe pràcyakartçkaholàkànu ùñhànopapattaye holàkà kartavyetyeva ÷rutiþ kalpità . tàvataiva tadupapatteþ na tu pràcyàdiþ padavatã kalpanàgauravàt tadvadatràpi arjako aü÷advayaü gçhõãyàditi ÷rutiþ kalpanãyà na tu pitràdipadavatã tadayuktaü tatra pràcyakartçkànuùñhànasyàva÷yakalpanãyasàmànya÷rutyaivopapatteþ . na càpràcyànàmananuùñhànàrthaü pràcyapadavatã kalpyatàmiti vàcyam . teùàmananuùñhànasyànàcàraråpasya ÷rutikalpanànimittatvànupapatteþ . iti dàyabhàgaþ ..

#<hau>#, vya, (håyate aneneti . hve + óau .) sambo dhanam . àhvànam . iti medinã ..

#<hauóa>#, ç ïa gatau, anàdare . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-sakaø-señ .) caturda÷asvarã . ç, ajuhauóat . ïa, hauóate . iti durgàdàsaþ ..

#<hautçkaþ>#, tri, (hoturàgatam . %<çtaùñha¤ .>% 4 .. 3 . 78 . iti ñha¤) hotçsambandhãyaþ . iti hotç÷abdàt kaõpratyayena niùpannaþ ..

#<haumyaü>#, klã, (homàya arhaü . yat .) ghçtam . iti ràjanirghaõñaþ .. homãyadravye, tri ..

#<haumyadhànyaü>#, klã, (haumya¤ca tat dhànya¤ca .) tilaþ . iti ràjanirghaõñaþ .. iti kecit ..

#<hnu>#, ïa lu caurye . iti kavikalpadrumaþ .. (adàøàtmaø-sakaø-aniñ .) ïa lu, hnute . iti durgàdàsaþ ..

#<hmala>#, ma càle . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøakaø-señ .) ma, prahmalayati . mitve'pyasya ¤au jvalahvalahmala ityàdinà kevalasya hrasvavikalvanàt sopasargasyaiva nityaü hrasvaþ . hmàlayati hmalayati . càla÷calanam . iti durgàdàsaþ ..

#<hyaþ>#, [s] vya, (gatamahaþ . hyo nipàtitaþ .) gatadinam . ityamaraþ . 3 . 4 . 22 .. yathà, ràjataraïgiõyàm . 6 . 46 .
     %<tvayi ràjani ni÷caurairadhvabhirvi÷ataþ sukham .
     hyo'bhavallavaõotse me dinànte÷ràmyataþ sthitiþ ..>%)

#<hyastanaü>#, tri, (hyo bhavam . hyas + %<aiùamohyaþaso'nyatarasyàm .>% 4 . 2 . 105 . iti pakùe ñyuñyålau .) hyobhavam . gatadivasãyam . iti ÷abdamàlà .. (yathà, mahàbhàrate . 5 . 186 . 4 .
     %<hyastanena ca kopena ÷aktiü vai pràhiõonmayi ..>%)

#<hyastyaþ># tri, (hyo bhava iti . hyas + %<aiùamohyaþ÷vaso'nyatarasyàm .>% 4 . 2 . 105 . iti tyap . hyastanam . iti ÷abdamàlà ..

#<hraga>#, ma e saüvaraõe . iti kavidalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) rephamadhyaþ . ma, hramayati . e, ahragãt . iti durgàdàsaþ ..

#<hraõiyà>#, strã, (hriõãyà . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) hriõãyà . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<hradaþ>#, puü, (hràdate iti hràda avyakta÷abde + ac . pçùodaràditvàt hrasvaþ) agàdhajalà÷ayaþ . ityamaraþ . 1 . 10 . 25 .. tajjalaguõàþ . hradavàri vahnijananaü madhuraü kaphavàtahàri pathya¤ca . iti ràjanirghaõñaþ .. kiraõaþ . ityamarañãkàyàü ràmà÷ramaþ ..

#<hradagrahaþ>#, puü, (hradasya grahaþ .) kumbhãraþ .. iti trikàõóa÷eùaþ ..

#<hradinã>#, strã, (hrado'syàmastãti . ini . ïãp .) nadã . ityamaraþ . 1 . 19 . 25 . (yathà, bhàgavate . 2 . 7 . 28 .
     %<tacchuddhayeti viùavãryavilolajihvamuccàñayiùyaduragaü viharan hradinyàm ..>%)

#<hrapa>#, ka bhàùaõe . (curàø-paraø-sakaø-señ .) rephayuktàdirityeke . ka, hràpayati . bhàùaõaü kathanam . iti kavikalpadrumañãkàyàü hlapadhàtukathane durgàdàsaþ ..

#<hrasa>#, rave . iti kavikalpadrumaþ . (bhvàø-paraø-akaøseñ .) rephayuktaþ . hrasati . iti dursàdàsaþ ..

#<hrasimà>#, [n] puü, (hrasvasya bhàvaþ . %<pçthvàdibhyaimanij và .>% 5 . 1 . 121 . iti imanij .
     %<sthåladårayuvahrasvakùipreti . 6 . 4 . 156 .>% iti hrasàde÷aþ .) hrasvatà . hrasvabda÷àt imanpratyayena niùpannaþ ..

#<hrasiùñhaþ>#, tri, (ati÷ayena hrasvaþ . iùñhan . %<sthåladårayuvahrasveti .>% 6 . 4 . 156 . iti hrasàde÷aþ .) ati÷ayahrasvaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 112 .. hrasva÷abdàt iùñhapratyayena niùpannaþ ..

#<hrasãyàn>#, [s] tri, (hrasva + ãyasun . hrasàde÷a÷ca .) ati÷ayahrasvaþ ..

#<hrasvaü>#, klã, (%<sarvanighçùvariùveti .>% uõà 01 . 153 ityatra %<hrama÷abde bàhulakàt tato'pi van .>% ityujjvaladattoktervan .) parimàõavi÷eùaþ . yathà,
     %<anu daurghaü mahadhrasvamiti tadbheda ãratiþ .>% iti bhàùàparicchedaþ .. gãrasuvarõa÷àkam . puùpakàsãsam iti ràjanirghaõñaþ ..

#<hrasvaþ>#, puü, strã, (hrasa + van .) prakçtapuruùapramàõàtnyånamanuùyaþ . vàune iti bhàùà . tatparyàyaþ . kharvaþ 2 vàmanaþ 3 vàmanã 4 . ityamarabharatau . 2 . 6 . 46 .. nocakaþ 5 nãcaþ 6 . iti ÷abdaratnàvalã .. akartanaþ 7 . iti jañàdharaþ .. ekamàtravarõe, puü, . yathà --
     %<ekamàtro bhaveddhrasvo dvimàtro dãrgha ucyate .
     trimàtrastu plåto j¤eyo vya¤janaü càrdhamàtrakam ..>% iti mugdhabodhañãkàyàü durgàdàsaþ .. mugdhabodhamate asya sva-saüj¤à . yathà . àvatsvarghaplu . a-à-a iti varõatrayaü krameõa svarghaplå-saüj¤aü-syàt . vacchabdàda i-ã-i ityàdiùu ca . tanmate asya ghusaüj¤àpi . yathà . svarghau ghurå . svarghusaüj¤o rghorusaüj¤aþ syàt . iti vopadevaþ .. meùavçùakumbhamãnarà÷ayaþ . yathà . asvàstimigo'vighañàþ . iti jyotistattvam ..

#<asvaþ>#, tri, (asa + van) kùudravastumàtram . tatparyàyaþ . vàmanaþ 2 nyaï 3 nãcaþ 4 kharvaþ 5 . ityamaraþ . 3 . 1 . 70 . nãcaiþ 6 . iti ÷abdaratnàvalã .. anuccaþ 7 . iti jañàdhara .. tadvaidikaparyàyaþ . çhan 1 hrasvaþ 2 nighçùvaþ 3 màùukaþ 4 pratiùñhà 5 kçdhu 6 vamrakaþ 7 dabhram 8 arbhakaþ 9 kùullakaþ 10 alpaþ 11 . ityekàda÷a hrasvanàmàni . iti vedanirghaõñau 3 adhyàyaþ ..

#<hrasvaku÷aþ>#, puü, (hrasva÷càsau ku÷a÷ceti . nityakarmadhàrayaþ .) ÷vetaku÷aþ . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<hrasvagarbhaþ>#, puü, (hrasvo garbho'sya .) ku÷aþ . iti ratnamàlà ..

#<hrasvagavedhukà>#, strã, (hrasvà gavedhukà . nityakarmadhàrayaþ .) gàïgerukã . ityamaraþ . 3 . 4 . 117 .. asyàþ paryàyaguõà nàgavalà÷abde draùñavyàþ ..

#<hrasvajambuþ>#, puü, (hrasvo jambuþ .) kùudrajambuþ . iti ratnamàlà ..

#<hrasvataõóulaþ>#, puü, (hrasvaþ taõóulaþ .) ràjànnam . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<hrasvadarbhaþ>#, puü, (hrasvo darbhaþ .) ÷vetaku÷aþ . iti ràjanirghaõñe hrasvaku÷a÷abdadar÷anàt ..

#<hrasvadà>#, strã, (hrasvairapi dãyate chidyate iti . do + kaþ .) ÷allakã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<hrasvapatrakaþ>#, puü, (hrasvàni patràõi yasya . kap .) girijamadhåkavçkùaþ . iti jañàdharaþ ..

#<hrasvapatrikà>#, strã, (hrasvàni patràõyasyàþ . kap . ñàp ata itvam .) a÷vatthã . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<hrasvaplakùaþ>#, puü, (hrasva÷càsau plakùa÷ceti .) kùudraplakùavçkùaþ . tatparyàyaþ . su÷ãtaþ 2 ÷ãtavãryakaþ 3 puõóraþ 4 mahàvarohaþ 5 hrasvaparõaþ 6 pãpariþ 7 bhiduraþ 8 maïgalacchàyaþ 9 . asya guõàþ .
     %<plakùaþ kañuþ kaùàya÷ca ÷i÷iro raktadoùajit .
     mårchàbhramapralàpaghno hrasvaplakùo vi÷eùataþ ..>% iti ràjanirghaõñaþ ..

#<hrasvaphalà>#, strã, (hrasvaü phalaü yasyàþ .) bhåmijambu . iti ràjanirghaõñaþ ..

#<hrasvamålaþ>#, puü, (hrasvaü målaü yasya .) raktekùuþ . iti . ràjanirghaõñaþ ..

@<[Page 5,554c]>@
#<hrasva÷àkhà÷iphaþ>#, puü, (÷àkhà ca ÷iphà ÷àkhà÷iphe . hrasve ÷àkhà÷iphe yasya .) kùupaþ . ityamaraþ ..

#<hrasvà>#, strã, mudgaparõã . nàgavalà . bhåmijambåþ . iti ràjanirghaõñaþ .. vàmanã ca ..

#<hrasvàgniþ>#, puü, (hrasvo'gnirasmàt .) arkavçkùaþ . iti ÷abdacandrikà ..

#<hrasvàïgaþ>#, puü, (hrasvamaïgamasya .) jãvakauùadham . ityamaraþ . 2 . 4 . 142 .. vàmana÷ca ..

#<hràda>#, ïa svane . iti kavikalpadumaþ .. (bhvàøàtmaø-akaø-señ .) rephayukto dvitãyasvarã . ïa, hràdate . iti durgàdàsaþ ..

#<hràdaþ>#, puü, (hràda + gha¤ .) ÷abdaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, mahàbhàrate . 7 . 80 . 29 .
     %<hràdena gajaghaõñànàü ÷aïkhànàü ninadena ca ..>%) hiraõyaka÷ipuputtraþ . yathà --
     %<hiraõyaka÷ipoþ puttrà÷catvàraþ sumahàbalàþ .
     prahlàdaþ pårbajasteùàmanuhràdastathaiva ca ..
     saühràda÷caiva hràda÷ca hràdaputtràn ÷ç÷uùva tàn .
     hràdasya puttrau dvàvàstàü hiõóibho måka eva ca ..>% iti vahnipuràõe ka÷yapãyaprajàsargaþ ..

#<hràdinã>#, strã, (hràdate ÷abdàyate iti . hràda + õiniþ . ïãp .) vidyut . (yathà, mahàbhàrate . 9 . 11 . 26 .
     %<hràdinya iva meghebhyaþ ÷alyasya nyapatan ÷aràþ ..>%) vajram . ityamaraþ . 1 . 3 . 9 ; 1 . 1 . 51 .. nadã . iti bharataþ ràjanirghaõña÷ca .. ÷allakã . iti ÷abdaratnàvalã ..

#<hràdã>#, [n] tri, (hrado'syàstãti . hràda + ini .) ÷abdavi÷iùñaþ . (yathà, mahàbhàrate . 8 . 51 . 51 .
     %<rathàþ pa¤ca÷atà÷cànye hràdina÷ca suvarmiõaþ ..>%)

#<hràsaþ>#, puü, (hrasa rave + gha¤ .) ÷abdaþ . iti trikàõóa÷eùaþ .. kùayaþ . yathà, tithyàditattve .
     %<hràsavçddho ca satataü dinaràtryoryathàkramam .
     sandhyà muhårtamàkhyàtà hràse vçddhau samà smçtà ..>%

#<hriõàyà>#, strã, lajjà . ityamarañãkàyàü bharataþ .. asya råpàntaram . hçõiyà hçõãyà ca ..

#<hritaþ>#, tri, (hrãtaþ . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) lajjitaþ . vibhaktaþ . nãtaþ . iti kecit .. aü÷e, klã ..

#<hritiþ>#, strã, (hçtiþ . pçùodaràditvàt sàdhuþ .) hçtiþ . haraõam . iti kecit ..

#<hriveraü>#, klã, (hriye lajjàyai veramaïgamasya . pçùodaràditvàt hrasvaþ .) hrãveram . iti bharatadviråpakoùaþ ÷abdaratnàvalã ca ..

#<hrã>#, li lajje . iti kavikalpadrumaþ .. (hvàøparaø-akaø-aniñ .) li, jihreti nãcasaïgatyà yaþ . iti durgàdàsaþ ..

#<hrã>#, strã, (hrã lajjàyàü + sampadàditvàt kvip) lajjà . ityamaraþ . 1 . 7 . 23 .. (yathà, màrkaõóeyapuràõe . 129 . 22 .
     %<nàhaü tàta ! kariùyàmi pçthivyàþ paripàlanam .
     nàpaiti hrãrme manaso ràjye'nyaü tvaü niyojaya ..>%)

@<[Page 5,555a]>@
#<hrãkà>#, strã, (hrã + %<hriyo ra÷ca lo và .>% uõà 0 1 . 48 . iti kan . ñàp .) tràsaþ . ityuõàdikoùaþ .. lajjà . iti siddhàntakaumudyàmuõàdivçttiþ ..

#<hrãkuþ>#, tri, (hrã + %<hriyaþ kuk ra÷ca lo và .>% uõàø 3 . 85 . iti kuk .) lajjitaþ . salajjaþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<hrãkuþ>#, puü, (hrã + kuk .) jatukaþ . trapuþ . ityuõàdikoùaþ ..

#<hrãccha>#, lajje . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøakaø-señ .) rephayuktàdicaturthasvarã . hrãcchati badhåþ . iti durgàdàsaþ ..

#<hrãjitaþ>#, tri, (hiyà jitaþ .) lajjà÷ãlaþ . iti jañàdharaþ ..

#<hrãõaþ>#, tri, (hrã + ktaþ . tasya và na .) lajjitaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 91 ..

#<hrãtaþ># tri, (hrã + ktaþ . tasya và na .) lajjitaþ . ityamaraþ . 3 . 1 . 91 .. (yathà, mahàbhàrate . 3 . 23 . 8 .
     %<hà nàtha ! hà dharma iti bruvàõà hrãtà÷ca sarve'÷rumukhà÷ca ràjan ! ..>% yathà ca naiùadhe . 3 . 67 .
     %<itãrità patrarathena tena hrãõà ca hçùñà ca babhàõa bhaimã ..>%)

#<hrãveraü>#, klã, (hriye lajjàyai veramaïgamasya . kùudratvàt .) bàlakam . ityamaraþ . 2 . 4 . 122 .. vàlà iti bhàùà . asya guõàþ ràjavallabhe .
     %<hrãveraü chardihçllàsatçùõàtãsàranà÷anam .>% anyat hçvera÷abde draùñavyam ..

#<hrãvelaü>#, klã, (hrãvera + pçùodaràditvàt rasya laþ . pakùe hrãvela + svàrthe kan .) hrãveram . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<hrãvelakaü>#, klã, (hrãvera + pçùodaràditvàt rasya laþ . pakùe hrãvela + svàrthe kan .) hrãveram . ityamarañãkàyàü bharataþ ..

#<hruóa>#, ç ïa gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-sakaø-señ .) ç, ajahråóat . ajuhroóat . ïa, hråóate . hroóate . iti durgàdàsaþ ..

#<hråóa>#, ç ïa gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-sakaø-señ .) ç, ajahråóat . ajuhroóat . ïa, hråóate . hroóate . iti durgàdàsaþ ..

#<hrepa>#, ç ïa gatyàm . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-saphaø-señ .) ç, ajihrepat . ïa, hrepate jihrepe . iti durgàdàsaþ ..

#<hreùa>#, ç ïa sarpaõe . a÷vasvane . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-àtmaø-a÷va÷abde akaø-sarpaõe sakaø-señ .) rephayuktàdyaþ . ç, ajihreùat . ïa, hreùatejihreùe . ïa, heùç ca svane'÷vànàm . ïa, heùate ghoñakaþ jiheùe . ç, ajiheùat . cakàràt hreùç ïa ca . madhuramadhupaü hreùantyete . iti gaõakçtànityatvàt . vastutastu pacàditvàdani hreùà ivàcarantãti kvau sàdhyam . iti durgàdàsaþ ..

#<hreùà>#, strã, (hraùa + bhàve aþ .) a÷vànàü kaõñhàdvinirgata÷abdaþ . ityamaraþ . 2 . 8 . 47 ..

#<hrauóa>#, ç ïa gatau . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøàtmaø-sakaø-señ .) ç, ajuhrauóat . hrauóate . iti durgàdàsaþ ..

#<hlaga>#, ma e saüvaraõe . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàøparaø-sakaø-señ .) ma, hlagayati ahvagãt . iti durgàdàsaþ ..

#<hlapa>#, ka bhàùaõe . iti kavikalpadrumaþ .. (curàøparaø-sakaø-señ .) ka, hlàpayati . rephayuktàdirityeke . hràpayati . antaþsthatçtãyayuktaþ kaõñhyavargàdyàdiriti durgasiühàdayaþ . klàpayati aciklapat . bhàùaõaü kathanam . iti durgàdàsaþ ..

#<hlasa>#, rave . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøakaø-señ .) hlasati . iti durgàdàsaþ ..

#<hlàda>#, ã ïa modane . svane . iti kavikalpadruþma .. (bhvàø-àtmaø-akaø-modane sakaø-señ . niùñhàyàmaniñ .) modanaü hçùñãkaraõaü hçùñãbhàva÷ca . ã, hlannaþ . ïa, hlàdate candano gàtram . balàt prahlàdate manaþ . iti kiràte . iti durgàdàsaþ

#<hlàdaþ>#, puü, (hlàda + gha¤ .) àhlàdaþ . iti hemacandraþ .. (yathà, màrkaõóeye . 15 . 53 .
     %<tatastadgàtrasaüsargã pavano hlàdadàyakaþ .
     pàpakarmakçto ràjan ! yàtanà na pravàdhate ..>% hiraõyaka÷ipoþ puttrabhedaþ . yathà, viùõupuràõe . 1 . 15 . 142 .
     %<anuhlàda÷ca hlàda÷ca prahlàda÷caiva buddhimàn .
     saühlàda÷ca mahàvãryà daityavaü÷avivardhanàþ ..>%)

#<hlàdinã>#, strã, (hràdinã ralayoraikhyàt rasya laþ .) vidyut . vajram . ityamaraþ . 2 . 4 . 124 .. (hlàdayate iti . hlàdi + õini . ïãp .) ÷aktivi÷eùaþ . yathà --
     %<hlàdinyà sambidà÷liùñaþ saccidànanda ã÷varaþ .
     svàvidyàsaüvçto jãvaþ saükle÷anikaràkaraþ ..>% iti ÷rãbhàgavate 7 . 1 . 7 ñãkàyàü ÷rãdharasvàmã ..

#<hlãkà>#, strã, (hrã lajjàyàm + %<hriyora÷ca lo và .>% uõàø 3 . 48 . iti kan . pakùe rasya laþ .) lajjà . iti siddhàntakaumudyàsuõàdivçttiþ ..

#<hlãkuþ>#, strã, (hrã + %<hriyaþþ kuk ra÷ca lo và .>% iti kuk pakùe rasya laþ .) hrãkuþ . ityuõàdikoùaþ ..

@<[Page 5,555c]>@
#<hlãkuþ>#, puü, (hrã + kuk . rasya laþ .) jatu trapu . ityuõàdikoùaþ ..

#<hleùà>#, strã, (hreùà . rasya laþ .) hreùà . ityamarañãkàyàü nãlakaõñhaþ ..

#<hvala>#, ma càle . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-señ .) ma, prahvalayati . mitve'pyasya ¤au jvalahvala ityàdinà kevalasya hrasvavikalpanàt sopasargasya nityaü hrasvaþ . hlalayati hlàlayati . càla÷calanam . iti durgàdàsaþ ..

#<hvç>#, kauñilye . lati kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-paraøsakaø-aniñ .) hvarati latàü vàyuþ . iti durgàdàsaþ ..

#<hve>#, ¤a ai spardhe . ÷abde . iti kavikalpadrumaþ .. (bhvàø-ubhaø-÷abde akaø-stardhe-sakaø-aniñ .) spardhaþ paràbhibhavecchà . iti vopadevaþ .. ¤a, hrayati hrayate mallo mallamabhibhavitumicchati .. hvayati janaü lokaþ . àhvayatãtyarthaþ . ai håyàt . govindabhañustu spardhàviùaye vyaktavàkye'yamityàha . iti durgàdàsaþ ..

#<la>#

#<La>#, ÷eùalakàraþ . gauóade÷e asyàkàroccàraõayorbhedo nàsti . kintvasyàdha ekabindumàtracihnaü kriyate . vede asya uccàraõasthàõaü jihvàmålam . devanàgaravarõamàlàyàü asyàkàraþ evaü prakàraþ La . asya prayagaþ . agnimãle . he indra volu cit . ityàdi çgvedaþ .. * .. tantre varõamàlàjape asya prayojanam . yathà --
     %<anulomavilomena këptayà varõamàlayà .
     àdilànta làdi àntakrameõa parame÷vari ! .
     kùakàraü meruråpa¤ca laïghayenna kadàcana ..>% iti muõóamàlàtantram .. màtçkànyàse'pi asya prayojanam . tatpramàõaü màtçkà÷abde draùñavyam .. * .. tasya nàmàni yathà,
     %<laþ pçthvã vimalà megho ananto'vyavahàsità .
     vyàpinã ÷ivadà keturjagatsàrataraü hañhaþ ..
     glaurmçóànã ca vedàrthasàro nàràyaõaþ svayam .
     jañharo nakuliþ pãtà ÷ive÷o'naïgamàlinã ..>% iti ÷rãnandanabhaññàcàryaviracitavarõàbhidhànam .. api ca .
     %<lakàro vimalo jãvaþ ÷ivamåmirvarànane ! ..>% iti ÷rãrudrayàmale 8 pañale mantràbhidhànam .. koùaþ ÷rãvaradàprasàdavasunà ÷rã÷abdakalpadrumo ya÷ca ÷rãharipårbakeõa caraõenàkalpito yatnataþ . so'yaü kovidavàridairbahuguõaiþ saüsecitaþ santataü santoùaü nayatu kùitau budhagaõàn peyåùagarbhaiþ phalaiþ .. rasendunàgoóupatipramàõe ÷àke ÷ubhe'smin bhagavatprasàdàt . nãtaþ samaptiü bahulaprayàsaiþ sa ÷abdakalpadruma eùa koùaþ .. samàpto'yaü ÷abdakalpadrumaþ .